«σεμνή ούν κατά πάντα η μουσική, θεών εύρημα ούσα» Πλουτάρχου, Περί Μουσικής 1136Β, 14
Η μουσική ήταν παρούσα σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής των αρχαίων (θρησκευτικές τελετές, δημόσιες και ιδιωτικές θυσίες, εορτές, γάμοι, κηδείες, πανελλήνιοι και τοπικοί αγώνες, καθημερινές επαγγελματικές ασχολίες, ναυσιπλοΐα, πόλεμος κ.ο.κ.) Επίσης έγινε αντικείμενο μελέτης στις φιλοσοφικές σχολές (Πυθαγόρας, Πλάτωνας, Αριστόξενος, Αρχύτας) Οι Έλληνες μουσικοί είχαν αναπτύξει δράση σε ευρύτατο γεωγραφικό χώρο: (όλη τη Μεσόγειο, από τη Φιλαδέλφεια/Αμάν Ιορδανίας μέχρι Μάλτα, Μαγιόρκα, Νεμαυσό/Νιμ Γαλλίας, από Φιλιππούπολη/Βουλγαρία, ως Οξύρρυγχο Κάτω Αιγύπτου) Όπου εγκαταστάθηκαν Έλληνες, έκτισαν Ωδεία- Θέατρα, μεταλαμπάδευσαν αφειδώλευτα πολιτιστικές αξίες και συνεπώς και τις μουσικές γνώσεις τους στους λαούς με τους οποίους ήρθαν σε επαφή καθιστώντας τους κοινωνούς του πολιτισμού τους. Η Ελληνική λέξη μουσική χρησιμοποιήθηκε από όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες για να αποδώσει την τέχνη των ήχων. Το ίδιο συμβαίνει και για έννοιες που ήταν στενά συνδεδεμένες με τη μουσική:
Διαίρεση της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής μουσικής σε περιόδους: Ακολουθώντας την καθιερωμένη διαίρεση της αρχαίας ελληνικής ιστορίας διακρίνουμε έξι περιόδους: Προϊστορικοί χρόνοι ( έως 1100 π.Χ.) Γεωμετρικοί χρόνοι (1100-750 π.Χ.) Αρχαϊκοί χρόνοι (750-479 π.Χ.) Κλασικοί χρόνοι (479-306 π.Χ.) Ελληνιστικοί χρόνοι 306- 30 π.Χ.)
Ρωμαϊκοί χρόνοι 30 π.Χ.- 337 μ.Χ.) Αναλυτικά: Προϊστορικοί χρόνοι (έως 1100 π.Χ.) Έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, Νεολιθικός Πολιτισμός, του αρχαιολόγου καθ. Δημ. Θεοχάρη: «στην Προϊστορία μας διαφεύγουν οι σπουδαιότερες εκφάνσεις της δραστηριότητας των παλαιών ανθρώπων, αυτές ακριβώς που δεν απολιθώνονται- η πνευματική πλευρά της ζωής». Δεν μπορεί να οριστεί συγκεκριμένη χρονολογία εμφάνισης της αρχαίας ελληνικής μουσικής καθώς τα αρχαιολογικά ευρύματα μεταθέτουν διαρκώς τα όρια σε παλαιότερες εποχές: έτος ανακάλυψης 1995 1996 1999
εύρημα
χρονολόγηση
Αυλός Δισπηλιού (Καστοριά) Αυλός της Αξού (Γιαννιτσά) Αυλός Κοζάνης
5300 π.Χ. 6300-6350 π.Χ. Νεολιθική εποχή 55005300π.Χ.
Επίσης: Κυκλαδικός πολιτισμός
Ειδώλια της Κέρου Αυλητής και αρπιστής
Περ.2700 π.Χ.
Μινωικός πολιτισμός Μυκηναϊκός πολιτισμός
Σαρκοφάγος Αγ. Τριάδος Πήλινο ομοίωμα σείστρου Τοιχογραφία της Πύλου Ελεφάντινη κιθάρα του Μενιδίου
1400 π.Χ. 2000 π.Χ. 1300-1250 π.Χ. 14ος-13ος αι. π.Χ.
Γεωμετρικοί χρόνοι (1100-750 π.Χ.) Αφθονότερες μαρτυρίες (παραστάσεις σε αγγεία, ειδώλια) Ο Όμηρος αναφέρει επώνυμους μουσικούς(Θάμυρις, Δημόδοκος), μουσικά όργανα (φόρμιγγες, αυλούς, σύριγγες, κιθάρεις), είδη τραγουδιών (παιάνας,
λίνος, θρήνος, υμέναιος) συστηματοποιημένη οργανοποιία, ποικιλία μορφών φωνητικής μουσικής. Αρχαϊκοί χρόνοι (750-479 π.Χ.) Σαφή εικόνα για τη μουσική κίνηση της εποχής.Μεγάλες μουσικές μορφές (Τέρπανδρος, Αλκαίος, Σαπφώ, Αλκμάν, Λάσος). Μεταρρυθμίσεις: 7χορδη λύρα- κλασική μορφή κιθάρας, βάρβιτος, αυλός στους πανελλήνιους αγώνες. Καθορισμένες μορφές συνθέσεων (νόμοι) 4 Πανελλήνιες Εορτές: Πύθια, Ίσθμια, Ολύμπια, Νέμεα Διθύραμβος=τραγούδι ενθουσιαστικού χαρακτήρα τραγουδούσε χορός με συνοδεία κιθάρας στις γιορτές του Διονύσου και εξιστορούσε υποθέσεις σχετικά με τα παθήματα του θεού. Θέσπις 520π.Χ.: προσθέτει τον πρώτο υποκριτή=>έναρξη δράματος.
Κλασικοί χρόνοι (479-306 π.Χ.) ε’ και δ’ αιώνας χρόνια μεγάλης ακμής αρχαίου ελληνικού πνεύματος.Μετά τους νικηφόρους πολέμους του Ελληνισμού κατά των Περσών οι Έλληνες (κυρίως οι Αθηναίοι) αισθάνονται απελευθερωμένοι από τον «εξ Ανατολών κίνδυνο». Η ελληνική τέχνη σε όλες τις μορφές απαλλάσσεται από τους συμβατικούς περιορισμούς που της είχαν επιβληθεί στους Αρχαϊκούς Χρόνους. Αθήνα (χρυσός αιώνας του Περικλή)=τραγωδία/κωμωδία (Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευρυπίδης, Αριστοφάνης).Βασικό στοιχείο η μουσική. Σπάρτη, Θήβα, Λέσβος, Αρκαδία, Συρακούσες: συγκεντρώνουν μουσικούς , θεωρούνταν τιμή να φιλοξενούνται στις αυλές των ηγεμόνων, διοργανώνουν λαμπρούς αγώνες (και μουσικούς). Θέατρα χτίζονται σε όλη την Ελλάδα και στις αποικίες για παραστάσεις δραμάτων. Εμφανίζοται νέου είδους κτήρια τα Ωδεία για μουσικές εκδηλώσεις (ημικυκλικά, με ξύλινη στέγη για καλύτερη ακουστική). Πίνδαρος(522-446π.Χ.) ποιητής και μουσικός της εποχής. Έγραψε πολλά είδη ασμάτων κατά παραγγελία. Έχουν σωθεί τα κείμενα, όχι όμως η μουσική του. Γνωρίζουμε από πηγές ότι υπήρξε ιδιάιτερα συντηρητικός, έμενε πιστός στην παλαιότερη μουσική παράδοση. Ο Πίνδαρος για να διαδώσει τη μουσική του έκανε ταξίδια, αλλά και έστελνε τα ποιήματά του μαζί με τη μουσική του=>από τον ε’ π.Χ. αιώνα είχαμε μουσική γραφή. Διαχωρισμός :υποστηρικτές της παράδοσης και της «Νέας Μουσικής»
εκπρόσωποι της νέας μουσικής:Μελανιππίδης (12η χορδή στην κιθάρα, ελεύθερη μορφή στο διθύραμβο), Πρόνομος(αλλαγές στον αυλό για να παίζει όλες τις αρμονίες), Μένανδρος(Νέα Κωμωδία- 180 έργα. βαθύτατη επιρροή στους μεταγενέστερους, τους Ρωμαίους, μέχρι και τον Μολιέρο. Σώζεται μόνο ένα στίχος με μουσική σημειογραφία σήμερα- από την κωμωδία Περικειρομένη/ Pap Oxy 3705) Ελληνιστικοί ή Αλεξανδρινοί χρόνοι 306- 30 π.Χ.) Θανατος του Μ. Αλεξάνδρου 323 π.Χ.. Ο ελληνικός πολιτισμός κατέστη παγκόσμιος. Οι παλαιές πόλεις εξακολουθούν να είναι κέντρα του ελληνικού πολιτισμού, αλλά οι νέες παίρνουν τη σκυτάλη των καλλιτεχνικών και πνευματικών επιτευγμάτων. Από το κράτος του Μ. Αλεξάνδρου δημιουργούνται βασίλεια που άνθισε ο ελληνικός πολιτισμός: Βιθυνία, Πόντος, Καππαδοκία, Βακτριανή, η χώρα των Πάρθων, η Πέργαμος τα κράτη της Συρίας, της Αιγύπτου. • Στην Αίγυπτο η Αλεξάνδρεια διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην παγκόσμια πνευματική κίνηση.Μουσείον, Βιβλιοθήκη. από τον Πτολεμαίο Α’ τον Σωτήρα, προστάτη των τεχνών και των επιστημών(306-283 π.Χ.). Τα επιστημονικά αυτά ιδρύματα ήταν μέρη του ανακτορικού συγκροτήματος της πόλης. Η αφθονία του παπύρου, του φυτού του Νείλου βοήθησε στην ανάπτυξη της Βιβλιοθήκης.(βιβλιογράφοι- βιβλιοθηκάριοι, αντιγραφή, σχολιασμός για τα αρχαία κείμενα,μελογράφοι για τα μουσικά χειρόγραφα).Αντιγραφή και διάδοση μουσικών κειμένων, φιλοξενία μουσικών θεωρητικών (22 Αλεξανδρείς Διονυσιακοί Τεχνίτες) Κατασκευή νέου μουσικού οργάνου, υδραυλικόν όργανον, ύδραυλις.Κτησίβιος, μηχανικός. • Συρία, Αντιόχεια , Σελευκίδες Μουσείο και Βιβλιοθήκη ανάλογη, αν και μικρότερη κίνηση. 9 Αντιοχείς Τεχνίτες Διονύσου. • Πέργαμος, εντατική καλλιέργεια του πολιτισμού με καθαρώς ελληνικό χαρακτήρα.Βιβλιοθήκη της Περγάμου με περγαμηνές.20 Τεχνίτες Διονύσου Θέατρο 10000 θεατών, Πυθικοί, ολυμπιακοί τοπικοί αγώνες( συμπεριλαμβάνονταν και μουσικοί αγώνες) Η μουσική στους ελληνιστικούς χρόνους έχει μεγάλη εξάπλωση, αλλά η μουσική κίνηση έχει πλέον διαφορές. «εμπορευματοποίηση» Σώζονται πολλά ονόματα εκτελεστών, αλλά μόνο 4 συνθετών (Αθήναιος, Λιμήνιος, Γλαύκη, Πύρρος ).Δεν αναζητούν οι μουσικοί νέους τρόπους σύνθεσεις, είναι καλοί δεξιοτέχνες και αρκούνται στην παρουσίαση έργων των παλαιοτέρων.Συνδικαλιστική συνείδηση: «Κοινά Τεχνιτών Διονύσου» Στις εορτές στις αυλές των βασιλέων δημοφιλή ήταν τα έργα των μεγάλων τραγικών ιδίως του Ευρυπίδου. Παλαιά όργανα συν ύδραυλις. Ρωμαϊκοί χρόνοι 30 π.Χ.- 337 μ.Χ.)
Πολιτεία, κράτος διοίκησης ρωμαϊκό, πολιτισμός ελληνικός. Όλα τα κράτη του τότε γνωστού κόσμου υπό ρωμαϊκή κατάληψη, Pax Romana. Ο πολιτισμός της Ελλάδος όντας ανώτερος επικράτησε, οι λαοί μιλούσαν ως πρώτη ή δεύτερη γλώσσα τα ελληνικά, οι Ρωμαίοι το σεβάστηκαν και τον υιοθέτησαν μη προβάλλοντας εμπόδια στην εξέλιξή του. Χαρακτηριστικό είναι πως για τη συγγραφή των Ευαγγελίων χρησιμοποιήθηκε η ελληνική γλώσσα, οι πρώτες απεικονήσεις του Χριστού δανείστηκαν θέματα από την ελληνική τέχνη(Θεάνθρωπος ως Ορφέας με λύρα, ή με την ενδυμασία ρήτορα). Οι πρώτοι Χριστιανικοί ύμνοι καταγράφηκαν στην αρχαία μουσική γραφή.(Ύμνος στην Αγία Τριάδα, Pap Oxy 1786- σώζονται πέντε στίχοι, 3ος -4ος αι. μ.Χ.) Πολλοί Τεχνίτες Διονύσου, δεν σώζονται μεγάλες μορφές μουσικών, χρησιμοποιούνται όλα τα παλαιά όργανα και η ύδραυλις (ευρεία εξάπλωσηΤυνησία, Γερμανία, Παννονία, Ιταλία, Μακεδονία, Ρόδος). 337 μ.Χ. = θάνατος Μ. Κωνσταντίνου. Αρχή νέας μουσικής παράδοσης. Ανατέλλει το Βυζάντιο, Βυζαντινή μουσική παράδοση.
Πηγές της αρχαίας ελληνικής μουσικής Α. Τα κείμενα • σωζόμενα μουσικά κείμενα Μουσική γραφή «παρασημαντική» 60-65 λείψανα (παρτιτούρες) όχι πλήρη, εκτός από τον επιτάφιο του Σεικίλου η ανάγνωσή τους γίνεται με τη βοήθεια των πινάκων του Αλυπίου (Εισαγωγή Μουσική) • αρχαία κείμενα άμεσα μουσικά: συγγράμματα και πραγματείες για τη θεωρία της μουσικής (αρμονία, ρυθμική), για τα μουσικά όργανα. ελάχιστα είναι ακέραια. • αρχαία κείμενα έμμεσα μουσικά: φιλολογικά, φιλοσοφικά κείμενα, τραγωδίες, κωμωδίες, σχόλια λεξικογράφων, όπου κρύβονται πληροφορίες για τη μουσική ή τους μουσικούς. Β. Τα αρχαιολογικά ευρύματα • ανασκαφικά ευρύματα (όργανα, επιγραφές) • απεικονίσεις με σκηνές μουσικής (τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, ανάγλυφα, αγγεία) Πληροφορίες για τρόπο παιξίματος των οργάνων, τηκοινωνική σημασία της μουσικής. (απόκλιση από την πραγματικότητα, επιφυλάξεις). Γ. Η συγκριτική μελέτη με άλλες μουσικές (εθνομουσικολογία) • Βυζαντινή • Δημοτική • Περσική • Ινδική • Λαών Ανατολικής Μεσογείου Θεωρητικά της αρχαίας ελληνικής μουσικής Τα στοιχεία της μουσικής ήταν επτά: • οι φθόγγοι • τα διαστήματα • τα γένη • τα συστήματα • οι τόνοι • η μεταβολή • η μελοποιία Αναλυτικά: οι φθόγγοι: ήχοι με καθορισμένο ύψος που παράγεται από φωνή, ή όργανο.
Οι ονομασίες των φθόγγων είναι ονομασίες χορδών της λύρας.
τα διαστήματα: η απόσταση ανάμεσα σε δύο φθόγγους. Το μονόχορδο του Πυθαγόρα (Πυθαγόρειος κανών) προσδιόρισε μετά από πειράματα τους λόγους των διαστημάτων.
Υπάτη Παρυπάτη Λιχανός Μέση Παραμέση Παρανήτη Νήτη Υπάτη Ντό 1 27/16
ρέ 9/8 243/128
μί
φά 81/64
σόλ 4/3
λά 3/2
σί
ντό
2
τα γένη: η σύνθεση των διαστημάτων των φθόγγων ενός τετραχόρδου ή κλίμακας (αρμονίας) . Διακρίνονται σε: διατονικό= το παλαιότερο, φυσικό κι εύκολο να τραγουδηθεί από όλους, θεωρείται αρρενωπό κι αυστηρό. χρωματικό= μεταγενέστερο, δυσκολότερο, δεν χρησιμοποιήθηκε στην τραγωδία, προσιτό στους μουσικά καλλιεργημένους, θεωρείται γλυκύτατο και παθητικό. εναρμόνιο= εξαιρετικά δύσκολο, σε ευρεία χρήση στην οργανική μουσική, θεωρείται ήπιο και ακριβέστερο. τα συστήματα: Συστήματα δημιουργούνται από την ένωση πολλών διαστημάτων. Το πρώτο καλά οργανωμένο είναι το τετράχορδο, αποτελούμενο από τέσσερις συνεχείς φθόγγους. οι τόνοι: Το ύψος ενός φθόγγου, ή μιας οκτάβας, ή ενός διαστήματος 1ης μεγάλης. η μεταβολή: αλλαγή που συνέβαινε κατα τη διάρκεια μίας μελωδίας ως προς τα στοιχεία της( το σύστημα, το γένος, το ήθος, το ρυθμικό πόδα, το ρυθμό). η μελοποιία: η χρησιμοποίηση των στοιχείων της αρμονικής, σύμφωνα με τους αποδεκτούς κανόνες της. ΓΡΑΦΗ Η επινόηση της παρασημαντικής, της πρώτης μουσικής γραφής από τους αρχαίους Έλληνες, αποτελεί μοναδικό γεγονός στην ιστορία της μουσικής των αρχαίων πολιτισμών. Το σύστημα χρησιμοποιούσε γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου, και σημεία στίξεως (1620 σημεία).Η παρασημαντική είχε άλλα σημάδια για την οργανική μουσική (κρουματογραφία) κι άλλα για τη φωνητική μουσική (μελογραφία). Ο Αλύπιος, θεωρήτικός της μουσικής στο βιβλίο του Εισαγωγή Μουσική παραδίδει τη μοναδική πλήρη σειρά συμβόλων της παρασημαντικής καθώς και πίνακες με όλες τις κλίμακες που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι.
ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΧΟΡΔΟΦΩΝΑ πολύχορδα
οικογένεια λύρας
φόρμιγξ, κίθαρις, λύρα ή ψαλτήριο, άρπα, τρίγωνο. χέλυς, βάρβιτος, τρίπους ΧΟΡΔΟΦΩΝΑ αυλοί με επιστόμιο ή με γλωττίδες (σάλπιγξ)
αυλοί με ανοικτό άκρο (φορβεία, άσκαυλος) ΚΡΟΥΣΤΑ
μεμβρανόφωνα (τύμπανον)
έγχορδα με βραχίονα πανδούρα ή τρίχορδον
αυλοί με κλειστό άκρο (ύδραυλις)
ιδιόφωνα (σείστρον, δίσκος, κώδων, κρόταλα, κέρας, όστρακα)
Αρχαία οργανικά σύνολα: κιθαρωδία, λυρωδία, αυλωδία, έναυλος κιθάρισις, συναυλία. ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ Η κάθε λέξη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας έχει ακουστική αυτοτέλεια (το τέλος μιας λέξης δεν συνάπτεται με την αρχή της επόμενης δημιουργώντας ένα αδιάκοπο σύστημα λόγου, όπως στην σανσκριτική). Οι καταλήξεις σε φωνήεντα και στα σύμφωνα ν,ρ,ς δημιουργούν έυκολα προφερόμενο μελωδικό σύνολο. Η ηχητική διευθέτηση δύο συμφώνων μαζί ή σπανίως τριών συνεχόμενων σε συνδιασμό με τη μεγάλη ποικιλία φωνηέντων και διφθόγγων προσδίδουν στη γλώσσα μία ευχάριστη χροιά. Η αρχαία ελληνική γλώσσα ήταν κυριολεκτικά αδόμενη, (προσωδία) όχι για διακοσμητικούς λόγους, αλλά για την ουσιαστική απόδοση της σημασίας των λέξεων. Η αδόμενη διάσταση της γλώσσας κατηύθυνε και δέσμευε τη μελοποίηση του λόγου. (λογοκεντρική αντίληψη της μουσικής) •
• • •
Allen, W. 1987 (3η έκδ.): Vox Graeca. A Guide to the Pronunciation of Classical Greek. Cambridge. (ελλ. μτφρ.: Vox graeca : Η προφορά της ελληνικής στην κλασική εποχή, υπό Μ. Καραλή , Γ.Μ. Παράσογλου, Θεσσαλονίκη : Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 2000.) Jannaris A. 1897: An Historical Greek Grammar Chiefly of the Attic Dialect As Written and Spoken From Classical Antiquity Down to the Present Time. London. Grammont, M. 1948: Phonétique du grec ancien. Lyon. http://www.greeklanguage.gr/greekLang/studies/history/thema_08/index.html#toc002
