ϋψιλον / οιολία Τίτλος πρωτοτύπου: La societe bureaucratique, 2 Copyright: U.G.E. - 10/18, 1974 Copyright γιά τήν έλληνική γλώσσα: ϋψιλον/6ι6λία,
ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ
ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ
1985
Μετάφραση: Γιωργος Παπακυριάκης Φωτοστοιχειοθεσία: Φωτόγραμμα ΕΠΕ Α' εκδοση: Άμφορέας, 1979 Β' εκδοση: ϋψιλον/Όι6λία, Μάρτιος 1985
~
.
η γραφειοκρατικη κοινωνία, 2 Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑΣ'
6' έκδοση
Κεντρική διάθεση: Σολωμοϋ 16, 'Αθήνα 106 83, Τηλ. 3638257 Pήnted ίη Athens, Greece
/
ϋψιλον / οιολία 'Αθήνα, 1985
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Συζήτηση γιά τίς Παραγωγικές Ή γιουγκοσλα6ική 'Επίλογος
9
:γραφειοκρατία
στή ΓιοιιΥκοσλάοικη
Ή γραφειοκρατία
σχέσεις στή Ρωσία
19
γραφειοκρατία
104
μετά τό θάνατο τοϋ Στάλιν
105
Ό Χρουσταώφ κι ή αποσύνθεση τής γραφειοκρατική ς ίδεολογίας
125
'Ένα κόμμα παλιών γραφειοκρατών
139
Αυλαία στή μεταφυσική των δικών
141
Ή οϋγγρικη
επανάσταση:
ερωτήματα στούς άγωνιστέ;
τοϋ 153
ΚΚΓ
Ή προλεταριακή
επανάσταση ενάντια στή γραφειοκρατία
175
Ό πολωνικός δρόμος τής γραφειοκρατικοποίησης
221
Γιά τόν έκφυλισμό τής ρώσικης έπανάσταση;
243
'Αντιλήψεις καί πρόγραμμα τής δμάδας Σοσιαλισμός σαρότητα Ή σεξουαλική αγωγή στήν ΕΣΣΔ
fί Βαρ257 ΊΖ7
Γενικό σχέδιο τής εκδοσης
Ι. Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΚΗ
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
1. Οί παραγωγικές σχέσεις στή Ρωσία 2. Ή επανάσταση κατά τής γραφειοκρατίας 3. Ή Ρωσία μετά τήν εκοιομηχάνιση
.1:
ΙΙ. Η Δ ΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤ ΑΛΙΣΜΟΥ ΠΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ
ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
ΠΡΟΛΟΙΌΣ
1. Ό ίμπεριαλισμός καί δ πόλεμος 2. Τό επαναστατικό κίνημα στό σύγχρονό καπιταλισμό
ιν.
ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ
γ. Η ΠΕΙΡΑ ΤΟΥ ΕΡΓ ΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΣ 1. Πώς ν' άγωνιστοϋμε (Βέργος, 1978) 2. Προλεταριάτο καί όργάνωση (Άμφορέας,
γι.
Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Οί αναφορές στόν τόμο Ι, 1 τής παρούσας εκδοσης άφορούν τήν Κοινωνία, 1 : Οί παραγωγικές σχέσεις στή Ρωσία. Ευχαριστώ τούς Georges Ουροηι, Alain Girard καί CΙaude Lefort πού δέχτηκαν τήν αναπαραγωγή τών κειμένων πού είχαμε γράψει σέ συνεργασία. Γιά δρισμένα κείμενα πού άναφέοονται συχνά, οί παραπομπές γίνονται ώς έξής: Γραφειοκρατική
1978)
ΣΠΔ = COI1l"el1INlliol1 de.\' !οπe,\' pl'OdIKli\'l',\' τών παραγωγικών δυνάμεων (άδημοσίευτο, Μάρτης 1, σελ. 107-119).
=
Συγκέντρωση
1948· Τομ. Ι,
ΦΠΣ = PllenoInel1%Rie (Ie /(/ (·oII.H·ien(·e pl'O/ellll'ieIIIIe = Φαι~ ναμεναλαγία τής πραλεταριακής συνείδησης (άδημασίευτο, Μάρτης 1948· Τομ. Ι, 1, σελ. 121-135). ΣΒ
=
Sol'ίa/i.\'Ine
011
ΒΙΙΙ'hΙΙΙ'ίe
ου Β., τείίχας 1, Μάρτης
=
Σοσιαλισμός
η
Βαρ6αρότητα
(S.
1949· Ταμ. Ι, 1, σελ. 145-190).
ΠΣΡ = Le.~ /'(/ρροι·I.\' (Ie Pl'OdIlC'liol1 ('ΙΙ RII,Hie = Οί παραγωγικές σχέσειςστή Ρωσία (S. ου Β., τεύχος 2, Μάης 1949· Ταμ. Ι, Ι, σελ.
211-292).
ΔΚ Ι καί ΔΚ Π = SI//" lα dynamiqIIe dII (·(ιpitali.~me = Γιά τή δυναμική τού καπιταλισμού (S. ου Β., τεύχος 12, Αύγουστος 1953· καί τει)χος 13, 'Ιανουάριος 1954). ΚΙΠΠ = Sίtιιαtίοn de Ι' impeI·ίali.I'me et ΡeI'.ψe('{il'e.I' dII proletα"iat = Ή κατάσταση τού ιμπεριαλισμού καί οί προοπτικές τού (S. ου Β" τεύχος 14, Άπρίλης 1954), προλεταριάτου ΠΣ Ι, ΠΣ Π, ΠΣ ΠΙ = SIII' leωl1tel1ΙΙ dII ,I'o('i(/Ii.~me= Γιά τό περιεχόμενο τού σοσιαλισμού (S. ου Β" τεύχος 17, Ίούλης 1955, τεύχος 22, Ίούλης 1957, τεύχος 23, 'Ιανουάριος 1958· τόμ, V, 2. σελ, 9-63), Π ΕΓ = Ι(/ I'el'olIItiol1 pI'eletaι'iel1ne ('ol1tI'e 1(/ bIII'eaII('/'(/tie = Ή προλεταριακή επανάσταση κατά τής γραφειοκρατίας (S. ου Β" τεύχος 20, Δ εκέμορης 1956' εδώ, σελ. 175-220), ΠΟ Ι καί ΠΟ Π = Pl'Oleta";αt et oIXal1i,HltiOI1= Προλεταριάτο καί οργάνωση (S, oιi Β., τεύχος 27 καί 28, Άπρίλης καί 'Ιούλης 1959' τόμ, ν. 2, σελ, 89-172), ΕΚΣΚ Ι, Π καί ΠΙ = Le moIII'ement I'el'oIIItionl1aiI'e .VO/l.I' le ('(ιΡίtali.I'me tfιodel'l1e = Τό επαναστατικό κίνημα στό σύγχρονο καπιταλισμό (S. ου Β., τεύχος 31, 32, καί 33, Δεκέμορης 1960, Άπρίλης καί Δεκέμορης 1961). ΞΕ = Reωmmel1αr la I'el'oliιtiol1 = Ξαναρχίζουμε τήν επανάσταση (S. ου Β., τεύχος 35, 'Ιανουάριος 1964' τομ, V. 2. σελ, 215-254). ΡΜπΙ = Le "ole de Ι' ideologie hol('!lel'ik d(/!1.I' lα !1(/i.I',I'(I/Ke de 1(/ hII"eaιtaαtie = Ό ρόλος τής μπολσεοίκικης ιδεολογίας στή γέννηση τής γραφειοκρατίας (S. ου. Β., τεύχος 35, 'Ιανουάριος 1964· τόμ, ν, 2, σελ. 271-292). ΜΕΘ Ι εως V = M(/rxi,l'me et tlleo"ie I'e\'()IIItiol1l1aiI'e= Μαρξισμός καί επαναστατική θεωρία (S. ου Β" τεύχος 36 μέχρι 40, Άπρίλης 1964 μέχρι 'Ιούνη 1965),
ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΠΑ ΤιΣ ΠΑΡ ΑΓΩΠΚΕΣ ΣΧΕΣΕIΣ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ *
Ό σύντροφος C ... εισηγήθηκε τή συζήτηση θυμίζοντας τήν τεράστια σημασία τοϋ ζητήματος τής ταξικής' φύσης τοϋ ρωσικού καθεστώτος γιά τήν ιδεολογική καί πολιτική άνοικοδόμηση τοϋ επαναστατικού κινήματος. Τό θεμελιακό εμπόδιο πού συναντάει αυτή ή άνοικοδόμηση είναι, εδώ κι είκοσι χρόνια, ή συντριπτική επιρροή τής εργατικής τάξης άπό τό σταλινισμό' ή πολιτική καί ιδεολογική δάση αύτή; τής επιρροής είναι νά παρουσιάζεται ή Ρωσία σάν κράτος «σοσιαλιστικό» η «εργατικό». Ιό, 6άθος τής έπιχειρηματολογίας τών ,σταλινικώΥ~~dφν.Q.'1:ΥΡδqιπ.QQ!QΏ~ είναι &Πλ6:,στήνΈΣΣΔ" δέν~{jπ.ά'ρm:π ιg άστική: :τάξη~,άρ.Qδ6ι" ί!ΠQ.ρcχει. πιά._~~~τάλλευση. Αυτή ή ίδέα είναι πιό πολύ αποτελεσματική άπό τήν άποψη τής σταλινικής προπαγάνδας, καθ' δσο είναι άναμφισδήτητο δτι όχι μόνο δέν ύπάρχει πιά άστική τάξη στή Ρωσία άλλά πώς παντού δπου δ σταλινισμός παίρνει τήν εξουσία καταστρέφει, λίγο-πολύ αραχυπρόθεσμα, τήν άστική τάξη σάν κυρίαρχη τάξη. 'Ωστόσο, είναι τό ίδιο άναμφισδήτητο πώς, σ' αύτέ; τίς χώρες, ή εκμετάλλευση ύφίσταται, τουλάχιστο τό ίδιο δαριά -άν όχι περισσότερο- μέ τίς παραδοσιακές άστικές χώρες. Αυτό λοιπόν πού χρειάζεται, είναι νά δειχτεί καθαρά στήν εργατική τάξη πώς δέν είναι άρκετό νά καταστρέψει τήν άστική τάξη γιά νά καταλύσει τήν έκμετάλλευση. • Πρακτικά μιάς δημόσιας συζήτησης πού γίνηκε τόν 'Ιούλη 1949 καί δημοσιεύτηκε οτό Sol'ίIIIi,I'Jne 0/1 BIIJ·hlll'!e. τεύχος 4 (Όκτώ6ρης 1949).
9
Γιά νά γίνει αυτό, πρέπει νά δριστεί μέ ακρί6εια τί εννοούμε εκμετάλλευση. Ή πρώτη όψη, ή πιό χτυπητή, τής έκμετάλλευση; 6ρίσκεται στήν κατανομή τοϋ κοινωνικού προϊόντος, στήνάπαλλοτρίωση άπό τούς παραγωγούς ένός μέρους τοϋ προϊόντος τής εργασϊα; τους κι ή ιδιοποίηση αυτού τού προϊόντος '&πό μιά δρισμένη κοινωνική τάξη. Ή ϋπαρξη αύτή; τής όψης τής έπμετάλλευσης στή Ρωσία είναι αναντίρρητη κι δ C... θυμίζει πώς τό παιχνίδι τών διαφοροποιήσεων τών εισοδημάτων στή Ρωσία καταλήγει στό Ωτι τό 15 % τό πολύ τοϋ πληθυσμού (ή γραφειοκρατική τάξη) διαθέτει περισσότερο τοϋ 50 % τού καταναλώσιμου προϊόντος, πράγμα πού ξεπερνάει πιθανά αυτά πού γνωρίζουμε γιά τίς καπιταλι.στικές χώρες. Πέρα δμως απ' αυτή τήν όψη τής έκμετάλλευσητ, πού άφοοά τήν κατανομή τοϋ κοινωνικού προϊόντος, υπάρχει μιά άλλη δαθύτερη πού είναι ή εκμετάλλευση στήν ίδια τήν παραγωγή. Αυτή ή εκμετάλλευση πού θίγει δλες τίς εκδηλώσεις τής άνθοώπινη; ϋπαρξης, έκφράζεται μέ τήν πλήρη υποδούλωση τών παραγωγών στή διάρκεια τής παραγωγής, μέ τήν πλήρη υποταγή τής ζωντανή ς εργασίας στή μηχανή, τό γεγονός δτι οί εργάτες είναι έντελώ; ξένοι - στή διαχείριση τής πα~αΎωγ-ής..:-όπροσδιορισμός_το.ύ άντικειμένου, ~~έσων καί ~ν τρό~ω,,_Eις_παραyωγής γίνεται γιά~~αί άπό τήν κυρίαρχη τάξη καί τά όργανά της, μόνο σέ σχέση μέ τίς ανάγκες τής συσσώρευσης καί μή παραγωγικής κατανάλωσης. Περισσότερο 'άπό δπουδήποτε αλλού, είναι στή Ρωσία πού οί εργάτες ϋποδουλώνονται δσο καί σέ μιά φασιστική χώρα καί μεταδάλλονται εντελώς σέ εξαρτήματα τών μηχανών καί τών εργαλείων παραγωγής. Είναι αυτή ή όψη τής έκμετάλλευοη; πού ό Μαρξ άποκαλούσε ξέ- • νωση (γιατί άποστερεί τήν ανθρώπινη ϋπαρξη άπό τήν ουσιαστική της εκδήλωση, τήν ελεύθερη καί δημιουργική παραγωγική εργασία) πού είναι ή πιό σημαντική κι είναι εκείνη πού αναπτύσσεται μέχρι τ' ακραία της δρια στό ρώσικο καθεστώς. Αύτή ή εκμετάλλευση ασκείται άπό τή γραφειοκρατία γιά δικό της κέρδος (παίρνοντας τή λέξη κέρδος μέ τήν πλατύτερή της εννοια). Ή ρωσική γραφειοκρατία δημιουργήθηκε καί υπάρχει στή δάση τής άντϊθεση; ανάμεσα στούς διευθύνοντες καί τούς εκτελεστές στή διαδικασία τής παραγωγής. ~\ι.!iι tilv πραγματική οίκονομική_6άση τής εξουσίας τής γραφειοκρατίας:-'η καθολικί'ϊκρατική ιδιοκτησ(;-δενεlν
--'"
10
.
-
_._---------------
στίς μηχανές γιατί !ι_ρύθl+!..~!!i~2..γ~)iις:_:w.i1-ρ.JJftμ..oiι-&ργασίας, κλπ., άπό τ!J_Υ'ρ.αφ.ε.ιοκρ.α.τία..lχε~ σάχ..,πάΥΙΟστόχο ν' αυξήσει τ~ ~furτικότ/:ι:α-ά-νεςάΡ:H:ι:ι:α...άπ.ό_κ.6,θεε~τi!!!lQ!Ί_γ,L~:eρω).(.!:~~.i'λJ-,κ2,,»,. τ.οiJ,.δποi~nLή~φθοΡ2.~~ίν~.α~ιάφορη γιά τή γραφειοκρατία, γιατί αυτό τό ανθρώπινο υλικό δέν τής στοίχ(ξει πρακτικά ~(~.oτε. "Ε!QJ-δμω..ς,Jιπαραγωγ'ίκοt§τ~ τής έργασίας"δEVμπoρεί παρά νά πέσει τελικά όχι .μό::;; εξαιτίας Jής'"&ρνrjτικηςσ.!Q.qjjς'πού κρατάει τό προλεταριάτο .α~~'Yαντιστήν παραγωγή, αλλά γιατί επίσης είνα, άδύνατο νά δημιουργηθεί έτσι ή καλύτερη δυνατή φϋσιολογική σχέση ανάμεσα στή μηχανή καί τόν ανθρωπQ·δΤ'ελ'ευi:αίος δέν μπορεί πιά .νά παρέμδει- στήν παραγωγή μέ 6άση_τtΊ_ζW'Υτανή πείρα πού μόνον αυτό; εχει "άπό τή μηχανή κι ~ό δλόκλ!l.9'Ότήν :rαραγωγική δραστηριότητα. Ή γραφειοκρατία προσπαθεί νά θεραπεύσει αυτή τήν πτώση τής παραγωγικότητας μ' έναν ενισχυμένο έλεγχο τών εργατών άπό τήν Γκεπεού, καί τά «συνδικάτα» παίζουν σαφώς, καί σύμφωνα μέ τίς επίσημες· δηλώσεις, ρόλο πλαισίωσης τής εργατικής δύναμης γιά νά τήν σπρώξουν στήν άποδοτικότητα. Ή περίφημη γραφειοκρατική «σχεδιοποίηση» στή Ρωσία δέν εlναι παρά ή εκφραση τών συμφερόντων τής κυρίαρχης τάξης σέ άοιθμούτ, ή σχεδιοποίηση τής έκμετάλλευσητ. Δέν θά μπορούσε άλλωστε νά είναι διαφορετικά άφοϋ είναι Τι ίδια Τι γραφειοκρατία πού σχεδιοποιεί, Θέλησαν νά παρουσιάσουν αυτή τή σχεδιοποίηση σάν κάτι τό προοδευτικό πού θά επέτρεπε μιά απεριόριστη ανάπτυξη τής οίκονομίατ. Καθόλου, γιατί αρχικά δέν υπάρχει άφηρημένη ανάπτυξη τής οίκονομϊατ ή_.ρωσ~κήγραφειοκρατία «σχεδιοποιεϊ» τήν οικονομία προσανατολίζοντάς_τηΥ σ:ι:ήΥ,,-1}ι@!Qποίηθη τών δικ'ίbν'-ίης' αναγκών, δίνοντάς τ/ς τό δικό'''Τ-'''-της --~ταξικό περιεχόμενο. 'G...Q!2~~ωσικ!iς σχεδιοποίησ!jς ειναι, σύμφωνα μέ τήν ίδια τήν όμολογία των ανοιχτών άπολογητών τής. γραφειοκρατίας δπως ό Μπετελέμ, ή..2!.ΡQ'Υl:!:ατοποί!1σ!.L..'!QjLΙΙΙ"Wlτ.Q1.J.-Q;t{I.α.τ. -(1 δ2:'.YQμ.ικού κι επίσης ~ ίκανοποίηTl τών αναγκών κα.~ς...τi]ς ~ Υ'Qg..ψ'~~τ~. Αυτόν τόν προσανατολισμό ξανα6ρίσκει κανείς ι[ σ.υ..γ.κε.κ.Ρ.1I!ένα στά ρωσικά σχέδια, στά όποία ή &ν~ δα- ~ ΡJ!iς_Ριοl!!ιχg.νίας κρατάει τήν πρώ!!1-ft~ κι εκεί}Ί.j:τής 6ιoμη~αY!Qs;. αντικειμένων πολυτελείας Τι θεωΡOύ!!ενω...Y-σ.ώι....I.έrΩ.J.ω1!-σ.τ r) ~ Ρωσία τή δεύτερη, ένω Ιι.lΗ!,.ρg."t!!>.;ιή-ά:ν_τ.ικειμέ.ν.
'.
_
•••
-
i.
• Γιά τίς θέσεις πού έκφράζονται άκόμη έδώ καί πού άναθεωρήθηκαν στή συνέχεια, βλέπε τούς έπίλογους στό ΣΒ καί ΠΣΡ, τόμος Ι, Ι αυτής τής εκδοσης καί τά κείμενα πού θά δημοσιευτούν στούς τόμους Ι, 3, 11καί 111.
11
,Από άλλη πλευρά, ή αναρχία τής καπιταλιστικής παραγωγής εχει αντικατασταθεί, στή γραφειοκρατική «σχεδιοποίηση», ~. τή σπατάλ!! καί. τ!Ί_γ~~~Q..!!.~~iιix"Υ~ρχία, πού ..§!y-ElvaL.~gou συμπτωσιακέ.s.., καί παgρ.α/κές, άλλά προκύπτουν άπό ούσιαστικά γνωρίσματα της γραφειοκρατίας σάν τάξης καί ούσιαστικά άπό τό γεγονός δτι iL.Y.Qαφειοκρατ~, τάξ!ι2!.~σ~~_~ή καί έξω απ' τήν κιιρ~ παρg:@γiι •.-δ..έΥ-μ
_:τ~_s..
εfναι
* Ή έννοια τών δρων πού χρησιμοποιούνται εδώ δέν Εχει καμιά σχέση μέ κείνη πού τούς δίνει ή τροτσκιστική αντίληψη. Βλέπε ΠΣΡ, τόμος Ι, Ι αύτή; τής εκδοσης, σελ. 220-221 καί έδώ, σελ. 228-229. 12
χνουν καθαρά στό προλεταριάτο πώς μόνον ή δική του κυριαρχία μπορεί ν' αλλάξει τό πεπρωμένο καί τό μέλλον τής άνθρωπότηταξ. Οί παρεμ6άσεις τών συντρόφων, στή συνέχεια της έκθεσης, ήσαν διάφορες καί πολυάριθμες. 'Ένας σύντροφος έπέμενε σ~ίς παραδοσιακές καί «Ιδιωτικές» δψεις τής εκμετάλλευσης πού φαϊνεται να ύφίστανται στή Ρωσία' έτσι, γιά παράδειγμα, ή .fuμηλή χρ~έωσrι-J.ο_ίι~ρ..!!του.ς_(ϋπαΡ$.!J~~~ών δανεiw..)'..μ.έ.•τόκο), ή ~κ.ερδ02κo.!!ί~._σ..1,ή'~.~~ έλεύβεQ!]~ όγqρά, τό"~J'_εφφ.αιο τρ:ρ_δ.ιευθyvτ/» πού §.{.'l.u••.α:tα.ύ_ς_δ..l&υθυv:τές_!,
αλλοιώνει σέ τίποτε τίς ίδιαίτερε; κρατικής οίκονομϊαο
δάσε«; λειτουργίας
τής γραφειο-
'Ένας ,Αφρικανός σύντροφος πήρε τό λόγο στή συνέχεια γιά νά ύπογραμμίσει πόσο είναι λαθεμένο νά συνδέεται τό ζήτημα τής εκμετάλλευσης μέ τό ζήτημα τής τυπικής ίδιοκτησϊαο, 'επικαλέστηκε τό αντίθετο καί συμμετρικό παράδειγμα από κείνο τής ρωσικής γραφειοκρατίας πού εκμεταλλεύεται χωρίς νά είναι ιδιοκτήτρια, τής έκμετάλλευση; τής άποικιακή; αγροτιάς από τόν μητροπολιτικό η ντόπιο καπιταλισμό: ό αγρστης, άν καί είναι «ίδιοκτήτη;» τόσο τού χωραφιού του δσο καί τής σοδειάς του, δέν παύει νά είναι ριζικά έκμεταλλευόμενοτ, όντα; αρχικά ύποχρεωμένος νά πουλήσει αύτή τή σοδειά στά καπιταλιστικά μονοπώλια σέ τιμές πού αυτά καθορίζουν αυταρχικά, ύστερα ν' αγοράσει τά προϊόντα πού καταναλώνει από τά ίδια μονοπώλια σέ τιμές έπίσης καθορισμένες από τά ίδια. Αύτή ή εκμετάλλευση από τά μονοπώλια συνδέεται μέ τήν εκμετάλλευση από μιά ιδιαίτερη αποικιακή γραφειοκρατία. Ό σύντροφο ς γενικεύει στή συνέχεια τήν παοέμδασή του, διαπιστώνοντας πώς τό μαρξιστικό κίνημα έστρεψε ως τώρα τήν προσοχή του στήν εκμετάλλευση τοϋ προλεταριάτου καί παραμέλησε λίγο-πολύ τίς άλλες μορφές έκμετάλλευσητ; -τήν αποικιακή εκμετάλλευση γιά παράδειγμα- τείνοντας .νά εξομοιώσει τόπρόδλημα τής αποικιακής επανάσταση; μέ τό 1tρόολημα τής έπανάστασης στίς οιομηχανικές χώρες, πράγμα &νακριΟές. Τελειώνει διαπιστώνοντας πώς μιά επανάσταση στίς προοδευμένες χώρες δέν λύνει τό ποόδλημα, γιατί μιά τεράστια διαφορά τεχνικού έπιπέδου θά έξα"ολουθούσε νά ύπάρχει ανάμεσα σ' αύτέ; καί τίς αποικιακές χώρες, καί πάνω σ' αύτή τή διαφορά τεχνικού επιπέδου, παραγωγικότητας τής εργασιάς' καί δεξιότητας τών πληθυσμών, θά μπορούσαν νά προστεθούν πάλι κοινωνικές διαφορόποιήσεις. .Οί σύντροφοι C... κμί απάντησαν στόν 'Αφρικανό σύντροφο άναγνωρϊζοντω; τήν πραγματικότητα ίφ.ί τή μέγιστη σημασία τοϋ προολήμαwς πού έθετε. Πραγματικά, παρά τήν τεράστια ανάπτυξη τοϋ κωτιταλισμοϋ, ή μεγάλη πλειοψηφϊα τοϋ πληθυσμού τής Γής ζεί ακόμη κάτω άπό αποικια,κές η ήμι-αποικιακές συνθήκες' τό ζήτημα τοϋ ρόλου τής αγΡ9τιάς J1:Ρέ1tειπράγματι νά μελετηθεί ξανά κι όφεϊλεται ν' αναγνωριστεί πώ.ς οί παραδοσιακές θέσεις (γιά παράδειγμα εκείνες τών τεσσάρων πρώτων συνέδοιων ,τής I.C.) είναι ανεπαρκείς. Είναι φανερό :ι;τώς ή έπανάσταση στίς προοδευμένες χώρες δέν λύνει μόνη της τό πρόδλημα, γιατί δέν ύπάρχει έλευθερία πού εισάγεται. Αυτό τό πρό()λημα θά πρέπει λοιπόν 'νά μελετηθεί μέ τήν πιό στενή συνεργασία των συντρόφων άπό τίς αποικίες. '
ο:..
14
"
"Ενας άλλος σύντροφο ς θέλει νά μάθει άν ή γραφειοκρατία αποτελεί ένα άπαραίτητο στάδιο τής κοινωνικής ανάπτυξης κι άν ή ρωσική επανάσταση θά μπορούσε ν' άποφύγει τήν έκφύλιση. Ή ανωριμότητα των επαναστατικών συνθηκών στήν Ευρώπη μετά τόν Πρώτο κι ακόμη καί τό Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο φαίνεται νά δείχνει πώς ή γραφειοκρατία ήταν άναπόφευκτη. "Αν εΙναι έτσι, δέν θά 'πρεπε νά εύχεται κανείς νά πραγματοποιηθεί τό ταχύτερο ή γραφειοκρατική κυριαρχία; 'ο C ... άπαντάει πώς πραγματικά ή γραφειοκρατία ύπήρξε ή άπόδειξη τής άνωριμότητω; τοϋ προλεταριάτου γιά τήν επανάσταση, όχι κατά τή συνηθισμένη πολιτική έννοια, αλλά κατά τήν οικονομική: τό προλεταριάτο δέν είχε ακόμη συνειδητοποιήσει τό πρόδλημα τής εργατικής διαχείρισης τής οίκονομϊατ, σέ κάθε περίπτωση δέν στάθηκε ίκανό να τήν πραγματοποιήσει κι άφέθηκε ν' άπαλλοτριωθεί από τή γραφειοκρατία. Κατά μιά περισσότερο γενική έννοια, ή γραφειοκρατία είναι αντικειμενικά «απαραίτητη» γιά δσο διάστημα ή παρακμή τοϋ καπιταλισμού κι ή αποσύνθεση τής άστική; τάξης συνεχίζεται χωρίς ή επανάσταση νά φτάνει στή νίκη. Κατά τήν ίδια έννοια, ό φασισμός έπϊση; εΙναι αντικειμενικά «άπαραίτητος». Ή πολιτική μας στάση δμως απέναντι στή γραφειοκρατία δέν προσδιορίζεται απ' αύτόν τόν παράγοντα, αλλά άπό τό γεγονός δτι ή γραφειοκρατία εΙναι μιά εκμεταλλεύτρια τάξη πού εξασφαλίζει τήν ίστορική αντικατάσταση τής αστική; τάξης, είναι λοιπόν ανίκανη νά εξασφαλίσει μιά νέα ίστορική φάση εξάπλωσης τών παραγωγικών δυνάμεων καί τής κοινωνικής δραστηριότητας. Ή μοναδική ρίζα τής «άναγκαιότητω;» τής γραφειοκρατίας, καί μάλιστα τής ύπαρξής της, είναι πώς τό προλεταριάτο δέν μπόρεσε μέχρι τώρανά εγκαθιδρύσει τή δική του πολιτική κι οικονομική εξουσία. Αυτό εγείρει φυσικά τό ζήτημα τής ίστορικής ίκανότητας τού προλεταριάτου' σύμφωνα μέτήν άποψή μας, αύτή ή ίκανότητα αναπτύσσεται σταθερά, δμως κάθε συζήτηση ίι ΡΓίΟΓί πάνω στό ζήτημα είναι μάταιη καί περιττή' μόνο στήν πρακτική θά δείξει τό προλεταριάτο άν μπορεί η σχι νά πραγματοποιήσει τήν κομμουνιστική κοινωνία. 'Ο σύντροφος Μ..., τής όμάδας «Διεθνισμός», παίρνει τό λόγο ατή συνέχεια γιά νά πεί πώς νιώθει, μέσα από τίς τωρινές θέσευ; μας, μιά στροφή τής όμάδας μας πρός τή θεωρία τοϋ «κρατικού καπιταλισμού», στροφή άλλωστε γιά τήν όποία χαίρεται, δντω; ό ίδιος. όπαδό; αύτήςτής θεωρίας' πώς ενώ μέχρι τώρα ή όμάδα μας ήταν όπαδό; τής θεωρίας τοϋ «συλλογικού γραφειοκρατισμού», τονίζοντας τίς διαφορές πού διαχωρίζουν τό ρωσικό καθεστώς από τίς καπιταλιστικές κοινωνίες, διαδεδαιωνουαε τώρα τήν ύπαρξη δαθιών κοινών χαρακτηριστικών στά δυό καθεστώτα. Πρέπει τώρα 15
νά δγοϋν τά συμπεράσματα άπ" αυτή τή «στροφή» καί ν' άναγνωριστεί πώς οί Ήνωμένες Πολιτείες πραγματοποιούν σήμερα ενα ανάλογο καθεστώς καί πώς δ επερχόμενος πόλεμος θά είναι δ πόλεμος ανάμεσα σέ δυό καπιταλιστικά μπλόκο Ό C ... άπαντάει πώς, παρά τό λίγο ένδιαφέρον πού μπορεί νά παρουσιάζει γιά τήν πλειοψηφία τών συντρόφων αυτό τό ζήτημα, είναι άπαραίτητο νά ξεκαθαριστούν τά πράγματα. Θυμίζει πώς δταν σχηματίστηκε ή δμάδα μας ύπήρχαν, πέρα άπό τήν παράλογη θεωρίά τού «έκφυλισμένου εργατικού κράτους» (πού κηρύσσονταν άπό τούς τροτσκιστές κι επίσης, εκείνη τήν εποχή, άπό τούς μπορντιγκιστές), δύο άντιλήψει; γιά τή Ρωσία: 'εκείνη τού «κρατικού καπιταλισμού» κι εκείνη τού «συλλογικού γραφειοκρατισμού». Ή εξέλιξή μας, είναι φανερό, προσδιορίστηκε άπό τήν ϋπαρξη αυτών τών δύο αντιλήψεων, προπαντός μέ τήν έννοια δτι διαμόρφωσαν γιά μάς περίφημους εξωστήρες*. "Ετσι, γιά παράδειγμα, μέ τή λέξη «κρατικός καπιταλισμός» υποχρεωθήκαμε νά παλέψουμε μέ μιά αντίληψη έντελώτ; ανόητη (τή μόνη πού μάς άντιπαράθεσαν), πού συνίσταται στό νά ταυτιστούν εκμετάλλευση καί καπιταλισμός, ν' άπορριφθούν οί διαφορές ανάμεσα στό ρωσικό καθεστώς καί τίς παραδοσιακές καπιταλιστικές κοινωνίες, νά επικυρωθεί πώς στή Ρωσία τό κράτος είχε γίνει εργοδότης καί τά ύπόλοιπα άναπαράγανε ακρι6ώς τό γνωστό καπιταλισμό, κλπ. 'Υποχρεωθήκαμε ν' άπαντήοουμε σ' αυΊQ.\ις_τούς παραλογισμούτ; ._υrιoγ.ραμμίζoxτας σταθερά τίςτΈρ'ό<;Τ;;;ς διαφ9ρές.π.ού ...,άν,;r.ιπαραθέΙου-Υ_τQ.ρ<φgικόκαθεστώς σέ μιά κgιtιταλιστική κοινωνία .παοαδοοιακοϋ τύπου. Τίποτε άπ"αύτδ πού είπαμε άναφορικά μ' αυτό δέν ήταν ψεύτικο' ή ανάλυσή μας δμως τότε ήταν άναμφισδήτητα άνεπαρκή; στό δαθμό πού δέν ενσωματώνονταν σέ μιά γενική αντίληψη τής εξέλιξης τής σύγχρονης οίκονομϊω; καί κοινωνίας. Κάναμε αύτή τή διεύρυνση τών άντιλήψεών μας όχι σήμερα, άλλά κιόλας τό Μάρτη τού 1948 κι δ σύντροφος Μ... πρέπει νά θυμάται μιά εκθεση τού C ... έκείνη; τής εποχής στή διάρκεια τών κοινών διαλέξεων τών δμάδων τής αριστεράς στή Μυτυαλιτέ**, δπου ή ουσία τής σημερινής μας άντίληψης ήταν κιόλας δοσμένη, αντίληψη πού άλλωστε διατυπώθηκε έπϊση; στά κείμενα πού δημοσιεύσαμε στό P.C.I. άπό τό Μάρτη τού 1948, πού ό σύντροφο ς Μ... πρέπει έπϊση; νά γνωρίζει. Γιά νά συνοψίσουμε λακωνικά αύτή τήν αντίληψη, πρέπει νά πούμε πώς δ γραφειοκρατικός' καπιταλισμός αντιπροσωπεύει τή συνέχεια τού παραδοσιακού καπιταλισμού σπριi:ιχνoντας στό δριό του τήν τάση
γιά τήν καθολική συγκέντρωση τού κεφαλαίου καί τήν άπεριόριστη εκμετάλλευση τού προλεταριάτου καί πώς συνεχίζει ν' .αναπτύσσει σήμερα τίς άπαρχές τής σοσιαλιστική ς έπανάστασητ, άλλά δτι, εκτός απ' αυτό, σέ δλα τά άλλα σημεία, αντιπροσωπεύει άκρι6ώς τό αντίθετο, τήν πλήρη αντίθεση τού καπιταλισμού (δομή τής κυρίαρχης τάξης, οΙκονομικοί νόμοι, κλπ.). 'Επιπλέον, είναι έντελώ ; λάθος νά λέμε πώς σήμερα ή ρωσική κοινωνία είναι ταυτόσημη μέ τήν αμερικάνικη κοινωνία καί πώς δ πόλεμος θά είναι άπλά δ πόλεμος τών δύο καπιταλιστικών μπλόκο Οί ΗΠΑ σρίσκονται πολύ πιό μακριά άπό τήν ΕΣΣΔ σέ δ,τι άφορά τή συγκέντρωση τού κεφαλαίου κι οί κοινωνιολογικές διαφορές των δύο καθεστώτων είναι ενας παράγοντας πού επενεργεί Ισχυρά στό χαρακτήρα καί τίς Ιδιότητες τοϋ επερχόμενου πολέμου.
• Θά δρεί κανείς μιά σημείωση γιά τήν ίστορία τοϋ «ρωσικού ζητήματος» στόν τόμο Ι, 3 τής παρούσας εκδοσης . •• Αίθουσα διαλέξεων στό Παρίσι. (Σ.τ.Μ.)
16
17
Η rlΟΥrΚΟΣΛΑΒIΚΗ
rΡΑΦΕIΟΚΡΑΤιΑ*
,Από τό 1923 μέχρι σήμερα, τό εργατικό κίνημα κυριαρχήθηκε από τό σταλινισμό. Χειραγωγώντας τά πιό εξελιγμένα καί τά πιό μαχητικά τμήματα τού προλεταριάτου, ή πολιτική τής σταλινικής γραφειοκρατίας ύπήρξε δ παράγοντας πού επικράτησε στήν εκδαση τών κοινωνικών κρίσεων στό τελευταίο τέταρτο τού αιώνα. Μιά από τίς περισσότερο σημαντικές εκδηλώσεις αϋτή; τής συντριπτικής επικράτησης ύπήρξε, σέ δλη αυτή τήν περίοδο, ή αδυναμία ν' άνασυσταθεί απέναντι στό σταλινισμό μιά πρωτοπορία επαναστατική αξια αυτού τού όνόματος, θεμελιωμένη πάνω .σέ στέρεες ίδεολογικές καί προγραμματικές δάσε«; πού νά επηρεάζει πραγματικά έστω κι ενα πολύ μικρό τμήμα τού προλεταριάτου. Τό κύριο εμπόδιο στό δποίο σκόνταφτε αυτή ή άνασύσταση ήταν ή .άδεδαιότητα κι ή σύγχυση πού επικρατούσαν ώς πρός τή φύση καί τίς προοπτικές ανάπτυξη; τού Ιδιου τού σταλινισμού, άδεδαιότητα καί σύγχυση πού ήταν τότε σχεδόν άναπόφευκτες. Ή σταλινική γραφειοκρατία δρισκόταν άκόμη τότε στήν κατάσταση διαμόοφωοηο- τά θεμελιακά της γνωρίσματα ελάχιστα διακρίνονταν άπό τήν κοινωνική πραγματικότητα' ή εξουσία της δέν εΙχε πραγματοποιηθεί παρά μόνο σέ μιά χώρα απόλυτα ξεκομμένη από τόν ύπόλοιπο κόσμο' τά σταλινικά κόμματα παραμέναν, σ' δλες σχεδόν τίς καπιταλισ:τικές χώρες, κόμματα «άντιπολίτευσης». 'Όλοι αυτοί οί παρά* .\·ο!'ίιι/ί.ΗI1Ι' ΟΙΙ Βl/I·hιπίe. τεύχη 5-6 (Μάρτης 1950). κείμενο γραμμένο σέ συνεργασία μέ τόν Geol'ges Dupont. 19
γοντες εξηγούν σύγχρονα γιατί τό προλεταριάτο δέν μπόρεσε, στή διάρκεια αύτή; τής περιόδου, ν' αποσπαστεί από τή σταλινική επιρροή καί γιατί ή Ιδια ή πρωτοπορία δέν κατάφερε νά κατανοήσει τή φύση τής γραφειοκρατίας καί νά καθορίσει απέναντι σ' αυτή ενα επαναστατικό πρόγραμμα. Παρά τά φαινόμενα, ό δεύτερος ίμπεριαλιστικός πόλεμος άλλαξε ριζικά αυτή τήν κατάσταση. Ή σταλινική γραφειοκρατία ξεπέρασε κατά πολύ τό πλαίσιο τής παλιάς Ρωσίας. Γίνηκε κυρίαρχη δύναμη, ασκεί τήν εξουσία σέ δέκα νέες χώρες, ανάμεσα στίς όποίε; δρίσκονται ανεπτυγμένο; διομηχανικές περιοχές, δπως ή Τσεχοσλοδακία ή ή ανατολική Γερμανία, καθώς καί μιά αχανή; καθυστερημένη χώρα δπως ή Κίνα. Αυτό πού πρίν θά μπορούσε νά φαίνεται σάν εξαίρεση, ή τό αποτέλεσμα των ίδιομορφιών τής Ρωσίας, ή απόλυτη εξουσία τής γραφειοκρατίας, άποκαλύφθηκε πώς ήταν έπιση; δυνατή κι αλλού. Τά σταλινικά κόμματα στίς άστικέ; χώρες γνώρισαν στίς περισσότερες περιπτώσεις μιά μεγάλη ανάπτυξη, αλλά μ' αυτή τήν άφορμή ύποχρεώθηκαν νά πάρουν μέρος στίς «εύθύνει; τής εξουσίας» καί ν' άναλάδουν τό ρόλο τών είσηγητών μιάς γραφειοκρατική ς κοινωνίας. Μ' αυτή τή σημαντική επέκταση, ό σταλινισμός έχασε αυτοδύναμα τό «μυστήριό» του. 'Εξετάζοντας τήν εργατική μάζα, δέν μπορούμε πιά ν' αρνηθούμε πώς αρχισε μιά εμπειρία τής σταλινικής γραφειοκρατίας, διαφορετικά δαθύτερη από κείνη πού ήταν δυνατή πρίν από τόν πόλεμο' γιατί ή σημερινή εμπειρία τού σταλινισμού δέν άφοοά πιά τίς «προδοσίες» του, αλλά τήν ίδια τή φύση τής γραφειοκρατίας σάν στρώματος εκμετάλλευσης. Αυτή ή φύση είναι καί θά γίνει ύποχρεωτικά αντιληπτή από τούς προλετάριους τών περιοχών στίς όποίες ή σταλινική γραφειοκρατία κατέλαδε τήν εξουσία. Γιά τό προλεταριάτο τών άλλων χωρών, η άμφιδολία σ' αυτό τό ζήτημα εχει τήν τάση νά παραχωρήσει τή θέση της σέ μιά δεδαιότητα ενισχυμένη από τήν κατανόηση τής στάσης καί τοϋ ρόλου τής σταλινικής πολιτικής καί συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας στό πλαίσιο .τοϋ καπιταλιστικού συστήματος. Σέ δ.τι άφορά τήν πρωτοπορία, τώρα τής είναι δοσμένα δλα τά στοιχεία γιά νά επεξεργαστεί καί νά διαδόσει στούς κόλπους τής τάξης μιά ξεκάθαρη αντίληψη τής γραφειοκρατίας κι ενα επαναστατικό πρόγραμμα άντικού της. Περισσότερο δμως απ' δσο στίς σχέσεις ανάμεσα στήν εργατική τάξη καί τή γραφειοκρατία, ή σημερινή επέκταση τού σταλινισμού κάνει νά έμφανϊζεται μιά ριζοσπαστική αλλαγή στήν κατάσταση τής Εδιας τής γραφειοκρατίας, Ή γραφειοκρατία 6γήκε από τόν πόλεμο απειρα ενισχυμένη ώς πρός τό ύλικό κι ανθρώπινο δυναμικό 20
πού διαθέτει' αυτή δμως ή εξάπλωση εκανε νά έμφανιστοϋν μέ πολύ περισσότερη ίσχύ από πρίν οί καθαρές άντιφάσει; τής γραφειοκρατίας πού είναι συναφείς μέ τή φύση της σάν στρώμα έκμεταλλευτικό. Αυτές οί άντιφάσει; απορρέουν φανερά από τή ριζική αντίθεση ανάμεσα στά συμφέροντά της καί -σέ κείνα τοϋ προλεταριάτου. Τά σταλινικά κόμματα δέν είναι τίποτε χωρίς τή συγκατάθεση τής εργατικής τάξης, κατά συνέπεια είναι ύποχρεωμένα νά διατηρήσουν καί νά δαθύνουν τό δεσμό μαζί της, γιά νά μπορέσουν ακριδώς νά τής έπιδάλουν μιά πολιτική ριζικά εχθρική, ταυτόχρονα στά άμεσα συμφέροντά της καί στά ίστορικά της συμφέροντα' από δώ, μιά αντίθεση, άφετηριακά ύπόκωφη, πού μόνον αυξανόμενη μπορεί νά προχωρήσει. Αυτή ή αντίθεση έπιφανειακά καταργείται δταν ή γραφειοκρατία κυριέψει τήν εξουσία' μπορούμε νά πούμε πώτ τότε, στό δαθμό πού εγκαθιδρύει τήν απόλυτη δικτατορία της, ξεφορτώνεται τήν ανάγκη τής συγκατάθεσης τών εργατών. Στήν πραγματικότητα δμως, ή άντϊφαση μετατίθεται άπλά σ' ενα δαθύτερο καί σημαντικότερο επίπεδο, τό οίκονομικό, κι εκεί ταυτίζεται μέ τή θεμελιακή άντϊφαση τής καπιταλιστικής έκμετάλλευσης. "Αν ή γραφειοκρατία, φτάνοντας στήν εξουσία, πάψει νά εχει ανάγκη από τήν πολιτική συγκατάθεση των εργατών, εχει περισσότερο ανάγκη από τήν οίκονομική τους συγκατάθεση. Οί εργάτες μπορούν, σάν πολιτικά δργανα, νά τιθασευτούν από τήν Γκεπεού σάν παραγωγοί πού αρνούνται νά τούς εκμεταλλεύονται είναι άδάμαστοι, Ή στοιχειώδης άντιφαση ανάμεσα στά εργατικά συμφέροντα καί τή γραφειοκρατική εκμετάλλευση γίνεται, σ' αυτό τό στάδιο, ύλικά φανερή γιά τό προλεταριάτο. '11.. αναγκαιότη,τα στήν όποία_ δ!?ίσκ~τ<:tιή "'y~ρpφειoκρατία νά εκμεταλλευτεί __τόν~εργάτη στό μέγιστο, ενώ ταυτόχρονα τόν κάνεινά παράγει τό περισενα αδιέξΟδΟΠc;υ.Ίκφ·Ρ·7χξU(i~.στήν σ~τερoδυνατό, ~.!!!:Q..\2Ρ,;r.εί~ δέν είναι κριση Τ!lς_2!αραγω_γικότητ~!iJςiQ.:tασί.ςtς. ~iJ~~ αλ~από τήν όριστική .Q.ρ.YJ1ση_~~Υ...l.ρ~iών .2..q.ν...Jjαρ_α~ν νά συyκαΤ:r.tΩ{Q-υ:Έχ_ο.υ~._κα:t.<4.άδ~ εκμεταλλειιτικό χαρακτήρα. Ή γραφειοκρατική οίκονομία καί κόινωνία δρίσκονται έτσι μπροστά σ' ένα αδιέξοδο πού ή γραφειοκρατία προσπαθεί νά ξεπεράσει αυξάνοντας τήν εκμετάλλευση -έπιδεινώνοντα; δηλαδή τά ίδια τά αίτια τής κρίσης- κι έπεκτεϊνοντας τό πεδίο τής κυριαρχίας της. Ή ανάγκη εξάπλωσης, ό γραφειοκρατικός ίμπεριαλισμός, απορρέει έτσι αναπόδραστα από τίς άντιφάσειτ τής γραφειοκρατικής οίκονομίας σάν οίκονομίας έκμετάλλευσης* . • Γιά πολλά σημεία -έρμηνεία τοϋ Ιμπεριαλισμού, προοπτική τοϋ τρίτου παγκόσμιου πολέμου, έπιδεϊνωση τής έκμετάλλευσης τού προλεταριάτου- τό
21
'Έγινε δυνατό νά παρατηρηθεί ύλικά αύτή ή εξέλιξη στά τελευταία δέκα χρόνια. "Εγινε φανερό πώς ή σταθερή επιδείνωση τής έκμετάλλευση; τών εργατών κι ή εσωτερική αναγκαιότητα εξάπλωσης ήταν τά ούσιαστικά γνωρίσματα τού γραφειοκρατικού καπιταλισμού. Έγινε φανερό έπϊση; πώς αύτή ή εξάπλωση δέν μπορούσε νά γίνει παρά μόνο μέ τήν δλική γραφειοκρατικοποίηση τών χωρών πού .ύπόκειντο στή ρωσική κυριαρχία. Αύτή δμως ή γραφειοκρατικοποίηση, δέν σημαίνει μόνο πώς ή άντϊφαση γιά τήν δποία μιλήσαμε διευρύνεται, άλλάπώ; έμφανϊζεται άλλη μία στούς ίδιους τούς κόλπους τής γραφειοκρατίας. ' Ανάμεσα στίς έθνικέ; 6άσεις <καίτίς διεθνείς δάσεις ~5.-iξ..QlJΩίαμ,ήs-~χρ~μ.κδrιλώνεται μιά~ση' ή χρα~ΙΟ~Ρ.9τΙα_ΜΥ-WΤ-2Qεί-Υ.U1t,άρςειπαρά σαν:Ι@!J...2!.!!-γ_Κόσι.ϊια,.....Υ.Χυτόχ~να ...Q~_εJyαι σL'Κάftε_εfu!Ω.s-μία ΚoϊVωνικ!'ιτάξTl-ltού ξχει_ίδιαί:rι;,ρα...Q'\1.l!.φΙΡQ.Υ!'α. Qί χ~εΙΟΚQQJ.iες τ.!Q}'διq..!Ρ-Qgων χωρών τείνουν 2-ou:τό~~ναγ~ασH~~~ντπHΙενται με:ταξiι-τοπς~l..gύΤή _!iJxVτfe~arjόχι μόνον εκδηλ~~αι, αλλά ξέσπ<:σε δίαια στή ρwσογ!:Qυγκοσλαοική_κρίαη*. Αύτό τό άρθρο θά μάς επιτρέψει νά συγκεκριμενοποιήσουμε τίς Ιδέες πού έχουμε εκθέσει μέ τήν ανάλυση τής γέννησης καί τής εξέλιξης τής γιουγκοσλά6ικης γραφειοκρατίας. Ή επιλογή αύτού τού κείμενο αντιστοιχεί φυσικά στίς άντιλήψευ; μου τής εποχής, άναθεωρημένεξ λίγο αργότερα' τό ίδιο πράγμα Ισχύει φυσικά γιά τήν παραπομπή στή φαντασιακή «πτώση τοϋ ποσοστού κέρδους». Βλ. τήν Είσαγωγή στόν τόμο Ι, 1 τής παρούσας εκδοσης, σελ. 26-32. 'Ιδιαίτερα τό ζήτημα τοϋ Ιμπεριαλισμού εΙναι απέραντα πιό σύνθετο άπ": 000 τό λέει τό κείμενο iΊ ακόμη καί ή κ/ππ. Θά ξανασχοληθώ μ' αυτό τό ζήτημα εκτενέστερα σ' ενα εΙδικό κείμενο πού θά δημοσιευτεί στόν τόμο ΠΙ, 1 τής παρούσας εκδοσης. • Τό δτι δ γραφειοκρατικός καπιταλισμός γεννάει όργανικά, κι δχι μόνο συμπτωσιακά, μιά σύγκρουση ανάμεσα στίς «εθνικές» γραφειοκρατΙες, καί πώς αυτή ή σύγκρουση ανάμεσα σέ κυρίαρχα κι εκμεταλλευτικά στρώματα δέν Εχει κανένα, «προοδευτικό κοινωνικό περιεχόμενο» από τή μιά iΊ τήν άλλη πλευρά, καταδείχτηκε μετά τή σύνταξη αυτού τοϋ κειμένου από τήν εξέλιξη τών σχέσεων στό εσωτερικό τοϋ ανατολικού μπλόκ, καΙ προπαντός άπό τή μετωπική αντίθεση ανάμεσα στή Ρωσία καί τήν Κίνα. Γνωρίζουμε πώς αυτή πολλές φορές, στήν τελευταία δεκαετία, έφτασε κοντά στήν ενοπλη σύγκρουση. Θά εΙχε ίσως δδηγήσει στή σύγκρουση, άν δέν ήταν δ κοινός φόδος τών δύο αντιπάλων νά .δγάλουν τά κάστανα άπό τή φωτιά γιά.ένα τρίτο λωποδύτη, τίς ΗΠΑ. Θ' άφήσουμε στόν πολύ περίεργο αναγνώστη, μέ δικό του κίνδυνο κι ευθύνη, τή φροντίδα νά δρεί τήν έρμηνεία στΙς διάφσρες τροτσκιστικές φιλολογϊε; καί ν' άποφασϊσει άν ενα «έκφυλισμένο εργατικό κράτος» εΙναι περισσότερο Τι λιγότερο προοδευτικό από ενα «παραμορφωμένο εργατικό κράτος» (τελευταίο μαργαριτάρι πού παράγουν τά τροτσκιστικά στρείδια) κι άν, ενδεχόμενα, θά επρεπε «νά υπερασπιστεί κανείς άνευ δρων» τή Ρωσία ενάντια στήν Κίνα; τό αντίστροφο iΊ καΙ τά δυό μdζί.
22
θέματος δέν εχει ανάγκη άπό μακριές εξηγήσεις. 'Από θεωρητική σκοπιά, τό «γιουγκοσλα6ικό ζήτημα» είναι ένα από τά πιό σημαντικά τέστ γιά τίς αντιλήψεις πάνω στή σταλινική γραφειοκρατία πού συγκρούονται από χρόνια. Καθώς κανένας δέν μπορεί ν' αρνηθεί πώς ή γιουγκοσλαοική γραφειοκρατία έφτασε στήν εξουσία μέ τή δική της δράση (ό ρόλος τής Ρωσία ς καί τοϋ σο6ιετικού στρατού στή Γιουγκοσλαδία ύπήρξε απόλυτα έμμεσοξ), ή ανάλυση τού γιουγκοσλα6ικού ζητήματος επιτρέπει νά ρυθμιστεί δριστικά τό ποόδλημα τής δυνατότητας γιά τή γραφειοκρατία νά πάρει τήν εξουσία, καθώς έπιση; τό πρό6λημα τής οίκονομική; καί κοινωνικής δομής στήν όποία αύτή ή εξουσία αντιστοιχεί. 'Από άλλη πλευρά, ή σύγκρουση τής όποίας ή γιουγκοσλα6ική κρίση ύπήρξε ή πιό αιχμηρή γνωστή μέχρι σήμερα εκφραση, ανάμεσα σέ εθνικές γραφειοκρατίες (κι ιδιαίτερα ανάμεσα στή γραφειοκρατία μιάς δευτερεύουσας χώρας καί τή ρωσική γραφειοκρατία) δδηγεί στό νά ερευνηθεί τό πρό6λημα των άντιφάσεων πού περιλαμδάνονται στίς σχέσεις ανάμεσα σέ διάφορες γραφειοκρατίες καί τής προοπτικής ανάπτυξη; αύτών τών άντιφάσεων στό μέλλον. Τό ν' απαντήσει κανείς σ' αύτό τό προ6λημα πώς πρόκειται γιά «καυγά ανάμεσα σέ γραφειοκρατικές κλίκες», είναι μιά πρωτόγονη αντίδραση, σίγουρα ύγιής καί θετική σάν στοιχειώδης αντίδραση, στήν όποία δμως δέν θά μπορούσε νά σταματήσει ή επαναστατική πρωτοπορία' οί κινητήρες αύτής τής σύγκρουσης κι ή ανάπτυξή της τήν ενδιαφέρουν στόν ύψηλότερο δαθμό. 'Από τήν πολιτική σκοπιά, ή σημασία τής γιουγκοσλα6ικής κρίσης έρμηνεύεται μέ τήν επίδραση πού μπορεί ν' ασκήσει στούς εργάτες πού εΙναι ετοιμοι νά αποσπαστούν από τό σταλινισμό. 'Όχι δτι αυτοί οί εργάτες κινδυνεύουν νά παρασυρθούν από τόν «τιτοϊσμό»: ή ίδια ή εμπειρία άποδείχνει πώς δέν συμδαινει κάτι τέτοιο. Οί συνδιασμένες προσπάθειες δμως των οπαδών τής σύγχυσης, αρχ(ζοντας από τούς τροτσκιστές καί τελειώνοντας μέ τά πολιτικά ναυάγια τής πρώην R.D.R .. πού 6ρήκαν στήν ϋπόθεση Τίτο μιάν άνέλπιστη εύκαιρία νά παρατείνουν τήν ετοιμόρροπη ϋπαρξή τους έχοντα; γατζωθεί σέ μιά νέα σάπια σανίδα, μπορούν νά δημιουργήσουν ταραχή σ' δρισμένους αγωνιστές τής πρωτοπορίας. Είναι απαραίτητο νά διαλυθεί αύτή ή σύγχυση καί νά οοηθηθούν ετσι τά εργατικά στρώματα πού ετοιμάζονται νά ξεφορτωθούν τή σταλινική επιρροή νά 6γάλουν τ' αναγκαία συμπεράσματα γιά τήν πραγματική φύση τής γραφειοκρατίας καί των εσωτερικών της διενέξεων.
23 f,.o
ΜΕΡΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΜΕθΟΔΟΥ
Τό πιό σημαντικό ύλικό πού διαθέτουμε γιά νά μελετήσουμε τό γιουγκοσλαβικό ζήτημα είναι τό σύνολο τών 'κειμένων καί τών ντοκουμέντων πού δημοσιεύτηκαν από τά δύο αντίδικα μέρη. Γιά νά μπορέσει νά εκτιμήσει κανείς τήν αξία αύτή; τής εγγραφης τεκμηρίωσης, γιά νά δεί μέ ποιό τρόπο είναι δυνατή ή χρησιμοποίησή της, μάς χρειάζεται νά τήν τοποθετήσουμε στό πλαίσιό της καί νά δούμε πώς εχει εξελιχτεί. Γνωρίζουμε πώς ή έκρηξη τής ρωσογιουγκοσλαδικής κρίσης ύπήρξε, τόσο γιά τό μεγάλο κοινό δσο καί γιά τούς «είδικούτ;» τής πολιτικής, μιά αστραπή στόν άνέφελο ουρανό. Μέχρι τήν 28η 'Ιούνη 1948, τίποτε δέν έδειχνε νά ταράζει τήν ειδυλλιακή άρμονία τών σχέσεων ανάμεσα στή σταλινική εκκλησία καί τήν πρωτότοκη καί ευνοούμενη κόρη της. Ή άπόφαση τής Κομινφόρμ, πρώτη ανοιχτή εκφραση τής πάλης πού, δπως γνωρίζουμε, τώρα, συνεχιζόταν εδώ κι αρκετό καιρό στά παρασκήνια 1, διατηρούσε εναν «πολιτικό» τόνο' κριτικάριζε τό Κ.Κ. Γιουγκοσλαδϊα; γιά μία σειρά «παρεκκλίσεις» (υποτίμηση τοϋ ρόλου τής ΕΣΣΔ, εκκαθάριση τού Κομμουνιστικού Κόμματος σέ όφελος τοϋ Λαϊκού Μέτω, που, κατάργηση τής «δημοκρατίας» στό Κομμουνιστικό Κόμμα καί στή χώρα, τυχοδιωκτική κι «εξτρεμιστική» πολιτική στήν εκκαθάριση τού καπιταλισμού καί ταυτόχρονη εγκατάλειψη τής πάλης τών τάξεών στήν ϋπαιθρο πού κατέληγε στήν ενίσχυση των κουλάκων), αποκαλούσε τόν Τίτο καί τόν Τζίλας ϋπεύθυνου; γι' αύτέ; τίς παρεκκλίσεις κι έντέλλονταν στό γιουγκοσλαδικό Κ.Κ. ν' αλλάξει σύγχρονα τήν πολιτική του καί τήν καθοδήγησή του. 'Εννοείται, κανένα έρεισμα, κανένα αποδεικτικό στοιχείο δέν είχε κομιστεί σ' αύτέ; τίς «κριτικές», πού δέν είναι μόνον άντιφατικέ; μεταξύ τους, αλλά θ' απευθύνονταν τό ίδιο καί μέ τόν ίδιο τρόπο σέ όποιοδήποτε άλλο σταλινικό κόμμα στήν εξουσία, αρχίζοντας από κείνο τής ΕΣΣΔ. 'Ανώφελο νά επιμένει κανείς γιά τό τί μπορούν νά έχουν σάν τραγικά μπουφόνικο οί κριτικές γιά τήν απουσία δημοκρατίας στή Γιουγκοσλαβία, δταν γίνονται από τούς άνθρώπου ; τής Κομινφόρμ πού μιλάνε σχετικά γνωρίζοντας τό θέμα. Θά ήταν ηλίθιο νά πάρει κανείς στά σοδαρά τήν επιχειρηματολογία τής άπόφαση; τής Κομινφόρμ. 'Όπως δλες οί ίδεολογικέ; εκδηλώσει; τοϋ σταλινισμού, τό επιφανειακό του κείμενο δέν εχει παρά μιά μακρινή καί καθαρά συμβολική σχέση μέ τό πραγματικό Ι. Βλ, παρακάτω, «Ή ρήξη μέ τή Μόσχα».
του περιεχόμενο πού ενυπάρχει σ αυτό μόνο μέ λανθάνοντα τρόπο. Στήν πραγματικότητα ή άπόφαση πρέπει νά έρμηνευτεί μέ τόν έξής τρόπο: ή καθοδήγηση τοϋ Γιουγκοσλαβικού Κ.Κ. μάς ξεφεύγει, θά 'πρεπε νά τήν αλλάξουμε' έλάχιστε; πιθανότητες ύπάρχουν νά επιχειρηθεί αυτή ή αλλαγή χωρίς ρήξη (γι' αυτό ξεσκεπάζουμε τή σύγκρουση' ή πολιτική «δημόσια» κριτική, χωρίς τή συμφωνία τών ένδιαφεοόμενων, είναι τό ύπέρτατο «ειρηνικό» μέσο)' δέν αποκλείεται τό Γιουγκοσλαδικό Κ.Κ. νά υποταχθεί (γι' αυτό δέν κόδουμε ακόμη δλες τίς γέφυρες κι άφήνουμε νά εννοηθεί πώς ή ανόρθωση αυτού τοϋ κόμματος είναι δυνατή ϋπό όρισμένους δρους' αυτή δμως είναι ή λιγότερο πιθανή προοπτική)' στήν περίπτωση δμως πού οί Γιουγκοσλάβοι διατηρήσουν τή στάση τους, θά περάσουμε στήν πιό βίαια δυνατή επίθεση (τής δποίας μπήγουμε σήμερα τούς πασσάλους (Jάζοντας τό δάχτυλο σέ μιά σειρά από παρεκκλίσεις, κάθε μιά «πό τίς όποίες, δπως γνωρίζουμε, δδηγεί κατευθείαν στό «φασισμό»). Ή άπόφαση τής Κομινφόρμ δίνει τόν τόνο στήν πολεμική τών σταλινικών όργάνων στή διάρκεια αυτή; τής πρώτης περιόδου: τό στύλ τών επιθέσεων γίνεται δλο καί πιό δίαιο, τό Γιουγκοσλαδικό Κομμουνιστικό Κόμμα δμως δέν θεωρείται ακόμη σάν ανεπανόρθωτα χαμένο. Στή διάρκεια αύτή; τής ίδιας περιόδου, πού καλύπτει τούς δυό τρείς πρώτους μήνες τής ρήξης, ή αντίδραση τής γιουγκοσλαδική; γραφειοκρατίας είναι καθαρά αμυντική' ή στάση της είναι εκδηλα στενάχωρη κι άνιχνευτική. Οί τιτοϊκοί περιορίζονται ν' άπωθήσουν τίς κατηγορίες τής Κομινφόρμ, δηλαδή άπλά νά τίς αρνηθούν. Μάταια θά έψαχνε κανείς στίς άπαντήσε«; τους μιά επιχειρηματολογία η κάποια ύλικά δεδομένα. Ή κατάσταση ανατρέπεται έντελώτ, γιά νά τό πούμε έτσι, στή διάρκεια τής έπομένης περιόδου (πού αρχίζει μέ τό χειμώνα τοϋ 1948). Οί επιθέσει; τής Κομινφόρμ, άκολουθώντατ τό δρόμο τής κανονικής ανάπτυξη; τής σταλινικής πολεμικής, φτάνουν στό- ζενίθ ταυτίζοντας τόν τιτοϊσμό μέ τό φασισμό, τό χαρακτηρισμό τής τιτοϊκής καθοδήγησης σάν «συμμορία κατασκόπων, προδοτών καί δολοφόνων», ακόμη καί «τροτσκιστών» καί στό έξής, δταν εχει διενεργηθεί αυτή ή θεμελιακή αναγωγή, ή ύπόθεση Τίτο ισοδυναμεί γιά τό σταλινισμό μέ μιά αστυνομική ύπόθεση. Στό έξής δέν πρόκειται πιά νά γίνεται κριτική στίς γιουγκοσλαδικές παρεκκλίσεις η πάλη εναντίον τους, αλλά νά μπαίνει ζήτημα δτι οί ήγέτες τοϋ Γιουγκοσλαβικού Κ.Κ. ανήκουν από τό 1941 (άν όχι νωρίτερα), σέ διάφορες ίμπεριαλιστικέ; άστυνομϊε; καί νά δίνεται ή απαραίτητη τελετουργική λαμπρότητα στήν αναγνώριση αυτού τού γεγονότος μέσα από «δίκες» πού βασίζονται στίς αUΘόρμητες όμολογίες τών
24
25
κατηγορουμένων, όμολογίες τών όποιων ή αυθεντικότητα θά έχει σφραγιστεί μέ τό αίμα τών Ιδιων τών καταδικασμένων. Ή Γιουγκοσλαδία θά είναι άπό δώ καί πέρα μιά φασιστική χώρα, μέχρι τήν ήμέρα πού οί ίστορικές δυνάμεις (τών όποιων, δπως γνωρίζουμε, ό ρωσικός στρατός είναι ή φιλόπονη μαμή), θά επιτρέψουν νά ξεφορτωθεί ή χώρα τούς πουλημένους στόν ιμπεριαλισμό ήγέτες της. Είναι ακριδώς στή διάρκεια αυτή; τής δεύτερης περιόδου πού ή τιτοϊκή γραφειοκρατία περνάει στήν αντεπίθεση στό ιδεολογικό επίπεδο καί πού σταματάει ν' απορρίπτει άπλά τίς έπιθέσευ; τής Κομινφόρμ γιά ν' ανταποδώσει τίς κατηγορίες στόν αντίπαλο. 'Από τή στιγμή' αυτή καί μετά παρίσταται κανείς στήν ανάπτυξη μιάς καθαρής τιτοϊκής ιδεολογίdς,tής όποίας τό ένδιαφέρον συνίσταται στό δτι είναι ή σχεδόν φυσιολογική καί καθολική έκφραση κάθε εκμεταλλεύτριας γραφειοκρατίας πού παλεύει πάνω σέ μιά «εθνική» δάση ενάντια σ' ενα γραφειοκρατικό ιμπεριαλισμό>, ό όποίος τείνει νά τήν ύποτάξει. Ή ανάλυση αυτής τής Ιδεολογίας είναι ένα έργο Ιδιαίτερης σημασίας, καί θά ξαναγυρίσουμε σ' αυτήν διεξοδικά. Έδώ σημειώνουμε άπλά πώς ό χαρακτήρας τής φενάκης γίνεται όλοφάνερος δταν διαπιστώνεται πώς σέ καμιά στιγμή, τώρα δέν άπαντάει δπως καί πρίν, ή γιουγκοσλαδική γραφειοκρατία πραγματικά στίς κατηγορίες πού τής έχουν καταφερθεί η πού θά μπορούσαν νά τής καταφερθούν: καμιά ένδειξη γιά τό επίπεδο ζωής τών Γιουγκοσλάδων εργατών κι αγροτών, γιά παράδειγμα, καί γιά κείνο των γραφειοκρατών καμία ένδειξη γιά τήν κατανομή τού εθνικού είσοδήματοτ καμιά πραγματική ένδειξη γιά τήν «πρόοδο» τής παραγωγήξ καμιά εξήγηση γιά τή δομή τών σχέσεων παραγωγής, γιά τή διαχείριση, γιά παράδειγμα, τής παραγωγής, γιά τόν πραγματικό ρόλο τών συνδικάτων ή τών «λαϊκών» επιτροπών -καί στή συνέχεια γιά δλα τά ζητήματα δσο καί νά είναι ελάχιστα σημαντικά. Ή γιουγκοσλαδική γραφειοκρατία ακολουθεί έτσι τό παράδειγμα πού δόθηκε εδώ καί περισσότερο άπό είκοσι χρόνια σ' αυτό τό χώρο από τόν μεγαλύτερο της, τή ρωσική γραφειοκρατία, άποκρύδοντω; σ' δλο τό μέτρο τού δυνατού τήν κοινωνική πραγματικότητα από τά μάτια τοϋ παγκόσμιου εργατικού κοινού. ElΥ.α.ili~αρο πώς αυτή ή σιωπήε~~..z:wLε:ίι'fλωττη από τίς όιι:ολογίες' γιατι.ΤΓθZfμΠσρoυσέ-ν-ά 9ΤξναΧ-ΨΡ_ξi~τή_γ.ιουγκoσλ~~"y"ραφειoκρατιαάΠό"'τ6-ΎΊΓδTϊμoσιE'~σει τίςjIχ-εtικές-μέ τό .Ιπ~~εδQ_ζωiι~trΚ·έζ;"ΎrάJtαραδειγμα,(iΎ ..~αitJ_ξ.ςJ_ίς.:-στατιστικές προέκυπτε έστωμrιΧ'αυξησηι Ο%'-αυτού τοϋ επιπέδου ζ~fJs;;
~ ~ .....
.
--~------_
.....
-
-- ------
Πρέπει νά συνάγουμε πώς τά επίσημα ντοκουμέντα τής γιουγκοσλαδική; γραφειοκρατίας δέν είναι χρησιμοποιήσιμα, δπως δλα τά ντοκουμέντα τής σύγχρονης γραφειοκρατίας, παρά μόνο αν παρθεί υπόψη κυρίως ό παοαπλανητικόξ χαρακτήρας τους. είναι φανερό πώς μέσα από τήν παραπλάνηση καί πολύ συχνά από τό γεγονός τής ϊδια; τής παραπλάνησης, ή πραγματικότητα καταφέρνει νά εισχωρήσει στίς πιό οϋσιαστιεέ; της σψεις, αν δχι στίς λεπτομέριές της. είναι δμως αδύνατο νά τίς χρησιμοποιήσει κανείς χωρίς νά τίς αναλύσει καί χωρίς ν' αναρωτηθεί ποιά συμφέροντα προορίζονται νά ύπηρετήσουν καί σύμφωνα μέ ποιά μέθοδο. Στήν πολιτική δέν ύπάρχουν δλάκες πού πιστεύουν σέ μιά άπλή προφορική δεδαίωση. είναι απαραίτητο νά όλοκληρώσουμε αϋτέ; τίς σκέψεις μέ μιά γενική θεώρηση. Δέν θά σφυρηλατήσουμε μιά αντίληψη τής γραφειοκρατίας μέ άφετηρία τή μελέτη τής γιουγκοσλαδικής περίπτωσης. Θ' αναλύσουμε τή γιουγποσλαδική περίπτωση μέ δάση μιά αντίληψη τής γραφειοκρατίας πού έχουμε κιόλας. Ή άνοδοι; τής γιουγκοσλαδική; γραφειοκρατίας στήν εξουσία, ή ρήξη της μέ τή Μόσχα, δέν είναι παρά οί ίδιάζουσε; έκδηλώσεις μιάς γενικής διαδικασίας πού έπιδεδαιώνεται εδώ καί τριάντα χρόνια' δέν μπορούν νά κατανοηθούν παρά σάν αναπόσπαστα μέρη αυτού τοϋ συνόλου καί μόνο μ' αυτό τόν δρο ή ανάλυσή του επιτρέπει τήν έμδάθυνση καί τόν εμπλουτισμό μιάς γενικής άντϊληψη; τής γραφειοκρατίας. "Ας άφήσουμε στούς μικροαστούς δημοσιογράφους τήν δήθεν «άντικειμενικότητά» τους καί τήν δήθεν «έλλειψη προκαταλήψεών» τους, πού στήν πραγματικότητα είναι μόνον ή συνειδητή ή άσυνείδητη κάλυψη ένό; καταπληκτικού συνόλου από τίς πιό. χοντροειδείς καί πρωτόγονες προκαταλήψεις. Γιά μάς, δέν μπαίνει ζήτημα ν' ανακαλύψουμε θαμπωμένοι πώς ό Τίτο κατάστρεψε τήν αστική τάξη στή Γιουγκοσλαδϊα, ούτε πώς τό έπραξε μέ τή δοήθεια των Γιουγκοσλάδων εργαζομένων' αυτή .τήν ανακάλυψη δέν περιμέναμε τό καλοκαίρι τοϋ 1948 γιά νά τήν κάνουμε. Τό ζήτημα είναι νά φέρουμε σ' αvtΙhαράσταση τήν αντίληψή μας γιά τή γραφειοκρατία μέ τά γεγονότα, καί, αν αυτά έπιδεδαιώνουν, νά δούμε πώς μπορούμε στό φώς τους νά τήν αναπτύξουμε καί νά τήν εμπλουτίσουμε. Τά σκέτα γεγονότα δμω ; δέν υπάρχουν τά γεγονότα έχουν σημασία μόνο σέ σχέση μέ μιά ερμηνεία, κι ή δάση αύτή; τής ερμηνείας δέν μπορεί νά δοθεί παρά μόνο από μιά συνολική αντίληψη τοϋ σύγχρονου κόσμου .
2. Θά έξηγηθούμε παρακάτω γι' αύτόν τόν δρο.
26
27
Ο ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ, 1941·1948
Είναι αδύνατο νά προχωρήσει κανείς στήν κατανόηση τής φύσης τής γιουγκοσλα6ικής γραφειοκρατίας χωρίς μιά ανάλυση τής διαδικασίας πού δδήγησε στήν όλική κατάληψη τής εξουόίας άπό τή γραφειοκρατία στίς «λαϊκές δημοκρατίες» τής εύρωπαϊκή; Ά νατολής ανάμεσα στό ] 94] καί ]948. Συνοψίζοντας εδώ τίς μεγάλες γραμμές μιάς τέτοιας άνάλυση; δέν σκεφτόμαστε φυσικά οϋτε νά εξαντλήσουμε τό ζήτημα, οϋτε νά δώσουμε μιά πιστή περιγραφή κάθε Ιδιαίτερη; περίπτωσης' θέλουμε μόνο ν' άποσπάσουμε τούς κυριότερου ς παράγοντες, ν' άποδεσμεύσουμε τήν ουσία πίσω άπό ένα πλήθος συγκυριακά καί συχνά άντιφατικά φιανόμενα πού συνόδευσαν τόν τεράστιο κοινωνικό μετασχηματισμό τού όποιου οί δορυφόρες χώρες τής Ρωσία ς ύπήρξαν τό θέατρο. Οί ρίζες αύτή; τής άνάπτυζη; 6ρίσκονται στή γερμανική κατοχή καί τό κίνημα τής Άντίστασης. Σέ χώρις δπως ή Πολωνία, ή Τσεχοσλο6ακία, ή Γιουγκοσλα6ία κι ή 'Ελλάδα, ή κατοχή σήμανε μιά κοινωνική κρίση χωρίς προηγούμενο: ή συστηματική λεηλασία τών χωρών άπό τό γερμανικό στρατό, ή έντονη αθλιότητα πού άπλώθηκε σ' αύτέι; πολύ γρήγορα κι από τήν όποία δέν ξέφυγαν παρά μιά δράκα από «συνεργάτες», μεγάλα άφεντικά κι άρχοντες τής μαύρης αγοράς, εκαναν ώστε τόσο γιά τόν πληθυσμό τών πόλεων δσο καί γιά κείνον τής υπαίθρου ή άπλή τους 6ιολογική ϋπαρξη κινδύνευε κι ή μέχρι θανάτου πάλη γινόταν τό μοναδικό μέσο νά υπερασπίσει κανείς αυτή τήν ϋπαρξη. Καθώς όμωτ; ό «έθνικόι;» κρατικός μηχανισμός είχε πρακτικά καταστραφεί από τό Ιδιο τό γεγονός τής κατοχής, κι οί «αρχές» έμφανίζονταν στά μάτια δλου τοϋ κόσμου δπως ήτανε πραγματικά, δηλαδή κατώτερα όργανα τοϋ γερμανικού στρατού, ή πάλη αντικειμενικά καί σύντομα πήρε τό χαρακτήρα μιάς πάλης ενάντια στήν κατοχή κι ενάντια στή Γερμανία. Οί έθνιπιστικέξ αύταπάτεξ, ένισχυμένε ; άπό τό γεγονός τής κατοχής καί τής έθνική; καταπίεσης πού πραγματικά επέ6αλλεή Γερμανία στούς πληθυσμούς, αποκτούσαν έτσι μιά οικονομική δάση πού τίς καθιστούσε αξεπέραστες γιά δλη τήν τρέχουσα περίοδο. Παραδοσιακά, θά μπορούσε νά πιστέψει κανείς πώς οί έθνικιστικές αύταπάτεξ, ένισχυμένεξ, θά μπορούσα" νά κατευθύνουν τίς μάζες μέ τήν ιδεολογική καί πολιτική επιρροή τής αστική; τάξης, νόμιμης εκπροσώπου τού «έθνου;». Στήν πραγματικότητα δέν συνέδη καθόλου αυτό. Τό γεγονός δτι αυτή ή αστική τάξη είχε δαθιά άποσυντεθεί ή ίδια, διαιρεμένη κιόλας πρίν τήν κατοχή, αλλά προ-
28
παντός μετά άπ' αυτή σέ μία φιλο-«δημοκρατική» πτέρυγα καί σέ ~(α φιλο-ναζιστική πτέρυγα, κι δτι αυτή ή τελευταία φαίνεται νά ήταν, σέ πολλές περιπτώσεις, ή πιό σημαντική' τό γεγονός δτι ή θέση της στήν κορυφή τού μηχανισμού παραγωγής τής έπέδαλλε ανεξάρτητα άπό τή δούλησή της, τή «συνεργασία» μέ τόν καταχτητή- τό γεγονός τελικά καί προπαντός πώς ή πάλη είχε, μέσα απ' δλες τίς φάσεις της, ενα επίμονο καί άποφασιστικό κοινωνικό περιεχόμενο -τίς υλικές διεκδικήσεις τών μαζών- δλοι αυτοί οί παράγοντες σήμαιναν πώς ή αστική τάξη δέν μπορούσε ν' αντιμετωπίσει αυτό τό κίνημα παρά μόνο μ' αυξανόμενη εχθρότητα καί δέν έλαδε μέρος σ' αυτό παρά μόνο στήν προοπτική τού διπλού παιχνιδιού καί προπαντός γιά νά εμποδίσει τά σταλινικά κόμματα νά μονοπωλήσουν τήν καθοδήγησή του. Τά κατάφερε ως ένα δαθμό στήν Πολωνία καί τήν Τσεχοσλοδακία. πολύ λιγότερο στή Γιουγκοσλα6ία δπου τό κίνημα τού Μιχαήλοδιτς παρέμεινε καρφωμένο σέ μιά προσδιορισμένη περιοχή, ακόμη λιγότερο στήν 'Ελλάδα, δπου μόνες οί έπεμδάσευ; τού συμμαχικού γενικού επιτελείου εμπόδισαν τήν καθολική συντρι6ή τού Ζέρ6α άπό τόν ΕΛΑΣ. Κάτω άπ ' αυτέ; τίς συνθήκες, τό μαζικό κίνημα δέν μπορούσε νά δρεί άλλη πολιτική έκφοαση άπό κείνη τών σταλινικών κομμάτων. Γι' αυτά τά κόμματα, μετά τήν είσοδο τής Ρωσίας στόν πόλεμο τόν 'Ιούνη τού ]941, αυτό τό κίνημα άποτελούσε σύγχρονα τήν πιό αποτελεσματική μορφή άμυνας τής Ρωσίας καί τήν ποθητή διεύρυνση τής τακτικής τών «Λαϊκών Μετώπων» πού γίνονταν τώρα «'Εθνικά Μέτωπα»' «Εθνικά Μέτωπα» πού ήταν ωστόσο, άπό τήν άποψη τής τακτικής άποτελεσματικότητας άπέραντα ανώτερα άπό τά «Λαϊκά Μέτωπα» τοϋ πρίν τού ]939, γιατί τοποθετούνταν στό έδαφος μιάς δαθιάς κοινωνικής κρίσης κι ένός λανθάνοντος έμφύλιου πολέμου πού οί σταλινικοί ήθελαν καί μπορούσαν νά σπρώξουν δαο γίνεται μακρύτερα στά προσδιορισμένα δρια άπό τούς στόχους τους καί τά μέσα τους, ενώ τ' αντίστοιχα αστικά καί σοσιαλ-δημοκρατικά σχήματα ήταν άπό φύση ανίκανα νά δεσμευτούν σέ 6άθος σ' αυτόν. «Εθνικά Μέτωπα», άπό τήν άλλη πλευρά, πού χρησιμοποιήθηκαν άπό τούς σταλινικούς περισσότερο ουσιαστικά κι αποτελεσματικά απ' δσο συνέδη μέ τά Λαϊκά Μέτωπα. Ή σταλινική τακτική ήταν νά παρασέρνει τίς μάζες στό κίνημα, νά τίς «οργανώνει» παντού σέ δλες τίς δυνατές δάσεις, καί νά κρατάει αυτές τίς όργανώσε«; μέσα άπό κρυφούς πυρήνες πού κρατούσαν γερά τίς θέσεις-κλειδιά. Ή ίδια τακτική πυρήνων έφαρμόστηεε στό άντάοτικο κίνημα, τού όποιου οί σταλινικοί πολύ σύντομα πήραν στά χέρια τους τήν καθοδήγηση καί τού όποιου τίς πιό πολλές φορές υπήρξαν οί δημιουργοί. Δημιουργήθηκε έτσι μιά κατάσταση διπλής εξουσίας, ή «νόμιμη
29
εξουσία» τών κυδερνήσεων συνεργατών, εξουσία πλαστή πού κάλυπτε τήν πραγματική εξουσία τών γερμανικών λογχών καί πού μόνο σ' αύτέτ στηριζόταν3, κι ή «παράνομη» εξουσία πού δρισκόταν στά χέρια τής καθοδήγησης τής 'Αντίστασης, στηριζόμενη στούς άντάρτετ καί στίς μαζικές όργανώσεις, οί δποϊες δρισμένες φορές είχαν μονοπωληθεί από τή σταλινική καθοδήγηση (Γιουγκοσλαδϊα, Έλλάδα) κι δρισμένες φορές μοιραζόταν ανάμεσα σ' αυτήν, τή σοσιαλ-δημοκρατία καί τά «νεω--άστικά σχήματα πού παίρνανε μέρος στήν 'Αντίσταση, αλλά σχεδόν πάντοτε έπίση; καλυμμένη από ενα προσωρινό «κυδερνητικό» δργανο, εκφραστή τής «συμμαχίας» δλων τών άντιγερμανιπών κι άντιφασιστικών δυνάμεων τής χώρας. Ή δριοθέτηση αυτών τών δύο εξουσιών πήρε πολύ σύντομα ένα έδαφικό χαρακτήρα, οί «άπελευθεοωμένετ» περιοχές ξέφευγαν από κάθε αρχή τής νόμιμης εξουσίας, πράγμα πού δδήγησε τήν καθοδήγηση τοϋ κινήματος νά πάρει στά χέρια της τίς ουσιαστικέ; λειτουργίες τοϋ κράτους' διοίκηση, δικαιοσύνη κλπ. άναδιοργανώθηκαν σέ μιά στοιχειώδη δάση καί μέ μορφές ψευτο-. , «λαϊκοδημοκρατικές» πού δέν εκρυοαν παρά μόνο τή δικτατορία τής σταλινικής καθοδήγησησ'. ,Από άλλη πλευρά, ή δράση αύτή; τής εξουσίας είσχωρούσε ακόμη καί στήν υπόλοιπη χώρα από τίς παράνομες όργανώσεις πού ήταν κι οί ίδιες εξοπλισμένες καί στηρίζονταν στόν άντάοτικο στρατό. •Αν αυτή ή παράδοξη εκφραση επιτρέπεται, ή συμμετοχή τών μαζών σ' αυτή τήν πάλη ύπήρξε ή πιό ενεργητική καί σύγχρονα ή πιό παθητική πού μπορούσε νά ύπάρξει, Ύπήρξε ενεργητική ως τά δρια τοϋ δυνατού στό έμψυχο επίπεδο, στό όργανωτικό επίπεδο καί στό τακτικό επίπεδο. Ή στάση τών μαζών ύπήρξε ταυτόχρονα απόλυτα παθητική στό επίπεδο τοϋ προσανατολισμού, τοϋ πολιτι3. Καί γιά τούς «έθνικού;» άστυνομικούς σχηματισμούς (εθνική 'Ασφάλεια, Πολιτοφυλακές, κλπ.). 4. 'Υπάρχουν άνθρωποι άρκετά ήλίθιοι (τροτσκιστές κατά τό μεγαλύτερο μέρος) πού δλέπουν στίς διάφορες ,,'Επιτροπές» πού έμφανϊστηκαν στή διάρκεια τής Άντίστασης σο6ιετικές μορφές όργάνωσης τών μαζών! Στήν πραγματικότητα, στήν τεράστια πλειοψηφία τών περιπτώσεων, αύτές οί έπιτροπέ; διορίστηκαν άπό τούς άρχηγούς τών σταλινικών άνταρτών, μέ τό δπλο στό χέρι. Καμιά άντιπαράθεση στή σταλινική πολιτική δέν ήταν δυνατή καί άνεκτή σ' αύτές' ή λήψη τών άποφάσεων γινόταν προκαταδολικά άπό τή σταλινική κλίκα κι δ ρόλος τών 'Επιτροπών ήταν νά δώσουν μιά κάλυψη «λαϊκής νομιμότητας» στή δικτατορία καί τή σταλινική καθοδήγηση.
30
κού περιεχομένου τού κινήματος, τής συνείδησης. Ό πόλεμος κιοί πρώτοι μήνες τής κατοχής είχαν ρίξει τίς μάζες σ' ενα καθολικό μούδιασμα. Σύντομα τό ξεπέρασαν καί ρίχτηκαν μέ κλειστά τά μάτια στήν πάλη ενάντια στήν κατοχή. Σ' αυτή τήν πάλη δμως δέν έκδηλώνεται κανένα ξεκαθάρισμα, δέν ξεπερνιούνται κάν οί έθνικιστικές αϋταπάτετ, δέν φαίνεται καμιά αυτονομία σέ σχέση μέ τίς όργανώσειτ. 'Όλα συμδαίνανε σάν οί μάζες νά μεταδϊδαζαν τή σκέψη, τό συλλογισμό, τή διεύθυνση τοϋ κινήματος στίς όργανώσεις καί σάν νά ήταν άποφασιστικά προσκολλημένες στήν εκτέλεση τών κατευθυντήριων γραμμών καί τής σωματικής πάλης. 'Από τήν πλευρά του, τό σταλινικό κόμμα όχι μόνο χρησιμοποίησε πλατιά αυτή τή συμπεριφορά αλλά εκανε δ.τι μπορούσε γιά νά τήν ενισχύσει' έτσι πολύ σύντομα ή παθητική πολιτική συμπεριφορά τών μαζ<ίJν60ήθησε στήν περιχαράκωσή τους, στήν όποία δέσποζαν αόρατα, αλλά τόσο ύπαρκτά, πολυδόλα. "Οταν δ γερμανικός στρατός άναδιπλώθηκε στά 1944-1945, ή μόνη πραγματική δάση «νόμιμης» εξουσίας εξαφανίστηκε ταυτόχρονα. Οί «αντιπρόσωποι» αύτή; τής εξουσίας εξαφανίστηκαν ή κρύφτηκαν. "Ομωτ κανένα κενό, καμιά «χηρεία εξουσίας» δέν ύπήρξε, εκτός ίσως γιά ένα πολύ μικρό διάστημα. Ή κατάληψη τής θέσης γινόταν δαθμιαία από τήν παράνομη εξουσία πού κυρίευε δλη τή χώρα, είτε μέ τίς δικές της δυνάμεις, δπως στή Γιουγκοσλαοία καί στήν 'Ελλάδα, είτε μέ τήν προώθηση τού ρωσικού στρατού πού εγκαθιστούσε νόμιμα μιά κυοέρνηση πού έφερνε μαζί του καί πού, αντιπροσωπεύοντας μέσα από ένα κράμα ποσοτικά διάφορο τά σχήματα τής 'Αντίστασης, καπέλωνε κι ενσωμάτωνε τά εμορυα κρατικής όργάνωσης, δημιουργημένα από τήν "Αντίσταση. δπως στήν Τσεχοσλοδακία καΙ τήν Πολωνία. Σέ δλες τίς περιπτώσεις, μιά κυδέρνηση (λίγο πολύ) «Εθνικής» (λίγο πολύ) «'Ενότητας» ορισκόταν παντού «στήν εξουσία». 'Όμως αυτή ή «εξουσία» στίς περισσότερες περιπτώσεις ελάχιστα ήταν πραγματική. Στήν πραγματικότητα ή χώρα εξουσιαζόταν, τώρα πολύ περισσότερο απ' δσο στό παρελθόν, από τούς όργανισμούς πού κατευθύνονταν ανοιχτά ή κρυφά από τό Κ.Κ.: άντάρτετ καί λαϊκή πολιτοφυλακή. Αυτό είναι κυρίως αληθινό γιά τή Γιουγκοσλαδϊα, στή διάρκεια τής σύντομης περιόδου διακυδέρνηση; από τό «συνασπισμό» Τίτο-Τσούμπατσιτς. Είναι έπιση; αλήθεια γιά τήν Έλλάδα απ' τόν 'Οκτώδρη ως τό Δεκέμβρη 1944, αλλά στήν περίπτωση αύτή; τής χιί)ρας τό σύνολο τής διαδικασίας άπότυχε στή συνέχεια από τό γεγονός τής αγγλικής στρατιωτικής έπέμδαση; στή διάρκεια τοϋ σταλινικού πραξικοπήματος τοϋ Δεκέμδρη 1944. Είναι σχετικά λιγότερο αληθινό γιά τήν Πολωνία, καί προπαντός γιά τήν Τσεχοσλοδωιία. δπου ή κυοέρνηση συνασπισμού άσκησε από τό 1945 ως 31
τό Φλεbάρη 1948 μιά πραγματική εξουσία σέ δρισμένα δρια. Αύτέτ οί δυό χώρες συγγενεύουν πολύ περισσότερο στήν περίπτωση τής δεύτερης κατηγορίας χωρών γιά τίς δποίες θά πούμε μέ συντομία λίγες λέξεις. Σ' αυτή τή δεύτερη κατηγορία χωρών (Ρουμανία, Βουλγαρία, Ούγγαοϊα), ή διαδικασία παρουσιάζεται μ' εναν τρόπο σχετικά διαφορετικό. Ή 'Αντίσταση ήτανε πολύ λιγότερο σημαντική αν όχι ανύπαρκτη. Ή δύναμη τού σταλινικού κόμματος ήταν, ανάλογα, πολύ περισσότερο περιορισμένη (έκτό; από τή Βουλγαρία όπου παραδοσιακά τό Κ ..Κ. είχε Ισχυρά ερείσματα). Ή έμφάνιση μιάς διπλής εξουσίας κι ή δαθμιαϊα εξάλειψη τής «νόμιμης» εξουσίας άπό τήν πραγματική εξουσία τής σταλινικής γραφειοκρατίας, τοποθετείται μετά κι δχι στή διάρκεια τής γερμανικής κατοχής. Μέ τήν «απελευθέρωση», ή ύπάρχουσα εξουσία κατέρρευσε. 'Από τό γεγονός τής συμμετοχής της στόν πόλεμο στό πλευρό τής Γεομανίας, ή κρατική. μηχανή ήταν λίγο πολύ διαλυμένη τη στιγμή τής είσόδου των Ρώσων. 'Ένας νέος κρατικός μηχανισμός στήθηκε δια-: στικά, καλά η κακά, Επικεφαλής τού όποιου αρισκόταν μιά κυαέρνηση συνασπισμού όλων των «άντιγεομανικών» κομμάτων. Παράλληλα δμως, τά σταλινικά κόμματα δραστηριοποιούνταν, άπασχολώντας παντού δπου ήταν δυνατό -κι όπωσδήποτε στήν ' Αστυνομία, στό 'Υπουργείο Έσωτερικών καί στό Στρατό- τίς θέσειςκλειδιά εκκαθαρίζοντας ανελέητα τούξ σημαντικούς πολιτικούς τους άντιπάλουξ. έπιδάλοντω; τήν τρομοκρατία καί τή σιωπή στούς άλλουο, πλαισιώνοντας τίς μάζες σέ όογανώσειτ μέ πυρήνες καί διεύθυνση δικιά τους, κυριεύοντας μέ μιά λέξη δλο καί περισσότερο τίς πραγματικές δάσειτ τής εξουσίας, ακόμη κι αν άφηναν γιά πολύ καιρό στούς άλλου; τά εξωτερικά έμδλήματα. Στίς δυό περιπτώσεις, στό δαθμό τής ανάπτυξή; της, ή εξουσία τής γραφειοκρατίας δημιουργούσε τίς οϊκονομιεέ; συνθήκες τής έδραίωσής της καί τής μεταγενέστερής της εξάπλωσης. Ή διανομή τών μεγάλων εγγειων Ιδιοκτησιών, προπαντός δμως ή σχεδόν άμεση -κι άναπόφευκτη- εθνικοποίηση ένός μεγάλου μέρους των τραπεζών, τής διομηχανίατ καί τού χοντρικού εμπορίου, μέ μιά λέξη τών τομέων-κλειδιών τής οίκονομίαξ. όχι μόνο δίνανε ενα θανάσιμο χτύπημα στήν τάξη τών καπιταλιστών καί τών μεγάλων ιδιοκτητών, πού ήταν κιόλω; ισχυρά κλονισμένη, όχι μόνον «εξουδετέρωναν» η κάνανε εϋνοίκού; στό Κ.Κ" πού συνιστούσε αυτά τά μέτρα, τούς (Ίγρότες καί τούς εργάτες, αλλά προπαντός δημιουργούσαν γιά τή γραφειοκρατία μιά οάση τεράστιας ανάπτυξη; στή διαχείριση τής ϊδιας τής οΙκονομίας.
32
Δέν μπορούμε νά επιμένουμε έδώ 000 8ά επρεπε σ' αυτήν τήν οικονομική πλευρά τής διαδικασίας πού είναι ώστόσο μιά από τίς πιό οϋοιαστικέξ. 'Από τήν τυπική άποψη, ή γραφειοκρατικοποίηση τής οΙκονομίας πραγματώθηκε μέ τήν εθνικοποίηση, από τήν αρχή, σημαντικών τομέων τής παοαγωγήτ άρχισαν από τά «γερμανικά αγαθά», τίς Επιχειρήσεις πού ανήκαν στούς «προδότες καί τούς συνεργάτετ»> καί τίς ξπιχειρήσεις πού ανήκαν σέ ξένους. Ταυτόχρονα η σέ μιά δεύτερη φάση, έθνυωποιοϋνταν οί επιχειρήσεις πού ξεπέρναγαν ενα δοσμένο μέγεθος η πού άπασχολοϋοαν περισσότερους εργάτες από ένα δοσμένο αριθμό. Σ' ένα τρίτο στάδιο -πού όλοκληρώνεται τώρα- έθνυωποϊησαν δ.τι άπόμενε, εκτός από τή γεωργία. Αυτό πού καθιστούσε αυτή τήν εξέλιξη, γιά νά τό πούμε ετσι, άναπόφευκτη, ήταν ή κατάρρευση τής παλιάς οίκονομική; δομής. Ή αστική τάξη σάν τάξη, όχι μόνον είχε κονιορτοποιηθεί -εργοδότες πού έξολοθρεύτηκαν πρίν, κατά η μετά τήν «απελευθέρωση», διέφυγαν, πανικοδλήθηκαν κλπ.- αλλά κι ή αντικειμενική .κρίση τής οΙκονομίας οδηγούσε αναγκαστικά τό κράτος ν' άναλάδει καθήκοντα γενικής διαχείρισης χωρίς τά όποία αυτή ή οικονομία άπειλοϋνταν θανάσιμα". Ή τελευταία πάλη πού γίνηκε τότε ανάμεσα στήν παλιά αστική τάξη καί τή γραφειοκρατία, νόμιμη εκπρόσωπο κι επικαρπωτή τής «κρατικής» Ιδιοκτησίας, ύπήρξε άνιση κι ή εκαασή της ήταν δέδαιη από τήν αρχή. Γιά νά εξετάσουμε μόνο τό αυστηρά οικονομικό επίπεδο, ή γραφειοκρατία αρέθηκε νά διαθέτει από τήν αρχή μέσα πού τής παρέχανε μιά συντριπτική ϋπεροχή". Ή εθνικοποίηση τών 5. "Εννοιεξ αρκετά αόριστε; κι άνακριΌείς γιά νά επιτρέψουν στή σταλινική γραφειοκρατία ν' απαλλοτριώσει δποιον ήθελε. Κατά τήν κατοχή, δλες οί έπιχειρήσειτ; πού συνέχισαν νά λειτουργούν αντικειμενικά «συνεργάστηκαν», δποια καίνά ήταν ή ψυχική κατάσταση τοϋ ιδιοκτήτη τους. Πάντως είχαν υποχρεωτικά συνεργαστεί δλες οί σημαντικές επιχειρήσεις πού οί 'Γερμανοί δέν μπορούσαν ν' άφήσουν αδρανείς. 6. Ή ίδια αιτία προκάλεσε άνάλογα αποτελέσματα στή δυτική Ευρώπη. Κι εκεί έπίση; ανάμεσα στό 1944 καί στό 1948 μόνο ή κρατική παρέμδαση σ' δλους τούς σημαντικούς τομείς τής οικονομική; δραστηριότητας -πιστώσεις, έπενδύσειτ, παροχή πρώτων υλών, καθορισμός τών τιμών καί τών μισθών, σέ όρισμένες περιπτώσεις εθνικοποίηση επιχειρήσεων- μπόρεσε νά επιτρέψει στήν καπιταλιστική οικονομία νά ξεπεράσει προσωρινά τή δαθιά της κρίση. Στήν περίπτωση αυτή δμως, ή ενταξη αυτών τών χωρών στό αμερικάνικο μπλόκ κι ό συσχετισμός δυνάμεων, διαφορετικός ανάμεσα στή σταλινική γραφειοκρατία καί τούς παραδοσιακούς άστικού; όργανισμούς πού προκύπτανε, προσδιόρισαν μιά άλλη εξέλιξη. 7. Μέ τόν δρο Εννοείται πώς ήθελε νά τήν χρησιμοποιήσει. 'Από πολλές άπόψειτ, ή γραφειοκρατία τών σημερινών καπιταλιστικών κρατών διαθέτει
33
τραπεζών, δηλαδή τής πίστωσης, τής επέτρεπε νά εκμηδενίσει από τή μιά μέρα στήν αλλη, κάθε ανυπότακτη επιχείρηση καί νά προσανατολϊσει τή συσσώρευση πρός τά συμφέροντά της. Ή ρύθμιση τών τιμών καί τών μισθών τής δίνανε τόν κυρίαρχο ρόλο στήν κατανομή τοϋ εθνικού προϊόντος. Τέλος, ή Εθνικοποίηση τών συγκοινωνιακών μέσων καί τών περισσότερων μεγάλων επιχειρήσεων καί τοϋ μονοπώλιρυ τοϋ εξωτερικού εμπορίου τής δίνανε, απέναντι σ' δ.τι απέμενε άπό ίδιωτικέτ επιχειρήσεις, άπέραντα περισσότερη ύπεροχή, τέτοια πού κανένα καπιταλιστικό τράστ δέν είχε ποτέ άπέναντι στούς μικρούς άνταγωνιστέ; του. Σ' αυτή τήν καταπληκτική οικονομική ισχύ προστίθονταν ή καταναγκαστική δύναμη τής εξουσίας καί συχνά ή ύποστήριξη πού παρέχανε οί εργάτες στή γραφειοκρατία ενάντια στούς εργοδότες. Ή έμμεση πίεση πού ασκούνταν στίς περισσότερες περιπτώσεις άπό τήν παρουσία ή τή γειτονία τών ρωσικών δυνάμεων, ή βεβαιότητα τών αστών πώς ή χώρα τους θά περιληφθεί στή ζώνη τής ρωσικής κυριαρχίας κι ή εγκατάλειψή τους από τούς Άμερικάνους, βοήθησαν στή σύντομη κατάρρευση τής άντίστασή; τους άπό τά μέσα. Μ' αυτό τόν τρόπο κι ανάλογα μέ τίς περιστάσεις καί τίς διάφορες περιπέτειες -καί κάποτε βαθιά διάφορες- ενας νέος τύπος οικονομικού καί πολιτικού καθεστώτος πραγματοποιήθηκε σ' αύτέ; τίς χώρες. Στήν 'Αλδανία, τή Βουλγαρία, τή Γιουγκοσλδια, τή Ρουμανία, τήν Ούγγαοϊα, τήν Τσεχοσλοδακια, τήν Πολωνία καί τήν 'Ανατολική Γερμανία ή παραδοσιακή δομή τής ατομική; ίδιοκτησίας καταργήθηκε στούς άποφασιστυωύτ τομείς τής οίκονομιω; -διομηχανία, τράπεζες, μεταφορές, μεγάλο εμπόριο- κι εκεί πού ϋφϊσταται (γεωργία) τό περιεχόμενό της ύπέστη δαθιέ; τροποποιήσεις. Παράλληλα, ή παραδοσιακή αστική τάξη, άποτελούμενη άπό άτομικού; ίδιοκτήτε; τών μέσων παραγωγής εξολοθρεύτηκε σάν κοινωνική κατηγορία =άφαιοουμένη; τής ένσωμάτωση; των αστών σάν ατόμων στό νέο σύστημα- κι ή γραφειοκρατία τήν ύποκατέστησε σάν κυρίαρχο στρώμα στήν οικονομία, τό κράτος καί τήν τυπικά τά ίδια μέσα' ωστόσο Τι έλλειψη τής ένότητω; καί συνοχήτ, Τι απουσία δικής της ϊδεολογϊατ, ό δεσμός κι Τι άμεση εξάρτηση τών κορυφών αϋτής τής γραφειοκρατίας σέ συνάρτηση μέ τό χρηματιστικό κεφάλαιο καί, πάνω απ' δλα, Τι αδυναμία νά στηριχτεί σέ μιά αυτόνομη κοινωνική δύναμη (σέ αντίθεση μέ τή σταλινική γραφειοκρατία Τι όποία μπορεί γιά μεγάλο διάστημα νά κινητοποιεί γιά τήν πάλη της τό προλεταριάτο) κάνουν ώστε νά παραμένει υποταγμένη στό κεφάλαιο τών μονοπωλίων καί, στίς δυτικές χώρες, Τι πορεία πρός τό γραφειοκρατικό καπιταλισμό πραγματώνεται μέσα από τήν προσωπική συγχώνευση τών κορυφών τής κρατικής γραφειοκρατίας μέ τή χρηματιστική ολιγαρχία, κι όχι μέσα από τήν εξόντωση αύτή; τής ολιγαρχίας από μιά νέα γραφειοκρατία.
34
κοινωνική ζωή. 'Ωστόσο, άπό βαθύτερη 'σκοπιά, οί σχέσεις παραγωγής παραμείνανε σχέσεις έκμετάλλευσητ κατά γενικό κανόνα, αυτή ή εκμετάλλευση επιδεινώθηκε. 'Εκφραζόμενη σάν καθολική υποταγή τών εργατών στή διάρκεια τής παραγωγής στά συμφέροντα ενός κυρίαρχου κοινωνικού στρώματος καϊ σάν μονοπωλιακή κερδοσκοπία τής ύπεραξίας άπό τή γραφειοκρατία, αυτή ή εκμετάλλευση δέν είναι παρά μιά πιό ανεπτυγμένη μορφή τής κυριαρχίας τοϋ κεφαλαίου πάνω στήν εργασία. Στό μέτρο αυτό, ή κοινωνία, πού εγκαθιδρύθηκε στίς χώρες τής ανατολική; Εύοώπητ, δπω; κι ή ρωσική κοινωνία, δέν αντιπροσωπεύει παρά τήν τοπική νίκη τής νέας φάσης πρός τήν όποία τείνει ό παγκόσμιος καπιταλισμότ, τόν γραφειοκρατικό καπιταλισμό. Ό Μάρξ λέει κάπου, «αν δέν ύπήρχε καθόλου τό τυχαίο, ή ίστορία θά ήταν μιά μαγγανεϊα», Οί δαθιέι; ίστορικές ροπές πραγματοποιούνται μέσα άπό μιά σειρά ίδιαιτεοότητετ καί συντυχίες πού παρέχουν ακριβώς στήν πραγματική ίστορία τόνσυγκεκριμένο καί ζώντα χαρακτήρα της καί τήν εμποδίζουν νά είναι μιά συλλογή σχολικών παραδειγμάτων από «νόμου; τής Ιστορική; άνάπτυξη;». Ώστόσο, ή ίστορική έρευνα δέν είναι επιστημονική παρά στό μέτρο πού καταφέρνει νά συλλάβει αύτέ; τίς ίδιαιτεοότητετ κι αύτέ; τίς συντυχίες σάν συγκεκριμένες έκδηλώσε«; μιάς καθολικής διαδικασίας. Στήν περίπτωση πού μάς άπασχολεί μπορεί νά φανεί πώς συνολικά ή άνοδοτ τής γραφειοκρατίας στήν εξουσία δέν είναι παράτό άποτέλεσμα ενός άναπάντεχου κι ιδιαίτερου συνδυασμού από συμπτωματικούς παράγοντες: ή παραδοσιακή δομή καταστράφηκε από τό γερμανικό ναζισμό' ή Ρωσία ήταν πολύ κοντά κι ή Άμερική πολύ μακριά' επαναστατικά κόμματα πού θά μπορούσαν νά κατευθύνουν τή δράση τών μαζών δέν ύπήρχαν καθόλου. Κάτω άπ ' αύτέ; τίς συνθήκες, τίποτε τό εκπληκτικό αν ό Στάλιν, αυτό; ό φαύλος ταχυδακτυλουργός πού μέχρι τώρα πέτυχε νά εξαπατήσει τήν «Τστορία» (όχι γιά πολύ!) κατάφερε νά δάλει αύτέ; τίς χιίιρες στήν τσέπη του. Κατά ενα σοβαρότερο τρόπο ώς πρός τή μορφή (αλλά καθόλου ιος πρός τό δάθοξ), βρέθηκαν «μαρξιστές» νά ποϋν πιος ό κοινωνικός μετασχηματισμός αυτών τών χωρών δέν εχει καμιά σχέση μέ τό ζήτημα τής εξέλιξης τής σύγχρονης ουωνομϊατ καί τής φύσης τής γραφειοκρατίας, πού είναι άπλά τό αποτέλεσμα τής δράσης τοϋ ρωσικού στρατού καί πώς καθώς αύτέτ οί χώρες πέσανε στή σφαίρα τής σοδιετικήτ κυριαρχίας. τό Κρεμλίνο ήταν ύποχρεωμένο νά εγκαταστήσει στήν . εξουσία τά κομμουνιστικά κόμματα. πράγμα πού έφερε τά ϋπόλοιπα. Αυτός δ τρόπος νά βλέπει καί νά γράφει κανείς τή σύγχρονη ίστορία ιΊξίζει τόσο. δσο ή εξήγηση τής σύστασης τής ρωμαϊκής 35
Αυτοκρατορίας άπό τό μάκρος τής μύτης τής Κλεοπάτρας. Ή κοινωνική κι ίστορική δράση ένός στρατού, 000 καί νά είναι ισχυρός, εγγράφεται ύποχρεωτικά στό πλαίσιο τών στενά όριοθετημένων δυνατοτήτων άπό τή δοσμένη φάση τής ίστορικής ανάπτυξης. Ό πιό ισχυρός στρατός τοϋ κόσμου θά η-κχν ανίκανος νά έπαναφέρει στή Γή τό καθεστώς τών Φαραώ ή νά καθ ιδρύσει άπό τή μιά μέρα στήν άλλη μιά κομμουνιστική κοινωνία. Ό ρωσικός στρατός στήν ανατολική Ευρώπη, στό μέτρο πού επαιξε ένα ρόλο, δέν μπόρεσε νά τό κάνει παρά στό μέτρο πού ή δράση του ανταποκρινόταν στίς ροπές τής κοινωνικής εξελιξης κι δπου ή δράση του ύποδοηθοϋσε ίστορικούς παράγοντες ασύγκριτα . ισχυρότερου ς άπ ' αυτόν καί οί όποϊοι σρίσκονταν ήδη σέ κίνηση. Ή κατάρρευση τών παραδοσιακών οικονομικών καί κοινωνικών δομών στήν ανατολική Ευρώπη ύπήρξε τό συνδυασμένο άποτέλεσμα τής πτώχευση; τών «ανεξάρτητων» εθνικών αστικών τάξεων καί τής προσάρτησης αυτών τών χωρών από τήν οικονομική καί στρατιωτική μηχανή μιάς καπιταλιστικής χώρας ασύγκριτα πιό ισχυρής, τής ναζιστικής Γερμανίας. Ή ροπή πρός τή διεθνή συγκέντρωση τού κεφαλαίου ύπήρξε λοιπόν ό οϋσιαστικότ κινητήρας αύτή; τής κατάρρευσης. Σ' αυτή τή γενικευμένη κοινωνική κρίση ανταποκρίθηκε άναπόφευκτα στίς περισσότερες περιπτώσεις ή είσοδος τών μαζών στή δράση. Αυτή ή δράση δμως δέν μπορούσε νά πραγματοποιηθεί παρά μόνο κάτω 'από τήν όλοκληρωτική κι αποκλειστική ήγεσία μιάς «έογατική;» γραφειοκρατίας. Κι εδώ έπϊση; πρόκειται γιά μιά χαρακτηριστική εκδήλωση μιάς δλόκληρης ίστορικής φάσης τού εργατικού κινήματος, καί πού δέν είναι ιδιαίτερη σ' αυτέ; τίς χώρες' δμως σ' αύτέ; τίς χώρες εξαιτίας τής (lκραίας εύούτητα; τής κοινωνικής κρίσης καί τών αίχμηρών μορφών πού σύντομα πήρε ή πάλη, ή γραφειοκρατία δδηγήθηκε νά παίξει ενα ρόλο πολύ πιό σημαντικό καί ν' αποκτήσει μιά πραγματική εξουσία συνδεμένη άμεσα μέ τή μονοπώλησή της τής διεύθυνσης τής στρατιωτικής πάλης. 'Όταν δ γερμανικός ιμπεριαλισμός κατέρρευσε κάτω από τά χτυπήματα ένός συνασπισμού πού συγκροτήθηκε από τίς δυνάμεις πού. 6ρίσκονταν στήν πρωτοπορία τής καπιταλιστικής άνάπτυξη; -είτε από τήν τεχνική άποψη (Η ΠΑ) είτε από τήν άποψη τής πιό άποτελεσματικής κοινωνικής όργάνωσης ένός εκμεταλλευτικού συστήματος (ΕΣΣΔ)- τό οικονομικό καί κοινωνικό «κενό» πού δημιουργήθηκε μ' αυτό τόν τρόπο πληρώθηκε έντελώ; φυσιολογικά από τή γραφειοκρατία. Ή πάλη πού σέ όρισμένες απ' αυτέ; τίς χώρες (Τσεχοσλοδακία. Ουγγαρία) αντιπαράθεσε τήν ανερχόμενη γραφειοκρατία, πού ύποστηριζόταν από τό προλεταριάτο ή τουλάχιστο από τά πιό ενεργητικά του τμήματα, μέ τήν παραδοσιακή αστική τάξη, δέν ύπήρξε παρά ή τοπική εκφραση 36
τι)ς σύγκρουσης πού άρχισε νά εκδηλώνεται στό παγκόσμιο επι~δo ανάμεσα στούς δυό πόλους τής συγκέντρωσης τού κεφαλαίου, τΙς Ήνωμένες Πολιτείες καί τή Ρωσία, πόλοι πού δέν εΙναι οί Ιδιοι αρά ή γεωγραφική συγκεκριμενοποίηση τών δύο εκμεταλλευτικών οτρωμάτων πού παλεύουν σήμερα γιά τήν παγκόσμια κυριαρχία. 'Ένας από τούς δρους τής νίκης τής γραφειοκρατίας ύπήρξε όλοφάνερα ή γειτονία τής Ρωσίας κι ή παρουσία του σοδιετικοϋ στρατού, ακρισέστερα, τό γεγονός δτι αύτέτ οί χώρες είχαν περιληφθεί στή νέα προσωρινή διανομή τοϋ κόσμου, ρήτη ή σιωπηρή, στή ζιίJνη τής ρωσικής κυριαρχίας. Κατά τήν έννοια αυτή, αυτό πού (,πάρχει σάν σχετικά «συμπτωσιακό» στήν ύπόθεση, είναι πώς οί γραφειοκρατικοποιημένες χώρες ήσαν ή Γιουγποσλαδϊα, ή Πολωνία κλπ. καί καθόλου ή Γαλλία, ή Ίταλία ή ή 'Ελλάδα, δπου ή παρουο(α καί κάποτε ή ένοπλη έπέμδαοη τών δυτικών δυνάμεων έμπόδισε, στή διάρκεια αύτή; τής φάσης, μιά ανάλογη ανάπτυξη. Αυτό πού δίνει τά πραγματικά του δρω σ' αυτό τό «συμπτωσιακό» χάρακτήρα, είναι ή ίδια ή φύση τού καθεστώτος πού έγκαΟιδρύθυκε σ' αύτέ; τίς χώρες. Ή οίκονομική καί κοινωνιολογική άνάλυση δείχνει πώς αυτό τό καθεστώς ανήκει στήν έσχατη φάση τής συγκέντρωσης τού κεφαλαίου, φάση στή διάρκεια τής όποία ς ή κρατικοποίηση διαδέχεται τή μονοπώληση κι ή οικονομική καί πολιτική γραφειοκρατία τή χρηματιστική ολιγαρχία. Αυτά τά φαινόμενα ~'ϊχανε κιόλας πραγματοποιηθεί προηγούμενα στή Ρωσία. Ή δράση της στίς δορυφόρεςχώρες διευκόλυνε κι επιτάχυνε μιά ανάπτυξη πού σέ κάθε περίπτωση άνταποκρινόταν στήν Ιδιαίτερη κατάσταση τών περιοχών γιά τίς όποίες μιλάμε. Έκτός καί άν υποθέσουμε πώς ή ίστορία δημιουργείται άπό τίς άποφάσεις τών στραταρχών, είναι φανερό πώς αύτέ; δέν εκαναν άλλο άπ: τό νά λάδουν μέρος στό μετασχηματισμό τοϋ πιθανού σέ πραγματικό' καί κάνοντατ αυτό δέν κάνανε άλλο άπ" τό νά εκφράζουν τίς ιδιες τίς άναγκαιότητετ τοϋ γραφειοκρατικού καπιταλισμού στή Ρωσία. Ή ακραία ποικιλία τών τρόπων καί τής ευρύτητας τής έπέμ6ασης τών ρωσικών δυνάμεων στή διαδικασία γραφειοκρατικοποίησης αυτών τών χωρών, ξεκινώντας άπό τήν δλοκληρωτική κυριαρχία ΚΗί τή δημιουργία, γιά νά τό πούμε έτσι, «όπό τά πάνω» νέων δομών (δπω; στήν 'Ανατολική Γερμανία) μέχρι ενα ρόλο θετικά μηδαμινό (δπως στή Γιουγκοσλαδϊα, γιά τήν όποία ή γειτονία τοϋ ρωσικού στρατού σήμαινε πρακτικά μόνο τό αδύνατο έπέμδαση; των 'Αμερικανών), άποδεϊχνει άκρισώς τόν ίστορικά «αυθεντικά» ΧΗρακτήρα τής ανόδου τής γραφειοκρατίας στήν εξουσία. 'Όσον (tφορά τήν κοινωνική εκτίμηση αύτών τών καθεστώτων. btl() δυνατέτ συμπεριφορές ύπάρχουν: ή μιά συνίσταται νά τονιστεί ή «εθνικοποίηση» τής οικονομίας, ή εξάλειψη τών άστών, ή «προ-
37
λεταριακ11»· προέλευση των νέων διευθυνόντων, γιά νά διαδεδαιωθε] πι;)ς π ρ6κει ται γι ά «εργατικά» καθεοτώτα (έστω «άλλοιωμένα») καί «σοσιαλιστικά». Ή άλλη, επιδιώκει νά ξεσκεπάσει τήν εντατική εκμετάλλευση στήν όποία ϋπ οδάλλεται ή εργατική τάξη, τήν αστυνομική τρομοκρατία πού ϋφίσταται, τήν αντικατάσταση τη; παοαδοσιακήτ άστική; τάξης άπό ένα νέο εκμεταλλευτικό στρώμα ~'ραφειoκρατισν. Τό συμπέρασμα τή; πρώτης είναι ή συμμετοχή στήν προετοιμασία του πολέμου στό πλευρό τών Ρώσων γιά νά ~'ξαπλωθεί ή δασιλεία αύτοϋ του «σοσιαλιομού. στίς δλλες χώρες. Τό συμπέρασμα τή; δεύτερης είναι ή Ιδεολογική, πολιτική καί πρακτική προετοιμασία του προλεταριάτου γιά τήν ανατροπή των ~'κμεταλλευηί)ν, άστών η γραφειοκρατών κι ή εγκαθίδρυση τη; δικής του εξουσίας. Ή πρώτη, είναι ή θέση τής σταλινικής γοαφειοκρατίας καί των λακέδων της. Ή δεύτερη. εκείνη τή; έπαναστατικl)ς πρωτοπορίας. 'Ανάμεσα σ' αύτέ; τίς δυό καρέκλες ή άπ όσταση ι'ίνω τόσο μεγάλη ώστε ό πισινό; τών τοοτσκιοτών «θεωρητικών». δσο καί νά είναι φαρδύς, δέν θά μπορέσει ποτέ νά τήν καλύψει.
Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ τιτοϊΚΗΣ rΡΑΦΕIΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ
Ή διαδικασία τής όποια; πιό πάνω περιγράψαμέ τά γενικά γνωρίσματα έμφανίζεται μέ μιά ιδιαίτερη δύναμη καί διαύγεια στή Γιουγκοσλαδία. Πολύ νωρίς τό Κομμουνιστικό Κόμμα καθόρισε σάν κίιριο εργο του τήν όργάνωση τη; πάλη; ενάντια στήν κατοχή, κι όοισμένα έδάφη (σχεδόν δλόκληρη ή δυτική Σεοδϊα) δρίσκονταν κάτω άπό τόν απόλυτο κι αποκλειστικό έλεγχο τών ανταρτών από η) φθινόπωοο τοϋ 194111. Σχεδόν τήν Ιδια εποχή τοποθετούνται οί ('tQxt;: τη; πάλη; μέχρι θανάτου άνάμεσα στούς σταλινικού; άντάρτε:; κι(ί τού; τσέτνικους του Μιχαήλοδιττ, πάλη πού καταλήγει στήν εξόντωση των τελευταίων τέσσερα χρόνια αργότερα. Παράλληλα εγειρι)ταν Ε\'ας πανίσχυρος συγκεντρωτικός μηχανισμότ στίς ταξιαρχίες τών ανταρτών κι «επιτροπές» πού άοκοϋσαντήν τοπική εξουσία στίς απελευθερωμένες περιοχές πού κυοιαρχουνταν οί ϊδιε:; άπό τή σταλινική ηγεσία του κινήματος. Τι) χειμώνα 1942-43 Ι'[χε κιόλα; συγκληθεί μιct«σιιντακτική Συνέλευση τοϋ άντιφασι8. Βλ. Τίτο, Πολιτικι] "Εκθωη ατό Πέμ;ττο Σιψ{-δριο τοί' 1948, σελ. 77 καί 78.
38
κ.κ.Γ.
Παρίσι
οτυωύ εθνικού άπελειιθερωτικοϋ Μεtώπου» πού έπιλήφθηκε τήν ~'κλoγή τοϋ «έθνυωύ άντιφασιστικού άπελευθεοωτυωϋ Συμδούλιου τι)ς Γιουγκφσλαδίατ», τό όποίο ό Τίτο χαρακτηρίζει σάν «ανώτατο πολιτικό δργανο>>'>.Κατόπιν, τό Νοέμδρη 1943, δημιουργήθηκε μιά «Λαϊκή 'Επιτροπή έθνική; άπελευθέοωση; τής Γιουγκοσλαδίας», «προορισμένη ν' άναλάδει τά καθήκοντα προσωρινής κυδέρνησης τή; χι;)ρας». Ήταν, λέει ό Τίτο, «ή απάντηση σ' δλους έκεινου; πού είχαν ελπίσει πώτ, μέ τό τέλος τών εχθροπραξιών, θά ξαναγύριζαν στίς παλιέ; συνήθειες». Στίς 16 Ίούνη Ι <)44 συνάφθηκε ή συμφωνία ανάμεσα στόν Τίτο κι(ί τόν Τσούμπατσιττ γιά τή συνεργασία ανάμεσα στή δασιλική κυδέρνηση τοϋ Λονδίνου καί τήν Έπιτροπή εθνική; 'Απελευθέρωση; πού συνοδεύθηκε στίς Χ Μάρτη Ι <)45 από τό σχηματισμό μιάς κιισέρνησης «συνασπισμοί» Τίτο- Τσούμπατσιτς, πού άσκούοε τυπικά τήν εξουσία στό σύνολο του έντελώτ απελευθερωμένου εκείνη ΤΙ]\' εποχή γιουγκοσλαδυωύ έδάφοικ. Αυτή ή φάση «συνεργασίας με τήν αστική τάξη» -η μάλλον μέ τούς παραδοσιακούς της εκπροσώπουτ, γιατί από τήν Ιδια τήν αστική τάξη δέν απόμεναν σπουοαία πράγματα- έφτασε στό τέλος της μερικούς μήνες αργότερα, τόν 'Οκτώδοη Ι <)45 καθώς οί τελευταίοι αστοί πολιτικοί παραιτοϋνταν άπό τήν κυσέρνηση καί στίς Ι Ι Νοέμδρη του Ιδιου χρόνοι', εκλογέ:; εύλογα προετοιμασμένες δίνανε τό <)6o/r τών ψήφων στό ΛαϊκιΊ Μέτωπο". Ό προσωριν6ς «συμδιδασμό;» πού συνάφθηκε μέ τή δαοιλόq;Qova αστική τάξη άπό τόν Τίτο είναι ενα πρώτυπο γραφειοκρατική:; τακτική; ανόδου στήν εξουσία. Ό Τίτο στήν άναφοοά του πυύ μνημονεύτηκε κιόλας εκθέτει μέ ακρί6εια τά θεμέλια αύτή; τής πολιτικής. Ήταν σχεδόν αδύνατο στή σταλινική ήγε σία τό Ι <)44 ν' αντισταθεί στή συμμαχική πίεση πού άσκοϋνταν πρός τήν κατεύθυνση τής δημιουργίας μιάς κυσέρνησης «έθνική; 'Ενότητατ». 'Υποχωρώντα; στούς τύποικ, ό Τίτο πετύχαινε τή «νομιμοποίησή» ΤΟΙ' άπό τούς Συμμάχου; καί τήν Ιδια τή δασιλική Αυλή στήν ουσία δέν παραχωροϋσε τίποτε, στό μοναδικό επίπεδο πού τόν ενδιέφερε καί πού ήταν τελικά σημαντικό, δηλαδή στό επίπεδο τήι:: δύναμη; καί τή; πραγματικής εξουσίας: «Πήραμε λοιπόν τό μερ
=")
Τίτο. (]τι) Ιδιο. σελ. 107. ., 'Εξυπακούεται, οί τροτσκιστές έκείνη τήν έποχή καί γιά πoλ~ μεγάλο διάστημα μετά, είχανε Ιδεί στίς συμφωνίες Τίτο-Τσούμπατσιτς τήν αναντίρρητη απόδειξη τής συνεργασίας τού Τίτο μέ τήν αστική τάξη καί τό «ρεφορμιστικό» χαρακτήρα τοϋ γιουγκοσλα6ικού Κ.Κ. Δυστυχώς θά πρέπει νά ξανασχοληθώ μέ τήν «Ιδεολογική- έξέλιξη τοϋ τροτσκισμού μέ άφορμή τήν ίστορία τού «ρωσικού ζητήματος» (στόν τόμο Ι, 3 τής παρούσας εκδοσης) έκτός αν μέχρι τότε δ Wolinski δέν τό χειριστεί μέ τό δικό του τρόπο, τόν μόνο πού τού άρμόζει στ' αλήθεια. 'Ι.
3<)
τυτό μα; άπ" αυτή τή συμφωνϊα, γιατί γνωρίζαμε τή δύναμή μας, γιατί ξέραμε ;rt'J;::ή τεράστια πλειοψηφϊα τού λαού ήταν μαζί μας καί πι'ις δ λαι)ς θά μας ύποστήριζε δταν 'θά χρειαζόταν. 'Επιπλέον ειχαμε μιά ε\ιοπλη δύναμη τής όποίας οί άνταγωνιστέξ μας δέν μπορούσαν κάν νά φανταστοϋν τή σπουδαιότητα, ενώ ό δασιλιά; κι ή κυοέρνησή του δέν είχαν τίποτε, άφοϋ ό Μιχαήλοδιτς οχι μόνο είχε πέσει σ' ανυποληψία λόγω τής συνεργασίας μέ τόν καταχτητή, (Ί.λΜι άκόμα είχε νικηθεί από τίς μονάδες μας. Κατά συνέπεια δέν είχαμε νά φοδηθοϋμε τίποτε καί δεχτήκαμε αυτή τή συμφωνία, πού αντί νά μάς δλάψει. μόνο χρήσιμη μπορούσε νά μάς είναι μέ τήν προϋπόθεση νά ξέρουμε νά -ενεργήσουμε σπως επρεπε. Πράγμα πού εγινε στή συνέχεια. 10. Πόσο αυτή ή τελευταία πράξη τής κωμωδίας ήταν καλά προετοιμασμένη, τό δείχνει τό παρακάτω xtuQf9 ωτό τόν ίδιο λόγο τού Τίτο: ~~!ή_fu.ά.-ρ~ειατής απελευ~ρwιι1illς.,π.άλης-εrχg,!!ε κϊΟΧαζ δημΙ9.!'.ργiι~ε-,-_τfς :!~.~1tΙΙ~Ι[gυ.,Υ.θή;ι~~·_IJc.xν12~~που ήμαστε κύΟΙΟΙ του εδ<'tφoυζ, ειχαμε ξεκαθαρίQξΙ_1;ρν παλιό αστικό κρατίΚό μηχ~'7σ'μό, τηχ~ροφυλ(ύdt'"κ~Γ~ήν αστυνoμία7T'ις'όίOίΚfjσεις τών it'Jit~~~ καί τ~ιν πι~λεωy, τ,ιiιy διαι.ιερϊΌμάτων, νέα ~δri~;(~ν(;τής λαϊκής εξουσίας καί 'τ"αδ"ργανα ασφάλείας τους. 'Όταν ι)_χ!iJρα άπελευθερώθηκε _εΥιελ6ιςδοθήκαμεΆ-g~ ~~-=~.'υXI~ό~σέ \ §λο τό γιοιιγκοσλαδικό έδαφοτ». ·ΜΙ τόνο Qρο.,J',.q_1W:t~_δουμε • κάτω άπό τίς:λέ~ει;:: «λ~ϊ~ή_~ξoυσ\α:~.:ιήν~εξo~~ία 'ύIς"yρ~κρα"τί«ς:-καί~ν·"αiΌ§ώS!illΨi..2λητήν όφειλόμενη "σημασία στή ημιουρ~'ίH τών νέων- «όργάνφΥ)Χι;Jφ~όΧΗα:.c:.i:-J!LΤΡQρομfμϊΠΑέξη νά κωαΜιδουμε τήν πραγματικά πολύ λεπτή διαφορ& &νάμεσα στή δικτατορία τής Γκεπεού καί τή δικτατορία τού προλεταριάτου!!,
Iι~r:pv~g~
10. Τίτο. δ.π .. σελ. 137. 11. Αύτή ή λεπτή διαφορά διαφεύγει φυσικά στούς τροτσκιστές ήγέτες πού ανακάλυψαν τώρα τή «γιουγκοσλα6ική επανάσταση τοϋ 1944». Άς άναφέοουμε, πώς τό άπελπιστικά γελοίο τής θέσης αυτών τών άνθρώπων εκφράζεται στό γεγονός ότι ή βλακεία τους Εχει αναγκαστικά αποδειχτεί. είτε Εχουν δίκιο είτε άδικο σ' αύτή τήν εκτίμηση: αν έχουν άδικο, επειδή έχουν άδικο' άν EχolJv δίκιο, επειδή μιά «παγκόσμια επαναστατική καθοδήγηση» πού χρειάζεται πέντε χρόνια γιά νά διαπιστώσει ότι μιά επανάσταση εγινε. μόλις άξίζει γιά τό σκουπιδοντενεκέ. Τό πιό χαριτωμένο είναι, πώς δταν στό παρελθόν τούς έδειχναν πώς πραγματικά μιά κάποια «επανάσταση» γίνηκε στή Γιουγκοσλαβία (κι όχι μόνο στή Γιουγκοσλαβία), πώς ή αστική τάξη εκεί εΙχε έκκαθαριστεί καί πώς μιά νέα γραφειοκρατική έξουσία πού άντιστοιχούσε στήν κρατικοποίηση τής οίκονομίω; εΙχε Εγκατασταθεί, αυτοί οί άνθρωποιδέν ηθελαν ν' άκούσουν τίποτε καί ισχυρίζονταν πώς σ' αύτές τίς χώρες ή άστική τάξη παρέμενε κυρίαρχη τάξη! Ή ασυναρτησία τους σμως δέν τέλειωσε τήν παραγωγή θαυμάτων. "Αν άπό τούς δρό-
40
«ϋτό τό χωρίο δίνει μιάόρθή περιγραφή τής Εγκατάστασης τής γραφειοκρατίας στήν εξουσία κιόλας μέσα στήν κατοχή. 'Όταν ή κρατική εξουσία πέρασε στά χέρια τής στρατιωτικής bικτατορίας τοϋ Τίτο, κι ή διοίκηση δρέθηκε εξαρτημένη άπό τίς οταλινικές «Άπελευθερωτικές 'Επιτροπές», μιά σειρά άπό δίκες jισχι'ιτηςπροδοσίας άποδεκάτισε δτι άπέμενε άπό τού; παραδοσιακοί'ς άντιποοσώποικ τοϋ καπιταλισμού, τών όποιων οί πιό ένεργητικοϊ ύποστηρικτές, οί τσέτνικς τοϋ Μιχαήλοδιτς, εξοντώθηκαν. Ή Ισχυρή επίθεση τών σταλινικών τοϋ Γιουγκοσλαδικού Κ.Κ. στήν εκκαθ<'ιριση τής αστική; τάξης, καθώς δλέπουμε, ύπήρξε χωρίς κοινό μέτρο μέ κείνη τών σταλινικιίιν κομμάτων στίς άλλες δορυφόρε; χώρες, πού δέν μπόρεσαν νά προσπελάσουν στήν έξουσία παρ<'ιμόνο μέσα άπό μιά διαδικασία σημαντικά πιό επίπονη. Τήν εκκαθάριση τής άτομική; ίδιοκτησϊα; ακολούθησε δήμα Π!,1όςδήμα ή πολιτική εξόντωση τής αστικής τάξης. Πρίν τόν πόλεμο, τόν όρυκτ6 πλούτο τής χώρας καί τίς ()ιομηχανίες-κλειδιά εκμεταλλεύονταν τά ξένα κεφάλαια (τών όποιων ή συμμετοχή άντιποοσώπευε 91l}(· στή μεταλλουργία, 73% στίς χημικές διομηχανίετ, 61l}( στήν ύφαντουργϊα, μέσος γενικ6ς 6ρος 49,5l}( τής διομηχανίας). Άπ6 τό 1944, τά αγαθά τών ξένων καί τά αγαθά τών «προδοτών καί συνεργατών» παρακρατήθηκαν καί κατασχέθηκαν. Τό σύνολο αντιπροσώπευε τό 80% τής διομηχανίατ, τό μεγαλύτερο μέρος τών τραπεζών καί τοϋ μεγάλου εμπορίου. Λίγο μετά, μιά γενική εθνικοποίηση άφαιροϋσε από' τόν ίδιωτικό τομέα τά ορυχεία. τά εργοστάσια καί τά μεταφορικά μέσα. Τέλοτ, στά τέλη τοϋ 1947, «καθετί πού δέν περιλαμβάνονταν στόν Π!,1(ίιτονόμο γιά τήν εθνικοποίηση έθνυωποιήθηκε, δηλαδή: Τά ί,π{)λοιπα τών διομηχανικών επιχειρήσεων, σλα τά τυπογραφεία, τά μεγάλα καταστήματα καί οί κάδες, τά ξενοδοχεία, τά σανατόρια, κλπ.»12. 'Εννοείται. αυτές οί έθνυωποιήσειτ πραγματοποιήθηκαν χωρίς άποζημίωση οϋτε εξαγορά άπέναντι στού; πρώην ΓιουγκοσλάΟΟυς μους πού περιγράψαμε μιά έργατική έξουσία (εστω «παραμορφωμένη» δσο θέλου••• ) μπορούσε νά ίδρυθεί τί άπομένει άπό τό λενινισμό; Γιατί. μπορούν νά συνάψο"ν κυ6ερνήσεις συνασπισμού μέ τήν άστική τάξη ατή. Γιουγκοσλα6ία κι όχι άλλού; Πολύ άφελής θά ήταν έκείνος πού θά περίμενε μιά άπάντηση σ' αύτές τίς έρωτήσεις. [Βλ. έπίόης τόν 'Επίλογο σ' αυτό τό Κείμενο].
12. Τίτο, δ.π .• σελ. 143. 41
ίδιοκτήτεξ. 'Όσο γιά τούς ξένους πρώην ίδιοκτήτετ, ή αποζημίωσή τους αποτελεί από τότε τό αντικείμενο διαπραγματεύσεων ανάμεσα στήν κυβέρνηση τού Τίτο καί τίς διάφορες καπιταλιστικές κυδερνήσεις!3. Σέ δ.τι άφορά τή γεωργία, πρέπει άρχικά νά θυμίσουμε πώς τό ουσιαστικό πρόβλημα πού εΙχε τεθεί στή Γιουγκοσλαβία, δπως σέ δλες τίς δαλκανοδουνάδιε; χώρες (μέ εξαίρεση τήν Ούγγαρϊα), δέν ήταν ή ϋπαρξη μεγάλων γαιοκτησιών αλλά ή υπερβολική σμικρότητα τών άγροτικών εκμεταλλεύσεων, άμεσα συνδεδεμένη μέ τή χαμηλή βιομηχανοποίηση καί τόν αγροτικό υπερπληθυσμό πού πρόκυπτε απ' αυτό (80% τού πληθυσμού στή Γιουγκοσλαβία προπολεμικά ζούσε από τή γεωργία' 55% τών άγροτικών εκμεταλλεύσεων κάλυπταν λιγότερο από 10 έκτάοια- 23% από 10 ως 20 εκτάρια καί 13% άπό 20 ως 50 έκτάρια). Ή λύση τού άγροτικού προδλήματος κάτω απ' αύτέι; τίς συνθήκες δέν μπορούσε νά προχωρήσει μέ τή συνοπτική απαλλοτρίωση τών μεγάλων γαιοκτησιών άλλά μέ τή συνένωση τών εκμεταλλεύσεων. Ή απαλλοτρίωση τοϋ τμήματος τών άγροτικών εκμεταλλεύσεων πού ξεπερνούσε τά 30 εκτάρια (1945-1946), δέν μπορούσε νά έπιφέοει παρά μόνο δευτερεύουσεξ τροποποιήσεις στήν κατανομή τής άγροτικής Ιδιοκτησϊαξ, δπως δείχνει ό παρακάτω πίνακας:
Συμμετοχή τών c.ίγρoτικών έκμεταλλεlJσεων στήν ;rαραγωγή δημητριακών (σέ % τής συνολικής ;rαραγωγής). 'Ιδιοκτησίες Λιγότερο από 5 έκτάρια ,Από 5 ως 1 Ο έκτάρια Περισσότερο από 1 Ο έκτάρια
. . .
1939 27,2 26,0 46,0
1948 34,3 27,9 37,8
Τό ουσιαστικό μέτρο σ' αυτό τόν τομέα υπήρξε ή δημιουργία άγροτικών συνεταιρισμών μέ τούς όποίους θά ξαναασχοληθούμε. 'Αρκεί νά σημειώσουμε πώς βρίσκονται σέ σταθερή άνοδο (51 τό 1945, 4.100 τό 1949). 13. Μετά τη ρηξη μέ την Κομινφόρμ ή κυβέρνηση Τίτο Εγινε πολύ πιό ελαστική σ' αυτές τίς διαπραγματεύσεις καΙ δέχεται νά περιλαμβάνονται στΙς εμπορικές της συμφωνίες μέ τΙς δυτικές χώρες ρήτρες άποζημίωσης τών ξένων Ιδιοκτητών στη Γιουγκοσλαβία.' Είναι προπαντός ή περίπτωση τών τελευταίων εμπορικών συμφωνιών μέ τήν 'Ελδετϊα, τό 'Ηνωμένο Βασίλειο κι άλλες χώρες.
42
Συνοψίζοντας, βρίσκουμε πραγματοποιημένα εδώ, πιό σύντομα καί ριζοσπαστικά, τά κοινά γνωρίσματα τοϋ κοινωνικού μετασχηματισμού πού έγινε σέ δλες τίς δορυφόρες χώρες από τό 1945 ως τό 1948: εκκαθάριση τής βιομηχανικής, τραπεζιτικής, έμ πορικής άστική; τάξης' εκκαθάριση τών μεγάλων εγγειων Ιδιοκτησιών' προσωρινή άνοχή τού μέσου άγρότη πού άλλωστε υπόκειται απόλυτα στήν οικονομική εξουσία τού κράτους.
Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ rιΟΥrΚΟΣΛΑΒIΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ (Οίκovομία, κ@άΤ6ς, τάξειι;)
'Όταν εκκαθαρίστηκε ή αστική τάξη, ποιός εξασφάλισε τή διαδοχή της στΙς διευθυντικές της λειτουργίες; Ή κοινωνία, δπως ή φύση, μισεί τό κενό, καί μιά χώρα πού δέν βρίσκεται σέ μιά κατάσταση πλήρους αναρχίας, δέν θά μπορούσε νά ζήσει, όχι πέντε χρόνια, άλλά ούτε πέντε μήνες χωρίς τήν κυριαρχίαένός κοινωνικού σώματος ένοποιημένου καί παγιωμένου από τά κοινά συμφέροντα τών άτόμων πού τό συνθέτουν. εΙναι τό προλεταριάτο ή νέα κυρίαρχη τάξη στή Γιουγκοσλαβία; Αυτό εΙναι πού διευθύνει τήν παραγωγή καί τό κράτος, πού ρυθμίζει τήν κατανομή τοϋ εθνικού προϊόντοτ, πού εκφράζεται στήν ιδεολογία τής νέας Γιουγκοσλαβίας; Κι αν όχι, ποιός; Αύτή ή γραφειοκρατία γιά τήν όποία τόσο πολύ μιλήσαμε, εΙναι πραγματικά μιά κοινωνική πραγματικότητα; Δέν θά μπορούσαμε νά τήν θεωρήσουμε σάν ενα προσωρινό κηδεμόνα ένός προλεταριάτου πού δέν έφτασε ακόμη στήν πλήρη του ώριμότητα, κηδεμόνα πού θ' αποσυρόταν από μόνος του δταν αύτή ή ώριμότητα θά ηταν γεγονός; Βλέπουμε εύκολα πώς αυτέ; οί ερωτήσεις υπερβαίνουν τό πλαίσιο αύτού τοϋ αρθρου. Περιλαδαϊνουν τόσο τό πρόβλημα τής φύσης τής γραφειοκρατίας, δσο κι εκείνο τής εργατικής εξουσίας, δηλαδή τοϋ σοσιαλιστικού προγράμματος. εΙ'ναι άδύνατο νά τό πραγματευτούμε έδώ περιοριζόμαστε νά παραπέμψουμε τόν αναγνώστη στά κείμενα πού έχουμε κιόλας δημοσιεύσει πάνω στή γραφειωφατία'" καί στίς εργασίες τής όμάδας μας γιά τό σοσιαλιστικό πρόγραμμα πού θά δημοσιευτούν στά προσεχή τεύχη τούπεριοδι14. Βλέπε π.Σ.Ρ., τόμοΙ, Ι αυτής τής εκδ., προπαντός σελ. 227-237, 258 κέ. Έπίσης ΣΒ, τόμο Ι, Ι αυτής τής εκδ., σελ. 169·181. 43
κοί' μα;". Μόνο " άποφανθοϋμε είναι δυνατό γιά τό τί είναι γιά μ<'ι; τά ουσιαστικά γνωρίσματα μιας εργατικής εξουσίας, θυμίζοντατ πιίι; δεν πρι)κειται γιά ;1 ΡΙ'ίΟΙ'ί «Ιδανικέ; νόρμες» αλλά γιά κοιι'ιιιι'ιοί.ο;·ι;ωι'·; /ίψιι'; χωρίς τούς όποίους ή εξάλειψη τής εκμετάλλευση; κι ή οΙκοδόμηση τού κομμουνισμού είναι άδύνατετ, Τι) προλεταριάτο γίνεται κυρίαρχη τάξη μόνον δταν εξαλείψει τήν εκμετάλλευση. Ή εκμετάλλευση έκδηλώνεται στήν παραγωγή σάν μονοπώληση τής διάχείρισης άπό ένα ιδιαίτερο κοινωνικό στρώμα ΚΗί υποταγή των παραγωγών στά συμφέροντα αύτοϋ τοϋ στρώματοτ εκδηι...ιίινεται στήν κατανομή του προϊόντος, σάν απαλλοτρίωση τών παραγωγών, από ενα μέρος τοϋ προϊόντος τής εργασίας του; πρι'ις δφελος τοϋ κυρίαρχου κοινωνικού στρώματος. Ή εξι'ιλειψη τής εκμετάλλt'υσης: δέν είναι λοιπόν δυνατή παρά μόνο άν τι) προλεταριι'ιτο καταστρέψει κάθε ιδιαίτερο διαχειριστικό στρώμα -δηλαδή άν προωθηθεί τι) ίδιο στή διαχείριση τής παραγωγής κι ((ν καταργήσει δλα τά εΙσοδήματα πού δέν προέρχονται από τήν παραγωγική εργασία- δηλαδή άν εξασφαλίσει τό ίδιο τήν κατανομή τοϋ κοινωνικού προϊόντος. Ή κατάργηση κάθε διαρκούς διαΧΕιριστικής κι άμετακϊνητη; γραφειοκρατίας δέν είναι κατά συνέπτια ούτε μιά συναισθηματική διεκδίκηση, ούτε μιά «Ιδανική νόομα», άλλ« απλούστατα ενα συνώνυμο τής εξάλειψης τής έκμετάλλευσης. Άν μιά τέτοια γραφειοκρατία διατηρηθεί, ή ενισχυμένη fκμt'τ{ιλλευση τοϋ προλεταριcιτου πρ6ς δφελός της θ' ανακύψει καί πάλ: άνωτόδοαστα. Τί1 γεγονό; πιίι; τι) γιουγκοσλαδικό προλεταριι'ιτο είναι ριζικά (ιπαλλοτριιιιμένο άπό τή διαχείριση τής οίκονομϊα; καί τή διεύθυνση τοϋ κρι'ιτους, πιΙις δέν εχει τίποτε νά πεί άναφορικά μέ τήν κατανομή τοϋ εθνικού προϊί1ντος, πώς αύτέτ οί λειτουργίες μονοπωλούνται άπό μιά διαρκή κι αμετακίνητη γραφειοκρατία τής (1ποίας τά συμφέοοντα δεν μποοοϋν πάρα νά είναι .χωοιστά από κείνα τών εργαζομένων κι εχθρικά τουτ. δέν μπορεί ν' άμφισδητηHt·i. 'Ωστόσο είναι απαραίτητο νά συγκεκριμενοποιήσουμε αυτή τήν ίlΊέα. i:'ξετι'ιζοντα; τόν τρόπο μέ τόν όποίο πραγματοποιείται ή εξουσία τής γιουγκοαλαδυτή; γραφειοκρατίΗς στούς διάφορους τομt'ίς τής κοινωνικής ζωής. 'Άς εξετι'ισουμε (ιρχικ{ι αυτή τήν πολύτιμη ένδειξη τής δομής μΗ'ι; χιίιριις πού διαμορφώνει ιί κιιτιιι'ιι,ιιιί rιίιι' t·ίΟ{/()'ll,ιίτωι'. Σ' Ηί'Η) τόν τομέα, περισσ6τερο άπό κάθε άλλον, ή γραφειοκρατία προσπαθεί ν (ιποκρί'ψει τόν εκμεταλλευτικιΊ ριΊλο της κρύΟΙ1\'Τας • Βλέπε τόν τόμο Ιν, Τιί :ΠΡΙl'Χιίμι-vο το Ι; Ι1Ο11lαλιαμοl'. στήν παρούσα έκδοση (έτοιμάζεται). 44
τά στατιστικά δεδομένα. 'Όμως τά μερικά σπάνια δεδομένα πού άφήνεινά διαφύγουν επιτρέπουν νά διατυπώσουμε μιά κρίση πάνω στό ζήτημα. "Ετσι. σύμφωνα μέ τό άρθρο τού τιτοϊκού υπεύθυνου ΜπέγκοοιτςΙS, τό γιουγκοσλαδικό εθνικό εισόδημα, πού ήταν 133 δισεκατομμύοια δηνάρια τό 1947, πέρασε σέ 242,5 δισεκατομμύρια δηνάρια τό 1941{. Δέν γνωρίζουμε τί εννοούν μέ εθνικό εισόδημα οί Γιουγκοολάδοι οικονομολόγοι, οϋτε πώς τό ύπολογίζουν (τά ρωσικά προηγούμενα καθώς καί τά παράδοξα αποτελέσματα στά όποία φτάνουν χειριζόμενοι τούς γιουγκοσλαδικού; αριθμούς, δπωτ θ{ι δούμε παρακάτω, παρακινούν στή μεγαλύτερη φρόνηση σ' αυτό τό ζήτημα). 'Ωστόσο, ακόμη καί σάν χοντρικός ϋπολογισμό; κατά προσέγγιση, αυτοί οί αριθμοί ύποτίθεται αντιπροσωπεύουν τήν αύξηση τοϋ διαθέσιμου, κοινωνικού πλούτου. Αυτή ή αύξηση θά πρέπει νά ήταν περισσότερο από 80% ανάμεσα στό 1947 καί τό 194816. Μή;τως ή κατανάλωση τών εργαζομένων αυξήθηκε στήν ίδια περίοδο μέ τόν ίδιο ρυθμι'J η ακόμη κατά 40 η 20%; Ό Μπέγκοοιτς δέν λέει φυσικά τίποτε πάνω σ' αϋτό, κι αυτή ή σιωπή, δπως λένε, είναι ή π ιό εύγλωττη όμολογία!". Στήν πραγματικότητα, αυτό πού τουλάχιστο μπορούμε νά πούμε, είναι πω; αυτή ή κατανάλωση παρέμεινε στάσιμη. δηλαδή οί εργαζόμενοι δέν ώφελήθηκαν σέ τίποτε (ΩΤι'1 μι« αύξηση τή; παραγωγής πού αποκτήθηκε μέ τήν αύξηση τοϋ χρ6νου εργασίας καί τήν επιτάχυνση του ρυθμού της, δπως θά δούμε παρακι'ιτωl". 15. Σύνοψη στό Δελτίο τοϋ Ταν)'lοIΥ)'κ, Νο 28 τής 22 Σεπτέμβρη 1949, σελ. 3. Ι6. Πρέπει νά ύποθέσουμε πώς τά δηλούμενα ποσά από τόν Μπέγκοδιτς δόθηκαν σέ σταθερές τιμές, διαφορετικά δέν καταλαδαίνουμε γιατί τά έπιπροσθέτει. . 17. Γιατί έπιτέλουτ δέν καταλαβαίνουμε ποιοί είναι οί λόγοι «άσφάλεια;» ή άλλοι πού εμποδίζουν τήν τιτοϊκή γραφειοκρατία νά μιλήσει γιά τό πραγματικό εισόδημα τών εργατών, ένώ επιδεικνύει όλα τά νέα εργοστάσια, ύποδεικνύοντας τή θέση τους, τήν Ικανότητα παραγωγής τους, κλπ. 18. Σύμφωνα μέ πό έπίσημο. όργ.ανο_τής Κομιχφ_όρμ,.Τ
'Άλλωστε ό ίδιος ό Τίτο άναγνωοισε τήν ϋπαρξη ένός άθλιου επίπεδου ζωής στό λόγο του πού εκλεισε τό Συνέδριο τοϋ Κροατικού Κ.Κ. τοϋ Ι94~: « Πρέπεινά δώσουμε στήν εργατική τάξη από τό σημερινό κιόλω; στάδιο στέγη μέ θέρμανση κι άνεση, τό ραδιόφωνο, τόν κινηματογράφο καί τίς ύπόλοιπες τέρψεις τής ζωής, γιατί όφείλουμε νά δείξουμε στήν εργατική τάξη τουλάχιστο κάτι (!) άπό τήν πρακτική τής σοσιαλιστικής ζωής» 19. Έδώ μιά εξήγηση εΙναι ίσως απαραίτητη. Τό ζήτημα πού τίθεται δέν είναι κείνο τού απόλυτου επιπέδου ζωής τών Γιουγκοσλάδων εργαζομένων αλλά τού (φ'Τ/κο(' επιπέδου ζωής τοικ, καί σχετικού σέ συνάρτηση μέ τήν αϋξηση τού κοινωνικού πλούτου καί σέ συνάρτηση μέ τά είσοδήματα άλλων κοινωνικών στρωμάτων καί κατηγοριών. Τό δτι μιά επανάσταση δέν μπορεί από τή μιά μέρα στήν άλλη νά δημιουργήσει τήν άφθονία είναι τό ενα' αλλά τό δτι η αϋξηση τής παραγωγή; δέν μεταφοάζεται καθόλου από μιά αϋξηση τού πραγματικού μισθού, καί τό δτι σημαντικά εισοδήματα των γραφειοκρατών μπορούν νά ϋπ άοχουν πλάι στήν αθλιότητα τού λαού, είναι τό άλλο, Τό ν' άποδεχτεϊ κανείς καί νά δικαιώσει αυτή τήν τελευταία κατάσταση, είναι σάν ν' αποδέχεται καί νά 'δι~ καιώνει ενα καθεστώς έκμετάλλευσηξ. Αυτό πού εξετάζουμε λοιπόν εδώ δέν είναι τό απόλυτο επίπεδο ζωής τών ΓιουγκοσλάΌων εργαζομένων, αλλά η εξέλιξή του παράλληλα μέ τήν ανάπτυξη τής παραγωγή; άπό τή μιά πλευρά, τή σύγκρισή του μέ τά γραφειοκρατικά εΙσοδήματα άπό τήν άλλη πλευρά. Σέ δ,τι ((φορά τή δ..ιαg:Jοροποίηση τών εργατικών μισθών καί 'τιίιν γραφειοκρατικών είσοδημάτων, γιά τήν όποία οLεκπρόσωποι τι)υ τιiOϊ~μoύ-~_ρίστηκαν κάποιες στιγμές πώς ηταν μόνον Ι πρός 4, θά επρεπε, γιά vQ. κρίνόυlJ,εορθα, νά γνωρίζουμε δλα τά -ίΊ/'ιΚC( καί αλλα πλεονεκτ!ιl!ατα τά δποία απολαΌαίνουν οί Γιουγi.Ο-Ω~<&<2.!..J'ραφΕιοκράτες σάν τέΤΟΙΟ,ι2Ο• Τό δτι αυτά τά πλεονεκτήματα ύπ«(ρχουν καί εΖναι σημαντικά κανείς δέν μπορεί ν' άμφιδάλλει. Τό γράμμα τής Κεντρικi!ς 'EJIlt.Q.Ω.IlfJ~w~. στήν Κεντρική "Επιτροπή τοϋ ΓιουγκοσλαΌικού Κ.Κ. μέ τήν ημερομηνία '!.-Mulo.υ..-l.9.4.82Ι δίνει σ' αυτό τό ζήτημα πληροφορίες τόσο πολύ ένδιαφέρουσετ ώστε άπό τή μιά δέν διαψεύστηκαν από τούς τιτοϊξης τους μέ τόν Τίτο κι όχι πρίν, καί τϊ άπόγινε μέ τούς έργατικούς μισθούς στίς άλλες « λαϊκές δημοκρατίες» άνάμεσα οτό 1946 καί τό 1948, καί στή Ρωσία- άπό τό 1928. 19. AFP. ατό ίδιο. 20. Είναι γνωστό πώς στή Ρωσία αυτά τά προνόμια πρέπει νά διπλασιάζουν περίπου τό πραγματικό εισόδημα τών γραφειοκρατικών στρωμάτων. 2 Ι..l:2~~μένQ..§η"-q~!Ί_ τρ~!.ς μ,iI~ς_πΡiΥ..!Αρ.!I.S!lκαί, σπως τό ΠE~ενό του άφήνει νά φανεί, καθόλου έν όψει της ρήξης.
-----
46
κούς καί άπό τήν liλλη έπικυρώθηκαν άπό εναν τιτοϊκό συμπάθούντα σάν τόν Κλώντ Μπουοντέ-", ' ΔJJαΥτώΎ!fL.ς _
-- --~----
--..
Ή τεράστια αϋξηση της έντατικότητας της εργασίας -πού σημαίνει, σ' ένα καθεστώς πού οί εργαζόμενοι δέν είναι οί κύριοι τής παραγωγής, καθαρά καί ξάστερα μιά αύξηση Ιση μέ τήν εκμετάλλευση- προκύπτει εύκολα άπό τά δεδομένα πού προσφέρει μέ άφθονία ή ϊδια ή γιουγκοσλαβική γραφειοκρατία. Αυτή ή αύξηση τής εκμετάλλευσης εχει φυσικά δαφτιστεί άπό τή γραφειοκρατία «αϋξηση τής παραγωγικότητας». Κάθε δελτίο ΤlIl1.\'1/1( (Τανγιούγκ) προσφέρει παραδείγματα. Γιά ν' άναφέρουμε μόνο ένα, τό Νο 42 τοϋ ΤανγιοιΥγκ μάς πληροφορεί πώς στήν οικοδομή, μετά τήν επιτυχία τοϋ σχεδίου, τέθηκαν νέες νόρμες πού ξεπερνάνε κατά 700% ή κατά 1250% τίς αρχικές νόρμες τοϋ σχεδίου! Έξάλλου, σύμφωνα μέ τίς δηλώσεις τοϋ τιτοϊκού διευθύνοντα Κιτρίτς στή δίάρκεια της συζήτησης τοϋ προϋπολογισμού τοϋ 1948, τό ουσιαστικό ~ργo γιά τή χρονιά 1948 θά επρεπε νά εΙναι ή ελάττωση τοϋ κόστους μέ τήν «αναθεώρηση τών νορμών εργασίας»24, τραγούδι πολύ γνωστό άπό τούς εκμεταλλευόμενους εργάτες δλων τών χωρών τοϋ κόσμου. Κατά τήν ϊδια διάταξη ιδεών, δέν μπορούμε νά μήν αγνοήσουμε τήν ακραία ανάπτυξη τοϋ σταχανοδισμοϋ ατή ΓιουγκοσλαΌία. Είναι γνωστό πώς δ σταχανοΌισμός, έτσι δπως δημιουργήθηκε στή σταλινική Ρωσία κι έτσι δπως διαδόθηκε στίς γραφειοκρατικές χώρες, αποσκοπεί σ' ενα διπλό στόχο: νά εισάγει αυθαίρετα νόρμες εργασίας εξαιρετικά ύψηλές, έπιτρέποντατ; έτσι στή γραφειοκρατία νά καταπιέσει περισσότερο τήν εργατική μάζα' νά δημιουργήσει ένα στρώμα εργατών σχετικά προνομιούχων, συνδεδεμένων ύλικά μέ τό γραφειοκρατικό σύστημα πού γίνεται έτσι μιά βάση τής γραφειοκρατίας στούς κόλπους τής εργατικής τάξης. Ή γιουγκοσλαδική γραφειοκρατία φυσικά υίοθέτησε άπό τήν αρχή αυτό τό σύ22. ΒλέΠΕτήν έφημερίδα Combat της 21 Όκτώδρη-2 Νοέμδρη 1949. 23. Βλέπε τό σχετικό γράμμα πού δημοσιεύεται στό /nformations et do(·IIment.~ Ιής AFP, Νο 262, 4 Σεπτέμδρη 1948. Πρέπει νά ύΠοΥραμμιστεί πώ; στήν απάντησή τους οί τιτοϊκοί σιωπούσαν σ' αυτό τό σημείο. 24. AFP, /nformations et documents. Νο 187, Μάης 1948, σελ.. 14·18.
....
47
στημα, οργανικά συνδεδεμένο μέ τή γραφειοκρατική εκμετάλλευση, καί καμαρώνει άπό τό γεγονός δτι οί σταχανοδιστέ; «της» σπάνε κάποτε τά καθιερωμένα «ρεκσρ» άπό τούς Ρώσους συναδέλφους τους. •Ας ερθουμε τώρα στή διαχείριση τής παραγωγής. ΕΙναι γνωστό πώς στή Γιουγκοσλαδϊα ή οικονομική δραστηριότητα προσανατολίζεται από τό «Πενταετές Σχέδιο» (1947-1951), τοϋ όποιου στόχος ουσιαστικό; είναι ή εκσιομηχάνιση τής χώρας. Αυτό τό Σχέδιο καθιερώθηκε κι ή λειτουργία του έλέγχεται από τήν «Όμοσπονδιακή Έπιτροπή τοϋ Σχεδίου» πού είναι ύπεύθυνη απέναντι στήν κυσέρνηση, δηλαδή απέναντι στόν κεντρικό πυρήνα τής τιτοϊκής γραφειοκρατίας. Έτσι, είναι ή γραφειοκρατία κι οί εκπρόσωποί της πού καθορίζουν κυριαρχικά τούς στόχους τής παραγωγής, τό ποσοστό «σοσιαλιστικής» συσσώρευσης, τούς μισθούς, τίς τιμές καί τίς νόρμες εργασίας. Ό ρόλος τοϋ προλεταριάτου είναι ν' αυξήσει τήν άποδοτικότητα. Γιά νά πεισθεί κανείς είναι αρκετό νά διαπιστώσει πιό είναι τό εργο τών εργατικών συνδικάτων -εντελώς γραφειοκρατικοποιημένων εξάλλου- στή «νέα Γιουγκοσλαδϊα». Αυτά όχι μόνον έπαψαν νά εΙναί οί οργανισμοί πού παλεύουν γιά νά ύπερασπίσουν τα στοιχειώδη δικαιώματα τών εργατών -μιά τέτοια πάλη είναι στό έξής αδύνατη στά φανερά- αλλά μεταδλήθηκαν κατευθείαν σέ «κρατικούς έπιοτάτε;», δπω; τά ρωσικά, τσέχικα η δουλγαρικά συνδικάτα. Νά πώς δρίζεται δ ρόλος τών συνδικάτων άπό τόν τιτοϊκό διευθύνοντα Καρντέλι: <<,σ πιό σημαντικός ρόλος των συνδικάτων είναι δ τομέας τής οίκονομική; οίκοδόμηοηξ. ΕΙναι τά όργανα πάλης τής έργατική; τάξης γιά τήν αυξηση τής :ταραγωγής, γιά τήν ανΙJψωση τής :ταρα;'υηικότητας τής εργασίας... κατό:τιν, οί συνδικαλιστικοί οργανισμοί όφεϊλουν νά παλεύουν καθημερινά γιά ενα δίκαιο σύστημα τών μισθών, γιά μιά άμοιδή σωστή»25. Αυτό πού εννοεί δ Καρντέλι μέ «δίκαιο σύστημα τών μισθών» καί «άμοιδή σωστή», ένα; αλλος τιτοϊκόf-.:ωJ:tlP_ε.ι..οκρ.ά:τXlς,-Ω---Κ!.τρί τς, θ2.,.l:!c}ςτό εJ;η:)lήσ.ξΙ.Σ.ί[μ,qJωΎΕ._f!::"_q1lτόν26, _ή )~~Q.1Ω_ξ!1_.!.ών συνδικαλιστικών καθηκόντωγ_εΙναι~.ή_παρακά~ω: 1ο Νά διασφαλίσει τήν πειθαρχία τής εργασίας. 20 Νά καθορίσει τίς νόρμες. 30 Νά κινητοποιήσει τό εργατικό δυναμικό. 40!i_~ααφυλ{οε.ι~μΗ1.,~ε.:τ-αρκ·ή-ΘΙ(.λφοροποίηση_.τω.Υ_lJ.ισθων. 25. Ε. Καρντέλι, Ή οΖκοδόμηση τού σοσιαλισμού, σμένο από μάς. 26. Βλ. Κιτρίτς, "Εκθεση στό V Συνέδριο τού
κ.κ.
48
σελ. 87. 'Υπογραμμι. ΓιουγκοσλαΟίας.
Ό ρόλος τής συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας σάν όργανο διαχείρισης τής δύναμης εργασίας στά συμφέροντα τοϋ γραφειοκρατικού συστήματος (πειθαρχία, μέγιστοάποδοτικότητας, ελάχιστο μισθού, δημιουργία προνομιούχων στρωμάτων στούς κόλπους τοϋ προλεταριάτου) έμφανίζεται έτσι ξεκάθαρα. 'Όσο γιά τό ίδιο τό Πενταετές Σχέδιο, δσα μπορεί κανείς νά γνωρίζει γι' αυτό εΙναι αρκετά αόριστα, έτοι πού ή κοινωνική του όψη νά μήν μπορεί νά έμφανιστεϊ παρά μέ πολύ μεγάλη δυσκολία27• Ό οϋσιαστικό; στόχος του εΙναι δ εξοπλισμός κι ή διομηχανοποίηση τής χώρας πού όφείλει ν' άνεδάοει τό εθνικό εισόδημα άπό Ι32 δισεκατομμύρια δηνάρια τό 1939 σέ 255 δισεκατομμύρια τό 195128. Αυτό τό αποτέλεσμα πρέπει νά επιτευχθεί μέ επενδύσεις μιάς συνολικής άξίας περίπου 280 δισεκατομμυρίων δηναρίων, πού αντιπροσωπεύουν τό 25 μέ 30% τοϋ εθνικού είσοδήματος τής πενταετούς περιόδου. Οί έπενδύσε«; φυσικά κατευθύνονται προπαντός πρός τήν παραγωγή μέσων παραγωγής, ίδιαίτερα τή 6αριά διομηχανία καί τήν παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. "Οσο γιά τήν παραγωγή άντικειμένων κατανάλωσης, ή ανάπτυξή της θά εΙναι πολύ πιό περιορισμένη. "Ετσι, στόν τομέα τής άγροτικής παραγωγής, ή συνολική παραγωγή δημητριακών, σύμφωνα μέ τούς άριθμούς τοϋ Σχεδίου, θ' αυξηθεί κατά 13% σέ σχέση μέ τό μέσο δρο τής δεκαετίας Ι929- Ι939, γιά τίς πατάτες κατά 72 %, γιά τά φρούτα κατά 17%, τά σταφύλια κατά 40% καί τό κρασί κατά 26%. 'Όσο γιά τά κτηνοτροφικά προϊόντα, ή παραγωγή κρέατος θ' αυξηθεί κατά 17% σέ σχέση μέ τό 1939, τοϋ λίπους κατά 53%, τοϋ γάλακτος κατά 45%, τών αυγών κατά 76%29. Αυτοί οί άνεπεξέργαστοιάριθμοί -στό δαθμό πού είναι κατά προσέγγιση ακριδείς καί πραγματοποιήσιμοι- δέν αποκτούν τήν πραγματική τους σημασία παρά μόνον δταν τούς συγκρίνει κανείς μέ τήν αύξηση τοϋ γιουγκοσλαδικού πληθυσμού. Ό μέσος δρος του, στή διάρκεια τής δεκαετούς περιόδου 1930- Ι939, ήταν περί27. Βλέπε τό Πενταετές σχέδιο άνάπτυξης τής έθνικής ΟΙκονομίας τής ΟΛΔ τής Γιουγκοολαοίας, Βελιγράδι 1947. 28. Έκφράσαμεπιό πάνω επιφυλάξεις ώς πρός τή σημασία αύτών τών αριθμών. Νά ενα παράδειγμα πού διασαφηνίζει τούς λόγους μας: τό σύνολο τής αξίας τής βιομηχανικής καί τής αγροτικής παραγωγής τ6 1939, δηλαδή 55,7+63,8=119,5 δισεκατομμύρια δηνάρια, ήταν κατώτερο άπό τό ~θνικό-εΙσόδημα τής [διας αύτής χρονιάς (132 δισεκατομμύρια)' αύτό τ6 Ιδιο σύνολο θά είναι στά 1951 (170,7+96,7)= 267,4 δισεκατομμύρια, δηλαδή ανώτερο άπό τό έθνικό είσόδημα, πού θά εΙναι 255 δισεκατομμύρια! (Πενταετές σχέδιο, σελ. 82). Μ' αύτούς τούς δρους δέν καταλαβαίνουμε πιά τί θέλουν νά πουν μέ τό «έθνικό είσόδημα» καί τό «αξία τής παραγωγής». 29. Πενταετές σχέδιο κλπ., 6ρθρο 31, σελ. 148-151.
49
που 14.600.000< ήταν 15.750.000 στά 194830 καί θά είναι πιθανώς, στή δάση ένός ποσοστού καθαρής αύξησης τού πληθυσμού 1,5% τό χρόνο, 16.500.000 τό 195131. Ή αύξ!1Q!Ί τού '!Δrlθυσμoύ ανά""εσα στίς δυό περιόδΟ\Jς_θ.ά_εlναι Δ9_ιπόν τ.fις_τάξης_!.9iu.J_ο/ο,-!lρ,~ δύνα-μητης αύξησης_ τών δ"lο δασικών προϊόντων δΙ<;U.Qοφής,δημητριακων'- (13 %) -καί κρέgτος (17 %). Ή παραγωγή δημητριακών αν6. κάτοικό-θά παραμείνει κατά συνέπεια απόλυτα στάσιμη, εκείνη τού κρέαΤός θ' αυξηθεί ανεπαίσθητα (+ 3%). Παραγωγή δμως δέν σημαίνει ακόμη κατανάλωση. 'Απ' αυτή τήν παραγωγή πρέπει ν άφαιρεθοϋν οι εξαγωγές' κι οί εξαγωγές τών είδών διατροφής, μολονότι δέν διαθέτουμε δεδομένα πού νά επιτρέπουν νά τά συγκρίνουμε μέ τά προπολεμικά, θ' αυξάνονται αν ή γιουγκοσλαδική γραφειοκρατία θέλει νά προμηθευτεί από τό εξωτερικό τόν απαραίτητο εξοπλισμό στό στάδιο τής διομηχανοποίησης. Έτσι32, ή εμπορική συμφωνία πού συνάφθηκε στίς 22 Δεκέμορη 1949 ανάμεσα στή Γιουγκοσλαδϊα καί τή Δυτική Γερμανία ποοδλέπει γιά τό ετος 1950 γιουγκοσλαδικέ; εξαγωγές στή Γερμανία, κύρια αγροτικών προϊόντων, μιας συνολικής αξίας' 65 έκατομμυ'ρίων δολαρίων, σέ ανταλλαγή κατεργασμένων γερμανικών προϊόντων. 'Επίσης ή άγγλο-γιουγποσλαδική συμφωνία τής 26 Δεκέμορη 1949 προδλέπει άνταλλαγέ; γιά τήν περίοδο τών πέντε προσεχών ετών μιά; αξίας 280 έκατομμυρίων δολαρίων καί στίς δυό πλευρές' οί γιουγκοσλαδικέτ εξαγωγές περιλαδαϊνουν προπαντός αγροτικά προϊόντα (ανάμεσα στά όποία 40 έκατομμύρια γιά καλαμπόκι), ενώ οί άγγλικές εξαγωγές άποτελούνται άπό είδη εξοπλισμού καί κατεργασμένα προϊόντα. Οί γιουγκοσλαδικέξ άνταλλαγές μέ τίς άλλες δυτικές χώρες παρουσιάζουν άναγκαστικά τήν Ιδια δομή. "Αν λοιπόν οί γιουγκοσλαδικέτ; εξαγωγές δασικών αγροτικών προϊόντων τείνουν νά είναι ύψηλότερες άπό τίς προπολεμικές, ενώ ή παραγωγή αυτών τών ειδών ανά κάτοικο παραμένει στάσιμη, θά έχουμε αναγκαστικά μιά ελάττωση τής εσωτερικής κατανάλωσης ανά κάτοικο. Αυτό, ανεξάρτητα από τό ζήτημα τής κοινωνικής κατανομής τού διαθέσιμου προϊόντος άνάμεσα στόν εργαζόμενο καί τόν γραφειωφάτη>". 30. Μηνιαίο Δελτίο Στατιστικής τοϋ ΟΗΕ, Φλεδάρης 1950, σελ. 8. 31. Αύτό τό συμπέρασμα ενισχύεται από τά δεδομένα τοϋ Πενταετούς Σχεδίου, σελ. 81, στά όποία τό πηλίκον συνολικό έθνικό εισόδημα: έθνικό ανά κάτοικο εΙσόδημα, δίνει γιά τό 1951 ~αν πληθυσμό 16.320.000. 32. lnternational Fίnan<'ίal Nel1'.f Survey, 13 Γενάρη 1950, σελ. 207. 33. Φαϊνεται πώς ή σημαντική αύξηση τής παραγωγής πατάτας πού' έπι-
σημάναμε, Εχειστόχο νά συμψηφϊσει αύτή τή μείωση τής κατανάλωσης δη50
'Όσο γιά τή σχεδιαζόμενη αύξηση τής παραγωγής στά λ/λα εϊδη κατανάλωσης (ζάχαρη, κονσέοδετ; ύφαντουργικά, παπούτσια), έγγοάφεται προπαντός στήν τάση γιά τήν πραγματοποίηση μιας οικονομικής αύτάοκειατ; 'ΓΙ αύξηqη τής τοπικής παραγωγής πρέπει νά ίσοσταθμϊσει τήν εξαιρετική ελάττωση ή παύση τών είσαγωγών αυτών των προϊόντων. Αυτέ; οί είσαγωγέ; πληρώνονται άλλωστε' μέ τήν εξαγωγή άγροτικών προϊόντων, αλλά δπως είδαμε, αύτέ; όφεϊλουν τώρα νά πληρώνουν τίς είσαγωγέξ εξοπλισμού. Πρόκειται λοιπόν προπαντός νά ίσοσταθμιστεί ή ελάττωση τών εισαγωγών κι είναι άμφϊδολο πώς οί διαθέσιμες ποσότητες γιά τήν κατανάλωση αυτών τών προϊόντων (παραγωγή σύν είσαγωγέ; μείον εξαγωγές) παρουσιάζουν μιά ουσιώδη αύξηση στά 1951. ΕΙναι λοιπόν δέδαιο πώς, παρά τά κυνικά ψέματα τού Τίτο καί τών ύπερασπιστών του, ή κατανάλωση τών γιουγκοσλαδικών μαζών δέν θά δελτιωθεί καθόλου σέ συνάρτηση μέ τά προπολεμικά δεδομένα, αν μάλιστα δέν χειροτερέψει-". Άντίθετα, ή παροχή εργασίας αυτών τών μαζών θ' αυξηθεί πολύ σημαντικά τόσο σέ διάρκεια δσο καί σ' έντατικότητα. Ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων στή Γιουγποσλαδϊα θά διασφαλιστεί λοιπόν άπό τήν ύπερεκμετάλλευση τών εργαζομένων. Γιά μιά ανάπτυξη δμως πού επιτυγχάνεται μέ τέτοια μέσα, δέν ύπάρχει καμιά ανάγκη άπό ~α «σοσιαλιστικό» ή «εργατικό» καθεστώς: δ καπιταλισμός ύπήρξε άπόλυτα ίκανός νά τήν επιτελέσει καί συνεχίζει άλλωστε νά εΙvaL3S.
μητριακών καί κρέατος. ΓνωρΙζουμεπώς ή ύποκατάσταση τής κατανάλωσης δημητριακών μέ πατάτα σημαίνει μιά χειροτέρευση τής ποιότητας τής μερΙδας διατροφής καί :κατά συνέπεια διαμορφώνει μιά κλασική ~δειξη τής άθλιότητας μιάς χώρας. 34. Δέν πρέπει νά ξεχνάμε πώς τό έπϊπεδο ζωής τών εργαζομένων -έργατών καθώς κι αγροτών- στά Βαλκάνια ~ταν κιόλας προπολεμικά άφάνταστα άθλιο, πώς ή εκφραση «ύπερασπίζω τό μπιφτέκι μου» ~ταν άγνωστο έκεί γιά τούς έργάτες, δπως καί τό αντικείμενο πού έννοεί, καί πώς έκεί μιλούσανε γιά «ύπερασπίζω τό ψωμί μου» στήν κυριολεκτική Μοια τοϋ δρου. Δέν πρέπει νά ξεχνάμε έπίσης πώς ή δικτατορία τοϋ 'Αλεξάνδρου καΙ τοϋ 'Αντιδαοιλέα Παύλου, στή Γιουγκοσλαδία πρίν τό 1940, εΙχε σάν ούσιαστικό στόχο νά διατηρήσει τό γιουγκοσλαδικό προλεταριάτο σ' αύτό τό άθλιο έπϊπεδο μέ μιά αστυνομική τρομοκρατΙα χωρίς δρια. Μόνον ετσι μποροϋμε νά καταλάδουμε τϊ πάει νά πεί ακριδώς ή διατήρηση τοϋ γιουγκοσλαδικοϋ προλεταριάτου στό επίπεδο τής προπολεμικής του ζωής. 35. Βλ. σ' αύτό τό θέμα ΠΣΡ καί ,,'Η προσωρινή σταθεροποίηση τοϋ παγκόσμιου καπιταλισμοϋ», S. 0// Β., τεϋχ, 3, σελ. 25-28. (Στήν παρούσα εκδοση, τόμοΠΙ, 1). 51
n..Qι<~Ι~ί.Υ11L.9j_κινητήρεςΠO_~_9ρίσκoντα! στή_.9άm:ι_αύτής τής <'ινάπτυξης t.!Qv παραγωγικών δυνάμεων άπό, τή _γραψε~ία; 'Αρχικά ή προσωπική της διατήρηση. Ή γραφειοκρατία δέν μπορεί νά διατηρηθεί κα( νά σταθεροποιηθεί στήν εξουσία παρά μόνο μέ τή 6ιομηχανοποίηση καί τή συγκεντρωση τής οΙκονομίας. Ή φυσική δάση τής εξουσίας Ζης είναι ή μεγάλη διομηχανϊα. Είναι ή ανάπτυξη αύτής τής τελευταίας πού δίνει στή γραφειοκρατία τήν τελεσίδικη οΙκονομική ύπεροχή απέναντι σέ δλα τά στοιχεία η στρώματα πού θά μπορούσαν ν' άποδλέπουν σέ μιά έπιστροφή πρός τίς μορφές τού ιδιωτικού καπιταλισμού. Ταυτόχρονα. ή διομηχανοποίηση είναι δ άπαραίτητο; δρος γιά τήν επέκταση τών γραφειοκρατικών «κερδών», δηλαδή τού συνολικού ύπερπροϊόντος πού είναι στή διάθεσή της. Στήν ανάγκη πού σπρώχνει τή γραφειοκρατία ν' αύξήσει τό συνολικό «κέρδος» της. δέν πρέπει νά 6λέπουμε μόνο τήν άδιαφιλονίκητη τάση η)ς γραφειοκρατίας νά μεγεθύνει τήν μή παραγωγική της κατανάλωση· πρέπει προπαντότ νά κατανοήσουμε πώ; ή αυξηση τού ύπερπροϊόντος. αναγκαία δάση στήν επέκταση τής συσσώρευσης. είναι ό δρος τής πάλης τής γραφειοκρατίας ενάντια στούς ξένους «άνταγωνιοτέτ» κι άντιπάλους της. Αύτή ή δψη φαίνεται μέ περισσότερη διαύγεια στή συνάρτηση τή; διομηχανοποίηση; μέ τή στρατιωτική αμυνα36• είναι δμως έπίσης αποδεκτή σέ συνάρτηση μέ τό σύνολο τής οΙκονομίας μι(ις χώρας καί τήν Ισχύ τής.κυρίαρχης τάξης της. Ή φράση πού ό Τίτο άπηύθυνε στί; [ιλλες λαϊκές δημοκρατίες. «περιμένετε νά δημιουογήσουμε σέ μάς εδώ μιά ΙσχυΡ1Ί διομηχανία καί μετά θά συζητίισουμl' σοδαοότεοα»>", διαφωτίζει τέλεια αύτή τή συνάρτηση .. "Αν λέμε πώς 11γραφειοκρατία διασφαλίζει τήν αντικατάσταση η-1ς παραδοσιακής άστική; τάξης στήν περίοδο παρακμής τοϋ κασάν πιταλισμού. αυτό δέν σημαίνει μόνο πώς ή γραφειοκρατία. προοωποποίηση τοϋ κεφαλαίου στή διάρκεια τής τελευταίας του φάση; ίσΤΟΡΙΚ1)ςϋπαρξης εχει σάν ρόλο νά διατηρήσει τήν εργασί,α σέ κατάσταση έκμετάλλευοη; καί καταπίεσης. Μέσα από καί μέ μέσο αύτή τήν εκμετάλλευση. ή γραφειοκρατία συνεχίζει νά διασφαλίζει -γιά δσο διάστημα τό σύνολο τής παγκόσμιας καπιταλί•
4
3(\. «'1-1 οικονομική κι ίψιψτικιί
δύναμη κάθε χώρας έξαρτάται άπό τή οαριά διομηχανία. κι ιδιαίτερα άπό τή σιδηρουργία καί τή διομηχανία μηχανών ... Χωρίς τήν ανάπτυξη τής δαριάς διομηχανϊα; ... δέν μπορούμε νά ~·ξoπλίooυμετεχνικά ούτε τή γεωργία. ούτε τίς μεταφορές. ούτε τό Στρατιί ... » ("!:Ξκθεσητοϋ Α. 'Εμπράνγπ γιά τό Πενταετέξ σχέδιο. δ ..7.• σελ. 31. ί ιωγραμμισμένο άπό μάς:). 37. Βλέπε παρακάτω τήν παράθεση χωρίου τοϋ Τίτο «(Η ιδεολογία τοϋ l
τιτοϊσμοϋ» ).
52
στικής κοινωνίας δέν εχει περάσει στή φάση τής αποσύνθεση; καί όπισθοδρόμησηο- τήν ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων πού ή αστική τάξη εγκαινίασε. 'Απ' αυτή τή σκοπιά δέν είναι καθόλου τυχαίο αν ή γραφειοκρατία τείνει προπαντός νά άνέδει στήν εξουσία στίς «καθυστερημένες» χώρες, δηλαδή εκεί ακριδώς πού ή Ιδιωτική αστική τάξη δέν κατάφερε νά πραγματοποιήσει τό ίστορικό της εργο. Αύτό δμως δέν σημαίνει καθόλου πώς είναι μιά «προοδευτική» ίστορική δύναμη· απ' αυτή τή σκοπιά, δέν παρουσιάζει διαφορές παρά ώς πρός τό δαθμό καί όχι ώς πρός τή φύση μέ τή σύγχρονη αστική τάξη πού. κι αυτή. συνεχίζει ν' άναπτύοοιι τί; παραγωγικές δυνάμεις προπαντός μόλις μπορέσει νά εξασφαλίσει μιά απεριόριστη κυριαρχία πάνω στό προλεταριάτο. δπως τό άποδείχνουν τό παράδειγμα τής ναζιστική ς Γερμανίας καί τής Ίαπωνίαο'". 'Η γραφειοκρατία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος τού παγκόσμιου συστήματος εκμετάλλευσης καί σάν τέτοια συμμετέχει στή γενική παρακμή του. "Αν ό μαρξισμός χαρακτήρισε τήν αστική τάξη σάν ίστορική προοδευτική δύναμη. τό έκανε σέ μιά περίοδο πού ή κοινωνική πάλη διαδραματίζονταν ανάμεσα στήν απόλυτη στασιμότητα πού άντιπροσώπευε ή φεουδαρχία καί τήν πελώρια ανάπτυξη πού εφερνε ή καπιταλιστική κυριαρχία· τό εκανε σέ μιά εποχή πού ή παγκόσμια προλεταριακή επανάσταση ήταν ακόμη αδύνατη, ακριβέστερα. πού ή δυνατότητά της δέν μπορούσε νά είναι δοσμένη παρά μόνο από τήν προγενέστερη ανάπτυξη' τής οΙκονομίας καί τοϋ προλεταριάτου, πού μόνο ή αστική τάξη μπορούσε νά εκπληρώσει. Σήμερα δμως. ή εκλογή δέν είναι ανάμεσα στή γραφειοκρατία καί τήν αστική τάξη· είναι ανάμεσα σέ καθεστώτα εκμετάλλευσητ, αστικά η γραφειοκρατικά, καί τήν προλεταριακή επανάσταση. Δέν μπορούμε νά χαρακτηρίσουμε «προοδευτική» τή γραφειοκρατική κυριαρχία παρά μόνο αν ύποστηρίξουμε πώς τό προλεταριάτο είναι ανίκανο νά διασφαλίσει τό ίδιο. μέ τίς μεθόδους καί τήν εξουσία του, μιά πιό πλατιά καί πιό δαθιά ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. Σήμερα. ή σύγκριση δέν τίθεται ανάμεσα στή φεου-
38. "Αντό κριτήριο τής «προοδευτικότητας» ένός κοινωνικού καθεστώτος ήταν άπλά τό γεγονός πώς αναπτύσσει τίς παραγωγικές δυνάμειτ, οί έργάτες θά επρεπε νά σταματήσουν τήν πάλη του; ένάντια στήν έκμετάλλευση σέ δλες τίς περιπτώσεις καί σέ δλες τίς φορές δπου τό προϊόν αύτής' τής εκμετάλλευσης χρησιμεύει στή συσσώρευση- πιό συγκεκριμένα. θά επρεπε μάλιστα νά συμδουλέψουν τούς Γάλλους ij 'Αμερικάνους έργάτες νά δεχτούν όποιαδήποτε μείωση τοϋ μισθού. μέ τόν δρο νά τούς έξασφαλίσουν πιίις οί καπιταλιστές επενδύουν στήν παραγωγή τήν ύπεραξία πού εχουν αποσπάσει μ' αύτό τόν τρόπο. 53
δαρχική στασιμότητα καί τήν καπιταλιστική ανάπτυξη' τίθεται άνάμεσα στήν πενιχρή κι άθλια ανάπτυξη πού στηρίζεται στήν εκμετάλλευση, αστική ή γραφειοκρατική, καί τήν απέραντη, δασισμένη στήν άνθηση τών δημιουργικών δυνάμεων τοϋ ανθρώπου, πού μόνο ή παγκόσμια προλεταριακή εξουσία μπορεί νά εξασφαλίσει. Δέν είναι λοιπόν τυχαίο αν ή άμφισδήτηση τής ίκανότητας τού προλεταριάτου νά είναι ή κυρίαρχη τάξη αποτελεί τόν ακρογωνιαίο λίθο τής γραφειοκρατικής ίδεολογίαξ, γιατί είναι αυτή ή φενακιστική ιδέα πού μπορεί νά δώσει ενα πρόσχημα δικαίωσης στήν κυριαρχία τής γραφειοκρατίας καί τήνέκμετάλλευση πού ασκεί στούς εργαζόμενους.
το ΠΟΛIΤιΚΟ
ΚΑθΕΣΤΩΣ
«Στούς 524 οουλευτές τής Όμοσπονδιακής Συνέλευσης καί' στό Συμδούλιο τών Λαών, οί 404 είναι μέλη τοϋ Κ.Κ. στούς 1062 δουλευτέ; στίς δημοκρατικές Συνελεύσεις, 170 μόνο δέν είναι μέλη τοϋ Κ.Κ. Στίς λαϊκές Έπιτροπές των χωριών, τών πόλεων καί τών διαμερισμάτων, 42.527 αντιπρόσωποι είναι μέλη τού Κ.Κ. 'Επίσητ, Iίi,t·; οί ι)ιπ'θ1ψτικi; θiοt'l; οτ6 δlOικητικ6 καί οι'κοl'ομικό μη;ιωιιΙJμ6 έχουν καλυφθεί από στελέχη εκπαιδευμένα άπό τό κόμμα προπολεμικά καί στήν τραχιά πολεμική περίοδο ... Ποιές ήταν οί πηγές στελεχών γιά τό διοικητικό μηχανισμό πού αναπτυσσόταν ταχύρρυθμα, γιά τή σοσιαλιστική οικονομία μαξ, γιά τήν κοινωνική πολιτική καί πολιτιστική δραστηριότητα γενικά; Αύτέ.; οί πηγές ήταν ιίρ/ικιί οί IiQ;'αlII!JI!t'I; ΤΟ1;Κ6μματος καί τά όργανα τής λαϊκής εξουσίας... Κατά δεύτερο λόγο, ω"τiς οί .7ιj;'ic; ορίοκοlιτl1lΙ ιπό οτριπ6. Χωρίς νά εξασθενίσουμε τή μαχητικότητά του μπορέσαμε νά άποστοατεύσουμε εναν μεγάλο αριθμό από αξιωματικούς καί στρατιώτες καί τούς τοποθετήσαμε στί.ς διευθυντικές θέσεις τοϋ κρατικού μηχανισμού ... Άρμόζει νά υπογραμμιστεί έπιση; πώς στίς επιχειρήσεις καί τούς συνδικαλιστικούς όογανισμού; τών στελεχών, πού προέρχονταν από τίς γραμμές τής έργατική; τάξης, διαμορφώνονταν, ταχύτατα, κατά πρώτο λόγο διευθυντικά στελέχη γιά τίς οίκονομικέ; μας έπιχειρήσε«; ... Μόνο στά χρόνια 1947 καί 1949, κατανέμαμε στίς διευθυντικές θέσεις τού όμοσπονδιακού διοικητικού μηχανισμού Ι023 μέλη τοϋ Κόμματος πού πήραμε μέσα από τίς 6ργανώσεις τού Κόμματος καί από τό γιουγκοσλαδιεό στρατό. Γιά τό μηχανισμό τών δημοκρατικών διοικήσεων (δηλαδή γιά τίς 54
όμόσπονδες δημοκρατίες); κατανέμαμε στίς διευθυντικές θέσεις 925 μέλη τοϋ Κόμματος ... Τό Κόμμα έπίσης έδωσε Ιδιαίτερη προσοχή στά στελέχη διεύθυνσης τής κρατικής 'Ασφάλειας... Ώστόσο, παρά τή διαμόρφωση τοϋ διοικητικού καί οΙκονομικού μηχανισμού τού κράτους, τό Κόμμα δέν θά μπορούσε νά έξασφαλίσει τήν. κινητοποίηση τών λαϊκών μαζών ... χωρίς τό πλατύ δίκτυο τών όργανώσεων τού Λαϊκού Μετώπου (πού εχει 6.608.423 μέλη), τών συνδικάτων (πού έχουν 1.300.000 εργάτες καί υπαλλήλους όργανωμένους καί πού πεοιλαμδάνονται στόν αριθμό πού προαναφέρθηκε τών μελών τοϋ Λαϊκού Μετώπου), τών όργανώσεων τής νεολαίας (στίς όποίες είναι όργανωμένοι 1.415.763 νέοι καί νέες), τού άντιφασιστικού Μετώπου γυναικών, τών συνεταιρισμών, κλπ. Οί κομμουνιατές πού σρίσκονται στή διεύθυνση τών μαζικών οργανώσεων E1VaL ή καλl)τερη έγγ1Υηση πώς τό Κόμμα, μέ τίς μορφές έργασίας ΠΟ1)αναφέρθηκαν κι αλλες ακόμη, θά διασφαλίσει τήν κινητοποίηση τών έργατικών μαζών γιά τήν πραγματοποίηση τών πρnσδιορισμένων έργων ... Βγήκαμε άπό τόν πόλεμο μέ 141.066 μέλη τοϋ Κόμματος καί τήν 1η 'Ιούλη .αυτού τοϋ χρόνου 1948, είχαμε 468.175 μέλη τού Κόμματος, 51.612 ϋποψήφια (δόκιμα) καί 351.950 μέλη τής 'Ομοσπονδίας τής Κομμουνιστικής Νεολαίας τής Γιουγκοσλαδϊω;» . Αυτή ή σκοτεινή περιγραφή τής πολιτικής κατάστασης στή Γιουγκοσλαδϊα, καμωμένη άπό τόν πιό άρμόδιο αντρα τοϋ κόσμου σ' αυτό τό είδος, τόν άοχιαστυνόμο τού καθεστώτος Τίτο, τόν 'Αλεξάντρ Ράνκοδιτο'", δέν χρειάζεται σχόλια. Άς προσπαθήσουμε άπλά νά διατυπώσουμε μέ γενικότερο τρόπο τό περιεχόμενο αυτής τής περιγραφής. Τό «κομμουνιστικό» κόμμα κυριαρχεί άπόλυτα στήν πολιτική ζωή τής χώρας. Μόνον άνάμεσα στά μέλη του στρατολογούνται αποκλειστικά τά μέλη τών «κυρίαρχων» Συνελεύσεων, δλοι οί διευθύνοντες τής διοίκησης καί τής οΙκονομίας, οί διευθύνοντες τών μαζικών όργανώσεων. Αϋτέ; οί τελευταίες έχουν καταρτιστεί σέ Οργανώσεις άπό τίς όποίες οί δυό κυριότερες (τό Λαϊκό Μέτωπο κι οί Νεολαίες) μετράνε περισσότερο άπό όχτώ εκατομμύρια όπαδούς (σ' ενα συνολικό πληθυσμό λιγότερο άπό δεκαέξι' αυτό θά έδινε στή Γαλλία μιά όργάνωση μέ περισσότερο άπό είκοσι εκατομμύρια)' άφαιοώντα; λοιπόν παιδιά καί γέροντες, Εχουμε δυό πολίτες στούς τρείς καί γιά τά δυό φύλα. Αυτές' οί μαζικές όργανώσεις είναι ενα άπό τά κύρια μέσα τού κόμματος γιά νά κρατάει 39. Ή όργανωτική δουλειά, ~κθεση πού παρουσιάστηκε στό 50 Συνέδριο τοϋ κ.κ.Γιουγκοσλα6ίας. (Τό Γιουγκοσλα6ικό 6ι6λίο, 1949, σελ. 50-58. ΟΙ ύπογραμμίσεις δικές μας).
55
στά χέρια του τόν πληθυσμό. Ή στρατολόγηση τής νέας γραφειοκρατίας πραγματοποιείται άρκετά ταχύρρυθμα, καθώς τά μέλη τοϋ κόμματος ύπερτριπλασιάστηκαν άνάμεσα στό 1944 καί τό 1948. Σήμερα, μέλη τού κόμματος, δόκιμα καί μέλη τών νεολαιών, διαμορφώνουν σχεδόν ενα σύνολο 900.000 άτόμων, δηλαδή, ύπολογίζοντας καί τίς οικογένειες, περισσότερο τοϋ 10% τοϋ συνολικού πληθυσμού. "Ενας καλός άριθμός νέων «στελεχών» δγαϊνουν άπό τίς γραμμές τοϋ προλεταριάτου' άπορροφημένα στό νέο διευθυντικό στρώμα, συνδεμένα μέ τά πλεονεκτήματα καί τά προνόμια τής εξουσ(ας, άμετακίνητα γιά Όσο διάστημα θά είναι πιστοί ύπηρέτες τού νέου καθεστώτος, θά ξεχάσουν τά περισσότερα πολύ σύντομα τήν καταγωγή τους. 'Όσο γιά τό έσωτερυω καθεστώς αυτού τοϋ κόμματος, καμιά άμφιδολϊα δέν μπορεί νά ύπάρχει γιά τόν μονολιθικό καί όλοκληρωτικό χαρακτήρα του. Μάρτυρας -αν χρειάζεταιή άπουσία κάθε συζήτησης, κάθε πολιτικής τάσητ+". Μάρτυρες. ή ταχεία εκκαθάριση άκόμη καί τού 'Έμπρανγκ καί τοϋ Γιούγοδιτξ, πού γίνανε άπ ό τή μιά μέρα στήν άλλη, άπό ήγέτε; τοϋ κόμματος «κακοήθεις ύποκριτές, προδότες, όργανα στά χέρια τοϋ ταξικού έχθροϋ.ισυκοφάντες κι εχθροί τοϋ κόμματος καί τής χώρας» (Α. Ράνκοδιτξ, (ί .•π., 69-79). Κι δμω ; ό 'Έμπρανγκ κι ό Γιούγοδιυ; ήταν απλούστατα όπαδοί, πράκτορες, αν θέλετε, τής Κομινφόρμ καί τής ΕΣΣΔ, δηλαδή τής χώρας πού τήν ίδια στιγμή ό Ράνκοδιη; χαρακτήριζε σάν «πατρίδα τοϋ σοσιαλισμού». Τό γεγονός πώς ό Ράνκοοιτς νοιάζεται γιά τή συνοχή τών κατηγοριών του Όσο γιά τό παλιό του πουκάμισο, δείχνει άρκετά πώς είναι ενας αυθεντικό; κληρονόμο; τής σταλινικής παράδοσης καί πώς οί μέθοδοι πού ύπερισχύουν στό Γιουγκοσλαδικό Κ.Κ. είναι άκριοώς οί ίδιες μέ τής Γκεπεού. '1j άργή άλλά διαρκής διευθυντικών στελεχών, κα";ο... _.... καθαίρεση θαίρεση πού γίνεται σιωπηρά ή μέ ψευδολογίες, εΙναί- μιά άπό τίς ενδείξε.ις τοϋ__άστυνομυωϋ χαρα~τήρς.ι,τoύ .•καt)εgτ.ιiι,~.~ "1:::WΊ:Oτή διάρκεια τού φθνόπωρου 1948, παύθηκαν άπό τά καθήκοντά τους ό στρατηγός Γιοδάνοδιυ; -ενας άπό τούς πιό σημαντικούς ήγέτες τοϋ στρατού- οί ΓιουγκοσλάΟΌΙ πρεσδευτέ; στό Βουκουρέστι, στήν Τεχεράνη, στό Κάιρο, άνώτεροι ύπάλληλοι τών πρεσδειών τής Σόφια; καί τής Βουδαπέστηο, πέντε ύπουργοί τοϋ Μοντενέγκρο καί τρείς ύπουργοί τής Βοσνίας καί Έρζεγοοίνης ι. Στή διάρκεια τοϋ ••.
-..-.
Α'"
••••••••.• .,..
.•.•
_,
•••..
'Γ1
•.•••~.,.
...~:'W<
~
40. Τά μέλη τής Κεντρικής 'Επιτροπής εκλεγήκανε στό 50 Συνέδριο (Ίούλης 1948) μέ ψήφους 2.318, 2,319, 2.316, 2.314, 2.322. επί 2.323 ψηφιζόντων! (A.F.P .. Νο 199, 7 Αύγούστου 1948, σελ. 20-21). 41. A.F.P .. Νο 217, 11 Δεκέμβρη 1948, σελ. 28-29.
Χfιμώνα 1948-1949, ενα κύμα καθαιρέσεων επισημάνθηκε στό Μοντενέγκοο- στίς 14 Γενάρη 1949, πέντε μέλη τής κροατική ς κυΙΗ'ρνησης παύθηκαν τό Μάρτη, έλαδε χώρα μιά καθαίρεση τής σερ6ικής κυ6έρνησης, κι ό Ζακόμπ Λουτζάτι, ύφυπουργός Βιομηχανίας καί Δασών καταδικάστηκε σέ όχτώ χρόνια καταναγκαστικά ~ργα γιά «σαμποτάζυ+", Τό Μάη 1949 μαθευόταν ενας δεύτερος ι'ινασχηματισμός τής κροατική ς κυοέρνησης μέ τή διαγραφή δύο νέων υπουργών+". Αυτό; ό κατάλογος πρόδηλα δέν είναι περιοριστικός. ΕΙναι αυτονόητο πώς καμιά εξήγηση δπω; συνήθως δέν δόθηκε ΥΙ' αύτέ; τίς διαγραφές. Τό πιό διδακτικό δμως είναι τά θριαμ6ευτικά τηλεγραφήματα τοϋ πρακτορείου Τανγιούγκ γιά τίς αυθόρμητες καί θεαματικές μετάνοιες τών άντιπάλων τού καθεστώτος. Δέν μπορούμε ν' άντισταθούμε στόν πειρασμό νά μή δώσουμε ένα δείγμα τού είδους: «Βελιγράδι, 5 Όκτώ6ρη 1949. Μέ δούλευμα τοϋ ύπουργείου Έσωτερικών, 713 παλαιοί κρατούμενοι πού οί άρμόδιες εξουσίες ε1χαν χρησιμοποιήσει στήν κοινωνική εργασία γιά τήν κομινφορμιστική τούς δραστηριότητα άμνηστεύτηκαν, δεδομένου δτι μέ τήν fργασία τους καί τή στάση τους άπέδειξαν πώς τά καταναγκαστικά μέτρα πού τούς έπιδλήθηκαν ήσαν άποτελεσματικά (!). 'Όλα τά άφοοούμενα άπό τό δούλευμα πρόσωπα εξέφρασαν τήν δμόφωνη επιθυμία νά εργαστούν εθελοντικά στόν αυτοκινητόδρομο Βελιγράδι-Ζάγκρεμπ μέχρι τήν όλοκλήρωση αυτού τοϋ σημαντικού στόχου τοϋ πενταετούς σχεδίου ... Οί άμνηστευμένοι κάνανε δμιλίε'ς πού εκφράζανε τήν άφοσίωσή τους στόν Τίτο. στό Κόμμα καί στό λαό. εύχαοιστωντατ τό Κομμουνιστικό Κόμμα πού τούς επέτρεψε νά καταλάδουν. κλπ. »44. Ή «αϋθόομητοτ» μετάνοια τών άντιπολιτευομένων πολιτικών t·1vUIμιά παλιά μέθοδος τών άστυνομικών καθεστώτων. 'Όσο γιά τήν «άποτελεσματικότητα» τών στρατοπέδων καταναγκαστική ς εργασίας τού Κ. Ράνκο6ιτς, ποτέ δέν είχαμε άμφιδολϊα.
42, A.F.P .. Νο 235, 16 'Απρίλη 1949, σελ. 3. 43. A.F.P .. Νο 239, 14 Μάη 1949, σελ. 26. 44, Τανγιούγκ, Δf'ί.τίο ΠληρoφoριιίJν, Νο 40, 6 'Οκτωβρίου 1949. Βλέπε Ιίλλα δείγματα τ·ης άποτελεσματικότητας τής άστυνομίας τοϋ Ράνκοδιυ; γιά νά όδηγήσει στή μετάνοια τούς άνυπόταχτους στά Νο 45, 74 καί 82 τοϋ Ιοιου δελτίου.
56 57
Η ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ
ΠΟΛIΤιΚΗ
Πρίν τή ρήξη μέ τό ρωσικό μπλόκ, ή εξωτερική πολιτική τής γραφειοκρατικής Γιουγκοσλαδϊατ παρουσιάζει λίγες ίδιαιτεοότητετ. Οί Γιουγκοσλάδοι αντιπρόσωποι είναι οί λαμπροί δοηθοϊ των Ρώσων αντιπροσώπων στόν ΟΗΕ, ή δοήθεια πού παραχωρείται από τή Γιουγκοσλα6ία στούς σταλινικούς άντάοτετ στήν Έλλάδα είναι ή κυριότερη ύλική δάση τή; άντϊσταση; τών τελευταίων. Τό μοναδικό ιδιαίτερο ζήτημα πού τίθεται στή διάρκεια αύτή; τής περιόδου είναι ή «Ομοσπονδία τών Νοτιοσλάδων», σχέδιο μέ τό όποίο οί τιτοϊκοί διευθύνοντες προσπαθούν νά προσαρτήσουν στό κράτος τους τήν έλληνική Μακεδονία καί τή Βουλγαοϊα'". Μέσα απ' αυτήν τήν επέκταση τής περιοχής τή; κυριαρχίας τους, οί Γιουγκοσλάδοι γραφειοκράτες ύπολόγιζαν σέ μιά ενίσχυση πού θά τούς επέτρεπε ν' αντισταθούν καλύτερα στή ρωσική επιρροή. οι επιφυλάξεις των Βουλγάρων γραφειοκρατών (μολονότι ό Δημητρώφ φαίνεται νά ήταν όπαδότ αυτή; τής Όμοσπονδίας) αλλά προπαντός τό ρωσικό δέτο εμπόδισε τήν πραγματοποίηση τοϋ σχεδίου. Μετά τή ρήξη μέ τήν Κομινφόρμ, ή εξωτερική πολιτική τής κυ6έρνησης του Βελιγραδίου προσδιορίστηκε προπαντός από τήν άνάγκη ν' αναζητήσει στηρίγματα ενάντια στή ρωσική πίεση. Αυτά τά στηρίγματα 6λοφάνερα δέν μπορούσαν νά ορεθούν παρά στήν άμεοικανική πλευρά. 'Αναλύουμε παρακάτω τούς παράγοντες πού έπιτρέψανε στή γιουγκοσλαδική γραφειοκρατία, γιά όσο διάστημα διαρκεί τό σημερινό ειρηνικό ίντερμέτζο, νά παίξει πάνω στήν ύπάρχουσα ισορροπία δυνάμεων στόν κόσμο καί νά έπωφεληθεί, γιά νά τό πούμε έτσι, από τήν αμερικάνικη προστασία χωρίς νά ύποχρεώνεται νά τήν ζητήσει καθαυτή. "Οφειλε, έντούτοιτ, ήδη νά δώσει εχέγγυα στήν Ουάσιγκτον: Κλείνοντας τά σύνορα στούς σταλινικούς άντάρτετ στήν 'Ελλάδα, καί στερώντας τους έτσι από τή μοναδική ύλική δοήθαα πού θά μπορούσαν νά έχουν, δέν προστατευόταν άπλά από τά πρίν ενάντια σέ μιά πιθανή -καί λίγο πολύ χιμαιρική- χρησιμοποίηση αυτών τών ανταρτών από τό Κρεμλίνο γιά μιά επιδρομή στή Γιουγκοσλαδϊα έδωσε προπαντός μιά εξασφάλιση στούς 'Αμερικάνους, τή στιγμή πού διαπραγματευόταν πιστωσε«; μεταξύ τουτ, γιά τήν ανεπανόρθωτη ρήξη της μέ τή Μόσχα. 45. Σύμφωνα εοδομο κράτος Γιουγκοολαδϊω; Βλ. A.F.P., Νο
58
μέ τό γιουγκοσλαδικό σχέδιο, ή Βουλγαρία θά .γινόταν τό τής 'Ομοσπονδίας, πράγμα πού δλοφάνερα έδινε στό Κ.Κ. τήν απόλυτη κυριαρχία ο' αύτή τή συνάθροιση έθνοτήτων. 233, 2 'Απρίλη 1949, σελ. 5 κΙ
Ή όψη δμως τή; εξωτερικής γιουγκοσλα6ικής πολιτικής στήν )ποία θέλουμε νά σταθούμε γιά λίγο, επειδή ρίχνει ενα ξεκάθαρο (ριΙΙςστόν άντιδραστικό χαρακτήρα τηξ, είναι ή συμμετοχή της στόν ΗΕ, ακρι6έστερα ή συμμετοχή της στό φενακισμό τών λαών μέσα 'ιπό τόν ΟΗΕ, κι ή αντίληψή της γενικά γιά τίς διεθνείς σχέσεις. Κι εδώ έπίση; είναι προτιμότερο νά δώσουμε τό λόγο στούς αύθεντικούς τιτοϊκούς εκπροσώπους. «Αύτό; 6 όογανισμό; (6 Όργανισμός τών Ήνωμένων 'ΕθνιΙΙν) ΙΙπως είναι γνωστό, δημιουργήθηκε στή διάρκεια τής τελικής φάσης τοί' πολέμου, γιά νά εχει ή ανθρωπότητα τή δυνατότητα νά προφυλάξει καί νά Ενισχύσει τήν ειρήνη πού είχε κερδίσει ... Είναι ακρι(ΙιΙΙς'{ι' αυτό πού ό Όργανισμός Ήνωμένων 'Εθνών απόκτησε από τΙς πρώτες μέρες τή; ϋπαρξής του, ένα διεθνές κύρος καί προκάλεσε τίς σο6αρές ελπίδες τής ειρηνικής ανθρωπότητα ς ώς πρός τίς προοπτικές τής ειρήνης ... Θεωρούμε πώς αυτό; 6 όογανισμότ. παρά τΙς μεγάλες του άδυναμϊετ, είναι πάντως χρήσιμος ~αί μπορεί νά χρησιμέψει σάν ενα σο6αρό εμπόδιο στό δρόμο εκείνων πού είναι {\τοιμοι νά ρίξουν τήν ανθρωπότητα στήν καταστροφή ένός νέου αγκόσμιου πολέμου γιά νά ίκανοποιήσουν τούς εγωιστικού; τους στόχουτ, Νά γιατί ή Γιουγκοσλα6ία μένει πιστή στίς δεσμεύσεις της σάν κρ6τος-μέλος τών Ήνωμένων 'Εθνών, πιστή στίς αρχές τού Καταστατικού χάρτη, καί νά γιατί θά συμ6άλει έπιση; στό μέλλον, μΙ τή δραστήρια σύμπραξή τητ, στή διατήρηση καί τήν ανάπτυξη αυτού τοϋ 'Οογανισμοϋ»:". Είναι μ' αύτό τόν τρόπο πού ή γιουγκοολαδική γραφειοκρατία «συμπράττει δραστήρια» σ' αυτή τήν επιχείρηση φενακισμού τών λαών πού είναι 6 ΟΗΕ, δργανο κυριαρχίας μερικών μεγάλων ϊμπε)lαλισμUJν πάνω στήν τεράστια πλειοψηφία τοϋ πληθυσμού τής Γής καί μέσο γιά νά άποκοιμίζονται οί εργαζόμενοι μέσα από τούς λόγου; καί τίς άποφάσευ; γιά τήν «ειρήνη» καί τόν «άφοπλισμό», μέχρι τήν παραμονή τού πολέμου+", 46. Ε. Καρντέλι, Ή έξωτερική ~oλιτική τής ΓιοllγκοσλαΌίας. Τό Γιουγκοσλαδικό Βιολίο, σελ. 17-20. 47. Στό θλιδερό δρόμο τού έκφυλισμοϋ. πού τούς δδηγεί άπό τόν καιροοκοπισμό στήν δλική κι ανοιχτή απάρνηση τής έπαναστατικής πολιτικής, οί τροτσκιστές ήγέτες ανακάλυψαν πώς ή γιουγκοσλαδική γραφειοκρατία «χρησιμοποιεί σωστά τό δήμα τοϋ 0ΗΕ». (Ιιι ~'(,1';1<') 1- ι5 ΦλεΟάρη Ι950). Είναι απαραίτητο νά θυμίσουμε πό'ί'Ci'fyτ:ανή στάση τής 3ης έπαναστατικής Διεθνούς απέναντι στήν Κοινωνία: 'των 'Εθνών, στήν όποία ώστόσο ή κυριαρχία τών μεγάλων ιμπεριαλιστών ήταν λιγότερο σαφής απ' δσο είναι σήμερα στόν ΟΗΕ; «'Η κοινωνία τών 'Εθνών -ακόμη κι αν πραγματοποιούνταν στά χαρτιά- δέν θά έπαιζε ώστόσο παρά μόνο τό ρόλο μιάς Ιερής συμμαχίας τών καπιταλιστών γιά τήν καταπίεση τής έργατικής έπα-
59
,Αλλά ή γιουγκοσλαβική γραφειοκρατία δέν συμμετέχει μόνο στή νέα 'Ιερή Συμμαχία, δέν προσπαθεί μόνο νά χρυσώσει τό χάπι στά μάτια τών : μαζών' θέλει νά τής δώσει εναν άποτελεσματικό χαρακτήρα. Μάρτυρες τά παρακάτω άρθρα μιάς «Δήλωσης τών Δικαιωμάτων καί καθηκόντων τών Κρατών», πού προτάθηκε γιά ψηφοφορία στόν ΟΗΕ άπό τούς Γιουγκοσλάδοικ άντιπρόσωπους τό 1949"8. "Αοθ. 12: «Κάθε κράτος εχει' τό καθήκον ν' άποφύγει νά προκαλεί, νά όργανώνει, νά ενθαρρύνει η νά δοηθάει τούς έμφύλιοικ πολέμους, τίς ταραχές, η τίς τρομοκρατικές ένέργειε; στό έδαφω; ένός άλλου κράτους, καθώς έπιση; καί νά έμποδίζει στό έδαφός του δραστηριότητες πoιJ άποσκοποl}ν νά προκαλέσουν, νά οργανώσουν, νά ένθαρριίνουν η νά οοηθήσουν έμφιίλιους πολέμους, ταραχές η τρομοκρατικές ένέργειες σέ άλλα κράτη ... ». "Αρθ. 14: «Κάθε κράτος εχει τό καθήκον νά εμποδίσει η νά τιμωρήσει κάθε δραστηριότητα η προπαγάνδα στό έδαφό; του πού θά έτεινε ... ν' άναμειχθεί στΙς εσωτερικές ύποθέσεις άλλων κρατών». "Αν αυτή ή άπόφαση τοϋ κ. Καρντέλι εΙχε υίοθετηθεί καί πραγματικά έφαρμοστεϊ, θά επρεπε νά τιμωρηθοϋμε άν γράφαμε γιά παράδειγμα: «Οί 'Αμερικάνοι εργάτες όρυχείων δέν πρέπει νά ύποχωρήσουν στόν εκβιασμό τού Τρούμαν». Αυτό θά σήμαινε «νά ένθαρρύνεις ταραχές σ' ενα άλλο κράτος». Μολονότι ή χρησιμότητα αύτή; τής άπόφασης γιά τούς Γιουγκοσλάδοικ γραφειοκράτες
νάστασης ... Ή "Κοινωνία τών 'Εθνών" εΙναι ΙVα άπατηλό σύνθημα, μέσω τοϋ όποιου, οί σοσιαλ-προδότες μέ διαταγή τοϋ διεθνούς κεφαλαίου διαιρούν τίς προλεταριακές δυνάμεις κι εϋνοοοϋν τήν ίμπεριαλιστική άντεπανάσταση. οι έπαναστάτες προλετάριοι δλων τών χωρών τοϋ κόσμου όφείλουν νά κάμουν μιά άδυσώπητη πάλη ένάντια σΤΙς Ιδέες τής Κοινωνίας τών 'Εθνών τοϋ Ούίλσον καί νά διαμαρτυρηθούν ένάντια στήν είσοδο σ' αύτή _τήν εταιρία κλοπής, έκμετάλλευσης κι Ιμπεριαλιστικής άντεπανάστασης». (θέσεις, μανιφέστα κι άποφάσεις τών τεσσάρων πρώτων Συνεδρίων της Κομμουνιστικης Διεθνούς, Παρίσι 1934, σελ 24). Βλ. έπίσης τήν έκτίμηση τοϋ Τρότρκι γιά τήν προσχώρηση τής ΕΣΣΔ στήν Κοινωνία τών 'Εθνών, στήν Προδομένη 'Επανάσταση, σελ. 190-200 (Παρίσι, 10/18, 1963), γιά παράδειγμα: ,,'Η Κ.Τ.Ε. ύπερασπίζει τό κατεστημένο' δέν ε{ναι. ή όργάνα/ση της εΙρήνης, άλλά τής Ιμπεριαλιστικής 6ίας της μειοψηφίας πάνω στήν τεράστια πλειοψηφία τής άνθρωπότητας». (Στό ίδιο, σελ. 201). Ή φύση τοϋ ΟΗΕ εΙναι διαφορετική; 'Αρκεί 'ίά θυμηθεί κανείς τό ρόλο τοϋ ΟΗΕ στό ζήτημα τών Ιταλικών άποικιών, τής 'Ινδονησίας, τής Έλλάδας, κλπ. 48. Τανγιούγκ, Δελτίο Πληροφοριών, Νο 42. οι περικοπές fχoυν ύπογραμμιστεί άπό μάς.
60
tίρίσκεται στό γεγονότ δτι καταδικάζει άπό πρίν κάθε ρωσική άνάμειξη στή Γιουγκοσλαδϊα, τό άντικειμενικό της 6εληνεκές είναι πολύ μεγαλύτερο. Άποδείχνει πρίν άπ ' δλα πώς ή γιουγκοσλαβική γραΙ/ εωκρατία θέλει πρίν άπ ' ότιδήποτε άλλο τήν ήσυχία· της στήν Ι'δια τή Γιουγκοσλα6ία. Γιά νά τή διασφαλϊσει, ζητάει τήν υίοθέτηση ένός μέτρου πού δέν θά εμπόδιζε ποτέ τούς Ιμπεριαλιστές νά ~πέμ60υν σέ μιά άλλη χώρα Ενάντια σέ μιά επανάσταση, άλλά πού ΙI(~ τούς προμήθευε. αν εΙχε υίοθετηθεί, μιά νομική κάλυψη παραπάνω γιά νά τσακίσουν τίς έπαναστατικέ; όργανώσεις τής ίδιας του; τής χώρας, μέ τό πρόσχημα πώς «άναμειγνύονται στίς έσωτε\,Ιικέςύποθέόεις άλλων χωρών».
Η ΡΗΞΗ ΜΕ ΤΗ ΜΟΣΧΑ
Ό 6αθύτερος παράγοντας πού όδήγησε στή ρωσο-γιουγκοσλαική συγκρουση, ή άντίθεση τών συμφερόντων τών δυό γραφειοκρατιών. συγκεκριμενοποιήθηκε προπαντός μέσα άπό , τρία στοιχεία. Πρώτα άπ: δλα, τό γιουγκοσλα6ικό σχέδιο γιά Όμοσπονδία τών Νοτιοσλά6ων πού άποσκοπούσε στήν επέκταση τής γιουγκοαλαοικής κυριαρχίας στή Βουλγαρία καί τήν 'Αλβανία. Ή Μόσχα bέν μπορούσε νά ύποφέρει ούτε μιά χαλάρωση τού άμεσου έλέγχου της στή 6αλκανική οικονομία. σάν αύτή πού θά είχε επιφέρει αυτό Τ() σχέδιο, ούτε τήν ενίσχυση τής γιουγκοσλα6ικής γραφειοκρατίας πού ήταν κιόλας ή πιό δυνατή άνάμεσα σέ κείνες τών δορυφόρων χιιιρών. Στή συνέχεια. τό πενταετές γιουγκοσλα6ικό σχέδιο, τού όποιου (Ι ούσιαστικό; στόχος είναι, καθώς είδαμε, ή αύξηση τού διομηχανικού καί στρατιωτικού δυναμικού τής χώρας. Οί δηλώσεις τού 'Γίτο στήν όμοσπονδιακή Συνέλευση τό Δεκέμ6ρη τού 1948 άποκαλύπτουν πώς ή Μόσχα δέν ύπήρξε εύνοϊκή σ' αυτό τό σχέδιο διομηχανοποϊησητ. Ή διατήρηση τής οικονομική; δομής τής προπολεμικής: ΓιουγκοσλαΟίας. σάν χώρας πού προμήθευε άγροτικά ιτ\,Ιοϊόντα καί πρώτες ϋλες (μεταλλεύματα) στή ρωσική διομηχανία κ(ιί σέ κείνη τών άλλων δορυφόρων χωριίιν (Τσεχοσλοδακϊα, Ούγ~ιαρία). φαίνεται νά ήταν οί άπαιτήσεις τού Κρεμλίνου. Τέλοτ, οί τρέχουσες οΙκονομικές σχέσεις, συγκεκριμενοποιημένες ,ι{ιαα άπό εμπορικές ανταλλαγές κι .ή ρωσική συμμετοχή στήν «iιν{mτυξη», δηλαδή τήν εκμετάλλευση τής γιουγκοολαδική; οίκο61
Υ"ι-<ιας,δώσανε μιά τρίτη άφοομή στή σύγκρουση. Οί Γιουγκοσλάβοι ήταν δλο καί λιγότερο διατεθειμένοι νά πληρώνουν στό Κρεμλίνο τό φόρο πού κατα6άλουν οί δορυφόρες χώρες μέ τό τέχνασμα των εμπορικών συμφωνιών καί τών «μικτών εταιριών» μέ ρωσική συμμετοχή.
Η ΡΩΣο-ποvrΚΟΣΛΑΒIΚΗ ΡΗΞΗ, ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΔΙΑΜΑΧΗΣ τΗΣ rΡΑΦΕIΟΚΡΑΤιΑΣ
Στήν πραγματικότητα κάνει κανείς πολύ μεγάλη τιμή στόν Τίτο θεωρώντας τον σάν τόν μόνο σταλινικό ήγέτη μιας δορυφόρου χώρας πού σήκωσε κεφάλι στή Μόσχα. Ή έμφάνισή του σέ γκρό πλάνο στήν οθόνη τής πολιτικής επικαιρότητας τείνει νά κρύψει τό γεγονός δτι άμεσοι απεσταλμένοι τής ρωσικής γραφειοκρατίας εκκαθάρισαν τά μέλη τών διαφόρων Κ.Κ. πού ήταν ένοχα η ϋποπτα γιά «έθνικιστικέτ παρεκκλίσεις». Πρέπει ν' άναφέοουμε τόν Γκομούλκα, τόν Κοστόφ, τόν Ράικ; Πρέπει ν' απαριθμήσουμε τίς καθαιρέσεις πού διαδέχονται ή μιά τήν άλλη εδώ καί δυό χρόνια σ' δλα τά επίπεδα; "Ας περιοριστούμε νά διαπιστώσουμε πώς μερικοί σταλινικοί μάθανε μέ δική τους ζημιά πώς ή «γραμμή» περνάει πάντοτε από τή Μόσχα, από τήν όποία ερχονται οί λύσεις γιά οικονομικά καί πολιτικά ζητήματα κάθε δορυφόρου χώρας. 'Όπως ή κυρωρχία τής δυτικής οίκονομϊω; από τόν αμερικάνικο καπιταλισμό δέν συνεπάγεται τήν εξαφάνιση μαχών όπισθοφυλακής τών εθνικών αστικών τάξεων, έτσι κι ή ύποδούλωση τών «λαϊκών δημοκρατιών» στή Ρωσία δέν αποκλείει, στήν παρούσα φάση, τούς άνϊσχυοου; πόθους γι' αυτόνομη δράση γραφειοκρατικών τμημάτων. Κατ' αυτή τήν έννοια, μπορούμε νά πούμε πώς ό σταλινισμός, στήν πορεία του γιά τήν παγκόσμια κυριαρχία, φέρει τόν «τιτοϊσμό- στά σπλάχνα του. Ό συσχετισμός δυνάμεων ανάμεσα σ' αυτά τά τμήματα καί τή 'ρωσική γραφειοκρατία, σέ σύνδεση μέ τή διεθνή συγκυρία (δηλαδή μέ τήν εξέλιξη τού συσχετισμού δυνάμεων ανάμεσα στά δυό μπλόκ), είναι άποφασιστικότ στήν εκ6αση τών συγκρούσεων στίς ιδιαίτερες περιπτώσεις. Πρέπει ώστόσο νά καθορίσουμε αυτέ; τίς έννοιετ, γιατί αυτό πού περιέχεται στή ρωσο-γιουγκοσλα6ική ρήξη είναι τό πρό6λημα τών σχέσεων ανάμεσα σέ γραφειοκρατικά κράτη, δηλαδή μιά από
62
σημαντικότερες όψεις τής εξέλιξης τού ιμπεριαλισμού στή σημεμνή περίοδο. ''Ας θυμίσουμε μέ συντομία τήν ουσία τής κλασικής ανάλυση; ωί, Ιμπεριαλισμού, ετσι δπως δόθηκε από τό λενινισμό. Ή ανά,Γυξη τού καπιταλισμού κυριαρχείται από τή συγκέντρωση τού ΚΕ',ιιλαίου, πού καθιστά ταυτόχρονα αναγκαία καί τήν επέκταση τής ,'('{οράς καί τόν εγκλεισμό στόν καπιταλιστικό κύκλο τής παραγω',ιί)ς πριίιτων υλών. Στό πλαίσιο τού ανταγωνιστικού καπιταλισμού, ιιί'τή ή εξάπλωση γίνεται μέ τή μεγέθυνση τού έδάφου; καπιταλιl1τικής κυριαρχίας καί μ' ένα αυξανόμενο διεθνή καταμερισμό τής 1'\!Υ{ωίας.Ώστόσο δταν ή συγκέντρωση φτάσει στή φάση τής κυ,\ΙΗρχίας τών μονοπωλίων, οί δυνατότητες μιάς εξάπλωσης αυτού ιοί' εϊδους τείνουν νά εξαντληθούν. Πραγματικά, τά μονοπώλια I\I]μιουΡΥούν γιά τόν εαυτό τους «άποελειστικέ; κυνηγητικές περιΟΧf'ς», τόσο γιά τήν παραγωγή των πρώτων ύλών δσο καί γιά τή l\ισχέτευση τών κατεργασμένων προϊόντων. Στό εξής, ή επέκταση κάθε καπιταλιστικής μονάδας δέν αντιπαρατίθεται πιά μόνο στίς (ιλλες, σπως στόν ανταγωνισμό, αλλά συναντάει σ' αυτέ; ένα έμπόΙ\ω σχεδόν απόλυτο. 'Από δώ τίθενται δυό προδλήματα, στενά αλληλένδετα: ποιές θά είναι οί σχέσεις ανάμεσα στά μονοπώλια η άνάμεσα στά κράτη τά κυριαρχημένα από τά μονοπώλια; Ποιοί είναι σ' αυτή τήν περίοδο οί κινητήρες πού ύποχρεώνουν τά μονοτώλ.« ν' ακολουθήσουν μιά πολιτική εξάπλωσης, παρά τήν εξc'ιλειψη τοϋ ανταγωνισμού στήν κλασική του. έννοια: Ή θεωρία τού ύπερ-ιμπεριαλισμού, πού υίοθετήθηκε από τόν Κάουτσκι, δια6ε6αίωνε πώς ήταν δυνατό γιά τά διάφορα μονοπώλια η κράτη μονοπωλητές νά φτάσουν σέ μιά «ειρηνική» συνενόηση ού νά μορφοποιηθεί εϊτε μ' ένα φιλικό μοίρασμα τών πρός έκμεάλλευση περιοχών είτε μέ μιά ειρηνική ενοποίηση τού παγκόσμιου κ~φαλαίoυ, Ή 6ίαιη κριτική πού εκανε ό Λένιν ενάντια σ' αυτή τή σύλληψη δέν άμφισδητοϋσε πώς αυτή ή δυνατότητα ύπάρχει στό άφη,)ημένο' πραγματικά θά μπορούσαμε νά προσθέσουμε πώς τά παγκόσμια καρτέλ. δπ ωτ έπιση; τά «εΙρηνικά» διαλείμματα στή διάρXt:lfl των όποιων ένα προσωρινό μοίρασμα τού κόσμου ήταν άπο/)~'κτό από τά μεγάλα Ιμπεριαλιστικά κράτη~9 είναι παραδείγματα 11Ι:(Ηκήςπραγματοποίησης αυτή; τής δυνατότητατ. Ό Λένιν δμως l'πέμενε σωστά στό γεγονός δτι αυτή ή θεωρητική δυνατότητα δέν μπορούσε ποτέ νά πραγματοποιηθεί σέ γενική κλίμακα καί μέ διιιρκή τρόπο' γιατί ή μοναδική συγκεκριμένη δάση πού θά μποΙ(;
49. Μέ τήν έννοια πώς αύτός ό διαμερισμός ΟΙαια μέσα γιά μιά δεδομένη περίοδο.
δέν είχε έπανεξεταστεί
μέ
63
\.Ιoί'σε νά προσδιορίσει τίς προϋποθέσεις γιά ενα τέτοιο μοίρασμα τοϋ κόσμου η γιά μιά τέτοια συγχώνευση τών εθνικών τμημάτων τοί' διεθνοϋτ κεφαλαίου είναι ό συσχετισμός δυνάμεων ανάμεσα στά καπιταλιστικά συγκροτήματα. 'Όμως από τό γεγονός τής άνιml; άνάπτυξη; τών χωρών καί τών τομέων τής καπιταλιστκής οικονομίας, τής εισόδου στόν αγωνιστικό χώρο νέων ανταγωνιστών, κλπ., αϋτότ δ συσχετισμός δυνάμεων είναι σέ σταθερή εξέλιξη. Ή Γερμανία γιά παράδειγμα. ύποχρεωμένη από τόν ύπάρχοντα στά ΙΥΙΥ συσχετισμό δυνάμεων ν' αποδεχτεί τή συμφωνία τών Βερσαλλιών, μπορούσε είκοσι χρόνια αργότερα ν' άμφιοδητήσει τό «μοϊρασμα» πού εΙχε πραγματοποιηθεί εκεί καί νά θέσει κσί πάλι τά πάντα ϋπό συζήτηση. Κατά συνέπεια μόνο ή δύναμη μπορεί νά λύσει τό πρό6λημα πού εχει τεθεί από τό γεγονός δτι στό έξής ή εξάπλωση τών μέν δέν μπορούσε νά γίνει παρά σέ σάρος τών άλλων. Έξού ταυτόχρονα τό αναπόδραστο τών πολέμων στό πλαίσιο τού καπιταλισμού τών μονοπωλίων. δ ίμπεριαλιστιεό; χαρακτήρας. δηλαδή δ άντιδραστικότ, αυτών τών πολέμων (στή διάρκεια τών όποίων δέν τίθεται πιά ζήτημα ν' ανοιχτούν νέα πεδία εξάπλωσης στήν καπιταλιστική παραγωγή, αλλά ν' αυξηθούν τά κέρδη μιάς Ιμπεριαλιστικής: όμάδα; σέ 6άρος μιάς άλλης) κι ή πολιτική συμπεριφορά τής έπαναστατική; ήττοπάθειας. ,Αλλά, θά μπορούσε κανείς ν' αναρωτηθεί. γιατί αύτή ή τάση τοϋ κεφαλαίου καί πιό είδικά τοϋ κεφαλαίου μονοπωλητή στήν έξάπλωοη: Έξαιτίας, λέει ό Λένιν. τής άναγκαιότητα; στήν όποία . 6ρίσκονται τά μονοπώλια ν' αυξήσουν «τά κέρδη τους καί τήν ισχύ τουτ». Α'υτ!'>πού πρέπει νά δεί κανείς ο' αυτή τήν απάντηση. δέν είναι οί ψυχολογικές έκτιμήσειτ γιά τή «δίψα τών κερδιίJν» καί τή θέληση γιά Ισχύ τής χρηματιστικής όλιγαοχϊα«, άλλά οί ϊδιε(: οί άναγκαιότητε ; τής καπιταλιστικής συσσώρευσης. τελικά οί άλυτε; άντιφάσευ; τοϋ κεφαλαίου τών μονοπωλίων. 'Εδώ είναι cmαραίτητη μιά εξήγηση γιατί αυτό τό ζήτημα συνδέεται άμεσα μέ τό πρό6λημα πού μάς απασχολεί. Οί συναφείς μέ τήν καπιταλιστική παραγωγή άντιφάσειο, μέ δλες τίς. μορφές της, είναι σύγχρονα εσωτερικές κι εξωτερικές. Ή συγκεκριμένη τους εκφραση εξελίσσεται, άλλά τό γενικό τους περιεχόμενο παραμένει τό ίδιο γιά δλη τήν καπιταλιστική περίοδο τής ίστορίας τήτάνθρωπότητατ. •Αν ή καπιταλιστική παραγωγή δέν ήταν άvταγωνιστική στήν πιό έσιίπερη ουσία της. αν δέ 6ασιζόταν στήν εκμετάλλευση, όχι μόνο θ{. μπορούσε νά γνωρίσει μιά άπεριόριστη εξ{mλωση. αλλά δέν θά t:lXE ανάγκη άπό ενα εξωτερικό εδαφος γι' αυτή τήν έξ{mλωση. Άντίστροφα, γιά ενα καπιταλιστικό κράτος πού δέν θ' 64
ι'ιπειλούνταν από άλλα κράτη,οί εσωτερικές του άντιφάσει; θά χάνανε τόν εκρηκτικό χαρακτήρα τους: ενα «άπομονωμένο» καπιταλιστι.κό κράτος θά μπορούσε νά επιτρέψει στόν έαυτό του -άφαι\)()υμένης τής έπανάστασηο- τή στασιμότητα καί τή σήψη άπό τίς σωτερικές του άντιφάσειτ, χωρίς ή άδυναμία του νά κυριαρχήσει ντελώς τήν παραγωγή καί νά τοϋ δημιουργεί ένα άπόλυτο άδιέξο-'
δο. Στήν πραγματικότητα όμως ή άλήθεια είναι τό αντίθετο αυτών τών δύο ϋποθέσεων, Ή πάλη ανάμεσα στά μονοπώλια καί τά Ιμπεριαλιστικά κράτη δέν παύει. γιατί τελικά τά κέρδη- τους -αρα ή άση τής συσσώρευσής τους- είναι ανταγωνιστικά μέρη πού πρέπει νά ληφθοϋν άπό τό Ιδιο σύνολο τοϋ κέρδους Τι τής παγκόσμια ς υπεραξίας. Αυτή όμως ή πάλη καθιστά απαραίτητη τή συσσώρευση, εϊτε αυτή είναι προσανατολισμένη πρός τήν παραγωγή τών μέσων παραγωγής εϊτε εκείνη τών μέσων καταστροφής. 'Από δώ άκόμη οί εσωτερικέ; άντιφάσευ; κάθε ιμπεριαλιστικού κράτους άποκτάνε ενα δυναμικό κι εκρηκτικό χαρακτήρα πού εκφράζεται μέ κρίσεις ύπερπαραγωγής, τήν πτώση τοϋ ποσοστού κέρδους .η τήν κρίση τής παραγωγικότητας τής εργασίας. Μέ τή μιά η τήν άλλη μορφή, ή άναγκαιότητα εξόδου απ' αύτό τό αδιέξοδο δδηγεί αναπόδραστα στόν πόλεμο. Ό πόλεμος είναι λοιπόν ή εκφραση τής τάσης πρός τή συγκέντρωση τών παραγωγικών δυνάμεων. έφόσον προκύπτει άπό τίς άντιφάσει; πού γεννούν ή διαίρεση κι ή αντίθεση τών διαφόρων μονάδων τοϋ παγκόσμιου κεφαλαίου, είναι όμως έπϊση; καί ταυτόχρονα ενας άπό τούς κινητήρες -στήν πράξη. ό ισχυρότερος κινητήρας- αύτή; τής συγκέντρωσης. Αυτό μέ μιά πολλαπλότητα όψεων. οί σπουδαιότερες άπό τίς όποίες είναι: ή άπαραίτητη συγχώνευση ανάμεσα σέ διάφορους τομείς τής οίκονομία; άρχικά, ανάμεσα στήν οικονομία, πολιτική καί στρατηγική ατή συνέχεια. συγχώνευση τής όποίας ή αναγκαιότητα άπορρέει άπό τούς τεχνικούς δρους τοϋ ϊδιου τοϋ σύγχρονου πολέμου' ή εξάλειψη, μέσω τοϋ πολέμου. τής δήθεν «ανεξαρτησίας» όλων δευτερευόντων χωρών καί κρατών' τέλοξ, ή συντρι6ή τών νικημένων κι ή άνάγκη. γιά νά σταθεροποιηθεί ή νίκη, νά ϋποδληθοϋν σέ μιά όλική έξάρτηση -καθιίις άλλωστε καί οί πιό αδύνατοι άπότού; «συμμάχους»πού μπορεί νά φτάσει στή διαρκή στρατιωτική κατοχή τών χωρών τους. Φτάνοντας σ' αυτό τό στάδιο. ή πάλη τών μορίων τοϋ παγκόσμιου' κεφαλαίου γίνεται σύγχρονα πιό τραχιά καί πιό ριζοσπαστική απ' δ.τι μέ τό καθεστώς τοϋ ανταγωνισμού. "Οπω; δμως δ άνταγωνισμός δέν παρατείνεται άτέρμονα, αλλά καταλήγει σέ ένα πρώτο πλατύσκαλο συγκέντρωσης πού εκφράζεται από τό μονοπώ65
λιο, τό Ιδιο κι ή 6ίαιη πάλη ανάμεσα στά μονοπωλιακά συγκροτ:ήματα κι ιμπεριαλιστικά κράτη δέν μπορεί νά παρατείνεται άτέρμονα μέ νέες μορφές πού δέν θά εκαναν άλλο παρά νά έπαναλαμδάνουν τό προηγούμενο περιεχόμενο' τοποθετείται κάθε φορά σ' ενα πιό υψηλό επίπεδο από τήν άποψη τής συγκέντρωσης. 'Έτσι, ό πρώτος ίμπεριαλιστικότ; πόλεμος έσπασε τή σχετική ισορροπία πού ύπήρχε (προηγούμενα) ανάμεσα στίς μεγάλες δυνάμεις ή συνασπισμούς ιμπεριαλιστικών μεγάλων δυνάμεων, κι ό νέος «διαμερισμός» τοϋ κόσμου πού διατυπώθηκε στή συνθήκη τών Βερσαλλιών σήμανε στήν πράξη τόν αποκλεισμό τών νικημένων από κάθε μοίρασμα' οί αποικίες κι οί σφαίρες επιρροής τών κεντρικών Αύτοκοατοριών προσαρτήθηκαν από τίς μεγάλες δυνάμεις τής Άντάντ. Τουλάχιστο, οί νικητές είχαν άφήσει μετά τή νίκη τούς νικημένους σχετικά «έλεύθερου; κι ανεξάρτητους» στόν τόπο τους. Στό δεύτερο ιμπεριαλιστικό πόλεμο, αύτό πού συνεπαγόταν δέν ήταν πιά τό άπλό «ξαναμοίρασμα» τώνάποιειών: τά μητροπολιτικά έδάφη κι ή «ανεξάρτητη» πολιτική ϋπαρξη τών Ιδιων τών μεγάλων ιμπεριαλιστικών χωρών ήταν ϋπό συζήτηση. Ή χιτλερική «Εύρώπη» ήταν τό πρόπλασμα αύτού πού ή νίκη τών Ρα/σοαμερικάνων Συμμάχων θά πραγματοποιούσε: τήν άμεση κυριαρχία τών νικητών σ' δλες τίς νικημένες χώρες, από κάθε πλευρά, πολιτική, οικονομική, ιδεολογική. . Ό στόχοτ τού τρίτου καί τελευταίου'" ιμπεριαλιστικού πολέμου, πού προετοιμάζεται σήμερα, θά είναι ό ιδιος αν θέλετε μέ κείνον τού δεύτερου, αύτή τή φορά δμως σέ καθολική κλίμακα: στήν ύπόθεση μιάς άποτυχϊω; τής έπανάστασηξ, ό πόλεμος δέ θά μπορούσε νά περατωθεί διαφορετικά παρά μέ τήν όλοκληρωτική παγκόσμια κυριαρχία ενός μόνο κράτους. Πράγμα πού θά ηταν, αν θέλετε, ό «ύπερ-ίμπεριαλισμός», μέ τή διαφορά πώς δέν θά είχε πραγματοποιηθεί παρά μέ τήν εξάλειψη τών πιό αδύνατων ίμπεριαλισμών μέσα από τά διαδοχικά στάδια
50. Λέμε: τελευταίος Ιμπεριαλιστικός πόλεμος κι δχι άπλά τελευταίος πόλεμος. Αύτός ό πόλεμο; καταλήγοντας στήν παγκόσμια κυριαρχία ένός μόνον κράτους, θά ~θετε μ' αύτό τόν τρόπο τίς δάσευ; μιάς παγκόσμιας συγκέντρωσης τοϋ κεφαλαίου, κι άπό δώ θ' άνοιγε τό δρόμο -στήν ύπόθεση μιάς ίjττας τής έπανάστασηο- σέ μιά Ιστορική καί κοινωνική εξέλιξη πού θ' άπομακρυνόταν δλο καί περισσότερο άπό τό σημερινό καθεστώς. Δέν μπορούμε εδώ νά εξετάσουμε τϊ θά μπορούσαν νά εΙναι οί. κινητήρες κι οί μορφές οίαιης πάλης στούς κόλπους τής κυρίαρχης τάξης σέ μιά παρόμοια κοινωνία ώστόσο ένα πράγμα εΙναι δέδαιο, πώς δέν θά πρόκειται πιά γιά ίμπεριαλιστικούς πολέμους, μέ τήν άκρι6ή επιστημονική έννοια αύτού τοϋ δρου.
66
ιιι<ϊς 6ίαιης πάλης. Ό φενακισμός πού περιέχεται στή σύλληψητού Κάουτοκι γιά τόν «ύπερ-ιμπεριαλισμό» ήταν ή ίδέα τής δυνατότηως μιάς ειρηνικής συνεννόησηξ, ένός σταθερού μοιράσματος τοϋ κόσμου φιλικά διακανονισμένου ανάμεσα στά ιμΠεριαλιστικά κράΓη. 'Ο Λένιν δήλωνε πώς μιά τέτοια ειρηνική συνεννόηση ήταν ι'ιbύνατη, κι ή ίστορία απέδειξε πώς είχε δίκιο. Πλανιόταν δμως οκεπτόμενος πώς οί συσχετισμοί δυνάμεων ανάμεσα στά ίμπεριαλιοτικά κράτη θά ήταν διαρκώς κι αιώνια μετα6αλλόμενοι, καί πώς κατά συνέπεια, μέχρι τή νίκη τη; έπανάστασηξ. οί ιμπεριαλιστικοί πόλεμοι θά διαδέχονταν οί μέν τούς δέ χωρίς ν' αλλάξει τίποτε Ιιλλο από τό όνομα τών νικητών καί τών νικημένων. 'Όπως μέσα άπό τόν ανταγωνισμό πού καταλήγει στή συγκέντρωση 6ε6αιώνεται t) τελεσίδικη ύπεροχή ένός καπιταλιστικού συγκροτήματος πάνω στ' Ιίλλα -κι αυτή ή ύπεροχή συνεπάγεται έναν τάδε συσχετισμό δυνάμεων, πού είναι δλο καί περισσότερο δύσκολο νά επανεξεταστείΙ!τσι μέσα από τούς πολέμους πραγματοποιείται μιά διεθνής συγκέντρωση πού καταλήγει σέ μιά συσσώρευση δύναμης τέτοιας πού μεταγενέστερες «τροποποιήσεις» τοϋ συσχετισμού δυνάμεων γίνονται σχεδόν αδύνατες. Στά 1913, η ακόμα στά 1921, άφαιοουμένων τών λογαριασμών τών οικονομικών καί πολιτικών στόχων, πολλοί συνδυασμοί στρατιωτικο-πολιτικοί ήταν δυνατοί: Ήνωμένες Πολιτείες, 'Αγγλία, Γαλλία, 'Ιταλία, Γερμανία, 'Ιαπωνία μπορούσαν νά συμμαχήσουν μέ πολλούς τρόπους, πάντοτε δμως μέ τρόπο πού στό «τεχνικό» επίπεδο τού πολέμου νά προκύπτουν δύο η πολλοί διώσιμοι συνασπισμοί. Ή αλλαγή θέσης ένός από τούς συμμάχους Τι άκόμη δευτερευόντων κρατών, σ' αυτού; τούς συνδυασμούς, μπορούσε νά τροποποιήσει τό θεμελιακό συσχετισμό δυνάμεων. Σήμερα, μιά μόνο δύναμη ύπάρχει πού νά μπορεί Υ' αντισταθεί στίς 'Ηνωμένε; Πολιτείες, είναι ή Ρωσία. Ποτέ οί άλλες καπιταλιστικές χιίJρες δέν θά μπορούσαννά συνασπιστούν ενάντια στίς Ήνωμένες Πολιτείες μόνετ τους: ό συσχετισμός δυνάμεων γίνηκε πολύ συντριπτικός. Γιά ποιά «τροποποίηση» τού συσχετισμού δυνάμεων στούς κόλπους τού δυτικού κόσμου μπορούμε νά μιλάμε, δταν ή Γαλλία δέν μπορεί νά εξοπλίσει δέκα μεραρχίες παρά μέ αμερικανικά πλεονάσματα, πού δέν μπορεί μάλιστα νά πληρώσει; Σ' αυτό προστίθεται πώς εν~ς τέτοιος συνασπισμός αποκλείεται προκαταβολικά δχι μόνον εξαιτίας τών οικονομικών συμφερόντων, αλλά εξαιτίας τού προκαταρκτικού ελέγχου πού ασκείται από τούς δυό μεγάλους ιμπεριαλισμούς, αμερικάνικο καί ρώσικο, στά κράτη τής ζιίJνης τους. Τέλοτ, δέν πρέπει νά ξεχνάμε τή σπουδαιότητα τής μονοπώληση; κατά 95 % τών αποφασιστικών στρατιωτικών τεχνικών καί τών οικονομικών δυνατοτήτων πού σχηματίζουν τή δάση ωτό τίς Ήνωμένες Πολιτείες καί τή Ρωσία.
67
"Αν αποδεχτούμε έτσι πώς ή ανάπτυξη τού καπιταλισμού δέν σταματάει στή μονοπωλιακή φάση. καί πώς ή συγκέντρωση αναπτύσσεται πρός μιά φάση ανώτερη πού χαρακτηρίζεται από τή συγχώνευση τού κεφαλαίου καί τού κράτους σ' εθνική κλίμακα, από τήν παγκόσμια κυριαρχία ένός μόνου κράτους σέ διεθνή κλίμακα, τό ζήτημα τών σχέσεων ανάμεσα στά κράτη στή σημερινή περίοδο καθώς έπϊση; καί τό λεγόμενο «εθνικό» ζήτημα τίθενται κάτω άπό διαφορετικό πρίσμα απ' δ.τι στά 1915. Θά εξετάσουμε μέ συντομία τίς δασικέ; γραμμές αυτού τού μετασχηματισμού, γιά νά επιμείνουμε προπαντός στίς σχέσεις ανάμεσα σέ γραφειοκρατικά κράτη γιά τά όποία ή εξέλιξη μετά τό 1945, κι ιδιαίτερα ή ρωσογιουγκοσλαδική σύγκρουση, προσφέρουν ενα πλούσιο ύλικό διερεί'νησης. 10 Στή σημερινή περίοδο, ή οίκονομική ανάπτυξη τών παραδοσιακών άποικιακών χωρών καί ή δραστηριοποίηση τών άποικιακών μαζών επισύρουν μιά τροποποίηση τών μορφών καπιταλιστικής 'κυριαρχίας στίς καθυστερημένες καί δευτερεύουσες χώρες. Ή παραδοσιακή άποικιακή μορφή τείνει νά ξεπεραστεί καί ν' αντικατασταθεί μέ τή σύσταση τών τελευταίων «εθνικών» κρατών. Στό κοινωνικό επίπεδο, αυτή ή διαδικασία συνοδεύεται άπό μιά σχετική ενίσχυση τής τοπικής αστική; τάξης Τι άπό τήν έμφάνιση μιάς «έθνική;» γραφειοκρατίας. Στήν πραγματικότητα δμως, αυτή ή τυπική «ανεξαρτησία» δέν σημαίνει παρά μιά αυξηση τής εξάρτησης σέ συνάρτηση μέ τόν κυρίαρχο ιμπεριαλισμό' τό πραγματικό δεληνεκές τού φαινομένου δέν μπορεί νά κατανοηθεί παρά μόνον δταν δούμε πώς οί προγενέστερα «ανεξάρτητες» χώρες, περιλαμδανομένων καί τών ιμπεριαλιστικών άποικιακών δυνάμεων, πέφτουν κι αύτέ; στήν εξάρτηση σέ συνάρτηση μέ τόν αμερικάνικο ιμπεριαλισμό. Μολονότι έμφανίζεται μιά πολύ περίπλοκη στρωμάτωση στή δομή τών διεθνών σχέσεων, στήν όποία ύπάρχουν δλες οί ένδιάμεσες μορφές (οί σχέσεις ανάμεσα στίς Ήνωμένες Πολιτείες καί τήν 'Αγγλία, από μιά πλευρά, καί τής τελευταίας μέ τή Νιγηρία γιά παράδειγμα άπό τήν άλλη πλευρά, δίνουν δυό ακραίες περιπτώσεις αυτών τών σχέσεων), αύτέ; οί διαφορές τείνουν δλο καί περισσότερο νά συρρικνωθούν καί νά ύπαχθούν στή θεμελιακή αντίθεση ανάμεσα σ' ένα κυρίαρχο ιμπεριαλιστικό κράτος καί τή μάζα των, μέ τή μία Τι τήν άλλη μορφή, ύποτελών χωρών. 'Όπως "σ' δλους τούς τομείς ή διαυγέ.στερη εκφραση του φαινομένου ορίσκεται στή γραφειοκρατική ζώνη, στήν άπόλυτη κυριαρχία τής Ρωσίας πάνω στούς δορυφόρου ς της. 20 Ή εκμετάλλευση μέ τήν εξαγωγή κεφαλαίων τείνει ν' αντικατασταθεί μέ τήν άμεση εκμετάλλευση. Ό λόγος γι' αυτό είναι πώς οί μακροπρόθεσμοι παράγοντες κρίσης τής καπιταλιστικής οίκονο68
μίας, εκφραζόμενοι στήν πτώση του ποσοστού κέρδους, αρχίζουν νά προηγούνται άπό τούς οραχυπρόθεσμους παράγοντες κρίσης (κρίσεις ύπερπαραγωγής). Ή σχετική πληθώρα κεφαλαίων τής προηγούμενης περιόδου δίνει τή θέση της σέ μιά σχετική πενία κεφαλαίων, τής όποίαςδ λόγος είναι πώς ή περιορισμένη ευρύτητα τοϋ ύπερπροϊόντος, ύπονομευμένου άπό τήν κρίση τής παραγωγικότητας τής εργασίας, είναι ανίκανη ν' αντιμετωπίσει ταυτόχρονα καί τή μή παραγωγική κατανάλωση τών εκμεταλλευτικών τάξεων, καί τίς τεράστιες ανάγκες συσσώρευσης πού δημιουργεί ή σύγχρονη τεχνική. Μέ μοναδική εξαίρεση τίς Ήνωμένες Πολιτείες (ακόμη κι εδ<ί!θά επρεπε νά ύπάρχουν πολλές επιφυλάξεις), οί άλλες ίμπε(ιιαλιστικές χώρες οχι μόνο ορίσκονται σέ ύλική άδυναμία νά εξάγουν κεφάλαια, άλλά δέν μπορούν κάν νά λύσουν τά προολήματα τής δικής τους συσσώρευσης. Ή εκμετάλλευση λοιπόν στίς δευτε(ιεύουσες χώρες παίρνει δλο καί λιγότερο τήν έμμεση μορφή τών άποσυρομένων κερδών άπό έπενδύσε«; κι δλο καί περισσότερο τήν (ιμεση μορφή ποοαφαιοέσεων χωρίς αντιστάθμισμα αξιών πού παράγονται επί τόπου" άπό τόν κυρίαρχο Ιμπεριαλισμό. Αυτές οί γενικές έκτιμήσειτ μας δίνουν μιά δάση γιά νά λύσουμε τήν Ιδιαίτερη περίπτωση τών σχέσεων ανάμεσα στή Ρωσία καί τά δορ:υφόρα κράτη της. Θά ήταν άπόλυτα λαθεμένα νά ταυτίσουμε αύτέο τίς σχέσεις μέ κλασικές άποικιακές σχέσεις. Δέν είναι γιά τή νομική μορφή αύτή; τής εξάρτησης πού θέλουμε νά μιλήσουμε εδώ -ι'χπ' αυτή τήν άποψη, αϋτέ; οί χώρες παραμείνανε «(Ίνεξάρτητες»- αλλά γιά τό οικονομικό περιεχόμενο. Ή εκμετάλλευση αυτών τών περιοχών δέν γίνεται μέ τήν «εξαγωγή ρωσικών κεφαλαίων», αλλά ουσιαστικά μ' ένα «φόρο» πού εχει έπιδάλει ή Ρωσία, μέ τόν ένα ή άλλο τρόπο, στήν τοπική παραγωγή. Οί δορυφόροι δέν χρησιμεύουν σάν «άπορρόφηση» μιάς ρωσικής ύπερπαραγωγής πού δέν ύπάρχει, ή παραγωγή τους δμως κατευθύνεται πρός τήν έπϊχωση τών κενών τής ρωσικής γραφειοκρατικής οίκονομίας πού ορίσκεται σέ χρόνια ύποπαραγωγή σέ συνάρτηση μέ τίς άνάγκε; της. "Αν μπορούμε νά χρησιμοποιήσουμε τόν δρο «γραφειοκρατικός Ιμπεριαλισμός» σάν εκφραση τής άναγκαιότητα; εξ<'ι.πλωσηςγιά τό κρατικό κεφάλαιο, καί ύπογραμμίζοντας τίς 51. Έτσι εξαφανίζεται μιά άπό τίς τελευταίες «προοδευτικές» όψεις τής καπιταλιστικής εκμετάλλευσης στό οικονομικό επίπεδο. Ή εντατική εκμετάλλευση των ό.ποικιακών χωρών καί έργαζομένων γίνεται στήν κλασική περίοδο μέ τήν έξαγωγή τοϋ κεφαλαίου, άρα μέ τίς έπενδύσειτ πού δδηγούσαν σέ μιά κάποια άνάπτυξη τής οΙκονομίας αίιτών τών χωρών. Αυτή ή άνάπτυξη δέν σταματάει στήν παρούσα περίοδο άλλά δέν εΙναι πιά ή εξαγωγή τοϋ μητροπολιτικού κεφαλαίου πού εΙναι δ κινητήρας.
69
διαφορές πού τό άντι-ταραθέτουν στόν ιμπεριαλισμό τού χρηματιστικού κεφαλαίου. είναι μόνο στό μέτρο πού οί παραγωγικές σχέσεις στή Ρωσία είναι σχέσεις έκμετάλλευσηξ, πού έκφοάζουν τήν π ιό αναπτυγμένη μορφή τής κυριαρχίας τού κεφαλαίου πάνω στήν ~·ργασία. δηλαδή στό μέτρο πού οί εσωτερικές άντιφάσευ; τοϋ γραφειοπρατυωύ καθεστώτος -καί θεμελιακά Τι 'ανικανότητά του νά λύσει τό πρόδλημα τής ανάπτυξη; μιάς παραγωγής 6ιασισμένης στήν εντατική εκμετάλλευση των παραγωγών- τό δδηγούν αναγκαστικά ν' αναζητήσει ένα διέξοδο σ' αυτέ; τίς άντιφάσει; στό παγκόσμιο επίπεδο. Ή μορφή καί τό περιεχόμενο αύτή; τής κυριαρχίας ένό; γραφειοκρατικού ιμπεριαλισμού στίς δορυφόρες χώρες προσδιορίζονται θεμελιακά από τήν ίδια του τήν οικονομική δομή. Κατ' αυτή τήν έννοια γίνεται σαφές πώς Τι θεμελιακή οικονομική άντϊφαση τοϋ γραφειοκρατικού ιμπεριαλισμού έκφραζόμενη μέ τή σχετική υποπαραγωγή (κι όχι μέ τή σχετική ύπερπαραγωγή), τόν όδηγεϊ ν' αναζητήσει δχι άπσοοόφηση προϊόντων αλλά χώρες γιά νά συλήσει. 'Από άλλη πλευρά, ή κρατικοποίηση καί Τι σχέδιοποίηση τής οίκονομίατ τής κυρίαρχης χώρας ενέχουν εναν ανάλογο μετασχηματισμό στήν οικονομία τών κυριαρχούμενων χωρών. Ή διείσδυση τού κεφαλαίου στίς καθυστερημένες χώρες επισύρει τήν εξ(~ρθρωση τών προκαπιταλιστικών σχέσεων, δεδομένου δτι Τι ίμπεριαλιστική κυριαρχία σ' αύτέ; τίς χώρες δέν μπορεί νά ύπάρξει παρά στό μέτρο πού οί καπιταλιστικές σχέσεις ύποκαθιστούν δαθμιαία τίς' φεουδαρχικές σχέσεις, πράγμα άλλωστε πού έπιφέρει, σέ άντάλλαγμα, μιά αυξανόμενη αντίθεση ανάμεσα στή νέα τοπική ζωτική τάξη πού εχει αναπτυχθεί μ' αυτό τόν τρόπο καί τόν μητροπολιτικό καπιταλισμό. 'Έτσι κι ή κυριαρχία τού γραφειοκρατικού ιμπεριαλισμού σέ άλλες χώρες επισύρει άναγκαστικά τήν άποδολή τών παραδοσιακών αστικών σχέσεων καί τή δημιουργία άλλων σχέσεων πού εκφράζονται με τήν κρατικοποίηση καί τή σχεδιοποίηση. μοναδικές οίκονομικέτ μορφές άομόζουσε; μ' αυτή τήν κυριαρχία. Κατ' αυτή τήν έννοια αυτό πού όνόμασαν διαρθρωτική άφομοιωση (καί πού δέν σημαίνει τήν καθαρά νομική άποορόφηση) τών χωρών τής ανατολική; Ευρώπη; από τή Ρωσία, δηλαδή 6 μετασχηματισμός τής οικονομική; τους δομής στήν κατεύθυνση τών δομών πού επικρατούν στή Ρωσία, ήταν γιά τή ρωσική γραφειοκρατία κατά κύριο λόγο μιά οικονομική αναγκαιότητα, ανεξάρτητα, άν μΠQρούμε νά πούμε, από τίς πολιτικές άναγκαιότητεξ κι από την εσωτερική ανάπτυξη αυτών τών χωρών. Χωρίς αυτόν τό μετασχηματισμό, ή συνεχής καί κανονική εκμετάλλευση αυτών τών χωρών από τή Μόσχα θά ήταν αδύνατη. Σέ αντάλλαγμα, αύτό; 6 μετασχηματισμός κι αυτή Τι εκμετάλλευση επισύρουν τήν έμφάνιση νέων άντιφάσεων πού Τι ρωσογιουγκοσλα6ική κρίση ύπήρξε μέχρι
70
τώοα ή π ιό σαφής εκφραση. Αυτές οί άντιφάσευ; έκφράζονται μέ τήν πάλη, λανθάνουσα η ανοιχτή. άνάμεσσα στίς διάφορες εθνικέ; γραφειοκρατίες καί κύρια ανάμεσα στή ρωσική γραφειοκρατία καί τίς γραφειοκρατίες των δορυφόρων χωρών. Συλλογιζόμενοι άφηρημένα, θά μπορούσαμε νά πούμε πώτ, σπως ή συγκέντρωση τού κεφαλαίου στούς κόλπους τού ανταγωνισμού συνοδεύεται από τήν αντίθετη τάση πρός τή «διάδοση» τού κεφαλαίου, έτσι κι ή διεθνής συγκέντρωση τής οίκονομϊω; καί τή; εξουσίας αναπτύσσεται παράλληλα μέ τίς δυνάμεις πού τής αντιπαρατίθενται, έτσι κι αύτέτ οί φυγόκεντρες δυνάμειξ. στό επίπεδο μιά; εθνική; οίκονομϊατ, η τη; παγκόσμιας οίκονομϊατ, μπορούν νά επικρατήσουν προσωρινά (6 νόμος της συγκέντρωσης δέν σημαίνει παρά μόνο τή μακροπρόθεσμη επικράτηση τή; συγκεντρωτικής τάσης πάνω στήν αντίθετη τάση), έτσι καί τό πέρασμα από τόν καπιταλισμό στήν κράτικο-γραφειοκρατική φάση τουδέν σημαίνει στό διεθνέc επίπεδο τήν άμεση εξαφάνιση των φυγόκεντρων δυνάμεων καί τάσεων αλλά τήν ήττα του; σέ μιά μακριά προοπτική. 'Η ουσία αυτού τού συλλογισμού είναι χωρίς άμφιδολία σωστή, πρέπει δμως νά συγκεκριμενοποιηθεί στίς σημερινές συνΩήκες. Ή έμφάνιση τού γραφειοκρατικού καπιταλισμού δέν τοποθετείται σέ μιά όποιαδή:τοτε στιγμή τη; ίστορίας τού καπιταλισμού αλλά στήν καθορισμένη στιγμή πού ή διεθνής συγκέντρωση φτάνει στό προτελευταίο κεφαλόσκαλο, μέ τή διαίρεση τού κόσμου σέ δυό μπλόκ καί πού προετοιμάζεται ή ανώτατη πάλη ανάμεσα σέ συγκροτήματα έκμεταλλευτών γιά τήν παγκόσμια κυριαρχία. Θά ήταν κατά συνέπεια απόλυτα λαθεμένο νά περιμένει κανείς πρώτα ένα μετασχηματισμό δλων τών χωρών σέ χώρες κρατικο-γραφειοκρατικές, μετά από τόν όποίο ή πάλη ανάμεσα σ' αύτέτ τίς γραφειοκρατίες θά δδηγούσε σέ μιά παγκόσμια συγκέντρωση. Ή εποχή είναι πολύ προχωρημένη γιά νά μπορέσει νά πραγματοποιηθεί μιά τέτοια, εξέλιξη. Οί δυό .Οιαδικασίες -ή συγκέντρωση στό εθνικό επίπεδο πού έκφράζεται μέ τήν κρατικοποίηση, κι .ή συγκέντρωση στό διεθνές επίπεδο πού ~'κφράζεται στήν πάλη γιά τήν παγκόσμια κυριαρχία- εκτυλίσσονται παράλληλα, μέ μιά αυστηρή αλληλεξάρτηση. Κατά συνέπεια, φαινόμενα σάν τήν εξέγερση η τίς άπόπειρε; Ι'ξέγερσης των εθνικών γραφειοκρατιών ενάντια στήν κυρίαρχη γραφειοκρατία -τήν ρωσική στήν περίπτωσή μας- είναι φυσικές κι <\ργανικές έκδηλώσειτ της συγκρότησης τή; γραφειοκρατίας σέ τ6ξη στήν τάδε η δείνα χώρα, αλλά μόνο εξαιρετικά μπορούν νά πραγματοποιηθούν κι είναι δλο καί περισσότερο καταδικασμένες νά παραμείνουν στήν κατάσταση τών καθαρών άναποτελεσματικών 71
πόθων ή τών ύπόκωφων παρασκηνιακών
προστριΟών.
Α ύτές οί εκτιμήσεις δμωτ θά παραμένανε ακόμη αφηρημένες καί επιμέρους αν δέν τίς συνδέαμε μέ τό ζήτημα τής φύσης τής ~'ραφειoκρατίας σάν τάξης. Ή αστική τάξη γεννήθηκε κι αναπτύχθηκε σάν τάξη στό εθνικό επίπεδο' είναι μέ τή συγκρότηση τού σύγχρονου έθνου; πού ορήκε τόν πρώτο της «ζωτικό χώρο», είναι μέσα στό εθνικό πλαίσιο πού ύποχρεώνεται νά επιστρέψει δταν ή κρίση τητ; έχοντα; γίνει ύπεροολικά όξεία, τήν εκτοπίζει από τή διεθνή &.γορά. Ή εξέλιξη πού σπρώχνει μερικές καί τελικά μιά μόνη αστική τάξη στήν παγκόσμια κυριαρχία συνοδεύεται από δαθιές τροποποιήσεις τής ίδιας της τής οίκονομική; καί κοινωνικής δομής, έτσι ώστε νά μπορούμε νά πούμε πώς φτάνοντας στήν παγκόσμια κυριαρχία, ή αστική τάξη θά ξεπεραστεί ή ίδια σάν τάξηS2. Άντίθετα μέ τή γραφειοκρατία, τό έθνο; δέν είναι παρά ενα τυπικό πλαίσιο χωρίς άληθινό περιεχόμενο. Ή οικονομία του δέ δασίζεται στίς εμπορικές άνταλλαγέ; μέ άλλα έθνη, όλα ενσωματωμένα από τόν καταμερισμό τής εργασίας στούς κόλπους μιας διεθνούς άγοράς, άλλά στήν αυταρχική ένοποίηση δλων τών γραφειοκρατικών μονάδων ύπό τήν κεντρική διοίκηση μιά; κυρίαρχης γρ<ιφειοκρατίας. Έξάλλου. ή προσπέλασή της στήν εξουσία, μακριά από τό νά είναι ενα φαινόμενο «καθαρά» οικονομικό -αν ϋποτεθεί πώς τέτοια φαινόμενα ύπήρξαν ποτέ- είναι στήν πραγματικότητα άξεχώριστη από μιά πολιτική κι ιδεολογική πάλη πού διέξάγεται σέ παγκόσμιο επίπεδο, κι από εναν ύπάρχοντα συσχετισμό δυνάμεων στό ίδιο παγκόσμιο επίπεδο. εΙναι λι.ιπόν (από φύση. καί σ' αντίθεση μέ τήν παραδοσιακή άστική τάξη) διεθνής τάξη προτού μάλιστα νά είναι τάξη κυρίαρχη στό «εθνικό» πλαίσιο. 'Αποσπασμένη απ' αυτό τό διεθνές γραφειοκρατικό σύστημα, μόνον συγκυριακοί παράγοντες μπορούν νά τήν κάνουν νά επιζήσει. διαμάχη θά είχε 'Έτσι, γιά παράδειγμα, ή ρωσο-γιουγκοσλαδική λυθε! μέσα σέ εύωσι τέσσερις ώρες αν απουσίαζε μιά διεθνής συγκυρία πού θ' απαγόρευε στίς ΗΠΑ ν' άδιαφορήσουν σέ μιά ρωσική κατοχή τής Γιουγκοσλαδίας. •Ας συνοψίσουμε: Ή κυριαρχία τής ρωσικής γραφειοκρατίας στίς δορυφόρες χώρες της απορρέει από έσωτεοικέ; άναγπαιότητετ τού καθεστώτος έκμετάλλευση; στή Ρωσία. Ή κρίση τού γραφειοκρατικού καπιταλισμού, αποτέλεσμα τής κρίσης τής παραγωγικότητας τής εργασίας, 52. Πράγμα πού ανταποκρίνεται στή 6αθιά τροποποίηση τής [διας τής δομής τοϋ καθεστώτος έκμετάλλευσης στήν περίπτωση πού αύτή ή ένοποίηση τής παγκόσμιας οίκονομίας σέ άντιδραστικές 6άσεις πραγματοποιούνταν.
ίικοηλιί)νεται σάν χρόνια κρίση σχετικής ύποπαραγωγής, οί δορυφ6ρες χιί)ρες δέν «άποικιοποιοϋνται» από τή Ρωσία μέ τήν έννοια πιί)ς δέν τής χρησιμεύουν σάν χώρος εξαγωγής κεφαλαίου ούτε άκόμη σάν κανάλια διοχέτευσης τής ύπερπαραγωγής' χρησιμεύουν ατή γραφειοκρατία μέ τήν άμεση προαφαίρεση &.ξιών πού διενεργεί ο' αύτέ; μέ τή μιά μορφή η τήν άλλη. Γιά τίς χώρες αύτέ; ή έκμεάλλευση τής ρωσικής γραφειοκρατίας προστίθεται σέ κείνη πού (Ίσκείται από τήν «εθνική» γραφειοκρατία. Ή πάλη γιά τό μοίρασρα τοϋ προϊόντος έκμετάλλευση; αυτών τών χωρών είναι ή &.ρχή γιά τίς άνοιχτέ; ή λανθάνουσες συγκρούσεις ανάμεσα στήν τελευταία καί τή ρωσι~ή γραφειοκρατία. Στό μέτρο πού ή διεθνής κυριαρχία τής γραφειοκρατίας δέν μπορεί παρά νά συγκεκριμενοποιηθεί σέ τοπική η εθνική κλίμακα μέ τήν ιδιαίτερη εξουσία μιας προσδιορισμένης γραφειοκρατίας, αύτέ; οί διαμάχετ, δπως κι οί συγκρούσεις ανάμεσα σέ διάφορα τμήματα μιάς Εθνικής γραφειοκρατίας, είναι συναφείς μέ τήν ίδια τή φύση τού γραφειοκρατικού καπιταλισμού καί κατά συνέπεια θά υπάρχουν 000 διάστημα (ιπάρχει τό σύστημα πού τίς γεννάει. 'Ωστόσο, θά μπορούν δλο καί λιγότερο νά λάβουν ανοιχτή μορφή σύγκρουσης ανάμεσα σέ «κράΤη», καί ήδη στή σημερινή εποχή αϋτή ή μορφή μόνον σέ σπάνιες περιπτιiισεις πραγματοποιείται. Ό λόγος είναι ή άμεση άλληλεξάρτηση τών τομέων (τεχνικο-οίκονομικών ή γεωγραφικών) ένός γραφειοκρατικού συστήματος, πού βρίσκει τήν παράλληλό του στήν Ιίμεση κυριαρχία τής κεντρικής γραφειοκρατίας πάνω στίς περιφερειακές γραφειοκρατίες, καί τό προχωρημένο στάδιο στό όποίο f)ρίσκεται ή διαδικασία διεθνούς συγκέντρωσης τού κεφαλαίου, περικλείοντας ενα συσχετισμό δυνάμεων πού παρέχει μιά συντριπτική υπεροχή στόν κυρίαρχο πόλο (στήν περίπτωσή μας στή Ρωσία), σε σχέση μέ τίς δευτερεύουσες μονάδες (τά δορυφόρα κράτη)5.'. Τό δάθο; τής ρωσο-γιουγκοσλαβικής κρίσης πρέπει λοιπόν ν' αναζητηθεί στήν τυπικά δια-γραφειοκρατική πάλη γιά τό διαμεοισμό τοϋ προϊόντος τής έκμετάλλευσητ. Αυτό πού ή σύγκρουση αύτή παρουσιάζει σάν ιδιαίτερο στή συγκεκριμένη περίπτωση εΙναι πι;); μιά σειρά άπό συγκυριακούς λόγους κάνανε τή γιουγκοσλαδική γραφειοκρατία (κι όχι μιά άλλη υποτελή γραφειοκρατία) τόν μοναχικό πιονιέρο τής εξέγερσης ως τήν πιό σαφή πολιτική ιιήξη.· Αυτοί οί συγκυριακοί λόγοι &.φορούν ταυτόχρονα καί τά ίΟιαίτερα γνωρίσματα τής γιουγκοσλαδική; γραφειοκρατίας καί τή 53. Στήν καθολική γραφειοκρατική κοινωνία, ό ταυτόχρονα χρόνιος καί λανθάνων χαρακτήρας αϋτή; τής πάλης θά ήταν μιά από τίςπιό σημαντικές έκδηλώσεις τής Ιστορικής στασιμότητας.
72
73
διεθνή κατάσταση. Ή λεπτομερής ανάλυσή τους παρουσιάζει μόνο δευτερεύον ένδιαφέοον. "Ας θυμίσουμε μόνο πώς ανάμεσα σέ δλες τίς γραφειοκρατίες τών δορυφόρων χωρών, ή γιουγκοσλα6ική γραφειοκρατία ύπήρξε ή μόνη πού κυρίεψε τήν εξουσία σχεδόν αποκλειστικά μέ τή δική της δράση, αρα διαθέτει στό ίδιο τό εσωτερικό τής χώρας της μιά αυτόνομη κι αυθεντική δύναμη κι άπέφυγε, ως τό Ι 94Η, τό ρωσικό έλεγχο στό αστυνομικό, στρατιωτικό καί οικονομικό επίπεδο. Έξάλλου, μόνον ή διαίρεση τοϋ κόσμου σέ δυό μπλόκ, ή σχετική ισορροπία δυνάμεων ανάμεσα σ' αυτά τά δυό μπλόκ κι ή γεωγραφική θέση τής Γιουγκοσλα6ίας στά δρια τών δυό κόσμων, έπιτρέψανε στόν τιτοϊσμό αν όχι νά εκδηλωθεί, τουλάχιστον νά ύπάρξει μέχρι σήμερα χωρίς νά συντρι6εί πολύ σύντομα. 'Όμως τό παιχνίδι ισορροπίας ατό όποίο επιδίδεται ή γιουγκοσλα6ική γραφειοκρατία ανάμεσα στούς δυό ύπάρχοντες κολοοσούτ, εχει ενα αυστηρά καθορισμένο ίστορικό δριο, τήν εκρηξη τοϋ τρίτου παγκόσμιου πολέμου".
Η ΙΔΕΟΛΟΠΑ
ΤΟΥ ΤιτοϊΣΜΟΥ
Ό αντιδραστικός χαρακτήρας τής γιουγκοσλα6ικής γραφειοκρατίας καί της πάλης πού διεξάγει γιά τό δικαίωμα τών λαών νά ύφίστανται τήν εκμετάλλευση από τή δική τους κυρίαρχη τάξη, αντανακλάται' άμεσα στήν ιδεολογική αποσκευή πού δημιούργησε γιά νά δικαιώσει καί νά τονώσει τή θέση της στά μάτια τών Γιουγκοσλάδων εργαζομένων. Κατασκευασμένη από κάθε εϊδοικ ύλικό, σταδιακά, γιά τίς άνάγκε; τής κατάστασης, αυτή ή ιδεολογική στολή εύκολα προδίνει τό φενακιστικό της περιεχόμενο. Είναι αδύνατο νά παρασυρθεί κανείς σέ μιά εξαντλητική κριτική τών ρηχών κατασκευασμάτων πού διαμορφώνουν τό πιό σαφές μέρος τοϋ «μαρξισμού» μέ τιτοϊκή σάλτσα. Είχαμε κιόλας τήν ' ευκαιρία νά μιλήσουμε γιά δρισμένες έκδηλώσε«; τοϋ τιτοϊσμοϋ σ' • Ή εκμετάλλευσητής σχετικής Ισορροπίας ΕΣΣΔ-ΗΠΑ πραγματικά εχει επιτρέψει στό καθεστώς τοϋ Τίτο μιά μακριά έπιδϊωση. Αύτή εξισωνόταν μέ τήν αύξανόμενη επανένταξη τής Γιουγκοσλα6ίας στή διεθνή 6.γορά, προπαντός μετά τό 1960, ενώ «μεταρρυθμίσεις» οΙκονομικές έπαναλαμδανόμενες καί 6.ναδρομικές, πού άποοκοποϋσαν νά μειώσουν τούς άνορθολογισμούς τής γραφειοκρατικής διεύθυνσης τής οΙκονομίας μέ τήν ένεση δόσεων ψευτο-«6.γοράς» καί «άνταγωνισμοϋ». έπι6λήθηκαν στή χώρα. Θά ξανασχοληθοϋμε σχετικά στό κείμενο πού προηγούμενα άναγγεϊλαμε.
74
(\ί,τή τήν περιοχή, σέ δ.τι άφορά τόν σταχανο6ισμό γιά παράδειγμα Ι\ τή γιουγκοσλα6ική πολιτική στόν ΟΗΕ. Έδώ θέλουμε μόνο νά ιιυνοψίσουμε τίς κύριες αντιδραστικές όψε«; αυτή; τής ϊδεολογϊαο0(1 επεκταθούμε περισσότερο στήν κριτική ένός από τά προϊόντα rιις, τή θεωρία τοϋ εξωτερικού εμπορίου τοϋ κ, Πόποδιττ στήν '>ποία συγκεκριμενοποιείται μέ μιά ιδιαίτερη προδηλότητα δ άντιn\.)(ωτικός χαρακτήρας τοϋ γραφειοκρατικού εθνικισμού. Ό τιτοϊσμός δέν είναι παρά μιά ιδιαίτερη μορφή τοϋ σταλινικού γραφειοκρατισμού, δαθύτατα ταυτόσημη μ' αυτόν καί πού δέν τοί' αντιπαρατίθεται παρά στό ακρι6ές μέτρο πού μπορούν ν' ιΊντιπαρατεθούν τά συμφέροντα μιάς κατώτερης γραφειοκρατίας σέ κείνα μι(~ς κυρίαρχης πιό ίσχυρή; γραφειοκρατίας. Μ' ένα ανάλογο τρ6πο, ή τιτοϊκή ιδεολογία δέν είναι κατά δάθοτ παρά ή σταλινική ίbωλογία, βελτιωμένη μόνο σΤ(1 σημεία πού αντιπαραθέτουν τό Βελιγράδι στή Μόσχα, έτοι ώστε νά δικαιώνουν τήν τιτοϊκή αντίσταση. Ή οικονομική δάση των δυό κοινωνιών, τά θεμέλια τής εξουοία; τής γραφειοκρατίας στή Ρωσία δπως καί στή Γιουγκοσλαδϊα, (ι/ναι ουσιαστικά τα ίδια: ή εκμετάλλευση τοϋ προλεταριάτου καί της άγροτιάς μέ τή μορφή τής ίδιοκτησϊω; καί τής διεύθυνσης τής ουωνομϊα; από τό κράτος, κράτος πού δέν είναι παρά ή Ιδια ή γραφειοκρατία συγκροτημένη σέ κυρίαρχη τάξη. Στό ιδεολογικό ιίπίπεδο, δ φενακισμός τών μαζών συμφυής σ' αυτή τήν εκμετάλλευση γίνεται μέ τήν παρουσίαση τής κρατικοποίησης σάν ταυτόοημης μέ τό σοσιαλισμό, καί τής εξουσίας τής γραφειοκρατίας σάν ταυτόσημη; μέ τήν εξουσία τοϋ «λαού». Τίποτε τό ιδιαίτερο δέν διακρίνει σ' αυτό τό επίπεδο τή γιουγκοσλαβική γραφειοκρατία από τή ρωσική γραφειοκρατία. 'Όλα τά Κ\.1Ctτη στά όποία τά σταλινικά κόμματα κατέχουν τήν εξουσία χαl"ακτηρίζονται αδιάκριτα σάν «σοσιαλιστικά» από τούς τιτοϊκούς ή~'έτες. Γιά νά εκτιμηθεί τό πραγματικό περιεχόμενο πού δίνουν ο' αυτό τόν όρισμό, τό παρακάτω απόσπασμα από ενα λόγο τοϋ Τίτο δίνει μιά σημαντική βοήθεια: «Τό πρόδλημα τών σχέσεων τής Γιουγκοσλα6ίας μέ τίς αλλες y'(;JgEC; πού προχωρουν πρός τό σοσιαλισμό θά λυθεί μόνο τή μέρα π ού ή Γιουγκοσλαβία, i'1.01Iτω; :τρu.;'μιπο::τοιήσε/ τό ;τπlτιi1.ΡΟΙΙΟ :τί,ιί.ι'() κι ι)λοκληριuσt'ι τι/ιι οΙκοδόμηση ΤΟ,-, σοσιαλισμο!;' θά εχει βελτιώσει τίς συνθήκες ζωής τών πληθυσμών της στό πλαίσιο μιά; ' σοσιαλιστικής οίκονομϊω;»>. Ή πολιτική έννοια αύτή; τής φράσης είναι αρκετά σαφήξ. «Τό 54. 1948,
Λόγος τού Τίτο μπροστά στό Συνέδριο τοϋ Κ.Κ. τής Κροατίας στά A.F,P" Ι Ι Δεκέμ6ρη 1948, σελ. 28-29, 'Υπογραμμισμένο άπό μάς. 7S
πρ('ιολημα τών σχέσεων τής Γιουγκοσλαδϊα; μέ τίς άλλες χώρες πού προχωρούν πρός τό σοσιαλισμό». δηλαδή τά ζητήματα πού πρέπει νά ρυθμιστούν ανάμεσα στίς κυρίαρχες γραφειοκρατίες τών χωρών τής: ρωσικής ζώνης. «θά λυθεί τή μέρα πού ή Γιουγκοσλαδϊα θά εχει πραγματοποιήσει τό πενταετές σχέδιο». δηλαδή τή μέρα πού όντας: ισχυρότεροι γιατί θά έχουμε μιά στέρεα διομηχανία, θά μπορούμε νά συζητήσουμε μαζί σας σέ διαφορετικές Οάσεις. Ή «όλοκλήρωση τής οικοδόμηση; τοϋ σοσιαλισμού» θεωρείται εδώ σάν αντίστοιχη μέ τήν «πραγματοποίηοη τοϋ πενταετούς πλάνου» καί δίκαια: διότι γιά τή γραφειοκρατία. σοσιαλισμός θά πεί οιομηχανοποίηση σύν κρατικοποίηση. Ή Γιουγκοσλαδϊα λοιπόν θά «οικοδομήσει τό σοσιαλισμό» (δηλαδή θά Οιομηχανοποιηθεί). Άλλά θά τόν οικοδομήσει μόνη της; Δέν πρέπει νά ξεχνάμε πώς ή απάντηση πού έδινε ή σταλινική γραφειοκρατία εδώ κι είκοσι πέντε χρόνια στό πρόολημα τού «σοσιαλισμού σέ μιά μόνο χώρα» ϋπέστη μιά χαρακτηριστική εξέλιξη στή σημερινή περίοδο. Οί σταλινικοί ίδεολόγοι δέν τονίζουν πιά καθόλου τή «δυνατότητα νά οικοδομηθεί δ σοσιαλισμός σέ μιά χώρα παρμένη ξεχωριστά»' άφήνουν νά εννοηθεί πώς αύτή ή δυνατότητα ύπήρξε στό παρελθόν στή Ρωσία. εξαιτίας τών ιδιαίτερων περιστάσεων (έκταση καί πλούτος τής χώρας, κλπ.), επιμένουν στό γεγονός πώς σήμερα καμία από τίς «λαϊκές δημοκρατίες» δέ θά μπορούσε νά οικοδομήσει μόνη της τό σοσιαλισμό κι ιδιαίτερα χωρίς τή δοήθεια τής Ρωσίας. Αύτή ή εξέλιξη ανταποκρίνεται στή μεταδολή τής πραγματικής ίστορικής κατάστασης τής ρωσικής γραφειοκοατίατ από απομονωμένη γραφειοκρατίά στή μέση τού αστικού κόσμου. πού είχε συνεπώς ανάγκη από μιά «θεωρία» πού νά μπορεί σύγχρονα νά δικαιολογεί τήν εξουσία της καί νά παρασύρει τό ρωσικό προλεταριάτο νά έγπαταλειφθεί στήν εκμετάλλευση (κδέν τρώμε αλλά χτίζουμε τό σοσιαλισμό»), γίνηκε παγκόσμια δύναμη κυριαρχώντας κι εκμεταλλευόμενη μιά όμάδα χωρών, όφεϊλοντατ κατά συνέπεια νά παρουσιάσει μιά εξήγηση καί μιά δικαιολογία γιά τή ύποδούλωση στήν δποία τούς ϋποδάλλει, Ή θεωρία τού «ίστορικού ρόλου τού Κόκκινου Στρατού στήν απελευθέρωση τής Ευρώπη; καί τήν εγκαθίδρυση τών λαϊκών δημοκρατιών». κι ή αδυναμία γι' αύτές τίς χώρες νά «οικοδομήσουν τόν σοσιαλισμό χωρίς τή δοήθεια τής ΕΣΣΔ» είναι ή ιδεολογική κάλυψη <;tυτήςτής ύποδούλωσης. Οί Γιουγκοσλά60ι γραφειοκράτες ύποστήριζαν φυσικά σέ δάθος αύτή τήν αντίληψη μέχρι τό 1948. Έπιμένανε μάλιστα στή διάρκεια τής πρώτης περιόδου πού ακολούθησε τή ρήξη τους μέ τή Μόσχα. 'Έτσι ή Μ:rόρμ.ϊα στίς 5 'Ιουλίου 1948, άφοϋ πρώτα εξηγήσει JΗiιςδέν ύπάρχει «τρίτο στρατόπεδο». ανάμεσα στήν ΕΣΣΔ 76
ιι( τόν ιμπεριαλισμό. πώς δέν μπορεί κανείς νά θέσει τήν ΕΣΣΔ, κ\)άτος σοσιαλιστικό». στό ίδιο σακί μέ τά ιμπεριαλιστικά κράτη (.ιt ύτό θά δδηγούσε κατευθείαν στόν ιμπεριαλισμό», προσθέτει l'ιΟιίια ή Μ:rόρμ:Τιι). διαδεδαιώνει πώς ή ΕΣΣΔ δέν μπορεί νά έγιιταλείψει τήν Γιουγκοσλαδία καί-πώ; «ή οικοδόμηση τοϋ σοσιαωμού στή Γιουγκοσλαδία είναι δυνατή επειδή ή ΕΣΣΔ μας δοήθησε καί θά μας οοηθήσει»' διαφορετικά, λέει ή έφημεοϊδα τοϋ ,'(Το, «δέν ξέρουμε τί θά συμδεί κι άλλωστε τό πρόολημα δέν εχει νδιαφέρον» (1)55. Μόνο τρείς μήνες αργότερα. σ' ενα άρθρο πού αρνείται κάθε ιιχεση ανάμεσα στόν Τίτο καί τόν Γκομούλκα καί καταδικάζει τίς Ι'λάνες:τού τελευταίου, ή Μ:rόρμ:rα διαδεδαιώνει δειλά πώς είναι _λάθος δη μιά λαϊκή δημοκρατία δέν μπορεί νά επιζήσει άν χωριoτ~ί από τό Δημοκρατικό Μέτωπω-". Τέλος. τό Δεκέμορη 1948. στό λόγο του στό Συνέδριο τοϋ Κροατικού Κ.Κ. (Συνέδριο πού διακήρυξε τήν «πίστη τής Γιουγκ()σλαοίας στήν ΕΣΣΔ καί στό άντι-ίμπεριαλιστικό στρατόπεδο») δ 'Ιϊτο .έπιδεδαϊωοε τή δυνατότητα «γιά μιά μόνη χώρα παρμένη χωιστά νά οικοδομήσει τό σοσιαλισμό». θέση πού θά γίνει στό εξής (Ι bτίσημη ιδεολογία τής γραφειοκρατίας τοϋ Βελιγραδίου. Τώρα θά μπορέσουμε νά δρέψουμε τούς καρπούς αύτής τής 'ιvτίληψης. έτσι δπως ώρίμασαν από τίς φροντίδες τοϋ Μ. Πόποιτς:, ύπουργού εξωτερικού εμπορίου τής ΓιουγκοσλαΟίας.
Η θΕΩΡIΑ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΤΟΥ Μ. ΠΟΠΟΒΙΤΣ
'Η μπροσούρα τοϋ Μ. Πόποδιυ; γιά τό εξωτερικό εμπόριοS7 ε{-
ναι ένδιαφέρουσα επειδή καταδεικνύει τό μηχανισμό τής φενάκης 55. BOI'ha τής 5 'Ιούλη 1948, άναφέοεται στό A.F.P .. Νο 196 (17 Ίούλη 1948), σελ. 29. 56. BIII'ha τής 2 Όκτώ6ρη 1949. άναφέρεται στό A.F.P. 9 Όκτώ6ρη 1948, σελ. 15-17. 57. Μελέντγιε Πόπο6ιτς, ΟΙκονομικές σχέσεις άνάμωα σέ σοσιαλιστικά xρrΊ:τη, Τό Γιουγκοσλα6ικό Βι6λίο, Παρίσι 1949. Καθώς ήταν φυσικό οΙ θεωρητικοί Πανταγκρυέλ τού τροτσκισμού ήρθαν νά προσθέσουν μιά χαρούμενη νότα στήν κατάσταση, χαρακτηρίζοντας αύτή τήν ήλίθια μικρή μπροσούρα σάν «σημαντική θεωρητική συνεισφορά στό μαρξισμό» καί συνιστώντω;' μ' έπιμονή τήν ανάγνωσή της στούς άγωνιστές τους. ΕΙναι σαφές
77
πού χρησιμοποιεί ή γιουγκοσλαδική γραφειοκρατία καί δείχνει μέ προδηλότητα τόν δαθιά άντιδραστικό χαρακτήρα τής τιτοϊκής Ιδεολογίας. Ή ουσία τοϋ ζητήματος συνοψίζεται σ' ένα πράγμα γνωστό από καιρό καί πού δέν εχει ανάγκη από τίς θεωρητικές «σάλτσες» τοϋ Πόποδιτξ γιά νά γίνει κατανοητό γιά τό τί πρόκειται: ή εκμετάλλευση τών λαϊκών δημοκρατιών από τή Ρωσία. Αυτή ή εκμετάλλευση γίνεται μέ δυό διαδικασίες: από τή μιά πλευρά οί «μικτές έταιρίες» (ή Ρωσία ίδρύει μέ τή δοσμένη χώρα μιά μικτή εταιρία γιά τήν εκμετάλλευση ένός τάδε φυσικού αγαθού η μιας τάδε οίκονομικής δραστηριότητατ ή πραγματική συνεισφορά τής Ρωσίας είναι κατώτερη τοϋ μισού καί κάποτε πρακτικά μηδέν' δμω ; ή Ρωσία εχει πάντοτε τό 50 % τοϋ κέρδους)' από τήν άλλη πλευρά, οί έμποοικέ; συμφωνίες μέ τίς δποίες έπιδάλλει στούς δορυφόρους της τήν αγορά τών προϊόντων της σέ ανώτερη τιμή από τήν παγκόσμια, ή τήν πώληση τών δικών του; σέ μιά τιμή κατώτερη τής παγκόσμιας .. Μετά τή 'λεηλασία (ανοιχτή ή καμουφλαρισμένη μέ τήν κάλυψη: «γερμανικά άγαθά») τών δορυφόρων κρατών στή διάρκεια τής περιόδου Ι 944- Ι 947, αυτέ; οί δυό διαδικασίες γίνονται δ διαρκής τρόπος έκμετάλλευση; τών δευτερευόντων χωρών από τή Ρωσία στό πλαίσιο τοϋ γραφειοκρατικού συστήματος. Ή άντίδραση τής γιουγκοσλαδική; γραφειοκρατίας απέναντι σ' αυτή τήν εκμετάλλευση ύπήρξε, δπω; γνωρίζουμε, ένα από τά π-ροσδιοριστικά αίτια τής ρήξης άνάμεσα στή Γιουγκοσλαδϊα καί τή Ρωσία. Ό Πόποδιτξ θά είχε προσφέρει μιά μέτρια συνεισφορά αλλά συγκεκριμένη στήν κατανόηση τής σύγχρονης ίστορίας έκθέτοντας σοδαρά καϊ μέ Ύακρίοεια τίς πιό χαρακτηριστικέ; συγκεκριμένες περιπτώσεις στίς δπσίες εκδηλώθηκε αυτή ή εκμετάλλευση. Δυστυχώς ελάχιστα παραδείγματα δίνει κι αυτά πάλι προσδιορίζονται άνεπαρκώς. 'Αντίθετα επιδίδεται σέ μακρές «θεωρητικές» άναπτύξεις γιά τό ζήτημα τοϋ εξωτερικού εμπορίου οί δποίες Όταν δέν έχουν' μιά •χωρίς προηγούμενο κενότητα, είναι κραυγαλέα παράλογες. Τό περιεχόμενο τής μπροσούρας τοϋ Πόποδιτ; μπορεί νά συνοψιστεί στόν παρακάτω συλλογισμό: ύπάρχει σήμερα ένα «παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα», αποτελούμενο άπό πολλά «σοσιαλιστικά ανεξάρτητα» κράτη (δηλαδή στήν πραγματικότητα καπιταλιστικά γραφειοκρατικά) Όπως ή ΕΣΣΔ, τά σοσιαλιστικά κρ.άτη τής ανατολική; Ευρ<ί)πης καί, άργά ή γρήγορα, ή Κίνα. Τό πρό6λημα πώς άναγνωρΙζουν σ' αύτή τήν μπροσούρα μιά σύγχυση ανάλογη μέ τή δική τους. 7Η
τής οικοδόμηση; τοϋ σοσιαλισμού παρουσιάζεται μέ δύο οψεις: «οϋωδόμηση τοϋ σοσιαλισμού μέσα στά σύνορα καθενός απ' αυτά τά κράτη», καί «οικοδόμηση ανάμεσα στά κράτη σοσιαλιστικών σχέσεων ... πού σημαίνουν μιά δριστική ρήξη μέ τίς παλιές μορφές καπιταλιστικών σχέσεων ανάμεσα σέ κράτη καί τή σύσταση νέων σχέσεων δασισμένων στήν πράγματι καί δικαϊω οοοιαλιστική ίσότητα-". 'Αλλά, λέει φλύαρα δ Πόποδιττ, αυτέ; οί νέες σχέσε«; δέν πρέπει νά είναι δασισμένει; στό νόμο τής αξίας, δηλαδή-δεν πρέπει νά είναι καπιταλιστικές σχέσεις. (Δύσκολα θά μας κατηγορήσουν γιά ύπεροολή άν παρατηρήσουμε πώς αύτή τή σημαντική αλήθεια. σύμφωνα μέ τήν δποία οί σοσιαλιστικές σχέσεις δέν είναι σχέσεις καπιταλιστικές, τήν είχαν διαδλέψει μερικοί άλλοι συγγραφείς πρίν τήν εμφάνιση τοϋ θεωρητικού ΠόποΟιτς). Οί σχέσεις άνάμεσα σέ κράτη πού δασϊζονται στό νόμο τής αξίας καταλήγουν σέ άνταλλαγές αξιών μή Ισότιμων καί, γενικότερα, επιτρέπουν στίς πιό άναπτυγμένες χώρες ν' άπαλλοτοιώνουν ένα μέρος τής παραγόμενης από άλλοι»; παγκόσμιας ύπεραξίας. Αϋτό από τή μιά πλευρά εξαιστίς άνατίας τή; μεγαλύτερης ανάπτυξη; τής παραγωγικότητας πτυγμένες χώρες καί τής Ιση; κατανομής τοϋ ποσοστού κέρδους, από τήν άλλη δέ πλευρά εξαιτίας τοϋ γεγονότος δτι οί άναπτυγμένες χώρες πωλούν ουσιαστικά επεξεργασμένα προϊόντα κι αγοράζουν πρώτες ϋλες κί αγροτικά προϊόντα. Ή εκμετάλλευση τών καθυστερημένων χωρών πού προκύπτει εντείνεται στή σημερινή περίοδο από τήν έμφάνιση των μονοπωλίων πού πραγματοποιούν ύπερκέρδη εις 6άρος τους. "Ας ύποθέσουμε πώς σέ μιά αναπτυγμένη οιομηχανική χώρα Α, ή παραγωγή τής μονάδας ένός εμπορεύματος απαιτεί μιά δαπάνη 60 μονάδων νεκρής η παρελθούσης εργασίας, (σταθερό κεφάλαιο: μηχανές, πρώτες ϋλες), καί 40 μονάδες ενεργού ή ζωντανή ς εργασίας, από τίς δποίες 20 μονάδες άμειδόμενη; εργασίας (μεταδλητό κεφάλαιο: αγορά τής δύναμης εργασίας) καί 20 μονάδες μή άμειδόμενη; εργασίας (ύπεραξία). ν Ας ύποθέσουμεεπίσης πώς σέ μιά λιγότερο αναπτυγμένη χώρα Β, δπου κατά συνέπεια χρησιμοποιούν λιγότερο μηχανές καί περισσότερο ενεργό εργασία, ή παραγωγή αυτή; τής μονάδας απαιτεί 50 μονάδε; νεκρής εργασίας καί 60 μονάδες ζωντανή ς εργασίας (κατανεμημένες σέ 30 άμει6όμενης εργασίας καί σέ 30 μή άμειδόμενη; εργασίας). Ή μονάδα τοϋ έμπορεύματος πού παράχθηκε στήν Α θά Εχει μιά αξία 100 (60+ 20+ 20)' εκείνη πού παράχθηκε στή Β, μιά αξία ι 10 (50+30+30). Στήν παγκόσμια άγορά δμω; ύπάρχει κατ' αρχή μιά ενιαία τιμή' γιά κάθε προϊόν. Αυτή ή ενιαία τιμή θά είναι, στό παράδειγμά μας 58. Πόποδιτξ, Ο.Π., σελ. 7-8.
79
(ύποθέτοντας πώς μόνον οί χώρες Α καί Β παράγουν τό σχετικό εμπόρευμα καί πώς τά μεγέθη τής παραγωγής τους είναι ισότιμα), οί καπιταλιστές τής Α θά πραγματοποιήσουν 105· κατά συνέπεια, ενα κέρδος 25, άνωτερο τής ύπεραξίας πού άπόσπασαν από τούς εργάτες αυτή; τής χώρας, ενώ οί καπιταλιστές τής Β θά πραγματοποιήσουν ενα κέρδος (έπίση; 25) κατώτερο τής ύπεραξίας «τους». Ό μηχανισμός πού δρίσκεται στή δάση αυτού τού φαινομένου (καί στήν άνάλυση τοϋ όποιου δέν μπορούμε νά μπούμε εδώ) ονομάστηκε άπό τόν Μάρξ ίση κατανομή τοϋ ποσοστού κέρδους (ij διαμόρφωση ένός μέσου ποσοστού κέρδους)' εκφράζεται άπό τό γεγονός δτι κεφάλαια διάφορης όργανική; σύνθεσης άποφέρουν δχι ένα κέρδος ίσο μέ τήν ύπεραξία πού παράχθηκε πραγματικά στήν επιχείρηση, τόν κλάδο η τή χώρα, στήν όποία τό κάθε κεφάλαιο δρίσκεται τοποθετημένο, άλλό. ενα μέσο κέρδος ύπολογισμένο στή δάση τής σχέσης τής κοινωνικής (ij παγκόσμιας) ύπεραξίας, όλικής στό κοινωνικό (η παγκόσμιο) όλικό κεφάλαιο. Έτσι, άν τό σύνολο τού δαπανημένου παγκόσμιου κεφαλαίου σ' ένα χρόνο στήν παραγωγή είναι 500 δισεκατομμύρια δολάρια, από τά όποία τά 250 δρίσκονται στίς Ήνωμένες Πολιτείεξ. κι άν ή παγκόσμια ύπεραξία πού άποσπάστηκε άπό τούς εργάτες, είναι Ι 00 δισεκατομμύρια δολάρια, τό μέσο ποσοστό κέρδους θά είναι 20%Χ(100)/(500) κι οί Άμερικάνοι καπιταλιστές θά πραγματοποιήσουν ενα κέρδος (20Χ250)/( 100) = 50 δισεκατομμύρια δολάρια, άκόμη κι άν ή πραγματικά άποσπασμένη άπό τούς ,Αμερικάνους εργάτες ύπεραξία είναι μόνο 30 δισεκατομμύρια. 'Απορροφούν έτσι 20 δισεκατομμύρια παραπάνω άπό τήν ύπεραξία «τους» κι αυτά τά 20 δισεκατομμύρια θά είναι τό μέρος τής ύπεραξίας πού οί έκμεταλλευτέ; τών άλλων χωρών άπόσπασαν άπό τούς εργάτες τους καί πού δέν μπορούν νά ίδιοποιηθοϋν γιατί ξεπερνάει τό μέσο ποσοστό κέρδους. Τό ποσό τού δαπανημένου κεφαλαίου στήν παραγωγή ένός εμπορεύματος καί τού άντϊστοιχου μέσου κέρδους 'διαμορφώνουν τήν τιμή παραγωγής τοϋ έμποοεύματο; γιά τό όποίο γίνεται λόγος. Elναι γύρω σ' αυτή τήν τιμή παραγωγής κι όχι γύρω στήν άξία τού έμπορεύματοτ (κεφάλαιο+ύπεραξία) πού άμφιρρέπουν, σέ συνάρτηση μέ τήν ποοσφοοά καί τή ζήτηση, οί πραγματικές τιμές τής (ιγοράς. 'Όλα αυτά εννοείται ισχύουν στό πλαίσιο τού άνταγωνιστικού καπιταλισμού. Ή έμφάνιση τών μονοπωλίων, ό διαμελισμός τής παγκόσμιας άγοράς κι ή αυξανόμενη κρατικοποίηση έπιφέρουν σ' αύτό τό νόμο δαθιές τροποποιήσεις πού δέν μπορούμε νά εξετάσουμε εδώ. Κατά συνέπεια, οί λιγότερο άναπτυγμένες χώρες δπου ή όργανικήσύνθεση τοϋ κεφαλαίου είναι πιό χαμηλή, ύφίστανται έκμε-
80
ι άλλευση άπό τίς άλλες, κι αυτό άπό τό μηχανισμό τής ίσης κατανημής τού ποσοστού κέρδους, άκόμη κι άν δέν συναλλάσσονται έμιορικά μαζί τους. Τέλος, λέει ό Πόποδιττ, στό μέτρο πού τά «άνε(ιρτητα σοσιαλιστικά κράτη» διατηρούν μεταξύ τους σχέσεις 6νιιιλλαγή; σέ καπιταλιστική δάση, δηλαδή άνταλλάσσουν τά l\)οϊ6ντα τους σύμφωνα μέ τίς τιμές πού επικρατούν στήν παγκόομια άγορά, παράγεται σ' αϋτέ; τό ίδιο φαινόμενο, δηλαδή οί πιό ('ιναπτυγμένες χώρες άπορροφούν ενα μέρος τής ύπεραξίας πού Ι
Στό μέτρο δμως πού μπορεί κανείς νά μιλήσει σοδαοά γιά τήν άντϊληψη τού Πόποδιττ, πρέπει ν' αρχίσει δλέποντω; πώς ή (Ί.φπηIJHLΚIl ΤΟΙ' ()(ί.ση είναι κιόλας ύπόρρητα πλαστή κι αντιδραστική. Τό ν' αντιμετωπίζονται σάν χωριστά αυτά τά δύο προδλήματα: u.) οικοδόμηση τού σοσιαλισμοϋ σέ κάθε χώρα, ()) «σοσιαλιστικές» σχέσει; ανάμεσα σ' αύτέ; τίς «άνεξάρτητει; σοσιαλιστικές χώρες», εκεί πού πρόκειται μόνο γιά ένα καί τό αυτό πρό6λημα, δέν είναι' μόνον ενας θεωρητικός παραλογισμός, αλλά ερμηνεύει μέ πληρότητα τό γραφειοκρατικό άντιδραστικό χαρακτήρα τής τιτοϊκής ίδεολογίας. Ή οικοδόμηση τοϋ σοσιαλισμού σέ μιά χώρα είναι ενας παραλογισμός, μιά άντϊφαση στούς δρους. Ό σοσιαλισμός κι ή οικοδόμησή του δέν είναι άντιληπτέξ, ήδη από τήν ύλική καί τεχνική άποψη, παρά σέ παγκόσμια κλίμακα. Ό Τίτο δμως πήγε πιό πέρα κι από τόν Στάλιν κατ' αυτή τήν έννοια. Αύτό; έπιχειοηματολογοϋσε μέ τόν ακόλουθο τρόπο: είναι πιό δύσκολο γιά τή Ρωσία νά οΙκοδομήσει τό σοσιαλισμό δντας απομονωμένη παρά αν είχε νικήσει ή 'Επανάσταση στήν Ευρώπη. 'Ωστόσο, ακόμη κι απομονωμένη ή Ρωσία μπορεί νά οικοδομήσει τό σοσιαλισμό, δεδομένων κυρίως τών φυσικών συνθηκών πού συγκεντρώνει (εκταση, πληθυσμός, φυσικός πλοϋτοτ, κλπ.). Τό επιχείρημα δλοφάνερα δέν δαοαϊνει, ε{ναι ώστόσο στή μορφή του λιγότερο ηλίθιο καί λιγότερο άντιδραστικό από τήν τιτοϊκή ιδεολογία. Αυτή επανέρχεται ύποστηρίζοντας: ακόμη κι &.ν ύπάρχουν πολλές σοσιαλιστικές χώρες -η αν δλες οί χώρες είναι σοσιαλιστικές- κάθε μιά απ' αύτέ; πρέπει νά οΙκοδομήσει τό σοσιαλισμό «ανεξάρτητα» από τίς δ.λλες. Άπό τό «σοσιαλιομό; σέ μιά μόνο χώρα», θεωρία «ιδιότυπη» τής ρωσικής γραφειοκρατίας, φτάσαμε σ' ένα «σοσιαλισμό σέ κάθε χώρα παρμένη ξεχωριστά», φυσική καί όργανική ιδεολογία κάθε εθνική; γραφειοκρατίας. Ό Πόποδιτξ ποοφανώ ; δέν μπορεί νά πεί πώς αύτέτ οί «σοοιαλιστυω;» χώρες άλληλοαγνοοϋνται. 'Αντίθετα, οπως είδαμε. Άντί δμως νά ξεκινήσει κανείς από τή διαδεδαιωση τής ένότητα; τής παγκόσμια ς οικονομία; καί τοϋ παγκόσμιου σοτων σοσιαλισμού, αρχίζει μέ τή διαδεδαϊωση τής «άνεξαρτησϊατ;» σιαλιστικών χωρών μέ τό γεγονός δτι καθένας «αρχίζω> νά οίκομέ τό αξιοπρόσεκτο πνεύμα συνέπειά; τους, έχασαν από τόν καιρό πού ξιφούλκησαν ύπέρ τοϋ Τίτο κι ενάντια στήν εκμετάλλευση των δορυφόρων χωρών από τή Ρωσία, μιά ύπέροχη ευκαιρία νά. μάς εξηγήσουν γιατί καί πώς μιά οΙκονομία «μέ σοσιαλιστικές 6άσεις» έπιτρέπει τήν εκμετάλλευση καί τήν κυριαρχία άλλων χωρών, καί τί άπογίνεται σ' αυτή τήν όπτική θεμελιακή Ιδέα τοϋ Τρότσκι, σύμφωνα μέ τήν όποία «6 γραφειοκρατικός παρασιτισμός δέν είναι εκμετάλλευση μέ τήν επιστημονική έννοια τού δρου».
82
ΙΊομεί τό σοσιαλισμό στόν τόπο του. Ή ενότητα δμως τής παγκόσμιας οίκονομϊατ είναι μιά πάρα σλί' ισχυρή πραγματικότητα. Οί οϋωνομικέ; όΧέσεις ανάμεσα στό fριοόητο «ανεξάρτητο σοσιαλιστικό κράτος» καί τόν κόσμο είναι Ι\ν(( ζήτημα ζωής η θανάτου. Τότε είναι πού δ Πόποδιττ μας πα]ουσιάζει τή θεωρία του τών «σοσιαλιστικών η ισότιμων σχέσεων» άνάμεσα στίς ανεξάρτητες σοσιαλιστικές χώρες. Αυτέ; οί σχέσεις ρέπει νά δασϊζονται στήν «ισότητα». Ποιά ισότητα δμως; Αύτή ή ισότητα η δέν σημαίνει άπολύτω; τίποτε, η είναι μιά ~lηχή κι αντιδραστική προυντονική ουτοπία. 'Όπως οί μικροί εργοbότες πού συντρϊδονται από τόν καπιταλιστικό ανταγωνισμό κοιτάζουν νοσταλγικά πίσω τους, πρός τούς καιρούς τής άπλής έμπορικής παραγωγής, καί ζητούν τήν παρθενική αναστήλωση τής «ίσότητας» καί τοϋ νόμου τής αξίας δπως ήταν πρίν τήν «παραμόρφωση» πού τού έπέδαλε δ καπιταλισμός, ή συγκέντρωση, τό μονοπώλιο, κλπ., έτσι κι ή έκμεταλλευτική γραφειοκρατία μιας δευτειιεύουσας χώρας διαμαρτύρεται ενάντια στήν ισχυρότερη διεκδικωντα; τήν «ισότητα». Τί πάει νά πεί «ισότιμε; σχέσει;»: Ή έκμετάλλευση ενάντια στήν όποία παραπονιέται δ Πόποδιτξ είναι κείνη πού διενεργείται από τήν ίση κατανομή τού ποσοστού κέρδους' ή 1ιμπορική τιμή τών προϊόντων δέν ύπολογίζεται από τό γεγονός δτι οΙ Γιουγκοσλάδοι εργάτες όρυχείων χρειάζονται περισσότερο χρόνο γιά νά εξορύξουν τό μετάλλευμα απ' δσο οί σύντροφοί τους τής Πενσυλδανίατ, αλλά συστήνεται στή δάση ένό; παγκόσμιου μέσου Ι\ρου χρόνου εργασίας, απ' δπου προκύπτει μιά ενιαία τιμή τοϋ ~·μπoρεύματoς. Είναι ή μόνη δυνατή δάση ταυτόχρονα «ισότιμη» καί εξορθολογισμένη σ' ένα σύστημα παγκόσμιων ανταλλαγών πού άναπτύσσεται ανάμεσα σέ «ανεξάρτητες μονάδες». Αυτό είναι πού έπιτρέπει τήν επιλογή τών πιό αποδοτικών επιχειρήσεων καί τήν άνάπτυξή τους σέ σχέση μέ τίς αλλες. Είναι μιά από τίς έκδηλώσεις τοϋ προοδευτικού χαρακτήρα τού καπιταλισμού, στό μέτρο πού ή πλήρης μονοπώληση τού δοσμένου κλάδου παραγωγής δέν ~:χει ακόμη πραγματοποιηθεί. Άλλά, λέει δ Πόποδιττ, εδώ ύφίσταται εκμετάλλευση: μ' αυτό τόν τρόπο ανταλλάσσονται «άνισετ;» ποσότητες εργασίας. Δέν θά συζητήσουμε αυτή τήν εκμετάλλευση: πρόκειται προπαντός γιά τήν ~'κμετάλλευση τών εκμεταλλευτών τών λιγότερο ισχυρών καί τών λιγότερο ίκανών νά επιζήσουν από τούς αλλους, καί σάν τέτοια Οέν ένδιαφέοει τό προλεταριάτο. Μέ αυτή τήν εκμετάλλευση, δ Πόποδιη; άνακατεύει εκείνη πού προκύπτει από τή μονοπώληση τής οΙκονομίας. Μολονότι θά ήτανε ανιαρό νά καταδείξει κανείς λεπτομεριακά τίς πλάνες καί τούς παραλογισμούς πού περιέχονται ατό άπάνθισμά του, ας τό κάνουμε γιά μερικούς, σάν παράδειγμα, 83
καί γιά νά δείξουμε σέ τί ανάγεται ή «συνεισφορά» τής γιουγκοσλαδική; γραφειοκρατίας στή μαρξιστική θεωρία. Ό Πόποδιτ; λέει πώς «τά μονοπώλια έχουν τή δύναμη νά δρίσουν τίς τιμές τους κατά δούληοη ... » (σελ. 25). Πρόκειται γιά χαρακτηριστικό ντελίριο. Τά μονοπώλια μπορούν νά δρίσουν τήν τιμή (Ί.ν/ψωα σΕ δl'ό καλιί κιιθορισμ{ιια ορω: ένα κατώτερο δριο, πού είναι ή τιμή παραγωγής κι ένα ανώτερο δριο, συνάρτηση τής φερέγγυας ζήτησης πού άφοοά τό προϊόν γιά τό όποίο μιλάμε. "Αν μάλιστα ή καμπύλη αύτής τής ζήτησης είναι ορθά προσδιορισμένη, ή οίκονομική ανάλυση δείχνει πώς υπάρχει μΗΊ. (Ίιιαγκαία μονο,ιωλιακιί τιμή, μέ τήν εννοια ΠUJςπραγματοποιεί, σέ συνάρτηση μέ τίς προσφερόμενες ποσότητες καί τό κόστος παραγωγής, τό μέγιστο κέρδος πρός τό όποίο τό μονοπώλιο είναι φυσικά προσανατολισμένο. Στήν ίδια σελίδα, δ Πόποδιττ υποστηρίζει πώς τά μονοπώλια ασκούν τή «δράση τους στήν παγκόσμια αγορά μέ δυό τρόπους: ιι) Στήν κατεύθυνση τής αυξησης τών τιμών τών επεξεργασμένων προϊόντων πού τά καπιταλιστικά μονοπώλια παράγουν καί πωλούν στίς καθυστερημένες χώρες. (Ι) Στήν κατεύθυνση τής μείωσης τών τιμών τών πρώτων αγροτικών υλών πού προμηθεύουν οί λιγότερο αναπτυγμένο; χώρες καί οί αποικίες. 'Από δώ, ή σταθερή τάση νά διευρύνουν τό υπάρχον περιθώριο ανάμεσα στίς τιμές τών επεξεργασμένων διομηχανικών προϊόντων καί κείνες τών πρώτων υλών καί αγροτικών προϊόντων, ή τάση νά ενισχύσουν τήν εκμετάλλευση τών καθυστερημένων χωρών». (Στό ΙΊ)ιιι). Ή τάση νά ενισχύσουν τήν εκμετάλλευση τών καθυστερημένων χωρών εχει ελάχιστη σχέση μέ τήν εξήγηση πού δίνει σχετικά δ ΠόποΟιτς. Αύτό; ξεχνάει άπλούστατα πώς ακόμη κι ή παραγωγή (γιά τίς σημαντικότερες πρώτες ϋλες καί τίς εξορυκτικές διομηχανίες γενικά), αλλά δπωσδήποτε 17(Ίγορ(Ί. τών αγροτικών προϊόντων καί τών πρώτων υλών, είναι τό ίδιο μονοπωλημένη δπως εκείνη τών επεξεργασμένων ποοϊόντων πώς στήν παγκόσμια αγορά ή τιμή τού κασσίτερου, τοϋ καουτσούκ, τού σταριού, τού καφέ, τού πετρέλαιου, κλπ. αποτελούν αντικείμενο τού ίδιου μονοπωλιακού διακανονισμού μέ κείνες τού χάλυδα καί τής ύφαντουογϊατ πώς άν πραγματικά 17,ι(φαγωγιί τών περισσότερων από τά αγροτικά προϊόντα δέν είναι μονοπωλημένη, σέ αντίθεση μέ δτι συμδαίνει μέ τή μεγάλη πλειοψηφία τών πρώτων υλών καί τών επεξεργασμένων προϊόντων, αυτό σημαίνει άπλά πώς ή μονοπώληση -κι από δώ ακόμη κι ή εκμετάλλευση τού άμεσου παραγωγού- παρεμδαϊνει στό στάδιο τής μεταδολή; τοϋ προϊόντος σ' εμπορεύσιμο είδος, διότι ή πώληση τού προϊόντος από τή συγκομιδή στά μονοπωλιακά' συγR4
111\1 ήματα άγορά; είναι όικαίω η πράγματι ύποχρεωτική γιά τόν lιιι1ιιγωγό' πώς στήν πραγματική οίκονομική ίστορία ή υπάρχουσα ΙIΙ(ΙΙΥ1 ανάμεσα στίς τιμές τών πρωτογενών προϊόντων καί στίς τιΙII'~τών επεξεργασμένων προϊόντων αλλαξε πολλές φορές καί πώς ιΙνω απόλυτα λανθασμένο νά μιλάει κανείς γιά μιά «σταθερή τά111\»πού ευνοεί τήν τιμή τών επεξεργασμένων προϊόντων σέ οάρος ιιιιν τιμών τών πρώτων υλών καί τών αγροτικών προϊόντων' πώς 1\1 ιιιά τέτοια τάση υπάρχει, είναι μάλλον ή αντίθετη τάση (άνοδο; "\\. τιμής των πρωτογενών προϊόντων σχετικά ταχύτερη από κείνη "il\l επεξεργασμένων προ'ίόντων), στηριζομένη στό γεγονός δτι ή Ιιιιιμηχανική παραγωγή προχωράει ταχύτερα από τήν πρωτογενή Ι(ι\)(ηωγή καί πώς ή σταθερή οιομηχανοποίηση των καθυστερημέ1'111\1 χωρών ενεργεί φανερά σ' αυτή τήν κατεύθυνση, άφού σύγ.ιο\lα περιστέλλει μακροπρόθεσμα στήν παγκόσμια αγορά τή ζήιηοη τών κατεργασμένων πραϊόντων κι αυξάνει εκείνη τών πρώτων lλιίινκαί των αγροτικών προϊόντων. Τό σημαντικό είναι πώς ή εκιιι/τ6λλευση τών άμεσων παραγωγών από τό μονοπώλιο, μέσα από ι 1/1 μονοπωλιακή αγορά τής παραγωγής τους, άφορά τούς ίδιους ιιιίις παραγωγούς, αλλά καθόλου τή «χώρα» στήν όποία ορίσκονII11 σάν τέτοιοι. Οί 'Αργεντινοί μικροπαραγωγοί σταριού άποτεουν ίσως αντικείμενο εκμετάλλευσης, είναι δμως γελοίο νά μιλάει χ<ινrίς γιά τήν «εκμετάλλευση», πού ϋφϊστανται οί χοντρέμποροι ιιτ<ιριούτού Μπουένοτ "Αιρες. 'Έτσι κι ή γιουγκοσλαοική γραφειοκ\)ατία πουλάει στήν 'Αγγλία η τήν 'Ελδετϊα τ' αυγά της, τό στάρι ιιιι;, τήν ξυλεία της, τό αλουμίνιό της η τό χαλκό της στήν τιμή τής παγκόσμια; αγοράς, καί δέν είναι μ' αυτό τόν τρόπο πού θά μπο.Η)ίισενά είναι αντικείμενο εκμετάλλευσης. 'Όσο γιά τό Γιουγκοιιλάδο αγρότη η τόν εργάτη ορυχείων, αυτό; είναι δπωσδήποτε καί κατά χίλιους τρόπους εκμεταλλευόμενος απ' αυτή τήν ίδια γραφflOκρατία κι από τόν παγκόσμιο καπιταλισμό. 'Αλλά τί προτείνετε αντί γι' αυτό; Τήν ανταλλαγή «ίσων» ποσοτήτων εργασίας; Πολύ καλά, ας δούμε τί μπορεί νά σημαίνει κάτι τέτοιο. Αυτό θά σήμαινε πώς, γιά παράδειγμα, ή σοσιαλιστική Γαλλία 116 έπρεπε νά πουλάει πολύ φτηνότερα τ' αυτοκίνητά της στή Γιουγκοσλαδία, δηλαδή δχι σύμφωνα μέ τήν παγκόσμια μέση ποσότητα εργασίας πού αποκρυσταλλώνεται σ' ένα αυτοκίνητο, αλλά σύμφωνα μέ τήν πραγματική ποσότητα εργασίας πού περιέχεται στά γαλλικά αυτοκίνητα καί πού γιά τό παράδειγμα θά υποθέσουμε σάν μικρότερη από τήν πρώτη. Σέ αντάλλαγμα, θά πρέπει νάγοράζει τό γιουγκοσλαδικό κάροουνο σύμφωνα μέ τήν πραγματική εργασία πού ενσωματώνεται σ' αυτό, κατά συνέπεια άσφαλώτ πολύ ακριοότερα από τό κάροουνο του Ρούρ.
85
·Τότε τά πράγματα παρουσιάζονται ώς έξης: Ή Γαλλία είναι, έπισητ; μιά σοσιαλιστική «ανεξάρτητη» χώρα καί σάν τέτοια κάνει δ.τι της αρέσει, καί προπαντός δ.τι της είναι ώφέλιμο (στό «κεφάλαιο της σοσιαλιστικήο συσσώρευσης», εννοείται). Κατά συνέπεια στέλνει στό διάολο τό «πραγματικό κάρ60υνο» της Γιουγκοσλαδϊατ αγοράζει γερμανικό κάρ60υνο (έπϊση; σοσιαλιστικό). πού κοστίζει φτηνότερα καί πουλάει τ' αυτοκίνητά τη; εκεί πού Όρίσκει καλύτερους δρους (στή Δανία, γιά παράδειγμα. χώρα αγροτική, αλλά «αναπτυγμένη», πού απ' αύτό τό γεγονό; πουλάει μέ καλούς δρους τό λαρδί καί τ' αυγά της στή Γερμανία καί μπορεί ν' αποκτήσει αυτοκίνητα έστω πληρώνοντάς τα ('ικριΌότερα απ' δσο έχουν «πραγματικά». κοστίσει). Άποτέλεσμα: οί «άνεξάρτητετ;» χώρες πού επιμένουν νά θέλουν νά πουλάνε «πραγματική» εργασία κι όχι μέση εργασία, πολύ σύντομα εξαφανίζονται άπό τήν παγκόσμια αγορά, από τίς «ισότιμε; σοσιαλιστικές σχέσειτ», καί καταδικάζονται νά τρώνε τή δική τους πραγματική εργασία μέχρι νά ψοφήσουν?". 'Όχι. ξεφωνίζει ό Πόποδιτξ, δέν εννοούσαμε αυτό. Οί άναπτυγμένες χώρες πρέπει νά κάνουν μιά προσπάθεια καί νά μάς αγοράσουν αληθινά τά προϊόντα μας πουλώντας μας τά δικά τους. -Άφού δμως μέ τούς δρους σας χάνουν; -Δέν εχει σημασία, ή σοσιαλιστική ηθική κινδυνεύει πρέπει νά μάς δοηθήοουν. - Μάς συγχωρείτε. νομίσαμε πώς θέλατε πάνω απ' δλα νά είσαστε «ανεξάρτητοι». Τότε είναι πού οί σύντροφοι Ποπάρ καί Ποπμάιστερ,* αντίστοιχα ύπουργοί εξωτερικού 'Εμπορίου της σοσιαλιστική; Γαλλίας καί Γεομανίατ, παρεμ6αίνουν στή συζήτηση γιά νά αποδείξουν χωρίς δυσκολία πώς παραχωρώντας αυτή τή «δοήθεια» στή Γιουγκοολαδια, θά κάνανε αντικείμενο έκμετάλλευση; τή Γαλλία καί τή Γερμανία από τή Γιουγκοσλα6ία κι όλες τίς καθυστερημένες «σοσιαλιστικές» χώρες τού κόσμου καί πώς κάνοντας έτσι θά μειώνανε τό «κεφάλαιο σοσιαλιστικής συσσώρευσης» της χώρας τους. Αύτό είναι τό αντικειμενικό αδιέξοδο στό όποίο καταλήγει ή ηλίθια κι αντιδραστική «θεωρία» τών «ισότιμων ανταλλαγών ανάμεσα σέ σοσιαλιστικές ανεξάρτητες χώρες». 'Ωστόσο, δέν είναι άρκετό νά καταλάδει κανείς τό γελοίο χαρακτήρα των λύσεων Πόπο-
Ιlιτ~, πρέπει.. έστω καί μέ συντομία,νά σκιαγραφήσει τή λύση των ιοοβλημάτων πού τέθηκαν εδώ. Τό πρόολημα της ανάπτυξη; της παγκ6σμιας σοσιαλιστική ; οικονομίας μετά τή νίκη τη; 'Επανάσταση; κι ιδιαίτερα τό πρόολημα ιι)ς σχέσης ανάμεσα στούς καθυστερημένους τομείς καί τούς προIιlρημένους τομείς δέν θά μπορέσει νά τεθεί καί νά λυθεί παρά μόνο μέ τήν εξέταση αύτή; της παγκόσμια; ΟΙΚΟΥομίαςσάν μιάς νότητατ, σάν ένός συνόλου. Αυτό σημαίνει άοχικά πιί>ς ό προσανατολισμό; τή; συσσώρευσης δέν θά προσδιορίζεται άπό τήν ι'lφηρημένη επιθυμία ή τή δούληση νά «οιομηχανοποιήσουμε τίς κιιΟιlστερημένες χώρες». αλλά νά επιτρέψουμε τήν ανάπτυξη. τήν 111'1 σύντομη καί τήν πιό οικονομική, των ύλικών κι άνθρώπινων fΙΙΡ(Lγωγικών δυνάμεων, μέ τή συμφωνία δτι τό πρώτο εργο θά ι'1ναι νά προαχθεί τό επίπεδο ζωης κι οί δροι εργασίας τών πιό l'ιποοτερημένων κατηγοριών εργαζομένων μέχρι τό επίπεδο τών καιηγοριών καί τών χωρών τών πιό ευνοημένων. Κατ' αυτή τήν εννοια είναι δυνατόυί νέες έπενδύσε«; νά στραφούν πρός τίς περιΟΧfςπού εχει γίνει λιγότερη εκμετάλλευση, δέν είναι δμως καθόλου μοιραίο νά είναι πάντοτε έτσι τό αντίθετο είναι από τώρα όλοφάνι'ΡΟγιά όρισμένες περιπτώσεις61. 'Εξάλλου, ή «μεταδϊδασηι κεφα«(ων γιά τή συσσώρευση σ' αύτέτ τίς καθυστερημένες χώρες δέν 06 πάρει αυτή' τήν ηλίθια μορφή «άγοοά;» απ' αύτέ; τίς χώρες fIi,V προϊόντων τους στό «πραγματικό τους κόστος», η τής «πώληΟllς στό π οαγματικό κόστω;» τών επεξεργασμένων προϊόντων, αλλά ιιορφή επενδύσεων στήν τάδε η δείνα παραγωγή, στό πλαίσιο μιάς ('νωίας σχεδιοποίησης, γιά τήν όποία ή Γιουγκοσλαδία, από τήν οίκονομική άποψη, θά αντιμετωπιστεί από τήν ίδια άποψη δπως ή Λωραϊνη ή τό Κοννέκτικατ. "Αν οί Μπαντού εκδηλώσουν τήν έπιΟι'μία ν' ασχοληθούν μέ τήν παραγωγή ηλεκτρονικών μικροσκοπίων κ(ιί νά τά πουλήσουν στή συνέχεια στά φανταστικά ποσά πού θά roύς έχουν κοστίσει, μιά τέτοια επιθυμία θά ήταν δύσκολα αποδεκτή από τήν πλευρά τών εργατών τών άλλων χωρών' αυτοί θά Οεωρήοουν φυσικό νά δοηθήσουν τούς Μπαντού νά παράγουν αυτό πού είναι αποδοτικότερο στίς συνθήκες τη; χώρας τους, τό (jαθμ6 της τεχνική; της ανάπτυξη; καί τήν επιθυμητή καί πιθανή
60. Νομίζει κανείς πώς ακούει τίς παραληρούσες ούτοπϊετ τοϋ μικρού εργοδότη πού παραπονιέται ότι τό μεγάλο εργοστάσιο ρίχνει «τεχνητά καί άνήθικα» τήν τιμή τών προϊόντων, καί πού διεκδικεί τό δικαίωμα νά πουλήσει τόν προϊόν του «000 τού κόστισε». • 'Ανύπαρκτα πρόσωπα, εΙρωνική παραλλαγή τού Πόποδιττ; μέ γαλλική καί γερμανική κατάληξη. (Σ.τ.Μ.). .,
61. 'Έτσι θά χρειαστεί μιά καλή δόση τρέλας γιά νά δημιουργηθούν τά Ι-ργοστάσια μηχανών-εργαλείων στή Γιουγκοσλαδια όταν τ' αντίστοιχα εργοστάσια στίς ΗΠΑ εργάζονται, μέ 50 η 60% τής Ικανότητάς τους, όπως συμδαίνει σήμερα, δηλαδή σέ συνθήκες οΙκονομικής εκρηξης' όταν κατά συνέπεια, όχι μόνο θά χρειαστεί νά εξαντληθεί ή ίκανότητα σημερινή; παραγωγής, αλλά έπϊση; καί γιά μεγάλο χρονικό διάστημα, οί πιό άποδοτικές έπενδύσεις θά γίνουν μέ τή διεύρυνση των επιχειρήσεων πού ύπάρχουν.
86
87
της εξάπλωση στό άμεσο μέλλον καί τό κόστος εργασίας τους πού θά είναι όπωσδήποτε Ισο μέ κείνο τών άλλων εργαζομένων τοϋ πλανήτη. Άπ' αυτή τήν άποψη ή διεκδίκηση τής «ανεξαρτησίας» τών Μπαντού, δπω; εκείνη τών Γάλλων καί τών Ρώσων είναι μιά αντιδραστική ανοησία. Τό «κεφάλαιο σοσιαλιστικής συσσώρευσης» είναι παγκόσμιο, ή σοσιαλιστική σχεδιοποίηση είναι παγκόσμια, τό σοσιαλιστικό προλεταριάτο είναί μιά τάξη παγκόσμια κι ή «ανεξαρτησία» τών σοσιαλιστικών λαών είναι περιορισμένη από τήν ανεξαρτησία τοϋ παγκόσμιου προλεταριάτου πού είναι ό μόνος κυρίαρχος στήν ύπόθεση. ν Αλλωστε, μιά ορθολογική σοσιαλιστική λογιστική, απαραίτητο μέσο τής σχεδιοποίησης, δέν είναι δυνατή παρά δασιζόμενη στό κατά μέσο Όρο κόστος παραγωγής σέ παγκόσμια κλίμακα. Γιά νά επιστρέψουμε στόν θεωρητικό μας, αύτότ; προσπαθεί νά στηρίξει τήν αντίληψη τών «ισότιμων» σχέσεων. μέ κάποια αόριστα «δεδομένα» πού άφοροϋν τίς σχέσεις τής Γιουγκοσλαδϊα; «μέ τίς πιό μικρές η λιγότερο αναπτυγμένε; απ' αυτήν χώρες», δηλαδή -μόνον αυτή θά μπορούσε νά ύπάρχει- μέτήν 'Αλδανϊα, Ό Πόποοιτς δεδαιώνει μέ πεποίθηση πώς από τή δοήθεια πού παραχωρούσε ή Γιουγκοσλαδϊα στήν "Αλδανϊα δέν είχε κανένα κέρδος. Δέν έχουμε κανένα λόγο νά τό πιστέψουμε' είναι σέ κάθε περίπτωση δύσκολο νά τό ελέγξουμε στή δάοη θεληματικά αόριστων «δεδομένων» τοϋ ΠόποΟιτς. Γιά ν' αρχίσουμε από τό περιΟόητο ζήτημα τών τιμών, στό όποίο θά θέλαμε νά δούμε στήν πράξη τήν αρχή «Ισότηταο τών ανταλλαγών, ό Πόποδιτ; μας πληροφορεί πώς είχαν όρισθεί, μέ κοινή συμφωνία, οί «τιμές γιά δλου.; τούς κλάδους τής (αλοανικής) παραγωγής», στή δάση ένός «μέσου ευεργετικού περιθωρίου»' δέν γνωρίζουμε τί ήτανε αυτό τό περιθώριο, στό δαθμό δμωτ; πού ήταν τό Ιδιο μέ εκείνο πού Ισχυσε στή Γιουγκοσλαδϊα καί στό δαθμό πού ό ϊδιος ό Πόποδιτ; αναγνωρίζει τήν «ανεπαρκή παραγωγικότητα τού άλδανικοϋ εργατικού δυναμυωϋ», πιθανότατα κατώτερη από κείνη τού γιουγποσλαδυωϋ εργατικού δυναμικού, αυτή ή ισότητα τοϋ ποσοστού κέρδους θά σήμαινε συγκεκριμένα τή μεταδϊδαση ένός μέρους τής πραγματικής ύπεραξίας πρός τή Γιουγκοσλαδϊα, δηλαδή τήν «εκμετάλλευση» της 'Αλδανϊα; από τή Γιουγκοσλαδϊ« σύμφωνα μέ τό μηχανισμό πού διά μακρών εχει εκθέσει ό ϊδιος ό Πόποδιττ προηγουμένα. Έξάλλου, τά εμπορεύματα πού ή 'Αλδανϊα λάμδανε από τή Γιουγκοσλαδϊα «της ύπολογίζονταν σύμφωνα μέ τίς εσωτερικές γιουγκοσλαδυω; τιμές, κατώτερες στό σύνολο από τίς αλοανικές τιμές», διάζεται νά προσθέσει. 'Αλλά 88
Ηιιτιίπερες κι ά:7ό τίς διεθνείς τιμές; έχουμε τό δικαίωμα νά ρωτήυουμε. Γιατί αν δέν ήταν έτσι -πού είναι τό πιθανότεροαν οί 'Λλδανοί μ' αυτέ; τίς «ίσότιμεσ άνταλλαγέ; αγόραζαν στή Γιου γ\)σλι~oία ακριοότερα δαμδακερά ϋφάσματα από κείνα πού θά ΙΙJT\lρούσαννά προμηθευτούν αλλού, είναι αραγε ίκανοποιημένη ή σοσιαλιστιεή ηθικότητα»; Τέλος ό Πόποδιτ; μνημονεύει τό γεγονός Ότι ή Γιουγποσλαδία ωραχωρούσε στήν Άλ6ανία«ατοκες» πιστώσεις, δηλαδή άφιλοκl'ρδείς, γιά νά «δώσει μιά πραγματική καί σοσιαλιστική δοήθεια "(ι μιά άλλη σοσιαλιστική χώρα». 'Όμως ό Ιδιο; ό Πόποδιττ προδίνιται λίγες γραμμές πιό πάνω, Όταν γράφει62: «Κι δμω; άποκαλύφθηκε πώς ή άλδανική οικονομία, μέ τό σύοτημα τής σοσιαλιστικής συσσώρευσης(;!) δέν ήταν ίκανή νά οίκο/'ωμήσει σύντομα τό σοσιαλισμό. Ή ιδιαίτερα καθυστερημένη κατάσταση της ,Αλδανία; δέν τό επέτρεπε καθόλου κι αυτή ή ~ρίσταση θά μπορούσε, τόσο από οίκονομικη Όσο καί πολιτική (ιποψη, νά διακυοεΙJσει τήν ί'δρυση σ' αιιτή τή χώρα μιας λαϊκής ι~ιιμoκρατίας. νά θέσει σέ κίνδυνο, δηλαδή νά εμποδίσει τήν πορεία .τ(,Ι6ςτό σοσιαλισμό». Νά γιατί «χρειάστηκε νά ερθει σέ δοήθεια ή γιουγκοσλαδική σοσιαλιστική συσσώρευση στήν άλδανική σοσιαλιοτική συσσώρευση» (ύπογραμμισμένο από μας). Μέ άλλα λόγια εμαινε προπαντός ζήτημα νά δοηθηθεί ή διατήρηση στήν εξουσία σέ μιά πολύ μικρή αλλά στρατηγικά σημαντική χώρα, τής φιλορωσικής κλίκας ή όποία είχε αναρριχηθεί σ' αυτήν μέσα από τίς μεταπολειιικές άναστατώσειξ, καί νά έπωφεληθεϊ άλλωστε τής ευκαιρίας γιά νά εισχωρήσει μέσω τών «τεχνικών», ειδικών, στρατιωτικών, κλπ. δλων εθελοντών!- στίς θέσεις ελέγχου τής ζωής τής χώρας. Ό Πόποδιτ; λέει δ ιδιος πώς «ή Γιουγκοσλαδϊα άνέλαδε, στά 1947, νά ντύσει καί νά εξοπλίσει στό ακέραιο τόν άλδανικό στρατό' στά ΙΙΙ48, άνέλαδε επιπλέον τόν άνεφοδιασμό του... Χάρη σ' αυτή τή (Ιοήθεια (τή γιουγποσλαδική δοήθεια γενικά καί ιδιαίτερα μέ τήν μορφή τών πιστώσεων) ή 'Αλδανια ορέθηκε σέ θέση: α) νά συντηρήσει, αν ύπολογίσουμε τήν εκταση καί μέσα τής χισρας, ένα σημαντικό στρατό ...». 'Αρμόζει νά σημειώσουμε πώς αν οί άτοκες πιστώσεις κι ακόμη κι οί δωρεές αποτελούσαν απόδειξη άφιλοκέοδειατ, τότε τό σχέδιο Μάρσαλ, αποτελούμενο κατά 90% από «δωρέες» θά ήταν μιά σοσιαλιστική επιχείρηση. 'Όσο γιά τό Σύμφωνο Στρατιωτικής Βοήθειασ, καμιά' άμφιδολϊα πώς δέν αποδεικνύει (δπω; κι δ εξοιτλισμός τοϋ άλδανικοϋ στρατού από τούς Γιουγκοσλάδουτ) τίς σο62. Στό ίδιο, σελ. 102.
89
σι.αλιστικές προθέσεις τού αμερικανικού Εύρωπαϊου; πεζικάριους.
επιτελείου άπέναντι .στούς
"Ας δγάλουμε τά συμπεράσματα. Τό δτι ή Ρωσία εκμεταλλεύεται τούς δορυφόρους της -καί τό γεγονός δτι αυτοί προσπαθούν δσο είναι δυνατό νά ρίξουν οί μέν στούς δέ ενα μέρο; αύτή; τής εκμετ&λλευσης- μέ τό μέσο τών «μικτών εταιριών» καί μέ τόν αυθαίρετο καθορισμό τής τιμής άγορά; καί πώλησης τών προϊόντων, οϋτε άμφίδολο είναι, οϋτε εκπληκτικό, έκτό; ίσως γιά κείνου; πού δλέπουν σ' αυτήν ένα «έργατικό» κράτος, μιά οικονομία μέ «σοσιαλιστικές δάσε«;». Πρόκειται γιά ύλικά γεγονότα, γνωστά πρίν τή ρωσογιουγκοσλαοική ρήξη, συμφυή μέ τήν ίδια τή φύση τοϋ γραφειοκρατικού συστήματος. Δέν ύπήρχε καμιά ανάγκη από τGς περίπλοκες άνουσιότητε; τού Πόποδιτξ γιά νά τά κατανοήσουμε. Ό τελευταίος θά μπορούσε νά προσκομίσει νέα η ακριοέστερα ύλικά στοιχεία' δυστυχώς δέν τό εκανε. 'Όλα τά δεδομένα τής μπροσούρας του είναι αόριστα κι ακαθόριστα' άπό άλλη πλευρά, .ακόμη κι έτσι δπως είναι, είναι άχρησιμοποϊητα γιατί αύτό; δ κύριος δείχνει νά πάσχει από μιά άγνοια τών ίδιων τών θεμελίων τή; πολιτικής οίκονομϊαξ, ή όποία γιά έναν θεωρητικό θά ήταν όλέθρια, γιά εναν ύπουργό δμως τοϋ εξωτερικού 'Εμπορίου. δέν είναι παρά ή απόδειξη ένό; στέρεου πρακτικού πνεύματοσ> Τά «ιδεολογικά» προϊόντα της γραφειοκρατίας φέρουν, στή γιουγκοσλαδική περίπτωση δπως καί στίς αλλες, τή σφραγίδα τοϋ κρετινισμού αυτού τοϋ σοσιαλοπισθοδρομικού σχηματισμού.
ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΤιτοϊΣΜΟΥ
Αυτό πού ειπώθηκε πιό πάνω γιά τό σύγχρονο ιμπεριαλισμό κι ιδιαίτερα γιά τό γραφειοκρατικό ιμπεριαλισμό, περιέχει τήν άπάν63. Τόποθετεί έτσι τήν ~ειo πρόσοδο άνάμεσα στά στοιχεία τοϋ σταθερού κεφαλαίου (!) (σελ. 48, 49, 53)' άλλοϋ, στούς sui generίs ύπολογισμούς του γιά .τήν παραγωγή -καΙ λίγο πολύ παντού- δείχνει νά ξεχνάει συνέχεια ·πώς τό σταθερό κεφάλαιο εισέρχεται στήν άξία τοϋ προϊόντος καί πώς αν οί Ούγγαρέζοι εργάτες όρυχείων παράγουν 50% παραπάνω κατά κεφαλή καί ετήσια άπό τούς Γιουγκοσλάδουτ, αυτό μπορεί έπϊση; νά προέρχεται άπό διαφορές στήν όργανική σύνθεση τοϋ κεφαλαίου, ιδιαίτερα στήν αξία τοϋ συνόλου τών εργαλείων.
90
'ιιιιιι ατό πρόδλημα τοϋ μέλλοντος τοϋ τιτοϊσμού: δ τιτοϊσμός είναι 'ι 111(\ δλοκληρωμένη εκφραση τής πάλης τών τοπικών γραφειοκραtιιιιν ένάντια στήν κεντρική γραφειοκρατϊα θά επρεπε λοιπόν ν' ιινcιιττυχθεί στό μέτρο πού ή γραφειοκρατία φτάνει στήν εξουσία ιΙΙ καινούργιες χώρες. Ή επέκταση δμως τής εξουσίας τής γρα1iι ιοκρατίας πραγματώνεται σέ μιά εποχή πού ή διεθνής συγκένILll1Hrtt τών παραγωγικών δυνάμεων θέτει άμεσα στούς δύο άντιμέιιιιιιους ιμπεριαλισμούς τό ποόδλημα τής παγκόσμιας κυριαρχίας. \lft> τίς δυό παράλληλες διαδικασίες =έμφάνιση φυγόκεντρων τά111 ιιιν πού συνοδεύουν τήν επέκταση τής γραφειοκρατίας, τεράστια lιl\~\lση τής εξουσίας καί τής ίσχύο; τής κεντρικής γραφέιοκρατίας ΙΙΙΙΙ 1:πιταχύνει τή διεθνή συγκέντρωσηείναι ή δεύτερη πού είναι ιιχιιρότερη ίστορικά καί πού θά επικρατούσε άναμφισδήτητα αν ή lιll!λεταριακή επανάσταση αποτύγχανε. Μπορούμε λοιπόν νά ιιιιιμε τελικά πώς δ τιτοϊσμός εκφράζει μιά διαρκή τάση τών εξαριιιι({'νων γραφειοκρατιών, χωρίς καμιά ίστορική πιθανότητα γιά ωιυιαδήποτε πραγματοποίηση. Λύτό έκφράζεται συγκεκριμένα άπό τή φανερή διαπίστωση πώς I1 Γιουγκοσλαδία σάν ανεξάρτητο γραφειοκρατικό κράτος θά δια~IIOI'iάπό τήν εκρηξη τού τρίτου παγκόσμιου πολέμου καί δέν θά 1111Ορέσει πιά ν' ανασυγκροτηθεί κατά τόν ίδιο τρόπο, δποια καί νl'ι (!Ιναι ή εκοαση αυτού τού πολέμου. Ό δρος γιά τή σημερινή της IΊIII~ρξηείναι ή σχετική ισορροπία δυνάμεων άνάμεσα στήν ΕΣΣΔ lι( τίς ΗΠΑ -ίσοοοοπϊα πού καθιστά έπϊση; δυνατό τό «είρηνι1(1''» ίντερμέτζο τοϋ ψυχρού πολέμουκι αυτή ή ισορροπία θά εξιιλι'ιφθεί τελεσίδικα άπό τόν πόλεμο καί τ' άποτελέσματά του. [[ναι περιττό νά εξηγήσουμε γιατί μιά νικηφόρα προλεταριακή ιανάσταση θά σήμαινε τήν ανελέητη εκκαθάριση τής τιτοϊκή; ΥΙΗιφειοκρατίας καθώς καί τής ρωσικής γραφειοκρατίας η τών Ιψι'ρικάνικων τράστ. Είναι έπϊση; εύκολο νά καταλάδει κανείς πώς 11 ιήν περίπτωση μιάς δλικής νίκης ενός άπό τούς δυό αντιμέτωπου ς ΙΙΠfριαλισμούς, ανοιχτέ; εξεγέρσεις σάν αυτή τού Τίτο θά γίνονταν ι'ι!\ύνατες' πολύ σύντομα θά εκκαθαρίζονταν αν, άπό θαύμα, είχαν lφολάοει νά εκδηλωθούν. 'Απομένει τό ζήτημα τής πιθανής εξέλιιις αυτού τού καθεστώτος άπό σήμερα μέχρι τόν πόλεμο. ' Αφήνοντας κατά μέρος γιά τή στιγμή τήν παράλογη καί γελοία ιδέα ιιιι'ις «προοδευτικής» εξέλιξης αυτού τού καθεστώτος πρός μιά εργατική εξουσία64, όφείλουμε ν' αντιμετωπίσουμε τήν τύχη του σέ ιιυνάρτηση μέ τίς δυνατότητες πού παρουσιάζονται: άμεση ένσωμάιωση στό ένα η τό άλλο άπό τά δύο αντιμέτωπα μπλόκ, η προσω64. Θά μιλήσουμε γι' αυτή τήν αντίληψη στό συμπέρασμα αυτού τοϋ αρθοου.
91
ρινή σταθεροποίηση τής τιτοϊκής γραφειοκρατίας της» γραφειοκρατίας.
σάν «άνεξάρτη-
Ή ενσωμάτωση τής Γιουγποσλαδϊα; στό ρωσικό μπλόκ φάνηκ σάν αδύνατη από τούς πρώτους μήνες τής ρήξης ανάμεσα στό Βελιγράδι καί τή Μόσχα. Δέν μπαίνει ζήτημα συμφιλίωσης ανάμεσα στόν Τίτο καί τόν Στάλιν. Έξάλλου ή δϊαιη ανατροπή τής τιτοϊκής γραφειοκρατίας σέ όφελω; τής Κομινφόρμ δέν θά μπορούσε νά γίνει μέ μιά εσωτερική «επανάσταση». Καμιά κοινωνική δύναμη στή Γιουγκοσλαδϊα δέν επιθυμεί νά παλέψει ενάντια στόν Τίτο γιά νά φέρει στήν εξουσία μιά φιλορωσική φράξια: ούτε ή εθνική γοαφειοκρατία, τής όποίας ό τιτοϊσμός εκφράζει τά συμφέροντα μέ τόν πιό άμεσο τρόπο, ούτε οί εκμεταλλευόμενοι εργαζόμενοι τής πόλης καί τής ύπαίθρου, πού έχοντα; τήν εμπειρία τής γιουγκοσλάδικητ γραφειοκρατίας, αποκτούν ταυτόχρονα τήν εμπειρία κάθε γραφειοκρατίας, ούτε αυτό πού απομένει από τήν εύπορη αγροτιά πού δλέπει στόγ Τίτο τό σχετικά λιγότερο κακό. Οί Κομινφορμιστές στή Γιουγποσλαδϊα δέν μπορούν νά στρατολογηθούν παρά μόνο ανάμεσα σέ κάποιους δυσαρεστημένους καί δολοπλόκους γραφειοκράτες, στή δράση τών όποιων ή επαγρύπνηση τής άστυνομϊατ τού Ράνκοδιττ θέτει καλοπροσδιορισμένα δρια. Γνωρίζουμε άλλωστε τούς παράγοντες πού αποκλείουν σήμερα τήν άμεση στρατιωτική έπέμδαση τών Ρώσων στή Γιουγποσλαδϊα ή πού θά συνιστούσαν, αν ή έπέμδαση γινόταν, μιά άμεση προετοιμασία γιά πόλεμο. Πρέπει έπϊση; ν' αποκλειστεί ή πιθανότητα γιά μιά άμεση ενσωμάτωση τής Γιουγκοσλαδίατ στό αμερικάνικο μπλόκο Θεωρητικά, αυτή ή ενσωμάτωση δέ θά σήμαινε αναγκαστικά τήν έπιστροφή τής γιουγεοολαδική; οίκονομϊα; στίς μορφές ίδιοκτησϊω; καί Ιδιωτική; διεύθυνσης πού επικρατούν στή δύση' δέν θά ήταν άσυμδιδαστη μέ τή διατήρηση τών κρατικών μορφών καί τήν εξουσία τής γραφειοκρατίας, αρκεί αυτή ή τελευταία νά δεχόταν τόν έλεγχο τοϋ αμερικάνικου κεφαλαίου καί τή συμμετοχή του στήν εκμετάλλευση της χώρας. Στήν παρούσα δμως κατάσταση, αύτό; ό ελεγχος κι αυτή ή συμμετοχή εΙναι απαράδεκτοι γιά τή γιουγκοσλα6ική γραφειοκρατία' ή εξέγερσή της ενάντια στό Κρεμλίνο προσδιορίστηκε ακριοώς από τή θέλησή της νά τούς άποφύγει. Οί παραδοσιακοί δεσμοί πού, στίς χώρες της δυτικής Εύρώπηξ, ανακατεύουν τά εθνικά κεφάλαια μέ τό αμερικάνικο κεφάλαιο καί κάνουν έτσι τήν ύποτέλεια των ευρωπαϊκών αστικών τάξεων από τίς ΗΠΑ πολύ πιό ύποφερτή γι' αυτές, αυτοί οί δεσμοί σπάσανε στή Γιουγκοσλαδϊα, κι ή περίπου όλοσχερής κρατικοποίηση τής γιουγκοσλαδικής οίκονομίατ κάνει σχεδόν αδύνατη τήν έπανεμφάνισή τους. 92
\ 1'ιτ6πού μετράει περισσότερο είναι πώς στήν τρέχουσα περίοδο ή ιυυγκοσλαδική γραφειοκρατία Εχει όχι μόνον τή θέληση -πράγμα 10\1 έλάχιστα μετράει τελικά- αλλά τή δυνατότητα, προσωρινή ,'ιλλά πραγματική, ν' αντισταθεί σ' αυτή τήν ενσωμάτωση. Δέν μπορούμε νά τήν κρίνουμε παρά μόνο συζητώντας τήν ,ιιΙτη πιθανότητα' τή σταθεροποίηση τής γιουγκοσλαδική; γραψl'ιοκρατίας σάν γραφειοκρατίας «άνεξάρτητητ;». Αυτή ή «ανεξαριησϊα» εΙναι μακροπρόθεσμα αδύνατη: γιά λόγους οίκονομικού; 1(( ταυτόχρονα πολιτικούς πού, τελικά, αποτελούν δυό δψε«; τοϋ ιιι'ιτού πράγματος, ή Γιουγκοσλαδία δέν μπορεί νά ενσωματωθεί τεικά σ' ένα ευρύτερο σύστημα. Στό οικονομικό επίπεδο αυτό σηIItιΙνει πώς ή γιουγκοσλα6ική παραγωγή δέν είναι αυτάρκης' εϊτε μ~σα από μιά διακρατική σχεδιοποίηση εϊτε μέσα από τίς άνταλλαγ{'ς καί τήν αγορά, όφεϊλει νά συνδεθεί μέ τήν παγκόσμια παραγωγ~l, Στό πολιτικό επίπεδο, μακροπρόθεσμα δέν θά εχει τή δύναμη ν' αντισταθεί σ' έναν ιμπεριαλισμό πού θά κυριαρχεί τόν κόσμο. 'Έχουμε όδηγηθεϊ έτσι νά ξαναρχίσουμε τή συζήτηση τής θεω(ας τού «σοσιαλισμού σέ μιά μόνο χώρα» -ή μάλλον, ένό; γραψl'ιοκρατισμού σέ μιά μόνο χώρα- στήν πολύ πιό συγκεκριμένη άση πού προσφέρει ή ίστορία αυτού τοϋ τελευταίου τετάρτου τού ιι1,ώνα. Ή ίδέα σύμφωνα μέ τήν όποία ή οικοδόμηση τού σοσιαλιομού σέ μιά μόνο χώρα είναι αδύνατη δέν εχει πιά ανάγκη ν' άποt\lILxtEi' ώστόσο πρέπει σήμερα νά τήν καθορίσουμε πολύ περισσόrQo απ' δσο μπορέσαμε νά τό κάνουμε στά 1924 η 1927. Ή κριτική πού άσκησε δ Τρότσκι ενάντια στή σταλινική «σύλληψη» τοϋ σοσιαλισμού σέ μιά μόνο χώρα, δσο καί νά ήταν σωστή οτό κατηγορηματικό της συμπέρασμα, θεμελιώνονταν σέ πλατιά οφαλμένες ιδέες από τήν άποψη τοϋ περιεχομένου. Αύτέ; οί ι.δέες ~ταν κύρια: α) ή εξάρτηση τής οίπονομϊα; κάθε χώρας απέναντι στήν παγκόσμια οικονομία Εκφραζόμενη αμεσα σάν ανταγωνιστική αδυναιι(ιι αι',τής τής απομονωμένης χώρας στήν παγκόσμια αγορά' ο) τό αποτέλεσμα αύτή; τής εξάρτησης ήταν ή συμμαχία τοϋ bιεθνούς κεφαλαίου καί τών αστικο-καπιταλιστικών στοιχείων αϋτής τής χώρας, πού δδηγούσαν σέ μιά αυξανόμενη ύποταγή τής /ο()νικοποιημένηςοιομηχανίας στό ιδιωτικό κεφάλαιο καί κατά συνέπεια, ατή δυνιιτότητα65 τής παλινόρθωαης τής παραδοσιακής lίιπικής τάξης' ;,) τέλος ή εξάρτηση τής χώρας απέναντι στήν παγκόσμια οίκο65. Καί μάλιστα, άφαιρούμενης τής προλεταοιαπή; αύτής τής παλινόρθωσης.
έπανάστασητ, τήν
ΙI1'αΥκαιότητα
93
νομία θά επρεπε νά εκφράζεται προπαντός μέ τήν οικονομική η πολιτική της ήττα στήν πάλη ενάντια στούς καπιταλιστές άνταγωνιστές καί (J{ καμΗί. .ϊΗΥί.ϊτ(ι)αη μ{ τιί ι'ίκη της ;τ(ί.ΙΙ(Ι) το/'ς. Αυτές οί ίδέει; παραγνώριζαν εντελώς τίς γραμμές εξέλιξης τής σύγχρονης οίκονομίατ, τής όποία; οί άντιφάσευ; τοποθετούνται σ' ενα πολύ 6αθύτερο επίπεδο από κείνο τής «αγοράς» καί τής «άτομικής ίδιοπτησϊω;». Ή σταλινική γραφειοκρατία απαντούσε σωστά στόν Τρότσκι πώς τό «μονοπώλιο τού εξωτερικού εμπορίου» μπορούσε νά προστατέψει μιά οικονομία σάν τή ρώσικη από τίς «διακυμάνσεις τής παγκόσμιας αγοράς» καί πώς μέ κάλυψη αυτό τό μονοπώλιο ή ρωσική οικονομία μπορούσε ν' .άναπτυχθεί. Μόνο πού αυτό πού μπορούσε ν' αναπτυχθεί κι αναπτύχθηκε πραγματικά μ' αυτό τόν τρόπο, δέν ήταν φυσικά μιά σοσιαλιστική οικονομία αλλά μιά καπιταλιστική γραφειοκρατική οικονομία. Αυτό πού 6 Τρότσκr είχε υποτιμήσει στήν περίπτωση, ήταν πώς τό «μονοπώλιο τού εξωτερικού εμπορίου» δέν ήταν παρά μιά μορφή μέ τήν όποία εκφραζόταν, στήν περίοδο παρακμής τοϋ καπιταλισμού, ή ρήξη της παγκόσμιας παραδοσιακής αγοράς. Έφαρμόζοντας αυστηρά αυτό τό μονοπώλιο, ή ρωσική γραφειοκρατία απαλλασσόταν από τό διεθνή καταμερισμό τής εργασίας. Μήπως αυτό σήμαινε πώς ή ύπεροχή τής παγκόσμια ς οϋωνομϊατ πάνω σέ μιά εθνική οικονομία είχε εξαλειφθεί; 'Όχι οέοαια' αλλά αύτή ή ύπεροχή δέν μπορούσε πιά νά εκφράζεται μέ τόν παραδοσιακό πλάγιο τρόπο τής «είσδολή; φτηνών εμπορευμάτων»' έπιση; δέν μπορούσε πιά νά πάρει τή μορφή τής εξάρτησης τής Ρωσίας σέ σχέση μέ τόν έφοδιασμό σέ προϊ6ντα πού τής λείπανε, αυτό εξαιτίας ένός πολύ σημαντικού «συγκυριακού» παράγοντα, δηλαδή τού μεγάλου φυσικού πλούτου τη; χώρα;66. Είναι φανερό πώς «δγαινοντατ» έτσι από τό διεθνή καταμερισμό εργασίας, ή Ρωσία είχε μεγάλες άπώλειετ από τήν άποψη της οικονομική; άποδοτιπότητατ, καί πώς από τήν άλλη πλευρά έμενε άντιμέτωπη μέ τήν εξαιρετική της ένδεια κεφαλαίου. Είναι δμως 66. ΟΙ κάποιες άνύπαοχτε; πρώτες ϋλες στή Ρωσία (π.χ. καουτσούκ) κι ό υψηλά εξειδικευμένος εξοπλισμός γιά όρισμένες παραγωγές τής παρασχέθηκαν από τήν καπιταλιστική αγορά, ή όποία, εκείνη τήν περίοδο, διαχώριζε ακόμη αρκετά τό οίκονομικό κέρδος καί τίς πολιτικές έπιχειοήσευ; γιά νά μήν ενοχλείται από τό χρώμα τοϋ ρωσικού χρήματος, πράγμα πού παραμένει σχετικά αληθινό ακόμη καί τώρα. Ή Ρωσία πλήρωσε μέ τά προϊόντα της πουλημένα συχνότατα κάτω από τή διεθνή τους τιμή (τό περιδόητο ρωσικό «ντάμπιγκ») ανεξάρτητα από τό κόστος παραγωγής τους καί τίς ίδιες τίς άνάγκο; τής χώρας. Μέσα απ' δλα αυτά δέν πρέπει νά ξεχνάμε πώ-; ή αξία καί τό μέγεθος τού ρωσικού εμπορίου μέ τίς άστικέτ; χώρες μειώθηκαν σταθερά από τό 1929.
94
ι ιι(σης φανερό πιίις ή άμεση οικονομική αποδοτικότητα δέν μποιιοϊ,οε παρά νά ύποταγεί από τή γραφειοκρατία στίς άνάγκε; της tιI τά συνολικά της συμφέροντα -καί κατά πρώτο λόγο στίς έπιιιιγές άπλά καί μόνο τής ϋπαρξής τητ-- καί πώς ή λύση τού προλήματος τής ένδεια; σέ κεφάλαια δόθηκε μέ τήν ξέφρενη έκμετάλΙ'~~0ητών μαζών. Μ' αυτό τόν τρόπο εξαλείφθηκαν ταυτόχρονα οί δυνατότητες hι~ίσδυσης τού ιδιωτικού κεφαλαίου» στή Ρωσία, μοναδική πιΟ<ινήθεωρητική δάση γιά τήν αστική παλινόρθωση, άφοϋ ή ρωσικη ι'ι'ι'ροτική αστική τάξη η εκείνη των πόλεων ήταν ανελέητα διαλυιι('νη από τή γραφειοκρατία κι αποδεικνυόταν ανίκανη ν' άντιστα(Μ στήν κρατική οικονομία. Τελικά ή εξάρτηση τής Ρωσίας από τήν παγκόσμια οικονομία ι'κl'>ηλUJθηκεγιά τά καλά στά 1941, όχι δμως στό επίπεδο τής αγπόσμιατ άγορά;», αλλά στό επίπεδο τού πολέμου, πού ξαναενσωμάτωσε άμεσα τή γραφειοκρατική οικονομία στή διεθνή οικονομία, τή φορά αϋτή στό επίπεδο τής πάλης γιά τήν παγκόσμια χ\'ριαρχία. "Απ ' αυτό τόν πόλεμο, ή ρωσική γραφειοκρατία δγήκε νικήτρια (άποδευινύοντα; έτσι τή διωσιμότητα κι ακόμη τήν άνωr~ίιίJTητα τοϋ γραφειοκρατικού καπιταλισμού σάν σύστημα έκμετάλλευση; απέναντι στϊτ παραδοσιακές καπιταλιστικές μορφές), μ' ιιίιτό τόν τρόπο δμως γκρέμισε ή [δια τή θεωρία τοϋ «σοσιαλισμού ιι{ι μιά μόνο χώρα»: ή γραφειοκρατική οικονομία ύποχρεώθηκε νά ιωλέψει ένοπλα γιά τή διατήρησή τη; κι ή μεταπολεμική κατάσταση απόδειξε πώς οί άντιφάσειτ του γραφειοκρατικού καπιταλιομού όδηγοϋν σέ μιά ίμπεριαλιστυτή εξάπλωση όσο καί οί άντιφά(I~'ιςτού χρηματιστικού κεφαλαίου. . Ή πείρα δείχνει λοιπόν πώς ή δυνατότητα ανεξάρτητης ϋπαρ~lJς γιά μιά γραφειοκρατική οικονομία στή διάρκεια μιάς δοσμένης (Ι!!Ηί()ο/,67 είναι ένα συγκεκριμένο ζήτημα του όποιου ή λύση εξ(ιιnι'nω από τή διαμόρφωση ουσιαστικών παραγόντων στή συγκυ,ιία. Γιά τή ρωσική γραφειοκρατία, γιά παράδειγμα -άφαιρούμενη; Τ1Ίς ί'ποστήριξης πού τό παγκόσμιο προλεταριάτο παραχώρησε Ωραστήρια στή ρωσική "Επανάσταση καί σέ κείνους πού θεωρούσε <ίΟικα σάν κληρονόμους της- αυτοί οί παράγοντες πού έπιτρέψανε ΤΙ'1σταθεροποίησή της καί τήν ανάπτυξή της αρχικά, τή νικηφόρα ΤΙ1ςέπιδιωση στή συνέχεια κατά τόν πόλεμο, ύπήρξαν ή εκταση κι \) φυσικι'ις πλοϋτοτ τής χώρας. ή ισορροπία τών Βερσαλλιών καί ή hQI μύτητα τη; σύγκρουσης πού άντιπαοέθετε μεταξύ τοικ τούς δυ67. Στό ιστορικό επίπεδο, είπαμε κιόλας δτι η «ανεξαρτησία» συγχεόμενη μέ τήν παγκόσμια κυριαρχία, δέν είναι δυνατή μακροπρόθεσμα παρά γιά [να μόνο κράτος.
95
τικούς Ιμπεριαλισμούς μέχρι Ί-ό Ι945. Μιά τροποποίηση σ' αυτού; τού; παράγοντες σίγουρα δέν θά είχε αλλοιώσει τή θεμελιακή ανάπτυξη τή; σύγχρονης οϊκονομϊα; καί κοινωνίας πρός τήν κρατικοποίηση, θά μπορούσε δμω; νά της αλλάξει τούς ρυθμούς καί τούς τρόπους. Πρόκειται τώρα νά συγκεκριμενοποιήσουμε αυτόν τό συλλογισμό στήν περίπτωση τη; ΓιουγκοσλαΟίας. "Αν δ κόσμος ήταν καμωμένος από καθαρή οίκονομϊα, ή γραφειοκρατία στή Γιουγκοσλαδια θά ορισκόταν σέ μιά απελπιστική κατάσταση. Καμιά σύγκριση δέν είναι φυσικά δυνατή ανάμεσα στή Γιουγκοσλαδϊα τοϋ Ι948 καί τή Ρωσία του Ι928, ούτε από τή σκοπιά τη; εκτασης καί τοϋ φυσικού πλούτου, ούτε από τή σκοπιά της προϋπάρχουσας διομηχανική; άνάπτυξητ. Παρά τή μεγάλη εξάρτησή της σέ σχέση μέ τήν παγκόσμια οικονομία, ή τσαρική Ρωσία του Ι 9 Ι.3 ήταν ή πέμπτη διομηχανιεή δύναμη τοϋ κόσμου, κατέχοντας κιόλας μιά δαριά διομηχανία εξαιρετικά συγκεντρωμένη καί σύγχρονη' έκτό; από τίς άσήμαντεξ εξαιρέσεις, σλες οί πρώτες ι,λες κι οί άγοοτικέ; καλλιέργειες υπήρχαν σ' αυτή τήν απέραντη χώρα. Τό πρόδλημα πού είχε τεθεί ήταν ένα ποόδλημα συσσώρευσης κεφαλαίου παράλληλα μέ μιά άφομοϊωση τών σύγχρονων διομηχανικών τεχνικών. Αυτό τό πρόδλημα μπορούσε νά λυθεί καί λύθηκε μέ τήν εντατική εκμετάλλευση τοϋ εργαζόμενου πληθυσμού, γιατί οί φυσικοί καί ανθρώπινοι παράγοντες τή; λύσης ήταν δοσμένοι. Τίποτε παρόμοιο στή Γιουγκοσλαδϊα- τό γεγονός πώς «νέες» φυσικές πηγές πλούτου μπορούν νά αξιοποιηθούν τώρα καί πώς μπορούν νά δημιουργηθούν μερικές οιομηχανίες μεταποίηση; δέν μπορεί νά κρύψει αυτή τήν προφανή αλήθεια: μέ τήν περιορισμένη της εκταση, τήν κληρονομιά της καθυστέρησης, τ' (n";"ιΗρκη φυσικά δεδομένα της, ή Γιουγκοσλαδϊα δέν θά μπορούσε νά ΟΥεί από τό διεθνή καταμερισμό τή; εργασίας παρά μόνο διατηρώντας τήν οικονομία της σέ επίπεδα απόλυτη; στασιμότητας. είναι φανερό πώς αυτό είναι αδύνατο' ή ϋπαρξη της γραφειοκρατίας, πιό πολύ ακόμη από κείνη της άστική; τάξης, είναι αξεχώριστη από τή διομηχανική ανάπτυξη. είναι ακόμη φανερό πώς αυτή ή ανάπτυξη τό μόνο πού θά κάνει θά είναι ν' αυξήσει τήν εξάρτησή της σέ σχέση μέ τίς άναπτυγμένετ χώρες. Θά ήταν περιττό νά θυμίσουμε εδώ τήν τεράστια εξειδίκευση -καί κατά συνέπεια εξάρτηση- πού συνεπάγεται ή σύγχρονη διομηχανϊα. καί τό γεγονός δτι στήν καπιταλιστική εποχή δυό χώρες μόνον -ή 'Αμερική κι ή Ρωσία- κατόρθωσαν' νά δημιουργήσουν μέ τόν ενα ή άλλο τρόπο, ενα παραγωγικό κύκλωμα περίπου κλειστό στόν έαυτό του (από τεχνική άποψη καί φυσικά όχι από οικονομική άποψη). 96
Ή «διομηχανοποϊηση» της Γιουγκοσλαδϊα; θά ήταν εκτός συι'τησης, (~ν αυτή ή χώρα δέν μπορούσε νά ορεί στό εξωτερικό καί lι\ν αναγκαίο εξοπλισμό καί τίς πιστώσεις γιά νά τόν αγοράσει. Οταν Εγκατασταθεί αυτό; ό εξοπλισμός, θά πρέπει νά τόν συντη\ι1'(10υν,νά τόν ανανεώσουν καί νά τόν επεκτείνουν. Γιά όλο τό ,\Ονικό διάστημα γιά τό όποίο μπορούμε λογικά νά συζητήσουμε, I1 «βιομηχανοποίηση» δέν θά σημαίνει καθόλου μιά ελάττωση της I~(ιρτησης τη; χώρας σέ σχέση μέ τίς διομηχανικέ; προμηθεύτριες I'~σπλισμoύ χιΟρες. Θά σημαίνει μάλιστα μιά επίταση αύτή; της εξιιυτησης από τήν ποιοτική άποψη?", ΣΙ' αντίθεση λοιπόν μέ τή Ρωσία ή εξάρτηση της Γιουγκοσλα(ις σέ σχέση μέ τήν παγκόσμια οΙκονομία δέν εκδηλώνεται μόνον ιι~ τρ6πο πλάγιο καί μακροπρόθεσμο, αλλά κατευθείαν καί άμεσα, Εδώ δέν πρόκειται απλά γιά άλυτε; εσωτερικές άντιφάσει; μιάς ί'κμεταλλευτικης κοινωνϊα; καί γιά τό σύμπλεγμα άμυνα-επίθεση. ωύ οπρώχνουν ατήν πάλη γιά τήν παγκόσμια κυριαρχία' πρόκειlω κιόλας γιά τήν άδυνατότητα διαφυγής από τό διεθνή καταμεριιιμι) της εργασίας. Πρόκειται λοιπόν γιά τήν άδυνατότητα διαφυγής ι'ιπό τίς «άνταλλαγέ;» μέ τίς καπιταλιστικές χώρες, μέ τή μορφή ιοί, πήρανε στίς μέρες μας αύτέ; οί άνταλλαγέτ, δηλαδή τήν εξάρ11](111 σέ σχέση μέ τόν αμερικάνικο ιμπεριαλισμό καί τόν απόλυτο l'λι:'ι'ΧΙ)του. Τό μονοπώλιο τοϋ εξωτερικού εμπορίου θά μπορούσε 1,('1 εμποδίσει νά πάρει αυτή ή ενσωμάτωση στή διεθνή καπιταλιιιτική οικονομία τή μορφή «είσδολή; φτηνών εμπορευμάτων», αλλά Μ'ν θά μπορούσε ν' αποτελέσει εμπόδιο στήν εγκατάσταση τοϋ (lI'Ερικάνικου ελέγχου στή χώρα. 'Όμως ή καθαρή οΙκονομία είναι μιά άφαϊρεση. Ή οικονομία, ή τολιτική κι ή στρατηγική είναι στίς μέρες μας ένσωματωμένετ σέ 1('ΤΟΙΟ δαθμό ώστε παράλογες πράξεις από τήν «καθαρά οίκονομική» άποψη είναι φανερά άναγκαίεξ από τήν άποψη τών γενικών υυμφερόντων τών κυρίαρχων τάξεων. Τό κριτήριο της καθαρά καί Ilμ~'σα οίκονομική; άποδοτικότητα; τείνει ν αντικατασταθεί δλο κ(ιί περισσότεοο μέ τό κριτήριο της όλική; άποδοτυωτητατ, πού οι,\,ίστιιται στήν καλύτερη άμυνα τών καθολικών συμφερόντων της ι'κμπαλλεύτριας τάξης, συμφέροντα πού συχνά ερχονται σέ αντίθεοη μέ τό «μέγιστο κέρδος» γιά είσπραξη από κάθε συγκεκριμέ68. Μιά καθυστερημένη αγροτική χώρα, έστω κι αν εισάγει γιά τίς τρέχουσες ανάγκες της πολύ περισσότερα άπό μιά 6ιομηχανικά αναπτυγμένη χιυρα, μπορεί νά ανεχθεί εύκολότερα μιά μείωση ή μιά δλική διακοπή τών ι,lσαγωγών της, άναδιπλωνόμενη στή δική της στοιχειώδη παραγωγή. Μιά ((:τοια αναδίπλωση σημαίνει θάνατο γιά τή 6ιομηχανία μιας αναπτυγμένη ς χώρας -έκτός αν αύτή ή ανάπτυξη δέν έχει πάρει γιγαντιαίες διαστάσεις.
97
νη έπιχείρηση καί τό ξεπερνούν. "Ετσι στή συγκεκριμένη περίπτωση τής Γιουγκοσλαδίας, ένα όλόκληρο σύμπλεγμα από πολιτικούς καί στρατηγικούς λόγους κάνει νά είναι παράλογο γιά τό δυτικό μπλόκ κι ιδιαίτερα για τίς Ήνωμένες Πολιτείες να θέσουν οίκονομικού; δρους, ακόμη καί νά θέσουν όποιουσδήποτε δρους στή δοήθεια πού παραχωρούν στόν Τίτο μέ μορφή πιστώσεων-ή μ~ άρση πρός όφελος τής Γιουγκοσλαδίας τοϋ εμπορικού αποκλεισμού πού τείνουν νά έπιδάλουν στίς χώρες τής ανατολική; ζώνης. τό νά προσπαθούν ν' αποκτήσουν τό μέγιστο τών παραχωρήσεων από τήν τιτοϊκή γραφειοκρατία είναι απόλυτα δυνατό' τό νά κάνουν αυτές τίς παραχωρήσω; έναν δρο δεσμευτικό γιά τή δοήθειά τους αποκλείεται έντελώτ; δεδομένου ότι ό οϋσιαστικότ ρόλος τής Γιουγκοσλαδίας γιά τίς Ήνωμένες Πολιτείες είναι νά σταθεροποιήσει τή ρήξη σ' ενα ουσιαστικό σημείο τοϋ σοδιετυωϋ μπλόκο καί νά δώσει ενα παράδειγμα στούς γραφειοκράτες τών άλλων δορυφόρων χωρών. 'Απέναντι σ' αυτού; τούς γενικούς παράγοντες, τά λίγα δολάρια πού μέ τή μιά fι τήν άλλη μορφή ή συμμετοχή στήν εκμετάλλευση τής Γιουγκοσλαδίας θά μπορούσε νά τοϋ άποφέοει δέν δαραίνουν καί πολύ γιά τόν αμερικάνικο Ιμπεριαλισμό. Ή δοήθεια στή Γιουγκοσλα6ία καταγράφεται στά γενικά εξοδα γιά τήν προετοιμασία τοϋ τρίτου παγκόσμιου πολέμου. 'Εκμεταλλευόμενος αυτή τήν κατάσταση ό Τίτο θά μπορεί νά συνεχίσει τό χορό του στό τεντωμένο σκοινί γιά 000 διάστημα θά κρατήσει ό ψυχρός πόλεμο;".
Ποιός είναι δ χαρακτήρας της πάλης της ενάντια στό Κρεμλίνο: Θά μάς είναι εϋκολο ν' απαντήσουμε τώρα, στή δάση τής ανάλιιιιης πού γίνηκε προηγούμενα. Ί Ι γιουγκοσλα6ική οικονομία 6ασίζεται στήν εκμετάλλευση τών I·ΙΙΥαζομένων.'Όπως στή Ρωσία ή στίς δυτικές καπιταλιστικές χώUl';, οί εργαζόμενοι είναι άπλοϊ έκτελεστέ; στήν παραγωγή. Ή r,I ι'ύθυνση τής παραγωγής, δ προσανατολισμός της συσσώρευσης, ή ιιτανομή τοϋ καταναλώσιμου προϊόντος είναι, σάνοικονομικές λl'ιτουργίες, μονοπωλημένες από τή γραφειοκρατία κι ασκούνται ι'ιι( αυτή γιά τά συμφέροντά της. Αυτά τά γνωρίσματα προσδιορί~oυν μιά κοινωνία έκμετάλλευση; καί στήν παρούσα Ιστορική φάtIt), μιά καπιταλιστική γραφειοκρατική κοινωνία. 'Απέναντι σ'αύτό τό πρωταρχικό στοιχείο, τό γεγονός δτι τό ιυσοστό έκμετάλλευση; στή Γιουγκοσλα6ία είναι λίγο πολύ μεγάλο, ι ι\ δτι ή προαγορασμένη ύπεραξία από τή γραφειοκρατία χρησιμοιοιεϊται στήν τάδε η τή δείνα αναλογία γιά τή συσσώρευση η γιά 11\ μή παραγωγική της κατανάλωση εχει μόνο μιά απόλυτα δευτεrύουσα σημασία. Ή θεμελιακή φύση τού καθεστώτος έκμετάλλευι;ης δέν αλλάζει άν στήν Αυστραλία, γιά νά πάρουμε ενα αϋθαϊι'το παράδειγμα, τό ποσοστό εκμετάλλευσης είναι λιγότερο ϋψηλό ('ιπ' δσο στήν 'Ισπανία, κι οι. Ήνωμένες Πολιτείες δέν έπαψαν νά 1'lναι τό μοντέλο τής καπιταλιστική ς κοινωνίας δταν ανάμεσα στά Ι t,l4 Ι καί 1944 ενα τεράστιο μέρος της ύπεραξίας πού παράχθηκε ~αναεπενδύθηκε άμεσα στήν παραγωγή.
1ןIΙ;
Πραγματικά.
είδαμε πώς τό ποσοστό εκμετάλλευσης στή Γιουγ-
κοσλαδία πρέπει νά είναι τεράστιο. Είδαμε έπίσης πώς τό μέρος τοϋ προϊόντος αύτή; τής έκμετάλλευοη; πού χρησιμοποιείται από τή γιουγκοσλαδική γραφειοκρατία γιά τή συσσώρευση σέ 6άρος τής
ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΑΤΟ
ΚΑΙ ΠTolΣMOΣ
Τό κριτήριο τής στάσης τών εργατών άγων ιστών άπέναντι στήν τιτοϊκή γραφειοκρατία δέν μπορεί νά παρασχεθεί από συγκυριακές Εκτιμήσεις (<<κρίση» δημιουργημένη από τόν τιτοϊσμό στούς κόλπους τών σταλινικών κομμάτων, «ένθουσιασμότ» τών Γιουγκοσλάδων εργαζομένων από τό πενταετές σχέδιο, κλπ.) άλλά από τήν άνάλυοη τής κοινωνικής της φύσης καί τού Ιστορικού της ρόλου, Στίς ερωτήσεις λοιπόν πού τίθενται απ' αύτή τήν άποψη: ποιά εΙναι ή φύση τού ύπάρχοντος στή Γιουγκοσλα6ία οΙκονομικού καί κοινωνικού καθεστώτος; Τί άντιπροσωπεύει ή τιτοϊκή γραφειοκρα• Βλέπε τήν ύποσημείωση (*) τής σελ. 74.
98
μή παραγωγικής της κατανάλωσης, είναι πολύ μεγαλύτερο από όσο !'/ναι στή Ρωσία γιά παράδειγμα. Ή διαφορά όμως είναι μόνο ποοοτική καί μέ τό χρόνο θά μειωθεί. Ή μή παραγωγική καταΥάλωση' της ρωσικής γραφειοκρατίας έγινε τεράστια κι άρχισε νά αντανακλάται στόν προσανατολισμό τής συσσώρευσης μόνο μετά τήν πρώτη δεκαετία από τήν άνοδό της στήν εξουσία. Στή διάρκεια μιάς δλόκληρης περιόδου, ή γιουγκοσλαδική γραφειοκρατία θά όφεϊλει, άν θέλει νά ύπάρξει, ν' αναπτύσσει τήν οικονομία της πρίν μπορέσει νά σκεφτεί γιά κάτι άλλο καί θά είναι ύποχρεωμένη νά προτάξει τήν παραγωγή ή τήν εισαγωγή τών μέσων παραγωγής πρίν από κείνη τών αυτοκινήτων πολυτελεϊα; η γουναρικών. Ή σημερινή της «λιτότητα» δέν μάς συγκινεί περισσότερο από τήν πλεονεξία τών πουριτανών αστών τής αρχής τοϋ καπιταλισμού, γιά τούς όποίους ή επέκταση τού κεφαλαίου τους ήταν τό μόνο πρά99
γμα πού μέτραγε=".
,Ηρτησία» παραμένει ενα από τά κυριότερα μέσα τής ιδεολογικής πολιτικής ύποδούλωσης τού προλεταριάτου στήν εθνική του 'ωτική τάξη ή στήν εθνική του γραφειοκρατία. Ή ε~ατικoπoίηση !'ι άναμφισδήτητη επέκταση τής εθνικής καταπίεση ς στή σημερινή ποχή δέν θά μπορέσει νά εξαλειφθεί παρά μόνο μέ τή σοσιαλιιιτική επανάσταση' άμεσα συνδεδεμένη μέ τό πρόδλημα τοϋ κράιυυ; καί τών σχέσεών του μέ τόν κόσμο, ή λύση τού εθνικού προλήματος συνεπάγεται άμεσα ενα ριζοσπαστικό μετασχηματισμό ,ιiJν κοινωνικών καί πολιτικών σχέσεων σέ παγκόσμια κλίμακα καί ιιάν τέτοια .αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα τοϋ προγράμματος τής τρολεταριακής έπανάστασητ. Τό ν' άφήσει κανείς καί μόνον νά Ιιποτεθεί πώς ύπάρχει στό πλαίσιο τών σχέσεων εκμετάλλευσης μιά κ6ποια Ιδιότυπη μορφή δυνατής «έθνική;» πάλης γιά τό προλεταμάτο, είναι σά νά συμμετέχει άμεοα στό φενακισμό τών εκμεταλλευομένων σέ όφελος ένός κάποιου εθνικού στρώματος εκμεταλλευτών.
!'(χ(
"Ομωτ ή άνάπτυξη τής γραφειοκρατίας εχει τήν εσωτερική λογική της. Στό δαθμό πού ή γιουγκοσλαδική οικονομία θά διομηχανοπδιεϊται, ή γραφειοκρατία θά επεκτείνεται, θά σταθεροποιείται καί θά διαφοροποιεί όλο καί περισσότερο τά καταναλώσιμα εισοδήματά της από κείνα τού ύπόλοιπου πληθυσμού. Έτσι, καθώς τά γραφειοκρατικά εισοδήματα θά δημιουργούν μιά ζήτηση άντϊστοιχων προϊόντων, ή ταξική δομή τής κοινωνίας θ' αντανακλάται άναπόφευκτα στόν προσανατολισμό τής ίδιας τής συσσώρευσης. Τό σχετικό μερίδιο καταναλώσιμων προϊόντων από τή γραφειοκρατία στήν παραγωγή καί τήν εισαγωγή αγαθών θ' αυξηθεί σέ οάρος εκείνου τών μέσων παραγωγής, καί καθώς ή συσσώρευση θά πρέπει νά μείνει στό ίδιο επίπεδο, ή εκμετάλλευση τού προλεταριάτου θ' αυ'ζηθεί ακόμη.
Μέ δεδομένο τόν άντιδραστικό κι έκμεταλλευτικό χαρακτήρα τής γιουγκοσλαδιπή; γραφειοκρατίας, ή σύγκρουση πού τήν άντιπαραθέτει στή μοσκοδιτικη γραφειοκρατία φανερώνεται στήν πραγματική της όψη: ή πάλη άνάμεσα σέ δυό έκμεταλλευτέ; γιά ενα διαφορετικό μοίρασμα τού προϊόντος τής έκμετάλλευσητ. Μιά τέτοια πάλη δέν εχει καμιά σχέση μέ τήν πάλη τοϋ προλεταριάτου: αυτό δέν μπορεί παρά νά χρησιμοποιήσει τίς δυσκολίες πού προκαλεί ή πάλη στήν κυρίαρχη τάξη γιά ν' αναπτύξει τήν άνατρεπτική δράση του. Ό δήθεν «έθνικό;» χαρακτήρας τής τιτοϊκής πάλης δέν μπορεί ν' αλλάξει τίποτε σ' αυτό: ή ύποστήριξη τοϋ Τίτο στή Γιουγκοσλαδϊα μέ τό πρόσχημα τής πάλης ενάντια στήν ϋποδούλωση τής χώρας από τή Ρωσία δέν θά ήταν λιγότερο άντιδραστική από τήν ύποστήριξη στή Γερμανία ένός άστικού εθνικιστικού κόμματος πού θά ήθελε νά διώξει τούς 'Αμερικάνους καί νά αποκαταστήσει τήν «ανεξαρτησία» τής Γερμανίας -στήν πραγματικότητα τούς γερμανούς εκμεταλλευτές. Στήν εποχή τοϋ παρακμάζοντος καπιταλισμού, ή «εθνική ανεξαρτησία» είναι μιά ιδέα ταυτόχρονα ουτοπική κι αντιδραστική. ουτοπική, γιατί τό πλαίσιο τού «έθνοικ» συντρϊδεται καί ξεπερνιέται αδιάκοπα από τήν αυξανόμενη διεθνοποίηση τών παραγωγικών δυνάμεων καί τής κοινωνικής ζωής. Είτε είναι μέ τή μορφή τής παγκόσμιας κυριαρχίας ένός μόνον κράτους η μέ τή μορφή τής παγκόσμια ς εξουσίας τοϋ προλεταριάτου; ή «εθνική ανεξαρτησία» είναι αμετάκλητα καταδικασμένη νά εξαφανιστεί. 'Αντιδραστική, γιατί ή πάλη γιά τήν «εθνική άνε69. «Συσσωρεύετε, συσσωρεύετε, (Κ. Μάρξ, Τό ΚΕψ(Ίλαιο).
100
αύτοί εΖναι οί Νόμοι καί οί Προφήτες!» .
Είναι χαρακτηριστικό πώς σέ αντίθεση μ' αυτό πού συνέδη μέ τή ρωσική 'Επανάσταση τού 1917, ή μέ τόν έμφύλιο Ισπανικό πόλφο τοϋ 1936, ή ψευδο-«επανάσταση» στή Γιουγκοσλαδϊα δέν είχε καμιά άπήχηση πρακτικά στούς κόλπους τοϋ διεθνούς προλεταριάτου. Τίποτε φυσικότερο απ' αυτό. Τίποτε φυσικότερο έπϊση; αν μέχρι τώρα ή γιουγκοσλαδιεή ύπόθεση προκάλεσε αντιδράσεις μόνο σέ μερικούς σταλινικού ς διανοούμενου ς, σέ μερικούς ϋποτελείς τοϋ Κ.Κ. πού προσδλέπουν σέ λίγο περισσότερη άνεξαρτησία ατό πλαίσιο τής πίστης στή γραφειοκρατία (είναι ή περίπτωση τής φιλοτιτοϊκής φραξίας τού P.S.U.)* σέ μερικούς απογοητευμένου; χρεοκόπου ς πρώην δεξιούς τροτσκιστές τοϋ R.D.R .. τέλος σέ τροτσκιστές ήγέτες πού αναζητούν απελπισμένα μιά κάποια «πραγματικότητα» γιά νά γατζωθούν. 'Η περίπτωση τών σταλινικών διανοουμένων τοϋ είδους Cassou καί Σία ή τών τιτοϊκών τοϋ P.S.U. δέν είναι διόλου ένδιαφέρουσα. Άφού γιά πολλά χρόνια παλουκώθηκαν στά δοκάρια τοϋ σταλινισμοϋ, πλατσούρισαν στή λάσπη καί κατάπιαν όλα τά εγκλήματα καί τίς προδοσίες, εξεγέρθηκαν σήμερα άπό τίς ίσχνέ; κατηγορίες «κακής πίστης» τής Κομινφόρμ ενάντια στόν Τίτο. Οί επαναστάτες άγωνιστέ; κι οί δολοφονημένοι εργάτες εδώ κι είκοσι χρόνια στίς τέσσερις ακρες τοϋ κόσμου από τόν Στάλιν, ή εκμετάλλευση κι ή • Πρόκειται γιά τό P.S.U. ('Ενοποιημένο Σοσιαλιστικό Κόμμα) τής έποχής, σταλινικό μικρο-ύπο6ρύχιο τοϋ όποιου ό Ζύλ Μαρτινέ ήταν ό Πλοίάρχος Νέμο.
101
τρομοκρατία πού ϋφϊσταται τό ρωσικό προλεταριάτο, δέν τούς ένδιαφέοουν ό Τίτο δμως καί ή κλίκα του τούς ένδιαφέοει στό άνώτατο σημείο. εΙναι γιατί ύπερασπίζοντας τήν τύχη του, ϋπεοαοπιζονται τή δική τουξ : ζητάνε, γιά δσο διάστημα τουλάχιστο θά είναι οί πιό αδύνατοι, νά είναι ή δικτατορία τής γοαφειοκοατϊα; κάπως μιά «δημοκρατία» γιά τούς Ιδιου; τούς γραφειοκράτες. Ή τιτοϊκή περιπέτεια τών τροτσκιστών ήγετών είναι πιό διδακτική. Τό πέρασμα τής τροτσκιστικής καθοδήγησης, μ' δλο τόν εξοπλισμό της στό στρατόπεδο τής γραφειοκρατίας αποδεικνύει τήν δριστική χρεοκοπία τής τροτσκιστικής πλατφόρμαξ ή ανικανότητα νά προσανατολιστούν στή σύγχρονη ίστορία, ν' αναλύσουν σωστά τήν έλευοη τής γραφειοκρατίας καί νά δγάλουν τ' αναγκαία πολιτικά συμπεράσματα, ορίσκονται στή δάση τής συνθηκολόγηση ς μπροστά στή γραφειοκρατία πού είναι τό πιό σαφές περιεχόμενο τού τιτοϊσμού τής 4ης Διεθνοίκ?", 'Αποδεικνύεται έτσι πώς, στή διάρκεια τών κρίσιμων ίστορικών εποχών, ή δήθεν «πίστη» στίς Ιδέες πού έχουν ξεπεραστεί, ισοδυναμεί μέ τή χειρότερη προδοσία τής ταξικής πάλητ. Ό ύστερικός θόρυδο; πού ξεσηκώνουν σήμερα οί τροτσκιστές καί μερικοί ϋποπτοι κύκλοι γύρω στή γιουγκοσλαδική «επανάσταση» δέν θά τούς πάει μακριά. Οί εργάτες τής πρωτοπορίάς πού απόκτησαν πείρα από τή γραφειοκρατικοποίηση, καί πού δγάλανε τ' αναγκαία συμπεράσματα, δέν θά παλέψουν γιά τήν άμυνα μιάς άλλης γραφειοκρατίας. Τό μόνο κέρδος πού οί τροτσκιστές ήγέτες θ' αποκομίσουν από τήν εκστρατεία τους θά είναι οί κλοτσιές μέ τίς όποίετ ,ό Τίτο τούς άνταμεϊδει συνεχώτ;". Ή εργατική πρωτοπορία θά δγάλει τά πολύτιμα συμπεράσματα πού διαφαίνονται από τή γιουγκοσλαδική ύπόθεση, κατανοώντας
ιιίl; ή γραφειοκρατία συνιστά σήμερα μιά ίστορική πραγματικό1111ct καί πώς οί δάσε«; τής εξουσίας της ορίσκονται στήν άπαλλο-
Iv(ωση τού προλεταριάτου, στή μονοπώληση τής διεύθυνσης τής ιιΙκονομίας και τού κράτους από ενα κοινωνικό στρώμα. Γιά τά ,11~ματατοϋ προλεταριάτου πού ακολουθούν ακόμη τό σταλινισμό, I1 γιουγκοσλαδική εμπειρία θά είναι ένα προζύμι από τό όποίο θά Ι'ιtOρέσεινά καρποφορήσει τό κριτικό πνεύμα απέναντι στό σταλινιιιμό καί τή γραφειοκρατία, δποια καί νά είναι ή εθνικότητά της. ",ι"τάείναι, κι δχι ή κινητοποίηση των εργατών στήν ύπηρεσία τής ιυυγκοσλαδική; γραφειοκρατίας, τά θετικά αποτελέσματα πού ιιιωρούμε νά περιμένουμε από τήν ύπόθεση Τίτο.
70. Βλ. τήν άνάλυση αύτή; τής ϊδεολογική; εξέλιξης τοϋ τροτσκισμού στήν «Ανοιχτή 'Επιστολή στό P.C.I.» πού δημοσιεύτηκε στό τεύχος Ι τού :\Ό οιι Β. (είδικά στή σελ. 91\) [εδώ, τόμο Ι, Ι, σελ. 194-195] καί στό άρθρο τών Κλ. Μοντάλ - . Κλ. Λεφόρ πού δημοσιεύτηκε ατό τεύχος 4 (<<'Ο τροτσκισμός στήν υπηρεσία τοϋ τιτοϊσμού», σελ. 87-(2). 71. Νά μιά εποικοδομητική περικοπή μιάς δμιλίας Γιουγκοσλάδου υπουργού: «οί διάφοροι ϋποπτοι τύποι πού συγκεντρώνονται γύρω σέ μιά 4η Διεθνή, οί διάφοροι ίμπεοιαλιστέτ; κατάσκοποι κλπ.» (Τανγισύγκ, Δfλτίο Πληροφοριύ;ν, Νο 86, σελ. 3. Είναι αυτό τό Δt'λτίο Πληροφοριών πού ή Ιιι VeI'iIe συνιστά επίμονα τήν ανάγνωσή του στήν εργατική .τάξη). Οί τροτσκιστές «εξηγούν» αύτέ; τίς άχρείες συκοφαντίες μέ τήν «άγνοια» στήν όποία 6ρίσκονται οί τιτοϊκοί ήγέτες γιά τήν αληθινή φύση τής 4ης Διεθνούς. 'Όπως θά ελεγε δ Σωκράτης, «κανείς δέν ε1ναι κακός μέ τή. θέλησή του». 1Ω2
103
ΕΠΙΛοrΟΣ ΣΤΗ rΙΟΥrΚΟΣΛΑΒΙΚΗ rΡΑΦΕIΟΚΡΑΤιΑ
Γιά τήν εξέλιξη τής κοινωνικής κατάστασης τών κατεχομένων χωρών στή διάρκεια τού πολέμου άπό τό γερμανικό στρατό, τούς π<ιρiιγοντες πού προσδιόρισαν τήν καταπληκτική ανάπτυξη τών σταλινικών κομμάτων, προπαντός στή Γιουγκοσλα6ία καί στήν 'Ελλάδα, τίς σχέσεις ανάμεσα σ' αυτά καί τήν 'Εθνική αστική τάξη καί τή δυναμική πού τά δδηγούσε νά καταλά60υν τήν εξουσία καί νά καθιδρύσουν ενα γραφειοκρατικό καθεστώς κατ' είκόνα τού ρωσικού καθεστώτος, δλέπε έπϊση; τήν ΕΙσ(ηοηιί στόν τόμο Ι, Ι τής παρούσας εκδοσης, σελ. 13-26.
Η rΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤιΑ
ΜΕΤΑ ΤΟ θΑΝΑΤΟ
ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝ*
Οί άλλαγέτ; πού έγιναν στήν ΕΣΣΔ καί στίς δορυφόρες χώρες τοϋ Στάλιν είναι σημαντικές ταυτόχρονα καί ώς πρός αυτέ; καί γιά τήν κατανόηση τού γραφειοκρατικού καθεστώτος. Ό θάνατοι; τού προσώπου πού υπήρξε γιά τή ρωσική γραφειοκρατία εδώ κι είκοσι πέντε χρόνια ή άναμφισδήτητη ενσάρκωση τής εξουσίας της κι δ τρομερό ς καί μισητός δεσπότη ς τής δικής του τάξης, έχοντα; θέσει ένα τρομερό πρό6λημα διαδοχής, μπρεπε υποχρεωτικά νά προκαλέσει άναδοασμού; στό διευθυντικό προσωπικό καί δημιουργούσε τόν 'κίνδυνο νά κάνει νά ξεσπάσουν ο[ άγώνετ τών μέχρι τότε συνθλιμμένων άπό τήν απόλυτη εξουσία {ινόςπροσώπου όμάδων. 'Ωστόσο ό θάνατος δέν αρκούσε καθ'<αϋτ<Ίςγιά νά προσδιορίσει αλλαγές στήν εσωτερική κι εξωτερική πολιτική. Άν τέτοιες αλλαγές μεσολάδησαν είναι γιατί ή αντικειμενική κατάσταση στή Ρωσία καί στίς δορυφόρες χώρες τίς έπέ6αλλε ι)λο καί περισσότερο. Ό θάνατος τού Στάλιν χωρίς άμφιδολϊα τίς διευκόλυνε μέ τήν εξαφάνιση εκείνου πού ενσάρκωνε τόν προηγούμενο προσανατολισμό, μέ τή ρήξη τής άπολίθωσης τών δμάδων καί τών πολιτικών πού είχαν συνοδέψει τά τελευταία χρόνια τής δασιλείας του. Θά πρέπει ακόμη χωρίς άμφιδολϊα νά τίς τόνισε καί νά τίς συμπύκνωσε τότε, στό δαθμό πού ή νέα ήγετική δμάδα θέλει ν' ιιπά τό θάνατο
• Δημοσιευμένο μέ τόν τίτλο Ιa S;tIIαt;oII lιιtenιαt;oιιale (Ή διεθνής κατάσταση) στό Sοι'ίa/i.l'lne 0/1 Βaι·bιπ;ι'. τεύχος 12 (Αϋγουστοτ 1953). Γράφτηκε σέ συνεργασία μέ τόν Κλώντ Λεφόρ. . 104
105
αντλήσει όλα τά πλεονεκτήματα Π9ύ θά μπορούσαν νά εύνοήσουν τή σταθεροποίησή της στήν εξουσία. Δέν χρειάζεται νά θυμίσουμε τήν επικύρωση τοϋ ταξικού χαρακτήρα του ρωσικού καθεστώτος πού φέρουν τά γεγονότα τών τελευταίων εξι μηνών, ιού όποιου ή προσωπική εξουσία τοϋ Στάλιν {lταν ή εκφραση καί καθόλου τό θεμέλιο. Οί άντιδραστικοϊ δημοοιογοάφοι, γιά μιά ακόμα φορά, δέν κέρδισαν τίποτα μέ τόν «Κόκκινο Τσάρο» τοικ οί άγώνετ; τών διαδόχων γύρω στή διαδοχή τοϋ Στάλιν θά μπορούσαν αν φτάνανε σέ μιά ακραία βιαιότητα, να εύνοήσουν τήν εκρηξη μιάς έργατιπή; έπανάστασητ στή Ρωσία -προοπτική εξαιρετικά απίθανη γιά αύτή τή στιγμή- δέν θά μποροί'σαν ποτέ σάν τέτοιοι νά φέρουν τήν κατάρρευση ένός καθεοτώτο; πού αντιπροσωπεύει είκοσι μέ τριάντα εκατομμύρια προνομιούχους γραφειοκράτες καί καταπιεστές.
ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΣΣΔ
"Ας θυμίσουμε τά πιό σημαντικά μέτρα πού πάρθηκαν μετά τό θάνατο τού Στάλιν καί πού δείχνουν νά κινούνται στήν αύτή κατεύθυνση, δηλαδή ένός μαλακώματος τής δικτατορίας: 10 ή αμνηστία' 20 τό τέλος τής συνωμοσίας των γιατρών' 30 ή ύποτίμηση 0 των τιμών 4 ή κάθαρση τού ούκρανικού κ.Κ. Σέ δ.τι άφορά τήν αμνηστία. τό κείμενό της δέν επιτρέπει νά εκτιμηθεί τό εύρος της, γιατί θά επρεπε νά γνωρίζει κανείς καί τόν αριθμό τών φυλακισμένων καί τόν τρόπο πού θά έφαρμοστεί. Είναι πάντως πιθανό νά εΙναι αισθητά περισσότερο πλατιά από τίς προηγούμενες άμνηστίεξ. Πρέπει νά σημειώσουμε πώς αποκλείει τά πολιτικά αδικήματα (αύτά πού άποκαλοϋνται άντεπαναστατικά εγκλήματα) δταν έχουν προκαλέσει ποινές άνωτεοε« τών πέντε χρόνων' αύτός δμως ό τύπο; ι'ιδικήματος πρέπει νά καλύπτει μιά πολύ εϋμετάδλητη επέκταση. Δέν είναι αδύνατο πολιτικά αδικήματα νά εχουν χαρακτηριστεί σάν ποινικά καί, κατ' αύτή τήν έννοια. νά εύεργετούνται από τήν αμνηστία είναι δμως πιθανό ή σύγχυση τών αδικημάτων νά κινείτω στήν αντίθετη κατεύθυνση γιατί πολυάριθμα «οικονομικά» πταίσματα πού κατ' αρχή πρέπει νά παραγραφούν μπορούν νά εχουν θεωρηθεί η νά θεωρούνται σάν άντεπαναστατιπά: δ εργάτης πού καταδικάστηκε γιατί «σαμποτάρισε» τήν παραγωγή, έφθειρε τό ίιλικό η αντιστάθηκε στίς διαταγές, είναι «οίκονομιπότ;» έγκλημαΤό διφορούμενο έμφανίζεται στή συνειτίας Τι άντεπαναστάτητ; 106
(Ι(/ΟΡ<{ σέ δ.τι άφορά τόν περιορισμό των ποινών γιά τίς κλοπές κρατικής Ιδιοκτησίας, πού πρέπει νά καλύψουν εκ νέου πολύ διαφορετικ<ι αδικήματα καί νά μειώνουν ιδιαίτερα τήν κατηγορία τών αμνηστιών γιά οΙκονομικά θέματα. Τέλος δέν είναι αδύνατο τό αρΙ-Ιρο Η πού προβλέπει τήν ύποκατάσταση των ποινικών κυρώσεων μέ πειθαρχικές κυρώσεις στήν περίπτωση οικονομικού άδικήματος νά κάνει δυνατή μιά χαλάρωση τοϋ διοικητικού καθεστώτος στά i·ργοστάσια. Στό σύνολο, ή αμνηστία θά είναι σίγουρα αισθητή γιά τού; «ποινυωύ;», δέν μπορούμε δμως νά εκτιμήσουμε τίς έπιπτώσεις της στίς αλλες κατηγορίες κρατουμένων. Ή άγνοια στήν όποία βρισκόμαστε μπορεί νά μετρηθεί από τίς διαφωνίες έρμηνείας στίς δποίες δίνουν λαβή αύτά τά μέτρα: ενώ ή έφημεοϊδα ΙΙ' Μιι//ι{ι' ϋποθέτει πώτ άφοοοϋν στό μέγιστο μερικές χιλιάδες η δεκάδες χιλιάδετ, δ Εω//ιιlιιί.\Ι μιλάει γιά πολλές εκατοντάδες χιλιάδες κι ό Ο/'.\ι'πιιιι'ιιι· (Ale"Hndr'e Wer·th) τουλάχιστο γιά ένάμισι έκατομμύ\.110 πρόσωπα.
Ή άποκατάοταση των γιατρών πού συνελήφθησαν στό τέλος nϊς: δασιλείω; τού Στάλιν καί τά μέτρα πού τήν συνόδεψαν έχουν ενα περισσότερο συγκεκριμένο νόημα καί μάς δδηγούν έτσι ν' άναγνωοίσουμε στήν άμνηστία μιά κάποια άξία. Τό δτι μιά συνωμοσία (Ίκυριίινεται καί καταγγέλονται ρητά οί δικαστικές «πλάνες» είναι κιόλα; χωρίς προηγούμενο. Έπί πλέον, ή πλατιά δημοσιότητα πού δόθηκε σ' αύτό τό γεγονός καταδεικνύει τή θέληση τών ηγετών νά έπιδεδαιώσουν μιά ριζική άλλαγή στήν εσωτερική πολιτική. Αυτοί (ιρπαξαν τήν εύκαιρία νά καταδικάσουν επίσημα τίς φυλετικές όιακρίσεις καί νά διακηρύξουν τά δικαιώματα τών πολιτών, κατ' ίιρχήν εγγυημένα άπό τό Σύνταγμα. Τό αρθρο τής ΠριΊ61'τυ. πού ανακοινώνει τήν αποκατάσταση των γιατρών επιμένει πάρα πολύ στό σεβασμό τής νομιμότητας πού πρέπει νά έμψυχώνει τή δημόσια ζι'ιί1 στήν ΕΣΣΔ καί τά δικαιώματα τών ιδιαίτερων στρωμάτων τοϋ πληθυσμού (κολχόζνικοι καί διανοούμενοι) ώστε νά πρόκειται μόνο γιά τελετουργική δημαγωγία. Έπί πλέον ή ακύρωση τής συνωμοσίατ συνοδεύτηκε από μιά κάθαρση τού ύπουργείου ' Ασφαλείας πού, αν αντιστοιχεί σέ μιά ρύθμιση άγώνων τών φατριών, :τρέπει έπίση; νά εκδηλώνει γιά τό κοινό τά δρια τής εξουσίας τής άστυνομίας. Σ' ενα άλλο σημείο φανερώνεται ή μέριμνα έπιστροφή; σέ πιό ελαστικές μεθόδους δικτατορίας: ή εκκαθάριση τοϋ Κομμουνιστικοί' Κόμματοτ Ούκρανίας κι ή καθαίρεση τοϋ πρώτου γραμματέα του, τού Μέλνικοδ, συνοδεύτηκε άπό μιά ΚΡίτική τής έθνική; καί πολιτιστικής πολιτικής δπως αύτός τήν εΙχε έφαρμόσει: κατηγορούν τήν ηγεσία τοϋ ούκρανικού κόμματος πώς είχε ύποτάξει τή χώρα 107
στή ρωσική κυριαρχία, 6άζοντας σέ δλες τίς θέσεις-κλειδιά στοιχεία πού προέρχονταν άπό άλλες περιοχές, προσπαθώντας νά έπιβ«(λλουν τή ρωσική γλώσσα καί κουλτούρα. 'Η ίδια ατυχία 6ρήκε τήν ήγεσϊα τοϋ κόμματος τής Λιθουανίας. Τέλοσ, ή ελάττωση τών τιμών, μέσα σ' αυτό τό κλίμα ϋφεσης, ~Λ,αι μιά άκόμη ένδειξη τών νέων απασχολήσεων τής κυ6έρνησης. Βέβαια αυτή ή ελάττωση δέν ήταν ή πρώτη (αλλά ή εκτη) , μέ τό εί'ρος της δμως ξεπερνάει τίς προηγούμενες. Μιά όλόκληρη σειρά ειδών επηρεάζονται άπό μιά ελάττωση Ι Ο μέ 15 %. ή μείωση φτάνΕΙ τό 40% γιά τά λαχανικά, 50% γιά τίς πατάτες, 60% γιά τά φοοϋτα. Ταυτόχρονα, μιά πλατιά εκστρατεία γιά τήν ευημερία τού λαοί', τήν κατασκευή διαμερισμάτων γιά τούς εργαζόμενους καί τή δελτϊωση τής κατανάλωσης καλύπτει τήν πρώτη σελίδα τής '/αο{-ITTIII'.
Αυτά τά μέτρα συνοδεύτηκαν εξίσου άπό άναοτατώσευ; στίς ήγετικές σφαίρες, έκφραση τής πάλης τών γραφειοκρατικών φατριών πού εξαπολύθηκε μέ τό θάνατο τοϋ Στάλιν. Σέ μιά πρώτη φάση, αυτή ή πάλη -έκδηλη στίς καθάρσεις τών έθνικών Κ.Κ. πού αναφέραμε- παρέμεινε μετέωρη καί κατέληξε σ' ενΗ προσωρινό συμδιδασμό. Αυτό δείχτηκε αρχικά στήν ϋπόθεση Ίγνάτιεφ: Ό Ίγνάτιεφ πού παύθηκε γιατί δημιούργησε τήν ψευτοσυνωμοσία τών γιατρών, ήταν ύπουργός τής κρατικής 'Ασφάλειας ~μέχρι τίς 7 τοϋ Μάρτη, ήμερομηνία κατά τήν όποία τό ύπουργείο του προσκολλήθηκε στό υπουργείο Έσωτερικών πού διεύθυνε ό Μπέοια. 'Υποδείχτηκε στίς 6 τοϋ Μάρτη μετά τό θάνατο τοϋ Στάλιν σάν ί:'νας άπό τούς τρείς νέους γραμματείς καί στίς 14, δταν καθορίστηκε 11 ακριδής σύνθεση τής γραμματείας, σάν ενα άπό τά πέντε μέλη της. Αυτό σημαίνει πώς ή άπόφαση τής Εκκαθάρισής του δέν πάοθηκε άμέσω; μετά τό θάνατο τοϋ Στάλιν καί πώς πιθανότατα αποτέλεσε αντικείμενο παζαρέματος ανάμεσα στούς νέους ήγέτες. Ύπήρξε λοιπόν μιά πρώτη φάση διαπραγματεύσεων σέ κλίμα αδε6αιότητας, πού κατέληξε σ' ενα διαμερισμό τών ευθυνών ανάμεσα στούς νέους ήγέτες. Αυτή ή ιδέα έπιδεδαιώνεται από πολλά γεγονότα, Άρχικά ή επανάκτηση τών θέσεων-κλειδιών -τό ύπουργείο Έσωτερικών, ό Στρατός, τό ύπουργείο 'Εξωτερικώναπό τρείς ((ντρες τών όποίων είχε άφαιρεθεί ό πραγματικός έλεγχω; πρίν πέντε χρόνια: Μπέρια, Μπουλγκάνιν, Μολότοφ. "Υστέρα ή «(νασυγκρ6τηση τοϋ Πολιτικού Γραφείου μέ, πλάι σ' αύτού; τούς τρείς άντρες καί τόν Μαλένκοφ, παλαιά στοιχεία δπως Μικογιάν, Κα'/κάνοδιτς καί Βοροσίλοφ. Αυτή ή ανασυγκρότηση είναι ίδιαϊηρα σημαντική: τό Πολιτικό Γραφεϊο αντικαταστάθηκε τό φθινό108
πωρο απυ ενα Πρεζίντιουμ τριάντα εξι μελών, φανερά ευνοϊκών σΤΙ1ν Μαλένκοφ, άφοϋ ό τελευταίος διηύθυνε τήν ύπηρεσία πού ήταν έπιφορτισμένη μέ τούς διορισμούς στό Κ.Κ. καί μπορούσε λΟΙΠΙ1ννά ύπολογίζει σέ άφοσιωμένου; άντρες στό Πρεζίντιουμ. "Ομωτ. αυτό; ό πλατύτ οργανισμός δπου τό κύρος των παλαιών μελών τού Πολιτικού Γραφείου μπορούσε εί'κολα νά μειωθεί, καταργήθηκε άμέσωτ μετά τό θάνατο τού Στάλιν, κι ενώ είχε δημιουργηθεί από τό Συνέδριο τού Κόμματος, δέν δόθηκε κάν ή δυνατότητα στήν Κεντρική 'Επιτροπή ν' άποφασϊσει τήν κατάργησή του. Αύτή ή φάση όλοκληρώθηκε μέ τή σύλληψη τού Μπέρια πού κατηγορήθηκε σάν ενας πράκτορας τού ξένου ιμπεριαλισμού. Είναι «κόμη δύσκολο νά ξέρει κανείς άν αυτή ή εκκαθάριση τοϋ «Νο 2» ε1ναι μόνο ενα άποφασιστικό επεισόδιο στήν άνοδο τού Μαλένκοφ πρ6ς μία προσωπική άπόλυτη εξουσία τύπου Στάλιν η άν σημαίνει περισσ(1πρα, δηλαδή μιά πολιτική πάλη ανάμεσα σέ δυό γραφειοκρατικές φράξιες, καί σ' αυτό τό μέτρο, άν επανεξετάζει τίς άλλαγές πού μεσολάδησαν η τροποποιεί τήν πρακτική σημασία τους. Πολλές ενδείξεις μάς κάνουν νά σκεφτόμαστε πώς ή δεύτερη έρμηνεία ε1ναι ή περισσότερο πιθανή. "Ετσι ό Μαλένκοφ ήταν πιό στενά συνδεδεμένοτ μέ τή διεύθυνση τοϋ κράτους στήν τελευταία φάση τής σταλινικής εξουσίας, ενώ ό Μπέρια είχε κρατηθεί σέ κάποια απόσταση' μπορούμε λοιπόν νά θελιώσουμε μιά διασύνδεση ανάμεσα στήν έπιστροφή τού πρώτου καί τίς τροποποιήσεις πολιτικής πού μεσολάδησαν άπό τό Μάρτη. Έπίσης, τό στύλ τών κατηγοοιών πού καταφέρθηκαν ενάντια στόν Μπέρια -σέ αντίθεση μέ κείνΈς πού καταφέρθηκαν τό Μάρτη ενάντια στόν Ίγνάτιεφ, πού εκείνη τήν εποχή. κατηγορήθηκε γι' ανικανότητα- είναι από καθαρά σταλινικό καλούπι καί ξαναφέρνει μονοκόμματα τήν ατμόσφαιρα τών χρόνων τών μεγάλων δικών, στή φάση. μάλιστα πού αύτή ή σύλληψη κατευθύνεται δήθεν ενάντια στίς ύπερ60λικές εξουσίετ τής άστυνομίατ; Κι οί έπανειλημμένε; δια6ε6αιώσεις τής ΠljlίfΊι'τιι γιά τό άριστο τής συλλογικής καθοδήγησης καΙ τόν όλέθριο χαρακτήρα τής προσωπικής εξουσίας θυμίζουν πάρα πολύ τΙς διακηρύξεις τοϋ Στάλιν στό διάστημα πού δέν είχε γίνει ακόμη ενα πρι1Cιωπo, γιά νά τούς δώσουμε μεγάλη σημασία. Πρέπει ώστόσο νά θυμηθούμε πώς στό γραφειοκρατικό καθεστώς ενας ήγέτης κι ή τύχη του δέν συνδέονται μέ μιά πολιτική καί μέ τήν επιτυχία της, καί πιίις ό Μαλένκοφ μπορεί θαυμάσια νά τουφεκίσει τόν Μπέρια καί νά έφαρμόσει τήν πολιτική εκείνου. Τ6 αληθινό ζήτημα είναι όχι νά δομηθεί τό μυθιστόρημα τής 109
γραφειοκρατικής ήγεσίας, αλλά ν' αναζητηθούν τά κίνητρα πού ()ξί'νουν τίς άντιθέσευ; των ήγετικών όμάδων καί τήν παρούσα μεταδολή τής εσωτερικής πολιτικήτ; Πρίν ν' απαντήσουμε σ' αυτό, πρέπει ν' αποκλείσουμε μιά άπλοϊκή έρμηνεία πού δέν θά λάδαινε ίυτόψη της τή σταθερότητα τής γραφειοκρατική ς τάξης καί θά εκανε τή μιά η τήν άλλη ήγετική φράξια εκπρόσωπο τών συμφερόντων μιάς άλλης τάξης, τό προλεταριάτο η τούς αγρότες. Καί τό προλεταριάτο κι ή αγροτιά μπορούν θαυμάσια μέ τήν άντϊστασή τους στήν εκμετάλλευση νά δημιουργήσουν προδλήματα στήν κυβέρνηση καί μ' αυτή τήν έννοια νά προκαλέσουν διαφωνίες στίς όμάδετ; τών γραφειοκρατών γιά τίς; αποτελεσματικότερες μεθόδους ήγεσϊαο- έτσι επενεργούν έμμεσα στήν κρατική πολιτική πού αντιπροσωπεύει πάντοτε τά συμφέροντα τής κυρίαρχης τάξης. Οί πολιτικές παραλλαγές μόνο μέσα στό πλαίσιο τής γραφειοκρατίας μπορούν νά έρμηνευτούν. Αυτή δμως ή αποδοχή δέν σημαίνει άναγκαστικά πώς πρέπει ν' αναζητηθεί ή πηγή αυτών τών παραλλαγών στήν αντίθεση ανάμεσα στά διαφορετικά κοινωνικά στρώματα -Τής.γραφειοκρατίας. Αυτή ή αναζήτηση πού. από χρόνια ίκανοποιεί τή φαντασία τών παλαιών μενσεδϊκων πού χρησιμοποιούνται άπό τόν αστικό τύπο, στηρίζεται σέ μιά σύγχυση ανάμεσα στήν άστική τάξη καί τή γραφειοκρατία, ανάμεσα στόν τρόπο κλασικής καπιταλιστική ς έκμετάλλευση; καί τό συλλογικό καί σχεδιοποιημένο καπιταλισμό. 'Ενώ ύπάρχει ενα νόημα στήν πρώτη περίπτωση, στό νά συνδεθεί γιά παράδειγμα μιά κάποια πολιτική μέ συγκεκριμένες δμάδες τής διομηχανία; -ό τομέας τής Ελαφριάς διομηχανϊα; θ(ι μπορεί νά ένδιαφέρεται περισσότερο άπό κείνον τής οαριάς βιομηχανίας νά κάνει παραχωρήσεις στό προλεταριάτο η ν' ασκήσει μιά συμφιλιωτική διπλωματία σ' ένα τάδε μέρος τοϋ κόσμου γιά νά προφυλάξει τίς ιδιαίτερες αγορές του- είναι περισσότερο άπό άμφϊδολο πώς αυτή ή αναλογία μπορεί νά τεθεί σέ μιά κοινωνία πού δ ανταγωνισμό; δέν μπορεί νά μεταφεοθεί στό οικονομικό επίπεδο. Μιά κοινωνική όμάδα σάν αυτή τών τεχνικών Τι των διευθυντών τών εργοστασίων μπορεί θαυμάσια νά εχει δρισμένα γνωρίσματα πού τή διαφοροποιούν γιά παράδειγμα από κείνη τού Στρατού, αυτά δμως τά κοινά γνωρίσματα πού στηρίζονται σ' ενα πανομοιότυπο λειτουργιών δέν συμπίπτουν μ' ενα προσδιορισμένο οικονομικό συμφέρον πού νά μπορεί ν' άντιποοσωπευτεϊ μέ μιά εθνική η διεθνή πολιτική. Ό άνταγωνισμό; ανάμεσα σέ γραφειοκράτες -πού ϋφϊσταται τό Ιδιο αναγκαστικά δσο καί σέ κάθε άλλη εκμεταλλευτική τάξη- ακολουθεί πιθανότατα περισσότερο αξονες τοπική; διασύνδεσης καί προσωπικών ανταγωνισμών άπό κείνους τής άντικειμενικής δομής τοϋ καθεστώτος παραγωγής. Κοντολογίς είναι μιά πάλη φατριών, οχι ενας ανταγωνισμό; ανάμεσα σέ κοι-
ιιο
νωνικά στρώματα ξεκάθαρα συγκροτημένα καί πού αναζητούν νά ίδιοποιηθοϋν ενα μεγαλύτερο μέρος τής ύπεραξίας πού αποσπάται από η) προλεταριάτο. Αυτή ή εκτίμηση τής γραφειοκρατίας έπιτρέπει ν' απορρίψουμε τίς αύθαϊρετετ ύποθέσεις γιά τήν πάλη πού θά όιεξαγόταν ανάμεσα στό Κόμμα, τό Στρατό, τήν 'Αστυνομία καί τούς διευθυντές καί τεχνικούς, καί σέ μιά δήθεν κατανομή τής εξουσίας ανάμεσα στό Κόμμα (Μαλένκοφ), τήν 'Αστυνομία (Μπέρια) καί τό Στρατό (Μπουλγκάνιν). ΕΙναι άλλωστε φανερό πώς τό Κόμμα δέν συνθέτει μιά ξεχωριστή όμάδα αλλά εκπροσωπείται σέ δλους τούς κοινωνικούς τομείτ : νά ισχυριστεί κανείς πώς ή συμμετοχή τών στρατηγών η τών διευθυντών εργοστασίων δέν τούς δίνει καμιά πραγματική εξουσία, θά σήμαινε ακριοώς πώς ή δριοθέτηση δέν πραγματώνεται δριζόντια ανάμεσα στίς δήθεν άντϊθετε; δμάδες (ιλλά κάθετα ανάμεσα στή μεσαία γραφειοκρατία καί τήν ανώτερη γραφειοκρατία, πού .καί αυτή σπαράζεται μόνον άπό μιά σύγκρουση φατριών κι όχι γιατί αναπαράγει τίς διαφωνίές δλόκληρων στρωμάτων τής κοινωνίας. Σέ κάθε περίπτωση, ή ύπόθεση άποδεικνύεται ιδιαίτερα εϋθραυστη δταν θέλει κανείς νά τήν έφαρμόσει στίς τελευταίες αλλαγές στή διεύθυνση τοϋ κράτους. Πώς νά μιλήσει κανέίς, δπως ειπώθηκε στόν τύπο, γιά μιά νίκη τού Στρατού η γιά μιά έπιστοοφή τών στρατηγών, δταν δ αντιπρόσωπος τοϋ Στρατού στή Γραμματεία είναι δ Μπουλγκάνιν, πού θεωρήθηκε πάντα από τούς στρατιωτικούς σάν ξένος, έντεταλμένο; άπό τό Κόμμα γιά νά τούς Επιτηρεί; (ενώ ενας κάποιος άριθμό; σημαντικ(;)ν μικρογεγονότων οεοαιώνει τό αντίθετο, δπως ή άπου σία στρατηγών στήν εξέδρα τών επισήμων κατά τήν παρέλαση τής Πρωτομαγιάς, ή αντικατάσταση τών στρατιωτικών μέ πολίτες στίς διπλωματικές θέσεις-κλειδιά -στήν Αυστρία καί τή Γερμανία). 'Αντίθετα, πώς νά επιμένει κανείς σέ μιά νίκη τής 'Αστυνομίας δταν -αν ίιπάρχει νίκη- αποκτήθηκε μέ αντίτιμο μιά πλατιά κάθαρση τών υπηρεσιών άσφαλείατ, αρχίζοντας άπό τόν ύπουργό Ίγνάτιεφ, κι όταν ή αμνηστία κι ή διακήρυξη τών ατομικών δικαιωμάτων τείνει νά μειώσει τήν επιρροή της στήν κοινωνία; κι ακόμη, σ' αυτό τό πλαίσιο, πώς νά έρμηνευτεί ή εκμηδένιση του Μπέρια; "Η ουσία ώστόσο δέν είναι νά γνωρίσει κανείς τή λεπτομέρεια τής πάλης ανάμεσα σέ πρόσωπα η φατρίες πού δ θάνατος του Στάλιν εφερε στήν έπιφάνεια, άλλά νά εκτιμήσει όρθά τή σημασία των. αλλαγών πού μεσολάδησαν στό εσωτερικό καθεστώς καί νά καταλάδει τίς αίτιε; τους. Αυτές οί άλλαγέ; έμφανίστηκαν. ως τώρα σάν κατευθυνόμενες πρός μιά άπάλυνση τής δικτατορίας. Σ' αυτή τήν Ιδέα πρέπει άμέσω; νά κάνουμε δυό διευκρινίσεις, πού περιορίζουν τρομερά τή σημασία της: αρχικά δέν γνωρίζουμε σέ ποιό
ιιι
bαθμ() αυτή ή άπάλυνση έφαρμόστηκε πραγματικά (τίποτε δέν ι'ιποδεικνύει πώς στήν πραγματικότητα δέν ανάγεται σέ ελάχιστα πράγματα), κατόπιν δέν γνωρίζουμε αν θά διαρκέσει (ή υπόθεση Μπέρια θά έδειχνε μάλλον πώς όχι, ανεξάρτητα από τόν προσωπικό ρόλο τού ϊδιου τοϋ Μπέρια). Αυτό πάντως δέν εμποδίζει τό γεγονό; δτι αυτά τά μέτρα διερμηνεύουν άναμφισδήτητα μιά πίεση πραγματικών παραγόντων πρός τήν άπάλυνση. Ποιοί είναι αυτοί οί παράγοντες καί μέχρι πού μπορεί νά φτάσει ή δράση τους; Θά ήταν λαθεμένο νά ταυτίσει κανείς τό ρωσικό γραφειοκρατικό καθεστώτ μέ τή σταλινική αστυνομική δικτατορία. 'Ένα σύστημα δέν προσδιορίζεται αρχικά από τό πολιτικό του καθεστώς. Θεωρητικά, δέν εΙναι άναπόφευκτο τό δτι τό στάδιο τού καπιταλιομοϋ πού αποκαλούμε γραφειοκρατικός καπιταλισμός -γιά ν' αποδώσουμε τό νέο χαρακτήρα τού κυρίαρχου στρώματος- συνδυάζεται παντού καί πάντα μέ μιά πολιτική δλοκληρωτικής τρομοκρατίας εκείνου τού τύπου πού δ Στάλιν συνέδεσε μέ τ' όνομά του. Μπορεί μάλιστα νά φανταστεί κανείς πώς μιά δλική νίκη τού εργατισμοϋ στήν 'Αγγλία, συνοδευόμενη από μιά πλήρη εθνικοποίηση τής ΠΗραγωγής. κι από μιά πλήρη σχεδιοποίηση δέν θά καταργούσε άμεσα καί τελείως τούς «δημοκρατικούς» άγγλυωύ; θεσμούς καί τά «φιλελεύθερα» ήθη. Αυτό τό υποθετικό παράδειγμα δέν σημαίνει άλλωστε πιί)ς τό πολιτικό καθεστώς μπορεί νά Εχει πολύ διαφορετικές μορφές σ' ενα γραφειοκρατικό σύστημα. Ή κρατικοποίηση τή::: οίκονομϊατ κι ή συγκέντρωση τής πολιτικής εξουσίας πού τή συνοδεύει ταιριάζουν μέ μιά τάση γιά έλεγχο δλωlι τών τομέων τής κοινωνική; ζωής. Κι ή γραφειοκρατική νοοτροπία ευνοεί τή θέσμιση μιάς αυστηρή; πειθαρχίας πάνω στήν ατομική διαγωγή καί σκέψη. Μέχρι ποιό δαθμό δ έλεγχο; τοϋ κράτους ασκείται κι επιζητεί τή δϊα, ιιι"τ<ί δέν εξαρτάτω μηχανικά από τήν οικονομική δι<Ίρθρωση, αλλά καί από ίστορικούς παράγοντες (προέλευσητής γραφειοκρατίας, διεθνής κατάσταση, κλπ.). Σέ δ.τι άφορά τή ρωσική γραφειοκρατία πού ήρθε στή ζωή κατασκευάζοντας τίς δικές της οΙκονομικές δάσειτ, ή τρομοκρατία υπήρξε ένα μέσο έπιδολή; Τ1ϊς ταξικής ένότηταξ, χρησιμοποίησης τής έχθρότητα; Όλων ενάντια σέ δλουτ; σέ όφελος τής λειτουργίας τού συνόλου. Βέδαια, ή μεγάλη τρομοκρατία είχε τελειώσει ήδη πρίν τόν τελευταίο πόλεμο μέ τήν όριστική εξόντωση Όλων τών πολιτικών τής άντιπολϊτευση; καί τήν οικονομική σταθεροποίηση τού καθεστώτος. Ή δημόσια ζωή δμως συνέχισε νά υπόκειται στή δικτατορική αυθαιρεσία' ενώ τό προλεταριάτο χωρίς επιφυλάξεις καί δρους εlχε συντριδεί κάτω «πό τό δάρος τής εκμετάλλευσης. τών γραφειοκρατών, οί Ιδιοι, ()ποια καί νά ήταν ή κοινωνική τους θέση δέν αποκτούσαν τήν 112
προσωπική άσφάλεια πού ή σταθεροποίηση τού οικονομικού συοτήματο; θ<'ι επρεπε νά τούς άποφέρει. Μπορεί κανείς ν' άναρωτηθε], (ί.ν μακροπρόθεσμα αυτή ή κατάσταση δέν Εγινε δλο καί λιγότερο συμδιδάσιμη μέ τίς επιθυμίες τού μεγαλύτερου μέρους τής γραφηοκρατίας. Φαίνεται πώς τά προνόμια πού αυτή κατέκτησε σιγά-σιγά -καί πού επιτρέπουν στό άτομο νά κατέχει από τή γέννησή του κιόλας (χάρη στά πλεονεκτήματα τής οίκογενεϊα; του, τήν κληρονομι<'ι του, τήν εκπαίδευση πού προορίζεται νά λάδει) μιά <'ινιίιτερη θέση στήν κοινωνία- υπήρξαν πάρα πολύ ανεπαρκή στό διάστημα πού ή τρομοκρατία τής δικτατορίας εριχνε στόν καθένα τήν απειλή τής φυσικής ή κοινωνικής του εξόντωσης. Είναι λοιπόν λογικό δτι ή γραφειοκρατία ασκεί πίεση στήν κορι'φή της γιά ν' αποκτήσει τίς εγγυήσεις γιά τό προσωπικό πεπρωμένο κάθε γραφειοκράτη, τήν Ικανότητα ν' άπολαμδάνει μέ κάθε ασφάλεια τά προνόμιά του. Αυτό προϋποθέτει δτι ή γραφειοκρατία ('ιχι μόνο μπήκε σέ μιά νέα φάση τής ανάπτυξής της, αλλά πως εχει δλο καί περισσότερο επίγνωση γι' αυτό: χρειαζόταν αρχικά νά δημιουογήσει 'τά προνόμια, νά πλαισιώσει έντελώτ τήν κοινωνία, νά ~'~":ι'ηHείτήν τοποθέτησή της σάν κυρίαρχη τάξη στό κοινωνικό ~'πίπεδo ενάντια στίς αλλες τάξεις τής χώρας, τό προλεταριάτο καί τήν <'ιγροτι<'ι,καί κατόπι ν' αρχίσει νά θεωρεί τόν εαυτό της πραγματικά σάν γραφειοκρατία θεϊκού δικαίου, νά εδραιωθεί άποοΌλημάτιστη στή θέση τητ, γιά ν' απαιτήσει ενα άπαοαθϊαστο καταστατικό -σιού σημαίνει ότι τό κόμμα ποέπε: νά υπάρχει γιά τή γραφειοκρατία κι όχι ή γραφειοκρατία γιά τό κόμμα. Τό δτι από μιά {ιλλη πλευρά ή ίδια ή φύση τής γραφειοκρατικής οίκονομϊα; κ(ιί κοινωνίας έπιδάλλει εναν όλικό συγκεντρωτισμό τής εξουσίας καί τείνει νά τής προσδιίισει αναγκαστικά ένα χαρακτήρα δλοκληρωτικής δικτατορίας, αποτελεί μιά δαθιά άντίφαση τοϋ καθεστώτος ανάλογη μέ κείνη πού φέρνειτήν καταστροφή τής κοινοδουλευτιΚΙ)::: δημοκρατίας στήν τελευταία φάση τοϋ καπιταλισμού τών μονοπωλίων. "Ομωτ ή πάλη ανάμεσα σέ κείνους πού ενσαρκώνουν κοινωνικά τούς δυό πόλου; αύτή; τής άντϊφαση; δέν λύνεται αναγκαστικά παντού καί πάντα μέ τόν ίδιο τρόπο. Κι είναι ιδιαίτερα σαφέτ πώς ή φάση στή διάρκεια τής δποίας δ συγκεντρωτικός πόλοτ εξασθένισε υπερδολικά από τό θάνατο εκείνου πού τόν προσωποποίησε γιά μεγάλο χρονικό διάστημα κι από τούς έσωτερικοί'::: άγώνε; τών διαδόχων του, τούς οδήγησε νά κάνουν μεγάλες παραχωρήσεις σ' αυτό τό επίπεδο παραχωρώντας μέ αρθρα στήν nIjIi(il'rI! μιά καρικατούρα h<ιhe<ιsσοτριι-, στούς ϋποτελεϋ; τους. "Ενατ δεύτερος παράγοντας δμως είναι φανερός τόσο στά μέτρα άπ άλυνσητ δσο καί στίς πρόσφατες παραχωρήσεις, φαινομενικές ή πραγματικές. στό επίπεδο τής ζωής τών μαζών: ή ανάγκη νά με113
τ\)ιαστεί ή θεμελιακή κοινωνική άντιφαση, ή αντίθεση τών εργαζομένων στόκαθεστώς. Ή χαμηλή παραγωγικότητα τής εργασίας στή Ρωσία προκύπτει ταυτόχρονα από τή μή συναίνεση τών εργατών σέ μι« παραγωγή τής όποίας είναι αποστερημένοι, κι από τό επίπεδο τής άθλια; ζωήςσυνδυασμένομέ τήν τρομοκρατία. Ή διαρκής κ\)ίση τής οίκονομϊατ πού προκύπτει απ' αυτό γίνεται τόσο περισO(Hf\)O σοδαρή δσο τό τεχνικό καί οικονομικό επίπεδο τής χώρας ίινε\)χεταt. Μποοοϋννά σκάδουν διώρυγες μέ τούς κρατούμενους των στρατοπέδων συγκέντρωσης πειθαρχημένους από τό μαστίγιο μέχρι ν' άφήσουν τό τομάρι τους =άλλά ή σύγχρονη διομηχανια απαιτεί μιά συναίνεση, τουλάχιστο μερική, τού εργάτη στό εργο του πού δέν μπορούν νά πετύχουν άπλά καί μόνο μέ τήν τρομοκρατία, καί γι' αυτή του τή συναίνεση πρέπει δ εργάτης νά παρακινηθεί από τό οικονομικό αποτέλεσμα τής παραγωγής. Ό αμερικάνυω; καπιταλισμός δεσμεύτηκε από καιρό άποφασιστικά σ' αυτό τό δοόμο -πράγμα πού τελικά .δέν .ελάττωσε τό δάρος τής ξένωσης τών εργαζομένων- κάτω από τήν πίεση τών εργατικών αγώνων. Πρέπει νά σκεφτούμε πώς ή αντίθεση τών Ρώσων εργατών στήν παραγωγή είχε γίνει αρκετά ισχυρή γιά νά ύποχρεώσει τή γραφειοκρατία νά προδεί σέ κάποιες παραχωρήσεις. Οί άλλαγέτ στήν εσωτερική περιοχή τής ρωσικής πολιτικής εμφανίζονται λοιπόν σάν απάντηση στήν αυξανόμενη πίεση τών αντιφάσεων τού καθεστώτος. Θά δούμε πώς αυτή ή ιδέα ενισχύεται ίδιαίτερα όταν εξετάζει κανείς τίς άλλαγέ; πού μεσολάδησαν στήν εξωτερική πολιτική τής ΕΣΣΔ καί στήν πολιτική τών δορυφόρων χωρών.
'Όλα τά ρωσικά διαδήματα στόν εξωτερικό χώρο μετά τό θάνατο τού Στάλιν είχαν τήν Ιδια κατεύθυνση: νά δημιουργήσουν τήν εντύπωση πώς ή ΕΣΣΔ δέν αποσκοπεί στήν εντατικοποίηση αλλά στήν εκτι)νωση τού ψυχρού πολέμου. 'Ενώ οί Δυτικοί συνέχιζαν ν' αναζητούν συγκεχυμένα καί πυρετώδικα μιά δυσεύρετη πολιτική, ή Μόσχα εδειχνε νά παίρνει γιά μιά ακόμη φορά τήν πρωτοδουλϊα των επιχειρήσεων, νά ενεργεί μέ περίσκεψη ταυτόχρονα στά τέσ()~'\)«( σημεία τού κόσμου, στήν Κορέα καί στή Γερμανία, διακηρύσοοντα; τίς προθέσεις της γιά ειρήνη καί στέλνονται; τούς σοδιετικοί'; ναυτικού; νά έπ ισκεφθουν τόν π ύογο τού 'Άιφελ. Ποιό είναι τι') νόημα αύτή; τής στοοφήτ πρόκειται άπλά γιά χειρισμού; προπαγάνδα; η ταχτικήτ, η γιά εναν έπαναπυοοανατολισμό ηϊς πολιτικής μωωοπρόθεσμα: "Αν ή σωστή απ άντηση είναι ή δεύτερη. π οι« είνα: τά «Ιτια αυτού του έπανωτροσανατολιομού. μέχρι ποϋ ~I;r(1(1ciνά φτάσει, καί ποιές μπορεί νά είναι οί έπιπτώοει; του στό 1]4
ϊοιο τι) ανατολικό μπλόκ; Καί τέλος, στό μέτρο πού αυτή ή .στροφή ί'Ζει αναγκαστικά έπιπτώσειτ στή στρατηγική τού δυτικού μπλόκ, πυύ άποσκοπεί η σέ κάθε περίπτωση καταλήγει νά τονίσει τίς «ντιφάσει; τής 'Αμερικής καί τών συμμάχων τηξ., ενα τρίτο ερώτημα κάνει τήν έμφάνισή του: μέχρι ποιό σημείο αύτέτ οί άντιφά(πι; μπορούν ν' αναπτυχθούν καί ποιά είναι ή επίπτωση αυτών τών άντιφάσεων τών μέν πάνω στίς δέ: "Ας ξαναπάρουμε τό πρώτο ερώτημα: ποιό είναι τό εύρος 'τής (1ωσικής στροφής: .Αρμόζει αρχικά νά παρατηρήσουμε πώς αυτή ή οτροφή είναι περιορισμένη. Ή ΕΣΣΔ παρά τή διαιότητα τής διπλωματία; της, δέν είχε επιδιώξει νά εξαπολύσει τόν πόλεμο. Φαϊνεται τώρα δεδομένο πώς δέν προεξοφλούσε τήν αμερικάνικη αντεπίθεση όταν άρχισε ή κορεάτικη σύγκρουση. Ή γραμμή της, από κείνη τήν εποχή, ήταν φυσικά νά μήν Ενδώσει σέ τίποτε αλλά επί011; νά διαφυλάξει τό .\ΙΙΙfω ψ/ο καί τίποτε άλλο. Ή συστηματική ίιναζήτηση ένός συμδιδασμοϋ δέν είναι λοιπόν μιά πολιτική μεταστροφή. , Είναι αλήθεια πώς ή αναζήτηση μιάς εκεχειρίας στήν Κορέα όδήγησε τούς Κινεζο-κορεάτες νά ενδώσουν, σέ μιά σετοά σημεία πού εχουν, σέ τοπική κλίμακα, μιά κάποια σημασία (οί προϋποθέσει; στήν ανταλλαγή τών αιχμαλώτων δέν θά τούς επιτρέψουν νά ξανασάλουν χέρι παρά μόνο σ' ένα πολύ μικρό μέρος τών παλιών τους στρατευμάτων)' αυτά δμως τά σημεία είναι ώστόσο δεύτε\)εί'οντα ιός πρός τή διεθνή κατάσταση στήν όποία ποοδάλλει ή οταλινική πρωτοδουλία. Αυτή ή πρωτοσουλία είναι έπωφελήτ. Ή κορεατική επιχείρηση αποδείχθηκε μή αποδοτική: απαιτούσε μιά δαπανηρή στρατιωτική προσπάθεια από πλευράς Κίνας, σέ μιά ~'πoχή πού αυτή έπρεπε ν' αντιμετωπίσει τό καίριο πρόδλημα νά διοργανώσει μιά διομηχανική υποδομή καί νά σταθεροποιήσει τό νέο κοινωνικό καθεστώς: σέ κάθε περίπτωση μιά κινεζική στρατιωτική νίκη είχε γίνει αδύνατη κι ή αναζήτησή της δέν θά μπορούσε νά οδηγήσει παρά σέ μιά γενίκευση τοϋ πολέμου. Προτείνοντας τήν είρήνη, οί Κινέζοι κι οί Ρώσοι δέν έχουν τίποτε νά χάσουν στό παρόν αντίθετα σπέρνουν τή σύγχυση στούς αντιπάλου; τους,' δι«ιοούν τά 'Ηνωμένα 'Έθνη καί τή Νότια Κορέα, τίς 'Ηνωμένε; Πολιτείε; καί τούς "Αγγλουτ. εξασθενούν τήν αμερικάνικη προσπάθει«
γιά πόλεμο.
Άπ6 μόνη τητ, ή κορε6τικη στροφή λοιπόν δέν θά ήταν επαρκή; γιά νάποκαλύψει μιά νέα πολιτική συμδιδασμού. Γνωρίζουμε δμως δτι μιά σειρά άπό διπλωματικά διαδήματα έχουν τήν Ιδια κατεύθυνση: στήν Αυστρία καί τή Γερμανία, δ διορισμός πολιτικών ί'πιτρι'Jπων κι ή αρση τού σιδηρού παοαπετάσματοξ ή παραίτηση 115
άπό διεκδικήσεις απέναντι στήν Τουρκία, ή αποκατάσταση διπλωματικών δεσμών μέ τή Γιουγκοσλαδϊα, ή πρόταση γιά σύναψη εμπορικών σχέσεων μέ τή δυτική Ευρώπη (στήν όποία προστίθεται ή αλλαγή τόνου τής ρωσικής διπλωματίας). Αυτή ή νέα στάση δέν εκφράζεται μέχρι στιγμής μέ κανένα συγκεκριμένο μέτρο' καί γιά παράδειγμα ή ρωσική αρνηση νά ξαναρχίσουν οί αυστριακέ; διαπραγματεύσεις σέ αλλες δάσεις από κείνες τού Πότσνταμ θά μπορούσε νά όδηγήσει στή σκέψη πώς ή ΕΣΣΔ αναζητά περισσότερο μιά ϋφεση παρά ένα διακανονισμό τών επίδικων προδλημάτων στήν Ευρώπη. Ή νέα πολιτική τής κυδέρνησης τοϋ ανατολικού Βερολίνου φώτισε ώστόσο μέ νέο φώς τή ρωσική τακτική. Τό σταμάτημα τής πολιτικής κολλεκτιδοποίησης καί διομηχανοποίησης «μέ κάθε θυσία», ή ρητή αναγνώριση τής εχθρότητα; τού πληθυμού κι ή εξοδός του πρός τή Δύση, οί διασφαλίσεις πού δόθηκαν στούς άγρότε; καί τά μεσαία στρώματα, ή άπόφαση νά έπανεγκαταστήσουν στίς Ιδιοκτησίες τούς άποκληρωμένουτ η τούς φυγάδες, ή χωρίς όρους συνθηκολόγηση απέναντι στήν ευαγγελική 'Εκκλησία πού εΙχε υποδειχτεί σάν ό εχθρός νούμερο ενα, δλα αυτά τά μέτρα δέν μπορούν νά διερμηνευτούν σάν μιά χειρονομία τακτικής. 'Αντίθετα, οί παραχωρήσεις πού άναφέρουμε είναι τόσο σημαντικές πού μάς υποχρεώνουν, νά διερωτηθούμε γιά τά κίνητρα τής σταλινικής τακτικής. Καί τότε πρέπει ν' αναγνωρίσουμε πώς ή ΕΣΣΔ ορίσκεται αντιμέτωπη μέ μιά χωρίς προηγούμενο κρίση τοϋ μπλόκ της, κρίση πού εχει πολλαπλές όψεις, κοινωνικές κι οΙκονομικές πού άποκαλύφθηκαν από τά πρόσφατα γεγονότα στήν Οϋγγαοϊα, προπαντός δμως στή Γερμανία καί τήν Τσεχοσλοδακία. Σ' αύτέ; τίς δυό χώρες, έπιδεδαιώνεται πώς ή τοπική γραφειοκρατία δέν στάθηκε ίκανή νά διασφαλίσει τήν εξουσία της. Ή δυσκολία καί στίς δυό περιπτώσεις προέρχεται άπό τό δτι δ σταλινισμός προσέκρουσε σ' ενα εξελιγμένο προλεταριάτο, προικισμένο μέ αγωνιστική παράδοση πού μπόρεσε πολύ σύντομα ν' αποκτήσει τήν πείρα τής γραφειοκρατικής έκμετάλλευσητ. οι τσεχοσλοοακικές απεργίες καί προπαντός τά κινήματα τοϋ Βερολίνου καί τού Μάγκντεμπουργκ <':ιπόδειξανπώς ή ένοποίηση τού ανατολικού ευρωπαϊκού μετώπου ορισκόταν μακριά από τήν πραγματοποίησή της. ΕΙναι λοιπόν πιθανό πώς ή φροντίδα νά σταθεροποιηθεί ή δικτατορία σ' αύτέ; τίς χώρες καί νά οίκοδομηθεϊ ταυτόχρονα μιά οΙκονομία τοϋ αυτού τύπου μέ κείνη τής ΕΣΣΔ αποτέλεσε ενα άποφασιστικό παράγοντα τής πολιτικής ϋφεσης. Σ' αι'τές τίς περιφέρειες, τίς περισσότερο διομηχανοποιημένε; τη; κεντοικη; Εύρώπησ, ή γραφειοκρατία δέν κατόρθωσε νά εκκαθαρίοι'ι ΤΙ]\' προλεταριακή αντίσταση: ή ελάττωση τοϋ διοτικοϋ έπιπέδου, ή επέκταση τής διάρκειας τής εργασίας, ή επιτάχυνση 116
τών ρυθμών εμφανίζονται σάν αύτό πού είναι -μια υπερεκμετάλλευση- σ' ενα προλεταριάτο πού δέν δγαϊνει τώρα από τή δουλεία αλλά πού έχει κιόλας πίσω του ενα μακρύ παρελθόν άντϊσταση; καί πάλης στούς κόλπους τού καπιταλισμού. Σ' αύτό προστίθεται δτι τό προλεταριάτο δέν αισθάνεται συντριμμένο άπό μιά επαναστατική αποτυχία δπως θά μπορούσαν νά αισθάνονται οί Ρώσοι εργάτες όταν ή σταλινική δικτατορία έπεσε πάνω τους: ενώ δέν εναντιώθηκαν στήν εγκαθίδρυση τής λαϊκής δημοκρατίας καί μάλιστα τήν ύποστήριξαν στό ξεκίνημα, οί Γερμανοί ή Τσεχοσλοδάκοι εργάτες δέν τήν κατασκεύασαν μόνοι τους καί άντιλαμδάνονται ακόμη καλύτερα πώς δέν είναι δική τους καί πώς είναι τά θύματά τητ.: Αύτοϊ οί παράγοντες δρήκαν τήν πιό όλοκληρωμένη τους εκφραση στίς μέρες τού 'Ιούνη στήν ανατολική Γερμανία. 'Απέναντι στίς αυξανόμενες δυσκολίες στό εσωτερικό μέτωπο, καί θέλοντας ταυτόχρονα νά δημιουργήσουν τίς περισσότερο ευνοϊκές έντυπώσευ; στή δυτική Γερμανία, οί σταλινικοί λάδανε από τό μήνα Μάη μιά σειρά μέτρων ϋφεσης. Αυτό πού φαίνεται μέ τόν πιό χτυπητό τρόπο σ' αυτά τά μέτρα, είναι ό δαθιά άνπργατικός χαρακτήραςτού γραφειοκρατικού καθεστώτος. Αυτά τά μέτρα ϋφεσης απευθύνονταν, πραγματικά, σέ όλα τά στρώματα τού πληθυσμού: αγρότες, καταστηματάρχες, πρόσφυγες, άστούτ, ίερωμένους -σ' δλες τίς κοινωνικές κατηγορίες, εκτός μιάς: τούς εργάτες. Δέν τούς είχαν ξεχάσει, ήταν αυτοί πού όφειλαν νά κάνουν τά έξοδα τής επιχείρησης, ν' αντισταθμίσουν αυτά πού ή γραφειοκρατία θά μπορούσε νά χάσει μέ τίς παραχωρήσεις της στ' άλλα στρώματα. Τό σχέδιο παραγωγής άναθεωοήθηκε σέ τρόπο πού ν' αυξάνει τήν παραγωγή αγαθών κατανάλωσης σέ δάρος της παραγωγής εξοπλισμού' ταυτόχρονα όμως οί νόρμες παραγωγής αυξήθηκαν «έθελοντικά» κατά 10% -πράγμα πού άντιστοιχοϋσε σέ μιά μείωση τών μισθών πολύ σημαντικότερη. (Ρ. Gousset, I'Οh,I'Ι,I'Ι'lIfeιιι', 25 Ίούνη 1953, σελ. 11), Μάς είναι γνωστό πώς εκδηλώθηκε ή εργατική αντίδραση: οί μερικές απεργίες της 15 καί τή; 16 'ΙούΥΙ μεταδλήθηκαν στίς 17 σέ μιά δυναμική εξέγερση πού πεοιλάμδαν, τά περισσότερα άπό τά μεγάλα διομηχανικά κέντρα τ·ης ανατολική; Γερμανίας. Στό ανατολικό Βερολίνο, οί διαδηλωτές κυριαρχούν στούς δρόμους τό πρωί της 17 'Ιούνη- σέ άλλε; πόλεις κυριεύουν ακόμη καί τά κυδερνητικά κτίρια. Θά δώσουμε αλλού μιά δαθύτερη μελέτη ηϊς προέλευσης τού κινήματα; καί τών προεκτάσεών του*. 'Εδώ ας μνημονεύ-
*
Βλέπε τά κεΙμενα τών Α, Vega καΙ Hugo Bell στό τεύχος 13 τοϋ S.
ο/Ι
117
σου με τά σημαντικότερα σημεία πού απορρέουν από τά γεγονότα: 10 Χωρίς τήν έπέμδαση τοϋ ρωσικού Στρατού, είναι πιθανό δτι ή γερμανική σταλινική κυοέρνηση .θά είχε ανατραπεί. 'Η ίδια ή ήγεσία της είχε διαλυθεί, αποθαρρυνθεί, ήταν ανίκανη νά δράσει. Ή ίδια ή αστυνομία της είτε τήν εγκατέλειπε είτε κρυΟόταν. Τά ρωσικά τάνκς δέν χρειάστηκε νά δώσουν μάχη γιατί κι ή άπλή έμφάνισή τους θύμιζε πώς ή ανατολική Γερμανία είναι μέχρι νεωτέρας διαταγής ένα τμήμα τής ρωσικής Αυτοκρατορίας. Μέ τήν έπιφύλαξη πιθανών επιπτώσεων τής εργατικής εξέγερσης στούς κόλπους τοϋ ρωσικού Στρατού, αυτό τό γεγονός δείχνει ταυτόχρονα τήν άκατάλυτη ισχύ τοϋ προλεταριάτου καί τά δρια τών δυνατών κινημάτων γιά δσο διάστημα τό σύστημα έκμετάλλευσητ παραμένει στέρεο στού; δυό παγκόσμιους πόλους του, τήν ΕΣΣΔ καί τίς ΗΠΑ. . 20 Ή εμπειρία τοϋ σταλινικού γραφειοκρατισμού σάν μιά άπλή νέα μορφή εκμετάλλευσης είναι ενα γεγονός γνωστό στό οιομηχανικό προλεταριάτο τών δορυφόρων χωρών. Γνωρίζαμε κιόλας από μιά σειρά ενδείξεις τήν αντίθεση' τών εργαζομένων στά γραφειοκρατικά καθεστώτα τών δορυφόρων χωρών, τώρα δμως οί δυό καταλήξεις αύτή; τής άντϊθεσητείναι ξεκάθαρες. 30 Οί παραχωρήσεις πού ύποχρεώθηκε νά κάνει ή σταλινική γραφειοκρατία στήν ανατολική Γερμανία, κατόπιν, γιά νά προλάοει τά γεγονότα στήν Ούγγαοϊα καί τήν Τοεχοσλοδακϊα, περιέχουν ένα θεμελιακό μάθημα γιά τούς εργάτες αυτών τών χωρών: ή αντίσταοη. 17 .ϊιΊ.λη ιΙνταμείΟοιιν. Δέν θά μπορούσαμε νά επιμένουμε πάρα πολύ πάνω στήν καθαρά επαναστατική σημασία αυτού τοϋ συμπεράσματος πού οί εργάτες αυτών τών χωρών άντλησαν κιόλας καί πού σίγουρα έτοιμάζεται νά διαδοθεί σέ δλο τό σοδιετικό στρατό.πεδο. 'Ωστόσο αν ή εργατική αντίθεση καταφέρνει νά εκφράζεται καί νά δάζει σέ κίνδυνο τή σταθερότητα τοϋ νέου καθεστώτος εδώ κι εκεί, είναι έπϊση; επειδή τά διευθυντικά στρώματα δέν εΙναι ένοποιημένα κι επειδή προσκρούουν σέ σημαντικές δυσκολίες στήν οικοδόμηση η τή στερέωση τής οικονομική; δομής. Αύτέ; οί δυσκολίες ύπάρχουν κιόλας από τό άπλό γεγονός δτι οί άναγκαιότητεξ τής συσσώρευσης συνεπάγονται θυσίες από τήν πλευρά δλων των στρωμάτων τοϋ πληθυσμού κι δτι ή ΕΣΣΔ δέν μπορεί ν' αντιμετωπίσει τίς ζητήσεις επενδύσεων πού προέρχονται ταυτόχρονα από τήν Κίνα, τή Ρουμανία, τήν Πολωνία, τήν Τσεχοσλοδακϊα, κλπ. Αυξήθηκαν δμως έπϊση; από τήν πολιτική τής ΕΣΣΔ, ή όποία μετά .Β. (Γενάρης 1954)· δλέπε έπίσης Β. Sarel, Ιa C1a.Hf o//I'riere d' A//emaRne orienta/e, 'Εργατικές 'Εκδόσεις, 1958.
118
από μιά περίοδο καθαρής λεηλασίας στήν Ευρώπη δέν επιχείρησε ποτέ νά μοιράσει τό οάρος τής διομηχανοποίησητ, αλλά αντίθετα παραχώρησε στόν έαυτό της ουσιαστικά πλεονεκτήματα στίς άνταλλαγέ; της μέ τούς δορυφόρους της. "Αν ένα μέρος τής γραφειοκρατικής ήγεσίας είναι τόσο ισχυρά συνδεδεμένο μέ τήν ΕΣΣΔ ώστε νά μήν μπορεί νά κάνει' άλλο τίποτα παρά νά εφαρμόζει σέ κάθε περίσταση τήνττολιτυτή της, τουλάχιστο ενα άλλο μέρος, καί προπαντός τά πλατύτερα στρώματα στά όποία στηρίζεται, δέν μπορούν παρά νά εΙναι ευαίσθητα στά προνόμια τής ΕΣΣΔ καί νά δέχονται μέ δυσαρέσκεια τίς θυσίες πού έπιδάλλονται. Τό ανοιχτό σχίσμα τοϋ Τίτο καί οί διάφορες άντιπολιτεύσευ; πού τιμωρήθηκαν μέ εκκαθαρίσεις καί θεαματικές δίκες αποκάλυψαν τή μάχη πού διεξάγεται στούς κόλπους τών εθνικών γραφειοκρατιών καί πού πιθανότατα δέν τέλειωσε. Τέλος ή κοντινή παρουσία τών δυτικών στρατών κι ή προοπτική ένός πολέμου πού θά επέτρεπε νά επανεξεταστούν τά σημερινά καθεστώτα καί νά έπαναφεοθοϋν οί παλιές καταστάσεις, τροφοδότησαν τήν ελπίδα καί τήν αντίσταση τών μεσαίων σωμάτων πού ύφίστανται πάντα καί πού δέν ξέχασαν ακόμη τά παλιά του; προνόμια. 'Όλοι -αϋτοϊ οί παράγοντες πού συντρέχουν νά κατα,στή<'.ουν τούς_ ε~ρ.ω~ϊκ~ύς δo?υφόρoυ~ στ~ιχεια ιδιαιτερα τρωτα του ρωσικου αμυντικου συστηματος, αρκουν . γιά νά μάς κάνουν νά καταλάδουμε τά πλεονεκτήματα μιάς ανάπαυλας, ίκανής νά έπιφέοει μιά τόνωση. Καί ή επιμονή πού δείχνει ή ανατολική διπλωματία στήν αναζήτηση ανταλλαγών μέ τή Δυτική Ευρώπη (δποια καί νά είναι από άλλη πλευρά ή τακτική αξία αυτών τών τοποθετήσεων σέ συνάρτηση μέ τίς άντιφάσει; τοϋ δυτικού μπλόκ) επιοεοαιώνει τή θέληση τής ΕΣΣΔ νά συγκαλύψει άμεσες οικονομικέ; δυσκολίες . Πρόθεσή μας, τό έχουμε πεϊ ήδη, δέν είναι νά κάνουμε ανεξέλεγκτες είκασιετ; γι' αυτό δέν μπορούμε σήμερα νά εκτιμήσουμε τό εi'Jρος τών άντιφάσεων του ρωσικού μπλόκ καί νά γνωρίζουμε κατά συνέπεια μέχρι ποιό σημείο μπορεί νά φτάσει ή ΕΣΣΔ κάτω από τήν πίεσή τους. Περιοριζόμαστε νά παρατηρήσουμε πώς δρισμένες απ' αυτέςτίς άντιφάσε«; δέν μπορούν νά ύπερπηδηθούν άπόλυτα καί πώς ή απάντηση πού αρχισε νά δίνεται μπορεί νά τίς επιδεινώσει. Τό πιό ένδιαφέρον παράδειγμα είναι ή στροφή πού πραγματοποιήθηκε στή Γερμανία: οί συνέπειες είναι κιόλας καί θά είναι ακόμη περισσότερο -αν συνεχιστεί- πολύ σημαντικές. Σ' αυτή τήν περίπτωση, είδαμε ταυτόχρονα μιά εργατική έξέγερση καί μιά κατάρρευση τοϋ Κ.Κ. Αυτά τά δυό γεγονότα πού φανερά συνδέονται είναι κατά κάποιο τρόπο μιά πρώτη άπάντηοηστή νέα πολιτική τοϋ Κρεμλίνου, ή όποία αναστάτωσε κιόλας τά δεδομένα 119
πάνω στά όποία αύτή ή πολιτική
εΙχε θεμελιωθεί.
Η ΑΜΕΡΙΚΗ ΚΙ ΟΙ ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ Δ ΥΤιΚΟΥ ΜΠΛΟΚ
Θά ήτανε πλαστό νά θελήσει κανείς νά περιγράψει τή ρωσική πολιτική καί τίς δυσκολίες πού αντιμετωπίζει καί συναντάει χωρίς νά μιλήσει γιά τή σχέση τους μέ τή δυτική πολιτική. Αύτό πού είναι αξιοπρόσεκτο, ως τώρα, είναι ή ακραία σύγχυσητής πολιτικής τών ΗΠΑ. Αύτή ή σύγχυση πού ένισχύθηκε άπό τίς νέες ρωσικές πρωτοδουλϊε; είναι αισθητή άπό πολλά χρόνια καί -άνεξάρτητα άπό τά τελευταία διεθνή γεγονότα- αντιστοιχεί σέ μιά κρίση δλόκληρης τής άμεοικάνιπη; κοινωνίας. Ή ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων καί τής τεχνικής κι ή αταξία τής διαμονοπωλιακής πάλης, ή μέριμνα νά όργανωθεί στρατηγικά τό συμμαχικό μπλόκ καϊ μιά τυφλή οικονομική κυριαρχία πού καταστρέφει αύτό τό μπλόκ, ή θέληση νά κάνει πόλεμο στήν ΕΣΣΔ κι ή φυγή μπροστά στά οΙκονομικά οάρη πού άπορρέουν άπ ' αύτήν, δ κερματισμός τής εξουσίας τού κράτους σέ στρατιωτικοοικονομικές κλίκες πού επικρατούν διαδοχικά, ή ακραία διαφθορά τών κοινοδουλευτικών καί τών δημόσιων λειτουργών, ή ύστερία τών πλατιών μικροαστικά>ν στρωμάτων πού αντικατέστησαν τό λυντσάρισμα τών νέγοων μέ τήν πάλη ένάντια στόν κομμουνισμό κάνουν τήν αμερικάνικη κοινωνία, μέ τήν άπου σία μιας πολιτικής έκφρασης τοϋ προλεταριάτου, εναν ακινητοποιημένο ιμπεριαλισμό, πού δέν ορήκε ακόμη οϋτε τίς συνθήκες ούτε τά μέσα νά πραγματοποιήσει μιά πολιτική. Γιά νά μείνουμε στούς τελευταίους μήνες, είναι πολύ εϋκολο νά ύπογραμμίσουμε τή σύγχυση πού προκάλεσε ή επίθεση ειρήνης τής ΕΣΣΔ. Ό λόγος τοϋ ,Αιζενχάουερ τόν περασμένο 'Απρίλη πού χαρακτηρίστηκε ίστορικός άπ ' δλο τό δυτικό τύπο, είναι μιά προπαγανδιστική προκήρυξη διαστικά φτιαγμένη, μέ μοναδική μέριμνα νά μήν πεί τίποτα πού νά υπονοεί εΙρήνη Τι πόλεμο. Μάλιστα έρχεται σέ μερική άντϊφαση μέ τίς άπειλητικές δηλωσε«; τοϋ Φόστερ Ντάλλες τήν Ιδια περίοδο. Ένώ ό ΛΙοlιι(ι' αναγγέλλει περιοδικά πώς δ Πρόεδρος-Στρατηγός ξαναπαίρνει στά χέρια του τά ήνία τής εξουσίας, δλες του οί κινήσεις προδίνουν τήν αδυναμία του. Πιέζει γιά τήν ψήφιση στρατιωτικών πιστώσεων, δέν εμποδίζει δμως τή μερική τους μείωση. Διακηρύσσει τήν προσήλωσή του στήν εύρω120
παϊκή συμμαχία, διορίζει δμως τόν Ράντφορντ ατή θέση τοϋ Μπράντλεϋ. Ένώ άπαντάει στόν Τάφτ, δείχνει πρίν άπ' όλα μέριμνα νά τοϋ φερθείμέ άΟρότητα, έπαναδεδαιώνει τήν αντίθεσή του στήν εισδοχή τής Κίνας στά Ήνωμένα "Εθνη. 'Επικαλείται τή δυνατότητα μιάς συνδιάσκεψης τών τεσσάρων μετά τίς Βερμούδες, άφήνει δμως καί πάλι τόν Ντάλλες ν' άποκλείσει αύτή τή συνδιάσκεψη θέτοντας όρους πού στήν πραγματικότητα θά τήν καθιστούσαν αδύνατη. Τέλος, άφοϋ κατέστησε προσεκτική τή νεολαία άπέναντι στΙς μεθόδους ίερας έξέτασής πού επιδιώκουν νά εξαπλώσουν στίς 'Ηνωμένες Πολιτείες, φροντίζει νά διευκρινίσει πώς ό λόγος του δέν άπέδλεπε στόν Μακάρθυ κι αρνείται νά δώσει χάρη στούς Ρόζεμπεργκ. Μέ τήν άπουσία μιας συγκροτημένης πολιτικής άπό τήν πλευρά τής κυσέρνησής τους, οί Ήνωμένες Πολιτείες δέχονται ώστόσο -καΙ θά δεχτούν περισσότερο αν ή ρωσική πολιτική ϋφεσης έπιδεΟαιωθεί- πλήγμα στό οικονομικό επίπεδο. Ή αρχή τής οικονομική; ϋφεσης, πού επισημάνθηκε στό τελευταίο τεύχος τοϋ So(·iaIi.I·Ine 0/1 Βιιι·/}ιιι·ίe. θά μπορούσε νά έχει επικίνδυνα επακόλουθα, νά επεκταθεί καί νά εξαρθρώσει τή δυτική οικονομία. Τό πάν εΙναι νά γνωρίζει κανείς αν μιά τέτοια κατάσταση θά ευνοούσε τήν έπιστροφή σέ πολιτική τοϋ τύπου New Deal ή τήν ανάπτυξη τού μακαρθικού φασισμού δπως είναι τό πιθανότερο. Ε' αύτή τήν τελευταία περίπτωση δμως, είναι αμφίσολο αν ή επιθετική πολιτική τών ΗΠΑ θά συμπαρασύρει τήν πλεοψηφία τού δυτικού στρατοπέδου, καθ' δσον αύτό σημαίνει μιά ανάσχεση Τι κατάργηση τών πιστώσεων στήν Εύρώπη. 'Η ίκανότητα τών 'Ηνωμένων Πολιτειών νά διατηρήσουν μιά σχετική συνοχή τοϋ δυτικού στρατοπέδου δέν έξαρταται ώστόσο μόνον από τήν εσωτερική τους έξέλιξη, οικονομική καί πολιτική, άλλά έπϊση; κι άπό κείνη τού ανατολικού μπλόκ, άπό τήν ίκανότητα τοϋ τελευταίου νά ύπερπηδήσει μερικά τίς δυσκολίες του καί νά δημιουργήσει ένδιαφέροντα στή δυτική Εύρώπη μέ τή διεθνή ϋφεση καί μέ τίς εμπορικές άνταλλαγέξ. Σήμερα, τό πιό σαφές εlναι πώς οί 'Ηνωμένες Πολιτείες, τοποθετημένες στόν ψυχρό πόλεμο, ενώ δέν αισθάνονται τή δυνατότητα νά τόν επεκτείνουν προσεχώς σέ θερμό πόλεμο μέ επιτυχία, δέν έχουν συμφέρον άπό τήν ϋφεοη. 'Ωστόσο οί •Αγγλοι κι οί Γάλλοι έχουν. 'Όλη δμως ή δυσκολία προέρχεται άπό τό δτι δέν ύπάρχει καμιά δυνατότητα γι' αύτούς νά κάνουν μιά πολιτική ανεξάρτητη άπό τίς Ήνωμένες Πολιτείες μ' δλο πού ή άνευ δρων εξάρτηση είναι καταστροφική μακροπρόθεσμα. 'Η αγγλική αντίδραση στή ρωσική στροφή ύπαγορεύεται άπ' αύτή τή διπλή ανάγκη -ταυτόχρονη άποστασιοποίηση σέ σχέση 121
μέ τίς ΗΠΑ, ώθηση πρός τήν ϋφεση χωρίς δμως νά προκληθεί ενα σχίσμα μεταξύ τους, επειδή ή κατάσταση δέν επιτρέπει τήν ύπαρξη μιάς τρίτης διεθνούς δύναμης. Στό οικονομικό επίπεδο; ή 'Αγγλία επιθυμεί ζωηρά νά ξαναρχίσει τό εμπόριο μέ τήν Άνατολή καί δέν παύει νά κάνει παρα6άσεις στίς αμερικάνικες απαγορεύσεις εξαγωγών δπως απέδείξε ή περι6όητη υπόθεση τής παράδοσης αγγλικών προϊόντων στήν Κίνα. 'Ένα τέτοιο εμπόριο, αν ή B
παραμένει αρκετά ευαίσθητη ώστε μιά καθίζηση τών ΗΠΑ νά εχει, αισθητέ; έπιπτώσει; στή Μεγάλη Βρετανία). 'Όποιο καί νά είναι τό συμφέρον τής Άγγλίας γιά τήν ϋφεση, πρέπει λοιπόν νά παρατηρήσουμε πώς σ' αυτό τό σημείο ακόμη οί διακαπιταλιστικές άντιφάσειτ καθιστούν δύσκολη μιά συνεπή στρατηγική κι αδύνατο ενα αυτόνομο παιχνίδι. Αυτά πού είναι αληθινά γιά τήν Άγγλία είναι πολύ περισσότερο γιά τή Γαλλία πού ένδιαφέρεται πιό πολύ ακόμη νά μή μεταδληθε! ό ψυχρός πόλεμος σέ ανοιχτή σύγκρουση καί πού είναι ώστόσο εξαιρετικά εξαρτημένη από τίς Ήνωμένες Πολιτείες. Πρέπει μόνο νά σημειώσουμε πώς δ γαλλικός καπιταλισμός ύφίσταται καθημερινά τίς άντιφάσει; του χωρίς νά προσπαθεί νά τίς ύπερπηδήσει, η ακόμη νά τίς μετατρέψει σέ μιά συνεπή πολιτική διάλεκτο. Ή εμμονή τού πληθωρισμού, ή επέκταση τής ανεργίας, ή επιδείνωση τής ίνδοκινεζικής σύγκρουσης κατέληξαν σέ μιά πλήρη κρίση τού καθεστώτος πού συγκεκριμενοποιείται μέ τήν άδυνατότητα σύνθεσης μιάς κυδέονηοηο Ή ρωσική στροφή είχε ώστόσο έπιπτώσεις στή γαλλική αστική τάξη, δπως μαρτυρεί σχετικά ή απόπειρα τού Μαντές Φράνς, άδιανότητη σ' ενα άλλο διεθνές κλίμα*. Αύτή ή απόπειρα θά μπορούσε νά έπαναληφθεί στήν περίπτωση πού ή συγκυρία θά γινόταν συγκεκριμένη, αυτό δέν θά σήμαινε πώς οί δυνατότητες μιάς τρίτης δύναμης είναι αισθητά ευρύτερες. Δέν είναι άνώφελο νά σημειώσουμε πώς οί 'Άγγλοι δέν δέχτηκαν μ' ενθουσιασμό τήν ιδέα μιάς κυαέρνησης Μαντές καί πώς οί συντηρητικοί τήν κατεδίκασαν ανοιχτά, δλέποντα; σ' αυτήν ένα μπεδανισμό τής αριστεράς (από τ' Όνομα τού Άγγλου πολιτικού Μπέδαν), Ή προσέγγιση τών Γάλλων μέ τήν 'Αγγλία προσκρούει στήν παραδοσιακή πολιτική τής άπομόνωση; τής τελευταίας σέ σχέση μέ τήν Ευρώπη. Άντιφάσεις τού δυτικού μπλόκ, άντιφάσευ; τού ανατολικού μπλόκ, ανικανότητα τού καθενός νά έπωφεληθεί από τίς δυσκολίες τού άλλου εξαιτίας τών δικών του δυσκολιών' τό προλεταριάτο μιά άπρόδλεπτη δύναμη γιά τά δυό συστήματα πού δταν μπεί δμως στό προσκήνιο αναστατώνει όλες τίς επιχειρήσεις των εκμεταλλευτών -αύτά είναι τά γνωρίσματα τής κατάστασης πού θελήσαμε νά καταστήσουμε πρόδηλη. Αυτή ή κατάσταση δέν είναι έντελώ.; νέα. 'Όπως χθές έτσι καί σήμερα,' δέν πιστεύουμε πώς μιά συνολική διευθέτηση τών συγκρούσεων ανάμεσα σέ Άνατολή καί Δύση μπο• Πρόκειται γιά τήν πρώτη lxπόπειρα τοϋ Μαντές Φράνς νά γίνει πρωθυπουργός (άρχή καλοκαιριού 1953) πού απέτυχε.
123
ρεί νά προκύψει. Ή Ρωσία δέν παίζει ελεύθερα μέ τή γερμανική γραφειοκρατία' ούτε οί Ήνωμένες Πολιτείες μέ τή δικτατορία τοϋ Σήγκμαν Ρή- καί γιά τούς δυό αντιπάλου ς, ενας πραγματικός συμδιδασμό; δέν θά εκανε παρά νά επιδεινώσει τίς εσωτερικές δυσκολίες τους. 'Όπως χθές έτσι καί σήμερα δέν πιστεύουμε πώς τό προλεταριάτο ήταν απόλυτα έξουσιασμένο σέ διεθνή κλίμακα. Οί τελευταίοι μήνες μάς δίδαξαν ώστόσο πώς ή ανάπτυξη τών άντιφάσεων τών δυό μπλόκ είναι δυνατό νά μήν δδηγήσει τόσο σύντομα δσο πιστεύαμε στόν πόλεμο' πώς τό προλεταριάτο μπορεί, αντίθετα, νά επωφεληθεί απ' αυτές τίς άντιφάσει; καί, πρίν από τόν πόλεμο, ν' αρχίσει νά συναθροίζεται σέ αύτόνομετ Οάσεις.
Ο XPOYΣtΣΩΦ ΚΙ Η ΑΠΟΣΥΝθΕΣΗ ΤΗΣ ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΠΚΗΣ ΙΔEOΛOΓlAΣ*
Στό ιδεολογικό επίπεδο, δ Χρουστσώφ τοποθέτησε τό 20ό Συνέδριο σάν «έπιστοοφή στόν Λένιν». Κατά ένα από τά παράδοξα τής ίστορίας, παράδοξα μόνο γιά τόν έπιφανειακό παρατηρητή, αύτό; ό «προσανατολισμός» (παρμένος κατά γράμμα από τόν αστικό τύπο) συνοδεύει μιά πραγματική αποποίηση τοϋ μαρξισμού καί τού λενινισμού πού είναι, κατά κάποιο τρόπο, πολύ δαθύτερη από κείνη πού επιτέλεσε άλλοτε δ Στάλιν. Βέδαια, δ τελευταίος -καί τό σύνολο τών Κ.Κ. τών διαφόρων χωρών- είχε από πολύ καιρό διακόψει μέ τόν αληθινό μαρξισμό. Αυτό πού παρουσιάζονταν κάτω απ' αυτό τ' όνομα εδώ καί τριάντα χρόνια από τή σταλινική γραφειοκρατία ήταν, σάν θεωρία, ένας χυδαίος ύλισμός, μηχανιστικός καί πρωτόγονοο- σάν πολιτική, δ καιροσκοπισμός στήν πιό πλατιά έννοια περνώντας ανάλογα μέ τίς περιστάσεις από τόν ακραίο τυχοδιωκτισμό στή στενή συνεργασία μέ τήν αστική τάξη. Καί στίς δυό περιπτώσεις, ή διαλεκτική ανάλυση η άπλά δ συλλογισμός είχαν αντικατασταθεί μέ τή σχολική επανάληψη ένός αριθμού από άποφθέγματα καί περικοπές μαθημένων απ' εξω, από τά όποία δγάζανε ενα άλφα ή δήτα δείγμα ανάλογα μέ τίς άνάγκε; τής στιγμής. Ή φανερή σκέψη της γραφειοκρατίας, ή ιδεολογία της, δέν ήταν τίποτε άλλο από αυτόν τόν τελετουργικό χορό τής παράθεσης αποσπασμάτων. Ή πραγματική σκέψη της, εκείνη πού
* 124
Soc'iaIi,fme
0/1
Barbarie.
τεϋχο; 19 ('Ιούλης
1956).
]25
τήν καθοδηγούσε στίς πράξείς της, ήταν ό κυνικός καί κοντόθωρος εμπειρισμός στόν όποίο είχε όργανικά μετασχηματίσει σύμφωνα μέ τή δική της φύση τόν πολιτικό ρεαλισμό τοϋ επαναστατικού μαρξισμού. Άν δμως αυτή ή ιδεολογία πού είχε γίνει τελετουργική δέν είχε πιά σχέση μέ τήν πραγματικότητα -άλλη από κείνη τού προσωπείου- παρουσίαζε τουλάχιστο μιά κάποια τυπική συνοχή. 'Όταν δ Στάλιν εξαναγκαζόταν νά πραγματοποιήσει μιά «στροφή», οί λακέδες του αναζητούσαν μιά περικοπή, τήν επεξηγούσαν, τήν διέστρεφαν, τήν κάνανε νά λέει τό αντίθετο απ' αυτό πού πραγματικά έλεγε -προσπαθούσαν δμως νά δημιουργήσουν μιά ιδεολογική «μαρξιστική» κάλυψη. Είναι γιατί ή γραφειοκρατία αισθάνονταν ακόμη τήν ανάγκη νά δικαιωθεί συγχρόνως στόν Ιδιο τόν εαυτό της καί στό προλεταριάτο επικαλούμενη τό μαρξισμό. Κάτι περισσότερο: ή κοινή επίκληση αύτή; τής σχολαστικής, ταυτόχρονα τερατωδώς άκαμπτη; στό σύνολό της κι απόλυτα αυθαίρετης σέ όποιοδήποτε από τά μέρη της, επιτελούσε μιά πραγματική κοινωνική λειτουργία' ήταν ενας από τούς παράγοντες συνοχής ανάμεσα στά διάφορα πρόσφατα προνομιούχα στρώματα στή Ρωσία, καθώς έπιση; ανάμεσα σ' αυτά τά τελευταία καί τίς γραφειοκρατικές ήγεσίες τών Κ.Κ. στό εξωτερικό, ανεπαρκώς παγιωμένες στίς άντϊστοιχες κοινωνίες τους. , Αυτό στό όποίο παρευρισκόμαστε στό 20ό Συνέδριο, είναι ή απαρχή τής αποσύνθεση; αυτού τού ίδιου τού τελετουργικού. Τά στοιχεία τού θεωρητικού κράματος πού κατασκευάστηκε από τόν Στάλιν συνδυάζοντας τήν επίκληση δρισμένων αυθεντιών -μεταξύ τών όποιων ό Ιδιο; ό !τάλιν- κι ενα περιεχόμενο μεταδλητό, ανάλογο μέ τίς περιστάσεις, διαχωρίζονται. Τό ιδεολογικό κουρκούτι τής γραφειοκρατίας ξύνισε. Άπό μιά πλευρά, άλληλοδιαδέχονται οί ψυχαναγκαστικές μαγγανείες γύρω στ' όνομα τού Λένιν, αναγκαίε; χωρίς άμφιδολία νά εγγυηθούν τήν απόρριψη τού Στάλιν, αλλά γιά ν' αποκρύψουν επίσης καί νά αντισταθμίσουν τήν απουσία κάθε πραγματικής ζωής τών ιδεών. Μένει κανείς κατάπληκτος Όλέποντας αύτούσ τούς άντρες πού «οικοδομούν τόν κομμουνισμό» πού «άναοοιχήθηκαν σ' ένα δουνό» καί δλέπουν «τούς πλατιούς όρίζοντες τής κομμουνιστικής κοινωνίας» (Χρουστσώφ) νά μήν μπορούν ν' άποφύγουν τήν επίκληση μιάς μl'θικιίς αυθεντίας -χθές έκεϊνη; τού Στάλιν, σήμερα εκείνης τού Λένιν. Προφανώς, οί λιτανίες γύρω από τόν Λένιν άποδλέπουν νά καμουφλάρουν τήν προδοσία τών πραγματικών ίδεών του· έχουν έπϊση; σάν στόχο νά καλύψουν τό ιδεολογικό κενό τής κατεστημένης γραφειοκρατίας. 'Αλλά τό πραγματικό τους άποτέλεσμα είναι τό αντίθετο: δημιουργούν μέ μιά , δύναμη πού 126
σπάνια έφταοε σ' αυτό τό επίπεδο, μιά εντύπωση όλικής στειρότητας. εΙναι χαρακτηριστικό όχι μόνο δτι τ' όνομα τού Λένιν ανοίγει καί κλείνει δλες τίς όμιλίες πού εκφωνούνται στό Συνέδριο, αλλά πώς ό Λένιν δέν αναφέρεται πραγματικά παρά μόνο σέ δ,τι πιό κοινότυπο έτυχε νά πεί ανάμεσα στ' άλλα: δτι «δ οικονομολόγος πρέπει νά κοιτάζει πάντα μπροστά» 1, πώς ή ανύψωση τής παραγωγικότητας τής εργασίας εξαρτάται από τήν εξειδίκευση, ή δποία μέ τή σειρά της εξαρτάται από τή χρήση των μηχανών", πώς ή πολιτική τού κόμματος δέν μπορεί νά καταλήξει στήν επιτυχία παρά μόνο αν ύπολογίζει τίς απαιτήσει; τής στιγμής3, κλπ. 'Από μιά άλλη πλευρά, τό πολιτικό περιεχόμενο εξαφανίζεται4• Στό μεγαλύτερο μέρος της ή έκθεση τού Χρουστσώφ μοιάζει, σέ σημείο πού νομίζει κανείς πώς κάνει λάθος, μέ τήν έκθεση ένός προέδρου διοικητικού συμδουλϊου στή συνέλευση των μετόχων. 'Απ' αυτή τήν άποψη, ακόμη κι ή τελετουργική ύστερία τών σταλινικών συνεδρίων μέ τήν καταγγελία τών «τροτσκιστών, ζηνοοιεφικών, μπουχαρινικών» καί τών «ιμπεριαλιστικών αυτουργών τού πολέμου» εΙχε έναν πολιτικό χαρακτήρα' ήταν ή πολιτική τής δολοφονίας κι ή δολοφονία τής πολιτικής -τό πτώμα Όμως 6ρισκόταν θέπάντα μέσα στήν αίθουσα. Τό 20ό Συνέδριο τό ξεφορτώθηκε' λοντας τόν εαυτό της γαλήνιο, ή κατεστημένη γραφειοκρατία ισχυρίστηκε πώς διεκπεραιώνει τίς τρέχουσες ύποθέσεις της.
Ι. 'Ομιλία τοϋ Ν. Μπουλγκάνιν, σελ. 148 της εκδοσης τών
Cl//,;el·.\'
ιΙιι
('IIII1I11I11I;.\'/lle.
2. Στό ίδιο, σελ. 152. 3. Σουσλόδ, σελ. 226. Είναι έπϊση; χαρακτηριστικό πώς (μιμούμενοι σ' αυτό τόν Στάλιν) οί δμιλητές δαφτίζουν «νόμο» τήν απλή άπόφανση τών γεγονότων. 'Ο Στάλιν είχε ανακαλύψει, .άποδϊδοντά; το άλλωστε στόν Λένιν, τόν «νόμο της άνισης ανάπτυξη; τοϋ καπιταλισμού» -πομπώδη ταυτόλογία πού σήμαινε απλά πώς τά πράγματα διαφέρουν μεταξίl τους. Ό Χρουστσώφ κι οί άλλοι μιλάνε γιά τό «νόμο» τής προτεραιότητας τής σαριάς διομηχανιω; πάνω στήν έλαφοά διομηχανία, γιά τό «νόμο» της πολυειδίας τών μορφών τού περάσματος των διαφόρων χωρών στό σοσιαλισμό, κλπ. Κάθε φορά πού γυρίζει κανείς μιά σελίδα τών πρακτικών τού 200ύ Συνεδρίου περιμένει νά πέσει σ' ενα «νόμο τοϋ θυλασμού τών αγελάδων» η σ' ένα «νόμο τής σκληρότητας τού σίδερου». 4. Τό ρητά εκφρασμένο περιεχόμενο εννοείται. Ό Κλώντ λεφόρ δείχνει στό α:ρθρο του, πού δημοσιεύεται άλλου, τό πραγματικό πολιτικό περιεχόμενο τού λόγου τοϋ Χρουστσώφ -τή σημασία του σάν στιγμή της πάλης της γραφειοκρατίας ενάντια στό προλεταριάτο κι ενάντια στόν έαυτό της. (Κλώντ Λεφόρ, « Le totalitarisme sans Staline», S. αιι Β .. τεύχος 19, πού αναδημοσιεύεται τώρα στό Κ. Λεφόρ, EleIIlellr.\' 11' ΙΙΙ/(' ('/';rίιμιe ΙΙΙ' Ια hlll'eIIlII'1'C1 rie, ΟΙ'ΟΖ, Γενεύη-Παρίσι, 1971, σελ. 13()-19()),
127
Θά πεί κανείς δτι δ αριθμός τών αγελάδων πού απασχολεί ιδιαίτερα τόν Χρουστσώφ είναι ενα πολιτικό ζήτημα, ή δέν ύπάρχουν πιά αντίπαλοι γιά νά καταπολεμήσει; Τούς πολεμάνε δμως ανάμεσα στίς γραμμές, ή σέ μυστική σύσκεψη' τό γεγονός είναι πώς τούς εξαφανίζουν. Αυτού; πού δέν μπορούν νά εξαφανίσουν -τούς ,Αμερικάνουςτούς καλύπτει ή 6αζελίνη τής ειρηνικής συνύπαρξης. 'Υπάρχουν δέδαια πάντοτε τά πέρα από τόν 'Ατλαντικό κακά τράστ, αλλά ή «δύναμη τού σοσιαλιστικού στρατοπέδου», ή «ισχύς τού δημοκρατικού κινήματος» θά τούς έπιδάλουν -κατά τά φαινόμενα έπ ' αόριστον- νά μείνουν ησυχα. Ή ταχυδακτυλουργία τής πολιτικής καί τής πάλης ξεπερνάει τά σύνορα τής "Ενωσητ, άφορά δλόκληρο τόν πλανήτη", Σέ δ,τι άφορά τίς αγελάδες, δ άοιθμό; τους είναι δέδαια ενα πολιτικό ζήτημα -όχι καθ' έαυτό, αλλά στό δαθμό πού συναρτάται μέ τούς άνθρωπου; πού τίς τρέφουν, τίς εκμεταλλεύονται, τίς καταναλώνουν' μέ άλλα λόγια στό δαθμό πού συναρτάται μέ τίς πραγματικές σχέσεις παραγωγής καί κατανάλωσης στήν κοινωνία. Οί σχέσεις αυτέ; έχουν κατά τόν ίδιο τρόπο καί κατ' ανάγκην εξαφανιστεί στήν εκθεση τού Χρουστσώφ : οί άνθρωποι έμφανίζονται σ' αυτήν μόνο σάν γραφειοκράτες έπιφορτισμένοι νά ελέγχουν τήν εκτέλεση τού Σχεδίου, κι ασκώντας αυτόν τόν έλεγχο άσχημα, ταυτόχρονα πάρα πολύ κι όχι αρκετά (τό δτι αυτή είναι ή θεμελιακή άντϊφαση τού καθεστώτος καί τής τάξης πού αντιπροσωπεύει, ό Χρουστσώφ δέν μπορεί νά τό δεί χωρίς νά πάψει νά ύπάρχει). Τό γεγονός δτι ή σταλινική ιδεολογία καθώς κι ό ακραίος τύπος τρομοκρατίας, χαρακτηριστικός τής 6ασιλείας τού Στάλιν, είχαν γίνει ενα άνυπόφορο φρένο πού ερχόταν σέ αντίθεση μέ τήν ανάπτυξη τής ρωσικής κοινωνίας καί τής ίδιας τής γραφειοκρατίας, είναι φανεοό δλόκληρη ή σημερινή ρωσική «στροφή» τό μαρτυράει. Τή στιγμή πού αισθάνεται διασφαλισμένη τήν πραγματική συνοχή της σάν εκμεταλλεύτρια τάξη, ή γραφειοκρατία· εχει πολύ λιγότερο ανάγκη από μιά ιδεολογική συνοχή γιά τήν ίδια. Νιώθει τό μαρξισμό γιά καθυστερημένους ίεροσπουδαστές τοϋ Στάλιν σάν 6ρόχο καί προσπαθεί νά τόν ξεφορτωθεί. Ή ατυχία είναι πώς ή ίδια διαδικασία πού κατέληξε στή σταθεροποίηση καί τήν ένοποϊηση τής γραφειοκρατίας εγκαινίασε ταυτόχρονα τήν όλική ρήξη της μέ τό ρωσικό προλεταριάτο, πώς τήν ίδια στιγμή 5. Βέδαια ό Χρουστσώφ μιλάει γιά κομμουνιστικά κόμματα διαφόρων χωρών, γιά συμμαχία μέ τούς σοσιαλιστές, κλπ. Σέ καμιά στιγμή δμως οΙ τάξεις, τά κόμματα, οί τάσεις, οΙ προσανατολισμοί τών ύπαρχόντων στρατοπέδων δέν όρίζονται' τίς περισσότερες φορές ούτε κάν ονομάζονται.
πού ή σταθεροποίηση δεδαιώνεται ή ρήξη ξεσπάει, πώς ή κεκτημένη ελευθερία από τή μιά πλευρά είναι τρείς φορές χαμένη άπό .τήν άλλη. Ή απόρριψη τού ιδεολογικού μονολιθισμού αποδεικνύεται επιθυμητή κι απαραίτητη, άλλά ή ταξική άντϊφαση πού σπαράζει τή ρωσική κοινωνία εμποδίζει νά ταχτοποιηθεί δτιδήποτε. • 'Όπως ή κριτική τών οικονομικών ελλείψεων, ή καταγγελία τής Ιδεολογικής στειρότητας είναι παρούσα παντού στούς λόγους τού 200ύ Συνεδρίου. Ό Χρουστσώφ καί τά άλλα μέλη τής ήγεσίας πολλαπλασιάζουν τίς εκκλήσεις στούς διανοούμενους, στούς οίκονομολόγοικ, στούς ίστορικούς, στούς φιλόσοφου ς, στούς καλλιτέχνες, κάνοντας .?tριτική στό «δογματισμό» τους, τή «μανία» τους νά παραθέτουν αποσπάσματα, τή «ρήξη τους μέ τή ζωή», καλώντας τους νά κοιτάξουν τό παρόν καί τό μέλλον -μέ μιά λέξη, διατάζοντάς τους νά δημιουργήσουν αυθόρμητα κι αυθεντικά. Γιατί δέν δίνουν λοιπόν τό παράδειγμα; Ό Χρουστσώφ κι οί άλλοι ήγέτες κάνουν κριτική στούς Ρώσους οΙκονομολόγους, τούς κατηγορούν γιά στειρότητα, γιά μηχανική επανάληψη, κλπ. Τούς κατηγορούν δτι περιορίζονται, στήν ανάλυση τής καπιταλιστική ς οίκονομϊαξ, σέ κάποια παραδοσιακά σχήματα. Ποιά είναι δμω; ή «ανάλυση» τής καπιταλιστική ς οίκονομϊα; πού δίνεται από τόν Χρουστσώφ στήν εκθεσή του; Μιά σύγκριση τού ρυθμού ανάπτυξη; τής 6ιομηχανίας τών αστικών χωρών καί τής ρωσικής 6ιομηχανίας από τήν όποία προκύπτει δτι ή τελευταία αναπτύσσεται πολύ πιό γρήγορα από τήν πρώτη' δρισμένοι αριθμοί γιά τούς πραγματικoίiς μισθούς στίς καπιταλιστικές χώρες πού δείχνουν τή μηδενική ή αργή αύξησή τους -συνολικά, ή πιό έπιφανειακή καί σχηματική περιγοαφή αντί γιά πραγματική οίκονoμική(ίιι(~ί,ι'ση. ή πιό ωμή εκδοχή τής όνομαζομένης θεωρίας τής «ύπο-κατανάλωσης» (πού είχε ρητά άπορριφθεί από τόν ίδιο τόν Λένιν πού δέν παύει νά επικαλείται), δηλαδή ή εξήγηση τής κρίσης τού καπιταλισμού από τή στασιμότητα τών εργατικών μισθών καί τόν περιορισμό τής διοχέτευσης προϊόντων πού απορρέει. Θά ποϋν, δ Χρουστσώφ δέν είναι καί δέν είναι ύποχρεωμένος νά είναι οίκονομολόγοτ, 'Όμως οί Ρώσοι οικονομολόγοι είναι ϋποχρεωμένο ι νά είναι' ό Χρουστσώφ τουλάχιστο θέλει νά τούς ϋποχρεώσει νά γίνουν. Τί όφείλουν, τί μπορούν νά πούν γιά τόν καπιταλισμό; Ό Χρουστσώφ απορρίπτει τή «σχηματοποίηση» τών δήθεν αναλύσεων τού Στάλιν κι επικαλείται τόν Λένινγιά ν' αποδείξει πώς ή καπιταλιστική παραγωγή μπορεί ακόμη νά προοδεύσει. "Ετσι αφαιρεί από τούς οίκονομολόγοικ τή δυνατότητα νάπαρουσι~σoυν τό ενα από τά συστήματα σάν απόλυτη στασιμότητα, τό
128 129
άλλο σάν απόλυτη ποόοδο. 'Οφείλουν νά συγκρίνο.υν τούς οχετικο.ύς ρυθμο.ύς ανάπτυξης; Άλλά γιά πόσο. διάστημα; Άπό το.ύς άοιθμού; πού άναφέοει δ Ιδιω; δ Χοουστσώφ, προ.κύπτει πώς τό ετήσιο. ποσοστό ανάπτυξη; τής Όιομηχανικής παραγωγής στή Ρωσία ήταν 20% από τό 1929 ως τό 1937, 18% από τό 1946 ως τό 1950, 13% από τό 1950 ως τό 1955 καί θά είναι 10,5 % .από τό 1955 ως τό 1960. Αυτή ή έπιδοάδυνση άποδεϊχνει αυτό πού λέγαμε πάντοτε, δηλαδή πώς, στό δαθμό πού οί ρωσικο.ί άοιθμοϊ δέν είναι μερικά διογκωμένο.ι, ερμηνεύο.υν τή γρήγο.ρη πορεία μιάς χώρας όπου τεράστιες μάζες μετατοπίστηκαν από τή γεωργία στή διομηχανία, δπου τό χαμηλό επίπεδο. τής τεχνικής επιτρέπει ν' άφομοιωθοϋν μέ μιάς τελειοποιημένε; παραγωγικές μέθοδοι επεξεργασμένες άλλοϋ, όπου ένα ανήκουστο ποσοστό έκμετάλλευση; επιτρέπει μιά πολύ γρήγο.ρη συσσώρευση του πεφαλαϊου, όπου ή κατεύθυνση των επενδύσεων από τό κράτος εξαλείφει τήν ϋποαπαοχόληση ανθρώπων καί μηχανών πού όφεϊλεται στίς διακυμάνσεις τής αγο.ράς6. Δείχνει δμως ταυτόχρονα πώς ή διαφο.ρά ρυθμών ανάπτυξη; γίνεται δλο καί λιγότερο. εντυπωσιακή. Πραγματικά, ή ετήσια αυξηση τής Όιομηχανικής παραγωγής στίς καπιταλιστικές χώρες πέρασε κιόλας από ανάλογου; ρυθμο.ύς καί κάποτε ανώτερου; από κείνο.υς πού πραγματο.πο.ιήθηκαν στή Ρωσία: 22% στίς Ήνωμένες Πολιτείες από τό 1939 ως τό 1943, 11% στή Δυτική Γερμανία από τό 1951 ως τό 1955, 10% στήν 'Ιταλία από τό 1948 ως τό 1955. Μπορούμε νά συμδολϊσουμε τήν αντίθεση τοϋ Καλού καί τοϋ Κακοϋ μέ τό μηδέν καί τό κάτι, είναι δμως δύσκολο νά τήν ένσαοκώσουμε στή διαφο.ρά ανάμεσα στό 8 καί στό 1Ο το.ίς εκατό. συστημάτων δείΉ συγκριτική ανάλυση τών δυό οικονομικών χνει πραγματικά πώς ή γραφειοκρατική οίκονομϊα δέν αυξάνει τήν παραγωγικότητα τής εργασίας ταχύτερα από τήν καπιταλιστική οίκονομϊα - τελικά, τό προ.τέρημά της ανάγεται στήν εξάλειψη των κρίσεων ύπερπαραγωγής. Και πραγματικά γιά τόν Χρο.υστσώφ οί καπιταλιστικές άντιφάσεις όφείλονται στίς «κρίσεις». Τί μπορούν νά ποϋν σχετικά οί Ρώσοι οίκονομολόγοι -στο.ύς όποιου; πρόδηλα είναι αδύνατο. νά μιλήσουν γιά τή θεμελιακή άντϊφαση τής καπιταλιστικής οίκονομίας, Ιδιωτική; η γραφειο.κρατικής, πού συνίσταται ν' αντιμετωπίζεται τό υποκείμενο τής παραγωγής σάν άντικεϊμενο; 'Οφεϊλονται, δπως τού; διδάσκει δ Χοουστσωφ, στό δτι οί μισθοί δέν αϋξάνονται. Αυτή ή αντίληψη πού ύπήρξε παραδο.σιακά μιά από τίς ίδεολο.γικές Όάσεις τοϋ ρεφο.ρμισμο.ύ δδηγεί στό συμπέρασμα πώς αν οί 6. Ή ύποαπασχόληση πού προκύπτει άπό τή γραφειοκρατική είναι ενα άλλο πρόΟλημα. 130
αναρχία
εργάτες άποσπούν αρκετές αυξήσεις, θά δοηθήσουν τόν καπιταλισμό νά ξεπεράσει τίς κρίσεις του. Άνεξάρτητα απ' αυτό, θεωρητικά είναι έσφαλμένη- αν ή συσσώρευση ποαγματοποιεϊται μ'ενα ρυθμό αρκετά γρήγορο. δέν εΙνάι καθόλου αναγκαίο. ν' αυξάνο.νται οί μισθοί γιά νά μπορεί νά συνεχιστεί ή καπιταλιστική ανάπτυξη. Καί νά λέει κανείς πώς ή ιδιωτική καπιταλιστική οϋωνομϊα δέν μπο.ρεί νά εξασφαλίσει τή σταθερότητα τοϋ ρυθμο.ύ τής συσσώρευσης δέν ονομάζεται σο.σιαλισμός αλλά άπλούστατα κρατικός παρεμΌατισμός. Ή «έθνυωποϊηση τής έπένδυση;», μέ τή μιά η τήν άλλη μορφή, ύπήρξε ή σημαία τών κεϋνσιανών νεο-καπιταλιστών καί παραμένει. Τέλοτ, ή αντίληψη του Χρο.υστσώφ είναι έσφαλμένη πραγματικά άν οί Ρώσοι ούωνομολόγοι απαλλαγούν από τή «σχηματοποϊηση», θά πρέπει ν' άνακαλύψουν πώς οί μισθοί αυξήθηκαν έδώ κι έναν αιώνα. Οί εργάτες δέν έπαψαν ώστόσο νά έχουν διεκδικήσεις καί νά τό κάνουν μέ τρόπο. δλο καί περισσότερα πιεστικό, ύπο.χρεώνο.ντας συχνότατα το.ύς καπιταλιστές νά υποχωρούν, έτσι ώστε, χοντρικά, ή κατανομή τοϋ προ.ϊόντο.ς ανάμεσα σέ μισθούς καί κέρδη παραμένει περίπου σταθερή μέσα από τήν ίστορία τοϋ καπιταλισμού. Τό ίδιο πράγμα, μέ μιά άλλη μο.ρφή, αρχίζει νά συμδαίνει στή Ρωσία. Αυτό δμω; δέν μείωσε τήν ένταση στό καπιταλιστικό εργοστάσιο δπως καί οί μειώσεις τών τιμών στή Ρωσία δέν έλάττωσαν τίς εντάσεις στό ρωσικό εργοστάσιο, δπω; καταμαρτυράει από τή μιά άκρη ως τήν άλλη τό Ιδιο τό 20ό Συνέδριο' πράγμα πού άποδεϊχνει πώς τό αληθινό πρόΌλημα Όρίσκεται αλλού, στήν άρνηση από τούς εργάτες τών καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής στο.ύς κόλπους τών όποιων κυριαρχούνται από ένα στρώμα διευθυνόντων πού ποοσωποποιοϋν τό κεφάλαιο. 'Εδώ Όρίσκεται ή προέλευση τής κρίσης τής παραγωγικότητας τής εργασίας στό σύγχρονο εργο.στάσιο -στό Ντητρόιτ δπως στό Κόδεντρυ, στό Μπιγιανκούρ δπω; καί στό Στάλινγκραντ. Μπορούνε οί Ρώσοι οίκονομολόγοι νά μιλήσουν σχετικά; Μπορούν νά μιλήσουν γιά τή ρωσική οίκονομια αληθινά; Βέδαια μπορούν νά συνεχίσουν νά σωρεύο.υν τούς αριθμο.ύς χωρίς τή διοικητική σημασία κατά μήκος τών σελίδων, νάπεριγράφουν μηχανή τής οικονομία; -γενικά, δπως δ κ. Μπετελέμ στή Γαλλία, νά φλυαοοϋν μή λέγοντα; τίποτε. Ό Σουσλόφ, σέ κατάσταση διέγερσης, τούς ζητά νά μιλήσουν γιά τό νόμο τής αξίας -γιά νά προσθέσει άμέσω; πώς πρόκειται νά περιοριστεί τό κόστο.ς παραγωγής. Ό νόμο.ς τής αξίάς δμως όδηγεί στό ζήτημα τής ύπεραξίας ":'τής κατανο.μής τοϋ κοινωνικού πρ<)ϊόΥτος στίς διάφοοε; κατηγορίες. Άκόμη κι άν οί οίκονομολόγοι . συνέχιζαν νά πνίγουν τά εισοδήματα τής γραφειοκρατίας στή μάζα τών «μισθών», μιά έστω 131
καί ελάχιστα ακρι6ής ανάλυση τής ρωσικής οίκονομία; ύπό τό ;τρίσμα τής αξίας δέν θά παρέλειπε νά κάμει νά έμφανιστεϊ ή τε~(ωτια λήστευση τής άγροτιά; άπό τό κράτος -δηλαδή άπό τή ':~αφειoκρατία. Πώς προσδιορίζεται .ή κατανομή τού κοινωνικού ;τροϊόντος; Πώς προσδιορίζεται ή κατανομή τών επενδύσεων; Ποιός προσδιορίζει; Πρίν νά κατανεμηθεί, ή αξία πρέπει νά παραχθεί' πώς γίνεται αυτό -μέ άλλα λόγια, πώς είναι οργανωμένο τό ρωσικό εργοστάσιο; Ποιός τό διευθύνει; Οί νόμοι του διαφέρουν άπό κείνους πού περιέγραψε δ Μάρξ σχετικά μέ τό καπιταλιστικό εργοστάσιο; Τό νά θέσει κανείς τό μικρότερο απ' αυτά τά ερωτήματα, είναι σάν ν' άνατινάξει δλόκληρη τή «σοσιαλιστική» φενάκη τής γραφειοκρατίας. Οί Ρώσοι οικονομολόγοι δέν 6ρίσκονται στήν παρακμή τής πραγματοποίησης κάτι τέτοιου. "Αν ό Χρουστσώφ δέν είναι οίκονομολόγο; είναι κατ' επάγγελμα πολιτικόξ : σάν τέτοιος προώθησε τήν αντίληψη τής «πολυειδίας τών μορφών περάσματος στό σοσιαλισμό», πού χαιρετίστηκε άπό τούς «κομμουνιστές» σάν μιά σημαντική συνεισφορά στή μαρξιστική πολιτική ανάλυση. Ή άμεση πολιτική σημασία αυτού τού προσανατολισμού είναι δέδαια σαφής: πρόκειται γιά τήν εγκαινίαση μιά; διευρυμένης έλευθεοϊα; χειρισμού γιά τά Κ.Κ. πού τούς επιτρέπει νά προσαρμόζουν δπως δπως τή γραμμή τους στίς άναγκαιότητετ τής «ειρηνικής συνύπαρξης», καί γιά τή δημιουργία ταυτόχρονα μιά; έπιφασητ μεγαλύτερης αϋτονομίατ γιά τίς δορυφόρες χώρες. Κατ' αυτή τή σχέση, εχει άναμφισδήτητα μιά αξία από τή σκοπιά τής γραφειοκρατίας. Ποιά είναι δμως ή θεωρητική σύλληψη πού ύποτείνει τόν προσανατολισμό, ή αξία τής επιχειρηματολογίας πού τόν 'δικαιολογεί; Ό Χρουστσώφ αρχίζει λέγοντας συνοπτικά πώς οί συνθήκεςστίς διάφορες χώρες είναι διαφορετικές -φαινομενικά αθώα ταυτολογία, κάτω από τήν όποία, δπως συνήθως, κρύ6εται ενα σόφισμα. Γιατί τό ζήτημα δέν είναι αν ή υπαρξη διαφοοετικών χωρών σημαίνει τήν υπαρξη διαφορετικών συνθηκών αλλά αν αϋτέ; ΟΙ συνθήκες είναι διαφορετικές σέ σημείο νά καταστήσουν μιάέπανάσταοη απαραίτητη εδώ καί περιττή αλλού. Οί χώρες είναι διαφορετικές -ταυτόχοονσ δμως είναι δλες κα.ϊιταλιοτικ{ς χώρες. Τά περάσματα θά είναι άναμφισδήτητα διάφορα -αλλά θά είναι δλα περάσματα στό αoαιuλιoμό. "Αν αυτά τά περάσματα είναι :rι·ψΊ.αματα (l:rtJ rtJl' κα:rιταλιομό ατό σοοιαλιομδ, σέ κάθε περίπτωση απορρέουν αξιόλογες συνέπειετ ποιές είναι; Γιά εναν μαρξιστή, αυτό τό «πέρασμα» σήμαινε ουσιαστικά ενα πράγμα: τήν καταστροφή τής εξουσίας καί τού μηχανισμού τού ύπάρχοντος κράτους, τήν αντικατάστασή του μέ ενα κράτος πού δέν ήταν κιόλας ενα επιπλέον, γιατί δέν ήταν παρά δ Ενοπλος εργαζό132
μενος πληθυσμός. Ό Λένιν εγραψε έκατοντάδες σελίδες γιά νά δείξει πώς ή ουσία τού περάσματος άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό ήταν ή κατάργηση τού κράτους σάν οργανισμού ξέχωρου από τή μάζα τού προλεταριάτου. Σ' αυτή τή θεμελιακή TCΙl1rtJTl]Tll τών «μοοφών περάσματος», πού είναι ταυτόχρονα ή ταυτότητα τού .ΙΗJιtχομ{l'οll τού σοσιαλισμού δπου κι αν πραγματώνεται, ό Χρουστσώφ φροντίζει νά σωπάσει. 'Αντί γι' αυτό, επικαλείται τόν Λένιν πού αποδεχόταν τή δυνατότητα μιας ειρηνικής εξέλιξης τής ρωσικής έπανάσταση; ... rtJl' ·Α:rgίi.η το'-' 1917. δηλαδή μπ(ί μιά πρώτη νικηφόρα εξέγερση καί u{ 111'1'(ίgΤI](J1] με τήν υπαρξη τών Σοδιέτ, οργανισμών τής εξουσίας τή; εργατικής τάξης. Ταυτόχρονα άποκρύ6ει δόλια τό γεγονός δτι ό ίδιος ό Λένιν άντλησε πολύ σύντομα τά μαθήματα από τήν κατάσταση δπως εξελίχθηκε τότε καί προσανατολίστηκε πρός μιά δεύτερη προλεταριακή εξέγεράη. ' ΑποκρύΌει δόλια τό γεγονός δτι ό Λένιν, γράφοντας τήν Ιδια περίοδο Τό KρtΊτoς κι 11 Έ:rω'/ι.σΤ(l(J1] καί παραθέτοντας τόν Μάρξ πού μιλούσε γιά τήν αναγκαιότητα γιά κάθε επανάσταση στήν ηπειρωτική Ευρώπη νά τσακίσει τό μηχανισμό τού κράτους, μεριμνούσε νά εξηγήσει πώς ή εξαίρεση πού είχε γίνει από τόν Μάρξ γιά τήν περίπτωση τής 'Αγγλίας στηριζόταν στό γεγονός δτι σ' αυτή τή χώρα, στά 1871, ό μιλιταρισμός καί «σ' ένα σημαντικό δαθμό ακόμη κι ή γραφειοκρατία» δένύπήρχαν- καί πώς πρόσθετε δτι «σήμερα» (στά 1917) ή 'Αγγλία κι ή 'Αμερική ταυτόχρονα χαρακτηρίζονται από τήν ϋπαρξη μιλιταριστικών-γραφειοκρατικών κρατών, τών όποιων ή «καταστροφή», «ή συντρι6ή» θά είναι τό «ουσιαστικό εργο» κάθε «πραγματικής έπανάστασηο . 'Ανώφελο νά δείξουμε πόσο ισχυρότερη γίνηκε αυτή ή Ιδέα σήμερα, μέ τήν τερατώδη ανάπτυξη τού κρατικού μηχανισμού καί τή δαθμιαϊα του ταύτιση μέ τό μηχανισμό εκμετάλλευσης. Ό Χρουστσώφ καταργώντας κάθε ανάλυση τής δομής καί τού ρδλου τού κράτους στίς σύγχρονες κοινωνίες επικαλείται τίς «άλλαγές» πού μεσολάδησαν στήν ίστορική κατάσταση' ή τροποποίηση τού συσχετισμού δυνάμεων ύπέρ τής εργατικής τάξης «διαφόοων καπιταλιστικών χωρών» (;) θά τής επέτρεπε νά «κατακτήσει μιά σταθερή κοινοδουλευτυιή πλειοψηφϊαι καί νά μεταδάλει τό Κοινοδούλιο «σέ δργανο τής αληθινής λαϊκής Οούλησης». 'Όταν δμως ό Λένιν χαρακτήριζε σάν σοσιαλπροδότες αϋτού; πού πρίν άπό τόν Χρουστσώφ είχαν υποστηρίξει αυτόν τόν προσανατολισμό, δέν ήταν επειδή ισχυρίζονταν πώς θά μπορούσαν νά καθιδρίιοουν μέ τόν κοινο6ουλευτικό δρόμο τόσοσιαλισμμό .., όντας μειοψηφία ση) κοινοδούλιο. Οί άναθεα/{τ/τές πού ό Λένιν χαιχικτήριζε σάν «λακέδες πού γλείψουν τίς μπότες τών ίμπε'1ιαλιστών» Ισχυρίζον133
ΤΗν ακρισώς πώς ό «συσχετισμό; τών δυνάμεων» θά επέτρεπε μιά μέρα τό ειρηνικό πέρασμα στό σοσιαλισμό μέ τήν κατάκτηση τής κοινοδουλευτική; πλειοψηφίας. Σ' αυτό ό Λένιν δέν περιοριζόταν ν' άντιπαραθέσει επιχειρήματα «συγκυριακά», δείχνοντας πώς είναι αδύνατο τό Κοινοδούλιο ν' άντανακλάει τή δούληση τής πλειοψηφίας τοϋ πληθυσμού σέ μιά αστική χώρα (στό όποίο θά μπορούσαμε νά προσθέσουμε, μέ τήν ίστορική πείρα τών τριάντα τελευταίων ετών, πώς εκεί δπου μία κοινοδουλευτική πλειοψηφϊα «σοσιαλιστική» ή <<οοσιαλ-κομμουνιστική» συγκεντρώθηκε δέν εκανε παρά νά διατηρήσει τήν αστική τάξη πραγμάτων), κατεδείκνυε, μέ μιά κοινωνιολογική ανάλυση τής φύσης τοϋ κράτους καί τού κοινοδούλιου πώς αυτό δέν μπορούσε νά είναι τό δργανο του περάσματος στό σοσιαλισμό, πώς στηριζόταν σ' ενα ριζικό διαχωρισμό ανάμεσα στό λαό καί τούς «άντιποοσώπου;» του, όμοούσιο μέ τό καθεστώς έπμετάλλευσητ, πώς ό σοσιαλισμός δέν μπορεί ν' αρχίσει παρά μόνο μέ τήν όλική καταστροφή τοϋ μηχανισμού τού ύπάοχοντο; κράτους καί μέ τή θέσμιση τής εξουσίας τών όργανισμών τών ένοπλων μαζών. Ό Χρουστσώφ δμως δέν μπορεί νά πεί πώς ή φύση τοϋ καπιταλιστικού κράτους καί τοϋ κοινοδουλϊου άλλαξε από τήν εποχή τοϋ Λένιν καί δέν θέλει νά πεί πώς αυτό πού <'ίλλαξε είναι ή φύση τοϋ σοσιαλισμού καί πώς αυτό πού εννοεί μέ τόνδρο σοσιαλισμό; δέν είναι παρά ή εξουσία των γραφειοκρατών τών Κ.Κ., τών όποιων όριακά ή εξουσία είναι κατανοητό πώς μπορεί νά εγκαθιδρυθεί -μέ τή δοήθεια τού δάοοι»; τοϋ «ισχυρού στρατοπέδου τών χωρών του σοσιαλισμού καί τών 900 έκατομμυgίων κατοίκων τους»- μέ τόν κοινοδουλευτικό δρόμο. Τέλοτ, ενώ ταυτόχρονα καταγέλλει αυστηρά τή στειρότητα τών ίστορικών, ό Χρουστσώφ τού; προσφέρει άθελά του ένα παράδειγμα του πώς δέν πρέπει νά γράφουν τήν ίστορία: είναι οί «εξηγήσειτ» του γιά τήν προσωπολατρεία κι ιδιαίτερα ή «μυστική του εκθεση» πού καταλογίζει στόν Στάλιν, καί μόνο στόν Στάλιν, δλο τό παθητικό του γραφειοκρατικού απολογισμού. Ό Κλώντ Λεφόρ, στό αρθρο του πού δημοσιεύεται αλλού [δλέπε σημείωση 41, λέει τί πρέπει νά σκεφθεί κανείς γι' αυτή τήν τερατώδη «προσωπολατρεία από τήν ανάποδη», πού συνίσταται νά φορτώνεται ένα μόνον άτομο δλα τά «λάθη» καί τά «εγκλήματα» μιάς ίστοοική; περιόδου. 'Αλλά δέν θά επιμείνουμε ποτέ αρκετά σ' αυτό τό σημείο: τό επίπεδο τής ίστορικής μεθοδολογίας αυτή; τής εκθεσης είναι άγνωστο στή Δύση εδώ κι εϊκοσι πέντε αίώνεξ. 'Αναγόμενη στήν ουσία της, ή εκθεση διαδεδαιωνει τά εξής: εδώ κι ενα τέταρτο του αιώνα ή ίστορία ενός έθνοικ ' διακοσίων εκατομμυρίων άτόμων κι από δώ τοϋ συνόλου τής άνθοωπότηταξ, καθο134
gίστηκε κατά ένα ουσιαστικό μέρος από τήν «τρέλα τοϋ μεγαλείου», τήν «άρρωστημένη δυσπιστία» καί τή «μανία δίωξης» ενός ατόμου. Οί συντάκτες τοϋ ΜιιΙ('/1 θά δίσταζαν πρίν νά προσφέρουν στού; άναγνώστε; τους μιά τέτοια σύλληψη. 'Εννοείται. δέν θά υίοθετήσουμε κι εμείς τή μεθοδολογία τοϋ Χρουστσώφ καί θά εξηγήσουμε τήν ποιότητα τής έκθεοή; του μέ τήν ήλιθιότητά της, τήν άγνοια ή τήν επιπολαιότητά της. Καί Θουκυδίδης νά ήταν ό Χρουστσώφ, ή εκθεσή του δέν θά μπορούσε νά είναι διαφορετική. Τοποθετημένος μπροστά στό αδύνατο εργο πού συνίσταται ν' απορρίψει όρισμένα χαρακτηριστικά τοϋ συστήματος -πού ήταν καί πού γιά ένα σημαντικό μέρος εξακολουθούν νά είναι τά όργανικά καί αναγκαία προϊόντα του- γιά νά σώσει μέ καλύτερο τρόπο τό Ιδιο τό σύστημα, δέν μπορούσε ν' απαλλαγεί διαφορετικά παρά μόνο παρουσιάζοντάς τα σάν συμπτωσιακά. Καί ή σύμπτωση στήν ίστορία λέγεται άτομο. Θά πουν δμως: Παίρνετε αυτή τήν εκθεση γιά κάτι πού δέν είναι, κρίνετε στό θεωρητικό επίπεδο έναν λόγο πού δέν ήταν παρά μιά πολιτική πράξη πού αποσκοπούσε γιά διάφορους λόγους νά καταρρίψει τό μύθο τοϋ Στάλιν. Λέμεακρισώς αυτό: πώς ή γραφειοκρατία δέν μπορεί πιά νά διατηρήσει τή συνοχή ανάμεσα στίς πολιτικές της πράξεις κι ένα θεωρητικό σύστημα. Ό Στάλιν μεταχειριζόμενος κάθε αντιπολιτευόμενο σάν χιτλερικό πράκτορα ήθελε νά έπιδάλει στήν οικουμένη μιά παραφορά, χωρίς αναλογία μέ τήν πραγματικότητα στό σύνολο καί στίς παραμικρότερες λεπτομέρειές της' αυτή ή παραφορά δμως είχε συνοχή. Ό Χρουστσώφ καταρρίπτοντας τόν Στάλιν δέν μπορεί νά άποφενακισει παρά φενακίζοντας, δέν μπορεί νά περάσει μιά πολιτική γραμμή παρά μόνο καταστρέφοντας σχεδόν ανοιχτά τήν αντίληψη τοϋ κόσμου πού αυτή ή γραμμή ισχυρίζεται δτι υπηρετεί. 'Όταν ή γραφειοκοατϊα δγάλει τόν δαού σταλινικό ίερατικό. μανδύα τό μόνο πού μπορεί νά φορέσει είναι τό ρούχο τού άολεπϊνου. Ρούχο πού αρκεί νά τρασήξει κανείς μιά κλωστή γιά νά διαλυθεί σέ κουρέλια. Δέν είναι κάν απαραίτητο νά ασχοληθούμε μέ τό ατέλειωτο κομπολόι τών ερωτήσεων πού προ6άλλουν από τήν εξήγηση τής ίστορίας μέσα από τά δίτσια τοϋ ατόμου Στάλιν. Ό Στάλιν δντας αυτό πού ό Χρουστσώφ λέει πώς ήταν, τί εκανε τό Πολιτικό Γραφείο; Ή Κεντρική 'Επιτροπή; Τά Συνέδρια τοϋ Κόμματος; Ό λαός στήν «πιό τέλεια» δημοκρατία τής Γής; Τί είναι αυτό τό καθεστώς στό όποίο ενα άτομο μπορεί νά δράσει μ' αυτό τόν τρόπο; Γιατί ό Χρουστσώφ δέν θά εχει αύριο τή δική του κρίση τρέλας; Τί πραγματικά αλλαξε; Ποιό είναι αυτό τό 20ό Συν{δρω μέ τίς 1355 μαριονέτες μέ δικαίωμα ψήφου καί τίς 8 Ι μαριο135
ν{ης μέ δικαίωμα γνώμης δπου κανένας δέν θέτει αυτές τίς ερωτήσειτ: Γιατί, αν αυτά τά πράγματα είναι σημαντικά, δέν πρέπει νά συζητηθούν δημόσια; Ποιός πιστεύει πώς ό Μπέρια ήταν ενας πρ<'tκτορας: τών ιμπεριαλιστών; Ποιές μορφές τής «σοσιαλιστικής νομιμότητα;» τηρήθηκαν από τόν Χρουστσώφ καί τήν κλίκα του δταν, τήν επομένη τού Συνεδρίου, διέταξε νά τουφεκιστούν δ Μπαγκίρ06 κι ή δμάδα του; Ποιός μπορεί νά πιστέψει πώς ή σημερινή ηγεσία δέν ύπήρξε συνένοχη τού Στάλιν στήν ουσία τής γραμμής του; Ποιά είναι αυτή η κομμουνιστική ηγεσία πού μεταχειρίζεται τά «κομμουνιστικά» κόμματα τού εξωτερικού σάν άμελιταίες ποσότητες (σύμφωνα μέ τήν όμολογία τών 'Αμερικάνων, 'Άγγλων, 'Ιταλών καί Γάλλων σταλινικών); Τί είναι αυτή η παράδοξα iκl.tκτικιί τρέλα τού Στάλιν, πού εκφράζεται αποκλειστικά μέ τούς τουφεκισμούς, τά αγάλματα καί τίς γήινες σφαίρες; Ό Στάλιν δέν διεύθυνε τήν οικονομία; Ποιός εΙχε τήν τελευταία λέξη στά σχέδια; Αυτά τά μέλη τού Πολιτικού Γραφείου πού, σύμφωνα μέ τόν Χρουστσώφ, τρέμανε κάθε φορά πού ό Στάλιν τά καλούσε σπίτι του, θά ξανάυρισκαν τό θάρρος τους αν επρόκειτο γιά παράδειγμα νά συζητήσουν οικονομία, εργατικούς μισθούς; ή συνθήκες ζωής τής άγοοτιάτ: Αυτό τό καθεστώς τρομοκρατίας κι αύθαιρεσϊα; επικρατούσε μόνον ανάμεσα στόν Στάλιν καί τό άμεσο περιδάλλον του; Καθένα από τά μέλη τής ήγεσϊω; τού Κ.Κ. δέν ήταν ενας Στάλιν γιά τό δικό του κύκλο; Και στίς παρακάτω δαθμϊδετ: Στά εργοστάσια, οί εργάτες μπορούσανε νά πούνε μιά κουδέντα: Μπορούν νά πουν μιά κουδέντα: 'Όλα αυτά τά ερωτήματα τέθηκαν στήν πραγματικότητα -στή Ρωσία, στίς δορυφόρες χώρες, στούς κόλπους τών κομμουνιστικών κομμάτων τών δυτικών χωρών. Ό Τολιάτι, ακόμη κι ό Τορέζ, ϋποχρεώθηκαν μέ τή σειρά τους νά θέσουν μερικά ερωτήματα. Ό Χρουστσώφ μάθαινε έτσι σέ υάρος του, πώς δέν μπορεί κανείς νά παίζει ατιμώρητα μέ τήν ποοσωπολατρεϊα -ούτε πρός τή μιά ούτε πρός τήν άλλη κατεύθυνση. Στό τέλοτ, η ό.νταρσία τοϋ Πόζναν τόν δίδασκε δϊαια πώς ή πραγματικότητα εχει τή λογική τητ, αν οί λόγοι τών γραφειοκρατών δέν τήν έχουν. Ή άπόφαση τής Κεντρικής Έπιτροπής τού ΚΚΣΕ τής 2 'Ιούλη, γιά τήν όποια μπορούμε νά πούμε πι()ς έπιδλήθηκε στό Κρεμλίνο από τούς Πολωνούς εργάτες (ακόμη κι αν η κρίση πού αρχισε μέ τό 20ό Συνέδριο τήν καθιστούσε κάθε μέρα καί πιό αναγκαία) επανέρχεται εντεύθεν τής «μυστικής εκθεσης» καί διερμηνεύει μιά νέα σκλήρυνση. Ή πολιτική αποτελεσματικότητα αυτού τού νέου χτυπήματος πού θά τό ιΊκολουθήσουν καί πολλά άλλα, δέν μπορεί νά ElvaL μεγάλη. Αυτό πού άποδεικνύει σαφέστατα εΙναι πώς Τι γραφειοκρατία είναι ϋποχρt'uιμένη νά σκοτώσει στή γέννησή της τήν κριτική πού φαντά-
στηκε δτι θά μπορούσε νά τής άφήσει κάποια ελευθερία εκφρασης. πισς είναι εξαναγκασμένη νά διακόψει τόν 'Ιούλη μιά συζήτηση πού η ίδια είχε αρχίσει τό ΦλεΟάρη. Ή ιδεολογία αντανακλάται σέ τέτοιο δαθμό στήν πραγματικότητα, κι αυτή η πραγματικότητα εΙναι μέ τή σειρά της τόσο εκρηκτική, πού τό περιθώριο έλευθερϊα; πού μπορεί νά παραχωρήσει η γραφειοκρατία. στόν εαυτό της καί στούτ «διανοουμένου;» τητ, εξαφανίζεται τήν Ιδια στιγμή πού δείχνει νά γεννιέται. Ό αναγνώστη; θά κατάλαδε πώς πρόθεσή μας δέν ήταν νά κάνουμε πολεμική στόν Χρουστσώφ καί τούς συναδέλφους τουσάν νά ήταν τοποθετημένοι στή μαρξιστική περιοχή κι ακόμη λιγότερο νά εκτιμήσουμε τίς αξίες τους σάν θεωρητικών αλλά νά κατανοήσουμε τούς άντικειμενυωύ; παράγοντες πού από τώρα καί στό έξής ύποχρεώνουν τή γραφειοκρατία νά εγκαταλείψει τή' σταλινική Ιδεολογία καί ταυτόχρονα τήν εμποδίζουν νά τήν αντικαταστήσει μέ μιά αλλη. Είναι γιατί η γραφειοκρατία δέν μπορεί νά διαλογιστεί αληθινά ούτε τό ίδιο της τό σύστημα, επειδή η ουσία της είναι η εκμετάλλευση πού είναι ύποχρεωμένη νά παρουσιάζει σάν «σοσιαλισμό», οϋτε τόν παραδοσιακό καπιταλισμό, επειδή αυτό δέν μπορεί νά γίνει χωρίς νά τεθεί η. προοπτική μιας θεμελιακής έπανάσταση; των κοινωνικών σχέσεων -δχι των άπλών μορφών ίδιοκτησϊαο- προοπτική πού. άπό τό γεγονός τής αυξανόμενης ταύτιση ς τοϋ ιδιωτικού καπιταλισμού τής Δύσης καί τού γραφειοκρατικού καπιταλισμού τή; 'Ανατολήξ, τούς συμπεριλαμδάνει καί τούς δύο καί κατά συνέπεια θέτει σέ άμφισδήτηση τήν ίδια τή γραφειοκρατία. Δέν θελήσαμε νά επιμείνουμε παρά μόνο πάνω στίς δαθιέ; άντιφάσε«; πού απαγορεύουν δλο καί περισσότερο στή γραφειοκρατία νά συστήσει μιά ιδεολογία μέ συνοχή. Αυτέ; οί άντιφάσευ; θά επρεπε φυσιολογικά νά οδηγήσουν τή γραφειοκρατία πρός εκείνον τόν έκλεκτισμό πού χαρακτηρίζει από πολύ καιρό τήν αστική κουλτούρα καί πού κάνει δειλά τήν έμφάνισή του στό 20ό Συνέδριο. Αυτοί οί παράγοντες δμω; προφανώς δέν είναι οί μόνοι. Ή όλοκληρωτική δομή τού συστήματος ευθύνεται γιά τό δτι όχι μόνον, μ' ενα μηχανικό τρόπο, η εκφραση Όσο λίγο καί νά είναι ανεξάρτητη παρεμποδίζεται. αλλά έπϊση; (μέ τή σχετική εξαίρεση τών θετικών επιστημών καί τών πιό άφηοημένων από τίς τέχνες) καί καθετί πού λέγεται ή πού γίνεται σ' ένα χώρο επηρεάζει τούς w..λους. Καί πάλι τό Πόζναν τό καταμαρτυράει. Μήν μπορώντας νά διατηρήσει ούτε τόν ιδεολογικό μονολιθισμό τού Στάλιν, πού η δομή τής σύγχρονης ρωσικής κοινωνίας απωθεί. ΟΙ'Π νά προσηλωθεί στόν έκλεκτισμό, πού ό αναγκαστικά δλοκλη137
136
υωτικός όργανισμός της ωτΟ/ιρούει, ή γραφειοκρατία πλησιάζει ή μέρα πού θά της έπιδληθεϊ νά σωπάσει.
δλέπει
νά
ΕΝΑ ΚΟΜΜΑ ΠΑΛΙΩΝ rΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΩΝ*
Σύμφωνα μέ τήν εκθεση τής 'Επιτροπής Έξουσιοδοτήσεων τού 200ύ Συνεδρίου τοϋ ΚΚΣΕ (σελ. 218-225 τής συλλογής έγγράφων πού δημοσιεύτηκε από τά C(//Ii('/".~ ι/ιι COIlIl11IIlIi.HlIe), παρα6ρέθηκαν σ' αυτό τό Συνέδριο 1355 αντιπρόσωποι μέ δικαίωμα ψήφου. Άντίθετα μέ τήν παράδοση τών μπολσε6ίκικων συνεδρίων, ή κοινωνική προέλευση τών αντιπροσώπων (ακόμη λιγότερο ή κοινωνική σύνθεση τοϋ ίδιου τοϋ κόμματος) δέν προσδιορίζεται. Λέγεται μόνον δτι ανάμεσα στούς άντιπρόσωπου; ύπήρχαν 2,7 φορές περισσότεροι εργάτες καί 2 φορές περισσότεροι κολχόζνικοι άπό τό 190 Συνέδριο, πράγμα πού δέν λέει τίποτε. 'Ωστόσο, αν οί αριθμοί πού άναφέρει ή επιτροπή είναι ακρι6είς, μπορούμε ν' άνασυνθέσουμε κατά προσέγγιση τήν κοινωνική σύνθεση τοϋ Συνεδρίου. Σύμφωνα μέ τήν εκθεση τής Έπιτροπής, «στό συνολικό αριθμό των αντιπροσώπων μέ δικαίωμα ψήφου, 438 εργάζονται άμεσα στήν παραγωγή: 251 στή 6ιομηχανία καί τίς μεταφορές καί 187 στή γεωργία». Αυτό σημαίνει: λιγότερο άπό τό 20% των αντιπροσώπων προέρχονται από τή διομηχανία, λιγότερο άπό τό 15 % άπό τή γεωργία, κι άν ή τρέχουσα αριθμητική έφαρμόζεται στή «σοσιαλιστική» Ρωσία, 65 % είναι διανοούμενοι καί γραφειοκράτες πάσης φύσεως. Θά ήταν άλλωστε λανθασμένο νά σκεφτεί κανείς πώς οί 25 Ι αντιπρόσωποι πού «εργάζονται άμεσα στή διομηχανία», είναι δλοι, • SOl·iαIί.Hne
13R
0/1 Βα I'blII'ie ,
τεύχος 19 ('Ιούλης 1956).
139
η έστω ή πλειοψηφία, εργάτες, καί οί 1Η7 «πού εργάζονται άμεσα στή γεωργία» αγρότες. Ή έκθεση προσδιορίζει πραγματικά δτι «σέ 1355 αντιπροσώπους πού έχουν δικαίωμα ψήφου, 758 έχουν μιά ανώτερη μόρφωση, 116 μιά ατελή ανώτερη μόρφωση, ~αί 169 μιά μέση μόρφωση». Καθώς αυτό μάς δίνει συνολικά τό 80% τών αντιπροσώπων πρέπει νά παραδεχτούμε πώς περίπου/τό μισό από τούς αντιπρόσωπους «πού εργάζονται άμεσα στήν παραγωγή» τό κάνουν μέ τήν ιδιότητα των διευθυντών, τεχνικών, αγρονόμων η γιά τήν ακρί6εια εργοδηγών. 'Έτσι τό ρωσικό προλεταριάτο αντιπροσωπεύεται στό Συνέδριο τοϋ κόμματός «του» από τό ένα δέκατο τών ψήφων κι ή αγροτιά από κάτι λιγότερο ακόμη. 'Όσο γιά τήν ήλικία τών αντιπροσώπων, ή "Εκθεση προσδιορίζει θριαμ6ευτικά πώς «περισσότερο άπό τό πέμπτο τών αντιπροσώπων μέ δικαίωμα ψήφου (20,2%) είναι μικρότεροι από 40 χρο-
νών!»,
"Αν ό κομμουνισμός είναι ή νιότη τοϋ κόσμου, τίνος πράγματος ό Χρουστσωφισμός είναι τά γηρατιά;
ΑΥΛΑΙΑ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ mN
ΔΙΚΩΝ*
Καί :τιίJς ;,ίlιπαι Ι'ιια .τρόσω:το νά tξομολογt'ίτω {;'κλ'ΙJ1ατα :το{' Μν t-l.t'I διυ.:τράξt'ι; Μ' [να μοναδικό τρό:το: μΕ τιίν {φαρμογή φl'σικών j/t'θόδωlι :τίΠJης, σασω'ιοτηρίων :τοι' τό όδη;'οιίν σΕ μιά κυ.τ
Ιι' Μιιl/ιΙι'.
Ό Χόουστοώφ μιλάει μόνον γιά όρισμένες δίκες κι όχι γιά τίς πιό σημαντικέτ. Αυτοί γιά τούς όποίους λυπάται είναι γενικά οί δμοιοί του: πραγματικοί σταλινικοί, οί όποίοι άφοϋ κράτησαν τό κεφάλι τών θυμάτων τοϋ Στάλιν πάνω στό κούτσουρο τών άποπεφαλισμών, μόλις καί πρόφτασαν νά νίώσουν τό τσεκούρι νά πέφτει στό δικό τους σ6έρκο. Οί Ποστοϋτσεφ. Κόσσιορ, Άν.όνοφ-Όφσένκο πιάστηκαν στά γρανάζια αυτής της ίδιας καταχθόνιας μηχανής πού εΙχαν δοηθήοει νά στηθεί, άπό τήν όποία ό Χρουστσώφ κι ή σημερινή ήγεσί~, πιό τυχεροί. πιό έπιδέξιοι κι ίσως έπίσης πιό δουλικοϊ, κατάφεραν νά ξεφύγουν. • Sοι·ίιιfί.vme 140
0/1
BtιrblIrie, τεϋχο; 19 (Ίούλης 1956), 141
Ό Χρουστσώφ μιλάει μόνο γιά δρισμένες δίκες. Ή εξήγησή του δμως άφορά δλες. ΣΕ δλt'ς τις ΜΚt'ς. οί rJf/ολο;ιιt'ς lίταν 17 ΜΟΝΑΔ/ΚΗ «(Ί.τiιδt'lξη». 'Αναγνωρίζεται τώρα πώς οί όμολογίες αποσπάστηκαν μέ τά Οασανιστήρια. Έξάλλου ό Χρουστσώφ λυπάται πού οί διωγμοί ενάντια στούς «τροτσκιστές, ζηνοδιεφυωύξ. μπουχαρινικούς» εξωθήθηκαν πάρα πολύ, καί πώς μιά σωστή πολιτική δέν τούς έπανέφερε στό κόμμα. Οί τροτσκιστές, οί ζηνooιεφu:σί, οί μπουχαρινικοί καταδικάστηκαν έχοντα; όμολογήσει πώς ήταν πράκτορες τοϋ Χίτλερ, πώς εργάζονταν γιά νά εξαπολύσουν τόν πόλεμο καί νά διαμελίσουν τήν ΕΣΣΔ, πώς δηλητηρίαζαν τούς εργάτες, πώς δάζανε νά εκτροχιάζουν τά τραίνα. Τό νά λέει κανείς πώς επρεπε νά επανέλθουν στό Κόμμα είναι σάν νά λέει, μέ τόν γλοιώδη κι άνανδρο τρόπο πού είναι αύτό; τού Χρουστσώφ, πώς δλα αυτά ήταν πλαστά, πώς οί όμολογίες αποσπάστηκαν μέ τά δασανιστήρια -αρα πώς αυτέ; οί δίκες ήταν απροσχημάτιστες σκευωρίες. Τέλος, στίς περισσότερες δορυφόρες χώρες τής Ρωσίαξ, «άναθεώρησαν» διαστικά τίς δίκες τών σταλινικών ήγετών -Ράικ, Κό-' στόδ, κλπ.- παρόλο πού είχαν «όμολογήσει» τήνπροδοσία τους, καί τούς «αποκατέστησαν» 1. 'Από τίς δίκες δέν απομένει τίποτε πιά. Τίποτε από τή μεταφυσική πού θέλησαν νά χτίσουν πάνω στό παράδειγμά τους. Τίποτε από τή θεωρία τής άντικειμενική; ενοχής, τών σπαραχτικών επιλογών ανάμεσα στήν πολιτική καί τήν ηθικότητα, της κρίσης της μαρξιστικης διαλεκτικής πού θά εξέφραζαν2• Ό συλλογισμός: ή αντιπολίτευση είχε ανάγκη από συμμάχους, θά μπορούσε νά χρησιμοποιήσει τούς κουλάκους, αυτοί θά μπορούσαν νά ξεφύγουν απ' τόν έλεγχό της καί νά κατορθώσουν νά άναστηλώσουν τόν καπιταλισμό -Ιί.ρα, ή αντιπολίτευση κατέληγε αντικειμενικά νά προετοιμάζει τήν αποκατάσταση τοϋ καπιταλισμού, αύτός ό παράλογος σύνθετος συλλογισμός (σωρείτης) ξεπηδάει, άφήνοντά; μας μόνο τά θραύσματα τοϋ άμαλγάματο; τοϋ εισαγγελέα, 1. Έκτός τού Σλάνσκι πού ή Πράγα έπιμένει νά θεωρεί -μοναδικό άνάμεσα στούς συγκατηγορούμενούς του πού Εχόυν σήμερα «άποκατασταθεί»σάν πράκτορα τού χιτλερικού Τίτο, δ όποϊοτ, εΙναι άλήθεια, δέν εΙναι πιά χιτλερικός άλλά h-ας τίμιος κομμουνιστής ήγέτης -συκοφαντημένο; άπό τόν άλλο πράκτορα Μπέρια, άν πιστέψουμε τουλάχιστο τόν Χρουστσώφ, γιά τόν όποίο δέν γνωρίζουμε άκόμη γιά λογαριασμό τίνος έργάζεται. Ή .περι.φρόνηση τής άνθρωπότητας, πού έκφράζει ή άσυν~ρτησία κι δ κυνισμός τής ψευδολογίας τών σταλινικών, δέν Εχει προηγούμενο στήν Ιστορία, ούτε άκόμη κι άπό τούς άρχηγούς τού ναζισμού. 2. Μ. Merleau-Ponly, Ηιιm(/fιί.~me el leI·reIIr. Παρίσι, 1947..
142
στόν όποίο δ φιλόσοφος προσπάθησε νά προσδώσει γιά δική του χρήση μιά πλαστή έννοια, Πλαστή, γιατί αρχικά ερμήνευαν τίς δίκες τοποθετώντας τες σέ μιά επαναστατική προοπτική πού ποτέ δέν ύπήρξε δική τους. ' Από πολλά χρόνια, οί κατηγορούμενοι τών δικών είχανε εγκαταλείψει τό πεδίο τής προλεταριακή; πάλης: πώς οί πιθανές συγκρούσεις τής συνείδησης τοϋ Μπουχάριν η κάποιου άλλου θά μπορούσαν σ' αύτέτ τίς συνθήκες νά εκφράσουν μιά κρίση της μαρξιστική ς διαλεκτικής; Τό πολύ θά μπορούσαν νά έπιδεδαιώσουν μιά από κείνες τίς άλυτε; άντιθέσε«; ανάμεσα στήν «ηθική» καί τήν «αποτελεσματικότητα» πού ανήκουν όργανικά στήν αστική πολιτική. Δέν θέλουμε νά πούμε πώς μιά επαναστατική πολιτική δέν μπορεί ποτέ, εξ όοισμοϋ. νά ορεθεί μπροστά σέ άντιφάσευ; άξεπέραστες τής στιγμής, πώς γι' αυτήν ή λύση κάθε πιθανής σύγκρουσης είναι εγγυημένη από τά πρίνο Τέτοιες δμως άντιφάσε«; δέν εμφανίζονται παρά στίς όριακές καταστάσεις, σημαδεύουν μιά παύση τής ανάπτυξης τής επαναστατικής .διαδικασίας, ή εμμονή τους στή διάρκεια αύτή; τής διαδικασίας είναι αδιανόητη. Τό νά λέει κανείς πώς μιά σύγκρουση ανάμεσα σέ «ηθική» καί «αποτελεσματικότητα», ανάμεσα σέ «προθέσεις» κι «αποτελέσματα», ανάμεσα σέ «πρόγραμμα» καί «πραγματικότητα» έπιασε από τό λαιμό τούς Ρώσου ς ήγέτες κι άντιπολιτευόμενουτ από τό 1923 ως τό 1939, είναι σάν νά λέει πώτ αυτοί οί ήγέτες κι οί αντιπολιτευόμενο ι (δποιες καί νά ήταν οί «προθέσεις» τους) δέν μπορούσαν πιά νά τοποθετηθούν στό πεδίο τής επαναστατικής προοληματικής .(ΊIΙΤΙΚΕίμΕIΙΙΚύ. (γιατί ή διαμόρφωση τής ίστορικής διαδικασίας κι ή θέση πού είχαν άναλάδει τούς εμπόδιζε νά τό κάνουν)' είναι σάν νά λέει πώς ή ρωSJLκή κοινωνία μετά τό 1923 ήταν κυριαρχημένη απ' αυτό τό ίδιο θεμελιακό σχίσμα ανάμεσα στήν αλήθεια καί τήν αποτελεσματικότητα, τό εσωτερικό καί τό εξωτερικό, τήν ήγεσία -πού γνωρίζει, ύπολογίζει κι ενεργεί- καί τήν εκτέλεση -πού αγνοεί, περιμένει καί ύφίσταται- πού είναι συστατική μιάς κοινωνίας εκμετάλλευσης. "Ετσι παραπεμπόμαστε σέ μιά συγκεκριμένη άνάλυση τής σύγχρονης ρωσικής κοινωνίας, τής οϋωνομική; καί κοινωνικής φύσης τής γραφειοκρατίας, τοϋ ρόλου τοϋ σταλινισμού. 'Αποφεύγοντας αυτή τήν ανάλυση καί συζητώντας τά ποοδλήματα τών πολιτικών τοϋ συστήματος, διοικούντων η αντιπολιτευομένων, τοποθετώντας τα σέ μιά επαναστατική προοπτική γιά τήν όποία δέν αναρωτιέται αν μπορεί νά είναι στό εξής ή δική τους, δ φιλόσοφος δημιουργεί μιά φαντασιακή άντιθεση ανάμεσα σέ μιά πραγματικότητα -πού ξανάγινε ή άπλή πραγματικότητα τής εκμετάλλευσης καί ,τής ξένωσηςκαί τήν προοολή της σέ μιά επαναστατική όθόνη, προοολή αυθαίρετη γιά τήν όποία είναι ό μοναδικός ϋπεύθυνοτ. Θά μπορούσαμε ]43
νά συζητήσουμε τίς άλυτετ άντιφάσειτ στίς όποίες δυνατό νά προσκρούσει μιά επαναστατική πολιτική, όχι άναφορικά μέ τίς δίκες τής Μόσχας ούτε ακόμη μέ τίς «συνθηκολογήσεις» τοϋ 1929 πού τίς ύπαγορεύουν, αλλά άναφορικά μέ τήν Κροστάνδη γιά παράδειγμα. Θά είχαμε τότε παρατηρήσει πώς οί δίκες δέν εκφράζουν άπλά μιά κρίση τής μαρξιστικής διαλεκτικής αλλά πολύ περισσότερα καί πολύ λιγότερα ταυτόχρονα: μιά κρίση, ένα σταμάτημα καί μιά όπισθοχώρηση τής επανάσταση; καί τίποτε-iiλλο. Καί Όέδαια, αυτό τό σταμάτημα, καθώς καί τό νέο ξεκίνημα τής έπανάστασητ, δέν παραλείπει νά θέτει προδλήματα πού θά επρεπε νά εξεταστούν. Ταυτόχρονα Όμως, θά ήταν τότε αδύνατο νά μετατρέψουμε τόν Μπουχάριν σέ Σωκράτη, τόν Λένιν σέ Οίδίποδα καί τόν Τρότσκι σέ μαθητευόμενο μάγο, νά εξαλείψουμε τά ίδια στήν επανάσταση ζητήματα μέ τή «μαγγανεία τής ζωής μέ πολλούς» καί νά καταλήξουμε σ' αυτή τήν ερημο τοϋ πολιτικού σκεπτικισμού δπου, ότιδήποτε κι αν λέγεται, όλα είναι Ισοδύναμα. δπου δλα τά προτάγματα φθείρονται αργά η γρήγορα, δπου κάθε προοπτική όρθολογικής δράσης είναι τελικά καταργημένη. Πλαστή έπίση; καί κατά μίαν άλλη έννοια ήταν ή μεταφυσική αυτή: οί «άποκαλύψει;» τού Χρουστσώφ έπιδεδαιώνουν πώς οί δίκες δέν έκφράζουν οϋτε κάν τίς πολιτικές άντιθέσειτ στούς κόλπους τής γραφειοκρατίας, τού είδους εκείνου πού θά μπορούσαν νά ύπάρχουν γιά μιά αστική πολιτική. 'Ακόμη καί στήν κλασική μελέτη γιά τίς συγκρούσεις προθέσεων κι αποτελεσμάτων, τού σκοπόϋ καί τών μέσων, στούς κ6λπους έν6ς ξενωμένου κόσμου, δέν θά μπορούσαν νά χρησιμέψουν σάν παράδειγμα. Ή κάθαρση ένός μέρους τής γραφειοκρατίας άπό τόν ήγετικό πυρήνα της δέν ύπήρξε δέδαια τό αποτέλεσμα τής τρέλας τού Στάλιν, ούτε μιας προσωπολατρείας πού έπεσε άπό τόν, ουρανό, δπως θά ήθελε νά τό κάνει πιστευτό ό Χρουοτσώφ- οί δίκες έπετέλεσαν μιά κοινωνική λειτουργία -ή τρομοκρατία παγίωσε τή γραφειοκρατία καί πάγωσε γιά ένα χρονικό διάστημα τό λαό- καί μιά πολιτική λειτουργία -καθιέρωσαν χωρίς δυνατή άμφισδήτηση τήν ήγετική ομάδα καί τό πρόσωπο πού ενσάρκωνε τή γραφειοκρατική τάξη. Σέ καμιά στιγμή δμως δέν εκφράσανε μιά σημερινή πολιτική σύγκρουση, διωμένη σάν τέτοια από τούς πρωταγωνιστές. Ή εκτέλεση μερικών πρώην σημαντικών αντιπολιτευομένων ανάμεσα στίς χιλιάδες σταλινικούς πού θυσιάστηκαν δέν άποσκοποϋσε νά εκκαθαρίσει τίς πολιτικές διαφωνίεξ, πού είχαν έγκαταλειφθεϊ η είχαν πάψει νά εκφράζονται από πολλά χρ6νια πρίν, αλλά νά προμηθεύσει ταυτόχρονα ενα πρ6σχημα καί μιά πολιτική μάσκα σ' αυτή τήν αϋτο-κάθαοση τής γραφειοκρατίας, νά τρομοκρατήσει τούς ένδεχόμενοικ αληθινού; άντιπολιτευόμενοικ δείχνοντάς τους τό φοδεοό πεπρωμένο κάθε
Ιι\'τιπολιτευόμενου
-ακόμη καί ύποθετικού.
Τίποτε από τίς «εξηγήσεις» τών όμολογιών δέν σχετίζεται μέ τά <<μυστήρια τής ρωσικής ψυχής», η, κομψότερα αν όχι σοβαρότερα, μέ τή συνενοχή τών κατηγορουμένων καί τοϋ δικαστηρίου, από τό γεγονό; πώς αυτοί συναινούσαν τελικά μέ τή θεωρία τής άντικειμενικής ενοχής κι αυτοπαραχωρούνταν εθελοντικά οτήν πιό αποτελεσματικότερη σκηνοθεσία. 'Ο Μπουχάριν, είπαν, ύποκλίνονταν μπροστά στήν ίστορία κι αναγνώριζε τόν εαυτό του ενοχο γιατί εΙχε νικηθεί. 'Ο Μπουχάριν, λέει δ Χρουστσώφ, στήν πραγματικότητα δέν αναγνώριζε τίποτε' τά δασανιστήρια τόν είχαν δδηγήσει «σέ μιά κατάσταση ασυνειδητότητας, στέρησης τής κρίσης του, εγκατάλειψη; τής ανθρώπινης αξιοπρέπειας» τέτοιας πού μπορούσαν νά τόν κάνουν νά πεί τά πάντα. Βέδαια τά βασανιστήρια δέν είναι κάτι απόλυτο κι αν οί ανθρωποι ενδίδουν σ' αυτά είναι σέ συνάρτηση μέ μιά ψυχολογία καί μιά πολιτική προοπτική. 'Η «εξήγηση» τοϋ Χρουστσώφ, αν είναι επιφανειακά σωστή, σάν περιγραφή τών φυσικών γεγονότων, είναι ταυτόχρονα ατελή; καί μηχανιστική κι εκφράζει έτσι ακριδώς γιά μι6 ωωμη φορά τή γραφειοκρατική νοοτροπία τοϋ ερμηνευτή. Στή Μόσχα τά δασανιστήρια δέν είχαν λαδή παρά σέ ανθρώπους πού ήταν κιόλας ίδεολογικά πτώματα. "Οπωτ επεσήμανε εκείνη τήν εποχή ό νίοιοι SeI·ge·'. οί;π Ειιας fl1Jθt"l'τικ(ις ι'ιιιτι.ϊο/'ιπι'(ιμπιος i'.iIf.I'rιorrirIl; ()[ΙΙ .i(H.!Ol'OIIiarIlxt· .ϊΟΤ[ ιιτίς Μκt·ς. Τά δασανιστήρια λειτούργησαν μόνο σέ ανθρώπους πού είχαν από καιρό τσακίσει πολιτικά, πού είχαν συνθηκολογήσει, πού είχαν αυτοαποκηρυχθεί, πού είχαν στήν πραγματικότητα εγκαταλείψει εντελώς, όχι μόνο κάθε επαναστατική προοπτική, άλλά κάθε πολιτική στάση. 'Άλλωστε, τά δασανιστήρια δέν ήταν αποτελεσματικά παρά στή μειοφη((.ία τών περιπτώσεων' ύπήρξαν αυτοκτονίες, οί περισσότεροι τουφεκίστηκαν χωρίς νά κριθούν δημόσια. Όδηγουσαν στίς δίκες μόνον εκείνους γιά τούς όποίους ήταν δέδαιοι. 'Ακόμη κι ανάμεσα σ' αύτούτ μερικοί, δπωτ ό Ι.Ν. Σμιρνόφ, στή διάρκεια τής δίκης των Δεκαέξι, παρά λίγο νά διακυδεύσουν τά πάντα. Δέν είναι μπροστά στό δικαστήριο πού ύπήρξε «συνενοχή» τών κατηγορουμένων. 'Η «αλληλεγγύη» τών καταδικασμένων μέ τό σύστημα πού θά τούς τουφέκιζε πρέπει ν' αναζητηθεί αλλού: στή συνθηκολ6γησή -τοικ, στή συμμετοχή τους στή γραφειοκρατική Ιδεολογία καί νοοτροπία, Τό ήθικό ελατήριο πού επιτρέπει σ' εναν επαναστι'ιτη ν' αντιστέκεται στή φυσική πίεση καί στά δασανιστήρια είναι άλληλέγγυο μέ καθετί πού σκέπτεται, μέ καθετί πού εΖ3. De.vtin ιl'"ιιι, n','ιιΙ"ιiοπ (1937), σελ. 255. 145
144
ναι: μέ τι) άσυμφιλιωτο μίσος του γιά τι) σύστημα έκμετάλλευση; καί γιά τόν ανθρώπινο τύπο πού αντιπροσωπεύεται από τούς εκμεταλλευτέτ, τού; εΙσαγγελείς τους καί τούς αστυνομικούς τουτ- γιά τι] θετική ανθρωπιστική προοπτική πού πιστεύει ότι δικαιωματικά μπορεί νά τού; αντιπαραθέσει. Αυτό πού έμφανϊζεται σάν ό ήρωισμότ τοϋ επαναστάτη. είναι δτι όρισμένες ιδέες κολλάνε ακόμη πιό οφιχτά στό σώμα του από τά νύχια του καί τι) δέρμα του -κι αύτέ; οί ιδέες δεν εΙναι παρά ή κριτική τής κoινωνίας~ έκμετάλλευση; πού διεξάγει· μέχρι τά άκρα καί τό πρόγραμμα μιάςανθρώπινης κοινωνιατ. Ή δύναμη αυτοί, του ήρωισμού είναι ή συνείδηση ένός ριζικού σχίσματος μέ τούς καταπιεστές, τής απόλυτη; άντϊθεση; τών δι-ι) κι)σμων. "Ομωτ οί κατηγορούμενοι τών δικών -ειτε πρόκειται ~'lC! κείνους τής Μόσχατ προπολεμικά, είτε γιά κείνους τών δορυ«ί)ρων χωρών μεταπολεμικά- ήταν στήν πράξη αλληλέγγυοι μέ τό σύστημα καταπίεση; πού μόλιτ εΙχε εγκατασταθεί. Οί διαδοχικές όμάδε; των συνθηκολόγων πρώην μπολσεδϊκων -ειτε ήταν προηγούμενα άντιπολιτευόμενοι τής «άριστερά;» η τής «δεξιάς» εϊτε πιστοί τοϋ Στάλιν- δέν εΙχαν ποτέ κάνει κριτική, έκτό; Ισω; μόνον έπιφανειακά. ση) καθεστωτ πού έγκαθϊστατο άπό τι) 1923· είχαν μάλλον δοηθήσει στήν εγκατάστασή του· κι ήταν ακόμη λιγότερο ίκανοί νά τοϋ άντιπαοαθέσουν μιά κοινωνική προοπτική θεμελιακά διάφοοη. Ή Ρωσία παρέμεινε γι' αυτού; μιά σοσιαλιστική χώρα. κι δ σοσιαλισμό; ή εξουσία τής γραφειοκρατίας -πού θά τήν έπιθυμοϋσαν λιγότερο κτηνώδη. Πού λοιπόν θά είχαν αντλήσει τή δύναμη νά TI]~ άντιπαοατεθοϋν: Αύτό είναι άκόμη σαφέστερο στήν ;Τ~'ρίπτωση των εκκαθαρίσεων στίς δοουφόοετ χιορες μεταπολεμικά. Οί Ράικ. οί Κοστόφ, οί Σλάνσκι, δποιετ καί νά ήταν οί άτομικέτ του; ίδιαιτερότητετ, σε τί διέφεραν πολιτικά -καί δίνουμε στό «πολιτικά;» τή μαρξιστική ~'ννoια μιάς φιλοσοφίας τής ίστορίας καί μι(".!ς σύλληψη; τοϋ άνθοωπου πού εχουν γίνει καθημερινή ;τρακτι κή- άπό τούτ Ραπόζι, άπό τούς Γκότδαλντ: Γιά τούς μέν καί γι« τού; δΙ τι) ζήτημα ήταν πάντοτε νά χρησιμοποιήσουν τήν εξέ~'ερση ΤΙ]:: έργατικής τάξης γιά νά καταλάδουν τήν εξουσία μέ Όλα τ« μέσα. νά έ~'καταστήσoυν μιά οΙκονομική σχεδιοποϊηση καί μιά ω.οκληρωτικl] δικτατορία (τι) δτι στό δάθοτ του εαυτού τους άποκαλοϋν κάτι τέτοιο «σοσιαλισαό» καί τόν θεωοοϋν σάν τή σωτηρία ΤΙ]:: άνθοωπότητατ, εχει έλάχιστη σημασία, τόσο γενικά Όσο καί γιά τι] συζήτησή ματ). 'Αφού τι) σύστημα στρέφεται έναντίον τους. ποιο κίνητρο τού; απομένει γιά νά παλέψουν; Κανένα αλλο άπ ό τήν π οοσωπική σωτηρία -καί τότε, ή «όμολογία» συντομεύει τά οασανιστήοια κι επιτρέπει νά γαντζωθεί κανείς στήν ελπίδα μιάς ϊ.ι'ιρης. τη; όποια; ή αμυδρή λάμψη έμφανιζεται τόσο πιό δυνατή όσο δ κατηγορούμενοτ ξέρει τόν έαυτό του χαμένο.
Κατ' αυτή τήν εννοια, είναι αλήθεια πώς οί «όμολογίες» επάγονταν τι) ΟΤΙ οί κατηγορούμενοι αναγνώριζαν τήν τελική ταυτότητα μέ τούς δικαστές --όχι πώς αναγνώριζαν σ' αύτούτ νικηφόρουτ έπαναστάτετ, αναγνώριζαν δμω; στούς έαυτούτ τού; νικημένους γραφειοκράτες.
συντους τούς τους
,Από τίς πρώτες μεγάλες δίκες τής Μόσχας φαινόταν καθαρά πώς οί κατηγορίες είχαν χαλκευθεί μέ κάθε εϊδοικ ύλικά. Γιά δλου; εκείνους πού έπιμένανε νά θέλουν νά σκέφτονται, τά κατηγορητήρια δέν ήταν ποτέ άλλο τίποτε από πελώριες συσσωρεύσεις τερατωδών παραποιήσεων, κατασκευασμένες από αδέξιους καί μέτριας νοημοσύνης είσαγγελείξ, στούς όποίους ή όλοκληρωτική λογοκρισία κι δ διεθνής διαφημιστικός μηχανισμός τής γραφειοκρατίας έπιτοέπανε νά ξεπετάξουν τούς φακέλους τους έπινοώντω; φανταστικά ανύπαρκτα ξενοδοχεία, προσγειώσεις αεροπλάνων πού δέν συνέδησαν ποτέ, κλπ.". Αυτό δέν σημαίνει πώς δέν ύπήρχε, εξω από τούς σταλινικούς κύκλους, μιά κατακραυγή ενάντια στήν απάτη τών δικών. 'Αντίθετα. Πρέπει δέδαια νά θυμίσουμε απέναντι στό νέο φενακισμό πού αναπτύσσεται ήδη πώς οί σημερινοί Ρώσοι ήγέτες έχουν αουτήξει τά χέρια τους στό αίμα Όσο καί ό Στάλιν' πώς οί Χοουστσώφ, 4. Ό κατηγορούμενος Γκόλτσμαν «δμολόγησε» πώς συνάντησε τόν Τρότσκι στήν Κοπενγχάγη στό ξενοδοχείο Μπριστόλ στά 1932 -πού εΙχε καταστραφεί από μιά πυρκαγιά στά 1917. - Ό Πιάτακοφ «δμολόγησε» πώς πήγε στή Νορδηγία μέ αεροπλάνο στίς 12 tΊ 13 Δεκέμδρη 1935 καί προσγειώθηκε στό Όσλο. Καθώς δ νορδηγικός τύπος διαδεδαϊωσε άμέσω; πώς κανένα ξένο αεροπλάνο δέν έφτασε στό Όσλο τό Δεκέμδρη τοϋ 1935 ό Βυσίνσκι υποχρέωσε τόν Πιάτακοφ νά πεί στήν ακροαματική διαδικασία, δυό μέρες αργότερα,' πώς είχε προσγειωθεί «κοντά» στό "Οσλο καί προκάλεσε μιά ανακοίνωση τής εμπορικής αντιπροσωπείας τής ΕΣΣΔ στή Νορδηγία πού διαδεδαϊωνε πώς τό αεροδρόμιο τοϋ Kjeller. «κοντά στό "Οσλω δεχόταν δλον τό χρόνο ξένα αεροπλάνα. Τή μεθεπομένη ό διευθυντής τοϋ αεροδρομίου Kjeller δήλωνε πώς μπορούσε νά διαπιστώσει κανείς στά διδλία τοϋ αεροδρομίου πώς κανένα ξένο αεροπλάνο δέν είχε προσγειωθεί εκεί ανάμεσα στίς 19 Σεπτέμδοη 1935 καί στίς 10 Μάη 1936. Αυτό τό γεγονός, ταυτόχρονα μέ τήν μαρτυρία ότι δ Τρότσκι δέν εΙχε άσφαλώξ μπορέσει νά συναντήσει τόν Πιάτακοφ τό Δεκέμδρη 1935, γνωστοποιήθηκαν στό «δικαστήριο» τής Μόσχας μέ τηλεγράφημα τοϋ Konrad Knudsen. Νορδηγού σοσιαλιστή δουλευτή πού φιλοξένησε τόν Τρότσκι στή διάρκεια τής παραμονής του στή Νορδηγία. Τό «δικαστήριο» αγνόησε φυσικά αυτήν τήν κατάθεση ένός μάρτυρα πού δέν ήταν ψημένος από τήν Γκεπεού, μέ αποτέλεσμα δ Πιάτακοφ νά καταδικαστεί καί νά τουφεκιστεί τό συντομότερο. Γιά δλα αυτά κι ένα πλήθος άλλα ανάλογα γεγονότα, δλ. Ll'.v Cι·itnt'.v ιll' $(alίιι τοϋ Τρότσκι (1937).
146 147
Μαλένκοφ, Μικογιάν, Μολότοφ, Καγκάνοδιτ; έγραφαν η εοαζαν νά γράφουν μέρες όλόκληρες στή διάρκεια τών δικών: Τουφεκίοπ τοι'ς λιιοοαομένοι.ς οκιίλο!'ς! Πώς ό Τορέζ, ό Ντυκλό, ό Τολιάτι, ό Πόλλιτ, ό Γκάλλαχερ, κλπ. συμμετείχαν ενεργά στίς δολοφονίες διαδίδοντας τίς ψευτιές, άποσιωπώντω; δλες τίς διαψεύσεις, μεταχειριζόμενοι όποιονδήποτε τόλμαγε ν' άμφιδάλλει σάν φασίστα καί σάν χαφιέ πώς δσο καί νά θέλουνε νά περάσουν άπό τό ρόλο τών μεγαλοφυών κι άλάθητων άρχηγών στό ρόλσ"-!ών κρετίνων πού καταπίνουν επί είκοσι χρόνια τίς επινοήσει; ενός «τρελού» κι ενός «Βρετανού πράκτορα», παραμένει γεγονό; πώς αυτοί οί ίδιοι δολοφόνησαν δσο μπόρεσαν τούς έπαναστάτεξ άντιπολιτευόμενους -τροτσκιστές, άναρχικούς, πουμιστές, άριστερούς σοσιαλιστέςπαντού δπου μπόρεσαν -στήν 'Ισπανία, στή Γαλλία, στήν Έλλάδα, στήν 'Ινδοκίνα- σέ μιά κλίμακα πού γινόταν ευρύτερη δσο αισθάνονταν νά προσεγγίζουν τήν εξουσία' πώς συνεχίζουν τά ψεύδη καί τ' άμαλγάματα κάθε μέρα, άφού iι HI/ll1ill1ite. εδώ καί τέσσερις μήνες, δέν είναι παρά ενα τεράστιο ψέμα σέ δ.τι άφορά τό 20ό Συνέδριο, άφού ή άπόφαση τού πολιτικού τους Γραφείου δέν t:1vat παρά ενα ψέμα παραπάνω δταν ισχυρίζονται πώς «άγνοοϋσαν τά πάντα»- αυτοί, πού χωρίς τή δραστήρια καί συνειδητή τους δοήθεια ενα μεγάλο μέρος τών εγκλημάτων τού Στάλιν θά ήταν άδύνατο. Πρέπει δμω; νά θυμίσουμε περισσότερα. ΠρΙπι νά θυμίοουμι:τιυς Ηί 1';ικλl7ιιατα τοί) Στάλιν εχu.ιραν τής σ!')/t'νοχής ολης τής κυ.ΤΗΙτη,l/Ενης κ()ι)/(Ι))/ίυ.ς. 'Επειδή, στό μέτρο πού εξόντωναν τούς έπαναστάτεξ άγωνιστές η τούς άντιπρόσωπους, άκόμη καί «συνθηκολόγους», άκόμη κι «εξευτελισμένους» τού 1917, τόσο οι άστοί δσο καί οί ρεφορμιστές χαίρονταν. Πραγματικά, μόνο μετά τό 1945, δταν ό ψυχρός πόλεμος τούς εσπρωξε ν' άναζητήσουν επιχειρήματα γιά τήν άντιρωσική προπαγάνδα τους, δταν, άφοϋ κάθε επαναστατικό κίνημα τούς φαινόταν άδύνατο, δέν φοδήθηπαν πιά νά ενισχύσουν μιά εργατική άντιπολίτευση στό σταλινισμό, δταν έπϊση; τά θύματα τών δικών αρχισαν νά στρατολογούνται άνάμεσα στούς γνήσιους σταλινικούς γραφειοκράτες, τότε αρχισαν νά «καταγγέλουν» τίς δίκες. Μέχρι τότε, ήταν σχεδόν δλοι συνένοχοι: ή SFΙO, τής όποίας ή έφημεοϊδα PO/1ιι/(ιίl'ι' σώπασε από τό 1934 γιά τά εγκλήματα τής Γκεπεού (ή προσέγγιση τών Στάλιν-Λαδάλ άρχικά, τό Λαϊκό Μέτωπο στή συνέχεια, τό άπαιτοϋσανί) οί 'Ισπανοί σοσιαλιστές πού άφηναν τά χέρια ελεύθερα σ' αυτόν τόν ίδιο τόν 'Αντώνοφ-ΙΟδσένκο τού όποιου κλαίει σήμερα δ Χρουστσώφ τήν αδικη εκτέλεση άπό τόν Στάλιν -πόσο αδικη πραγματικά, άφοϋ δ 'Οδσένκο ήταν, ταυτόχρονα μέ τόν Μαρτύ, ό διοργανωτής τής άντεπαναστατικής καταστολής στή δημοκρατική 'Ισπα148
νία : οί Νορδηγοί σοσιαλιστές, στήν εξουσία στά 1935-36, τών όποιων ό ύπουργός «δικαιοσύνης» Τρύγκδε Λή, φίμωνε τόν Τρότοκι γιά τρείς μήνες τό 1936, στήν περίοδο .τής δίκης τών Δεκαέξι, άπομονώνοντας κι έμποδϊζοντά; τον νά ύπερασπίσει τόν εαυτό του άπό μιά σκευωρία πού εΙχε αυτόν σάν πρώτο στόχο της' ό γαλλικός Σύνδεσμος τών 'Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, τού όποιου ό πρόεδρος Βικτώρ Μπάς εορισκε τή διαδικασία τών δικών τής Μόσχας άπόλυτα κανονική' οΙ «άντικειμενικοί» δημοσιογράφοι, δπως ό ΟυnιnΙΥ, οί «σοσιαλιστέ;» νομομαθείς, δπως ό Κος Ριίιι , σύμδουλο; τής Αυτού ορετανικής Μεγαλειότητας, ό όποίος, προσκεκλημένος στή Μόσχα κατά τή διάρκεια τών δικών, εορισκε τή διαδικασία άψογη καί τίς ετυμηγορίες δικαιολογημένες, κλπ. Συνένοχοι, δλοι οί διανοούμενοι τής «άριστεράς», εκτός άπό σπάνιες εξαιρέσεις -καί δέν μιλάμε γιά τούς δηλωμένους σταλινικούς, άλλά γιά δλόκληρη τή μεγάλη κατηγορία τών «συμπαθούντων» κοντινών η μακρινών. ΟΙ προσωπικότητες καί οί άμεμπτοι, οί Ρομαίν Ρολλάν καί οί 'Ζάν Κασού πού κάλυψαν μέ τό ηθικό τους κύρος τήν ποταπή Επιχείρηση, κι δλοι οί άλλοι πού θά ήταν ~νιαρό ν' απαριθμήσουμε. <<'Αγνοούσαν» κι αυτοί; Άξιοθρήνητη δικαιολογία! Θ' άρκούσε ενα ιχνος εξυπνάδας γιά νά παρατηρήσει κανείς διαδάζοντατ τά επίσημα πρακτικά πώς αυτό Μν μ:τοροΠοt· νά ι-lνu.ι (Ί.λήθεlα· θ' αρκούσε ένα ίχνος άντικειμενικότητας γιά ν' ακουστεί έστω καί μέ μισό αυτί ό κυριότερος κατηγορούμενος, δ Τρότσκι, καί γιά νά ορεθούν στίς δηλώσεις του στόν τύπο, στά αρθρα του, στά οιολία του, οί συντριπτικές, άνεπείδεκτες άνασκευής άποδείξεις τής άπάτης. 'Όχι, δέν ύπήρχε άγνοια. Γιά μιά μερίδα, έπαιζε ρόλο τό συμφέρον, άμεσα η έμμεσα, δπως πάντα. ΕΙναι ή περίπτωση πού μάς ένδιαφέοει λιγότερο. Γιά τούς αλλους, πρόκειται γιά τή «θυσία τής συνείδησης», τήν «άποτελεσματικότητα», τό «ρεαλισμό» -έκεϊνη; τής επανάληψη; τής παλιάς συντηρητικής ηθικής πού, καμουφλαρισμένη πίσω άπό μαρξιστικά κουρέλια, επιτρέπει στούς διανοούμενους τής «άριστεράς» νά φενακίζονται οί ίδιοι καί νά δίνουν μιά Ιδεολογική άξία στήν ξένωσή τους. 'Αφοσιώνονται στή λατρεία «τής σκληρής πραγματικότητας τής Ιστορίας» -στήν πραγματικότητα τήν ύπόκλιση μπροστά στήν κτηνώδη δύναμη, στή μετουσίωση τής «ένσάρκωσης»_ στήν πραγματικότητα τόν καιροσκοπισμό μπροστά στήν κατεστημένη εξουσία, τόσο μάλλον πιό άνετη ηθικά δσο ή εξουσία παρουσιάζεται σάν «επαναστατική». Είπαν, λένε καί θά ποϋν ακόμη πώς ή άλήθεια θά ζημίωνε τήν ύπόθεση τής ΕΣΣΔ -αρνούμενοι ν' άναρωτηθούν μέχρι ποιό σημείο μιά (Ί.ληθι)ιιί ύπόθεση μπορεί νά ύποστηριχτεί μέ τό ψέμα, καί συγχέοντας, μέ ηλίθια σο149
φϊσματα, τό ψέμα ένό; διωκόμενου από τήν άστυνομϊα επαναστάτη καί τό ψέμα μιάι; άστυνομϊα; διωκτών πού Ισχυρίζονταν πώς είναι έπαναστάτεξ. Μόνο τό αποτέλεσμα μετράει, λέγανε, πού είναι ή ενίσχυση τοϋ σοσιαλισμού. Ό Χρουστσώφ δμω; λέει σήμερα πώς οί δίκες «μείωσαν σημαντικά» τή Ρωσία. Κατά συνέπεια, σύμφωνα μέ τά αποτελέσματα τών πράξεών τους, όλοι αυτοί πού προμήθευσαν τόν Στάλιν μέ τήν ιδεολογική κάλυψη καί Τ~'ν ηθική εγγύηση πού, αντί νά όρθώσουν μπροστά του ένα φράγμ γνώμηξ, τοϋ δώσανε τήν εντύπωση πώς μπορούσε νά επιτρέψει στόν εαυτό του τά πάντα καί τόν κατέστησαν έτσι αντικειμενικά Ικανό νά τουφεκίζει εναν, ϋστερα δέκα, ϋστερα εκατό, ϋστερα χίλιους -όλοι αυτοί «αντικειμενικά» συμδάλανε νά μειώσουν τή Ρωσία" θά έπρεπε λοιπόν νά τουφεκιστούν σύμφωνα μέ τίς δικές τους νόρμες. Όμορφα παράδοξα τής «ήθική; τοϋ αποτελέσματος»" αυτοί οί άνθρωποι έσπρωξαν τούς κατηγορούμενους στό χαντάκι, γιατί ή αντιπολίτευση στό καθεστώς τούς μετέτρεπε «αντικειμενικά» σέ πράκτορεg τής Γκεστάπο' οί ίδιοι δμωτ, ένεργώντα; έτσι, ήταν «άντικεμενικά» πράκτορες τής άγγλική; άστυνομϊα; καί τοϋ κατάσκοπου Μπέρια- καί δέν μπορούν νά δικαιολογηθούν σήμερα παρά μόνο γιά τίς προθέσεις τους. Είμαστε άφελείτ, ή αγανάκτησή μας είναι κακής ποιότητας; Δέν είναι άποεπο νά μνημονεύουμε τά θύματα μπροστά στούς δήμιους, αγενές νά επιμένουμε γιά τίς πλάνες τών άλλων: Δέν είναι φυσιολογικό νά ορίσκονται τά πτώματα μέσα στό χώμα κι οί δολοφόνοι στήν εξουσία, νά μπορούνε νά γλιτώνουνε από τά πάντα λέγοντας «μά; συγχωρείτε, λάθος έγινε», νά ύμνούνε οί ποιητές τής αύλή; τόν Νέρωνα μετά τόν Καλιγούλα; Ό κυνισμός τών σταλινικών ήγετών καί διανοουμένων, άν είναι μεγαλύτερο; από κείνον τών άλλων, είναι κατά δάθο; διαφoρετι~ός; Τά ναζιστικά στελέχη δέν κάνουν ήσυχα τόν περίπατό τους στή Βόννη, δέν άνακτοϋν μέρα μέ τή μέρα τά ήγετικά πόστα; Ό Μολέ δέν είναι πρωθυπουργός, δέν κάνει πόλεμο στήν Άλγερία άφού εξελέγη έχοντω; ύποσχεθεί πώς θά τόν σταματήσει; 'Απ αυτά δέν είναι φτιαγμένη ή σύγχρονη κοινωνία καί λίγο πολύ όλόκληρη ή Ιστορία τών κοινωνιών έπμετάλλευσης; Ναι, δέδαια. Καί δέν πρόκειται γι' αγανάκτηση. Πρόθεσή μας είναι νά δείξουμε ακόμη μιά φορά, μέ τό παράδειγμα τών δικών, πώς ή «κομμουνιστική» γραφειοκρατία είναι αναπόσπαστο μέρος αύτή; τής κοινωνίας, πώς οί μέθοδοί της κι ή στάση της είναι οί πανάρχαιοι μέθοδοι κι ή συμπεριφορά τών καταπιεστών, πώς δέν μάχεται ενα ξεπερασμένο σύστημα έκμετάλλευση; παρά γιά νά δάλει στή θέση του ενα άλλο πιό σύγχρονο καί κάποτε πιό φριχτό, 150
πιί); !] πολιτική της, δπως καί τοϋ άλλου, εκφράζει τήν ίδια ριζικι] διάσταση ανάμεσα στούς ισχυρισμούς καί τήν πραγματικότητα, τούς λόγους καί τά γεγονότα. Μένει άκόμα νά δείξουμε πώς κάτω απ' αυτό τό πρίσμα, τό μόνο σημαντικό, τίποτα δέν αλλαξε θεμελιακά μέ τήν «άποσταλινοποιηση». Πρέπει νά παλαϊψουμε ενάντια στό νέο φενακισμό πού προετοιμάζεται. Γιατί οί ίδιοι εκείνοι ανάμεσα στούς σταλινικού ς πού φτάνουν σήμερα πολύ μακριά στήν αναγνώριση τών «λαθών» τοϋ παρελθόντος -καί στήν πραγματικότητα, πόσοι είναι;- μόνο κατ' έπίφαση τό κάνουν γιά νά μπορούν Χ(1Πί. Ο(ί.θος νά συνεχίσουν νά φενακίζουν τούς άλλου; καί ν' αύτοφενακίζονται. ' Αλήθεια, τί δλέπουμε: Σχεδόν σέ δλουτ, τή σπουδή, άφοϋ ψιθύρισαν κοιτάζοντας αλλού κάποιες συγνώμες, νά ξεφύγουν έντεχνα απ' δ.τι συνέδη καί άπό τή σημασία του, καί νά επιστρέψουν στίς τρέχουσες ύποθέσεις. Σέ μερικούς τή «μετάνοια», τή δημόσια εκθεση τών ψυχικών τους δασάνων -πού κανείς δέν ζητάει, γιατί κανείς" δέν ένδιαφέρεται γι' αυτά- αντί γιά μιά ανάλυση, ένα δοκίμιο, μιά προσπάθεια νά δοϋν καθαρά σ' αυτά πού συνέδησαν καί στίς δικές τους πράξεις. Ή προλεταριακή επανάσταση δέν τιμωρεί οϋτε εκδικείται, προσπαθεί νά οικοδομήσει συνειδητά τό μέλλον' δέν εχει ανάγκη από μετάνοιες, αλλά από μιά διαυγή ανάλυση τής Ιστορίας. Αύτή τήν ανάλυση, οί αποπροσανατολισμένο ι διανοούμενοι, οί οποίοι. άφοϋ ορήκαν ένα ύποκατάστατο τοϋ καθολικισμού στό σταλινισμό, νιώθουν σήμερα τόν εαυτό τους μετέωρο, είναι λιγότερο από ποτέ Ικανοί νά τήν κάνουν. Ή «μετάνοιά» τους δείχνει πώς παραμένουν άκαμπτα προσηλωμένοι στόν άστυω-γραφειοκρατικό κόσμο, τήν" ίδια στιγμή πού νομίζουν ότι άποσπώνται απ' αυτόν περισσότερο' λειτουργεί πολιτικά παρέχοντας μιά ηθική κάλυψη στό συνεχιζόμενο φενακισμό τοϋ Κ.Κ. Ή θυσία τής συνείδησης -τού ίδιου τού εαυτού τους καί κυρίως τών άλλωνσυνεχίζει σταθερά. Λίγο ένδιαφέοει αν ό Κλώντ Ρόυτή διώνει στό εξής σάν σπαραγμό κι όχι σάν ρώμη. Άλλά, θά ποϋν, δλος ό κόσμος ζητάει αυτή τήν «άνάλυση», Πραγματικά: οί Τορέζ καί Τολιάτι ζητούν μιάν ανάλυση στόν Χρουστσώφ! Γιατί λοιπόν δέν αρχίζουν άπό τούς ίδιους; Άλλά καί δ Χρουστσώφ ζητάει μιάν ανάλυση! Σέ ποιόν; Άξίζει τόν κόπο νά επιμένει κανείς; "Αν τό Κ.Κ. «ζητάει μιάν άνάλυση» δέν είναι γι' αυτό παρά ενα μέσο νά θάψει τό ζήτημα, νά καθησυχάσει τούς πιό άναστατωμένού; άγωνιστέτ, ν' άναδάλει απεριόριστα τή συζήτηση. Ό τρόπος πού τήν ζητάει, τό θέμα στό όποίο θά ήθελε ν' άναφερθεί -«νά προσδιοριστεί τό σύνολο τών περιστάσεων στίς όποίες μπόρεσε ν' ασκηθεί ή προσωπική έξουσία τοϋ Στάλιν»- δείχνουν πώς δέν πρόκειται παρά γιά ένα καμουφλάρισμα. 'Όλα στηρίζονται 151
σ' ένα κοινωνικό σύστημα, 'Όπως προσπαθούμε νά τό δείξουμε αλλού, οί έκθέσευ; τοϋ Χρουστσώφ (τόσο 1') δημόσια δσο καί 1') μυστική) σημαίνουν γιά ενα μαρξιστή μιά έκρηξη από τά μέσα τής Ιδέα; «ΕΣΣΔ, χώρα σοσιαλιστική». Οϋτε δ Χρουστσώφ, δηλαδή 1') ρωσική γραφειοκρατία, οϋτε δ Τορέζ, δηλαδή 1') γραφειοκρατία τού Κ.Κ.Γ., δέν μπορούν νά παράσχουν ανάλυση τού «σύνολου των περιστάσεων» χωρίς νά αυτοαποκηρυχθούν καί ν' αποκηρύξουν τό σύστημα πού αντιπροσωπεύουν, από τή μιά άκρη στήν άλλη. "Ας σημειώσουμε τήν ήμεοομηνϊα, κι άς στοι:kηματίσουμε πώς έκτό; από μερικές εξαιρέσεις, οί σταλινικοί διdνοούμενοι θά περιοριστούν στό τέλος σέ «άναλύσευ;» ελάχιστα δ~αφoρετικές από κείνες όπου ό «κατάσκοπος Μπέρια» παίζει τόν κυριότερο ρόλο.
Η ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ: ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΣΤΟΥΣ ΑrΩΝIΣΤΕΣ ΤΟΥ
κκτ-
'Εδώ καί τέσσερις έδδομάδετ, οί πολιτικοί καί δ τύπος τής άστική; τάξης επιδίδονται, μέ άφορμή τά γεγονότα τής Οϋγγαοϊα«, σέ μιά κυνική δημαγωγία πού σπάνια ορίσκουμε ανάλογη στό παρελθόν. Οί Μπιντώ, Λανιέλ καί Τριμπουλέ αποκαλύπτουν ξαφνικά μιά άπεριόριστη αγάπη γιά τούς εργαζόμενους -φτάνει μόνο νά κατοικούν στή Βουδαπέστη' οί σφαγείς των κατοίκων τής Μαδαγασκάρης, τού Βιετνάμ καί τής Άλγερίας ορίσκουν απαράδεκτη τήν ενοπλη επίθεση σ' ένα λαό -αρκεί αυτή 1') επίθεση νά εχει γίνει από άλλους κι όχι από τούς Ιδιουτ- 1') Α/ιI"lI/'Ι' κι 1') Ρι/I"ί.I·-ΡI"ι'.ΠΙ' ξεσηκώνονται ύπέρ τής επανάσταση; -φτάνει νά μή στοχεύει τήν αστική τάξη. Τέτοιες χυδαίες φάρσες μας εΙχαν κιόλας προσφερθεί σάν θέαμα στό παρελθόν. Άλλά, ό Μολλέ κι ό Πινώ τόλμαγαν ν' άγανακτήσουν μέ τή ρωσική έπέμδαση στήν Οϋγγαοϊα, τι] 1' {διιι υΤι;'μl] πού διατάζανε τήν άπόδαση των στρατευμάτων τους στήν Αίγυπτο, Στήν ίδια σελίδα δ Fi.~{/1"lI χαιρόταν γιά τό «νέο σθένος» πού προσέδωσε στή γαλλική πολιτική ό Μολλέ -σθένος πού έπιδεδαιώνουν ταυτόχρονα τά πτώματα χιλιάδων πολιτών στό Πόρτ Σάιντ κι ή ελεεινή αποτυχία τής αίγυπτιακή; περιπέτειας- καί καταδίκαζε μέ σφοδρότητα τό ρωσικό Ιμπεριαλισμό. Ταυτόχρονα οί ήγέτες τής Fol"ce ΟuνΙ'ίeΓe καί τής C.F.T.C.** αρνούνται τήν * '<;ιιt"ίιι/ί.l·ι//ι' ιιιι BlIJ·hlIJ"il'. τεύχος 20 (Δεκέμδοη; 1956). ** Force Ouvriere ('Εργατική Δύναμη): συντηρητικό έργατικό συνδικάτο. 152 153
παραμικρή δράση ενάντια στόν πόλεμο τής ,Αλγερίας -δέν κάνουν πολιτική καθώς αλέπετε- καί καλούν σέ απεργία... ενάντια στόν πόλεμο στήν Οϋγγαοϊα. Ή αστική τάξη κι οί «νομοταγείς διαχειριστές τοϋ καπιταλισμού» πού είναι οί ήγέτες ένός κόμματος ανεξήγητα τιτλοφορούμενου σοσιαλιστικού, χρησιμοποιούν τά γεγονότα τής Ούγγαρϊα; γιά νά καλύψουν τά δικά τους εγκλήματα. ΕΙναι σαφές. Αυτό δμως δέν αλλάζει τίποτε στή σημασία αυτών τών γεγονότων ούτε στό επιτακτικό καθήκον δλων τών εργαζομένων να γνωρίσουν καί νά κατανοήσουν αυτά πού συνέδησαν. Ή πάλη τών εργαζομένων ενάντια στήν εκμετάλλευση καί τήν καταπίεση είναι Ιδια καί μοναδική κάτω απ' δλα τά καθεστώτα καί δλα τά γεωγραφικά πλάτη. Αυτή ή πληροφόρηση, αυτή ή κατανόηση γίνανε γιά πολλούς έργάτες στή Γαλλία τόσο πιό δύσκολες δσο ό αστικό; τύπος παρουσιάζει τούς έπαναστατημένουι; Ούγγρόυς σάν νά παλεύουν περίπου γιά τήν έπαναφορά μιάς καπιταλιστικής δημοκρατίας «δυτικού τύπου», κι ό τύπος τού ΚΚΓ ύπερθεματίζει τήν ΑΙlΙϊΙΙ'(' παρουσιάζοντάς τους σάν καθαρά φασίστες. Οί σελίδες πού ακολουθούν θέλουν νά διαλύσουν τήν όμίχλη τής προπαγάνδας, τήν όποία χρησιμοποιούν από κάθε πλευρά γιά ν' αποκρύψουν τήν πραγματικότητα πάνω στήν ουγγρική επανάσταση, καί νά δείξουν τίς πραγματικές τάσεις, προλεταριακές καί σοσιαλιστικές, αύτή; τής έπανάστασητ, Στήν εκθεσή του τής 2 Νοέμδοη (δημοσιεύτηκε στήν HIIl1l({l1ile τής 3) ό Φαζόν* λέει πώς θέλει «ν' απαντήσει στούς λιγοστούς σύντροφους -μιά ντουζίνα», πού παραπονέθηκαν γιά τή στάση τής ΗΙΙl1ιιιιιίιe. απέναντι στά γεγονότα τής Πολωνίας καί τής Οϋγγαρίας, άποδίδοντατ μομφή στήν έφημερϊδα γιά τήν «ελλιπή ή κακή πληροφόρηση τών αναγνωστών της». Ή απάντηση τού Φαζόν εΙναι πώς «τό καθήκον τής HIIl1l({lIile δέν είναι νά δημοσιεύει χωρίς διάκριση δλες τίς πληροφορίες τών πρακτορείων, δλες τίς άπόψει; πού διατυπώνονται από τόν ένα ή τόν άλλο ήγέτη ένός άδελφοϋ κόμματος πάνω στό ενα ή τό άλλο πολιτικό πρόδλημα. Τό καθήκον της είναι νά δημοσιεύει έπαληθευμένα καί σημαντικά γεγονότα, καί ταυτόχρονα τήν άποψη του ΚΚΓ πάνω στά μεγάλα ζητήματα πού έχουν τεθεί». Νά δμως πώς ή HIIIlllΙΙlile πληροφόρησε τούς άναγνώστετ της γιά τά γεγονότα τής Ούγγαοϊατ, Στίς 25 'Οκτώδρη, τιτλοφορεί: «Σοδαρέ; άντεπαναστατικέ; ταραχές άποτυχαϊνουν στή ΒουδαπέC.F.T.C.: Συνομοσπονδία Γάλλων Χριστιανών Έργαζομένων. 'Από παράδοση συντηρητική, άντιστοιχεί σ' ενα έργοδοτικό περίπου συνδικαλισμό. • Μέλος τού Π.Γ. τού ΚΚΓ.
στη». Τήν ίδια μέρα, στή σελίδα 3, εκτεταμένο τηλεγράφημα τού Πρακτορείου Τάς σύμφωνα μέ τό όποίο «ή τάξη αποκαταστάθηκε στή Βουδαπέστη».' . _ Στίς 26 'Οκτώδρη ό τίτλος είναι: «Οί άντεπαναστατικέ; ταραχές τσακίστηκαν». -Στίς 27, άναδημοσιεύει ένα τηλεγράφημα τοϋ Τάς πού διαδεδαιώνει πώς ή «κυδέρνηση παραμένει πάντως τιτλοκύρια τής κατάστασης». - Στίς 28, ή κυριακάτικη HIIl1llIIlile φορεί: <<'Η αντεπανάσταση νικήθηκε στή Βουδαπέστη». -Στίς 29, δταν ό Νάγκυ ενέδωσε μπροστά στούς έπαναστάτεξ πού αρνούνταν νά καταθέσουν τά δπλα κι ϋστερα από αίτησή του τά, σοδαρά δοκιμασμένα, ρωσικά στρατεύματα αποσύρθηκαν άπό τή Βουδαπέστη, ή HIIl1l(l/lile γράφει: <<'Οουγγρικός στρατός, ύποστηριζόμενος άπό σοδιετικά στοιχεία, γίνηκε κύριος σήμερα τό πρωί τών τελευταίων θυλάκων». Ιο Α l'tτrς οί .ϊληροφορίt'ς κύ.θαρα ψέματα;
ήταν «έξακριοωμΕνα γεγονότα»
η
ξε-
Στίς 6 Νοέμδοη, μόλις σχηματίστηκε ή κυδέονηση Καντάρ κι έγινε ή δεύτερη ρωσική έπέμδαση, ή HI/l1llIIlile ανακοίνωνε «πλήρης νίκη τής λαϊκής εξουσίας ... ή δουλειά ξαναρχίζει». Στίς 7, μιλάει μόνο γιά «τήν άποστολή δοήθειατ άπό τήν ΕΣΣΔ στήν Ούγγαρϊα». Στίς 8, οί πρωινές έφημεοϊδει; δέν κυκλοφόρησαν : στίς 9 δμως, οί λίγες γραμμές πού δημοσιεύονται γιά τήν Ουγγαρία, άφήνουν νά εννοηθεί πώς δέν συμδαϊνει τίποτε εκεί", εκτός από τήν επανάληψη τής εργασίας, 'Επίσης δια6άζοντάς την στίς 10, 12, 13, τό μόνο πού γίνεται είναι ή επανάληψη τής εργασίας. Στίς 13 ώστόσο άναγνωρίζει εμμεσα, άναφέροντας τόν Μισέλ Γκορντέ, χωρίς νά τόν διαψεύδει, πώς οί μάχες συνεχίστηκαν τουλάχιστο μέχρι τήν Παρασκευή 9 Νοέμδοη. 20 ΕΙναι ναί 17 όχι εξακριοωμένο γεγονός στι ή Humanite ψεύστηκε t'ξακολουθητικά στοι:Ίς αναγνώστες της, α:τοκρι:Ίοοντάς τους στι έ:τί [~ξιμέψς _·α:τό τήν Κυριακή 4 ΝοΕμορη ως τήν αι"γή τής Παραοκt'ιιιjς 6 ΝοΕμΟρη-· ό :τληθυσμός τής Βουδα:τέστης :τολέμησε ένάνττα στό στρατό καί τά ρωσικά τάνκς; δέν περιορίζεται νά διαδεδαιώνει συνέχεια άπό 'Η HlIΙIllIIlile τίς 6 Νοέμδρη, πώς «ή δουλειά ξαναρχίζει» καί πώς «ή κατάσταση ξανάγινε κανονική», διαψεύδοντας έτσι κάθε πρωί αυτά πού εγραφε τήν προηγούμενη. Στίς 12 Νοέμαρη γράφει: «Στηριζόμενη στούς εργαζόμενους ή κυαέρνηση Καντάρ δδηγεί καί πάλι τή χώρα στό δρόμο της». 'Ωστόσο, τήν ίδια μέρα, ή LilJel'lιtion -πού είναι 155
154
ενα ύποκατάστημα τής HI/lI1Ol1ite πρός χρήση τών «προοδευτικών» -άναφέρει τόν άνταποκριτή τής γιουγκοσλαδικής έφημερϊδατ Ροlί(ί/';ιι πού συνοψίζει τήν κατάσταση ώς έξής: «Οί ουγγρικές μάζες είναι άνήσυχες ... Ό Νάγκυ απέτυχε, έπομένως τό εργο τοϋ Καντάρ είναι πολύ πιό δύσκολο». Στίς 14, ένα άπίστευτο ρεπορτάζ τοϋ Άντρέ Στιλ, πού άντιφάσκει ταυτόχρονα μέ δλα δσα εγραψε μέχρι τότε ή HIIlIlOl1ite καί μέ τόν εαυτό του πολλές φορές (θά ξαναγυρίσουμε σ' αυτό), διαδεδαιώνει πώς στή Βουδαπέστη «ένα διαστικό πλήθος πηγαίνει στή δουλειά». ΆλλάΥτήν Ιδια μέρα, ή Lihr!l'lItiOI1 γράφει: «Ή Βουδαπέστη συνεχίζει να στερείται άπό κάθε είδους δημόσιες μεταφορές. Μπροστά στά ελάχιστα καταστήματα, έκτό; τών ειδών διατροφής πού ξανάνοιξαν, σταθμεύουν άνθρωποι δσο καί μπροστά στά άρτοποιεία. 'Ένα τεράστιο πλήθος κυκλοφορεί άργά... στίς μεγάλες άρτηρίες πού έχουν ύποστεί τίς φοδεοότεοε; ζημιές. 'Όλες οί προσόψεις είναι πυρπολημένες καί μερικοί τοίχοι έχουν καταρρεύσει. Μπάζα καί κομμάτια τζάμια πέφτουν άπό τά σπίτια κάπου-κάπου. 'Εκατοντάδες άνθρωποι σταθμεύουν μπροστά στά νοσοκομεία. 'Ακούει κανείς νά έπαναλαμδάνεται παντού: -ει ναι χειρότερα άπό τό 1945". (Στά 1945, ή Βουδαπέστη ύπήρξε γιά έδδομάδετ; θέατρο λυσσαλέων μαχών άνάμεσα στίς γερμανικές καί ρωσικές μεραρχίες) ... Διαπιστώνει κανείς πώς ή δαοιά κι ή μέση διομηχανια τής περιοχής είναι άκόμη έντελώ; σταματημένη... Οί εκκλήσεις τών Ρώσων εδώ καί μερικές μέρες κι οί τωρινές τής κυδέρνησης Καντάρ γιά τήν έπανάληψη τής εργασίας προσκρούουν σέ μιά εκ τών πραγμάτων άποδιοργάνωση. Παρόλο πού τά περισσότερα άπό τά ύπουργεία έλάχιστε; ζημιές έχουν υποστεί είναι δύσκολο νά δρείς κάποιον στή θέση του. Οί κάτοικοι τής Βουδαπέστης άγνοοϋν άκόμη πού ορίσκεται ή κυδέρνηση, τό κοινοδούλιο είναι κλειστό. Δέν φαίνεται πώς μιά συστηματική άπεργία μπορεί νά παραταθεί γιά καιρό. Πολύ λίγοι εργαζόμενοι μπορούν νά έπιτρέψουν στόν εαυτό τους τήν πολυτέλεια νά μήν εισπράξουν τό μισθό τους». 30 Δ έν εΙνυ.ι σαφές πώς ό Ά ντρέ Στίλ εΙνυ.ι ψεΙJτης; 40 Δέν εΙνυ.ι συ.φές πώς, αντί «νά στηρίζεται
στοιίς έργαζόμει/οιις», ό Καντάρ Ορίσκετυ.ι δέκυ. μέρες μετά τήν «πλήρη νίκη τής λiLϊκής εξουσίας», άντιμέτωπος μέ μιά σχεδόν όλική άπεργία; 50 Δέν εΙνω σαφές πώς λιστικιί ί] ενας καπιταλιστι,ς 1'([ ιΊποτάξtϊ τι,ν (~ντίσταση Oι~)')'ρo έργ(Ί.τη, τό νά ΕΧΕΙ 156
ό Κυ.ντάρ, σάν μιά κιιοέρνηση καπιτυ.{ρ)'οδότης, ι'ιπολογίζει στήν πείνα γιά τών Ε'ργαζομένων καί πώς, γιά εναν μιά γνώμη )'ιά τήν κυοέρνηση τής χώ-
ρας το» t1ναι, οπως κυνικά τό όμολόγησε ή Libel'ation, «μιά πολυτfλtϊα πο,ί δέν μπορεί νά Ε'πιτραπεί»; Στή διάρκεια τών δύο πρώτων έδδομάδων τών γεγονότων τής ουγγαρίας, ή HI/lI/Ol1ite. τό Πρακτορείο Τάς, τό Ράδιο-Μόσχα μιλούσαν μόνο γιά «φασιστικές συμμορίες», «άντεπαναστάτες στασιαστές», «προδοκάτορες πληρωμένους άπό τούς Άμερικάνους», κλπ. 'Ο άναγνώστης τής HIιIl1lIl1ite ήταν ύποχρεωμένος νά πιστέψει πώς δέν ύπήρχε τίποτε άλλο στήν ουγγρική έπανάσταση. Στήν 'Ισπανία στά 1936, ό Φράνκο είχε στή διάθεσή του τό μεγαλύτερο μέρος τού έπαγγελματικού στρατού, ύποστηρίζονταν άπό τούς γαιοκτήμονες καί τήν άστική τάξη πού διατηρούσαν τήν εξουσία στή χώρα, άπό τίς φασιστικές όργανώσεις πού άπό καιρό προετοιμάζονταν' τόν δοηθούσαν ό Μουσολίνι καί δ Χίτλερ, πού τοϋ στέλνανε δπλα, άεροπλάνα, κι άκόμή μεραρχίες όλόκληρες, Τοϋ χρειάστηκαν ώστόσο δυό χρόνια γιά νά νικήσει τήν άντϊσταση τών εργαζομένων. 60 ΕΤνω νοητό στήν Ο'Jγγαρία, χώρα ποl) τήν παραμονή άκόμη lλε)'χότυ.ν άπό τό «κόμμα τών εργαζομένων» (κομμουνιστικό), «φασιστικές συμμορίες» νά μπορέσουν μετά ά;τό εξι μέρες μάχης ((lπό τήν Τρίτη 23 ως τήν Κυριακή 28 Όκτώορή) ν' άνατρέψουν τίς κυοερνητικές δυνάμεις, τόσο στήν πρωτεlJουσα δσο καί σ' δλες τίς σημαντικές επαρχιακές πόλεις, καί νά ,Υποχρεώσουν τίς ρωσικές δυνάμεις ν' άποσυρθοιίν άπό τή Βουδαπέστη; γ ΕΙνω νοητό πώς, άπό τήν Κυριακή 4 Νοέμορη, ή ρωσική διοίκηση χρειάστηκε νά ρίξει στή μάχη πολλές νέες μεραρχίες ποι) όδηγήθηκαν καππργόντως (IJπολογίζονται γενικά σέ 200.000 άντρες κυ.ί πολλές χιλιάδες τάνκς) γιά νά εκκαθαρίσουν μερικές «φαοιοτικές συμμορίες», καί πώς μέ τόσο συντριπτικές δυνάμεις, τάνκς, σι/γχρονο α/'ιτόματο όπλισμό, κλπ., χρειάστηκαν άκόμη εξι μέρες )'ιά νά συντρίψουν κάθε όργανωμένη άντίσταση; 80 Α 'Jτά τά )'εγονότα θά ήταν δυνατά άν δέν εΤχε ιΥπάρξει, στήν ο/'ι)'γρική {ξέγερση, μιά μαζική συμμετοχή τής μεγάλης πλειοψηφίας τοΠ πληθ,ισμοιί καί μιά εlJνοϊκή στήν άνταρσία οlίδετερότητα το,ί ΙJπόλοιπου;
Σέ πολλές περιπτώσεις, στή διάρκεια τής πρώτης έ6δομάδας τής ο\ιγγρικής εξέγερσης, ή ΗΙΙΙl1ιιιιίι'; διαδεδαιώνει πώς ή κυαέρνηση στηρίζεται -στούς εργάτες πού συμμετείχανε στήν πάλη ενάντια στούς «φασίστες ταραχοποιούς». Ό Στίλ όμως, στήν ΗιιιιιιιιιίΙ'; της 157
Ι~ Νοέμδρη, ξεσκεπάζεται κι όμολογεί τά ψέματα τής Ιδιω; τής έφημερίδας του: «Αυτό πού πρέπει νά έξηγηθεί εΙναι πώς οί έργαζόμενοι, μετά άπό τόσες θυσίες γιά ενα καθεστώς πού γνώριζαν δτι εΙναι δικό τους, μπόρεσαν, αν καί άποδοκίμαζαν τούς φασίστες ταραχοποιούς, νά πάθουν σύγχυση σέ τέτοιο σημείο ώστε νά μήν έπέμδουν δυναμικά κι άποφασιστικά γιά νά ύπερασπίσουν ενάντια σ' αυτού; τό καθεστώς». Ψ Τό γεγονός στι ή Humanite ψευδόταν μιλώντας γιά πάλη τών έργατών ένάντια στοι)ς έξεγερμένους δέν θεμελιώνεται τώρα μέ τή μαρτυρία τοιj Στίλ;
100 Δέν εΙναι μάλλον πάρα πολι) πιθανό στι οί ενοπλοι έργάτες πάλεψαν ι'νάντια στήν κυσέρνηση καί τοι)ς Ρώσους; ~Aν οχι, πώς έξηγείται ή ηττα τών κυσερνητικών δυνάμεων καί τών ρωσικών στρατευμάτων στή διάρκεια τής πρώτης έσδομάδας τής έξέγερσης; Οί λυσσασμένες μάχες πoιJ ιΊποχρεώθηκαν νά δώσουν στή συνέχεια, άπό τίς 4 ως τίς 9 Νοέμσρη, οί ένισχυμένες ρωσικές δυνάμεις γιά νά συντρίψουν τήν έξέγερση; Ή γενική. άπεργία μετά τή στρατιωτική νίκη τών Ρώσων; 110 Δέν θά μποροιjσε κανείς νά στοιχηματίσει πώς ουτε ό 'Αντρέ Στίλ, o(JTEκανένας άλλος ήγέτης rotj ΚΚΓ «δέν θά έξηγήσει» ποτέ γιατί οΙ' έργαζόμενοι «δέν παρενέσησαν γιά νά ιΊπερασπίσουν αΙ:ιτό τό καθεστώς», γιατί μάλλον τό πολέμησαν μέχρι θανάτου; Α ιίτή ή έξήγηση δέν θά ήταν πώς οΙ' έργαζόμενοι, ()στερα από μιά δεκαετιί έμπειρία, σγάλανε τό σΙJμπέρασμα στι αιΊτό τό καθεστώς τοι)ς έκμεταλλειΥονταν καί τoιJς καταπίεζε;
'Αφού τύπωνε έπί δυό δδομάδες πώς στήν ουγγρική έξέγερση δέν ύπήρχαν παρά μόνο φασίστες, ή HIImαnite, διαψεύδοντας τόν εαυτό της, αρχίζει τώρα νά εξηγεί πώς ύπήρχαν έπίσης εργαζόμενοι, εξαπατημένοι' ή «έπφοδισμένοι» (!) άπό τούς φασίστες. Ό Στιλ εχει τό θράσος νά γράφει, στίς 14 καί 15 Νοέμδοη, πώς οί φασίστες «χρησιμοποιώντας τή δημαγωγία δσο καί τόν έκφοδισμό», κρατούν τά εργοστάσια σέ άπεργία. 120 ~Α Ι' σκέφτεται κανείς πώς μετά από πολλά χρόνια «σοσιαλιστικοιj» καθεστώτος κι έξουσίας rotj «κόμματος τών έργαζομέιιων», ή πλειοψηφία τών έργατών, τών αγροτών καί τής νεολαίας τής Οιίγγαρίας εΙναι ίκανοί νά κινητοποιηθοιjν γιά πάλη ί5στερα ιιπό φασιστική προτροπή, νά σκοτώνονται έπί τρείς έσδομάδες _.ΙJπήρξαν δεκάδες χιλιάδες νεκροί στή Βουδαπέστη, πόλη
158
1.500.000 κατοίκων- καί κατόπιν νά κάνουν άπεργία, αφoιj οί φασίσπς ξεσκεπάστηκαν «δολοφονώντας τoιJς αγωνιστές έργάτες», δπως λέει ή Humanite, δέν πρέπει νά σγεί τό συμπέρασμα πώς ή κοινωνία εΙναι ανεπανόρθωτα αφιερωμένη στό φασισμό; Μπορεί νά παραμείνει κανείς ενας άγωνι.στής κομμουνιστής μέ τέτοιες πεποιθήσεις; 130 Α ιίτή ή Ιδέα, δτι μερικοί δημαγωγοί στήν ύπηρεσία άνομολόγητων σκοπών, μπoρoιjν νά κάνουν σ,τι θέλουν τή μάζα δέν εΙναι ή σάση κάθε ίδεολογίας καί κάθε πολιτικής πρακτικής τοιj φασισμοιj; Δέν εΙναι αιΊτή τήν ίδια Ιδέα ποl) .ά.;τό χρόνια τώρα μέ άφορμή τό 'Ανατολικό Βερολίνο, τό Πόζναν καί τήν πολωνική κρίση τοιj 'Οκτώσρη rotj 1956, τήν οιΊγγρική έπανάσταση, ύποστηρίζουν καθημερινά οί ήγέτες τotj ρωσικοιj Κ.Κ, καί τoιj ΚΚΓ; Τί πρέπει νά σκεφτεί κανείς γι' αιΊτοι)ς;
Μιλώντας γιά τήν εξέγερση τού Πόζναν, πού ή HIImαl1ite παρουσίασε καί συνεχίζει νά παρουσιάζει σάν εργο προδοκατόοων καί γκάγκστερς, ό Γκομούλκα είπε μπροστά στήν Κεντρική Έπιτροπή τού πολωνικού κόμματος: «'Η απόπειρα νά παρουσιαστεί ή τραγωδία τού Πόζναν σάν εργο τών ιμπεριαλιστών καί τών προδοκατόρων ύπήρξε μιά μεγάλη πολιτική άφέλεια. Οί πράκτορες τού Ιμπεριαλισμού καί οί προδοκάτορες μπορούν νά εκδηλωθούν σέ κάθε χώρο καί κάθε στιγμή. Ποτέ δμως καί πουθενά δέν μπορούν νά καθορίσουν τή στάση τής εργατικής τάξης ... ΕΙναι σέ μας, είναι στήν ήγεσία τού κόμματος, στήν κυδέρνηση πού δρίσκονται τά αληθινά αίτια τής τραγωδίας τού Πόζναν καί τής δαθιά; δυσαρέσκειας τής εργατικής τάξης. 'Η φωτιά ύπ600σκε κιόλας άπό χρόνια». (Καθώς τό ΚΚΓ δέν δημοσίευσε μέχρι σήμερα τό λόγο τού Γκομούλκα, τόν αναδημοσιεύουμε σύμφωνα μέ τό δημοσιευμένο κείμενο στήν F/'l//I('I' Oh,I'Π~'l/(I,ΙΙΙ·. καί στό Εφ!'I',I"I). 140 'Ανεξάρτητα άπό τήν έφαρμογή της στά γεγονότα τοϋ Πόζναν, αιΊτή ή φράση δέν περιέχει μιά γενική αλήθεια; Δέν μπoρoιjμε νά τήν έφαρμόσουμε μέ πολι) 'περισσότερη διiναμη στά γεγονότα τής Οι'ιγγαρίας;
'Ο Φαζόν, στό λόγο του στίς 2 Νοέμδρη, αρνήθηκε νά δεχτεί τήν εξήγηση τού Γκομούλκα γιά τά γεγονότα τού Πόζναν, πού χαρακτήρισε σάν «ήττοπαθή», καί συνέχισε νά ισχυρίζεται πώς ή εργατική εξέγερση τού Πόζναν ήταν εργο προ60κατόρων, κλπ, 'Ωστόσο, πρίν ακόμη από τόν Γκομούλκα, ό Συράνκιεδιτς, πρωθυπουργός κι ό "Οχαμπ, Γενικός Γραμματέας τού πολωνικού κόμμα159
τος, εΙχαν άναγνωρίσει πώς οί έργάτες έξεγέρθηκαν γιατί είχαν δίκαια έλατήρια δυσαρέσκειας. 15° Ποιός elvat εlJκολότερο νά πε{ ψέματα, ό Γκομο ι)λκα, ό Συράνκιεοιτς, κλπ., ποl) μιλάνε μπροστά τοl)ς ΠολωνΟIJς γιά πράγματα ποl) έζησαν, η ό Φαζόν, στό Παρίσι, μπροστά στά στελέχη Tolj ΚΚΓ; 16° Ό μαρξιαμός elvat μιά ύλιστική σl)λληψη τής ίατορίας γιά τήν όποία ή δράση τών κοινωνικών τάξεων πρ<>σδιορίζεται άπό τά συμφέροντά τους, τή θέση τους στήν παραγωγή καί τή συνείδηση ποl) άνωττι)σσουν μέ οάαη τήν κατάστασή τους _.η elvat μιά άστυνομική σl)λληψη τής ίστορίας σl)μφωνα μέ τήν όποία ή άνθρωπότητα διαμορφώνεται άπό τυφλές μάζες ποl) οί κατάσκοποι κι οί .ϊροΟοκάτορες όδηγοιjν κατά οοl)ληση; 1γ Ή «σl)λληψη» του Φαζόν, σl)μφωνα μέ τήν όποία ή εργατική τάξη μ.ϊΟρt-{ νά άγεται κατά οοl)ληση άπό τοl)ς κατάσκοπους καί ΤΟIJς.ϊροΟοκάτορt'ς, δέν εκφράζει μιά οαθιά περιφρόνηση τής εργατικής τάξης; Δέν elvat μάλλον αιJτή ή σl)λληψη οαθιά ήττοπαθιίς; Προτιμώντας νά παρουσιάζει τοl)ς εργάτες σάν άνόητους χωρίς ελπίδα, παρά νά δεχτε{ τά έγκλήματα τοιj γραφειοκ,ρατικοιj μη_ χανιαμοιj ποl) όδήγησαν τό προλεταριάτο στήν εξέγερση, ό Φαζόν δξν δείχνεται σάν ενας γραφειοκράτης άσυμφιλίωτος έχθρός τών εργατών; ,Αφού εγραψε πρώτα συνέχεια πώς ή ούγγρική έπανάσταση ήταν έργο φασιστών καί χορτυστών, ή HIIInll1lite δημοσιεύει, στίς 12 Νοέμδοη, χωρίς νά έξηγηθεί καί χωρίς νά κοκκινίσει, τό λόγο τοϋ Καντάρ, πού μεταδόθηκε στίς 11 άπό τό Ράδιο-Βουδαπέστη, τόν όποίο συνοψίζει έτσι: ,,'Επανερχόμενος στήν προέλευση των μαχών, δ Γιάνος Καντάρ δήλωσε πώς ή δυσαρέσκεια τών μαζών ήταν δικαιολογημένη άλλά δτι οί άντεπαναστάτες έκμεταλλεύτηκαν αύτή τή νόμιμη δυσαρέσκεια μέ σκοπό ν' άνατρέψουν τή λαϊκή έξουσία. Αύτές οί δυνάμεις, εΙπε δ Γιάνος Καντάρ, λίγο έλειψε νά έπικρατήσουν» . 'Ωστόσο, άκόμη κι αύτή ή σύνοψη τοϋ Καντάρ -πού εΙναι μιά κτυπητή διάψευση στίς συκοφαντίες πού έκανε έπί δεκαπέντε μέρες ή HIIInanite σέ οάρος τών Οϋγγρων έργαζομένων - παραποιείται άπό τήν HIIInanite. 'Ιδού τό κείμενο τού λόγου τοϋ Καντάρ πού δημοσιεύεται τήν [δια μέρα άπό τήν Libenaion: ,,'Η άγανάκτηaη τών μαζών εΙναι δικαιολογημένη. Δέν f'ιθελαν ν' άνατρέψουν τή λαϊκή δημοκρατία άλλά νά διορθώσουν τά σφάλματα τοϋ παρελ160
θόντος. ΟΙ άντεπαναστάτες ώστόσο διείσδυσαν στΙς γραμμές τοϋ λαού κι έκμεταλλεύτηκαν τή νόμιμη δράση τών μαζών μέ στόχο ν' άνατρέψουν τή λαϊκή έξουσία. Αύτές οί δυνάμεις λίγο έλειψε νά έπικρατήσουν», κλπ. Ύπογραμμίσαμε τή λέξη "δράση» πού δείχνει αριστα πώς ή άνταρσία ύπήρξε εργο τών μαζών. "Άλλωστε, τό πρόγραμμα τής κυoέρνηaης Καντάρ (δημοσιεύτηκε άπό τήν Ηιιιπanite στΙς 5 Νοέμδρη) περιελάμδανε σάν σημείο 3: "Ή κυoέρνηaη δέν θ' άποδεχτεί νά διωχθούν οί έργαζόμενοι γιά συμμετοχή στά γεγονότα αύτών τών τελευταίων ήμερών». 18° Ό Καντάρ δέν εΙχε κάθε συμφέρον νά πεί κι αιJτός, όπως ή Humanite, όπως τό Πρακτορείο Τάς, όπως τό Ράδιο-Μόσχα, πώς μόνο φασίστες IJπήρχαν άνάμεσα στοl)ς εξεγερμένους; 19° "Αν ύποχρεώθηκε ν' άναγνωρίσεl δττ «οί εργαζόμενοι λάοανε μέρος στά γεγονότα αlJτών τών τελευταίων ήμερών» καί πώς «ή δράση τών μαζών» ήταν «νόμιμη», δέν εΙναι γιατί, όντας ατήν OιJγγαρία, δέν μπορεί εκ τών πραγμάτων νά πεί ψέματα γιά γεγονότα στά όποία ή μεγάλη πλειοψηφία τοιj πληθυσμοιj ελαοε μέρος, καί προσπαθεί άπελπισμένα νά συμφιλιωθεί μέ τούς εργαζομένους, άφοιj τοl)ς δολοφόνησε μέ τά ρωσικά τάνκς; 20° Πώς νά εξηγηθεί τό γεγονός ΟΤΙ οϋτε ό Καντάρ ουτε οί Ρώσοι δέν στάθηκαν ίκανοί νά κερδίσουν μέ τό μέρος τους τά στοιχεία τής εξέγερσης πού «θέλανε νά διορθώσουν τά σφάλματα Tolj παρελθόντoς~) καί νά τ' άντιπαραθέσουν σέ κείνους πού ((θέλανε ν' άνατρέψουνε τή λαϊκή εξουσία»; Δέν ύπάρχει σ' αιJτό μιά πολιτική χρεοκοπία χωρίς προηγοl)μενο; Δέν άπορρέει άπ' τό ΟΤΙ κανένας στήν ΟIJγγαρία δέν εχει τήν παραμικρή έμπιατΟσlJνη ουτε στόν Καντάρ ουτε στοl)ς Ρώσους; Σέ τί νά όφείλεται αιJτό; Μήπως εlναι τό συμπέρασμα ποι) ό πληθυσμός αντλησε άπό μιά δεκάχρoVΗ έμπειρία; ,Από τό 1948 ως τό 1954, οί Ρώσοι ήγέτες, έκείνοι τού ΚΚΓ καί δλων τών Κ.Κ. τού κόσμου χαρακτήριζαντόν Τίτο χιτλερικό, δολοφόνο, κλπ., καί τό γιουγκοσλαδικό καθεστώς σάν φασιστικό. 'Ύστερα, άπότομα καί χωρίς καμιά έξήγηση μάς δήλωσαν ταυτόχρονα πώς ή Γιουγκοσλαδϊα ήταν ~α σοσιαλιστικό κράτος πού άκολουθούσε «τό δικό του δρόμο γιά τήν πραγματοπο(ηση τού σοσιαλισμού» . 21° Ή Humanite,. επί έξι χρόνια, δημοσίευε((εξακριοωμένα γεγονότα» γιά τή ΓιουΥκοσλαοία, η ά..τίθανα ψέματα κατά παραΥγε161
Μα; Ή «αποψη τοl) ΚΚΓ γιά τά μεγάλα ζητηματα που ει.ΟIJν πθεί» , όπως λέει μέ στόμφο ό Φαζόν, δέν συνίσταται νά εκλαμοάνεται μιά χώρα «σοσιαλιστική» σάν μιά χώρα «φασιστική», δηλαδή ή μέρα γιά νl)χτα; 220 Ή διαφορά ανάμεσα σέ σοσιαλισμό καί φασισμό εΙναι μιά τόσο λεπτή άπόχρωση γιά νά εΙναι δυνατά τέτοια σφάλματα, η πρέπει νά σκεφτοl)με πώς οί ήγέτες τοl) ΚΚΓ καί r'dl) ΚΚΣΕ χαρακτηρίζουν .ίάντα σάν φασίστες όσους αντιτίθενται στή θέλησή τους; Ή μόνη «έξήγηση» πού δόθηκε γιά τή στροφή τοϋ ρωσικού Κ.Κ. πού άφοροϋσε τή Γιουγκοσλα6ία ύπήρξε ή αξιοθρήνητη φράση τού Χρουστσώφ φτάνοντας στό Βελιγράδι: «'Εξαπατηθήκαμε από τόν Μπέρια». 230 Ή πολιτική καί κοινωνική εκτίμηση ένός καθεστώτος εξαρτώνταν λοιπόν γιά τοl)ς Ρώσους ήγέτες από τίς μυστικές πληροφορίες ένός αρχηγοl) αστυνομίας; Ό Μπέρια θά μποροl)σε νά κάνει νά πι.στέψει ό Xρoυστaώφ η ό Τορέζ πώς ή Γαλλία, γιά παράδειγμα, Elvat μιά σοσιαλιστική χώρα;
σάν επί γιά πού
240 τά εξι τή τό
ΕΙναι διανοητό οί ήγεσίες τών Κ.Κ. ποl) αιJτοθεωροl)νται επιτελεία τοl) παγκόσμιου προλεταριάτου, νά εξαπατοι!νται συναπτά χρόνια, όχι γιά τά καμώματα ένός ατόμου, άλλά φύση ένός καθεστώτος πoιJ λειτουργεί στό φώς της μέρας, επισκέπτονται δημοσιογράφοι κι οσοι τό επιθυμοι!ν, κλπ.;
250 ΕΙναι διανοητό νά λέγεται σήμερα τό αντίθετο από κείνο ποl) λεγόταν τήν παραμονή χωρίς νά εξηγείται σοοαρά ουτε γιατί εΙχαν εξαπατηθεί ουτε γιατί άλλαξαν γνώμη; 260 Τέτοιες αλλαγές θέσεων χωρίς εξήγηση συνεισφέρουν ανύψωση της συνείδησης τών αγωνιστών καί τών εργατών, ουθίζουν στή σl)γχυση καί τήν αποθάρρυνση;
η
στήν τοl)ς
2γ Δέν ε.Ιναι σαφές, στό παράδειγμα της Γιουγκοσλαοίας, στο όποίο ευκολα θά μποροl)σαμε νά προσθέσουμε δεκάδες άλλα, πώς ή ήγεσία τοl) ρωσικοl) Κ.Κ. όπως καί τοl) γαλλικοl) Κ.Κ. αρνείται κάθε συζήτηση μέ κείνους ποl) μπορεί νά διαφωνοl)ν μαζί της, χαρακτηρίζει αμέσως ολους εκείνους ποl) δέν ι)ποκl)πτουν στή θέλησή της «φασίστες», προσπαθεί νά τοl)ς τσακίσει μέ τή συκοφαντία καί τήν τρομοκρατία; Α IJTIjή μεθοδολογία δέν εΙναι τυπικά φασιστική; 162
Δέν πρέπει ν' αναρωτηθεί κανείς γιά ποιό λόγο ή ήγεσία τοl) Κ.Κ . .ίροσφεl)γει σ' αύτή τή μεθοδολογία καί δέν ανέχεται καμιά συζήτηση; 280 ~Aν οί ρωσικές μεραρχίες σταθμεl)ανε στά 1948 στή Γιουγκοσλα6ία, δέν θά είχανε επέμοει οπως τώρα στήν Ούγγαρία, ενάντια στό «φασίστα Τίτο»; Ό Τορέζ κι ή Humanite δέν θά τοl)ς εlχαν Ιίιδοκιμάσει; Τί θά εΙχε τότε ά;τογίνει μέ «τό γιουγκοσλαοικό δρόμο πρός τό σοσιαλισμό», ποl) αναγνωρίστηκε επίσημα εξι χρόνια αργότερα; . Τό έπιχείρημα στό όποίο σταθερά έπανέρχεται ή HIIInlIIlite γιά νά ύποστηρίξει τίς συκοφαντίες τους ένάντια στούς Οϋγγρου; έργαζόμενους, είναι τό γεγονός δτι ό άοτικό; τύπος κι οί αστοί πολιτικοί κάνουν προπαγάνδα ένάντια στή ρωσική έπέμδαση στήν Ούγγαρία. 2Ψ Γιά δσο διάστημα ή Ρωσία καί τά Κ.Κ. επιτίθονταν ενάντια στόν Τίτο, ό αστικός τι)πος δέν «ι)ποστήριζε» τόν Τίτο καί τή Γιουγκοσλα6ία; Οί Ήνωμένες Πολιτείες, ή 'Αγγλία, κι ή Γαλλία δέν προμήθEιJσαν ανοιχτά στόν Τίτο έκατοντάδες έκατομμύρια δολάρια, όπλα, κλπ.; Ό Τίτο δέν σl)ναψε ενα στρατιωτικό σύμφωνο μέ τίς αντιδραστικές κυοερνήσεις της Έλλάδας καί της Τουρκίας, σl)μφωνο ποl) ίσχl)ει πάντοτε; Α ύτά όλα εμπόδισαν τόν Χρουστσώφ καί τόν Τορέζ νά ολέπουν σήμερα τή Γιουγκοσλα6ία σάν «κράτος σοσιαλιστικό»; 300 Οί ήγεσίες τών Κ.Κ. από τό 1948 μέχρι τό 1954, δέν εΙχαν χρησιμοποιήσει αlJrci τά γεγονότα γιά ν' ι:L"I'OδείξOυνπώς ό Τίτο ηταν ενας «πράκτορας τοι! αμερικάνικου ίμπεριαλισμοι!»; Ή Humanite, δέν πρό6αλε, αlJτά τά εξι χρόνια, όλες τίς ένδείξεις οοήθειας τών Δυτικών στόν Τίτο γιά ν' ι:L"I'Oδείξειτή «σΙJνεργία» του μέ τοι)ς 'Αμερικάνους; Δέν Elvat αΙJτό ποι) κάνει σήμt'ρα μέ τήν ι)πόθεαη της ΟΙJγγαρίας; 31 ο Ό αστικός τι)πος κι· οί αστοί πολιτικοί, σ' ενα μέρος τους, δέν «επιδοκίμασαν» καί «συγχαρήκανε» στσώφ Ι"Ι'ειδή χάραζε σι)νορα μεταξl] τοι) Στάλιν καί Πρέπει νά ογάλουμε τό συμπέρασμα πώς ό Χρουστσώφ κτορας τοl) αμερικάνικου ίμπεριαλιαμοι!;
σημαντικό τόν Χρουτοι! ίδιου; εΙναι πρά-
320 Ή στάση τοι) αστικοl) τι)που καί τών αστών π;ολιτικών ι:L"I'έ163
ναντι στά γεγονότα παράγοντες:
τής ΟIΊγγαρίας
δέν εξηγείται
μάλλον από τούς,
α) Πώς κατ' άρχήν IΊποδέχονται εlΊνοί'κά καθετί ποl) θά μποροl)σε νά εξασθενίσει τό ρωσικό μπλόκ (6λέπε τήν περίπτωση τής Γιουγκοσλα6ίας); \ ο) Πώς ή ρωσική στρατιωτική επέμ6αση τούς έδινε π-ερίφημα προπαγανδιστικά οπλα, τά όποία εΙχαν ανάγκη γιά νά καλύψουν τίς περασμένες σημερινές καί μελλοντικές' ίμπεριαλιστικές επιχειρήσεις τους, εΙδικά στήν Άλγερία καί τήν Αίγυπτο;
γ) Πώς ή έναρξη μιάς περιόδοl) ανοιχτών πολιτικών αγώνων στήν ΟIΊγγαρία τοl)ς έκανε νά πιστεlJουν πώς θά εΙχαν στό έξής δυνατότητες πολιτικής δράσης σ' αύτή τή χώρα; Ή HIIIllllllite ό Καντάρ, τό Ράδιο-Μόσχα, κλπ. μίλησαν γιά «λευκή τρομοκρατία» πού κυριάρχησε στή Βουδαπέστη κατά τή δεύτερη .έδδομάδα τής εξέγερσης. Είναι πιθανό δτι τρομοκρατικές απόπειρες κι άδιπαιολόγητεξ ατομικέ; πράξεις ενάντια σέ άθώους διαπράχθηκαν -πάντα ύπάρχουν σέ κάθε επανάσταση: σέ κάθε περίπτωση, μετά άπ' δσα είδαμε, τό γεγονός δτι τό λέει ή HIIIn(/ιιίιι' κάθε άλλο παρά αποτελεί απόδειξη. 3)0 Σέ μιά χώρα ποl) ή εργατική τάξη εξοπλίστηκε καί συγκρότησε Συμ(01)λια, ή εγκαθίδρυση μιάς «λευκής τρομοκρατία ς» εΤναι δυνατή; Οί εργάτες δέν θά εlχαν άντιδράσει άμεσα άν πραγματικοί αγωνιστές εργάη'ς γίνονταν αντικείμενο μιάς συστηματικής δίωξης; 'Αντίθετα, εΙναι άναμφισδήτητο πώς συνοπτικές έκτελέσειτ μελών τής μυστικής άστυνομίας Α.ν.Η. γίνανε σέ μεγάλη κλίμακα. 340 Γνωρίζετε πώς ή ανταρσία άρχισε γι,ατί στίς 23 Όκτώ6ρη ή μυστική ασΤΙJνομία άνοιξε πl)ρ στό πλήθος τών άοπλων διαδηλωτών; 350 Τί ήταν ή μυστική αστυνομία στήν Ούγγαρία; Σέ τί διέφερε από τήν Γκεστάπο; Ό Ράικ καί έκατοντάδες άλλοι δέν εκτελέστηκαν σάν προδότες γιά ν' αποκατασταθοl)ν πέντε χρόνια αργότερα; Δέν flxav «όμολογήσει» τά εγκλήματά τους; Πώς τά «όμολόγησαν» αφοϋ δέν τά εΙχαν διαπράξει; Δέν ήταν κάτω από τήν πίεση φρικτών 6ασανιστηρίων; Ό Χρουστσώφ δέν αναγνώρισε μπροστά στό 20ό Συνέδριο τοl) ΚΚΣΕ πώς ή σταλινική αστυνομία έκανε τούς 164
κατηγοροl)μενους νά όμολογήσουν μέ τά 6ασανιστήρια 'εγκλήματα φανταστικά; Ό Γκομοl)λκα δέν εΙπε στό λόγο του: «Σέ μάς επίσης... πολλοί άθώοι άνθρωποι όδηγήθηκαν στό θάνατο, πολυάριθμοι φυλακίστηκαν, καί μερικές φορές γιά πολλά χρόνια: ανάμεσά τους IJπήρχαν κομμουνιστές: άνθρωποι ύπ06λήθηκαν σέ κτηνώδη 6ασανιστήρια: σκόρπισαν τό φό60 καί τήν αποθάρρυνση»; Α IΊτά τά μέλη τής ούγγρικής μυστικ,ής αστυνομίας δέν ήταν 6ασανιστές; 360 ~Aν είχατε εναν άδελφό, πατέρα, γιό, ποl) εχοντας συλληφθεί από τήν αστυνομία καί 6ασανιστεί, «όμολογούσε» εγκλήματα φανταστικά καί τουφεκιζόταν, καί μετά από μιά νικηφόρα επανάσταση πιάνατε αίποι)ς τοl)ς 6ασανιστές, είσαστε 6έ6αιοι γιά τό τί θά κάνατε; Δέν IJπήρξαν συνοπτικές εκτελέσε;ς μετά τήν κατάρρευση τοl) Ναζισμοι! στή Γαλλία καί σέ άλλες χώρες; Ή HIIInallite παρουσίαζε επί τρείς έδδομάδες σχεδόν τήν ουγγρική επανάσταση σάν ταραχές φασιστών .• Αν τήν πιστεύαμε, κανείς άλλο; δέν εκδηλώθηκε σ' αυτήν εκτός άπό τούς Χορτυστές, τούς παλιούς καπιταλιστές καί γαιοκτήμονες πού θά είχαν κιόλας λίγες μερές μετά τήν επανάσταση άρχίσει νά επανακτούν τή γη τους (!). Είδαμε πώς ό Καντάρ δμολόγησε πώς επρόκειτο γιά μιά «νόμιμη δράση τών μαζών» στούς κόλπους της δποίας, κατά τή γνώμη του, άντεπαναστατικά στοιχεία «λίγο έλειψε νά επικρατήσουν».
370 Ποιά 6άση μποροl)σαν νά δημιουργήσουν οί αντιδραστικές πολιτικές οργανώσεις, ανάμεσα στίς μάζες τοι! πληθυσμοl); Κόμματα ποl! αποσκοποl)σαν νά επιστρέΨΟIJν τά εργοστάσια στoιJς καπιταλιστές καί τή γή στοl!ς μεγάλους γαψκτήμονες μποροι!σαν νά fl.0IJV μιά κάποια απήχηση στοl)ς εργάΤΙες καί τοl)ς αγρότες ποl! σl.ηματίζουν τή μεγάλη πλειοψηφία τοϋ οlΊγγρικοl) πληθυσμοι!; Οί εργάτες, όπλισμένοι καί διεκδικώντας τή διεύθυνση τών εργοστασίων (6λέπε πιό κάτω), θά εΙχαν ανεχθεί τήν {ίπαρξη κομμάτων ποl! θά ζητοι!σαν τήν παλινόρθωση τής αστικής τάξης; Οί αγρότες, γιά αΙώνες εκμεταλλευόμενοι ά;τό τοl!ς φεουδάρχες, θά εΙχαν δεχτεί ν' ανακτήσει τά κτήματά του ένας 'Έστερχάζυ (δπως εΙχε τήν ανοησία νά γράψει ή Humanite); Ό άστικός τύπος προσπάθησε νά διογκώσει δσο ήταν δυνατό τή σημασία πού μπόρεσαν νά έχουν, τή δεύτερη έδδομάδα τής έπανάστασης, οί παραδοσιακές πολιτικές όργανώσεις, διαστικά άνασυγκροτημένες, γιά ν' άποδείξει πώς οί Ο"'γγροι δέν άποδλέπανε παρά σ' αυτή τήν ύπέρτατη ευτυχία -μιά κοινοδουλευτική δημο165
κρατία δυτικού τύπου. Ή HlI1nlll1iιe ύπήρξε σ' αυτό τό σημείο ωι.όλυτα σύμφωνη μέ τόν Fi.~(//·o καί τήν AI//'ol·e. Προσπάθησε, δπως ό αστικός τύπος, νά κρύψει δλες τίς επαναστατικές έκδηλώσεις τοϋ ουγγρικού προλεταριάτου, τίς διεκδικήσεις πd~ ποόδαλε, τό γεγονός πώς όργανώθηκε σέ Συμδούλια (δηλαδή σέ 31ψαγματικά Σοδιέτ, τών όποιων τά μέλη, δημοκρατικά εκλεγμένα από τούς εργάτες, είναι άνακλητά σέ κάθε στιγμή από τούς εκλέκτ6ρές τους). Παρόμοια Συμδούλια ύπήρξαν σέ δλες τίς σημαντικές 6ιομηχανικές πόλεις τής Οϋγγαρϊτ«; ΕΙναι τό εργατικό Συμδούλιο τοϋ Σεγκέντ πού προώθησε πρώτο τή διεκδίκηση τής εργατικής α!Jτοδιαχείρισης τών εργοστασίων. 'Αφοϋ γιά καιρό σιωπούσε γιά τά Συμδούλια, ή HIIInlllliιe γράφει στίς 15 Νοέμβρη διά χειρός 'Αντρέ Στιλ, πώς τά Συμβούλια είναι «συγκροτημένα από τυχοδιώκτες καί στοιχείατού λούμπεν-προλεταριάτου». Ό Στϊλ ήταν καθυστερημένος στό ψέμα του, γιατί τήν επομένη τής μέρας πού έγραφε αυτό, ή κυβέρνηση Καντάρ ύποχρεώθηκε, από τή γενική απεργία, ν' αρχίσει διαπραγματεύσεις μέ τό Κεντρικό Συμδούλιο τών 'Εργατών τής Βουδαπέστης καί νά τού ύποσχεθεί πώς δλες του οί διεκδικήσεις θά ίκανοποιηθούν, γιά νά πετύχει τήν επανάληψη τής εργασίας. 380 Ή σιωπή τής Humanite κι οί αχρείες συκοφαντίες τού Στίλ δέν αποδεικνlΥουν πώς ή ήγεσία τού ΚΚΓ φοοάται πάνω ΙΙπ' όλα ενα πράγμα, τήν αυτόνομη όργάνωση τών εργατών σέ Συμσ06λια, ποι! flvUI ιό πραγματικό καί μοναδικό όργανο τής εργατικής εξουσίας; Οί διεκδικήσεις τών περισσότερων απ' αυτά τά συμδούλια διαμόρφωσαν τήν ουσία τοϋ προγράμματος πού διατυπώθηκε από τήν ήγεσϊα τών ουγγρικών συνδικάτων. 'Ιδού τό κείμενο αυτού τοϋ τής 28-29 προγράμματος, δπως αναδημοσιεύτηκε στόν MolI(le 'Οκτώδρη 1956: «-Σύσταση εργατικών ουμδουλϊων σέ δλα τά εργοστάσια. - 'Εγκαθίδρυση μιάς εργατικής διεύθυνσης. Ριζικός μετασχηματισμός τοϋ συστήματος σχεδιοποίησης καί διεύθυνσης τής ασκούμενης από τό κράτος οίκονομίατ. - 'Αναπροσαρμογή τών μισθών, άμεση αύξηση κατά 15% τών μισθών πού εΙναι κατώτεροι από 800 φόριντ καί κατά 10% τών κατώτερων από 1.500 φόριντ μισθών. Καθιέρωση ανωτάτου όρίου 3.500 φόριντ γιά τίς μηνιαίες ύπαλληλικές άμοιδέτ; - Νά καταργηθούν οί νόρμες παραγωγής εκτός από τά εργοστάσια πού τά εργατικά συμδούλια θά ζήταγαν τή διατήρησή τους. - Κατάργηση τοϋ φόρου 4% πού πληρώνεται από τούς άγαμους καί τίς ατεκνες οίκογένειετ. Αύξηση τών πιό χαμηλών συντά166
ξεων. Αύξηση τοϋ ποσοστού οικογενειακών επιδομάτων. 'Επιτάχυνση τής οικοδόμηση; κατοικιών από τό κράτος». 3Ψ Γιατί ή Humanite
δέν εκανε μνεία αυτού τοι) προγράμμα-
τος; 400 Α IJτό τό πρόγραμμα στικό;
flvat
αντιδραστικό
η
οαθιά σοσιαλι-
41 ο Ό σοσιαλισμός συνίσταται στό στι ένας μηχανισμός γραφειοκρατών διευθ6νει τά εργοστάσια καί τήν παραγωγή, η στό στι τά εργατικά ΣυμσοlΥλια διευθ6νουν, όπως τό ζητοl)ν οί Ol~γγρoι εργαζόμενοι; 420 Γιατί οί ούγγροι εργάτες ζητάνε νά καταργηθοl)ν οί νόρμες παραγωγής εκτός εκεί .ποlΥ τά εργατικά ΣυμσοlΥλια θά ζητοl)σαν τή διατήρησή τους; Πώς όρίζονται οί νόρμες εργασίας στίς λαϊκές δημοκρατίες καί στή Ρωσία; Διαφορετικά από τίς καπιταλιστικές χώρες; ~Eχετε συνείδηση τού τί σημαίνει γιά τοlΥς εργάτες νά προσδιορίζονται οί νόρμες εργασίας από αλλους κι όχι από τούς ίδιους; Πιστεύετε πώς οί εργάτες flvat ίκανοί νά εφαρμόσουν οί ίδιοι μιά πειθαρχία στήν παραγωγή, η πώς χρειάζεται νά εξαναγκαστοl)ν σ' ΙΙΙJτήν απότίς νόρμες, τήν αμοισή μέ τό κομμάτι η τήν ά;τόδοση καί τόν καταναγκασμό πού ασκοl)ν οί επιστάτες; Α IJτή ή τελευταία θέση δέν flvat εκείνη τΟl) Ζώρζ Βιλιέρ* καί όλων τών εργοδοτών τοl) κόσμου; Δέν flvat αlJτή πού εφαρμόζεται στή Ρωσία καί στίς λαϊκές δημοκρατίες; 430 Γιατί οί Ούγγροι εργάτες ζητοl)ν μιά σημαντική μείωση τής ίεραρχίας; Elvat μιά αντιδραστική διεκδίκηση; Γιατί στή Γαλλία, ή C.G.T. (Γενική Συνομοσπονδία Έργαζομένων) πρακτικά IJποστηρίζει πάντοτε τή διατήρηση η τήν επαtJξηση τής ίεραρχίας; 440 Γιατί οί ο lιγγρo ι εργάτες ζητάνε τήν καθιέρωση ένός ανωτάτου όρίου τόσου χαμηλοl) γι.ά τίς μηνιαίες IΥπαλληλικές αμοισές (3.500 φόριντ, ενώ ό μέσος μισθός φαίνεται νά τοποθετείται γύρω στά 1.000 φόριντ); ΑIJτή ή διεκδίκηση ιLτό μόνη της δέν δείχνει πώς θά επρεπε νά ύπάρχει μιά ΙJπέρογκη διόγκωση τών εισοδημάτων τών «κατά μήνα μισθωτών», δηλαδή τών γραφειοκρατών; Ή • Georges Villiers: πρόεδρος έκείνη τήν έποχή τοϋ C.N.P.F. Κέντρο Γαλλικής Έργοδοσίας).
(Έθνικό Ι (ι7
(ίπαρξη μιάς εκτεταμένης ίεραρχίας άμοιοών δέν επαναφέρει μιά κατανομή τών προσωπικών είσοδημάτων πού συγκρίνεται μέ κείνη πο!) ύπάρχει στήν καπιταλιστική κοινωνία αν λάοουμε ύπόψη μας τό γεγονός δττ ό γραφειοκράτης χρησιμοποιεί δλο τό είσόδηιiιά του )'ιά τήν προσωπική του κατανάλωση ενώ ή συσσώρευση ίνεται στή άπό τό κράτος; Ύπάρχουν η οχι, στίς λαϊκές δημοκρατίεΥκαί Ρωσία, !ίπαλληλικές άμοιοές εικοσι, πενήντα ή έκατό φορές άνώτερες άπό τό μέσο μισθό τών εργατών; α!Jτό δέν θ' άντιστοιχο!}σε στή Γαλλία σέ άμοιοές "11μηνιαία είσοδήματα τών έξακοσίων χιλιάδων φράγκων, τριών έκατομμυρίων ή εξι έκατομμυρίων; Κατά τίς δυό πρώτες έδδομάδες τής ένοπλη; εξέγερσης, συστήθηκε στή Βουδαπέστη ενα «επαναστατικό κόμμα της νεολαίας». Γνωρίζουμε πώς ή νεολαία έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο σέ δλη τήν εξέγερση. Τό πρόγραμμα αυτού τού κόμματος, δημοσιευμένο άπό τόν MOl1lle στίς 3 Νοέμδρη, δήλωνε «πώς δέν μπαίνει ζήτημα νά έπιστραφοϋν τά εργοστάσια στούς καπιταλιστές οϋτε ή γη στούς γαιοκτήμονες» . 450 Ή σι)σταση αύτο θ τοϋ κόμματος δέν δείχνει πώς, εκτός άΠό τά εργατικά Συμοο!)λια, !ίγιείς επαναστατικές δυνάμεις πού ήθελαν νά ξεκόψουν μ' ενα παρελθόν πο!) εlχε άπορριφθεί άπ' σλο τόν κόσμο καί νά προχωρήσυν πρός τό σοσιαλισμό ήταν ετοιμες νά όργανωθο!ίν; Πώς ό Καντάρ 0{5τε μπόρεσε, ουτε θέλησε νά στηριχθεί σ' 'αιJτές; Πώς ή ενοπλη ρωσική επέμοαση κατέληξε νά τίς συντρίψει; Μιλώντας γιά τά γεγονότα της Πολωνίας καί της Ουγγαρία; στήν HIIII1{/l1iIe τή; 25 Όκτώδρη 1956, δ Μαρσέλ Σερδέν άποδίδει τίς «ύλικές δυσκολίες πού ϋφϊστανται άκόμη» σ' αυτέ; τίς χώρες στίς καταστροφές πού ύποστήκανε κατά τόν πόλεμο, στήν άμυντική προσπάθεια, τέλος σέ «σφάλματα πού διαπράχθηκαν άπό δρισμένα κόμματα στίς χώρες των λαϊκών δημοκρατιών, προπαντός στή σύσταση τών οικονομικών τους σχεδίων, σφάλματα άναγνωρισμένα, διορθωμένα η πού πρόκειται νά διορθωθούν». Μερικές μέρες άργότερα, δ Έτιέν Φαζόν, στό λόγο του στόν Οίκο τών Μεταλλουργών πού δημοσιεύτηκε στήν HIIfnal1iIe της 3 Νοέμδρη, έλεγε: «'Έτσι στήν Πολωνία, άπό τό 1953, τό εθνικό εισόδημα διπλασιάστηκε σέ αναλογία μέ τήν προπολεμική κατάσταση' ή διομηχανική παραγωγή σχεδόν τετραπλασιάστηκε ... Πέρυσι, ή κατανάλωση κρέατος κατά κεφαλή ήταν δυό φορές άνώτερη άπό τήν προπολε168
μική, ή παραγωγή παπουτσιών δέκα φορές άνώτερη ... 'Ανάλογες μετα60λές εΙχςιν καταγραφεί στήν ουγγαρία... ή παραγωγή τής διομηχανίας τροφίμων εΙχε τριπλασιαστεί ... », 460 ~Aν τά δεδομένα πού παρέχει ό Φαζόν εΙναι άκριοη, δέν ε[ναι φανερό πώς .ό Σεροέν προσπαθεί νά κρύψει τήν άλήθεια μιλώντας γιά καταστροφές πού όφείλονται στόν πόλεμο, εντεκα χρόνια μετά τό τέλος του κι δταν δλος ό κόσμος γνωρίζει πώς σέ όλες τίς εύρωπαϊκές χώρες, της άνατολης σπως καί της δύσης, ή άνοικοδόμηση όλοκληρώθηκε τό άργότερο στά 1949-1950; Καί δέν εlναι τό ίδιο σόφισμα πο!) χρησιμοποιεί παρακάτω στό λόγο του δ Φαζόν μιλώντας κι α!Jτός γιά τίς «τρομαχτικές καταστροφές τού πολέμου», άφoιJ εlπε προηγούμενα πώς άπό τό 1953 -τρία χρόνια πρίν άπό τά σημερινά γεγονότα- τό εθνικό είσόδημα στήν Πολωνία rlxε διπλασιαστεί σέ άναλογία μέ τήν προπολεμική κατάσταση; 4γ ':4ν τά δεδομένα τoιJ Φαζόν εΙναι άκριοη -κατανάλωση κρέατος διπλαυιυ.σμένη, παραγωγή παπουτσιών δεκαπλασιασμένη, παραγωγή οιομηχανιών τροφίμων τριπλασιασμένη, κλπ.- δηλαδή αν οί εργαζόμενες μάζες εΙχαν γνωρίσει μιά τόσο σημαντική οελτίωση τoιJ επιπέδου ζωης τους, θά ύπηρχε ή παραμικρή πιθανότητα γιά τούς παλιούς εκμεταλλευτές ή τούς Άμερικάνους πράκτορες νά !ίποδαυλίσουν μιά εξέγερση πού διαρκεί έοδομάδες; Οί εργαζόμενοι θά στερoιJνταν σ' α!Jτό τό οαθμό, οχι τόσο τήν ταξική συνείδηση, άλλά τήν αισθηση της πραγματικότητας; Γιά τήν εξέλιξη τού επιπέδου ζωης στήν Πολωνία, νά τί λέει δ Γκομούλκα στήν δμιλία του στίς 20 Όκτώδρη μπροστά στήν Κεντρική 'Επιτροπή τοϋ Πολωνικού. Κόμματος, πού μεταδόθηκε άπό τό ραδιόφωνο σέ δλη τή χώρα (σύμφωνα μέ τό κείμενο πού δημοσιεύτηκε στή F/"{ΙI1(·e-Οb.l·en'ateιπ): «Τό έξάχρονο οικονομικό πλάνο πού εγκωμιάσαμε στό παρελθόν μέ πολύ σφοδρότητα λέγοντας πώς αποτελεί ενα νέο στάδιο γιά μιά άνώτερη αυξηση τού επιπέδου ζωής, διέψευσε τίς ελπίδες τών πλατιών εργαζομένων μαζών. Ή ταχυδακτυλουργία τών άριθμών, άριθμών πού κατέδειξαν μιά αυξηση κατά 27% τών πραγματικών μισθών στή διάρκεια τού έξάχρονου σχεδίου, δέν πέτυχε' αυτό εξερέθισε περισσότερο τόν κόσμο». 480 τέτοιο λωνικό ήγεσία
Πιστε!)ετε πώς ό Γκομούλκα μπορούσε νά ψεύδεται γιά ενα ζήτημα σ' ενα λόγο πού άπευθυνόταν σ' όλόκληρο τόν ποπληθυσμό; wAv όχι, δέν εlναι φανερό πώς ό Φαζόν κι ή το!} ΚΚΓ νοθε!)ουν τά γεγονότα; 169
Κανείς δέν άμφισ6ητεί πώς έγινε μιά σημαντική αυξηση τής :rHgCl;'W;,1);στίς λαϊκές δημοκρατικές χώρες. Αλλωστε έγινε καί στίς καπιταλιστικές χώρες. Ποιός δμως έπωφελεϊται; V
,
4Ψ ~Α μ, ο:rως ΜΗ ό Γκομοl!λκυ. στό ιiτόσ:rυ.σμυ. :rOl, αJυ.φέρθηκε :rιό .τάιιω, τό μά μιλάει κυ.νείς γιά μιά υ.υξηση των :rQ~YJIUTIκιί)ι' μιοθιί)ιι onjv Πολωνίυ. δέν flvu.ι :rυ.ρά «μιά τυ.ϊ.υδυ.κτυλουργία τιί)ι' ιΊριθμων :rOlJ δiν ξεγελάει κυ.νένυ.», σέ τί ϊ.ρησιμο:rοιήθηκε ή ιιl'μ.τληρωμυ.τική :rοσότητα :rυ.ρυ.γωγης; Νά οίκοδομηθοιϊν εργοιιτιΊ.ιιια; Άλλά κι ό κυ.:rιτυ.λισμός δfν οίκοδομεί εργοστάσια; Σέ τί ϊ.ρηιιιμΕΙ'ι·ι Ι/ υ.υξηση της :rυ.ρυ.γωγης στόν κα:rιταλιαμό αν Οϊ.Ι γιά IlιΊ.οίκοδομοιϊνται νέυ. εργοστάσια καί ν' αι~,ξάνετu.ι ή κατανάλωση πϋl' .τρομομlO"'ϊ.ων, "νω οί μισθοί δiν υ.I',ξάνoντu.ι :rUQclστό μέτρο .τol~ οί Εργάτες :rυ.λειίουν ;'ιά ν' ιiτοσ:rάσουν αlΥξήσεις; Ή κατιΊ.ιπαιιη τίς 'λαϊκές δημοκρατικές ϊ.ωρι·ς flvu.ι διαφορετική ci:r' ιιι~'τή ΤΙ])' u.:rοψη; ΣΕ τί; Ένω οί εργατικοί μισθοί μένουν στάσιμοι aTIjv Πολωνία, τί σιψσαίνει μέ τίς αμοιοές των γραφεlOκρατων, εκείνων .τοl' οί Oi'ι;'γρoι ερ;'άτες ζητoιjσαν δίκαια τόν :rερlOρισμό; ~Α ν οίκοδομοιϊν ερ;'οιπάσια αι"τοκινήτων, γιά :rυ.ράδειγμα, ενω οί εργατικοί μ/(}θοί :rUQaJiivoIJJlστάσιμοι, )'ιά :rοlOι!ς :rροορίζονΤ(l/ τ' αι',τοκίνητυ. :ro(' :τυ.ράγονται; Ό Ό. Λάνγκε, όίκονομολόγο; τού Ένοποιημένου Έργατικού Κόμματω; (κομμουνιστικού) τής Πολωνίας, έγραψε σ' ~α ό.ρθρο του πού χρησίμεψε σάν 6άση στό οΙκονομικό πρόγραμμα πού έπεξεργάστηκε ή 7η Όλομέλεια τής Κεντρικής 'Επιτροπής αυτού τοϋ κόμματος (Ίούλης 1956, δηλαδή πρίν τήν έπιστροφή τοϋ Γκομούλκα στήν εξουσία) καί πού μεταφράστηκε στό τεύχος τοϋ Σεπτέμ6ρη- Όκτώ6ρη 1956 τών CallieI',~ IΠΙ(!/"πaιίοπ(///.\": «Γι' αυτό (γιά νά ύπερπηδηθούν οί ύπάρχόυσες οίκονομικέτ; δυσκολίες), πρέπει έπίσης νά έκκαθαριστεί δ πληθωρικός γραφειοκρατικός μηχανισμός πού πολλαπλασιάστηκε σέ δλες τίς περιοχές τής έθνικής οίκονομϊατ; Αυτό; δ μηχανισμός φρενάρει τήν καλή λειτουργία τής οίκονομϊω; καί άπορροφάει μέ μή παραγωγικό τρόπο ενα ύπερ60λικό μέρος τοϋ εθνικού εΙσοδήματος. ΟΙ έργαζόμενες μάζες τό γνωρίζουν, αϋτέ; πού θεωρούν σάν μιά ένδειξη σπατάλης καί κακής διεύθυνσης αυτόν τόν πάρα πολύ σημαντικό γραφειοκρατικό μηχανισμό».
/ι:rό τι]ν εκμετάλλευση
τιίς :ταραγω;'ικης
εργασίας
των έργαζομΕ-
))(1))';
510 Γιt1τί ό Τορέζ κι ό Φυ.ζόν, οΙΊτε στίς :τροσφωνήσεις τοl'ς στίς 2 ΝοΕμσρη, οίίτε αλλοι) :τουθενά δiν μιλάνι' γι' u.ιYτόν τό γρα({'lϊoκρυ.τικό μηϊ.υ.νισμό, γιά τά σασισμένυ. στήν εκμετάλλευση των ,ιιαζιί)Ι' :τρονόμιά τοιι, αλλά μιλάνε μόνο γιά «σφάλματα σμδlO.τοίηιιης», σάμ:τως ενυ.ς μηϊ.ανικός νά fllf κάνει λάθος μέ τόν :rίι'/ικα {':τολο;'ισμοιϊ τοl'; Δέν flvat γιατί flvat κι οί 'δlOι καί μερικές ϊ.ιί,/(Ί.δι'ς ιιnληων το ι) ΚΚΓ {':rοψl]φlOι γι' 11I~'τότό ρόλο των ;'ρα(μιοκρατων-εκμετυ.λλευτων σέ :τερί:rτωση :τοιί θά φτάνανε στήν Εξοl'ιιία; Κανένας δέν άμφισδητεϊ τήν αυξηση τής :ταραγωγης στίς λαϊκές δημοκρατίες. Πώς δμως άποκτήθηκε; Ό Γκομούλκα διαπιστώνει, στήν όμιλία του, πώς στή διάρκεια τού έξάχρονου πλάνου (19501955), ή παραγωγή κάρ60υνου στήν Πολωνία πέρασε άπό 74 σέ 94,5 έκατομμύρια τόννους. Άλλά, στό Ιδιο αυτό διάστημα, «οί άνθρακωρύχοι κάνανε στά 1955, 92.634.000 συμπληρωματικές ώρες, πράγμα πού συνιστά 15,5% τοϋ συνόλου τοϋ άριθμού ώρών πού πραγματοποιήθηκαν στή διάρκεια αϋτή; τής περιόδου. Αυτό άντιπροσωπεύει 14.600.000 τόννους έξορυγμένου κάρ60υνου έξω άπό τίς κανονικές ώρες εργασίας... Στά 1949, ή έξόρυξη γαιάνθρακα ατή διάρκεια μιάς έργάσιμης μέρας ~ταν 1.320 χλγ. κατά άνθρακωρύχο. Στά 1955,. αυτή ή παραγωγή επεσε στά 1.163 χλγ. δηλαδή κατά 12,4%. "Αν έξετάσουμε μόνο τήν ύπολογισμένη κατά συνεργείο ύπογείων έξόρυξη, αύτή ή μείωση έξόρυξης φτάνει στό 7,7% σ' αύτό τό διάστημα κατά έργάσιμη μέρα». Σ' ~α ό.λλο άπόσπασμα τοϋ λόγου του, πού άναφέρεται άπό τό Ε.ΨΙ·Ι',Η στίς 26 'Οκτώδοη, ό Γκομούλκα λέει: «'Η οικονομική πολιτική, σέ δ,τι άφορά τή μεταλλευτική 6ιομηχανία μας, χαρακτηρίζεται άπό μιά έγκληματική έπιπολαιότητα. Θέσμισαν σάν κανόνα τήν κυριακάτικη εργασία, πράγμα πού δέν μπορούσε παρά νά καταστρέψει τήν ύγεία καί τίς δυνάμεις τού άνθρακωρύχου, καί νά καταστήσει άδύνατη τήν πλήρη συντήρηση τοϋ μεταλλευτικού εξοπλισμού. Έπι6άλλανε σέ πολλούς άπό τούς άνθρακωρύχους μας μιά έργασία στρατιώτη καί φυλακισμένου». 520 Οί μέθοδοι :τοl' ϊ.ρησιμο:τοιήθηκαν )'ιά ν' αιΥξήσουν τήν κιΊ.ΡΟΟΙΨΟI.' στήν Πολωνίυ. δέν συγκρίνονται μέ τίς ϊ.ειρόη'ρι'ς μΙ'θόδοl'ς κυ.:τιταλιστικής εκμπάλλι'ι,σης (συμ:τληρωματικές (ίιρι'ς, κl'ριακάτικη εργυ.σίυ., :τειθυ.Ρϊ.ία «στρατιώτη» κυ.ί «φl'λακιιιμΕlιοl'»); .ταρα;'ω;'ιί
500 ~Aν δ γριι.φεlOκρατικός μηϊ.υ.νισμός «ιι:τορροφάει μέ μή :rαρα;'ω;'ικό τρό:το ενα ΙJ:τι-ροολικό μέρος τοl) fθνικoιJ είσοδήματος» :τρόκειτω {δω γι(Ί. [να «σφιΊ.λμυ.»; Α IΥτός ό μηϊ.ανιαμός δiν ζεί 170
171
ι
530 'Άν ό Πολωνός ανθρακωριίχος ι!πόκειται σ' αl'ιτό τό καθειπιύς κατά τήν έργασία το» κι αν, παράλληλα, τό σιοτικό του έπί.πδο δεν αι'ιξάνεται, σέ τί ή «έθνικοποίηση» κι ή <ωχεδιοποίηση» Ιίλλαξαν τι/ν πραγματική του κατάσταση;
5γ Γιίι νά φτάσει αι'πή ή άντίδραση τής τάξης τών έργατών νά «.ίαραλιίαει τιίν καθημερινή ζωή» -πράγμα ποι) δέν είδαμε σχεδόν .ίοτέ σέ καμιιί έκμεταλλευτικ.ή .κοινωνία- δέν πρέπει ή έκμετάλί.t·ιιση κι 17 καταπίεση νά εχουν γίνει αφόρητες;
540 'Η μείωση τής απόδοσης κατά ανθρακωριίχο, ποιΥ\αναφέρθηκε από τόν ΓκομοιΥλκα, αποκαλιΥπτει «σφάλματα» καί (~ασυμμετρίt'ς» γιά τίς όποίες μιλάνε ό Σερσέν, ό Τορέζ κι ό Φαζ@ν, η έκ((ρίιζει μιά στάση τών ανθρακωριΥχων απέναντι στήν παραγωγιί; Σέ δλα τά καθεστιίιτα δπου οΙ' έργαζόμενοι ξέρουν πώς τοιΥς έκμεταλλt'lίονται, ή πρώτη τους άντίδραση δέν εΙναι ή αρνηση νά συνεργήσο!Ψ στήν παρα;'ωγή; Στά καπιταλιατικά έργοστάσια, δέν παρατηρείται καθημερινά μιά αξεπέραστη σιΥγκρουση ανάμεσα στοιΥς ερ;'ίιτες καί τό διευθυντικό μηχανισμό γ{'ρω άπό τήν άπόδοση;
580 'Όταν σέ μιά τέτοια κατάσταση οΙ' έργάτες, αντί νά ουθίζοl'ται οτήν απελπισία καί τό <<μηδενισμό», παίρνουν τά όπλα, έξt·;'t'ίρονται, σχηματίζουν Συμοούλια κι άπαιτούν τήν εργατική διειΥθlψση τής παραγωγής, όπως τό εκαναν οτήν Οl'ιγγαρία,. είσαστε μαζί τους η μέ κτό γραφειοκρατικό μηχανισμό ποl) φρενάρει τήν καλl7 λειτουργία τής οΙκονομίας κι άπορροφά μέ μή παραγωγικό τρόπο ενα {'περσολικό μέρος τοl; έθνικοl; εΙσοδήματος»;
550 Ύπάρχοιιν λόγοι νά σκεφθεί κανείς πώς, στά οl;σιαστικά σημεία, 17 κατάσταση στήν Οl'ιγγαρία η στίς αλλες λαϊκές δημοκρατίες clVαI ο{'σιαστικά διαφορετική GLI' στι εΙναι στήν Πολωνία;
Τήν Παρασκευή 2 Νοέμδρη, 'ή κυδέρνησή τού Πεκίνου δημοσίευσε μιά δήλωση στήν όποία λέγεται: «Μερικές σοσιαλιστικές χώρες παραμέλησαν τήν αρχή τής ίσότητας τών εθνών στίς μεταξύ τους σχέσεις. 'Ένα παρόμοιο σφάλμα, τού όποιου 'ή ουσία είναι σωδινιστικο-αστικού χαρακτήρα, μπορεί, ιδιαίτερα όταν εχει διαπραχθεί άπό μιά μεγάλη δύναμη, νά προκαλέσει μεγάλη ζημιά στήν υπόθεση καί τήν αλληλεγγύη τών σοσιαλιστικών χωρών ... Τέτοια σφάλματα εΙναι πού προκάλεσαν τεταμένες καταστάσεις πού διαφορετικά δέν θά είχαν δημιουργηθεί, καθώς εκείνες πρόσφατα στή Γιουγκοσλαδϊα, καί τώρα στήν Πολφνία καί τήν Ούγγαοϊα». Αυτή ή δήλωση αναδημοσιεύτηκε άπό τόν MOl1lfl! στίς 4-5 Νοέμδρη 1956, αλλά όχι άπό τήν Ηιιιlωl1ίιι!. Είναι ίσως μιά άπ' αυτέ; τίς «άπόψευ; τού ένός η τού &λλου ήγέτη ένός άδελφοϋ κόμματος» πού, κατά τόν Φαζόν, οί άναγνώστε; τής ΗΙ//ΙI11l1ίιι! δέν έχουν τό δικαίωμα νά γνωρίζουν. Πάντως, μέ τρόπο εϋνουχιομένο, ξαναδρίσκουμε τήν ίδια ιδέα στή σ06ιετική δήλωση τής 30 Όκτώδπου λέγεται: δρη (πού δημοσιεύτηκε στίς 31 στήν HIIInlll1itιI) «... Παραπάνω άπό μιά δυσκολία παρουσιάστηκε, παραπάνω άπό ενα πρόδλημα δέν λύθηκε καί ξεκάθαρα σφάλματα διαπράχθηκαν, ιδιαίτερα σέ δ,τι άφορά τίς σχέσεις ανάμεσα σέ σοσιαλιστικές χώρες. Αϋτέ; οί παραΌιάσεις κι αυτά τά σφάλματα μειώσανε τό δεληνεκές τών αρχών τής Ισότητας στά δικαιώματα, στίς σχέσεις ανάμεσα στίς σοσιαλιστικές χώρες».
560 Α {'τό .ίΟΙ) ό Λ άνγκε αποκαλεί, στή ;'ραφειοκρατική του διίιλεκτο. <<μηδενιστική στίιση τών εργαζομένων», εΙναι τίποτε αλλο ιιπό τή δίκαιη άντίδραση τής τάξης τών εργατών πο!) ξέροντας δτι τοιίς εκμεταλλειΥονται. δέν πιοτειΥουν στά ψέματα πο!) τοιίς λένε, κι ιιρνoιiνται τή σι)μπραξή τους οτήν παραγωγιί δσο μποροιίν;
590 Τί σημαίνει στή γλώσσα μας «νά παραμελείται ή αρχή τής Ισότητας τών έθνών στίς μεταξιί τους σr.έσεις»; Δέι' θά πεί πώς ενα Μνος -<ψιά μtγάλη δl)ναμη», δπως λέει ή δήλωση τοl; ΠεκίνοlJ, μέ μιιΊ. Ι'ντελώς κιvfζικη λεπτότητα- δηλαδή ή Ρωσία. κυριαρχεί στά άλλα;' εΙναι διω'οητό πώς GL-τό τίς πολλές (<(}οσιαλιατικές» χώρες
Θά μπορούσε νά σκεφτεί κανείς πώς αυτή 'ή κατάσταση είναι ιδιαίτερη στή μεταλλευτική διομηχανία. Νά τί λέει ό Ό. Λάνγκε στό αρθρο του πού άναφέοθηκε κιόλας (σελίδες 73 καί 78) σχετικά μέ τήν οικονομία στό σύνολό της: «Παρατηρούμε, εδώ καί πολλά χρόνια, μιά αυξανόμενη άδιαφορία άπέναντι στήν εργασία, στό διοικητικό μηχανισμό, στή διανομή καί στίς υπηρεσίες. Αυτή 'ή αδιαφορία παραλύει τήν καθημερινή μας ζωή. Σήμερα, επεκτείνεται έπιση; στίς γραμμές τής εργατικής τάξης πού, όντας τό πιό ένσυνείδητο τμήμα -άπό κοινωνική καί πολιτική άποψη- τού έθνουξ. είχε άντιπαοατεθεϊ σ' αυτή τήν άδιαφοοϊα γιά πολύ μεγάλο διάστημα. 'Όλες οί δυνατότητες νά διευθύνει κανείς μέ τή δοήθεια ήθικών καί πολιτικών σλόγκαν καί μέ διαταγές νομικού καί διοικητικού χαρακτήρα, έχουν σήμερα εξαντληθεί ... Ή μηδενιστική στάση ένό; μεγάλου μέρους τών εργαζομένων απορρέει τόσο άπό τό χαμηλό επίπεδο ζωής όσο κι από τό γεγονός ότι άμφιδάλλουν πώς 'ή οικονομική πολιτική, πού απαιτεί άπό τίς εργαζόμενες μάζες τέτοιες θυσίες, είναι δίκαιη καί θεμελιωμένη».
172
173
ι,:ω.ριει μιά ;τοιί κιιριαρχεί στίς άλλες; Πώς, οχι μιά τάδt· ;τράξη τάδι' ή)'Ετη, αλλά ή ;τολιτική μιύ.ς «σοσιαλιατικής» χώρας ε;τί . χψίιιια, κι οί σχΕσεις της μΕ άλλες (<(Jοσιαλιατικές» χώρες μ;ΤΟΡΟIJν Il(l ;ταροl!σιάζοιιν «σφάλματα άστικο-σωοινιατικής οIΥσίας»; Α ιΥτά Hl «σφrιλματα» δέν Εχουν οίκονομικές καί κοινωνικές ρίζες τόσο στι]ιι ίδια τι] Ρωσία δσο καί στίς άλλες «σοσιαλιdriκές» χώρες; 'Όταν ή Ρωσία ;ταίρνει τό ΟIJγγρικό η τσέχικο ΟIJράνllο, τό ;τολωιιικό κάροοlινο, τό οουλγάρικο κα;τνό, καί ;τουλάει ρ' αlJτές τίς χώΡΙ'ς Hl ;τροϊόντα της, καθορίζοντας κυριαρχικά καί στίς δυό ;τεΡι.ϊτώΟΙΊς τίς τιμές, ;τρόκειται γιά «σφάλμα» η γιά εκμετάλλευση; άκόμη κι άν ;ταίρνει διαφορετικές μορφές, Α ι"τι] 17 {κμαάλλευοη, Μιι καταλήγει στά ϊδια ά;τοτελέσματα μέ τήν εκμετάλλευση τών ιΊ;ΤΟΙΚIlί)lιά;τό τίς δυτικές κα;τιταλιστικές χώρες; 'Ό:rως στήν ;τερί.πωση της Άλ;ψρίας καί της Γαλλίας, ή ;τολιτική κυριαρχία κι ή οίκονομικl] "κμετάλλευση δΕν άλληλοε;τηρεάζονται; {-ιιός
600 ΥΑν ή ρωσική κυοΕρνηση μιλάει σήμερα -καί γιά τήν ωρα Μιι Κ(lνει τί;τοτε ;τερισσότω ά;τό τό νά μιλάει- γιά ε:rανόρθωοη αι"το}ιι τών σφαλμάτων, εΤναι γιατί γίνηκε καλιJτερη η γιατί τήν ι";τοχψώνει σ' υ.ιJτό ή άντίσταση τών Πολωνών καί τών ουγγρων; ΣΕ τί διαφέΡΙΊ ά:rό τοιίς Γάλλους ά;τοικιοκράτες :rOI) αρχισαν ν' ι~;τoσlίρoνται ά;τό τό Μαρόκο καί τήν Τυνησία μόνον δταν ή άντί- ' στωJη υ.ιJτών τών λαών τοl)ς lί:rοχρέωσε;*
• Ή Βι6λιογραφία γιά τήν ούγγρική έπανάσταση περιελάμ6ανε κιόλας περισσότερο άπό 2000 τίτλους στά 1963: I.L. Halasz de Beky, Α BiblίoμαΡh.v ο! the Ηιιπιιιπίαπ ReI'o/tιtion, 1956, U. of ΤΟΓΟΠΙΟ Ρ., 1963. Βλέπε έπίσης: LlI re\'o/te de /α Hongrie d'ιιΡre.v /e.v emί.v,vίοπ.vde /lI RlIdio honIIroi.I·e, oι-tobl'e-no\'embre 1956, πρόλογος τοϋ F. Fejtb, Παρίσι, Horay, 1957· τά 20, 21, 22, καί 24 τοϋ S. οιι Β. (δπου θά 6ρεί κανείς κείμενα καί μαρτυρίες τών Ούγγρων συντρόφων)· Balasz Nagy, Ια formation dII Con,vei/ ('entra/ OII\'rieI' de BIIdape,vt en 1956, Παρίσι, Correspondances Socialistes, 1961. F. Fejtb,Budape.H 1956, Παρίσι, Julliard, 1966· κι ή συλλογή ντοκουμέντων πού δημοσιεύτηκαν άπό τούς J.-J. Marίe, Β. Ν!ίΕΥ, Β. Βτοιιέ: 1956, P%Kne, HonKrie, Παρίσι, ΕΟΙ, 1966,
Η ΠΡΟΛΕΤ ΑΡΙΑΚΗ ΕΠΑΝΑΣΊΆΣΗ ΕΝΑΝΠΑ ΣΤΗ ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΠΑ*
Τό κίνημα τού προλεταριάτου τής άνατολικής Ευρώπης ενάντια στή γραφειοκρατία καί τό καθεστώς τής εκμετάλλευσης καί καταπίεσης πού δόλια παρουσιάζεται σάν σοσιαλιστικό, ξεσπάει τώρα στό φώς τής ήμέρας, "Εμεινε γιά πολλά χρόνια παραχωμένο μέσα στά εργοστάσια, εκφραζόμενο μέ τήν καθημερινά άνανεωμένη άρνηση τών εργατών νά συμπράξουν μέ τούς έκμεταλλευτέξ τους. Κατέλαδε τούς δρόμους τοϋ 'Ανατολικού Βερολίνου τόν 'Ιούνη τοϋ 1953, Πήρε τά δπλα τόν 'Ιούνη τοϋ 1956, ατό Πόζναν. Έκαμε νά τρέμουν άπό λύσσα καί φόδο τούς κύριους τής Ρωσία ς καί τούς ύποχρέωσε τελικά' νά ύποχωρήσουν τόν Όκτώ6ρη 1956 στήν Πολωνία, Ξεχύθηκε εδώ κι έφτά έ6δομάδες στήν Ούγγαρία δπου πραγματοποιεί τό άπίστευτο: Κονιορτοποιεί σέ μερικές μέρες τήν κυρίαρχη τάξη, τό κράτος της, τό κόμμα της, τήν Ιδεολογία της δπως πουθενά τάξη, κράτος, κόμμα Τι Ιδεολογία δέν κονιορτοποιήθηκαν' παλεύει μέ γυμνά χέρια ενάντια στά τάνκς καί τά πολυ6όλα τοϋ πιό ίσχυρού στρατού πού σήκωσε ποτέ ή Γή 6ρίσκει, τήν έπομένη τής στρατιωτικής «ηττας» του, άκόμη περισσότερη δύναμη, διαύγεια, συνείδηση κι όργάνωση άπό πρίν, 'Η ουγγρική επανάσταση είναι τό πιό προωθημένο σημείο αυτής τής μάχής, Αύτόθά πεί πώς εκφράζει τήν πιό σαφή, τήν πιό όλοκληρωμένη άπό τίς τάσεις καί τούς στόχους τών έργατών στήν εποχή μας, 'Η σημασία της είναι άπόλυτα καθολική, Τά δαθιά αί• Sο('ίa/ί.vme
0/1
Barbarie, τεύχος 20 (Δεκέμδρης 1956).
175 174
τιά της ξανα6ρίσκονται σέ δλες τίς κυριαρχημένες από τή λεγόμενη «κομμουνιστική» γραφειοκρατία χώρες -δπως καί στίς δυτικές καπιταλιστικές χώρες. Τά μαθήματά της ισχύουν γιά τούς Ρώσους, Τσέχους ή Γιουγκοσλάδοικ έογάτε; δπως θά ισχύουν αϋοιο γιά τούς Κινέζους εργάτες. 'Ισχύουν έπϊση; γιά τούς Γάλλους, •Αγγλους ή ,Αμερικάνους εργάτες. Στά εργοστάσια Τ~έπελ, στή Βουδαπέστη, δπως στά εργοστάσια Ρενώ, στό Παρίσι, ~ί έργάτε; ύφίστανται, μέ μορφές καί 6αθμούς άνάλογουξ, τήν ίδια) εκμετάλλευση, τήν Ιδια καταπίεση. Είναι αποστερημένοι από τό προϊόν τής εργασίας τους, πού έχουν απαλλοτριώσει τή διεύθυνση τής ίδιας τής δραστηριότητάς τους, ύπόκεινται στήν κυριαρχία tνός στρώματος, δεσποτικών ηγετών πού φοράνε «δημοκρατικές» ή «σοσιαλιστικές» μάσκες. Έδώ λοιπόν, δπως καί κεί, δποιες καί νά είναι οί μορφές της, ή πάλη τών εργατών είναι τελικά ή ίδια. 'Εδώ, δπως καί κεί, οί εργάτες αποσκοπούν καί δέν μπορούν παρά ν' αποσκοπούν στούς ίδιους στόχους: νά εξαλείψουν τήν εκμετάλλευση, νά διευθύνουν οί ίδιοι τήν εργασία τους, νά δημιουργήσουν μιά νέα όργάνωση τής κοινωνίας. Οί Ούγγροι εργάτες προώθησαν αυτή τήν πάλη μέχρι τήν τελική της μορφή. Πήραν τά δπλα, συστήσανε Συμδούλια, προτάξανε τά ουσιαστικά στοιχεία ένός σοσιαλιστικού προγράμματος: περιορισμός τής ίεραρχίας, κατάργηση των νορμών εργασίας, εργατική διεύθυνση στά εργοστάσια, ήγετικός ρόλος τών εργατικών Συμδουλϊων στήν κοινωνική ζωή. Ύποχρεωμένοι νά σταματήσουν τόν ένοπλο αγώνα μπροστά στήν κτηνώδη έπέμδαση τών ρωσικών θωρακισμένων, δέν εγκατέλειψαν παρόλα αυτά τήν πάλη τους. Έδώ καί πέντε έ6δομάδες, ή γενική απεργία τους, ή αρνησή τους νά συμπράξουν μέ τόν Καντάρ, τό απίστευτο θάρρος μέ τό όποίο διατηρούν τίς διεκδικήσεις τους καταφρονώντας τά τάνκς καί τά πολυδόλα τού Χρουστσώφ, παρά τήν πείνα, τό κρύο καί τούς έκτοπισμούξ, δείχνουν στόν αναστατωμένο κόσμο τήν ανικανότητα τών καταπιεστών καί τό άνώφελο τών εγκλημάτων τους μπροστά στήν απέραντη δύναμη ένόςσυνειδητού προλεταριάτου. "Εστω κι άν νικήθηκε προσωρινά, ή ουγγρική επανάσταση θ' αποτελέσει μιά 6αθιά ήττα γιά τούς έκμεταλλευτέξ, κι οί αντανακλάσεις της, πού τώρα αρχίζουν, θά έχουν μετασχηματίσει τόν κόσμο σ' αυτό τό δεύτερο μισό τού 200ύ αιώνα. Γιά πρώτη φορά, ένα σύγχρονο δλοκληρωτικό καθεστώς κομματιάζεται από τήν εξέγερση τών εργαζομένων. Έδώ καί δέκα χρόνια, αυτό τό καθεστώς δέν εκανε άλλο από τό νά εξοντώνει κάθε αντιπολίτευση. Είχε περισφίξει δλη τή χώρα μ' ενα δίκτυο από άστυνομυωύ; καί καταδότετ ίσχυριζόταν πώς ελέγχει δλες τίς δραστηριότητες τών ανθρώπων μέχρι καί τήν ψυχή τους. Κι από176
τομα, τό επιστημονικά όργανωμένο σύστημα της δλοκληρωτικής καταπίεσης τινάζεται στόν αέρα μπροστά στήν άπόφαση καί τόν ήρωισμό τού ούγγρυωύ πληθυσμού, πρακτικά άοπλου. Μετά από εξαήμερες μανιασμένες μάχες, οί ίδιες οί ρωσικές μεραρχίες ϋποχρεώθηκαν ν' αναγνωρίσουν τήν ήττα τους καί νά πάψουν τό πί'ρ τήν Κυριακή 28 'Οκτώ6ρη. Ή συντρι6ή της ενοπλης άντίστασης από τή δεύτερη ρωσική έπέμδαση, μετά τίς 4 Νοέμ6ρη πού χρειάστηκε μιά έ6δομάδα μάχες κι είκοσι θωρακισμένες μηχανοκίνητες μεραρχίες δέν μειώνει τήν ακρί6ει αύτή; της διαπίστωσης, τήν ενισχύει. Καμιά «αστυνομική επιχείρηση» δέν μπορούσε νά δαμάσει τήν ουγγρική εξέγερση. Χρειάστηκαν νά πάρουν μέρος πολλά σώματα στρατού σέ κανονικές στρατιωτικές επιχειρήσεις επί εξι μέρες γιά νά νικήσουν τόν πολιτικό πληθυσμό μιάς χώρας δέκα εκατομμυρίων κατοίκων, καί στό πολιτικό επίπεδο, ή «νίκη» τού ρωσικού ιμπεριαλισμού χρεώνεται μέ μιά ήττα χωρίς προηγούμενο' τό νά κυριαρχείς μιά χώρα, δέν είναι νά κυριαρχείς ερείπια ούτε νά προσελκύεις γιά πάντα τό ενεξιλέωτο μίσος δλόκληρου τού πληθυσμού μέ εξαίρεση μιάς δράκας από προδότες καί πουλημένους. Γιά πρώτη φορά τό προλεταριάτο μάχεται μετωπικά ενάντια στό γραφειοκρατικό καθεστώς, πού τολμάει νά ονομάζεται «εργατικό» καί πού στήν πραγματικότητα αντιπροσωπεύει τήν τελική μορφή, τήν πιό δλοκληρωμένη, τών καθεστώτων εκμετάλλευσης καί καταπίεσης. Τό σχεδόν απόλυτο σύνολο τού πληθυσμού μιάς χώρας ξεσηκώνεται καί μάχεται ενα καθεστώς δήθεν «λαϊκό». Μέ τήν πάλη τους, οί Οίιγγροι εργαζόμενοι δγάλανε τήν «κομμουνιστική» μάσκα της γραφειοκρατίας καί τήν κάνανε νά παρουσιαστεί στήν ανθρωπότητα μέ τήν αποκρουστική της γυμνότητα, γεμάτη μέ μίσος καί φόδο γιά τούς εργαζόμενους, σέ απόλυτη πολιτική καί ηθική αποσύνθεση, ανίκανη νά στηριχτεί σέ κάτι άλλο από τά ρωσικά θωρακισμένα γιά νά κυριαρχήσει κι ετοιμη νά δάλει νά σφαγιαστεί ό πληθυσμός «τη;», νά ερειπωθεί ή χώρα «της» από έναν ξένο στρατό γιά νά διατηρηθεί στήν εξουσία. 'Η ουγγρική επανάσταση διαλύει, όχι μέ θεωρητικές συζητήσεις αλλά μέ τή φωτιά τής ενοπλης εξέγερσης, τήν πιό γιγαντιαία απάτη τής ίστορίας: τήν παρουσίαση τού γραφειοκρατικού καθεστώτος σάν «σοσιαλιστικού» -άπάτη στήν όποία συνεργάστηκαν αστοί καί σταλινικοί, διανοούμενοι της «δεξιάς» καί τής «αριστεράς», γιατί τελικά ολοι 6ρίσκανε σ' αυτό τό συμφέρον τους. Ό σφετερισμός τού μαρξισμού, τού σοσιαλισμού καί τής σημαίας της προλεταριακής επανάστασης από τό στρώμα τών δλοκληρωτικών εκμεταλλευτών πού κυριαρχούν στή Ρωσία κι αλλού φαίνεται στό tξής σάν 177
μιά άνυπόφορη προσδολή στά μάτια των πλατιών εργαζομένων μαζών. Γίνεται σαφές άεόμη καί γιά τούς λιγότερο πληροφορημένους πώς οί σταλινικοί στήν εξουσία αντιπροσωπεύουν τήν εργατική τάξη δσο δ δεσμοφύλακας αντιπροσωπεύει τούς δεσμώτεξ. Ή πολωνική κρίση κι ή ουγγρική επανάσταση κάνουν νά ξεσπάσει στό φώς τής μέρας ή τρομερή κρίση τοϋ \γραφειοκρατικού καθεστώτοο, καί μέ τή σειρά τους τήν εντείνουν σtό έκατονταπλάσιο. 'Υποχρεώνουν τή γραφειοκρατία ν' ανοίξει, ε9τω καί μερικά, τά λογιστικά της οιολία καί τά αρχεία τής μυστικής της άστυνομίας. Αυτό πού δγαϊνει δέν είναι άπλά ή είκόνα τής πιό άπάνθοωπης έκμετάλλευση; καί καταπίεσης, είναι έπίση; ή είκόνα τοϋ άπϊστευτου χάους τής γραφειοκρατικής κοινωνίας, ή τρομαχτική αναρχία τής λεγόμενης «σχεδιοποιημένης» οΙκονομίας, ή δλική ανικανότητα τής γραφειοκρατίας νά διαχειριστεί τήν ϊδια της τήν οΙκονομία, τό Ιδιο της τό σύστημα. Μέ τή δράση τους, οί Πολωνοί κι οί Οϋγγοοι: εργάτες δείξανε έπϊση; τό εξαιρετικά εύθραυστο αυτού τοϋ καθεστωτος. Τό ρωσικό «μπλόκ» αποτελείται από τμήματα καί κομμάτια δπως καί τό αμερικάνικο «μπλόπ» : τό ένα δπως καί τό άλλο, είναι ανίκανα νά οργανώσουν τήν κυριαρχία τους στούς δοουφόοοι»; τους. Ή γραφειοκρατική τάξη δέν είναι πιό στέρεα συνυφασμένη μέ τήν κοινωνία απ' δσο ή αστική τάξη' μερικές μέρες εξέγερσης αρκούν γιά νά εξαφανίσουν τό καθεστώς της, τόν κρατικό μηχανισμό της, τό κόμμα της. Ή ουγγρική επανάσταση εκμηδένισε τόν «εκδημοκρατισμό» καί τήν «άποσταλινοποϊηση». Έδειξε πώς γιά τή γραφειοκρατία, δπως καί γιά κάθε έπμεταλλευτική τάξη, δέν έμπαινε ποτέ ζήτημα γιά ούσιαστιπέξ παραχωρήσεις. Τό άληθινό πρόσωπο τοϋ «εκδημοκρατισμού», τά ερείπια τής Βουδαπέστης καί τά αΙσχρά ψέματα τοϋ ραδιοσταθμού τής Μόσχας τό δείχνουν στούς εργαζόμενους τού κόσμου. 'Ακόμη περισσότερο: ή ουγγρική επανάσταση εδειξε τήν ανικανότητα πού ορίσκεται στό έξής ή γραφειοκρατία, δπως κι ή αστική τάξη, νά εχει μιά κάποια συνεκτική πολιτική, «δημοκρατική» η όχι. Είναι λογικό, γιά μιά εκμεταλλευτική τάξη, νά σκοτώνει κόσμο γιά μιά πολιτική, αλλά είναι σαφές πώς σφαγή απλά καί μόνον δέν είναι, καθεαυτή, μιά πολιτική, πώς εκφράζει μάλλον τήν απουσία πολιτικής καί τήν ανικανότητα νά εχει κανείς μιά πολιτική. 'Όπως δ σέ απόγνωση γαλλικός Ιμπεριαλισμός είναι ταυτόχρονα άνϊκανο; νά κυριαρχήσει δυναμικά στή Βόρειο 'Αφρική καί νά τήν εγκαταλείψει άνευ δρων, έτσι κι ή ρωσική γραφειοκρατία είναι ταυτόχρονα ανίκανη ν' αποσυρθεί από τήν Ουγγαρία καί νά παραμείνει σ' αυτήν. 'Υποχρεωμένη νά σταματήσει τόν «εκδημοκρατισμό» πού μετατρεπόταν σ' επανάσταση ανίκανη νά επιστρέψει στό σταλινικό σύστημα, άνεφάομοστο τώρα πιά, περιορίζεται 178
στή σπασμωδική χρήση τής οίας πού δέν δίνει καμιά λύση καί στρέφεται άμεσα εναντίον της. Ό Χρουστσώφ, ύστερικός, γκαφατζής καί μεθυσμένος πολυλογάς είναι ή αξιοπρεπής ενσάρκωση τής σημερινής περιόδου τής γραφειοκρατίας σχι λιγότερο απ' δσο δ δόλιος, σκυθρωπός, στενοκέφαλος καί χτηνώδης Στάλιν ήτανε τής προηγούμενης. 'Απέναντι σ' αυτή τήν έκμεταλλευτική, διεφθαρμένη, άποσυντεθειμένη γραφειοκρατία, πού δ φόδο; τήν σπρώχνει οτή δολοφονία ένός λαού, ορθώνεται ή ανθρώπινη φυσιογνωμία τού ούγγρυωύ προλεταριάτου. Δέκα χρόνια τού ήταν αρκετά γιά ν' αποκτήσει τήν πείρα ένός νέου εκμεταλλευτικού καθεστώτοξ καί γιά νά δγάλει τά συμπεράσματα. 'Η δλοκληρωτική τρομοκρατία κι ή αθλιότητα δέν τό ύπόταξαν ούτε τό αποθάρρυναν' αντίθετα φώτισαν τή συνείδησή του, δυνάμωσαν τήν άποφαοιστικότητά του. Χωρίς καμιά προηγούμενη οργάνωση, χωρίς κανείς νά τούς εχει διδάξει δτιδήποτε, οί Ούγγροι εργάτες οργανώθηκαν από τίς πρωτες μέρες τής εξέγερσης στά Συμδούλια. Μόνον ενας ξένος στρατός τούς εμπόδισε καί τούς εμποδίζει ακόμη νά καταλάδουν τήν εξουσία. Κι ενώ μιά δράκα προδότες προσπαθεί χωρίς επιτυχία ν' ανασυστήσει εναν κρατικό μηχανισμό, τά Συμδούλια είναι ή μόνη μορφή κοινωνικής οργάνωσης πού ύφίσταται. Ή δύναμή τους είναι τέτοια πού μπόρεσαν νά πραγματοποιήσουν τό θαύμα πού δέν είχαμε ποτέ ιδεί προηγούμενα: μιά γενική απεργία πολλών έΟδομάδων μετά τή στρατιωτική ήττα τής έπανάστασηξ. Τό πρόγραμμά τους δμοιο μέ τό πρόγραμμα κάθε προλεταριακής επανάστασης μέχρι σήμερα, καί μάλιστα τό ξεπερνάει: περιορισμός τής ίεραρχίας, εργατική διεύθυνση στά εργοστάσια, κατάργηση τής νόρμας εργασίας. Παρουσιάζουν πολιτικές διεκδικήσεις, πού δείχνουν πώς είναι ή μόνη όργανωμένη πολιτική δύναμη σ' αυτή τήν ερειπωμένη κοινωνία, κι απαιτούν στήν πράξη έναν ήγετικό πολιτικό ρόλο. Αυτοί είναι πού ζητούν τήν αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων, τό δικαίωμα νά εκδίδουν τίς δικές τους έφημερϊδετ; τή σύσταση Συμδουλίων των εργαζομένων σέ δλους τούς τομείς τής εθνικής δραστηριότητατ, τήν αναγνώριση- τής αντιπροσωπευτικότητάς τους καί τής πολιτικής λειτουργίας τους από τήν κυΟέρνηση. Οί δημοσιογράφοι κι οί διανοούμενοι τής δεξιάς καί τής άοιστεράς θά δούν σέ δλα αυτά ένα πλήθος πράγματα: τήν ανικανότητα μερικών ηγετών, τήν πάλη των τάσεων στούς κόλπους τής γραφειοκρατίας, τό τυχαίο, τήν τάση πρός τόν «εθνικο-σοσιαλισμό», μιά Ιδιαίτερη κρίση στό γραφειοκρατικό καθεστώς, νέες δυνατότητες γιά τό ρεφορμισμό. Θά δούν σ' αυτά δ.τι θέλουν νά δούν -εκτός απ' τό θεμελιακό, τό μόνο πού εχει σημασία: τήν πάλη τής εργατικής τάξης ενάντια στήν εκμετάλλευση. T11" πάλη τής ερ179
γατικής τάξης γίά μιά νέα μορφή όργάνωση; τής κοινωνίας. Δέ θά δούν πώς πίσω από τά γεγονότα τής άνατολική; Ευρώπης, δπως πίσω από δλόκληρη τήν ίστορία εδώ κι εναν αιώνα, ύπάρχει ενας παράγοντας πού διαπλάθει τή σύγχρονη κοινωνία καί τής δίνει τά χαρακτηριστικά της γνωρίσματα: ή ανάπτυξη τοϋ προλεταριάτου κι ή πάλη του γιά μιά άταξική κοινωνία. \ Δέν ύπάρχει ιδιαίτερη κρίση τής γραφειoκρατί~ς καί τού καθ εστώτοτ της, τού γραφειοκρατικού καπιταλισμού, μόλις εξετάσουμε τό δάθοτ τών πραγμάτων. Βέδαια ή γραφειοκρατία τών δορυφόρων χωρών, περισσότερο πρόσφατη, λιγότερο δμοιογενής, δέν είναι τόσο στέρεα δσο ή ρωσική γραφειοκρατία. 'Αλλά δτι κι αυτή διασχίζει, μέ διαφορετικές προθεσμίες, τήν ίδια κρίση στό εσωτερικό τής ίδιας της τής χώρας, τό 20ό Συνέδριο είναι παρόν γιά νά τό δεδαιώσει. Κι είναι αυτή ή ίδια κρίση πού κάνει μάταιες δλες τίς προσπάθειες τών ήγετικών τάξεων τής Δύσης πού άποσκοπούν νά σταθεροποιήσουν τό καθεστώς τους καί νά διευθύνουν τήν κοινωνία τους. Είναι αυτή πού προκαλεί τήν ανικανότητα τού γαλλικού καπιταλισμού νά εξορθολογήσει τή διαχείριση τής χώρας Τι νά ρυθμίσει τίς σχέσεις του μέ τίς πρώην άποικίες του, τήν ανικανότητα τού αγγλικού Τι αμερικάνικου καπιταλισμού νά πειθαρχήσουν τούς έργάτε; τους, νά κυριαρχήσουν τούς δορυφόρους τους. 'ο γραφειοκρατικός καπιταλισμός στή Ρωσία καί στήν ανατολική Ευρώπη δέν κάνει τίποτε άλλο παρά νά έφαρμόζει στό σύνολο τής οίκονομίας καί τής κοινωνίας τίς μεθόδους πού ό ίδιωτικότ καπιταλισμός δημιούργησε κι έφάομοσε στή διαχείριση κάθε ιδιαίτερου εργοστασίου. Αύτέ; οί μέθοδοι, δασισμένετ στήν κυριαρχία ένός στρώματος ήγετών πάνω στή μάζα τών παραγωγών, είναι δλο καί λιγότερο ίκανές νά επιτρέψουν μιά λειτουργία έστω καί μέ μετριοπάθεια ορθολογική κι εναρμονισμένη μέ τήν κοινωνική ζωή. Στήν 'Α νατολή δπως καί στή Δύση, τά καθεστώτα όφείλουν ν' αντιμετωπίσουν αυτό τό πρόδλημα πού κυριαρχεί τήν εποχή μας: καμιά ιδιαίτερη τάξη δέν είναι στό εξής στήν απαραίτητη κλίμακα γιά νά διευθύνει τήν κοινωνία. Ή ζωή τοϋ σύγχρονου κόσμου, καμωμένη άπό περιπλεκόμενες δραστηριότητες καί σταθερά μετα6αλλόμενες από εκατοντάδεξ εκατομμύρια παραγωγούς συνειδητούς, διαφεύγει από τήν επιρροή κάθε ήγετικού στρώματος πού ανυψώνεται πάνω άπό τήν κοινωνία. Αϋτό; δ κόσμος, η θά χωθεί δλο καί περισσότερο στό χάος, η θ' άναδιοργανωθεϊ άπό τά θεμέλια από τίς μάζες τών παραγωγών, διαγράφοντας δλους τούς κατεστημένους θεσμούς κι έγκαινιάζονταξ νέους, πού θά επιτρέπουν τό νέο ξετύλιγμα τών δημιουργικών ίκανοτήτων εκατομμυρίων ατόμων, πού μόνα μπορούν νά επιλύσουν τά δημιουργημένα άπό τή ζωή τών σύγχρονων κοινωνιών προ6λήματα. Αυτή ή αναδιοργάνωση δέν μπορεί ν' άο180
χίσει διαφορετικά παρά άπό τήν εργατική διαχείριση της παραγωγής, τήνδλική κι άμεση εξουσία τών οργανωμένων παραγωγών στά Συμδούλιά τους πάνω στήν οικονομία καί σ' δλη την κοινωνική ζωή. ,Από πολλά χρόνια έχουμε επίμονα προσπαθήσει νά δείξουμε -δπως άλλες δμάδες επαναστατών τό κάμνουν σέ άλλες χώρεςπώς δ γραφειοκρατικός καπιτάλισμός δέν λύνει καθόλου τίς άντιφάσεις τής σύγχρονης κοινωνίας πώς, όχι λιγότερο άπό τήν αστική τάξη, ή γραφειοκρατία σκάδει άπό μόνη τό λάκκο της' πώς οί προλετάριοι τών κυριαρχημένων απ' αυτήν χωρών δέν μπορούν οϋτε νά φενακίζονται από ένα φαντασιακό «σοσιαλισμό», οϋτε νά περιοριστούν στήν κατάσταση ανίκανων σκλάδων πώς αντίθετα, άποκτώντατ τήν πείρα τής πιό όλοκληρωμένης, τής πιό συμπυκνωμένης μορφής τού καπιταλισμού καί τής έκμετάλλευσητ, ώριμάζουν γιά μιά επανάσταση πού θά ξεπερνάει στή διαύγεια καί τήν άποφασιστικότητα τίς προγενέστερες έπαναστάσειξ. Σήμερα είναι τό προλεταριάτο τής ανατολική; Ευρώπη; πού ορίσκεται στήν πρωτοπορία τής παγκόσμια ς έπανάστασηξ. Προσπαθήσαμε επίμονα νά δείξουμε πώς τό σαφές, δριστικό κι αναντίρρητο συμπέρασμα τής πείρας τής ρωσικής έπανάστασητ ήταν πώς ενα κόμμα, ξεχωριστό άπό τήν εργατική τάξη δέν μπορούσε νά είναι τό όργανο τής δικτατορίας τού προλεταριάτου, πώς αυτή ή δικτατορία ήταν ή εξουσία των σοδιετικών οργανισμών τών μαζών' αλλά έπιση; καί προπαντός δτι ή δικτατορία τού προλεταριάτου δέν είχε έννοια άν δέν ήταν αρχικά καί ταυτόχρονα εργαc τική διαχείριση τής παραγωγής. Σήμερα είναι ή ουγγρική εργατική τάξη πού κάνει αυθόρμητα καί τού ύπερέχοντα τό πρόγραμμά της τής f{πu.τικης διu.μ'ίρισης ρόλου των Σιιμοοι'λίων τιί)ιι {ρ;'αζομενων οε δλΕς τίς :ΤΕΡΙΟϊες της t'θl'lκl)ς
ζωl;ς.
'Απ' αύτέ; τίς ίδέετ, ή ουγγρική επανάσταση δημιουργεί αυτή τή στιγμή τήν κοινή συνείδηση τών εργαζομένων δλων τών χωρών. Άκόμη, μέ τό ήρωικό παράδειγμά της κι δποιο καί νά είναι τό μεταγενέστερο πεπρωμένο της, αναστατώνει τίς ύπάρχουσες πολιτικές ταξινομήσεις, δημιουργεί μιά νέα διαχωριστική γραμμή, τόσο στούς κόλπους τού εργατικού κινήματος δσο καί μέσα στήν κοινωνία γενικά. Δημιουργεί μιά νέα ίστορική περίοδο. 'Ένα πλήθος προδλήματα έχουν αδειάσει άπό τό περιεχόμενό τους. 'Ένα πλήθος συζητήσεις γίνονται μάταιες. Ή εποχή τής λεπτολογίας καί τών ύπεκφυγών παρήλθε. Στά χρόνια πού θά έρθουν, δλα τά Oημαl1τ/κά ζηTl7μιπα θά συνοψιστούν στό εξής: είσαστε ύπέρ ή κατά τής δράσης καί τού προγράμματος τών Ούγγρων εργατών; Είσαστε ύπέρ ή κατά τής σύστασης Συμδουλίων τών εργαζομένων σέ δλους τούς 11{ Ι
τομείς τής εθνικής ζωής καί τήν εργατική διαχείριση γής;
τής παραγωστήν πιό στοιχειώδη εξέταση τών γεγονότων κι ό οποιοσδήποτε εργάτη; τής διομηχανίατ;' θά μπορούσε νά συντάξει ένα κατηγορητήριο συντριπτικό ενάντια στόν καπιταλιστικό «εξορθολογισμό» κριι'ο.ιι{ι'οι'
\
Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤιΚΗ OIKONOM,A ΚΙ Η ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΛΕΤ,4ΡIΑΤΟΥ
Ή ;'ραφΕιοκρατικlι
«(JI.EOΙO::rOrIJUIl»
Μέχρι τώρα, ή σταλινική προπαγάνδα -δοηθημένη άπό έπιδέξιους «αντικειμενικούς» συνηγόρους τής γραφειοκρατίας, τών όποιων ό Μπετελέμ είναι ό τυπικός αντιπρόσωπος στή Γαλλίαείχε κατορθώσει νά πείσει τό κοινό πώς ή «σχεδιοποίηση» έτσι όπως εφαρμόζεται στή Ρωσία καί στίς δορυφόρες χώρες αντιπροσώπευε ενα ταυτόχρονα νέο καί ανώτερο τρόπο διεύθυνσης τής Οικονομίας, άπειρα αποτελεσματικότερο απ' τόν τυφλό προσανατολισμό τής πραγματοποιούμενης fuτό τήν καπιταλιστική αγορά οίκονομίας. Πρόκειται γιά ένα μύθο. 'Η γραφειοκρατική σχεδιοποίηση δέν είναι τίποτε άλλο από τήν επέκταση στό σύνολο τής οικονομίας των μεθόδων πού δημιούργησε κι έφάρμοσε ό καπιταλισμός στήν «όρθολογική» διεύθυνση τών μεγάλων μονάδων παραγωγής .• Αν εξετάσουμε τήν πιό δαθιά όψη τής οικονομίας, ή συγκεκριμένη κατάσταση πού δημιουργείται γιά τούς ανθρώπους, είναι μάλλον ή πιό όλοκληρωμένη πραγματοποίηση τοϋ πνεύματος τοϋ καπιταλισμού, εξωθεί στά δρια τίς πιό σημαντικές τάσεις του. 'Ακριδώς δπως ή διεύθυνση ένός μεγάλου συνόλου καπιταλιστικής παράγωγής, πραγματοποιείται από ένα ξεχωριστό στρώμα ήγετών πού σχηματίζεται από τούς γραφειόκράτες τής οικονομίας, τοϋ κράτους καί τοϋ κόμματος. Ή ουσία της συνίσταται, δπως εκείνη τής καπιταλιστικής παραγωγής, νά περιορίσει τούς αμεσους παραγωγούς άπλώς στό ρόλο τών εκτελεστών διαταγών πού έχουν λάδει, διαταγών διατυπωμένων από ενα ιδιαίτερο στρώμα πού επιδιώκει τά δικά του συμφέροντα. Αυτό τό στρώμα δέν μπορεί νά διευθύνει μέ τόν κατάλληλο τρόπο δπως καί διευθυντικός μηχανισμός τών εργοστασίων Ρενώ ή Φόρντ δέν μπορεί νά διευθύνει μέ τόν κατάλληλο τρόπο' ό μύθος τής παραγωγικής αποτελεσματικότητας τοϋ καπιταλισμού στό επίπεδο τοϋ ιδιωτικού εργοστασίου, μύθος πού άποδέχονται οί αστοί καί σταλινικοί ίδεολόγοι, δέν στέκει μπροστά
]82
ιJ.:τό ()ικό τοι' :τρίσμα.
Καταρχήν, ή διευθύνουσα γραφειοκρατία δένξέψι τί πρέπει νά διευθύνει: ή πραγματικότητα τής παραγωγής τής διαφεύγει, γιατί αύτή ή πραγματικότητα δέν είναι τίποτε άλλο από τή δραστηριότητα τών παραγωγών κι οί παραγωγοί δέν ενημερώνουν τούς διευθύνοντετ, Ιδιωτικού; καπιταλιστές ή γραφειοκράτες, πάνω σέ ότι πραγματικά συμδαϊνει πολύ συχνά, οργανώνονται έτσι ώστε νά ~111νενημερώνονται οί διευθύνοντες (γιά ν' άποφύγουν μιά αυξηση τής έκμετάλλευοηξ, από ανταγωνισμό ή άπλώς από έλλειψη συμφέροντος: δέν είναι δικές τοι'ς οί ύποθέσεις). Κατά δεύτερο λόγο, Όλη ή οργάνωση τής παραγωγής γίνεται ενάντια στούς έργαζομένους, από τούς όποίους ζητάνε πάντα, μέ τόν ένα η τόν άλλο τρόπο, περισσότερη εργασία χωρίς ανάλογο αντιστάθμισμα. Οί διαταγές τής διεύθυνσης συναντούν λοιπόν άναπόφευκτα μιά μανιασμένη αντίσταση από τήν πλευρά εκείνων πού όφεϊλουν νά τίς εκτελέσουν. 'Απ' αυτό τό γεγονός, τό διευθυντικό όογανο. είτε δρίσκεται στή Γαλλία η στήν Πολωνία, τήν 'Αμερική ή τή Ρωσία, περνάει τό μεγαλύτερο μέρος τοϋ χρόνου του όχι όογανώνοντα; τήν ::rαραγωγή αλλά όογανώνοντατ τόν καταναγκασμό, άμεσο ή έμμεσο. Κατά τρίτο λόγο, τό γραφειοκρατικό διευθυντικό σργανο, δσο, αν όχι περισσότερο, καί εκείνο τοϋ ιδιωτικού καπιταλιστικού εργοστασίου, σπαράζεται από εσωτερικές συγερούσειτ οί διάφορες έπαγγελματικές «κατηγορίες» τών γραφειοκρατών, στούς όποίους προστίθενται «πολιτικοί» όμιλοι κι ακόμη φατρίες καί κλίκες γιά νά λέμε τήν αλήθεια (φατρίες καί κλίκες τών όποιων οί άγώνετ; σ' ενα καθεστώς «ϋπαλληλοποιημένο», αποτελούν ένα θεμελιακό κοινωνιολογικό δεδομένο) μάχονται μεταξύ τους, άλληλοεξαπατοϋνται, ρίχνουν άμοιδαϊα τίς εύθύνε; οί μέν στούς δέ κλπ. 'Όλα αυτά κάνουν τή γραφειοκρατική «σχεδιοποίηση» ενα μίγμα εξορθολογισμού καί παραλογισμού άνεχόμενου ένα δαθμό σπατάλης πού συγκρίνεται μέ κείνον τής παραδοσιακής καπιταλιστικής οίκονομϊατ. 'Επειδή ή σπατάλη πού άναφαϊνεται σέ κάθε καπιταλιστικό εργοστάσιο από τό γεγονός τοϋ ριζικού σχίσματος Ι. Βλέπε άνάμεσα στά κείμενα πού δημοσιεύτηκαν στό S. 0// Β.: «'Ο 'Αμερικανός εργάτης» τοϋ Paul Romano (τεύχη 1 ως 6). «Η ζωή στό εργοστάσιο», τού G. Vivier (τεύχη 11 ως 16)' τό κείμενο «Πρέπει νά τά καταφέρουμε» (τεύχ. 18) καί πολλά κείμενα τοϋ D. Mothe, πού έπαναλαμδάνονται τώρα στό )οι/l"ηal ιl' ιιη o//ITief·. έκδ, Μίnυίι, Παρίσι, 1959· έπϊση; ΠΣ 11 καί 111. 183
ανάμεσα στή διευθύνουσα τάξη καί τήν τάξη πού εκτελεί κι ή άσυμφιλϊωτη αντίθεση τών συμφερόντων καί τών τάσεων αυτών τών δύο τάξεων,' υπάρχει έπϊση; στό γραφειοκρατικό εργοστάσιο' κι ή επέκταση αυτού τοϋ τρόπου διεύθυνσης στό σύνολο τής οίκονομίας, δπου τά ποοδλήματα. πολύ πιό σύνθετα, είν~ι πολύ δυσκολότερα στήν επίλυσή τους κάνει ώστε ή «σχεδιοποι μένη» οικονομία νά παρουσιάζει ένα δαθμό αναρχία ς πού τελικά ισοδυναμεί μέ κείνον πού παρατηρούμε, υπό αλλες μορφές, στήν ιδιωτική καπιταλιστική οικονομία. Ή ;'ρuφtϊοκψπική σμδιο::rοίηση εΙναι ί:~ναϊ.άος ανιίλο)'ο μέ τι!ιι κα::rιτuλιστικl! (Ι;'ΟψΙ. Οί σταλινικοί κι οί άπολογητές τους μιλάνε πρόδηλα, εδώ καί λίγο καιρό,' γιά όρισμένα «σφάλματα» της σχεδιοποίησης. Δέν πρόκειται γιά «σφάλματα». Πρόκειται γιά μιά αναρχία πού είναι οργανικά συμφυής στή σχεδιοποίηση από τή γραφειοκρατία. Θά ήθελαν νά κάνουν πιστευτό, σχεδόν, πώς κάπου στά Γραφεία τού Πλάνου, ενας υπολογιστή; εκανε λάθος στόν πολλαπλασιασμό. Στήν πραγματικότητα, πρόκειται γιά ένα θεμελιακό κοινωνικό κι ίστορικό φαινόμενο: ή γραφειοκρατία είναι ανίκανη νά διευθύνει ορθολογικά τήν οικονομία, δπως κι ό ίδιωτικό; καπιταλισμός. Ή ακριοής εμπειρική άπόδειξη αυτή; τής διαπίστωσης ήταν ώς τώρα εξαιρετικά δύσκολη, άπό τό γεγονός δτι ή γραφειοκρατία εκρυαε συστηματικά τά οικονομικά δεδομένα τού συστήματός της. Τώρα, αρχίζουν νά δημοσιεύονται μερικές στατιστικές. Σημειώνουμε εν παρόδω πώς αυτή ή αλλαγή στάσης εκφράζει ακριοώς αυτή τήν κρίση γιά τήν όποία μιλάμε: μέ καμουφλαρισμένους Όρους, ό Χρουστσώφ κι άλλοι όμιλητές τοϋ 200ύ Συνεδρίου τού ρωσικοί, Υ.ι·ψματοςόμολόγησαν πώς τό ψέμα τής γραφειοκρατίας ξαναγύ()ι ~f ίναντιον της, άφοϋ τήν έκανε ανίκανη νά γνωρίσει ακόμη καί τήν έπϊσημη αλήθεια πάνω στήν tδια τήν οικονομία της. 'Εννοείται, ή γραφειοκρατία δέν μπορεί νά θεραπεύσει ενα από τά δεινά της παρά δημιουργώντας ένα άλλο: ή δημοσίευση τών στατιστικών, έστω καί παραποιημένων, δέν παραλείπει νά προκαλεί συζητήσεις καί ζυμώσεις στούς κύκλους τών διανοουμένων πού δέν είναι δλοι, εύτυχώε, όριστικά κερδισμένοι άπό τό καθεστώς.
Στό επίπεδο τοϋ συνόλου τής οίκονομϊαξ, ή σπατάλη τής γραφειοκρατικής σχεδιοποίησης άποκαλύπτεται αρχικά άπό τήν έλλειψη άναλογικότητατ, όρθολογική; τεχνικής συνάρτησης ανάμεσα στήν ανάπτυξη τών διαφόρων τομέων τής παραγωγής. Έκμεταλλεύονται τούς εργάτες γιά νά οικοδομήσουν νέα εργοστάσια, αυτά δμως τά εργοστάσια δέν λειτουργούν ή λειτουργούν πολύ κάτω τής 184
παραγωγικής τους ίκανότητας -γιατί οί τομείς πού θά επρεπε νά τούς προμηθεύσουν τίς πρώτες ύλες ή νά χρησιμοποιήσουν τά προϊόντα τους δέν αναπτύχθηκαν μέ αντίστοιχο τρόπο. Έτσι, σύμφωνα μέ τούς επίσημου; αριθμούς2 ή παραγωγή στήν όποία άπέδλεπε τό τσεχοσλοδακικό πλάνο γιά τό 1956 πρέπει νά μείνει πολύ πιό κάτω άπό τήν εγκαταστημένη παραγωγική δυναμικότητα στούς κυριότερους τομείς. 'Ιδού οί αριθμοί: Α: Πλάνο γιά τό 1956 Β: Παραγωγική ίκανότητα
(ΚαΗΊ {κατομμlίΡ/α τόννους) Κάοδουνο Λιγνίτης Σιδερομετάλλευμα Έλασματοποιημένα προϊόντα Τσιμέντο Θειϊκό οξύ 'Αζωτούχα λιπάσματα Φωσφατούχα λιπάσματα
Α
Β
23,4 40,6 2,95 3,21 3,16 427 69 106
28,9 63,5 6,4 4,75 5,12 484 94 203
Οί Τσηοσλοο(Ίκοι {ρ;'άτες πεθαίνοl'ιι στήν ::rείνu {δώ καί δiκα ϊ.ψίl'lα ;,/(Ί 11(1 οίκοδομl!σοl'ν {ργοστάσια ::rO!' έργάζονται μόνο καΗί τι! μισιί τοl'ι:; δυναμικότητα! Τί συμδαϊνα διαφορετικό μέ τόν ιδιωτικό καπιταλισμό; Στήν πραγματικότητα, έκατοστιαίες άναλογίες χρησιμοποίησης τής έγκαταστημένη; δυναμικότητας τόσο χαμηλά Όσο αϋτέτ; πού προκύπτουν άπό τόν παραπάνω πίνακα (κατά 60,50 κι ακόμη 40%) δέν παρουσιάζονται στήν ιδιωτική καπιταλιστική οικονομία, παρά σέ χρονιές πολύ σοδαοή; ύφεσης. Αυτή δέν είναι μιά Ιδιαίτερη κατάσταση στήν ΤσεχοσλοΟακία. Στήν Ούγγαρια, «ή δυναμικότητα δέν χρησιμοποιείται στήν πληρότητά της», έλεγε τόν Αύγουστο μήνα ή οικονομική επιτροπή γιά τήν Ευρώπη, τόσο στίς οιομηχανίες μηχανών δσο καί στίς Οιομηϊ.α-
2. Βλέπε τό BIIIIl'fill EC'olloIniqιIl' ροι//' (' EIII·fIpl'. πού δημοσιεύτηκε από τήν Οίκονομική 'Επιτροπή γιά τήν Ευρώπη τών Ήνωμένων 'Εθνών, τόμο 8, τεϋχ. 2 (Αύγουστος 1956. Οί παραπομπές μας αναφέρονται στήν αγγλική εκδοση). "Ολοι οί αριθμοί πού δίνονται σ' αυτό τό δημοσίευμα προέρχονται από επίσημε; πηγές τών χωρών τής άνατολική; Ευρώπης. Αυτές οί χώρες αντιπροσωπεύονται στούς κόλπους τής C.E.E. τής όποίας ή γραμματεία, διευθυνόμενη από τόν Σουηδό οίκονομολόγο Γκουνάρ Μύρνταλ, έχει γενικά μιά στάση γεμάτη συμπάθεια γιά τή «σχεδιοποιημένη οίκονομία» κι επαιξε ενα ρόλο σημαντικό στήν έπανάληψη τοϋ έμπορίου 'Ανατολής-Δύσης έδώ καί τρία χρόνια.
IR:'i
1'11::; {Υωιτο/ιρ;'ιω; και tϊ'δ(ίjv ()ιατροφιίς, κι αυτό στή διάρκεια πού δ πληθυσμό; ύποσιτιζόταν στό δαθμό πού ξέρουμε! Στή Ρωσία, «οί κατευθυντήριες γραμμές γιά τό πεντάχρονο πλάνο καταδεικνύουν πιίις σημαντικά αποθέματα δυναμικότητας ύπάρχουν στίς διομηχανίες μηχανών, στίς χημικές καί ειδών διατροφής» φ.Ε.Ε., Ι'δ., σελ. 26). 'Όσο γιά τήν Πολωνία, ή περιγραφή τού Ό. Λάνγπε, επίσημου οικονομολόγου τού καθεστώτος, είναι τελείως σκoτ~ινή: «Στή διάρκεια αυτών τών κοινωνικών καί οιΧ/ονομικών μετασχηματισμών επαναστατικού χαρακτήρα (πρόκειται γιά τή δημιουργία μιάς δαριάς διομηχανίας καί τήν «εθνικοποίηση» τών παραγωγικών μέσων (Κ. Καστ.ι), σοδαρέ; δυσαναλογίες έμφανϊστηκαν: δυσαναλογία ανάμεσα στήν ανάπτυξη τής γεωργίας κι εκείνη τής διομηχανϊατ, δυσαναλογία ανάμεσα στή δυναμικότητα παραγωγής τής διομηχανιατ καί τού έφοδιασμοϋ της, δυσαναλογία ανάμεσα στήν ποσοτική ανάπτυξη τής οιομηχανικής παραγωγής καί τήν ποιότητά της καθώς έπϊση; καί στίς τιμές κόστους της, δυσαναλογία ανάμεσα στά προγράμματα επενδύσεων καί παραγωγής, από τήν μιά πλευρά, καί τήν καθυστερημένη τεχνική κατάσταση πολλών επιχειρήσεων, από τήν άλλη. »Αύτέτ; οί δυσαναλογίες γίνονται αίσθητές μέ τή μορφή μεγάλων δυσκολιών στό εξωτερικό μας εμπόριο, μέ τή μορφή μιάς άπουσϊα; αποθεμάτων, πού επισύρουν διακοπές τής παραγωγή; καί τή μερική χρησιμοποίηση τοϋ ύπάρχοντος παραγωγικού δυναμικού τής διομηχανϊασ- μέ μορφή τών πάγιων κεφαλαίων καί τών πρώτων ϋλών μέ μορφή ένός κακού έφοδιασμοϋ τού πληθυσμού, πού σέ επίμετρο λειτουργεί άσχημα»". Πρέπει νά καταλάδουμε έντελώ; τί σημαίνουν αυτά τά δεδομένα. Ή γραφειοκρατία άποκρύδει τίς άποτυχϊεξ τής σχεδιοποίησης αρχικά λέγοντας σαφώς ψέματα -δημοσιεύοντας πλαστά δεδομένα, κανένας δέν μπορούσε ως τώρα (καί στίς περισσότερες περιπτώσεις κανείς δέν μπορεί ακόμη) νά επαληθεύσει αν «τό Πλάνο πραγματοποιήθηκε κατά 1Ο 1%». Ύπάρχει ώστόσο κάτι περισσότερο: τό Πλάνο μπορεί νά πραγματοποιηθεί κατά Ι Ο 1% Τι κατά 99 % σέ αναλογία μέ τούς δικούς του στόχους. Άλλά .ϊοιά flvat 17 αναλογια UI"nίjv τ(ϋν στόχων μ{ τις :τραγματικές διινατότητες τής οlκονομιας; Είναι πάνω σ' αυτή τήν όψη -πού δέν άφορά πιά μόνο τήν αναλογία μιάς σειράς αριθμών στό χαρτί μέ μιά άλλη σειρά αριθμών στό
3. 'Ο Λάνγκε, «Γιά τό νέο οίκονομικό πρόγραμμα», ClIIIieI·.I· !IItt'I"IIlltioτεύχ. 79, Σεπτέμδρης-'Οκτώδρης 1956, σελ. 72-81; Αυτό τό αρθρο πού δημοσιεύτηκε τόν 'Ιούλη στήν Πολωνία, χρησίμευσε σάν δάση στό οίκονομικό πρόγραμμα πού επεξεργάστηκε ή 7η 'Ολομέλεια τής Κεντρικής Έπιτροπής τοϋ Πολωνικού Κόμματος πού έγινε τόν 'Ιούλη.
ΙΙllll.ι".
186
χαρτί- πού τά παρεχόμενα πιό πάνω δεδομένα ρίχνουν ξεκάθαρο φώς. "Αν τό πλάνο τσεχοολοδακική; παραγωγής φωσφατούχων λιπασμάτων πραγματΌποιήθηκε στά 1956 κατά 100%, αυτό σημαίνει μιά σπατάλη 50% τής παραγωγικής δυναμικότητας αυτού τοϋ τομέα (δλέπε τούς άοιθμού; τού πιό πάνω .πίνακα), ενώ ή γεωργία εχει επείγουσα ανάγκη λιπασμάτων. Θά ορούμε, στή μελέτη τής C.E.E. πού άναφέρεται ήδη (σελ. 26 ως 29), πολλά άλλα παραδείγματα μερικής χρησιμοποίησης τής παραγωγικής δυναμικότητας -δηλαδή απραξία τών μηχανών. Ό Λάνγκε λέει σχετικά μέ τήν Πολωνία πώς «ή μερική χρησιμοποίησή τους (τών παραγωγικών δυνάμεων πού ύπάρχουν στή 6ιομηχανία) θεωρείται σήμερα από τήν εργατική τάξη κι όλόκληρη τήν κοινή γνώμη σάν μιά ενδειξη σπατάλη; στή διομηχανία» (Ο.:τ., σελ. 75). Είναι δμως εκπληκτικό νά διαπιστώνει κανείς πώς ή απραξία τών μηχανών πάει μαζί μέ τήν ανεργία τών ανθρώπων. Ό Λάνγκε διαπιστώνει πώς στήν Πολωνία «έμφανϊζονται σοδαρά στοιχεία άνεργίας». Ή C.E.E. είναι περισσότερο ρητή. Στήν Πολωνία, τήν Οϋγγαρία, τή Ρουμανία, λέει, «ή 6ιομηχανία κατασκευών μπορεί γενικά νά ποοσλάδει δσους εργάτες θέλει». Στήν Πολωνία, «ύπήρχαν τόν περασμένο 'Ιούνιο 300.000 άνεργοι, δηλαδή 4,5% τού αριθμού εργαζομένων πού χρησιμοποιούνται στό σοσιαλιστικό τομέα, καί τόσο στήν Πολωνία δσο καί στήν Οϋγγαρϊα ή άποορόφηση στό εργατικό δυναμικό τών νέων πού τελειώνουν τό σχολείο παρουσιάζεται οραδύτερη απ' δ.τι συνήθως. Στή Βουδαπέστη, γιά παράδειγμα, ενα τρίτο τών 14 μέ 15.000 νέων ήλικίας 14 ως 15 χρονών δέν δρτρων άμέσωτ :εργασία, κι αναμένονται δυσκολίες ώς πρός τήν απασχόληση νέων από 16 ως 18 χρονών πού 6ρήκαν μέχρι τώρα μόνο εποχιακή εργασία στήν ϋπαιθρο» (ο.:τ., σελ. 26).
Ή {ρ;ιατική (Ίντισταση Έσχατη αΙτια τής α:τοτυχιας το Γι«.ϊλάνοι
l)}
Μιά από τίς σοΟΟρότερες εκδηλώσεις αυτή; τής δυσαναλογικότητας ύπήρξε μέχρι τώρα σχεδόν σέ δλες τίς γραφειοκρατικές χώρες -στή Ρωσία, τήν ανατολική Γερμανία, τήν Τσεχοσλοδακϊα, τήν Ουγγαρία ακόμη καί τήν Πολωνία- ή απόλυτα άνεπαρκή; άνάπτυξη τής παραγωγής ενέργειας. Σέ μερικές περιπτώσεις αυτό προκύπτει από μιά «κακή σχεδιοποίηση»: στή Ρωσία, γιά παράδειγμα, ή παραγωγή τών διυλιστηρίων πετρελαίου κατά τό πρώτο έξάμηνο τοϋ 1956 δέν έφτασε τούς καθορισμένους από τό πλάνο άριθμού; εξαιτίας τών δυσκολιών μεταφοράς καί τής έλλειψης δυναμικότη187
τας τών δεξαμενών. Αϋτό σημαίνει δτι ϋστερα άπό τριάντα χρόνια πρακτικής τής «σχεδιοποίησης» ή ρωσική γραφειοκρατία είναι ακόμη ίκανή νά κατασκευάζει διυλιστήρια χωρίς νά λύνει ταυτόχρονα τό ποόδλημα τής μεταφοράς τοϋ πετρελαίου μέχρι αύτά τά διυλιστήρια Τι τήν άποθήκευσή του! Ποιός δέν δλέπει δτι τέτοια «σφάλματω δέν είναι συμπτωσιακά, αλλά προκύπτουν έγγενώ; άπό τόν τρόπο τής γραφειοκρατική ς σχεδιoπoίησης~ 'Όμως ή θεμελιακή αιτία γιά τήν έλλειψη ενέργειας έγκειται στήν κρίση τής παραγωγής κάρΟουνου. Αύτή ή κρί~ εκφράζει τήν ίδια σύγκρουση ανάμεσα στούς ανθρακωρύχους καί τούς διευθύνοντες τήν παραγωγή πού λυμαίνεται έπιση; τή Γαλλία, τήν Άγγλία, Τι τή Γερμανία, καί πού εμποδίζει έπϊση; αύτές τίς χώρες ν' αναπτύξουν τήν παραγωγή τους κάρδουνου παρά τήν επιτακτική ανάγκη πού έχουν. Οί συνθήκες εργασίας στά ορυχεία τής άνατολικής Εύρώπης σέ τίποτε δέν διαφέρουν άπό κείνες τών δυτικών καπιταλιστικών χωρών' σέ τρόπο πού, μολονότι οί μισθοί πού πληρώνονται στούς ανθρακωρύχους είναι ανώτεροι από κείνους τών άλλων διομηχανικών κλάδων, οί εργάτες άποφεύγουν τά ορυχεία μόλις τό μπορέσουν, ακριοώς δπω ; στίς δυτικές χώρες. Στή Ρωσία, τά ορυχεία τοϋ Ντόνετς δέν πραγματοποίησαν τό πλάνο τους στό πρώτο εξάμηνο τοϋ 1956, εξαιτίας τής έλλειψη; εργατικών χεριών. Στήν Τσεχοσλοδακια, οί άπουσίες τών άνθρακωρύχων ήταν 9% στά 1937 (δηλαδή ένατ; ανθρακωρύχος δέν παρουσιαζόταν στήν όμάδα του 9 φορές στίς 100)' τό πρώτο εξάμηνο τού 1115fi, ήταν 18%. «Η κατάσταση άπό τήν άποψη τών εργατικών χεριών στά τσεχοσλοδακικά ανθρακωρυχεία θεωρείται πραγματικά τόσο σοδαοή ώστε ή κυδέρνηση πρόσφατα άπαγόρευσε ρητά στούς εργάτες αυτού τού τομέα νά τόν εγκαταλείπουν -μέτρο τόσο. περισσότερο εκπληκτικό καθόσον ή σύγχρονη τάση στή Ρωσία καί στίς αλλες χώρες τής άνατολική; Εύρώπης είναι πρός μιά μεγαλύτερη ελευθερία στήν επιλογή τής άπασχόλησης» (C.E.E .. Ι'δ., σελ. 25).
Στήν Πολωνία, τήν πιό σημαντική παραγωγό κάρδουνου ανάμεσα στίς δορυφόρες χώρες καί μιά από τίς κυριότερες παραγωγούς στήν Εύρώπη, καθώς ή παραγωγή δέν αναπτυσσόταν καθόλου (+3% άπό τό 1954 ως τό 1955, +2% ανάμεσα στό πρώτο εξάμηνο 1955, +2% ανάμεσα στό πρώτο εξάμηνο 1955 καί τό πρώτο εξάμηνο 1(56), τό πρόγραμμα εξαγωγής κάοδουνου χρειάστηκε νά μειωθεί, άπό 24,3 εκατομμύρια τόννους στά 1955 σέ 21 εκατομμύρια τό 1956. Καθώς οί πολωνικές εξαγωγές κάροουνου κατευθύνονταν προπαντός πρός τίς αλλες δορυφόρες χώρες, ή εκτίμηση τής C.E.E. είναι πώς «οί έπιπτώσευ; αύτής τής μείωσης στίς οίκονομίει; των άλλων χωρών τής ανατολική; Εύρώπης θά είναι άναπόφευκτα
σοοαρές» (ί'δ., σελ. 27). 'Η κρίση τών πολωνικών ανθρακωρυχείων προκύπτει προπαντός, σύμφωνα μέ τήν C.E.E., άπό τήν έλλειψη εργατικών χεριών -καί θά ξανασχοληθούμε μέ τά αίτια αύτής τής έλλειψητ. 'Αλλά προκύπτει έπϊση; άπό μιά ελάττωση τής άπόδοσης. 'Ο Γκομούλκα, σέ μιά περικοπή τής δμιλίας του μπροστά στήν Κεντρική 'Επιτροπή τού Πολωνικού Κόμματο;", διαπιστώνει πώς ή ήμερήσια άπόδοση τοϋ συνεργείου ύπογείων στά πολωνικά ορυχεία μειώθηκε κατά 7,7 % ανάμεσα στά 1949 καί 1955 (σέ δλες τίς καπιταλιστικές χώρες, ή άπόδοση αύξανόταν στήν 'ίδια περίοδο). 'Από τήν ίδια περικοπή αύτής τής δμιλίας συνάγεται πώς ή ούσία τής αυξησης τής πολωνικής παραγωγής κάροουνου μεταξύ 1949 καί 1955 οφείλεται στίς συμπληρωματικές ιbρες πού πραγματοποίησαν οί ανθρακωρύχοι -αύτή ή παλιά καλή καπιταλιστική μέθοδος. ,Απουσίες, ερήμωση τού ορυχείου, πτώση τής άπόδοση; μέχρι τώρα άγνωστη στήν ίστορία τής σύγχρονης οιομηχανίας -τί σημαίνουν δλα αυτά αν όχι τήν πιό μανιασμένη άρνηση τών ύπό εκμετάλλευση ανθρακωρύχων νά συμπράξουν στήν παραγωγή; Καί ποιά είναι ή άπάντηση τής γραφειοκρατίας σ' αύτή τήν κατάσταση; Είναι δ Γκομούλκα πού τήν περιγράφει ώς εξής: «Εγκαινίασαν σάν κανόνα τήν κυριακάτικη εργασία, πράγμα πού δέν μπορούσε παρά νά καταστρέψει τήν ύγεία καί τίς δυνάμεις τού ανθρακωρύχου καί νά καταστήσει αδύνατη τήν πλήρη συντήρηση τού μεταλλευτικού εξοπλισμού. 'Επιδάλανε σέ πολλούς από τούς ανθρακωρύχους μας μιά εργασία στρατιώτη καί φυλακισμένου».
Πώς ή γραφειοκρατία δέν δλέπει δτι αύτή ή απάντηση, αύτή ή «λύση» πού δίνεται στό πρόολημα τό δημιουργημένο άπό τήν άρνηση τών ύπερεκμεταλλευόμενων ανθρακωρύχων νά δεχτούν τό σύστημά της, δέν κάνει παρά νά επιδεινώνει στό δεκαπλάσιο τήν κρίση πού ύπήρχε αρχικά; Είναι γιατί μοιράζεται τήν οπτική καί τή νοοτροπία δλων τών εκμεταλλευτριών τάξεων: δ καταναγκασμός πρέπει νά εξαναγκάσει τόν εργάτη στήν εργασία. Κι [μι δίκιο. Γιατί στό σύστημά τηξ, δπως σέ κάθε σύστημα δαοισμένο στήν εκμετάλλευση, δέν ύπάρχει παρά μόνον μία μέθοδος, μία λογική:' ή λογική τού καταναγκασμού τοϋ παραγωγού άπό τούς διευθύνοντες, καταναγκασμό ς φυσικός, άμεσο; ή καταναγκασμός οικονομικός, έμμεσοτ.
Μέ αύτά τά παραδείγματα δλέπουμε ταυτόχρονα τί αξίζει ή «σχεδιοποϊηση» τής γραφειοκρατίας καί ποιές είναι οί οαθύτερες αιτίες τής άποτυχϊα; της. Τό ίδιο τό σύστημά της -τό ψέμα, ή τρο4. Χωρίο πού άναφέρθηκε δλόκληρο πιό πάνω, σελ. 169 καί 171. 189
188
μοκρατία, Τι έλλειψη ελέγχου, Τι συστηματική διόγκωση τών αποτελεσμάτων, δ φόδο; νά φανεί δτι «κριτικάρει» τίς άνώτεοετ αρχές δείχνοντας πώς οί κατευθυντήριες γραμμές τους είναι άπραγματο-. ποίητες- καταδικάζει άναπόφευκτα τή γραφειοκρατία νά σχεδιοποιεί άσχημα, νά σχεδιοποιεί μέ τρόπο έγγενώ ; έσφαλμένο, Ύπάρχει δμως κάτι περισσότερο: Τι γραφειοκρατία θεωρεί βέβαιο πώς οί εργάτες θά παράγουν δ,τι τούς λένε σύμφωνα μέ\ τίς από τά πάνω καθορισμένες νόρμες (πού σταθερά επιταχύνονψι). Ή γραφειοκρατία άποφασϊζει στό χαρτί δτι οί ανθρακωρύ~oι θά παράγουν τόσο στά εκατό περισσότερο (οί αντιπρόσωποί της κι οί δεσμοφύλακές της μέσα στά όρυχεία είναι έπιφορτισμένοι νά εξαναγκάσουν σ' αυτό τόν ανθρακωρύχο) καί, μ' αυτή τήν ύπόθεση, χτίζει έτσι κι άλλιώτ τό ύπόλοιπο τού «πλάνου» της: τό κάρβουνο θά πάει στά τάδε χυτήρια η χαλυβουργίες, πού θά παράγουν τόσο χάλυβα πού θά χρησιμοποιηθεί στίς έλασματοποιϊε; γιά νά κατασκευαστούν τόσα χαλυδδόφυλλα, κλπ. 'Αλλά οί ανθρακωρύχοι εγκαταλείπουν τό όρυχείο κι εκείνοι πού μένουν μειώνουν τήν απόδοσή τους. Τό κάρβουνο δέν παράγεται, κι δλο τό πλάνο ανατρέπεται. Κάθε πλάνο περιλαμβάνει έννοεϊται μιά κάποια ελαστικότητα: πολλοί τομείς έχουν μιά παραγωγή εϋκαμπτη μέ σημαντικά περιθώρια, ύπάρχουν ύποκατάσταστα, τά αποθέματα μπορούν νά μειωθούν η νά αυξηθούν, κλπ. Ή συνετή χρησιμοποίηση αυτής τής ευκαμψίας είναι πάντως δύσκολη γιά τή γραφειοκρατία, γιά τούς ϊδιου; λόγους πού τής είναι αδύνατη μιά συνετή σχεδιοποίηση. Σέ κάθε περίπτωση δμως, δταν σέ μιά σχεδιοποίηση πού είναι iΊδη έγγενώ; κακή, ερχεται νά προστεθεί Τι αντίσταση τών εργατών στήν παραγωγή στούς οϋσιαοτικού; τομείς, καμιά ελαστικότητα στόν κόσμο δέν μπορεί νά αποτρέψει τή διαταραχή πού προκύπτει. Ή σύγχυση διαδίδεται μέ σωρευτικό τρόπο από τομέα σέ τομέα καί στό εξής δέν είναι παράξενο άν τό σύνολο τού παραγωγικού μηχανισμού λειτουργεί μόνο κατά 70, 60 Τι 50% τής δυναμικότητάς του.
Ή κρίση τής παραγωγικότητας «'Εθνικοποίηση» καί «σχεδιοποίηση» σέ τίποτα δέν άλλαξαν τήν πραγματική κατάσταση τού εργάτη στήν παραγωγή. Ό εργάτης παρέμεινε ενας άπλός έκτελεστήξ, στόν όποίο οί γραφειοκρατικές μέθοδοι διεύθυνσης τής παραγωγής όχι μόνο τού αρνούνται κάθε πρωτοβουλία αλλά τόν μετατρέπουν σέ άπλό προσάρτημα τής μηχανής. «'Εργασία στρατιώτη καί φυλακισμένου», λέει ό Γκομούλκα μιλώντας .γιά τούς Πολωνούς ανθρακωρύχους. Σύμφωνα δμως μέ τόν Λάνγκε, αυτή Τι κατάσταση είναι απόλυτα γενική στήν πολω190
νική βιομηχανία: «Διαχειριστή κάμε τήν οικονομία μέ τίς Ιδιότυπε; μεθόδους τής "οικονομίας πολέμου", δηλαδή μέ τή βοήθεια μεθόδων πού συνίστανται σέ διακηρύξεις ηθικού καί πολιτικού χαρακτήρα καί σέ διαταγές νομικής καί διοικητικής φύσης, σέ διάφορα μέσα εξωοικονομικού καταναγκασμού». ,Από δώ προκύπτει Τι αντίσταση τών εργατών στήν παραγωγή καί τήν εκτέλεση τών πλάνων -πού δίκαια γίνονται αισθητά σάν καθαρή εκμετάλλευση. Αυτή Τι αντίσταση αντανακλά στήν παραγωγικότητα τής οίκονομϊατ; μέ πολλούς τρόπους καί καταλήγει σέ μιά . τρομερή κρίση αποδιοργάνωσης: α) 'Η αντίσταση στήν εκμετάλλευση εκφράζεται μέ μιά ελάττωση τής παραγωγικότητας σάν προσπάθΕια άπ'ό τήν πλευρά' τοΟ f(};'(ίτη (μέ τήν άπλούστερη έννοια τής λέξης προσπάθεια)' εδώ βρίσκεται, γιά παράδειγμα, Τι ουσιαστική αιτία τής πτώσης τής άπόδοση; στά όρυχεία πού διαπιστώνεται από τόν Γκομούλκα. ο) 'Εκφράζεται ταυτόχρονα σάν εξαφάνιση τού Ελάχιστου δριου δΙΕιίθllvσης καί όργάνωσης συλλογικής κι αϋθόομητη; εργασίας τους, πού αναπτύσσουν κανονικά καί ύποχρεωτικά οί εργάτες. Κανένα σύγχρονο εργοστάσιο δέν θά μπορούσε νά λειτουργήσει οϋτε γιά είκοσι τέσσερις α/ρες χωρίς αυτή τήν αυθόρμητη διοργάνωση τής εργασίας πού πραγματώνουν οί όμάδες εργατών ανεξάρτητα από τήν επίσημη διεύθυνση τής επιχείρησης, καλύπτοντας τά κενά τών επίσημων κατευθυντήριων γραμμών παραγωγής, αποφεύγοντας τά απρόοπτα καί τά συνήθη ελαττώματα τού ύλικού, άντισταθμίζοντας τά σφάλματα τής διεύθυνσης κλπ. Στίς «κανονικές» συνθήκες τής εκμετάλλευσης οί εργάτες απ' τή μιά πλευρά σπαράζονται ανάμεσα στήν αναγκαιότητα νά όργανωθοϋν έτσι ώστε νά εκτελούν τήν εργασία τους -διαφορετικά αυτό αντανακλά σ' αύτούο- καί τή φυσική επιθυμία τους νά τό κάνουν' κι από τήν άλλη πλευρά, στή συνείδηση πώς κάνοντάς το ύπηρετοϋν μόνο τά συμφέροντα τού εργοδότη, πράγμα στό όποίο προστίθενται άλλωστε οί συνεχείς προσπάθειες τού διευθυντικού μηχανισμού τοϋ εργοστασίου πού άποδλέπει νά «διευθύνει» δλες τίς όψε«; τής δραστηριότητας τών εργατών, οί όποίες συχνά δέν έχουν σάν αποτέλεσμα παρά νά τούς εμποδίσουν νά όργανωθούν. Στό «σοσιαλισμό» τής γραφειοκρατίας έπιφυλάχτηκε Τι πραγματόποϊηση αυτού πού δέν εχει μπορέσει νά κάνει ό καπιταλισμός: νά σκοτώσει σχεδόν έντελώ; τή δημιουργικότητα τών εργατών, νά καταργήσει σχεδόν όλοκληρωτικά τήν τάση τους νά όργανώσουν αυθόρμητα αύτέ; τίς όψευ; τής δραστηριότητάς τους πού κανείς άλλος εκτός από τούς Ιδιου; δέν μπορεϊ ποτέ νά όργανώσει. Νά τί λέει σχετικά μ' αυτό ό Λάνγκε: «Παρατηρούμε, εδώ καί πολλά χρόνια, μιά αυξανόμενη άδια191
'φοοϊα απέναντι
στήν εργάσία, στό διοικητικό μηχανισμό, στή διανομή καί στίς ύπηρεσίες. Αυτή ή αδιαφορία παραλύει τήν καθημερινή μας ζωή. Σήμερα επεκτείνεται έπϊση; στίς γραμμές τής εργατικής τάξης πού, όντας τό πιό ένσυνεϊδητο τμήμα -όπό κοινωνική καί πολιτική αποψη- τοϋ έθνουτ, είχε άντιπαρατεθεϊ σ' αυτή τήν άδιαφορία γιά πολύ μεγάλο διάστημα ... Ή μηδενιστική στάση ένός μεγάλου μέρους των εργαζομένων απορρέει τόσο από τό χαμηλό επίπεδο ζωής δσο κι από τό γεγονός δτι άμφιδάλλουν πώς ή οικονομική πολιτική πού απαιτεί από τίς εργαζόμενες μάζες τέτοιες θυσίες .είναι δίκαιη καί θεμελιωμένη-", γ) Ή αντίσταση στήν εκμετάλλευση καταλήγει σέ μιά ελάττωση τής ποιοτικής παραγωγικότητας: « ... Αυτή ή ψυχολογική στάση ενισχύει τή διαδικασία χαλάρωσης στήν εθνική οικονομία. Στή διομηχανία, ή σπατάλη καί ή κακή ποιότητα των προϊόντων γίνονται σοδαρά οικονομικά προδλήματα. Στήν αρχική φάση, αυτό γινόταν αισθητό στήν κατασκευή ειδών κατανάλωσης. Ή ποιοτική ύποδάθμιση αυτών των είδών ήταν ένα σημαντικό στοιχείο πού εμπόδιζε νά δελτιωθεί τό επίπεδο ζωής, χωρίς ωστόσο νά έπιδραδύνει τή διαδικασία παραγωγής. Σήμερα, ή παραγωγή έλαττωματιπών ειδών πλήττει τήν κατασκευή μηχανών, συσκευών;' εργαλείων, τοϋ ύλικού μεταφοοών, των επεξεργασμένων προϊόντων. Αυτό τό γεγονός απειλεί νά έπιδραδύνει τόν τεχνικό κύκλο παραγωγής, νά εξαρθρώσει τήν παραγωγική δάση τής έθνιπή; οίπονομϊαφ-". δ) Τό συνδυασμένο αποτέλεσμα δλων των προηγουμένων είναι ή κατάρρευση τού γραφειοκρατικού πλάνου, κι. ή κρίση τής παραγωγικότητας θεωρούμενης σάν συνολική απόδοση τού οΙκονομικού μηχανισμοιί: πρόκειται γιά «τίς διακοπές τής παραγωγής καί τή μερική χρησιμοποίηση τού ύπάρχοντος παραγωγικού δυναμικού, τή σπατάλη κεφαλαίου καί πρώτων ϋλών, τόν κακό έφοδιασμό τού πληθυσμού», πού διαπιστώθηκαν από τόν Λάνγκε σέ μιά περικοπή τοϋ αρθρου του πού άναφέρθηκε ήδη. Θεωρήσαμε μέχρι τώρα δτι ή ανικανότητα τής γραφειοκρατίας νά σχεδιοποιήσει ορθολογικά προκύπτει από τήν αντίσταση των εργατων στήν εκμετάλλευση. Πραγματικά σ.' αυτή τήν αντίσταση δρίσκεται ή θεμελιακή αίτια τής άποτυχϊα; κάθε πλάνου, κάθε κατεύθυνσης πού έπιδάλλεται από τά εξω στούς παραγωγούς. 'Αλλά σ' αυτή τήν αίτια, προστίθενται κι αλλες, πού συνδέονται μέ τήν Ιδια τή φύση τής γραφειοκρατίας. Θά μνημονεύσουμε μόνο δύο. Καταρχήν, ή σχεδιοποίηση είναι αδύνατη χωρίς μιά ακριδή καί 5. Στό ιδια, σελ. 73, 78. 6. Στό ιδια, σελ. 73. 192
ταχεία ΙΤληροφόρηση, ιδιαίτερα γιά τά αποτελέσματα τής τρέχουσας παραγωγής. "Ομωτ, σ' ενα γραφειοκρατικό σύστημα, Τι θέση των γραφειοκρατών, ατόμων ή δμάδων πού κατέχουν τή μιά 1\ τήν άλλη θέση στόν παραγωγικό μηχανισμό, εξαρτάται από τά αποτελέσματα πού πέτυχαν -πραγματικά Τι φαινομενικά. Έκτός άν εγκαθιστούσε ενα σύστημα ελέγχων πού θά επεκτεινόταν στό άπειρο, ή κεντρι,κή γραφειοκρατία είναι ύποχρεωμένη συνήθως νά ίκανοποιείται μέ τά φαινομενικά αποτελέσματα. Τό πολ1:ί μπορεί νά έλέγξει τήν ποσότητα, αλλά οχι τήν ποιότητα τής παραγωγής. Προκύπτει απ' αυτό μιά άναπόφευκτη τάση των γραφειοκρατων πού διευθύνόυν τά εργοστάσια ή τούς ιδιαίτερους τομείς τής οϋωνομίας, νά διογκώνουν το. αποτελέσματα πού εχουν πετύχει -ετσι πού ή κεντρική σχεδιοποίηση νά στηρίζεται κατά ένα μεγάλο μέρος σέ φαντασιακά δεδομένα. Νά τί λέει πάνω σ' αυτό δ Ό. Λάνγκε: «Πρέπει νά τελειώνουμε μέ τόν αγώνα δρόμου γιά τίς καθαρά ποσοτικέ; ενδείξεις πού επιτυγχάνονται σέ δάρος τής ποιότητας, μέ προϊόντα ατελή, καί μέ πολύ ύψηλές τιμές κόστους. Αυτό στήν πράξη καταλήγει σέ αποτελέσματα καθαρά πλασματικά, στήν κατανάλωση πρώτων ϋλών κι άνθρώπινη; εργασίας γιά μιά παραγωγή πού δέν αποδίδει τό επιδιωκόμενο οικονομικό αποτέλεσμα καί, πολύ συχνά, ούτε τό προσδοκώμενο τεχνικό αποτέλεσμα (γιά παράδειγμα αϋτέ; οί αγροτικές μηχανές πού μετά μερικές έδδομάδες είναι εκτός χρήσης)>>7. Κατά δεύτερο λόγο, τό γραφειοκρατικό σύστημα όντας ενα «ύπαλληλοποιημένο» σύστημα, τό πρόδλημα τοϋ διορισμού ατόμων σέ διάφορες θέσεις καί τής προαγωγής τους γίνεται ενα πρόδλημα δασικό. Ή γραφειοκρατία δμως δέν διαθέτει καμιά «άντιπειμενική» μέθοδο γιά νά λύσει αυτό τό πρόδλημα. Άντίθετα, fνα μεγάλο μέρος τής δραστηριότητας των γραφειοκρατων σάν ατόμων συνίσταται νά προσπαθούν μέ δλα τά .μέσα νά λύσουν τό προσωπικό τους πρόδλημα. Προκύπτει απ' αυτό πώς οί κλίκες κι οί φατρίες λειτουργούν άποκτώντα; μιά θεμελιακή κοίνωνιολογική κι οΙκονομική σημασία, πού διαφθείρει ριζικά δλόκληρη τήν «πολιτική τοϋ προσωπικού», από τά πάνω ώς τά κάτω, τής εθνικής οίκονομίας -δηλαδή αυτή τήν ίδια τήν εθνική οίκονομία. Στό άρθρο πού άναφέρθηκε ήδη, δ Λάνγκε ισχυρίζεται πώς Τι πολιτική τοϋ προσωπικού στήν Πολωνία εΙναι «εντελώς ανεξάρτητη από τά έπαγγελματικά αποτελέσματα ένός δοσμένου εργαζόμενου», πώς βασίζεται σέ μιά «γραφειοκρατική εκτίμηση πού στηρίζ~αι σέ διεξαγωγή έρευνών καί λα6αΙνοντας ύπόψη δμάδες συμφερόντων καΙ φιλίες», πώς καταλήγει «ν' αντικαθιστά εμπειρους τεχνικούς μέ άνθρώπους 7. Στό ~διo, σελ. 74. 193
χωρί:: επαγγελματική ιδιότητα -τών όποιων ή πολιτική άφοσίωση δέν είναι συχνά παρά μόνο φαινομενική- καί συχνά μάλιστα μέ άνθρώπσυ; άμφϊδολη; ήθικότητατ;». Διαπιστώνοντας πώς ύπάρχει «μιά γενική πτώση τού επιπέδου στελεχών σέ δλου; τούς τομείς τής έθνιπή; οίπονομϊατ;», ό Λάνγκε ζητάει νά τελειώνουν μέ τό «μέσο» καί τίς «φιλίες». 'Όσοι έχουν καί τήν ελάχιστη πείρα τής λειτουργίας μιάς μεγάλης καπιταλιστικής επιχείρησης γνωρίζουν πώς ό γραφειοκρατικός μηχανισμός πού τή διευθύνει ύποφέρει ακρι6ώς από τά ίδια ελαττώματα τόσο ώς πρός τήν «πληροφόρηση» Όσο καί ώς πρός τήν «πολιτική τού προσωπικού».
Ή κιπιίοταση
στύ. ρωσικιί. {ρ;'οατιΊ.σια
Ή αντίσταση τών εργαζομένων τών δορυφόρων χωρών στήν εκμετάλλευση κι ή αποτυχία τής γραφειοκρατικής σχεδιοποίησης πού είχαν σάν αποτέλεσμα, είναι, δπως είδαμε, άναγνωοισμένετ σήμερα από τούς επίσημους εκπροσώπους τής γραφειοκρατίας. Δέν διαθέτουμε ντοκουμέντα άνάλογηξ αξίας σέ δ.τι άφορά τή Ρωσία. Μιά προσεχτική δμως ανάλυση τών πρακτικών τού 200ύ Συνεδρίου τοϋ ΚΚΣΕ όδηγεί σέ ανάλογα συμπεράσματα. Ή ρωσική γραφειοκρατία, ενώ συγχαίρει τόν έαυτό της γιά τόν «ενθουσιασμό» καί τόν «ήρωικό μόχθο» τών εργατών της, επιμένει επάνειλημμένα, γιά τήν απόλυτη αναγκαιότητα γιά ύλική παρακίνηση τών εργατών γιά τά αποτελέσματα τής παραγωγής, γιά σύνδεση των μισθών μέ τήν «ποιότητα καί τήν ποσότητα» τής παρεχόμενης έργασϊω; κλπ. 'Έτσι, δμως, αυτοδιαψεύδεται, γιατί αν ό «ενθουσιασμός» των εργατών γιά τήν παραγωγή ήταν πραγματικά μεγάλοτ, δέν θά υπήρχε καμιά ανάγκη νά επιμένει κανείς γιά τήν αναγκαιότητα τής άμοιδή; σύμφωνα μέ τήν απόδοση. Αυτό αποδεικνύει στή Ρωσία, Όπως καί στίς δυτικές χώρες, πώς ό εργάτης είναι τελείως εχθρικός στήν αύξηση τής παραγωγής, γιατί δλέπει σ' αυτή μιά αύξηση τής εκμετάλλευσής του, καί πώς τό μόνο μέσο νά ένδιαφεοθεϊ γι' αυτή είναι τό δέλεαρ τοϋ πρίμ. Ταυτόχρονα δμως ή γραφειοκρατία είναι ύποχρεωμένη νά όμολογήσει πώς τό σύστημα τών ατομικών πρίμ μπαίνει διαρκώς κατά μέρος χωρίς τήν πίεση τών εργατών. 'Έτσι ό Χρουστσώφ παραπονιέται γιά τό δτι «διαπιστωνεται στό σύστημα τών μισθών καί των διατιμήσεων πολύ αταξία καί σύγχυση ... Συμδαινει συχνά οί μισθοί νά γίνονται όμοιόμορφοι... Πρέπει νά έφαρμοστεϊ μέ συνέπεια ή αρχή τής ύλικής προσωπικής παρακίνησης τών εργαζομένων ... Είναι αναγκαίο ... νά εξαρτηθεί κατευθείαν δ μισθός από τήν ποιότητα τής παρεχομένης 194
εργασίας από κάθε εργαζίΨ~'νo καί νά χρησιμοποιηθεί (jι' οάθο; ό ίσχυρός μοχλός τής ύλικής παρακίνησης γιά ν' αυξηθεί ή παραγωγικότητα τή; εργασίας»Η. Κάνει κριτική σέ δρισμένες «φύτοπικέο τάσεις, στίς δποίες «είδαμε ν' άνθίζει ή περιφρόνηση απέναντι στή σοσιαλιστική αρχή σύμφωνα μέ τήν όποια δ εργαζόμενος πρέπει νά ένδιαφέοεται ύλικά γιά τό αποτέλεσμα τοϋ μόχθου του» 9. Ό Μπουλγκάνιν λέει ψυχρά: «Στό δάθοα, οί νόρμες προσδιορίζονται σήμερα όχι άπό τό τεχνικό επίπεδο καί τό επίπεδο όργάνωσης τής εργασίας, άλλά από τήν επιθυμία νά τίς προσαρμόσουμε σ' ενα προσδιορισμένο μισθολογικό επίπεδο» 10. Ό Καγκάνοδιτ; εξηγεί: <,ο παρωχημένος χαρακτήρας τοϋ συστήματος τών διατιμήσεων είναι τό κυριότερο ελάττωμα τής όργάνωση; των μισθών. Οί διατιμήσε«; πού ορίσκονται στή δάση τών μισθών ξεπεράστηκαν Ιδιαίτερα στούς περισσότερους διομηχανυωύ; κλάδους. 'Ανάμεσα στά 1940 καί 1955 οί μέσοι εργατικοί κι ύπαλληλικοί μισθοί ύπερδιπλασιάστηκαν. Τά ποσοστά δμως δέν άλλαξαν. 'Απ' αυτό προκύπτει ενα μεγάλο χάσμα ανάμεσα στόν αυξημένο μισθό καί τή διατίμηση τών μισθών τών εργατών. Γιά νά διατηρήσουν τό φτασμένο μισθολογικό επίπεδο, διατηρούν τίς άμοιδέ; γιά τίς κατ' άποκοπή εργασίες σέ χαμηλό επίπεδο. 'Έτσι ή διατίμηση τών μισθών καί οί νόρμες παραγωγής δέν συνιστούν πιά τήν ουσιαστική ιΊργανωτική αρχή στά ζητήματα αυξησης τής απόδοση; τής εργασίας καί τών μισθών, έφόσον περίπου τό μισό τού μισθού άποχτιέται μέ τό ξεπέρασμα τών κατ' αποκοπή εργασιών, μέ τά πρίμ καί μέ αλλες συμπληρωματικές καταΟολές. Έξαιτίας τών πολλαπλών τροποποιήσεων πού εισήχθησαν εδώ χ-αί είκοσι χρόνια. δ πίνακας ϋπολογισμών (D<ΙΙ'eme) περιέχει στοιχεία εξίσωσης. Τό χάσμα πού ύπάρχΕι ανάμεσα στά χαμηλά μισθολογικά ποσοστά καί τούς πραγματικούς μισθούς είναι μιά από τίς αιτίες πού ευθύνονται γιά τό δτι στή διομηχανια μας οί νόρμες εργασίας έχουν άσχημα καθορισθεί»!'. Τέλος δ Τσδέονι» λέει: «Αρμόζει νά καθιερώσουμε πιό άποφαοιστικά "κατ' αποκοπή εργασίες" πού νά δικαιολογούνται από τήν απόδοση τών εργαλείων, νά παραιτηθούμε από τόν καθορισμό κατ' αποκοπή εργασιών στηριγμένων στό πνεύμα συντροφικότητας, καί νά τίς άνα8. Έκθεση δραστηριότητας τοϋ Ν. Χρσυστσώφ στό 20ό Συνέδριο τοϋ ΚΚΣΕ, εκδ. τών CaΙ,iel· .• ι/ιι COIIIIl/Illli.l'II/e. σελ. 78. 9. Στό Ιδιο. σελ. 116. 10. Στό Ιδιο. σελ. 164. Ι Ι. Στό Ιδιο. σελ. 345.
195
θεωρήσουμε σέ συνάρτηση μέ τήν εξέλιξη τών διαδικασιών κατασκευής, μέ τήν οργάνωση τής παραγωγής κι άλλων δελτιώσεων τών συνθηκών εργασίας πού θά διασφαλίσουν τήν αϋξηση τής παράγωγικότητατ τής εργασίας» 12. Οϋτε 6 Ταίυλορ οϋτε 6 6ποιοσδήποτε καπιταλιστής εργοδότης θά δοκίμαζαν τήν παραμικρή δυσκολία νά υπογράψουν αυτέ; τίς φράσεις. Διαπιστώνουμε σ' αύτέ; όχι μόνο πώς ή ρωσική γραφειοκρατία, όπως κι 6 γαλλικός, αγγλικό; η αμερικάνικος καπιταλίσμός, δέν μπορεί νά στηριχτεί στόν «ενθουσιασμό» των εργατών γιά τήν παραγωγή, καί πώς τό μόνο μέσο πού διαθέτει είναι τά πρίμ ανάλογα μέ τήν απόδοση. Βλέπουμε ταυτόχρονα πώς, ακριοώς δπω; στό παραδοσιακό καπιταλιστικό εργοστάσιο, αυτά τά πρίμ χρησιμοποιούνται σάν μιά γιγαντιαία απάτη. Λένε αρχικά στούς εργάτες: αν ξεπεράσετε κατά 20% τή νόρμα 6 μισθός σας θ.' αυξηθεί κατά 20%. 'Όταν ή νόρμα ξεπεραστεί μέ τό πρόσχημα πώς τά εργαλεία τροποποιήθηκαν η χωρίς πρόσχημα, λένε: αποδείχτηκε πώς όλος δ κόσμος μπορεί νά πραγματοποιήσει 120%, είναι λοιπόν «τεχνικά δικαιολογημένο» ν' άνέδει στό έξής ή νόρμα στό 120%. "Εννοείται, αυτοί πού θά πραγματοποιήσουν τό 20% παραπάνω από τή νέα νόρμα, θά πληρωθούν ανάλογα. Είναι ακριοώς αυτό πού λένε δ Καγκάνοοιτς κι 6 Τσδέρνικ στίς περικοπές πού άναφέραμέ πιό πάνω. Καί τά επιχειρήματα πού άφοροϋν τίς «δελτιώσε«; τών εργαλείων» δέν Ισχύουν πιά σ' αυτή τήν περίπτωση παρά όταν προ6άλλονται από τούς καπιταλιστές. Γιατί αυτά τά εργαλεία, είναι πάλι οί εργάτες πού τά έχουν φτιάξει, καί είναι οί εργάτες πού τά έχουν πληρώσει -μέ τό μή άμειδόμενο μέρος τής εργασίας τουξ αν λοιπόν. τά εργαλεία δελτιώνουν τήν απόδοση, μόνον οί εργάτες πρέπει νά έπωφελοϋνται απ' αυτό. Ύπάρχουν όμως πολύ περισσότερα. Ή γραφειοκρατία Ισχυρίζεται πώς διευθύνει τήν οίκονομϊα -καί Ιδιαίτερα πώς ~αθoρίζει τούς μισθούς μέ μέσο τίς δασικέι; διατιμήσεις καί τά πρίμ κατά τήν απόδοση. Στήν πραγματικότητα, διαπιστώνουμε στό φως αυτών τών περικοπών πώς μόνο πολύ μερικά κατορθώνει νά διευθύνει. Έδώ κι είκοσι χρόνια διακηρύσσει πώς δ μισθός πρέπει νά προσαρμόζεται στήν ατομική απόδοση' επινοεί τόν σταχανοδισμό, δημιουργεί «ηρωες τής εργασίας», κλπ. Καί τί δλέπουμε ; Πώς ή εργατική πίεση στίς επιχειρήσεις είναι τέτοια, ώστε «οί νόρμες νά καθορίζονται σήμερα όχι από τό τεχνικό επίπεδο καί τό επίπεδο όογάνωση; τής εργασίας αλλά από τήν επιθυμία νά τίς προσαρμόσουμε σ' ενα προσδιορισμένο μισθολογικό επίπεδο». <<'Ηδιατίμηση τών μισθών κι οί νόρμες παραγωγής δέν συνιστούν πιά τήν ούσια12. Στό Μιο, σελ. 402.
στική οργανωτική αρχή στά ζητήματα αϋξησης τής άπόδοση; τής εργασίας καί τώνμισθών», λέει '6 ΚαγκάνοΟιτς. Τό ίδιο θά ίσχυε αν ~'λεγε: 'Εδώ κι είκοσι χρόνια κοπανάμε αέρα ώς πρός τήν όργάνωση τής εργασίας καί τών μισθών. Πώς μιά «σχεδιοποίηση» δασισμένη σέ μιά δοσμένη μισθολογική διατίμηση καί σέ δοσμένες νόρμες παραγωγής μπορεί νά λειτουργήσει, αν αυτή ή διατίμηση κι αύτέ; οί νόρμες «δέν είναι πιά ή ουσιαστική όργανωτική αρχή»; Αυτό πού 6 Τσδέρνικ αποκαλεί εύγενικά «6 καθορισμός τών κατ' αποκοπή εργασιών πού 6ασίζονται σέ συντροφικό πνεύμα». σημαίνει τούτο: οϋτε τά πρίμ κατά απόδοση, οϋτε 6 σταχανοδισμότ, οϋτε ή Γπεπεού, οϋτε τά στρατόπεδα συγκέντρωσης δίνουν στό διευθυντή του ρωσικου εργοστασίου τά μέσα νά πειθαρχήσει τούς εργάτες του καί νά τούς ΙτιΟιίλλt·ι άπλά καί μόνο νόρμες καί ποσοστά αμοιΟής. Είναι υποχρεωμένος νά αιιμ6ι6ααπί μαζί τους. Κι είναι όλοφάνερο τό ytatf..' Αρκεί οί εργάτες νά σαμποτάρουν συστηματικά πεοιλαμδάνοντα; καί τίς μορφές παραγωγής, γιά νά μήν πραγματοποιήσει ή επιχείρηση τό «πλάνο» της κι 6 διευθυντής νά χάσει τό κεφάλι του Τι τή θέση του. 'Ο διευθυντής κάνει λοιπόν υποχρεωτικά παραχωρήσεις, καί εξ άνάγκη; έξαπατά τό «πλάνο», Ή αξία τής «σχεδιοποίησης» μ' αϋτού; τούς δρους -άπό τήν καθαρά τεχνική άποψη, εννοείται- πολύ εϋκολα γίνεται αντιληπτή. Μιά άλλη θεμελιακή όψη τής εργατικής πάλης είναι ή όμοιομόοφωση γιά τήν όποία παραπονιέται 6 Χρουστσώφ, «τά στοιχεία εξίσωσης» πού κάνουν δυστυχισμένο τόν ΚαγκάνοΟιτς. Αυτό σημαίνει καθαρά: όχι μόνο 6 διευθυντής του εργοστασίου συχνά'? δέν κατορθώνει νά ελέγχει τή συνολική μάζα τών μισθών στήν επιχείρηση -δηλαδή οί εργάτες άπαιτοϋν μιά δοσμένη συνολική άμοιΌή, σ' ενα δοσμένο ρυθμό εργασίας, πού 6 διευθυντής στή συνέχεια «δικαιολογεί» στίς άνώτεοε; αρχές, έπινοώντατ; νόρμες εργασίας που ανταποκρίνονται σ' αυτή- αλλά δέν πετυχαίνει οϋτε κάν νά προσδιορίσει τήν κατανομιί αύτοϋ του μισθού στούς κόλπου'; τής επιχείρησης. 'Ολοφάνερα, οί εργάτες καταφέρνουν νά καθορίζονται μέ τέτοιο τρόπο οί νόρμες, ώστε δλος 6 κόσμος στήν .παοαγωγή (οί υπ αλληλικέτ; άμοιδέ; τών γραφειοκρατών είναι άλλη υπόθεση) νά εχει τόν Ιδιο μισθό περίπου κάνοντας μιά «τίμια» εργασία. Διαπι13.. Πόσο συχνά, δέν μπορούμε νά πούμε, Γιά νά ξαναγυρίζουν αύτές οί ιδέες σάν ψυχαναγκασμοί στούς κυριότερους λόγους των ηγετών, πρέπει ή πραγματική κατάσταση πού θέλουν νά χτυπήσουν νά προσδάλει σημαντικούς τομείς τής παραγωγής. Α ύτό είναι πού δδηγούμαστε νά πιστέψουμε. Άλλά γι' αύτό πού θέλουμε νά δείξουμε, η εκταση τοϋ φαινομένου Εχει σχετικά λίγη σημασία' η ί5:ταρξή της, πού αποδεικνύεται αναντίρρητα από τούς 'έπίσημουτ λόγους, αρκεί.
196 197
στώνουμε λοιπόν πώ ; στό ρωσικό εργοστάσιο ή πάλη εργατών ενάντια στίς μισθολογικές διαφοροποιήσεις πάει τόσο μακριά αν σχι περισσότερο δσο καί στό γαλλικό η τό αμερικάνικο εργοστάσιο. Γνωρίζουμε τή σημασία πού πήρανε στήν Πολωνία καί στήν ουγγρική επανάσταση οί διεκδικήσεις ενάντια ατήν ίεραρχία.
Ή οτιaJlμδτητα τιίιl'
ί'~ι;'(Ι-ΤΙίιl' καί
το,) !Jιοτικο,-' Ι·.ϊι:τ{δοι' τιι ;'ραC[t'lOΚΡΙΠΙΚΙΙ t100δl7ιιιπα
Οί έπισημε; στατιστικές τής γραφειοκρατίας ανακοινώνουν, χρόνο μέ τό χρόνο, σημαντικές αυξήσεις τοϋ επιπέδου ζωής τοϋ πληθυσμού. 'Ένα από τά προσφιλή θέματα τής σταλινικής προπαγάνδας στή Γαλλία κι αλλού είναι πώς στή Ρωσία καί στίς «λαϊκές δημοκρατίες» τό επίπεδο τής ζωής ανέρχεται μέ ταχύτητα, ένώ θά παρέμενε στάσιμο η ακόμη καί θά ύποχωρούσε στίς καπιταλιστικές χι;)ρες. Πραγματικά, ή ταχεία ανάπτυξη τοϋ επιπέδου ζωής (ταχεία σέ σύγκριση μέ προγενέστερες περιόδους τής οικονομική; ίστορίας) ~'Ιναι ενα γενικό φαινόμενο τών σύγχρονων οικονομιών, ιδιαίτερα στίς διομηχανυω άναπτυγμένετ χώρες. Οί στατιστικές τό καταδεικνύουν πλατιά κι είναι ένα γεγονός πού ή ατομική πείρα έπιτρέπει στόν καθένα νά τό διαπιστώσει. Ή διαφορά ώς πρός αυτή τήν άναλογία ανάμεσα στίς χώρες τοϋ ιδιωτικού καπιταλισμού καί τίς χιίψες τοϋ γραφειοκρατικού καπιταλισμού αν είναι πραγματική, δέν μπορεί νά είναι παρά μιά διαφορά κλίμακας. "Εστω δμως καί σάν τέτοια, είναι άμφίδολο δτι ύπάρχει. Γιά τό 1955, οί επίσημοι (ιριl1μοί πού άφοροϋν «τόν Ογκο τών λιανικών πωλήσεων από τά κρατικά καταστήματα καί τίς κοοπερατϊδε;» δίνουν τίς άκόλουθε; ω)ξΙ1σει:; σέ αναλογία μέ τό 1954: Ρωσία 5%· ανατολική Γερμανία, 6%· Βουλγαρία, 12%· Ούγγαρϊα, 5%· Πολωνία, 11%· Ρουμανία, 5%· Τοεχοσλοδακϊα, 11% (C.E.E .. /'δ .• σελ. 34-35). Στό μέτρο πού αυτοί οί αριθμοί άφήνουν απ' εξω τίς «πωλήσεις τής ελεύθερη; άγοοά;», πού άφοοοϋν ουσιαστικά ενα μέρος των ειδών διατροφής καί συνεπώς πρέπει ν' αυξάνονται δραδύτερα, στό δαθμό πού τό επίπεδο ζωής ανέρχεται, ύπερεκτιμούν μάλλον τήν αϋξηση τής δλική:; κατανάλωσηξ. 'Όπως καί νά εχει, αρκεί νά τίς συγκρίνει κανείς μέ τά ποσοστά αυξησης τής Ιδιωτική; κατανάλωση:; στίς δυτικές: χύ)ρες: γιά νά διαπιστώσει πώς: δέν έχουν τίποτε τό i'ξαιρετικό: σύμφωνα μέ τό ΣΤllT/(JΤικό Δti.τίο τοϋ O.E.C.E. (Σεπτέμδοη; 1956, σελ. 103-108) ή ιδιωτική κατανάλωση στή διάρκεια η)ς Ιδιατ περιόδου αυξάνονταν κατά 107, στήν Αυστρία, 1% στό Βέλγιο, 7.γ; (!Τι'] Γαλλία, 11% στή δυτική Γερμανία, 4% στήν 198
Ιταλία, 7,5% στήν "Ολλανδία, 3% στή Σουηδία, καί στή Μεγάλη Βρετανία, 7% στόν Καναδά καί 7,5 στίς Ήνωμένες Πολιτείες. Μιά αυστηρή σύγκριση θά επρεπε νά περιλάδει πολλά χρόνια καί νά λ<Ί(ι ει ϋπ όψη διάφορα ω..λα στοιχεία =άλλά ή δασική δμοιότητα τών καταστάσεων είναι άναμφισδήτητη. Κατά δεύτερο λόγο, τά (ll'ι'οί./κ(l ποσοστά αυξησης τής κατανάλωσης πού δημοσιεύτηκαν από τίς άνατολικέ; χώρες άποκρύδουν -δπως: κι εκείνες: πού δημοσιεύτηκαν από τίς καπιταλιστικές χώρες- τό γεγονό; δτι ή πρόοδος δρισμένων κατηγοριών εισοδημάτων, κι
μισθού. 'Αλλά, κι εδώ ακόμη, είναι δυνατό αυτό τό άποτέλεσμα νά δρίσκεται αρκετά μακριά από τήν άλήθεια, εξαιτίας έστω τής έπιλογής τών εμπορευμάτων πού μπαίνουν στόν οικογενειακό προϋπολογισμό καί πού δέν εΙναι αρκετά Ικανοποιητική. "Οπωτ καί νά εΙναι, δέν μπορούμε καθόλου ν' άποφύγουμε τό συμπέρασμα πώς ό πραγματικός μισθός στούς λιγότερο εύνοημένου; κλάδους δραστηριότητας δείχνει νά εχει ελαττωθεί όχι μόνο σέ αναλογία μέ τούς άλλους κλάδους, αλλά καί σέ απόλυτη αξία» (Οίκονομικό Δελτίο, Μάης 1956, σελ. 33-34). Μέ άλλα λόγια, μέ δάση τό δείκτη τιμών πού χρησιμοποιήθηκε μέχρι τό 1949, καί πού δέν ήταν ήδη «πολύ Ικανοποιητικός», ή αύξηση τοϋ πραγματικού μισθού σ' ενα έξάχρονο διάστημα στήν Πολωνία ήταν μηδέν. Καί, ισχυρότερη άπό τόν Ραμαντιέ, ή πολωνική γραφειοκρατία κατασκεύασε ενα απατηλό δείκτη γιά νά πείσει τόν κόσμο πώς ζούσε καλύτερα. Έξάλλου, τό έπίπεδο ζωής χειροτερεύει σέ συνάρτηση μ' εναν παράγοντα πού δέν αντιπροσωπεύεται στατιστικά: ή κρίση τής παραγωγικότητας πού εκφράζεται μέ μιά πτώση τής ποιότητας τών εμπορευμάτων. Ό Λάνγκε λέει: «ή πτώση τής ποιότητας τών ειδών κατανάλωσης ύπήρξε ενα σημαντικό στοιχείο πού εμπόδιζε νά δελτιωθεί τό διοτικό έπίπεδο» {σελ. 73). Ή οικονομική επιτροπή γιά τήν Ευρώπη γράφει (Δελτίο Αϋγουστου 1956, σελ. 34): «Τό πρόδλημα τής έπιλογής καί τής ποιότητας -μέ εξαίρεση Ισω; τήν ΤσεχοσλοΌακία- συνεχίζει νά είναι εξαιρετικά σημαντικό γιά τόν καταναλωτή, παρά τίς πρόσφατες δελτιώσεις ... Στήν Ουγγαρία, στά τελευταία εξι χρόνια, ή ποιότητα πολλών αγαθών κατανάλωσης χειροτέρεψε, λόγω μιάς ύπερΌολικης προσπάθειας πού άπέδλεπε σέ ποσοτικά άποτελέσματα. Καθώς κάτω απ' αύτέ; τίς συνθήκες ή ανανέωση τών αγορών μέ μιά μεγαλύτερη συχνότητα γίνηκε αναγκαία, εξαιτίας τής κατώτερης ποιότητας τών εμπορευμάτων, οί πραγματικοί μισθοί μειώθηκαν ανάλογα (άναφορά τοϋ S::,(/h(/l! Nf!p τής 19 'Ιούνη '56)>>. Πλάι σ' αυτή τήν κατάσταση τών εργατών, ή κατανάλωση τών προνομιούχων γραφειοκρατικών στρωμάτων αναπτύχθηκε ξέφρενα. Δέν μπορούμε νά έπεκταθούμε εδώ σ' αυτό τό ζήτημα, επειδή ό αποσπασματικό; χαρακτήρας των στατιστικών δεδομένων θ' απαιτούσε μιά πολύ λεπτομερειακή ανάλυση. Μάς αρκεί ν' άναφέρουμε τόν Λάνγκε, πού διαπιστώνει πώς «ένα; πληθωρικός γραφειοκρατικός μηχανισμός πολλαπλασιάστηκε σέ δλες τίς περιοχές τής έθνικής οίεονομϊαξ. Αυτό; ό μηχανισμός ανακόπτει τήν καλή λειτουργία τής οίκονομϊαι; κι άπορροφάει μέ μή παραγωγικό τρόπο ένα ύπερΌολικό μέρος τοϋ εθνικού είσοδήματο;» (σελ. 78). Μπορούμε δμως νά 6ε6αιώσουμε τό έξής: λα6αίνοντας υπόψη τό γεγονός δτι
200
τά εισοδήματα τών καπιταλιστών στίς δυτικές χώρες προορίζονται κατά μεγάλο μέρος νά χρηματοδοτήσουν τήν έπένδυση, πού στίς γραφειοκρατικές χώρες χρηματοδοτείται άπό τό «κράτος», ή διανομή τών καταναλώσιμων εισοδημάτων στίς τελευταίες δέν φαίνεται καθόλου λιγότερο άνιση άπ' δ,τι στίς πρώτες. "Οταν ενας γραφειοκράτης άπολαμδάνει, δπως συχνά συμδαϊνει, ενα εισόδημα (πού συνδυάζει τόν έπίσημο μισθό του καί τά διάφορα «πλεονεκτήματα σέ είδος» πού τοϋ παρέχονται) εϊκοσι, τριάντα Τι πενήντα φορές ανώτερο άπό τόν μέσο εργατικό μισθό, πρέπει νά σκεφτούμε πώς αυτό τό εισόδημα άφιερώνεται άποκλειστικά στήν κατανάλωσή του, καί νά τό συγκρίνουμε όχι μέ τό είσόδημα τοϋ Γάλλου η τοϋ •Αγγλου καπιταλιστή αλλά μέ τήν κατανάλωση τοϋ τελευταίου.
Τό νόημα τής έργατικής
κριτικής
ΟΙ σταλινικοί στή Γαλλία κι άλλοϋ, θέλουν νά εξηγήσουν τήν εργατική εξέγερση στήν Πολωνία καί τήν ουγγαρία μέ τό ά:τόλυτο χαμηλό έπίπεδο ζωής, κι αυτό τό τελευταίο μέ τή σειρά του,άπό τή φτώχεια αυτών τών χωρών, τόν καθυστερημένο χαρακτήρα τους, τίς καταστροφές τοϋ πολέμου κλπ. Κι εδώ δπως σ' όλόκληρη τήν προπαγάνδα τους, οί σταλινικοί καταλήγουν δλο καί περισσότερο σέ παραλογισμούς. Ή εργατική τάξη δέν εξεγείρεται ενάντια στό χαμηλό έπίπεδο ζωής σάν τέτοιο -έννοια πού άλλωστε δέν εχει νόημα. Ή εργατική τάξη εξεγείρεται ενάντια στή στασιμότητα τοϋ επιπέδου ζωής της ύστερα από πολύχρονη άπάνθρωπη εργασία' εξεγείρεται ενάντια στή μιζέρια της αιι;'κρινόμενη μέ τήν πολυτέλεια τών γραφειοκρατικών παοάοιτωνεξεγείρεται τέλος καί προπαnός ενάντια στήν τεράστια σ:τατάλη πού δημιουργεί ή γραφειοκρατία στά εργοστάσια καί στήν οικονομία, ενάντια στό γεγονός δτι τής ροκανίζουν κάτι δευτερόλεπτα από τούς προσδιορισμένους χρόνους εργασίας μέ πρόσχημα ν' αυξήσουν τήν παραγωγή, ενώ τήν Ιδια στιγμή, έκατομμΙJρια ώρες κοινωνικήςεργασίας καταστρέφονται άπλά καί μόνον άπό τήν αναρχία καί τήν ανικανότητα τών μεγαλοφυών αρχηγών. οι εργατικές διεκδικήσεις στήν Ούγγαρϊα, κατευθυνόμενες κύρια ενάντια στήν Ιεραρχία καί άπο6λέποντας στήν εργατική διεύθυνσή τών εργοστασίων, τό δείχνουν ξεκάθαρα.
2())
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΙ Η «ΑΠΟΣΤΑΛΙΝΟΠΟΙΗΣΗ»
Ή γραφειοκρατία ισχυρίζεται πώς είναι «κομμουνιστική». Όργάνωσε τήν οικονομία μέ τρόπο δήθεν «σοσιαλιστικό»' έθνυωποϊησε τά εργοστάσια, ύπόταξε τήν παραγωγή σ' ένα «πλάνο». Δέν άλλαξε δμως τίποτε στήν πραγματική κατάσταση τών εργατών. Στήν παραγωγή οί εργάτες παραμένουν ϋποταγμένοι στήν όλική εξουσία τού διευθυντικού μηχανισμού του εργοστάσιου. Αυτού τού διευθυντικού μηχανισμού, μόνο τό προσωπικό αλλαξε -κι όχι πάντοτε τό πνεύμα του δμωτ, οί μέθοδοί του κι ό ρόλος του παραμένουν ακριΌιος τά ίδια μέ κείνα τού ίδιωτυωύ καπιταλισμού: ν' άποσπάσει δσο γίνεται περισσότερη εργασία από τούς εργάτες, συνδυάζοντας τόν άμεσο καταναγκασμό, τήν επιτάχυνση τών ρυθμών, τά πρίμ μέ τήν απόδοση' τήν άρνηση στούς εργάτες τοϋ παραμικρού δικαιώματος ώς πρός τήν οργάνωση καί τό ρυθμό τής εργασίας τους. 'Όπως δ Γάλλοτ, 'Άγγλος η 'Αμερικανός εργάτης, ό Πολωνότ, ΤσεχοσλοΌάκος η Ούγγοο; εργάτης εχει μεταβληθεί σέ μιά άπλή βίδα τής μηχανήξ, σ' ένα σώμα άψυχο πού δέν εχει τίποτε νά πεί ούτε γιά τήν ίδια τήν εργασία του, οϋτε γιά τήν εργασία τοϋ συνεργείου η τοϋ εργοστασίου του. Χωρίς δικαίωμα νά κάνει απεργία -καθώς ή απεργία χαρακτηρίζεται σάν «έγκλημα ενάντια στό σοσιαλιστικό κράτος»' χωρίς δικαίωμα νά σχηματίσει μιά οργάνωση γιά νά ύπερασπίσει τά συμφέροντά του -ή επίσημη συνδικαλιστική οργάνωση δέν είναι παρά ενα ϋποκατάστημα τής διεύθυνσης του εργοστασίου, πού εχει σάν ουσιαστικό καθήκον νά εξωθεί στήν αυξηση τής άπόδοσητ στό έλεο; τής αϋθαιοεοια.; τού τελευταίου επιστάτη η τοϋ τελευταίου κομματικού στελέχους, ό εργάτη; νιώθει τήν εκμετάλλευση τό ίδιο βαριά δπως καί πρώτα, αν όχι περισσότερο. 'Ένιωσε έπιση; πώς ή εκμετάλλευσή του ύπηρετούσε τούς ίδιους στόχους οπως καί κάτω άπό τό ιδιωτικό καπιταλιστικό καθεστώς: από τή μιά πλευρ6 τήν οικοδόμηση δλο καί νέων εργοστασίων καί νέων μηχανών από τήν άλλη πλευρά τή δυνατότητα ύπαρξης μιάς προνομιούχας ζωής σ' ένα παρασιτικό στρώμα πού δέν ήταν πιά οί παλιοί εργοδότες, αλλά οί γραφειοκράτες-διευθυντές των εργοστασίων, οί τεχνικοί, οί στρατιωτικοί, οί διανοούμενοι, οί συνδικαλιστικοί ήγέτετ, του κόμματος καί του κράτους. Τό προλεταρι(nο είδε π ώτ αυτό τό καθεστώς, πού ίσχυοιζόταν πυ)ς είναι «κομμουνιστικό», δέν ήταν παρά μιά άλλη μορφή τοϋ καπιταλιστικού καθεστώτος, στό όποίο ή γραφειοκρατία είχε πάρει τή θέση των ίδιωτών εργοδοτό)ν' πυ)ς ή «εθνικοποίηση» κι ή «σχε202
διοποίηση» δέν είχαν σέ τίποτε αλλάξει τήν κατάστασή του. Ή όλοκληρωτική δικτατορία τό εμπόδιζε νά οργανωθεί, νά συζητήσει ελεύθερα. νά διαβάσει η ν' ακούσει στό ραδιόφωνο άλλο πράγμα από τά επίσημα ψέματα. 'Αλλά ή όλοκληρωτική δικτατορία δέν μπορούσε καί δέν θά μπορέσει ποτέ νά εμποδίσει τούς εργάτες νά δούν τήν πραγματικότητα στήν όποία ζούνε: ή διαρκής ϋποδούλωσή τους σ' ένα στρώμα διευθυνόντων πού δέν κάνουν τόν περισσότερο χρόνο άλλο από τό νά σπαταλάνε τήν εργασία τους, δλη τήν οργανωμένη παραγωγή μέ προοπτική νά τούς αποσπάσουν ακόμη περισσότερη απόδοση, τή μιζέρια τους σέ αντίθεση μέ τήν πολυτέλεια των παρασίτων -ούτε νά νιώσουν σάν τήν πιό αίσχρή βρισι<'{τούς λόγους των ηγετών πού παρουσιάζουν δλα αυτά σάν τό «σοσιαλισμό» καί τήν «κυριαρχία τής εργατικής τάξης». Ή όλοκληρωτική δικτατορία δέν μπορούσε επίσης, καί δέν θά μπορέσει ποτέ, νά εμποδίσει τούς εργάτες νά παλεύουν ενάντια στήν εκμετάλλευση μέ τό μέσο πού είναι πάντα στή διάθεση τών έκμεταλλευόμενων: τήν αρνηση νά συνεργήσουν στήν παραγωγή, πού εκδηλυ)νεται μέ άπειοοικ τρόπους. Ή σύγχρονη βιομηχανία δέν μπορεί καθόλου νά λειτουργήσει χωρίς ενα ελάχιστο σύμπραξης τών εργατιί)ν, χωρίς ενα ξεδίπλωμα τής ποωτοδουλϊατ τους καί τών ίκανοτήτων τους όογάνωση; πού ξεπερνάει κατά πολύ αυτό πού Επίσημα ϋποτϊθεται δτι κάνουν οί εργάτες καί πού είναι αδύνατο νά τούς άποοπαστεί μέ τόν καταναγκασμό. ' Από τά Ι950, ή άντίσταση τών εργατών στούς κόλπους τής παραγωγής έφτανε σέ μιά τέτοια κλίμακα ένταση; ώστε ή οικονομία τών δορυφόρων χωQt;)v εμπαινε σέ μιά τρομερή κρίση, τής όποια; μόνο σήμερα μετριέται τό δάθοτ. Αύτή ή κατάσταση, τό επαναλαμβάνουμε, δέν είναι ιδιαίτερη στίς δορυφόρες χώρες. Λυμαίνεται έπίση; τήν ΕΣΣΔ. Είναι δμως αναγκαστικά σοβαρότερη εκεί όπου ή γραφειοκρατία είναι πρόσφατη, εκεί όπου μεταφυτεύτηκε περισσότερο τεχνητά' καί ποοπαντός εκεί δπου βρίσκεται αντιμέτωπη μ' ένα προλεταριάτο πού, εχοντας μιά παλαιότερη ϋπαρξη, μιά περισσότερο διαμορφωμένη ταξική συνείδηση, χειραγωγείται λιγότερο εύκολα κι άντιδοάει άποφασιστικότεοα στήν εκμετάλλευση. Στή Ρωσία, κάτω απ' τό σταλινικό καθεστώτ, παρά τήν ασυναρτησία καί τήν ανικανότητα τη; γραφειοκρατίας, δέν ύπήρξε από τό Ι92~ μέχρι τό Ι94 Ι, άνοιχηΙ κρίση, ουσιαστικά γιατί τό προλεταριάτο εξασθενοί'σε συνεχώς από μιά τεράστια συρροή νεαρών αγροτών πού απορροφούσε Τ] ϋιομηχανία. γιά τούς όποιου; ή είσοδος ατό εργοστάσιο 'σήμαινε αντικειμενικά κι ύποκειμενικά μιά σημαντική οικονομική καί κοινωνυιή πρόοδο. Σίγουρα δμως μετά τόν πόλεμο, ή ένταοη άνεδαι203
νει στά ρωσικά εργοστάσια' έτσι, δπως είδαμε, στό 20ό Συνέδριο οί ήγέτες τής γραφειοκρατίας ύποχρεώθηκαν ν' αναγνωρίσουν πώς τόν περισσ6τερο χρόνο οί διευθυντές εργοστασίων, σέ αντίθεση μέ δλους τούς έπιοημου; κανόνες, ήταν ανίκανοι νά προσδιορίσουν τίς νόρμες εργασίας καί πώς αυτές οί νόρμες ήτανε στήν πραγματικότητα τό αποτέλεσμα ένός συμδιδαομοϋ, δπως εξάλλου καί οί παρεχόμενοι μισθοί. Μετά τό θάνατο τού Στάλιν, ή νέα ήγετική όμάδα κατάλαδε πώς δέν θά μπορούσε πιά νά συνεχίσει γιά καιρό νά διευθύνει μέ τίς παλιές αύταρχιπέ; μεθόδους, καί προσπάθησε νά προλάδει τή σύγκρουση μ' ενα κάποιο αριθμό παραχωρήσεων. Α ύτό ήταν τό νόημα τής «άποσταλι νοποί ησης» 14. Έξωθήθηκε σ' αυτό από τή ρωσική κατάσταση' έπίση; δμως άπό τήν κατάσταση στίς δορυφόρες χώρες, Ιδιαίτερα εκείνες δπου ενα προλεταριάτο, έχοντας τήν εμπειρία τοϋ καπιταλισμού δέν συνέχεε τήν οΙκοδόμηση νέων εργοστασίων μέ τό σοσιαλισμό, ήξερε πώς ή συσσώρευση τών 6ργάνων παραγωγής ήταν συνεχώς ή κύρια μέριμνα τών εργοδοτών, καί ήξερε έπϊση; αυτό πού ό Βούλγαρος ή Ρουμάνο; άγοότητ, πού εΙχε μετατραπεί σ' εργάτη, έτοιμαζόταν ν' 14. Έδώ καί τρία χρόνια γράφαμε: «... μιά άλλη σχέση, λιγότερο καταφανής, εΖναι πολύ σημαντικότερη' εΖναι δ ρόλος πού επαιξε στήν επιοράδυνση τοϋ δρόμου πρός τόν πόλεμο ή άντϊθεση τοϋ προλεταριάτου στήν εκμετάλλευση, καί πάνω απ' δλα ή άντϊθεση τοϋ ρωσικού προλεταριάτου. Είναι γιατί ένιωθε τό καθεστώς της νά τρίζει κάτω άπό τήν αντίθεση τών εργατών πού ή ρωσική γραφειοκρατία, μέ τόν Στάλιν νεκρό η όχι, ήταν ύποχρεωμένη νά κάνει παραχωρήσεις, πού άναγκαστικά επέσυραν μιά μείωση τών στρατιωτικών δαπανών καί συνεπώς έπϊση; μιά εξωτερική πολιτική περισσότερο διαλλακτική. 'Ότι αύτή ή άντίθεση δέν μπόρεσε ποτέ νά εκδηλωθεί ανοιχτά, δέν άλλάζει τίποτε στήν υπόθεση οί παραχωρήσεις τής ρωσικής γραφειοκρατίας, πραγματικές η φαινομενικές, δείχνουν τή δυναμικότητα αύτή ς τής άντίθεσης, δπως έπίση; κι οί κατοπινοί εργατικοί άγώνες στήν Τσεχοσλοδακία καί τήν ανατολική Γερμανία». (Sο("ίιιΙί.l'ιne ο/( Bl/I'!"Iι·ί". τεύχ. 13, Γενάρης-Μάρτης 1954, σελ. Ι). 'Εννοείται ή «άποσταλινοποίηση» είναι ένα σύνθετο φαινόμενο, πού προσδιορίζεται άπό ένα πλήθος παράγοντες. "Αν αύτοί οί παράγοντες προκύπτουν δλοι σέ τελευταία ανάλυση άπό τήν κρίση μιάς κοινωνίας οίκοδομημένη; στό ριζικό σχίσμα ανάμεσα σέ διευθύνοντες καί σέ έκτελεστέτ; καί στήν άντϊθεσή τους -δηλαδή τελικά στήν πάλη τών εργατών ένάντια στή γραφειοκρατία- παραμένει όπωσδήποτε γεγονός ότι αύτή ή κρίση παρουσιάζει πολλές όψεις, άνάμεσα στίς όποίες τήν ανικανότητα τής γραφειοκρατίας νά ρυθμίσει τίς δικές της δομές, τί; σχέσεις τών θεσ -ών της καί τών στρωμάτων της μεταξύ τους, καί αποτελεί εναν άπό τούς σημαντικότερους παράγοντετ; Γιά μιά δαθιά εξέταση τών προολημάτων τής «άποσταλινοποίησης», δλέπε τό αρθρο τοϋ Κλώντ Λεφόρ, <'ο Όλoκληρωτισμό~ χωρίς Στάλιν -'Η ΕΣΣΔ σέ μιά νέα φάση», πού άναφέρθηκε πιό πάνω (σελ. 127).
204
ανακαλύψει καί πού ό Κινέζος αγρότης θά ξέρει έπϊση; σέ δεκαπέντε ή είκοσι χρόνια: δτι δποιος καί νά εΙναι δ ρυθμός τής προόδου τής παραγωγής καί τά θαύματα τής «σοσιαλιστικής συσσώρευση;», τό κορμί του καί τό πνεύμα του ύποδουλώνονται δλο καί περισσότερο στόν καταχθόνιο ρυθμό τών μηχανών. Κι εΙναι ακριδώ.ς σ'αύτέ; τίς δορυφόρες χώρες δπου μιά εργατική τάξη μέ μιά εμπειρία τού καπιταλισμού ήδη ύπήρχε, πού ή εξέ~lερση τών εργατών ενάντια στή γραφειοκρατία ξέσπασε άνοιχτά: Στήν ανατολική Γερμανία, δπου οί εργάτες ξεσηκώθηκαν τόν Ίούνη 195.1, χτυπούσαν μέ τό δπλο στό χέρι τούς γραφειοκράτες τούς αύτοκαλούμενοικ κομμουνιστές καί διακήρυχναν: «οί πραγματυωί κομμουνιστέτ, είμαστε μείς», καί ζητούσαν «μιά κυδέρνηση μεταλλουργών». Σχεδόν ταυτόχρονα, απεργίες καί εργατικές στάσειτ γίνανε στήν Τσεχοσλοδακία. Τόσο ή ρωσική γραφειοκρατία δσο κι εκείνη τών δορυφόρων χωρών προσπάθησε από κείνη τή στιγμή νά «άπαλύνει« τά πράγματα. Νιώθοντας τά νώτα τους κάθε αλλό παρά άσφαλισμένα, προσέγγισε τούς δυτικούς ι.·μπεριαλιστές· πραγματοποίησε μιά σιωπηρή συμφωνία μαζί τους γιά κατάπαυση τοϋ ανταγωνισμού τών εξοπλισμών καί περιορίζοντας τή στρατιωτική της παραγωγή, προσπάθησε νά κατευνάσει τούς εργάτες μέ μερικές παραχωρήσεις στό διοτικό επίπεδο. 'Ύστερα, προσπάθησε ν' αλλάξει τήν πολιτική φυοιογνωμϊα της: θέλησε νά παρουσιάσει τόν Στάλιν σάν άτομικά υπ εύθυνο γιά δλη τή εκμετάλλευση καί δλα τά εγκλήματα πού εΙχε Εκείνη διαπράξει, καί διαδεδαίωσε πώς θά «εκδημοκρατισθεί».· Αυτό ήταν τό πολιτικό νόημα τοϋ 200ύ Συνεδρίου. •Α ν μπόρεσε έτσι νά εξαπατήσει μερικούς διανοούμενου ς άποπροσανατολισμένους κάί μερικά πολιτικά ναυάγια, δέν μπόρεσε νά Εξαπατήση τούς εργάτες τών χωρών πού εξουσιάζει. Γιά τούς εργάτετ, ή «δημοκρατία» δέν σήμαινε ποτέ καί δέν θά σημάνει ποτέ άλλο τίποτα από τό δικαίωμα νά 6ργανώνονται οί ίδιοι δπως τό εννοούν, νά μπορούν νά συνέρχονται καί νά εκφράζονται ελεύθερα. Τά ύπόλοιπα είναι γι' αϋτούξ, πολύ δίκαια, φλυαρίες. Βρίσκονταν -καί δρίκονται πάντα- πολύ μακριά στίς γραφειοκρατικές χώ!)Ε; (ίJς πρός αϋτό. Ή πραγματική κατάσταση δέν άλλαξε, ούτε απ' αύτή τήν άποψη, ούτε από τήν οικονομική άποψη. Έξάλλου οί εργάτε; ενιωσαν πώς ή γραφειοκρατία δέν εκανε παραχωρήσεις από καλή θέληση, πώτ είχε τρομοκρατηθεί από τήν εξέγερση τοϋ ανατολικού Βερολίνου καί τά γεγονότα τής Τσεχοσλοδακίας, πώς παραχωρούσέ μερικά ψιχία μόνο στό μέτρο δπου οί εργάτες τήν εΙχαν χτυπήσει άνοιχτά κι εΙχαν προσπαθήσέι νά τήν ανατρέψουν. Τό μάθημα τούl95.1 δέν είχε χαθεί γιάτού; εργάτες τής ανατολική; ευρώπη~: δτι μόνο ή πάλη άνταμεϊδει, πώς ή εξέγερση μια; 205
μέρας, ακόμη καί νικημένη, κάνει πολύ περισσότερα γιά τή οελτίωση του πεπρωμένου των εργατών από δέκα χρόνια «σχέδιοποίησης» καί φλυαριών γιά τά «ες αϋριον πού ψέλνουν». Τίς κάποιες «παοαχωοήσευ;» τής γραφειοκρατίας κα( τίς δηλώσεις τοϋ 200ύ Συνέδριου, οί έργάτετ; δίκαια τίς έρμήνευσαν αυτό πού ητανε, δηλαδή σάν σύμπτωμα μιάς τεράστια; άδυναμϊατ. "Ενατ καταπληκτικός άναδρασμότ κυρίευσε από τότε τίς περισοότερετ δορυφόρες χώρες. 'Από καιρό συγκρατημένη στά εργοστάσια, ή ~'ργατική αντίδραση άρχισε νά εκδηλώνεται στό φώς τής μέρα;. Άντανάκλασε σέ δλουτ; τού; κοινωνικούς κύκλους, ιδιαίτερα στή νεολαία. εισχώρησε στή βάση των γραφειοκρατικών όργανώσεων, τών κομμάτων καί τών συνδικάτων, τίς όποίες άρχισε νά διαβρώνει. Ή γραφειοκρατία βρέθηκε πολύ σύντομα ανίκανη νά συγκρατήσει τήν εξέγερση τής κοινωνίας. Μέ σπασμωδικά μέτρα, άποκαθιστώντατ τού; παλαιού; «προδότετ», υποσχόμενη περισσότερη ελευθερία, αναγνωρίζοντας μέ oΙκτρίJ τρόπο τά «σφάλματά της», άλλάζοντα; τό διευθυντικό προσωπικό της κι άντικαθιστώντατ το μέ γραφειοκράτες πού μπορούσαν νά έμφανίζονται σάν «άοιστεοιστές» ή σάν «άντιπ ολιτευόμενοι», προσπάθησε νά κατευνάσει τόν πληθυσμό, νά δείξει πώτ κάτι είχε πραγματικά «αλλάξει». Τό ταξίδι του Χρουστσώφ στό Βελιγράδι τόν 'Ιούνη, τού Τίτο στή Γιάλτα τόν 'Οκτώβρη, προσπάθησαν ν{ι δείξουν πώς ή Ρωσία ήταν στό έξής Ικανή νά άναγνωρίσει έμποαπτα τήν «ανεξαρτησία» τών δορυφόοων χωρών εκφράζανε δμακ έπιση; τήν αυξανόμενη αγωνία τών γοαφειοκοατών τη; Μόσχας δπωτ καί εκείνων στό Βελιγράδι μπροστ« στήν ανάπτυξη μιάο εξέγερσης τής όποίατ καί οί μέν καί οί δέ νιώθανε πώς θά τούς ήταν σχεδόν αδύνατο ν' άποφύγουν τίς:: άντανακλάσειτ στίς χώρες τουτ.
Η ΠΟΛΩΝΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΙ Ο ΓΚΟΜΟΥ ΛΚΑ
Δέν άπόφυγαν τίποτε. Τόν 'Ιούλη, στό Πόζναν, οί εργάτες τοϋ εργogτασίOυ Στάλιν δίνανε τό σινιάλο μιάς άνοιχτή; έξέγερσης ένάντια στό καθεστώτ- άψηφοϋσαν τά τεθωρακισμένα, μερικά από τά όποία αλλωστε κυρίευαν σέ λίγο μέ τή συνενοχή των στρατιωτών καί τών κατωτέρων στελεχών τοϋ στρατού, προσπαθούσαν νά καταλάδουν τά κύ6ερνητικά κτίρια. Τά συνθήματά τους, άπλά καί βαθιά -«ψωμί», «δημοκρατία», «έλευθερϊα», «είναι ή έπανάστασή 206
ματ», «κάτω οί μανδαρίνοι»> δείχνανε σύγχρονα πώς ή «άποσταλινοποίηση» δέν είχε αλλάξει τίποτε στήν πραγματικότητα, καί πώς οί εργάτες, έχοντα; αποκτήσει τήν πείρα τής γραφειοκρατίας, ήταν απόλυτα ίκανοί νά ταυτίσουν τούς άνθοώπου; καί τό σύστημα σάν τούς ύπεύθυνου; τής έκμετάλλευσηξ. Ή εξέγερση τού Πόζναν ηττήθηκε ή άντανάκλασή της. δμω; στή χώρα καί στίς άλλες δορυφόρες χώρες ύπήρξε τεράστια. Ή πολωνική, ρωσική, γιουγκοσλα6ική γραφειοκρατία, οί ξεδιάντροποι ψεύτες τής HII/l1lIl1if,j προσπάθησαν νά τήν παρουσιάσουν σάν ενα ξεσήκωμα αντιδραστικών στοιχείων πού ύποστηρίζονταν από τούς ,Αμερικάνους. Κανείς δμωτ; στίς δορυφόρες χώρες δέν πίστεψε τά ψέματα τής γραφειοκρατίας γιά τήν εξέγερση τοϋ Πόζναν. Ή στάση τής Γιουγκοσλαδϊαξ, πού συστηματικά αποσιώπησε τίς δίκες τού Πόζναν τό δείχνει ξεκάθαρα, άν χρειάζεται. Άντίθετα. Ταυτόχρονα σλα τά όρατά σημάδια. κι σλα σσα μπορούμε νά συμπεράνουμε από τίς άλλαγέ; συμπεριφοράς τής γραφειοκρατίας, δείχνουν πώς ή εξέγερση τοϋ Πόζναν έδωσε τό σύνθημα -τής επίθεση; τών εργατών σέ πολλές χώρες -στήν Πολωνία καί τήν Οϋγγαρϊα κατά πρώτο λόγο. ,Από τόν 'Ιούλη ως τόν 'Οκτώβρη, ή Πολωνία έζησε σέ μιά κατάσταση εξαιρετικού αναβρασμού. Οί μάζες άρχισαν νά εισβάλουν στήν πολιτική σκηνή. Ό σταλινικός γραφειοκρατικός μηχανίσμός, πού είχε χάσει ήδη μέ τήν άποσταλινοποϊηση τήν εσωτερική συνοχή του καί πολλές κρίσιμες θέσεις ελέγχου -ή πολιτική αστυνομία, γιά παράδειγμα, στρεφόταν εναντίον του- βρέθηκε απόλυτα άνϊκανο; νά κυριαρχήσει τήν κατάσταση. Οί συνεδριάσεις διαδέχονταν ή μιά τήν άλλη άντυωούοντα; τά επίσημα συνθήματα, εκφράζοντας τή δυσπιστία των εργαζομένων απέναντι σέ δλε; τίς συνηθισμένες φλυαρίες, ζητώντας πραγματικές άλλαγέτ; Ή δάση τοϋ γραφειοκρατικού μηχανισμού -οί «άγωνιστέ;» τής σειράς καί τά μικρά στελέχη- έχανε σλη τή συνοχή της. Ύφιστάμενη τήν τεράστια πίεση τής εργατικής μάζας, έχοντα; διαπιστώσει πώς όλόκληρη ή Ιδεολογία στήν όποία είχε ζήσει γιά δεκαετίες κατέρρεε (οί ήγέτες=μεγαλοφυείς κι αλάθητο ι αρχηγοί, ή αντιπολίτευση= προδοσία, τό κόμμα=κόμμα της εργατικής τάξης, ή έθνικοποίηση+ή σχεδιοποίηση=σοσιαλισμός, κλπ.) γινόταν ευαίσθητη στίς εργατικές διεκδικήσεις. Μετέδιδε αυτή τήν πίεση στό εσωτερικό τοϋ γραφειοκρατικού μηχανισμού, τού όποιου οί κορυφές σέ κατάσταση αποσύνθεση; καί οί ίδιες, κυριαρχημένες άπό τό φόδο, σπαραζόμενες ανάμεσα σέ πολλές γραμμές, μήν έχοντα; πιά εμπιστοσύνη στή Μόσχα -όπου ό Χρουστσώφ συσσώρευε τή μιά γκάφα πάνω στήν άλλη, αρχικά μέ τήν άπόφαση τής Κ. Ε. τού ΚΚΣΕ τής 207
2Ο 'Ιούλη. τό ταξίδι του άστραπή μέ δεκατέσσερις στρατηγού ς στή Βαρσοδία στό τέλος- μπερδεύτηκαν επί τρείς μήνες προτού νά δρούνε τή «λύση», δηλαδή ν' άνακαλέσουν τόν Γκομούλκα, τή μόνη δυνατή κάλυψη πρός τ' «άριστερά» κείνη τή στιγμή, εξαιτίας τής άντϊθεοή; του στήν κυρίαρχη άπό τό 1949 τάση, τού «πολωνικού» (άρχηγός τού πολωνικού Κ.Κ. άπό τό 1943 στήν παρανομία κι άπό τό γεγονός αυτό άντίθετος στούς εμιγκρέδες άπό τή Μόσχα πού είχαν επιστρέψει τό 1945) καί «φιλο-τιτοϊκού» παρελθόντος του, τής εργατικής του καταγωγής. 'Ανακαλώντας τόν Γκομούλεα στήν εξουσία ή πολωνική γραφειοκρατία ήξερε πώς θά συγκρουόταν μέ τή Μόσχα, ή όποία, γεμάτη άνίσχυρη λύσσα, έδλεπε τήν κατάσταση νά ξεφεύγει δλο καί περισσότερο άπό τόν έλεγχό της. 'Αλλά δέν μπορούσε νά κάνει διαφορετικά. Ή εκκαθάριση τού περισσότερου έκτεθειμένου τμήματος τής σταλινικής ήγεσίας τοϋ κόμματος, τού κράτους καί τής οίκονομίας, ήτανε τό άπαραίτητοελάχιστο δριο στήν προσπάθεια νά συγκρατηθεί τό μαζικό κίνημά πού ετοιμαζόταν ν' άποκτήσει καταπληκτικές διαστάσεις. Γνωρίζουμε τώρα πώς κατά τή σύνοδο τής Κεντρικής Έπιτροπής τού Πολωνικού Κόμματος, στίς 20 καί 21 Όκτώδρη, πού 'άνακάλεσε τόν Γκομούλκα στήν εξουσία, όλόκληρος ό πληθυσμός, μ' έπικεφαλή; τούς εργάτες καί τούς φοιτητές, δρισκόταν επί ποδός πολέμου κι έτοιμο; νά χτυπηθεί μ' ένα πραξικόπημα τής σταλινικής φράξιας. Ό άναδρασμός έφτασε στό άνώτατο σημείο του μέ τήν είδηση τής άφιξης τού Χρουστσώφ καί τών δεκατεσσάρων στρατηγών στή Βαροοδϊα. Οί εργάτες μείνανε στά εργοστάσια έτοιμοι νά έπέμδουν μαζικά ενάντια σέ μιά δυναμική έπέμδαση τών Ρώσων καί τόύ όργάνου τους, τού στρατάρχη Ροκοσόφσκι. Τμήματα τού στρατού καί της πολιτικής άστυνομίας δρίσκονταν κιόλας επί ποδός πολέμου. Οί Ρώσοι κατάλαδαν πώς κάτω άπό αύτέ; τίς συνθήκες δέν επρόκειτο πιά γιά μιά άπλή «άστυνομική επιχείρηση», κι άκόμη λιγότερο γιά ένα «πραξικόπημα» μιάς πολωνικής φράξιας ενάντια σέ μιά άλλη, καί" πώς θά επρεπε ν' άναλάδουν στρατιωτικές έπιχειρήσει; σέ πραγματική πολεμική κλίμακα. Πιστεύοντας πώς θά μπορούσαν νά κρατήσουν ενα ελάχιστο δριο ελέγχου τής κατάστασης στήν Πολωνία μέ τήν μεσολάδηση 'τοϋ κόμματος -πράγμα πού άποδείχτηκε τελείως άδύνατο δυό εδδομάδες άργότερα στή Βουδαπέστη- διενήργησαν αυτό πού σκέφτονταν άναμφϊδολα πώς ηταν μιά τακτική ύποχώρηση.
'Η οημΙ'ρινή ε:rαναατατική
κι οί άντιφάΟΕις
κατάοταοη οτήν Πολωνία γκομΟlJλκιαμοι)
τοl;
'Η σημερινή κατάσταση στήν Πολωνία, δσο κι άν είναι ίστορικά πρωτότυπη, δέν παύει νά είναι σαφέστατα μιά επαναστατική κατάσταση. Τά φρικτά Εγκλήματα τού προγενέστερου καθεστώτος δγαίνουν στό φώς, ό εκμεταλλευτικός καί καταπιεστικός χαρακτήρας τής γραφειοκρατίας στήν εξουσία επί δέκα χρόνια έγινε κοινή συνείδηση, κάθε άπόπειρα επιστροφής πρός ενα καθεστώς έστω σχετικά άνάλογο, άποκλείεται ριζικά, οί «παλινορθωτικές» τάσεις (άστικές) είναι πρακτικά άνύπαρκτες. Συνεδριάσεις εργατών καί φοιτητών διεξάγονται συνέχεια, καί πού κανένας δέν θά μπορούσε νά άπαγορεύσει, δπου κανένας δέν μπορεί νά εμποδιστεί νά πεί αυτό πού σκέφτεται. Διεκδικήσεις διατυπώνονται συνέχεια, καί συζητούνται, πάνω στή μισθολογική ίεραρχία, τήν εργατική διεύθυνση στά εργοστάσια, τή δημοκρατία. 'Από τήν άλλη πλευρά, δέν δλέπουμε άκόμη τό σχηματισμό μαζικών σοδιετικών όργανισμών, εργατικών Συμδουλιων ή άνάλογων 'Επιτροπών. 'Υπάρχει δμως ενας εξαιρετικά δαθύ; μετασχηματισμός τών ύπαρχόντων πολιτικών καΙ συνδικαλιστικών όργανώσεων. 'Ο χαρακτήρας τού κομμqυνιστικού κόμματος -τού ενοποιημένου εργατικού κόμματος Πολωνίας- άλλαξε*. 'Όποιες καί νά είναι οί επιδιώσεις τού παρελθόντος σέ διάφορους χώρους -οί σταλινικοί πυρήνες μπορούν νά ύφίστανται στή μιά ή τήν άλλη όργάνωση τοϋ κόμματος, τά κατάλοιπα τής γραφειοκρατικής νοοτροπίας λίγο πολύ παντού- οί άγωνιστές καί τά μεσαία στελέχη τού πολωνικού κόμματος τοποθετούνται σήμερα στή μεγάλη τους πλειοψηφία σ' ένα κομμουνιστικό πεδίο. 'Η κατάρρευση τού καθεστώτος καί τής σταλινικής ίδεολογίας, ή κατανόηση, στήν πρακτική, τής προέλευσής της καί τών συνεπειών της, ή άντίθεση στό ρωσικό ίμπεριαλισμό, τό μάθημα τής ουγγρικής έπανάστασητ, καί πάνω άπ ' δλα, ή πίεση κι οί άπαιτήσε«; τών πολωνικών εργατικών μαζών έχουν ήδη μεταδάλει έντελώ; τή νοοτροπία αυτών τών άγωνιστών. Αυτοί οί παράγοντες ενισχύονται εξαιρετικά μέ τήν είσοδο νέων εργατικών στοιχείων στό κόμμα, πού είναι φορείς τής προλεταριακής νοοτροπίας καί τών προλεταριακών άπαιτήσεων. Αϋτέ; οί άλλαγές δέν είναι μόνο ψυχολογικές: εγγράφονται στό εξής στά άντικειμενικά γεγονότα, πού δέδαια δέν είναι μή αντιστρεπτά, άλλά πού δέν θά • Αυτό ήταν ένα σφάλμα πού συζητήθηκε καί διορθώθηκε στό άρθρο «'Ο πολωνικός δρόμος τής γραφειοκρατικοποίησης», πού δημοσιεύτηκε 2 μήνες αργότερα.
208
209
μπορούσαν νά επανεξεταστούν παρά μετά άπό μιά μακρά εξέλιξη καί μέ αντίτιμο νέες συγκρούσεις; )'ιά :rρώτη φορά από τό /927, ή συζήτηση elvat ελειJθερη οτοιις κόλ:rΟΙJς ενός κομμΟΙJνιοτικοι! κόμματος. Αύτό είναι ένα γεγονός μέ τεράστια σημασία. 'Από τώρα καί στό έξής, στούς κόλπους τού πολωνικού κόμματος, οί άνθρωποι άπορρίπτουν τήν ήλίθια θεωρία τής «προσωπολατρείας» καί τών «σφαλμάτων» τού Στάλιν η τοϋ Μπέρτα: ζητάνε ν' αναλυθεί δ σταλινισμός, δηλαδή στήν πραγματικότητα δ γραφειοκρατικός καπιταλισμός σάν όλικό καί ουνεκτικό οιιοτημα, σάν ενα σύνολο οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό καί ιδεολογικό. 'Αναλύσεις σ' αύτή τήν κατεύθυνση -πού μπορούμε νά κρίνουμε σάν δειλές στό Παρίσι, άλλά πού έχουν τήν αξία νά ύπάρχουν καί νά έχουν γίνει άπό άνθρωποικ πού έχουν μιά διωμένη πείρα τού γραφειοκρατικού συστήματος- κάνουν τήν έμφάνισή τους στόν πολωνικό τύπο. Συζητήσεις αρχίζουν νά γίνονται ακόμη καί γιά τή λενινιστική σύλληψη τού κόμματος, καί οί κριτικές πού διατύπωνε άπό τό 1918 μιά πολωνέζα έπαναστάτρια, ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, ενάντια στή δικτατορία τής Κεντρικής επιτροπής πάνω στό κόμμα, καί τού κόμματος πάνω στίς μάζες, δγαϊνουν άπό τά σταλινικά ύπόγεια. Κάτω άπ: αύτές τίς συνθήκες, δ,τι καί νά είναι τό παρελθόν κι οί ύποκειμενικές προθέσεις τών μελών τής ήγεσίας τοϋ Κόμματος, τού Γκομούλκα, τοϋ "Οχαμπ, τού Συράνκιεσιτς, είναι φανερό πώς δέν μπορούν νά διευθύνουν παρά στό μέτρο πού πορεύονται μ' αύτό τό άκατανϊεητο ρεύμα. 'Ανάλογε; μεταδολέι; γίνανε στούς κόλπους τού συνδικαλιστικού κινήματος. 'Ύστερα άπό τίς μέρες τού 'Οκτώδρη τής Βαρσοσίας, δ χαρακτήρας των συνδικαλιστικών όργανώσεων τροποποιείται. Ό γραφειοκρατικός μηχανισμός τών συνδικάτων τοϋ δποίου ή λειτουργία μέ τό σταλινικό καθεστώς ήταν νά εξωθεί τούς εργάτες στήν απόδοση, εκκαθαρίζεται. Οί συνδικαλιστικές συγκεντρώσεις, πού προηγούμενα ήταν ερημες, γεμίζουν τώρα άπό τούς εργάτες' καί μπορέσαμε νά δούμε, στό Συνέδριο τών Συνδικάτων στή Βαρσοδϊα τό Νοέμδρη, οί 120 επίσημοι άπεσταλμένοι πού συνθέτουν θεωρητικά τό συνέδριο, νά παραμερίζονται άπό μιά χιλιάδα άπεσταλμένους αύθόρμητα σταλμένους άπό τή δάοη, οί όποίο ι άνέτρεψαν τήν ήμερήσια διαταγή καί τό περιεχόμενο τού Συνεδρίου, έπισάλανε τό άνοιγμα «διδλιων λογαριασμών», μέ τήν πιό δλική εννοια τού δρου, τών συνδικάτων, καί μεταδάλανε τό Συνέδριο σ' ένα αμείλικτο κατηγορητήριο ενάντια στά όλέθρια άποτελέσματα τής συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας. 'Όσο οί διαφορές τών καταστάσεων στήν Πολωνία καί στήν Ούγγαρία είναι σημαντικές, τόσο οί δαθιέ; άναλογίες τους είναι άναμφισσήτητες. Τό μαζικό κίνημα ωριμο άπό τήν πείρα τού γρα-
φειοκρατικού καπιταλισμού δείχνει καί στίς δυό περιπτώσεις μιά εξαιρετική δύναμη. Στήν Ούγγαρία αύτή ή δύναμη εκφράστηκε μέ τήν καταστροφή δλων τών ύπαρχόντων θεσμών καί τήν ανοιχτή σύγκρουση μέ τό ρωσικό ιμπεριαλισμό' στήν Πολωνία, εκφράζεται μέ μιά προωθημένη μεταδολή τού χαρακτήρα τών πιό σημαντικών θεσμών, κόμματος καί συνδικάτου, καί μέ τήν ύποχώρηση πού έπιδλήθηκε στό ρωσικό ιμπεριαλισμό. Ή κατάσταση είναι λοιπόν εντελώς ανοιχτή στήν Πολωνία, καί τό μέλλον τού κομμουνιστικού κόμματος τό ίδιο. Ταυτόχρονα, ή πολωνική επανάσταση -κι ή πολιτική τού πολωνικού κόμματοςέχουν εμπλακεί σέ μιά σειρά αντικειμενικέ; άντιφάσειτ. Νά διαλευκανθούν αύτές οί άντιφάσεις, νά γίνει προσπάθεια ν' αναλυθούν μέ διαύγεια, εΙναι δ πρώτος δρος γιά νά γίνει δυνατό τό ξεπέρασμά τους. 'Από μιά πλευρά, ή πολωνική επανάσταση όδηγεί στήν καταστροφή τής κυριαρχίας τού ρωσικού ιμπεριαλισμού στή χώρα' ταυτόχρονα δημιουργεί μιά ανοιχτή πληγή στό πλευρό τού γραφειοκρατικού κόσμου. Ή μεταδοτική ισχύς της είναι τεράστια' έδωσε κιόλας τό σύνθημα στήν ούγγρική επανάσταση. 'Όλα τά άντίτυπα τής Τ"ίlnlll(/ Ιι/(Ιιι πουλιούνται λίγα λεπτά μετά τήν αφιξή τους στή Μόσχα, πού ή ρωσική γραφειοκρατία δέν μπορεί ν' άπαγορεύσει. Ταυτόχρονα δμως ή πολωνική επανάσταση δέν μπορεί νά προκαλέσει άνοιχτά τή Ρωσία. Ή ρωσική γραφειοκρατία παραμονεύει τήν πολωνική επανάσταση, έτοιμη νά τήν πνίξει στήν πρώτη εύκαιρία μέ τόν ένα η τόν άλλο τρόπο. Ή ήγεσία τού πολωνικού κόμματος είναι ύποχρεωμένη κάτω άπ' αύτές τίς συνθήκες νά συμδιδαστεί μέ τό Κρεμλίνο. Ή ρωσοπολωνική συμφωνία πού ύπογράφτηκε κατά τό τελευταίο ταξίδι τού Γκομούλκα στή Μόσχα παρουσιάζει, δπως κάθε συμδιδασμόξ, θετικές κι άρνητικές πλευρές. Ύπογράφοντας τή συμφωνία, ή ρωσική γραφειοκρατία κάνει πολύ πιό δύσκολη μιά μεταγενέστερη έπέμδασή της' ύποχρεώθηκε ν' άναγνωρίσει πώς εκμεταλλευόταν τήν Πολωνία άπό τό 1949 ως τό 1953· παραιτείται από αύτή τήν εκμετάλλευση γιά τό μέλλον καί δεσμεύεται νά χορηγήσει οικονομική δοήθεια. 'Από τήν άλλη πλευρά, δ Γκομούλκα είναι ύποχρεωμένος νά δεχτεί τή στάθμευση ρωσικών δυνάμεων στήν Πολωνία, πράγμα πού πεοιλαμδάνει άπειλές γιά τό μέλλον' κι ύπογράφει μιά φράση πού επιδοκιμάζει αν καί μέ έμμεσο τρόπο, τή συντοιδή τής ούγγρικής επανάσταση; άπό τούς Ρώσους (ή συμφωνία δέν μιλάει γιά τή ρωσική έπέμδαση ούτε γιά τόν Καντάρ, άλλά γιά τήν ύποστήριξη τών δύο κυαερνήσεων πολωνικής καί ρωσικής «στήν εργατική κι αγροτική κυσέρνηση τής Ούγγαρίας»). Αύτή είναι ήδη
210 211
μιά παραχώρηση στίς αρχές, πού μπορεί νά στραφεί μιά μέρα ενάντια στήν ίδιατήν Πολωνία. Ό σκοπός κάθε συμδιδασμού είναι νά κερδηθεί χρόνος. Στίς σημερινές περιστάσεις, ή πολωνική επανάσταση πρέπει νά κερδίσει χρόνο, άπό μιά πλευρά γιατί ή κρίση τής γραφειοκρατίας δάζει στό έξής τήν προλεταριακή επανάσταση στήν ήμερήσια διάταξη στή Ρωσία κι αλλού, καί σέ κάθε περίπτωση περιορίζει τίς δυνατότητες επέμδασης τοϋ Κρεμλίνου, άπό τήν αλλη πλευρά γιατί όφείλει νά μπορέσει νά συνεχιστ~ί, νά εξαπλωθεί καί νά δαθύνει στήν ίδια τήν Πολωνία. Κι είναι προπαντός άπ ' αυτή τήν άποψη πού δ συμδιδασμός μέ τή ρωσική γραφειοκρατία θά πάρει τήν δριστική σημασία του: θά ήταν θετικός αν θά είχε επιτρέψει τήν ανάπτυξη τής επανάστασης στή χώρα. Αυτή ή ανάπτυξη τοποθετείται άντυωύ σέ άντιφάσευ; τόσο δαθιές όσο κι εκείνες τών εξωτερικών σχέσεων. 'Η οίκονομική κατάσταση πού κληρονομήθηκε άπό τό σταλινικό καθεστώς είναι χαώδης' δ συντονισμός τών διαφόρων τομέων παραγωγής πρέπει νά ξεκινήσει άπό τό μηδέν ή ενσωμάτωση τής αγροτικής τάξης στό οικονομικό κύκλωμα, ϋστερα άπό δέκα χρόνια λήστευσης τοϋ αγρότη μέσω των υποχρεωτικών παραδόσεων, τής υποχρεωτικής κολλεχτιδοποίησης, παρουσιάζει τεράστιες δυσκολίες. Στό πολιτικό επίπεδο, καί ααθύτερα, τής όργάνωσης τής κοινωνικής ζωής σ' Όλες της τίς εκδηλώσεις, μαζικοί όργανισμοί δέν υπάρχουν -αν καί, δπω; είδαμε, ό χαρακτήρας τού κομμουνιστικού κόμματος υπέστη δαθιέ; μεταδολέο. Ή σταλινική γραφειοκρατία εξαλείφεται σταθερά από τίς ήγετικές θέσεις τής οίκονομίας καί τού κράτους. Άλλά ενας «εκκαθαρισμένος» ήγετικός μηχανισμός συνεχίζει νά διευθύνει τήν οίκονομία. Ό κρατικός μηχανισμός άλλαξε προσωπικό, όχι όμως αντικειμενικό χαρακτήρα' παραμένει ένα ξεχωριστός μηχανισμός, διαμορφωμένος άπό μιά διαρκή γραφειοκρατία καί κατ' αρχή αμετακίνητη. Πρέπει νά σταματήσουμε εδώ καί να προσπαθήσουμε νά δαθύνουμε τήν εξέταση αυτών τών άντιφάσεων ξεκινώντας από τό πρό6λημα πού είναι τό πιό ουσιαστικό καί πού άπό τό γεγονός αυτό διαφεύγει από κείνους πού φλυαρούνε σήμερα στήν περιφέρεια τής πολωνικής έπανάστασηξ -τό πρόδλήμα τής εργατικής διεύθυνσης τής οΙκονομίας. Ή εργατική διεύθυνση τής παραγωγής είναι τό πρόδηλο, άδιαφιλονίκητο, συνειδητό καί ρητό συμπέρασμα, πού οί εργατες των χωρών τής ανατολικής Ευρώπης 6γάζουν από τήν πε'ρα τού γραφειοκρατικού καπιταλισμού. Φυσικά κανένας ανάμεσά τους δέν σκέφτηκε οϋτε στιγμή τήν έπιστοοφή τών Ιδιωτών εργοδοτών.
'Αλλά κανένας έπϊση; δέν μπορεί στό έξής νά εμπιστεύεται σέ κανένα είδος ήγετικής γραφειοκρατίας, εστω «δημοκρατικής», έστω «έπαναστατική;», Αυτή τή γραφειοκρατία, τήν καταγγέλουμε εδώ άπό καιρό μέ δάση ντοκουμέντα, στατιστικές καί συλλογισμούς. 'Όμως ό Ούγγρος Τι Πολωνός εργάτης εχει αύτή τήν πείρα στό πετσί του. 'Απόκτησε τήν πείρα όχι μόνο ένός εκμεταλλευτικού στρώματος αλλά ένός στρώματος ανίκανου νά διευθΙJνει τήν :ταρα)'ω)'11. Είναι ή γραφειοκρατική διεύθυνση τής οίκονομίας πού χρεοκόπησε στά μάτια τού προλεταριάτου τής άνατολική; Εύρώπης. Στό μέτρο πού ενεργεί, τό προλεταριάτο λοιπόν εξωθείται άναπόφευκτα σ' αυτό τό συμπέρασμα: δέν άπομένει άλλη λύση παρά ή όργάνωση τής παραγωγής άπό τούς ίδιους τούς παραγωγούς. Τό πολωνικό εργατικό κόμμα αναγνωρίζει αύτή τήν κατάσταση καΙ τά αντίστοιχα αιτήματα τών εργατών. Διστάζει ώστόσο κάί προτίθεται νά εγκαινιάσει, πειραματικά θά μπορούσαμε νά πούμε, ένα είδος εργατικής διεύθυνσης σέ όρισμένα εργοστάσια. Δέν είναι δμω; δυνατό νά πρόκειται γιά πειραματισμό' στήν πολωνική κατάσταση, ή εργατική διεύθυνση είναι ή μόνη δυνατότητα νά έπαναδραστηριοποιηθεί σύντομα ή οικονομία κι ή παραγωγή -διαφορετικά στό τέλος μιάς περιόδου χάοικ, θά πρέπει νά επιστρέψουν μέ τόν ενα Τι τόν άλλο τρόπο σ' ενα ξεκάθαρα γραφειοκρατικό σύστημα. Οϋτε είναι δυνατό νά πρόκειται έπϊση; νά περιοριστεί ή διεύθυνση σέ μερικά εργοστάσια, ούτε νά τήν περιορίσουν στά εργοστάσια =άφήνοντα; τίς λειτουργίες τού συντονισμού καί τής διεύθυνσης τού συνόλου τής οΙκονομίας σ' ένα γραφειοκρατικό μηχανισμό. 'Από μιά πλευρά, αν ή εργατική διεύθυνση είναι ;τραΥματική στούς κόλπους τών Ιδιαίτερων εργοστασίων -κι όχι μιά φενάκη, δπω; ή «συν-διαχείριση» τοϋ Tltcr οί εργάτες θά καταργήσουν τήν ίεραρχία καί θά καταργήσουν τίς νόρμες εργασίας. Ή πειθαρχία παραγωγής θά καθιερωθεί άπό τούς ίδιους τούς εργάτες καί θά είναι πολύ περισσότερο άποτελεσματική. Αϋτό όμως δέν μπορεί νά γίνει σέ κάθε εργοστάσιο χωρίς συντονισμό μέ τά άλλα- γιατί όλόκληρος ό εξορθολογισμός τού συνόλου τής παραγωγικής διαδικασίας θά γινόταν άδύνατοξ. Αύτός δ εξορθολογισμός προϋποθέτει, άφοϋ .καταργηθούν δ καπιταλιστικός «άνταγωνισμότ» κι ή καπιταλιστική «αγορά», νά έφαρμοσθεί ενας γενικός κανόνας σέ όλες τίς Ιδιαίτερες μονάδες παραγωγής. Αυτός ό γενικός κανόνας μόνο μέ δυό τρόπους μπορεί νά καθιερωθεί: Τι μΙ νόρμες :ταραγωγιίς άφηρημένε; καί άπρόσωπες πού πρέπει νά προσδιοριστούν καί να έπιδληθοϋν άπό τά έξω -κι αύτό εΙναι τό έργο ένός χωριστού γραφειοκρατικού μηχανισμού' Τι άπό τίς συνελεύσεις τών άντιπροοώ-
212 213
πων τών εργατικών >ΣυμΌουλίων κάθε επιχείρησης, οί όποίες, κατά Όιομηχανικούς κλάδους, θά προσπαθήσουν νά κάνουν όμοιόμορφες καί νά όρθολογίσουν τίς μεθόδους καί τό ρυθμό παραγωγής μέ ζωντανό .τρόπο καί λαΌαίνοντας ϋπόψη τίς συγκεκριμένες συνθήκες, κάθε επιχείρησης. ,Από μιά άλλη πλευρά, τό εργατικό Συμδούλιο πού διευθύνει ενα ιδιαίτερο εργοστάσιο είναι ύποχρεωμένο ν' ασχοληθεί μέ τήν ύπόλοιπη οικονομία. Ό έφοδιασμόξ του σέ μηχανές καί πρώτες ϋλες, ή διοχέτευση τής παραγωγής του εξαρτώνται απ' αυτό. Θά διανείμει μισθούς τών όποιων ή αγοραστική δύναμη εξαρτάται απ' όλα όσα συμδαϊνουν παντού στήν οικονομία (κι ιδιαίτερα στόν αγροτικό τομέα). 'Έτσι μπαίνει μέ όλη του τήν οξύτητα τό πρόΌλημα μιάς συγκεντρωτικής διεύθυνσης τής οίκονομϊατ. Κι αυτό μπορεί νά. λυθεί έπϊση; μέ δυό τρόπους: η τά εργατικά Συμδούλια θά συγκροτηθούν, θά όμοσπονδιοποιηθούν στό εθνικό επίπεδο καί θά συμπεριλάΌουν τούς άντιποοσώπου; τών Συμδουλιων τών αγροτών κατά χωριό η κατά περιφέρεια καί θ' άναλάδουν τό σύνολο τών καθηκόντων διεύθυνσης τής οίκονομϊασ, περιλαμΌανομένων καί τών εργων «σχεδιοποίησης», μοναδικό δρόμο πού όδηγεϊ στό σοσιαλισμό. 'Ή τό καθήκον τής κεντρικής διεύθυνσης θά παραμείνει στά χέρια μιάς γραφειοκρατίας χωρισμένης από τούς παράγωγούς, στήν όποία περίπτωση μιά άντιστροφή τής διαδικασίας θά είναι τελικά άναπόφευκτη, κι ή εργατική διεύθυνση τών ιδιαίτερων εργοστασίων θά χάσει κι ή ίδια τό περιεχόμενό της καί θά μεταβληθεί σ' ένα μέσο προσκόλλησης τών εργατών σέ μιά παραγωγή στήν όποία καί πάλι δέν θά έχουν καμιά εξουσία. Γιά τήν ωρα, τό πολωνικό κόμμα εχει πάνω σ' αυτό τό ζήτημα μιά διστακτική κι άντιφατική στάση. 'Από τή μιά πλευρά, διαδεδαιώνει πώς ό τελικός του στόχος είναι ή εργατική διεύθυνση' από τήν αλλη πλευρά, διστάζει νά δεσμευτεί στό δρόμο της. Τό οικονομικό πρόγραμμα πού υίοθετήθηκε από τήν 7η Όλομέλεια τής Κεντρικής του 'Επιτροπής τόν 'Ιούλη (καί τού δποίου τά στοιχεία Όρίσκονται στό αρθρο τού Ό. Λάνγκε πού πολλές φορές άναφέραμε) δέν ήταν τίποτε περισσότερο από ένα πρόγραμμα εξυγίανσης καί τακτοποίησης τής γραφειοκρατικής οίκονομϊατ. 'Εννοούσε νά ξεπεράσει τήν κρίση παραγωγής, τόν περιδόητο «μηδενισμό» τών εργατών μέ τήν έπανεισαγωγή τών τυπικά καπιταλιστικών διαδικασιών τής «ύλικής παρακίνησης» καί τών «οικονομικών κινήτρων» -μέ άλλα λόγια μέ τήν κατ' απόδοση εργασία. 'Εννοούσε νά ξεπεράσει τήν αναρχία τής σχεδιοποίησης μέ τόν εξορθολογισμό τής ίεραρχίας πού θά επρεπε νά Όασίζεται στό έξής στήν «οικονομική αποτελεσματικότητα» κι όχι στίς «πολιτικές φατρίες καί ίντριγκες». Σ' αυτό τό πλαίσιο, οί εκκλήσεις γιά μιά «σημαντική διεύρυνση τής
συμμετοχής τών εργαζομένων στή διεύθυνση τών επιχειρήσεων» εχανε αντικειμενικά κάθε σημασία: όλα τά εκμεταλλευτικά καθεστώτα δρίσκονται σήμερα σ' αυτό τό σημείο, από τότε πού ή χρεοκοπία τής γραφειοκρατικής διεύθυνσης τής παραγωγής γίνηκε φανερή στά μάτια τών ίδιων τών εκμεταλλευτών. Τά πρακτικά τοϋ 200ύ Συνεδρίου τού ρωσικού κόμματος είναι γεμάτα εκκλήσεις στούς διευθύνοντες τών εργοστασίων πού αποδλέπουν νά «συνδέσουν τούς εργαζόμενους στή λειτουργία των επιχειρήσεων»' καί στή Δύση ό καπιταλισμός προσπαθεί μέ τή σειρά του νά πείσει τούς εργάτες νά τού γνωστοποιούν τή γνώμη τους γιά τήν παραγωγή. Κι όλες αύτέ; οί επιχειρήσεις αποτυγχάνουν, γιατί οί εργάτες ξέρουν πώς ή διεύθυνση δέν τούς ανήκει καί πώς ή συνεργασία τους χρησιμοποιείται τελικά από τούς διευθύνοντες γιά νά τούς ενσωματώσει περισσότερο στήν παραγωγή καί νά τούς εκμεταλλευτεί ακόμα περισσότερο' δπω; καί τά «οικονομικά κίνητρα» αποτυγχάνουν μπροστά στήν όλο καί ισχυρότερη αντίσταση πού αντιπαραθέτουν οί εργάτες στήν κατ' απόδοση εργασία καί στή διαφοροποίηση τών μισθών. Τό πρόγραμμα τής 7ης 'Ολομέλειας είναι ξεπερασμένο από τά γεγονότα, αλλά παραμένει τό επίσημο πρόγραμμα τού πολωνικού κόμματος. 'Ωστόσο είναι σαφές πώς δ δρόμος τών «οικονομικών κινήτρων», τής κατ' απόδοση εργασίας, οί νόρμες πού καθορίζονται από μιά ξεκομμένη από τήν παραγωγή γραφειοκρατία, είναι ό δρόμος τής επιστροφής, λίγο πολύ μακροπρόθεσμα, στήν οικονομική κυριαρχία τής γραφειοκρατίας. Οί ίδιες αντιφάσεις δρίσκονται στό «πολιτικό» επίπεδο -πού είναι στήν πραγματικότητα τό επίπεδο τής συνολικής κοινωνικής ζωής. Τό κόμμα αλλαξε χαρακτήρα -αλλά παραμένει πράγματι καί δικαίω ή ύπέρτατη αρχή εξουσίας. 'Ένα κόμμα, όποιο; καί νά εΙΙ ναι δ χαρακτήρας του, μπορεί νά οδηγήσει τήν κοινωνία στό σοσιαλισμό _η τό πέρασμα αυτό συνεπάγεται τήν ανάληψη τού πεπρωμένου τους από τίς οργανωμένες μάζες στά ΣυμΌούλια η τούς άλλου; σοδιετικούς οργανισμούς; 'Η δικτατορία τού προλεταριάτου μπορεί νά είναι ή δικτατορία ενός κόμματος; Αυτά δέν είναι θεωρητικά ζητήματα, ούτε λεπτολογίες δογματιστών. είναι τά ύπέρτατα ζητήματα τής εποχή; μας καί τό πεπρωμένο της πολωνικής επανάστασης εξαρτάται, μέ τόν πιό πρακτικό κι άμεσο τρόπο, από τήν απάντηση πού θά τούς δοθεί. Πιστεύουμε πώς όλόκληρη ή πείρα τών τελευταίων σαράντα χρόνων κι ή ανάλυση τής παρούσας κατάστασης, επιτρέπουν ν' απαντήσει κανείς μέ τόν πιό κατηγορηματικό τρόπο σ' αυτό τό ζήτημα. 'Η εργατική εξουσία δέν μπορεί νά είναι τίποτε αλλο από 215
214
τήν εξουσία τών μαζικών εργατικών όργανισμών. Ή δικτατορία τού προλεταριάτου δέν είναι ή δικτατορία ένός κόμματος, άλλά ή εξουσία τών εργατικών' Συμδουλϊων, πού πραγματοποιούν ταυτόχρονα τήν πιό πλατιά προλεταρ'ιακή δημοκρατία. Τό κόμμα, ό μηχανισμός τού κράτους κι ό μηχανισμός διεύθυνσης τής οίκονομίας φθίνουν ό.ναρροφούμενοι άπό τούς μαζικούς όργανισμούς πού επωμίζονται τίς διευθυντικές λειτουργίες σέ δλα τά επίπεδα -η αποχωρίζονται άπό τίς μάζες, τίς κάνουν νά σωπάσουν κι άναπτύσσονται σύμφωνα μέ τή δική τους λογική πρός μιά όλοκληρωτική γραφειοκρατία δποιες καί νά είναι οί μορφές. Τό πρόΟλημα τού ρόλου τού κόμματος στή δικτατορία τού προλεταριάτου είναι τό ποόδλημα τής t'vο;τοίησης της κοινωιιικης ζwιjς ;το!) εΙναι ά.ταψιίτητη γιά ΤΙ7ν ;τραγματο;τοίηση το!} σοσιαλισμο!ί. Τί συμδαίνει αυτή τή στιγμή στήν Πολωνία; Τί εΙναι επικίνδυνο νά συμδεί, περισσότερο ξεκάθαρα, αϋοιο: 'Από μιά πλευρά, ή πραγματική ζωή ιών ανθρώπων στήν παραγωγή κι αλλού' άπό τήν άλλη, ένα; μηχανισμός, πού θά διευθύνει τήν οίκονομία, ό όποίος πρέπει, γιά νά διευθύνει άποτελεσματικά, νά συγκροτείται άπό τούς άντιποόσωπους τών παραγωγών, καί πού στήν πραγματικότητα δέν γίνεται· κατά τρίτο λόγο, ενας κρατικός μηχανισμός πού είναι κι αϋτός έπϊση; χωριστός άπό κείνους πού όφείλει νά διοικεί' καί, πάνω άπ ' δλα, τό κόμμα, τό όποίο προσπαθεί νά συντονίσει δλα αυτά δπως δπως, καί τό όποίο εΙναι μιά ζωντανή άντίφαση: γιατί η είναι πραγματικά τό κόμμα πού συντονίζει -καί τότε είναι ή μόνη αρχή εξουσίας καί τά ύπόλοιπα είναι μόνο φαντάσματα καί διακόσμηση' η δέν συντονίζει -καί τότε είναι περιττό, σάν όργανισμός διακυδέονηση; (όχι, δέδαια, σάν «πολιτική» καί «ίδεολογική» συνάθροιση) , Μέ άλλα λόγια: ή πραγματική ζωή τής κοινωνίας, άπό κάθε όψη της, θά ταυτιστεί μέ τή ζωή ένός μόνον δικτύου θεσμών, τά Συμδούλια, η οί παραδοσιακοί θεσμοί -κόμμα, κράτος, διεύθυνση τής οίκονομίας καί τών εργοστασίων- fuτoκoμμένoι άπό τίς άνθρώπινες μάζες κι άπό τό γεγονός αυτό κι άπό τήν πραγματική ζωή τους, θ' άνυψωθοϋν καί πάλι πάνω άπό τήν κοινωνία, κι έχοντα; ξαναγίνει ή ένσάρκωση μιάς ίδιαίτερης κοινωνικής κατηγορίας, θά τήν ~ξoι'σιάσoυν. 'Απ' αυτή τήν άποψη, τελικά τήν πιό σημαντική, ή πολωνική κατάσταση περιί'ΧΗ πολύ δαριά ό.ρνητικά στοιχεία. 'Αρχικά, τό μαζικό κίνημα δέν κατέληξε ως τώρα στό σχηματισμό Συμδουλϊων τό κόμμα τό προσανατόλισε όχι μόνο «Ιδεολογικά» καί «πολιτικά» άλλά έπϊση; όργανωτικά. Δέν γνωρίζουμε σέ ποιό δαθμό συνέδαλε νά παρεμποδίσει τό σχηματισμό Συμδούλιων -πράγμα πού σέ κάθε περίπτωση θ' άποδείκνυε πώς μπορούσαν νά τόν εμποδίσουν. 216
'Επίσης δέν μπαίνει ζήτημα γιά τό κόμμα νά δημιουργήσει Συμδούλια μέ διάταγμα. ΕΙναι δέδαιο πώς τό αυθόρμητο μαζικό κίνημα δέν κατέληξε ως τώρα στή σύσταση όργανισμών εξουσίας. ,Αλλά ή ίδια ή στάση τού κόμματος, μέ τήν ό.μφισημαντότητά της, περιέχει ενα πλήθος κινδύνων. Τό κόμμα βρίσκεται σέ μιά μοναδική κατάσταση στήν ίστορία: ή μάζα τών μελών του έπετέλεσε σέ διάστημα μερικών μηνών, μιά τεράστια πρόοδο' οί δομές του άναπλάστηπαν : οί δεσμοί του μέ τούς εργαζόμενους ενισχύθηκαν. Καί, έξω άπ ' αυτό, δέν ύπάρχουν αντιπροσωπευτικοί όργανισμοί τής εργατικής τάξης. Σ' αυτή τήν κατάσταση, μπορεί νά προσπα. θήσει νά συμδάλει μέ δλα τά μέσα πού διαθέτει στήν ανάπτυξη τού κινήματος τών μαζών' ή μπορεί ν' αναδιπλωθεί στόν έαυτό του, νά θεωρήσει πώς ή πραγματοποίηση τού σοσιαλισμού είναι ύπόθεση δική του καί πώς θά ορεί στόν έαυτό του δλες τίς λύσεις. Δέν πρέπει νά κρύψουμε πώς ενα πλήθος ενδείξεων δείχνουν πώς τό κόμμα γέρνει επικίνδυνα πρός τή δεύτερη λύση. 'Όταν δ Γκομούλκα λέει: «'Η διαδικασία εκδημοκρατισμού δέν μπορεί νά κατευθυνθεί παρά μόνο άπό τό ένοποιημένο εργατικό κόμμα», δέν ύπάρχει σ' αυτό μόνο ή άντίφαση στούς δρους ένός εκδημοκρατισμού κατευθυνόμενου άπό ενα μοναδικό κόμμα (μοναδικό στήν πραγματικότητα), Αυτό εκφράζει ταυτόχρονα τή δούληση νά διατηρηθεί στό κόμμα τό μονοπώλιο τής εξουσίας, κι άπό αυτό τό γεγονός διακυδεύει τίς πιθανότητες ανάπτυξη; τού κινήματος τών μαζών. "Οταν τό κόμμα ορίσκεται σέ κατάσταση αναμονή; στό θεμελιακό ζήτημα τής εργατικής διεύθυνσης, οί πιθανότητες μιάς νέας γραφειοκρατικοποίησης ένισχύονται. 'Όταν ή σύσταση εργατικών πολιτικών όργανισμών παραμένει άπαγορευμένη, δσο πλατιά καί νά είναι ή δημοκρατία στό εσωτερικό τού κόμμματος, οί δυνατότητες ελέγχου τού προλεταριάτου πάνω στήν κατάσταση παραμένουν επικίνδυνα περιορισμένες. Κανένας δέν μπορεί νά δώσει μαθήματα στήν πολωνική επανάσταση, καί θά επρεπε νά είναι τυφλός γιά νά μήν βλέπει τίς τεράστιες δυσκολίες μπροστά στίς όποίες βρίσκονται οί Πολωνοί κομμουνιστές, τό θάρρος πού δείχνουν ό.ντιπαλεύοντάς τες. Αυτά τά ποοδλήματα συζητούνται έντονα στήν Πολωνία αυτό τόν καιρό -καί τό επαναστατικό κίνημα στίς liλλες χώρες εχει τό δικαίωμα καί τό καθήκον νά γνωρίζει ταυτόχρονα τή δύναμη τής πολωνικής έπανάσταση; καί τούς κινδύνους, εξωτερικούς κι εσωτερικούς, πού τήν παραμονεύουν.
217
ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΟΥΓΓΡΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
Μετά τή δεύτερη ρωσική έπέμδαση, καί τή σύσταση τής κυοέρνησης νευρόσπαστων του Καντάρ, ό άληθινόξ χαρακτήρας τής ούγγρικής έπανάστασητ, προλεταριακής καί σοσιαλιστικής, εκδηλώθηκε μέ περισσότερη ακόμη διαύγεια από πρίνο 'Όπως τό είπαν, οί καταστηματάρχες δγήκαν από τά καταστήματά τους κατά τή δεύτερη έδδομάδα τής εξέγερσης' ξαναγύρισαν όριστικά μετά τήν τρίτη. Ή μόνη πραγματική δύναμη πού ύπήρχε στή χώρα, εκτός από τά ρωσικά τεθωρακισμένα, ή δύναμη τών οργανωμένων στά Συμβούλια' εργατών, παρέμεινε εκεί, οργάνωσε τή γενική απεργία καί διατήρησε τίς διεκδικήσεις της όταν δέν τίς έμδάθυνε. Τά αιτήματα πού τέθηκαν από τά Συμδούλια στόν Καντάρ σέ διάφορες φάσεις από τίς 11 Νοέμδρη περιλαμδάνουν: Τήν εργατική διεύθυνση τών εργοστασίων (παρόλο πού ό Καντάρ εογαλε ήδη σχετικό «διάταγμα»). Τή σύσταση Συμδουλϊων τών εργαζομένων σέ δλους τούς κλάδους τή; έθνική; δραστηριότητας, :rεριλαμοανομένωv τών διοικήσεων τοΠ κράτους. Τό δικαίωμα τών Συμδουλϊων νά εκδίδουν τίς έφημεοϊδε; τους. Τήν ανάκληση τών ρωσικών στρατευμάτων. Τή σύσταση εργατικών πολιτοφυλακών. Τήν αναγνώριση τών Συμδουλϊων σάν αντιπροσωπευτικών οργάνων τής έργατική; τάξης. - Τήν αναγνώριση του πολιτικού ρόλου τών Συμδουλίων. - Τήν έπιστροφή του Ίμρε Νάγκυ στήν εξουσία, συνεπώς τήν παραίτηση τής σημερινής κυΟέρνησης. Ή σπουδαιότητα αυτών τών διεκδικήσεων δέν εχει ανάγκη άνάλυσηξ. Πρέπει άπλά νά ύπογραμμιστεί πώς θέτοντάς τες, τή στιγμή πού τό καθετί στή χώρα λυγίζει μπροστά στή ρωσική τρομοκρατία, καί παρουσιάζοντα; όρισμένες αντί αλλες απ' αύτέτ τίς διεκδικήσεις ανάλογα μέ τήν τακτική κατάσταση τής στιγμής, τά Συμδούλια δείξανε τήν ίκανότητά τους νά τοποθετηθούν μέ τήν άποψη του πληθυσμού στό σύνολό του, κι από τό γεγονός αυτό νά είναι ή μόνη διεΙJθυνση τής κοινωνίας. 'Από τήν πρώτη της μέρα, οί άνθρωποι βιάστηκαν νά θάψουν τήν ουγγρική έπανάσταση. Αύτέτ; οι γραμμές γράφτηκαν στίς 9 Δεκέμορη κι αυτή ή επανάσταση πού διαρκεί εδώ καί 48 μέρες είναι ζωντανή δσο ποτέ. Παρά τίς έκτοπϊσευ; καί τίς νυκτερινές συλλήψεις τών μελών τών Συμδουλϊων, αυτά δέν εγκαταλείπουν τήν 21R
αντίσταση .• Αλλωστε έστω κι άν ή πάλη σταματούσε λίγο πολύ γιά κάποιο διάστημα, δέν θά ύπήρχαν παραπάνω λύσεις γιά τούς Ρώσους καί τόν Καντάρ. Στό έξής, τό καθεστώς στήν Ουγγαρία θεωρείται από όλον τόν πληθυσμό σάν προσωρινό -όπως ήταν ή ναζιστική κατοχή κατά τόν πόλεμο-- κι αυτό προσδιορίζει τόσο τή στάση του κόσμου απέναντι στόν Καντάρ δσο καί τήν ανικανότητα του Καντάρ ν' αποκαταστήσει μιά κρατική μηχανή πού νά λειτουργεί σ' εναν ίκανοποιητικό δαθμό. Οί Ρώσοι ορίσκονται μπροστά σ' ένα άλυτο δίλημμα: νά φύγουν, είναι σάν νά όμολογοϋν μιά τεράστια ηττα καί νά δείχνουν σέ δλους τούς λαούς πού καταδυναστεύουν πώς αρκεί νά παλέψουν μέ αρκετή άποφασιστικότητα γιά νά νικήσουν. ΕΙναι έπϊση; σάν ν' ανοίγουν τό δρόμο στήν προλεταριακή έπανάσταση καί στό σοσιαλισμό στήν Ουγγαρία καί στό ακαταμάχητο κάλεσμα πού θά έδινε τό παράδειγμά της στίς αλλες άνατολικές χώρες. Νά μείνουν, δέν σημαίνει μόνο νά διατηρήσουν στή χώρα ενα χάος πού δέν όδηγεί πουθενά' είναι τελικά σάν νά εισάγουν τήν επανάσταση στή Ρωσία, γιατί οί Ρώσοι στρατιώτες πού σταθμεύουν στήν Ουγγαρία επηρεάζονται δ ενας μετά τόν άλλο απ' δσα συμδαϊνουν εκεί καί, μέσω αυτών, ενα αυξανόμενο καθημερινά μέρος του ρωσικου πληθυσμού" Κι αυτό σέ μιά στιγμή πού οί εκδηλώσεις τής κρίσης τοϋ καθεστώτος στήν ϊδια τή Ρωσία αυξάνονται, πού δ Χρουστσώφ αναγνωρίζει πώς ή στάση τής ρωσικής νεολαίας απέναντι στό καθεστώς δέν διαφέρει τόσο από τή στάση τής ουγγρική ς νεολαϊατ πού όλο καί περισσότερο αϋστηοέ; παραινέσεις απευθύνονται στούς διανοουμένους, οί δποίοι δέν καταλαδαϊνουν τά δρια τοϋ ρόλου τους σάν διασκεδαστών τής γραφειοκρατίας, καί πού σ' αυτά τά άλάθητα σημάδια τήςκαταιγίδας πού πλησιάζει, προστίθενται οί ύπόκωφοι γογγυσμοί τής εργατικής 6ργης πού δέν μπορούν πιά νά πνίξουν, ένός προλεταριάτου πού μετράει σαράντα εκατομμύρια άτομα καί πού θεωρεί, δπως είναι ύποχρεωμένο νά γράψει τό επίσημο Όργανο τών ρωσικών συνδικάτων, πώς «ή διοίκησή μας είναι μόνο γραφειοκρατία, τά συνδικάτα μας μόνο συνελεύσεις δημόσιων ύπαλλήλων». Ή προλεταριακή επανάσταση ενάντια στή γραφειοκρατία μόλις αρχισε. Γιά πρώτη φορά μετά τήν ισπανική επανάσταση τού 1936, ή εργατική τάξη δημιουργεί καί πάλι στήν Ουγγαρία τούς αύτόνομους μαζικούς όογανισμού; της. 'Από τήν πρώτη της μέρα, αυτή ή έπανάσταση τοποθετείται σ' ένα ανώτερο επίπεδο από τίς προηγούμενες έπαναστάσεις. Τό γραφειοκρατικό καθεστώς χτυπιέται από τά μέσα, από τούς εργαζομένους πού ισχυρίζονταν απατηλά ότι αντιπροσωπεύει, στό Όνομα τοϋ άληθινοϋ σοσιαλισμού πού γιά τόσο πολύ διάστημα έκπόρνευσε. Ή επιρροή τών γραφειοκρατικών 219
όργανώσεων πάνω στό έργατικό κίνημα τών δυτικών καπιταλιστικών χωρών δέν θά ξανασηκωθεί άπό τό χτύπημα πού μόλις δέχτηκε. Έργο μας εΙναι άρχικά καί πάνω άπ ' δλα σήμερα νά διαδώσουμε τό πρόγραμμα τής ούγγρικής έπανάστασητ, νά δοηθήσουμε τό γαλλικό προλεταριάτο στήν πάλη του ενάντια στή δική του γραφειοκρατία, πού είναι άξεχώριστη άπό τήν πάλη του ενάντια στήν καπιταλιστική εκμετάλλευση. Έργο μας είναι 'επίσης νά δουλέψουμε στή συνάθροιση, μέ δλες τίς μορφές, τών έργατών καί τών άγων ιστών πού άναγνωρίζουν στήν πάλη καί τό πρόγραμμα τών Οϋγγρων έργατών τή δική τους πάλη καί τό δικό τους πρόγραμμα.
Ο ΠΟΛΩΝΙΚΟΣ ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ fΡΑΦΕIΟΚΡΑΠΚΟΠΟIΗΣΗΣ*
Στό άρθρο «Ή προλεταριακή επανάσταση ένάντια στή γραφειοκρατία» πού δημοσιεύτηκε στό προηγούμενο τεύχος τοϋ S. ο/ι Β .•• , προσπάθησα ν' άναλύσω τήν πολωνική κατάσταση δσο καλύτερα έπιτοέπανε οί διαθέσιμες τέλη Δεκέμδρη 1956 πληροφορίες στό Παρίσι. Τά ούσιαστικά σημεία αύτής τής άνάλυσης μπορούν νά συνοψιστούν ώς έξής: ή κρίση τοϋ γραφειοκρατικού καθεστώτος κι ή κινητοποίηση τών ϊδιων τών μαζών κατέληξαν στίς μέρες τοϋ 'Οκτώδρη στή Βαρσοδία. Ή πολωνική γραφειοκρατία καί τό Κρεμλίνο ύποχρεώθηκαν νά δεχτούν τήν άλλαγή ήγεσίας προσωποποιημένη άπό τόν Γκομούλκα. Αύτή ή άλλαγή κάθε άλλο παρά έλυνε τά προδλήματα πού είχαν τεθεί συγκεκριμένα στήν πολωνική κοινωνία άπό τή χρεοκοπία τής γραφειοκρατίας κι άπό τόν άναδρασμό τών μαζών: ή κατάσταση τής Πολωνίας, «ίστορικά πρωτότυπη» , παρέμενε μιά επαναστατική κατάσταση. Τό έπαναστατικό ρεύμα, αν δέν κατόρθωνε νά συστήσει αύτόνομους μαζικούς όργα- ' νισμούς -Συμδούλια ή σοδιέτ- εισχωρούσε' πάντως δαθιά στίς ύπάρχουσες όργανώσεις, ιδιαίτερα στό κομμουνιστικό κόμμα. Ή συζήτηση στούς κόλπους τού κόμματος γινόταν έλεύθερα, οί έπαναστατικές τάσεις σ' αυτό έκφράζονταν ανοιχτά καί διεξαγόταν μιά δϊαιη κριτική τής γραφειοκρατίας, καθώς ή νοοτροπία τών με• Sο!'ίalί,,'lne ο/ι Βιιι'hιιι·ίι'. τεϋχ. 21 (Μάρτης 1957) . •• Βλ. πιό πάνω σελ. 175 κέ.
220
221
λών είχε μεταδληθεϊ. Μιά τέτοια κατάσταση ήταν άδύνατο νά διαρκέσει καί τό δίλημμα ήτανε σαφές: η θά συστήνονταν μαζικοί οργανισμοί καί θά επιφορτίζονταν όχι μόνο μέ τή «διεύθυνση» τών επί μέρους εργοστασίων, άλλά καί τή διεύθυνση τής οΙκονομίας κα~ τή διοίκηση τού κράτους, η τό κόμμα θά ξαναγινόταν τελικά ή μόνη άρχή εξουσίας καί γύρω του θ' άποκουσταλλωνόταν πάλι μιά νέα πολιτική, κρατική καί οΙκονομική γραφειoκ~ατία. Τό πρόσωπο καί τό παρελθόν τοϋ Γκομούλκα είχαν σχετικά λίγη σημασία στήν ύπόθεση -αλλά άπό κείνη τή στιγμή, μερικές έδδομάδες μετά τόν Όκτώδρη, μπορούσε κανείς νά διαπιστώσει πώς τό κόμμα «έγερνε επικίνδυνα πρός τή δεύτερη λύση», τή λύση τής δικής του εξουσίας. Σήμερα, δυό λόγοι έπιδάλλουν νά άναθεωρήσουμε αυτή τήν άνάλυση. 'Αρχικά, τό ζήτημα εχει ξεκαθαρίσει, μιά νέα παραλλαγή τού γραφειοκρατικού καθεστώτος γεννιέται στήν Πολωνία καί τό πολωνικό κόμμα είναι ή μαμή. Δεύτερο, ή ανάλυση περιείχε ενα σημαντικό σφάλμα: ήταν λάθος νά πιστεύει κανείς καί ν' άφήνει νά πιστεύουν, πώς τό πολωνικό κόμμα μπορούσε ν' άλλάξει ως τό σημείο νά γίνει τό Ιδιο ένα άπό τά όργανα τοϋ επαναστατικού μετασχηματισμού τής κοινωνίας. Ήταν λάθος ν' άφήσει κανείς νά ύφίσταται ή μικρότερη άμφιδολϊα γιά τό γεγονός δτι, καθώς ό μη_ χανισμός τού κόμματος .καί τοϋ κράτους δέν είχαν συντριδεί καί δέν είχαν συστηθεί μαζικές όργανώσεις εξουσίας, τό κυδερνών 'κόμμα μπορούσε νά παίξει άλλο ρόλο άπό κείνον τής άφετηοϊα; μιάς νέας γραφειοκρατική ς εξέλιξης. Ή πολωνική κατάσταση παραμένει μιά επαναστατική κατάσταση, μέ τήν έννοια πώς τό νέο καθεστώς δρίσκει τεράστιες δυσκολίες νά σταθεροποιηθεί, πώς ή σύσταση Συμδουλϊων στά εργοστάσια συνεχίζεται καί φαίνεται νά πολλαπλασιάζεται, πώς οί εργάτες δέν δείχνουν διατεθειμένοι νά φιμωθούν γιά «λόγους κρατικού συμφέροντος» -δπω; μαρτυρούν οί όπεργίες πού ξεσπάνε εδώ κι εκεί- πώς ή ιδεολογική εξέλιξη τής αριστεράς δέν μπορεί παρά νά επιταχυνθεί απέναντι στό καθημερινά πιό ξεκάθαρο πρόσωπο τοϋ γκομουλκισμού. Αυτή ή κατάσταση δμως δέν θά μπορέσει νά δρεί διέξοδο σέ μιά επαναστατική κατεύθυνση παρά μόνο μέ μιά νέα έκρηξη κινήματος τών μαζών, μέ μιά ανοιχτή αντιπαράθεση άνάμεσα στό τελευταίο καί τό γκομουλκιστικό κράτος καί κόμμα. Μπορεί, αντίθετα, νά έκφυλιστεί καί νά φθαρεί καί τό νέο γραφειοκρατικό καθεστώς νά σταθεροποιηθεί εν ψυχρώ, αν ή παρούσα εξέλιξη συνεχιστεί. Στό μέτρο πού δέν θά επρόκειτο γιά ένα σφάλμα {κτίμησης αλλά γιά ενα σφάλμα (~ρ/.ής πάνω σ' ένα θεμελιακό ποόδλημα πού συναντάει ή προλεταριακή επανάσταση ενάντια σ' ενα γραφειοκρατικό καθεστώς, καί στό μέτρο πού αυτό τό πρόδλημα, έχοντα.; γιά
πρώτη φορά τεθεί τό 1956, θ' άναφαινεται δλο καί συχνότερα στό μέλλον, είναι άπαραϊτητονά-συνεχιστεί ή συζήτηση σέ δάθος.
Ή σημασία τοΟ γκομουλκιαμοιj Γνωρίζουμε σήμερα ποιά είναι ή πολιτική τοϋ γκομουλκισμού. Κάθε έδδομάδα μιά νέα πληροφορία έπιδεδαιώνει τό χαρακτήρα της, καί ή μαρτυρία πού φέρνει άπό τήν Πολωνία ό Κλώντ Λεφόρ*, διερμηνεύει μέ χτυπητό τρόπο ταυτόχρονα τίς ίδιαι τερότητες καί τά δαθιά της γνωρίσματα. Μόλις εγκαταστάθηκε στήν εξουσία, ό Γκομούλκα απαιτεί καί πετυχαίνει τή διάλυση τής επιτροπής σύνδεσης πού δημιουργήθηκε στή Βαρσοδία τόν Όκτώδρη ανάμεσα σέ εργάτες καί φοιτητές. Οί εργατικές έπιτοοπέ; πού άναφάνηκαν σέ διάφορες περιοχές τόν Όκτώδρη διαλύονται. Μερικές μέρες μετά, ό Γκομούλκα αναγνωρίζει τήν «εργατική κι αγροτική ουγγρική κυδέρνηση» -δηλαδή τήν κυδέρνηση τού Καντάο- καί στά μέσα τοϋ Μάρτη, εκφράζει πάλι τήν εμπιστοσύνη του στήν κυδέρνηση-μαριονέτα τής Βουδαπέστης. Δέν τολμάει ν' αντιταχθεί ανοιχτά στά «Συμδούλια» πού συγκροτούνται στά έργοστάσια, άλλά κάνει καθετί πού είναι στήν εξουσία του γιά νά ελαχιστοποιήσει τή σημασία τους καί νά τά περιορίσει τό καθένα στήν επιχείρηση πού ανήκει. 'Ενισχύει όλο καί περισσότερο τή λογοκρισία. 'Επιτίθεται δίαια ενάντια στήν «αριστερά» τού κόμματος. Βάζει μπρός σιγά-σιγά αυτό πού δέν μπορούμε νά θεωρήσουμε παρά σάν μιά δαθμιαϊα κάθαρση τοϋ κόμματος, ενώ ταυτόχρονα προστατεύει τούς σταλινικούς. Οί πιό αντιπροσωπευτικοί άγωνιστέξ τής «άριστεράς» εξωθούνται στήν παραίτηση από τίς ύπεύθυνες θέσεις. Οί εκλογές όργανώνονται καί διεξάγονται μέ τέτοιο τρόπο πού οί έκλογείς δέν χρηοιμοποιοϋν τά περιορισμένα δικαιώματα πού τούς παραχώρησαν, κι οί σπάνιοι ϋποψήφιοι οί πραγματικά αντιπροσωπευτικοί τού Όκτώδρη, τοποθετημένοι στό τέλος τού καταλόγου, διαγράφονται αυτόματα άπό τό νέο κοινοδούλιο. Τό νόημα δλων αυτών, τό αντικειμενικό άναπόδραστο αποτέλεσμα: ή παλινόρθωση τής άναμφισδήτητηξ εξουσίας τού κράτους καί τού κόμματος πάνω στήν κοινωνία. Μιά κάποια δόση έλευθερίας, αυστηρά έλεγχόμενηξ, μπορεί νά συμδαδϊσει μ' αυτή τήν παλινόρθωση -σχι δμως ή ελευθερία' όρισμένες παραχωρήσεις στή διευθυντική τάση τών εργατών μπορούν νά διευκολύνουν τήν • 5. ιιιι Β .. τεϋχ. 21 (Μάρτης σελ. 22 Ι κέ.
1957),
άναδημοσιεύτηκε
στό Κ. Λεφόρ,
EΙιiιll('I1Ι.I· ....
222 223
κατάσταση στά εργοστάσια (κι άλλωστε, γιά τήν ωρα, δέν μπορούν ν' αντιταχθούν) -μέ τόν δρο ή κεντρική διεύθυνση τής οϋωνομϊα; νά μένει αναντίρρητα στά χέρια τού κόμματος. Ή εξέλιξη εχει μιά εκπληκτική ταχύτητα -ποοπαντότ. δταν σκεφτεί κανείς δτι τό καθεστώς εΙναι ύποχρεωμένο νά έλίσσεται στή μέση ένός συστήματος από άντϊθετε; δυνάμεις μιάς εξαιρετικής πολυπλοκότητας. Κι είναι αδύνατο, εξετάζοντας τόν γκομουλκισμό, νά μή θυμηθούμε τόν δρο «δοναπαρτισμότ», μέ τήν έννοια πού τού εΙχε δώσει δ Τρότσκι. Στήν πραγματικότητα, άν ποτέ ύπήρξε ενας «δοναπαρτιομότ» εΙναι ακριοώς αύτόξ. 'Ο Γκομούλκα στηρίζεται σέ μιά ισορροπία άντϊθετων δυνάμεων πού ορίσκονται σέ δλα τά επίπεδα: ανάμεσα στό Κρεμλίνο καί τό πολωνικό έθνος, ανάμεσα στό προλεταριάτο καί τήν ϋπόλοιπη κοινωνία, ανάμεσα στήν «αριστερά» του κόμματος καί τά σταλινικά στοιχεία του. "Ολα τά στρώματα της πολωνικής κοινωνίας, ή Ουάσιγκτον δπως κι ή Μόσχα, τόν ύποστηρίζουν -καθένας γιά λόγους πού αντιτίθενται σέ κείνους δλων τών άλλων. Άκριδώς, δμως, δ «ΟΟναπαρτισμός» είναι μιά παροδική κατάσταση τών συσχετισμών τών πολιτικών δυνάμεων, δέν εΙναι ενας δρισμός ένός κοινωνικού καθεστώτος. Τό σφάλμα τού Τρότσκι, μιλώντας γιά τόν «δοναπαρτισμό» τού Στάλιν, ήταν νά μήν έχει δεί πώς ενας δοναπαοτισμό; πού διαρκεί παύει νά εΙναι δοναπαρτισμός. 'Ένα καθεστώς, δποιοι καί νά είναι οί συσχετισμοί δυνάμεων πού έπιτοέψανε τήν εγκαθίδρυσή του, δέν μπορεί νά διαρκέσει παρά μόνον δταν εκφράζει τελικά τήν πραγματική δομή τής κοινωνίας του. Σέ μιά κοινωνία αστική, ή «δοναπαρτιστική» εξουσία θά γίνει σύντομα ή έκφραση τών συμφερόντων τών πιό άποφασιστικών στρωμάτων τών καπιταλιστών: αυτή ήταν ή περίπτωση τού Ναπολέοντα ΓΌ •Αν ή παραγωγή είναι «έθνυωποιημένη. ή εξουσία ορίσκει τό δρόμο της εξέλιξής της έντελώ; ανοιγμένο μπροστά της: χρειάζεται κάποιος νά διευθύνει τήν παραγωγή, τή διοίκηση, τό στρατό. 'Ένας ήγέτης πού δέν είναι άμετωανητοτ δέν είναι ήγέτης. 'Ένα στρώμα άμετακϊνητων ήγετών, είναι ή γραφειοκρατία. είναι χρήσιμο νά συζητήσουμε συνοπτικά τά επιχειρήματα πού προολήθηκαν από διάφορες πλευρές γιά νά «δικαιώσουν» τόν γκομουλκισμό η γιά νά ύποστηρίξουν πώς ύπάρχουν πάντα δυνατότητες ειρηνικής εξέλιξης τοϋ καθεστώτος πρός τό σοσιαλισμό. Λένε: τά προνόμια της γραφειοκρατίας άναφορικά μέ τά εισοδήματα καταργήθηκαν καί δέν έπαναφέρθηπαν. 'Αλλά ή γραφειοκρατία, σάν κάθε κυρίαρχο στρώμα, δέν προσδιορίζεται από 224
τήν προνομιακή κατάστασή της στήν κατανάλωοη' πρoσδιoρίζε~αι από τή θέση της στίς παραγωγικές σχέσεις, από τίς λειτουργίες ()ΙfIJθυνσης καί διοίκησης πού ασκεί στήν οικονομία, τό κράτος καί τήν κοινωνική ζωή γενικά. Πολύ πρίν ν' απολαύσει προνόμια εισοδημάτων πού αξίζουν τόν κόπο νά μιλάμε γι' αυτά, ή ρωσική γραφειοκρατία άναδυόταν σάν στρώμα πού μονοπωλούσε τίς λειτουργίες διοϊπησητ ή «τρόίκα» στή διοίκηση τών εργοστασίων, ή «χωρίς συζήτηση ύποταγή σέ. μιά μόνη θέληση», στή «διοίκηση τού ένός» στήν παραγωγή, γιά τήν όποία τόσο πολύ επέμενε δ Λένιν, προηγήθηκαν από τήν ύποδούλωση τών Σοδιέτ καί τήν κατάργηση τής δημοκρατίας στό μπολσεδϋωω κόμμα. Βέδαια, μακροπρόθεσμα, οί δυό όψεις εΙναι αξεχώριστες κι ένα στρώμα πού έχει σταθεροποιήσει τήν εξουσία του θά χορηγήσει στόν έαυτό του προνόμια ώς πρός τήν κατανάλωση. εΙναι δμως ενα σοδαρό σφάλμα, θεωρητικό καί πολιτικό, νά πιστεύει κανείς πώς ορίσκει τήν προέλευση της διαδικασίας γραφειοκρατικοποίησης σ' αυτά τά προνόμια. Αυτά άλλωστε μπορούν νά παραμείνουν στή συνέχεια εξαιρετικά περιορισμένα. Οί •Αγγλοι καπιταλιστές πληρώνουν, θεωρητικά καί πρακτικά, 19 σελίνια στήν κάθε λίρα -δηλαδή 95%φόρο στόμερίδιο τοϋ προσωπικού τους είσοδήματοτ πού ξεπερνάει τίς 6.000 λίρες τό χρόνο, δηλαδή 500.000 φράγκα τό μήνα. Οί Γάλλοι καπιταλιστές πληρώνουν πολύ λιγότερα θεωρητικά καί σχεδόν τίποτε πρακτικά. Άνάμεσα στά δυό συστήματα ποιό είναι πλησιέστερα στό πραγματικό πνεύμα τού καπιταλισμού, τό πιό στέρεο καπιταλιστικά; 'Αναμφισδήτητα τό αγγλικό σύστημα. Λένε: τό σύστημα εκδήμοκρατίζεται, οί άνθρωποι μιλούν καί γράφουν ελεύθερα -ή σχεδόν. Ή μαρτυρία τοϋ Κλώντ Λεφόρ, τά νέα πού δημοσιεύουν κάθε έδδομάδα οί έφημερϊδε; δείχνουν πώς αύτή είναι μιά ψεύτικη εικόνα: δ προφορικός λόγος είναι έλεύθερος, δ γραφτός λόγος είναι δλο καί λιγότερο' δ πραγματικός έλεγχος τοϋ κόμματος στήν πολιτική ζωή παραμένει, κι έπιδεδαιώνεται κάθε μέρα καί περισσότερο. 'Αλλά, ανεξάρτητα από τά γεγονότα, ή αρχή μιάς τέτοιας επιχειρηματολογίας είναι πλαστή. 'Αποδαίνει στό νά συγχέονται οι πολιτικές μορφές μιάςκυριαρχίας μέ τό γεγονός τής ίδιας τής κυριαρχίας. 'Από τόν Χίτλερ ως τίς σκανδιναδικές δημοκρατίες, περνώντας από τόν Γκύ Μολλέ, ή ουσία τών καπιταλιστικών καθεστώτων δέν αλλάζει. Είναι αλήθεια πώς σέ μιά ιδιωτική καπιταλιστική κοινωνία, ή θέση της εκμεταλλευτικης τάξης είναι ασύγκριτα πιό «ανεξάρτητη» από τίς μορφές τής εξουσίας η τού συστήματος διακυδέρνησης, απ' δ,τι σέ μιά γραφειοκρατική καπιταλιστική κοινωνία. Τό μεγάλο κεφάλαιο μπορεί νά κυοερνάει τό ίδιο καλά μέσω ένός δικτάτορα δσο καί μέσω μιάς κοι225
νοδουλευτική; κυβέρνησης πού προέρχεται από καθολική ψηφοφορία. Ή κλίμακα είναι πολύ περισσότερο περιορισμένη γιά τή γραφειοκρατία. 'Ωστόσο δέν πρέπει νά νομίζουμε πώς είναι ανύπαρκτη. Τά γραφειοκρατικά καθεστώτα μόλις έμφανίστηκαν στή σκηνή τής ίστορίας. Θά ήταν λάθος νά τά συγχέουμε μέ τίς μορφές καί τίς μεθόδους τού σταλινικού δλοκληρωτισμού. Ό Χρουστσώφ δέν είναι πιά Στάλιν' ύπάρχει μιά κινεζική παραλλαγή, δπως καί μιά γιουγκοσλάδικη παραλλαγή τών πολιτικών καί οικονομικών μορφών κυριαρχίας τής γραφειοκρατίας. Παοαδοισκόμαστε στή γέννηση μιάς πολωνικής παραλλαγής. Άλλά δέν πρόκειται γιά παραλλαγές. Τά καθεστώτα είναι θεμελιακά ταυτόσημα από οίκονομική άποψη είναι επίσης από πολιτική άποψη. Ό κοινός παράνομαστής του; είναι εύκολο νά βρεθεί: είναι στήν πραγματικότητα τό μονοπώλιο. τής εξουσίας πού ασκείται από τό κόμμα. Κι η παρούσα εξέλιξη τοϋ πολωνικού καθεστώτος φωτϊζεται αν τήν εξετάσουμε απ' αυτό τό πρίσμα: δλα αποβλέπουν, δλα συντρέχουν ν' αποκαταστήσουν τήν άδιαφιλονίκητη αρχή τοϋ κόμματος. "Αν ενας άληθινός κοινοδουλευτισμό; πού περιλαμδάνει τήν ελευθερία σύστασης πολιτικών όργανώσεων καί τήν εναλλαγή τους στ/ν κυβέρνηση, παραμένει άδιανόητοτ σ' ένα γραφειοκρατικό καθεστώς, ενας ψευδο-κοινοδουλευτισμό; μπορεί άντϊθετα νά εξυπηρετήσει πολύ καλά τίς άναγκαιότητεξ τοϋ «εκδημοκρατισμού». Ψευδόκοινο60υλευτισμός γιατίιδπως μόλις τό δείξανε οί πολωνικές έκλογές, είναι τό κοινοβούλιο πού πρέπει τελικά νά εξομοιωθεί μέ τήν εικόνα τής κυδέρνησηξ, η όποια αποδέχεται στήν πραγματικότητα τήν εξουσία της από τό κυρίαρχο κόμμα αντί νά τού τήν δίνει. Σ' αυτό αντιπαραθέτουν τήν τάση, πού έκφράστηκε στίς έπϊσημες δμιλίες καί σέ δρισμένες πράξεις, νά διακρίνεται τό κόμμα από τό κράτος, καθώς έπϊση; νά ξαναεισαχθεί ενας διαχωρισμός τών εξουσιών καί ενας πολλαπλασιασμός τών δικαιοδοσιών άπόφασηξ. Θά πορευόμαστε έτσι, μάς λένε, πρός ένα μοίρασμα των πραγματικών εξουσιών ανάμεσα σέ ένα κοινοβούλιο, μιά κυβέρνηση, τό κόμμα καί τούς θεσμούς πού αντιπροσωπεύουν τούς παραγωγούς -όπως τά εργοστασιακά Συμβούλια γιά παράδειγμα. "Αν δμως η σύγχυση τού κόμματος καί τοϋ κράτους, τοϋ νομοθετικού καί τοϋ εκτελεστικού, τοϋ οικονομικού καί τού πολιτικού, είναι ενα γνώρισμα τού δλοκληρωτισμού, ή κατάργησή της δέν σημαίνει καθόλου μιά προώθηση πρός τό σοσιαλισμό. Ό σοσιαλισμός είναι κι αι)τός επίσης μιά σύγχυση εξουσιών, ακριβέστερα μιά ένοποίηση τών δικαιοδοσιών διοίκησης τής κοινωνικής ζωής σέ δλες τίς όψεις της. 'Ένα Σοδιέτ ij ένα Συμβούλιο είναι ταυτόχρονα ενα όργανο διαδούλευσητ, άπόφαση; κι έκτέλεσητ; 'Ένας διαχωρισμός ανάμεσα σ'
226
ενα «νομοθετικό» κι ένα «εκτελεστικό» είναι άδιανόητος σ' ενα, σοσιαλιστικό καθεστώς. Δέν πρέπει νά συγχέουμε τήν πορεία πρός τόν κομμουνισμό μέ μιά επιστροφή στόν Μοντεσκιέ. Ή πρόσθεση μιάς δόσης κοινοβουλευτικού κρετινισμού στή γραφειοκρατική αυθαιρεσία δέν εΙναι ούτε μιά οπισθοδρόμηση ούτε μιά πρόοδος' είναι ενας αλλιώτικος τρόπος νά χτυπάς τ' αυγά γιά νά σεροίρεις τήν ϊδια όμελέτα. 'Υπάρχει άλλωστε πραγματικά επιστροφή στόν Μοντεσκιέ; ,Ακόμη μιά φορά, δέν πρέπει νά συγχέουμε τό δίκαιο καί τό γεγονός, τούς λόγους καί την πραγματικότητα. Δέν ύπάρχει κοινοδουλευτική κυδέρνηση στήν Πολωνία; δέν μπαίνει ζήτημα ανατροπής τού Γκομούλκα από τή Δίαιτα, Τι νά ύπάρξουν αλλαγές κομμάτων στήν εξουσία. Τό Κόμμα παραμένει αμετακίνητο. Προσπαθεί νά δώσει λίγη ζωή σέ δρισμένους θεσμούς -ως τώρα καθαρά διακοσμητικούς- γιά νά πετύχει νά κάνει τήν κοινωνία νά λειτουργήσει. Γιατί ή σημασία τής κρίσης τής πολωνικής γραφειοκρατίας, πού αποκορυφώθηκε στά 1956 μέ μιά δαθιά αποσύνθεση δλόκληρης τής ζωής τής χώρας, ήταν άκριδώς αυτή: ή κυριαρχία τοϋ κόμματος εμπόδιζε τή λειτουργία τής κοινωνικής ζωής. ' Από τήν πλευρά τους, οί εργάτες προσπαθούν επίσης νά ξαναδώσουν ζωή σέ δρισμένους θεσμούς -αυτό δείχνει νά είναι ως ενα δαθμόή περίπτωση τών συνδικάτων- καί προσπαθούν νά δημιουργήσουν νέους -τά εργοστασιακά Συμδούλια. Τά δυό ρεύματα μπορούν νά συνενωθούν γιά μιά περίοδο πού άκόμη δέν τελείωσε: τήν περίοδο «τού έθνους πίσω από τόν Γκομούλκα». 'Αλλά στό μέτρο πού οί αποκλίνοντες στόχοι τους θά εκδηλωθούν, τά δυό ρεύματα θά χωριστούν. Τό κόμμα δείχνει κιόλας μέ σαφήνεια πώς δέχεται νά πάρει ζωή ενας δποιοσδήποτε θεσμός μονάχα στό μέτρο άκριδώς πού τό ίδιο τό κόμμα τόν ελέγχει. Αυτή ή στάση είναι δαθιά άντιφατική -είναι δμως επίσης δαθιά πραγματική, ανταποκρίνεται στήν Ιδια τήν ουσία τής γραφειοκρατίας. Οί μάζες, άλλωστε, δέν θά ενδιαφερθούν τελικά γιά τούς θεσμούς -είτε πρόκειται γιά τό κοινοδούλιο, τά συνδικάτα Τι τά εργοστασιακά Συμδούλια- παρά στό μέτρο πού μπορούν νά εκφράσουν σ' αυτά πραγματικά τήν άποψή τους, τούς πόθους τους, τή ζωή τοικ στό μέτρο πού μπορούν πραγματικά κάτι νά κάνουν πού νά τούς ε{ναι χρήσιμο, δηλαδή στό μέτρο πού αυτοί οί θεσμοί διαφεύγουν άκριδώς από τόν κομματικό έλεγχο. Ή λύση αυτής τήςάντίφασης, έκτός αν προκύψει μιά άλλη επαναστατική έκρηξη, δέν μπορεί νά γίνει παρά μόνο μ' ένα τρόπο: μιά νέα φθορά τών θεσμών, ή Εγκατάλειψή τους από τίς μάζες, ή νέα ϋπαγωγή τους στήν κατάσταση τών διακοσμητικών στοιχείων, Τι καλύτερα τών άνάπήρων οργάνων εξουσίας τοϋ κόμματος. Αϋτό; εΙναι δ κατ' εξοχi!ν tύπος εξέλιξης πού μπορεί νά πραγματοποιηθεί εν
227
ψυχρώ μέ τήν συσσώρευση δλων τών μορίων εξουσίας καί πρωτο6ουλίας γύρω άπό τό κόμμα, μέσα άπό τήν ελικοειδή γραμμή τής παθητικότητας στήν όποία τότε θά κατευθυνθεί δ πληθυσμός: αποτυχία τών δραστηριοτήτων καί τών πρωτοδουλιών στίς δποίες τό κόμμα δέν εννοεί νά δώσει ελεύθερη διέξοδο, μέ συνέπεια αποθάρρυνση, λιγότερη δραστηριότητα καί ποωτοδουλϊα, αυξανόμενη «αντικειμενική» αναγκαιότητα γιά τό ήγετικό στρώμα νά σπρώχνει, νά καθοδηγεί, νά ασχολείται μέ δλα καί νά κυριαρχεί' μέ συνέπεια έπίσης τήν έπιστροφή άπλά καί μόνον τοϋ πληθυσμού στήν «Ιδιωτική ζωή»- καί έπεται συνέχεια. Άν ή πολωνική κοινωνία διασχίζει πάλι αυτή τήν ελικοειδή γραμμή μέχρι τό σημείο τής ρήξης, η άν θά κατορθώσει νά σταθεροποιηθεί σ' ένα δποιοδήποτε ενδιάμεσο σημείο είναι σχετικά δευτερεύον ζήτημα. Άπό τή στιγμή πού ή κοινωνία αποστερείται από τή διεύθυνση τών δραστηριοτήτων της, κι αυτή ανήκει σ' ενα ειδικό σώμα, τό κόμμα, οί επίσημοι θεσμοί καταλήγουν σέ κείνη τήν άπολϊθωση πού κάνει τήν πραγματική ζωή νά κυλάει δίπλα στούς θεσμούς, οί δποίοι δέν μπορούν ποτέ νά τήν κατανοήσουν παρά μόνον έν μέρει. Ή άπόσταση ανάμεσα στήν πραγματική κοινωνική ζωή καί τούς έπϊσημοικ θεσμούς είναι φυσικά μεταδλητή από τή μιά περίπτωση στήν άλλη -αυτό δμως πού χαρακτηρίζει τήν κρίση τών σύγχρονων κοινωνιών έπμετάλλευση; είναι τό ουσιαστικά άποόσφορο τοϋ ελέγχου πού αυτοί οί θεσμοί μπορούν ν' ασκήσουν σ' αυτή τήν κρίση. Άλλά τό ίδιο τό κόμμα, ενα κόμμα «ανανεωμένο», «μεταρρυθμισμένο», δέν θά μπορούσε νά είναι αύτόι; δ θεσμός πού εκφράζει πραγματικά τή ζωή τής κοινωνίας -η τήν εξουσία τής εργατικής τάξης- όχι μέ έμμεσο τρόπο καί «σέ τελευταία ανάλυση», αλλά άμεσα κι όργανικά; "Οχι, Τό κόμμα, κατ' αρχήν, είναι μιά μικρή μειονότητα -καί δέν μπορεί νά είναι τίποτε άλλο. Δέν προμηθεύει τό πλαίσιο μέσα στό όποίο θά μπορούσαν νά εκτυλίσσονται οί κοινωνικές και πολιτικές δραστηριότητες τής μεγάλης πλειοψηφίας τοϋ πληθυσμού. Άν ανοιγόταν σ' αυτήν, θά ήταν ένα άλλο ζήτημα, αλλά τότε έπίσης δέν θά επρόκειτο γιά ένα «κόμμα» οϋτε στή μορφή οϋτε στό 6άθος. Κατόπιν, καί προπαντός, από τήν ίδια τή φύση του, τό κόμμα διαχωρίζεται απ' αυτό πού διαμορφώνει τό οϋσιώδε; τής δραστηριότητας τών ανθρώπων -τήν παραγωγή. Τό κόμμα σάν τέτοιο αντιπροσωπεύει μιά «έπιλογή» πού δέν απορρέει άπό τήν ίδια τήν παραγώγή, καί δέν συναρθρώνεται σ' αυτήν. Σάν κόμμα δέν μπορεί νά κατανοήσει τήν παραγωγική δραστηριότητα τών- ανθρώπων παρά μέ τρόπο άφηρημένο, από τά εξω.• Αν χρόνια τώρα ισχυριζόμαστε πώς τό κόμμα -καί μιλάμε εδώ γιά ένα κόμμα επαναστατικό, όχι γραφειοκρατικό- δέν μπορεί νά είναι, σέ μιά
22R
σοσιαλιστική κοινωνία, ένα όργανο διακυ6έρνησης καί μιά επιμονή γιά εξουσία, δέν είναι γιά λόγους αντιγραφειοκρατικής προκατάληψης, γιά παράδειγμα γιά ν' άποφύγουμε ν' αναπτύξει τό κόμμα μιά τάση πού νά συγχέει τήν εργατική εξουσία μέ τή δική του, κατά συνέπεια νά εξαλείφει η νά περιορίζει σ' ενα ρόλο α6λα6ή άλλα εργατικά ρεύματα, καί τελικά νά κυριαρχεί απόλυτα στή ζωή τών Σοδιέτ η τών Συμδουλίων. Βέδαια, ή ιδέα τοϋ κόμματος στήν εξουσία συνεπάγεται σχεδόν αυτόματα μιά αντιδημοκρατική δομή. 'Η δαθύτεοη όψη δμως τοϋ ζητήματος δέν 6ρ.ίσκεται εκεί. Ό σοσιαλισμός δέν είναι άπλά ή πολιτική εξουσία τών Σό6ιέτ Τι τών Συμδουλϊων -είναι ακόμη, αξεχώριστα, έργατική διεύθυνση τής παραγωγής σέ δλα τά έπίπεδα. Ό σοσιαλισμός είναι πρίν απ' δλα ενας άλλος τρόπος όργάνωσης τής παραγωγής -οί ζωντανές σχέσευ; τών ανθρώπων μέ τήν εργασία, όχι μόνο τά σκουπιδόχαρτα πού άφοροϋν τήν ιδιοκτησία τών εργοστασίων. 'Αλλά τό κόμμα σάν τέτοιο δέν εχει σχέσεις μέτήν παραγωγή .• Αν τό κόμμα είναι κυρίαρχο, δέν μπορεί παρά νά εχει τήν τάση νά διευθύνει τήν παραγωγή από τά εξω, χρησιμοποιώντας τό διοικητικό μηχανισμό τών εργοστασίων τόν κληρονομημένο από τό προηγούμενο καθεστώς Τι δημιουργώντας ένα νέο. Τό πρώτο αποτέλεσμα θά είναι μιά τρομερή σπατάλη' τό δεύτερο, ή σύγκρουση μέ τούς παραγωγούς καί τό άποτράδηγμά τοικ τό τρίτο, ή «αντικειμενική» αναγκαιότητα γιά μιά ήγετική γραφειοκρατία, δταν θά εχει «αποδειχτεί» μέ τίς δικές της πράξεις πώς οί εργάτες δέν μπορούν καί δέν θέλουν νά όργανώσουν τήν παραγωγή, άφοϋ πρώτα θά τούς εχει εμποδίσει νά τήν όργανώσουν. Λένε έπίσης: ή «πείρα» τοϋ Όκτώ6ρη από τήν άποψη τοϋ ξεκαθαρίσματος τών συνειδήσεων καί τής κριτικής τής γραφειοκρατίας είναι τεράστια, ή γραφειοκρατική ιδεολογία κοινιορτοποιήθηκε, είναι αδιανόητο νά μπορέσει νά αποκατασταθεί ή παλιά κατάσταση πραγμάτων. Άλλά δέν πρόκειται γιά άπλή αποκατάσταση τής παλιάς κατάστασης πραγμάτων, κι είναι δέδαιο πώς αυτή δέν θά γυρίσει ποτέ μέ τό Ιδιο πρόσωπο. Κι ϋστερα; Τό καθεστώς θά προσέξει νά μή συγκρουστεί μετωπικά μέ τή συνείδηση τών ανθρώπων καί θά μπορέσει ν' άφήσει στούς διανοούμενους μιά κάποια ελευθερία νά εκφράζονται αρκεί νά μένουν στό περιθώριο τής πραγματικής οικονομική; καί πολιτικής ζωής, νά μή δημιουργούν έπαφές μέ τούς εργάτες. Ή ιδεολογία εΙναί πηγή κάθε δύναμης -καί κάθε φενακισμού. «".Στήν ΕΣΣΔ, ή εκμετάλλευση τών εργατών δέν καταργήθηκε, γιατί οί εργάτες δέν διευθύνουν καθόλου τήν παραγωγή καί δέν είναι παρά μισθωτοί κακά άμειδόμενοι δέν έχουν τό μερίδιό τους στήν κατανομή τοϋ πλεονάσματος τής εργα-
229
σίας, πού διαρπάζεται εξ δλοκλήρου από τήν κρατική γραφειοκρατία μέ μορφή τεράστιων μισθοδοσιών κι άμοιδών, Αύτή ή πρακτική δείχνει πώς ύπάρχουν εκεί κάτω ελάχιστο; σοσιαλιστικές μορφές στήν οίκονομία, καί πώς οί μορφές τοϋ κρατικού καπιταλισμού αναπτύσσονται γρήγορα παρουσιάζοντας δλο καί περισσότερο τήν τερατώδη όψη ένός γραφειοκρατικού συστήματος κρατικού καπιταλισμού». «Τό (ρωσικό) γραφειοκρατικό κράτος σ' αυτή τήν ίδιοποίηση τής ύπερ-εργασίας, εχει μιά απόλυτη μονοπωλιακή τοποθέτηση, διαφέροντας από τίς καπιταλιστικές χώρες δπου ή μονοπώληση, είτε ίδιωτική είτε κρατική, είναι δέδαια ίσχυρή καί τείνει δλο καί περισσότερο πρός εναν δλικό κρατικό καπιταλισμό, αλλά πού δέν εχει ακόμη φτάσει στέρεα σ' αυτόν τόν έμμενή στόχο, ενώ ή γραφειοκρατική σοδιετική αντεπανάσταση τόν εχει φτάσει από τώρα μέ πληρότητα». 'Από πού προέρχονται αύτέ; οί περικοπές; Όχι από κάποιο παλιό τεύχος τοϋ Sol'ίaIi.I·Ine οιιΒ(lΙ'bω'ίe =άλλά από τίς έκθέσευ; τού Τίτο καί τοϋ Κιτρίτς στό 60 Συνέδριο τοϋ Γιουγκοσλαδικού Κ.κ. τό Νοέμδρη 1952 (δημοσιεύονται στό νούμερο 15 τού QlIe.l,IiOI1.I· a('/lleIIe.v (Ιιι .1'Ol'ί([Ii.I·Ine. σελ. 30 καί 200). Αυτή ή σωστή ανάλυση καί ή εξαιρετικά δϊαιη καταγγελία τού σοδιετικοϋ καθεστώτος σάν καθεστώτος εκμετάλλευσης πού τή συνοδεύει, εμποδίζουν τό καθεστώς τοϋ Τίτο νά είναι τό ίδιο μιά παραλλαγή τοϋ γραφειοκρατικού καπιταλισμού; Στήν Πολωνία, ή ανάλυση κι ή κριτική τής γραφειοκρατίας δέν διεξήχθη καν από τούς ύψηλούς αξιωματούχου ς τοϋ καθεστώτος ώς πρός μιά εξωτερική γραφειοκρατία, αλλά από τήν πλειοψηφϊα τών διανοουμένων τοϋ κόμματος ώς πρός τήν ίδια τήν πολωνική γραφειοκρατία. Κατά συνέπεια .έχουν ένα έντελώ; άλλο χαρακτήρα. Αυτό τό γεγονός δμως, αν χαράζει τά δρια τοϋ γκομουλκισμού, αν τοϋ επιδάλλει γνωρίσματα τελείως διαφορετικά από τού τιτοϊσμοϋ, αν επιτρέπει νά ελπίζει κανείς στή διατήρηση παρά τή γενική αντίθεση ένός αντιπολιτευτικού επαναστατικού ρεύματος στήν Πολωνία, δέν θά μπορούσε από μόνο του νά τροποποιήσει τή θεμελιακή δυναμική τοϋ καθεστώτος. Αυτό τείνει από τώρα, άλλωστε, ν' αναπτύξει μιά ίδεολογία πού τοϋ ανταποκρίνεται. Βάση της εΙναι οί περιδόητοι «λόγοι κρατικού συμφέροντος», τών όποιων τόν τρόπο ένέργεια; διαφωτίζει δ Κλώντ Λεφόρ τό ένδυμα, ό «πολωνικός δρόμος πρός τό σοσιαλισμό». Έτσι στήν Πολωνία, δπως καί στή Γαλλία, παρ εισάγουν επιχειρήματα πού τείνουν νά παρουσιάσουν τόν γκομουλκισμό σάν σοσιαλισμό σ' αυτού; πού θέλουν νά δείξουν πώς είναι ή μόνη πραγματοποιήσιμη πολιτική σήμερα. «Αυτά είναι όσα μπορούν νά γίνουν μέ τίς σημερινές συνθήκες». «Δέν πρέπει νά ζητάμε τό άδύ23Ω
νατο». «'Η ρωσική πίεση εμποδίζει τήν επαναστατική ανάπτυξη». Θά μπορούσαμε νά συζητήσουμε αυτού; τούς ίσχυρισμούς στό δικό τους έδαφοτ, Ό ρωσικός εκδιασμός είναι ενα πράγμα -ή πραγματική στρατιωτική τουξέπέμδαση είναι €να ω.λο. Τό δτι ή γραφειοκρατία τού Κρεμλίνου θά εΙχε όλα τά ελατήρια κι δλη τήν επιθυμία νά συντρίψει μιά επανάσταση στήν Πολωνία, όπως τό έκανε στήν Οϋγγαοϊα, είναι σαφές. Θά τόλμαγε ξανά; Θά εΙχε τολμήσει, στίς αρχές Νοέμδρη,νά έπέμδει στή Βαρσοδία ταυτόχρονα μέ τή Βουδαπέστη; Ποιός μπορεί νά τό διαδεδαιώσει; Ποιός μπορεί νά τολμήσει νά πεί πώς ένα πολωνικό ξεσήκωμα παράλληλο μέ τήν ουγγρική επανάσταση δέν θά ήταν €νας παράγοντας πού θά είχε μεταδάλει τίς άμφιδολϊε; τού ρωσικού πληθυσμού σέ εκρηξη, Τι πού θά είχε δάλει ενα μείον αντί γιά €να σιίν στόν απολογισμό τών πλεονεκτημάτων Τι τών κινδύνων, τών ύπέρ καί τών κατά, πού δδήγησε τό Κρεμλίνο νά συντρίψει τήν Ουγγαρία: Καί σήμερα, ή κατάσταση μιάς Πολωνίας σχεδόν τριάντα έκατομμυρίων κατοίκων, μέ κυδέρνηση «αναγνωρισμένη» από τούς Ρώσους, είναι ή ίδια μέ τήν κατάσταση τής Ούγγαρϊατ; τήν παραμονή της 4 Νοέμδοη; Ύπάρχει κάτι παραπάνω. Ή επαναστατική πολιτικήδέν είναι ή τέχνη τοϋ δυνατού. Ή τέχνη τοϋ δυνατού, είναι ή πολιτική τού Μαντές Φράνς καί τοϋ Γκύ Μολλέ. Ή επαναστατική πολιτική δημιουργεί τό δυνατό. Δέν μπορεί νά δημιουργήσει δτιδήποτε -κι απ' αυτή τήν άποψη, ή αυστηρή εκτίμηση κάθε πράγματος πού μπορεί νά εκτιμηθεί στήν κατάσταση διαμορφώνει τήν απαραίτητη δάση. Τότε τό πρόδλημα έμφανιζεται άπλώς μετατοπισμένο. Αυτή ή μετατόπιση δμωτ είναι ουσιαστική. Είναι ή διαφορά ανάμεσα σέ μιά πρακτική «θεωρηοιακή»,. στηριγμένη στόν ορθολογικό ϋπολογισμό -τών πιθανοτήτων -πού είναι ή καπιταλιστική καί γραφειοκρατική πρακτική γιά τήν όποία οί ούσιαοτικέ; σχέσεις τού κόσμου είναι δοσμένες a ΡΓίΟΓί- καί μιά επαναστατική πρακτική, πού δέν μπορεί νά ύπάρξει παρά επειδή οί ί'διες οί εκδηλώσεις της άνατρέπουν τίς συνθήκες στίς όποίες ήταν τοποθετημένες ατό ξεκίνημα. Αυτή ή ανατροπή σημαίνει συγκεκριμένα πώς μιά επαναστατική πρακτική εχει τή δυνατότητα, μέ τή δύναμη τών Ιδεών της καί τό παράδειγμά της, νά εξαπολύσει τήν απαρχή δράσης των εκμεταλλευομένων στήν ίδια τή χώρα της καί στίς ω.λες. Ή κομμούνα τοϋ 1871, ή ρωσική επανάσταση τού 1917, ή ουγγρική επανάσταση τοϋ 1956 ήταν «παραλογισμοί» από τήν άποψη τοϋ ορθολογικού ϋπολογισμού τών πιθανοτήτων. Ώστόσο είναι οί παραλ,ογισμοί κι όχι ή δραστηριότητα τών άσφαλιστικών έταιριών, πού δώσανε στόν κόσμο πού μάς περιδάλλει τή φυσιογνωμία του. Ό γκομουλκισμός, μάς λένε, είναι άναπόφευκτο; αν θέλει κα231
νείς ν' άποφύγει μιά ρωσική έπέμδαση, πού μιά έπαναστατικότερη πολιτική θά κινδύνευε νά εξαπολύσει. Άλλά τί σημαίνει αυτό; Τί είναι αυτό πού, στήν πολωνική κατάσταση, είναι άφόοητο,' γιά τή ρωσική γραφειοκρατία; Ή λίγο πολύ σχετική εθνική ανεξαρτησία; Αυτή δμως ό Γκομούλκα δέν είναι διατεθειμένος νά τή θυσιάσει -ακριΌώς γιά νά μήν τή θυσιάσει θεωρεί δτι ήταν ύποχρεωμένος νά κάνει αυτό πού εκανε εξάλλου. Πρόκειται γιά τό κοινωνικό επαναστατικό περιεχόμενο τοϋ καθεστώτος. Αυτό τό περιεχόμενο είναι πού ανησυχεί τόσο πολύ τόν Χρουστσώφ. Νά λοιπόν ό συλλογισμότ είναι επαναστατική πολιτική εκείνη πού καταργεί ή ίδια σταδιακά δ.τι επαναστατικό μπορεί νά ύπάρξει στήν Πολωνία, γιά ν' άποφύγει νά τό κάνει κάποιος αλλος δϊαια. Θά τό άποφύγει μέχρι τό τέλος; Ποιά μέσα διαθέτει μιά πολωνική πολιτική γιά νά εμποδίσει μιά ρωσική έπέμδαση: Ύπάρχουν δυό δρόμοι. Ό ενας συνίσταται νά καταργηθούν στήν ίδια τήν Πολωνία δλες οί προφάσεις πού θά μπορούσε νά εχει ή Ρωσία γιά νά επέμΌει. Αύτόσ δέν είναι παρά ενας μεταμφιεσμένος τρόπος νά ;τραγματο;τοιηθεί ή ρωσική έπέμδαση. Ό Χρουστσώφ δέν επιμένει απόλυτα νά είναι Ρώσοι οί λογοκριτές τού Τύπου στή ΒαρσοΌία -η ακόμη καί «νατολινυωι»: τού αρκεί νά λογοκρίνεται αυτό πού δέν τού αρέσει. Ό λογοκριτής κόΟει τήν τάδε φράση η άρθρο «γιά ν' άποφύγει τή ρωσική έπέμδαση» -καί κάνοντας αυτό είναι ό ίδιος αυτή ή έπέμδαση, είναι ό Μολότωφ ντυμένος πολωνέζικα. Δέν θέλουν νά μεταδληθεϊ ή Βαοσοδϊα σέ μιά δεύτερη Βουδαπέστη τού Νοέμδοη 1956 -καί γι' αυτό τή μεταδάλλουν ανεπαίσθητα σέ μιά δεύτερη Βουδαπέστη τοϋ Μάρτη 1957. Θά έμποδϊζανε μ' αυτό τόν τρόπο νά γίνει μιά σοδιετική έπέμδαση παρ' δλα αυτά; Μιά έπέμΌαση πού δέν θά είχε ανάγκη νά πάρει μιά στρατιωτική μορφή καί τής όποίας τό κύριο ατού θά μπορούσε νά είναι τότε ή αποθάρρυνση κι ή απάθεια τού πληθυσμού πού θά είχε δημιουργήσει ό ίδιος όγκομουλκισμός; Ό άλλος δρόμος θά ήταν νά κινητοποιηθούν οί μόνες δυνάμεις στίς όποίες μπορεί νά ύπολογίζει μιά επαναστατική εξουσία: ή ενεργητικότητα καί ή συνείδηση τοϋ εργαζόμενου πληθυσμού, ή συνοχή του, ή ενσωμάτωσή του σέ θεσμού; πού είναι ή Ιδια του ή ζωή -καί ή αλληλεγγύη τών εργαζομένων τών άλλων χωρών πού εξαρ~ τάται Ε.ίίσης άπ ' αυτά πού γίνονται στήν Πολωνία, από τό ταξικό περιεχόμενο καί τήν καθαρότητα τού κοινωνικού μετασχηματισμού πού έγινε εκεί. Δέν μπορεί νά σωθεί ή πολωνική επανάσταση παρά μέ επαναστατικά μέσα. Αυτό πού οί «λόγοι κρατικού συμφέροντος» μπορούν νά σώσουν, είναι τό κράτος χωρισμένο από τίς μάζες -όχι τήν επανάσταση, αλλά τήν αντεπανάσταση.
Λένε: δέν πρέπει νά κρίνει κανε~ς τήν πολωνική κατάστασηστή δάση αρχών, ό γκομουλκισμός είναι μιά εμπειρική πολιτική πού προσπαθεί νά πλεύσει ανάμεσα σέ πολυάριθμους ϋφαλους. Αν δμως δέν μπορούμε νά κρίνουμε τόν γκομουλκισμό στή δάση αρχών, μπορούμε ακόμη λιγότερο νά προσπαθήσουμε νά τόν δικαιώσουμε: δέν ύπάρχει δικαίωση παρά στ' δνομα καί ατή δάση κάποιων αρχών. Καί δέν ύπάρχει, ποτέ δέν ύπήρξε καί δέν θά ύπάρξει ποτέ πραγματικά εμπειρική πολιτική. Ό εμπειρισμός είναι μιά ύποκειμενική χίμαιρα. Ύπάρχουν πολιτικές πού επωμίζονται τή λογική τους κι ύπάρχουν άλλες πού άφήνονται νά έπωμισθοϋν άπ" αυτήν, αυτό είναι δλο. Μπορεί νά ισχυριστεί κανείς πώς ενεργεί μέρα μέ τή μέρα, δέν μπορεί νά εμποδίσει τίς μέρες νά κυλάνε καί νά προστίθενται. Τό ν' άονεϊσαι ν' αντιμετωπίσεις τίς συνέπειες τών πράξεών σου καί νά επεξεργάζεσαι τή σημασία τους, δέν καταργεί τίς πρώτες ούτε αλλοιώνει τή δεύτερη. W
Τό σύνολο αυτών τών επιχειρημάτων έπιστρέφει στόν παρακάτω παραλογισμό, πού ή ύπεράσπιση τοϋ σταλινισμού άπό τούς «προοδευτικούς» κάθε είδους κατέστησε κλασικό εδώ καί τριάντα χρόνια: ό γκομουλκισμός είναι μιά επαναστατική πολιτική, γιατί μιά επαναστατική πολιτική είναι σήμερα αδύνατη στήν Πολωνία. Τό συμπέρασμα είναι παράλογο' τό πρώτο σκέλος τού συλλογισμού θά μπορούσε νά είναι αληθινό. Αν δμως ήταν έτσι, γιατί νά συζητάμε; Δέν θ' άπόμενε τότε σέ καθένα παρά νά διαλέξει τή θέση του, άπό αυτή η τήν άλλη πλευρά τής εξουσίας, ή όποία, σύμφωνα μέ τό ίδιο τό επιχείρημα οφείλει νά μετασχηματιστεί σ' εξουσία έκμετάλλευσητ. Τό νά μείνει κανείς στό πολωνικό κόμμα η νά τό εγκαταλείψει, νά εχη τή μιά η τήν άλλη στάση απέναντι στό ενα η τό &λλο ζήτημα =αύτά είναι ποοδλήματα πού μόνοι οί Πολωνοί έπαναστάτεξ μπορούν νά λύσουν. Τό νά εχει δμως καί νά διαδίδει χίμαιρες γιά τή φύση αυτού τοϋ κόμματος, τή λειτουργία του καί τό μέλλον του -αύτό θά ήταν καταστροφή γιά τούς Πολωνούς καί δλους τούς &λλους. W
"Αν ακόμη μιά επαναστατική i:ξοιισίu. ήταν σήμερα αδύνατη στήν Πολωνία, αυτό δέν θά σήμαινε καθόλου :ι:τώςμιά επαναστατική .ίολιτικι] θά ήταν τό ίδιο άδύνατη. Ή επαναστατική αριστερά, είτε 6ρίσκεται μέσα στό πολωνικό κόμμα η εξω απ' αυτό, Όρίσκεται μπροστά σέ τεράστιο εργο. Πρέπει νά ξεκαθαρίσει καί νά συστηματοποίησει τίς ίδέε; τητ- νά τίς διαδώσει μέ δλες τίς μορφές πού μπορεί νά διαθέτει' νά οργανωθεί' νά συνδεθεί μέ τό κίνημα των εργοστασίων. Μέ λίγα λόγια εχει νά προετοιμάσει τό μέλλον. Αυτό τό μέλλον μπορεί ν' άναφανεϊ από αύριο. Ή δαθιά κρίση τού
232 233
Ί'ίJαφειoκρατικoύ κόσμου; δπως τοϋ δυτικού κόσμου, μπορεί νά μετασχηματίσει σέ μικρό διάστημα τίς συνθήκες δράσης τών Πολωνών επαναστατών .• Απειρες δυνατότητες ορίσκονται μπροστά τους -όχι μετά από μερικές γενεές, αλλά ίσως σέ μερικά χρόνια. Ό πρώτος δρος γιά νά μπορέσουν νά τοποθετηθούν στό ϋψος τοϋ ίστορικού ρόλου πού μπορεί νά είναι δ δικός τους, είναι νά ύπερπηδήσουν κάθε σχετική μέ τόν γκομουλκισμό χίμαιρα. Είναι νά καταλάδουν πώς δέν ύπάρχει «προοδευτικό» καθεστώς άλλο άπό τό σοσιαλισμό σάν εργατική εξουσία. Είναι νά δοϋν πώς ανάμεσα στήν εξουσία τών Συμδουλίων καί τήν εκμετάλλευση δέν ύπάρχει μέσος δρος.
Τά έργοστασιακά
ΣυμοοιΊλια
Αύτό πού δείχνει δτι μιά επαναστατική πολιτική σήμερα στήν Πολωνία δέν είναι μιά ουτοπία, είναι τό κίνημα τών εργοστασιακών ΣυμΟουλίων. Αύτά έχουν τήν τάση νά πολλαπλασιαστούν, νά δμοσπονδιοποιηθούν κατά διομηχανία, νά διευρύνουν τίς εξουσίες τους στούς κόλπους τών επιχειρήσεων. Ή φύση τους δσο καί οί σχέσεις τους μέ τό κράτος καί τήν επίσημη διεύθυνση τής οίκονομίας θέτουν πολυάριθμα ποοδλήματα, πού είναι άπαραίτητο νά θυμηθούμε συνοπτικά. Πρίν απ' δλα τά Συμδούλια είναι τό άποτέλεσμα ενός καθαρά εργατικού κινήματος -πού αρχισε δπως φαίνεται ήδη πρίν τόν Όκτώορη- καί σήμερα διαδίδεται μέ τήν ποωτοδουλία τών εργατών. Δέν είναι καθόλου, δπως τά γιουγκοσλαδικά Συμδούλια, κυδερνητιεά δημιουργήματα, στά όποία τό Κόμμα εχει τό πάνω χέρι. Έξάλλου, ή δαθιά σημασία αύτοϋ τοϋ κινήματος δέν προέρχεται άπό τόν «πολιτικό» χαρακτήρα του· τό κίνημα τών πολωνικών Συμδουλίων τοποθετείται μόνο σέ οικονομικό επίπεδο. Τό πολιτικό του νόημα παραμένει γιά τήν ωρα ύπόρρητο. Γιά ποιό ρόλο προσφέρονται τά πολωνικά Συμδούλια; "Άδικα καί παράλογα, εδώ καί λίγο καιρό γίνεται λόγος από κάθε πλευρά γιά εργατική διεύθυνση κι έφαρμόζουν αυτόν τόν δρο στά πολωνικά εργατικά Συμδούλια. Σύμφωνα μ' αυτά πού ξέρουμε τά πολωνικά Συμδούλια δέν ασκούν τή διεύθυνση τών εργοστασίων. Ή πραγματική λειτουργία τους πλησιάζει πολύ περισσότερο σ' αύτό πού ό Τρότσκι έννοϋσε μέ τόν δρο «εργατικός έλεγχο;». Ό μηχανισμός διαχείρισης ή διοίκησης τών εργοστασίων δέν εχει καταλυθεί κι αντικατασταθεί άπό εργάτες εκπροσώπους καί εργατικές συνελεύσεις. Βρίσκεται επί τόπου καί συνεχίζει νά διευθύνει τήν τρέχουσα δραστηριότητα του εργοστασίου. Ό διορισμός τοϋ διευ234
θυντή σέ όρισμένες περιπτώσεις ύπόκειται στήν επικύρωση τοϋ Συμδουλϊου, άλλά όχι πάντα. Ή Όλομέλεια τοϋ Συμδουλίου δέν συνέρχεται άλλωστε (τουλάχιστο στό' Ζέραν, τό πιό προχωρημένο εργοστάσιο άπ" αύτή τήν άποψη) παρά μιά φορά τό μήνα: είναι σαφές πώς μπορεί νά επιθεωρεί, άλλά όχι νά διευθύνει πραγματικά τό εργοστάσιο. Οί άμοιδαϊε; σχέσεις τής διεύθυνσης καί τοϋ Συμδουλϊου δέν δείχνουν καλά προσδιορισμένες. 'Ακόμη λιγότερο προσδιορισμένες είναι οί σχέσεις τών Συμδουλϊων μέ τήν κεντρική διεύθυνση τής οικονομϊατ. Τά καταστατικά των Συμδουλϊων διαδεδαιώνουν συχνά πώς τό Συμδούλιο «έπφέρει τή γνώμη του» γιά τό Πλάνο ή «ψηφίζει» τό χρονιάτικο πλάνο ή τό «διορθώνει» (δλέπε τό αρθρο τοϋ Έντγκάρ Μορέν στή VeI·ite τής 15 Φλεδάοη=) άλλά είναι οαφέ; πώς άφήνει έντελώ; μετέωρο τό πρόδλημα τών σχέσεων τοϋ εργοστασίου μέ τό «πλάνο» καί κατά συνέπεια μέ τήν ύπόλοιπη οικονομία. 'Αντίθετα, στό Ζέραν γιά παράδειγμα, τό Συμδούλισ φαίνεται δτι προχώρησε σέ μιά αναδιοργάνωση τοϋ εργοστάσιου καί σέ μιά αναδιάρθρωση τοϋ συνόλου τών μισθών πού διαθέτει ή επιχείρηση. Στή σημερινή άτμόσφαιρα τής Πολωνίας ή πραγματική εξουσία τών Συμδουλϊων σέ κάθε εργοστάσιο πρέπει νά είναι σημαντικήαλλά διαπιστώνουμε σαφώς τά δριά της. 'Αρχικά, αύτή ή εξουσία είναι μιά εξουσία ελέγχου, όχι διεύθυνσης· οί πραγματικές άρμοδιότητες διεύθυνσης παραμένουν στά χέρια ένός ειδικού μηχανισμού. Στή συνέχεια, αύτή ή εξουσία σταματάει στούς τοίχους τοϋ εργοστασίου· ή ούσία λοιπόν αύτοϋ πού συμδαϊνει μέσα στό εργοστάσιο -στόχοι παραγωγής, παρεχόμενα μέσα, μισθοί- προσδιορίζεται έξω άπό τό εργοστάσιο. Αύτές είναι οί άρμοδιότητες τής κεντρικης διεύθυνσης τής οϊκονομϊα; -κι ή γραφειοκρατία δέν είναι διατεθειμένη ν' άφήσει τά Συμδούλια νά δάλουν πόδι σ' αύτό τόν τομέα. Φαίνεται πώς τό κόμμα, γράφει δ Έ. Μορέν, αντέταξε τό δέτο του στή σύσταση δμοσπονδιών Συμδουλίων κι άκόμη στήν εκδοση ένό; δελτίου σύνδεσης ανάμεσα στά Συμδούλια, Αύτό εύκολα τό καταλαοαίνουμε: ή γραφειοκρατία όφεϊλει μέ κάθε τρόπο νά διατηρήσει τίς άρμοδιότητες συντονισμού καί κεντρικης διεύθυνσης -διαφορετικά, είναι τό τέλος της. Φτάνουμε έτοι στόν κόμπο τοϋ ζητήματος. Αύτό πού διαφαίνεται σήμερα στήν Πολωνία, είναι μιά κατάσταση διπλής εξουσίας στό οικονομικό επίπεδο. 'Ένα μέρος τής εξουσίας στά εργοστάσια ανήκει πραγματικά -ότιδήποτε κι αν λένε τά καταστατικά- στά Συμ• Άναδημοσιεύεται στό Έντγκάρ Μορέν, IlIfl"OdIIl"tioll Παρίσι, Le Seuil, 1965, σελ. 141-152.
α
IIlle po/ifiqιte
ι/ι'
/'/IOInIne.
235
δούλια πού προέρχονται από τούς εργάτες. Αυτά στό μέτρο πού παρουσιάζονται διενέξεις καί προστριοές μέ τή διεύθυνση, δέν μπορούν παρά νά επιδιώξουν νά περιορίσουν τό ρόλο της ή νά τήν ύποτάξουν. Προπαντός δμως δέν μπορούν παρά νά θέλουν νά επεκτείνουν τήν εξουσία τους πέρα από τό εργοστάσιό τους, άφοϋ κι ό ρόλος τους μέσα στό εργοστάσιο κινδυνεύει νά γίνει άπατηλό; αν περιοριστεί στό εργοστάσιο. Ήδη, αντίθετα μέ τίς επίσημε; κατευθυντήριες γραμμές, επιδιώκουν νά δμοσπονδιοποιηθούν κάθετα καί όριζόντια' καί σύμφωνα μέ τόν Έ. Μορέν, «οί άπτιδιστέ; τών συμδουλιων είναι δμόφωνοι στή σκέψη δτι τά Συμδούλια θά πεθάνουν από ασφυξία αν μείνουν απομονωμένα καί περιορισμένα στό πειραματικό στάδιο» (σύμφωνα μέ τήν επίσημη γραμμή, τά Συμδούλια αποτελούν «ένδιαφέοουσε; έμπειοϊετ»). Αυτή ή τάση γιά όμοσπονδιοποίηση σημαίνει πώς οί εργάτες θέλουν ν' αντικαταστήσουν μέ τή ζωντανή συντονιστική δραστηριότητα τών ίδιων τών 'παραγωγών τό συντονισμό πού έπιδάλλεται από τά εξω από τό γραφειοκρατικό «πλάνο», πώς άποδλέπουν σ' ένα πλάνο παραγωγης προερχόμενο από τούς παραγωγούς κι όχι από τήν ϋπαγωγή τών παραγωγών σ' ένα πλάνο καθορισμένο από τή γραφειοκρατία. 'Απ ' αυτό τό γεγονός ή ϋπαρξη κι ή επέκταση τού κινήματος των Συμδουλϊων, σάν οικονομικού κινήματος, θέτει ένα πλήθος από πολιτικά ποοδλήματα -στήν πραγματικότητα, τά πιό σημαντικά πολιτικά προδλήματα, αρχίζοντας από τό εξής: ποιός είναι δ κύρως τής οϋωνομϊατ; Τά Συμδούλια λοιπόν, παρ' δλους τούς περιορισμούς τους, είναι φορείς μιάς επαναστατική; δυναμικής. Αυτό τό κατανόησε πολύ καλά ή γραφειοκρατία τοϋ κόμματος καί τού κράτους -ή όποία αντιτίθεται σ' αυτή τή δυναμική καί προσπαθεί νά περιορίσει τό κίνημα σέ δλο τό μέτρο τόϋ δυνατού. Γιά κείνη, ή διαδικασία πρέπει νά προχωρήσει στήν αντίθετη κατεύθυνση: νά έπιδεδαιωθεί ή αρχή τής κεντρικής διεύθυνσης τής οϋωνομίαξ, ν' αποκατασταθεί ή εξουσία τοϋ μηχανισμού διοίκησης σέ κάθε εργοστάσιο -στήν ανάγκη καί μέ μερικές παραχωρήσεις στά Συμδούλια, αναγκαίε; γιά νά διατηρηθεί ή ειρήνη. Τό ιδανικό, θά ήταν να επιτευχθεί νά γίνουν τά Συμδούλια, μέ τόν ένα η τόν άλλο τρόπο, ενας τροχός τού μηχανισμού διοίκησης στό κάθε ένα χωριστά εργοστάσιο, πού θ' άποδλέπει νά κρατήσει τούς εργάτες σέ ησυχία καί ,,' αυξήσει τήν παραγωγικότητα. Τό πλεονέκτημά της σ' αυτή τήν πάλη, είναι τό πλεονέκτημα πού είχαν πάντοτε αυτοί πού είναι στήν εξουσία: τά Συμδούλια δέν μπορούν νά χτυπήσουν τή γραφειοκρατία παρά μόνο μέ ανοιχτή πάλη, ή γραφειοκρατία μπορεί νά ύποτάξει τά Συμδούλια μέ τή φθορά, μέ τήν κόπωση τής δάσητ; καί τήν εξαγορα τών ηγετών. 236
Ή σύνδεση μέ τό κίνημα τών Συμδουλϊων, ή πάλη γιά τήν επέκταση καί γενίκευσή του, ή άποσαφήνιση τών γενικών προ6λημάτων διεύθυνσης τής οίκονομϊατ, ή πρακτική απόδειξη της άνικανότητας τής γραφειοκρατίας νά σχεδιοποιήσει, εΙναι τά πρώτα καθήκοντα τής πολωνικής έπαναστατική; αριστεράς. Αυτή δέν πρέπει νά περιοριστεί νά επιδοκιμάσει τήν αρχή τού κινήματος, τό μέλλον της θά εξαρτηθεί από τήν Ικανότητά της νά 6ρεί τίς όργανικές μορφές σύνδεσης μέ τό κίνημα τών εργοστασιακών Συμδούλιων.
Ή επανάσταση
κι ό μηχανισμός τοl) Υραφειοκρατικού
κόμματος
Τό μεγάλο μάθημα τής Κομμούνας, έτσι δπως τό διετύπωσε δ Μάρξ από τήν επομένη της ηττας της, ήταν δτι τό προλεταριάτο κατά τήν έπανάστασή του δέν μπορεί νά χρησιμοποιήσει γιά τούς σκοπούς του τό μηχανισμό τού ύπάρχοντος κράτους, πώς πρέπει νά τόν καταστρέψει καί νά τόν αντικαταστήσει, στό μέτρο πού ενα «κράτος» παραμένει αναγκαίο μέ τό δικό του «κράτος», τό όποίο δέν είναι τώρα πιά ενα ακόμη κράτος στό μέτρο πού δέν ,είναι άλλο τίποτε από «τήν όργάνωση των ενοπλων μαζών». Τί γίνεται αυτή ή ιδέα στήν περίπτωση μιάς προλεταριακής έπανάσταση; ενάντια σ' ένα καθεστώς γραφειοκρατικού καπιταλισμού; τι σημαίνει στίς συνθήκες κυριαρχίας τής γραφειοκρατίας, «τό τσάκισμα τοϋ μηχανισμού τού κράτους»; Τό προσδιοριστικό χαρακτηριστικό, από τήν πολιτική άποψη, τής γραφειοκρατικής κοινωνίας, είναι ή συΥχώνευση της κυρίαρχης τάξης, τoιJ κόμματός της καί τοϋ κράτους. Τό «κομμουνιστικό» κόμμα δέν είναι γιά τή ρωσική γραφειοκρατία αυτό πού είναι τό ρεπουμπλικανικό κόμμα, τό συντηρητικό κόμμα, ή οί «μετριοπαθείς κι ανεξάρτητοι» γιά τούς Άμερικάνους, •Αγγλους, η Γάλλους καπιταλιστές. Άπό μιά κάποια άποψη, τό «κομμουνιστικό» κόμμα εΤναι αυτή ή ίδια ή γραφειοκρατία. Έπίσης ή σχέση τοϋ κόμματος μέ τό κράτος δέν αναλογεί μέ τήν ίδια αυτή σχέση στήν περίπτωση μιάς καπιταλιστικής δημοκρατίας (αλλά δ ναζιστικός Τι φασιστικός όλοκληρωτισμός πραγματοποιεί κιόλας μιά ανάλογη σχέση σέ μιά ιδιωτική καπιταλιστική κοινωνία)' σ' αυτήν, δ μηχανισμός τοϋ κράτους είναι σέ μεγάλο δαθμό ανεξάρτητος από τήν κυ6έρνηση καί μόνο αυτή ή τελευταία ορίσκεται στά χέρια τών κομμάτων. 'Η διαίρεση ανάμεσα στό κοινοδούλιο, τήν κυδέρνηση καί τή διοίκηση αντιστοιχεί σέ μιά πραγματικότητα. 'Αλλά στή Ρωσία, τό κόμμα δέν εΙναι στήν εξουσία, είναι ή εξουσία. 'Εννοείται, γραφειοκρατική τάξη καί κόμμα, κράτος καί κόμμα, δέν άλληλοκαλύπτονται άκέραια, διάφορές κι στρωματώσεις ύφί237
στανται. Οί θέσεις τών γραφειοκρατών στήν οικονομική ίεραρχία η στή διοικητική ίεραρχία δέν συμπίπτουν αναγκαστικά μέ τίς θέσεις τους στήν ίεραρχία τοϋ κόμματος. «Οικονομικοί» διευθύνοντες, διαχειριστές, στρατιωτικοί καί «πολιτικοί ήγέτες» σχηματίζουν στρώματα πού παρουσιάζουν μεταξύ τους μιά κάποιοια διαφοροποίηση, καί μπορούν νά επιδοθούν σ' έναν κάποιο ανταγωνισμό γύρω από τήν εξουσία. 'Αλλά απ' αυτή τή διαφοροποίηση κι απ' αυτόν τόν ανταγωνισμό αναδύεται πάλι τό κόμμα, σάν ύπέρτατος ένοποιητικός όργανισμό; καί σάν έσχατη αρχή κάθε πραγματικής εξουσίας. Σ' αυτέ; τίς συνθήκες, «ή συντριδή τοϋ κρατικού μηχανισμού» σημαίνει άμεσα καί κατευθείαν: συντριοή τοί) μηχανισμοί) το!) γραφειοκρατικοί) κόμματος. Κι αυτό τό έργο εΙναι μέ τή σειρά του ταυτόσημο μέ τήν απαλλοτρίωση τής κυριάρχης τάξης. 'Η ρωσική επανάσταση θά πρέπει αναπόδραστα ν' αρχίσει μέ τήν καταστροφή τού μηχανισμού τοϋ κόμματος, τοϋ κράτους· καί της γραφειοκρατικής διεύθυνσης τής οίκονομϊα; -πού στήν ουσία τους είναι ένα καί τό αυτό καί πού από τή φυσική άποψη αποτελούνται, κατά προσέγγιση 10%, από τά Ιδια πρόσωπα. Αυτό έκανε, δπως γνωρίζουμε, ή ουγγρική επανάσταση. Ή καταστροφή τοϋ μηχανισμού τοϋ κράτους καί τοϋ κόμματος γινόταν συγχρόνως κι ή συγκρότηση εργατικών Συμδουλϊων, πού είναι τό θετικό της αντιστάθμισμα, συνόδευσε δήμα μέ δήμα, γιά νά τό πούμε έτσι, αυτή τήν καταστροφή. Στό σύντομο χρονικό διάστημα πού είχε στή διάθεσή της, ή ουγγρική επανάσταση προχώρησε πάρα πολύ καί στούς δυό τομείς. Αυτέ; οί δυό όψεις: ή καταστροφή τών θεσμών τήςκατεστημένης εξουσίας (κράτος καί κόμμα) κι ή σύσταση νέων οργανισμών εξουσίας (τά Συμδούλια), είναι αξεχώριστες. Στό μέτρο πού οί παλιές αρχές διεύθυνσης καί συντονισμού τής κοινωνικής ζωής καταρρέουν κάτω από τά χτυπήματα τών μαζών, αύτέ; τείνουν νά τίς αντικαταστήσουν άμέσω; -είναι σχεδόν !Jποχρεωμένες νά τίς αντικαταστήσουν άμέσω; μέ νέες, πού διαπλάθουν οί ιδιες οί μάζες. 'Αντίστροφα, μόλις συσταθούν νέοι οργανισμοί, αρχίζουν τή σύγκρουση μέ τούς ύπάρχοντες μηχανισμούς κυριαρχίας. Κι είναι, γιά νά τό πούμε έτσι, «ή [δια» συνείδηση πού κάνει κατανοητό δτι δέν ύπάρχει πιά τίποτε νά περιμένει κανείς από τούς παλιούς θεσμούς καί σπρώχνει στή διάλυσή τους -καί πού παρακινεί τίς μάζες νά δημιουργήσουν τά όργανα τής δικής τους εξουσίας. Στήν Πολωνία, τά πράγματα γίνανε διαφορετικά. Ή κρίση τοϋ καθεστώτος αποκορυφώθηκε στίς «μέρες τοϋ 'Οκτώδρη»: στή διάρκειά τους, ή κινητοποίηση τών μαζών, ή δράση τής άριστερίστι-
κης φράξιας τοϋ κόμματος, ή «στροφή» ένός σημαντικού τμήματος μηχανισμού κατέληξαν σέ μιά αλλαγή ήγεσίας καί πολιτικού προσανατολισμού, προσωποποιημένης από τόν Γκομούλκα. Τό κόμμα υπέστη 6αθιούς μετασχηματισμούς πού θά ήταν ηλίθιο νά παραγνωρίσουμε: καταστροφή της σταλινικής ίδεολογίατ, έλευθερία έκφρασης, τεράστια αλλαγή νοοτροπίας τής πλειοψηφίας τών αγωνιστών. Ή κινητοποίηση τών μαζών έφτασε έπίση; πολύ μακριά: προετοιμασία γιά ένοπλη πάλη καί σύσταση κατά τόπους εργατικών επιτροπών, σύσταση επιτροπών σύνδεσης ανάμεσα σέ εργάτες καί φοιτητές. 'Αλλά ό μηχανισμός τοί)κόμματρς παρέμεινε στή θέση του -καί δέν δημιουργήθηκαν μαζικοί δργανισμοί. Κι έδώ έπϊση; τά πράγματα είναι ταυτόσημα. Τό «μεταρρυθμισμένο» κόμμα επιφορτίσθηκε νά «διευθύνει τόν εκδημοκρατισμό» -σί εργάτες δέν δημιούργησαν τούς όογανισμού; τής δικής τους εξουσίας. Γιά νά χρησιμοποιήσουμε τήν κλασική δρολογία, δ πολωνικός Όκτώ6ρης ήταν πράγματι μιά επανάσταση -ά.λλά μιά πολιτική επανάσταση, όχι μιά κοινωνική επανάσταση. Άν θέλει κανείς νά μάθει τί σημαίνει μιά πολιτική επανάσταση κάτω από τό γραφειοκρατικό καπιταλισμό, άς κοιτάξει τίς μέρες τού 'Οκτώδρη 1956 ατή Βαρσο6ία*. τού γραφειοκρατικού
* Έχει ένδιαφέοον νά ξεθάψουμε αυτό πού έγραψε κείνη τήν εποχή ό Έ. Μαντέλ (Germain) στήν QII{/tI'ieIne Ιnte/"/ιatiOfI{//e (Τετάρτη Διεθνής), τεύχος τοϋ Δεκέμδρη 1956 σ' ~α άρθρο μέ τόν τίτλο <<'ΗΠολιτική επανάσταση στήν Πολωνία καί τήν Ούγγαρία. (ό δρος «πολιτική έπανάσταση» επανέρχεται, σύμπτωμα ώστικό, σέ κάθε στιγμή καί παράκαιρα στό άρθρο' καθώς ή λειτουργία του είναι όλοφάνερα ν' άποκούψειτό πραγματικό περιεχόμενο τής ουγγρικής έπανάστασης σάν κοινωνικής έπανάστασης): «... ή ίσχύς τοϋ κινήματος γίνηκε ακαταμάχητη. Ή σοσιαλιστική δημοκρατία θά χρειαστεί νά δώσει ακόμη μάχες στήν Πολωνία. 'Αλλά ή κύρια μάχη, έκείνη πού επέτρεψε σ' εκατομμύρια προλετάριουζ νά ταυτιστούν (Ι) πάλι (Ι) μέ τό έργατικό κράτος (Ι) Εχει κιόλας κερδηθεί ... » (σελ. 22). Καί παρακάτω: ,,'Η πολιτική έπανάσταση πού συγκλονίζει έδώ κι ένα μήνα τήν Ούγγαρία διεξάχθηκε πιό σπασμωδικά καί πιό άνισα απ' δ,τιή πολιτική έπανάσταση στήν Πολωνία. Δέν πέταξεδπως εκείνη από νίκη σέ νίκη ... ΕΙναι γιατί, αντίθετα μ' αυτά πού συνέδησαν στήν Πολωνία, ή ουγγρική έπανάσταση ήταν μιά στοιχειώδης κι αυθόρμητη εκρηξη. Ή λεπτή άμοιδαϊα δράση (!) ανάμεσα σέ αντικειμενικούς κι υποκειμενικούς παράγοντες, ανάμεσα στήν πρωτοδουλία των μαζών καί τήν οίκοδόμηση μιάς νέας ήγεσίας, ανάμεσα στήν πίεση από τά κάτω καί τήν άl!"οκρυστάλλωση μιάς άντιπολιτευτικής φράξιας ίπάνω, στήν κορυφή τού κομμουνιστικού κόμματος, άμοιοαία δράση πού κατέστησε δυνατή τήν πολωνική νίκη, έλειψε στήν ουγγαρία» (σελ. 23, δική μου υπογράμμιση). Σπάνια τό τροτσκιστικό μυστικό αποκαλύφθηκε καλύτερα -κιό θεός ξέρει άν αυτό συμδαϊνει συχνά. Ό Μαντέλ εδλεπε σάν όρο τής «πολωνικής νίκης» αυτό πού υπήρξε άκριδώς ενας από τούς δρους
238 239
Ό μηχανισμός τού κόμματος καί τού κράτους παρέμειναν κατά 6άθος άνέπαφοι -κι αυτό τό γεγονός προσδιόρισε κάθε μεταγενέστερη εξέλιξη. Μέ τίς πρώτες πράξεις του, ό Γκομούλκα στήν εξουσία στράφηκε πρός ένα ουσιαστικό στόχο: νά σταθεροποιήσει ξανά τήν εξουσία τοϋ κόμματος καί τού κράτους. Αυτή ή σταθεροποίηση, πού διεξάγεται εδώ κι εξι μήνες περίπου, εχει τή δική της λογική πού δέν εχει τίποτε κοινό μέ τή λογική τής έπανάστασηξ. Νά μήν τό 6λέπει κανείς από τήν αρχή, νά πιστεύει καί ν' άφήνει νά πιστεύουν έστω μιά στιγμή πώς τό πολωνικό κόμμα θά μπορούσε ν' ακολουθήσει εναν άλλο δρόμο, ήταν ένα σφάλμα, μιά «μεταρρυθμιστική» χίμαιρα σέ δ,τι άφορά τούς γραφειοκρατικούς θεσμούς. Αν εξηγηθούν οί ρίζες αυτού τοϋ σφάλματος μπορεί νά δοηθήσει νά προφυλάγεται κανείς καλύτερα στό μέλλον. W
Στή Ρωσία, ή γραφειοκρατική τάξη είναι έντελώι; διαμορφωμένη κι αποκρυσταλλωμένη, ό διαχωρισμός της από τήν κοινωνία είναι τόσο μεγάλος δσο μπορεί νά είναι. Στίς «λαϊκές δημοκρατίες», ή κοινωνία εξελίσσεται πρός τό ρωσικό μοντέλο -καί, από τήν άποψη τοϋ όρισμού της, είναι κιόλας άναμφισδήτητα μιά γραφειοκρατική καπιταλιστική κοινωνία' παρά ταύτα, ή αποκρυστάλλωση τού κυρίαρχου στρώματος είναι πολύ λιγότερο προχωρημένη. Ή άνοδό; του στήν εξουσία είναι πολύ πιό πρόσφατη- ή ρήξη του μέ rίς εργαζόμενες τάξεις, πολύ λιγότερο δαθιά οί τεράστιες δυσκολίες πού συναντάει γιά νά οικοδομήσει μιά γραφειοκρατική καπιταλιστική οικονομία καθιστούν τό καθεστώς του όχι μόνο περισσότερο τρωτό αλλά καί τήν ίδια του τήν ταξική συνοχή πιό εύθραυστη' ή «εθνική» καταπίεση πού ύφίστανται αύτέ; οί χώρες από τήν πλευρά τής Ρωσίας τείνει πάντα ν' αντιπαραθέσει, στούς κόλτης άποτυχϊαο-- τό γεγονός δηλαδή πώς μιά «αντιπολιτευτική φράξια, στήν κορυφή τού κομμουνιστικού κόμματος», μπόρεσε νά «δράσει άμοιδαία» τόσο καλά καί τόσο επιδέξια (τό στύλ εΙναι ό άνθρωπος) μέ τό μαζικό • κίνημα, ώστε τελικά τό επνιξε άθόουδα. Κι έντελώ; λογικά, αύτό πού χαρακτήρισε τό ριζοσπαστικό χαρακτήρα της ούγγρική; έπανάοτασητ: τήν κονιορτοποίηση τοϋ κομμουνιστικού κόμματος από πάνω πρός τά κάτω, σέ λίγες μέρες, γίνεται γι' αύτόν μιά ενδειξη κατωτερότητας. Δέν συντρέχει λόγος γιά μιά πολύ «λεπτή» έρμηνεία γιά ν' αποκρυπτογραφηθεί σ' αύτό τό απόσπασμα ή σύσία τοϋ τροτσκισμού σάν έξόριστη φράξια της γραφειοκρατίας: τό μαζικό κίνημα Εχει σάν λειτουργία νά επιτρέψει νά εκδηλωθεί «επάνω στήν κορυφή τού κομμουνιστικού κόμματος» μιά αντιπολιτευτική φράξια, της όποίας ή νίκη θάέπέτρεπε έπιτέλους στούς τροτσκιστές νά ξαναγυρίσουν σ' αύτό. 'Ανώφελο νά προσθέσουμε πώς διατυπώνουμε τίς πιό θερμές εύχές νά εΙσακουστεί ή έπιθυμία τους.
240
πους τής τοπικής γραφειοκρατίας, ενα «τιτοϊκό» ρεύμα σέ μιά κλίκα από γκαουλάιτερ -ένώ ταυτόχρονα ύποκινεί μιά προσέγγιση τών κατώτερων στρωμάτων τής γραφειοκρατίας μέ τό ύπόλοιπο εκμεταλλευόμενο καί καταπιεζόμενο έθνοτ. Ή σύνθεση τού «κομμουνιστικού» κόμματος άνταναπλάει γενικά αυτή τήν κατάσταση. 'Η πλειοψηφία τών σημερινών όπαδών του ήρθαν στό κόμμα αμέσως μετά τόν πόλεμο, στίς περισσότερες περιπτώσεις δπως σ' ενα κόμμα επαναστατικό, δποιες καί νά ήταν οί συγχύσεις τους κι οί παραμορφώσεις τους. Αλλοι πιό ήλικιωμένοι, κάθε άλλο παρά ύπήρξαν όριστικά καί πάντα σταλινοποιημένοι. Ή αϋτο-κάθαρση τής γραφειοκρατίας καί τοϋ κόμματος παρέμεινε πολύ άτελήτ;: δέν πρέπει νά ξεχνάμε πώς ό Στάλιν σκότωσε η έξόρισε τό ενα δέκατο τού ρωσικού πληθυσμού γιά νά σταθεροποιήσει τήν εξουσία τής γραφειοκρατίας. Οί ήγέτες τών «λαϊκών δημοκρατιών» δέν μπόρεσαν ποτέ νά δούν τόσο μακριά. Τέλος, τό σύνολο τού συστήματος, πολύ περισσότερο άπρόσδλητο από ένα αστικό κράτος γιά δσο διάστημα «δλα πάνε καλά», είναι πολύ περισσότερο τρωτό μπροστά σ' ε,,:ι μαζικό κίνημα μόλις αυτό εξαπολυθεί, άφοϋ δλοι οί θεσμοί του, θεωρητικά; «αντιπροσωπεύουν» τήν εργατική τάξη, κι δ μηχανισμός εκμετάλλευσης καί καταπίέσης είναι εκτεθειμένος στό φώς -γι' αυτού; πού ζούνε κάτω από τό καθεστώς. Αυτά δλα συμ6άλλουν ώστε, μόλις ή επαναστατική κινητοποίηση τών μαζών φτάσει σ' ενα κάποιο επίπεδο, ή μεγάλη πλειοψηφία τών μελών τοϋ κομμουνιστικού κόμματος μπορούν νά 6ρεθούν στό πλευρό τής έπανάσταση; -παλεύοντας, μέ τό δπλο στό χέρι, ένάντια στό κράτος καί τό κόμμα πού ήταν αυτοί οί ίδιοι ακόμη τήν παραμονή. 'Αλλά, τί είναι ένα γραφειοκρατικό κράτος χωρίς τό «κομμουνιστικό» κόμμα -καί τί είναι τό «κομμουνιστικό» κόμμα χωρίς τούς άγωνιστέ; του; Αυτή ή κατάσταση, σχεδόν ακατανόητη σέ μιά αστική κοινωνία, πραγματοποιήθηκε στήν Ούγγαρία -καί λίγο έλειψε νά πραγματοποιηθεί στήν Πολωνία. . Δέν θά μπορούσαμε νά σκεφτούμε τότε, πώς αυτό τό κόμμα, τοϋ όποιου ή πλειοψηφία τοποθετείται στό ίδιο πεδίο μέ τίς μάζες, καί τό όποίο αϋτέ; προσέγγιζαν πάλι, στούς κόλπους τοϋ όποίου ξέσπαγαν δλες οί κριτικές καί δλες οί ίδέε; έπανεξετάζονταν, μπορούσε, κάτω από τήν πίεση τών μαζών, ν' αλλάξει χαρακτήρα, νά γίνει ενα από τά εργαλεία τής επανάστασης; Αυτό σκεφτήκαμε, καί σ' αυτό πέσαμε εξω. Ή πολωνική πείρα αποδεικνύει πώς ακόμη καί στίς πιό ευνοϊκές συνθήκες πού μπορούμε νά φανταστοϋμε, τό γραφειοκρατικό κόμμα παραμένει τό γραφειοκρατικό κόμμα. Άνεξάρτητη από τήν εξέλιξη πού μπορούν νά έχουν οί άγωνιστέτ του σάν άτομα, ή δομή του, τό πρόγραμμά του, ή συλλογική νοοτροπία του, ή φύση τών σχέσεών του μέ τό προλεταριάτο, μέ μιά λέξη ή W
241
πιό δαθιά δυναμική του τό όδηγοϋν άναπόφευκτα νά φρενάρει καί νά κηδεμονεύει τό μαζικό κίνημα, νά εγείρεται τό ίδιο σέ υπέρτατη άρχή διεύθυνσης. 'Ενενήντα εννιά κόμμα ενενήντα εννιά στά εκατό τών σημερινών άγων ιστών τών σταλινικών κομμάτων μπορούν νά κερδηθούν άπό τήν έπανάσταση. 'Αλλά δέν υπάρχει, σέ δλους τούς γαλαξίες, ενα ηλεκτρόνιο πιθανότητας γιά νά κερδηθεί ή όργάνωσή τους σάν τέτοια.
ΠΑ ΤΟΝ ΕΚΦΥΛΙΣΜΟ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ*
Δέν είναι δυνατό νά καταλάδει κανείς τή διαδικασία τοϋ έκφυλισμού τής ρωσικής έπανάστασης αν δέν εχει μιά σαφή ιδέα τής κατάστασης στήν όποία αυτό; ό έκφυλισμό; κατέληξε -δηλαδή, μιά ιδέα σαφή γιά τήν ταξική δομή καί φύση της σημερινής ρωσικής κοινωνίας. Μιά πλατιά διαδεδομένη άκόμη άποψη είναι δτι μπορεί τό σημερινό ρωσικό καθεστώς νά παρουσιάζει «σφάλματα», «παρεκκλίσεις», «διαστοεδλώσε«;» σέ συνάρτηση μέ τήν ιδέα μιάς σοσιαλιστικής κοινωνίας πού παραδοσιακά πιστευόταν στό επαναστατικό κίνημα, άλλά δμως δτι αυτό τό καθεστώς παραμένει ουσιαστικά σοσιαλιστικό στή δομή του, δτι συνεχίζει ν' άντιπροσωπεύει ένα «εργατικό κράτος» -έκφυλιομένο, πάρα πολύ έκφυλισμένο, τερατωδώς έκφυλισμένο προσθέτουν άνάλογα μέ τό ταμπεραμέντο τους. Αύτό; ό «σοσιαλιστικός» ή «έογατικό;» χαρακτήρας τοϋ ρωσικού κράτους άπορρέει, λένε, άπό τήν κατάργηση τής άτομικής ίδιοκτησίας, τήν εθνικοποίηση τών κυριότερων παραγωγικών μέσων καί τή σχεδιοποίηση τής οίκονομϊαξ. Αυτή ή δομή, στά μάτια αυτών τών συντρόφων, δέν άποκλείει διαστρεδλώσευ; πού έκφοάζουν άκριοώς τόν έκφυλισμό καί ιδιαίτερα τήν ϋπαρξη ένό; προνομιούχου καί παρασιτικού κοινωνικού στρώματος (τή ρωσική γραφειοκρατία)άλλά άποκλείει τήν ϋπαρξη κοινωνικών τάξεων στήν άληθινή εν* Ι'
242
έω/Ι! t!Inllll('ίpt!e.
Άπρίλης 1958.
243
νοια τού δρου καί τήν εκμετάλλευση τής κοινωνίας από μιά κυρίαρχη τάξη. Ή σχεδιοποίηση πού επιτελείται από τή γραφειοκρατία μπορεί νά εχει «σφάλματα» καί νά επιτρέπει μιά κάποια σπατάλη -άλλά παραμένει θεμελιακά ύγιής κι άσύγκριτα άνώτερη από τήν άναρχική άγορά τοϋ καπιταλισμού. Τά γεγονότα της Πολωνίας κι ή ούγγρική επανάσταση τοϋ 1956 θά έπρεπε νά έχουν μηδενίσει όριστικά αύτή τήν αντίληψη. 'Υποταγμένοι σ' ενα καθεστώς ούσιαστικά ταυτόσημο μέ τό ρωσικό, οί Ούγγροι εργάτες πολέμησαν μέχρι θανάτου ενάντια σ' αύτή τήν καρικατούρα σοσιαλισμού, άποδεικνύοντα; μέ τήν κριτική τών δπλων πώς νιώθανε ύποταγμένοι σέ μιά εκμετάλλευση καί μιά καταπίεση πού άπαιτοϋσαν μιά όλική επανάσταση γιά νά καταργηθούν. Τό νά χαρακτηρίζει κανείς αύτή τήν επανάσταση σάν «πολιτική», δπως τό κάνανε μερικοί, θέλοντας νά δηλώσουν μ' αυτό πώς δέν άμφισδητοϋσε τή δομή τής κοινωνίας, είναι σάν νά παίζει μέ τίς λέξεις. Οί Ούγγροι εργάτες προωθούσαν ενα πρόγραμμα τοϋ όποιου τά ούσιαστικά σημεία: νά διευθύνονται οί επιχειρήσεις από τούς εργαζόμενους, νά καταλυθούν οί νόρμες εργασίας, νά περιοριστεί στό έπακρο ή ίεραρχία τών εισοδημάτων, νά ύπερέχει ό ρόλος τών Συμδουλϊων τών εργαζομένων σέ δλες τίς περιοχές της κοινωνικής ζωής, προσδιορίζουν μιά κοινωνία διαμετρικά άντίθετη στήν κοινωνία τών «λαϊκών δημοκρατιών» Τι τής Ρωσίαξ - μιά κοινωνία στήν όποία ή εξουσία επί τής παραγωγής καί τοϋ κράτους άνήκει πραγματικά στούς εργαζομένους πού είναι όργανωμένοι στά Συμδούλια κι δχι στή γραφειοκρατία. Καί δέν είναι τυχαίο αν ή ρωσική γραφειοκρατία, νιώθοντας ν' απειλείται θανάσιμα από τό παράδειγμα αύτής τής έπανάστασηξ, εκανε δυό φορές έπέμδαση γιά νά πνίξει στό αίμα τή σοσιαλιστική επανάσταση των Ούγγρων προλετάριων. Οί ιδέες δμως έχουν δύσκολη ζωή, οί σφαλερές ιδέες τό ίδιο μέ τίς αλλες κι είναι απαραίτητο νά συνοψίσουμε εδώ τίς μεγάλες γραμμές μιάς άνάλυσης τής ταξικής δομής τής ρωσικής κοινωνίας, άνάλυση πού ισχύει επίσης γιά τίς «λαϊκές δημοκρατίες». Ή «εθνικοποίηση» κι ή «σχεδιοποϊηση» καθ' έαυτέ; δέν είναι δ σοσιαλισμός, δέν καταλύουν τίς κοινωνικές τάξεις, δέν καταργούν τήν εκμετάλλευση. Ή εθνικοποίηση καταργεί τήν άτομική καπιταλιστική ιδιοκτησία, έτσι δπως μάς είναι παραδοσιακά γνωστή' αποκλείει λοιπόν τήν i)παρξη μιάς ίδιωτική; καπιταλιστικής τάξης ή τά καπιταλιστικά μονοπώλια σάν αυτά πού κυριαρχούν στίς δυτικές χώρες. Ή εθνικοποίηση δμως άφήνει έντελώς άνοιχτό τό ερώτημα: ποιός κυριαρχεί, ποιός διοικεί, ποιός διευθύνει τήν
«εθνικοποιημένη»
οικονομία καί ποιός εΙναι τελικά πού έπωφελείτήν ταξική δομή μιάς κοινωνίας καί τή δυνατότητα i)παρξης μιας εκμεταλλευτικής τάξης δέν είναι οί νόμιμες μορφές της Ιδιόκτησίας, άλλά οί πραγματικές παραγωγικές σχέσεις, ή πραγματική θέση πού εχει καθένας στήν παραγωγή καί τήν άναπαραγωγή τής ύλικής ζωής, 'Ανάμεσα σέ μιά κοινωνία μέ Ελεύθερους μικροϊδιοκτητες, τεχνίτες καί κολλήγους καί μιά καπιταλιστική κοινωνία δέν ύπάρχει διαφορά στό νομικό καθεστώς τής Ιδιοκτησίας' ή διαφορά στήν ταξική τους δομή εΙναι ή διαφορά στίς πραγματικές παραγωγικές σχέσεις, πού εκφράζεται από τό γεγονός δτι στήν πρώτη περίπτωση ό παραγωγός διαθέτει πραγματικά τά μέσα παραγωγής καί διευθύνει ό ίδιος τήν εργασία του, ενώ στή δεύτερη περίπτωση μιά Ιδιαίτερη κοινωνική τάξη διαθέτει τά μέσα παραγωγής, διευθύνει τήν πραγματική παραγωγή, περιορίζει τούς παραγωγούς σέ άπλούς εκτελεστές καί μπορεί έτσι νά Ιδιοποιηθεί ενα μέρος τής παραγωγής. Δέν εΙναι ενας νόμος, άλλά μιά από τά πράγματα διαδικασία πού εμποδίζει τόν προλετάριο στήν καπιταλιστική κοινωνία νά εΙναι Ιδιοκτήτης τών μέσων
τω απ' αυτήν. Αϋτό πού προσδιορίζει
παραγωγής. Δέν ύπάρχει λοιπόν άπολύτω; καμιά διαφόρά στήν πραγματική κατάσταση ενός Ρώσου Τι Τσέχου εργάτη κι ενός Γάλλου Τι ' Αμερικάνου εργάτη. Καί στή μιά καί στήν αλλη περίπτωση, ό εργάτης περιορίζεται σ' ένα ρόλο άπλού εκτελεστή. Κατά καμιά εννοια αϋτοϋ τοϋ όρου, ό Ρώσος εργάτης δέν διαθέτει, άτομικά iΊ συλλογικά, τά μέσα παραγωγής' κατά καμιά εννοια αύτού τοϋ όρου, δέν διευθύνει τή διαδικασία παραγωγής' κατά καμιά εννοια δέν συμμετέχει στή διεύθυνση τής παραγωγής της επιχείρησής του, τής οίκονομίας, τοϋ κράτους Τι της κοινωνίας. Τά καθήκοντά του στό εργo~ στάσιο είναι προαποφασισμένα, δπως σ' ενα γαλλικό εργοστάσιο, από ένα διοικητικό γραφειοκρατικό μηχανισμό της παραγωγής, αποτελούμενο από άρχιτεχνίτες, τεχνικούς κι οΙκονομικούς διοικητικούς, μηχανισμό πάνω στόν όποίο δέν εχει κανένα έλεγχο, πού άλλοι εκτός απ' αυτόν διορίζουν, προσανατολίζουν καί διευθύνουν. Αύτός ό μηχανισμός δέν μπορεί νά διευθύνει τήν παραγωγή, παρά μόνο απ' εξω, χωρίς καμιά συμμετοχή τών εργαζομένων, επι6άλλοντας διαρκώς αύξανόμενες νόρμες εργασίας (τά κείμενα τού 200ύ Συνέδριου τοϋ ΚΚΣΕ τό μαρτυρούν)' δέν μπορεί ν' αποσπάσει περισσότερη εργασία από τούς εργάτες παρά μέ τό δέλεαρ τών πρίμ επί τής απόδοσης, πράγμα πού δείχνει όριστικά πώς οί εργάτες αισθάνονται εντελώς ξένοι στήν παραγωγή κι άδιαφορούν γι' αυτήν δσο καί στή Δύση. <Υπάρχει λοιπόν ριζική διαίρεση τής κοινωνίας άνάμεσα σέ μιά 245
244 ,~
μάζα εργαζόμενους πού έχουν περιορισθεί σέ άπλούς έκτελεστέξ καί σέ μιά κοινωνική κατηγορία, τή γραφειοκρατία, πού εξουσιάζει τή διαδικασία παραγωγή; σέ κάθε επιχείρηση, έφαρμόζοντα; μεθόδους ουσιαστικά ταυτόσημες μέ κείνες τού διευθυντικού μηχανισμού τών δυτικών καπιταλιστικών επιχειρήσεων. Ή γραφειοκρατία διαθέτει τήν εργασία τών παραγωγών στό πλαίσιο τής επιχείρησης· διαθέτει έπϊση; τά προϊόντα αύτή; τής εργασίας στήν κλίμακα 6λόκληρης τής οίκονομϊαξ. Ό παραγωγός είναι άπαλλοτοιωμένο; από τή δραστηριότητά του, άφοϋ δέν τή διευθύνει οϋτε ατομικά οϋτε συλλογικά στήν επιχείρηση πού δρίσκεται. Τό ίδιο συμδαϊνει μέ τούς καρπούς τής εργασίας του. ΕΙναι Τι γραφειοκρατία πού άποφασϊζει γιά τήν κατανομή τοϋ κοινωνικού προϊόντος ανάμεσα σέ εργατικούς μισθούς, γραφειοκρατικά εισοδήματα κι έπενδύσειτ. Είναι Τι γραφειοκρατία πού άποφασίζει πού, πότε, πώς, γιά ποιό λόγο ένα νέο εργοστάσιο θά δημιουργηθεϊ ποιά μηχανήματα θά χρησιμοποιηθούν γιά μιά τάδε παραγωγή. σέ τί θά προορίζεται τό προϊόν. Αυτή Τι άπόφαση δέν επιτελείται, δπως στόν κλασικό καπιταλισμό, μέ τό «τυφλό παιχνίδι τών δυνάμεων τής αγοράς»· πραγματώνεται μέσω τής «σχεδιοποίησης». Ή σχεδιοποίηση δμως δέν εχει καθ' αύτή τίποτε τό ιδιότυπα σοσιαλιστικό· δέν είναι παρά ένα μέσο διεύθυνσης τής οίκονομϊαξ, πού θά χρησιμοποιηθεί γιά τόν ένα η τόν άλλο σκοπό ανάλογα μέ τό αν είναι ένα κοινωνικό στρώμα μέ ειδικά συμφέροντα πού σχεδιοποιεί, η τό σύνολο τών όργανωμένων εργαζόμενων. Τό κοινωνικό περιεχόμενο τής σχέδιο'ποίησης εξαρτάται από τό :τοιός κάνει τή σχεδιοποίηση -πράγμα πού κάνει έπιταχτική τήν απάντηση στό ερώτημα: σε Οφt·λος τίνος ;'ί νt'τΙΙΙ;
Τό δτι είναι Τι γραφειοκρατία πού διοικεί κυρίαρχα τή σχέδιοποίηση, δέν άμφισδητήθηκε ποτέ, ούτε καί από τούς σταλινικούς. 'Απλώς ισχυρίστηκαν πώς Τι γραφειοκρατία σχεδιοποιεί πρός τό συμφέρον τού πληθυσμού -καί πώς Τι σχεδιοποίησή της δικαιωνόταν μέ τήν αποτελεσματικότητά της. 'Αλλά Τι ιδέα δτι Τι γραφειοκρατία σχεδιοποιεί πρός τό συμφέρον τοϋ πληθυσμού δέν εχει νόημα, από κοινωνιολογική άποψη. Είναι, μιλώντας ξεκάθαρα, ιδέα παιδιού τού κάτηχητικού. 'Όπως καί Τι αστική τάξη, αν καί μέ διαφορετικές μορφές, εξασφαλίζει μιά γενική ανάπτυξη τής παραγωγής, στούς κόλπους τής όποίας τά δικά της συμφέροντα προηγούνται. Δεδομένης τής κατανομής τών εισοδημάτων πού ύπάρχει στή Ρωσία, αυτό τό τελευταίο αποτέλεσμα εΙναι σχεδόν αυτόματο. Τό αίτημα τοϋ γραφειοκράτη γιά μιά δίλλα, ενα αυτοκίνητο, ενα ψυγείο, είναι «πραγματικό» η φερέγγυο γιατί μπορεί νά πληρώσει. 'Εκείνο τού εργάτη πού ζητάει δυό τετραγωνικά μέτρα παραπάνω 246
κατοικήσιμου χώρου η ένα ποδήλατο, δέν είναι η είναι πολύ λιγότερο. Θά κατασκευαστούν λοιπόν αυτοκίνητα καί ψυγεία πολύ πρίν νά ίκανοποιηθούν οί στοιχειώδεις ανάγκες τών μαζών. "Οσο γιά τήν αποτελεσματικότητα τής γραφειοκρατική ς σχεδιοποίησης, είναι, μιλώντας καθαρά, ενας μύθος .• Αν Τι γραφειοκρατία καταργεί τή σπατάλη τών περιοδικών κρίσεων, εισάγει μιά άλλη έντελώτ; ανάλογη. Τά ουγγρικά καί πολωνικά κείμενα πού δημοσιεύονται εδώ καί δυό χρόνια -δπως κι εκείνα τού 200ύ Συνέδριου, αν καί μέ καλυμμένη μορφή- συνιστούν ένα τρομερό κατηγορώ ενάντια στήν ανικανότητα τής γραφειοκρατίας, τήν αμέλειά της, τήν πελώρια σπατάλη πού επιφέρει στήν οικονομία μέ τή διαχείρισή της. Δέν εΙναιούτε μία «σύμπτωση» ούτε ζήτημα προσώπων: είναι όλο τό σύστημα πού ευθύνεται, είναι Τι οργανική ανικανότητα ενός στρώματος εκμεταλλευτών διαχωρισμένων από τήν παραγωγή, πού ακολουθούν τά ιδιαίτερα συμφέροντά τους σέ μιά διαρκή πάλη πού κάνουν κλίκες καί φατρίες οί μέν ενάντια στίς δέ, γιά νά διευθύνουν ορθολογικά τήν παραγωγή. «Μόνες οί μάζες», έλεγε ό Λένιν, «μπορούν νά σχεδιοποιούν πραγματικά γιατί μόνες αϋτέ; είναι παντού ταυτόχρονα» -καί μπορούμε νά προσθέσουμε, γιατί μόνες αϋτέι; δέν έχουν ιδιαίτερα συμφέροντα γιά νά προωθήσουν. Μιά μαρξιστική ανάλυση δείχνει λοιπόν, στή σημερινή ρωσική κοινωνία, μιά ταξική κι εκμεταλλευτική κοινωνία στήν όποία Τι κατάσταση τού προλεταριάτου παραμένει θεμελιακά ταυτόσημη μέ κείνη πού ύπάρχει κάτω άπό τόν ιδιωτικό καπιταλισμό, ενώ, Τι κυρίαρχη κι εκμεταλλευτική τάξη δέν αποτελείται πιά από ιδιώτες εργοδότες αλλά από μιά γραφειοκρατία πού περιλαμ6άνει τούς διευθύνοντες τών επιχειρήσεων, τής οικονομίας, τοϋ στρατού, τοϋ κράτους καί τής κουλτούρας. Αυτή Τι γραφειοκρατία δέν εΙναι μόνοενα προνομιούχο στρώμα ώς πρός τά εισοδήματα· αποτελεί μιά τάξη Τι όποία σάν τέτοια (μέ τήν κάλυψη τής «σχεδιοποίησης») ιδιοποιείται τά μέσα παραγωγής καί τά διαθέτει. Ό ατομικός γραφειοκράτης δέν εΙναι δέδαια διασφαλισμένος γιά τή θέση του στούς κόλπους τής κυρίαρχης τάξης στό σημείο πού εΙναι 6 ιδιώτης καπιταλιστής -αν καί τό καθεστώς εχει τήν τάση όλο καί περισσότερο νά εγγυείται τήν ατομική κατάσταση τοϋ καθενός καί τήν κληρονομική της μεταδίδαση (6 γιός τού γραφειοκράτη εΙναι εξασφαλισμένος νά γίνει κι αϋτόι; τό ίδιο) κι αυτό είναι μιά άπό τίς σημασίες τής «αποσταλινοποίησης». 'Αλλά Τι γραφειοκρατία σάν κοινότητα είναι, εκτός από μιά ~πανάσταση, τό ϊδιο αμετακίνητη δσο καί Τι αστική τάξη. Τριάντα χρόνια πείρας κι Τι ουγγρική επανάσταση τό δείχνουν 247
Πώς ή ρωσική κοινωνία έφταοε σ' αυτό τό σημείο; Ι ΙιΙΙς fj επανάσταση τοϋ 'Οπτώδρη 1917, πού άναμφισδήτητα απέολεπε στήν ϊδρυση ένός σοσιαλιστικού καθεστώτος, απομακρύνθηκε σταδιακά από τούς στόχους της γιά νά δημιουργήσει τελικά τό αντίθετο αποτέλεσμα; .Δέν πρόκειται εδώ νά περιγράψουμε οϋτε έπιση; νά συνοψίσουμε τήν πραγματική εξέλιξη πού όδήγησε από τά χρόνια Ι 9201930 στήν αποκρυστάλλωση τής γραφειοκρατίας σάν στρώματος κυρίαρχου, ανεξέλεγκτου κι αμετακίνητου. Τά έργα τών Τρότσκι, Βικτώρ Σέρζ, Σουδάριν, Σίλιγκα καί τόσων άλλων δείχνουν καθαρά τή διαδικασία μέ τήν όποία οί γραφειοκράτες τοϋ κόμματος, τοϋ κράτους καί τής οίκονομϊω; πραγματοποίησαν σιγά σιγά τήν ένοποίησή τους συγκεντρώνοντας ταυτόχρονα δλη τήν εξουσία στά χέρια τους. Ή σημαντική συζήτηση δμως είναι κείνη πού προσπαθεί ν' απαντήσει στό έξής ερώτημα: ποιές συνθήκες επιτρέψανε σ' αυτή τή γραφειοκρατία αρχικά νά διαμορφωθεί, καί νά διασφαλίσει δλη τήν εξουσία στή συνέχεια; Ή κλασική απάντηση είναι κείνη πού διατυπώνεται από τόν Τρότσκι: γιά πείνον, μέ λίγα λόγια, ή έμφάνιση τής γραφειοκρατίας είναι ένα ίστορικό «τυχαίο γεγονός» -εξού καί ή αρνησή του μέχρι τό τέλος νά τήν αναγνωρίσει σάν κοινωνική τάξη- τυχαίο γεγονός πού όφείλεται στίς συγκεκριμένες περιστάσεις κάτω από τίς όποϊε; διεξήχθηκε ή ρωσική επανάσταση' ή οικονομική κάθυστέρηση τής Ρωσίας, από τή μιά πλευρά, ή απομόνωση τής επανάστασης από τήν άλλη, συμδάλανε ώστε τό ρωσικό προλεταριάτο, αριθμητικά αδύνατο, πνιγμένο σέ μιά τεράστια μάζα αγροτών, δέν μπορούσε νά καθοδηγήσει μέ σοσιαλιστικές μεθόδους τήν οικοδόμηση καί τήν ανάπτυξη τής ρωσικής οϊκονομϊατ. 'Αποδεκατισμένο από τόν εμφύλιο πόλεμο, αποθαρρυμένο άπό τήν άποτυχϊα τών ευρωπαϊκών επαναστάσεων, αποσύρθηκε σιγά σιγά άπό τήν πολιτική σκηνή, αφήνοντας τή διοίκηση των ύποθέσεων στούς αξιωματούχους, στό κόμμα καί τή γραφειοκρατική φράξια στούς κόμους τοϋ κόμματος. Τά υπόλοιπα ακολούθησαν μέμιά αδυσώπητη λογική. Σέ μιά οικονομία φτώχειας καί ένδειας, ή πάλη δλων ενάντια σέ δλους γιά τή μονοπώληση τών καταναλωτικών αγαθών εσπρωχνε δλους εκείνους πού διαθέτανε τό παραμικρό μόριο εξουσίας νά τό χρησιμοποιήσουν γιά τό προσωπικό συμφέρον τους καί κατά συνέπεια νά γαντζωθούν έπίση; στήν εξουσία, μέσο ίκανοποίησης τών αναγκών. Δέν μπορούμε ν' άμφισδητήσουμε τήν ακρίοεια αυτής τής περιγραφής τοϋ Τρότσκι σά συγκεκριμένη περιγραφή. Πραγματικά έτσι εκτυλίχθηκαν σιγά σιγά τά πράγματα. 'Η κριτική δμως πού μπορούμε νά κάνουμε είναι άπειρα πιό σοδαρή γιατί μπορούμε νά 248
πούμε π(')ς τελικά τό νόημα τής διαδικασίας πού περιγράφει τοϋ διαφεύγει. Αυτή ή ανάλυση, αρχικά δέν μάς μαθαίνει τίποτε, δέν μάς χρησιμεύει, γιά νά μιλήσουμε καθαρά, σέ τίποτε, Ποιό πρακτικό συμπέρασμα μπορούμε ν' αντλήσουμε απ' αυτή; •Αν δ εκφυλισμ6ς τής ρωσικής έπανάσταση; κι ή σύσταση τής γραφειοκρατίας όφείλονται σέ τυχαία γεγονότα, τί άλλο νά κάνει κανείς από τό νά εύχεται νά μήν έπαναληφθοϋν πιά τέτοια τυχαία γεγονότα; •Αν ό έκφυλισμό; όφείλεται στήν καθυστέρηση καί τήν απομόνωση, τί μπορούμε νά κάνουμε γι' αυτό, τί μπορούν νά κάνουν περισσότερο γι' αυτό οί εργάτες αν όχι νά ελπίζουν πώς μιά άλλη επανάσταση θά γίνει σέ μιά ανεπτυγμένη χώρα καί θά γνωρίσει μιά σύντομη διεθνή επέκταση; . 'Αλλά στήν πραγματικότητα, είναι αυτά τυχαία γεγονότα; Καθόλου. Αυτό πού είναι ζωτικό σήμερα γιά τό επαναστατικό κίνημα είναι ν' αναγνωρίσει πώς ή γραφειοκρατία δέν είναι ένα τυχαίο γεγονός, αλλά αντίθετα τό όργανικό παράγωγο τής ανάπτυξης τοϋ καπιταλισμού καί τής συγκέντρωσης της παραγωγής. Ούτε ή μεγάλη επιχείρηση μπορεί νά διευθύνεται, καί δέν διευθύνεται πλέον, από έναν «ατομικό εργοδότη», αλλά από ενα γραφειοκρατικό μηχανισμό διεύθυνσης, ούτε ή οικονομία ένός σύγχρονου έθνους διέπεται άπλά από τούς «νόμους τής άγοοά;», αλλά δλο καί περισσότερο διευθύνεται από μιά γραφειοκρατία μέσω τοϋ κράτους. Ή κατάργηση τών ατομικών εργοδοτών από μιά προλεταριακή επανάσταση άφήνει ανοιχτό τό ερώτημα: ποιός θά διευθύνει στό έξής τήν οικονομία, οί όργανωμένοι παραγωγοί η μιά νέα γραφειοκρατια: Κατ' αυτή τήν έννοια, ό εκφυλισμός τής ρωσικής έπανάστασηξ, εύνοημένο; χωρίς άμφιδολία από είδικού; παράγοντες, εχει μιά απόλυτα καθολική σημασία. Πρέπει οί εργαζόμενοι κι οί άγωνιστέξ ' νά όπλιστοϋν μέ τή συνείδηση αυτού τοϋ γεγονότος: κάθε σοσιαλιστική επανάσταση διατρέχει τόν κίνδυνο ένός γραφειοκρατικού έκφυλισμού, ενάντια στόν όποίο δέν ύπάρχουν «άντικειμενικέτ έγγυήσεις» ένσωματωμένε; στό δαθμό οϋωνομική; ανάπτυξη; η διεθνούς έπέκτασηξ: ή μοναδική εγγύηση στηρίζεται στή συνείδηση τών μαζών πού παλεύουν, ακριοώς στή συνείδηση τοϋ ποοδλήματος τής γραφειοκρατίας . . Γιατί πραγματικά, κι εδώ είναι ένα δεύτερο σφάλμα τοϋ Τρότσκι, κατά ποιά έννοια μπορούμε νά πούμε πώς ή «καθυστέρηση» κι ή «απομόνωση» είναι τυχαία γεγονότα η ίδιαϊτεοε; περιστάσεις πού δέν θ' αναπαραχθούν στό μέλλον; Ή αλήθεια είναι έντελώ; αντίθετα πιίις κ{ι.θt· l·;τυ.νύ.σταση ;'ίνπαι σΕ μι/ι. κατ/ι.σταση «καθιlστΕρησης» καί πώς κ('ι.θε {;ταν('ι.στυ.οη (lριίζtϊ σ('ι.ιι (L.ϊομΟIJωμΕvη Ι·.ϊαιι('ι.σταση. 249
"Αν αύριο μιά σοσιαλιστική επανάσταση γίνει σέ μιά «αναπτυγμένη» χώρα -στή Γαλλία, στήν Άγγλία στίς Ήνωμένες Πολιτείεςποιός θά τόλμαγε νά δεδαιώσει πώς κάθε δυνατότητα γραφειοκρατικού έκφυλισμοϋ αύτή; τής έπανάσταση; θά .είχε αποκλεισθεί; Γιατί τελικά, τί σημαίνει ή έννοια τής καθυστέρησης καί γιατί τήν εισάγουμε σ' αυτή τή συζήτηση; Τό επιχείρημα τού Τρότσκι λέει ουσιαστικά: γιά όσο διάστημα ή παραγωγή δέν μπορεί νά ίκανοποιήσει τίς άνάγκε; δλων, μιά πάλη όλων ενάντια σέ δλους γιά τήν μονοπώληση των αγαθών άναπτύσσεται, καί όδηγεί σ' ένα σχίσμα τής κοινωνίας ανάμεσα σέ έκμεταλλευτέ; κι έκμεταλλευόμενοικ. Αυτή ή κατάσταση δμως θά είναι παρούσα γιά δσο διάστημα ό καπιταλισμός είναι παρών. Ποτέ ή καπιταλιστική οικονομία δέν θά φτάσει από μόνη της σέ μιά κατάσταση άφθονία.; καταργώντας fj ακόμη μετριάζοντας αυτή τή σύγκρουση. <Η πάλη όλων ενάντια σέ δλους είναι πιό ισχυρή στή Γαλλία η στίς 'Ηνωμένε; Πολιτείες σήμερα απ' δ.τι είναι σ' ένα άφρικάνυω χωριό. Είναι γιατί ό καπιταλισμός δέν αναπτύσσει μόνον τήν παραγωγή· αναπτύσσει παράλληλα τίς άνάγκετ, καί ακόμα περισσότερο άνϊκανο; νά δώσει μιά διαφορετική ίκανοποίηση στά άτομα, αναπτύσσει στό επακρο μιά κτητική νοοτροπία πού κάνει ώστε γιά τό σημερινό' Αμερικανό η Γάλλο ή κτήση ένό; αυτοκινήτου η ένό; ψυγείου φαίνεται πολύ πιό ζωτική απ' δσο γιά τόν κάτοικο μιάς «καθυστερημένης» χώρας ή ίκανοποίηση πολύ πιό στοιχειωδών αναγκών. Δέν ύπάρχει αυτόματη οικονομική ανάπτυξη πού καθιστά μιά χώρα «ώριμη» γιά τό σοσιαλισμό καί μόνο ένα; τρελός θά τόλμαγε νά όρίσει ένα επίπεδο είσοδήματοτ; ανά κάτοικο, κάτω από τό όποίο ό έκφυλισμό; μιάς έπανάσταση; είναι μοιραίος, καί πέρα από τό όποίο είναι άδύνατοτ. Αυτό δέν σημαίνει πώς ή καθίδρυση τού σοσιαλισμού είναι δυνατή οπουδήποτε η οποτεδήποτε -ούτε πώς είναι ανεξάρτητη από τήν οικονομική ανάπτυξη. Άλλά τό άποφασιστικό κριτήριο Όρίσκεται αλλού: δέν είναι ή λίγο πολύ μεγάλη σπάνις των αγαθών κατανάλωσης. Γιά νά μιλήσουμε μέ ακρίΌεια, αυτή ή σπάνις είναι παντού ή ίδια γιατί δέν ύπάρχει απόλυτο στάνταρ ίκανοποίησης τών αναγκών: κάθε χώρα εχει τήν παραγωγή των αναγκών της καί τίς άνάγκε; τής παραγωγής της, στόν τύπο τής σημερινή; κοινωνίας ή απόκλιση είναι παντού «ή ίδια». Τό άποφασιστικό κριτήριο είναί ή {jπαρξη ενός προλεταριάτου ίκανού ν' ανυψωθεί σέ μιά σοσιαλιστική συνείδηση, νά τήν έκφράσει μέ τήν όργάνωσή του, νά συνενώσει δημοκρατικά στή σοσιαλιστική επιχείρηση τά άλλα εκμεταλλευόμενα στρώματα. Άν πρόκειται γιά μιά «ανεπτυγμένη» xciJρα, τό προλεταριάτο θά εχει τό πλεονέκτημα τής άριθμητική; του σπουδαιότητας· αν δμως πρόκειται γιά μιά «καθυστερημένη» χώ250
ρα, θά εχει τό πλεονέκτημα νά μπορεί νά συμμαχίσει μέ άλλα ύπό εκμετάλλευση στρώματα ριζοσπαστικοποιημένα ακριΌώς από τήν καθυστερημένη δομή τοϋ καθεστώτος -δπως ή ρωσική αγροτική τάξη στά 1917. 'Ένας ανάλογο; συλλογισμός έφαρμόζεται στό πρόΌλημα τής απομόνωσης μιάς έπανάστασηξ. Φαίνεται νά ύποστηρίζουν πώς μιά νικηφόρα επανάσταση στή Γερμανία στά 1919 η στά 1923 θά είχε αλλάξει τά πάντα. Είναι φτωχή ανάλυση εκείνη πού ανάγεται σέ ίερεμιάδες! Άλλά ποιός θά τόλμαγε νά ύποστηρίξει πώς στή Γερμανία τού 1919 τό πρόδλημα τής γραφειοκρατικοποίησης δέν θά είχε τεθεί; Καί μπορεί κανείς ν' αναζητήσει τή λύση ατή συνεχή επέκταση τής έπανάσταση; μέχρι πού νά καλύψει δλον τόν πλανήτη; Άλλά τό νόημα αύτή; τής επέκταση; εξαρτάται απ' αυτό πού συμδαϊνει σέ κάθε στάδιο. "Αν ή επανάσταση, πού αναγκαστικά αρχίζει κάπου, έκφυλίζεται εκεί πού αρχισε, πώς νά μή δεί κανείς πώς αυτό τό ίδιο τό γεγονός είτε θά εμποδίσει τήν επέκταση τής επανάσταση; (δπως τόσο καλά τό εδειξε ό Τρότσκι στήν περίπτωση τής Γερμανίας τοϋ 1923 καί τής Κίνας τού 1925-27), είτε θά έπιφέρει μόνον τήν επέκταση ένό; γραφειοκρατικού καθεστώτος (δπως ήταν ή περίπτωση μετά τό 1945 στίς «λαϊκές δημοκρατίες»); Καί πώς νά μή δεί κανείς πώς οί δυό ιδέες τής καθυστέρησης καί τής απομόνωση; άνασκευάζονται άμοιδαϊα; Άν μιά επανάσταση σήμερα κάλυπτε όλόκληρη τή Γή, δέν θά παρατηρούσαμε πώς θά Όρισκόταν αντιμέτωπη μ' ένα τρομερό πρόΌλημα καθυστέρησης, καθόσον τά τέσσερα πέμπτα τού παγκόσμιου πληθυσμού ζούν σέ μιά κατάσταση περισσότερο καθυf!τερημένη από κείνη τής Ρωσίας τοϋ 1917 κι έχουν ένα κατά κεφαλή εισόδημα 30 φορές κατώτερο από κείνο τών <Ηνωμένων Πολιτειών; Τά προΌλήματα πού θά άπορρέανε απ' αυτή τήν κατάσταση θά ήταν τό ίδιο δύσκολα -δέν λέμε καθόλου άλυτα- μέ κείνα πού θ' αντιμετώπιζε, γιά παράδειγμα, στήν αρχή μιά απομονωμένη επανάσταση στή Γαλλία. ,Ακόμη μιά φορά, τό άποφασιστικό κριτήριο είναι ή ϋπαρξη ένό; προλεταριάτου ίκανού ν' άνυψωθεϊ σέ μιά σοσιαλιστική συν; είδηση καί νά όργανωθεί μέ αντίστοιχο τρόπο. Αυτό τό προλεταριάτο άναμφισδήτητα ύπήρξε στή Ρωσία τό 1917, δπως τό αποδεικνύει τό ίδιο τό γεγονός τής έπανάστασητ, κι ή σημαντική συζήτηση είναι εκείνη πού άφορά τά προΌλήματα, τίς δυσκολίες καί τά δρια, -εξωτερικά κι εσωτερικά, πού ή δράση του συνάντησε. ,Αλλά αν τοποθετήσουμε τή συζήτηση σ' αυτό τό πεδίο πού είναι τό πιό σημαντικό καί τό μόνο γόνιμο, τά πραγματικά πρ06λήματα έμφανίζονται. Τό ρωσικό προλεταριάτο καί, σ' ένα μικρότερο δαθμό, τά άλλα εργαζόμενα στρώματα τοϋ πληθυσμού προσεγγίζουν τήν επανάσταση τοϋ 1917 κι ενεργούν στά χρόνια πού τήν 251
ακολουθούν, μέ τρόπο άντιφατικό. 'Από τή μιά πλευρά, οί μάζες οργανώνονται μέ αυτόνομο τρόπο στά Σοδιέτ, θεσμούς πού εκφράζουν τήν εξουσία τοϋ πληθυσμού καί τών όποίων τό νόημα κι τι δυναμική τείνουν νά καταστρέψουν τό παλιό γραφειοκρατικό κράτος καΙ νά τό ύποκαταστήσουν μ' ενα «κράτος» πού δέν διακρίνεται πιά από τίς όογανωμένε; μάζες. Παράλληλα καί πιό εΙδικά, οί εργάτες οργανώνονται σέ 'Επιτροπές εργοστασίων, πού τείνουν όχι μόνο ν' άπαλλοτριώνουν τούς καπιταλιστές, αλλά διεκδικούν ρητά τή διεlJθυνση τής παραγωγής. 'Από τήν άλλη πλευρά, οί ίδιες μάζες εμπιστεύονται, σέ αυξανόμενο δαθμό, τό μπολσεδύωω κόμμα, στό πρόγραμμα τοϋ όποιου αναγνωρίζουν τούς πόθους τους καί μέ τό όποίο τό προλεταριάτο πιό εΙδικά ταυτίζεται σχεδόν οργανικά στήν περίοδο 1917-1921. Έτσι αναπτύσσεται μιά άμφισήμαντη κατάσταση, δπου κάτω απ' τό σύνθημα «'Όλη τι εξουσία στά Σοδιέτ» είναι στήν πραγματικότητα τό μπολσεδϋωω κόμμα πού παίρνει τήν εξουσία, δπου μπορεί κανείς νά πιστέψει γιά ενα διάστημα πώς τά δυό πράγματα ταυτίζονται -είναι αυτή τι απάντηση πού δίνει μέ αλαζονική περιφρόνηση στούς άοιστεοιστέ; ό Λένιν στήν Παιδική αρρώστια ... =άλλά δπου τελικά ανακαλύπτει κανείς πώς τά Σοδιέτ δέν είναι παρά άποφύσευ; τής εξουσίας τού κόμματος, στούς κόλπους τοϋ όποιου λαμδάνονται δλες οί σημαντικές άποφάσευ; (αυτό πρακτικά από τό 1919). Αυτό τό ίδιο τό κόμμα είναι μιά ζωντανή άντίφαση. 'Από τή μιά πλευρά είναι ένα κόμμα μαρξιστικό, κομμουνιστικό, πού συγκεντρώνει τά καλύτερα στοιχεία τού ρωσικού προλεταριάτου, αδιάλλακτο καί αδάμαστο. 'Από τήν άλλη πλευρά, στό πολιτικό, προγραμματικό καί Ιδεολογικό επίπεδο είναι έντελώ; άφοπλισμένο κι άπαρασκεύαστο. Δέν ύπάρχει πιό πλαστός μύθος απ' αυτόν μέ τόν όποίο ζήσανε γενεές νέων αγωνιστών από τό 1917 άναφορικά μέ τήν διαύγεια καί τήν ορθότητα τής στρατηγικής καί τής τακτικής τού μπολσεδϊκικου κόμματος κατά τήν επανάσταση τού 1917. Τό κόμμα προσεγγίζει τήν επανάσταση άφοϋ διαπαιδαγωγήθηκε γιά χρόνια στήν Ιδέα πώς τι ρωσική επανάσταση θά ήταν «άστικοδημοκρατική» κι όχι σοσιαλιστική, πώς συνεπώς θά επρεπε νά . διευθύνει, σέ συνεργασία μέ τούς άγρότε; τήν κατάλυση τοϋ τσαρικού άπολυταοχισμοϋ, τή λύση τοϋ αγροτικού προδλήματοτ καί τήν εΙσαγωγή τής εργάσιμης μέρας τού Οχτάωρου. Ποτέ δέν προετοιμάστηκε, ποτέ δέν.σκέφτηκε γιά μιά σοσιαλιστική επανάσταση. 'Όταν, τόν Άπρίλη τοϋ 1917, επιτελεί κάτω από τήν προτροπή τού Λένιν, τόν περιδόητο «έπανεζοπλισμό» του καί ξεπερνάει τήν Ιδέα τής «άστοωδημωφατική; έπανάσταση;», δέν δίνει κανένα συγκεκριμένο σοσιαλιστικό περιεχόμενο στό πρόγραμμά του. "Οχι μόνον ό τσαρισμός πρέπει νά καταλυθεί, αλλά καί τι εξουσία τής άστική; 252
τάξης πρέπει έπϊση; νά καταργηθεί -άλλά γιά νά γίνει τί; Στό πολιτικό επίπεδο τι απάντηση είναι τι εξουσία τών Σοδιέτ. Άλλά στό οΙκονομικό επίπεδο; Τό κόμμα δέν εχει κανένα πρόγραμμα' πρέπει νά θυμίσουμε πώς είναι κατ' αρχή ενάντια στήν απαλλοτρίωση τών καπιταλιστών, εκτός σέ εξαιρετικές περιπτώσεις. Τό πρόγραμμα τού Λένιν στό Ή επικείμενη καταστροφή... ξαναγυρίζει σέ μιά ύποχρεωτική συνένωση σέ καρτέλ τών πιό σημαντικών τομέων τής παραγωγής κάτω από τόν έλεγχο τού κράτους. Στήν πραγματικότητα ό Λένιν σκέφτεται πώς τι Ρωσία δέν είναι «ωριμη» γιά τήν είσαγωγή τού σοσιαλισμού καί θεωρεί πώς θά ήταν «ενα μεγάλο σήμα πρός τά εμπρός» αν κατόρθωναν νά εισάγουν σ' αυτήν αυτό πού αποκαλεί ό «κρατικός καπιταλισμός» τής Γερμανίας έκεϊνη; τής εποχής, συνδυασμένος μέ τή σοδιετική εξουσία. Στήν αρχή, σκέφτονται πώς οί καπιταλιστές θά μπορούν νά συνεχίσουν νά διευθύνουν τήν παραγωγή, ύπαγόμενοι στόν «εργατικό έλεγχο». ,Αλλά πώς είναι δυνατό οί οΙκονομικές σχέσεις νά παραμένουν καπιταλιστικές ουσιαστικά, αν τό κράτος εκφράζει πραγματικά τήν εξουσία τών εργαζομένων; Ή σύλληψη τού ίδιου τού κράτους δέν είναι λιγότερο άντιφατική. Είναι στά 1917 πού ό Λένιν γράφει Τό κράτος κι ή επανάσταση, δπου τι σύλληψη τής κατάργησης τού χωριστού από τό λαό τού κράτους καί τής άντικατάστασή; του -άπό τούς οργανισμούς τών μαζών, έκφοάζεται μέ τή δϊαιη άδιαλλαξία πού τοϋ είναι συνήθης. Ούτε μιά φορά, σ' αυτό τό κείμενο, δέν συναντάμε τήν έννοια τού κόμματος σέ συνάρτηση μέ τό πρόσλημα τής εξουσίας. Τήν ίδια στιγμή δμως λαμδάνει χώρα τι επανάσταση τού 'Οκτώδρη -εμποδίζει τόν Λένιν νά τελειώσει τό σισλίο του- πού δίνει τήν εξουσία στά Σοδιέτ καί στήν πραγματικότητα στό κόμμα. Ή δικτατορία τού προλεταριάτου είναι τι δικτατορία τών μαζικών οργανισμών τού προλεταριάτου, στούς κόλπους τών όποιων διαφορετικές άντιλήψειτ κι όργανώσευ; μπορούν νά έρθουν αντιμέτωπε; -ή είναι τι δικτατορία ένό; κόμματος πού είναι εξ όρισμού, δ,τι καί νά κάνει κι δ.τι κι αν σκέφτεται γι' αυτό τό προλεταριάτο, κόμμα τοϋ προλεταριάτου καί ψηφίζεται έτσι κι άλλιώς από τούς μαζικούς οργανισμούς; Γιά ένα κάποιο διάστημα μπορούμε ν' αρνηθούμε πώς ύπάρχει ενα πρόσλημα αυτού τού τύπου. 'Αλλά στά 1920 απεργίες ξεσπάνε στό Πέτρογκραντ -καί στά 1921 τό κόμμα συντρίσει μέσα στό αίμα τήν εξέγερση τής Κοστάνδης καί τό Σοσιέτ της. 'Η άντϊφαση λύθηκε -τι δικτατορία τού προλεταριάτου δέν εί.«ιι παρά τι δικτατορία τού κόμματος. Κι αυτό τό κόμμα, τί είναι; Μαρξιστικό, κομμουνιστικό κατά μια έννοια χωρίς άμφιδολϊα, τό είπαμε ήδη. Ταυτόχρονα δμως χτισμέι " στήν Ιδέα πώς εξ ορισμού κρατάει τήν αλήθεια, άφοϋ Τι σο253
σιαλιστική ιδεολογία είναι τό αποκλειστικό προνόμιό του κι ή μάζα δέν μπορεί, από μόνη της νά πάει παρά πέρα από τόν Τρέιντ-γιουνιονισμό*. Σ' αυτήν τήν φυσικά αυταρχική ιδεολογία αντιστοιχεί μία δομή έπϊση; αυταρχική κι ή σύσταση πολύ πρίν από τήν επανάσταση ένό; στρώματος ανθρώπων τοϋ μηχανισμού, αυτού; πού ό Τρότσκι στό έργο του Στάλιν ονομάζει οί κομιτάριοι (ΠI//lif(//·(f.v). σίγουρων γιά τή σπουδαιότητά τους, συνηθισμένων νά ρυθμίζουν οί ίδιοι δλα τά ποοδλήματα καί νά θεωρούν τίς μάζες σάν νά 6ρίσκονται εκεί γιά νά εκτελούν τίς προσταγές τους. ΟΙ μάζες, ώστόσο, ενώ δείχνουν εμπιστοσύνη στό κόμμα, προσπαθούν οί ίδιες νά πραγματοποιήσουν αυτό τό σοσιαλιστικό πρόγραμμα πού τό κόμμα δέν εχει.Σέ αντίθεση μέ τά συνθήματα τοϋ κόμματος, οί εργάτες άπαλλοτοιώνουν σχεδόν παντού, στά 19171918, τούς καπιταλιστέξ τό κόμμα αναγνωρίζει στό τέλος αυτή τήν από τά πράγματα κατάσταση μέ διατάγματα έθνυωποϊηση; τών επιχειρήσεων. οι εργοστασιακές επιτροπές διεκδικούν τή διεύθυνση τής παραγωγής καί τήν πραγματοποιούν σέ πολλούς τομείς. Τό κόμμα παρατηρεί μέ δυσπιστία αυτέ; τίς άπόπειρετ, προσπαθεί νά εγκαθιδρύσει ένα μηχανισμό διεύθυνσης τών επιχειρήσεων μοναδικά ύπεύθυνο απέναντι στήν κεντρική εξουσία, δηλαδή τελικά στό ίδιο τό κόμμα. Τό ίδιο δπως στή συγκρότηση καί τή διεύθυνση τοϋ Κόκκινου Στρατού, θέλει προπαντός «άποτελεσματικέξ» λύσεις -καί δέν αναγνωρίζει σάν άποτελεοματικέ; παρά μόνο τίς δοκιμασμένεςλύσεις, τίς λύσεις καπιταλιστικού τύπου: διευθυντές παραγωγής διορισμένοι από τά πάνω, επαγγελματικό σώμα αξιωματικα/ν. Αύτέι; οί παραδοσιακές λύσεις ήταν πραγματικά άποτελεσματικές, μέ τήν έννοια πώς έπανέφεοαν αποτελεσματικά τήν παραδοσιακή κατάσταση πραγμάτων. "Οιτι διασώθηκε από τίς άπόπειοε; διεύθυνσης παρασύρεται στή λαίλαπα τοϋ έμφύλιου πολέμου. Στό τέλος του, δέν μπαίνει ζήτημα γυρίσματος πίσω. Τά Σοδιέτ είναι έντελώτ; κυριαρχημένα από τό κόμμα, τό Ιδιο τό κόμμα δέν εχει πιά τίποτε κοινό μέ τό προλεταριάτο η σχεδόν τίποτα. Στά Ι923, γράφει ό Βικτώρ Σέρζ, «τό κόμμα είχε, στά 350.000 μέλη, 50.000 εργάτες καί 300.000 δημόσιους λειτουργούς. Δέν ήταν πιά ένα εργατικό κόμμα αλλά ένα κόμμα εργατών πού είχαν γίνει δημόσιοι λειτουργοί». Τελικά, τό ζήτημα τοϋ έκφυλισμοϋ τής ρωσικής έπανάσταση; ανάγεται κατά συνέπεια σ' ένα ζήτημνα ώριμότητας -άλλά μιάς ώριμότητας ένό; έντελώ ; άλλου τύπου από αυτόν τόν όποίο συνήθως σκεφτόμαστε. Άνάγεται στό πρό6λημα τής ώριμότητας τής έπαναστατική; συνείδησης των μαζών καί τής όργανωμένης πρω*
Λένιν,
τοποοϊατ, ώριμότητας πού άφοοά τόσο τό πρό6λημα τοϋ σοσιαλισμού δσο καί τό πρό6λημα τών σχέσεων ανάμεσα στή μάζα καί τήν οργάνωση. ΟΙ Ρώσοι εργάτες άπέδλεπαν στήν καθίδρυση μιάς σοσιαλιστικής κοινωνίας, δπως μαρτυρούν όχι μόνο ή απαλλοτρίωση τών καπιταλιστών, αλλά προπαντός ή οργάνωσή τους σέ Σοδιέτ, εργοστασιακές επιτροπές, κι οί άπόπειρέ; τους νά καταλάδουν τή διεύθυνση της παραγωγής. Σέ σχέση μ' αυτή τή σοσιαλιστική συνείδηση τών μαζών τό κόμμα τής πρωτοπορίας ήταν άναμφισδήτητα καθυστερημένο' ήταν καθυστερημένο ακόμη περισσότερο σέ σχέση μ' αυτή τήν άλλη ιδέα πού τελικά διοικεί τά πάντα, πώς ή οικοδόμηση τού σοσιαλισμού δέν μπορεί νά είναι παρά τό έργο τών ίδιων τών μαζών. Άλλά πάνω σ' αυτό τό ζήτημα, οί ίδιες οί μάζες δέν είχαν σαφή αντίληψη' πίστευαν πώς ~τανδυνατό νά αναθέσουν τήν εξουσία τους, τήν άπόφασή τους, τήν πρωτοδουλία τους στό κόμμα, στό όποίο είναι αλήθεια πώς ένα πλήθος γεγονότων τίς παρακινούσε νά έχουν εμπιστοσύνη. Μιά τέτοια ανάλυση μάς επιτρέπει νά κατανοήσουμε, όχι μόνον τόν έκφυλισμό τής ρωσικής έπανάοταση; αλλά τά ουσιαστικά φαινόμενα τής κοινωνίας πού μάς περι6άλλει σήμερα: μάς επιτρέπει νά προσδιορίσουμε τίς έννοιεξ τοϋ σοσιαλιστικού προγράμματος καί νά θέσουμε στό κέντρο του τήν ιδέα τής εργατικής δΙfΙJθυνσης τής παραγωγής καί τής κοινωνίατ μάς κάνει νά δούμε πώς, αν μιά επαναστατική οργάνωση παραμένει απαραίτητη, οί σχέσεις της μέ τίς εργαζόμενες μάζες πρέπει νά τοποθετηθούν σέ νέα δάση καί σέ καμιά περίπτωση αυτή ή οργάνωση δέν θά μπορούσε ν' άποδλέπει στήν εξουσία γιά τόν εαυτό της. Τέλος δείχνει δτι αντί νά «σαπίσουν» δπως σκεφτόταν ό Τρότσκι, οί συνθήκες γιά μιά σο- . σιαλιστική επανάσταση συνεχίζουν ν' αναπτύσσονται, γιατί τό προλεταριάτο αυξάνεται αριθμητικά, είναι τοποθετημένο από τήν εξέλιξη τοϋ καπιταλισμού, ιδιωτικού ή γραφειοκρατικού, κι από τήν ίδια τήν πολιτική του δραστηριότητα, μπροστά στό πρό6λημα τής γραφειοκρατί.ας καί τοϋ πραγματικού περιεχομένου τοϋ σοσιαλισμού, έτσι λοιπόν είναι εξαναγκασμένο ν' αποκτήσει συνείδηση, πράγμα πού ήταν κατά γράμμα αδύνατο στά 1917. Γι' αυτή τήν ώοιμότητα. ακόμη μιά φορά, μαρτυρούν ή επανάσταση τών Ούγγρων εργατών καί τό πρόγραμμά τους.
Τί νά κάνουμε;
255 254
ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡ ΑΜΜΑ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ VH ΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑ
*
Τό πρώτο τεύχος τού Sociαlisme ou Bαrbαrie κυκλοφόρησε τό Μάρτη 1949. Άπό τότε, ό στόχος μας καί τό πρόγραμμά μας μείνανε τά ίδια κι είναι σκόπιμο νά τά όρίσουμε συνοπτικά από τήν αρχή αυτού τοϋ κειμένου: ό στόχος μας είναι ή οίκοδόμηση μιάς επαναστατική ς όργάνωσης σέ διεθνή κλίμακα, τής όποίας τό πρόγραμμα θά είναι ή άμεση εξουσία τών εργαζομένων, μέ άλλα λόγια ή διεύθυνση από τούς ίδιους τούς εργαζομένους τής παραγωγής, τής οΙκονομίας καί γενικά τής κοινωνικής ζωής. 'Ηταν σαφές στά 1949, καί παραμένει σήμερα, πώς ή οίκοδόμηση μιάς νέας έπαναστατική; όργάνωσης είναι αδύνατη χωρίς μιά πλατιά καί δαθιά ανασυγκρότηση τής έπαναστατιπή; θεωρίας. Χωρίς άνάπτυξη τής έπαναστατική; θεωρίας, γράφαμε στό πρώτο τεύχος μας, δέν ύπάρχει ανάπτυξη τής επαναστατική; δράσης. Αυτή τήν ανάπτυξη, μέ τή σειρά της, δέν τήν είχαμε ποτέ συλλάδει σάν τήν απλή τελειοποίηση ή εμπλουτισμό ένός ήδη δοσμένου επί τής ούσϊα; συστήματος. Ή συνεχής αναταραχή τής κοινωνικής πραγματικότητας πού χαρακτηρίζει τήν καπιταλιστική εποχή πρέπει νά αρίσκει .τή φυσική της συνέχεια σέ μιά διαρκή επανάσταση στούς κόλπους τής ίδιας της επαναστατική; θεωρίας. Διαφορετικά, αυτή ή θεωρία μετασχηματί* Δημοσιεύτηκε στό Etudes (Βρυξέλλες), τεϋχ. 6, 'Οκτώδρη; 1960. ' Αναδημοσιεύεται εδώ σύμφωνα μέ τό άρχικό χειρόγραφο, τό όποίο είχε περικοπεί στό Etudes. 257
ζεται σταδιακά σέ δόγμα, ανακόπτει πολύ περισσότερο αντί νά δοηθάει τήν επαναστατική πάλη καί γίνεται μιά από τίς μορφές τής κυριαρχίας τού παρελθόντος πάνω στό παρόν πού έκφράζουν τήν ξένωση τοϋ ανθρώπου κάτω από τόν καπιταλισμό. Άς επιτραπεί νά προσθέσουμε πώς αν κατανοούμε τήν εξέλιξη καί τήν αλληλουχία πού όδήγησαν έναν αυξανόμενο αριθμό από συντρόφους σέ ρήξη μέ τό σταλινισμό αυτά τά τελευταία χρόνια νά ανακηρυχθούν «άναθεωρητές» η νά αποδεχθούν αυτό τό επίθετο, γιά μάς αύτότ; ό χαρακτηρισμός είναι πλαστός κι εκφράζει μιά ατελή ρήξη μέ τό σταλινισμό γιατί λέει συνάμα πάρα πολλά κι δχι αρκετά. Πάρα πολλά, γιατί ενας επαναστάτη; δέν εχει ανάγκη νά διακηρύσσει τό δικαίωμά του ν' αναθεωρεί σάν ένα «ιδιαίτερο δικαίωμα», ι δχι αρκετά, γιατί ένα; έπαναστάτηξ είναι, διαρκώς, περισσότερο από ενας «άναθεωοητή;»: είναι ενας επαναστάτη; απέναντι στίς ιδιες τίς άντιλήψευ; του, πού ποτέ δέν μπορούν νά μένουν γι' αυτόν αληθινέ; από τό απλό γεγονός δτι ύπηρξαν άληθινέξ.
Τό ρωσικό ζήτημα κι οί συνεπαγωγές του Είναι αδύνατο νά σκεφτεί κανείς μέ διαύγεια τά σημερινά προδλήματα τού επαναστατικού κινήματος, αν δέν πάρει καθαρά θέση στό ζήτημα τού σταλινισμού, θεωρούμενο όχι σάν προσωπική εξουσία τού Στάλιν, ούτε σάν μιά περαστική φάση στήν εξέλιξη τή; ρωσικής κοινωνίας καί τών κομμουνιστικών κομμάτων, αλλά σάν τήν πιό τυπική εκφραση τής κυριαρχίας μιάς «έργατιπήο γραφειοκρατίας, πού έπεδίωσε κι εξακολουθεί νά έπιδιώνει μέ τά 6αθύτερα χαρακτηριστικά της, μετά τό θάνατο τού Στάλιν. Γιατί τό ζήτημα τού σταλινισμού είναι τό κεντρικό ζήτημα πού συναντάει άμέσω; κάθε σκέψη γιά τήν εμπειρία τού εργατικού κινήματος στή διάρκεια τών τελευταίων πενήντα χρόνων, κι ιδιαίτερα κάθε σκέψη γιά τήν τεράστια πείρα τής ρωσικής έπανάσταση; -μόνης νικηφόρας εργατικής έπανάσταση; μέχρι σήμερα- καί τού έκφυλισμοϋ της. Άπό τήν αρχή, θεωρήσαμε πώς τό «ρωσικό ζήτημα» ήταν ή λυδίιι λίθος τών θεωρητικών καί πρακτικών προδλημάτων τής σημερινήτ έποχήτ; Ή δεκαπεντάχρονη πείρα μάς ενίσχυσε απόλυτα αύτή τήν 1. Δέν μπορούμε νά μή διαπιστώσουμε δτι γιά πολλούς δυτικούς άποπροσανατολισμένους διανοούμενους, ή διεκδίκηση τοϋ δικαιώματος άναθεώρησης, έχοντω; γίνει ενας σκοπός καθ' έαυτός, τείνει νά καλύψει τήν απουσία αναθεώρηση; καί προπαντός νέων συγκεκριμένων καί μέ συνέπεια θέσεων, καί τελικά καταλήγει σέ μιά στάση άνευθυνότηταξ. 258
ιδέα. Κανένας ανάμεσα στούς τροτσκιστές η εκείνο τό τμήμα τών «αναθεωρητικών» πού αρνούνται νά πάρουν σαφώς θέση πάνω στή φύση τής ρωσικής κοινωνίας, δέν μάς φάνηκε ότι κατόρθωνε νά σκεφτεϊ μέ διαύγεια ακόμη καί γιά προ6λήματα φαινομενικά πολύ απομακρυσμένα απ' αυτό τό πρό6λημα. Γιατί είναι τό σημείο πού συμπλέκονται δλες οί έοωτήσειξ, πού ξεσπάει δλη ή προ6ληματική τού σύγχρονου επαναστατικού κινήματος. Τό σημερινό καθεστώς τή; Ρωσία ς -καί τών χωρών τής άνατολική; Εύοώπη; καί τής Κίνας- είναι σοσιαλισμός, δσο «παραμορφωμένος» η «έκφυλισμένοο θέλετε; Άν ναί, τότε πρέπει χωρίς δισταγμούς νά πεταχτούν δλες οί άντιλήψευ; πού, παραπάνω από έναν αιώνα, συνδέανε μέ τό σοσιαλιστικό μετασχηματισμό μιά ριζική τροποποίήση τού ανθρώπινου πεπρωμένου στήν κοινωνία: τήν κατάργηση τής εκμετάλλευσης καί τή; ξένωσης, τήν εξουσία τών μαζών, τήν ανατροπή τών καπιταλιστικών αξιών. Πρέπει νά πούμε ειλικρινά πώς ό «σοσιαλισμός» είναι ή έπιταχυνόμενη ανάπτυξη τής παραγωγής -μιάς παραγωγής πού παραμένει καπιταλιστική στίς τεχνικές της, στίς μεθόδους της, στή θέση πού τοποθετεί τόν άνθρωπο στή διάρκεια τή; εργασίας, στά αντικείμενα πού παράγει -κάτω από τήν όλοκληρωτική δικτατορία μιάς προνομιούχας γραφειοκρατίας πράγμα πού μπορεί νά πεϊ πώς ό σοσιαλισμός δέν είναι παρά συμπυκνωμένος καπιταλισμός'l. Πρέπει συνάμα νά έγκαταλειφθεί κάθε κριτική τοϋ καπιταλισμού εκτός απ' αυτή: πώς δέν αναπτύσσει αρκετά γρήγορα τήν παραγωγή -μέ άλλα λόγια, πώς δέν είναι αρκετά καπιταλισμός. Πρέπει τέλος νά χαρακτηριστεί σάν ουτοπικό δλο τό ανθρωπιστικό περιεχόμενο τόσο τού μαρξισμού δσο καί τών εργατικών επαναστάσεων, καί νά απωθηθεί σ' ένα αόριστο μέλλον κάθε ελπίδα τροποποίησης τού πεπρωμένου τών ανθρώπων. •Αν αυτά τά συμπεράσματα φαίνονται απαράδεκτα, τότε έχουμε κληθεί νά όρίσουμε τήν κοινωνιολογική καί ίστορική φύση αυτού τοϋ
2. Ή ιδεολογία τής παραγωγής, ή υπαγωγή δλόκληρου τοϋ προσανατολισμού τής κοινωνίας στούς σκοπούς τής αυξησης τής παραγωγής -εστω κι αν διακηρύσσεται σάν «μέσο» προαγωγής τής κατανάλωσης καί τών ανέσεων- εΙναι ή τυπική καπιταλιστική ιδεολογία. Ή Ιδια ή ύλικότητα τής παραγωγής εΙναι καπιταλιστική. Ή ταξική δομή της κοινωνίας, ή κατανομή τών εισοδημάτων, κι ακόμη οί έσχατε; αξίες τής κοινωνίας, ένσαρκώνονται στήν παραγωγή. Τά παραγόμενα προϊόντα δέν είναι «ουδέτερα», δέν ύλοποιούν τίς ύπεριστορικές οικονομικέ; αξίες φέρουν τή σφραγίδα τής κουλτούρας πού τίς γέννησε, σήμερα συγκεκριμένα της καπιταλιστικής κουλτούρας. Χρειάζεται μιά γερή δόση αστικού κρετινισμού γιά νά Βλέπει κανείς στήν αύξηση τής παραγωγής τών αύτοκινήτων, γιά παράδειγμα, μιά «πρόοδο καθ' έαυτή».
259
καθστώτος καί συνάμα νά πούμε τί εννοούμε θετικά μέ τόν δρο σοσιαλισμός. Τέλος πρέπει ν' απαντήσουμε στό ερώτημα: γιατί καί πώς ή όκτωδοιανή επανάσταση τοϋ 1917 όδήγησε στήν εξουσία τής γραφειοκρατίας; Ό έκφυλισμό; τής ρωσικής έπανάσταση; είναι, σέ Ιστορική κλίμακα, ενα είδω; άτυχήματοτ, δπως περίπου λένε οί τροτσκιστές καθιστώντας έτσι αδύνατη κάθε σύνολη σύλληψη τής ίστορίας; Είναι στήν άλλη ακρη, μιά μοίρα, δπως έγραψε ό Μεολώ-Ποντύ ' κι δπως τό λέει τώρα ό Σάρτρ πού συνάμα αποκαλύπτεται μαρξιστής4; Ή μόνη απόπειρα σύνολης απάντηση; σ' αυτά τά ερωτήματα ύπήρξε, καθώς είναι γνωστό, εκείνη τοϋ Τρότσκι. Ό εκφυλισμός τής ρωσικής έπανάσταση; γιά κείνον, ύπήρξε τό συνδυασμένο αποτέλεσμα τής άπομόνωση; τής ρωσικής έπανάσταση; καί τής κατάστασης καθυστέρησης τής χώρας. Προϊόν αυτού τοϋ έπφυλισμοϋ, ή γραφειοκρατία ήταν ένα παρασιτικό στρώμα, χωρίς δικό του «ίστορικό ρόλο» καί χωρίς σταθερότητα γιατί σπαραζόταν άπό τήν άντίφαση ανάμεσα στά συμφέροντά της σάν προνομιούχου στρώματος -πού θά όφειλαν νά τήν σπρώχουν πρός μιά έπαναφορά τού καπιταλισμού- καί τό θεμέλιο τής ϋπαρξής της πού ήταν παρόλα αυτά «οί καταχτήσεις τοϋ 'Οκτώδρη», δηλαδή ή εθνικοποίηση κι ή σχεδιοποίηση τής οίκονομίας. Γιά όσο διάστημα αύτέ; οί «σοσιαλιστικές δάσειο- δέν είχαν καταργηθεί, τό ρωσικό κράτος παρέμενε ένα «έκφυλισμένο εργατικό κράτος», τό καθήκον τών επαναστατών όλων τών χωρών ήταν νά τό ύπερασπίζουν ενάντια στίς έπιθέσευ; τού καπιταλισμού καί, στήν Ιδια τή Ρωσία, αρκούσε μιά «πολιτική έπανάσταση» γιά νά έπαναφέρει τήν κοινωνία στό δρόμο τής σοσιαλιστική ς άνάπτυξητ: πραγματικά οί «παραγωγικές σχέσεις» πού προσδιορίζουν τήν ταξική φύση μιάς κοινωνίας παραμένανε σοσιαλιστικές, εφόσον ή ιδιοκτησία ηταν εθνικοποιημένη καί ή παραγωγή σχεδιοποιημένη. Σέ κάθε περίπτωση
3. «Η άμεση δημοκρατία, ή "υπαγόρευση πού προωθείται από τά κάτω πρός τά πάνω", είναι μιά πομπώδης πολιτική έννοια μέ τήν όποία ντύνουν τήν 'Αποκάλυψη 'Όπως τό ή "προλεταριακή εξουσία", είναι ένα πρόΟλημα πού παρουσιάζεται σάν λύση, ενα ερώτημα πού προσφέρεται γι' απάντηση, ενα ξεπέρασμα της ίστορίας σέ Ιδέα ... ». «Υπάρχει λοιπόν ταυτόχρονα μέ μιά ίστορική πρόοδο, μιά καθίζηση, μιά φθορά, μιά στασιμότητα της ίστορίας, καί, ταυτόχρονα μέ μιά διαρκή επανάσταση, μιά διαρκής παρακμή πού θίγει τήν κυρίαρχη τάξη στό μέτρο πού διευθύνει καί διαρκεί ... ». Les avenIures de la dialectique (1955), σελ. 292-93, 295 καί, γενικότερα, δλος ό «Επίλογος» (σελ: 273 κ.έ.). 4. «... ό λόγος πού κάνει ώστε ή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου νά μήν εχει έμφανιστεϊ σέ καμιά στιγμή (σάν πραγματική άσκηση της εξουσίας μέ τή συνάθροιση της εργατικης τάξης), είναι δτι ή ίδια ή Ιδέα είναι παράλογη ... ». Critique de la raΊSon dialectique (1960), σελ. 630.
260
ή γραφειοκρατία, αυτή ή τερατώδης άπόφυση τής έπανάστασητ, ήταν ένα επεισοδιακό ίστορικό φαινόμενο: .ήταν αδύνατο ή Ρωσία νά διαφύγει από τό ίστορικό δίλημμα: έπιστοοφή στόν καπιταλισμό η προχώρημα πρός τό σοσιαλισμό (άπαλλαγμένον από τή γραφειοκρατία). Τό ίστορικό προγνωστικό τοϋ Τρότσκι ήτανε ακλόνητο καί κατηγορηματικό, καί είναι τιμή του σάν θεωρητικού νά έχει διακηρύξει πώς ή ακρίαεια τής σύλληψής του θά έμπαινε στή δοκιμασία τών γεγονότων από τό Δεύτερο παγκόσμιοπόλεμο": προϊόν της απομόνωση; τής επανάσταση; σέ μιά μόνο χώρα, ή γραφειοκρατία, παράλογο ς ίστορικός σχηματισμός, δέν θά μπορούσε νά έπιδιώσει στή δοκιμασία τοϋ πολέμου. Ό νικητής, τοϋ καπιταλισμού η τοϋ προλεταριάτου, θά τήν εκκαθάριζε. Γιά τούς Ιδιοικ λόγους τά σταλινικά κόμματα θά σπάγανε τούς δεσμούς τους μέ τή Μόσχα καί θά γίνονταν καθαροί σοσιαλπατριωτικοί οργανισμοί, στήν ύπηρεσία τών εθνικών αστικών τους τάξεων. Είναι χρήσιμο νά θυμίσουμε αυτή τή σύλληψη τού Τρότσκι γιατί ξαναχρησιμοποιείται σήμερα τόσο από τιτλούχου ς σχολιαστές τών ρωσικών ύποθέσεων, δπω; ό 'Ισαάκ Ντώυτσερ -οί όποιοι, είναι αλήθεια, τήν πλατειάζουν αισθητά- όσο καί από όογανισμού ; ή τάσεις τής άριστερά; πού δέν ύποτάσσονται σέ μιά ριζική ρήξη μέ τά κομμουνιστικά κόμματα καί τίς «σοσιαλιστικές χώρες».
Ή έκααση τοϋ πολέμου κι ή εξέλιξη στά χρόνια πού ακολούθησαν. σχι μόνο διαψεύσανε μέ τόν πιό κατηγορηματικό τρόπο τόπρογνωστικό τοϋ Τρότσκι, αλλά κονιορτοποίησαν τίς δασικέ; έννοιεξ τή; θεωρίας του. Ή ρωσική γραφειοκρατία έογαινε φοδεοά ενισχυμένη από ΤΎΊ -δοκιμασία τοϋ πολέμου' αν τό καθεστώς της, δμοιο μέ κάθε άλλο ταξικό καθεστώς, περιείχε άντιφάσειξ, δέν είχε καμιά σχέση μέ τό χάρτινο πύργο πού περιέγραψε ό Τρότσκι! Ή γραφειοκρατία είχε σπάσει τήν «άπομόνωση», άπλωνε τήν εξουσία της στή μισή Ευρώπη καί στήν Κίνα καί εγκαθιστούσε σ' αύτέτ; τίς χώρες καθεστώτα ανάλογα σέ όλα τά σημεία μέ τό ρωσικό καθεστώς, πού, όλοφάνερα, γι-
5. Στό /n de[ense ο[ MarxΊSm, σελ. 9 καί αλλού, καί σέ πολλά άρθρα της περιόδου 1939-40. Δέν θά μπορούσαμε νά πούμε τά ίδια γιά κείνους πού διακηρύσσουν σήμερα πώς είναι όπαδοί του καί πού ποτέ δέν αποπειράθηκαν νά εξηγήσουν σοδαρά πώς ή τροτσκιστική παραδοσιακή σύλληψη της γραφειοκρατίας μπορούσε νά συμφιλιωθεί μέ τήν έπιδίωση καί τήν τεράστια γεωγραφική έπέκταση τοϋ γραφειοκρατικού καθεστώτος καί μέ τήν ανάλυση «εργατικών κρατών» πού «έκφυλίστηκαν» ... χωρίς νά ύπάρξουν ποτέ σάν εργατικά.
261
νόταν γελοίο νά χαρακτηρίζονται σάν «έκφυλισμένα εργατικά κράτη». 'Η ιδέα δτι ή «εθνικοποίηση» κι ή «σχεδιοποίηση- δέν μπορούσαν νά προκύψουν παρά μόνον από μιά προλεταριακή επανάσταση καί συνεπώς αρκούσαν γιά νά χαράξουν τή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σ' ένα «εργατικό κράτος» κι ένα καπιταλιστικό καθεστώς, είχε μ' αυτό τόν τρόπο έκμηδενιστεϊ -όπόταν επρεπε νά γίνει αποδεκτό δτι ό σοσιαλισμός μπορούσε νά προκύψει από τή δράση τής γραφειοκρατίας, δτι τό προλεταριάτο μόνον τόν παθητικό ρόλο τοϋ χειρώνακτα καί τοϋ εργάτη μπορούσε νά παίξι;;ι καί πώς κάθε αντέγκληση πού θ' άφοοοϋσε τήν τύχη του στή διάρκεια αύτή; τής «σοσιαλιστικής οίκοδόμηση;» δέν ήταν παρά ήθιποσυναισθηματιπή φλυαρία. Άπομόνωση καί καθυστέρηση, έστω κι αν είχαν παίξει ένα ρόλο -πού στό έξής γινόταν άναγκαϊο νά επανεξεταστεί- στίς αίτίε; τής διαμόρφωσης τής γραφειοκρατίας, δέν μπορούσαν πιά νά εξηγήσουν τή διαρκή της ϋπαρξη, έφόσον αυτή αποδεικνυόταν συμδιδάσιμη τόσο μέ τήν επέκταση τοϋ καθεστώτος στό ένα τρίτο τοϋ παγκόσμιου πληθυσμού, όσο καί μέ μιά διομηχανική ανάπτυξη πού συναγωνιζόταν εκείνη τών καπιταλιστικών χωρών. . 'Όλα λοιπόν επρεπε νά επανεξετασθούν, καί πρίν απ' δλα ή ταξική φύση τοϋ ρωσικού καθεστώτος. Μιά νέα ανάλυση τής έννοια; τής «έθνυωποϊηοη; τών μέσων παραγωγής» επέτρεπε νά δειχτεϊ πώς αυτή ή εθνικοποίηση δέν κατέλυε καθόλου τήν ταξική δομή τών παοαγωγικών σχέσεων. Τό σφάλμα τοϋ Τρότσκι ηταν δτι συνέχεε τίς νομικές μορφές ιδιοκτησίας μέ τό πραγματικό κοινωνικό καί οικονομικό περιεχόμενο τών παραγωγικών σχέσεων6. Είναι οί συγκεκριμένες
6. Βλ. γι' αυτό τό ζήτημα καί, γενικότερα, γιά τήν ανάλυση τής ρωσικής οίκονομίας καί κοινωνίας: ΠΣΡ, καί
262
σχέσεις πού θεσμίζονται ανάμεσα σέ άτομα καί όμάδες στούς κόλπους τής παραγωγής καί συνάμα μ' αυτήν πού εκφράζουν τήν πραγματική δομή μιάς κοινωνίας. ΟΙ μορφές ϊδιοκτησϊω; αποτελούν τήν πρόσφορη εκφρασή της ώς πρός όρισμένες άπόψειξ, τήν φενακισμένη σέ αλλες. "Οπω ; δέν μπορούμε νά αρκεστούμε νά καταγράψουμε τά αρθρα ένός αστικού Συντάγματος πού διακηρύσσει τήν «ισότητα τών πολιτών», τή «λαϊκή κυριαρχία» κλπ. καί ν' άποφύγουμε μιά ανάλυση τών οικονομικών, κοινωνικών καί πολιτικών μηχανισμών πού πληρώνουν μέ περιεχόμενο αύτέ; τίς μορφές -άνάλυση πού δείχνει τόν απατηλό χαρακτήρα αύτή; τής «ίσότητα;», «κυριαρχίας» κλπ.έτσι δέν μπορούμε νά περιοριστούμε νά πούμε, στήν περίπτωση τής Ρωσίας η τών άλλων ανατολικών χωρών: ή ιδιοκτησία ανήκει στό «έθνο;», χωρίς νά προσπαθήσουμε νά δούμε ποιά όμάδα η κοινωνική κατηγορία παίζει πραγματικά τό ρόλο αυτού τοϋ «έθνουξ», είναι θεματοφύλακας στήν πραγματικότητα τής οίκονομιπή; εξουσίας, διαθέτει συνεπώς τά μέσα παραγωγής καί τό κοινωνικό προϊόν. Ή κοινωνική κατηγορία πού παίζει αυτό τό ρόλο στή Ρωσία εχει έπισημανθεϊ από καιρό: είναι ή γραφειοκρατία (τών επιχειρήσεων, τής οίκονομϊατ, τοϋ κράτους, τοϋ κόμματος, τής κουλτούρας). Κι από τή στιγμή πού απαλλάσσεται κανείς από τήν τροτσκιστική οπτική, είναι εϋπολο νά δει, χρησιμοποιώντας τίς θεμελιακές μαρξιστικές κατηγορίες, πώς ή γραφειοκρατία είναι, στή Ρωσία καί στίς άλλε; ανατολικέ; χώρες, κυρίαρχη κι έπμεταλλευτιεή τάξη στήν πλήρη εννοια τοϋ δρου. Δέν είναι μόνον δτι είναι προνομιούχα τάξη καί δτι ή μή παραγωγική κατανάλωσή της άποοοοφάει ένα μέρος τοϋ κοινωνικού προϊόντος πού συγκρίνεται μέ κείνο πού απορροφά ει ή μή παραγωγική κατανάλωση τών καπι ταλιστών στίς δυτικές χώρες. Είναι δτι έπιδάλλει κυρίαρχα τή χρησιμοποίηση τοϋ όλικοϋ κοινωνικού προϊόντος, αρχικά ποοσδιορίζοντα; τήν κατανομή του σέ μισθούς καί υπεραξία, προσδιορίζοντας στή συνέχεια τήν κατανομή αύτή; τής υπεραξίας στή δική της μή παραγωγική κατανάλωση καί τίς νέες επενδύσεις, προσδιορίζοντας τέλος τήν κατανομή τών επενδύσεων στούς διάφορους παραγωγικούς τομεΙς. Ή λειτουργία καί ή κατάσταση τής γραφειοκρατίας είναι λοιπόν δαθιά ταυτόσημες μέ κεινες τής καπιταλιστική ς τάξης -δποιεξ καί νά είναι οί άναμφισδήτητε; καί σημαντικές διαφορές τής όογάνωσή; της
καί 1956στήν ανατολική Γερμανία, Ούγγαρία καί Πολωνία, δλ. τά πολυάριθμα αρθρα πού δημοσιεύτηκαν στά τεύχη 13, 19,20,21,22 καί 23 τοϋ Socia/isme ou Barbarie. 'Ιδιαίτερα τά τεύχη 20 καί 21 είναι άφιερωμένα σχεδόν αποκλειστικά στήν ανάλυση τής ούγγοική; έπανάστασης καί στά γεγονότα τής Πολωνίας.
263
7
σάν τάξης, τής κατάστασης τών άτομικών τών μελών, κλπ. Καί, τό ίδιο, ή κατάσταση κι ή λειτουργία τοϋ προλεταριάτου είναι ταυτόσημες μ' αυτό πού είναι στόν ιδιωτικό καπιταλισμό' κί αυτή ή ταυτότητα θά έπρεπε νά είναι άπειρα ευκολότερη στήν αναγνώρισή της από κείνους πού ενδιαφέρονται κύρια γιά τό πεπρωμένο τοϋ προλεταριάτου στήν κοινωνία καί δέν συσκοτίζονται από κενά σχήματα. Τό ρωσικό προλεταριάτο είναι ύποταγμένο στή σχέση μισθοδοσίας δπω; τό δυτικό προλεταριάτο' δέν όρίζει τούς καρπούς τής εργασίας του, δέν όρίζει τήν ίδια του τή δραστηριότητα, πουλάει έναντι ένός καθορισμένου ποσού τό χρόνο του, τή ζωή του καί τή δύναμή' του στή γραφειοκρατία πού τά διαθέτει δπω; εκείνη θέλει. Κι ή σταθερή προσπάθεια τής γραφειοκρατίας στήν παραγωγή είναι ν' αυξάνει τήν παραγωγικότητα τής εργασίας εκμηδενίζοντας τόν εργαζόμενο, ακριβώς δπωι; στή Δύση καί μέ τίς ίδιες μεθόδους: πάντα περισσότερο προχωρημένος καταμερισμός τών καθηκόντων, προσδιορισμός αυτών τών καθηκόντων μέ τήν κυρίαρχη μέριμνα νά καταστήσουν τήν εργασία πάντα περισσότερο απρόσωπη κι ελεγχόμενη, μέτρο καί έλεγχο; τών κινήσεων, ποσοτικοποίηση πολύπλευρη τής εργασίας κάί τής ίδιας τής προσωπικότητας τοϋ εργαζομένου, μηχανοποίηση πού αποβλέπει ουσιαστικά νά ύποτάξει τόν εργαζόμενο σ' ένα ρυθμό παραγωγής ανεξάρτητο απ' αυτόν -κοντολογίς, ή ίδια διαδικασία πραγματοποίησης τής εργασίας καί ξένωσης τοϋ εργαζόμενου πού χαρακτήριζε τόν καπιταλισμό από τά πρώτα του βήματα. 'Η γραφειοκρατία κατευθύνει τή χρησιμοποίηση τοϋ κοινωνικού προϊόντος κατευθύνει έπϊση; τή χρησιμοποίηση τών μέσων παραγωγής σέ κάθε στιγμή, τή μακροπρόθεσμη ϋπαρξη καί φύση τους (αυτά τά μέσα δέν είναι στήν πραγματικότητα παρά ή συσσωρευμένη ϋπεραξία). Αυτά όλα όμως είναι δυνατά επειδή σέ κάθε στιγμή κατευθύνει αρχικά καί πρίν απ' όλα τή διαδικασία τής ίδιας τής παραγωγής, μέ άλλα λόγια επειδή διευθύνει τήν παραγωγή. Διαπιστώνει κανείς
7. Βλ. γιά τά σημεία αύτά τά κείμενα πού έχουν ήδη δημοσιευτεί γιά τό ρωσικό ζήτημα .• Ας προσθέσουμε πώς ό δαθιά καπιταλιστικός χαρακτήρας τής οίκονομική; καί κοινωνικής όργάνωσης τής γραφειοκρατίας είναι όρατός στό δαθμό πού αύτή ή όργάνωση δέν είναι παρά ή έπέκταση στό σύνολο της παραγωγής καί τής οίκονομίω; τής καπιταλιστικής όργάνωσης τής επιχείρησης. 'Η γραφειοκρατική «σχεδιοποίηση» τής οίκονομίαξ συνίσταται στό νά μεταχειρίζονται τούς τομείς καί τίς επιχειρήσεις δπως μεταχειρίζονται τά συνεργεία στό planning παραγωγής μιάς καπιταλιστική ς επιχείρησης, δπου τό θέμα τής σχεδιοποίησης είναι ενας γραφειοκρατικός μηχανισμός διεύθυνσης διαχωρισμένος από τούς έκτελεστέξ κι άντϊθετοτ; σ" αύτούς. Γιά τίς άντιφάσευ; καί τή θεμελιακή άνορθολογικότητα αύτής τής σχεδιοποίησης, δλ. πΣ Ill, ειδικότερα σελ. 104-116.
λοιπόν τή θεμελίωση τής κυριαρχίας τής γραφειοκρατίας πάνω στή ρωσική κοινωνία, είναι ή κυριαρχία της στούς κόλπους τών παραγωγικών σχέσεων. Ταυτόχρονα διαπιστώνει κανείς πώς αυτή ή κυριαρχία ύπήρξε πάντα ή βάση τής κυριαρχίας μιάς τάξης πάνω στήν κοινωνία". Στή σύγχρονη εποχή ή πραγματική ουσία τών ταξικών σχέσεων στήν παραγωγή είναι ό ανταγωνιστικό; διαχωρισμός τών συμμετεχόντων στήν παραγωγή σέ δυό πάγιες καί σταθερές κατηγορίες, διευθύνοντες κι έκτελεστέο. Στήν περίπτωση τοϋ ρωσικού καθεστώτος αυτή ή ουσία έμφανίζεται μέ τήν πιό άμεση μορφή της, απαλλαγμένη απ' δλε; τίς δευτερεύουσες όψεις πού θά μπορούσαν νά τήν κρύοουν κατά τίς προηγούμενες φάσεις τής ίστορικής εξέλιξη ξ
Ή εθνικοποίηση τών μέσων παραγωγής κι ή σχεδιοποίηση τής οικονομίας δέν λύνουν λοιπόν τό πρό6λημα τής ταξική ς δομής τής οι-
8. Βλ. ιδιαίτερα ΠΣΡ, σελ. 237-244. 9. Δέν είναι δυνατό νά επεκταθούμε εδώ στή σχέση τοϋ γραφειοκρατικού καθεστώτος μέ τήν ίστορική εξέλιξη τοϋ καπιταλισμού γενικά. 'Όσο ή κυρίαρχη τάση τοϋ καπιταλισμού είναι ή συγκέντρωση τών παραγωγικών δυνάμεων, ή όποία δέν φτάνει στό δριό της παρά μέ τήν όλοσχερή κρατικοποίηση τής κονομίας (ή όποία εχει σάν άναπόφευκτη συνέπεια τήν αντικατάσταση τής κλασική ς «άγοοά;» μέ τό «πλάνο» σάν τρόπο ένσωμάτωση; τών διαρθρωμένων τμημάτων τής οίκονομίασ), τόσο είναι σωστό νά δλέπουμε στήν κυριαρχία τής γραφειοκρατίας (πού «προσωποποιεί» σάν τάξη τό κρατικοποιημένο κεφάλαιο) τό έσχατο στάδιο τής άνάπτυξητ; τοϋ καπιταλισμού. Είναι μ' αύτό τό νόημα, χωρίς νά παραγνωρίζουμε καθόλου τίς πολυάριθμες καί σημαντικές διαφορές πού χωρίζουν αύτό τό καθεστώς άπό τόν «ιδιωτικό» καπιταλισμό -όπως κάνουν οί όπαδοί μιάς άπλοϊκής σύλληψης τοϋ «κρατικού καπιταλισμού» πού καταλογίζεται στήν ΕΣΣΔ- τό όρίσαμε σάν γραφειοκρατικό καπιταλισμό. Πρέπει δμως νά δούμε συγχρόνως πώς ή εξέλιξη πρός τό γραφειοκρατικό καπιταλισμό είναι ή διαδικασία πού κυριαρχεί τό σύνολο τού σύγχρονου κόσμου. Στίς δυτικές καπιταλιστικέ; χώρες είναι ό όργανικός καρπός τής καπιταλιστικής εξέλιξης: συγκέντρωση τών παραγωγικών δυνάμεων καί συνεχής εξαφάνιση η περιορισμός της ατομικής ίδιοκτηοίω; σάν θεμέλιου τής εξουσίας έμφάνιση στούς κόλπους τών μεγάλων επιχειρήσεων τεράστιων γραφειοκρατικών μηχανισμών διεύθυνσης αύξανόμενη συγχώνευση τών μονοπωλίων καί τού κράτους κρατική παρέμδαση δλο καί περισσότερο προωθημένη στήν οικονομία καί στήν κοινωνική ζωή γενικά. Στίς καθυστερημένες χώρες ό γραφειοκρατικός καπιταλισμός έμφανίζεται σήμερα, καθώς ενα διεθνές επαναστατικό κίνημα απουσιάζει, σάν ό υποχρεωτικός δρόμος περάσματος σέ σύγχρονες δομές (πού είναι, εννοείται, δομές έκμετάλλευσητ). -Γιά τούς δαθιούς μετασχηματισμού ς τοϋ σύγχρονου καπιταλισμού καί τά προδλήματα πού θέτουν, από τήν επαναστατική άποψη, δλ. ΕΚΣκ.
οι-
265 264
κονομίας καί τής κοινωνίας, δέν σημαίνουν μέ κανένα τρόπο τήν κατάργηση της έκμετάλλευσηξ. «Τδιωτικά» η «έθνικοποιημένα», τά μέσα παραγωγή; δέν γίνονται συλλογική. κοινωνική ιδιοκτησία γιά δσο διάστημα οί εργαζόμενοι δέν τά όρίζουν πραγματικά, γιά δσο διάστημα δέν ασκούν άμεσα καί ακέραια τή διεύθυνση της παραγωγή; καί τών μέσων της. 'Απ' αυτό προκύπτει άμέσω; εκείνο τό κύριο συμπέρασμα τό όποίο δπως δεδαιώσαμε από τήν αρχή σχηματίζει τόν ακρογωνιαίο λίθο κάθε επαναστατικού προγράμματος καί στό όποίο η ουγγρική επανάσταση του 1956 έδωσε μιά κατάφωρη έπιδεδαίωση: μιά σοσιαλιστική επανάσταση έχει σάν πρώτο καί κεντρικό στόχο τή διεύθυνση των επιχειρήσεων, τής παραγωγής, τής οίκονομϊατ, τού κράτους καί τή; κοινωνική; ζωής γενικά από τούς ίδιου; τού εργαζόμενους. Διαφορετικά έκφοασμένη αυτή η ιδέα σημαίνει πώς η σοσιαλιστική επανάσταση προσηλώνεται από τήν αρχή στήν κατάργηση τή; διάκρισης ανάμεσα σέ διευθύνοντες κι έκτελεστέξ, σάν κατηγορίες πάγιες καί σταθερές, τόσο στήν παραγωγή δσο καί στίς άλλες περιοχές της συλλογιπή; ζωης.
Ό εκφυλισμός τής ρωσικής επανάστασης καί τά μαθήματά του
Ή κατάργηση της άτομιπή; ϊδιοκτησιω; καί των παλιών κυρίαρχων τάξεων άφήνει λοιπόν έντελώτ; ανοιχτό τό πρό6λημα: ποιός θά διευθύνει στό έξης τήν παραγωγή καί πώς; "Αν η όργανωμένη κοινότητα τών εργαζομένων δέν κατορθώσει νά έπιδάλει τήν πραγματική κυριαρχία της στήν παραγωγή, δπως η κοινωνία δέν μπορεί ν' ανεχθεί τό κενό, ένα νέο στρώμα ατόμων θά κυριεύσει αυτή τή διεύθυνση καί μιά νέα ταξική δομή θ' αναγεννηθεί σύντομα, γιατί τό ηγετικό στρώμα θά χρησιμοποιήσει τήν εξουσία του γιά νά δημιουργήσει προνόμια γιά λογαριασμό του, καί, γιά ν' αυξήσει καί σταθεροποιήσει αυτά τά προνόμια, θά ενισχύσει τό μονοπώλιό του τών λειτουργιών διεύθυνσης, τείνοντας νά καταστήσει πληρέστερη τήν κυριαρχία του καί νά τήν εξαπλώσει σέ δλες τίς σφαίρες τή; κοινωνική; ζωηςlΟ. Αυτή είναι η ουσία της διαδικασίας πού εκτυλίχθηκε στή Ρωσία μετά τό 1917. Οί άπόπειοε; τών Ρώσων εργατών, από τό 1917 ως τό 1919, νά κυριεύσουν τή διεύθυνση τών εργοστασίων, τελικά δέν πέτυχαν. Πολλοί παράγοντες προσδιόρισαν αυτή τήν αποτυχία, αλλά ύπάρχει ενας πού πρέπει νά συγκρατήσει όλη τήν προσοχή μας, γιατί είναι ό μόνος από τόν όποίο απορρέει ενα καθολικό μάθημα: είναι η πολιτική καί ό ρόλος τού μπολσε6ίκικου κόμματος. Τό μπολσε6ίκικο 10. Βλ. ΣΒ, σελ. 169-178.
266
κόμμα άντιπαρατέθηκε στήν εργατική διεύθυνση -στήν αρχή, άντιπαρατέθηκε ακόμη καί στήν απαλλοτρίωση τών καπιταλιστών πού πραγματοποιήθηκε στίς περισσότερες περιπτώσεις από τούς ϊδιουτ τούς εργάτες- καί θέλησε νά καθιερώσει έναν δικό του μηχανισμό διεύθυνσης τής παραγωγής, αποκλειστικά ύπεύθυνο απέναντι στήν κεντρική εξουσία, δηλαδή τελικά απέναντι στό κόμμα. Είναι γιατί τό κόμμα, αντίθετα μέ τή μυθολογία πού επικράτησε έκτοτε καί παρά τόν «ιδεολογικό έπανεξοπλισμό» τού 'Απρίλη 1917, έφθασε στήν επανάσταση τού Όκτώ6ρη μέ μιά όλική άποοετοιμασία ώς πρός τό περιεχόμενό του καί τά καθήκοντά του. Είναι αλήθεια πώς άν τόσο λίγοι -δπωτ ό Λένιν κι ό Τρότσκι- είχαν σκεφτεί πώς τό ρωσικό προλεταριάτο μπορούσε νά κυριεύσει τήν εξουσία πρίν από τό δυτικό προλεταριάτο, κανείς δέν ήλπιζε πώς θά μπορούσε ν' αντιμετωπίσει τά καθήκοντα της σοσιαλιστική; ανοικοδόμηση; της κοινωνίας πρίν από τό προλεταριάτο της Εύοώπη; καί χωρίς τή δοήθειά του. Άλλά, έξω από τά «μεταδατικά» συνθήματα πού απευθύνονταν στόν πληθυσμό γενικά η στούς άγρότε; (ειρήνη, η γη στούς αγρότες, κλπ.), τό πρόγραμμα τοϋ Όκτώ6ρη τοϋ μπολσε6ίκικου κόμματος δέν είχε παρά ένα μόνο σοσιαλιστικό σύνθημα, κι αυτό αποκλειστικά πολιτικό: δλη η εξουσία στά Σοδιέτ. Στό οικονομικό επίπεδο οί άντιλήψευ; τού Λένιν ήταν πολύ «ξεκάθαρες», άν τολμάμε νά πούμε: έπαναλάδαινε ακούραστα πώς επρόκειτο νά οικοδομηθεί στή Ρωσία ένα είδο; «κρατικού καπιταλισμοϋ»!' τού όποιου η διεύθυνση θά 6ρισκόταν στά χέρια της σοδιετική; εξουσίας. Αυτή η αντίληψη είναι όλοφάνερα ένα άτοπο: τό προλεταριάτο δέν μπορεί νά είναι σκλά60ς εξι μέρες τήν έδδομάδα στήν παραγωγή, καί κυρίαρχα ελεύθερο σέ μιά κυριακάτικη πολιτική δραστηριότητα. Μιά επανάσταση πού δέν αρχίζει νά μετασχηματίζει άμέσω ; χειροπιαστά τήν καθημερινή ζωή τώνάνθοώπων είναι καταδικασμένη νά δεϊ τό πολιτικό τους πάθος νά άναδιπλώνεται πολύ σύντομα άφοϋ θά διαπιστώσουν μέ τήν πείρα πώς αυτή η πολιτική ζωή δέν χρησιμεύει νά τροποποιήσει τήν τύχη τους. Αυτή η αναδίπλωση δημιουργήθηκε άναπόφευπτα στή Ρωσία ισχυρά ύποδοηθούμενη συνάμα από τή στά11. Βλ. γιά παράδειγμα <<'Η έπικείμενη καταστροφή καί τά μέσα νά τήν αποτρέψουμε». Έπίσης τό άρθρο, πού γράφτηκε τό Μάη 1918 καί δημοσιεύτηκε στήν Πράσδα τής έποχής, <<'Αριστερά παιδιαρίσματα καί μικροαστική νοοτροπία» (Selected Works, Νέα Ύόρκη 1943, σελ. 351-378, ειδικά σελ. 36465). Πρέπει άλλωστε νά υπογραμμίσουμε πώς, παρόλο πού αύτέ; οί άντιλήψεις τοϋ Λένιν μπορεί νά δείχνουν δτι αντιστοιχούν στήν «καθυστέρηση» της Ρωσίας, κανείς στό δυτικό σοσιαλιστικό κίνημα δέν είχε κείνη τήν έποχή μιά σαφέστερη ιδέα τοϋ τί σημαίνει ή σοσιαλιστική έπανάσταση στό έπίπεδο της παραγωγής καί τής οίκονομίαξ.
267
ση τοϋ μπολσεδϋωωυ κόμματος, τό όποίο, αντιλαμβανόμενο τό ρόλο του σάν ρόλο μιάς αμετακίνητη ς διεύθυνσης τής έπανάστασητ, πολύ σύντομα ταύτιζε τή δικτατορία τού προλεταριάτου μέ τή δική του καί περιόρισε σιγά σιγά τά Σοδιέτ σ' επικουρικό ρόλο κι ϋστερα σέ στολίδι τής εξουσίας τουl2.
Αυτή ή στάση τού μπολσεδίκικου κόμματος δέν απορρέει φυσικά από τό χαρακτήρα τών ήγετών του, ούτε ακόμη άπλά από τήν οργανωτική τους αντίληψη η τήν ίδεολογία τους. Ό μπολσεδυασμό; ύπήρξε ή πιό ακραία κι ή πιό συνεπής κατάληξη μιάς σύλληψη; τής ταξική ς πάλης, τής σοσιαλιστική ς έπανάστασηξ, τοϋ ρόλου τού προλεταριάτου σ' αυτήν, πού συνθέτει ένα σύνολο, πού τήν ασπάστηκε ή μεγάλη πλειοψηφία τών επαναστατών Ρώσων η όχι καί πού συνεχίζει νά τήν ασπάζεται. Αυτή ή σύλληψη -τής έπαναστατική; θεωρίας σάν επιστήμη; πού διαθέτει μιά κατηγορία είδικών, τού κόμματος σάν ήγεσία τής τάξης, τής όογάνωση; τού κόμματος σύμφωνα μ' ένα μοντέλο πού είναι στήν πραγματικότητα ενα καπιταλιστικό μοντέλο, τού Ιδιου τοϋ σοσιαλισμού σάν απλού συστήματος αντικειμενικών μετασχηματισμών τής οίκονομίας- εκφράζει στήνπραγματικότητα τή διείσδυση τών καπιταλιστικών ίδεών, αξιών, δομών καί προτύπων συμπεριφοράς στό εργατικό κίνημα. Γιατί στήνπραγματικότητα ξαναεισάγει στήν τάξη τή διαίρεση ανάμεσα σέ διευθύνοντες κι έκτελεστές πού είναι τό θεμελιακό καπιταλιστικό γεγονόι;". , 'Αλλά θά ήταν ταυτόχρονα επιπόλαιο καί μονόπλευρο νά θεωρήσουμε πώς αυτή ή σύλληψη δέν ύπήρξε καί δέν ύπάρχει παρά μόνο στούς έπαναστάτεσ δέν θά μπορούσε νά έχει καμιά ίστορική αποτελεσματικότητα αν δέν έβρισκε τή φυσική της συνέχεια σέ μιά αντίστοιχη στάση τοϋ προλεταριάτου πού κι αυτή είναι αποτέλεσμα τής 12. Ή ίστορία αύτή; τής περιόδου είναι πολύ γνωστή γιά νά είναι άναγκαίο νά επιμένουμε. 'Αλλά γιά τήν πολύ διδακτική επανάληψή της, μεταφυτευμένη καί συνοψισμένη στήν Πολωνία μετά τόν Όκτώ6ρη '1956, 6λ. τό άρθρο τού Κλώντ Λεφόρ, «Retour de Pologne» πού άναφέρθηπε παραπάνω, σελ. 371, καί, σ' αυτόν εδώ τόν τόμο, <'ο πολωνικός δρόμός τής γραφειοκρατικοποίησης» . 13. Κατ' αυτή τήν έννοια, δταν δ Λένιν, άκολουθώντω; τόν Κάουτσκι, μιλάει γιά τό σοσιαλισμό σάν γιά κάποιο προϊόν τής επιστημονική; καί φιλοσοφικής άστική; κουλτούρας πού πρέπει νά εισαχθεί στό προλεταριάτο από έξω, από τούς μικροαστού ς διανοούμενους (στό Τί νά κάνουμε;), εχει τελικά δίκιο μέ αναπάντεχο τρόπο: είναι πραγματικά μιά αστική ιδεολογία αυτή πού μέ τ' όνομα τού «επιστημονικού" σοσιαλισμού εισάγουν οί μικροαστοί διανοούμενοι στό προλεταριάτο τίς περισσότερες φορές.
268
Ιδια; δαθιά; επίδρασης τής κατεστημένης κοινωνίας, τών κανόνων της καί τών αξιών της. Συλλήψεις τών αγωνιστών καί στάση τοϋ προλεταριάτού εκφράζουν μαζί εκείνο τό στάδιο τής εξέλιξης στή διάρκεια τού όποιου τό προλεταριάτο πιστεύει δτι μπορεί ν' απελευθερωθεί αναθέτοντα; τόν ίστορικό του ρόλο, τή διεύθυνση τού κινήματός του καί τής κοινωνίας, σ' ένα κόμμα πού ανυψώνεται πάνω από τήν τάξη. Αυτό τό στάδιο φτάνει στό δριό του γιά νά μετασχηματιστεί άμέσω; στό αντίθετό του μέ τό σταλινισμό, πού δείχνει στό προλεταριάτο τό πραγματικό πρόσωπο τού κυρίαρχου κόμματος σάν εκμεταλλευτικού στοώματοτ'".
Ή προλεταριακή επανάσταση δέν μπορεί λοιπόν νά καταργήσει πραγματικά τόν καπιταλισμό, σέ δλες του τίς μορφές, παρά στό μέτρο δπου τείνει από τήν αρχή νά καταργήσει τή διαίρεση τής κοινωνίας σέ διευθύνοντες κι έκτελεστέτ, απορροφώντας κάθε ίδιαίτερο ήγετικό στρώμα καί κοινωνικοποιώντας όλοκληρωτικά τίς λειτουργίες διοίκησης. Τό πρόβλημα τής ίστορικής ίκανότητας τού προλεταριάτου νά ύλοποιήσει τήν αταξική κοινωνία δέν είναι τό πρόβλημα τής ίκανότητάς του ν' ανατρέψει οργανικά τούς έκμεταλλευτέ; πού ορίσκονται στήν εξουσία (δέν ύπάρχουν άμφιδολω; γι' αυτό), αλλά νά οργανώσει μέ θετικότητα μιά συλλογική, κοινωνικοποιημένη διεύθυνση τής παραγωγής καί τής εξουσίας. Άπό κείνη τή στιγμή γίνεται φανερό πώς ή πραγματοποίηση τού σοσιαλισμού γιά λογαριασμό τοϋ προλεταριάτου από μιά όποιαδήποτε γραφειοκρατία η κόμμα είναι ενας παραλογισμός, μιά άντίφαση στούς δρους, ενας τετράγωνος κύκλος, ενα πουλί ύποδρύχιο: ό σοσιαλισμός δέν είναι τίποτε άλλο παρά ή συνειδητή καί συνεχής διευθυντική δραστηριότητα τών μαζών. Γίνεται έπιση; φανερό πώς ό σοσιαλισμός δέν μπορεί «αντικειμενικά» νά έγγραφεϊ σ' ένα όποιοδήποτε σύνταγμα, στήν εθνικοποίηση τών παραγωγικών μέσων η τή σχεδιοποίηση, οϋτε ακόμη σ' ένα «νόμο» πού θά καθίδρυε τήν εργατική διεύθυνση: αν ή εργατική τάξη δέν μπορεί νά διευθύνει, κανένας νόμος δέν μπορεί νά τήν καταστή-
14. 'Υπάρχει λοιπόν μιά ίστορία, μέ τήν ισχυρή έννοια του σρου, τού προλεταριάτου, πού μπορεί νά γίνει αντιληπτή σάν μιά διαλεκτική τής πείρας του από τήν κοινωνία καί τήν ίδια του τή δράση. Σέ κάθε νέο στάδιο τής δράσης του, τό προλεταριάτο είναι ύποχρεωμένο νά ξεπερνάει τά άντικειμενοποιημένα αποτελέσματα τής προγενέστερης δράσης του, Σχετικά μ' αυτό τό πρό6λημα πού άπό τήν αρχή θεωρήσαμε σάν θεμελιακό, δλ. ΣΒ, σελ. 152-181. Κλώντ Λεφόρ, «L'experience ρτοίόιετίοηηε», 5, ou Β., τεύχ. 1Ι (Νοέμ6ρης 1952), (τώρα στό ELemenIs ... δ.π., σελ. 34-58), Βλ, έπιση; <'ο Σάρτρ, δ σταλινισμός καί οί εργάτες», τόμο ν, Ι, σελ, 131-182.
269
σει ίκανή νά τό κάνει, κι αν διευθύνει, ό «νόμοο ποιήσει αυτή τήν κατάσταση πραγμάτων.
άπλώς θά πιστο-
Ξεκινώντας έτσι από τήν κριτική τής γραφειοκρατίας, φτάσαμε νά διατυπώσουμε μιά θετική σύλληψη τοϋ περιεχομένου τοϋ σοσιαλισμού: μιλώντας συνοπτικά, ό σοσιαλισμός σέ δλες τίς δψεις του δέν σημαίνει άλλο από τήν εργατική διεύθυνση τής κοινωνίας ή τάξη δέν μπορεί ν' απελευθερωθεί παρά πραγματοποιώντας τή δική της εξουσία. Τό προλεταριάτο δέν μπορεί νά πραγματοποιήσει τή σοσιαλιστική επανάσταση παρά μόνο αν δράσει αυτόνομα, δηλαδή αν διαθέτει ταυτόχρονα τή δούληση καί τή συνείδηση τοϋ αναγκαίου μετασχηματισμού τής κοινωνίας. Ό σοσιαλισμός δέν μπορεί νά είναι οϋτε τό μοιραίο αποτέλεσμα τής ίστορικής ανάπτυξη; ούτε ό διασμότ τής ίστορίας από ένα κόμμα ύπερανθρώπων, ούτε ή έφαομογή ένός προγράμματος πού θ' απορρέει από μιά καθ' έαυτή αληθινή θεωρία -αλλά ή απεμπλοκή τής έλεύθερη; δραστηριότητας τών καταπιεσμένων μαζών, απεμπλοκή πού ή ίστορική ανάπτυξη κάνει δυνατή, καί πού ή δράση ένός κόμματος δαοισμένου σ' αύτή τή θεωρία μπορεί νά διευκολύνει τεράστια. Αύτέ; οί ιδέες μπορούν καί πρέπει νά συγκεκριμενοποιηθούν σ' ένα σοσιαλιστικό πρόγραμμα, επεξεργασμένο στή δάση τής θετικής κι αρνητικής εμπειρίάς τών εργατικών επαναστάσεων καί τής ανάλυση; τών πραγματικών συνθηκών τού σύγχρονου κόσμου. Τά θεμελιακά στοιχεία αυτού τοϋ προγράμματος είναι.": - 'Όλη ή εξουσία ανήκει στά Συμδούλια τών εργαζομένων (Συμδούλια τών επιχειρήσεων, τών «κρατικών» διοικήσεων, τών συνεταιρισμών, τών αγροτικών κοινοτήτων). Αυτά τά συμδούλια σχηματίζονται από εκπροσώπους τής οάσης, έπλεγόμενου; καί ανακλητού ς σέ κάθε στιγμή. Είναι διαρκώς ύπεύθυνα γιά τίς έντολέ; τους απέναντι στή γενική Συνέλευση, πού συνέρχεται κανονικά καί τακτικά, κι άποφασίζει κατευθείαν γιά δλα τά σημαντικά ζητήματα. - Ή διεύθυνση τής παραγωγής καί τής τρέχουσας δραστηριότητας τών επιχειρήσεων καί τών διοικήσεων ανήκει στούς εργαζόμενους (εργάτες, ύπάλληλους, τεχνικούς, δημόσιους λειτουργούς) πού τίς κάνουν νά λειτουργούν. Τό όργανο αυτής τής διεύθυνσης είναι ή Συνέλευση τού συνεργείου, τοϋ διαμερίσματος, τής έπιχείρησητ, καί τό Συμδούλιο επιχείρησης. 15. Βλ. ΠΣ 11, καί D. Μοθιε, «L'usine et la gestion ουντίέτσ». S. ou Β., τεϋχ. 22 (δλ. πιό πάνω, σελ. 183, σημείωση Ι).
_ 'Η παραγωγή κι ή οικονομία έχουν όργανωθεί σύμφωνα μ' ένα συνολικό σχέδιο, επεξεργασμένο στή δάση τών προτάσεων τών επιχειρήσεων, συζητημένο ανάμεσα στούς αντιπροσώπους τών Συμοουλίων, κι ύποδλημένο στήν ψήφο τοϋ εργαζόμενου πληθυσμοϋ'". _ 'Η πλήρης ισότητα μισθών, άμοιδών δημοσίων λειτουργών, κλπ. έχει καθιδρυθεί. _ 'Η εκπαίδευση είναι απόλυτα ισότιμη γιά δλα τά παιδιά. _ Τό κράτος έχει καταργηθεί σάν μηχανισμός διοίκησης χωριστός κι ανεξάρτητος από τήν κοινωνία. Οί παραγωγικές κι απαραίτητες διοικήσεις του έχουν μεταδληθεϊ σέ «έπιχειρήσειφ διευθυνόμενες απ' αύτού; πού εργάζονται σ' αυτές, κάτω από τόν έλεγχο τών όργανισμών τής εξουσίας τών εργαζομένων. _ 'Ο μόνιμος στρατός κι ή μόνιμη αστυνομία έχουν καταργηθεί. "Εχουν συσταθεί πολιτοφυλακές τών εργαζομένων κάτω από τόν έλεγχο τών Συμδουλίων επιχείρησης. _ Οί απαραίτητες λειτουργίες μιας «κεντρικής κυοέρνησης» έχουν ανατεθεί σέ μιά Συνέλευση εκλεγμένων κι ανακλητών αντιπροσώπων τών ΣυμΟούλιων. Σέ δλες τίς περιπτώσεις πού είναι ύλικά δυνατό -άπειρα πλατύτερες απ' όσο συνήθως πιστεύουμε - ή αμεση δημοκρατία εχει καθιδρυθεί, δηλαδή ή πλειοψηφική άπόφαση απ' δλους τούς ενδιαφερόμενουςl7 . 16. 'Η σύγχρονη τεχνική (κυδερνητική κι επιχειρησιακή έρευνα) επιτρέπει νά δρεθεί ακρη στό λαδύρινθο της σχεδιοποίησης καί δείχνει όριστικά πώς ή γραφειοκρατία εΙναι οικονομικά περιττή. Βλ. στό ΠΣ Il τά κεφάλαια πάνω στή «Διεύθυνση της οίκονομϊαο- καί «Τό εργοστάσιο τοϋ σχεδίου». Ή κεντρική ιδέα είναι πώς όλόκληρη ή «ενδιάμεση» εργασία τής σχεδιοποίησης μπορεί στό εξης νά διομηχανοποιηθεί κι ή ίδια, κι ό πληθυσμός νά καλείται ν' άποφανθεί μέ πλήρη επίγνωση τών θεμελιακών μεταδλητών τοϋ σχεδίου (ποσότητα εργασίας πρός παροχή, επίπεδα κατανάλωσης, κατανομή τοϋ ύπερπροϊόντος άνάμεσα στή συσσώρευση καί τήν αύξηση τής κατανάλωσης, κλπ.). 17. Κι εδώ έπίση; ή κεντρική ιδέα είναι νά τεθεί ή τεχνική στήν ύπηρεσία της δημοκρατίας. Οί δυνατότητες χρησιμοποίησης τών mass media κατ' αυτή τήν εννοια είναι άπέραντες. 'Εξάλλου τό πρ60λημα τών «ύλικών δυνατοτήτων» τής δημοκρατίας είναι ένα πρόδλημα επιλογή; προσδιορισμών τών πόρων. Σέ μιά επιχείρηση, όπου οί προκαλούμενες σήμερα δαπάνες άπό τή γραφειοκρατική διεύθυνση (μισθοί όλόκληρου τοϋ μηχανισμού πού εχει σάν λειτουργία τή διοίκηση της εργασίας τών αλλων) είναι γιά παράδειγμα 20% τοϋ συνόλου τών μισθών, σκεπτόμαστε πώς ή εργατική διεύθυνση θά μπορεί νά λειτουργήσει μέ λιγότερα εξοδα -δηλαδή μέ λιγότερο άπό ένα πέμπτο τοϋ όλικού χρόνου τοϋ συλλογικού τών εργαζομένων τοϋ άφιερωμένου στή διεύθυνση. 'Αλλά έστω κι αν αυτή ή διεύθυνση θά επρεπε ν' άπορροφήσει τό 40% αυτού τοϋ χρόνου, θά είναι ορθολογικό καί μάλιστα οίκονομικό, άπό τή σκοπιά μιάς σοσιαλιστική ς κοινωνίας, νά τήν έφαομόσει. Ό ϊδιος συλλογισμός έφαομόζεται στή διεύθυνση τοϋ συνόλου τής κοινωνίας.
271 270
Αυτά τά σημεία άφοοοϋν τήν οργάνωση τή; σοσιαλιστική ς κοινωνίας. 'Αλλά είναι τό Ιδιο αναγκαίο νά διαμορφωθεί από τούς έπαναστάτες μιά σύλληψη του προσανατολισμού αύτή; τή; κοινωνίας. Πραγματικά σήμερα, τά σπέρματα μιά; νέας σύλληψη; του ανθρώπου καί τής κοινωνίας -άρα τών αξιών πού ή κοινωνική δραστηριότητα όφεϊλει νά επιζητήσει- περιεχόμενα στά νεανικά έργα του Μάρξ καί, μέ μιά άλλη μορφή, στίς έπαναστάσευ; καί τούς εργατικού ς άγώνες, έχουν έντελώ; ξεχαστεί. Τό λεγόμενο «εργατικό» κίνημα τσαλαδουτάει στό τέλμα τών καπιταλιστικών αξιών, κι έγινε λειτουργία τών μεγάλων «εργατικών» οργανισμών νά διαποτίσουν μ' αύτέ; τό προλεταριάτο. 'Όλα συμδαίνουν σάν ό σοσιαλισμός ν' άπέδλεπε ουσιαστικά σέ μιά ταχύτερη αυξηση τή; παραγωγής, γιά νά προμηθεύσει στούς άνθρώπου ; καταναλωτικά επίπεδα «πάντα ανώτερα» καί «ελεύθερο χρόνο», πού ό καπιταλισμός θά ήταν άνϊκανω; νά χορηγήσει. Στήν πραγματικότητα ό καπιταλισμός τά παρέχει, πράγμα πού καθόλου δέν μετρίασε οϋτε τήν κρίση καί τήν ένταση στήν κοινωνία, οϋτε τήν παρακμή του'". Κατά τά άλλα, ή πιό δαθιά επίδειξη του καπιταλιστυωϋ χαρακτήρα του ρωσικου καθεστώτος ορίσκεται στό γεγονός δτι ό Χρουστσώφ είναι άνϊκανο ; νά προτείνει στήν κοινωνία άλλο ιδανικό από τά αμερικανικά επίπεδα κατανάλωσης, τήν έδδομάδα τών σαράντα ώρών καί τίς πτήσεις στό διάστημα.
Ή ρίζα τής κρίσης δλων τών σύγχρονων κοινωνιών ορίσκεται στήν κρίση τής εργασίας, στήν ξένωση τού ανθρώπου στή διάρκεια τής δασική; δραστηριότητάς του. Αυτή ή ξένωση, συμμετρική μέ τή οιαϊρεση της κοινωνίας σέ διευθύνοντες κι έκτελεστέτ, ένσαρκώνε-
18. Δέν δλέπουμε τήν προέλευση τής κρίσης τοϋ καπιταλισμού ούτε στή δήθεν «ανικανότητά του ν' αναπτύξει τίς παραγωγικές δυνάμεις», οϋτε έπίσης στή δήθεν «ανικανότητά του ν' ανυψώσει τά έπίπεδα κατανάλωσης», αλλά στόν άντιφατικό χαρακτήρα πού αποκτάει στόν καπιταλισμό ή θεμελιακή ανθρώπινη δραστηριότητα, δηλαδή ή έργασία. Βλ. Ph. Guillaume, «Machinisme et ρτοίέτετίετ». στό S. ou Β., τεϋχ. 7 (Αϋγουστοτ 1950)' ΠΣ /, 11 καί 11/· καί ΕΚΣΚ / καί ιι. ΕΙναι ενας από τούς λόγους γιά τούς όποίους δώσαμε πάντα τήν πιό μεγάλη σημασία στήν περιγραφή τής κατάστασης τοϋ έργάτη στήν παραγωγή από τούς Ιδιοι»; τούς έργάτες δλ. Paul Romano, «LΌuνrίer americain», S ou Β., τεύχη 1 ως 5-6' G. -Vivier, «La vie eiι usine», S QU Β., τεύχη 11, 12, 14, 15, 16 καί 17" τά κείμενα τοϋ D. Μοιηό πού άναφέοθηκαν πιό πάνω (σελ. 183, σημ. 1). Γιά τήν κατάσταση τοϋ σύγχρονου έργάτη εξω από τήν παραγωγή, δλέπε D. Μοιαε, «Les ouvriers et la culture», S. ou Β., τεϋχ. 30 (Άπρίλης 1960).
272
τω από πολύν καιρό στήν ίδια τή φύση τών εργαλείων παραγωγής, στή σύγχρονη τεχνολογία. Αυτή δέν είναι τό αποτέλεσμα μιάς τεχνικής ή έπιστημονικής «ουδέτερης» ανάπτυξης αλλά συνάρτηση τής ταξική ς φύσης τής κοινωνίας. ΟΙ μηχανές πού ύπάρχουν σήμερα στό Ντητρόιτ, στό Μπιγιανκούρ η τό Στάλινγκραντ, δέν διαθέτουν κανένα είδος ύπεριστορικής άλήθειαξ- είναι τό προϊόν μιάς έπιλογής δυό αιώνων, ώς ενα μέρος «αϋθόρμητη;», ώς ενα μέρος «συνειδητής» πού άποδλέπει νά ύποτάξει τήν εργασία μέσα από τή συγκεκριμένη καθημερινή της πραγματικότητα στήν κυριαρχία τού κεφαλαίου. Μόλις τοποθετηθούν αυτές οί μηχανές, ή ύποδούλωση τού εργαζόμενου κι δ παραλογισμός τής εργασίας απορρέουν σκληρά. Μιά εργατική διεύθυνση πού θά έπικαθόταν σ' αυτή τήν τεχνολογική κατάσταση χωρίς νά τήν αγγίξει, δέν θά άλλαζε τίποτε σ' αυτό πού μεταδάλλει σήμερα τόν εργαζόμενο άνθρωπο σέ κατάλοιπο ανθρώπου. Ή λύση αυτή δέν 6ρίσκεται έπίσης στήν αϋξηση του «ελεύθερου χρόνου» (αν καί είναι προφανώς απαραίτητη). Βρίσκεται στό μετασχηματισμό τής ίδιας τής εργασίας σέ τρόπο πού νά μπορέσει νά ξαναγίνει η ακριοέστερα νά γίνει γιά πρώτη φορά στήν Ιστορία μιά έλεύθερη δημιουργική δραστηριότητα. Αυτό συνεπάγεται τήν απόδοση στούς άνθρώπού; τής κυριαρχίας τους στήν ύλική διαδικασία τής παραγωγής, κι αυτό ε{ναι αδύνατο χωρίς ενα συνειδητό μετασχηματισμό τής τεχνολογίας κατ' αυτή τήν έννοια, πού ή σύγχρονη έπιστήμη καί τεχνική κάνουν γιά πρώτη φορά δυνατή, καί πού θά είναι ενα από τά πρώτα καθήκοντα τής σοσιαλιστικής κοινωνίαξ!". Δέν δλέπουμε τό σοσιαλισμό σάν ενα μέσο γιά ν' άνυψωθοϋν τά καταναλωτικά επίπεδα' αύτή ή ανύψωση είναι μάλλον άρτος καί θεάματα πού αυτή ή σέ αποσύνθεση κοινωνία είναι μόλις Ικανή νά προσφέρει στούς σκλάθου; της. Βλέπουμε στό σοσιαλισμό ενα μέσο νά ξαναδώσει ενα νόημα στή ζωή τών ανθρώπων, η καλύτερα μιά όργάνωση τής κοινωνίας πού θά έπιτρέπει στούς ανθρώπους νά δρίσουν οί ίδιοι τό νόημα πού θέλουν νά δώσουν σ' αυτή τή ζωή. Ό σοσιαλισμός δέν πηγάζει άπλά από ένα ηθικό ίδεώδε; δελτίωσης τής κοινωνίας καί τής άνθρώπινηξ κατάστασηξ ή πρωταρχική πηγή του είναι ή πάλη τών εργαζομένων ενάντια στήν έκμε19. Μιλάμε εδώ γιά τό μετασχηματισμό τής εργασίας γιατί μάς φαίνεται τό κεντρικό σημείο. Είναι αϋτονήτο πώς είναι αξεχώριστο από ένα Όαθύ μεταχηματισμό όλων τών όψεων τής κοινωνικής ζωής, εϊτε πρόκειται γιά τή φύση τών αντικειμένων κατανάλωσης, τής έκπαϊδευοητ; τών σχέσεων τοϋ πληθυσμού καί τής κουλτούρας, τοϋ διαχωρισμού τής πόλης καί τής ϋπαϊθρου, κλπ.
273
τάλλευση καί τήν απανθρωποποίηση στήν όποία' είναι ύποταγμένοι. 'Έστω κι άν οί μύωπες «μαρξιστές» δέν τήν J,tαρατηρούν, αυτή ή πάλη στήν πραγματικότητα δέν σταματάει ποτέ. Το δτι οί εργαζόμενοι σχηματίζουν Συμβούλια καί παίρνουν τά δπλα γιά νά διεκδικήσουν τή διεύθυνση τής παραγωγής καί τής κοινωνίας, δπως στήν Ουγγαρία τό 195620, ή αντιμάχονται μέ «άγριες» απεργίες τίς συνθήκες εργασίας καί τίς μεθόδους παραγωγής στό καπιταλιστικό εργοστάσιο, δπως στήν 'Αγγλία καί τίς Ήνωμένες Πολιτείες έδώ καί δεκαπέντε χοόνια-", ή προωθούν αντι-ιεραρχικές διεκδικήσεις, δπως στή Νάντη στά 195522, κάνουν περισσότερα από τό νά μάχονται άπλώτ; τήν εκμετάλλευση' άμφισδητοϋν τούς κανόνες τής κατεστημένης κοινωνίας, δείχνουν τό δρόμο ένό; σοσιαλιστικού κινήματος. Ταυτόχρονα, ώστόσο, τό προλεταριάτο είναι διαρκώς ϋποταγμένο στήν επίδραση τής καπιταλιστικής κοινωνίας στήν όποία γεννιέται, στήν όποία συμμετέχει, πού τελικά τήν κάνει νά λειτουργεί. Ό έκφυλισμό; τών εργατικών όργανώσεων -κομμάτων καί συνδικάτων- δέν είναι τελικά, στό πιό δαθύ νόημά του, παρά μιά όψη αύτή; τής έπϊδοασητ; τής διείσδυσης τών ιδεών, τών κανόνων, τών πρότυπων όργάνωσης τού καπιταλισμού στό εργατικό κίνημα. Δώσαμε ήδη πιό πάνω ένα παράδειγμα σχετικά μέ τό μπολσεδυωω κόμμα. Αυτή δμως ή διείσδυση πηγαίνει πολύ μακρύτερα απ' δσο συνήθως νομίζουμε' ή δομή τών εργατικών όργανώσεων ύπήρξε σχεδόν πάντα άντίγοαφο αυτών τών καπιταλιστικών πρότυπων. 'Ένα συνδικάτο η ένα κόμμα, σοσιαλ-δημοκρατικό ή «μπολσεδίκικο», λειτουργούν σύμφωνα μέ τό «κοινοδουλευτικό« πρότυπο πού συνεπάγεται άφετηοιακά ένα ριζικό διαχωρισμό ανάμεσα σέ διευή λειτουργία τοϋ επαναστατικού θύνοντες καί διευθυνόμενουτ κόμματος επινοήθηκε σάν λειτουργία μιας ήγεσίας τοϋ προλεταριάτου χωρισμένου από τήν ίδια τήν τάξη' τό πρόγραμμά του σάν σύστημα από άλήθειετ πού απορρέουν από μιά «επιστημονική» θεωρία' τέλος, αυτή ή ίδια ή επαναστατική θεωρία, τόσο στό περιεχόμενό της, δσο καί στή σύλληψη τής λειτουργίας της πού επικρά-
τησε εκφράζει μιά δαθιά επίδραση τής καπιταλιστική ς κουλτούρας23. •Αν παραμένει πρόδηλο πώς μιά έπαναστατυιή όργάνωση εΙναι απαραίτητη γιά τήν ανάπτυξη τής πάλης τοϋ προλεταριάτου καί τή νίκη του, καί πώς είναι έπεϊγον νά οικοδομηθεί, είναι τό Ιδιο πρόδηλο στά μάτια μας πώς αυτή ή οικοδόμηση δέν θά μπορούσε νά επιχειρηθεί παρά μέ τήν άντληση δλων των μαθημάτων από τήν περασμένη πείρα, πού τό προλεταριάτο αντλεί ήδη τό ίδιο από σήμερα μέ τόν τρόπο του, δταν αρνείται δλο καί περισσότερο ν' «ακολουθήσει» τίς μεγάλες γραφειοκρατικοποιημένες όργανώσεις. Αυτά τά μαθήματα είναι: πώς ή επαναστατική όργάνωση δέν είναι ή καθοδήγηση τού προλεταριάτου, αλλά ενα δργανο τής πάλης του· πώς ή επαναστατική θεωρία δέν μπορεί νά πηγάζει πάρα από τήν πείρα καί τή δράση τοϋ προλεταριάτου, ίστορική δσο καί καθημερινή, καί πώς κατά συνέπεια δέν μπορεί νά τήν επεξεργάζεται ενα ειδικευμένο στρώμα διανοουμένων' πώς κατά συνέπεια, ενα από τά πρωταρχικά καθήποντα τής επαναστατική; όργάνωσης εΙναι νά πραγματοποιήσει στούς κόλπους της τήν πιό πλατιά δυνατή συγχώνευση τών διανοουμένων καί τών εργατών' τέλος, πώς δέν μπορεί νά επιτρέψει στή διαίρεση ανάμεσα σέ διευθύνοντες κι εκτελεστές νά εγκατασταθεί στούς κόλπους της, καί πώς κατά συνέπεια ή δομή της πρέπει νά εμπνέεται από τόν τύπο όργάνωσης πού αντιπροσωπεύει ένα Σοδιέτ ή ένα Συμβούλιο επιχείρησης -μέ άλλα λόγια δτι ή λειτουργία της κι ή δομή της πρέπει νά είναι μιά προεικόνιση τής εργατικής διεύθυνσης.
20. Βλέπε τά αρθρα, άφηγήσε«; καί ντοκουμέντα πού δημοσιεύτηκαν στά τεύχη 20, 21 καί 23 τοϋ S. 011 Β. . 21. Βλ. τ' άφιερωμένα σ' αύτούς τούς άγώνε; κείμενα στό τεϋχ. 18 τοϋ S. 011 Β. (Γενάρης 1956)' έπίσης, «Les greves d' automation en Angleterre», S. 0/1 Β., τεϋχ. 19 (Ίούλης 1956)· S. Τensor, «Les greves de mai, juin et juillet en AngleteITe», S. 0/1 Β., tEij:. 26 (Νοέμδρη; 1958). 22. Βλ. τά κείμενα πού άναφέρονται σχετικά στό τεϋχ. 18 τοϋ S. (JlI Β. (Γενάρης 1956). 23. Βλ. ΠΟ Ι καΙ 11. 274 275
Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΣΣΔ*
Στά Ι959, δημοσιευόταν στή Μόσχα ενα διδλίο γραμμένο άπό έναν διαπρεπή γιατρό, τόν δόκτορα Τ.Σ. Άτάροφ, «Άξιο γιατρό τής ρωσικής σοσιαλιστική ς Δημοκρατίας», τίτλο άπό τούς πιό έπίζηλους στήν ΕΣΣΔ. Τό διδλϊο, τού δποίου έκατό χιλιάδες άντϊτυπα τυπώθηκαν καί πουλήθηκαν σέ λίγες μέρες, φέρει τό φιλόδοξο τίτλο: T(~.τρο6λιίματα της σεξουυ.λικι;ς άγωγης. Μετά άπό μιά «μαρξιστική» εισαγωγή πάνω στό θέμα, πού περιέχει μεγάλα άποσπάσματα άπό τόν Μάρξ καί τόν Ένγκελς γιά τή δουλεία τής γυναίκας στήν αστική κοινωνία, ό συγγραφέας δηλώνει πώς ή ρωσική επανάσταση κατάργησε πολλά δεινά σ' αύτό τό χώρο, άνάμεσα σέ άλλα τήν πορνεία, γιά τήν όποία λέει, «δέν ύπάρχει πιά καμιά κοινωνική δάση». Ή μονογαμία διατηρήθηκε, άλλά εχει ενα διαφορετικό νόημα στή οοδιετική κοινωνία. «Θά ήταν πάντως σφάλμα νά νομίσει κανείς πώς ή μετάδοση είναι πλήρης... Στίς μέρες μας ύφίστανται παλιά ιδεολογικά κατάλοιπα ... », Πολλοί άντρες, λέει, άπατάνε τίς γυναίκες τους χωρίς τύψειτ; πολλοί νέοι έχουν προσυζυγικές σχέσευ; χωρίς νά νιώθουν ένοχοι. Αυτό πού είναι σοδαρότερο, μερικοί άνάμεσα στούς νέους έχουν τήν τάση νά μειώσουν τίς σχέσεις τους μέ τό άντϊθετο φύλο σέ μιά καθαρή Ικανοποίηση τών φυσικών τους άναγκών, χωρίς πνευματική η ηθική έπαφή, • S. 0/1 Β .. τεϋχ, 34 (Μάρτης Alaiπ Gintrd.
1963). Γράφτηκε σέ συνεργασΙα
μέ τόν
277
'Ορισμένοι απ' αυτού; τούς «διασπαστές των νόμων» φτάνουν στό σημείο νά δώσουν μιά «φιλοσοφική» έκφραση στή στάση τους. Βεδαιώνουν πώς ή σύμμιξη στήν όποία έπιδίδονται είναι ένα άναπόφευκτο ύποκατάστατο τής πορνείας τοϋ παοελθόντοξ - έπίσης δηλώνουν πώς ή ζωή στήν κοινωνία απαιτεί μιά κάποια έλευθερία στά σεξουαλικά ζητήματα, άφοϋ ή έλευθερία ε[ναι «διολογικά φυσική» ένώ ή μονογαμία απωθεί τίς άνθρώπινει; παρορμήσεις. Αυτή ή στάση, δεδαιώνει ό Δρ Άτάροφ, είναι αντίθετη στίς ιδέlος τοϋ Λένιν, γιά τόν όποίο ό «έλεύθερος έρωτας» δέν ήταν καθόλου μιά λύση σέ μιά καλά όργανωμένη σοσιαλιστική κοινωνία. Είναι έπίσης λάθος, λέει, πώς ή απόλυτη σεξουαλική ελευθερία είναι ενα άναπόφευκτο ύποκατάστατο τής πορνείας. Σέ δλες τίς αστικές χώρες ύπάρχουν καί τό ένα καί τό άλλο. Στό σοσιαλισμό, καμμιά ανάγκη ούτε γιά τό ένα ούτε γιά τό άλλο, Στό κεφάλαιο Ι, ό συγγραφέας προσπαθεί νά δρεί μιά ευτυχή κι αρμονική λύση πού θά συνδύαζε «τήν έλευθερία καί τήν πειθαρχία». Καί φτάνει στό κριτήριο, πώς «μιά αρμονική διαγωγή πραγματοποιείται δταν οί προσωπικές έπιθυμίες τοϋ ατόμου συμπίπτουν μέ τά συμφέροντα τής κοινωνίας γενικά» (πάντως δέν άναφέρει τόν Κάντ). Στό κεφάλαιο 11, ό συγγραφέας επιμένει στή διαφορά ανάμεσα στήν έφηδεϊα καί τή σεξουαλική ώριμότητα καί συμδουλεύει τούς γονείς πώς νά δοηθήσουν τούς έφήδοικ νά περάσουν αυτά τά δύσκολα χρόνια. Άναφορικά μέ τήν έμμηνοοροή, δηλώνει πώς σέ καμιά περίπτωση δέν πρέπει νά εισάγεται δαμπάκι ή γάζα στόν κόλπο, δπως απερίσκεπτα κάνουν τόσες γυναίκες. Τά εξωτερικά δργανα πρέπει νά πλένονται δυό φορές τήν ήμέρα μέ ζεστό νερό πού εχει δράσει προηγούμενα. 'Ένα άλλο περίπλοκο πρόδλημα είναι κείνο τοϋ αύνανισμοϋ. «Στίς σοδιετικές συνθήκετ; ό αύνανισμό; δέν αποτελεί πιά μαζικό φαινόμενο δπως στό παρελθόν, αλλά ϋφϊσταται.» Διάφοροι παράγοντές τόν ευνοούν: πολύ έφαομοστά ρούχα στίς χαμηλές περιοχές μπορούν ν' άφυπνίσουν τόν αισθησιασμό μέ μιά συνεχή τοιδή τών γεννητικών όργάνων. "Αλλα αίτια αϋνανισμοϋ: οί κακές συνήθειες τών αγοριών, δπως τό νά έχουν τά χέρια στίς τσέπες τών παντελονιών τους ή κάτω από τίς κουδέρτες, νά ξαπλώνουν μπρούμυτα ή νά γαργαλιούνται άμοιδαϊα στίς μασχάλες ή στό στήθος, κλπ. Ή δυσκοιλιότητα καί μιά γεμάτη οϋοοδόχω; κύστη έχουν τήν τάση νά ευνοούν τόν αυνανισμό. Ή ανάγνωση διδλϊων πού διεγείρουν, ή θέαση τής σεξουαλικής ζωής τών ζώων όδηγεϊ έπίσης στόν αυνανισμό, όπως ή καθιστική ζωή, ή απομόνωση από τήν κοινότητα καί είναι ανάγκη νά τό πούμε, τό οινόπνευμα. Γιά τόν Δρ Άτάροφ δέν ύπάρχει καμιά άμφιδολϊα πώς ό αυ-
278
νανισμός έπενεργε] άσχημα στό νευρικό σύστημα. Ό έφηδος γίνεται εύερέθιστοτ, άπαθήξ, κουράζεται εύκολα κι είναι άδιάφοοο; στή σωματική η διανοητική εργασία. Δίνει έπιση; μιά σειρά συμδουλές γιά νά χτυπηθεί αυτό τότρομερό κακό: κανονικά γεύματα, άσκηση, πορεία, σπόρ καί σωματική αγωγή, κοντολογίς καθετί πού αποτρέπει τό παιδί από τίς σεξουαλικές άπασχολήσειξ. Οί συνήθειες τοϋ ύπνου είναι πολύ σημαντικές απ' αυτή τήν άποψη: ένα σκληρό κρεδάτι είναι ουσιαστικό. Είναι πολύ σημαντικό τό παιδί ή ό έφηδο; νά μήν μπορεί νά παρατηρεί τή σεξουαλική ζωή τών ζώων καί νά πνίγεται στό ξεκίνημα κάθε τάση από τήν πλευρά του νά χρησιμοποιεί τά παλιόλογα. Οί γονείς όφείλουν νά επαγρυπνούν ν' άποφεύγονται οΙ κακές επιδράσει; τών 'συμμαθητών, τών διεγερτικών παιχνιδιών, τών διδλϊων καί ταινιών. Θά πρέπει οί ίδιοι ν' άποφεύγουν τίς χειρονομίες πού ερεθίζουν τά γεννητικά σργανα τών παιδιών: ιδιαίτερα τά μικρά παιδιά δέν θά έπρεπε νά πιάνονται μέ τρόπο πού τά γεwητικά τους σργανα νά αγγίζονται συνέχεια. Τά χάδια στό στήθος η τήν κοιλιά απαγορεύονται γιατί άφυπνϊζουν άναπόφευκτα τόν αισθησιασμό κι οί γονείς πούτά συνηθίζουν κάνουν πολύ κακό στά παιδιά τους. Τά χάδια άλλωστε αποτελούν ένδειξη ένό; πολύ χαμηλού πολιτιστικού επιπέδου τών γονιών. 'Επίσης, δηλώνει ό Δρ Άτάροφ, θά επρεπε ν' απαγορευτούν στούς νέους όρισμένες δραστηριότητες: δέν θά επρεπε νά είναι σερ6ιτόροι η σερδιτόρες σέ καφενεία, εστιατόρια η μπάρ. Ή ατμόσφαιρα αυτών τών χώρων μέ τά συνεχή πήγαινε-έλα κάθε είδους ανθρώπων είναι δλα6ερή κι ενθαρρύνει τούς νέους νά επιδίδονται σέ προσυζυγικές σχέσεις. Νεαρά άτομα άγαμα δέν θά επρεπε νά εργάζονται σέ τέτοιους τόπους. Στό κεφάλαιο 111, <<'Ηήθική παιδεία τών νέων», ό Δρ Άτάροφ επιμένει ακόμη γιά τή διαφορά ανάμεσα σέ έφηδεϊα καί σεξουαλική ώριμότητα. Μερικοί νέοι δέν τήν καταλαδαϊνουν, λέει' κι από τή στιγμή πού ύπάρχεισεξουαλική επιθυμία, φτάνουν στό λαθεμένο συμπέρασμα πώς αυτή ή επιθυμία πρέπει νά ίκανοποιείται, πώς ή εγκράτεια είναι κακή κι αντίθετη στούς διολογικούς νόμους. Αυτή ή ψευδής άποψη δικαιώνει στά μάτια τους τήν έναρξη μιά; πρόωρης σεξουαλικής ζωής. Ή ιατρική επιστήμη, λέει ό Δρ ,Ατάροφ, απορρίπτει Εντελώς αυτή τή θεωρία. Καμιά αρρώστια δέν αιτιολογήθηκε ποτέ από τήν έγκράτεια, ή όποία εΙναι έντελώ; άδλαδής, όχι μόνο γιά τούς νέους αλλά καί γιά τούς ένήλυωυτ. Οί ανθρωποι πού έφαρμόζουν τήν Εγκράτεια δέν παραπονούνται ποτέ γιά καμιά αδιαθεσία' αντίθετα, εΙναι γεμάτοι ενεργητικότητα καί δημιουργική δύναμη. Άντίστροφα, ή σεξουαλική σύμμιξη όδηγεί συχνά σέ πρόωρα γηρατειά καί στήν ανικανότητα.
279
Τό κεφάλαιο ιv άφιεοώνεται στίς εξωσυζυγικές σχέσεις, πού ό Δρ ,Ατάροφ καταδικάζει αυστηρά, άναφέοοντα; περιπτώσεις γιά νά ύποστηρίξει τή θέση του. Νά δυό απ' αύτέ;: 1) Μ:τόρις, τορναδόρος, 20 χρονών. Δέν εκανε τή μέση εκπαίδευση. 'Όταν στά 15 του χρόνια αρχισε νά εργάζεται σέ εργοσ'τάσιο οί γονείς του «δέν διαμαρτυρήθηκαν» (sic!). Ό Μπόρις ήταν ενας καλός εργάτης, πού οί έπικεφαλεϋ; του τόν δλέπανε μέ καλό μάτι (ξανά sic). Άλλά ή ίδιωτική του ζωή ήταν απόλυτα ατακτη. Μιά νύχτα στό χορό, συνάντησε μιά νέα κοπέλα. Γίνανε πολύ σύντομα φίλοι, καί 2-3 μέρες αργότερα, ή «οίκειότητα» έγινε γεγονός. Ό Μπόρις δέν νοιάστηκε ούτε τ' όνομά της νά ρωτήσει, ήταν ώστόσο αρκετά εύγλωττος γιά νά τήν πείσει νά τού δοθεί. Ό δεσμός δέν κράτησε, σέ λιγότερο από ένα μήνα ό Μπόρι,ς εγκατέλειψε τή νέα κοπέλα. Αυτό πού πρέπει νά ύπογραμμίσουμε σ' αυτή τή θλιδερή Ιστορία, σύμφωνα μέ τόν Δρ Άτάροφ, δέν είναι μόνο ή στάση τοϋ Μπόρις, αλλά ή απεριόριστη εμπιστοσύνη τής κοπέλας, πού δέν μπόρεσε ν' αντισταθεί στίς άναιδεϊ; προτάσεις αύτή; τής εύκαιριακής συνάντησης. ΟΙ γονείς τής κοπέλας καί τό σχολείο της είναι συνυπεύθυνοι γι' αυτό πού έγινε. 'Όσο γιά τόν Μπόρις, ή στάση του δέν θά τοϋ άποφέοει καμιά χαρά. Καταδικάζει έτσι τόν εαυτό του στή μοναξιά. Δέν θά νιώσει ποτέ τίς χαρές μιά; οίκογενειακής ζωής, καί τελικά θ' αποκτήσει μέ τό χρόνο κάποια άφοοδϊοια αρ'ρώστια (!). 2) Πέτρας, φοιτητής, 26 χρονών, ζούσε συζυγικά μέ μιά νέα κοπέλα. Μιά μέρα διακοπών συνάντησε μιά άλλη νέα κοπέλα. Γίνανε «οίκείοι» χωρίς νά γνωρίζουν τ' όνομα ό ενας τού άλλου, 'Επιστρέφοντας σπίτι του, μετάδωσε στήν κοπέλα μέ τήν όποία ζούσε μόνιμα μιά άφοοδϊσια αρρώστια πού απόχτησε από τό δεσμό του τών διακοπών. Αυτή ή στάση Δόν Ζουάν είναι άηδιαστική. Παρόλα αυτά ό Πέτρος είναι ενας εξαιρετικός φοιτητής κι οί συνάδελφοί του τόν εκτιμούν πολύ. Σ' αυτό τό Κεφάλαιο ορίσκουμε ακόμη τήν παρακάτω δήλωση: «'Όταν ένα νεαρό άτομο σκέφτεται νά παντρευτεί, οί γονείς δέν πρέπει νά μένουν ουδέτεροι. Ό σοδιετικόι; γάμος δέν είναι μόνο μιά ατομική ύπόθεση, αλλά μιά ύπόθεση τής κοινωνίας καί τοϋ κράτους. ΟΙ άνθρωποι πού θεωρούν τό γάμο σάν μιά πρόσκαιρη διασκέδαση διαπράττουν έγκλημα ενάντια στή σοσιαλιστική ηθικότητα». Στό κεφάλαιο ν, ό Δρ Άτάροφ ασχολείται μέ ίδιαίτερα προδλήματα, δπω; ό μή έτερόπλευρος έρωτας. «'Ο μή έτερόπλευρος έρωτας δέν πρέπει νά θεωρείται σάν μιά ζωτική τραγωδία. Στή 280
σοσιαλιστική κοινωνία στήν όποία ή δημόσια ύπηρεσία είναι τό ουσιαστικό καί φτάνει μόνο νά Εχει αρκετή εσωτερική πειθαρχία ό ερωτευμένος, πρέπει νά μπορέσει νά ξεπεράσει τή δυστυχία του. Ή ερ;,(/(}ία κι ή ηθική ύποστήριξη τών συντρόφων του πρέπει νά τόν δοηθοϋν πάρα πολύ». Τό καλύτερο πού μπορούμε νά κάνουμε, αντί γιά συμπέρασμα, είναι ν' άναφέρουμε τήν εξής φράση τού Δρ Άτάροφ πού συνοψίζει περίφημα τό πνεύμα τού οιολίου του: «Ό νόμος δέν μπορεί ν' άσχοληθεί μέ Όλες τίς περιπτώσεις άνήθικη; διαγωγής, άλλά ή πίεση τής κοινής γνώμης πρέπει νά συνεχίσει νά παίζει εναν ενεργητικό ρόλο στήν πάλη ένάντια σέ Όλες τίς μορφές άνήθικης διαγωγής». Πώς νά εκπλαγεί κανείς πού ό άνθός τής ρωσικής παραγωγής στή φιλολογϊα είναι ενα είδος Πώλ Μπουρζέ* (Όπου ό «σοσιαλισμός» πήρε τή θέση τού καθολικισμού), Όταν ή επίσημη σεξουαλική ηθική, έτσι δπω; έμφανίζεται μέσα από τό οιολίο τού Δρ ,Ατάροφ, θυμίζει ακαταμάχητα τίς συμδουλέ; σεξουαλικής άγωγής πού ύπαγόρευαν, σέ οιολία γιά χρήση τών γονιών, οί σώφρον ες γιατροί γύρω στά 1890; 'Όλα τά φετίχ τής άστικής ηθικής, πιό γενικά τής ηθικής τών πατριαρχικών ταξικών κοινωνιών, Όλη ή άντιδραστική ίδεολογία πομπώδικα κοστουμαρισμένη μέ τή φενάκη τής «έπιστήμης», δλε; οί πιό καθυστερημένες προκαταλήψεις κι ή ύποκριτική κακή πίστη ένό; πουριτανικού μικροαστισμού, συναντιούνται στό οιολίο τοϋ Άτάροφ. Άν ή ηθική είναι ενα «εποικοδόμημα» τού όποιου τό περιεχόμενο θά προσδιοριζόταν χωρίς άμφισημαντότητα από τίς «ύποδομές», πώς γίνεται τό ηθικό εποικοδόμημα τής <<00σιαλιστικής» κοινωνίας, ή σεξουαλική ίδεολογία της, νά είναι ταυτόσημα Όμοια μέ τήν πιό αυστηρά αστική σεξουαλική ηθική τού 190υ αίώνα; Δέν θέλουμε εδώ ν' ασχοληθούμε μέ τό ίδιο τό θέμα πού είναι τεράστιο' θά ήταν άλλωστε άχάριστο νά τό κάνουμε ξεκινώντας από τίς «ίδέες» τού Άτάροφ. Άλλά μερικές παρατηρήσεις σέ δάθος είναι άπαραίτητετ, αν θέλουμε νά καταλά60υμε τήν κοινωνική σημασία τής σεξουαλικής ηθικής πού εκφράζει καί τή λειτουργία της στό οίκοδόμημα τής ρωσικής κοινωνίας. Ό 'Ατάροφ ξεκινάει από κείνο τό παλιό σόφισμα, πού συνίσταται στό νά καθιερωθεί μιά διαφορά ανάμεσα στήν έφηδεία καί τή <<οεξουαλκή ώριμότητα» καί νά συναχθούν άπ' αυτή συμπεράσματα έντελώτ αυθαίρετα. Αυτή ή επιχειρηματολογία, ενα είδος • Πώλ Μπουρζέ, Γάλλος συγγραφέας (1852-1935) κριτικών δοκιμίων καί μυθιστορημάτων πού καταδικάζουν τό σύγχρονο ύλισμό.
281
εκοιασμού στήν επιστήμη, εκφράζει ταυτόχρονα τήν επιστημονική άγνοια, τόσο τής Ιατρικής δσο καί τής έθνολογϊατ. Τό μόνο νόημα πού μπορεί νά εχει, από ιατρική καί φυσιολογική άποψη, 1'1 διάκριση ανάμεσα στήν έφηδεϊα καί τή «σεξουαλική ωριμότητα», είναι τό εξής: ή έφηδεϊα φέρει τήν καθαρά σεξουαλική ίκανότητα, δηλαδή τήν Ικανότητα γιά συνουσία' δέν φέρει αναγκαστικά τήν ίκανότητα <'ιναπαραγωγής, δηλαδή δυνατότητα γιά τίς κοπέλες νά γονιμοποιηθούν κι ίσως ακόμα τή δυνατότητα γιά τ' αγόρια νά γονιμοποιούν, πού φαϊνεται δτι επέρχεται στή μεγάλη πλειοψηφϊα των περιπτώσεων μερικά χρόνια <'ιργότερα. Είναι λοιπόν τέλεια κακοπιστία νά δημιουργεί κανείς μιά σύγχυση ανάμεσα στή «σεξουαλική ίκανότητα» καί τήν «Ικανότητα άναπαραγωγήτ;». Κι είναι τελείως αυθαίρετο, άπό επιστημονική άποψη, νά δικαιολογεί κανείς δπως τό κάνει τόσο ό ' Ατάροφ όσο κι ή αστική σεξουαλική ηθική, τήν απαγόρευση των σεξουαλικων σχέσεων πού έπιδάλλεται στούς έφηδουτ, λόγω τής «άνωριμότητά;» τους, πού θά μπορούσε νά είναι, τό πολύ πολύ, μιά ανωριμότητα από τήν άποψη τής <'ιναπαραγωγής. "Αν δμως ό μοναδικός στόχος κι ή μόνη «δικαίωση» των σεξουαλικών σχέσεων ήταν ή άναπαραγωγή, γιατί νά μήν τίς απαγορεύσουν έπϊση; στίς γυναίκες μετά τήν έμμηνόπαυση; Γιατί νά μήν τίς απαγορεύσουν, γενικότερα, στό ανθρώπινο γένος όλόκληρο, εξω από δυό τρείς, η τέσσερις φορές άπαοαϊτητεξ γιά τήν αναπαραγωγή τού είδους; Ή σεξουαλική λειτουργία στόν άνθρωπο ξεπερνάει κατά πολύ τήν <'ιναπαραγωγική σημασία της, δπως τό αποδεικνύει τό γεγονός δτι ένα άτομο κανονικά συγκροτημένο μπορεί νά εχει σεξουαλικές σχέσεις χιλιάδες φορές στή ζωή του, ένώ ελάχιστε; φορές θ' αρκούσαν γιά νά διασφαλίσουν τήν αναπαραγωγική λειτουργία. Κατά τά άλλα, ή συζήτηση πάνω σ' αυτό εχει κάτι τό ίδιαζόντωτ; παράλογο: άν ήθελε κανείς νά ύποστηρίξει (ένάντια σέ δλες τίς κοινότοπες προδηλότητες) πώς ή έφηδεϊα δέν φέρει τή σεξουαλική ίκανότητα, γιατί τότε νά κοπιάζουν ν' απαγορεύουν κάτι πού θά ήταν αδύνατο; Κανείς δέν σκέφτηκε ποτέ ν' απαγορεύσει στά ορέφη νά δδηγούν αεροπλάνα. 'Όλες οί ψευτο-επιστημονικές κενολογίες γιά τήν πραγματικότητα η όχι τής σεξουαλικής ίκανότητας των έφήδων δέν άποδλέπουν παρά ν' αποκρύψουν αυτό τό γεγονός: πρέπει ν' a;7CΙγOΡEιίEτω ή χρησιμοποίηση των σεξουαλικών ιδιοτήτων, ιδιαίτερα στούς έφηδοικ, αλλά καί στά άτομα όποια καί νά είναι, από τή στιγμή πού αυτή ή χρησιμοποίηση θά τοποθετούνταν εξω από τό πλαίσιο πού εχει έπιδάλει ή «κοινωνία». Ποιές «δικαιολογίες» παρουσιάζουν γι' αυτή τήν απαγόρευση; Λένε συχνά (κι αυτό είναι έπϊση; κάτι πού ύπαινίσσεται ή διάκριση ανάμεσα σ' «έφηδεϊα» καί «ώοιμότητα») πώς μιά ελεύθερη
282
σεξουαλική δραστηριότητα των έφήδων θά είχε καταστρεπτικά άποτελέσματα γιατί θά κατέληγε στή γέννηση παιδιών των όποίων τίς εύθύνε; δέν θά ήταν σέ θέση ν' άναλάδουν αυτοί οί έφηδοι, ούτε ηθικά, ούτε οικονομικά. 'Αλλά κατ' αρχή, δπως ειπώθηκε ήδη, είναι πρακτικά δέδαιο πώς στή μεγάλη πλειοψηφϊα των περιπτώσεων, οί σεξουαλικές σχέσεις ανάμεσα σ' έφήδου; δέν μπορούν νά καταλήξουν στήν τεκνοποίηση. Γνωρίζουμε πολυνησιακές η ινδιάνικες φυλέςΙ στίς όποίες οί έφηδοι περνάνε μιά πολύχρονη φάση ελεύθερη; σεξουαλικής συναλλαγής (δπου σχηματίζονται ακόμη καί ζευγάρια μέ τρόπο εξαιρετικά μεταδατικό καί χαλαρό) χωρίς ν' άποκτοϋν παιδιά, είτε γιατί ύπάρχει 'φυσιολογιεή άδυνατότητα, μέ τήν έννοια πού είπαμε πιό πάνω, είτε γιατί οί κοπέλες, έχοντα; άκόμη εκείνη τή γνώση τού σώματός τους πού ό δυτικός άνθρωπο; έχασε, άποφεύγουν τίς σχέσεις κατά τίς γόνιμες μέρες. Καί μόνον δταν αυτή ή φάση τελειώσει, ταυτόχρονα μέ τήν αναγνώρισή τους από τή φυλή σάν ενηλίκων, νέοι καί νέες συνάπτουν σταθερούς γάμους από τούς όποίους αποκτούν παιδιά. 'Ύστερα, τί εμποδίζει νά χορηγηθούν στούς έφήδουτ τά μέσα καί οί γνώσεις τής σίγουρης αντισύλληψη; πού ύπάρχουν; Τί άλλο αν όχι ή θέληση τής κατεστημένης κοινωνίας νά καταστείλει τή σεξουαλική τους δραστηριότητα έπισεϊοντατ τήν απειλή τοϋ παιδιού, δπως άλλοτε (κι άκόμη τώρα, κι ό Άτάροφ δέν τό άποφεύγει) εκείνη των άφοοδϊσιων νοσημάτων; Τέλος, άν γιά ενcι άτομο τοποθετημένο σ' ένα δοσμένο κοινωνικό πλαίσιο πού δέν μπορεί νά τροποποιήσει μέ τίς απλές έπιθυμίες η πράξεις του, ή δυνατότητα νά εχει ένα παιδί παρουσιάζεται -είτε είναι κανείς έφηδο; η άπόμη ένήλυωο- σάν απειλή μιάς καταστροφής, δεδομένων των συνθηκών πού έχουν έπιδληθεϊ από τήν κοινωνία, δέν μπορούμε νά τοποθετηθούμε τελεσίδικα στήν ίδια άποψη όταν εξετάζουμε τό ποόδλημα σέ γενική κλίμακα. Γιατί οί έφηδοι θά πρέπει νά ύφίστανται τά οικονομικά οάρηένός παιδιού πού θ' αποκτούσαν; Γιατί θά πρέπει νά είναι χωρίς δικούς τους οίκονομικού; πόρους; Γιατί θά πρέπει νά άνατρέφονται μέ τρόπο πού τούς καθιστά άνίκανου; ν' άναλάδουν τίς ειJθύνες ενός παιδιού η άλλου πράγματος; Δέν λέμε πώς πρέπει οί έφηδοι νά κάνουν παιδιά, αλλά απλούστατα πώς τό νά συζητάμε αυτά τά προ6λήματα χωρίς ούτε μιά φορά νά επανεξετάζουμε τά αξιώματα τής κατεστημένης τάξης, είναι ή άναμφισδήτητη ένδειξη τοϋ πιό όλοκληρωμένου φιλισταϊσμού. Τό ίδιο <'ιντιδραστικές κι <'ιντιεπιστημονικές, κάτω από τήν ψευ1. Βλέπε Μ. Mead, Cοιnίll,{ζ Μιπίιι,ι' ΙΙΙ1Ι( tlIeiI' CotlllII.
οι AKe
ίll SlIInolI,
καΙ Elwyn Verrier, ΤιΙι'
283
δοεπιστημονική τους μάσκα, είναι δ Ιδέες τού Δρ Άτάροφ γιά τόν αυνανισμό .• Ας μή σταθούμε στό γελοίο πού ύπάρχεινά τίθεται σχέση αίτίας πρός άποτέλεσμα ανάμεσα στόν αυνανισμό καί τά πολύ στενά ρούχα, κλπ., σχέση πού εΙναι κατευθείαν δανεισμένη άπό τή σεξολογική σοφία πού είχαν οί γκουδερνάντες τοϋ 1880. "Ας μή σταθούμε ακόμη στή διάψευση πού δ Άτάροφ έπιδάλλει στόν έαυτό του μέ αυτά πού λέει γιά τήν εκταση τοϋ αύνανισμοϋ στούς έφήδοικ, στίς θέσεις του γιά τήν άπουσία «σεξουαλικής ώριμότητας»: γιατί τί άλλο προϋποθέτει δ αυνανισμό; στούς έφηδοικ αν όχι κατά πρώτο λόγο τήν ένταση τής σεξουαλικής έπιθυμϊα; καί τήν ίκανότητα νά τήν ίκανοποιήσουν; Καί γιατί αυτή ή επιθυμία ίκανοποιείται μ' αυτό τόν τρόπο; Στή μεγάλη πλειοψηφϊα τών περιπτώσεων, επειδή οί κοινωνικοί εξαναγκασμοί, τόσο εξωτερικοί όσο κι εσωτερικοί, εμποδίζουν τήν κανονική ίκανοποίησή της. Είναι ή Ιδια ύποκριτική «ηθική» πού δ Άτάροφ θέλει νά ύπερασπίσει, αυτή πού δημιουργεί καί πολλαπλασιάζει άπό μόνη της τό «κακό» πού καταδικάζει καί καταδιώκει άπό τό άλλο μέρος. Αυτό όμως πού λέει δ Άτάροφ γιά τό δλαδερό χαρακτήρα τοϋ αύνανισμοϋ δέν είναι άπλώς λαθεμένο, είναι θετικά εγκληματικό. Γιατί στό δαθμό πού δ αύνανισμότ συνοδεύεται στούς έφηδου; από δλαδεοά άποτέλεσματα, αυτά δέν προέρχονται άπό τήν ϊδια τήν πράξη τοϋ αϋνανισμοϋ, ή δποία καθ' έαυτή δέν εχει τίποτε τό δλαδερό καί, στό δαθμό πού επιτρέπει στόν οργανισμό ν' άπαλλαγεί άπό μιά πίεση πού δέν μπορεί νά ξεφορτωθεί κανονικά, θά ήταν αντίθετα ευεργετική. Τά δλαδερά άποτελέσματα προέρχονται άπό τή σύγκρουση πού ύπάρχει, στόν έφηδο πού αυνανίζεται, ανάμεσα στήν ανάγκη νά ίκανοποιήσει τήν επιθυμία του μέ τό μοναδικό δρόμο πού τοϋ άφήνουν ανοιχτό, καί τήν κοινωνικο«ηθική» απαγόρευση πού δαραϊνει πάνω στόν αυνανισμό, τήν ενοχή νά επιδοθεί σ' αυτόν, τήν αγωνία τοϋ εύνουχισμοϋ πού προκύπτει άναπόφευκτα άπό τίς παραινέσεις νά προσέχει καί τίς άπειλές γιά τή φυσική κι ηθική κατάπτωση πού θά προκαλούσε δ αύνανισμότ-? ενοχή κι αγωνία πού οί γυναικουλίστικες φλυαρίες 2. Μιλάμε γιά τήν πιό άπλή, τήν πιό «φυσιολογική» περίπτωση. Πάντως είναι αλήθεια απόλυτη πώς στό μέτρο πού ύπάρχουν ολαοερά αποτελέσματα, αύτά προέρχονται από μιά έσωτερικευμένη σύγκρουση τού ύποκειμένου. Ή σύγκρουση δμως μπορεϊ νά εΙναι πιό πολύπλοκη' γιά παράδειγμα, άν στίς φαντασιώσεις άπό τίς δποϊες συνοδεύεται πάντα δ αύνανισμός έκφράζονται σεξουαλικές «παρεκκλίσεις» τοϋ ύποκειμένου, πού άλλωστε τίς κατακρίνει καί τίς αποδοκιμάζει έντονα, τό ύποκείμενο αίσθάνεται, γιά νά τό πούμε έτοι, διπλά ένοχοποιημένο από τήν αύνανιστική πράξη του. 'Αλλά σ' αύτή τήν περίπτωση εlναι φανερό έπίσης πώς τό ν' απαγορεύει κανείς τόν αύνανισμό Ισοδυναμεί περίπου μέ τό νά σπάει τό θερμόμετρο: αύτό
284
πού διαδίδει μέ τή σειρά του δ Άτάροφ δέν κάνουν αλλο άπό τό νά τίς μεταδίδουν καί νά τίς ενισχύουν. Αυτά όλα συνδέονται δλοφάνερα μέ τίς φαιδρές άντιλήψε«; τοϋ Δρ ,Ατάροφ γιά τήν εγκράτεια, σχεδόν άδύνατο νά συζητηθούν σοδαρά, όπως θά ήταν καί οί φυσικές θεωρίες ένός αύτοδϊδακτου πού δέν θά γνώριζε τίποτε ούτε γιά τή μοντέρνα φυσική ούτε ακόμη γιά τήν κλασική φυσική. Γιατί αυτό πού λέει δ Άτάροφ δέν είναι μόνο ή ενδειξη μιάς δλικής άγνοια; τής ψυχανάλυση;", αλλά ακόμα ότι δρίσκεται κάτω καί άπό τήν κλασική ψυχιατρική καί μάλιστα κάτω καί άπό τό επίπεδο ένός καλού οΙκογενειακού γιατρού δπω; δρίσκει κανείς στόν Μπαλζάκ .• Ας θυμίσουμε τή φράση τοϋ Σαρκό (πού άναφέοεται άπό τόν Φρόυντ) πού περιγράφει σ' ενα συνάδελφο τήν περίπτωση μιάς γυναίκας πού ύπόφερε άπό σοδαρές διαταραχές καί τής δπσίας δ σύζυγος ήταν λίγο πολύ ανίκανος. Καθώς δ συνάδελφός του δέν εδλεπε τή σχέση δ Σαρκό ξεφώνισε μέ σφοδρότητα: «Μά σέ τέτοιες περιπτώσεις φταίει πάντα τό γεννητικό πράγμα! πάντα! πάντα! πάντα!», Κι ενας Βιενέζος γιατρός, δ Χρόμπακ, πρίν άπό τήν έμφάνιση τής ψυχανάλυσης, στέλνοντας στόν Φρόυντ μιά ασθενή ή δποία, παντρεμένη πρίν δεκαοχτώ χρόνια μ' εναν ανίκανο άντρα κι όντας ακόμη παρθένα, ύπόφερε άπό σοδαρές κρίσεις άγωνϊατ; τού εγραφε ταυτόχρονα: "Γνωρίζουμε πολύ καλά ποιά εΙναι ή μοναδική συνταγή σ' αϋτέ; τίς περιπτώσεις, αλλά δυστυχώς δέν μπορούμε νά τήν παραγγείλουμε. ΕΙναι: P('ιιί.~ ΙΙΙΙ"'I1{/lί.~. Do.I·iIIl RI!(}('tιιtIII,4». Στήν ψυχαναλυτική θεραπευτική εΙναι άμέτρητες οί περιπτώσεις όπου ή αποκατάσταση στό άτομο τής ίκανότητας νά αυνανίζεται χωρίς αγωνία έπέφερε τήν εξαφάνιση σοδαρών συμπτωμάτων, τίκ, κλπ. Άλλά όμως, δ τρόπος μέ τόν δποίο δ Άτάροφ θέτει τό πρόδλημα τών σχέσεων ανάμεσα στήν εγκράτεια καί τήν ύγεία fι τή δημιουργικότητα τοϋ ατόμου είναι τόσο αξιοθρήνητος πού καμιά συζήτηση δέν είναι δυνατή σ' αυτό τό επίπεδο. Ποιύ. εγκράτεια, ;rotavolJ, σέ ;rotcJ. στιγμή τής ϋπαρξής του, σέ ;rotcJ. αλληλουχία, γιά πού πρέπει, είναι ν' αντιμετωπίζεται ή νεύρωση στό προσωπικό επίπεδο, νά εξαλείφονται η νά μειώνονται τά αϊτιά της στό κοινωνικό επίπεδο. Γιά δλα αύτά τά προδλήματα ολέπε τό θεμελιακό εργο τοϋ Β. Ράιχ, Ή λειτουργία TOιJ όργασμοιί. 3. Πρόσφατα ακόμη, μιά πραγματεία σοδιετυιή; ψυχιατρικής εκφραζόταν ώς έξής γιά τήν ψυχανάλυση: ,<ο φροϋδισμός δέν εχει καμιά επιστημονική σημασία. Ή δημοτικότητά του πρέπει ν' αναζητηθεί στήν Ιδεολογική σημασία του: είναι έπωφελή; στό καπιταλιστικό σύστημα. Μόνον οί άνθρωποι πού έχουν μιά επιπόλαια κατανόηση τής κλινικής ψυχιατρικής τόν αποδέχονται». 4. Β. Ράιχ, δ..π., σελ. 80-81 τής γαλλικής εκδοσης.
285
νά κάνει τί, μέ ποιά αντισταθμίσματα καί επακόλουθα -εξω απ' αυτά τά ερωτήματα τό πρό6λημα δέν εχει κανένα νόημα. Αυτό πού λέει σχετικά δ ' Ατάροφ -πώς ή εγκράτεια αυξάνει τήν ενεργητικότητα καί τή δημιουργική ίκανότητα- όχι μόνο είναι λάθος από εμπειρική άποψη (ανάμεσα στά δη μιουργικά άτομα συναντάμε τόσο Εγκρατείς Όσο καί «άκόλαστου;», «φυσιολογικούς» Όσο καί σεξουαλικά διεστραμμένους κι ή πιό σύντομη ερευνα στήν ίστορία μπορεί νά πείσει τόν καθένα), αλλά αυτό πού είναι καί τό πιό κωμικό, ανάγεται τελικά σέ μιά καρικατούρα, γελοία εξαιτίας τής άφέλειατ; καί τής ϋπεοδολική; άπλοϊκότητας, αυτού τοϋ φροϋδισμοϋ, πού εξάλλου απορρίπτει γιατί αυτό συνεπάγεται Ότι Όλη ή «ενεργητικότητα»-τής μή διοχετευμένης σεξουαλικά λίμπιντο- .θά μετασχηματιζόταν δλοκληρωτικά καί χωρίς απώλεια σέ εξιδανικευμένη δραστηριότητα. Αυτό δμω; είναι τερατωδώς λανθασμένο' τό ποόδλημα τών σχέσεων ανάμεσα σέ καταπιεσμένη λίμπιντο καί εξιδανίκευση είναι άπειρα πιό περίπλοκο κι ενας γενικός «κανόνας» αυτού τοϋ τύπου δέν εχει, γιά νά μιλάμε καθαρά, κανένα νόημα.
κανόνων από τή στιγμή πού καθαγιάζονται από τήν κατεστημένη τάξη, ό παιδισμός απέναντι στά πρόσωπα πού ενσαρκώνουν, στήν κοινωνική κλίμακα, τήν εικόνα τών γονέων, δ δυναστικός ρόλος πού παίζεται σέ αντιστάθμισμα από Όλους σχεδόν τούς άντρες στήν οικογένειά τους κι από μερικούς στό μικρό κύκλο τής εργασίας τους ή αλλού. Σ' ενα προσεχές άρθρο, θά ξανασχοληθούμε μ' αυτό τό θεμελιακό πρόδλημα πού ξεπερνάει κατά πολύ τίς Ιδέες τοϋ Δρ Άτάροφ ή ακόμη καί τό σεξουαλικό ζήτημα στήν ΕΣΣΔ. "Ας πούμε μόνο, γιά νά τελειώσουμε, πώς ή ΕΣΣΔ παρουσιάζει τό Ιδιο πρόσωπο κοινωνίας καταπίεση ς καί ξένωσης, εϊτε κοιτάξουμε τό καθεστώς της εργασίας στά εργοστάσια, τήν πολιτική δομή της ή τήν επίσημη σεξουαλική ηθική της.
Γιά ποιό πράγμα πρόκειται, μέ λίγα λόγια σ' Όλα αυτά; εΙναι σαφές πώς τά ψευδοεπιστημονικά επιχειρήματα τοϋ Άτάροφ (δπω; καί τών όμοιων του στή Δύση) δέν χρησιμεύουν παρά γιά νά αποκρύψουν μιά ιδεολογία, μιά σεξουαλική «ηθική», ή όποία από τήν άποψη μιάς δρθολογικής δικαίωσης είναι απόλυτα αυθαίρετη. Αυτή Όμως ή ιδεολογία, αυθαίρετη από επιστημονική άποψη, εχει λειτουργίες, μιά σημασία καί μιά κοινωνική ρίζα συγκεκριμένες. Ταυτόσημη μέ τήν κατάπιεστική ηθική πού επικρατεί (ή μάλλον επικρατούσε) στή Δύση", άποδλέπει δπω; εκείνη, ν' απαγορεύει στά άτομα τήν αυτόνομη άσκηση (δηλαδή τή συνειδητή καί τήν αϋτοδιευθυνόμενη) μιάς από τίς πιό ουσιαστικέ; τους δραστηριότητες. Θέλει νά τά στερήσει από ελευθερία κι από ϋπευθυνότητα σέ μιά θεμελιακή περιοχή, καί νά τά ύποχρεώσει νά συμμορφωθούν σέ κανόνες πού έχουν έπιδληθεί από έξω καί στήν πίεση τής «κοινής γνώμης», όχι σέ κριτήρια σφυρηλατημένα από τόν καθένα μέ δάση τίς άνάγκε; του καί τήν πείρα του. ΕΙναι κατά συνέπεια μιά ηθική καταπίεσης καί ξένωσης. Προορίζεται νά κατασκευάσει, μαζικά, άτομα γεμάτα εσωτερικές συγκρούσεις καί μέ δομή χαρακτηρολογική συμπληρωματική, ανθρωπολογικά, τής ίεραρχικής δομής τής κοινωνίας: ή παραδοχή τών άνοοθολογικών 5. ΓνωρΙζουμεδτι άρχΙζει νά καταρρέει στΙς σύγχρονεςοιομηχανικέςχώρες, χωρΙς ή κατεστημένηκοινωνΙα νά μπορεί νά τήν άντικαταστήσει μέ μιάν άλλη. Γι' αύτό οϋοιαστικά προβλήματανέου τύπου έμφανΙζονται,γιά τά όποία έλπΙζουμενά καταφέρουμενά μιλήσουμεμιάν άλλη φορά.
286
287
