[Απφζπαζκα απφ ην 'The Laws of Thought,' Κεθάιαην XXII: On the nature of science, and the consitution of the intelect, ηνπ George Boole] 1. Απηφ πνπ ελλνψ σο ζχζηαζε ελφο ζπζηήκαηνο είλαη ην ζχλνιν ησλ αηηηψλ θαη ηάζεσλ πνπ παξάγνπλ ηνλ παξαηεξνχκελν ραξαθηήξα ηνπ, φηαλ ιεηηνπξγεί, ρσξίο παξεκβνιέο, θάησ απφ ηηο ζπλζήθεο ζηηο νπνίεο ην ζχζηεκα ζεσξείηαη φηη πξνζαξκφδεηαη. Η θξίζε καο ζρεηηθά κε ηε ζπγθεθξηκέλε πξνζαξκνγή πξέπεη λα ζεκειησζεί κε κηα κειέηε πάλσ ζηηο ζπλζήθεο ζηηο νπνίεο ην ζχζηεκα επηηπγράλεη ηελ πην απξφζθνπηε δξάζε, παξάγεη ηα πην αξκνληθά απνηειέζκαηα, ή ηθαλνπνηεί κε θάπνηνλ άιιν ηξφπν ην θαηλφκελν ζρέδην θαηαζθεπήο ηνπ. Υπάξρνπλ πεξηπηψζεηο ζηηο νπνίεο γλσξίδνπκε ζαθψο ηα αίηηα απφ ηα νπνία εμαξηάηαη ε ιεηηνπξγία ηνπ ζπζηήκαηνο, θαζψο θαη ηηο ζπλζήθεο θαη ηνλ ηειηθφ ζθνπφ ηνπ. Απηφ είλαη ην πην ηέιεην είδνο γλψζεο ζρεηηθά κε ην ζέκα ππφ εμέηαζε. Υπάξρνπλ επίζεο πεξηπηψζεηο ζηηο νπνίεο γλσξίδνπκε ειιηπψο ή ελ κέξεη ηηο αηηίεο, αιιά είκαζηε ζε ζέζε, σζηφζν, λα θαζνξίζνπκε ζε θάπνην βαζκφ ηνπο λφκνπο ηεο δξάζεο ηνπο, θαη, πέξαλ ηνχηνπ, λα αλαθαιχςνπκε ηηο γεληθέο ηάζεηο, θαη λα ζπκπεξάλνπκε ηνλ ηειηθφ ζθνπφ. Έηζη, πηζηεχσ φηη ζσζηά ζπκπεξάλακε φηη ππάξρεη κηα εζηθή ηάμε ζηε θχζε καο, φρη επεηδή κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε ηα εηδηθά κέζα κε ηα νπνία ιεηηνπξγεί, φπσο ζπλδένπκε έλα φξγαλν κε ηε ιεηηνπξγία ηεο φξαζεο, νχηε γηαηί νη άλζξσπνη ζπκθσλνχλ ζηε ζέζπηζε παγθφζκησλ θαλφλσλ δενληνινγίαο· αιιά επεηδή θαζψο, ζε θάπνηα κνξθή, ην ζπλαίζζεκα ηεο εζηθήο απνδνρήο ή απφξξηςεο εθδειψλεηαη παληνχ, ηείλεη, νπνπδήπνηε ππάξρεη αλζξψπηλε πξφνδνο, νπνπδήπνηε ε θνηλσλία δελ είλαη ζηάζηκε ή παξαθκάδνπζα, λα ζπλνδεχεη νξηζκέλεο θαηεγνξίεο δξάζεο, νκφθσλα, θαη θαηά ηξφπν πνπ δείρλεη ηφζν ηε κνληκφηεηα φζν θαη ηε λνκηκφηεηα. Πάληα θαη παληνχ ε εθδήισζε ηεο ηάμεο απνηειεί ηεθκήξην, πξάγκαηη, κε κεηξήζηκν, αιιά πξαγκαηηθφ, ζε φ,ηη αθνξά ηελ εθπιήξσζε ελφο ζθνπνχ ή ηελ εχξεζε ελφο ηέινπο, θαη ηελ χπαξμε κηαο βάζεο γηα ηελ αηηηφηεηα. 2. Η ηδηαίηεξε εξψηεζε ζρεηηθά κε ηε ζχζηαζε ηεο δηάλνηαο έρεη, αλαληίξξεηα, πξνζειθχζεη επξεκαηηθέο εξκελείεο ζε θάζε επνρή. Γηαηί φρη κφλν απεπζχλεηαη ζηελ επηζπκία ηεο γλψζεο γηα ηελ νπνία νη κεγαιχηεξνη δάζθαινη ηεο αξραίαο ζθέςεο πίζηεπαλ φηη είλαη έκθπηε ζην είδνο καο, αιιά επηπιένλ πξνζζέηεη ζην πξνεγνχκελν θίλεηξν ηελ ψζεζε ηνπ αλζξψπηλνπ θαη
πξνζσπηθνχ ελδηαθέξνληνο. Μηα πξαγκαηηθή αθνζίσζε ζηελ αιήζεηα είλαη, πξάγκαηη, ζπάληα ππνθεηκεληθή ζηνπο ζηφρνπο ηεο, αιιά ελψ πεξηπιαλάηαη ζηα πεδία ηεο εμσηεξηθήο παξαηήξεζεο, δελ μερλά ηε κειέηε ησλ ίδησλ ησλ ιεηηνπξγηψλ καο. Αθφκε θαη ζηηο πην πιηζηηθέο πεξηφδνπο, έλα κέξνο ηεο ζθέςεο ήηαλ ζηξακκέλν ζηνλ εζσηεξηθφ θφζκν, θαη ε επηζπκία λα θαηαλνήζνπκε απηφ απφ ην νπνίν φια ηα ππφινηπα γίλνληαη θαηαλνεηά απιά ππήξμε ζπγθερπκέλε πξνθεηκέλνπ λα αλαλεσζεί. Είλαη πηζαλφλ φηη απηή ε επίμονη πξνζπάζεηα δελ ζα είρε δηαηεξεζεί αλάκεζα ζηνπο εηιηθξηλείο εξεπλεηέο, αλ ην γεληθφ ζπκπέξαζκα ήηαλ φηη ηέηνηνπ είδνπο εηθαζίεο είλαη απειπηζηηθά θελέο. Μπνξνχκε λα θαληαζηνχκε φηη αθφκα θη αλ ππάξρεη θάηη ιαλζαζκέλν θαη αβέβαην, πάληα ζρεηηθφ κε κηα ειιηπή πιεξνθφξεζε, πάληα ζπλαθέο κε ηα απνηειέζκαηα απηψλ ησλ εξεπλψλ, θάπνην θαηάινηπν ζεηηθήο γλψζεο κπνξεί λα κέλεη· φηη νη αληηθάζεηο πνπ πξνθχπηνπλ είλαη πην ζπρλά ιεθηηθέο παξά νπζηαζηηθέο· πάλσ απφ φια, φηη αθφκε θαη ηα πιθανά ζπκπεξάζκαηα απνθνκίδνπλ εδψ έλα ελδηαθέξνλ θαη κηα αμία απφ ην αληηθείκελφ ηνπο, γεγνλφο πνπ ηα θαζηζηά ηθαλά λα ζηαζνχλ απέλαληη ζηα πην ζαθή θαη ζαπκάζηα απνηειέζκαηα ηεο θπζηθήο επηζηήκεο. Τέηνηεο ζεσξήζεηο θαίλνληαη απφιπηα ζεκηηέο. Παξφηη πνιιά απφ ηα πξνβιήκαηα πνπ ζπλδένληαη κε ηελ έξεπλα γηα ηε θχζε θαη ηε ζχζηαζε ηεο δηάλνηαο κπνξεί λα ζεσξνχληαη άιπηα, δελ ππάξρνπλ άιια πνπ λα επηδέρνληαη κηα πεξηνξηζκέλε αιιά ζίγνπξε γλψζε, ή ηα ζπκπεξάζκαηα κηαο πνιχ πηζαλήο αλαινγίαο. Όπσο ηα βαζίιεηα ηεο εκέξαο θαη λχρηαο δελ είλαη απφιπηα δηαθξηηά, αιιά ρσξίδνληαη απφ κηα δψλε εκίθσηνο, κέζσ ηεο νπνίαο ην θσο κεηαηξέπεηαη ζηαδηαθά ζε ζθνηάδη, έηζη κπνξνχκε λα πνχκε φηη θαη θάζε πεξηνρή ηεο ζεηηθήο γλψζεο βξίζθεηαη πεξηθπθισκέλε απφ έλα ακθίβνιν θαη ππνζεηηθφ ζχλνξν, πέξα απφ ην νπνίν εθηείλεηαη ζε θάπνην βαζκφ ε επηξξνή θαη ην θσο ηεο. Έηζη κπνξεί λα ππάξρνπλ εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηε ζχζηαζε ηεο δηάλνηαο ηα νπνία παξφηη δελ επηδέρνληαη κηα νξηζηηθή απάληεζε ζην παξφλ ζηάδην ηεο γλψζεο, κπνξεί λα ιάβνπλ ηφζε πεξίζθεςε ψζηε ε πηζαλή ιχζε ηνπο λα κελ είλαη δχζθνιε· θαη κπνξεί επίζεο λα ππάξρνπλ εξσηήζεηο ζρεηηθέο κε ηε θχζε ηεο επηζηήκεο, θαη αθφκε ζρεηηθέο κε ζπγθεθξηκέλεο αιήζεηεο θαη δφγκαηα ηεο επηζηήκεο, βάζεη ησλ νπνίσλ απηνί πνπ δέρνληαη ηηο γεληθέο αξρέο ηνπ παξφληνο έξγνπ κπνξεί λα νδεγεζνχλ ζε ζεηηθέο απφςεηο, ίζσο δηαθνξεηηθέο απφ απηέο πνπ
επηθξαηνχλ ζήκεξα. Σε φ,ηη αθνινπζεί, ζα αλαθεθαιαηψζσ κεξηθά απφ ηα πην ζαθή ζπκπεξάζκαηα ζηα νπνία θαηαιήμακε ζηα πξνεγνχκελα κέξε απηήο ηεο ζπδήηεζεο, θαη ζα αλαθέξσ ελδεηθηηθά κία- δχν ζθέςεηο ζρεηηθέο κε ην αληηθείκελν ηεο κειέηεο, ζην νπνίν κνπ θαίλεηαη φηη θαηαιήγνπλ. 3. Μεηαμχ απηψλ ησλ ζπκπεξαζκάησλ, ζρεηηθά κε ηε δηαλνεηηθή ζχζηαζε, ε νπνία κπνξεί λα ζεσξεζεί φηη αλήθεη ζηε ζθαίξα ηεο ζεηηθήο γλψζεο, κπνξνχκε λα αλαγλσξίζνπκε ηνπο επηζηεκνληθνχο λφκνπο ηεο ζθέςεο θαη ηεο ζπιινγηζηηθήο, πνπ έρνπλ απνηειέζεη ηε βάζε ησλ γεληθψλ κεζφδσλ απηήο ηεο πξαγκαηείαο, καδί κε ηηο αξρέο ηνπ Κεθ. V., ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο θαζηεξψζεθε ε εθαξκνγή ηνπο. Η αλάιπζε ηνπ ηνκέα ηεο ζθέςεο ζε δχν ζθαίξεο, μερσξηζηέο αιιά ζπλππάξρνπζεο· ε ππαγσγή ησλ δηαλνεηηθψλ ιεηηνπξγηψλ ζηα πιαίζηα απηψλ ησλ ζθαηξψλ ζε έλα θνηλφ ζχζηεκα λφκσλ· ν γεληθφο καζεκαηηθφο ραξαθηήξαο απηψλ ησλ λφκσλ, θαη ε πξαγκαηηθή ηνπο έθθξαζε· ε έθηαζε ηεο ζρέζεο ηνπο κε ηνπο λφκνπο ηεο ζθέςεο απφ ηελ άπνςε ησλ αξηζκψλ, θαζψο θαη ν βαζκφο απφθιηζήο ηνπο απφ εθεί θαη πέξα· ν δεζπφδσλ ραξαθηήξαο ησλ δχν νξηαθψλ ελλνηψλ ηνπ ζχκπαληνο θαη ηνπ απείξνπ κεηαμχ φισλ ησλ ηνκέσλ ηεο ζθέςεο κε ηηο νπνίεο ε ινγηθή αζρνιείηαη· ε ζρέζε απηψλ ησλ ελλνηψλ κε ηε ζεκειηψδε έλλνηα ηεο κνλάδαο ζηελ επηζηήκε ησλ αξηζκψλ,- απηά, καδί κε πνιιά παξφκνηα απνηειέζκαηα, δελ πξέπεη λα θαηαηάζζνληαη σο απιψο πηζαλά ή αλαινγηθά ζπκπεξάζκαηα, αιιά δηθαηνχληαη λα ζεσξνχληαη σο αιήζεηεο ηεο επηζηήκεο. Τν αλ ζα ραξαθηεξηζηνχλ κεηαθπζηθά ή φρη, είλαη αδηάθνξν. Η θχζε ησλ απνδείμεσλ πάλσ ζηηο νπνίεο ζηεξίδνληαη, παξφηη δηαθξηηέο ζην είδνο ηνπο, δελ είλαη κηθξφηεξεο αμίαο απφ θακία άιιε πνπ κπνξεί λα εμαρζεί κε βάζε ηηο γεληθέο αιήζεηεο ηεο θπζηθήο επηζηήκεο. Καη πάιη, ζεσξείηαη φηη ππάξρεη κηα ζπγθεθξηκέλε ζεηξά πνπ παξαηεξείηαη ζηε δηαδηθαζία φισλ ησλ κνξθψλ ηεο. Η κειέηε θάζε ηκήκαηνο ηεο θπζηθήο επηζηήκεο μεθηλά κε ηελ παξαηήξεζε, ζπλερίδεη κε ηε ζπζρέηηζε ησλ γεγνλφησλ κε ηνλ αληίζηνηρν λφκν, δνθηκάδεη ηελ ηζρχ ηεο ζπζρέηηζεο κε λέα πεηξάκαηα πνπ επηλννχληαη έηζη ψζηε λα εθθξάζνπλ, αλ ε ππφζεζε είλαη βάζηκε, ηελ πηζαλφηεηά ηεο επ' αφξηζην· θαη ηέινο, εθφζνλ ν λφκνο ηνπ θαηλνκέλνπ έρεη κε αξθεηή εκπηζηνζχλε πξνζδηνξηζηεί, ε έξεπλα ησλ αηηηψλ, πνπ δηεμάγεηαη κε ηελ θαηάιιειε κείμε ππφζεζεο θαη επαγσγήο, νινθιεξψλεη ηελ έξεπλα. Σε απηήλ ηελ πξννδεπηηθή ηάμε γλψζεο, νη ηδηαίηεξεο ιεηηνπξγίεο θαη λφκνη ησλ νπνίσλ ε θχζε ζεσξήζεθε ζε απηή ηελ εξγαζία
έρνπλ ηε ζέζε ηνπο. Είλαη πξνθαλέο, επνκέλσο, φηη αλ ακεξφιεπηα εμεηάζνπκε είηε ηε θχζε ηεο επηζηήκεο, ή ηε ζχζηαζε ηεο δηάλνηαο ζε ζρέζε κε ηελ επηζηήκε, θαλέλα απφ ηα δχν κέξε δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί απνκνλσκέλν. Πην εηδηθά απηέο νη αιήζεηεο νη νπνίεο βξίζθνληαη ζε θάζε είδνο ζσμπληρφμαηικής ζρέζεο κεηαμχ ηνπο πξέπεη λα ζεσξεζνχλ κε βάζε ηελ ακνηβαία ζρέζε θαη ζχλδεζή ηνπο. 4. Σπλεπψο ε αλαγθαηφηεηα κηαο πεηξακαηηθήο βάζεο γηα φιε ηε ζεηηθή γλψζε, ζε ζρέζε κε ηελ χπαξμε θαη ηνλ ηδηφκνξθν ραξαθηήξα απηνχ ηνπ ζπζηήκαηνο δηαλνεηηθψλ λφκσλ, αξρψλ θαη ιεηηνπξγηψλ, ζηηο νπνίεο ζηξάθεθε ε πξνζνρή, ηείλεη λα ξίμεη θσο ζε νξηζκέλεο ζεκαληηθέο εξσηήζεηο απφ ηηο νπνίεο ν θφζκνο ηεο ππνζεηηθήο ζθέςεο είλαη αθφκε ζε κεγάιν βαζκφ ρσξηζκέλνο. Πψο, απφ ηα ζπγθεθξηκέλα γεγνλφηα πνπ παξνπζηάδεη ε εκπεηξία, θαηαιήγνπκε ζηηο γεληθέο πξνηάζεηο ηεο επηζηήκεο; Πνηα είλαη ε θχζε απηψλ ησλ πξνηάζεσλ; Πξφθεηηαη απιά γηα ζπιινγέο ηεο εκπεηξίαο, ή ην κπαιφ παξέρεη θάπνηα δηθή ηνπ ζπλδεηηθή αξρή; Με ιίγα ιφγηα, πνηα είλαη ε θχζε ηεο επηζηεκνληθήο αιήζεηαο, θαη πνηεο είλαη νη βάζεηο ηεο πεπνίζεζεο κε ηελ νπνία ηζρπξίδεηαη φηη κπνξεί λα απνθηεζεί; Τν φηη ζε εξσηήκαηα φπσο ηα παξαπάλσ θακία κνλαδηθή ή γεληθή απάληεζε δελ κπνξεί λα δνζεί, πξέπεη λα είλαη ζαθέο. Υπάξρνπλ πεξηπηψζεηο ζηηο νπνίεο δελ κπνξνχλ θαλ λα ζπδεηεζνχλ. Υπάξρνπλ γλσζηέο πεξηπηψζεηο, ζηηο νπνίεο γεληθέο πξνηάζεηο απιά εθθξάδνληαη per enumerationem simplicem, γεγνλφο πνπ θαζηεξψλεηαη απφ ηελ πξαγκαηηθή παξαηήξεζε ζε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο γηα ηηο νπνίεο ηζρχεη ε πξφηαζε. Ο αζηξνλφκνο βεβαηψλεη ζε απηήλ ηε βάζε, φηη φινη νη γλσζηνί πιαλήηεο θηλνχληαη απφ ηα δπηηθά πξνο ηα αλαηνιηθά γχξσ απφ ηνλ ήιην. Αιιά ππάξρνπλ επίζεο πεξηπηψζεηο ζηηο νπνίεο γεληθέο πξνηάζεηο ζεσξνχληαη απφ ηελ παξαηήξεζε ηεο αιήζεηαο ηνπο ζε ηδηαίηεξεο πεξηπηψζεηο, θαη κε ηελ επέθηαζε απηήο ηεο αιήζεηαο ζε κε παξαηεξήζηκα θαηλφκελα. Κακία αξρή θαζαξά επαγσγηθήο ζπιινγηζηηθήο δελ κπνξεί λα εγγπεζεί κηα ηέηνηα δηαδηθαζία. Όηαλ απφ έλα κεγάιν αξηζκφ παξαηεξήζεσλ ηνπ πιαλήηε Άξε ν Κέπιεξ ζπκπέξαλε φηη ε ηξνρηά ηνπ είλαη έιιεηςε, ην ζπκπέξαζκα ήηαλ κεγαιχηεξν απφ ηηο ππνζέζεηο ηνπ, ή απφ φιεο ηηο ππνζέζεηο πνπ ε απιή παξαηήξεζε ζα κπνξνχζε λα πξνζθέξεη.
Πνην άιιν ζηνηρείν, επνκέλσο, είλαη απαξαίηεην λα δψζεη κηα εγθπξφηεηα κε πξννπηηθή ζε ηέηνηεο γεληθεχζεηο; Είλαη ε εγγελήο δπλαηφηεηα ηεο θχζεο καο λα εθηηκνχκε ηελ ηάμε, θαη ε επαθφινπζε ππφζεζε, φπνηα θη αλ είλαη ε πξνέιεπζή ηεο, φηη ηα θαηλφκελα ηεο θχζεο είλαη ζπλδεδεκέλα κε κηα αξρή ηάμεο. Φσξίο απηέο ηηο πξνυπνζέζεηο, νη γεληθέο αιήζεηεο ηεο θπζηθήο επηζηήκεο δελ ζα κπνξνχζαλ πνηέ λα απνθηεζνχλ. Μηα ηέηνηα δηαδηθαζία ζα καο νδεγνχζε κφλν ζε πηζαλά ή πξνζεγγηζηηθά απνηειέζκαηα· επνκέλσο ζπλάγεηαη φηη ν κεγαιχηεξνο αξηζκφο γεληθεχζεσλ ηεο θπζηθήο επηζηήκεο θαηέρεη κφλν κηα πηζαλή ή θαηά πξνζέγγηζε αιήζεηα. Η αζθάιεηα ηεο ηζρχνο ηεο γλψζεο ζπλίζηαηαη ζε απηφ, φηη νζνδήπνηε θη αλ ηέηνηα ζπκπεξάζκαηα αληηπξνζσπεχνπλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηε ζχζηαζε ηεο θχζεο, ε πίζηε καο ζηελ αιήζεηα ηνπο ιακβάλεη απεξηφξηζηε επηβεβαίσζε, θαη ζχληνκα δελ μερσξίδεη απφ ηε βεβαηφηεηα. Η χπαξμε ηεο παξαπάλσ αξρήο πνπ αλαπαξίζηαηαη σο ε βάζε ηεο επαγσγηθήο ζπιινγηζηηθήο κάο επηηξέπεη λα επηιχζνπκε ηελ επίκαρε εξψηεζε φζνλ αθνξά ηελ αλαγθαηφηεηα γεληθψλ πξνηάζεσλ ζηελ ζπιινγηζηηθή. Ο επηζηήκνλαο ηεο ινγηθήο επηβεβαηψλεη φηη είλαη αδχλαην λα θαηαιήμεη
θάπνηνο ζε έλα ζπκπέξαζκα απφ κεκνλσκέλεο ππνζέζεηο. Σχγρξνλνη γλσζηνί
ζπγγξαθείο έρνπλ δηαβεβαηψζεη φηη φιε ε ζπιινγηζηηθή πξνρσξάεη αλάκεζα απφ ηδηαίηεξεο αιήζεηεο. Αλαθέξνπλ σο παξάδεηγκα φηη ην ζπκπέξαζκα πνπ πξνθχπηεη απφ κηα ηδηφηεηα ησλ κειψλ ελφο ζπλφινπ δελ είλαη αξθεηφ γηα λα θαηαιήμεη θάπνηνο ζην γενικό ζπκπέξαζκα πνπ βεβαηψλεη φηη όλα ηα κέιε ηνπ ζπλφινπ θαηέρνπλ ηελ ηδηφηεηα απφ θνηλνχ. Τψξα είηε απηφ ηζρχεη ή φρη, απηή ε αξρή ηεο ηάμεο ή αλαινγίαο κε βάζε ηελ νπνία δηεμάγεηαη ν ζπιινγηζκφο πξέπεη λα δεισζεί ή λα γίλεη θαηαλνεηή ζαλ κηα γεληθή αιήζεηα, γηα λα δψζεη εγθπξφηεηα ζην ηειηθφ ζπκπέξαζκα. Με απηήλ ηε κνξθή, ηνπιάρηζηνλ, ε αλαγθαηφηεηα γεληθψλ πξνηάζεσλ σο ε βάζε ηεο επαγσγήο επηβεβαηψλεηαη,- κηα αλαγθαηφηεηα ηελ νπνία, σζηφζν, αληηιακβάλνκαη λα ζπκκεηέρεη ζηελ ίδηα ηελ χπαξμε, θαη αθφκε πεξηζζφηεξν ζηελ ηδηαίηεξε θύζη, εθείλσλ ησλ ιεηηνπξγηψλ ησλ νπνίσλ νη λφκνη έρνπλ δηεξεπλεζεί ζε απηήλ ηελ εξγαζία. Γηαηί αλ ε δηαδηθαζία ηεο ζπιινγηζηηθήο αλαιπζεί πξνζεθηηθά, ζα θαλεί φηη ε αθαίξεζε γίλεηαη πάλσ ζε φιεο ηηο ηδηαηηεξφηεηεο ηνπ αηφκνπ ζην νπνίν ην ζπκπέξαζκα αλαθέξεηαη, θαη ζηελ πξνζνρή πνπ πεξηνξίδεηαη ζε απηέο ηηο ηδηφηεηεο κε ηηο νπνίεο ε ζέζε ηνπ ζην ζχλνιν πξνζδηνξίδεηαη.
5. Αιιά εθηφο απφ ηηο γεληθέο πξνηάζεηο πνπ πξνθχπηνπλ κε επαγσγή απφ ηα ζσξεπκέλα γεγνλφηα ηεο εκπεηξίαο, ππάξρνπλ άιιεο πνπ αλήθνπλ ζην ρψξν απηνχ πνπ νλνκάδεηαη αναγκαία αιήζεηα. Τέηνηεο είλαη νη γεληθέο πξνηάζεηο ηεο αξηζκεηηθήο, θαζψο θαη νη πξνηάζεηο πνπ εθθξάδνπλ ηνπο λφκνπο ηεο ζθέςεο πάλσ ζηνπο νπνίνπο νη γεληθέο κέζνδνη απηή ηεο πξαγκαηείαο έρνπλ βαζηζηεί· θαη απηέο νη πξνηάζεηο κπνξνχλ φρη κφλν λα επαιεζεπηνχλ κε ζαθήλεηα ζε ζπγθεθξηκέλεο πεξηπηψζεηο, αιιά εθθξάδνληαη ζε φιε ηε γεληθφηεηά ηνπο απφ ηε κειέηε ηδηαίηεξσλ πεξηπηψζεσλ. Αθφκα, ππάξρνπλ γεληθέο πξνηάζεηο πνπ εθθξάδνπλ αλαγθαίεο αιήζεηεο, αιιά δελ κπνξνχλ, ιφγσ ηεο αηέιεηαο ησλ αηζζήζεσλ, λα επαιεζεπηνχλ αθξηβψο. Κάπνηεο, αλ φρη φιεο, απφ ηηο πξνηάζεηο ηεο γεσκεηξίαο είλαη απηήο ηεο θχζεο· αιιά δελ είλαη κφλν ζην ρψξν ηεο γεσκεηξίαο πνπ απηέο νη πξνηάζεηο βξίζθνληαη. Η εξψηεζε πνπ αθνξά ηε θχζε θαη ηελ πξνέιεπζή ηνπο είλαη πνιχ παιηά, θαη θαζψο είλαη πην ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ηελ έξεπλα ζρεηηθά κε ηε ζχζηαζε ηεο δηάλνηαο απφ θάζε άιιε εξψηεζε πνπ ππαηληρζήθακε, δελ είλαη άηνπν λα ηε ζεσξήζνπκε εδψ. Αλάκεζα ζηηο γλψκεο νη νπνίεο επηθξάηεζαλ ζρεηηθά κε ην ζέκα είλαη νη εμήο. Έρεη ζεσξεζεί φηη πξνηάζεηο ηεο θαηεγνξίαο πνπ αλαθέξακε ππάξρνπλ ζηε ζθέςε αλεμάξηεηα απφ ηελ εκπεηξία, θαη φηη νη αληηιήςεηο πνπ ζρεηίδνληαη κε απηέο είλαη ηα απνηππψκαηα αηψλησλ αξρεηχπσλ. Με βάζε απηά ηα αξρέηππα, ηδσκέλα λα δηαζέηνπλ κηα πξαγκαηηθφηεηα ηέηνηα ψζηε φια ηα αληηθείκελα ηεο αίζζεζεο λα είλαη κφλν κηα ζθηά ή κηα ακπδξή εληχπσζε, ν Πιάησλαο δηαθφζκεζε ηνλ ηδεαηφ θφζκν ηνπ. Απφ ηελ άιιε κεξηά, θάπνηνη έρνπλ ηζρπξηζηεί φηη ηα ζέκαηα απηψλ ησλ πξνηάζεσλ είλαη αληίγξαθα μερσξηζηψλ αληηθεηκέλσλ ηεο εκπεηξίαο· φηη πξφθεηηαη γηα απιά νλφκαηα· φηη είλαη κεκνλσκέλα αληηθείκελα ηεο εκπεηξίαο· θαη φηη νη πξνηάζεηο πνπ ζρεηίδνληαη κε απηά, εμαηηίαο ηεο αηέιεηαο απηψλ ησλ αληηθεηκέλσλ, είλαη κφλν ελ κέξεη αιεζείο· ηέινο, φηη είλαη πξντφληα ηνπ πλεχκαηνο πνπ ζρεκαηίδνληαη κε ηελ αθαίξεζε απφ ηελ αληίιεςε μερσξηζηψλ πξαγκάησλ, αιιά ζρεκαηίδνληαη κε ηέηνηνλ ηξφπν ψζηε λα γίλνπλ, απηφ πνπ ηα κεκνλσκέλα πξάγκαηα δελ κπνξνχλ πνηέ λα γίλνπλ, ζέκαηα ηεο επηζηήκεο, δειαδή ζέκαηα ζρεηηθά κε ην πνηεο αθξηβείο θαη γεληθέο πξνηάζεηο κπνξνχλ λα θαηνρπξσζνχλ. Καη ππάξρνπλ, ίζσο, θη άιιεο απφςεηο, ζε θάπνηεο απφ ηηο νπνίεο ην αηζζεηφ, ζε άιιεο ην πλεπκαηηθφ ή ηδεαηφ, ζηνηρείν θπξηαξρεί. Τψξα αλ ε ηειεπηαία απφ ηηο παξαπάλσ απφςεηο ζεσξεζεί (γηαηί δελ πξνηείλεηαη λα εμεηάζνπκε νχηε ην θαζαξά ηδεαηφ νχηε ηελ θαζαξά λνκηλαιηζηηθή άπνςε) θαη αλ δηεξεπλεζεί πνηα είλαη, κε
ηελ έλλνηα πνπ αλαθέξζεθε παξαπάλσ, ηα αιεζή αληηθείκελα ηεο επηζηήκεο, ηα αληηθείκελα ζε ζρέζε κε ηα νπνία νη πξνηάζεηο ηεο είλαη αιεζείο ρσξίο νπνηνδήπνηε ζηνηρείν ιάζνπο, γίλεηαη αληηιεπηφ φηη κφλν κία απάληεζε κπνξεί λα δνζεί. Όηη νχηε ηα κεκνλσκέλα αληηθείκελα ηεο εκπεηξίαο νχηε νη δηαλνεηηθέο εηθφλεο πνπ πξνθχπηνπλ, κπνξνχλ λα δηεθδηθήζνπλ απηήλ ηελ αμίσζε. Φαίλεηαη ζίγνπξν φηη νχηε ζηε θχζε νχηε ζηελ ηέρλε έρνπκε πνηέ ζπκθσλήζεη κε ην γεσκεηξηθφ νξηζκφ κηαο επζείαο γξακκήο, ή ελφο ηξηγψλνπ, ή ελφο θχθινπ, παξφηη ε απφθιηζε απφ απηά ηα ζρήκαηα ίζσο λα κελ κπνξεί λα εθηηκεζεί απφ ηηο αηζζήζεηο· θαη κπνξεί λα ζεσξεζεί ηνπιάρηζηνλ ακθίβνιν, αλ κπνξνχκε λα ζρεκαηίζνπκε κηα ηέιεηα δηαλνεηηθή εηθφλα, ή έλλνηα, γηα ηελ νπνία λα ππάξρεη νκφθσλε ζπκθσλία. Αιιά δελ είλαη ακθίβνιν φηη ηέηνηνπ είδνπο απφςεηο, φζν θη αλ είλαη αηειείο, νδεγνχλ ζε θάηη πέξα απφ απηέο ηηο ίδηεο, ζε κηα ζηαδηαθή πξνζέγγηζε θαηά ηελ νπνία θάζε αηέιεηα ηείλεη λα εμαθαληζηεί. Παξφιν πνπ ην ηέιεην ηξίγσλν, ή ηεηξάγσλν ή θχθινο, δελ ππάξρνπλ ζηε θχζε, μεπεξλάλε θάζε δχλακε αναπαράζηαζης απφ ηελ αληίιεςή καο, θαη αληηπξνζσπεχνληαη ζηε ζθέςε καο, ζαλ ην φξην κηαο απξνζδηφξηζηεο δηαδηθαζίαο αθαίξεζεο. Ωζηφζν, ράξε ζε κηα αμηνζαχκαζηε ιεηηνπξγία ηεο αληίιεςεο, κπνξεί λα γίλνπλ ην αληηθείκελν πξνηάζεσλ πνπ είλαη απολύηφς αιεζείο. Τν βαζίιεην ηεο ινγηθήο έηζη καο απνθαιχπηεηαη σο κεγαιχηεξν απφ εθείλν ηεο θαληαζίαο. Θα πξέπεη, πξάγκαηη, ν θαζέλαο λα ζθεθηεί αλ κπνξνχκε λα δσγξαθίζνπκε κέζα καο, κε ζαθή αθξίβεηα, ηα επηζηεκνληθά ζηνηρεία ηεο κνξθήο, ηεο θαηεχζπλζεο, ηνπ κεγέζνπο, θιπ., αλ απηά ηα πξάγκαηα, φπσο πξαγκαηηθά γίλνληαη αληηιεπηά ζην θαζέλα, ζα είλαη, ηα θαηάιιεια αληηθείκελα ηεο επηζηήκεο. Αιιά αλ, φπσο θαηά ηε γλψκε κνπ θαίλεηαη πην ζσζηφ, κηα αλίαηε αηέιεηα πξνζθνιιάηαη ζε θάζε καο πξνζπάζεηα λα ζπλεηδεηνπνηήζνπκε κε αθξίβεηα απηά ηα ζηνηρεία, ηφηε κπνξνχκε κφλν λα επηβεβαηψζνπκε, φηη φζν πεξηζζφηεξν ηα εμσηεξηθά αληηθείκελα, ή ηα θαληαζηηθά πξντφληα ηεο αθαίξεζεο, πξνζεγγίδνπλ ζπγθεθξηκέλεο οριακές πεξηπηψζεηο, ρσξίο, πνηέ ίζσο, λα ηηο νηθεηνπνηεζνχλ πξαγκαηηθά, ηφζν πεξηζζφηεξν νη γεληθέο πξνηάζεηο ηεο επηζηήκεο ζρεηηθά κε απηά ηα πξάγκαηα ή απηέο ηηο αληηιήςεηο πξνζεγγίδνπλ ηελ απφιπηε αιήζεηα, κε ηελ απφθιηζή ηνπο απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα λα ηείλεη λα εμαθαληζηεί.
Σε θάπνην βαζκφ, νη ίδηεο παξαηεξήζεηο κπνξνχλ λα εθαξκνζηνχλ θαη ζηηο θπζηθέο επηζηήκεο. Απηφ πνπ απνθαιείηαη απφ απηέο ηηο επηζηήκεο σο 'ζεκειηψδεηο έλλνηεο,' φπσο ε δχλακε, ε πνιηθφηεηα, ε
θξπζηάιισζε, θιπ., δελ είλαη, φπσο ην αληηιακβάλνκαη, νχηε πλεπκαηηθά
πξντφληα αλεμάξηεηα απφ ηελ εκπεηξία, νχηε απιά αληίγξαθα ησλ εμσηεξηθψλ πξαγκάησλ· αιιά ελψ, απφ ηε κία πιεπξά, έρνπλ έλα αλαγθαίν πξνεγνχκελν ζηελ εκπεηξία, απφ ηελ άιιε πιεπξά ρξεηάδνληαη γηα ην ζρεκαηηζκφ ηνπο ηε δξάζε ηεο δχλακεο ηεο αθαίξεζεο, ππαθνχνληαο ζε θάπνηα γεληθή ιεηηνπξγία ή πξνδηάζεζε ηεο θχζεο καο, ε νπνία πάληα καο σζεί πξνο ηελ έξεπλα, θαη καο θαζηζηά θαηάιιεινπο γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο ηάμεο. Έηζη κειεηάκε θαηά πξνζέγγηζε ηηο επηπηψζεηο ηεο βαξχηεηαο ζηηο θηλήζεηο ησλ νπξάλησλ ζσκάησλ, κε αλαθνξά ζηελ περιοριζηική παξαδνρή φηη νη πιαλήηεο είλαη ηέιεηεο ζθαίξεο ή ζθαηξνεηδή. Καζνξίδνπκε πξνζεγγηζηηθά ηε δηαδξνκή κηα αθηίλαο θσηφο κέζα ζηελ αηκφζθαηξα, κε κηα δηαδηθαζία αθαίξεζεο φισλ ησλ επηδξάζεσλ ηεο ζεξκνθξαζίαο. Καη απηή είλαη ε ηάμε ηεο δηαδηθαζίαο ζε φια ηα πςειφηεξα επίπεδα ηεο αλζξψπηλεο γλψζεο. Απηφ πνπ είλαη ηψξα αμηνζεκείσην ζε ζρέζε κε απηέο ηηο δηαδηθαζίεο ηεο δηαλφεζεο είλαη ε ηάζε, θαη ε αληίζηνηρε ηθαλφηεηα, λα πξνρσξάκε απφ ηηο αηειείο αλαπαξαζηάζεηο ηεο αίζζεζεο θαη ηηο δηαθνξέο ηεο ππνθεηκεληθήο εκπεηξίαο ζηελ θαηαλφεζε γεληθψλ, θαη πηζαλψο ακεηάβιεησλ αιεζεηψλ. Όπνπ απηή ε ηάζε θαη αληίιεςε ελψλνληαη, θάζε ζεηξά ζπλδεδεκέλσλ πεξηζηαηηθψλ ζηε θχζε κπνξεί λα πξνζθέξεη ηε λχμε γηα κηα ηάμε πην αθξηβή απφ εθείλε ηελ νπνία εθδειψλνπλ άκεζα. Γηαηί κπνξνχλ λα ρξεζηκεχζνπλ σο βάζε θαη επθαηξία γηα ηελ άζθεζε εθείλσλ ησλ δπλάκεσλ ησλ νπνίσλ ν ζθνπφο είλαη ε θαηαλφεζε ησλ γεληθψλ αιεζεηψλ, νη νπνίεο πξάγκαηη γίλνληαη θαλεξέο, αιιά πνηέ κε ηέιεηα πηζηφηεηα, ζε έλαλ θφζκν κεηαβιεηψλ θαηλνκέλσλ. 6. Η αιήζεηα φηη νη ηειηθνί λφκνη ηεο ζθέςεο είλαη καζεκαηηθνί ζηε κνξθή ηνπο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ πηζαλφηεηα ηνπ ιάζνπο, θαζηεξψλεη ην έδαθνο γηα θάπνηα αμηνζεκείσηα ζπκπεξάζκαηα. Αλ ζηξέθακε ηελ πξνζνρή καο ζηελ επηζηεκνληθή αιήζεηα θαη κφλν, ίζσο λα νδεγνχκαζηαλ ζην λα ζπκπεξάλνπκε έλαλ ζρεδφλ απφιπην παξαιιειηζκφ αλάκεζα ζηηο πλεπκαηηθέο πξάμεηο θαη ζηα εμσηεξηθά γεγνλφηα. Αο ππνζέζνπκε θάπνηνλ ζρεηηθφ κε ηε θπζηθή επηζηήκε, αιιά φρη ζπλεζηζκέλν ζην λα ζθέθηεηαη ηε θχζε ησλ ίδησλ ησλ δηαλνεκάησλ ηνπ, λα πιεξνθνξνχηαλ φηη είρε απνδεηρζεί φηη νη λφκνη απηψλ ησλ ιεηηνπξγηψλ ήηαλ καζεκαηηθνί· είλαη πηζαλφ φηη αθνχ ηα
πξψηα ζπλαηζζήκαηα δπζπηζηίαο ζα είραλ παξακεξηζηεί, ε εληχπσζε ζα δεκηνπξγνχηαλ φηη ε ηάμε ηεο ζθέςεο πξέπεη, άρα, λα είλαη ηφζν απαξαίηεηε φζν θαη ε χπαξμε ηνπ πιηθνχ ζχκπαληνο. Γλσξίδνπκε φηη ζην ρψξν ηεο θπζηθήο επηζηήκεο, ε απφιπηε ζχλδεζε αλάκεζα ζηα αξρηθά θαη ζηα ηειηθά ζηνηρεία ελφο πξνβιήκαηνο, εθθξαζκέλα ζε καζεκαηηθή κνξθή, ζπκβνιίδεη θαηάιιεια ηε θπζηθή αλαγθαηφηεηα πνπ δέλεη καδί ηελ αηηία θαη ην απνηέιεζκα. Η αλαγθαία δηαδνρή θαηαζηάζεσλ θαη ζπλζεθψλ ζηνλ αλφξγαλν θφζκν, θαη ε αλαγθαία ζχλδεζε ησλ ππνζέζεσλ θαη ηνπ ζπκπεξάζκαηνο ζηε δηαδηθαζία ηεο αθξηβνχο απφδεημεο πνπ εθαξκφδεηαη, θαίλεηαη λα είλαη ζπληνληζκέλεο. Μπνξεί πηζαλά λα είλαη κηα εξψηεζε ζρεηηθά κε ην ζε πνηα απφ ηηο δπν ζεηξέο ε αξρηθή εθαξκνγή ηνπ φξνπ 'αλαγθαίν' ρξεηάδεηαη· είηε ζηελ παξαηεξήζηκε ζπλέπεηα ηεο θχζεο ή ζηελ άξξεθηε ζχλδεζε ησλ πξνηάζεσλ ζε θάζε έγθπξν ζπιινγηζκφ ζρεηηθά κε ηα έξγα ηεο. Ιζηνξηθά ζα έπξεπε ίζσο λα πξνηηκήζνπκε ηελ πξψηε, ελψ θηινζνθηθά ηε δεχηεξε. Αιιά ην γεγνλφο ηεο ζχλδεζεο είλαη αλακθηζβήηεην, θαη ε αλαινγία ηελ νπνία ππνδεηθλχεη είλαη εκθαλήο. Αλ, επνκέλσο, νη λφκνη ηεο έγθπξεο ζπιινγηζηηθήο ίζρπαλ γεληθά, ζα ππήξρε έλαο πνιχ ζηελφο παξαιιειηζκφο κεηαμχ ησλ ιεηηνπξγηψλ ηεο δηαλφεζεο θαη ηεο εμσηεξηθήο θχζεο. Η ππαγσγή ζε λφκνπο καζεκαηηθνχο ζηε κνξθή θαη ζηελ έθθξαζή ηνπο, αθφκα θαη ε απφιπηε ππαγσγή, ζα έδηλε θαη ζηηο δχν ζεηξέο έλαλ θνηλφ ραξαθηήξα. Η θπξηαξρία ηεο αλαγθαηφηεηαο πάλσ ζηνλ πλεπκαηηθφ θαη ζην θπζηθφ θφζκν ζα ήηαλ παξφκνηα πιήξεο θαη παγθφζκηα. Αιιά ελψ ε παξαηήξεζε ηεο εμσηεξηθήο θχζεο καξηπξεί κε αηξάληαρηα ζηνηρεία ην γεγνλφο, φηη ε νκνηνκνξθία ηεο ιεηηνπξγίαο θαη ε ζηαζεξή ππαγσγή ζε εθαξκνζκέλνπο λφκνπο επηθξαηεί ζε νιφθιεξν ην βαζίιεηφ ηεο, αληίζεηα, θαη ε παξακηθξή πξνζνρή ζηηο δηαδηθαζίεο ηνπ δηαλνεηηθνχ θφζκνπ κάο απνθαιχπηεη κηα άιιε δηάζηαζε ησλ πξαγκάησλ. Οη καζεκαηηθνί λφκνη ηεο ζπιινγηζηηθήο είλαη, θαλνληθά, νη λφκνη ηεο ζφζηής ζπιινγηζηηθήο κφλν, θαη ε πξαγκαηηθή ππέξβαζή ηνπο είλαη έλα κνλίκσο επαλαιακβαλφκελν θαηλφκελν. Τν ιάζνο, ην νπνίν δελ έρεη θακία ζέζε ζην θπζηθφ ζχζηεκα, θαηαιακβάλεη έλα κεγάιν κέξνο εδψ. Πξέπεη λα ην δερζνχκε απηφ σο έλα απφ εθείλα ηα χζηαηα γεγνλφηα, ε θαηαγσγή ηνπ νπνίνπ βξίζθεηαη πέξα απφ ην ρψξν ηεο επηζηήκεο γηα λα πξνζδηνξηζηεί. Πξέπεη λα παξαδερζνχκε φηη ππάξρνπλ λφκνη ηνπο νπνίνπο νχηε ε απζηεξφηεηα ηεο καζεκαηηθήο κνξθήο ηνπο δελ ηνπο πξνζηαηεχεη
απφ ηελ παξαβίαζε. Θα πξέπεη δειαδή λα ηνπο απνδψζνπκε κηαλ απζεληία ηεο νπνίαο ε νπζία δελ βξίζθεηαη ζηε δχλακε ηεο ζπιινγηζηηθήο, θαη κηα ππεξνρή ηεο νπνίαο ε αλαινγία κε ηελ απαξαβίαζηε ηάμε ηνπ θπζηθνχ θφζκνπ δελ καο βνεζά θαηά θαλέλαλ ηξφπν λα θαηαλνήζνπκε. ` Καζψο ε δηάθξηζε πνπ ηνλίζηεθε είλαη πραγμαηική, παξακέλεη αλεπεξέαζηε απφ νπνηαδήπνηε ηδηαηηεξφηεηα ησλ απφςεψλ καο ζρεηηθά κε άιινπο ηνκείο ηεο πλεπκαηηθήο ζχζηαζεο. Αλ ζεσξνχκε ην πλεχκα ειεχζεξν, θαη απηή είλαη πξνθαλψο ε άπνςε ζχκθσλα κε ην γεληθφ πλεχκα απηψλ ησλ εηθαζηψλ, ε ειεπζεξία ηνπ πξέπεη λα ηδσζεί ζε αληηπαξάζεζε κε ην βαζίιεην ηεο αλαγθαηφηεηαο, θαη φρη ζχκθσλα κε ηελ χπαξμε κηαο δίθαηεο ππεξνρήο ηεο αιήζεηαο. Η λφκνη ηεο νξζήο επαγσγήο κπνξεί λα παξαβηάδνληαη, αιιά δελ ππάξρνπλ λιγόηερο κε απηήλ ηελ έλλνηα. Εμίζνπ παξακέλνπλ αλεπεξέαζηνη ζην ραξαθηήξα θαη ζηελ απζεληία ηνπο αλ ε ππφζεζε ηεο αλαγθαηφηεηαο ζηελ αθξαία ηεο κνξθή πηνζεηεζεί. Έζησ φηη νη λφκνη ηεο νξζήο ζπιινγηζηηθήο, φπσο θαζνξίδνληαη ζε απηήλ ηελ εξγαζία, ή, γηα λα κηιήζσ γεληθφηεξα, φπσο ζα εκθαλίδνληαλ ηειηθά ζηα ζπκπεξάζκαηα κηαο εθηελνχο αλάιπζεο, απνηεινχλ κφλν έλα μέρος ηνπ ζπζηήκαηνο ησλ λφκσλ απφ ηνπο νπνίνπο ε πξαγκαηηθή δηαδηθαζία ηεο ζπιινγηζηηθήο, είηε ζσζηά ή ιάζνο, δηέπεηαη. Έζησ φηη αλ απηφ ην ζχζηεκα καο ήηαλ γλσζηφ ζηελ πιεξφηεηά ηνπ, ζα έπξεπε λα αληηιεθζνχκε φηη ε φιε πλεπκαηηθή δηαδηθαζία ζα ήηαλ αναγκαία, αθφκε θαη ζην βαζκφ πνπ νη θηλήζεηο ηνπ αλφξγαλνπ θφζκνπ είλαη απαξαίηεηεο. Καη έζησ ηέινο, σο ζπλέπεηα απηήο ηεο ππφζεζεο, φηη ηα θαηλφκελα ηεο ιαλζαζκέλεο ζπιινγηζηηθήο, φπνπ θαη αλ εκθαλίδνληαη, νθείινληαη ζηελ παξεκβνιή άιισλ λφκσλ κε εθείλνπο ησλ νπνίσλ ε ζσζηή ζπιινγηζηηθή είλαη ην πξντφλ. Αθφκα ζα ίζρπε φηη ππάξρεη αλάκεζα ζηνπο λφκνπο ηνπ πλεχκαηνο έλαο αξηζκφο πνπ ζα μερσξίδεη ράξε ζε απηφλ ηνλ ηδηαίηεξν ραξαθηήξα, δειαδή, φηη θάζε θίλεζε ζην ζχζηεκα ηεο δηάλνηαο πνπ επηηπγράλεηαη κε ηελ θαζνδήγεζή ηνπο είλαη ζφζηή, φηη θάζε παξέκβαζε άιισλ λφκσλ δελ απνηειεί απιά αλάκημε, αιιά παραβίαζη. Δελ κπνξεί παξά λα ζεσξεζεί φηη απηή ε πεξίζηαζε ζα έδηλε ζηνπο ελ ιφγσ λφκνπο έλαλ ραξαθηήξα δηάθξηζεο θαη ππεξνρήο. Δελ ζα κπνξνχζαλ παξά λα ππνδεηθλχνπλ έλαλ ηειηθφ ζθνπφ, ν νπνίνο δελ εθπιεξψλεηαη πάληα, λα δηαζέηεη κία απζεληία εγγελή θαη νξζή, αιιά ρσξίο λα απαηηεί πάληα ηελ ππαγσγή ζε απηφλ.
Τψξα κηα απιή ζεψξεζε κπνξεί λα δείμεη φηη δελ ππάξρεη ηίπνηε αλάινγν κε απηφ ζηνλ θφζκν ησλ θπζηθψλ λφκσλ. Τν βαζίιεην ηεο αλφξγαλεο θχζεο δελ επηδέρεηαη νχηε πξνηηκήζεηο νχηε δηαθξίζεηο. Δελ κπνξνχκε λα δηαρσξίζνπκε θαλέλα κέξνο ησλ λφκσλ ηεο απφ ηα ππφινηπα, θαη λα ηα αλαθεξχμνπκε σο άμηα ππαγσγήο,- απφ κφλα ηνπο επηθνξηηζκέλα κε ηελ εθπιήξσζε ησλ πςειφηεξσλ ζθνπψλ ηεο. Αληίζεηα, φινη νη λφκνη ηεο θαίλεηαη λα είλαη ζπληνληζκέλνη, θαη φζν κεγαιχηεξε είλαη ε νηθεηφηεηά καο καδί ηνπο, ηφζν πεξηζζφηεξν αλαγθαία θαίλεηαη ε ζπληνληζκέλε ηνπο δξάζε γηα ηελ αξκνλία, θαη, ζην βαζκφ ηεο θαηαλφεζήο καο, γηα ην γεληθφ ζτέδιο ηνπ ζπζηήκαηνο. Τν πφζν ζπρλά νη πεξηζζφηεξεο εηδνπνηέο απνκαθξχλζεηο απφ ηελ θαλεξή ηάμε ηνπ αλφξγαλνπ θφζκνπ, φπσο νη δηαθπκάλζεηο ηνπ πιαλεηηθνχ ζπζηήκαηνο, ε δηαθνπή ηεο δηαδηθαζίαο θξπζηάιισζεο απφ ηελ παξεκβνιή κηαο εμσηεξηθήο δχλακεο, θαη άιιεο απηνχ ηνπ είδνπο, είηε ζπγρσλεχνληαη ζηελ αληίιεςε ελφο πην αλαγσγηθνχ ζρήκαηνο ηάμεο, ή ράλνπλ κε κηα πην πξνζεθηηθή θαη επηκειεκέλε καηηά ην αθχζηθν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπο, δελ ρξεηάδεηαη λα ην πνχκε. Μία εμήγεζε κφλν απηψλ ησλ γεγνλφησλ κπνξεί λα δνζεί, δειαδή, φηη ε δηάθξηζε αλάκεζα ζην ζφζηό θαη ζην λάθος, ππάξρεη ζηε δηαδηθαζία ηεο δηάλνηαο, αιιά φρη ζην ρψξν κηαο θπζηθήο αλαγθαηφηεηαο. Καζψο πξνρσξάκε απφ ηα ρακειφηεξα επίπεδα ηεο αλφξγαλεο χπαξμεο πξνο ηνλ πςειφηεξν βαζκφ ηεο ζπλεηδεηήο ζθέςεο, απηή ε αληίζεζε ζηαδηαθά καο απνθαιχπηεηαη. Οπνπδήπνηε ηα θαηλφκελα ηεο δσήο εθδειψλνληαη, ην βαζίιεην ηνπ απζηεξνχ λφκνπ καο νδεγεί θαηά θάπνηνλ ηξφπν ζε απηήλ ηε κπζηεξηψδε αξρή ηεο δξαζηεξηφηεηαο. Έηζη, αλ θαη ε δνκή ησλ αγειψλ ησλ δψσλ αληαπνθξίλεηαη ζε νξηζκέλα είδε, ίζσο ππάξρνπλ νξηζκέλνη ηχπνη, ζε ζρέζε κε ηα πςειφηεξα πξφηππα ηεο νκνξθηάο θαη ηεο αλαινγίαο, πνπ γίλνληαη ζπλεηδεηνί αηειψο. Οη δχν ελαιιαθηηθέο κνξθέο κεηαμχ ησλ νπνίσλ ε ηέρλε θπκαίλεηαη ζήκεξα, είλαη ε αθξηβήο απνκίκεζε ησλ επηκέξνπο κνξθψλ, θαη ην εγρείξεκά ηεο, κέζσ ηεο αθαίξεζεο απφ φιεο απηέο, λα θζάζεη ζηελ έλλνηα κηαο ηδαληθήο ράξηηνο θαη έθθξαζεο, ε νπνία πνηέ, ίζσο, δελ εθδειψλεηαη ζηηο κνξθέο ησλ γήηλσλ θαινππηψλ. Καη πάιη, απηέο νη ηειενινγηθέο πξνζαξκνγέο κε ηηο νπνίεο, ρσξίο ηνλ νξγαληθφ ηχπν λα ζπζηάδεηαη, ηα είδε πξνζαξκφδνληαη ζε λέεο ζπλζήθεο ή πεξηβάιινληα,- επηηπγράλνληαη, πάξαπηα, φρη ράξε ζηε πξνθαλή κνηξαία δχλακε ησλ εμσηεξηθψλ ζπλζεθψλ, αιιά ράξε ζε κηα παξνξκεηηθή εζσηεξηθή ελέξγεηα. Η δσή ζε φιεο ηηο κνξθέο ηεο κπνξεί έηζη λα αληηπαξαηεζεί
κε ηελ παζεηηθή ζηεξενηππία ηεο αλφξγαλεο θχζεο. Αιιά ζην κέηξν πνπ ε ηειεηφηεηα ησλ ηχπσλ κε ηνπο νπνίνπο εθδειψλεηαη πιηθά έρεη ζε θάπνην βαζκφ ηδαληθφ ραξαθηήξα, ζην κέηξν πνπ δελ κπνξνχκε λα πξνζδηνξίζνπκε κε αθξίβεηα ηελ χςηζηε ελλοτεύοσζα κεγαιεηφηεηα ησλ κνξθψλ θαη ησλ πξνζαξκνγψλ, ε αληίζεζε θαίλεηαη ιηγφηεξν εδψ ζε ζρέζε κε εθείλε πνπ ππάξρεη αλάκεζα ζηηο δηαλνεηηθέο δηεξγαζίεο θαη ζε εθείλεο ηνπ θαζαξά πιηθνχ θφζκνπ. Γηαηί ν θαζνξηζκέλνο θαη ηερληθφο ραξαθηήξαο ησλ καζεκαηηθψλ λφκσλ απφ ηνπο νπνίνπο θαη νη δπν δηέπνληαη, θέξλεη ζην πξνζθήλην ηε ζεκειηψδε δηαθνξά ζην είδνο ηεο απζεληίαο, ην νπνίν κε ηελ ηζρχ ηνπο εμαζθνχλ αληίζηνηρα. 7. Υπάξρεη άιιε κηα πεξίπησζε πνπ ζπλδέεηαη κε ηα γεληθά αληηθείκελα απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ, ζηελ νπνία ε ζπξξαθή ησλ αιεζεηψλ ή γεγνλφησλ, πνπ αληινχληαη απφ δηαθνξεηηθέο πεγέο, πξνηείλεη κηα δηδαθηηθή δηαδηθαζία πξνβιεκαηηζκνχ. Σπλίζηαηαη ζηε ζχγθξηζε ησλ λφκσλ ηεο ζθέςεο, ζηελ επηζηεκνληθή ηνπο αλαπαξάζηαζε, κε ηηο πξαγκαηηθέο κνξθέο ηηο νπνίεο ε θπζηθή ππφζεζε ζηα πξψηα ζηάδηα, θαη ε κεηαθπζηθή εηθαζία ζε φια ηα ζηάδηα, έηεηλαλ λα ζεσξνχλ. Υπάξρνπλ δχν παξαδείγκαηα απηήο ηεο παξαηήξεζεο, ζηα νπνία, εηδηθά, ζα ήζεια εδψ λα ζηξέςσ ηελ πξνζνρή. 1νλ. Έρεη απνδεηρζεί φηη ππάξρεη επηζηεκνληθή ζρέζε αλάκεζα ζηηο αληηιήςεηο ηεο κνλάδαο ζηνπο αξηζκνχο θαη ζην ζχκπαλ ζηε ινγηθή. Καηαιακβάλνπλ ζηα αληίζηνηρα ζπζηήκαηά ηνπο ηελ ίδηα ζρεηηθή ζέζε, θαη ππφθεηληαη ζηνπο ίδηνπο ηππηθνχο λφκνπο. Τψξα γηα ην Ειιεληθφ πλεχκα, ζε έλα πξψηκν ζηάδην δξαζηεξηφηεηαο,- έλα ζηάδην φρη ιηγφηεξν ζεκαληηθφ, ίζσο φρη ιηγφηεξν αναγκαίο, ζηελ εμέιημε ηεο αλζξψπηλεο δηαλφεζεο, απφ εθείλν ηεο επνρήο ηνπ Bacon, ή ηνπ Newton,- φηαλ ηα κεγάια πξνβιήκαηα ηεο θχζεο μεθίλεζαλ λα μεδηπιψλνληαη, ελψ ηα κέζα παξαηήξεζεο ήηαλ αθφκε ειιηπή θαη ε αλαγθαηφηεηά ηνπο δελ είρε γίλεη αθφκα αληηιεπηή, νη φξνη 'ζχκπαλ' θαη 'κνλάδα' θαίλεηαη φηη ζεσξνχληαλ ζρεδφλ ηαπηφζεκνη. Η εξκελεία ηεο θχζεο απηήο ηεο ελφηεηαο ηεο νπνίαο νιφθιεξε ε χπαξμε ζεσξνχηαλ κηα εθδήισζε, ήηαλ ν πξψηνο ζηφρνο ηεο θηινζνθίαο. Ο Θαιήο αλαδήηεζε απηήλ ηε ζεκειηψδε ελφηεηα ζην λεξφ. Ο Αλαμηκέλεο θαη ν Δηνγέλεο ηε ζπλέιαβαλ λα βξίζθεηαη ζηνλ αέξα. Ο Ίππαζνο ν Μεηαπφληηνο θαη ν Ηξάθιεηηνο απφ ηελ Έθεζν αλήγγεηιαλ φηη ήηαλ ε θσηηά. Ληγφηεξν ζαθήο ή απφιπηνο ζηηο απφςεηο ηνπ, ν Παξκελίδεο δήισζε απιά φηη φια ηα ππάξρνληα πξάγκαηα ήηαλ έλα; Ο Μέιηζζνο δήισζε φηη ην ζχκπαλ ήηαλ άπεηξν, αλεπίδεθην αιιαγήο ή θίλεζεο, έλα, φκνην κε ηνλ
εαπηφ ηνπ, θαη φηη ε θίλεζε δελ ήηαλ παξά κηα ςεπδαίζζεζε. Με κηα ζθέςε ε νπνία, ζην αλαθξηηηθφ πλεχκα ηνπ Αξηζηνηέιε, θαηλφηαλ λεθάιηα ζπγθξηλφκελε κε ηελ βηαζχλε ησλ πξνεγνχκελσλ εηθαζηψλ, ν Αλαμαγφξαο απφ ηηο Κιαδνκελέο, αθνινπζψληαο, ίζσο, ηα βήκαηα ηνπ ζπκπνιίηε ηνπ Εξκνηίκνπ, αλαδήηεζε ζηε δηάλνηα ηελ αηηία ηνπ θφζκνπ θαη ηεο ηάμεο. Η παλζετζηηθή ηάζε πνπ δηαπεξλνχζε πνιιέο απφ απηέο ηηο εηθαζίεο είλαη έθδειε ζηε γιψζζα ηνπ Ξελνθάλε, ηνπ ηδξπηή ηεο Ειεαηηθήο ζρνιήο, ν νπνίνο κειεηψληαο ηελ έθηαζε ηνπ νπξαλνχ δήισζε φηη ε κνλάδα ήηαλ ν ζεφο. Ίζσο ππάξρνπλ ιίγεο, αλ φρη θακία, κνξθέο ζηηο νπνίεο ε κνλάδα κπνξεί λα γίλεη αληηιεπηή, αξηζκεηηθά αθεξεκέλα ή ινγηθά, πξαγκαηηζηηθά σο κηα παζεηηθή νπζία, ή σο κηα θεληξηθή θαη δσληαλή αξρή, πνπ λα κελ ππάξρνπλ ζηηο εθαξκνγέο απηψλ ησλ αξραίσλ δηδαζθαιηψλ. Τα ζπγγξάκκαηα ηνπ Αξηζηνηέιε, ζηα νπνία θπξίσο αλαθέξζεθα, αθζνλνχλ κε λχμεηο απηνχ ηνπ είδνπο, αλ θαη ην φλνκα ησλ πεξηζζφηεξσλ απφ φζεο αζρνιήζεθαλ κε ηέηνηεο εηθαζίεο, είλαη πηζαλφ φηη έρνπλ ραζεί. Είλαη αιήζεηα πεξίεξγν αιιά ελδεηθηηθφ, φηη ελψ ε θχζε ζε φιεο ηηο πηπρέο ηνπ νπξαλνχ πξέπεη λα θαηλφηαλ ζαλ ζθελή αλεμήγεηεο αηαμίαο, ελψ ε θνηλή πεπνίζεζε είρε λα θάλεη κε ηελ πνιιαπιφηεηα ησλ ζεψλ ηεο,ε ζχιιεςε κηαο πξσηαξρηθήο κνλάδαο, αλ θαη κφλν ζε κηα πξσηφγνλε, πιηθή κνξθή, ζα πξέπεη λα είρε βαζχηεξεο ξίδεο· επηβηψλνληαο κέζα απφ ηηο απνγνεηεχζεηο ηεο πεξίζθεςεο θαη κέζα απφ ηελ αέλαε αλαδήηεζε! 2νλ. Σε εμίζνπ ζηελή ζρέζε κε εθείλν ην λφκν ηεο ζθέςεο πνπ εθθξάδεηαη κε κηα εμίζσζε δεπηέξνπ βαζκνχ, θαη πνπ έρεη νλνκαζηεί ζε απηήλ ηελ πξαγκαηεία λφκνο ηεο δπαδηθφηεηαο, βξίζθεηαη ε ηάζε ηεο αξραίαο ζθέςεο πξνο εθείλεο ηηο θφξκεο ησλ θηινζνθηθψλ ππνζέζεσλ πνπ είλαη γλσζηέο σο δπαδηθέο. Η ζεσξία ηνπ Εκπεδνθιή, ε νπνία εμήγεζε ηηο θαηλνκεληθέο αληηθάζεηο ηεο θχζεο εξκελεχνληάο ηεο κε ηηο δχν αληίζεηεο αξρέο, ηεο 'πάιεο' θαη 'θηιίαο' θαη ε ζεσξία ηνπ Λεχθηππνπ, ε νπνία αλέιπζε φιε ηελ χπαξμε ζε δχν ζηνηρεία, ην 'πλείζηον' θαη ην 'κενό,' είλαη απηήο ηεο θχζεο. Η γλσζηή ζχγθξηζε ηνπ ζχκπαληνο κε κηα ιχξα ή ηφμν, ε 'έθδειε αξκνλία' πνπ πξνθχπηεη απφ ηηο δχν θαηαζηάζεηο ησλ αληηζέησλ, πξνδίδεη ηελ ίδηα θαηαγσγή. Σην ζχζηεκα ηνπ Ππζαγφξα, ην νπνίν είλαη έλα ζπλδπαζκφο ηνπ δπηζκνχ κε άιια ζηνηρεία ελζσκαησκέλα απφ ηε κειέηε ησλ αξηζκψλ θαη ησλ ζρέζεψλ ηνπο, δέθα ζεκειηψδεηο αληηζέζεηο αλαγλσξίδνληαη: ην πεπεξαζκέλν θαη ην απεξηφξηζην, ην κνλφ θαη ην άξηην, ε κνλάδα θαη ε πνιιαπιφηεηα, ην αξηζηεξφ θαη ην δεμηφ, ην άξξελ θαη ην ζήιπ, ε θίλεζε θαη ε αθηλεζία, ε
επζεία θαη ε θακπχιε, ην θσο θαη ην ζθνηάδη, ην θαιφ θαη ην θαθφ, ην νξζφ θαη ην θεθιηκέλν. Σην ζχζηεκα ηνπ Αιθκαίσληνο ν ίδηνο βαζηθφο δπηζκφο γίλεηαη απνδεθηφο, αιιά ρσξίο ηνλ θαζνξηζκέλν θαη αξηζκεηηθφ πεξηνξηζκφ κε ηνλ νπνίν ζπλδέεηαη ζην Ππζαγφξεην ζχζηεκα. Η κεγάιε αλάπηπμε απηήο ηεο ηδέαο ζπλαληηέηαη, σζηφζν, κε ην αξραίν δφγκα ησλ Μαληρατζηψλ, ην νπνίν φρη κφλν απνηέιεζε ηε βάζε ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ζπζηήκαηνο ηεο Πεξζίαο, αιιά εμαπιψζεθε επξέσο ζε άιιεο πεξηνρέο ηεο Αλαηνιήο, θαη έκεηλε αμηνκλεκφλεπην ζηελ ηζηνξία ηεο Φξηζηηαληθήο εθθιεζίαο. Η θαηαγσγή ηνπ δπτζκνχ σο εηθαζία, πξηλ αθφκα ζπλδεζεί κε ηελ πξνζσπνπνίεζε ηεο Αξρήο ηνπ Καθνχ, αιιά θπζηθά αθνινπζψληαο εθείλα ηα δφγκαηα πνπ είραλ ππνζέζεη ηελ πξσηαξρηθή κνλαδηθφηεηα ηεο θχζεο, δειψλεηαη απφ ηνλ Αξηζηνηέιε:- "Εθφζνλ έθδεια ππήξραλ ζηε θχζε πξάγκαηα αληίζεηα κε ην θαιφ, θαη φρη κφλν ε ηάμε θαη ην θάιινο, αιιά επίζεο ε αλαξρία θαη ε αζρήκηα· θαη αθνχ ηα θαθά πξάγκαηα πξνθαλψο ππεξηζρχνπλ ζε αξηζκφ απέλαληη ζην θαιφ, θαη ηα άζρεκα πάλσ ζην θάιινο, θάπνηνο εηζήγαγε εθηελψο ηελ πάιε θαη ηε θηιία σο ηηο αληίζηνηρεο αηηίεο απηψλ ησλ πνηθίιισλ θαηλνκέλσλ." Καη ζηελ Ειιάδα, πξάγκαηη, θαίλεηαη φηη θπξίσο σο θηινζνθηθή άπνςε, ή σο ζπκπιήξσκα θηινζνθηθψλ εηθαζηψλ, ε δπηζηηθή ζεσξία θέξδηζε έδαθνο. Η εζηθή εθαξκνγή ηνπ δφγκαηνο πην θνληά ζην Ειιεληθφ πλεχκα δηαηεξείηαη ζηε κεγάιε Πιαησληθή αληίζεζε ηεο 'χπαξμεο θαη κε χπαξμεο,'- ζηε ζχλδεζε ηεο πξψηεο κε νηηδήπνηε είλαη θαιφ θαη αιεζέο, κε ηηο αηψληεο ηδέεο θαη ηνλ αξρεηππηθφ θφζκν· θαη ηεο ηειεπηαίαο κε ην θαθφ, ην ιάζνο, κε ηα πξφζθαηξα θαηλφκελα ηνπ παξφληνο. Οη δχν κνξθέο ππφζεζεο ζεσξήζεθαλ εδψ απφ θνηλνχ· νχηε κφλν θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πξψηκεο θαη ηεο χζηεξεο Ειιεληθήο θηινζνθίαο νη ηάζεηο ηεο παξαπάλσ ζθέςεο εθδειψζεθαλ. Σε δηάθνξεο επνρέο ην ίδην πλεχκα πηνζεηήζεθε. Ιδηαίηεξα φπνπ ε ηδηνθπΐα ηνπ Πιάησλα άζθεζε ηελ επίδξαζή ηεο ήηαλ αηζζεηή απηή ε επηξξνή. Η ελφηεηα φιεο ηεο χπαξμεο, ε αλαγλψξηζή ηεο κε ηελ αιήζεηα θαη ηελ θαινζχλε σο νπζία ηεο· ε ςεπδαίζζεζε, ε βαζχηεξε απνπζία θάζε επηθαηλφκελεο χπαξμεο· ηέηνηεο ήηαλ νη απφςεηο,- φπσο θαη νη πξνδηαζέζεηο ηεο ζθέςεο πνπ θπξίσο έηεηλαλ λα πξνσζνχλ. Εμνχ θαη ε ηζρπξή ηάζε πξνο ην κπζηηθηζκφ ν νπνίνο, φηαλ νη θαιέο κέξεο, είηε ζην πλεπκαηηθφ ή ζην θνηλσληθφ πεδίν, ηέιεησζαλ ζηελ Ειιάδα, άξρηζε λα επηθξαηεί ζηηο ζρνιέο ηεο θηινζνθίαο ηεο, θαη έθζαζε ζην απνθνξχθσκά ηνπ κε ηνπο Αιεμαλδξηλνχο Πιαησληζηέο. Η ππνζεηηθέο πξαγκαηείεο ηνπ Δηνλπζίνπ ηνπ Αξενπαγίηε έδεημαλ
λα αζθνχλ ηελ ίδηα επηξξνή, ηξνπνπνηεκέλε θαηά πνιχ απφ ηελ επαθή κε ηα Αξηζηνηειηθά δφγκαηα, ζηνπο ζρνιαζηηθνχο εξεπλεηέο ηνπ Μεζαίσλα. Δελ απνηειεί αληίθαζε λα πνχκε φηη ην χθνο ηεο ζθέςεο πνπ ελζαξξχλζεθε έηζη, ήηαλ ιίγν ζπλεπέο κε ηελ πξαγκαηηθή αθνζίσζε ζε κηα λεθάιηα θηινζνθία. Απηή ε επηξξνή ησλ αλζξψπηλσλ πξνζδνθηψλ, πνπ ζπλεπξίζθεηαη κε ηα θνηλά πξάγκαηα ηεο δσήο, ε νπνία απνηειεί έλα ηφζν κεγάιν κέξνο ηνπ πξαγκαηηθνχ, ζθφπηκνπ ραξαθηήξα ηεο θχζεο καο, ζα κπνξνχζε κφλν ειιηπψο λα αληηθαηαζηαζεί απφ ηελ πεξηζπιινγή αθφκε θαη ηνπ πςειφηεξνπ αληηθεηκέλνπ ηεο ζθέςεο, ηδσκέλε απφ κηα εθηελή πξάμε αθαίξεζεο σο θάηη απφ ην νπνίν νχηε κηα ζπλεθηηθή πξφηαζε ζα κπνξνχζε λα απνδεηρζεί ή λα απνξξηθζεί. Θα ήζεια λα αλαθεξζψ ελδεηθηηθά ζηηο ζρεηηθέο εηθαζίεο πάλσ ζηε Θεία Φχζε πνπ ηηο απνδίδνπλ ηελ ηέιεηα έλσζε ησλ αληηζέησλ, ή ζηηο αμηνζεκείσηεο πξαγκαηείεο ηνπ Άλζεικνπ, ζρεδηαζκέλεο λα δεκηνπξγήζνπλ κηα ζεσξία ηνπ ζχκπαληνο πάλσ ζηηο αλαινγίεο ηεο ζθέςεο θαη ηεο χπαξμεο. Η πξσηαξρηθή ελφηεηα αληηπξνζσπεχεηαη εθεί έρνληαο ηε βάζε ηεο ζε κηα αηψληα αιήζεηα. Η ππαγσγή ηεο θχζεο ζηνπο λφκνπο ηεο, ε ππαθνή ησλ εζηθψλ παξαγφλησλ ζηηο πξνζηαγέο ηεο νξζφηεηαο, είλαη ε ίδηα ε αιήζεηα ζε δξάζε· ν ίδηνο ν θφζκνο σο κηα έθθξαζε ηεο ζθέςεο ηνπ Δεκηνπξγνχ ηνπ. Αθφκε πην ραξαθηεξηζηηθή ήηαλ ε αλαβίσζε ησλ παιαηφηεξσλ κνξθψλ ππνζέζεσλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 16νπ θαη 17νπ αηψλα. Οη θίινη θαη ζπλεξγάηεο ηνπ Lorenzo de' Medici, νη αλαρσξεηέο ζηελ Αγγιία γλσζηνί σο Πιαησληζηέο ηνπ Cambridge, καδί κε πνιιά ελδηάκεζα πλεχκαηα δηαζθνξπηζκέλα ζηελ Επξψπε, αθηεξψζεθαλ εθ λένπ είηε ζην εγρείξεκα επίιπζεο ηνπ αξραίνπ πξνβιήκαηνο, De Uno Vero, Bono, ή ζην λα απνδείμνπλ πσο φια απηά ηα εξσηήκαηα είλαη άζθνπα θαη κάηαηα. Τα ινγηθά ζηνηρεία πνπ απνηεινχλ ην ζεκέιην φισλ απηψλ ησλ εηθαζηψλ, θαη απφ ηα νπνία θαίλεηαη λα δαλείδνληαη ηνπιάρηζηνλ ηε κνξθή ηνπο, ζα ήηαλ εχθνιν λα ηα αληρλεχζνπκε ζην πεξίγξακκα πην ζχγρξνλσλ ζπζηεκάησλ- πην εηδηθά ζηε ζρέζε ηνπ δφγκαηνο ηεο απφιπηεο κνλαδηθφηεηαο κε ηε δηάθξηζε αλάκεζα ζην εγώ θαη ζην μη- εγώ σο ηχπν ηεο θχζεο, πνπ απνηειεί ηε βάζε ηεο θηινζνθίαο ηνπ Φέγθει. Οη πξνζπάζεηεο ησλ ππνζεηηθψλ ζθέςεσλ λα θζάζνπλ ζηελ θνξθή ηεο αιήζεηαο, απφ ηελ νπνία κπνξνχλ λα εξεπλήζνπλ φιν ην πιαίζην θαη ηε ζχλδεζε ησλ πξαγκάησλ με ηη ζειρά ηης
επαγφγικής ζκέυης, έρνπλ δηαθέξεη ιηγφηεξν ζηηο κνξθέο ηεο ζεσξίαο ηελ νπνία παξήγαγαλ απφ φ,ηη ζηε θχζε ησλ εξκελεηψλ πνπ απνδφζεθαλ ζε απηέο ηηο κνξθέο. Καη εδψ έγθεηηαη ην πξαγκαηηθφ εξψηεκα ζρεηηθά κε ηελ επίδξαζε ησλ θηινζνθηθψλ ζπζηεκάησλ πάλσ ζηελ αλππαξμία θαη ζηε δσή. Γηαηί παξφηη φινη νη άλζξσπνη πξέπεη λα ζπκθσλήζνπλ ζρεηηθά κε ηελ απαξρή φισλ ησλ κνξθψλ θαη ησλ ζπλζεθψλ ζε κηα πξσηαξρηθή κνλαδηθφηεηα, νη αληηιήςεηο ηνπο είλαη δηαθνξεηηθέο ζε φ,ηη αθνξά απηήλ ηε κνλαδηθφηεηα, θαη πνηα είλαη ηα είδε ηεο ζρέζεο, εθηφο απφ εθείλν ηεο απιήο αηηηφηεηαο, πνπ θξαηά ηα πξάγκαηα καδί. Εδψ κπνξεί επίζεο λα γίλεη αηζζεηή ε αδπλακία ηεο απιήο ινγηθήο, ε αλεπάξθεηα ηεο βαζχηεξεο γλψζεο ησλ λφκσλ ηεο αληίιεςεο, λα επηιχζεη απηά ηα πξνβιήκαηα πνπ βξίζθνληαη πην θνληά ζηελ θαξδηά καο, θαζψο ηα ρξφληα πνπ πεξλνχλ αθαηξνχλ απφ ηε δσή καο ηηο ςεπδαηζζήζεηο ηεο Φξπζήο Απγήο ηεο. 8. Αλ ζεσξήζνπκε ηνλ εμαηξεηηθά απζαίξεην ραξαθηήξα ηεο αλζξψπηλεο γλψκεο, δελ αλακέλεηαη, νχηε ηζρπξηδφκαζηε εδψ, φηη νη παξαπάλσ κνξθέο είλαη νη κφλεο νη νπνίεο αληηπξνζσπεχνπλ ιχζεηο ησλ ππνζέζεσλ ζρεηηθά κε ην πξφβιεκα ηεο χπαξμεο. Κάησ απφ ζπγθεθξηκέλεο επηδξάζεηο άιιεο κνξθέο δνγκάησλ έρνπλ πξνθχςεη, φρη ζπάληα, θαιχπηνληαο εθείλα πνπ παξνπζηάζηεθαλ παξαπάλσ. Αιιά ε επξεία επηθξάηεζε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ ζεσξηψλ πνπ ζεσξήζακε, καδί κε ηελ εκθαλή αλαινγία ηνπο κε ηνπο εθπεθξαζκέλνπο λφκνπο ηεο ζθέςεο, δίθαηα κπνξνχλ λα εθιεθζνχλ φηη ππνδεηθλχνπλ κηα ζχλδεζε κεηαμχ ησλ δχν ζπζηεκάησλ. Όπσο φιεο νη άιιεο πλεπκαηηθέο πξάμεηο θαη δηαδηθαζίεο ραξαθηεξίδνληαη απφ ηηο ζθαιεξέο παξαδνμφηεηέο ηνπο, έηζη θαη ε ιεηηνπξγία ηνπ λφκνπ ηεο ζθέςεο πνπ νλνκάζηεθε ζε απηήλ ηελ εξγαζία λφκνο ηεο δπαδηθφηεηαο κπνξεί λα έρεη ηε δηθή ηνπ ηδηφκνξθε ηάζε γηα ιάζε, εμσζψληαο ηελ απιή επηδίσμε ηεο ζπκθσλίαο ζηελ αληίζεζε, δηακνξθψλνληαο έηζη έλαλ θφζκν πνπ βιέπνπκε αλαγθαζηηθά λα απνηειείηαη απφ κέξε ζπκπιεξσκαηηθά κεηαμχ ηνπο, ζρεκαηίδνληαο ηελ αληίιεςε ελφο θφζκνπ ζεκειησδψο ρσξηζκέλνπ απφ αληίζεηεο δπλάκεηο. Απηή, κε θάπνηεο γεληθέο αιιά βηαζηηθέο επαγσγέο γηα ηα θαηλφκελα, κπνξεί λα είλαη ε πξνέιεπζε ηνπ δπτζκνχ,αλεμάξηεηα απφ ην εξψηεκα αλ ν δπτζκφο είλαη ζε νπνηαδήπνηε κνξθή κηα πξαγκαηηθή ζεσξία ή φρη. Εδψ, σζηφζν, είλαη κεγαιχηεξεο ζεκαζίαο λα εμεηάζνπκε ιεπηνκεξψο ηελ επηξξνή απηψλ ησλ αξραίσλ κνξθψλ εηθαζίαο, φπσο αλαβηψλνπλ ζήκεξα, ζηελ πξφνδν ηεο πξαγκαηηθήο
γλψζεο· θαη επί απηνχ επηζπκψ, ζχκθσλα κε φζα εηπψζεθαλ ζηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα, λα πξνζζέζσ ηηο αθφινπζεο παξαηεξήζεηο: 1νλ. Κάζε ζπλεπήο θηινζνθία δίλεη ηελ εηπκεγνξία ηεο ελαληίνλ ηέηνησλ εηθαζηψλ, αλ ζεσξεζνχλ ζαλ έλα κέζν γηα ηνλ θαζνξηζκφ ηεο νπζηαζηηθήο ζχζηαζεο ησλ πξαγκάησλ. Μπνξεί ε πξφνδνο ηεο θπζηθήο γλψζεο λα ηείλεη πξνο ηελ αλαγλψξηζε κηαο θεληξηθήο ελφηεηαο ζηε θχζε. Σηα πιαίζηα κηαο ηέηνηαο ελφηεηαο πνπ λα απνηειείηαη απφ ηελ ακνηβαία ζρέζε ησλ ηκεκάησλ ελφο ζπζηήκαηνο κπνξεί λα ππάξρεη κηθξή ακθηβνιία, φπσο νη πλεπκαηψδεηο άλζξσπνη έρνπλ ππνζέζεη βάζηκα, γηα κηα πην ζηελή ζρέζε ησλ θπζηθψλ δπλάκεσλ, απφ ηελ απιή ηδέα ελφο ζπζηήκαηνο πνπ ζα καο νδεγνχζε ζε κηα εηθαζία. Επηπιένλ, κπνξεί λα ηζρχεη φηη ζηνπο θφιπνπο απηήο ηεο ππνηηζέκελεο ελφηεηαο ππάξρνπλ νξηζκέλεο γεληθέο δηαδηθαζίεο δηαίξεζεο θαη επαλέλσζεο, νη πεγέο, θάησ απφ ηελ Υπέξηαηε Θέιεζε, ελφο κεγάινπ κέξνπο ηεο ποικιλόηηηας ηεο θχζεο. Οη πεξηπηψζεηο ησλ θχιισλ θαη ηεο πνιηθφηεηαο έρνπλ αλαθεξζεί ππέξ κηαο ηέηνηαο άπνςεο. Ωο ππφζεζε, ζα ηνικνχζα λα πξνζζέζσ, φηη δελ είλαη πνιχ απίζαλν φηη, θαηά παξφκνην ηξφπν, ε ζχζηαζε ησλ πξαγκάησλ κπνξεί λα αληηζηνηρεί ζε εθείλε ηεο εζψηεξεο ζθέςεο. Αιιά απηή ε αληηζηνηρία, αλ πνηέ απνδεηρζεί φηη ηζρχεη, ζα είλαη ε ηειεπηαία ζπλαγσγή ηεο αλζξψπηλεο γλψζεο, φρη σο ε πξψηε αξρή ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο. Η θπζηθή ζεηξά ηεο αλαθάιπςεο είλαη απφ ηα επηκέξνπο πξνο ην παγθφζκην, θαη κπνξεί κε βεβαηφηεηα λα ππνζηεξηρηεί φηη δελ έρνπκε αθφκα πξνρσξήζεη αξθεηά ζε απηήλ ηελ πνξεία ψζηε λα κπνξέζνπκε λα θαζνξίζνπκε πνηεο είλαη νη ηειηθέο κνξθέο ζηηο νπνίεο φιεο νη επηκέξνπο δηαθνξέο ηεο θχζεο ζπγθιίλνπλ, θαη απφ ηηο νπνίεο ζα ιάβνπλ ηελ εμήγεζή ηνπο. 2νλ. Αλ απηή ε αληηζηνηρία αλάκεζα ζηηο κνξθέο ηεο ζθέςεο θαη ζηελ πξαγκαηηθή ζχζηαζε ηεο θχζεο απνδεηθλπφηαλ λα ππάξρεη, νπνηνδήπνηε είδνο ζχλδεζεο ή ζρέζεο θη αλ κπνξνχζε λα ππνηεζεί φηη πθίζηαηαη κεηαμχ ησλ δχν ζπζηεκάησλ, δελ ζα επεξέαδε ζε θαλέλα βαζκφ ην δήηεκα ηεο ακνηβαίαο αλεμαξηεζίαο ηνπο. Δελ ζα νδεγνχζε κε θακία έλλνηα ζηε ζπλέπεηα φηη ην έλα ζχζηεκα είλαη απιφ προχόν ηνπ άιινπ. Μηα ππεξβνιηθά κεγάιε εμάξηεζε απφ κεηαθπζηθέο εηθαζίεο θαίλεηαη, ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, λα έρεη παξάμεη κηα ηάζε πξνο απηφ ην είδνο ςεπδαίζζεζεο. Έηζη, απφ ηηο πνιιέο πξνζπάζεηεο πνπ έρνπλ γίλεη γηα ηελ εμήγεζε ηεο χπαξμεο ηνπ θαθνχ, έρεη αλαδεηεζεί λα απνδνζεί ζε απηφ ην γεγνλφο έλαο απιά ζτεηικός ραξαθηήξαο,- λα
ζεκειησζεί πάλσ ζε έλα είδνο ινγηθήο αληίζεζεο κε ην εμίζνπ ζρεηηθφ ζηνηρείν ηνπ θαινχ. Αξθεί λα πσ, φηη ε ππφζεζε είλαη άζθνπε. Τν θαθφ πνπ κπνξεί λα ππάξμεη ζηα κάηηα ηεο άπεηξεο ζνθίαο θαη θαζαξφηεηαο, κπνξνχκε κφλν ακπδξά λα ππνζέζνπκε· αιιά ζε φ,ηη καο αθνξά, ζε φιεο ηηο κνξθέο ηνπ, είηε σο πφλνο ή σο ειάηησκα, ή σο εζηθή παξάβαζε, ή σο αληαπφδνζε, κπνξεί λα έρεη κφλν κηα πηπρή,- απηή κηαο ζιηβεξήο θαη ακείιηθηεο πξαγκαηηθφηεηαο, απέλαληη ζηελ νπνία, κε ηελ πςειφηεξε ηάμε ησλ πξνλνεηηθψλ καο ζεσξήζεσλ, ε πξνιεπηηθή δχλακε ηεο θχζεο καο κπνξεί λα δξάζεη. Τψξα απηφ πνπ έρεη εηπσζεί γηα ην ζπγθεθξηκέλν εξψηεκα πνπ κφιηο ζεσξήζεθε, είλαη εμίζνπ εθαξκφζηκν ζε πνιιά άιια ακθηιεγφκελα ζεκεία ηεο θηινζνθίαο, φπσο, γηα παξάδεηγκα, ε εμσηεξηθή πξαγκαηηθφηεηα ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ. Δελ έρνπκε θακία εγγχεζε γηα λα αλαιχζνπκε απηά ζε απιέο κνξθέο θαηαλφεζεο, αλ θαη αλακθίβνια θαζνξίδνπλ ηελ παξνχζα ζθαίξα ηεο γλψζεο καο. Καη, γηα λα κηιήζνπκε γεληθφηεξα, δελ ππάξρεη θακία εγγχεζε ζρεηηθά κε ηελ εμαηξεηηθά σποκειμενική ηάζε ελφο κεγάινπ κέξνπο ηεο ζχγρξνλεο ζθέςεο. Κάζε θνξά πνπ, απφ ηελ άπνςε ηεο δηάλνηαο, δηαθνξεηηθέο ππνζέζεηο είλαη εμίζνπ ζπλεπείο κε έλα παξαηεξήζηκν γεγνλφο, ε ελζηηθηψδεο καξηπξία ηεο ζπλείδεζεο γηα ηε ζρεηηθή ηνπο αμία πξέπεη λα επηηξαπεί λα δηαζέηεη απζεληία. 3νλ. Αλ ε κειέηε ησλ λφκσλ ηεο ζθέςεο δελ καο βνεζά νχηε λα πξνζδηνξίζνπκε ηελ πξαγκαηηθή ζχζηαζε ησλ πξαγκάησλ νχηε λα εμεγήζνπκε ηα γεγνλφηα πνπ ζπλδένληαη κε απηήλ ηε ζχζηαζε, ηα νπνία έρνπλ κπεξδέςεη ηνπο ζνθνχο θαη έρνπλ θάλεη θαηεθείο ηνπο ζθεπηηθηζηέο ζε φιεο ηηο επνρέο,- αθφκα ιηγφηεξν καο επηηξέπεη λα ππεξβνχκε ηηο παξνχζεο ζπλζήθεο ηεο χπαξμήο καο, ή λα επηθπξψζνπκε ηελ αμίσζε πνπ επηβεβαηψλεη ηε δπλαηφηεηα κηαο διαιζθηηικής γλψζεο ηνπ απείξνπ θαη ηνπ απεξηφξηζηνπ,- είηε απηή ε γλψζε αλαδεηεζεί ζην πεδίν ηεο θχζεο, ή πέξα απφ απηφ. Δελ κπνξνχκε πνηέ λα πνχκε φηη καηανοούμε απηφ πνπ αλαπαξίζηαηαη ζηελ ζθέςε σο ην πξντφλ κηαο αέλαεο δηαδηθαζίαο αθαίξεζεο. Μηα πξφνδνο επ' άπειρον είλαη αδχλαηε ζηηο πεπεξαζκέλεο δπλάκεηο. Αιιά παξφιν πνπ δελ κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε ην άπεηξν, κπνξεί λα ππάξρνπλ επηζηεκνληθέο βάζεηο ψζηε λα πηζηέςνπκε φηη ε αλζξψπηλε θχζε έρεη θηηαρηεί ζε θάπνηα ζρέζε κε ην άπεηξν. Δελ κπνξνχκε λα εθθξάζνπκε ηνπο λφκνπο ηεο ζθέςεο απφιπηα, ή λα θαηαξηίζνπκε κε ηελ πην γεληθή έλλνηα ηηο κεζφδνπο ησλ νπνίσλ απνηεινχλ ηηο
βάζεηο, ρσξίο ηνπιάρηζηνλ λα αλαινγηζηνχκε ηηο ζπλέπεηεο ησλ ζηνηρείσλ πνπ ε θνηλή γιψζζα εθθξάδεη κε ηνπο φξνπο 'Σχκπαλ' θαη 'Αησληφηεηα.' Όπσο κε ηηο θαζαξά αθεξεκέλεο έλλνηεο ηεο γεσκεηξίαο, έηζη θαη ζην πεδίν ηεο ινγηθήο ζεσξείηαη φηη ε επηθξάηεηα ηεο αιήζεηαο είλαη, θαηά θάπνην ηξφπν, κεγαιχηεξε απφ εθείλε ηεο θαληαζίαο. Καη φπσο ππάξρνπλ πνιιά ηδηαίηεξα ηκήκαηα ηεο γλψζεο ηα νπνία κπνξνχλ πιήξσο λα εξεπλεζνχλ κφλν απφ έλα εμσηεξηθφ ζεκείν, έηζη θαη ε ζεσξία ησλ δηαλνεηηθψλ δηεξγαζηψλ, θαζψο εθαξκφδεηαη κφλν ζε πεπεξαζκέλα αληηθείκελα, θαίλεηαη λα ζπλεπάγεηαη ηελ αλαγλψξηζε κηαο ζθαίξαο ηεο ζθέςεο απφ ηελ νπνία φια ηα φξηα αλαζχξνληαη. Αλ ζηε ζπλέρεηα, απφ ηε κία πιεπξά, δελ είλαη δπλαηφ λα αλαθαιχςνπκε ζηνπο λφκνπο ηεο ζθέςεο θαη ζηηο αλαινγίεο ηνπο κηα ηθαλή βάζε απφδεημεο γηα ηα ζπκπεξάζκαηα ελφο πνιχ ηνικεξνχ κπζηηθηζκνχ, απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζα πιαλφκαζηε αλ ηνπο ζεσξήζνπκε εμ νινθιήξνπ κε ελδεηθηηθνχο. Ωο κέξε ηεο πλεπκαηηθήο καο θχζεο, δελ θαίλεηαη απίζαλν φηη ζα πξέπεη λα εθδειψλνπλ ηελ παξνπζία ηνπο κε άιινλ ηξφπν απφ ην λα πεξηγξάθνπλ απιά ηηο ζπλζήθεο ηεο επίζεκεο επαγσγήο. Όπνηα αηηηνινγία θαη αλ έρνπκε γηα ηε ζχλδεζή ηνπο κε ηηο πεξίεξγεο ηάζεηο ηεο θπζηθήο πεξηζπιινγήο αλάκεζα ζηνπο Ίσλεο θαη ζηνπο Ιηαινχο θηινζφθνπο, νη ίδηεο βάζεηο ηζρχνπλ γηα λα ηνπο ζπζρεηίζνπκε κε κηα πξνδηάζεζε ηεο ζθέςεο πνπ θάπνηε ήηαλ πην απνδεθηή. Δελ ζα έπξεπε λα απνδψζνπκε ζε αηηηαθέο επηδξάζεηο ην δηακεζνιαβεηηθφ πλεχκα ην νπνίν αξέζθεηαη λα επηθνηλσλεί κε ην εμσηεξηθφ κεγαιείν ηεο θχζεο, φηαλ ηφζν εληππσζηάδεηαη κε ηελ επίγλσζε ησλ παληνηηλψλ αιεζεηψλ,- ην νπνίν δηαβάδεη ζηνπο λπρηεξηλνχο νπξαλνχο κηα ιακπξή εθδήισζε ηεο ηάμεο· ή ληψζεη κηα άγξηα αίζζεζε αλάκεζα ζηνπο ιφθνπο απφ ηνπο ππαηληγκνχο πέξα απφ εθείλε ηελ αθεξεκέλε αησληφηεηα ε νπνία θαηξαθχιεζε καθξηά, εθεί φπνπ σζηφζν ηα απαηειά ηεο ζεκέιηα έρνπλ ηεζεί. 9. Απνθεχγνληαο ην πεξαηηέξσ θπλήγη ελφο εηξκνχ ζθέςεο πνπ ζε νξηζκέλνπο κπνξεί λα θαλεί ππεξβνιηθά ππνζεηηθφο, αο επαλεμεηάζνπκε ζχληνκα ηα ζεηηθά απνηειέζκαηα ζηα νπνία έρνπκε νδεγεζεί. Φάλεθε φηη ππάξρνπλ ζηε θχζε καο ιεηηνπξγίεο πνπ καο επηηξέπνπλ λα πξνρσξήζνπκε απφ ηα ηδηαίηεξα γεγνλφηα ηεο εκπεηξίαο ζηηο γεληθέο πξνηάζεηο πνπ απνηεινχλ ηε βάζε ηεο επηζηήκεο· θαζψο επίζεο θαη ιεηηνπξγίεο πνπ ρξεζηκεχνπλ λα ζπκπεξάλνπκε απφ
γεληθέο πξνηάζεηο πνπ γίλνληαη δεθηέο σο αιεζείο ηα ηδηαίηεξα ζπκπεξάζκαηα πνπ ζπλεπάγνληαη. Είδακε φηη απηέο νη ιεηηνπξγίεο ππφθεηληαη ζε λφκνπο θαηάιιεινπο γηα κηα αθξηβή επηζηεκνληθή έθθξαζε, αιιά επελδπκέλνπο κε κηα αξρή ε νπνία, ζε αληίζεζε κε ηελ αξρή ησλ λφκσλ ηεο θχζεο, είλαη δηαθξηηή, sui generis , θαη αζηήξηθηε. Επηπιένλ, θάλεθε λα ππάξρεη κηα έθδειε θαηαιιειφηεηα αλάκεζα ζηε δηαλνεηηθή δηαδηθαζία πνπ καο έγηλε έηζη γλσζηή, θαη ζηηο ζπλζήθεο απηνχ ηνπ ζπζηήκαηνο πξαγκάησλ νη νπνίεο καο πεξηβάιινπλ,ηέηνηεο ζπλζήθεο, ελλνψ, φπσο ε χπαξμε εηδψλ πνπ ζπλδένληαη κε γεληθέο νκνηφηεηεο, γεγνλφηα πνπ ζπζρεηίδνληαη κε γεληθνχο λφκνπο· καδί κε εθείλε ηελ έλσζε αλάκεζα ζηε κνληκφηεηα θαη ζηελ ηάμε, ε νπνία ελψ δίλεη ζηαζεξφηεηα ζηελ θεθηεκέλε γλψζε, ζέηεη κηα βάζε γηα ηελ ειπίδα ηεο αέλαεο πξνφδνπ. Η αλζξψπηλε θχζε, ζηελ νπζία αλεμάξηεηα απφ ηηο παξαηεξνχκελεο ή έθδειεο ηάζεηο ηεο, θαίλεηαη φηη έρεη κηα ζύζηαζη ζρεηηθή κε ηελ αιήζεηα· θαη απηή ε ζρέζε, ζεσξνχκελε σο ζέκα ηεο ζεσξεηηθήο γλψζεο, είλαη ηφζν ηθαλή λα κειεηεζεί ζηηο ιεπηνκέξεηέο ηεο, φζν θαη άμηα λα κειεηεζεί έηζη, φπσο θαη νη δηάθνξνη ηνκείο ηεο θπζηθήο επηζηήκεο ζεσξνχληαη κε ηνλ ίδην ηφπν. Θα ήζεια λα επηζηήζσ ηδηαίηεξα ηελ πξνζνρή ζε απηήλ ηελ άπνςε ηεο ζχζηαζεο ηεο δηάλνηαο ε νπνία ηελ αλαπαξηζηά σο ππνθείκελε ζε λφκνπο θαζνξηζκέλνπο ζην ραξαθηήξα ηνπο, αιιά ρσξίο λα ιεηηνπξγνχλ κε ηε δχλακε ηεο αλαγθαηφηεηαο· πνπ ηελ αλαπαξηζηά απαιιαγκέλε απφ ηελ θπξηαξρία ηεο κνίξαο, ρσξίο λα έρεη εγθαηαιεηθζεί ζηελ αλαξρία ηεο ηχρεο. Δελ είλαη δπλαηφ λα ελζηεξληζηνχκε απηή ηελ άπνςε ρσξίο λα δερζνχκε ηνπιάρηζηνλ σο πιθανές ηηο ζπλέπεηεο ηηο νπνίεο, ζχκθσλα κε ηελ αξρή ηεο αλαινγίαο, θαίλεηαη λα πξνβάιιεη ζε ζρέζε κε κία άιιε θαη πςειφηεξε πηπρή ηεο θχζεο καο,- ηελ ππαγσγή ηεο ζηε ζθαίξα ηνπ θαζήθνληνο θαζψο επίζεο θαη ζε εθείλε ηεο γλψζεο ακεηάβιεησλ λφκσλ ησλ νπνίσλ ε ηζρχο δελ βξίζθεηαη ζηε δχλακε,- ηε ζχζηαζή ηεο ζε ζρέζε κε έλα ηδεαηφ πξφηππν θαη έλαλ ηειηθφ ζθνπφ. Έρεη πξάγκαηη ζεσξεζεί φηη νη επηζηεκνληθέο επηδηψμεηο πξνσζνχλ κηα ηάζε είηε λα παξαβιέπνπκε ηηο ηδηαίηεξεο δηαθνξέο αλάκεζα ζηνλ εζηθφ θαη ζηνλ πιηθφ θφζκν, ή λα κελ ζεσξνχκε ηνλ πξψην σο αληηθείκελν γηα αθξηβή γλψζε κε θακία έλλνηα. Αλακθίβνια φιεο νη απνθιεηζηηθέο επηδηψμεηο ηείλνπλ λα παξάγνπλ ππνθεηκεληθέο απφςεηο, θαη ίζσο, κηα ζθέςε βαζηά θαη γηα πνιχ θαηξφ βπζηζκέλε ζηελ πεξηζπιινγή ζεκάησλ φπνπ ε θπξηαξρία κηαο θπζηθήο αλαγθαηφηεηαο είλαη αλαληίξξεηε θαη ππέξηαηε, κπνξεί κε δπζθνιία λα δερηεί ηε δπλαηφηεηα κηαο άιιεο ηάμεο πξαγκάησλ. Αιιά είλαη εμαηηίαο ηεο αποκλειζηικόηηηας απηήο ηεο αθνζίσζεο ζε κηα
ζπγθεθξηκέλε ζθαίξα γλψζεο πνπ ε ελ ιφγσ πξνθαηάιεςε κπνξεί λα θπξηαξρήζεη ηε ζθέςε. Η εθαξκνγή ησλ επηζηεκνληθψλ κεζφδσλ ζηε κειέηε ησλ δηαλνεηηθψλ θαηλνκέλσλ, δηεμαγφκελε κε έλα ακεξφιεπην εμεηαζηηθφ πλεχκα, θαη ρσξίο λα παξαβιέπεη εθείλα ηα ζηνηρεία ηνπ ιάζνπο θαη ησλ παξεκβνιψλ πνπ πξέπεη λα γίλνπλ δεθηά σο γεγονόηα, παξφηη δελ κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ νόμοι, ζηε ζχζηαζε ηεο θχζεο καο, θαίλεηαη λα παξνπζηάδνπλ ηα πιηθά κηα θαηαιιειφηεξεο αλαινγίαο. 10. Αλ θάπνηνο ξσηήζεη πνηνο είλαη ν πρακηικός ζθνπφο απηψλ ησλ εξεπλψλ, κπνξνχκε λα απαληήζνπκε φηη ππάξρνπλ δηάθνξα αληηθείκελα ζε ζρέζε κε ηα νπνία νη αλζξψπηλεο πξάμεηο θαζνξίδνληαη θπξίσο απφ ηηο ππνζεηηθέο ηνπο απφςεηο ζρεηηθά κε ηελ αλζξψπηλε θχζε. Η εθπαίδεπζε, κε ηελ επξχηεξε έλλνηα, είλαη έλα απφ απηά ηα αληηθείκελα. Τα ζεκέιηα κηαο έξεπλαο ζρεηηθά κε ηε θχζε θαη ηηο κεζφδνπο ηεο ζα βξίζθνληαη ζε θάπνηα πξνεγνχκελε ζεσξία γηα ην ηη είλαη άλζξσπνο, πνηνη είλαη νη ζθνπνί γηα ηνπο νπνίνπο νη δηάθνξεο ιεηηνπξγίεο ηνπ ζρεδηάζηεθαλ, πνηα είλαη ηα θίλεηξα πνπ έρνπλ ηε δχλακε λα ηηο νδεγήζνπλ ζε δξάζε, θαη λα παξάμνπλ ηα πην ηέιεηα θαη πην ζηαζεξά απνηειέζκαηα. Μπνξεί θάπνηνο λα ακθηβάιιεη αλ απηά ηα εξσηήκαηα έρνπλ πνηέ πιήξσο ζεσξεζεί, θαη ηελ ίδηα ζηηγκή θαηά ηξφπν ακεξφιεπην, ζηηο ζρέζεηο πνπ εδψ πξνηείλακε. Η χςηζηε θαιιηέξγεηα ηεο αηζζεηηθήο απφ ηε κειέηε ησλ θαζαξψλ πξνηχπσλ ηεο αξραηφηεηαο, ε κέγηζηε ζπλαλαζηξνθή κε ηα γεγνλφηα θαη ηηο ζεσξίεο ηεο ζχγρξνλεο θπζηθήο επηζηήκεο, ηδσκέλα απφ απηήλ ηελ επξχηεξε πξννπηηθή ηεο θχζεο καο, κπνξνχλ λα εκθαληζηνχλ κφλν σο κέξε κηαο ηέιεηαο ζρνιήο ζθέςεο. Εμεηάδνληαο ην φιν ζέκα απφ ηελ ίδηα άπνςε ζρεηηθά κε ηα κέζα πνπ ζα ρξεζηκνπνηεζνχλ, κπνξεί λα νδεγεζνχκε ζην λα εξεπλήζνπκε αλ φιε απηή ε ηδηαίηεξε ζεκαζία πνπ απνδίδεηαη ζήκεξα ζηε κίκεζε θαη ζηνλ πιηθφ πινχην δελ ηείλεη λα εμαζζελίζεη ηελ επίδξαζε εθείλσλ ησλ πην καθξφβησλ θηλήηξσλ πνπ θαίλεηαη λα έρνπλ εκθπηεπηεί ζηε θχζε καο αθφκε θαη γηα ηνπο άκεζνπο ζθνπνχο καο. Σρεηηθά κε απηέο θαη άιιεο παξφκνηεο εξσηήζεηο, ηα ζσζηά φξηα ησλ αξρψλ, ηε ζπκθηιίσζε ηεο ειεπζεξίαο ηεο ζθέςεο κε ηελ πεηζαξρία ησλ ζπλαηζζεκάησλ, ζπλεζεηψλ, ηξφπσλ ζπκπεξηθνξάο, θαη ζρεηηθά κε ηελ φιε ηθική πξννπηηθή ηεο εξψηεζεο,πφζεο δηαθνξεηηθέο απφςεηο, πφζε πνηθηιία δξάζεσλ δελ ζπλαληάκε! Ωζηφζν απφ ηε λεθάιηα ζθνπηά ηεο ινγηθήο, δελ ππάξρεη αληηθείκελν κέζα ζηα πιαίζηα ησλ αλζξψπηλσλ πξνζπαζεηψλ πνπ λα έρεη κεγαιχηεξε βαξχηεηα θαη νξκή απφ απηφ, ζεσξνχκελν, φπσο πξνείπα, κε ηελ
επξχηεξε έλλνηα. Τψξα, νηηδήπνηε ηείλεη λα θάλεη πην ζαθή θαη θαζνξηζκέλε ηελ άπνςή καο γηα ηελ αλζξψπηλε θχζε, ζε νπνηαδήπνηε απφ ηηο πξαγκαηηθέο πηπρέο ηεο, ηείλεη, κε ηελ ίδηα αλαινγία, λα αλάγεη απηέο ηηο εξσηήζεηο ζε ζηελφηεξα πιαίζηα, θαη λα πεξηνξίζεη ηα φξηα ησλ πηζαλψλ ιχζεψλ ηνπο. Έηζη κπνξεί αθφκε θαη ππνζεηηθέο έξεπλεο λα απνδψζνπλ θαξπνχο ζρεηηθά κε ηηο πην ζεκαληηθέο αξρέο δξάζεο. 11. Ίζσο ην πην δηθαηνινγεκέλν εξψηεκα ζε φ,ηη αθνξά απηέο ηηο εηθαζίεο είλαη ζρεηηθά κε ηε ζέζε ησλ καζεκαηηθψλ ζην ζχζηεκα ηεο αλζξψπηλεο γλψζεο, θαη κε ηε θχζε ησλ καζεκαηηθψλ ζπνπδψλ, σο κέζν ελφο πλεπκαηηθνχ ηνκέα. Καλέλαο απφ φζνπο παξαθνινχζεζαλ ηελ πνξεία ησλ παξαπάλσ ζπδεηήζεσλ δελ κπνξεί λα ζεσξήζεη απηήλ ηελ εξψηεζε αζήκαληε. Όζνη έρνπλ ηζρπξηζηεί φηη ε ζέζε ησλ καζεκαηηθψλ είλαη απφ θάζε άπνςε ζεκειηψδεο, έρνπλ αληιήζεη έλα απφ ηα ηζρπξφηεξα επηρεηξήκαηα απφ ηελ πξαγκαηηθή ζχζηαζε ησλ πξαγκάησλ. Τν πιηθφ πιαίζην ππφθεηηαη πιήξσο ζηηο ζρέζεηο ησλ αξηζκψλ. Όιεο νη δπλακηθέο, ρεκηθέο, ειεθηξηθέο, ζεξκηθέο δξάζεηο, θαίλεηαη φρη κφλν λα είλαη κεηξήζηκεο απφ κφλεο ηνπο, αιιά λα ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο, αθφκα θαη ζην βαζκφ ηεο ακνηβαίαο αληηζηξεςηκφηεηαο, κε αξηζκεηηθέο ζρέζεηο ελφο απνιχησο ζαθνχο είδνπο. Αιιά ε ζπγθεθξηκέλε άπνςε θαίλεηαη θαηά ηε γλψκε κνπ λα ζηεξίδεηαη ζε κηα πην ζεκειηψδε βάζε. Οη λφκνη ηεο ζθέςεο, ζε φιεο ηηο δηαδηθαζίεο ηεο αληίιεςεο θαη ηεο ζπιινγηζηηθήο, ζε φιεο εθείλεο ηηο ιεηηνπξγίεο ησλ νπνίσλ ε γιψζζα είλαη ε έθθξαζε ή ην φξγαλν, είλαη ηνπ ίδηνπ είδνπο κε ηνπο λφκνπο ησλ αλαγλσξηζκέλσλ δηαδηθαζηψλ ησλ καζεκαηηθψλ. Δελ είλαη απαξαίηεην λα γλσξίδνπκε απηνχο ηνπο λφκνπο πξνθεηκέλνπ λα ζθεθηφκαζηε κε ζπλέπεηα, ή, απιά, λα δηαζέηνπκε νξζή ινγηθή. Οη άλζξσπνη επάγνπλ ζπκπεξάζκαηα ρσξίο θακία ζπλαίζζεζε ησλ ζηνηρείσλ ζηα νπνία ε φιε δηαδηθαζία βαζίδεηαη. Αθφκε ιηγφηεξν είλαη επηζπκεηφ λα εμαίξνπκε ηε ιεηηνπξγία ηεο ζπιινγηζηηθήο πάλσ απφ ηε ιεηηνπξγία ηεο παξαηήξεζεο, ηεο πεξηζπιινγήο θαη ηεο θξίζεο. Αιιά κε βάζε ηνλ ηζρπξηζκφ φηη ε αλζξψπηλε ζθέςε, ζηα χζηαηα ζηνηρεία ηεο, απνθαιχπηεηαη ζε καζεκαηηθέο κνξθέο, έρνπκε έλα ηεθκήξην φηη νη καζεκαηηθέο επηζηήκεο θαηαιακβάλνπλ, απφ ηε ζχζηαζε ηεο θχζεο καο, κηα ζεκειηψδε ζέζε ζηελ αλζξψπηλε γλψζε, θαη φηη θαλέλα ζχζηεκα πλεπκαηηθνχ πνιηηηζκνχ δελ κπνξεί λα είλαη πιήξεο ή ζεκειηψδεο, αλ ηηο παξακειεί.
Αιιά ε ίδηα θαηεγνξία ζθέςεσλ δείρλεη εμίζνπ ην ιάζνο εθείλσλ πνπ ζεσξνχλ ηε κειέηε ησλ καζεκαηηθψλ θαη ησλ εθαξκνγψλ ηνπο, σο επαξθή βάζε είηε ηεο γλψζεο ή ηνπ ηνκέα ηνπο. Η ζχζηαζε ηνπ θπζηθνχ πιαηζίνπ δελ είλαη κφλν καζεκαηηθή. Αλ ε ζθέςε, κε ηελ ηδηφηεηα ηεο θαλνληθήο ζπιινγηζηηθήο, ππαθνχεη, είηε ζπλεηδεηά ή αζπλείδεηα, καζεκαηηθνχο λφκνπο, δηεθδηθεί κέζσ ησλ άιισλ ηθαλνηήησλ ηεο αίζζεζεο θαη δξάζεο, κέζσ ησλ αληηιήςεψλ ηεο πεξί νκνξθηάο θαη εζηθήο θαηαιιειφηεηαο, κέζσ ησλ βαζηψλ πεγψλ ηεο ζπλαηζζήκαηνο θαη αγάπεο, λα δηαηεξεί κηα ζρέζε κε κηα δηαθνξεηηθή ηάμε πξαγκάησλ. Υπάξρεη επηπιένλ έλα εχξνο δηφξαζεο, κηα δχλακε ζπκπάζεηαο απέλαληη ζηελ αιήζεηα ζε φιεο ηηο κνξθέο θαη εθδειψζεηο ηεο, πνπ δελ κεηξηέηαη κε ηε δχλακε θαη ηε ιεπηνκέξεηα ηεο δηαιεθηηθήο ιεηηνπξγίαο. Αθφκε θαη ε απνθάιπςε ηνπ πιηθνχ ζχκπαληνο ζε φιν ην κέγεζφο ηνπ, ηελ παγθφζκηα ηάμε ηνπ, θαη ηε δηαρξνληθφηεηα ησλ λφκσλ, δελ είλαη απαξαίηεηα πιήξσο θαηαλνεηφ απφ φπνηνλ έρεη ζπιιάβεη κε ηελ πην απεηξνειάρηζηε αθξίβεηα ηα βήκαηα κηαο κείδνλνο απφδεημεο. Καη αλ ελζηεξληζηνχκε ζηελ έξεπλά καο ηα ελδηαθέξνληα θαη ηηο ππνρξεψζεηο ηεο δσήο, πφζν ιίγν νη φπνηεο ηθαλφηεηεο πνζνηηθνπνίεζεο
καο
βνεζνχλ
λα
θαηαλνήζνπκε
ηηο
βαζχηεξεο
εξσηήζεηο
πνπ
αληηπξνζσπεχνπλ! Όζν ινηπφλ πξαγκαηηθφ, φπσο ε θαιιηέξγεηα ηεο καζεκαηηθήο ή επαγσγηθήο ιεηηνπξγίαο, είλαη έλα κέξνο ηνπ πλεπκαηηθνχ ηνκέα, άιιν ηφζν απνηειεί κφλν έλα κέξνο. Η πξνθαηάιεςε πνπ ζα απνξξίςεη ή ζα ζενπνηήζεη νπνηνδήπνηε γλσζηηθφ ηκήκα ή ιεηηνπξγία ηεο ζθέςεο, απνθαιχπηεη φρη κφλν έλα ζθάικα θξίζεο, αιιά θαη έλα ειάηησκα ζε αληίζεζε κε ηελ πλεπκαηηθή κεηξηνθξνζχλε ε νπνία είλαη αλαπφζπαζηε απφ κηα θαζαξή αθνζίσζε ζηελ αιήζεηα. Αλαιακβάλεη ην έξγν λα θξίλεη έλα ζχλνιν πξαγκάησλ πνπ θακία αλζξψπηλε ιεηηνπξγία δελ θαζηέξσζε, ή κπνξεί λα αθπξψζεη. Παξακεξίδεη ηελ αξραία θαη νξζή ζχιιεςε ηεο αιήζεηαο σο κία αλ θαη πνιχπιεπξε. Μεγάιν κέξνο απηνχ ηνπ ζθάικαηνο, φπσο νπζηαζηηθά πθίζηαηαη αλάκεζά καο, θαίλεηαη λα νθείιεηαη ζηνλ ηδηαίηεξν θαη απνκνλσκέλν ραξαθηήξα ηεο επηζηεκνληθήο δηδαζθαιίαο- ν νπνίνο, κε ηε ζεηξά ηνπ, ηείλεη λα ελζαξξχλεη απηφ ην ζθάικα. Η κειέηε ηεο θηινζνθίαο, κε ιίγεο εμαηξέζεηο, έρεη απνηχρεη λα παξαθνινπζήζεη ηελ πξφνδν δηάθνξσλ ηνκέσλ ηεο γλψζεο, ησλ νπνίσλ νη ακνηβαίεο ζρέζεηο απνηεινχλ αληηθείκελφ ηεο λα θαζνξίζεη.
Ωζηφζν, είλαη αδχλαην λα κελ αλαινγηζηνχκε ην ελ ιφγσ θαθφ σο κέξνο ελφο κεγαιχηεξνπ ζπζηήκαηνο, θαη λα κελ ην ζπλδέζνπκε κε ηελ πνιχ δηαδεδνκέλε άπνςε ηεο γλψζεο σο έλα θαζαξά θνζκηθφ αληηθείκελν, θαζψο θαη κε ηελ ππέξκεηξε θπξηαξρία εθείλσλ ησλ θηλήηξσλ, ζεκηηψλ ζηα θαηάιιεια πιαίζηά ηνπο, ηα νπνία ζεκειηψλνληαη ζε κηα ζεψξεζε ησλ θνζκηθψλ ηεο πιενλεθηεκάησλ. Σηελ αθξαία πεξίπησζε δελ είλαη δχζθνιν λα δνχκε φηη ε ζπλέρηζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηέηνησλ θηλήηξσλ, αλεμέιεγθηα απφ φπνηεο πςειφηεξεο αξρέο ηεο δξάζεο, κε δηνξζσκέλα απφ ηελ πξνζσπηθή επηξξνή θνξπθαίσλ κπαιψλ, ζα νδεγήζεη ζηε κείσζε ηνπ επηπέδνπ ηεο ζθέςεο ζε ζρέζε κε ηα αληηθείκελα ηεο γλψζεο, θαη ζα θαηαζηήζεη άθπξα θαη αλαπνηειεζκαηηθά νπνηαδήπνηε ζηνηρεία ηεο επγελνχο πίζηεο ηα νπνία κπνξεί λα εμαθνινπζνχλ λα επηβηψλνπλ. Καη πάληνηε ζε αλαινγία θαζψο απηέο νη ζπλζήθεο πξαγκαηνπνηνχληαη, πξέπεη ηα ίδηα απνηειέζκαηα λα αθνινπζνχλ. Έηζη, ίζσο, βξίζθνπκε κεξηθέο θνξέο νξζφηεξεο έλλνηεο ηεο κνλάδαο, ηεο δσηηθήο ζχλδεζεο, θαη ηεο ππαγσγήο ζε έλαλ εζηθφ ζθνπφ ησλ δηαθφξσλ κεξψλ ηεο αιήζεηαο, απφ εθείλνπο πνπ δελ αλαγλσξίδνπλ ηίπνηα πςειφηεξν απφ ην κεηαβαιιφκελν ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ζπιινγηθήο αλζξσπφηεηαο, θη απφ εθείλνπο πνπ νκνινγνχλ θαλεξά κηα πλεπκαηηθή ππνηαγή ζηνλ Πλεπκαηηθφ Παηέξα. Αιιά απηά είλαη ζέκαηα πνπ δελ ζα ζπδεηεζνχλ πεξηζζφηεξν εδψ. Σε θάπνηνπο ζα θαλνχλ μέλα πξνο ηνλ επηζηεκνληθφ χθνο απηήο ηεο εξγαζίαο. Αιιά ε ζεψξεζή ηνπο πξνέθπςε θπζηθά, είηε κέζα απφ ηηο εηθαζίεο πνπ απηή ε εξγαζία αλέπηπμε, ή κέζα απφ ηελ πνξεία ηεο αλάγλσζεο θαη ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ πνπ θάλεθαλ αλαγθαίνη γηα ηελ επίηεπμή ηεο. ΤΕΛΟΣ.
An Investigation of the Laws of Thought by George Boole
