ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΩ - Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΣ

Μισέ" Φουκώ

Η lοιορίο

Ι

HpIDιmic

Inc Τ ρέΩοc

Μισέλ Φουκώ: 1στορία της τρέλας

ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΩ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

ΤΡΕΛΑΣ

ΗΡΙΔΑΝΟΣ

Τίτλος

'fOV

a

JtIIwwniJtov. HiSIoIre de la JolIe, classique EdiIions Gallim.rd

ya),lΙ'WV

Ι'.μ

·Η h:δοση αύτή dιcoλ.ouBal την Ιιcδoση

PlOU. 1964

Μετάφραση όπα τά ΥαλλιΧά

ΦΡΑΓΚΙΣΚΗ ΑΜΠΑ1Ζ0ΠΟΥΛΟΥ

e ΕΚΔΟΣΕΙΣ

HPlΔANOΣ

Ζωοδ. Πηγής 79. Τ.Κ.

114 73 Αθήνα 210.38.47.660 Tηλ .• Fax: 210.88.39.957 Τηλ.:

ISBN

960-335-αι2-2

Είσαγωγή

Πασκάλ: «δλοι οΙ άvt}ρωποι εΙναι τόσο άναπόφευκτα τρελοΙ πον, δποι.ος δh- εΙναι τρελός, εΙναι διπλά τρελός». Κι άκόμη Ινα κείμενο,

του

Ντοστογιέφσκι

α'ύτην

τη

φορά,

άπο το

~~~;;υ7ε~~ ;~~~VΖ~~~έ~~κόtg~~I~α~~~~~\r~tσ;ι~ μέσα το γείτονά σου».

Πρέπει νά γραφτεί ή Ιστορία αυτης της «διπλής τρέλας» --α'ύτης της τρέλας που κάνει τους άvt}ρώπους να χρησιμοποι­

ουν, για να έπικοινωνουν και ν' αναγνωρίζονται, την άνοικτίρ­ μονη γλώσσα της μη-τρέλας, με το δικαίωμα που τους δίνει ή κυρίαρχη λογικη να κλείνουν μέσα το γειτονά τους· πρέπει να ξαναβρε&ί ή στιγμη αυτης της συνωμοσίας, πρΙν έγκαταστα'ftεί όριστικα στο βασίλειο της άλή&ιας, πρΙν την άναζωπυρώσει ό

ζήλος της άντίδρασης. Πρέπει να προσπαδήσουμε, ψάχνοντας μέσα στi}ν Ιστορία, νά συναντήσουμε το βα'ftμο μηδh- της

Ιστορίας της τρέλας, τη στιγμη που εΙναι άκόμη tμπειρία αδιαφοροποίητη, tμπειρία που 6 χωρισμος τρέλας και' λογικής δh- fχει προφτάσει ακόμη να διχάσει. Πρέπει, πιάνοντας τα χνάρια της άπ' την άρχή, νά περιγράψουμε α'ύτην τη «διπλη τρέλα» πον, με τη χειρονομία της,

lxaVE

άπο f'να σημείο και'

μετα τη Λογικη και την Τρέλα να ξεπέσουν σε πράγματα άπ' άκρη σ' ΙΙκρη tξωτερικά, κουφα σε κά& ΙΙκουσμα και' σχεδόν νεκρά το fva για τ' Cιλλo. Πατάμε σίγουρα σ' άβολη περι.οχή. Για να τη διασχίσουμε 'ftα χρειαστεί ν' αρνη&iίμε το βόλεμα που προσφέρουν οΙ xα'fttE­ ρωμένες άλή&ιες, κι ούτε στιγμη να μην άφε&υμε να μας δδηγήσουν οΙ τυχόν έπιστημονικες γνώσεις μας για την τρέλα.

Καμια άπο τΙς άντιλήψεις της ψυχο-πα&λογίας δεν 'fta πρέπει να παίξει ρόλο κα&δηγητικΟ καί, κυρίως, με το παιγνίδι τών

συνεπάγωγων άναχρονισμών. ΤΟ κα&ριστικο εΙναι ή χειρονο­ μία που διαχώρισε την τρέλα, κι δχι ή έπιστήμη που κα'ftιερώ­

th]XE,

δταν πια εΙχε συντελεστεί ό διαχωρισμος κι δταν ή τάξη

εΙχε αποκατασταt}εί. ΚαΙ. πρώτιστη

ot

σημασία εIνα~ ή τομη

που xat}LtQωot την απόσταση ανάμεσα στη λογικη και στη

μη-λογική, γιατί, δλοφάνερα, από δω ξεκινά ή καταδυνάστευση που ασκεί ή λογικη πάνω στη μη-λογική, και που στόχο της fχει να της στερήσει κάt}ε &.λήt'tεια που μπορεί να κλείνει σαν τρέλα, σαν παράπτωμα η σαν αρρώστια. θα πρέπει λοιπόν, μιλώντας

γι' αύτην την πρωταρχικη διαμάχη, να μην περιμένουμε τη νίκη, άλλα oiίτε και ν' αποβλέπουμε ot μια νίκη' να μιλήσουμε για τίς χειρονομίες αύτtς κοιταγμένες μέσα στην ίστορικη προοπτι­ κή τους, αφήνοντας ανοιχτό τό κάt}ε τΙ. που μπορεί να μοιάζει μt ίιπόt}εση τελειωμένη, μ' ΙΠανάπαυση μες ot μιαν άλήt}εια·

να μιλήσουμε γι&. κείνη τη χειρονομία της τομής, γι' αύτην την απόσταση, για τό κενό αύτό που &.νοίχτηκε ανάμεσα σ' δ,τι

εΙναι και σ' δ,τι δεν εΙναι «λογική», δίχως να δίνουμε βάση στους ίσχυρισμους της λογικης δτι αποτελεί μιαν δλότητα. Τότε, και τότε μοναχά, t}α μπορέσει να φανεί ή περιοχη έκείνη

δπου δ τρελός κι δ γνωστικός, οί δυό χωρισμένοι τώρα πια

ανitρωπoι, εΙναι ακόμη αδιαχώριστοι καί, σε μια γλώσσα πoλ'IJ πιό πηγαία, ό.δρη και πολυ πιό φρέσκια από τη γλώσσα της έπιστήμης, λένε τα λόγια της ρήξης τους, λόγια που με τρόπο φευγαλέο μαρτυρoUΝ δτι ακόμη μιλιούνται. Σ' αύτόν τό διάλο­

γο τρέλα καΙ. μη-τρέλα, λογικη καΙ. μη-λογικη άντιφάσκouνε

συγκεχυμένα: πρίν γεννηt}οUΝ. εΙναι άχώριστες' κι δταν χωρί­ ζονται, ύπάρXouν ή μια μόνο για την άλλη, ή μιά μόνο ώς πρός την liλλη. Ό σύγχρονος άνitρωπoς. καταμεσις στόν άδιατάραχτο κόσμο της διανοητικης πάt}ησης, δεν έπικοινωνεί πια με τόν τρελό: από τη μια στέκεται δ λογικός άνitρωπoς. που για τα ζητήματα της τρέλας Κα'6ιστά ίιπεύ-Duνo τό γιατρό κι Ιτσι αποκλείει κάt}ε άλλο δρόμο ΙΠαψης με την τρέλα, αφήνοντας ανοιχτό μονάχα έκείνον που περνά μέσ' από τόν άφηρημένο και γενικευτικό

χαρακτήρα της &.ρρώστιας· από την άλλη πλευρά, στέκεται δ άνitρωπoς της τρέλας' αύτός δεν ΙΠικοινωνεί μt τους άλλους παρα μονάχα μέσ' από μια λογική, τό [δια αφηρημένη, που αποτελεί έπιταγή, καταναγκασμό σωματικό καΙ. "i)i}ικό, ανώνυ­

μη πίεση της δμάδας, απαίτηση για συμμόρφωση. 'Όσο για

γλώσσα κοινή, δεν ίιπάρχει' ~,καλύτερα, δεν ύπάρχει πιά' ή xai}LtQωoη της τρέλας σαν αρρώστιας διανοητικης, στό τέλος

τού 180υ αίώνα, φανερώνει περίτρανα τόν κομμένο διάλογο, κάνει τό διαχωρισμό Ινα δεδομένο καΙ. βουλιάζει στη λησμονια δλες έκείνες τις μισοπρόφερτες λέξεις. δίχως σόνταξη xat}OQL-

σμένη, τα σχεδόν ψελλίσματα που .άλλοτε ίιπηρετούσαν τη

~~~:~η~ν~~Ζσgεν~~~;~;ρ~α~~~~~Κςή~~ i~~ι~η~ ~ την τρέλα, δεν κατάφερε να έπικρατήσει παρα μόνο lπειτα από

μια τέτοια σιωπή.

Δεν προσπάih)σα να γράψω την ίστορία αύτης της γλώσσας, άλλα μάλλον την άρχαιολογία αύ.της της σιωπης.

Οί άρχαίοι "Ελληνες εΙχαν κα&ιερώσει μια σχέση με κάτι που όνόμαζαν

έ

αύτη δεν λειτουργούσε μόνο σαν

"

καταδίκη·

ού Καλλικλη άρκεί

για να το κι αν τα λόγια τους φτάνουν σε μάς περασμένα κιόλας μέσ' άπ' την καih)συχαστικη διαλεκτικη τού

Σωκράτη. 'Ωστόσο ό άρχαίος Α6Υος δεν εΙχε άντίi}ετο. Ό Εύρωπαίος, μέσ' άπο τα βάih) τού MEoaiωya,lXEt σχέση μέ κάτι που συγκεχυμένα όνομάζει: Τρέλα, Παράνοια, Παραλογι­ σμό. Και

nti}avbv

ό δυτικος Λόγος να χρωστά τη βαtl-ύτερη

ούσία του σ' αύτην τη σκoτειVΗ παρουσία, δπως άκριβώς ή σωφροσύνη τών σωκρατικών συνομιλητών χρωστά κάτι άπο την παρουσία της στην άπειλη της ύβρεως. Πάντως ή σχέση Λόγου -Παράλογου άποτελεί, για τόν δυτικο πολιτισμό, μια

άπο τις διαστάσεις τού χαρακτήρα του' συνοδεύει τα βήματά του πολυ πριν άπο τόν 'Ιερώνυμο Bosch, και i}Q τόν άκoλoυttή­ σει πολυ μετα τόν

Nietzsche

και τον

Artaud.

Τί νόημα λοιπόν μπορεί νά 'χει μια τέτοια άντιμετώπιση της τρέλας, που επιχεr.ρεί να ψάξει κάτω άπο την επιφάνεια της γλώσσας της λογικής; Πού i}Cr. μπορούσε να μάς βγάλει fνας προβληματισμός, που δεν i}hH τα Ιρωτήματά του άκολουi}ών­

τας τη λογικη μέσα στο όριζόντιό της γίγνεσfl'αι, άλλα προσπα­ να ξαναχαράξει μέσα στο χρόνο κείνη τη oτai}EρYι κάi}ετο που κάνει τόν εύρωπαϊκό πολιτισμό, σ' δλη του τη διάρκεια, ν'

i}Ei

άντιπαραβάλλεται με δ,ΤΙ δεν εΙναι και να μετριέται σύμφωνα με το χάος του; Προς ποιά περιοχη λοιπόν i}ά 'πρεπε να

κατευ
αΤτιων. που δεν άποκτούν άξία και νόημα παρα μόνο μετα άπ' τόν διαχωρισμό; Άναμφίβολα, προς μια περιοχη δπου έκείνο

που άποτελεί πρόβλημα δεν εΙναι ή ταυτότητα ένοςπολιτισμού, άλλα τα δριά του.

Ή κλασικη εποχη ι ---άπο τον

WiIIis

~ως τον

PineI 2,

άπο τη

μανία τού 'Ορέστη τού Ρακίνα μέχρι την Ίουλιέπα τού μαρκήσιου ντε Sade και το Σπίτι του Κουφου τού Goya -, καλύπτει άκριβώς το χρονικο διάστημα δπου τροποποιείται και διευi}ετείται ή γλώσσα της συναλλα-γης άνάμεσα στην τρέλα

και τη λογική, με τρόπο ριζικό. Στην Ιστορία της τρέλας, τούτη

την άλλαγη τη σημαδεύουν δυό γεγονότα, με μια κα~αρότητα μοναδική: τό 1657, ή δημιουργία τού Γενικού Νοσοκομεί­

ου' καΙ ή «μεγάλη έΥχά'6ειρξη τών φτωχών»' τό 1974, ή «άπελευitέρωση» τών ~ειστων της Bicetre4 • 'Ανάμεσα σ' αύτα τα δυό μοναδικά καΙ συμμετρικά γεγονότα, κάτι πραγμα­ τώνεται, που ό διφορούμενος χαρακτήρας του liφησε άμήχα­ νους τους ίστορικους της Ιατρικης: για μερικούς, Ιχουμε fva φαινόμενο τυφλης καταπίεσης μέσα σ' fva άπολυταρχικό κα'6εστώς' liλλoι πάλι δμως βλέπουν την φιλα~ρωπία καΙ την Ιατρικη ν' ανακαλύπτουν βα~μιαία την τρέλα μέσα στην ~ετικη άλή'6εια της. Πράγματι, ή δομη που σχηματίζουν αύτες οΙ δυό άντίστροφες έρμηνείες, μπορεί βέβαια να μη δίνει μια λύση στό διφορούμενο χαρακτήρα τους, άλλά σίγουρα τΟν κα&ρίζει. Αύτη ή δομη δείχνει όλοκάitαρα τό πέρασμα άπό την μεσαιωνι­ κη καΙ ούμανιστικη έμπειρία της τρέλας στη δικιά μας έμπειρία, που την τρέλα την περιορίζει αύστηρα μέσα στά πλαίσια της διανοητικης πάthjσης. 'Από τΟν Μεσαίωνα μέχρι την 'Αναγέν­

νηση, ή σύγκρουση τού α~ρώπoυ με την τρέλα ηταν μια σύγκρουση δραματική, που τΟν lφερνε αντιμέτωπο με τΙς μυστικες δυνάμεις τού κόσμου· ή έμπειρία αύτη τυλίγονταν μέσα σε κατακλυσμους άπό εΙκόνες παράξενες, εΙκόνες της Πτώσης, της Κρίσης, της Μεταμόρφωσης κι δλων τών liλλων 'δαυμαστών μυστικών της Γνώσης. Στην εποχή μας, ή τρέλα φιμώνεται μέσα στην μακαριότητα μιας επιστημονικης γνώσης

που την άναλύει τόσο ύπερβολικά, ώστε στό τέλος την ξεχνάει' τό πέρασμα άπό τη μια έμπειρία στην liλλη lγινε μέσα σ' lvav κόσμο στερημένο άπό εΙκόνες καΙ '6ετικότητα, κι όδήγησε σ' fva

εΙδος σιωπηλης διαφάνειας που έκδηλώνεται σαν '6εσμός βουβός, ασχολίαστη χειρονομία, γνώση επιφανειακη -δηλαδη

μια τεράστια, άκίνητη δομή· ή δομη αυτη δεν ανήκει ούτε στό χώρο τού δράματος, ο-ιίτε καΙ της γνώσης. Μας δείχνει τό σημείο δπου ή Ιστορία καthjλώνεται ανίσχυρη μπροστα στι)ν τραγικότητα τού ά~ρώπoυ, αύτην που 000 επιχειρεί να έξαλείψει, τόσο καταφέρνει να παγιώνει.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

«Stu}tifera Navis» Γύρω άπ' τα τέλη του Μεσαίωνα, ή λέπρα Ιξαφανίζεται άπό τόν δυτικό κόσμο. Στα περι'ftώρια της άνδρώπινης κοινότητας, xovτα στις πύλες τών πόλεων, ξαπλώνovται ~ρημες πια έκτά­ σεις που αν χι ή αρρώστια lπαψε να μαστίζει, τίς άφησε στείρες χι ακατοίκητες για μεγάλα χρονικι':ι διαστήματα. Τούτες οΙ έκτάσεις των λεπρών, για αΙώνες '6-' άνήκουν στό χώρο τού άπάv&ρωπου. Άλλά άπό τόν

140 μέχρι τον 150 αΙώνα, tta τους

λάχει να γνωρίσουν και 'θ-ι':ι χρειαστεί να ξορκίσουν μια νέα ένσάρκωση του κακού, ~ναν άλλο μορφασμο του φόβου,

αναβιώσεις τελετουργιών έξαγνισμΟύ καΙ διαπόμπευσης. Άπό τΙς άρχες τού Μεσαίωνα καΙ μέχρι το τέλος τών Σταυροφοριών,

τα λεπροκομεία εΙχαν πολλαπλασιαστεί κι οί «καταραμένες» πολιτείες τους ε{χαν πλη&ίινει σ' όλόκληρη την Ευρώπη. Σύμφωνα με τόν Ματ6-αίο

Paris,

ύπηρχαν γύρω στΙς

δλη τη χριστιανοσύνη. Πάντως, γύρω στό

1266, την

19.000

σ'

έποχι) που

Λουδοβίκος 6 Η' Τδρυσε τό '6-εσμό των λεπροκομείων στiι Γαλλία, βρίσκουμε καταγραμμένους πάνω άπό 2.000. ΚαΙ μόνο στiιν έπισκοπη τού Παρισιού ύπηρχαν f:ως 43: άνάμεσά τους

6

ήσαν τό Bourg -le -Reine, τό Corbeίl, τό Saint -Valere, και το

φρικαλέο Champ -ΡΟΟΓΓί. Ήταν έπίσης και τό Charenton. τα δυό μεγαλύτερα βρισκόνταν στα περίχωρα τού Παρισιού και Saint -Lazare: τα όνόματά τους '6-ά τα ξανασυναντήσουμε μπροστά μας, δεμένα με την Ιστορία μιας άλλης μάστιγας. ΓιατΙ μετα τόν 150 α[ώνα, δλα άδειάζουν' τό

-Saint -Germain

Saint -G~rmain άπό τόν έπόμενο αίώνα '6-α γίνει άναμορφωτή­ ριο γιά παραστρατημένους νέους και στό Saint - Lazare, πριν άπό την έποχη του Saint -Vincent, δέν 'ft' άπομείνει παρα μόνο ~νας λεπρός, «6 κύριος Langlois, δικηγόρος στό λαϊκό δικαστή­ ριο». Τό λεπροκομείο τού Nancy που λογαριάζονταν άνάμεσα

στά μεγαλύτερα της Ευρώπης, την έποχι) της άντιβασιλείας της Μαρίας τών Μεδίκων δέν στεγάζει παρα τέσσερεις λεπρούς. Σύμφωνα με τ'

'Απομνημονεύματα του

Catel, 'ftO:

πρέπει να

ύπήρχαν γύρω στα

τέλος τού Μεσαίωνα:

29 νοσοκομεία στην Τουλούζη, πρός το 7 ησαν λεπροκομεία' άλλά στις άρχες τού

170υ αιώνα δεν άναφέρονται παρα μόνο 3: ΤΟ Saint -Cyprien, τό Arnaud -Bernard και το Saint -Michel. Στον κόσμο άρέσει να

γιορτάζει την tξαφάνιση της λέπρας: το 1635, οί κάτοικοι της Reims ~καναν μιαν Οτίσημη πομπη για να ευχαριστήσουν το {tED που άπάλλαξε την πόλη τους άπ' αύτη τη μάστιγα.

Κιόλας εναν αΙώνα νωρίτερα, ή βασιλικη tξουσία εΙχε άναλά­ βει τΟν lλεγχο καΙ την άναδιοργάνωση αύτης της τεράστιας

περιουσίας πού άντuτρoσώπευαν τ' άκίνητα περιουσιακα στοι­ χεία τών λεπροκομείων. Στις 19 Δεκέμβρη τού 1543 ό Φραγκί­ σκος δ Α ι διέταξε την άπογραφη και την καταγραφή τους «για να βάλει μια τάξη στό τεράστιο χάος πού Οτικρατούσε τότε στα λεπροκομεία». Με τη σειρά του κι δ 'Ερρίκος δ ΔΙ, σ' l"να

διάταγμα τού 1606, προστάζει μιαν άνα{tεώρηση τών λογαρια­ σμών καΙ όρίζει να δοi}οίiν «τα δημόσια χρήματα πού i}' άπόδινε

ό

lλεγχος

αύτος για τη

συντήρηση τών φτωχών

παλατιανών και τών άνάπηρων στρατιωτών». ΤΟ ίδιο αίτημα tλtyxου Οταναλαμβάνεται στις 24 τού 'Οκτώβρη τού 1612, άλλα τη φορα αύτη σκέφτονται να χρησιμοποιήσουν τα κατα­

χρασμένα χρήματα για την τροφη τών φτωχών.

ΕΙναι γεγονός δτι τό πρόβλημα των λεπροκομείων δεν τακτο­ πoιήi}ηκε στη Γαλλία πρΙν άπ' τό τέλος τού 170υ αΙώνα, καΙ Τι τεράστια οΙκονομική σημασία του προκαλεί πάμπολλες συγ­ κρούσεις άφού, μόνο στiιν Οταρχία τού Dauphine, άκόμη καΙ τό 1677 ύπήρχαν 44 λεπροκομεία. Στις 20 Φλεβάρη τού 1677 ό Λουδοβίκος ΙΔ ι tκχωρεί στα τάγματα μοναχών τού Saint

-Lazare

και τού

Mont -Carme!

τα άγαi}α δλων τών στρατιωτι­

κών καΙ νοσοκομειακών ταγμάτων. τα ύποχρεώνει ν' άναλά­

βουν τη διαχείριση των λεπροκομείων τού βασιλείου. Είκοσι χρόνια άργότερα, το διάταγμα τού

1672

άνακαλείται καί, με

μια σειρα μέτρων πού κλιμακώνονται άπό το Μάρτη τού

μέχρι τον 'Ιούλη τού

1695,

1693

τα περιουσιακα στοιχεία τών

λεπροκομείων i}' άVΉκoυν τού λοιπού στ' δλλα νοσοκομεία και φιλαvf}ρωπικα ίδρύματα. Οί λίγοι λεπροί, σκορπισμένοι άκόμη στην τύχη στα

1200

ίδρύματα που παραμένουν άνοιχτά, 'δα

μαζευτούν στο Saint -Mesquin, κοντα στήν 'Ορλεάνη. ΟΙ διατάξεις α1ιτες tφαρμόστηκαν πρώτα στό Παρίσι, δπου Τι Βουλη μεταβίβασε τα εΙσοδήματα αύτού τού είδους στό Γενικό Νοσοκομείο. Μιμητές βρηκε και στα Οταρχιακα δικαστικα σώματα, κι ftOL ή Τoυλoiιζη tκχωρεί τις περιουσίες τών

λεπΡΟκομείων της στο Νοσοκομείο 'Ανιάτων (1696)' Τι περιου­ σία τού λεπρόκσμείου τού Beaulieu στη Νορμανδία περνά στό

Hote! -de -Dieu της Caen, και τού Voley ατό νοσοκομείο τού Saint - Foy. Σαν μαρτυρία 'δα μείνει μονάχα, πλάϊ σε κείνον τού 10

Saint - Mesquin, ό περίφραχτος χώρος γιο. λεπρους του Ganets, κοντά στο Bordeaux. Για ένάμισι έκατομμύριο κατοίκων, τΟν 120 αΙώνα, μόνο στην Άγγλία και στι) Σκωτία εΙχαν ανοίξει 220 λεπροκομεία. Άλλά τΟν 150 αΙώνα το ρηγμα αρχίζει κιόλας ν' ανοίγεται· δταν το 1342 ό Ριχάρδος ό ΓΙ διατάζει μια ~ρευνα στο νοσοκομείο του Ripon, δεν ύπάρχουν πιο. λεπροΙ και' τα αγα;&α του Ιδρύματος το. μοιράζει στους φτωχούς. Ό αρχιεπίσκοπος του Puisel στο τέλος του 120υ αιώνα εΙχε ίδρύσει n.a νοσοκομείο δπου, το 1434, μόνο δυο ~έσεις προορίζονταν για λεπρούς, και' έφόσον -&0. παρουσιάζονταν τέτοιες περιπτώσεις. Στο. 1348, το μεγάλο λεπροκομείο του Saint - Alban δεν στεγάζει πια παρά μόνο τρείς αρρώστους· το νοσοκομείο του Romenall, στο Κέντ, αδειάζει κι έγκαταλείπεται κι αίιτο 24 χρόνια αργότερα, απο

~~~~~~y::~:. εΙ;: ι~:~~~οτ~ο~:~~:vμ~ο~~υ~;~~~

το. πιο σημαντικά στην 'Αγγλία· την έποχη της Έλισσάβετ δεν ύπηρχαν έκεί παρα δυο ατομα καί, τελικά, το 1627 καταργή­ {toηκε. την {δια ύποχώρηση της λέπρας τη συναντάμε και' στην Γερμανία, δμως κάπως πιο αργή· κι ακόμη συναντάμε απαράλ­ λαχτα μέτρα μετατροπης τών λεπροκομείων που μάλιστα το.

έπισπεύδει, δπως και' στην Άγγλία, ή Μεταρρύ-&μιση, που έμπιστεύεται στΙς κoινoτικ~ς διοικήσεις τα φιλαv{tρωπικα ~ργα και το. νοσοκομειακά ίδρύματα. Α ύτο ακριβώς fγινε στην Λειψία, στο Μόναχο, στο 'Αμβουργο. το 1542, ή περιουσία τών λεπροκομείων του Schleswig -Holstein μεταβιβάστηκε στα νο­ σοκομεία. Στη Στουτγάρδη, το 1589, ή ~κ1}εση ένος διοικητη

μαρτυρά δτι κιόλας έδώ και πενήντα χρόνια, στο λεπροκομείο της πόλης δεν ύπηρχε ούτε n.ας λεπρός. ΚαΙ το λεπροκομείο της πόλης πολυ σύντομα

-&0.

γεμίσει μ~ ανίατους και τρελούς.

Παράξενη στ' άλή-&εια αύτη ή έξαφάνιση, που ασφαλώς δεν

~ταν το απο καιρο ζητούμενο αποτέλεσμα σκοτεινών ιατρικών με-&όδων· ~ρ-&ε σαν αίιτόματη συνέπεια του διαχωρισμου των λεπρών, καWJς και της διακοπής έπαφης μ~ τις έστίες μόλυνσης

της 'Ανατολης, μετα το τέλος των Σταυροφοριών. Ή λέπρα αποσύρεται, έγκαταλείποντας αχρηστα το. λημέρια της κα-&ως και' τα λατρευτικά της Μιμα πού, βέβαια, προορισμός τους δεν

~ταν να την γιατρέψουν, αλλά νά την κρατήσουν σ~ μιαν Ιερή απόσταση, να την ακινητοποιήσουν έξυμνώντας την απ' την ανάποδη, μ~ κατάρες κι ανα-&έματα. 'Εκείνο δμως που σίγουρα αντέξει στο χρόνο περισσότερο απ' τη λέπρα και που -&0. διατηρη-&εί ακόμη και σ~ μιαν έπoχiι δπου, κιόλας απο πολλα

-&'

χρόνια, τα λεπροκομεία

-&0.

εΙναι αδειανά, εΙναι οΙ αξίες και οί

εικόνες που ~χoυν συνδε-&εί μ~ το πρόσωπο του λεπρου. Έκείνο

11

που '6'α μείνει εΙναι τό νόημα της άποδιοπομπής του κι ή σημασία που άποκτούσε για την κοινωνικη όμάδα αυτη ή έπίμονη καΙ φριχτη μορφή, που την άπομακρύνουν μόνο αφου χαράξουν πρωτα γύρω της ~ναν Ιερό κύκλο. ΤΟν λεπρό μπορεί να τΟν άπομακρύνουν άπ' τΟν κόσμο και' την κοινότητα της όρατης 'Εκκλησίας, άκrτόσo ή υπαρξή του πάντα μαρτυρά την '6εϊκη παρουσία, αφού όλόκληρη δεν κάνει τίποτ' άλλο άπ Ι τό να δείχνει τόσο την όργη τού θεού, 000 και' την καλοσύνη του. «Φίλε μου», λέει τό ευχολόγι.ο της Έκκλησί-

~~ρ~ι::~Y~α:ε;~~~~~~ηε:c~υύ σ~~ ~ν~~~ν;~ ~~:ε~

για τΙς κακές σου πράξΕις». Και' τη στιγμη που τα χέρια του

παπά καΙ τών διάκων τΟν σέρνουν Ιξω άπό την έκκλησία gressu retrogrado, τόν βεβαιώνουν δτι και' πάλι γίνεται μάρτυρας για την χάρη του

θεου:

«Κι

000

κι αν ξεμάκρυνες άπό την

Έκκλησία καΙ την 'Επουράνια Βασιλεία, δμως ή χάρη του

Κυρίου δεν σ' Εγκατέλειψε». ΟΙ λεπροΙ τού

BruegheI

εΙναι

παρόντες άπό άπόσταση, άλλα για πάντα, ot τούτο τό Γολ yoi}Cr. δπου ~νας όλόκληρος πλη'6-υσμός ακολουi}εί τό Χριστό. ΚαΙ, [εροΙ μάρτυρες του κακου, βρίσκουν τη σωτηρία τους μέσα στην και' μέσ' άπ' την άποδιοπομπή τους: μέσ' άπό μια παράξενη άντι.στροφή, που Ιρχεται ν' αντιπαραταχ'6εί στΙς καλες πράξεις και' προσευχές, αυτοι '6'α σωf}oυν άπό τό χέρι που δεν άπλώνε­

ται. Ό άμαρτωλός που κρατά τΟν λεπρό Ιξω άπ' την πόρτα του, τού ανοίγει τΙς πύλες της σωτηρίας. «Νά 'σαι καρτερικός στην αρρώστια σου, γιατΙ ό Κύρι.ος δεν σε καταφρονά γι' αίιτην και' διόλου δεν φεύγει άπό κοντά σου· αντί'6ετα, ή υπομονή σου i}Q ot σώσει, δπως Ισωσε τΟν λεπρό που πέδ"ανε μπρός στην πόρτα του Νεόπλουτου καΙ που εU6iις τΟν l1φΕραν στΟν Παράδει.σο». Ή έγκατάλειψη γι' αντΟν i}ά 'ναι ή σωτηρία· ή άποδιοπομπή του, του προσφέρεται σαν μια άλλη μορφη fu:ίας κοινωνίας. Μόλο που ή λέπρα έξαφανίστηκε κι ό λεπρός σβήστηκε, η σχεδόν, άπό τΙς μνημες, οΙ δομές της i}Q παραμείνουν. Συχνα στους ίδι.ους ακριβώς τόπους i}α ξαναπαιχτούν τα Τδια παιγνί­

δια της άποδιοπομπης δμοια μt τα προηγούμενα, δυό και' τρείς αιώνες αργότερα. Φτωχοί, άλητες, ξεστρατισμένοι και' «μυαλα αλαφροίοκιωτα» '6'α vτui}ow τΟν παλιό ρόλο τών λεπρών, και' '6ir. δούμε τί λoγfις σωτηρία αναμένονταν άπό την άποδωπομπή τους, τόσο γι' αντους 000 και' για κείνους που τους άπόδιω­ χναν. Mt μιαν όλότελα καινούργια Μοια, και' ot μια κουλτού­ ρα πoλiι διαφορετική, οΙ ίδιες μορφες '6'0. έπιβιώσουν -καΙ κυρίως αύτη ή σημαντικη μορφη ένός αυστηρού διαχωρισμού, που όδηγεί στΟν κοινωνικό άποκλΕιομό μιάς μερίδας αvf}ρώ­ πων ένώ ταυτόχρονα έξασφαλίζει την πνευματικη άποκατά­ σταση τών υπόλοιπων.

12

Στό φανταστικό τοπίο της άναγEVVΗσιακης τέχνης ~να νέο

:~~~~~:~~ ~:a;~b~~: t~~1Jn~~~~~vtl'*ρ;1i~~~~μ~~ρ~\~

νο μΕ'6υσμένο καράβι που πλέΕΙ στά ηΡΕμα ποτάμια της Ρηνανίας και στά φλαμανδικά κανάλια. Τό NarrenschiffElvaL προφανώς μιά φιλολογικη σύv&εση, πιtl'ανό δάνΕΙΟ άπό τό παλιό ΙΠος τών Άργονα1Jτών που ξαναζωντάνΕΨΕ, βρηΚΕ νέο σφρίγος και κύρος άνάμεσα στα μεγάλα μ1J&λογικΟ. tι'έματα και κατάκτησΕ την ΕΙκονογραφία της ΒΟ1Jργο1Jνδίας. 'Έτσι

καtl'ι.ερώtι'ηΚΕ στiιν τέχνη της ή σύv&εση τούτων τών καραβιών, που τό πλήρωμά ΤΟ1Jς, άπαρτισμένο άπό φανταστικους i\ρωΕς, ήtl'ικα πρότυπα η διάφΟΡΟ1Jς κοινωνικους τUΠΟ1Jς, επιβιβάζΕται για ~να μΕγάλο σ1Jμβολικό ταξίδι που {tα τους άποφέΡΕΙ δν όχι υλικα κέρδη, ΤΟ1Jλάχιστον τη δννατότητα να γνωρίσΟ1Jν τό ΠΕπρωμένο ΤΟ1Jς καΙ την άλή{tΕια ΤΟ1Jς. "'Ετσι δ

Symphorien

σ1JvI}έΤΕΙ διαδοχικά, τό 1502 ~α Πλοίο τώv πριγκή­ πωv καί τΏv μαχώv της τάξης τώv Εύγεvώvκι ΙΠΕιτα, τό 1503,

Champier ' i!va

Πλοίο τΏv ΈVάρετωv Γυναικών' υπάΡΧΕΙ άκόμη κι

i!va B/auwe Schute τού Jacob van (1413), στό Νaπenschiffτού Brandt (1497)1 και στό Ιργο τού Josse Bade', Stultiferae naνicu/ae scalpae fatuarum mulierum (1498). Ό πίνακας τού 'ΙΕρώvυμΟ1J Bosch4 βέβαια κι Πλοίο της Ύγείας, πλά'Ι: στό

Oestνoren

αυτός 6.νήΚΕΙ σ' δλο τούτο τό κύμα τού 6νΕίΡΟ1J. Άλλα άπ' δλα αυτα τά καράβια που εμφανίζονται σ' Ιργα

μ1J{tιστορηματικα η σατιρικά, τό NarrenschiffElvaL τό μόνο που ElXE καΙ πραγματικη υπόσταση, γιατι τέτοια πλοία που μΕτέφΕ­ ραν άπό τη μια πόλη στTJν άλλη τό φορτίο ΤΟ1Jς 6.πό ΤΡΕλούς, υπηρξαν στr)ν πραγματικότητα. ΈΚΕίΎη την εποχΤι οί ΤΡΕλοι Εύκολα άναγκάζονταν να ζήσονν μια ζωη ΠΕριπλανώμενΟ1J. Οί

πόλΕις πρόθυμα τους άπόδιωχναν lξω άπ' τα ΤΕίχη ΤΟ1Jς' τους άφηναν να τριγιιρίζονν σ' 6.πόμαΚΡΕς εξοχές, δταν δhι τους τοπο{tΕτούσαν σ' l!va καραβάνι προσκυνητών. Τό ltl'ιμο αυτό συνη{tίζονταν Κ1Jρίως στη ΓΕρμανία. Στη Ν1JΡΕμβέργη, στό

πρώτο μισό τού

1500 αΙ, ΕΙΧΕ καταγραφΕί: ή παΡΟ1Jσία 62

ΤΡΕλών' τους 31 τους Ιδιωξαν' στα ΠΕνήντα έπόμενα χρόνια, ύπάρχονν ένδΕίξΕις γι' άλλΕς 27 άναγκαστικtς 6.ναχωρήσΕις·

πρόκΕιται πάλι γιά ΤΡΕλους που τους παραδίνονν σε να1Jτικούς: στη Φρανκφούρτη, τό

1399,

ύΠΟΧΡΕώνονν τους ναύΤΕς ένός

καραβιΟύ ν' άπαλλάξονν την πόλη άπό ~αν ΤΡΕλό που Κ1Jκλο­ φορούσΕ γιιμνός. Στα πρώτα χρόνια τού

1501J

αιώνα, l!νας

έγκληματίας δδηγήtl'ηxε μt τόν ίδιο τρόπο στη Μαγεντία. Καμιά φορά οΙ ναύΤΕς βγάζονν στTJ στΕρια αυτους τους

άβολΟ1Jς επιβάΤΕς ΤΟ1Jς, πιό γρήγορα άπ' δ,τι ΕΙχαν \ιποσΧΕtI'Ε'L'

κάτι τέτοιο μάς μαρτυράΕΙ ή \ίπαρξη iXELV01J τού σιδΕρά 6.π' τη Φρανκφονρτη, που δ1Jό φορtς τόν ξαπόστΕιλαν και δ1Jό ξανα-

13

γύρισε, πριν τόν όδηγήσουν τελειωτικα στό Κρόϋτσναχ. Συχνά στις παραποτάμιες πόλεις της Εύρώπης t}ά πρrnει ν' αράξανε τέτοια «καράβια τρελΩV».

Δεν εΙναι εi!κολο ν' άποκαταστήσει κανείς με σιγουριά τό ιδιαίτερο πνεύμα αύτού τού συνή~ιoυ. Θα μπορούσαμε αί­

φνης να σκεφτούμε δτι πρόκειται για ~να γενικό μέτρο άποπομ­ πης, για ν' άπαλλάσσονται οί κοινότητες άπ' τους τρελους που ζούσαν σε συv6"ηκες αλητείας' Τι ύπόδεση αύτη δμως δεν ανταποκρίνεται άπόλυτα στα γεγονότα γιατι συμβαίνει, πρΙν ακόμη χτιστούν είδικα άσυλα, όρισμένοι τρελοί να γίνονται δεχτοι σε νοσοκομεία κι εκεί να νοσηλεύονται ανάλογα με την κατάστασή τους' στό Hotel -de- Dieu, στό Παρίσι, ύπηρχαν είδικα κρεβάτια γι' αύτους τους τρελους στους κοιτώνες' κι

άλλωστε, σ' δλη τη διάρκεια τού Μεσαίωνα καΙ της 'Αναγέννη­ σης ύπηρχαν και ειδικά κρατητήρια για παράφρονες. Ύπάρχει για παράδειγμα τό Cbatelet τού Melun, ό περίφημος Πύργος τών τρελών της Caen' ύπάρχουν τα πολυάριt}μα Narrtίirmer της Γερμανίας, κα6ως και οΙ γειτονιες τού Ltibeck τού Jungpfer τού 'Αμβούργου. Συνεπώς οί τρελοΙ δεν διώχνονται ανεξαίρετα. Μπορούμε λοιπόν να ύποt}έσουμε δτι κάtk. πόλη ~διωχνε μόνο τους ξένους τρελούς, καΙ δέχονταν ν' αναλάβει

i\

καΙ να περι"6άλψει τους πολίτες της. 'Επίσης στ' αρχεία διάφορων μεσαιωνικών πόλεων ύπάρχουν καταγραμμένες επι-

~~~~~σ~;η~ ~:α~~~ι~~~α~;~ο~ι;&;~~:.ιg;αε1~:Ρ~&r~ άπλά, γιατΙ ύπάρχουν διάφορα σημεία δπου συνα"6ροίζονται τρελοί πιό πολυάρι-6μοι άπ' δ,τι αλλού, δίχως νά Ύαι κι αύτόχt}ονες. Στην πρώτη γραμμη fρχονται οί τόποι προσκυνή­ ματος: στό

Saint -Mathurin

το\ί

Larchant,

στό

Saint -Hildevert

τού Gournay, στΤι Βesanφn, στό Gheel. το. προσκηνύματα αύτα όργανώνονταν καΙ καμια φορό. έπιχορηγούνταν άπό τις πολι­

τείες

i\ τα νοσοκομεία. ΕΙναι nLt}avb λοιπόν δτι τα καράβια τών

τρελών, που κυριεύουν την καλλιτεχνικη φαντασία στις αρχες

της 'Αναγέννησης, δεν εΙναι παρά καράβια προσκυνήματος μ' εξαιρετικά συμβολικη σημασία, που κινούν για τό ταξίδι αναζητώντας ~να t}αύμα: να βροίίν τό χαμένο λογικό τους: άλλα κατεβαίνανε τους ποταμους της Ρηνανίας με κατεύfhrνση τό Βέλγιο καΙ τό Gheel, άλλα ανέβαιναν τό Ρήνο, πρός τό Γιούρα και την Βesanςοn.

Μα εΙναι κι άλλες πόλεις, δπως Τι Νυρεμβέργη, που σίγουρα ποτέ δεν ύπηρξαν τόποι προσκυνήματος κι δμως συγκεντρώ­ νουν ~α μεγάλο πλη-60ς τρελών, σίγουρα περισσότερων άπ' τους δημότες τρελούς τους. ΑύτοΙ συντηρούνται άπό τόν προϋπολογισμό της πόλης, μά δίχως καΙ να τους προσφέρεται καμια περί"6αλψη' με δυό λόγια, τους ρίχνουν στΙς φυλακές.

14

Μπορεί κανεις να ύπο'ftέσει δτι σε μερικες σημαντικες πόλεις

-

περάσματα κι εμπορικα κέντρα, τους τρελους τους εΙχαν φέρει οί ναυτικοΙ η οί ~μπoρoι σε μεγάλους αρι'ftμούς, κι έκεί τους

«Ιχαναν»'

μ' αύτο τΟν τρόπο έξάγνιζαν την πόλη άπ' δπου

τους εΙχαν παραλάβει. ~Iσως αύτους τους τόπους τού «άντιπρο­ σκυνήματος» να πρέπει να τους προσ'ftέσουμε σ' έκείνους, δπου οί τρελοΙ όδηγούνταν με την Ιδιότητα προσκυνητη· κι ~τσι

βλέπουμε δυο προ'ftέσεις να συναντιωνται καΙ να βαδίζουν παράλληλα: ή πρό{tεση της 'ftεραπείας άπο 'ftαύμα κι ή πρό'ftεση

~ςρ~~~~:~~~ς~Ο~f~α~~~g~~~ι δ~~ε~~Ο;~~t~~~ ~1~;f~~ τέτοιο τρόπο άναπτύχ6ηκε -τόπος προσκυνήματος που γίνε­

ται χώρος έy>tλεισμoύ, ΙΙγιος τόπος δπου ή τρέλα φτάνει στην απελευ'ftέρωσή της, άλλα δπου ό αvf}ρωπος έπιχειρεί, σύμφωνα με τα παλια 'ftέματα, κάτι που μοιάζει με τελετουργικο άπο­ κλεισμό.

Μια τέτοια περιπλάνηση των τρελών καΙ μια τέτοια χειρονο­ μία άποδιοπομπης, κι lπει τα ή έπιβίβαση καΙ το άρμένισμά τους στο καράβι, δεν ~xoυν άποκλειστικα το νόημα μιάς πράξης

που άποβλέπει μονάχα στην ώφέλεια η στην άσφάλεια των πολιτών. Σίγουρα μέσα τους ύπολαvf}άνουν άλλες σημασίες, που βρίσκονται πιό κοντα στα λατρευτικα l{}ιμα καΙ μπορούμε, καΙ τώρα ακόμη, ν' άποκρυπτογραφήσουμε τα χνάρια τους.

Παρατηρούμε αίφνης δτι άπαγορεύεται ή είσοδος τών τρελών στην έκκλησία, ενώ το έκκλησιαστικο δίκαιο δεν τους άπαγο­

ρεύει να μεταλαβαίνουν. Ή έκκλησία δεν έπιβάλλει κυρώσεις σ' ~ναν παπα που παραφρόνησε' άλλα στη Νυρεμβέργη, το 1421, ~νας τρελος παπας διώχτηκε με Ιδιαίτερη έπισημότητα, σάμπως κι ή μιαρότητα νά 'χε πολλαπλασιαστεί άπο τΟν ίερο

χαρακτήρα τού προσώπου αυτού' ή πόλη πρόσfu:σε στΟν προϋπολογισμό της τα χρήματα που τού Ιδωσαν για τα όδοιπορικά του. Συνέβαινε άκόμη τρελοΙ να μαστιγώνονται

δημόσια, καΙ στη διάρκεια ένος είδους άγώνα δρόμου να κυνηγιούνται με χτυπήματα άπο ραβδια καΙ να διώχνονται άπ'

την πόλη. Κι αυτο εΙναι σημάδι δτι ή αναχώρηση τών τρελών αποκτούσε τελετουργικη σημασία, ανάλογη με κείνην lίλλων

τελετουργικών άποδιοπομπών. Τώρα καταλαβαίνει κανεις καλύτερα τη συμβολικη φόρτιση της έπιβίβασης τών τρελών, φόρτιση που δεν της προσδίνει

μονάχα γοητεία, άλλα κι αΜεντικότητα. ' Απο τη μια πλευρα δεν πρέπει διόλου να μειώνουμε την αναμφίβολη σημασία της πρακτικής πλευράς της παραδίνοντας τους τρελους στους ναύτες, δπωσδήποτε γλιτώνεις άπο την άπέραντα ενοχλητική

παρουσία τους γίiρω άπ' τα τείχη της πόλης, άλλα κι εξασφαλί­

ζεις δτι

'ftO:

φύγουν μακριά, δέσμιοι της άναχώρησής τους. Νά

15

δμως που σ' δλα αύτα Ιρχεται το νερο να πρo~έσει τΟν σκοτεινο δΥχο του και' τΙς δικές του Δξίες' τους παίρνει μακριά, μά κάνει και' κάτι παραπάνω: tξαγνίζει. Κι rnειτα ή ~αλασσoπoρία Δφήνει τΟν avDQoono fρμαιο στην αβέβαιη τύχη

του' εΙναι ή ώρα που ό κα~ένας παραδίνεται στα δικά του πεπρωμένα' κάi}ε έπιβίβαση εΙναι, δυνάμει, ή τελευταία. Ό

~O~όσ~~ ~:~~~~t:Π~ρΟκό~:~~π~~~r~α~ΟσυΔ ~~ν,~~~;~~ ~ τΟν άλλο κόσμο. Τοiiτο το φευγιο τοii τρελοii εΙναι ό αύστηρός

διαχωρισμός, τό μοίρασμα στα δυό, ή Δπόσχιση και' την ίδια

στιγμη το Δπόλυτο Πέρασμα. Άπο μιαν Μο'Ψη, το ταξίδι αύτο άλλο δεν κάνει Δπ' το νά περιγράφει, μέσα σέ μια γεωγραφία μισο-φανταστικη μισο-πραγματική, την όριακη κατάσταση τοii

τρελοii μέσα στΟν όρίζοντα τοii μεσαιωνικοii ΔvDρώπου -κατάσταση που συμβολίζεται και' ταυτόχρονα ύλοποιείται Δπό την ιδιότητα που δίνουν στΟν τρελό, νά 'ναι κλεισμtvoςlξω Δπο τΙς πόρτες της πόλης: ή Δποδιοπομπή του, ή lξωσή του, πρέπει νά τΟν εΙσάγει και' νά τΟν φυλακίζει' έπειδη δεν μπορεί και' δεν πρέπει νά 'χει άλλη φυλακη Δπο το 'ίδιο το κατώφλι, τΟν κρατοiiν

στό

χώρο τοii περάσματος.

ΤΟν τoπoi}ετo'ίίν

στό

έσωτερικο τοii έξωτερικοii, και' αντίστροφα: θέση έξαιρετικά συμβολική, που σίγουρα '60. μείνει δική του μέχρι στΙς μέρες μας, αν βtβαια συγκατανεύουμε στο δτι έχείνο που άλλοτε στά{tηκε τό όρατό φρούριο δπου όχυρώνονταν ή τάξη τών πραγμάτων, τώρα lγινε ό άόρατος πύργος δπου κλειδώνεται ή συνείδησή μας.

Το νερο και' το Δρμ.ένισμ.α Ί ασφαλώς παίζουν &α τέτοιο ρόλο. Κλεισμένος μέσα στό καράβι του, Δπ' δπου δε γίνεται νά ξεφύγει, ό τρελος παραδίνεται στΟν ποταμό με το. χίλια χέρια, στη '6όλασσα με τους χίλιους δρόμους, σ' αύτη την Δπέραvτη κι

Δλλόκοτη Δβεβαιότητα. ΕΙναι φυλακισμένος στο μεσοστράτι τοii πιο έλεύ'ftερου, τού πιο ανοιχτοϋ δρόμου, στερεά άλυσοδε­

μένος σ' &α Δπέραντο σταυροδρόμι. ΕΙναι ό κατ' έξοχην έπιβάτης, δηλαδη ό δεσμώτης τών περασμάτων. Κι ή γη δπου

'6'

Δποβιβαστεί τοii εΙναι το ίδιο άγνωστη, δπως κανεΙς δεν ξέρει ούτε τό πότε

-60. πατήσει το πόδι του στη γη

κι ουτε Δπο ποιά γη

Ιρχεται. Δεν Ιχει δλλη Δλήi}εια κι άλλη πατρίδα παρα τούτη την άγονη Ικταση άνάμεσα σε δυο κομμάτια γης, που δεν τού Δνήκουν. ~ Αραγε τούτη τη μακρινή, φανταστικη συσχέτιση, που μπορεί κανεΙς νά την παρακoλoυ{lήσει σ' δλη τη διάρκεια τοii δυτικοii πολιτισμσii, νά 'ναι τό λατρευτικό ffltμo που τη

ρίζωσε; ~H άντίστροφα, ή συσχέτιση εΙναι κείνη πού, Δπο Δμνημόνευτους χρόνους γέννησε κι rnειτα μονιμοποίησε την

τελετουργία της έπιβίβασης; Τουλάχιστον &α πράγμα ε[ναι βέβαιο: το νερο κι ή τρέλα γιο. πoΛU καιρό ~α βρίσκονται

16

ένωμένες στό μυαλό τού δυτικού αν6ρώπου.

-Ηδη ό Τριστάνος, μεταμφιεσμένος σε τρελό, εΙχε διατάξει τους ναύτες να τόν ρίξουν στΙς ακτες της Κορνουάλης. Κι δταν παρουσιάζεται στόν Πύργο τού βασιλια Μάρκου, κανεις δεν τόν αναγνωρίζει, κανεις δεν ξέρει από πού Ιρχεται. Μιλάει με λόγια παράξενα, οΙκεία αλλά κι απόμακρα· γνωρίζει τέλεια τα

κοινά μυστικά τους· εΙναι δυνατό λοιπόν νά μην ανήκει σε κάποιον ι'iλλo, πολυ κοντινό κόσμο; Δεν Ιρχεται από τη στέρεα γη, με τις στέρεες πολιτείες· Ιρχεται από την ασίγαστη ανησυ­

χία της t}άλασσας, από τους άγνωστους δρόμους που κρύβουν τόση γνώση παράξενη, Ιρχεται από τη φανταστικη κοιλάδα, στην άλλη πλευρά τού κόσμου. Πρώτη απ' δλους ή Ίζόλδη ξέρει

καλα δτι αύτός ό τρελός εΙναι ό γιός της t}άλασσας, κι δτι ναύτες απόκοτοι τόν πέταξαν εκει, σαν σημάδι δυστυχίας: «Καταραμένοι νά 'ναι οί ναυτικοΙ πού 'φεραν τούτον τόν τρελό! Γιατί νά μην τόν ρίξουνε στη t}Maooa!»~ Και πολυ συχνά, στό πέρασμα τού χρόνου, τό ίδιο t}έμα ξαναεμφανίζεται: για τους μυστικιστες τού 150υ αΙώνα γίνεται τό μοτίβο της ψυχης­ βάρκας, που αφήνεται στό απέραντο πέλαγο των έπιi}υμιών,

στό άγονο λιβάδι της τύρβης καΙ της άγνοιας, ανάμεσα στους πλαστους αντικατοπτρισμους της γνώσης, καταμεσΙς στόν παραλογισμό τού κόσμου -βαρκούλα που t}Ct μείνει ~ρμαto στη μεγάλη τρέλα της t}άλασσας, liv δεν μπορέσει νά ρίξει την σταt}ερή liγκυρα, την πίστη, ~ liv δεν ανοίξει τα πνευματικα πανιά της κι αφήσει την πνοη τού t}Eoii να τη φέρει στό λιμάνι. Στό τέλος τού

160υ αιώνα, ό

de Lancre

στη

t}Maooa t}Ct

h;τoπίσει τη ρίζα των δαιμονικών ροπων μιας όλόκληρης κατηγορίας αν6ρώπων: ή liστατη πορεία των καραβιων, ή εξάρτηση από τ' άστρα, τα κληρονομημένα μυστικά, τό ξεμά­

κρεμα από τΙς γυναικες καΙ τέλος ή εΙκόνα αύτης της απέραντης ταραγμένης πεδιάδας, κάνουν τόν άν6ρωπο νά χάνει την πίστη του στό θεό, τού σπάζουνε δλα τά στέρεα δεσμά του με την πατρίδα· κι Ιτσι παραδίνεται στό διάβολο καΙ στόν ώκεανό

τού πονηρού. 7 Στην κλασικη εποχή, δεν διστάζουν να έρμηνέ­ ψουν την έγγλέζικη μελαγχολία σαν απότοκο ένος t}αλασσινού κλίματος: τό κρύο, ή ύγρασία, ή καιρική αστάt}εια, δλες οί λεπτες σταγόνες τού νερού πού μουλιάζουν τΙς φλέβες καΙ τα νεύρα τού αν6ρώπινου σώματος καΙ τό κάνουν να χάνει την ακμή του, προδιαt}έτουν τόν liν6ρωπο στην τρέλα. Τέλος, αφήνοντας κατα μέρος μια τεράστια φιλολογία, πού από την 'Οφηλία t}ά 'φτανε μέχρι τη Λορελάϋ, liς αναφέρουμε μονάχα τΙς μεγάλες μισο-αν6ρωπολογικές, μισο-κοσμολογικες αναλύ­ σεις τού Heinroth, που παρουσιάζουν την τρέλα σαν εκδήλωση ένός στοιχείου σκοτεινού καΙ ύγρού μέσα στόν άΎttρωπo, σαν μια ταραχη ανήλιαγη, χάος κινούμενο, σαράκι καΙ t}άνατο

17

δλων τών πραγμάτων, πoiι άντιτάσσεται στη φωτεινη κι ώριμη στα6ερότητα τού πνεύματος.

'Όμως εστω κι δ:ν τό ttαλάσσιο ταξίδι τών τρελών, μέσα στην φαντασία τού δυτικού άνitρώπoυ, συνδέεται με τόσο πανάρ­ χαια μοτίβα, ποιός νά 'ναι ό λόγος που βλέπουμε όλάξαφνα, γίιρω στόν 150 αΙώνα, να παίρνει αύτη τη μορφη καΙ τέτοιες διαστάσεις στη λογοτεχνία καΙ την εΙκονογραφία; Γιατί βλέ­ πουμε να ξεπετάγεται αύτη ή μορφη τού Πλοίου τών Τρελών με

τό αλλοπαρμένο του πλήρωμα, που πλημμυρίζει τά πιό γνωστά τοπία; Πώς lγινε κι ι'ιπ' την παλια φιλία της τρέλας καΙ τού

νερού γεννήtlηκε μια μέρα αύτη ή βάρκα;

Γύρω στα τέλη τού Μεσαίωνα, ή βάρκα αύτη itα συμβολίσει

μίαν όλόκληρη ανησυχία που ξάφνου ύψώtlηκε στό όρίζοντα τού εύρωπαϊκού πολιτισμού. Ή τρέλα κι ό τρελός ι'ιποκτούν ιδιαίτερη σημασία, μέσα στό διφορούμενο χαρακτήρα τους: γίνονται ι'ιπειλη κι ~ξευτελισμός, !λΙ)Ύιώδης παραλογισμός τού κόσμου καΙ καταφρονετικη γελοιοποίηση τών άνitρώπων. Πρώτα δημιουργείται μια φιλολογία παραμυitιών καΙ ήitικο­

πλαστικών κειμένων. Ή καταγωγή τους σίγουρα ε{ναι πολυ μακρινή. Άλλά, πρός τό τέλος τού Μεσαίωνα, παίρνει μια εκταση σημαντική. Ή φιλολογία αύτη γίνεται μιά ατέλειωτη σειρα ι'ιπό «τρέλες», πoiι μ' αύτες στιγματίζουν, δπως καΙ στό παρελttόν, τα βίτσια καΙ τα ~λαττώματα, δίχως δμως να τ'

ι'ιποδίδουν πια σ' αλαζονεία ~ Ελλειψη φιλανitρωπίας ~ ακόμη παραμέληση τών χριστιανικών αρετών' αντίitετα τά χρεώνουν

σ' ~να εlδoς μεγάλου παραλογισμού, που δεν εΖναι τό φταίξιμο

κανενός συγκεκριμένα, άλλα βαραίνει τΟν xαtttva με μια μυστικη συμπαιγνία. Ή κατα)Ύελία της τρέλας γίνεται τώρα

κυρίαρχη μορφη στην κριτική. ΣτΙς φάρσες καΙ τΙς sotjeS-Ι, τό πρόσωπο τού τρελού, τού

'HHttLou καΙ τού

Μωρού, ι'ιποκτα δλο

καΙ μεγαλύτερη σημασία. Δεν εΙναι πια ό γελοίος και οΙκείος τύπος που δρα στό περιtl'ώριo: γίνεται επίκεντρο τού itεάτρου σαν ύπέρμαχος της άλήttειας -παίζοντας ~δώ τόν συμπληρω­ ματικό άλλα κι άντίστροφο ρόλο ι'ιπό κείνον πού 'παιζε ή τρέλα στα παραμύitια καΙ τΙς σάτιρες. Ή τρέλα μπορεί να παρασέρνει

τόν xatttva στό χαμό μιας τύφλωσης· άντίitετα, ό τρελός ύπεv/}υμίζει στόν xaitlva την αλήitεια του· στην κωμωδία, Μου ό καitεις ξεγελα τoiις άλλους καΙ κοροϊδεύει καΙ τΟν έαυτό του, αύτός γίνεται μιά κωμωδία δευτέρου βα{tμoύ, ή ι'ιπάτη της απάτης· ό τρελός, με τη γλώσσα τού «μωρού», πoiι δεν εχει λογικη μορφή, λέει τα λόγια της λογικής πού, μέσα στην κωμικότητά τους, προσφέρουν τη λύση στην κωμωδία· μιλάει για ερωτα στoiις έρωτευμένους, γιά την αλήitεια της ζωης στoiις

18

νέους, για τη μικρότητα των πραγμάτων στούς καυχησιάρηδες,

στους ξLΠπασμένOυς, στους ψεiίτες. ΟΙ παλιες γωρτtς των

τρελων, που τις εΙχαν σε τόση ύπόληψη στη Φλάντρα καΙ στη βόρεια Εύρώπη, μεταφέρονται τώρα στό 'όέατρο καΙ μετατρέ­ πουν σε κοινωνικη καΙ ήi}ικη κριτικη δ,ΤΙ πηγαίο στοιχείο

'όρησκευτικης παρωδίας διαΟέτουν.

σ:~~ί~~~ήΚν~ ~ ~~~~η~Ο~~f~~ΚΖλ~~~~J;1~~TJ~~~ ~~~

επιβιβάζει τους πάντες ανεξαίρετα πάνω στό τρελό καράβι της, καΙ τους ξαποστέλνει σε μια κοινη Όδ'ύσσεια (Blauwe Shute τον

Van Oestvoren. το Νaπenschί[[ τον Brant)· κι ό Murner 19yo του Νaπenbeschwοrung, αύτην καταριέται. Κι

πάλι, στΟ

ακόμη ή ίδια εΙναι που συμμαχεί με τΟν ερωτα στη σάτιρα τού

Corroz, Contτe [01 Amour, η που συναγωνίζεται μαζί του, ποιός fXEL άπα τους δυο τα πρωτεία, ποιός γεννά τον αλλο, ποιός έξουσιάζει ποιόν κατα τά κέφια του, δπως βλέπουμε στο 4ιάλογο της Louise Labe, Debat de FoJie et d' Amour. Κι άκόμη ή τρέλα ~χει το μερίδιό της και σ' άκαδημα'ίκες λογομαχίες' γίνεται άντικείμενο διαμάχης, καΙ ύπερασπίζεται τον έαυτό της σDεναρά' την αρνούνται, μά δεν το βάζει κάτω, ίσχυρίζεται δη βρίσκεται πιο κοντα στι)ν εύτuχία και την αλή&ια απ' δ,τι ή

λογική, κι άκόμη δτι εΙναι πιό κοντα στη λογικη απ' δ, τι ή Τδια ή λογική: ό Wimfelίng συντάσσει το

Monopolium phiIosophorum, Judocus Gallus το Monopolium et societas, vulgo des Lichtschi[[s. Τέλος, στο κέντρο αύτών των σοβαρών παιγνιδιων συναντάμε τόν Aayder καΙ τΟν 'Έρασμο, με το Έγκώμιο της κι ό

Μωρίας. Μπρος σ' δλα αύτα τα επιχειρήματα και στι)ν άκατα­ μάχητη διαλεκτική τους, μπρος σ' δλους τσυς λόγσιις που άδιάκοπα επαναλαμβάνονται ξαναδουλεμένοι, lxoUμE μια μα­ κριά δυναστεία

είκόνων, απο τον

'Ιερώνυμο

Bosch

με τη

Θεραπεία της τρέλας και τό Πλοίο τών τρελών, μέχρι τΟν καΙ την Χαζή Γκρέτα του . καΙ ή γκραβουρα μεταγρά­ φει με τον τρόπο της δ,τι κιόλας lχει δώσει το 'όέατρο κι ή

Brueghel

~~~X;1~ Τ~~λΖ~~ρ~~~~~ι,i}εfν~~~ε~~ο;δ~~ο ~~ ~~~

αιώνα το πρόσωπο της τρέλας lXEL κατακυριέψει την φαντασία τού δυτικον αvi}ρώπου. Μια διαδοχη από ήμερομηνίες μιλάει άπό μόνη της: ό Χορδς τών Νεκρώνστο νεκροταφείο των' Αi}ώων άνήκει σίγουρα στΙς άρχες τον 150υ αίώνα' κι αύτος τον Chaise-Dieu itα πρέπει νά

'γινε γύρω στά

1460· δ Guyot Marchand δημοσιεύει τον 1485. τα έξήντα αύτά χρόνια αναμφί­

Μακάβρω Χορ6του στα

βολα ησαν κυριευμένα άπ' δλην αύτην την σαρκαστικη είκονο­ γραφία τού 'όανάτου. Κι ό Brant γράφει το Narrenschi[{ το 1492· πέντε χρόνια αργότερα τΟ 19yo του μεταφράζεται στα

19

λατινικά. ΚαΙ στο τέλος τού ίδιου αΙώνα δ Ίερώνυμος Bosch ζωγραφίζει το Πλοίο τών Τρελών. ΤΟ 'Εγκώμιο Μωρίας τού

νΕρασμου γράφεται το

1509.

Ή σειρα διαδοχης εΙναι ξεκά­

i}αρη. Μέχρι το δεύτερο μισο τού 150υ αΙώνα, η καΙ λίγο αργότερα, το i}έμα τού i}ανάτου βασιλεύει μονάχο του. ΤΟ τέλος τού ανδρώπου, το τέλος τού κόσμου μόνιμα άπειλοϋν με τη μορφή έπιδημιών καΙ πολέμων. ~O,τι λυγίζει περισσότερο την άνδρώ­

πινη ϋπαρξη εΙναι τούτη ή αναπόφευκτη κατάληξη, δ κανόνας απ' δπου κανεΙς δεν ιmoρεί να ξεφύγει. Ή παρουσία που

απειλεί μέσα άπ' τον ίδιο τΟν έσωτερικο χώρο τού κόσμου, εΙναι μια παρουσία άσαρκη. ΚαΙ νά πού, γύρω απ' το τέλος τού αΙώνα, βλέπουμε τούτη τη μεγάλη ανησυχία να κάνει στροφη γύρω απ' τΟν έαυτό της. Τώρα το i}έμα τού i}ανάτου το διαδέχεται δ έξευτελισμος της τρέλας καΙ το συμβολικο φορτίο του. Ό άνδρωπος, ανακαλύπτοντας αύτην τη συμφορα που τΟν

έκμηδενίζει και τΟν κάνει ~να τίποτε, μοιραία φτάνει να καταφρονά καΙ να i}εωρεί και τι'ιν ίδια του την ϋπαρξη σαν ~να τίποτε. Ή φρίκη μπροστα στο απόλυτο καΙ τελεσίδικο δριο τού i}ανάτου, Ιρχεται τώρα καΙ παγώνει μέσα στις γκριμάτσες μιάς

συνεχούς εΙρωνείας· τούτη τη φρίκη κοιτάζουν προκαταβολι­ κά να την αφοπλίσουν, να την περιγελάσουν, να τη μαλακώ­ σουν, δίνοντάς της μιά μορφή κα-Dημερινη και συvηi}wμένη. ταυτίζοντάς την αδιάκοπα με την δψη της ζωijς, χωρίζοντάς την (καΙ Ιτσι άποδυναμώνοντάς την) στα βίτσια, τΙς παλαβω­ μάρες

και

τίς

γελοιότητες

τού

καi}ενός·

δμως

δλα αύτα

σημαίνουν πως κι ή έκμηδένιση που προκαλεί δ i}άνατος καταντά πια ~να τίποτε, αφού βλέπουμε δτι fτσι κι άλλιώς δ i}άνατος προϋπηρχε μέσα σ' δλα, δλα τα σκέπαζε, άφού ή ζωή

δεν ~ταν παρα μια ματαιότητα, σωρος άπο ασυναρτησίες καΙ παραλογισμούς. ΤΟ κεφάλι που i}α γίνει νεκροκεφαλή, εΙναι κιόλας αδειανό. Ή τρέλα δίνει το «παρων» τού i}ανάτου. Μα άκόμη καΙ με την ήττημένη παρουσία της πού, άποτυπωμένη στα σημάδια της κα-Dημερινότητας, ύπενδυμίζει δτι κιόλας βασιλεύει, προειδοποιεί δτι ή λεία της i}ά 'ναι πολύ φτωχή. Γιατι αύτο πού δ i}άνατος i}α ξεσκεπάσει δεν i}ά 'ναι παρα μια μάσκα, καΙ τίποτ' άλλο. Για ν' αποκαλυψ6εί το σαρκαστικο

χαμόγελο τού

σκελετού, δεν χρειάζεται παρα να σηκώσει

κανεΙς κάτι που δεν εΙναι μήτε άλήi}εια μήτε όμορφιά. παρΟ: μονάχα γύψινη μορφή καΙ μπιχλιμπίδια ψεύτικα. Άπο τη μάταιη μάσκα μέχρι το πτώμα, το ίδιο χαμόγελο συνεχίζεται.

Μα κείνο που συμβαίνει με το γέλιο τού τρελού εΙναι δτι γελά, προκαταβολικά, με το γέλιο τού i}ανάτου· καΙ δ τρελός, προλέγοντας το μακάβριο, το αφοπλίζει. Ο[ κραυγες της τρελης

Μαργκδ i}ριαμβεύουν, στήν ακμή της 'Αναγέννησης, με τΟν ίδιο

20

-θρίαμβο τού Ιανάτου που τραγouδιόταν ατό τέλος τού Μεσαί­ ωνα, στoiIς τοίχους τoi.i Campo -Santo. Ή '6ποκατάσταση τού -θέματος τού -θανάτο'U lιπό τό -θέμα της τρέλας δεν φανερώνει μια ρήξη, άλλα περισσότερο μια ατροφη

μέσα ατό tδιo εl60ς άνηΣUΧίας. Πάντα πρόκειται για τό μηδεν της ϊΙπαρξης, άλλά τοi.iτο τό μηδεν δεν άναΥνωρίζεται πω σαν τέρμα έξωτεριχό καΙ τελειωτικό, π καΙ κατάληξη· γίνεται αlσitητό lιπ

• καΙ

σταΙερiι μορφη της lΙπαρξης. Κι άνf}ρώπων στηριζόταν ατό δτι να πλησιάζει, καΙ γι' α'ότό αρεπε να τσυς έπαναφέρει κανεις στη σοφία μέ τό -θέαμα τoi.i -θαVΆτoo, τώρα ιι σοφία στηρίζεται ατό νά διαπιστώνει κανεΙς παντού την τρέλα, να διδάσκει στους

άνf}ρώπoυς Μι κιόλας δεν εΙν' liλλo άπό νεκροΙ κι δτι, Δν τό

τέλος βρίσκεται κοντά, αύτό σ'Uμβαίνει μόνο καΙ μόνο έπειδη ιι

τρέλα itό. γίνεται δλο καΙ πιό οΙκουμενική, Υιά vΆ Ιξισωitεί μέ τό -θάνατο. Aiιτό Δκριβώς προφητεύει κι ό Eustache Des-

champs: «Είμαστε δειλοί, μίζεροι καΙ κατσιασμένοι ΎεQασμένoι, πλεονέχτες καΙ γλωσσοκοπάνες.

Άλλο δΙ βλΙΠω άπό τρελές, τρελoUς' τό τέλος πλησιάζει κι δλα μα δλα, μά την όλή-θεια, πάν κατά διαόλου».

Τά δεδoμlvα τώρα άντιστρέφονται. Τό τέλος το;; χόσμov δ ..

εΙν' αιjτό που Ιό. δείξει, άναδρομικά, δτι οΙ ιίνf}ρωπoι ~σαν

~~ο~ε~~~~r.~'iν~~~=g=~~~όli=~~(=~

ατό χείλος της καταστρoφfjς, που ιι [δια ιι άνf}ρώπινη τρέλα

προκαλεί κι έπιβάU.ει.

Κάτω lιπ' τΙς διάφορες μορφές της -εΙκαστικές ~ λογοτεχνι­

κές -α'ότη ιι έμπ:ειρία τoi.i naQάAoγo'U μοιάζει vΆ 'χει μιαν ιίχρα

σuνoxή· ΖωΥραφικη καΙ κείμενο παραπέμπouν άδιάχοπα τό

~να ατό liλλo. ΔVΤας τό fva σχόλιο, καΙ ~ lW.o εΙκονογράφηση. Ό Χορός τών τρελών εΙναι fva καΙ τό α'ότό Ιέμα, που βρίσκει καί ξαναβρίσκει κανεΙς στΙς λαϊκές γιορτές, ατΙς -θεατρικές παραστάσεις. στΙς -Υχρα!39i.iρες, κι δλο τό τελε'Uταίο μέρος τoi.i

ΈΥχώμιου της

μεγάλης παράτ

πάνω ατό πρότuπo μιας τό χά&ε έπάΥΥελμα κι

~~:~&~:;τό με yαιταvάκι τη~o.:ς~ ~:~:L::J; ~μ;::~:':Ι::~ωv~~Ι:=J~:6v~;v:~a~:~

δανεισμένες άπ~ τις παραδοσιακές μάσκες. μερικές Τσως καΙ

21

νά 'ναι μεταφερμένες απο το Malleus /O. 'Όσο για το περίφημο Πλοίο των τρελών, μήπως δεν κατάγεται απευi}είας απο το

NarrenschjffTolJ Brant,

απόπου ~χει πάρει καΙ τον τίτλο του καΙ

που μοιάζει να εικονογραφεί πιστα το 270 τραγούδι του, που κι αυτο στόχο ~χει να στιγματίσει τους Potatores et edaces; 'Έχει διατυπω1'}εί μάλιστα κι ή ύπόtl'εση δτι το ~ργo τού Bosch αποτελούσε μέρος μιας όλόκληρης σειρας πινάκων, που εικονο­ γραφούσαν τα κύρια τραγούδια τού ποιήματος τού Brant. Πάντως δεν tι'ά 'πρεπε να μας παρασύρει ή απόλυτη όμοιότη­ τα των tι'εμάτων, κι ουτε οί ύποi}έσεις μας να ξεπερνούν δ, τι λέει ή ίδια ή ίστορία. nttl'avOν στο σημείο αυτο να μην

μπορούμε να κάνουμε μιαν ανάλυση, παρόμοια με κείνην που ~κανε ό Emίle Male για τις προηγούμενες έποχές, γύρω απ' το i}έμα τού tι'ανάτου. 'Ανάμεσα στΟν στίχο καΙ στην εικόνα, ανάμεσα σ' δ,τι αναπαριστα ή λαλια καΙ σ' δ,τι λέει ή γλυπτικη η ή ζωγραφικη με τη δικιά της γλώσσα, ή δμορφη ένότητα άρχίζει καΙ διασπαται, γιατΙ οί διάφορες σημασίες δεν γίνονται

άμεσα κοινες καΙ για τα δύο πράγματα. ~Oσo κι δ.ν εΙναι γεγονος δτι ή εικόνα μπορεί νά μιλάεΙ, να μεταδίδει κάτι που ύποκαi}ιστα τη λαλιά, i}άo πρέπει ώστόσο ν' αναγνωρίσουμε δτι δεν λέει πια το ίδιο πράγμα. ΚΙ ακόμη δτι, με τΙς δικές της

πλαστικες άξίες, ή ζωγραφικη βυtl'ίζεται σε μια εμπειρία που

δλο καΙ πιότερο tl'άo ξεμακραίνει απο τη λαλιά, δποια κι δ.ν εΙναι

ή έπιφανειακη όμοιότητα των fu:μάτων. Μορφη καΙ λαλια εικονογραφούν τΟν ίδιο μύtl'ο της τρέλας, μες στΟν ίδιο ήi}ικο κόσμο, άλλα παίρνουνε δυο διαφορετικες κατευi}ύνσεις ύποδη­

λώνοντας, με την μόλις όρατη ραγισματια ανάμεσά τους, ποιά καΙ τί λογης tι'ά 'ναι ή μεγάλη διαχωριστικη γραμμη στην δυτικη εμπειρία της τρέλας.

Ή άνοδος της τρέλας στον όρίζοντα της 'Αναγέννησης δια­ κρίνεται πρωτα μέσ' απ' το γκρέμισμα τού γοτ6ικού συμβολι­ σμού που δίνει την έντύπωση δτι ό κόσμος αυτός, που άλλοτε το πλέγμα τών πνευματικών του άξιών ~σφυζε απο σαφήνεια, τώρα αρχίζει να i}αμπώνει καΙ να χαλαρώνει, άφήνοντας ν' άχνοφαίνονται μορφες που τίποτε δεν μπορεί να τΙς ξεδιαλύνει, παρα μόνο οί διαστάσεις τού παράλογου. ΟΙ γοτ6ικες μορφες tl'Q διατηρηtl'οίίν ακόμη για lva μικρο διάστημα άλλά, σιγα σιγά, βουβαίνονται κι αυτές, παύουν να μιλούν, να ύπεν6υμί­ ζουν καΙ να διδάσκουν καΙ πια δεν φανερώνουν τίποτ' άλλο

πέρ' απο την φανταστικη παρουσία τους, άλλα κι αυτην.,~ξω απο κάtl'ε άλλη προσιτη γλώσσα, ~ξω απο κείνην που δημιουρ­ γεί ή οικειότητα των ματιων. Έλευfu:ρωμένη απ' τη σοφία και τα διδάγματά της, ή εικόνα άρχίζει να περιφέρεται γύρω από τη δικιά της τρέλα. .

Άρκετα παράδοξα, τούτη την απελευtl'έρωση τη συνοδεύει

22

μια άvftηση των σημασιών, Ινας πολλαπλασιασμός των νοημά­

των έπΙ τον έαυτό τους που ύφαίνει άνάμεσα στο. πράγματα σχέσεις τόσο πολυάρι{!-μες, τόσο άλληλένδετες, τόσο πλούσιες, που δεν μπορούν πιο. ν' άποκρυπτογραφη1toϋν παρό μόνο μέσα στην έσωτερικότητα της γνώσης, κι δπου και' το. πράγματα άπο την πλευρά τους ύπερφορτίζονται κι αυτα άπο Ιδιότητες, ενδείξεις, ύπονοούμενα, ωστε να χάσουν τελικα την συγκεκρι­ μένη μορφή τους. τα νοήματα δεν διαβάζονται πια με άμεση

κατανόηση, κι ή μορφή παύει να μιλάει άπο μονάχη της γιατί, άνάμεσα στη γνώση που τη ζωντανεύει και' τΙς μορφές, δπου αύτη ή γνώση μεταγγίζεται, το κενο βα{!-αίνει. Κι ή μορφή ξανοίγεται στον κόσμο των όνείρων. 'Ένα βιβλίο μαρτυράει

{!-αυμάσια τούτη την έξάπλωση των έσωτερικων νοημάτων, στο

τέλος της γoτ{tικης έποχης' εΙναι το

SpecuJum humanae saJvati-

QniS πού, πέρα άπο τούς συσχετισμους που κα{!-ιέρωσε ή παράδοση των Πατέρων, άποδίδει lvav δλόκληρο συμβολισμο άνάμεσα στην Παλιό καΙ την Καινι) Δια{}ήκη που δεν άνήκει στήν κατηγορία της Προφητείας, άλλα κα{!-αρα στο χώρο της

φαντασίας. τα Πάtl-η τού Χριστού δεν προεικονίζονται μόνο στη δυσία τού 'Αβραάμ, άλλα γύρω άπ' αύτα συγκεντρώνονται δλα το. μυστήρια τού μαρτυρίου, κα{!-ως καΙ τα αμέτρητα 6νειρα

που γεννούν' δ Τυβαλ δ σιδερός κι ή ρόδα τού Ίσαία βρίσκουν {!-έση γύρω άπ' το σταυρό, δημιουργώντας lva μοναδικο και' πρωτόφαντο φανταστικο πίνακα της άγριότητας τού μαρτυρί­ ου και' των κορμιών που βασανίζονται. "Έτσι ή εΙκόνα ύπερ­ φορτίζεται άπο συμπληρωματικό νοήματα, που τους λείπει δμως ή αμεση σαφήνεια. Κείνο που μπορεί καΙ ξεγλιστρα μέσ'

άπο τούτη την πλη{!-ώρα των νοημάτων εΙναι τ' 6νειρο, δ παραλογισμός, ή αλλοκοτιά. Οί συμβολικες μορφες γίνονται ευκολα οί σιλουέτες ένος έφιάλτη. Παράδειγμα εκείνη ή παλια εΙκόνα της σοφίας, που τόσο συχνά, στΙς γερμανικες γκραβού­ ρες, παρασταίνεται άπο t:να πουλΙ με μακρυ λαιμο ετσι που οΙ

σκέψεις, κα1Mlς ύψώνονται άργα άπο την καρδια στο κεφάλι διασχίζοντας Ιναν δρόμο μακρύ, νά 'χουν τΟν καιρο νό

καλοζυγιαστοϋν l1 • οί άξίες σ' αύτο το σύμβολο εΙναι ύπερτονι­ σμένες και' γι' αύτο βαραίνουν κομμάτι παραπανίσια: δ μακρυς δρόμος τού στοχασμού, μέσα στη λαμπικαρισμένη εΙκόνα μιας γνώσης διεισδυτικης, γίνεται το εργαλείο που διυλίζει τΙς πεμπτουσίες. Ό λαιμος τού Gutemensch έπιμηκύνεται άτέλειω­ τα για ν' άναπαραστήσει 000 γίνεται καλύτερα, πλάϊ στη σοφία, δλους τους πραγματικους άγωγους της γνώσης' ftOL δ συμβολι­ κος ά......ιtρωπoς γίνεται fνα φανταστικο πουλί, που δ ύπερμεγέ­ tl-ης λαιμός του άναδιπλώνεται χίλιες φορες στΟΎ έαυτό του: δ τρελός, κάπου άνάμεσα στο ζώο καΙ τΟν ά......ιtρωπo, βρίσκεται πολυ πιο κοντα στη μαγεία της είκόνας, παρα στο κύρος των

23

αύστηρα καθορισμένων νοημάτων. Αύτη ή συμβολική σοφία αΙχμαλωτίζεται απ' τΙς τρέλες τού όνείρου. Βασική μετατροπη στον κόσμο των εΙκόνων:

000 πιο

μεγάλος

~~g~~μβ~~~ι~Ι~rv~~ ~o~o~~~μ;o~.ςK~~:O~~~teL;~~~~:~

εΙκόνας τρυπώνει lva πλη'60ς απο διαφορετικες σημασίες, ωστε κι αύτη καταντά να γίνεται lva αίνιγμα. Κι ό στόχος της αλλάζει κι αύτός: δεν μάς διδάσκει πιά' μάς γοητεύει. Πολυ

χαρακτηριστική εΙναι ή tξέλιξη τού grylle, τού περίφημου gryIJe, που εΙναι απο το Μεσαίωνα κιόλας γνωστος στ' αrfλικα

ψαλτήρια καΙ στα ψαλτήρια των Chartres καΙ Bourges. Τότε δίδασκε πως ή ψυχη γίνεται αΙχμάλωτος τού κτήνους, στον

σ:ν'6ρωπο πού κυριεύουνε τα πά-6η. Ή ψυχη αναπαριστάνονταν σαν ενα γκροτέσκο πρόσωπο πάνω στην κοιλια ένος τέρατος, i}υμίζoντας πολυ τΟν κόσμο της περίφημης πλατωνικης αλληγο­ ρίας καί, μ' αυτον τΟν τρόπο, στηλιτεύοντας την ύποδούλωση

τού πνεύματος στην τρέλα της άμαρτίας. Νά δμως πού τΟν 150 αίώνα δ gryJJe, εΙκόνα της ανtl'ρώπινης τρέλας, 'Οα γίνει μια απο τΙς πιο αγαπημένες μορφες στους πολυάρι'Ομους Πειρασμούς. Κείνο που ταράζει την ήσυχία τού tρημίτη δεν εΙναι τ'

αντικείμενα της επιi}υμίας του· εΙναι τούτες οί αλλόκοτες μορφες που αναβλύζουν μέσ' απ' τα δνειρα, με τα μυστικά τους κλειδωμένα, κι ανεβαίνουνε στο χείλος τού κόσμου τuλιγμένες στη σιωπή, καΙ στα κλεφτά. Στον Πειρασμό της Λισσαβώνας, μπροστα στον ~ Αγιο 'Αντώνιο κά'6εται lva απο τούτα τα

γεννήματα της τρέλας, της μοναξιάς του, των στερήσεων του, της νηστείας του· lva άχνο χαμόγελο φωτίζει τούτο το πρόσω­ πο δίχως σώμα, μια σκέτη παρουσία της ανησυχίας απoτuπω­

μένη σε μιαν αεικίνητη γκριμάτσα. Τούτη λοιπον ή σιλουέτα τού tφιάλτη εΙναι ταυτόχρονα αντικείμενο κι ύποκείμενο τού πειρασμού, γιατΙ αύτη γοητεύει το βλέμμα τού ασκητη. 'Όμως

τόσο αύτη 000 καΙ κείνος μένουν αΙχμάλωτοι σε κάτι που μοιάζει με ανάκριση μπρος σε κα'Ορέφτη, αΙώνια στερημένη απο απάντηση καΙ βουτηγμένη σε μια σιωπη που τίποτε δεν την ταράζει, Ιξω απο ύπερκόσμιους απόηχουςl:. Ό grylle Εχει άλλάξει: δεν i}υμίζει πια στον ανtl'ρωπo τη 'όρησκευτική του κλίση, πού λησμoVΉ-6ηκε μέσα στην τρέλα της επιi}υμίας του, κι

lχει χάσει την σατιρικη μορφή του. εΙναι ή ίδια ή τρέλα, πού lγινε Πειρασμός: την παράξενη tξουσία του την παίρνει απο τα στοιχεία τού φανταστικού, τού απάνtl'ρωπoυ, τού απροσπέλα­

στου πού κλείνει μέσα σ' δ,τι φανερώνεται απάνω του σαν παρουσία τού άφύσικου, τού άλλόκοτου πάνω στη γη. Για τΟν ανtl'ρωπo τού 150υ αίώνα τόσο ή έλευ'Οερία, ή συχνα τρομαχτι­ κή, των όνείρων του, 000 καΙ τα φαντάσματα της τρέλας του, αποκτούν μεγαλύτερη δύναμη Ό.ξης απο την άπτη επιi}υμία της

24

σάρκας.

Ποιά εΙναι λοιπΟν αυτη Τι δύναμη γοητείας που ασκείται, αυτην την έποχή, μέσ' άπο τΙς εΙκόνες της τρέλας; Πρώτα δ δ'Y'itρωπος, μέσα σ' αυτες τις φανταστικες μορφες

ανακαλύπτει κάτι ποι, -δεωρεί σαν άπόκρυφη ροπη και μυστικο

ζiςω~~σοt1J :ι~υ~Ι~~ά~~ΨJχ~o~α~~~:~~~'δo,~~~:,ω;;~ρ~: μέσα τους συμβολικα αξίες α'Y'itρώπινες. Άλλα στiιν αρχη της 'Αναγέννησης, οί σχέσεις με τό ζωώδικο στοιχείο ανατρέπον­ ται. Τό ζώο απελεtn'}ερώνεται και δραπετεύει άπό τον κόσμο τοϋ μύ-δου καΙ της ή-δοπλασίας, για ν' άποκτησει

lva

δικό του

φανταστικο χαρακτηρα. Και βλέπουμε, με μιαν έκπληκτικη αντιστροφη δρων, το ζώο τώρα να παραμονεύει τΟν δ'Y'itρωπο για να τΟν πιάσει στα δίχτυα του καΙ να τοϋ άποκαλύψει την αλή-δεια του. τα πιο άπί-δανα ζώα, βγαλμένα μέσ' άπο μια

τρελη φαντασία, γίνονται τώρα Τι μυστικη φύστι τού α'Y'itρώπου. ΚαΙ τη μέρα της Κρίστις, δταν δ άμαρτωλος -δα έμφανιστεί γυμνος και ντροπιασμένος, το πρόσωπό του -δά 'χει γίνει

lva

πρόσωπο φριχτό καΙ τερατώδικο, ζώου ποι, σφαδάζει: τέτοια

εΙναι τ' αγριοπούλια με σώμα βατράχου που μπερδεύονται με την γυμνότητα τών κολασμένων, στην Κ6λαση τοϋ

Bouts·

Thierry

τέτοια εΙναι τα φτερωτα Μομα με κεφαλη γάτας, οί

σφίγγες με fλυτρα μηλολόν6ης, τα πουλια με φτερα νευρικα και τρεμουλιάρικα σαν χέρια, στα fQya τοϋ Stefan Lochner· και

πάλι άνάλογο εΙναι και κείνο το μεγάλο άρπαχτικο ζώο με τα ροζιασμένα δάχτυλα, ποι, βλέπουμε στον Πειρασμό τού Grϋne­

wald. ΤΟ ζωώδικο στοιχείο Ιχει ξεφύγει από την κατάσταση τής καth.ιπόταξης ποι, τοϋ έπέβαλαν οί α'Y'itρώπινες αξίες και σύμβολα, δταν τό χρησιμοποιούσαν σαν αφορμη για ή-δικοπλα­ στικες μυ&λογίες. Τώρα πλέον γοητεύει τΟν δ'Y'itρωπο με τη μανία του, την άπίitανη τερατογονία του, τΙς ύπερβολές του και τό χάος του, μα τοϋτο συμβαίνει ακριβώς έπειδη το ζώο ξεσκεπάζει στόν ά'Y'itρωπο την τυφλη μανία, την άγονη τρέλα που tλλoχεύει στΙς ά'Y'itρώπινες καρδιές. Στοuς αντίποδες αυτοϋ τοϋ σκοταδιοϋ, βρίσκουμε την τρέλα

να γοητεύει σαν γνώση. ΕΙναι γνώση γιατί, πρώτ' άπ' δλα, οί

αλλόκοτες μορφές της δεν εΙναι τίποτε άλλο από στοιχεία μιας γνώσης δύσκολης, κλειστής, έσωτερικης. Τοϋτες οί αλλόκοτες

μορφες συνή-δως ανήκουν στό χώρο τοϋ μυστηρίου, σκανδαλίζουν τΟν 'Άγιο Άντώνιο τούτο δε συμβαίνει τον άναγκάζουν να ένδώσει στη βίαιη Έπιi}υμία, άλλα ενδίδει στο πολι, πιό έπίμονο ερtι}ισμα της περιέργειας'

κι δν έπειδη έπειδη εκείνο

που τΟν βάζει σε δοκιμασία εΙναι Τι μακρινη και συνάμα κοντινή γνώση που προσφέρεται μες στο χαμόγελο τοϋ gryJJe, δίχως δμως και να παραδίνεται. Κείνος άποτραβιέται και

25

πισωδρομίζει, μα τί άλλο δείχνει ή κίνησή του παρεχτός την

~~Ο~Πν~:~~νςα;~~~~:ό~~~α~~;~~~~~~~\:ύ,:αJ~~~ι:έό Πειρασμός του- έκείνο που ~α πεί άργότερα δ Cardan: «'Η σοφία, δπως κι δλες οΙ πολύτιμες πρώτες ϋλες, πρέπει να βγεί άπ' τα κατάβα~α της γης». ΚαΙ τούτη τη γνώση, την άσύλληπτη,

την τρομερή, την απρόσιτη, δ τρελός την κατέχει. τη στι γμη που δ ά~ρωπoς δ γνωστικός και σοφός δε-ν την διακρίνει παρά μέ σχήματα άποσπασματικά -και τόσο πιό άνησυχαστικά-, δ

:~~λσ~ςά~~~α;:~~~~λ~~t~:J; ~t ϊ~:νιο~~~~εσj~~~α~δ~~~~ στα δικά του μάτια φαντάζει γεμάτη, κατάφορτη απ' τό βάρος μιας &όρατης γνώσης. Ό Brueghel κοροϊδεύει τόν σακάτη που προσπαtl"εί να μπεί μέσα στην κρυστάλλινη σφαίρα. Άλλα ή

ίδια σφαίρα της γνώσης ε{ναι αύτη που Ιριδίζει, που ζυγιάζεται

δώtl"ε κεί& δίχως ποτε να σπάζει ---φανάρι πολύτιμο και συνάμα γελοίο, άνυπόστατο-- στην άκρη της καρφίτσας που

φορεί στόν ώμο ή Μαργκω ή τρελή. ΚαΙ πάλι αύτην βλέπουμε

πίσω απ' τόν Κήπο τών Άπoλαύσεωv. 'Έν' αλλο σύμβολο της

γνώσης εΙναι τό δέντρο (τό απαγορευμένο δέντρο, τό δέντρο της άtl"ανασίας, της bταγγελίας, τού προπατορικού άμαρτημα­

τος) που αλλοτε ~ταν φυτεμένο στην καρδια τού bτίγειoυ παράδεισου και τώρα, ξεριζωμένο. fχει γίνει κατάρτι στό πλοίο τών τρελών, κι fτσι τό βλέπουμε πάνω στην γκραβούρα που

~~Κrδν~γ~~~~~~~ ;:~~~:::τ~~~~~~~Ooύτ~O~~~~~~;~~~~~ τού

Bosch.

Τί λοιπόν προμηνάει αύτη ή γνώση τών τρελών; Σίγουρα, για νά 'ναι γνώση απαγορευμένη, tl"O: πρέπει να προλέγει τη βασιλεία τού Σατανα και συνάμα τη συντέλεια τού κόσμου' τη

μέλλουσα εύτυχία, καΙ τη μέγιστη τιμωρία' την bτίγεια παντο­ δυναμία, και την πτώση στα τάρταρα. Τό Πλοίο τΏv Τρελών

διασχίζει

fva

τοπίο απολαύσεων δπου τα πάντα προσφέρονται

στην bτι{tυμία, fνα εΙδος καινούργιου παράδεισου, δπου δ

α~ρωπoς εΙναι λυτρωμένος απο βάσανα καΙ φροντίδες' κι δμως δε-ν Ιχει άκόμη ξανακερδίσει την ά~ωότητά του. Μια

~~~~~:,λεϊ~ ξ:Τ;{f~ς ~~~Ικ~όδ:~~~~κ:~g~~α:t?~~~:;~~~~ τά δράματα της Άποκάλυψης δε-ν ε{ναι κάτι τό πρωτόφαντο

για τον

150

αΙώνα, δμως εΙναι πολυ διαφορετικά τώρα απο τό

παρελ6όν. Ή κομμάτι φανταιζίστικη εΙκονογραφία τού 140υ αΙώνα, δπου οί πύργοι γκρεμίζονται σαν πιόνια κι δπου τό ζώο

ε{ναι πάντα δ παραδοσιακΟς Δράκος που ή Παναγία κρατα σ' απόσταση κι δπου, κοντολογίς, ή ~εία Τάξη εΙναι πανταχού παρούσα, άλλάζει χαρακτηρα' την διαδέχεται τό δραμα ένος

26

κόσμου λεηλατημένου άπο κάtl-ε σοφία καΙ τάξη: μέσα στην κοσμοχαλασιά τά βουνα καταρρέουνε καΙ γίνονται πεδιάδες, ή γη lιρπάζει φωτιά, ή ζωη μαραίνεται καΙ νεκρώνεται. τουτο το

τέλος δεν παίρνει την άξία περάσματος η επαγγελίας· εΙναι δ έρχομος μιας νύχτας που καταβροχθίζει τη γερασμένη λογική του κόσμου. Φτάνει νά Ιδουμε τους 'Ιππότες της Άποκάλυψης

του

DGrer, τους εΙδικα σταλμένους άπ' τΟν Θεό: δεν εΙναι

διόλου οΙ άγγελοι του tι-ριάμβου καΙ του έλέους, μήτε οί κήρυκες της δίκαιης κρίσης, άλλα οί φρενιασμένοι πολεμιστες που χυμδ:νε για νά έκδικηtl-ουν. Ό κόσμος βουλιάζει μέσα στι)ν

οίκουμενικι) Μανία. Ή νίκη δεν εΙναι του Θεου η του Διαβό­ λου, εΙναι ή νίκη της τρέλας. Ή τρέλα προβάλλει άπ' δλες τΙς μεριες καΙ μαγεύει τον

άv6ρωπο. Οί φανταστικες εΙκόνες που γεvνα διόλου δεν εΙναι μορφες φευγαλέες που εύtl-υς σβήνουν άπ' την επιφάνεια τών πραγμάτων. 'Αρκετα παράδοξα, μέσ' άπ' το κάtl-ε παραλογητο γεννιέται κάτι που κείτονταν κρυμμένο σάν μυστικό, σαν μια άπρόσιτη άλήtl-εια, στα σπλάγχνα της γης. Κάtl-ε φορα που δ άv6ρωπος βρίσκεται άντιμέτωπος στην τρέλα του, άντιμετωπί­

ζει ταυτόχρονα την σκοτεινι) άναγκαιότητα του κόσμου· το ζώο που έλλοχεύει μες στους έφιάλτες του καΙ στΙς νύχτες της

στέρησης, εΙναι ή ίδια του ή φύση, έκείνη που tι-α χρειαστεί ν' ό.πoγυμνωtl-εί μπρος στην άλύπητη κι άδυσώπητη άλήtl-εια της κόλασης· οί ό.πατηλΕς εΙκόνες της τuφλης παράκρουσης δεν

εΙναι παρα ή μεγάλη γνώση του κόσμου καί, μέσα σε τουτο το χάος, μέσα σε το"ίίτο το σόμπαν που τρελά-δ-ηκε, κιόλας διαφαί­ νεται ή άγριότητα που tI-' άκoλoυi}ήσει σάν Τ δριστικο τέλος. Με τέτοιες εΙκόνες ή

•Αναγέννηση

γύρεψε να έκφράσει τά

πρoαισi}ήματά της για τΙς άπειλες καΙ τα μυστήρια του κόσμου, καΙ σίγουρα σ' αύτο το γεγονος οΙ εΙκόνες αύτες χρωστoUΝ το τόσο βάρος τους καΙ τι)ν τόσο μεγάλη συνοχή στη σόλληψή τους.

την ίδια εποχή ή λογοτεχνική, φιλοσοφικι) και' ήtl-ικη tl-εματo-

~ί~~~ί~~~~~~~~~~~?Χ:~~~~~~·Ι στ' άμαρτήματα.

Άπο τΟν 130 αΙώνα συχνά τη βλέπουμε να φιγουράρει άνάμεσα στους κακους πολεμιστες της Ψυχομαχίας. Τόσο στο Παρίσι και' στην 'Αμιένη συμμετέχει σε κείνες τΙς κακιες στρατιες

000

με τα δώδεκα ζευγάρια, που άναμεταξύ τους σφετερίζονται την κυριαρχία της άvtι-ρώπινης καρδιας: Πίστη κι εΙδωλολατρεία, Έλπίδα κι Άπελπισία, Φιλανtl-ρωπ(α καΙ Τσιγγουνιά, Λιτότη­ τα και Τρυφή, Σύνεση και' Τρέλα, Καρτερία καΙ 'Οργή, Τρυφε­ ράδα και' Σκληρότητα, 'Ομόνοια καΙ Διχόνοια, Ύπακοι) καΙ Παράβαση, Σταtl-ερότητα κι ' Aστάtl-εια. Στην' Αναγέννηση ή

27

Τρέλα

φαταλείπει

την

ταπεινη

i}loτι

της κι

Ιρχεται να

δ~ρλ:~~ ~::τ1~,O:~:~~. τ~ν~έρ~~1εά~? εT;:ε;~o~(~ του την rnαρση, τώρα ρίζα γίνεται ή Τρέλα κι αυτη πλέον όδηγεί την κουστωδία που σχηματίζουν οί αvftρώπινες αδυνα­ μίες. Σαν τρομερη Κορυφαία, τις όδηγεί, τις παρασέρνει, και τους δίνει όνόματα: «Ίδέτε τες έδω, μέσα στη συντροφιά μου ...

Κείνη που σουρώνει τα βλέφαρα εΙναι ή Φιλαυτία. Κείνη που

~~κ:~α:~:Ιί~/~~~ ;ι~ζ:ι ~~~~~~ι~~~~~~~~ ~~~. i~~ πσυ κάi}εται μt χέρια σταυρωμένα εΙναι ή Τεμπελιά. Ή ωλη ή

μοσχομυρωδάτη και στεφανωμένη μt τριαντάφυλλα εΙναι ή

:~ν:1' ,f~~~ί~~~~~τ~ζ~~2~~ό~ο:~ηΠ:~~~~λ;\rv~:~ Τρυφή. Και νά, ανάμεσα

ot τούτες τις

νέες γυναίκες, δυο i}εοί:

ό i}εός της Καλης Μάσας και τού Βαi}ιού "Ύπνου»IΙ. 'Απόλυτο προνόμιο της Τρέλας: βασιλεύει σ' δ,τι κακο ύπάρχει στον δνi}ρωπo. Μα τάχατες δεν βασιλεύει Ιμμεσα και' σ' δ,τι καλο μπορεί να βγεί απ' τΟν δνi}ρωπo; Αίφνης, ή φιλοδοξία φτιάχνει

καλους πολιτικούς, ή τσιγγουνια αυγαταίνει τα πλούτη, ή άδιάκριτη περιέργεια έρεi}ίζει τους φιλόσοφους και τους έπιστήμονες. Ή

Luise Labe

αύτο

i}Q.

το έπαναλάβει μετα τΟν

"Ερασμο, και' i}a βάλει τΟν Έρμη να παρακαλέσει για λογαρια­ σμο της τρέλας τους i}εσύς: «Μην αφήσετε απροστάτευτη τούτη την δμσρφη Κυρά, πσυ σάς πρόσφερε τόση εύ6υμία»14. Τσύτη ή νέα αρχόντισσα lχει έλάχιστα κσινα μt το σκοτεινο και παράξενΟ' βασίλειο πσυ περιγράψαμε πρωτύτερα, και πσυ συγγένευε με τις μεγάλες τραγικες δυνάμεις τσύ κόσμσυ.

Βέβαια και' τώρα ή Τρέλα ασκεί lλξη, δίχως δμως και' να μαγεύει. Θα την δσύμε να βασιλεύει μέσα σ' δ,τι το εύκσλσ και

το έλαφρύ. Δίνει στΟν κόσμο γέλια καΙ χαρές, δπως Ιδωσε στους Θεσύς «τα νιάτα, την ευφυία, τον ΒάκχΟ', το Σιληνο και

τον χαριτωμένο φύλακα των κήπων»15. 'Όλα σ' αυτην ε{ναι μια έπιφάνεια αστραφτερή: διόλσυ δεν κρύβει αΙνίγματα. Βέβαια δλσ και κάτι lχει να κάμει με τσύς παράξενσυς δρόμους της γνώσης. ΤΟ πρώτο τραγσύδι τού πσιήματσς τού Brant αφιερώνεται στα βιβλία καΙ τσυς σσφσύς' και σΠιν γκραβούρα πσυ εΙκονσγραφεί αύτο το κομμάτι, σΠιν λατινικη Ικδσση τσύ 1497, βλέπει κανεις το Δάσκαλο i}ρσνιασμένο

ανάμεσα στα στιβαγμένα βιβλία, να φορεί πάνω απ' την σκούφια τσυ την κάπα τσύ τρελού, στσλισμένη με κσυδσύνια. Ό ~Eρασμoς πάλι, στο γαϊτανάκι τών τρελών του, αφιερώνει Ιδιαίτερη i}loτι στούς σσφσύς: μετα τους Φιλόλογσυς Ιρχσνται σί πσιητές, σί Ρήτορες, οί Συγγραφείς, κι ακσλου'60ύν σΙ νομομαi}είς' πίσω άπ' αυτσυς βαδίζσυν σί «Φιλόσσφσι, πσύ ό

28

σκοϋφος κι ή γενιάδα τους εμπνέουν σεβασμό»' τέλος ακολου-

6-εί ή βιαστικη κι ατέλειωτη στρατια τών θεολόγων. Βέβαια εδώ τα πράγματα αλλάζουν, γιατΙ ιίν ή γνώση ενδιαφέρεται για την τρέλα, τοϋτο διόλου δεν συμβαίνει έπειδη γυρεύει να της

αποσπάσει μυστικά' Δντίttετα την ttEWQEi: σαν έπιστέγασμα μιας έπιστημοσύνης, βλαμμένης κι ό.νόητης. Μόνο σ'lνα σημείο της μπορεί νά 'χει κάποιαν άλήttεια γνώσης: στό γεγονός δτι

εΙναι τόσο γελοία πού, αντΙ να ψάχνει στό μεγάλο Βιβλίο της εμπειρίας, χάνεται μέσα στη σκόνη τών βιβλίων καΙ σέ ατέλειω­

τες και βαρετές έπιχειρηματολογίες. Ή έπιστήμη κλίνει πρός την τρέλα, μόνο έπειδη υπερβάλλει καΙ πλαστογραφεί. ο vos doctores, qui grandia nomina fertis Respicite antiquos patrΊS, jurisque peritos. Νοη ίη Candidulίs pensebant dogmata Iibris Arte sed ingenua sitibundum pectus aiebant.

Σύμφωνα μέ τό ttέμα αυτό που εΙναι από παλια γνωστό στη λαϊκη σάτιρα, ή τρέλα εδώ εμφανίζεται σαν κωμικη τιμωρία της γνώσης και της ξιπασμένης άμάttειας. Τώρα πιά ή τρέλα, γενικότερα, δεν σχετίζεται μέ τΙς υποχttό­ νιες δυνάμεις αλλά μt τόν δνtl-ρωπo καΙ τΙς αδυναμίες του, τά

δνειρα καΙ τΙς αυταπάτες του. Στόν ~Eρασμo δεν βρίσκουμε καμιά από τις σκοτεινές μορφές της τρέλας, τέτοιες που τΙς ~βλεπε δ Bosch. Ή τρέλα δεν παραμονε'όει πια τόν δYttρωπo· διαγράφεται μονάχα στόν δρίζοντά του καλύτερα, γίνεται

il.

κάποια λεπτη σχέση διαλόγου, που ανοίγει δ δνttρωπoς μέ τόν

~~:~~~Ηεfv~~λ:JΔΚ~~:k~:~;~2~~iέ~:d: t~~ υπάρχει εκτός από παλαβομάρα, κι από Δνtl-ρώπoυς παλαβούς;

«'Όσους άνtl-ρώπoυς βλέπω, τόσ' ό.γάλματα μετρώ»' ό.ρκεί νά ρίξεις μια ματια στΙς πιό σοφές, στΙς πιό καλοκυβέρνητες

πολιτείες: «Τόση ε{ναι ή τρέλα που Δνtl-εί εκεί καΙ τόσες οΙ μορφές της. που κάttε μέρα γεννιοϋνται καΙ καινούργιες, που μήτε ~νας Δημόκριτος δεν ttά 'φτανε να τΙς περιγελάσει». Τρέλα ύπάρχει στόν xatttνa, κι δ κα6-εΙς την ttρέφει μέ τό νά δίνει τόση σημασία

στόν έαυτό του καΙ μέ τό να συντηρεί τίς

αυταπάτες του. Ή «Φιλαυτία1) εΙναι ή πρώτη από τις μορφές

~Z~ ~ Tσi~:ι~~Ι~;ί~~~ :~ν~~:Ρ~ ~~ξ~~~~όεΎ~~~\7π~~~

σημάδι της τρέλας. κι ό.κριβώς έπειδη δ δνttρωπoς εΙναι έγωπαtt"ής, ttεωρεί τό λάttος σαν άλήttεια, τό ψέμα σάν πραγμα­ τικότητα. την όμορφιά, την καλοσύνη. αυτός τΙς βλέπει σαν κακία κι ό.σχήμια: «Τοϋτος εδώ, πιό κακομούτσουνος κι από

μαϊμοϋ,

ttaQQEi:

πως ε{ναι ώραίος σαν Νηρέας' κείνος εκεί

29

χάμου χάραξε με το διαβήτη τρείς γραμμές, καΙ 'ftεωρεί την άφεντιά του Ευκλείδη' ό liλλoς πάλι το τραγούδι του τό 'χει για Ισάξιο τού 'Ερμογένη, μόλο που στέκει σαν το γαϊδούρι μπρος στη λύρα κι ή φωνή του φαλτσάρει 000 τού κόκορα, δταν δαγκώνει tρωτικα την πουλαδίτσα του». Στόν κόσμο της φαντασίας, ή τρέλα ύψώνεται σαν άντικα-6ρέφτισμα. ΤΟ σύμβο­ λο της τρέλας τού λοιπού -6ά 'ναι τούτος ό κα-6ρέφτης πού, δίχως να καiJ'ρεφτCζει τίποτα το πραγματικο άνταναχλά, για λογαριασμο τού καiJ'ρεφτιζόμενου, τα δνειρα της ξιπασιάς του. Ή τρέλα τώρα λίγη σχέση lXEL με την άλή'ftεια τού κόσμου, δμως fχει να κάνει με την άλή'ftεια τού άv&ρώπου, που τόσο καλα μπορεί καί ξεδιακρίνει. Ξανοίγεται λοιπόν μια διάσταση όλότελα ήiJ'ική. ΤΟ κακο δεν άντιστοιχεί σε τιμωρία i\ συντέλεια, άλλα σ' έλάπωμα καΙ παράπτωμα. 'Εκατόν δεκάξι άπο τα τραγούδια τού ποιήματος

τού

Brant

εΙναι άφιερωμένα στην περιγραφη τών βλαμμένων

bι:ιβατών τού Καραβιού: οΙ έξηνταβελόνηδες, οΙ συκοφάντες,

οΙ μέtt'υσoι' μαζί κι εκείνοι που άφήνονται στο χάος καί στη διαφ-60ρά, οοοι έρμηνεύουνε αΙρετικα τις Γραφές, οΙ μοιχοί. Ό Locher, ό μεταφραστης τού Brant, στόν λατινικό του πρόλογο περιγράφει το άντικείμενο και το νόημα τού lργoυ: στόχος του

εΙναι να διδάξει

quae maJa, quae bona sint; quid

νίΙίΒ;

quo

virtus, quo ferat eποr. Κι αυτο το πετυχαίνει καυτηριάζοντας τον κα-6ένα άνάλογα με το κουσο'ύρι του: impios. superbos, avaros, luxurίosos, Jascivos, delicatos, iracundos, gulosos, edaces, invidos, veneficos, fίdefrasos ... κοντολογΙς δ,τι άντικανονιχΟ μπόρεσε ν' άνακαλύψει ό liv&ρωπος στη συμπεριφορά του. Στο χώρο της λογοτεχνικής καΙ φιλοσοφικής lκφρασης τού 150υ αΙώνα, ή tμπειρία της τρέλας γίνεται κυρίως μια ή-6ικη

σάτιρα. 'Εδώ τίποτε δε tlυμίζει κείνες τΙς άπειλητικες όνειρο­ φαντασιές, που κυρίευαν τα μυαλά τών ζωγράφων. Κοιτάμε

άντί'ftετα, με πολλη φροντίδα, να τΙς άπομακρύνουμε' δλ' αυτα

εΙναι πράγματα που δεν πρέπει να λέγονται. Ό Έρασμος άποστρέφει το βλέμμα άπο την παραφροσύνη«που οί 'Εριwες βγάζουν άπ' την κόλαση, κάiJ'ε φορα που άμολδ:ν τα φίδια τους»· διόλου δε γύρευε νά πλέξει το ΈΓΧώμιο τούτων τών παρανοϊκών μορφών· άντί'ftετα άποσχοπούσε να ύμνήσει την

«γλυκια φρεναπάτη, που άλαφρώνει την ψυχΤΙ άπο τΙς βαρετες fγνoιες της καΙ την παραδίνει στΙς κά'ftε λογής ήδονές». Αυτος ό γαλήνιος κόσμος εύκολα κατακτιέται' ξεδιπλώνεται στα μάτια τού σοφού κι άφήνει μια - μια να φαίνονται οί άνε'ύ-thινες κι άνώδυνες γοητείες του· κι fτσι ό σοφός καταφέρνει. χάρη στο γέλιο, να κρατιέται σε προστατευτικη άπόσταση άπο τα παρακινδυνευμένα καΙ τΙς άποχοτιές. Ένώ ό

Bosch, ό BruegheI

κι ό Dίirer ήσαν 'ftεατες tξαιρετικα γήινοι, αυτοι μπαίναν με τα

30

δλα τους στό χώρο της τρέλας, που την h-ιωitαν ν' αναβρύζει

δλοζώντανη γύρω τους. Ό 'Έρασμος την κοιτάζει άπό μακριά, έκτός βολής, την έπεξεργάζεται άπό την κορφη του 'Ολύμπου

του' κι αν της πλέκει έγκώμια, tlvaL γιατι μπορεί νά γελά μαζί της, με τό ύπεροπτικό και σίγουρο γέλιο των 'ό'εών. Γιατι ή

τρέλα των αvtι-ρώπων εΙναι ~α itέαμα 'ό'είο: «Κοντολογίς, αν μπορούσατε να κοιτάξετε άπ' τό φεγγάρι, δπως liλλoτε δ Μένι.ππος, τις αμέτρητες ταραχες πάνω στΤι γη, itα νομίζατε δτι βλέπετε f:va κοπάδι μύγες ~ μυγάκια που χτυπιωνται αναμετα­ ξύ τους, μάχονται και στήνουν παγίδες, πετουν, παίζουν,

χοροπηδουν, πέφτουν καΙ πεitαίνουν, καΙ δhι μπορεί να φανταστεί κανεΙς τί βάσανα, τί τραγωδίες προκαλεί f:va τέτοιο έλάχιστο ζωάριο, προορισμένο στό 5ψε-σβήσε να χαitεί». Ή

τρέλα δhι ε{ναι πια ή οίκεία παραδοξότητα του κόσμου' εΙναι μονάχα ~να itέαμα πολυ γνωστό, για τόν ξένο ittaTή' δχι πια μορψι'ι του κ6σμου ω.λα χαρακτηριστικο γνώρισμα του aevum. Άλλά χρειάστηκε ακόμη πολλη δουλειά, πρΙν ή τραγικη έμπειρία της τρέλας περάσει στα χωράφια της συνείδησης. ~ Ας

την αφήσουμε προσώρας, κι ας καταπιαστοϋμε με την αξιολό­ γηση κείνων τών μορφών που μπορεί να βρεί κανεις τόσο στόν

Δόν Κιχώτη

000

καΙ στα μυ'Οιστορήματα τοϋ

Scudery '1,

στόν

Βασιλιά Αήρ fj στό ittatQo τοϋ Jean de Rotrou'~ και στον ΙΉermίtel~. ~Aς αρχίσουμε άπό τό πιό σημαντικό φαινόμενο, καitως και τό πιό μακροβίωτο, μιας κι δ 180ς αιώνας tπίσης itα τό γνωρίσει σε διάφορες μορφές του, έλάχιστα αλλοιωμένες: ή τρέλα μέσ' άπό τη μυ{Jιστορηματικη ταύτιση. τα γνωρίσματά της μια για πάντα τα καitόρισε ό Θερβάντες. ' Αλλα τό itέμα tπαναλήφ-Dηκε αμέτρητες φορές: itεατρικες προσαρμογες άμε­ σες (ό Δόν Κιχώτης τοϋ Guerin de BouscaI παίχτηκε τό 1639' δυό χρόνια αργότερα, itα παιχτεί Ή Κυβέρνηση του Σάντσο

Tristan

Πάντσα), παραλλαγες ένός ίδιαίτερου tπεισόδιoυ (οΙ Τρέλες

του KαρντΈVιo, του

Pichou, ε{ναι μια παραλλαγη στό itέμα τοϋ

«Ρακένδυτου 'Ιππότη» της Σιέρα Moρένα)~, με τρόπο λιγότερο 5μεσο, σάτιρα των φανταστικών μυ'Οιστοριών (δπως στην Ψευτο-Κλέλια του Sublίgny, και' στό 'ίδιο το εσωτερικό της ά,φήγησης, στό tπεισόδιo της Ju/ie d' Arνiane), σί χίμαιρες μεταδίδονται άπό τόν συγγραφέα στόν αναγνώστη, αλλά εκείνο

που για τόν πρωτο Ιίταν μορφοπλασία της φαντασίας, για τόν δεύτερο γίνεται φαντασμικη fΚlρφή. Τό συγγραφικό τέχνασμα

~~~~~~τ~:~~~'Iέ~:~ασ:έτ~:~ΡJν~~:~~~α~~~;:Ο~~ϋ:~

λης κριτικής, για τα μυitιστορήματα φαντασίας'. αλλα λίγο βα-δύτερα κρύβεται μια μεγόλη ανησυχία για τΙς σχέσεις τοϋ πραγματικοϋ και τοϋ φανταστικοϋ μέσα στό

fQyo

τέχνης'

31

· Τσως

όκόμη για την συγκεχυμένη επικοινωνία άνάμεσα στι)ν

φανταστικη επινόηση καΙ στι) γοητεία το!; ντελίριου. «την επινόηση τών τεχνών τη χρωσταμε στΙς ξέφρενες φαντασίες' τό

~::1~:Ι~α~ώανμ~:rιg:~ :a%~~~~~δ~g~ε~νλ~~~~:ς~

για να όνομάσουμε την τρέλα τους» 2Ι Ό Τρέλα, που βάζει σ' όμφισβήτηση δλες τΙς άξίες μιας εποχης, μιας ή6ικης, μιας τέχνης, μα πού ~ξίσoυ κα6ρεφτίζει, συγκεχυμένες καΙ 60λές, παράξενα συμβιβασμένες σε μια κoινr) χίμαιρα, δλες τΙς μορ­ φές, όκόμη καΙ τΙς πιό παράτολμες, της άv6ρώπινης φαντασίας.

ΣυγγενικιCι. με τούτη την πρώτη, εΙναι ή Τρfλα τής κεν6δοξης ξιπασιάς. Ό τρελός ~δώ δμως δεν ταυτίζεται μ' lνα λογοτεχνι­ κό πρότυπο, όλλα με τόν έαυτό του καΙ μάλιστα, με μιαν επέμβαση της φαντασίας, δανείζεται δλες τΙς Ιδιότητες, δλες τις όρετες καΙ τΙς έξουσίες πού τού λείπουν. Κληρονομεί την παλια

Φιλαυτία τού 'Έρασμου: εΙναι φτωχός, μα περνάει τόν έαυτό του για πλούσιο, εΙναι άσχημος μα καμαρώνει για κούκλος, κι ένώ εΙναι σκλάβος κι άλυσόδετος 6αρρεί πως εΙναι 6εός. Τέτοιος ~ταν δ δάσκαλος τού Osuma, πού λογαριάζονταν για Ποσειδώνας, κι άνάλογη ή γελοία μοίρα τών έπτα προσώπων στό @:ργο οΙ Όραματιστές, τού

Chateaufort aτό

Κορ6ί'δο σοφο­

λΟΥιώτατος, τού κυρίου Richesource στό Sir Polίtik. Τρέλα με τη σέσουλα, πού fχει τόσα πρόσωπα δσοι κι οί όv6ρώπινοι χαρακτηρες, οί φιλοδοξίες, οΙ &παραίτητες αύταπάτες. Μ'

όκόμη καΙ στΙς όκρότητές της εΙναι ή λιγότερο όκραία &πό τΙς τρέλες: δεν εΙναι τίποτα περισσότερο &πό τό διάλογο πού, aτό βά60ς της καρδιας του, στήνει δ κά{tε άvf}ρωπoς με τόν έαυτό του. Μέσα της παντρεύονται τα πιό κα'όημερινα έλαπώματά του. ΚαΙ τούτη την τρέλα, ή κά6ε ή6ικολογία 6εωρεί σαν πρώτο καΙ τελευταίο κα'δήκον της να την καταγγείλει και να την στηλιτέψει.

Ή Τρfλα τής δίκαιης τιμωρίας όνήκει κι αύτη aτόν κόσμο της ή6ικης. Τιμωρεί συγχύζοντας τό πνεύμα, ταράζοντας την καρδιά. 'Έχει δμως κι άλλες Ιδιότητες: οί ποινες πού επιβάλλει

:~::'~J~~~~~;c:lar~r:~t ~(:~~~~ί ε,~:ε;~~λ~~ι~~~~

Λέει άλή6ειες, όφού κάνει τόν ανf}ρωπo να νιώσει προκαταβο­ λικά, κα6ως στροβιλλίζεται μέσα στα χτίσματα της φαντασίας του, τί λογής 6ά 'ναι δ πόνος της ποινής του στι)ν άλλη ζωή: Ό 'Εραστής, στι) Μήλιτο, βλέπει να τόν κυνηγούν οί Εύμενίδες, να τόν καταδικάζει ό Μίνως. Κι άκόμη φανερώνει άλή6ειες όφοϋ, μες στα στάδια τούτης της παράξενης τιμωρίας, ξάφνου λάμπει στό φώς, για να τό δούνε δλοι, τό κρυμμένο ~ημα τού gγoχoυ' ή τρέλα, με τα λόγια της πού δεν μπορεί να συγκρατή­ σει, όφήνει να φανούν γυμνες οΙ όλή6ειες καί, μέσ' &πό τΙς

32

χίμαιρες και τα φαντάσματά της, γεννά τ' αληi}ινό πρόσωπο της πραγματικότητας· μιλά με τη φωνη της συνείδησης. Τό παρα~

λήρημα της Λαίδης Μάκβεi} ά.ποκαλύπτει «σ' δσους δεν i}d 'πρεπε να μάitow» τα λόγια που ά.πο καιρο μουρμουρίζονταν, στα κρυφά, σε «κουφα προσκεφάλια». ΚΙ ό τελευταίος τύπος τρέλας: το άπελπισμivo πάfJoς. Ό ά.πογοητευμένος fρωτας σ' fξαρση καί. κυρίως, ό ά.πατημένος

έρωτας, ό Ιρωτας πού liλλη διέξοδο δεν Ιχει ά.πο τΟ σάλεμα του λογικού, δταν συγκρούεται με το πεπρωμένο, με τό

~Oσo εΙχε

fva

i}dvato.

αντικείμενο, ό τρελός fρωτας δεν ~ταν τρέλα,

ηταν ερωτας. Μένοντας μόνος, κυνηγιέται και πέφτει στο χάος της παράκρουσης.

Νά 'ναι ή

τιμωρία για lνα πάi}ος ποιι

αφήνεται τόσο πολύ lρμαιο στiι βιαιότητά του; Άναμφίβολα, μονάχα πον ή τέτοια τιμωρία κλείνει και κόποιο βάλσαμο καΙ μια παρηγορια γιατί, μες στό ανεπανόρi}ωτο της ό.πουσίας,

έλεεί με τις φανταστικες μορφές της κι αφήνει τόν δ:νδρωπο να

~~~a~g~~ιoi:L :Ι iλ~~~~? ~~να~Ρ~~είΚ~~:~~O~ιoFva~ΦJ

lva

i}dvaτo δπου οί έρωτευμένοι σμίγουνε για πάντα. Τέτοιο

ε{ναι τό τελευταίο τραγούδι της 'Οφηλίας και τό παραμιλητό τού" Αριστου στiιν Tρfλα τού Σοφού. Μα κυρίως τέτοια ε{ναι ή σαλεμένη χαρμολύπη τού Βaσιληά λήρ. Στό fQγo τού Σαίξπηρ, ή τρέλα συγγενεύει με τό δάνατο καΙ το φόνο· στου Θερβάντες, οΙ μορφες υποτάσσονται στiιν ι~

παρση και την καυχησια του φανταστικου. Αύτα ε{ναι υψηλα πρότυπα, πού οί μιμητές τους χαμηλώνουν κι ό.ποδυναμώνουν.

Κι αναμφίβολα και τα δυό τους εΙναι περισσότερο μάρτυρες μιάς τραγικης έμπειρίας της Τρέλας, ποιι γεννήδηκε τόν 150 αΙώνα, παρα μιας κριτικης και -fιδικης έμπειρίας του Παρaλo~ γισμου, πού κι αύτη αναπτύσσεται ώστόσο την (δια έποχή. Πέρ' ό.π' τό χρόνο. ξαναδένονται μ' lνα νόημα :ιioιι όλσένα χάνεται καΙ που ή συνέχειά του δεν i}α έπιβιώσει παρα μόνο μες στο

σκοτάδι. Άλλα αν συγκρίνουμε το Ιργο τους, καΙ το στοιχείο πον διατηρεί. με τΙς σημασίες πον γεννιoiίνται στα lQya τών σύγχρονων ~ τών μιμητών τους, i}α μπορέσουμε τότε ν' ά.πoκρυ~ πτογραφήσουμε αύτο πού διαδραματίζεται, στiιν αρχη του 170υ αΙώνα, μες στην λ.ογοτεχνικη έμπειρία της τρέλας. Στον Θερβάντες και τόν Σαίξπηρ, ή τρέλα παίρνει πάντοτε μια δέση ακραία, ό.πο το γεγονός δτι δεν lχει D.εος. Τίποτε δεν την ξαναφέρνει πια στΤιν όλήi}εια ~ στι) λσγική. Δεν όδηγεί παρα στο κουρέλιασμα, κι ό.πο κεί στο δάνατο. Ή τρέλα. στα

μάταια λόγια της, δεν ε{ναι ματαιότητα· τό κενο που τη γεμίζει,

ε{ναι «μια αρρώστια ποιι ξεπερνά την πρακτική μου», δπως δα πεί ό γιατρός για τη Λαίδη Μάκβεδ· ε{ναι κιόλας ή πληρότητα

του i}ανάτου: μια τρέλα που δεν lχει ανάγκη ά.πο γιατρό. όλλ.lt

33

μονάχα άπό τό 'θείο Ό.εος. Ή γλυκια χαρα πού ξαναβρίσκει στό τέλος tι 'Οφηλία, δεν συμφιλιώνει με καμιαν εύτυχία' τό σαλεμένο τραγούδι της βρίσκεται τόσο κοντα στην ούσία 000 κι ή «γυναικεία κραυγή» πού διαλαλεί στούς διαδρόμους τού

πύργου του Μάκβε'θ δτι «tι Βασίλισσα πt'6ανε». 'Αναμφίβολα, ό 'θάνατος του Δόν Κιχώτη lρχεται σ' !να γαληνεμένο τοπίο δπου, την τελευταία στιγμή, ξανακάρπισε ή λογικη καί tι αλή'θεια. Όλάξαφνα ή τρέλα του 'Ιππότη συνειδητoπoιή{tηκε, και μπρός στα ίδια του τα μάτια ξέφτισε σ' ανοησία. 'Αλλα

τούτη tι ξαφνιΚ'η σοφία της τρέλας του, μην ε{ναι τάχατες «μια καινούργια τρέλα πού μόλις του μπήκε στό κεφάλι;». Διφορού­ μενο πού πράγμα ατέλειωτα ν' αντιστρέφεται και πού, σε τελευταία ανάλυση, μόνο ό 'θάνατος μπορεί να λύσει. Ή λυμένη τρέλα δεν μπορεί παρα νά 'ναι lva ίδιο κι άπαράλλαχτο πράγμα με το μελλούμενο 'θάνατο' «και μάλιστα lv' άπό τα

σημάδια πού Εδειχναν δτι ό αρρωστος 'θα πt'6αινε, ήταν δτι

τόσο εϋκολα γύρισε άπ' την τρέλα στη λογική». Άλλα κι ό ίδιος ό 'θάνατος δεν φέρνει τη γαλήνη: ή τρέλα 'θα συνεχίσει να 'θριαμβεύει -άλή'θεια πού παραμένει εμπαικτικα αΙώνια, πέρ' άπ' τό τέλος μιας ζωής πού, εξαιτίας καί μόνο αύτου του

τέλους, παραδινόταν στην τρέλα. ΕΙΡωνικά, ή παράφρονη ζωη του ΔΟν Κιχώτη τόν κυνηγα και τόν κάνει α'θάνατο μονάχα χάρη στiιν τρέλα της' ή τρέλα συνεχίζει νά 'ναι ή ακατάλυτη ζωη του 'θανάτου: «'Εδώ κείτεται ό τρομερός εκείνος Ιδαλγός πού τέτοια tι αντρειοσύνη του στάi}ηκε, για νά 'χουνε να λένε δτι με τό χαμό του ό 'θάνατος δε γονάτισε τη ζωή». 'Αλλα πολύ γρήγορα ή τρέλα 'θα έγκαταλείψει τουτες τις

εσχατιες δπου την lβαλαν ό Σαίξπηρ κι ό Θερβάντες' καί σττι λογοτεχνία των αρχων του 170υ αΙώνα, 'θα διαλέξει μιό. 'θέση μεσιανή' ετσι 'θά 'ναι περισσότερο ή πλοκη παρα ή λύση, πε­ ρισσότερο ή περιπέτεια παρα τό μοιραίο τέλος. 'Έχοντας αλλάξει 'θέση μες στην οΙκονομία τών μυ'θιστορηματικων καί δραματικών δομών, ανοίγει τώρα τις πόρτες στό φανέρωμα της

αλή'θειας και σττιν καταλαγιασμένη έπιστροφη της λογικης. ~Eτσι την τρέλα δεν την βλέπουν πια μες στην τραγική της

πραγματικότητα, μες στό άπόλυτο κουρέλιασμα πού την κάνει ν' ανοίγει lva παράfhιρo στΟν δ.λλο κόσμο· βλέπουν σ' αύτην

μονάχα εΙΡωνεία καί ψευδαuη'}ήσεις. Δεν ε{ναι τιμωρία πρα­ γματική, αλλα εΙκόνα της τιμωρίας, αρα

lva

όμοίωμα πλαστό'

δεν μπορεί να συνδε'6εί παρα μ' !να φαινομενικό fγκλημα, η με την ψευδαίσ{tηση ένός 'θανάτου. Ό ~ Αριστος, στην Τρέλα τού Σοφού, τρελαίνεται στiιν είδηση του 'θανάτου της κόρης του, ώστόσο στiιν πραγματικότητα αύτη δεν lχει πε'θάνει' κι ό 'Έραστος, στiι Μίλητο, βλέπει να τΟν κυνηγούν οΙ Εύμενίδες

καΙ να τΟν φέρνουν μπρός στόν Μίνωα, για !να διπλό fγκ).ημα

34

που -δά μπορούσε νά κάνει, που -δά '-δελε να κάνει άλλά π6\!, στην πραγματικότητα, δεν Ικανε. Ή τρtλα άπσγυμνώνεται άπο

τη δραματική της σοβαρότητα: εΙναι τιμωρία

ii

άπελπισία,

μονάχα στη διάσταση της πλάνης. Ή δραματικη λειτουργία της

ύπάρχει μόνο εφόσον το δράμα εΙναι πλαστό: μορφη χειμερική δπου -δέση Ιχουν μόνο ύπσ6ετικα λά-6η. κατά φαντασίαν φόνοι

κι εφήμερες εξαφανίσεις. Κι ώστόσο αύτη

1)

άπου σία σοβαρότητας δεν την εμποδίζει νά

'ναι ούσιαστικΤ! -άκόμη πιο ουσιαστικη άπ' δ,τι ~ταν, γιατί αν φέρνει την ψευδαίσ6ηση στο κορύφωμά της, πάλι άπο το ίδιο αύτο σημείο άρχίζει το γκρέμισμα της ψευδαίσ6ησης. Κλεισμέ­

νος μες στήν τρtλα εξαιτίας της πλάνης του, δ liv6ρωπος εΙναι άναγκασμένος, δ-δελά του, νά ψάξει γιο. την δκρη τού νήματος. Κατηγορώντας τΟν έαυτό του, δitελά του λέει την άλήitεια. Στη Μίλητο, για παράδειγμα, δλες οΙ μηχανες πoiι Ιστησε ό tjρωας γιο. να ξεγελάσει τους ω.λους στρέφονται ενάντια στον ίδιο, και

πρώτος γίνεται 1tύμα τους πιστεύοντας δτι εΙναι bοχος γιο. το

-δάνατο τού άντιζήλου του καΙ της ερωμένης του. 'Αλλα μες στο παραλογητό του, κατηγορεί τον έαυτό του δτι μονάχος του επινόησε δλόκληρη ερωτικη αλληλογραφία' 1) όλή-δεια βγαίνει στο φως, μέσα άπ' την τρtλα και χάρη στήν τρtλα πού, ενω την προκάλεσε 1) ψευδαίσ&ηση μιας λύσης, γίνεται στην πραγματι­ κότητα μονάχη της μιά λύση σε τούτο το λαβύριv60, που

εΙναι αΙτία του κι άποτέλεσμά του. Μ' ωJ..α λόγια,

1) ίδια 1) τρέλα εδω

γίνεται πλαστή τιμωρία μιας πλαστης πράξης, άλλα lχει την αρετη να φέρνει στο φως το πραγματικο πρόβλημα, που τότε μόνο μπορεί νά λιr6εί. Κάτω άπ' την πλάνη κρύβει την άφατη Επιχείρηση

της

όλή-&ιας.

Αύτη

τη

λειτουργία της τρέλας

χρησιμοποιεί δ συγγραφέας τού OspitaJ des Fous, λειτουργία διφορούμενη και συνάμα κεντρική: εκεί άναπαριστά rva ζευ­ γάρι ερωτευμένων πού, για νά γλιτώσουν άπ' τους διωχτες

τους, προσποιούνται δτι εΙναι τρελοΙ καΙ κρύβονται ανάμεσα στους φρενοβλαβείς. Μέσα σε μια ψεύτικη κρίση παράνοιας το

κορίτσι, που εΙναι μεταμφιεσμένο σε αγόρι, προσποιείται δτι εΙναι κορίτσι -δ,τι εΙναι στήν πραγματικότητα -κι Ιτσι, ~ξoυδετερώνoντας άμοιβαία και τΙς δυο προσποιήσεις της, λέει την άλήitεια πού, στο τtλoς, -δα -δριαμβέψει.

Ή τρέλα εΙναι

1) πιΟ κα{}αρή, 1)

πιΟ όλοκληρωμένη μορφη τού

περνάει το ψεύτικο γι' άλη-δινό, το -δάνατο για ζωή, τΟν δντρα για γυναίκα, την ερωμένη για Έριννύα, το 1tύμα για

quiproquo:

Μίνωα. 'Επίσης δμως εΙναι κι

1)

πιΟ άπόλυτα αναγκαία μορφη

τού quiproquo, στή -δεατρική οΙκονομία: γιατι δεν Ιχει ανάγκΤ] άπο κανένα εξωτερικΟ στοιχείο για να φτάσει στήν όλη-διτη

λύση. Κι hot, στΟν ίδιο τΟν πυρήνα της πλοκής, στΟ κέντρο τού μηχανισμού της, άποτελεί ταυτόχρονα μια ψεύτικη κατάληξη,

35

που εΙναι γεμάτη άπο fνα μυστικο ξαναρχίνισμα, καΙ μαζι μια μύηση σ" αυτο που ~α Ιμφανιστεί σαν συμφιλίωση με τη λογικη καΙ την άλήftt:ια. ΕΙναι το σημεio δπου, καW:ις φαίνεται,

συγκλίνει ή τραγικη μοίρα τών ήρώων κι άπ' δπου πόλι ξεκινούν πραγματικα οί γραμμες που δδηγούν στην ξανακερδι­ σμένη ευτυχία. Μέσα της άπoκα~ιστάται ή ισορροπία, άλλα την ίσορροπία αυτην την κρύβει πίσω άπο ~να συννεφο αυταπάτης, κάτω άπο fνα εΙκονικο χάος· ή αυστηρη δομη της άρχιτεκτονι­

κής κρύβεται πίσω άπ' την έπιδέξια διεtr6-έτηση ξέφρενων καταστάσεων. Αυτη ή 6ξαφνη ζωηράδα, οΙ λέξεις κι οί χειρο­ νομίες στην τύχη, αύτος δ αvεμoς της τρέλας που μονομιάς

σπάει τις γραμμές, λυγίζει τις στάσεις, τσαλακώνει τΙς κουρτί­

νες -Ναι τα σκοινια fχoυν γίνει άκόμη πιο σφιχτα -εΙναι δ αυ6-εντικσς τύπος της όψ6αλμαπάτης σε στυλ μπαρόκ. Ή τρέλα

ε[ναι ή μεγόλη όφ6-αλμαπάτη μέσα στις κωμικοτραγικες δομές της προκλασικής λογοτεχνίας. Κι δ Scudery τό 'ξερε αύτο καλα δταν, στο fρyo του Comedie des Comediens, δπου '6-έλησε να φτιάξει το i}έατρo τού ftt:ά­

τρου, τοπσ6έτησε άπαρχής τη δράση μες στο παιγνίδι τών ψευδαισtl-ήσεων της τρέλας. Μια μερίδα τών κωμικών btαιζε το ρόλο τών ftt:αταιν, και μια. δ.λλη τών ,,&ποιών. ΟΙ πρώτοι λοιπΟν '6-ά 'πρεπε να προσποιούνται δτι περνούν το ψεύτικο γι'

άλη~ινό, το παιγνίδι για ζωή, Νώ στην πράξη οι "'6-0ΠΟΙΟΙ αυτοι παίζαν σ' fνα ντεκορ αλη'6-ινό· οΙ δεύτεροι '6-ά 'πρεπε να

παριστάνουν δτι παίζουν και μιμούνται τΟν "&ποιό, Νώ στην

πραγματικότητα δεν ησαν τίποτ' δλλο παρεχτος ,,&ποιοι που

παίζουν. Διπλό παιγνίδι δπου το κάftt: oτoLxtio διχάζεται, κι "σι σχηματίζει αυτήν την έπαναλαμβανόμενη Ναλλαγη τού πραγματικού με το φανταστικό, που άποτελεί καΙ το δραματικο

νόημα της τρέλας. «Δεν ξέρω», λέει ό

Mondory

στΟν πρόλογο

τού fQγov τού Scudery, «τί λωλάδα lχει πιάσει σήμερα τους συντρόφους μου, άλλα ε{ναι τόσο μεγόλη που αναγκάζομαι να

πιστέψω πως κάποια μάγια τους σόλεψαν τα λογικα καί, το χειρότερο, προσπα&ύν να τρελάνουνε καΙ μένα, καΙ σας

~~iι~:~Ο~~λ~α:ι~ n~~ili;'~ι :;!σ~~;~~ι dv~ ::::Q~~g~~ χείο, fνα σφαιριστήριο κι δπου δ.λλοι "&ποιοΙ κι δχι Ιμείς, άλλα που τελικα πόλι για μας πρόκειται, παριστάνουν fνα Ποιμενικο ΕΙδύλλιο». Μέσα σ' αύτην την παραδοξολογία το i}έατρo φανερώνει την άλήftt:ια του, που ε[ν' ή αυταπάτη. Δηλαδη δ,τι στην κυριολεξία ε[ναι κι ή τρέλα.

36

Ή κλασικη έμπει.ρία της τρέλας γεννιέται. Ή μεγάλη άπειλη

που ανέτειλε στόν 6ρίζοντα του 150υ αΙώνα αλαφρώνει, οί ανησυχαστικες δυνάμεις που κατάκλυζαν τη ζωγραφικη του Bosch χάνουν τη βία τους. ΟΙ μορφες παραμένουν, δμως τώρα πια ευανάγνωστες, σχηματίζοντας ~να γα'ίτανάκι, τό αναπό­

φευκτο γαϊτανάκι της λογικής. Ή τρέλα δεν εΙναι πια μια μορφη έσχατολογικη ---στα σύνορα του κόσμου, του ανδ"ρώπου καί του {tανάτου' το σκοτάδι έκείνο &του φυλάκιζε τα μάτια κι άπ' δπου γεννιωνταν οί μορφές του άπί{tανoυ, διαλύ'6ηκε. Στόν κόσμο εκείνο που αυλάκωνε ή έλεύ-ftερη σκλαβια του καραβιου

της, πέφτει ή λησμονιά: δεν {tCt ταξιδέψει πια ό.:ιτο ~να ένδοκο­ σμικΟ σημείο σ' ~ναν κόσμο έξωγήινο, μες στο παράξενο πέ­ ρασμά της' ποτε πια δεν

{tCt ξαναγίνει

έκείνο τό άπόλυτο καί

φευγαλέο σύνορο. Νά 'την τώρα ό.γκυροβολημένη γερά, καταμεσΙς στα πράγματα καΙ τους Δνδ"ρώπους. Συγκρατημένη κι Δ­ κινητοποιημένη. ~Oχι βάρκα πιά, αλλό. νοσοκομείο.

VΗτoπoιημένη. 'Όχι βάρκα πιά, lιλλα νοσοκομείο.

Μόλις lναν αΙώνα μετα την σταδιοδρομία των τρελών πλοίων. βλέπουμε να έμφανίζεται το λογοτεχνικΟ {tέμα του «Νοσοκο­

μείου τών Τρελών». Έκεί κά& άδεια κεφαλή, δεμένη και ταξινομημένη σύμφωνα με την αλη{tινη λογικη τών Δνθρώπων. προφέρει τα λόγια της αντίφασης και' της εlρωνείας, με τη

διχασμένη γλώσσα της Σοφίας:

«....

Το Νοσοκομείο τών ανία­

των Τρελών, &ι:ου άπ' δ-κρη σ' δ-κρη περιγράφονται δλες οί τρέλες κι οί Δρρώστιες του μυαλου, αντρών και' γυναικών, Ιργο

όχι λιγότερο χρήσιμο άπ' δ,τι διασκεδαστικό». Κά& μορφη τρέλας lχει b,εί τη 'θέση της, τα διακριτικα σημάδια της, τόν προστάτη &ό της: ή φρενικη και' ξεμωραμένη, που την συμβο­ λίζει lνας ήλί-6ιος κα'6ηλωμένσς σε μια καρέκλα, τρέμει κάτω

άπ' τό βλέμμα της 'Α'6ηνας'

οΙ μουντες μελαγχολίες πον

πλανι.ώνται στΙς έξοχές, λύκοι μοναχικοί κι αχόρταγοι, lχoυν

~ρ:~~ε~~ κ~~ει~~~~ :~Ι :τ~:l~~::rιδ~~~~~«τ~J~ί

που χάσαν μνήμη καΙ συλλογικά», οΙ «τρελοΙ λη-&αργωμένοι καί μισο -πε{tαμένοι», οΙ «τρελοί με τα μυαλα ξανεμισμένα κι

Δδειανά» ... 'Όλος έτουτος ό χαοτικός κόσμος, σε μια τέλεια τάξη, με τη σει.ρά του κι αύτος άπαγγέλλει τό έγκώμισ της Λογικής. Κιόλας μέσα σ' αύτό το «Νοσοκομείο», ή iyκάίJειρξη διαδέχεται την αναχώρηση.

Δαμασμένη, ή τρέλα διατηρεί δλα τα έπιφανειακα γνωρίσμα­ τα της βασιλείας της. Τώρα λαμβάνει μέρος στα μέτρα της λογικής και' στο Ιργο της αλή&ιας. Παίζει στην έπιφάνεια των πραγμάτων και' μlς στο λαμπύρισμα της μέρας, μέσα σ' δλα τα

φαινομενικα καμώματα, στα διφορούμενα όλή-ftειας κι αύτα-

37

πάτης, σ' δλο τούτο το ακα~όριστo vημα που πάντα ξανακλώ~ ~εται καΙ πάντα σπάει, που ένώνει καΙ μαζι χωρίζει την α~

λήil'εια και τη φαινομενικότητα. Κρύβει καΙ φανερώνει, λέει τΟ

αληil'ινΟ και το ψεύτικο, εΙναι σκια και φώς. Λάμπει· μορψη

κεντρικη και καλόγνωμη, μορφη κιόλας εϋil'ραυστη σε τούτη την μπαροκ έποχή.

"Ας μη μας ξαφνιάζει που τόσο σιιχνα την ξαναβρίσκουμε στην πλοκη τών μυil'ιστορημάτων και στο iι'έατρο. "Ας μη μας

ξαφνιάζει πού τη βλέπουμε να τριγυρνα στούς δρόμους. Ό Franςois

CoIIetet

τη συνάντησε χίλιες φορές:

«Στό δρόμο ξάφνου σvvαvrώ Ιναν άΟώο πού παιδια τόν άκλουΟάν κοροίδευτά . ... Κοίτα τό δόλιο φουκαρα τί κάνει τάχα ό τρελός μ' δλο του τό κουρελαριό;

ΤΙτοιες παλάβρες εΤν' πολλες πού ξεφωvίζοwε {3ρισιΙς... -'/Ι Ή μορφη της τρέλας εΙναι πολυ συvηil'ισμένη μέσα στο κοινωνικο τοπίο. Καινούργια και ζωηρη εΙναι ή ~λξη πού ασκούν τα παλια αδελφάτα τών «sots», οΙ γιορτές τους, οΙ συγκεντρώσεις τους· και οΙ κουβέντες τους. Ό κόσμος παil'ιάζε~

ται ίιπερ η κατα τοίί

Nicolas Joubert,

που εΙναι πιΟ γνωστος με

τ' δνομα Angoulevent και πού κηρύσσεται Πρίγκιπας τών Sots, τίτλος πού τοίί δίνουν οΙ Valenti le Compte καΙ Jacques Resneau: λίβελλοι, δίκες, αγορεύσεις· δ δικηγόρος του διακη~ ρύσσει καΙ βεβαιώνει έπίσημα δτι το κεφόλι του πελάτη του

:~~:ί~ ~:~~~l:,ζ~?:~ σ,:;ο~ύ:~~~:~ί~:~Ο::~ύ:~:at;J~ Ό

BIuet d' Arberes,

πού τΟν φωνάζουν

εΙναι προστατευόμενος τών

Crequi,

Prince de Permission, Lesdiguieres, τών

τών

τών Nemours· το 1602 δημοσιεύει, η δημοσιεύουν άλλοι για λογαριασμό του, τα ~ργα του δπου προειδοποιεί τον

Bouillon,

αναγνώστη δτι «δεν ξέρει μήτε γραφη μήτε ανάγνωση κι οϋτε Ιμα-6ε ποτέ», μα δτι Ιχει την έπιφοίτηση «τοίί θεου και τών 'Αnέλων». Ό Pierre Dupuis, που αναφέρει δ Regnier στiιν lκτη

σάτιρά του εΙναι, κατα τα λεγόμενα τοίί Brascambίle, «fνας αρχιτρελδς με μακρια φουστάνια»· καΙ μοναχός του, στiιν Παράσταση περι της αφυπνίσεως τού Μα'τρ ΓΚυΥιώμδηλώνει δτι «6 νους του ~χει αψηλώσει μέχρι τον προil'άλαμο τρίτου

βαftμoυ τον φεnαριοίί». ΚαΙ πλη-60ς ανάλογα πρόσωπα ~μφα~ νίζονται στiιν 14η σάτιρα τον Regnier. Ή τρέλα στεγάζει παράξενα δλον έτοίίτο τΟν κόσμο τών

38

αρχών τού 170υ αιώνα. ΕΙναι παρούσα στην καρδια τών αν­ iι'ρώπων, στόν πυρήνα τών πραγμάτων, παρουσία εΙΡωνικη που μπερδεύει τα χαρτια τού ό.ληil'ινού καΙ τού φανταστικού, και που διατηρεί μόλις κάποιαν άνάμνηση απ' ΟΟα απειλoiίv τραγικCι τόν 5νftρωπo -παρουσία πιότερο άνήσυχη παρα άνη­ συχαστική, f'νας έμπαιγμός της κοινωνίας, μια άστάi}εια τού λογικού.

Κι δμως, κιόλας αυτην την ι.ποχή, άρχίζουν να γεννιώ"vται οί νέες μορφές της.

«Χίλιες φορες πήρα στο χfρι το φανάρι νά βΥώ νά ψάξω μfρα μεσημfρι ... »11

39

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΙΕΡΟ

Ή μεγάλη έγκάΙΙειρξη

Compelle intrare

Μtς στην πορεία της αμφιβολίας, ό

Descarte..

την τρέλα τη

συναντα πλάι στ' όνειρο καΙ σ' δλες τίς μορφές πλάνης. ΚΙ ή πι"ανότητα να τρελα"εί δεν κλείνει μήπως τον κίνδυνο να στερη'6εί το ίδιο τοου το σώμα, δπαις ακριβώς δ έξωτερικός κόσμος μπορεί να μας ξεψύγει μες στην πλάνη, η ή συνείδηση

v'

άποκοιμηtkί μες στ' όνειρο; «Τάχατες -δα μπορούσα αλλιώς ν'

ιιρνη-6ώ δτι αύτα τα χέρια κι αύτό το κορμί εΙναι τα δικά μου, δίχως νά 'χω μοιάσει με όρισμένους παράφρονες, που το κεφάλι

τους εΙναι τόσο ταραγμένο και σκοτεινιασμένο όπα τους μαύΡ01Jς άτμσνς τής χολής, ώστε διαρκώς να βεβαιώνουν δτι

εΙναι βασιλιάδες ένώ εΙναι πάμφτωχοι, δτι ε{ναι ντυμένοι στα

~fv:o:2~~~afj ~;υ~ν~~~~~ν;;~~ί;~~~AΎ1;~ζ~::~~τ~:~ διόλου δεν προσπα&ί ν' ιmoφύγει τΟν κίνδυνο της τρέλας,

δταν διερευνά την πι"ανότητα του όνείροου η τής πλάνης. ΓιατΙ οί α~σεις, 000 κι αν ξεγελουν, στi}ν πραγματικότητα δεν

μπορουν ν' άλλοιώσοουν παρα τα πράγματα πο'ύ εΙναι Ittλάχιστα αlσi}ητα καΙ πολ'ύ απόμακρα»· ή δύναμη να ~ξαπατoυν άφήνει πάντα άνέπαφο ~να κατάλοιπο άλή'6ειας: τό δτι «βρίσκομαι ~δώ, πλάι στi} φωτιά, νroμένoς με μια ρόμπα»· 000 για τ'

δνειρο, αύτό «μπορεί ν' αναπαραστήσει», κα"ως ή φαντασία των ζωγράφων, Itσειρηνες και' σάτυροους με μορφες παράξενες κι έκπληκτικές»· ώστόσο δεν μπορεί ούτε να δημΙ01Jργήσει, ούτε και να σuv6έσει από μόνο τοου εκείνα τα «πιό άπλα και' πιό οΙκοουμενικα πράγματα», πο\! κι οΙ φανταστικες εΙκόνες δεν

ύπηρχαν χωρίς αύτά, αφου τα μιμουνται:

,,0.

ItΣ' αύτην την

κατηγορία πραγμάτων ανήκει ή φύση του σώματος γενικά, κι

δ,τι την άφορα». τα πράγματα αυτα εΙναι τόσο tλάχιστα προσποιητά, ωστε να ~ξασφαλίζoιιν καΙ στα δνειρα αλη&φά­

νεια: εΙναι τ' άναγκαία σημάδια μιας άλή"ειας πο\! τ' δνειρο δεν καταφέρνει να διασαλέψει. Ούτε ό νπνος, πΟ\! τόν κατοι­

κουν εΙκόνες, οϋτε μια πλήρης σουνείδηση δτι οΙ α~σεις

41

ξεγελιούνται, μπορούν να γεννήσουν μιαν αμφιβολία σε κλίμα­ κα τόσο οΙκουμενική' ας παραδεχτούμε δτι τα μάτια μάς έξαπατούν, «ας ύπα6έσουμε τώρα δtι είμαστε κοιμισμένοι»' καί τότε ακόμη ή αλή'6εια δεν '6ά 'χει βουλιάξει όλότελα μες στο σκοτάδι.

Για την τρέλα, τα πράγματα εΙναι διαφορετικά' οί κίνδυνοί

της δεν διακυβεύουν ουτε τη διεργασία, ουτε και την ουσία της αλή"6ειας' και τούτο όχι έπειδη ή άλήθεια δε γίνεται νά 'ναι ψεύτικη, ακόμη καΙ στη σκέψη ένος τρελού, άλλα γιατί έγώ, αφού σκέφτομαι, δεν μπορεί νά 'μαι τρελός. 'Όταν πιστεύω δη

Ιχω ~να σώμα, ύπάρχει αραγε κάτι πού να μού έγyuάται δη κατέχω μιαν αλή'6εια πιο στέρεη άπο έκείνου που φαντάζεται

δτι

lXEL

~να σώμα άπο γυαλί; Άσφαλώς ύπάρχει, αφού «αυτος

εΙναι τρελός, και δε '6ά 'μουν και γω λιγότερο παράδοξος αν

ακολοu'bούσα το παράδειγμά του». Έκείνο που προφυλάσσει

τη σκέψη άπο την τρέλα δεν εΙναι κάποια αλή'6εια στα'6ερή, πού

'60.

τού έπέτρεπε να γλιτώνει άπΩ μια πλάνη η να βγαίνει

άπο την κατάσταση τού όνείρου' εΙναι δtι έφόσον το ύποκείμε­ νο σκέφτεται, ή τρέλα άποκλείεται να ύπάρχει μέσα του, ένώ αντί'bετα μπορεί να ύπάρχει μέσα στο αντικείμενο της σκέψης. 'Ίσως μπορεί κανείς, για να βρεί «κάποιο λόγο ν' αμφιβάλει»,

να ύπο'bέσει δτι όνειρεύεται κι δη ταυτίζεται με το ύποκείμενο

πού βρίσκεται σε κατάσταση όνείρου: κι έδώ ακόμη ή αλή'6εια

εΙναι παρούσα, σαν προϋπ&6εση τού όνείρου. Άντί'6ετα δεν

μπορεί κανεις να ύπο'bέσει, με τή σκέψη, δτι εΙναι τρελός, αφού ακριβώς ή τρέλα εΙναι όλωσδιόλου ασύμβατη με τη σκέψη: «δεν '6ά 'μουν λιγότερο παράδοξος ... ».

Στην οΙκονομία της αμφιβολίας παρατηρούμε μια 'bεμελιακη ανισορροπία ανάμεσα στην τρέλα άπο τή μια μεριά, καΙ στ'

όνειρο και την πλάνη άπΩ την άλλη. Ή κατάστασή τους εΙναι διαφορετικη σε σχέση με τήν ό.λή'6εια καΙ τΟν έρεuνητη της' τα όνειρα καΙ τΙς πλάνες, τα καταπολεμά άπο μόνη της ή δομη της αλή'bειας' δμως την τρέλα την άποκλείει ή φύση τού αμφιβάλ­ λοντος ύποκειμένου. σΟ πως άλλωστε '6' άποκλειστεί και το δη μπορεί, δποιος δε σκέφτεται, να ύπάρχει. τα Δοκίμια τού Montaigne ύπήρξαν παλιότερα ~νας στα'bμος άποφασιστικός.

'Όταν ό

Montaigne

συναντούσε τΟν Τάσσο, δεν εΙχε κανένα

πάτημα πού να τΟν βεβαιώνει δτι στη σκέψη έκείνου βασίλευε ό παραλογισμός. ΚαΙ για το λαό; Τί νά πείς «για τΟν ταλαίπωρο

λαό, που ζεί ξεπλανεμένος άπο παρόμοιες τρέλες;». 'Άραγε ό

στοχαστης εΙναι προστατευμένος άπΩ τέτοιες όνειροφαντασιές; Κα'6όλου, αφού κι ό στοχαστής «εΙναι τουλάχιστο ί'ίλλο τόσο αξιολύπητος». Ποιά λογικη λοιπΟν 'bιI μπορούσε να κάνει τον Montaigne κριτή της τρέλας; «Ή λογικη μού Ιχει διδάξει δτι το να καταδικάζεις τόσο αμετάκλητα ~να πράγμα σαv ψεΥτικο κι

42

άπί'6"ανο, ε{ναι σαν να σφετερίζεσαι τό προσόν τού να δια'6"έ­ τεις, μες στό κεφάλι σου, τα δρια και' τους περιορισμους της '6"έλησης τού θεού καί τη δύναμη της μάνας Φύσης· και' δεν

ύπάρχει πιό σημαντικη τρέλα στόν κόσμο άπό τό να μετράμε τη '6"έληση αύτη ανάλογα με τη δικιά μας ίκανότητα κι tπάρκεια». Στό 160 αίώνα, άπ' δλες τΙς μορφες αύταπάτης, ή τρέλα παραφυλάει πιό συχνα στό δρόμο της αμφιβολίας. ποτε δεν

μπορεί κανεΙς νά 'ναι σίγουρος δτι δεν όνειρεύεται, ποτε

βέβαιος δτι δεν ε{ναι τρελός: «τάχατες δεν δυμαται ό κα'6"εΙς άπό μάς πόσο νιώ'6"ουμε αντιφατικοί, ακόμη και' στΙς ίδιες τΙς κρίσεις μας;» lγραφε ό

Montaigne

στα Δοκίμια.

'Όμως ό Descartes fχει πια άποκτήσει τη βεβαιότητα αύτη, και' τη βαστά γερά: ή τρέλα άποκλείεται να τόν άφορα. θά 'ταν παράδοξο να tno'6"ttEL κανείς δτι εΙναι παράδοξος· άφού ή

τρέλα εΙναι μια Ιμπειρία της σκέψης, άπό αύτό τό γεγονός και' μόνο ~ρχεται σ' αντίφαση με τόν έαυτό της, γιατί ή σκέψη αποκλείει την τρέλα. Με τέτοιον τρόπο άπαλλάχτηκε ή ασκηση της λογικής άπό τόν κίνδυνο της τρέλας. Ή Λογικη τώρα fχει

~~ε~~ν~~~iι~~~~~;α~ϊgε~α~;~λ~;,Ι ~ίί :g:~~ :ί~Ι~~ίΠ~~

ε{ναι οΙ αύταπάτες. Ή αμφιβολία τού Descartes λύνει τη μαγεία των αίσδήσεων, προσπερνα τα τοπία τού όνείρου Ιχοντας πάντα σαν όδηγό τό φως τών «όλη'6"ινών» πραγμάτων· δμως

συνάμα Ιξορίζει την τρέλα για λογαριασμό τού στοχαστη πού άμφιβάλει και' πού, Ιφόσον σκέφτεται, άρα ύπάρχει, εΙναι άδύνατο να παραλογίζεται.

Ή προβληματικη της τρέλας -Ικείνη πού '6"α τροποποιη'6"εί άναγκαστικα συλλογιστική, με τρόπο σχεδόν άνεπαίσδητο άποφασιστικό. θα βρε'6"εί άπoκλεισμΈVΗ σ' ~α

Montaigne-

ίσχυε γιό τόν άπ' αύτην τη βέβαια, άλλα χώρο άπ' δπου

δεν '6"α άπελευ'δερW'δεί παρα μερικά, με τη Φαιvoμεvoλoγία τού

~ζ:~~~Τ~~~~ύα~~~λ~ ~ν~~~~γ~~~ ~ϊύ~~~υέ;~:~~~~~~ σαν πάντα, δυνάμει τουλάχιστον, να διακυβεύουν τΙς σχέσεις της ύποκειμενικότητας και' της άλή'6"ειας. Ή πορεία της καρτε­ σιανης αμφιβολίας μοιάζει να μαρτυρα δτι, στό 170 αιώνα, ό κίνδυνος fχει ξορκιστεί κι ή τρέλα fχει βγεί άπ' τό χώρο, μέσα στόν όποίο ό αν,'}ρωπος κατοχυρώνει τα δικαιώματά του στην

άλή'6"εια: ό χώρος αύτός, για την κλασικη σκέψη, εΙναι ή ίδια ή λογική. 'Από δώ και' πέρα ή τρέλα '6"α βρε'6"εί Ιξόριστη. Ό άvUρωπος μπορεί πάντα να τρελαΙνεται· δμως ή σκέψη, σαν

ύπέρτατη κατάφαση τού ύποκειμένου που tπιχειρεί να διακρί­

νει τό άλη'6"ινό, εΙναι αδύνατο νά 'ναι παράφρονη. Μια διαχω­ ριστικη γραμμη χαράζεται, που σύντομα

'6"'

άποκλείσει τη

δυνατότητα της τόσο γνώριμης στην 'Αναγέννηση έμπειρίας

43

μιας λογικης παράλογης, ένός λoγικoiί παραλoγισμoiί. Διαπι­ στώνουμε δτι άπό τόν Moπtaigπe &ς τΟν Descartes μεσολάβησε ενα σημαντικό γεγονός, πον σημαδεύεται άπό την δ.νοδο μιας

ratio l • Ή Ιστορία αυτης της ratio, πον ε[ναι κι Ιστορία δλόχλη­ ρου τoiί δυτικoiί πoλιτισμoiί, λίγο lλειψε να έξαντληi}εί στη μελέτη της προόδου ένός «ρασιoναλισμoiί». την πρόοδο αυτή,

σ' ενα μεγάλο μέρος της πού ε[ναι και τό πιό κρυφό, τη γέννησε ή Ιδια χειρονομία πον fflαψε τόν Παραλογισμό βα~εια στΤι γη,

σ~~~~αε1~,~νύ)~~~~rν~α;~~ε~ξ~~ν~~~~~ ~~ς δ~ω;:~ φαινόμενου που όνομάζουμε κλασικισμό.

Ή 'Αναγέννηση έλευ~έρωσε τίς φωνες της τρέλας, μα εΙχε κιόλας δαμάσει τη βία τους. Ή κλασικη έποχη ~α την φιμώσει,

Πf~::~~~r::τ~:ό. μJτ~~tΠff:~~:εε1χ:~Οb~:ιουργη~ί με-

γάλα Ιδρύματα ~ά~ιρξης2, δπου ό lνας στους έκατό κάτοι­

κους τoiί Παρισιoiί εΙχε βρε~ί κλεισμένος,lστω καΙ για λίγους

~~ν~~ί~~~~υ~~Ι;~Ο~ά:~α;~~~ί~::l:~ ~~~~~~ι~ σύλληψης

καΙ

τελείως

αυ~αί.ρετων

μέτρων

φυ­

λάκισης· μας ε[ναι δμως λιγότερο γνωστό τί εΤδους νομικη

συνείδηση μπoρoiίσε να ύποκινεί τέτοιες με'Μδους. 'Από την έποχι'ι Tov Pίπei, Tov Tuke, Tov Wagnitz, γνωρίζουμε δτι έπΙ ένάμιση αΙώνα οΙ τρελοl μπαίναν συχνα ύπό περιορισμό σε τέτοια ίδρύματα, κι δτι μια μέρα ~α τούς Δνακαλύψουμε στό Γενικό Νοσοκομείο, μες στα μπουντρούμια τών κάτεργων· έπ(­ σης ~α παρατηρήσουμε δτι ωτoτελoiίσαν κι αυτοί μέρος τoiί lγxλει.στoυ πλη{hισμoiί τών Workhouses ~ τών Ζϋchthiusern.

Μα δυστυχώς ποτε δεν προσδιορίστηκε με Δχρίβεια ποιά ~ταν ή δικιά τους ~έση εκεί μέσα, oiίτε καΙ ποιό νόημα ε[χε ~

συγκατοίκηση τών τρελών με τονς φτωχούς, τούς liνεργους καΙ

τονς κατάδικους. Ό Piπel κι ~ ψυχιατρικη

Tov

190υ αΙώνα τούς

τρελονς ~α τούς βρούνε μέσα σε τέτοια Ιδρύματα, κι ας μην τό λησμοναμε, μέσα σ' αυτα itα τονς Δφήσονν, δχι δμως καΙ δίχως να καυχώνται δτι τάχα τονς «άπελευttέρωσαν». 'Από τα μέσα

τού 180υ αΙώνα, ~ τρέλα σννδtitηκε με τη βασιλεία αυτη τών ίδρυμάτων έγxά~ι.ρξης κι Δχόμη περισσότερο, με τη χειρονο­ μία πού την τέτοια tγxά~ι.ρξη την δριζε σαν φυσικό χώρο της τρέλας.

Μια ~μερoμηνία μπορεί να σταitεί ενδεικτική: 1656, χρονια πού έκδίδεται τό διάταγμα για την Τδρυση τoiί Γενικoiί Νοσο­ κομείου, στό Παρίσι. Με μια πρώτη ματιά, μοιάζει δτι πρόκει­ ται μαλλον για μια μεταρρύ'Gμιση, για μια διοικητικη Δναδιορ-

44

γάνωση. Διάφορα Ιδρύματα που iΊδη ύπάρχουν, ένώνονται

κάτω άπό κoιvΗ διοίκηση: ή

Salpetriere,

που εΙχε ξαναχτιστεί

στr1ν διάρκεια της προηγούμενης βασιλείας για να στεγάσει ενα

δπλοστάσιο, ή

Bicetre

που δ Λουδοβίκος ΙΓ ' εΙχε '6ελήσει ν'

αφιερώσει στόν ~ Αγιο Λουδοβίκο, για να στεγαστούν οί άπό­

στρατοι 'Ανάπηροι. «'Ο Ο[κος καΙ τό Νοσοκομείο της μεγάλης καΙ της μικρής

Pitie, τό Refuge που βρίσκεται στό προάστιο τού Saint - Victor, δ Οlκος καΙ τό Νοσοκομείο τού Scipion, δ Οlκος της Savonerie μ' δλα του τα διαμερίσματα, κήπους και κτίσματα

παντός είδους». 'Όλ' αύτα τώρα προσφέρονται στους φτωχους τού Παρισιού, «δλων των φίλων, ήλικιών και, καταγωyi'ις, Ιχουν δεν lχoυν έπάηελμα και σ' δποια κατάσταση κι αν βρίσκονται, σε γερους η ανάπηρους, αρρώστους η σ' ανάρρωση, ακόμη και σ' ανίατους». ΜΙ αύτόν τόν τρόπο βρίσκουν στέγη και τροφη

τόσο έκείνοι που πηγαίνουν άπό μόνοι τους, 000 καί οί πη­ γαιμένοι με έπέμβαση της βασιλικής η της δικαστικης έξουσίας. 'Εξίσου πρέπει να ύπάρχει κάποια μέριμνα και για ΟΟους δεν

κατορ'6ώνουν να βρούν '6έση έκεί μέσα' πρέπει κι αύτοΙ. να συντηρη&ύν, να εύπρεπιστούν έν γένει. τη φροντίδα τους αναλαμβάνουν διευthJvtές, που διορίζονται έφ' δρου ζωης κι έπιβάλλουν την έξουσία τους δχι μονάχα μέσα στό Γενικό Νο­ σοκομείο, αλλα σ' δλόκληρη την πόλη τοu naQLOιou και σ' ΟΟους έξαρτιώνται άπό τη δικαιοδοσία τους: «"Εχουν κά{k:

δικαίωμα έξουσίας, διεύ{}υνσης, διοίκησης, έμπορικών συναλ­ λαγών, αστυνόμευσης, έφαρμογης τού νόμου, δίκης και καταδί­ κης πάνω σ' δλους τους φτωχους τού Παρισιού, τόσο μέσα 000 κι Ιξω άπό τό Γενικό Νοσοκομείο». ΟΙ διευfhιντες διορίζουν

έπιπλέον κι lνα γιατρό, με άποδοχες

διαμονή του εΙναι στην

1000 λίρες τη χρονιά' ή Pitie, Δλλα πρέπει να έπισκέπτεται κά'6ε

Οlκο τοu Νοσοκομείου δυό φορες την έβδομάδα. 'Απαρχης, ~να πράγμα εΙναι σαφές: τό Γενικό Νοσοκομείο

δεν ε[ναι ~να ίατρικό Τδρυμα. Ή δομή του εΙναι μάλλον μισο

-

νομική, ε[ναι ενα εΙδος διοικητικής ύπόστασης πού, πλάι στις iΊδη κα'60ρισμένες έξουσίες της καΙ ξέχωρα άπό κείνες των δικαστηρίων, μπορεί κι αύτη ν' άποφασίζει, να καταδικάζει καί να έκτελεί άποφάσεις. «Για τό λ&γο αύτό οί διευthJvtες '6ά 'χουν στη διά'6εσή τους φυλακές, πασσάλους, λαιμαριες και μπουντρούμια στό έν λ&γω Γενικό Νοσοκομείο καΙ {tCt τα χρησιμοποιούν άποκλειστικα κατα τι)ν κρίση τους, χωρις έπιπλέον κανείς να μπορεί να έφεσιβάλει άποφάσεις τους για πρόσωπα που διαμένουν στό Νοσοκομείο' 000 για τα πρόσω­ πα που διαμένουν έκτός, οι άποφάσεις έπίσης '6α έκτελούνται κατα γράμμα, ανεξάρτητα από δποιαδήποτε αναίρεση, lκκλη­

ση η Ιφεση που ~ινε η {tα γίνει καΙ χωρίς καν να λαμβάνοντα .. ύπόψη' έπίσης δεν {tα λαμβάνεται ύπόψη καμια ύπεράσπιση».

45

'Υπέρτατη όρχή, δικαιοδοσία όπόλυτη χωρις δικαίωμα ΙφΕσης, έΚΤΕλΕστικα δικαιώματα πού κανΕις δεν μπΟΡΕί να &.ναιρέσΕΙ

-το ΓενικΟ Νοσοκομείο ε{ναι μια παράξενη έξουσία πού ίδρυΕΙ δ βασιλιας &.νάμεσα στην &.στuνoμία και τη δικαιοσύνη,

και πού έξαντλΕί τα δρια τoiί νόμου: Ε{ναι μια τρίτη δύναμη

καταπίΕσης. ΟΙ τρελοί πού βρήΚΕ δ PineI στη SaIpetriere καΙ στην Bicetre, άνηκαν σ' αντΟν άκριβώς τΟν κόσμο.

~~λ~~~;Ικ:μ~;ε~~~γ~~~: ~:Τ~~~~~Z~~~ί~υα~~ ~~Ι;::

xαt'taQo δημιουργημα της τάξης πού προσπαt'toiίν να έπιβάλουν στη Γαλλία ή μοναρχία καί οί &.στοί, πού την έποχη αύτη όργανώνονται σαν καΤΕστημένο. Έξαρταται άμεσα όπο τη βασιλικη έξουσία, που άπλα το τοπο'6t:ΤΕί κάτω όπο την έξουσία της &.στικής διοίκησης. ΤΟ ΜΕγάλο ΈλεονομΕίο τoiί ΒασιλΕίου που, στΟν τομέα της πολιτικής της δημόσιας dyat'toΕργίας lπαιζE άλλΟΤΕ ρόλο παράγοντα itρηΟΚΕυτικού καί έκ­ κλησιαστικού, ξάφνου βρίσΚΕται ξεπΕρασμένο. Ό βασιλιας itΕσπίζει: «Είμαστε προστάτες και συντηρητες τoiί Γενικoiί ΝοσοκομΕίου, Ιδρυμένου ύπο την αΙγίδα της βασιλικής έξουσί­ ας, και διατάζουμε να μην έξαρταται πια κατα όποιονδήΠΟΤΕ τρόπο όπο το ΜΕγάλο ΈλΕονομείο, οϋΤΕ κι όπ' όποιονδήΠΟΤΕ

άλλον μεγάλο άξιωματoiίχo μας, κι άντί'6t:τα να άφαΙΡΕ'6t:ί όπόλυτα όπο την δικαιοδοσία των ύπαλλήλων τόσο της έκκλη­ σίας 000 και τoiί ΜΕγάλου ΈλΕονομείου και δποιωνδήΠΟΤΕ άλλων, στους δποίους όπαγΟΡΕύουμε ρητα την κάitΕ Εtδους

έπέμβαση». Ή αρχικη προέλευση τoiί σχέδιου αίιτoiί ~ταν κοινοβουλΕυτική, κι οΙ δυο πρώτοι διευ'6υντες που διορίστηκαν

~σαν ό πρόΕδρος της Βουλής κι ό Βασιλικος 'Επίτροπος.

Σύντομα δμως τους αντικατέστησαν δ 'Αρχιεπίσκοπος Παρισί­ ων, δ πρόΕδρος τού συμβουλίου έμμέσου φορολογίας. δ πρόΕ­ δρος τού έλEγκτικoiί συμβουλίου. δ άρχηγος της άσwνOμίας και ό δημοτικός" Αρχοντας, πρόΕδρος των έμπόρων. Άπο τόΤΕ, το «Μεγάλο Προεδρείο» στεΡΕίται όπο κά'6t: ρόλο ονσιαστικο

καί περιορίζΕται μόνο στΟν συμβουλΕυτικό. Ή πραγματικη διοίκηση κι οί διάφΟΡΕς 6.ρμοδιότητές του ΠEρνoiίν σε φΟΡΕίς,

που διορίζονται με ΕΙδικη όπόφαση. Κι αίιτοι εΙναι οι άληt'tινοι κυβΕρνηΤΕς, οΙ έκπρόσωποι της βασιλικής έξουσίας και των

άστικών συμφερόντων, στΟν κόσμο της φτώχΕιας και της

0.-

itλιότητας. Ή 'Επανάσταση δεν παράλειψε να τούς παράσχει αίιτην την &.ναγνώριση: «ΔιαλΕγμένοι άνάμεσα στούς καλύΤΕ­ ρους άστούς ... , προσκόμισαν στη διοίκηση στόχους άνιδιοτε­

λείς και 6.γνες προt'tέσΕις».) Αίιτη ή δομή. δημιουργημα της άστικής τάξης και της μοναρ­

χίας και πού ~ταν όργανωμένη όπολυταρχικά, σύντομα

t't' 6.-

πλω'6t:ί σ' δλόκληρη τη Γαλλία. 'Ένα βασιλικο διάταγμα της

46

1676,

16ης 'Ιουνίου τού

i1εσπίζει την Τδρυση «ένός γενικον

νοσοκομείου σε κά'δε πόλη τoiί ΒασιλεΙου». ΟΙ τοπικες αρχες ε{χαν κιόλας σπεύσει να προνοήσουν για τό μέτρο αυτό' ή

αστικη τάξη της Λυων εΙχε όργανώσει κιόλας άπό τό

1612 [να

φιλαv{l-ρωπικό Τδρυμα, που λειτoυργoiίσε με τρόπο ανάλογο. Ό

Tours, πολυ ύπερήφανος γι' αυτό, δηλώνει 1676 δτι ή μητρόπολή του πρόβλεψε ευτυχως

'Αρχιεπίσκοπος της

στΙς 10 'Ιούλη τoiί τις ευσεβείς πρo-Dέσεις τον Βασιλιά, χτίζοντας τό γενικό νοσοκομείο πον όνομάζεται Charite πρΙν ακόμη χτιστεί έκείνο των Παρισίων, καΙ σύμφωνα με κανόνες πον χρησιμέψαν σαν

~~~:~:' '~Π~~~ί:ι~σςε ;;:Οε1~εt~~~~~~~[~Ρ~:;ί~t:~;~ κι δ Βασιλιας της ε{χε δωρίσει εΙσοδήματα

4000

λιρών. Γενικα

νοσοκομεία ανοίγονται σ' δλόκληρη τη ΓαλλΙα: στις παραμονες της 'Επανάστασης ύπάρχουν τουλάχιστον σε 32 έπαρχιακες πόλεις. Ή έκκλησία, 000 κι ΙΙν κρατήthjκε μακρια άπό την όργάνωση των γενικών νοσοκομείων -έξαιτίας της συμμαχίας ανάμεσα

σΠιν βασιλικη έξουσία καΙ την αστικη τάξη ---δέν ~μεινε καΙ τελείως αμέτοχη στiιν ύπόtt-εση. Μεταρρυ'δμίζει τα νοσοκομεια­ κά της Ιδρύματα κι ανακατανέμει τα εΙσοδήματά τους' έπιπλέ­ ον δημιουργεί εl.δικα τάγματα μοναχών, ποv ο[ στόχοι τους

ε{ναι αρκετα ανάλογοι με κείνους τών γενικών νοσοκομείων. Ό αναδιοργανώνει τό Saint - Lazare, τό σημαντι­ κότερο παλιό λεπροκομείο τον Παρισιον. ΣτΙς 17 Γενάρη τον 1632 ύπογράφεται &α συμβόλαιο για. την Τδρυση τον «Pri-

Vincent de PauI eure»,

μετοχίσυ τoiί

Saint - Lazare,

άπό τό τάγμα των Κο­

γκρεγκανιστων' έκεί τώρα 'δα. πρέπει να γίνονται δεκτα «πρόσ­ ωπα ποv κρατούνται κατ' έντολην της Aυτoiί Μεγαλειότητος». ΤΟ τάγμα των Καλων ΥΙών ανοίγει παρόμοια νοσοκομεία στΤι Βόρεια Γαλλία. ο[ ό.δερφοΙ τoiί

Saint - Jean de Dieu,

που

ιδρυσαν τό τάγμα τους στα. 1602, ανοίγουν πρωτα την Charite τον Παρισιού, στό προάστιο Saint - Germain, κι ~ειτα το Charenton, δπου 'δα. έγκαταστα&ύν στις 1Ο Μάη τού 1645. οι ίδιοι έπίσης Ιδρύουν την Charite τον SenIis, δχι μακρια άπό το Παρίσι, στΙς 27 'Οκτώβρη τον 1670. Λίγα χρόνια πρωτύτερα ή

δούκισσα τον Βουί1Ι0η τοvς ε{χε δωρήσει τα ακίνητα καΙ τα είσοδήματα τον λεπροκομείου που ε{χε [δρυ'δεί τΟν 140 αΙώνα από τόν

Thibaut de Champagne, στό Chcίteau - Thierry. Δικές Charites τον Saint - γ οη, τoiί Pontorson,

τους έπίσης ησαν ο[

τον CadiIIac, τον Romans. οι Λαζαριστές [δρύουν στiι Μασσα­ λία, τό 1699, τό νοσοκομείο τού Saint - Pierre. Κι αργότερα, τόν 180 αΙώνα, Ιδρύονται τό Arιnentieres (1712), τό Marevil1e (1714), ό Άγα'δός Σωτήρας της Caen (1735)' τό Saint - Meins της Rennes ανοίγει λίγο πρΙν άπο την 'Επανάσταση (1780).

47

ΤΟ φαινόμενο Δποκτα διαστάσεις εύρωπαϊκές. Ή επικράτηση της Δπόλυτης Μοναρχίας καΙ ή ζωηρή κα60λικη άναγέννηση στην έποχη της Άντι - Μεταρρύ'6μισης, του δωσαν στη Γαλλία

~ναν Ιδιαίτερο χαρακτήρα δπου ή έξουσία συγκρούεται, άλλα και συνεργάζεται με την Έκκλησία. 'Αλλου lχoυμε διαφορετι­ κες μορφές του, ώστόσο χρονικα το tντoπίζoυμε με αρκετη

ακρίβεια. οι μεγάλοι ξενώνες τών μοναστηριών, οΙ οΙκοι tγκά'6ειρξης, Ιργα της '6ρησκείας καΙ της δημόσιας τάξης, Ιργα αρωγi'ις, αλλα καΙ τιμωρίας, κρατικης φιλευσπλαγχνίας καΙ

πρόνοιας, Δποτελουν δημιούργημα της κλασικής έποχης: χρο­

νικα καλύπτουν την Ικτασή της κι εΙναι σχεδΟν σύγχρονοι με τη γέννησή της. ΣτΙς γερμανόφωνες χώρες ίδρύονται τα αναμορ­ φωτήρια, τα Zuchthiiusern' το πρώτο χρονικά, προηγείται Δπο τΟ αντίστοιχό του γαλλικο (μ' έξαίρεση την Charite της Λυων) κι ανοίγει στο Άμβουργο το 1620. τα ωα ίδρύ{}ηκαν στο δεύτερο μισο του αΙώνα: Βασιλεία (1667), Breslau (1668), Φρανκφούρτη (1684), Spandau (1684), Konigsberg (1691). Συνεχίζουν να πλη'6αίνουν τΟν 180 αΙώνα' πρώτα στη Λειψία (1701), rnειτα στην Halle καΙ στο Cassel (1717 καΙ 1720), κι αργότερα στο Brieg καΙ στο Osnabrίick (1756) καΙ τέλος, το 1771, στο Torgau.

Στην Άγγλία, οΙ ρίζες της tγκά'6ειρξης εΙναι παλιότερες. Μια πράξη του

1575, πού

αφορουσε ταυτόχρονα «στην τιμωρία τών

αγυρτών καΙ στην ανακούφιση τών φτωχών», '6εσπίζει την

δημιουργία άναμορφωτηρίων, houses of correction, ένί'Jς τουλά­ χιστον σε κάtl'ε κομητεία. Ή συντήρησή τους tl'Cc καλύπτεται Δπο ~να φόρο, αλλα παροτρύνεται καΙ το κοινο να προσφέρει fflελoντική οΙκονομική ένίσχυση. Στην πραγματικότητα δμως φαίνεται δτι το μέτρο αύτΟ διόλου δεν έφαρμόστηκε γιατί, λίγα χρόνια αργότερα, Δποφασίζουν να έπιτρέψουν τη λειτουργία

και Ιδιωτικών επιχειρήσεων: δεν εΙναι άνάγκη πια να lχει κανεΙς έπίσημη άδεια για ν' ανοίξει lνα νοσοκομείο η lνα

αναμορφωτήριο' μπορεί 6 κα'6ένας να το κάνει, κατα την 'βέ­ λησή του. Στις άρχες του 170υ αΙώνα Ιχουμε γενική αναδιοργά­ νωση: πρόστιμο 5 λιρών σε κά'6ε εlρηνoδίκη πού δεν 'βα προσαρμοστεί αμέσως στΙς νέες tντoλες καΙ δtν tl'α τίς έφαρμό­

σει στην επικράτειά του' σύμφωνα με αύτες εΙναι ύποχρεωμέ­ νος να όργaνώσει έργαστήρια, βιοτεχνίες (μύλους, κλωστήρια,

ύφα'V't'ήρια) πού βοη'60υν στη συ'V't'ήρηση τών αναμορφωτηρίων κι έξασφαλίζouν έργασία στούς τρόφιμους' ό εΙρηνοδίκης κρίνει ποιοί 'βα σταλoiίν σ' αύτά. Ή άνάπτυξη αύΤών τών

:;~:~:~~~~ :~;T~ ~~~~~i, ~~~6l~~fσZva::~~~~~~~ Δεν κατόρtl'ωσαν να έξαπλω60ϋν στι)ν Σκωτία. Άντίtl'ετα, τα

workhouses (οΙκοι έργασίας) γνώρισαν καλύτερη τύχη. Χρονο-

48

λoγoiίνται άπό τό δεύτερο μισό τoiί 170υ αιώνα. Μια πράξη τoiί 1670 προσδιορίζει τό νομικό χαρακτήρα τών workhouses, κι ύποχρεώνει τονς δικαστικους ύπαλλήλους να έλέγξουν την tξόφληση των ειδικών φόρων, καΙ την καταβολή τους στα

ίδρύματα που συντηρoiίνται μ' αύτό τόν τρόπο' τόν ανώτατο έλεγχο της διοίκησής τους, τόν ανα{}έτει στόν εΙΡηνοδίκη. Τό

1697 πολλες ενορίες τoiί Bristol ένώνονται για να φτιάξουν τό πρώτο workhouse της 'Αγγλίας, καΙ να συστήσουν σωματείο που {}α τό διεu-6ύνει. uEv' δλλο ίδρύεται τό 1703 στό Worcester καί, την ίδια χρονιά, lva τρίτο στό Δουβλίνο, κι lπειτα στό Plymouth, στό Norwich, στό Hull, στό Exeter. Στα τέλη τoiί 18ου αιώνα, δ αρι-6μός τους φτάνει στα 126 συνολικά. Ό νόμος τoiί Gilbert, τό 1972, παρέχει δλες τΙς εύκολίες στΙς ενορίες για να ίδρύσουν καινούργια' καΙ παράλληλα ενισχύει τΟν ιλεγχο καΙ τη δύναμη τoiί εΙΡηνοδίκη. Κι ακόμη για ν' άποφύγουν τη μετατροπη τών workhouses σε νοσοκομεία, διατάζουν να διώ­

χνονται με αύστηρότητα δσοι αρρωσταίνουν άπό κολλητικες κι rnιδημικες αρρώστιες. Σε λίγα χρόνια ~α δλόκληρο δίκτυο άπό τέτοια ίδρύματα καλύπτει την Εύρώπη. Ό Howard, στα τέλη τού 180υ αΙώνα, ξεκινάει να τα rnισκεφτεί. Διασχίζοντας την 'Αγγλία, την 'Ολλανδία, τη Γερμανία, τη Γαλλία, την 'Ιταλία, την 'Ισπανία, -δα προσκυνήσει δλα τα σπουδαία Ιδρύματα tγκά-6ειρξης -«νοσοκομεία, φυλακές, κάτεργα» -καΙ τό αΤσ6ημα φιλαν-δρωπίας του -δα -διγεί βαttύτατα, βλέποντας να κλείνουν στονς Τδιους τοίχους ποινικούς κατάδικους, νέα παιδια που τάραζαν την ήσυχία τoiί σπιτιoiί τους η σπαταλoiίσαν τα λεφτα τoiί μπαμπά τους, άπόκληρους καΙ τρελούς. Τό γεγονός φανερώνει

πόσο κιόλας ε{χε χα-δεί tκείνη ή αντίληψη για τό -6εσμό της

tγκά-6ειρξης, πού γεννήttηκε με τέτοια βιάση καΙ τόσο αύ-δόρ­ μητα στην κλασικη Εύρώπη. Πριν περάσουν έκατόν πενήντα χρόνια, ή tγκά-6ειρξη -δά 'χει καταντήσει ~α άποκρουστικΟ όμάλγαμα έτερόκλητων στοιχείων. 'Όμως τό ξεκίνημά της {}ά 'πρεπε να τό χαρακτηρίζει κάποια ένότητα, πού να δικαιολογεί καΙ τόν rnείγοντα χαρακτήρα της. 'Ανάμεσα στΙς διάφορες μορφες tγκά{}ειρξης καΙ στην κλασικη rnοχη πού τη γέννησε,

-δα πρέπει να ύπάρχει κάποια συνάφεια, καΙ δεν αρκεί άπλα καΙ μόνο να rnικαλούμαστε την εύαισttησία της προεπαναστα­ τικής rnοχης για να την έρμηνέψουμε. Ποιά πραγματικότητα διακρίνουμε πίσω άπ' τό πλή-60ς τών φτωχών, τών 6νεργων καΙ των τρελών πού, σχεδόν άπό τη μια στιγμη στην 6λλη, βρfflη­ καν μαντρωμένοι κι άποκλεισμένοι άπ' τΟν ύπόλοιπο κόσμο, πιό αύστηρα κι άπ' τονς λεπρούς; Δεν πρέπει να ξεχνάμε δτι λίγα χρόνια μετα την Τδρυσή του, μονάχα τό Γενικό Νοσοκο­ μείο στέγαζε 6000 ότομα, 1% περίπου τoiί πλη-όυσμoiί. Σίγου-

49

ρα, μέχρι να φτάσουμε σ' αυτό τό σημεΙο, '6α πρέπει να πρoηyή{tηκε κάποια μακρόχρσνη διεργασία, κοινη για τΟν ευρωπαϊκό πολιτισμό, που διαμόρφωσε μιαν ιδιαίτερη κοινω-

νικη ευαισ&ησία καΙ π

φνα πέρασε τό κατώφλι και

φανερώ&ηκε στό δεύτερ

τού 170υ α[ώνα: αυτη ή ευαι-

σ&ησία ηταν που μονο

ομόνωσε την κατηγορία τών

άv6ρώπων έκείνων πού γέμισαν τους τόπους της έγκάfhιρξης, τόπους πού liλλoτε προορίζονταν για τους λεπρούς. Στα μάτια μας ή κατηγορία των αv6ρώπων αυτών φαίνεται έξαιρετικα μπερδεμένη και συγκεχυμένη. ~Oμως, ενώ αυτη ή ευαισl}ησία

για μάς εΙναι άδιαφοροποίητη, γιiJ. τόν liv6ρωπο της κλασικής έποχης Μ 'πρεπε σίγουρα νά 'ναι μια αντίληψη διαρ'6ρωμένη με σαφήνεια. Σήμερα αυτόν τόν τρόπο αντίληψης πρέπει να

έρευνήσουμε. γιiJ. να μά-60υμε τί λoγίiς ηταν ή μορφη ευαισ&η­ σίας μπρός στό φαινόμενο της τρέλας, σε μια έποχη πού

σΥVΗ'6ίζoυμε να χαρακτηρίζουμε σαν έποχη τού '6ρίαμβου της Λογικης. Α υτη ή χειρονομία, που lχτισε τα σύνορα της έγκά­ '6ειρξης, που της μετάγγισε τη δύναμή της για διακρίσεις κι

~~~ ~j: :1~~ ~~ :t~α~~~Ζ~~Ί:λ~~Χ:~~~φΚΖ~ε~Ομ~~ πoλυσύv6ετη ένότητα, μια νέα ευαισftησία μπρός στη δυστυχία

καΙ στα κα&ήκοντα της φιλαv6ρωπίας, άλλα συνάμα και νέες μορφες αντίδρασης μπρός στα οΙκονομικα προβλήματα που

δημιουργεί ή ανεργία καΙ ή άεργία' γεννά μιiJ.ν η'6ικη της έργασίας καθώς καΙ τ' δνειρο μιάς πολιτείας, δπου οΙ η'6ικες ύποχρεώσεις κι δ άστικός κώδικας '6ά 'σφιγγαν γερα τις σχέσεις τους και τα λουρια των πολιτών, κάτω από τΙς αυταρχίκες μορφες τού καταναγκασμού. ΚαΙ τούτα τα '6έματα έπισημαί­ νovται κιόλας, θ,ν και καλα κρυμμένα, στη δημιουργία καΙ στην όργάνωση των τόπων της έγκάfhιρξης. Κι ακόμη αυτα δίνουνε

νόημα σε τούτο τό εlδoς της ίεροτελεστίας, καΙ μάς δείχνουν μερικα με ποιό τρόπο ή τρέλα αντιμετωπίστηκε καΙ βιώ{tηκε στην κλασικη έποχή. .

Ή έγκά'6ειρξη, τούτο τό μαζικό γεγονός πού σημάδια του

ύπάρχουνε σ' δλόκληρη την Ευρώπη τοϋ 170υ α[ώνα, εΙναι μιiJ. ύπόόεση «αστυνομίας». 'Αστυνομίας, με την πολυ συγκεκριμέ­ νη Μοια που δίνουνε την κλασικη έποχη στη λέξη αυτή, δηλαδη τό σύνολο των μέτρων πού κα'6ιστοϋν την έργασία προσιτη και ταυτόχρονα ύποχρεωτική, σε δσους στεροϋνται

άλλους πόρους ζωης' οΙ σύγχρονοι τού

Colbert ε{χαν '6έσει

κιόλας τό έρώτημα πού '60. διατυπώσει αργότερα δ 80λταίρος: «Τί, γίνατε μέλος της φρουράς τοϋ λαοϋ καΙ δεν lχετε μά'6ει άκόμη τό μυστικό πως ν' αναγκάζετε δλους τούς πλούσιους να

50

στρώνουν στη δουλειά δλους τους φτωχο'ύς; Λοιπόν, σίγουρα, δhι ε!σαστε άπ' τα σπουδαία στοιχεία της αστυνομίας». Ή έγχά'6ειρξη, πρΙν άκόμη άποκτήσει τό Ιατρικό νόημα της

είσαγωγης σε ψυχιατρεία που της δώσαν άργότερα,4 η που

~υ~~~~~~~ μ~ςς άg:::τ;~~ς~:;,~υ~~~Ι~νυ.t;~ε~~~μ~ προσταγη της έργασίας. ΚαΙ τό α!σf}ημα της φιλαν{)ρωπίας μας πoΛV

'60. τό

''6ελε βέβαια νά βρεί!χνη καλής '6έλησης γύρω άπ'

την άρρώστια, έκεί που δhι βρίσκει δυστυχώς παρά τα σημάδια της κατακραυΥης ένάντια στην άεργία. ~Aς γυρίσουμε στΙς πρώτες στιγμες της «έγχά'6ειρξης» καΙ σε κείνο τό βασιλικό διάταγμα της

27

'Απρίλη

1656,

για την

ϊδρυση τού Γενικού Νοσοκομείου. 'Απ' την άρχή, τό Τδρυμα δριζε σάν επιδίωξή του νά καταστείλει «την επαιτεία καΙ την άεργία, σάν πηγες κά'6ε άνωμαλίας». Στην πραγματικότητα,

έδώ βρίσκουμε το τελευταίο άπ' τα μεγάλα μέτρα που εΙχε λάβει ή 'Αναγέννηση για να πολεμήσει την άνεργία καΙ τη ζητιανιά.~ Στο. 1532, ή 80υλη τού Παρισιού εΙχε άποφασίσει να συλλαμ~ βάνovται οΙ ζητιάνοι καΙ να ύποχρεώνονται να δουλέψουν

στους ύπόνομους της πόλης, δεμένοι ό.να δυο μ' όλυσίδες. Ή κρίση όξ'ύνεται γρήγορα καΙ, στΙς 23 τού Μάρτη τού 1534, βγαίνει ή διαταγή να φύγουν άπ' την πόλη «οΙ φτωχοΙ κι

αιτοροι μα{)ητες» καΙ «να μην τραγουδούν πια τροπάρια στους δρόμους, μπρος στα προσκυνητάρια». ΟΙ '6ρησκευτικοΙ πόλε­ μοι πολλαπλασιάζουνε τούτο το άμφίβολο πλή&ς, δπου μπερ­ δε'ύovται άγρότες διωγμένοι άπ' τη Υη τους, στρατιώτες άπολυ­ μένοι η λιποτάκτες, έργάτες άνεργοι, φτωχοΙ μα{)ητες κι άρρω­

στοι. 'Όταν δ Έρρίκος δ ΔΙ πολιορκεί τό Παρίσι, ή πόλη, που fχει τουλάχιστον 100.000 κάτοικους, δια'6έτει πάνω άπό 30. ζητιάνους. ΣτΙς άρχες του 180υ αtώνα όργανώνεται μια οΙκονομικη επιχείρηση: άποφασίζουν νά έξαλείψουνε με τη βία

000

δλους τους ανεργους που δέν κατάφεραν να βρούν μιά '6έση στην κοινωνία· με μιαν άπόφασή της, στο. 1606, ή Βουλη άποφασίζει νά μαστιγώνονται δημόσια οΙ ζητιάνοι τού Παρισι­

ου, να τους σημαδεύουνε στόν ώμο, να τους ξυρίζουν τό κεφάλι κι rnειτα να τους διώχνουν άπ' την πόλη· τέλος, για να μην μπορούν νά επιστρέψουν, μιά νέα διαταγη του 1607 τοπο'6ετεί σώμα στρατιωτών στΙς πύλες της πόλης, που έμποδίζουν την είσοδο στους ζητιάνους. Ό Τριακονταετης πόλεμος έξαφανίζει τ' άποτελέσματα της οΙκονομικής άναγέννησης' το. προβλήμα­ τα της ζητιανιας καΙ της άνεργίας όξίινονται πάλι' μέχρι το.

μισα τού αΙώνα, ή στα'6ερη αiJξηση τών φόρων πιέζει τΙς βιοτεχνίες κι αύξάνει την άνεργία. Τότε άκριβώς fχoυμε τό ξεσήκωμα στό Παρίσι (1621), στη Λυων (1652), στι) Ρουέν 0639). την ίδια εποχη δ έργατικός κόσμος άποδιοργανώνεται

51

άπο την έμφάνιση νέων οΙκονομικών δομών'

000 άναπτίισσον­

ται οί μεγάλες βιοτεχνίες, τόσο οΙ συντεχνίες χάνouν τη δύναμη και τα δικαιώματά τους, οΙ «Γενικοι κανονισμοΙ» άπαγορεύο1Λ'

κά'δε συνέλευση έργατών, xά{tE l'νωση, κά{tε «συνεταιρισμό». 'Ωστόσο, σ' αρκετα έπαγγέλματα, οΙ συντεχνίες ξαναϊδρύονται. Τις καταδιώκουν, Δλλα φαίνεται δτι οΙ ΒουλΕς σ' αύτο το

σημείο εΙναι κάπως χλιαρές' στr) Νορμανδία αίφνης, ή Βουλη άποφεύγει να δικάσει το\ις στασιαστες της Ρουέν, δηλώνοντας Δναρμοδιότητα. Σίγουρα γι' αύτο το λόγο έπεμβαίνει τότε ή Έκκλησία και καταδικάζει τούς στασιαστες σαν μάγους, παρο­ μοιάζοντας τΙς κρυφες συγκεντρώσεις τους με τίς πρακτικες της μαγείας. Σε μιαν άπόφαση της Σορβόννης τον 1655, διαβάζου­ με δτι ΟΟοι προσχωρούν στΙς τάξεις τών κακών συντεχνιτών,

εΙναι «ίερόσυλοι κι lνoχoι για 'δανάσιμο άμάρτημα». Σε τούτη τη βουβη σύγκρουση, δπου ή αύστηρότητα της Έκκλησίας έναντιώνεται στην έπιείκια της Βουλης, το ΓενικΟ

~::~~~ί:ε :rν~~ν~~ΔΤ~~Κ~~~έ~~ατύχ:~~~~~~~~ΤΙ;~ώ~Κ~ο~ό

πού άντΙ για τα μέτρα άποπομπης, πού εΙναι σαφώς άρνητικά,

~χoυμε μέτρα έγκλεισμού, με τη μεγάλη έγκά'δειρξη' δ άνεργος οϋτε τιμωρείται πιά, οϋτε διώχνεται' τΟν άναλαμβάνει το κράτος «δημοσία δαπάνη», τΟν τρέφει καΙ τΟν στεγάζει, άλλα με άντάλλαγμα την προσωπική του Ό-ευ{tερία. 'Ανάμεσα σ' αύτΟν και στr)ν κοινωνία έγκα'διδρύεται lνα ύποπτο σύστημα ύποχρεώσεων: lχει δικαίωμα να τρέφεται, άλλα πρέπει να δεχτεί το σωματικο καΙ ή{tικΟ καταναγκασμό της έγκά{tειρξης. ΤΟ διάταγμα τού 1656 lχει στόχο δλην έτο'ύτη την λίγο συγκεχυμένη μάζα: τΟν πλη-δυσμό χωρίς lσoδα, χωρίς κοινωνι­ κους δεσμούς, την τάξη πο\ι βρέ6τ]κε άκληρη η ~στω πρόσκαιρα μετακινητη εξαιτίας της νέας οΙκονομικης άνάπτυξης. ΤΟ διάταγμα αυτό, μόλις δεκαπέντε μέρες μετα την 'ύπογραφή του, διαβάστηκε καΙ διακηρύχτηκε στο\ις δρόμους. Παράγραφος 9: «'Απαγορεύουμε αυστηρα σε δλα τα πρόσωπα δλων τών φύλων

καΙ ήλικιών, δποια κι αν ε{ναι ή καταγωγή κι ή Ιδιότητά τους καΙ σ' δποια κατάσταση κι αν βρίσκονται, ύγιη η άνάπηρα, άσ'δεVΗ η Δναρρωvι'ιoντα, Ιάσιμα η άνίατα, να ζητιανεύουν στην πόλη καΙ στα περίχωρα τού Παρισιού, στΙς έκκλησίες η στΙς πόρτες τών εκκλησιών, στις πόρτες τών σπιτιών η στο\ις δρόμους η σε όποιοδήποτε δημόσιο χώρο, κρυφα η φανερά, μέρα η ννχτα ... , με ποιτη μαστιγώματος για δποιον συλλαμβά­ νεται για πρώτη φορά, καΙ κάτεργου για τη δεύτερη». την έπόμενη κυριακη -στίς 13 Μάη τού 1657 -στι)ν εκκλησία Saint - Louis de la Pitie ψάλλουν μιαν έπίσημη δέηση στο" Αγιο Πνεύμα' καί τη δευτέρα το πρωί, το άστυνομικο σώμα που -οα

.. ",/vr
52

Νοσοκομείου», βγαίνει στό κυνηγητό των ζητιάνων και τους

στέλνει στά διάφορα κτήρια τού Νοσοκομείου. Τέσσερα χρόνια αργότερα ή SaIpetriere tl"ct στεγάζει 1460 γυναικόπαιδα' ή Pitie 98 αγόρια, 897 κορίτσια άπό 7 &ς 17 χρονών και 95 γυναίκες' ή Bicetre 1615 ενήλικους αvτρες' ή Savoπnerie 305 αγόρια,. από 8 &ς 13 χρονών' τέλος στό Scipion Ιβαλαν τίς lγyυες, τα βρέφη καΙ τα νήπια, σύνολο 530. Στην άρχη οί fγγαμoι δεν yίνovταν δεκτοί, ακόμη κι αν ~σαν δλότελα WtOQOL' ή διοίκηση

ήταν υποχρεωμένη να τους -δρέψει κατ' οlκον' γρήγορα δμως,

χάρη σε μια δωρεά τού Μαζαρίνσυ, μπορούν να τσυς στεγά­ σουν στην Saipetriere. Συνολικό Ιχουμε τότε 5 &ς 6 χιλιάδες δ,τομα.

Σ' δλόκληρη την Εύρώπη ή έγκά-6ειρξη Ιχει το Ιδια νόημα, τουλάχιστον στην άρχή. 'Αποτελεί μιαν άπό τίς απαντήσεις πο\ι Ιδωσε δ 170ς αΙώνας στην οικονσμικη κρίση, που προβάλλει τότε σ' δλόκληρο τόν δυτικό κόσμο: πτώση των μισ6ών, άνεργία, εξαφάνιση ρευστού χρήματος, δλο αυτό τό σύνολο των γεγoνότιuν πιitανόν νά όφείλεται σε μια κρίση της Ισπανικής οΙκονομίας. Άκόμη κι ή ΆΥΥλία, που εξαρταται λιγότερο από δλες τις εύρωπαϊκες χώρες απ' τό σύστημα, πρέπει να επιλύσει

παρόμοια προβλήματα. Παρόλα τα μέτρα που πάρ'6ηκαν για ν' αποφύγουν την ανεργία καΙ την πτώση των μισ&ων, ή φτώχεια δλοένα μεγαλώνει στη χώρα. Τό 1622 εμφανίζεται τό φυλλάδιο Greνious groan [στ the Ροοτ, που ό.ποδίδουν στόν Dekker, καΙ

που ύπογραμμίζει τόν κίνδυνο καΙ καταΥΥέλλει τη γενικη άδιαφορία: «Μόλο που δ άριftμός των φτωχων αύξάνει κα'6η­ μερινά, τα πάvτα γυρίζουν στό χειρότερο και τίποτε δεν συν­ τρέχει στην άναΚΟύφισή τους ... , πολλες ενορίες σπρώχνουν τους φτωχους

κι άνεργους άλλα ύγιείς ενορίτες τους στη

ζητιανιά, στό σούφρωμα και στην κλεψια για να ζήσουν, καΙ τό

κακό αύτό μολύνει δλόκληρη τη χώρα». Ό φόβος εΙναι μην την πνίξει· κι αφού δε γίνεται να περάσουν από τη μια χώρα στην άλλη, δπως συμβαίνει στην ηπειρωτικη Εύρώπη, προτείνεται μια άλλη λύση, «να τους εξορίσουν καΙ να τους μεταφέρουν στις άνατολικες και δυτικες Ίνδίες». Τό 1630, δ βασιλιας ίδρύει μιαν επιτροπη που όφείλει να επιβλέπει την αύστηρη εφαρμογη των νόμιuν για τους φτωχούς. την ίδια χρονια

δημοσιεύει μιά σειρά άπό «κανόνες και δδηγίες»· συνιστάται ιδιαίτερα ή καταδίωξη των άγυρτων καΙ ζητιάνιuν, κα-6ως κι δλιuν εκείνων «που ζοϋνε άεργοι κι άρνοϋνται να δουλέψουν για λογικα μεροκάματα, η σπαταλάνε δ,τι lχουν στίς ταβέρ­

νες». Θα πρέπει να τιμωρoύvται σύμφιuνα με τους νόμους και

;':=~~:Jα~:ι~t;,~~~%t~ιΡ~~ΔπΙS:~είξ~α;~~~fν~~~α~Oρ':-

μένοι, και' τα παιδιά τους βαφτισμένα, «γιατι τέτοιοι άvftρωποι

ζούν σαν πρωτόγονοι, δίχως να παντρεύονται, να βαφτίζονται η να κηδεύονται' κι οί τέτοιες ξαδιάντροπες έλω6ερ(ες όδη­

γοϋν κόσμο και κόσμο ν' αρέσκεται στiιν άλητεία». Ή οίκονο­ μικη ανόρ'6ωση της Άπλίας στα μισα τού αίώνα, δεν καταφέρ­ νει να λύσει το πρόβλημα μέχρι την έποχι'ι τού Κρόμβελ, αφού και τότε ακόμη ό Λόρδος Δήμαρχος παραπονιέται δτι «αυτο το

σκυλολόϊ λυμαίνεται την πόλη, ταράζει τη δημόσια τάξη, πολιορκεί τ' άμάξια και τα σταματά, ζητάει μt δυνατtς κραυγtς ελεημοσύνη στις πόρτες τών εκκλησιών καΙ στα σπίτια».

Για μεγάλο διάστημα τα άναμορφαιτηρια η οί χώροι τού Γενικού Νοσοκομείου

'60.

χρησιμέψουν για μαντρι τών δ.νερ­

γων, τών αεργων, τών ζητιάνων. Κά& φορα που δημιουργείται μια κρίση κι ό αρι'6μος τών φτωχών ύψώνεται κατακόρυφα, τα ίδρύματα έγκά&ιρξης ξαναπαίρνουν, ~στω παροδικά, την πρώτη οΙκονομική τους σημασία. Στα μισα τού 180υ αιώνα ή κρίση πάλι φουντώνει: 12000 liπoρoι εργάτες στiι Ρουέν, c'ί.λλoι

τόσοι στiιν Τούρ· στη Λυών κλείνουν οί βιοτεχνίες. Ό κόμης

τού Argenson «που όρίζει την έπικράτεια τουΠαρισιού και της ~φLΠπης χωροφυλακης», διατάζει να συλλαμβάνονται δλοι οί liπoρoι τού βασιλείου' ή ~φLΠπη χωροφυλακη δρά στην έπαρ­ χία για να το πετύχει, ένώ καί στο Παρίσι συμβαίνει το ίδιο

πράγμα κι hσι «εΙναι βέβαιο δτι κανείς δεν

'60. ξεφύγει,

αφού

παγιδευτούν άπ' δλες τΙς μεριές». Στις περιόδους δμως που δεν ύπάρχει κρίση οίκονομική, ή έγκά&ιρξη άποκτά δ.λλο νόημα. Ή καταπιεστικη λειτουργία της άποκτά τότε μιαν δ.λλη χρησιμότητα. Έδώ το πρόβλημα πια

'60.

δεν εΙναι να κλειστούν οί δ.νεργοι, άλλα να βάλουμε τους ακαμάτες να δουλέψουν, κι fτσι να ύπηρετήσουν τη γενικη

ευημερία. Ή έναλλακτικη λύση εΙναι προφανής: σ' έποχtς πλήρους άπασχόλησης κι ύψηλών ήμερομίσ6ιων, διά&ση φτη­ της χειραινακτικης εργασίας' καί ot περιόδους ανεργίας, άπορρόφηση τών ανεργων καΙ προστασία της κοινωνίας άπο

ταραχtς και ξεσηκωμούς. "Ας μη λησμονάμε δτι οί πρώτοι οΙκοι έγκά&ιρξης εμφανίστηκαν στην Άπλία, στίς πιο βιομηχανο­ ποιημένες περιοχtς της χώρας:

Worcester, Norwich, Bristol'

κι

ακόμη δτι το πρώτο «Γενικο Νοσοκομείο» εΙχε ανοίξει στι) Λυών, σαράντα χρόνια πριν άπο το αντίστοιχό του στο

~z~~~ε Κ~o ~~c~iι%~ ::~, ~~ε16~~, ~ετ~να~δΚ~λμ~~~o~?~

κανονισμός του, που δημοσιεύτηκε το 1622, εΙναι σαφέστατος. Οί έγκά&ιρκτοι όφείλουν ανεξαίρετα να δουλεύουν. Ή αξία τού ~ργoυ τους ύπολογίζεται μt ακρίβεια, και τους δίνουν γι' αμοιβη το lνα τέταρτο. ΓιατΙ ή δουλεια δεν πρέπει νά 'ναι μόνο μια άπασχόληση, πρέπει νά 'ναι και παραγωγική. ΟΙ όκτω

διευ{)υvτtς τού οίκου κα'6ιερώνουν lνα γενικΟ πλάνο. Ό

54

Werkmeister

αναtl"έτει στόν

xatl"tva

μια Ιδι.αίτερη δουλεια καί,

στο τέλος τής βδομάδας, εξακριβώνει liv ~ει γίνει καλά. Αύτος κανόνας εργασίας tl"iI πρέπει να Τσχυε ακόμα μέχρι το τέλος

6

τού 180υ αΙώνα αφου δ Howard, στην επίσκεψή του, διαπιστώ­ νει δτι ακόμη «κλώ&υν, πλέκουν κάλτσες, ύφαίνουν μάλλινα καί λινά, φτιάχνουν βαφές, τρίβουν ξύλο καΙ κέρατο ελαφιου για να φτιάξουν χρώματα. Ή δουλεια ένός εύρωστου άντρα που τρίβει το ξύλο, πληρώνεται με 45 λίρες τηνήμέρα. Μερικοί

~~:~~ ~ο~~~ε?&~~μ~~~~~~~~tI"~εοrκ~ςv~~t~~;~

Γερμανία ~ει τη δικιά του εΙδικότητα: γνέΟΌυν κυρίως cm) Βρέμη, στο Μόναχο, στο Άννόβερο, στο Βερολίνο, στο

Μπρούνσβικ. Οί αντρες τρίβουν βαφες στη Βρέμη καΙ στο Άμβούργο. Στη Νυρεμβέργη γυαλίζουν οπτικα κρύσταλλα. Στη

Μαγεντία ή κυριότερη δουλεια εΙναι το άλεσμα τού σταριου. 'Όταν ανοίγουν τα πρώτα αναμορφωτήρια στην Άγγλία, ή χώρα βρίσκεται σε πλήρη οΙκονομικη όπισftoδρόμηση. Ή

πράξη τού

161 Ο

συνιστά να έγκαταστήσουν σε κάik αναμορ­

φωτήριο μύλους, αργαλειούς, λαναριστηρια για ν' άπασχο­ λoiίvται οί τρόφιμοι. Άλλα ή "'tI"Lxfj άπαίτηση γίνεται οΙκονομι­ κη τακτικη δταν, μετα το 1651, με την πράξη τής Ναυτιλίας καΙ τη μείωση των φόρων, ή οΙκονομία ξαναπαίρνει άπάνω της, το

εμπόριο κι ή βιομηχανία αναπτύσσονται. Τώρα γυρεύουν να

χρησιμοποιήσουν καλύτερα, δηλαδη κά-6ε χειρώνακτα

000

γίνεται φτηνότερα,

ίκανο για εργασία. Ο'Οταν

6 John Carey

φτιάχνει το σχέδιό του για το workhousetoi; Bristol, τοποikτεί σε πρώτο πλάνο την επείγουσα ανάγκη για εργασία: «οΙ φτωχοί τών δυο φύλων καΙ δλων των ήλικιών μπορούν να χρησιμοποι­ η1tΌύν στην επεξεργασία τής καννάβεως, τού λινού καΙ τού μαλλιού, στο γνέσιμο, στο κλώσιμο καΙ aτό λανάρισμα». Στο Worcester κατασκευάζουν ρούχα καΙ ύφάσματα' Ιδρύουν κι

~να εργαστήρι για παιδιά. Βέβαια δλ' αύτα δημιουργούν συχνα δυσκολίες. θέλησαν αΤφνης να επωφελη&ύν άπο τα workhouses, που πρόσφεραν φ{tηνότερες τιμες άπο τα εργοστάσια καΙ

τίς τοπικες αγορές, κι lτσι να προκαλέσουν μια γενικη πτώση στΙς τιμες πώλησης. Άλλα τα εργοστάσια διαμαρτύρονται. Ό Daniel Defoe παρατηρεί δτι ~νας τέτοιος ανταγωνισμός δημι­

ουργεί νέους φτωχούς, με το πρόσχημα να συνδράμει άλλους: «δίνεις στόν ~να δ,τι παίρνεις άπ' τόν άλλο' τοπο-6ετείς ~ναν αλήτη στη -6έση ένος τίμιου αV"6-ρώπου καΙ αναγκάζεις τον

δεύτερο να ψάξει αλλού δουλεια για να tι"ρέψει την οΙκογένειά του». Μπρος σ' ~ναν τέτοιο κίνδυνο ανταγωνισμού, οΙ αρχες

σιγα-σιγα αφήνουν αύτο το εΙδος ύποχρεωτικης εργασίας να εξαφανιστεί:. Οί τρόφιμοι δεν μπορούν πια να κερδίσουν ούτε τ' αναγκαία για τη συντήρησή τους' συχνα μάλιστα τους

55

κλείνουν ατή φυλακή, για νά 'χουν τουλάχιστον

ψωμι δωρεάν. Καί στα

BridweJJs επίσης

ii

fva

κομμάτι

έλάχιστοι εΙναι κείνοι

που «κάνουν κάποια έργασία, εχουν εστω αύτη τη δυνατότη­ τα. Γιατι έκείνοι που κλείνονται δεν διαθέτουν ούτε έργαλεία

ούτε ύλικα για να έργαστούν· δ χρόνος σπαταλιέται στήν τεμπελια και στrιν παραλυσία». ~Oταν Ιδρύi}ηκε τό Γενικό Νοσοκομείο στό Παρίσι, τό κύριο

μέλημα ~ταν ή έξάλειψη της επαιτείας κι δχι ή απασχόληση των τρόφιμων. Φαίνεται ώστόσο δτι δ

Colbert,

δπως κι οί ~ ΑΥΥλοι

σύγχρονοί του, εΙχε διακρίνει δτι ή κοινωνικη πρόνοια, με την έργασία, '6α γινότανε μέτρο κατα της ανεργίας καί ταυτόχρονα 1'}α επενεργούσε διεγερτικα ατήν ανάπτυξη της βιομηχανίας. Οί διεtr6υντες των επαρχιακών φτωχοκομείων 1'}ά 'πρεπε πάντα να

φροντίζουν ν' αποκτούν τα Ιδρύματα καί κάποια οΙκονομικη

σημασία. «80λοι οΙ φτωχοί που εΙναι Ικανοί να έργαστοίίν, πρέπει να τό πράξουν στίς έργάσιμες μέρες, τόσο για ν' α­

ποφεύγουν την αργία, που εΙναι πηγή κά1'}ε κακού,

000

καί για

να ΣΥVΗ1'}ίζoυν ατή δουλεια κι ακόμη για να κερδίζουν μέρος της τροφης τους». Μάλιστα καμια φορα συνέβαινε να γίνονται συμβάσεις, που

επέτρεπαν σ'

Ιδιωτικους επιχειρηματίες να

καρπώνονται τη χειρωνακτικη έργασία των ασύλων. Αίφνης μα1'}αίνουμε δτι σύμφωνα με μια σύμβαση τού 1708, fνας επιχειρηματίας προμή1'}ευε μαλλί, σαπούνι καΙ liv6gaxα στό φτωχοκομείο της Tulle, καΙ τού επιστρέφανε μαλλί γνεσμένο

καΙ

κλωσμένο.

'Όλο

τό

κέρδος

τό

μοιράζονταν

επι­

χειρηματίας και Τδρυμα. Μάλιστα στό Παρίσι δοκίμασαν επανειλημμένα να μετατρέψουν τα μεγάλα κτήρια τοίί Γενικοίί Νοσοκομείου σ' έργοστάσια. ''Αν δ ανώνυμος συΥΥραφέας

απομνημονευμάτων, που κυκλοφόρηραν τό

1790, εΙναι αξιόπι­

στος, τότε στήν Ρίιίέ δοκίμασαν «δλα τα είδη βιομηχανίας που μποροίίσε να προσφέρει ή πρωτεύουσα»· τελικά, «περιορίστη­

καν μ' αρκετη απογοήτευση στήν κατασκευη δαντέλας, επειδη

~ταν ή λιγότερο δαπανηρή». Άλλοίί οί προσπά'6ειες δεν στάi}ηκαν διόλου καρπερότερες. Δοκίμασαν πολλες φορες ατήν

Bicetre

να φτιάξουν νijμα και' σκοινί, να γυαλίσουν κρύσταλλο

καί, κυρίως, να φτιάξουν τό περίφημο «μεγάλο φρέαρ». Μάλι­

στα τό

1781

εΙχαν την εμπνευση ν' αντικαταστήσουν τα άλογα

που αντλοίίσαν τό νερό με φυλακισμένους, σ' έναλλασσόμενες βάρδιες, από τίς

5 τό

πρωί &ς τΙς

8 τό

βράδυ: «Ποιός νά 'ταν δ

σκοπός τούτης της απασχόλησης; Λόγος οΙκονομίας

ii μόνο ή

ανάγΧη ν' απασχoλoUΝ τους φυλακισμένους; ...Αν ~ταν μόνο για τό δεύτερο, τουλάχιστον ΙΙς τους ~διναν κάποια έργασία πιό

χρήσιμη, για κείνους και' για τό Τδρυμα. "Αν πάλι σκοπός εΙναι ή οΙκονομία, μόλις καί μετα βίας 1'}ά 'βρισκε κανείς δτι επι­ τυγχάνεται κάτι τέτοιο». Στη διάρκεια τοίί 180υ αΙώνα, ή

56

οΙκονομικη σημασία που ftέλησε να δώσει δ Colbert στο ΓενικΟ Νοσοκομείο ftCt σβήνει προοδευτικά' τοίίτο το κέντρο της καταναγκαστικης εργασίας ftCt γίνει δ.ντρο όκνηρίας. «Ποιά

εΖν' ή πηγη της ανωμαλίας στη

Bicetre;» ft'

αναρωτηftoίίν

~ί~ι~ ?Ι~:~ω;δΟ~~~:'rι~~~~f~~:Κ:~=ι~~:~~

Με ποιόν τρόπο ftεραπεύεται; Με την εργασία». Ή κλασικη εποχή χρησιμοποίησε την tyκάftειρξη με τρόπο

διφορούμενο, και για να την βω.ει να παίξει ρόλο διπλό: να καταστείλει την ανεργία, fι τουλάχιστον να της εξαλείψει τα πιο φανερα κοινωνικα συμπτώματα, καΙ να ελέγξει τΙς τιμες δταν ανέβαιναν πολύ, δρώντας μέσα σε περιftώρια εναλλακτικων λύσεων στiιν αγορα της έργασίας καΙ στις τιμες παραγωγης. Στην πραγματικότητα, φαίνεται δτι τα φτωχοκομεία δεν κατά­ φεραν να παίξουν αποτελεσματικα τΟν ρόλο που τους ζητή'6η­

χε. Μπορεί ν' απορροφοίίσαν τους δ.εργους για να κρύψουν την αftλιότητα καί, κυρίως, για ν' αποφύγουν τΙς κοινωνικες καΙ πολιτικες ταραχες που

ftQ

προκαλοίίσε

lva

ξεσήκωμά τους'

άλλα την Τδια στιγμη που τους μάντρωναν στα καταναγκαστικα εργαστήρια, δημιουργοίίσαν δ.νοδο ανεργίας στΙς γειτονικες περιοχές, fι στους αντίστοιχους παραγωγικους τομείς. "Οσο για

την πτώση στΙς τιμές, αυτη δεν μπορούσε νά 'ναιπαρα τεχνητή, γιατί ή τιμη κόστους των προϊόντων μιάς τέτοιας παραγωγης

δεν αναλογοίίσε ποτε στην τιμη πώλησης, αφοίί ή [δια ή tyκάftειρξη, με τΟν πολυδάπανο χαρακτήρα της, βάραινε δυσα­ νόλογα στο προϊόν.

Ή αναγκαιότητα της tyκάftειρξης, αναγκαιότητα με χαρακτή­ ρα αναπόσπαστα ήftικο καΙ οΙκονομικό, διαμορφώ'6ηκε σύμ­

φωνα με μιαν όρισμένη αντίληψη για την έργασία. Στην εποχη

~& ~~~~:rιg~σ~~~Τ~:=~,κ~~iε~~~~ Χ~'Ρ~~:α~~~~~~ι τ~~ παλια εκείνη της λέπρας. ΤΟ Ιδρυμα tyκάftειρξης γρήγορα πηρε

τη ftfoη τοίί λεπροκομείου μες στο γεωγραφικο χάρτη των ξορκισμένων τόπων, καftως καΙ στα τοπία τοίί κόσμου της ήftικης. τα παλια λατρευτικα ι:ftιμα της αποδιοπομπης ξανα­

γεννή'6ηκαν μά, τη φορα αυτή, στΟν κόσμο της παραγωγης καί τοίί εμπορίου. Κι ακριβώς έδώ, στο χώρο αυτο της καταραμέ­ νης αεργίας, χωρο-επινόηση μιας κοινωνίας που το νόμο της

έργασίας τον αντιμετώπισε σαν μια ήftικη διάσταση,

ftCt

εμφα­

νιστεί ή τρέλα, καί ftιI tyκατασταftεί. Θά 'ρftει μια μέρα που ftα μπορέσει να oΙκειoπoιηftεί δλα τ' άγονα λημέρια της αεργίας, που ftιI περάσουν σ' αυτην σάμπως μέσ' απο κάποια πολυ παλια καΙ σκοτεινη κληρονομιά. Ό 190ς αΙώνας ftCt δεχτεί, καί

57

μάλιστα '6' c'tπαιτήσει, να μεταβιβαστούν c'tπoκλειστικα στους τρελους οί ίδιοι χώροι δπου, πριν c'tπo έκατΟν πενήντα χρόνια, {tέλησαν να μαντρώσουν τους Ιξα{tλιωμένους, τους c'tπόκλη­ ρους, τους δ.νεργους.

ΤΟ γεγονδς δτι κι οί τρελοι εΙχαν συμπεριληψDεί στην μεγάλη προγραφη της άεργίας, δεν εΙναι άδιάφορο. ' Απαρχης ~χoυν τη {tloη τους πλάι στους φτωχούς, καλους η κακούς, και στους δ.εργους, έκούσιους η άκούσιους. 'Όπως κι έκείνοι, ~τσι κι

αύτοι θα ύπoταγoiίν στους κανόνες της καταναγκαστικης έργασίας· και συχνα θα συμβεί να έπισημαν3εί ό ιδιαίτερος

~~~α;ρ~;~;:'α~ςδπ::Ρ~~:;ι ~~~:α~:~έν~~Ι;~ τ~~~αλλ~~~~

ξεχωρίσουν για την άνικανότητά τους να Ιργαστούν και να συμβαδίσουν με το ρυθμο της όμαδικής ζωης. Το γεγονος δτι στον 180 αιώνα διαπίστωσαν την άνάγκη να έφαρμόσουν ειδικη μεταχείριση για τους τρελούς, κι άκόμη ή μεγάλη κρίση

που περνά ή tγκά-Dειρξη πρΙν c'tπo την Έπανάσταση, εΙναι δυο πράγματα που σχετίζονται στενα με την Ιμπειρία που c'tπoκόμι­ σαν c'tπo την τρέλα στΟν τομέα της καταναγκαστικης έργασίας.

ΣτΟν

170

αιώνα δέν εΙχαν πάρει την c'tπόφαση ν' «c'tπoμoνώ­

σουν» τους τρελούς, δμως κιόλας αύτην την έποχη άρχίζουν να τους «κλείνουν», άνακατεύovτάς τους μέσα σ' αυτο το πλήθος

:Ζ~ι~:~::~~ςσ~~ε;Ι;:έλ~~~αr:~~~~~Αri;γ=~ί~ ύπερβάσεων της φαντασίας. Άπο την κλασικη έποχή, καΙ για

πρώτη φορά, ή τρέλα άντιμετωπίζεται μέσ' c'tπo τον ηθικο

καταδικασμο της άεργίας, και την κοινωνικη συνοχη πού Ιξασφαλίζει ή κοινότητα της Ιργασίας. ΚαΙ τούτη ή κοινότητα c'tπoκτά μιαν TJ{tLXTι lσχυ διαχωρισμού· αύτη της έπιτρέπει ν' c'tπoρρίπτει κάθε μορφη κοινωνικής άχρηστίας, να την Ιξορίζει, σαν μίασμα, σ' lναν ω.λο κόσμο. Σ' αυτΟν τΟν άλλο κ6σμο, τΟν

περιχαρακωμένο c'tπo τις ίερες δυνάμεις τού μόχ{tου, ή τρέλα {t' c'tπoκτήσει τη γνώριμη θ·έση της. "'Α ν στην τρέλα της κλασικης έπoχi'ις ύπάρχει κάτι πού μοιάζει να μιλάει c'tπo αλλού καΙ γι'

άλλα πράγματα, τούτο διόλου δεν συμβαίνει έπειδη ό τρελΟς ~ρχεται c'tπ' ω.λον πλανήτη, τΟν πλανήτη τού παράλογου, καΙ

κουβαλάει έκείνου τα γνωρίσματα· εΙν' έπειδη βγαίνει ~ξω c'tπ' τα σύνορα της άστικής νοοτροπίας, κι c'tπoξενώνεται c'tπo την ίερη κι c'tπαραβίαστη ή{tικη τού άστού. Πράγματι, ή σχέση άνάμεσα στην πρακτικη της tγκά{tειρξης και στr)ν προσταγη της Ιργασίας δέν μπορεί να αΙτιολογηθεί

όλοκληρωτικα c'tπo τις οικονομικες σuν6ήκες. Μια TJ{tLXTι άντί­ ληψη την ύποβαστάζει και την ύποκινεί. ~Oταν το Board 0/ Trade δημοσίεψε την ~κ-Dεσή του για τούς φτωχούς, προτείνον­ τας τα μέτρα «για να τούς κάνει χρήσιμους στην κοινωνία»,

58

άφηνε με αρκετη σαφήνεια να έYνoη{tEi δτι ή ρΙζα της φτώχειας δεν βρισκόταν μήτε στην lλλειΨτι έμπορικων συναλλαγών μήτε στην ανεργία, άλλα «στην έξασ6ένιση της πει{tαρχίας καί στη χαλάρωση τών η{tών». ΤΟ ίδιο καί το διάταγμα τού 1656, κρούει τόν κίνδυνο μπρός στην η{tική κατάπτωση. «Ή άσυδο­ σία τών έπαιτών Ιχει φτάσει στό lιπoκoρύφωμά της, γιατί ρέπουν κι ένδίδουν σε κά{tε λoyίiς tγκλήματα, που έπισύρουν την κατάρα τού Θεού πάνω στους Λαούς, δταν μένουν ατιμώ­

ρητα». Κι ή «ασυδοσία» βέβαια δεν άνήκει στό εΙδος που παραβιάζει τους νόμους της έργασίας, άλλα έμπίπτει σαφώς στό χώρο της η{tικης, «έφόσον Ιχει γίνει γνωστό έκ πείρας σε δσους !:χουν έργαστεί σε φιλανi}ρωπικα ίδρύματα δτι πολλοι' μεταξυ τών τροφίμων, άνήκοντες καί στα δύο φύλα, συμβιώ­

νουν χωρίς γάμο, πολλα lιπ' τα παιδιά τους εΙναι αβάφτιστα καΙ ζούν σχεδόν αγνοώντας τη {tρησκε'α καΙ περιφρονώντας τα μόνιμα ~ρμαια σε κάfu: είδους βίτσια». νΕτσι το Νοσοκο­

{ttia,

μείο lιπέχει πoΛU lιπό τό να μοιάζει μ' άπλό καταφύγιο γιά

δσους έμποδίζονται lιπ' τα γεράματα, την αρρώστια η την άναπηρία για να έργαστούν· δεν μοιάζει μόνο μ' ~να έργαστήρι καταναγκαστικης έργασίας, αλλά καΙ μ'lνα Tι{tLκO (δρυμα, που άναλαμβάνει νά τιμωρήσει καΙ ν' άναμορφώσει μιαν δρισμένη η{tική «αταξία» που δεν άξίζει να περιληφ&εί στη δικαιοδοσία τών δικαστηρίων, αλλά ούτε κι ή αύστηρότητα της {tρησκευτι­

κης μετάνοιας

{ta

μπορούσε να διορi'tώσει. Τό Γενικό Νοσοκο­

μείο Ιχει η{tική ύπόσταση. Τούτο το Tι{tLXo Ιργο αναλαμβάνουν οί διευ1h.rvτές του, καΙ τους έφοδιάζουν με δλόκληρο σύστημα

lιπό νόμους κι δργανα καταπίεσης: «'Έχουν κάfu: δυνατότητα για άσκηση έξουσίας, διεύ'fhNση, διοίκηση, αστυνόμευση, lιπo­ νομή δικαιοσύνης, έπιβολή ποινης»· καΙ γιά νά δλoκληρωtkί τό Ιργο τους, {tέτουν στη διάfu:σή τους «πασσάλους καΙ

στuλιάρια, φυλακες καΙ μπouντρoύμια».6 Καί, στό βά-60ς, τούτα εΙναι τα πλαίσια δπου ή προσταγη της έργασίας

i}'

lιπoκτήσει νόημα:

{tCt

γίνει άσκηση ηi}ικης καΙ

συνάμα έη'ίιηση η-60υς. Θα βαρύνει σαν δοκιμασία, σαν τιμωρία, σάν fνδειξη μιας δρισμένης στάσης της καρδιας. Ό φυλακισμένος που μπορεί καΙ i}aEL να έργαστεί, {tQ

έλειt6ερω6εί· ι5χι τόσο έπειδή lγινε ξάφνου χρήσιμος στην κοινωνία, άλλα έπειδή προσυπόγραψε πάλι τό Tιi}tκO συμβό­ λαιο της άνi}ρώπινης ύπαρξης. Τόν Άπρίλη τού 1684, ~να διάταγμα δημιουργεί ~να τμημα στο έσωτερικο τού νοσοκομεί­ ου, για άγόρια καΙ κορίτσια κάτω lιπ' τά εΙκοσιτέσσερα· δρίζει δτι ή έργασία πρέπει νά τ' lιπασχoλεί την περισσότερη ωρα της ήμέρας, αλλά i}α πρέπει να συνοδεύεται lιπό την «ανάγνωση δρισμένων i}ρησκευτικών βιβλίων». 'Όμως hσι δ κανονισμός προσδιορίζει τόν σαφώς καταπιεστικό χαρακτήρα αύτης της

59

έργασίας, πού πολύ άπέχει άπο το πνεύμα της παραγωγικότη­ τας: «Θα τούς άναγκάσουν να έργαστoiίν δσο γίνεται περισσό­ τερο καΙ για ~ργα τόσο σκληρά, δσο οΙ δυνάμεις τους κι οΙ συv6ήκες έπιτρέπουν». Τότε, άλλα μόνο τότε ~α μπορέσουν να μά&υν μια τέχνη «πού ν' δρμόζει στο φύλο καΙ στην κλίση τους», στο βα~μo βέβαια πού ό ζήλος τους στΙς πρώτες άσκήσεις «-δ' άποδείξει δτι έπι-6υμούν να συνετιστούν». Τέλος,

κά-6ε λά""6-0ς «~α τιμωρείται με στέρηση της τροφης, αϋξηση της έργασίας, φυλάκιση κι άλλες ποινες πού προβλέπOvtαι σ' αύτα τα ίδρύματα, σύμφωνα με την κρίση τών διευ--6-υνtών». 'Αρκεί να διαβάσουμε τΟν «γενικό κανονισμο τού κα{t-ημερινoύ προ­

γράlψαΤOς στον οΙκο τού Saint -Louis της Salpetriere», για να καταλάβουμε δτι ή προσταγη της έργασίας εΙχε διαρ""6-ρω-6εί σαν δ.σκηση άναμόρφωσης και η-6ικών καταναγκασμών, πρά­

γμα πού φανερώνει την ούσιαστικη έπιδίωξη, αν δχι καΙ την

l~~::: π~γμ.~~~~~κo το φαινόμενο αύτό της έπινόησης

ένός τόπου καταναγκασμού, Μου ή η-δικη έπιβάλλεται μέσ' άπό διοικητικες διαδικασίες. Για πρώτη φορα λειτουργούν Ιδρύματα η""6-ικότητας, κι έκεί βλέπουμε να πλέκεται μια έκπλη­

κτικη σύvtkση άνάμεσα στις η""6-ικες ύποχρεώσεις καΙ στον άστικό κώδικα. Έδώ ή τάξη τού Κράτους δεν κινδυνεύει πια

άπό το χάος της καρδιάς. Έννοείται βέβαια δτι δεν εΙναι ή πρώτη φορα στΟν δυτικό πολιτισμο πού τό η-6ικό παράπτωμα, άκόμη καΙ στην πιο ίδιωτικη μορφή του, παίρνει τη μορφη

άπόπειρας ένάvtια στούς γραφτούς η δ.γραφους νόμους της πολιτείας. "Ομως ή ούσία κι 6 νεωτερισμός της μεγάλης tγκά~ειρξης στην έποχη της Λογικης βρίσκεται στο δτι έδώ, σ' αύτες τΙς πολιτείες της κα""6-αρης η-δικ6τητας δπου μαvtρώνουν τΟν κοσμάκη, 6 νόμος πού -δα ταίριαζε να βασιλεύει στΙς

καρδιες

""6-0. έπιβλη-δεί, δίχως μήτε τόν έλάχιστο μετριασμό

ii

lστω κάποια τρυφερότητα, με τη στυγνiι μορφη τον σωματικού καταναγκασμού. ~Eτσι ή η-6ικη άφήνει να την διαφεvtεύουν

δμοια με τό έμπόριο καΙ την οίκονομία. Κι ~τσι βλέπουμε μια κεvtρικη άστικη ίδέα, πού σύvtομα lγινε καΙ ίδέα της Δημοκρατίας, να έγγράφεται στούς -δεσμούς της άπόλυτης μοναρχίας -και μάλιστα σε κείνους πού για καιρό

στά{t-ηκαν σύμβολο της αύ~αιρεσίας της

-:

ή ίδέα αύτη εΤναι

δη ή άρετη δεν εΙναι παρα μια ύπ6-6εση τον Κράτους, πού

μπορεί να βασιλέψει με διατάγματα, κι δτι τόν σεβασμό σ' αύτην τόν έξασφαλίζει ή έγκα-δίδρυση μιας είδικης έξουσίας. Οί τοίχοι της έγκά~ειρξης κατα κάποιο τρόπο μοιάζουν να περιχαρακώνουν την άρνητικη δψη έκείνης της η~ικης πολιτεί­

ας, πού ή άστικη σvνείδηση αρχισε να όνειρεύεται τΟν 170 αΙώνα: ή""6-ικη πολιτεία προορισμένη βασικCι για δσους παν να

60

~~g~o:o~~v:t~~o ~~'τ:~α~:~:g ~~o ε~g;ςιλ;;:~~~~

τού καλού Μου 'ltριαμβεύει μονάχα ή άπεtλή. κι δπου ή άρετη άνταμείβει μονάχα με την άποφυγη της τιμωρίας. Στη σκια της

άστικης πολιτείας γεννιέται ετούτη ή παράξενη δημοκρατία ένός καλού που 'ltct έπιβληttEί με τό ζόρι καi. τη βία. σ' δσους γεννούν ύποψίες δτι ερωτοτροπούν με τό κακό. Νά τί κρύβει τό μεγάλο δνειρο κι ή μεγάλη lγνoια τών άστών στην κλασικη

έποχή: οί νόμοι τού Κράτους να ταυτιστούν τελικα με τους νόμους της καρδιάς. «'Άς καταδεχτούν οί πολιτικοί μας ν' άφήσουνε για λίγο τους λογαριασμούς τους ... κι ας μά&υν κάποτε δτι τό χρημα τ' άγοράζει δλα, εξόν άπό i1'fhι και πολίτες».7

Να μην ~ταν τάχα τό Ιδια αύτό δνειρο, που κυρίεψε τους Ιδρυτες τού φτωχοκομείου τού Άμβούργου; 'Ένας άπ' τους διευ'6υvτές του 'ltct πρέπει να έπαγρυπνεί ωστε «δλοι οΙ τρόφιμοι τού ΟΤκου να έπιδίδονται στα 'ltρησκευτικά τους καttήκovτα καΙ να τα διδάσκονται ... Ό δάσκαλος τού σχολείου πρέπει να διδάξει τη 'ltρησκεία. να προτρέπει τα παιδια να

μελετούν άποσπάσματα άπό τΙς Γραφές, στΙς ώρες σχόλης. Πρέπει να τους μά'ltει γραφη κι άνάγνωση, κι άκόμη να τους μά'ltει να μετράνε, νά 'ναι χρηστοι καΙ κόσμιοι μπρός στους

έπισκέπτες τού ΟΤκου· πρέπει να φροντίζει νά 'ναι δλοι πα­ ρόντες στη λειτουργία καΙ να φέρονται με σεμνότητα». Στην 'ΑΥΥλία, ό κανονισμός τών workhouses άφιερώνει hra μεγάλο

μέρος στην έπιτήρηση τών iι'ltών καΙ στη 'ltρησκευτικη διαπαι­ δαγώγηση. Σύμφωνα μ' αύτόν, στο Plymouth, προβλέπεται ό διαρισμhς ένος «schooImaster», που όφείλει ν' όνταποκρίνεται στόν τριπλό δρο νά 'ναι «εύσεβής, σοβαρός κι tχέμυ'ltος»: κάttε πρωί καΙ κά'ltε βράδυ, σ' όρισμένη &ρα, 'ltct πρέπει να έπιβλέπει την προσευχή· κά'ltε σάββατο άπόγευμα καΙ κάftε μέρα γιαρτης 'ltct πρέπει να βγάζει ~να κήρυγμα στους τρόφιμους, να τους νου'ltετεί, κι άκόμη να τους μυεί «στα 'ltεμελιώδη διδάγματα τού

προτεσταντισμού, σύμφωνα με το δόγμα της άΥΥλικανικης εκκλησίας». 'Αμβούργο η PIymouth, Zuchthiiusern η workouses~' όλόκληρη την προτεσταντικη Εύρώπη 'ltεμελιώνονται

~:~~:~~,~~ :r;α~'ltό~~~~ά~~.ι~π~~ ~ιg~:ε~~\~ι~:~ία Στην έπικράτεια τού κα&λικισμού ό στόχος δεν παραλλάζει,

μόνο που ή 'ltρησκευτικη σφραγίδα εΙναι πιΟ Μονη. Μάρτυρας εΙναι δ κανονισμος τού Saint - Vincent de Paul. «Ό κύριος σκοπός που μας έπέβαλε ν' άποτραβήξουμε εδώ, μακρια άπό την τύρβη των μεγαλουπόλεων. καΙ να δδηγήσουμε στόν κόσμο

της γαλήνης ατομα ύπό την ίδιότητα τού τρόφιμου, δεν ~ταν παρα για να τα προστατέψουμε άπδ τη σκλαβια της άμαρτίας

61

καί την αΙώνια καταδίκη, καΙ να τους δώσουμε την δυνατότητα ν' άπολαύσουν μια τέλεια ευτυχία, σε τούτη καί στην άλλη ζωή . γι' αυτο -60. πρέπει να ευχαριστήσουν μ' δλη τους τη δύναμη την -6εία πρόνοια ... Ή πείρα άλλο δεν κάνει παρα να μας πείθει δτι, δυστυχώς, ή πηγη κάθε είδους ανωμαλίας που βασιλεύει σήμερα ανάμεσα στη νεολαία, βρίσκεται μονάχα στην lλλειψη διδαχης καΙ ποδηγέτησης στα πνευματικα ζητήματα' οι νέοι προτιμούν ν' ακολουtroύν τΙς κακές κλίσεις τους, καΙ δχι την

~~~~ώ~έ~6~»~O~oθζ~~:~Ι ~:π:λ~~ιικ~~ ~~:;~~t~'i

τρόφιμοι άπο ~να κόσμο, που δεν εΙν' liλλo άπο μια συνεχης πρόσκληση γι' άμαρτία, και ν' άποτραβηχτούν στη μοναξια μέ μόνη συντροφια τον «φύλακα άγγελό» τους, ένσαρκωμένο σε

φύλακα τού ίδρύματος: Τούτοι ~δώ, το λιγότερο, «προσφέρουν τις ίδιες υπηρεσίες με τους αόρατους φύλακες αγγέλους, δηλαδη τους νου'6ετούν, τους παρηγορούν, τους χορηγούν τη

σωτηρία». Στους οίκους της Charite δίνεται ή μεγαλύτερη προσοχη στην περιφρούρηση καΙ τΟν lλεγχο της ζωής και τών συνειδήσεων πού, σ' όλόκληρη τη διάρκεια τού 180υ αΙώνα, θα διαγράφεται δλο καΙ διαυγέστερα σαν 6 λόγος ϋπαρξης της iγκάθειρξης. ΤΟ 1765 συντάσσεται νέος κανονισμος για την Charite τού CMteau • Thieπy. Προσδιορίζεται με ακρίβεια δτι «6 ~ξoμoλoγητης θα επισκέπτεται τουλάχιστον μια φορα τη βδομάδα δλους τούς iγκά'6ειρκτoυς, τΟν lva μετα τΟν άλλο καΙ τον καθένα χωριστά, για να τους παρηγορήσει, να τους υποδείξει καλύτερη συμπεριφορα καΙ να βεβαιω'6εί κι ό ίδιος

δτι

lxouv

την κατάλληλη μεταχείριση' ό βοηθός του θα τους

επισκέπτεται κα{tημερινά».

~Oλες αυτές οί φυλακές της !ιθικής τάξης -θα μπορούσαν νά

'χουν σαν lμβλημα τούτη τη φράση, που διάβασε ό

Howard στο

Τδρυμα της Mαγεvτίας: «'Αφού καΙ ζώα ~ξημερώttηκαν, κανείς δεν πρέπει ν' άπελπίζεται δτι ό παραστρατημένος άνόρωπος

ε{ναι αδιόρθωτος». Για την καtroλικη ~κκλησία δπως και για τΙς προτεσταvrικες χώρες, ή iγκά-όειρξη, άποκτώvrας μορφη αυταρχική, αvrιπροσωπεύει το μύθο της κοινωνικής ευτυχίας: μια ά.στυνομία που ή διάρθρωσή της -6ά 'ναι άπόλυτα διαιτοτι· σμένη άπο τις αρχές της -θρησκείας, και μια θρησκεία που οί επιταγές της θα ύπηρετούνται άπόλυτα άπο τη διάρθρωση της ά.στυνομίας και' τους καταναγκασμούς, μέ τους όποίους -θά 'ναι

~ξoπλισμένη. Στα ίδρύματα αυτα διαφαίνεται ~α εΙδος προσ· πάθειας να ~ξoμoιωθoύν αρετη καΙ τάξη. Μ' αύτην την fvνoια, ή «iγκάθειρξη» κρύβει ταυτόχρονα μια μεταφυσικη της πολι·

τείας και' μια πολιτικη της θρησκείας' φυτρώνει μέσα στην άπόσταση που χωρίζει τον κήπο τού '6εού άπ' τΙς πόλεις που οί άνδρωποι με τα χέρια τους, διωγμένοι άπ' τΟν

lxnoav

62

Παράδεισο· φυτρώνει σαν τ' άποκύημα μιας σύv6εσης τυραν­ νικής. τα Ιδρύματα έγκά'θ-ειρξης στι)ν κλασικη εποχη αποτε­ λούν τό πιό πυκνό σε νόημα σύμβολο τούτης της «άστuνoμίας», που μονάχη της &ωρούσε τόν έαυτό της σαν το άστικο

ισοδύναμο της ~ρησκείας, με στόχο του την οΙκοδόμηση της τέλειας πολιτείας.

Ή έγκά~ειρξη εΙναι lνας &σμδς τού 170υ αtώνα. Άπαρ'Χi'ις κατάφερε τόσο πολυ ν' άπλω&ί, πού να μην

rXEt πια τίποτε

τό

κοινό με τό ε[δος φυλάκισης πού έφαρμόζουν στό Μεσαίωνα. Σαν μέτρο κοινωνικής άvtίληψης και οΙκονομικής πολιτικής, διαi}έτει μίαν όρισμένη άξία πρωτοτυπίας. Άλλά, για την

ίστορία της τρέλας, αποτελεί lναν σταftμO απoφασtστικo: εΙναι ή στιγμη πού ή τρέλα κάνει την έμφάνισή της στόν κοινωνικό όρίζοvtα της φτώχειας, της ανικανότητας για έργασία, της

άπροσαρμοστικότητας· ε[ναι ή στιγμη πού άρχίζει να ένσωμα­ τώνεται στα προβλήματα της πολιτείας. Οί νέες σημασίες πού δίνουν στη φτώχεια, ή rμφαση oτrιν επιταγη της έργασίας και σ' δλες τις συναφείς ή~ικες αξίες, επισημαίνουν άπό μακριά τί λογής χαρακτήρα ~. άποκτήσει τώρα ή έμπειρία της τρέλας, καΙ ποιό νόημα. Μια εύαισihισία γεννήihικε, χάραξε μια γραμμή, δρi}ωσε lva κατώφλι κι rκαμε την έκλοΥή της -να έξορίζει. Ή κλασικη κοινωνία κρατα μια περιοχη ούδέτερη, μια σελίδα λευκη δπου

ή άληi}ινη ζωiι της πολιτείας ξάφνου αναστέλλεται: έδώ ή τάξη δεν συγκρούεται με το χάος, ή λογικη δεν προσπα&ί πια ν'

άνοίξει μονάχη της τό δρόμο, παραμερίζοντας δσα ~έλει ή Ιδια ν' άποφύγει η δσα την άρνοίίνται. 'Εδώ ή λογικη βασιλεύει σ' δλη της τη δόξα, στι)ν πιΟ καi}αρη μορφή της, όλλα ή νίκη της

έYdvtta στΟ ξέσπασμα τού παραλογισμού εΙναι μια νίκη στημέ­ νη άπό τα πρίνο ΚΙ

n-ot i}Q

ξεριζώσουν την τρέλα άπό τα

~:~~φ~~ε ~~α;;~~~;~~~~~~lν~~~α~ιXO;ί:~~~:~ άvtιστέκονταν, με τόν Βασιλιά Αήρ, με τόν ΔΌV Κιχώτη, μέρα μεσημέρι. Άλλά σε λιγότερο άπό μισόν αΙώνα βρfflηκε απο­

κλεισμένη κι άλυσοδεμένη μες στό φρούριο της έγκά&ιρξης,

κομμάτι άναπόσπαστο της Λογικής καΙ τών κανόνων της ή~ικής, χαμένη στα μονότονα σκοτάδια τους.

63

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Ό κόσμος τού Σωφρονισμού Πίσω απ' τους τοίχους της tγκάtl"ειρξης δΕΎ συνανταμε μοναχό. τη φτώχεια καΙ. την τρέλα, 6.λλο. πρόσωπα πoλiι πιο

ποικιλόμορφα καΙ σιλουέτες πού δεν εΙναι πάντα εϋκολο ν' άναγνωρίσουμε τί Ιχουν το κοινο άνάμεσά τους.

εΙναι φανερσ δτι, στις πρωταρχικες μορφές της, ή έγκάtl"ειρξη λειτούργησε σαν ~νας κοινωνικός μηχανισμός, κι δτι ό μηχανι­ σμός αUτός Ιδρασε πάνω σε μια πολύ πλατια επιφάνεια, αφού

ξεκινούσε &.πδ τους στοιχειώδεις ~μπoρικoiις διακανονισμους κι Ιφτανε μέχρι το μεγόλο 6.στικσ δνειρο μιας πολιτείας, στην όποία ti"a βασίλευε ή αύταρχικη σύνθεση της φύσης καί της

αρετης. ΆπΩ το σημείο αυτό μέχρι την uπόitεση δτι έξαντλοϋμε το νόημα της έγκάfu:ιρξης, φτάνει να τη {}εωρήσουμε σαν μια σκοτειντ) χοινωνικη σκοπιμότητα πού επιτρέπει στην όμάδα να

απαλλάσσεται άπό τα στοιχεία που της εΙναι έτερογενη ~ βλαβερά, δε μένει παρα ~α βήμα. Στην περίπτωση αυτη ή έγκά~ειρξη ~ά 'ταν ή αμεση έξάλειψη των «αντικοινωνικών»

στοιχείων' ή κλασικη έποχη ~ά 'χε έξουδετερώσει, με μιαν αποτελεσματικότητα έξασφαλισμένη -που ~ά 'ταν 000 πιό τυφλ-ή, τόσο πιό σΙγουρη- τους ίδιους ανθρώπους που έμείς σiιμερα, δχι δίχως δισταγμό ~ κίνδυνο, μοι.ράζουμε στΙς φυλα­ κές, στα σωφρονιστήρια. στο. ψυχιατρεία η στο. Ιατρεία των ψυχαναλυτών. Χονδρικα αύτό περίπου "ftέλησε νά δείξει, στΙς

~~~~νΤ;ιύ;~~;:~~~ i~:~i~~~.άΡ:νί~~~~~'χ~~ ~~~~~

σει νά λύσουν τό πρόβλημα της φανερης σχέσης που συνδέει την αστυνομικη δομη της έγκά~ειρξης με την έμπορικη πολιτι­ κή, "ftά 'χαν βρεί ~να έπιπρόσ"ftετο έπιχεΙρημα γιο. να στηρΙξουν

τη ~έση τους. 'Ίσως καί τό μόνο σοβαρό, που ~ά 'ξιζε νά μελετηtl-εί. Θά 'χαν μπορέσει νά δείξουν πάνω σε ποιά βάση κοινωνικης ευαισ-δησίας μπόρεσε νά διαμορφω"ftεί ή ιατρική συνείδηση της τρέλας, κι ως ποιό βα"ftμό μένει δεμένη με την

ευαισ-δησΙα αύτή, μιας κι αυτην άκριβώς χρησιμοποιεί σαν

64

ρυ'6μιστη δταν πρόκειται ν' αποφασίσει για μιαν έγκά&ιρξη η για μιαν MtλottrltlQωoη. Στην πραγματικότητα, μια τέτοια άνάλυση {tQ ύπtftετε μια τρέλα με διαστάσεις ό.μετακίνητες, που {tά 'ταν μεν έκ τών προτέρων έξοπλισμένη με την αιώνια ψυχολογική της έξάρτιση, αλλα που ή αλή&ια της δεν {tα φανερώνονταν παρα πολυ

αργότερα. Σύμφωνα με μια τέτοια fu:ώρηση, ή κλασικη εποχή, εχοντας αγνοήσει την τρέλα επί αιώνες, η τουλάχιστον παρα· γνωρίσει, {tά 'ρχιζε τότε να τη συλλαμβάνει {toλoα σαν αποδιορ· γάνωση

της

οΙκογένειας,

κοινωνικό χάος, κίνδυνο

για τό

κράτος. Και σιγα σιγα αύτη ή πρώτη αντίληψη {tα όργανώνον· ταν καί, τελικά, {tQ τελειοποιούνταν σε μιαν ιατρικη συνείδηση· κι αύτη πλέον {tQ καταχωροίίσε στίς ό.ρρώστιες της

φύσης έκείνο που μέχρι τότε {tQ &ωρούνταν σαν fνα άπό τα κοινωνικα νοσήματα. Θά 'πρεπε λοιπον να ύπο{tέσουμε κόποιο

εΙδος όρ{toγένεσης, που προχωρεί από την κοινωνικη έμπει,ρία στην έπιστημονικη γνώση κι έξελίσσεται αΜρυβα από συνείδη· ση δμαδικη σε γνώση {tετική: δπότε ή πρώτη {tά 'ταν κιόλας απ' την ό.ρχη μια συγκαλυlψένη μορφη της δεύτερης, τό άτελtς λεξιλόγιο της δεύτερης, που ακόμη {tQ τραύλιζε. W Αρα ή

κοινωνικη έμπειρία {tά 'πρεπε νά 'χει φύση παρόμοια με την ίδια τη γνώση, ό.φοίί {tά 'ταν κι αύτη μια γνώση παραπλήσια,

και να βαδίζει κι αύτη πρός την τελειοποίησή της2! εΙναι βέβαια γεγονός, από τα πράγματα, δτι το αντικείμενο της γνώσης προηγείται απ' τη γνώση, άφού το συλλαμβάνουμε

απριορικά, πριν ακόμη το πολιορκήσει μια αύστηρα {tετικη επιστήμη: μες στη διαχρονική του στερεότητα, αύτο καταφέρνει να παραμένει ό.νέγγιχτο απ' την Ιστορία, αποτραβηγμένο, σαν μια αλή{tεια που μένει μισοκοιμισμένη ώσότου να ξ1Jπνήσει

δλότελα ή {tετικότητα'. 'Όμως διόλου δεν εΙναι βέβαιο δτι ή τρέλα, συσπειρωμένη σε μια τέτοια ακίνητη ταυτότητα, περίμενε την δλοκλήρωση της ιατρικης για να περάσει από μιαν παρόμοια σκοτεινη ύπαρξη

στο φώς της άλή{tειας. Κι ο'!:ίτε εΙναι βέβαιο δτι τα μέτρα της έγκά{tειρξης, εστω και με τρόπο ασαφή, αφοροίίσαν αποκλει·

στικα την τρέλα. Τέλος, δεν εΙναι σίγουρο δτι δ σύγχρονος κόσμος, επαναλαμβάνοντας τη χειρονομία τού διαχωρισμού

μιάς κατηγορίας αv&ρώπων, στο κατώφλι της κλασικης εποχης, {tέλησε να έξαλείψει δλους έκείνους που -είτε σαν μια lίμεση παραλλαγή, είτε σαν ποικιλία ε{δολογικη- έκδηλώνονταν σαν

«αντικοινωνικοί». εΙναι γεγονος δτι {tα μπορούσαμε να βρούμε μιαν δμοιότητα ανάμεσα στους lγκλειστoυς τού

1801.1 αΙώνα και

στό σύγχρονο πρόσωπο τού άντικοινωνικού, άλλα το γεγονός

αύτό πι{tανΟν να μην εΙναι παρα τό αποτέλεσμα τού διαχωρι· σμού πιά, αφού το πρόσωπο τού αντικοινωνικοίί αv&ρώπου τό

65

δημLOύργησε αύτη άκριβώςή χειρονομία. ~Hρ{}ε μια μέρα πού ό liv6ρωπος tτoύτoς, κινώντας άπ' δλα τα μέρη της Ευρώπης γύρω στα μισα τού 170υ αΙώνα, lγινε γνωστος σαν ~νας ξένος

στην κοινωνία που τον εΙχε διώξει, σαν fνας αv6ρωπος απροσάρμοστος στίς άπαιτήσεις της. Και τότε ακριβώς χρειά­ στηκε να γίνει, για να νιώ-&ουμε μείς πιο ανετα πνευματικά, ό

άδιαφοροποίητος ύποψήφιος δλων των φυλακών, δλων τών ασυλων, δλων τών ποινών. Στην πραγματικότητα, ό «dλλότρι­ ος» αύτος δεν άποτελεί παρα το σχήμα δλων τών άποκλεισμων που -&α τού έ.πιβάλουν.

Ή χειρονομία πού έξορίζει εΙναι τόσο άπότομη

000 κι

έκείνη

πού άπομόνωσε τους λεπρούς' άλλα 000 κι έκεινης,ι'iλλo τόσο κι αυτηνης το νόημα δεν -&ά 'πρεπε να το όναζητήσουμε στο άποτέλεσμά της. Τούς λεπρους δεν τούς ~διωξαν για να σταματήσουν τη μόλυνση' κι ούτε εκλεισαν, γύρω στα

1657, το

~να έκατοστο τών κατοίκων τού ΠαρισLOύ για ν' άπαλλαγούν

άπ' τούς «όντικοινωνικούς». Σίγουρα ή χειρονομία εΙχε ~να ι'iλλo βά-&ος: δεν άπομόνωσε ξένους, πού ή κα{tημερινότητα

εΙχε κρατήσει παραγνωρισμένους η σ' άφάνεια, άλλα δημιούρ­ γησε ξfvουςπαίρνοντας πρόσωπα οΙκεία, μέσ' άπ' το κοινωνικο τοπLo, για να τα μεταβάλει σ' αλλόκοτες μορφές, που κανένας πια δεν '6' άναγνώριζε. Γεννούσε τον Ξένο, έκεί που κανεις δεν τΟ περίμενε' εσπαγε το νημα, διέλυε τίς σχέσεις οΙκειότητας. Μ' αύτην την ανάδειξη τού Ξένου, κάτι άπ' τ' άv6ρώπινα ξαστόχη­

σε κι αρχισε να πισωδρομίζει ασταμάτητα στον όρίζοντά μας. Με μια λέξη, μπορούμε να πούμε δτι ή χειρονομία αυτη ύπήρξε

ό δημιουργδς της άλλοτρίωσης. 'Έτσι, ξαναγράφοντας την Ιστορία της διαδικασίας αύτης της

έξορίας, εΙναι σα να έ.πιχειρούμε να μελετήσουμε την όρχαLOλο-

~~~:~~~εc.;;;;:r~~~~~~:'6:~~γ~~~~ά~~:α~:~:~ςν:~~~~~=

ες έ.πιστρατεύτηκαν για να έξυπηρετη-&εί ~νας στόχος, πού προϋπο-&έτει την άλλοτρίωση σαν δεδομένη' άντί'6ετα, -&α πρέπει να μά'60υμε πώς όλoκληρώ{tηκε ή πράξη της όλλοτρίω­ σης, δηλαδη ποιές έ.πιχειρήσεις έξισορροπούνται μες στην

όλότητα που άποτελεί, άπο ποιούς διαφορετικους όρίζοντες προέρχονταν έκείνοι που ξεκίνησαν μαζί, κάτω άπο το κοινο πλήγμα της κοινωνικής διάκρισης, και τί εrδους έμπειρία άποκτούσε ό κλασικός liv6ρωπος για τΟν έαυτό του, τη στι γμη πού όρισμένες άπο τίς πιο οΙκείες φυσιογνωμίες τού περιβάλ­ λοντός του αρχιζαν να χάνουν γι' αυτον την οίκειότητά τους, την όμοιότητα με την εΙκόνα πού ό tδLOς αναγνώριζε σαν είκόνα τού έαυτού του. ~Aν το νόημα που πήρε ή νομικη αύτη

διάταξη για το σύγχρονο liv6ρωπο ~ταν δτι τού έ.πέτρεψε να όρίσει το πρόσωπο τού τρελού σαν φορέα της δικιάς του

66

ε~O::~~~~~~~X~~~~~ς ~~ε κ~~~~~~~~~~~

πολu πρΙν το οίκειοποιη'6εί καΙ το συμβολίσει ό τρελός, πεδίο δπου ό τρελος βρέ6ηκε tξορισμένος ανάμεσα σε τόσα άλλα πρόσωπα πού, μπρός στα δικά μας μάτια τώρα πιά,lχoυν χάσει χά'3ε συγγένεια μαζί του. Τό πεδίο αυτο πραγματικα περιχαρα­ κώfiηκε άπο το χώρο της ΕΥχά'6ειρξης' κι ό τρόπος με τΟν

όποίο διαμoρφώfiηκε,

'30.

πρέπει να μας υποδείξει τό πώς

συyxρoτήfiηκε ή έμπειρία της τρέλας.

'Από τοuς πρώτους μήνες της ΕΥχά'3ειρξης, οΙ συφιλιδικοΙ

προορίζονται ό.συζητητΙ

για τό Γενικο Νοσοκομείο.

αντρες τους στέλνουν στην

Bicetre, τΙς γυναίκες στη Salpetrίere.

Τοuς

Παράλληλα άπαγορεύουν στους γιατρους τού Ηόtel-Dίeu να τοuς δεχτούν καΙ να τοuς παράσχουν περίi}αλψη. ~Aν κατ'

έξαίρεση δεχτούν γυναίκες ήryυες, ας μήν περιμένουν δτι '30. τΙς φροντίσουν δπως τΙς liλλες' για τΟν τοκετό,

'30.

τους δώσουν

~ναν χειρούργο μαfiητευόμενo. 'Όλους αυτοuς τους «σάπιους» λοιπόν '30. πρέπει να τους δεχτεί τό Γενικό Νοσοκομείο, αλλα κι αυτό δχι δίχως διατυπώσεις' πρέπει να ξοφλη'3εί τό χρέος πρός τη δημόσια η'3ική, καΙ '30. πρέπει να προετοιμαστούν για να έπιστρέψouν σε μια κοινωνία, άπ' δπου τους κυνήγησε τό χρίμα, ακολου'3ώντας τη όδό της τιμωρίας καΙ της μετάνοιας. ΚανεΙς λοιπόν δεν '30. γίνει δεκτός στο αντρο αυτο της «έπάρατης νόσου» δίχως ba πιστοποιητικό: δχι άπόδειξη έξομολόγησης, άλλα έπίσημη βεβαίωση τιμωρίας. Αύτην την άπόφαση lλαβε τό 1679, μετα άπό σύσκεψη, ή διεύthwση τού Γενικού Νοσοκομείου: «'Όλοι δσοι !χουν προσβλη'6εί άπο ό.φροδίσιο νόσημα δεν '30. γίνουν δεκτοΙ παρα με τηνυποχρέω­ ση να lχoυν κατ' αρχήν υποβλη'6εί σε σωφρονισμό καΙ να !χουν μαστιγω'3εί, πράγμα nou '30. πιστοποιεί τό δελτίο άποστολής τους»4.

Άρχικα οΙ συφιλιδικοΙ δεν εΙχαν διαφορετική μεταχείριση άπό τα '6ύματα της κά'3ε λοΥης μεγάλης μάστιγας -κα'3ως «ή

πείνα, ή πανούκλα, κι οι liλλες πληγές», για τΙς όποίες ό

Μαξιμιλιανος fλεγε το

1495,

στη Δίαιτα της

Worms,

δτι εΙναι

σταλμένες άπ' το θεό για να τιμωρούνται οΙ αvitρωποι: τιμωρία

6~ά~~~~ς Κ~~~~~~~ς ~~ή~~ες~i:σ~~ρ~:, ~ι αεΤ;~~~~:~~

βλη'6εί άπο τη «νόσο της Νεαπόλεως» εΙχαν είσαχ'6εί στο

~:~i~uU ξόσ~~ε~: g:νωε1χ~α~ρ~~~σ~~~ &~~α~~~~~ ~~ είσοδο έκτός άπ' την κ~ταβoλ'η τού φόρου μιας άπλής έξομολό­ γησης: καΙ τούτο ίσχυε γι' αυτους δπως ακριβώς καΙ για

67

όποιονδήποτε liλλo άσ'ftενή. Μονάχα πρός τό τέλος της 'Ανα­ γέννησης άρχίζουν να τους βλέπουν με καινούργιο μάτι. ~ Αν

δώσουμε βάση στον Thierry de Hery, μια παρόμοια άρρώστια δεν μπορεί να έρμηνευτεί με καμιαν άπο τΙς γενικες αΙτίες που προτείνουν, ούτε άπ' τό χαλασμένο αέρα, ούτε καΙ άπ' τα μολυσμένα νερά: «Γι' αύτό λοιπΟν τη ρίζα της 'Οα πρέπει να την άναζητήσουμε σ$ όργη καΙ στη βούληση τού θεού, τού δημιουργού των πάντων· οί ύπερβολικα αΙσχρές, ζωηρες καΙ

άκόλαστες ήδονες τών άvftρώπων εΙναι κείνες που btέτρεψαν να βασιλέψει άνάμεσά τους μια τέτοια άρρώστια, σαν έκδίκηση

καΙ τιμωρία στό τεράστιο ό:μάρτημα της τρυφης. Ό θεος μάλιστα διέταξε τό Μωϋσή να σκορπίσει στΟν αέρα σκόνη μπροστα στό Φαραώ, για να γεμίσουν οΙ άvftρωποι καΙ τ' liλλα

ζώα σ' όλόκληρη τη χώρα της ΑΙγύπτου με άποστήματα» ~. 'Υπήρχαν πάνω άπο 200 τέτοιοι άσ6ενείς στο Ηόte!-Dίeu δταν άποφάσισαν να τους άποβάλουν, γύρω στό 1590. Κι lτσι βρίσκονται άπόβλητοι, καΙ ξεκινούν για μια έξορία που ό

στόχος της σε καμια περίπτωση δεν εΙναι ή 'Οεραπευτικη άπομόνωση, άλλα ή κοινωνικη διάκριση. στεγάσουν κοντα στη

Notre-Dame,

Πρώτα 'ftα τους

σε κάτι σανιδένια παραπή-

~~~~~G::~~~~d:~;~~~ ~1~~~σ~::ςσ~~μ~~ληπ~υ~~;~~ :~

ταραξίες. Γι' αύτο τους δέχονται πάλι, με πολλα βάσανα, στΙς αί'Οουσες τού Ηόte!-Dίeu, ωσπου να βρούνε τελικα ~ν' άσυλο πίσω άπ' τους τοίχους των γενικών νοσοκομείων. Τότε μονάχα 'Οα κωδικοποιη-6-εί όλόκληρη ή Ιεροτελεστία αύτη δπου, κάτω άπό μια κοινη πρό-6-εση έξαγνι.σμού, ένΏVoν­ ται τα μαστιγώματα, τα παραδοσιακα γιατροσόφια καΙ οΙ λειτουργίες της μετάνοιας. Τότε κι ή πρόtl"εση της τιμωρίας, καΙ μάλιστα της προσωπικής τιμωρίας, γίνεται πολυ συγκεκριμένη.

Ή μάστιγα χάνει πια τό χαρακτήρα της -θείας άποκάλυ'ψης· περιορίζεται στο στενό χώρο της ένοχης. 'επιπλέον, ή «btάρα­ τη νόσος» lχει άνάγκη άπο τΙς τελετες αυτες τού έξαγνισμού μονάχα έφόσον οφείλεται σε όλιcn'}ήματα της καρδιάς, κι αν

μπορούν να την εντάξουν στ' άμαρτήματα έκείνα που τα χαρακτηρίζει ή άμετάκλητη ροπη πρός τό κακό. Ό κανονισμός τού Γενικού Νοσοκομείου δεν άφήνει στο σημείο αυτό καμια άσάφεια: τα προβλεπόμενα μέτρα «έννοείται» δέν Ισχύουν

παρα μόνο «για κείνους η για κείνες που άπόκτησαν την άρρώστια έξαιτίας της Ικλυτης ζωης τους η της ακολασίας τους, κι οχι για δσους την κόλλησαν άπ' τό γάμο η άπ' άλλού, δπως π.χ μια γυναίκα άπο τό σύζυγο η μια τροφός άπο το βρέφος». Τό κακό δέν το βλέπουν πια σαν μέρος τών πεπρωμέ­ νων του άvftρώπου, άλλα τό συνάγουν σαν άποτέλεσμα τών ευανάγνωστων νόμων μιάς λογικής τών ροπών.

68

,Αφοϋ

Ιγιναν αύτες οΙ διακρίσεις κι έφαρμόστηκαν οι πρώτες

ποινές, δέχτηκαν τους συφιλιδικους στό Γενικό Νοσοκομείο. 'Ή, καλύτερα, τους στοιβάξανε. Τό 1781, 138 αντρες καταλαμ­ βάνουν 60 κρεβάτια στό τμημα τού Saint-Eustache, στην

Bicetre· ή Salpetriere διαfΜτει 125 κρεβάτια για 224 ΓUΝαίκες, στη MΊSericorde. 'Όσους βρίσκονται στό τελευταίο στάδιο, τους άφήνουν να πε'ftάνουν. Στους άλλους εφαρμόζουν τη «Θερα­ πεία 'Εφόδου»: ποτε γιά περισσότερο και ποτε για λιγότερο άπό t:ξι βδομάδες· αρχίζουν φυσικά άπό μιά άφαίμαξη, κι εύ{h)ς μετα δίνουν κα'ftαρτικό· ακολου'ftεί μια βδομάδα αφιε­ ρωμένη στα μπάνια, με διάρκεια περίπου δυό ώρες την ήμέρα· btειτα δι:νουν νέο κα'ftαρτικό καί, για νά κλείσουν αυτην την πρώτη φάση -θεραπείας, διατάζουν μια γερη έξομολόγηση. Τότε μποροϋνε πια ν' αρχίσουν οΙ tντριβες με ύδράργυρο, οΙ δντως «άποτελεσματικές»·

'fta

παρατα&ύν γιά !να μήνα καί, στό

τέλος αυτού τού μήνα, δυό κα'ftαρτικά καΙ μια άφαίμαξη 'fta πρέπει νά διώξουν τα τελευταία νοσηρά ύγρά. Παραχωρούν και δεκαπέντε μέρες γιά την ανάρρωση. ΚαΙ τότε, άφού πια ό

ασ-6ενης Ιχει τακτοποιησει όριστικά τό λογαριασμό του με τό Θεό, χαρακτηρίζεται {tεραπευμένος κι άποχωρεί. Ή «{tεραπευτική» αυτη άποκαλύπτει έκπληκτικα τοπία της

φαντασίας καί, κυρίως, τη συμπαιγνία Ιατρικης καΙ ή{tικης, τη μόνη που δίνει πλήρες νόημα σ' αύτες τΙς πρακτικες τοϋ έξαγνισμού. τα αφροδίσια .στην κλασική έποχη {tεωροϋνται πολυ περισσότερο έστία άνη{tικότητας, παρα άρρώστια· δλες

οΙ άρρώστιες τού κορμιού άπό έκεί πηγάζουν. Ή Ιατρική αντίληψη κατειr6{ινεται δλοφάνερα άπ' αύτην την ή{tικη ένόρα­ ση. Συχνά μάλιστα σβηνει δλότελα μπροστά της αν, για να

καταπολεμήσουμε τη μόλυνση, πρέπει νά περuτoιη&ύμε τό σώμα, τότε ή καλύτερη περuτoίηση {tά 'ναι ή τιμωρία της σάρκας, άφοϋ αυτη μας δένει με την ΙΙμαρτία· κι δχι μονάχα να

την τιμωρήσουμε, άλλά να την περάσουμε άπό δοκιμασία και να τη συντρίψουμε, νά μη φοβη&ϋμε ν' άφησουμε πάνω της όδυνηρά σημάδια, γιατΙ ή ύγεία πολυ εύκολα μετατρέπει τό

σώμα μας σ' ευκαιρία για δμάρτημα. Φροντίζουν μεν την άρρώστια, άλλα καταστρέφουν την ύγεία που εύνσεί τό όλίσ6η­ μα: «'Αλίμονο, δεν μ' έκπλησσει τό δτι κάποιος σαν τόν δγιο Bernard σκιάζονταν μπρΟς: στην τέλεια ύγεία τών πιστών του· γνώριζε ποϋ δδηγεί, δν τυχόν παραλείπει κανεις να τιμωρεί τό σώμα του με τη μετάνοια, να τό κα{tυπoτάζει με τη σκληραγώ­

γηση, με τη νηστεία, με τις προσευχές». Ή «-θεραπεία» τών

αφροδίσιων άVΉκει στην έξής κατηγορία: εΙναι μια Ιατρικη που στρέφεται εξίσου ένάντια στην άρρώστια και στην ύγεία -εύνσεί μεν τό κορμί, άλλά σε βάρος της σάρκας. Και τοϋτο

Ιδώ εΙν' !να συμπέρασμα που μας επιτρέπει νά κατανοησουμε

69

όρισμένες -θεραπευτικές πού, στη διάρκεια τού 190υ αΙώνα, έφαρμόστηκαν κατ' έπέκταση καί στην τρέλα. Για έκατΟν πενήντα χρόνια οί ουφιλιδικοί -θα ζήοουν πλάι στους τρελούς, μαντρωμένοι σ' εναν και τΟν αύτό χώρο' καί-θ' αφήσουν άπάνω τους για καιρό ενα δρισμένο στίγμα πού, για τη σύγχρονη συνείδηση, -θα προδίνει μια σκoτειVΗ συγγένεια ανάμεσά τους καΙ -θα τους έπιφυλάσσει τύχη κοινή, προσαρ­ τώντας τους στό ίδιο σύστημα κυρώσεων. ΟΙ περίφημοι «Μι­

κροΙ Οlκοι» της δδού Seνres πρooρίζovταν άποκλειστικα για συφιλιδικους καΙ τρελους -κι αύτό μέχρι τό τέλος τού 180υ αίώνα. Έτούτη ή συγγένεια ανάμεσα στΙς ποινές που έπιβά­ λουν στην τρέλα αφενός, καί στην τιμωρία της ακολασίας

αφετέρου, δεν εΙναι κάποια παλια κληρονομια για την εύρωπα­ ϊκη συνείδηση. Άντί{tετα, την πρωτoσυναvταμε στό κατώφλι

τού σύγχρονου κόσμου, ε{ναι μια σχεδΟν άποκλειστικη έφεύρε­ ση τού 170υ αίώνα. Ή κλασικη έποχή, έπινοώντας στη φαντα­ στικη γεωμετρία της η-θικης της τό χώρο της έγκάfu:ιρξης, πρόσφερε μια κoιVΗ πατρίδα κι ~ναν κοινό τόπο ανάνηψης τόσο για τ' Δμαρτήματα της σάρκας 000 και για τα παραπτώμα­

τα της λογικής. Ή τρέλα αρχίζει να γειτονεύει με τό Δμάρτημα κι ίσως τώρα, καΙ για αι&νες, -θα συνδεfu:ί για πρώτη φορα με την Ενοχή: την Ενοχη αύτη πού, στΙς μέρες μας, ό τρελός τη δέχεται σαν fva πεπρωμένο, κι δ γιατρός τη διαπιστώνει σαν μια φυσιολογικη άλήfu:ια. Σ' αύτΟν τΟν έπίπλαστο χώρο, που τόσο δόλια δημιουρΥή-δηκε καταμεσΙς στΟν 170 αιώνα, δέftη­ καν σκοτεινές συμμαχίες που ή ψυχιατρική, ή λεγόμενη «fu:nκιστική», έδώ καΙ πάνω άπό έκατό χρόνια δεν κατάφερε να

λύσει, αν κι εΙναι πολυ πρόσφατες αφού χρoνoλoγoiίvται μόλις άπό την έποχη τού όρ-60λογισμού.

Τό πιό παράξενο εΙναι δτι αύτην ακριβώς τη σύγχυση μεταξυ τιμωρίας καΙ -θεραπείας την έπέτρεψε δ όρ-60λογισμός, σύγχυση που καταλήγει σχεδΟν να ταυτίζει τη χειρονομία που τιμωρεί με

κείνην που -θεραπεύει. "Ένα τέτοιο εΙδος διπλής χειρονομίας προϋπο-θέτει μιαν δρισμένη fu:QαxECa που ν' άποτελεί, ακριβώς στό σημείο δπου έφάπτονται ή ίατρικη κι ή ή-θική, μιαν δλόκληρη προανάκρουση των μαρτύριων της κόλασης, &:λλα καί μια προσπά&ια άποκατάστασης της ύγείας. Αύτό που

κατα βά-θος γυρεύουν να πετύχουν εΙναι μια πανούργα lατρικη λογική, που κάνει τό καλό κάνοντας κακό. Σίγουρα λοιπΟν τούτην την έπιδίωξη -θα πρέπει ν' άποκρυπτογραφήσουμε μέσα στη φράση που ~βαλε ό l:iγιος Vincent-de-PauI σαν έπικεφαλίδα στους κανονισμους τού Saint-Lazare, σαν ύπόσχεση καΙ μαζΙ απειλη για δλους τους φυλακισμένους: «Έπειδη -θαρρούν δτι τα πρόσκαιρα πά-δη τους δεν -θα τους γλιτώσουν άπ' τα αιώνια ... » κι lπειτα ακολου-6εί δλόκληρο τό -θρησκευτικό

70

σύστημα ελέγχου καΙ καταπίεσης, τό όποίο έγγράφει τα πρόσ­ καιρα μαρτύρια τού α"V6ρώπου σ' ~α πρόγραμμα μετάνοιας, που μπορεί πάντα να μετατραπεί σ' αίώνια λύτρωση· Ιτσι

προσπαftt:ί, και όφείλει, να σώσει τΟν lιμαρτωλό άπό την αίώνια τιμωρία. Ή α"V6ρώπινη δικαιοσύνη, με τόν καταναγκα­ σμό, βοηi}δ. τη ftt:ia δικαι.οσύνη πασκίζοντας να την κάνει περιττή. Κι Ιτσι ή καταπίεση i}Q γίνει διπλα άποτελεσματική, αφού i}εραπεύει κορμια κι εξαγνίζει ψυχές. Κι ή έγκάftt:ιρξη Ιτσι i}Ct γεννήσει αύτα τα περίφημα ήi}ικα φάρμακα -τιμωρίες καΙ i}εραπευτικες- τα όποία i}' άποτελέσουν την κύρια δρα­

στηριότητα των πρώτων ασυλων τού 190υ αΙώνα καί για τα όποία, πρΙν άπ' τΟν

Leuret, i}Q δώσει μti:ι φόρμουλα ό Pinel, που

διαβεβαίωνε δτι συχνα ώφελεί «να ταράξουμε δυνατα τη φαντασία τού φρενοβλαβούς, και να τού έντυπώσουμε ~να συναίσ6-ημα τρόμου».

Ή ϋπαρξη μιας σιrrrένειας ανάμεσα στην Ιατρικη και την

ηi}ικη εΙναι σίγουρα μια ύπόftt:ση τόσο παλια

000

ή αρχαία

έλληνικη Ιατρική. 'Όμως ό 170ς αΙώνας και ή χριστιανικη λογικη την συμπεριέλαβαν στους i}εσμούς τους στην 000

γίνεται λιγότερο έλληνικη μορφή της: στη μορφη της καταπίε­ σης, τού καταναγκασμού, της σωτηρίας με τό στανιό. Στις 24 Μάρτη τού 1726, ό διοικητης ασnινoμίας Herault, παρουσία των αρχων που έκπροσωποίίνταν άπο «τους κυρίους οί όποίοι κατέχουν την προεδρικη ~δρα τού Chatelet των Παρισίων», ανακοινώνει δημόσια μιαν άπόφαση, σύμφωνα με την όποία « ό Etienne 8enjamin Deschauffours κηρύχτηκε αρκούντως κι άποδεδειγμένα tνoχoς για έγκλήματα σοδομίας,

που αναφέρtl-ηκαν στη δίκη. Για να τιμωρηftt:ί ό έν λόγω Deschauffours, και για ω.λους λόγους, καταδικάστηκε να καεί ζωvτανoς σπ)ν Πλατεία της

Greves,

κι οί στάχτες του να

σκορπιστούν στΟν αέρα, ή περιουσία του να κατασχεi}εί καΙ να περιέλftt:ι στό 8ασιλιι1». Ή εκτέλεση lγινε την Τδια μέρα. ·Ηταν μια άπο τΙς τελευταίες i}ανατικες καταδίκες για σοδομία σπ)

Γαλλία. Άλλα ή συνείδηση της iπoχης εΙχε κιόλας i}ορυβη&ί πολυ άπ' αυτην την αυστηρότητα, ώστε ό Βολταίρος να την i}υμαται ακόμη δταν lγραφε τό liQi}Qo «ΣωκρατικΟς: Ιρωτας» για το Φιλοσοφικό Λεξικό. ΣτΙς πιο πολλες περιπτώσεις τώρα

πια ή κύρωση, δταν δεν εΙναι εκτόπιση στην επαρχία, εΙναι έγκάi}ειρξη στο Γενικο NoaoκoμEio η σ' ~να αναμορφωτήριο. "'Αν συγκρίνουμε τις ποινες αυτες με την παλια τιμωρία

et incendium 7 ,

ignis

αυτην που διατάσσανε ακόμη οι παλιοΙ νόμοι

σύμφωνα με τους όποίους «ΟΟοι ύποκύπτουν στό fγκλημα αύτό τιμωροίίνται με τη φωτιά», παρατηρούμε μια παράξενη χαλά­ ρωση. Ή ποινη της φωτιας, σύμφωνα με τΟν ποινικο κώδικα.

71

έπιβόλλονταν έξίσου στους άντρες καΙ στΙς γυναίκες. Άλλα

:~~:~ει:o~ρπo~o:~ν;~δ~δ:~~~I~ι~~~~~~ληα2~~ν~ ~~ ήi}ικης καταδίκης και τού χαρακτηρισμού τού σκάνδαλου, που

αρχίζει να βαραίνει την δμοφυλοφιλία στο χώρο της κοινωνι­ κης καΙ λογοτεχνικης Ικφρασης. Ή έποχή πού, για μια τελευ­

ταία φορά, καίνε τους σοδομίτες, εΙναι ή ίδια ακριβώς έποχή που εξαφανίζεται, παρόλληλα μέ την παρακμη της «λόγιας έλευ'θεριότητας»Χ, όλόκληρος δ όμοφυλόφιλος έκείνος ζηλος,

που ή Άναγέννηση εΙχε τέλεια ανεχτεί. 'Έχει κανεις την έντύπωση δτι ή σοδομία, που άλλοτε καταδικάζονταν σαν μαγεία και αΤρεση καΙ στα ίδια πλαίσια με κείνα της 'θρησκευτι­ κης Ιεροσυλίας, τώρα πια δεν καταδικάζεται παρα για λόγους ήi}ικούς, παράλληλα με την δμοφυλοφιλία. Ή τελευταία αύτη 'θα γίνει άπο δώ καΙ πέρα ή κατ' εξοχήν αξιόποινη περίπτωση σοδομίας, και 'θα προστε'θεί στις πρακτικές της την (δια ακριβώς έποχή πού, σε σχέση με το όμοφυλόφιλο συναίσf}ημα,

γεννιέται μια σκανδαλισμένη εύαισf}ησία. ΚαΙ τότε δυο έμπει­ ρίες, που μέχρι τότε Ιμειναν χωριστές, 'θα συyxεραστoiίν: ή 'θρησκευτικη Μαγόρευση της σοδομίας, και τα έρωτικα διφο­ ρούμενα της όμοφυλοφιλίας. Μια ίδια μορφη καταδίκης 'θα τΙς ηΙλίξει καΙ τΙς δυό, χαράζοντας μιαν δλότελα καινούργια διαχωριστικη γραμμη στο χώρο του συναισfiήματoς. 'Έτσι, άπο τις δυο σχηματίζεται μια ήi}ικη ένότητα άπαλλαγμένη Μ' τΙς παλιες ποινές, μορφοποιημένη μες στην έγκά'θειρξη, που 'θα βρίσκεται πολυ κοντά πια στΙς σύγχρονες μορφες ένοχης. Ή όμοφυλοφιλία πού, δσο κράταγε ή Άναγέννηση, χαίρονταν την

έλευ'θερία τού λόγου, άπο δώ καΙ μπρος -θα φιμω'θεί' 'θα περάσει στο χώρο του Μαγορευμένου, κληρονομώντας τις παλιες καταδίκες μιας άπο'θρησκειοποιημένης τώρα πιο. σοδο­ μίας .

•Απο

δώ καΙ πέρα νέες σχέσεις κα'θιερώνονται ανάμεσα στΟν

Ιρωτα και στον παραλογισμό.

Σ' όλόκληρη τη φάση της

πλατωνικης κουλτούρας, δ Ιρωτας εΙχε διαρ'θρω'θεί σύμφωνα με μιαν Ιεραρχία που τον συνέδεε, ανάλογα με το έπίπεδό του, είτε με μιά ηΙφλη τρέλα τού κορμιου, ε[τε με τη μεγάλη μέ{Τη της ψυχης, που δίνει στον Παραλογισμο ίσχυ γνώσης. Κάτω Μο τις διάφορες μορφές τους, ό Ιρωτας κι ή τρέλα νέμονταν άπο κοινού τΙς διαφορετικες περιοχες τών γνώσεων. ΟΙ σύγχρονοι καιροί, άπο τΟν κλασικισμο και μετά, 'θα κάνουν μιάν άλλη έκλογή: υπάρχει lνας Ιρωτας λογικΟς κι lνας Ιρωτας παράλο­ γος. Ή όμοφυλοφιλία όνήκει στο δεύτερο. Κι fτσι, λίγο λίγο,

'θα πάρει 'θέση ανάμεσα στις διαβα~ίσεις της τρέλας. Θα έγκαταστα'θεί στο χώρο τού παραλογισμου, δπως τον έννοουν στη σύγχρονη έποχή, και την κά'θε εκδήλωση σεξουαλικότητας

72

fta

τη βαραίνει ή άπαίτηση αύτης της liλλης έκλοΥης, που

~~~~άφ~~ά~~Π~~~(:~Ρ~, τ:t~:ΠξΟε~llα~~ '~~~Χ:ό~ τρέλα όφείλεται πάντα σε μια διαταραγμένη σεξουαλικότητα· άλλ' αύτό δεν lxn νόημα παρα μόνο έφόσον τό δούμε σε σχέση με την παραπάνω έκλογη τού πολιτισμού μας, μιαν έκλοΥη που χαρακτηρίζει τόν αιώνα της Λογικής καΙ που τοποftέτησε τη σεξουαλικότητα στό μεταίχμιο τού παραλογισμού. Σε δλες τις

έποχές, καΙ πιftανόν σε δλους τους πολιτισμούς, ή σεξουαλικό­ τητα έξαρτώνταν άπό fva σύστημα περιορισμών· άλλα μονάχα στό δικό μας πολιτισμό, καΙ σε μιαν έποχη σχετικα πρόσφατη, δ

lρωτας διαχωρίστηκε τόσο αύστηρα σε lρωτα Λογικό καΙ Παράλογο καί, auvaxόλoufta, άπό κεί σύντομα ξέπεσε σ'lρωτα ύγιεινό κι αρρωστημένο, φυσιολογικό καΙ άνώμαλο. ΣτΙς κατη­

γορίες αυτες της σεξουαλικότητας ftα πρέπει πια να πρoσftέ­ τουμε πάντα κι δ,ΤΙ άφορα στα ζητήματα της πορνείας καΙ της

άκολασίας. Άπ' αύτες itα στρατoλoγηitεί δ ποικίλος πλη"6υ­ σμός τών γενικών νοσοκομείων στη Γαλλία. 'Όπως εξηγεί δ

Delamare στην Πραγματεία περί τijς Άστυvoμίας, «χρειαζόταν fva ισχυρό φάρμακο για ν' άπαλλαγεί τό κοινό άπό τη διαφitoρα τέτοιων ανitρώπων, και δεν itα μπορούσε να βρε&ί καλύτερο, ουτε πιό πρόχειρο, ουτε πιό σίγουρο άπό fva κάτεργο για να τους κλείσουν καΙ να τους έπιβάλουν μια ζωή

πειftαρχημένη άνάλογα με τό φύλο, την ήλικία καΙ τό παράπτω­ μά τους». Ό διευ"6υντης αστυνομίας lχει τό άπόλυτο δικαίωμα να συλλάβει, χωρΙς νομικη διαδικασία, κάitε άτομο που έπιδί­ δεται σε δημόσια ασέλγεια ώσότου να μεσολαβήσει ή καταδι­

καστικη άπόφαση τού

Chatelet, που εΙναι άμετάκλητη. Άλλα

τα μέτρα αύτα δεν παίρνονται παρα μόνο εφόσον τό σκάνδαλο

εΙναι δημόσιο, η αν διακυβεύονται τα οικογενειακα συμφέροντα· πάνω άπ' δλα, τό ζήτημα εΙναι να μην σπαταλη­ ftεί ή πατρικη περιουσία, η να μην περάσει σε χέρια ανάξια. 'Από μιαν άποψη ή έγκάitειρξη, κι δλόκληρο τό άστυνομικό καftεστως που την περιστοιχίζει, εξυπηρετεί στό να περιφρου­ ρεί τη διατήρηση της τάξης στην οικογενειακη δομή, που lχει αξία κανόνα κοινωνικού και συνάμα νόρμας της λογικής. Ή οικογένεια, με τΙς άπαιτήσεις της, γίνεται fva άπό τα ούσιαστι­

κα κριτήρια της λογικής· καί, πρώτη άπ' δλους, αυτη εΙναι που ζητά κι έπιwyχάνει την έγκάftειρξη. την έποχη αύτη γινόμαστε μάρτιιρες της μεγάλης ύποδούλω­ σης της σεξουαλικής ήitικης στην ήftικη καΙ την οικογένεια.

'Υποδούλωση που δεν πέρασε βέβαια στα μουλωχτά, και χωρΙς διαμάχες' για καιρό τό κίνημα τών «εκκεντρικών» της αντι­

τάσσονταν αρνητικά, πράγμα που εΙχε μεγάλη ήitικη σημασία, lστω κι αν τό άποτέλεσμα ήταν πρόσκαιρο καΙ περαστικό: ή

73

προσπά-6εια ν' άναστήσουν το -6εσμο τού έταιρικού fρωτα και να τΟν διατηρήσουν στο άκέραιο, πέρ' απ' τις ύποχρεώσεις του γάμου, ή απόπειρα να κα-6ιερω-6εί στις έρωτικες σχέσεις μια

άλληλεγγίιη κι ~να εΙδος μυστικης συμμαχίας πσυ -6ά 'ταν πάντα ~τoιμη να σταθεί Ισχυρότερη απ' τα δεσμα της οΙκογένειας, χρειάστηκε τελικα να καταρρεύσουν μπροστα στο -6ρίαμβσ της άστικης ή-6ικης. ΤΟ συμβόλαιο του γάμου στέρησε απ' τον fρωτα τήν Ιερότητά του. 'Ο Saint-Eνremond το ξέρει καλά,

δταν κοροϊδεύει τις κυράτσες πσυ

«6

Ιρωτας εΙναι άκόμη δ

&ός τους ... Αυτο πσιι γεννά στις ψυχές τους δεν εΙναι διόλου πά-60ς, άλλα ~να εΙδος -6ρησκείας». Σύντομα -60. έξαφανιστεί αυτή ή η-6ικη άνησυχΙα, ή κοινη στο πνεύμα των ευγενών και των έκκεντρικών, καΙ στην 6ποία -60. δώσει τήν απάντηση δ Μολιέρος, μιλώντας εν όνόματι της τάξης του και τών μελλοντι­

κών αΙώνων: «'Ο γάμος εΙναι πράγμα [ερο και δσιο, κι δποιος

ξεκινά

hot

πια

Ιρωτας, άλλα δ γάμος, και μάλιστα μπροστα στόν

6

στή ζωη εΙναι τίμιος αν-6ρωπος». Ίερος δεν εΙναι

συμβολαιογράφο: «'Έρωτα να μην κάνετε δίχως συμβόλαιο

γάμου». Ό -6εσμος της οίκογένειας χαράζει fναν κύκλο λογικης· Ιξω απ' αυτΟν παραμονεύουν δλοι οί κίνδυνοι της παραφροσύνης, κι 6 άν-6ρωπος καταντά ~ρμαιo στΟν παραλογι­ σμο καΙ στα ξεσπάσματά του. «'Αλίμονο στη γη απ' δπου βγαίνει συνεχως ~νας καπνος τόσο πυκνός, μαύροι άτμοΙ πσιι ύψώνονται μέσ' απ' τα σκοτεινα πάthj καΙ μάς κρύβσννε φως κι ουρανό· κι απ' δπου άκόμη ξεκινάνε οί βροντες κι οΙ άστραπες

της -Οείας δικαιοσύνης, για να χτuπήσoνν τή διαφ-60ρα τού γένους τών άν-6ρώπων» ~. 'Όταν ή κλασικη εποχη Ικλεινε δλους δσους -60. μπορούσαν, με τ' άφροδίσια νοσήματα, την δμοφυλοφιλία, τήν άσέλγεια, την άσωτε ία, να εκδηλώσουν μια σεξουαλικη D.ευfu:ρία που ή ή-6ικη τών προηγούμενων έποχών Τσως να καταδίκαζε, άλλα

ποτε δεν εΙχε λίγο

i1 πολυ διανοη-6εί να τους έξισώσει με τους

τρελούς, έπιχειρούσε μια παράξενη iJi}lXTι επανάσταση: άνακά­

λυπτε fνα κοινο παρονομαστή παραλογισμού σε εμπειρίες που

εΙχαν μείνει &ς τότε ξέχωρες ή μια απ' την άλλη. Συγκέντρωνε ενα δλόκληρο σύνολο

απο καταδικασμένες συμπεριφορές,

σχηματίζοντας ~να εΙδος φωτοστέφανου ένοχης γύρω άπ' τήν τρέλα. την ένοχη αυτή ή ψυχοπα&λογία ευκολώτατα -60. την ξαναβρεί, συγκερασμένη τώρα με τη διανοητικη πάthjση: εκεί μέσα την Ιβαλε τούτο το σκοτεινο προπαρασκευαστικο στάδιο, που καλύπτει δλόκληρη την εποχη τού κλασικισμου. ΕΙναι γεγονος λοιπΟν δη ή έπιστημονικη και ιατρική μας γνώση για

: ; ~~~~~~~;~:~~~μ:~~ 74

~ά~σ~~~α~~Oε1:έι~~~~~:ει-

Τό fργο του

Bonaventure Forcroy

ε[χε γνωρίσει αρκετη

απήχηση στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΔ. την ίδια έποχΤΊ που δ Bayle συνέth:τε τό λεξικό του, δ Forcroy ύπηρξε ~νας απο τους τελευταίους μάρτυρες της «λόγιας έλω&εριότητας», f'νας απ' τους πρώτους φιλόσο­ φους, με την εννοια που -δα πάρει ή λέξη φιλόσοφος στόν 180

ii

αίώνα. 'Έγραψε μια Ζωή τού Άπολλώνιου Τυανέως, που ήταν δλόκληρη στραμμένη ένάντια στό χριστιανικό tι"αυμα. 'Αργότε­ ρα απηΊJftυνε στους «κ.κ. κα{tηγητες της Σορβόννης» ~να μνημόνιο που fφερνε τΟν τίτλο Άμφιβολίες γύρω άπ' τη

"ρησκεία. ΟΙ αμφιβολίες του ήσαν τελευταία, δ

Forcroy

17 τΟν αριtl"μό. Στην

αναρωτιόταν να μάtl"ει κατα πόσο δ

φυσικός νόμος εΙναι «ή μόνη δυνατη άλη-διVΗ tι"ρησκεία»· τον φυσιοκράτη αύτο φιλόσοφο τΟν εΙδαν σαν lva δεύτερο Σωκρά­

ii

τη f'ναν δλλον Μωυσή, «fνα νέο πατριάρχη μεταρρυtl"μιστη του αν'6ρώπινου γένους, δάσκαλο μιας νέας -δρησκείας». 'Ένας τέτοιος «αth:ϊσμος» κάτω απο δλλες σ'U'Vtl"ηκες -δά 'χε δδηγήσει στην πυρά, κατα το παράδειγμα του Vanini, στη Βαστίλλη, δπως fγινε για τόσους συγγραφείς fρyιoν αντί-6ρησκων στόν 180 αΙώνα. ' Αλλα τΟν Forcroy ούτε τον fκαψαν, ούτε στη

ii

Βαστίλλη τΟν fxλEιoav, άλλα τΟν εΙσήγαγαν για lξι χρόνια στόν

ο[κο τού

Saint-Lazare

καί, τελικά, τΟν απελευ-δέρωσαν με τη

διαταγη ν' αποτραβηχτεί στiι γενέτειρά του

Noyon.

ΤΟ παρά­

πτωμά του δεν 'ftεωρή{tηκε tι"ρησκευτικό· δεν τΟν κατηγορού­ σαν δτι fγραψε fνα βιβλίο αΙρετικό. "Αν fκλεισαν τΟν

Forcroy

ήταν rnειδη στό fργο του αποκρυπτογραφουσαν κάτι άλλο: lνα δρισμένο κράμα ανηtl"ικότητας και πνευματικής πλάνης. Τό

γεγονος δτι το fργo του ήταν μια έπί&ση ένάντια στη -δρη­ σκεία, αποκάλυπτε μιαν ή-δικη κατάπτωση κι δχι μιαν αίρεση, ο-στε αρνησιtl"ρησκεία. Ή fxth:oη του d' Argenson τό λέει ξεκάtl"αρα: στην περίπτωση του Forcroy, ή α&ία της σκέψης

δεν εΙναι παρα απότοκος μιας Ό.r06εριότητας στα ~{tη, που δεν καταφέρνει πάντα, αν δχι να διοχετευτεί, τουλάχιστον να Ικανοποιηtl"εί: «Καμια φορά, εκεί που καtl"όταν μονάχος του

fνιωθε ανία καί, μες στις μελέτες του, fφτιαχνε lva ή-δικό καΙ -δρησκευτικο σύστημα, f'να κράμα ακολασίας και' μαγείας». ΚΙ δ.ν τΟν κλείνουν στό Saint-Lazare αντι για τη Βαστίλλη τις

ii

Vincennes,

εΙναι για να ξαναβρεί, μέσα στiιν αυστηρότητα τού

ήtl"ικού κανόνα που tl"Cr. του έπιβάλουν, τις συν6i'ικς που tl"Cr. έπιτρέψουν να γνωρίσει την άλήtl"εια. 'Αφού πέρασαν lξι χρόνια, φάνηκε rnιτέλους τό αποτέλεσμα· τη μέρα που αύτοΙ οΙ φύλακες αγγελοί του, οΙ παπάδες, -δα μπορέσουν να πιστοποιή­ σουν δτι δείχτηκε «αρκετα ύπάκοος και μετάλαβε», -δα τΟν έλευth:ρώσουν. Σαν μέσο καταπίεσης της σκέψης και' ελέγχου της fκφρασης, ή

75

tγκά{tειρξη άντιπροσωπεύει κάτι παραπάνω άπο μιαν l.uτλη παραλλαγή, ίσως πιο βολική, των σuνη{tισμένων ποινων. '"Εχει

lva

νόημα συγκεκριμένο, όφείλει να παίξει

lva

ρόλο ξεχω­

ριστό: πρέπει να ξαναφέρει τΟν άνitρωπo στο δρόμο της άλή{tειας, με μέσο τΟν TJ{tLXo καταναγκασμό. Αύτο καΙ μόνο άρκεί για να έπισημάνουμε εδιί) την ύπαρξη μιας νέας εμπειρί­ ας, που άφορα στην πνευματικη πλάνη: τώρα ή πλάνη {tα πρέπει, πρώτ' άπ' δλα, να {tεωρηitεί πλάνη ή{tική. Ή έλευitεριό­ τητα τών {tρησκευτικών Ιδεών παύει νά 'ναι l'γκλημα· εξακο­ λου{tεί νά 'ναι παράπτωμα, η καλύτερα lva παραστράτημα μέ νέο νόημα. W Αλλοτε την {tεωροίίσαν άπουσία πίστης, η άκόμη καΙ alQEoη. 'Όταν δικάζαν τΟν Fontanier για Ιεροσυλία, στΙς

άρχές του 170υ αΙώνα, ίσως μπορουσαν άκόμη νά νιώ-Doυν κάποια έπιείκεια για τη φιλελεύitερη σκέψη του η τα έλευ{tέρια ήttη του· δμως ό σοδομίτης που κάψανε το 1726 στην πλατεία

της Greves, ηταν δ παλιος διαμαρτυρόμενος που εΙχε χρηματί­ σει δόκιμος μοναχος στό τάγμα των Καπουτσίνων, rnELtQ εΙχε

γίνει έβραίος καΙ τελικά, σύμφωνα μέ τους tσχυρισμoυς τών κατηγόρων του, μωαμε{tανός. Στην πρώτη περίπτωση, δ ~κλυ­ τος βίος l.uτλα πρόδινε καΙ υποδήλωνε τη {tρησκευτικη πλάνη. Άλλα δεν τΟν itεωρoυσαν αΙτία της πλάνης αύτης, ούτε καΙ

κύρια αΙτίαση του κατηγορητήριου. Στη δεύτερη δμως, αρχί­ ζουν νά καταηέλουν μια νέα σχέση {tρησκείας καΙ ή{tικης: εδώ

ή άπουσία πίστης βασίζεται άποκλειστικα στΟν ~κλυτo βίο. Κι

οί καταδίκες σ' αύτΟν {tα στηριχτουν. <ο κίνδυνος πια δεν εΙναι {tρησκευτικός, άλλα ή{tικός. Ή πίστη όπλά άποτελεί υποστή­ λωμα της ή{tικης τάξης· γι' αύτό καί στέκουν άγρυπνοι άπο πάνω της. Για τΟν άitεo η τΟν άσεβήι που γίνεται -ϋποπτος για συναισ6ηματική άδυναμία, για Ικλυτη ζωη πολυ περισσότερο άπ' δ,τι για lλλειψη πίστης, ή tγκάitειρξη {tα παίξει τό ρόλο του TJ{tLxoij μεταρρυ{tμιστηι που {t' άποβλέπει σΙ f"να πιό συμμορφω­ μένο πλησίασμα της άλήitειας. <Η tγκάitειρξη παρουσιάζει μιαν

όλόκληρη πλευρά σχεδΟν παιδαγωγική, που τη διαμορφώνει

τελικα σ' f"να ε{δος κάτεργου της αλήitειας: πρέπει να έπιβάλει

lvav TJ{tLκO καταναγκασμό, 000 χρειάζεται αύστηρό, ώστε ή φώτιση να γίνει άναπόφευκτη: «θά 'itελα νά 'βλεπα lvav άνitρωπo νηφάλιο, μετρημένο, ό.Υνό, lσoρρoπημένo, να λέει δτι δέν υπάρχει itεός τουλάχιστον {tα μιλουσε χωρΙς Ιδιοτέλεια·

δμως lνας τέτοιος άν6ρωπος εΙναι τελείως άνύπαρκτος»"Ό Για καιρό, μέχρι τΟν Holbach καΙ τΟν Helvetius, ή κλασική έποχη {tά 'ναι πεισμένη δτι, αν αύτΟν που λέει δτι δεν υπάρχει θεός τον κάνεις νηφάλιο, μετρημένο καΙ άΥνό, {tiI του άφαιρέσεις κά{tε ιδιοτέλεια που όδηγεί σέ τέτοιες δηλώσεις κι ltot {tα τΟν

δδηγήσεις ατήν άναΥνώριση της ύπαρξης τοίί θεου. Κι εδώ ~χoυμε μιαν άπο τΙς μείζονες σημασίες της tγκάitειρξης.

76

Ό τρόπος που χρησιμοποιούν την έγκά-6ειρξη προδίδει lva παράξενο κίνημα [δεών· σύμφωνα μ' αύτό όρισμένες μορφtς έλευ"ftερίας της σκέψης, όρισμένες άπόψεις της λογικής -6' άποδoftούν στόν παραλογισμό. ΣτΙς άρχtς τοi) 170υ αtώνα, ή

έλευ"ftεριότητα ιδεών δεν ~ταν άποκλειστικα και' μόνο lνας όνατέλλων όρ&λογισμός: μαρτυροi)σε έξίσου και' μιαν άVΗσυ­ χία μπρός ατή διαπίστωση ένός παραλογισμοi) μtς ατήν ίδια τη

λογικη -~ναν σκεπτικισμό που άνnκείμενό του δεν ~ταν ή γνώση καί τα δρια της γνώσης, άλλα όλόκληρη ή λογική: «Ή

ζωή μας δλη, δν τό καλοσκεφτοi)με, εΙν' ~νας μύ&ς, ή γνώση

μας μια άνοησία, οΙ βεβαιότητές μας παραμύ-6ια: κοvtολογίς, ό

κόσμος όλάκερος δεν εΙναι παρα μια φάρσα. μια συνεχης κωμωδία»]]. Δεν εΙναι δυνατό να όρίσουμε τα σύνορα άνάμι:σα

ατή γνώση και' στην τρέλα· εΙναι μπλεγμένα ot μιαν όκαταλαβί­ στικη ένότητα. δπου μπορείς άτέλειωτα να τα συγχέεις άναμι:­ ταξύ τους: «Και' τό πιό άλαφρόμυαλο πράγμα κλείνει πάvtα μέσα του μια σημασία· δεν ύπάρχει τρέλα που να μην περνιέται

για σοφία, φτάνει να την καλομι:λετήσεις». Άλλά, αν και' συνειδητοποιούν δη ή λογικη διαρκώς διακυβεύεται, διόλου δεν '3εωροi)ν μάταιη την άναζήτηση μιας τάξης ή'3ικής, ένός μέτρου. μιας ισορροπίας τών πα'3ών που νό. ΈΓΓUαται την εύτυχία έφαρμόζοvtας την άστυνόμευση της καρδιας. την ένότητα αύτη

ftCt

τη σπάσει ό 170ς α[ώνας, πραγματοποιώvtας

την μι:γάλη ούσιαστικη τομη άνάμι:σα στη λογικη και. στΟν

παραλογισμό· κι ή έγκά"ftειρξη

-6'

άποτελέσει ~κφρασή της, στό

"ftεσμικό έπί.πεδο. Ή έλευ"ftερι6τητα [δεών τών άρχών τοi) αιώνα, '3ραμμένη άπ' τη γεμάτη άVΗσυχία έμπειρία της συνύ­ παρξης αύτών των δύο καί, συχνά, της ταύτισής τους, πράγματι έξαφανίζεται· μέχρι τό τέλος τοi) 180υ αΙώνα ftα ύπάρχει πια

μοναχα

ot

δυό μορφtς χωριστές, ξένες τη μια στήν ω..λη: άπό τη

μια μερια ftά 'χουμε την προσπάftεια της λογικής να διαμορφω­

ftεί σ' ~ναν όρ&λογισμό, για τόν όποίο κά'3ε παραλογισμός '3' άποκτα χαρακτήρα άνορ&λογικό· κι άπό την ωη, -6ά 'χουμε lvav παραλογισμό τών συναισδ-ημάτων, που ftα γονατίζει τα έπιχειρήματα της λογικής κάτω άπ' την παράλογη λογική του. Φωτισμένο πνεi)μα κι έλευ"ftεριότητα στό 180 αιώνα βαδίζουν πλάι πλάι, δίχως δμως να συγχέοvtαι. Ή έγκά"ftειρξη, σύμβολο διαχωρισμοi), δεν Eirvooi)OE διόλου την έπικοινωνία τους. Ή έλευ-6εριότητα, στην έποχη τοi) -Dρίαμβoυ των Φώτων, ~ζησε μια ζωη προδομένη, κυνηγημένη, μtς στήν άφάνεια, μια ζωη σχεδόν άVΎπαρκτη πρΙν ό Sade γράψει την lustine καί, κυρίως, την luJiette, σαν lvav ύπέροχο λίβελλο ενάvtια στους «φιλόσο­

φους» και' σαν πρώτη ~κφραση μιας έμπειρίας πού, σ' όλόκληρη τη διάρκεια τοi) 190υ αΙώνα, κλεισμένη πίσω άπ' τους τοίχους

της έγκά"ftειρξης, δεν εΙχε γνωρίσει άλλο χαρακτήρα fξω άπ' τόν

77

αστυνομικό.

Ή

tλευ'6t:ριότητα lχει γλιστρήσει τώρα κι αύτη άπ' την

πλευρα τού

παραλογισμού.

Πέρ' άπό κάποια έπιφανειακή

χρήση της λέξης «φιλόσοφος», συστηματική φιλοσοφία της tλευδεριότητας στό 180 αιώνα δhι υπάρχει. Τόν δρο τόν βρίσκουμε χρησιμοποιημένο συστηματικα μόνο στά μητρώα της tγκάδειρξης. Ό δρος δε σήμαινε ακριβώς ουτε tλευ'6t:ρία στη σκέψη, ούτε έλευ'6t:ρία στά ηi}η' σήμαινε αντί'6t:τα σκλαβιά,

μια λογικη σκλαβωμένη, υποδουλωμένη στα πάi}η και στό

συναωi}ημα. Μια τέτοια tλευ'6t:ριότητα εΙναι τελείως ξένη πρός

την έλευδερία btλΟ'Υης, την άπαραίτητη σε κά'6t: λογική που tQEUVCi' αντί'6t:τα, μιλά μονάχα για υποδούλωση της λογικης στη σάρκα, στό χρημα, στα πάi}η' κι δταν δ Sade, γιά πρώτη φορα στόν 180 αιώνα, δα έπιχειρήσει μια συστηματική δεωρία

της tλευδεριότητας, που ή ϋπαρξή της μέχρι τότε εΙχε μείνει μισοκρυμμένη, tκείνο που δα tξάρει δά 'ναι ακριβώς αύτσς ό

σκλάβος' ό ακόλαστος που μπαίνει στην 'Εταιρεία των φιλων τού Έγκλήματος όφείλει να διαπράξει «ακόμη και τις πιό άποτρόπαιες πράξεις ... υπακούοντας και στην πιό μικρή έπι-

~μ~ςΤ~~:λ~r~ν :Ζ~~·~~ια:~~~~ΟJτ?~r~~σ;:c:αδ:Τ~Ι:~ tλεύδεροι, δτι δντας δεμένοι μ' όλυσίδες άπ' τους νόμους της

φύσης, «εΙναι δλοι σκλάβοι αύτών τών νόμων». Ή tλευδεριό­ τητα στό

180 αιώνα

σημαίνει: χρήση μιάς λογικης αλλοτριωμέ­

νης άπ' τους παραλογισμους της καρδιάς. Γι' αύτό καΙ δεν εΙναι παράξενο που τοπο'6t:τούν πλάι πλάι, δπως Ικανε δηλαδη ή έγκάδειρξη της κλασικης έποχης, τους «tλεU1'}εριάζοντες» καΙ τους υπόλογους για δρησκευτικη πλάνη: προτεστάντες η έπινο­ ητες κάποιου νέου συστήματος. τους έπιβάλσυν τους tδιoυς κανόνες διαβίωσης καΙ τους άντιμετωπίζουν σαν δμοιες περι-· πτώσεις γιατί, και τους μεν καί τους δέ, ~νας παρόμοιος ήδικσς

ξεπεσμός τους δδήγησε στην αρνηση της αλή'6t:ιας. Ή γυναίκα έκείνη άπό την Dieppe, που αναφέρει ό d' Argenson, εΙν' άραγε

tλευδερίων ήδών η προτεστάντισσα; «ΕΙμαι βέβαιος δτι ή γυναίκα αύτή, που υπερηφανεύεται γιά την άδιαλλαξία της,

εΙναι υποκείμενο χειρίστου είδους. Έπειδη δμως δσα της προσάπτουν δεν αρκούν για νομική δίωξη, βρίσκω πιΟ δίκαιο και βολικό να την κλείσουμε για λίγο καιρό στό Γενικό Νοσοκομείο' tκεί δα τιμωρηδεί για τα κρίματά της, άλλά δα βρεί και τiιν εύκαιρία ν' ανανήψει».

π:;:~~~~;ν ~~~~α:;Jι~~~rν:~~~~~:;~~:~~~δ~ά~~~ tδώ λοιπόν δά τόν συσχετίσουν με την άνηδικότητα και τΙς

ανωμαλίες της. Οί α-Dυρoστoμίες της τρέλας δα φανούν πια σαν υποδούλωση στα πάi}η. Κι ακριβώς άπσ μια τέτοια ήδική χροια

78

-6ά γεννη'ftεί κι tι νέα σημαντικη φάση στην έμπειρΙα της τρέλας: μια τρέλα που δεν άκολου'ftεί τόν έλεύ'ftερο δρόμο της φαντασί­

ας της, άλλα ξεπερνά την άπαγορευτικη γραμμη που χωρΙζει τόν 5:v'ftρωπο απ' την καρδιά του, τα πάtl-η του καΙ, τελικά, άπ'

την αv6"ρώπινη φύση του. Για μεγάλο διάστημα ό παράφρονας κουβαλούσε τη ρετσινια τού άπάv&ρωπου, τώρα 'ftcl τόν πούν πιό αv&ρώπινο, πιό πιστό στι)ν ανθρώπινη φύση. Θα πούν δτι ό παραλογισμος άφήνει τόν av&QOOΠo Ιρμαιο στο φυσικό έαυτό του. Βλέπουμε λοιπον δτι ό παραλογισμος άρχΙζει lμμεσα ν' άποκτα τη σημασία πον 'ftcl πάρει τελικα στόν 190 αΙώνα, tι 'ftεωρία της εξέλιξης: αποτελεί την άλήfu:ια τού

h-oo

άv6"ρώπου, άλλά ίδωμένη μοναχά από την πλευρά των lνστι­

κτων, τών συναισtl-ημάτων καί των έπι1'Jυμιων, δηλαδη των πιο άδρών καί πιό πιεστικών μορφών της φύσης του. Ό παραλογι-

~r.,~~~ύύν~iοόν~η~ίφ~~σ~g~~~~;~r:~τtδ~~:~~~Jι:~;

'Έτσι βέβαια μπορέσαμε νά κλείσουμε τον παραλογισμό στα καλούπια ενός φυσικού ντετερμινισμού. Δεν 'ftcl πρέπει δμως να

~~~:~μ~ ΙS;λε~~~~~~;Ι;~Z,ό ~~~~~α~φ:ιx ε~z~:~~~ι,::ε~

ελευfu:ρία πνεύματος, εξελίχτηκε σε πρότυπο και' πρώτη έμπει­ ρΙα πνευματικης όλλοτρίωσης. Ή έγκά'ftειρξη, σαν fu:σμός, δεν εχει τίποτε άλλο που νά της προσδίδει ενότητα, πέρ' άπ' τόν «αστυνομικό» της χαρακτήρα. Άλλα ούτε καί

ίατρική, ψυχολογικη η ψυχιατρικη συνοχη

διαθέτει, πράγμα όλοφάνερο, εφόσον δεχτούμε φυσικά νά την αντιμετωπίσουμε χωΡi.ς άναχρονισμούς. Κι ώστόσο μονάχα μια πολιτικη κριτικη

'ftcl

μπορούσε νά τη δεί σάν μια αύ{tαιρεσία

της εξουσίας. Στην πραγματικότητα, δλες αύτες οί διαφορετι­ κες επιχειρήσεις πον μετα{tέτουν τά σύνορα της ή{tικότητας, που κα'ftιερώνουν νέες απαγορεύσεις, χαλαρώνουν τΙς καταδί­ κες η κλείνουν τις πόρτες στο σκάνδαλο, δλες αύτες οΙ

έπιχειρήσεις διατηρούν πιστά μιάν ύπολαv&άνουσα συνάφεια' μια συνάφεια πον δεν όνήκει στό χώρο της δικαιοσύνης η της

επιστήμης' ε{ναι tι πολυ πιο εμμεση συνάφεια που δημιουργεί μια κοινη αντίληψη. Αύτο που tι έγκά'ftειρξη κι οί εύκίνητες πρακτικές της σχεδιαγραφούν στι)ν επιφάνεια των fu:σμων,

εΙναι fνας πίνακας με κοινο 'ftέμα τον παραλογισμό, δπως τον βλέπει tι κλασικη εποχή. Ό Μεσαίωνας, tι Άναγέννηση ε{χαν νιώσει την άπειλη της παραφροσύνης στραμμένη ένάντια σ' δλα τά eίI'ftQaUOTa σημεία τού κόσμου, που τους τρόμαζε καί τους

προκαλούσε, κάτω απ' την ίοχνη έπιφάνεια της φαινομενικότη­ τας των πραγμάτων' κυρίευε τις νύχτες τους' βασίλευε σ' δλους τους μύ&υς τών ζώων καί σ' δλες τις Άποκαλύψεις της φαντασίας τους. Μά ετσι,

000 πιο παρων

καΙ έπίμονος γινόταν

79

ό κόσμος της παραφρoσύvης, δλλο τόσο γινόταν καί πιό δύσκολα αντιληπτός' τΟν νιώ{}αν, τΟν συλλαμβάναν, τΟν ανα­ γνώριζαν ΠΡi.ν ακόμη καταπλεύσει' τΟν όνειρεύονταν καί τόν προέκτειναν ατέλειωτα μες στα τοπία της αναπαράστασης. ΤΟ νιώσιμο δμως της τόσο κoντινίjς παρουσίας του, δεν σήμαινε

αντίληψη' ~ταν lνας όρισμένος τρόπος να νιώ'6ουν τΟν κόσμο σ' δλες του Τi.ς διαστάσεις, που fδινε τόνο άλλιώτικο στην κά{}ε αντίληψη. Άντί'6ετα ή έγκάth:ιρξη άποσπά τΟν παραλογισμο άπο τα τοπία δπου πάντα σύχναζε αλλα κι άπ' δπου πάντα

ξεγλιστρούσε. ΤΟν άποδεσμεύει έπίσης άπό τ' αφηρημένα του διφορούμενα πού, άπ' την έποχη τού Montaigne κι &ς τη λόγια έλευ'bεριότητα, τΟν fμπλεκαν άπαραίτητα στα παιγνίδια της λογικής. Τώρα με την έγκά'bειρξη, ό παραλογισμός βρίσκεται

άπOΓUμνωμένoς: άπOΓUμνωμένoς άπο τα τοπία δπου ~ταν πανταχού παρων -και συνεπώς τώρα πια έντοπισμένος σ' lνα καί μοναδικό' άπOΓUμνωμένoς κι άπό τα διαλεκτικά του διφορούμενα κι άρα στριμωγμένος σε μια καί μόνη, συγκεκρι­ μένη παρουσία. 'Έτσι {}ά 'χουν παρ-bεί οΙ αναγκαίες άποστά­

σεις, για να γίνει πλέον αντικείμενο αντίληψης. Άλλα σε ποιόν όρίζοντα τΟν προβόλλουν; Προφανώς, στόν όρίζοντα μιάς κοινωνικής πραγματικότητας. Άπό τό 170

αΙώνα καί μετά, ό παραλογισμος γίνεται ή μεγαλύτερη φοβέρα στΟν κόσμο· κι έπίσης παύει ν' άποτελεί τη φυσικη διάσταση τών περιπετειών της λογικής. >Αποκτά τό χαρακτήρα ένός

~~:,~~~υ =~Oγ~ρ~~~ ~l~~::d~ ~Ι;:~τ:0lι~~; ~~~ τα προϊόντα και τη γλώσσα τού αν3ρώπου, για τη λογική του καΙ. τη γη δπου πατούσε, τώρα άποκτά πρόσωπο αν3ρώπου. "Ή,

καλύτερα, αν3ρώπων. οι ανορΜλογοι άν3ρωποι εΙναι αν3ρω­ ποι που ή κοινωνία αναγνωρίζει κι άπομονώνει: ανάμεσά τους

εΤναι ό tλευ-bεριάζων, ό ασωτος, ό όμοφυλόφιλος, ό μάγος, ό αυτόχειρας, ό ά-6εος. ΤΟν παραλογισμο αρχίζουν πια να τΟν μετρούν σαν μια έκτροπη άπό την κοινωνικη νόρμα. Μα τάχατες, μήπως πρόσωπα πάλι δεν είχαμε καί στό Πλοίο τών

:~~~r~~~~~J~ΌΟύ αl~O~ι~~~~~υδbια~~σ:~~~~ ::~~~~

ί;~~Ι:~~~~=?:a~~;δ~~~:~~τL~~~~~πε~~~~J~~~ τητα, ή StuJtifera Navis στο κατάστρωμά της κουβαλά πρόσωπα

με χαρακτήρα αφηρημένο, διάφορους χαρακτηρες της ή-6ικής: το λαίμαργο, τό φιλήδονο, τΟν ασεβή, τΟν ξιπασμένο. Κι liv

τους τοπ0-6έτησαν με τη βία ανάμεσα στο τρελό πλήρωμα για

~να ταξίδι δίχως γυρισμό, εΙναι γιατi. βρέ6ηκαν δαχτυλοδει-

c:

%~~:~ε;~~ oί;:ναιi~:.μ~νΙ;~ρ~;~~iclν~~ hαΚOπύρ~:~ 80

συγκεκριμένο, που ξεχωρίζει σ' fναν πραγματικό κοινωνικό χώρο, που κρίνεται καΙ καταδικάζεται από την κοινωνία στην όποία άνήκει. Νά λοιπΟν ή ουσία: ή τρέλα άνήκειπια προνομι­ ακα κι αποκλειστικα σ' fναν καΙ μόνο xqLvooνLxb χώρο· σχεδόν από τη μια στιγμη στην άλλη (σε λιγότερο από πενήντα χρόνια σ' όλόκληρη την Ευρώπη) την κλείνουνε μέσα σε δρια δπου ό καf}ένας μπορεί να την άναγνωρίσει καΙ να την καταγγείλει -αύτην που γυρόφερνε σ' δλα τα σύνορα, που σύχναζε λαf}ραία

στα

πιό

γνώριμα λημέρια τού

αv6ρώπου·

τώρα

μπορούν μονομιάς να την ξορκίσουν στό καf}ένα απ' τα πρόσωπα που ένσαρκώνεται, με τα δπλα της τάξης καΙ των προληπτικών μέτρων της αστυνομίας.

UΟλ' αύτα μπορούν να χρησιμέψουν για να προσδιορίσουμε, σε μια πρώτη προσέγγιση, την κλασικη έμπειρία τού παραλογι­ σμού. την έμπειρία αυτη -f}ά 'ταν ανόητο να την έρμηνέψουμε σαν αποτέλεσμα της έγκάikιρξης, αφού ακριβως ή έγκάt}ειρξη, με τόν tδιόρρυt}μο χαρακτήρα της, Ιρχεται να έπισημάνει δτι ή

έμπειρία αύτη εΙχε ~δη άρχίσει να διαμορφώνεται 12 • Για να φτάσουν στό σημείο να καταγγέλουν τους παράφρονες σαν ((άλλότριους» μες στΟν τόπο τους, t}ά 'πρεπε ή πρώτη έκείνη αλλοτρίωση, που ξερριζώνει απ' τόν παραλογισμό την δποια

αλή-&εια του και τΟν φυλακίζει σ' fναν μονοδιάστατο κοινωνικό χώρο, νά 'χει κιόλας btLtEvxt}Et. Κάτω απ' δλες αυτες τΙς πολύπλοκες αλλοτριώσεις, που τόσο ανετα άφήνουμε να περι­ πλέκουν την Μοια της τρέλας, ύπάρχει μια τουλάχιστον αλλοτρίωση: ή κοινωνία, που μια μέρα χαρακτήρισε τους τρελους σαν «άλλοτριωμένους» ο, αύτη πρώτη δέχτηκε ν' αλλο­ τριωt}εί ό παραλογισμός· αύτη δέχτηκε να τόν έξορίσει και να τόν φιμώσει. 'Αλλοτρίωση: λέξη πού, έδώ τουλάχιστον, t}ά

'πρεπε να μην εΙναι όλότελα μεταφορική. 'Οπωσδήποτε πάντως γυρεύει να έπισημάνει τη στιγμη που ό παραλογισμός ΙΠαψε νά 'ναι μια γενικη έμπειρία όλόκληρης της περιπέτειας της αv6ρώ­ πινης λογικής, καΙ βρfflηκε περιχαρακωμένος καΙ σχεδόν απομονωμένος, σε κατάσταση δχι πια αv6ρώπου, άλλα πρά­ γματος. Κι Ιτσι δεν μπορεί πια ν' αναζωπυρώνει τη μυστικη ζωη τού πνεύματος, ουτε και να τό συντροφεύει σαν μια μόνιμη απειλή. τΟν τοπο-f}ετούν σε απόσταση· καί, στην έπιφάνεια τού κοινωνικού διαστήματος, την απόσταση αυτη δχι μονάχα τη συμβολίζουν, αλλα κυριολεκτικα την έξασφαλίζουν οί τοίχοι της έγκΜ,.ρξης.

81

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Οί παράφρονες 'Από τότε που ίδρύt}ηκε το Γενικό Νοσοκομείο, άπό τότε πού ανοιξαν στη Γερμανία τα πρώτα αναμορφωτήρια καί μέχρι το τέλος τού 180υ αιώνα, ή κλασική Εποχή μαντρώνει. Μαντρώνει άδιόκριτα άπολωλότες, παραλυμένους, fκφυλους, fκλυτους πατέρες, ασωτους υΙούς, τούς βλάOψτlμoυς, δσους «bι:ι'δυμoυν ν' ανανήψουν», τους ακόλαστους. Και μέσ' άπδ τέτοιες κατηγό­

ριες. κι άπ' αυτες τις παράξενες συμπαιγνίες, διαγράφεται το προφίλ που -0-' άποκτήσει ή δικιά της ~μπειρ(α για την τρέλα. 'Ωστόσο, σε κα{}ένα άπ' τα Ιδρύματα αυτά, βρίσκουμε έπιπλέ­ ον και μια στρατια τρελών. Περίπου το lνα δέκατο των &.νbρώπαιν που συλλαμβάνονται στο Παρίσι για να κλειστούν

στό Γενικό Νοσοκομείο, άποτελείται άπό τούς «φρενοβλα­ βείς», τούς άνbρώπoυς σε κατάσταση «άλλοφροσύνης», τους «παράφρονες», tκείνoυς πού «τούς lχει όλότελα σαλέψει».1 Άνάμεσα σ' αυτσύς καί τούς άλλους, δεν υπάρχει σημάδι διάκρισης. ~Aν παρακoλoυt}ήσoυμε το νημα των μητρώων

εΙσαγωγης,

'6-0.

διαπιστώσουμε δτι lνα δμοισ εΙδος εύαι,σθ-ησίας

τούς σημάδεψε, μιά παρόμοια χειρονομία τούς παραμέρισε. ~ Ας άφήσουμε στούς άρχαιολόγους τής Ιατρικης την προσπά­ '6-εια νά προσδιορίσουν αν ~κείνoς πού fμπαινε στο ΓενικΟ Νοσοκομείο γιο. «διατάραξη τών ή'6-ών» η επειδη «φέρt}ηκε ~άναυσα στη γυναίκα του» η δοκίμασε συχνά ν' αυτοκτονήσει,

~ταν άρρωστος η υγιής, φρενοβλαβής η έγκληματίας.

Δεν -οα πρέπει ώστόσο νά ξεχναμε δη οί «παράφρονες» εΙχαν, σαν τέτοισι, μιαν ιδιαίτερη '6-έση στδν κόσμο της έγκά'6ειρξης. Δε φτάνει νά πούμε δη τούς μεταχειρίζονταν σαν ποινικούς

κρατούμενους, για να συμπεράνουμε τη νομική τους υπόσταση. Ή γενικη εύαισt}ησία μπρος στδν παραλογισμο φαίνεται να πα'6-αίνει εΙδικες μετατροπίες σχεηκα με την τρέλα στην κυρισ­

λεξία της, καί πού άφoρoiίν σ' αύτούς πού ό κόσμος όνομάζει, χωρίς συγκεκριμένη σημασιολογικη διάκριση, φρενοβλαβείς, μυαλά άλλοπαρμένα η σαλεμένα, φαντασιόπληκτους, παρανοϊ­

κοίις.

83

Αύτη ή είδικη μορφη εύαισ'6ησίας χαράζει τό Ιδιαίτερο πρόσωπο που ~α πάρει ή τρέλα στόν κόσμο toii παραλογισμοii. ΚαΙ πρώτ' άπ' δλα άφορα στό σκάνδαλο. Στην πιό γενικη μορφή της ή έγκά~ει.ρξη έρμηνεύεται, τουλάχιστον δικαιολο­ γείται, άπό τη ~έληση ν' άπoφευχ~εί τό σκάνδαλο. Και μάλιστα

ii

~ςγ~:~gη~~~~~~τ;'~~iiΚ:~~~~~ ~~~~α~ν;;κ~~~fπ?τέ:έ~ ψει στίς μορφες toii παραλογισμοii να βγαίνουν tλεύ~ερα στό φώς της μέρας, γιατι ή δημόσια κατακραυγή Ιδινε στό κακό τη

δύναμη

toii

παραδειγματισμοii καί της έξαγορας. Ό

Gilles de

Rais, που τόν 150 αΙώνα κατηγορή'6ηκε για «αίρετικός, ίερόσυ­ λος, μάγος, σοδομίτης, ξορκιστι)ς κακών πνευμάτων, μάντης, δολοφόνος ά~ώων, άποστάτης της πίστης, είδωλολάτρης, έργά­ της κακών για την παρεκτροπη άπό την πίστη», στό τέλος 6

ίδιος όμολόγησε τα έγκλήματά του, «που εΙναι άρκετα για να ~ανατώl?οuν

10.000

ο.ν6'ρώπους», σ' Ιξομολόγηση έκτός δικα­

στηρίου, καί μπρός στό δικαστήριο bτανέλαβε την 6μολογία του στα λατινικά· lπειτα, άπό μόνος του ζήτησε «να δημοσιευ­ τεί ή όμολογία του σε γλώσσα όμιλούμενη, γιο. να τη διαβάσουν δλοι οί παρόντες πού, ώς bτί τό πλείστον, δtν γνωρίζουν λατινικά, &οτε να ταπεινωtreί περισσότερο και να κερδίσει εύκολότερα την άφεση άμαρτιών καΙ τη χάρη toii eEoii, για την άναίρεση των άμαρτημάτων που διέπραξε». Στη δημόσια δίκη ή [δια 6μολογία bταναλαμβάνεται μπροστα στό πλήi}oς: «6 Πρόεδρος toii ζητα να περιγράψει με κά~ε λεπτομέρεια τα έγκλήματά του, και ή ντροπη που ~ά 'νιωtre ~α toii &λάφρωνε την μετα~ανάτια τιμωρία». Μέχρι τόν 170 αΙώνα τό κακό, στΙς

πιό βίαιες κι άπάν6'ρωπες μορφές του, τιμωρείται μ6vo tφ6σOY βγεί σrό φώς. Μόνο τό φανέρωμα μπορεί να ισoστα~μίσει τα σκότη τού κακού καΙ γι' αύτό τιμωρίες κι όμολογίες γίνονται πάντα σε χώρο δημόσιο. Τό κακό πρέπει να διαγράψει ~αν κύκλο που δtν γίνεται να κλείσει παρα με τη δημόσια 6μολογία καΙ τό φανέρωμα, πρΙν παταχ~εί, όλοκληρωτικα πιά, με την τιμωρία.

Άντί~ετα ή έγκάfh:ι.ρξη μαρτυρά μια μορφη συνείδησης πού, μπρός ατό άπάν6'ρωπο, δtν μπορεί να νιώσει παρα ντροπή.

Ύπάρχουν μορφες τού κακού που ε{ναι μολυσματικες καΙ που ή δημοσιότητα τΙς πολλαπλασιάζει άπεριόριστα. Μόνο με τη λησμονια μπορούν να bιλείψoυν. Για μια περίπτωση δηλητηρι­ ασμού 6 Pontchartrain δtν διατάζει δημόσια δίκη, άλλα τη μυστικότητα τού άσυλου: «Έπειδη τα στοιχεία που δια~έτoυμε

δtν ένδιαφέρουν τό σύνολο των κατοίκων τού naewLoii, 6 8ασιλιας δtν btρινε άναγκαίο να γίνει ή δίκη μπροστα σε κοινό, και μάλιστα μπροστα σε πολλους που !χουν διαπράξει

έγκλήματα έν άγνοία τους,

84

ii σ' άλλους που το. διέπραξαν μόνο

έπειδη το βρήκαν ενχολο' ή Α ύτο'ίί Μεγαλειότης lλαβε την άπόφαση αύτη ό.χόμη πω πρ&ιh.ιμα, έπειδη πιστεύει άπόλυτα

δτι ύπάρχουν δρι.σμένα είδ,! έγκλήματος πού itl:ι πρέπει να λησμονούνται πάση "όυσία».- Πλάι στόν κίνδυνο τού κακού

παραδείγματος, χι άλλοι λόγοι ~σαv άρκετοΙ για. να μαντρώ­ σουν ~vα ατομο: ή οΙχΟΥενειαχη τψη καΙ ή ftρησχεία. Νά γιατί ~στειλαν ~ναν παπα. στό Saint - Lazare: «'Ένας αv&ρωπος της tΧκλησίας σαν χι αύτόν,

{tCz.

πρέπει να κρυφτεί

με κά{tε

έπιμέλεια, για να σω~ί ή τιμη της έκκλησίας καί τού κλήρου».

fta

Προς το τέλος τού 180υ αΙώνα δ Malesherbes ύπερασπιστεί την l:γκάtkιρξη σαν fνα δικαίωμα των οΙκογενειών που i}έλουν να

γλιτώσουν

Μ' την

άτίμωση.

«'Εκείνο πού

άποκαλονν

χυδαιότητα, ό.VΉκει στην κατηγορία των πράξεων που ή δημό­ σια τάξη δεν μπορεί να ύποφέρει ... Ή τιμη μιας οΙκογένειας

φαίνεται δτι άπαι τεί να έξαφανίζεται άπο τα μάτια τού κόσμου δποιος κατάφερε με τα αΙσχρά του "ί-6η να κάνει τους γονείς του να κοκκινίσουν». Κι αντίστροφα, μόλις ό κίνδuνoς τού σκάνδα­

λου άπoμαXΡtJV"ft-εί, καΙ 'Εκκλησία κι οΙκογένεια δεν lχoυν ψόβο, δίνεται ή διαταγη άπελειrDέρωσης. Ό αββας Bargede

ήταν κιόλας έγκά'θειρκτος άπο καιρό' ούδέποτε τΟν αφησαν να βγεί, παρόλες τΙς έπίμονες παρακλήσεις του' νά δμως που τα γηρατεια κι ή έξασ6tνιση χόψαν τΙς πι'6ανότητες για σκάνδα­

λο: «Κατα τα άλλα, εΙναι παράλυτος», γράφει δ

d' Argenson:

«Δεν μπορεί οuτε να γράψει οuτε και να ύπογράψει' φρονώ πώς '6ά 'ναι πράξη δίκαια και φιλάνi}ρωπη να τΟν αφήσουμε έλεύ'θερο». Κά'θε μορφη κακού λoLΠOν που συγγενεύει με τΟν παραλογισμό, fta πρέπει να καταχωνιάζεται. Ό κλασικισμος δείχνει μεγάλη αΙδημοσύνη μπρος στο «CΙΠάνi}ρωπo», τέτοια που ή 'Αναγέννηση ποτέ της δεν την hιιωσε.

Άλλα σ' αύτο το καταχώνιασμα ύπάρχει μια εξαίρεση' ε{ναι

ή τυχη που έπιφυλάσσουν στους τρελούς.l Ύπηρχε αναμφίβολα μια παμπάλαιη oυνήfttLa στο Μεσαίωνα, να έπιδεικννουν τους

φρενοβλαβείς. Σε μερικα Narrtίirmer της Γερμανίας, εΙχαν βάλει καγχελωτα παρά"όυρα για να μπορεί χανεΙς να Ιδεί

άπόξω τους τρελους που "σαν δεμένοι μέσα. "Έτσι προσφέραν

~να ftέαμα στΙς πύλες τών πόλεων. ΤΟ πιο παράξενο ε{ναι δτι

αύτο το ftttμo δεν εΙχε εξαφανιστεί δταν fxλtιoav οΙ πύλες τών ασυλων, άλλ' αντΙ'θετα αναπτυχ-6ηχε κι άπόκτησε χαρακτήρα σχεδΟν 'θεσμικό, στο Παρίσι καΙ στο Λονδίνο. "Αν δώσουμε βάση σε μιαν fκ'θεση που παρουσιάστηκε στη Βουλη τών Κοινοτήτων, ακόμη και το 1815 στο φτωχοκομείο της Bethleem rδειχναν τους μανιακους γιΔ fνα πέννυ κάftε Κυριακή. ΤΟ ετήσιο εlσόδημα που άπόδιναν οί έπισκέψεις αύτού τού είδους, rφτανε σχεδΟν τΙς 400 λίρες: χοντολογίς, σύμφωνα με τον ανάλογο λογαριασμό, οί έπισχέψεις fφταναν τον άπί'6ανο

85

αρι'6μό τών 96.000 τη χρονιά. 4 Στη Γαλλία, ό περίπατος στην Bicetre καΙ τό -6-έαμα τών τρελών παραμένουν, μέχρι την 'Επανάσταση, μια &.πό τις πιό συνη-6-ισμένες κυριακάτικες διασκεδάσεις τών άστών της Rive Gauche. Ό Mirabeau, στΙς

Σημειώσεις tvός ...Α wλοv ταξιδιώτη, αναφέρει δτι τούς τρελούς της Bicetre τούς Ιδειχναν «σαν περίεργα ζώα, στόν πρώτο χωριάτη πού -6-ά 'δινε μιά δεκάρα». Βλέπουμε τΟν φύλακα να δείχνει το-υς τρελο-υς δπως δείχνουν στα πανηγύρια τΙς μα"ίμού­

δες~. Μάλιστα μερικοι δεσμοφύλακες elxav διακρι-&ί γιατί κατάφερναν να το-υς βάζουν να κάνουν χίλιες πιρουέτες κι ακροβατικά, με λίγες μόνο καμουτσικιές. Ή μόνη βελτίωση πο-υ

Ιφερε τό τέλος τού 180υ αιώνα ~ταν δτι την φροντίδα της έπίδειξης τών τρελών την ανά-&σαν σ' ίίλλους τρελούς, σαν νά '-6-ελαν να δώσει ή τρέλα μόνη της στόν έαυτό της δείγματα για

τό τί

elvat.

«''Ας μήν συκοφαντούμε διόλου την ανttρώπιvη

φύση. Ό . .ΑΥΥλος ταξιδ~της ~ει δίκιο να -&ωρεί την έπίδειξη τών τρελών σαν έκδήλωση τών πιό &.πάνttρωπων ανttρώπων. 'Όμως τό 'χουμε κιόλας πεί: δλα τα πράγματα ~oυν κι fνα

καλό. ΓιατΙ οι ίδιοι τρελοί, στΙς φωτεινες στιγμές τους, αναλαμ­ βάνουν μονάχοι τους να έπιδείξουν το-υς συντρόφους τους, πο-υ καΙ κείνοι με τη σειρά τους -6-0. τούς προσφέρουν τΙς ίδιες ύπηρεσίες. "Έτσι οί φύλακες αύτών τών δυστυχισμένων &.πο­ λαμβάνουν τα κέρδη πού τους &.ποδίδει τό -6-έαμα, χωρίς να

χρειαστεί να δείξουν την αναι.σ6ησία πού διαφορετικα -6-α χρειαζόταν καΙ πού, άσφαλώς, δέν -6-α κατάφερναν ποτε να

διαftέσουν»." Νά λοιπόν που ή τρέλα προβιβάζεται σε -6-έαμα πίσω &.π' τους σιωπηλο-υς τοίχους τών άσυλων καί, πρός μεγάλη Ικανοποίηση όλωνών, γίνεται πια δημόσιο σκάνδαλο. Ό παρα­ λογισμός κρυβόταν μες στη διακριτικότητα τών οίκων έγχά­

-6-ειρξης, ένώ ή τρέλα τώρα βγαίνει στι'ι σκηνη τού -&άτρου τού κόσμου. Με περισσότερο πάταγο &.πό ποτέ. Μάλιστα, την έποχή της Αύτοκρατορίας, τα πράγματα -6-ά προχωρήσουν

ακόμη περισσότερο &.π' δ,τι στό Μεσαίωνα καΙ την 'Αναγέννη­ ση. Ό αλλόκοτος -6-ίασος τού γαλάζιου Καραβιού Ιδινε παρα­

στάσεις, δπου οι -η-60ποιοΙ μιμούνταν το-υς τρελούς' τώρα δμως δέν τούς μιμούνται, άλλα παρουσιάζεται ή ίδια τρέλα έπΙ σκηνης, με σάρκα καΙ οστά. Ό

Charenton,

Coulmier,

ό διευft"Uντής τού

εΙχε οργανώσει στίς αρχες τού 190υ αΙώνα τα

περίφημα -6-εάματα δπου οΙ τρελοΙ τρόφιμοι παίζανε έναλλα­ κτικα τό ρόλο τού ή-60ποιού καΙ τού -&ατη, πο-υ γίνεται κι αύτός -6-έαμα. «Οί φρενοβλαβείς πο-υ παρακoλoιn'}oύσαν αύτες τΙς -&ατρικες παραστάσεις, γίνονταν αντικείμενο προσοχης καΙ

περιέργειας μπρός σ'

lva κοινό έλαφρό κι έπιπόλαιο, καΙ συχνα

γεμάτο κακία. τα παράξενα φερσίματά τους Ιδιναν στούς

παρόντες λαβή για γέλιο καΙ κορο"ίδία καΙ ταπεινωτικό οlκτο».7

86

Ή τρέλα γίνεται καi}αρό i}έαμα σ' αύτόν τόν κόσμο, που δ

μαρκήσιος de Sade i}Q γίνει άρχοντάς του, καΙ που προσφέρε­ ται σαν διασκέδαση στην κα{}αρη συνε(δηση μιας λoγικijς, σίγουρης για τόν έαυτό της. Μέχρι τΙς άρχες τού 190υ αιώνα καΙ μέχρι τη στιγμη που ένοχλή1}ηκε δ Royer - Collard, οί τρελοί παρ~μένoυν τέρατα, δηλαδη όντα, η άvτικείμενα, δακτuλoδει­ κτουμενα.

Ή tyκάi}ειρξη κρύβει τόν παραλογισμό, καΙ προδίνει την ντροπη που γεννα ή άπουσία λογικής' δμως την τρέλα την βγάζει στην κοινη i}fa, τη δείχνει με τό δάχτυλο. ~Aν στην

περίπτωση τού παραλογισμού ή πρόi}εση ήταν να κρύψουμε τό

σκάνδαλο, στην τρέλα εΙναι να τ' οργανώσουμε σαν {}έαμα. Παράξενη άvτίφαση: ή κλασικη έποχη {}εωρεί την τρέλα σαν την όλικη Ιμπειρία τού παραλογισμού' τΙς μοναδικες μορφές της, που Ιξατομίκεψε ό Μεσαίωνας κι ή Άναγέννηση, τίς Ιξομοιώνει μέσα σε μια γενικη σύλληψη καί βάζει την τρέλα να γειτονεύει μ' δλες άδιάκριτα τΙς μορφες τού παραλογισμού. ΚαΙ ταυτόχρονα σ' αύτην την [δια τρέλα κολλάει κι

fvav

άκόμη

ειδικό χαρακτηρισμό: δχι της άρρώστιας, άλλα τού σκάνδαλου σ' fξαρση. Γι' αύτσ καΙ την κάνει δημόσιο i}έαμα. 'Όμως άνάμεσα σ' αύτό τό οργανωμένο i}έαμα τού 180υ αίώνα καΙ

στην Ιλευ"6ερία που πλαισίωνε τΙς Ικδηλώσεις της τρέλας στην

Άναγέννηση, δεν ύπάρχει τίποτε το κοινό. Τότε ήταν πανταχοϋ παρούσα καί μέτοχη σε κά"6ε Ιμπειρία, με τΙς εικόνες της η τους κινδύνους της. Στην κλασικη έποχι'ι τη δείχνουν, άλλα πίσω άπ'

τα κάγκελα' Ιμφανίζεται στό κοινό, ωJ..' άπό άπόσταση, καΙ κάτω άπό την έπάγρυπνη φρούρηση μιας λογικής που δεν lχει πια καμια oυYftveLa μαζί της καΙ που δεν πρέπει να νιώ"6ει διακυβευμένη Ιξαι τίας της ύπερβολικής τους δμοιότητας. Ό τρελός γίνεται άξιοi}έατο: δχι πια τέρας μέσα του, άλλα καί

ζώο με παράξενους μηχανισμούς, με κτηνωδία πoiι δ άνitρωπoς fχει άποβάλει άπό πολυ παλιά. «Εύκολα μπορώ να φανταστώ άνitρωπo χωρΙς χέρια, χωρΙς πόδια καΙ κεφάλι (γιατί μόνο

fvav

ή πείρα μας διδάσκει δτι τό κεφάλι εΙναι πιό χρήσιμο άπ' τα πόδια). Άλλα δεν μπορώ να διανοηi}ώ

fva.v

άνitρωπo χωρίς

bκέψη: i}ά 'ταν σαν πέτρα, η σαν κτηνoς».~

Στην εκ&σή του Περί ύπηρεσιών παρεχομένων εΙς τούς παράφρονεςό

Desportes περιγράφει τα κελια της Bicetre, δπως

άκριβώς ήσαν στο τέλος τού 180υ αΙώνα: «'Ο δυστυχισμένος, που δεν εΙχε άλλο rntJtλo άπό τ' άχυρένιο στρώμα, κι δπως

άναγκαστικα δλο τό σώμα του άκουμποϋσε στόν τοίχο, ήταν άδύνατο να κοιμηi}εί δίχως να μουσκέψει άπ' τό νερό που fσταζε άπ' τίς ύγρες πέτρες». ~Oσo για τα κελια της Salpetriere,

87

«έκείνο που τά 'κανε ακόμη πιό πένf}ιμα καί συχνα 6'ανατηφό·

±~κ~~;ν~~\:~:~Ι~~:~λ~~α~~~α~~: :τ~g~~~~~;~~:~~

δεν καταντούσαν μοναχα πιό 6.v6'υγιεινά, 6.λλα καί καταφύγιο για κοπάδια μεγάλων άρουραίων που τη νύχτα χυμούσαν στους δυστυχείς τρόφιμους καΙ τους κατάτρωγαν, ροκανίζοντας δ,τι

σημείο μπορούσαν να φτάσουν· συχνα βρέ{tηκαν τρελοί με φαγωμένα καΙ σκισμένα πόδια, χέρια καί πρόσωπα, άπα δαγκωματιες συχνα επικίνδυνες καί 6'ανατηφόρες». Αυτα δμως

ησαν τά μπουντρούμια δπου fxλELvav τους πιό επικίνδυνους καί τους πιό βίαιους τρελούς. "Αν ήσαν ηρεμοι κι άκίνδυνοι. τους στιβάζανε σε κελιά πιό ευρύχωρα. 'Ένας άπό τους πια

δυναμικους μαδ-ητες τού

Tuke, δ Godfrey Higgins, εΙχε άποκτή­ 20 λίρες, να επισκεφτεί τό 5.συλο

σει την 5.δεια, πληρώνοντας

~~σ~~~η&~~~λ~::~ :~~~~~~~α~~ρ~~~~Ι~~~~

λως, καΙ βρίσκει lva δωμάτιο δχι μεγαλύτερο άπό 6 τετραγωνι­ κά μέτρα, δπου 13 γυναίκες κοιμόνταν τη νύχτα· τη μέρα, τίς fβαζαν σ' lva χωρο μια στάλα μεγαλύτερο.

Άντί6'ετα,

liv

οΙ τρελοΙ εΙναι {διαίτερα επικίνδυνοι, τους

κρατούν μ'lνα σύστημα καταναγκασμού που δεν fXEL χαρακτή­ ρα τιμωρίας, άλλα επιδιώκει μοναχα να περιορίσει αυστηρό τα δρια μιας τρέλας που ξεσπάει με μανία. τους άλυσοδένουν, κατα κανόνα, στους τοίχους καΙ στα κρεβάτια. Στην Bethleem,

οί μανιακες ήσαν άλυσοδεμένες στόν τοίχο μιας μεγάλης στοας· δεν εΙχαν liλλo ρούχο άπό!να φουστάνι ντρίλινο. Σ' lva άλλο νοσοκομείο, στό

Bethnal Green, μιά γυναίκα πά6'αινε lva στάβλο γουρουνιών,

βίαιες κρίσεις: τη βάζανε τότε σ'

δεμένη χειροπόδαρα. ~Oταν περνούσε ή κρίση, τη δένανε στό

κρεβάτι της σκεπασμένη μοναχα. με μιά κουβέρτα· δταν την αφηναν να κάνει λίγα βήματα, της fδεναν βαριες άλυσίδες στα πόδια, προσαρμοσμένες, με μιά κoντi} άλυσίδα, σε σιδερένιες χειροπέδες. Ό Sammue! Tuke, στι)ν 'Έκ{}εσηπερί της καταστά·

σεως τών φτωχών φρενοβλαβών, δίνει μια λεπτομερή περιγρα·

φή τού πολύπλοκου συστήματος που εΙχαν εφεύρει στι)ν

Beth!eem, γιά να

συγκρατήσουν

lvav μανιακό

Ιδιαίτερα βίαιο:

ήταν δεμένος με μια μακρια άλυσίδα που περνούσε μέσ' άπ' τόν τοίχο κι fτσι επέτρεπε στόν φύλακα νά τόν διευ6'ύνει άπέξω, κοντολογίς να τόν σέρνει κυριολεκτικά άπ' τό λουρί· στό λαιμό

τού εΙχαν περάσει άλυσίδα κοντή άπό

lva σιδερένιο lva δεύτερο·

κρίκο, που συνδέονταν μ' αυτός ήταν περασμένος σε

μια χοντρή σιδερένια μπάρα, τoπot}ετημένη κάi}ετα καί προσ­ αρμοσμένη, άπ' τίς δυό ακρες της, στό ταβάνι καί στό πάτωμα τού κελιού. "Οταν βάλδ-ηκαν να μεταρρυi.tμίσoυν την Bethleem,

βρήκαν

88

lvav

5.νόρωπο που εΙχε ζήσει σ' αυτό τό κελί και κάτω

άπ' αύτόν τόν καταναγκασμό, δώδεκα χρόνια συναπτά.~

'Όταν οί παρόμοιες πρακτικες φτάνουν πια σ' ~ναν τέτοιο

παροξυσμό βίας, εΙναι σίγουρο πως δεν διαπνέovtαι άπό τη συνείδηση της Δπλης έκτέλεσης μιας ποινης, ούτε κι άπό την

~γνoια να σωφρονίσουν. Ή ιδέα της «μετάνοιας» εΙναι δλότελα ξένη σε τέτοιες καταστάσεις. Κείνο που αντίtlηα κυριαρχεί

μέσα στα φιλαvfl'ρωπικα Ιδρύματα εΙναι ή εΙκόνα της άποκτή· νωσης, ή εΙκόνα τού ζώου. Ή τρέλα δανείζεται τη μάσκα τού κτήνους. Κείνοι που δένονται στους τοίχους με άλυσίδες δεν

εΙναι άvfl'ρωποι με σαλεμένα λογικά, άλλα ζώα κυριευμένα άπό μια φυσικη βία: σάμπως κι ή τρέλα, στό κορύφωμά της, δταν άπελευi}ερωttεί άπό τόν YιttLxό παραλογισμό που άντιστοιχεί στίς πιό ηπιες μορφές της, ~ρχεται στανικα να συναντήσει την άμεση βία τού ζωώδικου στοιχείου. Αύτό τό πρότυπο της άποκτήνωσης κυριαρχεί στα ασυλα καΙ τα κάνει να μοιάζουν

περισσότερο μ1: κλουβια η μαντριά. Ό CogueI, στό τέλος τού Ι80υ αΙώνα, περιγράφει την Salp~triere: «ΟΙ τρελες σε κρίση

μανίας εΙναι άλυσοδεμένες σαν τα σκυλια στiιν πόρτα τού κελιού τους, καί τίς χωρίζει άπό τους φύλακες καΙ τους έπισκέπτες !:νας μακρυς διάδρομος, προστατευμένος με σιδερέ· νιο κιγκλίδωμα· μέσ' άπ' αύτό τους δίνουν την τροφή τους καΙ ψάttες για να κοιμη'60ϋν· με τσουγκράνες βγάζουν lξω μέρος άπ' τΙς ακα'6αρσίες που τις ζώνουν». Στό νοσοκομείο της

~:ι~ζ~~~~ι ,«~:~ΡO~~~~~ '~~~q~~~1 ~~:εβ~tι ~?x~g~~~t~~~

ποικιλία άπό κλειδαριές, σύρτες καΙ σιδερένιες άμπάρες γιά τό κλείσιμο τών μπουντρουμιών. Μικρα άνοίγματα πλάι στΙς

πόρτες, ησαν κι αύτα κλεισμένα με κάγκελα. Μέσ' άπ' αύτα κρέμονταν άπό άλυσίδα δοχεία τσίYiινα, που ~μoιαζαν πολυ με

ξυλοπάπουτσα, κι έκεί τοπο'6ετούσαν την τροφη που τράβαγαν επειτα μέσα, περνώντας την άπ' τα κάγκελα τού άνοΙγματος. 'Όταν δ Fodere φτάνει στό νοσοκομείο τού Στρασβούργου, τό

1814,

βρίσκει μπροστά του !:ναν καλοστημένο καΙ πολυ με'6ο·

δευμένο άvfl'ρώπινο σταύλο: «Για τους ταλαίπωρους τρελους που πλημμυρίζουν άπ' τΙς βρωμισιές, σκέφτηκαν να έγκαταστή· σουν στiιν ακρη τών μεγάλων αιιtουσών !:να εΙδος κλουβιού η ντουλάπας άπό σανίδια, που μόλις χωρά !:ναν ανΟρωπο μετρί· ου αναστήματος». Αύτα τα κλουβια fxouv fνα πάτωμα καγκε· λωτό, 15 περίπου έκατοστα ψηλότερα άπ' τό δάπεδο. Έκεί πάνω ρίχνουν λίγο χόρτο δπου πλαγιάζει δ τρελός, μισόγυμνος

η γυμνός, καί τρώει κι άποπατεί. .. ». Έννοείται δτι υπάρχει κι ~να δλόκληρο σύστημα ασφάλειας για τΙς κρίσεις μανΙας τών τρελών και τα ξεσπάσματά τους.

Αύτα τα ξεσπάσματα αντιμετωπίζονται σαν δημόσιος κίνδυ·

νος. Άλλ' αύτό που κυρίως fχει σημασία. εΙναι δτι τα παρομοι·

89

άζουν με την tλεtι1'}ερία τού ζώου. Ή άρνητικη άντίλη1./n1 δη «τΟν τρελό δέν τΟν άντιμετωπίζουμε σαν ά~ρωπo» άποκτά [να πολ1) '6ετικό περιεχόμενο· αύτη ή άπά~ρωπη &.διαφορία,

στην πραγματικότητα εΙναι μια Ιδεοληψία: ριζώνει μες στους," παμπόλαιους φόβους που άπό την Άρχαιότητα καί, κυρίως,

άπό τό Μεσαίωνα, πλούτισαν τΟν κόσμο τών ζώων με τη γνώριμη άλλοκοτιά του, τΙς '3αυμαστές του ίδιότητες, τόν άπειλητικό χαρακτήρα του. 'Ωστόσο ό φόβος τού ζώου, που

:~~,:ν~~~δ~l~~~:Ια ~ϊ1~λ~Uαό~~Ji~ ~~ι~~~rυ~

καΙ τρείς αιώνες: ή μεταμόρφωση τού ά~ρώπoυ σε ζώο δέν

εΙναι πια σημάδι τών iιποχ'ftόνιων δυνάμεων, οίίτε άποτέλεσμα διαβολικών όλχημιών τού παραλογισμού. Τό ζώο μες στΟν 6v3ρωπο δέν άποτελεί πια h-δειξη τού Ολλου κόσμου· ~ει γίνει μια άπλη ό~ρώπινη τρέλα, με μόνο κέvtρo άναφοράς τόν έαυτό της: τό ζώο γίνεται ή τρέλα τού άv6ρώπoυ, στην φυσική της κατάσταση. Ή ζωωδία κάνει τόν άv6ρωπo ν' άποβάλει δ,τι ά~ρώπινo ~ει μέσα του, δχι για να τόν παραδώσει σ' 6λλες

δυνάμεις, άλλα για να τόν κατεβάσει στό βα'ftμό μηδέν της φύσης του. Θά 'ρ'6εί μια μέρα που αύτη ή παρουσία τού ζωώδικου στοιχείου στην τρέλα '30. '3εωρη'3εί. μέσα σε μια έξελικτική προοπτική, σαν τό σημείο -πολυ περισσότερο, σαν ή Ιδια ή ούσία- της όρρώστιας. Άντί'θετα, στην κλασικη

:~Ώς ~;;εiι~;~Ιά~;'ί;:g1~~:; c:~x~~~~~~:~xg προστατεύει τΟν τρελό άπ' δ,τι '30. μπορούσε να '3εωρεί είί'θραυστο, άβέβαιο, όρρωστημένο στόν ά~ρωπo. Ή ζωώδικη στερεότητα της τρέλας καΙ τό βάρος που δανείζεται άπό τόν τυφλό κόσμο τού ζώου, σκληραίνει τΟν τρελό μπρός στό κρύο,

τη ζέστη, την πείνα, τόν πόνο, ΕΙναι γνωστό σε δλους, γί!ρω στα

=~~Oρ~~O~ίςαΙ~υν;';'~:ς ο~~ρ~~ρ:~~:νu~~ρt~:~1~: περιπό να τους προστατεύει κανείς· δέν χρειάζεται οίίτε να τους σκεπάζει, οίίτε να τους '3ερμαίνει. "Οταν ό SamueI Tuke έπισκέπτεται, τό 1811, [να workhouse τών Νότιων Κομητειών, βλέπει κελι1.ι. δπου τό φώς φτάνει άπό φεγγίτες καγκελόφρα-

~~~υ~ε~;~:'ί~ί~τ:~Ρ;ξ~~;~~~~ ~~~~ί=~1,~~α;ρ:~c:ιξ:~ βράδυ, τό '6ερμόμετρο εΙχε δείξει

180.

Μια άπ' αύτες τΙς

δύστυχες ~ταν ξαπλωμένη σε λίγο άχυρο, χωρίς κανένα σκέπα­ σμα». 'Ακόμη καΙ για τΟν Pinel, αύτη ή Ικανότητα τών τρελών ν' άντέχουν σαν ζώα στΙς χειρότερες καιρικες συvO-ηκες, άποτελεί

Ιατρικό δόγμα· 'θα '3αυμάζει πάντα «την στα'ftερότητα καί την εύκολία με την όποία οί τρελοί καΙ τών δυό φύλων άντέχουν στό πιό παρατεταμένο καΙ ίσχυρό κρύο. Στο μήνα NivΔSe τού

90

"Έτους 111, τΙς μέρες που τό ~ερμόμετρo ~δειχνε 100 &ς 160 υπό τό μηδέν. ~νας τρελός της Bicetre δtν μπορούσε να κρατήσει τό μάλλινο σκέπασμά του, κι lμενε κα~ισμένoς στό παγωμένο δάπεδο τού κελιού του. Τό πρωί, μόλις δνοιγαν την πόρτα του, ευ'δύς τόν lβλεπαν να τρέχει στΙς αυλές, να παίρνει χιόνι καΙ να

τό τρίβει στό στη'δος του, άφήνovτάς το να λιώσει άπάνω του μ~

ενα εΙδος ευφροσύνης». Ή τρέλα, δστι ζωώδικη άγριότητα κι αν διαθέτει, προστατεύει ώστόσο τόν liv&ρωπο άπό τους κίνδυ­ νους της άρρώστιας τόν κάνει δτρωτο, άπαράλλαχτα μ~ τα ζώα που ή προνοητικη φύση τα προίκισε μ~ μιαν άνάλογη Ιδιότητα. Ή διατάραξη τού λογικού. άρκετα παράδοξα, δδηγεί τόν liv&ρωπο στην δμεση καλοσύνη της φύσης, μέσ' άπ' τους δρόμους της btιστροφης στην ζωώδικη κατάσταση. Για δλους αυτους τους λόγους ή τρέλα. την έποχη αυτή, σχετίζεται μ~ την Ιατρικη λιγότερο άπό ποτέ. Δtν μπορεί ν'

άνήκει έπιπλέον οi!τε στό χώρο τού σωφρονισμού. Ή άχαλίνω­ τη φύση τού ζώου, δtν γίνεται άλλιώς να κυριαρχηih:ί παρά μόνο μ~ το δάμασμα καί την dπoκτηνωση. Τό ~έμα τού τρελού-ζώο πήρε 'δαυμάσια σάρκα καΙ όστα στην παιδαγωγική,

που συχνα έφαρμόζεται στόν 180 αΙώνα για τους φρενοβλα­ βείς. Ό Pinel άναφέρει την περίπτωση ένός «όνομαστού μοναστηριακού Ιδρύματος, σ~ μιαν άπό τίς νότιες περιoχ~ς της

Γαλλίας»,

δπου δ Ιδιόρρυ~ς παράφρονας λάβαινε «την

αυστηρη Μολη ν' άλλάξει»' αν δμως άρνιόταν να πλαγιάσει fj να φάει. «τόν προειδοποιούσαν δτι ή έπιμονή του ~α τιμωρούν­

ταν την έπομένη μ~

10

μαστιγώσεις». Άντίih:τα, αν ~ταν

υποταγμένος καΙ. υπάκουος, «τού δίναν την τροφή του στην Τράπεζα, πλάι στόν διευftυvtή», άλλα στό παραμικρό λά&ς δεχόταν ευ'δύς μια προειδοποίηση, μ' ~να δυνατό χτύπημα ραβδιού στα δάχτυλα». "Ετσι, καΙ μ~ μια τόσο περίεργη διαλεκτικη που ή έξέλιξή της έρμηνεύει δλεςΤi.ς «άπάv&ρωπες» πρακτικες της έγκάih:ιρξης. τό έλεύ'θερο ζωώδικο στοιχείο στην

τρέλα Μ γίνεται να δαμαστεί παρά μόνο μ~ τό δάμασμα' καί

νόημά του δtν εΙναι να γίνει τό ζωώδικο πιό άv&ρώπινο, άλλα να βγούν στην έπιφάνεια δλα τά ζωώδικα στοιχεία τού άv&ρώ­ που. Ή τρέλα άποκαλύπτει lναν κρυφό ζωώδικο χαρακτήρα που υπάρχει μ~ς στόν liv&ρωπο' αυτό άποτελεί την άλή'δεια της, γι' αυτό καΙ δταν έκδηλωi}εί, έκείνη κατα κάποιο τρόπο έξουδετερώνεται. Στα μισα τού 180υ αΙώνα, ~νας άγρότης στη

Βόρεια Σκωτία γνώρισε μέρες δόξας. Πίστευαν δτι κάτεχε την τέχνη να ~εραπεύει τη μανία. Ό Pine! άναφέρει παρεμπιπτόν­

τως δτι αυτός δ liv&ρωπος, που όνομαζόταν

Gregory, ε{χε

διαστάσεις Ήρακλή' ή μέ60δός του στηρίζονταν στό να βάζει τους τρελους να κάνουν τίς πιό βαριες άγρoτικ~ς δουλειές, ωJ.oυς τους χρησιμοποιούσε σαν γομάρια για φόρτωμα, liλ-

91

λους σάν ζώα οΙκιακά καΙ τέλος τους κα'6υπόταζε σε άπόλυτη ύπακοη μ' lva γερό ξύλο, αν τυχόν lβλεπε την παραμικρη κίνηση έξέγερσης». ~Oταν ή τρέλα παίρνει τΙς διαστάσεις τού ζωώδικου στοιχείου, δυό πράγματα συμβαίνουν: άποκαλύπτε­ ται τό άλη'6ινό της πρόσωπο, καΙ '6εραπεύεται. "Οταν δ τρελός

lχει καταντήσει πιά hια ζώο, ή παρουσία τού ζώου στόν ανδρωπο, ή πέτρα δηλαδη τού σκανδάλου, σβήνει: δχι έπειδη τό ζώο nfflavt, άλλά έπειδη δ δ.νδρωπος καταλύ'δηκε. "Οταν δ ανδρωπος γίνεται γομάρι, δταν γίνεται ζώο στερημένο άπό λόγο, ή σοφία κι ή λογική τάξη πραγμάτων δίνουν ευf:Hις στην άπουσία τού λόγου τη '6έση που της άξίζει: ή τρέλα '6εωρείται '6εραπευμένη, άφού έπιτέλους βρηκε τόν άλη'6ινό έαυτό της, αφού αλλοτριώ'δηκε άπ' δ,τι άποτελεί ουσία της, δηλαδή άπ' τό ζώο. θά 'ρ'6εί ή στιγμή πού, μέσ' άπ' αύτό τό ζωώδικο στοιχείο της τρέλας, '6ά συναγάγουν την Ιδέα μιας μηχανιστικης ψυχολογί­ ας, κα'6ως καΙ τό έπιχείρημα δτι μπορεί κανεΙς να μελετήσει τΙς

μορφες της τρέλας σύμφωνα με τΙς βασικες δομες της ζωής τών ζώων. Άλλα στόν 170 καΙ 180 αΙώνα, τΟ ζωώδικο πρόσωπο που άποκτα ή τρέλα δεν παίρνει διόλου τέτοιες ντετερμινιστι­ κες προεκτάσεις σε σχέση με την έρμηνεία τών φαινομένων της. 'Α ντί'6ετα, τό πρόσωπο αυτό μδ.λλον την τοπο'6ετεί στό χώρο

μιας

ιiπΡOσδ6κητης

έλευ{}ερΙας,

δπου

ή

μανία

μένει

αχαλίνωτη· αν ύπάρχει κάποια ύποψία ντετερμινισμού, αύτη έμφανίζεται μονάχα με τη μορφή τού καταναγκασμού, της τιμωρίας καΙ της χαλιναγώγησης. Με τό τέχνασμα τού ζωώδι­ κου στοιχείου ή τρέλα ξεφεύγει άπό τους μεγάλους νόμους της φύσης καΙ της ζωής, για νά πάρει '6έση μάλλον σ' lva Συναξάρι, σε μια «Διήγηση» τετραπόδων. "Ομως τό Συναξάρι αύτό δεν μοιάζει πιά με τό αντίστοιχο μεσαιωνικό, δπου μέσ' άπ' τα

διάφορα συμβολικά πρόσωπα τών ζώων παρακολου'60ύσαμε

τΙς μεταμορφώσεις τού κακού· άντί'6ετα έδώ τό Συναξάρι εΙναι αφηρημένο γιατΙ τό κακό Ιχει χάσει τη φανταστική του μορφή.

ή μόνη μορφη που διακρίνουμε εΙναι ή πιό ακραία σύλληψη της αλή'6ειας τού ζώου, δηλαδή μιας αλή'6ειας χωρΙς περιεχόμενο. Μια τέτοια «Διήγησις» τών ζώων δεν lXEL μήτε Τχνος πια άπό τόν φανταστικό έκείνο πλούτο, που την προίκιζε με τη δυνατό­ τητα νά έπισημαίνει κινδύνους καΙ άπειλές: τόν κίνδυνο που παραμονεύει στα κρυφά καΙ που μπορεί μέσα σε μια στιγμή να καταλύσει βίαια τό λόγο καΙ την άλή'6εια, μες στη μανία τού παραλογισμού. Τό γεγονός δτι ή lννoια της τρέλας συνδέ6ηκε με τΙς φανταστικες μορφες της σχέσης τού ανδρώπου με τό ζώο, σίγουρα στά'6ηκε ουσιαστικό γιά τόν δυτικό πολιτισμό. Δεν τό

'6εώρησε σσ:v κάτι προφανες άπ' την αρχή, δτι καΙ τό ζώο ανήκει στό χώρο της σοφίας, της τάξης καΙ της πληρότητας της

92

φύσης: τούτη ή άντίληψη '6"' άργήσει να 'ρ'6"εί, άλλο. κι δταν άκόμη '6"ά 'χει rρit-ει, -&0. παραμένει επιφανειακη γιο. πoλiιν

καιρό· ίσως και τώρα άκόμη να μην rχει έμπεδωδεί άπόλυτα, ίσως ν' άφήνει άκόμη άπροσπέλαστους τους ύπόγειους λαβύ­ ριvf}oυς της φαντασίας. Γιατι αν it-ελήσει κανεις να κρατήσει όρ1tάνoιχτα το. μάτια στα σκοτάδια τους, εύ"6ύς '6"0. Ιδεί δτι τό ζώο έξακoλoυit-εί νά 'ναι ή άντι-φύση, μια &.ρνητικη παρσυσία

που άπειλεί την τάξη καΙ που ή μανία του βάζει σε κίνδυνσ τη -&ετικη σοφία της φύσης. Κάτι τέτοιο καταμαρτυρα καΙ τό rργο τού Lautreamont. Ό δυτικός άv6ρωπος rζησε κσντα δυό χιλιάδες χρόνια σαν «ζώον λόγον lχov». Τσύτσ -&ά 'πρεπε να

σημαίνει δτι όπωσδήποτε εΙχε άναγνωρίσει τη δυνατότητα κάπσιας κοινής τάξης άνάμεσα στό ζωώδικο στοιχείσ καΙ στη λογική. Γιατι τάχα [πρεπε να έκφράσει, μ' αύτη τη διατύπωση,

τόν τρόπο που καταχωρεί τόν έαυτό του μέσα στη '6"ετικότητα της φύσης; Κι άνεξάρτητα &Π' αύτό πσυ ό Άρι.στστέλης '6"έλησε πραγματικα να πεί,

-&0. μπσρούσαμε άραγε να διακινδυνέψσυμε

τη σκέψη δτι, αύτό τό «ζώον λόγον rxov», στά-δηκε γιο. πάρα πολυ καιρό ή fνδειξη δτι ό δυτικός άv6ρωπος rβλεπε την tλειrO-ερία της λογικής να ξεκινά μέσ' &Π' τό χώρο ένός άχαλίνωτου παραλογισμού; 'Ότι ξεμάκρυνε τόσο άπ' αύτόν πού. στό τέλος, να καταλήξει να γίνει όρισμός τού άντι'6"έτου

του; 'Από τη στιγμη που ή φιλοσοφία fγινε &.v6ρωπολογία κι ό

άv6ρωπος -&έλησε ν' άναγνωρίσει στόν έαυτό του την πληρότη­ τα της φύσης, τό ζώο lπαψε νά 'χει άρνητικό χαρακτήρα· πήρε τη it-ετικη μορφη της έξέλιξης, που Ικανοποιεί τόν φυσικό ντετερμινισμό και την άv6ρώπινη λογική. '"Ετσι ή φόρμουλα

τού λογικού ζώου δ.λλαξε όλότελα νόημα· ή λογικη δεν προϋπο-&έτει πιο. fνα παρελ'6"όν. καΙ ρίζες ά-λσγες, γιο. να ύπάρξει. Αύτη ή άντίληψη lχει πια έκλείψει. 'Από κεί και πέρα κι ή τρέλα χρειάστηκε να ύπακούσει στόν άv6ρώπινσ ντετερμι­ νισμό, έφόσον δ άv6ρωπος αναγνώρισε τόν έαυτό του σαν δν φυσικό, άκόμη και μες στό ζωώδικο χαρακτήρα του. Στην κλασικη εποχή, roτw κι αν άληit-εύει δτι ή επιστημονικη και Ιατρικη άνάλυση προσπά-δησε, δπως -&0. δούμε, να έντάξει την

τρέλα στους φυσικους μηχανισμούς, εΙναι έξίσου γεγονός δτι, στην πράξη, ή μεταχείριση τών τρελών καταμαρτυρα σε μεγάλσ βα-&μό πως ή τρέλα συνέχιζε άκόμη να ταυτίζεται με τη βίαιη άντι-φύση τού ζωώδικου στσιχείου.

93

Πάντως, ή tγκάitειρξη δεν κάνει τίποτ' άλλο άπό τό νά tξάρει τούτην άκριβως τη ζωωδία τής τρέλας, ένω την ίδια στιγμη προσπαitεί νά συγκαλύψει τό σκάνδαλο τής ιiVΗδικ6τητας τού ιiνορt1oλογικού. Ίδου λοιπόν μια h-δειξη σαφης για την άπό­ σταση που κα6ιέρωνε ή κλασικη έπoχr) άνάμι;σα στην τρέλα καΙ

στΙς άλλες μορφες παραλογισμού, ~στω κι αν εΙν' άλή'6εια δτι άπό μιά τουλάχιστον άποψη, (δηλαδή την κοινή τους tγκάitειρ­

ξη), αύτες 6λόκληρος τρέλα την σκανδάλου

οί δυό αφομοιώthjκαν καΙ συγχωνεύτηκαν. 'Ένας δροφος τού άνορitόλογου φιμώ'lhjκε, δμως την αφησαν νά φωνάζει έλεύ'6ερα, στΤι γλώσσα τού της' αραγε τί παραπάνω μπορούσε νά πεί άπο

κείνα που 6 παραλογισμός δεν εΙναι σε itέση ν' αναμεταδώσει; ..Αραγε το. ξεσπάσματα της μανίας, οί λυσσασμένες κραυγες τού παράφρονα νά 'χαν ~να άλλο νόημα, πέρ' άπό έκείνο που 'δα μπορούσε

κανεΙς

νά

βρεί

στΙς ίσως λίγο πιό κατανοητες

κουβέντες των άλλων tγκά'δειρκτων; Πάνω σε ποιά βάση λοιπόν ή τρέλα άπόκτησε την ιδιάζουσα σημασία της; 'Από τόν 170 αΙώνα 6 παραλογισμός, στΤι γενικότερη σημασία της λέξης, παύει πιο. 6λότελα νά 'χει διδακτικό περιεχόμι;νο. Ή τόσο έπικίνδυνη άνατρεψιμότητα της λογικής, που ή 'Αναγέν­ νηση h-ιω6ε άκόμα άρκετα κοντά της, itα λησμονη'6εί' τα σκάνδαλά της itα έξαφανιστοίίν. ΤΟ μι;γάλο itέμα τf!ς τρέλας

τού Σταυρού που ~ταν τόσο στενα δεμένο με την χριστιανικη

έμπέιρία της 'Αναγέννησης, αρχίζει πια να χάνεται στόν 170 αιώνα, μόλο τό ρεύμα ύποστήριξης που βρήκε στόν γιανσενι­

σμό καΙ στόν Πασκάλ ΙΟ. 'Ή μάλλον έπιβιώνει άκόμη, άλλά άρκετα άλλοιώμενο κι ίσως καΙ κάπως άπ' την άνάποδη. Κείνο

που τώρα πια εΙχε σημασία, δεν ~ταν ν' άπαιτήσουμε άπό την άv6ρώπινη λογικη να καταπο}.:εμήσει τη ματαιοδοξία καΙ την επαρσή της για να ταπεινω6εί καΙ ν' άφεitεί στόν μεγάλο παραλογισμό της χριστιανικής thισίας. "Όταν 6 κλασικός χρι­ στιανισμός μιλάει για την τρέλα τού Σταυρού, έπιδιώκει μονάχα να ταπεινώσει μια πλαστη λογική καΙ να δώσει μεγαλύ­ τερη λαμπρότητα στό όλη'δινό κι αΙώνιο φως ή τρέλα της

έναv6ρώπισης τού θεού ούσιαστικά εΙναι σοφία, αλλα μια σοφία που δεν άναγνωρίζουν δσοι παράλογοι ζοίίν στόν κόσμο αύτό: «Ή σταύρωση τού Χριστού ... για τόν κόσμο lγινε πέτρα σκανδάλου, καΙ στα μάτια των συγχρόνων του φάνηκε σαν άστοχασια καΙ τρέλα». 'Αλλά τό γεγονός δτι

6

Χριστιανισμός

ρίζωσε κι δτι, επειτ' άπό τόσες περιπέτειες καΙ τόση τρέλα τού αv6ρώπου ~λαμψε ή τάξη τού θεού, άρκούσε τώρα πια για ν'

άποδείξει πως

«6

Χριστός εΙναι ή ύψηλότερη κορυφη της

σοφίας μας»l'. Τό σκάνδαλο της χριστιανικής πίστης καΙ της χριστιανικής ταπείνωσης, που στόν Πασκαλ διατηρεί ακόμη τη δύναμή του καΙ την άποκαλυπτική άξία του, σύντομα 'δ'

94

άπωλέσει κά'ό'ε νόημα γιά τη χριστιανικη σκέψη, διατηρώντας Τσως μονάχα τη δυνατότητα νά δείχνει δτι δσες συνειδήσεις παραξενίζονται άπ' αυτό, κρύβουν άλλες τόσες τυφλές ψυχές: «μην άφήσετε λοιπόν τ' άλαζονικά μυαλά νά '6εωροϋνε σκάν­

δαλο καΙ τρέλα το Σταυρό, πού ύπόταξε για σας την οΙκουμέ­ νη». Τόν χριστιανικο παραλογισμδ οί Τδιοι οί χριστιανοΙ τον τοπο'6έτησαν στά περι-θώρια μιάς λογικής, πού ταυτίστηκε με

τη σοφία τού ένσαρκωμένου 'ό'εού 12 • 'Όμως μετα το

Port-Roya!,

6ά χρειαστεί να περάσουν δυο όλόκληροι αιώνες -μέχρι τον Ντοστογιέφσκι καΙ τόν Νίτσε -για να ξαναβρεί ό Χριστος τη δόξα του μέσα στην τρέλα της πίστης, γιά να μπορέσει το σκάνδαλο καΙ πάλι ν' άποκτήσει τη δύναμη της άποκάλυψης, γιά να πάψει ό παραλογισμδς νά 'ναι μονάχα το δημόσιο Ovειδος της λογικής.

μ~\;~-r:~~t:rΧ~~~ί~ε~~ι~~~~~ :t;~~ t,:a~~~~~at~~g

τρελός, μες στη δικιά του γκρεμισμένη λογική, μες στη ζωώδικη μανία του, άποκτα μια παράξενη δύναμη άποδεικτικότητας: σάμπως το σκάνδαλο, διωγμένο άπο την ύπεραv6ρώπινη περι­ οχη της 'ό'είας καταγωγης του, δπου εκδηλώνεται ή Ένσάρκω­ ση, να μετατοπίζεται τώρα σέ μιαν άλλη περιοχη για νά φα­ νερωikί πάλι σ' δλη την πληρότητα της δύναμής του, καΙ φορτισμένο με μια διδαχη καινούργια: στην περιoxιl της σχέσης

τού άvιtρώπου με την φύση, καΙ με τη ζωώδικη φύση του. "Ετσι το πεδίο εφαρμογης της διδαχης μετατοπίζεται τώρα στΙς κατώτερες περιοχές της τρέλας. Ό σταυρος δεν πρέπει πια ν' άντιμετωπίζεται σαν σκάνδαλο, άλλα μήτε καΙ πρέπει να λησμονάμε δτι ό Χριστός, σ' όλόκληρη την άvιtρώπινη ζωή του,

εΙχε κα{tαγιάσει καΙ τη '6t:ραπευμέvη παραλυσία, καΙ τά συγχω­ ρεμένα κρίματα. καΙ τη φτώχεια πού '6' άντισταt}μίζονταν με τα αtώνια πλούτη. Ό ~ Αγιος Vincent de Pau! -6υμίζει σ' δσους '6' άναλάβουν μες στα φιλαv6ρωπικα ίδρύματα καθήκοντα έπιτη­ ρητη φρενοβλαβών, δτι «6 κανονισμός τους κατα τούτο -6υμίζει τόν Σωτήρα μας, δτι καΙ κείνος διάλεξε να τον περιστοιχίζουν έπιληπτικοί, δαιμονισμένοι. τρελοί, άμαρτωλοΙ. καΙ μανιακοί». ΓιατΙ οί δ:vιtρωποι αυτοί, παραδομένοι σε δυνάμεις άπάvιtρω­ πες. σχηματίζουν γύρω άπ' αυτούς πού εκπροσωπούν την α[ώνια Σοφία, γύρω άπ' Έκείνον πού την ένσαρκώνει, μια διαρκη ευκαιρία να δοξάζεται: όντας οΙ ίδιοι στερημένοι άπο λογική, εξάρουν την ϋπαρξή της περιβάλλοντάς την καΙ συνάμα της δίνουν καΙ την ευκαιρία να ταπεινώνεται, ν' άναγνωρίζει

δτι χορηγός της δεν εΙναι παρά ή t}εία χάρη. Μά καΙ κάτι δ:λλο άκόμη:

6 Χρι.στΟς δχι μόνο ηΜε να περιβάλλεται άπο σεληνια­

κούς, μα κάποτε -θέλησε νά περάσει κι 6 ίδιος στα μάτια δλων για τρελός, δοκιμάζοντας πσι, στην ένσάρκωσή του, δλα τα

95

πάtJη της Δνδρώπινης έξα"λίωσης. 'Έτσι ή τρέλα γίνεται ή

~σχατη μορφή, ή τελευταία βα{}μίδα της {}είας ένανδρώπισης,

πριν ~ρfu:ι τό πλήρωμα τού χρόνου κι ή λύτρωση τού Σταυρού:

«''Q

Σωτήρα μου, καταδέχτηκες έσύ να γ(νΗς ή πέτρα τού

σκανδάλου για τους Έβραίους και ό Τρελός για τους Έ­ {}νικούς· καταδέχτηκες να φανείς έκτός έαυτοϋ. Ναί, ό Κύ­ ριός μας καταδέχτηκε να περαστεί για παράφρονας, κα{}ως

άναφέρει τό Ευαγγέλιο, καΙ να ΠLστέΨOυν δη εΙχε τρελα{}εί. rEλEγov δέ πολλοί έξ αύτΏV· δαιμ6vιοv {χει καί μαίνεται Ι '. Μερικες φορες οί μαtJητές του τόν νόμιζαν {}ολωμένο Δπό μα­ νία, καΙ τέτοιος τους φανερώtJηκε δχι μονάχα για νά 'ναι αυτόπτες στ' δτι δοκίμασε δλα τα στάδια της όδυναμίας μας και τα κα{}αγίασε, αλλά καΙ για να τους διδάξει να συμπάσχουν μ'

δσους υποφέρουν Δπό τέτοιες άναπηρίες»!~. Έρχόμενος σ' αυτόν τόν κόσμο ό Χριστός δέχτηκε να πάρει Δπάνω του δλα τα σημάδια της ανδρώπινης μοίρας, ακόμη καΙ τα στίγματα της ~κπτωτης φύσης· Δπό τη φτώχεια &ς τό {}άνατο, ΔκoλoύtJησε

τό μακρινό δρόμο τοίί Πά{}ους, που ~ταν καΙ δρόμος δλων των πα{}ων, της λησμονημένης σοφίας καΙ της τρέλας. Κι ή τρέλα, επειδη άκριβως υπηρξε μια Δπό τΙς μορφες αυτού τοίί πά{}ους -ή ~σχατη μορφη πρΙν Δπ' τό {}άνατο -{}ά 'πρεπε τώρα να γίνει, στό πρόσωπο των πα{}ΌVΤων, Δντικείμενο σεβασμού καΙ

συμπά{}ειας.

Ό σεβασμός πρός την τρέλα δεν μπορεί να εκδηλω&εί, έφόσον την έρμηνεύουμε σαν ακούσιο κι Δναπόφευκτο σύμπτωμα άρρώσηας, άλλά έφόσον την άναγνωρίσουμε σάν τό άκρότατο σύνορο της άνδρώπινης άλήfu:ιας, σαν ~να σύνορο δχι συμπτω­

ματικό, Δλλα ούσιαστικό. 'Όπως ό {}άνατος εΙναι όριακός για την άνδρώπινη ζωη Δπό την πλευρα τού χρόνου, ~τσι κι ή τρέλα

εΙναι όριακη Δπό την πλευρά της ζωωδίας: δπως ό·{}άνατος κα{}αγιάστηκε με τό {}άνατο τού Χριστού, ~τσι κι ή τρέλα, στην πιό ζωώδικη φύση της, κα{}αγιάστηκε κι αύτή. ΣτΙς 29 τοίί Μάρτη τοίί 1654, ό αγως Vincent de ΡθυΙ Δνακοίνωσε σ' l'ναν άλλο ΚΟ'\ΎΚρεγκανιστή, τόν Jean Barreau, δτι ό αδερφός του

εΙχε κλειστεί στό

Saint-Lazare σαν παράφρονας: «Πρέπει να

τιμήσουμε τόν Κύριό μας στην κατάσταση έκείνη που υπέβαλε τόν έαυτό του, τότε που {}έλησαν νά τόν δέσουν λέγοντας

δαιμ6vιοv [χει καί μαίνεται, για νά την κα{}αγιάσει για χάρη

δλων δσους ή {}εία πρόνοιά του πρόριζε να τηνυποστοίίν»!I. Ή

τρέλα εΙναι τό κατώτατο σημείο της ανδρώπινης ύπαρξης στό όποίο ό θεός συγκατένευσε με την ένσάρκωσή του, {}έλοντας με

τούτο να δείξει δτι δεν υπάρχει τίποτε τό Δπάνδρωπο στόν άνδρωπο, που να μην μπορεί να Ιξαγοραστεί καΙ να σω{}εί· άκόμη καΙ τό ~σχατo σημείο της πτώσης μεγαλύν6ηκε Δπό τη fu:ία παρουσία: καΙ στόν 170 αΙώνα, κά{}ε είδους τρέλα συ-

96

νεχίζει να διδάσΚΗ τό μά{}ημα αυτό. Καταλαβαίνουμε γιατί τό σκάνδαλο της τρέλας μπορεί να Ιξάρετω, δταν οΙ ύπόλοιπες μορφες παραλoyι.σμoiί καταχωνιά­

ζονται τώρα με τέτοια σπουδή. Ό παραλογισμός δεν εΙνω παρα lva κακό παράδειγμα με δύναμη μεταδοτική, tνώ τό σκάνδαλο της τρέλας δείχνει στονς ά'\l'ftρώπους &ς ποιά κατά­ σταση συγγενικη στό ζώο μπόρεσε να σκύψει ή -θεία καλοσύνη, δταν καταδέχτηκε να σώσει τόν δν6ρωπο. Για τό χριστιανισμό

της 'Αναγέννησης, δλη ή παιδευτικη άξία στό σκάνδαλο τoiί παραλoyισμoiί βρισκόταν στην τρέλα της Ένσάρκωσης ένός 'ltEoiί πού tναν6ρωπίζετω· για τόν κλασικισμό, ή ένσάρκωση

παύει νά 'νω τρέλα. Τώρα τρέλα εΙναι ή ένσάρκωση τoiί άν6ρώπου στό ζώο· αυτή, σαν ~σχατo στάδιο της πτώσης του, άποτελεί καΙ τό πιό τρανό σημάδι της ένoχιiς του· καΙ πόλι, σαν ~σχατo άντικείμενο της -θείας ευσπλαγχνίας, άποτελεί σύμβολο της οΙκουμενικής δφεσης δ:μαρτιών κα'ltως καΙ της

κερδισμένης ά'ltωότητας. 'Από δώ καΙ πέρα, τα μα'6ήματα καΙ την διδακτικη άξία της τρέλας 'ltιI πρέπει να τ' άναζητήσουμε σε τoiίτα τα 'ltεοσκότεινα λημέρια, στΙς ύποχ'ltόνιες Ισχατιες της

άν6ρωπότητας, Ικεί Μου ό αν6ρωπος συμπλέκεται με τη φύση κι δπου όλόκληρος γίνεται ~σχατη πτώση και άπόλυτη ά'ltωότη­ τα. Ή φροντίδα της Έκκλησίας για τοuς παράφρονες στην κλασικη εποχή, δπως τη συμβολίζει ό "Αγιος

ίδρυτης τoiί κoνyκρεγκανισμoiί,

Vincent de Paul,

i1 οΙ άδερφοΙ τοίί Έλέους, δλα

αύτα τα μοναστικα τάγματα ποu ~σκυψαν προστατευτικα πάνω στην τρέλα για να την κάνουν δημόσιο {}έαμα, μαρτυρούν πως ή 'Εκκλησία μπόρεσε να βρεί σ' αυτην ~να μά{}ημα ψυχωφελές, δύσκολο μεν άλλα ουσιαστικό: την fvoxη ά'ltωότητα τoiί ζώου μες στόν δν6ρωπο. Τούτο τό μά{}ημα λοιπόν ΙΠρεπε να κα­ ταλαβαίνει καΙ να νιώ{}ει ό κόσμος μες σ' Ικείνα τα {}εάματα δπου, στό πρόσωπο τoiί τρελoiί, Ιξάρονταν ή μανία τoiί άν­

'ltρώπινου κτήνους. Παράδοξα, αυτη ή χριστιανικη άvτίληψη της ζωωδίας προετοιμάζει τό ~δαφoς στη στιγμη πον ή τρέλα 'lt' άντιμετωπιστεί σαν

fva

φυσικό φωνόμενο· τότε πoΛV εύκολα

'ltιI λησμονήσουν τί σήμαινε αυτη ή «φύση» για την κλασική σκέψη: όχι fνα πεδίο πάντα άνοιχτό σΙ μιαν άντΙΧειμενικη άνόλυση, άλλα ή περιοχη Ικείνη δπου γεννιέται για τόν αν­ 'ltρωπο τό πάντα πι'ltανό σκάνδαλο μι.άς τρέλας, πον άποτελεί την ~σχατη άλή-Dεια του καΙ συνάμα τη μορφη της κατόλυσης τoiί ά'\l'ftρώπινου προσώπου.

97

'Όλ' αύτο. το. φαινόμενα, οΙ παράξενες πρακτικες που ύφαί­ νονται γύρω όπ' την τρέλα, τούτες οΙ συνήi}ειες που την

εξάρουν καί συνάμα τη δαμάζουν, που την άνάγουν σε ζωωδία ενω μαζΙ τη '6-εωροίίν φορέα της Λύτρωσης, τοπο'6-ετούν την τρέλα σε μιο. παράξενη -θέση σε σχέση με τόν παραλογισμό στό σύνολό του. Στους οίκους έγκά'6-ειρξης, ή τρέλα γειτονεύει μ' δλες τΙς μορφές τού παραλογισμού που την περιβάλλουν καΙ

προσδιορίζουν τη γενικότερη άλήi}εια της' κι ώστόσο εΙναι όπομονωμένη, μεταχειρισμένη με τρόπους είδικούς, ύπογραμ­

μισμένη μέσα στην ίδιαι τερότητά της σάμπως, αν κι ανήκει στό χωρο τού παραλογισμού, να τόν διαπερνά αδιάκοπα με μια καταδικιά της κίνηση γιο. νο. φτάσει, μόνη αύτή, στα πιό πα­ ράδοξα άκρα του. Τώρα πια Ιχουμε ΣΥVΗ'6-ίσει να βλέπουμε την τρέλα σαν πέσιμο σ' ~να ντετερμινισμό, δπου δλες οί μορφες της έλευi}ερί­ ας προοδευτικα καταργoίίvται' ή τρέλα δεν μάς δείχνει τίποτ' άλλο πέρ' όπ' τους φυσικους νόμους ένός ντετερμινισμού, την άλυσίδα των αίτιων κι αίτιατων καΙ τη διαλεκτικη πρόοδο των μορφων της' γιατΙ ή τρέλα, τΟν σύγχρονο άν6ρωπο με τίποτ' άλλο δεν τΟν με την έπιστροφη στΟν καταθλιπτικό κόσμο των των πραγμάτων, στην παγιδευμένη

ελε

170ς καί 180ς αίώνας την τρέλα διόλου δεν

την

ν τέτοιο όρίζοντα φύσης' τό φόντο δπου την

τoπoi}ετoύν, εΙναι ό Παραλογισμός· ή τρέλα δεν ξεσκεπάζει πια κάποιον μηχανισμό, όλλα όποκαλύπτει μιαν αχαλίνωτη

έλευ-6ερία μες στίς κτηνώδεις μορφές της ζωωδίας. ΣτΙς μέρες μας τΟν παραλογισμό δεν τΟν καταλαβαίνουμε παρα σε μορφη έπι-6έτου: το Παράλο"(Ο, λέξη που αφορά στη λειτουργία της

γλώσσας ~ στη συμπεριφορα καί που προδίδει, στα μάτια τού άπλού αν6ρώπου, την παρουσία της τρέλας καί δλα τα πα-60λο­

γικά της συνακόλου'6-α' τό παράλογο για μας δεν εΙναι παρα ~νας όπ' τους τρόπους που εμφανίζεται ή τρέλα. Ά ντί-6ετα ό παραλογισμός, στην κλασικη έποχήl7, fχει άξία όνομαστική'

όποτελεί ~να εΙδος ύποστασιακης λειτουργίας. Μονάχα σε σχέση

μ'

αύτΟν μπορεί κανείς να κατανοήσει την τρέλα.

Άποτελεί ύποστήριγμά της' ~ καλύτερα ας πούμε πως όποτε­ λεί προϋπΜεσή της. Για τόν κλασικό αν6ρωπο ή τρέλα δεν

εΙναι ή φυσικη κατάσταση, ή ψυχολογικη κι άν6ρώπινη ρίζα τού παραλογισμού' εΙναι μόνο ή εμπειρική του μορφή' κι ό τρελός, διαγράφοντας πέρα ως πέρα όλόκληρη την τροχια της αν6ρώπινης κατάπτωσης που φτάνει μέχρι τη ζωώδικη μανία, όποκαλύπτει τό βά-60ς τού παράλογου που όπειλεί τΟν αν6ρω­

πο, άγκαλιάζοντας όπό πολυ μακρια δλες τίς μορφες της φυσικης του ϋπαρξης. Διόλου δεν πρόκειται λοιπόν για κάποια τάση πρός ~ναν ντετερμινισμό, όλλα για

98

h-a

γλίστρημα στό

σκοτάδι. Ό κλασικός όρ&λογι.σμός, περι.σσότερο άπό κά'fi'ε δλλον κι δπωσδήποτε περι.σσότερο άπό τΟν δικό μας -6ετικι.σμό, μπόρεσε να στα'fi'εί 6:γρυπνος καΙ να διακρίνει τΟν ύπουλο κίνδυνο τού παραλογι.σμού, αύτης της διάστασης που άπειλεί με μιiiν άπόλυτη έλευ-6ερία.

99

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΠάΟος καί παραλήρημα

Ό κίνδυνος της τρέλας συνδέεται με τόν κίνδυνο των πα{}ων

καΙ τη μοιραία άλληλουχία τους. Ό Sauvages περιέγραφε τό {}εμελιώδη ρόλο τοii πά{}ους, {}εωρώντας το σαν μιά αίτία πιό διαρκή, πιό έπίμονη καί, κατα

κάποιον τρόπο, πιό αντάξια της τρέλας: «Ή παραπλάνηση τοii πνεύματός μας δεν προέρχεται παρα άπό τό δ,τι άφηνόμαστε τυφλά στΙς έπιi.tυμίες μας, άπό τό δ,τι δεν ξέρουμε ούτε να χαλιναγωΥοiiμε το. πά{}η μας, ούτε να τα μετριάζουμε. Κι άπό δώ προέρχονται δλα εκείνα το. ερωτικό. παραληρήματα, οΙ άπέχι'}ει.ες, οΙ διεστραμμένες όρέξεις, ή μελαγχολία που γεννα ή {}λίψη, οΙ παραφορες που μας προκαλεί μιο. αρνηση, οΙ ύπερβο­ λες στό πιοτό καΙ στην τροφή, οΙ ό.δια{}εσίες, δλα αύτο. τα σωματικά βίτσια που πρoκαλoiiν την τρέλα, την χειρότερη άπ' δλες τΙς άρρώστιες». Άλλο. εδώ lχoυμε πάλι νο. κάνουμε με την ή{}ικη πλευρο. τοii πά{}ους' με τρόπο κάπως συΥχ.εχυμένο, τοii καταλογίζεται ή EίI{}UYη του' μέσα δμως σ' αύτην την καταΥΥε­

λία ό πραγματικός στόχος εΙναι: ή ριζικη συσχέτιση των φαινόμενων της τρέλας με τό πά&ς, νο. {}εωρη{}εί σαν προϋπό­ {}εση της τρέλας.

ΠρΙν από τΟν

Descartes,

άλλα καΙ πολύν καιρό άφότου ή

έπίδρασή του σο.ν φιλόσοφου και φυσιολόγου εΙχε πια σβήσει, τό πά&ς δεν rnαψε να αποτελεί την επιφάνεια δπου συντελεί­

ται ή έπαφη ανάμεσα στό σώμα καΙ την ψυχή' τό σημεLo δπου συναντώνται ή δραστηριότητα κι ή πα{}ητικότητα τού ένός και τοii άλλου, δντας ταυτόχρονα καΙ τό δριο πού {}έτουν αμοιβαία αναμεταξύ τους, κα{}ως κι ό χώρος της έπικοινωνίας τους. Ένότητα που ή Ιατρικη τών ύγρων συλλαμβάνει κυρίως σαν μιά αμοιβαία αΙτιότητα. «τα πά{}η πρoκαλoiiν αναγκαία όρι­ σμένες κινήσεις στα ύγρά' ή όργη ταράζει τη χολή, ή {}λίψη τη μελαγχολία, καΙ οΙ κινήσεις των ύγρων γίνονται καμια φορα

τόσο βίαι.ες που άνατρέπουν όλόκληρη την οΙκονομία τού σώματος και πρoκαλoiiν άκόμη καΙ τΟν {}άνατο' ή όργη πολ-

101

λαπλασιάζει τη χολή, ή -&λίψη τη μελαγχολία. τα ύγρα πού συνη-&ίζουν να ταράζονται άπο δρισμένα πά-ό-η, προδια-&έτουν, δσους τα δια'ftέτουν σε άφ'6ονία, στα ίδια πά-ό-η, καΙ τούς κάνουν να σκέφτονται τα ίδια άντικείμενα πού συνή-&ως τούς έρεttίζουν' ή χολη προδιαtttτει cm)v όργη καΙ στη σκέψη έ­ κείνων πού μισούμε. Ή μελαγχολία προδιαttέτει στη 'ftλίψη καΙ

στη σκέψη λυπητερών πραγμάτων' τό αΙμα, σε μέση 'ftερμοκρα­ σία, προδιαttέτει

cm)

χαρά» ι.

Ή ίατρική τών πνευμάτων, στη tttoη αυτού τού άφηρημένου δρισμού της «προδιάttεσης», τοπο'ftετεί την αυστηρα κα'ftορι­

σμένη b-νσια μιας μηχανικής μεταβίβασης κινήσεων. ~Aν τα

πά-ό-η εΙναι δυνατα μόνο σ' ~να Ον ποιι δια'ftέτει σώμα, κι ~να σώμα στο όποίο δεν μπορεί να εΙσχωρήσει όλοκληρωτικα το φώς τού πνεύματος ~ ή αμεση διαύγεια της ttέλησης, τούτο συμβαίνει έπειδή σε μας καΙ lξω άπό μας καί, κατα κανόνα,

έρήμην μας, οΙ κινήσεις τών πνευμάτων ύπακούουν σε μια δομή

μηχανική, τέτοια πού εΙναι ή κίνηση τών πνευμάτων. «Πρίν έμφανιστεί το άντικείμενο τού πάttους, τα ζωτικα πνενματα

~σαν σκορπισμένα σ' όλόκληρο το σώμα, για να συντηρήσουν γενικα δλα τα μέρη του' άλλα μπρος cm)v παρουσία τού νέου άντικειμένου, ή οΙκονομία αύτη διαταράζεται. τα περισσότερα άπό τα πνεύματα ώ'ftούνται πρός τούς μυώνες των χεριών, τών ποδιών, τού προσώπου κι δλων τών έξωτερικών μερών τού σώ­

ματος, για να το βάλουν

cm)

διάttεση τού πάttους, πού γί­

νεται κυρίαρχο, καΙ για να τού δώσουν την άπαραίτητη περιεκτικότητα καΙ κίνηση για την κατάκτηση τού άγα'ftoύ i\ για την φυγη μπρος στο κακο πού κάνει την έμφάνισή του. ΤΟ

πάttος λοιπόν διευ'ftετεί ανάλογα τα πνεύματα, πού προδιαttέ­ τouν σ' αυτό: δηλαδή, κάτω άπο την έπίδραση τού πάttους καΙ μπρος στό άντικείμενό του, τα πνεύματα κυκλοφορούν, σκορ­ πίζονται καΙ συγκεντρώνονται σύμφωνα μ' ~να χωροδιάγραμ­ μα, ποιι

έπιτρέπει να χαραχτεί το

άντικείμενο μέσα στόν

έγκέφαλο κι ή εΙκόνα του cm)v ψυχή' Ιτσι σχηματίζουν μέσα στό χώρο τού σώματος, t:va εΙδος γεωμετρικού σχήματος τού πάttους, πού δtν εΙν' άλλο άπό την έκφραστικη μεταφορά του' άλλα το σχημα αυτο άπαράλλαχτα άποτελεί καΙ την ουσιαστικη

αίτιακη βάση τού πά'ftους άφού, δταν δλα τα πνεύματα συγ­ κεντρω'ftoύν γύρω άπο τό άντικείμενο τού πάttους ~, τουλάχι­ στον, άπο την εΙκόνα του, τό πνεύμα με τη σειρά του δtν 'ftα μπορεί πια να άγvoήσει το πά'ftος καί,

συνεπώς, 'ftα τού

ύποταχτεί.

'Ένα βήμα άκόμη, κι δλόκληρο το σύστημα ttα συσπειρωttεί σε μιαν ένότητα δπου τό σώμα κι ή ψυχη 'ftα έπικοινωνούν αμεσα, μέσ' άπο τΙς συμβολικες άξΙες τών κοινών τους Ιδιοτητων. Κι αυτο άκριβώς συμβαίνει στην Ιατρικη τών στερεών καΙ τών

102

ρευστών, που κυριαρχεί στην πρακτικη τον Ι80υ αΙώνα. Τεν· τώματα και χαλαρώματα, σκληράδα και μαλάκωμα, ακαμψία κι εύλυγισία, φράξιμο καί στέγνωμα, δλες αύτες οΙ ποιοτικες καταστάσεις χαρακτηρίζουν τόσο το σώμα 000 καΙ την ψυχή

καί, σε τελευταία ανάλυση, αναφέρονται σ' /!:να εΙδος αδιαφο· ροποίητης καΙ σύvftετης κατάστασης πάitους, που έπιβάλλει στην αλληλουχία τών Ιδεών, στην πορεία τών αΙσttημάτων, στην κατάσταση τών νεύρων, στην κυκλοφορία τών ρευ· στών τις κοινες μορφές του. ΤΟ iι'έμα της αΙτιότητας έμφανίζε·

ται έδώ ίδιαίτερα σκόρπιο, τα στοιχεία πού συγκεντρώνει εΙναι πολύ απομακρυσμένα αναμεταξύ τους για να μποροίίν να ίσχύουν τα σχήματά της. «τα ζωηρά πάthj δπως ή όργή, ή χαρά,

ή ήδονη» εΙναι liραγε αΙτίες η αποτελέσματα «της πολυ μεγάλης δύναμης, της πολύ μεγάλης Μασης καΙ της ύπερβολικης ελαστικότητας τών νευρικών Ινών, καil'ώς καΙ της πολυ μεγάλης δραστηριότητας τον νευρικον ρευστού»; 'Αντίστροφα, ά.πο «τα βραδυκίνητα πάfuι δπως δ φόβος, ή κατάil'λιψη τού πνεύματος, ή ανία, ή ανορεξιά, το κρύο που συνοδεύει τη νοσταλγία, ή ίδιότροπη δρεξη, ή βλακεία, ή ά.πώλεια μνήμης» δεν μπορούν εξίσου να /!:πονται, δσο και' να προηγούνται, «ή αδυναμία τού μυελού τού έγκεφάλου καΙ τών νευρικών Ινών πού διοχετεύεται στα δργανα, ή

έξασil'ένιση καΙ ή αδράνεια τών ρευστών»;

Πράγματι, εΙναι μάταιο να προσπαil'ούμε να τοποil'ετήσουμε τό πάil'ος μέσα στην πορεία μιας αίτιακης άλυσίδας, η ανάμεσα στό σωματικό καί τόν πνευματικό χώρο' σ' lνα βαtlύτερo έπΙΠεδο, τό πάil'ος ύποδηλώνει δτι ή ψυχη καΙ το σώμα

βρίσκονται σε μια διαρκη σχέση ανταλλαγης, δπου οί ιδιότητες

δεν ~χoυν ανάγκη να μεταβιβαστούν, γιατί εΙναι ήδη κοινές' κι

έπίσης τα φαινόμενα της ~κφρασης δεν ~χoυν ανάγκη ν' αποκτήσουν αξία αΙτιακή, άπλούστατα έπειδη ή ψυχη καΙ τό σώμα αποτελούν πάντα την αμεση ~κφραση τού ένός για τ' άλλο. Τό πάil'ος δεν βρίσκεται πια ακριβώς στό γεωμετρικό κέντρο τοίί συνόλου σώμα·ψυχή· βρίσκεται, λίγο πιο πέρα απ'

αύτό, εκεί δπου ή αντίitεσή τους δεν ~χει γίνει ακόμη δεδομένη, μέσα στην περιοχη εκείνη δπου ταυτόχρονα iι'εμελιώνεται ή

ένότητα κι ή διαφορά τους. Άλλα στό έπΙΠεδο αύτό, το πάil'ος δεν εΙναι πια άπλα καΙ μόνο

fva

από τα αίτια, ~στω τα προνομιούχα, της τρέλας'

αποτελεί γενικα περισσότερο την προϋπόil'εσή της. ''Αν εΙναι αλήitεια δτι στΙς σχέσεις σώματος καΙ ψυχης ύπάρχει fνας

χώρος δπου αίτιο κι αποτέλεσμα, αΙτιοκραστία καΙ ~xφραση συνεχίζουν να διαπλέκονται σ' lνα νημα τόσο πυκνό lίιστε, στην

πραγματικότητα, νά μην σχηματίζουν παρα μια καΙ μόνη κίνηση που δεν μπορεί ν' αποσυμπλακεί παρα μόνο μετα ά.πό τό

γεγονός' αν εΙναι αλήil'εια δτι, πρΙν ά.πό την εκδήλωση της βίας

103

τoiί σώματος καΙ της ψυχής, πρΙν απο το μαλάκωμα των νεύρων καΙ το χαλάρωμα των πνευμάτων ύπάρχουν κάποια ποιοτικα a Ρrίοriπου δεν fχoυν ακόμη διαχωριστεί καΙ πού, συνακόλουtl'α, επιβάλλουν ταυτόσημες αξίες στΟν όργανικο καΙ στΟν πνευμα­

τικο χώρο, καταλαβαίνουμε δτι εΙναι δυνατο να ύπάρξουν αρρώστιες καtl'ως ή τρέλα πού, απο την αρχή, εΙναι αρρώστιες τoiί σώματος καΙ της ψυχής, αρρώστιες δπου ή έγκεφαλική πάtl'ηση Ιχει την ίδια ποιότητα, την ίδια καταγωγη καί, τελικά, την !δ<α φύση με την πάitηση της ψυχijς.

Ό δρος ύπαρξης της τρέλας εΙναι λοιπΟν συνυφασμένος με το ίδιο το τoiί πάtl'ους.

ΕΙναι άλήtl'εια δτι πολυ πρΙν απο την κλασικη εποχή, καΙ για

μια μακρινη σειρα αιώνων απ' δπου σίγουρα δεν Ιχουμε βγεί ακόμη, το πάtl'ος καΙ ή τρέλα κρατήtl'ηκαν το ~να πλάι στο ω.λο. Άλλά, στο σημείο αύτό, ας μην στερήσουμε απο τΟν κλασικισμο

την πρωτοτυπία του. ΟΙ ήtl'ικολόΥοι της Έλληνο-Λατινικης

παράδοσης εΙχαν tι'εωρήσει την τρέλα σαν τη δίκαιη τιμωρία τoiί πάtl'ους' καΙ για να δώσουν στη διαπίστωση αύτη περισσό­ τερο κύρος, προτίμησαν να χαρακτηρίσουν το πάtl'ος σαν μια παροδικη και D.αφρια μορφη τρέλας. Άλλα ό κλασικος στοχα­ σμος κατάφερε να κα&ρίσει, ανάμεσα στην τρέλα καΙ το πά&ς, μια σχέση που δεν ανήκει στην κατηγορία των εύσεβων πόtl'ων, της παιδαγωΥικης η απειλης της ήtl'ικης σύv&εσης, και μόλιστα που Ιρχεται σε ρήξη με την παράδοση, ανατρέποντας

τους δρους άλληλουχίας' τΙς χίμαιρες της τρέλας τΙς tι'εμελιώνει πάνω στη φύση τoiί πάtl'ους' βλέπει δτι ή αΙτιοκρατία τών

παδών δεν εΙναι ω.λο παρα μια έλευUΕρία. που δίνει στην τρέλα τη δυνατότητα να εΙΟβόλει στΟν κόσμο της λογικής' κι ακόμη δτι, αν ή ανεξερε"ύνητη ένότητα σώματος καΙ ψυχής, μέσ' απ' το πάtl'ος μαρτυρά το πεπερασμένο τού α\."tl'ρώπου, αύτΟν

τΟν ίδιο ανtl'ρωπo τΟν αφήνει ταυτόχρονα ανοιχτο στην απεριό­ ριστη κίνηση που τον όδηγεί στην καταστροφή του.

Ή τρέλα, στην περίπτωση αύτή, δεν εΙναι άπλα μια πιtl'ανη κατάσταση που προκύπτει απο την lνωση σώματος και ψυχής'

δεν εΙναι. άπλα και μόνο, μια απο τΙς συνέπειες τoiί πάtl'ους. θεμελιωμένη απ' αύτην την ένότητα σώματος καΙ ψυχής, στρέ­ φεται στη συνέχεια ένάντια σ' αύτήν, και την αμφισβητεί. Ή τρέλα, που το πάtl'ος Πrv Ικανε εφικτή, απειλεί με την χαρακτη­ ριστικη χειρονομία της έκείνο που Ικανε καΙ το ίδιο το πάtl'ος

έφικτό. ΕΙναι μια απο κείνες τΙς μορφες ένότητας δπου οΙ νόμοι διακυβεύονται, διαστρέφονται, ανατρέπονται -κι f'tOL, ένώ ή ένότητα αύτη εμφανίζεται σαν πρόδηλη καΙ δεδομένη, ταυτό­ χρονα δείχνει EiItl'Qavoτη καΙ ταγμένη κιόλας στην καταστροφή της.

νΕρχεται μια στιγμή πού, ένώ το πάtl'ος τραβά το δρόμο του,

104

οΙ νόμοι άναστέλλovται σάμπως άπό δικιά τοιις πρωτοβοιιλία,

ή κίνηση ξάφνοιι σταματά δίχως καν σίιγχροιιση ~ ξόδεμα δποιοιιδήποτε είδοιις ζωντανης δ'ύναμης, ~ πάλι ξαπλώνεται με μιαν έπεκτατικη δ'ύναμη που σταματά μόνο άφού φτάσει σε

παροξιισμό. Ό Whytt παραδέχεται δτι μια ζωηρη συγκίνηση μπορεί να προκαλέσει τρέλα, δπως άκριβως ή σίίγκροιιση μπορεί να προκαλέσει κίνηση, μόνο και μόνο έπειδη ή συγκίνη~

ση εΙναι έξίσοιι σίίγκροιιση της ψιιχίiς και τράνταγμα της νειιρικής ίνας: «Γι' αύτό οΙ Ιστορίες ~ οΙ λιιπητερες άφηγήσεις

που ε{ναι διινατό να συγκινήσοιιν την ψιιχή, fνα '6"έαμα φριχτό και άναπάντεχο, ή μεγάλη λ'ύπη, ή όργή, δ τρόμος και τ' άλλα πάi}η που γεννούν μεγάλη έντύπωση, συχνα προκαλούν τα πιό βίαια νειιρικά σιιμπτώματα~. Άλλά -και στό σημείο αύτό

άρχίζει ή κιιρίως τρέλα- ή κίνηση αiιτη συμβαίνει να σταματά άμέσως άπό την ίδια της την ύπερβολή, προκαλώντας μονομιάς μιαν άκινησία που μπορεί να φτάσει μέχρι τό ~άνατo. Σάμπως

κι ή στάση, στr) μηχανικη της τρέλας, να μην ε{ναι τό σημείο μηδεν της κίνησης, άλλα να μπορεί έξίσοιι νά 'ναι μια κίνηση σέ βίαιη ρήξη με τόν έαιιτό της, μια κίνηση πον, κάτω άπό την έπίδραση της δικιάς της βίας, φτάνει άπότομα στr)ν άντίφαση

και στην άδνναμία να συνεχιστεί. «Δεν εΙναι αγνωστο τό δ,τι τα πάi}η, δταν εΙναι πολυ βίαια, μπορούν να γεννήσονν fνα εΙδος τέτανοιι ~ καταληψίας, με τρόπο που τό ατομο να μοιάζει περισσότερο με liγαλμα παρα με ζωντανό δν. Έπιπλέον δ τρόμος, ή λύπη, ή χαρά, ή ντροπη που φτάσαν σε ύπερβολή, δχι

μια ωJ..α πολλές φορές άxoλoιι{)ήi}ηκαν άπό αΙφνίδιο ~άνατο»2.

Ά ντίστροφα ή κίνηση, περνώντας άπό την ψιιχη στό σώμα κι άπό τό σωμα στην ψιιχή, lρχεται και άπλώνεται άπεριόριστα σ'

lva

εΙδος χώροιι της άνησυχίας, που σίγοιιρα βρίσκεται πιό

κovτα σε κείνον αιιοιι δ Malebranche τoπo~έτησε τις ψιιχές, παρα σ' αύτόν δποιι δ Descartes τοπο'θ-ετεί τα σώματα. ΟΙ διισδιάκριτες άναταράξεις, που συχνα προκαλούνται άπό μια μέτρια έξωτερικη σίίγχροιιση, συσσωρενονται, διειιρννονται και καταλήγοιιν να ξεσπoiίν σέ βίαιοιις σπασμούς. Ό

Lancisi

κιόλας έξηγούσε δτι οΙ Ρωμαίοι ε"ύγενείς συχνα καταλαμβάνον­ ταν άπό κρίσεις ύστερίας, ύποχονδρίας -τα «ύστερικα»­

έπειδη ηταν τέτοια ή ζωη τού αύλικού που ζούσαν &στε «τό πνεύμα τοιις να βρίσκεται πάντα σε ταραχη είτε άπό σκιάξιμο

είτε άπό προσμονή, δίχως στιγμη άνάπαιιση~ 1. Για πολλους γιατρους ή ζωiι των πόλεων, της αύλής, των σαλονιών, δδηγεί

στην τρέλα έξαιτίας της πολλαπλότητας των έρε'6"ισμων που στιβάζονται, παρατείνονται, άδιάχοπα έπαναλαμβάνονται δί­ χως ποτε να λιγοστεύοιιν. Άλλα μέσα στην είκόνα αύτή, στίς πιό Μονες μορφές της βέβαια, και στα γεγονότα που συνι-

105

στούν την όργανικη μορφή της, ύπάρχει μια δρισμέvη δύναμη πού, καttως πολλαπλασιάζεται, ι.uτoρεί νά φτάσει &ς το παρα­ λήρημα. 'Εδω ή κίνηση μοιάζει δχι να χάνει δύναμη άπο την αναμετάδοσή της, αλλά νά παρασύρει στο αύλάκι της κι αλλες

δυνάμεις, κι άπ' αυτες τΙς νέες συι.uταιγνίες της να κερδίζει μια συι.uτληρωματικη δύναμη. Ίδου λοιπσν πώς δ Sauvages έρμη­ νεύει τη γέννηση τού παραληρήματος: μιά δρισμέvη ffruπωση σκιαξίματος συνδέεται με το φράξιμο η την πίεση μιάς δλφα

~~~λ:~~~ν:~ι Τ~oσ;;}ξ:~~~υΠ:r~~~ί~~~~~l:Τ~;:~~~~ 'Όσο αυτο το σκιάξιμο διαρκεί, ή ψυχη τού δίνει περισσότερη

προσοχή, άπομονώνοντάς το καΙ αποσπώντας το απο το κάttε

τΙ που τού εΙναι Δλλότριο. Άλλά ή απομόνωση αύτη το ένισχύει καΙ ή ψυχή, fχοντας δώσει σ' αυτο μιά τόσο προνομιούχα tttoη, τείνει νά τού προσδώσει προοδευτικά μιαν όλόκληρη σειρά άπο Ιδέες, περισσότερο η λιγότερο σχετικές: «την άπλη αυτη Ιδέα

την ένώνει με δλες εκείνες που εΙναι κατάλληλες για νά την τροφοδοτήσουν καΙ νά την ένισχύσουν. Για παράδειγμα, lνας ιIνi}ρωπoς που μες στον ύπνο του φαντάζεται δτι κατηγορείται γιά ~να lγκλημα, ευth)ς συνδέει την Ιδέα αυτη με την Ιδέα τού

φύλακα, τών δικαστών, τών δήμιων, της κρεμάλας». ΚΙ δταν ή Ιδέα φορτωttεί μ' δλα αυτα τά καινούργια στοιχεία πού, στη

συνέχεια, τά σέρνει μαζί της, αποκτά ~να εΙδος πρόσttετης δύ­ ναμης που καταλήγει να την κάνει απόρ'δ1]τη, Δκόμη καΙ ι.uτρOς στΙς πιο συντονισμένες προσπάttειες της βούλησης. Ή τρέλα, που την προϋπόth:σή της αποτελεί το φαινόμενο τού πάttους καΙ ή αποδίπλωση αύτης της διπλης αΙτιότητας πού, με

:~Ox~t ~~o ψ~χ;,ά~~~,ι ~ξΖ;~~ν~,νl::Ισ:~~~~ν~αζf~Υν~~ ρήξη της αΙτιότητας, άπελευttέρωση των στοιχείων της ένότη­ τας σώμα - ψυχή. Άνήκει τόσο στην Δναγκαιότητα τού πάttους δσο καΙ στην Δναρχία πού, ένώ ξεσπά μέσ' άπο το ίδιο αύτο πά'60ς, το ξεπερνά καΙ φτάνει μέχρι νά το αμφισβητεί. Καταλή­ γει νά γίνεται μια κίνηση τών νεύρων καί των μυών τόσο βίαιη πού, μέσα στην φυσικη πορεία τών Ιδεών, τών εΙκόνων καΙ τών

βουλήσεων τίποτε δε μοιάζει νά της εΙναι σχετικό: τέτοια εΙναι ή περίπτωση της μανίας, δταν ξάφνου έντείνεται φτάνοντας σε

σπασμούς, η δταν εκφυλίζεται όριστικα σε διαρκη κρίση. Κι Δντίστροφα, ι.uτoρεί, μέσα σε στάση η σε Δδράνεια τού σώμα­ τος, νά γεννήσει κι bτειτα να συντηρήσει μια ταραχή στην ψυχή, χωρΙς παύση η καταλάγιασμα, δπως συμβαίνει aτή

μελαγχολία δπου τά εξωτερικά Δντικείμενα δεν παράγουν στο πνεύμα τού αρρώστου την ίδια ffruπωση που ttά 'διναν σ' ~ναν

ύγιή' «οί έντυπώσεις του εΙναι εξασ
106

Μο την ζωηρότητα τών ιδεών του» Ό Πράγματι αυτος δ διαχωρισμος ανάμεσα στις

tξωτερικες

κινήσεις τού σώματος και σττι πορεία τών ιδεών δεν σημαίνει δτι ή ένότητα σώματος και ψυχής lXEL κατ' ανάγκη καταλυ~εί, ούτε δη το xa'fttva απ' τα δυο ξαναβρίσκει την αυτονομία του μέσα στην τρέλα. Άναμφίβολα ή ένότητα έδώ διακυβεύεται,

και σαν αυστηρη δομη και σαν όλότητα· ό.λλα αποδεικνύεται δτι τεμαχίζεται σύμφωνα με χαρακιες πού, δίχως να. την καταλύουν, την διαιρούν σε αυfuίρετους τομείς. Γιατι δταν ό μελαγχολικος προσηλώνεται σε μια παραληρημαηκη ιδέα, δεν

ένεργεί μόνο ή ψυχή του, ό.λλα. ή ψυχη συνεργεί με τον έγ­ κέφαλο, με τα νεύρα, με την καταβολή τους και τΙς Ινες τους: ~να όλόκληρο τμήμα της ένότητας σώματος-ψυχής αποσπάται

lτσι απο το σύνολο, κι ιδιαίτερα απο τα. δργανα που δια. μέσου τους λειτουργεί ή αντίληψη της πραγματικότητας. ΤΟ Ιδιο πράγμα συμβαίνει με τους σπασμους και την ταραχή· ή ψυΡι

tδώ δεν αποκόβεται απο το κορμι ό.λλά, ό.ντί~ετα, παρασύρε­ ται απ' αυτο με τέτοια ταχύτητα που δεν μπορεί πια να διατηρήσει δλες τΙς παραστάσεις της κι lτσι χωρίζεται απο τις μΎήμες της, τις βουλήσεις της, τΙς πιο συνεκτικες ιδέες της.

lτσι, απομονωμένη απο τον έαυτό της κι απο κά'ftε τΙ το στα~ερo που ύπάρχει στο σώμα, αφήνεται στο ~λεoς τών πιο

ευκίνητων νεύρων· απο δώ και πέρα ή συμπεριφορά της παύει

να προσαρμόζεται στην πραγματικότητα, στην αλή~εια η σττι σοφία· τα νεύρα, με τη δόνησή τους, μπορούν βέβαια να μιμη&ύν δ,τι συμβαίνει στο χώρο της αντιληψης, διχως δμως ό άρρωστος να βλέπει τη διαφορά: «Ο[ γρήγοροι και ακανόνι­

στοι σφυγμοι τών ό.ρτηριών η δποια άλλη αναταραχή, hτ'ιιπώ­ νουν την Ιδια κίνηση στα νεύρα (δπως σττιν ό.ντίληψη)· ~α κάνουν τα απόντα αντικείμενα να φανούν παρόντα, τα χιμαιρι­

κα 'ftct τα κάνουν αλη~ινά»4. Στην τρέλα, ή όλότητα σώματος καΙ ψυχής κομματιάζεται: δχι στα στοιχεία που την αποτελούν μεταφυσικά, ό.λλα στα σχήμα­

τα που συνitέτoυν ~να εΙδος απατηλής ένότητας, που αποτελεί­ ται ό.πΟ τμήματα τού σώματος καΙ Ιδέες της ψυχής. Τμήματα που ό.πομονώνουν τΟν αvOρωπo απο τΟν έαυτό του, ό.λλα κυ­ ρίως απο την πραγματικότητα· τμήματα πού, κα'ftως αποσχί­ ζονται, διαμορφώνουν την έξωπραγματικη ένότητα ένος φαν­

τάσματος καί, χάρη στην Τδια αυτη αυτονομία, το έπιβάλλουν

σαν &λή~εια. «Ή τρέλα δεν εΙναι παρα ή διατάραξη της φαντασίας». Με άλλα λόγια ή τρέλα, ξεκινώντας απ' το πά~oς,

δεν εΙναι ακόμη παρα μια ζωηρη διατάραξη της λογικής ένότητας, σώματος και ψυχής· εΤναι το έπίπεδο τού άλ6γιστου· ό.λλα ή έπεμβατικη αυτη κίνηση ξεφεύγει γρήγορα απο τη λογικη της μηχανικής καί, μέσα στο μάνιασμά της, στη

107

νάρκωσή της, στό τρελό της ξεχείλισμα, γίνεται κίνηση πα­ ράλογη' και τότε άκριβώς, δραπετεύοντας άπό τό βάρος της άλή'ftειας και τους περιορισμούς της, άποδεσμεύεται τό Έξω­ πραγματικό. Στό σημείο αύτό διαγράφεται δ νέος κύκλος που 'ftQ πρέπει

τώρα να διατρέξουμε. Ό κύκλος της χίμαιρας, τών φαντασμά­ των καΙ της πλάνης. Μετα άπ' τόν κύκλο τού πά'ftους, δ κύκλος

τού μη-εΙναι.

''Ας στήσουμε τό α"ύτΙ σε τούτα τα έκπληκτικα άποσπάσματα.

Ή εΙκόνα δεν ε[ναι τρέλα. 'Έστω κι aν όλη'ftεύει δτι μέσα στην αυ'ftαιρεσία της παραίσ6ησης, ή διανοητικη lιλλoτρίωση βρί­ σκει μια πρώτη διέξοδο για την άπατηλη όλή'ftεια της, ή τρέλα

δέν άρχίζει παρα πέρα άπ' αυτό τό σημείο, μονάχα τη στιγμη πoU τό πνεύμα κυριαρχείται άπ' αυτην την α"ύ'ftαιρεσία καΙ

γίνεται δέσμιο μιάς τέτοιας φαινομενικής έλευ'ftερίας. Ό κά'ftε 6ν6-ρωπος, τη στιγμη που ξυπνά άπό μια όνειροπόληση, μπορεί να διαπιστώσει: «Φαντάζομαι δτι ε[μαι νεκρός»' μ' αυτόν τόν τρόπο καταγγέλλει και έλέγχει την αυ'ftαιρεσία της φαντασίας:

~~~~;ε\ δβ1~~g:ι~&α~~~~:ακ~~~~~εεΙι ~α~κτgμ~Π~:~~;~

περιεχόμενο της εΙκόνας «ε[μαι νεκρός» να άποκτήσει Ισχυ άλή'ftειας. Κι δπως ή συνείδηση της άλή'ftειας δεν μπορεί να ύποσκελιστεί μονάχα άπό την παρουσία της εΙκόνας, άλλα άπό

fi

την πράξη που περιορίζει, άντικρούει, συνδέει άποσυνδέει την είκόνα, τό tδιo κι ή τρέλα δεν 'ft' άρχίσει παρα με την πράξη πoU προσδίνει στην είκόνα άξία άλή'ftειας. Ή φαντασία δια'ftέ­

τει ~να ε[δος ά~ωότητας: «Ή ίδια ή φαντασία δέν σφάλλει. άφού ο{\τε άρνιέται ΟΟτε καταφάσκει, άλλα άπλά προσηλώνε­

ται σε ύπερβολικα μεγω.ο βα'ftμό στην άπλη 'fttaoη μιας εΙκόνας7),s και' μόνο τό πνεύμα ε[ναι κείνο που μπορεί να μετατρέψει τό δεδομένο της εΙκόνας σε παραπλανητικη όλή­

~εια, δηλαδη σε πλάνη,

fi

σε πλάνη όμολογημένη, δηλαδη σε

άλή'ftεια: «'Ένας μεi}υσμένoς πιστεύει δτι βλέπει δυό κερια στη ~έση ένός' έκείνος πoU πάσχει άπό στραβισμό και τό πνεύμα

του ε[ναι καλλιεργημένο, ευ'6iις διακρίνει την πλάνη του και' συνη~ίζει να μην βλέπει παρα fνα».6 "Άρα ή τρέλα βρίσκεται πέρ' άπ' την εΙκόνα, κι ώστόσο εΙναι βα'ftεια βυ~ισμένη μέσα της' γιατι ή τρέλα ύπάρχει μόνο αν άφήσει την ε[κόνα ν' άπο­

κτήσει άξία άλή'ftειας, όλικής καΙ άπόλυτης' ή πράξη τού λογιΚΟύ άν6-ρώπου πού, δίκαια ~ 6δικα, κρίνει μια εΙκόνα άλη~ιVΗ ψεύτικη, τόν βγάζει lξω άπ' αυτην την εΙκόνα άφού την ξεπερνά και' την έλέγχει με βάση στοιχείο που δεν τΙς

fi

108

ανήκουν' ή πράξη τού τρελού ποτt δεν ξεπερνά την εΙκόνα που

τού παρουσιάζεται, αλλα tνδίδει στην 5μεση ζωντάνια της και την ύπο-6άλπει μt κατάφαση, μt την πρoϋπόi}εση δη {tCr. κλειστεί όλόκληρος μέσα της: «Μεγάλος αρι{tμος αν6-ρώπων, για να μην πούμε δλοι, πέφτουν στην τρέλα μόνο και μόνο

έπειδη ασχολούνται ύπερβολικά μ' fva αντικείμενο».1 Στο έσωτερικό της εΙκόνας, κυριευμένη άπ' αυτην καΙ ανίκανη να της ξεφύγει, ή τρέλα γίνεται ώστόσο κάη παραπάνω άπό εΙ­ κόνα, γίνεται μια κρυφη καταστατικη πράξη.

Ποιά εΙναι αύτη ή πράξη; ΕΙναι μιά πράξη πίστης, πράξη κατάφασης καΙ 5ρνησης: μια συλλογιστικη που συντηρεί την εΙκόνα καΙ ταυτόχρονα την κατεργάζεται, την ύπονομεύει, την τεντώνει 000 νά φτάσει το μηκος ένός συλλογισμού, καΙ την όργανώνει γύρω άπό

fva

τμήμα γλώσσας. Ό άν6-ρωπος που

φαντάζεται δη εΙναι άπό γυαλΙ δεν ε{ναι τρελός, γιατΙ δποιοσ­ δήποτε κοιμισμένος μπορεί να τό δεί αυτό στΟν ύπνο του' αλλα

εΙναι τρελός δ.ν, πιστεύοντας δτι εΙναι άπό γυαλί, συμπεράνει εΙναι εu{tραυστος, δτι κινδυνευει νά σπάσει, δη δεν {ta

m;L

πρέπει συνεπώς ν' αγγίξει κανένα αντικείμενο πoλiι ανi}εκτικό.

Κι δτι {ta πρέπει μάλιστα νά μείνει κι ακίνητος κλπ. Αυτοι ε{ναι οί συλλογισμο!. τού τρελού' δμως

{ta πρέπει

ακόμη να σημειώ­

σουμε δτι για τΟν έαυτό τους δεν εΙναι ουτε αφηρημένοι, οϋτε παράλογοι. ΆντHtετα, ακολου&ύν σωστά τΙς πιό αύστηρtς

μορφές της λογικης. Κι δ

Zacchias

δεν

{ta δυσκολευτεί να

τους

συνανπ]σει, σ' δλη τους την tσχύ, στους φρενοβλαβείς. Συλλο­ γισμός ένός αν6-ρώπου που άφηνε τΟν έαυτό του νά πε{tάνει

άπα την πείνα: «ΟΙ νεκροΙ δεν τρώνε' έΎω εΙμαι νεκρός' άρα δεν πρέπει να φάω». Έπαγω-Υή, άπεριόριστα έπαναλαμβανόμε-

~ίν~~Ιν~~:Ί ix~;:σ~υέ~~:~~~t~~~~~:::ιε.' gρ:~tο~Ιο~

άν6-ρωποι ε{ναι Eχ{tρoί μου». Έν6ύμημα ένος ω..λου αρρώστου: «ΟΙ περισσότερο άπα τους κάτοικους αυτού τού σπιτιού ε{ναι νεκροί, άρα κι έΎώ, που ~χω κατοικήσει σ' αύτα τό σπίτι, ε{μαι νεκρός». Άξιο{tαύμαστη λογικη των τρελών, που μοιάζει να

β~~~~ύ:~ ~ λ~~ι:~~~~r:vv:Ι~~ίύεΊV~~~~:~:σ~~;~

μ' αυτην καΙ γιατί, μέσα στΟν κρυφα πυρήνα της τρέλας, στην καρδιά της τόσης πλάνης, τών τόσων παραλογισμών, των ανακόλου{tων λόγων καΙ χειρονομιών, ανακαλύπτουμε τελικά την βα{tεια κρυμμένη τελειότητα ένός λόγου. Κι δ Zacchias καταλήγει: «Εχ

currere»8.

quibus, vides quidem intellectum optime dis-

Ή ~σχατη γλώσσα της τρέλας εΙναι ή γλώσσα της

λογικής, αλλά ~χoντας περιβλη-ftεί τό κύρος της εΙκόνας, καΙ περιοριστεί στο χώρο αναπαράστασης της εΙκόνας. Ή γλώσσα αυτη σχηματΙζει, πέρα άπο την όλότητα των εΙκόνων και την

109

ο[κουμενικότητα της συλλογιστικης τους, ~ναν όργανισμο [δι­ όρρυ'6μο, παραπλανητικό, που tι ~μμoνη Ιδιορρυ'6μία του άποτελεί την τρέλα. Ή τρέλα λοιπόν δεν βρίσκεται όλότελα

μέσα στην εΙκόνα, που άπο μόνη της δεν εΙναι οντε άλη'6ινη ούτε ψεύτικη, ούτε λογική ούτε τρελή, άλλά ούτε και στήν

Επιχειρηματολογία που δεν εΙναι παρό. μιά άπλή μορφή τών αναμφισβήτητων λογικών σχημάτων. Κι ωστόσο ή τρέλα βρί­ σκεται τόσο μέσα στην εΙκόνα, 500 καΙ μέσα στο λόγο: υπάρχει μέσα στο [διαίτερο σχημα τών σχέσεών τους. "Ας πάρουμε ~να παράδειγμα δανεισμένο άπο τον Diemerbroek. 'Ένας άν'6ρωπος ~χει καταληφ6εί άπο βα'6ια μελαγχολία.

~Oπως δλοι οΙ μελαγχολικοί, εΙχε το πνεvμα του προσηλωμένο σε μιάν Ιμμονη Ιδέα, κι tι Ιδέα αύτη άποτελούσε αΙτία μιας

διαρκούς {}λίψης. Κατηγορούσε τδν έαυτό του δτι εΙχε σκοτώ­ σει τον γιό του· καί, μέσα στην υπερβολή τών τύψεων, ~λεγε δτι

δ θεός, γιο. να τον τιμωρήσει, εΙχε βάλει δi:πλα του ~να δαίμονα για νά τόν βάζει σε πειρασμό, παρόμοιο με κείνον που εΙχε στείλει στο Χριστό. Αυτόν τόν δαίμονα τόν ~βλεπε, κουβέντια­ ζε μαζί του, άκουγε τις κατηγόριες του και tov MaντovOE. Δεν καταλάβαινε κα'6όλου γιατί δλος δ κόσμος γύρω του ισχυρίζον­

ταν δτι tι παρουσία τού δαίμονα Ιίταν άνύπαρκτη. Τέτοια λοιπόν εΙναι ή τρέλα: τέτοιες τύψεις και πεποιδΤισεις, τέτοια ψευδαίσ&ηση και συλλογιστική· κοντολογίς, ~α όλόκληρο σύνολο άπο πεποιδΤισεις καΙ εΙκόνες που συναποτελοvν το

παραλήρημα. Ό

Diemerbroek

ζητα να μά'6ει ποιές εΙναι οί

:t

~~~~~~;ι~~~~~~~~τ~~~rεό:~~~ ;~~~~::~ό~ι~: δπου καΙ πνίγηκε. Άπό τότε λοιπόν ό πατέρας '6εωροvσε τόν έαυτό του υπεύ{hrvο γι' αύτόν τόν '6άνατο. Μπορούμε λοιπόν ν'

άποκαταστήσουμε την έξέλιξη της τρέλας αύτης με τόν ακόλου­ τρόπο. Κρίνοντας δτι εΙναι ~νoχoς, δ άν'6ρωπος άποφασίζει

'60

δτι δ φόνος εΙναι μισητος στο θεό· κι άπο κεί ξεκινά tι φαντασίωσή του δτι εΙναι αιώνια καταδικασμένος· καΙ γνωρί­ ζοντας δτι το μέγιστο μαρτύριο εΙναι να παραδΟ'6εί στό Σατανά, πιστεύει δτι «~νας τρομερος δαίμονας τόν άκολου'6εί». Τόν δαίμονα αύτο δεν τόν βλέπει, άλλά κα{}ως «ούτε στιγμη δεν

τον βγάζει άπ' τη σκέψη του» και κα'6ως τη σκέψη αύτη «την περνά γιο. άλη{}ιVΉ, Επιβάλλει στδ μυαλό του μιάν όρισμένη

εικόνα

alJtov tov

δαίμονα· tι εΙκόνα αυτη με τη δράση τού

έγκέφαλου και τών πνευμάτων γίνεται τόσο πρόδηλη, που πιστεύει δτι τον δαίμονα αύτον τόν βλέπει συνεχώς».~ Ή τρέλα λοιπόν, δπως την αναλύει ό Diemerbroek, ~χει δυό

Eπi:πεδα· το ~να εΙναι έκείνο που φανερώνεται στα μάτια δλων: μια '6λίψη άστήρικτη, σ' ~ναν άν'6ρωπο που αυτοκατηγορείται άδικα δτι σκότωσε τό γιό του· μια φαντασία διεστραμμένη,

110

πού βλέπει δαίμονες· μLα λογικη γκρεμLσμένη, πού κουβενηά­ ζη μ' ~να φάντασμα. Άλλά, βαth)τερα, βρίσκουμε μια αυστηρη όργάνωση, έξαρτημένη άπό τόν αλάνόαστο δπλισμό μιας συλ­ λογιστικης. Ή συλλογισηκη αυτη, μέσα στη λογική της, έπικα-

~~~~~ρ~~α~~ :~~~~~:tζ~~~~ή~ο~χ~~~ε~tv~:1~~εΙiιδ~~ λογικης Εν δράσει. Κοντολογίς, κάτω άπό τό χαωδες καΙ πρόδηλο παραλήρημα, βασLλεύεL ή τάξη ένός μυστLκού παρα­ ληρήματος. ΚαΙ μέσα σ' αυτό τό δεύτερο παραλήρημα πού, άπό

μιαν ι'iπoψη, εΙναι κα-6σ.ρη λογLκή, λογLκη άπαλλαγμένη άπό δλα τα έξωτερικα σουσούμω τού τρελού, έδρεύη ή παράδοξη αλή~εω της τρέλας. ΚαΙ τούτο γίνεται πάλL πρός διπλη κα­ τεύthJνση, άφού μέσα του βρίσκουμε ταυτόχρονα δλα δσα κάνουν την τρέλα άλη~Lνη (ακαταμάχητη λογική, τέλεια όργα­ νωμένΟL συλλογι.σμοί, αψεγάδLαστη άλληλουχία σέ μLα δυναμL­ κο. διάφανη γλώσσα) ΚL δσα άποτελούν την άλη~Lνη τρέλα (την είδLκη φύση της, την αυστηρά προσωΠLκη μορψη δλων των έκδηλώσεών της καΙ την έσωτεΡLκη δομη τού παραληρήματος).

Άλλά, άκόμη βαth)τερα, ή γλώσσα τού παραληρήματος εΙνω ή foχaTη αλή~εω της τρέλας, αφού ή Τδια εΙνω δ όργανωτικός σνντελεστης της μορφης της, ή κα-60ρι.στική άρχη δλων των έκδηλώσεών της, εΤτε πρόκεLται YLCt εκδηλώσεις τού σώματος της ψυχijς. ΓιατΙ αν ό μελαγχολLκός τού Diemerbroek

EtTE

κουβεντLάζη μέ τό δαίμονά του, τούτο συμβαίνη έπειδη ή είκόνα χαράχτηκε βα-6ηα άπό την κίνηση τών ζωηκών πνευμά­ των στην πάντα ε-σπλαστη ύλη τού έγκεφάλου. Άλλα και τό

όργανικό αυτό σχήμα μέ τη σειρά του δεν εΙνω παρα ή δλλη δψη μLας fγvoιας, πού fχει κυΡLέψει τό πνεύμα τού αρρώστου' κατά κάποιο τρόπο αναπαΡLστα την έγκατάσταση, μέσα στό σώμα, ένός συλλογισμού άδιάκοπα έπαναλαμβανόμενου σχετι­ κά μέ την ποινη πού έπιφυλάσσεL ό θεός στούς άμαρτωλούς πού tγκλημάτισαν. Τό σώμα καΙ τα χαραγμένα χνάρω πού

κρύβη, ή ψυχη καΙ οί είκόνες πού διακρίνει, έδώ ΠLα δεν εΙναι παρα στάδια στiι σύνταξη της γλώσσας τού παραληρήματος. ΚαΙ YLά νά μην μας κατηγορήσουν δτι στηρίζουμε δλη αυτη την ανάλυση σέ μLα καΙ μόνη παρατηρηση ένός μονάχα συγγρα­ φέα, (καΙ μάλLστα παρατηρηση προνομι.ούχα. άφού πρόκειται για ~να μελαγχολLκό παραλήρημα) -θά ψάξουμε YLά μιάν έπιβεβαίωση αυτού τού -&μελιώδους ρόλου τού λόγου στην κλασικη άντίληψη της τρέλας σ' lvav liλλo συγγραφέα. σέ μιαν liλλη έποχη καΙ σέ σχέση μέ μια πολύ διαφορετικη άρρώστια. Πρόκειται για μιά περίπτωση «νυμφομανίας» πού παρατήρησε ό BienviIle. Ή φαντασία ένός νεαρού ΚΟΡLτσιού. της «Julίe»,

εΙχε άνάψεL άπό πρώιμα δωβάσματα καΙ τροφοδοτη'll-εί άπό τΙς αφηγήσεις

μιας καμαριέρας

«μυημένης στα

μυστηρια

της

111

'Αφροδίτης, ... που παράσταινε την ένάρετη ύπηρέτρια στα μά·

τια της μητέρας» όλλα ~ταν «ή όγαπημένη καΙ ήδονικη

σύντροφος τών απολαύσεων της κόρης». 'Ωστόσο ή Julie πάλεψε ένάντια σ' αύτες τΙς καινούργιες απολαύσεις με δλα τα

διδάγματα που εΙχε πάρει από την άνατροφή της. στην αποπλανητικη γλώσσα τών ρομάντζων όντιτάσσει τα μαttήμα· τα της i}ρησχείας και της αρετης· κι δποια κι αν εΙναι ή ζωηρότητα της φαντασίας της. καi}όλου δεν βυi}ίζεται ιm)ν άρρώστια. 000 διατηρεί «τη δύναμη να προβάλει αύτό τό

επιχείρημα στόν έαυτό της: δεν επιτρέπεται κι ούτε εΙναι τίμιο να ύπακούσει σ' lνα τόσο επαίσχυντο πάihJς». Άλλα οί lνoχες όφηγήσεις, τα επικίνδυνα διαβάσματα πολλαπλασιάζονται· κάi}ε στιγμη κάνουν πιό ζωηρη την ταραχη τών νευρικών Ινών. πόυ Ιξασ6ενοίίν· καΙ τότε ή i}εμελιώδης Ικείνη γλώσσα πού,

χάρη σ' αύτήν, εΙχε κατορi}ώσει μέχρι τότε ν' άντιστα'6εί, όρχίζει σιγα σιγα να σβήνει: «Ή φύση μιλούσε μονάχη της &ς

τα τώρα·

όλλα γρήγορα ή παραίσθηση, ή χίμαιρα κι ό

εξωπραγματισμός παίξαν τό ρόλο τους· απόκτησε τέλος την 5i}λια δύναμη να παραδεχτεί μέσα της α'ύτό τό φριχτό άξίωμα:

τίποτε δεν εΙναι τόσο δμορφο καΙ τόσο γλυκό

000 ή ύπακοη

στΙς ερωτικες επι'fhJμίες». Α'ύτός ό '6εμελιώδης λόγος άνοιξε τΙς πόρτες στην τρέλα: ή φαντασία Ιλευi}ερώνεται, οι όρέξεις τώρα δεν παύουν να πολλαπλασιάζονται, τα νεύρα φτάνουν στόν απώτατο βα'l}μό ερεi}ισμού. Τό παραλήρημα, κάτω από την έπιγραμματική μορφη ηi}ικού άξιώματος, όδηγεί κατευ'6είαν σε

σπασμους που μπορούν να

i}toow σε κίνδυνο

την Τδια τη ζωή.

Στό τέλος αύτού τού τελευταίου κύκλου, που εΙχε άρχίσει με την tλευ'6ερία της φαντασίωσης και τώρα κλείνει με την αύστηρή δομη μιας παραληρηματικής γλώσσας, μπορούμε να καταλήξουμε στα έξης: 1ο Στην κλασικη τρέλα ύπάρχουν δυο μορφές παραληρήμα·

τος. Μια Ιδιαίτερη,

συμπτωματική μορφή, που συνοδεύει

όρισμένες άρρώστιες τού πνεύματος καΙ Ιδιαίτερα τη με· λαγχολία· μ' αύτην την Μοια μπορούμε να πούμε δτι ύπάρ·

χουν όρρώστιες με η χωρις παραλήρημα. Πάντως τό παραλήρη·

μα αύτό εΙναι πάντα Ικδηλο, αποτελεί όναπόσπαστο μέρος των

ενδείξεων της τρέλας· Νυπάρχει μέσα στην όλή'6εια της καΙ δεν αποτελεί παρα fναν τομέα της .•Αλλα ύπάρχει fνα ιίλλο παραλήρημα που δεν γίνεται πάντα φανερό, που δεν διατυπώ· νεται από τόν άρρωστο ιm) διάρκεια της άρρώστιας του άλλα που δεν μπορεί να ξεφύγει απ' την προσοχΤι εκείνου πού, ερευνώντας την άρρώστια από τΙς καταβολές της, προσπαi}εί να διατυπώσει τό αΤνιγμά της καΙ την όλήi}εια της. 20 Αύτο το κρυφο παραλήρημα ύπάρχει σ' δλες τις ιiλλoιώ· σεις τού πνεύματος, όκόμη κι εκεί που tλάχιστα κανεΙς i}Q το

112

περίμενε. 'Ακόμη κι ~κεί πού δtν fχoυμε παρα οιωπηλές χει­

ρονομίες, βία βουβή, lδιορρυttμίες στη συμπεριφορά, δεν ύπάρχει αμφιβολία δτι ή κλασικη σκέψη βλέπει να ύπολαv6ά­ νει συνεχώς lva παραλήρημα, συνδέοντας κάttε μια από τις ίδιαίτερες αυτtς ένδείξεις μt τη γενικη ουσία της τρέλας. Τό

Λεξικο τού James btίμονα προτρέπει να. i}εωρήσουμε σαν παραληρούντες «τους άρρώστους πού, ά.πό άδυναμία η ύπερ­ βολή, σφάλλουν ot όρισμένες ά.πό τΙς έχούσιες πράξεις τους, μt τρόπο άντίi}ετο στη λογικη καΙ στην καλή i}έληση· δπως, για παράδειγμα, δταν τό χέρι τους τό χρησιμοποιούν για. να. ξε­ ριζώνουν τούφες μαλλί, μt μια. χειρονομία παρόμοια μt κείνη που κάνουμε για να πιάσουμε μύγες· η δταν &ας άρρωστος ένεργεί ένάντια στη συνήi}ειά του καί χωρΙς αΙτία, η μιλά πολύ

η έλάχιστα, άντίi}ετα από τό κανονικό του· δταν λέει αίσχρό­

λογα, ένώ

ot

κατάσταση ύγείας τα λόγια του εΙναι σεμνα. καΙ

μετρημένα, καi}ως κι δταν προφέρει λέξεις χωρΙς καμια σvνoχή, δταν αναπνέει πω σιγα. απ' δ,τι πρέπει η αποκαλύπτει τα άπόκρυφα μέρη του μπροστα ot τρίτους. 'Ακόμη i}εωρούμε δτι βρίσκονται ot κατάσταση παραληρήματος δλοι έκείνοι που τό πνεύμα τους lχει προσβληi}εί από κάποια διατάραξη τών

αισftητήριων όργάνων η τό χρησιμοποιούν μt τρόπο άντικανο­ νικό δπως, για παράδειγμα, δταν &ας αρρωστος lχει στερηi}εί την ίχανότητα για. έκούσιες πράξεις η ενεργεί aouYήttLoτa»lO. 30 Μ' αύτο το νόημα, ό λόγος καλύπτει την τρέλα σ' δλη της την Ικταση. Ή τρέλα, στην κλασική της Μοια, δεν σημαίνει

τόσο μια συγκεκριμένη άλλαγη ατό πνεύμα η ατό σώμα, άλλα. την ύπαρξη παραληρηματικού λόγου κάτω από τΙς άλλοι­ ώσεις τού σώματος, κάτω από τίς ίδιορρυi}μίες της συμπεριφο­

tvo'

ρας καΙ της λαλιας. Ό πιό άπλός κι ό πιό γενικός όρισμός πού

μπορεί να δώσει κανεΙς στην κλασικη τρέλα εΙναι, πράγματι, τό παραλήρημα: «Ή λέξη α"ότη προέρχεται ά.πό τη λατινικη λέξη

lira,

πού σημαίνει αυλάκι, fτσι,

αύλάκι,

ά.πό τόν ίσιο δρόμο

deJiro σημαίνει

βγαίνω απ' τ'

της λογικης». ''Ας μην μας

έκπλήσσει λοιπόν τό γεγονός δτι οΙ νοσογράφοι τού 180υ

αΙώνα συχνα ταξινομούν καΙ τόν ίλιγγο ανάμεσα στα είδη τρέλας, πράγμα πού κάνovν σπανιότερα για τους ύστεριχούς σπασμούς' τούτο συμβαίνει btειδή, πίσω απ' τούς τελευταίους,

εΙναι συχνα αδύνατο να. βρούμε την ένότητα ένός λόγου, ενώ στόν ίλιγγο διαφα(νεται ή παραληρηματικη κατάφαση δτι ό

κόσμος πράγματι

lXEL

αρχίσει να γυρίζει. ΙΙ Τό παραλήρημα

αυτό εΙναι ή απαραίτητη κι ή btαρκής προϋπά&εση για να. χαρακτηριστεί μια άρρώστια σαν τρέλα.

40

Ή γλώσσα εΤναι ή πρώτη κι ή Ισχατη δομη της τρέλας.

'Αποτελεί την κα&ριστικη μορφή της. πάνω σ' αυτην στηρί­

ζονται δλοι οΙ κύκλοι, μέσα ά.π' τούς όποίους δηλώνεται ή φύση

113

rης. Τό γεγονός δτι ή ούσία της τρέλας μπορεί τελικα να δριστεί μέσα απ' την δπλη δομη τοϋ λόγου, διόλου δεν την ανάγει σ' κα{!-αρα ψυχολογικό χώρο, αλλα της επιτρέπει να δεσπό­ ζει στην όλότητα της ψυχης και τοϋ σώματος· ό λόγος αύτός

fvav

εΙναι ταυτόχρονα μια γλώσσα σιωπηλή, πον τό πνεϋμα απευftύ­ νει στόν έαυτό του μέσα στην προσωπικη αλήi}εια του, και μια δρατη αρtl"ρωση, μέσα στις κινήσεις τού σώματος. Ό παραλλη­ λισμός, οί συσχετισμοί, δλες οί μορφες επικοινωνίας πον είδαμε να έκδηλώνονται στην τρέλα ανάμεσα στό σώμα και στήν ψυχή,

εΙναι έξαρτημένοι απ' αύτην και μόνο τη γλώσσα κι από τις έξουσίες της. την κίνηση τού πάtl"ους, πον συνεχίζεται μέχρι να σπάσει από μόνη της και να στραφεί ενάντια στόν έαυτό της, τη γέννηση της εΙκόνας και τις ταραχες τοϋ σώματος πο\! αποτε­ λούν τα δρατά της σύνδρομα -δλα αύτα τα ύποκινούσε κιόλας μυστικα ή γλώσσα αύτή, και μάλιστα τη στιγμη πον πρσσπα­ itoύσαμε να την αποκαταστήσουμε ..... Αν δ ντετερμινισμός τοϋ

πά'60υς ξεπεράστηκε και λύth]κε μέσα στην φαντασίωση της εΙκόνας, κι θ.ν αντίστοιχα ή εΙκόνα παράσυρε μαζί της δλόκλη­ ρο fvav κόσμο από αύταπάτες κι επι'6υμίες, αύτό Ιγινε επειδη ή

παραληρηματικη γλώσσα ~ταν κιόλας παρούσα- σαν λόγος πον έλευ6-έρωνε τό πά'60ς από κά'6ε περιορισμό και προσχω­ ρούσε, με δλόκληρο τό κατα'6λιπτικό βάρος της κατάφασής του, στην απελευ'6ερωμένη εΙκόνα. Μέσα σ' αύτό τό παραλήρημα της γλώσσας και της εΙκόνας, της γραμματικής και της φυσιολογίας, που αφορα ταυτόχρονα στό σώμα και στήν ψυχή, όλοκληρώνονται οΙ κύκλοι της τρέλας. ΥΗταν έκείνο πο\! τους όργάνωνε βασικά, σCι:ν fννoια

κα{!-οριστική. Τό παραλήρημα εΙναι και τρέλα, αλλα και μια σιωπηλη ύπέρβαση της τρέλας γιατί, πέρ' απ' τα φαινόμενα, της ξαναδίνει την αλή'6εια ένός λόγου.

Μένει μια τελευταία έρώτηση: σε ποιά βάση μπορούμε νά. tι"εωρήσουμε τη '6εμελιώδη αύτη γλώσσα σαν παραλήρημα; . . Αν

παραδεχτούμε δτι εΙν' αλή'6εια της τρέλας, πάνω σε ποιά βάση στηρίζεται ή ό.λη'6ινη τρέλα και ή πρωταρχικη μορφή της; Ό λόγος αύτός, που τόν εΤδαμε στις τόσο πιστες στη λογικη μορφές του, γιατί χρησιμεύει σαν χώρος δπου '6α έγκαταστα­ '60ύν δλες έκείνες οΙ ενδείξεις που tl"a έκφράσουν, με τόν πω Ικδηλο τρόπο, την απουσία της λογικής;

Κεντρικη έρώτηση, στην όποία δμως ή κλασικη εποχι'ι δεν εδωσε μονάχη της μιαν άμεση απάντηση. την απάντηση αύτη πρέπει να την αναζητήσουμε απ' τα πλάγια, έρευνώντας τις έμπειρίες πο\! γειτονεύουν άμεσα με την ούσιαστικι) αύτη

tl"a

γλώσσα της τρέλας· δηλαδή, τ' δνειρο και την πλάνη.

114

Ό σχεδόν όνειρικός χαρακτήρας της τρέλας ε[ναι

lva

άπό τα

πιό στα-6ερα iJ"έματα της κλασικής έποχης. Θέμα που σίγουρα

κληρονομεί: από μιαν άρχαιότερη παράδοση, που μάρτυράς της εΙναι άκόμη δ Ου Laurens, στό τέλος τού 160υ αιώνα· γι' αύτόν μελαγχολία και όνειροπόληση lχoυν κoιvη καταγωγη καί, σε σχέση με την άλήiJ"εια, ~χoυν ισχυ ταυτόσημη. Ύπάρχουν «φυσικα δνειρα», που άναπαριστούν πράγματα που lγιναν νοητα η άντιληπτα την προηγούμενη μέρα, άλλα τα πράγματα αύτα τα δείχνουν άλλαγμένα, άνάλογα με την προσωπικη

Ιδιοσυγκρασία τού υποκειμένου· και έξίσου υπάρχει μια πα­ ρόμοια μελαγχολία, με xaiJ"aQα σωματικη προέλευση, άνόλοΥη με την κατάσταση τού άρρώστου καΙ που μετατρέπει, μες στό πνεύμα του, τη σημασία. την άξία και μέχρι καΙ τό χρώμα των πραγματικών γεγονότων. Ύπάρχει δμως και μια μελαγχολία που έπιτρέπει να προλέγουμε τό μέλλον, να μιλάμε σε μιαν αγνωστη γλώσσα, να βλέπουμε δντα κατα κανόνα άόρατα· ή

μελαγχολία αύτη προέρχεται από μιαν υπερφυσικη έπέμβαση, την ίδια έκείνη που φέρνει στό πνεύμα τού κοιμισμένου τα δνειρα που προφητεύουν τό μέλλον, άναγγέλλουνγεγονότα και παριστάνουν «παράξενα πράγματα».

'Όμως, στην πραγματικότητα, δ Ι70ς αιώνας την παράδοση αύτη της δμοιότητας άνάμεσα στ' δνειρο καΙ την τρέλα δεν τη διατηρεί παρα για να τη σπάσει πιό ριζικα και γι.α να δη­

μιουργήσει νέες σχέσεις, πιό ουσιαστικές. Σχέσεις δπου τό δνειρο κι ή τρέλα δεν κατανοούνται μονάχα με βάση την μακριVΗ καταγωγή τους η τη σιryyένειά τους σαν ένδείξεις, άλλα άντιμετωπίζονται σαν φαινόμενα μέσα στην έξέλιξή τους, μέσα στr)ν ίδια τη φύση τους. 'Όνειρο καΙ τρέλα άντιμετωπίζovται σαν δμοούσια. Ό μηχα­

νισμός τους ε[ναι δ ίδιος κι δ

Zacchias

μπορεί: στην υπνοβασία

ν' άναγνωρίζει τις ενέργειες που γεννούν τα δνειρα, άλλα που έξίσου καλα iJ"α μπορούσαν, στό ξύπνιο, να προκαλέσουν την

τρέλα. ΤΙς πρώτες στιγμες τού ύπνου. οΙ άτμοΙ που άνεβαίνουν στό

σώμα και φτάνουν μέχρι τό κεφάλι εΙναι πληiJ"ος, καΙ μαζΙ ταραχώδεις καΙ πυκνοί. Ε[ναι τόσο σκοτεινοΙ που δεν ξυπνούν καμιCtν εικόνα στόν Εγκέφαλο· ταράζουν μόνο, με τό χαοτικό χορό τους,

τα νεύρα

και.

τους μυώνες. Τό ίδιο

άκριβώς

συμβαίνει καΙ με τους φρενιασμένους καΙ μανιακούς: lχoυν λίγες φαντασιώσεις, D.άχιστες παραισ-&ήσεις, καiJ"όλου στραβες

πεποι-&ήσεις, άλλα εΙναι κυριευμένοι άπό μια ζωηρη ταραχt) που δεν καταφέρνουν να δαμάσουν. ~ Ας επανέλiJ"ουμε στην

έξέλιξη τού ύπνου: μετα την περίοδο ταραχης, οί άτμοι ά­ νεβαίνουν

στόν

έγκέφαλο καΙ διυλίζονται. ή

κίνησή

τους

όργανώνεται· εΙναι ή στιγμη που γεννιωνται τα φανταστικα

115

~~~e:.' '~::ig;o~~ ~~bεΙ~~~~~~~~δα~fv~ιιατ~~~~δ~oπ~~ παράνοιας, δπου ό αvf}ρωπος πεί-&εται για πoλλi:ι πράγματα

quae ία veritate non sunt (πο"ίι οτ' όλή-θεια εΙναι ανύπαρκτα).

Τέλος, ή ταραχη τών ατμών καταλαγιάζει όλότελα' ό κοιμωμέ­ νος άρχίζει να βλέπει τα πράγματα πιό κα-&αρά' μέσα στη διαφάνεια των ατμών πο"ίι lχoυν γίνει πια όλοκά-&αροι, οΙ αναμνήσεις της προήγουμένης μέρας έμφανίζονται πάλι, προσ­ αρμοσμένες στην πραγματικότητα' τέτοι.ες εΙκόνες, μόλις πο"ίι ~χoυν ύποστεί κάποια μεταμόρφωση, στο lva η στο άλλο σημείο ---δπως συμβαίνει καΙ με το"ίις μελαγχολικο"ίις πο"ίι αναγνωρί­

ζουν δλα τα πράγματα δπως ακριβως εΙναι

«in paucis qui non

soJum aberrantes» (ιδίως δσοι δεν lχoυν πλήρη σύγχυση). 'Ανάμεσα στην προοδευτικη έξέλιξη τού υπνοu- μαζΙ μ' δ,τι το κά'ftε στάδιό του έπιφέρει στην ιδιότητα της φαντασίας -και

~~χ:~ι~:~~ ~;α~ρ:~ς~ί~ ήα~~γ~~~α~ω:Τ~:~ ~~~τ~~~

πνευμάτων, ή ίδια άπελευ-&έρωση των εΙκόνων, ή ίδια αντιστοι­

χία ανάμεσα στΙς φυσικες ιδιότητες τών φαινομένων καΙ τΙς ψυχολογικές η ή'ftικες αξίες τών αlσt}ημάτων. '< Non aliter

evenire insanientibus quam dormientibus» (δε βγαίνουν άπ' το"ίις τρελο"ίις άλλιώτικα άπ' δ,τι άπ' το"ίις κοιμισμένους). ΤΟ σημαντικό σ' αύτην την ανάλυση τού

Zacchias

εΙναι δτι ή

τρέλα δεν συγκρίνεται με τ' δνειρο στα -θετικά του φαινόμενα, άλλα μάλλον με την όλότητα πο"ίι διαμορφώνουν μαζΙ υπνος καΙ lSνειρo' δηλαδη μ' lνα σύνολο πο"ίι έμπεριέχει, πέρ' άπ' την εικόνα, τη φαντασίωση, τΙς αναμνήσεις η τΙς προφητείες, το

μεγάλο κενό τού {Ιπνου, τη νύχτα των αlσtlTισεων κι όλόκληρη αύτην την άρνητικότητα, πο"ίι άποσπά τΟν δvf}ρωπο άπο την έγρήγορση καΙ τΙς αισi)ητες όλή-&ει.ες. 'Ενω ή παράδοση συσχέ­ τιζε το παραλήρημα τού τρελού με τη ζωηρότητα των όνειρικών εικόνων, ή χλασικη έποχη τώρα το παραλήρημα δεν τό ταυτίζει παρα με το όδιαχώριστο σύνολο πο"ίι σχηματίζει ή εικόνα, καΙ το πνευματικό σκοτάδι πο"ίι τη γεννά. ΚαΙ δταν το σύνολο αύτο μεταφερ'ftεί όλόχληρο στη διαύγεια της έγρήγορσης, τότε άπο­ τελεί την τρέλα. "Ετσι -&α πρέπει να κατανοήσουμε το"ίις όρισμο"ίις της τρέλας, πο"ίι έπαναλαμβάνονται αδιάκοπα στη

~~Ρε~:%,:ςκ:Ι~~~Κi;:~~r~α~όπΙ;;:Τ~~α~~.~~ε~1 ~~~ αρνητικδ ----στην περίπτωση α"ίιτη ή lννoια της έγρήγορσης

εΙναι ή μόνη πο"ίι μεσολαβεί για να διακρίνει το"ίις τρελο"ίις άπο το"ίις κοιμισμέν ους l2 -είτε με τρόπο -&ετικό, όπότε το παραλή-

~~~~:~~α~~~~:ιι ra~~ Πειι~~:~ι~~αδ~:;~~~ :~~ :~ί~~~~

ρημα εΙναι το δνειρο τών ξυπνητών»I). Ή παλια αντίληψη δτι

116

το δνειρο εΙναι μια μεταβατικη μορφη τρέλας, άντιστρι!φεται' το δνειρο δεν δανείζεται πια Δχ' την τρέλα τΙς Δχειλητικές της ίδιότητες, άλλα ή τρέλα παίρνει Δχ' τ' δνειρο τα βασικά της γνωρίσματα καί, μέσ' Δχ' αύτην την συγγένεια, άποκαλ'ύπτεται

δτι εΙναι μια άπελευ"έρωση της εΙκόνας μtς στο σκοτάδι της πραγματικότητας. ΤΟ δνειρο έξαπατα·

όδηγεί σε συγχ'ύσεις, σε αύταπάτες.

Άλλό. δεν εΙναι πλάνη. Και γι' αύτο ή τρέλα δεν έξαντλείται

σαν παραλλαγη

τού όνείρου, που εΙναι προορισμένο να

ξυπνήσει' γι' αύτο εισβάλλει στο χώρο της πλάνης. ΕΙναι άλή'ttεια δτι στο δνειρο ή φαντασία χαλκε'ύει «impossibHia er miracu!a» (πράγματα άδ'ύνατα και "αυμαστα) ~ δτι συγκεν­ τρώνει μορφες άλη"οφανείς «iπaιίοnaJi modo» (με τρόπο έξωλογικό)' άλλά, παρατηρεί ό Zacchias, «nu//us in his error esr

ac nu/Ja consequenter insania»

(σ' δλ' αύτα δεν ύπάρχει πλάνη,

καί, συνεπώς, καμια παράνοια). Τρέλα ύπάρχει δταν στις εΙ­

κόνες, που τόσο συγγενεύουν με τ' δνειρο, προστε"εί ή κατάφα­ ση ~ ή δρνηση, που άποτελεί κα&ριστικΟ στοιχείο της πλάνης. Μ' αύτό το νόημα ή 'Εγκυκλοπαίδεια πρότεινε τον περίφημο

όρισμό της για τήν τρέλα: δταν lνας δvbρωπος άπομακρ'ύνεται άπο τή λογικη «διατηρώντας δμως την έμπιστοσύνη καΙ την άκλόνητη πεπoί{tηση δτι άκoλoυ'ttεί το δρόμο της, ίδου τί

νομίζω δτι καλείται τρtλα». Πλάι στ' δνειρο, ή πλάνη εΙναι το δεύτερο μόνιμα παρόν στοιχείο στόν κλασικό δρισμο της

παραφροσύνης. Ό τρελός στόν

170

και

180

αίώνα, δεν εΙναι

τόσο i)ύμα μιας αυταπάτης, μιας παραίσθησης ~ μιας παρε­ κτρσπης τού μυαλού του. Δεν ξεγελιέται, άλλα σφάλλεΙ. ~ Αν άλη&ύει δτι, άπο μιαν δποψη, τό πνεύμα τού τρελού παρασύ­ ρεται Δχο την όνειρικη αύ"αιρεσία των εΙκόνων, ταυτόχρονα δμως, άπο μιαν δλλη, κλείνεται μονάχος του μέσα στόν κύκλο μιας παραπλανημένης συνεΙδησης: «Τρελους όνομάζουμε», "α πεί ό Sauvages, «έκείνους που tπι τού παρόντος στερούνται λογικης ~ που tπιμένoυν σε κάποια σημανηκη πλάνη' αύτη ή διαρκης πλάνητης ψυχης, που έκδηλώνεται aτή φαντασία τους, στις κρίσεις τους και στις tπιi}uμίες τους, άποτελεί τόν χαρα­

κτήρα αύτης της κατηγορίας άρρώστων». Ή τρέλα άρχίζει στο σημείο δπου διαταράζεται καΙ σκοτεινι­

άζει ή σχέση τού άvbρώπου με την άλή&ια. ΤΟ γενικό της νόημα και τις εΙδικες μορφές της τΙς παίρνει ξεκινώντας άπό τη σχέση αύτή, η τήν καταστροφη της σχέσης αύτης. Ή παράνοια, λέει ό

Zacchias

πο'ύ, με τόν δρο αύτό, άποδίδει τό γενικότερο

νόημα της τρέλας,

«ίπ hoc consriΙUir quod inte/Jecιus ΩΟΠ {Β/ω» (συνίσταται στό δτι ή διάνοια δΈV ξεχωρίζει τό άληtfινό άπ' τό ψεύτικο). Άλλα ή ρήξη αύτή, fστω

distinguit verum a

κι αν γίνεται κατανοητή μόνο σαν δρνηση,

lXEt

δομες "ετικές,

117

πού της προσδίνουν μορφες Ιδιόρρυ{tμες. Άνάλογα με τΙς διαφορετικες μορφες πρόσβασης στην άλή3εια, 30. γεννη30iίν και οί διαφορετικοι τύποι τρέλας. Μ' αυτό τό νόημα ό Crichton για παράδειγμα, 30. διακρίνει στην κατηγορία τών φρενοβλα­ βειών πρώτα την τάξη τών dcJίria, πού άλλοιώνουν εκείνη τη σχέση με την αλή3εια, που διαμορφώνεται μέσα στην άvτίληΨτι (<<γενικό παραλήρημα τών διανοητικών Ιδιοτήτων, κατά τό όποίο οί άρρωστημένες αντιλήψεις εκλαμβάνονται για άλη­ '6ινές»)' δεύτερη ~ρχεται ή τάξη τών παραισ{}ήσεων, που άλλοιώνουν την άναπαράσταση τών άντικειμένων -«πλάνη τού πνεύματος κατα την όποία τα φανταστικα άντικείμενα έκλαμβάνονται γι' άλη3ινά, η το. άλη3ινα άντικείμενα παρουσι­

άζονται σαν ψεύτικα»- τέλος ύπάρχει ή τάξη τών παραvoιών πού, χωρΙς νά καταλύουν ούτε να παραπoιoiίν τις Ιδιότητες που btιτρέπουν την πρόσβαση στην άλή3εια. τις εξασ{tενoiίν και

μειώνουν τη δύναμή τους. ' Αλλα την τρέλα μπορεί εξίσου να την άναλύσει κανεΙς με βάση την Τδια την άλή'6εια, καΙ τις δικές της χαρακτηριστικές μορφές. Με αυτόν τόν τρόπο ή 'Εγκυκλο­ παίδεια διακρίνει τη «φυσικη άλή3εια» άπό την «ή'6ικη άλή­ '6εια». Ή «φυσικη άλή'6εια ~ειται στη σωστη σχέση τών αΙσθήσεών μας με το. φυσικα άντικείμενα», και ύπάρχει μια

μορφή τρέλας πού

'60. προσδιοριστεί άπό την άδυναμία προσέγ­

γισης αυτης της μορφης άλή'6ειας' αυτη εΙναι lνα εlδoς τρέλας

του φυσικoiί κόσμου, πού κλείνει μέσα της αυταπάτες, παραι­

σ{tήσεις. κά3ε λογης διαταραχη της άντίληψης' «εΙναι τρέλα τό ν' άκους τούς χορους τών άγγέλων, δπως μερικοΙ φαντασμέ­ νοι». Ή «ή'6ικη άλή'6εια» πάλι, «συνίσταται στην όρ3ότητα τών σχέσεων που διακρίνουμε είτε άνάμεσα στο. ή'6ικα άντικεί­

μενα. είτε άνάμεσα στα άντικείμενα αυτά καΙ σε μας». Ύπάρχει μιά μορφη τρέλας που συνίσταται στην άπώλεια αυτών τών

σχέσεων' τέτοιες εΙναι οΙ τρέλες τoiί χαρακτήρα, της συμπερι­ φορας καΙ τών πα'6ών: «'Όλες οΙ ύπερβάσεις του πνεύματός μας, δλες οί αυταπάτες του έγωισμου, δλα το. πάitη μας δταν

φτάνουν στην τύφλωση, εΙναι πραγματικη τρέλα' γιατΙ ή τύφλωση εΙναι τό χαρακτηριστικό γνώρισμα της τρέλας». Τύφλωση: Ιδού μια απ' τις λέξεις που πλησιάζουν κovτUτερα στην ουσία της κλασικής τρέλας. Μιλά γιο. κείνη τή νύχτα πού περιστοιχίζει μ' ~να μισοκοίμισμα τις εΙκόνες της τρέλας, δίνοντάς τους, μες στή μοναχικότητά τους, μιαν άόρατη

εξουσία' άλλά μιλα btίσης καΙ γιο. τΙς κακά '6εμελιωμένες πεπoι{tήσεις, για τΙς κρίσεις πού σφάλλουν, για όλόκληρο τό κτίσμα από πλάνες, άχώριστες απ' τήν τρέλα. 'Έτσι ή '6εμελιώ-

~~ :v~~~~σ:,Ι~:~~λ~~~~λ~~~~~~~~ςδ~~Τ~~~~~Ι~~~~ της λογικής, παρόλες τις άναλογίες στη μορφη καΙ παρόλη την

118

~~ί~~λ~~ς~οt~:ω:~~. ~~~ό~'ωάλt:ομ~~ ;λ:r~~~ άπείftαρχο περιεχόμενο ένος όνείρου, άφου Εσφαλε' άλλα ηταν κάτι παραπάνω άπσ μιαν εσφαλμένη πρόταση, αφού ηταν βυ{tισμέvη μες στό όλικό σκοτάδι του ϋπνου. ΤΟ παραλήρημα,

σαν άρχη της τρέλας, εΙναι ~να σύστημα άπό λαvt}ασμένες προτάσεις στη γενικη σύνταξη τού όνεΙρου. Ή τρέλα βρίσκεται ακριβώς στό σημείο έπαφης τού όνειρικoiί

με το εσφαλμένο' μες στις παραλλαγές της, διασχίζει την έπιφάνεια δπου συναντώνται, τα ένώνει καΙ μαζΙ. τα χωρίζει.

ΤΟ κοινό της γνώρισμα με την πλάνη ε[ναι ή μη-άλήftεια, κι Τι αύftαιρεσία στην αρνηση η την κατάφαση' απ' τ' δνειρο δα-

~~ί~ε~α;~~~~=~ ,~~~κt(~)\Κ~λ~Π~~\1~~~ :~~~υ~~~ άλήftεια, κι ένώ το δνειρο ούτε καταφάσκει ούτε αποφασίζει, Τι τρέλα ltntftEta γεμίζει με εΙκόνες το κενο της πλάνης, κι ένώνει τα φαντάσματα με την κατάφαση τού ψεύτικου. "Αρα, άπο μια

άποψη, ε{ναι μια πληρότητα που ένώνει τΙς μορφες της νύχτας με τΙς έξουσίες της μέρας, τίς μορφες της φαντασίας με τη δραστηριότητα του πνεύματος που γρηγορεί' δένει τα σκοτεινα περιεχόμενα με τΙς μορφές της διαύγειας. 'Αλλά, στην πραγμα­

τικότητα, ή πληρότητα αύτη δεν ε{ναι τάχατες τό έπιστέγασμα τού κενού; Ή παρουσία των εΙκόνων, πράγματι, δεν προσφέρει παρα φαντασιώσεις που γεννά ή νύχτα, μορφες χαραγμένες στΙς γωνιες του ύπνου, αρα ξεκομμένες άπο κά~ε αΙσi}ητη

πραγματικότητα. 'Όσο ζωντανες κι αν ε{ναι, κι

000 γερο.

ριζωμένες στο κορμί, οΙ εΙκόνες αύτες Ισoδvναμoυν με το μηδεν αφού τίποτε δεν αντιπροσωπεύουν· 000 για την έσφαλμένη κρίση, αύτη πια κρίνει μόνο φαινομενικά' δεν καταφάσκει σε τίποτε το αληftινο η το πραγματικό. δεν καταφάσκει διόλου,

εΙναι όλόκληρη φυλακισμένη μέσα στο μη-εΙναι της πλάνης. Ή τρέλα, ένώνοντας το δραμα με την τύφλωση, την εΙκόνα με

την κρίση, το φάντασμα με τη γλώσσα, τον ϋπνο με τό ξύπνιο,

τη μέρα με τη νύχτα, στο βάftος ε[ναι ~να τιΠοτεγιατΙ μέσα τους ένώνει δ,τι διαftέτουν το αρνητικό. 'Αλλα ή παραδοξότητά της βρίσκεται στο δτι αύτο το τιΠοτε το κάνει lκδηλο. αφου το κάνει να ξεσπά σε σημεία, σε κουβέντες, σε χειρονομίες. 'Α­

διάσπαστη ένότητα της τάξης καΙ τού χάους, τού λογικού ε[ναι τών πραγμάτων καΙ του μηδενος της τρέλας. Γιατί, αφου ή

τρέλα εΙναι ~να τίποτε. δεν μπορεί να έκδηλωftεί παρα μόνο αφού βγεί άπο τΟν έαυτό της, κι αφού έμφανιστεί μέσα στην τάξη της λογικής, δηλαδη αφου γίνει το αντίftετο του έαυτου της. "Ετσι φωτίζονται τα παράδοξα της κλασικής έμπειρίας: ή

τρέλα ε{ναι πάντα άπούσα, μέσα σε μια διαρκη άπομόνωση δπου γίνεται άπροσπέλαστη. χωρίς φαινομενικ6:!ητα ουτε

ftE-

119

τικότητα· κι ώστόσο γίνεται παρούσα και τέλεια όρατή, μες

στα Ιδιόμορφα γνωρίσματα του τρελου. Ένω δεν εΙναι παρα χάος παράφρνο, δταν την έξετάζουμε μας άπOκαλύΠΤεL μιαν ίσοροπημένη διάταξη, αύστηρους μηχανLOμους στό σωμα και στitν ψυχή, μια γλώσσα που άρ-6-ρώνεται σύμφωνα με μιαν όρατη λογική. Σ' δσα μπορεί να πεί ή τρέλα για τΟν έαυτό της,

αύτη που δεν εΙναι παρα 6ρνηση της λογικης, δεν βλέπουμε

παρα τη λογική. Με δυό λόγια, μια λογικη σύλληψη της τρέλας

elvat πάντα δυvατη κι dvαΥκαία, καί μάλιστα εΙδικα iπειδη ή τρέλα elvat μη-λογική.

Ή μόνη λέξη που μπορεί να συνοψίσει την έμπειρία αύτή, εΙναι ό Παραλογισμ6ς: δ,ΤΙ εΙναι πιό κοντα άλλα και πιό

μακρια άπ' τη λογική, δ,ΤΙ εΙναι πιό γεμάτο άλλα και πιό άδειο άπό λογική· δ,τι γίνεται προσιτό στit λογικη μέσα σε οΙκείες

δομες -έπιτρέποντας μια γνώση κι άργότερα μιαν έπιστήμη

που -&0. έπιδιώξει να γίνει -&ετικη ---άλλα που κρατιέται μόνιμα άποκομμένο άπ' αύτήν, μες στην άπροσπέλαστη έπικράτεια του μηδενός.

κι αν τώρα -&ελήσουμε να προσδώσουμε μιαν άξία στΟν κλασικό παραλογισμό, μόνο για λογαριασμό του, καΙ. πέρα άπό τη σχέση του με τό δνειρο και την πλάνη, -6-α πρέπει να τΟν

κατανοήσουμε δχι σαν άρρωστημένη λογική,

il λογικη χαμένη

κι άποξενωμένη, άλλα άπλα και μόνο σαν λογικη fJαμπωμΈVΗ.

Τό -θάμπωμα εΙναι νύχτα μες στη μέρα, τό σκοτείνιασμα που βασιλεύει μέσα στό ζενΙ-6- του φωτός. Ή -&αμπωμένη λογικη άνοίγει τα μάτια της στόν i\lιo και δεν βλέπει τίποτε, δηλαδη δtv βλέπει' 14 μέσα στό i}άμπωμα, ή γενικη όπισόΌχώρηση των άντικειμένων στό βά-60ς της νύχτας lχει σαν δμεσο άποτέλεσμα

την κατάργηση της ίδιας της δρασης' τη στιγμη που βλέπει τα άντικείμενα να έξαφανίζονται στη μυοτικη νύχτα του φωτός, ή δραση βλέπει τΟν ίδιο τόν έαυτό της ν' άφανίζεται.

'Όταν λέμε δτι ή τρέλα εΙναι i}άμπωμα, εΙναι σαν να λέμε δτι ό τρελός βλέπει τό φως, τό Τδιο φως που βλέπει κι ό άν-Dρωπoς της λογικης (κι οί δυό τους ζουν μες στην [δια διαύγεια)' άλλα βλέποντας αύτό τό φως και τίποτε δλλο πέρ' άπ' αύτό, καΙ τό τίποτε μέσα σ' αύτό, τό βλέπει σαν fva κενό, σαν νύχτα, σαν ~να

τίποτε' τα σκοτάδια εΙναι γι' αύτόν ό τρόπος που διακρίνει τό φως. Πράγμα που σημαίνει δτι βλέποντας τη νύχτα και τό μηδεν της νύχτας, δεν βλέπει άπολύτως τίποτε. Κι δτι, πιστεύ­ οντας δτι βλέπει, άφήνει να τΟν πλησιάσουν, σαν πραγματικό­ τητες, τα πλάσματα της φαντασίας του κι οΙ μορφες της νύχτας.

Νά γιατί τό παραλήρημα και τό -6άμπωμα, συνδεμένα κι αύτα σε μια σχέση που άποτελεί ούσία της τρέλας, άκριβως δπως ή

120

άλήtl"εια κι ή διαύγεια, γίνονται, μέσα στη tι"εμελιώδη σχέση τους, κα'60ριστικά για την κλασικη λογική. Μ' αυτην την fvνoια, τό καρτεσιανό έγχείρημα της άμφιβολί­

ας εΙναι σίγουρα ~να μεγάλο ξόρκι της τρέλας. Ό

Descartes

κλείνει μάτια, στόμα κι αυτια γιά να βλέπει καλύτερα την

άληtl"ινη διαύγεια τού ουσιαστικού φωτός' κι ftOL άσφαλίζεται ένάντια στό tι"άμπωμα τού τρελού nou, άνοίγοντας τα μάτια του δε βλέπει παρά τό σκοτάδι καί, μη βλέποντας διόλου, πιστεύει δτι βλέπει δσα φαντάζεται. Μες σriιν όμοιόμορφη διαuγεια τών

κλειστών του αίσδήσεων, ό

Descartes

σπάει τα δεσμά του με

κάtl"ε nttl"aVΗ φαντασίωση, κι αν βλέπει κάτι, εΙναι βέβαιος δτι

~~:o~~ν~:'~~1:~ δ~!t:ε~~~ν:fεl~:~:Ο~ά~~,έ:~βΤ:~ νουν καΙ πολλαπλασιάζονται εικόνες, άνίκανες να κρίνουν τόν

~~~:~μ:~~ ~r~b ~rv!tt~~ ~Ρ~~~fΙςά~~ ~l:~ν~~σ~;). tI"~'::~tY~#~ ~~ ~έ~:~~~~γ~~όε:~~ιι ~~~~ΚδΡ~~fV:~

~να μεταφορικό σχήμα. Βρισκόμαστε aτόν πυρήνα της μεγάλης

κοσμολογίας, που διαπνέει όλόκληρη την κλασικη κουλτούρα. Ό «κόσμος» της 'Αναγέννησης, τόσο πλοuσιος σ' έσωτερικες έπικοινωνίες καΙ συμβολισμούς, κυριαρχημένος δλότελα από την παρουσία τών δστρων, fχει εξαφανιστεί δίχως ή φύση νά 'χει προφτάσει ν' αποκτήσει άξία καtl"ολική, άναγνωρίζοντας στόν δνθρωπο τό δικαίωμα νά ζεί ποιητικά, σύμφωνα με τούς

~~~:~~:;rδ~~~ρ~ς~~~~Υ~~: ~~m:ϊ:~~ ~~:ιλ&~~

νόμος εξαιρετικ

ζωηρη καΙ την

~~~α~~::

σχηματίζει την πιό

της νύχτας καί της

τ~Τ: δε:~~?ς[~~:og

οΙκουμενικός αλλα απόλυτα διαιρεμένος χρόνος τού φωτός καΙ

~ύμ~:~:~σ~~~:~~~~~ ~~~~;~;ι~~ζ~υόσ~~t:l~Ι:~~

μάDησις φωτός- άλλα πού, την ίδια στιγμή, χαράζει πάνω στην άνθρώπινη ύπαρξη την μεγάλη τραγικη τομή: την ίδια πού κυριαρχεί, με τόν [διο έπιβλητικό τρόπο, στόν {katQLxb χρόνο τού Ρακίνα lS καΙ στό χώρο τού Georges de la Tour. Ό κύκλος

της νύχτας καΙ της μέρας εΙναι ό νόμος τού κλασικού κόσμου: ή πιό περιορισμένη αλλά καΙ ή πιό απαιτητικη από τις άναγκαιό­ τητες τού κόσμου, ή πιό αναπόφευκτη άλλά καΙ ή πιό άπλη από τΙς νομιμότητες της φύσης.

Νόμος πού αποκλείει κάtl"ε συνδιαλλαγη καΙ κάtl"ε συμφιλίωση· πού tι"εμελιώνει συνεπώς τiΊν άδιάσπαστη ένότητα της γνώσης καί, ταυτόχρονα, τόν άμετάκλητο διχασμό της

121

,

τραγικης ύπαρξης' βασιλεύει σ' fναν κόσμο που δεν γνωρίζει δειλινό, που δεν κλείνει καμια τρυφερότητα, ουτε τη tι'αλπωρη του λυρισμου· τά πάντα πρέπει νά 'ναι Ιδω εγρήγορση η

δνειρο. ό.λήtl'εια η σκοτάδι, φως του εΙναι η μηδΕν της σκιάς.

Έπιβάλλει ~ναν κανόνα ό.ναπόφευκτο, ~ναν διχασμο άπαρασά­ λευτο, κι αύτος δ διχασμος tl'Cr. κάνει την ό.λήtl'εια δυνατη και tl'Cr. την έπισφραγίσει δριστικά. Κι ώστόσο, σε xάtl't μια απ' τις δυο αύτες όψεις, δυο σχήματα συμμετρικά, σχήματα ό.ντίστροφα μαρτυρούν δτι ύπάρχουν

~:i:C:ε~~:Ι~i:τ~~ :"'μ~ Τ:~o πit~~r~~Ι:α:~κϊίν~αμ~~

Δνατραπεί. Άπο τη μια πλευρά. εΙναι ή τραγωδία. Ό κανόνας της tι'εατρικης μέρας lχει ~να tl'EtLXo περιεχόμενο' έπιβάλλει στην τραγικη διάρκεια μιαν έξισορρόπηση μΙ κέντρο την ιδιόμορφη Δλλά οίκουμενικη διαδοχη ήμέρας και ννχτας. το σύνολο της τραγωδίας πρέπει νά δλοκληρωtl'εί μέσα σ' αύτην

την χρονικη ένότητα. γιατί ή τραγωδία στην ούσία δεν εΙναι παρά ή σύγκρουση των δυο αύτων βασιλείων. του φωτος και του σκοταδιου πού, μες στον ό.συμβίβαστο χαρακτήρα τους, τά συνδέει δ χρόνος. Στο tι'έατρο του Ρακίνα μια ννχτα κρέμεται πάνω όπ' την κάtl'ε μέρα, κι ή νύχτα αυτη tl'Q φέρει τη μέρα στο φως: ννχτα της Τροίας και των σφαγων, ννχτα του Νέρωνα, ρωμαϊκη ννχτα του Τίτου, ννχτα της ΆtI'αλίας. Τέτοια μεγάλα προπετάσματα σκοταδιου. τέτοια λημέρια σκιάς κατακυριεύ­ ουν τη μέρα δίχως στιγμη νά ύποχωρουν, και δεν tl'cr. έξαφανι­

στουν παρα μες στην καινούργια νύχτα του tι'ανάτου. Κι αυτες οί απίtl'ανες ννχτες κυριεύονται με τη σειρά τους άπο fνα φως, που σχηματίζει κάτι που μοιάζει με ύποχtl'όνιο καtl'ρέφτισμα της μέρας: ή πυρκαγιά της Τροίας, οί πυρσοί των πραιτωρια­

νων, το ό.χνΟ φως του όνείρου. Στην κλασικη τραγωδία ή μέρα κι ή ννχτα εΙναι σάν δυο Δντικρυστοί καtl'ρέφτες που Δδιάκοπα Δντικαtl'ρεφτίζονται καΙ. που δίνουν σ' αυτο το όπλο ζευγάρι ~να όλάξαφνο βάttΌς πού, με μια και μόνη κίνηση, κλείνει όλόκληρη τη ζωη και το tι'άνατο του ό.ν&ρώπου. Παρόμοια στην

Madeleine Βυ Μίτοίτ, ή σκιά καΙ. το φως fρχονται Δντιμέτωπα, χωρίζουν και. μαζί ένώνουν ~να πρόσωπο με την άντανάκλασή του, Μνα κρανίο με την εικόνα του, μιαν ό.γρύπνια και. μιά σιωπή' στο

Image Saint-AJexis,

το Δρχοντόπουλο, κρατώντας

~να δαυλό, Δνακαλύπτει κάτω άπ' τη σκια του tι'όλου έκείνον που ύπηρξε ό κύρώς του' ~να σοβαρο και φωτισμένο Δγόρι fρχεται καταπρόσωπο μ' δλόκληρη την Δν&ρώπινη δυστυχία' ~να παιδι ξεσκεπάζει τΟν tι'άνατο. Στην liλλη όψη της τραγωδίας καΙ. της Ιερατικης γλώσσας της βρίσκεται δ συγκεχυμένος ψίthJρος της τρέλας. Πάλι έδω δ μεγάλος νόμος του διχασμου fχει παραβιαστεί' σκια και φως

122

μπερδεύονται μ~ς στην μανία της παράνοιας. δπως στό τραγικό χάος. Άλλά, τώρα, μ~ τρόπο διαφορετικό. Τό τραγικό πρόσω­

πο εύρισκε, μ~ς στη νύχτα, τη σκοτεινη όλή'6-εια της μέρας· ή

~~~~ ~~ ,r~ί~~i~ν;:~τ~~~~αόλ1~~~ν~;~~~~,π:~ι~

κιόλας άρχίσει· παράδοξα. ή νύχτα ό.ποκάλυπτε· γινόταν ή

βα{Jύτερη μέρα τού ε[Υαι. Άντί'6-ετα, στη μέρα, δ τρελός δεν συναντά παρα τΙς άσύστατες μoρφ~ς της νύχτας· άφήνει τό

φως να τό σκοτεινιάζουν δλες οΙ αόταπάτες τού όνείρου· ή μέρα του δεν εΙναι παρα ή πιό έπιφανειακη νύχτα. Γι' α'ότόν άκριβως τό λόγο δ τραγικός αv6ρωπος εΙναι περισσότερο ό.πό κάftε ω.λον δεμένος μ~ τό εΙναι και' γίνεται φορέας της άλήftειας του άφού, καftως ή Φαίδρα τού Ρακίνα, Ιξφενδονίζει

ένάντια στόν άνελέητο ~λιo δλα τα μυστικα της νύχτας· ένω δ τρελός ό.ποκλείεται νά κάνει πoτ~ κάτι τέτοιο. Και' πως νά μην

άποκλείεται, άφού στό μη-εΙναι της νύχτας α'ότός άντι τάσσει τό ό.πατηλό καθρέφτισμα των ήμερων του;

Καταλαβαίνουμε δτι δ τραγικός ~ρωας -σ' άντί"εση μ~ τόν

μπαρόκ της προηγουμένης έποχης- ~ταν άδύνατο να εΙναι τρελός· κι δτι, άντίστροφα, ή τρέλα δεν μπορούσε να φέρνει μέσα της τις άξίες της τραγωδίας, που γνωρίσαμε άργότερα μ~ τΟν Nietzsche και τόν Artaud. Στην κλασικη έποχή, δ τραγικός αv6ρωπος κι δ τρελός στέκονται δ &ας ό.πέναντι στΟν liλλo,

χωρΙς δυνατότητα διαλόγου, χωρις γλώσσα κοινή· γιατΙ δ ~νας

δεν μπορεί παρα να προφέρει το. ό.ποφασιστικα λόγια τού εΙναι δπου ένώνονται. σαν σ~ άστραπή, ή άλή"εια τού φωτός και' τα βάf}η τού σκότους· ένω δ ω.λος άναμασά άτέλειωτα τόν άδιαφόρετο ψί-6υρο, που μέσα του ματαιώνονται οί φλυαρίες της μέρας κι ή ψεύτρα σκιά.

~~αΤ;~~ ~~~~::~~~α~ιά~~~~Ρί~αtν:~σ~~::ιτ~~~ κρίσεων της διαύγειας.

λ:~~α~~~~;,οκ:a~Τ~δ~ ilir~~;::~;;O~~:~:~~L~tia~~

άστραπης, στα στερνα λόγια της Ά νδρομάχης. Σάμπως καί, τη στιγμη που ή τρέλα έξαφανίζεται ό.πό την τραγικη πράξη, τη στιγμη που δ τραγικός αv6ρωπος χωρίζεται, για περισσότερο ό.πό δύο αΙώνες, ό.πό τΟν παράλογο άv6ρωπο, έκείνη άκριβως τη στιγμη της ζητηf}ηκε μια ίίστατη λάμψη. Ή κουρτίνα που πέφτει στην τελευταία σκηνη της ΆΥδρομάχης, πέφτει έπίσης καΙ πάνω στην τελευταία τραγικη ένσάρκωση της

τρέλας. Άλλά μ~ς στην παρουσία α'ότή, που βρίσκεται στό

κατώφλι της έξαφάνισής της, στην τρέλα α'ότη που άρχίζει να

123

ύποχωρεί για τα καλα απ' την τραγωδία, αναννέλλεται ό ρόλος που t}α παίξει σ' όλόκληρη την κλασικη btOχή. Μήπως tι στιγμη που μπορεί καλύτερα να προφέρει την άλήt}εια της, την

άλήt}εια που εΙναι άλήt}εια απουσίας, άλή*εια της μέρας στα

σύνορα της ννχτας, δεν εΙναι τάχατες tι στιγμη της ~ξαφάνισής της; Χρειάστηκε αiιτη ακριβως να γίνει tι τελευταία σκηνη της πρώτης μεγάλης κλασικης τραγωδίας' η, αν αγαπατε, tι πρώτη

~;:;:ηο::~~~~ε;~Ιε7v~~~~r~ ~1~~:~~~g~~~~J:α~:~~ t}εάτρου. Πάvtως πρόκειται για μιαν άλήt}εια στιγμιαία, άφού

tι ~μφάνισή της δεν μπορεί παρα να συμπίπτει με την ~ξαφάνισή

της' tι άστραπη γίνεται όρατη μονάχα αφού tι νύχτα εΙναι πια

Π~~~~i~~: μες στr)ν μανία του, διασχίζει @ναν τριπλο κύκλο

νύχτας: τρείς όμ6κεvtρες απεικονίσεις που παρασταίνουν το δάμπωμα. Ή μέρα άρχίζει ν' ανατέλει στό παλάτι τού Πύρρου·

tι νύχτα εΙναι άκόμη ~κεί, κλείνοvtας τό φως αiιτo μες στr) σκια κι Ιτσι χαράζovrας κατηγορηματικα τα δριά του. Aiιτo το

~~~~ο~Οι~:J~:ει τ~Ρ~lτ~~ο~~ς~;α Ι~~;ώ~~~~~~d~~ικ~ι~ @να κομμάτι σκιάς ριγμένο ~κεί, στα σκαλοπάτια τού βωμού, στό κατώφλι τού φωτός καΙ τού σκοταδιού. τα δυό μεγάλα

κοσμικα -θέματα της τρέλας γίνοvtαι Ιτσι παρόντα κάτω από διαφορετικες δψεις, σαν προφητεία, διάκοσμος και αvtίστιξη

στr) μανία τού 'Oetoτηl6. Τότε πια tι τρέλα μπορεί ν' άρχίσει: μες στό ανελέητο φως που καταrtέλλει τό φόνο τού Πύρρου και

την προδοσία της Έρμιόνης, μέσα σ' αiιτό τό χάραμα δπου τα πάvtα έπιτέλους τινάζοvtαι στόν άέρα, μες σε μιαν άλή-θεια

τόσο νέα καΙ ταυτόχρονα τόσο παλιά, Ιχουμε @ναν πρώτο

κύκλο σκιας: @να σκοτεινό σίιννεφο δπου ό κόσμος όλόγυρα από τόν 'Ορέστη αρχίζει να όπισt}oχωρεί' tι άλήt}εια, σ' αiιτό τό παράδοξο σούρουπο, σ' αiιτό τό πρωϊνό σκοτάδι δπου tι σκληρότητα τού άληt}ινού φαvtασμάτων, δραπετεύει:

t}Q

μεταμoρφωt}εί σε λύσσα των

«Μά τί πυκνό σκοτάδι άξαφνα με nίλιξε;»

ΕΙναι tι άδεια νύχτα της πλάνης' άλλα στό βάtk>ς αiιτoύ του πρώτου σκοταδιού μια λάμψη, μια ψεύτικη λάμψη

t}Ct γεννηt}εί:

ή λάμψη των ε[κόνων. Ό ~φιάλτης ανατέλλει δχι μες στό κα-θάριο φως της αiιγης, άλλα σ' fva t}αμπό σπινiΗρισμα: φως της καταιγίδας καΙ τού φόνου. «Θεοί, τί ρυάκια άπό αrματα κυλoΊΊV δλ6γιιρά μου;»

Και τ6τε ~μφανίζεται tι δυναστεία του όνείρου. Μέσα στr) νύχτα αiιτη τα φαvtάσματα D.ευ-θερώνοvtαι· παρουσιάζοvtαι οί Έρι'ννύες κι έπικρατούν. "'Ο,τι τΙς κάνει πρόσκαιρες, τΙς

124

κάνει καΙ κυρίαρχες' ε{iκολα ~ριαμβευoυν μες στην μοναξιά

που διαδέχονται- τίποτε δε τΙς άπ~εί' εΙκόνες καί γλώσσα

διασταυρώνονται, σε λόγια πού εΙναι έπικλήσεις, παρουσίες

έπιβεβαιωμένες καΙ άπω6-ημένες, έπιt}υμητες κι άποδιωγμένες. 'Όμως δλες αύτες οΙ εΙκόνες συγκλίνουν προς τη νύχτα. προς μια δεύτερη νύχτα πού εΙναι ή νύχτα της τιμωρίας καΙ της αΙώνιας έκδίκησης, τού 'όανάτου μες στΟν ίδιο τον 'θάνατο. Οί Έριννύες προσκαλούνται σΙ αύτό το σκοτάδι που εΙναι το δικό

τους, δ τόπος καταγωγής τους κι ή άλή&ια τους, δηλαδη το δικό τους μηδέν.

« 'Έρχεστε νιΙ με βάλετε σπ}ν αΙώνια vυχτα;» εΙναι ή στιγμη που άποκαλύπτεται δτι οΙ εΙκόνες της τρέλας δεν ε{ναι παρα δνειρο καΙ πλάνη· κι δν ό δυσruχισμένoς που lXEL τuφλω'θεί άπ' αύτές, τΙς φωνάζει, εΙναι για να έξαφανιστεί περισσότερο μαζί τους μέσα aτή νύχτα που τούς μέλλεται.

Για μιό δεύτερη φορό διασχίζουμε rvav κύκλο νύχτας. Δίχως δμως αύτο νό σημαίνει δτι ~ό όδηγη'60ύμε στη φωτεινΤι πραγματικότητα τού κόσμου. Φτάνουμε, πέρ'Ctπo τΙς ~κδηλώ­

σεις τής τρέλας, στο παραλήρημα: σ' αυτην την ουσιαστικη καΙ. κα&ριστικη δομή, που συνtηΡOύσε μυστικό την τρέλα Ctπo την πρώτη στιγμή. ΤΟ παραλήρημα αυτο lχει

Έρμιόνη'

ή

lva

όνομα, το λένε

Έρμιόνη, πού ξαναφανερώνεται δχι πια σαν

~1~~σ:α:~~ί~'1~~~ :~ρ:~~ε~~~~~τη~ςα:~έι~ι;;~ τη στιγμη τής μανίας: δχι ανάμεσα στΙς Ευμενίδες

oiitE

μπρο­

στά τους, γιό νό τΙς όδηγήσει, άλλό πίσω τους, με τη νύχτα να

την χωρίζει Ctπ' αυτές, την ίδια νύχτα δπου έκείνες

lOVQav

τον

'Ορέστη κι Μου κι οί ίδιες τώρα διαλύονται. Ή Έρμιόνη παρεμβαίνει σόν κα%ριστικη μορφη τού παραληρήματος, σόν άλή~εια πού βασίλευε μυστικό Ctπo την άρχή, και που οΙ

Ευμενίδες στο βά%ς δεν ~σαν παρό οΙ ίιπηρέτριές της. Στο σημείο αυτο βρισκόμαστε στούς άντLπoδες τής έλληνικης τρα­

γωδίας, Μου οί Ευμενίδες ~σαν το τελικο πεπρωμένο κι ή στερνΤι άλή-Dεια πού, μες στη νύχτα των αίώνων, παραμόνευε

τΟν 'ι\ρωα' το πά%ς του δεν /ιταν παρα δργανο στα χέρια τους. 'Εδώ οί Ευμενίδες εΙναι μονάχα μορφες στην υπηρεσία τού παραληρήματος, τής πρώτης καΙ στερνης αλή-Dειας που κιόλας διαφαίνονταν μέσα στο πά&ς, καί που τώρα Ctπoκαλύπτεται στη γυμνότητά της. Ή άλή-Dεια αυτη βασιλεύει μονάχη της,

παραμερίζοντας τις είκόνες:

«Μά δχι, τραβηχτείτε, κι αφήστε την Έρμι6vη»,

Ή Έρμιόνη πού βασικα ~ταν πάντα παρούσα, ή Έρμιόνη που πάντα κουρέλιαζε τΟν 'Ορέστη, ξεσκίζοντας κομματάκι κομμα-

125

τάκι τα λογικά του, ή Έρμιόνη που για χάρη της αύτός fγινε «πατροκτόνος, δολοφόνος, Ιερόσυλος», άποκαλύπτεται τελικά

σάν αλή-D-εια καΙ πλήρωμα της τρέλας του. ΚαΙ τό παραλήρημα, μες στην αύστηρή του συνοχή, δεν ~χει πια τίποτε 6λλο νά πεί

:δακ:~~~~~~ε~~~:~~~ί~λ~:~ς~ση μιάν αλή-D-εια που,

~~~~ς~~ι~~ωπ;~σ~:~1άΙ~~~~~~~~~Ι;~όνει έδω καΙ

μήνες, έδω και' χρόνια. Άλλά τουτη την αρχη της τρέλας του την έκφράζει σαν ~α τέλος. ΓιατΙ ή τρέλα δεν μπορεί να πάει μακρυτερα. WΕχοντας πεί την αλή-D-εια της μέσα στό ούσιαστικό της παραλήρημα, δεν μπορεί νά κάνει τίποτα πια παρά να βουλιάξει σε μιά τρίτη νύχτα, έκείνην άπ' δπου κανείς δεν γύ­ ρισε πιά, τη νύχτα τού ατέλειωτου σπαραγμού. Ό παραλογι­ σμός δεν μπορεί να φανερω-D-εί παρα μιά στιγμή, τη στιγμη που

ή γλώσσσα φτάνει στό χωρο της σιωπής, δπου καΙ τό Τδιο τό παραλήρημα βουβαίνεται κι δπου, έπιτέλους, ή καρδια σπαρά­ ζεται. ΣτΙς τραγωδίες των αρχών τού 170υ αΙώνα ή τρέλα ~δινε λύση

στό δράμα'

αλλα τού fδινε λυση άπελευ-6ερώνοντας την

αλή-D-εια' εΙχε ακόμη πρόσβαση στη γλώσσα, σε μιά γλώσσα

ανανεωμένη, τη γλώσσα των έξηγήσεων καΙ της ξανακερδισμέ­ νης πραγματικότητας. Μπορούσε, τό πολύ, νά 'ναι ή προτελευ­ ταία λέξη της τραγωδίας. 'Όχι ή τελευταία, κα-D-ως σriιν 'Ανδρομάχη, δπου καμια &.λή-6εια δεν λέγεται έκτός άπό κείνην που, μέσα στό παραλήρημα, μαρτυρα ~α πά-D-ος που βρήκε

στην τρέλα την τελειότητα της δλοκλήρωσής του. ΤΟ κίνημα τού παραλογισμού, που ή κλασικη γνώση συνέχισε' καΙ έπέκτεινε, δλοκληρώνεται καΙ κλείνει σάν κίνημα ξεχωρι-

β~~g:ψ~; :~~~ ~~tI~αΖ~Κ~α;~~:~~ί~1~: ~~~~~~ άπόμακρη άπό δω καΙ πέρα παρουσία τού παραλογισμού.

αΟ σα γνωρίζουμε τώρα γύρω άπ' τΟν παραλογισμό, μας έπιτρέπουν να κατανοήσουμε καλυτερα την έγκά-D-ειρξη. Ή χειρονομία αύτή, που περιόριζε την τρέλα σ' lναν ούδέτερο καΙ δμοιόμορφο κόσμο άποκλεισμού, δεν σημάδευε Ιναν στα­ {}μό στην έξέλιξη τών Ιατρικών με-D-όδων, ούτε στην πρόοδο των αv&ρωπιστικων [δεών. Τό άκριβες νόημά της τό btαιρνε άπο

τούτο τό γεγονός: δτι ή τρέλα στην κλασικη έποχη btαψε νά 'ναι ή lνδειξη ένος 6λλου κόσμου, κι fγινε ή παράξενη έκδήλωση τού μη-εΙναι. Στο βά-D-ος, ή έγκά-6ειρξη σαν κύριο στόχο δεν fχει τό νά καταργήσει την τρέλα, να διώξει άπό την

κοινωνικη τάξη πραγμάτων μια μορφη που δεν

126

fXEL

έκεί τη

6-έση της. ή ούσία της δεν ε[ναι δ ξορκισμος ένος κινδύνου.

'Αντί'ftετα άφήνει να φανεί τί εΙναι ή τρέλα στην ούσία της: το

φανέρωμα τού μη-εΙναι. Καί, κάνοντας τούτο τΟ φανέρωμα δλοφάνερο, το καταργεί, άπ' αύτο και μόνο το γεγονός, άφού το

άποκα'ftιστα στην άλή'ftεια του πού εΙναι ή

άλή'ftεια τού

μηδενός. Ή έγκά'ftειρξη εΙναι ή πρακτικη πού άντιστοιχεί όρ'ftότερα σε μια τρέλα βιωμένη σαν παραλογισμός, δηλαδη σαν κενι) αρνητικότητα της λογικής· μέσα της ή τρέλα αναγνωρίζε­ ται σαν ~να τίποτε. Δηλαδή, άπο τη μια μερια ή τρέλα συλλαμβάνεται 5μεσα σαν διαφορά: κι άπο δω οί μορφες της αύ'ftόρμητης και' συλλογικής κρίσης πού ζητιούνται δχι άπό τούς γιατρΟ'ός, αλλα άπο τούς λογικούς αν6ρώπους, για να αποφασιστεί ή έγκά-6ειρξη ένός τρελού· 17 ΚΙ άπο την lίλλη, ή έγκά-6ειρξη δεν μπορεί νά 'χει παρα ~α στόχο: την αναμόρφω­

ση, δηλαδη την κατάργηση της διαφοράς η την δλοκλήρωση

αύτού τού τίποτε πού ο.ντιπροσωπεύει ή τρέλα, με τΟν 'ftάνατο: κι άπο δω πηγάζουν δλες εκείνες οί εύχες 'ftανάτου, που τόσο

~~;t~L~~~;:~X~ ~ciI~~~ ~ χ:ι'ft:~Ζ~~εΥ€;~~~iό~~ τας, άπαν6ρωπιας η διαστροφής, αλλα ή αύστηρη fκφραση τού

νοήματός της: μια έπιχείρηση εκμηδενισμού τού μηδενός. Ή έγκά-θειρξη σχεδιαγραφεί, πάνω στην έπιφάνεια των φαινομέ­ νων και' μες σε μια πρώιμη ή'ftικη σύν6εση, τη μυστικη και'

ξέχωρη δομή της τρέλας. W Αραγε ή έγκά'ftειρξη εΙναι κείνη πού

μπόλιασε, με τΙς

πρακτικές της, την βα'ftια αύτην ενόραση; 'Άραγε ή τρέλα

στιγματίστηκε τελικα σαν μη-εΙναι έπειδή, κάτω άπ' την έπί­ δραση της έγκά-θειρξης, εΙχε πραγματικα εξαφανιστεί άπο τον κλασικό δρίζοντα; 'Ερωτήσεις πού οΙ άπαντήσεις τους παρα­ πέμπουν ή μια στην lίλλη, σ' lνα κλειστο κ"όκλωμα. Σίγουρα

εΙναι μάταιο να χανόμαστε σ' αύτον τΟν φαύλο κ"όκλο ένος τέτοιου ερωτηματολόγιου. Ταιριάζει καλ"ότερα ν' αφήσουμε την

κλασικη κουλτο"όρα να διατυπώσει, μέσ' άπ' τη γενικη δομή της, την εμπειρία της για την τρέλα: μιαν εμπειρία πού 'ftiI βλαστή­ σει με τΙς Τδιες σημασίες, μέσα στην τάξη της εσωτερικής της

λογικής διάταξης, πού εΙναι ταυτόσημη τόσο στΟν τομέα τών -θεσμών δσο και' στον τομέα της -θεωρίας, τόσο στη συλλογιστι­ κή της δσο και' στη νομο'ftεσία της, τόσο στις λέξεις δσο και' στα συvt}ήματά της --δπουδήποτε ~να σημειοδοτικο στοιχείο της

μπορεί να πάρει για μας την αξία γλώσσας.

127

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Μορφες της τρέλας Ή πρόιtεσή μας στό κεφάλαιο αυτό δεν εΙναι να γράψουμε την ίστορία των διαφορετικών Μοιών της ψυχιατρικής στόν

170 καΙ 180 αΙώνα,

άλλά να δείξουμε πώς ή κλασική σκέψη εΙδε

την τρέλα καί, πιο συγκεκριμένα, με ποιά πρόσωπα. Πρόσωπα

κυριευμένα ακόμη από μορφές της μυ&λογίας, που ώστόσο

εΙχαν συχνα μιαν αξία -&εμελιακ:ι) για την όργάνωση της πρακτικής μας γνώσης.

1.

Μανία καί μελαΥΧολία

Στον 160 αίώνα ή Μοια της μελαγχολίας κυμαίνονταν ανάμεσα σε μια προσπά&ια προσδιορισμού με βάση τα συμ­ πτώματα, καΙ σε μιαν αρχη έρμηνευτική, κρυμμένη στόν Τδιο τόν δρο που την προσδιορίζει. Άπό πλευράς συμπτωμάτων, παρουσιάζει δλες τις παραληρούσες ίδέες που μπορεί ~να ατομο να ~xει για τον έαυτό του: «Μερικοί ανάμεσά τους

πιστεύουν πώς ε{ναι ζώα, καΙ μιμούνται τΙς κινήσεις καΙ τη φωνή τους. ,. Αλλοι -&αρροϋν πως εΙναι γυάλινα δοχεία καΙ γι' αύτό παραμερίζουν μπρός στους διαβάτες, μη τυχόν καΙ σπάσουν· άλλοι τρέμουν τΟν tι-άνατο που πιό συχνα ώστόσο μονάχοι τους τΟν προκαλοϋν, αύτοκτονώντας. ""Αλλοι πάλι

φαντάζονται πως εΙναι lνoχoι για διάφορα tγκλήματα, γι' αύτό και τρέμουν δταν βλέπουν κάποιον να τους πλησιάζει, tι-αρρών­ τας πως αύτός τους κυνηγά για να τους φυλακίσει καΙ να τους καταδικάσει σε tι-άνατο»). Μορφες παραληρήματος που μένουν ltπoμoνωμένες, δίχως να διακυβεύουν τό σύνολο της λογικής.

Ό

Thomas Sydenham tl-Q παρατηρήσει ακόμη

δη οΙ μελαγχολι­

κοί εΙναι «liv6-QooπoL που κατα τα liλλα εΙναι πολυ φρόνιμοι καΙ λογικοί, καΙ που διαtl-έτουν μιαν Ικπληκτικη διεισδυτικότητα

καΙ όξυδέρκεια. Γι' αύτό κι ό 'Αριστοτέλης εΙχε δίκιο να έπισημαίνει δτι οί μελαγχολικοΙ εΙναι πιό lξυπνoι ltπό τους liλλoυς αν6ρώπους».

129

Πάντως αύτο το σαφες καΙ τόσο συναφες σύνολο Δπο συμπτώματα, προσδιορίζονταν Δπο μια λέξη που συνεπάγεται ~να όλόκληρο σύστημα σχέσεων αιτιότητας, την μελαγχολία: «Σάς παρακαλώ να έξετάσετε Δπο κοντα τΙς σκέψεις τών μελαγχολικών, τα λόγια τους, τα όράματά τους, τΙς πράξεις

τους, καΙ

i}'

άνακαλύψετε το γιατί δλες οί αtσi}ήσεις τους εΙναι

διαβρωμένες Δπο

lva

μελαγχολικο ύγρό~, που διαχέεται στον

tγκέφαλό τους». Μερικο παραλήρημα καΙ δράση της μαύρης

χολης μπαίνουν πλάι πλάι στην Μοια της μελαγχολίας, δίχως δλλους συσχετισμους πέρ' Δπο μιαν άντutαράi}εση, χωρις ένότητα, άνάμεσα σ' l'να σύνολο σημείων καΙ σε μια σημαντικη

(significative)

κατονομασία τους. Κι ό 180ς αιώνας

ένότητα ~, μάλλον,

i}Ct

i}Ct

βρεί την

όλοκληρώσει τη συναλλαγή, αφού τότε

πλέον ή ποιότητα' αύτου τού μαύρου υγρου και XQuoui}Ct γίνει το χαρακτηριστικο χρώμα τού παραληρήματος, κι άκόμη ή εlδoπoιOς διαφορά του Δπο τη μανία, την παράνοια, τη σχιζοφρένεια, δηλαδη i}α γίνει ή ih:μελιώδης αρχΤι συνάφειάς του. Κι ένώ ό Hermann Boerhaave i}α συνεχίζει να όρίζει τη μελαγχολία σαν l'να

«μαχρυ κι έπίμονο παραλήρημα χωρΙς

πυρεπο πού, 000 κρατά, ό ασ6-ενης κυριαρχείται Δπο μιαν έπίμoVΗ σκέψη», ό Dufour, λίγα χρόνια όργότερα, i}α ρίξει το βάρος τού όρισμου του στο «σκιάξιμo~ καΙ i}λίψη» που ύποτί­ i}εται τώρα δτι έρμήνευε τΟν μερικο χαρακτήρα τού παραληρή­ ματος: «Γι' αύτο το λόγο οί μελαγχολικοl αγαπoUΝ τη μοναξια κι Δποφεύγουν τΙς παρέες' αύτο τους φέρνει πιΟ κovτα στο αντικείμενο του παραληρήματος καΙ στο κυρίαρχο πάi}ος τους,

δποιο κι αν εΙναι, ένώ μένουν τελείως άδιάφοροι σ' ότιδήποτε άλλο». Ή Δποσαφήνιση της Μοιας δεν lγινε τόσο έπειδη

όξύν6-ηκε ή παρατήρηση κι Δπόδωσε νέους καρπούς, οίίτε έπειδη στο χώρο τών αίτιων lγινε κάποια ανακάλυψη, άλλα άπλα καΙ μόνο όφείλεται σε μια ποιοτικη μεταβίβαση Δπό ~να αίτιο, που συνεπάγεται ό προσδιορισμός, σε μιαν αντίληψη που Δποκτά σημασία για το Δποτέλεσμα.

Για πoλiιν καιρο -μέχρι τΙς άρχες του 170υ αιώνα- ή διαμάχη γύρω Δπο τη μελαγχολία i}α μείνει προσκολλημένη στην παράδοση τών τεσσάρων υγρών καΙ τών βασικών ποιοτή­ των τους: ποιότητες σταi}ερές, που ανήκουν κυρίως σε μιαν ύπ6σταση, τη μόνη που i}Ct μπορουσε να ih:ωρηih:ί σαν αίτιο.

Για τΟν

Jean Fernel, τό

μελαγχολικο ύγρο που σχετίζεται με τη

Γη καΙ το φi}ινόπωρο. εlναι l'νας χυλος «παχύρευστος στη

σύστασή του, κρύος καΙ ξερός στην ίδιοσυγκρασία του». Άλλα στό πρώτο μισο του αιώνα, μια όλόκληρη συζήτηση ανοίγει γύρω Δπό την καταγωγη της μελαγχολίας: i}Ct πρέπει νά 'χει κανεΙς όπωσδήποτε μιαν ιδιοσυγκρασία μελαγχολική, για να

προσβληi}εί Δπο μελαγχολία; το μελαγχολικο ύγρο εΙναι πάντα

130

ξερό καΙ κρύο; αποκλείεται νά 'ναι καμια φορα ζεστό, i\ κι ύγρό; Καί τί έπιδρα, ή σύστασή του ο[ Ιδιότητες που με~

i1

ταβιβάζει; Καί {δου ποιά ~σαν κοντολογΙς τα συμπεράσματα που απόδωσε τούτη ή μεγάλη διαμάχη:

1.

Ή αΙτιότητα των ύποστάσεωνδλο κι αντικα{l-ισταται από

μιαν ανέλιξη των ποιοτήτων πού, χωρίς τη βoή'll-εια κανενός αλλου παράγοντα, μεταβιβάζονται άμεσα από τό σώμα στην ψυχή, από τό ύγρό στΙς ιδέες, από τα δργανα στη συμπεριφορά. Γι' αίιτό ή καλύτερη απόδειξη που μπορεί να χρησιμοποιήσει δ

,ΑπολοΥητης

τού

Duncan,

δτι τη μελαγχολία την προκαλεί τό

μελαγχολικό ύγρό, εΙναι δτι σ' αίιτό τό ίδιο συνανταμε δλες τίς ίδιότητες της αρρώστιας: «'Ο μελαγχολικός χυλός δια{l-έτει σε πολυ μεγαλύτερο βα'6μό τΙς αναγκαίες προϋπο{l-έσεις για να

προκαλέσει μελαγχολία, απ' δ,τι ή ξαναμμένη όργή σας γιατΙ

με την παγερότητά του συρρικνώνει τόν δγκο των πνευμάτων~· με την ξηρότητά του τα xα{l-toτCi. [κανα να διατηρήσουν για πολυ μια φαντασίωση δυνατη κι έπίμονη· τέλος, με τη μαυρίλα του, αφαι.ρεί από τα πνεύματα τη φυσική τους διαύγεια κι όξυδέρκεια» . 2. Πέρ' απ' αύτην τη μηχανικη των ποιοτήτων, ύπάρχει καΙ μια δυναμικη πού αναλύει την Ισχύ που κλείνει ή κα&μια ποιότητα. ~Eτσι λοιπόν τό κρύο κι ή ξηρότητα μπορούν να

συγκρουστούν με την Ιδιοσυγκρασία, κι από τη σύγκρουσή τους να γεvvη{toύν τα σημάδια της μελαγχολίας, πού ή Μασή τους

{ι-α εξαρτη{l-εί από τη βιαιότητα της σύγκρουσης: εΙναι ή lσχυς που ύπερτερεί, παρασέρνοντας τό κά'll-ε τΙ που της αντι.στέ~ κεται. Γι' αύτό κι οΙ γυναίκες, ενώ ή φύση τους λίγο κλίνει στη μελαγχολία, πέφτουν σ' αύτην μέ πολύ μεγαλύτερο βάρος: «Προσβάλλονται βίαια καΙ βάναυσα έπειδη ή μελαγχολία.

αντί'll-ετη στην ΙδιoΣUΓΚΡασία τους, τΙς απομακρύνει ακόμη περισσότερο από τη φυσική τους σύσταση». 3. Πολλές φορές ώστόσο ή σύγκρουση γεννιέται μέσα στην ίδια την ποιότητα. Μια ποιότητα μπορεί νΙ ά:λλoιωi}εί πάνω

στην άνάπτuξή της, καί να γίνει τό αντί{l-ετο απ' δ,τι ηταν. ~Eτσι, δταν «τα σωi}ικα {ι-ερμαίνονται κι δλα ψήνονται μέσα

στό κορμί. .. δλοι οΙ χυλοί fρχονται καΙ ζεματανε»· τότε, δλο ετούτο τό κόχλασμα μπορεί ξάφνου να ξεπέσει σε ψυχρη μελαγχολία, παράγοντας «σχεδόν τό ίδιο πράγμα που πρoκα~ λείται δταν χυ{l-εί κερΙ σ' αναποδογυρισμένο δαδί. .. Αύτη ή

ψύξη τού σώματος εΙναι τό σuvη{l-ισμένο αποτέλεσμα πού ακoλoυ'll-εί την ύπερβολικη i}ερμότητα, δταν αύτη εκτovωitεί κι

εξαντλη{l-εί ή δρμή της»6. 'Εδώ ύπάρχει

l:va

εΙδος διαλεκτικής

της ποιότητας πού, απελευ{l-ερωμένη από κά{l-ε -υποστασιακό περιορισμό, κά'll-ε προκα{toρισμό, βαδίζει διασχίζοντας άνα~ τροπές κι αντιφάσεις καΙ ξεπερνώντας τες.

13!

4.

Τέλος, οί ποιότητες μπορούν ν' άλλάξουν απο σύμπτωση,

άπσ τΙς περιστάσεις, άπό τΙς σ't!VtΠικες της ζωης' h"aL, κόποιος που εΙναι ξερός και' κρύος μπορεί να γίνει ζεστός καΙ υγρός, αν τέτοιες ροπες παρατηρούνται στην προσωπικη ζωή του' τούτο άκριβώς συμβαίνει στις γυναικες: αύτες «μένουν όκνες καΙ το σώμα τους Ιδρώνει πολυ λιγότερο [άπ' 000 τών άνδρών), γι' αύτό λοιπόν κι ή δερμότητα, τα πνεύματα καΙ τα υγρα τού

σώματός τους δεν ξε{tυμαίνOυν» 1. ~Eτσι λοιπόν οΙ ποιότητες, άπελεttbερωμένες άπο μια κα&ρι­ στικ.η υποστασιακη βάση, που τΙς κρατούσε φυλακισμένες, μπορο'ί1ν τώρα να παίξουν lνα ρόλο οργανωτικό και' βασικό στην lννoια της μελαγχολίας. 'Από τη μια δα χαρόξουνε, μέσ' άπο τα συμπτώματα καΙ τΙς έκδηλώσεις, rva όρισμένο προφΙλ της μελαγχολίας, προφΙλ μαυρίλας, βραδύτητας, άκινησίας. 'Από την άλλη αυτό που δα "ποδείξουν σαν ποιοτικ.η βάση δεν

δα εΙναι πια ή φυσιολογία ένός "γρού. άλλα ή παθολογία μιας Ιδέας, ένός σκιαξίματος, μιας τρομάρας. Ή ένότητα της νόσου δεν προσδιορίζεται με βάση τΙς παρατηρούμενες ένδείξεις, oUτε τα "ποτιδέμενα αίτια άλλά, κόπου άνάμεσα στα δυό αύτά, και' πέρ' άπο αύτά, συλλαμβάνεται σαν μια δρισμένη ποιοτικη

συνοχη που ~ει τους δικούς της νόμους μεταβίβασης, άνόπτυ­ ξης καΙ μεταμόρφωσης. Ή κρυqyη λογικ.η αύτης της ποιότητας

~~~α~ιέδ~~ π:Τρ~~~~rα~ν~~~~~ ~ρέ:~~iςμ~δ~~\~

νωρίς, άπο την bτoχη τών κειμένων τού

Thomas Willis.

Με την πρώτη ματιά, ή συνοχη τών άναλύσεων αύτών εΙναι ευσταδης στό bτίπεδo τού δεωρησιακού στοχασμού. Ή έρμη­

νεία τού

Willis

εΙναι όλόκληρη δανεισμένη άπό τα «ζωτικό

πνεύματα» καΙ τΙς μηχανικές τους ποιότητας. Ή μελαγχολία

εΙναι «μια τρέλα χωρΙς πυρεττό η μανία, που τη συνοδεύει τό σκιάξιμο κι ή δλίψη». 'Εφόσον έκδηλώνεται σαν παραλήρημα ~ηλαδη σαν μια ούσιαστικ.η ρήξη με την άλήikια -ή κατα­ γωγή της όφείλεται σε μιαν άκατόστατη κίνηση τών πνευμάτων και' σε μιαν tλαττωματικη κατάσταση τού έγκεφάλου' άλλα τό σκιάξιμο αυτό, ή άνησυχία αύτη που κάνει τους μελαγχολικους «δλιμμένους και' λιγόλογους», μπορεί άραγε να έρμηνευτεί

μονόχα άπ' τΙς κινήσεις; θα μπορούσε δ.ραγε να "πάρχει rνας Ιδιαίτερος μηχανισμός τού φόβου και' μια εΙδικη κυκλοφορία τών ζωτικών πνευμότων στην περίπτωση της δλίψης; Τούτο για

τόν

Descartes

εΙναι προφανές, άλλα για τον

Willis

~ει πάψει

πια νά 'ναι. τη μελαγχολία δεν μπορεί να την πραγματευτεί κανεΙς σαν μια παράλυση, μιαν άποπληξία lναν ίλιγγο fj μια σύσπαση. Στό βάδος μήτε καν να την άναλύσει μπορεί κανεΙς σαν μια άπλη άνοια (dementia), μόλο που το μελαγχολικό παραλήρημα προύποδέτει μια παρόμοια άκαταστασία στην

132

κίνηOTl τών πνενμάτων' οΙ διαταραχες τού μηχανισμού εύκολα έρμηνείιουν τό παραλήρημα~ -κοινό ξεστράτισμα σε κά'ftε μορφη τρέλας, άνοιας ~ μελαγχολίας -ό.λλα δχι καΙ. την χαρακτηριστικη ποι6τητα τού παραληρήματος, τό χρώμα της

6λίψης καΙ. τού σκιαξίματος που κάνει τό τοπίο τονς τόσο ίδιόμορφο. θα πρέπει να είσχωρήσει κανείς στα άδντα των δια6έσεων (diatheses). Κι άλλωστε αi!τες οί οi!σιαστικες ποιό­

τητες, κρνμμένες στόν π'Uρήνα της λεπτης {Ιλης, εΙναι κείνες που έρμηνεύουν τίς παράδοξες κινήσεις των ζωτικών πνενμάτων.

Στη μελαγχολία, τα πνεύματα παρασύρονται άπό μια διατά­ ραξη, ω.λα διατάραξη άδνναμη, δίχως ίσχυ ούτε βία: κάτι σαν έλαφρό σκούντηγμα, που δεν άκολου6εί τίς χαραγμένες όδους ούτε τίς άνοιχτες διόδο'Uς (aperta opercuJa), άλλα διασχίζει την εγκεφαλικη 'δλη δημιουργώντας συνεχως καινούργια περάσμα­ τα (πόρονς)' ώστόσο τα πνεύματα δε χάνονται σε περιπλανή­ σεις, πολυ μακριο. άπό τα μονοπάτια που χαράζουν' πολυ σύντομα ή ταραχη έξασθενεί, ή δύναμή τονς εξαντλείται κι ή κίνηOTl σταματά: «ποπ

longue perveniunt»9.

WΕτσι, μια παρό­

μοια ταραχή, κoινJι σε κά6ε παραλήρημα, δεν μπορεί να προκαλέσει στην έπιφάνεια τού κορμιού ούτε τίς βίαι,ες κινή­ σεις, οϋτε τίς κρανγες που παρατηρούνται στη μανία καΙ. στη

φρενίτιδα' ή μελαγχολία ποτε δε φτάνει σε μανία· εΙναι μια

:Ιν~~ :~τ~~~~ Τ~~Ι:ν:~κ:UV~;~:~:ο :VΠζ~~:t

πνε'Uμάτων. Σννή'ftως ή ταχύτητα τών πνενμάτων εΙναι σχεδόν τόσο liμεOTl. κι ή διαφάνειά τονς τόσο άπόλυτη

000

καΙ. των

φωτεινών άκτίνων' ω.λά, στη μελαγχολία, το. πλακώνει τό σκοτάδι' γίνονται «σκοτεινά, 6αμπά, όμιχλώδικα»' κι οΙ εΙ­ κόνες' των άντιχειμένων που μεταφέρουν στόν εγκέφαλο καΙ.

στό πνεύμα, εΙναι τυλιγμένες «στη σκια καΙ. στα σκοτάδια». Κι

~1σ~~:~~0;;μ~~~;μ~~~~~~:t' κ':~~~~";~ς~~r~~~~~

άτμό που fχει μάλλον τη φύOTl τοϋ όξέως παρα τοϋ fu:ιαφιοϋ ~

της άλκοόλης: γιατί στους δξινους άτμούς, τα μόρια εΙναι μεν κινητά, καΙ μάλιστα άεικίνητα, ω.λο. ή δραστηριότητά τονς πεσμένη, ntQbto'U άτελέσφορη' δταν δι'Uλιστοίίν σχεδόν τίποτα δεν μένει στό σωλήνα, έκτός άπό fνα φλέγμα krχνό. Οί δξινοι άτμοΙ δεν fχoυν τάχατες κατ' έξοχην τΙς Ιδιότητες της μελαγχο­

λίας, ένώ οΙ οΙνοπνενματώδεις, πάντα lτοιμοι ν' άρπάξο'Uν φωτιά, μοιάζουν άπαράλλαχτα με τη φρενίτιδα κι οΙ ttειώδεις

με τη μανία, άφού μέρα νύχτα ταράζονται άπό μια κίνηOTl βίαιη καΙ συνεχή; "Αν ttέλo'UμE λοιπόν ν' άναζητήσονμε« την άκριβη αΙτία καΙ τ' άποτελέσματα» της μελαγχολίας, ή προσοχή μας 60.

~f;:εΔν:~~c:ισ:~νσ~:~~~ς ~;~~:~~:ςιςσ~~α~2τ~~ 133

δξινο καΙ διαβρωτικό. Κατα τα φαινόμενα, την Δνάλυση του Willis την κατευi}ύνει μια δλόκληρη μελαγχολία τών πνευμά­ των, μια δλόκληρη χημεία των ύγρων· ό.λλά, στην πραγματικό­ τητα, τό μίτο της Άριάδνης τόν δίνουν κυρίως οΙ αμεσες ίδιότητες της μελαγχολίας: μια ανίσχυρη διατάραξη, κι ΙΠειτα αυτη ή σκια πάνω στό πνεύμα, μ' αύτην την δξινη πικρίλα που Ιρχεται να στρεβλώσει νού καΙ καρδιά. Ή χημεία τών όξέων

δέν εΙναι μια έρμηνεία τών συμπτωμάτων, αλλα μια ποιοτικη btιλογή, κοντολογΙς μια δλόκληρη φαινομενολογία της tμπειρί­ ας της μελαγχολίας. Κοντά έβδομήντα χρόνια άργότερα, τα ζωτικα πνεύματα Ιχουν χάσει πια τό btιστημονικό τους κύρος. Τώρα τό μυστικό της κά'6ε άρρώστιας τό άναζητούνε στα ύγρα καΙ στερεα στοιχεί:α τού κορμιού. Τό Παγκ6σμιο Αεξικδ της 'Ιατρικής, που tκδό'δηκε άπό τόν James στην 'Αγγλία (μεταφράστηκε γαλλικα τό 1746-48), στό λήμμα Μανία προτείνει μια συΥκριτικη Ιρευνα τών α[τιων άνάμεσα στrιν άρρώστια αύτην καΙ στη

μελαγχολία: «ΕΙναι δλοφάνερο δτι δ έγκέφαλος εΙναι ή ~δρα ... της κά'6ε ασttένειας αύτού τού είδους ... Έκεί: μέσα δ Δημιουρ­ γός φύτεψε, βέβαια με τρόπο δλωσδιόλου Δσύλληπτο, ψυχή, πνεύμα, ίδιοφυία, φαντασία, μνήμη κι δλες τΙς αlσ6-ήσεις ... 'Όλες αύτες οΙ εύγενεί:ς λειτουργίες i}' ό.λλάξουν πάραυτα, i}a φi}αρούν, i}α λιγοστέψουν καΙ τέλος -&α καταστραφούν δλοκλη­

ρωτικά, αν τυχόν τό αΙμα καΙ τα ύγρά, ξεπέφτοντας ποιοτικα καΙ ποσοτικά, πάψΟυν ν' άνεβαίνουν στόν έγκέφαλο με τρόπο ένιαίο καΙ ρυ{tμωμένo, κι αντί'6ετα κυκλοφορούν δρμητικα κι ακράτητα η κινούνται νωi}ρά, δύσκολα η ράtlυμα». Λοιπόν έδω

i}α βρούμε τό μυστικό της μελαγχολίας: στη ράtlυμη πορεία,

στα φραγμένα άγγεία, σ' αύτό τό πηχτό καΙ βραδυκίνητο αΙμα,

πού ή καρδια παιδεύεται να διοχετέψει στόν όργανωμΟ καΙ πού με δυσκολία μεγάλη εΙσχωρεί: στΙς λεπτότατες άρτηρίες τού έγκεφάλου, δπου ή κυκλοφορία πρέπει νά 'ναι πoΛU γρήγορη για να κρατιέται ζωντανη ή κίνηση της σκέψης. Βραδυκινησία, πήξιμο καΙ φράξιμο, νάτες καΙ πάλι οΙ πρωτογενείς ποιότητες

που κατευih'ινoυν την ανάλυση. Αύτη τη φορα ή έρμηνεία στηρίζεται σε μια μεταβίβαση ποιοτήτων στόν όργανισμό, τών ποιοτήτων που διακρίνονται στη στάση καΙ στη συμπεριφορά, στΙς κουβέντες τού αρρώστου. Άπό την ποιοτικη σύλληψη

περνάμε στην ύπο-&ετιΚ'η έρμηνεία. 'Αλλ' αυτό τό εΙδος άντίλη­ ψης δέν -&α πάψει να προάρχει, καΙ πάντα i}Q. καταφέρνει να ύπερνικά τη -6εωρητικη συνάφεια. Στόν Anne-Charles LoΠΥ οί δυό κύριες μορφες ιατρικής έρμηνείας, μέσω τών στερεών καΙ τών ύγρών, παρα-&έτονται καί, τελικά, τέμνονται btιτρέποντας

να διακρίνουμε δυό εlδών μελαγχολίες. Έκείνη πού κατάγεται

άπό τα στερεά, εΙναι ή νευρικη μελαγχολία: μια αΤσ6ηση

134

ιδιαίτερα δυνατη διαταράζει τΙς νευρικες ίνες"

που τη δέ­

χονται· σαν άποτέλεσμα, ή τάση στΙς ωες ίνες άνεβαίνει και γίνονται πιο τεντωμένες άλλά, συνάμα, πιο ίκανες να δονη­ ttoljv. ''Αν δμως ή αίσltηση δυναμώσει περισσότερο, τότε το τέντωμα γίνεται τόσο

μεγάλο που πλέον δεν μπορούν να

δονη&ύν ούτε στο tλάχιστo· αυτη ή κατάσταση της άλυγισίας φτάνει σέ τέτοιο βα'ftμο που καΙ ή κυκλοφορία τού αΤματος σταματά, καΙ τα ζωτικα πνεύματα άκινητοποιούνται. Τότε άκριβώς 'ftα έγκαταστα'ftεί ή μελαγχολία. Στην ωη μορφη της

~~~~~~~;ΌC:;ύ~~~~:ο{οφ~»μα~~~~~~;~~ί~~~Δ~~~~~1·,

Ιρχεται και βαραίνει και λιμνάζει στα μηνίγγια, σε βα'ftμο που να πιέζει σιrvttλιπτικα τα κυριότερα δργανα τού νευρικού συστήματος. Τότε παρουσιάζεται πάλι ή γνωστή μας άλυγισία των .Ινών, ό.λλα τη φορα αυτη σαν !να φαινόμενο των ύγρών. Ό Lorry διακρίνει δυο μελαγχολίες: στην πραγματικότητα, χρησι­ μοποιεί το ίδιο σύνολο Ιδιοτήτων διαδοχικά, σε δυο έρμηνευτι­ κο. συστήματα, για να εξασφαλίσει στι) μελαγχολία την πραγμα­

τική της ένότητα. Ή ποιοτικη βάση της εμπειρίας μένει άπαράλλαχτη. Συμβολικη ένότητα, σχηματισμένη άπο την άτονία των ρευ­ στών, άπ' το σκοτείνιασμα τών ζωτικών πνευμάτων κι άπ' τη μoΥVΤΗ όμίχλη που σκορπίζουν στΙς εΙκόνες τών πραγμάτων, κι

άκόμη άπό το πήχτωμα ένος αΤματος που δύσκολα κυλάει στα άγγεία, άπ' τις λειτουργίες των σπλάγχνων που γίνονται βραδυκίνητες κι εμποδισμένες -ή ένότητα αυτή, περισσότερο ~να προϊόν τών αΙmtήσεων παρα της αντίληψης η της 'ftεωρίας, τοπο'ftετεί πάνω στη μελαγχολία τη χαρακτηριστικη σφραγίδα της.

Αυτο το tr"ι.είρημα, πολυ περισσότερο άπο μιαπιστη παρατή­

ρηση, αναδιοργανώνει το σύνολο τών σημείων

(signes)'2 καΙ τΟν

τρόπο εκδήλωσης της μελαγχολίας. ΤΟ 'ftέμα τού μερικού παραληρήματος, σαν μείζον σύμπτωμα τού μελαγχολικοϋ, δλο κι εξαφανίζεται, καΙ παραχωρεί τη 'ftfOTJ του σε ποιοτικα δεδομένα δπως ή 'ftλίψη, ή πικρία, ή κλίση προς τη μόνωση, ή

ακινησία. Στο τέλος τού 180υ αΙώνα

'ftlI κατατάξουν

με μεγάλη

ευκολία τη μελαγχολία στΙς μορφές τρέλας δίχως παραλήρημα. άλλα με συμπτώματα την ό.δράνεια, την άπελπισία, η μια βαριό'ftυμη άπoβλάκωση'~. 'Αλλα στο Αεξικοτού James γίνεται κιόλας λόγος για μιαν άποπληκτικη μελαγχολία δίχως ίχνος παραληρήματος, δπου δ δ:ρρωστος «δεν 'ftέλει ούτε στιγμη ν' άφήσει το κρεβάτι του ... δεν στέκει όρ'ftος εκτός κι αν τΟν

αναγκάσουν οΙ φίλοι η οΙ νοσοκόμοι· δεν άποφεύγει διόλου τους αvtι-ρώπους, ό.λλά ούτε καΙ. φαίνεται να δίνει σημασία σ' δ,τι τού λένε, ούτε κι άποκρίνεται». "Αν σ' αυτην την περbττω-

135

ση 1] σιωπη κι 1] άκινησία κυριαρχούν, καί γι' αυτό έπιβάλλoυ~ τη διάγνωση της μελαγχολίας, ύπάρχουν άλλοι αρρωστοι που

δεν δείχνουν παρα πικρία, άτoν~α καί διά-θεσ:!1 άπομόνωσ,ης·

αν τυχόν ταραχτούν, τούτο δεν {t(ι πρέπει να μας δημιουΡΥ'}σει αυταπάτες κι ούτε να επιτρέψει μια βιαστικη διάγνωση μανιας:

πάλι για μελαγχολία πρόκειται, άφού οΙ αρρωστοι αυτοί «άπoφεύγouνε τη συντροφιά, αγαπούν τη μοναξια καί πλανι­

ώνται δώ καΙ κεί χωρις νόημα· το χρώμα τους εΙναι κιτρινιάρι­

κο 1] γλώσσα τους ξερη σαν κάποιου που πε-θαίνει από δίψα,

τα' μάτια τους στεγνά, βα&υλωμένα, δίχως ποτε να ύγραίνον­ ται απο δάκρυα· δλο τό κορμί εΙναι στεγνό και καίει καί τό πρόσωπο, σκοτεινιασμένο, τό σκεπάζει 1] φρίκη καί ή -θλίψη.

Οί αναλύσεις της μανίας κι ή εξέλιξή τους στη διάρκεια της κλασικής επoχi'jς, ύπακούουν σε μια παρόμοια άρχη συνάφειας. Ό Wίllίs άντιτάσσει τη μανία στη μελαγχολία. Τό πνεύμα τού μελαγχολικού καταλαμβάνεται όλόκληρο από σκέψεις, ωστε ή φαντασία του να μένει όκνη καΙ κοιμίσικη· άντίitετα, στόν μανιακό, ή φαντασία πλημμυρίζει απο ιδέες που καλπάζουν άσταμάτητα. Ένώ τό πνεύμα τού μελαγχολιΚΟύ προσηλώνεται σ' ~να καί μοναδικο άντικείμενο καΙ τού δίνει παράλογες

διαστάσεις, αλλα σ' αυτό καί μόνο, αποκλειστικά, ή μανία παραμορφώνει Μοι.ες καί άντιλήψεις· η χάνουν την άκεραιό­ τητά τους, η

1]

παραστατικη αξία τους αλλοιώνεται. Πάντως,

προσβάλλεται τό σύνολο της σκέψης, στό σημείο της ουσιαστι­ κής σχέσης του με την ό.λήitεια. Ή μελαγχολία τέλος συνοδεύε­ ται πάντοτε από σκιάξιμο καί -θλίψη· αντίitετα, στόν μανιακό ύπάρχει πάντα όργη καΙ τόλμη. Μα είτε πρόκειται για μανία, είτε για μελαγχολία, ή αΙτία τού κακού βρίσκεται Δνεξαίρετα στη διακίνηση τών ζωτικών πνευμάτων. Άλλα ή διακίνηση

αυτη στη μανία εΙναι δλως Ιδιάζουσα: εΙναι συνεχης, βίαιη, πάντα ίκανη ν' άνοίγει νέα περάσματα (πόρους) στην έγκεφαλι­ κη ϋλη καί, κατα κάποιον τρόπο, άποτελεί την ύλικη βάση συλλογισμών ασύνδετων, εκρηκτικών κινήσεων, λόγων καταρ­ ρακτώδικων που προδίδουν τη μανία. 'Όλη έτούτη ή όλfflρια κινητικότητα τάχατες δεν πηγάζει άπό τό καυστικό ύγρό, που αποτελείται από απόσταγμα -θειαφιού, αυτα τα aquae stygίae,

ex

ηίσο

vitrioJo, antimonio, arsenico, et similibus

exstΠJatae:

μέσα τους τα μόρια βρίσκονται σε κίνηση άσταμάτητη· εΙναι ίκανα να προκαλέσουν στην κάitε Όλη καινούργιους πόρους καί

αυλάκια· ή δύναμή τους εΙναι αρκετη για να εξφενδονιστουν σε απόσταση, απαράλλαχτα δπως τα μανιασμένα πνεύματα, που μπορουν να βάλουν σε ταραχη δλα τα μέρη τού κορμιού. ΤΟ καυστικό ύγρό κλείνει μέσα στη μυστικότητα τών κινήσεών

136

του δλες τΙς εΙκόνες που χτίζονν τό Ιδιαίτερο πρόσωπο της μανίας. 'Αποτελεί ταυτόχρονα τόσο τό μύ& της τό χημικό, 000 και τη δνναμικη αλή'6"εια της, σε μια σχέση άδιάρρηκτη. Στη διάρκεια τού 180υ αΙώνα, ή εΙκόνα των ζωτικών πνευμά­ των στα κανάλια των νεύρων, με δλες τις μηχανικες και μεταφυσικες αντινομίες της, συχνα '6"' αντικαταστα'6-εί ώτό μιαν Ολλη εΙκόνα, πιό αυστηρα φυσικη όλλα με ακόμη πιό συμβολι­

κή άξία, της τάσης που κυριεύει νεύρα, άγγεία κι δλόκληρο τό

σύστημα ώτό όργανικες ίνες. Ή μανία λοιπόν εΙναι

rva

τέντωμα (τάση) των Ινων σε βα'6"μό παροξυσμού, κι δ μανιακός μοιάζει με δργανο που οΙ χορδές του δονούνται καΙ με τό πιό παραμικρό κι ώτόμακρο ερέitισμα, ώτό μιαν fλξη ύπερβολικα ίσχυρή. Τό μανιακό παραλήρημα συνίσταται σε μια σννεχη δόνηση της ευαισ6-ησίας. Αυτη ή εΙκόνα βoη'6"ίi να φανoiίν πιό συγκεκριμένα οι διαφορες της μανίας ώτό τη μελαγχολία και να

ξεχωρίσονν ή μια ώτ' την Ολλη, όργανωμένες σε μιαν αυστηρη αντί&ση: οΙ δονήσεις τού μελαγχολικού δεν μπoρoiίν να έκπέμπονν άvtηχήσεις με τη συχνότητα εκείνων τού έξωτερικού κόσμου, γιατι οΙ ίνες του ~oυν χαλαρώσει η γιατί, ώτό τό μεγάλο τέντωμα, ~oνν πά&ι ακαμψία (εδώ βλέπουμε με ποιό τρόπο ή μηχανικη τών τάσεων έρμηνεύει τόσο τη μελαγχολικη ακινησία,

000

και τη μανιακη κινητικότητα): μονάχα λίγες ίνες

αvtηχoiίν στόν μελαγχολικό, κι εΙναι άκριβως εκείνες πού σχετίζονται ειδικα με τό παραλήρημά του. Άντί&τα δ μανια­

κός δονείται σ' δποιο ερέitισμα, τό παραλήρημά του εΙναι οΙκουμενικό' οΙ ερε'6"ισμοί του δεν πνίγονται μέσα στη μάζα της

ακινησίας του, δπως συμβαίνει με τόν μελαγχολικό' δταν δ όργανισμός του τούς ώτοκα'6"ιστα πάλι, ~χoυν πολλαπλασια­ στεί, σαν να ύπάρχει στό τέντωμα των Ινών τού μανιακού κάποια ώτo{tεματικη ενέργεια. ~ Αλλωστε αυτό τους κάνει αναίσ6-ητους, δχι με την κοιμήσικη αναισ6-ησία των μελαγχολι­ κών, άλλα με μιαν αναισ{tησία φορτισμένη ώτό εσωτερικες δονήσεις' καί, σίγουρα, γι' αυτό «δεν φοβούνται oiίτε κρύο oiίτε ζέστη, σκίζονν τα ρούχα τους, πλαγιάζοννε Υυμνοl στό καταχείμωνο δίχως να ξεπαγιάζονν». Γι' αυτό έπίσης άντικα­ '6"ιστoiίν τόν πραγματικό κόσμο με τόν δικό τους εξωπραγματι­ κό και χιμαιρικό κόσμο τού παραληρήματος, 000 κι liv δ πρώτος τους προκαλεί αδιάκοπα: «τα κύρια συμπτώματα της μανίας όφείλονται στό δτι τα άντικείμενα στούς άρρώστους

φαίνονται αλλιώτικα ώτ' δ,τι εΙναιστην πραγματικότητα»14. Τό παραλήρημα των μανιακών δεν τό χαρακτηρίζει κάποιο εΙδικό έλάττωμα στην κρίση' ώτοτελεί μια βλάβη στι) μεταβίβαση των εvruπώσεων τών αΙσ6ήσεων aτόν έγκέφαλο, μια διατάραξη της πληροφορίας. Στην ψυχολογία της τρέλας, ή παλια Ιδέα της

αλή'6"ειας σαν «αναλογίας ανάμεσα σε σκέηrη και πραγματα».

137

παίρνει σάρκα καΙ όστα μέσα ατή μεταφορική Μοια της

αντήχησης: εΙναι

rva εΙδος

μουσικης πιστότητας των Ινών ώς

πrJτόΙ~οa=aT~t ::ι:;Ζ;~=μ~~~aaελιχ"εί και"α

έμπλουτισ6εί μ' ενοράσεις ακόμη πιΟ ποιοτικές, πέρα απο τήν Ιατρικη τών στερεων. Ή ακαμψία τών Ινων στΟν μανιακό ανήκη πάντα στο χώρο τας· ή μανία συνή"ως συνοδεύεται απο σ ύγρων κι απο μιά πλήρη

ξηρασία σ' όλόκλ

rva

.

Ή ύφη της μανίας εΙναι

άνυδρη σάν αμμο Θεόφιλος Bonet, στό fQyo του Sepulchretum anatomicum, βεβαιώνει δτι οί έγκέφαλοι τών μανιακών, 000 τουλάχιστον μπόρεσε ό ίδιος νά διαπιστώσει, τού 'χαν φανεί πάντα σε κατάσταση ξηρότητας, σκλήρυνσης καΙ "ρυπτικότητας. 'Αργότερα, ό Albrecht νοn Haller έπίσης '"

ανακαλύψει δτι ό έγκέφαλος τών μανιακων εΙναι σκληρός, ξερος καΙ εϋ"ραυστος. Ό

ση τού

Forestier,

Menuret ύπενftυμίζει

μια. παρατήρη­

που δείχνει κα"αρα δτι μια. μεγάλη απώλεια

~~~~~~a~';7~~~a~ut;;~T~~ix~~~~~':~~:E~Y~~~~~~~~~ που «παντρεύτηκε το καλοκαίρι και τρελά
βολικα συχνές έπαφες που εΙχε με τή γυναίκα του». Ό Dufour κατάγραψε, μέτρησε, απαρίi}μησε αυτα πού οΙ lιλλoι φαντάζονταν η ύπWεταν, δσα fβλεπαν σε μιαν ήμι­ αντίληψη. Στή διάρκεια μιας αυτοψίας αφαίρεσε μέρος από τήν

μυελικη OUσία τού έγκεφάλου κάποιου, πού εΙχε πε"άνει ενώ

rvav

βρισκόταν σε κατάσταση μανίας· fκοψε κύβο με βάρος 3 ενώ, στο ίδιο μέγε"ος, ή ουσία αυτή σ' fναν κανονικο

j.g.III

έγκέφαλο ζυγίζει

3 j.g.V:

«Αύτή ή ανισότητα στο βάρος, πού

κατ' αρχή λίγη σημασία μοιάζει νά 'χει, παύει νά 'ναι ασήμαvrη

6ν λογαριάσουμε δτι ή είδικη διαφορα βάρους ανάμεσα ατήν όλικη μάζα τού έγκεφάλου ένός τρελού και σ' αυτην ένός

κανονικού αv6ρώπου, εΙναι περίπου

7

δράμια λιγότερη στΟν

ένήλικα, πού όλόκληρη ή μάζα τού έγκεφάλου του πρέπει να

ζυγίζει

3

λίβρες». ΤΟ στέγνωμα κι ή tλαφράδα της μανίας

φαίνονται ακόμη καΙ πάνω στή ζυγαριά. Άλλα αύτή ή έσωτερικη ξηρότητα κι αυτη ή ~ρμότητα

τάχατες δεν fxow άποδειχτεί κι απο τό γεγονος δτι ό τρελός τόσο ανετα αντέχει στο κρύο; "Ηταν απόλυτα έπιβεβαιωμένο τό γεγονος δτι τούς fβλεπαν νά περπατούν γuμνoΙ στό χιόνι, κι δτι

δεν ~ταν αναγκαίο να. τους ζεστάνουν δταν τους κρατούσαν κλεισμένους στά ασυλα, κι δτι μπορούσαν μέχρι καΙ να τούς

γιατρέψουν με τό κρύο. Άπό τήν έποχή τού

Helmont,

μανιακο πού,

138

lean-Baptiste van

έφαρμόζουν ευρύτατα το βούτηγμα των μανιακών

στο παγωμένο νερό, κι ό

Menuret

βεβαιώνει δτι γνώρισε

δταν τό 'σκασε άπό

rva

μια φυλακη δπου τΟν

κρατονσαν κλεισμένο, «περπάτησε πολλες λενγες κάτω άπό αγρια καταιγίδα ξεσκούφωτος καΙ σχεδόν γυμνός, καΙ μετα άπ' αύτό tι'εραπεύτηκε όλότελα». Ό Montchau, που γιάτρεψε fvav μανιακό «ρίχνοντάς του παγωμένο νερό άπ' 000 γίνεται ψηλό­ τερα», δεν έκπλήσσεται άπό fva τόσο ευνοϊκό άποτέλεσμα· για να το Ιρμηνέψει, ~φτιαξε fva κράμα άπ' δλεςτίςtl'εωρίες για τη

tι'έρμανση τον όργανισμον, που

Elxav

Ιμφανιστεί διαδοχικα η

διασταυρωΟεί στη διάρκεια τον 170υ αΙώνα: «Πώς μπορεί να μας Ικπλήσσει τό γεγονός δτι πάγος καΙ. νερό ~δωσαν μια τέτοια -6εραπεία, τόσο γρήγορη καΙ τόσο τέλεια, δταν ξέρουμε δτι

Ικείνη άκριβώς τη στιγμη ~βραζε το αΙμα, Τι χολη κόχλαζε κι δλα τα υγρά, ξεσηκωμένα, ~φερναν παντον ταραχι) κι ~ξαψη»· χάρη στην πίεση τού κρύου «τ' άΥΥεία συστάλ"ftηκαν με όρμη άκόμη μεγαλύτερη, καΙ άπαλλάχτηκαν άπό τα ύγρα που τα επνιγαν· Τι ~ξαψη στα στερεα μέρη τού κορμιού, που την

~~~~~λ~υύ~~~~ί~ε:':Ι~~ι~~~ν:~~~~::~Ζύχ:a~~:~;,~: νιστη, ξανάρ"6ε στr)ν φυσική της κατάσταση».

Ό κόσμος της μελαγχολίας ~ταν ύγρός, βαρυς καΙ κρύος· ό κόσμος της μανίας ElvaL στεγνός, καυτός, όρμητικός άλλα μαζΙ κι εϋ{l-ραυστoς· ~νας κόσμος που Τι ζέστη, άνεπαίσf}ητη στό αΥΥιγμα άλλα πασίδηλη σ' δλα τ' ω.λα, τόν στεγνώνει καΙ τόν

-6ρυψαλλιάζει, γι' αύτό πάντα εΙναι ~τoιμoς ν' άνακουφιστεί με την παραμικρη ύγρη δροσιά. 'Όσο άναπτυσσονταν δλες αύτες οί ποιοτικες

άπλουστεύσεις,

Τι

μανία

άποκτούσε

δλες

τΙς

διαστάσεις της καί, συνάμα, την ένότητά της. Βέβαια ~μεινε

~~~~:ό~':LJlr;πσ;~~ ~,Χ~~;~ςντ~;~~~~ι:η~~~, ~~~liν~ωσ~~ άκόμη παρα σημειοδοτικές(sίgnaΙetiques), άναπτυχ"ftηκε κι~να

-6έμα άvτιληπτικ6, που -6α στα-6εί ό πραγματικός ρυ-&μιστι)ς της κλινικής εΙκόνας της. 'Όταν οί έρμηνευτικοΙ μύ-60Ι tι'ά 'χουν πια σβηστεί καΙ τα υγρά, τα πνεύματα, τα στερεα καΙ τα ρευστα -60. χάσουν κά-6ε σημασία, -60. παραμείνει μόνο τό σχημα συνάφειας

των ποιοτήτων τους, δίχως καν πια να κατονομάζεται· καΙ τότε, δλα δσα Τι δυναμικη αύτη της κίνησης καΙ τηςtl'ερμότητας διαμόρφωσε σιγα σιγα σε κύριο χαρακτήρα της μανίας, -60.

"6εωρη"60υν σαν l"να φυσικό σύνολο, σαν μια αμεση άλή-6εια της

~~;Ο~:~~τ~~~~~Ρτbirχα;;~~:~~ί ε~~~ ~~~~~::~η~~~

πνευμάτων, σαν τέντωμα των Ινών, τώρα πια -6α το άναγνωρί­ σουν, μες στr)ν ούδέτερη λεκτικη διαφάνεια τών ψυχολογικών

έννοιων, σάν: υπερβάλλουσα ζωηρότητα των έσωτερικών έντυ­ πώσεων. ταχύτητα στr) σύνδεση των Ιδεών, ~λλειψη προσοχης για τόν ~ξω κόσμο. Ή περιγραφη τού De Ιθ Rive lχει κιόλας άποκτήσει μια τ~oια κατηγορηματικη σαφήνεια: «τα Ιξωτερι-

139

κα αντικείμενα δέν παράγουν στό πνεύμα τών ασmών την

ίδια tντύπωση που παράγουν στους iιγιείς' οΙ έντυπώσεις τού ασ6'ενTj εΙναι αδύναμες, και' σπάνια τίς προσέχει' τό πνεύμα του εΙναι σχεδόν όλότελα άπορροφημένο άπό τη ζωηρότητα τών {δεών που παράγει ή ταραγμένη κατάσταση τού έγκεφάλου

του. Οί {δέες αύτες εΙναι τόσο Μονες που ό άσ&vης νομίζει δτι παριστάνουν πραγματικα αντικείμενα, καΙ κρίνει ανάλο­ γα». ~Oμως δεν ~ά 'πρεπε να λησμονήσουμε δτι αύτη ή

~υ:~ίο~~:t~~~1\~~~ί~~~δ~~~φ::~~εεί~:~~~α:;~ έπιφανειακό μονάχα σχεδιάγραμμα μιας πολυ βαtlύτερης όρ­ γάνωσης, που αναπτύχθηκε σύμφωνα με τους ήμι­ αντιληπτικούς, ήμι-φανταστικους νόμους ένός ποιοτικού κό­ σμ.ου, άλλα πού ή ίδια λησμovήtlηκε.

'Αναμφίβολα όλόκληρο αύτό τό βασίλειο τού κρύου και' της

~=~ :~γ;~~α~τ:;~ ~τ~~:;~: λ~~~:tvί~εί~~

στάδιο τού ~ετικισμoύ. ~Oμως δλο αύτό τό φορτίο άπό εΙκόνες

δεν ήταν μοναχα μια μνήμη' ήταν κι ~να Εγχείρημα. Για να διαμoρφ~εί ή -θετικη έμπειρία της μανίας fj της μελαγχολίας χρειάστηκε άπόλυτα να ΠΡOβλη{tεί σ' ~ναν κόσμο εΙκόνων ή

~λξη α'ότη άνάμεσα στΙς Ιδιότητες, που ήσαν όργανωμένες σ' ~να σύστημα αlσtlησιακών και' συγκινησιακών συ'ιΎενειών. "Αν

άπό την έποχη έκείνη ή μελαγχολία κι ή μανία άπόκτησαν τό πρόσωπο που τους άναγνωρίζουμε σήμερα, τούτο διόλου δεν συμβαίνει έπειδη έμείς στό μεταξiι μά-θαμε «ν' ανοίγουμε τα μάτια» μπρός στα πραγματικά τους γνωρίσματα, οίίτε κι έπειδη ή άντίληψή μας κα-θάρtlηκε σε βαi}μό πού να ~χει γίνει

διάφανη' κείνο που συμβαίνει εΙναι δτι στι)ν έμπειρία της τρέλας οί Μοιες αύτες βρήκαν την όλοκλήρωσή τους μέσ' άπό όρισμένα ~έματα ποιοτικά, που τους πρόσδωσαν την ένότητά τους, τη σημασιολογικη συνάφειά τους, τΙς fκαμαν τέλος αντιληπτές. 'Από μιαν άπλη έννοιολογικη σημειοδότηση (διέ­ γερση χωρίς πυρετό, ~μμovη καί παραληρηματικη {δέα) περά­

σαμε σ' ~να χώρο ποιοτικό, προφανώς λιγότερο όργανωμένο, πω είίκολο, με δρια λιγότερο συγκεκριμένα, που μόνο αύτός

ώστόσο ήταν σε ~έση να διαμορφώσει ένότητες αΙσtlητές, άναγνωρίσιμες, πραγματικά παροϋσεςστι)ν συνολικη έμπειρία της τρέλας. Τό πεδίο παρατήρησης αυτών τών άσDενειών μοιάζει νά 'χει για φόντο τα ίδια τοπία που τους δώσαν iίφoς

και' δομή. 'Από τη μια fxoVμE ~ναν κόσμο διαλυμένο, σχεδόν κατακλυσμιαίο, δπου ό άv6ρωπος fXEL μείνει κουφός, τυφλός και' κοιμισμένος σ' ότιδήποτε άλλο πέρ' απ' την {διόρρυ-θμη προσωπική του φοβία' l'ναν κόσμο άπλοποιημένο στό lπακρo, κι άμετρα διογκωμένο σε μια μονάχα λεπτομέρειά του. 'Από

140

την δλλη lχουμε ~ναν κόσμο φλεγόμενο, μια σαχάρα, ~ναν

κόσμο πανικού Μου δλα μέσα του εΙναι φυγή, χάος, χειρονο· μία της στιγμής. την έμπειρία της μανίας καΙ της μελαγχολίας

στην κοσμική τους μορφη την διαμόρφωσαν τα κυρίαρχα 'δέματα, κι δχι οί πρoσεηrωεις μιας γεμάτης σύνεση παρατή­ ρησης.

Ή τιμη της «άνακάλυψης» της εναλλαγης μανίας μελαγχολίας άνήκει στόν Willis, στο πνεύμα παρατηρητικότη­ τας που διέ'6ετε καΙ στiιν κα'δαρότητα της Ιατρικής του άvrίλη· ψης. Άσφαλώς το διάβημα τού Willis παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Άλλά, πρώτ' άπ' δλα, στο έξης: το πέρασμα άπο τη μιά πά'6ηση στην δλλη δεν το 'δεωρεί σαν ~να δεδομένο της παρατήρησης πού, στiι συνέχεια, 'δά 'πρεπε να βρε'6εί ή έρμηνεία του, ωJ..α το βλέπει μάλλον σαν συνέπεια μιας βα'διας φυσικής συηrένειας, που ανήκει στiιν μυστικη φύση τους. Ό

Wίllίs δεν άναφέρει ούτε μια περίπτωση έναλλαγης, που εlχε την ευκαιρία να παρατηρήσει' το πρώτο πράγμα που άποκρυ·

πτογράφησε ~ταν μια έσωτερικη συηrένεια, που γεννούσε

περίεργες μεταμορφώσεις: «Μετα τη μελαγχολία πρέπει να έξετάσουμε τη μανία, που lχει τόσες πολλΕς συΥΥένειες μ'

αυτήν, l6στε πολυ συχνα οί δύο παi}ήσεις ν' άλλάζουν 'δέση αναμεταξύ τους»: καΙ πράγματι, συχνά συμβαίνει ή μελαγχολι­

κΤι διάfu:ση να έντείνεται καΙ να γίνεται μανία' άvrίfu:τα, δταν ή μανία έλαττώνεται, δταν χάνει τη δύναμή της κι άρχίζει νά ήρεμεί, μπορεί νά γίνει δι.ά'δεση μελαγχολική. Για lνα πνεύμα αυστηρά έμπειρικό, έδώ 'δα ύπηρχαν δυο ένωμένες άσ'6ένειες~, loτoo, δυο διαδοχικα συμπτώματα της ίδιας άσ'δένειας. 'Ωστόσο δ Willis το πρόβλημα δεν το 'δέτει ούτε άπο την πλευρά τών συμπτωμάτων, ούτε καΙ της άσitένειας' ψάχνει μόνο τόν συνδετικΟ κρίκο τών δυο καταστάσεων, μέσα στη δυναμικη τών

;~~~:μ:;~υ~:;:v~~:ε?ν~ς :α~ :~~~σ;~όβ:tα~~~α~;~~ τους πάνω στΙς μορφες τών πραγμάτων καΙ σχημάτιζαν κάτι σαν σκια που 'δόλωνε το φώς της ψυχης. Άvrίfu:τα, στη μανία, το. πνεύματα βρίσκοvrαν σ' άδιάκοπη ταραχή, πετάριζαν παρασυρμένα άπο μιά κίνηση άκανόνιστη, που δλοένα ξαναρχίζει' μιά κίνηση που κατατρώγει καΙ φfu:ίρει καί, μόλο που δεν φέρνει πυρεττό, κορώνει άπο τη ζέστη της. Άπ' τη

~~~~~ί~~λΖif;λλ~~χ~σ~ν~:ε~~:~Ιδδ~O~~;~~(:σ:~~:~~ των συμπτωμάτων, αλλα ή πολυ πιο δυνατη καΙ ή τόσο πιο φανερη

συγγένεια των τοπίων της φαvrασίας, που ένώνει

141

σφιχτά,

σε

μια

καί

μόνη φωτιά. καπνό και φλόγα.

«''Αν

μπορούμε να πούμε δτι στι) μελαγχολία, δ έγκέφαλος και τα ζωτικό πνεύματα tχoυν σκοτεινιάσει άπό fναν καπνό κι ~ναν πυκνό ατμό, ή μανία μοιάζει γ' ανάβει κάτι σαν πυρκαγιά, που tπειτα αυτοί έξασ6ενοϋν». Ή φλόγα, με την ζωηρή της κίνηση, διαλύει τόν καπνό' δμως αυτός, χαμηλώνοντας, την πνίγει και

της &λώνει τη διαύγεια. Για τόν

WilIis.

ή ένότητα της μανίας

και της μελαγχολίας δέν εΙναι μια άρρώστια: εΙναι μια μυστικη φωτιό: δπου παλεύουν φλόγες και καπνός, εΙναι δ φορέας αυτου τού φωτός και αυτής της σκιάς. Κανένας, η σχεδόν, άπ' τους γιατρους τού Ι80υ αΙώνα δέν

αγνοεί τό συγγένεμα μανίας και μελαγχολίας. ΠολλοΙ. ώστόσο άρνούνται νΙ αναγνωρίσουνε στην κάtl-ε μιά τους δυό Εκδηλώ­ σεις μιας καΙ μόνης άρρώστιας.

ΠολλοΙ διαπιστώνουν μια

διαδοχη στα συμπτώματα, δίχως γι' αυτό να τα 1t-εωρoύνε κι ένιαία. 'Ο Sydenham προτιμά να διαχωρίζει τόν ίδιο τό χώρο της μανίας: άπό τη μια ή κανονικη μανία -που όφείλεται «σ'

~να αΙμα (διαίτερα έξημμένο καΙ ζωηρό»·- άπό την ωλη ή μανία πού, σε γενιχες γραμμές, «έκφυλίζεται

dt

βλακεία». ΚαΙ

τούτη έδώ «προέρχεται άπό την αδυναμία τού αΤματος, που μια ζύμωση παρατεταμένη τού tχει αφαιρέσει τά πιΟ πνευματώδη στοιχεία του .•Ακόμη πιό συχνα παραδέχονται δτι ή διαδοχη

μανίας-μελαγχολίας εΙναι φαινόμενο είτε μεταμόρφωσης, είτε μακρινης αΙτιότητας. Για τόν Joseph Lieutaud ή μελαγχολία που διαρκεί πολυ καΙ φτάνει σε παροξυσμό με τό παραλήρημα, χάνει τα συνη{tισμένα της συμπτώματα καΙ άποκτά μιά παράξε­ νη δμοιότητα με τη μανία: «'Ο τελευταίος βαitμός της μελαγχο­ λίας tχει πολλες συγγένειες με τη μανία». Άλλα τό βαitμό αύτης τ!iς αναλογίας δεν τόν tχει μελμήσει. Για τόν Dufour τα δεσμα εΙναι ακόμη πιΟ χαλαρά. καΙ πρόκειται μονάχα για μιαν άπόμακρη σχέση αΙτιότητας: ή μελαγχολία μπορεί να προκαλέ­ σει μανία, δσο και «παράσιτα στα μετωπικα Ιγμόρια η διαστο­ λη και πρήξιμο στα άγγεία». Δίχως την καταφιryι) σε εΙκόνες, καμιά παρατήρηση δεν καταφέρνει να μεταμορφώσει τη διαπί­ στωση αύτη της διαδοχης σε μια συμπτωματολογικη δομή, συγκεκριμένη καΙ ούσιαστική. Άναμφίβολα. ή εΙκόνα της φλόγας καΙ τού καπνού έξαφανί­

ζεται στους διαδόχους του

WilIis·

άλλά ή έργασία ίιποδομης

πάντα γίνεται μέσα στόν κόσμο τών εΙκόνων -εΙκόνων δλο και πιό λειτουργικών, δλο και καΛUτερα δεμένων με τα κύρια 'δέματα της φυσιολογίας, τόσο της κυκλοφορίας δσο καΙ της 'δερμότητας, δλο καΙ περισσότερο άπομακρυσμένων άπό τις χοσμικες μορφες άπ' δπου τα δανείζονταν δ

WiIIiS.

Για τόν

καΙ τόν σχολιαστή του Swieten, ή μανία άποτελεί. έντελώς φυσικά, τόν ~σχατo βα'δμό της μελαγχολίας --δχι μόνο

Boerhaave

142

σαν συνέπεια μιας απανωτης μεταμόρφωσης, αλλΟ: σαν αποτέ-. λεσμα μιας αναγκαίας δυναμικης ακολου'6ίας: τό έγκεφαλικό ύγρό πού λιμνάζει στους πικρόχολους κάποια στιγμη αρχίζει να ταράζεται, γιατΙ ή μαύρη χολη που φράζει τΙς αρτηρίες, με την ακινησία της, γίνεται «ακόμη πιό στυφη και' δηλητηριασμέ­ νη»' μέσα της σχηματίζονται στοιχεία όξύτερα και' λεπτότερα

πού, δταν τό αΙμα τα μεταφέρει στόν έγκέφαλο, προκαλοϋν την μεγάλη ταραχι) τών μανιακών. 'Ώστε ή μανία δεν διακρίνεται από την μελαγχολία παρα από μια διαφορα βα'6μοϋ: αποτελεί τη φυσική της συνέχεια, γεννιέται από τα Ιδια αΤτια καί, κατα κανόνα, χρειάζεται την Ιδια itεραπεία. Για τΟν

Hoffmann

ή

ενότητα μανίας και' μελαγχολίας εΙναι ~να φυσικό αποτέλεσμα

Δ~ά~ό~~ :Ρ~α~ί~6dρiιαΙμ:~:~~~~~χ;~;Ι~:ϋΔ~~~ γίνεται διαλεκτικό 000 έξελίσσεται ή ζωη κι ή αρρώστια. Ή μελαγχολία χαρακτηρίζεται πράγματι από την ακινησία' δηλα­

δη τό πηγμένο αΙμα, καitως μαζεύεται καΙ μπλοκάρεται στό κεφάλι, δημιουργεί συμφόρηση· εκεί πού itd 'πρεπε να κινεί­ ται, αύτό τείνει να σταματήσει, ακινητοποιημένο απ' τό βάρος του. 'Αλλ' δ.ν τό βάρος βραδαίνει την κίνηση, την Ιδια στιγμη έπι ταχύνει την σύγκρουση που παράγεται' δταν δ έγκέφαλος, οΙ αρτηρίες που τΟν διασχίζουν, ή [δια ή ύπόστασή του, χτυπη&ύν με μεγαλύτερη δύναμη, τότε τείνουν ν' &.ντιστα&ύν περισσότερο, συνεπώς νά σκληρύνουν καί, 000 σΧληραίνουν,

τό αΙμα που fχει βαρύνει έκσφενδονίζεται με μεγαλύτερη δύναμη' ή κίνησή του μεγαλώνει καΙ σύντομα καταλαμβάνεται

από την ταραχη εκείνη πσυ εΙναι χαρακτηριστικη της μανίας. Κι Ι!τσι, περνάμε με τη μεγαλύτερη φυσικότητα από την εικόνα ένός ακίνητου φραξίματος στΙς εικόνες της ξηρότητας, της σΧληράδας, της ζωηρης κίνησης, καΙ αύτό μέσ' από μιαν αλληλουχία δπου οί αρχες της κλασικης μηχανικης κά'6ε στιγμη μετατρέπονται, ανατρέπονται και ματαιώνονται από την πι­

στότητα σε εΙκονογραφικα itέματα, πού εΙναι κι οΙ πραγματικοΙ όργανωτες δλης αύτης της λειτουργικής ένότητας. Στη συνέχεια κι άλλες εικόνες '6α 'ρ&ύν να προστε&ύν σ' αύτές, μα δεν itCz. παίζουν πια τΟν πρωταρχικό ρόλο' ita λειτουργοϋν μονάχα σαν έρμηνευτικες παραλλαγες πάνω στό itέμα μιας i'ίδη αποκτημένης ένότητας. Αύτό αΙφvης τό μαρτυρά ή έρμηνεία πού προτείνει δ SpengIer για την έναλλαγη μανίας και' μελαγχολίας' την αρχή της τη δανείζεται από τό πρότυπο της ήλεκτρικής μπαταρίας. Πρώτα ύπάρχει συσσώρευση νευρι­ κης ισχύος και τοϋ ύγροϋ της στη μια ~ στην άλλη περιοχΤι τοϋ συσπ'ιματος' μόνον αύτός δ τομέας έρεitίζεται, δλοι οΙ ύπόλοι­ ποι βρίσκονται σε κατάσταση ύπνωσης: πρόκειται για τη μελαγχολικη φάση. 'Όταν δμως φτάσει σε κάποιο βα'6μο

143

Μασης, αύτο το τοπικο φορτίο ξάφνου ξεχύνεται σ' δλόκληρο το σύστημα καί, για ~να διάστημα, το ταράζει βίαια, μέχρι την

δλοκληρωτικη εκτόνωση: αύτο εΙναι τΟ μανιακό έπεισόδιο. Σ' αύτό το έπίπεδο διεργασίας ή εΙκόνα, ιδιαίτερα πολυσύνδετη

και πλήρης, εΙναι δανεωμένη άπο ~να πρότυπο πολυ άπόμακρο για

νά 'χει

κάποιο

ρόλο

όργανωτικο

στην

ό.ντίληψη

της

πα-60λογικης ένότητας. Άντί-6ετα ή εΙκόνα αύτη !χει γεννη-6εί άπο την ό.ντίληψη πού, κι ή ίδια με τη σειρά της στηρίζεται πάνω σε εΙκόνες συνεκτικές, ό.λλα πολυ πιο στοιχειώδεις.

Κι αύτες ό.κριβως εΙναι οΙ εΙκόνες που κάνουν δειλα και καμουφλαρωμένα την εμφάνισή τους στο κείμενο τού Λεξικού τού James, ~να άπο τα πρώτα δπου δ κύκλος τού μανιο­ κατα-6λιπτικοϋ προσφέρεται σαν παρατηρημένο φαινόμενο, σαν μια ένότητα που ευκολα γίνεται ό.ντιληπτη σ' ~αν άπροκα-

~~::τ~~~~α~[~.μ~~~V;~~όλ;τ~~ν:~α~~;~~~~γ~τ~~~ ό.σ-6ένειας καί, συνεπώς, να τις εξετάσουμε κάτω άπ' το ίδιο πρίσμα· γιατί, άπό τα πειράματά μας, καiM.ις κι άπο την

καtl-ημεριVΗ παρατήρηση, διαπωτώνουμε δτι τόσο ή μια δσο κι ή αλλη lxovv κoιvη καταγωγη και αΙτία ... ΟΙ πιο Δκριβολόγες παρατηρήσεις κι ή πιο καtl-ημεριVΗ εμπειρία έπιβεβαιώνουν το ίδιο πράγμα, γιατι βλέπουμε δτι οΙ μελαγχολικοί, και κυρίως έκείνοι που ή πάtl-ησή τους χρονίζει, ευκολα γίνονται μανιακοι

καί, δταν ή μανία παύει, τότε ή μελαγχολία ξαναρχίζει με τέτοιο τρόπο που να δημιουργείται μια. διελκυστίνδα ανάμεσα

στις δυό ό.ρρώστιες».I~ Κείνο λοιπόν που κα-6ιερώνει ή διεργα­ σία των εΙκόνων στόν 170 και 180 αΙώνα, εΙναι μια άντιληπτικη δομή κι δχι ~να ΈVVoιoλoγικό σύστημαij, lστω, ~να συμπτωμα­ τολογικο σύνολο. ΤΟ γεγονός αυτο άποδεικννεται κι άπό το έξης: δπως πάvt"α συμβαίνει με την ό.ντίληψη, lτσι κι εδώ οΙ ποιοτικες μεταβιβάσεις γίνονται χωρις να μεταβάλλεται ή συνολικη μορφή. 'Έτσι δ Cullen -6' Δνακαλύψει, τόσο στι) μανία και στη μελαγχολία «μία κυρίαρχη εκδήλωση τού παραλη­

000

ρήματος» καί, αντίστροφα,

-6'

άποδώσει τη μελαγχολία σέ μια

«στεγνότερη και συνεκτικότερη ύφη της μυελικης ύπόστασης τού έγκέφαλου».

ΤΟ ούσιαστικο εΙναι δτι εδώ lχουμε ~να έγχείρημα πσυ δεν πέρασε άπο την παρατήρηση στην κατασκευη έπεξηγηματικών

εΙκόνων Δλλά, ό.ντί-θ-ετα, οΙ εΙκόνες ήταν εκείνες που έξασφάλι­ σαν τόν πρωταρχικό ρόλο της σύν6εσης, κι ή όργανωτική τους δύναμη lxaVE δυνατη μια δομη Δντίληψης, δπου τα συμπτώμα­ τα -6α μπορέσουν τελικα ν' άποκτήσουν την σημασιολογικη ό.ξία τους και ό.λή-6ειας.

144

να

όργανωδ-ούν

σαν

δρατη

παρουσία

της

11

Ύστερία καΙ ύποχονδρία

Στην περίπτωσή τους, προκύπτουν δυό προβλήματα.

1.

Σέ ποιό βα'6μό ε{ναι νόμιμο να τΙς αντιμετωπίζουμε σαν

διανοητικές παfhlσεις η, fmro, σαν μορφές τρέλας; 2. "Έχουμε τό δικαίωμα να τις αντιμετωπίζουμε μαζί, σα ν' άποτελουσαν ~να δυνάμει ζευγάρι, δμοιο μέ κείνο που σχηματί­ ζουν ή μανία κι ή μελαγχολία; Μια καΙ μόνη ματια στΙς κατατάξεις αρκεί για να μας πείσει'

ή υποχονδρία δεν εμφανίζεται πάντα πλά'ί στην ανοια και στη μανία' ή υστερία πάλι, σπανιότατα κι αυτη εμφανίζεται κοντά τους. Ό Felίx Plater δεν αναφέρει καμια άπό τΙς δυό στίς διανοητικές βλάβες' καί, πρός τό τέλος τής κλασικής Εποχης, ό

Cullen -6"α συνεχίζει να τις

κατατάσσει σέ μιαν κατηγορία πολυ διαφορετική άπό εκείνην των φρενοβλαβειων: την υποχονδρία την κατατάσσει στΙς «αδυναμίες ~ ασ'ftένειες που προέρχονται από άδυναμία ~ άπώλεια κίνησης στις ζωτικές η ζωικές λειτουργίες»' την υστερία, στΙς «σπαστικές παfhlσεις των φυσικων λειτουργιων».

'επιπλέον σπάνια βλέπουμε τΙς δυό ένωμένες μέ μια λογικη συγγένεια στους νοσογραφικους χάρτες η,Ιστω, συσχετισμένες αντι'ftετικά. Ό Sauvages τοπο{h;τεί την υποχονδρία ανάμεσα στις φρεναπάτες (παραισfhlσεις, halluCΊnations) -«φρεναπάτες

που αφορούν μόνο στην υγεία»-, καΙ την υστερία ανάμεσα στΙς μορφές τού σπασμου. Ό Lίnne χρησιμοποιεί τΙς ίδιες διακρίσεις. ~ Αραγε καί οί δυό τους να μένουν πιστοΙ στη

διδασκαλία τού

Willis,

που ε{χε μελετήσει την υστερία στό

βιβλίο του De morb;s conνuJsiνis, καΙ την υποχονδρία στό κεφάλαιο του βιβλίου του De An;ma brutorum, δπου πραγμα­ τεύεται τΙς παfhlσεις τού εγκεφάλου, δίνοντάς της τό δνομα

Pass;o CoJ;ca

(Κολικη Πά&ηση); Πράγματι πρόκειται για δυό

αρρώστιες πολυ διαφορετικές: στη μιά περίπτωση, τα πνεύμα­ τα

υπερ'ftερμαίνονται καί υποβάλλονται σέ

μιαν αμοιβαία

πίεση που μπορεί να δημιουργήσει την Εντύπωση δτι εκρήγνυν­ ται, προκαλώντας αυτες τΙς ακανόνιστες ~ ασυΥή-6"ιστες κινή-

~~~σ~~~ ~~~~~,Κ~Ονρφ:a~~~ς ~~~~ρ~:ν:~εtα~~τεεΙ~:~ ερε-6"ισμένα εξαιτίας μιας ύλης που τους ε{ναι έx'ftQLXTι καΙ δυσανάλογη (in[esta et διαταραχές, ερε-6"ισμούς, τηριες ίνες. Ό

Willis

improport;onnata)' τότε corrugat;ones (πτυχώσεις)

πρoκαλoUΝ στΙς αΙσ&η­

συμβουλεύει λοιπόν να μην αφε'ftούμε να

μας παρασύρουν όρισμένες αναλογίες στά συμπτώματα: βέ­ βαια, Ιχουμε δεί σπασμους που προκαλούσαν πόνο, πράγμα

που

-6"'

αφηνε να &ωρη&ί δτι ή βίαιη κίνηση τής υστερίας

μπορεί να προκαλέσει τα όδυνηρα συμπτώματα τηςυποχονδρί-

145

ας. 'Αλλα οί δμοιότητες έξαπατούν. Νοη

eadem sed nonnihil

diversa materies esL 'Ωστόσο, κάτω άπ' αύτες τΙς διαρκείς διακρίσεις των νοσο­ γράφων, μια αργη έργασία δλο κι δλοκληρώνεται. τείνοντας να έξομοιώσει την ύστερία καΙ την ύπoχovδρία, καΙ να τΙς -6εωρή­ σει σαν δυό μορφες μιας και μόνης αρρώστιας. Ό Richard Blackmore, τό Ι 725, δημοσιεύει τό fQγo Treatise of spleen and vapours, οτ hypochondriacal and hysterical affections· οί δυό αρρώστιες έκεί προσδιορίζονται σαν δυό παραλλαγες μιά.ς και μόνης πά'ό-ησης -που είτε πρόκειται για μιαν «αρρωστημένη σύσταση των πνευμάτων», είτε για μια «διά-6εση να βγoiίν άπό

τα κοιλώματα δπου συσσωρεύονται καΙ να διασκορπιστούν».

Για τόν Whytt, στα μέσα τού Ι80υ αιώνα, ή έξομοίωση Elvat αναμφισβήτητη· τό σύστημα των συμπτωμάτων Elvat πια ταυτόσημο: «'Ένα έκπληκτικα Ισχυρό συναίσόημα κρύου και ζέστης, πόνοι σε διαφορετικα σημεία τoiί σώματος· ατμώδεις λι.πoi}υμίες καΙ σπασμοί· καταληψία καΙ τέτανος· αέρια στό

στομάχι καΙ στα fντερα· μια ακατανίκητη 6"ρεξη για φαί· fμμετοι άπό μαι μαύρη ούσία· άφ-60να ούρα ανοιχτόχρωμα και διαυγη· μαρασμός η ατροφία των νεύρων· νευρικό η σπασμω­ δικό άσθμα· νευρικός βήχας· ταχυπαλμία στην καρδιά· ανώ­ μαλοι σφυγμοί, πονοκέφαλοι κατα περιόδους· ίλιγγοι και ζαλάδες, μείωση κι έξασ&ένιση της δρασης· άπογοήτευση, κατάρρευση, μελαγχολία η ακόμη καΙ τρέλα· έφιάλ της η ιδεοληψίες)). ~Eτσι. στην κλασικη εποχή, σιγα σιγα ή ύστερία κι ή ύποχον­

δρία ένώνονται με τΙς διανοητικες αρρώστιες. Ό μπορούσε

ακόμη

Richard Mead

να γράφει σχετικα με την ύποχονδρία:

«Morbus totius corporis est» (Elvat

μια αρρώστια όλόκληρου

τού κορμιού). ΚαΙ -6α πρέπει ν' άποκαταστήσουμε επίσης στην πραγματική του αξία τό κείμενο τού Willίs για την ύστερία: «'Ανάμεσα στις γυναικείες αρρώστιες, ή ύστερική πά'ό-ηση fXEL

μια τόσο κακή φήμη πού, δπως ακριβώς οΙ

semi - damnati, fXEL

καταντήσει να -6εωρείται φορέας κακων που ανήκουν σ' άλλες πα-6-ήσεις· δ.ν μια άρρώστια μ' άγνωστη φύση καΙ προέλευση έμφανιστεί σε μια γυναίκα, δίχως να διαπιστωtl"εί ή αΙτία της,

κι οΙ -6εραπευτικες ένδείξεις δεν Elvat σίγουρες, εύtlύς κατηγο-

~~~~, τ;):α~~~~ε:~δ&~~, μ~Τ~~νΠl~~υ~ ;~~~~ε~~~

κάποιο άΣΥVΉ-6ιστo σύμπτωμα, εύiΉις δηλώνουμε δτι κρύβεται κάτι τό ύστερικό· ετσι, αυτό τό τόσο συνη-6ισμένο καταφύγιο της άγνοιάς μας, τό κάνουμε αντικείμενο φροντίδας καΙ -6ερα­ πευτικης αγωγί'ις». θα πρέπει να σημειωtl"εί έδώ, μόλο τό σεβασμό πρός τους παραδοσιακους σχολιαστες αύτoiί τού κειμένου, που μνημονεύεται άπαραίτητα σε κά-6ε μελέτη για

146

την υστερία, δτι δε σημαίνει δτι ό

WiIIis

υποπτευόταν την

όπουσία όργανικης βάσης στα συμπτώματα της υστερικης πά{)ησης. Λέει μοναχά, καΙ μέ τρόπο πολΙΙ σαφή, δτι ή Μοια της υστερίας καταντα έστία δλων τών φαντασιώσεων --δχι

έκεινού ποΙΙ εΙναι η νομίζει δτι εΙναι άσf}ενής, άλλα τού γιατρού, πού Ιχει αγνοια άλλα προσποιείται δτι γνωρίζει. Κι επίσης τό γεγονός δτι δ Willis κατατάσσει την ύστερία στΙς άρρώστιες τού έγκέφαλου, διόλου δεν άποτελεί lνδειξη δτι την itεωρούσε διανοητικη διαταραχή· δείχνει μονάχα δτι άπόδιδε την προέλευσή της σε μίαν άλλοίωση της φύσης, της καταγωγης

καΙ της άρχικης κυκλοφορίας τών ζωτικών πνευμάτων. 'Ωστόσο, πρός τό τέλος τού 180υ αίώνα, ύστερία κι ύποχον­ δρία έμφανίζονταν, σχεδόν χωρίς καμιαν άντίρρηση, κάτω άπό τη σημαία της διανοητικης πάitησης. Τό 1755 δ AIberti δημοσίεψε στην Halle την πραγματεία του De morbis imaginariis hypochondriacorum· καΙ δ Lieutaud, ένώ την υποχονδρία την

προσδιορίζει άπό τοΙΙς σπασμούς της, άναγνωρίζει δτι «τό πνεύμα προσβάλλεται σχεδόν τόσο, κι Τσως καΙ περισσότερο, όπ' δ,ΤΙ τό σώμα·

Ιτσι δ δρος «υποχονδριακός» Ιχει γίνει

σχεδόν λέξη προσβλητική, πού δσοι γιατροΙ itέλουν νά 'ναι ευχάριστοι στούς πελάτες τους, την άποφεύγουν». 'Όσο για την ύστερία, δ Joseph RauIin δεν την άποδίδει πια στην όργανικη πραγματικότητα, τουλάχιστον στην άρχικη προέλευσή της. Άντί-Dετα, την έντάσσει βασικα σε μια πα60λογία της φαντασί­ ας: «Ή άρρώστια αυτή, που δσες γυναίκες την πα6αίνουν φτάνουν σ' ύπερβολες κι επαναλαμβάνουν δλους τους άπί6α­ νους παραλογισμοΙΙς ποΙΙ μπορεί να γεννήσει ή φαντασία, Ιχει γίνει συχνα επιδημικη καΙ κολλητική».

Δυό εΙναι λοιπόν οΙ κύριες γραμμες έξέλιξης της ύστερίας καΙ της ύποχονδρίας στην κλασικη εποχή. Ή μια τΙς ένώνει για να σχηματίσει μια κoιvΗ Μοια, της «άρρώστιας τών νεύρων»· ή liλλη μεταitέτει τη σημασία τους καΙ την παραδοσιακη πα60λο­ γικη βάση τους -που τα ίδια τα όνόματά τους τη φανερώνουν- καΙ τείνει προοδευτικα να τΙς ένσωματώσει στό χώρο τών άσ6-ενειών τού μυαλού, πλάϊ στΤι μανία καΙ στη μελαγχολία .•Αλλα ή ένσωμάτωση αύτη δεν πραγματοποιείται, δπως στην περίπτωση της μανίας και της μελαγχολίας, στό επί.πεδο τών πρωτογενών ίδιοτήτων, δπως τΙς συνελάμβαναν καΙ τΙς φαντάζονταν με τΙς είκονογραφικες άξίες τους. 'Εδώ Ιχουμε να κάνουμε μ' lvav δλότελα διαφορετικό τύπο ένσωμά­ τωσης.

147

οι γιατροΙ της κλασικης εποχης πρoσπάi}ησαν πολυ ν' άνακα­

λύψουν τι.ς Ιδιαίτερες Ιδιότητες της ίιστερίας καΙ της ίιποχον­ δρίας. Άλλα ποτε δεν Ιφτασαν να διακρίνουν αύτη τη συνά­ φεια, την ποιοτικη συνάφεια πού Ιδωσε στη μανία καΙ στη μελαγχολία τό Ιδιόρρυi}μό τους πρόσωπο. 'Όλες οΙ Ιδιότητες άναφέρi}ηκαν άντιφατικά, άλληλοακυρώνονταν άφήνοντας 5:θικτο τό πρόβλημα της βαθύτερης φύσης τών δυό αυτων παttήσεων.

Πολύ συχνα ή ύστερ ία fγινε άντιληπτη σαν τό άποτέλεσμα μιας έσωτερικης -&ρμότητας πού διαχύνεται σ' δλόκληρο τό σωμα, προκαλώντας lvav βρασμό που συνεχως εκδηλώνεται με

συσπάσεις και σπασμούς. Αύτη ή -&ρμότητα τάχα να μην εΙναι συγγενικη μ' έκείνον τόν lίλλo βρασμό, τόν ερωτικό, που τόσο συχνα συνδέεται με την ίιστερία, τόσο στα κορίτσια πού

~~ζ~:~~~,σ~r~~~:;Ι~~~\fv~~~~~:~σ.α~[Τ~δ~Ι~~ι~~~ ευκολώτερα δδηγοϋν σε μιαν ειχόνα, παρα σε μιαν άρρώστια' αύτην την εικόνα σχεδίασε δ Jacques Ferrand, στΙς άρχες τού 170υ αΙώνα, με δλη της την ίιλικη άκρίβεια. Στό Ιργο του ΆσUένεια τού Ιρωτα έρωτικη μελα'}'Χολία, Ιχει την εύχαρί­ στηση ν' άναγνωρίσει δτι οι γυναίκες τρελαίνονται άπό Ιρωτα πολυ πιό συχνα άπ' δ,ΤΙ οΙ αντρες' άλλα με πόση τέχνη καταφέρνουν να τό κρύβουν! «Στην περίπτωση αύτη τό πρόσω­ πό τους μοιάζει με άποστακτικό σωλήνα που φρόνιμα φρόνιμα κά-&ται πάνω σε κυλίνδρους, δίχως να φαίνεται άπέξω ή

t'i

φωτιά, αν δμως κοιτάξετε πάνω άπό τόν σωλήνα il αν βάλετε τό

χέρι σας πάνω στην καρδια αύτών των κυριων, itCt βρητε και στα δυό lva μεγάλο πυρωμένο μαγκάλι». Μια ύπέροχη εΙκόνα, μ' δλο τό συμβολικό της βάρος, τό συναισ{tηματικό της ξεχείλι­ σμα και' δλόκληρο τό παιγνίδι των φανταστικών άναφορών. Πoλi! μετα τόν Ferrand itCt ξαναβρούμε τό ποιοτικό itέμα της

ύγρης itερμότητας στόν χαρακτηρισμό τών μυστικών άποστάξε­ ων της ύστερίας και' της ίιποχονδρίας' άλλα ή εΙκόνα αύτη itCt σβήσει μπροστα σ' Ινα μοτίβο πιό άφηρημένο. ''Ήδη για τόν Nicolas Chesneau, ή φλόγα τού γυναικείου άποστακτικού σωλήνα γίνεται σχεδόν αχρωμη: «Φρονω δτι τό ίιστερικό πάitος

δεν εΙναι μια 6.πλη πά{tηση, άλλα δτι κάτω άπ' αύτό τό δνομα στεγάζονται πολλα κακα πού προκαλεί Ινας βλαβερός άτμός

πού ίιψώνεται με διαφορετικους τρόπους, που εΙναι χαλασμέ­ νος κι εμφανίζει μιαν έκπληκτικη κατάσταση βρασμού». Άντί­ itETa για lίλλoυς, ή -&ρμότητα που βγαίνει άπό τούς ίιποχονδρι­

ακους εΙναι τελείως ξερή: ή ύποχονδριακη μελαγχολία ε{ναι

μια ό.ρρώστια «-&ρμη καΙ ξερή», που την προκαλούν «ίιγρα της ίδιας ποιότητας». Άλλα δρισμένοι δεν διακρίνουν κ~ια i}ερμότητα, ουτε στην ίιστερία ουτε στι)ν ύποχονδρία: ή χttρα-

148

κτηριοτικη tδιό"τητα αυτών τών ασ-6ενειών εΙναι μάλλον ή ραδυμία, ή αδράνεια καΙ μια ψυχρη ίιγρασία, γνώρισμα τών στάσιμων ύγρών: «Νομίζω πως αυτες οΙ πα-6ήσεις (ίιποχονδρι­ ακες καΙ ύστερικές), δταν fχoυν κάποια διάρκεια, προκαλούν­ ται άπο μια χαλάρωση, αδυναμία, ό:δράνεια καΙ Ό.λειψη ελαστικότητας στΙς ίνες τού έγχεφάλου καΙ στα νευρα· γι' αύτο και' το νευρικο ρευστο εξασ-6ενεί καΙ καταντά ό:νίσχυρο».IΙ' 'Αναμφίβολα κανένα κείμενο δεν μαρroρά καλύτερα τούτη την ποιοτικη lloτdiJ-Eta της ίιστερίας, άπο το βιβλίο τού Georges Cheyne Ή άγγλικη Ν6σος: εδώ ή ό:ρρώστια διατηρεί τΟν ένιαίσ χαρακτήρα της μόνο με τρόπο αφηρημένο, τα συμπτώματά της

εΙναι διάσπαρτα σε διαφορετικες ποιοτικες περιοχές, καΙ άποδίδονται σε μηχανισμούς πού αΎήκουν σε κα-6εμιαν άπ' αύτες τΙς περιοχες ξεχωριστά. 'Όλα τα συμπτώματα πού εκδηλώνονται σαν σπασμοί, κράμπες, συσπάσεις, προέρχονται

άπο μια πα-&ολογικη

κατάσταση της 'δ-ερμότητας, πού τη

συμβολίζουν «μόρια άλατουχα» και' «ατμοΙ στυφοΙ καΙ όξινοι». δλα τα ψυχολογικα όργανικα σημάδια της αδυνα­ μίας -«κατά-&λιψη, λιποδυμία, πνευματικη αδράνεια, λη-&αρ­ Υικη νάρκη, μελαγχολία καΙ iJ-λίψη»- φανερώνουν δτι οΙ νευρικες ίνες βρίσκονται σε μια κατάσταση ύγρότητας καΙ χαλάρωσης, σίγουρα κάτω άπο την έπίδραση τών ψυχρών,

'AvtHkta,

ii

πυκνών καΙ παχύρευστων ίιγρών, πού φράζουν τούς αδένες καΙ τα ό:Υ(εία, τόσο τα όρώδη 000 και' τα αΙμοφόρα. 'Όσο για τΙς παραλυσίες, αυτες μαρτυρούν ~να κρύωμα καΙ ταυτόχρονα μιαν ακινησία τών Ινών, «μια διακοπη τών δοΎήσεων πού, κατα κάποιο τρόπο, παγώνουν μέσα στi'ι γενικη αδράνεια τών στερεών». ~Oσo εύκολα ή μανία κι ή μελαγχολία βολεύτηκαν στα μητρώα

τών ποιοτήτων, τόσο δύσκολα ή ίιστερία κι ή ίιποχονδρία μπόρεσαν να βρoiίν -&έση σ' αυτά.

Ή lατρικη της κίνησης στά'6ηκε το ίδιο δισταχτικη μπροστά τους, κι οΙ αναλύσεις της τό ίδιο αστα-&είς. ~Hταν αρκετα φανερό, τουλάχιστον για κάtk αντίληψη πού δεν αρνιόταν τΙς ίδιες τΙς εΙκόνες της, πως ή μανία σχετίζονταν με μιαν ύπερβο­ λικη κινητικότητα· αντίtkτα, ή μελαγχολία, με μιαν έπιβρά­

δυνση της κίνησης. 'Όμως ή εκλoγt) γίνεται δύσκολη, τόσο για την ίιστερία 000 καί για την ίιποχονδρία. Ό Stah! κλίνει μάλλον προς μιαν αύξηση του βάρους του αΤματος, πού γίνεται ταυτόχρονα τόσο 6φ-&ονο καΙ τόσο παχύρευστο li'>στε να του

εΙναι αδύνατο πια να κυκλοφορήσει κανονικα μέσ' άπο την πυλαία φλέβα· τείνει μάλλον να λιμνάσει και να κλειστεί εκεί μέσα· κι ή κρίση πού αχολου-6εί, όφείλεται «στi'ιν προσπά-6εια πού κάνει για να βρεί μιαν lξoδo, είτε άπο τα ό:νώτερα είτε άπο τα κατώτερα μέρη». Άντί-&ετα, για τΟν

Boerhaave καί τΟν Van

149

ή ύστερικη κίνηση όφείλεται σε μια πολυ μεγάλη κινητικότητα δλων τών ρευστών, που γίνοvtαι τόσο ανάλαφρα

Swieten,

:~tιδ~σ~α~~~~1~~~ε:,ί~ε~~ ~~~~:ί~t~~,Τ~οΡ~I~~ εΙναι διαλυμένο' μόλις που καταφέρνει νά πήξει' ετσι δ όρος εΙναι άραιός, χωρΙς ποιότητα' ή λύμφη '6α μοιάσει με τΟν όρό, το ίδιο καΙ τά δλλα ύγρά που προμη&'ίιουν στΟν όργανισμδ ή

λ'ίιμφη κι δ όρός ... ~Eτσι, εΙναι πι'6ανο τούτη ή ιδιαίτερη κατάσταση τών ύγρών να προκαλεί την ύποχονδριακη ασθέ­

νεια καΙ τήν ύστερικη πά'6ηση, που τΙς όνομάζουν έπίσης άυλες». Σε το'ίιτη τήν εύαισ'6ησία, σε το'ίιτη τήν κινητικότητα '6α πρέπει ν' άποδώσουμε τΙς άγωνίες, τους σπασμο'ίις, τους

ξεχωριστους έκείνους πόνους, που τόσο ευκολα αισθάνοvtαι «οί άνύπαvtρες κοπέλες που Εχουν τόσο ώχρη τήν άψη, οΙ νέοι που με τόσο πά&ς έπιδίδοvtαι στα γράμματα και στΟν

στοχασμό». Ή ύστερία άδιάκριτα εΙναι κιν:ητικη ~ άκίνητη, ύγρη ~ πηγμένη, παραδομένη σε άστα'6είς δονήσεις ~ κα'6ηλω­

μένη άπο λιμνασμένα ύγρά. 'Ίδια εΙναι ή Εντύπωση και στΙς άνάλογες χημικες έρμηνείες' για τΟν Lange, ή ύστερία εΙναι το προ'ίΟν της ζ'ίιμωσης καί, πιο συγκεκριμένα, της ζ'ίιμωσης «τών άλάτων, που προωDoύvtαι σε διαφορετικα σημεία τού σώμα­ τος», μέσω τών «εγκαταστημένων εκεί ύγρών». Γι' άλλους ή

φ'ίιση της εΙναι αλκαλική. 'Αvtί&τα, δ

Michael

EttmίHler

'6εωρεί δτι τα κακα αύτού τού τVπoυ άνήκουν σε μιάν άλυσίδα

άπο δξινες άvtιδράσεις' «δμεση αΙτία εΙναι οΙ δξινες Εκκρίσεις τού στομάχου' δ χυλος γίνεται δξινος, γι' αύτο κι ή ποιότητα τού αΤματος σκαρτεύει' πα'ίιει να προμη&ύει ζωτικα

πνεύματα' ή λύμφη εΙναι δξινη, ή χολη έξασDενεί' το νευρικο σύστημα έρε'6ίζεται, ή πεπτικη μάζα εΙναι χαλασμένη καΙ γι' αύτο λιγότερο αφομοιώσιμη καΙ ύπερβολικά δξινη». Ό Viridet άναλαμβάνει ~' άλλο έγχείρημα, νά χτίσει μιά διαλεκτικη τών άλκαλικών καΙ τών όξέων γύρω άπο το ζήτημα τών «άτμών που νιώ'60υμε», και που οί βίαιες κινήσεις καΙ συγκρο'ίισεις τους στΟν εγκέφαλο καΙ στα νεύρα προκαλοϋν τα συμπτώματα της ύστερίας καΙ της ύποχονδρίας. 'Ορισμένα ζωτικα πνεύματα, ιδιαίτερα πτητικά, '6ά μπορούσαν νά 'ναι άλκαλικα liλατα που

κινούvtαι με μεγάλη ταχύτητα και μεταμορφώνοvtαι σε άτμο'ίις, δταν φτάσουν να γίνουν έξαιρετικα λεπτά σε ύφή'

ύπάρχουν δμως άλλοι άτμοί, που δtν εΙναι

naeCt όξέα

εξατμι­

σμένα: δ αι'6έρας τους δίνει άρκετή κίνηση για να τα φέρει στΟν εγκέφαλο και στα νεύρα δπου «συναvtώvtας τα άλκάλια, προκαλούν ατέλειωτους πόνους». Παράξενη άλή'6εια τούτη ή ποιοτικη άστά'6εια τών ύστερικών

καΙ ύποχονδριακών πα{)ήσεων, κι άκόμη πιΟ παράξενη ή σύγχυση τών δυναμικών ιδιοτήτων τους καΙ της κρυφης φ'ίισης

150

της χημείας τους!

UO oo ή διάγνωση της μανίας και της

μελαγχολίας εμοιαζε άπλούστατη άπο πλευράς έρμηνείας Ιδιο·

τήτων, τόσο δειλη καΙ αβέβαιη φαίνεται ή άποκρυπτογράφηση της αρρώστιας. 'Αναμφίβολα, Ικείνο το φανταστικο τοπίο τών Ιδιοτήτων, που στάi}ηκε τόσο άποφασιστικο στι)ν σύσταση τού ζεύγους μανία·μελαγχολία, ξώμεινε έφεδρικο στι)ν ίστορία της ύστερίας καΙ της ύποχονδρίας, αφού δεν τού ζητήi}ηκε πια παρα να παίξει το ρόλο ένος ανελιπώς άνανεούμενου διάκο·

σμου. Ή ύστερ ία διόλου δε βάδισε, σαν τη μανία, μέσ' άπ' τα μονοπάτια τών σκοτεινών Ιδιοτήτων τού κόσμου, αντικατο· πτρωμένων σε μιαν Ιατρικη φαντασίωση. ΤΙς διαστάσεις της αύτη τίς εδρεψε άπο ~ν' lίλλo περιβόλι: άπο το χώρο τού

κορμιού, μέσ' άπο τη συμφυία τών όργανικών καΙ τών ή{lικών του αξιών. Ή παράδοση έπιβάλλει ν' άποδίδουμε στΟν Charles le Pois καΙ στΟν Willis την άπελευi}έρωση της ύστερίας άπο τους παλιους μύ-δους της μετατόπισης της μήτρας. Ό Jean Liiibaut που μετέφρασε ~, καλύτερα, προσάρμοσε στΙς άπαιτήσεις του 170υ αΙώνα το βιβλίο του Marinell0, δεχόταν ακόμη, εστω καΙ με κάποιες έπιφυλάξεις, την Ιδέα της αυΜρμητης κίνησης της μήτρας' κινείται, αλλα αυτο το κάνει μόνο «για να βρεί περισσότερη ανεση· καΙ τούτο δχι άπο πρόνοια, ζωτικη έντολη ~ κέντρισμα, αλλα άπο ~να φυσικο f'νστικτo, για να διατηρήσει την ύγεία της καΙ να βρεί περισσότερη Ικανοποίηση». Σίγουρα δεν της αναγνωρίζουν πια την Ιδιότητα ν' αλλάζει '6έση μέσα στο σώμα τρέχοντας δώ'ftε·κεί'6Έ καΙ προκαλώντας κραδασμους

στο πέρασμά της, γιατΙ τώρα εΙναι «γερα στερεωμένη» στΟν τράχηλο με συνδετικες ίνες, με άΥΥεία, τέλος με τη μεμβράνη τού περιτόναιου»' κι ώστόσο, μπορεί ακόμη να μετατοπίζεται:

«Ή μήτρα λοιπόν, παρόλο που εΙναι δεμένη τόσο στενά με τα μέρη που περιγράψαμε ωστε να μην μπορεί ν' αλλάξει 'fttoη, μετατοπίζεται καΙ κάνει κινήσεις πεταχτες και παράξενες στο

σώμα της γυναίκας. ΟΙ κινήσεις αυτες ποικίλουν, δηλαδη εΙναι ανύψωση καΙ πέσιμο, συσπάσεις, προπτώσεις. 'Ανεβαίνει στο συκώτι, στι) σπλήνα, φτάνει μέχρι διάφραγμα, στομάχι, στfιi}ος, καρδιά, πνεμόνια, φάρυγγα καΙ κεφάλι». οι γιατροΙ της κλασικης έποχης -δα στα-δουν δλοι ανένδοτα αρνητικοΙ μπρος

σε μια τέτοια έκδοχή. 'Απ' την αρχη τού 170υ αΙώνα, ό

Le Pois κιόλας ~ραφε, μιλώντας για τΙς ύστερικες συσπάσεις: Eorum omnium unum caput esse parentem, idque ηοη per sympathiam, sed per idiopathiam. Καί, πιο συγκεκριμένα, ή καταγωγή τους όφείλε­ ται σε συσσώρευση τών ύγρών, στο πίσω μέρος τού κρανίου:

151

«'Όπως τό ποτάμι, που σχηματίζεται από τη συμβολη πολλών μικρών ρυακιών, παρόμοια κι από τα ιγμόρια που βρίσκονται στό μπροστινό μέρος τού κρανίου και τελειώνουν στό πίσω, μαζεύεται τό ύγρό έξαιτίας της γυρτης "έσης της κεφαλής. Ή "ερμότητα τών όργάνων ζεσταίνει τό ύγρό και προσβάλλει τα νεύρα στη ρίζα τους ..... »· Ό Willis πάλι με τη σειρά του προβαίνει σε μιαν έξovυχιστικη κριτικη της ερμηνείας της μήτρας;

κυρίως

από τίς πα6ήσεις τού έγκεφάλου και' τού

νευρικού συστήματος «έξαρτώνται δλες οί ανωμαλίες που ξεσπανε στην κίνηση τού αΤματος, σ' αυτην την 6.ρρώστια». 'Ωστόσο, δλες αυτες οί 6.ναλύσεις δέν κατάφεραν να καταρρί­

ψουν την Ιδέα ένός ουσιαστικού δεσμού ανάμεσα σriιν ύστερία και στη μήτρα. 'Αλλα δ δεσμός αυτός συλλαμβάνεται διαφορε­ τικά; δεν τόν (}εωρούν πια σαν την τροχια μιας πραγματικής μετακίνησης απ' την μια άκρη στην άλλη τού σώματος, 6.λλα

σαν ~να εΙδος ύπόκωφης έξάπλωσης μέσ' απ' τους δρόμους τού όργανισμού καΙ τα πλησιέστερα λειτουργικα κέντρα. Δεν μxoQoiiμE να πούμε δτι ~δρα της αρρώστιας lγινε τό μυαλό, ουτε δτι δ WiIlis κατάφερε να φτάσει σε μια ψυχολογικη ανάλυση της ύστερίας. 'Αλλα τώρα δ έγκέφαλος παίζει άπλα τό ρόλο τού ανεφοδιαστη και Toii δισχετευτη μιας πά{}ησης, που ~

καταγωγή της εΙναι τοπο'6ετημένη βασικα στα σπλάγχνα; την προκαλεί ~ μήτρα, δπως κι δλα τ' lίλλα σπλάγχνα. Μέχρι τό τέλος τού 180υ αιώνα, ~ μήτρα μείνει παρούσα στην πα{}ολογία της ύστερίας, αλλα χάρη σε &α προνόμιο διάχυσης μέσ' από τα ύγρα καί τα νεύρα, κι δχι από κάποια ιδιαίτερη Ιδιότητα της φύσης της. Ό Stahl δικαιολογεί τόν παραλληλισμό της ύστερίας και' της ύποχονδρίας με μια περίεργη συσχέτιση της ~μμηνoυ ρύσης καί

,,0.

τών αΙμορροίδων. Στην ανάλυσή του για τΙς σπασμωδικες

κινήσεις, εξηγεί δτι ~ ύστερ ία εΙναι &ας πόνος αρκετα βίαιος, «που συνοδεύεται από lνταση καί συμπίεση, που γίνεται αισ{}ητός κυρίως στα ύποχόνδρια μέρη τού σώματος». την όνομάζουν ύποχονδριακη αρρώστια, δταν προσβάλλει τους

αv6ρώπους «πον ~ φύση κάνει πρoσπά1tεια να τους απαλλάξει

από τό ύπερβολικό αΙμα είτε με έμμετους είτε με αΙμορροίδες»'

την όνομάζουν ύστερικη 6.ρρώστια δταν προσβάλλει τΙς γυναί­ κες πον «~χoυν ανωμαλίες στην ~μμηνη ρύση. 'Ωστόσο δέν ύπάρχουν σημαντικες διαφορες ανάμεσα στις δυό ό.ρρώστιες)).

Ή άποψη τού

Hoffmann

εΙναι ανάλογη, παρόλες τις {}εωρητι­

κες διαφορές. Ή αΙτία της ύστερίας βρίσκεται μέσα σriι μήτρα

-χαλάρωση και' έξασ6ένηση- αλλα την lδρα τού κακού {}α πρέπει να την αναζητήσουμε, δπως καί για την ύποχονδρία,

στό στομάχι καΙ στα lντερα' τό αΙμα καΙ τα ζωτικα πνεύματα αρχίζουν να λιμνάζουν «μέσα στις μεμβρανώδεις και' νευρικες

152

πτυχώσεις των ένtέρων»· αποτέλεσμα, ταραχες στομαχικές, που μεταδίδονται σ' όλόκληρο το σωμα. Στο ίδιο τό κέντρο τού

όργανισμού, τό στομόχι χρησιμεύει σάν στα-ftμός άνεφοδιασμού άλλά και σάν άγωγός παδήσεων, που προέρχονται από τίς

έσωτερικες και' ύπόγειες κοιλότητες τοϋ σώματος: «ΕΙναι άναμφίβολο δτι οί σπασμωδικες κρίσεις που προσβάλλουν τους ύποχονδριακους καΙ τους ύστερικούς, δεν Ιχουν αλλοϋ την εδρα τους παρά στά νευρικά μέρη καί, κυρίως, στις μεμβρόνες τοϋ στομόχου και' των ένtέρων απ' δπου καΙ μεταβιβόζονται, μέσ' από τό μεσοπλεύριο νεϋρο, στον ~έφαλo, στο στηtl"ος, στά νεφρά, στο σηκώτι, και' σ' δλα τά κύρια δργανα τοϋ σώματος».

Ό ρόλος που απόδωσε δ

Hoffmann

στά έντερα, στό στομάχι

και στο μεσοπλεύριο νεϋρο εΙναι ενδεικτικός: φανερώνει τόν τρόπο που Μεταν το πρόβλημα ατήν κλασικη έποχή. Τώρα τό

ζήτημα δεν εΙναι τόσο τό νά ξεφύγουν την παλιά ένtόπιση ατή μήτρα, άλλά ν' ανακαλύψουν την άρχη και' την πορεία ένός κακού πολύμορφου, πολύτροπου και' γι' αύτό σκορπισμένου σ' δλόκληρο τό σωμα. Πρέπει νά μελετηtl"εί

lva

κακό που μπορεί

νά προσβάλει έξίσου κεφάλι και' πόδια, νά μεταφραστεί σε παράλυση ~ σε άκατόστατες κινήσεις, που μπορεί νά τό άκολου6ήσει καταληψία ~ άϋπνία, κοντολογις μιά άρρώστια που διασχίζει τόν σωματικό χώρο με τέτοια ταχύτητα και' τόσο

ύπουλα, που ή παρουσία της εΙναι δυνόμει αΙσfhιτη σ' όλό­ κληρο το σωμα. Δεν χρειάζεται νά έπιμείνουμε περισσότερο ατήν άλλαγη τοϋ ιατρικοϋ δρίζοντα, που συντελέστηκε από τόν MarineIIo μέχρι τόν Hoffmann. Τίποτε πιά δεν απομένει από κείνη την περίφη­ μη κινητικότητα της μήτρας, που έμφανίζονταν συνεχως στην ίπποκρατικη παρόδοση. Τίποτε, έκτός ίσως απο κάποιο ftέμα που έμφανίζεται τώρα πολυ καλύτερα, γιατΙ δεν τό Ιδιοποιείται μιά καΙ μόνη Ιατρικη tι"εωρία, ωλά παραμένει απαράλλαχτο μέσα ατή διαδοχη των ftεωρητικων Μοιών καΙ τών έρμηνευτι­

κών σχημότων. Τό tι"έμα αύτό εΙναι ή δυναμικη διατόραξη τοϋ σωματικοϋ χώρου, ή δνοδος ατήν έπιφάνεια των κατώτερων δυνάμεων πού, δντας φυλακισμένες και σόμπως χωνεμένες, ξάφνου ξεσποϋν σε ταραχή, άρχίζουν νά βράζουν καί, τέλος, σκορπίζουν τόν άναβρασμό τους σ' δλόκληρο το σωμα -με ~ χωρΙς τόν ~έφαλo σάν ενδιόμεσο. Τό ftέμα αύτό παρόμεινε σχεδόν άμετακίνητο, μέχρι τό τέλος τοϋ Ι80υ αΙώνα, παρόλο

που οΙ φυσιολογικες tι"εωρίες ξαναoργανώitηκαν σχεδόν από την άρχή. Καί, πρόγμα παρόξενο, το tι"έμα αύτό tI"' άλλάξει ξαφνικά ατή διάρκεια τοϋ ίδιου αΙώνα, ftά πάρει νέο νόημα, χωρΙς νά μεσολαβήσει κάποια ftεωρητικη ~ πειραματικη άνα­ κατάταξη ατήν πα-ftολογία· τη δυναμικη τοϋ σωματικοϋ χώρου

153

tι-α την υποκαταστήσει μια ήtl-ικη της εύαισ6ησίας. Τότε, και τότε μόνο, οί Μοιες της ύστερίας καΙ της ύποχονδρίας tι-α βάλουν πλώρη γι' άλλου και' tι-α μπουν όριστικα στΟν κόσμο της τρέλας.

''Ας προσπαθήσουμε τώρα ν' αποκαταστήσουμε την έξέλιξη του tι-έματος, σε

10 20 30

xatl-fva

από τα τρία στάδια:

μια δυναμικη της όργανικης καΙ ήtl-ικης διείσδυσης' μια φυσιολογία της σωματικης συνέχειας' μια ήtl-ικη της νευρικής εύαισ6-ησίας.

"Αν τΟν σωματικό χώρο τόν αντιληφtl-ουμε σάν ~να σύνολο στερεό και' σvνεχές, τότε Τι ακατάστατη κίνηση της ύστερίας καΙ της ύποχονδρίας δέ'v μπορεί να προέλtkι παρα από ~να

στοιχείο. που Τι έξαιρετική του λεπτότητα κι Τι αδιάκοπη κίνησή του του επιτρέπουν να είσχωρήσει στό χώρQ που καταλαμβά­

νουν τα ίδια τα στερεά. 'Όπως τό λέει ό Highmore, τα ζωτικα πνεύματα «έξαιτίας της αμετρης λεπτότητάς τους, μπορουν να είχωρήσουν άκόμη καΙ στα πιό πυκνά σώματα, στά πιό συμπα­

γη ... , κι έξαιτίας της δραστηριότητάς τους, μπορούν στη στιγμη να είσδύσουν σε κάtl-ε μικρόκοσμο». τα πνεύματα, έαν Τι κινητικότητά τους ~ει αύξηtkί ύπερβολικά, αν Τι διείσδυση γίνεται ακατάστατα καΙ σε ακαtl-όριστα χρονικά διαστήματα σ'δλα τα μέρη του σώματος για τα όποία δέ'v προορίζονται, προκαλουν χίλια διαφoρετικCι σημεία ταραχης. Ή ύστερία, τόσο για τΟν Highmore 000 καΙ γιά τόν αντίπαλό του WiJ1is,

καtl-ως καΙ για τΟν

Sydenham,

εΙναι Τι άρρώστια ένός σώματος

που γίνεται διαπερατό σ' δλες τΙς προσπά-θειες διείσδυσης τών πνευμάτων, με τέτοιο τρόπο που Τι έσωτερικη τάξη τών όργά­ νων να ύπoκα-θwταται άπο τον άσύνδετο χώρο μαζών που

fxouv ύπoταχ{tεί πα{tητικά στην ακατάστατη

κίνηση των πνευ­

μάτων. Αύτα «έφορμουν ραγδαία καΙ σε μεγάλη ποσότητα στό

rva ~ τ' άλλο μέρος, του προκαλουν σπασμους η ακόμη καΙ πόνΟ ... καΙ διαταράζουν τη λειτουργία των όργάνων, τόσο

έκείνων που έγκαταλείπουν 000 καΙ κείνων που προσβάλλουν γιατί, καΙ τα μέ'v καΙ τα δέ, εΙναι αδύνατο ν' αποφύγουν τΙς ίσχυρες βλάβες που προκαλεί αύτη Τι ανιση κατανομη τών

πνευμάτων, που εΙναι έξ όλοκλήρου αντί-θετη με τους νόμους της ζωικής οίκονομίας».17 "Ετσι το ύστερικό σώμα προσφέρεται σ' αύτην την

spirituum ataxia

πού, πέρα άπό κά-θε οργανικό

νόμο καΙ κά-θε λειτουργικη αναγκαιότητα, μπορεί να καταλάβει διαδοχικα δλους τους προσιτους χώρους του σώματος. Τ άποτελέσματα ποικίλουν άνάλογα με τΙς προσβλημένες περιοχες καΙ το κακό πού, από την κα-θαρη πηγη απ' δπου

άναβρύζει Τι κίνησή του, ε{ναι άδιαφοροποίητο, παίρνει διάφο-

154

ρες μορφες σύμφωνα με τους χώρους που διασχί~ και τις επιφάνειες που &.)Ύίζει: «~Oταν συσσωρευτούν στ!ιν''J'~Ηλιά, τότε εφορμούν μαζικό καΙ ραγδαία στους μύς τού λάρυγy~αl τού φάρυγγα. παράγουν σπασμους σ' όλόκληρη την έπιφάνε'πι πού διατρέχουν καΙ προκαλούν σriιν κοιλια ~να πρήξιμο που μοιάζει με χοντρη σφαίρα». Λίγο ψηλότερα. ή ύστερικη πά&η· ση «χτυπα το κώλον και την περιοχη που βρίσΚΕται κάτω άπό την κοιλότητα της καρδιάς, προκαλεί εκεί ~ναν πόνο &.νuπόφo­ ρο που μοιάζει με πόνο είλεού». "Αν ανέβει λίγο παραπάνω, το κακό

'ftCt χτυπήσει

«τα ζωτικό μέρη καΙ

tl'Q προκαλέσει τέτοιους

παλμους στην καρδιά, που ό άρρωστος να νομίζει δτι οΙ

παρευρισκόμενοι σίγουρα άκοϋν τόν ηχο που κάνει ή καρδιά, κα'ftως χτυπά πάνω στα πλευρά». wAv, τέλος, πλήξει «το εξωτερικό μέρος τού φεφω.ου, άνάμεσα στό κρανίο καΙ στό περικράνιο (περιόστεο υμένα τού κρανίου), καΙ παραμείνει προσηλωμένη σ' ~να μόνο σημείο, προκαλεί ~ναν πόνο άφόρητο που τόν συνοδεύουν τεράστιοι έμμετοί. .. ».IΗ Τό κάtl'ε μέρος τού σώματος κα&ρίζει μονάχο του, κι &.νόλογα με την ιδιαίτερη φύση του, τη μορφη τού συμπτώματος που 'f}o. προκλη{kΙ. "Ετσι ή ύστερία έμφανίζεται σαν ή πιό πραγματικη καΙ ή πιό άπατηλη άπό δλες τις &.ρρώστιες· πραγματικη γιατι 'fiΈμελιώνεται πάνω σε μια κίνηση που μοιάζει νο. προκαλείται άπό ταραχες συναφείς

με τα όργανα,

tvfu

δεν πρόκειται

παρα γιο. τη

μορφοποίηση μιας κεντρικής ~, καλύτερα, γενικής ταραχής, άνω.οΥης πρός τα όργανα αυτά. Ή διατάραξη της έσωτερικής κινητικότητας έμφανίζεται πάνω στό σώμα σαν lνα περιφερει­ ακό σύμπτωμα. Τό όργανο, στην πραγματικότητα προσβλημένα άπό την ατακτη κι ύπερβολικη κίνηση των πνευμάτων, μιμείται την άρρώστια' εξαιτίας μιας έλαττωματικής κίνησης στόν έσωτερικό χώρο, υποκρίνεται δτι τάχα τό ίδιο !χει υποστεί κάποια διατάραξη' fτσι, ή ύστερία «μιμείται σχεδόν δλες τις άρρώστιες που μπορεί να πά{kι ό αvf}ρωπος, γιατι δποιο μέρος τού σώματος κι αν άγΥίξει, προκαλεί είtitiις συμπτώματα που νο. ταιριάζουν στό μέρος αυτό, κι αν ό γιατρός δεν !χει άρκετη όξυδέρκεια και πείρα, εύκολα 'f}a. ξεγελαστεί καΙ 'f}' άποδώσει

τό ύστερικό συμπτώματα στη μια

fI την ω.λη άρρώστια που νο.

ταιριάζει στό πονεμένο σημείο»· I~ πανουργίες μιας αρρώστιας πού, διατρέχοντας τόν σωματικό χώρο κάτω άπό την όμoιoγεVΗ μορφη της κίνηση, έκδηλώνεται με ειδικό πρόσωπα' &.λλο. τό

εΙδος, εδώ, δεν εΙναι ουσία' εΙναι μια ύποκρισία τού σώματος. 'Όσο πιό διαβλητός εΙναι ό χώρος τού σώματος, τόσο πιό συΧVΗ tι'ά 'ναι ή ύστερία και πιό πολύμορφες οί εκδηλώσεις

της' αν δμως τό σώμα εΙναι γερό κι &.νitεκτικό, αν ό εσωτερικός χώρος εΙναι συνεκτικός, όργανωμένος καΙ με στέρεη έτερογέ­ νεια άνάμεσα στις διάφορες περιοχές του, τα ύστερικα συμπτώ-

155

ματα

-&0.

εΙναι σπάνια και τα ό..ποτελέσματα 'όά μείνουν άπλά.

Μήπως άραγε σ' αυτο δεν όφείλεται κι ή διαφορα άνάμεσα

σΠιν άνδρική και γυναικεία υστερία η, αν -&έλετε, σΠιν υστερία και την υποχονδρία; Πράγματι, οi!τε τα συμπτώματα, οi!τε κι οΙ

αΙτίες lικόμη εΙν' αυτες που διαμορφώνουν την lιρχη των διακρίσεων lινάμεσα στΙς αρρώστιες, άλλα ή γεωγραφικη συγκρότηση τού σώματος καΙ μόνο αυτη καί, τρόπος τού λέγειν, ή πυκνότητα τού έσωτερικού τοπίου: «Πέρα όπ' τΟν άν-&ρωπο που μπορούμε ν' όποκαλέσουμε έξωτερικο καΙ που όποτελείται όπο μέρη που υποπίπτουν στΙς αΙσ6ήσεις, υπάρχει ~νας άν-&ρω­ πος έσωτερικός, που τΟν διαμορφώνει το σύστημα τών ζωτικων πνευμάτων και που δεν μπορείς νά τον διακρίνεις παρά με το. μάτια τού πνεύματος. Αυτος ό τελευταίος, στενά δεμένος καί, κατα κάποιο τρόπο, ένωμένος με τη σύσταση τού σώματος, διαταράσσεται λι γότερο ~ περισσότερο, άνόλσγα με το βα-&μο στερεότητας που ~χει προικιστεί ή μηχανή του άπό τη φύση. Γι'

αυτο ή lιρρώστια αυτη προσβάλλει πoΛU περισσότερο τις γυναί κες Ιl1 άπ' τους άντρες, γιατι ή δικιά τους σύσταση εΙναι

πιο λεπτή, λιγότερο στέρεη, ή ζωή που κάνουν εΙναι πιο μαλ-&ακή, εΙναι μαftημένες στΙς όπολαύσεις κι lινέσεις της ζωης, στην άποφυγη ταλαιπωρίας». Και ηδη, μέσ' όπο τΙς γραμμες

αυτού τού κειμένου, ή γεωγραφικη πυκνότητα τού σώματος μας άποκαλύπτει lνα άπο τα νοήματά της: πρόκει τω έπίσης και γιο. η-&ική συγκρότηση· ή αντίσταση των όργάνων στην άκατάστα­ τη διείσδυση των πνευμάτων δεν εΙναι ίσως παρά ~να καΙ το

αυτο μ' έκείνη τη δύναμη της ψ1Jχης, που κάνει την τάξη να βασιλεύει τόσο στο πνεύμα 000 καΙ στΙς έπι1'hJμίες. ~Oταν ό έσωτερικος χώρος γίνεται διαβλητός καΙ ευάλωτος, στην ουσία δεν πρόκειται παρά γιαlνα χαλάρωμα της καρδιας. ΚαΙ τούτο

μας έξηγεί γιατί οΙ έργατικες καΙ σκληραγωγημένες γυναίκες τόσο σπάνια γίνονται υστερικές, ένώ lιντί-&ετα ρέπουν τόσο

πολυ στην ύστερία δταν ζούν ζωή μαλ'όακή, αργόσχολη, τρυφηλη χαλαρη ή-&ικα η δταν κάποια λύπη τους τσακίσει το ή-&ικό τους: «"Οταν οί γυναίκες μού ζητούν συμβουλη για κάποια lιρρώστια που δεν μπορώ να προσδιορίσω τη φύση της, τότε τΙς ρωτώ liv ό πόνος τΙς πιάνει δταν στενοχωριούνται ... ·

i\

αν τ' όμολοΥήσουν, εΙμαι βέβαιος δτι ή lιρρώστια τους εΙναι υστερικης φύσης».~1

Και νά, σε μια νέα διατύπωση, ή παλια ή'όική ένόραση πού, άπο την έποχη τού 'Ιπποκράτη και τού Πλάτωνα, 'θεωρούσε τη μήτρα σάν lνα ζωντανο καΙ συνεχώς κινούμενο δν, που μοίραζε τις κινήσεις του στο χώρο τού σώματος· ή ένόραση αυτη διέκρινε μέσα στην υστερία την άκατάσχετη ταραχη των

έπι1'hJμιων, σ' ΟΟες δεν fχoυν τη δυνατότητα νά τις Ικανοποιή­ σουν, οi!τε και τη δύναμη νά τΙς κα1'hJποτάξουν· «ή εΙκόνα τού

156

γυναικείου όργάνου που ανεβαίνει μέχρι το στίj-6oς και μέχρι

το κεφάλι, Ιδινε μια μυ-6ικη Ικφραση σε μια διατάραξη της μεγάλης πλατωνικης τριχοτόμησης και' στr)ν Ιεραρχία που ύπfflεταν δτι της εξασφάλιζε την ακινησία. Για τΟν

Sydenham,

για τους μαftητες τού Descartes, ή ή-6ικη ένόραση εΙναι πανομοιότυπη' αλλα το γεωγραφικο τοπίο δπου εμφανίζεται,

εΙναι αλλαγμένο' την κά-6ετη και' Ιερατικη τάξη τοϋ Πλάτωνα

~~:~:μ~:ακ~~~~υ~~~ξί~υ~~ g~:1~~Ι;ιi~~~~β~~ μια έπανάσταση τών κάτω ένάντια στα δνω, αλλα στρόβιλος

απεί-6αρχος σ' lνα χώρο ταραγμένο. Αύτδ το «εσωτερικο σώμα», δπου δ Sydenham προσπα&ϋσε να εlσχωρήσει με τα «μάτια τοϋ πνεύματος», δεν εΙναι το αντικειμενικο σώμα που προσφέρεται στο δχρωμο κοίταγμα μιας ούδέτερης παρατήρησης' αντί-6ετα, εΙναι δ χώρος δπου συναπαντιώνται f:νας δρισμένος τρόπος με τον δποίο φαντάζεται κανεις το σώμα κι αποκρυπτογραφεί τΙς εσωτερικες κινήσεις του, κι lνας δρισμένος τρόπος να έπενδύει σ' αύτδ ή-6ικες αξίες. Κά-6ε μελλοντικη εργασία -6α γίνει με βάση αύτην την ήοικη dντίλη­ ψη. Μέσα της -6' αναδιπλω60ϋν καΙ -6' αναπτυχ-60ϋν οΙ πάντα ελισσόμενες είκόνες της ίατρικης -6εωρίας· καί, πάλι μέσα της,

τα μεγάλα ή-6ικα -6έματα -6α βροϋν καΙ τη δικιά τους διατύπωση καί, λίγο λίγο,

-6'

αλλαχτεί ή αρχικη μορφή τους.

ΤΟ διαβλητο αύτο σώμα -6α πρέπει ώστόσο να εΙναι lνα σώμά συνεχές. ΤΟ σκόρπισμα της αρρώστιας μέσ' απ' τα δργανα δεν

εΙναι παρα ή ω..λη δψη μιας εξαπλωτικης κίνησης· αύτη -6α έπιτρέψει στr)ν αρρώστια, περνώντας απ' το lνα δργανο στο liλλo να τα προσβάλει δλα διαδοχικά. Μπορεί το σώμα τού

υποχονδριακοϋ η τοϋ υστερικού να εΙναι διαπερατό, σε διά­ σταση με τΟν έαυτό του, κι ή έπιδρομη της αρρώστιας να τό 'χει διασπάσει' δμως ή έπιδρομη αύτη -6ά 'ταν αδύνατη, liv το σώμα δεν διέ6ετε κάποια συνέχεια χώρου. WΑλλες ίδιότητες αποδί­

δουμε στο σώμα δταν πρέπει να περιγράψουμε την κυκλοφορία της αρρώστιας, κι ω..λες δταν πρόκειται για την εμφάνιση τών μεμονωμένων συμπτωμάτων στΟν ασ&νή.

το πρόβλημα αύτο εΙναι κυρίαρχο στην ίατρική τοϋ 180υ αίώνα. Αύτο

-60.

κάνει την υποχονδρία και' την υστερία να

-6εωρη&ϋν αρρώστιες «νευρικές», δηλαδη αρρώστιες [δισπα-

"tΔ~~~~ϋεlε;ιΙ~ρ~ι~~~:l~v:t ~:"~:ω:rt:Ι~~;ς, πού

τους έπιτρέπουν να εξασφαλίζουν την ενσωμάτωση τών πιο έτερογενών στοιχείων. Δεν εΙναι κιόλας εκπληκτικο το δτι τα' νεύρα, btιφΟ!lτισμένα με τη μεταβίβαση τών πιο ποικίλων

157

έντυπώσεων, l!χΟ'υν παντΟ'ύ, καΙ σ' δλα τα δργανα, την ίδια φύση; «Τό νεύρΟ' πού άπλώνεται στό βά-θος τού ματωύ, κα-θιστώντας δυνατη την άντίληψη της έντίιπωσης μιας τόσο λεπτης ύλης 000 τό φως, καΙ τό νεύρο τΟ'ύ όργάνου της άκοης πΟ'υ εύαω&ητοποιείται οτΙς δονήσεις των ηχητικών σωμάτων, δεν διαφέρουν ot τίπΟ'τε άπο τ' (ιλλα νεύρα πού υπηρετούν

αΙOtlήoεις πιό χΟ'νδρΟ'ειδείς, κα-θως ή γεύση, ή άφή, ή όσφρη­ ση». Αύτη ή ταυτότητα στη φύση νεύρων πΟ'ύ υπηρετούν διαφορετικtς λειτουργίες, bτιβεβαιώνει τη δυνατότητα μιάς bτικoινωνίας άνάμεσα οτα πιο άπΟ'μακρυσμένα άναμεταξύ τους δργανα, καΙ στα πι.ο άνόμοια: «Αύτη ή δμοωγένεια στα νεύρα τού ζώου, ένωμένη μt τΙς πολλαπλtς bτικoινωνίες πΟ'υ διατηρούν άπο κοινού ... έγκα-θιστα μιάν άρμονία άνάμεσα στα δργανα, πού κάνει συχνά διαφορετικά μέρη νά συμμετέχΟ'υν

άπό κοινού στΙς παtlήoεις (ιλλων μερών πΟ'ύ Ιχουν πρoσβληftεί, Ι!στω κι αν βρίσκονται άπομακρυομένα».22 Άλλά άκόμη πιό άξιΟ'-θαύμαστΟ' εΙναι τό δτι lva νεύρο μπορεί νά μεταβιβάσει ταυτόχρΟ'να τη διέγερση μιάς έκαύσιας κίνησης,

000

και την

έντίιπωση πΟ'υ άφήνουν οΙ α[σ&ήοεις πάνω στο δργανο. Ό

Tissot

τη διπλη αύτη λειτΟ'υργία ένος και μόνΟ'υ νεvρΟ'υ τη

συλλαμβάνει σαν συνδυαομο μιας κυματοειδούς κίνησης

(ondulatO'ire) στόν τΟ'μέα της έκΟ'vσιας κίνησης (<<εΙναι ή κίνηση

ένός ρευστού κλεισμένΟ'υ σ' lva εύλύγιστο δοχείο, για παράδει­ γμα ot μια κύστη πού, αν την Ιοφιγγα, -θ' δ.δειαζε τό υγρό της

άπο lva οωλήνα») καΙ μιας κίνησης σωματιδιακής (corpusculai-

re) στόν τΟ'μέα της αίσόησης (<<εΙναι ή κίνηση μιας σειράς άπό

κοκκάλινες μπίλιες»). "Ετσι, κίνηση καΙ αίσ&ηση μπΟ'ρΟ'ύν να έμφανιστΟ'ύν την ίδια οτιγμή στο ίδω νεύρΟ': ή κάftε lνταση τι

κάftε χαλάρωση στο νεύρο, -θα πρΟ'καλέσει μεταβολη τόσο στις α[σtlήσεις 000' καΙ στΙς κινήοεις, δπως μπορούμε να το διαπι­ στώσΟ'υμε σ' δλες τις παtlήσεις των VEVgooν.

Κι δμως, παρόλες τΙς ένοποιητικtς άρετtς τΟ'ύ νευρικού

συστήματος, εΙναι βέβαιΟ' αραγε δτι μπορεί κανεΙς να έρμηνέ­

ψει, μt βάση τό πραγματικό δίκτυο των VEVQooν, τη συνoχr) των

τόσο διαφορετικων άνωμαλιων πΟ'υ χαρακτηρίζουν την υπΟ'­ χονδρία καΙ την υστερία; πως νά φανταbτoύμε τη σύνδεση

άνάμεσα στά σημεία ποv, άπ' την μιαν άκρη τΟ'ύ κορμιού στην άλλη, προδίδΟ'υν την παρΟ'υσία μιας νευρικής πά&ησης; πως να

έξηγήοΟ'υμε, και μt ποιό εΙδος άλληλουχίας, το γεγονος δτι ο' όρισμένες γυναίκες «λεπτtς κι εύαίσόητες,lνα βαρυ άρωμα η ή πολύ ζωντανη άφήγηση ένος τραγικού συμβάντΟ'ς τι άκόμη κι ή -θέα μιας μάχης, μπΟ'ρΟ'ύν να δημιΟ'υργήοΟ'υν τέτοια έντίιπωση πού οί γυναίκες αύτtς να πάtl'ουν συγκΟ'πή η σπασμοvς;» "Αδικα

tl'Cr

ψάχναμε: δεν υπάρχει σύνδεση των VEVQooν, καμια

άλληλουχία. Ύπάρχει μόνο μια διάσταση, που άνήκει μάλλον

158

στην κατηγορία μιάς άλληλεγγύης στην φυσιολογία τού σώμα­

τος. Κι αυτό έπειδη τα διαφορετικα μέρη τού σώματος δια-6"έ­

τουν μια ιδιότητα «πολ1) κα&ρισμένη πού εΙναι η γενική, δπότε ξαπλώνεται σ' δλόκληρο το σύστημα της ζωικης οΙκονο­ μίας, η εΙδική, δηλαδη άσκείται σε δρισμένα κυρίως μέρη». Αυτη tι πολύ διαφορετικη ιδιότητα «τόσο στον τομέα της αίσθησης 000 καΙ της κίνησης», έπιτρέπει στα δργανα να ερ&υν σ' έπικοινωνία, να υποφέρουν άπο κοινού, κι έπίσης ν'

άντιδρούν σ' ~ναν έρε-6"ισμό,

000 κι αν εΙναι άπομακρυσμένος: Whytt δεν καταφέρνει

αυτό εΙναι tι συμπάι'Jεια. Πράγματι δ

ούτε ν' άπομονώσει τη συμπά~ια μες στό σύνολο τού νευρικού συστήματος, ούτε και. να την κα-6"ορίσει σε αυστηρη σχέση με τις αΙm'tήσεις και. την κίνηση. Ή συμπάfu:ια υπάρχει στα οργανα μόνο στο βαt}μο πού γίνεται δεκτη σ' αυτα δια μέσου τών

νεύρων' τόσο περισσότερο γίνεται Ικδηλη,

000 tι

κινητικότητά

τους εΙναι μεγαλύτερη καί, ταυτόχρονα, εΙναι και μια άπό τις μορφες της ευαισθησίας: «Kά~ συμπάt}εια, κά& συναίσθηση προϋποt}έτει το αίσθημα και. συνεπώς δεν μπορεί να πραγματο­

ποιηt}εί παρα μόνο με τη μεσολάβηση των νεύρων, που εΙναι τα μόνα δργανα δια μέσου τών δποίων λειτουργούν οί αΙσtlή­

σεις».21 Άλλα έδώ τό νευρικό σύστημα δεν το έπικαλούνται για να έρμηνέψουν την άκριβη μεταβίβαση μιας κίνησης η μιάς αΤσθησης, άλλα για να δικαιώσουν, τόσο στό σύνολό της 000

και' στη μάζα της, την ευαισftησία τού σώματος ΟΟον άφορα στα δικά του φαινόμενα, καt}ώς και την ήχώ που παράγει μέσ' άπ'

τoJr ~:Jτ~~ύ ZJa;~~~~X~l~~L Τ~~ρίως διαταράξεις της συμπάt}ειας' προϋποt}έτουν μια κατάσταση γενικού συναγερ­ μού στό νευρικό σύστημα, πού ευαισθητοποιεί το κά& δργανο Ιτσι που να μπορεί να συμμετάσχει στην πάtlηση δποιουδήποτε άλλου όργάνου: «Με μια τέτοια ευαισtlησία τού νευρικού συστήματος, τα πάtlη της ψυχης, ή έσφαλμένη διαιτητική, οί

άπότομες έναλλαγές κρύου και' ζέστης η βάρους και υγρασίας στην άτμόσφαιρα, πολύ εύκολα t}b γεννήσουν νοσηρα συμπτώματα' με μια τέτοια σύσταση τού όργανισμού, δεν

μπορεί κανείς ν' άπολαύσει μιαν υγεία γερη η σταfu:ρη άλλά, κατα κανόνα, t}α αΙσt}άνεται διαδοχικους πόνους, λιγότερο η περισσότερο δυνατούς». Άναμφίβολα αυτη tι τuραννικη ευαι­

σtlησία Ιχει σαν άντιστάt}μισμα ζώνες αναισθησίας, που εΙναι σαν κοιμισμένες' κατα κανόνα οΙ υστερικοι παρουσιάζουν μεγαλύτερη

έσωτερικη

ευαισtlησία,

ένώ

οί υποχονδριακοί

i~::;~1ι~~~~~~~~η~ή~~~ εί~~~~~' o=ν~~~~ ;ζnYt~~~

έγκέφαλο, παρουσιάζει τη μεγαλύτερη συμπάfu:ια πρός το σύνολο τού όργανισμού. 'Αρκεί ν' άναφέρουμε μονάχα κείμενα

159

δπως: «δ Ιμμετός κατα κανόνα συνοδεύει την φλόγωση της

μήτρας' οΙ ναυτίες, ή άκατάσχετη δρεξη που συνοδεύει τη σύλληψη· ή σύσφιγξη του διαφράγματος καΙ των μυών της

κοιλιάς σ' δλη τη διάρκεια του τοκετου· δ πονοκέφαλος ή

~ξαψη καΙ δ πόνος στα πλευρά, οΙ κωλικοι τών ένtέρων που γίνονται αισtTητoΙ δταν πλησιάζουν οΙ μέρες της fμμηνου ρήσεως»24. 'Ολόκληρο τό γυναικείο σώμα ε[ναι όργωμένο άπό τα σκοτεινά, άλλα με παράξενα δ.μεση δράση, αυλάκια της συμπά-&ειας' βρίσκεται τόσο άμεση συνέργεια με τόν ίδιο τόν

έαυτό του, σε βα-&μό που ν' άποτελεί τόν άπόλυτα προνομιακό χώρο της συμπά-&ειας' από τη μια &ς την δ.λλη δ.κρη του όργανικου χώρου του, κλείνει μιαν άπεριόριστη δυνατότητα για ύστερία. Ή συμπα{tητικη ευαισtTησία του όργανισμού της γυναίκας, που εξακτινώνεται σ' δλόκληρο τό σώμα της, την

καταδικάζει σε κείνες τις πα6ήσεις τών νεύρων, που όνομά­ ζουν «τα ύστερικά». «Έπειδη τό σύστημα τC!υ όργανισμου τών

~~~~~, f~~~;ε:~~ά~υ~~~ςό::~~ ~~:~~Κε~Δ~~::ι~ς~Ι ;~~ παρουσιάζονται σ' αυτες πολυ εντυπωσιακά».21 Και δ

Whytt

βεβαιώνει πως fχει διαπιστώσει δτι «lνας πονόδοντος προκα­ λουσε σε μια γυναίκα με αδύνατα νευρα σπασμους καΙ άναι­

σtTησία, που κράταγαν πολλες ώρες και την ξανάπιαναν κάftε φορα που δ πόνος όξύνονταν».

~~~~~~~~α ~~μαν~:~ω:ά~~ν~~:~ιεε1ν~ςπ:~μg;~~

με τό άλλο, πολυ κλεισμένο στόν έαυτό του, ε[ναι lνας

όργανικός χώρος κατα κάποιο τρόπο συρρικνωμένος παράξε­ να: νά που καταλήγει τώρα λοιπόν τό κοινό itέμα της ύστερίας και της ύποχονδρίας' για πολλούς, αυτό τό κλείσιμο του σώματος στόν έαυτό του άποκτα μιαν εΙκόνα πολυ συγκεκριμέ­ νη: μια τέτοια μας δίνει ή περίφημη «σκλήρυνση τού νευρικου

συστήματος», που περιγράφει δ

Pomme.

Παρόμοιες εΙκόνες

καμουφλάρουν τό πρόβλημα, δίχως δμως και να τό καταργουν, γι' αυτό και διόλου δεν εμποδίζουν την έπιχείρηση αύτη να συνεχίζεται.

Αύτη ή συμπάitεια, στό βάitoς της, εΙναι δ.ραγε μια Ιδιότητα κρυμμένη

άναφέρει δ

σε κά-6ε δργανο -αύτό τό

Cheyne -i]

«συναίσtTημα» που

μήπως εΙναι μια πραγματικη εξάπλωση

μέσω ένός δίαυλου έπικοινωνίας; Και ή παitoλογικη συγγένεια που χαρακτηρίζει τις νευρικες άσ-&ένειες εΙναι άραγε ή έπιδεί­ νωση αυτου του σuναισ6ήματoς, i] άπλα μια μεγαλύτερη κινητικότητα του σώματος που τό διατρέχουν οΙ Ιστοί;

160

ΕΙναι παράξενο, αλλα αναμφίβολα χαρακτηριστικό για την

ίατρικη σκέψη τού 180υ αΙώνα, δτι την εποχη που οι φυσιολό­ γοι προσπαftoυν να μελετήσουν σε όρft'ότερη βάση τΙς λειτουρ­

γίες καΙ τό ρόλο του νευρικου συστήματος (εύαισi}ησία κι έρε{t-ιστικότητα' αίσ6ηση καΙ κίνηση), οί γιατροί χρησιμοποι­ oiίν συγκεχυμένα τίς lννoιες αύτες μέσα στην δίχως διακρίσεις ένότητα της παftoλογικής αντίληψης, διαρ{t-ρώνoνtάς τες σύμ­ φωνα μ' ~να τελείως διαφορετικό σχημα άπό έκείνο που προτείνει ή φυσιολογία.

ΕύαισΟησία καΙ κίνηση, δεν τίς διακρίνουν τη μια άπό την άλλη. Ό Tissot έξηγεί δτι τό παιδί εΙναι πιΟ εύαίσi}ητo άπό κάtre άλλον, γιατΙ δλα σ' αύτό εΙναι πιό έλαφρα και' εύκίνητα· ή έρε{t-ιστικότητα, με την lννoια που της δίνει ό HaIIer, δηλαδη μια ιδιότητα της νευρικής ίνας, συγχέεται με τΟν έρε{t-ισμό' αυτός έννοείται σαν πα{t-ολογικη κατάσταση ένός όργάνου, που

:~α~~~~r~ιε οr~:υ~~iε~Τ~:~~ς fj~~~α~;σ;J~~~ς λέ~':{t-~

σμου, που σχετίζονται με την ύπερβολικη κινητικότητα των νεύρων. «Καμια φορα βλέπουμε ατομα που ή πιό μικρη αΙτία συγκίνη­ σης τους προξενεί κινήσεις πολυ πιό αξιοπρόσεκτες άπ' δ,τι σε

~~~πκ::::. ~όε~~~:~~~~~~~, ~~ ~~έ~δ~:~ :U~l~~

προκαλεί έκπληκτικα συμπτώματα».2ι, Διατηρώντας treληματι­ κα αύτην τη διφορΟ'ύμενη αντίληψη για την lννoια του έρε{t-ι­ σμου, ή Ιατρικη του τέλους του 180υ αΙώνα πράγματι μπορεί να

δείξει τη συνέχεια άνάμεσα στη διάtreση (έρε{t-ιστικότητα) καΙ στό πα-60λογικΟ συμβαν (έρε{t-ισμός)' άλλα ταυτόχρονα μπορεί να διατηρήσει bσι τό {t-έμα της διαταραχης ένός όργάνου πού, μες στη χαρακτηριστικη

μοναδικότητά του, ύφίσταται μια

γενικη προσβολη (έκείνη που έξασφαλίζει αύτη την έπικοινω­

νία εΙναι ή Ιδιαίτερη εύαισΟησία του όργάνου) κα{t-ως καΙ μιαν Ιδέα έξάπλωσης μιας καΙ της αύτη ς διαταραχης μέσα στΟν όργανισμό, που μπορεί να προσβάλει κάtre μέρος (ή κινητικό­ τητα των νεύρων {t-Ct έξασφαλίσει έδώ αύτη τη συνέχεια, παρόλες τίς διαφορετικες μορφες που παίρνει μες στα δργανα). 'Όμως, Ιστω κι αν ή lννoια του «έρε{t-ισμένου νεύρου» παίζει αύτό τό ρόλο της προσχεδιασμένης σύγχυσης, έπιτρέπει ώστόσο μιαν άποφασιστικη διάκριση στην πα{t-ολογία. 'Αφενός οί

νευροπαtreίς ε{ναι οί πιο ευερέ6ιστοι, δηλαδ1i οί πιό εύαίσΟη­ τοι: λεπτότητα του νεύρου, lσχνότητα του όργανισμου, άλλα επίσης ψυχη που εύκολα έντυπωσιάζεται, καρδια ό.νήσυχη, συμπάtreια πoλiι ζωηρη για τό κάtre τι' που συμβαίνει στΟν

περίγυρο.

Αύτό τό εΙδος της οΙκουμενικής ανταπόκρισης

-αίσi}ηση καΙ ταυτόχρονα κινητικότητα- άποτελεί τΟν πρώτο

11

161

προσδιορισμό της αρρώστιας. οι γυναίκες που lχoνν «νεύρα λεπτεπίλεπτα» καΙ πού, μέσα στό καftισιό τους, εiίκoλα παρα­

σύροvtαι άπό τΙς ζωηρες κινήσεις της φαvtασίας τους, προσ­ βάλλοvrαι πολυ πιο συχνα άπό νευρικες παtl-ήσεις άπ' δ,τι οί

6vtρες, που εΙναι πιό εiίρωστoι, πιό στεγνοί, πιό ψημένοι άπό τη δουλειά». Άλλα δ υπερβολικός αύτός έρεftισμός lχει τούτο

τό ίδιαίτερο γνώρισμα, δτι μέσα στη ζωηράδα του έλαφραίνει την Ικανότητα της ψυχης να αίσ3άνεται, καί νά οικειοποιείται

για λογαριασμό της την πολλαπλότητα των αισtl-ήσεων, που ή την ίκανότητα της ψυχης να αισ3άνεται, καΙ να οικοιοποιείται γιά λογαριασμό της την πολλαπλότητα των αίσtl-ήσεων, που ή έξαιρετική της κινητικότητα lχει γεννήσει· τό νευρικό σύστημα

«βρίσκεται σε μια τέτοια κατάσταστι έρεftισμού καΙ αvtίδρα­ στις, που τού γίνεται πια αδύνατο να μεταβιβάσει στην ψυχη αύτά που νιώ'6-ει· δ χαρακτήρας του αλλοιώνεται, κι ή ψυχη

δεν μπορεί τίποτε πιά νά διαβάσει».n "'Ετσι διαγράφεται ή Ιδέα μιας εύαισtl-ησίας που δεν εΙναι αίσ6ηστι, "αΙ μιας σχέστις αvrίστροφης άνάμεσα σ' αυτην την άδυναμία που ανήκει τόσο

στό σώμα

000

καΙ στην ψυχή, καΙ σ' fva εΙδος ϋπνου της

αίσ6ηστις που έμποδίζει τά νευρικα τραvrάγματα.να φτάσουν

στην ψυχή. Ή ασυνειδησία τού υστερικού δεν εΙναι παρά ή

ι'ίλλη δψη της εύαισ{}ησίας του. Ή σχέστι αυτή, που ή fννoια της

συμπά-ο-ειας δεν μπορούσε νά προσδιορίσει, εΙναι έκείνη ακρι­ βώς που έκόμισε ή fννoια της έρε'6-ιστικότητας, ώστόσο άκόμη αρκετα συγκεχυμένη καΙ έλάχιστα άναπτυγμένη στην παftολο­ γικη σκέψη. Έτσι δμως καΙ ή ή'6-ικη στιμασία των «νευρικών ασ&ενειωv» αλλάζει ουσιαστικά. 'Όσο οί παtl-ήσεις των νεύρων συνδέοvrαν

με τΙς οργανικες κινήσεις των κατώτερων μερών τού σώματος (~στω καΙ μέσ' άπό τους δαιδαλώδεις δρόμους, καΙ τους άρκετα συγκεχυμένους, της συμπάftειας), τoπo{}ετoiίνταν στους κόλ­

πους μιάς κάποιας ή'6-ικης της επι~μίας: lδειχναν με ποιόν τρόπο τιμωρείται fva σώμα, δταν όδηγείται σε υπερβολές· ή

υπερβολικη βία 1ιταν αύτη που σ' όδηγούσε στην άρρώστια. Τώρα δμως αρρωσταίνεις επειδη αίσ3άνεσαι υπερβολικά·

~~Ζφ:gε~~~ο~;ε~~~~~~ς~~~εχ~' :~υ δέ~~:;\~~

άπόκρυφης φύστις σου, αλλά τό {}ύμα που άπειλείται άπό τό κά'6-ε τι πάνω στόν κόσμο, που μπορεί να '6-ίξει το σώμα καΙ την

ψυχή.

-

ΚαΙ για δλα αύτα είμαστε ταυτόχρονα τόσο περισσότερο aftωoL 000 περισσότερο fνoχoι. Περισσότερο α'6-ώοι γιατΙ ό έρεftισμος τού νευρικού συστήματος παρασύρει σε μιαν ασυνει­ δησία, που μεγαλώνει ανάλογα με το βα{tμό της αρρώστιας. Άλλα καΙ περισσότερο fνoχoι, άφού όλόκληρη ή ζωη που

162

έχουμε ζήσει, οΙ συγκινήσεις, τα πά6η κι οΙ φαντασίες μας, που καλλιεργήσαμε με ύπερβολικη αυταρέσκεια, fgxovtat και γί­ νονται ~να με τόν νευρικσ έρε-&ισμό. κι fraL ο.ποκτουν τη

φυσική τους διέξοδο ό.λλα και την ή-&ικη τιμωρία τους. 'Ολό­ κληρη ή ζωη καταντά να γίνεται υπόλογη, με κριτήριο αυτόν τόν έρεttισμό: κατάχρηση άφίισικων πραγμάτων, μαλ-&ακη ζωη στην πόλη, άνάγνωση μιt6'ιστoρημάτων, δημόσια ~άματα, άμετρος έπιστημονικος ζήλος, «πολν δυνατα σεξουαλικα πά-6η,

~ ή ωη έκείνη έγκληματικη συνή{tεια, πον βλάπτει τόσο το ήδος

000

και τόν όργανισμό». 2Μ Ό νευρoπαi}ής, πον δεν

~~~ς~~~~~~τ~~Τ~J~ :f::~σrδ~:ι;ε~~:ρ~υ~ο~~ι~~

βαθύτερη ένοχή του: άντι για τη φύση, προτίμησε τόν κόσμο.

«φριχτη κατάσταση! .... Αύτό εΙναι τό μαρτύριο δλων των ψυ­ χών που ξεπέφτουν στη -θηλυπρέπεια, που ή όδράνεια τους σπρώχνει σε mικίνδυνες ήδονtς καί πού, για ν' άποφύγουν δ,τι bnβάλλει ή φύση, γίνονται δέσμιοι τών φαντασιώσεών τους ... 'Έτσι οΙ πλούσιοι τιμωρούνται μt την άξιΟ'&ρήνητη σπατάλη

της περιουσίας τους».29 Νά 'μαστε λοιπόν στΙς παραμονtς τού 190υ αίώνα: ή ερε"ιστι­

κότητα των νεύρων "α γνωρίσει τό φυσιολογικό καΙ πα&λογι-

~~ρ~~Ξ~~:~ι~~ ~~~~:ι~r~ια:~~:;ι;i~~~~μ~~~ τικό.

Άπό τη μιά, εΙναι ή πλήρης εξομοίωση της ύστερίας καΙ της ύποχονδρίας μt τΙς διανοητικtς άσ&ένειες.

Mt

τη tι"εμελιώδη

διάκριση άνάμεσα στην ευαισδησία καΙ την αίσθηση, μπαίνουν στό χωρο τού παραλογισμού, πον είδαμε δτι τόν κα'όόριζε βασικά ή κρίσιμη στιγμη της πλάνης καΙ τού όνείρου, δηλαδη ή

τύφλωση. 'Όσο οΙ άτμοι ησαν σπασμοΙ ii παράξενες συμπα-6ητι­

κtς mικοινωνίες που κυκλοφορούσαν στό σώμα, άκόμη κι δταν δδηγούσαν σt λιπoi}υμία άπώλεια συνείδησης, δεν 'θεωρούν­ ταν διόλου σαν τρέλα. 'Όταν δμως τό πνεύμα τυφλωitεί άπα την ύπερβολη της δικιάς του ευαισδησίας, τότε εμφανίζεται ή τρέλα. 'Όμως hσι, ή ταύτιση αυτη δίνει στην τρέλα lva όλόκληρο

ii

περιεχόμενο ένοχης καΙ fιttικων κυρώσεων, δίκαιης τιμωρίας, που δι.όλου δέν άποτελεί μέρος της κλασικής εμπειρίας. Τώρα

βαραίνει τόν παραλογισμό με δλες αυτες τΙς νέες άξίες: άντΙ να &ωρεί την τύφλωση σαν προϋπΜεση δλων των εκδηλώσεων της τρέλας, την κάνει ψυχολογικό άπoτtλεσμα tvός ήΊ'1ικου

λάUoυς. Κι άπό δώ άρχίζει να διακυβεύεται δ,τι τα ουσιαστικό ύπήρχε &ς τώρα στην εμπειρία τού παραλογισμού. 'Εκείνο πον

&ωροϋνταν τύφλωση, τώρα "ό. "εωρη&ί άσυνειδησία, εκείνο που ηταν πλάνη τώρα "α γίνει παράπτωμα· καΙ κάttε τι. μέσα

163

στην τρέλα που ύποδήλωνε την παράδοξη Εκδήλωση τού μη

-ε{ναι,

'30. γίνει τώρα 1) φυσικη τιμωρία μιας η'3ικης ό.ρρώστιας.

Κοντολογίς, δλόκληρη 1) κά'3ετη Ιεραρχία που ώτοτελούσε τη δομη της κλασικης τρέλας, ό,πο τΟν κύκλο των ύλικων αΤτιων μέχρι την υπέρβαση τού παραληρήματος, τώρα '30. υποχωρήσει καΙ '30. καταρρεύσει μπρος στην επιφάνεια ένος χώρου που '30. καταλάβουν ταυτόχρονα, κι δπου σύντομα '30. συναγωνιστούν, ή ψυχολογία κι ή ή'3ική. Ή «επιστημονικη ψυχιατρικη» τού 190υ αΙώνα !χει γίνει πια εφικτή. Μέσ' ό,π' αύτες τις «ό.σ6ένειες των νεύρων» καΙ ώτ' αύτες τις «υστερίες», που σύντομα '30. προκαλούν την εΙΡωνεία

της,

164

'30.

γεννη'3εί ή επιστήμονικη ψυχιατρική.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Γιατροι και ασ&ενείς

Ή {}εραπευτικη άγωγι) τής τρέλας δεν εφαρμόζονταν στα

νοσοκομεία, δπου ό στόχος ~ταν κυρίως tι άπομόνωση η ό σωφρονισμός. Κι ώστόσο δtν lπαψε να έξελίσσεται σ' όλόκλη· ρη την διάρκεια τής κλασικής έποχης, στΟν έξωνοσοκομειακό χώρο: μακρόχρονες '6εραπείες για την τρέλα οργανώνονταν,

δπου ή κύρια btιδίωξη δεν ~ταν ή φροντίδα της ψυχης,

000 ή

6εραπεία όλόχληρου τού άτόμου, τόσο των νεύρων του 000 καΙ της φαντασίας του. ΤΟ σώμα τού τρελού '6-εωρoiίνταν σαν το όρατό καΙ στερεό σώμα της αρρώστιας του: κι άπό δώ {}ά ξεκινήσουν δλες οΙ σωματικες *εραπείες, που το νόημά τους το δανείζονται άπό μιαν αντίληψη καΙ μια '6-εραπευτιΚ'η του σώματος, πέρα &ς πέρα ή{}ική.

1. Τό δυνάμωμα. Σ' δλες τΙς μορφες τής τρέλας, άκόμη καΙ στΙς πιο ταραγμένες, ύπόρχει πάντα δ συvrελεστης τής άδυναμίας. τα πνείιματα ύποβάλλονται σε ακανόνιστες κινήσεις, ό

RAv

λόγος εΙναι δτι δtν δια6έτουν ούτε αρκετη δύναμη ούτε τό

άναγκαίο βάρος για ν' ακολου{}ήσουν την ~λξη της φυσικής πορείας τους. ''Αν συναντα κανεις τόσο συχνσ. σπασμούς και συσπάσεις στΙς νευρικες πα{}ήσεις, τούτο όφείλεται cm) μεγάλη ενκινησία των νεύρων, η cm)v έρε-&ιστικότητά τους, η στό δτι

εΙναι πολύ ευαίσδητα στις δονήσεις· πάντως έκείνο πού τούς λείπει εΙναι Τι ευρωστία. Κάτω από την έμφανη βία της τρέλας, πού συχνα μοιάζει να πολλαπλασιάζει τη δύναμη των μανια­ κων σ' ΈΝΤUπωσιακό βα-&μό, ίιπάρχει πάντα μιΔ μυστικη αδυνα­

μία, μια '6εμελιώδης lλλειψη αντίστασης· τό μάνιασμα τού

τρελού στην πραγματικότητα δtν εΙναι παρα μιΔ πα'6ητικη βία. Γι' αυτό λοιπόν '6α πρέπει να έφαρμοστεί μιΔ '6εραπεία πού να

δίνει στα νεύρα δύναμη, άλλα μια δύναμη 'i\ρεμη και ακλόνητη μπρός σε

κά'6ε αναταραχή, γιατΙ '6ά 'ναι πέρα &ς πέρα

προσαρμοσμένη

στην

πορεία

τού

φυσικού

νόμου.

'Ακόμη

περισσότερο άπό την εΙκόνα της ζωντάνιας και της δύναμης

έπιβάλλεται Τι εΙκόνα της ευρωστίας, και πάνω σ' αυτην {tCt

165

δουλευτεί τό ttέμα μιας νέας άντίστασης, μώς νέας ε'όελιξίας πού ttά 'ναι δμως ύποταγμένη καΙ τιttασευμένη. Πρέπει να βρε'ftεί κάποια δ'ύναμη που ttα έξουσιάζει τη φ'ύση, γιο. να δυναμώνει ή Τδια ή φ'ύση. 'Ονειρε'ύονται φάρμακα πο'ύ, τρόπος τού λέγειν «παίρνουνε τό μέρος» τών πνευμάτων καΙ «δίνουν άποτελέσματα επειδή

καταφέρνουν να πείσουν την αΙτία». Νά πάρεις τό μέρος τών πνευμάτων σημαίνει νά παλέψεις ενάντια στη μάταιη άναταρα­ χt) πού ύφίστανται, παρά τη ttέλησή τους. 'Επίσης σημαίνει να τους επιτρέψεις νά γλιτώσουν άπ' δλους τούς χημικούς άνα­ βρασμους που το. 'ftερμαίνoυν καΙ τα ταράζουν· τέλος σημαίνει νά τούς δώσεις άρκετη στερεότητα γιά ν' αντισταttοϋν στους ατμους που προσπα&ϋν να το. πνίξουν, να το. άδρανοποιήσουν γιο. να τα παρασ'ύρουν στό δικό τους στρόβιλο. Στρέφουμε τα πνε'ύματα ενάντια στούς ατμο'ύς, φορτίζοντάς τα με τΙς «πιό αηδιαστικες μυρωδιές»· ή δυσάρεστη αΤσf}ηση ζωηρε'ύει τα πνεύματα καΙ το. διαγείρει, hOL που κατα κάποιο τρόπο νά επαναστατούν καΙ νά δρμοϋν δυναμικά στό σημείο έκείνο άπ' δπου ttά πρέπει νά άποκρο'ύσουν την fφοδο· για τό σκοπό αυτό ttα χρησιμοποιήσουν την

«assa fetida,

τό λάδι τού δμπα­

ρου, δέρματα καΙ φτερα καμμένα, τέλος δ,τι μπορεί να δώσει στην ψυχt) αtσi}ήσεις tσχυρες καΙ δυσάρεστες». 'Ενάντια στούς βρασμούς ttά πρέπει να δώσουμε «άντιεπιληπτικό ύγρό τού

~~~~;α~'. ~f~~~λε~~ξ:~~~~~;~:;α~~ ~:'ύ~:~α~α~:

παίρνουν τό σωστό τους βάρος. Τέλος, γιο. ν' άποκαταστήσει

~~:ε~ :~:~~τ~:~~α'κ~vήι:~ι~e π~ι:~τ~~ρ~~~π~fv~: ευχάριστες,

μετρημένες

καΙ κανονικές:

«'Όταν

το.

ζωτικα

πνε'ύματα άπομακρ'ύνονται καΙ χωρίζονται, χρειάζονται φάρ­ μακα που νά τους ήρεμοϋν την κίνησή τους, καΙ νά το. ξαναβάζουν στην φυσιολογική τους κατάσταση, καΙ τέτοια

εΙναι το. πράγματα πού δίνουν στην ψυχt) lνα συναίσf}ημα ε'όχαρίστησης γλυκειας καΙ άπαλης, οΙ ευχάριστες μυρωδιές, οι περίπατοι σε δμορφες περιοχές, ή ttfa προσώπων πού κατά κανόνα άρέσουν, ή Μουσική».Α'ότη ή oτattEpi] άπαλότητα, τό

άνεκτό βάρος, τέλος μιά ζωηρότητα που δεν προορίζεται παρά

για να προστατέψει τό σώμα, εΙναι κιόλας

fva

πληttος μέσων

γιο. νά δυναμώσουν, μέσα στΟν όργανισμό, τα ε{ittραυστα στοιχεία πού κάνουν νά επικοινωνεί ή ψυχt) με τό σώμα.

'Αναμφίβολα δμως, δεν ύπάρχει καλύτερο δυναμωτικό μέσο

~όστ~ρ~~~~αΤOμύε σ~μ::;iλέότε:~υπ~~gα~~~~~~~ ~:ιγ~~'ύ:ό δκαμπτο άλλά καΙ τό πιό ε{iπλαστο στο. χέρια τού άv6"ρώπου:

τό σώμα αυτό εΙναι τό σίδερο. Τό σίδερο συνδυάζει, μέσα οτήν

166

προνομιούχα φύση του, δλες τίς Ιδιότητες πού, αν τΙς απομονώ­

σουμε, γίνονται εύ'6ύς οΙ πιό αντιφατικές. Τίποτε δεν αντέχει περισσότερο απ' αύτό, καΙ τίποτε δεν ξέρει καλύτερα να ύπακούει' ύπάρχει στη φύση, ό:λλα εξίσου βρίσκεται στη διάfu:ση δλων τών ανftρώπινων τεχνικών. Πώς δ δ.νftρωπoς δα μπορούσε να βoηt}ήσει τη φύση καΙ να της προσφέρει ~να μεγάλωμα της δύναμής της, μ' ~α μέσο πιό σίγουρο -δηλαδη

πιό συγγενικό στη φύση καΙ πιό ύποταγμένο στόν δ.νftρωπo­ από τό σίδερο; Πάντα αναφέρουν τό παλιό παράδειγμα τού Διοσκουρίδη, που κατάφερνε να προσδώσει στι)ν αδράνεια τού νερού Ιδιότητες ξένες πρός τη φύση του, βtrόίζoντας μέσα μια βέργα από πυρακτωμένο σίδερο. Ή itερμότητα τού σίδερου, ή ηρεμη κίνηση τού νερού κι ακόμη ή δύναμη ένός μέταλλου ποιι με κατάλληλη κατεργασία φρόντισαν να τό κάνουν εύλύγιστο

--δλ' αύτα τα στοιχεία ένωμένα fδιναν στό νερό ιδιότητες δύναμης, αναζωογόνησης καΙ στερεότητας, ποιι κι αύτό με τη

?l~~ τ:ου σ~~ra~f;;ισ~~τεΙΙiσ:~~~:οώ~~~ό~αfΡ;;ρ~Ι~ό κάδε κατεργασία. Ό

Sydenham

τό συνιστα στην πιό όπλη

μορφή του: συνιστα την δ.μεση κατάποση ψηγμάτων σίδερου.

Ό Whyrt γνώρισε fναν δ.νftρωπo πού, για να δεραπευτεί ώτό μιαν αδυναμία τών νεύρων τού στομάχου, που τού προκαλούσε μια μόνιμη κατάσταση ύποχονδρίας, rnαιρνε κάitε μέρα μέχρι 230 κόκκους. Κι αύτό γιατί, σ' δλες τις παραπάνω ίδιότητες τού σίδερου, μπορούμε να προσδέσουμε ακόμα μία: δτι τό σίδερο

μπορεί να μεταδoitεί δ.μεσα, χωρΙς δ.λλο μεσολαβητικό παρά-

~~:~ί;~ΙδX~~~ν;~ήX2~~~~ν~o~? ::~~~~~~ ~~~~

:zt

πράγμα παράδοξο, ενώ εΙναι τόσο ανfu:κτικό, διαλύεται εύttύς

στόν όργανισμό μην αφήνοντας παρα μόνο τΙς fu:τικές του ίδιότητες, χωρΙς να μένει ούτε σκουρια ούτε απομεινάρια.

Ε{ναι φανερό δτι εδώ fχουμε να κάνουμε μ' Ινα δλόκληρο φανταστικό οικοδόμημα γύρω ώτό την ωφελιμότητα τού σίδε-

~~ιΠκ:~ ;~~~c:ga~~~Ae:~=~~~l ~:~~~~ ~:ά~~rJ~~

μόνο καΙ μόνο για ν' αποδείξουν μιαν ltλληλoυxία από itετικα στοιχεία, μονάχα για να φέρουν στό φώς αύτην την αμεση μεταβίβαση ιδιοτήτων. Ό Wright βάζει Ινα σκύλο να καταπιεί όρυκτα δ-λατα. Μιαν ώρα αργότερα ένώνει τό χυλό με βάμμα κηκίδας καΙ παρατηρεί δτι δ χυλός δεν παίρνει χρώμα βαitυ­

πόρφυρο, τέτοιο που itά 'χε δηλαδη κανονικά, δ.ν τό σίδερο ε{χε

~:ε~~~ε~~~~:~~i~t~~α~~;ν~:? :~~~όΧ~μ~,ν~:rςΚ:ό

είσχωρεί ούσιαστικα στόν όργανισμό, ατσαλώνει δ.μεσα τα

δργανα καί τα νεύρα. Τό δυνάμωμα τών πνευμάτων καΙ τών

167

νεύρων εμφανίζεται όχι σαν αποτέλεσμα διαπιστωμένο, 000 σαν μια λειτουργικη μεταφορα που συνεπάγεται μια μεταβίβα­ ση δύναμΤ]ς, χωρις καμια δυναμικη απόδειξη. Ή δύναμΤ] περνά με την άπλη έπαφή, ~ξω από κά'ftε ανταλλαγη ύλικων στοιχεί­ ων, πέρ' από κά'ftε έπικοινωνία κινήσεων.

2. Ό EξαΓVισμ6ς. Συνωστισμός στις αρτηρίες, ιδέες στραβες σε κατάσταση βρασμoiί, ζυμώσεις τών ατμών, βιαιότητες, διαφf}ορα των υγρών και τών πνευμάτων -ή τρέλα ζψάει μι.ό.ν όλόκληρrι σειρα από 'ftεραπευτικες μεi}όδoυς, πού ή καttεμιά τους μπορεί να συνδε1'}εί με μια και την αύτη διαδικασία εξαγνισμoiί.

'Ονειρεύονται ~αν εξαγνισμό όλοκλΤ]ρωτικό: αύτη εΙναι ή πω άπλή, αλλα και ή πιό ακατόρ-&ωτη άπό τις 'ftεραπείες. Θ'

απoτελo'ίίvταν από τό ν' αντικαταστήσουμε τό αΙμα τoiί μελαγ­

χoλικoiί πού !χει γίνει βαρύ και υπερφορτισμένο από πικρα

υγρά, μ' ~α αΙμα κα-&αρό και έλαφρύ, που ή νέα του κίνηση ttα εξάλειφε τό παραλήρΤ]μα. Τό 1662 ό ΜοτίιΖ Hoffmann προτεί­ νει, σαν {tεραπεία της μελαγχολίας, την μετάrfιση αΤματος. Μερικα χρόνια αργότερα ή [δέα αύτη !χει γνωρίσει τέτοια έπιτυχία, &οτε ή Φιλοσοφικ-ι) Έταιρία τoiί Λονδίνου να προ­ γραμματίσει μια σειρα πειραμάτων πάνω σε άτομα κλεισμένα στό Τδρυμα BethIeem. Ό Allen, ό γιατρός που τoiί ανα-&έσανε αύτη την έπιχείρΤ]ση, αρνείται. Άλλα ό Denis -&0. την δοκιμάσει

πάνω σ' ~αν από τους ασ{}ενείς του, πού εΙχε ΠΡOσβλT]'ftεί από

ερωτικη μελαγχολία' αφαιρεί 10 ΟUrtιες αΙμα καΙ τό αντικαttι­ στα με μια ποσότητα έλαφρα μειωμένη αΤματος, που πήρε άπό μια μΤ]ρικη άρτηρία βοδιοίί. την έπομένη ξαναρχίζει, άλλα τη φορα αύτη με πολυ μικρότερΤ] ποσότητα. Ό ασ'ftενής ηρεμεί' από την με"ftεπομένη τό πνεiίμα του κα-&άρισε και σύντομα απo'ftεραπεύτηκε' «δλοι οί καfhjγψες της Χειρουργικής Σχο­ λής τό διαβεβαίωσαν1). Ώστόσο ή τεχνικη αυτη σύντομα lγκαταλείφfhjκε, μόλο που αργότερα lγιναν ακόμη μερικες άπόπειρες. Κατα προτίμΤ]ση, "ftα χρrισιμoπoιηttoϋν εκείνα τα φάρμακα που προλαμβάνουν τη φ-6Όρά. Γνωρίζουμε «από μια πείρα που χρονολογείται εδω καΙ τρείς χιλιάδες χρόνια, δτι ή Μύρρα καΙ ή 'Αλόη συντηροίίν τα πτώματα»!. Αυτες οΙ άλλοιώσεις των σωμάτων δεν Ιχουν τόν ίδιο χαρακτήρα με κείνες πού συνο­ δεύουν τις αρρώστιες των υγρών; Τίποτε δε -&0. συστη'ftεί περισσότερο λοιπόν σαν γιατρικό για τούς ατμούς, 000 προϊόν­ τα καttώς ή μύρρα καΙ ή άλόη καί, κυρίως, τό περίφημο

ελιξήριο τού Παράκελσου. Άλλα τό ζήτημα δεν εΙναι να προλάβουμε μονάχα τΙς φ&ρές' πρέπει καΙ να τΙς καταστρέ­ φουμε. ΚΙ από δω πηγάζουν οΙ {tεραπευτικες αγωγες που καταπιάνονται με την ίδια την αλλοίωση κι έπιδιώκουν είτε να

168

διοχετέψουν αλλού τα φftαρμένα ύλικά, ε[τε να έξαλείψουν τΙς φ-&οροποιες ουσίες' τεχνικές της παροχέτευσης καΙ τεχνικές τού καftαρι.σμoύ. ΣτΙς πρώτες ανήκουν δλες οΙ κυρίως σωματικές μέftoδoι, που

επιδιώκουν τη δημιουργία πληγών

'" τραυμάτων στr)ν επιφά­

νεια τού σώματος καΙ που αποτελούν ταυτόχρονα κέντρα μόλυνσης που απαλλάσσουν τΟν όργανισμό, καΙ κέντρα έκκέ­ νωσης πρός τΟν εξωτερικό κόσμο. Έτσι έρμηνεύει 6 FaIIowes

τΟν ευεργετικό μηχανισμό τού παρασκευάσματός του, πο" όνόμασε 01eum Cephalίcum' στr)ν τρέλα, «μαύροι ατμοι φρά­ ζουν τα πολυ λεπτα αγγεία, απ' δπου τα ζωτικα πνεύματα ftCt

'πρεπε να περνούν»' fτσι τό αΙμα χάνει τη σωστή του κατεύthwση' συσσωρεύεται στΙς φλέβες τού ~εφάλoυ δπου λιμνάζει, έκτός κι αν τό ταράξει μια ακατάστατη κίνηση «πού μπερδεύει τις Ιδέες». Τό 01eum Cephalicum fχει τό πλεονέκτη­ μα να προκαλεί «μικρές φουσκάλες στό κεφάλι»

. τις αλείφουμε

με λάδι για να μη στεγνώσουν και για να παραμείνει ή fξoδoς ανοιχτή, απ' δπου ftό. βγούν «οί μαύροι ατμοΙ που πήζουν μέσα στόν ~έφαλo». Άλλα τα καψίματα'" κι ο[ καυτηριάσεις πάνω στό σώμα, προκαλούν τό [διο αποτέλεσμα.

Φτάνουν μέχρι στην ύπόftεση δτι οί αρρώστιες τού δέρματος καftως ή ψώρα, τό εκζεμα '" ή όστρακιά, μπορούν να βάλουν τέρμα σε μια κρίση τρέλας' σ' αυτην την περίπτωση ή φftορα

εγκαταλείπει τΙς άρτηρίες και τΟν ~έφαλo, για να ~αταστα­ t}εί στην επιφάνεια τού σώματος κι ετσι, άπλωμένη, να έκτονω­

t}εί. Πρός τό τέλος τού αΙώνα

ft'

αποκτήσουν τη oυνήftHQ να

μεταδίδουν την ψώρα στΙς Ιδιαίτερα όξείες περιπτώσεις μανια­

καιν. Ό Doublet, τό 1785, στη Διδασκαλίατου, απευthwόμενος στούς διευ'6υντές νοσοκομείων συνιστά, αν οί αφαιμάξεις, οί απολυμάνσεις, τα μπάνια καΙ οί ψυχρολουσίες δέν fχoυν φέρει αποτέλεσμα, να καταφεύγουν «σε καυτηριάσεις, σε επιftέματα,

σε τεχνητα αποστήματα καΙ σε μετάδοση ψώρας». WΟ μως ή καλύτερη προσπάftεια fyκει ται στό να διαλυftούν δλες οί ζυμώσεις τού σώματος, στΙς όποίες όφείλεται ή τρέλα. Καί, σ' αύτην

την

επιχείρηση, πρώτες ερχονται ο[ πικρες

ουσίες. Ή πικρίλα fχει δλες τΙς Ιδιότητες τού ftαλάσσιoυ νερού: καt}αρίζει αλλα καΙ κατατρώγει, επιδρά διαβρωτικα πάνω σ' δ,τι αχρηστο εχει σωρέψει ή άρρώστια, σ' δ,τι άνtlυγιεινό, ακάftαρτο, είτε στό σώμα, είτε στην ψυχή. Ό καφές, πικρός καΙ

δυνατός, εΙναι χρήσιμος για τα «λιπαρα ατομα», πού τα πα-

~~~~~~~ ~~Ρ:α~~~~γ%~~j~~t~~~ ;~N~~:Ι~~~ ~~:x;:~

τού είδους του, να διαλύουν την περιττη ύγρασία χωρΙς ν'

αναπτύσσουν επικίνδυνη ftερμότητα' μες στόν καφέ ύπάρχει ενα εlδoς φωτιάς χωρΙς φλόγα, μια εξαγνιστικη δύ-

169

ναμη που δεν c'ιπανt'tρακώνει· ό καφες περιορίζει δ,τι ακάtl"αρ­ το στον όργανισμό: «Ικείνοι που τον χρησιμοποιούν aroiMvovται, ΙΠειτα από μακρόχρονη δοκιμή, δτι ανακουφίζει το στομάχι, το απαλλάσσει απο περιπα υγρά, c'ιπo τ' αέρια, διαλύει τις βλέννες τών ιντέρων, κι αυτο το ΙΠιτυγχάνει με μιαν

άπλη απόσμιξη· Ιξίσου σημαντικο εΙναι το δτι αναχαιτίζει τΙς αναihιμιάσεις που ανεβαίνουν στο κεφάλι καί, συνεπώς, καλ­ μάρει τους πόνους και τις σουβλιες που νιώbει ό ιίνt'tρωπoς συχνά. Τέλος δίνει δύναμη, ευεξία και διαύγεια στα ζωτικα πνεύματα, χωρις ν' αφήνει καμιαν Ιδιαίτερη έντύπωση -6-ερμό­

τητας, ακόμη και. στα πιο πυρεπικαιίτομα που συνηbίζουν να

τόν χρησιμοποιούν»). Πικρο αλλα τονωτικό εΙναι καΙ το κίνα,

~Ζ~~μ~~r~~~~:~Ζ~υ:1~~~»~εε?νΤ;tΖπ:~~λ~:~;~~ΚΡ~;~:~~ «αδυναμία, την απογοήτευση, την κατάπτωση»· δυό χρόνια bεραπείας, που περιορίζονταν c'ιπoκλειστικα σε μιά κούρα με κίνα καί «c'ιπό καιρό σέ καιρό, διακόπτονταν για &α μήνα τό

πολύ», ιίρκεσαν γιά νά -6-εραπευτεί μια γυναίκα πού εΙχε προσβλη-6-εί αιτο νευρικη πάftηση. Σε ιίτομα πολυ ευπα-ό-η, τό κίνα πρέπει να συνδυάζεται με μια «πικρη ουσία, ευχάριστη δμως στι) γεύση»· αλλά Ιφόσον ό όργανισμος αντέχει καΙ σέ ίσχυρότερες Ιφόδους, τότε δεν μπορούμε παρα να συστήσουμε

Ιδιαίτερα το βιτριόλι, ανακατεμένο με κίνα. Είκοσι

ii

σταγόνες από έλιξίριο βιτριολιού, εΙναι δ,ΤΙ πρέπει.

τριάντα

Όλωσδιόλου φυσικά, σαπούνια καί κα-6-αρτικα προιόντα 4 δεν -6-α παραλείψουν νά παρουσιάσουν έπίσης Τi.ς πιο εύνοϊκές Ιδιότητες, σ' αύτην την έπιχείρηση τού έξαγνισμού. «ΤΟ σαπού­

νι διαλύει σχεδόν το κά-6-ε τί που εΙναι συμπαγές»S. Ό

Tissot

πιστεύει δτι μπορούμε να καταπιούμε τό σαπούνι σκέτο, κι ευi}iις να περάσουν οΙ νευρικές πα-6ήσεις· συχνότερα δμως φτάνει να φάει κανεΙς μ' liδειo στομάχι τό πρωι «φρούτα

κα-όαρτικά», δηλαδη κεράσια, φράουλες, σύκα, πορτοκάλια, αχλάδια γινωμένα, κι άλλα φρούτα παρόμοιου είδους». 'Υπάρ­

χουν δμως καΙ. περιπτώσεις δπου ή ΙVόχληση εΙναι τόσο σο­ βαρή, ή Ιμφραξη τόσο έπίμονη, πού κανένα σαπούνι να μην μπορεί να την κατανικήσει. Τότε, -6-ά χρησιμοποιη-6-εί το διαλυ­

τό ιίλα(. Ό

Muzze! "ταν ό πρώτος πού σκέφτηκε νά χορηγήσει

δ-λατα «για την τρέλα και. τη μελαγχολία» καί, γύρω άπ' αυτό τό bέμα, δημοσίεψε πολλές -6-ριαμβευτικές παρατηρήσεις. Ό Whytt τΙς έπιβεβαιώνει καί, ταυτόχρονα, δείχνει δτι τό δ-λας

δρα σαν καbαρτικό αφού εΙναι άποτελεσματικό κυρίως στις

:~~~~~~Ιδ~όOδΙ~~~~~λ~φε1~~ ~ιόσ:~~~;~ :Τ~ςτ~ςα~~~~~

στίς μελαγχολικές παθήσεις, πού προκαλούνται απο βλαβερά υγρά πού Ιχουν μαζευτεί στα κύρια περάσματα, άπ' δ,τι στις

170

περιπτώσεις έκείνες πο" Ιχουν προκληitεί άπό μια βλάβη στόν

έγκέφαλο». 'Ανάμεσα στ άποφρακτικά, ό Raulίn αναφέρει έπίσης τό μέλι, την καπνιά, τη ζαφορά, κουβαρίδες, τη σκόνη από Μομα γαρίδων και' τόν αντιφαρμακίτη λίitο. Στα ένδιάμεσα αυτών τών έσωτερικών μεitόδων διάλυσης και τών έξωτερικών τεχνικών παροχέτευσης, βρίσκουμε μια σειρα

από πρακτικες πο" ανάμεσά τους ή πιό κοινόχρηστη εΙναι τα έπιi}έματα ξυδιού. Τό ξύδι, σαν όξύ, διαλύει τΙς έμφράξεις, καταστρέφει τα σώματα που βρίσκονται σε κατάσταση ζύμω­ σης. ~Oταν πάλι χρησιμοποιείται για έξωτερικες κομπρέσσες, μπορεί να χρησιμέψει σαν στοιχείο αντιπερισπαστικό, και' να

τραβήξει πρός τα Ιξω ΤΟ"ς βλαβερους χυμους και' τα υγρά. Πράγμα παράξενο, αλλα πολ" χαρακτηριστικό για την ίατρικη σκέψη αυτης της έποχης: ανάμεσα στΙς δυό αυτες έκδοχές για

τη δράση τού ξυδιού, δέν παρατηρούν καμιαν lι:ντίφαση. Μιας

κι εΙναι τέτοιο lι:π' τη φύση του -δηλαδή καitαρτικό κι αντι­

περισπαστικό-- τό ξύδι

i}Ct

δράσει σύμφωνα με τούτον τόν

διπλό προσδιορισμό του, Ιστω κι αν ό t'νας άπ' τους δυό

τρόπους δράσης του δέν μπορεί ν'lι:ναλυitεί με τρόπο όρi}oλο­ γικό και' διαλεκτικό. wEΤOL λοιπόν i}' αναπτύξει τΙς ίδιότητές

του αμεσα, χωρΙς κανένα μεσολαβητικό δίαυλο, με την άπλη έπαφη τών δυό φυσικών στοιχείων. Γι' αυτό καΙ i}Ct συστήσουνε την έντριβή της κεφαλης καΙ τού κρανίου, πο" i}Q πρέπει νά

'ναι δμως

000 γίνεται καλύτερα

ξυρισμένο, με ξύδι. Ή 'Εφημε­

ρίδα της 'Ιατρικης αναφέρει την περίπτωση ένός έμπειρικού

γιατρού, που εΙχε κατορ'6ώσει να γιατρέψει «ποσότητες τρε­ λών, με μια μffloδο ταχύτατη και' άπλούστατη. Ίδου σε τί συνίσταται τό μυστικό του. 'Αφού το"ς άπολυμάνει άπό την κορφή &ς τα νύχια, τους μουσκεύει χέρια καΙ πόδια μες στό

ξύδι καΙ το"ς αφήνει σ' αυτην την κατάσταση ώσότου κοιμη­ ή, καλύτερα, ώσότου ξυπνήσουν· οί περισσότεροι, ξυ­ πνώντας fχoυν ikραπευτεί. Έπίσης, πάνω στό ξυρισμένο κεφάλι τού lι:ρρώστoυ, i}Ct πρέπει να έπιi}έσουμε φύλλα άπό

itoiiv

δίψακο κοπανισμένα, η γαϊδουράγκαi}ο αλεσμένο»7.

30

Τό βάφτισμα. Έδώ, δυό i}έματα διασταυρώνονται: το

i}έμα της i}ρησκευτικης κάi}αρσης μέσω της πλύσης και' μαζΙ μ'

αυτό δλα τα στοιχεία πο" το κάνουν να OUrfEVEίIn με τα λατρευτικα litιμα της άγνότητας καΙ της αναγέννησης, με τό πολυ πιό φυσιολογικού χαρακτήρα i}έμα τού βυi}ίσματος μέσα σε υγρο πού, χάρη στη διάβρεξη, τροποποιεί τΙς βασικές ίδιότητες τών {ηρών και' τών στερεών. Μέχρι τα τέλη τού 180υ αίώνα, παρόλη τη διαφορετική καταγωγή τους και' την άπόστα­ ση πο" υπάρχει lι:νάμεσα στό έπίπεδο itεωρητικης διεργασίας τού καitενός, i}Ct σχηματίζουν μια ένότητα άρκετα συναφή ωστε να μήν διακρίνεται ή αντίikσή τους. Ή Ιδέα της Φύσης, με τΙς

171

αντιφάσεις της, '6"α χρησιμέψει σαν στοιχείο συνοχής. ΤΟ νερό, ύγρο όπλο καΙ στοιχειώδες, άνήκει σ' δ,ΤΙ το ό.γνότερο υπάρχει στη Φύση· ΟΟα ύποπτα κι αν ~κανε ό δ.νi}ρωπoς για ν' άλλάξει τη -&εμελιακη καλοσύνη της Φύσης, δεν κατόρ&>σε νά μεταβά· λει την ευεργετικότητα τού νερού· δταν ό πολιτισμός, ή όμαδικη ζωή, οΙ φανταστικές rnι{h,μίες που ξυπνά ή ανάγνωση

μυ'6"ιστορημάτων

ii

τα -&εατρικα -&εάματα προκαλέσουν νευρι·

κες πα{}ήσεις, ή rnιστροφη στην κα'6αρότητα τού νερού παίρνει

τΙς διαστάσεις Ιεροτελεστίας έξαγνισμού·

μπορεί κανεΙς νά

ξαναγεννη'6"εί μές ατήν πρωταρχική του α-&ωότητα, φτάνει να

βυ-&ιστεί aτή διάφανη δροσεράδα τού νερού. 'Όμως ταυτόχρο­ να τό νερό, πού ή φύση τό τοπο-&έτησε ατή σύνftεση δλων των σωμάτων, μπορεί να ξαναδώσει στό κα-&ένα την Ιδιαίτερη Ισορροπία του· χρησιμεύει σαν ~νας ρυ-&μιστής της φυσιολογι­ κότητας. Ό Tissot, μαfu]της τού Rousseau, δλ' αυτα τα -&έματα τά !χει έκφράσει, μέ μια φαντασία τόσο-ή{}ική, 000 καΙ Ιατρική:

;~ι::jδ~~~δ:~~ε ~:~~ :f; ~~~ηΤ~Δεg~~λ~~: ~~~~r~g~~~ τροφή· εΙναι ευχάριστο στη γεύση· διαλέξτε λοιπόν

b-a

καλό

κρύο νερό, όπαλό κι ελαφρύ· δυναμώνει καΙ κα'6αρίζει τα lvτερα· οΙ αρχαίοι 'Έλληνες και Ρωμαίοι το -3εωρούσαν σαν φάρμακο, σε κλίμακα οΙκουμενική».

Ή συνή'6"εια της εμβάπτισης εΙναι πολύ παλιά στήν ίστορία

της τρέλας· καΙ μόνο τα μπάνια πού συνη'6"ίζονταν στην Έπίδαυρο, -&' αρκούσαν για μάρτυρες· στήν αρχαιότητα -3ά 'πρεπε επίσης οί κά-3ε είδους ψυχρολουσίες νά 'χουνε πέραση, αφού

ό

Σωρανός

ό

Έφέσιος, αν πιστέψουμε τΟν

Καίλιο

Αυρηλιανό, διαμαρτύρονταν κιόλας δτι τούς κάναν κατάχρη­

ση. Στον Μεσαίωνα, τούς μανιακούς ~ταν παράδοση να τούς βυ-&ίζουν πολλές φορες στό νερό «μέχρι να χάσουν τις δυνάμεις τους καΙ να λησμονήσουν τη μανία τους». Ό Φραγκίσκος Σύλβιος συνιστά τό μούσκεμα στό νερό, στις περιπτώσεις

-&0. πιστέψουν 180 αιώνα, δτι τάχαό Van Helmont άνακάλυψε ξαφνικά τη

μελαγχολίας και φρενίτιδας. ~Eτσι ή ίστορία που

στό

χρησιμότητα της ύδρο-&εραπείας, δεν ~ταν στην πραγματικότη­

τα παρά μιά rnανάληψη της παλιάς έρμηνείας. Σύμφωνα με τόν Menuret ή ανακάλυψη αυτή, πού την χρονολογεί στά μισα τού

170υ αΙώνα, ~ταν ~να όπλο γέννημα της τύχης: ένώ μετέφεραν

~ναν μανιακό, γερά άλυσοδεμένο πάνω σ' Μ κάρο, αυτός κατάφερε νά λυ-3εί και πήδηξε στη λίμνη δπου, πρoσπα{tώντας

να κολυμπήσει, λιπο-δύμησε·

δταν τΟν μάζεψαν, δλοι τόν

νόμισαν νεκρό· δμως αυτος συνίΊλ-&ε γρήγορα, αλλά lχοντας ξανακερδίσει τη φυσι.ολογικη διανοητική του κατάσταση, και «~ζησε χρόνια πολλά, δίχως να ξαναπροσβλη-6εί άπο κανένα

σύμπτωμα τρέλας». Αυτό το ανέκδοτο -&ά πρέπει να στάfu]κε

172

μια αχτίδα 'ftείας φώτισης για τόν

Van Helmont,

που άρχισε

αμέσως να βουτά τους τρελους σε νερό γλυκό fι 'ftαλάσσιο,

αδιακρίτως' «τό μόνο πού πρέπει να προσέξει κανεις εΙναι να βουτά τούς τρελους στο νερό άπότομα κι άπροειδοποίητα, και

να τους κρατάει 000 γίνεται περισσότερο. Δεν ύπάρχει κανένας κίνδυνος για την ζωή τους».

Λίγο ένδιαφέρει ιiν ή πληροφορία αυτη ~ταν αλη'ftιvή' ~α εΙναι βέβαιο, κι εδώ καταγράφεται σε μορφη ανεκδοτολογική: από τό τέλος τού 170υ αΙώνα ή 'ftεραπεία με μπάνια γίνεται, η ξαναγίνεται, μια άπό τις κυριότερες 'ftεραπευτικες αγωγες για

την τρέλα. 'Όταν ό DoubIet γράφει την Διδασκαλία του, λίγο πριν άπό την 'Επανάσταση, συνιστά την τακτικη χρήση μπάνι­ ων και στις τέσσερεις κύριες πα'ftολογικες μορφες πού διακρί­

νει (φρενίτιδα, μανία, μελαγχολία, ηλι'ftιότητα) προσ'ftέτοντας για τις δύο πρώτες ψυχρολουσίες. ΚαΙ πριν άπο την btoχη

αυτη, δεν πήγαινε πολυς καιρός πού ό

Cheyne

εΙχε κιόλας

συσrήσει «σ' ΟΟους 'fttλouv να δυναμώσουν την Ιδιοσυγκρασία

τους», να φαταστήσουν μπάνιο στό σπίτι τους και να το χρησιμοποιοϋν κά'ftε δεύτερη, τρίτη η τέταρτη μέρα' i'j, «ιiν δεν εχouν τα μέσα, να βουτάνε σ' δποια λίμνη fι ποτάμι κά'ftε φορα

πού τους δίνεται ή ευκαιρία».

τα πλεονεκτήματα τού νεροϋ εΙναι εκδηλα, σε μια Ιατρικη πρακτική πού κυριαρχείται από την fγνoια να έξισορροπήσει στερεα και ύγρά. Γιατι τό νερό, ιiν προσφέρει τη δυνατότητα της διάβρεξης, πράγμα στό όποίο ερχεται πρώτο απ' δλα τα ύγραντικά, btιπρόσ'ftετα παρουσιάζει, έφόσον μπορεί να δεχτεί

συμπληρωματικες Ιδιότητες κρύου η ζέστης, αρετες σύσφιγξης, δροσίσματος fι 'ftερμότητας και μπορεί να φέρει ακόμη τα απο­ τελέσματα δυναμώματος, τέτοια πού άποδίδουν σε σώματα κα{tWς τό σίδερο. Πράγματι, σ' αυτην έδώ την περίπτωση της

ρευστής ύπόστασης τοϋ νεροϋ, τό παιγνίδι τών Ιδιοτήτων γίνεται πολυ εύγλωττο. Τό νερό, 000 άνετα εΙσδύει σε κά'ftε Ύήμα τών ίστών, τόσο άνετα βαφτίζεται και το ίδιο στις κά'ftε

λογης ποιοτικες Οτιδράσεις που ύφίσταται. Παράδοξα, ή οΙ­ κουμενικότητα της χρήσης του στόν 180 αΙώνα δεν όφείλεται τόσο στη γενικη αναγνώριση τών αποτελεσμάτων του και τού τρόπου δράσης του, αλλα στην ευκολία με την όποία αποδίδουν στη δράση αυτη τΙς πιό αντιφατικες μορφες και Ιδιότητες. Τό νερό γίνεται ό κοινός τόπος δλων των 'ftεραπευτικων 'ftεμάτων πού μπορούν να έμφανιστοϋν, σχηματίζοντας fva αστέρευτο από'ftεμα μεταφορικού δυναμικοϋ. Μέσα σ' αύτό τό ρευστό στοιχείο διαδραματίζεται ή οΙκουμενική ανταλλαγη τών Ιδιο­ τητων. Τό νερό, έννοείται δροσίζει. Διαφορετικά, πώς {t(ι τό χρησι­ μοποιούσαν στην φρενίτιδα fι στη μανία, δπου τα πνεύματα

173

φτάνουν σε βρασμό, δπου τα στερεα τεντώνονται, δπου τα ύγρα '6"ερμαίνονται σε βα'6"μό πού να έξατμίζονται, άφήνοντας τΟν έ'Υκέφαλο αύτών τών αρρώστων «στεγνό και 'ftρυπτικό», δπως τόσο είίκολα μπορεί ν' άποδείξει ή Δνατομία; Είίλογα δ Boissieu καταχωρεί το κρύο νερο ανάμεσα στα

βασικα μέσα τών δροσιστικών 'ftεραπειών· σε μορφή μπάνιου. fρχεται πρώτο άπ' δλα τα «Δντιφλoγwτικά», καΙ αφαιρεί άπ' το

σώμα δλα τα φλογισμένα μόρια, που ύπάρχουν σε Δφ'ftονία· σαν πόσιμο πάλι, fχει παρατεταμένη διαλυτικη Ιδιότητα καΙ γι' αύτό κάνει τα ρευστα λιγότερο Ctv6ExnxO: μπρός στα στερεά, χαμηλώνοντας fτσι fμμεσα τη γενική 'ftερμοκρασία τού σώ­ ματος.

Άλλα μπορεί κανεις να ύποστηρίξει έξίσου καλα δτι τό κρύο νερό '6"ερμαίνει,

000

Δκριβώς τη 'fttoη

κι δτι τό ζεστο νερο δροσίζει. Αύτην

ύποστηρίζει δ

Darut.

τα κρύα

μπάνια

διώχνουν τό αΙμα πού βρίσκεται στην περιφέρεια τού σώματος, καΙ τό σπρώχνουν« ε μεγαλύτερη δύναμη προς την καρδιά».

Άλλα έπειδη έκεί τό αΙμα

α εΙναι ή Ιδρα της φυσικής 'ftερμότητας, να 'ftερμαίνεται καί, μάλwτα, Δκόμη

περισσότερο

άλλα μέρη, κάνει νέες προσπά'6"ειες για να

στ'

Ιμα

και' να ύπερνικήσει την Δντίσταση των τριχοειδών αγγείων. Σ'

αύτα όφείλεται ή μεγάλη fvταση της κυκλοφορίας, ή κατανομη τού αίματος, ή ρευστότητα τών ύγρών, ή καταστροφη τών άποφρακτικών στοιχείων, το μεγάλωμα των δυνάμεων της φυσικής 'ftερμότητας και' ή δρεξη στΙς δυνάμεις της χώνεψης, ή

~~1~~~:~;S~:~~6~~~~~~~:Τ~~ :~~υ~~~a '~ν~:~

προς την περιφέρεια, κα'ftως καΙ δλα τα ύγρά, τόν ίδρώτα καΙ

δλους τούς χυμούς, ώφέλιμους η βλαβερούς. 'Έτσι, μονάχο του αδειάζει τα ζωϊκα κέντρα· τώρα ή καρδια δουλεύει μόνο σε χαμηλο ρυ'6"μό, κι fτσι ό όργανισμος κρυώνει. Τό γεγονος αύτό τάχατες δεν έπιβεβαιώνουν «έκείνες οί συγκοπές, οί λιπo{tυμί­

ες ... , έκείΎη ή αδυναμία, ή νω'ftρότητα, τό λιποψύχισμα. ή έξου'ftένωση», που συνοδεύουν πάντα την πολύ συχνη χρήση των ζεστών μπάνιων;

'Όμως τό πράγμα δεν σταματάει έδώ· εΙναι τόσο πλούσια ή πολυδυναμία τού νερού, τόσο μεγάλη ή Ικανότητά του να προσαρμόζεται στις ίδιότητες πού τού άποδίδουν, ωστε να φτάνει στό σημείο να χάνει την άποτελεσματικότητά του σαν

υγρό, καΙ να δρα σαν φάρμακο άποξηραντικό. ΤΟ νερό μπορεί να έξαλείψει την ύγρασία. Έδώ ξαναβρίσκουμε την παλια Δρχή simjJia simjJibuSΙ, άλλα με διαφορετικό νόημα και' με τη μεσολά­ βηση ένός δλόκληρου όρατού μηχανwμού. Για μερικούς τό κρύο νερό άποξηραίνει ένώ, άντί'6"ετα, ή 'ftερμότητα διατηρεί

174

την ύγρότητα τού νερού. Ή ftερμότητα πράγματι διαστέλλει τους πόρους τού όργανισμού, χαλαρώνει τίς μεμβράνες του καί, σε μια δεύτερη φάση, τους έπιτρέπει να διαποτιστούν άπο την ύγρότητα. Γι' αύτο ακριβώς κινδυνεύουν να ftεωρηftοϋν βλαβε­ ρο. δλα τα ζεστα ποτά, που τόση κατάχρηση τους γίνονταν στΟν 170 αίώνα: χαλάρωση γενική, μούλιασμα, μαλftακότητα δλό­ κληρου τού όργανισμού, νά τί άπειλεί δσους καταναλώνουν ύπερβολικα πολλα ύγρά. Κι άφού, σ' άντίftεση με την άρρενω­

πή στεγνότητα καΙ στερεότητα, αύτα ε{ναι τα χαρακτηριστικα γνωρίσματα τού γυναικείου σώματος, ή κατάχρηση τών ζεστών ποτών κινδυνεύει να δδηγήσει δλόκληρο το άνftρώπινo γένος σ' εκttήλυνση: «Κατηγορούν, κι δχι άδικα, τους περισσότερους άντρες για εκφυλισμό, έπειδή

ufoftEfoijy

τη μαλftακότητα, το

κα6ισιο που συνηftίζουν οί γυναίκες' το μόνο που lλειπε εlναι ν' άποκτήσουν ttηλυπρέπεια καΙ στη σύσταση τού σώματος. Ή

ύπερβολική χρήση αφεψιμάτων

fta

μπορούσε να έπιταχύνει τη

μεταμόρφωση αύτή, να κάνει τα δυο φύλα απαράλλαχτα, τόσο ήftικα δσο καί σωματικά. 'Αλίμονο στο ανftρώπινo γένος, αν ή συνήftεια αύτη ξαπλωftεί στο λαό' δεν ftO: ύπάρχουν πια ούτε εργάτες, ουτε τεχνίτες, ουτε στρατιώτες γιατί γρήγορα ftα

χάσουν τη δύναμη καί την εύρωστία, που τους εlναι αναγκαία στο έπάγγελμά τους»9. Στο κρύο νερό, το κρύο στοιχείο εΙναι αύτο που καταφέρνει να έπιβληftεί, πάνω κι άπο τη δύναμη αχόμη της ύγρότητας' γιατί, σφίγγοντας τους ίστούς, τους κλείνει καΙ τους κάνει αδιαπέραστους σε κά'6ε πι'6ανή διάβρε­

ξη: «Μήπως δε βλέπουμε πόσο τ' αγγεία μας, πόσο οί ίστοΙ της σάρκας μας σφίγγουν, μόλις πλυ'60ύμε με κρύο νερό η δταν πιάσει παγωνιά;»IΟ. τα κρύα μπάνια lxouv λοιπόν την παράδο­

ξη ίδιότητα να δυναμώνουν τον όργανισμο καΙ να τΟν προφυ­ λάσσουν απο το μαλ-6ακο χαρακτήρα της ύγρότητας, «να δίνουν σφρίγος στο. μέλη», δπως lλεγε δ Hoffmann, καΙ «νά μεγαλώνουν τη συσταλτική δύναμη της καρδιάς καΙ τών αγ­ γείων».

Σ' άλλες ποιοτικες ενοράσεις σχετικες με το νερό, ή σχέση αύτη φανερώνεται άπ' την ανάποδη· εκεί ή ζέστη ύπονομεύει τΙς ύγραντικες δυνάμεις τού νερού, tνώ ή δροσια τΙς διατηρεί καΙ τΙς ανανεώνει αδιάκοπα. Ένάντια στΙς αρρώστιες τών νεύ­ ρων που όφείλονται σε μιά «σκλήρυνση τού νευρικού συστήμα­ τος» καΙ «σε ξηρότητα τών μεμβρανών», δ Pomme δεν συνιστά τα ζεστα μπάνια, που ύποftάλπουν συνωμοτικα τη ftερμότητα

που κυριαρχεί στο σώμα, αλλα το. χλιαρά η κρύα μπάνια, που μπορούν νά διαποτίσουν τους ίστους τού όργανισμού καΙ να

τούς ξαναδώσουν την ελαστικότητά τους. Αύτη δεν εΙναι καΙ ή μέ{toδoς πού εφαρμόζουν, τελείως αύ-6όρμητα, στην 'Αμερική; Καί τ' άποτελέσματά της, ακόμη κι δ μηχανισμός της, δεν

175

γίνονται δλοφάνερα και στό γυμνό μάτι του κα'θενός μέσα στην εξέλιξη της 'θεραπείας, αφου οΙ άρρωστοι, στό πιό όξiι σημείο της αρρώστιας, έπιπλέουν στό νερό του μπάνιου -σε τέτοιο βα'θμο ή έσωτερικη 'θερμότητα lχει λιγοστέψει τόν αέρα καΙ τα ύγρα του σώματός τους' δ,ν δμως μείνουν για πολΙΙ μες στο

νερό, «τρείς, τέσσερεις, μέχρι κι lξι ώρες την ήμέραι>, τότε ακολου'θεί ή χαλάρωση, το νερο ποτίζει προοδευτικα τις μεμ­ βράνες και τις ίνες, το σωμα lρχεται καΙ βαραίνει καί, φυσικά, βουλιάζει στον πυ{tμένα. Στο τέλος του 180υ αίώνα οΙ δυνάμεις τού νερού έξαντλoiίν­ ται, μέσα στόν κολοφώνα του ποιοτικου πλούτου τους: κρύο, μπορεί να 'θερμαίνει' ζεστό, μπορεί να δροσίζει' κι αντι να ύγραίνει, μπορεί μέχρι και να πετρώνει με την ψυχρότητά του, η να συντηρεί ακόμη και φωτια με τη 'θερμ,ότητά του. "Ολες οί τιμες ποΙΙ μπορεί να πάρει ή ευεργετικότητα η ή βλαβερότητα, συναντιώνται αδιάκριτα με κοινό παρανομαστή τους τό νερό.

ΕΙναι προικισμένο με κά'6ε λοΥης Ικανότητες, για κά'θε συμπαι­ γνία. Σχηματίζει, μέσα στην ίατρικη σκέψη, lva 'θέμα 'θεραπευ­ τικό, εύέλικτο και προσαρμοσμένο στα κέφια του κα'θενός, ποΙΙ τ' αποτέλεσμά του μπορεί να έγγραφεί στις πιό έτερόκλι τες φυσιολογίες και πα'θολογίες. 'Έχει τόσες άξίες, τόσους διαφο­ ρετικοΙΙς τρόπους δράσης, ποΙΙ δλα μπορεί να τα δυναμώσει, η να τ' αποδυναμώσει. Αύτη ή ίδια ή πολυδυναμία του κατάληξε αναμφίβολα στό τέλος να το έξουδετερώσει, συνάμα κι δλες τις

σχετικες συζητήσεις ποΙΙ γεννή-6ηκαν γύρω απ' αυτό. Στην έποχη τού Pinel χρησιμοποιούν ακόμη τό νερό, όλλα fνα νερο

ποΙΙ

fXEL γίνει πεντακά'θαρο,

απαλλαγμένο απ' δλα τα ποιοτικα

φορτία του, καΙ ποΙΙ δ τρόπος δράσης του δεν μπορεί νά 'ναι τώρα πια πιαρα μηχανικός.

Ή ψυχρολουσία, ποΙΙ μέχρι τη στιγμη αυτη ηταν λιγότερο σε χρήση απ' δ,τι τα μπάνια καΙ οι καταπόσεις, 'θα γίνει τώρα ή προνομιούχα τεχνική. Παράδοξα, τό νερο ξαναβρίσκει τώρα τΙς φυσιολογικες παραλλαγές του της παλιότερης έποχης, δη-

t~~~v :t\~~Τ~~~~~ν~ Κ:::j~~~ξ~Υβ~:Ο~ρ~:Ι~ συμπαρασύρει με βία, σ'

fva

χείμαρρο άκράτητο, δλες τις μια­

ρες ουσίες που σχηματίζουν την τρέλα'

με την ιδιαίτερη

'θεραπευτική του δύναμη, πρέπει να περιορίζει το δ,τομο στην πιο άπλή του fκφραση, στην 000 γίνεται πιό lσχνι'ι μορφη ϋπαρξης καί, συνάμα, στην πιο κα1Jαρη κι fτσι, ~τoιμo πιά, να

το προσφέρουν για μια δεύτερη γέννησή του' κα'θως έξηγεί δ

Pinel,

στόχος εΙναι «να καταστραφουν μέχρι τη ρίζα τους οί

έξωφρενικες Ιδέες των παραφρόνων, πράγμα ποΙΙ δεν μπορεί να συμβεί παρα μόνο έφόσον 'θα κατάφερναν να έξαλείψουν τις ίδέες αυτές, φέρνοντάς τες σε μια κατάσταση παρόμοια με

176

ttάνατο». Κι άπο δώ ξεκινουν έκείνες οί περίφημες τεχνικές, που χρησιμοποιή&ηκαν σε ασυλα καfl'ως το Charenton, στο τέλος του 180υ αίώνα: ή ψυχρολουσία στην κυριολεξία -«6

παράφρονας δεμένος σε μια καρέκλα, κάτω άπο κατειr&είαν

1'jtav

τοπσ{tετημένος

ντεπόζιτο γεμάτο κρύο νερό, που χυνόταν έπάνω στο κεφάλι του μέσ' aπo fva φαρδυ

fva

σωλήνα»· καί τα αΙφνιδιαστικα μπάνια-

«6 ασfl'ενης κατέβαι­

νε στο Ισόγειο καί ~φτανε σε μιαν α!-&ουσα τετράγωνη, -&ολωτή,

Όπου εΙχαν χτίσει μια στέρνα· τον γύριζαν με την πλάτη στiι στέρνα κι ~τσι, με μια σπρωξιά, τον ~ριχναν στο νερό»". Καί τούτη ή πράξη βίας 1'jtav μια ύπόσχεση άναγέννησης, που προσφέρεται με το βάφτισμα.

40

Τό ρύ{Jμισμα της κίνησης.

nAv αλη-&εύει δτι ή τρέλα εΙναι

μια άκανόνιστη αναταραχη τών πνευμάτων, μια κίνηση άκατά­ στατη τών ινών καί τών ιδεών, δεν παύει γι' αυτο νά 'ναι κι fva πνίξιμο του κορμιου και της ψυχης, fva βάλτωμα τών υγρών, μια ακινησία τών Ινών μέσα στην δυσκαμψία τους, μια έμμονη τών ίδεών καί της προσοχης σ'

fva

καί μοναδικο -&έμα πού, σιγα

σιγά, άντικα{tιστα δλα τ' άλλα. 'Αφου λοιπον τέτοια εΙναι ή περίπτωση, έκείνο πού πρέπει να κάνουμε -&ά 'ναι να δώσουμε στο πνευμα, καί στα πνεύματα, στο σώμα καί στiιν ψυχή, την κινητικότητα που τους δίνει τη ζωή. 'Ωστόσο, αυτην την κινητικότητα -&0. πρέπει να την ελέγξουμε, να την μετρήσουμε, ν' aπoφύγoυμε το να γίνει ή κούφια κίνηση τών ίνών, δταν παύουν να ύπακούουν στα έξωτερικα έρε-&ίσματα. Νά ποιά

ε{ναι ή Ιδέα πού γεννα αυτο το -&εραπευτικό -&έμα: ή aποκατά­ σταση μιας κίνησης, προσαρμοσμένης στη σοφη κινητικότητα του έξωτερικου κόσμου. 'Αφου ή τρέλα μπορεί νά 'ναι έξίσου

000 καί άναταραχη -&0. πρέπει να έπιδιώξει ή -&εραπεία εΙναι

κούφια ακινησία, aπαρασάλευτη έμμονή,

και χάος, έκείνο πού

να προκαλέσει στον άρρωστο μια κίνηση που νά 'ναι κανονικη καί μαζί ρεαλιστική, με την εννοια δτι πρέπει να υπακούει στούς κανόνες τών κινήσεων του κόσμου. Αυτην την έποχη αρέσει πολυ να υπεvδ-υμίζoυν την άκλόνητη πίστη τών 'Αρχαίων στα σωτήρια aπoτελέσματα τών διάφορων

μορφών πεζοπορίας καΙ αγώνων δρόμου· ή άπλη πεζοπορία κάνει το σώμα δυνατό, άλλα κι ευλύγιστο· ό αγώνας δρόμου σ' ευfl'εία καί με ταχύτητα όλοένα αυξανόμενη διοχετεύει καλύτε­

ρα τα ύγρα καΙ τούς χυμούς, περνώντας μέσ' aπo 6λόκληρο το σώμα ένώ, ταυτόχρονα, μειώνει το βάρος τών όργάνων· το τρέξιμο που γίνεται με το σώμα ντυμένο, -&ερμαίνει κι άπαλύνει τους ίστούς, μαλακώνει τΙς πολύ δύσκαμπτες !νες. Ό Sydenham

συνιστα κυρίως τους περιπάτους με άλογο, στΙς περιπτώσεις μελαγχολίας καί ύποχονδρίας: «το καλύτερο τονωτικο και δυ­ ναμωτικο του αίματος καί τών πνευμάτων aπ' ΟΟα ΙΧω γνωρί-

177

σει μέχρι σήμερα, εΙναι ή σχεδόν καih]μεριVΗ ίππασία καΙ οί περίπατοι με το μέσο αύτο στον καi}αρο άέρα, για πολλην ώρα. Ή άσκηση αύτή, με τΙς διπλασιασμένες κιvησεις πού προκαλεί στούς πνεύμονες καί, κυρίως, στις άρτηρίες της κάτω κοιλίας,

άπαλλάσσει το αΙμα άπο τά περιπα ύγρα πού έδρεύουν έκεί, δίνει νέα δύναμη στις ίνες, άποκαi}ιστα τις λειτουργίες τών

όργάνων, ζωντανεύει την φυσικη i}ερμότητα, άδειάζει, με τον ίδρώτα η άλλιώς, τα έκφυλισμένα ύγρά η τά ξαναφέρνει στην πρώτη τους κατάσταση καί, τέλος, με τη συνεχή κίνηση πού

προκαλεί στο αΙμα, το ξανανιώνει κυριολεκτικα και του δίνει ~να έκπληκτικΟ σφρίγος». ΤΟ κλειδώνισμα της i}άλασσας, την

πιο κανονικη άπ' δλες τις κινήσεις του κόσμόυ, την πιο φυσική,

την πιο ταιριαστη στην φυσικη τάξη πραγμάτων -εΙναι ή ίδια κίνηση πού παλιότερα δ

De Lancre

~κρινε τόσο επικίνδυνη γιά

την άv6ρώπινη καρδιά, άφου την ~βαζε σε τόσο ριψοκίνδυνους πειρασμούς, δνειρα άπίi}ανα καΙ πάντα άνεκπλήρωτα γιατι ή

ίδια ~ταν άπαράλλαχτη με την εΙκόνα του άπέραντου κακου -αύτην την κίνηση ό 180ς αιώνας -Βά την i}εωρήσει σαν τον πιό προικισμένο ρυ-Βμιστη της όργανικης κινητικότητας. Μέσα της, μιλά ό ίδιος δ ρυi}μος της φύσης. Ό Gilchrist γράφει μιάν όλόκληρη πραγματεία «On the use ο( sea voyages in Medicine» (για τη χρησιμότητα τών i}αλάσσιων ταξιδιών στι)ν 'Ιατρική)· ό

Whytt βρίσκει δτι το φάρμακο δέν εΙναι τόσο ευκολοπρόσιτο

για άσi}ενείς που πάσχουν άπο μελαγχολία· εΙναι «δύσκολο να όρίσεις σε παρόμοιους άσi}ενείς Ινα μακρυ t}αλάσσιo ταξίδι· πρέπει δμως ν' άναφέρουμε την περίπτωση ένος νεαρου ύπο­ χονδριακου, πού οί άρρωστημένες άνα-Dvμιάσεις του μονομιάς έξαφανίστηκαν, δταν άναγκάστηκε να ταξιδέψει με καράβι έπι

τέσσερεις 11 πέντε βδομάδες». ΤΟ ταξίδι παρουσιάζει επιπρόσi}ετα και τουτο το ένδιαφέρον, δτι επιδρά αμεσα πάνω στη ροη τών Ιδεών

fj,

τουλάχιστον, μέσ'

άπό Ινα δρόμο πιο άμεσο, άφου δέν περνά παρα μονάχα μέσ' άπο τις αΙσi}ήσεις. Ή ποικιλία του τοπίου διαλύει τΙς ~μμoνες Ιδέες του μελαγχολικου: παλιο γιατρικό, πού το χρησιμοποιου­ σαν άπο την άρχαιότητα, άλλα που ό 180ς αΙώνας συνιστά με

μιαν Ιδιαίτερη επιμoVΗ και που τα είδη του ποικίλουν, ξεκινών­ τας άπ' την πραγματικη μετατόπιση και φτάνοντας μέχρι τα φανταστικα ταξίδια, στη λογοτεχνία και το i}έατρο. Ό γιατρος Le Camus δίνει την έξης συνταγή γιά την «άποσυμφόρηση του

έγκεφάλου», σ' δλες τις περιπτώσεις άσθενειών τών άτμών l2 : «Περίπατοι, ταξίδια, ίππασία, γυμναστικη σε ύπαίi}ριο χώρο,

χορός, i}εάματα, διασκεδαστικά άναγνώσματα, άσχολίες που μπορουν ν' άπομακρύνουν άπο την lμμονη Ιδέα». Ή έξοχή, με την άπαλότητα και την ποικιλία τών τοπίων της, άποσπά τούς μελαγχολικους άπο τη μοναδική τους φοια, «άπομακρύνον-

178

τάς τους άπό τα μέρη εκείνα πού i.tιI μπορούσαν να τούς iTuμίσουν τΟν καϋμό τους». 'Αντίστροφα, την ταραχή της μανίας μπορονν νά την δωρttώ­ σουν τ' dyai.tιI άποτελέσματα μιας κανονικης κίνησης. Έδώ πιΟ.

δεν i.tέτουμε σέ κίνηση, άλλα ρυi.tμίζουμε την\ταραχή, προς στιγμην τη σταματαμε, και σταi.tεροποιούμε την προσοχή. ΤΟ ταξίδι δέ γίνεται άποτελεσματικό μόνο χάρη στις άδιάκοπες μεταλλαγές, άλλα χάρη στο δτι προσφέρει καινούργια άντικεί­ μενα και στ' δτι γεννα την περιέργεια. Έπιτt,lέπει στο πνεύμα να ξεφεύγει άπό xai.tE κανόνα, και να ξεφεύγει κι άπ' τΟν ίδιο του τον έαυτό, μέσα στη δόνηση της έσωτερικης κίνησης. «~Aν μπορεί κανεις να βρεί άντικείμενα η πρόσωπα πού, δταν τα δείχνεις στο\ις μανιακούς, το\ις άποσπούν την προσοχι) καί, συνεπώς, το\ις άπομακρύνουν άπο τΙς τρελές Ιδέες τους, i.tιI πρέπει να τούς τα δείχνει συχνά, καΙ άκριβώς για το λόγο αυτο ~να ταξίδι μπορεί να παρουσιάσει πλεονεκτήματα, γιατΙ διακό­ πτει τη σειρα τών παλιών Ιδεών καΙ προσφέρει άντικείμενα που άποσπονν την προσοχή» 13. Πίσω άπο την i.tεραπευτικη μέ μέσο την κίνηση, πο\ι χρησιμο­ ποιείται είτε χάρη στις μετατροπές πο\ι προκαλεί στη μελαγχο­ λία είτε χάρη στην κανονικότητα πού έπιβάλλει aτή μανία,

κρύβεται ή Ιδέα μιας κηδεμόνευσης τού άλλοτριωμένου πνεύ­ ματος άπ' τόν κόσμο· πρόκειται για μια «καiTuπόταξη» και

συνάμα για

rvav

προσηλυτισμό: ή κίνηση έπιβάλλει το ρυi.tμό

της άλλά, παράλληλα, μέ την ποικιλία η τον νεωτεριστικο χαρακτήρα της, προκαλεί συνεχώς το πνεύμα νά βγεί άπό τον έαυτό του καΙ να έπιστρέψει στόν κόσμο. "Αν άληi.tεύει δτι στΙς τεχνικες τού βαφτίσματος κρύβονταν πάντα κάποιες μνήμες

ηi.tικές, σχεδόν i.tρησκευτικές, έξαγνισμού καΙ ξανανιωμού, τώρα σ' αυτές τις i.tεραπεΙες της κίνησης μπορεί κανεΙς να διακρίνει rva άκόμη ήi.tικΟ i.tέμα συμμετρικό, άλλα άντίστροφο άπ' το πρώτο: έπιστροφη στόν κόσμο, παραδοχη της σοφίας

του, καινούργια ενταξη τού άV"&ρώπου στη γενικη τάξη πρα­ γμάτων κι ετσι λησμονια της τρέλας, πο\ι άποτελεί τη φάση της καi.tαρης ύποκειμενικότητας. Βλέπουμε με ποιό τρόπο ξανα­ βρίσκονται, μέχρι και στα εμπειρικά μέσα i.tεραπείας, οΙ με­ γάλες όργανωτικές δομές της εμπειρίας της τρέλας στην κλασι­ κη Εποχή. Ή τρέλα, πλάνη καΙ παράπτωμα, σημαίνει άνηi.tικό-

~1α~~ι~g:ι~,μ~~~~ιβ~;~Ιι'~Ζ;g~~~J~;Ι:Ί~~~ό~~ κακό. 'Αποτελεί

rva

διπλο μηδεν άφού γίνεται ή δρατη μορφη

τού μη-εΙναι, δηλαδη αυτο πο\ι εΙναι ή άρρώστια καί, συνάμα, μες στο κενό καΙ στην πολύχρωμη έπιφάνεια τού παραληρήμα­

τος, ύποδηλώνει το μη-εΙναι της πλάνης. ΕΙναι άπόλυτα καΟα­ ρη σαν τίποτε της πλάνης η, εστω, σαν το φευγαλέο σημάδι μιας

179

ύποκειμενικότητας οτερημένης άπό κά'θε παρουσία άλή'θειας'

αλλά, iξίσου όλοκληρωτικά, εΙναι ιiκάθαρτη, άφού αύτό τό τίποτε που iκπροσωπεί εΙναι τό μη-εΙναι τού κακού, δηλαδη της άρρώστιας. Ή τεχνικη της ttεραπείας, άκόμη καΙ σ' αυτά το.

φυσικα σύμβολα, που εΙναι καί τα πιο φορτισμένα με Μαση φανταστικη

-το

δυνάμωμα

καί

ή

κι­

νητοποίηση άφενός, ό έξαγνισμος καί το βάφτισμα άφετέρου-­ εΙναι κι αυτη μυστικα ύποταγμένη στο. δύο αύτα ttεμελιώδη ttέματα' ό στόχος εΙναι διπλός: πρέπει τό άτομο νά γυρίσει στην αρχική του άγνότητα, αλλα καΙ να το άποσπάσουμε άπό την καttαρή του ύποκειμενικότητα, για να το εΙσαγάγουμε στον

κόσμο' αύτό τό μη-εΙναι (την άρρώστια), που άποξενώνει το

άτομο άπ' τΟν κόσμο, πρέπει να το έκμηδενίσουμε' πρέπει νά ξαναδώσουμε στο άτομο την πληρότητα τού iξωτερικού κό­

σμου, τη στέρεη άλή'θεια του εΙναι. Οί τεχνικές tto. διατηρηttουν περισσότερο άπ' δ,τι το νόημά τόυς. 'Όταν ή τρέλα, lχoντας βγεί fξω άπ' την iμπειρία του παραλογισμου, tta 'χει πιο. άποκτήσει lνα status καttαρα ψυχολογικό καί fι-&ικό, δταν οί σχέσεις της πλάνης καΙ του λάttDυς, που μ' αύτές δ κλασικισμος προσδιόριζε την τρέλα, -&ά 'χουν συγκεραστεί σέ μιά καί μοναδικη Μοια, την ΈVOχή, οΙ τεχνικές αυτές καί τότε 'θα παραμείνουν, άλλα μΕ μιά σημασία πολυ πιο περιορισμένη' αύτο που 'θα επιδιώκουν πια δεν tta 'ναι παρα κάποιο μηχανικο αποτέλεσμα, η μιά ή'6ικη τιμωρία. Κι ftOL οί μωοδοι της ρύ'6μισης της κίνησης -&0. έκφυλιστουν στην περίφημη «περιστροφικη μηχανή»' ό Mason Cox, στίς άρχές τού 190υ αΙώνα, 'θα δείξει τον μηχανισμό της καί 'Οα αποδείξει την αποτελεσματικότητά τηςl4: ~νας κά'θετος πάσσα­

λος εΙναι μπηγμένος ταυτόχρονα στό πάτωμα καί στό ταβάνι' δένουν τΟν άρρωστο πάνω σέ μια καρέκλα η σ' lνα κρεβάτι, που κρέμεται απο ~ναν δριζόντιο κινητο βραχίονα, προσαρμοσμένο στον πάσσαλο' χάρη σέ μιά «τροχαλία iλάχιστα πολύπλοκη», δίνουν «crτi1 μηχανη τόν βα'6μο ταχύτητας που επι'6υμουν». Ό

Cox

άναφέρει μιο.ν άπο τίς προσωπικές του παρατηρήσεις:

πρόκειται γιο. ~ναν αvι'}ρωπo που ή μελαγχολία τον εΙχε κατο. κάποιο τρόπο aπoβλακώσει· «τό χρώμα του ήταν μαύρο καί μολυβένιο»,

τα μάτια του κίτρινα, το

βλέμμα του πάντα

στραμμένο στο χώμα, το. μέλη του μοιάζαν άκίνητα, ή γλώσσα του ξεραμένη καί δλο χαρακιές, δ σφυγμός του άργός». ΤΟν τοπο'6ετουν στην περιστροφική μηχανη καί της δίνουν μια

κίνηση επιταχυνόμενη. Τό άποτέλεσμα ξεπερνά τίς προσδοκίες: τΟν κίνησαν ύπερβολικά' στη '6έση της μελαγχολίας έμφανίζε­ ται τώρα ή μανιακη ταραχή. Άλλά αύτη ή πρώτη έντύπωση περνδ., ό άρρωστος ξανα..πέφτει στην πρώτη του κατάσταση. Τότε τροποποιουν τό ρυ'Ομό: τώρα ή μηχανη 'Οα γυρίζει πάλι

180

γρήγορα, άλλα "ltct σταματά σε κανονικα διαστήματα, και με τρόπο πoλiι άπότομο. -Ετσι διώχτηκε ή μελαγχολία, πρΙν βρεί τό χρόνο να γυρίσει σε μανία. Αύτη ή «φυγόκεντρος δύναμη»

πoiι '6α έφαρμοστεί στη μελαγχολία, δίνει

fva

χαρακτηριστικό

παράδειγμα της νέας χρήσης παλιων '6εραπευτικών '6εμάτων.

Στόχος πια της κίνησης δεν εΙναι να ξαναχορηγήσει στόν άρρωστο την άλή'6εια τού έξωτερικού κόσμου, άλλα μονάχα να παράγει μια σειρα άπό έσωτερικα άπoτελtσματα, κα'6αρα μηχανικα και ψυχολογικά. Τώρα ή '6εραπεία δεν έξαρταται πια

από την παρουσία της αλη'6ινής μoρφi'ις των πραγμάτων, αλλα άπό μια μηχανική νόρμα. Σ' αύτην την έπανερμηνεία της

παλιάς με'6όδου, κέντρο άναφοράς τού όργανισμού δεν εΙναι παρα ό έαυτός του καΙ. ή δικιά του φύση ένώ, στην αρχική

μορφή, έκείνο πού

rnernE ν' άποκαταστα'6εί ηταν ή σχέση του

με τόν κόσμο, ή ούσιαστική του σύνδεση με τό ε{ναι και την

αλή'6εια: αν προσ'6έσουμε δτι, πολυ σύντομα, ή περιστροφική μηχανή χρησιμοποιή{}ηκε και με την ιδιότητα της άπειλης καΙ.

της ποινής, βλέπουμε πόσο ίσχνες

fxouv

γίνει τώρα οΙ πλούσιες

έκείνες σημασίες, που όδήγησαν στΙς '6εραπευτικες με'6όδους όλόκληρης της κλασικης έπσχής. Τώρα περιορίζονται στό να ρυ'6μίζουν και να τιμωρούν, με τα [δια μέσα που liλ).oτε χρησιμοποιούσαν για να ξορκίσουν τό κακό, για να λύσουν την πλάνη, κάνοντας να λάμψει πάλι μες στην τρέλα ή όλή'6εια τού κόσμου.

Ό

Bienville,

τό

1771,

fyραφε σχετικα με τη Νυμφομανίαδτι,

σε πολλες περιπτώσεις, μπορεί κανείς να την '6εραπεύσει «φτάνει μονάχα να περι'6άλψει τη φαντασία. 'Αλλα δεν ύπάρ­ χει κανένα, η σχεδδν κανένα, φυσικό φάρμακο πoiι να μπορεί μονάχο του να φέρει ριζικα άποτελέσματα». Καί, λίγο αργότε­ ρα, γράφει ό

Beauchesne:

(jΜάταια

'60.

προσπα'6εί να καταπο­

λεμήσει την τρέλα δποιος περιορίζεται μονάχα σε μέσα σωματι­

κά... τα ύλικα φάρμακα ε{ναι άδύνατο να

lxouv πλήρη

έπιτuχία, αν δε συνδυαστούν με τη βοή'6εια που τό όρ'6ό και ύγιες πνεύμα όφείλει να παράσχει σ' ~α πνεύμα άδύναμο κι άρρωστημένο». Α ύτα τα κείμενα δεν άποκαλύπτουν την άνάγκη μιας ψυχολο­ γικης '6εραπείας· μάλλον σημαδεύουν τό τέλος της έποχης

δπου, για την ιατρικη σκέψη, δεν εΙχε γίνει άκόμη φανερη ή διαφορα άνάμεσα στΤι σωματικη και την ή'6ικη '6εραπεία. Ή ένότητα τών συμβόλων άρχίζει τώρα να ραγίζει, οΙ τεχνικες άπογυμνώνονται άπό τη σφαιρικη σημασία τους. Ή άποτελε­ σματικότητα που τους άποδίδουν δρα μονάχα τοπικα--ό.φορα είτε στό σώμα, είτε στην ψυχή. Ή '6εραπεία όλλάζει πάλι

181

νόημα: κυρίαρχο στοιχείο της δεν εΙναι πια ή ένότητα τών σημασιών της όρρώστιας, μt άξονα τις κύριες ιδιότητές της' αντί'6ετα, κά'6ε τμημα της δεραπείας δα πρέπει ν' απευ%νεται χωριστα στα διαφορετικα στοιχεία ποu σιινt}έτoυν την

αρρώστια'

lτσι, ή '6εραπεία δ' αποτελείται από μια σειρα

επεμβάσεων, μt δράση μερική. Ή ψυχολογικη καΙ σωματικη επέμβαση -6α συνυπάρχουν, διατηρώντας τη -6έση τους ή μια πλάι στην άλλη, -6' αποτελούν n.a άρ-6ροισμα, όλλα δίχως καΙ να συγχωνεύονται. Στην πραγματικότητα δμως, δ,τι διαγράφεται στα μάτια μας σαν μια δεραπεία ψυχολογική, για τους γιατρους της κλασικης

εποχης, που την Ιφαρμόζαν, δεν εΙχε διόλου αύτη τη σημασία.

Κιόλας από την Άναγέννηση ή μουσικη εΙχε ξαναβρεί τις δεραπευτικtς ιδιότητες ποu της αποδίδαν στην αρχαιότητα. Τ

αποτελέσματά της, κυρίως στην περίπτωση της τρέλας, ησαν tντtJπωσιακά. Ό

Schenck

'6εράπευσε

n.av

άνi}ρωπo «πεσμένο

στην πω βαδια μελαγχολία», βάζοντάς τον ν' ακούει «κοντσέρ­ τα με μουσικα δργανα, πο\ι τού όρέσαν Ιδιαίτερα»' ό Albrecht δεράπευσε κι αύτός ~ναν άνi}ρωπo μt σαλεμένα λογικά, Δφού

εΙχε μάταια δοκιμάσει δλα τ' άλλα φάρμακα, βάζοντας, σε μια απ' τις κρίσεις του, να τραγουδούν «n.a τραγουδάκι ποu ξUπνησε τόν άρρωστο, τού lδωσε χαρά, τού lφερε τό γέλιο κι

lδιωξε μια για πάντα τόν παροξυσμό». Άναφέρουν ακόμη και περιπτώσεις φρενίτιδας, πο\ι γιατρεύτηκαν με μουσική. Άλλα

οί παρατηρήσεις αύτtς ποτt δεν όδηγούν σt μια ψυχολογικη έρμηνεία. "'Αν ή μουσικη '6εραπεύει, τούτο συμβαίνει επειδη επιδρά σ' όλόκληρο τό άτομο, διαπερνώντας και τό σώμα του, σχεδόν έξίσου δ.μεσα 000 και την ψυχή του: αίφνης ό Diemer-

broek

γνώρισε Δνi}ρώπoυς, που ή μουσικη τους γιάτρεψε από

πανούκλα! Βέβαια, δεν παραδέχονται πιά. δπως παλιότερα ό δτι ή μουσικη μετάδινε στό σώμα, μέσ' απ' την ύλικη ύπόσταση των ~χων της, τΙς Ιδιότητες ποu κρύβονται στην ύπόσταση τών όργάνων' όσφαλώς κανένας δεν πιστεύει πιά,

Porta,

καδως έκείνος, δτι οΙ λυμφατικοι '6εραπεύονται από

«n.a

ζωηρό ρυ{tμό, παιγμένο σ' n.a φλάουτο από {MJρoo», ούτε δτι οΙ μελαγχολικοΙ ανακουφίζονται «από n.av ηχο άπαλό, παιγμένο σ' ~να φλάουτο από έλλέβορο», ούτε δτι δά 'πρεπε να χρησιμο­ ποιήσουν «n.a φλάουτο καμωμένο από ρόκα ~ σατύριο, για να γιατρέψουν τους Δνίκανους ~ αναφροδίσιους άντρες»I~. 'Αλλα roτω κι αν ή μουσικη δεν μεταβιβάζει πια τΙς αρετες πού κρύβουν οΙ ύποστάσεις, καΙ πάλι ώστόσο επιδρά αποτελεσματι­ κα στό σωμα χάρη στις ιδιότητες πού, Δναγκαστικά, τού

προσδίνει. Μάλιστα εΙναι ή πω δυναμικη απ' δλες τις ποιοτικtς

μηχανικtς Δφού, αρχικά, δεν εΙναι παρα κίνηση που φτάνοντας στ' Δφτί, μεταβάλλ.εται εύ6iις σt ποιοτικό αποτέλεσμα. Ή

182

δεραπευτικη αξία της μουσικης όφείλεται στό γεγονός δτι ή

μεταβολη αύτη γίνεται μέσα στό σωμα: ή ποιότητα συνittτεται καΙ πόλι μέσα του καΙ παίρνει τη μορφη κίνησης, ή τέρψη της αίσf}ησης γυρίζει στό maximum της ούσίας της, δηλαδη σ' αύτες

ακριβώς τΙς ρυ{}μικες δονήσεις καΙ την έναρμόνιση των εντάσε­ ων. Ό liv6ρωπος, σαν ένότητα σώματος και ψυχης, διασχίζει με μιαν αντίστροφη φορα τόν κύκλο της άρμονίας, ξαναγυρί­ ζοντας άπό την μουσικη άρμονία, στi'ιν έναρμόνιση των κινήσε­ ων. Βέβαια fτσι ή ίδια ή μουσικη άπαρδρώνεται, άλλα ξανα­ κερδιζεται ή ύγεία. Ύπάρχει δμως κι lίλλoς [νας δρόμος, άκόμη πιό άμεσος κι άποτελεσματικός' σ' αύτόν ό liv6ρωπος δεν παί­ ζει πια τόν άρνητικό ρόλο τού άντι-όργάνου, άλλα άντιδρα σαν νά'ταν δ ίδιος [να δργανο'

«"Αν

δεωρήσουμε τό άv6ρώπινο

σώμα σαν [να άπλό σύνολο άπό ίνες, περισσότερο η λιγότερο τεντωμένες, κι αν τους άφαιρέσουμε την εύαισf}ησία, τη ζωή καΙ την κίνηση, ευκολα δα συλλάβουμε δτι ή μουσικη μπορεί να τούς προκαλέσει άποτελέσματα παρόμοια με κείνα που προκα­ λεί στΙς χορδες των όργάνων»16: itά 'χουμε [να φαινόμενο άντήχησης, που δεν δα χρειάζεται καν ν' άκολου'6ήσει τόν πολύπλοκο και μακρυ δρόμο της αίσf}ησης της ακοής. Τό νευρικό σύστημα δονείται με τη μουσική, που γεμίζει τόν άέρα'

οΙ ίνες εΙναι σαν «κουφες χορεύτριες», που ή κίνησή τους ρυ{}μίζεται άπό μια μουσικη πού οΙ ίδιες δεν άκoUΝ. Κι αύτη τη

φορά, ή σύv6εση της μουσικης γίνεται μέσα στό σώμα, άπό τΙς νευρικες ίνες μέχρι την ψυχή. 'Έτσι ή άρμονικη δομη της συνήχησης όδηγεί στi}ν άρμονικη λειτουργία των πα{}ών. Ή χρήση τού πά&υς σαν μέσου itεραπείας της τρέλας επίσης δεν itCl πρέπει να νοη&ί σαν μια μορφη ψυχολογικης δεραπεί­ ας. Χρησιμοποιώντας τό πάitος ένάντια στις παράνοιες, δεν κάνουμε 6λλο άπ' τό ν' άπευihrνόμαστε στην ένότητα σώματος και. ψυχης, στi}ν πιό αύστηρή της έννοια, να χρησιμοποιούμε [να και τό αύτό γεγονός σ' [να διπλό σύστημα άποτελεσμάτων,

που οΙ σημασίες τους επικοινωνούν άμεσα. Θεραπεύοντας την

τρέλα με τό πά&ς, σημαίνει δτι πρέπει να είσχωρήσουμε στόν άμοιβαίο συμβολισμό ανάμεσα στό σώμα και στi'ιν ψυχή. Στόν 180 αίώνα, τό πά&ς εκείνο που συνιστούν ίδιαίτερα για τη

itεραπεία της τρέλας εΙναι δ φόβος. Τόν δεωρoUΝ σα φυσικό συμπλήρωμα στούς ύπόλοιπους καταναγκασμούς, που επιβάλ­ λουν σε μανιακους καΙ φρενοβλαβείς. Φτάνουν στό βαδμό να

όνειρεύονται

fva

εΙδος είδικης εκγύμνασης, που δά 'κανε την

κά& κρίση τρέλας τού μανιακού να συνοδεύεται και να άντισταδμίζεται εύ{h)ς άπό μιαν αντίδραση φόβου: «Μόνο με τη δύναμη μπoρoUΝ να τιδασευτούν τα ξέφρενα ξεσπάσματα τού μανιακού' φτάνει ν' άντιτάξεις τό φόβο στην όργή, κι ή

όργή

itCl

δαμαστεί. "Αν ό τρόμος της πoιVΗς και τού δημόσιου

183

εξευτελισμού συνδυαστεί: στό πνεύμα τού άρρώστου με τό ξέσπασμα της κρίσης του, τό rva ποτε πια δεν -&0. ι!:κδηλωfu:ί

χωρις τό liλλo, δπως άκριβως τό δηλητήριο εΙναι άχώριστο άπ' τό άντίδοτό του»17. Άλλα 6 φόβος δεν εΙναι άποτελεσματικός μονάχα στiιν περιοχη των συμπτωμάτων της άρρώστιας: κατα­ φέρνει να πλήξει και να εξαφανίσει και την ίδια την άρρώστια· πράγματι Ιχει την ιδιότητα ν' άκινητεί τη. λειτουργΙα τού

νευρικού συστήματος, να πετρώνει κατα κάποιο τρόπο τις πoλiι ευκΙνητες ίνες, να βάζει φρένο σ' δλες τις ξέφρενες κινήσεις

τους·

«6

φόβος εΙναι fνα πά"60ς

έγκεφάλου και

nov

nov

μειώνει τόν ι!:ρε-&ισμό τού

μπορεί συνεπώς να τόν ηρεμεί: καί, κυρίως,

να καταστέλει την όργίλη ερε-&ιστικότητα τών μανιακών». Τό 6.ντι-&ετικό αυτό ζευγάρι τού φόβου καΙ της όργης δεν

εΙναι άποτελεσματικό μονάχα στις μανιακες κρίσεις: μπορεί να χρησιμοποιηfu:ί και 6.ντΙστροφα, ένάντια στις παράλογες φοβί­ ες των μελαγχολικών, των ύποχονδριακών κι δλων δαων fχoυν μιαν ιδιοσυγκρασία λυμφατική. Ό Tissot επαναλαμβάνει την

παραδοσιακη ίδέα δτι ή όργή εΙναι Ινα ξεχείλισμα χολής, και γι' αυτό πιστεύει δτι μπορεί να φανεί: χρήσιμη στό να διαλύσει

τα φλέγματα

nov συσσωρεύονται στό στομάχι καΙ στό αΙμα. Ή

όργή, ύποβάλλοντας τις νευρικες ίνες σ' fνα τέντωμα δλο και δυνατότερο, μπορεί: να τοvς δώσει περισσότερο σφρίγος, ν' άποκαταστήσει τη χαμένη τους δύναμη, κι Ιτσι να διαλύσει τό φόβο. Ή fu:eMELa μέσω τού πά-&ους στηρίζεται σε μια συνεχη

μεταφορικότητα των ίδιοτήτων και τών κινήσεων· προϋπο-&έ­ τει δτι τα πάντα μπορούν να μεταφερ"60ϋν άπό ιδιότητες του σώματος σε Ιδιότητες της ψυχης, καΙ άντίστροφα. Ό Scheidenστην πραγματεία του γι' αυτη τη μορφη fu:ραπείας, γράφει δτι πρέπει να τη χρησιμoπoιoίiμε «δταν ή κούρα

mantel,

επιβάλλει να γίνουν στό σώμα μεταβολες παρόμοιες με κείνες προκάλεσαν την άρρώστια». Με τό νόημα αίιτό, ή -&ερα­ πεία μέσω του πά"60υς μπορεί ν' 6.ντικαταστήσει κάfu: liλλη

nov

σωματικη fu:ραπευτική· δεν εΙναι παρα μια διαφορετικη δδός, για να φτάσουμε στα ίδια με τίς άλλες άποτελέσματα. Ά νάμεσα σε μια τέτοια κούρα καΙ σε μια κούρα με φαρμακευτικες συνταγες liλλη ούσιαστικη διαφορα δεν ύπάρχει, πέρ' άπό μια

διαφορετικη μffloδο προσπέλασης τών κοινών μηχανισμών ψυχης και σώματος. «τα πά-6-η -&0. πρέπει να τα χρησιμοποιού­ με δταν ή λογικη του άρρώστου δεν μπορεί πια να τόν δδηγήσει

στό να κάνει μονάχος του δαα τού εΙναι άπαραίτητα για να βρεί την ύγεία του».

184

εΙναι λοιπΟν άδύνατο αύτη τη διαφορα άνάμεσα στα σωματι­ κο. καΙ στα ή-δικα καΙ ψυχικα -δεραπευτικα μέσα, που σε μάς γίνεται αμεσα άντιληπτή, να την χρησιμοποιήσουμε σαν μια διάκριση πού Ισχύει, σ' δλη τη σημασία της, στην κλασιΚ'ι) εποχή. Ή διαφορα -δα ύπάρξει, σ' δλο τό βά&ς της, μονάχα την ήμέρα που ό φόβος δεν -δα χρησιμοποιη&ί πια σαν μέόοδος για να σταματά ή κίνηση, αλλα σαν τιμωρία· την ήμέρα που ή χαρα δεν i}α σημαίνει πια αποσυμφόρηση των άγγείων, αλλα ή-διΚ'ι)

άνταμοιβή' δταν ή όργη δεν -δά 'ναι παρα μια απάντηση σriιν ταπείνωση που ύφίσταται ό αρρωστος' κοντολογίς, δταν ό 190ς αίώνας, ~χoντας ανακαλύψει τΙς περίφημες «ή-δικες μεΜ­ δους», i}α εισαγάγει την τρέλα καΙ τη i}εραπεία της στό πεδίο δράσης της ένοχης. Ή διάκριση ανάμεσα στο ήi}ικό καΙ το σωματικό στοιχείο, fγινε fvνoια πρακτικη για την ιατρικη της διάνοιας μονάχα τη στιγμη που ή προβληματικη της τρέλας πέρασε στο χώρο ένος είδους άνάκρισης τού lνoχoυ για την αρρώστια του ατόμου. Ό xai}aQCt καi}ορίστηκε, δίνει τ' άκριβη μέτρα κότητας μέσα σriιν όποία ό βά&ς του, καΙ συνάμα την ου. Ή σωματικη -δεραπευ­ τική, στό πρώτο μισό τού 190υ αΙώνα, τείνει να γίνει ή i}εραπεία τού άi}ώου ντετερμινισμOίi'~, κι ή ήi}ικη i}εραπεία τότε

i}'

αρχίσει να μοιάζει με i}εραπεία μιάς παραστρατημένης

έλευi}ερίας. Άπο κεί καΙ πέρα ή ψυχολογία, σαν μέσο &ραπευ­ τικό, i}α εχει σαν άξονα άναφοράς της την Ιδέα της τιμωρίας.

Πριν γυρέψει τΟν τρόπο ν' ανακουφίσει, i}α κοιτάξει να βολέψει τΟν όνftρώπινo πόνο στα αύστηρα πλαίσια μιάς ή-δικης

επιταγης.

«Μην

χρησιμοποιείτε

λόγια

παρηγοριάς,

εΙναι

αχρηστα' μην καταφεύγετε στη φωνη της λογικής, δεν i}α τούς

πείσετε. Μην τους λυπάστε τους μελαγχολικούς, γιατΙ ή λύπη σας i}ρέφει τη δική τους' μην παίρνετε μαζί τους ϋφος χαρούμενο, γιατΙ αυτό -δα τους πλήγωνε. Χρειάζεται πολλη

ψυχραιμία καί, στην άνάγκη, αυστηρότητα. Ή δικιά σας λογικη πρέπει ν' αποτελεί κανόνα για τη συμπεριφορά τους. Μια

χορδη μονάχα δονείται άκόμα μέσα τους: ή χορδη τον πόνου' βρητε τό i}άρρος να την αγγίξετε~.19 την έτερογένεια τον φυσικον καΙ τον ήi}ικον στοιχείου, ή Ιατρικη σκέψη δεν την χρωστά στΟν όρισμό τών δυό ύποστάσε­ ων απ' τΟν Descartes' ή μετα-καρτεσιανη Ιατρικη χρειάστηκε πάνω από ένάμιση αιώνα για να χρησιμοποιήσει αύτΟν τόν διαχωρισμό στό επίπεδο των δικών της προβλημάτων και με­ i}όδων, και για να έρμηνέψει την διάκριση αύτη των υποστάσε­ ων σαν αντίi}εση ανάμεσα στό όργανικό καΙ στό ψυχολογικό.

Ή κλασικη Ιατρική, καρτεσιανη ~ άντι-καρτεσιανή, ποτε δεν μετέφερε τόν μεταφυσικό δυισμό τον Descartes στό χώρο της

185

αvf}ρωπολογίας. Κι δταν ακόμη πραγματώihjκε δ διαχωρισμός,

πάλι αύτό δεν όφείλονταν σε μια αναζωπύρωση τού ένδιαφέ­ ροντος για τους Στοχασμους, αλλα επειδη ή παραβίαση των κανόνων άπόκτησε fνα νέο προνόμιο: την πρακτικη της επιβο­

λής ποινών στην τρέλα. Αύτη εΙναι που δα μπορέσει πια να δδηΥήσει στό διαχωρισμο της 'ftεραπείας του σώματος άπό τη δεραπεία της ψυχης. WΕτσι, μια καδαρα ψυχολογικη δεραπεία

εγινε Ιφικτη μοναχα την ήμέρα που ή τρέλα βρέ&ηκε αλλοτριω­ μένη άπό την ΙVoχή.

'Ωστόσο μια δλόκληρη πλευρα της Ιατρικής πρακτικής στην κλασικη εποχή, μοιάζει να τα διαψεύδει δλ' αύτά. ΤΟ ψUχoλo­ γικό στοιχείο, στην καδαρη μορφή του, φαίνεται νά 'χει, παρ' δλα αύτά, τη tl"toη του στΙς τεχνικές της. πως αλλιως να

έρμηνέψουμε τη σημασία που δίνουν στην παραίνεση, στην πειtl"ώ, στήν επιχειρηματολογία, σ' δλόκληρο το διάλογο πού στήνει δ κλασικός γιατρος με τΟν ασ6t:νή του, ανεξάρτητα άπο τη σωματικη 'ftεραπεία; πως αλλιως να έρμηνέψουμε αύτο που

γράφει δ Sauνages, σύμφωνος με δλους τούς σύγχρονούς του, δτι «πρέπει νά 'σαι φιλόσοφος για να μπορείς να γιατρέψεις τις

αρρώστιες της ψUχης. 'Αφου ή ρίζα τους δε βρίσκεται παρα σε μιαν Μονη επι1tυμία για κάτι πού δ δ.ρρωστος tι"εωρεί σαν

αγαδό, εΙναι καttήκoν τού γιατρού να τού αποδείξει, με στέρεα επιχειρήματα, δτι αύτο που επι1tυμεί με τόση ttέρμη μπορεί μεν

να φαίνεται σαν αγαttό αλλά, στην πραγματικότητα, εΙναι κακό' fτσι tta τΟν κάνει να συνέλ'ftει απ' την πλάνη του». Στην πραγματικότητα, μια τέτοια προσήγιση της τρέλας δεν

εΙναι ουτε λιγότερο οϋτε περισσότερο ψυχολογικη άπ' τΙς liλλες, πού κιόλας αναφέραμε. Ή γλώσσα, ή λεκτικη διατύπωση της αλή'ftειας ~ της ήδικής, βρίσκονται κι έδώ άμεσα συναρτη­ μένες με τό σώμα' πάλι δ Bienνille, στην πραγματεία του για τη Νυμφομανία, tta δείξει δτι ή παραδοχη ~ ή άρνηση μιας ήδικής αρχης μπορεί να μεταβάλει lίμεσα την πορεία των όργανικών

διαδικασιών. Ύπάρχει ώστόσο μια διαφορα φυσικής τάξης ανάμεσα στΙς τεχνικες πού άποβλέπουν στο να μεταβάλουν τις κοινες Ιδιότητες σώματος καΙ ψυχης, καΙ σε κείνες πού επιδιώ­ κουν να πολιορκήσουν την τρέλα με τό λόγο. Στην πρώτη περίπτωση fχουμε μια τεχνικη μεταφορών, στο πλαίσιο μιας αρρώστιας πού την 'ftεωρoυν αλλοίωση της φύσης' aτή δεύτε­ ρη, fχoυμε μια τεχνικη της γλώσσας στό πλαίσιο μιας τρέλας, που τη tl"troQoϋν σαν διαμάχη της λογικής με τΟν έαυτό της. Ή τέχνη αύτή, σε τούτη τη δεύτερη μορφή της, αναπτύσσεται σ' lva χώρο δπου ή τρέλα «αντιμετωπίζεται»!<Ι - με δλες τις σημασίες της λέξης -με τους δρους αλή'ftειας και πλάνης. Με δύο λόγια, 000 διάρκεσε ή κλασική εποχή, στις ttεραπευτικες της τρέλας συνυπήρχαν πάντα δυο διαφορετικοΙ κόσμοι τεχνι-

186

κης, δ ~νας πλάι στόν lίλλo. Ό {νας στηρίζονταν σε μιlr. πολύπλοκη μηχανικη των ιδιοτήτων καΙ την τρέλα τη συλλάμ­ βανε βασικα σαν {να πά60ς, δηλαδη σαν {να κράμα (κίνηση­ Ιδιότητα) πο\! συνανήκει στο σώμα καΙ την ψυχή' δ lίλλoς στηρίζονταν σε μια προβολη συλλογισμών της λογικης, μέσα

στους δποίους tι τρέλα '6εωρείται πλάνη, διπλη κενότητα γλώσσας καΙ εΙκόνας, παραλήρημα. Ό δομικός κύκλος πάitους

καΙ παραληρήματος, πο\! όποτέλεσε την κλασικη εμπειρία της τρέλας, ξαναεμφανίζεται εδώ, στόν κόσμο αύτών των τεχνικών

-

άλλα tι μορφή του τώρα fχει διασπαστεί. Ή ένότητά του

διαφαίνεται μόλις, καΙ πολυ όπόμακρα. 'Ό,τι προβάλλει άμε­

σα, με χοντρα γράμματα, εΙναι tι δυαδικότητα, σχεδόν ή άντίitεση, άνάμεσα στην ιατρικη της τρέλας, στΙς μεitόδους καταστολής της άρρώστιας καΙ στΙς μορφες πολιορκίας τού παραλογισμού. Α ύτες τΙς τελευταίες μπορούμε να τΙς συνοψί­ σουμε σε τρία κυρίαρχα σχήματα.

10

Τό ξύπνημα. 'Αφού τό παραλήρημα εΙναι {να δνειρο μες

στο ξύπνιο, ita. πρέπει να βγόλουμε εκείνους που παραληρούν όπ' αύτό το μισοκοίμισμα, άπ' την ξυπνητη όνειροπόλησή τους, την παραδομένη σε εικόνες, καΙ να τους φέρουμε σε μιαν αύ'Ο'εντικη έγρήγορση, δπου τ' δνειρο ita σβ'ήνει μπρος στα σχήματα της άντίληψης. Αύτο τό όπόλυτο ξύπνημα, που ξεκάνει μιlr. πρός μια δλες τΙς αύταπάτες, δ

Descartes

το

έπεδίωκε κιόλας σαν άρχη στους Στοχασμούςτου καί, παράδο­

ξα, τό εϋρισκε στη συνειδητοποίηση τού όνείρου, στη συνειδη­ τοποίηση της παγιδευμένης συνείδησης. 'Όμως, στόν τρελό, το ξύπνημα αύτο πρέπει να τό προκαλέσει tι lατρική, μετατρέπον­ τας τη μοναξια τού καρτεσιανού δitλου σε μιαν αύταρχικ-η

έπέμβαση εκείνου που fχει τη βεβαιότητα δτι εΙναι ξύπνιος, πάνω σε κείνον πού, μες στό ξύπνιο του, fχει τiς αύταπάτες τού κοιμισμένου: μονοπάτι που τέμνει δογματικα τόν μακρυ δρόμο τού Descartes. Αύτό που δ Descartes άνακαλύπτει στο τέρμα της άσκησής του, καΙ μέσ' όπ' το ξεδίπλωμα μιάς συνείδησης

που δεν όποχωρίζεται ποτε τόν έαυτό της καΙ ποτε δεν διχάζεται, tι ιατρικη τό έπιβάλλει άπό τα lξω, καΙ μt προϋπό­ '6εση την άπάρitρωση της σχέσης άρρωστου-γιατρού. Ό για­

τρός, σε σχέση με τόν τρελό, παίρνει τη -&έση τού

Ccgito

σε

σχέση με τό χρόνο τού όνείρου, της αύταπάτης καΙ της τρέλας.

ΗΕνα Cogiιo δλότελα εξωτερικό, ξένο προς κά'6ε εΙδος σκέψης καΙ πού, μ' αύτες τΙς σuv6fικες, δεν itCt μπορούσε πια να έπιβλη'6εί στη σκέψη παρα με τη μορφ-η της αιφνίδιας εισβολής. Αύτη tι δομη της αΙφνίδιας εισβολής με μέσο το ξύπνημα όποτελεί, άνάμεσα στΙς '6εραπευτικες της τρέλας, μιαν όπ' τΙς πιό στα'6ερες μορφές. Παίρνει τΙς πιό άπλες όψεις, καΙ μαζΙ τΙς πιό περιεκτικές σε εΙκόνες, τΙς πιό πλούσιες σε άμεσότητα.

187

Παραδέχοvtαι δτι lνας πυροβολισμός, που fπεσε XOvtα σε μια κοπέλα, την itεράπευσε όπο σπασμους .που την εΙχαν πιάσει μετα όπο μια πoΛU μεγάλη στενοχώρια. Δίχως να φτάσουμε σε μια τόσο lι:κραία εΙκονογραφικη lι:ναπαράσταση τών μεitόδων

τοίί ξυπVΗματoς, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις όπότομες καΙ ζωηρες συγκιVΗσεις, που φέρνουν το ίδιο όποτέλεσμα. Σ' αυτο το πνείίμα, ό Boerhaave αιιχείρησε την περίφημη itερα­ πεία τών σπαστικών τού

HarIem.

Στο νοσοκομείο της πόλης

εΙχε διαδοδεί, σ' αιιδημικες διαστάσεις, μια σπαστικη lι:σ/}έ­

νεια. ΧορηYf!i}ηκαν αvtισπασμωδικα σε μεγάλες δόσεις, που fμειναν χωρις όποτέλεσμα. Τότε ό Boerhaave παράννειλε να φέρουν «τηγάνια γεμάτα καυτα κάρβουνα, κι εκεί μέσα να

βάλουν σιδερένιες βέργες, μέχρι που να κοκκινίσουν' fπειτα εlπε μεγαλόφωνα δτι,lι:φoίί δσα μέσα xρησιμoπoιήi}ηκαν για να

γιατρέψουν τους mτασμoυς στάi}ηκαν αχρηστα, δέν γνωρίζει πια κανένα ω.λο φάρμακο έκτος όπ' το να κάψει, μέχρι το κόκκαλο. κάποιο σημείο στα χέρια η στα πόδια τού ένήλικου η τοίί ~αιδιoίί που

νεια»_I.

fXEt

προσβληδεί όπο την σπαστικη lι:oitt­

ΤΟ ξύπνημα, δταν αιέρχεται fχοvtας περάσει όπο lνα στάδιο σοφίας καΙ fχοvtας διασχίσει μαζί της σταitερα τα τοπία της τρέλας, εΙναι βέβαια πιΟ lι:ργό, όλλά, κι ή ό.λήitεια που έπι­ φυλάσσει, πoΛU πιΟ σίγουρη. ΣτΙς διαφορετικες μορφες αότης

της σοφίας itα αναζητήσει ό Wίllis τη itεραπεία της τρέλας. Για τους ήλίitιους, ταιριάζει μια σοφία με χαρακτήρα παιδευτικό: «t:νας δάσκαλος, έκπαιδευμένος κι αφοσιωμένος, μπορεί να τους διαπαιδαγωγήσει όπόλυτα»' itα πρέπει να τους διδάξει λίγο λίγο και' πoλiι lι:ργά, δ,τι μαitαίνουντα παιδια στο σχολείο. Για τους μελαγχολικούς, ταιριάζει ή σοφία που το πρότυπό της το δανείζεται όπο τΙς πιο αύστηρες κι fκδηλες μορφες της

lι:λήitειας: δ,τι στοιχείο φαvtαστικο ύπάρχει στο παραλήρημά τους, δα διαλυδεί στο φως μιάς lι:λήitειας lι:διαμφισβήτητης' γι'

αύτο και τους συνιστοίίνε τόσο ζωηρα «τΙς σπουδες μαi}ηματι­ κών και χημείας». 'Όλα τ' άλλα παραληρήματα, δα τα έξαλεί­ ψει ή σοφία μιάς ζωης καλα όργανωμένης' ή μοναδικη αλήitεια

που χρειάζεται να έπιβληitεί δέν εΙν' άλλη όπο κείνην της καi}ημερινης ζωης τους' μένοvtας στο σπίτι τους «δα πρέπει να συνεχίσουν ν' lι:σχoλoίίvtαι με τις δουλειές τους, να διαφεν­

τεύουν την οΙκογένειά τους, να όργανώνουν και να καλλιερ­ γούν τα κτήματά τους, τον κηπο τους, τα μποστάνια καΙ τα χωράφια τουρ. Κι ανάλογα, έκείνο που μπορεί προοδευτικα

να όδηγήσει το πνεύμα τών μανιακών στο φως της αλήitειας,

εΙναι ή αύστηρή έφαρμογη τοίί κανόνα της κοινωνίας, έπιβε­ βλημένη όπο τα ~ξω, κι dv χρειαστεί, με τη βία: «Για το λόγο αύτο ό παράφρονας, τoπo{tετημένoς σ' lνα εΙδικο οΤκημα, itα

188

δεχτεί από γιατρους κι από συνετους βοηi}ους τέτοιες φροvrί­ δες, ωστε να μπορεί αδιάκοπα να έκτελεί τα κα'ότικοντά του, να διατηρεί τους τρόπους καΙ τις συνήi}ειές του, με προειδοποιή­ σεις, με ύποδείξεις και ποινες που i}Cx τού έπιβάλλοvrαι αμεσα»~~.

Σιγα σιγά, στη διάρκεια της κλασικης έποχης, αύτό τό αύ­ ταρχικό ξύπνημα της τρέλας 'ftCx χάσει τό πρωταρχικό του νόημα,

i}Cx

περιοριστεί μοναχα σε μιαν ύπόμνηση τού ή'ftικού

νόμου, σε μιαν έπιστροφη στό καλό κι ύπακοη στό νόμο. Αύτό που ό Willis Μούσε ακόμη σαν ba ξάνοιγμα στην άλή'ftεια, ό

Sauvages δεν i}Cx τό συλλάβει σ' όλόκληρο τό νόημά του, δταν 'ftCx γράφει για την έΎρήγορση που ξεχωρίζει τό καλό: «WΕτσι i}Cx έπαναφέρουμε στό δρόμο της λογικης έκείνους που παραστρά­ τησαν, έπειδ1'1 ακoλoύ{t-ησαν λαi}εμένες αρχες ήi}ικης φιλοσοφί­

ας, φτάνει να καταδεχτοϋν να έξετάσουν μαζί μας ποιά εΙναι τ' αληi}ινα αγαi'tά, καΙ ποιά πρέπει να προτιμάμε απ' τ' δλλα». ""Ηδη ή ίατρικη δεν όφείλει πια να δρά σαν γιατρός, άλλα σαν ήi}ικολόγος. Ό Tissot πιστεύει δτι « μια συνείδηση xa'ftaρTι και

χωρις ψεγάδια, εΙναι ~να αριστο μέσο προφύλαξης» ένάvrια στην τρέλα. Και σ{ιvrομα 'ftCx έμφανιστεί ό Pinel, που γι' αύτΟν τό ξύπνημα που όδηγεί στην αλήfu:ια δεν i}ά 'χει πια κανένα 'ftεραπευτικό νόημα, και τη i}toη της 'ftεραπείας

'ftCx την πάρουν

μονάχα ή υπακοη κι ή τυφλη υποταγή: «Μια fu:μελιώδης αρχη στη fu:ραπεία της μανίας, για ~ναν μεγάλο αρι'ftμό περιπτώσε­

ων, εΙναι πρώτα να καταφεύγουμε σε μια δραστήρια καταπίεση τού

αρρώστον

καί,

μετά,

να προχωρούμε στό δρόμο της

έπιείκιας». 20 Ή UΕατρικη άναπαράσταmι. Τουλάχιστον φαινομενικά,

πρόκειται για μια τεχνικη όλωσδιόλου αντίfu:τη μ' έκείνην τού ξυπνήματος. Τότε, αντιμέτωπο στό παραλήρημα και στην ζωηρη αμεσότητά του, έρχόταν τό υπομονετικό lQyo της λο­ γικης. Είτε σαν μια μακρόπνοη παιδαγωγικη μt{toδoς, είτε σαν

αιφνίδια εισβολή, ή λογικη έπιβάλλονταν από μόνη της καί, κατα κάποιο τρόπο, στηριγμένη μονάχα στό δικό της βάρος. Τό

μη-εΙναι της τρέλας καΙ ή κενότητα της πλάνης 'ftά 'πρεπε τελικα να ύποχωρήσουν μπροστα σε μια τέτοια πίεση της αλήi}ειας. 'Εδώ ή 'ftεραπευτικη έπιχείρηση διαδραματίζεται όλότελα μέσα στό χώρο της φαvrασ(ας, καΙ τό μη-πραγματικό συμμαχεί με

τΟν έαυτό του' τό φαvrαστικό i}ά πρέπει κι αύτό να μπεί στό παιγνίδι τού πραγματικού, να γεννήσει πρ&6υμα νέες εΙκόνες, να παραληρήσει κι αύτό μέσα στό παραλήρημα καί, δίχως ν' αvrιτεi}εί η ν' αντιπαραταχ'ftεί, δίχως καν μιαν όρατη διαλε­ κτικη σχέση, όλότελα παράδοξQ., να 'ftεραπεύσει. Ή ύγεία i}ά πρέπει να πολιορκήσει την αρρώστια και να την κυριέψει μέσα στό ίδιο τό μηδέν, δπου ή αρρώστια κρατιέται φυλακισμένη. Ή

189

φαντασία «δταν εΙναι δρρωστη, δεν μπορεί να tk:ραπευτεί παρα με την επίδραση μιας φαντασίας πολυ iιγιoύς και άσκημένης ... Ή φαντασία τού άρρώστου μπορεί άδιάκριτα να

'δεραπευτεί, εΤτε με l'να φόβο, εΤτε με μιάν tvτύπωση Ισχυρη κι όδυνηρη πάνω στις αΙσδήσεις, εΤτε με μιαν αυταπάτη»!'. Πώς γίνεται κι ή αύταπάτη μπορεί νά γιατρέψει άπό τ' άπατηλά,

άφού άπό τα παρω..ογα μονάχα ή λογικη μπορεί νά μας

~~~~gί:~~Ι; Ποιά εΙναι λοιπΟν αυτη ή 'δολη Ιδιότητα τής

Στό βαi}μό που ή εΙκόνα tχει την Ιδιότητα νά περνιέται γιά πραγματική, lιλλo τόσο και' ή πραγματικότητα μπορεί νά μιμηtk:ί την εΙκόνα, κι άκόμη νά tk:ωρη&ύν δτι @:χουν κοινη υπόσταση καΙ την Ιδια σημασία. ΧωρΙς tμπόδιο, χωρΙς καμιά

διακοπή, ή άντίληψη μπορεί να συνεχίσει τ' δνειρο, να τού γεμίσει τά κενά, νά δώσει διάρκεια στό πρόσκαιρο στοιχείο του καΙ να τό όδηγήσει στiιν όλοκλήρωσή του. ''Αν ή αυταπάτη μπορεί νά 'δεωρηtk:ί τόσο άλη'διvη 000 κι ή άντίληψη, lιλλo τόσο κι ή άντίληψη μπορεί, με τη σειρά της, να γίνει ή όραtή, ή

άναμφισβήτητη άλήtk:ιας τής αυταπάτης. Τέτοιος εΙναι ό χαρα­ κτήρας τής πρώτης φάσης στι)ν tk:ραπεία δια μέσου τής «tk:ατρικης άναπαράστασης»: να όλoκληρω1tεί ή μη-πραγμα­ τικότητα τής εΙκόνας μέσα στiιν άντιληπτικη άλήtk:ια, χωρις

ii

δμως αύτη ή δεύτερη να μοιάζει δτι άντιφάσκει, άκόμη δτι άμφισβητεί την πρώτη. Ό Lusitanus διηγείται την γιατρεια ένός

μελαγχολικού, που πίστευε δτι εΙναι καταδικασμένος .,την

κόλαση, πριν άκόμη πε'δάνει, tξαιτίας τών μεγάλων του ό.μάρ­

τιών. Έπειδη ηταν άδύνατο νά τΟν πείσουν με λογικα επιχειρή­ ματα, δτι μπορούσε άκόμη να σωtk:ί, παραδέχτηκαν τό παρα­ λήρημά του και @:βαλαν να -εμφανιστεί μπροστά του l'νας liγyελoς, vruμένος στα λευκα και μt μιά ρομφαία στό χέρι πού, lπειτα άπό μιά αυστηρη επίπληξη, τού άνακοίνωσε δτι τού χαρίστηκαν οί ό.μαρτίες του. Κιόλας σ' αυτό τό παράδειγμα, βλέπουμε νά διαγράφεται ή δεύτερη φάση.

Ή

dvαπαράαταση μέσ' άπ' την εΙκόνα δεν

άρκεί' 'δα πρέπει επιπλέον Υα σvvεχιστείκι ή συλλογιστική τού παραληρήματος. Γιατι μέσα στΙς χωρΙς νόημα κουβέντες τού

άρρώστου. υπάρχει μια φωνι) που μιλάει' υπακούει σε μια γραμματική και' tκφράζει lνα νόημα. Γραμματική και' σημασία 'δα πρέπει να διατηρη&ύν, με τρόπο τέτοιο ώστε ή άναπαρά­ σταση τού φανταστικού μέσα aτό πραγματικό να μην φανεί μονάχα σάν fνα πέρασμα άπό ~να επίπεδο σ' lνα lιλλo, σάν μια

μεταφορά σα μιά νέα γλώσσα, με τροποποιημένο νόημα. Ή Ιδια γλώσσα με την πρώτη 'δα πρέπει πω..ι ν' άκούγεται, tμπλουτι­ σμένη δμως μ' l'να άποδεικτικό στοιχείο. Τό στοιχείο αυτό

παίζει μεγω..ο ρόλο, γιατΙ τό ζήτημα δεν εΙναι μοναχα να

190

συνεχίσει τό παραλήρημα αλλά, παράλληλα, να τείνει να τό όλοκληρώσει. θα nQbtEL να τό φτάσει σε μια κατάσταση παροξυσμού καΙ κρίσης δπου, χωρΙς καδόλου τη συνδρομη ένός ξένου στοιχείου, δά 'ρ'6εί αντιμέτωπο με τόν έαυτό του καί

'ltα χρειαστεί να τε'6εί σε αμφισβήτηση μπρός στΙς απαιτήσεις της δικιάς του άλή'6ειας. Ό πραγματικός καΙ αντιλήψιμος λόγος, πού δα παρατείνει χρovικα τη γλώσσα τών EtxόYωY, δίχως να ξεφεύγει από τούς νόμους της τελευταίας καΙ δίχως να βγαίνει από την κυριότητά της, 'ltα πρbtει να ασκεί, σε σχέση μ' αυτήν, μια λειτουργία {tετική: να την περιορίζει γύρω απ' δ,τι

εΙναι ουσιαστικό. "'Αν την πραγματώνει με κίνδυνο να την επι­ κυρώσει, αυτό τό κάνει για να την δραματοποιήσει. 'Αναφέ­

ρουν την περίπτωση ένός αρρώστου πού νόμιζε δτι lχει

πεδάνει, καΙ πέttαινε, γιατί ε{χε πάψει να τρώει' «μια όμάδα άv6ρώπων, που εΙχαν βάλει ρούχα νεκρών και ε{χαν πάρει χρώμα χλωμό, μπηκαν στό δωμάτιό του, foτηoav l'να τραπέζι, fφεραν φαγητα κι άρχισαν να τρώνε καί νά πίνουν μπροστά στό κρεβάτι. Ό «νεκρός», πεινασμένος, κοιτάζει' απορούν πού μένει στό κρεβάτι' τόν πεί'ltουν δτι οΙ νεκροί τρώνε, τουλάχι­ στον 500 κι οί ζωνταvoί. 'Αμέσως κι αυτός λοιπόν προσαρμό­

στηκε σ' αυτην την [δέα»24. 'Όταν τα στοιχεία τού παραληρήμα­ τος, που ανήκουν στην ίδια συλλογιστική, fρt}oυv σε αντίφαση,

~~~EEf:=:~~~~~~'iiι~:L~~X~~~ :σez:Ζ;ο:ό~:;~~~ύ~~ό όλόκληρη παράδοση της ευρωπαϊκης tατρικης, από την εποχΤι τού 'Ιπποκράτη, δά έπιβεβαιώσει εδώ, και για λίγα μόνο χρόνια, μιαν από τΙς πιό σημαντικες μορφες της '6εατρικης ε­ μπειρίας. Βλbtουμε να διαγράφεται τό μεγάλο 'ltέμα της κορύ­ φωσης, που 'ltα μπορούσαμε να την 6vομάσουμε: μιά σύγκρου­

ση ανάμεσα στό ακατανόητο καί στό δποιο του νόημα, ανάμεσα

στη λογικη καί στό παράλογο, στη φωτειviι ματιά τού άv6ρώ· που καΙ στό τύφλωμα τού τρελού' της κρίσης, πού ύποδηλώνει τό σημείο εκείνο δπου ή αυταπάτη, αφού πια στραφεί ένάντια στόν έαυτό της, δΕν μένει παρα ν' ανοιχτεί στην εκτυφλωτικη λάμψη της αλή'ltειας. Τό ανοιγμα αυτό ένυπάρχει κιόλας δυναμικα μέσα στην κρίση καΙ μάλιστα αυτό αποτελεί, με την άμεσότητά του, τό ουσιαστι­ κό στοιχείο της. ~Oμως δΕν φτάνει ή κρίση μονάχη της για νά τό δημιουργήσει. Για να πάρει ή κρίση χαρακτήρα [ατρικό κι δχι μόνο 'ltεατρικό, για να μην καταλήξει δντως στην εκμηδένιση τού αv6ρώπου, άλλά μόνο σε μιαν άπλή καταστολη της αρρώστιας καί, με δυό λόγια, για ν' αποκτήσει ή δραματικη αυτη αναπαράσταση τού παραληρήματος τό νόημα κωμικού

εξαγνισμού δά χρειαστεί, μες σε κάποια δεδομένη φάση, να μεσολαβήσει ~α τέχνασμα. ~Eνα τέχνασμα ή, τουλάχιστον,

191

κάποιο στοιχείο πού, λαtl-ραία, tl-a νοtl-έψει το αυτόνομο παιγνίδι τού παραληρήματος καΙ πού, αν καΙ συνεχώς -θά το δέχεται σαν αληtl-ινό, tl-Q το κάνει μόνο με την προϋπόtl-εση δτι ταυτόχρονα το συνδέει με την αναγκαιότητα νά εξαλειφθεί. το

πιο lιπλδ παράδειγμα αυτης της με'6όδου, εΙναι το τέχνασμα που χρησιμoπoιήtl-ηκε με κείνους τους αρρώστους πού, μέσα στο παραλήρημά τους, φαντάζονταν δτι διακρίνανε μέσα στό

σώμα τους ~να αντικείμενο, ~να ύπερφυσικο ζώο: «~Oταν ~νας άρρωστος πιστεύει δη ~να ζώο ζωντανο [χει κλειστεί στο σώμα

του, πρέπει να τού δείξουμε δτι τάχα το βγάζουμε' δν εΙναι στην κοιλιά, μπορούμε να δημιουργήσουμε την έντύπωση αύτη μ' fνα καtl-άρσιο, που νά ενεργήσει πολυ δραστικά για να πέσει

τό ζώο

o:n'l,

λεκάνη, χωρΙς δμως ό άρρωστος νά τό

rxn

αντιληφtl-εί»-'. Ή σκηνο'6εσία έδώ αναπαριστα το αντικείμενο τού παραληρήματος, άλλα ό.φού αυτό δεν μπορεί να τό πετύχει παρά μόνο βγάζοντάς το ό.Jt' το σώμα, μπορεί νά δώσει στΟν άρρωστο μιαν άπλ'η διαβεβαίωση της αύταπάτης του μόνο δν τΟν ό.Jtαλλάξει ό.Jt' αύτό δια της βίας. Ή τεχνικη αναπαράσταση τού παραληρήματος γίνεται πσι ή πραγματικη διάσταση, μέσα στην όποία ό άρρωστος ξανακερδίζει την έλευtl-ερία του.

30

Ή Eπιaτρoφη aτό αμεσσ δ • Ή τρέλα εΙναι αυταπάτη. "'Αν

βέβαια άλη-θεύει δτι πράγματι μπορεί να πετύχει κανεΙς τό γιάτρεμα της τρέλας με το tι-έατρο, tl-cr. πρέπει αύτό να τό κατορ'6ώσει το Ιδιο καλά, καΙ μάλιστα πολυ πιο άμεσα, με την έξάλειψη τού tι-εατρικού στοιχείου ό.Jt' την τρέλα. Ξαναφέρνον­ τας δμεσα την τρέλα καΙ τΟν ό.Jtατηλό κόσμο της στους κόλπους της πληρότητας της φύσης, που δεν γεννα αυταπάτες, αφοϋ ή

αμεσότητά της εΙναι ξένη πρός το μη-εΙναι, εΙναι σαν να την φέρνουμε τελικα κοντύτερα στην ό.λήtl-εια της (μιας κι ή ίδια,

σαν ό.ρρώστια, εΙναι γέννημα της φύσης) άλλά, συνάμα, ~oντύ­ τερα καΙ στην άντίφασή της (ό.φού το παραλήρημα, σα"

φαινομενικότητα κενr) ό.Jtό περιεχόμενο, εΙναι ακριβώς το αντίtl-ετο τού συχνα μυστικού κι άδηλου πλούτου της φύσης).

Ή ό.ντίφαση αυτη έμφανίζεται σαν fva εΙδος λογικης τού παραλογισμού, μ' αυτό το διπλδ νόημα: έμπεριέχει τα αΤτια της

ϋπαρξής του καί, ταυτόχρονα, κλείνει τα σπέρματα της έξάλει­ ψής του. θά πρέπει πάντως νά σημειώσουμε δτι αυτα τα tι-έματα δεν διατηρoύvt"αι σ' όλόκληρη την κλασικη έποχή. ~ Αν

καΙ κατατάσσονται στΟν Ιδω τύπο έμπειρίας τού παραλογι­ σμού, εναλλάσσονται με τα tι-έματα της '6εατρικης άνα-πα­ ράστασης' κι ή έμφάνισή τους σημαδεύει τη φάση που οί

'6εωρητικες διαμάχες γύρω ό.Jt' τό εΙναι καΙ την ό.Jtάτη αρχίζουν να ύποχωροϋν, καΙ να κλίνουν προς μια προβληματικη της φύσης. τα παιγνίδια της '6εατρικης αυταπάτης χάνουν το νόημά τους, καΙ οί τεχνητες έπινοήσεις, κα'ιΜις ή tι-εατρικη

192

άναπαράσταση, άντικα'D"ιστωντω τώρα άπο την ό.πλη καΙ γεμάτη εμπιστοσύνη πράξη της άναγωγη ς 27 στη φύση. Κι αi!το μ' fνα νόημα διφορούμενο, άφού πρόκειται τόσο για μιαν άναγωγη (άπομείωση) της αρρώστιας με μέσο τη φύση, 000 και

r~t ~~~~~~~o ~~~j~aL 1') par exceIIence &ραπευτικη μέi}oδoς, γιατΙ εΙναι μια αύστηρη άρνηση της {)εραπευτικης'

&ραπεύει μόνο στό βα'6μό πού γίνεται δ.ρνηση καΙ λησμονιά κά'6ε '6εραπείας. Γιατί, μέσα στr)ν πα-6ητιχότητα πού δείχνει δ ανitρωπoς σε σχέση με την αρρώστια του καΙ στη σιωπη πού btιβόλλει στΙς πράξεις του, δταν καταργεί '6εραπευτιχες τέχνες

καΙ τεχνάσματα,

1')

φύση μπορεί ν' άναπτύξει μια δραστηριότη­

τα ακριβώς άντί&τη της άπραξίας. Τόσο πού αν εξετάσουμε από κοντύτερα την πα-6ητικότητα αύτή, '60. δούμε δτι πρόκειται για μιάν άλη'6ινη δραστηριότητα. 'Όταν δ άνitρωπoς εμπιστεύεται το γιατρικό, ξεφεύγει άπο τό νόμο τού μόχ'60υ, πού τού btιβόλλει 1') (δια 1') φύση' βυ'6ίζεται μέσα στΟν κόσμο τών τεχνασμάτων καΙ της άντι-φύσης, πού 1')

τρέλα δεν ε{ναι παρα μιά τους εκδήλωση. "Αν δμως δ ανitρωπoς άγνοήσει την άρρώστια κι αν ξαναπάρει τη '6έση του στr)ν δραστηριότητα τών φυσικών δντων, τότε μόνο, μέσα στr)ν φαινομενικη πα-6ητικότητά του ώς προς τα '6εραπευτικα μέσα,

πού κατα βά&ς δεν εΙναι παρα μια φιλόπονη πίστη, '60. φτάσει στη γιατρειά τΟυ. 'Έτσι δ Bernardin de Saint-Pierre εξηγεί πώς άπαλλάχτηκε άπο μια «παράξενη νόσο», δπου «σαν τΟν ΟΙδί­

ποδα, ~βλεπε δυό ~λt.Oυς». Ή ίατρικη πρόihιμα τού εΙχε προσφέρει τη βoήftειά της, καΙ τού ε{χε ύποδείξει δτι «ή έστία τού κακού του βρισκόταν στα νεύρα». Μάταια δοκίμασε τα πιό φημισμένα φάρμακα' σύντομα κατάλαβε δτι κι οί ίδιοι οί γιατροί σκοτώνονται άπό τα φάρμακά τους: «''Αν βρηκα την

ύγεία μου, αi!τό το χρωστάω στον Jean-Jacques

Rousseau.

Ε{χα

~~~~~:~, δτ~ t:~~:Τ~~~rV:~ ~~~'ωt%~~~~ασ~α~~&~~~~::~ δχι για να στοχάζεται. Μέχρι τότε εΙχα ασκήσει την ψυχή μου,

αλλΔ δχι καΙ το σώμα μου' δ.λλαξα τρόπο ζωijς' αρχισα ν'

ασκώ το σώμα μου, καΙ ν' άναπαύω την ψυχή μου. Έγκατiλει­ ψα τα περισσότερα άπ' τα βιβλία μου' αφηνα το βλέμμα μου να πλανη'6εί πάνω στα ~ργα της φύσης, που μιλούσαν σ' δλες μου τΙς αίσi}ήσεις, σε μια γλώσσα πού μήτε δ χρόνος, μήτε τα

διαφορετικα IH~VΗ μπορούν ν' αλλοιώσουν. Ή Ιστορία μου καΙ

τα περιοδικά μου εΙχαν γίνει τώρα τα χορτάρια των αγρών καΙ των κήπων' δεν ""ταν οί δικές μου σκέψεις που κατευ{tύνoνταν έπίπονα προς αi!τά, δπως συμβαίνει με τό σύστημα των άν­

f}ρώπων, άλλα οί δικές τους σκέψεις ""ταν αύτες πού με πλησίαζαν, παίρνοντας χίλιες εύχάριστες μορφές»'Χ.

193

Αυτη ή bτιστρoφη στό άμεσο δεν εΙναι ουτε άπλή, ουτε και απόλυτη, παρόλες τΙς i}εωρητικες διατυπώσεις της που μερικοι μα'ότ]τες τού Rousseau προτείνουν. ΚαΙ τoiίτo bτειδη ή τρέλα, fστω κι δ.ν προκαλείται καΙ συντηρείται άπ' δ,ΤΙ τό πιό τεχνητό υπάρχει στην κοινωνία, ώστόσο, στΙς βίαιες μορφές της, έμφα­ νίζεται σαν ή άγρια fκφραση των πιό αρχέγονων ανi}ρώπινων bτιi}υμιων. Ή τρέλα στην κλασικη bτoχη σχετίζεται, τό 'χουμε δεί, με τΙς άπειλες της άποκτήνωσης, μιας άποκτήνωσης που κυριαρχείται άπό τό ενστικτο τού φόνου. "'Αν παραδώσουμε

την τρέλα στη φύση, αύτό i}a μπορούσε νά σημαίνει, μέσ' άπό μιάν αvtιστροφη που δεν μπορούμε να έλέγξουμε, δτι την έγκαταλείπουμε σ' αυτη τη λύσσα της αvtι-φύσης. Τό γιάτρεμα της τρέλας προϋποi}έτει λοιπόν μιάν bτιστρoφη στό άμεσο,

αλλά δχι σε σχέση με τό ενστικτο, αλλα σε σχέση με την φα­ vtασία' bτιστρoφη που απομακρύνει άπό τη ζωη τού ανi}ρώ­

που καΙ των άπολαύσεών του δ,τι εΙναι τεχνητό, εξωπραγματι­ κό, φαvtασίωση. Οί i}εραπευτικες με βάση μιά καλοζυγισμένη

βουτιά μέσα

σ' αύτό

τό

άμεσο,

fxouv

σάν μυστική τους

πρoϋπόi}εση την διοχέτευση μιας σοφίας που μπορεί νά διαχω­

ρίζει στη φύση εκείνο που εννράφεται στη βία άπό εκείνο που αΎήκει στην αλήi}εια. Κι έδω βρίσκεται δλη ή διαφορά ανάμεσα στόν 'Άγριο καΙ στόν Γεωργ6. «Οί wAYQιoL ... ζοϋν μάλλον την ζωη ένός ζώου σαρκοβόρου, παρά ένός λογικού δvtος»'

αvtίi}ετα, ή ζωη τού Γεωργού «εΙναι πιό εύτυχισμένη άπό τη ζωη τού κοσμικού ανi}ρώπoυ». Στόν αγριο fχουμε την αμεση bτιi}υμία, χωρίς πειi}αρχία, χωρΙς περιορισμούς, χωρΙς πρα­

γματικη ηi}ικότητα' στό γεωργό fχουμε την άμεση άπόλαυση, δηλαδη έκείνην που δεν ερεi}ίζει με μάταιες προτροπες και κυνηγητά φαvtαστικων πραγμάτων. Μέσ' άπό δλη τη φύση καΙ

τΙς άμεσες αρετές της, έκείνο που i}εραπεύει την τρέλα εΙναι ή άπόλαυση

-

αλλα μιά άπόλαυση πού, άπό τη μιά πλευρά,

κάνει την bτιi}υμία άχρηστη, δίχως κάν νά χρειάζεται να την

καταστείλει, αφού της προσφέρει άπ' την αρχη μιά πλήρη ίκανοποίηση, και άπό την άλλη γελοιοποιεί τη φαvtασία αφού προσφέρει, τόσο πηγαία, την πιό ευτυχισμένη δψη της πραγμα­

τικότητας. «ΟΙ ήδονες υπάγοvtαι στην αΙώνια τάξη πραγμά­ των' υπάρχουν, αμετάβλητες' γιά νά σχηματιστούν. χρειάζον­

ται όρισμένες συνόήκες ... οί συvf}jjκες αυτες δεν εΙναι διόλου αύi}αίρετες' τΙς fχει χαράξει ή φύση' τέτοιες ή φαvtασία διόλου δέν μπορεί νά δημιουργήσει, κι ακόμη κι ό πιό παi}ια­ σμένος γιά ήδονες άνi}ρωπoς δεν i}a πετύχαινε να πληi}ύνει τΙς δικές του παρά μόνο έφ' δσον άπαρvηi}εί δσες δέν φέρουν τη

σφραγίδα της φύσης»1". Ό αμεσος κόσμος λοιπόν τού γεωργού, εΙναι ενας κόσμος που άπό παvtού περιβάλλεται άπό σοφία καί μέτρο, που γιατρεύει την τρέλα μας καΙ αχρηστεύει την bτtft"U-

194

μία καΙ τΙς εκρήξεις τού πάitoυς πού αυτη προκαλεί, κα'όως

επίσης κι έπειδή, μαζι με τις φαvtασιώσεις, αφαιρεί και κά-&ε δυνατότητα παραληρήματος. Ό Tissot, με τη λέξη «άπόλαυση», έννοεί ~να τέτοιο άμεσο φάρμακο, άπαλλαγμένο άπ' τις δυό μεγάλες μορφες της α-v{)ρώΠΙΎης εμπειρίας, μέσ' άπ' τις δποίες

γεννιέται δ παραλογισμός: τό πά-&ος καΙ τη γλώσσα. Ή φύση, σαν συγκεκριμένη μορφη τού άμεσου, ίσως να μπορεί ν' ασκήσει μια δύναμη πολύ πιο ριζικη στην καταστολη της τρέλας. ΓιατΙ Ιχει τη δυνατότητα ν' άπελευ-&ερώνει τον ά-v{)ρωπο άπ' την ελευ-&ερία του. Στη φύση, τουλάχιστον δταν

την λογαριάζουμε σαν τέτοια μονάχα αφού άπο μέσα της fχoυν διπλα άποκλειστεί ή βία τού πόi}ου καΙ δ έξωπραγματισμος της

φαvtασίας, δ ά-v{)ρωπος, αναμφίβολα, εΙναι άπελευ'θερωμένος άπό τσύς κοινωνικούς καταναγκασμούς (αυτούς που ύποχρεώ­ νουν «να ύποτάσσεται στΙς φανταστικες άπολαύσεις του, πού φέρνουν το δνομα της άπόλαυσης χωρΙς να το αξίζουν») καΙ άπό την ανεξέλεγκτη lξαρση τών πα-&ών. Άλλά, δλότελα μέσ' άπο τα πράγματα, ανεπαίσth]τα καΙ σχεδΟν άπό μια εσωτερικη πίεση, τΟν κερδίζει τό σύστημα τών φυσικών ύποχρεώσεων. Ή πίεση τών πιό ύγιεινών αναγκών, δ ρυi}μoς τών ήμερών καΙ τών έποχών, ή άπαλλαγμένη άπό κά-&ε βία ανάγκη να τραφεί καΙ να στεγαστεί, εξαναγκάζουν την χαοτικη κατάσταση τού τρελού σε μια κανονικη ζωή, προσηλωμένη στούς κανόνες της φύσης.

~O,τι άπόμακρο έφευρίσκει ή φαντασία έξοστρακίζεται, μαζΙ μ' δ,τι τό πιεστικο κρύβει ή έπιi}υμία. Μέσα στην lιπαλότητα μιας άπόλαυσης πού δεν καταναγκάζει, δ ά-v{)ρωπος βρίσκεται δεμένος με τη σοφία της φύσης καΙ ή αφοσίωσή του σ' αυτήν, που παίρνει τη μορψη έλευ'θερίας, διαλύει το παράλογο πού,

μέσα στι)ν παραδοξότητά του, συνδυάζει τΟν ακραίο ντετερμι­ νισμό τού πά{h)υς με την άκραία φαντασία της εικόνας. ~Eτσι

λοιπΟν αρχίζουν να OνELQEίIOvtaL, μέσα σ' αύτα τα τοπία τα κατάσπαρτα άπό ίατρικη ανάκατη με ή-&ική, μιαν άπελευ-&έρω­ ση άπ' την τρέλα: άπελευ-&έρωση, που οί ρίζες της διόλου δεν 30. πρέπει να άποδοiroϋν σε μιαν άνακάλυψη τού κόσμου τών τρελών άπο τόν κόσμο της φιλα-v{)ρωπίας, αλλα σε μια btιi}υμία

ν' άνοιχτεί ή τρέλα στους άπαλους περιορισμούς της φύσης. ΤΟ παλιο χωριό τού Ghee! πού, άπό το τέλος τού Μεσαίωνα,

ηταν ακόμη μάρτυρας της συγγένειας που τώρα fχει λησμΟΎη3εί, ανάμεσα στό κλείσιμο τών τρελών καΙ τΟν άποκλεισμό τών λεπρών, -0-0. δεχτεί btίσης, γύρω άπ' το τέλος τού 1801' αίώνα, μιαν άπότομη έπανερμηνεία. Έκείνο που σημάδευε μέσα του δλον αύτOv τΟ βίαιο, τΟ itλιβερο διαχωρισμο τού κόσμου τών τρελών άπ' τόν κόσμο τών α-v{)ρώπων, άποκτα τώρα τΙς εΙδυλλιακες άξίες μιας ξανακερδισμένης ένότητας ανάμεσα στΟν παραλογισμο καΙ στit φύση. Αυτό το χωριο άλλοτε

195

σήμαινε δτι οΙ τρελοΙ μαντρώνονται, κι !τσι οΙ a'Y'f}QooπoL μπορούν να προστατεύονται' τώρα κάνει φανερό δτι ό τρελός Ιχει απελευ'ftερωfu:ί κι δτι, μέσα σ' αύτη την tλειtf}ερία, που τΟν τοπο'ftετεί μέσα στα μέτρα τών φυσικών νόμων, άναμορφώνεται

σε a'Y'f}QOOΠo γνωστικό. Στό

δίνει ό

Gheel, σύμφωνα με την EtxόYa που Jouy, «το. τέσσερα πέμπτα των κατοίκων εΙναι τρελοί,

άλλα τρελοΙ με δλη τη σημασία της λέξης, κι απολαμβάνουν, χωρΙς κανένα έμπόδιο, την Τδια tλευfu:ρία με τους υπόλοιπους κάτοικους ... Τρόφιμα ύγιεινά, άέρας κα'ftαρός, fva πληρες σύστημα έλευ'ftερίας, νά τί τους παραγγέλλουν ο[ γιατροί, και σ' αύτό οί περισσότεροι χρωστούν, σε διάστημα χρόνου, τη για­ τρειά τους». Δίχως σχεδΟν τίποτε νά 'χει αλλάξει πραγματικά μέσα στο. ίδρύματα, τα νοήματα τού αποκλεισμού και' τού €γκλεισμoυ αρχίζουν να μεταβάλλονται: σιγά σιγά αποκτούν

'ftετικες αξίες και τό ουδέτερο διάστημα, τό κενό, τό μισοσκότα­ δο, δπου 6λλοτε έγκαταλείπανε τΟν παραλογισμό στην ανυπαρ­ ξία του, αρχίζει τώρα νά γεμίζει από μιά φυση, στην όποία tι απελευ'ftερωμένη τρέλα πρέπει να ύποταχfu:ί. Ή έγκά'ftειρξη, σάν διαχωρισμός λογικής καΙ παραλογισμού, δεν άναστέλλε­ ται' αλλά, στό έσωτερικό του σχεδιαγράμματός της, ό χώρος που καταλαμβάνει αφήνει να φανούν δυνάμεις φυσικές, πω περιοριστικες γιο. την τρέλα, πιό Ικανες να την ύποτάξουν στην

ουσία της, από τό παλιό περιοριστικό καΙ καταπιεστικό σύστη­ μα. Άπ' αυτό τό σύστημα πρέπει ν' απελευfu:ρώσουμε την

τρέλα για να μπορέσει, μέσα στό χώρο του €γκλεισμoύ που τώρα Ιχει πλουτιστεί από 'ftETLXTι αποτελεσματικότητα, ν' απο­ τινάξει από πάνω της, έλεύ'ftερα, την πρωτόγονη έλευfu:ρία, καί

να δεχτεί τις απαιτήσεις της φύσης που γι' αυτην εΙναι συνάμα αλή'ftεια καΙ νόμος. Σαν νόμος, tι φυση περιορίζει τη βία της

έπιfi1!μίας' σαν Δλή'ftεια, έξαλείφει την Δντι-φύση, κι δλα τα πλάσματα της φαντασίας. Νά πώς περιγράφει ό

Pinel

τη φύση αύτή, μιλώντας γιο. hια

νοσοκομείο στη Σαραγόσσα: έκεί fχoυν κα'ftιερώσει «ba εΙδος άντίβαρου στα ξεστρατίσματα του πνεύματος, κι αυτό εΙναι tι fλξη καΙ tι γοητεία που Δσχεί tι καλλιέργεια των Δγρών, τό φυσικό ~στικτo που κάνει τΟν α'Y'f}ρωπο να γονιμοποιεί τη γη κι Ιτσι νά προνοεί για τις ανάγκες του, με τους καρπους της

φιλοπονίας του. Άπό τό πρωί, τους βλέπει κανείς ... να κατευ­ {)ύνονται χαρούμενα στο. διάφορα μέρη ένός πλατιού περίβο­ λου που Δνήκει στό Τδρυμα, να μοιράζονται Δναμεταξύ τους μ'

fva εΙδος δμιλλας τις ανάλογες με τΙς έποχες δουλειές, νά καλλιεργούν τη βρώμη, τα λαχανικά, τα χορταρικά, ν' Δσχο­ λoυvται έκ περιτροπης με τη συγκομιδή, τΟν τρύγο, τό μάζεμα της έλιας και' τό βράδυ νά ξαναβρίσκουν μέσα στό μοναχικό

196

τους δσυλο την ηρεμία ένός ησυχου ύπνου. Ή πιό στα-&ερή

εμπειρία σ' αυτό τό δσυλο δίδαξε δτι έκεί βρίσκεται τό πιό σίγουρο κι αποτελεσματικό μέσο έπανόδου στη λογική». Κάτω

~~κ~~~. ~~~~~~ ε~~o~~:~y~~~~o;ε~~~~~~ι~~

ένάντια στόν παραλογισμό, μονάχα στό βα'6μό πού τό δμεσο

αυτό itά εΙναι ευπρεπισμένο

-

και διαχωρισμένο απ' τόν έαυτό

του· ~να δμεσο δπου ή βία fχει απoμoνωfkί απ' την Δλήitεια, ή αγριότητα fχει ξεχωριστεί από την έλευitερία, δπου ή φύση παύει νά ταυτίζεται με τις φανταστικες μορφες της αντι-φύσης.

Κοντολογίς, ~α δμι:σο δπου ή φύση διακοινωνείται στόν άνftρωπo μέσ' απ' τη λογική. Μέσα σ' ~α χώρο διευitετημένο με τέτοιο τρόπο, ή τρέλα ποτε πιο. δέν itά κατορ6ώσει να μιλήσει στη γλώσσα τού παραλογισμού καί, πλάι στη γλώσσα αύτή, itά

tγκαταλείψει κι δ,τι άλλο μέσα της ύπερβαίνει το. φυσικά φαινόμενα της αρρώστιας. Μεταμόρφωση πού οΙ κατοπινες έποχες itά δεχτούν σαν μια κατάκτηση itετική, κι δ.ν δχι σάν μιά αλήitεια, τουλάχιστον σάν αύτό πού ανοίγει τις πόρτες στην ό.λήitεια. Δέν παύει ώστ6σο, στο. μάτια της Ιστορίας, νά μένει δ,τι άκριβώς ύπηρξε: δηλαδη ή μετατροπη της κλασικης εμπει­ ρίας τού παραλογισμού σε μιά μορφη τρέλας με χαρακτήρα

αυστηρά YιitLW· αύτη itα χρησιμέψει μυστικά σάν πυρήνας σε δλες τΙς Μοιες πού itα βάλει στην κυκλοφορία ό 190ς αΙώνας,

σάν Μοιες έπιότημονικές, itετικες κι εμπειρικές.

Ή μεταμόρφωση αυτή, πού όλoκληρώitηκε στό δεύτερο μισό τού 180υ αΙώνα, εlσχώρησε πρώτα στις τεχνικες της itεραπείας.

'Αλλά γρήγορα βΥηκε στό φώς, κατακτώντας το. μυαλά των μεταρρυ{}μιστών καί καitοδηγώντας τη μι:γάλη αναδιοργάνωση της έμπειρίας της τρέλας, στα τελευταία χρόνια τού αΙώνα.

Πολύ σύντομα ό

Pinel itά μπορέσει νά γράψει: «Πόσο εΙναι

σημαντικό, γιο. νά προλάβουμε την υποχονδρία, τη μελαγχολία η τη μανία, ν' ακoλoυftoύμι: τους απαρασάλευτους νόμους της ήitικης!».

Στην κλασικη έποχή, άδικα itά προσπα{)ήσουμι: νά ξεχωρί-

~~~~ ;~~~L:i~~~oO:L~ ~~ο~~:~τ~J~,;~:;λ~~~~= κτη. 'Όταν, γιο. παράδειγμα, διατάζουν την κατάποση πικρών

ουσιών, δεν πρόκειται μονάχα γιο. μιά φυσικη itεραπεία αφού

στόχος εΙναι νά καitαρitεί τόσο ή ψυχι)

000 και

τό σώμα· δταν

δίνouν σ' ~ναν μι:λαγχολικό την συνταγη της αιτλης ζωης τών γεωργών, η δταν τού παίζουν την κωμωδία τού παραληρήματός του, έδώ διόλου δεν fχoυμε μιά ψυχολογικη παρέμβαση, αφού σημασία fχει ή κίνηση τών πνευμάτων στο. νεύρα κι ή πυκνότη-

197

τα τών ύγρών κατα πρώτον λόγΟ'. Άλλα ατή μια περίπτωσιl πρόκειται για μια τέχνη της μεταμ6ρφωσης τών (διοτήτων, για μια τεχνιΚ'ι) δπΟ'υ ή Ο'ύσία της τρέλας λογαριάζεται σαν φύση, και σαν αρρώστια' ατήν άλλη, πρόκειται για μια τέχνη του λόγΟ'υ, για μιαν άποκατάσταση της άλήt7'ειας: Εδώ ή τρέλα λογαριάζεται σαν παραλογισμός. 'Όταν, στα χρόνια πσυ

i}'

axoλouthloO'uv,

i}Ct

διαχωριστεί

αύτη ή μεγόλη έμπειρία τΟ'ύ παραλoγισμoiί, πσυ ή ένότητά της

εΙναι χαρακτηριστικη στr)ν κλασικη έπΟ'χή, δταν ή τρέλα, βυi}ισμένη όλόκληρη πια μέσα σέ μιαν ήi}ικη ένόραση, δεν {}α {}εωρείται άλλο τίπΟ'τε έκτός από αρρώστια, τότε κι ή διάκριση που άναπτύξαμε {}ά πάρει άλλο νόημα: δ,τι σχετίζΟ'νταν με την άρρώστια {}α tt'εωρηtt'εί όργανικό, κι δ,τι μέ τό παράλογο, μέ την ύπέρβαση του λόγου, i}Ct τό χρεώσΟ'υν στα ψυχολογικά. Και ακριβώς στο σημείο αύτό γεννιέται ή ψυχολογία - δχι σαν άλή{}εια της τρέλας, άλλα σαν lνδειξη δτι ή τρέλα fχει απΟ'σπαστεί από την αλή{}εια της (τΟν παραλογισμό) κι δτι, από

δώ καΙ πέρα, δεν ε{ναι παρα

h-a

φαινόμενΟ' τυχαίο, στερημένο

άπό σημασία, πάνω στην απεριόριστη έπιφάνεια της φύσης.

Αίνιγμα, που ή μόνη άλή{}εια του εΙναι ή καταστολη της άλήtt'ειας τΟ'υ. Γι' αύτό i}Ct πρέπει να είμαστε δίκαιοι με τΟν Freud. Άνάμεσα στΙς 5 Ψυχαναλύσεις και στην φροντισμένη lρευνα των Ψυχο­ λογικών Θεραπειών, ύπάρχει κάτι περισσότερΟ' απο τΟν δγκο μιας άνακάλυψης' ύπάρχει ή δεσπόζουσα βία μιας έπιστρο­

φης. Ό

Janet

απαρι{}μουσε τα στΟ'ιχεία ένός διαχωρισμου,

καταμετρΟ'ύσε το εύρημα, πρΟ'σαρτΟ'ύσε έδώ κι έκεί, κατακτΟ'ύ­ σε κάτι ίσως. ~Oμως ό Freud ξανάφερνε την τρέλα στό έπίπεδΟ' της γλώσσας της, απΟ'καi}ιστώντας lτσι σ' h-a απο τα ούσιαστι­ κα στΟ'ιχεία της, μιαν έμπει.ρία πΟ'υ ό i}ετικισμος καταδίκασε ατή σιωπή' δεν πρόσ6ετε στη λίστα τών ψUχO'λoγικών tt'εραπει­ ών της τρέλας μια μεγαλύτερης σημασίας ΠΡO'σthlκη' lutoxαi}t­ στoiίσε, στr)ν ίατρικη σκέψη, τη δυνατότητα ένός διαλόγου μέ τΟν παραλογισμό. ~ Ας μην μας εκπλήσσει που ή πιο «ψUχO'λO'γι­ κη» απο τΙς tt'εραπείες γνώρισε τόσΟ' γρήγορα την παρερμηνεία

~α~~~ό~~ ~~io~~~~a:'1&ντ~~~:~Ί~~~~~β:ςυ~t:'~~ ~~

παραλογισμου, πΟ'υ ή ψυχολογία τoiί σύγχρονΟ'υ κόσμου lχει σαν στόχΟ' της να καμονφλάρει.

198

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Ό μεγάλος φόβος «Ένα άπόγευμα 'ι«1~όμoυνα μιλώντας λίγο, ακουγοντας

000

λιγότερο μπορούσα, δταν μt πλησίασε ~να άπα τα πιο παράξε­ να πλάσματα της χώρας μας, πού ό 'ό'εός φρόντισε να μήν της λείπουν τέτοια Μα. "Ηταν ~να κράμα μεγαλείου 'ι«1Ι μικρότη­ τας, σύνεσης και παραλογισμού».

την στιγμη που ή άμφιβολία 6Υγιζε τα πιο έπικίνδυνα δριά

της. δ

Descartes

συνει&ητοποιοϋσε δη δεν μπορούσε να εΙναι

τρελός -Ιστω χι 6ν για πoλiι χρόνο α:ιιόμη αναγνώριζε δτι,

γUρω άπ' τη σκέψη του, ξαγρυπνοϋσαν δλες οι δυνάμεις τού παραλογισμού' δμως, σαν φιλόσοφος που ανάλαβε γ' αμφιβά­

λει, με στόχους ξεχάi}αρους, δεν μπορούσε να ε{ναι «bιας άπ' αότΟ'υς τους παράφρονες». Άντί'6ετα, δ Άνηψιός τού Ραμω

γνωρίζει καλα -κι αυτη ε{ναι ή πιο έπίμOvη άπ' δλες τις φευ­ γαλέες του βεβαιότητες- δτι εΙναι τρελός. «ΠρΙν ξεκινήσει, βγάζει fναν βαtt'U άναστεναγμό 'Ι«1Ι φέρνει τα δυό χέρια στό μέτωπό τσυ' lπειτα, ξαναπαίρνει fνα {!φος

ijOUXD, χαΙ μσύ λέει: γνωρίζετε δτι εΙμαι ~νας ήλί'δισς, ~νας τρελός, gνας ανόητος 'Ι«1Ι τεμπέλης» ι.

Ό 18σς αΙώνας δεν μπορούσε να χαταλάβει αχριβώς τό νόημα τού :4.VΗψιoύ τού Ραμώ. Κι ώστόσσ Ίtάτι συνέβηχε, την Τδια έποχη που γράφτηκε τό χείμενσ αυτό, χαΙ που ύπόσχσvταν μιαν άποφασι.στιχη άλλαγή. Πράγμα παράξενσ: δ παραλογι­

σμός, που εΙχε παραμεριστεί μέσα στην άπόσταση της tyκά­ 'όειρξης, τώρα ξαναεμφανίζεται φορτωμένος μέ νέους χινδύ­

νους, χαΙ σάμπως προικισμένος μt τη δυνατότητα νέων προ-

~~t~~rt~, ~~~rv~~~~~t:~g :έ~~~~τ~:~~~~αμ~~~~~:~~ άλλά μόνο tι χοινωνιχη ευτέλεια τού τρελού: ρούχα ξεσχισμένα,

ή lπαρση μέσα στα κουρέλια, ή αυ'δάδεια που ίσως ύπομένουν άλλά βουλώνουν τΙς αvησυχαστιχtς φωνές της μέ μια τάχα διασχεδαστιχη συγκατάβαση. Ό 180ς αΙώνας δεν μπόρεσε νά άναγνωρίσει τόν έαυτό του μέσα στόν Ραμω ανηψιό, χι ώστόσο

199

ήταν παρών όλόκληρος μέσα στό έγώέκεΙνο που τού χρησιμεύει σάν συνομιλητης καΙ πού. τρόπος τού λέγειν. σαν άρκουδιάρης τόν επιδεικνύει δημόσια. διασκεδάζοντας δχι χωρίς επιφίιλαξη,

καΙ με μιαν ύπόκωφη Δνησυχία: γιατΙ εΙναι Τι πρώτη φορά, μετά τη Μεγάλη Έγκάftειρξη, που ό τρελός ξαναγίνεται κοινωνικό

πρόσωπο' εΙναι Τι πρώτη φορά που μπορούν νά κουβεντιάσουν μαζί του καί πού, πάλι, τού κάνουν έρωτήσεις. Ό παραλογι­ σμός ξαναεμφανίζεται σάν ξεχωριστός τύπος, πράγμα που λίγα σημαίνει' άλλά ώστόσο ξαναεμφανίζεται καί, σιγό. σιγά, παίρ­

νει '6έση μέσα στην οΙκειότητα τού κοινωνικού τοπίου. 'Εδώ tl-ά τόν συναντήσει ό Mercier, καμιά δεκαριά χρόνια πρΙν άπό την Έπανάσταση, δίχως στάλα πια ~κπληξη: «Μπαίνετε σ' ~να

άλλο καφενείο' ~νας άvtι-ρωπος σάς λέει στό άφτί, σε τόνο fiQEμo καΙ ποζάτο: δεν μπορείτε νά φανταστείτε, κύριε. την άχαριστία της κυβέρνησης άπέναντί μου, καΙ πόσο τυφλή δείχνεται γιο. το. ίδια της το. συμφέροντα. Έδώ καΙ τριάντα

χρόνια παραμέλησα τΙς ύποtl-έσεις μου' κλείστηκα στό γραφείο μου κι lxava στοχασμούς, δνειρα, ύπολογισμούς' lχω έπινοή­ σει ~να οΙκονομικό σχέδιο γιο. νά έξοφληtl-ούν δλα το. χρέη τού Κράτους' rnειτα ~ν' άλλο γιο. να πλουτίινω τόν βασιλιά. καΙ γιο.

νά τού έξασφαλίσω lνα εΙσόδημα

400

έκατομμυρίων' lπειτα

~ν' άλλο γιο. νά νικήσουμε μιά γιο. πάντα την ΆΥΥλία, που καί μόνο στό άκουσμά της αίσftάνoμαι ταπείνωση ... Ένώ fiμouv δοσμένος όλόκληρος σ' αύτες τΙς πλατιες επιχειρήσεις, που επιζητούν την πλήρη Δφοσίωση της διάνοιας. κι lχoντας παραμελήσει τΙς οίκιακες άtl-λιότητες, μερικοΙ άνοιχτομάτηδες πιστωτες με βάλαν φυλακή για τρία χρόνια ... Άλλά, βλέπετε σε τί χρησιμεύει ό πατριωτισμός, στό να πεftαίνεις άγνωστος καί

μάρτυρας γιο. την πατρίδα σου»!. Τέτοια πρόσωπα περιστοιχί­ ζουν, άπό κάποια άπόσταση, τόν Άνηψιό τού Ραμώ' δεν lxouv τΙς διαστάσεις του' μπορούν να περάσουν σαν επίγονοί του μονάχα γιο. την γραφικότητά τους. Κι ώστόσο δίνουν κάτι παραπάνω άπό fνα κοινωνικό πρoφtλ ~ μια μορφή καρικατοίιρας. Ύπάρχει μέσα τους κάτι ποιι άΥΥίζει, καΙ άφορά, τόν παραλογισμό στόν 180 αΙώνα. Ή φλυαρία τους, Τι άνησυχία τους, αυτό τό άπροσδιόριστο παρα­

λήρημα καί, στό βάftoς, αυτό τό άγχος, ησαν βιώματα άρκετά κοινά. καΙ άκόμη καΙ τώρα tl-a. μπορούσε να διακρίνει κανείς τ' αυλάκια τους. "Οπως καΙ γιο. τόν άκόλαστο. τόν άσύδοτο η τόν βίαιο τού 170υ αΙώνα, lτσι καί γι' αυτους δεν μπορεί νά πεί

κανεΙς είiκoλα αν εΙναι τρελοΙ ~ τυχοδιώκτες. Κι ό ίδιος ό Mercίer δεν ξέρει πώς νά τους χαρακτηρίσει: «'Έτσι στό Παρίσι ύπάρχουν έξαιρετικά τίμιοι άvtι-ρωποι, οΙκονομολόγοι καΙ Δντι

- οΙκονομολόγοι,

που Τι καρδιά τους πυρώνει καΙ βγάζει φωτιες

προκειμένου για τό δημόσιο χρήμα' άλλά ύπάρχουν δυστυχώς

200

κι εκείνοι που τό μυαλό τους σκαρτεύει, δηλαδη δεν βλέπουν

πέρ' ό.π' τη μύτη τους, που δεν γνωρίζουν ουτε σε ποιόν αιώνα

βρισκόμαστε, ουτε με τί άνθρώπους ~χoυν να κόνουν· εΙναι πιό ανυπόφοροι ό.πό τους ήλί{}ιους, γιατΙ με πενταροδεκόρες ό.πό ελεημοσύνες καί με ψευδογνώσεις, ξεκινoVΝ την έπιχειρηματο­ λογία τους ό.πό μια βόση ό.πί'6ανη καΙ τη συνεχίζουν, πάνω στο

ίδιο μοτίβο, δλο συνεπεια». Πρόγματι, αύτοί οΙ «κατασκευα­

στές σχεδίων με μυαλο σκόρτο» ύπηρξαν στην πραγματικότητα καΙ σχημότιζαν. γύρω ό.πο τη λογικη τών φιλοσόφων, ό.πό τα μεταρρυ'6μιστικα σχέδια, ό.πο τα -6εσμικα προγρόμματα. μιαν ύπόκωφη ύπόκρουση παραλoγισμoiί. Ή λογικότητα της έποχης

τών Φώτων στό πρόσωπό τους ~βρισκε κότι σαν εναν '6ολό

καθρέφτη, ~να εΙδος ακίνδ1.Mjς καρικατούρας, γεμότης αφέ­ λεια.

Άλλα Τι ούσία δε βρίσκεται στό δτι αφήνουν μια νέα μορφη

τoiί παραλoγισμoiί να βγεί στο φως, μ' ~να εΙδος διασκεδασμέ­ νης έπιείκιας καί, μάλιστα, τη στιγμη που πίστευαν δτι την

εΙχαν κρύψει στα κατόβα'6α των τόπων της έγκό'6ειρξης. 'Εδώ Τι κλασικη λογικη μοιόζει να παραδέχεται πάλι ~να γειτόνεμα, μια σχεδΟν όμοιότητα ανάμεσα στΟν έαυτό της καΙ στΙς μορφές παραλoγισμoiί. Θό 'λεγε κανεΙς δτι, τη στιγμη τoiί {}ριόμβου

της, γεννά ενα καινούργιο πρόσωπο καΙ τό βάζει να ξεστρατί­ σει,

βαδίζοντας στο μεταίχμιο της τόξης πραγμότων·

~να

πρόσωπο που Τι ίδια προηγουμένως τoiί φόρεσε τη μόσκα τoiί

γελοίου, μια μάσκα ώστόσο στα μέτρα της -rνα εΙδος ειδώλου της, μέσα στό όποίο ταυτίζεται καΙ συνόμα διακυβεύεται.

Κι ώστόσο

φόβος καΙ το άγχος δεν βρίσκονται μακριά:

6

ξαναεμφανίζονται, διπλασιασμένοι τώρα. μπρος στΟν κίνδυνο

της έγκά-6ειρξης. Κι 5λλοτε, καί πόντα, οΙ άνθρωποι φoΒΌVΤαν την έγκό'6ειρξη. Στό τέλος τού 180υ αΙώνα, ό Sade 'Ο-α κυριαρ­ χείται ακόμη ό.πό το φόβο εκείνων που όνομόζει «μαύροι ανθρωποι», καΙ που παραμονεύουν για να τόν εξαφανίσουν.

Τώρα δμως

"

χώρα της έγκά-6ειρξης !χει ό.ποκτήσει τΙς δικές

της εξουσίες· ~χει γίνει με τη σειρά της γενέτειρα τoiί κακού· {}α μπορεί τού λοιπού να το σκορπίζει μονάχη της καΙ ν' ανεβόζει στό '6ρόνο μιαν δλλη μορφη τρόμου.

Όλόξαφνα, μέσα σε λίγα χρόνια, στα μισα τού 180υ αΙώνα, γεννιέται ~νας φόβος. Φόβος που διατυπώνεται με όρολογία ίατρικη όλλα πού. στο βά-Doς του, ανασαλεύει rνας όλόκληρος

ίατρικδς μύ-Doς. Τρομόζουν μπρος σε μιαν αρρώστια αρκετα μυστηριώδη που

'0-'

'6'

αναμεταδίδονταν. λέν, ό.π' τα Ιδρύματα. καί

ό.πειλούσε όλόκληρη την πόλη. Mιλoiίν για τους πυρεπους

των φυλακών·

σαν αίτιο έπικαλoiίνται εκείνα τα κάρα που

201

μεταφέρονν τους καταδικασμένους, αυτους τους ανόρώπους με τις άλυσίδες που διασχίζονν τΙς πόλεις, αφήνοντας πίσω τους ενα ποτάμι συμφορας' αποδίδουν στο σκορβοϋτο φανταστικη μoλuvτικη δύναμη, προβλέπονν δτι ό άέρας, δηλητηριασμένος απ' την αρρώστια, -6α διαφ{l-είρει τΙς συνοικίες των πολιτών.

ΚαΙ ή μεγάλη εικόνα της φρίκης τού Μεσαίωνα ξαναεπιβάλλε­ ται, κάνοντας να γεννη-6εί, μέσ' απ' τα μεταφορικα σχήματα της συμφοράς, ενας δεύτερος πανικός. τα ίδρύματα έγκά-6ειρξης δεν lχoυν πια μόνο το χαρακτήρα τού λεπροκομείου, στΙς έσχατιες της πόλης' αποτελούν κάτι παραπάνω για τους

πολίτες, εΙναι σαν ή ίδια ή λέπρα ν' απειλεί την πόλη: «'Έλκος τρομερο πάνω στο σώμα της πόλης, ελκος βα-6ύ, πελώριο, ελκος κακοφορμισμένο, που δεν μπορεί να το φανταστεί κανεις χωρΙς αποστροφή. ΚαΙ σε

400 λεύγες

απόσταση, μπορεί να αίσ6-ανόεί

κανεις δτι πλησιάζει εναν τέτοιο τόπο έγκά-6ειρξης, καταναγ­

κασμοϋ, ενα 6συλο ξεπεσμοϋ και δυσruχίας» 1. Πολλα απ' αύτα τα Ιδρύματα χτίστηκαν έκεί δπου άλλοτε ύπηρχαν λεπροί' Μ λεγε κανεΙς δτι, μέσ' απ' τους αιώνες, οΙ νέοι τρόφιμοι κόλ­

λησαν την παλια αρρώστια. Ξαναπαίρνονν το συμβολισμο καΙ το νόημα που φέρνουν οΙ τόποι αύτοι παλιά: «Πολυ μεγάλη

λέπρα για την πρωτεύουσα! το δνομα της

Bicetre εΙναι μια λέξη

που κανεΙς δεν μπορεί να προφέρει, χωρΙς δεν ξέρω ποιό συν­ αίσfl-ημα αποστροφης, φρίκης καΙ περιφρόνησης ... "Εχει γίνει το δοχείο απορριμάτων για δ,τι το πιο απάνόρωπο και απαίσιο ύπάρχει στην κοινωνία»4.

Ή αρρώστια, που τόσο εΙχαν πρoσπαtl-ήσει ν' αποκλείσουν με την έγκά-6ειρξη ξαναεμφανίζεται, πρός μεγάλη απελπισία τοϋ κοινοϋ, κάτω απο μιαν δψη φανταστική. τη βλέπονν να γεννιέται καΙ να διακλαδίζεται πρός δλες τΙς κατευ-6ύνσεις τών νοημάτων τού κακού, της σωματικης καΙ μαζΙ η-6ικης αρρώστι­ ας καί, μέσα σ' αύτην την άκα-6όριστη φύση του, ν' άγκαλιάζει

Τ%ό~~-6~τxε:~;εεις r~:VZ~~~ ~~:~~~~ο~~~~ρ;~'tας της

«σαπίλας», που άφορα τόσο στη διαφ{toρα των η-6ων 000 καΙ στην αποσύν6-εση της σάρκας, καΙ στα μέτρα της -6α προσαρμο­

στoiίν τόσο ή αποστροφη

000 κι

ό οΙκτος που νιώ-60νν για τους

tγκλειστOυς. Πρώτ' απ' δλα, το κακό ώριμάζει μέσα στους κλειστους χώρους της έγκά-6ειρξης. "Εχει δλες τις ιδιότητες που αποδίδει τΟν 180 αιώνα ή χημεία στα όξέα: τα λεπτα μόριά του, κοφτερα σαν λεπίδα, εισχωρoiίν στα σώματα καΙ στΙς καρδιες

τόσο εύκολα, σαν να ήσαν μόρια όλκαλικά, παfuιτικα και

εύ-6ριπτα. ΤΟ μείγμα εύ-6-iις ~ρχεται σε βρασμό, βγάζει ατμους μολυσμένους, ύγρα διαβρωτικά: «οι χώροι αύτοΙ. δεν αντιπρο­

σωπεύονν παρα εναν τόπο φρικιαστικό δπου, δλα τα έγκλήμα­ τα συγκεντρωμένα, δημιoυργoiίν ζυμώσεις καΙ σκορπίζουν

202

γύρω τους, με τη ζύμωση, μια άτμόσφαιρα μολυσματικη που άναπνέουν καΙ που μοιάζει νά 'χει γίνει σώμα δσων ζοϋν εκεί μέσα ... ». Αύτοί οί καυτεροί ατμοί ΙΠειτα ύψώνονται, σκορπί­

ζονται στόν αέρα καί, τελικά, πέφτουν στις γειτονικες περιοχές, ποτίζουν τα κορμιό. και προσβάλλουν τις ψυχές. Έτσι όλοκλη­ ρώνεται με είκόνες ή ίδέα της μολυσματικής «σαπίλας». Ό

αίσ6ητός φορέας αύτης της επιδημίας εΙναι ό άέρας, αυτός ό αέρας πού άποκαλοϋν «μπόχα» (vicie) έννοώντας, με τρόπο ασαφή, δτι fXEL ξεστρατίσει άπ' την κα-ό"αρότητα της φύσης του κι δτι άποτελεί τόν άγωγό άπ' δπου διοχετευονται τα βίτσια (vjce). Άρκεί να 'δυμη&ύμε την αξία που άπόκτησε, αξία

ή""ικη καΙ ίατρική, σχεδόν την ίδια εποχή, ό άέρας της έξοχης (υγεία τού σώματος σημαίνει εύρωστία της ψυχης) για να μαvτέψoυμε όλόκληρο τό σύνολο τών βλαβερών σημασιών που μπορεί να παίρνει ό άέρας τών νοσοκομείων, τών φυλακών,

τών ίδρυμάτων έγχ.άtk.ιρξης. Ή ατμόσφαιρα αυτή, φορτωμένη άπό βλαβερους ατμο'ύς, άπειλεί πόλεις όλόκληρες που οί κάτοικοί τους πρooδεuτικα ""α διαποτιστούν άπό σαπίλα και ακολασία.

Κι έδώ δεν fχουμε μονάχα άδιαμόρφωτες σκέψεις της ια­

τρικής καΙ της ή-ό"ικής. θα πρέπει σίγουρα να λάβουμε ύπόψη μας μιαν όλόκληρη λογοτεχνικη παραγωγη γύρω άπ' τό ""έμα αύτό, μιαν έκμετάλλευση συναισ6ηματική, πολιτικού χαρακτή­

ρα ίσως, τών ακα-&όριστων φόβων. Γιατί σε όρισμένες πόλεις δημιoυργήi}ηκαν κύματα πανικού τόσο χειροπιαστά, τόσο έντοπισμένα χρονικά, 000 κι οί μεγάλες κρίσεις άπελπισίας που κατα καιρους τάραξαν τόν Μεσαίωνα. Τό 1780, μια έπιδημία ξαπλώi}ηκε στό Παρίσι: την προέλευσή της την άπόδωσαν σε μόλυνση άπό τό Γενικό Νοσοκομείο' φτάσανε στό σημείο να

""έλουν να βάλουν φωτια στα κτήρια της Bicetre. Ό αρχηγός της αστυνομίας, μπροστα στό ξετρελαμένο πλή&ς, στέλνει μιαν έπιτροπη fρευνας που περιλαμβάνει, μαζΙ με πολλούς κρατι­ κούς γιατρους, τόν πρ'ύτανη της 'Ιατρικής Σχολής καΙ τό γιατρό τού Γενικού Νοσοκομείου.

Διαπιστώνουν δτι στην Bicetre κυριαρχεί lνας «σηπεδονώδης πυρεπός», που προκαλεϊ: σάπισμα, κι δτι 6φείλεται στην κακη ποιότητα τού άέρα. 'Όσο για την πρωταρχικη αίτία τού κακού,

ή

fκtk.oη

άρνειται

δτι αυτη

έδρεύει στην παρουσία τών

fγκλειστων και στη μόλυνση πού άποπνέουν' άπλούστατα, '6i:ι πρέπει ν' Mobotk.i: στην κακοκαιρία, που ύπoβoήi}ησε να γίνει ή αρρώστια ένδημικη στην πρωτε'ύουσα. τα συμπτώματα που

μπόρεσαν να έπισημάνουν στό Γενικό Νοσοκομεϊ:ο, εΙναι «άνά­ λογα με τη φ'ύση της έπoχfις καΙ αvταπoκρίνoνται άπόλυτα στις άσ-&ένειες που παρατηρoiίνται στό Παρίσι, την ίδια έποχη τού χρόνου». Πρέπει λοιπόν να καi}ησυχαστεί ό κόσμος καί ν'

203

αi}ωω{tεί ή

Bicetre:

«ΟΙ i}όρυβοι που άρχισαν να διαδίδοvtαι

για μια μολυσματικη νόσο στην

Bicetre,

Ικανη να μολύνει την

πρωτεύουσα, εΙναι αβάσιμοι». Ή lκi}εση αύτη βέβαια δεν σταμάτησε όλότελα τους ανησυχαστικους i}όρυβους αφού, λίγο αργότερα, ό γιατρος τού Γενικού Νοσοκομείου i}' αναγκαστεί

να συντάξει μιαν άλλη, δπου i}ιI έπαναλάβει την Τδια δήλωση·

εΙναι βέβαια ύποχρεωμένος να παραδεχτεί την κακη ύγειονομι­ κη κατάσταση της Bicetre, Cιλλα «τα πράγματα εΙναι γεγονός δτι δεν βρίσκοvtαι διόλου σ' αύτο το απάνi}ρωπα ακραίο σημείο, ώστε να i}εωρεί κανεις δτι το Τδρυμα αυτών των

δυστυχισμένων ύπάρξεων lχει μεταβληi}εί σε μιαν αλλη έστία αναπόφευκτων κακών, καΙ πολυ πιΟ μοιραίων άπο έκείνα για

τα όποία αρκεί ή χορήγηση ένος φάρμακου δραστικού κι απoτελεσματικoiί». Ό κύκλος κλείνει: δλες οι μορφες τού παραλογισμού που

εΙχαν πάρει, μέσα στη γεωγραφία τού κακού, τη i}έση της λέπρας, και που τόν εΙχαν καταδικάσει στα πιο άπόμακρα σημεία

τών

κοινωνικών

αποστάσεων,

τώρα

ξαναγίνοvtαι

λέπρα όρατή, και προσφέρουν τΙς διαβρωμένες πληγές τους στην κοινη

i}ta

τών αv&ρώπων. Ό παραλογισμος γίνεται πάλι

αvtικείμενο έκi}έσιμΟ,lιλλα σημαδεμένος τώρα με τη φαvtαστι­

κη σφραγίδα της αρρώστιας, που τού δίνει τις δικές της τρομακτικες Ιδιότητες. Ό παραλογισμος λοιπόν συνδέεται με την αρρώστια, και την προσεγγίζει, μέσα στο χώρο της φαvtασίας, κι δχι στο χώρο της Ιατρικης σκέψης. Πολυ πριν ακόμη διατυπωi}εί το πρόβλημα

~~;ό~~εY;~~α~~;;!ι~~~μόέ~:~%~~~O{η~I~;:ε~~~ καΙ με μιαν αλχημία που δεν της εΙναι άγνωστη,

lva

κράμα

καμωμένο απο τη φρίκη τoiί παραλογισμού και απ' τις παλιές [δεοληψίες για τη λέπρα. Άπο πολυ μακριά, οΙ παλιες συγχύ­ σεις γύρω απο την αρρώστια ξανάπαιξαν το παιγνίδι τους· κι ή

ισχυ αύτών των φαvtαστικων i}εμάτων εΙν' έκείνη που αποτέλε­ σε πρώτο παράγοvtα της σύνδεσης τού κόσμου τού παραλογι­

σμού με την Ιατρική. Πρώτα ~ρitαν σ' έπαφη με τα φαvtάσματα τoiί φόβου, ΙΠειτα ένώftηκαν μέσα στο ύποχ'6όνιο μείγμα της

«μόλυνσης» καΙ της «ακολασίας». ΕΙναι σημαvtικό, κι Τσως αποφασιστικο για τη i}έση που πρέπει να πάρει ή τρέλα στό

σύγχρονο κόσμο, δτι ό homo medicu$ δεν κλή-θηκε στόν κόσμο της ~άi}ειρξης για να παίξει το ρόλο διαιτητη. για να xάvet τη

~~~~α~~~o~~ιν~ g~~1~:~ιatiΤ:~λλ~d~~ ;~α~α~~~'ν~ προστατέψει τους αλλους απο τον διάχυτο κίνδυνο, που άποπνέαν οΙ τοίχοι της ~άi}ειρξης. Εύκολα πείi}ovtαι δτι μια φιλελεύi}ερη και γενναιόδωρη εύαισi}ητoπoίηση ξύπνησε το

204

ένδιαφέρον για την τύχη των fγxλειστων κι δτι μια Ιατρικη

προσοχή, πιό

έπιδέξια καΙ πιό ένημερωμένη, μπόρεσε να

Εντοπίσει την άρρώστια στόν ίδιο χωρο δπου liλλoτε τιμωρού­ σαν άδιακρίτως παραπτώματα. Στην πραγματικότητα, τα γεγο­ νότα δεν έξελίχδηκαν διόλου με μια τέτοια καλοπροαίρετη

ουδετερότητα. "'Αν κάλεσαν τό γιατρό, αν τού ζητή{tηκε να κάνει παρατηρήσεις, τούτο ηινε έπειδη φoβή{tηκαν. Φoβή{tη­ καν τις παράξενες χημικες ουσίες που βράζανε άνάμεσα στους τοίχους των ίδρυμάτων, φoβή{tηκαν τις δυνάμεις που γεννιων­ ταν έκεί μέσα, για να ξεχtrδoϋν lπειτα παντού. Ό γιατρός

κατέπλευσε δταν πια ή στροφη εΙχε συντελεστεί κι άφού ~δη ή άρρώστια, τό κακό, εΙχε ώtoκτήσει τις διφορούμενες δψεις τού 'Αναβρασμού, της Διαφf:toρας, των μολυσμένων άνα'δυμιάσε­ ων, της σαπισμένης σάρκας. Αυτό που παραδοσιακα όνομά­

ζουν «πρόοδο» της τρέλας πρός την κατάκτηση ένός Ιατρικού να πραγματοποιηδεί παρα μόνο lπειτα ώtό

status, δεν μπόρεσε

μια παράξενη έπιστροφή. Μέσα στό άξεδιάλυτο κράμα των

~:~:ν :,~ί :υυ:~7;μ~λύ~~ε~ια~~~ς~ π~δ~~~~ ~~~~ οΙκείος στόν 180 αΙώνα, εΙκόνες ξαναβγiiκαν στr)ν έπιφάνεια της άv&ρώπινης μνήμης. ΚαΙ περισσότερο χάρη σ' αυτην την άναζωπύρωση της φαντασίας παρα σε μια τελειοποίηση της γνώσης, 6 παραλογισμός άντιμετωπίστηκε ώtό την ίατρικη σκέψη. Παράδοξα, την έπιστροφη αυτης της φανταστικης ζωης, που συγχωνεύεται με τις σύγχρονες εΙκόνες της {ιρρώστι­ ας,

6

treτικισμός

'6"0.

την χρησιμοποιήσει σαν έπιχείρημα ένάν­

τια στr)ν τρέλα ~, μάλλον, '6"α την treωρήσει σαν μια νέα αΙτία για να όργανώσει την αμυνά του μπρός στους κινδύνους της. Στη φάση αυτη δε γίνεται λόγος να κλείσουν τους οίκους

έγκά'δειρξης. Άντί'6"ετα, ώtoβλέπoυν στό να έξουδετερώσουν μέσα τους τΙς πι'δανες αίτίες μιάς νέας συμφοράς. Τό ζήτημα

εΙναι να τους ευπρεπίσουν, με έξαγνισμούς. Ή μεγάλη μεταρρυ{tμιστικη κίνηση που '6"' άναπτυχ'6"εί στό δεύτερο μισό τού 180υ αΙώνα, Μ yεννηtret άκριβως μέσα ώt' αυτό τό πνεύμα: να καταπολεμήσουν την άναμετάδοση τού κακού, καταστρέφοντας άκα'6"αρσίες κι άνα'δυμιάσεις, να έμπο­

δίσουν τΙς συμφορες καταστέλλοντας τΙς ζυμώσεις, κι fτσι τό κακό να μην μπορεί πια να κακοφορμίσει, μολύνοντας τόν άέρα και την άτμόσφαιρα των πόλεων. Τό νοσοκομείο, τό κάτεργο,

δλοι οί χωροι της έγκάtreιρξης '6"α πρέπει τώρα ν' ώtομονωf:toύν καλύτερα, να περιβληδοϋν ώtό &αν άέρα κα'6"αρότερο: την έποχι) αυτη μια όλόκληρη φιλολογία διαμορφώνεται γύρω ώt' τόν έξαερισμό των νοσοκομείων πού, έκ πρώτης δψεως, δείχνει

να σχετίζεται με τό Ιατρικό πρόβλημα της μόλυνσης άλλά, στην

πραγματικότητα, στόχος εΙναι τα ζητήματα ή'6"ικης μόλυνσης.

205

ΤΟ 1776, με άπόφαση τoiί Συμβουλίου τoiί Κράτους, διορίζεται μια έπιτροπη που πρtπει ν' άσχολη-&ί «με το βα'6μ.Ο δυνατότητας βελτίωσης στα διάφορα νοσοκομεία της Γαλλίας». ΣύνtOμα 6 VieI -θα αναλάβ~ι να ξαναχτίσει 6ρισμένα διαμερί­ σματα της SaIpetriere. 'Αρχίζουν να όνειρεύονται πα δ.συλο πού, αν και διατηρεί τις ούσιαστικες λειτουργίες του, "ά 'ναι διευ-&ετημένο με τέτοιο τρόπο που ή αρρώστια να μπορεί

,,0.

,,0.

νά 'χει έκεί την κατοικία της, δίχως δμως να μπορεί να πάει κι

άλλοϋ· ~να ασυλο που {}α φυλάκιζε μέσα του τΟν παραλογισμΟ καΙ -&0. μπoρoiίσε να τΟν προσφέρει σαν "έαμα, δίχως δμως αύτο να καταντα άπειλητικΟ για τους -&ατές, πάνω στους 6ποίους itά 'πρεπε ν' άσκεί κά& έπιρροη παραδειγματισμoiί,

άλλα κανένα κίνδννο αναμετάδοσης. Κοντολογίς, ~να δ.συλο που 6 άληitινός του χαρακτήρας Μ 'χε πραγματωθεί, έφόσον ,,0. γινόταν ~να κλουβί ζώων. Αντην ακριβως την «άποστειρω­ μένη» έγκά&ιρξη, αν βέβαια μας έπιτρtπεται 6 άναχρονισμός, όνειρεύονταν το

1789 6

άββας

Desmonceaux, σ' πα

μικρό του

σύηιραμμα αφιερωμένο στι)ν Έifνική Ά ΥαΟοΕΡΥία. Στόχος του {}ά 'ταν να το φτιάξει πσι που να χρησιμέψει σαν δργανο με

σημασία παιδευτική, σαν ~να "έαμα που να έπιδεικνύει, σ' δλο τους το μέγε&ς, τΙς δυστυχίες που προκαλεί ή άνη"ικότητα: «Αύτα τα καταναγκαστικα δ.συλα ... άποτελούν άπομονωτήρια χρήσιμα, 000 και άπαραίτητα ... Ή δψη αύτών των σκοτεινών

τόπων και τών ένόχων που κλείνουν μέσα τους, ε{ναι άρκετα καλα φτιαγμένη &οτε να προφυλάσσει άπο τις ίδιες πράξεις, μέσ' άπσ μια δίκαιη άποδοκιμασία, ~να ιδιαίτερα Ελευ-&ριάζον τμημα της νεολαίας· {}ά 'ναι λοιπΟν μια πράξη σύνεσης για κά& πατέρα και μητέρα, να κάνουν άπο νωρις γνωστη στα

παιδιά τους την ύπαρξη αύτών των φοβερών και μισητών τό­ πων, αύτών τών τόπων δπου ή αισχύνη και το δνειδος κρατούν άλυσοδεμένο το lγκλημα, δπου 6 ξεπεσμένος άπο την ούσία του

δ.v6ρωπος χάνει, συχνα για πάντα, τα δικαιώματα ποιι ε{χε άποκτήσει στι)ν κοινωνία».

Τέτοια ε{ναι τα όνειρικα κατασκευάσματα που χρησιμοποιεί ή ή-&ική, με τη συνέργεια της [ατρικης, για να προστατευτεί, πολυ άτελέσφορα δμως, άπσ τοΙΙς κινδύνους που κλείνει ή tγκά&ιρξη. 'Ωστόσο οΙ ίδιοι κίνδυνοι ασκούν ταυτόχρονα γοητεία πάνω στη φαντασία και στις έπι{tυμίες. Ή ή{}ικη

όνειρεύεται να τους ξορκίσει· άλλά, μέσα στΟν liv&ρωπο, ύπάρχει κάτι που τον σπρώχνει να τους Ονειρεύεται και να itέλει να τους ζήσει ~, τουλάχιστον, να τους πλησιάσει και να

ανοίξει την πόρτα στα φαντάσματα. Ή φρίκη που τυλίγει τα προπύργια της έγκά&ιρξης, τώρα ασκεί και μιαν ακαταμάχητη ~λξη. Ό κόσμος ήδονίζεται να φαντάζεται δτι τις νύχτες, τους χώρους αντους τους έπισκtπτoνται άπολαύσΕις άπρόσιτες· τα

206

φαγωμένα καΙ διεφtl-αρμένα πρόσωπα γίνΟvtαι τώρα πρόσωπα ήδoνi'ις' μέσα σ' αυτα τα σκοτεινα τοπία γεννιούvtαι μορφες -όδύνες καΙ ήδονες- που έπαναλαμβάνουν τόν Ίερώνυμο

Bosch

καΙ τους γεμάτσυς παραλήρημα κήπους του.

τα μυστικα που γλιστράν ~ω απ' τόν Πύργο των

100

Ήμερών, tι-α ψιi}υρίζoνται για καιρό: «Έκεί σΙ πιο έπαίσχυντες άσέλγειες διαπράττοvtαι πάνω στόν ίδιο τόν κρατούμενο' μας μιλσϋν για βίτσια πσυ έφαρμόζσvtαι, συχνα φανερά, μπρος στα

μάτια δλων καΙ μάλιστα στrιν κοινή attl-σvoa της φυλακης, βίτσια πσυ ή εύπρέπεια της σύγχρσνης έποχης δεν μάς έπιτρέ­ πει να κατονσμάσσυμε. 'Ακούμε δτι &ας άριtl-μος τών φυλακι­ σμένων, simillimi feminis mσres stuprati et constupratσres' δτι εφταναν ex hσc obscσeno sacrario cooperti stupri suis alienisque. εχσvtας χάσει κάtl-ε αίσi1ημα vtροπης, κι (τοιμοι να διαπρά­ ςουν

κάtl-ε

είδσυς

lγκλημα'.

ΚαΙ

ό

La

Rσchefoucauld

-

Lίancourt. με τη σειρά του tI-' άναφέρει για τΙς Γριές καΙ τΙς Νέες, στΙς αίtl-ουσες τού 'Αναμορφωτήριου στην Salpetriere, που απο ήλικία σε ήλικία μεταδίδανε τα Τδια μυστικα καΙ

μυσύνταν στΙς ίδιες ήδονές:

«ΤΟ 'Αναμορφωτήριο, χώρος

εσχατης πσινi'ις για το Ο'lδρυμα, περιλάβαινε δταν το έπισκεφτή­ καμε 47 κορίτσια, τα περισσότερα σε πσλυ νεαρη ήλικία, περισσότερΟ' έπιπόλαια παρα lνσχα... ΚαΙ πάvtα το ίδιο άνακάτεμα ήλικιών, το τόσΟ' ένσχλητικό, απο νεαρες κοπέλλες ~λαφρόμυαλες κι απο γριες ξεσκολιασμένες, που δεν μπσρεί παρα να τους μαtl-αίνουν τΙς τέχνες της πιο ξέφρεΎης διαφθο­ ράς». Για καιρο τέτοια δράματα tι-α στριφΟΥυρνάνε μ' έπιμονή στα κεφάλια, τΙς άργόσχολες βραδιες τού 18συ αίώνα. Κάπσια στιγμη tι-α ύποστσύν μια τομή: το άνελέητο φώς τού f:Qyov τού Sade tι-α τα έντάξει στην αύστηρη γεωμετρία της έπιi}υμίας. Θα έπαναληφtl-oύν πάλι και' tI-' άναπτυχθούν, μέσα στην ταραγμένη μέρα της Αύλής τών Τρελών, η στο σούρσυπο πσυ τυλίγει τό Σπίτι τού Κουφού. Πόσο τΟ'ύς μΟ'ιάζΟ'υν τα πρόσωπα των Disparates~. 'Ένα όλόκληρΟ' φαvtαστικο τΟ'πίο άναβρύζει τώρα μέσα απ' τόν μεγάλο φόβΟ' που γεννσϋν.

Αύτο πΟ'υ εΙχε φυλακίσει ό κλασικισμός, δεν ~ταν μόνΟ' &ας άφηρημένΟ'ς παραλΟ'γισμος δπσυ μπερδεύΟ'vtαν τρελοΙ και'

άσωτοι, άρρωστσι κι έγκληματίες, άλλα έπίσης μια -6-αυμαστή παρακατα-6ήκη τσύ φαvtαστικΟ'ύ, &ας κοιμισμένος κόσμος τεράτων, πΟ'ύ tι-α τα νόμιζε κανεΙς βυtl-ισμένα σε κείΎη τη νύχτα

τού 'Ιερώνυμου BO'sch πΟ'υ κάποτε τα εΙχε φέρει στrιν έπιφά­

νεια. Θά 'λεγε κανεΙς δτι τα φρΟ'ύρια της έγκά-6-ειρξης εΙχαν πρσσ6έσει στόν ΧΟινωνικΟ ρόλο τους, πλάι aτή λειτΟ'υργία της διάκρισης καΙ τΟ'ύ έξαγνισμού. μια λειτΟ'υργία πΟ'λιτιστική. έκ διαμέτρΟ'υ άvtίtl-ετη με τΙς δυο πρΟ'ηγούμενες. τη στιγμη πσύ, πάνω στην κοινωνικη έπιφάνεια. διαχώρισαν τη λογικη απ' τΟν

2Ω?

παραλογισμό, διατηρούσαν πολυ βα'6εια εΙκόνες δπου ή μια κι ό ω..λος μπερδεύονταν καΙ συγχέονταν. Λειτούργησαν σαν μια μεγάλη μνήμη, που για καιρό ~μεινε σιωπηλή· μέσα σ-rη σκια διατήρησαν μια φανταστικη δύναμη, που '6α μπορούσε να τη νομίσει κανεις ξορκισμένη τώρα πιά· αναστημένες άπ' τη νέα

τάξη πραγμάτων της κλασικης εποχης διατήρησαν, ενάντια σ' αυτην κι ενάντια στό χρόνο, τΙς άπαγορευμένες μορφες που μπόρεσαν να μεταδοftoϋν, ανέπαφες, άπό τόν 160 aτόν 190 αιώνα. Μέσα σ' αίm)ν την κατάλυση τού χρόνου, 6 Brocken

συναντά την Τρελη Μαργκώ μέσα στό Τδιο φανταστικό τοπίο, καΙ 6 NoirceuiI τόν μεγάλο μύfto τού Στρατηγού de Rais. Ή έγκά'6ειρξη επέτρεψε, καΙ προκάλεσε, αυτη την αντίσταση τού φανταστικού.

Άλλα οΙ εΙκόνες που έλεu6t:ρώνονται στό τέλος τού 180υ

αΙώνα, δεν εΙναι δμοιες σ' δλα τα σημεία τους με κείνες που εΙχε

προσπα-6ήσει να σβήσει 6 170ς αΙώνας. "Ενα ~ργo, που συντελέστηκε μέσα σ-rην αφάνεια, μπόρεσε να τΙς άποσπάσει άπ' αυτόν τόν παρασκηνιακό κόσμο άπ' δπου ή 'Αναγέννηση,

μετα τόν Μεσαίωνα, ε{χε κατορ'6ώσει να τΙς αντλήσει· πηραν τη '6έση τους μέσα στΙς καρδιές, στίς επιthJμίες, στη φαντασία των αvftρώπων· κι αντΙ ν' άποκαλύπτουν στό βλέμμα την άπό­ κρημνη παρουσία της παραφροσύνης, αφήνουν ν' αναβρύζει ή

παράξενη αντίφαση των αvftρώπινων όρέξεων: ή bοχη συμ­ παιγνία ανάμεσα σ-rην ~ρωτικη επιδυμία καΙ τό φόνο, στη σκληρότητα καΙ τη δίψα για πόνο, στόν πό{to για κυριαρχία και για ύποδσύλωση, σn)ν προσβολη καΙ την ταπείνωση. Ή μεγάλη αυτη κοσμικη σύγκρουση, που τΙς περιπέτειές της άποκάλυψε ή Παραφροσύνη τόν 150 καΙ 160 αΙώνα, μετατοπίστηκε ftot ωστε να γίνει, στό τέλος τού κλασικισμού, ή αμεση διαλεκτικη της

~t~~ιδ.~Ρ:~Τ~:ή~Ι~~~ ~~λ~~αα:σ~κειl~~~~τ:t~rν:~fν: ~~~ πολιτιστικό γεγονός, που έμφανίστηκε ακριβώς στα τέλη τού 180υ αΙώνα, καΙ που άποτελεί μιαν άπό τΙς μεγαλύτερες στροφες στη δυτικη φαντασία: 6 παραλογισμός lγινε παραλή­ ρημα της καρδιάς, τρέλα της επιthJμίας, ξέφρενος διάλογος τού

~ρωτα καΙ τού '6ανάτου, μέσα στΤι δίχως δρια ξιπασια των όρέξεων. Ή έμφάνιση τού σαδισμού τοπο'6ετείται τη στιγμη που ό παραλογισμός, κλεισμένος καί φιμωμένος πάνω άπό@ναν αΙώνα, ξαναεμφανίζεται δχι πια σαν μορψη τού κόσμου, δχι

πια σαν εΙκόνα, άλλα σαν λόγος καί επιi}υμία. ΚαΙ δεν εΙναι τυχαίο δτι ό σαδισμός, σαν ατομικό φαινόμενο που φέρνει τό δνομα ένός αvftρώπου, τού μαρκήσιου de Sade, γεννήfuικε άπό την έγκά'6ειρξη καΙ μέσα στην έγκά'6ειρξη, ούτε κι δτι όλόκλη­

ρο τό Ιργο τού

Sade κυριαρχείται άπό τΙς

εΙκόνες τού Φρούρι­

ου, τού Κελιού, τού 'Υπόγειου, τού Μοναστηριού, τού άπρόσι-

208

του Νησιού, που μοιάζουν ~τσι να σχηματίζουν κατα κάποιον

τρό?tο τό φυσικό χώρο τού παραλογισμΟύ. Κι ούτε Δκόμη εΙναι τυχαίο δτι όλόκληρη ή φανταστιΚ'η λογοτεχνία της τρέλας καΙ

της φρίκης, που εΙναι σύγχρονη με τό ~ργo τού Sade, τοπο'6ετεί­

ται κι αυτη κατα προτεραιότητα στους χώρους της έγκάi}ειρ­ ξης. ~Oλην αυτην την άπότομη στροψη της δυτικής μνήμης, στό τέλος τού 180υ αιώνα, μαζi. και τη δυνατότητα που της δ6tl-ηκε να ξαναβρεί, μεταμορφωμένες καΙ. προικισμένες με καινούργιο νόημα, τις οικείες μορφες τού τέλους τού Μεσαίωνα, δεν τις ~κανε τάχατες εφικτες ή διατήρηση κι ή επαγρύπνηση τού φανταστικού, μέσα στους ίδιους έ'Κείνους τόπους δπου άλλοτε

ό παραλογισμός εΙχε φιμω&εί;

Στην κλασιΚ'η εποχή, ή συνείδηση της τρέλας και ή συνείδηση

lX~η~~~α~~:':?aύ τ~~ ~~χρ~~~~~tε~~~ιι;~t ~ϊx~αδ':~~~ φώσει δλες τΙς πρακτικες της έγκά&ιρξης, επιδρούσε σε τέτοιο βα-ftμό crτι'ιν Δντίληψη της τρέλας που σχεδόν την εξαφάνιζε η, πάντως, την παρέσυρε σ' lνα δρόμο αφανισμού, δπου σχεδόν

κόντευε να χάσει δτι πιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικο διΜετε, σαν τρέλα. Άλλά, μέσα στην Δνησυχ(α τού δεύτερου μισού τού Ι80υ atώνα, ό φόβος της τρέλας μεγαλώνει, μαζΙ με τόν τρόμο μπρός

στον παραλογισμό: κι αύτο κάνει τίς δυο αύτες μορφες ιδεολη­ ψίας να στηρίζονται ή μια πάνω στην άλλη, κι ~τσι να ένισχύονται.

ΚαΙ. την ίδια στιγμη που παρακολου{tούμε την

άπελευ'6έρWOTl τών φανταστικών δυνάμεων που συνοδεύουν τόν παραλογισμό, Δκούμε να πολλαπλασιάζονται τα παράπονα

για Τi.ς ζημιες που φέρνει ή τρέλα. Γνωρίζουμε κιόλας γιό την ανησυχία που γέννησαν οί «αρρώστιες τών νεύρων» καΙ για την συνειδητοποίηση δτι ό δ.vftρωπος, δσο τελειοποιείται πολιτι­ στικά, γίνεται πιό εύ'6ραυστος. 'Όσο προχωρεί ό αιώνας, ή lγνoια γίνεται πιο πιεστική, οΙ προειδοποιήσεις πιο επίσημες. Κιόλας ό Raulίn παρατηρούσε δτι «άπο τη γέννηση της Ια­ τρικής ... οΙ ασ'6ένειες αύτες πολλαπλασιάστηκαν, fyLvav πιο επικίνδυνες, πιό πολύπλοκες, πιο ακαv6ώδεις και πιο δύσκο­ λες στη '6εραπεία». Στην εποχη τού Tissot, αύτη ή γενική

έντVπωση ~ει πια γίνει Δκλόνητη πίστη, lνα εΙδος ιατρικού δόγματος: οΙ πα{tήσεις των νεύρων παλια «~σαν πολυ λιγότερο

συχνες άπ' δ,τι σήμερα· καΙ. τούτο για δυο λόγους: ό πρώτος

εΙναι δτι οι δ.vftρωποι ~σαν γενικα πιό εύρωστοι άπ' δ,τι σή­ μερα, κι Δρρώσταιναν σπανιότερα· ύπήρχαν λιγότερες αρρώ­

στιες,

δλων των είδών·

ή

άλλη

εΙναι δτι οΙ αίτίες που

ειδικότερα προκαλούν τΙς ασ6ένειες των νεύρων, fχoυν πολλα­

πλασιαστεί σ' lνα ποσοστσ πολυ μεγαλύτερο εδώ καΙ λίγο

209

καιρό, Cuτ' δ,τι οί αλλες γενικΙς αίτίες άm'}ένειας, που μερικές

τους μάλιστα μοιάζουν να βρίσκονται σΙ πτώση ... Δεν φοβού· μαι να πω δτι, αν Qλλoτε "σαν οί πιό σπάνιες, αύτΙς σήμερα ε{ναι οΙ συχνότερες»'. ΚαΙ σύντομα ~α ξαναποκτήσουν την ίδια συνείδηση, πον ό 160ς αΙώνας ε{χε τόσο ζωηρά, δτι ή λογικη ε{ναι κάτι πρόσκαιρο πον όποιαδήποτε στιγμη μπορεί να δια­ σαλευτεί, μt τρόπο όριστικό. άπό την τρέλα. Ό

Matthey,

γιατρός aτή Γενεύη, πολ1) bτηρεασμένoς από τό Rousseau, έπισείει τΟν κίνδυνο σ' δλους τους λογικους ό.v&ρώπους: «μην

επαίρεστε, l!νt}ρωποι σοφοl καΙ νομοταγείς, γιατΙ αυτη ή ύποτιi}έμενη σοφία πον σάς κάνει τόσο να ύπερηφανεύεστε, άρκεί μια μονάχα στιγμη για να κλονιστεί καΙ να Ικμηδενιστεί' ~να αιτρόοπτο γεγονός, μια δυνατη καΙ ξαφνικη συγκίνηση της ψυχής μποροϋν να μεταβάλουν μονομιάς σΙ μανιακό η ήλί'6-ιο τόν πιό λογικό κι ευφυή ανiJ"ρωπo». Ή απειλή της τρέλας

ξαναπαίρνει τη ~έση της ανάμεσα στα κρίσιμα προβλήματα τού αίώνα. Ή όντίληψη αυτη ώστόσο 'δά' χει μια μορφη πολυ ξεχωριστή.

Ή ίδεοληψία τού παραλογισμού εΙναι Ιδιαίτερα εύαίσitητη καί, σχεδόν όλόκληρη, στηρίζεται σ'

ha

ρεύμα φανταστικών μορ­

φών τού παρελ~όντoς. Άντί'6ετα, ό φόβος της τρέλας κινείται πολ\! πιό a.ευ'6ερωμένος από μια τέτοια κληρονομιά' κι ενώ ή συνείδηση τού παραλογισμού αποκτα τη μορφη μιας μαζικης

bτανάληψης παλιών σχημάτων, που ξαναβρίσκουν τόν παλιό τους έαυτό μέσα στό χρόνο, ή συνείδηση της τρέλας συνοδεύε­ ται, σ' αντί'6εση με κείνην, από αναλύσεις πον τη συνδέουν με την ~λευση τών «μοντέρνων καιρών»' αυτες απαρχης την τοπο'δετούν σ' ha συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο, ίστορικό καΙ κοινωνικό. Σ' αυτην την διάκριση ανάμεσα στη συνείδηση τού παραλογι­ σμού καΙ τη συνείδηση της τρέλας 'δα βρούμε, κα'δως 'δα τελειώνει ό 180ς αΙώνας, την όφετηρία μιας αποφασιστικης στροφης: ή ~μ.πειρία τού παραλογισμού με τόν HoIderlin, τόν Nerνal καΙ τόν

Nietzsche

δεν 'δα πάψει να κατεβαίνει, δλο καΙ

βα{tιJτερα, στΙς ρίζες τού χρόνου -

κι ~τσι ό παραλογισμός κατ'

~ξoχην ~α γίνεται ό όντι-χρόνος τού κόσμου

- ενώ αντί'6ετα ή

γνώση 'δα προσπα'δεί να έντάξει την τρέλα με τρόπο δλο καΙ πιό συγκεκριμένο, μέσα στό νόημα της ~ξέλιξης της φύσης καΙ της

ίστορίας. Σ' αύτήν κιόλας τήν bτoχή, ό χρόνος τού παραλογι­ σμού κι ό χρόνος της τρέλας ~α bτηρεαστoύν από δυό αντί'6ετες

παραμέτρους: ή μια ~α εΙναι απεριόριστη bτιστρoφη καΙ απόλυτη κατάδυση· αντί'6ετα, ή άλλη 'δ' όναπτύσσεται προο­ δευτικά, σύμφωνα με τόν Ιστορικό χρόνο Χ •

210

1ο

Ή τρέλα κι ή έλευiJερία. Για

ba μεγάλο χρονικό διάστημα,

δρισμένες μορφες μελαγχολίας εΙχαν &ωρη&ί σαν κατ' έξοχήν άγγλικές: αυτό 1ιταν ~α δεδομένο τόσο της Ιατρικης, 000 καΙ της λογοτεχνικης παραγωγης. 'Ο Montesquieu άντέτασσε στην ρωμα"t:κη αυτοκτονία, πράξη ή'6ικη καΙ πολιτική, προϊόν ή&λη­ μένο μιάς άνάλοΥης παιδείας, την αυτοκτονία άγγλικού τύπου, που σίγουρα {tά 'πρεπε να &ωρη&ί σαν μια «νόσος» άφού «οΙ .. Αγγλοι αύτοκτονοϋν, χωρίς να μπορεί κανεις να συλλάβει τά αΤτια που τους ώ'6οϋν σ' αντη την πράξη· αυτοκτονοϋν άκόμη καΙ μέσα στην μεγαλύτερη εUτuχία». Κι έδώ άκριβώς '60. παίξει τό ρόλο του τό περιβάλλον· γιατΙ αν, στόν 180 αΙώνα. tι εντυχία άνήκει στην δικαιοδοσία της φύσης καΙ της λογικης, tι δυστυχία, η τουλάχιστον έκείνο που μάς άποσπά άδικαιολόγη­

τα άπό την εντυχία. χώρο της

'60.

'60.

πρέπει έπίσης κάπου ν' άνήκει. Τόν

τόν ψάξουν πρώτα στΙς ίιπερβολΕς τού κλίματος,

στΙς παρεκκλίσεις της φύσης άπό την Ισορροπία της καΙ τό

όρ'6ό μέτρο της (τα μέτρια κλίματα '6εωρο"ίίνται φυσικά' οΙ ίιπερβολικες &ρμοκρασίες βαραΙνουν άρνητικό. στό βάλλον).

περι­

Αντό δμως δεν άρκεί για να έρμηνέψει την άγγλικη νόσο· i1δη ό Cheyne πwτεύει δτι ό πλούτος, tι έκλεπτυσμένη τροφή, tι εύμάρεια που χαίρονται δλοι οι κάτοικοι. tι ζωη τού κα'6ισιού

καΙ της τεμπελιάς, που υΙο&τεί tι πλούσια κοινωνία, εΙναι αΙτίες αύτων των νευρικών διαταραχών. 'Ολοένα στρέφονται λοιπόν πρός μιαν έρμηνεία οΙκονομική καΙ. πολιτική, δπου ό πλούτος, tι πρόοδος καΙ τα ωιμα έμφανίζονται σαν τό κα'60ρι­ στικό στοιχείο της τρέλας. ΣτΙς άρχες τού 190υ αιώνα, ό

δώσει μια σύν'6εση δλων αντών των άναλύσεων, σ' ~α άπό τα τελευταία κείμενα που '60. τους άφιερώσει. Στην

Spurzheim '60.

'Αγγλία tι τρέλα, «πιό συχνη απ' δπουδήποτε άλλού», δεν εΙναι παρα τά λύτρα που πληρώνονται στην Ό.ευ&ρία που βασιλεύει

έκεί, καΙ στόν πλούτο που εΙναι σκορπισμένος παντού. Ή Ό.ευ'6ερία της συνείδησης κλείνει περισσότερους κινδύνους

από την αύταρχικότητα καΙ τόν δεσποτισμό. «Τό '6ρησκευτικό συναίσ6ημα δρά άνεξέλεγκτα' κά& άτομο lχει την άδεια να κάνει κηρύγματα, σ' δποιον '6έλει ν' άκούσει» καί συνεπώς,

άκούγοντας γνώμες τόσο διαφορετικές, « τα πνεύματα διατα-~ ράσσονται καΙ δεν μποροϋν να βροϋν την άλή&ια». Οί κίνδυνοι της άναποφασιστικότητας, της προσοχης που δεν γνωρίζει

πού

να

προσηλω'6εί, της ψυχης που

παραπαίει,

έγκυμονοϋν. ΚΙ έπίσης, ό κίνδυνος για διαμάχες καΙ πά&η τού πνεύματος, που έπιμένει λυσσασμένα στΙς '6έσεις που !χει πάρει: «τα πάντα lρχονται σε σύγκρουση, κι tι άντί&ση έρε'6ίζει τα συναισ&ήματα· στη '6ρησκεία, στην πολιτική, στην

έπιστήμη καΙ σ' δλα, ό κα'6ένας lχει τό δικαίωμα να φτιάχνει το

211

κόμμα του'

ό.λλά, φυσικά, fτσι πάντα ""α βρΙσκει και τΟν

άντίπαλο μπροστά του». Με τόση έλεu{tερΙα, μήτε ό χρόνος πια

μπορεί να tξουσιαστεί' έγκαταλείπεται στην άβεβαιότητά του, κι ό κα{}ένας γίνεται ~ρμαιo στις άμφιταλαντεύσεις του, που τό

κράτος δεν έλt:yχει: «Ο[ 'ΆΥγλοι εΙναι λαός tμπορικός' τό μυαλό τους ε{ναι πάντα άπασχολημένο άπό την κερδοσκοπία

καί άδιάκοπα ταραγμένο άπό φόβους και' προσμονή. Ό έγωι­ σμός, ψυχη του tμπόριου, εΟκολα γίνεται φ6ονερός και σέρνει άπό κοντα κι άλλες τέτοιες ιδιότητες» .... Αλλωστε αύτη ή

Eλtu{l'tgla άπέχει πολυ άπό την άλη{l'ινή, τη φυσικη έλευ-6ερία: άπό παντου την περιορίζουν καΙ την πιέζουν άπαιτήσεις, που fρχονται σ' άντί-6εση με τΙς πιό νόμιμες bn6υμίες τών άνt}ρώ­

πων: ή έλευ'6ερία αύτη ε{ναι tλεu{tερία τών συμφερόντων, τών συνασπισμών, τών οίκονομικών συνδυασμών κι δχι του άνt}ρώ­ που, του πνεύματος και της καρδιας. Για οίχονομικους πάντα

λόγους, ή οίκογενειακη ζωη καταντα πιΟ τυραννικη άπ' όπου­

δήποτε άλλου: μόνο οΙ πλούσιες κοπέλλες βρίσκουν σύζυγο· «οΙ άλλες όδηγοϋνται σ' lίλλoυς τρόπους [κανοποίησης, που φ-6είρουν τό σώμα και ταράζουν τις ψυχικες tχδηλώσεις. οι (διοι λόγοι εννοονν την άσέλγεια, κι α'ότη προδια{}έτει στην τρέλα». Ή tμπορικη έλευ'6ερία tμφανίζεται fτσι σαν στοιχείο που tμποδίζει όριστικα την κρίση να συλλάβει την άλή-6εια, άφου ή δμεση λειτουργία της γίνεται πάντα άντικείμενο άντι­ {}έσεων, άφου ό χρόνος ξεφεύγει άπ' την κυριαρχία του άνt}ρώπoυ και την βεβαιότητα τών btοχών, άφου ό δv6ρωπος άφήνεται ~ρμαιo στις btι{}υμίες του, που τΙς κυβερνονν οΙ νόμοι του συμφέροντος. Κοντολογίς, ή τέτοια έλευ-6ερία δχι μόνο δεν ξανακάνει τΟν δνt}ρωπo κύριο του έαυτου του, άλλα

δεν παύει να τόν άπομακρυνει δλο και περισσότερο άπό την ούσία του έαυτου του και του κόσμου. Έξωτερικά, τΟν γοητεύ­

ει άπόλυτα με τό χρήμα' tσωτερικά, με τό πάftoς καΙ τις άνικανοποίητες btι{}υμίες. Άνάμεσα στΟν δv6ρωπο καΙ την ε'ύτυχία ένός κόσμου, δπου {}α άναγνώριζε τΟν έαυτό του, άνάμεσα στΟν δνt}ρωπo και' σε μια φύση &του {ι'ά 'βρισκε την

ε'ότυχία του, παρεμβάλλεται ή έλευ-6ερία της tμπορικής δρα­ στηριότητας και γίνεται «περιβάλλον»: κι άκριβώς σαν τέτοια, {ι" άποτελέσει τΟν xaftoQLOΤLxό παράγοντα της τρέλας. τη

στιγμη που ό γράφει

Spurzheim - πάνω στην άκμη της 'Ιερής

Συμμαχίας και' της Παλινόρ{}ωσης τών αmαρχικών μοναρχιών ό φιλελεu-6ερισμός {ι'α {ι'εωρη-6εί φορέας δλων τών l.ιμαρτιών

-

της τρέλας: «ε{ναι δξιο ίδιαίτερης προσοχης δτι ή μεγαλύτερη btι{}υμία του άνt}ρώπoυ, ή προσωπικη έλευ-6ερία του, fχει btίσης τα μειονεκτήματά της». Άλλα για μας, τό πιό ούσιαστι­

κό σε μια παρόμοια άνάλυση δεν

tlvaL ή κριτικη της έλευ'6ερί­ Spurzheim που προσδιο-

ας, άλλα ή χρήση μιας Μοιας άπ' τόν

212

ρίζει τό «άφύσικο» περιβάλλον, δπου εννooύνταL, ε'ύρύνονται καΙ πoλλαπλασιάζoνταL οΙ ψυχολογικοΙ καΙ φυσιολογικοι μη­ χανισμοί της τρέλας.

20

Ή τρέλα,

ή {Jρησκεία και δ χρ6voς. ΟΙ ~ρησκευηκες

δοξασίες προετοιμάζουν

lva ε{δος φανταστικού τοπίου, lva

ιδανικό εξωπραγμαηκό περιβάλλον για κά'θε λοΥης παραισ6'ή­ σεις και παραληρήματα. Άπό παλιότερα, οΙ γιατροι άμφέβα­ λαν για τ' άποτελέσματα της ύπερβολικα αυστηρής άφοσίωσης,

fι της εξαιρετικα ζωηρής πίστης. Συχνα μια ή~ικη αυστηρότητα πού ξεπερνά τό κανονικό, fι μια Ιδιαίτερα ~μμoνη άνησυχία για τη σωτηρία καΙ τη μέλλουσα ζωή, άρκοίίν για να προκαλέσουν μελαγχολία. Ή ΈΥκυκλοπαίδεια δεν

itQ

παραλείψει ν' άναφέ­

ρει παρόμοιες περιπτώσεις: «ΟΙ πολύ δυνατες lντuπώσεις πού δημωυργούν δρισμένοι πολύ παitιασμένοι Ιεροκήρυκες, οΙ ύπερβολικοΙ φόβοι για τΙς ποινές, πού μ' αυτtς ή itρησκεία μας άπειλεί τούς παραβάτες τού νόμου της, γεννούν lντuπωσιακες διαταραχες στ' άδύναμα πνεύματα. Στα νοσοκομείο τού Monte-

Iίmar, εlδαν πολλες γυναίκες να καταλαμβάνονται άπό μανία

και μελαγχολία lπειτα άπό μια Ιεραποστολη στην πόλη·

1ioav

συνεχώς κυριευμένες άπα τις φρικιασηκες περιγραφές, πού

τόσο άπερίσκεπτα τούς ε{χαν παρουσιάσει· δεν μιλούσαν παρα για άπελπισία, έκδίκηση, τιμωρία κλπ., και μια άνάμεσα στΙς δλλες άρνιόταν να πάρει δποωδήποτε φάρμακο, πιστεύοντας δτι βρίσκεται κι,όλας στην Κόλαση κι Μι τίποτε δεν μπορούσε

πια να σβήσει τη φωτια που την ε{χε καταπιεί». Ό

Pinel άνήκει

στις τάξεις αυτών τών φωτισμένων γιατρών, πού άπαγορεύουν να δίνονται itρησκευτικα βιβλία στούς «μελαγχολικούς λόγω ύπερβολικής άφοσίωσης». και πού συνιστοίίν άκόμη καΙ άπο­ μόνωση για κείνους τους itρησκόληπτους, πού πιστεύουν «δτι lχoυν τη 'θεία φώτιση και προσπα&ύν άδιάκοπα να προσηλυ­ τίσουν κι δλλους». Μα κι εδώ πάλι ~χoυμε μάλλον μια κριτική,

~~~: Er~~L ~Τ:~αά;ι~~~~~~';~~~~μ~τ~ς ~~~;~~~~

σεων, λόγω ένας χαρακτήρα παραίσ6ησης και παραληρήματος πού άποδίδουν στη itρησκεία. Ό Pinel άναφέρει την περίπτωση μιας φρενοβλαβούς, πρόσφατα 'θεραπευμένης. πού διαβάζον­

τας

lva

βιβλίο προσευχών ε{χε πιστέψει δτι

«6

κά'θε livftρωπος

lχει τΟν φύλακα 6γΥελό του· άπα τα έπόμενο κιόλας βράδυ, πίστευε Μι περιστοιχίζονταν άπα fvav χορα άΥΥέλων, καΙ

Ισχυρίζονταν Μι ε{χε άκούσει μια ουράνια μουσικη κι ε{χε δεΙ δράματα». Στα σημείο αυτό, ή itρησκεία 'θεωρή-6ηκε μονάχα

~~ r~~~t~V:'~~~;I~rx~~~~;~ ~~~:ε~t,νJ~~

πολύ πιΟ αυστηρα ιστορικό, δπου ή itρησκεία εμφανίζονταν

213

σαν μια αιτία Ικανοποίησης η κατάπνιξης τών πα'3ών. 'Ένας γερμανός συηραφέας, τό 1781, μνημόνευε σαν ξέχωρα ευτυχι­ σμtvες τΙς παλιες ~κείνες btOχες δπου οί παπάδες περιβάλλον­

ταν με απόλυτη ~ξoυσία: τότε 1) αργία ~ταν δ.Υνωοτη: Τι μέρα

δραστηριοποιοϋνταν από «τελετές, '3ρησκευτικες ασκήσεις, προσκυνήματα σ' αγιους τόπους, επισκέψεις στοίις φτωχοίις καί στοίις αρρώστους, γιορτες άγίων» 9. "Έτσι ό χρόνος αφιερώ­ VOvtav σε μιαν όργανωμένη ευτυχία, ποίι δεν δ.φηνε κενα για μάταια πά{}η, για ανία, για πλήξη. ~Aν κανείς παραπονιόταν για κάτι τέτοιο, χωρίς δεύτερη κουβέντα τού επιβάλανε μια

τιμωρία πραγματική, συχνα υλική, ποίι '3α τού fδινε απασχόλη­ ση στό πνεύμα, και τη βεβαιότητα δτι τό κά'6ε κενό του fXEL γεμίσει. Κι δταν δ ~ξoμoλoγητης ovvavtOfiOE xαvtvav απο κεί­ νους τοίις «υποχονδριακοίις μετανοοϋντες, ποίι δλο τρέχουν να ~ξομολογηfu>ϋν», τού επέβαλε για μετάνοια είτε κάποια αυστη­

ρη ποινή, ποίι

«'3' αραίωνε τό πολίι πυκνό α[μα του», η να φύγει

προσκυνητης για μακρινοίις τόπους: «Ή άλλαγη τού αέρα, ό μακρυς δρόμος, 1) απουσία τού σπιτιού του, 1) απομάκρυνση απο τ' lιvtLXELμEva ποίι τΟν βάζαν σε πειρασμό, 1) παρέα με τοίις

~~~Ιχ~~O;ε~~~έε~~ i:t1~::~~:~:~?J1,~~:Ei~~~~

ταξίδι ... ποίι στις μέρες μας fXEL αvtικαταστήσει το προσκύνη­ μα». Τέλος, δ Ιερός χαρακτήρας τού παπά fδινε σε κα'3ΈVα απ' αυτα τα κελεύσματα μιαν αξία απόλυτη, ποίι κανεις δεν σκέφτοvtαν ν' αποφύγει' ένώ δ γιατρός «κατα κανόνα oυνavta την άρνηση, μες στό πείσμα καί την παραξενια τού αρρώστου».

Για τΟν

Moehsen, 1)

'3ρησκεία ε{ναι ό διαμεσολαβητικός δίαυ­

λος ανάμεσα στΟν άν6-ρωπο καΙ στό παράπτωμα, ανάμεσα στΟν

δ.νθρωπο καΙ σΠιν τιμωρία: με τη μορφη μιάς αυταρχικής σύνitεσης καταστέλλει τό παράπτωμα, επεμβαίνοντας με την υλικη τιμωρία' αν, αvtί'6ετα, χαλαρώσει καΙ περι­ οριστεί στίς {δεατες μορφες τών τύψεων της συνείδησης, δδηγεί απευf}είας στην τρέλα' δ.ρα μονάχα 1) σύσταση τού '3ρησκευτι­ κού περιβάλλΟΥως μπορεί να βοη'θήσει τΟν άν6-ρωπο να γλιτώσει από την αλλοτρίωση, ποίι γεννά τό άβυσσαλέο παρα­

λήρημα τού παραπτώματος. Μες σΠιν πληρότητα τών λατρευτι­ κών τελετών, t&ίμων κι απαιτήσεων, απαλλάσσει τΟν δ.νθρωπο από την επικίνδυνη αργία ποίι προκαλεί τα παραπτώματα, αλλα κι δν ακόμη γίνουν, τΟν γλιτώνει από τη μάταιη επανάλη­

ψη τών τύψεων' όργανώνει δλόκληρη την ανθρώπινη ζωη με δ.ξονα την πάvtα γεμάτη στιγμή. Αυτη

1)

παλια '6ρησκεία, της

παλιάς καλής εποχής, ~ταν ή αιώνια γιορτη τού παρόντος. 'Απ' τη στιγμη πού, σΠι σύγχρονη εποχή, lγινε ιδέα άφηρημένη,

σχηματίζει γύρω απ' τό παρόν lνα πρόσκαιρο σύννεφο, lνα χώρο κενό, της απραξίας καΙ της τύψης, δπου Τι ανθρώπινr

214

καρδια έγκαταλείπεται στην άνησυχία της, Μου τα πά'6η παραδίνουν τόν χρόνο στην άδιαφορία ~ στην έπανάλη'Ψη κι δπου, τελικά, ή τρέλα μπορεί έλεύ'6ερα ν' άναπτυχ'6εί.

30 Ή τρiλα, δ πολιτισμός κι ή ευαισι'Πισία. Ό πολιτισμος γενικά, άποτελεί ~να περιβάλλον εUνoϊκo για την άνάπτυξη τής τρέλας. "Αν ή πρόοδος των έπιστημων άπο τη μια μερια διαλύει την πλάνη, άπο την άλλη lχει την Ιδιότητα να διαδίδει τη συνή'6εια, κι άκόμη τη μανία, τής μελέτης. Ή ζωη τού γραφεί­ ου, οί άφηρημένες '6εωρίες, αυτη ή συνεχης κίνηση τού πνεύμα­ τος χωρίς την παράλληλη ασκηση τού σώματος, μπορούν να φέρουν τα πιό μοι,ραία άποτελέσματα. Ό Tissot Ιξηγεί δτι, στο άνftρώπινo σωμα, τα μέρη που hrισχύονται και σκληραίνουν πριν άπ' τ' άλλα, εΙναι κείνα πού υποβάλλονται σε πιο συχνη Ιργασία. Στους Ιργάτες, οί μυωνες καί οί ίνες των μπράτσων σκληραίνουν, δίνοντάς τους την φυσικη Ικείνη δύναμη, την Ιξαίρετη υγεία που διατηρoiίν σε προχωρημένη tιλικία' «στους άνftρώπoυς των γραμμάτων, ό έγκέφαλος σκληραίνει' συχνα

~~:~,O:γ~~~~ν~:ατ~~~~~υ;oτ~~:~~~~υε~~:~~;;;~~ μένη ~ πολύπλοκη, τόσο πιο πολυάρι'6μοι εΙναι οΙ κίνδυνοι τής τρέλας που hrέχει. Μια γνώση, πού άκόμη βρίσκεται κοντα σ' δ,τι πιο άμεσο lχoυν οΙ αLσ6ήσεις καΙ πού, σύμφωνα με τον

Pressavin,

δεν άπαιτεί παρα έλάχιστη Ιργασία άπο την πλευρα

;:1ςρΖ~~δJ~~ ;~~~;~κ~~γ~υν~χ~~~: 7oίφ:~~~ ~~~~

άντικείμενά τους τα διακρίνουν εύκολα οΙ αΙσ6ήσεις μας, που παρουσιάζουν σχέσεις ευχάριστες για την ψυχη λόγω τής άρμονικης τους διάταξης ... φέρνουν σ' όλόκληρο το μηχανισμό μιαν ανάλαφρη ζωηρότητα, πού ευνοεί δλες τις λειτουργίες του». 'Αντί'6ετα, μια γνώση ξεγυμνωμένη άπό τέτοιες αΙσ'6ητες σχέσεις, πολύ έλεύ'6ερη σε σχέση με τό άμεσο στοιχείο, προκα­ λεί μια lνταση μονάχα στόν έγκέφαλο, που ανισορροπεί όλό­ κληρο τό σωμα: οΙ έπι.στi;μες «των πραγμάτων πού οί σχέσεις

τους δύσκολα συλλαμβάνονται, είτε γιατί εΙναι έλάχιστα προσι­ τες στις αΙσθήσεις μας, είτε γιατι οΙ υπερβολικα πολύπλοκες σχέσεις τους μας υποχρεώνουν να Μείνουμε Ιδιαίτερα την προσοχη στην Ιρευνά τους, άπoτελoiίν για την ψυχη μιαν

άσκηση που κουράζει πολυ τη συνείδηση, με την για μακρό χρόνο συνεχιζόμενη lνταση αυτού τού όργάνου». 'Έτσι tι γνώση περιβάλλει τα αtσ'6ητα μ' fva όλόκληρο σύννεφο άπό άφηρημένες σχέσεις' έκεί ό άνftρωπoς κινδυνεύει να χάσει την φυσικη ευτυχία, που μόνο μέσα της μπορεί να μελετη'6εί φυσιολογικα ή σχέση του με τόν κόσμο. ΟΙ γνώσεις άναμφίβολα πολλαπλασιάζονται, άλλα καΙ το τίμημα τού άνταλλάγματος

215

?~~~~~εόγ;;ντ~ΙυrΖ:Ι":τ;~fv~~Δ~~:β~~~~~~~ό:χ~~~ περισσότεροι άvfl'ρωποι που fχoυν ύποστεί τΙς άναπηρίες εκείνων»!Ο. Ό πλη&uσμός τών όπαδών της γνώσης, μεγαλώνει γρηγορότερα άπο τίς ίδιες τΙς γνώσεις.

Δεν εΙναι δμως μόνο ή επιστήμη που άποσπα τΟν αvfl'ρωπο άπο τα άπτα πράγματα, άλλα εΙναι κι ή ίδια ή εύαισf}ησία: μια εύαισf}ησία που δεν ύπακούει πια στΙς διαταγες της φύσης, άλλα σ' δλες τις σΥVΉftειες καΙ τΙς άπαιτήσεις της κοινωνικης ζωijς. Ό μοντέρνος αvfl'ρωπος, άλλα περισσότερο άπ' τΟν άντρα ή γυναίκα, Ιχει κάνει τη νύχτα μέρα καΙ τη μέρα νύχτα: «Ή στιγμη που ξυπνούν οΙ γυναίκες μας στο Παρίσι, μόνο άπο μακρια άκoλoυ{tεί εκείνην που δρισε ή φύση' οΙ πιο όμορφες

ώρες της ήμέρας fχoυν πια περάσει, δ πιο καttαρος άέρας Ιχει χα-δεί' κανείς δεν Ιχει επωφελη'6εί. ΟΙ άτμοί, οΙ άv6υγιεινες άνα&uμιάσεις lλκσνται άπο την '6tρμότητα τοϋ ήλισυ καΙ ύ­ ψώνονται κιόλας στην άτμόσφαιρα' καΙ τούτη τι)ν ωρα διαλέ­

γει ή όμορφιά. για ν' άφήση το κρεβάτι» 11. Αύτη ή ατακτη ζωη των αΙσ6ήσεων συνεχίζεται και' στο '6έατρο, δπου καλλιεργούν­ ται οΙ αύταπάτες, δπου με τεχνάσματα γεννιοίίνται πάttη ψεύτικα, καΙ ψυχικες διαttέσεις πέvf}ιμες' κυρίως οΙ γυναίκες άγαπουν αύτα τα '6εάματα «που τΙς άνάβουν καΙ τΙς ερε'6ί­ ζουν»' ή ψυχή τους «τινάζεται τόσο δυνατά, που προκαλεί στά

νευρα τους

lvav

κλονισμό, εΙν' άλή'6tια παροδικο άλλά, κατά

κανόνα, με σοβαρες συνέπειες' ή στιγμιαία άπώλεια των αίσ6ήσεων. τα δάκρυα που χύνουν στΙς παραστάσεις των

μοντέρνων τραγωδιών μας, εΙναι τα λιγότερα άτυχήματα που μπορούν να τους συμβοϋν»n. Τά μυ'6ιστορήματα δημισυργοϋν περιβάλλον άκόμη πιΟ τεχνητο καΙ βλαβερο για μιαν

lva

ύπέρμετρη ευαισf}ησία'

κι άκόμη ή άλη'60φάνεLα, που οΙ

μοντέρνοι συηιραφείς μας πρoσπα'60iίν να δημισυργησουν σ'

αύτά, κι δλόκληρη ή τέχνη που χρησιμoπoισiίν για νά μιμη'60iίν την άλή'6tια, δεν κάνει παρα να ενισχύει άκόμη περισσότερο τά βίαια κι επικίνδυνα συναισ6ήματα που επιδιώκουν να ξυπνή­ σουν στΙς άναγνώστριές τους: «Στους πρώτους αΙώνες της γαλλικijς εύγένειας κι άρχοντιας, το λιγότερο τελειοποιημένο μυαλΟ τών γυναικών Ικανοποιουνταν άπο γεγονότα που κάλλι­ στα μπορούσαν νά' ναι άξιο'6αύμαστα, 000 κι άπίοτευτα' τώρα οί γυναίκες "έλουν γεγονότα άλη'60φανη, άλλα συναισ6ήματα τόσο λεπτεπίλεπτα 000 τα δικά τους δεν μπορούν παρά να

κλονίζονται δλότελα άπ' αύτά, καΙ να πα'6αίνουν σύγχυση' γιατί, στη συνέχεια, γυρεύουν να βρoiίν αύτα τα άξιοπερίεργα καΙ στο δικό τους πραγματικΟ περιβάλλον' άλλά τα πάντα τους

~:~:o~:~~:~~ ;g~~~~~ρ~~~Ιεfv~~:τ~~ξο~~~~~~~~ 216

διαστροφής κάftε εύαι0'6ησίας' άποσπα την ΨUχη άπ' δ,τι τό

6μεσο και τό φυσικό ύπάρχει στόν αlσ{tητό κόσμο, για νά την παρασύρει σ' &αν φανταστικό κόσμο συναισ&ημάτων' αύτα

εΙναι τόσο πω βίαια

000

πιό έξωπραγματικά, κι ελάχιστα

έλέγχονται άπό τους νόμους της φύσης: «ΟΙ τόσοι συγγραφείς δημιουργούν &α πλη&ς άναγνωστών, που ή συνεχης άνάγνω­ ση τους προκαλεί κάftε ε[δους νευρικες πα-6ήσεις' άπ Ι δλες τις

αΙτίες, ίσως εκείνη που fβλαψε περισσότερο την ύγεία τών

γυναικών ~ταν ή άτέλειωτη πλη'ftώρα τών μυftιστoρημάτων έδώ κι έκατό χρόνια ... 'Ένα δεκάχρονο κορίτσι, άντι νά παίζει, διαβάζει' lτσι, στα ε[κοσι, γίνεται μια νευρασftενικη γυναίκα κι όχι μια καλη μητέρα»I •. Σιγα σιγά, και μΙ ~ναν τρόπο άκόμη πολυ διάχυτο, δ 180ς αΙώνας χτίζει γύρω άπό τη συνειδητοποίηση της τρέλας καΙ την άπειλητικη liνοδό της μια νέα τάξη άπό ftεωρίες. Μέσα στό

τοπίο τού παραλογισμού, δπου την εΙχε τoπoftετήσει δ 170ς αΙώνας, ή τρέλα lχρυβε ~να νόημα καΙ μιά ύπόσταση t)ftικού χαρακτήρα' ή άπόχρυφη φύση της την iΊftελε να σχετίζεται με τό παράπτωμα, καΙ. δ κίνδυνος της όμοιότητας με τό ζώο που της χρεώνουν, παράδοξα, δεν την fxaVE άttωότερη. Στό δεύτε­ ρο μισό τού 180υ αlώνα, δεν ttα την βρούμε πια σ' ότιδήποτε σχετίζεται με την έπιστροφή στ' άμνημόνευτα βά-6η, η με τη ζω­ ώδικη ύπόσταση, που δεν γίνεται εμφαVΗς με σαφήνεια. Άντί­ ttετα, tta την τοποttετήσουν μέσα στΙς άποστάσεις που άνοίγει δ liνttρωπος στη σχέση του με τόν έαυτό του, με τόν χόσμο του, μ' δ,τι τού προσφέρεται liμιooa άπ Ι τη φύση. Ή τρέλα τώρα ftα μπορεί να εμφανιστεί σε κείνο τό περιβάλλονδπου άλλοιώνον­ ται οΙ σχέσεις τού άνttρώπoυ με τά αlσ{tητά, με τό χρόνο, με τόν άλλο' μέσα σ' δ,ΤΙ άποτελεί, για τη ζωη καΙ την έξέλιξη τού άνttρώπoυ, ρήξη με τό liμιooo. Δεν άνήκει πιά στην περιοχη της

φύσης η της ήttικης πτώσης, άλλά σε μια νέα περιοχή, μια νέα τάξη δπου ό liνttρωπος άρχίζει να προαι.σ6άνεται τό μέλλον κι

δπου, μέσα σε μιαν άρχέγονη, σκoτειVΗ συγγένεια, άρχίζει να διαμορφώνεται ή «άλλοτρίωση» σαν Μοια Ιατρικη κι ή «άλλοτρίωση» σάν Μοια φιλοσοφικη δυό μορφες δπου

άλλotώνεται άπό κάftε πλευρα ή άλήftεια τού άνttρώπoυ, άλλα που δ 190ς αΙώνας, μετα τόν Hegel, lonEUOE νά λησμονήσει κάftε [χνος όμοιότητας άναμεταξύ τους.

217

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

<ο νέος διαχωρισμός

Δεν ύπάρχει

oi:it'

lνας ψυχίατρος,

oi:it'

lνας ίστορικός, στΙς

άρχες τοϋ 190υ αΙώνα, που να μην τον πλημμυρίζει το ίδιο κύμα άγανάκτησης. 'Απ' δλες τις μεριες ξεσηκώνεται ό σάλος για το ίδιο σκάνδαλο, κι ή ίδια συνετη αποδοκιμασία: «Τολμαν

να κλείνουν τους φρενοβλαβείς στη φυλακή». 'Ο Esquiro! ft' άναφέρει το φρούριο τοϋ ΗΒ: στό Bordeaux, τα κάτεργα της καΙ της Rennes, τΙς «Bicetres» που βρίσκουμε άκόμη στΙς πόλεις Poitiers, Caen, Amiens, τόν «Πύργο» στην Angers'

Toulouse

«κατα τα άλλα, έλάχιστες εΙναι οΙ φυλακες δπου δε συναντά κανείς φρενοβλαβείς' οΙ δυστυχείς εΙναι δεμένοι με άλυσίδες μέσα σε κελιά, πλάι σ' έγκληματίες. Τί τερατώδης συνδυασμός! ΟΙ fjρεμοι τρελοί lχoυν χειρότερη μεταχείριση απο τους κακο­ ποιούς».

'Ολόκληρος ό αΙώνας άντηχεί' στην 'Αγγλία, οί άδερφοί Tuke γίνουν Ιστορικοί καί κατήγοροι της τρομερής αύτης πράξης' στη Γερμανία, μετα τόν Wagnitz, ό Reίl 'ftct κλάψει γι'

'ftQ.

αύτους τους αμοιρους, τους «ριγμένους σαν δημόσιους έγκλη­

ματίες μέσα σε ύπόγεια, σε κλουβιά, που ποτε δεν τα φτάνει το μάτι της ά"V"ttρωπότητας». Ή rno-m του 'ftετικισμου, πάνω από μισόν αίώνα, πρόβαλε άδιάκοπα τόν ftoρυβώδη Ισχυρισμό δτι

αύτη ~ταν ή πρώτη που απελευ'ftέρωσε τους τρελους απο την αftλια συγχώνευση με τους κατάδικους, δτι πρώτη αύτη ~κανε τη μοιρασια άνάμεσα στην ά'ftωότητα του παραλογισμου καί στην tνo-m των έγκληματιων.

'Ωστόσο, εΙν' εi:iκολο σαν παιγνίδι να δείξουμε πόσο αύτό εΙναι ψέμα. Για πολλα χρόνια άκούγονται οΙ ίδιες διαμαρτυρί­ ες. ΠρΙν απ' τόν Rie! ~ταν ό Franck: «Έκείνοι που έπισκέφτη­ καν τα ασυλα τών φρενοβλαβων στη Γερμανία, {t-uμοiίνται με

φρίκη δσα εΙδαν... Μπαίνοντας, σε κυριεύει απελπισία και 'ftλίψη από τη δυστυχία' άκους κραυγες απόγνωσης, κι έδώ κατοικεί τό ά"V"ttρώπινο γένος, που διακρίνεται για τΙς τέχνες καί τΙς άρετές του». ΠρΙν από τόν

Pinel, πρίν από τόν EsquίroI,

219

ύπηρξε δ

La RochefoucauId

κι δ

Tenon'

και πριν ακόμη άπ'

αυτους ύπηρχε lνας αδιάκοπος ψί'όυρος σ' δλη τη διάρκεια τού 180υ αιώνα, άπο επίμονες διαμαρτυρίες, που κά~ε χρονια

ξανάρχιζαν καί, μάλιστα, άπο κείνους που ~α νόμιζε κανείς πιο αδιάφορους κι Τσως και πιο ωφελημένους άπο τη συγχώ­ νευση αυτή. Εικοσιπέντε χρόνια πρΙν άπο τΙς όργισμένες επικλήσεις τού PineI, ~ά πρέπει ν' αναφέρουμε τΟν MaIesherbes που κάνει «επίσκε"ψη στις φυλακες τού Κράτους, με την πρόόεση να σπάσει τις πόρτες. ~ Αν οΙ φυλακισμένοιφρενοβλα­

βείς ... στέλνονταν σε Ιδρύματα, τάχατες ή κοινωνικη ζωή, οί ασκήσεις κι οΙ φροντίδες που συνιστούσε τόσο προσεκτικά, δεν ~α ~εράπευαν;». Κι ακόμη, σε παλιότερες στιγμες τού αιώνα,

με φωνες πιο σιγανές, Elxav μιλήσει δλοι έκείνοι οί διευ'όυντές, οί διαχειριστες κι οΙ επιστάτες πού, άπο γενια σε γενιά, ζητούσαν το Τδιο πράγμα καί, καμιά φορά, το πετύχαιναν: τΟν

διαχωρισμο τών τρελών άπ' τους ποινικους κατάδικους' έκείνος δ ήγούμενος της

Charite de SenIis,

1'jtav

που ίκέτευε τΟν

~~~~~ε~;:~~~~~ς ,3.~~ιυ;:λ~~~~:~r:~~;gι~~υ~τ:σό

επόπτης τού κάτεργου της πόλης Brunswick, που ζητούσε -μόλις το 1713- να μην ανακατεύουν τους τρελους με τους φυλακισμένους που δουλεύουν στά έργαστήρια. 'Εκείνο που δ 190ς αιώνας διατύπωσε με τόση ~μφαση, καΙ αντλώντας άπ' δλες τις πηγες της ευσπλαγχνίας του, δεν τό 'χε κιόλας πεί, καΙ μάλιστα επαναλάβει αδιάκοπα, δ 180ς, με πιο χαμηλη φωνή; Τάχατες δ Esquirol, δ Reίl κι οΙ Tuke κάνανε τίποτε πέρ' άπ'το

να επαναλάβουν και να διαδώσουν, σε ύ"ψηλότερο τόνο, έκείνο

που

1'jtav

κοινοτοπία έδώ καΙ πολλά χρόνια γιά τις πρακτικες

τών 6συλων; Ή αργη μετανάστευση τών τρελών που αναφέρα­

με, άπο το

1720 μέχρι την 'Επανάσταση, Τσως ακριβώςνά Elvat

το πιο άπτό άποτέλεσμα τών παραπάνω διαμαρτυριών. Κι ώστόσο, ας ακούσουμε τί ακριβώς ε1.πώirηκε χαμηλόφωνα.

Ποιά Elvat τα επιχειρήματα τού ήγούμενου τού Senlίs. δταν ζητά την άπομάκρυνση τών τρελών άπο τους ποινικούς του; «Μερικοι άπ' αύτους αξίζουν κάποιον οlκτο, καΙ {}α ταίριαζε

καλύτερα να κλειστούν σε κάποιο φρούριο γιατι οΙ ~ξι συγκρα­

τούμενοί τους, που Elvat τρελοί, τους βασανίζουν νύχτα μέρα».

Και το νόημα αύτης της φράσης {}α κάμει τέτοια α[σi}ηση στον αρχηγο της αστυνομίας, που οΙ Fν λ&Υω κρατούμενοι {}' άπελωf}ερω60ύν. 'Όσο γιά τΙς επικλήσεις τού επιστάτη της πόλης Brunswick, Ιχουν κι αυτες το [διο νόημα: τα έργαστήρια διαταράσσονται άπ' τις φωνες και τΙς αταξίες τών τρελών' ή

μανία τους γίνεται fνας συνεχης κίνδυνος καΙ

Elvat καλύτερα

νά τους βάλουν στα διαμερίσματα ι!:κείνα, δπου κρατιούνται δεμένοι. Κιόλας λοιπΟν μπορεί κανεΙς να διακρίνει δτι, άποτΟν

220

Ινα αΙώνα στόν άλλον, οΙ διαμαρτυρίες δεν εΙχαν την ίδια αξία.

11

Στις αρχές τού 19ου αΙώνα άποδοκιμασία lχει σαν στόχο την κακομεταχείριση των τρελων, σέ σχέση μέ τούς ποινικούς η

τούς πολιτικούς κρατουμένους. Ένώ, σ' δλη τη διάρκεια τού 18 αΙώνα, διαμαρτύρονται δχι για τούς τρελούς άλλα για τούς l'ίλλoυς πού ό.ξίζουν, συγκριτικά, μια καλυτερη τύχη. Για τόν

Esquirol,

τό σκάνδαλο όφείλεται στό δτι οΙ κατάδικοι δεν εΙναι

παρα κατάδικοι' tvώ, γιο. τόν l1γούμενο τού Sanlίs, στό δτι οΙ

τρελοί, στό κάτω κάτω, δεν εΙναι παρά τρελοί. Διαφορα πού τό βάρος της δεν εΙναι ίσως πολύ μεγάλο, και πού δεν -οα δυσκολεύονταν κανεΙς νά μαντέψει. ΚΙ ώστόσο

lπρεπε πρώτα νά έκτιμη*εί γιο. να φανεί τό πόσο, στiι διάρκεια

11

τού 180υ αΙώνα, μεταμoρφώi}ηκε συνείδηση της τρέλας. Δεν έξελίχi}ηκε στο. πλαίσια tνός ό.vι.ρωπιστικoύ κινηματος πού. σιγα σιγά, -6-0. την fφερνε πιό κοντα στiιν αvι.ρώπινη πραγματι­ κότητα τού τρελού, στiιν πιό έσωτερικη καΙ συγκινητικη μορφή του. Άλλά ούτε κι έξελίχi}ηκε κάτω άπ' την πίεση μιας έπι­

στημονικης ανάγκης, πού {}ά την κα{}ιστούσε πιό προσεκτική,

πιό καλόπιστη σ' δλα έκείνα πού

11 τρέλα -6-0. μπορούσε νά πεί

γιο. τόν έαυτό της. ,. Αν l'ίλλαξε σιγα σιγά, τούτο συνέβηκε στό έσωτερικό αύτού τού χώρου πού εΙναι ό.λη{}ινός και μαζΙ τεχνητός, στό χώρο της tγκά*ειρξης. Έκείνο πού σιγά σιγα διαμόρφωσε τη συνείδηση της τρέλας, δπως τη συνανταμε στην

έποχη της 'Επανάστασης, ~ταν το ό.νεπαίσf}ητo γλίστρημά της στΙς δομές της tγκά*ειρξης και οΙ κατα καιρούς βίαιες κρίσεις. Οϋτε πρόοδος της Ιατρικης, ούτε ό.vι.ρωπιστικη προσέγγιση

11

11

εΙναι ύπεύ-6υνες γιο. τό γεγονός δτι οι τρελοι προοδευτικα

-6-'

άπομονω6Όϋν, δτι ή μονοτονία της φρενοβλάβειας {}α ταξινο­ μη&ί σέ στοιχειώδεις τύπους. Τό φαινόμενο {}α γεννη&ί μέσ'

άπ' το. βάi}η της tγκά&ιρξης, κι άπό κείνην {}α πρέπει να γυρέψουμε λογαριασμό για τούτη τη νέα συνείδηση της τρέλας.

Συνείδηση πολιτική, πολύ περισσότερο άπό φιλαvι.ρωπική. ΓιατΙ αν στό 180 αΙώνα αντιλαμβάνονται δτι, ανάμεσα στούς tγκά~ειρκτoυς, ανάμεσα στούς ό.κόλαστους, στούς άλητες,

~~~~i~~:τ%ςυ~ο~~~l~:~~δ.~~~~ ~~~;::iτ~:Tιo~~~~~:v~~~~~

ανεπανόρ{}ωτη, τούτο όφείλεται ακριβώς στην πρώτη κατηγο­ ρία αύτων των tγκά*ειρκτων. Ύπουργοί, ό.ρχηγοΙ αστυνομίας, δήμαρχοι πολιορκούνται άπ' τα ίδια παράπονα, ό.καταπόνητα σ' έπιμovΗ κι ατέλειωτα: ό lνας γράφει στόν Maurepas καΙ διαμαρτύρεται πού τόν lχoυν κλείση «τρελούς, πού ανάμεσά τους ύπάρχει κι lνας μανιακός &στε, κά& στιγμή, να κινδυ­ νεύω νά δεχτώ έπικίνδυνες έπι-6-έσεις»' lνας άλλος -ό αββδ,ς

~~ ~::~r~ :C:;;;;~~~It~ 1όJνδ~~o~αμ~~~oσ:~α~~β~~ 221

γμένος με δεκαπέντε η εΤκοσι μανιακούς σ' h'a πανάtl"λιο σταύλο, ανάκατα καΙ με έπιληπτικούς». ~Oσo προχωρεί ό αΙώνας, αυτού τού εΤδους οΙ διαμαρτυρίες γιο. την έγκάtl"ειρξη γίνονται ζωηρότερες: όλοένα περισσότερο ή τρέλα καταντα ή άπειλη των έγκάtl"ειρκτων κι άκόμη ή Τδια ή εΙκόνα της ταπείνωσής τους, της νικημένης λογικης τους, πού

εχει καταδικαστεί aτή σιωπή. Δεν εΙναι μακριά ή μέρα πού ό τούτο το έπαίσχυντο άνακάτεμα με την τρέλα tl"α το άναγνωρίσει τόσο σαν h'a λεπτο δργανο υποδούλωσης ΟΟων tι"έλει κανείς νά έξουδετερώσει, 000 καΙ σαν την εΙκόνα τoiί

Mirabeau,

δεσποτισμού, τού tι"ρίαμβου της κτηνωδίας. Ό τρελΟς δεν εΙναι το πρώτο καΙ το πιΟ άtl"ώο 'ιruμα της έγκάtl"ειρξης, ό.λλα το πιο μελανο καΙ το πιΟ έμφανές, το πιΟ έπίμονο άπ' τα σύμβολα της έξουσίας πού φυλακίζει. Ή καταχtl"όνια Ισχυρογνωμοσύνη των δυνάμεων πού κυβερνούν tI"' άκουστεί έκεί, ανάμεσα στούς έγκάtl"ειρκτους, μέσ' άπο την κραυγαλέα παρουσία τού παραλο­

γισμού. Ό άγώνας ένάντια στην οΙκογένεια, στην Έκκλησία, ξαναρχίζει μες στΟν πυρήνα πια της έγκάtl"ειρξης, στα νέα αυτα Σατουρνάλια της λογικής. Κι έδω ή τρέλα i}ά χρειαστεί ν' άντιπροσωπεύσει τόσο καλά τΙς δυνάμεις πού τιμωρούν, καΙ tl"α

παίξει άποτελεσματικα το ρόλο της έπιπρόσ6ετης πoιVΗς, σαν μια πρoσ6Tjκη στο μαρτυριο, πού άποτελεί κανόνα στΙς όμοιό­ μορφες ποινες των κάτεργων. Ό La Rochefoucauld-Liancourt

δίνει μιά μαρτυρία, στην εκ&σή του προς την Έπιτροπη για την 'Επαιτεία: «Μια άπο τΙς ποινες πού έπιβάλλουν στούς

έπιληπτικούς καΙ σ' liλλoυς άνάπηρους των αιtl"ουσων, άκόμη

και σ' άγαtl"ούς φτωχούς, εΙναι να τούς τοπο&τούν μαζΙ με τούς τρελούς». ΤΟ σκάνδαλο βρίσκεται καΙ μόνο στο γεγονος δτι οΙ

τρελοΙ αντιπροσωπεύουν την ~τηνώδη άλή&ια της έγκά&ιρ­ ξης, κι άκόμη ~να παi}ητικδ δργανο για δ,τι το χειρότερο υπάρχει στον χαρακτήρα της ... Αλλωστε μιαν bδειξη γι' αυτο

δεν tl"α πρέπει τάχατες να δούμε καΙ στο γεγονδς -τόπος κοινδς κι αυτος όλόκληρης της φιλολογίας στον 180 αΙώνα­

δτι ή διαμoVΗ σ'

h'a

κάτεργο δδηγεί απαρέγκλιτα στην τρέλα;

'Αναγκασμένος να ζήσει κανεΙς άνάμεσα σ' αυτο το τρελο περιβάλλον, δπου tι"ριαμβεύει ό παραλογισμός, μοιραία κι αυτος tI"' άφoμoιωi}εί καΙ tl"d 'χει την τυχη έκείνων πού απο­ τελούν ζωντανο σύμβολο μιας τέτοιας μοίρας: «'Έχω να παρατηρήσω δτι οΙ περισσότεροι άπ' τούς φρενοβλαβείς τών κάτεργων καΙ τών κρατικών φυλακων τρελάi}ηκαν έκεί μέσα, εΤτε άπο ύπερβολικα κακη μεταχείριση, ε{τε απο τη φρίκη της

μοναξιάς, που τούς δημιoυργoiίσε, κά& στιγμή, φαντασιώσεις όξυμένες απ' τον πόνο»l. Ή παρουσία τών τρελων άνάμεσα στούς φυλακισμένους δεν

εΙναι τ' όριακδ σκάνδαλο της έγκά&ιρξης, ό.λλα ή όλή&ια της'

222

δχι κατάχρηση, άλλα ούσία. Ή πολεμικη πού i}ιI συνδαυλίσει δ 180ς αΙώνας ένάντια σττιν έΥχά'6'ειρξη, βέβαια i}' αγγίξει τό '6'έμα της ανάμειξης τών τρελων με τούς γνωστικούς, δχι δμως και' τη '6'εμελιώδη σχέση πού υπάρχει ανάμεσα στούς τρελούς

και την ίδια την έΥχά-&ειρξη. 'Όποια στάση κι αν παίρνουν, τουλάχιστον τό σημείο αύτό δtν τό -&ίγουν. Ό

φίλος τού λαού,

000

Mirabeau,

δ

εΙναι αυστηρός για την έΥχά'6-ειρξη, άλλο

τόσο ε{ναι και' για τούς έΥχά'6-ειρκτους: κανένας τους γι' αυτόν δtν ε{ναι α-&ώος, στις περίφημες «φυλακες τού Κράτους»· ή

-&έση τους δμως δtν ε{ναι σ' αύτα τα πολυδάπανα Ιδρύματα, δπου ζούνε μιαν 6χρηστη ζωή. «γιατί να φυλακίσουν έδώ τα κορίτσια τού Ιρωτα πού, αν μεταφερi}ούν στις βιοτεχνίες της έπαρχίας, -&0. γίνουν γυναίκες της δουλειάς;». ~H ακόμη για τούς «κακούργους, πού δtν περιμένουν παρα την ώρα να κρεμαστούν. Γιατί οΙ ανtl-ρωπoι αυτοί, δεμένοι με φορητες

όλυσίδες, να μην χρησιμοποιη&ύν σε Ιργα πού ε{ναι αν6υγιει­ να για έλεύ'6'ερους έργάτες; '6'α χρησίμευαν κιόλας σαν παρά­ δειγμα ... ». ~Aν λοιπόν δλοι αυτοί βγαίναν απ' τα Ιδρύματα, ποιοί -&α μέναν; 'Εκείνοι πού δtν μπορούν πουi}ενα αλλού να

τοπoi}ετη{tούν, και' πού τα Ιδρύματα αύτα τούς αVΗκoυν, δι­ καιωματικά: «ΜερικοΙ έΥχά'6-ειρκτοι τού Κράτους, πού τα έΥχλήματά τους δtν πρέπει ν' αποκαλυφ&ύν» καί, κοντα σ'

αύτούς, οΙ «γέροι πού, αφού σπατάλησαν στήν ακολασία και' τη διαφi}ορα δλόχληρο τό

βιός τους, διατηρώντας πάντα

τη

φιλόδοξη έλπίδα να πεi}άνουν στό Νοσοκομείο, καταλήγουν έκεί, αΜρυβα»· καί, τέλος, οΙ φρενοβλαβείς, πού κι αύτοΙ βέβαια κάπου

-&0.

πρέπει να σαπίσουν: «ΑύτοΙ μπορούν να

φυτοζωούν δπουδήποτε»!. Ό Mirabeau γιός παρουσιάζει σττι δικιά του Ικ'6'εση τα πράγματα με αντίστροφο νόημα: «προκα­ λώ έπίσημα δποιονδήποτε στόν κόσμο ν' αποδείξει δτι, απ' τούς έyxάi:tειρκτoυς τού Κράτους, οΙ Ικφυλοι, οΙ 6σωτοι, οΙ τρελοί, οΙ γέροι απόκληροι αποτελούν, δε λέω τόν μεγαλύτερο αρι-&μό αλλά, Ιστω, τό f"να τρίτο, τέταρτο, δέκατο τού πλη'6υσμού των κάτεργων, τών φρούριων και' των φυλακών τού Κράτους». Γι' αυτόν έδώ λοιπόν τό σκάνδαλο δε βρίσκεται στό δτι οΙ τρελοί

εΙναι ανακατεμένοι με αποβράσματα, άλλα στό δτι δtν αποτε­ λούν, μαζΙ μ' αύτούς, τό ούσιαστικό ποσοστό τού fγxλειστoυ πληihισμoύ· τότε λοιπόν, ποιοί Μ 'ναι αύτοΙ πού πρέπει να παραπονε-&ούν για τό ανακάτεμα με τούς ποινικούς; "Οχι

βέβαια δσοι lxaoav τα λογικά τους για πάντα, άλλα έκείνοι πού, πάνω στη νιότη τους, βρέ&ηκαν για μια στιγμη στό δρόμο της απώλειας. «ΚαΙ υποβάλλω τό έρώτημα ... γιατί ανακατεύ­ ουν τούς έγκληματίες με τούς 6σωτους ... ; Θά 'i}Eλa ακόμη να

ρωτήσω, γιατί αφήνουν νέους ανtl-ρώπoυς με ροπη πρός το κακό, πλάι σε κείνους πού, σ' έλάχιστο διάστημα, i}α τούς

223

παρασύρουν στο τελευταίο σκαλοπάτι της διαψ60ρας ... ; Τέλος, αν αύτδ το κράμα 5σωτων και κακούργων ύπάρχει, πράγμα που δλα δείχνουν δτι συμβαίνει, γιατί -6έλουν να γίνονται boxoL σ' αύτην την τόσο άποτρόπαιη πράξη, στiιν ω{tηση τού αν-6ρώπου στο lγκ).ημα, με τούτο το ανακάτεμα το έπαίσχυντο, το τρομερό, το ταπεινωτικό;». 'Όσο για τους τρελούς, ποιάν

ω.λη τύχη

-60.

μπορούσε κανεις να τους εύχηitεί; ΟΟτε εΙναι

αρκετα γνωστικοι για να μην εlσαχ-60ϋν, ουτε αρκετα ξύπνιοι

για να μην τους μεταχειρίζονται σαν rγκληματίες·

«εΙναι

αλή'δεια δτι δσους fχoυν χάσει τη χρήση τού λογικού τους, πρέπει να τους κρύβουμε άπ' την κοινωνία»']. Βλέπουμε πώς λειτούργησε, στΟν 180 αιώνα, ή πολιτικη κριτικη για την έγκά{}ειρξη. Σ' αύτην διόλου δεν ύπάρχει ή fvνoια της άπελευ'δέρωσης τών τρελών' με κανένα τρόπο δεν μπορούμε να πούμε δτι συνέβαλε στο να δο-6εί στους φρενοβλα­ βείς προσοχή, μια πιο φιλάν-6ρωπη Ιατρική. Άντί'δετα fδεσε, στερεότερα παρα ποτέ, την τρέλα με την έγκάitειρξη, καΙ τούτο

με δεσμα διπλά' τη μια την btaVE σύμβολο της εξουσίας που φυλακίζει, &αν χλευαστικο και μαζι φορτικο αντιπρόσωπό της στο εσωτερικο της έγκάitειρξης' την ω.λη την προσδιόρισε σαν το κατ' εξοχην αντικείμενο δλων τών μέτρων της πρώτης. Ύποκείμενο κι αντικείμενο, εικόνα και στόχος της καταπίεσης, σύμβολο της τυφλης αVttαιρεσίας της, δικαίωση για δ,ΤΙ λογικο καΙ {}εμελιωμένο -60. μπορούσε νά 'χει ή καταπίεση. Διαγράφον­ τας ~ναν παράδοξο κύκλο, ή τρέλα τελικα εμφανίζεται σαν δ μόνος λόγος της έγκά'δειρξης, Ενώ συμβολίζει τον βα-6iι παρα­ λογισμό της. ""Οντας τόσο κοντα ακόμη στη σκέψη τού 180υ αΙώνα, δ MicheIet 'δα τη διατυπώσει με μιαν εκπληκτικη ακρίβεια· {}α βρεί μέχρι και το νϊ;μα της σκέψης τού Mirabeau,

αναφερόμενος στη διάρκεια της διαμονϊ;ς αύτού τού τελευταί­ ου στις Vincennes, την ίδια έποχη με τον Sade: -Πρώτο, ή έγκάitειρξη τρελαίνει: «Ή φυλακη δημιουργεί τρελούς. Έκείνοι που βρίσκονται στiι Βαστίλλη, στην SaIpetriere, παραφρόνησαν. -Δεύτερο: δ,ΤΙ πιο παράλογο, έπαίσχυντο, βαitειά ανή'δικο δια'δέτουν οί εξουσίες τού 180υ αιώνα, αντιπροσωπεύεται μέσα στο χώρο της έγκά-6ειρξης, στο πρόσωπο τού τρελού: «'Έχουμε

δεί ξεσπάσματα μανίας στην

Bicetre. ΆλλΟ. καΙ

στις

Vincennes

ζούσε ~νας τρομερος τρελός, δ δηλητηριώδης Sade, που f'γραψε με την Ό..πίδα να διαφ'δείρει τις μελλοντικες γενιές». -Τρίτο: την έγκά'δειρξη {}ά 'πρεπε να τη διατηρήσουν γι' αύτΟν καΙ μόνο τΟν τρελό, τΟν Sade' ό.λλα τίποτε τέτοιο δεν συνέβηκε, κι αντίitετα, Ικλεισαν μέσα τΟν Mirabeau. 'Έτσι λοιπΟν ~α κενο ανοίγεται στiιν έγκά'δειρξη' &α κενο που απομονώνει την τρέλα, την καταγγέλλει σαν ανεπίδεκτη

224

διόρf}ωσης, σαν αννπόφορη για τη λογική' τώρα έμφανίζεται με δλα τα γνωρίσματα έκείνα, που τη διακρίνουν άπό τΙς δλλες fγκλειστες μορφές. Ή παρουσία τών τρελών παίρνει έδώ τό χαρακτήρα αδικίας, 6.λλ.α Υιά τούς άλλους. Ή άδιαφοροποίητη ένότητα τού παραλογισμού Ιχει σωπάσει. Ή τρέλα έξατομικεύ­ εται, συνταιριασμένη παράξενα με τό fγκλημα, τουλάχιστον δεμένη μ' αύτό, σ' l'να γειτόνεμα που κανείς για τη στιγμη δεν αμφισβητεί. Μέσα σ' αύτην την έγκάf}ειρξη που Ιχει αδειάσει

άπό l'να μέρος τού περιεχομένου της, αυτες οί δύο μορφες μονάχες παραμένουν -ή τρέλα καΙ τό fγκλημα- καΙ μονάχες τους συμβολίζουν δποια αναγκαιότητα μπορεί να έκπροσωπεί: άποτελούν άπό δώ καί πέρα τό μόνο πράγμα που αξίζει να τεf}εί σε περιορισμό. Τό δτι κάλυψε τΙς διαστάσεις της, τό δ,τι

έπιτέλους fγινε μορφη προσδιορίσιμη μες στόν f}oM κόσμο τού παραλογισμού, δεν l'δωσε στiιν τρέλα την έλευf}ερία της' ανάμεσα σ' αύτην καΙ στην έγκάf}ειρξη δέ6ηκε μια στενή σχέση

έξάρτησης, ~νας δεσμός σχεδόν ουσίας.

την ίδια έποΧΤΙ, ή έγκάf}ειρξη περνά μιαν δλλη κρίση, ακόμη βαttύτερη, αφού δεν f}ttEL σ' αμφισβήτηση μονάχα τόν καταπιε­ στικό ρόλο της, αλλα καί την ϋπαρξή της' μια κρίση που δεν προέρχεται άπό μέσα, καΙ δεν σχετίζεται με πολιτικες διαμαρ­ -ruρίες, αλλά ανεβαίνει σιγα σιγά μέσα σ' δλόκληρο τόν οΙκονο­

μικό καΙ κοινωνικό δρίζοντα.

'

Ή φτώχεια βαf}μιαία fχει άπαλλαγεί άπό τΙς παλιες ήf}ικες συγχύσεις. Στη διάρκεια οΙκονομικών κρίσεων, οί αvf}ρωποι

εΙδαν την 6.νεργία να. παίρνει μια μορφη που δεν μπορούσε πια νά ταυτιστεί με την όκνηρία'

εΙδαν την fνδεια καΙ την

αναγκαστικη άπραξία να ξαπλώνεται παντού στiιν ϋπαιf}ρο,

έκεί δπου δλλοτε εΙχαν πιστέψει δτι αναγνώρισαν τΙς πιό αμεσες

καΙ

καf}αρες

μορφες

της ήf}ικης ζωης. 'Όλ'

αυτα

αποκάλυψαν δτι ή αf}λιότητα δεν ανηκε μονάχα στην κατηγο-

i~,t~~~a~~t~r:t~~~~:Hfπ,:~:~~:~ν~~:~~~:ω~ςε~~ελΙ~ γεωργικη παραγωγι) εΤτε στην βιομηχανική, εΤτε στην ύψωση τών τιμών των έμπορευμάτων, σε ύπερπληthJσμό κλπ ... »~. Ή hδεια γίνεται οΙκονομικό φαινόμενο. Άλλα δεν *εωρείται συμπτωματική, ουτε προορισμένη να.

~~ε~~zι iϊ~~:~~~~Χ:~Κ::τ'::~~(~~:β~~~~~~Τ~ά~~ πεπρωμένου που

f}'

ακολουf}εί δλες τΙς μορφες κοινωνίας στόν

αιώνα τόν απαντα, ακόμη κι δταν δλοι οΙ αργόσχολοι f}ά 'χουν δουλειά: «Σε μια καλα κυβερνημένη πολιτεία δεν πρέπει να ύπάρχουν δλλοι φτωχοί, έκτός άπό έκείνους που ytνYήtl1]xαv

~ τ~~:ι~~%χε~αΠβ;σ~~~Tν~~;~άα:~~::~~~:~~;:~ 15

225

αναλλοίωτο: απο γεvνησιμιoυ, είτε απο ατύχημα, σχημάτιζε ~να μέρος της ζωής που δεν γινόταν ν' αποφευχδεί. Για πάρα πολυ καιρο ~μενε άδιανόητο δτι -δα μπορουσε να ύπάρξει ~να Κράτος χωρίς φτωχούς, τόσο ή παρουσία τους φαινόταν γραμμένη στα πεπρωμένα των ανi}ρώπων καί στη δομη της

κοινωνίας: Ιδιοκτησία, έργασία καΙ φτώχεια, εΙναι δροι δεμέ­ νοι αναμεταξύ τους στο μυαλό των φιλόσοφων, μέχρι τΟν

190

αιώνα.

Αύτος ό ρόλος της φτώχειας δεν ~ταν αναγκαίος μονάχα έπειδη δεν γινόταν να τον καταργήσουν, αλλα κι έπειδη κα­ '6ιστά δυνατη την ύπαρξη του πλούτου. Έπειδη δουλεύουν καί έλάχιστα ξοδεύουν, δσοι ανήκουν στην τάξη των φτωχών έπιτρέπουν σ' ~να Ettνoς να πλουτίσει, ν' αξιοποιήσει τα χωράφια του, τΙς αποικίες του, τα όρυχεία του, να κατασκευά­ σει προϊόντα που -δα πουλη-δουν σ' όλόκληρο τον κόσμο: κοντολογίς, ~νας λαος χωρΙς φτωχούς, '6ά 'ταν φτωχός. Ή πενία γίνεται αναπόφευκτο στοιχείο του Κράτους. Μέσα της κρύβει

την πιο μυστική, όλλα καΙ την πιο αλη'6ινή ζωiι μιας κοινωνίας. ΟΙ φτωχοί γίνονται στήριγμα καΙ δόξα των tflνών. Κι ή α'6λιότητά τους, που δεν μπορεί να καταργη'6εί, πρέπει να

έξαρ-Dεί καΙ να τιμη'6εί: «Πρό'6εσή μου εΙναι μόνο να τραβήξω ~να μέρος της τόσο αγρυπνης μέριμνας (της έξουσίας) προς το μέρος έκείνης της ταλαίπωρης μερίδας του Λαου ... Ή αρωγη

που της όφείλουμε, κυρίως εΙναι μια ανταπόδοση για την δόξα και την εύημερία που προσφέρουν οΙ ΦτωχοΙ στην Α ύτοκρατο­ ρία, που απoτελoΥV πάντα το πιο δυνατό της στήριγμα' ~νας αρχοντας δεν μπορεί να διατηρήσει καί να έπεκτείνει την έπικυριαρχία του, χωρις να εύνοήσει τΟν πληftυσμό, την καλλιέργεια της Γης, τις Τέχνες, το έμπόριο' και οί ΦτωχοΙ

εΙναι οΙ αναγκαίοι παράγοντες για τΙς μεγάλες αυτες αξίες, που -δεμελιώνουν την αλη'6ινή δύναμη ένος Λαoυ»~. Έδω βρισκό­ μαστε μπρος σε μια όλόκληρη ή'6ικη αποκατάσταση του Φτω­ χου που ύποδηλώνει, σ' ~α βαth)τερο έπίπεδο, μια νέα κοινωνική και οικονομική τοπο'6έτηση του ρόλου του. Στην

μερκαντιλιστική οικονομία ό Φτωχός, μην δντας ούτε παραγω­

γός, ούτε καταναλωτής, δεν εΙχε -δέση: ακαμάτης, αλήτης,

t~~ΟεΥχ~t;ξ~~~~:~?::~ :~illrf:? ~~~~~~Ρ~ ~Ρ~:Ι~~~ νία. ΒΟ μως , με τη γέννηση της βιομηχανίας που ~χει ανάγκη

απο χέρια, αρχίζει πάλι να γίνεται ~να μέρος του σώματος του Ettνoυς. 'Έτσι, ή οίκονομικη σκέψη έπεξεργάζεται, πάνω σε νέες

βάσεις, την lννoια της Φτώχειας. εΙχε προηγη-δεί όλόκληρη ή χριστιανικη παράδοση, για την όποία ό Φτωχος ""ταν έκείνος που κατ' έξοχην αποτελουσε μιαν ϋπαρξη αλη'6ινή και συγκε-

226

κριμένη, μ~α παρουσΙα με σάρκα καΙ όστά: πάντα έξατoμ~κευ­

μένο πρόσωπο της άνάγκης, συμβoλ~κη φάση τού Θεού στην

ενανtl-ρώπισή του. Ή έγκάfu:ιρξη, με την άφαΙρεσή της, εΙχε παραμερίσει τον φτωχό, τΟν εΙχε μπερδέψει μ' δλλα πρόσωπα τυλίγοντάς τον μέσα σε μια ή'6ικη καταδίκη, άλλα δεν τού εΙχε στερήσει τα χαρακτηριστικά του. Ό 180ς αιώνας άνακαλύπτει δτ~ οΙ «ΦτωχοΙ» δεν ύπάρχουν σαν πραγματ~κότητα συγκεκρι­

μένη καΙ τελική, κι δτι μέσα τους γ~α πάρα πολυ κωρο εΙχαν μπερδέψει δυο πραγματικότητες με διαφορετικη φύση. ,Απο τη μιά, Ιχουμε τη Φτώχεια: άνεπάρκεια άγα'6ων καΙ

χρημάτων, οικονομικη κατάσταση που συνδέετω με την τύχη τού εμπορίου, της γεωργίας, της βιομηχανίας. Άπο την δλλη μερια Ιχουμε τον ΠληfJvσμά δχι στοιχείο παt}ητικό. που ύπόκειται στΙς διακυμάνσεις τού πλούτου, άλλα δύναμη που συμβάλει 5μεσα στην οίκονομικη κατάσταση, στην παραγωγή πλούτου, άφού δημιουργείτω με την εργασία τού άνtl-ρώπoυ fj,

τουλάχιστον, άφού δ 6νt1-ρωπoς εΙν' αύτος που μεταδίδει, μεταφέρει καΙ πoλλαπλασ~άζει τΟν πλούτο. Ό «Φτωχος» ~ταν

μ~α Μοια συγκεχυμtνη, δπου μπερδεύονταν αύτος δ πλούτος που άVΤΙΠΡOσωπεύει δ 6νt1-ρωπoς, καΙ ή κατάσταση της Άνά­ γκης, που άναγνωρίζεται σαν ούσιαστικη για την άν6ρωπότη­ τα. Πράγματ~, άνάμεσα στη Φτώχεια καΙ στΟν Πλη-nυσμό, ύπάρχει μια σχέση άκριβώς άvτίστρoφη. ΟΙ φυσιοκράτες κ~ οΙ οικονομολόγοι συμφωνούν. Ό πλη-nυ­

σμδς άπο μόνος του εΙναι ~να άπο τα στοιχεία τοϋ πλούτου, καΙ μάλιστα άποτελεί την πιο σίγουρη κι άνεξάvτλητη πηγή του. Για τΟν Quesnay καΙ τους μα6ητές του, ό 6ν6ρωπος γίνεται το μέσο για να πραγματοποιη'6εί το πέρασμα άπο τη γη στΟν πλούτο: «Τ' 6λογο με τη νομή του αύγαταίνει την ταγή του», λέει μια σοφη παροιμία. Ό 6νt1-ρωπoς, με την εργασία του, άξιοποιεί το χωράφι. Με τους άν6ρώπους μπορεί κανεΙς να διπλασιάσει τη γη του, να την ξεχερσώσει, να την κάνει κέρδος. Μόνο δ '6εος μπόρεσε να φτιάξει bav 6νt1-ρωπo άπ' τη γη, ενώ

παντού με τους άν6ρώπους κατορ'6ώνουν ν' άποκτούν γη

fj,

τουλάχιστον, προϊόντα της, που σημαίνει το ίδιο πράγμα. Άπ' αύτα λοιπΟν βγαίνει το συμπέρασμα δτι το πρώτο άπ' τα άγα'6lι

εΙνω ή κατοχι'ι άνtl-ρώπων, καΙ το δεύτερο, γης»7. Για τους οΙκονομολόγους λοιπΟν δ πλη'όυσμος εΙν'

ba

άγα'60

ούσιαστικό, καΙ πόσο μάλλον άφού, κατα την δποψή τους, δ πλούτος δημιουργείται δx~ μόνο με την γεωργ~κη έργασΙα, άλλα

με κά'6ε β~oμηxαν~κη μεταμόρφωση ύλης, κ~ άκόμη καΙ με την έμπορικη κυκλοφορία. Ό πλοϋτος συνδέεται με μια εργασία που rnιτελεί πραγματικα δ 6ν6ρωπος: «Έπειδη δ πραγματικό;

πλούτος τού Κράτους δεν εΙν' δλλος άπο το έτήσιο προ'ίΟν τώγ γαιών του καΙ τη βιομηχανία των κατοίκων του, δ πλούτοι;

227

αύτός δά φτάσει στόν μέγιστο βαδμό του μόνο δταν το προϊον άπό κάδε στρέμμα γης και άπο την βιομηχανικη παραγωγή κάδε άτόμου, φτάσει στόν μέγιστο βαδμό τoυ»~.

Παράδοξα, lνας πληttυσμoς δά 'ναι τόσο πιό πολύτιμος

000

πιο πολυάριδμος, άφου ~τσι δά προσφέρει στη βιομηχανία φτηνή χειρωνακτικη Ιργασία, πράγμα πού, μειώνοντας τό κόστος, δά mιτρέψει μιάν άνάπτυξη της παραγωγης καΙ του Ιμπορίου. Σ' αύτην την άπεριόριστα άνοιχτη άγορά χειρωνα­ κτικης

Ιργασίας, ή

«βασικη τιμη» -πού, γιά τον

Turgot,

άνταποκρίνεται στην ύπόσταση του Ιργάτη- και' ή τιμη που καδορίζεται άπο την προσφορά και' τη ζήτηση, τελικά συμπί­ πτουν.

Ή έγκάδειρξη ~ταν ha χονδροειδες λά-6Ός, κι

ha οίκονομικο

σφάλμα: πίστεψαν δτι δά Ιξάλειφαν την άδλιότητα, βγάζοντας Ικτος κυκλοφορίας και συντηρώντας με τη φιλαvbρωπία ~ναν φτωχό πληihισμ6. Στην πραγματικότητα, ~κρυβαν με μιά τεχvη-

:ι.~~::o~ :t~ί~~~~~7~:ςγ~~~~;;;ψ~ν~~~:~~ ~~~~~~~~ νά βοη-δήσουν τους φτωχους νά ξεφύγουν άπο την πρόσκαιρη fνδεια; Μά, fτσι, τους Ιμπόδιζαν: ή άγορά Ιργασίας γινόταν περιορισμένη, πράγμα που καταντά πιο mικίνδυνο δταν άκρι­ βως βρισκόμαστε σε περίοδο κρίσης. ΤΟ μόνο λογικό φάρμακο

λοιπόν εΙναι: νά ξανατοποδετηδεί δλος αύτός ό πληttυσμoς μέσα στό κύκλωμα παραγωγης, και να διοχετευτεί στα σημεία Μου ή χειρωνακτικη Ιργασία σπανίζει περισσότερο. Ή χρησι­ μοποίηση τών φτωχών, τού κάtl-ε άλήτη και' τυχοδιώκτη, τών

Ιξόριστων κι Ιμιγκρέδων, εΙν'

ha άπο τά μυστικά τού πλούτου,

στό συναγωνισμό ανάμεσα στά ~-6vη: «ποιός εΙναι ό καλύτερος τρόπος να Ιξασ6ενίσουμε τά γειτονικά κράτη, που ή δύναμη κι ή βιομηχανία τους μάς mισκιάζουν;» αναρωτιόνταν ό Josias με αφορμη τη μετανάστευση τών διαμαρτυρόμενων.

Tucker,

«~Aραγε εΙναι σωστο νά ύποχρεώσουμε τά 6τομα να παραμεί­

νουν στά σπίτια τΟυς, με το ν' αρνη-6Όυμε νά τους δεχτούμε και' νά τους ένσωματώσουμε στην κοινωνία μας, η τό νά τους

προσελκύσουμε κοντά μας με καλη μεταχείριση, mιτρέποντάς τους ν' άπολαμβάνουν τ' άγαδά τών 6λλων πολιτών;». Ή έγκάδειρξη γίνεται αντικείμενο κριτικης, Ιξαιτίας των mmwotwv που μπορεί να lXEL στην άγορα χειρωνακτικης

Ιργασίας· άλλ' άκόμη περισσότερο mειδη αύτη άπαιτεί, καί μαζΙ μ' αύτην κι όλόκληρο τό lQγo της παραδοσιακής φιλαν­ δρωπίας, μιαν mικίνδυνη χρηματοδότηση. ~Oπως ό Μεσαίω­

νας, το Τδι.ο κι ή κλασικη moχTι ε{χε πάντα mιδιώξει νά Ιξασφαλίσει την ένίσχυση τών φτωχών με το σύστημα των κληροδοτημάτων-Ιδρυμάτων. Αυτο σήμαινε δτι ha μέρος του Ιδαφικου κεφαλαίου η των είσοδημάτων τους. σύμφωνα με το

228

σύστημα, ακινητοποιούνταν. Και μάλιστα μt τρόπο όριστικό

αφού, μέσα στη δικαιολογημένη lγνoια ν' άποφύγουν-* εμποροποίηση τών φιλαν&ρωπικών έπιχειρήσεων, εΙχαν λάβει ολα τα νόμιμα μέτρα &οτε αυτα τα αγα'6α

noTt

πια να μην

ξαναμπούν στην κυκλοφορία .• Αλλα κα'600'ς περνούσε ό χρόνος,

ή χρησιμότητά τους λιγόστευε. Ή oικovoμικη κατάσταση ω.λα­ ξε, ή φτώχεια ιΊλλαζε δψη: «Ή κοινωνία δbι fχει πάντα τΙς

ίδιες ανάγκες' ή φύση κι ή κατανομη τών αγα'6ών, ή διαίρεση ανάμεσα στις διαφορετικtς κατηγορίες τού λαού, οί αντιλή­ ψεις, τα ~thι, οΙ γενικtς άσχολίες τού ffiνoυς ~ τών διαφόρων μερίδων του, και τό κλίμα ακόμη, οΙ άσ6-ένειες και τ' ιΊλλα

ατυχήματα της αν&ρώπινης ζωijς, ύπόκεινται σε αδιάκοπες μεταβολές' νέες ανάγκες γεννιώνται, κι άλλες παύουν να γί­ νονται αΙσfh-]τές» Q. Ό όριστικός χαρακτήρας τού κληροδοτήμα­ τος Ιρχεται σ' άντί{}εση με την παραλλάσσουσα και αστα-θη

πορεία τών περιστασιακών αναγκών, στΙς όποίες ύποτί'6εται δτι '60. lπρεπε ν' ανταποκρίνεται. Δίχως να ξαναβάζει στό κύκλωμα τόν πλοντο πον ακινητοποιεί, πρέπει να δημιουργεί καινούργια Ισοδα, σύμφωνα με τΙς νέες ανάγκες πον εμφανί­ ζονται. ΤΟ μέρος της ακίνητης περιουσίας και τών προσόδων που Ιμπαινε στην άκρη συνεχώς μεγάλωνε, και συνεπώς μειώ­

νονταν το παραγωγικό μέρος. Πράγμα πoiι μοιραία όδηγονσε μεγαλύτερη φτώχεια, άρα καΙ ot πιό πολυάρι'6μα Ιδρύματα. Κι ή διαδικασία αυτη '6α μπορούσε να συνεχίζεται έπ' δ.πειρον.

ot

~Eτσι

'60. μπορονσε να 'ρ1tεί ή στιγμη πoiι

«τα όλοένα αυξανόμε­

να Ιδρύματα ... 1tα άπορροφονσαν προοδευτικα ολες τΙς άκίνη­ τες περιουσίες κι ολες τΙς ατομικες ιδιοκτησίες». "Αν λοιπόν τΙς

εξετάσουμε καλά. οΙ κλασικtς μορφες κοινωνικής πρόνοιας γίνονται αιτία πτώχευσης, προοδευτικού παγώματος καΙ lνα

εΙδος αργού 1tανάτου για όλόκληρο τόν παραγωγικό πλοντο: «"Αν ολοι οΙ av6Qooπot πoiι lχoυν ζήσει εΙχαν fvav τάφο, σίγουρα 1tα χρειάζονταν, για να βρε{}εί γη καλλιεργήσιμη, ν' ανατραπούν αυτα τα άγονα μνημεία και να τιναχτoiίν οί

στάχτες τών νεκρών για να 1tραφτούν οί ζωντανοί»"'. Έκείνο που εξαφανίστηκε στη διάρκεια τού Ι80υ αιώνα δεν

ηταν ή άπαv6ρωπια στη μεταχείριση τών τρελών, άλλα εκείνη ή

εκδηλη ανάγκη της έγκά1tειρξης, ή σφαιρικη εκείνη ένότητα

στην όποία εΙχαν δίχως δυσκολία τοπο1tετη{}εί οί τρελοί. καΙ τα πoλυάρι1tμα νήματα πoiι αδιάκοπα τoiις πλέκαν μέσα στό

ατέλειωτο δίχτυ τον παραλογισμού. Ή τρέλα fχει άπελευ1tερω1tεί πoλiι πρΙν άπ' τόν Pinel, δχι άπό τoiις ύλικoiις καταναγκα­ σμονς πον την κρατούν στα κελιά, αλλα άπο μιαν ύποδούλωση πολν πιο

ασφυκτική, κι ίσως πω άποφασιστική, πον την

κρατονσε δέσμια

στις

σκοτεινες δυνάμεις κυριαρχίας τον

229

παραλογισμού. Πριν ακόμη &.πό την 'Επανάσταση, εΙναι Ιλεύ­ -&ερη:

έλεύ-&ερη, για μιαν αντίληψη που την Ιξατομικεύει,

ελεύ'Οερη για να γίνει εφικτη ή αναγνώριση των ίδιαίτερων

χαρακτηριστικών της κι δλες οί διεργασίες που 'Οα της δώσουν τελικα το χαρακτήρα άντικειμένου. 'Αφημένη μόνη κι άποκομμένη άπ' τίς παλιες συγγένειες, ή τρέλα, ανάμεσα στους ξεφτισμένους τοίχους της έγκά'6ειρξης, γίνεται πρόβλημα -γεννά &.πορίες που μέχρι τώρα ποτέ της δεν

εΙχε προβάλει. Πάνω άπ' δλα fχει φέρει σ' άμηχανία τό νoμoι'tέτη που μήν μπορώντας ν' &.ποφύγει την έπίσημη κατάργηση της έγκά'6ειρ­ ξης, δε γνωρίζει πια σέ ποιό σημείο τού κοινωνικού χώρου να την τoπoι'tετήσει ---φυλακή, νοσοκομείο η οικογενειακή περί­ -&αλψη. τα μέτρα που πάρ-&ηκαν άμέσως πρΙν η μετα την έπανάσταση, αντανακλούν αύτην την αναποφασιστικότητα.

Στην έγκύκλιό του με -&έμα τα Jettres de cacher/, ό BreteuiI ζητά άπό τΟ'υς Ιφόρους να τού προσδιορίσουν τη φύση των διαβα-&μίσεων κράτησης στα διάφορα Ιδρύματα. κα6ως καΙ τους σκοπους που έξυπηρετoiίν. Θα πρέπει να έλευ'6ερω-&ούν, το πολυ lπειτα &.πο ~να η δυό χρόνια κράτησης «οοοι, δίχως νά

'χουν κάνει τίποτε που να μπορεί να τους Ικι'tέσει στην αύστηρότητα των ποινων που προβλέπει ή δικαιοσύνη, παρα­ σύρ-&ηκαν σε καταχρήσεις tλευ'6εριότητας, κραιπάλης και ασω­

τείας». Άντί'Οετα, 6α πρέπει να παραμείνουν στα ίδρύματα «οί φυλακισμένοι πού το πνεύμα τους fχει παραφρονήσει και που ή ήλι'Οιότητα τούς και'tιqτά ανίκανους ν' αύτoκυβερνη'Ooiίν, σ' ~ναν κόσμο δπου ή μανία τους 'Οα τους κα-&ιστούσε έπικίνδυ­

νους. ΤΟ μόνο που χρειάζεται στην περίπτωσή τους εΙναι ή

~~~~~~~ν~~~α~~~~~~~ ~:~χ7;τ~~~~~~~~~~~:~~

2;~~δι't~~~~~~~\~,αα~;~~~~~ ~~ετ:~r;:!~ ~~o~~~~:ε~~

περιοριστεί 000 γίνεται ή πρακτικη της έγκά-&ειρξης σ' δ,τι αφορά στις ή'6ικες παραβάσεις, τις οΙκογενειακες συγκρούσεις, τις πιο ηπιες μορφές Ιλευι'tεριότητας, άλλα να την άφήνουμε l!ι'tLXTη στην πρώτη άρχή της καΙ σέ μιαν άπο τΙς κυριότερες

σημασίες της: στο κλείσιμο των τρελών. ΕΙναι ή στιγμή που ή τρέλα γίνεται ό πραγματικος κάτοικος της έγκά'Οειρξης, ένω πια αύτη γυμνώνεται άπό τΙς lίλλες της μορφές χρησιμότητας.

ΤΟ δεύτερο στάδιο εΙναι το στάδιο τών μεγάλων ανακρίσεων,

πού διέταξε ή Έ'6νοσυνέλευση καί ή Συντακτική, την έπόμενη

της διακήρυξης των δικαιωμάτων τού άν-&ρώπου: «Κανένας l!ν-&ρωπος δεν μπορεί να συλληφ'6εί η να τε6εί ύπο κράτηση, παρα μόνο στΙς περιπτώσεις πού όρίζει ό νόμος και σύμφωνα

με τις διατυπώσεις που έπιβάλλει...

230

Ό νόμος πρέπει να

έπιτρέπει μόνο τΙς ποινες που εΙναι απόλυτα καΙ φανεQ<ι., άναγκαίες, καΙ κανεΙς δεν ι.uτoρεί να τιμωρηft-εί παρα μόνο δυνάμει ένος νόμου, που να ~χει εισαχft-εί καΙ έκδο-θεί πρΙν απιι το Εγκλημα καΙ να ~χει έφαρμοσ-θεί νόμιμα». Ή έποχη της έγκά-θειρξης ~χει τελειώσει. Διατηρείται μονάχα μια φυλάκιση πού, για τη στιγμή, μοιράζονται οΙ ποινικοΙ κατάδικοι η ύπόδικοι, καΙ οί τρελοί. Ή έπιτροπη έπαιτείας της Συντακτικης όρίζει 5 πρόσωπα που -θα έπισκεφτΟ'υν τα Ιδρύμα­ τα έγκά-θειρξης στο Παρίσι. Ό δούκας La Rochefoucauld Lίancourt παρουσιάζει την ~κ-θεση (Δεκέμβρης τού

1789)·

απο

τη μια βεβαιώνει δτι ή παρουσία των τρελών δίνει στα δεσμωτήρια εναν έξευτελιστικο χαρακτήρα, καΙ κινδυνεύει να ύποβιβάσει τους κρατούμενος σ' ενα έπίπεδο άσυμβίβαστο με την άvDρώπινη ιδιότητα· ή άνοχη ένος τέτοιου συγχνωτισμου φανερώνει μια μεγάλη έπιπολαιότητα απο την πλευρα της έξουσίας καΙ της δικαιοσύνης: «Ή άμέλεια αυτη ~χει ξεφύγει πολυ απο το δρόμο της φωτισμένης καΙ προνοητικης ευσπλαγ­ χνίας για τΟν δυστυχισμένο, αυτης που πρέπει να προσφέρει κά& άπάλυνση, κά-θε δυνατη παρηγοριά... Μπορεί λοιπΟν κανείς, καΙ μάλιστα δταν -θέλει να συνδράμει τη φτώχεια, να

δείχνει δτι, με τη συγκατά-θεσή του, ύποβιβάζει την άvDρώπινη ιδιότητα;». "Αν οί τρελοί έξευτελίζουν έκείνους που ή απρονοησία δρισε για συγκρατούμενούς τους, -θα πρέπει τότε να έξασφαλίσουμε μιαν έγκά-θειρξη προορισμένη ειδικα γι' αυτούς· έγκά-θειρξη

που δε -θά 'ναι ιατρική, άλλα που -θα πρέπει να προσφέρει την πιΟ αποτελεσματικη καΙ την πιο άπαλη μορφη βοή-θειας: «'Απ'

δλες τΙς δυστυχίες που μαστίζουν την άvDρωπότητα, ή κατά­ σταση της τρέλας ε{ναι ώστόσο μια απο έκείνες που δικαιολο­

γημένα έπιβάλλουν τον οΙκτο καΙ το σεβασμό· κι αυτην την κατάσταση -θα πρέπει, δικαιολογημένα, να περιβάλουμε με τΙς πιο αφ-θονες φροντίδες μας· δταν δεν ύπάρχει έλπίδα -θεραπεί­ ας, πόσοι τρόποι μένουν άκόμη, πόση στοργη και' καλη μεταχεί­ ριση που -θα μπορουσαν να κάμουν γι' αυτους τους δυστυχισμέ­ νους τη ζωη τουλάχιστον ύποφερτή». Σ' αυτο το κείμενο. ό χαρακτήρας της τρέλας έμφανίζεται μ' δλη του τη διφορούμενη σημασία: -θα πρέπει τόσο να προστατέψουμε απ' τους κινδύ­ νους της τΟν φλειστο πληthισμό, 000 καΙ να της παραχωρή­ σουμε τα ευεργετήματα μιας ειδικης παροχης βοή-θειας. Τρίτο στάδιο ή μεγάλη σειρα απο διατάγματα, που ψηφίστη­

καν άνάμεσα στίς 12 καί 16 Μάρτη του 1790. Ή Διακήρυξη τών δικαιωμάτων του άvDρώπου αποκτα σ' αυτα μια μορφη συγκεκριμένη: «Μέσα σε διάστημα εξι έβδομάδων απο την εκδοση τού παρόντος διατάγματος, δλα τα ατομα που κρατούν­ ται σε φρούρια, -θρησκευτικα ίδρύματα, κάτεργα, άσnινoμικα

231

καταστήματα κι l'ιλλες φυλακες όποιουδήποτε εΤδους, με lettre ~ με εντολή τών φορέων της εκτελεστικής εξουσίας,

de cachet

εφόσον δεν εΙναι καταδικασμένα ~ δεν υπάρχει μήνυση έναντί­

ον τους ~ κατηγορία για σοβαρό lγκλημα, ~ εφόσον δεν τους Εχει επιβλη~εί ό περιορισμός λόγω τρέλας, ~' άφεitoίίν tλεύ~ε­

ρα». Ό περιορισμός στα ίδρύματα λοιπόν. με τρόπο όριστικό, προορίζεται μόνο γιό. όρισμένες κατηγορίες υπόδικων. και γιο. τους τρελούς. Άλλα γι' αυτους προβλέπουν μιά μετακόμιση: «τα ατομα που κρατοίίνται λόγω φρενοβλάβειας, σε διάστημα τριών μψών από τήν Εκδοση τοϋ παρόντος διατάγματος, μl: τήν επίβλεψη τών επιτρόπων μας, ~'άνακρι~oϋν από τους δικαστες σύμφωνα με τους συνη~ισμtνoυς τύπους καί, δυνάμει τών διατάξεων, ~α τους επισκεφitoίίν οΙ γιατροί· αυτοί, ύπό τήν επίβλεψη τών επι~εωρητών της επαρχιακης διοίκησης, ~' αποφαη'}οϋν γιό. τήν πραγματική κατάσταση τών άσ&νών ωστε, μετα τήν απόφαση που ~α κα~oρίζει τό βα~μό της άσftένειάς τους. ν' άφεitoίίν έλεύ&ροι η να νοσηλευτοίίν σέ νοσοκομεία, που ~α υποδειχτοϋν γι' αυτό τό σκοπό». Φαίνεται

δτι ή εκλογη πιό. Εχει γίνει. Στίς 29 τοϋ Μάρτη τοϋ 1790, ό BaiIIy, ό Duport - Dutertre κι ~νας άστυνομικός διοικητής

πηγαίνουν aτή

Salpetriere

για να xaitoeίoovv τΟν τρόπο

εφαρμογής τοίί διατάγματος. 'Έπειτα κάνουν τήν ίδια επίσκε­

ψη aτή

Bicetre.

ΚαΙ τοϋτο γιατί οί δυσκολίες εΙναι πολυάρι­

~μες, καΙ πρώτ' απ' δλα ή έξης: δεν υπάρχουν νοσοκομεία που να προορίζονται η πού, τουλάχιστον, νά 'χουν φυλάξει ~έσεις για τους τρελούς. Μπροστα σ' αυτες τΙς ύλικες δυσκολίες. στίς όποίες ~α πρέπει να προστεitoϋν τόσες &ωρητικές άβεβαιότητες, ~' άρχίσει μια

μεγάλη φάση δισταγμών. 'Από παντοϋ ζηταν από τή Συνέλευση ~να χαρτί, που ~α επιτρέπει να προστατευitoϋν απ' τους τρελούς, ώσπου να δημιoυργη~oϋν τα ύποσχεμένα νοσοκομεία. Κι εδώ Εχουμε ~να σχημα αντιστροφης, που ~'απoδειχτεί πολυ σημαντικό γιο. τό μέλλον; οί τρελοΙ ~ό δεχτοίίν τα χτυπήματα μέτρων αμεσων κι άνεξέλεγκτων, που δεν ~α παρ~oϋν, Εστω, ένάντια στους επικίνδυνους tγκ).ηματίες, άλλά ένάντια σ' αυτους καΙ στα βλαβερό ζώα. Ό νόμος της 16-24 Αυγούστου 1790 «εμπιστεύεται στήν επαγρύπνηση καΙ στήν εξουσία τών σωμάτων της δημοτικης άρχης ... τή φροντίδα της πρόληψης καΙ της επανόρ~ωσης λυπηρών επεισοδίων, που ~ό μποροίίσαν νά πρoκλη~oϋν από τους φρενοβλαβείς η μανιακους που tλευ~ε­

ρώ'6ηκαν. καΙ από τήν περιπλάνηση επικίνδυνων η σγριων ζώων». Ό νόμος της 22 'Ιούλη 1791 ~ό ένισχύσει αυτόν τόν κανονισμό, κα~ιστώντας ύπεύ{hrvες τΙς ο[κογένειες για τήν επιτήρηση τών φρενοβλαβών κι επιτρέποντας στΙς δημοτικές αρχές νό

232

πάρουν

δλα το. χρήσιμα μέτρα:

«Οί γονείς τών

Jφρενoβλαβών "α πρέπει να έπαγρυπνούν, να τους Ιμποδίζουν νά περιπλανώνται καΙ να προσέχουν &οτε να μην διαταράσ­

σουν την τάξη. Ή δημοτική Ιξουσία πρέπει να προλαμβάνει τα δυσάρεστα tπεισόδια που "α μπορούσαν να προκύψουν aπo την αμέλεια, με την όποία οί τυχΟν ένδιαφερόμενοι -δα Ικτελέ­ σουν αύτην την έντολή». Μ' αύτην την κάμψη της έλευ"6ερίας

τους "6α ξαναβρε-δοϋν, αύτην τη φορα δμως μέσ' aπo ~ναν ίδιο νόμο, στην ίδια κατάσταση με το ζώο, δπου ή έγκά-δειρξη εμοιαζε να τους εχει περιορίσει' "60. ξαναγίνουν αγρια -δηρία καί, μάλιστα, την ίδια έποχή που οί γιατροΙ. αρχίζουν να τους

αναγνωρίζουν ενα χαρακτήρα ηπιου ζώου. Άλλα εστω κι αν ή νομική διάταξη εφτασε στα χέρια της έξουσίας, τα προβλήματα δε λύ-δηκαν' νοσοκομεία για τους τρελους έξακολου-δούν να μην υπάρχουν.

Άναρί-δμητες αιτήσεις φτάνουν στο -υπουργείο Έσωτερικών. Ό Delessart aπαντά σε μιαν aπ, αύτές, για παράδειγμα:

«Αισ-δάνομαι

000

κι έσείς, Κύριε, πόσο σημαντικο -δα ήταν αν

μπορούσαμε να προχωρήσουμε, χωρΙς διακοπή, στήν 'ίδρυση

οικημάτων προορισμένων να χρησιμέψουν σαν ήσυχαστήρια στην ατυχη τάξη τών φρενοβλαβών ... Σχετικα με το-υς φρενο­ βλαβείς, που ή ελλειψη τέτοιου ίδρύματος εχει αναγκάσει να wπο-δετη-δούν σε διάφορες φυλακες τού νομοϋ σας, δε βλέπω

άλλο μέσο προς το παρΟν για να τους aπoσύρoυμε aπo αύτο-υς w-υς τόσο δυσανάλογους με την κατάστασή τους χώρους έκτος

τοϋ να μεταφερ-δοϋν προσωρινά, αν εΙναι δυνατό, στην Bicetre. θα ήταν καλο λοιπΟν να γράψει ή Διεύ-6υνση σ' έκείνην στο

~αα~I~~~Ι~ε:~o7σ,ε;;~~~~~:~~:~~~~τ~:αεξ~~ ~~~~ τους

,,0.

καταβλη-δούν aπo το νομό σας η aπo τΙς κοινότητες

αύτών τών δυστυχισμένων, έφόσον βέβαια οί οικογένειές τους

δεν εΙναι σε "έση ν' αναλάβουν αύτο το εξοδο». Ή

Bicetre

γίνεται λοιπΟν το μεγάλο κέντρο δπου -δα σταλούν δλοι οί φρενοβλαβείς, κυρίως aπo τη στιγμη που εκλεισε το Saint Lazare. ΤΟ Τδιο ίσχύει καΙ για τΙς γυναίκες στη Salpetriere: το 1792 -δα όδηγήσουν Ικεί 200 τρελες που πρΙν aπo πέντε χρόνια

εΙχαν έγκαταστα-δεί στο παλιο κατάλυμα δοκίμων μοναχών τοϋ τάγματος τών Καπουτσίνων, στήν όδο Saint - Jacques. Άλλα στΙς aπoμακρυσμένες tπαρχίες δεν τίi}εται πρόβλημα να στεί­ λουν τούς παράφρονες στα παλια γενικα νοσοκομεία. Γενικα

6α το-υς κρατήσουν στΙς φυλακες δπως, για παράδειγμα, lγινε aτό φρούριο τού Ha, στον πύργο της Angers, στο Bellevaux. ΤΟ

χάος πού tπικρατoύσε τότε σε τέτοια μέρη εΙναι aπερίγραπτo καΙ -δα συνεχιστεί για πολύ, μέχρι την έποχι) της Αύτοκρατορί­ ας. Ό Antoine Nodier δίνει μερικες λεπτομέρειες για το Bellevaux: «Κα-δημερινά, τα ξεφΩVΗτα ειδοποιούν τη γειτονιά

233

δτι οί τρελοΙ χτυπιoϋvται καΙ σκοτώνονται στό ξύλο. Ή φρουρα τρέχει. Με τη σύv6εση πού ~χει σήμερα, όδηγεί στiι γελοιοποίηση τών μαχητών' οί δημοτικοΙ. διοικητες παρακα­ λούνται να ~ρ-θoυν γιο. να έπιβάλουν την τάξη' ή ~ξoυσία τους περιφρονιέται' άνα{kματίζονται καΙ προσβάλλονται' αυτό

δεν εΙναι πιο. Τδρυμα δικαιοσύνης καΙ φυλάκισης ... » Έξίσου μεγάλη άταξία, ίσως και μεγαλύτερη, δημιουργείται στη Bicetre· ~κεί κλείνουν πολιτικούς κρατουμένους' κρύβουν ύπόδικους, ύποπτους' ή ά-θλιότητα, ή σιτοδεία, κρατοϋν ~κεί­ πολλούς πεινασμένους. Ή διεύihινση δεν παύει να

διαμαρτύρεται'

ζητά

να

τοπο-θετήσει

ξεχωριστα

τούς

ποινικούς' καί, κάτι σημαντικό: μερικοί προτείνουν άκόμη νά κλείσουν στό χώρο κράτησης τών πρώτων τρελούς. ΣτΙς 9 Μπρυμαιρ τοϋ 30υ χρόνου, ό οίκονόμος της Bicetre γράφει στην Έπιτροπη δικαστηρίων: «'Αναφέρω δτι, σε μια στιγμη

Μου ή άvftρωπιά ~χει τε{kί άποφασωτικά στiιν ήμερήσια διάταξη, δεν ύπάρχει κανείς πού να μην αισθάνεται ενα κύμα φρίκης βλέποντας ένωμένα, στό ίδιο άσυλο, τό f'yκλημα καΙ την άνέχεια». Χρειάζεται νά -6υμίζουμε τις σφαγες τοϋ Σεπτέμβρη, τΙς συνεχείς δραπετεύσεις καΙ. τό -θέαμα, μπρός σε τόσα ά{}ώα μάτια, τών στραnαλισμένων κρατουμένων, της δλυσίδας πού βροντάει με δύναμη; ΟΙ φτωχοι κι οι άποροι γέροι «δεν ~χoυν μπρός στα μάτια τους παρά άλυσίδες, κάγκελα και μανταλώμα­ τα. Σ' αυτά aς προσ6έσουμε καΙ. τίς κραυγες τών κρατουμένων, πού καμιά φορα φτάνουν κι &ς τ' άφτιά τους ... Σ' αυτη τη βάση στηρίζομαι επιτέλους για να σάς ζητήσω με νέα παράκληση ν' άπoμακρυv6Όϋν είτε οί ποινικοι κρατούμενοι άπό την Bicetre

~~tv~~~E~~o~:rv7~~~ φ~~fΟ~:ί~εο~~ω;~~;αε&~~ο~~~~α:~ άποφασιστικό σημείο, αν λογαριάσουμε δτι τό γράμμα αυτό γράφτηκε στην καρδια της 'Επανάστασης, πολύ μετα άπό την ~κ{}εση τού Cabanis καΙ μερικούς μηνες άφότου δ Pinel, σύμφωνα με την παράδοση, «~λειtl}έρωσε» τούς παράφρονες της

Bicetre:

«'Ίσως στiιν τελευταία αυτη περίπτωση {}α μπορού­

σαμε νά άφήσουμε εκεί τούς τρελούς, aλλη μιά κατηγορία δυστυχισμένων πού προκαλεί τρομερα βάσανα στην άvftρωπό­ τητα ... Βιαστείτε λοιπόν, πολίτες πού λατρεύετε την άvftρωπό­ τητα, να πραγματοποιήσετε μιά τόσο ώραία σκέψη, καΙ να είσαστε βέβαιοι προκαταβ\?λικά δτι {}' άνταμειφ-θείτε άντάξια

γι' αυτήν». Τόσο μεγάλη ήταν ή σύγχυση ~κείνα τα χρόνια' τόσο ήταν δύσκολο, τη στιγμη πού κάνουν μια νέα άποτίμηση

της «άvftρωπιας», να προσδιορίσουν τη -θέση πού -θά 'πρεπε να

πάρει μέσα σ' αυτην ή τρέλα' τόσο ήταν δύσκολο να την έντάξουν σ' ενα χώρο κοινωνικό, πού την έποχη ~κείνη ξανα­ χτίζονταν.

234

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

Ή γέννηση τού ασυλου Γνωρίζουμε τις εΙκόνες. ΕΙναι κοινες σ' δλες τις ίστορίες της

ψυχιατρικης' tι λειτουργία τους εΙναι να είκονογραφούν την εύτυχισμέ"νη ~κείVΗ εποχή, τότε πού, έπιτ~λoυς, αναγνώρισαν την τρέλα και την αντιμετώπισαν Ιατρικά σύμφωνα με μιαν

άλή~εια πού, για πάρα πoλiιν καιρό, τους εΙχε κρατη{tεί κρυμμένη.

«Ή αξιότιμη Έταιρεία των Κουακέρων ... {tέλησε να εξασφα­

λίσει, για ΟΟα άπό τα μέλη της {tQ εΙχαν τυχόν τη δυστυχία να χάσουν το λογικό τους, χωρίς να δια-&έτουν άρκετη περιουσία για να καταφύγουν σε πολυδάπανα ίδρύματα, δλα τα μέσα της

Ιατρικης και δλες τΙς ανέσεις μιας ζωης, που άρμόζει στην κατάστασή τους' μια Μελοντικη σιινδρομη προμή-&ευσε τα χρήματα καί, περίπου πρΙν άπα δυό χρόνια, fva ίδρυμα που φαίνεται δτι συγκεντρώνει πολλα πλεονεκτήματα, με δλη τη δυνατη οΙκονομία, lχει ίδρυ'θεί κοντα στην πόλη της 'Υόρκης. "Αν ή ψυχη για μια στιγμη δειλιάζει μπρος σ' αiιτην την

τρομερη άρρώστια που μοιάζει δτι lχει γίνει για να ταπεινώσει την άV1'}ρώπινη λογική, bτειτα άμέσως νιώ~ει κανείς μαλακότε­ ρα συναισ{tήματα, δταν σκεφτεί δλα δαα ή Ιφευρετικη καλη

~έληση μπόρεσε να επινοήσει, για να τη γιατρέψει και να την άνακουφίσει.

Aiιτo το οίκημα βρίσκεται σ' άπόσταση ένος μιλλίου άπο την 'Υόρκη, στη μέση μιάς εϋφορης καί πρόσχαρης έξοχης κα­ ~όλoυ δε γεννά την Ιδέα φυλακης, lιλλα μάλλον μιας μεγάλης αγροτικης φάρμας' το περιστοιχίζει ~νας μεγάλος κλειστος κηπος. Δεν ύπάρχουν διόλου κάγκελα, διόλου σίδερα στα παράthιρα»ι. ~Oσo για την άπελευ~έρωση τών φρενoβλαβών~ της Bicetre, ή

αφήγησή της εΙναι διάσημη: ή

άπόφαση να βγάλουν τις

άλυσίδες άπο τοΙΙς κρατούμενους στα μπουντρούμια' ή επί­ σκεψη τού Couthon στο νοσοκομείο, για να μά~ει αν κρύβουν κα~όλoυ {Jποπτους' 6 Pinel, που πηγαίνει ~αρραλέα να τον

235

συναντήσει, ένώ δλοι τρέμανε μπροστα στη τ.έα τού «ανάπη­ ρου, που τΟν κουβαλούσαν στα χέρια». Συνάντηση του σοφού καΙ άκλόνητου φιλάvftρωπου, με το παράλυτο τέρας. «'Ο PineI τΟν δδήγησε εύfhJς στο διαμέρισμα τών φρενοβλαβών, δπου ή -θέα τών κελιών τού ~κανε όδυνηρη έvtύπωση. Θέλησε να ύποβάλει έρωτήσεις στους &.ρρώστους. Άπό τους περισσότε­ ρους δέν ~λαβε παρα βρισιές καΙ βαριες προσφωνήσεις. ~Hταν περιττό να παρατατ.εί κι liλλo ή ~ρευνα. Γυρίζοντας στΟν PineI:

«'Έ, λοιπόν, πολίτη, μήπως εΙσαι καΙ συ τρελός, που -θέλεις να

βγάλεις τΙς όλυσίδες άπό τέτοια ζώα;», κι δ

Pine!

τού άπαντα

~~~α~τ~?g~~~ο~::,~~;β~ςί~~~Τ~ο~~Τ~~;~οt~~ν~~1i~~ καΙ την έλευ-θερία.- 'Έ, καλά, κάνε δ,τι τ.έλεις, &.λλα φοβαμαι μη γίνεις {hJμα της ξιπασιας σου». ΚαΙ κεί άπάνω, μεταφέρουν

τόν

Couthon

στό άμάξι του. Ή &.ναχώρησή του ηταν μια

&.νακούφιση· άνάσαναν' κι δ μεγάλος φιλάvftρωπος, ρίχτηκε

&.μέσως στη δουλειά» 1. 'Εδώ fχoυμε είκόνες -τουλάχιστο στό βα-θμό που ή καi}εμια

άπό τΙς δυό αφηγήσεις δανείζεται το Ο"υσιαστικΟ στοιχείο της δύναμής της άπό φανταστικες μορφές: ή πατριαρχικη ήρεμία τού οικήματος τού Tuke, δπου σιγα σιγα γαληνεύουν τα πάitη

της καρδιας κι ή αταξία τού πνεύματος· ή φωτεινΤι στατ.ερότη­ τα τού PineI, που δαμάζει με μια μονάχα λέξη καΙ με μια χειρονομία τΙς δυό ζωώδικες μανίες, που βρυχώνται στη -θέα ωυ καΙ τόν παραμονεύουν· κι αύτη ή σοφία που κατάφερε να

ξεχωρίσει, &.νάμεσα στους μανιασμένους τρελους καΙ στο αίμο­ σταγες μέλος της 'Ε-6vοσυνέλευσης. ποιός ηταν δ άλη-θινός κίνδυνος: εικόνες που -θα κουβαλήσουν μακρια -μέχρι στΙς μέρες μας- το μυ-θικΟ βάρος τους.

ΟΙ μύ&ι τού

Pinel

καΙ τού

Tuke

μεταφέρουν άξίες μυτ.ικές,

που ή ψυχιατρική τού 190υ αιώνα -θα δεχτεί σαν φαινόμενα της

φύσης. Άλλά, κάτω άπό τους μύ&υς, ύπηρχε μια Επιχείρηση, η μιiλλoν μια σειρα άπό Επιχειρήσεις που όργάνωσαν σιωπηλά, καΙ παράλληλα, τόν κόσμο τού 5συλου, τΙς μετ.όδους -θεραπείας καΙ την συγκεκριμένη έμπειρία της τρέλας.

ΚαΙ πρώτα. ή χειρονομία τού Tuke. Έπειδη εΙναι σύγχρονη με

κείνην τού Pinel, έπειδή γνωρίζουν δτι γεVΝΉtl-ηκε άπο fνα δλόκληρο ρεύμα ιι.φιλαvftρωπίας», την &.ξιολογουν σαν μια πράξη «άπελευ-θέρωσης» τών φρενοβλαβών. 'Όμως πρόκειται για κάτι δλότελα διαφορετικό: «... fχει δoi}εί ίδιαίτερη εύκαι­

ρία να παρατηρητ.εί ή μεγάλη βλάβη που ~oυν ύποστεί 5τομα της κοινωνίας μας, άπό τό να άφήνονται στΙς φροντίδες &.vftρώπων δχι μόνο ξένων πρός τΙς αρχές μας, &.λλα που

236

επιπλέον συχνά τους άνάμιξαν με άrn'}ενείς που επιτρέπουν στόν έαυτό τους νά χρησιμοποιούν γλώσσα απρεπη καΙ άξιοκα­ τάκριτες πρακτικές. 'Όλ' αύτα συχνά άφήνουν μιαν άνεξάλει­ πτη έντύπωση στο πνεύμα των άσ-6ενών δταν πια επανακτή­

σουν τη χρήση τού λογικού, καΙ τους αποξενώνουν απο τΙς

tι'ρησκευτικες κλίσεις που εΙχαν νιώσει στο παρελtl'όν' μάλιστα, μερικές φορές, τους διαφΟ-είρουν με βίτσια, που πριν τους ησαν αγνωστα»4. το 'Ησυχαστήριο τού Tuke tl'α πρέπει να δράσει σαν δργανο διακρίσεων: διακρίσεων ήtl'ικών καΙ tι'ρησκευτι­ κών, που γυρεύουν ν' απoκατασn;σoυν γύρω απ' την τρέλα

περιβάλλον που να μοιάζει

000 γίνεται

lva

με την Κοινότητα τών

Κουακέρων. Και τούτο για δυο λόγους δ πρωτος εΙναι δτι το tι'έαμα τού κακού εΙναι βασανιστικό σε κάtl'ε αl.σtl'αντικη ψυχή, δντας ή πηγη για δλα το. αποτρόπαια και ζωηρα πά&η καttως ή φρίκη, τό μίσος, ή αποστροφή, που γεννούν ~ διαιωνίζουν την τρέλα: «Δίκαια σκέφτηκαν δτι ή άνάμειξη που προκύπτει στα μεγάλα δημόσια ίδρύματα άνάμεσα σε ατομα με διαφορετικές

ttρησκευτικες πρακτικές, το κράμα απο άκόλαστους κι εύσε­

βείς, απο βέβηλους και σοβαρούς, εΙχε σάν αποτέλεσμα να Ιμ.ποδίζει την επιστροφη στη λογική, καΙ νά ριζώνει βαθύτερα τη μελαγχολία και τΙς μισάνδ-ρωπες Ιδέες». Άλλα ό κύριος

λόγος βρίσκεται άλλού: εΙναι στο δτι ή -θρησκεία μπορεί να παίξει τόν διπλό ρόλο της φύσης καΙ της τάξης, Ιφόσον ~χει

αποκτήσει, μέσα στην πατροπαράδοτη συνήtl'εια, στην παιδεία, στην κα&ημεριVΗ ασκηση, τη σημασία φύσης καί, ταυτόχρονα,

αποτελεί μια στα-θερη άρχη καταναγκασμού. εΙναι αύtl'όρμητη και συνάμα επιβεβλημένη απ' εξω καί, στο μέτρο αύτό, δια-θέτει τΙς μόνες δυνάμεις που μπορούν, δταν Ικλείψει ή λογική, ν' άντισταi}μίζoυν τίς αμετρες βιαιότητες της τρέλας' οΙ Μολές της, «δταν εχει Ιμποτιστεί κανεις γερά μ' αύτές στην άρχη της

ζωης ... , γίνονται σχεδόν άρχές της φύσης μας: κι ή δύναμη επιβολής τους συχνά γίνεται αίσ&ητή, άκόμη καΙ στην ~ξαψη τού παραληρήματος της τρέλας.

ΤΟ νά ένtI"αρρύνoυμε την

επίδραση των tι'ρησκευτικών άρχών στο πνεύμα των φρενοβλα­

βών, σαν μέσο -θεραπείας,

lXEt μεγάλη σημασία» Ί.

Στη διαλεκτι­

κη της άλλοτρίωσηξ, δπου ή λογικη όπλα κρύβεται χωρίς να καταλύεται, ή -6ρησκεία αποτελεί την χειροπιαστη μορφη τού

στοιχείου Ικείνου που δεν μπορεί ν' άλλοτριω-θεί' εΙναι φορέας ένος στοιχείου άκαταμάχητου, που ύπάρχει μες στη λογική, καί

που σώζεται άκόμη και στην τρέλα σαν μώ δεύτερη σχεδόν φύση, και σαν μια άδιάκοπη προτροπη τού περιβάλλοντος: «'Ο αρρωστος, στη διάρκεια τών φωτεινών διαλειμμάτων του ~ στην άνάρρωσή του, tl'α μπορούσε να χαίρεται τη συντροφια άτόμων που lxovv τΙς ίδιες απόψεις καί τίς ίδιες συνήtl'ειες μ'

αύτόν». Ή tι'ρησκεία Ιξασφαλίζει τη μυστικη επαγρύπνηση της

237

λογικης πάνω άπ' την τρέλα, κάνοντας

hOL

πιό κοντινό, πιό

αμεσο τόν φυσικό καταναγκασμό που κιόλας λυμαίνονταν την

φά"ειρξη στην κλασιΚ'ι) έποχή. Έκεί, τό "ρησκευτικό και τ'ι"ικό περιβω..λον έπιβω..λονταν έξωτερικά, μ~ τρόπο που ή τρέλα να χαλιναγωγείται, κι όχι νά "εραπεύεται. Στό Ήσυχα­

στήριο, ή "ρησκεία εΙναι μέρος μιας κίνηση πού, πέρ' άπ' δλα,

έπισημαίνει την παρουσία μιας λογικης μέσα στην τρέλα, καΙ που ξαναοδηγεί άπό τη διανοητικη πάδηση στην ύγεία. Ή 'ftρησκευτικη διάκριση Ιχει ~να πολυ συγκεκριμένο νόημα: δέν έπιδιώκει νά προφυλάξει τους άρρώστους άπό τη βέβηλη παρουσία τών μη -Κουακέρων, άλλά να τοπο"ετήσει τόν άλλοτριωμένο στό έσωτερικό ένός η"ικού χώρου, δπου "α βρε'ftεί σ~ σύγκρουση μ~ τόν έαυτό του και τόν περίγυρό του' έπιδιώκει νά τού συστήσει ~να περιβω..λον δπου, μακρια άπ' τό

να εΙναι προστατευμένος,

,,0. κρατη"εί σ~ μια συνεχη άγωνία,

κάτω άπό την συνεχη άπειλη τού Νόμου και τού Μαρτύριου της τιμωρίας.

«Ή άρχη τού φόβου, που σπάνια καταργείται στην τρέλα, 'ftεωρείται έξαιρετικά σημαντιΚ'ι) στην μεταχείριση των άσf}ε­ νών» 1. Ό φόβος έμφανίζεται σαν μιά ούσιαστικη μορφι) τού ασυλου. Άναμφίβολα παλιά μορφή, αν σκεφτεί κανεις τους τρόμους της φά{tειρξης.'Όμως έκείνοι πολιορκούσαν την τρέλα άπ' lξω, χαράζοντας τα σύνορα άνάμεσα σ~ λογιΚ'ι) και

παραλογισμό και έπενεργώντας σάν μια διπλ'ι) έξουσία: πάνω στη βία της μανίας γιο. νά την συγκρατήσουν, και πάνω στην ίδια τη λογική, για να την κρατήσουν σ' άπόσταση' &ας τέτοιος φόβος δρούσε όλότελα στην έπιφάνεια. Έκείνος που φα"ιδρύεται στό Ήσυχαστήριο, δρα άποκλειστικα σ~ βά"ος: λειτουργεί άνάμεσα στι) λογικη και την τρέλα σαν μεσολαβητι­ κός δίαυλος, σαν ή έπίκληση μιας κοινης τους φύσης, που έξακολου'ftούν να τη μοιράζονται, καΙ που αυτός 'ftά μπορούσε, με την έπιστροφη στι)ν κοινη αύτη φύση, να τις έπανασυνδέσει.

Ό τρόμος i'ιταν τό πιό φανερό σημάδι της άλλοτρίωσης της τρέλας στόν κλασικό κόσμο' τώρα ό φόβος εΙναι προικισμένος με μια δύναμη αντιαλλοτριωτική, που τού έπιτρέπει νά φα{tι­

στα ~να εΙδος πολυ πρωτόγονης σημαντικης άνάμεσα στόν λογικό αν6ρωπο και στόν τρελό. θά πρέπει να ξαναστήσει

άναμεταξύ τους μια σχέση άλληλεγγύης. Τώρα ή τρέλα δέν πρέπει -δέν μπορεί πια- να προκαλεί φόβο στους άλλους: -Οά φοβάται ή ίδια, χωρΙς άλλη καταφυΥι) η έπιστροφή, όντας f"τσι

όλοκληρωτικα στό Ό-εος της παιδαγωγικης της όρ"οφροσύνης, της άλή'ftειας καΙ της ή'ftικης. Ό Samue! Tuke διηγείται πώς δέχτηκαν στό Ήσυχαστήριο ~ναν μανιακό, νέο καΙ ύπερβολικά δυνατό, και που οΙ κρίσεις του προκαλούσαν τόν πανικό στόν περίγυρό του, κι ακόμη και

238

στούς φύλακές του. 'Όταν μπήκε στό Ήσυχαστηριο 1ιταν

w~~~ωtε~~ ~~~υτ:ί~ε~t ::~ι~~Z~ ~~iι~Π~~~;~ι~~ο~Ο3rΧΖζ~~~ δλ' αυτα τα έμπόδια καί τόν βάζουν να δειπνήσει με τους

έπιστάτες· Τι ταραχή του παύει άμέσως· «'ή προσοχή του ~μoιαζε αίχμαλωτισμένη άπό την καινούργια του κατάσταση». Όδηγή'6ηκε στό δωμάτιό του· ό έπιστάτης τού άπευtl-ι'iνει εναν συμβουλευτικό λόγο, για να τού έξηγήσει δτι όλόκληρο τό

ίδρυμα εΙναι όργανωμένο με τη μεγαλύτερη έλευ~ερία και τη μεγαλύτερη

ανεση

για δλους, δτι δεν ~α τού ύποβάλουν

κανέναν περιορισμό, φτάνει μόνο να μην παραβαίνει τους κανονισμους τού ίδρύματος, η τίς γενικες άρχες της άv&ρώπι·

νης ή~ικής. 'Όσο για λογαριασμό του, ό έπιστάτης διαβεβαιώ· νει δτι ευχεται να μην χρειαστεί να χρησιμοποιήσει τα μέσα καταναγκασμού, που βρίσκονται aτή διά'6εσή του. (('Ο μανια·

κός συγκινή'6ηκε άπό την ημερη αυτη μεταχείριση. ΎπoσχέiJηκε δτι ι1α συγκρατησει τόν έαυτ6 ΤΟV». Τού συνέβαινε άκόμη να ταράζεται πότε πότε, να φωνάζει καί να τρομάζει τους συντρό· φους του. Ό έπιστάτης τού tlύμιζε ευthJς τίς άπειλες και ύποσχέσεις της πρώτης 'ήμέρας· αν δεν ήρεμούσε, ~. άναγκά· ζονταν να καταφύγουν στα παλια σωφρονιστικα μέτρα. Τότε Τι άναταραχη

τού

άρρώστου μεγάλωνε για ενα διάστημα, κι

lπειτα γρήγορα lπεφτε. «Τότε ακουγε με προσοχη τις παραινέ·

σεις τού φιλΙΚΟύ έπισκέπτη του. Μετα άπό παρόμοιες συνομιλί· ες, κατα κανόνα ό αρρωστος βρισκόταν σε καλύτερη κατάστα· ση για πολλες 'ήμέρες». Μόλις ~κλεισαν τέσσερεις μήνες ~φυγε άπ' τό Ήσυχαστήριο, τέλεια ~εραπευμένoς. 'Εδώ, ό φόβος άπευtlύνεται στόν αρρωστο με τρόπο άμεσο, δχι με δργανα,

άλλα μέ τα λόγια· τό ζήτημα δεν εΙναι να tfi}oiiv περιορισμοί σε μια έλευ~ερία που ~χει άφηνιάσει, άλλα να πιάσουν στα δίχτυα τους και να φέρουν στην έπιφάνεια rva κομμάτι όπλού συναισόήματος ευtlύνης, στό όποίο κά'6ε εκδήλωση τρέλας ~α βρίσκεται συνδεμένη μέ μια ποινή. Ή σκοτεινη ενοχή, που

ι'iλλoτε έδενε παράπτωμα και παραλογισμό, μετατοπίζεται ώς

~:~~, ~Ρ~λ~r~~ια:ι~~:~~~t~~~:;;~~~:~ ~11l:~~~lς~ ~~~ ~r:;~~~io~a;L~~G~~: ~~11ι~j,~:~~~~:t:::~;εε~~~~ για δ,ΤΙ τυχόν άπάνω του ~α μπορούσε να ένοχλήσει την ή~ικη

και την κοινωνία καί, για τΙς ποινές που τού έπιβάλουν, να μην

~εωρεί ύπεύth,rνo παρα τόν έαυτό του. Τό ξύπνημα της ένοχης

δεν εΙναι πια μονάχα τυπικη σχέση, πού έγκα~ιδρύεται άνάμε· σα στόν τρελό καΙ στό γνωστικό, στη γενικότητά τους· τώρα γίνεται ή μορφή της συγκεκριμένης συνύπαρξης κά'6ε τρελού με τόν φύλακά του καί, ταυτόχρονα, 'ή μορφη συνείδησης που

239

πρέπει ν' αποκτήσει ό πάσχων διανοητικα για την τρέλα του. Θα πρέπει λοιπόν να κάνουμε μια νέα αποτίμηση τών

σημασιών που αποδίδουν στό Ιργο του Tuke: απελευftέΡωσTJ τών φρενοβλαβών, κατάλυση τών καταναγκασμών, σύσταση

ένός αν6ρώπινου περιβάλλοντος ~λα αυτα δεν εΙναι παρα δικαιολογίες. Τό πραγματικό του έγχείρημα ~ταν διαφορετικό. Πράγματι ό Tuke δημιούργησε ~να δσυλο δπου την ~λεύi'tερη τρομοκρατία της τρέλας την υποκατέστησε μt την ασφυκτικη

αγωνία της ένοχής· ό φόβος δεν βασιλεύει πια πίσω απ' τις πόρτες της φυλακης, αλλα τώρα κάνει -θραύση φέρνοντας τη σφραγίδα της συνείδησης. Οί προαιώνιοι τρόμοι, που πάντα στήνανε παγίδες στόν τρελό, τώρα μεταφέρονται απ' τόν Tuke

~~; σ;:ε~iδ~α:όνΙ:~χΡo~~υ~ :1~~ςΎ~~~:'~2:ι τ~~~ε~~~~ περισσότερο: όργανώνει την ενοχή του· για τόν τρελό, την όργανώνει σαν ~να σύστημα συνειδητοποίησης του έαυτου του,

καΙ σαν μια σχέση, μη

-

αμοιβαία, μt τόν φύλακα· για τό

γνωστικό, σαν συνειδητοποίηση του αλλότριου πρός τη λογική, καΙ σαν ftεραπευτικη έπέμβαση πάνω στην ϋπαρξη του τρελου. Δηλαδή, μέσ' απ' αυτην την ένοχή, ό τρελός καταντά ~να άνrικείμεvo τιμωρίας, πάντα προσιτό και στόν έαυτό του, καΙ στόν Cιλλo· κι Ιτσι, αναγνωρίζοντας τόν έαυτό του σαν αντικεί­ μενο, καΙ συνειδητοποιώντας την ένοχή του, ό τρελός -θα πρέπει

να ξαναποκτήσει συνείδηση έλεύftερου και υπεύituνου υποκει­ μένου καί, συνακόλουi'tα, τη λογική του. Τόν έλιγμό αυτό, μέσ' απ' τόν όποίο ό πάσχων διανοητικά, προσφέροντας τόν έαυτό

του σαν αντικείμενο στόν Cιλλo, ξανακερδίζει την ~λευi'tερία του,

ftiI

τόν συναντήσουμε απαράλλαχτα στην Έργασία καΙ στό

Βλέμμα.

"Ας μην ξεχνάμε &ΤΙ βρισκόμαστε σ' rναν κόσμο Κουακέρων, δπου ό Θεός ευλογεί τόν δν6ρωπο ανάλογα μt τους καρπους τών κόπων του. Ή έργασία Ιχει την πρώτη -θέση στην «ήftικη

-θεραπεία», δπως ~φαρμόζεται στό Ήσυχαστήριο. Ή ~ργασία, από μόνη της, διαi'tέτει μια δύναμη πειi'tαναγκασμου, ανώτερη από κάftε άλλη μορφη φυσικου καταναγκασμου, που βρίσκεται στό δτι ή κανονικότητα τών ώρών, ή απαίτηση προσοχής, ή υποχρέωση να φτάσει σ' ~να αποτέλεσμα, αποσποίίν τόν

ασi'tενη από μια πνευματικη ~λευftερία, όλέftρια γι' αυτόν, και τόν δεσμεύουν σ' ~να σύστημα ευ{tυνών: «Ή τακτικη ~ργασία

~~ι~~.~a~~~g~~\~ό;~ ~ά:~~σ~~: :;o:~~, :Ιι c;,y~ τό πιό άντίi'tετο στις παραισδήσεις της αρρώστιας του»Χ.

Mt

την ~ργασία, ό δν6ρωπος έπιστρέφει στην τάξη τών -θείων

εντολών· υποτάσσει την ~λευftερία του στους νόμους που ε[ναι ταυτόχρονα νόμοι της πραγματικότητας και νόμοι της ήftικης.

240

Σύμφωνα μ' αυτο το πνεύμα, ή διανοητικη έργασία δεν πρέπει ν' άπαγορευτεί' πρέπει δμως ν' άποκλειστούν με άπόλυτη αυστηρότητα οί κά~ε λοΎίϊς ασκήσεις της φαντασίας, που βρίσκονται πάντα σε συνεργασία με τά πάtl-η, τΙς επιihψίες, καΙ

τΙς κα~ε λοΎίϊς παραισtl-ήσεις στο παραλήρημα. Άντί~ετα, ή

μελέτη τών αιώνιων στοιχείων στη φύση, κα~ως κι έκείνων που συμβαδίζουν περισσότερο με τη σοφία καΙ την καλοσύνη της

~είας Πρόνοιας, εΙναι ή πιο άποτελεσματική γιά νά κατασ-ι;είλει την άποχαλινωμένη έλευ~ερία τού τρελού, καΙ να τον κάνει ν'

ανακαλύψει τΙς μορφες της ευ'6ύνης του. «Οί διάφοροι κλάδοι των μαtl-ηματικων καΙ των φυσικών επιστημών άποτελούν τά πιο χρήσιμα ~έματα για ν' άπασχολη&ύν διανοητικά οί παράφρονες». Στο ασυλο, ή έργασία ~' άπoγυμνω~εί άπό κά~ε παραγωγικη άξία' δεν ~α έπιβάλλεται παρά μόνο γιά λόγους κα~αρά ή~ικης τάξης' περιορισμός της έλεΊ.ι~ερ,ίας, ύποταγη στον κανόνα, ανάληtμη ευihNών με μοναδικο στόχο ν' άπαλλα­ γεί άπ' την αλλοτρίωση ~να πνεύμα που ξεστράτισε μες στην κατάχρηση μιάς έλευ~ερίας, την όποία ό φυσικος καταναγκα­

σμος δεν περιορίζει παρα επιφανειακά.

Άκόμη πιο άποτελεσματικΟ άπο την έργασία εΙναι το βλέμμα

των δ,λλων, αυτο που ό Tuke όνομάζει «ανάγκη μας γιά έκτίμηση»: «Ή αρΧ'l αυτη τού αΎδρώπινου πνεύματος αναμφί­ βολα έπηρεάζει τη γενικη συμπεριφορά μας σε μια πολυ ανησυχαστικη αναλογία, αν καΙ συχνά με τρόπο καλυμμένο, καΙ δρα με μιά ιδιαίτερα ξεχωριστη δύναμη, δταν βρε~oύμε σ' ~να νέο κύκλο γνωριμιών». Στην κλασικη έγκά~ειρξη δ τρελος

ηταν έπίσης έκτε~ειμένoς στα βλέμματα άλλά, στό βά~oς, τα βλέμματα αυτα δεν αφορούσαν τον ίδιο' στόχευαν μονάχα την

τερατώδικη έπιφάνειά του, την όρατή του όψη ζώου' καΙ κλείνανε τουλάχιστο μια μορφη αμοιβαιότητας, αφού δ ύγιης αΎδρωπος μπορούσε νά διαβάσει μέσα στην otμη αυτή, κα~ως μέσα σ' ~ναν καi}ρέφτη, τον κίνδυνο της δικιάς του πτώσης. ΤΟ βλέμμα που καtl'ιερώνει τώρα ό Tuke σαν μιά άπο τΙς βασικες

συνιστώσες της ϋπαρξης τού ασυλου, εΙναι ταυτόχρονα πιο βαtl'iι καΙ λιγότερο αμοιβαίο. Τό βλέμμα αυτό

tl'D

πρέπει να

παίρνει καταπόδι τον τρελό, νά τον τσακώνει καΙ στά λιγότερο αΙσtl-ητα φανερώματα της τρέλας του, έκεί που πλέκει μυστικά τό δίχτυ της πάνω στη λογικη κι αρχΙζει μόλις ν' άποσπαται άπ' αυτήν· κι αυτο τό βλέμμα, ό τρελός, με κανέναν τρόπο δεν

μπορεί να το ανταποδώσει, γιατΙ αυτός μονάχα γίνεται "έαμα'

εΙναι σαν το νεοφερμένο, σάν τΟν καihJστερημένο έπισκέπτη στόν κόσμο της λογικης. Ό Tuke εΙχε όργανώσει όλάκερη τελετουργία γύρω άπ' αυτη τη διαγωγη"'tού βλέμματος: βραδιές, κατά την αγγλική συνήtl'εια, δποΊ.ι ό καtl'ένας lπρεπε να παί1;Η τους ρόλους της κοινωνικότητας, μ' δλες τίς τυπικες άπαιτήσεις

241 16

της, κι δπου τίποτ' δλλο δεν πλανιόταν παρά το βλέμμα που στηλίτευε την κάθε άσυνέπεια, την κάθε άδεξιότητα, που {tQ πρόδινε την παρουσία τρέλας. ΟΙ διευihNτες κι οί επιστάτες τού Ήσυχαστηρίου προσκαλούσαν λοιπόν άνελλειπως μερι­ κους άρρώστους σε «Iea-parties»: οι καλεσμένοι «φορούν τα καλύτερα κουστούμια τους καΙ συναγωνίζονται άναμεταξύ τους σ' εύγένειες καΙ σε καθωσπρεπισμούς. τους προσφέρουν το καλύτερο δείπνο και τους φέρονται με τέτοια προσοχή, σα νά 'σαν ξένοι. Ή βραδιά γενικά κυλάει μες στη μεγαλύτερη ό.ρμονία, καΙ μ' έξαιρετικη άπόλαυση. Σπάνια παρουσιάζεται κάποιο δυσάρεστο γεγονός. ΟΙ άσ{tενείς έλέγχουν σ' ~να βαθμο έκπληκτικο τις διάφορες ροπές τους' ή σκηvη αύτη γεννά την κατάπληξη, άλλα καί μιι'.ι ιδιαίτερα συγκινητικη ίκανοποίηση». Πολυ παράξενα, ή Ιεροτελεστία αύτη δεν πραγματώνει ενα

πλησίασμα, ενα διάλογο, μιαν άμοιβαία γνωριμία' εΙναι ή όργάνωση, όλόγυρα άπ' τόν τρελό, ένας κόσμου που τα πάντα

του εΙναι κοινα καΙ οικεία, μα δπου δ ίδιος μένει ξένος, ό κατ' έξοχην Ξένος, που δεν κρίνεται μονάχα άπ' τα φαινόμενα άλλα κι άπ' δ,τι αύτά, α:&λά τους, ξεσκεπάζουν καΙ προδίνουν. "Ετσι λοιπόν, άδιάκοπα καθηλωμένος σ' αύταν τον άδειο ρόλο τοϊ;

αγνωστου επισκέπτη, κι ένω τόν προκαλο"ίίν να έκδηλώσει δ,τι θά 'δινε λαβη να τόν άναγνωρίσουν, Ιτσι, βγαλμένος στήν επιφάνεια τού έαυτού του έξαιτίας αύτοϊ; το"ίί κοινωνικοϊ;

προσωπείου που τού επιβάλλουν --σιωπηλά, μες άπ' τό βλέμ­ μα, τόν τύπο καΙ τη μάσκα- δ τρελος καλείται ν' άντικειμενο1t,οιη{tεί μπρος στα μάτια της όρ'ftολόγας λογικης σαν ό τέλειος ξένος, δηλαδη αύτος που ή παραδοξότητά του δεν άφήνεται καν να φανεί. Ή πολιτεία τών όρθολόγων άν6ρώπων δεν θα

τόν δεχτεί παρα μόνο ύπο τόν δρο αύτόν, καΙ με το τίμημα αύτης της ύποταγής στην άνωνυμία. Βλέπουμε δτι στο Ήσυχαστήριο ή μερικι) κατάργηση των φυσικων καταναγκασμών άποτελούσε μέρος ένός συνόλου, που

το ούσιαστικό στοιχείο του ηταν ή σύσταση ένος «αύτο­ περιορισμο"ίί» (seIf restraint) δπου ή έλευ{tερία τού άρρώστου, δvtας δεσμευμένη άπό την έργασία καΙ το βλέμμα τού δλλου, άπειλείται μόνιμα με την άναγνώριση της ένοχης. Αύτό που πίστευαν δτι πρόκειται άπλά για μια άρνητική επιχείρηση, πού

~~V~~:E~~~~~~~~7~~~~~*;~La~r~:~EE1~d:~~& ~~χ:1~~~

{tEtLxij~ γι' αύτην άφού, περιζώνοντάς την με τό σύστημα τών

άνταμοιβων καΙ των ποινών, την έγκλωβίζει μες στο δυναμικό

χωρο της ηθικης συνείδησης. Πέρασμα λοιπόν άπό lναν κόσμο της 'Αποδοκιμασίας σ' ενα σύμπαν της Κρίσης. 'Όμως συνάμα, έμφανίζεται ή δυνατότητα να δημιουΡΥη6-εί μια ψυχολογία της τρέλας, άφού το βλέμμα πού την παρατηρεί, άδιάκοπα την

242

πρρκαλεί να βγεί στην έπιφάνεια τού έαυτού της, ν' ι'ιρνη'6εί την άπόκρυψή της. Δεν την κρίνουν παρα απ' τίς πράξεις της. δεν

~~σΚ:U;~~~Ουύσντ~g ;,~~~~~,~~~~επ:~~α:~~~ι ;Lt ~Ρt;~:ό

κομμάτι τού έαυτού της. τα ύπόλοιπα βουλιάζουν στη σιωπή. Ή τρ~λα ύπάρχει πια μόνο σαν κάτι '6εατό. ΤΟ πλησίασμα πού κα'6ιερώνεται στο δσυλο, καΙ. πού ουτε δλυσίδες πια ουτε

κάγκελα ~ρχoνται να διασπάσουν, δεν εΙναι διόλου τού είδους πού '60. έπιτρέψει την αμοιβαιότητα: εΙναι άπλΟ γειτόνεμα με το βλ~μμα πού έπιτηρεί, πού κατασκοπεύει, πού πλησιάζει για να βλέπει' λα πού όλοένα περισσότερο άπομαχρύνε· ται αφ καΙ. δεν άναγνωρίζει παρα τίς αξίες τού

Ξένου.

τών διανοητικών πα{tήσεων, ~τσι δ:τως

διαμορφώνονταν στα δσυλα, δε μπορούσε ν' άνήκει παρα στη

τάξη της παρατήρησης και της ταξινόμησης. Δεν ήταν διάλο· γος. ΚαΙ δεν '6α μπορέσει να γίνει διάλογος παρα τη μέρα πού ή ψυχανάλυση '6α ξορκίσει τούτο το φαινόμενο τού βλέμματος, τr)ν ουσΙα τού δσυλου στο 190 αΙώνα, καΙ πού f}' αντικαταστή· σει τη μουγγαμένη μαγεία του με τΙς δυνάμεις της γλώσσας. Θά 'ταν δμως ακόμη σωστότερο να πούμε δτι ή ψυχανάλυση

αντικατ~στησε το απόλυτο βλέμμα τού ~πιτηρητη με τόν απέ· ραντο μονόλογο τού έπιτηρούμενου -διατηρών.ας ετσι απ' το δσυλο την παλια δομη τού μη . άμοιβαίου βλ~μματoς, ό.λλα ~ξισoρρoπώντας την σε μια μη . συμμετρικη ό.μοιβαιότητα, με τη ν~σ: δομη τού χωρΙς άπάντηση λόγου. 'Αστυνόμευση κι άπονομη Δικαιοσύνης:

κιόλας

tva

νέο

πρόσωπο διμγράφεται, πού {ta σταf}εί ουσιαστικο στο δσυλο τού 190υ αίώνα. Ό ίδιος ό Tuke {}α μας το σχεδιαγραφήσει αφηγούμενος την Ιστορία ένος μανιακού πού btεφτε σε κρίσεις ακατάστολης βίας. Μια μέρα, ενω ~κανε τΟν περίπατό του με τον έπιστάτη στόν κηπο τού οίκήματος, τον mιασε ξαφνικά ή

κρίση, τραβήχτηκε λΙγα βήματα πιο πέρα, άρπαξε μια πέτρα κι ~κανε κιόλας τη χειρονομία γιά νά τη ρΙξει στον σύντροφό του. Ό έπιστάτης τότε σταματά, καΙ. στηλώνει το βλέμμα στον άρρωστο· bτειτα προχωρεί μερικα βήματα καί, «μ' tvav τόνο αποφασιστικο στη φωνή, τον διατάζει ν' άφήσει την πέτρα» . δσο πλησιάζει, ό δρρωστος κατεβάζει το χέρι, btειτα το αφήνει όλότελα να π~σει· «τότε άφfflηκε να τον όδηγήσουν ~ρεμα στην κάμαρή του». Κάτι αρχίζει να γεννιέται: δχι πια lιπλη καταπίεση, άλλα 'Αρχή. Μέχρι το τέλος τού 180υ αίώνα, ό

κόσμος των τρελων ήταν κατοικημένος μοναχα απο την αφηρη· μένη

καΙ

δίχως

πρόσωπο

έξουσΙα,

πού

τόν

κρατούσε

~~~ό~~σ~ι~~~ ~~ Κ::::;:ε~~~~ ~;~~~τ:ινο7;2i~~:~'l:κ~~ συχνα προσλαμβάνςινταν ανάμεσα απ' τούς ίδιους τούς αρρώ·

243

στους.

Ό

Tuke,

αντί~ετα,

f}Q

καf}ιερώσει ανάμεσα στους

φύλακες και τους αρρώστους, ανάμεσα στην τρέλα και τη λογική, ~να διαμεσολαβητικο δίαυλο. Έκείνος ό χώρος που ή κοινωνία επεφύλασσε στη διανοητική πά{)-ηση, τώρα f}Q κυρι­ ευτεί απ' ΟΟους βρίσκονται «στην άλλη πλευρά», απ' αυτους που ταυτόχρονα αντιπροσωπεύουν τόσο το κύρος της 'Αρχής, που Ιπιβάλλει την έγκάf}ειρξη, 000 και την αυστηρότητα της

λογικής που δικάζει. Ό επιτηρητης επεμβαίνει άοπλος, χωρΙς δργανα καταναγκασμοϋ, μονάχα με το βλέμμα και τη γλώσσα· βαδίζει πρός την τρέλα γυμνωμένος απ' δ,τι f}Q μποροϋσε να τόν προστατέψει η να τόν κάνει απειλητικό, ρΙψοκινδυνεύον­ τας μιαν άμεση και αφημένη στό ελεος σύγκρουση. 'Ωστόσο,

~:ν~~~a~~~:~~:.;:~g~~&~, ν~:~ι~~~ω~ί~~~~~ Τε1~~~ ~~ λογικής· γι' αυτό τό λόγο εΙναι εξουσιοδοτημένος, πριν από κάf}ε μάχη, με τό κύρος της 'Αρχής, που τό αποκτά και μόνο

από το γεγονός δτι δεν εΙναι τρελός. Ή νίκη της λογικής σε βάρος τοϋ παραλογισμοϋ άλλοτε δεν εξασφαλίζονταν παρα με

την ύλικη δύναμη, και μέσα σ' ~να εΙδος μάχης. Τώρα ή μάχη πάλι διαδραματίζεται, κι ή ηπα τοϋ παραλογισμού εΙν' απ' τα πριν έγγεγραμμένη μέσα σ' αυτό τό συγκεκριμένο συναπάντημα τοϋ τρελοϋ με τόν γνωστικό. Ή απουσία καταναγκασμοϋ στα άσυλα τοϋ 190υ αιώνα δεν ισοδυναμεί με απελευf}έρωση τού παραλογισμού, αλλα με μια τρέλα που εχει ηδη Ιξουσιαστεί. Σ' αυτην την καινούργια λογικη που βασιλεύει στό άσυλο, ή τρέλα δεν αντιπροσωπεύει την απόλυτη μορφη αντίf}εσης, αλλα

μαλλον μιαν ανήλικη φάση, μια πρώιμη μορφη τού έαυτού της, που δεν εχει αποκτήσει δικαίωμα αύτονομίας καΙ που δεν μπορεί να ζήσει παρα μπολιασμένη στό σώμα της λογικής. Ή

~ι:~~ ε~:~~~~~ν~~~~α~~~~ ~ίλΙ:~~·ά~;~ν~~σ~gα:ι:~?νϊ:'

τους f}εωρούνε «παιδια που εχουν παραπανήσια δύναμη, και που την χρησιμοποιούν με τρόπο επικίνδυνο. τους χρειάζονται άμεσες ποινες και άνταμοιβές· δ,τι ερχεται εστω και λίγο αργοπορημένα, δεν εχει απάνω τους κανένα αποτέλεσμα. Πρέπει να τους εφαρμοστεί ~να νέο σύστημα Ικπαίδευσης, να δοf}εί νέα κατείιf}υνση στις ιδέες τους· πρώτα f}Cr. πρέπει κανεις να τούς επιβληf}εί, επειτα να τους ένf}αρρίινει, να τους προσαρ­ μόσει στη δουλειά, να τους κάνει τη δουλεια αύτη εύχάριστη, με

μέσα έλκυστικά»I". Κιόλας, άπό πολυ παλιά, ή νομοf}εσία εΙχε αντιμετωπίσει τους φρενοβλαβείς σαν ανήλικους· δμως εκεί είχαμε μια κατάσταση νομικοϋ χαρακτήρα, που προσδιορίζον­ ταν αφηρημένα με τους περιορισμους και την κηδεμονία· δέν

ηταν ~νας συγκεκριμένος τρόπος σχέσης αvf}ρώπου με c'ivf}ρω­ πο.

244

Στο ίδρυμα

τοϋ

Tuke

ή

ανηλικότητα γίνεται τρόπος

ϋπαρξης για τους τρελους καί, για τους φύλακες, μέσο έπικυρι­ αρχίας. Δίνουν μεγάλη εμφαση στην ατμόσφαιρα της «μεγάλης οικογένειας», που διαμορφώνεται στην κοινότητα των τρελών και τών φυλάκων τους στό Ήσυχαστήριο. Φαινομενικά, ή «οίκογένεια» αυτη τοπο{tετεί τόν αρρωστο σ' ~να περιβάλλον

κανονικό xai. φυσιολογικό' στην πραγματικότητα δμως τόν αλλοτριώνει άκόμη περισσότερο: ή νομικη ανηλικότητα που έπιδικάζαν στόν τρελό, προορίζονταν νά τόν προστατέψει, σαν ύποκείμενο με νομικη ύπόσταση· δταν δμως αυτη ή παλια δομη γίνεται τρόπος συνύπαρξης, τόν παραδίνει όλοκληρωτικά, και σαν ψυχολογικό ύποκείμενο πιά, στην κυριαρχία τοϋ λογικοϋ άv--&ρώπου, που για τόν τρελό εχει πάρει τώρα άπτα τη μορφη τοϋ ένήλικου, με διπλη ίδιότητα: της Άρχης και της έγκά­ {tειρξης.

Στη μεγάλη άναδιοργάνωση των σχέσεων ανάμεσα στην τρέλα και τη λογικη ή οίκογένεια, στό τέλος τοϋ 180υ αίώνα, παίζει

~να ρόλο άποφασιστικό ----δντας ταυτόχρονα τοπίο φανταστικό και πραγματικη κοινωνικη δομή· άπ' αύτην ξεκινα και πρός αύτην πορεύεται τό εργο τοϋ Tuke. 'Αποδίδοντάς της τό κύρος άρχέγονων άξιών, που δεν εχουν άκόμη διακυβευτεί άπό τό κοινωνικό στοιχείο, ό Tuke την εβαζε να παίζει ~να ρόλο άντι-αλλοτρίωσης· μέσα στό μύ{tο του, αύτη αντιστα{tμίζει εκείνο τό «περιβάλλον», στό όποίο ό 180ς αίώνας καταλόγιζε

την προέλευση κά{tε τρέλας. Άλλά έξίσου την είσήγαγε σ' εναν κόσμο πολυ πραγματικό, στόν κόσμο τον ασυλου, δπου ταυτό­ χρονα παίρνει τη μορφη άλή{tειας, αλλα και τύπου δλων τών σχέσεων που

μποροϋν να άποκαταστα{tοm ανάμεσα

στόν

τρελό και στόν γνωστικό. ~Eτσι ή κάτω άπό την οίκογενειακη κηδεμονία ανηλικότητα, κατάσταση νομικη δπου ό τρελός άποξενώνονταν άπό τα νομικά του δικαιώματα, γίνεται κατά­

σταση ψυχολογική, που τόν άποξενώνει άπδ τη συγκεκριμένη έλευ-6ερία του. 'Ολόκληρη ή ύπαρξη της τρέλας, μέσα στόν κόσμο που της προετοιμάζουν τώρα, βρίσκεται τυλιγμένη σε κείνο πού, προκαταβολικά, μποροϋμε νά όνομάσουμε «πατρι.­ αρχικό σύμπλεγμα». Τό κύρος της πατριαρχίας ξαναζεί, με

κέντρο την άστικη οίκογένεια. Α ύτό τό ίστορικό σχfιμα ή ψυχανάλυση -6α τό φέρει άργότερα στό φως, άποδίδοντάς του, μ' fναν καινούργιο μύ{tο, τό νόημα τον πεπρωμένου που ύποτί-6εται δτι σφράγισε όλόκληρο τό δυτικό πολιτισμό -κι ίσως και τΟν πολιτισμό γενικά· αύτό, αφον πρωτα καταστάλα­

ξε σιγα σιγα στην πατριαρχία, ένισχύ-6ηκε ~ωρητικα πάρα πολυ πρόσφατα, στό τέλος αύτού τού αιώνα. Τότε ή τρέλα

βρέi}ηκε δυό φορες άλλοτριωμένη ---άπό τό μύ-60 μιας αντι­ αλλοτρίωσης μέσα στην πατριαρχικη δγνότητα, και άπό μια πραγματικη

αλλοτρίωση,

μέσα σ' fνα ασυλο κομμένο και

245

ραμμένο πάνω στό οΙκογενειακό πρότυπο. 'Από δω καΙ πέρα, καΙ για Ι:να χρονικό διάστημα πού τό τέρμα του ε{ναι αδύνατο ακόμη νά προσδιοριστεί, ΟΟα λέγονται γιο. τΟν παραλογισμό-6ά 'ναι αναπόσπαστα luτό τη μισο-πραγματική, μισο-φανταστικη διαλεκτικη της Οίκογένειας. Κι Ιτσι, αυτό πού μέσα σ' αλλοτινά ξεσπάσματα βίας τό διάβαζαν σαν βεβήλωση καΙ βλασφημία, τώρα -60. πρέπει νά τό luτoκρυπτoγραφoύμε σαν μια αδιάκοπη luτόπειρα φόνου ένάντια στΟν Πατέρα. νΕτσι, στόν σύγχρονο

κόσμο, ή αλλοτινή με-Υάλη καΙ αναπότρεπτη αντιπαράταξη της λογικης xai τού παραλογισμού {}ά γίνει Τι κρυφη σύγκρουση ανάμεσα στο. ενστικτα καΙ στrι στερεότητα τού οΙκογενειακού {}εσμού. καΙ των πιό αρχαϊκών του συμβόλων. Ή έξέλιξη των {}εμελιωδών {}εσμών καΙ ή μορφη πού {}' luτoκτήσει- Τι τρέλα στόν κόσμο της έγκά{}ειρξης, συγκλίνουν έκπληκτικά. Ή φιλελεύ{}ερη οΙκονομία, κα{}ως lχoυμε δεί,

hELvr νά έμπιστευτεί μάλλον στην οικογένεια παρα στό Κράτος τη φροντίδα της περί{}αλψης των φτωχών κι αρρώστων: Ιτσι ή οίκογένεια γινόταν τό {}έατρο της κοινωνικής εύ{tύνης. -Αν

~~ι:~ ~O~~~β~~~ι έ~τδι~υ~~~μμεέ ~~ ~gi~~o~~:~Ll~;:~ παράξενος καΙ luτάvftρωπος. Κι αύτό ακριβώς πού κάνει δ

Tuke

ε{ναι να ξαναφτιάξει με τρόπο τεχνητό ~να δμοίωμα

οΙκογένειας γύρω luτ' την τρέλα, πού {}ά 'ναι βέβαια μιά παρωδία {}εσμού άλλά, luτό ψυχολογική αποψη. {}ά 'ναι κατά­

σταση πραγματική. 'Εκεί πού Τι οΙκογένεια ε{ναι ανεπαρκής, αυτός την ύποκα{}ιστα μ' Ι:να ντεκόρ φανταστικό luτό σημεία καΙ στάσεις. 'Όμως {}ά 'ρ{}εί μιά μέρα πού, επειτα luτό μια πολύ περίεργη διασταύρωση, {}ά βρε{}εί luταλλαγμένη luτό τόν ανα­

κουφιστικό καΙ προστατευτικό ρόλο της σε σχέση με τόν

αρρωστο γενικά, ένω {}α κρατήσει τΙς φανταστικές αξίες πού αφορούν στrιν τρέλα' και πολύ μετά, αφού πιο. ή αρρώστια των φτωχων {J:ά 'χει γίνει ύπά6'εση τού Κράτους, τό ασυλο {}α συνεχίζει νά κρατά τόν παράφρονα δέσμιο τού έπιβλητικού

μύ{}ου της οΙκογένειας' δ τρελός {}α παραμείνει Ι:νας ανήλικος κι ή λογική, για πάρα πολύ ακόμη, {}α παίζει γιο. κείνον τό ρόλο τού Πατέρα. Σφραγισμένο

luτ' αύτες τΙς μυ{}ικες

αξίες,

τό

ασυλο {}ά

προστατευτεί luτό την ίστορία και την κοινωνικη έξέλιξη. Σύμφωνα με τό πνεύμα τού Tuke, !πρεπε να συστα{}εί Ι:να περιβάλλον πού {}' luτoμιμoΊΊVΤαν τΙς πιο παλιές, τΙς πιο άγνές, τΙς πιο φυσικες μορφες συνύπαρξης: περιβάλλον 000 γίνεται πιό αvftρώπινο, δντας 000 γίνεται λιγότερο κοινωνικό. Πρά­

γματι, luτoμόνωνε την κοινωνική δομη της αστικής οΙκογένειας, την ξανάστηνε συμβολικά στο ασuλo, καΙ την αφηνε να πλανηl"tεί στούς δρόμους της Ιστορίας. Τό άσυλο, πάντα προσα-

246

νατολισμένο σε δομες καΙ. σύμβολα αναχρονιστικά,

tta

μείνει

κατ' έξοχήνάπροσάρμοστο κι fξω άπ' τό χρόνο. Κι άκριβώς στη

tttoη τού ζωώδικου στοιχείου πού φανερώνονταν σαν μια παρουσία χωρίς ίστορία, σαν μια αιώνια έπιστροφή, τώρα 'θα ξαναβγούν σιγα σιγα ατήν έπιφάνεια τ' άπό αμνημόνευτους χρόνους σημάδια άπό παλια μίση, παλιες oΙκoγενε~.:ικες βεβη­ λώσεις, τα λησμονημένα σημάδια της αίμομιξίας καΙ της ημωρίας.

Ό

Pinel

δέν προτείνει καμια 'θρησκευηκη διάκριση.

''Η

καλύτερα ύπάρχει έδώ μιά διάκριση, πού ασκειται προς την άντί'θετη κατεύ3υνση άπο έκείνην πού έφάρμοσε ό Tuke: το.

εύεργεηκα προσόντα τού ανανεωμένου άσυλου 'θα ε{ναι σε δλους προσιτά, η σχεδόν σε δλους, αφού 'θα έξαιρούνται μόνο οί φαναηκοΙ «πού πιστεύουν δη fxouv τη 'θεία φώηση, καΙ

συνεχώς γυρεύουν να προσηλυτίσουν τούς αλλους». Ή 'θρησκεία δέν πρέπει να γίνει τό ή'θικό ύπόβα'θρο της ζωης στο άσυλο αλλά, άπλα καΙ κα'θαρά, ιατρικΟ αντικείμενο: «Οί

'θρησκευτικες άντιλήψεις σ' fνα νοσοκομείο φρενοβλαβών 'θα πρέπει ν' αντιμετωπίζονται μόνο άπό την αύστηρα ίατρική τους άποψη, δηλαδη 'θα πρέπει ν' άπομακρύνονται το. κά'θε είδους

δημόσια καΙ πολιηκα πιστεύω καΙ. 'θα πρέπει, έφόσον ε{ναι αναγκαίο, να καταπολεμήσει κανείς την fξαρση ιδεών καΙ συναισ6ημάτων που 'θα μπορούσαν να fiουν έκει την πηγή τους, προκειμένου να συμβάλει άποτελεσμαηκα στή 'θεραπεία όρισμένων άσ'θενών» 11. Ό κα'θολικωμός, πηγη ζωηρών συγκι­ νήσεων καΙ τρομακηκών εικόνων, που γεννα με τη φρικιασηκη περιγραφη της άλλης ζωης, όδηγεί συχνα στην τρέλα· κάνει να γεννωύνται παράλογες έντυπώσεις, τρέφει παραισ-6ήσεις, όδη­ γεί τους ανtl"ρώπoυς στην άπελπισία καΙ στη μελαγχολία. Δέν

πρέπει να μας έκπλήσσει το γεγονός δη «έξετάζρντας τα μητρώα τού ξενώνα των φρενοβλαβών της Bicetre, βρίσκουμε καταγραμμένους πολλους παπάδες καΙ καλόγερους, κα'θώς καΙ. χωρικούς, τρελαμένους άπό τΙς τρομερες εΙκόνες τού μέλλον­ τος». Κι ακόμη λιγότερο πρέπει να μας έκπλήσσει τό δη, 000

περνουν τα χρόνια, το. είδη της 'θρησκευηκης τρέλας ποικίλουν. ΠρΙν άπό τό 1781 καΙ ατή διάρκεια της Έπανάστασης οΙ προλήψεις, σε fξαρση, καΙ ή βία των άγώνων άνάμεσα στη Δημοκρατία καΙ. την κα&λικη Έκκλησία, πολλαπλασίασαν τΙς μελαγχολίες με 'θρησκευτικη προέλευση. Με την άποκατάσταση

της είρήνης και μετά τό Κονκορδάτο που fσβησε τΙς διαφορές, οΙ τέτοιες μορφες παραληρήματος έξαφανίζονται· τη χρονια Χ, τη 'θρησκευτικη τρέλα τη λογάριαζαν άκόμη σ' 1:να ποσοστσ περίπου 50% άνάμεσα στούς μελαγχολικους της SaIpetriere.

247

την έπομένη χρονια και μονάχα 18% τη χρονια ΧΙΙ. ΤΟ άσυλο λοιπόν πρέπει νά 'ναι απαλλαγμένο από τη -D-ρησκεία,

33%

καΙ απ' δλα τα φανταστικά της γεννήματα'

t}Ct

πρέπει ν'

αποφεύγουμε να άφήνουμε στα χέρια τών «μελαγχολικών από άφοσίωση» τα εύχολόγιά τους, γιατί ή πείρα «διδάσκει δτι

αύτος εΙναι ό πιο σίγουρος τρόπος για να διαιωνιστεί ή φρενοβλάβεια, καΙ μάλιστα να γίνει άνίατη, κι

000 περισσότερο

γίνεται αυτη ή παραχώρηση τόσο λιγότερο καταφέρνει να κα&ησυχάσει κανείς τΙς ανησυχίες καί τΙς τύψεις συνείδησης».

Τίποτε δεν μάς φέρνει μακρύτερα από τόν Tuke καΙ τα δνειρά του για μια t}ρησκευτικη κοινότητα, πού ταυτόχρονα 6ά 'ταν ό προνομιούχος τόπος για τη 6εραπεία τού πνεύματος, από τούτην εδώ την Ιδέα ένός άσυλου ούδέτερου καΙ σάμπως κα6αρμένου από τΙς εΙκόνες και τα πά&η που γεννά ό χριστια­

νισμός, αυτα πού ρίχνουν το πνεύμα στούς δαιδάλους της πλάνης, της αύταπάτης πού γοργα καταντά παράκρουση καΙ παραίσ&ηση.

Άλλα το πρόβλημα τού

Pine!

εΙναι να καταστείλει τΙς φαντα­

στικες μορφές, δχι καΙ το ήt}ικο περιεχόμενο της t}ρησκείας.

Γιατί ή t}ρησκεία, απαξ και «φιλτραριστει», κλείνει μέσα της μια δύναμη να διαλύει τΙς εΙκόνες, να ήρεμεί τα πά&η και να έπαναφέρει τόν αν6ρωπο σ' δ, τι το άμεσο καί το ούσιαστικο υπάρχει μέσα του: μπορ ει να τον φέρει κοντα στην ή-D-ικη

αλήt}εια του. Καί γι' αυτο άκριβώς συχνά εΙναι σε t}loη νά t}εραπεύει. Ό Pine! διηγείται μερικες ίστορίες, βολταιριανού στύλο Έκείνην, γιά παράδειγμα, μιάς νεαρης γυναίκας 25 χρονών «με ίσχυρη σωματικη διάπλαση, παντρεμένη μ' ~ναν

αντρα αδύνατο κι εύαίσ&ητης κράσης»' ε{χε «βίαιες χρίσεις υστερίας' φανταζόταν δτι fXEL μπει μέσα της ~νας δαίμονας πού, σύμφωνα μ' αύτήν, fπαιρνε ποικίλες μορφές κι εκανε ν' ακούγονται πότε κελαϊδίσματα "Πουλιών, πότε λυπητερα τρα­ γούδια, καμιά φορα διαπεραστικες φωνές». Ευτυχώς ό παπας

της περιοχης ήταν περισσότερο λάτρης της φυσικης t}ρησκείας, παρα έπιτήδειος σε πρακτικές εξορκισμού' πίστευε στη

t}EQa-

πεία μέσ' απ' τίς ευεργετικες ιδιότητες της φύσης· αύτός ό φωτισμένος άν6ρωπος, μ' ~να χαρακτήρα ήπιο καΙ πειστικό. απόκτησε επίδραση πάνω στό πνεiίμα της άρρωστης καί κατάφερε να τη βγάλει από τό κρεβάτι για ν' αναλάβει τίς

οικιακες εργασίες της καΙ μάλιστα να την κάνει να σκάψει τΟν κηπο της ... Πράγμα που εφερε τα ευτυχέστερα αποτελέσματα, καΙ μια γιατρεια πού κράτησε τρία χρόνια». 'Όταν στη t}ρη­ οχεία αποκατασταt}ει ή ακρα άπλότητα αύτού τού ήt}ικού

περιεχομένου, δεν μπορεί παρα να συμμαχήσει με τη .φιλοσο­ φία, την ίατρικη κι δλες τΙς μορφές της σοφίας καί της επιστήμης. που t}Ct μπορούσαν να ξαναφέρουν στη λογικη ενα

248

πνεύμα παραστρατημένο. Μόλιστα ύπάρχουν και περιπτώσεις

&του ή -&ρησκεία μπορεί να χρησιμ~ψει σαν προκαταρτικη -&εραπεία, και να προετοιμάσει tκείνο που -&0. συμβεί στο

άσυλο: μάρτυρας ή νεαρη tκείνη κοπέλλα «με μια "εe.,μη ίδιοσυγκρασία, αν και πολυ φρόνιμη και "ρήσκα», που ειχε διχαστεί άνάμεσα «στις ροπες της καρδιάς της καΙ στις αύστη­ ρες άρχες τής διαγωγής της»' δ ~ξoμoλoγητής της, άφού μάταια τη συμβούλεψε ν' άφοσιω&εί στο Θεό, τής προτείνει το παρά­ δειγμα μιάς άγιοσύνης σταttερης και μετρημένης, καΙ τής «προσφέρει το καλύτερο φάρμακο για τα μεγάλα πά'6η: την

ύπομονη καΙ το χρόνο». 'Όταν όδηyήi}ηκε στη Salpetriere την φρόντισαν, με διαταγη τού Pinel, «άκολου-&ώντας τίς ίδιες ή-&ικες άρχες» και ή άρρώστια της ύπηρξε. «σύντομη». νΕτσι τό άσυλο άπομιμείται σχι το κοινωνικό ttέμα μιας ttρησκείας δπου

οί αν'6ρωποι αlσttάνονται άδερφοΙ μιας ίδιας κοινότητας με μια κοινη πίστη, άλλα την ή-&ικι) τής παραμυttίας, τής tμπιστο­ σύνης, και μιάς ύπάκουης πίστης στη φύση. Πρέπει ν' άναλάβει το ή"ικο εργο της -&ρησκείας, με την tξαίρεση τού φανταστικού στοιχείου της, μονάχα στό έπίπεδο τής άρετής, τής εργατικότη­ τας και της κοινωνικότητας.

Τό ασυλο εΙναι χώρος "ρησκευτικός δίχως "ρησκεία, χώρος τής κα"αρης ή"ικης, χώρος τής η-&ικής ευθυγράμμισης. Σ' αύτό, κάttε τι που ttα μπορούσε να διατηρήσει τις ήttικες παρεκκλί­

σεις, τις διαφορές, εξαλείφεται. Οί τελευταίες μνημες ίερού

χαρακτήρα, σβήνουν.

V

Αλλοτε, στόν κοινωνικο χώρο, δ «Οί­

κος» δπου κλείνονταν οί άν'6ρωποι κληρονομούσε τη σχεδόν άπόλυτη άπομόνωση τού λεπροκομείου; γινόταν μια ξένη άπροσπέλαστη χώρα. Τώρα τό ασυλο πρέπει ν' άντιπροσωπεύει

τη μεγάλη συνοχη τής κοινωνικής Τι"ικης. οι "εσμοι τής οίκογένειας, της tργασίας, κι οΙ κάttε λoγiiς άναγνωρισμένες άρετες βασιλεύουν στό άσυλο διπλά. Πρώτα, στην πραγματικό­ τητα, τΙς βλέπουμε να ύπάρχουν και στην ίδια την τρέλα. Παρόλη τη βία καΙ το χάος τής άποξένωσης, ή παγιωμένη φύση τών βασικών άρετών δέν πρέπει με κανένα τρόπο να ραγίσει.

'Υπάρχει μια η"ική, δλότελα πρωτογενής, που ύποτί-&εται δτι

δ~~~β~ςtt~r~~~ι~~~ό&iο~~~ε~:ιεd:ό~~~;~~~:~t~.: ~~~ μπορώ παρα ν' άποδώσω ενα λαμπρο φόρο τιμής στις ύπέροχες αρετες καΙ στις αύστηρες άρχές, που συχνα tκδηλώνονται μετα

τη "εραπεία. Που"ενά, tκτός άπό τα μυttιστορήματα, δέν εχω δεί πιό άξιοttαύμαστους συζύγους, πιό τρυφερους γονείς, πιό tρωτευμένους tραστές, πρόσωπα πιό δεμένα με τα καitήκoντά τους άπό τους φρενoβλα~είς εκείνους που φτάσαν στό εύτυχες στάδιο τής άνάρρωσης» Ι •• Μια τέτοια άναπαλλοτρίωτη άρετη, άποτελεί ταυτόχρονα την άλήttεια και τη λύση της τρέλας. Γι'

249

αύτο δχι μόνο βασιλεύει, άλλα και όφείλει νά βασιλεύει.ΤΟ

ασυλο '6ά έξαλείψει τις ή'6ικές διαφορές καΙ παρεκκλίσεις, '6α καταστείλει τά βίτσια, '6α σβήσει τΙς ανωμαλίες. Θ' αποκηρύξει το κά'6ε τΙ που πάει κόντρα στΙς '6εμελιακες αξίες της κοινωνί­ ας, δπως λόγου χάρη 6 αγαμος βίος: -«6 αρι'6μος τών

ανύπαντρων κοριτσιών που πάσχουν διανοητικά, εΙναι έπτα φορές μεγαλύτερος απο τών παντρεμένων γυναικών, για τη χρονιά ΧΙ και ΧΙΙΙ· δσον αφορά στΙς περιπτώσεις φρενοβλά­

βειας, ή αναλογία εΙναι δυο καΙ τέσσερεις φορές μεγαλύτερη' μπορούμε λοιπOv να συμπεράνουμε δτι

6 γάμος γιά τΙς γυναίκες

~~g;;~~ ε~~~ς Πε1~:~λ~rηςπ:' ~~~ςέ:ίς :α~ρφ~( δ~~;O':;~ α'6εράπευτες·- ή ακολασία, ή ασωτεία, ή «loχaτT) διαφ'60ρα» -«οί διαστροφες καttως κι ή μέ-όη, ή αλόγιστη σπατάλη, ή άστατη συμπεριφορά fj ή απά'6εια, μπορούν σιγα σιγα να

~~~~~~ό;ι~ ~~~ι::Π:~i~ ~δε~~~~~~~: :C~~~~δ~~~~

σμα καΙ τό πιο κοινό στα δημόσια άσυλα, κα'6ως καί στΙς

φυλακες καΙ στους ξενώνες, έφόσον ή πιό σίγουρη έ"'Γ(ύηση της

ύγείας, τών χρηστών ή'6ών καΙ της τάξης εΙναι

6 νόμος της

μηχανικηg- έργασίας που έκτελείται με ακρίβεια». Τό ασυλο σαν

στόχο του lXEL την 6μοιόμορφη βασιλεία της ή'6ικης, καΙ την έπέκταση της έξουσίας της σ' δσους τείνουν να της ξεφύγουν . •Αλλ' απ' τα 'ίδια τά πράγματ.α, βλέπουμε να γεννιέται μιά διαφορά' αν 6 νόμος δεν έπικρατεί σε οΙκουμενικη κλίμακα, τούτο συμβαίνει έπειδή ύπάρχουν αv6-ρωποι που δεν τον αναγνωρίζουν, μια'κοινωνική τάξη που ζεί μες στο χάος, στήν

αμέλεια καί, σχεδόν, στην παρανομία: «~Aν απ~o τη μια μεριά

βλέπει κανείς οΙκογένειες να εύημερούν για χρόνια, ζώντας στους κόλπους της τάξης καΙ της 6μόνοιας, πόσες άλλες, καΙ κυρίως στα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας, δεν φέρνουν λύπηση στο βλέμμα με την είκόνα της ακολασίας, τών διχονιών

καΙ μιας έπαίσχυντης κατάπτωσης! Σύμφωνα με τΙς παρατηρή­ σεις μου, έκεί βρίσκεται ή πιο γόνιμη πηγή της αλλοτρίωσης

που πρέπει να &:ραπεύουμε στα Ιδρύματα»l'. Με μια μονάχη κίνηση, το ασυλο στα χέρια τού

PineI

γίνεται

όργανο ή'6ικης αφομοίωσης καΙ κοινωνικής κατακραυγης ένάντια στΙς παρεκκλίσεις. Πρέπει να συμβάλει στο να βασιλέ­ ψει, σ' ακτίνα οΙκουμενική, μια η'6ικότητα, που '6α έπιβλη-6-εί

fva

από τα μέσα σ' δλες τΙς άλλες' μια απ' αύτες εΙναι κι ή διανοητική πά-όηση πού, έξ 6ρισμού, εΙναι ξένη προς τη συμβατική ή'6ικότητα. Στην πρώτη περίπτωση, τό lίσυλo '6α πρέπει να λειτουργήσει σαν fνα·ξύπνημα τού ατόμου καΙ σαν μια έπιστροφή aτή λησμονημένη, ύγιη φύση' aτή δεύτερη, '6α πρέπει νά δράσει σαν κοινωνικό ξερρίζωμα, με σκοπο ν'

25{)

αποσπάσει τό άτομο από την κατάστασή του. Ή rnιχείρηση της 'Αναχώρησης που έφαρμόζονταν παλιά,

ήταν ακόμη άπλή: -6ρ..,σκευτικη διάκριση, με σκοπό τόν ήftικό έξαγνισμό. 'Εκείνη που έφαρμόζει ό Pine! εΙναι σχετικα πιό πολύπλοκη: πρέπει να διενεργη-60υν ήftικες συνftέσεις, που να

διασφαλίζουν την ήftικη συνοχη ανάμεσα στόν κόσμο της τρέλας καί σε κείνον της λογικης, κι αυτό να γίνει μέσ' όπό μια κοινωνικη τούτη τη φορα διάκριση, που να έΥγυαται στην αστικη ήftικη μια κα-60λικη ίσχυ καΙ που να της rnιτρέπει να

rnιβληftεί σαν νόμος πάνω σε κά-6ε μορφη διανοητικης πά­ th]σης. Στην κλασικη rnoxi"] ή fνδεια, ή όκνηρία, τα βίτσια κι ή τρέλα

ήσαν ανακατεμένα

o'lva

κράμα, με κέντρο την ίδια ένοχή, στό

χώρο του παραλογισμου· οί τρελοί εΙχαν

EroaxftEI στη μεγάλη

:r;~ν-6~~;~~εtν~~Υί:~τ~~~~\g~~~~~~:~, ;::; :~~~~~~ μα, στόν πυρήνα της πτώσης. Τώρα ή τρέλα ανήκει πια στό χώρο της κοινωνικης κατάπτωσης' αυτη αδιάκριτα έμφανίζε­

ται σάν ή αΙτία της, το πρότυπό της καί τό δριό της. Μισόν αΙώνα αργότερα ή διανοητικη πάftηση -6ά -6εωρείται πια σαν κατάπτωση. 'Από δώ καί πέρα ή ουσιαστικη τρέλα, ή πραγματι­ κά άπειλητική, -6ά 'ναι κείνη που ft' άνεβαίνει άπο τα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας.

Τό άσυλο του

Pinel, &ν καί απομονωμένο από τόν κόσμο, ποτέ

δεν -6ά γίνει lνας χώρος της άμεσης φύσης καΙ άλή-6ειας κα-6ώς έκείνο τον Tuke. αλλά μιά όμοιόμορφη περιοχι) νομο-6εσίας, lνας τόπος ή-6ικών συνftέσεων δπου σβήνουν οΙ διανοητικές παtrήσεις που γεννιοίίνται στά εσχατα περι-6ώρια της κοινωνί­ ας. 'Ολόκληρη ή ζωη των τρόφιμων, 6λόκληρη ή όπέναηί τους συμπεριφορά rntotatGJv καΙ γιατρών ~χoυν ετσι όργανω-6εί άπό τόν

Pinel,

ωστε νά rnιχειρουνται αυ-rες οΙ ή-6ικες συvftέ­

σεις. Κι αυτό με τρία κύρια μέσα. 10 Ή σιωπή. 'Ο πέμπτος άπό τους άλυσοδεμένους που

άπελευftέρωσε

6 Pinel

ηταν

lva

παλιός κληρικός, που ε{χε

κα-6αιρε-6εί λόγω τρέλας' εχοηας προσβλη&ί όπό παράκρου­

ση μεγαλομανίας, νόμιζε πώς εΙναι ό Χριστός' κι αυτό ήταν

((6

μέγιστος βαftμός της άνftρώπινης lπαρσης σε παραλήρημα».

ΕΙχε μπεί στήν

Bicetre τό 1782, αρα βρισκόταν κιόλας 12

χρόνια στΙς άλυσίδες. Με την περηφάνεια στους τρόπους του, τη μεγαλορρημοσύνη τών λόγων του, άποτελουσε lva άπ' τα πιο φημισμένα αξιο-6έατα όλόκληρου του νοσοκομείου αλλά, γνω­ ρίζοηας δη ξαναζεί τα Πάftη του Χριστου, «ύπόμενε το μαρτύριο αυτό με καρτερία, κα-θως καΙ τους αδιάκοπους σαρκασμους στους όποίους τον έξtftετε ή τρέλα του». 'Ο Pine! τόν διάλεξε σαν

lvav

άπό τους πρώτους δώδεκα άπελευ-6ερω-

251

μένους, παρ' δλο πού το παραλήρημά του βρισκόταν πάντα σε

κρίση.' Αλλα σ' αύτον δέν

'60.

φερ'6εί δπως στούς δλλους: οντε

παραινέσεις, οντε ύπερβολικες ύποσχέσεις. Δίχως να πεί λέξη, τού βγάζει τις άλυσίδες και «διατάζει ρητα να μιμη'60ύν δλοι

τό παράδειγμά του και κανείς να μήν απευ'δύνει οντε λέξη σ' αύτΟν τόν ταλαίπωρο. Ή απαγόρευση αύτή, πού τηρή{}ηκε αύστηρά, προκάλεσε σ' αύτΟν τΟν τόσο φουσκωμένο από ύπεροψία αvf}ρωπο ενα αποτέλεσμα πολυ πιό αισ{}ητό από τα σίδερα και τό μπουντρούμι' ενιωσε ταπεινωμένος απο μια εγκατάλειψη, απο μια απομόνωση τόσο πρωτόγνωρη γι' αύτόν, την ωρα μάλιστα πού ξανακέρδιζε στό ακέραιο την ελευ'6ερία του. Τέλος, επειτα από πολλους δισταγμούς, τόν βλέπουν νά 'ρχεται άπό μόνος του και να ένώνεται με την όμάδα τών αλλων αρρώστων' από κείνη τη μέρα ξαναγύρισε σε ιδέες πιο λογικες καί πιό σωστές»". Ή απελευ'6έρωση αποκτά έδώ ενα παράδοξο νόημα. Τό μπουντρούμι, οί άλυσίδες, το συνεχες αξιοπερίεργο, οί σαρκα­ σμοί, κατα κάποιο τρόπο αποτελούσαν, μέσα στην παράκρουση

τού αρρώστου, τό στοιχείο της ελευ'6ερίας του. 'Επειδή αύτό γινόταν το στοιχείο αναγνώρισή ς του καί, γοητευμένος άπό την

τόση μεγάλη συνενοχη τού περιβάλλοντος, δέν μπορούσε να ξεφύγει άπο αυτην την άμεση αλή'6εια του. Άλλα οί άλυσίδες που πέφτουν, ή αδιαφορία και ή μουγγαμάρα δλονών τΟν στενεύουν μέσα στην περιορισμένη χρήση μιάς ελευ'6ερίας, πού

εΤναι κενή' σιωπηρα παραιτείται άπο μιο.ν αλή'6εια πού κανείς δέν αναγνωρίζει και πού μάταια '60. εκδηλώνει, αφού κανεις δεν την κοιτάζει πιά, και που μήτε έξαρση μπορεί να τού

προσφέρει, αφού δέν είναι καν ταπεινωμένος. Τώρα αυτός πού βρε'6εί ταπεινωμένος εΤναι ό ίδιος ό άvf}ρωπος, κι δχι ή

'60.

προβολή του μές στό παραλήρημα: δ σωματικός καταναγκα­ σμός εχει ύποκαταστα'6εί άπό μιο. ελευ'6ερία, που κά'6ε στιγμη

άγγίζει τα δρια της μοναξιάς' δ διάλογος παραληρήματος και ταπείνωσης, απο το μονόλογο μιας γλώσσας πού εξαντλείται μέσα στη σιωπή τών άλλων- κι όλόκληρη ή παράτα της μεγαλαυχίας και τών προπηλακισμών, από την αδιαφορία.

Άπό 'δώ και πέρα, ούσιαστικο. πιό φυλακισμένος απ' δ,τι '60. μπορούσε νά 'ναι μες στο μπουντρούμι η στις άλυσίδες, δεσμώτης πια δχι αλλουνού άλλα τού έαυτού του, ό άρρωστος πεδικλώνεται σε μια σχέση με τόν έαυτό του, που άξονάς της

εΙναι τό παράπτωμα, καί σε μιο. μη-σχέση με τούς αλλους, με άξονα τη ντροπή. Οί δλλοι εχουν γίνει α'6ώο.ι, δέν εΤναι πια διώκτες'

ή ένοχη μεταΤΟ.7"ίζεται στό εσωτερικό, δείχνοντας

στΟν τρελο δτι δέν ηταν Τι'.: <;λαμένος παρα απο τη δικιά του ύπεροψία' τα εχ'6ρικα πρόσ 'πα σβήνουν' την παρουσία τους

δέν τη νιώ'6ει πια σαν βλέμμα, αλλα σαν αρνηση προσοχής, σαν

252

άποστροφή της ματιας' γι' αυτόν οί lίλλoι δεν εΙναι πιά παρα ~να σύνορο πού αποτραβιέται αδιάκοπα, δσο αυτος προχωρει. Άπαλλαγμένος από τις άλυσίδες του, βρίσκεται τώρα δεμένος χειροπόδαρα άπό τη σιωπή, το παράπτωμα και τη ντροπή. 'Ένιωt'}ε τιμωρημένος, κι έκει μέσα lβλεπε την ύπόσχεση της αt'}ωότητάς του' τώρα, έλεύt'}ερος από κάt'}ε σωματική ποινή,

"ά χρειαστεί να ύποστεί το συναίσδ-ημα της ένοχής του. Το μαρτύριό του γινόταν ή δόξα του' τώρα, ή άπαλλαγή του τον ταπεινώνει. Ή έγκάt'}ειρξη της κλασικής έποχής, μπροστα στο συνεχή διάλογο ανάμεσα στην τρέλα καΙ. aτή λογικη στη διάρκεια της

~~~~~~η~λ~~~~ε~fxΈ ~t;;.~~ σβ;:~~~:~t~εfx~έδσ~Κ;Jι

πράγματα, παρα πραγματικά καταργηt'}εί. Ή έγκάt'}ειρξη, οί φυλακές, τα μπουντρούμια, άκόμη καΙ τα βασανιστήρια lπλε­ καν, ανάμεσα στη λογική καί στόν παραλογισμό ~να βουβό

διάλογο. πού ηταν άγώνας. Τώρα ακόμη κι αυτός ό διάλογος

lxn ξηλωt'}εί' ή σιωπή εΙναι άπόλυτη· άνάμεσα στην τρέλα και στη λογικη δεν ύπάρχει πιά μιά γλώσσα κοινή' στη γλώσσα τού παραληρήματος δεν μπορεί πιά ν"άπαντήσει παρα μια άπουσία

γλώσσας, γιατί το παραλήρημα τώρα δεν εΙναι άπόσπασμα διαλόγου με τη λογική, δεν εΙναι καν γλώσσα' δεν όδηγει, μέσ' άπ' την έπιτέλους σιγασμένη συνείδηση, παρα μόνο στό παρά­

πτωμα. Και μόνο άπ' αυτό τό σημείο και πέρα μια κoινιl γλώσσα "ά ξαναγίνει δυνατή, αλλ' αυτη "ά 'ναι ή γλώσσα της άναγνωρΙiJμένης ένoχίiς. «'Επιτέλους, lπειτα άπο πολλούς δισταγμους τΟν βλέπουν νά 'ρχεται άπο μόνος του καί νά

ένώνεται με την δμάδα των ιίλλων αρρώστων ... ». Ή άπουσία γλώσσας, σάν "εμελιώδης δομη της ζωής στο ιίσυλο, "α βρει το άντίδοτό της στήν άνακάλυψη της όμολογίας. "Όταν ό Freud,

στην ψυχανάλυση, "ά έπαναφέρει συνετά τη συναλλαγή ή, μαλλον, t'}' αρχίσει ν' ακούει αυτη τη γλώσσα που &ς τότε εΙχε γίνει "ρύψαλλα μες στό μονόλογο, "ά πρέπει αραγε να μας έκπλήσσει που δσες διατυπώσεις t'}' άκούσει "α περωτρέφονται δλες γύρω άπ' το παράπτωμα; Μέσα σ' αυτην τη σιωπή πού

χρόνιζε, τό παράπτωμα εΙχε κυριέψει ακόμη καί τις πηγες της γλώσσας. 20 Ή άΥαγνώριση στόΥ καθρέφτη. Στο Ήσυχαστήριο, τον τρελό τΟν παρατηρούσαν κι ήξερε δτι τόν παρατηρούν' πέρα

δμως άπ' αυτό τό ιίμεσο βλέμμα πού. αντί-Dετα, δεν της b&ttQEΠE παρά μιαν έμμεση μόνο κατανόηση του έαυτου της, ή τρέλα δεν μπορούσε να συλλάβει άπευt'}είας το χαρακτήρα της. Άντί-Βετα στόν Pinel, το βλέμμα δεν -Βά δράσει παρα μόνο στό έσωτερικό του κα-Βορισμένου άπ' την τρέλα χώρου, χωρις έπιφάνεια κι oi)TE έξωτερικα δρια. θα δει τον έαυτό της, -ΒιΊ την

253

δεί

6

έαυτός της -i}έαμα καi}αρο και συνάμα ύποκέίμενο

άπόλυτο. «Τρείς φρενοβλαβείς, που

6 καi}ένας τους πίστευε δτι

εΙναι βασιλιας κι επαιρνε τον τίτλο τού Λουδοβίκου ΙΔ, τσακώνονταν μια μέρα για τα δικαιώματά τους στο i}ρόνο ύπερασπίζοντάς τα με τρόπο κάπως ύπερβολικα ζωηρό. Ή έπιστάτρια πλησιάζει ~ναν άπ' αύτους και τόν παίρνει παράμε­ ρα: Γιατί, τού λέει, τσακώνεσαι μ' αύτους τους άvf}ρώπους που

εΙναι i}εότρελοι; Δεν ξέρουμε τάχα δτι έσυ πρέπει να άναγνωρι­ στείς σαν Λουδοβίκος ΙΔ; Αυτός, κολακευμένος άπο την τιμη ξυ%ς άποτραβιέται, κοιτάζοντας τους 5λλους περιφρονητικά,

άφ' ύ1./Πlλoυ. ΤΟ ίδιο τέχνασμα πετυχαίνει και με τον δεύτερο. ΚΙ ~τσι, σε μια στιγμή, δεν ~μεινε ουτε ίχνος άπ' τον καυγά»". Έδω βρισκόμαστε στι)ν πρώτη φάση, τη φάση τής ~ξαρσης. Ή

τρέλα καλείται να παρατηρήσει τόν έαυτό της. άλλα μέσα στους άλλους: στα πρόσωπά τους φαίνεται σαν μια άστήρικτη οίηση,

δηλαδη σαν σκέτη τρέλα' ώστόσο, μέσα στο βλέμμα αυτο που καταδικάζει τους άλλους, ό τρελος έξασφαλίζει τη δικιά του δικαίωση, και τη βεβαιότητα δτι στο δικό του παραλήρημα

εΙναι αρτιος. Ή ραγισματια άνάμεσα στην ξιπασια καΙ σn1Y πραγματικότητα δε γίνεται άναγνωρίσιμη παρα μόνο για το άντικείμενο. 'AvtLi}Eta εΙναι άπόλυτα μασκαρεμένη. στο ύπο­ κείμενο, που ~τσι άποκτά 5μεσα ρόλο άλήi}ειας κι απόλυτου κριτη:

6

«άναγνωρισμένος» βασιλιας καταγγέλλη την πλαστη

βασιλεία τών άλλων, κι ltot τους την άφαιρεί, για να έπιβεβαι­ ωi}εί 6 ίδιος μέσα στην άψεγάδιαστη πληρότητα τής δικιας του ξιπασιάς. την τρέλα, σαν άπλο παραλήρημα, τη φορτώνουν

στους άλλους' σαν τέλεια δμως άπουσία συνειδητότητας. γίνεται άπόλυτα άποδεκτή. Αυτην άκριβως τη στιγμη

9 καi}ρέφτης. σαν συνεργός, γίνεται

ενας παράγων άπομυi}οπο(ησης. 'Ένας άλλος 5ρρωστος της Bicetre πίστευε έπίσης δτι εΙναι βασιλιας και πάντα έκφραζό­ ταν «σ' ~ναν τόνο προστακτικό καΙ. με ακρα αυταρχικότητα».

Μια μέρα που ~ταν πω fίρεμoς, 6 έπιστάτης τον πλησιάζει και τον ρωτα, άφου εΙναι βασιλιάς, γιατί δεν σταματά την φυλάκι­ σή του καΙ. ;ιιατί μένει άνάμεσα σε δλων των εΙδών τους παράφρονες. 'Επαναλαμβάνοντας τα ίδια λόγια τίς έπόμενες ήμέρες, «τον κάνει να δεί λίγο λίγο το γελοίο τών υπερβολικών ισχυρισμών του, του δείχνει ~ναν άλλο παράφρονα, που έπίσης πίστευε άπό καιρό δτι κατείχε την άπόλυτη έξουσία. Ιχοντας καταντήσει άντικείμενο γέλιων. Ό μανιακός πρώτα ταράζεται,

Ιπει τα άρχίζει ν' άμφιβάλει για τον βασιλικο τίτλο του' τέλος φτάνει ν' άναγνωρίσει τα χιμαιρικά του πετάγματα. Κι αύτη ή τόσο άναπάντεχη ήi}ικη έπανάσταση δε χρειάστηκε ~αραπάνω άπό 15 μέρες καί, μετα άπό μερικους μηνες παρακoλoύftησης, έπανέφεραν τόν εύσεβη αύτόν πατέρα στην οικογένειά του» ι,.

254

'Ιδού λοιπόν πού fφτασε κι ή φάση της ταπείνωσης: ό τρελός, ό ταυτισμένος με ξιπασια με το άντικείμενο της παράκρουσής του, άναγνωρίζει τον έαυτό του, σαν σε καt}ρέφτη, μέσα στην τρέλα αύτή, που απαρνήtl-ηκε τους γελοίους Ισχυρισμούς της' ή

στέρεη βασιλική του Ιδιότητα σαν ύποκειμένου καταρρέει, στο άντικείμενο που ό ίδιος άπομυt}οποίησε με την παραδοχή του.

Τώρα παρατηρεί τον έαυτό του με βλέμμα άνοικτίρμονο. Καί μες στη σιωπη έκείνων που άντιπροσωπεύουν τη λογική καί δfΎ Ικαναν τίποτ' άλλο aπ' το να κρατήσουν μπροστά του αυτον

τόν έπικίνδυνο καt}ρέφτη, μονάχος του παραδέχεται δη εΙναι

άντικειμενικα τρελός.

'

'Έχουμε δεί με ποιά μέσα -καΙ με ποιές μυt}οποιήσεις- ή

t}εραπευηκη τού 180υ αΙώνα προσπα{}ούσε να πείσει τον τρελο για την τρέλα του, :για να τον τραβήξει ευκολότερα Ιξω όπ'

αύτήν. Έδώ ό έλιγμος αυτος φανερώνεται με μια όλότελα

διαφορετική φύση' το ζήτημα δfΎ εΙναι να διαλύσει την πλάνη με την έντυπωσιακη άναπαράσταση μιάς άλή{}ειας, εστω καΙ

προσποιητης'

άντί{}ετα το ζήτημα εΙναι να t}ιγεί ή τρέλα

περισσότερο στο φιλόημό της, παρα να δδηγηt}εί στήν παρα­ πλάνησή της. Τό κλασικό πνεύμα, μέσα στην τρέλα καταδικαζε μιαν όρισμένη τύφλωση μπροστα στην άλή{}εια' από τόν Pine! καΙ μετά, μέιJα της {}α βλέπουν περισσότερο μια παρόρμηση που ξεκινά άπο βαt}ειά, που ξεπερνά τα νομικα δρια τού άτόμου, άγνοεί τους η{}ικους περιορισμους πού τού εχouν έπιβλη{}εί καΙ τείνει προς μιαν αποt}έωση τού έαυτού. Για τον

190 αίώνα, το άρχικό μοντέλο της τρέλας {}α εΙναι τό να πιστεύει κανεΙς δη εΙναι {}εός, fΎώ για τούς πρηγούμενους αΙώνες ~ταν ή άρνηση τού {}εού. wEtOL λοιπόν, με το t}έαμα τού έαυτού της σαν ταπεινωμένου παραλογισμού,

t}Q:

μπορεί ή

τρέλα να βρίσκει τη σωτηρία της δταν, δέσμια μέσα στήν απόλυτη ύποκειμενικότητα τού παραληρήματος, t}Q: συλλαμβά­ νει τη γελοία κι άντικεψενική εΙκόνα της στό πρόσωπο τού

δμοιού της, τού τρελού. Ή αλή{}εια παρεισφρύει, σάμπως τυχαία (κι όχι βίαια, κατα τη cn.ινήt}εια τού 180υ αΙώνα), σ' αύτό τό παιχνίδι τών άμοιβαίων βλεμμάτων δπου ποτε δfΎ βλέπει liλλo απ' τον έαυτό της. Άλλα τό άcn.ιλo, μέσα σ' αυτη την κοινότητα τών τρελών, fχει τοπο{}ετήσει τους κα{}ρέφτες με

τέτοιο τρόπο που στο τέλος ό τρελός μοιραία {}α cn.ιλλάμβανε, παρα τη {}έλησή του, τόν έαυτό του σάν τρελό. 'Απαλλαγμένη απ' τΙς άλυσίδες που την κάναν ~να κα{}αρο άντικείμενο

παρατήρησης, ό τρελός χάνει, με τρόπο παράδοξο, την ουσία της έλευt}ερίας του, με τη μορψι) απο{}έωσης της μοναχικότητάς του' γίνεται ύπεύ{}υνος για δσα γνωρίζει για την άλή{}εια totι· φυλακίζεται μέσα στό απεριόριστα αυτεπανερχόμενο βλέμμα του καί, τελικά, δένεται μέσα στίς άλυσίδες της ταπείνωσης τού

255

να εΙναι αντικείμενο δι' έαυτόν. Τώρα στΟν τρελο ή συνειδητο­ ποίηση ένώνεται με την ντροπή τού νά 'ναι απαράλλαχτος με τον άλλο τρελό, να διακυβεύεται δντας στην κατάσταση έκεί­ νου, και να περιφρονα τον έαυτό του πριν κιόλας προφτάσει να τον αναγνωρίσει, η να τον γνωρίσει. 30 Τό διαρκές Δικαστήριο. Μ' αυτό το παιγνίδι τού κα6ρίq,­ τη, κα6ως καΙ. με τη σιωπή, ή τρέλα καλείται ανυπέρt'tετα να κρίνει τον έαυτό της. Άλλά, πέρ' από αυτό, κρίνεται κάt'tε στιγμη απ' ~ξω· κρίνεται όχι απο μιαν ήt'tική η έπιστημονική

όυνείδηση, αλλ' από ~να εΙδος άόρατου δικαστήριου, που συνεδριάζει μόνιμα. Τό άσυλο που όνειρεύεται δ Pine! και που έν μέρει πραγμάτωσε στην Bicetre, άλλα κυρίως στην SaIpetriere, εΙναι ~νας νομικσς μικρόκοσμος. Ή δικαιοσύνη αύτή, για νά 'ναι άποτελεσματική, πρeπει νά 'χει μιό:ν όψη τρομερή: 'Ολό­ κληρος δ φανταστικσς έξοπλισμός τού δικαστή και τού δήμιου t'tQ πρέπει να γίνει πανταχού παρων στό πνεύμα τού παράφρο­ να, για να νιώσει τώρα καλα σε τί λoγfις βασίλειο τής Κρίσης

lXEL

πέσει. Ή σκηνοt'tεσία της δικαιοσύνης, μ' δ,ΤΙ τό πιό

φοβερό κι άμείλιχτο διαt'tέτει, t't' αποτελέσει μέρος της t'tEQanEtας. 'Ένας από τους τρόφιμους τής Bicetre εΙχε ~να t'tρησκευτικό παραλήρημα, που τού γεV\'ούσε ό πανικός του στην ιδέα της Κόλασης· πίστευε δτι δεν μπορούσε να ξεφύγει την αιώνια καταδίκη, παρα με μιό:ν άπόλυτη νηστεία. Αυτός ό φόβος μιας μαΚΡινi'ις δικαιοσύνης rnQEnE λοιπόν ν' αντισταt'tμιστεί με την παρουσία μιας δικαιοσύνης αμεσης κι άκόμη πιό αμείλιχτης: «Ή άκράτητη ροή τών καταt'tλιπτικών ιδεών του μπορούσε άραγε να ισορροπήσει άλλιώς, παρα με τη δημιουργία ένός βαt'tιού κι ισχυρού φόβου;» 'Ένα βράδυ ό διευt'tυντής παρουσι­

άζεται στην πόρτα τού αρρώστου «μ' όλόκληρη έξάρτιση κατάλληλη για να τόν τρομάξει, τό μάτι να πετάει φωτιές, τη φωνή να κεραυνοβολεί, και με μια κουστωδία άvO-ρώπων τής υπηρεσίας γύρω του να κρατούν άλυσίδες και να τις βροντάνε

με -6-όρυβο. Βάζουν μια σούπα μπροστα στον παράφρονα και τού δίνουν άκριβείς ΈVΤoλες να τη φάει μες στην ίδια νύχτα, αν δε -6-έλει να ύποστεί την πιό σκληρή μεταχείριση. Φεύγουν, αφήνοντας τΟν άρρωστο στην πιό όδυνηρη κατάσταση άμφιτα­ λαντεύσεων άνάμεσα στην ιδέα της τιμωρίας που τόν απειλεί και των μαρτυρίων στην αλλη ζωή. Μετα απο ~ναν πολύωρο έσωτερικσ άγώνα. κερδίζει ή πρώτη ιδέα κι αποφασίζει να φάει την τροφή του»I'. Τό άσυλο δεν αναγνωρίζει liλλη νομική υπόσταση απ' τη δική

του. Δικάζει άμεσα κι άμετάχλητα. "Εχει τα δικά του δργανα τιμωρίας, καΙ. τα χρησιμοποιεί κατα το κέφι του. Ή παλια έγκάt'tειρξη έφαρμόζοvro.ν γενικα ~ξω από τα συνηt'tισμένα νομικα πλαίσια αλλά, για τους τρελούς, μιμούνταν τtς ποινες

256

των καταδικασμένων χρησψοποιώντας τίς Τδιες φυλακές, τα [δια μπουντρσύμια, τίς ίδιες σωματικες κακώσεις. Ή δικαιοσύ­ νη που βασιλε"ύει στό ασυλο τού Pinel δεν δανείζεται ό.πό την αλλη δικαιοσ"ύνη τρόπους καταπίεσης, άλλα εφευρίσκει τους δικο"ύς της. 'Η, καλ"ύτερα, χρησιμοποιεί τΙς 'ftεραπευτικες με'ftό­

δους που εΙχαν διαδο&ί στόν

180 αιώνα, άλλά τις χρησιμοποι­

εί σαν μέσα τιμωρίας. Κι αυτη ή μετατροπη της ιατρικής σε

δικαιοσύνη, της 'ftεραπευτικής σε καταπίεση, δεν εΙναι τό μικρότερο ό.πό τα παράδοξα στό «φιλαvf}ρωπικό» κι «ό.πελευ­ 'ftερωτικό» Ιργο τού Pinel. Στην Ιατρικη της κλασικής έποχί'ις,

μπάνια καΙ ψυχρολουσίες εΙχαν χρησιμοποιη'ftεί σαν φάρμακο, ό.ποτέλεσμα τών έπιστημονικών ρεμβασμών τών γιατρών γύρω

ό.π' τη φύση τού νευρικού συστt'ιματoς στόχος τους ~ταν να

~i;:~:~; ~E~.b~"1~:'Lzr~~;~ χι?τ:~~~~::ι~,:υfu~~~ς~~ ό.ποτελέσματα της ψυχρολουσίας, πρόσ&ταν έπίσης και την ψυχολογικη συνέπεια της δυσάρεστης lκπληξης, που διακόπτει τη ροη τών Ιδεών καΙ μεταβάλλει τη φύση των αΙσitημάτων· άλλα έκεί. ημασταν άκόμη στην περιοχη των ιατρικών όνείρων. Με τόν PineI, ή χρήση της ψυχρολουσίας 'ftct γίνει ό.περίφραστα

νομική·

ή ψυχρολουσία εΙναι ή σuνη'ftισμένη τιμωρία τού

άπλού δικαστηρίου που έδρε"ύει μόνιμα στό ασυλο: «θεωρού­ μενη σάν μέτρο καταπίεσης, συχνα αρκεί για να επιβάλει τΟν

γενικό νόμο της χειρωνακτικής έργασίας σε μιάν άρρωστη που δια'ftέτει επιτηδειότητα, γιά νά κατανικήσει μιαν επίμονη άρνηση τροφής, και' για νά δαμάσει τους φρενοβλαβείς που

Π~ό~:εl~;~ι ~~Ι~μ~:~~ i~~~ ν'Δ :ι~~~Κ~ έαυτό του κλεισμένο σ' ~ναν κόσμο δικαστικής 'Εξουσίας που τΟν ζώνει ό.πό παντού· πρέπει να ξέρει δτι παρακολου&ίται,

~~ρ~~~~:~Κνα~~~~~ζ~~%·ει Τ~ά~~~ πσ:;ί~~:' σ:ό μ~ ενοχη άναγνωρισμένη ό.π' δλους: «'Επωφελο"ύμαστε ό.πό τΙς συνtlήκες τού μπάνιου, υπενtlυμίζoυμε τό παράπτωμα που lχει

γίνει, η την παράλειψη ένός σημαντικού κα{}ήχοντος καί, με τη βοή'ftεια μιας στρόφιγγας, άφήνουμε ό.πότομα να τρέξει ~να ρεύμα κρύου νερού πάνω στό κεφάλι, πράγμα που συχνά

σαστίζει τΟν φρενοβλαβή, η τού ό.πομακρ"ύνει μιαν Ιμμονη ιδέα, με μιαν έvtίιπωση Ισχυρη κι αΙφνίδια· αν αυτη επιμένει, ή ψυχρολουσία έπαναλαμβάνεται άλλά, ό.ποφε"ύγοντας με προσ­ οχη κά& σκληρό τόνο η λόγια προσβλητικά, που 'ftct μπορού­ σαν να προκαλέσουν έξέγερση· άντί{tετα, τού λέμε δτι τό κάναμε για τό καλό του και λυπόμαστε που καταφε"ύγουμε σ' αυτά τα βίαια μέσα· καμιά φορά προσ6έτουμε καΙ. άστεϊσμούς,

φροντίζοντας δμως να μην τους παρατραβαμε»IΗ. Αυτό τό

257

σχεδΟν άρι{tμηηκo φανέρωμα της ποινης, που έπαναλαμβάνε­ ται δσες φορες κρίνεται άναγκαίο, ή παραδοχη του παραπτώ­ ματος μέσ' άπ' την καταπίεσή του, δλ' αύτά πρέπει νά καταλή­ γουν στην εσωτερίκευση της νομικης ύπόστασης στον 5ρρωστο,

καΙ στην γέννηση τύψεων μες στο πνεύμα του: μονάχα σ' αύτο το σημείο οί δικαστες δέχονται να σταματήσουν την τιμωρία, σίγουροι δτι {Κι παρατα&ί άπεριόριστα στη συνείδηση. Μια

μανιακη εΙχε τη oυνήt}ELa να σκίζει τα ρουχα της καΙ να σπάει δλα τ' άντικείμενα που επεφταν στο. χέρια της' της κάνουν ψυχρολουσίες, της βάζουν ζουρλομανδύα' τέλος, εμφανίζεται

~~~~ν~::ι~~~~~~~:~ o~~αψ~oπ~~ισε:~~λ~:t.«2

διευ-6υντής, για να της Εντυπώσει ~να συναίσ&ημα τρόμου, της μιλάει με την πιο ένεργητικη κατηγορηματικότητα άλλα χωρΙς οργή, καΙ της αναγγέλλει δτι, άπο δω καΙ μπρός, t}ά της φέρονται με τη μεγαλύτερη αύστηρότητα». ΤΟ ποt}ούμενο άποτέλεσμα δεν clργεί: «Ή μεταμέλειά της εκδηλώ-6ηκε μ' ~να

χείμαρρο δακρύων, που κράτησε δύο ωρες». Ό κύκλος κλείνει διπλά: το παράπτωμα ημωρή-6ηκε. κι δ δράστης του άναγνώρι­ σε την ένοχή του. Ύ πάρχουν ώστόσο φρενοβλαβείς που ξεφεύγουν άπ' το γενικό ρεύμα κι άντιστέκονται σ' αύτην την έπιχείρηση ήt}ικης σύ-vt}εσης. Αύτοί t}α παραμεριστουν, μέσα στΟν πυρήνα δμως

του 5συλου, διαμορφώνοντας ~ναν νέο lγκ).ειστo πλη-6υσμό, εκείνον που μήτε με τη δικαιοσύνη δεν μπορεί να λογαριαστεί. 'Όταν μιλούν γιο. τον Pine! καΙ το άπελεtn'}ερωτικό του ~ργo, πιΟ συχνα αύτΟν τΟν δεύτερο τΟν παραλείπουν. 'Έχουμε κιόλας δεί δη τήν εύεργετικότητα της μεταρρύt}μισης του ασυλου, την

άρνιόταν «στους πιστους που Ισχυρίζονται δη ~χoυν τη &ία φώτιση, που γυρεύουν άδιάκοπα νά προσηλυτίσουν κι αλλους,

καΙ που νιώt}oυν μιάν έπίβουλη εύχαρίστηση στο να παρακι­ νούν τους liλλoυς φρενοβλαβείς σε άνυπακοή, με το πρόσχημα

δτι ε{ναι καλύτερο να ύπακούεις στο θεό, παρα στους ά-vt}ρώ­ πους». Άλλα ή έγκά&ιρξη καΙ το μπουντρούμι t}ά 'ναι εξίσου

ύποχρεωηκα για τίς lγκ).ειστες «εκείνες που δεν μπορούν νά προσαρμοστούν στΟν γενικο νόμο εργασίας καΙ που άναπτύσ­

σουν διαρκως βλαβερες δραστηριότητες, εύχαριστιoΎVΤαι να παιδεύουν τΙς άλλες, να τίς προκαλουν, να τΙς ερεt}ίζουν άδιάκοπα με άφορμες για τσακωμους» κι επίσης για τΙς γυναίκες «που tχoυν στη διάρκεια της κρίσης τους μια άκατα­ νίκητη τάση να σουφρώνουν δ,τι πέφτει στα χέρια τους». Άνυπακοη άπο t}ρησκευτικο φανατισμό, άντίσταση στήν εργα­ σία, καΙ κλοπή, νά οί τρείς κύριες προσβολες ένάντια στΙς

t}Εμελιώδεις άξίες, που ε{ναι άσυγχώρητες άκόμη καΙ για την τρέλα' τους άξίζει ή φυλάκιση, όπλο. καί καt}αρά, δ άποκλει-

258

σμος στην πιο αύστηρη Μοια τoiί δρου, αφoiί κι οΙ τρείς τους έκδηλώνουν την [δια αντίσταση μπρος στην ή'6ικη καΙ κoινωνι~ κη αφομοίωση, που άποτελεί τον λόγο ϋπαρξης τού ασυλου, δπως το συλλαμβάνει ό Pinel.

"Αλλοτε ό παραλογισμός, δίχως να περνά άπ' τη διαδικασία της κρίσης, παραδίνονταν αύ'6αίρετα στΙς δυνάμεις της λoγι~ κης. Τώρα, κρίνεται: κι όχι μονάχα μια φορά, κατα την είσοδο στο ασυλο, με τρόπο που ν' αναγνωριστεί, να ταξινομη'6εί καΙ ν'

α'6ωω-6εί μια για πάντα. Ά ντί'6ετα μπαίνει σε μια κατάσταση διαιωνιζόμενης κρίσης, που δέν παύει να τΟν καταδιώκει καΙ να τού έπιβάλει τΙς κυρώσεις της, να καταγέλει παραπτώματα και ν' άπαιτεί σεβαστα πρόστιμα, ν' άποκλείει τέλος έκείνους

που ύπάρχει κίνδυνος με τα παραπτώματά τους, να διακυβεύ­ σουν γιό: πoλi! την κοινωνικη ήρεμία. Ή τρέλα δεν γλίτωσε άπ'

την αύ'6αιρεσία παρα για να μπλεχτεί σ' nια εlδoς ατελεύτητης δίκης, στην όποία το δ.συλο παρέχει αστυνόμους, ανακριτές, δικαστες καΙ δήμιους· μια δίκη δπου κά'6ε παρόπτωμα της ζωijς, χάρη σε μιαν εΙδικη Ιδιότητα τoiί ασυλου, γίνεται κοινωνικο

lγκλημα που αστυνομεύεται, καταδικάζεται καΙ

τιμωρείται· μια δίκη που δεν ~ει αλλου διέξόδο παρα σε μια διαρκη έπανάληψη, με την έσωτερικευμένη μορφη της τύψης. Ό «άπελευ-6ερωμένος» τρελος τού PineI καί, μετα άπ' αύτόν, ό

σύγχρονος τρελός που «ε[σάγεται» σε κλινική, εΙναι ατομα ύπόδικα· αν ~oυν το προνόμιο να μην ανακατεύονται fι έξομοιώνονται με τους κατάδικους, Elvat ώστόσο καταδικα~ σμένοι να δέχονται. κά-6ε στιγμή, τα πλήγματα ένος κατηγορη­ τήριου που το κείμενό του δεν κλείνει ποτέ, γιατΙ το γράφει όλόκληρη ή ζωή τους στο δ.συλο. ΤΟ ασυλο της έποχης του

:ε;ικ:rvύΡίΠn~Ι τrένφ~f~α~ιμ~~Jιt.::ε't~~υiJ~:~Οlρ:~~~~ διάγνωσης καΙ -6εραπείας· εΙναι ~νας χώρος νομικός, δπου ό τρελος κατηγορείται, δικάζεται καΙ καταδικάζεται κι άπ' δπου δεν άπελευ-6ερώνεται παρα με την μετατροπη της δίκης του σε

κατάσταcτrι-ψuχoλoγική, με την μεταμέλεια. Ή τρέλα στο δ.συλο

tl"ct

τιμωρη-6εί ακόμη κι αν, κατα τα δ.λλα. εΙναι αftώα. Θα Elvat

για πολυ καιρο ακόμη, καΙ τουλάχιστον μέχρι τΙς μέρες μας, φυλακισμένη μέσα σ' nιαν ήtl"ικΟ κόσμο.

Στη σιωπή, στην αναγνώριση μες στόν καtl"ρέφτη, σ' αυτο το διαρκες δικαστήριο, tι"ά 'πρεπε να πρoσtl"έσoυμε μια τέταρτη δομή, χαρακτηριστικη για τον κόσμο του ασυλου, που διαμoρ~ φώ-δηκε στο τέλος τού 180υ αΙώνα: εΙναι ή dποDέωση τού προσώπου τού γιατρού. Άπ' δλες Elvat σίγουρα ή πιΟ σημαντι~ κή, αφου tl"ct έπιτρέψει δχι μόνο νέου τύπου έπαφες ανάμεσα

259

στον γιατρο και τον αρρωστο, άλλα και μια νέα σχέση άνάμεσα στη δωνοηηκη πάttηση και την ιατρικη σκέψη καί, τελικά, i}b προδιαγράψει όλόκληρη τitν σύγχρονη Ιμπειρία της τρέλας. Μέχρι αυτη τη στιγμή, στο ασυλο δεν ευΡLOκε κανεις παρα τις

[διες δομές της έγκά-6ειρξης, άλλα μετέωρες τώρα καΙ παρα­ μορφωμένες. Με το νέο χαρακτήρα που άπόκτησε το πρόσωπο τού γιατρού, το πιο βαih'ι νόημα της έγκά-6ειρξης καταλύttηκε: τότε lγινε δυνατη ή παρουσία της ψυχασitένειας, με τις σημασίες που της δίνουμε σήμερα. Το Ι:ργο τού Tuke συναντιέται μ' εκείνο τού Pinel, μόλο που το

πνεύμα κι οί άξίες τους εΙνω τόσο διαφορεηκές, σ' αυτο το σημείο της μεταμόρφωσης τού ίατρικού προσώπου. Ό γιατρός,

~~:ς~~υ~~ε~ε~, ~~ί~%ζε~~~~ ~1 ~~~.~~~L~rv~~ εξουσιοδοτημένος για την είσαγωγη των άσ-6ενων. Ό κανονι­

σμός τού Ήσυχαστήριου εΙναι σαφής: «'Όσον άφορα στην είσαγωγη των άσ-6ενών ή επιτροπή, γενικά, πρέπει ν' άπαιτήσει μια βεβαίωση, υπογεγραμμένη άπο ~ναν γιατρό ... 'Επίσης πρέπει να διαπLOτω-6εί αν ό άσΟ'ενης ~ει προσβλη-6εί άπο άλλη

πάttηση πλην της τρέλας. ΕΙναι έξίσου επι-&υμητο να συμπερι­ ληφi}εί μια Ι:κ-6εση που να προσδLOρίζει το βαi}μο της άσ-6'ένει­ ας, κα-6'ως καΙ τα φάρμακα που τυχδν Ι:χουν χορηγηi}εί» I~ .•Απο το τέλος τού 180υ αίώνα, ή ίατρικη βεβαίωση γίνετω σχεδδν υποχρεωηκη για την είσαγωγη των τρελων. Άλλά, μέσα στο χώρο τού άσυλου πιά, ό γιατρος άποκτα μια i}έση άποφασιστι­ κή, δεδομένου δη αυτος το διαμορφώνει σε χώρο ίατρικό.

'Ωστόσο, κι αυτο εΙνω το ουσιασηκό, ή επέμβαση τού γιατρού δεν γίνεται στο οvoμα μιας γνώσης fj μιας άρμοδιότητας ιατρικού χαρακτήρα που ό [δLOς διαitέτει, και που ita την δικαLOλογούσε ~να σύνολο άντικεψεηκων γνώσεων. Ό homo medicus στο ασυλο δεν άποκτα κύρος σαν έπιστήμονας, άλλα σαν σοφός. ~Aν άπαιτείται νά 'χει το ίατρικο επάγγελμα, αυτο

γίνεται για λόγους νομικής και ή-6'ικης tγγύησης, ΚΙ οχι στο Ονομα της έπLOτήμης. 'Ένας όΠΟLOσδήποτε lί.ν{tρωπoς με ύψηλη

συνείδηση, με ήi}ικη άκεραιότητα και με μια μεγόλη πείρα σε

άσυλα, κάλλωτα "α μπορούσε να τδν άντικαταστήσει. ΓιατΙ ή

ίατρικη tργασία δέν εΤναι παρα lνα μονάχα μέρος τού τεράστι­

ου ή"ικού Ι:ργου που πρέπει να συντελεστεί στο ασυλο, και που αυτδ μόνο μπορεί να έξασφαλίσει τη -6εραπεία τού παράφρονα: «'Ένας άπαράβατος νόμος στη διεύ'6υνση κάitε δημόσιου η

ίδιωηκού Ιδρύματος φρενοβλαβων δέν "α πρέπει άραγε να

εΙναι ή παραχώρηση στον μανιακδ της D.ευ-6'ερίας, που έπιτρέ­

πει τόσο ή προσωπική του άσφόλεω 000 καΙ ή άσφόλεια τών άλλων, κα-θως και ή προσαρμογη της καταπίεσης που τού επι­ βάλλουμε, στο ποσοστο της μεγαλύτερης η μικρότερης σοβαρό-

260

τητας τών κινδύνων πού παρουσιάζει ... , ή συλλοΥη δλων τών

στοιχείων πού '6α μπορούσαν να φωτίσουν τόν γιατρο στη '6εραπεία, ή προσεκτικη μελέτη τών Ιδιαίτερων ποικιλιών στα

ilihJ καΙ στΙς Ιδιοσυγκρασίες καί, τέλος, ή χρήση της ηπιότητας

fί της αυστηρότητας, συμβουλευτικού fί έπιβλητικού τόνου, αυταρχικότητας καί όλύγιστης αυστηρότητας ανάλογα με την

περίπτωση;»2I'. Σύμφωνα με τόν Samue! Tuke, δ πρώτος για­ τρος πού προσέλαβαν στο Ήσυχαστήριο διακρίνονταν για την

«ακούραστη καρτερικότητά» του'

σίγουρα δεν εΙχε καμια

~;:C:~a:~Q~, ~~~Ι~τ~~α:lν~Ι:~iύ~~~~~~;:,νπ:ΤΙ';~ρ~ζ~

καλά δτι τά πιό πολύτιμα συμφέροντα τών σuνανi}ρώπων του έξαρτώνται άπό τη δικιά του έπιδεξιότητα». Δοκίμασε τα διάφορα '6εραπευτικα μέσα πού τού ύποδείκνυε ή νουνέχειά του κι ή πείρα τών προκατόχων του. Άλλά γρήγορα άπογοη­

τεύτηκε, δχι έπειδη το. άποτελέσματα δεν ησαν καλα fί έπειδη δ

αρι{t-μoς τών "6εραπευμένων ηταν μικρός: «Άλλα τα Ιατρικα μέσα σχετίζονταν τόσο λίγο με την έξέλιξη της "6εραπείας, πού

δεν μπόρεσε νά μην τοϋ γεVΝΗ'6εI ή ύποψία δτι πρόσ'6εταν νέα συμπτώματα στην αρρώστια, αντΙ νά τη '6εραπεύουν. Τότε κατάλαβε δτι πολύ λίγα μπορούσαν νά γίνουν με τις μέχρι τότε γνωστες Ιατρικες με'6όδους. Ή αγάπη του γιά την ανi}ρωπότη­ τα ύπερίσχυσε μέσα του, κι άποφάσισε να μην χρησιμοποιήσει

πιο. κανένα φάρμακο πού νά εΙναι πολύ δυσάρεστο στον δρρωστο». Δεν '6α πρέπει δμως νά πιστέψουμε δτι lτσι δ ρόλος τού γιατρού έξασ&ένισε ίδιαίτερα στό Ήσυχαστήριο: με τις τακτικες έπισκέψεις του στούς αρρώστους, με την έξουσία πού ασκεί στό Τδρυμα καΙ πού τΟν τοπο'6ετεί πάνω άπ' τούς έπιστάτες, «6 γιατρος ασκεί στό πνεύμα τών αρρώστων μια

έπιρρofι μεγαλύτερη άπο δλων τών liλλων προσώπων πού τούς παρακολουi}oύν». 'Επικρατεί ή γνώμη δτι δ

Tuke κι δ pjne! lφεραν στό ασυλο lxavav δεν ηταν να είσαγάγουν

την ίατρικη γνώση. Αύτό πού

μια έπιστήμη, άλλα fνα πρόσωπο πού οΙ έξονσίες τον δεν δανείζονταν άπο την έπιστήμη αυτη παρά μόνο την πρόσοψη τό πολύ, τη δικαίωσή τους. Αύτες οΙ έξονσίες, άπό τη φύση

il,

τονς, εΙναι η'6ικες καΙ κοινωνικές· Ι:χουν τη ρίζα τους στην ανηλικότητα τού τρελού, στην άλλοτρίωση τού προσώπον του, δχι τού πνεύματός του. "Αν ό γιατρός μπορεί ν' άπομονώνει την τρέλα, τούτο δε γίνεται έπειδη την γνωρίζει, άλλά έπειδη την έξουσιάζει' κι εκείνο τό στοιχείο στόν "6ετικισμό πού μοιάζει

με άντικειμενικότητα, δεν εΙναι παρά ή liλλη δψη αύτης της κυριαρχίας. «ΕΙναι πάρα πολύ σημαντικό νά κερδίσει ό για­ τρός την έμπιστοσύνη τών ασ'6ενών τον, καΙ νά κινήσει μέσα τους σιιναισ&ήματα σεβασμού καΙ ύπακοής, πράγμα πού δεν

261

μπορεί να εΙναι παρα αποτέλεσμα άνωτερότητας στα χαρίσμα­ τα, στη μόρφωση και στους τρόπους συμπεριφοράς. Ή βλα­ κεία, tι άμά-6εια κι tι lλλειψη άρχων, στηριγμένη σε μια τυραννικη σκληρότητα, μπορούν να συνδαυλίσουν το φόβο, άλλα -δα προκαλούν πάντα την περιφρόνηση. Ό επιστάτης ένός ίδρύματος φρενοβλαβών που lXEL πετύχει να έπιβλη-6εί απάνω τους, διεuttύνει και ρυόμίζει τη συμπεριφορά τους σύμφωνα με

τη i}έλησή του' πρέπει να εΙναι προικισμένος με χαρακτήρα στα'6ερο καί, στiιν ανάγκη, ν' αναπτύσσει μιαν έντυπωσιακη δύναμη. Πρέπει να απειλεί λίγο, αλλά να εκτελεί τΙς απειλές' κι δταν δεν τόν υπακούουν, ή ποινη πρέπει εύ-6iις ν' άκολου'6εί»21. Ό γιατρός δεν μπόρεσε γ' ασκήσει την απόλυτη έξουσία του στόν κόσμο τού άσυλου, παρα μόνο εφ' δσον lγινε κατ' άρχην Πατέρας καΙ Κριτής, ΟΙκογένεια καΙ Νόμος' ή Ιατρικη πρακτι­

κή του για πoλiιν καιρο δεν ηταν τίποτε liλλo πέρα &ΠΟ lva συμπλήρωμα στα παλιό. λατρευτικα ~~ιμα της Τάξης, της Έξουσίας, καΙ της Τιμωρίας. Κι ό PineI σωστα αναγνωρίζει δτι ό γιατρος ttΈραπεύει μόνο δταν, πέρ' &ΠΟ τΙς μοντέρνες '6ερα­ πευτικές, βάλει στην πράξη κι αυτες τις προαιώνιες μορφές. Ό PineI αναφέρει την περίπτωση ένος κοριτσιού 17 χρονών,

:~ί:~ιJ~~ε~lχ;Ο~έ;~Ι ~1'Χ~αμ:Γα~~z~~~εκ~~α~α:~~~~~:~

παραλήρημα, πού δεν μπορούσαν να tξακριβώσουν την αΙτία του»· στο νοσοκομείο, της φέρδηκαν με την μεγαλύτερη

ήπιότητα' αλλα tκείνη διατηρούσε πάντα &α κάποιο ύφος ατί'6ασο, που το lioυλo δεν μπορούσε ν' ανεχfh:ί· δεν μιλούσε «για τους γονείς της παρα πικρόχολα». 'Αποφασίζουν να την ύποβάλουν σε μιαν α-γωγη με κέντρο την αύστηρη έπιβολη tξουσίας' «6 έπιστάτης, για να δαμάσει αύτΟν τΟν ι'ι.λύγωτο χαρακτήρα, έπωφελείται &π' τη στιγμη της ψυχρολουσίας και καταφέρεται δριμύτατα ένάντια σ' όρωμένα εκφυλα liτομα, που τολμούν να όρ~ώνoνται κόντρα στΙς διαταγες τών γονιών τους καΙ να παραγνωρίζουν την tξουσία τους. την προειδοποι­ εί δτι τού λοιπού ~α της φερi}oύν με δσην αυστηρότητα της αξίζει, αφού μονάχη της αντιστέκεται στη '6εραπεία της καΙ κρύβει, με μιαν ακατανίκητη έπιμονή, την πρωταρχικη αΙτία της αρρώστιας της». Μπρος σ' αυτην την αυστηρότητα καΙ την &πειλή, tι liρρωστη «bιωσε βα'6εια ταραγμένη ... Τελικα 6μολό­

γησε τό liδικό της κι εκανε μια πηγαία tξομολόγηση, δτι εΙχε

~~~μ:Ι~ t:Όγ~ό~ο~ς ~::tτ~~::π~~r~~~μt~ι i~~~~~

σ' αυτό». Μετά &Π' αυτην την πρώτη εξομολόγηση tι ttΈραπεία lγινε εύκολη: «Ή ό.λλαγη που ακολούδησε ηταν &πό τΙς πιο

εύνοϊκές... &ΠΟ κεί καΙ πέρα ηταν ανακουφισμένη, καΙ δεν ηξερε πώς να tχφράσει την ευγνωμοσύνη της στον έπιστάτη

262

πού lγινε ξανάφερε άφήγηση μπορούμε

αΙτία να σταματήσουν οΙ συνεχείς ταραχές της, καΙ στην καρδιά της την ήσυχία και την ήρεμία». Στην αυτη δεν ύπάρχει ουτε μια στιγμη που να μην να μεταγράψουμε στη γλώσσα της ψυχανάλυσης. Σε

τέτοιο βα6μο εΙναι αλή'θεια δτι το Ιατρικο πρόσωπο, σύμφωνα με τΟν Pinel.lπQEnE να δρα όχι ξεκινώντας από ~ναν αντικειμε­ νικό προσδιορισμό της άρρώστιας η από μιαν όρισμένη δια­

γνωστικη ταξινόμηση, άλλα στηρίζοντας το βάρος στΟ κύρος έκείνο πού κλείνουν τα μυστήρια της ΟΙκογένειας, της Έξουσί­ ας, της Τιμωρίας καΙ τού 'Έρωτα·

δραστηριοποιώντας τα,

φορώντας τη μάσκα τού Πατέρα και τού Δικαστη ό γιατρός 'θα μπορέσει. μπαίνοντας σ' ~να απ' αυτα τα αναπάντεχα μονοπά­ τια κι αφήνοντας παράμερα την Ιατρική του άρμοδιότητα. να γίνει ό σχεδΟν μαγικός συντελεστης της -6εραπείας, και να

πάρει τη μορφη -6αυματοποιού· αρκεί να κοιτάζει και να μιλάει, για να φανερω'60iίν τα κρυφα παραπτώματα, για να έξαφανιστoiίν οΙ παράλογες ξιπασιές, για να ύποταχτεί τελικα ή τρέλα στη λογική. Ή παρουσία του και ό λόγος του Ιχουν αύτη τη δύναμη ένάντια στην αλλοτρίωση, ν' αποκαλύπτουν μονομιάς τό παράπτωμα καΙ ν' αποκα-6ιστούν την ή-6ική.

ΕΙναι πραγματικα παράδοξο να βλέπουμε την Ιατρικη πρα­ κτικη να μπαίνει σ' αυτΟν τΟν άβέβαιο χώρο ένος σχεδΟν-'θαύ­ ματος, τη στι γμη που ή γνώση της διανοητικής πά-6ησης

προσπα'θεί ν' άποκτήσει ~να χαρακτήρα 'θετικότητας. Άπο τη μια μερια ή τρέλα μπαίνει σε άπόσταση, σ' ~να αντικειμενικό πεδίο δπου έξαφανίζονται οΙ άπειλες τού παραλογισμού·

~~τ~ό~:ιί~~αμισ:~t2τη~:λt~;~:~~~~~Ρr:ςΤ~~~γ~~;~ πού ή συνενοχή του μας φέρνει σε πολύ παλιές έξαρτήσεις. Ή ζωη στό 5συλο. δπως την κα'θιέρωσαν ό Tuke κι ό Pinel. εκανε

να γεννη-6εί έκείνη ή μικροσκοπική δομή, που -60. γίνει τό ουσιαστικό κύπαρο της τρέλας -δομη πού σχηματίζει κάτι

σαν μικρόκοσμο, μέσα στΟν όποίο συμβολίζονται οι μεγάλες μαζικες δομες της αστικής κοινωνίας καΙ των άξιων της: σχέσεις ΟΙκογένεια - Παιδιά, γύρω απ' το -6έμα της πατρικης έξουσίας· σχέσεις Παράπτωμα

-

Τιμωρία. γύρω απ' τό -6έμα

της άμεσης άπονομής δικαιοσύνης· σχέσεις Τρέλα

-

Χάος,

γύρω απ' το -6έμα της κοινωνικής και ή-6ικης τάξης. 'Από δώ ακριβώς ό γιατρός άντλεί την -6εραπευτική του δύναμη, κι &ν αυτη γίνεται σχεδΟν -6αυματουργή, τούτο συμβαίνει ακριβώς έπειδη ό 5ρρωστος, μέσ' απ' αυτα τα τόσο παλια δεσμά. lχει βρε-6εί κιόλας αλλοτριωμένος απ' τό γιατρό. μες στό πεδίο τού «ζευγαριού» γιατρός - άρρωστος.

Στην έποχη τού

Pinel

τίποτε το έκπληκτικό·

και τού

Tuke,

ή δύναμη αυτη δεν ε{χε

έρμηνεύονταν κι αποδεικνύονταν με

263

βάση τ' άγα~ά αποτελέσματα της ή~ικης διαγωγης, καΙ τίποτε

παραπάνω' δεν ~ταν πιό μυστηριώδης από τη δύναμη τού γιατρού τού 180υ αίώνα, δταν διέλυε τά ύγρά η χαλάρωνε τΙς ίνες. Άλλά, πολυ σύντομα, τό νόημα αύτης της ή~oπραξίας ξέφυγε απ' τά χέρια τού γιατρού πα~oλόγoυ, που τώρα πια οί γνώσεις του κλείνονται μέσα στΙς νόρμες τον i}ετικισμού: από

~~λ~ρτ~εiο~~ ~~~~ ήα~~:l ~~~~~~~~\~ε; Z~~λ~ρ~~~;ήO:ε~

από τους μεγάλους μεταρρυ{tμιστές, καΙ που ή αποτελεσματι­ κότητά της τού φαινόταν κι αύτουνού τόσο ξένη πρός την ίδέα

που εΙχε γιά τη διανοητικη πάi}ηση, καΙ πρός την πρακτικη δλων τών άλλων γιατρών. Αύτη ή ψυχιατρικη πρακτική, μυστηριώδης και σκοτεινή άκόμη και γιά ΟΟους την χρησιμοποιούσαν, συντέλεσε σημαντι­ κά στην παράξενη τοποi}έτηση τού τρελού στόν κόσμο της

ίατρικης. Πρώτα γιατΙ ή ψυχιατρική, γιά πρώτη φορά στην ίστορία της δυτικης btLστήμης, αποκτά μιά σχεδΟν πλήρη

αύτονομία: από την Έλληνικη αρχαιότητα, αύτη δεν ~ταν παρά

lva κεφάλαιο της ίατρικης, καΙ είδαμε τόν Willis νά μελετά την τρέλα στό κεφάλαιο τών παi}ήσεων «έγκεφάλου»' μετά τΟν PineI καΙ τΟν Tuke, ή ψυχιατρικη i}ά γίνει μιά ίατρικη ίδιαίτε­ ρου τύπου: ακόμη κι ΟΟοι αποδίδουν με πείσμα την τρέλα σε όργανικες αΙτίες η σε κληρονομικες προδιαi}έσεις, δεν i}ά ξεφύγουν από τΟν τύπο αύτόν. Κι άκόμη περισσότερο, btειδη ό ιδιαίτερος αύτός τύπος -με την δραστηριοποίηση δλο καΙ σκοτεινότερων ήi}ικών δυνάμεων- ~χει τη ρίζα του σ' ~α

εΙδος πλαστfις συνείδησης: στό δτι κρ'όβονται δλο και περισσό­ τερο πίσω απ' τη μάσκα τοίί i}ετικισμού,

000 VLiliitouv

δτι ή

πρακτική τους απομακρύνεται απ' αύτόν. 'Όσο περισσότερο δ i}ετικισμός i}ά btιβάλλεται στην ίατρικη

καί, ίδιαίτερα, στην ψυχιατρική, ή πρακτικη αύτη ~ά γίνεται όλοένα σκοτεινότερη, ή δύναμη τού ψυχίατρου δλο και πιό i}αυματουργή' ή ~ξoυσία που bταιρνε απ' την τάξη, την ήi}ική, την οΙκογένεια, μοιάζει τώρα νά πηγάζει από τΟν έαυτό του καΙ

μόνο·

πιστε'όουν δτι οί δυνάμεις αυτες ένυπάρχουν στη"

ιατρική του ίδιότητα, κι ένώ δ

PineI

κι ό

Tuke

ύπογράμμιζαν

δτι ή ήitoπραξία του δεν χρειάζονταν απαραίτητα νά συνοδε'ό­ εται κι από την ιατρικη άρμοδιότητα, τώρα i}ά πιστέψουν, καΙ πρώτος και καλύτερος ό αρρωστος, δτι χάρη στΙς απόκρυφες

γνώσεις του, σε κάποιο μυστικό, σχεδΟν δαιμονικό, της γνώσης, μπόρεσε δ γιατρός νά βρεί τη δύναμη νά λύνει την άλλοτρίωση' κι l'τσι δ άρρωστος δλο και περισσότερο i}a δέχεται νά

tyκαταλείπεται στα χέρια ένός γιατρού που εΙναι -6εϊκός καΙ μαζΙ σατανικός καί, πάντως, lξω από κάi}ε ά,""ρώπινο μέτρο' δλο καΙ περισσότερο

264

i}'

ό.λλοτριώνεται απ' την προσωπικότητα

τού γιατρού, δεχόμενος μαζικά και προκαταβολικα όλόκληρο τό γόητρό του, υποταγμένος βασικα σε μια 'ftέληση που την αισ'ftάνεται μαγική, και' σε μιάν έπιστημη που τη 'ftεωρεί πρό-έπιστήμη και' μαντικη και καταντώντας f"ισι τό ιδανικό και' τέλειο κα'ftρέφτισμα τών δυνάμεων που προβάλλει στό πρόσω­

πο τού γιατρού, σκέτο αντικείμενο χωρίς αλλην αντίσταση από την αδράνειά του, πανέτοιμο τώρα να παίξει τό ρόλο έκείνης της υστερικιάς, που στό πρόσωπό της δ

Charcot

(tά έξάρει τη

'ftαυματουΡΎi! δύναμη τού γιατρού. "'Αν έπι'6υμ.ούσαμε ν' άνα­ λύσουμε τις βα'6ύτερες δομες σχετικα με την αντικειμενικότητα

τών γνώσεων και' της πρακτικης της ψυχιατρικης, από τόν

Pine!

~~~Ρ~έ~~::r~:~~ι~~'~~~~;αδ~~~~~χ~~~~,δ~:αΤ;:g~~ «άντικειμενοποίηση» μαγικού χαρακτήρα, που μπορούσε να

πραγματoπoιη'ftεί μόνο με τη συνενοχι) τού 'ίδιου τού άσ'ftενούς κι επίσης μόνο έφόσον ξεκινούσε από μια διάφανη και' ξεκά'ftα­

ρη ή'ftικολογικη πρακτική, που δμως βα{tμιαία ξεχάστηκε γιατΙ αντικαταστά-6τ]κε από τό μύ& της έπιστημονικης αντικειμενι­ κότητας, που έπέβαλε τό 6'ετικιστικό πνεύμα. Ώστόσο, δ.ν και

αύτη ή ή'ftικολογική πρακτικη ξεχάστηκε, πάντα ~ταν ένερΎi! και παρούσα. Αυτό που όνομάζουμε ψυχιατρική πρακτικη δεν

εΙναι παρά μια ή'ftικη τακτική, σύγχρονη με τό τέλος τού 180υ

αιώνα, που διατηρή-6τ]κε μέσα στΙς έ{tιμ.oτυπίες των άσυλων,

~στω και καλυμμένη από τους μύ&υς τού 'ftετικισμού. 'Αλλ' δ.ν ό γιατρός σύντομα fγινε ~νας {tαυματουργός για τΟν ασitενή, δεν μπορούσε νά 'ναι 'ftαυματουργΟς και στα δικά του,

επιστημονικα κι αντικειμενικα μάτια. Κι δμως rnρεπε να αποδώσει !να status σ' αύτη τη σκoτειΎi} δύναμη πο\! τόν ~κανε 'ftαυματουργό, και' που ή καταγωγή της τού ~μενε άγνωστη·

άλλα δχι μόνο δεν μπορούσε ν' αποκρυπτογραφήσει τη συνενο­ χι) τού ασitενij σ' αυτό τό σημείο, μά ούτε και δέχονταν ν' αναγνωρίσει τις αρχαίες δυνάμεις που φώλιαζαν μέσα σ' αύτό. Κι έπειδή ή 6'ετικιστική αντίληψη καitόλoυ δέν μπορούσε να δικαιολογήσει μιά τέτοια μεταβίβαση 'ftέλησης η παρόμοιες έξ αποστάσεως λειτουργίες, σύντομα, υπεύihtνη για δλες αύτες τις ανωμαλίες {ta 'ftεωροUνταν ή ίδια τρέλα. 'Όλες αυτες οί

6'εραπείες, οΙ στερημένες από βάση, που δεν 'ftά 'πρεπε να 6'εωρη&υν ψεύτικες, δεν ~μενε παρα νά γίνουν γοργα οΙ

σωστες {tεραπείες μιας ψεύτικης αρρώστιας. Ή τρέλα δεν ήταν

έκείνο πο\! πίστευαν, ούτε έκείνο που παρίστανε δτι

tlVaL·

ήταν κάτι απέραντα μικρότερο από τΟν έαυτό της: !να σύνολο από πειiMι και μυ&ποίηση. Βλέπουμε έδώ νά διαγράφεται ή

πει{tιατισμού 21

γέννηση του του Babinski. Καί, μέσ' από μια παράξενη έπιστροφή, ή σκέψη ξαναγυρίζει δυό αιώνες πίσω, στην έποχη που ανάμεσα στην τρέλα, στην πλαστη τρέλα και

265

στην εΙκονικότητα της τρέλας το δριο ηταν χαλαρο -τΙς συνέδεε, με τρόπο συγκεχυμένο, σε μιαν ένότητα, ή κοινή τους έξάρτηση απ' το παρόπτωμα· κι ακόμη μακρύτερα, ή ιατρικ-ι) σκέψη έπιχειρεί τελικα μιάν έξομοίωση πού, μέχρι τώρα, κι απο

την Έλληνικη αρχαιότητα ακόμη, ή δυτικη σκέψη δεν ε{χε αποτολμήσει: την έξομοίωση της τρέλας με την τρέλα -δηλαδη της ιατρικης Μοιας με την κριτικη Μοια της τρέλας. Στο τέλος τού 190υ αιώνα καΙ στη σκέψη τών σύγχρονων τού Babinski βρίσκουμε αυτο το καταπληκτικο αξίωμα, που καμια

Ιατρικη μέχρι τότε δεν εΙχε τολμήσει να διατυπώσει: δτι, στο κάτω κάτω, ή τρέλα δεν εΙναι παρα τρέλα. ~Eτσι, ένώ ό διανοητικά ασΟ-ενης αλλοτριώνονταν όλότελα απο τον γιατρό του, ό γιατρος διατηρούσε το πραγματικό του πρόσωπο, καΙ την πραγματικότητα της τρέλας την καμουφλάρι­ ζε πίσω απ' την κριτικη fiπoψη για την τρέλα. 'Απ' δλ' αυτα δε μένει, έκτος βέβαια απ' τΙς 5δειες φόρμουλες της i}ετικιστικης σκέψης, παρα μια μονάχα συγκεκριμένη όλήi}εια: το ζευγάρι αρρωστος -γιατρός, μες στο όποίο γεννιούνται, λυνονται καΙ

δένονται κά-& λοΥης άλλοτριώσεις. Κι έδώ ακριβώς ε{ναι που δλη ή ΨUXιατρικη τού 190υ αΙ συγκλίνει προς τΟν Freud, τον πρώτο που πραγματικα παραδέχτηκε, σ' δλη της την ~κταση, την όλήi}εια τού ζευγαριού δ.ρρωστος-γιατρός, και που κατα­ δέχτηκε να μην αποστρέψει αλλού ούτε το βλέμμα ούτε την lρευνά του, που δεν πρoσπάtl-ησε να το καμουφλάρει πίσω απο

μια ψυχιατρικη '6εωρία που i}d 'ταν, καλού κακού, έναρμονι­ σμένη με την ύπόλοιπη ιατρικη γνώση· ηταν ό πρώτος που δέχτηκε τΙς συνέπειές του, σ' δλη τους την ~κταση. Ό Freud απoμυi}oπoίησε δλες τΙς άλλες δομες τού ασυλου: κατάλυσε τη σιωπη καΙ το βλέμμα, lσβησε την αναγνώριση της τρέλας απ' τΟν έαυτό της μες στον καi}ρέφτη τού -&άματός της, φίμωσε τΙς διαδικασίες της καταδίκης. 'Αλλά, σ' αντιδιαστολή, καλλιέργη­ σε τη δομη που περιβάλλει το πρόσωπο τού γιατρού· έπέκτεινε μέσα του τΙς ιδιότητες τού i}αυματοποιού, έξασφάλισε στην παντοδυναμία του ~α μέγεi}ος σχεδΟν -&ϊκό. Ξανάδωσε σ' αυτΟν ---στι)ν παρουσία του καΙ μόνο, που γλιστρά πίσω η κάτω

απ' την μορφή τού αρρώστου σαν απουσία, που πάλι εΙναι όλική- δλες τΙς δυνάμεις πού ε{χαν έπαναληφi}εί στη ζωη τού άσυλου. ΚαΙ πράγματι, με το απόλυτο βλέμμα, την κα'6αρή καΙ πανταχού παρούσα Σιωπή, τΟν Δικαστη που τιμωρεί κι έπιβρα­ βευει με μια κρίση που δεν καταδέχεται καν να κατέβει στο έπίπεδο της γλώσσας, μ' δλ' αυτά lφτιαξε lvav καi}ρέφτη δπου ή τρέλα, με μια οχεδΟν ακίνητη ματιά. βρίσκει καΙ χάνει τον έαιιτό της.

Ό

Freud μετέφερε στο πρόσωπο τού γιατρού δλες τΙς ιδιότη­ Pinel εΙχε δώσει στο ασυλο. Πράγματι απελευ'6έρωσε

τες που ό

266

τον άρρωστο απο την υπαρξη τού άσυλου, δπου οΙ προηγούμε­

νοι «απελευ-Dερωτές» του τΟν εΙχαν κλείσει καΙ αλλοτριώσει' αλλά δεν τΟν απελευ-Dέρωσε απ' δ,τι ηταν πιΟ ουσιαστικο σε μια τέτοιας λογης άλλοτριωμένη υπαρξη· δλες αύτες τΙς δυνάμεις, τΙς απόfu:σε ένωμένες στα χέρια των γιατρων, προεκτείνοντάς τες 000 γινόταν. Δημιούργησε την ψι>χαναλυτικη κατάσταση δπου, μέσ' απο lva ίδιοφυες κλειστο κύκλωμα, ή άλλοτρίωση

στο πρόσωπο τού γιατρού, γίνεται αντίδοτο στην αλλοτρίωση. Ό ραμένει το κλειδΙ της ψυχανόλυσης, σαν πρόσω­ ιώνει. "Ίσως γιατΙ δεν κατάφερε νά έξαλείψει , ού παράλογου, ούτε να την αποκρυπτο­ γρ

ε ν' ακούσει τΙς φωνές της καΙ ν' αναγνωρίσει τα

σημάδια της. Ή ψυχανόλυση μπορεί νά λύσει μερικους απο τους κόμπους της τρέλας' αλλα το κύριο πρόβλημα τού πα­ ραλογισμού, γι' αύτην παραμένει ξένο. Δεν μπορεί ούτε νά έλευ-θερώσει, ούτε να μεταγράψει, πόσο μάλλον νά έρμηνέψει, δ,τι κλείνει στiιν ουσία ή διεργασία αύτή. Άπο τά τέλη τού 180υ αίώνα, ή ζωη της τρέλας δεν Εκδηλώνε­ ται πιά παρα μόνο μέσα στlς αναλαμπες Ιργων κα-Dως τού

Holderlίn, τού

Nerval,

τού

Nietzsche

η τού

Artaud

που μένουν

για πάντα απροσπέλαστα απο την δποια διά-Dεση γιά τέτοιες -θεραπευτικες αλλοτριώσεις, που με το δικό τους τρόπο καΙ τη δικιά τους δύναμη αντιστέκονται σ' αύτην τη γιγάντια Yι-DLXTι φυλακή που !χουμε OWIliHOEL ν' άποκαλούμε, σίγουρα κατ' εύφημισμόν, «άπελε~έρωση» των τρελών άπ' τΟν

Pinel καΙ τΟν

Tuke.

267

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ό Goya, που ζωγράφιζε την Α ύλη τών Τρελών, σίγουρα δά 'χε νιώσει μπροστά σ' αυτήν τη σάρκα που σαλεύει μέσα στό κενό, σ' αυτην τη γύμνια που σέρνεται πλάι στους άδειους

τοίχους, κάτι από τα συναισδήματα που συγγενεύουν με το σύγχρονο πά&ς:: τα συμβολικα στολίδια που ~στεφαν τα κεφάλια των τρελών βασιλιάδων, αφηναν τα κορμια να φαί­ νονται σε ίκετευτικες στάσεις, κορμια πρόσφορα σ' άλυσίδες

και μαστίγια. που Ιρχovταν σ' άντίδεση με το παραλήρημα τών προσώπων δχι τόσο για την ά-&λιότητα της γύμνιας τους, 000 για την άvl}ρώπινη άλή'6εια που ξεχύνονταν άπ' όλόκληρη την παρi'tένα σάρκα τους. Ό l!vI}ρωπος με τΟ τρίκωχο δεν l'γινε

τρελός έπειδη κάρφωσε τοντο το κουρέλι στην κορφη της γύμνιας

του'

άλλα

αυτό το παράλογο τρίκωχο κάνει να

γεννιέται, μέσ' άπό τη δίχως γλώσσα ό.ρετη τοΙ; γεροδεμένου κορμιού. μέσ' άπό την αγρια κι ύπέροχα άπελευ'6"ερωμένη νιότη του, μια ανttρώπινη παρουσία που εχει κιόλας κερδη'6εί κι

εΙναι σαν νά 'χει άποκτήσει μιαν έλευ'6ερία που πρΙν άπο κά'6"ε τί άλλο, σαν άπο ~α αναφαίρετο δικαίωμα, κάτεχε άπο γεννησιμιού του.

Ή Αύλ?) τών Τρελών δε μιλάει τόσο για

παράλογες καΙ παράξενες μορφές, τέτοιες πού βρίσκει κανεΙς

στα Kαπρίτσιιr,

000 για την παγερη μονοτονία αυτών τών

νεανικών σωμάτων, μέσα σ' δλο το σφρίγος τους, καΙ που οΙ χειρονομίες τους, αν καΙ μιλούν για τα δνειρά τους, περισσότε­

ρο τραγουδούν τη μελαγχολικη έλευ'6"ερία τους: ή γλώσσα τους βρίσκεται κιόλας κοντα στΟν κόσμο τoi3 Pine!.

Ό Goya τών Disparate~1 καΙ της "'Επαυλης τού Κουφοil' αναφέρεται σ' ~α ω.λο εΙδος τρέλας' δχι πια της τρέλας έκείνων πού διαπόμπευαν κι Ισερναν στη φυλακή, άλλα τού ανttρώπoυ πού βούλιαξε στα σκοτάδια της νύχτας του. Μας ξαναδένει, πέρ' άπ' τη μνήμη, με τους παλιούς μαγικούς κόσμους, με φανταστικες καβαλλαρίες, με μάγισσες σκαρφαλω­ μένες πάνω σε κλαδια νεκρών δέντρων. ΤΟ τέρας πού ψιfuιρίζει τα μυστικά του στο αυτι Toi3 Καλόγερου, δε συηενεύει με το νάνο που εβαζε σε πειρασμους τΟν WAyto Ά ντώνιο τού Ίερώνυ­

μου

Bosch; Ό Goya κατα κάποιο τρόπο ανακαλύπτει πάλι τΙς

269

μεγάλες λησμονημένες εΙκόνες της τρέλας. Άλλά γι' αυτόν εΙναι αλλιώτικες' ή γοητεία τους, που χαρακτηρίζει δλη την τελευ· ταία παραγωγή του, πηγάζει άπο μιάν άλλη δύναμη. Στόν Bosch η τόν Brueghel, οΙ μορφες αυτες γεννιόνταν μέσ' άπό την ίδια τη φύση γλιστρώντας μέσ' άπό τΙς ρωγμες μιάς παράξενης ποίησης, ξεχύνονταν καΙ σκαρφάλωναν σε πέτρες καΙ φυτά, η αναδύονταν άπό το χασμουρητο ένός ζώου' όλόκληρη ή συμμετοχή της φύσης δεν τους ~φτανε για νά σύρουν το χορό τους. ΟΙ μορφες τού Goya γεννιούνται μέσ' άπό τό τίποτε: δεν ~χoυν 'δεμέλιο σ' αυτην τη διφορούμενη ύπ6σ:rασή τους, ~τσι δπως ξεκολλάνε μέσ' άπο την πιο μονότονη νύχτα δίχως τίποτε νά μπορεί νά προσδιορίσει την καταγωγή τους, τον προορισμό καΙ τη φύση τους. Οί Disparates δεν ~χoυν γύρω τους τοπία, τοίχους, διάκοσμο -καί σ' αυτο έπίσης διαφέρουν άπο τά Καπρίτσια' δεν ύπάρχει μήτε lv' άστρο νά φωτίσει τη νύχτα αυτων των άνδρώπων

•

ννχτερίδων, που βλέπει κανεΙς μέσα

στον Τρόπο νά κλέβεις. ΤΟ κλαδΙ δπου ~χoυν κουρνιάσει οΙ μάγισσες καΙ φλυαρούν, σε τί δέντρο άνήκει; ~ Αραγε πετάει; Για ποιό πανηγύρι τραβούν καΙ γιά ποιό ξέφωτο; Τίποτα άπ' δλ' αυτά δεν μιλά γιά ~αν κόσμο, μήτε για τούτον έδώ, μήτε καΙ για ~αν άλλο. Μάλλον μιλάει για ~αν "Ύπvo τού Λογισμού πού, κιόλας το 1797, ό Goya τού 'δινε την πρώτη μορφή του, καΙ που αργότερα lγινε lva «παγκόσμιο Ιδίωμα»' σίγουρα ή νύχτα αυτη δεν εΙν' άλλη άπο τη νύχτα τού κλασικού παραλογι­ σμού, αύτη ή τριπλη νύχτα δπου κλεινόταν ό 'Ορέστης. Άλλα μες aτή νύχτα αυτη ό άνδρωπος έπιχοινωνεί μ' δ,τι βα&ύτερο κλείνει μέσα του, κι δ,τι πιό αύ'δεντικό. Ή ~ρημoς τού 'Αγίου

'Avτωνίoυ τού

Bosch

ήταν άτέλειωτα πολυάνδρωπη' καΙ το

τοπίο δπου περιδιάβαινε

ή. ΜαΡΥκω ή Τρελή, ~στω κι

liv

όλόκληρο κυλούσε μέσ' άπό τη φαντασία της, ήταν κι αυτο σφραγισμένο άπο μιαν ανδρώπινη γλώσσα. Ό Καλ6Υεροςτού Goya, μ' έκείνο τό ζώο στη ράχη του, που με τη μουσούδα του ξεφυσά την καφτη άνάσα του στ' αυτί του, μένει μονάχος: κανένα μυστιχΟ δεν ~χει να ξεστομίσει. Μονάχα κάνει την παρουσία της ή πιΟ έσωτερικη καΙ ταυτόχρονα ή πιΟ έλεύ'6ερη

άπ' τΙς δυνάμεις: εκείνη που κομματιάζει τα κορμια στόν Μεγάλο Τρελ6, εκείνη που σπάζει τά δεσμά της καΙ βγάζει μάτια στη Mανιασμfvη Τρέλα.'ΑπΟ δώ καΙ πέρα, καΙ τα ίδια τα

πρόσωπα βρίσκονται σ' άπoσύv&εση: δεν ~χoυμε πιά να κάνου·

~tΦ~ν~νκ:ρ~~ ~rίδ~:πτ~τ~~~;:υ. ~εi~~~Χ;~αμ~σ~d :σ~ βρίσκεται κάτω άπο τη μάσκα, μια τρέλα που δαγκώνει τά πρόσωπα, κατατρώει τα χαρακτηριστικά' δεν ύπάρχουν πιά μήτε στόματα μήτε μάτια, άλλα βλέμματα που ξεκινούν άπό το τίποτε καΙ προσηλώνονται σ'

270

lva

τίποτε (δπως στη Σύvαξη τΏv

Μαγισσών)· η ό.κόμη κραυγές που βγαίνουν μέσ' από μαύρες τρύπες (καi'hl.ις στό Προσκύνημα τού Ά γίου 'Ισίδωρου). 'Εδω ή τρέλα γίνεται ή δυνατότητα του άv6'ρώπου νά καταλύσει καΙ τόν άv6'ρωπο καΙ τόν κόσμο ----ακόμη κι αύτες τΙς εικόνες που ανατρέπουν τόν κόσμο καΙ παραμορφώνουν τόν άν6ρωπο. Κάτω απ' τ' δνειρο, κάτω απ' τΟν έφιάλτη της κτηνωδίας, μένει

σάν τό τελευταίο καταφύγιο: τό τέλος κι ή ό.ρχη των πάντων. 'Όχι έπειδη γίνεται, δπως στό γερμανικό λυρισμό, μιά ύπόσχε­

ση, ό.λλα έπειδη εΙναι ~να συνώνυμο τού χάους καΙ της αποκάλυψης: ό Ήλί-&ιος που φωνάζει καί ξεσκίζει τΟν ώμο του για να ξεφύγει άπό τ' δνειρο που τόν πνίγει, άραγε να σημαίνει τη γέννηση τού πρώτου ό.v6'ρώπου καΙ την πρώτη του κίνηση προς την έλευ-&ερία, η τό τελευταίο σκίρτημα τού τελευταίου έτοιμοitάνατου;

Αύτη ή τρέλα που ένώνει καΙ χωρίζει τό χρόνο, που λυγίζει τον κόσμο μέσα σε μια νύχτα, αυτή ή τρέλα, ή τόσο ξένη για την

έμπειρία της έποχης της, δεν μεταδίνει στους μεταγενέστερους, σε κείνους που στά{tηκαν ΙκανοΙ νά την ό.κούσουν -στόν Nietzsche καΙ τόν Artaud -την ίδια φωνη τού κλασικού παραλογισμού που μόλις ό.κούγεται, καΙ που άλλοτε itέμα της

~ταν τό άπειρο κι ή νύχτα, μα τώρα ~χει μεγε'l'tυv6'εί σε κραυγες καΙ μανία; Μήπως δμως την ίδια στιγμή, ξεστομίζοντας το. λόγια

της,

τους δίνει για πρώτη

φορα ~να δικαίωμα να

καitιερω'bούν καΙ να ύπερισχύσουν στό δυτικό πολιτισμό, γιατί απ' αύτην -&α ξεκιΎήσουν δλες οΙ αμφισβητήσεις καΙ μαζΙ ή

μεγάλη, ή οικουμενικη ό.μφισβήτηση; Ή ~ρεμη, συγκροτημένη γλώσσα του μαρκήσιου de Sade, απo{tησαυρίζει κι αύτη τη νέα φωνη του παραλογισμού' κι αυτός της δίνει fva πιό μακροπρό&σμο νόημα, που -&' ακουστεί στό μέλλον καΙ itα γίνει κατανοητό. Άνάμεσα στό κομματια­

σμένο σχέδιο τού Goya καί σ' αύτην την ό.διάσπαστη γραμμη των λέξεων, σ' αύτην την όρ-&οέπεια που έπεκτείνεται από τόν

πρωτο τόμο της

lustine

μέχρι τό δέκατο της lulίette\ σίγουρα

δεν ύπάρχει τίποτε τό κοινό, πέρ' άπό κάποια κίνηση πού, διατρέχοντας την πορεία τού σύγχρονου λυρισμΟύ και ό.ντλών­ τας άπό τΙς πηγές του, άνακαλύπτει πάλι τό μυστικό τού μηδενός καΙ τού παράλογου. Μες στόν πύργο δπου κλείνεται ό ηρωας τού Sade, στα

μoνασnlρια, στα δάση και στα ύπόγεια δπου συνεχίζεται ό.σταμάτητα ή άγωνία των 'l'tυμάτων του, βλέπουμε με την πρώτη ματιά να φαίνεται δτι ή φύση μπορεί να έκδηλω6εί έλεύitερα. Ό άv6'ρωπος έκεί μέσα ξαναβρίσκει μιαν αλή-&εια

που την εΙχε ξεχασμένη,

000

κι αν εΙναι όλοφάνερη: ποιά

έπι'l'tυμία μπορεί να πηγαίνει ένάντια στη φύση, άφΟύ ή ίδια ή φύση την τοπο-&έτησε μέσα στόν άv6'ρωπο, καί τού την έδίδαξε

271

στο μεγάλο μά{tημα της ζωijς και' τού i}ανάτου που δ κόσμος δέν σταματα να έπαναλαμβάνει; Ή τρέλα τού πόδου, τα τρελα

tγκλήματα. τα πιο παράλογα πάi}η εΙναι σοφία και' λογική, αφού ανήκουν στη φυσικη τάξη. ''Ο.τι κατόρi}ωσε ή i}ρησκεία κι ή ήi}ική, και μια στραβα στημένη κοινωνία. να καταπνίξουν στόν αvi}ρωπο, ξαναζωντανεύει μες στΟν πύργο τού tγκλήμα­

ii

τος. Ό αvi}ρωπος. έπιτέλους, παραδίνεται στη φύση του' καλύτερα, σύμφωνα με μιαν ήi}ικη που χαρακτηρίζει τούτην την παράξενη έγκάi}ειρξη, δ αvi}ρωπος πρέπει να διαφυλάξει αλύγιστα την αφοσίωσή του στη φύση: ~ργo αύστηρα xai}oQL-

~~t~~εαδ~ά~t1%ε7ς~οg~~i}~Ι~άν~ε:;;ά~~i}~~αή. ~~όx~~ άρκετα δειλος για ν' αντιμετωπίσεις τη φύση σ' δλη της την ~κταση, i}a. σού ξεφύγει για πάντα». Κι αντίστροφα, δταν δ

ii

lίvi}ρωπος i}d 'χει πληγώσει άλλοιώσει τη φύση, πάλι δ ίδιος πρέπει να έπανορi}ώσει τό κακό με μια μεγαλύτερη tκδίκη­

i}a.

ση: «Ή φύση μας γέννησε δλους ίσους' αν το αvi}ρώπινο γένος βρίσκει εύχαρίστηση στό να διαταράζει το σχέδιο των γενικών νόμων, εΙναι δικό μας κα{)ηκον να διορi}ώσουμε τα καπρίτσια του καί. με την έπιδεξιότητά μας. να έπανορi}ώσουμε τους σφετερισμους τού κάtl-ε ύπερόπτη». Τόσο ή αργή tκδίκηση 000 κι ή άπληστία τού πόDoυ άνήκουν σriι φύση. 'Όσα tφευρίσκει ή

αvi}ρώπινη τρέλα εΙναι είτε φύση tκδηλωμένη, είτε φύση έπανορi}ωμένη.

Αύτη δμως δεν εΙναι παρα ή πρώτη φάση της σκέψης τού μια εlρωνικη δικαίωση, όρi}ολογιστικη και' ποιητική, κι ~να τερατώδες pastiche τού ~ousseau. Μένει. απο δώ και' πέρα, να παρ&ϋν οΙ αληi}ινες άποφάσεις, πέρ' απο τούτη την απόδειξη τού μάταιου της σύγχρονης φιλοσοφίας μέσω τού παράλογου, κι απ' δλη τη φλυαρία της για τΟν αvi}ρωπο και' τη

Sade:

φύση: χειρονομίες αποφασιστικες που σύντομα

i}d 'ναι ρωγμές,

δπου i}α γκρεμίζονται τα δεσμα τού άvi}ρώπου με το φυσικο

εΙναι του. Ή περίφημη Έταιρεία των Φι'λων τού 'Εγκλήματος. το σχέδιο ένος Σουηδικού Συντάγματος, αν γυμνωi}ούν άπό τις χτυπητες αναφορές τους στό Κοινωνικό Συμβ6λαιο καΙ στα σχέδια τών σU'Vt"αγμάτων της Πολωνίας και' της Κορσικής, δέν κάνουν τίποτ' 5λλο απ' το να καi}ιερώνουν την ύπέρτατη ωχυ της ύποκειμενικότητας και την άπόρριψη

i}ερίας και ισότητας: τό

lva

xdi}E

φυσικής D.ευ­

μέλος βρίσκεται στο ~λεoς τού

άλλου, ή ασκηση βίdς εΙναι απεριόριστη, το δικαίωμα ζωijς και' i}ανάτου πάνω στον άλλο εΙναι απέραντο -όλόκληρη ή έται­ ρεία αύτή, που τα μέλη της συνδέονται μονάχα από την απόρριψη

xdi}E

δεσμού, μοιάζει νά 'ναι μια κατάργηση της

φύσης -κι ή μόνη συνοχη που ζητιέται άπο τα ατομα ~χει σαν πρόδεση να προστατέψει δχι τη φυσικη ύπαρξη, άλλα την

272

EλεύikQTI επ:ικυριαρχία πάνω κι ένάντια στη φύση. Ή σχέση

που κα~t.έρωσε ό Rousseau lχει άχριβώς αντιστραφεί· fι επ:ικυριαρχία δεν όδηγεί πιά στη ψυσιχΤι ~παρξη· fι φύση καταντα lνα αντικείμενο στά χέρια του έξoooιαστij, lνα μέτρο γιά να μετρα την Δχαλίνωτη futtDερία του. Ό πόDoς, αν ακoλoι.rDήσoυμε τη λογική του lι)ς το τtλoς, μόνο επ:ιφανειαΧΑ δδηγεί σε μw καινούργια Δνακάλυψη της φύσης. Στην πραγμα­ τικότητα, γιά τσν Sade δεν ύπάρχει επ:ιστροφη στη Χαναάν, ούτε ελπίδα δτι ή ιίρχικη ciρνηση τού κοινωνικού μπορεί, λαi}ραία, να γίνει fι αποκαταστημένη τάξη της εύtνχίας, μεσ' απο μια διαλεκτικη της φύσης που επ:ι.βεβαιώνεται απ' την dρνησή της. Ή μovαχιxTι τρέλα του πόDoυ, που για τσν HegeI ακόμη, καihhς καΙ γιά τους φιλόσοφους τού 1801' αιώνα, βUΔίζει τελικά τσν δν6ρωπο μέσα σ' ΟΟν κόσμο φυσικό, που προβάλλεται άμεσα σ' ΟΟν κόσμο κοινωνικό, γιά τσν Sade

δδηγεί σ' lνα χάος που εΙναι κυρίαρχο στη φύση, σε μια κα&λιχΤι απουσία αναλογιών καΙ σvyyiνειας, μες στήν Δδιά­ κοπα επ:αναλαμβανόμενη ανυπαρξία της ήδονης. 'Έτσι ή ννχτα

βi;ι~Ρ::~δ~oiilχl~~~:Ub:va fτ~~;=ανατ~ε&:= μη-φύσης.

Έδώ βρίσκεται fι πηΥη της μεγάλης μονοτονίας του

c:

Sade: 000

προχωρεί, τα σκηνικά σβήνουν· οί έχπλήξεις, τα επ:εισόδια, οΙ

λυπητερες

i1

δραματιχες πλοχες τών σκηνών έξαφανίζovται.

Έχείνο που φαν ακόμη περιπέτεια στήν

lustine

-συμβαν

βιωμένο, καί. νέο ----στiι lulίette γίνεται lνα παγνίδι έξουσια­ σμού, πάντα i}ριαμβειJτικό, χωρi.ς Δρνητιχότητα, που fι τελειό­

τητά του εΙναι τέτοια ώστε fι καινοτομία του να μην όφείλεται παρα στήν ταύτωη με τσν έαυτό του. ~Oπως καΙ στσν Goya, καΙ τoUτoι οΙ τρομακτικοΙ Disparates στερoiiνται πΡΟΟπτιΧΗς. Κι ώστόσο, σ' a\m)v την απουσία σxηyLxoii που μπορεί νά 'ναι απόλυτη ννχτα κι απόλυτη μέρα (στσν Sade δεν ύπάρχουν σκι.ες) προχωρουμε άι;ΖΥά πρός lνα στόχο: τΟ ~άνατo της

lustine.

Ή

Δ-Dαιότητά της lχει

έξαντλήσει ακόμη χαi. την

επ:ι{h,μία να την βασανίζουν. Δεν μπορούμε να πούμε δτι το fyxλημα νίκησε την ιίρετή της. Δντίστροφα, πρmει να πούμε

δτι ή ψυσικη ιίρετή της δδήγησε στΟ σημείο νά 'χει έξαντλήσει δλους τους δυνατο1ις τρόπους νά 'ναι Δντιχείμ.ενο τού έΥκλήμα­

τος. Στο σημείο αύτό, κι δταν το fyxλημα τη διώχνει αναγκα­ στικά απο το χώρο της δικαιοδοσίας του (ή lulίette διώχνει την

αδερφή της απο τσν Πύργο τού Noirceuil) τότε π..α fι Φύση, που καιρό 'ijταν έξοοοιασμένη, χλευασμένη, συλημένη, ύπο­

. τόσον

τάσσεται με τη σειρά της όλοχληρωτιχά στο στοιχείο που αποτελούσε την αντίφασή της: fι Φύση με τη σειρά της γίνεται τρέλα καΙ έχεί, σε μια στιγμή, άλλα μοναχα γιά μw στιγμή,

18

273

ξαναβρίσκει την παντοδυναμία της. Ή καταιγίδα πού ξεο..

•~

κεραυνός πού χτυπά καΙ σκοτώνει την Justine ε{ναι Φύση πού εχει άποκτήσει μια έγκληματικη ύποκειμενικότητα. Ό tι"άνατος αύτός, που μοιάζει νά 'χει δραπετέψει άπ' τό τρελό βασίλειο της Julίette, άνήκει στη Φύση βαth'iτερα άπό κάitε ωλον. Ή νύχτα

της καταιγίδας, του κεραυνου καΙ της άστραπής φανερώνουν άρκετα δτι ή Φύση κουρελιάζεται, δτι εχει φτάσει στόν foχaTo βαtl"μό τοίί διχασμοίί της κι δτι, μέσα σ' αύτην τη χρυση λάμψη,

άποκαλύπτει μιαν ~ξoυσία που ε{ναι δ έαυτός της καΙ συνάμα κάτι άλλο, εξω άπ' τΟν έαυτό της: ή Ιξουσία μιάς τρελής καρδιάς πού, μες στη μοναξιά της, άγγιξε τα σύνορα ένός κόσμου που την πληγώνει, που τη στρέφει ένάντια στΟν έαυτό της καΙ την γκρεμίζει. 'Όμως, την ίδια στιγμή, άποκτά τό δικαίωμα να ταυτίζεται με τΟν κόσμο αφου τόν εχει Ιξουσιάσει τόσο άπόλυτα. Ή άστραπη αύτή, που ή Φύση εβγαλε άπ' τα

σπλάγχνα της για να χτυπήσει την Justine, ε{ναι ταυτόσημη με την μακρόχρονη ϋπαρξη της Julίette που tl"ct χαitεί: κι αύτη μες στη μοναξια δίχως ν' αφήσει ουτε ίχνος, ουτε πτώμα. ούτε κι lίλλo τίποτε που ν' ανήκει στη δικαιοδοσία της φύσης. Τό μηδέν

κι ό παραλογισμός, δπου ε{χε για πάντα βoυβαitεί: ή γλώσσα της φύσης, εχει γίνει τώρα βία της φύσης ένάντια στη φύση, καΙ μάλιστα σ' lναν αγώνα Ιξόντωσης.

Για τόν Sade, καtl"ως καΙ για τόν Goya, δ παραλογισμος συνεχίζει ν' άγρυπνα μες στη νύχτα· άλλα τούτη την άγρύπνια

του τη δένει με καινούργιες δυνάμεις. Ή μηδαμινότητά του τώρα γίνεται δύναμη που έκμηδενίζει. Μέσ' άπό τόν Sade καΙ τΟν Goya, ό δυτικος κόσμος άπόκτησε τη δυνατότητα να ξεπερνά τη λογική του με τη βία, καΙ να ξαναβρίσκει την τραγικη έμπειρία πέρ' άπο τΙς έπαγγελίες της διαλεκτικής.

Μετα τΟν Goya καΙ τΟν Sade κι άπο τότε κι lπειτα, τό παράλογο, ή άπουσία Λογικής, αντιπροσωπεύει δ,ΤΙ πιο άπο­ φασιστικο ύπάρχει μέσα στο σύγχρονο εργο τέχνης· κι αύτο δέν ε{ν' lίλλo άπ' τό κυρίαρχο στοιχεί:ο της βίας καΙ τοίί tι"ανάτου.

Ή τρέλα τοίί Τουρκουάτου Τάσσου, ή μελαγχολία τού Swift, τό παραλήρημα του Rousseau άνηκαν στο εργο τους, δπως ακριβώς και' τα Ιργα το.υς τους άνήκαν. Πότε μες στα κείμενα, πότε πάλι μες στη ζωή τών ανftρώπων, ή ίδια ή βία μιλούσε η ή ίδια πικρία· βέβαια τα δράματα ωλαζαν· λόγος καΙ παραλή­ ρημα διαδέχονταν τό 'να τ' liλλo. Άλλα ύπάρχει κάτι περισσό­

τερο: τό lργο κι ή τρέλα, μέσα στην κλασικη έμπειρία, ησαν δεμένα πιο βαδεια καΙ σ' lva διαφορετικο έπίπεδο; με τρόπο παράδοξο, συναντιόνταν άκριβώς στό σημείο δπου το lva

274

άπόκλειε τό δλλο. Γι.ατΙ ύπηρχε μιά περιοχή δπου ή τρέλα

άρνιόταν τό ~ργo, τό άμφισβητοiiσε, τό ματαίωνε ε!.ρωνικά· τό φανταστικό τοπίο του τό 'κανε lva τοπίο πα&λογικών φαντασιώσεων· ή γλώσσα toii παραληρήματος διόλου δεν 'ftεωροίίνταν Ιργο. Κι άντ(στροφα, δν τό παραλήρημα κατόρ­

"'ωνε νά γίνει Ιργο, τότε ξέφευγε καΙ γλίτωνε άπ' τό χωρο της τρέλας. Άλλά, σ' αυτην την άρνηση κι άμφισβήτηση τού Ιργου έξαιτίας της τρέλας, ~oυμε κιόλας lva πέρασμα άπό τό 'να στ' δλλο κι άκόμη περισσότερο (δν i}υμη&ύμε τόν Montaigne) βρισκόμαστε μπροστά στην άνακάλυψη της κεντρικης άβεβαιό­ τητας κι άνασφάλειας, άπ' δπου γεννιέται τό Ιργο· βρισκόμα­ στε στη στιγμή δπου τελειώνει ή γέννα του καΙ όλοκληρώνεται σαν ~ργo τέχνης. Μέσα σ' αύτη την άντί~ση ~ργoυ καΙ τρέλας που Ιλαχε να γνωρίσουν ό Τάσσος κι ό

Swift -και που

μάταια

προσπα60ύσαν να μοιράσουν άνάμεσα σε φωτεινά δι.αλείμμα­ τα καΙ κρίσεις --άποκαλ'ύπτεται μια διάσταση· μέσα της διακυβε'ύεται ή Τδι.α ή άλή'δει.α τού ~ργoυ: πρόκειται για ~ργo η για

τρέλα;

lμπνευση

η

φαντασμικη

κατάσταση;

στιγμιαία

φλυαρία η κα'δαρη πη-γη μιάς γλώσσας; ~ Αραγε την άλήfu:ια αυτης της διάστασης "'ά πρέπει να τη γυρέψουμε πρΙν άκόμα

γεννη"εί, μέσα στην άκρωτηριασμένη άλήfu:ια των άv6ρώπων, η μήπως 'δά πρέπει να την άνακαλύψουμε, άδιαφορώντας για

την προέλευσή της, μέσα στό δικό της εΙναι, ltOL δπως μάς δίνεται με τό Ιργο τέχνης; Ή τρέλα τού συγγραφέα ηταν για τους δλλους μιά εύκαιρία να μπορέσουν να δοϋν, μέσ' άπ' δλη

την άπο{tάρρυνση τών ύποτροπών της άρρώστιας, να γεννιέται πάλι καΙ ξανα ή άλή~ια τού Ιργου τέχνης. Ή τρέλα τού Nietzsche, ή τρέλα τού Van Gogh η toii Artaud

εΙναι κι αύτη δεμένη με τό lργο, ίσως δχι περισσότερο η λιγότερο βαfu:ιά, άλλά μ'

lvav

τρόπο διαφορετικό. Τό γεγονός

δτι aτό σίιγχρονο κόσμο δλο καΙ πλη{tαίνουν τα Ιργα που βγαίνουν μέσ' άπ' την τρέλα δεν συνηγορεί βέβαια ύπερ της λογικης autoii toii κόσμου, άλλα ούτε καΙ προσφέρει άποδει­ κτικά στοιχεία για τη σημασία των Ιργων αύτών η άκόμη γιά τις σχέσεις, ύπαρκτες η διακομμένες, άνάμεσα στόν πραγματικό

κόσμο καΙ στους καλλιτέχνες που τά 'φτιαξαν. Άλλα τό πλη{toς των Ιργων αύτών 'fta πρέπει να τό άντιμετωπίσουμε με σοβαρό­ τητα, σάν

NervaI

lva

επίμονο έρώτημα· άπό τόν HoIderlίn καΙ τόν

ό άρι{tμός των συπραφέων, ζωγράφων, μουσικών που

«βυ{tίστηκαν» στήν τρέλα, ε{ναι μεγάλος· δς μη γελιόμαστε δμως:

άνάμεσα στό lργο

καΙ την τρέλα δεν ύπηρξε ούτε

συμφιλίωση, ούτε μιά σταfu:ρότερη συναλλαγή, άλλά ούτε καΙ

μια Επικοινωνία γλωσσών· τό συναπάVΤΗμά τους εΙναι πιό

~:ίν::~ε~~ρ~~~~· τ~ιπ~ι~~~σ~~~~ν~~~:~ίδ~tω~~ 275

καΙ. itαναιoυ. Ή τρέλα τou

Artaud

δέν γλ

Ι στα χρovιxO.

κενα έvOς lρ-yoυ τέχνης. τελιχα γίνεται ό.κρ

ό.πουσία τou

lργoυ, ή επαναλαμβανόμενη παρouσία

δποοοίας, τό

χεντρ,,,,, xεvό της, βuoμtνo καΙ μετρημένο

tς όπέeαντες

διαστάσεις του. Ή τελ.εtrtαία Κ{Κ1t1"(iι τού Niet:zsche, που lι.ναXΗρύσσεται ταυτόχΡOVα Χριστός καΙ. Δι.όvuσoς, στα σύνορα

της λοΥιχης καί τού παράλayoυ, δταν

fxEL lι.yyίξει επιτέλους στ'

δνειρό του τη συμφιλίωση lι.VΆΜΕσα στoiις βoσκoiις της 'Αρκα­ δίας και τους ψαράδες της Τιβερι.άδας -μCι τTrv ίδια στιγμη τ' ΣVΕιρo αυτό τou γλιστράει μέσ' δπ' τα χέρια καί. yxeεμίζεται -fxEL βΥεί πια δπό τό χώρο τού lρ-yoυ. Γιατί. ΈXΕίVΗ τη στιγμη τό lργo έχμηδενίζεται, γίνεται lι.VΈφιxτo, σωπαίνει· τό σψ1Jρί. μόλις mεσε δπ' τα χέρια τού φιλόσοφου. Κι δ Van Gogh

γνώριζε καλΔ δτι τό lργo του ΧΙ ή τρέλα του ηroν δω πράγματα άσύμβατα, γι' αυτό καΙ. δέν if6ελε να ζητήσει _δπ'

~ς ~~:ίν~ήα~~:ι ~~~ίν:~ςfwru· εΙναι ή καitoριoτικη στιγμη μιitς ό.πουσίας, πoiι yxeEμίζEL τTrv ά:λήDεια τou lργoυ τέχνης ατό χρόνο. γίνεται τό Ιξωτεριχό του περί­ γραμμα, ή γραμμη χατάρρεοοης, τό πλαίσιο τού xενoii. Τό lργo τού Artaud βιώνει μες στΤιν τρέλα τTrv ίδια του τTrv ό.πουσία, άλλα ή Ιμπειρία αυτη, τό πάντα άνανεωμένο xouράyιo τού έΥχειρήματός του, &ες αυτες οι λέξεις πoiι έxσφενδoνίζOνtαι

ένάντια σε μιά 'θεμελιώδη δποοοία γλώσσας, δλος αυτός δ χώρος τou φυσιχσϋ πόνου και τou τρόμου που περισroιχίζει, η

καλύτερα πoiι συμπίπτει με τό κενό -νά 'το τό lργo τέχνης. Τό

lργo τού

Artaud εΙναι μιά επιχίνδνννι xάtroδoς στόν δπόχρημνο

χώρο της δποοοίας τού lργσυ. Κι ή τρέλα παύει νά 'ναι δ χώρος

Μου δ O'\I"rfQ
άδέσμευτη καί χαράζεται γιΔ πάντα στΤιν ίστορία. Λίγη σημα­ σία fxEL lι.XΡιβως ή μέρα τou φ{h.νόπωρoυ τou 1888, πoiι δ Niet:zsche τρελά6ηχε δριοτιχά, και τα ψΥα του δέν ό.ψoQOUΝ

πια τη φιλοσοφία άλλα γίνονται ό.vτιxείμενo της ψUχιαΤΡιxίΊς: δλα, μαζί χι ή χάρτα που lστειλε aτόν Strindberg, πάλι ΆVΉxouν στόν Nietzsche· δλα δποπνέονν τη μεγάλη τους σuyyένεια με τη Γivεστι της Τρayωδίας. 'Aλλiι τούτη τη σuyyένεια δέν ttό. πρέπει να τη σxεφτouμE σάν ~α σύστημα, μιά 'θεματογραφία η ό.χόμα

~αν τρόπο ϋπαρξης: ~ τetλα τού Niel2S<:he ~δIι ~

χατάρρεοοη της σχέψης του -εΙναι άχριβως ΟΟίνο τό στοιχείο

πoiι χάνει τη σκέψη αύτη ν' άνοίγεται ατό σύγχρονο κόσμο. Έχείνο που τότε τTrv καταργοΟΟε, τώρα τTrv Χάνει παρούσα·

:;~.π~~:rεε~~:ι~~~:ο.:~α~=~ 276

γλώσσα άνάμ.εσα aτό lργO καΙ τόv σiryχρovo χόσμο (Χίνδuvoς πο\ι παραφνλά σνμμ.ετριχά χι άvtίστρoφα στi.ς ΨVxαναλ'ύσεις, Χίνδuvoι πού δημIΩνργoύvtαι btίσης άπό τό πα-6ητιχό των μηδενιστιxωv τάσεων). Α'ύτό σημαίνει δτι, μέσ' άπ' την τρέλα, lvα fργo πο\ι μοιάζει να καταβαραi}ρώvει μαζί του καΙ τόv χόσμο, ν' άποχαλύπτει τό παράλογο καΙ να δίνει στόν χόσμο τη μορφη τού παδολογιxou, aτό βάδος του κλείνει τό xρόvo τού χόσμου, χυριαρχεί πάνω του καΙ τόv κατε:trδύvει· lvα fργo,

μέσ' άπ' την τρέλα πού τό δι.ωι:ΕΡVα. άvoίγει ~α xΕvΌ, lvα χρόνο σιωπίiς, {}tτει lvα έρώτημα πού μένει άναπάντητο.

~~t::":a~~~~~~~iι~~~ε~Ο:'τ~ βέβηλο καΙ καταδικασμένο ύπόeXει σ' ~α fργo, άντιστρέφεται· καΙ aτό διάστημα πού τό fργo καταρρέει μέσα στiJv παράνοια, δ χόσμος δι.ωι:ισtώvει την έvoχή τotJ .•Από δώ καί μπρός, και μt την τρέλα σάν δίαυλο. δ χόσμος γίνεται δ

fνoxoς (γιά πρώτη φορα σΠιv ίστορία τού δΜΙxoU xόσμotJ).

μπροστά aτό fργo. δ χόσμος εΙναι αύτός: πού καταχτιέται τώρα άπό τό fργo, πού προσπαδεί να κατανοήσει τη γλώσσα τού lρyoυ, να προσαρμοστεί σ' αirtήv, να την αναγνωρίσει μέσα σέ μια προσπάθεια btανόρδωσης: στiJv προσπάθειά του ν' άπο-

~~ ~~~~~:όπ:ι:ε~ρ~~σ:::ε~ι~ άτέλειωτος δρόμος, πού πρέπει νά φτάσουμε σΠιv δχρη του'

γίνεται μι.iι άποστολή. δπου έμείς παίζουμε τό ρόλο τού άπόστολου w..α και τού έρμηνευrij. NάγιατΙfχειλίγη σημασία να ξέρουμε πότε ακριβώς, μέσα στTιv μεγαλομανία τού Nietzsche, μέσα στiJv ταπεινοφροσύνη τού Υθη Gogh σφΗVΏ6ηκε ή πρώτη μορφη της τρέλας. Τρέλα δεν νπόeXει παρα μόνο άπό τη στιγμη πού τό fργo τελειώνει· τό fργo τη σπρώχνει lιδιάxoπα lξω άπ' τό χώρο του. 73κεί &του ύπάρχει lργo, δtv ύπάρχει τρtλα· χι όκττόσο ή τρέλα βαδίζει πλάι στό fργo, άφoiί αυτη όρΙζ.. τι> χρόνο της άλήih.ας του. τη στιγμη που τρέλα χι ~

lιρxίζoυν ν' άλληλoσνμπληρώvovι:αι και. ν' άλληλoκα-Doρίζov­ ται, μπορούμε να την όvoμάσoυμε lιρxil της btoχίjς πον δ χόσμος

βρέδηκε πιασμένος στα

δίχnια τού fργoυ τέχνης,

lνιαισε uπόλογος γι' αύτό πον εΙναι, μπροστα σ' αύτό τό fργo. Πανουργία και. νέος 'ό'ρίαμβος της τρέλας: τούτος δ χόσμος πον πιστεύει δτι την fχει μετρήσει καί καituπoτάξει, δτι την fχει αΙΤΙΩλσΥήσει μt την btισιήμη της ΨVx0λoγίας, νά πον βρίσχεται τώρα σΠιv άνάγχη να δικαΙΩλογείται σ' αirtήv, αφoiί μt δλες τίς προσπάθειες καί τονς άγωνες του τίποτ' ωJ..o δεν κατάφερε παρα να μετριέται τελιχά μέσα άπό lργα πον τα

χαραχτηρίζει ή άποοοία μέτρου, καftώς τα lργα τoiί Nietzsche, τoiί Van Gogh, τού Artaud. 'Αλλά ούτε και. δια{}tτει κανένα

277

μέσο, και προπάντων δχι τΙς γνώσεις του για την τρέλα, που να τού tγyυάται δτι, πράγματι, αύτα τα Ιρ-γα τρέλας άπoτελoVΝ τη δικαίωσή του.

278

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ΕΙσαγωγη

WiII,s Thomas, •ΑΥΥλος ΥιατΦς τού 170\1 αιώνα, ιU: αξιόλογη σvμβoλη στη &εμελίωση της σV-yχι}Oνης

ύστερία δχι σε tγκEφάλoιo και

πάf)ηση

-

-

πQώtoς δ Willίs άπtδωσε την

άλλά σε κακή λειτουΡΥία ω;; ος. Σtόν [δισ όφεlλεται καΙ ή

.

αναχάλυψη τού

•

ιση-

μάνει και παλιότερα. (σ,Μ.)

2.

P,nel PhiJippe, Γάλλος ΨUXίαΤΡOς (1754-1826). Σπούδασε IQ'J{lLxi) MonIpellier. θεωqείται Ιδρντης τού πρώτον δ.cnιλo\l ψιιχoπα6ΏV, λειτούργησε στην (σ.Μ.)

3.

στο ποίο

Bic!tre, χι δπο" Ιqyάστηxε σαν διευδvvτiις άπό τό 1793.

ΤΟ Γενικό Νoaοκομεio(ΗδρlιaΙ G~neral) ΙδQυf)ηxε aτό

n<1QiOL το 1656, χι

~~~~~=a~b:~;'~e~~~~';;.~~~~f~~;~~~

πιχά Ιδρvματα τού Μεσαίωνα, άλλά να περιορίσει τούς δ:νεργοιος, ζητιάνους χλπ. περιitωριακούς:, συμβάλλοντας σε μια κοινωνικη bικαttά·

ριση. Σtό 8υζάγΗΟ, πέρ' &::ιό τα διάφορα Ιδρύματα εύΠΟιUtς: (ξενοδοχεία, ξενώνες, νοσοκομεία, πτωχοτροφεία, λωβοτροφεία χλπ.) δε ΣVΝανταμε κάτι αντίστοιχο. (ο. Μ.)

4.

Bίcetre Ιδριομα &ιΟ\l χραΊOUνtαν οι τρελοί xΆUι.l Δπό Δπιi~ωπες σuνftijκες, fνα Δπό τά πολλά στι) ΓαλλΙα ποί> άντιπροσωπεύουν τό

χαραχτηρα το;; Γενιxoiί Νοοοχομείου. ΆνόλοΥο ήταν xαt τό Τδρυμα της SaJpetrΊCrc. (σ.Μ.)

Κεφάλαιο Πρώτο Syπιphorίerι Champιer, Γάλλος Υιατρός χι άvttρωπιστης Δπό τη Λ",ων

(1472-1539), μαf)ητης το;; Μαρσίλιου ΦιΧίνου. "Eγeαψε τΟ ποΙημα Nef de$ damc$ νertueuSt\'$ (Π).οίο rώv Ένάρετων ΓvvαιxΏV), bι:ίσης τό Liber de quadruphiCΊ vita (1507) xαt βιβλι.οΥραφία Ιατρικών ovyyραμμιiτων

(σ.Μ.)

2.

Brarιdt fj Brarιt Σεβαοτιανός, 'Αλσατός αvttρωπι.στής, ποιητης ι«ιί νομομα6ής, Δπό τό Στρασβoiίρyo (1458-1521). "Eγeαψε τΟ Narrerιschiff σε άλσατική διιiλεxτo, ποί> πρΩWΔημooιείιτηκε στι) Βασιλεία τΟ 1494 χι

ε~ς μεταφράστηκε σε πολλες Υλωσσες' lρ1Ο σατ~ιxό χι iξαιρετιxα

279

tlxtισtιxΌ, τό

NarτeιιsdιiH =iί

Βπηι

&:WQEi ται

Μι bιηQfuo:ε τbν

1φίm!μo Bosch, πoiι !;ιι.rwάφιoε τό διχό wv Πλoio ιών τρελώνΠEQLπoυ την [δια broxή. Ό Βηηι Ι'ζησε χαί δίδαξε νoμιxiι: χαί λαnνι.χΟ: ατή

Bασιl.εLα. (σ.Μ.)

3.

fI 8adius JodOClJ$,

8ade

bιoνoμιιζόμEvoς χαί

Ascem;us.

Τ~,

txδότης χι ά~ιστής. Γ~ στί.ς BQvξω..ες.ό 1462 xαt πt&ανε στό Παρίσι .ό 1537. Έγραψε hα fQΎO μέ τίτλο NBνis sruIllitull1 (Πλοίο ιών τρελών yvνι:ruuiiν). ΣιmίίδnσE ΣτΉv Ίταλiα. Σirν bcδότης δημοσίεψε

fvya

χαί σχoλιασμiνες bιlιόσεις τoiί

Bude,

τoiί Έρaαμov χλπ. (σ.Μ.)

Πλοίο ιών τρελών τoiί ΊφΎVΥμoιι Bosch, λάδι, 32Χ56 bι.. Μουσείο λ01ίβqov. Τοποδετ:ι:ίται yύ{'W ατά 1480-1494 χαί ΣΧΕΤΊ1;,εται τόσο μ.i:.ό NarrensdιiHτoiί Βηπι δσο χαί μ.i:.ό Μωρίας Έyιrr.ώριoντoiί Έ{ιασμου.

(σ. Μ.)

5.

Γύρω άπό τό δtμα αiιtό, μοναδικό Μιαφέρον aαQOVO'ιάtει τό xεφάl.αιo

78

(σελ.

μ.i: τίτλο Kαράfh της Ψιιχής, στό fQΎO

234 - 238)

Παvαyiί AεxαwO (Εχδ. 'IνσtLWiίto Άδηνών,

6. 7. 8.

Trisllin et lseut, De

lanαe,

ω.

BossuaI,

I'iιιcomlliιιι;e

De

σελ.

des

Ψν.r) τoiί

1957).

(σ. Μ.)

(Paήs

1612).

219-222

mauιιais

anps.

Soιies:δεατρικό εlδoς πoiι lινfhσε στό 12oαtώvα. οι Soιieslισανφάρ(Jες σατιqιxoV χαραιι.τήι
sots, -tι6oπoιoiις πoiι παρlιπα­

νον wUς _μχούφΟ1ις., σατφ:ζovτας τά ~ της ιιoιvΩvΊΑς της bιoxiiς. (σ. Μ.)

9.

Μ' αύτΟ τό νόημα, ή ψπεl.QLα της τρέλας άπoτd.εί lιμ.wη συνtxιmι της ψπεl.QLας της λbφ1ς. Τό f6ψo της άπoδιαιwΜXΗς τoiί J.εxeoV UΕιXΝΕ

Μι την δεωQoiισαν μι.ά ζwνtανι) aαQOVO'Lα το" itavάτotι. Γιό. τbν ω.ηνιχΟ χι ~ίxό Mεσαiωνα, 6 ).επQός: ηταν fνας _ζωντανός ~ •• χι άπό Μι ή όνoμασLα του λάζαρος. Μέχρι πqόσφατα σνναν­

τoVσαμε hα τέτοιο f6ψo άJwδιoπoμπης J.εxeoV ΣτΉv Κάλυμνο, τό ξόi (ξόδι), δκov

6

~ μεταφέρoνmν στό λvtρoιι.oμεlo μέ πομπη

ιι.ηbεLας. Στό Βυζάντιο 01. Mπeol χλείνονταν m _MιιβoτQOφεία •. Άαι toiις ~ς τoiις l!ιl.ειναν ιιoιviι νοοοχομε:ία. ~Aν μετά την πάροδο

m

τρι.ετiας δtν εΙχαν ~ί., τότε toiις l!ιl.ειVΑΝ προφανώς μσναστI"IQιών

.6

mξενώνες

~ων -roUς μαινoμtνovς tν ε~ βcι).λtτω εΙ μή διό.

τών 0U"f'(εVών φtlλox6iιναι δννανται η δεσμείτω. (Εχλο).Υή νόμων Kωνoταντiνov Πoρφvρoytννπτoυ, PG 113, 473). (σ. Μ.)

10.

Άχόμη χι .π δ Πεφασμ6ς της Λισαβώνας δεν εΙναι hα άπό τά ΤΕΛΕVΤΑία fvya τoiί Bosch, δn:ως πuτι:εUει δ Baldass. oiyot/QCl εΙναι νεότερο fQΎO άπό.ό

11.

C.V. PaΉs

12.

Lang&oίs,

191 Ι,

Malleus

MaIeflCllΠIm. που τοπο&ετείται ατά

243.

ΕΙναι πιδανό Μι στό JtQόσωπo της .~φαλης μ.i: πόδια., πoiι lJρUnc.εται στΟ xiντeo =iί Πεψασμού της Λισαβώνας. δ Bosch 1;αιΥράφισε τό ~ίτo του. (Βλ. Βήοη, Je~ Bosdι, σελ.

13.

40).

Erasme, EJoge deIlI foIie, § 9. trad P.de NOIhac, σελ 19, ω.. μετάφραση Στρατη Τσiψcα, bδ. Ήl}tδανός

14.

280

1487.

La Connaιssaιιι::e de Ia nature et du monde Βα MoyenAge.

σελ.

ιoιόse

Labe,

Debιιt

de foIie et damour, Lyon, 1566,

οελ

98.

15.

δ.π., σελ.

16.

ΒΓΙΠΙ, StιιJo(en Nιινis. MιnΝΙXΗ μετάφραση u:nί

17.

Sι:υdery,

18.

98-99. 1497,

(ο

11.

(Georges de), Γάllσς itεατρU!ός ~ χαί aoιηπ)ς (1601-1667). KU(lιmφzfιπo.τov: Pobικ:sd;νtrsι:s, a:Ik,AImIJhidιι,La o,mCdk des CαιrιCdkns. (σ. Μ.)

Jun

ι:k

Rotrou,

Γάllσς itεατριXΌς cnιyyικιφέας

(1609-1650).

"Έ:Υρανε

~CΕς μι x1.ασΙXΆiltμαtα. (σ. Μ.).

19.

Γάllσς aιryyραφtας (1601-1655). 'ΈΙ;ησε στiιν Ίmrovίa. "Ε-Υρανε χοίηαη χαί &tαtρO. (ο. Μ.).

20.

Saint-Evremond, Sir PoI;ok wouJd be,

~

21.

Franφίs

u

1665.

22.

Peleιιs,

23.

Regrόer, Sιιtirr: ΧΙΥ, στίχοι

TristIn I'Henn;,e,

ColleIeI,

Tπιaιs

La Deffell(% du

de

ΡΠιια:

PιJris,

des Sots

v,

σxηνiι

11.

(άxQoνo)..).

7-10.

Kεφάλaω Δεύτερο

281

γίνεται Ιτσι μήΤQα των σημασιών. ·Οταν στήν έλληνικη πόλη ή δημοκρα­ τία δ.νοι.ςε ~να πεδίσ γλωσσας, &του οΙ διαμάχες Qυ6μίζονταν μέ τα λόγια

κι δχι μέ τη βία, άνοίχτηκε παQάλληλα κι ό δQόμος στην bιιχεLQηματολο­ γία της QητΟQικης, κα6ως καΙ στήν άναζήτηση ένός λόγου Ικανού νά πείσει τόν κα6ένα. "Ενας τέτοιος λόγος άποσκοπούσε ατό νά 6εμελWσει

μια συμφωνία άνάμεσα στούς άν6Qώπους, JffQ' άπο ΤΙς διαΨΟQές των

άπόψεων, καΙ να τούς συμφιλιώσει μέ το ΕΙναι, ΠΈQ' άπό τις βεβαιότητες

των αΙσ~των. Ό λόγος αύτός, πού lπQEΠE να δίνει λοΥαQιασμο για δλα, άκόμη και για τόν Ιαυω του, 6φηνε άπέξω άναγκαστικα δλα ΟΟα τόν διακυβεόουν, καΙ νομιμοποιούσε ~να δuιλ.O διχασμό: άνάμεσα στό πά60ς καΙ τη λογική άφrνός, κι άνάμισα στΙς άντιφάσεις της έξέλ~ς και τη στα6εQότητα της διάταξης τού νοητού άφετέQOυ. Για τη διιτικη σχέψη ή

τatίο 6α b<φQάσει την Ικανότητα να σκεφτόμαστε διεξοδικά, συνδυαστικά (θωμάς 'Ακινάτης), άλλά και την Ικανότητα να διακρίνουμε το καλό άπ' το κακό, το σωστό άπ' το λά60ς, χάρη στην ιδιότητα της σκέψης νά δια6tτει Μν lμφιιτο 6εωQητιw έξοπλισμό (Ιμφυτες (δέεςτoiJ DesC
μορφές a Ρrioτί τού

KanI) πού

εΙναι άνεξάρτητος άπό την iμπεLQία. Έτσι

σαν ρασιοναλισμός (όe60λ0γισμός) 6ά xαeaXTηQιoτei κά6ε φιλοσοφικη κα~ yνωo~λo~ικη 6εωρία πού όρίζει τη λοΥικη σαν 6εμέλιο κά6ε δυνατης

de

Ι,

Raison).

ΜΙ τό πέρασμα άπό τό λόγο της 6εωρίας στήν τεχνική, το 160 αtώνα, 6ά γΕVVΗ6εί ή oVγχρονη bιιστήμη. ΟΙ ΠQοεπιστημονικ!ς τεχνικές, καftαQα

ώφελιμιοτικές, bh ~σαν π!?Οίόντα ftεωρίας άλλά έμπειρικης ΠQOO<1Qμο-Υης των άν6Qώπινων άναγκών aτόν κόσμο. Ή 'Αναγέννηση

6'

άποκρυσταλ­

λώσει την ιδέα της bιιστημoνικης iμπε\{lΙας, άποδεσμεύοντας τις τεχνικtς άπο τόν iμπε\{lικό χαρακτήρα τους κι ύποτάσσοντάς τες στό Πνιruμα, μΙ

τη σννδ!?Ομη των μαftηματικων ·Ετοι ή λoyιxi) 6' άπαλλαγεί άπο την αύταπάτη της άπόλVΤΗς γνώσης και τόν χλοιό της μεταφυσικης, γιά να γίνει μια «διαρκης παλινδρόμηση άνάμισα σ' fνα συλλογισμό καΙ μιά iμπε\{lία" (Bachelard). Στίς μέρες μας άφράσεLς τοίί l1ασιοναλισμοίί βeίσκoυμε στη φαινOμtνσ­ λογΙα, πού bWTηQei τό ύπεl1βατικό ftέμα της γνώσης bιιστl1έΨOντας στόν DesC
XWQO της γνωσιολογίας,

ξεπερνά τό yoνόπ~υ!?O χαρακτήρα τόσ~ τού ρασιοναλισμοίί ~o και τo~

(Λένιν, Φιλ.οσοφ. Τετρ.) "Ετσι ή άληftινα bιιστημoνικη σκtψη άντανακλα την LOΤOQia των φαινόμενων, γι' αύτο και το λογικό τό ταυτίζει μt το

Ιστορικό. Γιά τον Γκράμσι όρttoλογιw εΙναι τό κά6ε η πού ή λειτουργικό­ τητά του δικαιολογείται Ιστορικά, και γίνεται παράλοΥσ δταν οΙ δραι της Χl1ησιμότητάς του άλλάξουν καΙ ξεπεραστούν (ΠσρfλOόν κσί Πσρ6ν). Ή λογικότητα, ξαπλωμένη σέ διαΨΟQετοος σφα\ρες της ζωης στις σύγχQOνες κοινωνίες, ΠQOOπάftησε να Πl1αγματοποιήσει το {δανικό της

Τάξης και της λοΥικης διαύγειας πού ή φιλοσοφικι'[ παQάδοση εΙχε

π!?ΟσδΙΟl1ίσει σαν Λόγο, σ' (avtifteoη μt τη σύγχυση καί τό πά60ς. "Ομως μόνο σάν bιιστήμη, άλλα καΙ σαν γραφειοκρατία, σαν

bh Πl1αγματώ~κε

282

καταναγχασμός, σαν κρατική βΙα, σαν σtρατόπεόo σvyκεvτρώσεως. Γι'

αύτό ~ .. έπιτιιχία_ κι ό tιρίαμβός της άρχίζει σήμερα ν' άμφισβητείται: ",'Ο "λογικε\)μένος liν6ρω:tος" σάν τρόπο ύπαρξης υΙοtlετεί την liρνηση διαλέ-Υει τη δοοπιστία, άναλώνεται στην άμφιβολία, περιφρονεί κάtlε ύπέρβαση, καταδικάζει tό σώμα καΙ τη ζωτ) γιατί φoβaται τούς κραδα­ σμούς της, κριτικάρει τη λογική-που ώσt6σo α"ότός έπινόησε κι δλ' α"ότα ά:πό φόβο μη δεί τόν liν6ρω:tο να ξεπερνά τα δρια τοίί έπιτρεπτοίί_ (F Chatelet). (σ. Μ.). Ίδρύμαπχ ΈΥκάδιιρξης, M8/sons d'infernemenf. Ή λέξη ιnternerά:πό τΙς άρχές τοίί 190υ αιώνα γίνεται σuνώνυμη τοίί φ\)λακΙζω, καΙ δηλώνει την

άναγκαστικη εlααyωyiι hιOς άτόμου σέ 6.σιολο νoσoκoμεlα

ij &λλο άνάλο"Υο

Τδρυμα. ΤΙΤοια Ιδρύματα ησαν δλοι οι olκoI ε-ύποιΙας ij κρατικά καταστή­ ματα

(maison de (orce, de correction, de justice, de retraite) που naiQV01.lV

άντΙΟΤοιχες σημασίες φυλακής, κάτεργο\), σωφρονιστηρίο\), φτωχοκομεί­

ο\), Υη(Η)κομείου. Π(H)τψήtlηκε ή ά:πόδοση tyκάδιιρξη άντΙ για τόν περι.ορισμό, λέξη O\I"rfEVIκTι άλλα βαρυμtνη άπό τη σημασία κεφαλικής ποιτης στό Mεσα(ωvα. (σ. Μ.)

3.

~xtlroη του

La BocheIouc:au!d-Liancourt πρός την 'Επιτροπή 'Επαιτείας

τής Σwτακτικης (Ρτοώ

4.

verbaux de

ΙΆssembΙι!e

nationae, r

ΧΧΙ).

Ή tyκάδιιρξη (inteπnent) παίρνει τό ιατρικό νόημα τής εlααyωyiiς σέ ΨUXιατρεία στΙς άρχές το-ϋ 190υ αιώνα, μέ την ΤδρUΣΗ τών πρWτιov ΨUXιατρικών liσtιλιov. Μέχρι τότε ή σημασία της tιά 'ναι πιό "ΚOVtα στην h-voια τής κράτησης, τής εΙΡκτής (σ. Μ.)

5.

ύλική, &ΤΟ" δδηγείται ό κόσμος. ~ρχoνται μtρες κακiς, γιατί τ' άν6ρώπι­

να tλαπώματα πολλαπλασιάζουν τίς δVΣΤUΧΙες, άφού ή τιμωρία ε{ναι άχώριστη ά:π' tό δ:μάρτημα» σελ.

6.

(Camus, De 18 medicite legιtime des p8Uνrι:S,

3-4).

Κανονισμδς του Γ"",κο-ϋ Νοσοκομείου .• Αρtl(Η) ΧΙΙ καΙ ΧΙΙΙ. Roυsseau, Disoourssurlesscιencesetlesarts.

Κεφάλαιο Τρίτο Ό Ιμπνειιan)ς αύτης τής Ιρμηνείας

rlvaI ό Sι!rιeυχ καί στό tδι.o πνε-ϋμα Ph. ChaIe!ain, ~ Marthe Henry, ή Hι!l~ηι: BonnaIous - Sι!rίeuχ RenI! Tardif. (Βλ. Βιβλιογραφία). Σκοπός τους ηταν ν' ά:ποκατα­

f»ρaψε ό

καί ό

oτήo01.lV την tyκάtlειeξη τής έποχης τής βασιλεlας, καΙ να γκρεμίσ01.lV τό μίιtlο τής άπελε~έρωσης τών τρελών ά:πό την Έπανάσταση, μύtlo που

εΙχαν δημι.oυe"(ήσει ό

Pine! κι ό Esquirol καί που ζοίίσε άκόμη μiχρι τό

τέλος τοίί 190υ αιώνα. ΟΙ μελετητtς αύτοί στηρίχτηκαν, γι.ά νά ύποστηρί­ ξo1.lV τΙς ά:πόψεις τους, στόν

Funck-BrenIano.

Άξίζει να σημειώσουμε Μι αυτη ~ Π(Η)κατάληψη, μtσα σ' δλη της την

άφtλεια, εΙναι μιό. μέtIoδoς κοινη δχι μόνο σ' δλους τους σurteαφείς πού

283

άναφέQovμε, ιUλάxαi.σn:niςJlε(!~~untςnoiι)(Oταyί~ι μέ την tσwρια Uί:ιν άιστημών.

3

Ό xαρακτή~

toii tInuwii, toii

,ιrρanaαnxoίi. Γιά 'Ιόν Augusιc Compιc.

δεμd.ιωτή toii δετuwJμιriί,
άιtόl-ιmι ατό νto φ~ πνεVμα, JIOiι


(ΓXQάμσ~).

Ό σt6χoς της ~ toii ComPIe ήmν :Π:ΟΜ:f~,wς, xι~, μέ

τη μό(Ιφωση toii Jι(IO~ν (τής μόνης ~ Jmiί δέν tlXΕ διιιφδτιQεί άιtό τη μπιιφυαιχι) xαi. τη 0εολοΥία) νiι βάλει τέλος στήν φση τής

μ.ε-cε:ιωwιo-ι:τιxiις ~:π:oίι όφείλovταν στη ~δνάμεoασt ~ xαi. ~ στοιχεία. Τό JtQό'yραμμα

toii CompIe

φιn. νiι twίιoε~ ~ xαi. ΠQόoδo, ή&udj xαi. διανόηση, δn:uwιμό xαi.

JI(IOlπα(κάτo, -yW νiι b:ιδvtlεi iI CXO~\IOI\II.xΌτΗΑι.· ΚαΙ cfJ άςία. 't01I-yW την bwxfι bcείνη φιn. Μι ~ε στην εiιQιυιroιXΗ xov),τoiιQα την αtσitηση τής πρayμanxότητας, JIOiι tlXt tξαντ),ηftεί μiσα σdς ~ ~ (όQδoλoyωτικές) lbεο).σΥίες. (Γxqάμσι),

xQiv

xατu:.

λήξει. αε ά:ιι:λoixό δογματισμό. Ό FoυcaυII άακ.ε~ σε :ιι:ολλά ιπιμεία ~ 't01I X(II-τudι ατό :ιι:νεiiμα toii 'δετιxισμoiι. (α.Μ.) Hδroίrt

toii

de I'H6p;t1I1 gtneral.

u

S.

Thίeπy de ΗάΥ, lB Mι!ιJιodι: αιnιtiνe de ιιubιdίε ΝCnbίtnne, 1569, αd. 3-4. Γιά τiι yαλλucά χά&η τd χά&η Uί:ιν c~. τά -yvναιχεία ~1:α (~β).ενόwoια xαi. D.xιι άφι:ήi σVφι).ι.ς bht μ.aeτuρείmι ατό 8νζάναο) σvνwτoi'ιαoν μαiΝW;ΝΌ, άΥιΗΔδα, lWnφι) άιtό :π:Woιι xαi. άlε\iρι. Μέχρι. Jι:()όσφαw τό _ι;nιov).αμtνto. (άφροδίοια D.xιι) τό ~ μέ )(Oιmκ.Καιnι Jmiί Υινόιυν μέ χαμένο αiδqJo, xαi. μετά btάλι:~ψη μέ φρiαxo βoύnιρo xαi. λαxανόφW.λo φιW.o άιtό.wσό. (Ξ

6.

8ossuet, TB;ΙC de ι:unαφis«DI%, χεφ ν ίο 8ossuet, Tenes dιoisis ρar Η. 8remoncl, Paήs 1913, r. 111, αd. 183.

7.

Ό ι'άναιος ιmjv .ιrvρά. 'fήν tξαιρε-axQ δu1δoμtνη ~~ερασtiα lιρσενoxoιnα οι Bνl;aνnνoL την όνόμαζαν .Σo&ι,u-a.0μ6. Ή ΠoλιUΙO μέ αύστηeά μέτρα, )(οι
f\

Ά~λov. τiι Bόurνα, 1961). (σ.Μ.)

f\

f\

f\

περιορΙΟΟνν tιι:ιβάΛ)..σναις ιncλWΈς :ιι:oινiς. Ό Κώνστας χι δ 1otισu.\I\O.­

νός tlXΑΝ -ιtεαιι:Lαε~ την :ιι:οινή 6ανιhov διά ξίφους. Ό Wμoς φαiνnα~ νiι

284

/οχύει μixQι τΟ Λt.oνια τΟ Σοφό (8ος α!.ώνας:) .•ΑλλΕς χοι"Vtς πoiι

~ι ε(ναι ή φuΛΆxwΗ, τΟ·χόφιμο της ylώσσας, ή xιιvlαxόπη­

ση, ή δwπόμJςεucrη, ή εlσαyωyι) σ. μoναστήQι. Ή bcxλησία bι:έβαλ.ε

δεxωι:εvtά;woνη στiqηση UΊΊΝ μ1/Ο"ΠΜ?ίων, πoo tλάπωoε ~ σε δί:wσνη ~ ΔΜWς

200

μ.ετά\'OLες xιι~ινά. Ό .~_

~-~~~~~t~~~~: προι)ς

fI

~ς

amo άντιιnoΙXα πρσδΙνει την ήiNn) άJtόxρωση

πού δίναν στη ~. (Φ. ΚO\IIWUλέ, Bνt"αvrινών Bioς ωί πσλιnσμόι;". Τ.ΣΤ). (σ.Μ.)

8.

lIbertinsge

enκiί.· δQoς yνωcnός ά:ιιό τό

1603

(ά:ιιότό

Iibertin). 'λpxιxiι:

m'jμoLvt iλεvttεQιότητα σ. -ttιματα της πίστης, JιΙ ~ την blooη

1rIMπ·

9.

Bσssuet, Traί.e

de Ia

conαιpιsι:ι:nct, uφ.

IV.

Πιb πάνω, τΟ ά:ιιόmιι:ασμα wiί Molιi{ιou ΕΙναι ά:ιιό 'Ιις Pιicieusι:s ridiαιlt:s, XΙΙL wiί SaίnI-Eνremond (clQαπα. vΆ μι'tν :κάνnε.) ά:ιιό 'Ιό Qrde. ίn Oeuνrc:s. 1753, J. 11, σελ. 86.

10.

Le

La Bruybe. Gu3cteres, dιap. χνι. part. 11, «Ι. Hacbc:ne, σελ. 322.

11.

La Moιhe le Vayer, Obιkιguι::s d'Qrasiιιs Tιιbero, &Ι. 1716,

12.

'ElNiι 6 FoυcaulI bιwημoίνει fνa βασιχό λάitoς wiί ~, vΆ bcλιιμβάνει -Ας αΙdες Υι' ά:ιιιnd..tσμ.αm ΧΙΙί. vΆ Π(!ΟΧIΙJ(ΙΕί αt Δvάλoyι:ς ΙWηνεLες. Γιά τbν Foυcault. bιείνo πoiι bι:Ιt(ιb::ει τη ytvνηση μιάς bιιιrτήμης ωJ.ό )U άmι.εί δ~ fλεyxo bιάνω της δtν ε(ναι οι :κmαX'lήoεις ΧΙΙί. tά bι:ι"tEύyμαm της bιιστημoνuά)ς γνώσης, ωJ.ό ή ύπoσuνEιδητη δομή UΊΊΝ xo11.αJdώy σημοοιιίΊν, πoiι συνι.ιπoVν την

J. Ι, σελ.

5.

άι1.ιtfε"ca~ bιoxiις. ~τoι ή ιίπ:ορια. UΊΊΝ bι:ιστημών παeαxlιJ(lEί τη-ttιση της αdrν dρxaιoλoy{a fJjς yνάισJις, δη1.αδή στη δtEQεύνηση wiί ίnιόβα­

~ (ώwmινε(δη'lmι) UΊΊΝ bιιστημών. Ή σύ-αιoνrι bιιστημoλoyία'" άνalάβει λοιπόν τό iyχεψφα. vΆ δ~ι uς στμααί.ες. δη).α.δή Υ'

~ι tά σημεϊα'

)U

ιroτ:ό fJά την φέρει JιOVtά στη

ΥλωσσολοΥία ΧΙΙί. tόν~. Βλ. Μ. Foυcault, LesmotsetIι:s

chσι;es χιιί.

13.

ArcMologie du

Saνou. (ο. Μ.).

aJ;eιιes· (lατ. aIienstus ά:ιιό tό aIieιιare, 6νήχω όlloii. αt dU.oν). 'Από tόν 140 αlώνα cnινavtάμ.ε τη φράση aJiirιaιion d'csprί. (ά).λιnqίωoη wiί πνευμιπος) μ.t τη σημασία της διιrνoηι:L)ήjς πάitησης. ~τoι ή λέςη aHene

itό: Υ(νει συνώνtιμo wiί tQdo\ί. ΠλησLiσtεφι ο' αότην εΙναι ή tλλ.ηνική άι1.λ.6rpeιων, άU.σπαeμtνoς. Ό Foυcault αooxrnζEL την ψuxoλoyuciι .άλ­ λotQίωoη_ μ.t τη φιλοσοφική ά).λιnqίωoη. (σ. Μ.).

Κεφάλαιο Τέταρτο

285

εΙναι χαί οΙ παρανοΙκός, φρενσμαvιjς, φρινόπλ"κroς Νε6τε"ες οΙ τρελός, dvw6ρροπος, {3λaμμfνoς, σαMμfvoς, λωλός, παλαβός, μουρλός κλπ. (Βλ. Π. Bλαστoiί, ΣVVΏVΥμσ καΙ σvyγtvικά). (σ Μ).

2. 3.

Archiνe!i

BastIJJe,

Ravaίsson, ΧΙΙΙ, σελ.

161-162.

Πολυ ά"Υότεeo:, χαί oiγoueo: έπη"εασμtνoι άπό την έπίδειξη των τ"ελων, ~δειxνo:ν έπίσης χαί τους ΣVφιλιδικo':'ς. Ό πατη" Richard, ατά Άπομνημονεύματά του, Cιφη-yείται την έπίσκεψη το":; π"ί-Υχιπα de Conde

με τόν δo':'xa dΈnghιen στους συφιλιδικούς, πο" σκοπό της εΙχε «να του lμπνεύσει τη wίκη μ.πeOς στο βίwιο» (fo 25).

4.

Ό

5

«VΑλλοτε στιΊν Bicι!Ire ή εΙσοδος ~ταν άνοιχτιΊ γιό δλους, κι δταν Ο xaLQός ~ταν καλός ~βλεπε χανείς πάνω άπο 2000 έπισκέπτες την ήμieo: Κeo:τώντας τα λεφτά στό Xl"t, οδηγιόσοιιν άπο (ναν ςενσ:γό στό τμημα

Ned Ward,

στό

London Spy,

ανεβάζει τό εlσιτη"ιo σε διιό πέννες.

των wενοβλαβιίιν». (Άπoμνημoνευματιr τού πατtρα

Richard, fo 61).

ΈχεΙ Ο κόσμος ~βλεπε (ναν παπα 'Ι"λανδό «που κοιμόνταν πάνω σ' l'ίXυ"o», ~ναν πλοία"χο πού μάνιαζε στιΊ fttα τών άvftρώπων «γιατί ή

άδικία τους τόν εΙχε τ"ελάνει», (να νεα"ό «πο" τ"αγουδουσε διασχεδα­ στικό.. (δ.π.). σελ.

213, note

Ι.

6.

Mirabeau, Memol(es d'un voyageur angJais (1788),

7.

Esquirol «Memolre hίstorιque eI sIaIisIique de la Maison Ro)'ale de ChartnIon»; ίπ Des maJadies mentales, 11, σελ. 222

8.

Pascal, Pensees ced. Brunschvicg), n. 339.

9.

Περιγeo:φες της ζωης σε ψιιχιαtQεία !'χουμε σε δυο αίιτοβιοΥeo:φικό.

Ι"γα το":; Γ. ΖΆ"κου, Τρέλα πτώματα

(1934) -

βλ.

ot

δλα τά στάδια (Ι 932) χαΙ Ζωντανά

άποσπάσματα στόν

'HeuSo.vd,

τειιχ.

7.

Τις

tντιJπώσεις του άπο μιαν έπίσκεψη στο ψιιχιατ"είο πε"ιγ"άφει ό Κ. Βάρναλης aτό "Avτ1ρωπoι, κι άπο τη διαμονή του ό Ρώμος Φιλύ"ας (Βλ.

Τάσου Κόρφη, Ρώμος Φιλ':'eo:ς,

10.

.'0

1973).

(σ. Μ.).

λόγος τού Σταυ"ο":;, για χείνους πούναι χαμένοι, εΙναι άνοησω, μά

γιό κείνους ποίι εΙναι σωσμένοι εΙναι δύναμη θεoiί» (Κο". α' Α'.,

18)

(Μετ. Φ. Κόντογλου). (σ. Μ.). Ι Ι.

BossueI,

Panegyτique

12.

.Ή πeoπατo"ικη άμ
de SainI Bernard.

λογικό. Άλλα τoiiτo το π"άγμα το πα"άλογο εΙναι πιό σοφό άπ' δλη τη σοφία πώχοιινε οΙ l'ίvιt"ωπoι: "δη το μωρόν το":; θεο'; σοφώτεeoν των

αvιteώπων lorl" (Ko"Ivft. Α', 25). Γιατί, δίx~ αίιτό, τι μπο"εί νά πεί κανένας πώς εΙναι Ο l'ίvιt"ωπoς; ·Ολη ή ftioη του στόν κόσμο κeέμεται άπό τoiiro το χα6Ιχαστο ποίι δέν τό βλέπει χανένας. Καί πώς να τό

'βλεπε με τό λογικό του, άφο,; εΙν' (να π"άΥμα που βρίσκεται πα"απάνω άπο το λογικό του χαί που το λογικΟ δέν μ.πο"εί μήτε άπο μακeιό νά το lφεύ"ει με το δ"όμο τό δικό του, πα"α ςεμακeαίνει άπο δαίίτο μόλις τ' άνnκeooει;»

(Pascal,

Λογισμοί, μετ. Φ. Κόντογλου). Άνάλογο τόπαλιό­

tEeo αιμα των διά Χριστόν σαλών (σαλός τ"ελός άπο σαλεύω), βλ. Λεόντιου, Βίος 'Αγίου Συμεων (Paιr Migne 93, 1709). (σ. Μ).

286

13

.fλεγον δέ πολλοι tς αύτων· δαψόνιον fχει και μαίνεται' τί αίιτοii ό.χούετε; liλλoι fλεγoν τaiiτa τα ρήματα ούχ fOΤI δαιμονιζομtvoυ» (Ίω.

14.

'Εδώ ό δ.γιος VIncenI ύπαινίσσεται τΟ χείμ.ενο τοii 'Αποστόλου Παύλου: «ήμείς δέ xηqύσooμ.εν Χιιιοτόν Ιστaυιιωμένoν, Ίουδαίοις μεν σχάνδα­

10,20).

λον, 'Έλλησι δέ μωe(aν»

15.

CοπeSΡοndallCe

16.

Abe11y,

Υί.,

Ι, σελ.

199.

17

(KoQ.

1,23).

Α,

de saint Vincent de

Ριυ! (Μ.

Coste), r.

ν, σελ.

146.

du venerable serYIteur de Dreu VIncent de Paul, ParIs 1664, τ.

Δηλσ.&ή 6 170ς αtώνo.ς, bιoxΉ πο!) xυιιιaιιxείται άπο τη μίμηση τών άqχαίων έλληνιχων και λσ.τινιxWν άξιων, σέ δλους τοuς τομείς της πνευματιΧής ζωής.

Κεφάλαιο Πέμπτο

F. Bayle

ει Η. Grandson, RelatIon de !'etat de quelques personnes pretendues possedees lιίιε d'autorire ιυ Parlementde Tou/ouse, Τoulouse 1682, σελ. 26-27.

2

Οίονιππί

3.

Charles - Gaspard de LΙ Rive, «5ur υπ elablis.semenI ρour la guerIson des a1ienes~, Bibliotheque Britannique, νοl. νlll, οελ. 304.

5.

Ριυ1 Zacι.:hias, QuaestJones medico 11, νοι. 11, quesIion 4, οελ. 119.

6.

F.B. de

7.

~o

8.

.'Απ' αύτα βλέπετε άληttινΟ: πόσο σπουδαία χουβεντιάζει το λοΥιχό. (Zacι.:hιas, δ.π.).

Maria LaucisI, De natIvis RomanI roe/I qualItatibus, cap.

Χνll.

EncyclopMίe, δ:~ρo γιά τη Μανία.

9.

Sauνages,

π., σελ.

NosologIe

-legales, Avignon 1660 - 61,

methodίque,

Lyons 1772,

Βιβλίο

τ. νll, σελ

15.

20.

Ysbrand νιπ Piemerbroek, DIsputatIones practIcae, de morbis C8pitis, ίπ Opera omnia anatomIca et medica, Utrecht, 1685, Historia 111, σελ. 4 - 5.

10.

Robert James, Dictιonnaire UnIverselde -48, νοl. 111, σελ. 977

ιι.

Στο [δlO.

12.

Ό

Dufour,

Paris 1746

για παιιάδεΙΥμα, γιιάφει: .θεωeώ δτι στη βάση αύτών των

άσ6ενειών βQίσχεται ή πλάνη της ά

ένός ό.

medecIne,(yαλ μετ.),

,.

ι έσφαλμένα, στη

ΝομΙζωδτιτΟ να 6ιιιστεί σάν μια λανftασμiνη καΙ άπατηλή κρίση ιιώπου ξυπνητού, για πιιάΥματα πολύ xoιvCι. και oυνηttιoμ.tva~

(lnstitutions, 11,

σελ.

286),

μέ ίιΠοΥqaμμίσεις δικές μας.

287

13.

Α.

14.

θtμα )C(1Q"αoι.nν6, πού tπ:αναlαμβάνε~ σιιχνά ό Malcbπnctιe· δταν bht mWpuσα~"ήmnε, bht σκtψtεσO~· δταν δt βλt:rι:ε~ ri:rι:oτΣ, bt βλt:rι:ε~.

τΟ άναφtρε~ ό Sauνages (δ.π.)

15.

Ό ι7εατιwcdς χρ6ιοσς, δη).α.δή ή χρονι.χή

Pitc:aim,

Ραχίνα χιιι

toUς

xai. KanI, AnthropologJe.

)'"';

ΠEQIΟ(Ιί1;ε1:σ:~ α\ισπκΜ1

11)

,

fI

bLf:ξάynα~ ot ιιι.ά .,JtεQίoδoν ήUoιι~, χιιι λίγο vΆ την ξε:rι::εeνα. 'Αχσ Π~E{lμηνεLα της :ΙΙEQιχαπης (xqόna άπα WΝ CasIelvcιro) δη~ τό δόyμ.a της tν6πpuς ιoίi 8εαφxoίi xp6vov, JWU, :rι:λά~ στήν tvότηtα δράmg (μίrfloo) χιιι τόπσυ ίσχυε σfrιι νόμος μinι~ τόν

νιctστ Hυgσ. :ιιαΦ yLς άνn{ιQήσε~ ~ YOii MoλL4κnι. (ο. Μ.).

16.

θά ':ιιιιε:rι:ε vΆ ~ xήQα, μi

(!OUxα πtνiknις

YOii

Loρe

Les.sing χιιι Υσν dc Vega :ιιaλLόπρα, XL

xai. την 'AνδqoΜΆXΗ, χήρο., παvqιεμένη,:ιιω.... xat aroλίbLQ ΎIOQ"tijς πού χιιτανιοϋνε vΆ

σημαΙνονν τό [bw:ιιιιάYμα· χι ά1Wμη τό:ιιόσο λάμπε~ ή άρχοντιά της. τη

νύxro

17.

JWiI ΣXΛΑβώνnσ.~.

Mt τΟ νόημα avro, fνας: ~υ:ιμός της ~Gας :ΙΙ~LOς μi xείVO'Y:rιoύ :ιιρcm:Ινε~ ό Dufour (xai. πού oiιoLQσnXΆ δtv bLQφtqE~ άπό toUς δλlouς της [δWς bιcιxiΊς), fό: μπoqoUoε vΆ πεqασ-ι:εί σfrιι hωριrrua) 8εμελi.ωση

~~~ιιfι~εΊ:~1'Ί.::':~X:~ζε~~~~ την οΙΧΟΟμενική ~~νη xιιτάσw.ση. (Βλ. σημ..

Κεφάλαιο 'Έκτο

J. Weycr, De

288

praι:stιgjjs dιιemonum.

12).

Τό [δ1O παραμένουν και γιά τόν Kant, που ttd όρίσεl οάν κατηγορίες της ποσότητας την «έvότητα, πολλαπλότητα καΙ όλότητα. χαι σάν κατηγορί­ ες της ποιότητας την πραγματικότητα, την oipVIJoη και τόν περιορισμό

'Ο

Hegel

δμως

ttd

άνάμεσά τους, χαΙ

προσπα6ήσεl ν' άποκαταστησεl μιά σχέση άναγχαία

ftla

τις ftεωρήσεl σάν δυό διαΟΟχlκtς «στιγμtς_ στην

τάξη της παραγωγής των έννοιων, μέσ' άπό την όποία τό xaftapb εΙναl, άρχικά δόειο άπό σκέψη, φτάνει στην xaftap!) γνώση τοΟ έαυτού του μές

ot μιά γλώσοι:ι

πού εΙναι άναγχαστικά ι) άνftρώπlνη. Ή ποιότητα εΙναι ι)

στιγμι) που τό εΙναι, προι:ιδlορlομένο συνακόλουftα μέσα στό _/iλλo. καΙ. ιπό _Ινα_

-

πού τό άρνεiταl ή _πολλαπλότητα»

-

σκορπίζεται

άλλά ι)

ποσότητα εΙναΙ1«ίνη που ftla πραγματοποιήσει την ένότητα τού έvός καΙ. τοΟ πολλαπλού. Ή άρχη αύτης της διαλεκτικής σχέσης πού διατύπωσε ό Hegel στη ΛΟΥΙΚιί του, άνάμεσα ot ποιότητα χαι ποσότητα, ttd γίνει νόμος τού διαλεχτιχού ύλlσμοΟ, όδηγώντας

ot

ύπερβoλtς χαΙ διαμάχες

κυρίως δταν αύτη ή λσγιχι) σχέση έπεXτάf}ηxε ot φυοιΧά φαινόμενα (μετα~όρφαιση ποσότητας σέ ποιότητα - μεταμόρφαιση ftερμότητας σέ

Ιόιαίτερο χαρακτηρα των άντlκειμένων, καΙ. χαραχτηρι ει τΙς σ6γχρονες της γνώσης. 'Avτiftem ή Ιμφαση τού ποιοτικού, χάρη σέ μια άνώτερη γνώση, όδηγεϊ σέ δρνηση της ΙΠιστημονικότητας. Ή lατριxι) τοΟ 170υ και 180υ αLιUνα στηρίζονταν ot ποιοτικι1ς άvαλύ­ σεις, δηλαδι) έρμήνευε τά φαινόμενα μέ βάση δλλα φαινόμενα, χωρίς

fttrupit;

δμως νά όίνει τΙς ποσοτlΧές σχέσεις άνάμεοα σ' αΙτία χαΙ άποτέλεσμα Γι'

αύτό δ

4. 5.

Foucault

μιλάει Υια πoιoτικ~ ένόραση χαί φαντασία. (σ. Μ.)

crainte(o. Μ.) espnf!> aηlmaux πρόκειται Υιό. τά ζωτικά πνειίματατης παλιας lατρικης: «τά ζωτικά πνεύματα ... εΙναι σάν μιά φλόγα πολύ κα6αρι) και ζωηρι) που άνεβαίνει άπό την καρδιά στόν tyxlφαλo και δίνει την κίνηση σ' δλα τά μέλη. (Descartes). Κι ό Ίπποχράτης μιλά για «πνευμάτων άπολήψεις άνα φλέβας •. Τά ζωτιχα πνεύματα 6εωροίίνταν άρχι) της ζωής και των

αlσttημάτων (σ. Μ.)

6.

Hippolyte-Jules la Mesnardtere, Tralte de ΙΒ meIancoJre, La Aeche, 1635, σελ.IΟ.

7

Apologιe

pour MOflSLeur

Duηcan.

παραλιίρημα' (deJlro, βλ. χεφ. nάiJoς καί παραλιίρημα)' Ή λέξη άπό τό άρχαίο ό λήρσς, μωρολόγημα (ληρω, ληρωδία, λήρησις, ληρο).όΥος και νεωτ. ληρολόΥημα), πρωτοεμφανίζεται στην άρχαία έλληνικι) (Δίων Κ

κι άΡΥότερα στη νεότερη {ατρικι) δπου παίρνει τη σημασία της παράχρουσης, άλλά κυρίως τού παραμιλητού, της παραλσΥιας. 'Οπωσ­ όήποτε τό παραλήρημα συνδέεται μέ μιάν άνωμαλία της Υλιύσσας. ποί.

59,6),

άποτελεί καΙ. Χύριο σ('μπτ(ι/μά του

9

Δh πάνε μαχρια σελ.

(σ

Μ.)

(Thomas Willts, Opera Omnia, Lyons, 1681, Vol 11.

242).

lIaρeur' άτμός Γιά την παλιά lατρική, οΙ άτμοι ήσαν άναf}uμιάσεις τού αΤματος καί των &λλων ύγρων στόν έΥκΙφαλσ, μέ άποτέλεσμα τη διατάραξη της ψυχιχης διά6εσης (πρβλ. les _vapeurs_, ΟΙ ύιπερίες των γυναικών, 170ς αΙ) Άλλα άνάλοΥη χρήση παρατηροίίμε χαι στόν Πλούταρχο: «άτμοί πονηροι καί άναf}uμιάσεις πl-κραί. (Ή6ιχα 129 C)

289

χι liλλωσtε xαi σήμειια μιλαμε για άναhμιάσεις χαί άτμούς μέ&ης. (σ Μ).

11.

fibres ncrvcuscs' τας. (σ

γιο. τΌv

180

αιώνα τά νεύρα, τά διιγανα αlσitαvτιllότη­

Μ)

μΙ τη σημεlOλογιχι) σημασία της λtξης. (σ. Μ.).

12.

sIgnes

13.

.~Eνας στιιατιώτης fyIVt: μελαγχολlχΟι; έπειδι) οι γονείς τοιι τΌv χώιιιοαν άπ' τδ ΧΟιιίτσι πού άγαπούσε. "Εγινε ο.φηιιημένος, παιιαπονιόταν για βαιιιούς πονοχεφάλοιις χα! γιο. lνα σιινεχl:ς βάQOς στό χεφάλl. Έγινε

αlσfhιτά πιό άδίiνατoς, χλώμιασε χι ήταν τόσο ΙξαvτληΜΈVoς πού tvtQYOίiντav χωιιις viι: τό παίιινει εΤδηση .. Δtv ύπηQΧε παιιαλήιιημα, άν χι δ άσitεvι)ς

γμέvoς.

btv lδιvε -&ετιχl:ς άπαντήσεις χι Ιμοιαζε δλότελα άποτιιαβη­ notl: δΙ: ζητούσε τιιοφή 11 νειιό_. (Gajene Salutaire, 17 Μάιιτη,

1763) &Q-&ΡO γιά τη Μανία

14.

Encyclopedic,

15.

Willίam

16

Μ.

17.

Thomas Sydenham, Medcdne 400-404.

18

δ. π., σελ.

19

Id.

20.

Cullen, lnstitutIons dc medednc 1746-48, vol ιv σελ. 1215.

f1emyng, Neuropafhia SIVC mQrbls Amsterdam Ι74Ι, σελ. Ι-ΙΙ.

prafιque, (Γαλλ. μετ.), PΙΓΊS

hyρochondnacis

pratJqυe, (Γαλ. μετ.),

ef hystcrids,

Pans 1784,

σελ.

395-96.

δ. π., σελ

394.

Ύστeρικά 6voμάζovταν άQΧlllo. το. πάftη της μήτιιας' «μόνον ύστεIIlxόv roτι yuvι) των /iλλωv ζώων_ (ΊπποX{l. Π(ΙΟνν. 77 χαΙ 'ΑQI.OWΠλης). Ή λΙξη μΙ: τη νεότειιη σημασία φaνεQ(ύνεταl στό 170 αιώνα. (σ. Μ.). δ.π., σελ.

21.

Sydenham,

22.

Jean BapllsIe 2-3.

394.

23.

RoberI WhyII, ΤιιίΜ dcs maIadJcs nerveuses (Γαλλ. Ι, σελ. 23-24, 50-51.

Pτcssavin, Noυνeιυ

traite dcs vapeurs,

Lyσns,

μετ.)

1770,

Paris

24.

δ.π., Ι, σελ.

25.

δ.π., σελ. 126-Ι27,

26.

SJmon-Andre TissoI, Traite dcs ncrfs ct dc Ieurs maIadics, Paris vol. ι, ΜΙρος Β, σελ. 302.

27.

δ.π., σελ.

278-79, 302-3.

28.

PressaVJn,

δ.π., σελ.

29.

Louis-Sebastien Men:Jer, Tableau de Paris, Amsterdam 1783, vol 199

290

σελ,

Ι777, νοl.

47 166-167. Ι778-80.

65. ΙΙΙ, σελ.

Κεφάλαιο "Εβδομο

Ή χueία de Seνignt! τ6 χeησψOJtοιούσε :n:oΛU, και τ6 'βeLoxt: _άποτελι;_ σματιχό για τη I'Η.ίψη» (Ύιιάμμα 16 'Οκτώβρη, 1675).

2.

;:~~~~.Tralte dc:; vapfuB, ParLs 1689, σελ. 251 Ή μύeeα λέγΗαι και

3.

Consultatiorι

4.

produIt5 savoneux.

de 18

CΙosure, Aτseπιl, xtLQόyeαφo πο

a{feι;rιorιs

4528,

foΙ Ι

19.

σελ

5.

Joseph Rau]IlI, Trair6 des 339.

6.

Ιθrtτι:

7.

Τό ξύδι χeησιμοJtοείται και στην 'Ελλάδα για την άπο:n;ληξία (χλόσμα μετ' δξους βλ. Ε.Λ.Α., Τ Γ-Δ, σελ 175)

8.

Ό

vllporeuses du 51:](e, ParIs 1758,

soJubJe.

Παeάχελσος διατUJtαισε την αρχi) της

sImilibus

όμowπαι'hιτιxίίς

_slmIlia

curanΙUr» (δμοια δμοίοις tώvται) άλλα ΙΙεμελιωτης της εΙναι δ

Hahrιemanrι (1775-1843) Ή όμοιοπαδητιχή, "εeαπευτιxη μfflobος μt διεiJ'νη αναγνώριση χι ΙΠιστημονικΟ χυρος, χορηγεί στόν άσftενιΊ φάρμα­ κα :n:oiJ αναπτύσσουν ατό σώμα του ιδιότητες δμοιες μι χείνες JtOiι JtetπtL να χαταπολεμη'ftoνν. (σ. Μ.)

9.

Jean-BaplisIe PressaVIn, NOUVC8U Traite des

VIIpι:Urs,

lyons 1770,

Etσα-

γωΥή.

RosIaing, RefIexions sur Ies af{ections vaporeuses, ParIs 1778,

10.

Α.

σελ

11.

Jean-EIienne-Dominique Esquirol, Des maIadies mentaIes, Paris 1838, vol. 11, σελ. 225.

75.

12.

maIadies des vapeurs'

13.

William Cullen, lnstItutιoπs de vol. 11, σελ. 317.

14.

Άχόμη αμφισβητείται δ.ν δ lφευρέτης της περιστροφιΧής μηχανής ~τανό

15.

PorIa, De magIa naruraII

MauperIius,

ύστερικtς παι!ήσεις γυναικών.

ό Δαρβίνος ή δ

medet:ιne pratique, (Γαλλ μετ.)

ParIs 1785,

Dane KaIjensIein.

(στιjν

Encydopedie,

tiQI}ΡO για τη ΜουσιΧή).

"Ηδη δ ΞενοX(lάτης ε!χε χρησιμοποιήσει φλάουτο άπό Ιλλ~βoρo για τους μανιαχοός, χαι φλάουτο άπό ξόλο λεόχας για τίς νευραλγίες.

16.

Encyclop&Jie,

17.

AleKander Crichlon, Ου

18.

degre de

tiQI}ΡO για τη Μουσιχή. Οπ

menraI DIseases, τό άναφέρει ό ElIas Regnau]I, des medecin5, Paris 1828, οελ. 187-88

rompetenι:e

αφελούς, άπλοίΧΟύ ντεπρμινισμού (αΙτιοX(lατίας), που ι!ναι lξαρτημέ­ νος άπό την άναΥκσιότητο tών αΙτιωδών σχέοεων, σ' άvtίl}εση μt την tλιυfJερίσ τής roχαιότητας. (ο. Μ.)

19.

Franι;ois

LeureI, Fragments

psyι:hoIogιques

sur

Ι8

{oIIe, Paris IR34,

σελ

308·21.

291

20.

τό ιιημα

elle est trattee

xαi τού ftεQαπείιω. (σ

2 Ι.

Τό άναφέιιει δ

22.

Willis, Opera Omnia,

2).

tra,ter lχιι

τη σημασία τού άντιμετωπίζω άλλά

Μ.)

Robert Whytt νοl

στό

11,

σελ.

Tra,te des malad,es ... νοl.

ι, σελ.

296.

261.

Μ. Hulshorff, Discours sur les penchanιs, άνακοινώ&ηκε στι')ν 'Αχαδημία Gajette Salutaire, 17 A1iyouotou 1769.

τοio Βερολίνου, άναφέιιεται στην

24.

Στο (διο.

25.

Eιιcyc/opέd,c, αQftΡO γιά τη Μελαγχολία.

26. 27.

,mmed,at reduct,on

ή λέξη (χει και τη σημαοία της καταστολης, της μείωσης, (ο.

Μ.) ΙΆrcad,e Oeuνres,

28

Bernardtn de Satnt-Pterre, Preambule de νοl. νll, οελ. 11-14.

29

Simon-Andre Τιssoτ, Avis aux 1767, σελ. 90-94.

)0

Ψuχoλoγιχες 6εραπευτιχες σ~ xαftaQιI μoQφιI lχoυμε μ~ τΟν

gerι.s

Paris 1818,

de Iettres sur Ieur sante, Lausanne

Freud

Κεφάλαιο Όγδοο

DenIs DIderot, Le 2.

Neνeu

de Rameau,

Louis-Sebastien MercIer, TabIeau de

Oeuνres,

Parίs,

ed. Pleiade,

οελ.

Amsterdam 178), νοl.

4)5. ι, σελ

2))-)4.

).

δπ., νοl. νlll, σελ. Ι.

4.

δ.π., σελ.

2

5.

Mirabeau, Observations d'un

6.

Έqyα τού

7.

SImon-Andre Ttssot, Traite des nerfs et de /eurs malad,es, Parιs 1778-80, νοl

8.

ι, σελ

Goya.

Βλ

νoyageur

angIa,s, ParIs 1788,

Συμπεράσματα, σημ.

σελ.

6.

1-4

ιιι-ιν.

Για τΟν tξελιχτισμο τού 190υ αιώνα, πράγματι ή τιιέλα ήταν μιά bιιστQοφή

δμως μία έπιστροφη που όκολου60ioσε

lvav

όρισμένο

~bo~~~:U~i:;;~iJX~a~::a~~~~~ ~:~~~~ίί~~σ:: l;;'~~t μιό παλινδρόμηση. ~Oσo γιό την ψυχανάλυση που προσπά6ηοε ."ά

t;:~ι:;;::~ιι ~~~;~λ:;~~;απ~~=~'{ιe:~~~~ ~=~";\Iι~ :~;ι~:'ε~ :~~:tv:n~t~~'~~a~~~r:u':::~bu~I:~~t~ δομές: ή μιό. εΙναι ή δομη της tμπει,eίας της παιιαλσΥισμοio, καί της

292

γνώσης ποίο περιέχει' ή ωJ.η εΙναι ή δομή της γνώσης της τρέλας, χαί της έπιστήμης ποίο προκύπτει άπ' τη yνdιση αVΤΗ.

9

J. C.N. Moehsen, Gclichichte der W,ssenlicha(ten burg, Berlin und

10

Pressavin,

LeIpzιg,

ίη

der Mark Branden-

1781

δ.π.

11.

Εdme-Ρίeπe

12.

δπ., σελ.

33.

13.

δ.π., σελ.

37-38.

14.

..Φuσικες χαί ήi:tικες αΙτίες των νευρικών πα(lήσεων» άνώννμο δ.ρi}ρo στήν Gazelle Salulaire, 6 'Οκτώβρη 1768.

Beauchesne, De /'in(Iuence des a((ecfions de J'ame dans /es maladies nerveuses des (emmes, Paris 1783, ρ. 31

Κεφάλαιο "Ένατο

Η. Mlrabeau, Des νοΙ Ι, σελ. 264.

lettres de cachet et des prisons d'c!tat, chap. 11, Oeuvres,

LΆmί

2.

V Mirabeau,

3.

Mirabeau, Des/ettresde cachet,

des hommes, Paris 1758,

4.

Jean-Pierre Brissol de Waryllle, ναΙ Ι, σελ. 79.

5.

Encydopc!die,

σελ.

ναΙ

11,

σελ.

414.

264.

Thc!orιe

des

/αlι>

t:rlmineI/es, Paris 178 ι,

δ.ρΟρα γιά τα Νοσακομια.

6.

Abbt de Recalde, ΤΙΒIΙι! sur /es abυs qui subsistent dans /es Royaume, Paris 1786, σελ. ΙΙ, ΙΙΙ.

7.

Mlrabeau,

8.

TurgoI, .Eloge de

9.

TurgoI,

LΆmί

des hommes, Ooυτηay»,

ναl. Ι, σελ.

ΜρiΙΒυχ

du

22.

Oeuvres, t!d. Schelle,

νοl. Ι, σελ.

607.

δ.ρΟρο για τα 'Ιδρύματα στήν EncycJopCdιe. lι Τrudaine

sur le Limousln», Oeuwes, td. Schelle, νοΙ 11,

10.

Turgol, .Lellre σελ. 478-95.

II

λtγoνταν τα γράμματα με βασιλική σφραγίδα, 1toίo διατάζαν μια φυλάκιση 1'1 μια fςορία χωρίς νά 1tροηγηttεί δικαστική άπόφαση. (σ. Μ.)

/ettres de cachet

293

Κεφάλαιο Δέκατο

Charles-Gaspard de Ι! Rive, BriIannique που π>'ηi?<ΚPOρεί

γράμμα στους txδότες της BiblioIMque για fva νέο Τδρυμα για τη θεραπεία των

Bib]joIMque de La Rive έπισκέφτη­

φρενοβλαβών. Τό κείμενο αiιτό πρωτοδημοσιεύτηκε στήν

BriIannique, κι lπειτα ot ξεχωριστό φlJλλάδιο. κε την ReIreaI (Ήιτιιχαστήριο) στά ] 798. 2. 3.

Τό

άπό τόν

1793

PhIlIPpe Panel.

Traiιt!

Sdpion Pine], 56.

Ό

compleI du regame sanIIaIre des

ali~nes, Parιs

]836,

σελ.

4.

Samuel Tuke, DescrιptIon of fhe Retreaf, ΒΏ 1nsflfufIon near York for insane PeΓS
5.

δπ., σελ

6.

dλλoτρίωσης μ! την ψυχολογική σημασία.

]2].

7.

δ.π., σελ.

141.

8.

δ.π. σελ

] 56.

9.

Β>.. {ιποσημείωση

3,

κεφ. Δεύτερο.

10.

De La Rive,

11.

Phi]ipρe Pinel, Traite Paris, 1801, σελ. 265.

12.

δ.π. σε>.

141.

13.

δ π., σιλ.

29-30

14.

Sdpion Panel,

15.

Τό άναφέρει ό

δ.π., σελ.

30. mCdiro-phi/osophίque

δ π. σιλ

sur l'alIenafion mentale,

63.

Rene Semelaigne

στό

AIIenistes ef phifantrhopes, Paris

1912. ] 6.

Philίppe

Pinel,

17.

δπ. σελ.

207.

18.

δ π. σε>..

205.

19.

Τό άναφέρει δ

20.

Philippe Panel,

21

John Haslam, ObserVlfions οπ 1nsanifY wifh PracfIcal Remarks οη fhis Diseases, London 1798, άναφέρεται άπ' τόν Pinel, δ.π. σελ. 253-54.

22.

οι δομες αiιτες συνεχίζουν να iιπάl?χΟlJν στήν μή-ψtιχαναλlJτική ψlJΧια­ τρική, άλλά. καί σε πολλες πλεlJρες της Ιδιας της ψυχανάλυσης. Ή άvrΙΙΙΕιμεvoποίηση (reificaIion) άποδίδεται καί σαν bιπραyμιiτωση.

23.

δ.π., σελ.

Tuke,

256.

δ.π. σελ.

δ.π. σελ.

89-90.

292-93.

Γιά τόν ΠΕιδιατισμό (πειθώ-ιωμαι) δλες οΙ ψlJΧασMvειες που δέν !χουν

δl?'{ανική βάση άλλά εlναι άπΟτέ>.εσμα αυι'hιπoβo>.ης, μπoρoiίv νά i)εραπευτoίιν με την iιπoβoλή.

294

Συμπεράσματα

Αιίλή roιντρελων:"Eιno τού Goya (1746-1828),χαμωμέvoτo 1794 λάbι πάνω σε ξύλο, 45 Χ 72,5 έκ., φ\)λάγεται στην Άκαδημία τού San Fernando στη Μαδρίτη. την έποχη tκεΙνη δ

Goya

πέρασε μια βαρια άρρώστια που

τού fφερε προσωρινι) παράλυση, 1"1ίφλwσtι καί παραλήρημα χαί τελικα

τόν δ.φησε xoUφo μtχρι το τέλος της ζωijς: ΤΟ1). Τότε,στην πεQίοδο της:

ανάQQωσης, ό Goya ζωγράφισε tfaaEQQ fera"ytα την Άχαbημία τού San

Fernando,

Σκητη dπό Καρναβάλι, ΤαΙιρομαχία, Πομπή roιν Μαστιγωτών

καί την Αιίλή roιν τρελών, δπο\) μέσα σ' ~α γυμνό δωμάτιο διακρίvoυμε τα γι.ιμνα γεQοδεμένα ΚΟQμια μιας αv&Qώπινης μάζας, που τα στολίζουν κουρέλια χαί ψεύτιχα στέμματα στα κεφάλια. Στα Ιργα αντα ό Goya σύμφωνα με δικιά ΤΟ1) μαQτιιρία, πρoσπάiJησε να δείξει δ,τι ΣWΉtlως

άJι:σuσιάζει άJι:o τα σuμβατικα fQY!l κατα παQαννελία, που δεν έπιτρbι:oι.ιν στι)v φαντασία να ξεδιπλώνετα{ άJι:όλ\)τα Γενικα τα fera αότα σημαδεύ0\ιv μια σημαντικη στQOφη στό lργο του (σ. Μ)

2.

Καπρίτσια:

72

χαρακτικά, χαμωμένα άνάμεσα στα χρόνια

1794-1799.

την Ι.ποχη αUΤΗ ό ζωγράφος, σύμφωνα με την δ.ποψη τού 'AYΤQE Μαλρώ, fπαψε να Ιχει σαν στόχο του την τέQψη τού κοινού. Τόσο στα XQQaXtIxa αότά,

000

καί στ' δλλα lργα της [διας περιόδο\), δείχνει μια τρομακτικη

δψη τού κόσμου, Μογυμνωμένη άJι:o φτιασίδια, δΠΟ1) στιγματίζονται οΙ άv6ρώπινες άδιιvαμίες καί ει,τέλειες:. το. χαρακτικά σι.ινσδεύονται άJι:o

.:0

αΙνιγματικους ύπότιτλους δπως: κόσμος εΙναι μιά παρέλαση προσω­ πιδοφόρων: δλα, πρόσωπο, ροίίχα, φωνή, εΙναι ψέμα. Όλοι tιέλο\ΙV να μσιάζοι.ιν μ' δ,τι δεν εΙναι, δλοι άλληλοαπατώνται χαί κανείς δενγνωρΙζει τόν δ-λλο_. (σ. Μ).

3.

DispBrBfcs dc MΊCdo 1814-1819.

γι\ρω στα

(Παραξενιές της τρέλας), «XQQaxtIxό καμωμένα Άπ' αυτά, το. 18 bημσσιtύτηχαν τό 1864 με τόν

τίτλο Γνωμικά. Σ' α"ότα προβάλλεται lvας φανταστικός, φQικιαστικός κόσμος παραμορφωμένων αv6ρώπων μέσα o'lva γυμνό, μαυρο τοπίο (σ Μ.).

4.

.

Έπαυλιι roύ Κουφού (ΟuίnιaldeΙ Sordo): Έτσι όvoμάστηκε το απΙτι που άγόρασε δ Goya τό 1819, ΚΙ δπου πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωijς το\) άJι:oμoνωμένoς. Τό σπίτι διακόσμησε με τοιχογραφΙες γνωστές, σάν pinIuras negras (μαίίρα lργα), που bCvo\JV liλλη μιά παράξενη εΙκόνα του fQόμ.ov. Σ' ανπς άνήκει η Σύναξη τών Μαγισσών και τό ΠQDοχύνημα τοίί -Αγιου 'Ισίδωρου. (σ. Μ.).

295

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΡΓΑ ΓΕΝΙΚΑ

BERNIER (J.): Histoire chronologique de la medecine, Paris, 1717. BREn (G. S.): Α History ο{ Psychology, Londres, 1912. FLEMMING (C.): Geschichte der Psychiatrie, Leipzig, 1859. KIRCHHOFF (Τ.): Geschichte der Psychiatrie, Leipzig, 1912. LECLERC (D.): Histoire de la medecine, Amsterdam, 1723. NEUBURGER et PAGEL. Handbuch der Geschichte der Medizin, Iena, 1902. ΑΒειΙΥ

Κεφάλαια 10 Ιως 40 (L.): Vie du venerable Vincent de Paul, Paris, 1664. 1935. Paris, 8 νοΙ, Paris,

(Α.): Shakespeare et la {olie, Paris, ΑΙΒΟΙΖΕ et MAQUET' Histoire des prisons de

ADNES

1846. ARGENSON (R.-L. D'): Journal et Memoires, 9 νοΙ, Paris, 1867. ARGENSON (R. D'): Notes de Rene d' Argenson, Paris, 1891. BERGHAUSER Die DarsteJJung des Wahnsinns im englischen Drama bis zum Ende des 18 ten Jahrhunderts, Francfort, 1863. BE:ZARD (L.) et CHAPON (J.): Histoire de la prison de SaintLazare du Moyen Age ii nos jours, Paris, 1925. ΒΙΙ:GΝΎ (Ν. DE): Lettres de Monsieur de Mareν:iJJe, lieutenant general de poJice Βυ ministre Maurepas, Paris, 1896. BONNAFOUS -SERIEUX (Η.): La Charite de Senlis, Paris, 1836. BOUCHER (L.): La Salpetriere, Paris, 1883. BRIELE (L.): CoJJection de documents ρουτ servir ii J'histoire des hόΡitauχ de Paris, 4 νοΙ, Paris, 1881 - 1887. BRU (Ρ.): Histoire de Bicetre, Paris, 1882. BRUN DE ΙΑ RΟCΗΕΠΈ Les Proces ciν:ils et criminels, Rouen, 1663. BRUNEΤ (Ε.):

La Charit6 paroissiale ii Paris sous Regime et sous la Revolution. Paris, 1897.

ΙΆncien

297

BURDEn (Η. C.): Hospitals and Asylums ο{ the World, Londres.

1891. BURNS (1.): History ο{ the Poor Law, Londres, 1764. CAMUS (J. - Ρ.): De 1a mendicite legitime des pauvres, Douai.

1634.

aPar;s, Paris, 1906. Le Regime des alienes et des anormaux au siec/e, Paris, 1921. CHEVALIER (J. - U.): Notice historique sur 1a ma1adrerie de Vo1ey- pres-Romans, Romans, 1870. COLLEΤ Vie de saint Vincent de Pau1, 3 νοl.. Paris, 1818. Cosn (Ρ.): Les Detenus de Saint-Lazare aux Χνιt et Χνιιt siecles (Revue des Etudes historiques. 1926.) DELAMARE· Tra;te de police, 4 νοl.. Paris, 1738. DELANNOY (Α.): Note historique sur les h6p;taux de Tournay, 1880. ΟΕΙΑυΝΑΥ (Ρ.): Le Monde mι5dica1 par;sien au ΧνlΙt siec/e, CHASSAIGNE (Μ.): La Lieutenance de police CHAΤELAIN (Ρ.): Χνιt

et au

ΧνlΙt

Paris, 1906. DEVAUX (J.): LΆrt de {aire des rapports en chirurgie, Paris,

1703. EDEN (F.): State ο{ the Poor, 2 νοl., Londres. 1797. ESCHENBURG: Geschichte unserer ΙπenanstaΙten, Lubeck, 1844. ESQUlROL (J.): Des etablissements consacres aux aliι5nes en

France, 1818. Memoire histor;que et stat;stique sur 1a Ma;son Royale de Charenton (1824); in Des malad;es menta1es, t. Π. Paris, 1838. FERBIίoRE (CΙ. - J. DE): Dictionnaire de droit et de prat;que, -

Paris, 1769. FOSSEYEUX (Μ.): L' Hote1- Dieu Paris au Χνιt et au Χνιι, siec/e, Paris. 1912. FREGUIER (Η. - Α.): Histoire de I'administration de 1a police

a

a

Par;s depuis Philippe - Auguste jusqu' aux Etats generaux de 1789, 2 νοl., Paris, 1850. FUNCK - BRENΤANO (F.): Les Lettres de cachet, Paris, 1903. ΟΑΖΟΝΙ (Τ.):

L' Ospital des {ols incurab/es, traduction {ranfaise,

Paris, 1620. GENDRY (R.): Les Moyens de bien rapporter en justice, Angers.

1650. GERNEΤ (Η. Β.):

M;tei!ungen aus a1terer Medizin - Geschichte

Hamburgs, Hambourg, 1882. GUEVARRE (DOM): De la Mendicita provenuta, Αίχ. 1693. HENRY (Μ): La Salperr;ere sous Ι' Ancien Regime, Paris. 1922. HILDENFINGER (Ρ. - Α.): Les leproseries de Reims du ΧΙΙ: au ΧνΙΕ s;ecle, Reims, 1906.

298

-

Histoire de Ι' ΗόΡital general, An., Paris, 1676 ΗόΡital general (/'), Αη., Paris, 1682. HOWARD (1): Etat des prisons, hόΡitauχ et maisons de force, traduction franςaίse, 2 νοΙ, Paris, 1788.

Institutions εΙ reglements de Charite aux XV1" et xνιr siccles, reimprimes par Biencourt, Paris, 1903. internement sousle Grand Roi: Η. Lomenie de Brienne, Paris. 1929. JOL Υ (Α.): L' lnternement des fous sous ΙΆncίen Regime dans la generalite de Basse - Normandie, Caen, 1868. KRIEGK (G.): HeiIanstalten und Geistkranke ins mittelalterliche Frankfurt am Main, Frandort, 1863. LALLEMAND (L.): Histoire de la Charite,5 ναΙ, Paris, 1902 JΑCΟΒέ (Ρ.): υπ

1912. LANGLOIS (C. V.): La Connaissance de la nature et du monde au Moyen Age, Paris, 1911. LAUTARD (J. - Β.): La Maison de fous de MarsejJle, MarseiIIe, 1840. LEGIER - DESGRANGES (Η.): HospitaIίers d'autrelois; ΗόΡital general, Paris, 1952. LEGRAND (L.): «Les Maisons - Οίευ et Ieproseries du diocese de Paris au milieu du xiyC siecIe», Memoires de 1a socίete d'histoire de Paris, t. XXIV, 1897 et Xxv, 1898. LeONARD (Ε. Μ.): The Early Story οΕ Englίsh Ροοτ Relief, Cambridge. 1900. LOCARD (Ε.): La Medecine judiciaire en France au XνιΙC siccle. LoUIS' «Ouestions de jurisprudence du suiCΊde», Journal de medeCΊne. t. ΧΙΧ. ρ. 442. LoYAC (J. DE): Le Triomphe de la Charite ου la νίε du bienheureux Jean de Dieu, Paris, 1661. Muy ART υΕ VOUGLANS' Les Lois crimineJJes de France dans leur οπ/τε naturel, 2, ναΙ, Paris, 1781. NICHOLLS (G.): History οΕ the EngJish Poor Law, 2 νοΙ, Londres. 1898. O'DONOGHUE (Ε. G.): The Story οΙ Bethleem hospital, New York, 1915. PARTURIER (L.): L' Assistance a Paris sous IΆπCΊεπ Regίme et sous la Revolution, Paris, 1897. PAULTRE (Chr.); De la repression de la mendidte et du vagabondage επ France sous ΙΆncien Regίme, Paris, 1906. ΡΕΤιΤ «ConsuItation medico - IegaIe sur υη homme qui s'etait pendu», Journal de mededne, t. XXVII, ρ. 515. PEUCHET. ColIectίons de 10is, ordonnances et reglements de police depuis Ιε XllΙC jusqu'au Xνl1ΙC siccle, 2~ serie, Paris, 1818-1819.

299

PINTARD (R.): Le Libertinage erudit, Paris, 1885. PORΤES (Ι.): Dictionnaire des cas de conscience, Paris, 1741. RAVAISSON (Fr.); Les Archives de Ja Bastille, 19 νοΙ, Paris, 1866-1904. Reglement de l'hόρitaΙ des insenses de la ville dΆiΧ, Αίχ, 1695. Reglements et statuts de ΙΉόρίΙΒΙ general dΌr/eans, Orleans, 1692. ROCHER (J.): Notice historique sur Ja maladrerie de Saint Hi1aire - Saint - Mesmin, Orleans, 1866. SAINTE - BEUVE (J.): ResoJution de queJques cas de conscience (Paris, 1680). StΞRIEUX (Ρ.): L' lnternement par ordre de justice des alίenes et des coπectionnaires, Raris. 1932. StΞRIEUX ΕΤ TRENEL (Μ.): L'1nternement des alίenes ΡΒΤ voie judiciaire, Recueίl Sirey, 1931. ΤUKE (D. Η.): Chapters οη the history of the lnsane, Londres, 1882. Statuts et reglements de JΉόΡitaΙ general de la Charite de Lyon, Lyon, 1742. VERDIER (F.): La Jurisprudence de la m6decine en France, 2 νο!., Paris. 1723. νιtΞ (J.): Les Alienes et correctionnaires aSaint-Lazare aux XVIf et XVIIf siecJes, Paris, 1830. VIVES (J. - L.): L' Αumόnerie, traduction franι;aίse, Lyon, 1583. VINCENT ΟΕ PAUL' Correspondance et Sermons, ed. Coste, 12 νοΙ, Paris, 1920 - 1924. Κεφάλαια

50

~ως

70

ANDRY (C. - L.): Recherches sur la melancoIie, Paris, 1785. _ ApoJogie pour Monsieur Duncan. (Απ.) ARNOLD (Th.); Observation οη the nature, Kinds, Causes ~nd Preventions of lnsanity, Lunacy and Madness, 2 νο!., LeIcester. 1782-1786. _ Observations οη the Management ΟΙ the lnsane, Londres,

BA~7ι;~; (G.):

Tractatus de fibra motrice, perouse. 1700.

ΒΑΥΙΕ (F.) et GRANGEON (Η.): ReIation de l'etatde queJques

personnes pretendues possedees, Toulouse, 1682. BEAUCHENE (Ε. -Ρ. Ch.); De l'infIuence des affections de I'Ame sur Jes maJadies des lemmes, Paris, 1781. BIENVILLE(J. -D. -Τ.): DeJa Nymphomani~,Amsterd~m, 177~. BOERHAAVE (Η.): Aphorismes, traductIon franι;aιse, Parιs, 1745.

300

BLACKMORE Lσndres,

(Α.):

Α

treatise

ο!

the spleem and vapours,

1726.

BOISSIER DE SAUVAGES (F.): Nosologie methodique, traduction franςaίse, 10, νοΙ, Lyon, 1772. BOISSIEU (Β. -C.): Memoire sur les methodes rafraichissante et echauffante, Dijon, 1772. ΒΟΝΕΤ (Th.): Sepulchretum anatomicum, 3, νοΙ, Paris, 1700. BRISSEAU (Ρ.): Trait6 des mouvements sympathiques, Paris,

1692. CHAMBON ΟΕ MONTAUX. Des maladies des femmes, 2 νο!., Paris, 1784. - Des maladies des filles, 2 νο!., Paris, 1785. CHESNEAU (Ν.): Observationum medicarum Iίbri quinque, Paris,

1672. Englίsh malady, ΟΓ a Treatise οπ Nerνous Diseases ο! all kinds, Londres, 1733. Methode naturelle de guerir les maIadies du corps et les deregJements de ι' esprit, traduction franςaίse, Paris, 2 νοΙ, 1785. ΟΑουΙΝ (J.): Phίlosophie de la folίe, Paris, 1792. DIEMERBROEK (1.): Opera omnia anatomica et medica. Utrecht, 1685. DΙONIS (Ρ.): Dissertation sur Ja mort subite, Paris, 1710. DUFOUR (J. -F.): Essai sur Jes operations de l'entendementet sur les maladies qui Ιι: derangent, Amsterdam et Paris, 1770. DUMOULIN (J.): Nouveau Traite du rhumatisme et des vapeuγs, Paris, 1710. ETΓMOLLER (Μ.): Opera medica. Frandort, 1696. Examen de la pretendue possession des fi1les de la paroisse de Laudes, an. 1735. FALLOWES (S.): The best method ΙΟΓ the cure ο! lunatics, Lσndres, 1705. FAUCErT (Η).: Uber meJancholie. Leipzig, 1785. FERNEL (J.): Universa Medica, Frandort. 1607. FERRAND (1.): De Ja maladie d'amour ου melancoJίe erotique. Paris, 1623. FLEMYNG (Μ.): Nevropathia sive de morbis hypochondriacis et hystericis, Amsterdam, 1741. FORESruS (Ρ.): Obserνationes et curationes, Rotterdam, 3 νο!., 1653. FOUQUET (F.): Recueίl de remedes facίles et domestiques. Paris, 1678. FRIEDREICH (Ν.): Historisch - kritische Darstellungder Theor;en ϋbeΓ das Wesen u. den Sίtz der psychischen Krankheiten, 1836.

CHEYNE (G.): The

-

301

GAUBIUS (D.): Instjtutjones pathologjae. medjcjnales, Leyde,

1758.

HALLER (Alb. VON): EJements de physjologίes traduction fran~aise. Paris, 1769. HASLAM (Ι.): Observatjons ση jnsanjty. Londres, 1794. HECQUET (Ρ.): R6fJexjon sur J'usage de ΙΌΡjum, des calmants, des narcot;ques. Paris, 1726. HIGHMORE (Ν.): Exercίtationes duae. ρτίστ de passione hysterjca, altera de affectjone hypochodrjaca. Oxford, 1660. - De passjone hysterjca, responsjo epjstolarjs 3d WiJJisium, Londres, 1670. HOFFMANN (F.): Dissertationes medicae selectiores, Halle,

1702. -

De motuum convulsivorum vera sede et indole, Halle, 1733. De mordi hysterjcί vera indole, Hale. 1733. De affectu spasmodico - hypochondriaco - inveterato, Halle,

1734. HUNAULD (Ρ.): Djssertation sur les vapeurs et les pertes du sang, Paris, 1716. JAMES (R.): Dictionnaire universel de medecine, traduction franς:aίse, 6 νοΙ, 1746-1748. JONSTON (D.): Idee universeJJe de la m6decίne, traduction franς:aίse, Paris, 1644. LACAZE (L.): Idee de J'homme physique et moral, Paris, 1755. LANC!SIUS (Ι. -Μ.): Opera omnia, 2 νοΙ, Geneve, 1748. LANGE: Traite des vapeurs, Paris, 1689. LAURENS (ου): Opera omn;a, traduction fran~aise, Rouen,

1660. LE CAMUS (Α.): La Medecίne de l'esprjt, 2 νοΙ, Paris, 1769. LEMERY (1.): Djctjonnaire unjversel des drogues, Paris, 1769, LIEBAUT (J.): Trois Jiνres sur les maladies des femmes, Paris,

1649. LIEUTAUO (Ι.): Traitede m6decίne pratique, 2 νσΙ, Paris, 1759. LINNE (Κ): Genera morborum, Upsala, 1763. LoRRY (A.C.): De melancho1ia et morbis melancholicis, 2 νοΙ, Paris, 1765. ΜΕΑΟ (R.): Α treatise conrerning the infJuenre of the sun and the moon, Londres, 1748. MECKEL (Ι. -F.): Recherches anatomo - physiologίques sur les causes de la foHe, Memoire academique, Berlin, νοΙ ΧΧ,

1764,

ρ.

65.

MESNARDIJ:RE

(Η.

-J. LA): Trait6 de la MelancoJie, La Fleche.

1635. MORGAGNI (Ι. Β.): De sedjbus et causis morborum, 2 Venise.1761.

302

νοΙ,

MOURRE (Μ.): Observations sur Jes insenses. Toulon. 1791. MURILLO (Τ. Α.): Novissima hypondriacae meJanchoJίae curatio. Lyon, 1672. PERFECΤ (W.): Methods of cure ίη some particuJar cases of insanity, Londres. 1778.

La Philosophie des vapeurs,

ου

Jettres raisonnees d'une joJie

femme sur J'usage des symΡtόmes vaporeux, Paris, 1774. PINEL (Ρ.): Nosographie philosophique, 2 νοΙ, Paris. Αη ΥΙ. PISO (C): SeJectiorium observationum et consiliorum Jίber singuJaris. Lugdunum, 1650. PITCAIRN (Α.): The WhoJe Works, Londres, 1777. PLATER (F.): Praxeos medicae tτes tomi, Bile, 1609. PRESSAVIN (Ι. -Β.): Nouveau Traite des vapeurs. Lyon, 1770. RAULIN (Ι.): Traite des affections vaporeuses, Paris, 1758. RENOU (Ι. ΟΕ): OEuvres pharmaceutiques, traduction fran~aise, Lyon, 1638. REVILLON (C.): Recherches sur Ja cause des affections hypochondriaques. Paris, 1779. ROCHE (Ο. ΟΕ LA): AnaJyse des fonctionS du systeme nerveux, 2 νοΙ, Geneve, 1770. ROSTAING (Α) RefIex/Qns sur /es affectIons vaporeuses. Parιs, 1778 ΡΟΜΜΕ (Ρ.): Traite des affections vaporeuses des deux sexes, Paris, 1760. SCHEIOENMANTEL (F. C. G.): Die Lejdenschaften aJs HeiJmitteJ betτachet, HiIdburgh, 1787. SCHENKΙUS Α GRAFENBERG (1.): Observations medicorum variorum Iibri νπ, Francfort, 1665. SCHWARZ (Α.): Dissertation sur Jes dangers de JΌηaηisme et Jes maJadies qui en resuJtent, Strasbourg, 1815. SPENGLER (L.): Briefe, weJche einige Erfahrungen der eJektrischen Wirkung ίη Krankheiten enthaJten. Copenhague. 1754. STAHL (G. Ε.): Dissertatio de spasmis, Halle, 1702. - Theoria medica vera, 2 νοΙ. Halle. 1708. SWIETEN (G. VAN): Commentaria Boerhaavi Aphorismos, Paris, 1753. SYOENHAM (Τ.): MedeCΊne pratique. traduction franςaίse. Paris, 1784. TιssoT (S. -Α.): Α vis aux gens de Jetlres sur Jeur sante, Lausanne. 1767. - Observations sur Ja sante des gens du monde, Lausanne. 1770. - Traite des nerfs et de Jeurs maJadies, Paris. 1778 - 1780. νΕΝΕΙ Essai sur Ja sante et J'education medicinaJe des fiJJes destinees au mariage. Yverdon, 1776. VIEUSSENS (R.): Traite nouveau des Jίqueurs du corps humain, Toulouse, 1715.

303

VIRIDET; Dissertation sur 1es vapeUTS, Yverdon, 1726. TuETEY (Α.): L 'Assistance pub1ique.3 Paris pendant 1a Revo1utiοη,4 νοl., Paris, 1895 - 1897. TuKE (S.): Description of the Retreat, York, 1813. TuRGOT (Α. Ι.): OEuvres (ed. ScheiIe, 5 νοl.), Paris, 1913 1919. WAGNIΤZ (Η. Β.): Historische Nachrichten und Bemerkungen Ζuchthaϋser ίη Deutsch1and, 2 νοl., HaIIe, 1791 - 1792. WOOD' «Quelques detaίls sur la maison d'jndustrie de Shrewsbury» (Biblίotheque britannique, Υιιι. ρ. 273). Μια πλήρης βιβλιογραφία ιατρικών κειμένων, αφιερωμένων στΙς διανοητικές ασ6ένειες, &πο τΟν 150 ~ως τον 180 αΙώνα, βρίσκεται στο Ιργο τοϋ Η. LAEHR. Die Literatur der Psychiatrie von 1459 Ries 1799,4 νοl., Berlin, 1900. WHYΠ (R.): Traite des ma1adies nerveuses, traduction franςaίse, 2 νοl., Paris. 1777. WEICKARD (Μ. Α.): Der phi1osophische Artz, 3 νοl., Francfort, 1790. WILLIS (τ.): Opera omnia, 2 νοl., Lyon, 1681. ZACCHIAS (Ρ.): Quaestiones medico - 1ega1es, 2 νοl., Avignon, 1660 - 1661. ZACUΤUS LUSITANUS; Opera omnia, 2 νοl., Lyon, 1657. ZILBOORG (G.): The medica1 man and the witch during the Renaissance, Baltimore, 1935.

Κεφω.αιο ALLEΤZ (Ρ. -Α.):

80

~ως

100

Tab1eau de 1'humanite et de 1a bienfaisance,

Paris, 1769. (Ph): L 'enfant et 1a vie fami1ia1e sous 1Άncien Regime. Paris, 1960. BAUDEAU (Ν.): Idees d'un citoyen sur 1es devoirs et 1es droits d'un vrai pauvre, Paris, 1765. BELLART (Ν. -F.): OEvres,6 νοl., Paris. 1827. BIXLER (Ε.): Α forerunnerofpsychiatricnursing: Pussin (Anna1s of medica1 history, 1936, ρ. 518). BLOCH (C.): L 'Assistance et 1'Etat a 1a Revo1ution, Paris, 1908. BRISSOT DE WARVILLE (Ι. -Ρ.): Theorie des 10is crimineJJes, 2 νοl.. Paris, 1781. CABANIS (Π. J. G.): OEvres phi1osophiques, 2 νοl., Paris, 1956. CιA ν AREAU (Ν. -Μ.): Memoires sur 1es h6pitaux civi1s de Paris, Paris, 1805. ARI~S

304

COQUEAU (C. -Ρ.): Essai sur J'etablissement des hόΡitaux dans Jes grandes νiJJes, Paris, 1787. DAIGNAN (G.): RefIexions sur ΙΒ HoJJande, ου ΙΌn considere principaIement Jes hόpίΙBυx. Paris, 1778. DESMONCEAUX (Α.): De ΙΒ bienfaisance nationale, Paris, 1789. Details sur J'etablissement du Docteur Willis ρουτ ΙΒ guerison des alienes, Biblίotheque Britannique, Ι, ρ. 759. ΟOUΒLΕΤ (F.): Rapport sιιr J'etat actue/ des prisons de Paris, Paris, 1791. ΟουΒLΕΤ (F.): et COLOMBIER (J.): «Instruction sur Ia maniere de gouverner et de traiter Ies insenses», JournaJ de medecine, aoίIt 1785, ρ. 529. DULAURENΤ (J.): Essai sur /es etablissements necessaires et Jes moins dispendieux pour rendre /e serνice dans /es hόΡitauχ νraiment utile .a /'humanite, Paris, 1787. DUPONΤ ΟΕ NEMOURS (P.-S.): Idees sur /es secours.a donner aux pauνres ma/ades dans une grande viJJe, Phi1ade1phie et Paris, 1786. DREYFUS (F.): LΆssistance sous ΙΒ Ugis/auve etJa Convenuon, Paris, 1905. ESSARTS (Ν. DES): Dicuonnaire universe/ de police, 7 νο!., Paris, 1785 - 1787. F'RANCKE (Α. -Η.): ιι::Ρrecis historique sur 1a vie des etablissements de bienfaisance», Recueil de memoires sur Jes etablissements d'humanite, n° 39, Paris, 1804. GENNETE (L.): Purification de J'air dans /es hόΡitaux, Nancy, 1767. GENIL - PERRIN (G.): o;La psychiatrie dans.ι'οeuvre de Cabanis», Reνue de psychiatrie, Octobre 1910. GRUNER (J. -C.): «Essai sur 1es vices et les ameliorations des etablissements de sίIrete publique», Recuei/ de Memoires sur /es etab/issements d'humanite n° 39, Paris. 1804. HALES (S.): Α Descripuon of VenuJators, Londres, 1743. IMBERΤ (J.): Le Droit hospitalier de /a RevoIuuon et de ΙΈmΡπe, Paris, 1954. MAC AULIFFE (L.): La Revo/uuon et Jes hόΡitaux, Paris, 1901. MIRABEAU (Η.): Observauons d'un voyageur anglais, paris, 1788. MIRABEAU (Υ.): LΆmi des hommes, 6 νο!., Paris, 1759. MOEHSEN (J. C. Ν.): Geschichte des Wissenschafteninder.Mark Brandeburg, Berlίn et LeipZΊg, 1781. MOHEAU: Recherches sur /a popuJauon de ΙΒ France, Paris, 1778. MOREL (Α.): Traite des degenerescences, Paris. 1857. MUSQUINET ΟΕ LΑ PAGNE: Bidlre refoπne, Paris, 1790.

20

305

MERCΙER (J. -S.): Tab1eauxde Paris.12 νο!., Amsterdam, 178288. PINEL (Ρ.): Traite medico - pbi1osophique. Paris, Απ ΙΧ. PINEL (S.): Traite comp1et du regime sanitaire des aHenes. Paris, 1836. P1aidoyer pour J'beritage du pauvre a faire devant 1es representants de 1a nation, Paris, 1790. Precis de νues genera1es en faveur de ceux qui nΌnt rien, Lons Ie - SauInier, 1789. Rapports du comite de mendicite. Proces - verbaux de 1ΆssembΙee nationa1e, 1790, 1. Χχι, ΧΧΙ. XLIV ΧΧΙ, ΧΧΙ, XLIV. RECALOE (ΟΕ): Traite sur 1es abus qui subsistent dans 1es h6pitaux du royaume, Paris, 1786, REGNAULD (Ε.): Du degre de competence des medecins, Paris, 1828. RIvE (ΟΕ LA): «Lettre sur υη nouveI etablίssement pour Ia guerison des alienes» (Bibliotheque britannique, 1. νιιι, ρ. 308). ROBIN (Α.): Du traitement des insenses dans 1'b6pita1 de Bethleem. suivi dΌbserνauοns sur Ies insenses de Bicitre et de ΙΔ SaIpetriere, Amsterdam, 1787. RUMFORO «ΡrίηάΡes fondamentaux pour Ie souIagement des pauνres» (Biblίotheque britannique, Ι, ρ. 499 et 11, ρ. 137). RUSH (Β.): Medica1 inquiries, 4 νο!., PhiIadeIphie, 1809. SEMELAIGNE (R.): PbiJjppe Pine1 et son oeU1lre, Paris, 1927. - AHenistes et phi1anthropes, Paris, 1912. SPURZHEIM (J. -G.): Observations sur 1a foHe, Paris, 1818. Tab1e a1pbabt!tique. chrono1ogίque et ana1ytique des reg1ements re1atifs a I'administration des b6pitaux, Paris, 1815. ΤΕΝΟΝ (J.): Memoires sur 1es h6pitaux de Paris, Paris, 1788.

306

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ .

Σελ.

ΚΕΦΑΛΑΙΩ ΠΡΩΤΟ «SιuJdfera Naνis» .....

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΙΈΡΟ Ή μεγάλη έγκάι'lειρξη ...

41

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡιτο

Ό κόσμος τού Σωφρονισμού ... ΚΕΦΑλΑΙΟ

64

TETAPTQ

ΟΙ παράφρονες

83

ΚΕΦΑλΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΠάDoς καί παραλήρημα ......................................... .

»

101

»

129

»

199

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Εκτο

Μορφες τής τρέλας ΚΕΦΑλΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Ό μεγάλος φ6f1cς... ΚΕΦΑΛΑΙΩ ENATQ

Ό νέος διαχωρισμδς

.............................. .

»

219

Ή yένvηση τού ασυλου ..

»

235

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.

»

269

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

»

279

ΒΙ8ΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ..

»

297

ΚΕΦΑΛΑΙΩ ΔεΚΑΤΟ

της άνι.σορροπίας. Ό Bosch, μ.t μιό. Υλώσσα Movα σατ~ική, δΙνει μιό. εΙκόνα της ιατρικης ό.:ιtάτης και της

άφtλειας της έπσxfίς ΤO\l. ΣΙ μιό. πρώτη ματιά τό

fvro

μοιάζει μ.t ό&ώα πεΡΙΥραφι'ι μιάς lγχείQ1)σης. 'AUά τό. σύμβοω χαδιiις τδ ~νoς, τό σtαμνί, τό βιβλίο, Υίνονται σημεία που τραβοϋν την Π(JOOOX1'ι χαΙ ξεσχεπάζouν τΙς

Ιατρικl:ς παΥίδες. εΙναι σημεία της ό.:ιtάτης, της χενότη­

τας, τού παραλoyισμoiί. Αίιτό dλλιικπε μαρτvρά κι δ lίρρωστoς: .,χορόιδο_. Τό δέμα της άφέλειας κι οι τιμωρί­ ες ταιν εUxoλ6πισταιν, ~α ό.:ιtδ τά σιιvηδισμiνα δΙματα τού Bosch, ά7τηχεί την άvτ(δραqι'J ΤO\l στις ιατρικl:ς

πεποιδήσεις της broχής ΤΟ\l πoiI εΙναι XQά.μα δεραπεΙΟς άλλά χα .. τιμωQΙας της σάρκας, της πηγης τού κακoii. (σ.Μ.)

ΊEQώvtιμoς Μουσείο

Bosch, Ό Πειρασμός Prado, Μαδρίτη.

τού Ά Υίου Ά vrwviov,

cΣτοος lr;vtiπoδες T~ύ mιoταδιo-ϋ; βQίoxo~με

X~ι:~~~:~~:~:~:loυ ~νrωνΙoιι, ..... δ δ:ν&ρωπος:, μtσα σ' αυτές τΙς φavταστικtς μoQφtς άνακαλ"ύ1αι;Ι χάτι πο\ι δεωρεί σαν M6xQιιφη ρσm) χαί μνστl:κΟ της φύσης τσυ. Στη σχtψη τού Μεσαίω­ να, σΙ ).εΥείίινες τών ζώων Jtσίι μια για πάντα εΙχε χατονομάσεl δ Άδάμ, Ιφερναν μtσα τσυς συμβο).ιχα

άξίες άν&ρώπινες. Άαι στήν άQχη της Άναγέννησης, σΙ σχέσεις μt τό ζαιαιδιχο στοιχείο άνατρέπονταl. Τό ζώο άπε4ιιδEQώνεταl χαΙ ΔΡCΙΠετΕVεl άπό τόν χόσμσ τσύ μVΔσu χαΙ της ή&oπMισtας, γι.α ν' άποχτήσει fνα διχδ τσυ φανταστι:κΟ χαραχτήρα. ΚαΙ βJ..έnoιιμε, μt μι.αν buτ).ηxτι­ χΙ') άντιστρσφη δρων, τό ζώο τώρα να π<ιραμoνΕVει τΟν δν&ριοπσ γι.α να τΟν πιάσει στα δΙχτυα του χαΙ να τού άποχαλύψεl την άλή&εια τσυ. τα πιό άπίδανα ζώα,

Tr

βγαλμtνα μtα' άπό μια τρεΑl') φαντασία, γίνονται τώρα μυστιχl') φύση τού άν&ΡΏΠΣU. Και τη μiρα της Κρίσης,

δταν δ άμαρτω).ός δα έμφανιστεί "'f\IμνΟς χαι ντρoπlασμi-

~' ;~~=? ζ::άπ~ι ~Μ~:ι:Π~οΙ:Οεr;;,~

~~=.,~~I~: :r::::~~τ~::~ε:'~~~Δ Μομα μt χεφαλl') γάτας, οι σφί)Ύις μt D.utQa μη).ο).όν­ {\ης, τα που).ι.α μt φτερά νεtιριxα χαΙ τρεμου).ιάριχα σαν

tQaa,

ατά Ιργα τoii

lι:ξίες χαΙ συ

,

Stefan Lochner·

χαι πάλι lι:νιiλoγo

ν τό χρησιμοποιούσαν σαν lι:φoρ­

μή γι.α ήδιχοπ).αστιxtς μuitο).ογΙες. Τώρα πΑιον 'fOητευεl τόν ΙXVΔΡΙOJtσ μt τη μανία τοο, την άπίttaνη τεqατayoνία

:~ί~εlύ&~~ς~~ χ: ζ~ \~~~όt~ιμ:ro:~~

δραιπο την roφλή μανΙα, την δγονη τρέλα πού ω.οχιούει στi.ς άν&ρώπινες xαQδι.ές_.

Miche] Foucau]t,

1σroρΙα τι'ίς Τρlλι:ι:ς, χεφ. Α'

ΊEQώνυμoς Bosch, Ό mψασμός τού 'Αγίου ΆντωνιΌιι, Λισαβώνα, λεmoμtρεια xινtριxης x(lQάστσoης. οι μOQφtς στα πάνω μtρoς τoίi ΠύQΎOΙΙ που qwxρlvt­ ται άQιστερά, χαί τό τσαμπί σταφύλι πάνω στα χρυσό

φόντο, {h,μίtουν Παλαιά Δια6ήχη χαΙ γη Χαναάν. Άλλά τα :n:qόoωπα :n:oυ XQOΧωQOiiν χρός τόν Πύργο, ή πομπη αύτη άπα tώo χι ~νttρώπoιις, μοιάtοιιν περισσότερο να σιryγενεύoυν μt τη συμβολιχη της αστρολογίας. Κάτω

άQιoτερQ ξαναβρίσχουμε ~α γν<ί.ιριμο στοιχείο τoii Bosch, τα δοχείο σέ μορφτ) xαqa.βι.oϋ ΧΟίτους, :n:oυ ~νει νό. μισοφαίνεται τό Π
f\

t?"

πανοπλία, δtντι;:ια που φυτρώνουν Χάνω στα χορμιά, τα

ύδροχέφαλο παιδί μtoσ oτtι βσρχούλα εΙναι μορφΙς άλλόχοτες, πού Ύεμίtoυν fναν χόσμο άπoyιιμνωμb.oo άπό xάfiι: λογιΧή, πλημμ-ιιρισμtνo άπό τη δόξα τoίi δ:Υνωστου χι άπό τη φρίχη μπρός aτό δΥνωοτο, άπα τό δέος ~ στΙς σαλεμiνες: ~ίες τού χόσμου, (σ.Μ.).

'IεΡΏVUμoς 8osch, Ό' Πεl(Κlσμσς roύ Άγίου Ά νrωvίoυ, Λισαβώνα λεπtoμέl?εια ΧΕντl?ιχής πaqάστασης.

«Κείνο JtoU taqdζEI την ήσιιχΙα τοο tl?ημίτη δtν εΙναι τ' ΆVΤιxείμενα τής ιπι'lhιμίας του εΙναι τούτες οι iιλλόxo­

τες μο{Ιφl!:ς που άV(lβλύ~ovv μέσ' άπ' τα δνεLQCΙ, μt τα μιιστιΧά τους xUιδwμtνα, χι άvεβαίνouvε στό χείλος τou Χόσμου T\!λιγμtνες στη σιωπή, χαΙ στά κλεφτά. Στόν

nELQCIoμb τής Λισαβώνας, μπροστά στόν · Αγιο 'Αντώνιο χάδπαι h-a άπό τoUτα τά γεννήματα τής tl?έλoς, της μοναξιάς του, τ&ν στεl?ήσεών του, τής νησtt(ας; τσυ' fνa άχνα χαμόγύ.ο φαtτι1;ει τoUτo τό πρόσωπο δίχως σώμα, σxhη Π
~~td~~~~~~oύ~I:~O ":~Ι:εϊ~ ι~ πεl{ιQσμσo, γιατί αντη yoηm'ιει τό βUμμα τoiί άσχητη.

·Ομως τόσο αντη δοο χαί Xi:ίνος μtνouv αΙχμάλωτοι σt

χάτι

JtoU μoIdt;tI μt άνάΚ!?ισΤ]

μπι;:ιός σt χα6l?έφτη, αιώνια

στΨ1μένη άπό άπάντηση χαι βoυτηyμέvη σΙ!: μιά σιωιτη

πoU τΙΠΟΤε δtν την τaqάζει, lξω άπό ύπεl?χ6σμιovς; άπόηχους;. Ό grylle !χει ill.άξει: δtν 'lhιμίζει πια στόν δv6ι?WJW τη "qησχειιτιχή του -oCι.νXΛίση, πoiι λησμονή-

~~~~α~τ~=- ~~y:I~~~~~V~;~~I;~(1tl-r~; ΠεLQCΙσμός: την παl?άξενη tξσυσία του την πα(ρνει άπό τα στοιχεϊα τοΟ φavταστιxoiί, τoiί Mdν6QWΠOV, τoiί άπl?OOΠιλαστoυ που xUlVEI μtσcι σ' δ,ΤΙ φaνtι?ώνttaι άπάνω του JtCll?Oιιota τoiί άφύσΙΧΟυ, τσiί άλλόxoτov πάνω

στη yii. Γιά τόν δνltl?WΠO τοΟ

lSov

αιώνα τόσο ή

~Ια, ή συχνα fl?QμaXΤIxή, των όνε(ρων του, δσο χαί τα φαντάσματα της; tl?έλoo; του, άπoxτoiίν μtyaλύτειη! δύναμη D,ξης άπό την Δπτή bι:ι'lhιμ(α της; σάιrκας •. Michel Fouc.auII, 7ιπoρiα τη, Τρiλα" Κεφ. Α'.

ΊΕΡΏVUμoς 8osch, Ό Πεψασμ.δς roίi Άγ{ου 'Aνrωv(oυ, Λιοαβώνα, λυπoμtρεια χεντριχης παράστασης .

•:ΤΙ

λοιπόν προμηνάει αύτη ή rιώση των τρελών;

Σίγουρα, για νά 'ναι Υνό.ιοη ά;Qαyoρεuμένη,,,α JtQ~Eι να ΠΡOλtyει τη βασιλεία τcιU Σατανα χαί συνάμα τη ανντΙ­

Μια τοίί κόσμου ... Ε{ν' άλήδεια δτι τα δράματα της 'Αποκάλυψης bh ε{ναι κάτι τό πρωτΌφΑVW για τόν 150

αιώνα, δμως εΙναι πολυ δια~ετιxό: τώQα ά;Qό τό πμρελ­ δόν. Ή κομμάτι φανταιt(στιxη εΙχονοΥραφ(α

ToU

14ου

αιώνα, δπου οΙ πUρyoι ΥχρεμΙζονται σαν πιόνια κι δπου

τό ζώο ε{ναι πάντα ό παραδοοιαχόι; Δράχος: που ή Παναγία xρατιi σ' ά;Qόσταση κι δπου, κοντολογΙς, ή &ία

Τάξη ε{ναι πανταχοίί πQQOύσα, ά>J..άζει xαρaxTήQ<1' την διαδέχεται τό δραμα ένός χόσμου ΛUΙλατημtνσu άJι:ό

ό Ιρχομός μιάς Wχτας που χαταβροχδΙζει τη yερασμtνη λογιχη τοίί xόσμou. Ό

χόσμος βouλιάζει μtσα στην

οΙκοιιμενικτ'ι Μανία. Ή νίκη bh ε{ναι τoiί eroii ~ τοίί Διαβόλου, εΙναι ι) νίκη της τρtλας_.

Miche! Foncault,

lσroρ(α της τρ!λας, χεφ. Α.

Από τα τέλη του Μεσοίωνο μέχρι την εποχή μας, η τρέλο φέρνει διάφορες ταμπέλες. Οι ορχοίοι Έλληνες την οριοθετούσαν με τη λέξη "ύβρις". Μο οπό την ύβρι μέχρι τη σημερινή τρέλα μεσολαβούν γεγονότα. κατοστόσεις, συμπεριφορές διαφορετικές, ανάλογα το χωροχρόνο στον οποίο παρουσιάζοντοι οι "τρελοr'. Και κάπου εκεί οι αρχικές έννοιες χάνονται. Τελικά, πόσο απέχει η τρέλα από τη γνώση; Πόσο τρελός είνοι

ο "διαφορετικός"; Ο Μισέλ Φουκώ τολμάει. Τολμάει να διαχωρίσει στάδιο, παρεμβάσεις, ερμηνείες, σε μια οναδρομή χρονική, θεοκρατική και συμπαντική, μη παραλείποντας βέβαια και το ρόλο της ιατρικής σε αυτό το τόσο σημαντικά κεφάλαιο της ανθρωπότητας, με το οποίο κάποιοι θέλησαν να εκμεταλλευτούν παι'ζοντας παράξενο παιχνίδια, όσο άβολο και αν ακούγεται