Η Μάνη στον πόλεμο. Κατοχή, Αντίσταση και Εμφύλιος

ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ΚΑΡΑΚΑΤΣΙΑΝΗΣ

Η ΜΑΝΗ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΤΟΧΗ, ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

Διδακτορική διατριβή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστήμιο Αθηνών

Συμβουλευτική επιτροπή Αντ. Λιάκος Χάγκεν Φλάισερ Ρίκη βαν Μπούσχοτεν

ΑΘΗΝΑ 2010

1

Η έγκριση της διδακτορικής διατριβής από το Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ δε σημαίνει υιοθέτηση των απόψεων του συγγραφέα

2

Στους υπομονετικούς υποστηρικτές του μακρού τούτου ταξιδιού: τους γονείς μου κι-ασφαλώς- την Ελένη

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ…………………………………………………………………………7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.Μεθοδολογικές παρατηρήσεις……………………………………………………11 2.Εννοιολογικές επισημάνσεις………………………………………………………19 3.Γεωμορφολογία και επιβιώσεις φυλετικών τρόπων ζωής της Μάνης………………………………………………………………………………..23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 : Η ΜΑΝΙΑΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΕΩΣ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΑΜ: ΣΥΝΕΧΕΙΕΣ ΚΙ ΑΣΥΝΕΧΕΙΕΣ 1. Όψεις της προπολεμικής κοινωνικής πραγματικότητας………………………….31 2. Πρώτες μορφές οργάνωσης αντίστασης: τα εμπόδια κι ο κόσμος της αριστεράς..42 3. Tο πολιτισμικό υπόστρωμα των αριστερών μανιατών…………………………..48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 : ΟΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΣΤΗ ΜΑΝΗ ΚΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ: ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΕΝΟΠΛΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΣΥΜΜΑΧΟΥΣ 1. Η Ιταλοκρατία στη Μάνη κι οι συνέπειές της: επισιτισμός και πείνα, ληστεία κι ο κόσμος των ενόπλων……………………………………………………………55 2. Η περίθαλψη συμμάχων ως μαζική λαϊκή αντίδραση στην Ιταλοκρατία………..62 3. Ένα δυνατό χτύπημα της μανιάτικης αντίστασης ενάντια στις ιταλικές δυνάμεις Κατοχής: το κίνημα της Σαϊδόνας……………………………………………….66 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΟΠΛΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΡΗΞΗΑΦΕΤΗΡΙΑ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΜΑΝΗΣ: ΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ, ΤΟ ΕΑΜ ΚΙ Ο ΕΣ 1.Το δίκτυο των δεξιών στη Μάνη κι ο κοινωνικός χώρος της δεξιάς……………………………………………………………………………….78 2. Ο κόσμος των αξιωματικών του στρατού κι ο ρόλος τους στη Μάνη………………………………………………………………………………..83 3. Οι «συμμαχικές» αποστολές- Η αποστολή Τσιγάντε……………………………92 4.Δημιουργία του ΕΛΑΣ, αρχικές σχέσεις με ξένο παράγοντα και πηγές στρατολόγησης των μελών του…………………………………………………..97 5.Οι αξιωματικοί του τακτικού στρατού και το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ……………………102 6.Η δημιουργία του Ε.Σ…………………………………………………………..114 7. Από τις προσπάθειες συμφιλίωσης στον πολιτικό Διχασμό…………………...119 8. Από το πολιτικό Διχασμό στην ευθεία σύγκρουση στη Μεσσηνιακή Μάνη….123 9. Από τον Ε.Σ. στα Τάγματα Ασφαλείας: Το τέλος του Βρεττάκου……………128 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 : Η ΔΟΜΗ ΚΙ Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΕΑΜ/ΕΛΑΣ

4

1.Η οργάνωση του ΕΑΜ στη ΜάνηΤο παράδειγμα του Εξωχωρίου…………………………………………………………………….137 2.Η καθημερινή ζωή στη Μάνη κατά την «Εαμική κατάσταση»…………………144 3. Ο σύντομος έλεγχος της Μάνης από τον ΕΛΑΣ: από τη θεωρία της λαϊκής δικαιοσύνης στις πρακτικές δυσκολίες στην εφαρμογή της……………………..159 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 : ΤΑ ΤΑΓΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΗ ΜΑΝΗ 1.Τα Τάγματα Ασφαλείας στη Μάνη……………………………………………169 2.Το ιδεολογικό υπόβαθρο των Ταγμάτων Ασφαλείας στη Μάνη……………...174 3.Τα Τάγματα Ασφαλείας μεσσηνιακής Μάνης………………………………...179 4.Δράση του ΕΛΑΣ και τα γερμανικά αντίποινα στο Γύθειο…………………...184 5.Τα Τάγματα Ασφαλείας Γυθείου και μέσα Μάνης……………………………194 6.Η πλήρης κατίσχυση των Ταγμάτων Ασφαλείας στη Μάνη………………….202 ΚΕΦΑΛΑΙΟ. 6: ΜΑΝΙΑΤΕΣ ΣΕ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ 1. Οι «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» του καλοκαιριού του 1944………………209 2. Κοινωνικές συνέπειες της βίας των «εκκαθαριστικών επιχειρήσεων»-Πρώτη «Μετανάστευση» και «Μεγάλος Φόβος»……………………………………..216 3. Οι «ταγματασφαλίτες» στην Κρανάη μετά τη Γερμανική ήττα……………….220 4.Η τύχη «ταγματασφαλιτών» κι αριστερών πρωταγωνιστών των μανιάτικων δρωμένων μετά τα Δεκεμβριανά…………………………………………………….232 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: «ΩΜΗ» ΒΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΚΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΑΝΗ 1. Δίκτυα και μηχανισμοί «εκκαθαρίσεων» στη μέσα Μάνη μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας»………………………………………………………………………238 2. Ο ρόλος των μανιατών της Αθήνας: μια ανεπιτυχής μεσολάβηση στον εμφύλιο της Μάνης…………………………………………………………………………..255 3. Ποινές κι αντίποινα, βία και κοινωνική φρίκη ως μόνιμη καθημερινή κατάσταση………………………………………………………………………………..261 4. Η πόλωση του νοτιο-πελοποννησιακού κόσμου………………………………..277 5. Ένας άλλος εμφύλιος: συνειδησιακή πόλωση κι ιδεολογικός Διχασμός μανιατών της Μάνης και μανιατών της Αθήνας…………………………………………...286 6. Η οικοδόμηση μιας ηγετικής φυσιογνωμίας κι ο κοινωνικός Διχασμός: μύθοι και πραγματικότητες για τον Πάνο Κατσαρέα…………………………………….294 7. Η έξαρση της βίας ως ιδεολογική νομιμοποίηση………………………………309 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 : Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΡΑΤΙΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΕΑΟΚ: ΟΡΓΑΝΩΣΗ, ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΗΧΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΝΗ 1. Ο κόσμος των «αποσπασματαρχών» και τα εσωτερικά παιχνίδια για τον έλεγχο μιας τοπικής εξουσίας: πώς έγινε η διαδοχή Κατσαρέα στην ΕΑΟΚ………………315 2. «Αγορές Βίας»: τοπική φορολογία και εσωτερικές συγκρούσεις στην ΕΑΟΚ.321 3. Η εσωτερική λειτουργία των ομάδων της ΕΑΟΚ…………………………….325 4. Η κοινωνική πολιτική της ΕΑΟΚ στο απόγειο της ισχύος της………………..338 5. Η ομάδα Καμαρινέα κι η παρουσία της στη μεσσηνιακή Μάνη ως φορέας προάσπισης της ατομικής ιδιοκτησίας………………………………………344 6. Η ΕΑΟΚ προς την ορκωμοσία της ως τμήμα του Εθνικού Στρατού…………353

5

7. Η αποστράτευση κι η τύχη των ανδρών της ΕΑΟΚ…………………………...361 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Α :Ο ΔΣΠ ΣΤΟΝ ΤΑΫΓΕΤΟ- ΟΙ ΕΝΟΠΛΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ ΜΑΝΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΤΑΫΓΕΤΟ: ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1. Η μάχη της Γιάννιτσας…………………………………………………………….370 2. Η μάχη του Εξωχωρίου……………………………………………………………375 3. Προς τη μάχη της Άρνας…………………………………………………………..381 4. Η μάχη της Άρνας…………………………………………………………………385 5. Απελευθέρωση από τις φυλακές Γυθείου…………………………………………388 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Β: Ο ΔΣΠ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΣΤΗ ΜΑΝΗ 1. Ο ΔΣΠ στη νότια Πελοπόννησο: στρατηγικοί στόχοι κι η προβληματική της βίαιης επιστράτευσης……………………………………………………………………..395 2.Τραγικά αδιέξοδα του ΔΣΠ στη Μάνη: από τη «Σκύλλα» της στρατιωτικής γραφειοκρατίας στη «Χάρυβδη» του Εθνικού Στρατού………………………….416 3. Ήττα και διάλυση του ΔΣΠ στη Μάνη…………………………………………...423 4. Η «κουλτούρα της τρομοκρατίας» στη μεσσηνιακή Μάνη: οι ομαδικές «εκκαθαρίσεις» στο Διλάγγαδο…………………………………………………...431 5. Μικρές τραγικές ιστορίες: Το τέλος και των τελευταίων «ανταρτών»…………....438 6. Η πρακτική των μαζικών στρατοπέδων και των έκτακτων στρατοδικείων……...447 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 : Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ: ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ, ΒΕΝΤΕΤΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΣΤΗ ΜΑΝΗ 1. Στοιχεία ανθρωπογεωγραφίας και δημογραφικές επιπτώσεις του εμφύλιου στη Μάνη……………………………………………………………………………..453 2. Η μανιάτικη βεντέτα κι ο εμφύλιος πόλεμος…………………………………….463 3. Διαχείριση της μνήμης και εμφύλιος πόλεμος στη Μάνη……………………….475 4. Πολιτική και ιδεολογική συνείδηση μανιατών πρωταγωνιστών του εμφυλίου πολέμου : αριστερές μαρτυρίες…………………………………………………...488 5. Πολιτική και ιδεολογική συνείδηση μανιατών πρωταγωνιστών του εμφυλίου πολέμου : δεξιές μαρτυρίες………………………………………………………..493 6. Η εικόνα του αντιπάλου στους μανιάτες εμπλεκομένους στον εμφύλιο…………..501 ΕΠΙΛΟΓΟΣ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ…………………………………………………..511 ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ…………………………………………………………..517

6

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία αποτελεί καρπό μιας πολύχρονης προσπάθειας με βασικό σκοπό τη σκιαγράφηση του κοινωνικού κλίματος στη Νότια Ελλάδα, κι ιδιαίτερα στη Μάνη, κατά τη δεκαετία 1940-1950. Φιλοδοξεί να αποτελέσει μια βάση, ένα αξιόπιστο corpus, για κάθε μελλοντικό κοινωνικό επιστήμονα, που θα μπορέσει να ερευνήσει την περιοχή ή να συγκρίνει τα στοιχεία του για άλλες περιοχές μ’ αυτή της Νότιας Ελλάδας. Παράλληλα καταπιάνεται με θέματα και ζητήματα, που αναδεικνύουν τα χαρακτηριστικά της τοπικότητας, τα οποία εμβαθύνουν στην χαρακτηρολογική εξέταση του τρόπου πολιτικής ύπαρξης και κοινωνικής δράσης των ανθρώπων της ελληνικής επαρχίας τη δεκαετία 1940-1950. Πρόκειται για μια δεκαετία δυναμική, μεταβατική και κομβική, πράγμα που αποδεικνύεται από την πληθώρα των μελετών που προσπαθούν να αναδείξουν τις ιδιαίτερες πτυχές της. Πιστεύουμε ότι το εγχείρημα θα αποδειχθεί χρήσιμο, προκαλώντας ερωτήματα, διαπιστώσεις και διαφωνίες, που θα προωθήσουν τη μελέτη και την έρευνα των χαρακτηριστικών της εποχής. Με την παρούσα εργασία μας επιχειρούμε μια προσπάθεια να παρουσιαστούν όλες οι πτυχές που αφορούν την Κατοχή, την εμφάνιση της Αντίστασης και την εξέλιξη και το τέλος του εμφυλίου πολέμου που έλαβε χώρα στη Μάνη. Αναζητούνται, από την περίοδο της Κατοχής και της Αντίστασης, τα κοινωνικά και πολιτικά αίτια του εμφυλίου στη Μάνη και πώς αυτά αλληλοεπηρεάζονται, καθώς και η επίδραση του ιδιόμορφου τοπικού παράγοντα. Παρουσιάζονται, πέρα από τα στρατιωτικά γεγονότα που χαρακτηρίζουν την Κατοχή, την Αντίσταση και τον εμφύλιο στη συγκεκριμένη περιοχή, και η κοινωνική κατάσταση της εμφυλιακής μανιάτικης καθημερινότητας αλλά και ο απόηχος του εμφυλίου μετά τη λήξη των εχθροπραξιών τόσο στον ίδιο το χώρο της Μάνης όσο και στους Μανιάτες πολιτικούς

7

μετανάστες. Εξετάζουμε κατ’ αρχάς τη συγκρότηση των πρώτων προπολεμικών πυρήνων αριστερών οργανώσεων και τη γέννηση της ένοπλης αντίστασης στη Μάνη στην πρώτη φάση της Κατοχής, από τις πρώτες εξεγέρσεις έως τα πρώτα βήματα συγκρότησης του ΕΑΜ. Εντοπίζουμε τις ιστορικές τομές από τις προπολεμικές συνέχειες στην τοπική μανιάτικη ιστορία μέσα από τους φορείς, που ζήτησαν αλλαγές στο τοπικό κοινωνικό γίγνεσθαι. Παρακολουθούμε το Εαμικό κίνημα και τη δράση του ΕΛΑΣ στην τοπική κοινωνία όπως και αυτή του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου έως τη διάλυσή του και το δραματικό τέλος των μανιατών μαχητών του. Εστιάζεται, ωστόσο, η προσοχή μας στην περίοδο του έντονου εμφύλιου διχασμού που εμφανίστηκε στην περιοχή από το 1947, μετά τη δολοφονία του γνωστού δεξιού οπλαρχηγού Πάνου Κατσαρέα, ηγετικής φυσιογνωμίας των δεξιών ομάδων, που έδρασαν στη Μάνη από το 1943, και στις επιδράσεις των τοπικών ομάδων στην τοπική κοινωνία. Πρωτοπαρουσιάζεται εδώ η γένεση, το ιδεολογικό υπόβαθρο και η ανάπτυξη του δεξιού παρακρατικού κινήματος της Μάνης, από την εμφάνιση των

Ταγμάτων Ασφαλείας στην περιοχή έως τη σύσταση της

παρακρατικής Ομάδας Κυνηγών και της οργάνωσης ΕΑΟΚ, η οποία επηρέασε με τις πράξεις της σε μέγιστο βαθμό την πολιτική και την κοινωνική ζωή της περιοχής, σε βαθμό που μας προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας. Η βίαιη δράση της κι ο κριτικός ή μη τρόπος, με τον οποίο οι πρωταγωνιστές της ΕΑΟΚ, μας διηγούνταν τις πρωταγωνιστικές τους δραστηριότητες, αναμφίβολα μένουν ανεξίτηλα σημεία εμπειριών για εμάς κι ελπίζουμε και για τους αναγνώστες. Τέλος, γίνεται προσπάθεια να ανασυσταθεί η εικόνα της κοινωνικής και πολιτικής καθημερινότητας της δεκαετίας του ΄40 στη Μάνη, εντάσσοντας την ανάλυση στο πλαίσιο των ευρύτερων εξελίξεων στην ελληνική επαρχία κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, αλλά και στον μεταπολεμικό ευρωμεσογειακό χώρο. Από εδώ προκύπτει και ίσως το πιο σημαντικό συμπέρασμα από την εξέταση της δεκαετίας 1940-1950 στη Μάνη. Αυτό έχει να κάνει με το πόσο έντονα βιώθηκε στην περιοχή αυτή ο εμφύλιος. Κι από αυτή την ένταση μπορούμε να κατανοήσουμε την ανάπτυξη, την κλιμάκωση και τις δραματικές συνέπειες της εμφύλιας βίας σε μια τοπική κοινωνία, την οποία κατανοούμε συγκριτικά με άλλες τοπικές κοινωνίες και με την κεντρική εξουσία. Σκοπός μας είναι να διερευνήσουμε τους μηχανισμούς της ίδιας της βίας μέσα από τρεις διαστάσεις που έχει αναδείξει η ανθρωπολογική έρευνα: την επιχειρησιακή

8

διάσταση της βίας, η οποία προκύπτει από τις περιγραφές των ανταγωνισμών, τη γνωστική διάσταση, μέσα από την οποία θα αναζητήσουμε τους μηχανισμούς πολιτισμικής κατασκευής της, και τη βιωματική διάσταση, η οποία θα προκύπτει από τα βιώματα των αφηγητών μας, που περιγράφουν το πόσο αυτή επέδρασε στην κοινότητά τους και στην προσωπική τους ζωή1. Έτσι η παρούσα μελέτη για την Κατοχή, την Αντίσταση και τον εμφύλιο στη Μάνη φιλοδοξεί να συμβάλει και στην ευρύτερη ιστορική έρευνα της μεταπολεμικής Ελλάδας. Στο μακρύ ταξίδι μας μέχρι το τέλος αυτής της εργασίας οφείλουμε ένα ολόψυχο ευχαριστώ σ’ όσους συνεργάστηκαν, βοήθησαν, υπέμειναν, υπέδειξαν, διόρθωσαν, συζήτησαν, μοιράστηκαν τις αγωνίες μας, τις απορίες μας από τη συγκέντρωση του υλικού μέχρι και την ολοκλήρωση της γραφής της. Συλλίστορες για την ολοκλήρωση της παρούσης εργασίας, και ταυτόχρονοι ανά πάσα στιγμή συνγραφείς, συναποτέλεσαν μαζί με το γράφοντα οι πληροφορητές της, καθώς με τις μαρτυρίες τους και τις αυτούσιες περιγραφές τους, ξεπερνώντας τον όποιο σκεπτικισμό τους, κατέθεσαν το δικό τους λιθαράκι για τη δημιουργία του ιστορικού ψηφιδωτού της παρούσης ιστορίας. Η εν-συναίσθησή μας στα λόγια τους, στα ανείπωτα συναισθήματα την ώρα της αφήγησής τους, η προσπάθεια να αφουγκραστούμε τις αγωνίες τους κατά τις συναντήσεις μας, μας συνόδευαν σε κάθε στιγμή συγγραφής μας. Άρα η διαλεκτική των συναντήσεών μας αποτέλεσε, μέσα από την αντιφωνική δημιουργικότητά της, το αποτέλεσμα του παρόντος κειμένου. Ακόμη ευχαριστίες οφείλονται και σε μια σειρά από άλλα πρόσωπα που συνέβαλαν στην ολοκλήρωση του κειμένου μας. Αυτές εκφράζονται ολόθερμες στο νομικό και ποιητή Τέλη Πετρουλέα για τη διάθεση του προσωπικού του αρχείου και την αμέριστη συμπαράστασή του στη βαθύτερη γνωριμία μου με το χώρο και τους ανθρώπους της Μάνης, στον Πρόεδρο του «Συλλόγου Μανιατών Μεσσηνίας», Παναγιώτη Μπαζίγο, για την κινητοποίηση και συμβολή του στον εντοπισμό προσώπων, τα οποία αποτελούν ζωντανούς μάρτυρες των γεγονότων, στον εκδότη Γιώργο Δημακόγιαννη για τον ίδιο λόγο αλλά και για την αφειδώλευτη διάθεση του προσωπικού του αρχείου για τους σκοπούς της παρούσης εργασίας, στη συμβολαιογράφο Βάνα Κορκολιάκου για τη διάθεση του αρχείου του πατέρα της, που αφορούσε τις υποθέσεις στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης, στον καθηγητή Ηλία Νικολακόπουλο για τις ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις του σχετικά με τα εκλογικά αποτελέσματα στη Μάνη την περίοδο 19301

B. E. Schmidt & I. W. Schröder,“ Introduction. Violent Imaginaries and Violent Practices „ στο B. E. Schmidt & I. W. Schröder (eds), Anthropology of Violence and Conflict, London, New York, Routledge, 2001, 1

9

1950, στο Γιώργο Μαυροειδάκο, όπως και στο φιλότιμο και πάντοτε εξυπηρετικό προσωπικό όλων των αρχείων των υπηρεσιών κι οργανισμών, όπου πραγματοποίησα τις έρευνές μου. Να προστεθούν εδώ κι οι ευχαριστίες για

τις ενδιαφέρουσες

επισημάνσεις των καθηγητών Πολυμέρη Βόγλη, Ευάνθη Χατζηβασιλείου, Βαγγέλη Καραμανωλάκη και της Νάντιας Σερεμετάκη, οι οποίοι βοήθησαν να επιλυθούν διάφορα θέματα, που προέκυπταν από την προβληματική της διατριβής. Τέλος, ανεκτίμητη ήταν η υποστήριξη, η εμψύχωση κι η βοήθεια, που μου παρείχαν σε κάθε στιγμή, ο καθηγητής του Παν/μίου Αθηνών, Αντώνης Λιάκος, η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, κι ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Χάγκεν Φλάισερ. Τους ευχαριστώ ολόψυχα κι ολόθερμα, αφού από την αρχή ως την ολοκλήρωση της εργασίας στάθηκαν στο πλευρό μου και με την καθοδήγησή τους, τις γνώσεις τους και

τις παρατηρήσεις τους στα επιμέρους θέματά της,

συνέβαλαν στην ακριβέστερη ολοκλήρωσή της.

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Πρώτα -πρώτα θεωρούμε καλό, για μα μπορέσει ο αναγνώστης να έχει υπόψη του το πλαίσιο γραφής της εργασίας μας, να παρουσιάσουμε το υλικό, στο οποίο βασιστήκαμε, για να συγγράψουμε την παρούσα εργασία. Βασική πηγή μας, λοιπόν, αποτελεί, όπως επισημάνθηκε ήδη, πέρα ασφαλώς από την εξάντληση όλης της ήδη διαθέσιμης βιβλιογραφίας από γραπτές πηγές σχετικά με την Κατοχή, την Αντίσταση και τον εμφύλιο στη Μάνη, η προφορική μαρτυρία πρωταγωνιστών της περιόδου. Οι σχέσεις συγκρότησης του δωσιλογισμού στη Μάνη, το πεδίο συγκρότησης ταυτοτήτων των «ανταρτών» αλλά και των δυνάμεων του στρατού και της Χωροφυλακής, ο φυλετικός τρόπος ζωής στη Μάνη και η σχέση του με τις εμφυλιακές συγκρούσεις μελετούνται σε σχέση με την για πρώτη φορά ολόπλευρη παρουσίαση των πολιτικο-κοινωνικών γεγονότων της δεκαετίας 1940-1950 στην περιοχή της Μάνης. Σ’ αυτό συνεισφέρουν οι μαρτυρίες πρωταγωνιστών, οι οποίοι αποκαλύπτουν πτυχές του εμφυλίου στη Μάνη για πρώτη φορά αλλά και η επισταμένη έρευνα στις γραπτές μαρτυρίες (συμβολαιογραφικά, δικαστικά, εκπαιδευτικά, πολιτικά αρχεία) για την περίοδο αυτή στο συγκεκριμένο χώρο, που ορίζεται γεωγραφικά από την περιοχή των Κιτριών και του Κάμπου Αβίας και φτάνει έως την περιοχή της μέσα Μάνης, του Ταινάρου αλλά και της περιοχής του Γυθείου. Τα διασωθέντα Δικαστικά Αρχεία του Πρωτοδικείου Καλαμάτας, της συμβολαιογράφου Βάνας Κορκολιάκου, της οποίας ο πατέρας ως συμβολαιογράφος στη μεσσηνιακή Μάνη διατηρούσε κάθε επίσημη ιδιωτική δικαστική πράξη που έχει σωθεί, αλλά και των Γενικών Αρχείων του Κράτους στα παραρτήματα των νομών Μεσσηνίας και Λακωνίας, μας παρουσιάζουν την επίσημη «θεσμική» εικόνα του τόπου. Το Αρχείο της Κομματικής Οργάνωσης του ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, χαρακτηριστικού «αριστερού» χωριού, το οποίο μας δόθηκε από άνθρωπο, ο οποίος το είχε διαφυλάξει και που θέλησε να κρατήσει την ανωνυμία του, και αποδελτιώσαμε και παρουσιάζουμε στο Παράρτημα 2, μας δίνει μια άλλη οπτική για την πολιτική και την κοινωνία της περιοχής. Αξιόλογα συμπληρωματικά, αλλά περιεκτικά για την ερμηνεία των πολιτικών και κοινωνικών γεγονότων της περιοχής πέραν των άλλων αρχείων, στοιχεία αποκτούμε από τα Αρχεία του Κέντρου Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης, των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας και της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού στην Αθήνα. Τέλος τα προσωπικά αρχεία πρωταγωνιστών των γεγονότων στην περιοχή

11

(περίπτωση Βασίλη Μπογέα) ή και νεότερων Μανιατών ερευνητών (περίπτωση Γ. Δημακόγιαννη) υπήρξαν πάρα πολύ χρήσιμα στην έρευνά μας, χρησίμευσαν τόσο με το να αποκαλύψουν στοιχεία σημαντικά «εκ των έσω» για τα διαδραματιζόμενα γεγονότα όσο και με το να μας αφήσουν περιθώρια να ερμηνεύσουμε τα αίτια ή να εντοπίσουμε τις μορφές των δεξιών και των αριστερών ομάδων δράσης στην περιοχή. Μια ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στο ενδιαφέρον που μας προκάλεσαν μυθιστορήματα και διηγήματα ή και ποιήματα, οι συγγραφείς των οποίων άντλησαν τις εμπειρίες τους από γεγονότα που έλαβαν χώρα την περίοδο 1940-1950, τόσο στο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο όσο και ειδικότερα στο χώρο της Μάνης (αναφέρω το Δήμητρα Πέτρουλα, «Που ‘ναι η μάνα σου μωρή», [1986] το Πέτρος Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη εγένετο ως αίμα [1998]και τις ποιητικές συλλογές του Αριστοτέλη Πετρουλέα, Αναίμακτη Ανακομιδή [1999] και Μετεμφύλια [2008]2). Οι προσωπικές εμπειρίες

των

συγγραφέων

μου

παρείχαν

χρήσιμα

στοιχεία,

τα

οποία

διασταυρώνονταν από τη μια με τα ιστορικά γεγονότα, ενώ από την άλλη ανέλυαν περίφημα τον ψυχισμό ομάδων ανθρώπων, που η περίοδος του Εμφυλίου τους άφηνε. Τα παραπάνω στοιχεία συνδυάζονται και με συνεντεύξεις με πρωταγωνιστές, αλλά και με απλούς ανθρώπους που έζησαν την περίοδο αυτή, για να μας δώσουν μια όσο το δυνατό πληρέστερη εικόνα της κοινωνικής πραγματικότητας της περιοχής. Οι προφορικές μαρτυρίες συγκεντρώθηκαν από το γράφοντα τόσο με τη μορφή απαντήσεων σε ερωτήσεις, που προσφέρθηκαν από ευρύτερα ερωτηματολόγια κι απαντήθηκαν σε προφορική επικοινωνία, που είχα με όσους ενδιαφέρθηκαν να τα απαντήσουν, όσο και από μακρές διηγήσεις βιωματικών εμπειριών ατόμων που έζησαν στην εν λόγω περίοδο. Η χρήση ερωτηματολογίου δεν αποτέλεσε πρωταρχική ερευνητική επιλογή της παρούσας έρευνας, αλλά δευτερεύουσα. Αυτό σημαίνει ότι μεθοδολογικά προκρίθηκε αναφορικά με τις προφορικές μαρτυρίες η επιλογή των αφηγήσεων ζωής με επίκεντρο πρωταγωνιστές στα γεγονότα, όπως αυτές αποτυπώνονται στο Παράρτημα 1. Η χρήση, λοιπόν, του ερωτηματολογίου λειτούργησε στην έρευνά μας συμπληρωματικά και παράλληλα με την αρχική μέθοδο των αφηγήσεων ζωής, όπως 2

Η Δ. Πέτρουλα στηρίχτηκε σε προσωπικά βιώματα της παιδικής της ηλικίας, όταν μέλη της οικογένειάς της δολοφονήθηκαν από μέλη παρακρατικών οργανώσεων κι η ίδια ήταν παρούσα χωρίς να αντιλαμβάνεται άμεσα τι συνέβαινε (ήταν μόλις τριών χρονών). Ο ομότιμος καθηγητής του Παν. Πατρών και διακεκριμένος ψυχαναλυτής στις ΗΠΑ, Π. Χαρτοκόλλης, ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, αναλύει με μυθιστορηματικό τρόπο γεγονότα με επίκεντρο τη μέσα Μάνη και τις εμπειρίες της μανιάτικης οικογένειας των Χαρτοκολλιάνων υπό το ψυχαναλυτικό πρίσμα του εκπροσώπου της ψυχαναλυτικής γενιάς του ΄30, ενώ ο νομικός Αρ. Πετρουλέας βασίζει ένα μέρος των ποιητικών εμπειριών του στο χωριό του, το Εξωχώρι της μεσσηνιακής Μάνης, κατά την εμφυλιακή περίοδο.

12

αυτή αναπτύσσεται στο Παράρτημα 1. Το ερωτηματολόγιο προωθήθηκε μέσω Συλλόγου Μανιατών και σε χώρους, όπου θα μπορούσαν να βρεθούν πιθανοί πρόσθετοι ενδιαφερόμενοι με το θέμα (τοπικό βιβλιοπωλείο κ.ά.) και δόθηκε σε όσους ενδιαφέρονταν κι ήταν πρόθυμοι να απαντήσουν στα ερωτήματά του, δίνοντας σ’ αυτό περισσότερο τη μορφή ενός στρατηγικού δείγματος3. Επιπρόσθετα δόθηκε μ’ αυτό και η δυνατότητα σε κάθε χρήστη να αναπτύξει και τη δική του προσωπική ερμηνεία για τα γεγονότα, αν ο ίδιος το έκρινε απαραίτητο. Σε κάθε περίπτωση πάντως τα στοιχεία του παρόντος ερωτηματολογίου αποτέλεσαν συμβουλευτικά στοιχεία της ερευνητικής αυτής εργασίας, τα αποτελέσματα των οποίων τέθηκαν υπόψη για σύγκριση ή διασταύρωση στοιχείων και απόψεων, ολοκληρωμένη εικόνα της κοινής γνώμης ή γέφυρα επικοινωνίας σε λακωνικούς ομιλητές. Άλλωστε, όταν και όπου τα στοιχεία του ερωτηματολογίου χρησιμοποιήθηκαν κατά τη συγγραφή ή την τεκμηρίωση των απόψεων της παρούσης έρευνας, αυτό τονίζεται εμφανώς και έγινε περιορισμένα και ύστερα από βασανιστική επαλήθευση με τα γραπτά τεκμήρια ή τις αφηγήσεις ζωής του Παραρτήματος 1. Άλλωστε η σύνταξή του έχει ως σκοπό το να αποτελέσει αυτό το εφαλτήριο για όποια μελλοντική έρευνα έχει ως σκοπό να σφυγμομετρήσει ποσοτικά ή και ποιοτικά στοιχεία αναφορικά με κοινωνικές και πολιτικές προσλήψεις στο συγκεκριμένο νοτιο-ελλαδικό χώρο. Και γι’ αυτό το λόγο η συλλογή στοιχείων, που σχετίζονται με απαντήσεις

στο

ερωτηματολόγιο

αυτό,

αποτελεί

εξελικτική

διαδικασία,

συνεχιζόμενη, τα αποτελέσματα της οποίας ακόμη βρίσκονται υπό μελέτη. Στο παράρτημα 1 παρατίθενται αυτούσιες μαρτυρίες, που αναφέρονται σε βιωματικές εμπειρίες του εμφυλίου πολέμου στη Μάνη. Όσον αφορά τον μεθοδολογικό προβληματισμό αναφορικά με την επιλογή του τρόπου συνέντευξης και παρουσίασής του, η έρευνα έλαβε υπόψη τις γενικότερες και ευρύτερες συζητήσεις στον χώρο των κοινωνικών επιστημών και τις προσάρμοσε στις ιδιαιτερότητες των όσων συνάντησε πρακτικά στο χώρο της Μάνης. Η επιλεκτικότητα της μνήμης και η εξάρτησή της από τη διαδικασία της αντίληψης, η ρευστότητα της σχέσης ατομικής- συλλογικής μνήμης, η κατασκευή ατομικών μύθων και οι επιλεκτικές «σιωπές της μνήμης» επηρεάζουν σαφώς το έργο της αποτύπωσης μαρτυριών, αλλά ταυτόχρονα το προσδιορίζουν ως μοναδικό με έντονο τον προσωπικό χαρακτήρα4. Για τις παρακάτω μαρτυρίες προτιμήθηκε να 3

P. Thompson, Φωνές από το Παρελθόν. Προφορική Ιστορία, Αθήνα, Πλέθρον, 2002, 195 κ.ε. P.l Thompson, Φωνές από το…. 159-175. Για περαιτέρω ενασχόληση με τα εν λόγω προβλήματα S. Rose, The Making of Memory, London, 1992, Ch. Wickham, Social Memory, Oxford, 1992

4

13

ακολουθηθεί η θέση ότι, επειδή το θέμα της έρευνας αφορά ένα μικρό γεωγραφικά χώρο κι έναν περιορισμένο αριθμό ανθρώπων, που εμπλέχτηκαν σε συγκεκριμένης μορφής συμβάντα, το ζήτημα

δεν ήταν μόνο η ποσότητα των μαρτύρων και η

αντιπροσωπευτικότητά τους, αλλά το ποιος έχει τις κατάλληλες γνώσεις. Δόθηκε δηλαδή προτεραιότητα σε όσους συμμετείχαν στα γεγονότα κι αποτέλεσαν οι ίδιοι αυτόπτες μάρτυρες αυτών ανεξάρτητα από την πολιτική σκοπιά ή την ευρύτερη κουλτούρα που επηρεάζει τις απόψεις αυτών. Κι αυτό, γιατί με αυτή την ερευνητική επιλογή πετυχαίνεται η αξιοπιστία και η εγκυρότητα, ενώ παράλληλα αφήνεται στον αναγνώστη μέσα από τη δημιουργική ανάγνωση και την προσωπική του σχέση με το ενεργά δημιουργούμενο κείμενο να διαμορφώσει τη δική του προσωπική ανάγνωση και εντέλει σχέση με τα λεγόμενα του κάθε μάρτυρα5. Άλλωστε όπως διαπίστωσε ο κοινωνιολόγος Herbert Blumer «πέντε άτομα που διαθέτουν τέτοια γνώση [αυτοψίας η αυτηκοϊας] αποτελούν ένα πολύ καλύτερο «αντιπροσωπευτικό δείγμα» από χίλια άτομα που μπορεί μεν να έχουν εμπλακεί στις εξελίξεις αλλά δεν γνωρίζουν τίποτα για τον ίδιο το σχηματισμό»6. Με βάση αυτό επιδιώχτηκε οι παρακάτω μαρτυρίες να εντάσσονται όσο το δυνατό περισσότερο στη στρατηγική μέθοδο, που προαναφέρθηκε. Αυτό έγινε δυνατό σε ποσοστό περίπου 60-70%. Και αυτό έγινε αναγκαστικά, γιατί ελάχιστα άτομα έχουν παραμείνει εν ζωή ακόμα και αποτελούν βασικούς πρωταγωνιστές των γεγονότων του εμφυλίου στη Μάνη. Ωστόσο οι μαρτυρίες τους συνιστούν πραγματικά ένα πρωτότυπο υλικό, ικανό να ανοίξει δρόμους στην ερμηνευτική προσέγγιση των γεγονότων, που επιχειρούμε να φωτίσουμε. Για το υπόλοιπο 30-40% των μαρτυριών ακολουθήθηκε μια στρατηγική «θεωρητικής δειγματοληψίας» 7, κατά την οποία επιλέχτηκαν μαρτυρίες ανθρώπων, που μπορούσαν να συμβάλουν με τις πληροφορίες τους τα μέγιστα στην παραγωγική εξέλιξη της έρευνας. Συμπεριλήφθηκαν μαρτυρίες, που κρίθηκαν κομβικές για την κατανόηση των ιδιαιτεροτήτων της τοπικής φυλετικής μανιάτικης κοινωνίας, όπως και μαρτυρίες που προσέθεταν διασταυρωμένες αξιόπιστες πληροφορίες επάνω σε ανοιχτά ζητήματα, που η έρευνα μελετά. Η 5

A. Liakos, “The Transformation of Historical Writing from Syntagmatic to Paradigmatic syntax”, Historein , vol 2/2000, 47-53, H. White, “The Ironic Poetics of late Modernity”, Historein , vol 2/2000, 183-200 (συνέντευξη του H. White σε Αγγ. Κουφού και Μ. Μιλιόρη) 6 P. Thompson, Φωνές από το….., 193, H. Blumer, Critiques of Research in the Social Sciences, New Brunswick, New Jersey, 1979, Introduction. Παρόλα αυτά το γεγονός ότι κάποια πρόσωπα ήταν αυτόπτες μάρτυρες δεν εγγυάται την αξιοπιστία τους. Βλέπε P. Thompson, Φωνές από το….., 176-190 7 P. Thompson, Φωνές από το….., 192-193, G.- A. Strauss, The Discovery of Grounded Theory, 1967

14

προσπάθεια για ισόποση αντιπροσώπευση πολιτικών οπτικών ανάμεσα σε δεξιές κι αριστερές μαρτυρίες στη στρατηγική της «θεωρητικής δειγματοληψίας» μετριάζεται από το βαθμό αξιολόγησης των πληροφοριών, όπως αυτές συμβάλλουν στη διάνοιξη ερμηνευτικών οδών στην προσέγγιση του θέματος. . Πέρα από 31 επιλεγμένες αφηγήσεις ζωής ή αφηγήσεις κομματιών της ζωής, που αφορούν τα γεγονότα, στην περίπτωση που οι αφηγητές το προτιμούσαν, ακολουθήθηκε

παράλληλα και η χρήση του ανώνυμου ερωτηματολόγιου, που

δόθηκε, όπως προαναφέρθηκε, σε κάθε άλλο πρόσωπο, που έζησε τα γεγονότα και θέλησε να πάρει τη θέση του επάνω σ’ αυτά. Ως καθηγητής, κατά τα χρόνια της βασικής συλλογής των πιο πολλών από τις συνεντεύξεις, στο Λύκειο Αρεόπολης, και ως «ξένος» για το ευρύτερο μανιάτικο περιβάλλον, είχα την ευκαιρία να έρθω σε επαφή με πολλούς ανθρώπους, που διευκόλυναν, ανοίγοντας δρόμους, συστήνοντας πρόσωπα που μιλούσαν πολύ πιο εύκολα. Αυτά τα πρόσωπα αναγνώριζαν πιο εύκολα ότι τα λεγόμενά τους δεν θα δίνονταν κομματιασμένα, παραφρασμένα, αλλά με έναν τρόπο «επιστημονικό», κατά την αντίληψή τους, αφού έδειχναν περισσή εμπιστοσύνη σε κάποιον ουδέτερο, σταθερό πρόσωπο, διδάσκοντα στα εγγόνια τους, που επιθυμούσε, ακούγοντάς τους, να καταγράψει τον πόνο της ζωής τους. Οι πληροφορητές δεν κατοικούσαν ασφαλώς μόνο στην περιοχή της Μάνης, αλλά σε έναν χώρο από την Αθήνα έως τη Σπάρτη και την Καλαμάτα. Στην επιλογή των πληροφορητών επιδιώχθηκε η ισότιμη εκπροσώπηση αντρών και γυναικών, καθώς και πολιτικών παρατάξεων. Ωστόσο βασικό κριτήριο επιλογής υπήρξε η αποδεδειγμένη συμμετοχή στα πολιτικά δρώμενα της περιόδου στο χώρο. Αυτός ο παράγοντας υποσκέλισε και τον υπολογισμό μας για την κοινωνική και πολιτική θέση των αφηγητών. Κι αυτό, γιατί οι δεξιοί, που συμμετείχαν στα γεγονότα και τα επηρέασαν άμεσα με τις ενέργειές τους, ήταν περισσότεροι από τους αριστερούς, το ποσοστό των οποίων πάντως είναι σε αρκετά υψηλό επίπεδο. Με αυτές τις βάσεις μπορούμε αρχικά να ξεχωρίσουμε τις αυτούσιες μαρτυρίες ατόμων, που συμμετείχαν ενεργά στα γεγονότα του εμφυλίου της Μάνης, σε μαρτυρίες

ατόμων,

που

πολέμησαν

από

τη

μεριά

της

ΕΑΟΚ

(Εθνικαί

Αντικομμουνιστικαί Ομάδες Κυνηγών) ή πιο νωρίς στα Τάγματα Ασφαλείας,

κι

ατόμων, που πολέμησαν στο ΔΣΕ ή πιο νωρίς στον ΕΛΑΣ, ή αποτέλεσαν δυναμικά μέλη του ΕΑΜ. Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι το ποσοστό των διασωθέντων μελών τόσο του ΕΛΑΣ όσο και του ΔΣΠ, που αγωνίστηκαν στο νότιο Ταΰγετο και εμπλέκονταν τη δεκαετία 1940-1950 με το εμφυλιακό κλίμα στη Μάνη, είναι

15

μικρότερο- λιγότεροι από10 από τους 31 στις περιπτώσεις των αφηγήσεων. Αντίθετα το ποσοστό των συμμετεχόντων στα Τάγματα και αργότερα στην ΕΑΟΚ είναι μεγαλύτερο. Και σημαντικό στοιχείο αποτελεί επίσης το ότι στις κατατεθείσες μαρτυρίες περιλαμβάνονται στοιχεία και από άτομα, που συμμετείχαν ενεργά στη διοίκηση της ΕΑΟΚ. Βασική αρχή των θεωρητικών επιλογών μας σχετικά με τις προφορικές μαρτυρίες αποτελεί το γεγονός ότι «δεν υπάρχουν «ψευδείς» προφορικές πηγές… Η αξιοπιστία των προφορικών πηγών είναι διαφορετική σε σχέση με τις γραπτές πηγές. Εκφράζει το «επιχώριο πνεύμα», το spiritus loci8. Η σημασία της προφορικής μαρτυρίας μπορεί συχνά να έγκειται όχι στην προσκόλληση στα γεγονότα αλλά μάλλον στην απόκλιση από αυτά, «όπου υπεισέρχεται η φαντασία, ο συμβολισμός και η επιθυμία»9. Η ιστορία, όπως αυτή προκύπτει από τις μαρτυρίες, που ακολουθούν, εξετάζεται υπό το πρίσμα της πολυμορφίας της (Vollgestaltigkeit), μια και η αλήθειά της δεν διαφέρει απλά από τις προσλήψεις ενός συγκεκριμένου χρονικού ή και τοπικού κοσμοθεωρητικού μοντέλου, αλλά διαφέρει και από την ατομική, πολυπαραγοντική εννοιολογική ερμηνευτικότητα καθενός προσώπου χωριστά. Έτσι επιλέχτηκε να παρουσιαστούν οι μαρτυρίες όλων των ατόμων, που παρατίθενται στο Παράρτημα 1, πέρα από τη χρονολογική τους διαδοχή. Αυτό συμβάλλει και στην παρουσία μιας αυθύπαρκτης «ιστορίας των μαρτυριών» μας, αφού αυτές προσφέρονται ακριβώς αυτούσιες, όπως ειπώθηκαν από τους πληροφορητές. Αυτό μπορεί ελάχιστα να μετριάστηκε από την άρνηση ή την απροθυμία αρκετών να μαγνητοφωνηθούν τα λεγόμενά τους, ειδικά στη μέσα Μάνη (12 από τις αφηγήσεις ζωής είναι απομαγνητοφωνημένες). Μέσα σ’ αυτό το κλίμα εντάσσεται και το γεγονός του ότι πολλοί πληροφορητές θέλησαν να κρατήσουν την 8

Ενδεικτικά σημειώνονται ως αφετηριακά σημεία εκκίνησης του προβληματισμού τα Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 107, 2002, όπου υπάρχει ειδικό αφιέρωμα στην προφορική ιστορία, Ρ. Βαν Μπουσχότεν, Ανάποδα χρόνια: Συλλογική Μνήμη και Ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950), Αθήνα, Πλέθρον, 1997, Ρ. Βαν Μπουσχότεν, Περάσαμε πολλές μπόρες, κορίτσι μου, Αθήνα, Πλέθρον, 1999, Ε. Παπαδημητρίου, Εθνική Αντίσταση 1941-1944, Γράμματα και Μηνύματα εκτελεσμένων πατριωτών, Αθήνα, Κέδρος, 1974, Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν. Συμβολές στην Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1993, Αλ. Μπουτζουβή, «Ατομικότητα, μνήμη και συλλογική συνείδηση: η ταυτότητα της Διαμάντως Γκριτζώνα», Ιστορικά 18-19, 227-240, Τ. Βερβενιώτη, Διπλό Βιβλίο. Η αφήγηση της Σταματίας Μπαρμπάτση. Η ιστορική ανάγνωση, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2004, σειρά ανακοινώσεων του Δικτύου Μελέτης του Εμφυλίου στο συνέδριο, που έλαβε χώρα στην Πρέβεζα, 1-3 Ιουλίου 2005 και στηρίχτηκε σε πληροφορίες προφορικής μνήμης 9 P. Thompson, Φωνές από το….., 203, 204, A. Portelli, The Death of Luigi Trastulli and Other Stories, «What Makes Oral History Different », New York, Albany, 1991, όπου ο Portelli μέσα από ιστορίες της δεκαετίας 1940-1950 στην Ιταλία καταλήγει κι αυτός από τις προφορικές μαρτυρίες, που συγκαταλέγει, να πει ότι αυτό που πιστεύει ο πληροφορητής είναι πράγματι εξίσου ένα γεγονός, μια και για τον πληροφορητή έτσι έχουν τα πράγματα. Κάπως έτσι κι ο Παρμενίδης φιλοσοφικά στελέχωσε την αρχή του «ό, τι πιστεύουμε υπάρχει».

16

ανωνυμία τους ή υπήρξαν απρόθυμοι να τονιστεί το όνομά τους κατά τις αφηγήσεις τους, μια και τα γεγονότα του εμφυλίου, ειδικά στην τοπική μανιάτικη κοινωνία, παραμένουν ακόμα νωπά και οι απόηχοι των συνεπειών τους δεν έχουν εξαλειφθεί από τις συνειδήσεις των κατοίκων της περιοχής. Έτσι προτιμήθηκε να αποφευχθεί, κατά την επιθυμία των πληροφορητών, η αναφορά στα ονόματά τους ως επί το πλείστον, τα οποία ωστόσο είναι στη διάθεση του γράφοντος, ο οποίος αναγνωρίζει την ιδιαίτερη προσωπική εμπειρία, που συνόδεψε την κάθε συνέντευξη, που πραγματοποίησε, γεγονός που τον οδήγησε σε μια ιδιαίτερη προσωπική σχέση με καθέναν από τους πληροφορητές. Στις συνεντεύξεις ζητήσαμε ακόμα από τους αφηγητές να παραθέσουν στοιχεία, που καταδεικνύουν την κοινωνική και ταξική προέλευση τους. Κι αυτά σε συσχετισμό με τη μορφή των εσωτερικών πολιτικών συγκρούσεων σε κάθε δίκτυο, τη σχέση εξουσίας και κατώτερων μελών των δικτύων, όπως και σε σχέση με το προσωπικό στοιχείο, όπου αυτό σε μια μικρή τοπική κοινωνία υπεισερχόταν. Κι εδώ αξίζει να σημειώσουμε ότι εννοήσαμε το δίκτυο ως ένα σύνολο σχέσεων ομάδων μεταξύ τους. Οι σχέσεις αυτές χτίζονταν με βάση την κοινωνική πραγματικότητα, τα τοπικά κι οικογενειακά συμφέροντα, τις εφήμερες ή και μακροπρόθεσμες συμμαχίες, ήταν παράλληλες ή επάλληλες κι εξακτινώνονταν πέρα από τη Μάνη και σ’ άλλα κέντρα παρουσίας μανιατών, με κυρίαρχο αυτό της Αθήνας. Η προφορική ιστορία έτσι, ως επιστημονικό εργαλείο, συνδυάζεται, μαζί με τις σύγχρονες θεωρητικές συζητήσεις της ιστορικής επιστήμης, με τα επιστημονικά συμπεράσματα των επιστημών της κοινωνικής ανθρωπολογίας, της πολιτικής επιστήμης, της στατιστικής, της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας. Στην εργασία μας αυτή τέλος οφείλουμε να τονίσουμε γιατί οι προφορικές μαρτυρίες καταλαμβάνουν ένα σημαντικό μέρος. Αυτό οφείλεται αρχικά στον περιορισμένο αριθμό των γραπτών πηγών. Πάντως με τις προφορικές μαρτυρίες έγινε προσπάθεια αφενός για να πιστοποιηθούν ή να διασταυρωθούν στοιχεία γραπτών μαρτυριών και αφετέρου να μελετηθεί το κοινωνικό υπόβαθρο στη διαμόρφωση του τοπικού γίγνεσθαι μέσα από τις διαδικασίες της συλλογικής μνήμης10 αλλά και να μελετηθεί η ίδια η διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης. Επειδή η περίοδος της Κατοχής και του Εμφυλίου επηρέασε και την προσωπική ζωή των μανιάτικων οικογενειών, στην ατομική μνήμη διεισδύει και η περιρρέουσα ιστορία. Έτσι η «κυρίαρχη μνήμη», που έχει αφετηρία το μανιάτικο κοινωνικό και πολιτισμικό 10

Για τους όρους «συλλογική μνήμη», «κοινωνική μνήμη», «λαϊκή μνήμη» στο πλαίσιο της προφορικής ιστορίας βλ.: Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…. 208-209

17

πλαίσιο αναφοράς και φορείς της είναι οι πληροφορητές μας στις αφηγήσεις τους όπως διαμορφώθηκαν στις πολιτικές τους ταυτότητες στη μεταπολεμική Ελλάδα, συν-διαλέγεται με την ιδιωτική μνήμη του εκάστοτε αφηγητή καθώς και της κοσμοθεωρίας, που ο ίδιος διαμόρφωσε με βάση τόσο τις προσωπικές του εμπειρίες στη διάρκεια του εμφυλίου όσο και με βάση τους ποικίλους τρόπους, με τους οποίους τις έχει επανερμηνεύσει στη μετέπειτα ζωή του. Κι αυτό, επειδή η μνήμη δεν αποτελεί μια στατική οντότητα, αλλά μια δυναμική σχέση με το παρελθόν, που μεταβάλλεται, ενεργοποιείται ή απενεργοποιείται από τα διάφορα ερεθίσματα, τα οποία επιδέχεται11. Και σ’ αυτό το σημείο είναι χρήσιμο να θυμηθούμε το ρόλο, που παίζουν στη διαδικασία αυτή ο μετασχηματισμός στην αντίληψη των αφηγητών της «βιωμένης» τους εμπειρίας σε «αντιληπτή»12 κι η διαστρωμάτωση της συλλογικής μνήμης, μια και, για να μετασχηματιστεί μια «βιωμένη» εμπειρία σε «αντιληπτή», πρέπει να υπάρχει ένα νοητικό σχήμα, το οποίο θα ερμηνεύει τα βιωμένα γεγονότα. Εντοπίζοντας τη διαστρωμάτωση της μνήμης των αφηγητών μας, είμαστε σε θέση για παράδειγμα να ξεχωρίσουμε τα σημεία, στα οποία «η Εαμική κατάσταση» ή η Αντίσταση υπερκερνά τον εμφύλιο στις συγκεχυμένες πολλές φορές αφηγήσεις τουςή οι χίτικες ομάδες τη δράση των Ταγμάτων Ασφαλείας στην περιοχή. Παράλληλα διαφαίνονται από τις αφηγήσεις των μαρτυριών μας οι κοινωνικές δομές, οι συνέχειες κι οι ασυνέχειες τους στην τοπική κοινωνία και η σχέσεις τους με την εκτύλιξη των πολιτικών συμβάντων κατά τη δεκαετία 1940-1950. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας τα συμπεράσματα ερευνητών για τη σχέση μνήμης και ελληνικού εμφύλιου πολέμου, ότι οι μέχρι τώρα μαρτυρίες συγκεντρώθηκαν κυρίως από πληροφορητές μορφωμένους της πρωτεύουσας παρά το γεγονός ότι πρωταγωνιστής των δρωμένων ήταν η ελληνική επαρχία13, τότε σίγουρα η παρούσα διατριβή έρχεται,

σε συνέχεια κι άλλων εργασιών, να συμβάλλει ενεργά στην

αποτροπή μιας μονοδιάστατης μνήμης αναφορικά με την Κατοχή, την Αντίσταση και τον Εμφύλιο Πόλεμο στην Ελλάδα. Και έρχεται να συμβάλλει με αναφορά κι έρευνα σε μια περιοχή, στην οποία η “μετα-μνήμη” των κατοίκων μετά τη δεκαετία 194011

Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια.…., 211, όπου υπάρχουν σχετικές βιβλιογραφικές παραπομπές για το θέμα. Για τη σχέση της μνήμης με τον εμφύλιο ο συλλογικός τόμος Ρ. Βαν Μπούσχοτεν-Τ. Βερβενιώτη-Ε. Βουτυρά-Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα (επιμ.), Μνήμες και Λήθη του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2008 κι ιδιαίτερα η εισαγωγή των επιμελητών, 9-42 αποτελεί μια πάρα πολύ χρήσιμη συμβολή. 12 E.P. Thompson, The Poverty of Theory and Other Essays, London, Merlin Press, 1978, 257, E.P. Thompson, “The Politics of Theory” στο R. Samuel, (ed), People’s History and Socialist Theory, London, Routledge and Kegan, History Workshop Series, 1981, 405-406 13 Τ. Βερβενιώτη, “Μνήμες και αμνησίες των αρχείων και των μαρτυριών για τον ελληνικό εμφύλιο. Η Αθήνα, η επαρχία, η Ηγεσία και τα μέλη» στο Ρ. Β. Μπούσχοτεν-Τ. Βερβενιώτη-Ε. Βουτυρά-Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα (επιμ.), Μνήμες και …,81-102

18

1950 καλλιεργήθηκε ή και καλλιεργείται κυρίως μέσα από τα οικογενειακά κανάλια μεταβίβασης, διατηρώντας τραυματικές εμπειρίες. Μέσα λοιπόν από ένα ανθρωπολογικό άνοιγμα στην παρουσίαση του μανιάτικου κόσμου της περιόδου 1940-1950 θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ανάλυση της πολιτικής κατάστασης δεν πέφτει στο κενό, αλλά φωτίζει ολόπλευρα, στο βαθμό του δυνατού, το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον της περιοχής. 2. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ Ακολούθως, θα προσπαθήσουμε να διαλευκάνουμε εννοιολογικά κάποιους όρους που χρησιμοποιούμε στην εργασία μας. Ο τρόπος χρήσης τους θα βοηθήσει τον αναγνώστη να προσπελάσει πιο εύκολα το κείμενο της εργασίας αλλά και να καταλάβει πιο καλά τις μανιάτικες ιδιαιτερότητες, «ξεκλειδώνοντας» όρους και τρόπους, που λειτουργούν στην τοπική μανιάτικη κοινωνία Πριν από κάθε αναλυτική παρουσίαση των όρων χρήσης του κειμένου, ας έχουμε υπόψη μας ότι στο μανιάτικο πολιτισμικό πλαίσιο δράσης σημαντικό ρόλο παίζει ο επίσημος χαρακτήρας προβολής και παρουσίασης μιας σειράς πράξεων και ενεργειών, τα οποία αποκτούν δημόσιο, κοινοτικό, καθήκον. Η δι-αίσθηση αυτού του κοινοτισμού, του επίσημου και δημόσιου χαρακτήρα των κοινωνικών ενεργειών του μανιάτη, παίρνει τη μορφή μιας δημόσιας τελετουργίας. Αυτή η τελετουργία συνιστά συχνά μια τελετουργική δομή, μια τελετουργοποίηση δηλαδή του βίου του14. Αυτή η τελετουργοποίηση συνιστά μια σταθερά, μια πρακτική, με την οποία μπορούμε να διεισδύσουμε στην πολιτισμική δόμηση του τρόπου του ενεργείν του μανιάτη και μέσα από αυτή ο ίδιος εμβαπτίζεται στον τοπικό τρόπο ύπαρξης του ατόμου του στον τοπικό χώρο. Με βάση αυτή τη διαπίστωση θα προσπαθήσουμε να επεξηγήσουμε τους όρους που χρησιμοποιούμε στο κείμενό μας, παρουσιάζοντας παράλληλα και τους τόπους εφαρμογής της μανιάτικης τελετουργοποίησης. Πρώτα- πρώτα ας επεξηγήσουμε την επιλογή μας στη χρήση του όρου «κλειστός φυλετικός τρόπος ζωής». Με τη φράση αυτή

συγκεφαλαιώνουμε ένα πλήθος

δράσεων, που υπαγορεύεται γενεσιουργικά από την κατασκευασμένη αίσθηση ενός χώρου κοινού συνυπάρχειν, που έχει πλάσει η πολιτισμική φαντασία των μανιατών, επηρεασμένη από την οικολογία, τη γεωμορφολογία και την εκάστοτε ιστορική συγκυρία. Με το συγκεκριμένο όρο νοούμε τον ιδιάζοντα τρόπο, με τον οποίο οι 14

Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη της Ευρώπης στα άκρα. Δι-αίσθηση, θάνατος, γυναίκες, Αθήνα, Λιβάνης, 1994, 111

19

μανιάτες προσαρμόστηκαν ως τοπική κοινωνία στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα από τις απαρχές του. Το σύστημα των γενών (clans), η μανιάτικη γενιά (πατρογραμμικκό γένος), η συσπείρωση γενών (δικολογιά, φατρία) συναποτέλεσαν τη συγκρότηση του φυλετικού τρόπου συγκρότησης της μανιάτικης κοινωνίας. Αυτές οι δομές συνέστησαν τις ισχυρές συνεκτικές διαστάσεις της αίσθησης του κοινού πρόγονου, που αποτέλεσε φαντασιακά το πρωτεύον ιστορικό στοιχείο αυτονόμησης της κάθε μανιάτικης αφήγησης. Ο «κλειστός φυλετικός τρόπος ζωής» χαρακτηρίζεται όχι μόνο από την αλληλεγγύη στα μέλη του γένους ( κοινές θρησκευτικές και ταφικές τελετουργίες, κοντινοί τόποι κατοικίας, μετάδοση εξειδικευμένων τεχνικών δεξιοτήτων, αναπαλλοτρίωτο γεωκτητικό καθεστώς), αλλά κυρίως από τη μεταφορική αίσθηση της γενιάς ως αίματος, πράγμα που οδηγεί τους μανιάτες να συν-αισθάνονται και να συν-διαμρφώνουν, στο πλαίσιο του γένους τους, μια ηθική κοινής ουσίας. Αυτή βιώνεται σε όλες τις πτυχές του τοπικού βίου, από τις διατροφικές και οικιστικές συνήθειες μέχρι τις διαπροσωπικές σχέσεις και τη συγκρότηση του πολιτισμικού είναι τους15. Από εδώ προκύπτει, και ως εκ τούτου συμπεριλαμβάνεται στη συγκρότηση του όρου «κλειστός φυλετικός τρόπος ζωής», ο ευρύτερος διαχωρισμός στο μανιάτικο πολιτισμικό και κοινωνικό κοσμοείδωλο του μέσα, δηλ. εντός του χώρου της οικίας, του γένους, της Μάνης, από το έξω, δηλ. της ξενιτιάς, του κάθε εξω-μανιατικού τρόπου ύπαρξης, του θανάτου. Με βάση αυτό το κοσμοείδωλο συγκροτείται ένα πεδίο ερμηνευτικών μανιάτικων ταυτοτήτων, το οποίο οριστικοποιεί τον όρο «κλειστός φυλετικός τρόπος ζωής»16. Μια άλλη ορολογία, που χρησιμοποιούμε στην εργασία μας, είναι ο όρος habitus. Διευκρινίζουμε εδώ ότι με την επιλογή του όρου αυτού, μέσα στο ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο χρήσης του, επιζητούμε να αποτυπώσουμε το αξιακό σύστημα και το σύνολο κοινών αποδεκτών πεποιθήσεων, που υιοθετούσαν οι μανιάτες ως σύνολο ή ως συγκεκριμένες πολιτικές ομάδες, την περίοδο που εξετάζουμε, τη δεκαετία 1940-1950. Η χρήση του όρου επιλέχθηκε, επειδή κατά τη συγκεκριμένη δεκαετία στη Μάνη διαμορφώθηκε μια σειρά από κοινές έξεις σε ομάδες μανιατών, που συνδύασαν στοιχεία της αρχαϊκής και καταλοιπικής κουλτούρας τους, ήτοι στοιχεία του φυλετικού τρόπου ζωής τους, με «έξω» στοιχεία, ήτοι παγκόσμιες και εθνικές πολιτικές, ιδεολογίες και στρατηγικούς μηχανισμούς. Η συνύφανση αυτών μας έδωσε την ευκαιρία να στοιχειοθετήσουμε νέους τρόπους μανιάτικης ύπαρξης την εν λόγω 15

Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη…………………, 66-67, 72-76 Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη…………………, 141 κ. ε., όπου αυτή η συγκρότηση στοιχειοθετείται με βάση τη μανιάτισσα στους χώρους κυριαρχίας της, το μοιρολόι και την εκταφή νεκρών 16

20

δεκαετία, για τους οποίους περιγράφουμε τον τρόπο συγκρότησης των πολιτισμικών τους δομών. Όταν λοιπόν αναφερόμαστε σε «αριστερό» και «δεξιό» habitus, ουσιαστικά συγκεφαλαιώνουμε όλα τα κοινά στοιχεία έξης μιας ομάδας ή ενός δικτύου στη μανιάτικη επαρχία κατά τη δεκαετία 1940-1950, που έχουν κοινά αποδεκτές

θεμελιακές

αξίες

κοινωνικο-πολιτικής

δομής,

όπως

αυτές

προσλαμβάνονταν από τους πληροφορητές και μάρτυρες κατοίκους του τόπου. Μια ακόμα σειρά ορολογίας, που έχει επιλεχθεί, είναι οι όροι «δεξιές μαρτυρίες», «αριστερές μαρτυρίες». Αυτή η επιλογή δεν έχει επ’ ουδενί στόχο να περιχαρακώσει το αφηγηματικό πλαίσιο στο διπολισμό δεξιάς-αριστεράς, δεξιού-αριστερού, γενικεύοντας ό,τι θα μπορούσε πολιτικά να θεωρηθεί «δεξιό» ή ό,τι θα μπορούσε να θεωρηθεί «αριστερό», αφού από το Μεσοπόλεμο κι ύστερα τα πολιτικά δρώμενα έχουν σαφώς καταδείξει την πολιτική πολυπλοκότητα και το λαϊκιστικό πνεύμα όσων θέλουν να ερμηνεύουν τόσο απλουστευτικά με τέτοιου είδους σχήματα τις συγκεκριμένες δεκαετίες. Η συγκεκριμένη επιλογή έγινε μόνο και μόνο, επειδή γεννήθηκε στο τοπικό πνεύμα της συγκεκριμένης νοτιο-ελλαδικής εποχής. Η επιλογή των όρων αποτέλεσε μια επιλογή του ελεύθερου αφηγηματικού πλαισίου των πληροφοριοδοτών μας, όπως και της πληθώρας των γραπτών μαρτυριών για το σύνολο της περιόδου. Μέσα σε έναν σιωπηλό, αλλά για μας βαθύ κι ουσιαστικό, διάλογο, που επιζητήσαμε να έχουμε μ’ αυτούς στη διαλεκτική συν-διαμόρφωση του αφηγηματικού μας πλαισίου μαζί τους, διατηρήσαμε τους όρους αυτούς. Κι αυτό, πέρα από το εν είδει αντιφώνησης στο λόγο τους, όπως τον καταγράψαμε, γιατί έτσι αφήσαμε να φανεί μια συνιστώσα καταγραφής κοινωνικής ιστορίας «από τα κάτω», από τον τρόπο του λέγειν του ίδιου του τοπικού τρόπου κατασκευής μιας αλήθειας, μιας πρόσληψης φαντασιακής κατασκευής, που αγνοεί την πολιτική πολυείδεια, όπως αυτή διαμορφωνόταν στα ευρύτερα κέντρα πολιτικών αποφάσεων. Μια ιδιαίτερη σημαντική περιλαμβάνει και τον τρόπο, με τον οποίο χρησιμοποιούμε τον όρο «αντάρτης». Επιλέγουμε να τον χρησιμοποιούμε τόσο με πλαγιαστά γράμματα όσο και να τον τοποθετούμε μέσα σε εισαγωγικά. Αυτή μας η επιλογή εκπορεύεται από το διττό πολιτισμικό τρόπο, που ο όρος εμφορτίζεται στη Μάνη και προκύπτει μέσα από το ιδιαίτερο ύφος των πληροφορητών μας. Η ανταρσία συνιστούσε για τα ευρύτερα δεδομένα της Μάνης μια μορφή αντίδρασης στην εισαγόμενη ηγεμονική κουλτούρα. Αυτό αποτελούσε τη μια όψη του νομίσματος για τον όρο. Η άλλη όψη έχει να κάνει με το γεγονός της σύνδεσης του όρου με το «έξω», το εξω-μανιατικό ήθος. Δηλαδή ο όρος παραπέμπει στην κίνηση, στο μη-

21

στάσιμο. Ο «αντάρτης» δεν έχει εστία, διαρκώς κινείται, βρίσκεται στο δρόμο. Και για τους μανιάτες το μη- στάσιμο, ο δρόμος παραπέμπει τόσο στον εξω-μανιάτικο κόσμο όσο και στο θάνατο, αφού σε περίοδο εχθροπραξιών στη Μάνη ο δρόμος ήταν ο χώρος, όπου οι άνδρες έστηναν ενέδρα στους αντιπάλους17. Για τους μανιάτες, λοιπόν, οι νεκροί ήταν καταδικασμένοι να βρίσκονται στο δρόμο, όπως άλλωστε κι «αντάρτες». Κι αυτά τα σημειολογικά στοιχεία μπορούν να ερμηνεύσουν και τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο προφέρουν τη λέξη οι πληροφορητές μας- κι ιδιαίτερα οι γυναίκες. Ιδιαίτερο ρόλο στην αφήγησή μας διαδραματίζει η βία κι η ευρύτερη κουλτούρα της. Από την τεράστια βιβλιογραφία γι’ αυτή, κι όπως κατά τη θεματική και χρονολογική διαδοχή της αφήγησης θα την παρακολουθούμε, όπου αυτή ανελίσσεται από (ή: ύστερα, μαζί ή και πριν από) τα γεγονότα, αξίζει να σημειώσουμε κάποιες παρατηρήσεις, που προσιδιάζουν στον όρο και στις εκφάνσεις του στην περιοχή. Η χρήση του όρου ξεπερνά κάποιες ευρύτερες διαπιστώσεις για τη γένεσή της μέσα από τη σύγκρουση της παράδοσης με τον εισερχόμενο μοντερνισμό, όπως επί παραδείγματι μπορεί να εντοπιστεί σε ισλαμικές μεσογειακές κοινωνίες όπως αυτή του Μαρόκου18. Η βία, πρώτα- πρώτα, και στην περιοχή, κατά τη δεκαετία 19401950, εκπηγάζει από την ηγεμονική ομάδα, που μπορεί να την ασκεί, καθώς γύρω από αυτή την ομάδα συσπειρώνονται οι ουδέτερες ή οι παθητικές δυνάμεις μιας περιοχής19. Η συνειδητοποίησή της σε όσους την έχουν υποστεί δημιουργεί τη συναίσθηση της κοινωνικής αδικίας, η οποία τη μεγεθύνει, δημιουργώντας νέα κοινωνικά δεδομένα20. Αυτή η αίσθηση κοινωνικής αδικίας προβάλλει μια μορφή αυτό-συνειδησίας, όπου η βία ριζώνεται, γίνεται τραύμα και δημιουργεί τη δική της λογική κι εξέλιξη (γλωσσική βία, ακουστική βία21). Ιδιαίτερα τώρα για την περιοχή

17

Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη…………………, 172-3, 350 Β. J. Good, “Theorizing the “Subject” of Medical and Psychiatric Anthropology”, R.R. Memorial Lecture, Exeter College, Oxford University, April 30, 2010, 28, S. Cavell, Philosophy the Day After Tomorrow, Cambridge, The Belknop Press of Harvard University, 2005, V. Das, Life and Words: Violence and the Descent Into the Ordinary, Berkeley, University of California Press, 2006. Για την αδυναμία λειτουργίας του μοντέλου αυτού στη Μάνη βλέπε Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη……………….., 36-7 19 S. Kalyvas, The Logic of Violence in Civil War, Cambridge, Cambridge University Pree, 2006, 111 20 A. Honneth, Struggle For Recognition. The Moral Grammar of Social Conflicts, Cambridge, Polity Press, 1995, 59-70, A. Honneth, The Critique of Power. Reflective Stages In A Critical Theory of Society, Cambridge MA, MIT Press, 1991, 268-277 21 Για τη γλωσσική βία, όπως προκύπτει από τα συνθήματα αλλά και από τις ομιλίες βλ. Ch. L. Briggs, “Introduction: From the Ideal, the Ordinary, and the Orderly to Conflict and Violence in Pragmatic research”, Pragmatics, International pragmatics Association, 7: 4, 2007, 451-459, G. Psathas, Conversation Analysis: The Stydy of talk-in- Interaction, Sage, Thousand Oaks, 1995, M. Silverstein, “Metapragmatics discourse and metapragmatic function” στο J. A. Lucy (ed.), Reflexive language: 18

22

της Μάνης, το παραπάνω πλέγμα βίας συμπλέκεται και με την ιδιάζουσα σχέση των κατοίκων μ’ αυτή. Ο συγκρουσιακός τρόπος επίλυσης (με αποκορύφωμα το γδικιωμό) των διαφορών στην περιοχή καθώς και η ιδιαίτερη σχέση των κατοίκων με την παράσταση του πόνου (ο οποίος σχετίζεται με τη δι-αίσθηση της αλήθειας, το αίσθημα αδικίας, την τραγικότητα της φύσης και τη δημιουργία συγκινησιακού πεδίου) σφραγίζουν την ιδιάζουσα μορφή της βίας22. 3. ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΒΙΩΣΕΙΣ ΦΥΛΕΤΙΚΩΝ ΤΡΟΠΩΝ ΖΩΗΣ ΜΑΝΗΣ

Reported speech and metapragmatics, Cambridge, Cambridge University Press, 2007, ενώ για την παράδοση ακουστικής βίας στη Μάνη βλ. Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη…………………, 231-235 22 Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη…………………, 32-35, 197-208

23

Η Μάνη23 γεωγραφικά περιλαμβάνει στο χώρο της νοτίου Πελοποννήσου την περιοχή του μεσαίου μορφολογικά «ποδιού» της, που οι ρίζες του ξεκινούν από τις πόλεις της Καλαμάτας και του Γυθείου. Στον κεντρικό αυτό χώρο δεσπόζει ο Ταΰγετος και συγκεκριμένα το νότιο τμήμα του. Τα χωριά της Μάνης είναι κτισμένα κυρίως στην περιοχή γύρω από τον Ταΰγετο, που ακολουθεί ημικυκλικά την ακτογραμμή από τα περίχωρα της Καλαμάτας έως το Γύθειο. Από τα περίχωρα της Καλαμάτας, και συγκεκριμένα από την περιοχή της Βέργας και της Μικράς Μαντίνειας έως το Οίτυλο, η περιοχή κατά συνήθεια έχει επικρατήσει να ονομάζεται Έξω Μάνη ή μεσσηνιακή Μάνη. Η περιοχή από το Οίτυλο έως το ακρωτήριο Ταίναρο έχει ονομαστεί μέσα Μάνη. Ο διαχωρισμός αυτός ακολουθεί τον άξονα βορράνότου στην περιοχή του μεσαίου μορφολογικά «ποδιού» της νοτίου Πελοποννήσου. Με βάση τον κεντρικό άξονα του Ταϋγέτου στο μεσαίο γεωμορφολογικά «πόδι» της νοτίου Πελοποννήσου η Μάνη χωρίζεται και στην Αποσκιαδερή Μάνη και Προσηλιακή Μάνη. Αποσκιαδερή Μάνη ονομάζονται τα χωριά της Δυτικής από τον Ταΰγετο Μάνης (η Καρδαμύλη, το Οίτυλο, η Αρεόπολη και ο Γερολιμένας αποτελούν τα παραγωγικά κέντρα της), ενώ στην Προσηλιακή Μάνη ανήκουν τα χωριά, που βρίσκονται στην Ανατολική από τον κεντρικό άξονα του Ταϋγέτου πλευρά (ο Κότρωνας αποτελεί παραγωγικό κέντρο της περιοχής), η οποία φτάνει έως την περιοχή του Γυθείου. Η γεωμορφολογική δομή της περιοχής (γυμνό, άνυδρο και πετρώδες έδαφος), ανάγκασε τους ανθρώπους της να συσφίγγουν διαρκώς τις σχέσεις τους, επηρεάζοντας τις μανιάτικες κοινωνίες. Σ’ αυτές μέχρι τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας του 1821 κατέφευγαν πληθυσμοί, οι οποίοι είχαν μικρή κοινωνική κινητικότητα και περιορισμένες σχέσεις με άλλους πληθυσμούς έξω από τη Μάνη λόγω της ύπαρξης της θάλασσας στις τρεις πλευρές της24. Έτσι η μανιάτικη κοινωνία υπήρξε ως επί το πλείστον μια κλειστή κοινωνία. Παρόμοια κοινά στοιχεία κλειστής κοινωνίας βρίσκουμε και στις ορεινές περιοχές της Κρήτης25.

23

Πιο έγκυρο φαίνεται το ότι η λέξη προέρχεται από το επίθετο «μανός», που ερμηνεύεται ως αραιός, σπάνιος, γυμνός. Για την προέλευση του όρου βλ.: Μ.Γ. Μερακλής, «Από το Λαϊκό Πολιτισμό της Μάνης», στα «Πρακτικά Στ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου, Λιμένι-Αρεόπολη Λακωνία, Γλώσσα, Ιστορία, Πολιτισμός», Λιμένι-Αρεόπολη, 14-16 Μαΐου 2004, 27 24 P. Allen,, «Διαχείριση και επίλυση των συγκρούσεων στη Μάνη. Η βεντέτα στο σύγχρονο πλαίσιο»,στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν. Συμβολές στην Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1993, 142 25 Για τις κλειστές δομές της κρητικής κοινωνίας βλέπε ενδεικτικά: A. Tsantiropoulos, “Collective Memory and Blood Feud; The case of Mountainous Crete”, Crime and Misdemeanours, 2/1 , 2008, 6163. Πιο αναλυτικά βλέπε το βιβλίο Ά. Τσαντιρόπουλος, Η βεντέτα στη σύγχρονη ορεινή κεντρική Κρήτη, Αθήνα, Πλέθρον, 2004

24

Οι ερευνητές συμφωνούν ότι έως τις αρχές του 20ου αιώνα κυριαρχούσε στην περιοχή μια μορφή φυλετισμού στις σχέσεις των κατοίκων της, που βασιζόταν σε πατρογραμμικά clan ή γένη26. Αυτός ο φυλετισμός φαίνεται να ξεκινά από το 14ο αιώνα, λίγους δηλαδή αιώνες ύστερα από την κατίσχυση του χριστιανισμού στην περιοχή -από το 10ο περίπου αιώνα,, όταν η κατάρρευση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ενέτεινε την πολιτική αποκέντρωση και με τη ρευστότητα της μετέπειτα έντασης των εισβολών άνδρωσε τον πολεμικό χαρακτήρα των μανιατών27. Αυτός λοιπόν ο φυλετισμός χαρακτηριζόταν από δεσμούς αιματοσυγγένειας ανάμεσα σε ομάδες μονογραμμικής αρρενογονικής καταγωγής κι άρχιζε να εγκαταλείπεται με τη μετανάστευση καθώς και την αστική και την οικονομική ανάπτυξη, οπότε έπαψε η απομόνωση που συνόδευε τον 19ο αιώνα. Αυτή η απομόνωση ωστόσο διατηρήθηκε εν μέρει και κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Τα κύρια στοιχεία του κλειστού φυλετικού τρόπου ζωής ήταν η σύνδεση των αρρένων μελών μιας οικογένειας με τη μονογραμμική ομάδα καταγωγής τους, η υποδεέστερη θέση της γυναίκας28 και η υποχρεωτική ως ένα βαθμό αλληλεγγύη ανάμεσα στα μέλη του ίδιου γένους στον οικονομικό, πολιτικό και τελετουργικό τομέα αλλά κι η βεντέτα29. Το γένος στη Μάνη επεβίωνε και στον 20ο αιώνα μέσω των όρων «γενιά» και «φαμελιά», που διαιώνιζαν κατά κάποιο τρόπο της ιδεολογία του30. Έτσι το γένος καταλήγει να συνιστά έναν κλειστό, ιδεολογικό θα λέγαμε εξαιτίας της διαχρονικής διατήρησής του στην τοπική μανιάτικη κοινωνία, δεσμό, που επηρέαζε τη συγκρότηση του habitus/ήθους της31. Σ’ αυτό το habitus το κύρος του Μανιάτη έγκειται κυρίως στην τιμή, την ανδρεία 26

J. Andromedas, The Inner Maniat Community Type: A Study of the Local Community ‘s Changing Articulation with Society, N.Y., Columbia Univ., 1962, 63-64, Ε. Αλεξάκης, Τα γένη και η οικογένεια στην παραδοσιακή κοινωνία της Μάνης, Αθήνα, 1980, 9-20, I. Karakatsianis, “A clan-based society of South Greece and its militarization after World War II: some characteristics of violence and the construction of habitus in the South Peloponese”, History and Anthropology, vol. 21, n. 2, June 2010, 121-138 27 Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη…………………,59-60, 72-73, 101-102 28 Αυτό προκύπτει έμμεσα από το ύφος, τα εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία των γυναικείων μαρτυριών μας κι άμεσα από τις παρατηρήσεις συνέντευξης της Β. Δαμιανάκου (Σεπτέμβριος 1988) στην Τ. Βερβενιώτη, η οποία ευγενικά μου την παραχώρησε, αν και παραμένει αδημοσίευτη. Βλέπε και Ε. Αλεξάκης, Τα γένη….,31-43, 62, 194, 207-8, 223 29 Χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ αποτελεί το τελετουργικό της μύησης νέων αρρένων μελών της οικογένειας των Μεδίκων στο Οίτυλο στη διαδικασία γνώσης του «μυστικού» της οικογένειας. Βλ. την αφήγηση τη μαρτ. 13, παράρτ. 1, 26-27. Βλέπε και Ε.Αλεξάκης, Τα γένη και η οικογένεια….., 101-113 για αναλυτική παρουσίαση εθίμου, όπως και Π. Καλονάρος, Μάνη, Αθήνα, εκδ. Π. Πατσιλινάκος, 1981, 68-69, όπου συσχετισμός βεντέτας με ζητήματα προσβολής τιμής 30 Μ.Γ. Μερακλής, «Από το Λαϊκό Πολιτισμό…., 23 κ.ε. 31 Για τον όρο habitus (έξη) και την εφαρμογή του στη μελέτη της συλλογικής μνήμης στην Ελλάδα βλέπε: Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια. Συλλογική…… 17, όπου κατά τον Bourdieu, Esquisse d’ une theorie de la pratique, Geneve, Paris, 1972, 178,( αγγλ. μεταφρ.Outline of a theory of practice, Cambridge, Cambridge University Press, 1977, 78-79) συνιστά ένα «σύστημα διαρκών και μεταθέσιμων διαθέσεων το οποίο ενσωματώνοντας όλες τις εμπειρίες του παρελθόντος, και λειτουργεί σε κάθε στιγμή ως μήτρα προσλήψεων εκτιμήσεων και δράσεων» ή αλλιώς, νοείται ως ένα «σύνολο διαθέσεων, αποκρυστάλλωμα των εμπειριών του παρελθόντος, από το οποίο πηγάζουν αντιλήψεις,

25

και τη λεβεντιά, αξίες, οι οποίες στην κλειστή φτωχή κοινωνία κυριαρχούν32. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι ο όρος «λεβέντης» χαρακτηρίζει αντρικές συμπεριφορές, οι οποίες αντιμετωπίζουν με γενναιότητα τη βία, το θάνατο ή τις κρίσιμες στιγμές της ζωής33. Αυτές οι αξίες εκφράζονταν και μέσω της ιδιαίτερης χρήσης του όπλου από το Μανιάτη. Γι΄ αυτόν το όπλο του, ακόμα κι αν απαγορευόταν νομικά η κατοχή του, αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της έμφυλης ύπαρξής του, αφού το αρσενικό παιδί ήταν «ένα τουφέκι» για το εκάστοτε γένος34, κάτι που μπορεί να συγκριθεί και να παρατηρηθεί και στην Κρητική κοινωνία35. Ο κλειστός φυλετικός τρόπος ζωής της μανιάτικης κοινωνίας διατηρήθηκε και κατά την περίοδο 1940-1950 σε μεγάλο βαθμό, όπως επιβεβαιώνουν οι προφορικές μαρτυρίες των πληροφορητών μας. Απτό τεκμήριο αυτού αποτέλεσε η διατήρηση στα μανιάτικα χωριά και την περίοδο 1940-1950 εθίμων, όπως ο γδικιωμός (για τον οποίο θα αναφερθούμε σε ειδικό κεφάλαιο), η σύγκρια ή συγκόρμισσα (η δεύτερη γυναίκα, που έπαιρνε ο άντρας, αν ή πρώτη δεν έκανε (αρσενικά) παιδιά ή τα μοιρολόγια. Στο κληρονομικό δίκαιο την περιουσία ενός άκληρου κληρονομούσαν οι αδελφοί του, ενώ εκείνου που είχε μόνο κορίτσια, οι γαμπροί του. Ο κίνδυνος να σβηστεί το όνομα μιας οικογένειας προερχόταν και στη δεκαετία 1940-1950 (κι αργότερα) από το φόβο να μη γεννηθούν αρσενικά παιδιά σε μια αρρενογραμμική οικογένεια. Δεν είναι τυχαίο να τονίσουμε στο σημείο αυτό ότι κι από την έρευνά μας για τη δεκαετία 1940-1950 προκύπτει ο δευτερεύων ρόλος της γυναίκας στην κοινωνική πραγματικότητα, η απουσία της από την ενεργό πολιτική πραγματικότητα. Ο δευτερεύων ρόλος, που επιφυλασσόταν γι’ αυτές και επιβεβαιώνουν εκτιμήσεις και δράσεις». Πρβλ. Ν. Παναγιωτόπουλος, «Η θεωρία της πρακτικής του Pierre Bourdieu», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών Νο 78, 1990, 32-65, R. Van Boeschoten “Γεωπολιτική της ελληνικής αντίστασης : η περίπτωση της Βόρειας Πίνδου”, Δοκιμές, 1996, 6. Για τη σκέψη του Bourdieu βλ. ενδεικτικά P. Bourdieu, Μάθημα πάνω στο μάθημα. Κοινωνιολογία και Αυτόκοινωνιοανάλυση, (μετάφραση Ν. Αγκαβανάκης), Αθήνα, Καρδαμίτσα, 2001 και P. Bourdieu, Η επιστήμη και οι κοινωνικές της χρήσεις, Επιμέλεια-Επίμετρο Ν. Παναγιωτόπουλος, ΜετάφρασηΠρόλογος, Μ. Θανοπούλου, Αθήνα, ΕΚΚΕ- Πολύτροπο, 2005 32 Ά. Λυδάκη, «Εικόνες γδικιωμού στη λαϊκή λογοτεχνία της Μάνης», στα «Πρακτικά Στ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου, Λιμένι-Αρεόπολη Λακωνία, Γλώσσα, Ιστορία, Πολιτισμός», Λιμένι-Αρεόπολη, 14-16 Μαΐου 2004, Λακωνία, Γλώσσα…., 44 33 Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη…………………, 227-228, όπου για τη μανιάτισσα ο όρος «λεβέντισσα» χαρακτηρίζει αυτή που αντέχει κι υπομένει τις «πληγές» και τους «αγιάτρευτους καημούς», που η μοίρα επιφυλάσσει στη γενιά της 34 Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη…………………, 104 κ.ε. Για την χρήση του όπλου κατά την περίοδο που εξετάζουμε οι περισσότερες αιτίες φυλακίσεων ενδεικτικά το 1941 στη μεσσηνιακή Μάνη, που αφορούσαν μανιάτες, οι οποίοι οδηγούνταν στις φυλακές Καλαμάτας, οφείλονταν στην παράνομη οπλοφορία. Βλ. ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Αρχεία Φυλακών, Ευρετήριον, Βιβλίον Κρατουμένων παρά Ιταλικών Αρχών Κατοχής, τηρούμενον από Δεκεμβρίου 1941, βιβλία 1,2. (αργότερα θα προστεθεί σε συχνότητα και θα ξεπεράσει αυτή την αιτία η «υπόθαλψη εγκληματιών Άγγλων και Κυπρίων», όπως προκύπτει από τα ίδια αρχεία και επιβεβαιώνει και η πραγματικότητα και τα γεγονότα, που θα ακολουθήσουν). Βλ. ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Αρχεία Φυλακών, Ευρετήριον, Βιβλίον Κρατουμένων παρά Ιταλικών Αρχών Κατοχής, τηρούμενον από Δεκεμβρίου 1941, βιβλία 3, 35 Βλέπε για την Κρήτη M. Herzfeld, The Poetics of Manhood, Princeton, Princeton Univ. Press, 1985

26

οι γυναίκες, που μας μίλησαν, και οι ερμηνείες τους κι η θέση τους κατά την περιγραφή των γεγονότων στο Παράρτημα 1, είναι απότοκα του πατριαρχικού πολιτισμικού ήθους, που προέκρινε ως αξίες την αντρική λεβεντιά, την ανδροπρέπεια και τη σωματική ρώμη με την παράλληλη χρήση του όπλου. Ο χώρος του θρήνου των νεκρών όπως και της εκταφής τους υπήρξε μέσα από το πολιτισμικό φορτίο του μοιρολογιού ο χώρος ανάπτυξης της γυναικείας τοπικής ισχύος. Η μεταγαμήλια εγκατάσταση ήταν ανδροπατροτοπική, δηλαδή η νύφη πήγαινε να εγκατασταθεί στο πατρικό του άντρα της μετά το γάμο και η προίκα της συνίστατο κυρίως σε ρουχισμό και το νοικοκυριό της. Ο αποκλεισμός των γυναικών από τη μεταβίβαση έγγειας ιδιοκτησίας συνδέεται άμεσα με το ανδροπατροτοπικό μανιάτικο πλαίσιο, καθώς κι αυτή εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο διατήρησης ακέραιας της πατρογονικής περιουσίας36. Ο φυλετισμός κι ο κλειστός τρόπος ζωής διατηρούνται και μέσω της μπέσας και της υπερηφάνειας για το προγονικό γενεαλογικό δέντρο κάθε οικογένειας. Άλλωστε για τη Μάνη τόσο το μοιρολόγι όσο και τα τελετουργικά νεκρικά έθιμα ή κι ο γδικιωμός συνιστούν ψυχολογικές καταπραϋντικές λειτουργίες του γεγονότος της έντονης βίωσης στις σχέσεις νεκρών και ζωντανών μέσα στο γενεαλογικό πλαίσιο37. Εδώ είναι σημαντικό να σημειωθεί η ένταση του προαναφερόμενου μόνου κοινωνικού χώρου, που οι γυναίκες έπαιζαν κυρίαρχο ρόλο, του μοιρολογιού, μια και μέσα από αυτό εξέφραζαν με έντονο τρόπο τη δική τους φωνή και διαμόρφωναν έναν συναισθηματικό θύλακα, κωδικοποιημένο και δομημένο σ’ ένα στάτους, που δημιουργούσε μέσω της φωνητικής και σωματικής έκφρασης το ξεχωριστό τους ντόπιο ήθος 38. Ο κλειστός φυλετικός τρόπος ζωής, απότοκος του άνυδρου κι άγονου του τόπου αλλά και της φτώχειας των κατοίκων, κανόνιζε τους διακριτούς ρόλους οικογενειακής διαστρωμάτωσης και ιεράρχησης. Αυτό σήμαινε ότι η περιοχή διατήρησε αρχαϊκές δομές και κοινωνική διάρθρωση με βάση τα γένη39. Οι μανιάτες διατηρούν μια σχετική αυτονομία από την Ελληνική Πολιτεία. Η διαχρονική αναφορά στην πειρατεία ως τρόπου άντλησης των προς το ζην εκ μέρους των Μανιατών συσχετίζεται και με την αίσθηση διαχωρισμού τους από το επίσημο Κράτος, όπως αυτό εκφραζόταν στην τοπική 36

Ε.Αλεξάκης, , Τα γένη και η οικογένεια….., 203-212, όπου υπάρχει μια αναλυτική παρουσίαση του θέματος της προίκας στη Μάνη με ανάλυση σ’ όλες τις νομικές κι εθιμικές περιπτώσεις, που μπορούσαν να προκύψουν επάνω σ’ αυτή με έμφαση στο γεγονός των αυστηρά διακριτών ρόλων άντρα γυναίκας στη μέσα Μάνη συγκριτικά με τη μεσσηνιακή 37 Ε. Αλεξάκης, Τα γένη και η οικογένεια…..,42-43, 149-150- Ά. Λυδάκη, «Εικόνες γδικιωμού…..», στο Λακωνία, Γλώσσα…., 41, όπου σημειώνεται ο έντονος διάλογος νεκρών και ζωντανών στα μανιάτικα μοιρολόγια, κάτι που επιβεβαιώνεται και από τους πληροφορητές μας και την προσωπική σχέση τους με τους προγόνους τους. 38 Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη………, 30-31, 35, 141-170, 244-277 39 Ε.Αλέξάκης, Τα γένη και η οικογένεια….., 9-20, 45-55, Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη…., 51-52

27

κοινωνία από τους εκπροσώπους του και κυρίως το δάσκαλο, τον αστυφύλακα, το γιατρό ή και τον εφοριακό40. Έτσι το επίσημο αστικό δίκαιο ατροφεί στην περιοχή και οι σχέσεις των ανθρώπων ορίζονται κυρίως από τον έντονο κοινωνικό έλεγχο μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας και στους συγγενικούς δεσμούς. Αυτό συμβάλλει στην αυτονόμηση των κατοίκων από την κεντρική εξουσία και την αργή ενσωμάτωση της περιοχής στους ευρύτερους στόχους κι επιδιώξεις του ελληνικού έθνους-κράτους. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο μπορούμε να εντάξουμε τα ιστορικά γεγονότα, που σφράγισαν την τοπική κοινωνία. Αυτή αρθρώθηκε πάνω στις σχέσεις γενών, στις συνεργασίες τους («συντροφίες») ή στις διαμάχες τους («βεντέτες»). Τα πιο ισχυρά γένη, οι «μεγαλογενήτες ή «σοϊλήδες»» επιβάλλονταν στους «αχαμνόμερους», τα ανίσχυρα γένη, έχτιζαν πιο ψηλούς πύργους κι έλεγχαν τα καλύτερα κτήματα στην άγονη περιοχή της Μάνης. Οι «φαμέγιοι» ή «κολλητοί» αποτελούσαν μικρές οικογένειες ή μεμονωμένα άτομα, που «κόλλαγαν» σ’ ένα ισχυρό γένος. Κάτω από τέτοιες συνθήκες ένας ικανός αριθμός γενών από την κεντρική Πελοπόννησο (από το Νύκλι της Τεγέας ή τις Αμύκλες της Σπάρτης) μετακινήθηκε περί τον 16ο αιώνα στη Μάνη, εγκαταστάθηκε στην Κίττα της μέσα Μάνης και ισχυροποιήθηκε, δημιουργώντας πολυμελείς οικογένειες, τις οποίες δεν μπόρεσαν ν’ αντιμετωπίσουν τα άλλα γένη της περιοχής. Οι Νικλιάνοι εξελίχθηκαν στους πιο ισχυρούς «μεγαλογενήτες» και με τον καιρό το όνομά τους ταυτίστηκε με αυτούς, αποτελώντας καταδεικτικό κοινωνικής κατάστασης, περιφερειακής ηγεμονίας στην περιοχή και τίτλο κατίσχυσης, που επιβεβαιωνόταν με την κατοχή πύργου41. Η εσωτερική ιεράρχηση, που εξασφάλιζε τον έλεγχο της πολιτικής, στρατιωτικής και θρησκευτικής εξουσίας, και η εσωτερική διαστρωμάτωση, που εξασφάλιζε τον έλεγχο των μέσων παραγωγής, καθόρισαν τις σχέσεις των γενών σ’ όλη τη Μάνη. Η ανασφάλεια, που η Οθωμανοκρατία στην Πελοπόννησο προκαλούσε στη Μάνη εξαιτίας του αραιοκατοικημένου εδάφους, και τα πιο εύφορα μανιάτικα εδάφη της μεσσηνιακής Μάνης, εξέθρεψε εκεί το θεσμό της καπετανίας, του ελέγχου δηλαδή της περιοχής πολιτικοστρατιωτικά από έναν ισχυρό άντρα, που ανήκε σε μια οικογένεια «σοϊλήδων». Οι καπετανίες της Μάνης, που είχαν γραμματικούς, μισθοφόρους στρατιώτες κι υποτακτικούς, ήδη πριν την περίοδο της Οθωμανοκρατίας ήταν χαλαρά ενωμένες σ’ ένα σύστημα στρατιωτικής ομοσπονδίας, όταν τότε μάλλον οι καπετάνιοι εξέλεγαν έναν. Μετά τα Ορλωφικά, το 1770, ο θεσμός του Μπας Καπετάνιου έπαψε να ισχύει, καθώς οι Οθωμανοί, εκμεταλλευόμενοι προσωπικές φιλοδοξίες και οικονομικά συμφέροντα μεγαλοκαπετάνιων, δημιούργησαν τον ξένο για τη μανιάτικη ψυχολογία θεσμό του 40 41

Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη…………………, 64-65, 289 κ.ε., 303 Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη…………………, 92-94

28

ηγεμόνα, του μπέη, που είχε έδρα αρχικά τις Κιτριές στο πρώτο ηγεμονείο, το οποίο είχε κτίσει ο Τζανέτος Κουτήφαρης, κι αργότερα δεύτερη έδρα το Γύθειο, όταν οι μπέηδες προέρχονταν από την οικογένεια των Γρηγοράκηδων, οι οποίοι κυριάρχησαν κι ήλεγχαν το τοπικό εμπόριο, διευθύνοντας την εισαγωγή στην περιοχή καλαμποκιού και σιταριού42. Σημαντικές οικογένειες καπεταναίων, μέλη των οποίων διαδραμάτισαν σημαντικό

ρόλο

και

την

περίοδο

1940-1950

στα

γεγονότα

του

εμφύλιου,

δημιουργήθηκαν προεπαναστατικά: οι Μαυρομιχαλαίοι, που πλούτισαν ελέγχοντας το εμπόριο στο Λιμένι, παραμερίζοντας από εκεί τους Τσαλαπιάνους, οι Πετροπουλάκηδες, που πλούτισαν επιβάλλοντας διόδια σε ορισμένα περάσματα43που φύλαγαν, οι Καβαλλιεράκηδες και οι Δεμεστιχαίοι44. Μετά την Επανάσταση, κι ενώ το σύστημα των καπεταναίων συνεχίστηκε και επί Καποδίστρια με τη μορφή των δημογερόντων-καπεταναίων και επί Όθωνα με τη δημιουργία του θεσμού των δημάρχων/ καπεταναίων στους 30 δήμους της Μάνης το 184045, έχουμε σκληρές κοινωνικές συγκρούσεις στη Μάνη, απότοκες της επέκτασηςμέσω καταπάτησης ή εξαγορών- των περιουσιών των καπεταναίων και των «σοϊλήδων». Κάτοικοι των χωριών μόνοι ή συνασπισμένοι υπό την αρχηγία μικρο -καπετάνιων ήλθαν σε αιματηρές συγκρούσεις με τους μεγάλο- καπεταναίους, με σκοπό να καταλάβουν με τη βία καταπατημένα κτήματα46. Ο συνταγματάρχης Φέδερ, ως τοποτηρητής του βασιλιά Όθωνα, διένειμε αξιώματα και προέβη σε διορισμούς Μανιατών, που θα συνεργάζονταν με το βασιλιά. Πολλοί «μεγαλογενήτες» δεύτερης τάξης και μερικοί «αχαμνόμεροι» δέχτηκαν τους διορισμούς και εισήλθαν στον κρατικό μηχανισμό κι έγιναν βασιλικοί, μη δίνοντας σημασία στους τοπικούς «μεγαλογενήτες». Μια περίοδος σκληρών βεντετών κι αλληλο-εξοντώσεων ξεκίνησε ανάμεσα σε «συντροφίες», που κορυφώθηκε τα έτη 18621866. Οι δημαρχιακές εκλογές αποτελούσαν την αφορμή να συγκρουστούν οι «συντροφίες», μια και ο δημαρχιακός θώκος σήμαινε και τον έλεγχο της τοπικής εξουσίας και οικονομίας μέσω του ελέγχου της γης47. Τα «καπετανάτα» διατηρήθηκαν μέχρι το 1912, όταν ο Βενιζέλος κατάργησε τους δήμους και οργανώθηκαν οι κοινότητες, που περιόρισαν τη λειτουργία των «καπετανάτων», τα οποία με τη σειρά τους αποδιοργανώθηκαν και λόγω προχωρημένης κοινωνικής τους διαστρωμάτωσης, οπότε 42

Ε. Αλεξάκης, Τα γένη και η οικογένεια….., 61-69, 77-85, 126-135, Κυριάκος Κάσσης, Ιστορία της Μάνης, Αθήνα 1977, 85-95, Π. Καλονάρος, Μάνη, Αθήνα, έκδ. Π. Πατσιλινάκος, 1981, 69-71 43 Χ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, Οι Πετροπουλάκηδες της Μάνης (1690-1940), Αθήνα, 1976 44 Ε. Αλεξάκης, Τα γένη και η οικογένεια…..,78-83 45 η μείωση των δήμων το 1840 αύξησε την καλπονοθεία και τη βία, μια και οι υποψήφιοι δήμαρχοι/καπετάνιοι έπρεπε να αγωνιστούν σκληρότερα για την κατάκτηση του δημαρχιακού θώκου 46 Ε.Αλεξάκης, Τα γένη και η οικογένεια…..,125-135 47 Κ. Κάσσης, Ιστορία της Μάνης…113-119-Π. Καλονάρος, Μάνη, Αθήνα, έκδ. Π. Πατσιλινάκος, 1981, 61-70

29

παρατηρούμε εγκατάλειψη των χωριών από τους καπετάνιους και εγκατάστασή τους σε πόλεις48. Μπορούμε μέσα σ’ αυτό το ιστορικό πλέγμα να παρατηρήσουμε ότι οι μεγάλες σε πλούτο και τοπική πολιτική δύναμη οικογένειες της Μάνης στρατολογούσαν υποστηρικτές μέσω ποικίλων διασυνδέσεων ή και εξάρτησης των τελευταίων σ’ αυτές. Πολύ συχνά τα συμφέροντα των μεγάλων οικογενειών συγκρούονταν, δημιουργώντας αντίπαλους πολιτικά τοπικούς σχηματισμούς, ενώ οι «αχαμνόμεροι» στο πλαίσιο μιας μορφής «αμοραλιστικής οικογενειοκρατίας49», που απαιτούσε η μικρή κοινωνική και πολιτική τους ισχύς, αναζητούσαν στους συνασπισμούς τους με ισχυρές οικογένειες ένα βραχυπρόθεσμο

όφελος.

Σε

ορισμένες

περιπτώσεις

έγιναν

προσπάθειες

από

«αχαμνόμερους» να αλλαχθεί το κοινωνικό status με εξεγέρσεις, που σκοπό είχαν την αναδιανομή γης, πράγμα που δεν είχε τόσα επιτυχή αποτελέσματα, όσα το επίσημο Κράτος κατάφερε με τον πολιτικό προσεταιρισμό στους κόλπους και τους μηχανισμούς του των «μεγαλογενήτων». Τέτοιου είδους κοινωνικές σχέσεις μπορούμε να παρατηρήσουμε και σε ορισμένα μέρη της βόρειας Ελλάδας, όπου η εξουσία χωριών βρισκόταν στα χέρια τοπικών καπετάνιων50.

48

Ε.Αλεξάκης, Τα γένη και η οικογένεια…..88-89, 136-137 H. Vermeulen, “Το βάρος του παρελθόντος. Η εξουσία των καπετάνιων στο χωριό του Κάιν και του Άβελ» στο Ε. Παπαταξιάρχης-Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν. Συμβολές στην Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1993, 131 50 H. Vermeulen, “Το βάρος του παρελθόντος….,,ό.π. 49

30

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΜΑΝΙΑΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΣΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΑΜ: ΣΥΝΕΧΕΙΕΣ ΚΙ ΑΣΥΝΕΧΕΙΕΣ 1. ΟΨΕΙΣ

ΤΗΣ

ΠΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ

ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Η μανιάτικη προπολεμική κοινωνία του 20ου αιώνα ήταν μια κοινωνία φτωχή. Οι κάτοικοι ασχολούνταν ως επί το πλείστον με αγροτικές και κτηνοτροφικές εργασίες ως συνέχεια του πατροπαράδοτου παραδοσιακού αγροτικού τρόπου ζωής. Ο κλειστός φυλετικός τρόπος ζωής εξακολουθούσε να ισχύει. Ωστόσο κοινωνικά σημεία αλλαγής και προσπάθειας για τη δημιουργία μιας κοινωνικής αλλαγής εισέρχονται σ’ αυτή την κλειστή κοινωνία από «έξω». Επρόκειτο για νέες ιδέες, που δεν είχαν να κάνουν με το πολιτισμικό υπόβαθρο, μέσα στο οποίο κατασκευάστηκε η εικόνα του μανιάτη. Τέτοιες νέες ιδέες, πέρα από τη συστηματική ενσωμάτωση της εθνικής και κρατικής ιδέας, που είχε προοδευτικά εμφιλοχωρήσει από το τέλος του 19ου αιώνα, προωθήθηκαν από το Μεσοπόλεμο στην περιοχή μέσα από αριστερούς διανοητές και από φορείς που έρχονταν να εκπροσωπήσουν στην περιοχή το Κράτος (δάσκαλοι) ή και από μανιάτες που σπούδαζαν στην Αθήνα και μεταφύτευαν στην περιοχή τέτοιου είδους ιδέες. Αυτοί πρωτοστάτησαν σε μια προσπάθεια -στη μέσα Μάνη κυρίως-να δημιουργηθεί ένα «μεσαίο στρώμα» ανάμεσα στις ισχυρές τοπικές οικογένειες και τις οικογένειες, που συνασπίζονταν μ’ αυτές, το οποίο, μεταφέροντας τις ιδέες του σοσιαλισμού ή της αστικής ανάπτυξης στο Μεσοπόλεμο, θα απομάκρυνε την περιοχή από τα φυλετικά στοιχεία οργάνωσης της τοπικής της κοινωνίας. Αυτές οι ιδέες και οι φορείς τους θέλησαν να αποτελέσουν έναν, ασθενικό αρχικά αλλά υπό ανάπτυξη, συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο γένος και τους εξωτερικούς θεσμούς1. Κάτι ανάλογο φαίνεται να γίνεται και σε περιοχές της Βόρειας Ελλάδας υπό άλλους βέβαια όρους, όπου συνυπολογιζόταν και η εθνοκεντρική ιδέα συγκριτικά και με μειονοτικούς πληθυσμούς2.

1

Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη,,,,,,,,, 303 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…. 47-71-0, H. Vermeulen, “Το βάρος του παρελθόντος…,130132

2

31

Η μετανάστευση στο εξωτερικό και στις μεγάλες πόλεις αποτελούσε για τους μανιάτες μια διέξοδο στη φτώχεια τους, μια άλλη κίνηση, αναγκαστική, προς τα «έξω». Στο πλαίσιο αυτό πολλοί μανιάτες από τη μεσσηνιακή Μάνη μετοίκησαν στην Καλαμάτα, ενώ το Γύθειο αποτέλεσε πόλο έλξης μανιατών από την Αποσκιαδερή και μέσα Μάνη. Παρόλα αυτά η αγροτική καθημερινότητα της πλειοψηφίας των μανιατών στην περιοχή υπήρξε σκληρή. Ένα γενικότερο πνεύμα απαισιοδοξίας χαρακτήριζε τους μανιάτες του Μεσοπολέμου εξαιτίας των ευρύτατων οικονομικών προβλημάτων τους παρά τις περιοδείες υπουργών, που είχαν βασικό σκοπό (πέρα από την ψηφοθηρία ασφαλώς) την αναπτέρωση του ηθικού αυτού3. Τα σχολεία του Γυθείου και της Αρεόπολης με μαθητές, που πήραν ενεργό μέρος στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ αργότερα (Κουράκος, Κλαϊνος, Καλκατζάκος), πρωτοστάτησαν στη διάδοση νέων για τα φυλετικά μανιάτικα ήθη ιδεών, ενώ το Γυμνάσιο Γυθείου ανέπτυξε προπολεμικά σημαντική φήμη για τις προοδευτικές ιδέες, που εισέρχονταν στη μανιάτικη κοινωνία ¨του συγκεκριμένου κλειστού φυλετικού τρόπου ύπαρξης, ανάλογη της πληθυσμιακής αύξησης της πόλης4. Εκεί άρχισε να αναπτύσσεται και μια υποτυπώδης εργατική τάξη με βάση τους λιμενεργάτες, που εργάζονταν στο λιμάνι της περιοχής. Ισχνές πληροφορίες παραδίδονται σε εμάς για την ανάπτυξη εργατικής –δεν είναι σίγουρο αν και αριστερής-συνείδησης στην προπολεμική κοινωνία της Καρδαμύλης μέσω των εργατών στα ναυπηγεία του Καλαμιτσίου Καρδαμύλης5. Αυτό αποτελούσε πολιτικό αντιστάθμισμα στα πλειοψηφικά φιλοβασιλικά φρονήματα των κατοίκων της ευρύτερης Μάνης, όπως αυτά καλλιεργήθηκαν από την Οθωνική περίοδο και συντηρήθηκαν έντονα και κατά την περίοδο του Εθνικού Διχασμού. Στο πλαίσιο αυτής της ιδιαίτερης σχέσης, που αναπτύχθηκε ανάμεσα στους Μανιάτες και το θεσμό της Βασιλείας από την Οθωνική περίοδο, πολλοί μανιάτες 3

εφ. Ευρώτας αρ.φ. 7/3/1937, 1, όπου η επίσκεψη του υπουργού Κοτζιά είχε ως στόχο αυτή την αναπτέρωση του ηθικού, (βλέπε και εφ. Ευρώτας, 21/3/1937, αρ. 715) 4 Έχω υπόψη μου έναν έλεγχο στα μαθητολόγια από το Γυμνάσιο Αρεόπολης και ανάλογες πληροφορίες για το Γύθειο στο Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος1940-1945. Η περιπέτεια της επιβίωσης, του διχασμού και της απελευθέρωσης, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2004, 143 5 Η πληροφορία μου παρέχεται από τον Αρ. Πετρουλέα, ο οποίος είχε μιλήσει επάνω σ’ αυτό το θέμα με ανθρώπους, που είχαν δουλέψει στα ναυπηγεία αυτά κι έχουν πια αποβιώσει- Μια ποιητική περιληπτική αποτύπωση του αριστερού κινήματος στη μεσσηνιακή Μάνη, κατά την οποία τα ναυπηγεία της Καρδαμύλης υπήρξαν προδρομική εστία εργατικής ταξικής συνείδησης αποτελεί το ποίημα του μανιάτη Αρ. Πετρουλέα «Περίληψη» από την ποιητική συλλογή «Αναίμακτη Ανακομιδή», Αθήνα, Εριφύλη, 1999, 36. Το εν λόγω ποίημα κατά τον ποιητή αποτυπώνει από τις διηγήσεις των αριστερών της μεσσηνιακής Μάνης την ιστορία του αριστερού τους κινήματος: Ο πρώτος κομματικός πυρήνας/ ήταν των καρνάγιων./ Πρακτικά δεν κρατήθηκαν/και οι πέντε ήταν αγράμματοι./Ο δεύτερος ήταν του πυρηνελουργείου,/ μια από τα ίδια./ Ο τρίτος όμως/ έγραψε μεγάλη ιστορία,/να φανταστείτε/ είχαμε περίπου/ογδόντα δύο νεκρούς./

32

ακολούθησαν το στρατιωτικό κλάδο (αρχικά υπήρξαν υπασπιστές του Όθωνα και κληρονομικά και κατά παράδοση συνεχίστηκε αυτή η σχέση τους με το στρατό). Βασικός πάντως μοχλός οικονομικής ανάπτυξης ήταν στα χωριά της Μάνης ο πρωτογενής τομέας παραγωγής. Η συγκομιδή κατά κύριο λόγο του ελαιοκάρπου, που από το 1900 είχε αντικαταστήσει την καλλιέργεια σιταριού και κριθαριού σε μικρά πεζούλια από ξερολιθιά6, και η πώληση του λαδιού στην Καλαμάτα κυρίως αποτέλεσαν πηγή εσόδων για τους ιδιοκτήτες γης της μεσσηνιακής Μάνης, ενώ τα παιδιά των χωριών ολημερίς είχαν για διατροφή τους ένα μπαγιάτικο κομμάτι ψωμί, που το βουτούσαν στο ελάχιστο νερό, για να μαλακώσει, σπάνια συνοδεύοντάς το με λίγη ρέγκα ή λίγο τυρί, όπως συνήθως συνέβαινε στα περισσότερα χωριά της Πελοποννήσου7. Στα ορεινά οι κτηνοτροφικές εργασίες απέδιδαν με πενιχρό τρόπο τα προς το ζην στους κατοίκους. Η οικογενειακή παράδοση αποτελούσε ισχυρό κι αναλλοίωτο παράγοντα στις καθημερινές σχέσεις των κατοίκων. Το μορφωτικό επίπεδο των κατοίκων των μανιάτικων χωριών ήταν μέτριο, ενώ η γυναίκα και ο ρόλος της ήταν υποτιμημένα ως προς την κοινωνική συμμετοχή και τη δράση της. Στην αγροτο-κτηνοτροφική οικονομία οι γεωκτητικές σχέσεις και οι πρόσοδοι, που αυτές απέφεραν, καθόριζαν τις σχέσεις ισχύος, μια και οι ισχυροί κτηματίες είχαν-για τα δεδομένα του τόπου- ισχυρό κοινωνικό κύρος. Αυτοί ήταν, που ανέπτυσσαν πελατειακές σχέσεις με πολιτικά πρόσωπα και μέσα από το καθεστώς πατρωνίας επηρέαζαν ως επί το πλείστον τις οικογένειες, που συγκροτούσαν με συγγενικούς δεσμούς αίματος τη «φάρα» τους. Υπό αυτό το πρίσμα η μανιάτικη κοινωνία διατηρούσε και την περίοδο του Μεσοπολέμου την τοπική ιδιομορφία της. Αυτή η ιδιομορφία είχε να κάνει με τη διατήρηση του κλειστού φυλετικού τρόπου ζωής και πολιτισμικών προτύπων που όφειλαν να χαρακτηρίζουν τους άρρενες κατοίκους μέσα στο πλαίσιο της οικογένειάς τους. Ανδροπρέπεια, ανδρική τιμή, η οποία σφραγιζόταν από την ικανότητα οπλοφορίας και τη διάκριση στην οπλοχρησία, εγωισμός κι ευθιξία, σκληρότητα και μέχρι τέλους υποστήριξη της οικογενειακής τιμής οικοδομούσαν το διαχρονικό πολιτισμικό ήθος της γεωργικο-κτηνοτροφικής μανιάτικης κοινωνίας8. Πρόκειται για ένα ήθος, που μάλλον συνταίριαζε με ανάλογες συμπεριφορές κοινοτήτων 6

Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη………, 105-106 Β. Θεοδώρου, «Υποσιτισμός και φυματίωση στο Μεσοπόλεμο», Μνήμων, 30, 2009, 250 8 Για τη σημασία του όρου ορεισίβια σε πολιτσιμικά ήθη, που το «βουνό» καλλιεργεί, και πώς αυτός επιδρά εν γένει βλέπε: Ν. Κοταρίδης, «Ούτε άτιμος, ούτε ντροπιασμένος: Αντίσταση και Εμφύλιος στο ιδίωμα της συγγένειας και τις αξίες της ανδροπρέπειας», Δοκιμές, 6, 1997, 77-100, ενώ για τις βασικές αυτές στα μεσομανιάτικο ήθος βλέπε Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη………, 65-69, 72 κ.ε. 7

33

κτηνοτροφικών ή ληστρικών9. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η τοπική μανιάτικη κοινωνία παρέμενε ως προς το πολιτισμικό της υπόβαθρο βαθιά διαφοροποιημένη από το επίσημο Κράτος, το οποίο προσπαθούσε να εξοικειώσει τους Μανιάτες με τους θεσμούς του μέσω της εκπαίδευσης και των δημόσιων υπηρεσιών. Σ΄ ένα τέτοιο περιβάλλον η προαγωγή ιδεών, που είχαν να κάνουν με την ορθολογική σκέψη για τη συμμετοχική και ισόνομα ευρέως δημοκρατική επίλυση όποιων τοπικών ζητημάτων προέκυπταν ή και με την κριτική στάση απέναντι στα διαχρονικά τοπικά ήθη, συνιστούσαν νέες αντιλήψεις. Αυτές ως αιτήματα διαμόρφωναν μια νέα κοινωνική κατάσταση, που οι φορείς τους την ταύτιζαν με την πρόοδο. Αυτή η νέα κοινωνική κατάσταση διαμόρφωνε καταστάσεις τομής στις κοινωνικές σταθερές της μανιάτικης κοινωνίας, όπου οι κρατικοί θεσμοί σε πολλές των περιπτώσεων είχαν χαμηλότερη κοινωνική βαρύτητα απ’ ό,τι το συμβούλιο της γεροντικής ή το προφορικό εθιμικό δίκαιο. Βασικός κινητήριος μοχλός για πρόοδο, δηλαδή για απαγκίστρωση της Μάνης από τον παραδοσιακό φυλετικό τρόπο κοινωνικής ζωής, ήταν άτομα και προσωπικότητες, που συστρατεύτηκαν με τα αριστερά κόμματα. Αντίθετα τη διατήρηση του παραδοσιακού τρόπου φυλετικής ζωής στη Μάνη εξέφραζαν όσοι ενσωματώθηκαν κυρίως στα, θεωρούμενα ως ολότητα για τους κατοίκους της περιοχής και της ερμηνείες τους, ως δεξιά πολιτικά κόμματα της ελληνικής πολιτικής ζωής. Πριν το 1940 στη Μάνη κυριαρχούσαν σ’ όλα τα μανιάτικα χωριά -με αιχμή του δόρατος την Αρεόπολη και το Οίτυλο- αυτά τα θεωρούμενα δεξιά πολιτικά κόμματα, τα οποία συνταίριαζαν στις ως επί το πλείστον βασιλόφρονες πεποιθήσεις των κατοίκων10. Το ευρύτερα εννοούμενο για τις αντιλήψεις της περιοχής ως αριστερό κίνημα της Μάνης έως το 1940 μετρούσε περιορισμένο αριθμό ψήφων, αλλά τις τάξεις του επάνδρωναν αξιόλογες προσωπικότητες της μανιάτικης κοινωνίας. Στις εκλογές του 1932 σε όλη 9

βλ. Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα, Χρόνια…., 149 για το Ζιάκα Γρεβενών ή M. Herzfeld, The Poetics of Manhood, Princeton Univ. Press, 1985, για την έννοια της αρρενοπώτητας στην Κρήτη και A. Tsantiropoulos, Collective Memory …., 64-65, 79-80, για την ορεινή Κρήτη. Για τη ληστρικότητα επιβεβαιώνονται τα προηγούμενα στοιχεία και από τις παρατηρήσεις της Β. Δαμιανάκου στην απομαγνητοφωνημένη συνέντευξή της στην Τ. Βερβενιώτη. 10 Η. Νικολακόπουλος, «Η εκλογική επιρροή της κομμουνιστικής Αριστεράς, 1936-1951- Συνέχειες και ασυνέχειες» στο Χ. Φλάϊσερ, Η Ελλάδα ‘ 36-‘ 49. Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο. Τομές και Ασυνέχειες, Αθήνα, Καστανιώτης, 20032, 226-227. Ακόμα βλέπε Χ Γεωργαντίδης-Η. Νικολακόπουλος, «Η εξέλιξη της εκλογικής δύναμης του ΚΚΕ μεταξύ δυο πολέμων», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 36-37, 1979, 448-468. Πιο γενικά για το πολιτικό κλίμα και τα κόμματα στο Μεσοπόλεμο βλέπε το G. Mavrogordatos, Stilborn Republic: Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936, Berkeley, University of California Press, 1983. Βλ. και μαρτ. 8, παράρτ. 1, 9, μαρτ. 21, 60, παράρτ. 1. Μάλιστα αυτό εντάσσεται στο ευρύτερο πολιτικό κλίμα της Πελοποννήσου, στο οποίο το Λαϊκό Κόμμα κατισχύει εν γένει. Βλ Χ. Φλάισερ,, Στέμμα και σβάστικα: η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941-1945, τ. Α, Αθήνα, Παπαζήσης, 1995-1999, 99-100

34

τη Λακωνία οι ψήφοι επί παραδείγματι του ΕΜΕΑ (Ενιαίο Μέτωπο Εργατών και Αγροτών) δεν ξεπέρασαν τους 500. Βέβαια στις εκλογές του 1929 οι αντίστοιχοι ψήφοι ήταν μόλις 129, πράγμα που συσχετίζεται ασφαλώς και με το εκλογικό σύστημα11. Στο Γύθειο, την Αρεόπολη και το Οίτυλο οι ψήφοι που συγκέντρωναν οι αριστεροί υποψήφιοι12 ήταν ελάχιστοι. Ωστόσο 52 ψήφοι στο ΕΜΕΑ δόθηκαν στο χωριό Κούνος της Μάνης. Οι 52 ψήφοι του Κούνου στο ΕΜΕΑ τον καθιστούσαν το δεύτερο ισχυρότερο προπύργιο στη Λακωνία μετά τα Λεβέτσοβα (Κροκεές), όπου παραδοσιακά το αριστερό κίνημα παρουσιαζόταν ισχυρό. Στα Λεβέτσοβα το ΕΜΕΑ πήρε 72 ψήφους, ενώ αξίζει να σημειωθούν οι 23 ψήφοι του στο χωριό Άρνα, το οποίο αποτέλεσε λίγα χρόνια αργότερα την κύρια και βασική έδρα του ΕΛΑΣ στη νότιο Λακωνία13. Κατά τις εκλογές 1933-1936, μέσα στο ίδιο μήκος κύματος, το Κομμουνιστικό Αρχειομαρξιστικό Κόμμα είχε παρουσιάσει ελάχιστους υποψηφίους. Συγκεκριμένα κατά τις εκλογές του 1933 είχε παρουσιάσει 5 υποψηφίους σε 3 εκλογικές περιφέρειες και το 1936 18 υποψηφίους σε 13 εκλογικές περιφέρειες. Το αξιοσημείωτο είναι ότι μια από τις 3 εκλογικές περιφέρειες των αρχειομαρξιστών το 1933 πανελλαδικά υπήρξε η επαρχία Οιτύλου (οι άλλες ήταν η Αθήνα κι η Θεσσαλονίκη). Υποψήφιος στο Οίτυλο για λογαριασμό των αρχειομαρξιστών υπήρξε ο υποδηματοποιός Πέτρος Ανδρώνης. Ωστόσο η διάσπαση της οργάνωσης την άνοιξη του 1934 υπήρξε καταλυτική και για το Κομμουνιστικό Αρχειοαμαρξιστικό Κόμμα στο Οίτυλο κατά τις εκλογές του 193614. Παρόλα αυτά στους κόλπους των αριστερών της περιοχής του Οιτύλου έως το 1943 οι τροτσκιστές παρέμεναν οργανωμένοι15. Αν θα θέλαμε να μετρήσουμε ποσοτικά την επιρροή των θεωρούμενων γενικά στην τοπική αντίληψη των κατοίκων της περιοχής ως αριστερών ιδεών, κύριας συνιστώσας την προπολεμική περίοδο των αιτημάτων για εκσυγχρονισμό του παραδοσιακού τρόπου τοπικής παραγωγής αλλά και ζωής, στη Μάνη με βάση τα 11

Η. Νικολακόπουλος, «Η εκλογική… στο Χ. Φλάϊσερ, Η Ελλάδα ‘ 36-‘ 49….τ. Α, 226 κ.ε. Βλέπε Η. Νικολακόπουλος, «Η εκλογική… στο Χ. Φλάϊσερ, Η Ελλάδα ‘ 36-‘ 49….,. 226-227. Παρόμοια περιγραφική εικόνα στην περιοχή μας δίνει στο πλαίσιο της καταγραφής της εποχής μέσα από προφορικές μαρτυρίες και το Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 145. Αυτό εξέφραζε τη γενικότερη προπολεμική στατιστική εικόνα του ΚΚΕ στην Πελοπόννησο αλλά και στις κωμοπόλεις. Από τον Κούνο καταγόταν ο Η. Ταγαρούλιας, ο οποίος ήταν υποψήφιος βουλευτής Λακωνίας. Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι του Αγώνα, Η Εθνική Αντίσταση στη Λακωνία, Αθήνα, Τροχαλία, 2000, 36 13 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι.., 26 14 Η. Νικολακόπουλος, Η εκλογική επιρροή…., 225 15 Κ.Μ.Ι.Ε.Α, (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Δ. Πέτρουλα,/Πελοπόννησος/ Υλικό για Αρχείο, 33, Μιχ. Πέτρουλας, 12 12

35

εκλογικά αποτελέσματα τη δεκαετία 1930-1940, θα επισημαίναμε οπωσδήποτε την περιορισμένη διάδοσή τους, γεγονός ευρύτερο στον τότε πελοποννησιακό κόσμο16. Προς αυτό θα συνέβαλε ως ένα βαθμό και η έλλειψη στο επίπεδο των τοπικών ιστορικών

δρωμένων

εργατικών

ζητημάτων

(σταφιδικό,

μυλεργατικά,

λιμενεργατικά). Στη μανιάτικη κοινωνία ωστόσο-κι ιδιαίτερα στην παράλια ζώνη της ελιάς, το καθεστώς πατρωνίας, που σχεδόν απαράλλακτα διαιωνιζόταν από το β΄ μισό του 19ου αιώνα, κι ο κλειστός, φυλετικός τρόπος διαβίωσης των κατοίκων επέτρεπαν και τη διαιώνιση παλαιών πατροπαράδοτων πολιτικών τρόπων διαβίωσης. Η αγροτική ωστόσο μανιάτικη κοινωνία, κλειστή γεωργο- κτηνοτροφική, όπως ήταν, λειτουργούσε αποτρεπτικά στην εισαγωγή νέων ιδεών, που θα ήταν ικανές να ανατρέψουν τις ισχύουσες και διαιωνιζόμενες τοπικές παραγωγικές δομές. Οι αριστερές ιδέες σαφώς αποτελούσαν μέρος αυτών των νέων ιδεών και αντιμετωπίζονταν κριτικά στην τοπική πρόσληψή τους στην περιοχή κατά την είσοδό τους από τοπικούς διανοητές δασκάλους κυρίως στα χωριά. Μερικές ανεκδοτολογικές διηγήσεις, που υπάρχουν για την περίοδο αυτή στη μέσα Μάνη, είναι ενδεικτικές των νοοτροπιών, που επικρατούσαν τότε στις παγιωμένες αντιλήψεις της περιοχής αναφορικά με τις αριστερές ιδέες. Για παράδειγμα ο όρος «μπολσεβίκος» στη Μάνη προκαλούσε ανατριχίλα και παρέπεμπε κυριολεκτικά σε λυσσώδη κολλητική ασθένεια (!), που έπρεπε να αντιμετωπιστεί με …αγιασμό, όπως μας περιγράφεται από σχετικό περιστατικό στην περιοχή του Πόρτο- Κάγιο, στα χωριουδάκια του Ακροταινάρου. Εκεί μια γιαγιά κάλεσε τον παπά να κάνει αγιασμό, επειδή κάποιοι νεολαίοι της ΟΚΝΕ δυτικής Μάνης ζήτησαν νερό από μια γυναίκα. Η τελευταία, ακούγοντας τη λέξη «μπολσεβίκος», ζήτησε την επομένη να γίνει αγιασμός στη στέρνα και τον κουβά της, ώστε να μην κολλήσει .. «μπολσεβικισμό», μια και την προηγουμένη είχε δώσει σ΄ αυτούς τους νέους να πιουν νερό17. Κατά την ίδια πηγή στην κοινότητα Λάγιας το ΕΜΕΑ είχε λάβει πριν το 1940 δυο ψήφους: ο ένας ήταν ενός φοιτητή φιλολογίας, ο οποίος αποκλείστηκε από τις σπουδές του κι ο άλλος από έναν κάτοικο αγράμματο, που τον θεωρούσαν «άθεο». Αλλά και στη μεσσηνιακή Μάνη η κατάσταση φαίνεται ότι ήταν η ίδια.

16

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα τόσο του Σιάντου, που για λογαριασμό του ΚΚΕ επεσήμανε στα 1942 το ότι όλη η Πελοπόννησος είναι «ιδεολογικά καθυστερημένη» όσο και του Θεοτοκά που σε παρόμοιου ύφους παρατηρήσεις τον Απρίλιο του 1943 σημείωνε τον παραδοσιακό συντηρητισμό της περιοχής. Βλ. Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Β, 100, 112 17 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…, 37

36

«Εμείς τότε δεν είμαστε αριστεροί, δεν ξέραμε. Ακούγαμε κομμουνιστές και νομίζαμε ότι ήταν τίποτα μπαμπούλες»18. Αυτή η εντύπωση είχε χαραχτεί στη μνήμη των νεαρών παιδιών του Εξωχωρίου, που αργότερα πρωτοστάτησαν στις τάξεις του Δημοκρατικού Στρατού στον Ταΰγετο, έως τα πρώτα κατοχικά χρόνια. Αυτού του είδους οι διηγήσεις, που κυκλοφορούσαν, επισημαίνουν μια παγιωμένη μανιάτική νοοτροπία, η οποία απεχθανόταν τις «εισαγόμενες» στη Μάνη αριστερές ιδέες ως κάτι μη ταιριαστό με τα χρηστά ήθη της τοπικής κοινωνίας. Ωστόσο, αν θα θέλαμε να μετρήσουμε ποιοτικά το βαθμό συνειδητής πολιτικής επιλογής εκ μέρους των καλούμενων ψηφοφόρων της Αριστεράς την περίοδο 19301940, θα πρέπει να επισημάνουμε την παρουσία ισχυρών αριστερών προσωπικοτήτων στη Μάνη. Αυτές οι προσωπικότητες ενστερνίζονταν ως επί το πλείστον την τελολογική διάσταση και το επαναστατικό πρόταγμα19 των αριστερών ιδεών, που προβάλλονταν ως ένα οργανωτικό μοντέλο σωτηριολογικής υφής, ιδανικό για κοινωνική εφαρμογή, δηλαδή αποτελούσαν για αυτές τις προσωπικότητες μια προσπάθεια και μια ελπίδα για τη δημιουργία μιας πιο δίκαιης κοινωνίας 20. Αναφορικά με τους ψηφοφόρους αυτών των προσωπικοτήτων μπορούμε να τονίσουμε τόσο τον προσωπικό παράγοντα όσο και το συγγενικό ως κινητήριους μοχλούς στην επιλογή στήριξης των αριστερών υποψηφίων. Ο προσωπικός παράγοντας ασφαλώς έχει να κάνει με τον ευρύ κύκλο επιρροής των πρωτοπόρων του αριστερού κινήματος εξαιτίας της έντονης προσωπικότητάς τους21, ενώ το συγγενικό στοιχείο υπεισέρχεται στη στήριξη αριστερών υποψηφίων από τους συγγενείς τους. Χαρακτηριστικό ανεκδοτολογικό κι ενδεικτικό νοοτροπιών παράδειγμα της τελευταίας περίπτωσης αποτελεί στο χωριό Κούνος η περίπτωση ενός θείου του κομμουνιστή Ηλία Ταγαρούλια, ο οποίος, παρόλο που ήταν βασιλόφρων, αισθάνθηκε περήφανος που ο ανιψιός του προοριζόταν για βουλευτής, κι ετοιμαζόταν να τον

18

μαρτ. 31, 112, παράρτ. 1 Η. Νικολακόπουλος, Η εκλογική επιρροή……., 223, Γ. Μαργαρίτης, «Πολιτικές προοπτικές και δυνατότητες κατά την απελευθέρωση», Μνήμων 9, 1984, 174-193 20 Ι.Δ. Καρακατσιάνης, «Από τον «ιδεολόγο πολιτικό» στον πολιτικό της παγκοσμιοποίησης», Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, 38, 2004, 25-42, Ι. Καρακατσιάνης, “Πολιτική και ιδεολογική συνείδηση αριστερών και δεξιών μανιατών πρωταγωνιστών του εμφυλίου πολέμου στη Μάνη-προφορικές μαρτυρίες” Ρ. Βαν Μπούσχοτεν –Τ. Βερβενιώτη-Ε. Βουτυρά-Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα (επ.), Μνήμες και Λήθη …., 205-214 21 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…., 81-82 19

37

ψηφίσει μεγαλοπρεπώς22. Ο Ηλίας Ταγαρούλιας ήταν υποψήφιος βουλευτής Λακωνίας με το ΕΜΕΑ στις εκλογές του 193623. Επί Κατοχής κυνηγήθηκε ως αριστερός και, όντας φυματικός, κρυβόταν στα μανιάτικα χωριά προστατευόμενος από τις τοπικές οργανώσεις του ΕΑΜ24. Ο ίδιος25 αποτέλεσε τη συνέχεια στη διάδοση αριστερών ιδεών και τον αντικαταστάτη στην επαφή της μανιάτικης νεολαίας με το μαρξισμό του μανιάτη δημοσιογράφου και λογοτέχνη Γιώργη Λαμπρινού (Μπαστουνόπουλου), ο οποίος είχε προσπαθήσει να οργανώσει περί τα 1930 πυρήνες του ΚΚΕ στο Γύθειο, όταν ο πατέρας του υπηρετούσε εκεί ως πρωτοδίκης. Ο Μπαστουνόπουλος, που μετά τα Δεκεμβριανά, όντας κι αυτός φυματικός, διαγράφηκε μ’ ένα πρωτοφανές υβρεολόγιο από το ΚΚΕ, όπου ήταν ενταγμένος26, συστηνόταν κι ως Λαμπρινός και δίδασκε «μαθήματα κομμουνισμού», τα οποία επικεντρώνονταν στην προσπάθεια απόδειξης ότι δεν υπάρχει Θεός27. Στο Οίτυλο, το οποίο οι αριστερές μαρτυρίες το θεωρούσαν έδρα του παρακράτους της δεξιάς28, ο υποδηματοποιός Ανδρώνης προσπάθησε να οργανώσει ταξικά νεαρούς εργάτες τόσο στο πλαίσιο του αρχειομαρξισμού όσο και αργότερα στο διεθνικό μαρξισμό29. Ο Ανδρώνης μαζί με το Γεωργαρέα και τον Κλαϊνο είχαν κι εκεί δημιουργήσει ένα ισχυρό αριστερό κίνημα κατά τη μεταξική περίοδο, όπως και οι δεξιές μαρτυρίες επιβεβαιώνουν30. Στην Αρεόπολη προπολεμικά υπήρξε αρκετά σημαντικός αριθμός μελών του ΚΚΕ αλλά και αρχειομαρξιστών και τροτσκιστών. Εκεί αλλά και ευρύτερα στη Μάνη ο

22

Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…, 37 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 36-37. Ο Ταγαρούλιας υπήρξε ποιητής και διανοούμενος και καθοδήγησε στον Πειραιά, τη βασική μανιάτικη μεταναστευτική εστία, το φοιτητικό κίνημα. Κατά τα σχολικά του χρόνια ο Ταγαρούλιας είχε διαδώσει τις σοσιαλιστικές ιδέες στα Γυμνάσια της Αρεόπολης και του Γυθείου, από όπου αναδείχθηκαν πολλοί μετέπειτα μανιάτες αντιστασιακοί αγωνιστές. Για τη σημαντική ύπαρξη των αρχείων στα σχολεία της Μάνης βλέπε Π. Γαβαλά, «Τα Αρχεία των Σχολείων Α/βάθμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης Μάνης», Μάνη, χθες, σήμερα, αύριο, τ. 18, ΣεπτέμβριοςΟκτώβριος 2004, 23-36. Αξίζει να σημειωθεί η ισχνή παρουσία σχολικών πηγών και κυρίως πρακτικών συλλόγων καθηγητών την περίοδο 1940-1950 από όπου θα ήταν δυνατό να παρακολουθηθούν οι αντιδράσεις του συλλόγου καθηγητών αλλά και ευρύτερα της τοπικής κοινωνίας σχετικά με μαθητές, που ακολουθούσαν αριστερές ιδέες. Από την παρουσία μου στο Γενικό Λύκειο Αρεόπολης για το συγκεκριμένο σχολείο μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα ευρήματα, που αναφέρονται στις πράξεις του συλλόγου καθηγητών, είναι απειροελάχιστα την περίοδο από 1943 έως τον Απρίλιο του 1945. 24 μαρτ. 23, 65, παράρτ. 1 25 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 394-395 26 Βλ. Έ. Παππά, Μαρτυρίες μιας διαδρομής, Αθήνα, Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη, 2010, 264 27 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 142 28 μαρτ. 16, 38, παράρτ. 1 29 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 14 30 μαρτ. μαρτ. 18, 49, παράρτ. 1 23

38

αριστερός φιλόλογος Κυριάκος Παπαδώδημας είχε προσωπικό κύκλο μαθητών

31

.

Μια ακόμη ριζοσπαστική μορφή από το χωριό Βατάς, που έδρασε στην Αρεόπολη και ευρύτερα στη Μάνη και το Γύθειο κατά την προπολεμική περίοδο, υπήρξε ο Ανδρέας Φαράκος. Ο Φαράκος ήταν μαθηματικός και προσπάθησε να καυτηριάσει την κακοποίηση και την εκμετάλλευση των γυναικών στη Μάνη, παροτρύνοντας τις κοπέλες να σπουδάζουν, κάτι που αποτελούσε μια επαναστατική κίνηση για τα μανιάτικα δεδομένα ακόμα και για τους φορείς των ιδεών του εκσυγχρονισμού. Μάλιστα στα μαθήματα, που παρέδιδε στο Φλομοχώρι, ανάμεσα στους μαθητές του ήταν και κοπέλες. Ο Φαράκος διοργάνωνε στην περιοχή της Μάνης κατά τα χρόνια του πολέμου σε συνεργασία με τον Ερυθρό Σταυρό συσσίτια, αλλά στο Γύθειο δολοφονήθηκε εν ψυχρώ από έναν Γερμανό αξιωματικό στο ξενοδοχείο, που διέμενε32. Ωστόσο η παρουσία του κι η δράση του στη Μάνη επηρέασαν την κοινωνική ζωή του τόπου. Ο δάσκαλος τέλος Θεόδωρος Κουβάτσος προσπάθησε να οργανώσει παράλληλα με άλλες περιοχές και την περιοχή του Οιτύλου κι αποτέλεσε βασικό παράγοντα για την κομματική οργάνωση του Σωτήρη Πέτρουλα, μεταγενέστερου πρωταγωνιστή των εμφυλιακών δρωμένων στη Μάνη33. Τα Γυμνάσια Αρεόπολης και, όπως προειπώθηκε, Γυθείου34 παρά τους πενιχρούς ετήσιους οικονομικούς τους προϋπολογισμούς και τα κτιριακά προβλήματά τους35 αποτέλεσαν πυρήνες διάδοσης των ιδεών της εργατικής τάξης μέσα από την παράνομη διακίνηση εντύπων, με πρωτοβουλία του Ταγαρούλια. Αυτή η διάδοση επεκτάθηκε κατά τη φλέγουσα περίοδο του εμφυλίου, 1945-1949, όπως προκύπτει από το βιβλίο πράξεων Γυμνασίου Αρεοπόλεως εκείνη την περίοδο36. Στο Γυμνάσιο

31

Κ. Καστρίτης (= Λουκάς Καρλαύτης), Η ιστορία του μπολσεβικισμού- τροτσκισμού στην Ελλάδα. Εργατική Πρωτοπορεία, χ.χ. μέρος πέμπτο, 194. Οι μαθητές του μάλιστα, όπως λέγεται ανεκδοτολογικά και καταδεικνύει το κύρος του στην περιοχή, όταν επέστρεψε από την εξορία, τον σήκωσαν στους ώμους τους. Βλ. Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 144 32 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 81-82 33 Κ.Μ.Ι.Ε..Α. (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Δ. Πέτρουλα, Υλικό για Αρχείο, 33, Μιχ. Πέτρουλας, 12 34 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…., σ. 142. Μάλιστα αξίζει να σημειωθεί ότι από το Γυμνάσιο Γυθείου εκείνου του καιρού αποφοίτησε και ο Βαγγέλης Ρογκάκος, ο οποίος μετέπειτα αποτέλεσε έναν από τους βασικούς ηγέτες του ΔΣΠ. Βλέπε Χ. Γ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο…θυμάται, Αθήνα, Προσκήνιο, 1993, 415 35 ενδεικτικά βλέπε ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Λακωνίας, Βιβλίο Πράξεων Εμπορικής Σχολής Γυθείου, ΕΚΠ 9.3 1,2, Πράξεις 154/1940, 156/1940, 157/1940, 158/1940,169/1941, 170/1941, 171/1941, 18/1944, όπου οι ετήσιοι προϋπολογισμοί της Σχολής δεν ξεπερνούσαν τις 175.000 δραχμές και υπήρξε δυσκολία ακόμα και αναφορικά με τη μεταφορά ή την αλλαγή βασικών επίπλων γραφείου ή και γραφείων ακόμα 36 Βιβλίο Πράξεων Γυμνασίου Αρεοπόλεως, 1945-1949, Πράξις 8/1948 /, Αρχειακό υλικό αρ. 23, παράρτ. 2

39

Αρεόπολης προπολεμικά δίδασκαν τέσσερις κομμουνιστές καθηγητές, όπως για παράδειγμα ο Κατσικάρος κι ο Σουκαράς από την Αγριλιά37 και ο Μιχαλονάκος, οι οποίοι επηρέασαν γενιές μεταγενέστερων κοινωνικά κι επιστημονικά πετυχημένων και εκτός Μάνης μανιατών. Επί παραδείγματι μαθητής του Κατσικάρου ήταν και ο δάσκαλος Θωμάς Λεοντσάκος, ο οποίος πήρε μέρος στον εμφύλιο και στη σύντομη κυριαρχία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στη Μάνη (φθινόπωρο 1944) ήλεγχε το χώρο της ανατολικής Μάνης, καθώς κυρίως με δική του έγκριση επιτρέπονταν οι κινήσεις ατόμων από χωριό σε χωριό στην περιοχή της ανατολικής Μάνης38. Στο Γυμνάσιο Γυθείου πριν την Κατοχή ο φοιτητής Θωμάς Αγγελάκος με τον αδελφό του Γιάννη, ο οποίος υπήρξε μαθητής εκεί, δημιούργησαν επαναστατική οργάνωση. Κατάφεραν μάλιστα, κατά την πρώτη επέτειο της νίκης των Ελλήνων κατά των Ιταλών στο ελληνο-αλβανικό μέτωπο, να διοργανώσουν μια μορφή γιορτής της 28ης Οκτωβρίου και να ξεσηκώσουν σε γενική απεργία τους μαθητές και από τα δυο Γυμνάσια Γυθείου. Οι καθηγητές θεώρησαν την πράξη αυτή απερίσκεπτη, ενώ αναστατώθηκε η ιταλική καραμπινιερία και η Χωροφυλακή. Έγιναν μερικές συλλήψεις για εκφοβισμό και νουθεσία39. Μάλιστα το Γυμνάσιο του Γυθείου, καθώς λεγόταν στην ευρύτερη περιοχή, είχε τη φήμη ενός από τα καλύτερα Γυμνάσια της χώρας40. Από τα προπολεμικά χρόνια εκεί είχαν δημιουργηθεί ομάδες διανοουμένων (Μεζίτης, Κουτσιλιέρης, Νικολακάκος, Κατσέτος), από όπου διαδίδονταν αριστερές ιδέες41. Αυτοί διεύρυναν την κοσμοθεωρία των Μανιατών, φέρνοντάς τους σε επαφή με νέες πολιτικές και κοινωνικές εμπειρίες, που παρατηρούνταν στον ευρωπαϊκό χώρο. Κάτι ανάλογο παρατηρείται να συμβαίνει και σε άλλες περιοχές της ελληνικής επαρχίας42. Το κοινωνικό κλίμα στο Γύθειο έως την περίοδο του πολέμου μέσα από την εκπαιδευτική ζωή μπορούμε να τη συμπληρώσουμε με τη Δημόσια Εμπορική Σχολή Γυθείου, όπου κατά την περίοδο του ελληνο-ιταλικού πολέμου καλείτο η διοίκηση της Σχολής με εμπιστευτικό έγγραφο να αποτρέψει τάση απουσίας καθηγητών, να μη δίνονται άδειες σ’ αυτούς και να αποτραπούν επίσης οι αδικαιολόγητες απουσίες

37

μαρτ. 23, 64, παράρτ. 1 μαρτ. 10, 13, παράρτ. 1-μαρτ. 23, 357 κ.ε., παράρτ. 1 39 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…, 142 40 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 143 41 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 142-143 42 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…, 69, H. Vermeulen, “Το βάρος ….., 115-116 38

40

τους43. Ενδεικτικό των νοοτροπιών στην περιοχή αποτελούσε το γεγονός ότι κατά ανεκδοτολογικές πληροφορίες οι μανιάτες οικογενειάρχες αποκαλούσαν τη νεολαία του Μεταξά ως «τα πουστόπαιδα της ΕΟΝ»44. Οι νέοι, που δεν πήγαιναν σχολείο, απέφευγαν να γραφτούν μέλη της μεταξικής νεολαίας, μια και όσα παιδιά πήγαιναν σχολείο γράφονταν μέλη αναγκαστικά. Ωστόσο η υποχρεωτική συμμετοχή στην ΕΟΝ των μαθητών έδινε και στο Γυμνάσιο Αρεόπολης την κατ’ επίφαση εικόνα της αθρόας συμμετοχής των νέων στη μεταξική αυτή οργάνωση45. Η μεταξική κορπορατιστική ιδεολογία της 4ης Αυγούστου46, ωστόσο, φαίνεται ότι ήταν επιφανειακή και δεν είχε βρει πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης στα σχολεία της Μάνης. Αυτό σχετιζόταν σε μεγάλο βαθμό και με την τοπική ιδιοσυγκρασία των κατοίκων. Κι αυτό, γιατί ο Μεταξάς, προσπαθώντας να πετύχει την αυστηρή απαγόρευση της οπλοφορίας, δεν έχαιρε γενικής εκτίμησης στους μαθητές, οι οποίοι όχι σπάνια οπλοφορούσαν ακόμα και κατά την παρουσία τους στην τάξη! Σ΄ αυτό ασφαλώς θα συνέβαλε το γεγονός ότι αρκετοί εκπαιδευτικοί (Παναγιώτης Γριμπιλάκος, Νίκος Κεχράκος. Γιώργος Κλάινος, Θωμάς Λεωτσάκος, Γιώργος Λιακάκος, Φώτης Μητσάκος, Νίκος Μιχαλουνάκος, Κυριάκος Παπαδόδημας, Χάρης Πολυμενάκος, Γιάννης Χριστοδουλέας κ.ά47) συνέβαλαν, ώστε ν’ αναπτυχθεί στα σχολεία της Μάνης ένας πυρήνας αντίστασης, που αποτέλεσε λίγο αργότερα και τον πρώιμο πυρήνα της εκπαιδευτικής εθνικής αντίστασης στη Μάνη.

43

ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Λακωνίας, Σχολεία Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, Δημόσια Εμπορική Σχολή Γυθείου, ΕΚΠ. 9.31,2, φάκελος εμπιστευτικών 1939-1960, 44 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…, 18 45 ευχαριστώ θερμά τον εκδότη Γ. Δημακόγιαννη, ο οποίος μου έθεσε υπόψη μου φωτογραφία του Γυμνασίου Αρεόπολης, στην οποία όλοι οι μαθητές στο προαύλιο του σχολείου ήταν ντυμένοι με τη στολή της ΕΟΝ. Η αναγκαστική συμμετοχή πολλών ατόμων φαίνεται και από μαρτυρία της Τούλας Δρακοπούλου, μαθήτριας Γυμνασίου Καλαμάτας και στελέχους ( μέλους του Συμβουλίου) της ΕΠΟΝ Πελοποννήσου κατά τα έτη 1943-1944. Βλέπε Ο. Βαρών- Βάσαρ, «Από την ΕΟΝ στην ΕΠΟΝ, 19361946- Μνήμες και βιώματα από δυο νεανικές οργανώσεις», στο Χ. Φλάισερ, «Η Ελλάδα ’36-49. Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο. Τομές ….., 154-155. Στην Καλαμάτα ενδεικτικά τη σχολική περίοδο 1939-1940 είχαμε στο 1ο Γυμνάσιο 14 αποβολές για μαθητές, που απείχαν από τα νοσοκομειακά μαθήματα της ΕΟΝ, ενώ άλλοι 26 μαθητές αποβλήθηκαν, επειδή δεν πήγαν σε συγκέντρωση της ΕΟΝ, στην οποία αφιερώνονταν υποχρεωτικά όλες οι Τετάρτες, όπου οι μαθητές συγκεντρώνονταν και δημιουργούσαν σχηματισμούς της 90ης Φάλαγγας. Βλ. Συλλογικό, Το Πρώτο Γυμνάσιο της Καλαμάτας (Η ιστορική του διαδρομή, 1861-1973), Καλαμάτα, 2000, 133-134 46 Αναλυτικά για το θέμα αυτό βλέπε: Π. Νούτσος, « Ιδεολογικές συνιστώσες του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου», Ιστορικά, Γ/5, 139-150, Α. Λιάκος, Εργασία και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εμπορικής Τραπέζης, 1993, 349-356, 380-395, 564-567 47 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…, 49

41

2. ΠΡΩΤΕΣ

ΜΟΡΦΕΣ

ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ

ΤΗΣ

ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ:

ΤΑ

ΕΜΠΟΔΙΑ ΚΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ Κατά την έναρξη του πολέμου του 1940 πολλοί μανιάτες κατατάχθηκαν στον ελληνικό στρατό και διακρίθηκαν, όπως θα δούμε για την αγωνιστικότητά τους, η οποία συμπεριλάμβανε γενναιότητα, λεβεντιά κι υψηλό αίσθημα αξιοπρέπειας μέχρις θανάτου. Οι μανιάτες αξιωματικοί μάλιστα, όπως θα περιγραφεί, αποτέλεσαν μια σημαντική ομάδα που δημιούργησε ένα πανίσχυρο δίκτυο επιρροής στην περιοχή κατά τη δεκαετία 1940-1950. Μετά τη συνθηκολόγηση, ωστόσο, οι κάτοικοι των χωριών στη Μάνη αρχικά προσέγγισαν τους εκφραστές των αριστερών ομάδων στο πλαίσιο του πνεύματος Αντίστασης, το οποίο καλλιεργήθηκε. Ενέργειες μάλιστα, όπως ο βομβαρδισμός κι η ολοσχερής καταστροφή του κέντρου του Γυθείου από τα Γερμανικά «στούκας» τον Απρίλιο του 194148 ή η έλλειψη τροφίμων, επεξέτειναν το πνεύμα και τη θέληση για Αντίσταση και προσέγγιση σ’ αυτό το πλαίσιο αναφοράς στις αριστερές ιδέες. Ως προς την οργάνωση των αριστερών στη Μάνη ακολουθήθηκε κι εδώ η τακτική, που διείπε ολόκληρη την Πελοπόννησο. Οι μανιάτες αριστεροί, ως προπολεμικοί ως επί το πλείστον φορείς ανανεωτικών ιδεών στην περιοχή, από το 1940 και την κήρυξη του ελληνο-ιταλικού πολέμου περίμεναν την καθοδήγηση και την οργάνωση από την Αθήνα. Κι αυτή προήλθε κυρίως από τους Ακροναυπλιώτες. Γύρω στους 30 περίπου Πελοποννήσιοι από τα 600 περίπου μέλη της «Μαρξιστικής Ακαδημίας» που ήταν φυλακισμένοι κατά τη μεταξική περίοδο στο Ναύπλιο49 και εκτοπισμένοι Πελοποννήσιοι κομμουνιστές, που ήταν εξόριστοι από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, και δραπέτευσαν κατά τον Πόλεμο, από την Κίμωλο και τη Φολέγανδρο, διέσπειραν στην Πελοπόννησο τις αριστερές ιδέες και προέβησαν στην οργάνωση των αριστερών50. Αυτοί ήταν που με το κύρος και το θαυμασμό πολλών ντόπιων για την αντοχή τους στα βασανιστήρια, που είχαν περάσει, διέδωσαν ευρύτατα την κομμουνιστική οργάνωση στη νότιο

48

Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…,26 Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Α, 144-145, Στρ. Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων. Αντίποινα των Γερμανικών Αρχών Κατοχής στη Μακεδονία, 1941-1944, Εκδ. Εστίας, Αθήνα 2007, 58, Ιστορικό Αρχείο Υουργείο Εξωτερικών (ΙΑΥΕ), 1941, Κατοχική Κυβέρνηση, Ιδιαίτερο Γραφείο, φακ. 2, υποφ. 5, όπου περιγράφεται η απελευθέρωση 27 Ακροναυπλιωτών. Η μαρτ. μας 25, 69, παράρτ. 1, αναφέρει 300 περίπου άτομα, έχοντας μάλλον υπόψη του μια συνολική θεώρηση με έμφαση στην πελοποννησιακή καταγωγή τους 50 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 99-100 49

42

Πελοπόννησο σε αντίθεση κατά τοπικές πηγές με τους «δηλωσίες», οι οποίοι δεν έχαιραν σεβασμού51. Υπό αυτές τις συνθήκες οι σοσιαλιστικές ιδέες και οι πυρήνες των κομμουνιστών στη Μάνη αναπτύχθηκαν κυρίως με εστία τα χωριά της μέσα Μάνης.52 Κούνος, Κίτα, Μήνα, Άλικα, Βάμβακα, Πάλυρος, Αγριλιά υπήρξαν για τη Μάνη και για τους αριστερούς του τόπου “πνευματικά χωριά”, μια και «βγήκαν» από αυτά σημαντικές προσωπικότητες, που διέδωσαν τις σοσιαλιστικές ιδέες53. Εκεί οι Κομματικές Οργανώσεις Βάσης μπορούσαν πιο εύκολα να αναπτυχθούν εξαιτίας της απομόνωσης λόγω του πετρώδους του εδάφους. Στις περιοχές αυτές είχαν συμπτυχθεί κυρίως οι οργανώσεις των αριστερών της Λακωνίας. Κι αυτό, γιατί η Ασφάλεια για τους ντόπιους αριστερούς είχε κατά τη διάρκεια του τέλους της δεκαετίας του 1930 καταφέρει να διαβρώσει το μηχανισμό του ΚΚΕ στην περιοχή της Λακωνίας. Η διάβρωση είχε φτάσει σε σημείο μάλιστα, που η ντόπια συνείδηση των αριστερών να εκφράζει την έκπληξή της για το γεγονός ότι η ίδια η Ασφάλεια εξέδιδε πανελλαδικά δικό της «Ριζοσπάστη», ώστε να ελέγχει και τους μανιάτες κομμουνιστές. Έτσι η ντόπια αριστερή συνείδηση προσλάμβανε τις εσωτερικές διαφορές και τη διείσδυση του μεταξικού καθεστώτος στους κόλπους του ΚΚΕ πανελλαδικά και με επίκεντρο την Αθήνα από το φθινόπωρο του 194054. Έτσι οι κομμουνιστές της ευρύτερης περιοχής δημιουργούσαν πυρήνες οργανώσεων βάσης στα χωριά της μέσα Μάνης, αναμένοντας υπό το φόβο της Ασφάλειας τη συγκρότηση νέου οργάνου καθοδήγησης55. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο στα 1941 χαρακτηριστικά η οργάνωση του ΚΚΕ Λάγιας Ανατολικής Μάνης ανέθεσε σε δυο μέλη της, το Γιώργο Γουνελά και το Γιάννη Μπερδέση την ίδρυση «Συλλόγου Εφέδρων Αλβανομάχων Ακροταιναριστών»56. Σε Κούνο, Κοίτα και Γερολιμένα μάλιστα τον Ιούνιο του 1941 ο Θόδωρος Μπεκάκος κι ο Γιώργος Ταπεινός ή Ματζούνης πέταγαν προκηρύξεις, που έγραφαν

51

Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 101. Βέβαια πανελλαδικά για το θέμα υπάρχουν και άλλες απόψεις για τους δηλωσίες, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με την περίπτωση του Άρη Βελουχιώτη 52 μαρτ. 9, 12, παράρτ. 1 53 μαρτ. 23, 63-65, παράρτ. 1 54 για το ζήτημα βλ. Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Α., 139-139-158 55 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…, 38 56 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…, 26

43

« Έξω από τη χώρα μας οι φασίστες- Θάνατος στους κατακτητές-ΟΚΝΕ», «Λαέ οργανώσου και πάλεψε για τη λευτεριά σου-ΚΚΕ», « Ζήτω η ΕΣΣΔ- ΚΚΕ», « Ζήτω ο Στάλιν- ΚΚΕ»57. Στις 14 Αυγούστου του 1941 ο δάσκαλος Παναγιώτης Αντωνάκος, ο Σωκράτης Καλκατζάκος και ο Γιώργος Μαριόλης πέταξαν προκηρύξεις απελευθερωτικού και αριστερού περιεχομένου σε όλη τη μέσα Μάνη, ακόμα και στο τμήμα Χωροφυλακής της Κίτας. Στις προκηρύξεις αυτές κυριαρχούσαν τα σφυροδρέπανα και τα μονομερή αριστερά συνθήματα, αλλά η ουσία ήταν η εντύπωση, που προκλήθηκε στους κατοίκους της μέσα Μάνης58. Μ΄ αυτό τον τρόπο λοιπόν οι αριστεροί στην περιοχή προσπάθησαν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους. Η μικρή δυναμική των κομμουνιστών της Μάνης ανέμενε λοιπόν από εξωμανιατικούς παράγοντες την καθοδήγησή της παρά τους μικρούς, αλλά δυναμικούς πυρήνες, που η ίδια είχε επανδρώσει59. Τέτοιοι πυρήνες για παράδειγμα είχαν τη δυναμική τους από τον Ιούλιο του 1941 σε Λάγια, Κίτα, Κούνο ή και την Αγριλιά και τον Πάλυρο με τους Κάσσηδες60. Τον ίδιο μήνα έφτασε στο Γύθειο από την Καλαμάτα ο δικηγόρος Ν. Ρουμελιώτης, με σκοπό την οργάνωση ομάδας αντίστασης. Στο Γύθειο στην οργάνωση των κομμουνιστών είχαν πρωτοστατήσει οι Σπύρος Τσουμάκος, αγρότης, Μήτσος Κοττής, τσαγκάρης, και ο Μήτσος Μαμάκος. Το Μάιο είχαν τυπώσει μάλιστα προκήρυξη, που είχε συνταχθεί από το δάσκαλο Τάσο Βαφειάδη, με σκοπό την οργάνωση για την απελευθέρωση61. Ο Βαφειάδης υπήρξε την ίδια περίοδο στη Σκάλα Λακωνίας συνιδρυτής της «Φιλικής Εταιρίας» μαζί με το φαρμακοποιό Γριμπιλή και δυο εργάτες. Και στην ευρύτερη περιοχή υπήρξε επέκταση των δικτύων, που οδήγησαν ακολούθως στη δημιουργία του ΕΑΜ στην περιοχή, γεγονός που συμπαρέσυρε προς την κατεύθυνση αυτή και τη Μάνη62. Οι επαφές των κομμουνιστών του Γυθείου ήταν άμεσες και με τους ιδρυτές «Νέας Φιλικής Εταιρίας»63 στα Λεβέτσοβα (Κροκεές), Άγη Μενούτη, συμβολαιογράφο,64

57

Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 144-145 Γ. Μαριόλης, «Η Μέσα Μάνη πρώτη στον ξεσηκωμό», Εθνική Αντίσταση, τ. 83, 76 59 μαρτ. 9, 12, παράρτ. 1 60 μαρτ. 23, 64 κ.ε., παράρτ. 1 61 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι, 32, Παντελής Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 140-141 62 Κ.Μ.Ι.Ε.A (Κένρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Πελοπόνηνησος/Βελισάριος Π. Μπίλιας/Φ2/Διάφορα/Πάρνωνας/471Κ, όπου παρατίθεται η οργάνωση του Εαμικού δικτύου στο Νότιο Πάρνωνα 63 Θ. Βασιλόπουλος, Μεσσηνία 1941, το Ξεκίνημα, Εθνική Αντίσταση, ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Αρχείο Μίμη Φερέτου, φ.40, υποφ.41-42. Βλέπε και Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο στον Ταΰγετο, 58

44

και Δικαίο Κουράκο, μέλος του ΚΚΕ65. Το καλοκαίρι του 1941 ο τελευταίος είχε πραγματοποιήσει παράνομο έρανο στη Μάνη και τα Λεβέτσοβα με σκοπό τη βοήθεια στους φυλακισμένους Ακροναυπλιώτες μανιάτες66. Η οργάνωση του ΚΚΕ στην περιοχή της Μάνης ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο του 1941. Στο Μαυροβούνι Γυθείου, στο κτήμα Καρλάφτη, έγινε σύσκεψη των αντιπροσώπων της περιφέρειας Γυθείου και μέσα Μάνης, όπου αποφασίστηκε η συγκρότηση του τοπικού ΕΑΜ. Αυτό το γεγονός εντασσόταν μέσα στο πλαίσιο της πανελλήνιας ίδρυσης του ΕΑΜ, την οποία και η περιοχή του Γυθείου ακολουθούσε. Το ένα κομμάτι του ΕΑΜ Γυθείου67 και Μάνης αποτέλεσαν μέλη του ΚΚΕ, καθώς το άλλο αποτέλεσαν αρχικά αξιωματικοί του ελληνικού στρατού68. Αυτά τα κομμάτια φαίνεται να ήταν εξαρχής χωριστά. Στη σύσκεψη εκτός των προαναφερθέντων και των Νώντα Χαρτοκόλλη, Μήτσο Μπουκουβαλάκο και Γιώργη Καρλάφτη έλαβαν μέρος και οι Ανδρέας Καβαλλιεράκης, αγρότης, ανώτατο στέλεχος αργότερα της ΕΠΟΝ69, και Βαγγέλης Πετρακάκος, αγρότης κι αυτός και ανώτατο στέλεχος της ΕΠΟΝ, η οποία είχε ιδρυθεί τέλη Ιουνίου του 1943 στη Λακωνία κι είχε ως βάση την ΕΛΟΝ (Ενιαία Λακωνική Οργάνωση Νέων) έχοντας στους κόλπους της, όπως θα δούμε, πολλούς Μανιάτες70. Οι περισσότεροι από αυτούς

αποτέλεσαν μέλη της

Νομαρχιακής Επιτροπής Λακωνίας (ΝΕΛ) του ΚΚΕ71.

1941-1944, Αθήνα 1994, 26-7. Για τις αντιστασιακές οργανώσεις συνολικά με αναλυτική παρουσίασή τους βλέπε: Ο. Βαρών, Αντιστασιακές Οργανώσεις Νέων, 1941-1944, τ.2, Αθήνα, 1994, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική Αντίσταση στη Λακωνία 1941-1945, Σπάρτη, 1984, 18-20. Ειδικά για τη Λακωνία βλέπε και Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 138,174-180, ενώ για τη Μεσσηνία Δ. Ν. Ζέρβας, Κ. Γ. Δάλλας, Η Νέα Φιλική Εταιρεία και η Εθνική Αντίσταση στην Καλαμάτα, Καλαμάτα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2005 64 Ο Κουράκος μάλιστα καταγόταν κι αυτός από τον Κούνο της Μάνης και για την επαναστατική του δράση είχε αποβληθεί διά παντός από το Γυμνάσιο Αρεόπολης, όπου φοιτούσε. Βλέπε Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα όπλα, Εθνική Αντίσταση 1941-44, τ. A’ , Αθήνα 1965, 53 65 Για τα βασανιστήρια στον Κουράκο στη Μακρόνησο, ώσπου να περάσει από στρατοδικείο και να εκτελεστεί βλέπε τις μαρτυρίες του συγκρατούμενού του Η. Στάβερη στο Η. Στάβερης, Γλαροφωλιά Μακρονήσι, 1948-1949. «Ποτέ να μη σου δώσει ο Θεός όσα μπορείς ν’ αντέξεις». Αθήνα, Βήμα μαρτυρίες, 2010, κυρίως 111-115 66 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…., σ.238. Αυτοί ήταν οι Γιαννόγκωνας, Βρεττάκος κ.ά. Αναμεσά τους κι ο νεότερος όλων των Ακροναυπλιωτών Βαγγέλης Ρογκάκος, μετέπειτα κυρίαρχη μορφή του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου. Βλ. Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος στην Πελοπόννησο, 1946-1949, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 20013, 161, Α. Φλούντζης, Ακροναυπλία και Ακροναυπλιώτες, 1937-1943, Αθήνα 1979, 109 κ.ε. 67 Γ. Χ, Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 24-25 68 μαρτ. 8, 8, παράρτ. 1 69 μαρτ. 15, 28, παράρτ. 1- μαρτ. 16, 38, παράρτ. 1, όπου μαρτυριέται ότι ο Καβαλλιεράκης αποτελούσε ιδιαίτερα σεβαστή μορφή στην περιοχή του Γυθείου 70 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 40 71 ο Κοττής υπήρξε Β΄ Γραμματέας, ο Καβαλλιεράκης (ο οποίος είχε μεγάλο κύρος στην ευρύτερη περιοχή του Γυθείου και εξέπεμπε σεβασμό στους γύρω του, μαρτ. 15, 28, παράρτ. 1) κι ο Πετρακάκος υπήρξαν μέλη (Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 159)

45

Η παρουσία κατά τη συνάντηση αυτή εκπροσώπου από την κομματική οργάνωση Σπάρτης, του Θωμά Αγγελάκου («Φώτη»72), ο οποίος μάλιστα υπήρξε κι ο εισηγητής του θέματος για την ίδρυση του ΕΑΜ, αποτελούσε σαφή ένδειξη ότι η περιοχή του Γυθείου και της μέσα Μάνης βρισκόταν υπό την επιρροή της ΝΕΛ Λακωνίας73 του ΚΚΕ. Η ΝΕΛ Λακωνίας του ΚΚΕ επέδειξε κι αργότερα μια ισχυρή παρουσία στην πολιτική δράση της Πελοποννήσου σε αντίθεση με τη ΝΕΜ (Νομαρχιακή Επιτροπή Μεσσηνίας) του ΚΚΕ, με την οποία συγκρούστηκε αργότερα και ακολούθησε διαφορετική στρατηγική74. Στην περιοχή του Γυθείου γραμματέας του Επαρχιακού Γραφείου του ΚΚΕ, το οποίο κινήθηκε για να ιδρυθεί εκεί το ΕΑΜ, ανέλαβε ο τραπεζικός υπάλληλος Γιάννης Λειβάδης75, «φιλόδοξος μανιάτης»76, που στη συνέχεια φυλακίστηκε από τους Ιταλούς77 και μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο στα Καλάβρυτα78, με μέλη τους Δ. Κοττή, Κυρ. Σολωμό, Χρ. Χαλουλάκο και Π. Τζανετουλάκο79. Επίσης είχαν προσχωρήσει οι μεγαλοκτηματίες Πετροπουλάκηδες80, ενώ φαίνεται ότι αρχικά δεν υπήρξε αρνητικός σε αυτή την κίνηση για αντίσταση απέναντι στους κατακτητές και ο Μητροπολίτης Γυθείου και Οιτύλου Χρυσόστομος Δασκαλάκης81. Βέβαια ας μην παραλείψουμε εδώ να αναφέρουμε ότι υπό την καθοδήγηση των Ακροναυπλιωτών σε όλη την Πελοπόννησο τα Επαρχιακά Γραφεία, ως πρόδρομοι της οργάνωσης του ΕΑΜ, αποτέλεσαν τον καθοδηγητικό πυρήνα του ΕΑΜ, καθώς πολλά πρόσωπα με κοινωνικό κύρος, που επάνδρωσαν τις επαρχιακές επιτροπές του ΕΑΜ, είχαν ρόλο απλά διακοσμητικό. Κι αυτό, γιατί συνοχή στις τοπικές κοινωνίες της περιοχής του Γυθείου επάνω σε ενέργειες απέναντι στον κατακτητή έδιναν οι τοπικοί κομμουνιστές κατά την καθοδήγηση, την οποία δέχονταν από την Αθήνα82. Και στη μεσσηνιακή Μάνη οργανωνόταν το ΕΑΜ σταδιακά. Εδώ η οργάνωση συγκέντρωνε πληροφορίες και προσπαθούσε να δημιουργήσει δίκτυο με βάση την

72

Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 40-41 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…, τ.Α’, 53-67 74 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 69-71 75 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 29,40, 48 76 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…, τ.Α’, 299, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος. …, 206, 224226 77 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…, τ.Α’, 300-1 78 μαρτ. 12, 14, παράρτ. 1 79 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 44-45 80 μαρτ. 8, 9, παράρτ. 1 81 Αυτός εγκατέλειψε το 1943 το Γύθειο ύστερα από πιέσεις βασιλικών και από το 1945 χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Μεσσηνίας. 82 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 206 73

46

οργάνωση της Καλαμάτας83. Το Εξωχώρι και η Σαϊδόνα υπήρξαν τα χωριά πυρήνες του ΕΑΜ μέσα σ’ ένα βασιλόφρονα εξουσιαστικό πυρήνα με έδρα την Καρδαμύλη. Αλλά και τα Τσέρια είχαν μια δυναμική οργάνωση. Στα Τσέρια, αλλά και στο Εξωχώρι, σ’ ένα μεγάλο βαθμό τα μέγιστα συνέβαλλε στη δυναμική πρωταρχική οργάνωση του ΕΑΜ εκείνη την περίοδο ο Σωτήρης Τσουμπρέας, που υπηρετούσε στην Πάτρα ως αστυνόμος84. Στο Εξωχώρι το ΕΑΜ στηρίχτηκε και στους Ταβουλαρέα ή Καμπούρη, από τις Καλύβες, και στους

Κουταλίδη, Ζερβέα,

Γιαννακέα Σωτήρη85. Εύκολα μπορούμε να συνάγουμε από τα παραπάνω αφενός μεν την απουσία ισχυρού

αριστερού κινήματος στην περιοχή της Μάνης έως το 1941, κάτι που

τεκμαίρεται και από το μειωμένο ποσοστό ψήφων προς τα κόμματα της αριστεράς στο μεσοπόλεμο, αφετέρου δε την παρουσία δυναμικού ποιοτικά πυρήνα αριστερών σε ορισμένες περιοχές με έντονη ενεργοποίηση σε κοινωνικές κινητοποιήσεις, κάτι που θα παρουσιαστεί αναλυτικά στη συνέχεια. Αυτό το δυναμικό αποτέλεσε πρωταρχικό φορέα αλλαγών της μανιάτικης κοινωνίας. Ωστόσο το ξέσπασμα του πολέμου επηρέασε τις αλλαγές αυτές κι άρχισε να τις μορφοποιεί μέσα από τη σύσταση πυρήνων οργάνωσης αντίστασης, της Εαμικής. Άλλωστε στη Μάνη, όπου οι οικογενειακοί δεσμοί και η διατήρηση των οικογενειακών παραδόσεων αποτελούσαν βασικό κοινωνικό χαρακτηριστικό,86 η πλειονότητα των κατοίκων ακολουθούσε κατά παράδοση από την εποχή του Όθωνα το στρατιωτικό κλάδο, όντας ταγμένη στη βασιλική υπηρεσία.87 Καθώς ο πόλεμος μορφοποιούσε τα αιτήματα για αλλαγές στη μανιάτικη κοινωνία οι μανιάτες αξιωματικοί του στρατού αποτέλεσαν τον άλλο πυρήνα δράσης 83

μαρτ. 26, 369, παράρτ. 1. Στην ίδρυση της «Νέας Φιλικής Εταιρείας» στην Καλαμάτα τον Ιούλιο του 1941 ανάμεσα σε άλλους είχε πρωτοστατήσει κι ο μανιάτης (από την Καρδαμύλη) υπάλληλος πρωτοδικών Κ. Δημητρέας. Η «ΝΦΕ» τον Οκτώβριο του 1941 εντάχθηκε στο ΕΑΜ. Βλ. Δ. Ν. Ζέρβας-Κ. Γ. Δάλλας, Η «ΝΦΕ» και η Εθνική Αντίσταση στην Καλαμάτα (από το ημερολόγιο του Γεώργιου Δάλλα), Καλαμάτα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2005, 39-43 84 πέρα άλλων μαρτυριών βλέπε την αφήγηση της μαρτ. 27, παράρτ. 1 85 μαρτ. 31, 112, παράρτ. 1, η οποία μάλιστα τους θεωρεί «δειλούς», συγκρίνοντάς τους με τους αντάρτες του ΔΣΠ 86 J. Αndromedas, The Inner Maniat …., 64 87 Μοναδική εξαίρεση της ταύτισης της πλειονότητας των μανιατών με την έννοια του βασιλιά υπήρξε η περίοδος της εξέγερσης του Παπουλάκου στην Πελοπόννησο. Το «κίνημα του Παπουλάκου» κατά τα μέσα του 19ου αιώνα αποτέλεσε μοναδικό σημείο αναφοράς, κατά το οποίο οι μανιάτες αποστασιοποιήθηκαν από την εξουσία, όπως την εξέφραζε ο βασιλιάς. Αυτό με αφορμή τις εξορμήσεις στον ευρύτερο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο του Παπουλάκου αποτέλεσε και για τη Μάνη μια μορφή αντίδρασης στη φορολογία και στους ξενόφερτους θεσμούς στο τοπικό κοινοτικό σύστημα επίλυσης των υποθέσεων των χωριών. Βλέπε αναλυτικά Θ. Σταθοπούλου, Το Κίνημα του Παπουλάκου: Οι πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές διαστάσεις του, Αθήνα, διδακτορική διατριβή στο Πάντειο Παν/μιο, 1990, 20-32

47

αναφορικά με τη συμμετοχή τους στην αντίσταση. Η συμμετοχή τους στο ΕΑΜ ή η ακολουθία από μέρους τους των επιταγών των κυβερνήσεων του Καΐρου και του βασιλιά αποτελούσε ένα πολιτικό στοίχημα για την περαιτέρω δράση του αντιστασιακού αγώνα για την περιοχή της Μάνης. Και οι πολιτικές τους επιλογές πάρα πολύ συχνά είχαν να κάνουν και με την καριέρα αλλά και τις φατρίες, στις οποίες είχαν μάθει να κινούνται στο στράτευμα την περίοδο έως το 194088. Ως προς την ίδρυση του ΕΑΜ στη Μάνη αυτό ακολούθησε την τυπολογία της οργάνωσής του στα ορεινά χωριά της επαρχίας. Δηλαδή

ο πυρήνας υπήρξε η

κοινότητα του χωριού, στην οποία τα μέλη των τοπικών γραφείων άλλαζαν διαρκώς για προφυλάξεις από συλλήψεις της Χωροφυλακής ή από το φόβο για σπάσιμο των μηχανισμών. Κάτι τέτοιο για τη Μάνη επιβεβαιώνεται και από μαρτυρίες μελών των δεξιών ομάδων στον εμφύλιο, οι οποίοι πρωταγωνίστησαν στις προσπάθειες διάλυσης αυτών των μηχανισμών του ΕΑΜ89. Το ΕΑΜ στην αρχή αγκαλιάστηκε και από μετέπειτα μέλη και ομαδάρχες ακροδεξιών οργανώσεων στη μέσα Μάνη90. Στη μεσσηνιακή Μάνη οι βασικές ομάδες της πλούσιας αγροτικής ομάδας των κτηματιών δεν αποδέχτηκαν το ΕΑΜ91, όπως άλλωστε και οι μανιάτες πολιτικοί στην πλειονότητά τους, στους οποίους κατά τη γενική του πολιτική92 το ΕΑΜ έκανε κρούση για συνεργασία. 3. ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΥΠΟΣΤΡΩΜΑ ΤΩΝ ΜΑΝΙΑΤΩΝ ΑΡΙΣΤΕΡΩΝ Η συγκρότηση της Αριστεράς στη μανιάτικη κοινωνία μπορούμε να πούμε ότι ακολουθεί διαφορετικούς διαύλους πρόσληψης των ιδεών της στη Μάνη. Αυτή η πρόσληψη υπήρξε διττή. Από τη μια μεριά οι αριστερές ιδέες εισάγονται από την Αθήνα κι αποτελούν αιτήματα εκσυγχρονισμού της μανιάτικης κοινωνίας. Φορείς αυτών των ιδεών υπήρξαν κυρίως δάσκαλοι (Φαράκος, Παπαδώδημας, Κουβάτσος) ή άνθρωποι, που είχαν κυρίως μέσω ταξιδιών τους αλλά και διαβασμάτων τους μια αμεσότερη επαφή με τις πνευματικές ζυμώσεις και με τις αριστερές ιδέες στην

88

για το θέμα αυτό βλέπε Ι. Κολιόπουλος, Η δικτατορία του Μεταξά και ο Πόλεμος του ’40, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1996, όπου επισημειώνεται η ιδιαίτερη επίδραση στην πολιτική ζωή του αποτακτικού ζητήματος του 1935 89 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 90 μαρτ. 9, 11, παράρτ. 1 91 μαρτ. 14, 27, παράρτ. 1 92 Γ. Μαργαρίτης, «Το ΕΑΜ, Κατοχή και Αντίσταση», Ιστορικά, Ελευθεροτυπία, 23 Οκτωβρίου 2003, 22-27

48

πρωτεύουσα (Ανδρώνης). Κάτι τέτοιο υπολανθάνει με πιο σαφείς όρους διάκρισης, αυτής των αριστερών προσωπικοτήτων από τη μια και των μελών του ΚΚΕ από την άλλη και στο λόγο του Κ. Ξυδέα, αριστερού πρωτοστάτη στη Μάνη τη μεταβαρκιζιανή περίοδο. Περιγράφοντας το αριστερό κίνημα την περίοδο της Ιταλοκρατίας αναφέρει «…ορισμένες από τις προσωπικότητες της περιοχής μας και μερικά στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος Μεσσηνίας θεωρούσαν ότι ήταν πρόωρη για την Πελοπόννησο η έναρξη ένοπλου αγώνα κατά των κατακτητών93…..» Μια ομάδα δασκάλων επιζητούσε την πρόοδο της μανιάτικης κοινωνίας και τον απογαλακτισμό της από τον καθαυτό παραδοσιακό φυλετικό τρόπο ζωής. Οι δάσκαλοι, που επικρατούσαν στους κόλπους των αριστερών στη μανιάτικη κοινωνία, αποτέλεσαν τους βασικούς φορείς πολιτικής κινητοποίησης των αγροτικών πληθυσμών στον ελλαδικό χώρο της ευρύτερης περιόδου. Κάτι παρόμοιο βλέπουμε να γίνεται στο Ζιάκα Γρεβενών και στο Αμπελόφυτο Σερρών, ακολουθώντας κι εδώ ένα ευρύτερο ευρωπαϊκό ρεύμα, μέσα στο οποίο οι δάσκαλοι υπήρξαν οι οργανικοί διανοούμενοι, οι οποίοι αναζήτησαν την πρόοδο των αγροτικών περιοχών με τις πρωτοβουλίες τους94. Οι ίδιοι υπήρξαν φορείς εκσυγχρονιστικών μηνυμάτων για τη μανιάτικη κοινωνία. Γι’ αυτούς οι όροι «αριστερός» και «σοσιαλιστής» φαίνεται ότι σήμαιναν περισσότερο μια προσπάθεια απαγκίστρωσης από τον κλειστό, φυλετικό και παραδοσιακό τρόπο ζωής. Έτσι θα γινόταν ένα ισχυρό βήμα, για να καταπολεμηθούν τα δεινά της νοτιο-πελοποννησιακής κοινωνίας, που ήταν οι

93

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος …, 72-73 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια.…., 63-64, 69-70, H. Vermeulen, «Το βάρος …115-116. Γενικότερα για τους δασκάλους και το ρόλο τους στην πολιτική κινητοποίηση των αγροτικών κοινωνιών βλ.: E. Wolf, Peasant Wars of the 20th Century, London & N.Y., Harper &Row, 1969. Για τη δράση των δασκάλων στην Ελλάδα βλέπε το Γ. Κατσαντώνης, Οι δάσκαλοι στους αγώνες, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1981 και Χ. Γκόντζος & Κ.Αναστασάκος, Οι εκπαιδευτικοί στην Εθνική Αντίσταση, Αθήνα, Δίπτυχο, 1985. Επίσης έχω υπόψη μου την εκπόνηση της διδακτορικής διατριβής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο της Κ. Ντονά Εκπαιδευτικοί και Συλλογική Δράση 1941-1944, Συγκρότηση, Λόγος, Πρακτικές, ενώ χρήσιμη για το θέμα είναι κι η αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων του Θ. Αθανασιάδη, Η Διδασκαλική Ομοσπονδία στο Μεσοπόλεμο, Ιωάννινα, 1999. Το ίδιο με τους δασκάλους συνέβαινε και στην περίπτωση των δικαστικών. Σ’ αυτό το ρόλο των δασκάλων, που διέδωσαν τις Εαμικές αντιλήψεις στα χωριά συμφωνούν και οι αγγλικές πηγές από τη σκοπιά τους, όπως φαίνεται στο C. M. Woodhouse, The Apple of Discord, London, Hutchinson, 1948, 28 (ελλ. μετάφρ. Αθήνα, Εξάντας, 1976). Βλέπε και H. Richter, 1936-1946, Δυο επαναστάσεις και αντεπαναστάσεις στην Ελλάδα, Εξάντας, 1975, 273. Στη Μάνη ο Γ. Λαμπρινός, που πρωτοστάτησε στη διάδοση σοσιαλιστικών ιδεών, είχε πατέρα πρωτοδίκη, που εγκαταστάθηκε στην περιοχή μετατιθέμενος από την υπηρεσία του. 94

49

προλήψεις των κατοίκων, η υποταγή στους τοπικούς πολιτικούς πάτρωνες και στα κατάλοιπα των παλαιών καπεταναίων, η αναξιοκρατία. Πρόοδος κι εκσυγχρονισμός για αυτούς σήμαινε ορθολογική αντιμετώπιση των καθημερινών καταστάσεων, μελέτη και πρόσληψη των ιδεολογιών, που διαδίδονταν στις κοινωνίες, που λειτουργούσαν με βάση τους θεσμούς. Ωστόσο μια μερίδα δασκάλων στη Μάνη εξέφραζε τη διατήρηση του κρατικού μηχανισμού στη συντηρητική του μορφή. Αυτοί οι δάσκαλοι εξέφραζαν φιλοβασιλικές ιδέες κι εξέφραζαν μέσα στα δημόσια σχολεία, στα οποία δίδασκαν, την κυριαρχούσα κρατική ιδεολογία95. Ο «εθνικόφρων» δάσκαλος, που εκφράζει την κρατική ιδεολογία, μπορεί να εντοπιστεί κατά τη μεταξική περίοδο και στη Μακεδονία, όπου πρωτοστατεί στη διάδοση των εθνικών ιδεών του επίσημου Κράτους στα σλαβόφωνα χωριά96. Κι εδώ βλέπουμε μια αντίφαση συγκρουσιακού χαρακτήρα στην «αγροτο-εγγράμματη»- κατά την ορολογία του Gellner-μανιάτικη κοινωνία97. Πάντως και στη Μάνη οι δάσκαλοι και οι καθηγητές των Γυμνασίων πρωτοστάτησαν κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου στην οικοδόμηση της τοπικής κοινωνίας με την ώθηση των πολιτών για διάνοιξη δρόμων, για καλύτερη μέτρηση του καρπού και του σπόρου στις αγροτικές τους καλλιέργειες και για δημιουργία αρδευτικών έργων. Αυτό παρατηρείται σ΄ όλη την αγροτική ελληνική περιφέρεια του Μεσοπολέμου, η οποία αναδομήθηκε από έναν στενό κύκλο ανθρώπων, που «γνώριζαν γράμματα» κι ασκούσαν κάποια «κοινωνική» λειτουργία98. Στους αρχειομαρξιστές, όπου κυρίως κυριαρχούσαν οι υποδηματοποιοί, μπορούμε να δούμε έναν άλλο πόλο έκφρασης των ιδεών για εκσυγχρονισμό της μανιάτικης κοινωνίας με βάση τη μέσα Μάνη. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο υποδηματοποιός Ανδρώνης,

που εξέφραζε τις αρχειομαρξιστικές αντιλήψεις στην περιοχή

πρωτοστάτησε στη διάδοση αριστερών ιδεών στην περιοχή του Οιτύλου. Από αυτή την πτυχή είναι άξιο παρατήρησης το γεγονός των ζυμώσεων στη συντεχνία των

95

βλέπε ενδεικτικά τα πρακτικά του Γυμνασίου Αρεόπολης της εν λόγω περιόδου όπως και Έκθεση για εξωσχολική παρακολούθηση μαθητών στο Βιβλίο Παιδαγωγικών Συνεδριάσεων επόμενων ετών Λυκείου Αρεόπολης, Πράξις 1, Αρχειακό Υλικό αρ. 23, παράρτ. 2 96 Τ. Κωστόπουλος, Η απαγορευμένη γλώσσα. Κρατική καταστολή των σλαβικών διαλέκτων στην ελληνική Μακεδονία, Αθήνα, Μαύρη Λίστα, 2000, 162-180 97 Πρόκειται για τα μέλη μιας αγροτικής κοινωνίας, που έχουν μόρφωση και διαφέρουν από τα άλλα μέλη της. Βλ. E. Gellner, Έθνη και Εθνικισμός, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1992 (μετάφρ. Δ. Λαφαζάνη), 26-35 98 Γ. Μαργαρίτης, «Η Ελλάδα και οι Έλληνες του ΄40», Ιστορικά, Κατοχή και Αντίσταση, μέρος 1ο, Ελευθεροτυπία, 16 Οκτωβρίου 2003, 10-12

50

υποδηματοποιών, μια και ο Ανδρώνης ασφαλώς θα είχε έλθει σε επαφή με αθηναϊκούς αρχειομαρξιστικούς και τροτσκιστικούς κύκλους. Ένας άλλος δίαυλος πρόσληψης των αριστερών ιδεών στην περιοχή της Μάνης υπήρξε μια «παράδοση ανταρσίας»

99

θα λέγαμε, η οποία συνεχιζόταν αδιάρρηκτα

στην περιοχή. Αυτή η παράδοση έπαιρνε αρχικά τη μορφή διαφοροποίησης με την κεντρική εξουσία και την κυρίαρχη ιδεολογία της. Στην αριστερή της εκδοχή μπορούμε να δούμε ότι αυτή παρατηρείται οικογενειακά σε μια συνεχιζόμενη διαχρονικά αναρχική ενάντια στην κεντρική εξουσία παράδοση ιδιαίτερα στα χωριά της μέσα Μάνης100. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια εκπρόσωπου της οικογένειας των Κάσσηδων από τη μέσα Μάνη, ο οποίος συνδύαζε την πειρατεία των μεσομανιατών πριν την Ελληνική Επανάσταση με την αντίδραση στην

κάθε μορφής κεντρική

εξουσία: «…Οι Κάσσηδες λοιπόν ήταν πειρατές. Κι ως αναρχικά στοιχεία χαρακτηρίζονταν από αντι-εξουσιαστικότητα101.» Βέβαια η παράδοση αυτή πήρε κι άλλη μορφή καταλήγοντας σε ενίσχυση ακροδεξιών ομάδων, τροφοδοτώντας ένα ισχυρό κύμα βίας, όπως θα δούμε αργότερα. Για αυτή την τάση οι όροι «αριστερός» και «σοσιαλιστής» σήμαιναν μια τάση ελευθερίας και απεξάρτησης από την κρατική κεντρική εξουσία, που εκμεταλλεύεται τους ανήμπορους αγρότες της υπαίθρου. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι δυο αυτοί πόλοι πρόσληψης των αριστερών ιδεών ενέχουν μια αντίφαση. Ενώ ο πρώτος δίαυλος εξέφραζε ένα εκσυγχρονιστικό αίτημα συνταύτισης της τοπικής μανιάτικης κοινωνίας με τις ιδεολογικές εξελίξεις της δυτικής Ευρώπης ως προς το σοσιαλισμό και την υποχώρηση του τοπικισμού στη Μάνη, ο δεύτερος δίαυλος υπήρξε έντονα τοπικιστικός με τη μορφή αντίδρασης στο κεντρικό Κράτος και τους θεσμούς του, όπως αυτοί εκφράζονταν από τους δημόσιους κυρίως λειτουργούς του.

99

Στ. Δαμιανάκος, Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός,Αθήνα, Πλέθρον, 1987. Για τη μέσα Μάνη βλ. Ν. Σερεματάκη, Η τελευταία λέξη………, 64-65, 105 100 βλ. γενικά τη μαρτ. 23, 64, παράρτ. 1, όπου οι Κάσσηδες επιλέγουν συνειδητά να αποτελέσουν αριστερή ομάδα οικογενειακά επικαλούμενοι μια αναρχική παράδοση. Αυτή η αναρχική παράδοση εξακολουθεί να εμφαίνεται από το γεγονός ότι η πειρατική σημαία εξακολουθεί να ανεμίζει στα πλοιάρια των ναυτικών της περιοχής. Ας μην ξεχνάμε βέβαια ότι το Οίτυλο ήταν τόπος συνάντησης πειρατών, που πουλούσαν σκλάβους. 101 μαρτ. 23, 64, παράρτ. 1

51

Επάνω σε αντίφαση επίσης ουσιαστικά κτίζεται, και φαίνεται ν’ αποτελεί μια τομή για τον παραδοσιακό τρόπο συγκρότησης της μανιάτικης κοινωνίας, το habitus των αριστερών, που στις αρχές της δεκαετίας 1940-1950 έθεσαν τις βάσεις της διαμόρφωσης της αριστερής σκέψης στην περιοχή. Αυτό θα λέγαμε απέκτησε διφυή ανέλιξη, στηριζόμενο αφενός σε αιτήματα προόδου, που τα εξέφραζαν οι δάσκαλοι, κι αφετέρου σε έναν ισχυρό οικογενειακό δεσμό αναζήτησης δικαιοσύνης για τις ιδέες και τις οικογενειακές αδικίες, που οι δεξιοί είχαν διαπράξει. Ας δούμε τα λόγια ενός από τους εκπροσώπους μιας χαρακτηριστικής οικογένειας της Αποσκιαδερής ανατολικής Μάνης, που είχε πολλά οικογενειακά θύματα από αντιπάλους δεξιούς, όπως εν συνόλω τους αποκαλούσε, και ταυτίστηκε με την αριστερά στην περιοχή: «Στη Μάνη τα περισσότερα αδικήματα από τους χίτες έγιναν το 1947-48. Πήρανε από τους αριστερούς πράγματα, τα πάντα. Από το σπίτι μας μέχρι και τις πόρτες είχανε βγάλει. Και ξεκινήσαμε από την αρχή. Το 1947-48 οικογένειες από αντάρτες την πληρώσανε δυο. Εμείς είχαμε τρία θύματα κι ένα παιδί, που πέθανε στη Λέρο. Κι ο γαμπρός μου πέντε κι ένας Χολέβας είχε δυο αδέλφια λίγο παραπάνω102» Κι ας μην ξεχνάμε ότι αυτό το habitus, όπως το εντοπίσαμε, εντάσσεται σε μια κλειστή φυλετική κοινωνία με όλα τα φυλετικά συμπαρορμούντα της. Συνεκτικός ιστός αυτών των αντιθέσεων, που οικοδόμησαν το αριστερό habitus την περίοδο του πολέμου, υπήρξε ο ρόλος των μανιατών Ακροναυπλιωτών στη διάδοση των αριστερών ιδεών στη Μάνη. Οι Ακροναυπλιώτες θέλησαν να οργανώσουν και να κινητοποιήσουν, δραστηριοποιώντας υπό την αιγίδα τους όλους όσους θεωρούνταν αριστερό κίνημα στην περιοχή. Και υπό την κομματική καθοδήγηση πήραν μια σειρά οργανωτικές πρωτοβουλίες προς την κατεύθυνση αυτή. Το γεγονός ότι οι Ακροναυπλιώτες εν γένει εξέφραζαν τον σκληρό κομματικό πυρήνα και την αυστηρή αντίληψη και πειθαρχία στο χώρο των αριστερών, σε αντίθεση με τους «δηλωσίες» αριστερούς, άρθρωσε τη δομή της οργάνωσης των αριστερών. Μάλιστα μέσα σε μια περίοδο,

όπως

ο

πόλεμος,

που

απαιτούσε

οργάνωση,

η

παρουσία

των

Ακροναυπλιωτών οργάνωσε καλύτερα τις τάσεις, που χαρακτήριζαν το χώρο των αριστερών. Επιπρόσθετα η παρουσία των Ακροναυπλιωτών στην εξέλιξη των κυριαρχουσών αντιλήψεων στο χώρο των αριστερών τη δεκαετία 1940-1950 (π.χ.

102

μαρτ. 16, 38, παράρτ. 1

52

Ρογκάκος) ασφαλώς συνδυάζεται και με το σκληρό και συγκρουσιακό χαρακτήρα των μανιατών εν γένει. Κι αυτός ο συγκρουσιακός χαρακτήρας στηρίζεται στη στρατηγική του ανταγωνισμού, που φαίνεται να διαλέγουν οι μανιάτες, ως μέσου επίλυσης των ενδοκοινοτικών υποθέσεων στις αγροτικές κοινωνίες103. Αντίθετη στρατηγική, αυτή της συνεργασίας, βλέπουμε να ακολουθούν άλλες ενδοκοινοτικές ομάδες του ελλαδικού χώρου, όπως αυτή στο Ζιάκα Γρεβενών104. Οι Ακροναυπλιώτες παρόλα αυτά έδωσαν στο πλαίσιο των αριστερών στην περιοχή τη συνοχή με την αυστηρή κομματική οργάνωση και την έλλειψη συναισθηματισμού, που ο πόλεμος απαιτούσε στη διαχείριση της καθημερινότητας. Ας δούμε πως ένας αγωνιστής του Δημοκρατικού Στρατού από το Εξωχώρι χαρακτήριζε το αριστερό κίνημα κατά την προπολεμική περίοδο και τα πρώτα κατοχικά χρόνια: «Προπολεμικά ήταν εδώ οργανωτές του ΕΑΜ ένας Ταβουλαρέας, ο Καμπούρης, από τις Κάλλυβες, ο Κουταλίδης, ο Ηλίας ο Ζερβέας, ο Γιαννακέας ο Σωτήρης. Αυτοί ήταν διαβασμένοι, αλλά ήταν δειλοί. Τελεία και παύλα.105» Στο ερμηνευτικό αυτό πλαίσιο με τη ματιά ενός νεαρού την περίοδο του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, μεταγενέστερου μαχητή του ΔΣΠ, που εκφράζει τη γραμμή Ζαχαριάδη, αυτή της απαξίωσης του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ106, οι αριστεροί δεν ήταν οργανωμένοι κι ικανοί για ένοπλες ενέργειες, που θα προωθούσαν δυναμικά τα αιτήματά τους στην τοπική κοινωνία. Αυτή την οργάνωση θέλησαν να κινητοποιήσουν οι μανιάτες Ακροναυπλιώτες. Οι Ακροναυπλιώτες, γνώστες των κομματικών ελιγμών και μηχανορραφιών, της τακτικής της συνωμοσίας μέσα σ’ ένα περιβάλλον καχυποψίας107, θέλησαν να οργανώσουν και να δραστηριoποιήσουν στη Μάνη την ατολμία του αριστερού κινήματος με αποκορύφωμα τη δράση, όπως θα δούμε, του Βαγγέλη Ρογκάκου μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας». Η παρουσία Ακροναυπλιωτών στη διάδοση των αριστερών ιδεών κατά τη δεκαετία 1940-1950 συνέβαλλε στο συγκρουσιακό χαρακτήρα, επιτονίζοντας και προβάλλοντας τη στρατηγική του 103

Για τον τρόπο λειτουργίας των αγροτικών γενικά κοινωνιών βλέπε E. Wolf, Peasants, Englewood Cliffs: Prentice Hall, 1966, 79-80 104 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια. …., 57-58 105 μαρτ. 31, 112, παράρτ. 1 106 για την επικάλυψη στα στρώματα της μνήμης της περιόδου του ΕΑΜ από αυτής της περιόδου 1946-1949 βλέπε R. Van Boeschoten, «Ο πέπλος της σιωπής»Το Βήμα της Κυριακής, Αφιέρωμα για τα Δεκεμβριανά, 4 Δεκεμβρίου 1994, Β2 39 107 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…, 143, 196, Π. Νεφελούδης, Στις πηγές της κακοδαιμονίας. Τα βαθύτερα αίτια της διάσπασης του ΚΚΕ, 1918-1968, Αθήνα, Gutenberg, 1974, 128-137

53

ανταγωνισμού στους κόλπους των αριστερών της Μάνης. Κι αυτό έγινε μέσα από τη σκληρή κομματική πειθαρχία, το οργανωτικό διοικητικό πνεύμα και την προσπάθεια για κομματική ορθοδοξία των τοπικών αριστερών οργανώσεων της Μάνης κατά τις επιταγές της κεντρικής καθοδήγησης, στα οποία το Ακροναυπλιωτικό πνεύμα (ιδίως μέσα από τη δράση του Ρογκάκου, όπως θα δούμε) ευθυγραμμίστηκε. Αυτά υπήρξαν απαραίτητα κι αναδείχθηκαν, μετά το 1945 και τη συμφωνία της Βάρκιζας μέσα από την προσπάθεια επικυριαρχίας έναντι των αντιλήψεων των παλαιών καπετάνιων του ΕΛΑΣ108, κυρίαρχα στους κόλπους των αριστερών στην περίοδο του πολέμου, καθώς η μεταπολεμική τοπική κοινωνία, για να συσταθεί κατά τις επιταγές του εκσυγχρονισμού, έπρεπε πρωτίστως να οργανωθεί δυναμικά και να επιβληθούν οι φορείς της την περίοδο του πολέμου. Αυτή λοιπόν η στρατηγική διαμόρφωσε τελικά το habitus των αριστερών στη Μάνη της περίοδο, που μας απασχολεί, τόσο αναφορικά με τη σύγκρουση με τις δεξιές ομάδες όσο και σχετικά με την επίλυση ενδογενών αντιθέσεων στους κόλπους των αριστερών δικτύων. Οι δυο τάσεις στη διαμόρφωση της πολιτικής συνείδησης των αριστερών στη Μάνη από το 1940 κι έπειτα, η τάση για εκσυγχρονισμό με φορείς δασκάλους και διανοούμενους και η τάση για αντίδραση στο επίσημο Κράτος, ευθυγραμμίζονται την περίοδο της Κατοχής κι ελέγχονται από οργανωμένη πειθαρχία αριστερών μανιατών Ακροναυπλιωτών, δημιουργώντας μια τομή σε προπολεμικές παραδοσιακές φυλετικές αντιλήψεις, την αντίληψη για αλλαγή της μανιάτικης κοινωνίας. Αυτή η αντίληψη αποτέλεσε στη Μάνη, όπως άλλωστε και σε άλλες κοινοτικές αγροτικές ή εθνοτικές ομάδες άλλων περιοχών του ελλαδικού χώρου109, μια απειλή της υπάρχουσας κοινωνικής ιεραρχίας και των τοπικών παραδοσιακών αξιών,

αναπτύσσοντας

πολλαπλές

κοινωνικές

αντιθέσεις

στην

τοπική

καθημερινότητα.

108

για το συγκρουσιακό πεδίο ανάμεσα στο «βουνό» και την κομματική ορθοδοξία της πρωτοκαθεδρίας του αγώνα στις πόλεις και τους φορείς αυτών των αντιλήψεων στους κόλπους του ΚΚΕ την περίοδο 1943-1950 βλέπε D. Eudes, Οι καπετάνιοι. Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος 19431949, Αθήνα, Εξάντας, 1975 109 ενδεικτικά για τις αντιθέσεις αυτές στον εμφύλιο βλ. Γ. Μαργαρίτης, «Εμφύλιες διαμάχες στην κατοχή (1941-1944): Αναλογίες και διαφορές» στο Χ. Φλάισερ και Ν. Σβορώνος (επ), Ελλάδα 19361944. Δικτατορία-Κατοχή-Αντίσταση, Αθήνα, 1990, 505-515. Για τα χωριά στην περιοχή των Γρεβενών βλέπε Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…, 125-140 και για την Αν. Μακεδονία βλ. Τ. Χατζηαναστασίου, Αντάρτες και Καπετάνιοι. Η Εθνική Αντίσταση κατά της βουλγαρικής κατοχής της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, 1942-1944, Θεσσαλονίκη, 2003

54

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΟΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΣΤΗ ΜΑΝΗ ΚΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ: ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΕΝΟΠΛΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΣΥΜΜΑΧΟΥΣ 1. Η

ΙΤΑΛΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ

ΜΑΝΗ

ΚΙ

ΟΙ

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

ΤΗΣ:

ΕΠΙΣΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΙΝΑ, ΛΗΣΤΕΙΑ ΚΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ Με το ελληνικό έπος στην Ήπειρο και την Αλβανία, είχε συσταθεί ένα επαρκές δίκτυο μανιατών αξιωματικών, που διατήρησε την ισχύ του και μετά το πέρας του Πολέμου. Η γενναιότητα και η αυτοθυσία πολλών αξιωματικών στο μέτωπο είχαν αυξήσει το κύρος των αξιωματικών στα μάτια του μανιάτικου λαού. Ο ηρωικός μάλιστα θάνατος στο μέτωπο του μανιάτη συνταγματάρχη Κων. Δαβάκη είχε πλάσει έναν μύθο για την ικανότητα και το κύρος των μανιατών αξιωματικών1. Με τη συνθηκολόγηση στις 26 Απριλίου 1941 οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Πελοπόννησο. Μετά το βομβαρδισμό της Καλαμάτας από τη Λουφτβάφε στις 27 Απριλίου και την είσοδο της πρώτης μηχανοκίνητης φάλαγγας της Βέρμαχτ στην πόλη, οι δυνάμεις του Άξονα κυριάρχησαν στη νότια Πελοπόννησο. Οι Ιταλοί

από τις αρχές του

καλοκαιριού του 1941 ανέλαβαν τη διοίκηση όλης της Πελοποννήσου, η οποία εντάχθηκε στη σφαίρα επιρροής τους. Στην Καρδαμύλη δημιουργήθηκε ιταλικό διοικητήριο της περιοχής της Μάνης με την παρουσία, κατά προφορικές μαρτυρίες2, σ’ αυτό 35 περίπου αντρών. Η ιταλική υποδιοίκηση της Καρδαμύλης προσπάθησε από τη μια μεριά να ελέγχει τις ήδη υπολειτουργούσες διοικητικές ομάδες του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου στην περιοχή, ενώ από την άλλη επιζήτησε να δημιουργήσει συνεργασίες με τοπικές ομάδες πολιτών3. Αυτή η νέα κοινωνική πραγματικότητα στη Μάνη δημιούργησε μια νέα τοπική κοινωνική κατάσταση, όπου όλα τα κοινωνικά μέλη έπρεπε να αναπροσαρμόσουν τους ρόλους τους και να επανοριοθετήσουν την παρουσία τους στη μανιάτικη κοινωνία. Η συνεργασία με τον κατακτητή αποτελούσε μια από τις μορφές 1

Ι. Α, Βερνάρδος, Δαβάκης- Πίνδος. Η δράσις του Συνταγματάρχου Κ. Δαβάκη κατά τη μάχη της Πίνδου, Αθήνα, Λόγχη, 2008 2 μαρτ. 12, 308, παράρτ. 1 3 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 21, 28, 52

55

αντίδρασης στις δύσκολες καθημερινές συνθήκες ζωής των κατοίκων στην περιοχή, πριν αναλάβει κι εκεί δράση το ΕΑΜ. Η ανταλλαγή προϊόντων στο επίπεδο της κοινότητας αλλά και η ληστεία αποτέλεσαν άλλες μορφές αντίδρασης πριν το ΕΑΜ δραστηριοποιηθεί στην περιοχή. Το ΕΑΜ αγωνιζόμενο προσπάθησε να καθαρίσει την περιοχή από τη ληστεία και να οργανώσει κοινοτικά την περιοχή. Η μεσσηνιακή Μάνη, όπου κυριαρχούσε η μικροϊδιοκτησία ελαιοδέντρων, ήταν πιο πλούσια σε αγαθά από ό, τι ήταν η μέσα Μάνη, στην οποία η πέτρα και το άγονο έδαφος έδιναν το κυρίαρχο στίγμα τους. Η μεγαλύτερη ευφορία της γης στη μεσσηνιακή Μάνη φαίνεται και από στοιχεία για τις συγκεντρώσεις αγαθών από εράνους την περίοδο της ενάρξεως του πολέμου. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ στη Μικρά Μαντίνεια της μεσσηνιακής Μάνης ο ελαιουργικός συνεταιρισμός είχε συγκεντρώσει από έρανο 20.000 δραχμές, ο αντίστοιχος του Κελεφά Γυθείου είχε συγκεντρώσει 1.000 δραχμές4.

Άλλωστε

και

στο

Γύθειο

εκείνη

την

περίοδο

περιγράφονται

χαρακτηριστικά οι ανταλλακτικές σχέσεις τύπου κλήρινγκ στην οικονομία της περιοχής5. Βασική πολιτική του διοικητηρίου της Καρδαμύλης ήταν η επίταξη τροφίμων για λογαριασμό του στρατού Κατοχής, όταν δινόταν εντολή γι’ αυτό από το Αρχηγείο της Τρίπολης. Κάτι τέτοιο αποτελούσε πονοκέφαλο για το πενιχρό αγροτικό εισόδημα των μανιάτικων χωριών κι είχε τεράστιες επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή των κατοίκων τους, όπως παρατηρούν και οι γερμανικές πηγές αναφορικά με την Ιταλοκρατία στην Πελοπόννησο κατά το 19426. Η φτώχεια κι ο υποσιτισμός είναι τα κυρίαρχα στοιχεία, που είναι χαραγμένα στη μνήμη όσων έζησαν εκείνη την περίοδο, οι οποίοι έβρισκαν πεδίο ελεύθερης πρόσβασης κατά κύριο λόγο στη θαλάσσια λαθρεμπορία (εκμισθώσεις για τη μεταφορά κυνηγημένων συμμάχων ή σπάνιων για την αγορά προϊόντων) ή στη γεωργία (με τις κότες και τα αιγοπρόβατα ν’ αποτελούν πολύτιμα περιουσιακά στοιχεία) και κτηνοτροφία. Οι «λαχανίδες» αποτελούσαν πάντως το βασικό διατροφικό μέσο των κατοίκων των χωριών της Μάνης, η οποία συγκριτικά με τις αστικές περιοχές βίωσε την πείνα λιγότερο έντονα απ’ ό, τι αυτές. Το γεγονός ότι ο αγροτικός κόσμος τη δεκαετία 1930-1940 βίωσε έντονα τη μείωση του αγροτικού εισοδήματος, την αύξηση των αγροτικών χρεών και την αύξηση του συντελεστή της άμεσης φορολογίας είχε επιδράσει αρνητικά και στο μανιάτικο 4

Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 12 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 63 6 Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Α, 355, όπου γίνεται αναφορά στις γερμανικές εκθέσεις για την Πελοπόννησο 5

56

αγροτικό κόσμο7. Η εμπορευματοποίηση της γεωργίας είχε ήδη δημιουργήσει και στον αγροτικό χώρο της Μάνης, από τις αρχές του 20ου αιώνα, μια κρίση εξουσίας, όπως και σε άλλες περιοχές8. Στο νοτιοελλαδικό χώρο αυτή η κρίση έγινε προσπάθεια ανεπιτυχώς να υπερκεραστεί με την προσκόλληση των αγροτών σε νοτιοελλαδίτες πολιτικούς ή υψηλά ιστάμενους αξιωματούχους, από τους οποίους ζητούσαν εκδουλεύσεις, διορισμούς και δάνεια9. Αυτό το αρνητικό κλίμα επιτάθηκε στην περίοδο της Κατοχής. Είναι μάλιστα ενδεικτικό το γεγονός ότι από τους 32 θανάτους, που καταγράφηκαν επίσημα στην Αρεόπολη κατά το έτος 1942, η πλειονότητά τους οφείλεται σε παθολογικά αίτια απότοκα σωματικής αδυναμίας, ενώ δεν λείπει και η παρατήρηση περιπτώσεων θανάτων από υποσιτισμό10, γεγονός που καταδεικνύει την πενία, που υπήρξε, απότοκη των πενιχρών εισοδημάτων των μανιατών ιδιαίτερα σε μια περίοδο πολέμου. Έτσι η πείνα και κυρίως η επισιτιστική πολιτική της ιταλικής δύναμης Κατοχής οδήγησαν τους μανιάτες στην πλήρη ένδεια. Αυτή η κοινωνική πραγματικότητα, μέσα στο πνεύμα του ιδιαίτερου μανιάτικου φυλετικού τρόπου ζωής, άρχιζε να δημιουργεί μια νέα καθημερινή κατάσταση, που έπρεπε ν’ αντιμετωπιστεί από τους κατοίκους. Ο καθένας έπρεπε να ανασυντάξει και να αναδιατάξει τους καθημερινούς κοινωνικούς του ρόλους, ώστε να επιβιώσει. Κάτω από τις συνθήκες της επισιτιστικής ιταλικής πολιτικής αναζωπυρώθηκε το ληστρικό φαινόμενο στην περιοχή, όπως και οι γερμανικές εκθέσεις για την Πελοπόννησο γενικά σημειώνουν11. Το ληστρικό φαινόμενο προσιδίαζε στο φυλετικό τρόπο ζωής στη Μάνη, μια και εξέφραζε παραδοσιακά την ανδρεία, την παλικαριά και τις ιδιαίτερες ικανότητες των δραστών. Εξέφραζε δηλαδή διαχρονικά το ιδιαίτερο ήθος των μανιατών και της τοπικής τους κοινωνίας. Αυτό το φαινόμενο την περίοδο του Μεταξά φαίνεται πως είχε μειωθεί, αλλά αναζωπυρώθηκε μετά την εισβολή των δυνάμεων του Άξονα, χωρίς να αντιμετωπιστεί δραστικά από την Κατοχική Αρχή. Το φαινόμενο φαίνεται ότι αντιμετωπίστηκε ριζικά από το ΕΑΜ, το οποίο, πέρα από τον πρωταρχικό αγώνα του στην περιοχή εναντίον των συνεργατών των κατακτητών, ενεργοποιήθηκε πρωταρχικά ως προς την προστασία των χωρικών και των 7

Κ. Βεργόπουλος, Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα, Αθήνα, Εξάντας, 19783, 196, 248, 342 R.Van Boeschoten, “The Peasant and the Party: Peasant Options and “Folk” Communism in a Greek Village”, Journal of Peasant Studies, vol. 20, no. 4, 1993- E. Wolf, Peasant Wars…, 277-287 9Κ. Μπρέγιαννη, «Οικονομία και Κοινωνία στη Νότια Πελοπόννησο: Το δίκτυο Αγροτικής Πίστης στη δεκαετία του 30» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα, εκδ. Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας & εκδ. Αλφειός, 2009, 103-127 10 Αρχείο Ιερού Ναού Παμεγγίστων Ταξιαρχών Αρεοπόλεως Βιβλίο Θανάτων έτους 1942 11 Χ. Φλάισερ, Στέμμα…,τ. Α, 356 8

57

εισοδημάτων τους από τη ληστεία. Η ενασχόληση κι η αντιμετώπιση του ληστρικού φαινομένου από το ΕΑΜ εντασσόταν στην προσπάθεια πολλών από τα μέλη του να εκσυγχρονίσουν τις τοπικές κοινότητες με την εφαρμογή μορφών αυτοδιοίκησης και πολιτικής συμμετοχής και να τις απομακρύνουν από αρχαϊκές μορφές φυλετικής οργάνωσης. Βέβαια το ληστρικό φαινόμενο δεν γνώρισε το μέγεθος, που ξέρουμε από άλλες περιοχές, όπως το Ζιάκα Γρεβενών12, όπου μετά την περίοδο του Μεταξά αναζωπυρώθηκε άρδην. Παρόλα αυτά καταγράφεται σε σημαντικό βαθμό ως πρόβλημα της υπαίθρου και των ορεινών κυρίως χωριών της μέσα Μάνης, όπου εκφραζόταν με την ύπαρξη ζωοκλεφτών13. Τα πρώτα κατοχικά χρόνια και παράλληλα με τη διάδοση των ληστρικών φαινομένων δημιουργούνται οι συνθήκες, κατά τις οποίες γίνονταν οι ζυμώσεις για τη δημιουργία του ΕΑΜ στη Μεσσηνία14. Το ΕΑΜ αποτέλεσε την πρώτη οργάνωση, που δραστηριοποιήθηκε στην περιοχή. Η δράση του κατευθύνθηκε κοινωνικά στην προσπάθεια οργάνωσης των τοπικών κοινωνιών. Άλλη οργάνωση τον πρώτο χρόνο της Κατοχής στην περιοχή δεν δραστηριοποιήθηκε. Ο Ελληνικός Στρατός (Ε.Σ.) αποτέλεσε, όπως θα δούμε, μια οργάνωση, που έδρασε στο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο αρκετά αργότερα υπό την πρωτοβουλία αξιωματικών του στρατού. Το ΕΑΜ πρωτοανδρώθηκε στη μεσσηνιακή Μάνη προσπαθώντας να εκμεταλλευτεί το δύσκολο για τα οικονομικά των χωριών της μεσσηνιακής Μάνης κλίμα, καθώς οι επιτάξεις για λογαριασμό της ιταλικής κατοχικής διοίκησης, που δεν έδειχνε να ενδιαφέρεται για τις κοινωνικές συνέπειες της πείνας στον ντόπιο πληθυσμό15, αυξάνονταν ταχύτατα και οι αποζημιώσεις, που δίνονταν στους δικαιούχους, δεν φαινόταν να παρουσιάζονταν ικανοποιητικές16. Υπό αυτούς τους όρους το ΕΑΜ πρωταρχικά δεν είχε προσανατολισμό την ένοπλη δράση, αλλά κατευθυνόταν στο να οργανώσει την τοπική οικονομία και κοινωνία και να αντιμετωπίσει το φαινόμενο της ληστείας. Στο σημείο αυτό βρήκε αντιμέτωπο το δίκτυο συνεργατών με την Ιταλική διοίκηση.

12

Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…., 32-46 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 69 14 Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία…,20 15 για το θέμα αυτό στον ευρύτερο ελληνικό χώρο και συγκριτικά με τη στάση των Γερμανών βλ. Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Α, 213-230 και 347-352 16 Αρχείο συμβολαιογράφου Β. Κορκολιάκου, Αποφάσεις Ειρηνοδικείου Αβίας, 1941 (από 21912 έως 22867), Ειδικά Πληρεξούσια, 21984, 21985, 21986, 22032 13

58

Μέσα σ’ αυτό το πλέγμα τον τοπικών καθημερινών σχέσεων το ΕΑΜ στράφηκε εναντίον των συνεργατών των Ιταλών, οι οποίοι εισέπρατταν το μένος της τοπικής κοινωνίας, καθώς σε μια εποχή οικονομικής ένδειας στη μεσσηνιακή Μάνη, αυτοί φαινόταν να έβγαιναν κερδισμένοι και να καρπώνονταν οφέλη. Τα οφέλη των συνεργατών των Ιταλών οι πηγές μας τα επιβεβαίωναν σε περιπτώσεις μάλιστα και επίσημης-κι όχι τυπικής- συνεργασίας της Χωροφυλακής με τις ιταλικές δυνάμεις κατοχής. Αλλά και η συνεργασία κοινοταρχών με τους Ιταλούς προκαλούσε τον ντόπιο πληθυσμό και καυτηριάστηκε από το ΕΑΜ. Για παράδειγμα οι καταγγελίες ότι πολλοί κάτοικοι των χωριών της μεσσηνιακής Μάνης «επρόδωσαν άγγλους στρατιώτας ή ότι τάχα έλαβον παρ’ αυτών χρήματα διά να τους μεταφέρουν εις Αίγυπτον και τους εγκατέλειψαν»17 διαψεύδονταν με ένορκες διαβεβαιώσεις, για να μην στιγματιστούν οι κοινοτάρχες της περιόδου της Ιταλοκρατίας στη μεσσηνιακή Μάνη18. Κάτι όμως που οι προφορικές μαρτυρίες ανθρώπων, που περιέθαλψαν Άγγλους, το διαψεύδουν, τονίζοντας ότι τοπικοί παράγοντες εκμεταλλεύτηκαν οικονομικά τους Άγγλους και τους πρόδωσαν- με χαρακτηριστική περίπτωση αυτή του Mc Nabb19. Ακόμα αξίζει να αναφερθεί ότι η Χωροφυλακή στη Μάνη άλλοτε προσπαθούσε να βοηθήσει τυπικά την ιταλική διοίκηση, όπως στη Σαϊδόνα τον καιρό μετά την εξέγερση,20 κι άλλοτε, όπως στην περίπτωση στον Πασσαβά του καλοκαιριού του 1941, ενεργούσε υπέρ των Ιταλών δυναμικά με τη σύλληψη Άγγλων21. Στη μεσσηνιακή Μάνη το Εξωχώρι υπήρξε βασική εστία αντίδρασης έναντι στην ιταλική διοίκηση με την υπόθαλψη Άγγλων και Κυπρίων στην περιοχή . Γι’ αυτό το λόγο ελεγχόταν τακτικά από την ιταλική διοίκηση της Καρδαμύλης και πολλοί κάτοικοί του συλλαμβάνονταν προσωρινά, για να ελεγχθεί η δράση τους. Έτσι αποτέλεσε το διαμετακομιστικό κέντρο στη μεταφορά από τα ορεινά χωριά της μεσσηνιακής Μάνης στη Σελινίτσα των κρατουμένων, που προορίζονταν για την Καλαμάτα22.

17

ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά Αρχεία…, Ειρηνοδικείο Αβίας, 1945, αρ.34 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά Αρχεία…, Ειρηνοδικείο Αβίας, 1945, αρ.34 19 μαρτ. 31, 112, παράρτ. 1 20 μαρτ. 12, 15-16, παράρτ. 1 21 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 55 22 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Αρχεία Φυλακών…., βιβλ. 3, 333, αριθ. πρωτ.:314-322 18

59

Στην περιοχή της Μάνης δρούσαν ασύστολα κάποιοι-σύμφωνα με τον όρο που χρησιμοποιούσαν ευρέως τότε οι ντόπιοι κάτοικοι- «ιταλορουφιάνοι»23. Κύριες μορφές τους υπήρξε κατά τα μέλη του ΕΑΜ ένας ιερέας από τις Θαλάμες με το όνομα παπα- Γαϊτάνης, ο οποίος δραστηριοποιούταν σε όλη την περιοχή της Μάνης, και συγκεκριμένα στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης κι ο Π. Κοζομπόλης (Δερβένης) από το χωριό Καστανέα24. Στην περιοχή του Οιτύλου συνεργάτες των Ιταλών αναφέρονται από την Εαμική πλευρά επίσης συγκεκριμένα πρόσωπα (ιερέας Αντώνης Πλαγιαννάκος, Δημήτρης Βασιλούνης, Κομνηνός Δεμέστιχας κ.ά.)25. Ο Βασίλης Τριβουρέας θεωρείται από τους πρώτους Εξωχωρίτες παράνομους στο μανιάτικο κόσμο από την περίοδο της Ιταλοκρατίας. Περιέθαλπε Άγγλους και Κυπρίους, οπλοφορούσε και δεν παρουσιάστηκε ποτέ στις Αρχές, όταν κλήθηκε από αυτές. Μάλιστα συμμετείχε, όπως θα δούμε, και στις επιχειρήσεις της Σαϊδόνας εναντίον των Ιταλών26. Στη Λακωνία παράλληλα το ΕΑΜ από το Δεκέμβριο του 194127 προσπαθούσε να επεκτείνει τη δραστηριότητά του. Τα χωριά της μεσσηνιακής Μάνης είχαν ελάχιστες επαφές με τη «Νέα Φιλική Εταιρεία» Μεσσηνίας, κυρίως μέσω του μανιάτη δημοσιογράφου Παναγιώτη Σγουρέα28. Η μέσα Μάνη ακολουθούσε την καθοδήγηση της ΝΕΛ (Νομαρχιακής Επιτροπής Λακωνίας) του ΚΚΕ μέσω των επαφών των Επαρχιακών Γραφείων Γυθείου και ανατολικής και μέσα Μάνης. Στη μεσσηνιακή Μάνη και τη μέσα Μάνη είχαμε κατά το 1942 τις πρώτες μορφές ένοπλης δράσης έναντι στους Ιταλούς29. Στην περιοχή του Οιτύλου ήδη από την περίοδο 1926-1931 υπήρξαν έντονες κινητοποιήσεις, που είχαν να κάνουν με τη φορολογία των κατοίκων30και τη μαύρη αγορά, που συχνά ήταν απότοκη της πρώτης. Στο 1941 το ΕΑΜ στη Μάνη είχε αποκτήσει γενική αναγνώριση, καθώς εξουδετέρωσε αρκετούς ληστές και συνεργάτες 23

Αυτός ήταν ο όρος, που αναφέρεται από τις μαρτυρίες πως χρησιμοποιούταν για τους συνεργάτες των Ιταλών στα χωριά της Μάνης. Ενδεικτικά βλέπε γενικά τις αφηγήσεις στις μαρτ. 12, παράρτ. 1μαρτ. 31, παράρτ. 1 24 μαρτ. 12, 14 κ.ε., παράρτ. 1. Βλ. και Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία και τους γύρω νομούς, Καλαμάτα, 1984, 22, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 52-57 25 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 54, όπου εκτενής διασταύρωση των ονομάτων από προφορικές μαρτυρίες 26 μαρτ. 31, 115, παράρτ. 1, από όπου θεωρείται μάλιστα ο πρώτος παράνομος της Ευρώπης αναφορικά με τη φασιστική αντίσταση 27 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ.Α΄, 53 28 Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία….,20-21 29 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 55, 266-271 30 Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Δ. Πέτρουλα, Υλικό για Αρχείο, 33, Μιχ. Πέτρουλας, 1-2, όπου αναλύεται η σύγκρουση και τα αποτελέσματά της με επίκεντρο την Αρεόπολη και πρωταγωνιστή το Σ. Πέτρουλα

60

των Ιταλών. Ο Αριστομένης Πιερρουτσάκος λέγεται ότι σκότωσε τον «γκάγκστερ» , όπως τον αποκαλούσαν, Στρομπόλη, που συνεργαζόταν με τους Ιταλούς κι έκανε μαύρη αγορά31. Ο Στρομπόλης ήταν μετανάστης στην Αμερική, αλλά τον απέλασαν από εκεί. Ο ίδιος λέγεται ότι έπαιρνε χρήματα, για να φυγαδεύει μέσω καϊκιών Άγγλους, αλλά λέγεται ότι σε περιπτώσεις, όπως σε αυτή που έλαβε χώρα σε μια σπηλιά στην Κελεφά, όπου παρέδωσε στους Ιταλούς 21 Άγγλους, μέσα στο πλαίσιο της πολύπλοκης καθημερινής πραγματικότητας πρόδιδε και όσους βρίσκονταν υπό την προστασία του32. Στην περιοχή Φράγκα ήρθε σε προστριβές με αγανακτισμένους από τις «επιχειρηματικές» του δραστηριότητες ντόπιους και ζήτησε να τον συνοδεύσει ο πρόεδρος του χωριού έως το Γύθειο. Ωστόσο, «αντάρτες» του ΕΑΜ του έστησαν ενέδρα και τον σκότωσαν33. Το πτώμα του έμεινε στη Φράγκα απείραχτο από όλους τους περαστικούς για τρεις ημέρες, καθώς κανείς δεν τολμούσε να το πάρει34. Στο Λιμένι της Αρεόπολης το ΕΑΜ εξόντωσε τον Ηλία Μαυρομιχάλη, επονομαζόμενο «Λίλη», καθώς κι άλλους ζωοκλέφτες, που λυμαίνονταν την ύπαιθρο35. Ο Ηλίας Μαυρομιχάλης «φονευθείς εξ αγνώστων» κατά την επίσημη εκδοχή, θάφτηκε στην Αρεόπολη στις 2 Σεπτεμβρίου 194336. Στη μέσα Μάνη την ίδια περίοδο ο Π. Μονέδας και ο θείος του, ο Χονδροκούκης, μεσομανιάτες που μπορούν κατά κάποιο τρόπο να ενταχθούν στο πνεύμα ανταρσίας ενάντια στην κρατική εξουσία, έκαναν επίθεση σε Ιταλούς και χωροφύλακες με κυνηγετικά όπλα. Ο Μονέδας κι ο θείος του πλήγωσαν έναν ενωμοτάρχη κι έφυγαν, για να προστατευθούν. Την προστασία τους ανέλαβαν οι τοπικές οργανώσεις του ΕΑΜ, μια και διείδαν στην ενέργεια αυτή πολιτικό περιεχόμενο αντίστασης προς τον κατακτητή. Ο Μονέδας στη συνέχεια, διαφωνώντας με το θείο του για άγνωστους λόγους, τον σκότωσε και με τη δημιουργία του ΕΛΑΣ37 στην Πελοπόννησο μετά τη

31

μαρτ.12, 308, παράρτ. 1. Βλ. και Χαρ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο…θυμάται, Αθήνα, Παρασκήνιο, 1993, 60, Κώστας Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 69 32 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 54. Βλ. και Π. Βουνισέας, «..όσα θυμάμαι για την Αντίσταση στο χωριό μου», Εθνική Αντίσταση, συλλογή 37η, 31-32 33 γιαα το αναρχικό κλίμα στη μέσα Μάνη βλ. μαρτ. 23, 64, παράρτ. 1 34 Βλέπε το μυθιστόρημα- μαρτυρία Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη εγένετο ως αίμα, Αθήνα, Κέδρος, 1998, 285-286 35 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 69 36 Ιερός Ναός Παμεγγίστων Ταξιαρχών Αρεοπόλεως, Βιβλίο Θανάτων έτους 1943 37 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 88-89

61

«σύσκεψη στο Τουρκολέκα» και τη δραστηριοποίησή του στον Ταΰγετο, ο ίδιος εντάχθηκε σ΄ αυτόν38. Στη συνέχεια η δραστηριοποίηση του ΕΑΜ στην περιοχή της Μάνης αυξανόταν αλματωδώς. Ενώ το Επαρχιακό γραφείο Λακεδαίμονος με έδρα την περιοχή της Σπάρτης, της πιο μεγάλης περιοχής της Λακωνίας πληθυσμιακά, αριθμούσε περίπου 500

μέλη,

παρουσιάζοντας

την

πιο

μεγάλη

οργανωτική

ανάπτυξη

στην

Πελοπόννησο39, υπολογίζεται ότι το Επαρχιακή Οργάνωση Γυθείου και μέσα Μάνης ξεπερνούσε τους 500 ανθρώπους40! Το ΕΑΜ Λάγιας το Μάρτιο κυκλοφορούσε προκηρύξεις, καλώντας το λαό να συσπειρωθεί. Προκηρύξεις κυκλοφορούσαν και στη μέσα Μάνη. Το κάλεσμα του ΕΑΜ για αντίδραση στην κατοχική εξουσία αγκαλιάστηκε

αρχικά

από

όλο

το

μανιάτικο

πληθυσμό,

ο

οποίος

ήδη

δραστηριοποιόταν στο κρύψιμο Άγγλων. Αυτό αποδεικνύεται και από αντιεαμικές αργότερα πηγές, που είχαν έντονη τη δραστηριότητά τους στη Μάνη41 όπως και από τα στοιχεία της Χωροφυλακής42. Οι Ιταλοί, βλέποντας την αυξανόμενη επιρροή του ΕΑΜ στη Μάνη, προέβησαν σε συλλήψεις και δραστικές επεμβάσεις. Στο Γύθειο ο Τσουμάκος κι ο Λειβάδης συνελήφθησαν κι άλλοι τέθηκαν σε αυστηρό περιορισμό43. Ο Λειβάδης τότε ακολούθησε την πορεία προς το στρατόπεδο Καλαβρύτων44. Στην Κίττα της μέσα Μάνης οι Ιταλοί έκαναν συλλήψεις κι ακολούθησαν ξυλοδαρμοί. Η Λάγια υπήρξε καθοδηγητικό κέντρο για την ανατολική Μάνη κι έγιναν κι εκεί συλλήψεις, όπως αυτή του Κώστα Βουγιουκλάκη45. 2. Η ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΣΥΜΜΑΧΩΝ ΩΣ ΜΑΖΙΚΗ ΛΑΪΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΟΚΡΑΤΙΑ Η νότια Μάνη αποτέλεσε ιδανικό χώρο για αποβάσεις συμμαχικών δυνάμεων κατά την περίοδο της κατοχής της χώρας από τις δυνάμεις του Άξονα. Δεν είναι τυχαίο, που ακόμα και στις τωρινές διηγήσεις τους οι κάτοικοι της περιοχής περιγράφουν το ότι σε πολλούς από τους σπηλαιώδεις ορμίσκους της περιοχής του 38

Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 29 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 54 40 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 49 41 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1. Βλ. και Γ. Καραμούζης, Πατριώτες και Προδότες στο Μωρηά, Τρίπολις, 1950, 13-14 42 Α. Β. Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής Χωροφυλακής 1936-1950, τ. 1, Αθήνα 1973, 222 43 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 48 44 μαρτ. 12, 14, παράρτ. 1 45 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 48-49 39

62

Ταινάρου έχουν παραμείνει ακόμα όπλα και νάρκες από την περίοδο, κατά την οποία τα συμμαχικά στρατεύματα προσπαθούσαν να έρθουν σε επαφές με ντόπιες ένοπλες ομάδες και να επηρεάσουν τις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις στην Ελλάδα. Έτσι θεωρείται από μερικές πηγές46 ότι στην ευρύτερη περιοχή της Λακωνίας πραγματοποιήθηκαν οι περισσότερες συμμαχικές αποστολές. Κι αυτό, γιατί προς την κατεύθυνση της νοτίου ηπειρωτικής Ελλάδας στρέφονταν οι Άγγλοι και οι Κύπριοι σύνδεσμοι κατά τη διάρκεια της Ιταλικής Κατοχής47, ώστε να διαφύγουν προς τη Μέση Ανατολή48, οπότε οι συμμαχικές αποστολές θα πετύχαιναν με τη συνεργασία των τελευταίων να διεκπεραιώσουν πιο εύκολα την αποστολή τους. Η σημασία που απέδιδαν οι Γερμανικές δυνάμεις στην Πελοπόννησο, περιοριζόταν την περίοδο αυτή στην παρεμπόδιση των συμμαχικών δυνάμεων να αποχωρήσουν από τα λιμάνια του Ναυπλίου, του Τολού, του Γυθείου, της Καλαμάτας ή τη Μονεμβασιά και τους Μύλους49 με κατεύθυνση την Αίγυπτο. Άλλωστε κατά το μελλοντικό τους σχέδιο, όταν οι ναζιστική Γερμανία και οι σύμμαχοί της θα κυριαρχούσαν στη Βαλκανική, πρωτεύουσα για τους Γερμανούς προβλεπόταν η Θεσσαλονίκη. Η Πελοπόννησος θα ανήκε οριστικά στην ιταλική σφαίρα επιρροής50. Από το Γύθειο και τη Μονεμβασιά οι Σύμμαχοι είχαν υπολογίσει κατά την υποχώρησή τους από την Ελλάδα την αποστολή στην Αλεξάνδρεια 4.000 στρατιωτών στις 28 και 29 Απριλίου 1941, ενώ τα τελευταία πλοία στρατιωτών θα ξεκινούσαν από το λιμάνι της Καλαμάτας στις 29 και 30 Απριλίου51. Οι Γερμανοί είχαν πληροφορηθεί το σχέδιο και από τις 27 Απριλίου τα αεροπλάνα της Λουφτβάφε άρχισαν να βομβαρδίσουν αδιακρίτως την Καλαμάτα52. Έως τις 29 Απριλίου οι Γερμανοί είχαν κυριεύσει την πόλη και είχαν αιχμαλωτίσει 7.000 46

Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 55 μαρτ. 12, 14-15, παράρτ. 1- μαρτ. 24, 66-67, παράρτ. 1. Βλέπε και Α. Β. Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής….., 222 48 Π. Ν. Λιακάκης, Η Αφετηρία της Εθνικής Αντιστάσεως, ο Βρετανός Λοχαγός Richard McNabb και οι εταίροι του εν Ταϋγέτω, Detroit- Michigan, εκδ, Βασιλείου Λιακάκη, 1946, …, 10 κ.ε. 49 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 23 50 Χ. Φλάϊσερ, “Στρατηγικές πολιτισμικής διείσδυσης των μεγάλων δυνάμεων και ελληνικές αντιδράσεις, 1930-1960”, στο Χ. Φλάϊσερ, (επιμ.), Η Ελλάδα ’36-’49. Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο. Τομές και Συνέχειες, Αθήνα, Καστανιώτης, 20032, 90-92, Γ. Κουτσοπανάγου, «Προπαγάνδα και Απελευθέρωση. Το Βρετανικό Συμβούλιο και ο Ελληνοσοβιετικός Σύνδεσμος στην Αθήνα στις παραμονές του Εμφυλίου Πολέμου», Μνήμων 22 (2000), 171-190 51 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 23, Χ. Φλάϊσερ, «Γεωστρατηγικά σχέδια της Ναζιστικής Γερμανίας για τη μεταπολεμική Κρήτη», Ιστορικά, Θ/16, 135-158 52 Ν. Ζερβής, Καλαμάτα….., τ. Α΄, 22-23 47

63

στρατιώτες παρά την τολμηρή αντίσταση των τελευταίων – Νεοζηλανδών και Αυστραλών κυρίως- στις μάχες στους ελαιώνες και στο λιμάνι της Καλαμάτας53. Η κατάκτηση της Καλαμάτας είχε ως αποτέλεσμα όλοι οι στρατιώτες των συμμάχων να κατευθυνθούν στη νότιο Πελοπόννησο, ώστε να μπορέσουν από εκεί να στραφούν προς την Αίγυπτο. Πολλοί κάτοικοι της Μάνης, συμμετέχοντας στην περίθαλψη αυτών υπό το δύσκολο καθεστώς πείνας κι ένδειας, εκδήλωναν την αντίδρασή τους στην κατοχική εξουσία. Ανέλαβαν να περιθάλψουν, να προστατέψουν και να κρύψουν χιλιάδες στρατιώτες των συμμαχικών δυνάμεων, αφού η γερμανική επέλαση περιορίστηκε στην πρώτη φάση στον έλεγχο Καλαμάτας και Γυθείου54. Με τις πράξεις τους αυτές κοινωνικά οι κάτοικοι των χωριών της Μάνης έμπρακτα πλέον έπαιρναν πολιτική θέση στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα, διαμορφώνοντας μια τομή στην προπολεμική μανιάτικη κοινωνική συνέχεια, αφού, παράλληλα με τον αγώνα τους για εκδίωξη της κατοχικής εξουσίας, φαντάζονταν καλύτερες καθημερινές συνθήκες ζωής με την ευρωπαϊκή επικράτηση των συμμαχικών δυνάμεων55. Η Μάνη αποτελούσε μέσα σε αυτό το πλαίσιο βασική εστία συγκέντρωσης Άγγλων κυρίως- κι ιδιαίτερα η περιοχή της Καρδαμύλης56, όπου τελείωνε ο αυτοκινητόδρομος από Καλαμάτα57. Η μυθολογία περί αναμενόμενων αποβάσεων εκεί αποτυπώνεται στην κοινή συνείδηση των ντόπιων μανιατών, καθ’ όλη τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μια και ως την απελευθέρωση της χώρας από τις δυνάμεις του Άξονα οι κάτοικοι της μέσα Μάνης και του Γυθείου ανέμεναν διαρκώς αποβάσεις στην περιοχή τους58. Το Γύθειο και η Μάνη, όπως και η Κατάνια της ιταλικής Σικελίας, θεωρούνταν στις συνειδήσεις των ντόπιων μανιατών ως πιθανοί χώροι συμμαχικών αποβάσεων, που σκοπό θα είχαν την απελευθέρωση της Ευρώπης από τις δυνάμεις του Άξονα. Έτσι οι ντόπιοι μανιάτες 53

Ν. Ζερβής, Καλαμάτα….., τ. Α΄, 41, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 28 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 29 55 μαρτ. γενικά τη 12, παράρτ. 1 και μέσα από άλλο πρίσμα το γενικότερο πνεύμα που αποπνέει η μυθιστορηματική γραφή στο Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη…., ό. π. Συγκριτικά μπορούμε να δούμε πράξεις αντιστασιακές την ίδια περίοδο σε περιοχές της βορείου Ελλάδας, που είχαν οδηγήσει σε βαρύτατα αντίποινα από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής. Βλέπε Στρ. Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων. Αντίποινα των Γερμανικών Αρχών Κατοχής στη Μακεδονία, 1941-1944, Αθήνα, Εκδ. Εστίας, 2007, 39-109 56 μαρτ. γενικά τη 12, παράρτ. 1. Βλέπε και Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα…., 77-78 57 μαρτ. 26, 81, παράρτ. 1 58 Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη…., 207 κ.ε.. Βλέπε και μαρτ. 15, παράρτ. 1. Για την αναμονή απόβασης στη νότια Πελοπόννησο βλέπε το μυθιστόρημα του Θ. Βαλτινού, Ορθοκωστά, Αθήνα, Βιβλ. Εστίας, 2007, 39 54

64

καλλιεργούσαν τη θεωρία, κατά τη δική τους πρόσληψη των διεθνών γεγονότων, ότι τέτοιου είδους πόλεις όπως το Γύθειο, θα πρέπει να εκκενώνονται από τους κατοίκους, που πρέπει ανά πάσα στιγμή να είναι έτοιμοι, ώστε να διευκολυνθεί το έργο των συμμάχων59. Μέσα στο πλαίσιο αυτό μπορούμε να εντοπίσουμε τον ένθερμο τρόπο, με τον οποίο οι μανιάτες στήριζαν κι έκρυβαν συμμάχους, που δεν μπόρεσαν να φύγουν για τη Μέση Ανατολή. Η πράξη τους αυτή αποτελούσε πολιτική κίνηση εναντίον του καθεστώτος της Ιταλοκρατίας, κοινωνική αντίδραση στην πείνα, που προκάλεσαν οι πολιτικές του κατοχικού καθεστώτος αλλά κι ασφαλώς εκδήλωση της υποστήριξής τους για επικείμενη Συμμαχική νίκη εναντίον των δυνάμεων του Άξονα. Τον Απρίλιο του 1941 στην περιοχή του Ταινάρου είχε πραγματοποιηθεί μια επίθεση γερμανικών αεροπλάνων σε βρετανικά καράβια, την οποία οι κάτοικοι της ανατολικής Μάνης παρακολουθούσαν εμβρόντητοι60. Ακολούθησε μια εκκαθαριστική επιχείρηση Γερμανών στο ανατολικό Ταίναρο, με σκοπό να αιχμαλωτιστούν Βρετανοί. Οι μανιάτες φυγάδευσαν περίπου 400 άτομα και τα έκρυψαν, ώσπου αυτά να αποβιβαστούν το Μάιο του ίδιου έτους από τον ορμίσκο «Αντρόγιαλος» της ανατολικής Μάνης61 με κατεύθυνση την Αίγυπτο. Κι ένας ακόμα λοχαγός με το όνομα Λώρενς κρυβόταν στο Σκουτάρι της Μάνης, ώσπου σκοτώθηκε από συμπατριώτη του. Αλλά και στην «Παναγίτσα», περιοχή ανάμεσα στα χωριά Καρέα και Γέρμα, οι Ταβουλαριάνοι έκρυβαν και συντηρούσαν 3 Άγγλους62. Τις ενέργειες αυτών όλων προσπάθησε να συντονίσει από το δάσος της Βασιλικής ο άγγλος Mc Nabb, που είχε άμεσες επαφές με το Συμμαχικό Στρατηγείο της Αιγύπτου63. ‘Όμως, σύμφωνα με προφορική μαρτυρία πληροφορητή που τον έκρυψε στο Εξωχώρι, τοπικοί καταδότες του απέσπασαν όλες τις συμμαχικές λίρες, που είχε λάβει, και ακολούθως τον πρόδωσαν στις

59

Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη.., 330 κ.ε. Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 23 61 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 24 62 μαρτ. 24, 67, παράρτ. 1 63 Π. Ν.Λιακάκης, Η Αφετηρία της Εθνικής Αντιστάσεως, ο Βρετανός……, 10 κ.ε. Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 244. Βλέπε γενικά και τη μαρτ. 31, παράρτ. 1. Για την περίθαλψη κατοίκων χωριών της μεσσηνιακής Μάνης προς Άγγλους και Κύπριους βλ. και μαρτ. 12, παράρτ. 1, καθώς και ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Αρχεία Φυλακών…., βιβλ. 3, 333, αριθ.314 κ.ε. 60

65

Αρχές64. Κι ο Τουρκο-Κύπριος «Μαύρος» άλλωστε, που έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στα γεγονότα της Σαϊδόνας, προδόθηκε και συλλήφθηκε από τους Ιταλούς65. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι έγκλειστοι των φυλακών Καλαμάτας, οι οποίοι προέρχονταν από τις περιοχές της Μάνης, είχαν στις περισσότερες των περιπτώσεων ως αιτιολογικό κατηγορίας για κάθειρξη την «υπόθαλψη Άγγλων ή Κυπρίων»66. Ας θυμηθούμε εδώ τις προαναφερθείσες καταγγελίες ότι πολλοί κάτοικοι των χωριών της μεσσηνιακής Μάνης «επρόδωσαν άγγλους στρατιώτας ή ότι τάχα έλαβον παρ’ αυτών χρήματα διά να τους μεταφέρουν εις Αίγυπτον και τους εγκατέλειψαν»67. Ή ακόμα αξίζει να ξαναναφερθεί ότι η Χωροφυλακή στη Μάνη ενεργούσε υπέρ των Ιταλών δυναμικά με τη σύλληψη Άγγλων68. 3.

ΕΝΑ ΔΥΝΑΜΙΚΟ ΧΤΥΠΗΜΑ ΤΗΣ ΜΑΝΙΑΤΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ

ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΙΣ ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΚΑΤΟΧΗΣ: ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ ΣΑΪΔΟΝΑΣ Το Μάρτιο του 1942 διαδραματίστηκε στη Σαϊδόνα69 η πιο οργανωμένη αντίδραση στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης εναντίον των Ιταλών, η οποία αποτέλεσε το βασικό πρόδρομο της μετέπειτα ένοπλης αντίστασης στη Μάνη. Ας τονίσουμε το γεγονός ότι κατά τις αφηγήσεις νεότερων σε ηλικία συμμετεχόντων το ξέσπασμα των γεγονότων συμπλοκής με τους Ιταλούς ξεκίνησε με τυχαίο τρόπο70. Λόγω της μεγάλης εντύπωσης που προκάλεσε το κίνημα αυτό, η λέξη «Σαϊδόνα» έχει 64

μαρτ. 31, 112, παράρτ. 1 Για την καταγωγή του «Κύπριου», όπως αυτός αναφερόταν στις τοπικές πηγές μας, βλέπε Π. Παπαπολυβίου, Αναζητώντας την Ελευθερία - Ένας Κύπριος στρατιώτης του βρετανικού στρατού στην κατοχική Θεσσαλονίκη και Χαλκιδική 1941-1942, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2009 65

66

ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Αρχεία Φυλακών…., βιβλ. 3, σ. 333, αριθ. Ενδεικτικά: 168, 182, 183,189, 295,321,322,372 67 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά Αρχεία…, Ειρηνοδικείο Αβίας, 1945, αρ.34 68 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 55 69 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ.Α΄, σ. 68-70. Πιο αναλυτικά βλέπε Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία…., 20-27, Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο στον Ταΰγετο, 1941-1944, Αθήνα 1994, 32 κ.ε., Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή- Αντίσταση- Απελευθέρωση, τόμος Β’, Καλαμάτα, 2001, 28-39, Ν. Ζερβής, Η Γερμανική Κατοχή στη…, 33, Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα»…, 2836, Γ. Η. Ταβουλαρέας, Σαϊδώνα, πρώτη στον Αγώνα, Καλαμάτα, 1984, 57, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 267-274 70 μαρτ. 12, 14-15, παράρτ. 1

66

αποκτήσει σήμερα την ίδια συμβολική λειτουργία71 τόσο για τους αριστερούς όσο και για τους δεξιούς στην περιοχή της Μεσσηνίας και της Μάνης όπως το χωριό Casa Viejas στην Ισπανία σχετικά με το αναρχικό κίνημα εκεί πριν τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο72. Η λεπτομερής περιγραφή των γεγονότων της Σαϊδόνας είναι καταδεικτική τόσο της κορύφωσης της ένοπλης αντίστασης ενάντια στην Ιταλοκρατία όσο και του τοπικού πολτικο-κοινωνικού κλίματος, που πολλές φορές επηρέαζε το ίδιο τη μετέπειτα εξέλιξη των εκεί δρωμένων. Οι κάτοικοι αυτού του χωριού είχαν αναπτύξει προπολεμικά ένα κοινοτικό σύστημα απονομής δικαιοσύνης, που θύμιζε κατά κάποιο τρόπο το μανιάτικο συμβούλιο γεροντικής, αποφεύγοντας έτσι να εμπλέκονται σε δικαστικές υποθέσεις, που λάμβαναν χώρα στο δικαστήριο της Καρδαμύλης. Οι γνώμες των γεροντότερων ήταν πολύ βασικές, καθώς αυτοί ήταν που καθόριζαν το πλαίσιο των συζητήσεων73 των κατοίκων του χωριού. Αυτή η παράδοση κοινοτικής αυτονομίας διαταράχτηκε από την κρατική επέμβαση μέσω της φορολογίας από τη δεκαετία 1930-1940 κι επιτάθηκε από την κατοχική διοίκηση, η οποία συνεργαζόταν με τοπικά δίκτυα συνεργατών, που η ίδια εξύφανε. Έτσι και το κοινοτικό καθεστώς φορολογίας, το οποίο είχε άμεση σχέση και με την απονομή δικαιοσύνης, αποκόπηκε από τον κοινοτικό ιστό. Μια τέτοια παράδοση κοινοτικής αυτονομίας μπορεί να συναντηθεί και σε άλλες περιοχές, όπως αυτή της Ευρυτανίας. Από τέτοιες μορφές αυτοοργάνωσης γεννήθηκε το Δεκέμβριο του 1942 ο πρώτος κώδικας Λαϊκής Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης, ο Κώδικας Ποσειδών74. Το ορεινό του χώρου, μια και η Σαϊδόνα είναι πολύ ορεινό χωριό στο νότιο Ταΰγετο, σαφώς αναπτύσσει πρόσφορο έδαφος για δημιουργία τέτοιων μορφών εσωτερικής επίλυσης διαφορών και διευθέτησης των τοπικών μέσων παραγωγής. Τα γεγονότα της αντίδρασης της Σαϊδόνας συντέλεσαν στη διαμόρφωση ενός είδους αγωνιστικής συνείδησης για τη μετέπειτα

πολιτική δραστηριότητα και

75

ενεργοποίηση των επιζώντων πρωταγωνιστών της . Ο υπό διαμόρφωση πολιτικός χαρακτήρας της εξέγερσης είναι δυνατό να εντοπιστεί στο γεγονός ότι οι Σαϊδονίτες

71

Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…., 180-186 E. Hobsbawm, Primitive Rebels, London, 1959, 90 73 αυτό εξάγεται από το γενικότερο πλαίσιο της αφήγησης της μαρτ. 12, παράρτ. 1 74 Γ. Μπέικος, Η λαϊκή εξουσία στην Ελεύθερη Ελλάδα, Θεμέλιο, Αθήνα, 1979, Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα…, 103-104, A. Collard, «Διερευνώντας την κοινωνική μνήμη στον ελλαδικό χώρο», στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν. Συμβολές στην Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1993, 371 κ. ε. 75 βλέπε τογενικότερο πνεύμα, που αποπνέει η μαρτ. 12, παράρτ. 1 72

67

ακολουθούσαν τη δράση του ΕΑΜ Καλαμάτας. Κι αυτό, γιατί φαίνεται ότι ήδη στα τέλη του 1941 τα μέλη του ΕΑΜ στη Σαϊδόνα, τα περισσότερα των οποίων πρωτοστάτησαν στα γεγονότα, αριθμούσαν τα 35 περίπου άτομα, μάζευαν όπλα και υπέθαλπαν κυνηγημένους συμμάχους76. Η τοπική αυτή εξέγερση είχε σαφώς πολιτικό χαρακτήρα, αλλά παράλληλα στηριζόταν σε οικονομικά κίνητρα. Οι κάτοικοι της Σαϊδόνας αντέδρασαν στη φορολογική πολιτική παρακράτησης λαδιού από την ιταλική διοίκηση. Τέτοια φαινόμενα παρουσιάστηκαν και αλλού στη Μάνη77, όπου το ΕΑΜ ξεσήκωσε τα χωριά εναντίον της φορολογίας της «Δεκάτης» τον Ιούνιο του 194278. Ο αγώνας των μανιατών εναντίον της φορολογίας της «Δεκάτης» , φόρου για το λάδι, είχε ξεκινήσει δυο γενιές νωρίτερα. Και τότε η αντίδραση υπήρξε έντονη, ώστε ορισμένοι είχαν οδηγηθεί ακόμα και στο κάψιμο της Εφορίας στην Αρεόπολη79. Το λάδι ήταν το βασικό άλλωστε στοιχείο εισοδήματος στην αγροτική περιφερειακή οικονομία της περιοχής και γι’ αυτό στην Καλαμάτα διαδιδόταν και κυριαρχούσε η φράση «ο μανιάτικος στόλος», που αναφερόταν στους μανιάτες, οι οποίοι κατέφθαναν από τα χωριά τους στην Καλαμάτα, για να πουλήσουν το λάδι τους80 και να περιορίσουν τη φτώχεια τους. Πέρα όμως από το θέμα της δεκάτης και της τοπικής αυτονομίας, η άμεση αφορμή για το «κίνημα της Σαϊδόνας» ήταν η προσπάθεια διάλυσης των ομάδων «ιταλορουφιάνων», όπως έχουν ονομαστεί, πράγμα που ήταν και στόχος του ΕΑΜ81. Έτσι, παρά το γεγονός ότι το κίνημα της Σαϊδόνας υπήρξε «ένα τοπικό κίνημα»82, όπως υποστήριξε ο Κ. Ξυδέας, ένας από τους συμμετέχοντες ενεργά στο κίνημα και μετέπειτα καπετάνιος του ΕΛΑΣ και του ΔΣΠ, εκ παραλλήλου απέκτησε κοινωνικές αλλά και εθνικές προεκτάσεις83. Στην πορεία, η έντονη επιθυμία των μελών του

76

Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…., 266-267. . Για εξεγέρσεις έναντι στη γερμανική κατοχική εξουσία κατά την ίδια περίοδο, όπου το κρύψιμο όπλων και η περίθαλψη Άγγλων ήταν κι εκεί στην ημερήσια διάταξη βλέπε Στρ. Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων... , 109-120 77 Επικαλούμαι τη συνέντευξη της Β. Διαμαντάκου στην Τ. Βερβενιώτη 78 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 48 79 Δ. Σ. Πέτρουλα, «που’ ναι η μάνα σου μωρή;», Αθήνα, Κέδρος, 198613 , 179. Βλέπε και μαρτ. 23, 63, παράρτ. 1 80 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 146 81 Αυτό ήταν κατά τη μαρτ. 12, παράρτ. 1, το βασικό ζήτημα, που απασχολούσε τους κατοίκους της Σαϊδόνας και τους πρωταγωνιστές των γεγονότων, της συμπλοκής με τους Ιταλούς, που ήταν ως επί το πλείστον οργανωμένοι στο ΕΑΜ, κατά τις συζητήσεις τους. Για τη σχέση Νοέα με το ΕΑΜ αλλά και για τον εαμικό χαρακτήρα του κινήματος της Σαϊδόνας βλέπε: Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 266267 82 Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 32, 64 83 παρακολούθησε τη γενικότερη αφήγηση της μαρτ. 12, παράρτ.1, η οποία αποτελεί τη βασική πηγή περιγραφής των γεγονότων, καθώς η πηγή αποτελεί ζωντανή μαρτυρία των γεγονότων. Βλέπε και Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα στους κατακτητές στην Πελοπόννησο. Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ

68

κινήματος να αντιδράσουν σε μια ιταλική εξουσία που στηριζόταν σε δίκτυα καταδοτών, οδήγησε στην πολιτικοποίηση του πληθυσμού, ο οποίος επιζητούσε και μια επαναφορά προς την κοινοτική αυτό-οργάνωση στον τρόπο άσκησης της εξουσίας στον τόπο του. Χαρακτηριστική είναι η φράση από τη διήγηση των γεγονότων της Σαϊδόνας από συμμετέχοντα: «

Είναι αλήθεια ότι είχαμε πάει αρκετές φορές, συνήθως νύχτα, σε συνεργασία με

πολλούς Καστανιώτες, για να τους εξοντώσουμε αυτού του είδους τους ανθρώπους [ενν. τους καταδότες που είχαν βάση την Καστάνια]84». Η τοπική αφετηρία του κινήματος της Σαϊδόνας έχει τις καταβολές της στις διαφορές της Σαϊδόνας με τη γειτονική Καστάνια, στην οποία φαίνεται, κατά μαρτυρίες, να επικρατούσαν πιο συντηρητικές αντιλήψεις. Κυρίως υπήρχε μια νοοτροπία αντίθετη σχετικά με το αν θα έπρεπε να υπάρχει ένοπλη αντίσταση στα βουνά ή, πιο άμεσα, αν θα έπρεπε να βοηθιούνται οι Άγγλοι σύνδεσμοι, που κρύβονταν στην περιοχή ή όχι. Μια άλλη παράμετρος, η οποία απασχολούσε κι επηρέαζε τις ζυμώσεις των δημιουργούμενων σχημάτων κι αντιλήψεων, ήταν η ύπαρξη και η χρήση όπλων. Οι Άγγλοι εφοδίαζαν με όπλα Σαϊδονίτες85, κάτι που η ιταλική διοίκηση θεωρούσε ανατρεπτικό για την εξουσία της. Οι κάτοικοι της Καστάνιας δεν έβλεπαν με καλό μάτι την προμήθεια όπλων των Σαϊδονιτών. Η Καστάνια έγινε μια τρόπον τινά έδρα συνεργατών των Ιταλών στην προσπάθειά τους να καταστείλουν τις υποθάλψεις συμμάχων κρυμμένων από τους Σαϊδονίτες, οι οποίοι προσπάθησαν να διαλύσουν τη δραστηριότητα αυτή με νυκτερινές επιδρομές86. Στο πλαίσιο της τοπικής αντίθεσης των δυο χωριών οι Σαϊδονίτες απέτρεψαν ακολούθως ομάδα Καστανιωτών να πάρουν όπλα από τους Ιταλούς. Το γεγονός της διπολικής αντίθεσης των δυο χωριών με αφορμή την οπλοφορία ΣΑΪΔΟΝΑΣ τον Μάρτη του 1942 και η Νέα Φιλική Εταιρεία. Έρευνα: Παν. Ν. Καπετανέας, Αρεόπολη, Αδούλωτη Μάνη, 2006 84 μαρτ. 12, 14, παράρτ. 1 85 μαρτ. 12, 15, παράρτ. 1. Βλέπε και Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα…., 77. Αναφορικά με το γεγονός ότι η ανεύρεση κρυμμένων όπλων αποτέλεσε αίτιο συλλήψεων και ξυλοδαρμών λόγω μιας μορφής τρομοκρατικής υστερίας απέναντι στις ιταλικές κατοχικές δυνάμεις φαίνεται να αποτελεί κοινό σημείο στην ευρύτερη ακριτική καθημερινότητα του ελλαδικού χώρου. Κι αυτό, γιατί κάτι τέτοιο παρατηρείται στην περιοχή της Καστοριάς. Βλέπε Ρ. Αλβανός, Κοινωνικές Συγκρούσεις…, 208-210, 218 86 μαρτ. 12, 308, παράρτ. 1. Οι Σαϊδονίτες προέβαλλαν τη συνεργασία μερίδας Καστανιωτών με συνεργάτες των Ιταλών, όπως ο Κοζομπόλης, ο οποίος κατά τη μαρτ. 12, παράρτ. 1 είχε έδρα την Καστάνια, αν και κατά το Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς…,τ. Γ΄, 246, καταγόταν από τη Σαϊδόνα

69

επεξέτεινε τη συγκρουσιακή τροπή στις σχέσεις των δυο χωριών. Ασφαλώς κάτι τέτοιο δεν ήταν μόνιμο και σταθερό, που αφορούσε συλλήβδην όλους τους κατοίκους των δυο χωριών, μια και πολλοί Καστανιώτες βοηθούσαν τους Σαϊδονίτες στις νυκτερινές εξορμήσεις τους στην Καστάνια. Ήδη από τους τελευταίους μήνες του 1941 οι Ιταλοί στην προσπάθειά τους να καταστείλουν εξεγερτικές κινήσεις στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης, εστίαζαν την προσοχή τους στην περιοχή της Καρδαμύλης στην καταπολέμηση «τρομοκρατικών ενεργειών» από τον Τουρκο-Κύπριο αγωνιστή Μαύρο, ο οποίος κρυβόταν στα δάση του Ταϋγέτου.

Εκ παραλλήλου οι Σαϊδονίτες προσπαθούσαν να βοηθήσουν τη

διαφυγή από τη μεσσηνιακή Μάνη προς την Αίγυπτο των Άγγλων που κρύβονταν στον Ταΰγετο. Επικεφαλής της αγγλικής αυτής επιχείρησης υπήρξε ο Άγγλος αξιωματικός Mc Nabb87.

Οι Σαϊδονίτες και οι Εξωχωρίτες ως επί το πλείστον

κάλυπταν και έκρυβαν το Mc Nabb και τον Μαύρο. Ο Μαύρος, η αγωνιστικότητα του οποίου τιμάται πλέον από τον κυπριακό λαό, ήταν Τουρκο-Κύπριος αγωνιστής στο πλευρό των συμμαχικών δυνάμεων, ο οποίος δεν μπόρεσε να φύγει από την περιοχή, όταν οι Γερμανοί στα τέλη Απριλίου του 1941 κυριάρχησαν στη νότια Πελοπόννησο. Κρυβόταν στα βουνά του Ταϋγέτου και ερχόταν σε επαφή με κατοίκους των ορεινών χωριών. Οι Ιταλοί είχαν οπλίσει ανθρώπους των δικών τους δικτύων, που έδρευαν στην Καστάνια, με σκοπό να αφοπλίσουν το Μαύρο. Ομάδα Σαϊδονιτών προσπαθούσε ταυτόχρονα να αντισταθεί στις προσπάθειες αυτές των δικτύων συνεργατών των Ιταλών, που συνήθως είχαν βάση την Καστάνια. Αυτό έγινε με την προσπάθεια καταστολής και τον παροπλισμό δικτύων τοπικής εξουσίας με δεξιά πολιτική κατεύθυνση, που οργάνωναν με κέντρο την Καστάνια88. Κάτω από αυτές τις συνθήκες από την έναρξη του 1942 οι Ιταλοί άρχισαν να εντείνουν τις φορολογικές τους απαιτήσεις σε είδος με αποκορύφωμα τα μέσα Μαρτίου, όταν η ιταλική διοίκηση της Καρδαμύλης ζήτησε από τους Σαϊδονίτες να συγκεντρώσουν τα ζώα τους στην Καρδαμύλη για «ταξινόμηση», δηλαδή για επίταξη89. Ασφαλώς αυτή η «φορολογική επίθεση» εντάσσεται στην ευρύτερη σ’ όλη 87

μαρτ. 12, 12 κ.ε., παράρτ. 1, όπως και την αφήγηση της μαρτ. 31, παράρτ. 1. Βλέπε και Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…, ό. π., Α. Ζάννας, Η Κατοχή, Αναμνήσεις- Επιστολές, Αθήνα, Βιβλ. Εστίας, 1964, 113-117, Π. Ν. Λιακάκης, Η Αφετηρία της Εθνικής Αντιστάσεως, ο Βρετανός…., ό. π. 88 μαρτ. 12, 14, παράρτ. 1. Βλέπε και Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία….,22, Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα…, 80. Στο πλαίσιο αυτό μάλιστα το Δεκέμβριο του 1941 μέλη της υπό διαμόρφωση ομάδας της Σαϊδόνας σκότωσαν έναν συνεργάτη των Ιταλών. Βλ. Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 267-8 89 Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία…., 22, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 271-274. Από το σημείο αυτό οι Σαϊδονίτες είχαν πληροφορίες για επίσκεψη των Ιταλών στο χωριό τους. Βλ. Η.

70

την επικράτεια «κυβερνητική επίθεση» της άνοιξης του 194290. Στο τοπικό τώρα επίπεδο, η άρνηση των Σαϊδονιτών να υπακούσουν και η ταυτόχρονη στροφή τους να συλλάβουν στην Καστάνια τον Κοζομπόλη στις 25 Μαρτίου 1942 πυροδότησαν την ατμόσφαιρα. Οι Σαϊδονίτες αφόπλισαν όσους στην Καστάνια θα έκαναν απόπειρα να συλληφθεί ο Μαύρος για λογαριασμό των Ιταλών κι αφού δεν κατάφεραν να συλλάβουν τον Κοζομπόλη, ο Ηλίας Νοέας εκφώνησε πατριωτικό λόγο στην πλατεία του χωριού. Το δίκτυο των συνεργατών των Ιταλών μετέφερε το γεγονός στους Ιταλούς. Μια συνεργασία της ιταλικής υποδιοίκησης Καρδαμύλης με το δίκτυο πληροφοριοδοτών της στην περιοχή από Θαλάμες έως Σταυροπήγιο (Κοζομπόλης, παπα- Γαϊτάνης) εστίασε την προσοχή των ιταλικών δυνάμεων στην προσπάθεια ελέγχου της περιοχής της Σαϊδόνας. Αυτό έγινε καθώς το γεγονός της καταστροφής από ομάδα Σαϊδονιτών μικρού δικτύου οπλοφορίας σε καφενείο της Καστάνιας κι η άρνηση υπακοής στην εντολή για «ταξινόμηση» αξιολογήθηκαν από την ιταλική διοίκηση και

τους

πληροφοριοδότες της ως γεγονότα μείζονος σημασίας. Το γεγονός της «επίσκεψης» στην Καστάνια δεν είχε αξιολογηθεί τόσο σημαντικό εκ μέρους της ομάδας αντίστασης της Σαϊδόνας, που έκανε την έφοδο στο καφενείο της Καστάνιας91. Οι Ιταλοί ακολούθως εισέβαλαν στη Σαϊδόνα στις 28 Μαρτίου 1942, επιστρατεύοντας ως βοηθητική δύναμη αγροφυλακή και Χωροφυλακή. Καθώς κατά μαρτυρία συμμετέχοντος στην ομάδα κάποιος αγροφύλακας εμπόδισε τη διαφυγή από το υπό πολιορκία χωριό μιας ομάδας δράσης της Σαϊδόνας και πυροβόλησε εναντίον των ανδρών της ομάδας92, δόθηκε το έναυσμα συμπλοκής της σαϊδονίτικης ομάδας με μια

Γ. Ξυδέας, «Ημερολόγιο Κώστα Θωμά Ξυδέα. Η μάχη της Σαϊδόνας- 28 Μαρτίου 1942», Εθνική Αντίσταση, Τριμηνιαία Έκδοση της ΠΕΑΕΑ, τ. 119, Ιούλης- Σεπτέμβρης 2003, 46 90 Βλ. ενδεικτικά Γ. Μαργαρίτης, «Τα Τάγματα Ασφαλείας και οι ένοπλες «Εθνικές» ομάδες την εποχή της Κατοχής, Ένα ανθολόγιο», Πολίτης, τ. 136, Σεπτέμβριος 2005, 20 κ.ε. 91 μαρτ. 12, ό. π., παράρτ. 1. Βλέπε και Αρ. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 72-73, Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα…, 80-81 92 μαρτ. 12, 15, παράρτ. 1, καθώς και Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα…., 80-81. Κι ο Νοέας, ακολουθώντας τη γραμμή του ΕΑΜ για αποφυγή ένοπλης δράσης, δεν επιθυμούσε την ένοπλη σύρραξη, οπότε με τους πυροβολισμούς βρέθηκε σε δύσκολη θέση κι εξέφρασε δυσαρέσκεια. Βλ. Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 269-270. Για το Νοέα βλ. Η. Γ. Ξυδέας, «Ημερολόγιο Κώστα Θωμά Ξυδέα. Η μάχη της Σαϊδόνας- 28 Μαρτίου 1942», Εθνική Αντίσταση, Τριμηνιαία Έκδοση της ΠΕΑΕΑ, τ. 119, Ιούλης- Σεπτέμβρης 2003, 46, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος …, 184-186, όπου μπορούμε να παρακολουθήσουμε διεξοδικά τη μύηση του Νοέα από την προπολεμική περίοδο, κατά την οποία ήταν αξιωματικός, με την κομμουνιστική ιδεολογία, αλλά και το σεβασμό, που έχαιρε στο χωριό του. Επίσης ακολούθως παρακολουθούμε τη συγγενική σχέση του με τον Κλαμπατσέα, 188190. Για τον τρόπο εισβολής των Ιταλών στη Σαϊδόνα βλ. Η. Γ. Ξυδέας, «Ημερολόγιο Κώστα Θωμά Ξυδέα. Η μάχη της Σαϊδόνας- 28 Μαρτίου 1942», Εθνική Αντίσταση, Τριμηνιαία Έκδοση της ΠΕΑΕΑ, τ. 119, Ιούλης- Σεπτέμβρης 2003, 46, ενώ για τη διάταξη της ομάδας της Σαϊδόνας βλ. Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα…, 80-81, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος …, 269-271

71

ιταλική διμοιρία. Το σημαντικό φαίνεται να είναι λοιπόν, κατά τη μαρτυρία συμμετέχοντα στα γεγονότα, που διασταυρώνεται και με το γενικότερο ύφος των γραπτών ημερολογίων άλλων συμμετεχόντων, ότι η συμπλοκή με τους Ιταλούς δεν ήταν αυτοσκοπός της ομάδας της Σαϊδόνας. Οι Ιταλοί τράπηκαν σε φυγή, αφήνοντας τον οπλισμό τους στους Σαϊδονίτες. Την επομένη κατέφτασαν από την Καλαμάτα ιταλικά τάγματα, τα οποία λεηλάτησαν κι έκαψαν 32 σπίτια στη Σαϊδόνα με την καθοδήγηση τοπικών συνεργατών των Ιταλών93. Συνέλαβαν επίσης μεγάλο αριθμό άμαχων κατοίκων. Μεγάλο ιταλικό τμήμα συγκρούστηκε με την ομάδα κρούσης του Νοέα, αξιωματικού του στρατού και ηγετικής φυσιογνωμίας των γεγονότων της Σαϊδόνας. Ωστόσο, αυτό υποχώρησε από τον τόπο σύγκρουσης μαζί με τους συνεργάτες του και τους οδηγούς της. Η ομάδα της Σαϊδόνας δοκίμασε ανεπιτυχώς 29 και 30 Μαρτίου μέσω του δάσους της Βασιλικής να οδηγηθεί στην Άρνα, όπου πληροφορίες του Νοέα έλεγαν ότι οργανώνονταν πυρήνες αντίστασης94. Ο Νοέας στις 31 Μαρτίου μπήκε κρυφά στο χωριό και πληροφορήθηκε ότι αυτό λεηλατήθηκε από τους Ιταλούς και παράλληλα πήρε ένα σημείωμα των Ιταλών, που υποσχόταν αμνηστία με την παράδοση των όπλων από τους εξεγερθέντες. Το ζήτημα τέθηκε σε ψηφοφορία στους εξεγερθέντες Σαϊδονίτες. Έξι ψήφισαν υπέρ της παράδοσης των όπλων και πέντε κατά95. Παραδόθηκαν τα πυρομαχικά, αλλά οι Ιταλοί περικύκλωσαν το χωριό και κυνήγησαν τους άντρες του κινήματος, οπότε ξαναφούντωσε νέα μάχη. Κατά τη μάχη αυτή ο Νοέας τραυμάτισε έναν Ιταλό στρατιώτη96. Καθώς η εξέγερση συνεχιζόταν και οι ιταλικές προσπάθειες περιστολής παρέμεναν ανεπιτυχείς, η ιταλική διοίκηση Μεσσηνίας αλλά και η κεντρική στην Τρίπολη έκαναν στην ένοπλη ομάδα της Σαϊδόνας νέες προτάσεις διαιτησίας και παράδοσης των όπλων με αντάλλαγμα αμνηστία, άμεση απόλυση γυναικόπαιδων Σαϊδόνας κι 93

Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα…., 83, 92 όπου αναφέρονται και τα ονόματα των καθοδηγητών των Ιταλών σύμφωνα με το γράφοντα. Η λεηλασία έχει μείνει χαραγμένη στη μνήμη των κατοίκων και θυμίζει την πάγια ιταλική τακτική απέναντι σε ελληνικά χωριά που πρόβαλαν αντίσταση. Κάτι τέτοιο ανάλογο μ’ αυτή τη λεηλασία μπορούμε να παρατηρήσουμε στο χωριό Πλάτανος της Σάμου την άνοιξη του 1943, όπου η ιταλοκρατούμενη ιστορία του συμπίπτει σε πάρα πολλά σημεία με την ιστορία της Σαϊδόνας. Βλέπε ενδεικτικά: Μ. Βουρλιώτης, «Από την ίδρυση στην εδραίωση του ΕΑΜ Σάμου», εφ. Αυγή, 25-10-2006 94 μαρτ. 12, 16-17, παράρτ. 1. Βλέπε και Μιχάλης Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα…., 82-83, 90-91. Αναλυτική περιγραφή των γεγονότων με κέντρο εστίασης το Νοέα βλέπε σε Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 269-271 95 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 272-273, Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα…., 95 96 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 273

72

άμεση αποχώρηση των Ιταλών από Σαϊδόνα. Η ομάδα του Νοέα97 δέχτηκε τους όρους προσθέτοντας σ’ αυτούς και τη σύλληψη από την υποδιοίκηση Καρδαμύλης των «ιταλορουφιάνων»98. Η συμφωνία με τους όρους αυτούς επετεύχθη, η παράδοση πραγματοποιήθηκε, αλλά οι συλληφθέντες μετά από μερική απελευθέρωση και ύστερη

μεταφορά τους στο Εξωχώρι οδηγήθηκαν στις φυλακές Καλαμάτας με

ατμόπλοιο, όπου δικάστηκαν. Η Ιταλοί λοιπόν δεν τήρησαν τη συμφωνία τους με την ομάδα. Την ίδια περίοδο το γεγονός είχε πάρει τρομακτικές διαστάσεις στην Καλαμάτα, με αποτέλεσμα οι Ιταλοί να συγκεντρώσουν 600 επιφανείς Καλαματιανούς στον κινηματογράφο «Τριανόν» για νουθεσία από τον Ιταλό διοικητή, ο οποίος σε ομιλία του έκανε ιδιαίτερη αναφορά στα γεγονότα της Σαϊδόνας. Εκεί ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας Πολύκαρπος ανταπάντησε για λογαριασμό των Καλαματιανών με γενναίο ύφος99. Στη δίκη των συμμετεχόντων στην εξέγερση σαϊδονιτών

ο Ηλίας Νοέας

καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε στη θέση «Καζάλα» της Καλαμάτας στις 13 Μαΐου 1942100. Οι ποινές για τους υπόλοιπους ήταν οι ακόλουθες: Θοδ. Ξυδέας ισόβια101, Λεωνίδας Ξυδέας, Δημήτριος Ξυδέας, Σωτήριος Ξυδέας, Χρήστος Ξυδέας, Σταύρος Κλαμπατσέας, Ανάργυρος Στρατέας, Ηλίας Περουκανέας, 24 χρόνια φυλακή, Γρηγόριος Κλαμπατσέας102, Ανδρέας Ταβουλαρέας, 16 χρόνια φυλακή, Κων/νος Ξυδέας, Σταύρος Καραμανέας, 3 χρόνια, Μιχάλης Ξυδέας103, Χρήστος Ξυδέας, Σωτήριος Ταβουλαρέας, απαλλάχθηκαν, αλλά θα οδηγούνταν σε 97

ενώ ο ίδιος ο Νοέας βρισκόταν σε γιατρό στην Καλαμάτα, για να αντιμετωπίσει γάγγραινα στον τραυματισμένο του καρπό αλλά και για να έρθει σε επαφή με την ηγεσία του ΚΚΕ, η οποία όμως δεν τον δέχτηκε από φόβο ενδεχομένων συλλήψεων των ίδιων των μελών από τους Ιταλούς. Βλ.: Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 274, αλλά και τη μαρτ. 12, 17, παράρτ. 1 98 μαρτ. 12, 13-14, παράρτ. 1. Ακόμα βλέπε και Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα…., 95-98 99 Γ. Σχινάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία, Αθήνα, 1984, 22-23, Γρηγόρης Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία….,23 100 Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία….,24-26, όπου παρουσιάζεται ως μαρτυρία μιας ανεψιάς του Νοέα, η οποία περιγράφει τις προσπάθειες να σωθούν οι Σαϊδονίτες μέσω του Ιταλού δικηγόρου Ντόλι. Επίσης στο Ν. Ζερβής, Η γερμανική Κατοχή…., 34, σημ. 31, παρουσιάζεται το τέλος του Νοέα από το ανέκδοτο βιβλίο του Ιταλού έφεδρου αξιωματικού M. Marcarino “Capitolo I”, σ. 21, όπου ο Νοέας εξέφρασε μια σαρκαστική και ειρωνική αποστροφή για το λόγο τιμής των Ιταλών αξιωματικών. Στο Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 276 πληροφορούμαστε επιπλέον ότι του διαλύθηκε το κεφάλι και για 24 ώρες δεν άφηναν οι Ιταλοί κανέναν να πλησιάσει στο πτώμα. Αργότερα μοιρολογήθηκε από τις αδελφές του κατά το μανιάτικο έθιμο 101 με δυο του επιστολές στο μεσσηνιακό τύπο, εφ. Ελεύθερη Μεσσηνία, 9 Δεκέμβρη 1945 και 11 Δεκέμβρη 1945 προσπάθησε να δείξει τις συνθήκες της δίκης στο στρατοδικείο. 102 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 113… Στερήσεις, όπου παρακολουθείται η πορεία κι η φυλάκισή του 103 μαρτ. 12, 111 κ.ε., παράρτ. 1 και ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Αρχεία Φυλακών, Ευρετήριον, Βιβλίον Κρατουμένων παρά Ιταλικών Αρχών Κατοχής, τηρούμενον από Δεκεμβρίου 1941, γραμμ. Ξ

73

αναμορφωτήριο. Εκτός από όσους απαλλάχθηκαν και οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο Καλαβρύτων104 και όσους είχαν 3 χρόνια ποινή, οι οποίοι πήραν χάρη εξαιτίας του γάμου της κόρης του Μουσολίνι εκείνη την εποχή105, οι υπόλοιποι μεταφέρθηκαν στις φυλακές της Πάρμας κι από εκεί, όσοι επέζησαν, οδηγήθηκαν στο Έσσεν της Γερμανίας106. Αναφορικά με το Μαύρο, από τους απομείναντες κυνηγημένους στην περιοχή των συμμαχικών δυνάμεων και βασικό καταζητούμενο από τους Ιταλούς, αξίζει να αναφερθεί ότι πιάστηκε από Ιταλούς στη Θουρία, καταδικάστηκε σε θάνατο από το στρατοδικείο Τριπόλεως κι εκτελέστηκε107. Ως προς τον Κοζομπόλη, βασικό συνεργάτη των Ιταλών, αυτός πιάστηκε στο Γεράκι από τον ΕΛΑΣ τον Ιούνιο του 1943, σύρθηκε κι εκτελέστηκε με την κατηγορία του συνεργάτη των Ιταλών στην πλατεία του χωριού108. Σχετικά με την τύχη του παπά Γαϊτάνη μπορούμε να δούμε ότι αρχικά σε μια προσπάθεια δίκης του το 1947, η κατηγορίες εναντίον του θεωρήθηκαν απαράδεκτες και θεωρήθηκε ότι δεν είχε τα μέσα υπεράσπισής του, αλλά το Νοέμβριο του ίδιου χρόνου καταδικάστηκε σε φυλακή 12 ετών και στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων, ενώ ίδια ποινή είχε και σε δίκη του τον επόμενο χρόνο109. Παρά τον πολιτικό στόχο του κινήματος και του αρχηγού του, Η. Νοέα, που ακολουθούσε τις υποδείξεις του ΕΑΜ Καλαμάτας, το ίδιο το κίνημα δεν στηριζόταν σε προϋπάρχουσα πολιτική οργάνωση η συνείδηση. Για παράδειγμα, σύμφωνα με

104

μαρτ. 12,ό.π., παράρτ. 1 και Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα….,112-133 μαρτ. 12, ό.π., παράρτ. 1 106 Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία….,27 107 εφ. Σημαία, 8-4-1942, όπου προκηρυσσόταν αμοιβή για το φόνο ή τη σύλληψή του. Βλέπε και Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία….,27 και πιο αναλυτικά: Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή- Αντίσταση- Απελευθέρωση, τόμος Β’, Καλαμάτα, 2001, 28-39. Για όσους τον πρόδωσαν στους Ιταλούς βλέπε Α. Σκούρα, Από την Κατοχή στον Εμφύλιο, Σεπτέμβριος 1944- Μάρτιος 1946. Η περίπτωση της Μεσσηνίας μέσα από τον Τύπο και τα Πρακτικά των δικών δοσίλογων 1945-1953, Διπλωματική εργασία στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, ΕΚΠΑ, Αθήνα, 2010, 207,221, 227 105

108

Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς …., τ. Γ΄, 246-247, Α. Σκούρα, Από την Κατοχή στον Εμφύλιο, Σεπτέμβριος 1944- Μάρτιος 1946. Η περίπτωση της Μεσσηνίας μέσα από τον Τύπο και τα Πρακτικά των δικών δοσίλογων 1945-1953, Διπλωματική εργασία στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, ΕΚΠΑ, Αθήνα, 2010, παράρτημα πρακτικά δικών δοσιλόγων, 187, 2045 109

Α. Σκούρα, Από την Κατοχή στον Εμφύλιο, Σεπτέμβριος 1944- Μάρτιος 1946. Η περίπτωση της Μεσσηνίας μέσα από τον Τύπο και τα Πρακτικά των δικών δοσίλογων 1945-1953, Διπλωματική εργασία στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, ΕΚΠΑ, Αθήνα, 2010, παράρτημα πρακτικά δικών δοσιλόγων, 231, 232-233, 244

74

προφορικές πηγές110, η οικογένεια Ξυδέα, η οποία πρωτοστάτησε στα γεγονότα δεν είχε καν εντρυφήσει στην ιδεολογία του κομμουνισμού πριν ξεσπάσει η εξέγερση. Εξάλλου, όπως ήδη επισημάναμε, το τι ακριβώς σήμαινε «κομμουνισμός» δεν ήταν εντελώς ξεκάθαρο στις ευρύτερες μάζες των αγροτών της Μάνης111. Έτσι λοιπόν τα γεγονότα της Σαϊδόνας επηρέασαν σημαντικά τη μετέπειτα πορεία και την πολιτική δραστηριότητα του ίδιου του χωριού και των κατοίκων του. Οι ίδιοι επανερμήνευσαν πολιτικά τη δραστηριότητά τους, αποκτώντας πολιτική συνείδηση μέσα από τη συμμετοχή τους στην εμπλοκή με τους Ιταλούς. Ωστόσο η συνείδηση αυτή, που πριν την εμπλοκή με τους Ιταλούς χαρακτηριζόταν από ιδέες και πρακτικές περί κοινοτικής αυτονομίας, μετασχηματίστηκε κι οργανώθηκε. Αυτό σημαίνει ότι η κοινοτική αυτονομία, όπως την είχαν εκλάβει οι κάτοικοι της Σαϊδόνας κι όπως αυτή εκφράστηκε από το ΕΑΜ, από τα 1944-1945, όταν το ΕΑΜ συνδέθηκε και συνέπλεε απόλυτα και στη Μάνη με τις θέσεις του ΚΚΕ, περιήλθε οριστικά στην κομματική ερμηνευτική και διαχείριση112. Δηλαδή η μνήμη της προπολεμικής κοινοτικής αυτονομίας «ξεχάστηκε» κι επανερμηνεύτηκε αργότερα από το ΚΚΕ, που ανέλαβε τη διαχείρισή της. Κάτι αντίθετο μπορούμε να παρατηρήσουμε εν μέρει στο Ζιάκα Γρεβενών, όπου από την ίδια περίπου περίοδο την Κατοχή το μήνυμα του ΕΑΜ ερμηνεύτηκε στο πλαίσιο της προπολεμικής κοινοτικής αυτονομίας113. Μάλιστα στο Ζιάκα υπήρξε σαφώς πολιτική οργάνωση και πολιτική συνείδηση από τη δεκαετία του 1930, κάτι που στη Μάνη προπολεμικά βρισκόταν σε μια εμβρυώδη μορφή παρά τα αιτήματα φορέων για πρόοδο. Βέβαια η σιωπή ή η αδυναμία περιγραφής της κοινοτικής κατάστασης στη Σαϊδόνα έως την Κατοχή μπορεί, πέραν της δύσκολης οικονομικής κατάστασης για την περιφέρεια την περίοδο 1930-1940, να δικαιολογηθεί με τον επικαθορισμό στη μνήμη των κατοίκων των γεγονότων της περιόδου 1940-1950. Δηλαδή η μνήμη για το ιδανικό της κοινοτικής αυτονομίας έχει επικαλυφθεί από τη μνήμη του εμφυλίου. Κάτι ανάλογο μπορούμε να παρατηρήσουμε και στην Ευρυτανία, όπου η μνήμη του

110 111

μαρτ. 2, 297, παράρτ. 1- μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1 μαρτ. 4, 3, παράρτ. 1- μαρτ. 6, ό. π., παράρτ. 1. Βλέπε και Γιάννης Καραμούζης, Πατριώτες και…,

14 112

πρβλ μαρτ. 12, 14, παράρτ. 1,όπου η Eαμική κατάσταση διαχωρίζεται στη σαϊδονίτικη μνήμη στο αρχικό της στάδιο του πρώτου έτους παρουσίας του ΕΑΜ στη Σαϊδόνα από την κομματική 113 Ρ.Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…., 195-196

75

εμφύλιου επικαθόρισε την κοινοτική αυτονομία και την πρακτική της εφαρμογή της114. Αξίζει εδώ να παρατηρηθεί ο πρώιμος χαρακτήρας της ένοπλης αυτής δράσης, προτού μάλιστα το ΕΑΜ πάρει μια απόφαση για τέτοιου είδους δράση. Το κίνημα της Σαϊδόνας δεν οδήγησε άμεσα στην ένοπλη δράση στη μεσσηνιακή Μάνη. Αναμφίβολα συνέτεινε στο να αποτελέσει εφαλτήριο συμμετοχής πολλών κατοίκων της μεσσηνιακής Μάνης αργότερα στον ΕΛΑΣ, όπως αυτός οργανώθηκε εν συνεχεία στην περιοχή στα δάση του Ταϋγέτου ή στην Άρνα. Αποτέλεσε ωστόσο σημείο αναφοράς για τις μετέπειτα αριστερές ερμηνείες, κυρίως επειδή τα ίδια τα γεγονότα δημιούργησαν πολιτική συνείδηση στους κατοίκους του χωριού. Οι ίδιοι, ακολουθώντας μεταπολεμικά κατά κανόνα σχεδόν καθολικά τις κατευθυντήριες γραμμές του ΚΚΕ, ύφαναν την πολιτική τους συνείδηση προσδιορίζοντας, εξαιτίας των γεγονότων του 1942, τη διαφορετικότητά τους από τα άλλα χωριά της Μάνης και την αυτο-συνειδησία τους. Αξιοπρόσεκτο είναι κατά τα πρώιμα βήματα του κινήματος και το γεγονός της επίκλησης της κοινοτικής αυτονομίας των θεσμών του χωριού, κάτι που το απειλούσε η ιταλική φορολογία και οι ντόπιοι συνεργάτες της ιταλικής διοίκησης της Καρδαμύλης. Μετά τα δραματικά γεγονότα της Σαϊδόνας και μέσα στο πλαίσιο της ένοπλης αντίστασης στην Ιταλοκρατία και στη μέσα Μάνη μπορούμε να εντοπίσουμε στο Λιμένι μια σύλληψη, που έγινε από τους Ιταλούς επί του Μιχάλη Παναγιώτη Μαυρομιχάλη στις 14-4-1942 για σαμποτάζ. Ωστόσο αυτός αφέθηκε ελεύθερος μερικές ημέρες μετά115.

Εντοπίζοντας προδρομικές ένοπλες αντιδράσεις απέναντι

στον κατακτητή στην περιοχή της Μάνης, ας αναφέρουμε ότι στο Γύθειο το 1942 ύστερα από τη γενική διαταγή του Ιταλού Διοικητή Πελοποννήσου να παραδοθούν όλα τα όπλα από τον πληθυσμό, οι Γερμανοί συνέλαβαν τον ταγματάρχη Καψάλη116 και τέθηκε σε περιορισμό ο συνταγματάρχης Τσιμικάλης117. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα μπορούμε να παρακολουθήσουμε ξυλοδαρμούς και φυλακίσεις, που έγιναν στην

114

A. Collard, “Διερευνώντας την κοινωνική μνήμη ..…», στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν……, 371-372, Γ. Μπέικος, Η λαϊκή εξουσία στην ελεύθερη Ελλάδα, Αθήνα, Θεμέλιο, 1979, τ. 1 όπου παρατίθεται απόσπασμα της εφημερίδας Η Φωνή της Ευρυτανίας, στην οποία περιγράφεται η οικτρή οικονομική κατάσταση των αγροτών της περιοχής 115 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Αρχεία Φυλακών…., βιβλ. 3, 333, αριθ. πρωτ.: 377 116 Α. Β. Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής….., 222 117 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…. 212-213

76

Τάραψα, με σκοπό να κατασταλούν αντιδράσεις απέναντι στη Νέα Τάξη και στην οικονομική πολιτική της118.

118

Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…. 214

77

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΟΠΛΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΡΗΞΗΑΦΕΤΗΡΙΑ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΜΑΝΗΣ: ΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ, ΤΟ ΕΑΜ ΚΙ Ο Ε.Σ.

1. ΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΩΝ ΔΕΞΙΩΝ ΣΤΗ ΜΑΝΗ ΚΑΙ Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΤΗΣ ΔΕΞΙΑΣ Ο δεξιός κόσμος στη Μάνη ακολουθούσε μια μακρά φιλοβασιλική παράδοση από την περίοδο του Όθωνα, όταν πολλοί μανιάτες ευεργετήθηκαν από αυτόν και κατά παράδοση στελέχωναν δυνάμεις του στρατού. Έτσι υφάνθηκε μια άρρηκτη σχέση, την ανάπτυξη της οποίας υποβοήθησε το κλειστό οικογενειοκρατικό σύστημα, κατά το οποίο τα μέλη μιας οικογένειας ακολουθούσαν πιστά τις επιταγές της προγονικής παράδοσης. Μέσα στο πλαίσιο αυτού του κόσμου υφάνθηκε η συγκρότηση ενός δικτύου, δηλαδή ενός συνόλου κοινών μηχανισμών και επιδιώξεων, από ομάδες, που τα συμφέροντά τους συνέπιπταν. Αυτές οι ομάδες είχαν ως κοινή αφετηρία την επιθυμία

τους

για

τη

διατήρηση

της

παραδοσιακής

κοινωνικής

πραγματικότητας του φυλετικού τρόπου ζωής στη Μάνη και από κοινού συναποτέλεσαν ένα ευρύτερο δίκτυο, το οποίο συνταυτιζόταν με τα θεωρούμενα συνολικά και γενικευτικά υπεραπλουστευμένα από το επιχώριο μανιάτικο πνεύμα δεξιά πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα. Βασικός συνεκτικός δεσμός του δικτύου αυτού ήταν οι πελατειακές σχέσεις, όπως κι οι ευρύτερες συγγενικές σχέσεις, μανιατών της Μάνης και μανιατών που κατοικούσαν στο λεκανοπέδιο της Αττικής. Συνδετικός κρίκος του εν λόγω δικτύου αποτέλεσε ο ρόλος των μανιατών αξιωματικών κι η δυνατότητα κοινωνικής επέμβασής τους στα τοπικά δρώμενα της Μάνης, αφού ήδη την περίοδο του Μεσοπολέμου είχαν πρωτοστατήσει στην ενδυνάμωση της αστικής τάξης στην πρωτεύουσα (π.χ. Περικλής Μαυρομιχάλης Πιερράκος Λε Μπω, Νικόλαος Τρουπάκης1). Μια ομάδα από αυτούς τους αξιωματικούς είχε 1

Ο Π. Μαυρομιχάλης Πιερράκος Λε Μπω, ανώτατος αξιωματικός, διετέλεσε πρόεδρος της Αθηναϊκής Λέσχης από το 1932 έως 1938, ενώ ο Ν. Τρουπάκης σφράγιζε τη σχέση του αξιωματικού με το «ηθικό κεφάλαιο» της χώρας, συντάσσοντας από το 1927 το λήμμα «αξιωματικός» στη Μεγάλη Στρατιωτική

78

αποκτήσει ένα μεγάλο κύρος στις συνειδήσεις των ντόπιων, όπως φαίνεται από τις συνομιλίες μας μαζί τους. Αυτό το κύρος προερχόταν από τη γενναιότητα και την ανδρεία της πλειοψηφίας αυτών κατά τον πόλεμο του 1940 με την Ιταλία σε Ήπειρο και Αλβανία. Ο ηρωισμός του συνταγματάρχη Δαβάκη αποτελούσε το βασικό σημείο αναφοράς των ντόπιων, που περιέβαλλαν

με

ιδιαίτερη

τιμή

τους

στρατιωτικούς.

Ασφαλώς

η

στρατιωτικοποίηση των μανιατών είχε ανέκαθεν σε υψηλή θέση στην πολιτισμική διάρθρωση του κόσμου τους τους στρατιωτικούς. Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι κατά την τελετουργοποίηση του πένθους στη Μάνη στην πιο υψηλή κλίμακα του πόνου η τοπική κοινωνία πενθούσε τους νέους και μορφωμένους, τους λεβέντες και τους αξιωματικούς2. Έτσι είχε οικοδομηθεί ένα επαρκές υλικό δίκτυο μανιατών αξιωματικών, που θα μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να έχουν μια ενιαία συσπειρωμένη δύναμη. Η νέα κοινωνική πραγματικότητα στη Μάνη μετά το ξέσπασμα του ελληνοαλβανικού πολέμου και ταυτόχρονα η, έστω και μικρή, επίταση των αιτημάτων για πρόοδο κι αλλαγή στις μανιάτικες καθημερινές παραδοσιακές κοινωνικές δομές δημιούργησαν μια μεταβατική κατάσταση στο πεδίο της συγκρότησης των τοπικών ταυτοτήτων στην περιοχή. Όλα έδειχναν στην τοπική κοινωνία ότι η μεταπολεμική κοινωνία, όπως ίσως κάθε μεταπολεμική κοινωνία, θα διαμόρφωνε κοινωνικές ανακατατάξεις σε σύγκριση με την προπολεμική κατάσταση. Κάτω από αυτές τις συνθήκες τα δίκτυα, που επιθυμούσαν τη διαχρονική

διατήρηση

αναδιαμόρφωναν

το

του

μανιάτικου

ιδεολογικό

και

παραδοσιακού κοινωνικό

τους

τρόπου ρόλο,

ύπαρξης, ώστε

να

προσαρμοστούν και να επηρεάσουν τη νέα κατάσταση. Όσοι αυτοπροσδιορίζονταν δεξιοί στη Μάνη συμφωνούσαν γενικά στο πλέγμα των βασιλοφρόνων πεποιθήσεών τους αφενός κι αφετέρου στις κοινές παραδοσιακές αξίες της τιμής, της ανδροπρέπειας, της λεβεντιάς, που το ένδοξο τοπικό παρελθόν αναδείκνυε. Συνεκτικός ιστός αυτών ήταν η διατήρηση της ένδοξης αυτής παρουσίας με την πίστη τους στα ιδανικά του έθνους, που το βασιλικό Στέμμα εγγυόταν. Η διατήρηση αυτή καθίστατο απρόσκοπτη μέσω του ηρωισμού, που προέκυπτε για τα τοπικά ήθη με την άριστη γνώση των και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια (Λεξικόν, τ. Β’, Αθήνα, 178). Βλέπε Δ. Βασιλειάδου, « Ανδρική κοινωνικότητα στην αστική Αθήνα: η Αθηναϊκή Λέσχη (1875-1940)», Μνήμων, 30, 2009, 194 2 Κ. Κάσσης, Λαογραφία της Μάνης. (Α) Υλική Ζωή, Αθήνα, 1980, 271

79

στρατιωτικών πραγμάτων κα της χρήσης του όπλου. Κοινό μοτίβο στη Μάνη είναι ακόμα η φράση ότι «ο Μανιάτης ποτέ δεν προδίδει αυτόν που του δίνει όπλο». Οι βασιλόφρονες πεποιθήσεις μέσα στο πλέγμα της οικογενειακής παράδοσης στηρίχτηκαν στο habitus της τιμής εκ μέρους του Μανιάτη σ’ αυτόν που τον οπλίζει. Η οπλοφορία συνιστά για τους κατοίκους της περιοχής ένδειξη κοινωνικής και πολιτικής αυτονομίας. Το όπλο αποτελεί το εργαλείο για την επίτευξη της ενδοκοινοτικής επίλυσης διαφορών στο πλαίσιο της φυλετικής κοινωνίας. Η οπλοφορία στο habitus των δεξιών μανιατών στηριζόταν στην ευρύτερη έννοια της ανδροπρέπειας, στην οποία αναφερόταν η ικανότητα να κρατά κάποιος όπλο. Αυτή αποτελούσε ευρύτερο στοιχείο του ήθους των κτηνοτροφικών μανιάτικων πληθυσμών και παρέπεμπε στον κλειστό φυλετικό τρόπο ζωής τους. Αυτό το habitus παρουσιάζει διαφορές από εκείνο της Σαϊδόνας, αν και εκεί η τιμή, η ανδροπρέπεια κι η οπλοφορία παίζουν καθοριστικό ρόλο. Κι αυτό, γιατί στη Σαϊδόνα ενσωματώνονται η συλλογικότητα και η κοινοτική διαβούλευση στο πλαίσιο δράσης των μελών της. Υπό αυτό το πρίσμα η αξία της οπλοφορίας των Μανιατών από τον καιρό του Όθωνα σε συνδυασμό με τους παράγοντες της φυλετικής μανιάτικης κοινωνικής δομής (μπέσα, βεντέτα, προγονολατρεία) οδήγησε στη δημιουργία του habitus των δεξιών μανιατών κατά τον 20ο αιώνα. Αυτή η συγκεκριμένη έξη ενισχύθηκε κι ανδρώθηκε κατά τον Εθνικό Διχασμό (1915-1920) με τη μορφή της πιστής υποστήριξης των επιταγών του Βασιλιά Κωνσταντίνου. Αναπότρεπτοι εκφραστές αυτού του πολιτισμικού ήθους, υπό το πλαίσιο της οικοδόμησης ενός δικτύου, υπήρξαν στη Μάνη οι αξιωματικοί. Αυτοί υπηρέτησαν στις τάξεις του ελληνικού στρατού, απέκτησαν κύρος στο ελληνοαλβανικό μέτωπο και με το πέρασμα του χρόνου έστησαν τα δικά τους δίκτυα σχέσεων με σκοπό, μεταξύ άλλων, την προστασία μανιάτικων οικογενειών στρατιωτικών, το διορισμό συμπατριωτών ή την προώθησή τους σε δημόσιες υπηρεσίες (π.χ. στο δικαστικό κλάδο στήθηκε ένα ισχυρό μανιάτικο δίκτυο). Η οικογένεια των Μαυρομιχάληδων, που διέθετε μεγάλη δύναμη τόσο πανελλαδικά όσο και στην περιοχή, και ο βενιζελογενής φιλοπαγκαλικός υπ. Εσωτερικών της κατοχικής κυβέρνησης Αν. Ταβουλάρης3 αποτελούν απτά παραδείγματα της

3

Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Α΄, 376

80

επιτυχημένης διασύνδεσης τοπικών μανιάτικων οικογενειών με την κεντρική εξουσία. Κάτω από τέτοιες συνθήκες άρχισε να καλλιεργείται και μια ιδιαίτερη σχέση των δικτύων δεξιών στη Μάνη με την κεντρική εξουσία. Βασιλόφρονες κυρίως, παραδοσιακά υποστηρικτές του θεσμού της βασιλείας, και στρατιωτικοί άρχισαν να αποκτούν βαθιές ρίζες στο Κράτος, δημιουργώντας μέσω τοπικών πολιτευτών ένα ευρύτερο ισχυρό σύστημα πελατειακών σχέσεων, που εξυπηρετούσε μανιάτες εντός κι εκτός του χώρου τους. Αυτή η σχέση με την κεντρική εξουσία απέκτησε διττή μορφή κι έγινε ωφέλιμη και προς τους δυο εταίρους της: από τη μια μεριά η κεντρική εξουσία βρήκε έναν ισχυρό δίαυλο, τα δεξιά δίκτυα, για να περνά και να συντηρεί την ιδεολογία της στην περιοχή, ενώ από την άλλη τα δεξιά δίκτυα εξυπηρετούσαν πελατειακά τους μανιάτες υποστηρικτές τους, εκμεταλλευόμενα τις άριστες σχέσεις τους με την κεντρική εξουσία. Κύριοι εκφραστές των δικτύων αυτών υπήρξαν οι αξιωματικοί. Αυτοί προέρχονταν από δυο διαφορετικούς, ανταγωνιστικούς μεταξύ τους, πολιτικούς χώρους. Από τη μια μεριά μπορούμε να εντοπίσουμε μια ομάδα με κοινά στοιχεία, αν και φαινομενικά αντιθετικά μεταξύ τους. Αυτή την ομάδα αποτελούσαν

μια

μερίδα

αξιωματικών

που

ήταν

νέοι

στρατιωτικοί,

διαφοροποιημένοι από παλαιότερους «κωνσταντινικούς» της περιόδου του Εθνικού Διχασμού, βενιζελικοί απότακτοι του κινήματος του Μαρτίου του 1935, οι οποίοι συσπειρώθηκαν γύρω από τους Πάγκαλο και Γονατά. Πρόκειται για μια δυναμική ομάδα, η οποία με το πέρασμα του χρόνου υπερίσχυσε στα μανιάτικα δεξιά δίκτυα κι απέκτησε ηγεμονικό ρόλο. ΄Ένας σημαντικός λόγος προσχώρησής της στα δεξιά δίκτυα έχει να κάνει και με την άμεση ανάγκη στρατιωτικής επιβίωσης των στελεχών της4. Από τη δεξαμενή αυτή των δεξιών, βενιζελικών με βάση την τελευταία προπολεμική πολιτική προτίμησή τους, αξιωματικών θα ξεπηδήσουν τα πρώτα στελέχη των πανίσχυρων Ταγμάτων Ασφαλείας σε Λακωνία και Μεσσηνία5. Στην ομάδα αυτή από τους αρκετούς κατώτερους αξιωματικούς κυριάρχησε η μορφή του μανιάτη στρατιωτικού από την Πολιάνα,

4

Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ), Αγγλική Υπηρεσία Πληροφοριών, «Αναφορά για τα Τάγματα Ασφαλείας», Φ.965/Α/1, παρά το «Κατοχικές Αρχές-Τάγματα Ασφαλείας», Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, 1941-1944, τ. 8, Αθήνα, 1998, όπου στόχος των Άγγλων αναφορικά με τα Τάγματα Ασφαλείας ήταν «να είχε προταθεί ως κίνητρο για Βενιζελικούς ή Δημοκρατικούς αξιωματικούς ανέργους από το 1935, να εγγραφούν στα Τάγματα». 5 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη μνήμη…., 27

81

Πάνου Κατσαρέα6, ο οποίος συγκρότησε ένα πανίσχυρο δεξιό δίκτυο, το οποίο επικυριάρχησε στην περιοχή. Από την άλλη μεριά έχουμε τους «νομιμόφρονες» ανώτερους αξιωματικούς, μεταξικούς και μοναρχικούς ως επί το πλείστον, οι οποίοι στην περιοχή της Μάνης υπήρξαν περισσότερο μετριοπαθείς, στο απλουστευτικό σχήμα των ντόπιων πολιτικών πεποιθήσεων, στην έκφραση των πολιτικών πεποιθήσεων από τους αξιωματικούς της πρώτης ομάδας. Με το πέρασμα του χρόνου αυτή η ομάδα υποσκελίστηκε σε δύναμη στο εσωτερικό των μανιάτικων δεξιών δικτύων από την ομάδα κατώτερων αξιωματικών (Καραδημητρόπουλος, Σκάλκος7), πράγμα αντίθετο από ό, τι συνέβη στο σύνολο των άλλων περιοχών όπου αναπτύχθηκαν δεξιές ομάδες8. Ανάμεσα πάντως στις δυο ομάδες υπέβοσκε ακόμα και την περίοδο της Κατοχής μια σύγκρουση έντονη σε βαθμό, που οι «νομιμόφρονες» αξιωματικοί να θεωρούν και στη Μάνη τους απότακτους εχθρό ισάξιο με τους «αναρχικούς»9, δηλ. τους κομμουνιστές. Οι Β. Κετσέας, Π. Ζερβέας10, Π. Δεμέστιχας αποτελούσαν χαρακτηριστικούς εκπρόσωπους της ομάδας αυτής. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη Μάνη ο ρόλος των ανώτερων αξιωματικών στα Τάγματα Ασφαλείας σε αντίθεση με τους κατώτερους, δεν ήταν καθοριστικός.

11

Ισχυρός πόλος επιρροής στα δεξιά δίκτυα στη Μάνη αποτέλεσε το μανιάτικο πολιτικό κατεστημένο της Αθήνας (Μαυρομιχάλης, Ταβουλάρης), το οποίο επενέβη δραστικά και κατεύθυνε την οργάνωση και την πορεία τους. Αυτός ο πόλος κατάφερε, για παράδειγμα να προσεταιριστεί τον Πάνο Κατσαρέα μέσω 6

Ο Κατσαρέας θα συμβάλει ενεργά στην κατίσχυση του Ε.Σ. (Ελληνικού Στρατού) στα βουνά του Ταϋγέτου, στα δεξιά δίκτυα των Ταγμάτων Ασφαλείας βίαιης «εκκαθάρισης» αριστερών στη Μάνη και μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας θα κυριαρχήσει στη Μάνη με την ΕΑΟΚ (Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί Ομάδαι Κυνηγών), με την οποία θα εντείνει στον αγώνα εναντίον των αριστερών της περιοχής έως τη δολοφονία του το 1947, οπότε θα τον διαδεχτεί στην ηγεσία της ΕΑΟΚ ο Κυριακόγγωνας (πολιτικό σκέλος διοίκησης) με τους Παυλάκο, Γούδη, Μπογέα και Γερακάρη (στρατιωτικό σκέλος). 7 Καταγόταν από το Πύριχο Γυθείου. Βλ.: Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Θωμά Γουλάκου/ Φ2/33Κ, 1 8 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη μνήμη…., 27-28, A. Gerolymatos, “The security battalions and the Civil War”, Journal of the Hellenic Diaspora, XXII/1, 1991, 18 9 Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ), «Περί των Ταγμάτων Ασφαλείας Πελοποννήσου», 915/Β/5. 1944 10 ο υποστράτηγος Ζερβέας έγραφε με το ψευδώνυμο «Σπάρτης» για να θυμίσει μέσα από την πατρίδα του την ανάγκη πατριωτικής, όπως οι αρχαίοι Σπαρτιάτες, κινητοποίησης και θάρρους. Βλ.. Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα όπλα….,, τ. Β’ , Αθήνα 1965, 132-135 11 Κι αυτό αποτέλεσε βασικό σημείο, που συντέλεσε τόσο στη στρατολόγηση πολλών μανιατών στις εμφυλιακές συγκρούσεις του νοτιο-ελλαδικού χώρου όσο και στην ένταξή τους στη μια ή στην άλλη πολιτική – στρατιωτική ομάδα, αποτέλεσε και το γεγονός ότι πολλοί μανιάτες στρατιώτες στηρίχτηκαν από τους μανιάτες αξιωματικούς. Ενδεικτικά αναφέρουμε το ότι ο Σ. Λαμπρινέας κι ο Κ. Ξυδέας υπήρξαν το δεξί χέρι του Βενετσάνου Κετσέα από την περίοδο του Αλβανικού Έπους. Βλ. μαρτ. 12, 14, παράρτ. 1 και της ευρύτερη αφήγηση της μαρτ. 31, παράρτ. 1

82

του Μπέη Μαυρομιχάλη12. Και ο ίδιος πόλος των Αθηνών προσέδωσε μια πολύ σκληρή τροπή στο συγκρουσιακό κλίμα της μανιάτικης κοινωνίας με την ίδρυση μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας των Εθνικών Αντικομμουνιστικών Ομάδων Κυνηγών (ΕΑΟΚ). Οι πρώτοι οπαδοί υποστηρικτές των μανιάτικων δεξιών ομάδων (και κυρίως των ΤΑ) υπήρξαν οι άνθρωποι που εξυπηρετήθηκαν από τα δίκτυα αυτά και από την κεντρική εξουσία, καθώς και οι συγγενείς τους. Στη συνέχεια όμως προσχώρησαν κι άλλες οικογένειες, οι οποίες επέλεξαν απλώς να ταχθούν με τη μεριά του ισχυρού, ηγεμονικού πλέον δικτύου στην περιοχή. Εδώ μπορούμε ενδεικτικά να αναφέρουμε το ότι κατά τους δεξιούς πληροφορητές μας, που έλαβαν μέρος σε εμφύλιες συγκρούσεις με τα Τάγματα Ασφαλείας, εν γένει τα δεξιά δίκτυα υποστήριξαν οι «νοικοκυραίοι» στην περιοχή. «Αυτοί που κατηγορούσαν [ενν. οι αριστεροί ως συνεργάτες του κατακτητή] ήταν κυρίως παράγοντες του τόπου, νοικοκυραίοι, άτομα με οικονομική ευχέρεια». 13. Αυτούς θα τους ταυτίζαμε με τις οικογένειες, που είχαν κάποια περιουσία και είτε στήριζαν ενεργά τα δεξιά δίκτυα, είτε τα ανέχονταν, συναινώντας στα υπό απειλή σε μια μεταβατική πολεμική περίοδο ιδιοκτησιακά κεκτημένα και τις πεποιθήσεις τους. Θα πρέπει σ’ αυτά να προσθέσουμε και άτομα, όπως ο Λεωνίδας Βρεττάκος14 και ο Κυριακόγγωνας15, που τάχθηκαν κατά του ΕΑΜ, όταν μέλη της οικογένειάς τους σκοτώθηκαν από το ΕΑΜ ή τον ΕΛΑΣ. Στη συνέχεια ανέπτυξαν μια συγκρουσιακή δυναμική, γνώριμη στην τοπική στρατηγική δράση τους, εναντίον των αριστερών δικτύων. Η κατίσχυση την περίοδο της Κατοχής των κατώτερων αξιωματικών στις δεξιές

ομάδες

σε

συνδυασμό

με

την

επικράτηση

της

ομάδας

των

Ακροναυπλιωτών, όπως είδαμε, στο αριστερό δίκτυο, προσέδωσαν μια έντονη μορφή βίας στα εμφυλιακά γεγονότα στη Μάνη, όπου ο συγκρουσιακός τρόπος

12

Βλ. έγγραφα ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοποννήσου/Φ24/2/111 και ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοποννήσου/Φ24/2/115, σχετικά με την ερμηνεία της σύγκρουσης στους κόλπους των δεξιών μανιάτικων δικτύων εκ μέρους των αριστερών οργανώσεων. 13 ενδεικτικά βλ. μαρτ. 8, 9, παράρτ.1 14 αναφορά στη δολοφονία του αδελφού του Τηλ. Βρεττάκου από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη μνήμη….,32 15 χαμός του αδελφού του στη Θεσσαλία από τις «ανταρτικές» δυνάμεις. Σ. Τριανταφύλλου, Οι αετοί της Μάνης, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί Ομάδες Κυνηγών, Αθήναι, 1949, 54

83

στη στρατηγική επίλυσης των ενδοκοινοτικών προβλημάτων κυριαρχούσε άρρηκτα σε διαχρονική μορφή. 2. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΚΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΜΑΝΗ Ο κόσμος των μανιατών αξιωματικών υπήρξε μια δυναμική ομάδα, η οποία άφησε το στίγμα της στα τοπικά πολιτικά αλλά και κοινωνικά δρώμενα της περιόδου 19421943. Επρόκειτο για έναν κόσμο της δράσης και της πράξης, που το νεαρό της ηλικίας του σφράγισε τη μετέπειτα πορεία της εμφύλιας σύρραξης στην περιοχή. Αξίζει να τονιστεί ότι οι μανιάτες αξιωματικοί, οι κατεξοχήν πρωταγωνιστές από το 1942 της τροπής και της πορείας των πολιτικών πραγμάτων στη Μάνη έως και το 1949, ήταν νέα άτομα, ηλικίας κυρίως από 20 έως 30 χρονών κι αποτελούσαν το πλέον δυναμικό αλλά και ελπιδοφόρο για το μέλλον του τόπου ανθρώπινο κομμάτι. Οι άμεσες ενέργειές τους, οι επιρροές τους κι ο βαθμός συνειδητής τους απόφασης στις επιλογές τους, σε συνδυασμό με την ηλικία τους, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην έκβαση των πραγμάτων στην περιοχή έως το 1949. Οι αξιωματικοί της περιοχής, όπως και η πλειοψηφία άλλωστε των αξιωματικών της χώρας, προτιμούσαν ιδεολογικά, κατά την αντίληψη άμεσα εμπλεκομένων στα γεγονότα της Μάνης δεξιών μας μαρτύρων, την πρωτοκαθεδρία της εθνικής βούλησης απέναντι σε όποια κοινωνικο- πολιτική αλλαγή, αφού η έννοια του έθνους, σύμφωνα πάντα με τις δεξιές μαρτυρίες16, υπερίσχυε σε σχέση με την έννοια του λαού, ο οποίος εξέφραζε μια αριθμητική και μόνο υπεροχή. «το ΕΑΜ…[αρχικά]το αποτελούσαν α) αξιωματικοί του Ελληνικού Στρατού και β) αριστεροί κομμουνιστές….. υπήρχε μια ριζική διαφορά ανάμεσα σε αυτές τις δυο τάσεις, που ίδρυσαν αρχικά το ΕΑΜ: οι μεν αξιωματικοί ενδιαφέρονταν αρχικά για την απελευθέρωση της χώρας, ενώ από τη μεριά τους οι κομμουνιστές ενδιαφέρονταν πρώτα- πρώτα για την κατάληψη της εξουσίας και μετά για την απελευθέρωση της χώρας17.»

16

Βλέπε ενδεικτικά Σ. Τριανταφύλλου, Οι αετοί της Μάνης, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 7-9, όπου μόνιμη επωδός για τους δεξιούς μανιάτες ήταν ότι «τα άγια χώματα της πατρίδος» δεν πρέπει να τα «πατήσουν οι κομμουνισταί προδόται του ΕΛΑΣ, του δήθεν δημοκρατικού στρατού» 17 μαρτ. 8, 8, παράρτ. 1

84

Αυτή η διάκριση, που ακολούθησαν στην πλειονότητά τους οι επιλογές των μανιατών αξιωματικών κατά την αναστοχαστική τους μαρτυρία, εφορμούσε από τη θεωρητική αντίληψη του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου και κατ΄ επέκταση όλων των ανάλογων καθεστώτων του μεσοπολέμου. «Η ουσία της εθνικής θελήσεως δεν έγκειται εις αριθμητικόν ποσόν, αλλ΄εις το ποιόν των θελήσεων, είναι δυνατόν όπως το άθροισμα των ατόμων ενός ολοκλήρου κοινωνικού συνόλου ή της πλειοψηφίας αυτού, μη εκφράζη πάντοτε την εθνικήν θέλησιν… ως είναι εξ άλλου δυνατόν να νοηθή ότι η γενική βούλησις του Έθνους δύναται να εκφρασθή και υπό μειοψηφίας και υφ΄ενός ακόμη, αρκεί ούτος να έχει διαγνώσει το εθνικό συμφέρον»18. Στο ΕΑΜ Γυθείου κι ευρύτερα σ΄ όλες τις οργανώσεις του στη Μάνη, λοιπόν, μπορούμε να παρακολουθήσουμε, σύμφωνα με τις δεξιές μαρτυρίες μας και του τρόπου της δικής τους ερμηνείας των γεγονότων, μια βασική διαφορετική αντίληψη στους δυο πρώτους πυρήνες του, τους κομμουνιστές και τους αξιωματικούς του στρατού: οι μεν κομμουνιστές, κατά τις δεξιές μαρτυρίες, είχαν υιοθετήσει ως ιεραρχική προτεραιότητά τους την προάσπιση των συμφερόντων του λαού, ενώ οι αξιωματικοί θεωρούσαν την πατρίδα ως ύψιστο ιδανικό. Μάλιστα στα αρχικά στάδια του ΕΛΑΣ οι κομμουνιστές, όταν συγκεντρώνονταν

στην περιοχή μόνοι για

κομματικούς λόγους, αυτό γινόταν ξέχωρα από τις συγκεντρώσεις του ΕΛΑΣ19. Η βασική αντίληψη για τη λειτουργία του ΕΑΜ στην περιοχή της Μάνης από τους κομμουνιστές πρωτεργάτες του και τους πολιτικούς καθοδηγητές, που κατέφταναν στην περιοχή από Σπάρτη, Καλαμάτα, Μεγαλόπολη20 ή και Αθήνα κατά κύριο λόγο στηριζόταν στις ερμηνείες του Αλ. Σβώλου, στο ότι δηλαδή 18

Ν. Κούμαρος & Γ. Μαντζούφας, Αι θεμελιώδεις συνταγματικαί αρχαί του Νέου Κράτους, Το Νέον Κράτος, 1938, 800. Για τη θεωρητική διαφορά στα τέλη της δεκαετίας του 1940, η οποία καταλοιπικά είχε τους θεωρητικούς απόηχούς της στις δυο αρχικά ομάδες, που συγκρότησαν το ΕΑΜ, βλέπε Ν. Αλιβιζάτος, «Έθνος» κατά «λαού» μετά το 1940- ιδεολογική φόρτιση και νομική λειτουργία της διάκρισης των δυο όρων στη μεταπολεμική περίοδο», στο Δ. Γ. Τσαούσης (επιμ.), Ελληνισμός και Ελληνικότητα, Αθήνα, Εστία, 1983, 81-90. Για τις πρακτικές εκφάνσεις αυτής της πολιτικής και ιδεολογικής αντίληψης βλέπε για τη μεταξική πολιτική και τα αίτιά της αναφορικά με τις εξορίες το Σ. Λιναρδάτος, Πώς φτάσαμε στην 4η Αυγούστου, Αθήνα, 1966 19 μαρτ. 12, 14 κ.ε, παράρτ. 1. Για τις σχέσεις ΕΑΜ- ΚΚΕ βλέπε ενδεικτικά: Η. Fleischer, Im Kreuzschatter der Machte Griechennland 1940-1, Frankfurt am Main- Bern- New York, Verlag Peter Lans, 1986, 83-94, Θ. Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε (1941-1945), τ. 2, Αθήνα, Παπαζήσης, 1979 20 ο Π. Ισαριώτης, δικηγόρος και στέλεχος του αγροτικού κόμματος, είχε καταφτάσει στη Λακωνία από τη Μεγαλόπολη, όπου ήταν ο αγροτικός ηγέτης, για την παροχή βοήθειας στην οργάνωση της

85

«η λέξις Έθνος διετηρήθη…παρά την ακυριολεξίαν, δια την παράδοσιν και μόνο. Σημαίνει άλλωστε ανέκαθεν τον Λαόν»21. Φαίνεται ότι στο ΕΑΜ η πρόταξη του όρου λαός, που εμπεριείχε και την έννοια έθνος, αποτελούσε πρώτιστο ιεραρχικά και βασικό στόχο. Η δράση πάντως και ο ρόλος των αξιωματικών του στρατού στην περιοχή της Μάνης υπήρξε σημαντικός για την οργάνωση ένοπλων ομάδων. Δεν είναι τυχαίο μάλιστα το γεγονός ότι όσοι ασχολούνται με την έρευνα της περιόδου 1940-1943 αφιερώνουν ένα μεγάλο μέρος των ερευνών τους και των περιγραφών τους στις κινήσεις των Ελλήνων αξιωματικών. Μάλιστα και για την περιοχή της νοτίου Ελλάδος ειδικά οι ερμηνείες των γεγονότων της περιόδου εστιάζονται στην παρουσία των Ελλήνων αξιωματικών και στο ότι αυτοί έδρασαν καιροσκοπικά22. Η δημιουργία μυστικών οργανώσεων, στις οποίες εντάσσονταν πολλές από αυτές, που επηρέασαν τα μετέπειτα πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα της χώρας, όπως ο ΙΔΕΑ, όπου ο μανιάτης Στέλιος Ταβουλάρης υπήρξε από τα αρχηγικά στελέχη του, ή οι ομάδες Χ, αποδείκνυαν ατράνταχτα το γεγονός ότι η δράση των στρατιωτικών αποτελούσε ισχυρή συνισταμένη στα δρώμενα της μετέπειτα περιόδου της χώρας. Ως προς τις αποφάσεις των μανιατών αξιωματικών μπροστά στο δίλημμά τους να ενισχύσουν το ΕΑΜ ή να ακολουθήσουν τις βασιλικές υποδείξεις εκτός από τα «βασιλόφρονα αισθήματά τους»23 ρόλο σίγουρα έπαιξε κι η μεγάλη ανησυχία τους για τα επαγγελματικά τους αιτήματα24. Τα μεγάλα κινήματα, που είχαν επίκεντρο δράσης το στρατό από το 1922 έως το 1935 εξέφραζαν εν γένει τις βαθύτερες ανησυχίες των αξιωματικών για την ευρύτερη αποδοχή τους και παρουσία τους στη νεοελληνική κοινωνία. Οι διαμάχες ανάμεσα στις διαμορφωμένες από το 1930 ομάδες του ΝΕΛ. Βλέπε Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 52-3, Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 44, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 120-122 21 Αλ. Σβώλος, Το νέον σύνταγμα και αι βάσεις του πολιτεύματος, Αθήναι, Πυρσός, 1928, 76, σημ. 1 22 μαρτ. 22, 60-61, παράρτ. 1 και γενικά την αφήγηση της μαρτ. 26, παράρτ. 1. Ακόμα βλέπε Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…., 106-110, όπου υπάρχει παραπομπή στο αποσυρμένο βιβλίο, το οποίο είχε κυκλοφορήσει επί χούντας από το στρατηγό Καραγιάννη «1940-1952. Το δράμα της Ελλάδος- Έπη και Αθλιότητες». Εκεί γίνεται αναφορά στο ότι ο Καραγιάννης υπήρξε για τις αντιλήψεις των αριστερών πηγών της Μάνης η αφορμή κι ένδειξη για την επάνδρωση των ομάδων των ταγμάτων στην περιοχή δίνει και η μαρτ. 21, παράρτ 1. Βλέπε και Γ. Σχινάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία….., 240, Σ. Γρηγοριάδης, Δεκέμβριος 1944, Αθήνα, Φυτράκης, 1988, 138 22 μαρτ. 24, 67-68, παράρτ. 1 23 μαρτ. 8, 8, παράρτ. 1 24 Θ. Βερέμης, «Ο τακτικός στρατός στην Ελλάδα του 19ου αιώνα» στο Δ.Γ. Τσαούσης (επιμ.), Όψεις της ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώνα, Αθήνα, Εστία, 1984, 175-176

86

ελληνικού στρατού υπήρξαν αποφασιστικές ως προς τη συγκυρία της ένοπλης δράσης του αντιστασιακού κινήματος στην Πελοπόννησο25, καθώς μέσα σε αυτό το πλαίσιο των ενδο- στρατιωτικών συγκρούσεων μπορούμε να εντάξουμε εν μέρει και το ξεκίνημα της δράσης της αντίστασης στην Πελοπόννησο. Υπό αυτό το πρίσμα οι μανιάτες αξιωματικοί θεωρούσαν γενικά την περίοδο Κατοχής στην Ελλάδα σύντομη και στο μετακατοχικό περιβάλλον θα προτιμούσαν ως επί το πλείστον να ανήκουν εκεί, όπου θα διαφυλασσόταν η επαγγελματική τους καταξίωση και η ολοκληρωτική αποδοχή τους στη νεοελληνική κοινωνία. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ταγματάρχης Κωστόπουλος, από τα ιδρυτικά στελέχη του ΕΑΜ Λακωνίας και μετέπειτα διοικητής των «ταγματασφαλιτών»26, αποχώρησε από το ΕΑΜ, όταν ένας μοναρχικός αξιωματικός απείλησε ότι θα τον καταγγείλει στο κατοχικό Υπουργείο Εθνικής Άμυνας27. Οι μανιάτες αξιωματικοί, που αποτελούσαν μια ισχυρή ομάδα αλληλο-υποστήριξης στους κόλπους του ελληνικού στρατού, κάτω από το πρίσμα και των απρόβλεπτων καταστάσεων, οι οποίες τους επέβαλλαν κινητικότητα για λόγους ύπαρξης, μεταστρέφονταν ως προς τις ενέργειές τους. Αφορμές και ισχυρά κίνητρα για τη μεταστροφή τους αποτέλεσαν σίγουρα οι επαφές τους με Συμμαχικούς και ελληνικούς κυβερνητικούς κύκλους του Καΐρου και εκ παραλλήλου οι επαφές τους με αξιωματικούς μεσσήνιους και Άγγλους μέσω των μυστικών αποστολών των τελευταίων στο χώρο της νοτίου Πελοποννήσου28. Παράλληλα από το 1942 στους κόλπους του αντικομμουνιστικού δικτύου αξιωματικών, όπως οι δεξιές μαρτυρίες αποφαίνονται, μπορούμε να παρατηρήσουμε μια οργανωμένη συνεργασία Χωροφυλακής και δικτύων αξιωματικών. Παράλληλα γινόταν μεθοδική προσπάθεια να ενταχθούν σε αυτό το οργανωμένο πια δίκτυο πολιτικο- στρατιωτικής δράσης και τα υπολείμματα των εθνικών ομάδων, που το ΕΑΜ είχε υπερκεράσει29. Μέσα σε αυτή την προσπάθεια έγιναν επαφές και με αξιωματικούς, που με ιδία πρωτοβουλία είχαν ομάδες δράσης στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης. Το σίγουρο πάντως είναι ότι το αποτέλεσμα αυτών των ζυμώσεων, στις οποίες πρωτοστάτησαν οι μανιάτες αξιωματικοί κι οδήγησαν στο ξεκάθαρο από το 19411942 διπολικό πνεύμα εθνικών ομάδων και ΕΑΜ και στη Μάνη, υπήρξε η ερείπωση 25

Γ. Ρούσσος, Νεώτερη Ιστορία …,432-33 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 300 27 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 47 28 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 300-2 29 Α. Β. Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής….., 222 26

87

της Μάνης. Κάτι το οποίο αποτέλεσε παραδοχή και από την καταγραφή της ιστορίας της Χωροφυλακής για την ευρύτερη περιοχή της Λακωνίας: «Η εις την Λακωνίαν πάλη μεταξύ εθνικών ομάδων, Χωροφυλακής και Ταγμάτων Ασφαλείας αφ’ ενός και κομμουνιστών αφ’ ετέρου υπήρξεν η οξυτέραν εξ όλης της Ελλάδος»30. Κάτω από αυτές τις συνθήκες οι αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, που κατάγονταν από τη Μάνη κι αποτελούσαν ισχυρή ομάδα στο στρατό31, είχαν δύο διαφορετικές απόψεις σχετικά με την προοπτική εμπλοκής τους στην Εαμική αντίσταση κατά των κατακτητών. Οι περισσότεροι απέρριπταν μια τέτοια προοπτική, με το σκεπτικό ότι κύρια δύναμη στο ΕΑΜ ήταν το ΚΚΕ, το οποίο, ταυτόχρονα με την απελευθέρωση, προσέβλεπε και σε μια πολιτική αλλαγή. Άλλοι ισχυρίζονταν μετ’ επιτάσεως ότι το ΚΚΕ προσέβλεπε αποκλειστικά και μόνο στην απελευθέρωση της χώρας32 και δέχτηκαν να συμμετάσχουν σε συζητήσεις για τη δημιουργία ένοπλης αντίστασης. Πρακτικά, πριν το 1942 οι μανιάτες αξιωματικοί δεν αποτελούσαν ισχυρό αντιστασιακό πόλο οργάνωσης. Από το 1940 240 περίπου κατώτεροι αξιωματικοί στην Πελοπόννησο βρίσκονταν σε στενές σχέσεις συνεργασίας και ζυμώσεων μεταξύ τους, οι οποίοι αποτέλεσαν εν συνεχεία τον πυρήνα του Ελληνικού Στρατού (Ε.Σ.)33. Αλλά είναι κυρίως από την άνοιξη του 1943 που διάφοροι αξιωματικοί του στρατού, καθώς και της Χωροφυλακής, άρχισαν να δραστηριοποιούνται κυρίως ως απάντηση στην δημιουργία του ΕΑΜ στην περιοχή του Γυθείου. Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, στην περιοχή της μεσσηνιακής και περισσότερο της δυτικής34 Μάνης είχε δραστηριοποιηθεί μια οργάνωση αξιωματικών, η «Εθνική Φάλαγγα»35, η οποία είχε ιδρυτή το μοίραρχο ε.α. Ι. Γιαλουράκο, απότακτο κι αυτόν αξιωματικό του ΄3536. Ο Γιαλουράκος είχε έδρα του την Καλαμάτα και η «Εθνική Φάλαγγα» υπήρξε παράρτημα της ΡΑΝ (Ρωμυλία, Αυλών, Νήσοι) του αντιμοναρχικού 30

Α. Β. Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής….., 222 μαρτ. 22, 60-61, παράρτ. 1 32 μαρτ. 8, 8, παράρτ. 1. Βλέπε και Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…,415-416 33 για τη δημιουργία του Ε.Σ. βλέπε Χ. Φλάϊσερ, Στέμμα… τ. Β΄, 95-6, Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…, τ. Α’, 226, Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή- Αντίσταση- Απελευθέρωση, τόμος Α’, Καλαμάτα, 2001, 124, 144 34 Εμμ. Αντωνόπουλος, Εθνική Αντίσταση 1941-1945, τ. Α΄, Αθήναι, 1964, 114 35 Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή- Αντίσταση- Απελευθέρωση, τόμος Γ’, Καλαμάτα, 2001, 35-39 36 Ν. Ζερβής, Η Γερμανική Κατοχή στη Μεσσηνία, Καλαμάτα, 2001, 83-84 31

88

έως το καλοκαίρι του 1943 στρατηγού Κων/νου Βεντήρη, ο οποίος είχε ισχυρές επαφές με την Καλαμάτα37. Ιδιαίτερη δράση είχε η οργάνωση αυτή στην περιοχή της μεσσηνιακής

Μάνης,

ειδικά

μάλιστα

όταν

ο

Βεντήρης

εγκατέλειψε

τις

38

αντιμοναρχικές προτιμήσεις του από το φθινόπωρο του 1943 . Ωστόσο υποσκελίστηκε από τον «Ελληνικό Στρατό»39. Ο Γιαλουράκος υπήρξε στην Καλαμάτα εκπρόσωπος του «Εθνικού Ενωτικού Κόμματος» του Παναγιώτη Κανελλόπουλου40, Διοικητής του Κρατικού Νοσοκομείου Καλαμάτας με την επωνυμία

«Αλεξανδράκειο»

και

Διευθύνων

Σύμβουλος

του

Παραρτήματος

Καλαμάτας της Εθνικής Οργάνωσης Χριστιανικής Αλληλεγγύης (Ε.Ο.Χ.Α.), που είχε δημιουργήσει ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός41. Από τις θέσεις του αυτές κατάφερε να αναπτύξει μια ξεχωριστή πρωτοβουλία δημιουργίας

συσσιτίων και περίθαλψης

αναξιοπαθούντων στην πόλη της Καλαμάτας. Στην Καλαμάτα έδρασε και η «Οργάνωσις Κατώτερων Αξιωματικών» (ΟΚΑ), αλλά σ’ αυτή την οργάνωση δεν ανιχνεύονται άμεσα στοιχεία διείσδυσής της στο χώρο της Μάνης42. Στην περιοχή της Καλαμάτας, της οποίας οι στρατιωτικές πρωτοβουλίες για σύσταση στρατιωτικών ομάδων αντηχούσαν στη μεσσηνιακή Μάνη, την περίοδο του 1942-1943 γενικά δρούσαν στα πλαίσια των αξιωματικών του ελληνικού στρατού και οι οργανώσεις ΕΔΕΜ (Εθνικόν Δημοκρατικόν Ελευθεριακόν Μέτωπον) και ΕΟΑ (Εθνική Οργάνωσις Αξιωματικών)43. Η σύσταση φιλοβασιλικών ομάδων στη νότια Πελοπόννησο κορυφώθηκε με τη

δημιουργία

ενώσεων

όπως

«Ένωσις

Βασιλοφρόνων

Αγωνιστών»

και

«Αντικομμουνιστική Επιτροπή Σπάρτης», η οποία μετεξελίχθηκε στη γνωστή ομάδα Χ. Οι ανθυπομοίραρχοι μάλιστα τότε Νικ. Μπεχράκης και Νικ. Κουρκουλάκος

37

Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή- Αντίσταση- Απελευθέρωση, τόμος Δ’, Καλαμάτα, 2001, 42-44, 55 Χ. Φλάισερ, «Κατοχή κι Αντίσταση 1941-1944», στο Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 2000, 20 39 Κ. Αντωνόπουλος, Εθνική Αντίστασις 1941…, 114 40 Γ. Παπα(χρήστου), «Ιωάννης Γιαλουράκος», εφ. Σημαία, 21 Αυγούστου 1949, Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή-…., ό.π., τ. Α’, 122-123, Κ. Αντωνόπουλος, Εθνική Αντίστασις…, 117 41 Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή-…., τ. Δ’, 2003, 49-51 42 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 407, Γ. Πριόβολος, Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ Οικειοθελώς ή εξ ανάγκης. Νότια και Κεντρική Ελλάδα. Μνήμες και Αρχειακά τεκμήρια, Αθήνα, Αλφειός, 2009, 77 43 Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…,τ. Α’, 122-155. Για τις σχέσεις ΡΑΝ, ΕΔΕΜ με την Χ βλ.: Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 53-55 38

89

«εχρησίμευον μυστικώς προς εφοδιασμόν και ενημέρωσιν των ομάδων αυτών»44. Κάποιοι

φιλοβασιλικοί

στρατιωτικοί,

όπως

οι

ανθυπομοίραρχοι

Γ.

Μουρκογιάννης και Ι. Τσαρούχης αλλά κι ο υπομοίραρχος Παν. Νιαρχάκος (ή και ο ταγματάρχης Ψαλιδάκος)45, κατηγόρησαν το ΕΑΜ ως «κομμουνιστικόν»46 και προσπάθησαν από την άνοιξη του 1943 να δημιουργήσουν μικρούς πυρήνες ένοπλων ομάδων στον Ταΰγετο47 . Ήδη λοιπόν από την άνοιξη του 1943 αξιωματικοί της Χωροφυλακής αρχικά αποτέλεσαν τον πυρήνα ενός δικτύου στη Μάνη, το οποίο αλληλοενημερωνόταν, με σκοπό να αντιδράσει στην Εαμική ένοπλη αντίσταση, που βρισκόταν στη Μάνη στα σπάργανά της. Αρχικά, όμως, αυτή η μερίδα αξιωματικών ήταν διστακτική ως προς την προοπτική ανάπτυξης ένοπλου αγώνα κατά των κατακτητών. Προέτρεπε τους μανιάτες αξιωματικούς του ελληνικού στρατού να μεταβαίνουν στην Αίγυπτο, όπου εκεί οργανωνόταν τακτικός ελληνικός στρατός48. Άλλωστε από την Αίγυπτο ειδικευμένοι πράκτορες κι εκπρόσωποι του βασιλιά προσορμίζονταν αρχικά στις ακτές του Ταινάρου, όταν ήθελαν να δημιουργήσουν επαφές με τον ελλαδικό χώρο. Αυτοί από το 1942 άρχισαν να μεταφέρουν προσωπικές επιστολές και παραγγελίες προς μανιάτες αξιωματικούς του ελληνικού στρατού για τις περαιτέρω κινήσεις τους,

44

Α. Β. Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής….., 221. Ο Κουρκουλάκος θα οργανώσει λίγο αργότερα την αντίσταση της Αχαΐας έναντι στον ΕΛΑΣ. Βλ Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών γεγονότων …τ. Α΄, 321-323, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…,.28-30 45 Α. Β. Δασκαλάκης, Ιστορία…., τ.1, 221 46 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.70 47 Στις αρχές του 1943 από δεξιά πηγή της Χωροφυλακής αναφέρεται ότι οι «μοίραρχος Παν. Νιαρχάκος και υπομοίραρχος Τσαρούχης Ιωάννης συνεκρότησαν εν Ταϋγέτω εθνικάς ομάδας εις ας ενετάχθησαν πλείστοι άνδρες της Χωροφυλακής». Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδον 1941-1950, Αθήναι 1962, τυπογραφείον Χωροφυλακής, σ.22Απόστολος Β. Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής….., 222. Φαίνεται ότι ο Δασκαλάκης κατά τη συγγραφή της ιστορίας της Χωροφυλακής στηρίζεται σε ένα μεγάλο μέρος στο αρχείο της Χωροφυλακής και στο προγενέστερο έργο του Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής κατά… Για το Νιαρχάκο και τη δύναμή του στο σχηματισμό ομάδων μπορούμε να αναφέρουμε την ορολογία «ομάδα Νιαρχάκου», που κυριαρχούσε στους ευρύτερους δεξιούς κύκλους των στρατιωτικών ομάδων, σε βαθμό μάλιστα που σε εκθέσεις για την ατυχή σε σχέση με το ΕΑΜ πορεία του Ε.Σ. στην Πελοπόννησο να δηλώνεται ότι ένας από τους λόγους της υποβάθμισης και της έλλειψης απήχησης του Ε.Σ. στην πελοποννησιακή κοινωνία να είναι η ελλιπής δραστηριοποίηση υπέρ του Ε.Σ. της «ομάδας Νιαρχάκου». Βλέπε Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ), Έκθεση Γ.Καραχάλιου, παρά Αρχεία Εθνικής Αντίστασης (1941-1944), Αθήνα 1998, τ.5ος, 393 48 Π. Δεμέστιχας, Αναμνήσεις, Αθήνα, Πελασγός, 2002, 290

90

οι οποίες εξέφραζαν τη βούληση του βασιλιά49. Ο Π. Δεμέστιχας από τον Κότρωνα είχε στείλει δικούς του αξιωματικούς στα βουνά κι αποφαινόταν «έτσι αντελήφθην ότι δεν επρόκειτο να επιφέρωμεν κάποιο σοβαρό αποτέλεσμα δια του αντάρτικου αγώνος κατά των κατακτητών»50. Ο Βενετσάνος Κετσέας, που είχε μεγάλο κύρος στη Μάνη, καθώς είχε οδηγήσει51 το τάγμα του το 1941 από το Αλβανικό μέτωπο συντεταγμένο έως την Πελοπόννησο, είχε ζητήσει από τους άντρες του να διαλυθούν ειρηνικά. Στη μέσα Μάνη με το πέρασμα του χρόνου δημιουργήθηκε «Επιτελικό Γραφείο» αξιωματικών από τη Μάνη με αρχηγό τον ταγματάρχη Ψαλιδάκο και μέλη το λοχαγό Κουράκο και τον ανθυπομοίραρχο Μουρκογιάννη52, το οποίο διεύθυνε με το πέρασμα του καιρού την «Εθνικιστική Ένωση Αντικομμουνιστικού Αγώνος και Εθνικής Απελευθερώσεως» στην περιοχή της μέσα Μάνης53. Στην περιοχή του Γυθείου αξιωματικοί (Βρεττάκος, Τσόμπος, Ν. Δεμέστιχας, Δ. Δεμέστιχας, Ροζάκης, Μανωλάκος, Λεβάκος) συζητούσαν για τη στρατηγική τακτική τους σχετικά με την ένοπλη αντίσταση. Μια τακτική επιλογή υπήρξε η προσπάθεια, ώστε οι αξιωματικοί να μπορέσουν να υπερκεράσουν σε επιρροή τους κομμουνιστές στο ΕΑΜ. Αυτή υπήρξε αργότερα, κατά το 1943, η άποψη, που προώθησε αρχικά ο Βρεττάκος κι ακολουθήθηκε από αρκετούς αξιωματικούς του δικτύου, που είχε στηθεί για λογαριασμό τους στη Μάνη, για ένα διάστημα54.

49

Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 66-ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/90/σ.2-3, όπου ο Ταβερναράκης αποκαλύπτει στον Π. Ισαριώτη, κατά τα λεγόμενα του τελευταίου, τη συνεργασία Γεωργίου –Τσώρτσιλ για επαναφορά του βασιλιά στην Ελλάδα, κάτι το οποίο γνώριζαν και διέδιδαν οι αξιωματικοί, που προσορμίζονταν στη Μάνη 50 Π. Δεμέστιχας, Αναμνήσεις..,290 51 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 32, Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή- ΑντίστασηΑπελευθέρωση…, τόμος Β’, 2001, 80, Ν. Κλήρόπουλος, Τότε στην Καλαμάτα, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1997, 89. Μάλιστα στα ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 113… Στερήσεις, φαίνεται από ύστερη αίτηση η φυλάκισή του κι η μεταφορά του σε Ιταλία, όπως μας αφηγείται η μαρτ. 12, παράρτ. 1, καθώς πέρασε ο Β. Κετσέας μαζί με τον Στ. Δρακουλαράκο από το στρατόπεδο- κέντρο διερχομένων Καλαβρύτων, όπου συναντήθηκε με τον πληροφορητή μας. Για την ύστερη παρουσία του Στ. Δρακουλαράκου στην Καλαμάτα και τη βοήθεια σε μανιάτες μέλη της ΕΑΟΚ. Βλέπε επίσης και την ευρύτερη αφήγηση της μαρτ. 17, παράρτ. 1 αλλά και το Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 397, όπου γίνεται αναφορά και για την παρουσία του Κετσέα στη διοίκηση του στρατοπέδου Καλαμάτας 52 μαρτ.8, 10, παράρτ.1 53 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 80 54 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 408-414, όπου αναλύεται η σχέση αξιωματικών με τους μηχανισμούς εξουσίας και η δράση τους στην Πελοπόννησο. Το ότι το ΕΑΜ κι αργότερα ο ΕΛΑΣ στηρίχτηκαν στις δυνάμεις των αξιωματικών του στρατού, που προσχώρησαν στις ομάδες δράσης τους μπορεί συγκριτικά με τη Μάνη να παρατηρηθεί και σε άλλα ακριτικά σημεία της ελληνικής

91

Έτσι οι μανιάτες αξιωματικοί διαχωρίστηκαν σε όσους ευθυγραμμίστηκαν με τη γραμμή του βασιλιά και σε όσους ενσωματώθηκαν στο ΕΑΜ. Όσοι ακολούθησαν το βασιλιά ανέμεναν τις εξελίξεις έως και το 1942. Από αυτούς ανέκυψαν κάποιοι αξιωματικοί, οι οποίοι έπαιξαν αργότερα πρωταγωνιστικό ρόλο στον έλεγχο των Ταγμάτων Ασφαλείας. Όσοι ακολούθησαν το δρόμο του ΕΑΜ ανέλαβαν αργότερα καίριες θέσεις στον ΕΛΑΣ και στο Δημοκρατικό Στρατό Πελοποννήσου. Από αυτούς μια ομάδα από το 1942 θα αποστασιοποιηθεί από το ΕΑΜ, ακολουθώντας κυρίως επιταγές Άγγλων ή αντιεαμικών απόψεων σχετικά με το ξεκίνημα και τους στόχους της ένοπλης αντίστασης στην κατεχόμενη Ελλάδα. Οι μανιάτες αξιωματικοί, λοιπόν, αποτέλεσαν τους φορείς και τα βασικά όργανα δράσης τελικά, που θα εμπλέξουν με τις πρωτοβουλίες τους και τη μανιάτικη κοινωνία δυναμική στη νέα κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα, που θα αρχίσει να διαμορφώνεται τα πρώτα έτη της δεκαετίας 1940-1950. 3. «ΣΥΜΜΑΧΙΚΕΣ» ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ: Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΣΙΓΑΝΤΕ Η επέμβαση του Βρετανικού παράγοντα υπήρξε καθοριστική και για την πορεία του ένοπλου αγώνα55. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ρόλος του, όπως έχει προσληφτεί από τους μανιάτες πρωταγωνιστές στις μαρτυρίες τους 50 χρόνια μετά τα γεγονότα του εμφυλίου, τονίζεται ως αρνητικός. Καυτηριάζεται έντονα η διχαστική τακτική του όχι μόνο από άτομα, που έδρασαν στον ΕΛΑΣ και αργότερα στο Δημοκρατικό Στρατό Πελοποννήσου, αλλά και από όσους είχαν επανδρώσει τα Τάγματα Ασφαλείας και αργότερα την ομάδα Χ56. Βέβαια με την υπόθεση Τσιγάντε εισερχόμεθα και στη Μάνη σε μια περίοδο πολιτικού διχασμού, ο οποίος σίγουρα δεν μπορεί να αποδοθεί, όπως δεξιοί και αριστεροί κατά τις μαρτυρίες μας Μανιάτες υποστηρίζουν, αποκλειστικά στον ξένο παράγοντα.

περιφέρειας, όπως για παράδειγμα στην περιοχή της Καστοριάς. Βλέπε ενδεικτικά: Ρ. Αλβανός, Κοινωνικές Συγκρούσεις…, 258 55 για την αγγλική πολιτική σχετικά με την Ελλάδα βλέπε ενδεικτικά: P. Audy- R. Clogg, British Policy towards Wartime Resistance in Yugoslavia and Greece, Macmillan, Λονδίνο, 1975- D. Dilks, British political aims in Central Eastern and Southern Europe, 1944, Macmillan, Λονδίνο, 1988- F. Hinsley, British Intelligence in the Second World War, τόμος 3ος, HMSO, Λονδίνο, 1988- H. Richter, British Intervention in Greece. From Varkiza to Civil War, Merlin Press, Λονδίνο, 1985-Πρ. Παπαστράτης, «Διπλωματικά παρασκήνια της υπογραφής της στρατιωτικής συμφωνίας ΒρετανίαςΕλλάδας στις 9 Μαρτίου 1942», Μνήμων 7 (1978-1979), σ. 174-182- Prokopis Papastratis, British Foreign Policy towards Greece during the Second World War, Cambridge, 1984- Θ. Σφήκας, Οι Άγγλοι εργατικοί κι ο εμφύλιος πόλεμος, Αθήνα, 1997 56 μαρτ.8, παραρτ.1- μαρτ. 9, παραρτ. 1 Χαρακτηριστικά πολλά μέλη του ΕΑΜ μέσα Μάνης ενοχοποιούνταν για παράλληλη επαφή ή και δράση με την Intelligence Service. Μάλιστα μπορεί να αναφερθεί ότι οι Κουναντάκος και ο Γιατράκος, μέλη του ΕΑΜ, κατά τις υποψίες του Ταγαρούλια είχαν παράλληλες επαφές με τους Άγγλους. Μαρτ. 23, παράρτ. 1

92

Η πιο σημαντική

βρετανική αποστολή στη Μάνη υπήρξε η λεγόμενη «αποστολή

Τσιγάντε». Ο ίδιος ο Γιάννης Τσιγάντες υπήρξε εξόριστος αξιωματικός στην ανατολική Μάνη από το Μεταξά, επειδή υπήρξε βενιζελικός και συμμετείχε στο βενιζελικό κίνημα του 1935

57.

Η παρουσία του το έτος 1942 σε γνώριμά του εξαιτίας της προηγούμενης

εξορίας του εδάφη πιστοποιούσε την επιτυχία του σχεδίου της αποστολής. Η παρουσία αυτή του Τσιγάντε στη Μάνη αποτελούσε μέρος μιας ευρύτερης πολιτικο- στρατιωτικής κίνησης από τη Μέση Ανατολή για επέμβαση στα ελληνικά πολιτικά- στρατιωτικά πράγματα. Η «αποστολή Τσιγάντε» στην περιοχή εντασσόταν σε ένα ευρύτερο συμμαχικό σχέδιο. Το καλοκαίρι του 1942 οι βρετανικές δυνάμεις στην Αφρική βρίσκονταν στρατιωτικά σε δυσμενή θέση μετά την επίθεση του Rommel. Αναζητήθηκε λοιπόν η προσπάθεια να πληγούν τα μετόπισθεν του Άξονα, μια και κάτι τέτοιο θα δυσχέραινε τον ανεφοδιασμό των Γερμανο- Ιταλικών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή. Η SOE ανέλαβε μετά από διαταγή του Βρετανικού Γενικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής την ανάληψη ενεργειών, οι οποίες θα προκαλούσαν στην Ελλάδα γενικευμένες δολιοφθορές, όπως η προσπάθεια αποκλεισμού στην Πελοπόννησο της διώρυγας της Κορίνθου. Έτσι ετοιμάστηκε από τη Μέση Ανατολή η αποστολή του Γιάννη Τσιγάντε στην Ελλάδα. Αυτή η πολιτικο- στρατιωτική βρετανική κίνηση συνέπεσε και με την προσπάθεια του Π. Κανελλόπουλου από το Κάιρο για τη σύσταση μιας «Επιτροπής Δράσης»58 με σκοπό το συντονισμό των αντιστασιακών κινήσεων στην Ελλάδα. Έτσι το ξεκίνημα έγινε από τη Βηρυτό59. Όταν έφτασε στη Μάνη «η ομάδα Τσιγάντε», για να ξεκινήσει τη δράση της στην Ελλάδα, ονόμασε το δίκτυο οργάνωσης, που προσπάθησε να στήσει, «Μίδας 614»60. Με αυτό έγιναν ενέργειες για κινητοποίηση και για ένοπλη δράση στην Ελλάδα. Άρα με την παρουσία της «ομάδας Τσιγάντε» υιοθετούνταν δύο βασικοί πολιτικοί στόχοι: η αγγλική στρατιωτική προσπάθεια παρουσίας στην Ελλάδα μέσω στρατιωτικών πληγμάτων στις δυνάμεις του Άξονα και παράλληλα η προσπάθεια πολιτικής ενοποίησης των ελληνικών αντιστασιακών ομάδων. Ωστόσο, επειδή κάτι τέτοιο δεν διευκρινιζόταν με μια ξεκάθαρη στρατηγική, που θα κατεύθυνε την «ομάδα Τσιγάντε», αφήνονταν τεράστια περιθώρια ελευθερίας κινήσεων στα μέλη της ομάδας, κάτι που λειτούργησε αρνητικά προς την επίτευξη του έργου της.

57

Σ. Λιναρδάτος, Πώς εφτάσαμε στην 4η Αυγούστου, Αθήνα, Θεμέλιο, 19883 , 49-50-μαρτ. 12, παράρτ.

1

58

Π. Κανελλόπουλος, Ημερολόγιο, Κέδρος, Αθήνα 1997, 430-436 Δ. Γυφτόπουλος, Μυστικές Αποστολές στην εχθροκρατούμενη Ελλάδα, Δωδώνη, 1990, σ. 84-92, Σπ. Κώτσης, Έκθεσις επί της Δράσεως της οργανώσεως Μίδας 614, Γενικός Αρχηγός Αντ/πχης Πεζικού Τσιγάντες Ι., χ.τ., χ.χ., Φάκελος- Αρχείο «Μίδας», ΕΠΥΕΘΑ, ΔΕΠΑΘΑ, Τμήμα Εθνικής Αντίστασης, Θ. Σαμπατακάκης, Οι μικρές αντιστασιακές οργανώσεις, Εθνική Αντίσταση, Ιστορικά, Ελευθεροτυπία, 22 Νοεμβρίου 2001, 48-49 60 Κ. Αντωνόπουλος, Κατοχή 1941-1944. Εθνική Αντίσταση και Ελευθερία, Καλαμάτα 1980, 12 59

93

Ας παρακολουθήσουμε τη δράση της ομάδας στη Μάνη61. Αυτή μας αποκαλύπτει το πώς η ιστορική συγκυρία κι οι συγκεχυμένοι στόχοι και προσλήψεις των ενεργειών από τα γεγονός δημιούργησαν γόνιμο έδαφος για τη δημιουργία ενός κλίματος πολιτικού διχασμού στην περιοχή. Η ομάδα Τσιγάντε έφτασε στο χωριό Νύφι της ανατολικής Μάνης στις 31 Ιουλίου 1942, αποβιβαζόμενη με το αγγλικό υποβρύχιο «Πρωτεύς» στον όρμο «Γυαλός». Αρχηγός της αποστολής υπήρξε λοιπόν ο απότακτος λόγω εμπλοκής σε συνωμοτικές κινήσεις για την εγκαθίδρυση δικτατορίας τα ταραγμένα πολιτικώς χρόνια του 1935 ταγματάρχης Γιάννης Τσιγάντες. Στην ομάδα, ανάμεσα στους άλλους, ερχόταν κι ο λαχαγός Παναγιώτης Ρογκάκος- Κουμανταράκης ως υπαρχηγός. Σκοπός του ήταν να έρθει σε επαφή με μανιάτες αξιωματικούς, οι οποίοι ανέμεναν από το Κάιρο εντολές για τις περαιτέρω κινήσεις τους. Ο Ρογκάκος- Κουμανταράκης άφησε στη Μάνη στον ανθιπίλαρχο Σκάλκο παραγγελίες, που εξέφραζαν «την επιθυμίαν της Α.Μ. του βασιλέως και των Άγγλων συμμάχων»62 σχετικά με την αντιμετώπιση και την αρνητική στάση των μανιατών αξιωματικών προς το ΕΑΜ. Η ομάδα είχε συγκροτηθεί από τον Τομ Μπώμαν, ηγετικό στέλεχος της Intelligence Service, ο οποίος διατηρούσε άριστες σχέσεις με το Μανιαδάκη κατά τη διάρκεια του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου63.Η αποστολή έφερε μαζί της άφθονο επισιτιστικό και πολεμικό υλικό (1.500 κιλά τρόφιμα και ποτά, 3 ασυρμάτους), καθώς και 14.500 χρυσές λίρες Αγγλίας, με τα οποία θα μπορούσε να κινηθεί και να πραγματοποιήσει τις επαφές της64. Η αποστολή μετακινήθηκε, μετά την άφιξή της στον όρμο «Αγκώνα» Παγανέας, στην κοινότητα Σκουταριού με τη βοήθεια ατόμων από την Κοκκάλα ανατολικής Μάνης, με τα οποία ήρθε σε επαφή ο Ρογκάκος. Εκεί τα μέλη της ομάδας ήρθαν σε επαφή με διάφορους τοπικούς παράγοντες της Παγανέας (τον ενωμοτάρχη και το δάσκαλο του χωριού). Εκεί μάλλον θα δόθηκαν στον ανθυπίλαρχο Σκάλκο οι εντολές προς τους μανιάτες αξιωματικούς για αποκήρυξη του ΕΑΜ. Αυτό υπήρξε το κομβικό σημείο για τη διάσπαση του ΕΑΜ και την πλήρη αποκοπή μιας μεγάλης μερίδας μανιατών αξιωματικών από τη δράση του. Εκ παραλλήλου εδώ τέθηκε ανοιχτά προς τους αξιωματικούς της Μάνης και η γραμμή της κυβέρνησης του Καΐρου65 και του βασιλιά ενάντια στο ΕΑΜ. Το ΕΑΜ της περιοχής προσπάθησε με αντιπρόσωπο το Θ.Β. Αντωνάκο να έρθει σε επαφή με την εν λόγω ομάδα, ζητώντας όπλα και τονίζοντας ότι τα μέλη στην εκεί περιοχή θα μπορούσαν να μπουν υπό τις διαταγές της ομάδας Τσιγάντε. Η απάντηση 61

από τις λίγες παρουσιάσεις της «ομάδας Τσιγάντε» και της δράσης της επιλέγουμε κυρίως ως βάση της περιγραφής της δράσης της το Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 56-66. Επίσης βλέπε μια περιγραφή για την περιοχή της Μάνης και στο Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 57-58. Επίσης τα στοιχεία διασταυρώνονται και από το Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Φάκελος Διάφορα/1040/Φ3/Λουκάκος, σ. 2-3 62 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 66, Γ.Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, σ.58-66 63 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 57 64 ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/90/3, Γ. Ρούσσος, Νεώτερη Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ’, 444, όπου γίνεται λόγος για 12.000 λίρες 65 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ.Α΄, 300, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 418

94

ήταν ότι προς το παρόν δεν θα πρέπει να γίνει καμιά κίνηση. Η απάντηση, που τους δόθηκε, ήταν να αναμένουν, καθώς σύντομα θα μπουν «υπό τις διαταγάς ελλήνων αξιωματικών». Από το σημείο αυτό ο ένοπλος αγώνας στη Μάνη ακολούθησε μια διχαστική πορεία, μια και η ιεράρχηση των προτεραιοτήτων κομμουνιστών και αξιωματικών στην περιοχή της Μάνης ξεκαθάριζε οριστικά και φαίνονταν οι διαμετρικά αντίθετες πορείες τους. Αυτές οι αντίθετες επιδιώξεις, μολοντούτο, έμπαιναν τώρα υπό το πρίσμα και το φίλτρο των συμφερόντων της αγγλικής πολιτικής. Η «αποστολή Τσιγάντε» αποτελούσε μια από τις πρώτες εκφάνσεις της αγγλικής πολιτικής για την μετέπειτα αναχαίτιση του ΕΑΜ στην Ελλάδα, που καταστρώθηκε με την «Επιχείρηση Μάνα» στο στρατηγείο της Καζέρτας της Ιταλίας, ώστε «να αναχαιτιστεί το ΕΑΜ» κατά την έκφραση Τσώρτσιλ μέσω του Τζον Κόλβιλ, προσωπικού γραμματέα του, προς το στρατηγό Γουίλσον το 194466. Η τακτική της «ομάδας Τσιγάντε» απέναντι στο τοπικό ΕΑΜ υπήρξε η ίδια με την Αγγλική τακτική απέναντι στο ΕΑΜ την περίοδο 1941-1942: αναμονή, αναβλητικότητα και

διπλωματικές

κινήσεις

της

«ευγενικής μη άμεσης άρνησης»67.

Ωστόσο

οι

αποκαλυφθείσες μεταγενέστερα σχέσεις του Τσιγάντε με την από το Μανιαδάκη δημιουργηθείσα για διείσδυση στους κομμουνιστικούς κύκλους «Προσωρινή Διοίκηση» του ΚΚΕ μέσω του Τυρίμου αποδείκνυαν την προσπάθεια του Τσιγάντε για διάλυση ή για έλεγχο μετέπειτα του ΕΑΜ68. Και αυτό ίσχυε και στην περίπτωση του ΕΑΜ της Μάνης. Τεκμηριώνεται και από την έκθεση του Πολύβιου Ισαριώτη προς την ΚΕΕ για την Πελοπόννησο το Νοέμβριο του 1943 αναφέρει ότι οι Άγγλοι θέλησαν να δώσουν στο ΕΑΜ 12.000 λίρες «για τον αγώνα», τις οποίες ο Ισαριώτης ήθελε να πάρει και δεν τον άφησαν οι σύντροφοί του, που δεν καταδέχτηκαν να πάρουν χρήματα από Εγγλέζους69. Μετά από 15 περίπου μέρες παρουσίας της η ομάδα χωρίστηκε κι ενώ το ένα κομμάτι έφυγε για τον Πειραιά, το άλλο τμήμα με τους Ρογκάκο και Τσιγάντε ταξίδεψαν με το βενζινόπλοιο «Αγία Βαρβάρα» του Πολυχρόνη Λεωτσάκου μαζί με μανιάτισσες και τον ανθυπολοχαγό Μιχάλη Δραγουμάνο από το Φλωμοχώρι. Μετά από περιπέτειες θαλασσοταραχής με τη βοήθεια του μανιάτη φαροφύλακα Ψυτάλλειας, Σταύρου

66

Στ. Ευσταθιάδης, Πώς φτάσαμε στη ματωμένη Κυριακή, Βήμα, 5 Δεκεμβρίου 2004, 46(86)-47 (87) Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ.Α΄, 248-259,όπου αναλύονται οι σχέσεις Άγγλων με ΕΑΜ Πελ/σου την περίοδο 1941-1942 68 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), ΤΚ481,29-1-1965,66,67,68,69, όπου κατά την κατάθεση του Τυρίμου μετά τη σύλληψή του από τον ΕΛΑΣ στη διάρκεια των Δεκεμβριανών στην Εύβοια λέει ότι « αναμείχθηκα σε μικροδουλειές της υπηρεσίας πληροφοριών του Τσιγάντε και κοντά στα άλλα στέγασα έναν από τους ασύρματούς της στο δωμάτιό μου…». Ήταν η περίοδος, κατά την οποία ο μηχανισμός του επίσημου κράτους από την περίοδο του Μεταξά είχε διεισδύσει στους μηχανισμούς του ΚΚΕ και εξέδιδε ξεχωριστό «Ριζοσπάστη». Η περίοδος αυτή είχε χαρακτηριστεί ως η περίοδος, κατά την οποία «το κομμουνιστικό κίνημα έζησε τη μεγαλύτερη δοκιμασία του». Βλ.: Γρ. Φαράκος, Η Δικτατορία της 4ης Αυγούστου, Ιστορικά, Ελευθεροτυπία, 2 Αυγούστου 2001, σ.37-38 και γενικά και ευρύτερα για αυτού του είδους την προβληματική σε Γρ. Φαράκος, Ο ΕΛΑΣ κι η εξουσία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000.τ. Α’, σ. 20, τ.’ Β. σ. 150 κε. κ.ε.- Γρ. Φαράκος, Άρης Βελουχιώτης- Το χαμένο αρχείο, άγνωστα κείμενα, Αθήνα,Ελληνικά Γράμματα, 1997, 135-151 69 ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/90/σ.3 67

95

Βασιλαράκου, αποβιβάστηκαν στο Κερατσίνι. Ο Τσιγάντες του έδωσε έξι χρυσές λίρες, εξακοντίζοντας ιερεμιάδες προς τους κομμουνιστές με έναν αντιεαμικό λόγο. Ωστόσο, η παρουσία κι η δραστηριοποίηση της ομάδας στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης είχε προδοθεί στην ιταλική ηγεσία του Γυθείου. Οι καραμπινιέροι ζήτησαν επί παραδείγματι να κάνουν έλεγχο στην «Αγία Βαρβάρα» του Λεωτσάκου. Ο καπετάνιος, ο μηχανικός κι ένας ανθυπολοχαγός φυλακίστηκαν στο Γύθειο. Στην ανατολική Μάνη οι Ιταλοί προέβησαν σε τρομοκρατικές ενέργειες και σε φυλακίσεις μανιατών, τους οποίους έστειλαν στις φυλακές Τρίπολης. Προέβησαν μάλιστα και σε εκτελέσεις. Τα «ακουστικά φυλάκια»70 ή οι μεταμφιέσεις ελλήνων προδοτών, οι οποίοι φορούσαν ιταλικά στρατιωτικά ρούχα,71 αποτέλεσαν μετά την αποκάλυψη της παρουσίας της «ομάδας Τσιγάντε» στη Μάνη καθημερινή βάση, που μετέβαλε την καθημερινή ζωή των ντόπιων σε ένα πραγματικά βασανιστικό μαρτύριο. Με τις δυο αυτές μεθόδους οι Ιταλοί προσπάθησαν να επιδείξουν αγριότητα και πυγμή στους μανιάτες, αποθαρρύνοντάς τους να συμμετέχουν πάλι σε κινήσεις αντίστασης, υποβοηθώντας ομάδες, όπως αυτή του Τσιγάντε. Για το ποιος πρόδωσε τις κινήσεις της ομάδας του Τσιγάντε στη Μάνη έχουν ειπωθεί πολλές θεωρίες72 κι έχουν δοθεί αρκετές ερμηνείες73. Ο Βρεττάκος αργότερα είχε κι ο ίδιος επαφές με Άγγλο ανθυπολοχαγό στο Γύθειο στα 1943 κατά τον έμπορο Κώστα Λαδά74, πράγμα που ενισχύει τις απόψεις για άμεση συνεργασία του με Άγγλους, άρα και με την ομάδα Τσιγάντε, που εκτελούσε αγγλικά σχέδια στην περιοχή. Μέσα στην καθημερινή συγκυρία πολυπαραγοντικοί μηχανισμοί ανέκυπταν και συνέβαλλαν στη δόμηση των αιτιών της προδοσίας της «ομάδας Τσιγάντε» στη Μάνη. Αυτοί οι μηχανισμοί θα μπορούσαν επιγραμματικά να σκιαγραφηθούν ως εξής: τα αγγλικά συμφέροντα στον ευρύτερο ευρωμεσογειακό χώρο στην πρωτοσχηματιζόμενη δραστηριοποίησή τους στα ελληνικά πράγματα75, οι αλλαγές στη συμμετοχή σε πολιτικά στρατόπεδα και σε ομάδες οικονομικών συμφερόντων από ντόπιους μανιάτες

70

Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…, 60 μαρτ. 2, παράρτ. 1 72 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…, 61-66 73 μαρτ. 8, παράρτ. 1., όπου παρατηρούμε την άποψη των οπαδών των ταγμάτων ότι οι Ιταλοί χτυπούσαν όταν γίνονταν ενέργειες σε βάρος τους μόνο έως το 1943. Αντίθετα σύμφωνα με τη μαρτ. 12, παράρτ. 1, οι ρουφιάνοι των Ιταλών στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης υπήρξαν οι πρωταίτιοι των ιταλικών χτυπημάτων με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Σαϊδόνα. Γενικά σχετικά με το θέμα του άδοξου τέλους των ενεργειών Τσιγάντε, αλλά και του ίδιου του Τσιγάντε βλέπε: Χ. Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 19441-1944, τ. 1ος, σ. 299-304- Π. Κανελλόπουλος, Ημερολόγιο…, σ.433-437, Γ. Κ. Διαμαντόπουλος, Εκθέσεις Μυστικών Αποστολών, Αθήνα, Οκτώβριος 1969, Φάκελος- Αρχείο «Μίδας», ΕΠΥΕΘΑ, ΔΕΠΑΘΑ, Τμήμα Εθνικής Αντίστασης. Εδώ αξίζει να τονιστεί ότι κατά τη μαρτ. 12, παράρτ. 1, ότι ο Γιάννης Τσιγάντες λέγεται ότι ο ίδιος με τα χρήματα, που κουβαλούσε μαζί του, πλήρωσε το Βρεττάκο να μισθώνει με μια λίρα το μήνα όσους αναλάμβαναν να επιστρατευθούν μαζί του. Έτσι ανέφεραν σε κατ’ ιδίαν συζητήσεις στο «κέντρο διερχομένων φυλακισμένων Καλαβρύτων» περί τα 30 άτομα, που αποτελούσαν μέλη των κοινοτικών συμβουλίων των χωριών της ανατολικής Μάνης, τα οποία στάλθηκαν, μετά την κατάπνιξη των δικτύων στη Μάνη της ομάδας Τσιγάντε, από τους Ιταλούς στα Καλάβρυτα. 74 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ.Α΄, 300 - 301 75 Γρ. Φαράκος, «Αρμόζοντας τα κομμάτια της εικόνας», Βήμα, 5 Δεκεμβρίου, 2004. 50 (90)-051 (91) 71

96

κατοίκους76 και σίγουρα η δι- αντιδραστική σχέση

για την απόκτηση μιας

ιδιοπροσωπίας του κινήματος αντίστασης στη Μάνη, όπως παρουσιάστηκε νωρίτερα από τις διαδικασίες δημιουργίας του ΕΑΜ και τις ενδογενείς συγκρούσεις των φορέων δράσης στην περιοχή. Το σίγουρο είναι πάντως ότι από την υπόθεση Τσιγάντε ξεκινούν να αποκαλύπτονται πρώτες μορφές πολιτικού διχασμού στη μανιάτικη κοινωνία, ο οποίος θα αποκρυσταλλωθεί στη συνέχεια. Μάλιστα η αποτυχία της «ομάδας Τσιγάντε» να οργανώσει ένοπλη αντίσταση στην Ελλάδα υπό τη συμμαχική καθοδήγηση θεωρήθηκε μεγάλη αποτυχία στους κύκλους της Αιγύπτου, καθώς φαίνεται πως ο Τσιγάντες ήταν εξουσιοδοτημένος να οργανώσει αντάρτικα σώματα δυνάμεως 50.000 τουλάχιστον αντρών77. Η αγγλική παρουσία εντάθηκε προς την κατεύθυνση αυτή το 1943 στην περιοχή της Μάνης μέσω της αγγλικής πολιτικής «ρίψεων». Μετά την απόφαση της σταδιακής αποκήρυξης της πολιτικής του ΕΑΜ οι Άγγλοι υπόσχονταν ρίψεις οπλισμού και τροφίμων σε διάφορες ορεινές περιοχές, όπως αυτή στην περιοχή του Ταΰγετου78. Οι Άγγλοι μέσω της παροχής οπλισμού διενεργούσαν κινήσεις επεμβατικής πολιτικής στα ελληνικά πράγματα και στην περιοχή της Μάνης. Δεν είναι τυχαίο ότι και το ΕΑΜ στρεφόταν προς τους Άγγλους κατά το 1942 και ζητούσε όπλα, όταν ακόμα η πολιτική των Άγγλων δεν ήταν αυστηρά εχθρική προς αυτό. Τα όπλα αυτά δεν έφταναν πάντα στο στόχο τους ή οι Άγγλοι ανάλογα με τις συγκυρίες ανέβαλλαν ή μετέθεταν ρίψεις ή και φρόντιζαν να στέλνουν το υλικό με τέτοιο τρόπο, που να ενσπείρει αμφιβολίες και διχόνοιες στην ένοπλη αντίσταση της ευρύτερης νοτιο-ελλαδικής περιοχής79. Ασφαλώς όμως τα αγγλικά σχέδια έβρισκαν πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης σε μια κοινωνία, η οποία φανέρωνε τα πρώτα διχαστικά της σημεία μέσα από τις υποψίες, τις υπόνοιες και την προσπάθεια οργάνωσης σε ομάδες με εντολές, που κατέφθαναν στη Μάνη είτε από τη Μέση Ανατολή, είτε από την Αθήνα.

4. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΛΑΣ, ΑΡΧΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΞΕΝΟ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑ ΚΑΙ ΠΗΓΕΣ ΣΤΡΑΤΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ Την άνοιξη του 1943 το ΕΑΜ στο Γύθειο και τη Μάνη προσπαθούσε να κρατήσει όσο μπορούσε τις ισορροπίες μπροστά στους πολιτικούς κλυδωνισμούς, που εμφώλευαν

σ’

αυτό.

Την

ίδια

περίοδο

πελοποννησιακό χώρο οι προσπάθειες

ολοκληρώνονται

στον

ευρύτερο

δημιουργίας για λογαριασμό του ΕΑΜ

76

μαρτ. 3, παράρτ. 1- μαρτ. 6, παράρτ. 1 Γ. Ρούσσος, Νεώτερη Ιστορία του….., 444-445 78 μαρτ. 8, παράρτ. 1- μαρτ. 31, παράρτ. 1 79 μαρτ. 8, παράρτ. 1- Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας (Μια Ζωή, Μια Έπαλξι), Καλάμαι, Αύγουστος 1947, Τυπογραφεία «Σημαίας», 3, ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/90/σ.2-3, όπου μάλιστα 7 ρίψεις επιβεβαιώνει το ΕΑΜ έγιναν από Άγγλους προς τις δυνάμεις του 77

97

ένοπλου τμήματος, του ΕΛΑΣ. Με τη «σύσκεψη στο Τουρκολέκα»80 (15-3-1943) κι ύστερα από τις απαιτούμενες συνεννοήσεις (στο χωριό της βόρειας Μεσσηνίας Σιάμου81) δημιουργείται ο ΕΛΑΣ με πρώτες εξέχουσες μορφές του το Γιάννη Φράγκο (Ακρίτα), το Ναπολέοντα Παπαγιαννόπουλο και το Γιάννη Γραμματικάκη (Αστραπόγιαννο)82, οι οποίοι νωρίτερα ήταν δυναμικά μέλη του ΕΑΜ στο νοτιοπελοποννησιακό χώρο. Στον Ταΰγετο δημιουργήθηκαν τρεις ομάδες δράσης του ΕΛΑΣ: α) αυτή του Καραμούζη, β) αυτή του Αναστασόπουλου και γ) αυτή του Κανελλόπουλου. Στο ΕΑΜ εντωμεταξύ ενσωματώθηκε και στην περιοχή της Μάνης σταδιακά κατά το δεύτερο εξάμηνο του 1942 η ισχυρή στην Καλαμάτα ριζοσπαστική αντιστασιακή οργάνωση«Νέα Φιλική Εταιρεία»83. Η ενσωμάτωση επιτεύχθηκε με τη δημιουργία τριμελών καθοδηγητικών επιτροπών, που γύριζαν τα μανιάτικα χωριά κι ανακοίνωναν ότι στη Σπάρτη από τις αρχές του 1942 έχει δημιουργηθεί η Νομαρχιακή Επιτροπή Λακωνίας (ΝΕΛ) του ΕΑΜ, που σκοπό έχει να οργανώσει τις ενέργειες του ΕΑΜ. Έτσι και στη Μάνη πολλοί νέοι, που συνιστούσαν στο πλαίσιο του χωριού τους αντικατοχικούς πυρήνες, αποτέλεσαν εφεδρικές δυνάμεις για τον ΕΛΑΣ. Ο ΕΛΑΣ στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης και του αλαγονιακού Ταΰγετου δραστηριοποιούταν πυρετωδώς προς την ισχυροποίησή του με ανθρώπινο δυναμικό και προς τη στρατιωτική εκπαίδευση αυτού (Πηγάδια- Αλτομυρά84). Την ίδια περίοδο το ΕΑΜ, το οποίο σε πόλεις της Πελοποννήσου είχε πρωτοστατήσει προς πανεργατικές απεργίες, όξυνε την ανησυχία των αντικομμουνιστών από την απήχηση, που βρήκαν στον κόσμο τέτοιου είδους κινητοποιήσεις85. Ο ΕΛΑΣ, συσχετιζόμενος άμεσα με το ΕΑΜ, στο οποίο εκτός Γυθείου και Μάνης οι κομμουνιστές είχαν υπερισχύσει86 με άψογους μη προσωποκεντρικούς μηχανισμούς

80

Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 88-89 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 50 82 Ν. Παπαγιαννόπουλος, Αναμνήσεις από τα γεγονότα στη Μεσσηνία, [Αποσπάσματα από το Ανέκδοτο Έργο του], Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη. Βλέπε και Βασιλική Κομπιλάκου, «Η σύγκρουση ΕΛΑΣ-ΕΣ/ΕΟΒ στη Νότια Πελοπόννησο μέσα από τις αναμνήσεις του Ναπολέοντα Παπαγιαννόπουλου» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος…,181-204 83 Στην Καλαμάτα η ενσωμάτωση αυτή έγινε τον Οκτώβριο του 1941 μέσω της Νομαρχιακής Επιτροπής Μεσσηνίας του ΚΚΕ. Δ. Ν. Ζέρβας-Κ. Γ. Δάλλας, Η «ΝΦΕ» και η Εθνική Αντίσταση στην Καλαμάτα (από το ημερολόγιο του Γεώργιου Δάλλα), Καλαμάτα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2005, 30-33 84 Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 95-97 85 πιο χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση της Πάτρας. Βλ. Λεύτερος Μωρηάς, Όργανο της Κομματικής Επιτροπής Πελοποννήσου του ΚΚΕ, 18 Ιουνίου 1943, 1 86 M. Esche, Die Kommunistische Partei Griechenlands 1941-1945, Oldenburg, 1982, 84-87, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…., 366, όπου γίνεται αναφορά στα αρχηγεία του ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο και τη δράση τους αλλά και τις σχέσεις με τον Ε.Σ. 81

98

διοίκησης87, το καλοκαίρι του 1943, δεν έδειχνε να προβληματίζεται με το διοικητικό του σχήμα. Είχε αναθέσει, στο πλαίσιο ανασυγκρότησής του, τον έλεγχο, ως πεδίο δραστηριότητας από το νοτιο-ανατολικό Ταΰγετο (Σαγγιάς) έως τη μεσσηνιακή Μάνη, στο 2ο τάγμα του 8ου Συντάγματος. Σε αυτό υπήρχε διοικητής ο Γιώργος Αρετάκης (Σφακιανός) και καπετάνιος ο Γιώργος Ατζακλής. Ο τέταρτος λόχος είχε λοχαγό τον Ντίνο Ροζάκη, ο πέμπτος το λοχαγό Γιάννη (Αστραπόγιαννο) κι ο λόχος πυροβολικού το λοχαγό Χαρίλαο Μενουδάκο, μοναχογιό πλουσιότατης οικογένειας από το Κονάκια Γυθείου, που σκοτώθηκε στις 24-4-1944 στη μάχη των Ανωγείων88. Παράλληλα ο εφεδρικός ΕΛΑΣ μεσσηνιακής Μάνης με έδρα το Εξωχώρι υπό τις οδηγίες του Μίμη Λαμπρινίδη πραγματοποίησε την πρώτη επιχείρησή του, συλλαμβάνοντας στην περιοχή του Βιρού 20 άντρες του Βρεττάκου. Οι άντρες αυτοί φιλοξενήθηκαν στο Εξωχώρι και πολλοί από αυτούς πείστηκαν και εντάχθηκαν στον ΕΛΑΣ, ενώ οι υπόλοιποι αφέθηκαν ελεύθεροι89. Οι Άγγλοι στην πρώτη φάση της Κατοχής στήριζαν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, επειδή είχε τις κατάλληλες δυνάμεις να πολεμήσει τον κατακτητή. Η μεταστροφή στην αγγλική πολιτική συνέβη, όταν πλέον ήταν εμφανής η επικείμενη νίκη των Συμμάχων, οπότε διαγραφόταν φανερά ο κίνδυνος επικράτησης των κομμουνιστών στην περιοχή της Ελλάδας μετά τη Συμμαχική νίκη. Οι πρώτες επαφές για ρίψεις εφοδίων εκ μέρους των Άγγλων γίνονται με τον υπολοχαγό Ταβερναράκη κι ασυρματιστή το Γαρδέλη, για ν’ ακολουθήσουν στις 13 Απρίλη 1943 ο ανθυπολοχαγός Νίκος Κουρκουτάς με τον ανθυπασπιστή Κόκκινο, εκ των οποίων ο πρώτος θα συλληφθεί τελικά από τους Ιταλούς90. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα σχηματισμού ομάδων ένοπλης δράσης στα βουνά της νοτίου Πελοποννήσου το ΕΑΜ μέσω του Μεγαλοπολίτη στελέχους Πολύβιου Ισαριώτη προσπάθησε από το Μάρτιο του 1943 να ελέγξει την κατάσταση και να προσεγγίσει ή να εκμεταλλευτεί την αγγλική επέμβαση στα νοτιοελλαδικά πράγματα. 87

C. M. Woodhouse, The Apple.. 146-147, M. Esche, Die Kommunistische Partei Griechenlands 19411945, Oldenburg, 1982,, 83 88 Εθνική Δράση (Όργανο…), 28 Ιούλη 1944, Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Θ. Γουλάκου/Φ2/Πελοπόννησος/ /33Κ, 4, Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο…, 112. Βλέπε γενικά και την αφήγηση της μαρτ. 7, παράρτ. 1. Η προφορική διάσωση της μνήμης του γεγονότος αυτού διάσωσε το εξής μανιάτικο μοιρολόι για το χαμό του Μενουδάκου: «Χτυπάει η καμπάνα λυπηρά/μες το χωριό Κονάκια/και κλαίει γιο μοναχογιό/ και χαϊδεμένα νιάτα/να νιάτα σου Χαρίλαε/λεβέντι Μενουδάκο/που μες τα΄Ανώγεια έπεσες/σαν ήρωας και δράκος/Πάντα ανδρείαν έδειξες/σαν τους αρχαίους άνδρες/και η Πατρίς μας σου χρωστά/ μεγάλους ανδριάντες».. Βλ.: Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο…, 113 89 μαρτ. 26, 74, παράρτ. 1 90 E. C. W. Myers, Η ελληνική περιπλοκή. Οι Βρετανοί στην κατεχόμενη Ελλάδα, Αθήνα, Εξάντας, 1975, 202-3, Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Α. 205-212

99

Από έκθεση του Ισαριώτη στις 26/11/1943 προς την Κεντρική Επιτροπή Ελέγχου (KEE) του ΚΚΕ πληροφορούμαστε για τις ενέργειές του το Μάρτιο του 194391: «Όταν ήρθαν οι πρώτες αγγλικές αποστολές στην Πελοπόννησο, συνδέθηκα στον Πάρνωνα (επικεφαλής τότε ήταν ο ταγματάρχης {κενό} κι ο Ταβερναράκης). Τους Εγγλέζους τους πείσαμε πως για την ασφάλειά τους πρέπει να τους δώσουμε μια ομάδα από αντάρτες. Δέχτηκαν. Τους δώσαμε τα πιο συνειδητά παιδιά με εντολή να τους φέρονται και να τους περιποιούνται όσο μπορούν πιο καλά σαν συμμάχους μας. Πρέπει να τους κερδίσουν την εμπιστοσύνη, χωρίς να παύουν να παρακολουθούν τα πάντα. Έμεινα τότε στο βουνό 1,5 μήνα. Τους κερδίσαμε έτσι την εμπιστοσύνη και ξέραμε τον κρυπτογραφικό τους κώδικα. Αποκρυπτογραφούσαμε μαζί τα ραδιοτηλεγραφήματα και τέλος επειδή ο ασυρματιστής τους είχε αδυναμίες στο ακουστικό, καταφέραμε να τους δώσουμε για ασυρματιστή τους έναν ασυρματιστή στέλεχος του ΚΚΕ τον Κοσμά Κυνουρίας. Έτσι τα ξέραμε όλα. Ο { κενό} τόσο ενθουσιάστηκε που μας είπε να μας κάνει την Πελοπόννησο με τις ρίψεις του σωστό οπλοστάσιο. Μας έκαναν 4 ρίψεις, εξοπλίσαμε το αντάρτικο. Ο Ταβερναράκης μας είπε πως στο Λίβανο έμαθε και ξέρει καλά πως οι κύκλοι του βασιλιά είχαν πλησιάσει τους κύκλους Ήντεν- Τσώρτσιλ και θα έφερνε η Αγγλία το βασιλιά έστω και παρά τη θέλησή μας… Έκτοτε τον πρόσεχα ο ίδιος. Ήθελε να κατέβη στη Σπάρτη. Τον έπεισα να πάμε μαζί. Πήγαμε στου γιατρού του Καρβούνη και μου είπε τότε να δώσει όσα λεφτά χρειαστούν». Η έκθεση του Ισαριώτη μας αποκαλύπτει λεπτομερώς τόσο το στήσιμο του δικτύου του ΕΛΑΣ στη νότιο Πελοπόννησο από το Μάρτιο του 1943 όσο και τις σχέσεις Ισαριώτη- Ταβερναράκη- Άγγλων, δηλαδή εαμογενούς κόσμου, αξιωματικών και ξένου παράγοντα στην υπό διαμόρφωση ένοπλη αντίσταση στη νότιο Πελοπόννησο. Η έκθεση συμβαδίζει με την επικράτηση στην Αγγλική πολιτική των απόψεων για συνεργασία με το ΕΑΜ έως την άνοιξη του 194392. Παράλληλα, αποκαλύπτοντας τις επαφές Άγγλων-ΕΑΜ, επιβεβαιώνει τις προφορικές μαρτυρίες μας, οι οποίες οριοθετούσαν τις απόψεις του ΕΑΜ της Πελοποννήσου για τους Άγγλους, που την άνοιξη του 1943 χαρακτηρίζονταν τόσο από την ανάγκη για πολεμικές προμήθειες όσο και από καχυποψία.

91 92

ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/90/2 E. C. W. Myers, Η ελληνική περιπλοκή….,279-280

100

Η στράτευση στον ΕΛΑΣ γινόταν από τη δεξαμενή πολιτών, που ήταν συσπειρωμένοι στο ΕΑΜ και στην ΕΠΟΝ στη μανιάτικη ύπαιθρο. Το καλοκαίρι του 1943 υπήρξε καθοριστικό για τη μετέπειτα συνέχεια του ένοπλου αγώνα στη Μάνη και γενικά στην περιοχή του Γυθείου. Ωστόσο για τον ΕΛΑΣ η Μάνη αποτέλεσε σημείο συγκέντρωσης εφεδρικών δυνάμεων κυρίως της κυρίως δύναμής του, που αναπτύχθηκε στην Άρνα και στα δάση της Βασιλικής Ταϋγέτου93, πράγμα που άνοιξε το έδαφος για ελεύθερη δράση σε αξιωματικούς. Η Νομαρχιακή Επιτροπή Λακωνίας (ΝΕΛ) του ΕΑΜ Λακωνίας94 αναγνώριζε σταθερά την υπεροχή των βασιλοφρόνων ή και επαγγελματιών στρατιωτικών στη Μάνη και το Γύθειο95. Αυτό ωστόσο αποτέλεσε το δυναμικό σημείο για την εξέλιξή της, αφού με αφετηρία τη σταθερή αυτή θέση μπορούσε να δημιουργήσει ισχυρούς μηχανισμούς δράσης σ’ έναν ανοιχτά ορατό αντίπαλο. Η ΝΕΛ ήξερε δηλαδή ότι στη μέσα Μάνη οι δεξιοί στρατιωτικοί είχαν δύναμη και αγωνίζονταν σκληρά και με δυναμισμό να ενισχύσουν τα δικά τους δίκτυα έστω και σε μικρό βαθμό. Γι’ αυτό και η έστω και ελάχιστη ενίσχυση του έργου της στην περιοχή θα ήταν επιτυχία. Η ΝΕΛ αλλά κι ο ΕΛΑΣ Λακωνίας (8ο Σύνταγμα)96 στην μετέπειτα πορεία τους είχαν σταθερές θέσεις κι ανέπτυξαν μια δυναμική ασυγκρίτως απαράμιλλη και πολιτικά διαυγή συγκριτικά με τη γειτονική Νομαρχιακή Επιτροπή Μεσσηνίας (ΝΕΜ). Στη μεσσηνιακή Μάνη μεγάλη πολιτισμική προσφορά του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην περιοχή, που καταδεικνύει το βάθος της δεξαμενής στρατεύσιμων στο ΕΛΑΣ μέσα από την κοινωνική απήχησή

του, θεωρείται η ανάπτυξη του θεάτρου. Αυτή

πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του Μίμη Λαμπρινίδη και τη συμμετοχή 30 περίπου

επονιτών

και

επονιτισσών.

Δημιουργήθηκε

περιοδεύων

θίασος,

πραγματοποιήθηκε εβδομαδιαία περιοδεία από το Εξωχώρι και την Καρδαμύλη έως τα Τσέρια και την Καστάνια. Τα έργα γράφονταν από το Μίμη Λαμπρινίδη και στο δημοτικό σχολείο Καρδαμύλης δημιουργήθηκε χώρος για θεατρικές παραστάσεις, ο οποίος διατηρήθηκε έως ότου έκλεισε το δημοτικό σχολείο (1976)97.

93

Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 349 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 219-220 95 μαρτ. 8, 8, παράρτ. 1 96 για την ίδρυσή του βλέπε και Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 258-262 97 μαρτ. 26, 74-75, παράρτ. 1 94

101

5. ΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ ΤΟΥ ΤΑΚΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΑΜ/ ΕΛΑΣ Παράλληλα με την ενεργητική ανάπτυξη του ΕΛΑΣ μέσα από τις δυνάμεις πολιτών της υπαίθρου, που συσπειρώνονταν στο ΕΑΜ και στην ΕΠΟΝ, είχε ωριμάσει η κίνηση αξιωματικών της Πελοποννήσου για δημιουργία ένοπλης οργανωμένης ομάδας98. Έτσι ξεκίνησε αυτοστιγμεί μια προσπάθεια από τον ΕΛΑΣ για «προσάρτηση» στους κόλπους του σημαινόντων στελεχών του τακτικού στρατού. Αυτό έγινε, επειδή η παρουσία στους κόλπους του ΕΛΑΣ ισχυρών αξιωματικών, με κύρος στην περιοχή της Μάνης,

θα μεγέθυνε την εμβέλειά του στην ευρύτερη

περιοχή. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας τόσο οι οργανώσεις Γυθείου, Σπάρτης και Καλαμάτας του ΕΑΜ όσο και οι 240 περίπου βασιλόφρονες αξιωματικοί, που αποτέλεσαν τον αντιεαμικό πυρήνα, δραστηριοποιούνταν έντονα. Το στρατιωτικό κατεστημένο στη Μάνη υπήρξε σημαντικό για τη ροή, με την οποία εκτυλίχθηκαν τα γεγονότα στην περιοχή. Οι περισσότεροι αξιωματικοί, που έδρασαν στη Μάνη κι ευρύτερα στη νότια Πελοπόννησο, γνωρίζονταν καλά από την προ- κατοχική περίοδο, όπως αποδεικνύει και το γεγονός ότι ο Κατσαρέας κι ο Κονταλώνης, δυο από τους πρωταγωνιστές στο μανιάτικο εμφύλιο, υπήρξαν συμμαθητές στη Σχολή Ευελπίδων99. Ο ΕΛΑΣ στην προσπάθεια διεύρυνσής του και παράλληλης στρατηγικής αντιμετώπισης των κινήσεων των βασιλοφρόνων αξιωματικών, προσπάθησε να προσεταιριστεί το καλοκαίρι του 1942 σημαντικές προσωπικότητες της Μάνης, και κυρίως δυο μανιάτες αξιωματικούς με αξιόλογη λαϊκή απήχηση και κύρος: α) το συνταγματάρχη Βενετσάνο Κετσέα και β) το λοχαγό Σταύρο Δρακουλαράκο100.

98

Χ. Φλάϊσερ, Στέμμα και…, τ. Β΄, 95-6 μαρτ. 18, 55, παράρτ. 1 100 Οι Δρακουλαράκος και Κετσέας συμμετείχαν έντονα σε προσπάθειες στην Καλαμάτα δραστηριοποίησης αξιωματικών να σχηματιστούν αρχικοί πυρήνες για σχηματισμό ένοπλων ομάδων, όπως μαθαίνουμε από το Ν. Παπαγιαννόπουλος, Αναμνήσεις από τα γεγονότα στη Μεσσηνία, [Αποσπάσματα από το Ανέκδοτο Έργο του], Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, 179. Αναφέρει μάλιστα ότι είχαν συλληφθεί κιόλας από τους Ιταλούς για τη δράση τους το 1942. Αργότερα για συνωμοτικές πράξεις συνελήφθησαν οι: Λοχαγός;/Ταγματάρχης; Σίμος Μπόζεμπεργκ, ο Συνταγματάρχης Βεντσάνος Κετσέας και οι λοχαγοί Γεώργιος Κόπιτσας, Σταύρος Δρακουλαράκος και Γεώργιος Αλεβίζος, που εκτοπίστηκαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης 99

102

Στην προσπάθεια αυτή πρωτοστάτησαν ο μανιάτικης καταγωγής δικηγόρος στην Καλαμάτα Νίκος Κολομβάκος, στέλεχος του ΚΚΕ στην Καλαμάτα από το 1942, ο δικηγόρος Γιώργος Δάλλας, ο καθηγητής Δημοσθένης Δημητριάδης και ο μόνιμος λοχαγός πεζικού Τάσος Αναστασόπουλος.101 Η ομάδα αυτή πρώτα-πρώτα προσπάθησε να οδηγήσει τον Κετσέα στους κόλπους του ΕΑΜ, χωρίς ωστόσο αποτελέσματα102. Παράλληλα ανεπιτυχείς προσπάθειες προσέγγισης από το ΕΑΜ έγιναν

μάλιστα

και

προς

την

κατεύθυνση

του

απόστρατου

μοίραρχου

Γιαλουράκου103. Στη μεσσηνιακή Μάνη τον ΕΛΑΣ πλαισίωσε από τους κόλπους των αξιωματικών ο Μίμης ο Λαμπρινίδης από το Εξωχώρι, ανάπηρος αξιωματικός του στρατού, που πολέμησε και τραυματίστηκε στην Αλβανία. Αυτός ανέλαβε το εφεδρικό ΕΛΑΣ του Εξωχωρίου κι εξελίχθηκε σε βασικό στρατολόγο του ΕΛΑΣ έως και τη «συμφωνία της Βάρκιζας»104.Μια άλλη ομάδα έφεδρων κυρίως αξιωματικών εντάχθηκε στο δημιουργούμενο στην ευρύτερη Λακωνία ΕΑΜ (Λεβεντάκης105, Πρεκεζές, Κονταλώνης, Λάτσης) κι αποτέλεσε αργότερα το βασικό μαχητικό κορμό τόσο του ΕΛΑΣ όσο και του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας. Σ’ αυτή την ομάδα ανήκε και ο ίλαρχος Τηλέμαχος Βρεττάκος. Αυτός αλλά και ο συνταγματάρχης Πιέρρος Πετροπουλάκης δραστηριοποιήθηκαν στο Γύθειο σε συνεργασία με το γραμματέα του ΕΑΜ, Ι. Λειβάδη. Ωστόσο, ο Λειβάδης και ο Βρεττάκος σύντομα θα αποχωρήσουν από το ΕΑΜ, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω106). Την κίνηση αυτή (της αποχώρησης) ενίσχυσε και η παρουσία του ίλαρχου Σκάλκου αλλά και του αξιωματικού από τη Μεσσηνία Κώστα Κανελλόπουλου στη Λακωνία, ο οποίος βοήθησε στην ανάπτυξη του Εαμικού κινήματος107.

101

Γ. Καραμούζης, Πατριώτες και…, 12-16. Βλέπε και Δ. Ν. Ζέρβας- Κ. Γ. Δάλλας, Η Νέα Φιλική Εταιρεία και η Εθνική Αντίσταση στην Καλαμάτα, Καλαμάτα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2005. Η δεσπόζουσα προσωπικότητα των ανωτέρω στη διαμόρφωση του μεσσηνιακού Εαμικού κόσμου επιβεβαιώνεται και από τη μαρτ. 26, 81, παράρτ. 1 102 Γ. Καραμούζης, Πατριώτες και…, 15 103 Γ. Καραμούζης, Πατριώτες και…, 47, Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα»,….τ.Δ’, 2003, 42-45 104 μαρτ. 26, 75, 77, παράρτ. 1 105 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…., 179-180 106 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 299-302. Βλέπε και τη γενικότερη αφήγηση της μαρτ. 31, παράρτ. 1 107 Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος- Γενική Εικόνα… τ. Α’, Καλαμάτα 2004, 128

103

Τον Ιούνιο του 1943 προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ και πολλοί αξιωματικοί (Νικολόπουλος, Καραγιαννάκος108 κ.ά.), που ήταν συσπειρωμένοι σε δεξιές ομάδες, που όπως θα δούμε, θα συστήσουν τον Ελληνικό Στρατό109. Γενικά ο ΕΛΑΣ παρόλα αυτά απέτυχε να διεισδύσει στις τάξεις των μανιατών αξιωματικών και να τους προσαρτήσει στους κόλπους του. Ο άρρηκτος κι ο οργανικός για την υπόστασή τους δεσμός αυτών με το Κράτος διαχρονικά δεν άφηνε πολλά περιθώρια δράσης στο ΕΑΜ, που ευαγγελιζόταν έναν κοινοτικό τρόπο διοίκησης. Ο νέος αυτός τρόπος διοίκησης αναφερόταν σε αλλαγές στους πατροπαράδοτους εθιμικούς τρόπους οργάνωσης των μανιάτικων κοινωνιών. Ήταν δύσκολο μια τέτοια κοινωνία να αποδεχτεί εύκολα μια αλλαγή στον τρόπο οργάνωσής της. Κατά προφορικές μαρτυρίες η περιοχή της Μάνης και ειδικά του Γυθείου «δεν οργανώθηκε ποτέ» προς την κατεύθυνση που το ΕΑΜ ευαγγελιζόταν, αλλά ούτε και οι δεξιές ομάδες κατάφεραν ολοκληρωτική οργάνωση, όπως την επιθυμούσαν. Και οι ενέργειες του ΕΑΜ συνέβαλαν προς την κατεύθυνση αυτή. Οι προσχωρήσεις αξιωματικών στο ΕΑΜ είχαν να κάνουν τόσο με την προσπάθεια οργάνωσης των αξιωματικών της περιοχής στην ένοπλη αντίσταση όσο και με την προσπάθεια υπερίσχυσης στους κόλπους του ΕΑΜ των μη κομμουνιστικών στοιχείων. Οι αρχές του 1943110 υπήρξαν περίοδος καθοριστική για την εμφανή ρήξη στη Μάνη των ένοπλων ομάδων του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και των βασιλοφρόνων αξιωματικών. Τότε πραγματοποιήθηκε στο Γύθειο σύσκεψη μανιατών και Λακώνων αξιωματικών. Η πρωτοβουλία ανήκε στον υπολοχαγό Ν. Δεμέστιχα και πήραν μέρος στην εν λόγω σύσκεψη ο υπολοχαγός Τσόμπος, ο ίλαρχος Βρεττάκος, ο υπολοχαγός Ροζάκης, ο ανθυπολοχαγός Δ. Δεμέστιχας κι οι ανθυπασπιστές Μανωλάκος και Λεβάκος. Ο Δεμέστιχας υπήρξε ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στην «ομάδα Τσιγάντε» και στους εν λόγω αξιωματικούς111. Εκεί η επιλογή των Δεμέστιχα, Λεβάκου και Τσόμπου ήταν η αποχώρηση κι η οριστική ρήξη τους με το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Η γραμμή Βρεττάκου συγκεφαλαιωνόταν στην προσπάθεια των αξιωματικών να αναλάβουν την εξουσία

108

για την ιστορία και την προσχώρηση του Καραγιαννάκου βλ. αναλυτικά σε σ. Γ. Πριόβολος, Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ…,111-129 109 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 84, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…., 438-439, όπου παρουσιάζεται η εμπειρία του μανιάτη Καραγιαννάκου σχετικά με τις αγγλικές ρίψεις στον Ταΰγετο και το πώς το ΕΑΜ προσπαθούσε να εκμεταλλευτεί αυτές τις ρίψεις για λογαριασμό του 110 μαρτ. 8, 8 κ. ε., παράρτ. 1 111 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 80-81, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος, 415, Γ. Πριόβολος, Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ …, 115-120

104

στο ΕΑΜ Γυθείου και να την αφαιρέσουν από τους κομμουνιστές. Φαίνεται ότι η γραμμή Βρεττάκου δεν μπορούσε να ευοδώσει την προσπάθεια κατίσχυσης έναντι των ριζοσπαστικών ή και κομμουνιστικών στοιχείων στους κόλπους του ΕΑΜ. Οι αξιωματικοί, οι οποίοι εν γένει κατέχονταν από μια αντιπάθεια προς αριστερά και κομμουνιστικά στοιχεία, ήταν εύκολο, όταν φαινόταν πιο καθαρά στη νοτιοπελοποννησιακή κοινωνία της περιόδου η ριζοσπαστική πορεία του ΕΑΜ, να αποχωρήσουν από αυτό. Ο πάγιος αντικομμουνισμός των αξιωματικών του στρατού, που ίσχυε σαφώς και στην περιοχή, αποτέλεσε το πιο βασικό κίνητρο, που συντέλεσε από το δεύτερο μισό του 1942 στην πλήρη αποστασιοποίησή τους με το ΕΑΜ και στην ενεργοποίησή σε δεξιές οργανώσεις. Παράλληλα λοιπόν με το ΕΑΜ εργαζόταν κι ο πυρήνας των βασιλοφρόνων αξιωματικών Πελοποννήσου με σκοπό τον προσεταιρισμό αξιωματικών στους κόλπους του. Μέσα σε μια πολύπλοκη εικόνα, κατά την οποία από το δεύτερο μισό του 1942 έως και τους πρώτους μήνες του 1943 όλα ήταν ρευστά και μεταβαλλόμενα στις προσαρτήσεις και μεταπηδήσεις προσώπων από το ΕΑΜ αρχικά στα υπό διαμόρφωση στρατιωτικά τμήματα των βασιλοφρόνων112, παρατηρούνται στην περιοχή του Γυθείου σημαντικές αποσχίσεις από το ΕΑΜ: α) αυτή του Γιάννη Λειβάδη β) κυρίως αυτή του ιλάρχου Τηλέμαχου Βρεττάκου113. Η απόσχιση αυτή, όπως κι αυτή του Λειβάδη, υπήρξαν οι πιο καθοριστικές για την ευρύτερη περιοχή της Μάνης114. Ας παρακολουθήσουμε τα γεγονότα, που οδήγησαν σ’ αυτή την απόσχιση, επειδή μας αποκαλύπτουν τον τρόπο σκέψης, δράσης και τις αλλαγές, που η ιστορική συγκυρία μπορεί να επιφέρει στην καθημερινή δυναμική της σε μια τοπική κοινωνία. Ο Βρεττάκος από το Μάιο του 1943, ενώ ήταν ακόμα μέλος του ΕΑΜ, συνεργαζόταν με στρατιωτικούς, που συγκροτούσαν τον Ελληνικό Στρατό (Ε.Σ.)115. Στα τέλη Ιουνίου 1943 γίνεται στο Γύθειο, στη Μητρόπολη, και με κάθε μυστικότητα μια νέα

112

Αρ. Μπουλούκος, «Η Εθνική Αντίσταση στην Πελοπόννησο», Εθνικός Κήρυξ, 3-7 Δεκεμβρίου 1961 113 μαρτ. 8, 9-10, παράρτ. 1. Βλέπε και Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ.Α΄, 227-8, Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 80-88- Χ. Φλάϊσερ, Στέμμα …, τ. Β, 97-111, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…,.33-40, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…., 448-449 114 Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 70-71, Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 273 115 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…., 448, όπου δίνονται τα τεκμήρια για το ότι ο Καραγιαννάκος, ως αρχηγός του Ε.Σ. Λακωνίας, χρηματοδοτούσε το Βρεττάκο

105

συνάντηση αξιωματικών με σκοπό την οργάνωση αντίστασης, από τις πολλές των ζυμώσεων, που υφίσταντο εκείνη την περίοδο116. Εκεί ο Βρεττάκος ζήτησε από τους άλλους αξιωματικούς να επιδείξουν τις ταυτότητές τους, για να γνωρίζουν όλοι με ποιον μιλούν117. Ήδη αυτό το γεγονός καταδείκνυε το κλίμα ανασφάλειας και έλλειψης εμπιστοσύνης κατά τις μυστικές συναντήσεις αξιωματικών. Ήταν δύσκολο να πιστοποιηθεί η παρουσία συγκεκριμένων προσώπων στη συνάντηση αυτή, μια και οι ίδιοι οι συμμετέχοντες απέφευγαν να παρουσιαστούν με το κανονικό τους όνομα, μη γνωρίζοντας τα κίνητρα της εν λόγω συνάντησης. Υποψίες για προδότες, για κομμουνιστές ή ένδειξη ελέγχου νομιμότητας εξουσίας πυρπολούσαν κάθε αγαθό κλίμα οιασδήποτε συναίνεσης. Πολλοί αποχώρησαν118 κι ο Βρεττάκος έδειξε ότι η κάθε μορφής συνεννόηση με τέτοιου είδους ενέργειες ήταν αδύνατη συλλήβδην. Μυστική συνάντησή του με τον έμπιστο βασιλικό απεσταλμένο στην περιοχή, λοχαγό Αργείτη, οδήγησε σε οριστική φυγή του Βρεττάκου από το ΕΑΜ, μια και ο Αργείτης του υποσχέθηκε βρετανική βοήθεια στην ομάδα του119. Ο ίδιος ο Βρεττάκος με ομάδα αξιωματικών αποχωρεί από το Γύθειο και κατευθύνεται στη ΝΑ μεριά του Πάρνωνα, στην περιοχή Χάνια Κουτουμούς. Εγκαθίσταται σε ένα μέρος, που ονομαζόταν Βρωμολαγκάδα. Εκεί έστησε το στρατηγείο του κι άρχισε σειρά μυστικών επαφών με στρατιωτικούς παράγοντες, αξιωματικούς αλλά και με Εγγλέζους. Αποτέλεσμα αυτών των επαφών και ύστερα από συζητήσεις του με Άγγλους απεσταλμένους ήταν να επέλθει μια συμφωνία120. Η συμφωνία προέτρεπε το Βρεττάκο και τους άνδρες του να κατευθυνθούν στην περιοχή του Ταΰγετου κι εκεί οι «Εγγλέζοι» επρόκειτο να κάνουν ρίψεις οπλισμού για αυτούς121. Πράγματι ο Βρεττάκος κι ο επίσης μανιάτης αξιωματικός του Πατσάκος βρέθηκαν στον Ταΰγετο, όπου φιλοξενούνταν στο Εξωχώρι.122 Ο Βρεττάκος και η

116

μαρτ. 8, 9 κ.ε., παράρτ. 1. Πιθανό να πρόκειται για την προσπάθεια μεσολάβησης του λοχαγού Λιαρόπουλου, ο οποίος ως απεσταλμένος του Ζέρβα από την Αθήνα προσπάθησε ανεπιτυχώς να δημιουργήσει οργάνωση «τύπου ΕΔΕΣ». Βλ. Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 422 117 μαρτ. 8, ό. π., παράρτ. 1 118 μαρτ. 8, ό. π., παράρτ. 1 119 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 84 , Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ.Α΄, 300344, Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 70-71 120 μαρτ. 8, 9 κ.ε., παράρτ. 1. Η μαρτυρία λόγω του προχωρημένου της ηλικίας του αδυνατούσε να θυμηθεί το ακριβές όνομα του Άγγλου διαπραγματευτή με το Βρεττάκο. Ωστόσο είναι σίγουρος για το συμβάν. 121 μαρτ. 8, 9-10, παράρτ. 1 122 μαρτ. 31, 112, παράρτ. 1

106

ομάδα του αποτέλεσαν τμήμα του Ε.Σ. με σύνδεσμο το μανιάτη αξιωματικό Πατσάκο123. Η κίνηση αυτή του Βρεττάκου συνέπιπτε περίπου χρονικά με την υπογραφή του «συμφώνου Doria- Παπαδόγγονα»124 (20-7-1943). Η απόσχιση Βρεττάκου υπήρξε το πέρας των όποιων ουσιαστικών προσπαθειών για αποφυγή ρήξης των ένοπλων αντιστασιακών ομάδων στη Μάνη, όπως και το «σύμφωνο Doria- Παπαδόγγονα» προσυπέγραφε θεωρητικά τη συνεργασία Ιταλών- «εθνικιστικών αποσπασμάτων»125 για την εξόντωση κομμουνιστικών οργανώσεων. Έτσι η σύγκρουση ΕΑΜ/ΕΛΑΣΒρεττάκου ήταν αναπόφευκτη, ενώ στην ομάδα Βρεττάκου και στις συγκρούσεις της εναντίον του ΕΛΑΣ συμμετείχαν περιστασιακά και μέλη της Χωροφυλακής, όπως αποδεικνύεται από τη μεριά της Χωροφυλακής από αναφορά σ’ έναν φονευθέντα Χωροφύλακα σε σύγκρουση στην Πετρίνα126. Με την απόσχιση του Τηλέμαχου Βρεττάκου από το ΕΑΜ και την προσκόλλησή του στον Ε.Σ. ξεκινούσε αμέσως- αμέσως η ένοπλη εμφυλιακή ρήξη στους κόλπους των ένοπλων ομάδων της Μάνης με ελαφρώς ανίσχυρη την ομάδα του ΕΛΑΣ127. Ο Βρεττάκος στηριζόταν στις αγγλικές ρίψεις, που του είχαν υποσχεθεί οι Άγγλοι κι ο Αργείτης, και γι’ αυτό πέρασε με τους άνδρες του στο δάσος της Βασιλικής Ταΰγετου128. Από τις επισημάνσεις αυτές προκύπτει ότι ο αγώνας του Βρεττάκου έναντι στο ΕΑΜ διεξήχθη σε δύο φάσεις: 1) ήταν αρχικά αγώνας εκ των έσω, ώστε να μην επικρατήσουν σ’ αυτό οι κομμουνιστές 123

Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 84 αναλυτική παρουσίασή του στο Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 97-100. Επίσης μια άλλη άποψη για «πλαστό πρωτόκολλο Doria- Παπαδόγγωνα» βλέπε στο Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…, τ. Γ’, 101-144. Βλέπε επίσης και Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 86-89. Βλέπε και Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 450-451 και συζήτηση για αυτό το θέμα βλ. στο Χ. Φλάϊσερ, Στέμμα …, τ. Β, 103 125 Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 97 126 Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής…, 39 127 Ν. Παπαγιαννόπουλος, Αναμνήσεις από τα γεγονότα στη Μεσσηνία, [Αποσπάσματα από το Ανέκδοτο Έργο του], Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, 182 128 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 422-424. Ο ίδιος είχε δεχτεί από άντρα της ομάδας του μια άλλη πρόταση δράσης: Ένας από τους συνεργάτες του όμως, ο Π. ο Γιαννιτσαράκος τον προέτρεψε να μην ακολουθήσει το δρόμο για τον Ταΰγετο. Αφού τον ειδοποίησε ότι στο χωριό Αχουμάτου είχαν συγκεντρωθεί 5-6 κομμουνιστές, προσπαθώντας να οργανωθούν, τον παρότρυνε να τους επιτεθούν, να τους αφοπλίσουν και να ξεκινήσουν να πηγαίνουν σε ένα- ένα τα χωριά του Μαλεβρίου και της Μάνης, παίρνοντας από τους κομμουνιστές ό,τι όπλα είχαν. Έπειτα, του πρότεινε ο Γιαννιτσαράκος, να μαζευτούν στο Σιδηρόκαστρο (συγκεκριμένα και στα Σκυφιάνικα και όχι μόνο στο Σιδηρόκαστρο) και εκεί να ζητήσει να του γίνουν οι ρίψεις. Κι αυτό το αιτιολόγησε, λέγοντας ότι οι αριστεροί δεν είχαν προλάβει να οργανωθούν στην περιοχή της Μάνης και της Μελιτίνης. Η πρόταση αυτή, αν γινόταν αποδεκτή από το Βρεττάκο, θα καθιστούσε τη Μάνη πρωτεύοντα βάση του Ε.Σ. και του ένοπλου αγώνα του. Βλ. μαρτ. 8, 302 κ.ε., παράρτ. 1 124

107

2) οδηγήθηκε σε πλήρη ρήξη, όταν η πρώτη τακτική δεν υπήρξε επιτυχής γ) η τρίτη σημαντική αποχώρηση από το ΕΑΜ ήταν αυτή του Σκάλκου. Κι ο Σκάλκος από το Πύριχο Γυθείου, όπως είδαμε, κατά αριστερές πηγές είχε προσχωρήσει αρχικά στο ΕΑΜ, ακολουθώντας τις περιοδείες του Κλέαρχου Κουρούνη, γραμματέα του επαρχιακού συμβουλίου του ΕΑΜ. Ο Σκάλκος μεταπήδησε στον Ε.Σ., κατά τα ίδια παρεχόμενα στοιχεία, ευθυνόμενος και για τη δολοφονία Κουρούνη. Σε αντίποινα ο ΕΛΑΣ εκτέλεσε στο Πύριχο, το χωριό του Σκάλκου, 6 άτομα129. Η μετακίνησή του Σκάλκου προς τον Ε.Σ., λοιπόν, προκάλεσε μια πρώτη σύρραξη του ΕΛΑΣ με τον Ε.Σ. Έτσι στην περιοχή του Οιτύλου, που προπολεμικά είχε ισχυρές τροτσκιστικές επιρροές, ο Ε.Σ. προσπάθησε να περιορίσει τη δημιουργία υπό τον Μπαρμπούνη μιας ισχυρής από το 1942 οργάνωσης του ΕΑΜ.

130

. Αυτή η προσπάθεια οδήγησε σε μια τοπική

σύγκρουση, από την οποία επήλθαν τα πρώτα σπέρματα ρήξης ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και δεξιών αξιωματικών στην περιοχή του Οιτύλου. Από τη σύγκρουση σκοτώθηκε ένα μέλος της οικογένειας των Πετρουλαίων από πρώην μάλιστα συμμαθητή του131. Από τις δεξιές

μαρτυρίες, που είχαν άμεση επαφή με μανιάτες του

Βρεττάκου, που επέστρεφαν στην περιοχή τους μετά τη μάχη, προκύπτει ότι από το σημείο αυτό κορυφώνεται και στη μέσα Μάνη η σύγκρουση των δεξιών ομάδων με το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Οι αποσχίσεις αυτές υπήρξαν δηλωτικές του κλίματος εναντίον του ΕΑΜ. Παράλληλα μ’ αυτές στο κλίμα εναντίον του ΕΑΜ συνέβαλλαν και 1. οι αλλεπάλληλες αποστολές αξιωματικών από την Αθήνα, που μετέφεραν «την θέλησιν του Βασιλέως και των Άγγλων»132 για ανοιχτό αγώνα ενάντια στο ΕΑΜ 2. το ότι το Μάιο έφτασε στο Γύθειο από την Αθήνα ο λοχαγός Λιαρόπουλος ως εκπρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού και με εντολή τη δημιουργία δικτύου, το οποίο

129

Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Θωμά Γουλάκου/Πελοπόννησος/ Φ2/33Κ, 1 130 μαρτ. 18, 47, παράρτ. 1. Βλέπε και Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Δ. Πέτρουλα, Υλικό για Αρχείο, 33, Μιχ. Πέτρουλας, 3, 12 131 μαρτ. 17, 39-40, παράρτ. 1- μαρτ. 18, 46 κ.ε., παράρτ. 1 132 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 80-81

108

θα διαλύσει το ΕΑΜ στο Γύθειο και την ευρύτερη περιοχή ακόμα και με τη βία συνεπικουρώντας έτσι τον αντιεαμικό αγώνα133 3. το ότι το ίδιο το ΕΑΜ στη νότια Πελοπόννησο αισθανόταν ή ερμήνευε ότι το δυσχερές γι’ αυτό κλίμα οφειλόταν στο ότι η Αγγλία δεν το υποστήριζε: «Είχε διαδοθεί πως η Αγγλία δεν υποστηρίζει εμάς (ΕΑΜ) από άλλους (δεξιές ομάδες ) που πέσανε συνδέσμους του στρατηγείου ΜΑ στον Πάρνωνα..» μας πληροφορεί η έκθεση του Πολύβιου Ισαριώτη, συντονιστή των οργανωτικών υποθέσεων Πελοποννήσου για λογαριασμό του ΚΚΕ, του έτους 1943 για τη νότιο Πελοπόννησο134. Έτσι αποκρυσταλλωνόταν για το ΕΑΜ στη νότια Πελοπόννησο η κατεύθυνση της πλειάδας των αξιωματικών της Μάνης στην ένοπλη αντίσταση. Η κατεύθυνση αυτή στρεφόταν πρωταρχικά ενάντια στο ΕΑΜ. Η πλήρης αποσύνδεση αγγλικού παράγοντα και ΕΑΜ, που υπήρξε απότοκη της μεταστροφής της ορατής πλέον αγγλικής πολιτικής ενάντια στο ΕΑΜ κατά τα μέσα του 1943, κατά τον Ισαριώτη επηρέασε και τις κινήσεις μέσα στους κόλπους του ΕΑΜ στη νότιο Πελοπόννησο: «Άρχισαν μερικοί από τη νομαρχιακή επιτροπή να δυσπιστούν. Ήταν ο διευθυντής της αγροτικής Τράπεζας και κάποιος διευθυντής υπηρεσίας της Λακωνίας. Τους έφερα σε επαφή και πειστήκανε και ενθουσιαστήκανε βλέποντας αντιπροσώπους της Αγγλίας»135. Ωστόσο το ΕΑΜ προσπαθούσε να διατηρήσει το στελεχιακό του δυναμικό μέσω της προσπάθειας να παρουσιαστεί προς τα έξω η αγαστή του συνεργασία με τους Άγγλους. 4. Το ότι φήμες, που αποδείχτηκαν αναληθείς, για τη δολοφονία του ανθυπασπιστή Μανωλάκου από το ΕΑΜ, βάρυναν το κλίμα στις σχέσεις ΕΑΜ και βασιλοφρόνων αξιωματικών. Δεν ήταν αμέτοχη σ’ αυτό και η συμμετοχή στη δημιουργία του κλίματος αυτού και της αγγλικής διπλωματίας136. Η δολοφονία Μανωλάκου θεωρήθηκε από τους βασιλόφρονες αξιωματικούς κατάφωρο τεκμήριο

133

Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 81 ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/90/σ.3, 26/11/1943 135 ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/90/3 136 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 82-83, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 45-55 134

109

της κομμουνιστικής υπερίσχυσης στο ΕΑΜ του Γυθείου. Η πολιτική διχόνοια βρισκόταν οριστικά προ των πυλών στο Γύθειο. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα το ΕΑΜ με έδρα το Γύθειο προσπάθησε επίσης να επηρεάσει το μανιάτικο πληθυσμό, προσαρτώντας στους κόλπους του σημαίνουσες σε τοπικό κύρος οικογένειες. Κάτι τέτοιο κρίθηκε απαραίτητο, λόγω της επιρροής των δικτύων πατρωνίας που προσανατόλιζαν τους κατοίκους προς συντηρητικές επιλογές. Αυτή η πολιτική του ΕΑΜ Γυθείου επιτεύχθηκε στην περίπτωση της οικογένειας Πετροπουλάκη. Ο Πετροπουλάκης, ο οποίος διέθετε κύρος στην ευρύτερη περιοχή και ο ίδιος είχε μεγάλο κλήρο γης, φαινόταν ότι ήταν σεβαστό άτομο137. Η οικογένεια Πετροπουλάκη ως επί το πλείστον εντάχθηκε σύσσωμη στο ΕΑΜ και μάλιστα ο Πιέρρος Πετροπουλάκης στάλθηκε ως εκπρόσωπος από τη Λακωνία και στην Εθνοσυνέλευση, όταν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ δημιούργησε το 1944 στις Κορυσχάδες την ΠΕΕΑ. Αξίζει να τονιστεί η σημασία της οικογενειακής αλληλεγγύης στις δομικές λειτουργίες της μανιάτικης κοινωνίας και της σχέσης της με την κεντρική εξουσία. Δεξιές μαρτυρίες προσπαθούν να καταδείξουν την απουσία πολιτικού κινήτρου στην απόφαση του Πετροπουλάκη να ενταχθεί στο ΕΑΜ, προκρίνοντας ως αιτία τα προσωπικά τοπικά θέματα και την ανάγκη138. «Ο Πετροπουλάκης ήταν από το Γύθειο. Είχε έναν κάμπο, που τον καλλιεργούσε κηπευτικά. Ήταν προοδευτικός άνθρωπος στη γεωργία με ένα μεγάλο κλήρο με νερό. Τα κηπευτικά τα πουλούσε και στους Ιταλούς. Οι Ιταλοί μια ή δύο φορές την εβδομάδα έρχονταν σ’ αυτόν κι αγόραζαν κηπευτικά. Όταν προσπαθούσε να οργανωθεί η αριστερά στο Γύθειο κι ο Βρεττάκος αποτύχαινε στις ενέργειές του, ο Πετροπουλάκης βρέθηκε σε δύσκολη κατ’ εμέ θέση, δηλαδή κινδύνευε να χαρακτηριστεί είτε κομμουνιστής, αφού συνεργαστεί με τους κομμουνιστές, είτε να χαρακτηριστεί δοσίλογος και ρουφιάνος, επειδή είχε οικονομικές συναλλαγές με τους Ιταλούς. Κι ο

137

μαρτ. 8, 8 κ.ε., παράρτ. 1. Μάλιστα εθεωρείτο από τις «προσωπικότητες από όλο το Μωρηά», που συμμετείχαν τον Οκτώβριο του 1944 στη σύγκληση της Α’ Ολομέλειας της Πελοποννησιακής Επιτροπής του ΕΑΜ μαζί με το Μητροπολίτη Ηλείας Αντώνιο και το δικηγόρο Γ. Βουρνά. Βλέπε: Λεύτερος Μωρηάς, Όργανο της Κομματικής Επιτροπής Πελοποννήσου του ΚΚΕ, 29 Οκτώβρη 1944, 1 138 μαρτ. 8, 9-10, παράρτ. 1. Η οικογένεια Πετροπουλάκη έπαιξε σημαντικό ρόλο έως το 1944 σε όποιες προσπάθειες χαράσσονταν από το κέντρο της Αθήνας για επαφή και συνομιλίες του ΕΑΜ με τους αξιωματικούς στην περιοχή της Μάνης και της Λακωνίας. Βλ. ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/111/3

110

Πετροπουλάκης έφυγε από το Γύθειο και πήγε στον Ταΰγετο κι έγινε μέγας καπετάνιος, στον Άι- Νικόλα139.» Σίγουρα σε μια φυλετική κοινωνία άρρηκτα δεμένη με το παρελθόν της, όπως η μανιάτικη, προσωπικές επιλογές που κατευθύνονται από τις εκάστοτε συγκυρίες επηρεάζουν τις αποφάσεις μιας οικογένειας. Κι ασφαλώς αποτέλεσαν έναν παράγοντα για τον εμφύλιο διχασμό στη Μάνη. Η ένταξη του Πετροπουλάκη στο ΕΑΜ είχε μεγάλη επίδραση στο τοπικό επίπεδο, προσδίδοντας κύρος στην οργάνωση και στη δράση της στην περιοχή του Γυθείου. Πάντως, το ΕΑΜ προσπαθούσε διαρκώς να εκμεταλλευτεί τη βαρύνουσα σημασία του ονόματος του Πετροπουλάκη στην περιοχή του Γυθείου και της Μάνης, κάτι που διατηρήθηκε και αρκετά μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, όταν η ΝΕΛ του ΚΚΕ αποφάσισε την ένοπλη σύγκρουση με τις κυβερνητικές δυνάμεις. Από το 1943 το ΕΑΜ ενίσχυε τη δυναμική του στα ορεινά του Ταϋγέτου. Κι αυτό αποτέλεσε δίαυλο προς την ενεργοποίηση του ΕΛΑΣ στην περιοχή. Επί παραδείγματι στο ορεινό χωριό του νότιου Ταϋγέτου Σκαμνάκι οι εκπρόσωποι της Eαμικής επιτροπής, Β. Κουράκος και Μ. Μανιτάκος, ο υπεύθυνος αυτοδιοίκησης, Π. Ρετζεπέρης, του ΕΛΑΣ, Π. Δημητράκος, της ΕΠΟΝ, Η. Γιαννουράκος, και της Αλληλεγγύης και Γραμματείας Κόμματος, Μ. Πέτρουλας, του δικαστικού, Γ. Δουκάκος κι ο αρχηγός το Δ. Τρουμπιτάρης (αφού παραιτήθηκε ο αρχικός διοικητής Μ. Μανιτάκος) δημιούργησαν μια ισχυρή Οργάνωση, που μελλοντικά θα αποτελέσει μια ισχυρή βάση για όλη τη δεκαετία στην περιοχή140. Στη Μάνη η δραστηριοποίηση της ΕΠΟΝ οργανώθηκε από την άνοιξη έως τις αρχές καλοκαιριού του 1943. Πρόδρομος της ΕΠΟΝ υπήρξε η ΕΛΟΝ (=Ενιαία Λακωνική Οργάνωση Νέων), που είχε δημιουργήσει ομάδες στο Μαυροβούνι Γυθείου, στο Γύθειο και στη μέσα Μάνη. Ο Γ. Παστελάκος από το Γύθειο και ο Κώστας Βουγιουκλάκης από τη Λάγια υπήρξαν οι εκπρόσωποι της Μάνης στην οργάνωση της ΕΠΟΝ Λακωνίας. Ιδρυτικά εκπρόσωπός της είχε οριστεί ο Δημήτρης Σταυρόπουλος από το Βασσαρά141. Ο Κ. Ζευγώλης υπήρξε ο υπεύθυνος της Μάνης και η Ε. Κυβέλου υπήρξε η υπεύθυνη για τα κορίτσια. Τον Αύγουστο του 1944 τον

139

μαρτ. 8, 9, παράρτ. 1 Κ.Μ.Ι.Ε.Α. (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης ), Αρχείο Δ. Πέτρουλα,/Πελοπόννησος/ Υλικό για Αρχείο, 33, Μιχ. Πέτρουλας 6 141 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 324 140

111

Ζευγώλη, που μετατέθηκε στην Επιτροπή Κρίσεων Αγωνιστών Βορείου Ταϋγέτου, αντικατέστησε ο Μ. Μανωλάκος από το Νύφι ανατολικής Μάνης142. Μανιάτες επονίτες υπήρξαν πολλά νέα άτομα από όλη τη Μάνη. Αυτοί αποτελούσαν την

κύρια πηγή στρατολόγησης του ΕΛΑΣ και σκοτώθηκαν

πολεμώντας στις γραμμές του143. Η ΕΠΟΝ χωριζόταν σε επαρχιακά όργανα, τα οποία αποτελούνταν από τμηματικά συμβούλια. Κάθε επαρχία είχε το γραμματέα της, το γραμματέα του επαρχιακού συμβουλίου. Αρχικός γραμματέας του Επαρχιακού Συμβουλίου Γυθείου- Οιτύλου υπήρξε ο Κ. Ζευγώλης («Λάβας»), που από τον Ιούνιο του 1944 ανέλαβε Γραμματέας του Επαρχιακού Συμβουλίου Μεσσηνίας. H EΠON είχε την πρωτοβουλία για τη δημιουργία παράνομου τύπου. Αλλά ανάμεσα στα μέλη της δημιουργούνταν συχνά την περίοδο του 1943 πολιτικές διαφορές και κατηγορίες για «κομματική φράξια», που έφτασαν σε καθαίρεση του Γ. Κλαϊνου από το Κρυονέρι Μάνης144. Ας αναφερθεί επίσης ότι ο Β. Ρογκάκος, που πρωτοστάτησε στο ΔΣΠ αργότερα, υπήρξε γραμματέας της περιφερειακής επιτροπής του ΚΚΕ για την περιοχή Γυθείου- Οιτύλου145. Ο Ρογκάκος καταγόταν από τα Κόκκινα Λουριά, που διοικητικά υπαγόταν στην επαρχία Λακεδαίμονος, αλλά οι κάτοικοί της αναφορικά με τη νοοτροπία και την αυτό- συγκρότηση του πεδίου ταυτοτήτων τους είχαν επιλέξει να θεωρούν τους εαυτούς τους μανιάτες146. Μέχρι σ’ αυτό το σημείο έφτανε η αντιστασιακή δραστηριότητα των μελών της ΕΠΟΝ147. Από την άλλη μεριά διοικητικός αντιπρόσωπος της ΠΕΕΑ από το καλοκαίρι του 1944 για την περιοχή Γυθείου Οιτύλου είχε οριστεί ο τραπεζικός διευθυντής Β. Γιαννακούρος148. Ισχυρή επονιτική ομάδα, πηγή στρατολόγησης του

142

Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 525-526 Ο Β. Αντωνάκος (8-5-1944) από τη Μήνα σκοτώθηκε πολεμώντας στις γραμμές του ΕΛΑΣ, όπως και οι Σ. Αναστασάκος από το Γύθειο, κι ο Σ. Αράπης από τη Λάγια (Σεπτέμβρης 1944). Ο Γρ. Γρηγοράκος από το Γύθειο σκοτώθηκε από τα Τάγματα το 1944, οι Δ. και Π. Καλαντώνης (από το Μπρίκι, 1944), Σ. Καλκατζάκος (φοιτητής από τον Κούνο, 1944), ο οποίος δίδασκε τους πιο νέους μαθήματα μαρξιστικής θεωρίας στα βουνά (βλέπε την αφήγηση της μαρτ. 15, παράρτ. 1), Γ. Ταπεινός (1944), Β. Τσιμπιδάρου (Αρεόπολη, 1945) σκοτώθηκαν κι αυτοί από δεξιές παρακρατικές ομάδες Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 146-149 144 Είχε κατηγορηθεί ότι είχε μετατρέψει την έδρα του συμβουλίου της ΕΠΟΝ σε εστία ερωτικών συνευρέσεων. Βλέπε Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 525-526. 145 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 526 146 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 141. Μάλιστα μαθητές του Γυμνασίου Αρεόπολης το 1943, που έγραφαν σε πολύγραφο προκηρύξεις, είχαν πιαστεί και σκοτώθηκαν στην ίδια περιοχή 147 η πληροφορία αντλείται όχι από αυτούσιες πηγές, αλλά από ανθρώπους, που αναφέρονταν σε συγγενείς τους, για τους οποίους είχαν από οικογενειακές μαρτυρίες πληροφορηθεί το θάνατό τους (Γ. Μαυροειδάκος) 148 Φωνή του Μωρηά, Όργανο…, 28 Ιούλη 1944, 2 143

112

ΕΛΑΣ, είχε δημιουργηθεί και στο Εξωχώρι, όπου μάλιστα συγκεντρώνονταν στις ακτίφ συνεδριάσεις έως και 180 άτομα149 αλλά και στα Τσέρια150! Στο πλαίσιο του παράνομου τύπου ειδικά στην περιοχή της Μάνης κυκλοφόρησε σε 15 διαφορετικά χειρόγραφα η εφημερίδα «Νίκη»151, αλλά και η «Λαχανίδα», η οποία αντλούσε την ονομασία της από τα λάχανα, με τα οποία τρέφονταν οι μανιάτες σε μια εποχή ιδιαίτερης πενίας και πείνας152. Κύριο υλικό των εφημερίδων αυτών, τεύχη των οποίων στάθηκε έως στιγμής αδύνατο να εντοπιστούν, μπορούσε να αντληθεί από τον ασύρματο της Μέσης Ανατολής, που έφτανε με ειδήσεις στη Μάνη από τη Δανάη Μωρίτη, μια από τις λίγες γυναίκες με ενεργό αντιστασιακή δραστηριότητα, που το όνομα της μας γίνεται γνωστό σε μια κοινωνία κατά γενική ομολογία ανδροκρατούμενη και θεμελιωμένη σε αξίες, που προάγουν την ανδροπρέπεια στις καθημερινές κοινωνικές δράσεις153. Για τα αν η «Νίκη» συντασσόταν στον πολύγραφο υπάρχουν αμφιβολίες, καθώς άνθρωπος που θυμάται τα φύλλα της, αναφέρει ότι περιείχε και χρωματιστά κόκκινα γράμματα, τα οποία προφανώς παρέπεμπαν σε συνθήματα υπέρ του ΕΑΜ154. Τα «αετόπουλα» αποτελούσαν το παιδικό κίνημα του ΕΑΜ και το αποτελούσαν παιδιά ηλικίας 8-14 ετών. Η δράση τους στη Μάνη υπήρξε ανάλογη της ηλικίας τους. Άλλα ακολουθούσαν τους γονείς τους στα βουνά, ενώ άλλα προέβησαν στη Μάνη σε παράτολμες και πετυχημένες ενέργειες, που αφορούσαν την υπεξαίρεση όπλων από Ιταλούς και τη μεταβίβασή τους στον ΕΛΑΣ ή αφορούσαν ενέργειες παραπλανητικές προς τα Τάγματα155. Έτσι προετοιμάζονταν να πλαισιώσουν μελλοντικά τις τάξεις του ΕΛΑΣ.

149

μαρτ. 26, 81, παράρτ. 12 Βλέπε τα γενικότερα στοιχεία της μαρτ. 27, παράρτ. 1 151 μαρτ. 23, 64, παράρτ. 1. Βλέπε και Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…., 401-2 152 μαρτ. 23, ό. π., παράρτ. 1 153 μαρτ. 23, 64 κ.ε., παράρτ. 1 154 μαρτ. 23, ό. π., παράρτ. 1 155 Αναφέρονται ανεκδοτολογικές ιστορίες για κατορθώματα επονιτών. Ενδεικτικά λέγεται πως ο Τζίμης ο «αντάρτης» το Δεκαπενταύγουστο του 1943 έξω από το Γύθειο κι ενώ οι Ιταλοί , όταν έκαναν μπάνιο, συνήθιζαν να αφήνουν τα όπλα τους σε μορφή πυραμίδας στην άμμο, κατάφερε να κρύψει στην άμμο μερικά και να τα προμηθεύσει μεθοδευμένα στον ΕΛΑΣ. Κι ο Τ. Βουγιουκλάκης στη Λάγια ξεγέλασε κι έδιωξε τα μέλη των Ταγμάτων, που λυμαίνονταν την περιοχή, κολλώντας μια προκήρυξη του ΕΛΑΣ, η οποία προκάλεσε το φόβο στα μέλη των Ταγμάτων. Βλ. Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 153-154 150

113

6. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ Ε.Σ. Επίκεντρο δραστηριοτήτων στη δημιουργία ένοπλων αντιστασιακών ομάδων με υπόβαθρο τις προπολεμικές βασιλόφρονες πολιτικές αντιλήψεις

στη νότια

Πελοπόννησο υπήρξε κυρίως το ορεινό Δυρράχι. Εκεί είχαν συγκεντρωθεί αξιωματικοί από τη μεσσηνιακή Μάνη, που ήταν καταζητούμενοι από την ιταλική καραμπινιερία λόγω του δύσβατου της ορεινής περιοχής, που απέτρεπε τον έλεγχό της από αυτή. Επικεφαλής τους ήταν ο λοχαγός Σταύρος Νικολόπουλος. Οι Άγγλοι σύμφωνα με την πολιτική των ρίψεων όπλισαν τη συγκροτημένη ένοπλη ομάδα, που ονομάστηκε Ελληνικός Στρατός156. Η άνοιξη του 1943 υπήρξε η χρονική στιγμή ίδρυσης και του Ελληνικού Στρατού (Ε.Σ.). Ανάμεσα στους σκοπούς συγκρότησης του Ε.Σ. υπήρξε η εξασφάλιση της τάξης κι ο καθαρισμός της υπαίθρου από κακοποιά κι αναρχικά στοιχεία157. Ο Ε.Σ. είχε ξεχωριστό τμήμα δράσης για τη Μεσσηνία και ξεχωριστό για τη Λακωνία. Ο Ε.Σ. Λακωνίας συγκεκριμένα στρεφόταν ενάντια «των δόλιων σκοπών του ΕΑΜ»158. Η

ρήξη υπήρξε πια ανοιχτή κι

εμφανέστατη με βάση τις καταστατικές αρχές δράσης του Ε.Σ., που σημείωναν ότι ο αγώνας για ελευθερία από τον κατακτητή πρέπει να συνοδεύεται από σεβασμό στην ελευθερία της χώρας, που το ΕΑΜ απειλούσε με τους δόλιους, φιλοσοβιετικούς, σκοπούς του. Ο Ε. Σ. στηρίχτηκε στο πρώτο στάδιο της δημιουργίας του σε έτοιμους στρατιωτικούς μηχανισμούς, όπως αυτόν της Ο.Κ.Α. Οι Βενετσάνος Κετσέας και Σταύρος Δρακουλαράκος, πεισμένοι πια για την ανάγκη δράσης εναντίον του κατακτητή, εμφανίζονται μαζί με άλλους στη Μεσσηνία

να δημιουργούν στην

Καλαμάτα την Ο.Κ.Α. (Οργάνωση Κατώτερων Αξιωματικών), προαγγέλου του Ε.Σ. Ουσιαστικά η συγκρότηση της Ο.Κ.Α. στα τέλη του 1941, από τους λοχαγούς Τάσο

156

Ν. Παπαγιαννόπουλος, Αναμνήσεις από τα γεγονότα στη Μεσσηνία, [Αποσπάσματα από το Ανέκδοτο Έργο του], Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, όπου ο Παπαγιαννόπουλος γράφει: «Ο αρχηγός όμως, Ταγματάρχης Ρίντ, έχει δικές του επιδιώξεις. Γι’ αυτό εξοπλίζει άλλα τμήματα (Ε.Σ.-Ε.Ο.Β.) και στην προσπάθεια του να διαλύσει τον Ε.Λ.Α.Σ. οδηγεί την περιοχή σε εμφύλιες συγκρούσεις με αποτέλεσμα τη διάλυση της Ε.Ο.Β. στις 6/8/1943», 182 157 Χ. Φλάϊσερ, Στέμμα …, τ. Β, 98. Βλέπε και στα Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη, Α.Ε.368 παρά το Στοιχεία Εθνικής Αντίστασης, 62 και 71 158 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 270

114

Αναστασόπουλο159, Σταύρο Νικολόπουλο και Απόστολο Κούβελα θα αγκαλιάσει πολλούς μόνιμους κατώτερους αξιωματικούς, χωρίς περιορισμό και διάκριση. Αρχική επιδίωξη της οργάνωσης ήταν να εξαρθεί το πατριωτικό φρόνημα των αξιωματικών που δέχονταν πολλές διαβρωτικές πιέσεις από τους Ιταλούς και άλλους παράγοντες, όπως ο μοναρχικός Συνταγματάρχης Παπαδόγγονας, που πρέσβευε ανοιχτά τη συνεργασία των στρατιωτικών ομάδων με τους Ιταλούς, ώστε να αντιμετωπιστεί ο κομμουνιστικός κίνδυνος, που το ΕΑΜ εκφράζει, μια και ο ίδιος ήταν ο βασικός ενορχηστρωτής των αντιεαμικών ένοπλων ομάδων στη νότιο Πελοπόννησο. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι ο Παπαδόγγονας επιθυμούσε εκείνη την περίοδο και τελικά κατόρθωσε να συγκεντρώσει προς επίτευξη των στόχων του στον Ε.Σ. 600 άνδρες περίπου και 300 αξιωματικούς το καλοκαίρι του 1943160. Υπό την αιγίδα της Ο.Κ.Α., και του Παπαδόγγονα κυρίως, οργανώνονταν ομάδες ένοπλης δράσης με τον ανθυπολοχαγό Κασσά161, ενώ η Νομαρχιακή Επιτροπή Λακωνίας (ΝΕΛ) του ΕΑΜ Λακωνίας πρότεινε σε Λάκωνες αξιωματικούς, αποδεχόμενη τη δύναμή τους στη Λακωνία και ειδικά στη Μάνη, την ανάληψη της ηγεσίας του αντάρτικου στη Λακωνία από αυτούς. Οι ίδιοι ζήτησαν αναφορικά με τον ένοπλο αγώνα στη Λακωνία «…να διαλυθεί το ΕΑΜ κι ο ΕΛΑΣ να μετονομαστεί σε ΕΣ, να καταργηθούν οι θεσμοί του πολιτικού καθοδηγητή και του καπετάνιου, στρατολογία να γίνεται αποκλειστικά από τους αξιωματικούς, οι οποίοι θα απέλυε όσους ελασίτες θα έκριναν ακατάλληλους»162. Προσθέτω και ορισμένα ακόμη κατώτερα στελέχη του Επισιτιστικού του στρατού, που, στην προσπάθεια τους να συγκροτήσουν μια ευπειθή στην κατοχική κυβέρνηση εξουσία, είχαν ορίσει μέχρι και ημερομηνία συγκέντρωσης των αξιωματικών της Καλαμάτας, όπου θα τους μιλούσαν από κοινού ο Ιταλός φρούραρχος και ο Παπαδόγγονας. Η εν λόγω συνάντηση εξαιτίας της μη προσέλευσης αρκετού αριθμού

159

Π. Μούτουλας…, 230. Ο Αναστασόπουλος θα ενταχθεί στο Ε.Α.Μ. Βλ. Ν. Παπαγιαννόπουλος, Αναμνήσεις από τα γεγονότα στη Μεσσηνία, [Αποσπάσματα από το Ανέκδοτο Έργο του], Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, 172 160 Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…, τ. Α’, 146, Κ. Αντωνόπουλος, Κατοχή 1941…, 13-14, όπου παρουσιάζονται αναλυτικά τα βασικά μέλη του Ε.Σ. σε όλες τις περιοχές της Πελοποννήσου 161 Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 95 162 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 84

115

αξιωματικών τελικά ματαιώθηκε163. Οι αξιωματικοί αυτοί για λόγους ασφαλείας, γρήγορα θ’ αλλάξουν το όνομα της οργάνωσης από Ο.Κ.Α. σε Ε.Σ. (Ελληνικός Στρατός164). Στην οργάνωση συμμετέχουν αρχικά αξιωματικοί δημοκρατικοί, βασιλόφρονες, μεταξικοί, Εαμίτες. Με τη ματαίωση και τη μετατροπή του Ο.Κ.Α. σε Ε.Σ. φαίνεται α) ότι ο Παπαδόγγονας επιδίωκε από τα πρώτα βήματα σύστασης δεξιών ομάδων τον προσεταιρισμό τους από τους Ιταλούς ως αιχμή του δόρατος εναντίον του ΕΛΑΣ, κάτι που αποδείχθηκε με το «σύμφωνο Doria- Παπαδόγγονα» και β) ότι ο Ε.Σ.

και οι αξιωματικοί, που υπερίσχυσαν και πρωτοστάτησαν στη

μετονομασία του αρχικά, επιδίωκαν να πολεμήσουν ενάντια στον κατακτητή μη συμπλέοντας με τις απόψεις Παπαδόγγονα Μέσα σ’ αυτό το κλίμα η οργάνωση «Εθνική Φάλαγγα» του μοιράρχου, όπως είδαμε, ε.α. Γιαλουράκου,

165

πρότεινε συνεργασία με τον

συνταγματάρχη Αθ.

Γιαννακόπουλο. Αυτός «απεδέχθη» την πρόταση αυτή166, δείχνοντας το δρόμο προς την ένωση των άλλων εθνικών ομάδων της νοτίου Πελοποννήσου με τον Ε.Σ.167. Αυτό καταδεικνύει την κατίσχυση του Ε.Σ. έναντι των άλλων δεξιών οργανώσεων αλλά και τον περιορισμένης εμβέλειας τοπικό χαρακτήρα των άλλων οργανώσεων. Έτσι σιγά-σιγά όλες οι άλλες δεξιές οργανώσεις ενσωματώνονται στον Ε.Σ., ο οποίος αναδεικνύεται σ’ έναν ισχυρό αντιστασιακό πόλο στη νότια Πελοπόννησο Κάτω στρατιωτικών

από

αυτές

πυρήνων

τις στον

συνθήκες Ε.Σ.

συσσωμάτωσης

κατώτεροι

των

μικρότερων

αξιωματικοί

(Σκάλκος,

Καραδημητρόπουλος, Μουρκογιάννης, Κατσαρέας) ήταν αρχικά που κινήθηκαν εναντίον του ΕΑΜ168 στην κεντρική και νότια Μάνη. Κι αυτοί πρώτοι οργάνωσαν μανιάτικη δύναμη και πλαισίωσαν τον Αθ. Γιαννακόπουλο στον Ε.Σ.169. Ειδικά για την περιοχή της Μάνης ο Μουρκογιάννης μέσα στο πλαίσιο της δημιουργίας «εθνικής ομάδας» μπόρεσε να γεφυρώσει τα προβλήματα των άλλων εθνικών ομάδων, που το ΕΑΜ υπερκέρασε.

163

Γ. Σχινάς, Η Εθνική αντίσταση… 43 Για Ε.Σ. και Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη, Α.Ε.368 στο «Στοιχεία Εθνικής Αντίστασης», 62 και 71 165 Ο Γιαλουράκος δολοφονήθηκε από την ΟΠΛΑ στην Καλαμάτα. Βλ. Ν. Ζερβής, Η Γερμανική Κατοχή…,τ. Δ΄, 2003, 83-85. 166 Εμμ. Αντωνόπουλος, Εθνική Αντίσταση 1941…, 114 167 Α. Β. Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής….., 222 168 μαρτ.19, 47, παράρτ. 1. Βλέπε και Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Θωμά Γουλάκου/ Φ2/33Κ, 1, όπου γίνεται αναφορά στο Εαμικό παρελθόν του Σκάλκου 169 μαρτ. 18, 45-46, παράρτ. 1 164

116

«..Συνεκρότησεν ιδίαν οργάνωσιν εθνικής αντιστάσεως εις τας περιοχάς Γυθείου και Οιτύλου με υπαρχηγούς τους Μιχαλογιαννάκον και Δ. Δαβάκην. Εκ των 150 ανδρών του πολλοί ήσαν Χωροφύλακαι, είτε εγκαταλείψαντες την υπηρεσίαν τους, είτε προσχωρήσαντες εξ άλλων διαλυθεισών ομάδων»170. Το ΕΑΜ εύκολα ωστόσο κατόρθωσε να διαλύσει αυτή την ομάδα, όπως και οι ιστορικοί της Χωροφυλακής αποδέχονται. Ωστόσο και οι αριστερές μαρτυρίες, που συμφωνούν εδώ με τις απόψεις των ιστορικών της Χωροφυλακής, επιτονίζουν τη λαϊκότητα της απήχησης του ΕΑΜ, ενώ η Χωροφυλακή θέλει να αναφέρει ως αιτία της διάλυσης της εθνικής ομάδας του Μουρκογιάννη την έλλειψη πυρομαχικών και την ακόλουθη απηνή καταδίωξή της από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ171. Τον Απρίλιο του 1943, όταν έγιναν, όπως είδαμε, αγγλικές ρίψεις για τον ΕΛΑΣ, θα «πέσει» στο Δυρράχιο ο Φρέυζερ που είδαμε και πιο πάνω, με ασυρματιστή τον Γυφτόπουλο, ο οποίος συνδέεται απευθείας με τον Ε.Σ. και στις 12 Μάη 1943 θα αρχίσει τη ρίψη όπλων. Στις 20 Μάη «πέφτει» κι ο Χάρικτον, που μετά τον θάνατο δύο συνεργατών του, Δρακάκη και Ζώη, συνδέεται με τον Ταβερναράκη και κατά συνέπεια με τον Ε.Σ.,

όπου και ρυθμίζει την ρίψη όπλων στην θέση

Βατσινιά, κι αναλαμβάνει την αρχηγία της αποστολής Ταϋγέτου. Ο Πάρνωνας παύει γρήγορα να ενδιαφέρει ως χώρος δράσης τα μέλη του Σ.Μ.Α. που στρέφονται προς τον Ταΰγετο βοηθώντας ανοιχτά πια τον Ε.Σ.172. Τον Ιούνιο του 1943 γίνεται μπαράζ αγγλικών ρίψεων όπλων στον Ταΰγετο για λογαριασμό του Ε.Σ., που έφτασαν την ένοπλη δύναμή του τελικά σε 400 περίπου άνδρες173.

170

Α. Β. Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής….., 222 Α. Β. Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής….., 222 172 Η αποστολή θα ολοκληρωθεί με την έλευση των Μήνη, ανθυπολοχαγού, και Σπηλιόπουλου, σμηνία, αρχικά απεσταλμένων του ΕΔΕΣ από την Ήπειρο στη νότια Πελοπόννησο για συνεργασία των αντιστασιακών ομάδων κατά το Ν. Παπαγιαννόπουλο. Βλ.: Ν. Παπαγιαννόπουλος, Αναμνήσεις από τα γεγονότα στη Μεσσηνία, [Αποσπάσματα από το Ανέκδοτο Έργο του], Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, 177-178. Για Μήνη βλ. αναλυτικά Γ. Πριόβολος, Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ…,33-53, 479-493, όπου παρουσιάζεται από τον ίδιο κατά τα γραφόμενα και τα λεγόμενά του η εν γένει εμπλοκή του στα πελοποννησιακά δρώμενα. Για την αποτυχημένη προσπάθεια του ΕΔΕΣ να οργανωθεί και στην Πελοπόννησο βλ. ενδεικτικά Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…,405-406, 421-422. Βλ. επίσης και E. C. W. Myers, Η Ελληνική Περιπλοκή…., 203, 204. Για την προσπάθεια της ΕΚΚΑ να οργανωθεί στην Πελοπόννησο μέσω της οργάνωσης στρατιωτικών «Στρατιωτικής Ιεραρχίας» βλ. Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Β, 108-109 173 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 83. Η ίδια εικόνα υπό το μυθιστορηματικό πρίσμα δίνεται και στο Θ. Βαλτινός, Ορθοκωστά…, 33-36 171

117

Τον Ιούνιο του 1943 το ΕΑΜ τυπώνει στην Καλαμάτα προκήρυξη, η οποία διοχετεύεται και στην περιοχή της Μάνης, σύμφωνα με την οποία ο λαός οφείλει να στραφεί εναντίον των προδοτών174.

Ακολουθεί προσπάθεια του Ε.Σ. μέσω των

Ιωάνν. Γιαλουράκου, μοίραρχου Χωροφυλακής, και

Λεων. Γεωργουλέα,

ανθυπασπιστή Χωροφυλακής, να δραστηριοποιήσει στη μεσσηνιακή Μάνη ισχυρή αντιεαμική κίνηση175. Στις 24 Ιουλίου 1943 ο Γιαλουράκος διοργανώνει στην Καλαμάτα συλλαλητήριο εναντίον των Βουλγάρων με αφορμή τις διώξεις του ελληνικού στοιχείου στη ζώνη κατοχικής επιρροής τους176, καταγγέλλοντας παράλληλα το ΕΑΜ στους εμπόρους, που ο ίδιος καλεί πόρτα-πόρτα να συμμετάσχουν στο συλλαλητήριο. Μέσα σε ένα διχαστικό κλίμα ανάμεσα στις ένοπλες αντιστασιακές ομάδες της νοτίου Πελοποννήσου πολλοί μανιάτες, όπως για παράδειγμα οργανωμένα άτομα από το Οίτυλο177, ξεκίνησαν από τη Μάνη με σκοπό να ενσωματωθούν στον Ε.Σ. στα βουνά της Αλαγονίας. Μ’ αυτό τον τρόπο οι μανιάτες δεξιοί προσπάθησαν να απαντήσουν στην προσπάθεια ανάπτυξης του Εαμικού κινήματος, που πρωτοστάτησε στη δημιουργία ένοπλου κινήματος στη μέσα Μάνη. Για το ποιος θα αναλάβει την ηγεσία του Ε.Σ. υπήρξε ισχυρός προβληματισμός. Αρχικά υπήρξε η σκέψη να αναλάβει τη διοίκησή του ένας «αξιωματικός με μετριοπαθές βενιζελικό παρελθόν»178, ο Αντωνόπουλος, αλλά η άρνηση αυτού οδήγησε στην επιλογή του συνταγματάρχη Αθ. Γιαννακόπουλου179, ο οποίος συναντήθηκε με Άγγλους, που βρίσκονταν στον Ταΰγετο180. Αυτός βρισκόταν στην Καλαμάτα υπό καθεστώς ιταλικής καταζήτησης, όταν ανέλαβε την ανάληψη της ηγεσίας του Ε.Σ. Μάλιστα ο ίδιος ο Παπαδόγγονας, βασικό στέλεχος αργότερα των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Καλαμάτα και ευρύτερα στη νότια Πελοπόννησο,

174

Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…,τ. Γ’, 2002, 55 Οι Γιαλουράκος και Γεωργουλέας κινήθηκαν στις 18 Ιουλίου 1943 στις περιοχές Βέργα, όπου όρισαν εκπρόσωπό του δικτύου το Γ. Κότση, που σύμφωνα με δεξιές πηγές δολοφονήθηκε από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, Γαϊτσές, όπου ανέλαβε να οργανώσει το δίκτυο ο Σ. Νίκας, και Μικρά Μαντίνεια, όπου οι Πάνος και Νίκος Γονεάκης, που σκοτώθηκαν κατά τις δεξιές πηγές στο Μελιγαλά το 1944, ανέλαβαν την αντιεαμική δράση. Βλ. Ν. Ζερβής, Καλαμάτα, Κατοχή…., τ. Α’, 2001, 122-123 176 Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…,τ. Δ΄, 2003, 45-6 177 μαρτ. 18, 45-46, παράρτ. 1 178 Χ. Φλάϊσερ, Στέμμα και…,τ. Β, . 97 179 Χ. Φλάϊσερ, Στέμμα και…, τ. Β, 97, όπου μαρτυριέται προσωπική συζήτηση των δυο αξιωματικών με το συγγραφέα 180 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 83 175

118

υποστήριζε σε δημοσιευμένη έκθεσή του ότι ο Γιαννακόπουλος του είχε ζητήσει να ανέβει στο Δυρράχι181. Παράλληλα με τη σύσταση του Ε.Σ. δυο ικανοί νέοι αξιωματικοί, ο Τηλ. Βρεττάκος και Πάνος Κατσαρέας, διακρίθηκαν στην οργάνωση και την αντιστασιακή συμμετοχή μανιατών στον Ε.Σ. Αρχές Αυγούστου 1943 ο Γιαννακόπουλος ενδεικτικά σημείωνε ότι «ο ανθ/γος Κατσαρέας ήλθε με πολλούς πατριώτας του Λάκωνας εις τα Πηγάδια διά να τους οπλίση και να τους κατατάξη εις τον ΕΣ, ολίγον μετά την λήψιν της ανωτέρω διαταγής του ΣΜΑ. Κατόπιν αυτού, ηναγκάσθη να τους αποστείλη εις τα σπίτια των, αυτός δε παρέμεινε εις τον ΕΣ182». Ο αξιωματικός Κατσαρέας, βασικός συντελεστής της κατεύθυνσης, που πήραν τα πράγματα και εν γένει ο εμφύλιος πόλεμος στη Μάνη, ξεπήδησε μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα, όπως το προαναφερόμενο. Αυτός έδωσε την πρώτη άμεση επαφή επιστρατευμένων ανθρώπων της μέσα Μάνης με τον Ε.Σ.183, καθώς μανιάτες ήταν αυτοί ως επί το πλείστον τον ακολούθησαν184. Στο ίδιο μήκος κύματος κινήθηκε και ο Τηλ. Βρεττάκος, ο οποίος ηγήθηκε των μανιάτικων ομάδων στα βουνά του Ταϋγέτου για λογαριασμό του Ε.Σ. 7.ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΣΥΜΦΙΛΙΩΣΗΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΔΙΧΑΣΜΟ Η σύσταση του ΕΛΑΣ και του Ε.Σ. αλλά και οι ζυμώσεις στους κόλπους των αξιωματικών για οργάνωση ένοπλων ομάδων δημιουργούσαν μια εκρηκτική ατμόσφαιρα στο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο. Οι στόχοι για τις δεξιές ομάδες έδειχναν συγκεχυμένοι ως προς το πεδίο δράσης τους, που δεν περιοριζόταν αποκλειστικά σε στρατηγικές εναντίον του κατακτητή, αλλά επεκτεινόταν και σε στρατηγικές εναντίον του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ακόμα και με συνεργασία μ’ αυτόν 181

Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…, τ. Α’, 146. Για συνάντηση των δυο βλέπε Ν. Παπαγιαννόπουλος, Αναμνήσεις από τα γεγονότα στη Μεσσηνία, [Αποσπάσματα από το Ανέκδοτο Έργο του], Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, 187-189. Μάλιστα ο Κ. Καραλής, Ιστορία των…, 98 μιλά για ενίσχυση του Γιαννακόπουλου με ιταλικά όπλα 182 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας (Μια Ζωή, Μια Έπαλξι), Καλάμαι, Αύγουστος 1947, Τυπογραφεία «Σημαίας», 4 183 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας (Μια Ζωή, Μια Έπαλξι), Καλάμαι, Αύγουστος 1947, Τυπογραφεία «Σημαίας»,7-8 184 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…, 2-13

119

(«σύμφωνο Doria - Παπαδόγγονα»). Ο ΕΛΑΣ, ως ένοπλο τμήμα του ΕΑΜ, στρεφόταν εναντίον του κατακτητή, οργανώνοντας σιγά-σιγά αλλά πειθαρχημένα το στρατό του στα ταϋγετιανά βουνά. Παράλληλα οχυρωνόταν απέναντι σε επιθετικές προς αυτόν ενέργειες των δεξιών ομάδων, προσπαθώντας ανεπιτυχώς να εισδύσει και να φέρει στις τάξεις του την πλειάδα των μανιατών αξιωματικών. Σ’ αυτό το κλίμα του 1943 στο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο σημαντικό ρόλο έπαιξε κι ο αγγλικός παράγοντας. Η αγγλική παρουσία εντάθηκε λοιπόν το 1943 στην περιοχή του Ταϋγέτου μέσω της ήδη αναφερθείσας αγγλικής πολιτικής «ρίψεων». Μετά την απόφαση της συνεργασίας στις αρχές του 1943 με το ΕΑΜ οι Άγγλοι υπόσχονταν ρίψεις οπλισμού και τροφίμων σε διάφορες ορεινές περιοχές, όπως αυτή στην περιοχή του Ταΰγετου185. Οι Άγγλοι μέσω της παροχής οπλισμού διενεργούσαν κινήσεις για τον έλεγχο της ένοπλης αντίστασης και στην περιοχή της Μάνης. Δεν είναι τυχαίο ότι και το ΕΑΜ στρεφόταν προς τους Άγγλους κατά το 1942 και ζητούσε όπλα, όταν ακόμα η πολιτική των Άγγλων δεν ήταν αυστηρά εχθρική προς αυτό με την επικράτηση των «στρατιωτικών» θέσεων στην εξωτερική τους πολιτική, που πίστευαν ότι το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ συνιστούσε την πιο οργανωμένη ομάδα για ένοπλη αντίσταση στη χώρα. Τα όπλα αυτά δεν έφταναν πάντα στο στόχο τους ή οι Άγγλοι ανάλογα με τις συγκυρίες ανέβαλλαν ή μετέθεταν ρίψεις ή και φρόντιζαν να στέλνουν το υλικό με τέτοιο τρόπο, που, κατά τις εκτιμήσεις των μανιατών πληροφορητών μας, να ενσπείρει αμφιβολίες και διχόνοιες στην ένοπλη αντίσταση της ευρύτερης νοτιοελλαδικής περιοχής186. Βέβαια πολλές φορές σχέδια για ρίψεις σε αντιεαμικές δυνάμεις έπεφταν στα χέρια του ΕΑΜ, το οποίο προσπαθούσε να τα αποκρυπτογραφήσει και να λάβει για λογαριασμό του τον οπλισμό, που προσέφεραν οι Άγγλοι στις εθνικές ομάδες187. Ωστόσο το γεγονός ότι το ΕΑΜ επιθυμούσε να απογαλακτιστεί και να απενοχοποιηθεί από την κατηγορία της συνεργασίας του με Άγγλους αποδεικνυόταν από το γεγονός ότι προχώρησε μέσω των τοπικών οργανώσεών του, την περίοδο της

185

E. C. W. Myers, Η ελληνική περιπλοκή….,279-280- μαρτ. 8, 303 κ.ε., παράρτ. 1- μαρτ. 31, 112-113, παράρτ. 1 186 μαρτ. 8, ό. π., παράρτ. 1. Βλέπε και Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…., 3, όπως και ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/90/2-3, όπου μάλιστα 7 ρίψεις επιβεβαιώνει το ΕΑΜ έγιναν από Άγγλους προς τις δυνάμεις του 187 Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη…, 362. Βλέπε και τη γενικότερη αφήγηση της μαρτ. 8, παράρτ. 1. Αυτά διασταυρώνονται με την έκθεση Ισαριώτη προς την ΚΕΕ. Για την Πελοπόννησο, όπου το ΕΑΜ είχε καταφέρει να διεισδύσει και να αποκρυπτογραφεί τα αγγλικά ραδιοτηλεγραφήματα, έχοντας δικό του στέλεχος ως ασυρματιστή των Άγγλων. Βλ ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/90/2

120

ισχύος του, το 1944,, στη μεσσηνιακή Μάνη σε ανακρίσεις για να βρεθούν άτομα, τα οποία είχαν συνεργαστεί και με τους Άγγλους188. Αρχικά λοιπόν η συνεργασία του ΕΑΜ με τους Άγγλους δεν θεωρείτο κάτι κακό, αφού ήταν σύμμαχοι. Η αλλαγή της στάσης της Αριστεράς απέναντι στους Άγγλους, η οποία αποτυπώνεται και στις απόψεις του Ισαριώτη για το νοτιο-πελοποννησιακό χώρο, έχει να κάνει και με εξελίξεις σε πανελλήνιο επίπεδο αλλά και με εσωτερικές εξελίξεις στους κόλπους του ΕΑΜ και του ΚΚΕ με σημείο καμπής τη «συμφωνία του Λιβάνου»189. Από την πλευρά της Αγγλίας μπορούμε να παρατηρήσουμε μια σύγχυση απόψεων ανάμεσα σε πολιτικούς και στρατιωτικούς κύκλους και στις εκφράσεις αυτών στον Ελλαδικό χώρο μέσω των κύριων υπεύθυνων για την ένοπλη δράση στην Ελλάδα

για

λογαριασμό

της

Αγγλίας,

Μάγιερς

και

Γουντχάουζ,

όπως

αποσαφηνίστηκαν από την άνοιξη του 1943. Οι πολιτικοί κύκλοι επεδίωκαν και προωθούσαν τη χωρίς δημοψήφισμα επιστροφή του Γεώργιου στην Ελλάδα (κάτι που το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ κατά το Γουντχάουζ υπονόμευε ανοιχτά), ενώ οι στρατιωτικοί, όντας πιο άμεσα μέτοχοι των ένοπλων συγκρούσεων στα νοτιο-πελοποννησιακά βουνά, έδειχναν πιο συγκαταβατικοί στις ένοπλες ομάδες αντίστασης, προσπαθώντας να γεφυρώνουν τις αντιθέσεις μεταξύ των και μεταξύ της αγγλικής πολιτικής (κάτι που ο Μάγιερς προωθούσε). Οι ανεπιτυχείς συζητήσεις με τη μεσολάβηση των Άγγλων στο Κάιρο το 1943 οδήγησαν από τη μεριά της Αγγλίας την προώθηση των πολιτικών απόψεων σ’ αυτή, που οδήγησαν με τη ρήξη με το ΕΑΜ/ ΕΛΑΣ στα Δεκεμβριανά190. Στην οπτική των αριστερών πηγών της Μάνης οι Άγγλοι γενικά αποτελούσαν παράγοντα διχαστικό στα νοτιο-πελοποννησιακά πράγματα της περιόδου 19421943191. Η ένοπλη ομάδα πάντως, με την οποία οι Άγγλοι είχαν μια πιο σταθερή μορφή συνεργασίας στη νότιο Ελλάδα, ήταν ο Ελληνικός Στρατός (Ε.Σ.). Η δράση των Άγγλων και η συνεργασία τους κατά το 1943 με τμήματα του υπό διαμόρφωση Ελληνικού

Στρατού

αντικομμουνιστές

192

από

αξιωματικούς

είχαν ενταθεί

193

βασιλόφρονες,

κομμουνιστές

. Η παρουσία του ταγματάρχη Φρέϊζερ

και 194

σε

188

μαρτ. 26, , παράρτ. 1 Βλ. Θ. Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, , Αθήνα, 1977-1979 190 Βλέπε ενδεικτικά τις περιγραφές των H. Richter, 1936-1946 Δυο Επαναστάσεις και Αντεπαναστάσεις …., τ. Α΄, 200-205,286-357. Η αγγλική οπτική μπορεί να ιδωθεί γενικά στο C. M. Woodhouse, The Apple of Discord.., αλλά και πιο ειδικά στο E. Myers, Η Ελληνική Περιπλοκή…, 279-280 191 Βλέπε την αφήγηση της μαρτ. 8, παράρτ. 1. Ακόμα Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας….,3. Βλέπε και ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/90/2-3 192 μαρτ. 2, 3, παράρτ. 1 193 Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 92-94 189

121

Μεσσηνία και Ταΰγετο ως ενδιάμεσου μεταβιβαστή στο Συμμαχικό Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής των απόψεων του Συνταγματάρχη Γιαννακόπουλου195, κύριου εκφραστή του Ελληνικού Στρατού, αποδεικνύει την αγγλική ανάμειξη στα ελληνικά πράγματα και της νότιας Πελοποννήσου, η οποία εντεινόταν κατά το έτος 1943. Ωστόσο η δυσπιστία απέναντι στην αγγλική πολιτική δεν υπήρχε μονάχα από την πλευρά του ΕΑΜ, αλλά χαρακτήριζε και την ηγεσία του Ελληνικού Στρατού196, όπως και αυτή των Ταγμάτων Ασφαλείας -κι αργότερα από το 1943197. Οι ρίψεις, η αρωγή στην κλοπή σημάτων της μιας ένοπλης ομάδας από την άλλη στον Ταΰγετο και ο παράλληλος μαζί με το Ελληνικό Στρατό αραιός εφοδιασμός ιματισμού και στο ΕΑΜ αποτελούσαν τις τακτικές αυτής της αγγλικής διπλωματίας198. Το ολοένα διογκούμενο διχαστικό κλίμα ανάμεσα σε ΕΛΑΣ και Ε.Σ. και στις πολιτικές τους δεν φαινόταν εύκολο να αναστραφεί. Παρόλα αυτά έγιναν προσπάθειες προς την κατεύθυνση αυτή. Η οργάνωση ΕΔΕΜ (Εθνικόν Δημοκρατικόν Ελευθεριακόν Μέτωπον), που δρούσε όπως είδαμε στην περιοχή της Καλαμάτας, προσπαθούσε να μεσολαβήσει ανάμεσα σε Ε.Σ. και ΕΑΜ χωρίς επιτυχία199. Κάτι τέτοιο επιχειρήθηκε και από μια πλευρά της τοπικής εκκλησίας. Συγκεκριμένα ο αρχιμανδρίτης Ιωήλ Γιαννακόπουλος, αδελφός του αξιωματικού Γιαννακόπουλου,200 προσπάθησε να γεφυρώσει το χάσμα στον υπό δημιουργία ένοπλο αντιστασιακό κόσμο της Καλαμάτας, αναλαμβάνοντας δράση μεσολαβητή ανάμεσα σε ΕΑΜ και Ε.Σ201. Οι πρωτοβουλίες αυτές υπήρξαν σημαντικές. Ο αρχιμανδρίτης μάλιστα Ιωήλ Γιαννακόπουλος,

που

ανέλαβε

πρωτοβουλία

συνεννόησης

μαζί

με

άλλες

προσωπικότητες από την Καλαμάτα τον Αύγουστο του 1943, όταν η ανοιχτή σύγκρουση ήταν προ των πυλών στην περιοχή, αποτελούσε μια σεβαστή προσωπικότητα στον ευρύτερο μεσσηνιακό χώρο. Υπήρξαν όμως μεμονωμένες αυτές οι προσπάθειες και δεν ήταν δυνατό να αντιστρέψουν το διχαστικό κλίμα, μια και για να επιτευχθεί κλίμα συναίνεσης κι εμπιστοσύνης ανάμεσα στις δυο παρατάξεις, χρειαζόταν άνεση χρόνου και κινήσεων εκ μέρους αυτών, που αναλάμβαναν τέτοιες 194

Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…., τ.Α’, 146-147, E. Horlinghton, Tell them we were here, ed. Don West, 1991, 60-61 195 Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…,.94 196 Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 95 197 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 198 μαρτ. 18, 56, παράρτ. 1 και γενικά την αφήγηση της μαρτ. 24, παράρτ. 1 199 Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…,τ. Α’, 122-134 200 Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…, τ. Α’, 134 201 Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη…., 342. Φήμες αναπτύσσονταν ότι οι μητροπολίτες Γυθείου, Σπάρτης και Τρίπολης θα αναλάμβαναν μια τέτοιου είδους πρωτοβουλία, η οποία δεν καρποφόρησε. Κι ο δεσπότης της Μεσσηνίας είχε μια τέτοια ανάλογη προσπάθεια χωρίς επιτυχία.

122

κινήσεις, καθώς και διαρκείς προσπάθειες, που έπρεπε να πείσουν τις πτέρυγες του ΕΑΜ και του Ε.Σ., που δεν έβλεπαν κανένα περιθώριο συνεννοήσεων. Άλλωστε και η «συμφωνία του Δυρραχίου», που επακολούθησε της πρωτοβουλίας Ιωήλ Γιαννακόπουλου αναφορικά με την ευρύτερη νοτιο-πελοποννησιακή προσπάθεια, δεν καρποφόρησε,

παρόλο

που

απηχούσε

την

επιθυμία

των

τοπικών

νοτιο-

πελοποννησιακών κοινωνιών για συνεννόηση. Η οριστική πολιτική ρήξη φαινόταν πια αναπόφευκτη. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο αγώνας για έλεγχο της εξουσίας στο χώρο της Μάνης και του Γυθείου εστιαζόταν στο βαθμό στρατολόγησης ατόμων αλλά κυρίως στο βαθμό ελέγχου από κάθε ένοπλη ομάδα των περισσοτέρων και πιο ικανών αξιωματικών, που θα οργάνωναν καλύτερα το χώρο και θα διατηρούσαν την εξουσία στις ένοπλες αντιστασιακές ομάδες. Οι συσπειρώσεις ή οι αποσχίσεις αυτών από την κάθε ομάδα ή και οι συσπειρώσεις μικρών ομάδων σε μια μεγάλη (στην περίπτωση των δεξιών ομάδων) ενίσχυαν τις αντίπαλες παρατάξεις, οι οποίες φαίνεται να αντιλαμβάνονταν ότι η ευθεία σύγκρουσή τους θα ήταν μια πραγματικότητα και για το νοτιοπελοποννησιακό χώρο. 8. ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΔΙΧΑΣΜΟ ΣΤΗΝ ΕΥΘΕΙΑ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΣΤΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ ΜΑΝΗ Είδαμε ότι τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 1943 συντελούνται μια σειρά από γεγονότα, τα οποία οριστικοποιούν για τη Μάνη την εμφύλια πολιτικού περιεχομένου σύγκρουση: α) οργανωτική δραστηριοποίηση του ΕΛΑΣ στην περιοχή, καθώς αναγνώριζε ακόμα την κατίσχυση του Ε.Σ. β) ισχυροποίηση του Ε.Σ. και κατίσχυσή του από κάθε άλλη μικρή οργάνωση στρατιωτικών, την οποία ενσωμάτωσε γ) επιλογή του δυναμικού μανιάτη αξιωματικού Τηλ. Βρεττάκου να ταχθεί με το πλευρό του Ε.Σ. δ) συμμετοχή στις τάξεις του Ε.Σ. πολλών μανιατών υπό τους Τηλ. Βρεττάκο και Π. Κατσαρέα ε) υπογραφή του «συμφώνου Doria-Παπαδόγκονα» για συνεργασία με τους κατακτητές εναντίον του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και συνακόλουθα ανακοίνωση για ιταλική συνθηκολόγηση – αυτό γίνεται το Σεπτέμβριο 123

Ο Παπαδόγγονας από τον Αύγουστο του 1943 στράφηκε προς την πλευρά των Γερμανών, αναζητώντας ανεπιτυχώς από τη Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση Πελοποννήσου εκείνη τη χρονική στιγμή στρατιωτική αντιεαμική συνεργασία202. Ο ΕΛΑΣ στην περιοχή της Μάνης άρχισε να ισχυροποιείται και να οργανώνεται ακόμα πιο δυναμικά ήδη από τον Ιούλιο του 1943. Ακόμα στη νότια περιοχή της Μάνης δεν είχε καθοριστεί το πεδίο δράσης και η υπαγωγή των αρχηγείων του οριστικά σε κάποιο τάγμα του ΕΛΑΣ, πράγμα που έγινε οριστικά τους πρώτους μήνες του 1944 με την υπαγωγή της περιοχής στο 2ο τάγμα του 8ου Συντάγματος203. Η ανακοίνωση πάντως για ιταλική συνθηκολόγηση οδήγησε σε αναπτέρωση του ηθικού μανιατών για την Αντίσταση, γεγονός που ενίσχυσε την άνδρωση και τη δράση του ΕΛΑΣ στην περιοχή204. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και σ’ άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως για παράδειγμα στη Θεσσαλία (υπόθεση Πινερόλο). Με αυτό το υπόβαθρο φτάνουμε στην ευθεία σύγκρουση των αντιστασιακών δυνάμεων στο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο. Στις αρχές Αυγούστου του 1943 ο ΕΛΑΣ της περιοχής μεσσηνιακής Μάνης και Ταΰγετου είχε πληροφορηθεί τις ζυμώσεις του Άγγλου ταγματάρχη Χάριγκτον με το συνταγματάρχη Γιαννακόπουλο, αρχηγό πια του Ε.Σ., στις περιοχές Δυρραχίου και Πηγαδιών Ταΰγετου. Αναμένοντας

μια

επικείμενη σύγκρουση ο ΕΛΑΣ με το Αρχηγείο του στον Ταΰγετο και με συντονιστή το μόνιμο ανθυπολοχαγό Γιάννη Καλιάνη, είχε στείλει μήνυμα στο Συγκρότημα του Πάρνωνα να έλθει στον Ταΰγετο για βοήθεια. Πράγματι, το Συγκρότημα του Βόρειου Πάρνωνα έσπευσε στον Ποτισώνα του Βόρειου Ταϋγέτου και το Συγκρότημα του Νότιου Πάρνωνα με αρχηγούς τους Κ. Απολοδήμα και Γ. Σαρηγιάννη έσπευσε στη Βασιλική του Νότιου Ταϋγέτου. Αυτό έδειχνε ότι ο ΕΛΑΣ προετοιμαζόταν για συγκρούσεις με τον Ε.Σ. στον Ταΰγετο205. Άλλωστε ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ στα γύρω χωριά από τα τέλη Ιουλίου του 1943 οργάνωνε μια σύγκρουση με το Βρεττάκο και είχε κάνει όλες τις κατάλληλες προετοιμασίες οργάνωσης206. Εντωμεταξύ οι κάτοικοι των χωριών του Ταϋγέτου, που πρόσκειντο στο ΕΑΜ, αρχές Αυγούστου και πριν τις

202

Χ.Φ. Μάγιερ, Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα,, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 20042, , 194-196H. Richter, 1936-1946 Δυο Επαναστάσεις…, τ. Β΄, 80-82 203 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο,,, 111-112, Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 321-330 204 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 461-462, όπου κάτι τέτοιο παρατηρείται για όλη την Πελοπόννησο 205 Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Βαγγ. Βέμου/Πελοπόννησος/149Κ, 4 206 Κ.Μ.Ι.Ε.Α. (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Λουκάκου/Πελοπόννησος/ Φ3/3/1040, 3

124

εχθροπραξίες, προσπάθησαν με χωνιά να φωνάξουν για ενότητα και προσχώρηση του Βρεττάκου στο ΕΑΜ207. Ήδη στις 4 Αυγούστου το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ είχε πετύχει μια σημαντική νίκη στην Αρτεμισία του Ταΰγετου επί των Ιταλών φρουρών ενός εργοστασίου ξυλείας208. Μερικές μέρες αργότερα μια ένοπλη ομάδα του ΕΛΑΣ με 50 περίπου άτομα υπό την ηγεσία του ανθυπολοχαγού Κασσά εμφανίστηκε αιφνιδιαστικά στην περιοχή του αλαγονιακού Ταϋγέτου με σκοπό να απωθήσει τις εκεί συγκεντρωμένες δυνάμεις του Ε.Σ209. Ο Γιαννακόπουλος για λογαριασμό του Ε.Σ. απομάκρυνε τον Κασσά, αιφνιδιάζοντάς τον και αφοπλίζοντάς τον, αφού συνέλαβε μερικούς συνδέσμους, υπεύθυνους του ΕΑΜ, στην πρώτη ανοιχτή σύγκρουση των δυο ομάδων στα Πηγάδια210.

207

Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Λουκάκου/Πελοπόννησος/ Φ3/3/1040, 4 208 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ.Α΄, 115-6, Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.74-75, Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο…, 95 209 Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 95 κ.ε. 210 Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Αντίστασης), Αρχείο Βαγγ. Βέμου/Πελοπόννησος//149Κ, 4 . Χαρακτηριστικά τα γεγονότα της πρώτης ευθείας πια σύγκρουσης σκιαγραφούνται ως ακολούθως: Ο Κασσάς παράλληλα διαμαρτυρόταν στους Άγγλους, προφανώς επειδή η παρουσία και οι ενέργειες της Αγγλικής αποστολής προκαλούσαν τον ΕΛΑΣ. Η ομάδα του Κασσά υποχώρησε σε κάποια διάβαση ανάμεσα από τα χωριά Πηγάδια και Άνω Σέλιτσα (Βέργα) σε απόσταση ενός χιλιομέτρου από τις δυνάμεις του ΕΣ, όπου κατέφτασε προς ενίσχυση άλλη ένοπλη ομάδα του ΕΛΑΣ 60 ατόμων υπό την ηγεσία του υπίλαρχου Κανελλόπουλου. Η ομάδα αυτή ήταν μια από τις τρεις βασικές ομάδες, που συστάθηκαν στον Ταΰγετο από τον ΕΛΑΣ στις αρχές Αυγούστου. Οι δυο ομάδες του ΕΛΑΣ εισήλθαν στο χωριό Πηγάδια. Αυτό έβαλε σε ανησυχίες το Γιαννακόπουλο, ο οποίος ζήτησε άμεσα βοήθεια κι επέμβαση από τους Άγγλους, ώστε να υποχωρήσει ο ΕΛΑΣ. Ο Γιαννακόπουλος φοβούμενος μήπως επιπροστεθούν κι άλλες δυνάμεις του ΕΛΑΣ από άλλες τοποθεσίες στην περιοχή κι έτσι βρεθεί σε δυσμενή θέση, αποφάσισε να επιτεθεί πρώτος στην ομάδα του Κασσά. Διέταξε τον ανθυπολοχαγό Γεωργουλέα, ο οποίος είχε μαζέψει μια μικρή δύναμη από στρατολογημένους κατοίκους τω γύρω περιοχών, να βρεθεί νότια της ομάδας Κασσά. Τον διέταξε να έχει το νου του κι όταν ακούσει πυροβολισμούς από την περιοχή των Πηγαδιών, βόρεια, να επιτεθεί από το νότιο μέρος της Καλαμάτας, στο οποίο βρισκόταν. Αυτό το σχέδιο, ωστόσο, έγινε γνωστό στον ΕΛΑΣ, ο οποίος είχε κι αυτός στείλει μια ομάδα ως προφυλακή, για να αντιμετωπίσει την ομάδα Γεωργουλέα. Ο Γιαννακόπουλος πρώτος επιτέθηκε κατά της ομάδας Κασσά, αφού έβαλε μια μικρή ομάδα να απασχολήσει την ομάδα του Κανελλόπουλου. Διέταξε και μια μικρή ομάδα να κινηθεί από τα βόρεια του όρους Καλαθίου, ώστε παράλληλα με την επίθεσή του η ομάδα Κασσά να έχει κι άλλη συγκρουόμενη γραμμή πυρός. Κι αυτό έγινε. Πρώτη ξεκίνησε τους πυροβολισμούς η ομάδα, που κινήθηκε από τη βόρεια πλευρά του βουνού Καλάθι [είναι το βουνό που δεσπόζει επάνω από την ανατολική πλευρά της πόλης της Καλαμάτας]. Άρχισαν οι πυροβολισμοί, οι οποίοι έφεραν σε δύσκολη θέση την ομάδα του Κασσά. Οι άνδρες της ομάδας του ΕΛΑΣ παραδόθηκαν, αλλά ο Γιαννακόπουλος τους άφησε να φύγουν, γνωρίζοντας ότι η μοναδική δίοδός τους υπήρξε το χωριό Σέλιτσα (Βέργα), το οποίο ελεγχόταν. Βέβαια στις 8-8-1943 στη Βέργα οι άντρες του Ε.Σ. συνέλαβαν κι αφόπλισαν τους ελασίτες, πράγμα που έκανε τον Κασσά να διαμαρτυρηθεί στο Γιαννακόπουλο, ο οποίος έδειξε στον πρώτο στάση περιφρονητική Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ.Α΄, 115, Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 96 97, Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 89

125

Παράλληλα με το ξέσπασμα των συγκρούσεων ΕΛΑΣ- Ε.Σ. στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης και του Ταϋγέτου βρισκόταν σε εξέλιξη κι ένας πόλεμος προπαγάνδας εκατέρωθεν211. Το «σύμφωνο Doria- Παπαδόγγoνα» συνιστούσε το ιδεολογικό όπλο του ΕΛΑΣ, ο οποίος προσπαθούσε να διαδώσει τους όρους τις συμφωνίας, καλώντας τους στρατιώτες του Ε.Σ. να αλλάξουν στρατόπεδο. «Εκείνοι τους οποίους σεις ενισχύσατε, επρόδωσαν όλους και εσάς»212, «σεις που βγήκατε στο κλαρί διά την Πατρίδα και που τόσο άτιμα προδοθήκατε από τους Παπαδόγγωνα- Γιαννακόπουλον, ενωθείτε με τα αδέλφια μας του ΕΛΑΣ κι ενωμένοι όλοι, χωρίς τους προδότες, ελάτε να ελευθερώσουμε την Πατρίδα μας και μην αφήνετε να χυθή αδελφικό αίμα»213. Έτσι έγραφαν οι προκηρύξεις του ΕΑΜ. Το «σύμφωνο Doria- Παπαδόγγoνα» προκάλεσε αντιδράσεις και μέσα στους κόλπους του Ε.Σ., καθώς οι επιδιώξεις του Παπαδόγγονα για συνεργασία Ε.Σ. και Ιταλών εναντίον του ΕΛΑΣ δεν γίνονταν αποδεκτές. Η υπογραφή της συγκεκριμένης συμφωνίας αποτέλεσε μια πράξη, που ακόμα και σήμερα οι επιζήσαντες κι από τα δυο αντίπαλα στρατόπεδα την θεωρούν κομβική για την περαιτέρω εξέλιξη των ενόπλων συγκρούσεων και γενικά την τροπή του εμφύλιου214. Η πράξη αυτή βάρυνε στις ερμηνείες αλλά και στις συζητήσεις, που ακολουθούσαν όλα τα υπόλοιπα χρόνια. Μέσα στον κυκεώνα ανοιχτών πια συγκρούσεων ο Τηλέμαχος Βρεττάκος με την ομάδα, που την αποτελούσαν κυρίως μανιάτες, στις αρχές Αυγούστου του 1943 βρισκόταν στο δάσος της Βασιλικής. Μέσα στις επαφές του εντάσσονταν και επαφές με τον ίδιο τον Παπαδόγγονα για την προμήθεια της ομάδας του με όπλα από τους Γερμανούς215. Παράλληλα ευθέως στρεφόταν εναντίον του ΕΑΜ και των στελεχών του. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ, που έπαιρναν διαταγές από την Αθήνα κι αγνοούσαν μάλλον τις συμφωνίες για την ύπαρξη Κοινού Στρατηγείου ένοπλης αντιστασιακής δράσης στην ηπειρωτική Ελλάδα216, γνωρίζοντας ότι ένα χτύπημα στο Βρεττάκο πέρα από τη στρατιωτική σημασία του θα αποκτούσε και έντονα ιδεολογική απήχηση για το κύρος και τη δύναμη του ΕΛΑΣ, αποφάσισαν να χτυπήσουν το Βρεττάκο. 211

Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 463 Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 100 213 Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 100 214 Βλέπε το γενικότερο ύφος και κλίμα που αποπνέουν οι μαρτ. 8, παράρτ. 1- μαρτ. 12, παράρτ. 1 215 Χ. Φλάϊσερ, Στέμμα και…, τ. Β, 105 216 Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Β, 213 212

126

Ο γεωπόνος Ξενοφώντας Γάβαρης, «ένας δυναμικός εκπρόσωπος της εαμικής ηγεσίας της Λακωνίας»217, ανέλαβε τη στρατηγική εξόντωση του Βρεττάκου. Ο ΕΛΑΣ περικυκλώνει κι απομονώνει τη μανιάτικη ομάδα του Βρεττάκου στη Βασιλική. Ήλεγχε όλους τους χωριανούς, που περνούσαν, όπως και τα μεταφερόμενα τρόφιμα, ασκώντας έναν ισχυρό πόλεμο νεύρων στην ομάδα του Βρεττάκου218. Στη συνέχεια ο ΕΛΑΣ απέκλεισε όλα τα μονοπάτια καθώς και όλες τις δυνατότητες ανεφοδιασμού της ομάδας Βρεττάκου στη Βασιλική. Ο Γάβαρης ζήτησε ενισχύσεις κι από τον ΕΛΑΣ Πάρνωνα, από όπου κατέφτασαν ο Λάτσης κι ο Αστραπόγιαννος219. Επιπρόσθετα προστέθηκε κι η ομάδα του καπετάν- Λιά Καραμούζη 50 ανδρών220. Οι πηγές για το ποιος είχε την αρχική ευθύνη διίστανται αναφορικά με ποια ομάδα ξεκίνησε πρώτη τις εχθροπραξίες221. Και μόνο το βάρος, που καταδείχνουν, για να εντοπίσουν ποιος πρώτος ευθυνόταν για τη συγκεκριμένη σύγκρουση, τεκμηριώνει το ότι βρισκόμασταν σ’ ένα έντονα διχασμένο πολιτικά κλίμα. Κατά τη μάχη στις 13 Αυγούστου ο ΕΛΑΣ πέτυχε μεγάλη νίκη, αφού σε μικρό χρονικό διάστημα οι δυνάμεις του Ε.Σ. είχαν διαλυθεί. Αναφέρεται ότι οι αιχμάλωτοι ήταν 85 περίπου222, ενώ ο Βρεττάκος κατέφυγε από τη χαράδρα των Τσερίων Μάνης προς τα Πηγάδια Ταΰγετου, όπου βρισκόταν ο Γιαννακόπουλος223. Οι πιο πολλοί μανιάτες, που συνελήφθησαν

αιχμάλωτοι

-κυρίως

της

ομάδας

Μπουτσικάρη,

αφέθηκαν

ελεύθεροι224 κι επέστρεψαν στα χωριά τους225, ενώ δυο στρατιώτες της ομάδας Βρεττάκου σκοτώθηκαν ή κατά τη διάρκεια συμπλοκής226 ή πετάχτηκαν σε χαράδρα 217

Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 101 Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 101 -102 219 Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 101 220 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 86, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 273 221 Ο Κ.Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 101-102 υποστηρίζει ότι η δύναμη του ΕΛΑΣ ανερχόταν στα 300 άτομα και αυτή ήταν που πρώτη ξεκίνησε την επίθεση στο Βρεττάκο, ενώ ο Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 86 υποστηρίζει ότι το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ προσπάθησαν ν’ αποτρέψουν την αιματοχυσία και καλούσαν με χωνιά το Βρεττάκο να παραδώσει τα όπλα, κάτι που έβρισκε σύμφωνο τον εκεί πληθυσμό, αλλά οι «έμπιστοι του Βρεττάκου απάντησαν με ριπές». Ο Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα όπλα…., τ.Α΄, 300 αναφέρεται στη μάχη, ενώ η μαρτ. 8, παράρτ. 1 προτιμά απλά να αναφέρει την ήττα των δυνάμεων των μανιατών του Βρεττάκου 222 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 86, όπως και Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), ΑρχείοΒαγγ. Βέμου/149Κ, 8 223 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 86, Κ. Αντωνόπουλος, Κατοχή 1941…., 21 224 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 86- Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Θωμά Γουλάκου/Πελοπόννησος/ Φ2/33Κ, 1-2 225 μαρτ. 8, 8 κ.ε., παράρτ. 1 226 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 86 218

127

του Ταΰγετου227. Η αλήθεια είναι ότι η είδηση για το χαμό του λοχαγού Σακελλαριάδη και του νοσοκόμου Λιαράκου στον Αη- Γιαννάκη της

Βασιλικής

διαδόθηκε σε όλη τη Λακωνία και παρουσιάστηκε ως μια φρικιαστική ενέργεια του ΕΛΑΣ προς τους εθνικόφρονες228. Αυτό το γεγονός οδήγησε στην περιοχή της Μάνης τα πράγματα να εκτροχιαστούν, καθώς ακολούθησε σειρά τρομοκρατικών ενεργειών, που έφεραν σε πιο μεγάλη διάσταση τις δυο πλευρές, Ε.Σ. και ΕΛΑΣ229. Στο Οίτυλο, στη θέση «Μαραθόλακα» ο ανθυπίλαρχος Σκάλκος αναφέρεται ότι σκότωσε το Δωδεκαννήσιο Εαμίτη Καθηγητή Κλέαρχο Κουρούνη230. Στο Γύθειο λέγεται ότι δόθηκε εντολή από ακραίους δεξιούς κύκλους, που προωθούσαν τη συνεργασία των δεξιών ομάδων με τον κατακτητή, για τη δολοφονία του Μήτσου Κοττή, στελέχους του ΕΑΜ, ενώ στα Άλικα ο ανθυπομοίραρχος

Μουρκογιάννης

κρατούσε

αιχμάλωτο

τον

Εαμίτη

Βασ.

Παναγάκο231. Ολοφάνερα πια ο πολιτικός διχασμός είχε οδηγήσει στις απαρχές μιας πολωτικής σύγκρουσης στη νότια Ελλάδα. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα αξίζει να τονιστούν κι οι ενέργειες που γίνονταν εναντίον του κατακτητή, όπως επί παραδείγματι το γεγονός ότι ο εφεδρικός ΕΛΑΣ Εξωχωρίου απέτρεψε τους Ιταλούς, που οδηγήθηκαν στο χωριό από την Καρδαμύλη, για να εισπράξουν το 10% επί της παραγωγής λαδιού από τους χωρικούς. Οι Ιταλοί επηρεασμένοι σαφώς και από το κίνημα Μπαντόλιο του 1943 δεν επεδίωξαν να δώσουν συνέχεια στο γεγονός και να επιστρέψουν, για να «τιμωρήσουν» τον ΕΛΑΣ Εξωχωρίου για την ενέργειά του αυτή232. 9. ΑΠΟ ΤΟΝ Ε.Σ. ΣΤΑ ΤΑΓΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ: ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΡΕΤΤΑΚΟΥ Για τις δεξιές και τις αριστερές πηγές, που δείχνουν να υποβαθμίζουν τον ενδογενή παράγοντα ως αφετηριακό αίτιο της εμφύλιας σύγκρουσης στο νοτιοπελοποννησιακό χώρο, η αγγλική πολιτική και οι συγκυρίες καθοδήγησαν τη συνέχεια των εξελίξεων. Οι Άγγλοι ασφαλώς στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων της 227

Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 102 Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 102 -103 229 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 433-434 230 Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Γουλάκου/Πελοπόννησος/ Φ2/33Κ, 1 231 για το ξεκίνημα δράσης Μουρκογιάννη στα Τ.Α. βλέπε μαρτ. 8, 10, παράρτ. 1 232 μαρτ. 26, 81, παράρτ. 1 228

Αρχείο

Θωμά

128

επονομαζόμενης «Αγγλικής Αποστολής»233 δεν επιθυμούσαν την άμεση και ταχεία όξυνση των αντιθέσεων Ε.Σ.- ΕΛΑΣ. Αυτό για τους αριστερούς της νοτίου Ελλάδος ίσχυε, καθώς κάτι τέτοιο δεν εξυπηρετούσε τα σχέδιά των πρώτων, που κατέληγαν στη δημιουργία ενός διαρκούς χρονικά κι εκκολαπτόμενου κλίματος διχόνοιας, που δεν θα απειλούσε παράλληλα και τη δική τους παρουσία στο νοτιο- ελλαδικό χώρο. Η αγγλική πολιτική μετά το «σύμφωνο Doria- Παπαδόγγονα» δεν επιθυμούσε ο Ε.Σ. να απαγκιστρωθεί από το άρμα της, αλλά δεν επιθυμούσε και τον εναλλακτικό τρόπο οπλοφορίας ομάδων του Ε.Σ., που το συγκεκριμένο σύμφωνο ευαγγελιζόταν234. Ωστόσο η«Αγγλική Αποστολή» δεν επιθυμούσε και την εξάπλωση του ΕΛΑΣ. Στο πλαίσιο της αρχικής επιθυμίας των Άγγλων για σύμπραξη ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ σε Ρούμελη και Ήπειρο εντάσσεται από την άνοιξη του 1943 με την επικράτηση απόψεων των στρατιωτικών στην Αγγλία, που επιθυμούσαν όξυνση των σαμποτάζ εναντίον των Κατοχικών δυνάμεων, και η προσπάθειά τους να υπάρξει σύμπραξη και στο νοτιοπελοποννησιακό χώρο. Κάτι τέτοιο, που είχε σε μεγάλο μέρος επιτευχθεί σε Ήπειρο και Ρούμελη, στη «δευτερεύουσα» περιοχή της Πελοποννήσου δεν είχε επιτευχθεί235, αφού οι συγκρούσεις ΕΛΑΣ-Ε.Σ. βρίσκονταν σε σημείο ακμής κι η άγγλοι σύνδεσμοι στην Πελοπόννησο είχαν σκοπό να αλλάξουν. Έτσι από την επιλεκτική χρονικά πολιτική των ρίψεων το Διασυμμαχικό Αρχηγείο της Μέσης Ανατολής μέσω του Χάριγκτον και του υπολοχαγού Ταβερναράκη διαμήνυσε στις 19 Αυγούστου στις ομάδες Ε.Σ. και ΕΛΑΣ ότι έπρεπε να σταματήσουν οι διαμάχες τους. Ο υπολοχαγός Ταβερναράκης236 απέπλευσε με υποβρύχιο στις μανιάτικες ακτές με χρήματα κι ασυρμάτους για την ευόδωση των νέων αγγλικών διαταγών. Ωστόσο δεν ήταν εφικτό να υπάρχει κάποια συνεννόηση. Σ’ αυτό συνέτειναν ενδογενείς κοινωνικοί παράγοντες, οι οποίοι είχαν να κάνουν και με το συγκρουσιακό τρόπο επίλυσης διαφορών στη μανιάτικη κοινωνία. Στα μεγαλοχώρια της Μάνης ταυτόχρονα οι «νοικοκύρηδες», που ήδη κατείχαν θέσεις εξουσίας στις τοπικές κοινωνίες, συσπειρώνονταν αισθανόμενοι ότι απειλούνται από τον ΕΛΑΣ, που τους χαρακτήριζε «ρουφιάνους» και καταδότες. 233

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 13. Βλέπε και Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ), Έκθεση Γ.Καραχάλιου παρά Αρχεία Εθνικής Αντίστασης (1941-1944), Αθήνα 1998, τ.5ος, 397, όπου, ερμηνεύοντας ο λοχαγός την τότε κατάσταση στο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο, σημειώνεται: «Την Αγγλίαν δεν την ενδιαφέρει τι φρονεί αυτός που θα πολεμά τον κοινό εχθρού, αλλά ποιος προσφέρεται να πολεμήσει.» 234 Χ. Φλάϊσερ, Στέμμα …, τ. Α, 101-104 235 Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Α, 432 236 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 27-30, 58-59, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 438-439, Κ. Αντωνόπουλος, Κατοχή 1941.., 16

129

Μέσα στο πολιτικο-στρατιωτικό κλίμα αυτό το Σεπτέμβριο του 1943, κι ενώ ο Λεωνίδας Κωνστανταράκος, δραστήρια φυσιογνωμία του ΕΛΑΣ σε μέσα κι Αποσκιαδερή Μάνη, στις 9 του μήνα αφόπλισε την ιταλική φρουρά Κυθήρων, μεταφέροντας στον ΕΛΑΣ σημαντικά πολεμοφόδια237, η ομάδα του Βρεττάκου, που στηριζόταν πάλι κυρίως σε μανιάτες πολεμιστές (Κυριακουλάκο, Πατσάκο, Κατσαρέα238 κ.ά.239), έσπασε τη «συμφωνία του Δυρραχίου» και ξεκίνησε μια συνεργασία με τους Γερμανούς, για να οπλιστεί. Αυτό ήταν το εναρκτήριο σημείο για την κατίσχυση των δεξιών ομάδων στην περιοχή στο πλαίσιο της σύγκρουσής τους με το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, κάτι που πραγματοποιήθηκε ύστερα από το σκοτωμό του Τηλέμαχου Βρεττάκου. Την ίδια περίοδο ακριβώς όμοια πολιτική, κατευναστική προς τη Γερμανική εξουσία, ακολουθούσαν και στην περιοχή του Γυθείου πολλοί «νοικοκύρηδες», όπως ονομάζονταν από δεξιές μαρτυρίες οι μη συμμετέχοντες στον ΕΛΑΣ, και κοινοτάρχες διαφόρων περιοχών. Εκεί ο ΕΛΑΣ στεκόταν αντίθετός τους με «κάθε μέσο»240 ή τους οδηγούσε στην Άρνα, στην επίσημη περιοχή ελέγχου κρατουμένων και άτυπης κυβέρνησης του ΕΛΑΣ Λακωνίας. Πιο συγκεκριμένα δεξιά μαρτυρία, που συμμετείχε στα Τάγματα Ασφαλείας Γυθείου αναφέρει, αποκαλύπτοντας το πώς οι «νοικοκύρηδες» της εποχής αντιλαμβάνονταν τις επεμβάσεις του ΕΛΑΣ, ότι «οι αριστεροί άρχισαν να κατηγορούν ως ρουφιάνους όσους δεν τους πίστευαν. Αυτοί που κατηγορούσαν ήταν κυρίως παράγοντες του τόπου, νοικοκυραίοι, άτομα με οικονομική ευχέρεια. Τους συλλάμβαναν και κυρίως τους σκότωναν στις δυο έδρες τους, στον Άγιο Νικόλαο και στην Άρνα. Άρα έπρεπε κάποιος να διαλέξει: ή να στρατολογηθεί με τους αντάρτες ή να πεθάνει. Έκαναν ενέδρες σε Γερμανούς κι οι Γερμανοί προχωρούσαν σε σκληρά αντίποινα. Για κάθε έναν Γερμανό νεκρό οι Γερμανοί σκότωναν δέκα Έλληνες. Μάλιστα λεγόταν ανοιχτά τότε ότι οι κομμουνιστές σκόπιμα σκότωναν Γερμανούς, ώστε να εξαναγκάσουν Έλληνες να ανέβουν στα βουνά. Αν προσπαθούσα να υπολογίσω στην ευρύτερη περιοχή του Γυθείου πόσοι περίπου σκοτώθηκαν από τους αντάρτες, θα έλεγα ότι ήταν περίπου 100. Έναν Σταύρο

237

Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 462 μαρτ. 21, 58, παράρτ. 1 239 μαρτ. 8, 10 κ.ε., παράρτ. 1 240 μαρτ. 8, 9-10, παράρτ. 1 238

130

Πετροπουλάκη, πλούσιο και χωρίς οικογένεια, τον κακοποιούσαν και του έλεγαν «κουράγιο Σταύρακα»»241. Ανάλογες πρωτοβουλίες πήρε ο ΕΛΑΣ και στην πόλη της Καλαμάτας την ίδια περίοδο, το Σεπτέμβριο του 1943. Η περίοδος αυτή θεωρείται από τις δεξιές τοπικές οπτικές ματιές απαρχή δραστηριοποίησης της Ομάδας Περιφρούρησης Λαϊκού Αγώνα (ΟΠΛΑ) για λογαριασμό του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην πόλη242. Η ΟΠΛΑ με έδρα την περιοχή της Ράχης επιχείρησε να δολοφονήσει τον Παπαδόγγονα και γερμανόφιλους αξιωματικούς κυρίως243, ευθύνεται για τη δολοφονία των Ιωάνν. Γιαλουράκου (12 Σεπτεμβρίου του 1943)244, Σωτ. Κατή, διοικητή Χωροφυλακής Μεσσηνίας (13 Οκτωβρίου 1943) και του ταγματάρχη Ζερβόπουλου ( 15 Οκτωβρίου του 1943)245. Αυτά τα γεγονότα ανάγκασαν τη Γερμανική Διοίκηση Πελοποννήσου (με το Διοικητή της και Διοικητή της 117 Μεραρχίας Κυνηγών, Karl von Le Suire, που κατ’ εντολή του Χίτλερ είχε από το καλοκαίρι φθάσει στην Πελοπόννησο υπό το φόβο μήπως στα δυτικά της πραγματοποιηθεί συμμαχική απόβαση246) και τη Γερμανική Διοίκηση Μεσσηνίας (με το Διοικητή της Julius Woelfinger) να σκληρύνουν τη στάση τους με απαγορεύσεις κυκλοφορίας και προειδοποιήσεις προς τους πολίτες αναφορικά με την αγοραπωλησία ιταλικού στρατιωτικού υλικού ύστερα κι από την ιταλική συνθηκολόγηση247 αλλά

ή αναφορικά με απεργιακές

κινητοποιήσεις οργανωμένες από το ΕΑΜ και με πυρπόληση της μονής Βελανιδιάς (15 Οκτωβρίου 1943)248 λίγο έξω από την Καλαμάτα με σκοπό την προειδοποίηση του ΕΛΑΣ και της δράσης της ΟΠΛΑ στην πόλη της Καλαμάτας. Έτσι και η Γερμανική Διοίκηση στρεφόταν ανοιχτά εναντίον του ΕΛΑΣ, οπότε θα μπορούσε πιο εύκολα να συνομιλεί με αντιεαμικές ελληνικές ομάδες στο νοτιο-ελλαδικό χώρο. Στο 241

μαρτ. 8, 9, παράρτ. 1 Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…,τ. Δ΄, 2003, 54. Η δυναμική αλλά με έλλειψη ικανής οργάνωσης δράση της ΟΠΛΑ στην Καλαμάτα φαίνεται έμμεσα από το ότι κατά την Ιταλική Συνθηκολόγηση του καλοκαιριού του 1943 μέλη της αναζητούσαν με αγωνιώδη τρόπο να κατευθύνουν Ιταλούς, που ήθελαν να οργανωθούν στο ΕΑΜ. Βλ. Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 462 243 Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…,τ. Γ, 2002, 144. Για την απόπειρα εναντίον του Παπαδόγγονα βλ. και Η. Παπαστεριόπουλος, Ο Μωρηάς…, τ. Β, 194 και Γ. Σχινάς, Εθνική Αντίσταση…, 96 244 εφ. Φωνή Μεσσηνίας, φ. 4/7/1944, «ΟΠΛΑ , ομάδες κρούσης», Γ. Σχινάς, Εθνική Αντίσταση…, 96, Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…,τ. Δ΄, 39-70 245 Φ. Τσαγκάρης, Αναμνήσεις της Μεσσηνιακής Κατοχής (από την σκοπιάν της Δημαρχίας Καλαμών), Αθήναι, 1971, 22, Γ. Σχινάς, Εθνική Αντίσταση…, 96, Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…,τ. Δ΄, 2003, 92-93, 118-139 και τ. Ε, 2005, 137-144 246 Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Α, 422 247 εφ. Θάρρος Καλαμάτας, φ. 11 Σεπτεμβρίου 1943 248 εφ. Σημαία Καλαμάτας, φ. 15 Οκτωβρίου 1943- Νίκος Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή…,τ. Δ΄, 2003, 225 242

131

πλαίσιο αυτό ο Βρεττάκος θα μπορούσε να συνομιλήσει με Γερμανούς επάνω στη βάση της αντιεαμικής δράσης στην περιοχή. Ο Βρεττάκος λοιπόν συναντήθηκε 4 φορές με Γερμανούς αντιπροσώπους249. Σε επικοινωνία την ίδια περίοδο του μανιάτη υποστρατήγου Ζερβέα με Άγγλους, για να δικαιολογηθεί η πολιτική αυτή της στροφής προς τους Γερμανούς250 ο πρώτος έγραφε: «Συνεπεία τούτων ο άοπλος εθνικιστικός πληθυσμός της ιδιαιτέρας πατρίδος μου της Σπάρτης, μεταξύ των οποίων και οι αδελφοί Βρεττάκου, ύστερα από τα κακά που έπαθε από το ΕΑΜ κατέφυγε και εζήτησε την άμυνάν του και την προστασίαν του από τους γερμανούς. Οι Γερμανοί προθύμως τους ενίσχυσαν και μέχρις αυτής της στιγμής τους έχουν δώσει 2.300 τυφέκια, 56 οπλοπυβόλα, 20 πολυβόλα, 20 όλμους, άρβυλα και πλήρη ιματισμόν ακόμη και μισθοτροφοδοσίαν ομοίαν εκείνης που λαμβάνει ο γερμανός στρατιώτης. Το μόνον που εζήτησαν οι γερμανοί είναι να μην κτυπήσουν τα όπλα αυτά τους γερμανούς. Αυτό όμως δεν τους το υπεσχέθη κανείς και δι’ εμέ που ξαίρω τα αισθήματα των πατριωτών μου όποιος και αν τους το υπεσχέθη δεν ημπορεί να γίνει αυτό. Και όταν μια μέρα φύγουν από την Ελλάδα και μάλιστα κατόπιν συμμαχικής αποβάσεως και πιέσεως θα κτυπηθούν άγρια με όπλα που θα είναι στα χέρια μας… Η ιδιαιτέρα πατρίς Σπάρτη, κάμνει έκκλησιν εις όλους τους Σπαρτιάτας αξιωματικούς να σπεύσουν να την σώσουν από τα χέρια του ΕΑΜ και σαν Σπαρτιάτες που είναι θέλουν να πάνε έστω και αν τα όπλα εδόθησαν από τους εχθρούς μας τους γερμανούς…251» . Η ομάδα του ΕΛΑΣ, που ήταν επιφορτισμένη να δραστηριοποιείται στην περιοχή της μεσσηνιακής αλλά και της ευρύτερης Μάνης252, παγιωνόταν. Το βασικό εκτελεστικό πρόσταγμα προς την κατεύθυνση αυτή είχε δοθεί στο διοικητή του 2ου τάγματος του 8ου Συντάγματος, Γιώργο Αρετάκη ή Σφακιανό253. Ο ΕΛΑΣ είχε

249

Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 92-96 H. Fleischer, Contacts between German Occupation Authorities.., 48-60- ειδικά για την Καλαμάτα: Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία…., 221-225. Για τις σχέσεις του Ζερβέα με την οργάνωση «Στρατιωτική Ιεραρχία» και την κάθοδό του στην Πελοπόννησο βλ. Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Β, 35-36 251 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Β΄, 132-134 252 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο,,, 112 253 Βλέπε την αφήγηση της μαρτ. 7, παράρτ. 1. Ο Σφακιανός μαζί με τον καπεταν- Λιά Καραμούζη συνέθεταν κυρίως το εκτελεστικό σώμα του ανταρτοδικείου Ταΰγετου με έδρα τη Δήμιοβα μαρτ. 1, 2 250

132

στοχοθετήσει τις προτεραιότητές του με χτύπημα του ιλάρχου Τηλέμαχου Βρεττάκου. Βασικοί εκτελεστικοί πυρήνες ήταν οι Αναστασόπουλος και Καραμούζης 254. Κι αυτό, γιατί ο ίλαρχος αποστάτης από το ΕΑΜ είχε ως στόχο του να περάσει από τον αλαγονιακό Ταΰγετο στη Μάνη, όπου εκεί θα οργάνωνε μια ισχυρή ομάδα, καθώς η δύναμή του στελεχωνόταν από μανιάτες255 και είχε ισχυρά ερείσματα στον τόπο αυτό. Ο ΕΛΑΣ, θέτοντας στόχο το Βρεττάκο, προσέδιδε ακόμη και ιδεολογικό βάρος στην κίνηση αυτή, τονίζοντας την αμείλικτη συμπεριφορά του σε κάθε μορφή προδοσίας. Ας θυμηθούμε εδώ το βασικό σύνθημα, που διείπε το ΚΚΕ από το Μάιο του 1943: «ο αγωνιζόμενος λαός καλεί όλους τους Έλληνες εκτός από τους προδότες να ακολουθήσουν το ΕΑΜ»256. Ο Βρεττάκος είχε φύγει από το ΕΑΜ. Για το ΕΑΜ είχε συνεργαστεί αρχικά με την «ομάδα Τσιγάντε»257.

Στη

συνέχεια μισθοδοτούσε επιστρατεύσεις,

είχε

συνεργαστεί με τον Ε.Σ. και με την είσοδο των Γερμανών είχε επαφές μαζί του. Ο Βρεττάκος μετά την απάρνηση της «συμφωνίας Δυρραχίου» περιπλανιόταν με τους 70 περίπου άντρες του στα αλαγονιακά χωριά, ώσπου, αφού σύμφωνα με τις αριστερές πηγές ευθυνόταν για το σκοτωμό 25 αντρών της φρουράς του ΕΛΑΣ στο Δυρράχι, άρχισε να κατευθύνεται προς τη Μάνη258. Ο Βρεττάκος λοιπόν κατευθύνθηκε από τη Μονή Βελανιδιάς προς τα βόρεια των Γιαννιτσανίκων κι από εκεί κατέβηκε στον Αλμυρό και τους Μύλους. Από τους Μύλους στρατοπέδευσε στην Παλιόχωρα259. Σκοπός της ομάδας Βρεττάκου, όπως είπε ένας επιζήσας, μέλος της ομάδας, ήταν η συνάντηση με τον Παπαδόγγονα, και το σύνδεσμο Περιβολιώτη, σε περιοχή ανάμεσα από Γιαννιτσάνικα και Αλμυρό, προφανώς κάπου παράρτ. 1και το ευρύτερο πλαίσιο της αφήγησης της μαρτ. 26, παράρτ. 1. Καθοριστική ήταν στο τάγμα και η παρουσία του Γ. Ατζακλή. Βλ. Γ. Πριόβολος, Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ….., 58-59 254 Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Βαγγ. Βέμου/Πελοπόννησος/149Κ, 9 255 μαρτ. 8, 9 κ.ε., παράρτ. 1 256 ΚΕ ΚΚΕ, 1-5-1943. Βλέπε και Χ. Φλάϊσερ, Στέμμα …, τ. Β, 11 257 αυτή τη γενική εντύπωση μας μετέφερε η μαρτ. 12, παράρτ. 1 258 Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), ΑρχείοΒαγγ. Βέμου/Πελοπόννησος/149Κ, 9 259 Στην πορεία του προς τη Μάνη πέρασε από τον αλαγονιακό Ταΰγετο, στις 26 Οκτωβρίου 1943 σταμάτησε στο Εξωχώρι και μετά στην Παλιόχωρα Αβίας σύμφωνα με τη μαρτ. 31, παράρτ. 1. Βλέπε και Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 76-77, Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών…, 155-158, Κ. Αντωνόπουλος, Εθνική Αντίστασις 1940-1945, Αθήναι 1964, τ. Α, 617, Ν. Ζερβής,, «Καλαμάτα»..,τ. Δ. 2003, 167

133

στη Βέργα260. Μια σειρά από συγκυρίες εγκλώβισε το Βρεττάκο στην Παλιόχωρα, όπου ήλθε σε επαφές με το νομάρχη Μεσσηνίας και Γερμανούς εκπροσώπους261. Η αναίμακτη συνάντηση των Γερμανών με την ομάδα του Βρεττάκου κατέληξε μάλλον, όπως διαδόθηκε, σε προσφορά πυρομαχικών προς την ομάδα Βρεττάκου από τους Γερμανούς262. Ο ΕΛΑΣ έκρινε ότι αυτή υπήρξε η κατάλληλη αφορμή για χτύπημα εναντίον του Βρεττάκου. Η ενέργεια αυτή του Βρεττάκου, ειδικά όταν σε όλο το κλίμα εναντίον του Βρεττάκου εμπλέχτηκε και η προμήθεια πυρομαχικών, που θα ισχυροποιούσε την ομάδα του, θεωρήθηκε ικανή αφορμή για επίθεση εναντίον του. Στις 27 Οκτωβρίου 1943 ο ΕΛΑΣ με το 2ο τάγμα του 8ου συντάγματος263

επιτέθηκε στην Παλιόχωρα

εναντίον της ομάδας του Βρεττάκου. Σε μια μάχη που κράτησε περίπου 18 ώρες οι άντρες του Βρεττάκου με τη συμπαράσταση των κατοίκων βρίσκονταν στα σπίτια του χωριού και έριχναν μάταια όλο το βράδυ φωτοβολίδες, για να έχουν ενίσχυση. Η μάχη τελείωσε με νίκη του ΕΛΑΣ, σύλληψη του Βρεττάκου, ο οποίος πέθανε λίγες μέρες αργότερα, αφού ήταν βαριά τραυματισμένος264. Από τους άντρες του οι περισσότεροι κατάφεραν να 260

Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα»..,τ. Δ. 167, Αρ. Μπουλούκος, Εθνικός Κήρυξ, 5-12-1961 Επειδή η ομάδα Βρεττάκου έπεσε σε μια ενέδρα κομμουνιστών κι επειδή ακολούθως άργησε στο κανονισμένο ραντεβού με τον Παπαδόγγονα, ο Βρεττάκος σκέφτηκε να καλυφτεί στο φίλο του, συνταγματάρχη ε.α. Φραγκούλη, που διέμενε στην Παλιόχωρα. Αρ. Μπουλούκος, Εθνικός Κήρυξ, 1612-1961. Από εκεί ο Βρεττάκος, όπως δηλώνει το μέλος της ομάδας, είχε σκοπό να διαφύγει διεκπεραιωθεί στη Σάμο. Βλ. Ν. Ζερβής,, «Καλαμάτα»..,τ. Δ. 169- 170, Γ. Σχινάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία, Αθήνα, 1984, 76-78. Στο σημείο αυτό ο Βρεττάκος στέλνει τρεις απεσταλμένους στην Καλαμάτα, για να έρθουν σε συνεννόηση με το νομάρχη Μεσσηνίας, Περρωτή. Εκεί το πρωί μετά την εκκλησία μίλησε για ανάγκη εξόντωσης του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, αλλά και των κατακτητών. Το απόγευμα της ίδιας μέρας μπήκαν στην Παλιόχωρα Γερμανοί στρατιώτες με το Γερμανό φρούραρχο Καλαμάτας, το νομάρχη Περρωτή κι απεσταλμένους του Παπαδόγγονα. Για τη συνάντηση βλέπε: Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 96, Φ. Γρηγοριάδης, Το Αντάρτικο, Αθήνα 1964, 264, Γρ. Κριμπάς, Πέρδικας, Καλαμάτα, 1988, 104 κ.ε., Αρίστος Μπουλούκος, Εθνικός Κήρυξ, 16-12-1961, εφ. Ελληνική Σάλπιγγα, 15-11-1943, Κ. Αντωνόπουλος, Εθνική Αντίστασις 1940-1945, Αθήναι 1964, τ. Α, 617 262 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 96, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 274. Ωστόσο υπάρχει και η άλλη πιθανή εκδοχή, που δίνεται από μάρτυρα, δηλαδή ο Βρεττάκος να παρακάλεσε τον Περρωτή να ζητήσει από το Γερμανό διοικητή δεκατρείς βολές πυροβολικού πυρομαχικά στην πίσω ακρογιαλιά της Παλιόχωρας, κάτι το οποίο ο Γερμανός αρνήθηκε, για να μην ενοχλήσει το Στρατιωτικό Διοικητή Πελοποννήσου, ο οποίος έπρεπε να δώσει την άδεια για κάτι τέτοιο. Κάποιοι άντρες είχαν μπει σε βάρκα και μη έχοντας καλή ορατότητα πυροβόλησαν από τα καΐκια τους «αντάρτες». Μαρτυρίες υποστηρίζουν ότι ο Κατσαρέας, ο οποίος βρισκόταν εκεί στην ομάδα του Βρεττάκου, πληροφορημένος ίσως ότι οι Γερμανοί δεν επρόκειτο να βοηθήσουν το Βρεττάκο, έφυγε πριν τη μάχη Ν. Ζερβής,, «Καλαμάτα»..,τ. Δ. 173-173,176-177. Βλέπε και την αφήγηση της μαρτ. 21, παράρτ. 263 Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 76 264 Ο Ε.Σ. είχε 45 νεκρούς, ενώ ο ΕΛΑΣ έναν. Ο Βρεττάκος πιάστηκε αιχμάλωτος, αλλά βαριά πληγωμένος στο στήθος. Μεταφέρθηκε στο μοναστήρι της Δήμιοβας στην Αλαγονία, κέντρο του ΕΛΑΣ. Κι ο Πατσάκος προσπάθησε να γλιτώσει, αλλά δεν τα κατάφερε και πιάστηκε και αυτός και οδηγήθηκε στη Δήμιοβα Κάποιοι άντρες σκέφτηκαν να ζητήσουν από το μητροπολίτη Μεσσηνίας Πολύκαρπο να μεσολαβήσει στους «αντάρτες» για την απελευθέρωση του Βρεττάκου Παρά τις 261

134

διασωθούν, είτε φεύγοντας με καΐκια προς Καλαμάτα ή Καρδαμύλη, είτε φυγαδευμένοι από κατοίκους της περιοχής. Η ήττα του Βρεττάκου σήμαινε παράλληλα και μια σημαντική νίκη του ΕΛΑΣ, όπως και τιμωρία, κατά την ερμηνευτική του, προς παραδειγματισμό ενός συνεργάτη των Γερμανών. Επιπρόσθετα απέτρεπε τη δημιουργία μιας νέας δυναμικής εστίας δράσης, που προσανατολιζόταν να επεκταθεί σε όλη την περιοχή της Μάνης. Αν η ομάδα Βρεττάκου δεν είχε χτυπηθεί στην Παλιόχωρα, τότε η οργανωμένη παρουσία του Ε.Σ. στη Μάνη θα ήταν μια νέα πραγματικότητα. Ο «ιπποτικός ρωμαντισμός» του Βρεττάκου265, η ανιδιοτελής και με κάθε κόστος πεποίθησή του δηλαδή στη δημιουργία και κατίσχυση μιας δεξιάς ομάδας, που θα έλεγχε το νοτιο-ελλαδικό χώρο, θα αποτελούσε εγγύηση για την ανάπτυξη ενός ισχυρού στρατιωτικού σώματος στη Μάνη. Ωστόσο, κάτι τέτοιο απετράπη από τον ΕΛΑΣ, ο οποίος προσπαθούσε κι αυτός προσπάθειες του γιατρού Κουμάντου ο Βρεττάκος πέθανε, αναθεματίζοντας την αγγλική πολιτική και μέσα σε κλίμα κατευνασμού με τον καπεταν Λια- Καραμούζη, με τον οποίο αντάλλαξαν φιλοφρονήσεις και δώρα. Στο κέντρο του ΕΛΑΣ στη Δήμιοβα αναφέρεται ότι μεταξύ άλλων πιάστηκε, ως μέλος της ομάδας Βρεττάκου, κι ο αρχιμανδρίτης Χριστόφορος Κοκκίνης, ιεροκήρυκας και εφημέριος του ναού Αγίου Γεωργίου Ναυπλίου, ο οποίος «κατακρεουργήθηκε. Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 338, Αρ. Μπουλούκος, Εθνικός Κήρυξ, 15-12-1961. Μια άλλη εκδοχή δίνει ο Κ. Ξυδέας από το ανέκδοτο ακόμη ημερολόγιό του: «Επάρθη απόφασις να σκοτωθούν. Τους πήρε μια ομάδα, τους είπαν πως θα τους πάνε στο Στρατόπεδον της Καστανέας και όταν έφτασαν στα Πλατανάκια, τους εκτέλεσαν και τους τέσσερους»: Η. Ξυδέας, «Ο συμμορίτης Βρεττάκος και η μάχη στην Παληοχώρα Μεσσηνίας (27-28/10/1943)-από το ανέκδοτο ημερολόγιο του Κ.Ξυδέα», Εθνική Αντίσταση, Τρίμηνη Έκδοση της ΠΕΑΕΑ, Γενάρης – Μάρτης 2006, τχ.129, 91-93. Στο Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Βαγγ. Βέμου/Πελοπόννησος/149Κ, 9 αναφέρεται ότι ο Βρεττάκος εκμυστηρεύτηκε σε Καραμούζη και Αναστασόπουλο ότι παρασύρθηκε από τους Άγγλους. Βλέπε και Γ. Καραμούζης, Πατριώτες και…, 43-44, Ν. Ζερβής,, «Καλαμάτα»..,τ.Δ. 178. Ο διαμεσολαβητικός ρόλος ανάμεσα στις αντιστασιακές οργανώσεις της Εκκλησίας μπορεί παράλληλα και συγκριτικά να παρακολουθηθεί και στην Κρήτη. Βλ. Α. Σανουδάκης, Εκκλησία και Αντίσταση: Ο ρόλος της εκκλησίας της Κρήτης στις μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων σχέσεις, Κνωσσός, 1993. Βλέπε και την αφήγηση της μαρτ. 14, παράρτ. 1. Ακόμα Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 38-39, Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 77, Π. Μούτουλας, …., 466-469, Γ.Δ. Κούβελας, Ιερείς μάρτυρες της Κατοχής, Αθήνα, Τήνος, 20022, 95. Μια άλλη διάσταση ερμηνείας της μάχης δίνεται από μαρτυρία συμμετέχοντα στην ομάδα. Στη μάχη της Παλιόχωρας οι δυνάμεις του Βρεττάκου ήταν 50 περίπου άνδρες, ενώ ο ΕΛΑΣ είχε φτάσει εκεί με 500 περίπου άνδρες σύμφωνα με πηγές προσκείμενες στο ΕΑΜ. Εδώ δεν αναφέρεται καμιά εν προκειμένω συνεργασία στην Παλιόχωρα Γερμανών με το Βρεττάκο κι ότι μια τέτοιου είδους συνάντηση υπήρξε απότοκη των ενεργειών του Εαμικού τύπου, ο οποίος είχε σκοπό να διογκώσει τα πράγματα. Αυτό στηρίζεται στη διενέργεια έρευνας στις απόρρητες ημερήσιες αναφορές του LXVIII Σώματος Στρατού, όπου δεν αναφέρεται καμιά τέτοιου είδους συνεργασία. Βέβαια μια τέτοιου είδους συνεργασία δεν θα ήταν υπό το πλαίσιο της επίσημης αναφοράς σε γερμανικά έγγραφα. Άλλωστε συμφωνίες τέτοιου είδους δεν αποτυπώνονται ποτέ σε επίσημα έγγραφα ή διπλωματικά κείμενα. Ν. Ζερβής, Η Γερμανική….., Καλαμάτα, 2001, 103-105, 173, 176-180, Ν. Ζερβής,, «Καλαμάτα»..,τ.Δ. 167-204, εφ. Ελληνική Σάλπιγγα, 15 Νοέμβρη 1943. Βλέπε και Ελεύθερη Μεσσηνία, 28 Οκτώβρη 1944. Η Γερμανική διπλωματία άλλωστε ακολουθούσε τέτοιου είδους τακτικές αποφυγής καταγραφής σε έγγραφα κάθε μορφής ιμπεριαλιστικής παρέμβασής της στα ελληνικά πράγματα. Μια εξήγηση δίνεται στο Πολ. Ενεπεκίδης, Η δόξα και ο διχασμός. Από τα μυστικά αρχεία της Βιέννης (1908-1916), 1962, 176-177, όπου αναλύεται η διπλωματική πολιτική της Βιέννης αναφορικά με τη δολοφονία του βασιλιά Γεωργίου Α’ της Ελλάδας 265 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 339

135

με τη σειρά του να οργανωθεί στη Μάνη και εκ παραλλήλου να αποτελέσει πυρήνα ανάσχεσης όποιας προσπάθειας, ώστε να αποτραπεί η προσάρτηση της περιοχής της Μάνης από τον Ε.Σ. Ταυτόχρονα ο Βρεττάκος έδινε τη θέση του σ’ έναν άλλο ισχυρό εκπρόσωπο της αντιεαμικής δράσης στην περιοχή, τον Π. Κατσαρέα. Αυτός θα αναλάβει εν συνεχεία την ισχυροποίηση από το τέλος του 1943 των υπό σχηματισμό Ταγμάτων

Ασφαλείας και

σε συνεργασία

με

τους Γερμανούς σε

κοινές

«εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» μ’ αυτούς από το Ιανουάριο του 1944 στην περιοχή, όπως θα παρακολουθήσουμε αναλυτικά. Αυτά όλα, ως αντίδραση στη δράση του ΕΛΑΣ να σκοτώσει το Βρεττάκο, θα οδηγήσουν με τη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατίσχυση των δεξιών δικτύων στον έλεγχο της τοπικής πολιτικής εξουσίας.

136

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Η ΔΟΜΗ ΚΙ Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΕΑΜ/ΕΛΑΣ 1. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΕΑΜ ΣΤΗ ΜΑΝΗ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΕΞΩΧΩΡΙΟΥ Κατά το δεύτερο εξάμηνο του 1943 και μετά την ιταλική συνθηκολόγηση και τον έλεγχο της περιοχής από τους Γερμανούς κι ενώ η παράκτια μανιάτικη ζώνη φαίνεται να ελέγχεται από τα αποκαλούμενα δεξιά δίκτυα παράλληλα με την κατοχική διοίκηση αρχίζει να οριοθετείται η εδαφική επικράτεια της επικυριαρχίας του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στις κατά αύξουσα υψομετρικά ορεινές περιοχές πέριξ του Ταΰγετου με επίκεντρο την Άρνα.1 Με επίκεντρο τα ορεινά, τον απομείναντα ζωτικό χώρο πλήρους δράσης του στη Μάνη, το ΕΑΜ προσπάθησε, με βάση τις εμπειρίες του κι από τις άλλες περιοχές της Ελλάδας, να πραγματοποιήσει την κοινωνική οργάνωση, που η πολιτική του οραματιζόταν. Αξίζει να αναλυθούν τα βασικά στοιχεία της οργανωτικής του δομής στα ορεινά μανιάτικα χωριά, ώστε να διαφανούν οι ακολουθίες κι οι ιδιαιτερότητες αυτής της οργάνωσης στη νότια Πελοπόννησο. Ο ΕΛΑΣ ήλεγξε τη Μάνη ολόκληρη με επίκεντρο το Γύθειο για πρώτη φορά οριστικά το Σεπτέμβριο του 19442 μετά την υποχώρηση των Γερμανών και τον περιορισμό των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Κρανάη και έλεγχε το χώρο έως τη«συμφωνία της Βάρκιζας». Η οργάνωση του ΕΑΜ στη Μάνη δεν ακολουθούσε έως το τέλος του 1944 την ευρύτερη ανά τη χώρα δυναμική κομματική οργάνωση κάθε περιοχής σ’ έναν νομό3. Ενώ διοικητικά η Επιτροπή Καρδαμύλης είχε αναλάβει το ρόλο του συντονιστή των Κομματικών Οργανώσεων των χωριών της 1

Για μια ανθρωπογεωγραφία των εμφύλιων συγκρούσεων στη Μεσσηνία, όπου συμπεριλαμβάνεται μια ενδεικτική εκτίμηση μόνο για τη μεσσηνιακή Μάνη βλέπε Στ. Καλύβας, «Η γεωγραφία της εμφύλιας βίας στην Κατοχική Μεσσηνία. Μια ποσοτική προσέγγιση» στο Γ. Καρακατσιάνης, Νότια Πελοπόννησος…., 39-60. Για μια γενικότερη ανάλυση της εμφύλιας βίας βλέπε S. Kalyvas, The Logic of Violence in Civil War, N. Y., Cambridge Univ. Press, 2006 με παραδείγματα από Αργολίδα και Αλμωπία. 2 μαρτ. 8, 10, παράρτ. 1 3 βασική μας πηγή επάνω σ’ αυτό αποτελεί το διασωθέν Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης των ετών 1944-1946, το οποίο παρατίθεται ολόκληρο στο παράρτημα 2, Αρχειακό υλικό αρ. 40 Μάλιστα ενδεικτικό της σχέσης ΕΑΜ και ΚΚΕ στις συνειδήσεις των οργανωμένων της Μεσσηνιακής Μάνης αποτελεί το γεγονός ότι στο ίδιο αρχείο, ως συνέχεια του, βρίσκεται το Κ.Κ.Ε Κ.Ο. Εξωχωρίου, Βιβλίον Συνεδριάσεων Αρχόμενον από 1-1-1945. Ο Συντάκτης των εκθέσεων των ετών 1944-1945 φαίνεται από το ύφος και το περιεχόμενο των πρακτικών και των παρατηρήσεών του ότι δεν διαχωρίζει ΕΑΜ και ΚΚΕ. Αυτός ο διαχωρισμός προκαλούσε όμως σύγχυση στους κατοίκους για το που οργανώνονταν. Βλ. γενικά τις αφηγήσεις των μαρτ. 12, παράρτ. 1 και μαρτ. 25, παράρτ. 1, αλλά και μαρτ. 31, παράρτ. 1

137

Μεσσηνιακής Μάνης4, το Εξωχώρι, ορεινό χωριό της Μεσσηνιακής Μάνης, αποτελούσε μαζί με τη Σαϊδόνα και τα Τσέρια, ένα από τα πιο ισχυρά προχώματα του ΕΑΜ στη μεσσηνιακή Μάνη5. Αυτό επιβεβαιώνεται κι από το γεγονός ότι εκεί-αλλά και στα άλλα δυο προαναφερόμενα ορεινά χωριά- η «αχτηδηκή [διατηρώ την ορθογραφία του συντάκτη του Αρχείου της κομματική Οργάνωσης ΕΑΜ του Εξωχωρίου] συγκέντρωση» περιλάμβανε τα περισσότερα μέλη σε όλη την περιοχή6. Κατά τα έτη 1943-1944 στη μεσσηνιακή Μάνη φαίνεται ότι το περισσότερο πληγέν

υλικά αλλά και σε έμψυχο δυναμικό χωριό από τις «εκκαθαριστικές»

επιχειρήσεις των Γερμανών και των Ταγμάτων υπήρξε το Εξωχώρι. Ήδη είχαμε παρατηρήσει ότι αμέσως μετά από την εξέγερση της Σαϊδόνας στο Εξωχώρι οι Ιταλοί μάζευαν όσους κατοίκους ήθελαν να στείλουν στις φυλακές Καλαμάτας από τα χωριά της μεσσηνιακής Μάνης. Παρακολουθώντας τα μαθητολόγια του Γυμνασίου Καρδαμύλης («ημιγυμνάσιον»),

μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι το 85% των

ορφανών παιδιών, που φοιτούσαν στην Καρδαμύλη, προέρχονταν από το Εξωχώρι. Τα υπόλοιπα προέρχονταν από Σαϊδόνα και Μηλιά7. Αυτό αποδεικνύει παράλληλα και με προφορικές μαρτυρίες κατοίκων της ευρύτερης περιοχής8 ότι πολλοί από τους άντρες του ορεινού αυτού χωριού είχαν σκοτωθεί σε ένοπλες συγκρούσεις. Και στο Εξωχώρι το κλίμα από το φθινόπωρο του 1944 άρχιζε σιγά σιγά ν’ αλλάζει σε βάρος αριστερών οικογενειών9. Παρακολουθώντας κάποια στιγμιότυπα από την ιστορία της Οργάνωσης του Εξωχωρίου μέσα από το αποδελτιωμένο Αρχείο της Οργάνωσης, που έχουμε στη διάθεσή μας και παραθέτουμε στο Παράρτημα 2, μπορούμε να έχουμε ένα χαρακτηριστικό και υποδειγματικό παράδειγμα από την οργάνωση των αριστερών δικτύων στη Μάνη. Κατ’ επέκταση είμαστε σε θέση να παρακολουθήσουμε το κλίμα, που διαμορφωνόταν στη μανιάτικη κοινωνία μέσα από τα λεγόμενα ή και τις σιωπές ή τις υπόνοιες του εν λόγω αρχείου.

4

Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, 31, 56, παράρτημα 2. Χαρακτηριστικό των απλών καλών σχέσεων με επίκεντρο τις στενές σχέσεις, όπως αναπτύσσονταν στα χωριά εκείνη την περίοδο, αποτελεί το γεγονός της αποστολής κουραμπιέδων και λαλαγγίων από την Οργάνωση του Εξωχωρίου προς αυτές της Καρδαμύλης και της Αβίας με αφορμή την Πρωτοχρονιά του 1944, βλ. Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, 32, παράρτημα 2 5 μαρτ. 12, 19-20, παράρτ. 1- Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,παράρτ. 2, Αρχειακό υλικό αρ. 40, 4 6 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 52, - μαρτ. 12, ό.π. και μαρτ. 26,80, παράρτ. 1 7 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Εκπαιδευτικά Αρχεία, ΑΒΕ 56/Εκπ. 95.1- 96.1 Γυμνάσιο ΚαρδαμύληςΜαθητολόγια και Βιβλία Παρακολουθήσεως Εκπαιδευτικών Τελών 8 μαρτ. 26, 75-77, παράρτ. 1 9 μαρτ. 26, ό. π., παράρτ. 1

138

Το ΕΑΜ των ορεινών χωριών της Μεσσηνιακής Μάνης από τα τέλη του 1943 και τις αρχές του 1944 δείχνει να προσπαθεί να αποτελέσει θεσμό νόμιμο και μόνιμο με έντονο κοινωνικό υπόβαθρο. Σημαντικό σημείο προς αυτή την κατεύθυνση αποτελούν κοινωνικές πρωτοβουλίες του, όπως η χαρακτηριστική πρόταση της Επιτροπής Αβίας Καρδαμύλης να δημιουργηθεί «Σωματίον Πηροπαθόν [διατηρώ την ορθογραφία του συντάκτη]», το οποίο θα πρέπει να υποστηριχτεί. Η Επιτροπή ΕΑΜ Αβίας, δηλαδή, πρότεινε να απαιτηθεί η αναγνώρισή του από το Πρωτοδικείο και την Ένωση Συνεταιρισμών Καλαμάτας10. Κι αυτό μας δείχνει ότι το ΕΑΜ Εξωχωρίου δεν ακολουθούσε τη λενινιστική γραμμή, μια και αναζητούσε αναγνώριση από το αστικό Κράτος. Η κίνηση αυτή του ΕΑΜ ερχόταν να αγκαλιάσει κοινωνικά τα χωριά της μεσσηνιακής Μάνης το Φεβρουάριο του 194411, όταν τελείωνε το βασικό μέρος της Γερμανικής καταπίεσης με τις πρακτικές της εξόρμησης και της λεηλασίας της περιοχής, που είχε ξεκινήσει, όπως θα δούμε, τον προηγούμενο μήνα. Σαφώς τέτοιου είδους πολιτικές πρωτοβουλίες αποτέλεσαν μια αναγκαία και ικανή συνθήκη για τη διεύρυνση του Εαμικού κινήματος, η οποία θα ενισχυόταν με τη στρατολόγηση νέων μελών σύμφωνα και με την επίσημη γραμμή του κόμματος12. Στο Εξωχώρι ο κατάλογος των μελών περιλάμβανε πάνω από 250 μέλη, το καθένα από τα οποία, κατά την τακτική της εξακτίνωσης ενός δικτύου, έχει για λογαριασμό του άλλα συγγενικά του πρόσωπα πίσω του, που, αν δεν αποτελούν ενεργεία, τότε σίγουρα από την τοπική Οργάνωση θεωρούνται δυνάμει μέλη της13. Τα μέλη αυτά τον Απρίλιο του 1944, σύμφωνα με την ομιλία του γραμματέα, Ηλία Αντωνέα, προς την Οργάνωση, επειδή ήταν πάρα πολλά, δεν αξιοποιούνταν από τον κομματικό μηχανισμό. Μη έχοντας κατάλληλη κομματική συνείδηση κι ακολουθώντας την εγγραφή στην Οργάνωση ως μια συνήθεια κι ως μια μίμηση, δεν μπορούσαν να

10

Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, …50. Αυτή η προσπάθεια αναγνώρισης της Οργάνωσης στο ευρύτερο κοινωνικο-πολιτικό κατεστημένο κατέδειχνε ότι εξαιτίας του ορεινού της περιοχής και του γεγονότος ότι αυτή δεν μπορούσε με ενέργειες σαμποτάζ ευρύτερου τοπικού ενδιαφέροντος (όπως για παράδειγμα του ΕΑΜ Σάμου, που χτυπούσε την Ένωση Οινοποιητικών Παραγωγών Σάμου Δρόσου [Μανώλης Βουρλιώτης, «Από την ίδρυση στην εδραίωση του ΕΑΜ Σάμου», εφ. Αυγή, 25-10-2006] και βρισκόταν στο επίκεντρο της κοινωνικής προσοχής) να προκαλέσει κοινωνική σύγκρουση. Έτσι έπρεπε το ΕΑΜ Εξωχωρίου να προσπαθήσει να συσπειρώσει τους μανιάτες μέσω εθελοντικών ομάδων κοινωνικής προσφοράς. Και ίσως η παρακμή του, κατά τα λεγόμενα από το ημερολόγιο των βασικών ιδρυτών του, οφειλόταν στην αδυναμία εστίασης της Οργάνωσης στη δυναμική λειτουργία τέτοιων ομάδων κοινωνικής προσφοράς στην περιοχή. 11 μαρτ. 21, 58, παράρτ. 1. Βλέπε και Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα»…, 128-136 12 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, …2 13 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, κατάλογος μελών ΕΑΜ, παράρτημα 2

139

ενσωματωθούν στο μηχανισμό του14. Καταδεικνύεται στο σημείο αυτό ένα από τα βασικά προβλήματα, που είχε να αντιμετωπίσει μια τοπική Κομματική Οργάνωση στη νότια Πελοπόννησο. Αυτά τα ζητήματα είχαν να κάνουν με τη μακροπρόθεσμη Εαμική στρατηγική, τις κατευθυντήριες από το κέντρο πολιτικές γραμμές, όταν αυτές εξηγούνταν επαρκώς, και την εφαρμογή τους, με την κομματική αξιοποίηση των τοπικών μελών. Η κοινωνική πρωτοβουλία του ΕΑΜ σε συνδυασμό με τη γερμανική επιδρομή στην περιοχή τον Ιανουάριο του 1944 όχι μόνο αύξησε τον αριθμό των μελών του ΕΑΜ στη μεσσηνιακή Μάνη, αλλά προκάλεσε, πράγμα που συνιστούσε ένα πανελλαδικό φαινόμενο, μια πραγματική δημογραφική έκρηξη μελών, που φαίνεται ότι η ίδια η Οργάνωση αδυνατούσε να αντιμετωπίσει15. Σ’ αυτό συνέβαλε, κατά την αυτοκριτική της ίδιας της κομματικής οργάνωσης Εξωχωρίου, η έλλειψη κομματικής συνείδησης των νέων μελών, η δυσδιάκριτη παρουσίαση συγκεκριμένων στόχων16 και η σύγχυση ανάμεσα στην κομματική κριτική17 και την προσωπική παρακολούθηση18 και κρίση της ατομικής ζωής του καθενός μέλους. Ενδεικτικά μάλιστα στις 29/4/1944 γραφόταν ότι «προς τούτο θα προκαλέσω όλλους εδώ τους παρεβρισκομένους… δίδοντας τον όρκον με τον σκοπόν να βαδίσομεν όλλη[ διατηρώ την ορθογραφία του συντάκτη σ’ όλο το απόσπασμα] για κάτι άλλο νέο το οποίον θα τεθή διά την διεκπερίωση του ιερού Σκοπού της οργάνωσής μας19». Ο ιερός αυτός σκοπός ήταν ακόμα ανείπωτος και συνδύαζε κομματικές επιταγές και το χρέος προς τη «γλυκιά πατρίδα» στις συνειδήσεις των οργανωμένων μελών του Εξωχωρίου. Αξιοσημείωτο είναι ότι ξανά θέμα σκοπού τίθεται στην Οργάνωση στις 20/12/1944, τη «σκληρή» περίοδο των Δεκεμβριανών, κατά την οποία σκοπός πλέον

14

Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 3, το ίδιο επιβεβαιώνεται και από τη γενικότερη αφήγηση της μαρτ. 26, παράρτ. 12 15 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, …4-5. Βλέπε και Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…, 114 και Τ. Βερβενιώτη, Η γυναίκα της Αντίστασης, Αθήνα, Οδυσσέας, 1994, 186, όπου γίνεται αναφορά για το «οργανωτικό πελάγωμα», που προκάλεσε η κατακόρυφη αύξηση μελών στο ΕΑΜ 16 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 2-5, Κ.Κ.Ε Κ.Ο. Εξωχωρίου, Βιβλίον Συνεδριάσεων Αρχόμενον από 1-1-1945, 82-83, όπου υπάρχει περιγραφή για την κομματική κατάσταση από το 1944 17 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 2, 13, 34/θέμα 4, 40, 45, 56, Κ.Κ.Ε Κ.Ο. Εξωχωρίου, Βιβλίον Συνεδριάσεων Αρχόμενον από 1-1-1945, 75, 76, 77, Αρχεακό υλικό, αρ. 40, παράρτ. 2 18 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 2, 9, 29, 43, 44 19 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 5

140

καθίσταται «η ειρήνευση του τόπου μας από κάθε κακοποίον στοιχείον20». Υπό αυτό το πρίσμα η έλλειψη μεγάλου αριθμού μελών κατά τις συνεδριάσεις, το «πλάτιασμα» των συζητήσεων χωρίς απτά στο τέλος των συνεδριάσεων αποτελέσματα και οι αλληλοκατηγορίες μελών αποτελούσαν καθημερινό θέμα στις συζητήσεις των οργανωμένων μελών του Εξωχωρίου21. Το κλίμα αυτό στο ΕΑΜ κατά τους πρώτους μήνες του 1944 σίγουρα κινητοποίησε τους οργανωμένους σ’ αυτό κατοίκους του Εξωχωρίου, οι οποίοι προσπάθησαν να αποτελέσουν μια πιο συμπαγή ομάδα, αντιμετωπίζοντας τα προβλήματα αυτά. Σαφείς οδηγίες δόθηκαν για τη συμπεριφορά των μελών προς τους μη οργανωμένους22, ειδικά την περίοδο, κατά την οποία η «εαμική κατάσταση» είχε φουντώσει στη μεσσηνιακή Μάνη, δηλαδή τους φθινοπωρινούς μήνες του 194423. Έως τότε ενδιαφέρον έχει η προσπάθεια του ΕΑΜ να ανελίξει το γυναικείο του κίνημα24 παράλληλα με τη διατήρηση της οικονομικής του αυτονομίας μέσω του μηχανισμού των εράνων25. Κατά την περίοδο αυτή, όταν το Εαμικό κίνημα κατείχε δύναμη στα χωριά Εξωχώρι, Σαϊδόνα, Τσέρια, φαίνεται ότι είχε επιβάλει φορολογία στο λάδι και στην πατάτα, που καλλιεργούταν στα δάση του Ταϋγέτου26. Παράλληλα προσπαθούσε να δημιουργήσει ομάδα ψυχαγωγίας με το θέατρο27, ενώ αγωνιζόταν να διατηρήσει με κάθε τρόπο το θεσμό του Λαϊκού Δικαστηρίου28. Σ΄ αυτό το σημείο τονίζεται ιδιαίτερα η προσπάθεια του ΕΑΜ Εξωχωρίου να μπορέσει να περιθωριοποιήσει κάθε συμπεριφορά, που τάραζε τα τοπικά ήθη29, να καταπολεμήσει τη μέθη, την χαρτοπαιξία ή τους άσκοπους πυροβολισμούς30. 20

Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 43 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 2-5, 28 (όπου οι απόντες καλούνται σε απολογία), 32 (όπου προτείνεται η συντροφική κριτική να γίνεται με τέτοιο τρόπο, όπου να φαίνεται ως συντροφικό μάθημα), 33 (όπου τονίζεται ότι οι σύντροφοι δεν πρέπει να στραπατσάρονται, αλλά να διαπαιδαγωγούνται), 65 (όπου ενδεικτικά ο αριθμός των απόντων είναι διπλάσιος των παρόντων αρχές του 1945), παράρτημα 2, Κ.Κ.Ε Κ.Ο. Εξωχωρίου, Βιβλίον Συνεδριάσεων Αρχόμενον από 1-1-1945, 82-83. Μάλιστα αυτή η εσωστρέφεια ήταν βασικό σημείο, το οποίο οδήγησε τη μαρτ. 31, παράρτ. 1 να θεωρήσει το ΕΑΜ Εξωχωρίου και τους κύριους εκφραστές του «δειλούς» σε σχέση με τη γενιά αριστερών μετά το 1945, που επάνδρωσαν τις τάξεις του ΔΣΠ 22 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 33, 40, 45 23 μαρτ. 12, 19-20 κ.ε., παράρτ. 1 24 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, …29, 32, 36, 55 (όπου το γράμμα για την κατάσταση Εξωχωριτισσών ανταρτισσών προς τις συντρόφους τους στο Εξωχώρι τελειώνει μ’ ένα ερωτηματικό για την κατάσταση των γυναικών αυτών), 25 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, …29, 36 26 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, …37, Σ’ αυτό συνηγορεί κι η αφήγηση της μαρτ. 26,παράρτ. 1 27 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 36, 46 (όπου το ζήτημα του θεάτρου μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας καθίστατο άκαιρο). Βλέπε και την ευρύτερη αφήγηση της μαρτ. 26, παράρτ. 12 28 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 37, 54. Βλέπε και την αφήγηση της μαρτ. 26, παράρτ. 1 29 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,…35, 39, 43, 45 30 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, …71, 83 21

141

Ιδιαίτερα εντυπωσιακό ήταν το γεγονός ότι σε δυο συνεδριάσεις έγιναν ψηφοφορίες σχετικά με το αν πρέπει να επιτρέπεται το κάπνισμα στις συνεδριάσεις ή όχι31! Μέσα από τις τοπικές, μάλλον και ηθικιστικού περιεχομένου, προσλήψεις της αίσθησης του κοινωνικού ελέγχου και της κοινωνικής δικαιοσύνης, το τοπικό ΕΑΜ προσπαθούσε να κάνει πράξη τη θέλησή του για κοινωνική ισότητα και νέες κοινές κοινωνικές αρχές. Το ΕΑΜ Εξωχωρίου τους τελευταίους μήνες του 1944 και στις αρχές του 1945 φαίνεται να είχε θεωρητικά οργανώσει έναν μηχανισμό δράσης, με τμήματα δραστηριοτήτων και αντίστοιχα γραφεία σε κάθε τμήμα με καταγεγραμμένα τα μέλη κάθε τμήματός του. Έτσι λοιπόν λειτουργούσε Τμήμα Εθνικής Αλληλεγγύης με 2 υπεύθυνους Γραφείου και 8 μέλη, Τμήμα ΕΠΟΝ με 3 υπεύθυνους Γραφείου και 24 μέλη (τα οποία συμμετείχαν στο Μορφωτικό Τμήμα, που λάμβανε χώρα μετά από ορισμό υπευθύνου γι΄ αυτό), Τμήμα Αυτοδιοίκησης με 3 υπεύθυνους Γραφείου και 11 μέλη και το Τμήμα ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με 3 υπεύθυνους Γραφείου και 10 μέλη32. Η διοικητική αυτή λειτουργία του σε συνδυασμό με το έντονο δίκτυο παρακολουθήσεών του κατά το Νοέμβριο και το Δεκέμβριο του 194433 το κατεύθυναν να αποφύγει πολιτικές γραμμές, που θα οδηγούσαν σε εξόντωση τα μέλη του από τις δεξιές παρακρατικές οργανώσεις, που άρχιζαν να οργανώνονται έντονα κι αυτές στην περιοχή στα τέλη του 1944, επιθυμώντας να διευρύνουν το πεδίο ελέγχου τους πέρα από την παράκτια ζώνη. Αυτό παρατήρησε ο γραμματέας του ΕΑΜ Εξωχωρίου, κάνοντας τη σύγκριση με το χωριό της Καστάνιας, όπου η λανθασμένη πολιτική του γραμμή κι οργάνωση οδήγησε την ίδια χρονική περίοδο την περιφέρεια της Καστάνιας να μεταβληθεί σε ένα απέραντο, κατά τα λεγόμενά του, «νεκροταφείο»34. Το ΕΑΜ Εξωχωρίου μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας προσπάθησε να κάνει σαφή τη συμφωνία αυτή στα μέλη του, παίρνοντας αναλυτικές οδηγίες κι αρχές για το τι θα πρέπει να κάνει και πώς πρέπει ν’ αντιδρούν τα μέλη του σ’ αυτή35, μια και υπήρχε θέμα για την πολιτική γραμμή του κόμματος36, κάτι το οποίο ασφαλώς παρατηρείται και σε άλλες περιοχές37. Προσπάθησε να δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις 31

Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 66, 69 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,.. 58-61 33 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, …29, 30, 43, 44, 52, 53 34 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, …39 35 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 46-49 36 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, …57 37 για την περιοχή των Γρεβενών βλέπε Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα…,130-134 32

142

για εσωτερική πειθαρχία των μελών του στις κεντρικές γραμμές38, για να μπορέσει να αντιμετωπίσει τις νέες καταστάσεις, που προέκυπταν. Από 1/1/1945 λειτουργεί επίσημα λοιπόν το αρχείο της Κομματικής Οργάνωσης βιβλίο συνεδριάσεων με την ονομασία Κ.Κ.Ε. Γίνεται αυτή την περίοδο αναφορά για καταλογογράφηση των νεκρών του ΕΑΜ με ημερομηνία εκτέλεσης και πλήρη στοιχεία39, συνεχίζονται οι έριδες και η εσωστρέφεια, ενώ παρατηρείται έντονη σύγκρουση στο Τμήμα της ΕΠΟΝ40, όπου γίνεται λόγος για «φράξια». Παράλληλα το κλίμα τρομοκρατίας, το οποίο φαίνεται να ξεπηδά τους πρώτους μήνες του 1945 εναντίον του ΚΚΕ, αφήνει τον απόηχό του και στην Οργάνωση Εξωχωρίου. Προφανώς κατ’ εντολή του Κόμματος η Οργάνωση αφενός καθοδηγεί για στρατολόγηση και αναίρεση αδειών σε πολεμιστές του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, αλλά παράλληλα συνιστά την παράδοση των όπλων «διότι το χωριόν δεν διατρέχει κίνδυνον κλπ». Το τελευταίο θα γινόταν μετά από συνεννόηση της Ε.Π. Καρδαμύλης με το Φρουραρχείο41. Παράλληλα η Οργάνωση προσπαθούσε να διοχετεύσει ομαλά τους «αντάρτες», ορίζοντάς τους Τμήματα συμμετοχής στην Οργάνωση42. Στον κοινωνικό τομέα η Οργάνωση προσπάθησε να προωθήσει την επαναλειτουργία του σχολείου του χωριού, αλλά με κληρωτό δάσκαλο43, να δημιουργήσει Ταμείο Αλληλεγγύης44 και να επανενεργοποιηθεί ο Γεωργικός Συνεταιρισμός με τη συμμετοχή του σε διανομές λαδιού στο λαό45 κατά το πνεύμα της θεσμοθέτησης της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης και Δικαιοσύνης των λαοκρατικών θεσμών, όπως αυτή είχε εκφραστεί στην περιοχή της Ευρυτανίας46. Ωστόσο οι προσπάθειες αυτές δεν πρέπει να καρποφόρησαν, αν κρίνουμε από τις διαπιστώσεις του Γραμματέα, ο οποίος αναφέρει ότι η Οργάνωση δεν ασχολήθηκε με πρακτικά θέματα, που αφορούν το λαό, όπως την κατασκευή δρόμων, σπιτιών ή με το ζήτημα του λαδιού47. Αυτή η αδυνατότητα ασφαλώς είχε να κάνει με την έντονη πολιτική κατάσταση της περιόδου, κατά την οποία η Οργάνωση Εξωχωρίου, ακολουθώντας τις γενικότερες

38

Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 52, 56 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, …45 40 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 62, 66, 41 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, …80 42 Κ.Κ.Ε Κ.Ο. Εξωχωρίου, Βιβλίον Συνεδριάσεων Αρχόμενον από 1-1-1945, 75, 76, 77, Αρχειακό υλικό αρ. 40, παράρτ. 2 43 Κ.Κ.Ε Κ.Ο. Εξωχωρίου, Βιβλίον Συνεδριάσεων Αρχόμενον από 1-1-1945,… 72 44 Κ.Κ.Ε Κ.Ο. Εξωχωρίου, Βιβλίον Συνεδριάσεων Αρχόμενον από 1-1-1945,… 74 45 Κ.Κ.Ε Κ.Ο. Εξωχωρίου, Βιβλίον Συνεδριάσεων Αρχόμενον από 1-1-1945,… 78 46 Γ. Μπέϊκος, Η λαϊκή εξουσία στην ελεύθερη Ελλάδα, τ. 2, Αθήνα, Θεμέλιο, 1979 47 Κ.Κ.Ε Κ.Ο. Εξωχωρίου, Βιβλίον Συνεδριάσεων Αρχόμενον από 1-1-1945,… 83 39

143

κομματικές επιταγές, διοργάνωνε συλλαλητήρια και συγκεντρώσεις48, οργάνωνε τη βάση της, χωρίς να δίνει μέσω δημοσίων συγκεντρώσεων στις αντικομμουνιστικές δυνάμεις λαβή για επίθεση49, και τέλος προσπαθούσε να αντισταθεί στη Δεξιά, που σαφώς κάτω από την καθοδήγηση της πολιτικής του Τσώρτσιλ φαινόταν ότι δεν ήθελε ομαλή ζωή –ασφαλώς, όπως έκρινε το τοπικό ΕΑΜ50. Η παρακολούθηση ωστόσο των βασικών καταγεγραμμένων στοιχείων του εν λόγω αρχείου, το οποίο αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας αριστερής τοπικής οργάνωσης αριστερού δικτύου στη Μάνη, και μάλιστα σε μια πετυχημένη δομή και βάση, μια και το Εξωχώρι ήταν αριστερό χωριό, μπορεί να καταδείξει και στοιχεία κοινωνικών σταθερών, που εγγράφονται στο διαμορφωμένο στα χρόνια του ξεσπάσματος του Ελληνοαλβανικού πολέμου habitus των αριστερών δικτύων της Μάνης. Ένα πνεύμα αντίθεσης με όριο το 1945 φαίνεται να έχει τεθεί με βάση την αυτοκριτική και τη γενική κριτική της καθαρά «Εαμικής περιόδου» από την Οργάνωση του ΚΚΕ. Κι εδώ, όπως στη Σαϊδόνα μετά το κίνημά της, φαίνεται ότι από το 1945 η γραμμή του ΚΚΕ επικυριάρχησε και στάθηκε κριτικά έναντι στα μέλη της προηγούμενης περιόδου και τις δράσεις τους. Κι ακολούθως προέτρεπε σε αυστηρότερη οργάνωση, κομματική πειθαρχία και μεθοδικό εσωτερικό έλεγχο, που παρέπεμπε στη λογική παλαιών αριστερών προσώπων με «ακροναυπλιώτικη» βάση51. Αυτή η βάση στη νότια Πελοπόννησο κατευθύνθηκε εν γένει από το 1945 κι ύστερα από το Βαγγέλη Ρογκάκο, που ο ρόλος του ήταν καθοριστικός στη δράση του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου (ΔΣΠ). 2.

Η

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

ΖΩΗ

ΣΤΗ

ΜΑΝΗ

ΚΑΤΑ

ΤΗΝ

«ΕΑΜΙΚΗ

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ» Μέσα στο γενικότερο πλέγμα των πολιτικών σχέσεων, που σφράγισαν το 1944 (Συμφωνία του Λιβάνου, Συμφωνία της Καζέρτας) και τα Δεκεμβριανά θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ότι αυτά επηρέασαν τις γενικότερες πρακτικές του ΕΛΑΣ στην περιοχή. Η βία, που ο ΕΛΑΣ εξέπεμπε από τους εξουσιαστικούς του μηχανισμούς, θα 48

Κ.Κ.Ε Κ.Ο. Εξωχωρίου, Βιβλίον Συνεδριάσεων Αρχόμενον από 1-1-1945,… 72, Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 54 49 Κ.Κ.Ε Κ.Ο. Εξωχωρίου, Βιβλίον Συνεδριάσεων Αρχόμενον από 1-1-1945,… 70 50 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 48 51 Η πρακτική αυτή ακολουθήθηκε κομματικά γενικότερα. Για την επικράτηση της «ακροναυπλιώτικης» κι εν γένει της παλαιάς φρουράς κομματικών στελεχών στο Ζιάκα Γρεβενών από το 1945 βλ.: Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…., 195-196

144

μπορούσε να χωριστεί σε ενέργειες που έλαβαν χώρα την άνοιξη του 1943 και σε ενέργειες, που έλαβαν χώρα κατά το δεύτερο εξάμηνο του 1944. Μπορούμε ποιοτικά να ξεχωρίσουμε αυτές τις δυο περιόδους δράσης του ΕΛΑΣ με βάση το βαθμό οργανωμένων κινήσεων ενάντια στους αντιπάλους τους. Κατά την πρώτη περίοδο οι πρακτικές βίας του ΕΛΑΣ στρέφονταν ενάντια στους συνεργάτες του κατακτητή και ενάντια στον Ε.Σ. Αντίθετα κατά τη δεύτερη περίοδο, αυτή του δεύτερου εξαμήνου του 1944, οι πρακτικές βίας του ΕΛΑΣ γίνονται πιο συγκεκριμένες, πιο επιτατικές και πιο στοχευμένες, όταν επίκειται η απελευθέρωση και ο ΕΛΑΣ προσπαθεί σε όλη την Ελλάδα να εξοντώσει τα αντιεαμικά σχήματα που συνεργάζονται με τον κατακτητή (ομάδα Πούλου52, ΠΑΟ53, τμήμα του ΕΔΕΣ) ή τα Τάγματα Ασφαλείας. Στη Μάνη η δημόσια ζωή ήρθε πλήρως και για μικρή περίοδο στον έλεγχο του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ από το φθινόπωρο του 1944 κι επίκεντρο ήταν ως επί το πλείστον η ορεινή ζώνη πέριξ των Ταΰγετου, όπου η «Εαμική κατάσταση» μπορούσε άνευ του άμεσου φόβου εχθρικών επιθέσεων λόγω του δυσπρόσιτου του εδάφους να αναπτυχθεί. Στην ορεινή αυτή ζώνη ο ΕΛΑΣ είχε έναν ισχυρό έλεγχο πολύ πιο πριν από το φθινόπωρο του 1944, προσπαθώντας εκεί να δημιουργήσει μια ισχυρή βάση ελέγχου. Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ προέκρινε αναμφίβολα στη Μάνη έναν διαφορετικό τρόπο ζωής, ο οποίος ερχόταν σε αντίθεση με το φυλετικό τρόπο διαβίωσης, που οι μανιάτες ήξεραν. Αυτόν προσπάθησε να εφαρμόσει στα ορεινά χωριά, που ήλεγχε με επίκεντρο την Άρνα όσο αφορά το λακωνικό έδαφος ή και το Εξωχώρι αναφορικά με το μεσσηνιακό έδαφος. Στα χωριά τα κοινοτικά συμβούλια εξέλεγαν επιτροπές για κάθε θεματική, που απασχολούσε τον κάθε τόπο. Τοπική Αυτοδιοίκηση, Λαϊκή Δικαιοσύνη και Λαϊκά Συμβούλια σύμφωνα με τη διάρθρωση της ΠΕΕΑ από τις Κορυσχάδες54 ακολουθήθηκαν και στη Μάνη55. Ανώτατο όργανο της κοινοτικής αυτοδιοίκησης ήταν η Γενική Συνέλευση των κατοίκων. Μέσα σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο είναι χαρακτηριστικό ότι στην ανατολική Μάνη, στη Λάγια, επονίτες παρακίνησαν τους κατοίκους να σπείρουν αραποσίτι και λαχανικά. Αυτό έγινε για πρώτη φορά σε

52

Βλέπε για τον Πούλο σε Στρ. Ν. Δορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων. Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη. 1941-1944, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2006, 49-57, 154-206 53 Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Β΄, 115-164 54 Γ. Μπέϊκος, Η λαϊκή εξουσία στην ελεύθερη…τ. Ι, 30-40, 395 κ. ε 55 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 155, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 46-49, Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Β. Βέμος Αντιστασιακό Οδοιπορικό στο Μωρηά,/Πελοπόννησος/129Κ/, 3

145

μια άνυδρη περιοχή και βοήθησε τους κατοίκους56. Με εθελοντική εργασία στην ίδια την περιοχή διορθώθηκαν δρόμοι, επισκευάστηκαν δύσκολα περάσματα, που οδηγούσαν ανθρώπους σε κτήματα. Παράλληλα λειτουργούσε επισιτιστική επιτροπή, η οποία συγκέντρωνε λάδι, αραποσίτι, σύκα και τρόφιμα, που έλειπαν. Όλα αυτά προσπαθούσαν να ανασυνθέσουν μια οικονομία μαραμένη από την Κατοχή, τη διχόνοια, την ανασφάλεια, την έλλειψη εμπιστοσύνης αλλά και την τραχύτητα της περιοχής57. Στο πλαίσιο αυτό και η ΠΕΕΑ από τις 10 Μαρτίου του 1944, που ιδρύθηκε, είχε ορίσει και για τη νοτιο-πελοποννησιακή περιοχή παρακράτημα 10% στα νωπά φρούτα και για τις άπορες οικογένειες ποσοστό ξυλείας για το χειμώνα58. Τα λαϊκά δικαστήρια γίνονταν και στην ορεινή Μάνη τις Κυριακές μετά την εκκλησία. Η διαδικασία ήταν σύντομη. Οι δίκες ήταν ανοιχτές στους πολίτες. Υπήρχαν 5 λαϊκοί δικαστές κι ο Λαϊκός Επίτροπος, που προέδρευε. Για την περιοχή της Μάνης δικηγόροι επιφορτισμένοι για τη Λαϊκή Δικαιοσύνη ήταν ο Αντώνης Παπαδάκος και ο Θόδωρος Γρηγοράκης, ενώ κι άλλοι μανιάτες έπαιζαν το ρόλο τους, όπως ο φοιτητής Νομικής Μιχ. Σαμπατακάκης, οι Μουγάκος, Χαλουλάκος κ.ά .59 Τα λαϊκά δικαστήρια λειτουργούσαν λοιπόν και μπορούσαν να απαγγείλουν ποινές από επίπληξη έως αποζημίωση στον αδικούμενο60. Στην Κίτα της μέσα Μάνης επί παραδείγματι παρουσιάζεται μια περιγραφή λειτουργίας του λαϊκού δικαστηρίου στη Μάνη61. Ωστόσο και σ΄ αυτή την περιγραφή λαϊκού δικαστηρίου ο Λαϊκός Επίτροπος, που προήδρευε, ανήκε στο ΕΑΜ. Την εκάστοτε δίκη, που γινόταν, παρακολουθούσε ο υπεύθυνος Λαϊκής Δικαιοσύνης των οργάνων του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ για τη Μάνη, δικηγόρος Θ. Γρηγοράκης, οπότε έπρεπε να είναι, σύμφωνα με τις αριστερές μαρτυρίες, που τονίζουν τον έλεγχο των οργάνων του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ για το δίκαιο κάθε υπόθεσης, σε κάθε απόφαση σε όλα αψεγάδιαστη. Κατά την ίδια περιγραφή παρακολουθούμε ότι στην αντίληψη του κόσμου μέσα στο διχαστικό κλίμα του εμφυλίου κυριαρχούσε η άποψη ότι δεν μπορεί να αποδοθεί 56

Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 156 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 157 58 Φωνή του Μωρηά, Όργανο…, 28 Ιούλη 1944, σ. 2 59 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 158-159 60 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 158-159. Για άλλες γειτνιάζουσες περιοχές, όπου το λαϊκό δικαστήριο λειτουργούσε το ίδιο ως τέτοιο ή η πρόδρομη μορφή του, το ανταρτοδικείο, βλέπε: μαρτ. 1, 2, παράρτ. 1. Βλέπε και Ν. Κληρόπουλος, Τότε στην…, 129, όπου παρακολουθείται από μια οπτική το λαϊκό δικαστήριο για το δήμαρχο Καλαμάτας, φαρμακοποιό Καραντζά, εφ. Ελεύθερη Μεσσηνία 30, Τα λαϊκά δικαστήρια, ένας σωτήριος θεσμός, Οχτώβρης 1944, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 382 για λαϊκό δικαστήριο σε Πάρνωνα. Γενικά βλέπε Ι.Δ. Ζέππος, Λαϊκή Δικαιοσύνη, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 19862 και Χ. Τυροβούζης, Αυτοδιοίκηση και «λαϊκή» Δικαιοσύνη, 1942-1945, Αθήνα, Προσκήνιο, 1991. 61 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 158-159 57

146

αληθινή δικαιοσύνη παρά μόνο οι αποφάσεις θα εξυπηρετούσαν τους ανθρώπους, που ανήκαν στο ΕΑΜ. Επίσης παρατηρείται ότι οι λαϊκοί δικαστές είχαν συνήθως πλήρη άγνοια της αποστολής τους. Τα λαϊκά δικαστήρια μάλιστα, στο πνεύμα της αίσθησης του κοινωνικού ελέγχου και της κοινωνικής τους ευθύνης και προσφοράς στη Μάνη, είχαν φτάσει σε σημείο να απαγορεύουν την χαρτοπαιξία, η οποία έπληττε τη Μάνη από την προπολεμική περίοδο62. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτά είχαν, όπως ανεκδοτολογικά αναφέρεται, ειδικούς γιατρούς, οι οποίοι είχαν αναλάβει την ευθύνη να εξετάζουν την παρθενία των γυναικών, οι οποίες κατηγορούνταν ότι είχαν συνάψει σχέση με Ιταλούς κατά τη διάρκεια της Ιταλοκρατίας63. Ο Κοττής κι ο Μενουδάκος από τα Κονάκια αποτελούσαν δικαστές στην ευρύτερη περιοχή έως το Γύθειο64. Βέβαια στην περίπτωση του Εξωχωρίου αναφέρεται ότι οι αποφάσεις του τοπικού λαϊκού δικαστηρίου ήταν δίκαιες, καθώς δεν ανατράπηκαν και δεν έγινε από πουθενά καμιά τέτοια προσπάθεια, ακόμα κι όταν το ΕΑΜ έχασε τον έλεγχο της τοπικής εξουσίας μετά τα Δεκεμβριανά και την απελευθέρωση από τους Γερμανούς65. Επίσημα πάντως, σύμφωνα με τα γραπτά διασωθέντα αρχεία, άτομα που αισθάνθηκαν ότι υπήρξαν αδικημένα από το ΕΑΜ υπήρξαν αλλά ήταν ελάχιστα. Έτσι κατά το 1945 μαρτυριούνταν μόνο 3 αιτήσεις, που ζητούσαν επανόρθωση για προηγούμενες κλοπές. Ενδεικτικά στο Κουτήφαρι (Θαλάμες) μια χήρα, ενώ ο γιος της, ο οποίος

62

Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη…, 409. Προφορικές μάλιστα μαρτυρίες γυναικών ανέφεραν ότι οι γυναίκες την περίοδο εκείνη έκαναν τελικά οικογενειακό κουμάντο, μια και οι άντρες περνούσαν πάρα πολλές ώρες στο καφενείο χαρτοπαίζοντας και φτάνοντας σε σημείο να τζογάρουν ολόκληρη περιουσία κιόλας. Το καφενείο βέβαια συνιστούσε χώρο έντονης κοινωνικής δράσης για τη μανιάτικη κοινωνία, αν αναλογιστούμε μάλιστα ότι σ’ αυτό διαδραματιζόταν και το τελετουργικό του ψυχικού, όταν αποφασιζόταν η λύση μιας βεντέτας.. Βλ. Ι. Β. Πατσουράκος, Η Μάνη και οι Μανιάται, Πειραιάς, Αστήρ, 1910, 35. Γυναίκα, που κατέφυγε στο ανταρτοδικείο, για να καταγγείλει τον άντρα της βρίσκουμε και στην ευρύτερη Μεσσηνία στο χωριό Λυκότραφο. Η συγκεκριμένη γυναίκα δεν θέλησε να ακολουθήσει τον άντρα της, λέγοντας «εγώ δεν ακολουθώ ταγματαλήτες», όταν ο τελευταίος σε αντίδραση από το γεγονός ότι αυτή τον κατηγόρησε στο ανταρτοδικείο του χωριού, κατατάχθηκε στα Τάγματα Ασφαλείας Καλαμάτας. Βλέπε Αρχείο Πρωτοδικείου Καλαμάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις 1950, αριθ. 12, φ. 2 63 Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη…,.391. Η επέμβαση του ΕΑΜ σε θέματα, που αφορούσαν καταγγελίες γυναικών εναντίον των αντρών τους ήταν χαρακτηριστική, όπως φαίνεται, για ολόκληρη τη Μεσσηνία. Μάλιστα και η τιμωρία γυναικών, που είχαν συνεργαστεί με Γερμανούς ή Ιταλούς σε αντικατασκοπεία ή είχαν ερωτικές σχέσεις μαζί τους ή παραχωρούσαν σπίτια τους τιμωρείτο όχι μόνο από το ΕΑΜ αλλά κι αργότερα της «συμφωνίας της Βάρκιζας» από τα πρωτοδικεία. Βλέπε ενδεικτικά Πρωτοδικείο Καλαμάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις 1946, αρ.1,2 και 3, αριθ. 27 και Εισηγητικές Εκθέσεις 1950, αριθ. 22, φ. 2-3 64 Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη…, 413,417 65 μαρτ. 26, 79 κ.ε., παράρτ. 1

147

«ήτο αντιδραστικός», «κατά το μήνα Σεπτέμβριον 1944 η αυτή οργάνωσις (ΕΑΜ). διά του οργάνου του χωρίου Κουτήφαρι …της αφήρεσεν.. 28 οκ. Σίτου, 3 κομμάτια χονδρόρουχα, 2 πετεινούς, ..6 χοίρους ,1 αρνί…»66. Κατά το έτος 1945 και κατά τη διαδικασία παράδοσης- παραλαβής στο Ειρηνοδικείο Λεύκτρου σημειώθηκε ότι σχετικά με τα αρχεία του έτους 1944 είχε γίνει παραβίαση της πόρτας του ειρηνοδικείου και αφαίρεση μεγάλου αριθμού των εγγράφων από τα «μέλη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ»67, γεγονός που οδήγησε στην έλλειψη πολλών στοιχείων για το έτος 1944. Αυτό το γεγονός, το οποίο αποτέλεσε γενική πολιτική του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην ελληνική ύπαιθρο και συμβόλιζε την απαλλαγή του τοπικού πληθυσμού από τη φορολογία, εντοπίζεται σε πολλά μέρη του ελληνικού χώρου68. Πάντως αυτό μας απαγορεύει να έχουμε κάποια επίσημη σαφή ένδειξη για τις δικαστικές αποφάσεις των λαϊκών δικαστηρίων και τις όποιες επίσημες διαμαρτυρίες γι’ αυτές. Πηγές μάλιστα προφορικές από την αντι-αριστερή σκοπιά, που μας παρουσιάζουν πτυχές της καθημερινής ζωής, μαρτυρούν ότι θυμούνται πως, για να γίνουν μετακινήσεις πολιτών κατά την περίοδο της Εαμικής κυριαρχίας στη Μάνη, χρειαζόταν «ειδικό χαρτί». Στην περιοχή της Λάγιας χαρακτηριστικά ο πολιτικός καθοδηγητής Χρήστος Μωράκος, «μορφωμένος και με ρητορική ικανότητα» άντρας, προσπαθούσε να παρακινήσει τον κόσμο να εμπιστευτεί το ΕΑΜ. Κι αυτό γινόταν, δίνοντας χαρτιά στους κατοίκους και προστατεύοντάς τους κατά το δυνατό, θεωρώντας πάνω από οτιδήποτε το εθνικό αίσθημα και την ενότητα του τοπικού πληθυσμού, που το ΕΑΜ επιδίωκε στην περιοχή69. Από την ίδια πηγή, ωστόσο, αναφέρεται, καταδεικνύοντας μια άλλη πρακτική καθημερινής βίας, αυτή του δημόσιου φτυσίματος, που εκτυλισσόταν ως μικρογραφία μιας από τις ποινές των ανταρτοδικείων70, ότι ο δάσκαλος Λεοτσάκος71 «σήκωνε επάνω» τα παιδιά των ατόμων που μετείχαν στα Τάγματα και έβαζε τα άλλα παιδιά να περνούν και να τα φτύνουν.

66

ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά…., Ειρηνοδικείο Λεύκτρου….., 1945-1946, αριθ. 27 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά…., Ειρηνοδικείο Λεύκτρου….., 1945-1946, αριθ.1 68 Ρ. Αλβανός, Κοινωνικές Συγκρούσεις…., 260, Γ. Μαργαρίτης, «Από την ήττα στην εξέγερση, Αθήνα», Πολίτης, 1993, 202, Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…., 91 69 μαρτ. 10, 13, παράρτ. 1 70 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Η εμφύλια βία ως μήνυμα: μια συγκριτική προσέγγιση της επιτελεστικής λειτουργίας της βίας σε εμφύλιους πολέμους (υπό έκδ.), Αθήνα, εκδ. Αλεξάνδρεια 71 για τη μόρφωσή του βλέπε μαρτ. 16, 37-38, παράρτ. 1 67

148

“Ο δάσκαλος ο Λεουτσάκος ήταν στην οργάνωση. Ήταν μορφωμένος. Σκοτώθηκε στη μάχη στο Γεράκι το 1949. Όταν ήμασταν μικρά στο σχολείο, εμάς, μας έβαζε στον τοίχο κι έβαζε τα άλλα παιδιά και περνούσαν και μας έφτυναν. Δεν το ξεχνάω αυτό. “72. Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται και οι παρατηρήσεις για την ισχυρή δύναμη των ανδρών, που ανήκαν στο ΚΠ, το Κέντρο Πληροφοριών της Πολιτοφυλακής. Κι αυτό, γιατί οι «Καπαπίτες» κρατούσαν τη ζωή των χωρικών στα χέρια τους, καθώς οι κατηγορίες για κάποιον κάτοικο προς τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ (αλλά και στη συνέχεια στις περιοχές που ο ΔΣΠ ήταν ισχυρός) συνιστούσαν ενοχοποιητικά στοιχεία, με βαριές συχνά συνέπειες73. Εκ παραλλήλου στην περιοχή της Μάνης δεν έλειπαν οι προσπάθειες μέσω των αντιλήψεων των συγγενικών εξυπηρετήσεων να αλλάξουν επίσημες αποφάσεις, που έπαιρναν τα όργανα του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Αναφέρεται ότι πολλοί «έτρεχαν», για να πετύχουν τη σωτηρία δικών τους ανθρώπων που είχαν για διάφορους λόγους συλληφθεί από τον ΕΛΑΣ, ζητώντας από συγχωριανούς τους, μέλη του ΕΑΜ ή άτομα με σημαντική επιρροή σ’ αυτό από τη θητεία τους στον ΕΛΑΣ, να επέμβουν κάνοντας επίκληση στο συναισθηματικό τοπικό ερέθισμα74. Τότε άρχισαν να αποκαλύπτονται τα μέλη του ΕΑΜ, μια και συνέβαινε σε κάθε χωριό «χωριανοί δεν ήξεραν τους συγχωριανούς Εαμίτες» λόγω της μυστικότητας της οργάνωσης75. Συνέβαινε δε, κι αυτό αποτελεί σαφώς χαρακτηριστικό κοινωνικής συμπεριφοράς προς κάθε εξουσιαστικό μηχανισμό, την περίοδο αυτή πολλοί να προσπαθούν να προσεταιριστούν το ΕΑΜ, για να επωφεληθούν από τις καταστάσεις76. Η εκάστοτε κεντρική διοίκηση στο ΕΑΜ πάντως καθοδηγούσε τα τοπικά μέλη και τις τοπικές διοικήσεις να προσπαθούν να αποφεύγουν ενέργειες, που ξεφεύγουν από τη 72

μαρτ. 10, 13, παράρτ. 1. Στην κεντρική Πελοπόννησο, στην Αρκαδία, αναφέρεται, προς διασταύρωση και σύγκριση πληροφοριών για το πώς αντιμετωπιζόταν από τον ΕΛΑΣ η διδασκαλία στα παιδιά, ότι τα παιδιά συγκεντρώνονταν και άκουγαν το διαφωτισμό και τον ιστορικό υλισμό από τους διαφωτιστές της ΕΠΟΝ. Η παρουσία των παιδιών στη διαφώτιση δεν ήταν υποχρεωτική, αλλά οι γονείς συνήθιζαν να τα στέλνουν και από φόβο μήπως χαρακτηριστούν αντιδραστικοί, αν απορήσει κανείς γιατί δεν στάλθηκε το παιδί κάποιου. Κι αυτό, σε μια περίοδο, όπου τα παιδιά είχαν ελεύθερο χρόνο, καθώς οι μεγάλοι κάτοικοι των αρκαδικών χωριών συνήθιζαν να απασχολούνται στα κτήματά τους, οπότε με αυτή δεν είχαν ιδιαίτερη σχέση με τη θεωρία των διαφωτιστών. Παρεμπιπτόντως ας αναφερθεί ότι η ΠΕΕΑ είχε δώσει και στο νοτιοπελοποννησιακό χώρο οδηγίες για να γίνουν σχολικές εξετάσεις από το φθινόπωρο του 1944 και προπαρασκευαστικά μαθήματα για τους μαθητές από 1 Αυγούστου έως 15 Σεπτεμβρίου Φωνή του Μωρηά, Όργανο…, 28 Ιούλη 1944, σ. 2 73 Κ. Καραλής, Ιστορία των…, τ. 2, 78-80. Εκτός από τη γενικότερη αφήγηση της μαρτ. 26, παράρτ. 1 βλέπε και μαρτ. 27, 83, 86, παράρτ. 1 74 Δ. Σ. Πέτρουλα, «που’ ναι η μάνα.., 180-181 75 Αρχείο Μίμη Φερέτου, ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας,, «Αντίσταση».., υποφ. 40 76 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο…, 152-165

149

νομιμότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι αυστηρές διαταγές για την προστασία των κρατουμένων μελών των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Κρανάη, στο νησάκι του Γυθείου. Το ΕΑΜ θεωρούσε υπολόγους στη Μάνη τους λεγόμενους «αντιδραστικούς» και τους «ρουφιάνους», άτομα που υπονόμευαν το έργο του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, δρώντας προς ίδιον όφελος77. Ως αντιδραστικός για παράδειγμα οδηγήθηκε στα βουνά ο δικηγόρος Σαρελάκος, ο οποίος κατηγορούσε τους «αντάρτες» ότι πήραν τα όπλα, για να κλέβουν κατσίκια, αλλά κατά το ανεκδοτολογικό κι ίσως και προπαγανδιστικό ύφος των αφηγήσεων, ο ΕΛΑΣ δεν τον πείραξε, αλλά του έδειξε τι είδους ζωή κάνουν στο βουνό78. Οι «ρουφιάνοι» είχαν τη δική τους ιστορία: πολλοί παλαιά περιέθαλπαν-και με το αζημίωτο των αγγλικών λιρών πολλές φορές- Άγγλους και πιάστηκαν από τους Ιταλούς για αυτή τους την ενέργεια. Ωστόσο είτε για να γλιτώσουν, είτε για να εκδικηθούν αρχικά τους προδότες τους στους Ιταλούς, άρχισαν να συνεργάζονται με τους Ιταλούς79. Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ θεωρώντας προδοτική τη συμπεριφορά των «ρουφιάνων», τιμωρώντας τους και προβάλλοντας τον παραδειγματισμό σε τέτοιου είδους ενέργειες, είχε κηρύξει έναν ανηλεή πόλεμο εναντίον τους, όπως αναφέρθηκε και στο κεφ. 2. Αιωρούταν η κατηγορία στη Μάνη ότι το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ έφτανε στο σημείο να αφήνει άταφους τους «ρουφιάνους», πράγμα που άφηνε κακές εντυπώσεις στο μανιάτικο πληθυσμό, ο οποίος θεωρούσε την ταφή των νεκρών ως την πιο σημαντική τελετή σεβασμού στο γένος 80. Ωστόσο πολλοί Εαμίτες αρνούνταν αυτές τις κατηγορίες και μιλούσαν για κάποιες μεμονωμένες περιπτώσεις, που δεν εξέφραζαν το πνεύμα της επιδιωκόμενης λαϊκής δημοκρατίας, που ανέπτυσσε το ΕΑΜ/ ΕΛΑΣ81. Στη μεσσηνιακή Μάνη την ίδια περίοδο, από το καλοκαίρι του 1944 η «εαμική κατάσταση έβραζε»82. Μάλιστα στη Σαϊδόνα είχαν γίνει συλλήψεις από τον ΕΛΑΣ 77

Έχουν διατυπωθεί υποθέσεις ότι τα περισσότερα θύματα, που προκάλεσε το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ανήκαν στους λεγόμενους «αντιδραστικούς» κι όχι στους «προδότες». Βλέπε ενδεικτικά: Στ. Καλύβας, «Η επιλογή της βίαιης ρήξης», Βήμα, Νέες Εποχές, Αφιέρωμα «Δεκέμβρης 1944», 5 Δεκεμβρίου 2004, 46 (86-87). 78 Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη…, 319, 346 79 Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη…, 308-309 80 Περιγράφεται μέσα από μυθιστορηματικό λόγο ότι σκότωσε το Βασιλούνη στο Διρό, τον Κότσαρη στην Τάραψα, που του έκοψαν αυτιά, μάτια και μύτη, τον Ανάργυρο Δουκάκο στον Καρβελά και τον Αντώνη Καπελάκο στη Μαραθέα. Βλέπε Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη…, 310 81 Για παράδειγμα λεγόταν ότι δεν άφησαν τον πατέρα του Κότσαρη να θάψει το γιο του Λέγονταν επίσης πολλά και για γυναίκες, που είχαν συνάψει σχέσεις με Ιταλούς. Βλ.: Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη…, 318, 381-382 82 Επάνω σ’ αυτό μπορούμε να παρακολουθήσουμε την αφήγηση της μαρτ. 12, παράρτ. 1. Σ΄ αυτό φαίνεται να διατείνεται συμφωνώντας και η ερμηνευτική από δεξιάς πλευράς, η οποία μέσω του Κ.

150

ατόμων με έντονη δράση, που ανάμεσά του ήταν κι ο ισχυρός άντρας των δεξιών δικτύων στη μεσσηνιακή Μάνη, ο Καμαρινέας83. Τα άτομα αυτά αφέθηκαν ελεύθερα με το πέρασμα του χρόνου, όταν υπήρχαν εγγυήσεις γι’ αυτά από άλλα άτομα, που ήταν της εμπιστοσύνης της «Εαμικής κατάστασης»84. Κάτω από αυτό το πνεύμα το Νοέμβριο του 1944 ανακοινώνεται στον πελοποννησιακό κόσμο η αυτοδιάλυση της ΠΕΕΑ και απαριθμούνται οι μεταρρυθμίσεις

του

ΕΑΜ/ΕΛΑΣ

στην

Πελοπόννησο

γενικά,

οι

οποίες

κατευθύνονταν στη διαφύλαξη σε κεντρικές αποθήκες των τροφίμων στα χωριά, τη διανομή τους ισότιμα στις οικογένειες, στην προσπάθεια ενίσχυσης των συλλογικών θεσμών για τη λήψη αποφάσεων και στην παραδειγματική τιμωρία συνεργατών του κατακτητή ή κερδοσκόπων85. Υπό τέτοιες συνθήκες η αντίδραση στα προτάγματα για την Πελοπόννησο, που ευαγγελιζόταν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και στη Μάνη, ήταν λογικό να προκαλέσει πρωτίστως κοινωνικο-πολιτικές αντιδράσεις. Μέσα σε αυτό το πλέγμα καλλιεργήθηκε και μια διαδικασία δημιουργίας εχθροτήτων στις σχέσεις ανθρώπων, καθώς ενεπλέχθησαν και προσωπικές υποθέσεις, που αφορούσαν άτομα, τα οποία αισθάνονταν ότι θίγονταν από τις πρωτοβουλίες του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Πολλά τέτοια άτομα προσπαθούσαν μέσω δημιουργίας προσωπικών σχέσεων με στελέχη του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ να αποσπάσουν θετικές γι’ αυτούς αποφάσεις ή γενικότερη εύνοια. Αν και κάτι τέτοιο δεν επιτυγχανόταν στις περισσότερες περιπτώσεις, οι απόηχοι δημιουργούσαν παρεξηγήσεις. Ωστόσο και μέσα στους κόλπους του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στη σύντομη κυριαρχία του στην περιοχή υπήρχαν ενδογενείς συγκρούσεις μεταξύ δυο τάσεων. Επρόκειτο αφενός για την τάση, που εκφραζόταν κυρίως με τους δασκάλους, και πρότασσε το αίτημα της κοινωνικής αλλαγής μέσα από την προσπάθεια αναδιαμόρφωσης της τοπικής κοινοτικότητας, κι αφετέρου για την τάση, που ζητούσε σταθερότερες θέσεις, οργανωτικότητα κι ακολουθία των προταγμάτων, που το κέντρο θα έστελνε στην περιφέρεια. Η σύγκρουση αυτή δεν ήταν πάρα πολύ ορατή και δεν πρόλαβε να εξελιχθεί, καθώς το ΚΚΕ και σε ολόκληρη τη νότιο Πελοπόννησο έγινε ο ισχυρός και

Καραλής, Ιστορία των …, τ. 2, 37, αναφέρεται στην «πανίσχυρο Εαμική ηγεσία της Λακωνίας», όταν αναλύει τα γεγονότα από τον Οκτώβριο του 1943 έως τα γεγονότα του Μυστρά, όπου το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ κυριάρχησε στη νοτιο-ανατολική Πελοπόννησο 83 Κάτω από αυτές τις συνθήκες ανδρώθηκε και καλλιεργήθηκε η δράση του Καμαρινέα, που η παρουσία του θα επηρεάσει αργότερα τη μεσσηνιακή Μάνη. Βλ. μαρτ. 12, 21-22, παράρτ. 1 84 μαρτ. 12, ό. π., παράρτ. 1 85 Φωνή του Μωρηά, Όργανο…,15 Νοέμβρη, 1. Βλέπε και το φύλλο της 3.6.44, 16, όπου προβάλλονται οι κινήσεις, στις οποίες επιζητούσε να κατευθυνθεί το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο

151

αναμφισβήτητος εκφραστής των αριστερών δικτύων από το β’ μισό του 1944. Κι οι θέσεις του ΚΚΕ στη νότιο Πελοπόννησο εκφράζονταν από τη Νομαρχιακή Επιτροπή Μεσσηνίας (ΝΕΜ) και τη Νομαρχιακή Επιτροπή Λακωνίας (ΝΕΛ) του κόμματος. Μέσα από την τελευταία ξεπηδούσε και ξεχώριζε η προσωπικότητα του Ακροναυπλιώτη Βαγγέλη Ρογκάκου, ο οποίος ανδρώθηκε και απέκτησε την κομματική εμπιστοσύνη, που αργότερα θα αποτελέσει παρακαταθήκη για τον ηγετικό ρόλο στο ΔΣΠ. Ο ΕΛΑΣ είχε έως το φθινόπωρο του 1944 στη Μάνη ζωτικό χώρο ανάπτυξης και κυριαρχίας τον ορεινό όγκο του Ταΰγετου, όπως αυτός οριζόταν υψομετρικά από τη μανιάτικη ενδοχώρα τόσο της προσηλιακής όσο και της αποσκιαδερής πλευράς της Μάνης: την περιοχή της Αλαγονίας με βάση το μοναστήρι της Δήμιοβας αλλά και τον ορεινό όγκο του με βάση τα χωριά Εξωχώρι και Σαϊδόνα στην περιοχή της Καρδαμύλης όπως και με βάση την Άρνα αναφορικά με την ανατολική μεριά του Ταϋγέτου. Ο ΕΛΑΣ στο σύντομο διάστημα της κυριαρχίας του από τα μέσα Σεπτεμβρίου έως το τέλος του Οκτωβρίου του 1944 στη Μάνη προσπάθησε να προβάλλει την αίσθηση της δικαιοσύνης ενάντια στην κατοχική εξουσία και τους ντόπιους συνεργάτες της. Αυτό θα γινόταν μέσα από την προβολή ενός νέου πολιτισμικού ήθους, αυτού που γαλουχήθηκε στα ορεινά χωριά της ζώνης του Ταϋγέτου και στη σκληρή ζωή στα χωριά αυτά. Αυτό το ήθος, που εξέφραζε την αλληλεγγύη των φτωχών ανθρώπων, που ζούσαν στα ορεινά χωριά της Μάνης, είχε διαφορές από το ήθος της παράκτιας ζώνης των χωριών της Μάνης, που υιοθετούσαν λίγο πιο ατομικιστικές πρακτικές ως προς την ατομική ιδιοκτησία και στηρίζονταν πιο πολύ στη διατήρηση της προγονικής οικογενειακής περιουσίας. Έτσι κατά κάποιο τρόπο ο λόγος του ΕΛΑΣ φαίνεται να προσλαμβανόταν με επιφυλάξεις από τους κατοίκους των παράκτιων ζωνών. Ο λόγος αυτός ζητούσε κοινωνική δικαιοσύνη, κάτι που εν δυνάμει ανέτρεπε τις παραδοσιακές ιδιοκτησιακές σχέσεις, οι οποίες στήριζαν την προγονική περιουσία και το φυλετικό τους υπόβαθρο στη Μάνη. Εδώ αξίζει να αναφέρουμε ότι μετά την ελληνική ανεξαρτησία οι προσωπικές περιουσίες των γαιοκτημόνων (με κύριους φορείς τις οικογένειες παλαιών καπετάνιων κυρίως της πιο εύφορης μεσσηνιακής παράκτιας ζώνης και της περιοχής του Πασσαβά, αφού στη λιγότερο εύφορη παράκτια μέσα Μάνη ο θεσμός των συντροφιών έδινε τη δυνατότητα και σε οικογένειες «σέμπρων», ατόμων που έρχονταν από άλλα χωριά της Μάνης ή έξω από τη Μάνη σε μια μανιάτικη περιοχή, να αποκτήσουν σημαντική έγγεια γη, δίνοντας μια κοινωνική μικρή κινητικότητα) 152

επεκτείνονταν με εξαγορές, καταπατήσεις και τοκογλυφικές πρακτικές, ώσπου να εγκαταλειφθούν οι περιοχές από τους μεγαλογαιοκτήμονες, που εκμίσθωναν τη γη, μετοικώντας στις πόλεις. Αυτοί οι μεγαλογαιοκτήμονες αποτέλεσαν ως επί το πλείστον τους βουλευτές, που αντιπροσώπευαν την περιοχή στο Ελληνικό Κοινοβούλιο, ενώ οι εκμισθωτές των κτημάτων τους αποτέλεσαν το βασικό εκλογικό τους σώμα, που λειτουργούσε πατρωνιακά στις σχέσεις του με τους μεγάλους γαιοκτήμονες. Αυτό το γεγονός παγίωνε τις παραδοσιακές ιδιοκτησιακές σχέσεις, που στηρίζονταν τόσο στη διατήρηση των σταθερών οικογενειακών δομών με πυρήνα τη διατήρηση του γένους όσο και στο πατρωνιακό σύστημα εξάρτησης των κατοίκων από τους μεγαλογαιοκτήμονες. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο ο λόγος του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ φαινόταν να προκαλούσε ρωγμές στα παραδοσιακά κοινωνικά κατεστημένα. Να σημειώσουμε πάντως ότι στην ορεινή ζώνη των χωριών πέριξ του Ταϋγέτου οι γαιοκτητικές σχέσεις δεν πήραν τέτοιου είδους τροπή. Στα χωριά αυτά το εξαιρετικά άγονο έδαφος κι ο περιορισμός των γεωργικών και κτηνοτροφικών εργασιών των κατοίκων, που απαιτούσε για την καθημερινή επιβίωση μια μορφή κοινωνικής αλληλεγγύης και συνεργασίας, έδιναν στις τοπικές κοινότητες περισσότερα στοιχεία συνοχής στις μεταξύ των μελών της σχέσεις, γεγονός που ίσως θα μπορούσε να κάνει σ’ αυτές τις κοινότητες το μήνυμα του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ πιο εύκολα αποδεκτό86. Βέβαια ανοιχτά ούτε το ΚΚΕ, ούτε το ΕΑΜ είχαν θίξει θέματα ιδιοκτησίας, που αποφεύγονταν. Πάντως φαίνεται ότι για τις τοπικές συνειδήσεις υπήρχαν επιφυλάξεις για τους μακροπρόθεσμους στόχους του ΕΑΜ από τους κατοίκους των παράκτιων κυρίως ζωνών της μεσσηνιακής και της λακωνικής Μάνης. Οι προτάσεις του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ θα αποτελούσαν για την τοπική κοινωνία των παράκτιων ζωνών κυρίως μια ρήξη, αν υπήρχε η δυνατότητα να αρχίζουν να εφαρμόζονται σε ευρύτερο φάσμα, καθώς θα προκαλούσαν στοιχεία κοινωνικής ανατροπής των καθιερωμένων. Έτσι ο ΕΛΑΣ στη Μάνη υιοθέτησε ένα πεδίο αναφοράς ανατρεπτικό, πραγματικά ή φαντασιακά, για το πολιτισμικό υπόβαθρο στα κεφαλοχώρια της περιοχής87. Αυτό εισπράχθηκε αρνητικά από κοινωνικές ομάδες,

86

Σημαντικά στοιχεία για τις παρατηρήσεις μας στις γαιοκτητικές σχέσεις αντλήσαμε από τα Νάντια Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη…, ειδικά κεφ. 2 και Ε. Αλεξάκης, Τα γένη κι η οικογένεια….,88-89, 120, 138-9200-202, όπου υπάρχει κι εκτεταμένη βιβλιογραφία 87 κάτι ανάλογο έχει παρατηρηθεί εν γένει δυνητικά στο λόγο του ΕΛΑΣ, που συνιστά απειλή για το πολιτισμικό υπόβαθρο και τις κανονικότητες της πόλης ή του κάμπου. Βλ.Γ. Πετρόπουλος, Τα Τάγματα Ασφαλείας στην Πελοπόννησο Ιδεολογικές διαστάσεις και μνημονικός λόγος, Διπλωματική Εργασία κατατεθείσα στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, αδ., Πάντειο Πανεπιστήμιο,

153

που στοιχειοθετούσαν τις κοινωνικές ελίτ, εν γένει του νοτιο-ελλαδικού χώρου, οι οποίες έβλεπαν ότι έτσι ανατρέπονται οι παραδοσιακές κοινωνικές τους κανονικότητες, οι οποίες τους εξασφάλιζαν τον έλεγχο των μέσων παραγωγής και στηρίζονταν στην ευρύτερη λειτουργία των νόμων της αγοράς και του εμπορίου. Το στηριζόμενο στο παρελθόν ιδιοκτησιακό καθεστώς επί της γης κι η οικογενειακή κοινωνική κυριαρχία των «ισχυρών» σε χρήμα και κύρος οικογενειών του νοτιοπελοποννησιακού χώρου συνιστούσαν τις παραδοσιακές κοινωνικές κανονικότητες, που και στη Μάνη διατηρούνταν. Από το 1944 λοιπόν η Περιφερειακή Επιτροπή Μεσσηνίας του ΚΚΕ προσπαθούσε να ενδυναμώσει τις θέσεις του ΕΑΜ στα «μεσαία στρώματα», μια και παρατηρούσε ότι στη Μεσσηνία το ΚΚΕ έχει απήχηση μόνο 10% σε επαγγελματίες, υπαλλήλους, επιστήμονες και διανοούμενους και στην Καλαμάτα 15%88. Βασική κομματική γραμμή της Επιτροπής αυτής αποτελούσε α) η διείσδυση στα μεσαία στρώματα, επειδή επηρεάζουν το λαό και β) «ο έλεγχος στην πρώτη γραμμή» για όλα τα μέλη του κόμματος και κυρίως για τους «πολιτικά αδιάβαστους», τους «κουτσομπόληδες», τους «τεμπέληδες» και γενικά για τους «συκοφάντες» κι «όσους φουσκώνουν τα πράγματα σε βάρος συντρόφων τους» ή σε βάρος της εικόνας του κόμματος προς την τοπική κοινωνία89. Αυτή η γραμμή κομματικής

αυστηρότητας ήταν φυσικό να προσλάβει μια

σκληρότερη μορφή στον ΕΛΑΣ, που ως στρατιωτικό σώμα, από τη φύση του έρρεπε σε μια πιο αυστηρά στρατιωτική αντιμετώπιση των πραγμάτων απ’ ό, τι το ΕΑΜ, το οποίο από το Σεπτέμβριο του 1944 προωθούσε σαφώς μια πιο φιλολαϊκή πολιτική, όπως για παράδειγμα φαινόταν αυτό στην Καλαμάτα με τη διανομή σιταριού και το δανεισμό λαδιού στο λαό από τις αποθήκες των τραπεζών και των ποικίλων ιδρυμάτων90. Μάλιστα στο πλαίσιο του μανιάτικου πολιτισμικού ήθους, το οποίο είχε ανδρωθεί στη φυλετική μανιάτικη κοινωνία, που προτιμούσε τη σύγκρουση στην Αθήνα, 2007, 80. Για το πώς το «βουνό» επιδρά στην ψυχοσύνθεση του ΕΛΑΣ βλ.: Ν. Κοταρίδης, «Ούτε άτιμος, ούτε ….., 82-93 88 Οργανωτικό Δελτίο Περιφ. Επιτροπής Μεσσηνίας του ΚΚΕ, Μόνο για τα μέλη του Κόμματος, Φλεβάρης 1945, Αρχείο του ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης 1944-1946, παράρτ. 2, 7 89 Οργανωτιό Δελτίο Περιφ. Επιτροπής Μεσσηνίας, Αρχείο του ΕΑΜ……, παράρτ. 2, 7-12 90Ελεύθερη Μεσσηνία, Όργανο των Εαμικών.., 1. Οι αντιεαμικές μαρτυρίες και πηγές αναφέρουν συχνά το φόβο τους να περάσουν από το ανταρτοδικείο του Ταΰγετου, το οποίο δίκαζε αυστηρά. Αυστηρός κυρίως στις κρίσεις του υπήρξε ο Γιώργος Αρετάκης (Σφακιανός). Βλ.: μαρτ. 1, 2, παράρτ. 1. Όλο το Αρχείο του ανταρτοδικείου Ταϋγέτου βρισκόταν κατά τις πληροφορίες μαρτυριών μαζεμένο και κρυμμένο από το Χριστόφορο Λαμπρινέα. Χάθηκε ωστόσο ανεξήγητα, όταν το 1945 κι ύστερα από την περίοδο της «λευκής τρομοκρατίας» είχε εξαφανιστεί από το μέρος, που αυτός το είχε κρύψει κατά τα λεγόμενά του. Βλ. μαρτ. 31, 113, παράρτ. 1

154

επίλυση των ενδοκοινοτικών της διαφορών, ο ΕΛΑΣ φαινόταν να υιοθετούσε τακτικές αναδιανεμητικές ως προς την έγγεια ιδιοκτησία και σκληρές για το προπολεμικό κανονιστικό πλαίσιο του τόπου. Η φορολογία λαδιού και πατάτας «του Δάσους» για αναδιανεμητικούς σκοπούς προς τα «παιδιά της ανέχειας και της φτώχειας» αποτελεί παράδειγμα τέτοιας πολιτικής εκ μέρους του ΕΑΜ91. Επρόκειτο για αντιλήψεις περί συλλογικού καλού και πολιτισμικές αξίες για το καλό της γενιάς, πράγμα που αποτελούσε ρωγμή σε αντιλήψεις, που πρέσβευαν τα δεξιά δίκτυα και η κεντρική εξουσία. Αυτές οι πρακτικές ασφαλώς είχαν να κάνουν με κάτι που ήταν πέρα από το ντόπιο πολιτισμικό ήθος. Συνιστούσαν κοινωνικές πρακτικές, που συνέπιπταν τόσο με τις ευρύτερες διεργασίες μέσα στους κόλπους του ΕΑΜ, που θα ενταθούν και θα εμφανιστούν έντονα το καλοκαίρι του 1944, όσο και το διαφορετικό υπόστρωμα των αριστερών της περιοχής, που έχουμε αναπτύξει, αλλά και τον τρόπο που η εκάστοτε ιστορική συγκυρία ανάγκαζε στην εφαρμογή συγκεκριμένων πρακτικών. Στο πλαίσιο αυτό και πέρα από την πολιτική αναδιανομής του ΕΑΜ οι δεξιές αναφορές τονίζουν ότι ο ΕΛΑΣ εφάρμοζε την τακτική της αρπαγής πραγμάτων και ζώων από τα μεσσηνιακά χωριά. Αυτά οι στρατιώτες του τα έκρυβαν σε σπηλιές και λαγκάδια. Αυτά ήταν τα πράγματα, τα οποία ο λοχαγός Κατσαρέας, εκφραστής των δεξιών δικτύων στην περιοχή από το δεύτερο μισό του 1943, έβρισκε κι επέστρεφε στους κατοίκους των χωριών, όπως επανειλημμένως δεν παρέλειπαν να τόνιζαν οι δεξιές πηγές της δεκαετίας 1940-1950, που μέσα στο εμφυλιακό πλαίσιο της προσπάθειας δικαίωσης των ενεργειών των δεξιών παρακρατικών ομάδων προσπαθούσαν να εξυμνήσουν το φυσικό ηγέτη τους, Πάνο Κατσαρέα. «Έβλεπε κανείς από τα ανεκτίμητα για την εποχή, τεράστια ολομέταξα υφάσματα, υφασμένα στον αργαλιό από τις αρχοντοκόρες των χωριών ως του φτωχού το τσόλι. ..Ξαναπερνά από τα χωριά. Από τις στέρνες υπόγειες, από σπηλιές, από ερημόσπιτα και από λογιών- λογιών κρύπτες ξαθάβει άπειρα πράγματα. Ρούχα, έπιπλα, φορέματα, ραπτομιχανές, κρεββάτια, καθίσματα»92. Στα δικαστικά αρχεία, ωστόσο, δεν φαινόταν πουθενά να δηλώνονταν επίσημα τέτοιου είδους κλοπές, οπότε πολλές φορές μάλλον οι κάτοικοι έκρυβαν μόνοι τους 91 92

Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης,… 33, 37 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…, 15

155

πολλά πράγματα. Κάτι τέτοιο γινόταν είτε από φόβο από τα αντίποινα των στρατιωτών του ΕΛΑΣ, είτε επειδή υπήρχε γενικά η αίσθηση την αδυνατότητας της επίσημης διοίκησης να επιβάλει μια τάξη ή ακόμα κι επειδή τέτοιου είδους φαινόμενα ήταν συνηθισμένα ή και περιορισμένα. Μάλιστα, αν είναι αλήθεια, όσο κατήγγειλαν μεταπολεμικά οι δεξιές πηγές, είναι αξιοπερίεργο το γεγονός ότι στο Δήμο Λεύκτρου κατά το έτος 1945 καταγράφτηκε μονάχα μια επίσημη καταγγελία για κλοπές από τον ΕΛΑΣ93. Οι αριστερές μαρτυρίες, που έπαιξαν με την παρουσία τους σημαντικό ρόλο στον ΕΛΑΣ για την περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης, προβάλλουν το γεγονός της ανυπαρξίας κοινωνικών αδικιών με επίκεντρο τις κλοπές. Σύμφωνα με τις εν λόγω μαρτυρίες κατά τη μεταβαρκιζιανή περίοδο καμιά από τις κατηγορίες ή τις ποινές, που ο ΕΛΑΣ είχε ορίσει τον καιρό της κατίσχυσής του, δεν καταγγέλθηκε ως άδικη94. Άλλη αναφορά για κλοπή στην περιοχή Αβίας και Καρδαμύλης από το 1942 έως το 1948 δεν είχε επισήμως κατατεθεί95, αν αφαιρέσουμε μια υπόθεση κλοπής σιταριού στη Μικρή Μαντίνεια96 και μια κλοπή μουλαριών στο Οίτυλο. Αναφορά υπάρχει μέσω ένορκων βεβαιώσεων και σε εκτελέσεις μανιατών της κεντρικής Μάνης (Αβία, Καρδαμύλη, Λεύκτρο) από τον ΕΛΑΣ. Ενδεικτικά αναφέρεται η εκτέλεση του Παν. Δημητρόπουλου από τον ΕΛΑΣ. Ασφαλώς από τις ένορκες καταθέσεις, που έγιναν την περίοδο του εμφυλίου δεν είναι δυνατό να είμαστε απόλυτοι για τη βεβαιότητα του γεγονότος, μια και το χρονικό και πολιτικό πλαίσιο της περιόδου δεν εγγυάται την αντικειμενικότητα των καταγγελιών, όταν μάλιστα αυτές δεν διασταυρώνονται απόλυτα από άλλες πηγές. Στο τέλος του 194397, ενδεικτική είναι η εκτέλεση ενός «δημοδιδάσκαλου, έφεδρου υπολοχαγού» από την Πλάτσα. «Ούτος συνελήφθη εις το χωρίον Πλάτσα την 15ην Μαΐου 1944 παρά την εαμοκομμουνιστικήν οργάνωσιν και ανταρτών του ΕΛΑΣ δήμου Λεύκτρου δια τα υπερεθνικιστικά του αισθήματα και λόγω της ως άνω ειδικότητός του μεταφέρθη εν 93

βλέπε αρχείο από ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά…., Ειρηνοδικείο Λεύκτρου….., 1945-1946 μαρτ. 26,74, παράρτ. 12 95 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά…., Ειρηνοδικείο Λεύκτρου….., 1945-1946, αριθ.26ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά….,Ειρηνοδικείο Αβίας, έτη 1940-1949- ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά….,Ειρηνοδικείο Καρδαμύλης, έτη 1945-1949 96 Πρωτοδικείο Καλαμάτας, Εκθέσεις 3μελούς 951-1309, 1948, αρ. 1212. Στην Έκθεση με αριθ. 1032 μαθαίνουμε τη συνέχεια της υπόθεσης: αυτός που τα είχε κλέψει αρχικά τα δανείστηκε, για να μεταφέρει πολεμοφόδια στον αντικομμουνιστικό αγώνα, χωρίς όμως να…θυμηθεί να τα επιστρέψει, πράγμα που τον οδήγησε στη φυλακή για ένα χρόνο 97 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά….,Ειρηνοδικείο Καρδαμύλης,1946, αρ.5 94

156

συνοδεία εις θέσιν «Κάστρο» έξωθι του χωρίου Βέργα του τ. Δήμου Κάμπου Αβίας, όπου και εξετελέσθη παρά των ανταρτών του ΕΛΑΣ την 5ην Ιουνίου 194498». Στο ίδιο μήκος κύματος οι πηγές αναφέρουν και τις εξής δολοφονίες: «Ο Ευάγγελος Ι. Καργάκος συνελήφθη υπό ανταρτών εν Θουρία την 25ην Ιανουαρίου 1944,

ημέραν

Τρίτην,

ευρέθησαν

δε

υπ΄αυτού

εσφραγισμένα

έγγραφα

της

Διασσυμαχικής Επιτροπής και άδεια των Ταγμάτων ασφαλείας δι΄ελευθέραν μετάβασιν και κυκλοφορίαν εν Αθήνας. Θεωρηθείς δε ως προπαγανδιστική εξετελέσθη παρ΄αυτών την 27ην Ιανουαρίου, ημέραν Πέμπτην έξωθι του αεροδρομίου του Άρεως»99. Ο Δημ. Λεωνίδα Νταβέας κάτοικος Δολών συνελήφθη εις Δολούς παρά ανταρτών του ΕΛΑΣ και εφονεύθη παρ΄αυτών εις Πλάτσαν κατά τον μήνα Ιούνιον του 1944»100. Θα προσθέταμε στις επίσημες καταγεγραμμένες εκτελέσεις, στις οποίες προέβη ο ΕΛΑΣ και τις εξής δυο περιπτώσεις: του Αθ. Ν. Γκούζου, που ήταν σμηνίας ραδιοτηλεγραφητής της Ελληνικής Βασιλικής Αεροπορίας κι εκτελέστηκε στο Βρονταμά Λακεδαίμονος, αφού τον συνέλαβαν «εαμοκομμουνισταί», χωρίς να εξακριβωθεί επακριβώς ο τόπος101, και του Κων/νου Πετρέα, ο οποίος δολοφονήθηκε κι αυτός στις 20-5-1944 στη Βασιλάδα Λακεδαίμονος από τον ΕΛΑΣ102. Παράλληλα υπήρξαν και περιπτώσεις, όπου ο ΕΛΑΣ υποδεχόταν αιχμαλώτους τραυματίες από άλλες περιοχές, όπως ο «χωροφύλαξ Μουμούρης Ιωάννης» από το στρατόπεδο Ρεντίνας του ΕΛΑΣ δέχτηκε τη φροντίδα του Ερυθρού Σταυρού κι επέστρεψε στη Μάνη103. Στη Μεγάλη Μαντίνεια δυο νεκροί αναφέρονται ότι υπήρξαν θύματα των ενεργειών του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, ίσως κι επειδή το ΕΑΜ δεν είχε ιδιαίτερα ερείσματα στο χωριό104, όπως και στην Καστάνια, όπου σκοτώθηκαν δεκατρία άτομα, Καστανιώτες, που κατηγορήθηκαν ως προδότες105.

98

ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά…., Ειρηνοδικείο Λεύκτρου….., 1945-1946,αριθ.26 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά….,Ειρηνοδικείο Αβίας,1946, αρ. 17 100 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά….,Ειρηνοδικείο Αβίας,1946, αρ. 48 101 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά….,Ειρηνοδικείο Αβίας,1946, αρ. 61 102 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά….,Ειρηνοδικείο Αβίας,1945, αρ.18 103 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά….,Ειρηνοδικείο Καρδαμύλης,1946, αρ.7. Από τη Σχολή της Ρεντίνας εξάλλου είχαν αποφοιτήσει και στάλθηκαν και στη Μάνη για δράση οι Βάσος Γουνελάς, Ηλίας Καναβάρος από τη Λάγια, Σωκράτης Καλκατζάκος από τον Κούνο. Βλ. Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 146. Για την προσωπικότητα μερικών από αυτούς βλέπε μαρτ. 15, 28, 31, παράρτ. 1 104 μαρτ. 20, 56-57, πράρτ. 1 105 μαρτ. 26, 79, παράρτ. 1 99

157

Η συμπεριφορά αυτή του τοπικών τμημάτων του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ είχε οδηγήσει τις κατά τόπους κεντρικές διοικήσεις της νοτίου Πελοποννήσου του ΕΑΜ από τις αρχές του έτους 1944 να προειδοποιούν και να απειλούν άτομα των τοπικών εφεδρικών τμημάτων του ΕΛΑΣ, ελέγχοντας τη συμπεριφορά τους, καθώς τέτοιου είδους συμπεριφορές δεν αποτελούσαν την επίσημη πολιτική του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ106. «Μας καταγγέλθηκε και μεις οι ίδιοι διαπιστώσαμε ότι άνδρες του εφεδρικού ΕΛΑΣ ή και άλλοι Εαμίτες συνοδεύοντας ή και ανακρίνοντας κρατουμένους έστω και απλώς υπόπτους συμπεριφέρονται κατά τρόπο βάρβαρο και απάνθρωπο. Τρόπο που κηλιδώνει τον τίμιο αγώνα μας και δίνει όπλα στους εχθρούς μας. Η θέση του ΕΑΜ σ΄ αυτό το ζήτημα είναι πέρα για πέρα ανθρωπιστική. Συγκεκριμένα απαγορεύει στον κάθε συνοδό ή φρουρό κρατουμένου να κάνει τον ανακριτή και τίποτε άλλο. Οι συνοδοί ή φρουροί θα εκπληρώσουν την αποστολή τους που τους ανατίθεται και τίποτα άλλο. Απαγορεύει τον ξυλοδαρμό και κάθε άλλη κακοποίηση σα μέσα απόσπασης ομολογιών, από αυτοσχέδιους ανακριτές ή απλώς για ικανοποίηση κτηνωδών ενστίκτων αυτού που δέρνει. Οι παραβάτες μελλοντικά σα μικρότερη ποινή θα υποστούν τα ίδια που έκαναν στους άλλους και θα κλειστούν σε στρατόπεδο. Τα πολιτικά γραφεία των χωριών να κάνουν πλατειά διαφώτιση και να εφαρμόσουν αμείλικτα την απόφαση αυτή..»107. Η κατάσταση αυτή στη Μεσσηνία φαίνεται κι από τις επεμβάσεις του ΕΑΜ στο πλαίσιο των δικών και των κοινοτικών διευθετήσεων σε κάθε μεσσηνιακό χωριό108. Οι επεμβάσεις αυτές ωστόσο εντάσσονταν στη φιλοσοφία του ΕΑΜ για ενασχόληση με τα κοινά, οπότε οι ενέργειες των μελών του είχαν ως σκοπό τη μέριμνα της εκάστοτε τοπικής κοινωνίας και την κοινωνική ευθυγράμμιση των τοπικών κοινωνιών προς την κατεύθυνση της λαϊκής δικαιοσύνης109. Μέσα σ’ αυτό το πολιτικό πλέγμα οι «αντιδραστικές» συμπεριφορές, που εξέφραζαν στην ευρύτερη φιλοσοφική κι ιδεολογική αντίληψη του τοπικού ΕΑΜ/ΕΛΑΣ τάσεις ατομικής «παρέκκλισης», έπρεπε να παταχθούν για παραδειγματισμό. 106

βλέπε για το θέμα αυτό και Μ. Π. Λυμπεράτος, «Τα Γερμανικά Αντίποινα, τα Τάγματα Ασφαλείας κι ο ΕΛΑΣ. Η περίπτωση της κεντρικής και νότιας Πελοποννήσου» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950,….., 61-102 107 εφ. Εαμικά Νέα Κ. Μεσσήνης, Όργανο της Τοπ. Επιτροπής του ΕΑΜ, 11-1-1944, 11 108 ενδεικτικά το ΕΑΜ επενέβαινε διευθετώντας θέματα, που είχαν να κάνουν με απιστίες γυναικών. Βλέπε Αρχείο Πρωτοδικείου Καλαμάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις 1950, αρ. 24, φ. 1 και αρ. 41 φ. 5 109 Στην περιοχή του Γυθείου μάλιστα αναφέρεται ότι το 1944 μέσα σε ένα μήνα η Ε.Α. Γυθείου είχε περιθάλψει 943 άτομα, καταδεικνύοντας το κοινωνικό έργο του ΕΑΜ μέσα σε κατοχική περίοδο. Βλ. Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 149-150, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 324

158

3. Ο ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΑΣ: ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΙΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ Ικανοποιητική υπήρξε γενικά η εικόνα, που προβαλλόταν από Εαμικές οργανώσεις των περιοχών της νοτίου Πελοποννήσου προς το Π.Γ. του ΚΚΕ το Νοέμβριο του 1944, όπου σημειώνεται το πλήθος του κόσμου που συγκεντρώθηκε σε μεγάλες πελοποννησιακές πόλεις για τις γιορτές με αφορμή τα 26 χρόνια του ΚΚΕ110. Από το καλοκαίρι του 1944 το ΕΑΜ προσπαθούσε διαρκώς να αναδιοργανωθεί σε Γύθειο και Οίτυλο με διασκέψεις των στελεχών του111. Όταν το ΙΙ/8 τάγμα του ΕΛΑΣ μπήκε στο Γύθειο το πρώτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου και την ίδια περίοδο ο ΕΛΑΣ ήλεγχε και την Καλαμάτα, η κοινωνική μανιάτικη εικόνα υπήρξε ανάμεικτη: οι αριστεροί αισθάνονταν ότι αναπτερώθηκε και λειτούργησε η τοπική αυτοδιοίκηση, θέτοντας τα πρώτα βήματα και στη Μάνη για τη λαϊκή κυριαρχία, ενώ οι δεξιοί μιλούσαν για μια «φρικιαστική λαϊκιστική» εικόνα. Ήδη ο στρατός του ΕΛΑΣ είχε ουσιαστικά ισχυροποιηθεί από το καλοκαίρι του 1944, όταν τα περισσότερα νεαρής ηλικίας κυρίως άτομα, που τον απάρτιζαν, είχαν εκπαιδευτεί στο Δυρράχι για περίπου 20 ημέρες112. Ήταν ο καιρός, που η διοίκηση του ΕΛΑΣ είχε περάσει από τον καπετάν- Λιά Καραμούζη στον μπαρμπα- Λιά το Σφακιανάκη, ενώ είχε μεσολαβήσει ένα διάστημα διοίκησής του από τον καπετάν- Μάντακα113. Οι αλλαγές αυτές πέρα από τις πρακτικές ανάγκες της συγκυρίας, που τις επέβαλαν, σήμαιναν και μια προσπάθεια για μια πιο οργανωμένη ως προς την πειθαρχία στρατιωτική οργάνωση στον ΕΛΑΣ της περιοχής, καθώς υπήρχε έντονα η βούληση γι’ αυτό. Και το κέντρο του ΕΛΑΣ από την Άρνα με το Χριστόφορο Κώνστα ως ισχυρό άνδρα του114 μεταφέρθηκε στο Γύθειο.

110

ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/108 Φωνή του Μωρηά, Όργανο…, 28 Ιούλη 1944, 2 112 μαρτ. 12, 20, παράρτ. 1 113 μαρτ. 12, ό. π., παράρτ. 1. Βλέπε και Η. Ξυδέας, «Η μάχη της Χώρας Μεσσηνίας 17-7-1994, όπως αυτή περιγράφεται στο ανέκδοτο, μέχρι τώρα, ημερολόγιο του Κων/νου Θωμά Ξυδέα, που έλαβε μέρος στη μάχη», Εθνική Αντίσταση, 119 Ιούλης- Σεπτέμβρης 2003, 28 Φωνή του Μωρηά, Όργανο…, 28 Ιούλη 1944, 1 114 για την ισχυρή προσωπικότητα του Χριστόφορου Κώνστα βλέπε από αντίθετες σκοπιές τις μαρτ 8, 9-10, παράρτ. 1 και μαρτ. 31, 113, παράρτ.1. Βλέπε ακόμα και Κ. Καραλής, Ιστορία των…, τ. 2, 122123 111

159

Η είσοδος στο Γύθειο του ΕΛΑΣ ήταν μια εικόνα αλλαγής για την πόλη. Τονιζόταν από την οπτική ματιά των Ταγμάτων Ασφαλείας: «Έβλεπε εκεί κανείς, λογιών – λογιών ξυπόλυτους και ξεμαλιασμένους. Κουρελήδες και παράληδες. Σύμφηρμα πολύχρωμο. Όλη η σάρα και η μάρα του διαβόλου που κατέβαινε με εκκωφαντικές αγριοφωνάρες. «Θάνατος! Θάνατος». Πίσω τους ερχόταν η θλιβερή συνοδεία. Άνθρωποι που τους άρπαξαν με την άριστη από ψυχολογικής απόψεως βία τους, ανίδεοι και φοβισμένοι χωριάτες, που η ζωή τους τους έχει δέσει αδιάρρηκτα με το κομμάτι της γης τους και τους έχει αναπτύξει στο άκρον άωτον, την ιδέα του εθνικισμού. Κάποιος μάλιστα Στρατιώτης που κύτταζε είδε για μια στιγμή και τη μητέρα του. Κατέβαινε η καημένη να του φέρει φαγητό και την πήραν μαζί τους στην τραγική αγέλη. Αυτό όμως που ήταν το πιο τραγικό που ξεπέρναγε τα όρια και της πιο θλιβερής ιδέας και έκανε τον καθένα να ντρέπεται γιατί ήταν Έλλην ήταν οι Σημαίες που είχαν οι επικεφαλείς. Ένα τεράστιο κόκκινο λάβαρο διαστάσεων 3Χ4 μέτρων που το βαστούσε κάποιος ξεμαλλιασμένος και η άκρη του σερνόταν στη γη. Και δίπλα του μια φτωχή Σημαιούλα με τα Ελληνικά χρώματα115». Με την είσοδο του ΕΛΑΣ, και μέσα από τα τραγούδια του116 η πλευρά των αριστερών έβλεπε παρελάσεις και πίστευε «στον καταμερισμό της εργασίας και των ευθυνών με δημοκρατική διαδικασία.. ταχτοποίηση των διαφορών μεταξύ των χωρικών ή των κοινοτήτων και των χωρικών με

αλάθευτο

κριτήριο

και

ανόθευτη

συνείδηση

χωρίς

υστεροβουλίες

από

μικροσυμφέροντα117». Από το φθινόπωρο του 1944 έως τη «συμφωνία της Βάρκιζας», που ο έλεγχος της Μάνης ανήκε πλέον στα αριστερά δίκτυα118, πολλά γεγονότα λειτούργησαν αποτρεπτικά στη νομιμοποίηση της εξουσίας του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στα μάτια των 115

Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 28-29 (Μωριά μου υπερήφανε/Πατρίς πολλών ηρώων/ έγινες τάφος μαχητών/μικρών παιδιών αθώων/ Σε σένα το λεώ πατρίδα μου/ ωραία Λακωνία/που ξεφυτρώσαν από σε/ προδοτικά στοιχεία./Και συ πατρίδα ιδιαίτερη/ και ξακουσμένη Μάνη,/που έκοψες κάποια φορά/ Τούρκους με το δρεπάνι,/στάσου ψηλά στο ύψος σου/ με πείσμα, με μανία/και γρήγορα θα απαλλαγείς/από την τυραννία)». Βλ.: Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο…, 153-154 117 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 155, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 324, όπου παρουσιάζεται μια φωτογραφία από την είσοδο του ΕΛΑΣ στο Γύθειο 118 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1- μαρτ. 15, 28, παράρτ.1 116

160

κατοίκων. Τέτοια ήταν: α) η απόσταση πράξης και θεωρίας στην εφαρμογή της λαϊκής συμμετοχικής δημοκρατίας στη Μάνη, β) η συχνά σκληρή ή και κυνική εφαρμογή του θεσμού του λαϊκού δικαστηρίου, γ) κάποια άμεσα γεγονότα αδικίας ή και εκδίκησης ή διαφορετικής αντίληψης για την έννοια της ιδιοκτησίας ή της κοινωνικής συμμετοχής τόσο εκ μέρους της νέας τοπικής εξουσίας όσο και εκ μέρους των κατοίκων. Μ’ άλλα λόγια η αίσθηση της συλλογικότητας που το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ άφηνε να φαίνεται ότι επιθυμούσε μέσα από τα λόγια του εναντίον της πλουτοκρατίας,

αντιμετωπιζόταν

σκεπτικιστικά

από

όσους

μανιάτες

είχαν

παραδοσιακά ενστερνιστεί τον παραδοσιακό τρόπο ζωής της κλειστής κοινωνίας της περιοχής, που σεβόταν την πατρογονική περιουσία 119. Ο ΕΛΑΣ, ως ένοπλο τμήμα του ΕΑΜ, πίστευε ότι με τις επιθετικές τους ενέργειες οι «αντάρτες» αγωνίζονταν εναντίον της πλουτοκρατίας, εξυπηρετώντας τα συμφέροντα του λαού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η διάδοση του γνωστού τραγουδιού του εμφύλιου, που μάθαιναν τα μικρά ανταρτόπουλα στο βουνό: «μια βραδιά στη Νάουσα,

με αστροφεγγιά/, μπήκαν οι αντάρτες, βάλανε φωτιά/,

κάψανε την τράπεζα με όλα τα χαρτιά/, για να γλιτώσει η φτωχολογιά»120. Βέβαια η κυριαρχία του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην περιοχή της Μάνης σημαδεύτηκε και από μορφή αντιποίνων προς οικογένειες δεξιών, που κατά την κρίση των ομαδαρχών του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ έπρεπε να τιμωρηθούν. Παρόμοια στοιχεία εκτροπής της κυριαρχίας του ΕΛΑΣ παρατηρούνται και λίγο πιο βόρεια, στην Κυνουρία121. Το Οίτυλο αρχικά θεωρήθηκε έδρα δεξιών με αρκετούς από τους συμμετέχοντες στις επιδρομές «εκκαθάρισης» Γερμανών και μελών των Ταγμάτων Ασφαλείας τον Αύγουστο του 1944. Ένας βασικός δεξιός πληροφορητής από το Οίτυλο αποτυπώνει τα μέτρα εξουσιαστικής επιβολής του ΕΛΑΣ στο Οίτυλο ως εξής: «Μετά οι κομμουνιστές ήρθαν στα σπίτια, χτυπούσαν την πόρτα και καλούσαν διάφορους ανθρώπους δήθεν για να τους πάνε για ανάκριση. Αυτούς τους είχαν οι ίδιοι επιλέξει εκ των προτέρων122». 119

μαρτ. 13, 26-27, παράρτ. 1- μαρτ. 9, ό. π., παράρτ, 1 μαρτ. 18, 56, παράρτ. 1 121 πρόκειται για την περίπτωση του καπετάν Αχιλλέα. Βλ. M. Μazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής, Αθήνα, 1994, 346-349 122 μαρτ. 18, 49, παράρτ. 1 120

161

Εκεί κατά δεξιές μαρτυρίες ο ΕΛΑΣ με επικεφαλής τους Σωτήρη Πέτρουλα και Ρουσο- Κλαϊνο, από το Κρυονέρι, συνέλαβε 22 άτομα, από τα οποία εκτελέστηκαν στην Παναγία τη Γιάτρισσα τα 18123. Βέβαια οι δολοφονίες αυτές, που από τους τοπικούς δεξιούς πληροφορητές και άμεσους παρατηρητές των γεγονότων στο Οίτυλο επιτονίζεται ο εκδικητικός ή αντεκδικητικός χαρακτήρας, ήταν απότοκες της δολοφονίας κομμουνιστή από τον ανήκοντα στα δεξιά δίκτυα Σταύρο Γερακάρη έξω από το αστυνομικό τμήμα σε αντίποινα ίσως για τη δολοφονία του πατέρα του124. Ωστόσο κι ο προσωπικός παράγοντας ως αφορμή φαίνεται να έπαιξε πρωταρχικό ρόλο για το ξέσπασμα της τοπικής έντασης σύμφωνα και με άλλο με δεξιό αυτόπτη πληροφορητή: «Από ένα περιστατικό όμως σιγά- σιγά άναψε το φυτίλι πια. Φέρανε συγκεκριμένα στο χωριό μας έναν Τσαπατσάρη να τον κηδέψουν, που τον είχε σκοτώσει ένας εθνοφρουρίτης, του δασκάλου ανηψιός. Της εθνοφρουράς ήταν κι ο Τσαπατσάρης. Αιτία ήταν η παλιά αντιπάθεια, ξέρω εγώ πώς; Εκεί που τον κηδεύανε παρουσιάστηκε μια ομάδα ένοπλοι, 5-6 ή 8 από τα υπολείμματα και βάλανε λόγο και τηράξανε να συλλάβουνε και να πάρουνε μαζί τους κάποιους, κανά δυο. Εκεί βαρεθήκανε, αρχίσανε το πιστολίδι. Και δώσε από εδώ κι από εκεί125». Για το Οίτυλο μάλιστα το προσωπικό στοιχείο στις συγκρούσεις επιτονίζεται και από άλλο πληροφορητή μας, ο οποίος ανήκε στη δεξιά, αλλά, κατά τα λεγόμενά του, ήταν αρκετά αποστασιοποιημένος: «. Κι όχι μόνο στο Οίτυλο, αλλά σε όλα τα χωριά. Κατέληξα να πιστεύω ότι τελικά εδώ στην περιοχή μας οι σφαγές δεν ήταν αποτέλεσμα της πίστης σε ιδεολογίες. Ήταν ξεκαθάρισμα λογαριασμών, προσωπικών υποθέσεων, συνέχεια βεντετών. Άλλωστε ο καθένας άλλαζε εύκολα ομάδα και στρατόπεδο126…..» Ασφαλώς αυτός ο χαρακτήρας των δολοφονιών έχει να κάνει με την εδραίωση της τοπικής κυριαρχίας του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην περιοχή. Και στο Εξωχώρι, πέρα από 123

Βλ. παράρτ. 2, αρ. 36 και μαρτ. 18, 49-50, παράρτ.1 για τη μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1 και μαρτ.17, 40, παράρτ. 1 125 μαρτ. 18, 48-49, παράρτ. 1 126 μαρτ. 4, 3, παράρτ. 1 124

162

δολοφονίες προδοτών δεξιών Καστανιωτών, που είδαμε, αναφέρονται μαζικές συλλήψεις δεξιών, όπως αυτή που έγινε από τον αξιωματικό Παυλόπουλο την ημέρα των Δεκεμβριανών. Αλλά με την παρέμβαση της τοπικής οργάνωσης ΕΑΜ Εξωχωρίου και του Εξωχωρίτη Μίμη Λαμπρινίδη, ισχυρού στελέχους του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, οι εν λόγω δεξιοί αφέθηκαν ελεύθεροι127. Σε άλλες περιπτώσεις όμως η τοπική οργάνωση δεν μπόρεσε να αποτρέψει την εκτέλεση χαρακτηρισμένων «ρουφιάνων» από το ανταρτοδικείο της Δήμιοβας128, φανερώνοντας έτσι τη βία, η οποία έπαιρνε τη μορφή δημόσιου θεάματος129. Κι αυτές οι ακρότητες συμβάδιζαν με το ευρύτερο πνεύμα του φθινοπώρου του 1944, όταν ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ κυριαρχούσαν στο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο. Βασικά και πρωταρχικά αιτήματα των νέων κυρίαρχων, όπως φαίνεται από τα έντυπα, που κυκλοφορούσαν, ήταν η τιμωρία των προδοτών, των «μαυραγοριτών» και το άνοιγμα των μαγαζιών, η σωστή διανομή των τροφίμων του Ερυθρού Σταυρού και η αναπτέρωση της αγροτικής οικονομίας130. Επρόκειτο για συνθήματα, που πρόβαλλαν τη δικαιοσύνη και τη συλλογικότητα και σαφώς στρέφονταν ενάντια στις κοινωνικές προπολεμικές εν μέρει και κατοχικές κανονικότητες. «Ο λαός του Μωρηά που αγωνίστηκε και υπόφερε φρικτά τρία ολόκληρα χρόνια και κέρδισε με το σπαθί του τη λευτεριά τώρα ζει τραγικές ημέρες πείνας και ανέχειας….Οι αιματοπότες κερδοσκόποι προκαλούν και σαμποτάρουν αναίσχυντα τα μέτρα της κυβέρνησης…Να συλληφθούν οι Προδότες: ΟΛΟΙ ΟΙ ΠΡΟΔΟΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΤΟΥ ΚΑΤΑΧΤΗΤΗ ΠΡΕΠΕΙ ΑΜΕΣΩΣ ΝΑ ΣΥΛΛΗΦΘΟΥΝ ΚΑΙ ΝΑ ΤΙΜΩΡΗΘΟΥΝ ΑΥΣΤΗΡΑ ΑΠΟ ΛΑΪΚΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ. ΟΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΕΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΜΑΥΡΑΓΟΡΙΤΩΝ ΣΥΝΕΡΓΑΤΩΝ ΤΟΥ ΚΑΤΑΧΤΗΤΗ ΠΡΕΠΕΙ ΑΜΕΣΩΣ ΝΑ ΚΑΤΑΣΧΕΘΟΥΝ ΠΡΟΣ ΟΦΕΛΟΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ… Ο λαός του Μωρηά.. απαιτεί τώρα από την Κυβέρνηση να πάρει άμεσα και δραστικά μέτρα για τη σύλληψη και εξόντωση όλων αυτών των προδοτών και δολοφόνων του λαού μας….»131.

127

μαρτ. 26, 80, παράρτ. 1 μαρτ. 26, 81, παράρτ. 1 129 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν ,«Η εμφύλια βία ως μήνυμα…., ό. π. 130 βλ. ενδεικτικά Ελεύθερη Μεσσηνία, Όργανο…., 20 Σεπτέμβρη 1944, 1, Λεύτερος Μωρηάς, Όργανο…, 29 Οκτώβρη 1944, 1 131 Λεύτερος Μωρηάς, Όργανο…, 29 Οκτώβρη 1944, 1. Τα μεγάλα γράμματα ξεχώριζαν από το άλλο κείμενο, που ήταν με μικρογράμματη γραφή έτσι, ώστε σε αυτά να εστιάζει ο νοτιοελλαδίτης και μεσσήνιος αναγνώστης 128

163

Στο πλαίσιο της τιμωρίας των προδοτών οι ακρότητες βρήκαν πρόσφορο έδαφος για ανάπτυξη και με τη δύναμη, που η εξουσία η ίδια κατέχει. Πάρα τέτοιου είδους αντεκδικητικές ακρότητες έγινε προσπάθεια και στη Μάνη να εφαρμοστεί το κοινοτικό σύστημα διοίκησης του ΕΑΜ. Και μέσα στους κόλπους του ΕΑΜ δημιουργήθηκαν εντάσεις και αναπτύχθηκε σκεπτικισμός ή καχυποψία . Αφορμή υπήρξαν αιτιάσεις για συνεργασία μελών του ΕΑΜ με Ιταλούς κατά την περίοδο του 1942-1943. Έτσι από τα μέσα του 1944 προέκυψαν ανακρίσεις, όπως στην περίπτωση του Γαβρασέα, όπως μας την περιγράφει ο βασικός ανακριτής, και κατά τα λεγόμενά του, στην περιοχή του Εξωχωρίου, Μίμης Λαμπρινίδης: «Το 1942, το Νοέμβριο, που ήρθα εγώ εδώ, οι Εγγλέζοι είχαν φύγει κι ο Μαύρος είχε σκοτωθεί. Όταν μάλιστα αποφασίσανε σε μια στιγμή ότι πρέπει να κάνουνε ανακρίσεις, για να δούμε ποιοι είχαν συνεργαστεί από το χωριό, όταν κάναμε λοιπόν τις ανακρίσεις, είπαν ότι ο μόνος που πρέπει να κάνει τις ανακρίσεις, είναι ο Μίμης, εγώ, γιατί τότε όλοι οι άλλοι, όλα τα άλλα μέλη του ΕΑΜ, ήταν στο χωριό τότε και μπορεί να είχαν εμπλακεί και να το κρύψουν. Είχαν κρατήσει λοιπόν εμένα. Τα στοιχεία όλα αυτά τα είχα στο αρχείο εκείνο, που χάθηκε. Είχα πάρει από όλους τους Ξωχωρίτες καταθέσεις. Από όλους πήραμε καταθέσεις. Μόνο για τον Πότη τον Γαρβασέα και το Γαβρίλο προέκυψαν κάποια στοιχεία. Ο Γαβρίλος ό,τι ψευτο-πληροφορίες είχε, πήγε και τις έδινε. Αλλά ο Γαρβασέας τους έλεγε όλες τις πληροφορίες, που συγκέντρωνε, και κάθε πρωί, που κατέβαινε στην Καρδαμύλη για το Γυμνάσιο, τις έδινε στους Ιταλούς. 1942, 1943, 1944 το ΕΑΜ φούντωσε και κυριαρχούσε σε όλη την Ελλάδα. Έρχεται ο Παναγιώτης ο Γαρβασέας λοιπόν στον Κωστή τον Κιτρινιάρη, που ήταν γραμματέας του ΕΑΜ Παγκρατίου, ζήτησε μια βεβαίωση ότι τον καιρό που ήταν στο Εξωχώρι, ήταν στο ΕΑΜ και είχε εργαστεί γι’ αυτό. Ο Κωστής του είπε ότι δεν μπορούσε να το κάνει αυτό, αλλά μόνο το ΕΑΜ Εξωχωρίου θα μπορούσε. Ξεκινάει λοιπόν κι έρχεται στο Εξωχώρι, έρχεται στο σχολείο. Εγώ είχα αρραβωνιαστεί τότε τη Στέλλα. Μου μίλησε σαν να μιλάει σε μαθητή του, αν και ήμουν ανηψιός του από τη Στέλλα. Μου ζήτησε μια βεβαίωση ότι την περίοδο που έμεινε εδώ είχα άριστη διαγωγή και τέτοια. Του είπα ότι δεν μπορούσα να του δώσω εγώ μια τέτοια βεβαίωση. «Μόνο αν παραμείνεις», του λέω, «μια βδομάδα- δυο, για να κάνω ανακρίσεις κι αν πραγματικά έχεις εθνική δράση, θα σου δώσω το χαρτί» Εντωμεταξύ εγώ είχα την πληροφορία, που ανέφερα γι’ αυτόν 164

παραπάνω από τις ανακρίσεις μου. Του διευκρίνισα όμως ότι αυτό είναι δίκοπο μαχαίρι, επειδή του διευκρίνισα ότι ήμασταν υποχρεωμένοι να στείλουμε τις καταθέσεις στη Δήμιοβα, όπου ήταν το στρατοδικείο. Το δέχτηκε. Είχαν συλληφθεί οι Καστανιώτες οι ρουφιάνοι και τον είχαν καρφώσει. Κάναμε τις ανακρίσεις. Αποδείχτηκε ότι ήταν για το ΕΑΜ ρουφιάνος. Στέλνουμε την απάντηση στη Δήμιοβα. Τον πήρανε για εκεί. Μόλις τον πήγανε εκεί, συνήλθε εδώ στο Εξωχώρι το γραφείο του ΕΑΜ. Και παίρνουμε μια απόφαση ότι, εάν εκτελεστεί, θα έχει αυτό πολιτικές επιπτώσεις για το ΕΑΜ του χωριού, διότι είναι από οικογένεια μεγάλη και τέτοια πράγματα. Ζητούσαμε από τη Δήμιοβα να μην εκτελεστεί. Την παίρνει την απόφαση ο Βαγγέλης ο Καλλέργης κι ο Κουτσοδράκος κι ένας από τα Τσέρια και πάνε στη Δήμιοβα και τη δώσανε την απόφαση αυτή. Κι έτσι τον απελευθερώσανε. Αλλά αυτή την εβδομάδα, που έμεινε κρατούμενος στη Δήμιοβα, την εξαργύρωσε κι έγινε καθηγητής Πανεπιστημίου λόγω της συλλήψεως, που έγινε τότε. Κατά τον Κουτσοδράκο ο Ξυδέας ήταν ανένδοτος για την αλλαγή της απόφασης. Αλλά τότε ο Ξυδέας ήταν άρρωστος. Βέβαια ο Ξυδέας πειθαρχούσε κιόλας στις τελικές αποφάσεις. Για παράδειγμα, όταν η οργάνωση της Σαϊδόνας έπιασε τους ρουφιάνους από την Καστάνια όλους, που ήταν 10-12, και τους είχε κλείσει στην κορυφή επάνω, στη Σαϊδόνα, στην αυλή μιας εκκλησιούλας. στα Ταβουλαρέικα, έρχεται ένα έγγραφο από τη Δήμιοβα, να τους παραλάβω εγώ για λογαριασμό της οργάνωσης Εξωχωρίου. Ήταν η μεγαλύτερη τότε κι είχε εφεδρικό ΕΛΑΣ132».

Η δράση αυτή του ΕΛΑΣ κατά την περίοδο ισχύος του στη Μάνη κι ιδιαίτερα στα ορεινά χωριά της καταδεικνύει μια αντίθεση στους κόλπους του ανάμεσα στα οργανωμένα μέλη του ΚΚΕ και το σύνολο των κατοίκων ή τα άτομα, που ανήκαν στους κόλπους του ΕΑΜ. Οι περιπτώσεις Γαβρασέα και Γαβρίλου δήλωναν το κλίμα της έλλειψης εμπιστοσύνης των μελών στους κόλπους του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ με φορέα τις πραγματικές ή φανταστικές υποθέσεις για προδοσία. Όλα αυτά συνέτειναν στο ότι, όπως είχαμε δει και από το Αρχείο του ΕΑΜ Εξωχωρίου, υπήρχε μια διάσταση ερμηνειών ανάμεσα στο μεγάλο αριθμό των μελών του ΕΑΜ και στις δυναμικές επιλογές ανάκρισης ή τιμωρίας των «προδοτών» ή των «ρουφιάνων», που η διοίκηση των καπετάνιων του ΕΛΑΣ έκρινε. Βέβαια από το παραπάνω απόσπασμα του Λαμπρινίδη βλέπουμε ότι η κοινή γνώμη των ορεινών χωριών μέσω του γραφείου 132

μαρτ. 26, 79-80, παράρτ. 1

165

του ΕΑΜ επεμβαίνει στην περίπτωση Γαβρασέα και ματαιώνει την εκτέλεση για να μην υπάρχουν πολιτικές επιπτώσεις στο Εξωχώρι λόγω της μεγάλης οικογένειας του κρινόμενου. Αυτό εντασσόταν βέβαια στο ευρύτερο πανελλαδικό κλίμα, στο οποίο από το καλοκαίρι του 1943, όταν ο ΕΛΑΣ είχε μετατραπεί σε τακτικό στρατό κι είχε αρχίσει να λειτουργεί ο θεσμός της λαϊκής δικαιοσύνης, οι «αντάρτες» των ανταρτοδικείων μπορούσαν να αποδεχτούν τις προτάσεις των κατοίκων των χωριών σχετικά με τη ματαίωση μιας ποινής, όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε και από παραδείγματα της περιοχής των Γρεβενών133. Ωστόσο η διάσταση αυτή, της αλλαγής των αποφάσεων των ανταρτοδικείων και της παραποίησης του όποιου ιδεολογικού τους υπόβαθρου, που στις περιπτώσεις της Μάνης και των Γρεβενών φαίνεται υπερίσχυσε κι είχε να κάνει με τη διευρυμένη ερμηνεία των μηνυμάτων του ΕΑΜ/ΚΚΕ, δεν ίσχυε πάντα στους κόλπους του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Επρόκειτο για μια ερμηνεία «από τα κάτω», μια λαϊκή απλουστευτική ερμηνεία μηνυμάτων της μάζας, όταν σε μια ιδεολογία δυσχεραίνεται ο έλεγχος των διευρυμένων οπαδών από όσους είναι παραγωγοί ή εκφραστές της134. Ο Λαμπρινίδης για την περίοδο της ακμής του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην ορεινή Μάνη εξηγεί ως εξής την απήχηση των ιδεολογικών μηνυμάτων του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ: «… Πιστεύω ότι κατά τα χρόνια, που είχε φουντώσει η «Εαμική κατάσταση» στα χωριά μας, δεν υπήρχε πολιτική συνείδηση, επειδή στρατολογήθηκε πολύς κόσμος, χωρίς ανάλογη προηγούμενη πολιτική προετοιμασία. Άλλωστε δεν ήταν πολλά τα χρόνια της κατοχής, ώστε να ψηθούμε και να εμπεδωθεί η πολιτική συνείδηση της αντίστασης και της δικαιοσύνης. Ένα με ενάμιση χρόνο μόνο το ΕΑΜ κυριάρχησε στα χωριά μας..135» Μάλιστα αυτή η εξήγηση του Λαμπρινίδη, του «οργανωτικού πελαγώματος»136 για τα στελέχη του ΚΚΕ από την αύξηση των μελών του ΕΑΜ, απηχούσε τις ευρύτερες απόψεις του ΚΚΕ από το τέλος της Κατοχής, που πήραν σάρκα κι οστά, όταν το 1945 133

Για τη λειτουργία των στρατοδικείων του ΕΛΑΣ στη νότια Πελοπόννησο βλέπε Μ. Π. Λυμπεράτος. «Τα Γερμανικά Αντίποινα, τα Τάγματα Ασφαλείας κι ο ΕΛΑΣ: Η περίπτωση της Κεντρικής και Νότιας Πελοποννήσου στην Κατοχή στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, ….61-102, ενώ για τη βόρεια Ελλάδα και για γενικότερες παρατηρήσεις στη λειτουργία τους βλέπε Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…, 85-93, Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Περάσαμε πολλές μπόρες κορίτσι μου…, Αθήνα, Πλέθρον, 1999,70-79, Ρ. Βαν Μπούσχοτεν ,«Η εμφύλια βία ως μήνυμα…., ό. π. 134 για ανάλογες περιπτώσεις σε Γρεβενά βλέπε Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…, 126-7, Ν. Μαραντζίδης, «Ο κομμουνισμός στον ελλαδικό αγροτικό χώρο. Η περίπτωση του Μανταμάδου, 19221985», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, 2, 1993, 101-121 135 μαρτ. 26, 83, παράρτ. 1 136 Τ. Βερβενιώτη, Η γυναίκα της Αντίστασης, Αθήνα, Οδυσσέας, 1994, 186

166

το ΚΚΕ έδωσε εντολή και προσπάθησε να περιορίσει τα μέλη του καλώντας τους αγρότες να ενταχθούν στο Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας137. Άλλωστε έχουμε δει ότι και ο γραμματέας του ΕΑΜ Εξωχωρίου είχε εκφράσει το σκεπτικισμό του, που εντάθηκε μάλιστα όταν ο ίδιος εξέφραζε το ΚΚΕ από το 1945 στα γραφόμενα στο αρχείο του ΕΑΜ Εξωχωρίου, όπου γινόταν, παράλληλα με το κακό που προκάλεσε η αύξηση του αριθμού των μελών του ΕΑΜ, λόγος για εσωστρέφεια και «φράξια»138. Όταν ο Λαμπρινίδης κι ο συντάκτης των κειμένων του αρχείου του ΕΑΜ Εξωχωρίου αναφέρονται στην έλλειψη πολιτικής συνείδησης, σαφώς εννοούν τη στράτευση του μεγάλου αριθμού των μελών του ΕΑΜ στο Εξωχώρι και τα άλλα χωριά της Καρδαμύλης στις επιταγές του ΚΚΕ για κοινωνική αλλαγή. Η πλειοψηφία των μελών του ΕΑΜ δεν στρατεύθηκε στις επιταγές της ηγεσίας του ΚΚΕ ασφαλώς και μέσα στο συγκρουσιακό πλέγμα μορφών αντεκδικήσεων ή της άδικης γι’ αυτούς κατάληξης των υποθέσεων στο ανταρτοδικείο εκ μέρους του ΕΛΑΣ. Ο διάλογος, που αφηγείται ο Μίμης Λαμπρινίδης, σύμφωνα με τον οποίο ο Κώστας Ξυδέας, εκφραστής του ανταρτοδικείου στη Δήμιοβα κι ακολούθως ισχυρό στέλεχος του ΔΣΠ στο

Συγκρότημα

Ταϋγέτου,

επιθυμούσε

την

εκτέλεση

προδοτών,

είναι

αποκαλυπτικός: «Του ζήτησα να μου παραδώσει τους κρατούμενους. «Τι λέει ρε», μου λέει, «ποιους να παραδώσω; Αυτοί εδώ μας έχουν κάψει τις ελιές μας». Εννοούσε τον παπα-Γαϊτάνη και τους άλλους. «Εδώ θα τους εκτελέσουμε, θα τους περάσουμε από λαϊκό δικαστήριο», μου είπε. Του λέω: «Εγώ φεύγω, Κώστα, αλλά θα ξαναγυρίσω εδώ, για να συλλάβω εσένα. Είμαι βέβαιος ότι θα μου στείλουν χαρτί να σε συλλάβω». Κι έφυγα. Στα 50 μέτρα με σταμάτησε κι αφού έβρισε είπε: «Έτσι τα κάνουν όλα και θα …Πάρτους, ρε, πάρτους». Ασφαλώς το όλο κλίμα μέσα στις τάξεις του ΕΑΜ των ορεινών χωριών της μεσσηνιακής Μάνης απηχούσε τις αμφιβολίες και τις απορίες ή και την αποστασιοποίηση των τοπικών κοινωνιών της περιοχής προς τις πολιτικές αποφάσεις

137 138

Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια …, 114-115 Αρχείο ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, σ.45, 65-66 παράρτημα 2

167

στους κόλπους του ΕΑΜ, όπως αυτές διαμορφώνονταν μέσα στο ευρύτερο πολιτικό περιβάλλον της χώρας139. Παράλληλα από την περίοδο αυτή φαίνεται να επικρατούν στους κόλπους των αριστερών της περιοχής της μεσσηνιακής Μάνης απόψεις Ακροναυπλιώτικης λογικής, η οποία απαιτούσε σκληρή κριτική επάνω στην «ατολμία» των προκατοχικών αριστερών ή των τοπικών ηγετών του ΕΑΜ. Μπορούμε να την παρατηρήσουμε στα λόγια τόσο του καθοδηγητή κι υπεύθυνου στρατιωτικών του ΕΛΑΣ, Μίμη Λαμπρινίδη, ο οποίος παρατηρούσε για την περίοδο γύρω στα τέλη του 1944 ότι «είχε δώσει μια εντολή το ΕΑΜ να αντιστεκόμαστε στη διοίκηση. Τους μαζεύω όλους λοιπόν εκεί όσους είχαν μείνει , στο δάσκαλο, ο Μπάμπης ο Κολοβιστέας, ο Μπάμπης ο Σκοπετέας, ο Σωτήρης ο Λαμπρινέας, ο Παναγιώτης ο Λαμπρινέας, 5-6 ήταν να πούμε. Όλοι οι άλλοι είχαν μηδίσει. Είχαν πει δεν φταίμε εμείς. Τι να κάνουν οι άνθρωποι; Τρομαγμένοι ήταν140» όσο και στα λόγια, όπως έχουμε δει, ενός μελλοντικού την περίοδο εκείνη μαχητή του ΔΣΠ, από τους τελευταίους που παραδόθηκαν, ο οποίος για το ίδιο θέμα παρατηρούσε ότι «εδώ οργανωτές του ΕΑΜ ένας Ταβουλαρέας, ο Καμπούρης, από τις Κάλλυβες, ο Κουταλίδης, ο Ηλίας ο Ζερβέας, ο Γιαννακέας ο Σωτήρης. Αυτοί ήταν διαβασμένοι, αλλά ήταν δειλοί. Τελεία και παύλα. Μετά βγήκε το υλικό το ψυχωμένο141.»

139

βλέπε ενδεικτικά γι’ αυτό το κλίμα κι ιδιαίτερα για τις εσωτερικές συζητήσεις κι αντιθέσεις στους κόλπους του ΕΑΜ γύρω από τη συμφωνία του Λιβάνου Θ. Χατζής, Η νικηφόρα …,τ. Β, 404-464, το οποίο φαίνεται ότι είχε αρχίσει να μεταστρέφεται μετά τα τέλη Ιουλίου του 1944 με την κατίσχυση στους κόλπους του ΕΑΜ της βούλησης των μικρότερων εταίρων για συμμετοχή του σε κυβέρνηση συνασπισμού με παλαιοκομματικούς εκπροσώπους μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας. Βλ. H. Fleischer, Im Kreuzschatten der Mächte: Griechenland 1941-1944, Frankfurt, Bern, New York, 1986, 473 κ.ε., Χ. Φλάισερ, «Κατοχή και Αντίσταση 1941-1944» στο Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ, Εκδοτική Αθηνών, 2000, 42-43. Κι αυτό είχε απήχηση στους αγροτικούς πληθυσμούς, που περίμεναν μια πλήρη ανατροπή με το ΕΑΜ του παλαιοκομματικού status 140 μαρτ. 26, 80, παράρτ. 1 141 μαρτ. 31, 112, παράρτ. 1

168

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΤΑ ΤΑΓΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΗ ΜΑΝΗ 1. ΤΑ ΤΑΓΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΗ ΜΑΝΗ Οι Γερμανοί στα 1944 άρχιζαν πλέον να μην αντιμετωπίζουν τον ΕΛΑΣ Πελοποννήσου ως ομάδα από «ληστές» κατά τις αναφορές τους1. Στο πλαίσιο αυτό διαδόθηκε και η υποτιθέμενη συμφωνία ΕΑΜ και στρατού Κατοχής για την περιοχή της Λακωνίας το Μάρτιο του 19442. Εντωμεταξύ η ενδυνάμωση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ πανελλαδικά και η ευθεία αντιπαράθεσή του στην Πελοπόννησο με τον Ε.Σ. είχαν δημιουργήσει ένα οξύ διχαστικό κλίμα για την περιοχή. Μετά την ιταλική συνθηκολόγηση και την ανάληψη της κατοχικής εξουσίας στη νότια Πελοπόννησο από τους Γερμανούς το σκηνικό αλλάζει. Μέσα στο πνεύμα αυτής της αλλαγής παρατηρούμε και τη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας. Τα Τάγματα Ασφαλείας ήταν ένοπλοι σχηματισμοί, που συγκροτήθηκαν με την πρωτοβουλία των γερμανικών αρχών Κατοχής στην Ελλάδα την περίοδο 1943-1944. Πιο συγκεκριμένα τα πρώτα Τάγματα ιδρύθηκαν με τον κατοχικό νόμο Ν. 260 της 15/6/1943 (ΦΕΚ 1943/Α/180) τον Ιούνιο του 19433 με πρωτοβουλία του κατοχικού πρωθυπουργού Ράλλη κι ύστερα από οργάνωση της γερμανικής κατοχικής διοίκησης. Σκοπός τους ήταν η καταπολέμηση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Οι δύναμη των ανδρών των Ταγμάτων Ασφαλείας ανερχόταν στις 20.000 περίπου, ενώ τμήματα εθελοντικά ιδρύθηκαν εκτός Πελοποννήσου στη Μακεδονία (10 τμήματα), στην Κεντρική Ελλάδα (2 τμήματα) και στη Νοτιοανατολική Ελλάδα (2 τμήματα)4. Και πράγματι αποδεικνύεται ότι, όταν ο Ράλλης ανέλαβε την πρωθυπουργία στην κατοχική κυβέρνηση, έθεσε στους Γερμανούς ως βασικό όρο για το σχηματισμό κυβέρνησης τη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας με σκοπό να ενσπείρει το διχασμό τις πολιτικές δυνάμεις της

1

Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 303. Κι αυτό σε αντίθεση με τους Freiwilliger [εθελοντές Έλληνες τσολιάδες] και τους Χίβις [τους βοηθητικούς Έλληνες ντυμένους με γερμανικές στολές], που τους ακολουθούσαν στις επιχειρήσεις στη μεσσηνιακή Μάνη τον Ιανουάριο του 1944. Για τους δυο τελευταίους βλέπε ενδεικτικά: Γ. Μαργαρίτης, «Των Πεσόντων, Αφιέρωμα στο Μελιγαλά», Πολίτης, τ. 136, Σεπτέμβριος 2005, 19 2 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 298 3 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…, 16 4 H. Fleischer, « Νέα στοιχεία για τη σχέση γερμανικών αρχών και Ταγμάτων Ασφαλείας», Μνήμων 8, 1979-1980, 199-203

169

Ελλάδας κι ασφαλώς να καταπολεμήσει τον κομμουνισμό5. Με τη διακυβέρνηση αυτή η Ελλάδα θα παρείχε βοήθεια στους Γερμανούς με αντάλλαγμα οι τελευταίοι να δείξουν μια ηπιότερη στάση απέναντι στον ελληνικό λαό6. Μάλιστα, για να δελεάσει ο Ράλλης πολλούς αξιωματικούς, ώστε να ενταχθούν στα Τάγματα Ασφαλείας, φρόντισε νομοθετικά την ταχεία ανέλιξή τους στη στρατιωτική ιεραρχία σε ελάχιστο χρονικό διάστημα7. Αυτή η διάταξη παράλληλα με την προσπάθεια ανασύνταξης από τη μεριά του Ράλλη των βασιλοφρόνων αξιωματικών σε ένα κοινό αντικομμουνιστικό μέτωπο8 αποτέλεσαν τα συστατικά στοιχεία για τη δημιουργία των Ταγμάτων. Το 1944 (31-3-1944) σε μυστική έκθεση των Γερμανών σχετικά με την κατάσταση στη νότια Πελοπόννησο σημειωνόταν ότι «παρά τα αυστηρά αντίποινα των ημετέρων αυξήθησαν αι επιθέσεις των ανταρτών εναντίον των εμπροσθοφυλακών μας. Διεπιστώθη ότι στην περιοχήν αυτήν επανήλθαν εις τας βάσεις των αι ανταρτικαί ομάδες διαρκούσης μιας εκκαθαριστικής επιχειρήσεως είχον προσωρινώς διεσκορπισθεί. Αι ομάδες των παρτιζάνων αίτινες τιτλοφορούνται 8ον. 9ον και 12ον Συντάγματα Πεζικού στηρίζουν την δύναμίν των κυρίως εις συνεχείς εφεδρείας, που τας παρέχει ο εγχώριος πληθυσμός. Ειδικώς δε το 8ον και το 9ον Σύνταγμα διαθέτουν ομώνυμα εφεδρικά συντάγματα9». Αυτή την κατάσταση θέλησαν να αλλάξουν οι Γερμανικές αρχές σε συνεργασία με τους εγχώριους βοηθούς τους, τους άντρες που επάνδρωσαν τα Τάγματα Ασφαλείας. Η συνεργασία αυτή από γερμανικής πλευράς εντεινόταν με το φορολογικό έλεγχο του 30% της αγροτικής παραγωγής. Αυτά τα τάγματα ήταν εύκολο με τη βοήθεια από τη

5

βλέπε: 21 Ιουλίου 1943, 117 JAGER DIVISION προς Γενικό Διοικητή, Αναφορά για την Πολιτική κατάσταση στην Πελοπόννησο, GSR/T311/178-184, Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, 2004, όπου αναφέρεται ότι: “…Μια στοχευμένη /επιτηδευμένη προπαγάνδα από την πλευρά των δυνάμεων Κατοχής θα μπορούσε να έχει το εξής ως αποτέλεσμα: Να εμπλέξει σε πόλεμο τις δύο εχθρικές μεταξύ τους κινήσεις / κινήματα, επιτυγχάνοντας με αυτόν τον τρόπο να τις παραλύσει και τις δύο…». Βλέπε και Γ. Νικητόπουλος, «Δωσίλογοι στην Πελοπόννησο: Οι διώξεις του 19451946-Το παράδειγμα της Πάτρας» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος…,157-180 και H. Fleischer , « Νέα στοιχεία…., 182 κ.ε., H. Fleischer, Im Kreutzschatten der Machte, Griechenland 1941-1944 (Okkupation- Resistance- Kollaboration), Peter Lang Verlag, Frankfurt/M, 1986, 184 κ.ε 6 Χ. Φλάισερ, «Κατοχή και Αντίσταση, 1941-1944», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ’ , Αθήνα, Εκδ. Αθηνών, 2000, 45-47 7 Κ. Λούλος, «Διαρθρωτικές τομές και συνέχειες σε βασικούς μηχανισμούς εξουσίας διά μέσου των «εκκαθαρίσεων», 1936-1946, στο Χ. Φλάϊσερ (επιμ.), Η Ελλάδα ’36- ’49…., 300-301 8 Κ. Λούλος, .ό. π., 299-300 9 Μυστική Έκθεση «Γερμανικής Υπηρεσίας Πληροφοριών και Αντικατασκοπείας Άινς Τσε εξ Ελλάδος», «Μυστικά Αρχεία του Γ΄Ράιχ», 31-3-1944, σε: Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 302

170

γερμανική διοίκηση να μεταπηδήσουν σε ληστρικές επιδρομές, που θα λυμαίνονταν τον τοπικό αγροτικό πλούτο10. Στην Πελοπόννησο δημιουργήθηκαν ως χωριστές αυτόνομες ομάδες Τάγματα Ασφαλείας στην περιοχή της Λακωνίας (από τους τελευταίους μήνες του 1943), στην Κόρινθο (4-1-1994), στον Πύργο (19-1-1944), στην Πάτρα (20-1-1944), για να αναπτυχθούν έως την άνοιξη του 1944 και σε άλλες περιοχές της νοτίου Πελοποννήσου11. Στις μεγάλες πόλεις με έδρες Τρίπολη, Σπάρτη, Γύθειο, Μελιγαλά και Γαργαλιάνους οργανώθηκαν 5 μεγάλα Τάγματα, που αριθμούσαν περίπου 4.00012. Σ’ αυτά δεν μπορούμε να συμπεριλάβουμε ασφαλώς τα διάφορα μικρά «εθελοντικά» Τάγματα, που δεν υπάγονταν στην κεντρική διοίκηση και ήταν διάσπαρτα κι αρκετά στη νότια Πελοπόννησο (περιοχή Αρεόπολης και Οιτύλου, μεσσηνιακή Μάνη). Τα Τάγματα στις συνειδήσεις των ίδιων των στρατιωτικών, που έμεναν στον τόπο, πρωτοφανερώθηκαν μεσσηνιακής

στο δεύτερο εξάμηνο του 1943 στη περιοχή, στο χώρο της

Μάνης,

αφού

συστήθηκαν

στην

Καλαμάτα13,

όπως

θα

παρακολουθήσουμε παρακάτω. Η κύρια πτέρυγα αυτής της ομάδας των αξιωματικών προσπάθησε να ακολουθήσει την τακτική πρόταση του μανιάτη αξιωματικού Δεμέστιχα, από τους βασικούς θιασώτες των ζυμώσεων στους κόλπους των αξιωματικών του νοτιο-πελοποννησιακού χώρου. Αυτή η πρόταση μεταφραζόταν στο ήδη στημένο δίκτυο αξιωματικών στη Μάνη στο να παραμείνουν οι αξιωματικοί πιστοί στο βασιλιά και να αναμένουν τις εξελίξεις για το σχηματισμό ένοπλης ομάδας χωρίς «Εαμικά στοιχεία», όπως συμβούλευε ο Διον. Παπαδόγγονας, «μοναρχικός»14, που είχε αναλάβει το 1942 τη διοίκηση αξιωματικών Μεσσηνίας με σκοπό την αποτροπή της εξάπλωσης του «Εαμικού κινήματος». Βέβαια ο Παπαδόγγονας είχε αρχίσει ήδη επαφές με τις κατοχικές δυνάμεις, με σκοπό να καταπολεμηθεί ο κομμουνιστικός κίνδυνος, ο οποίος ήταν γι’ αυτόν πολύ πιο απειλητικός από τις πρόσκαιρες για τον τόπο κατοχικές δυνάμεις.

10

Γ. Μαργαρίτης, «Τα Τάγματα Ασφαλείας και οι ένοπλες «Εθνικές» ομάδες την εποχή της Κατοχής, Ένα ανθολόγιο», Πολίτης, τ. 136, Σεπτέμβριος 2005, 26 11 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 16-18 12 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη….,19, H. Fleischer, «Νέα στοιχεία…, 184 κ.ε. 13 H. Richter, 1936-1946 Δυο Επαναστάσεις… 80-82. Βλέπε για το τοπικό επίπεδο τη μαρτ. 2, 3, παράρτ. 1 14 C. M. Woodhouse, The Apple of Discord, London, Hutchinson, 1948, 28, H. Fleischer, Contacts between German Occupation Authorities and the Major Greek Resistance Organizations στο Γ.Ο. Ιατρίδης (επιμ). Greece in the 1940’ s, Hannover- London, University Press of New England, 1981, 4860, Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 279, Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», ΚατοχήΑντίσταση- Απελευθέρωση, τόμος Α’, Καλαμάτα, 2001, 144-147, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 50

171

Πέρα από τα παραπάνω πολιτικά κίνητρα, στη μεσσηνιακή Μάνη φαίνεται ότι οι τοπικές αντιδράσεις στο ΕΑΜ βασίζονταν και σε κοινωνικούς παράγοντες. Το καθεστώς μικροϊδιοκτησιών, με κυρίαρχο στοιχείο την κατοχή ελαιοπεριβόλων, είχε αποτρέψει τη δημιουργία πυρήνων ανάπτυξης αριστερών ιδεών σε ευρεία βάση, που ίσως, κατά τις εσωστρεφείς αντιλήψεις των ντόπιων μικροϊδιοκτητών, να έθεταν εν αμφιβόλω το καθεστώς ιδιοκτησιών στα μανιάτικα χωριά, καθώς, παρόλο που το ΕΑΜ δεν είχε αμφισβητήσει τη μικροϊδιοκτησία κι εν γένει το θέμα της ιδιοκτησίας. Αυτό, υπό άλλο πρίσμα, το οποίο προϋπέθετε και την ανάπτυξη του βιομηχανισμού, τέθηκε μόνο το 1945 από το ΚΚΕ, όταν κατά την 11η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής τον Απρίλιο απευθυνόταν προκήρυξη για την οικοδόμηση μιας λαϊκής δημοκρατίας στην Ελλάδα15, όταν κατά τα μέσα του έτους δόθηκε στη δημοσιότητα το πρόγραμμα του ΚΚΕ16 κι όταν κατά το 7ο Συνέδριο του Κόμματος τον Οκτώβριο επιβεβαιωνόταν ότι ο τελικός σκοπός του Κόμματος ήταν η καθιέρωση μιας σοσιαλκομμουνιστικής κοινωνίας17, αναζητώντας την «πολιτική ενότητα του χωριού» με την ισχυροποίηση του Αγροτικού Κόμματος18. Παρόλα αυτά, φαίνεται να ήταν διάχυτος ένας ευρύτερος τοπικός «φόβος» ότι οι κομμουνιστές «θα έπαιρναν τα χωράφια των χωρικών». Χωρίς ασφαλώς αυτός ο λόγος να είναι ο κυριότερος για τη δυναμική ενεργοποίηση της σχέσης της ίδρυσης των Ταγμάτων Ασφαλείας πανελλαδικά με την τοπική νοτιοπελοποννησιακή πραγματικότητα η πολεμική πείρα κι η εύκολη ανάληψη εκ μέρους των αξιωματικών πρωτοβουλιών τους κατέστησαν αμέσως ικανούς υπερασπιστές του καθεστώτος τοπικής ιδιοκτησίας σ’ όσους διαισθάνονταν ότι το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ συνιστά κοινωνική μεταπολεμική απειλή. Μια ισχυρή παρουσία ατόμων, που είχαν επανδρώσει προπολεμικά το στρατό19, ήταν πολύ εύκολο να ενταχθούν στα Τάγματα και να τα επανδρώσουν, για να συμβάλουν στην υπεράσπιση της αίσθησης απειλής, που ίσως,

15

D. Eudes, Οι καπετάνιοι…., 360 D. Close, “Introduction” στο D. Close (ed.), The Greek Civil War, 1943-1950. Studies of Polarization, Routledge, London, 1993, 13, Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…, 139, όπου αυτός ο φόβος αυτός για την ανάπτυξη μιας κοινωνικής δυναμικής από το ΕΑΜ δημιουργούσε μια δεξιά στροφή 17 Βλέπε πώς προβαλλόταν το επιχείρημα αυτό από τις δεξιές μετεμφυλιακές αναλύσεις στο Ευ. Αβέρωφ-Τοσίτσας, «Φωτιά και τσεκούρι».…, 179 18 Γ. Ιωαννίδης, «Η κατάσταση στην Ελλάδα και τα επείγοντα προβλήματα του κινήματός μας», Έκθεση του ΚΚΕ προς το ΚΚΣΕ τον Αύγουστο του 1946 στο Φ. Ηλιού, Ο ελληνικός εμφύλιος…., 44 19 αυτό αποδεικνύεται και από τις συντάξεις και τις αποζημιώσεις και τα ειδικά πληρεξούσια για την είσπραξη μερισμάτων από το Μετοχικό Ταμείο Στρατού κατοίκων της ευρύτατης περιοχής της μεσσηνιακής Μάνης. Βλέπε ενδεικτικά: Ειδικά Πληρεξούσια αρ. 22081, 21960, 21461, 21987 Αποφάσεις Ειρηνοδικείου Αβίας, 1941 (από 21912 έως 22867) και Ειδικό Πληρεξούσιο 22131 Αποφάσεις Ειρηνοδικείου Αβίας, 1942 (από 22068 έως 22247), Ειδικό Πληρεξούσια 22264, 22300, 22309, 22350 Αποφάσεις Ειρηνοδικείου Αβίας, 1943-1947, αρχείο συμβολαιογράφου Β. Κορκολιάκου 16

172

κατά τις τοπικές ερμηνείες, το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ να έφερνε στην τοπική κοινωνική πραγματικότητα20. Ο αντισυνταγματάρχης Κ. Κωστόπουλος, ο αντισυνταγματάρχης Π. Εξαρχάκος, ο ταγματάρχης Π. Δεμέστιχας κι ο ταγματάρχης Π. Ζαρουκλιώτης ήταν αυτοί που επάνδρωσαν κι ανέλαβαν να σχηματοποιήσουν στις μεγάλες πόλεις της Μάνης (Αρεόπολη, Γύθειο) το ήδη έτοιμο δίκτυο αξιωματικών στην περιοχή σε Σύνταγμα Ασφαλείας από τους τελευταίους μήνες του 194321.

Μια μερίδα (Σκάλκος,

Καραδημητρόπουλος, Μουρκογιάννης, Κατσαρέας) κατώτερων κυρίως αξιωματικών θα αναλάβει λίγο αργότερα την καθοδήγηση των Ταγμάτων Ασφαλείας και στην περιοχή της μέσα Μάνης με δράση εναντίον των αριστερών της περιοχής. Εν συνεχεία σχετικά με την περιοχή της νοτίου Πελοποννήσου οφείλουμε να επισημάνουμε την άμεση σχέση, ως συνέχειά τους, των Ταγμάτων Ασφαλείας με τον Ε.Σ. -ή καλύτερα με τμήμα του. Η σχέση αυτή εντοπίζεται αφενός στην αντιεαμική δράση του Τ. Βρεττάκου μέσα από την καθοδήγηση από τον Ταΰγετο προς τη Μάνη της μανιάτικης ομάδας του κι αφετέρου στις φιλικές συνομιλίες του με διοικητικές προσωπικότητες των Γερμανών22. Στο σημείο αυτό μπορούμε να προσθέσουμε το γεγονός ότι ο Π. Κατσαρέας, μετέπειτα ιθύνουσα μορφή στα γεγονότα της Μάνης, διακρίθηκε κατά την παρουσία του στον Ε.Σ., για τον οποίο αξίζει επίσης να επισημανθεί ότι και οι γερμανικές υπηρεσίες είχαν θετική εντύπωση23. Ο Κατσαρέας, απότακτος αξιωματικός του αποτυχημένου κινήματος του 1935, καταγόμενος από την Πολιάνα (Άγιος Νίκων), ενεργοποιείται δυναμικά στη ζύμωση των δικτύων των αξιωματικών κατά το 1943 στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης κι αποτελεί σημαντική προσωπικότητα που έπαιξε σημαντικό ρόλο με τη δράση του στα Τάγματα Ασφαλείας στην περιοχή. Ίδιο δυναμικό ρόλο πρόκειται να διαδραματίσει κι ο Λεωνίδας Βρεττάκος, αδελφός του Τηλέμαχου, ο οποίος μετά τη δολοφονία του αδελφού του αναλαμβάνει δυναμικές πρωτοβουλίες για τη σύσταση δεξιών δικτύων, που θα οδηγήσουν στη δημιουργία ισχυρών ομάδων Ταγμάτων Ασφαλείας στην περιοχή.

20

βλέπε στο παρόν το κεφ. 3, όπου αναδεικνύεται το στήσιμο κι η δομή του δικτύου αξιωματικών Α. Β. Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής….., 222 22 Χ. Φ. Μάγιερ, Από τη Βιέννη…, 197-203, Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 55-56 23 Χ. Φλάισερ, «Η ναζιστική προπαγάνδα στην Κατοχή: ένα διφορούμενο όπλο» στο Χ. Φλάισερ-Ν. Σβορώνος (επιμ), Ελλάδα 1936-1944. Δικτατορία-Κατοχή-Αντίσταση, Αθήνα 1989, 367 21

173

Ακολούθως αξίζει να σημειωθεί ότι τα Τάγματα Ασφαλείας στη Μάνη μπορούν να διακριθούν αρχικά από τα Τάγματα Ευζώνων24. Στις περισσότερες περιοχές της Μάνης- θα δούμε ωστόσο ότι κάτι τέτοιο δε συμβαίνει στη μεσσηνιακή Μάνηεντοπίζουμε αρχικά τα καθ’ εαυτά Τάγματα Ασφαλείας, ένοπλους δηλαδή εθελοντικούς σχηματισμούς υπό την αρχηγία στελεχών του διαλυμένου εθνικού στρατού, που ζήτησαν όπλα από τους Γερμανούς, για να προστατευτούν και να πολεμήσουν το ΕΑΜ. Αυτοί οι σχηματισμοί εντάσσονταν σε παρόμοιους ολόκληρης της

νοτίου

Πελοποννήσου,

οι

οποίοι

σχηματίστηκαν

«κεχωρισμένως

και

τοπικιστικώς» κατά τη φράση που αποδίδεται στον ίδιο το Ράλλη25, ώσπου να ενοποιηθούν την άνοιξη του 1944 με την ονομασία «Β΄ Αρχηγείον Χωροφυλακής Πελοποννήσου» με έδρα την Τρίπολη κι αρχηγό τον Παπαδόγγονα. Τα άτομα που επάνδρωσαν τα Τάγματα, περιλάμβαναν αφενός άτομα με κοινή αντικομμουνιστική ιδεολογία αφετέρου συμμετείχαν σ’ αυτά άτομα στο νοτιοελλαδικό χώρο από κατώτερα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα26. Ήταν ακόμη κι άτομα, που στράφηκαν σ’ αυτά από ανάγκη λόγω διώξεων για αντίποινα ή από ανάγκη

διατήρησης

κεκτημένων

αγαθών

τους27.

Βέβαια

οφείλουμε

να

παρατηρήσουμε ότι την ηγεσία των Ταγμάτων αποτελούσαν άτομα, που ανήκαν στην κοινωνική ελίτ της περιοχής τους (Καμαρινέας στη μεσσηνιακή Μάνη), στρατιωτικοί (Κατσαρέας, Καραδημητρόπουλος κ.ά), οι οποίοι νωρίτερα ανήκαν στον Ε.Σ. ή άτομα που ανήκαν στα μεσαία στρώματα της τοπικής κοινωνίας τους. 2. ΤΟ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΩΝ ΤΑΓΜΑΤΩΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΗ ΜΑΝΗ Το αντικομμουνιστικό μέτωπο θεωρητικά αποδείχτηκε περίτρανα στην ιδεολογική βάση των κειμένων28, που συνόδευσαν την κάθοδο του Πάνου Κατσαρέα και την 24

για τη διαφορά αλλά και για την ιστορία βλέπε ενδεικτικά Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 15-20 25 Γ. Ράλλης (επιμ.), Ο Ιωάννης Δ. Ράλλης ομιλεί εκ του τάφου, Αθήναι 1947, 58-59. Βλέπε και Τ. Κωστόπουλος, Αυτολογοκριμένη…, 16 26 μαρτ. 21, 59-60, παράρτ. 1- μαρτ. 22, 61, παράρτ. 1, που διασταυρώνονται από άλλες συνεντεύξεις προς το συγγραφέα κι αναφορές σε άλλες πηγές στο Τ. Κωστόπουλος, Αυτολογοκριμένη…., 30 27 μαρτ. 8, 10 κ.ε., παράρτ. 1- μαρτ. 22, 61-62, παράρτ. 1. Αυτές επιβεβαιώνουν για τη Μάνη τις παρατηρήσεις για τους λόγους συμμετοχής στα Τάγματα στο Τ. Κωστόπουλος, Αυτολογοκριμένη…., 30-33 28 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται ΜΑΝΙΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΪΑ, κυριακόγγωνας, Γερακάρης, Μπογέας, Γούδης, Βουνισέας…., Καλάμαι, Καλλιτεχνικά Τυπογραφία Α/φων Φουρναράκη, 1948, 26-36, όπου το χάος στη χώρα, ο κίνδυνος από τους κομμουνιστές, η

174

οργάνωση στη Μάνη των ομάδων δράσης εναντίον των κομμουνιστών. Μετά το τέλος του Τηλ. Βρεττάκου ο Κατσαρέας ανέλαβε να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στις ευρύτερες δεξιές ομάδες της περιοχής. Άλλωστε ο Κατσαρέας δεν διέφερε στο αντικομμουνιστικό κήρυγμά του από τις ομιλίες του Παπαδόγγονα, ο οποίος αποτέλεσε το βασικό θεμελιωτή των Ταγμάτων στο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο29. Οι πολιτικές βλέψεις του Κατσαρέα ήταν κοινό μυστικό στους κύκλους των μελών της οργάνωσής του στη Μάνη30. Οι πολιτικές του θέσεις αποτέλεσαν εφαλτήριο για τη μετέπειτα πορεία του στα Τάγματα Ασφαλείας, καθώς εξαιτίας της ρητορικής του δημαγωγίας στα μανιάτικα χωριά έγινε ακολούθως πολύ δημοφιλής. Συγκλόνιζε το μανιάτικο κόσμο των δεξιών δικτύων και τους ουδέτερους «νοικοκυραίους», που επιζητούσαν

διατήρηση

του

κοινωνικού

status,

συμπλέκοντας

τον

εθνικό

πατριωτισμό με την αγιοποίηση του τοπικού παρελθόντος: η τιμημένη από το παρελθόν και τους βυζαντινούς χρόνους ιστορία ερχόταν να συναντηθεί και να ολοκληρωθεί στο ένδοξο μανιάτικο παρελθόν, που το απειλούσε ο κομμουνισμός. Ίδια ιδεολογική βάση εμπεριείχετο και στα κείμενα του έτερου θεωρητικού εκφραστή των Ταγμάτων Ασφαλείας στην περιοχή, του Λεωνίδα Βρεττάκου, γεωπόνου και αδελφού του Τηλέμαχου31. Αυτής της μορφής τα ιδεολογήματα, που εδράζονται στις βασιλόφρονες θέσεις εναντίον του κομμουνιστικού κινδύνου και εντάσσονται σίγουρα στην προσπάθεια μιας αποτροπής της οποιασδήποτε διάρρηξης του

προπολεμικού συστήματος 32

εξουσίας, που το απειλούσαν οι κομμουνιστικές ιδέες , ακολουθούσαν τα πρότυπα των δεξιών οργανώσεων της πρωτεύουσας33. Ο Π. Δεμέστιχας, πρωτεργάτης στην ίδρυση των Ταγμάτων στη νότιο Πελοπόννησο, σε μεταγενέστερη έκθεσή του για τη δικαιολόγηση της δράσης των Ταγμάτων στη Λακωνίας σημείωνε τον κίνδυνο της

απραξία των πλουτοκρατών ως βασικά ιδεολογήματα χαρακτηρίζουν το ερασιτεχνικό στη δομή και την αλληλουχία κείμενο του συγγραφέα. Βλέπε και Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 20 κ.ε., όπου η ιστορική συνοχή της μανιάτικης ιστορίας υπαγορεύουν ιδεολογικά τον αγώνα κατά του κομμουνιστικού κινδύνου στη Μάνη 29 ενδεικτικό παράδειγμα η προγραμματική ομιλία του Παπαδόγγονα στην Καλαμάτα στις 23-4-1944. Βλέπε Γ. Μαργαρίτης, «Τα Τάγματα…., Πολίτης, τ. 136, Σεπτέμβριος 2005, 32-3430 μαρτ. 17, 43-44, παράρτ. 1 31 Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ), Έκθεση του πολιτικού αρχηγού του Τ.Α. Σπάρτης Λεωνίδα Βρεττάκου, παρά Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, 1941-1944, Αθήνα, 1998, τ. 8. Στο ίδιο ιδεολογικό μήκος κύματος βρίσκονται και οι αναφορές των Κ. Κωστόπουλου, Περί της ιστορίας του Τάγματος Ασφαλείας Σπάρτης, (ΔΙΣ, Φ. 915/Α/7) και Ν. Καράμπελα Έκθεσις συγκροτήσεως Τ. Ασφαλ. Γυθείου υπό Ν. Καράμπελα, (ΔΙΣ, Φ 915/Α/9). 32 H. Fleischer, Im Kreutzschatten der…, 377 33 Δ. Παπαδημητρίου, «Το ακροδεξιό κίνημα στην Ελλάδα, 1936-1949- Καταβολές, συνέχειες και ασυνέχειες», στο Χ. Φλάϊσερ (επιμ), Η Ελλάδα ’36- ’49…., 144-145

175

μετατροπής της Αντίστασης από τις αρχές του 1944 σε κοινωνική απειλή, μια και αυτή «ενεργεί από καιρού ήδη ως κοινωνική επανάσταση»34. Ο Κατσαρέας κι ο Βρεττάκος ακολουθούσαν το ίδιο ερμηνευτικό πρόταγμα. Η Κατοχή για τον Κατσαρέα ή το Βρεττάκο δεν αποτελεί ρήξη στην προπολεμική κανονικότητα του βίου, αλλά κατάσταση, που οι μανιάτες πρέπει να την υπομείνουν με καρτερικότητα, καθώς η ανάπτυξη του ΕΑΜ, δηλαδή του «εαμοσλαυικού κομμουνισμού», συνιστά απειλή. Η απειλή αυτή ορίζεται από τον Κατσαρέα ως «εθνική απειλή», ενώ για το Βρεττάκο υποκρύπτει και μια απειλή κατάλυσης κάθε κοινωνικής τάξης, δηλαδή ανατροπής του παρόντος κοινωνικού status, που θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια ρήξη με το παρελθόν, αν δεν αντιμετωπιζόταν δραστικά ο «εαμοσλαυικός κίνδυνος». Ο λόγος των ηγετών της μανιάτικης δεξιάς, για να αντιμετωπιστεί αυτή η απειλή, γίνεται μανιχαϊκός. Από τη μια μεριά εμφωλεύει λυτρωτικά στους λόγους τους η εσχατολογική σωτηριολογία της αποκατάστασης του έθνους και της φυλής, ενώ από την άλλη υποβόσκει η απειλή του «βουνού», των «ληστανταρτών», ή των «κατσαπλιάδων»35. Η νομιμόφρων κοινωνία, που πρεσβεύουν στους λόγους Κατσαρέα τα δεξιά μανιάτικα δίκτυα και η κρατική συνδρομή, έχουν να αντιπαλέψουν τις αντικοινωνικές συμπεριφορές και τα «αιμοβόρα ένστικτα» των «συμμοριτών». Την τοπική αυτή συγκρουσιακή στρατηγική ήταν φυσικό να εκμεταλλευτεί και στη Μάνη η κατοχική πια κεντρική εξουσία, η οποία επέλεξε, όπως ήταν αυτονόητο, και στη Μάνη τη συνεργασία με τα Τάγματα Ασφαλείας. Ο υπολοχαγός Τσόμπος μάλιστα από τη Σκάλα έστελνε στα Τάγματα Γυθείου απόρρητο έγγραφο τον Ιούνιο του 1944, με το οποίο έγραφε συγκεκριμένα, απηχώντας έμμεσα κι ακούσια την κατάσταση, που επικρατούσε στο Γύθειο και στην ευρύτερη Λακωνία: «Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω τα κάτωθι: Ο εμφύλιος πόλεμος εσχάτως παίρνει πιο ήπιον χαρακτήρα. Οι διάφοροι καταβάλλουν απεγνωσμένας προσπαθείας να 34

Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ)), Π. Δεμέστιχας, Έκθεσις περί των Ταγμάτων Ασφαλείας εν Λακωνία (1.1.54), 915/Α/3- 4 35 Για το μνημονικό λόγο των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Πελοπόννησο εν γένει βλέπε την ανάλυση στο Γ. Πετρόπουλος, Τα Τάγματα Ασφαλείας στην Πελοπόννησο…,, 73-90. Για την ιδεολογική και ψυχο-ερμηνευτική χρήση του όρου «κατσαπλιάς» βλ. Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια….., 146

176

διασώσουν των φυλακών έναν κρατούμενον κομμουνιστήν, ενώ αντιθέτως δι’ ένα κατά λάθος ή εκ παρεξηγήσεως συλληφθέντα ουδόλως ενδιαφέρονται. Το ενδιαφέρον αυτό γενικώς αναπτύσσεται από ανθρώπους του κινήματος του έτους 1935 και ευρύτερον από τους εμπνεομένους και εμφορουμένους με βενιζελικάς αρχάς, προθέσεις και αισθήματα. Τοιούτοι άνθρωποι εις την εμήν περιφέρειαν παρουσιάσθησαν οι εκ Στεφανιάς Πουλικαίοι γνωστοί διά τα Κανελλοπουλικάς των παραδόσεις και πεποιθήσεις. Ο

υπολοχαγός Κωνσταντινέας Β., γνωστός διά τας βενιζελικάς του

πεποιθήσεις και επαναστάτης του έτους 1935, ότε οι βενιζελικοί έστρεψαν τα όπλα κατά της πατρίδος των. Ο Κωστάκος Γεώργιος, γνωστότατος διά τα βενιζελικάς του πεποιθήσεις και τέως κομματάρχης. Οι Σκαλκαίοι, Οι Ρουμανέοι, οι Λιναρδαίοι και γενικώς άπαντες οι βενιζελοκομμουνισταί του 1935. Επιτρέψατέ μου να αναφέρω ότι η 10η κεφαλή της Λερναίας Ύδρας, που αποτελεί το κομμουνιστικό σώμα, δεν είναι παρά η βενιζελική κεφαλή… Υποβάλλω την παρούσαν μου με την παράκλησιν, όπως διατάξητε ό,τι ηθέλατε εγκρίνη»36. Η ταύτιση βενιζελικών και κομμουνιστών, που παρουσιαζόταν στο βασιλόφρονα κόσμο από τη δεκαετία 1930-194037, συνιστά μια συγκεκριμένη ροπή και τάση, που προσέλαβε κομμάτι του δεξιού δικτύου στο Γύθειο. Αποτυπώνει το πώς το συγκεκριμένο δίκτυο καλούνταν να διαχειριστεί τη σύγκρουση με το αριστερό δίκτυο μέσω της αυτο-συσπείρωσης του δικού του δικτύου με ιδεολογικά «καθαρά» μέλη. Παράλληλα η ταύτιση αυτή υπονοούσε τις ενδογενείς συγκρούσεις και στη δεξιά παράταξη, κατά τις οποίες οι ακροδεξιές τάσεις ενισχύονταν. Επρόκειτο για μια σύγκρουση και μέσα στους κόλπους της ευρύτερης περιοχής της Μάνης. Η αφανής σύγκρουση αυτή επρόκειτο να προσωποποιηθεί σιγά-σιγά με κύριους πόλους τους Πάνο Κατσαρέα το Λ. Βρεττάκο. Το ιδεολογικό υπόβαθρο της δημιουργίας των Ταγμάτων στηριζόταν και στην πρακτική υφή της κοινωνικής πραγματικότητας των γερμανικών αντιποίνων. Γερμανικές πηγές τονίζουν την προσπάθεια των Γερμανών με τη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας να ενισχύσουν τη διάσπαση των ελληνικών ομάδων αντίστασης ακόμα και με τη χρήση βίας38, διχάζοντας ταυτόχρονα και τα ευρύτερα πλήθη για το ποια είναι η πιο συμφέρουσα για τον τόπο πολιτική στάση, η ενεργός 36

Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…., 434-435,443-444 Σ. Λιναρδάτος, Πώς εφτάσαμε ….,25-28, 29-32 38 H. Richter, 1936-1946 Δυο Επαναστάσεις και…, 80-82 37

177

αντίσταση στον κατακτητή ή η υποστήριξη των Ταγμάτων που θα προστάτευε από τα γερμανικά αντίποινα. Κι εδώ εντοπίζεται ο διπλός πόλος, από τον οποίο ανακύπτει και στην περιοχή της Μάνης το αίσθημα μιας «αόρατης» μορφής βίας, που ξεκινά να διακατέχει τους κατοίκους της. Ο φόβος για τα γερμανικά αντίποινα δημιουργεί στους κατοίκους της Μάνης μια ανασφάλεια για το καθημερινό αβέβαιο μέλλον τους. Κι αυτό, γιατί οι Γερμανοί αντιμετωπίζουν όλους τους κατοίκους συλλήβδην ως εχθρούς, παραμερίζοντας όποια διάκριση ανάμεσα σε ενόπλους ή αμάχους, πραγματικούς ή φανταστικούς ενόχους ή αθώους39.

Ο φόβος αυτός μπορεί

παράλληλα να δρούσε διαντιδραστικά, αφού η δεξιά προπαγάνδα τόνιζε ότι ο κόσμος οδηγιόταν στον ΕΛΑΣ μέσα από την πρακτική των αντιποίνων και το φόβο γι’ αυτά, αλλά ας έχουμε υπόψη μας ότι σε συνθήκες γενικευμένου κλίματος φόβου η πιο μεγάλη μερίδα του πλήθους προσπαθεί να παραμείνει ουδέτερη, συναινώντας συνήθως με την κυριαρχούσα τάξη πραγμάτων. Η αναλογία των εκτελεσθέντων Ελλήνων 1/10 για κάθε εκτέλεση Γερμανού οδηγούσε στην προβολή εκ μέρους όσων στήριζαν τη δημιουργία των Ταγμάτων στο ανέφικτο της ένοπλης δράσης εναντίον των Γερμανών40. Αυτή η ερμηνευτική προσέγγιση των πραγμάτων στηριζόταν από τους «νοικοκυραίους» των τοπικών κοινοτήτων ως επί το πλείστον41, οι οποίοι τόνιζαν τον προσωρινό χαρακτήρα της γερμανικής κατοχής κι επισήμαναν την αφαίμαξη του έμψυχου δυναμικού, ειδικά μάλιστα όταν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ προέβαινε εκούσια σε επιθετικές ενέργειες εναντίον των Γερμανών, για να εντάξει ύστερα αναγκαστικά στους κόλπους του άντρες από κάθε περιοχή42.

39

H. Fleischer, “Deutsche Ordnung” im Griechenland 1941-1944 „ στο H. Fleischer και L. Droulia, Von Lidice bis Kalavryta. Widerstand und Besatzungsterror, Berlin, 1999- 151-225. Επίσης βλέπε Π. Βόγλης, «Ένας διαρκής εμφύλιος πόλεμος; Μορφές της βίας στις εμφύλιες συγκρούσεις της δεκαετίας του 1940», Πολίτης 2004, 122: 20-28, Στρ. Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων…., 29-38, όπου γίνεται και μια γενικότερη παρουσίαση του ζητήματος των αντιποίνων. 40 Για τα αντίποινα και τις αναλογίες εκτελεσθέντων βλέπε Η Ελλάδα υπό τον Αγκυλωτό Σταυρό, Ντοκουμέντα από τα γερμανικά αρχεία, (έρευνα Μ. Ζεκέντορφ), Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1991, 156157, 186 κ.ε.. Οι αναλογίες μάλιστα αυξάνονταν όταν στο τέλος Οκτωβρίου 1943 ο Στρατιωτικός Διοικητής της Ελλάδος Speidel ανακοίνωσε επίσημα, ότι για κάθε φόνο ή τραυματισμό Γερμανού θα πλήρωναν 50 ή 100 Έλληνες. Βλέπε Χ. Φλάισερ, «Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στην Ελλάδα 1941-1944», Μνήμων, τομ. 7, Αθήνα 1978-79, 191-192. Βλέπε και Στρ. Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων…..,184-185 41 μαρτ. 8, 9-10, παράρτ. 1 42 μαρτ. 8, ό. π., παράρτ. 1. Παρόμοιες προβληματικές σχετικά με αντίποινα Γερμανών στον ντόπιο πληθυσμό, για ενέργειες σαμποτάζ και δολοφονιών από την πλευρά παρτιζάνων μπορούμε να παρατηρήσουμε και στη βόρειο Ιταλία, στην Τοσκάνη, όπου οι τοπικές αφηγήσεις διίστανται αναφορικά με την αναζήτηση υπαιτίων, όταν κατά την υποχώρηση του γερμανικού στρατού από το χωριό Civitella για παράδειγμα εκτελέστηκαν όλοι οι άντρες του εν λόγω χωριού. Βλέπε ενδεικτικά: A. Portelli, The Battle of Valle Giulia: Oral History and the Art of Dialogue, Wisconsin, Madison, 1997, vii-viii, P. Thompson, Φωνές από το Παρελθόν….,132-133.

178

3. ΤΑ ΤΑΓΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗΣ ΜΑΝΗΣ Με την είσοδο στη νότια Πελοπόννησο των Γερμανών μετά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών το Σεπτέμβριο 1943 οι ομάδες κατάδοσης ακολούθησαν κι εδώ την πορεία δημιουργίας των Ταγμάτων Ασφαλείας όπως και στα άλλα μέρη της Πελοποννήσου, μόνο που αξίζει να τονιστεί ότι για την περιοχή της Μάνης ο βασικός κορμός των Ταγμάτων Ασφαλείας υπήρξαν άτομα που είχαν συσπειρωθεί παλαιότερα στον Ε.Σ. Στην Καλαμάτα ο γιατρός- νομάρχης Περρωτής43, τον Ιανουάριο του 1944, φαίνεται ότι οριστικοποίησε τη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας ύστερα από επίσκεψή του στην Αθήνα44 υπό την υψηλή καθοδήγηση του Δεμέστιχα, που απέφυγε να ενεργοποιηθεί έμπρακτα στη νοτιο-ελλαδική περιοχή. Ακολούθως τέθηκε διοικητής ο ταγματάρχης Δημήτριος Αλεξόπουλος στην Καλαμάτα. Έτσι η δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας εκπορευόταν αποκλειστικά από τα πάνω, από την Κυβέρνηση, σε αντίθεση με τη Βόρεια Ελλάδα, όπου στη δημιουργία τους εμπλέκονταν και μια σειρά από άλλοι παράγοντες (εθνολογικοί, μειονοτικοί). Στην Καλαμάτα τα Τάγματα στεγάζονταν στο Γυμνάσιο Θηλέων, στους Ταξιάρχες, από τον Οκτώβριο του 194345. Αρχικά απαρτίστηκαν από εχθρούς των αριστερών αλλά και από διάφορους «κλέφτες», που έβρισκαν ευκαιρίες για κέρδος46. Στο κτίριο της Γκεστάπο, στην οδό Αναγνωσταρά47, συνωστίζονταν οι καταδότες διαφόρων μικρογεγονότων, που σχετίζονταν με «μαύρη αγορά» ή με ενέργειες σαμποτάζ σε Γερμανούς ή με μέλη των Ταγμάτων. Επίσημα η αναφορά για Τάγματα Ασφαλείας στην Καλαμάτα δηλώνεται την 18-21944, όταν έχουμε τη διαταγή ίδρυσης Β’ Αρχηγείου Χωροφυλακής Πελοποννήσου από τον υπουργό Εσωτερικών Αν. Ταβουλάρη48. Για την επίσημη επάνδρωσή τους στηρίχτηκαν όχι μόνο στον κορμό του Ε.Σ. αλλά και στην πιο ακραίων δεξιών πεποιθήσεων οργάνωση της νοτίου Πελοποννήσου ΕΕΣ (Ελεύθερος Ελληνικός 43

για το τέλος του μετά τη μάχη στο Μελιγαλά βλέπε τη γλαφυρή περιγραφή σε μαρτ. 12, 18, 21, 23, παράρτ. 1 44 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 500, Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 55-56 45 Ν. Κληρόπουλος, Τότε στην Καλαμάτα…, 129, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 500-501 46 μαρτ.1, 2, παραρτ. 1 –μαρτ. 2, 2, παράρτ. 1. Βλέπε και Νάκος Κληρόπουλος, Τότε στην Καλαμάτα…, 129 47 Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία…., 224-225, Ν. Κληρόπουλος, Τότε στην Καλαμάτα…, 128-129, Α. Σκούρα, Από την Κατοχή στον Εμφύλιο, Σεπτέμβριος 1944- Μάρτιος 1946. Η περίπτωση της Μεσσηνίας μέσα από τον Τύπο και τα Πρακτικά των δικών δοσίλογων 1945-1953, Διπλωματική εργασία στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, ΕΚΠΑ, Αθήνα, 2010, 52-57 48 Β. Σταυρογιαννόπουλος, Η ζωή της Κατοχής και τα Τάγματα Ασφαλείας, Αθήνα, 1996, 65-67, Γ. Σχινάς, Αντίσταση και Αντιστασιακός…, 145 κ.ε.

179

Στρατός), που ίδρυσε ο Λεωνίδας Βρεττάκος μετά το θάνατο του αδελφού του Τηλέμαχου. Ο πυρήνας του ΕΕΣ μάλιστα λέγεται ότι ευθυνόταν τον Οκτώβριο του 1943 για τη σύλληψη από τους Γερμανούς 1800 περίπου Καλαματιανών, εκ των οποίων οι περισσότεροι στάλθηκαν στο Νταχάου49. Ο ΕΕΣ είχε ήδη «επισκεφτεί» τη μέσα Μάνη) κατά την αρχική δημιουργία του, το τελευταίο τρίμηνο του 1943, από το Λεωνίδα Βρεττάκο. Και αρκετοί από τους άντρες του ΕΕΣ βρίσκονταν και τώρα στις ομάδες των Ταγμάτων. Αυτό ήταν το επίσημο ιδεολογικό κάλυμμα, επάνω στο οποίο έδρασαν και στο οποίο στηρίχτηκαν, παρά το ότι καθεμιά ομάδα δεν είχε απόλυτες σχέσεις κι επαφές με άλλες σε άλλες περιοχές της Μάνης. Ο ΕΕΣ, δανειζόμενος την ονομασία των ισχυρών λόχων ασφαλείας» της Βορείου Ελλάδας,

με το όνομα

«Λεωνίδας» κατά τη διαταγή του Γερμανού λοχαγού Reinhareit50, προμηθεύτηκε επαρκή οπλισμό με τη φροντίδα της «γερμανικής υπηρεσίας». Επίσης ο γερμανός λοχαγός με τη από 22-12-1943 διαταγή του παρατηρούσε σχετικά με τις ενέργειες του ΕΕΣ ότι «τα λάφυρα, τα οποία παίρνουμε εις τας πολεμικάς επιχειρήσεις, πρέπει να αναφέρωνται εις την ενταύθα Γερμανικήν Υπηρεσίαν»51 και «δι’ αποζημίωσιν των Εθελοντών με μισθόν θα λάβωμεν ξεχωριστάς αποφάσεις»52. Υπεύθυνη γερμανική υπηρεσία, που θα έλεγχε τα Τάγματα Γυθείου, ήταν η μονάδα Χόλερ, του διοικητή από το 1941 έως το 1944 της γερμανικής δύναμης στο Γύθειο. Το Τάγμα του Βρεττάκου μάλιστα εισέβαλλε στην Καλαμάτα τον Ιανουάριο του 1944 στο πλαίσιο της «εκκαθαριστικής» επιχείρησης «Κότσυφας» της 117ης μεραρχίας καταδρομών της Βέρμαχτ, όπου προέβη σε μαζικές συλλήψεις53. Η Βέρμαχτ, στο πλαίσιο της απόφασης του Χίτλερ να καταπολεμήσει τους «αντάρτες» της νοτιοανατολικής Πελοποννήσου, το Νοέμβριο του 1943 είχε σχηματίσει ελαφρές, ευκίνητες ομάδες δράσης, τις ομάδες καταδρομών, που σκοπό είχαν να καθηλώνουν τον εχθρό και να τον εξοντώνουν με συντονισμένες ενέργειες υπό το φόβο 49

Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Σίμος Δημόπουλος/Φ3 /Πελοπόννησος/33Κ,/Ν. Μεσσηνίας/Σύλλογος Ομήρων Γερμανίας, 1 50 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…. 234-235 51 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…. 423 52 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…. 423-4. Βλέπε και την αφήγηση της μαρτ. 21, παράρτ. 1 53 Χ. Φ. Μάγιερ, Από τη Βιέννη…, 530. Τα Γερμανικά αρχεία μιλούν για 142 συλλήψεις, ενώ ο Βρεττάκος για 200. Οι περισσότεροι των συλληφθέντων θα τουφεκιστούν ένα μήνα αργότερα σε αντίποινα επιτυχημένης επίθεσης του ΕΛΑΣ σε γερμανική εφοδιοπομπή. Βλ. Τ. Κωστόπουλος, Η Αυτολογοκριμένη…., 39-40, Ν. Ζερβής, Η Γερμανική Κατοχή…, 165

180

επικείμενης απόβασης των Συμμάχων στη δυτική Πελοπόννησο54. Τέτοια ήταν και η δράση αυτών των ομάδων στη νότια Πελοπόννησο. Κι αυτό μάλιστα μέσα στο πλέγμα των γερμανικών εκθέσεων, οι οποίες τόνιζαν ότι « ο [άμαχος πληθυσμός] είναι απολύτως συνένοχος για τις γερμανικές απώλειες και πρέπει να θεωρηθεί εξολοκλήρου εχθρικός και να τύχει ανάλογης μεταχειρίσεως»55. Στη μεσσηνιακή Μάνη η αυτόνομης δράσης ένοπλη ομάδα του αντιεαμικού δεξιού κτηματία Καμαρινέα αποτελούσε το συνδετικό κρίκο με την Καλαμάτα56. Για τους δεξιούς η δράση του στην περιοχή είχε ρόλο προστατευτικό από τις αυθαιρεσίες του ΕΛΑΣ απέναντι στην ιδιοκτησία των πολιτών. Χαρακτηριστική είναι η διατύπωση δεξιού πληροφορητή: «Η παρουσία του Καμαρινέα υπήρξε καταλυτική για τη σωτηρία της περιοχής. Ο Καμαρινέας γλίτωσε την περιοχή από τις κλεψιές των ανταρτών»57. Ο Καμαρινέας58 θα αποτελέσει και το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο Λεωνίδα Βρεττάκο και την παρακρατική ομάδα του και την ομάδα Ταγμάτων Καλαμάτας. Ο Λεωνίδας Βρεττάκος από τον Ιανουάριο του 1944 είχε επαφές στην Παλιόχωρα με τον Καμαρινέα59. Ο Βρεττάκος, που η έδρα του τάγματός του ήταν η Σπάρτη, είχε περάσει, σε μια από τις πολλές μετακινήσεις της ομάδας στην ευρύτερη νοτιοπελοποννησιακή περιοχή, από τη Λακωνία στην Καλαμάτα μέσω μεσσηνιακής Μάνης, για να αποφύγει επαφές με τους «αντάρτες» στα ορεινά60. Αντικειμενικός σκοπός υπήρξε η επαφή του με τα Τάγματα στην Καλαμάτα κι ιδιαίτερα με το 737 Σύνταγμα Κυνηγών, ώστε να οργανωθεί η δράση στην Καλαμάτα61. Ο Λεωνίδας Βρεττάκος επιθυμούσε να πάρει εκδίκηση στην Παλιόχωρα από την ήττα εκεί και το συνακόλουθο χαμό του αδελφού του, Τηλέμαχου. Και γι’ αυτό το λόγο προσπαθούσε 54

H. Richter, 1936-1946 Δυο Επαναστάσεις….., 80-82 Bundesarchiv-Militärchiv, Freiburg, RH 19 VII/17, φ. 439, 471, Χ. Φλάισερ, «Κατοχή…., 51, Η. Fleischer, “Deutsche ‘Ordnung’ in Griechenland 1941-1944,” στο H. Fleischer και L. Droulia, Von Lidice bis Kalavryta..... 151-225 56 Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία…., 220-221 57 μαρτ. 11, 13, παράρτ. 1 58 μαρτ. 14, 27, παράρτ. 1 59 Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία…., 186-187 60 PRO, FO 371 37210: R 13842 “Situation of Greece”, 24 December 1943, Ν. Ζερβής, Η Γερμανική Κατοχή στην…, 134-135 61 Ν. Ζερβής, Η Γερμανική Κατοχή στην…, 135 55

181

να ετοιμάσει ανεπιτυχώς το έδαφος με τον Καμαρινέα62.

Η ομάδα Καμαρινέα μετά

τις επαφές του αρχηγού της με το Λεωνίδας Βρεττάκο από το 1945 θα αποτελέσει βασική ομάδα δίωξης κομμουνιστών στη μεσσηνιακή Μάνη63. Έτσι τα Τάγματα Ασφαλείας στη μεσσηνιακή Μάνη μέσω της δράσης του Καμαρινέα δικαιολογούν την ύπαρξή τους στην περιοχή μέσω του «αμυντικού» χαρακτήρα της δράσης τους εναντίον της «Εαμικής τρομοκρατίας», που απειλούσε την ιδιοκτησία των κατοίκων των χωριών. Θα λέγαμε ότι η ομάδα του Καμαρινέα προσιδιάζει περισσότερο στα τάγματα των «εθελοντικών αντιεαμικών ομάδων», που δρούσαν περισσότερο αυτόνομα και χωρίς κάποια άμεση υπαγωγή σ’ έναν ενιαίο διοικητικό μηχανισμό64. Τα περισσότερα μέλη της ομάδας του Καμαρινέα ήταν άτομα, που είχαν σκοπό να προασπίσουν τις περιουσίες του, και περισσότερο τα αποθέματα λαδιού που κάθε οικογένεια της μεσσηνιακής Μάνης είχε στις αποθήκες της, από πιθανές ή φανταστικές επιθέσεις της «Εαμικής τρομοκρατίας». Συνεπώς πρόκειται για άτομα, που ανήκαν στους λεγόμενους «νοικοκύρηδες» και δεν είχαν, άμεση τουλάχιστον, σχέση με στρατιωτικές ενέργειες65. Ελληνο-γερμανικές στρατιωτικού χαρακτήρα «εκκαθαριστικές» επιχειρήσεις με την ονομασία «Ερωδιός»66 ξεκίνησαν από την Καλαμάτα τον Ιανουάριο του 1944 και κατευθύνθηκαν έως και το Φεβρουάριο στα χωριά της μεσσηνιακής Μάνης. Τέτοιου είδους

«εκκαθαριστικές»

επιχειρήσεις

παρατηρήθηκαν

σ’

ολόκληρη

την

Πελοπόννησο67. Αυτές ενέτειναν το διαμορφούμενο πλέγμα βίας στην περιοχή, παγιώνοντάς το αλλά και θέτοντας την τοπική μανιάτικη κοινωνία κάτω από τις συνθήκες του. Το μεγάλο, λοιπόν, «εκκαθαριστικό» για τα δεδομένα της περιοχής της μεσσηνιακής

Μάνης

πογκρόμ

από

Γερμανούς

και

συνεργάτες

τους

πραγματοποιήθηκε το Φεβρουάριο του 1944 με επίκεντρο Δολούς στη μεσσηνιακή Μάνη68. Οι Δολοί της μεσσηνιακής Μάνης ταλανίζονταν εκείνη την περίοδο, όταν πραγματοποιήθηκε η γερμανική επιδρομή με τα εν λόγω θύματα, από μια υπόθεση 62

εφ. Σημαία, 27-1-1944, 30-1-1944, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…., 474 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 42, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 479. Από εκεί θα ξεκινήσουν κι ενέργειες για ένταξη μεσομανιατών στα Τάγματα Ασφαλείας, όπως θα δούμε. Επί παραδείγματι ο Μιγκίρος προσπάθησε να δωροδοκήσει τον Κάσση, ώστε ο τελευταίος να σταματήσει τον αρνητισμό του απέναντι στις προσπάθειες για ένταξη μεσομανιατών στα Τάγματα Ασφαλείας. Βλέπε και την αφήγηση της μαρτ. 23, παράρτ. 1 64 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 19-20 65 μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1-μαρτ. 12, 20-21, παράρτ. 1 66 Χ. Φ. Μάγιερ, Από τη Βιέννη…, 547 67 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…, 40-41 68 Για τα ονόματα των δολοφονηθέντων στους Δολούς βλ. Δολοφονηθέντες από Γερμανούς σε περιοχή Δολών κατά τους μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο 1944, Αρχειακό Υλικό, αρ. 35, παράρτ.2 63

182

κακοδιαχείρισης λαδιού και πυρηνελαίου εκ μέρους του Διοικητικού Συμβουλίου του τοπικού γεωργικού αγροτικού συνεταιρισμού69. Αρκετές ήταν κι οι υλικές ζημιές, που προξένησαν οι Γερμανοί κατά τις επιδρομές τους τα έτη 1943-194470. Φυλακίσεις πολλές στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης δεν αναφέρονται71. Έτσι διαπιστώνουμε ότι, ενώ στις γερμανικές απόρρητες αναφορές, τις οποίες τοπικός ιστοριοδίφης έχει φέρει στο φως, για τις «εκκαθαρίσεις» στα χωριά της μεσσηνιακής Μάνης από τον Ιανουάριο του 1944 δεν προκύπτει ότι έγινε κάτι σημαντικό για τη γερμανική διοίκηση72, οι προσλήψεις των επιδρομών πραγματοποιήθηκαν τελείως διαφορετικά τόσο για τους συγγενείς 20 περίπου θυμάτων, τα οποία θανατώθηκαν από αυτού του είδους τις «εκκαθαρίσεις» όσο και για τον υπόλοιπο πληθυσμό, που διαισθανόταν ένα πλέγμα «αόρατης βίας» και φόβου να τον κυριεύουν. Τα στοιχεία μας τα διασταυρώσαμε τόσο από τα αναφερόμενα στοιχεία, που η γερμανική διοίκηση ανακοίνωνε, που ασφαλώς δεν αποτελούσαν την ασφαλέστερη ένδειξη, όσο και από τις γραπτές και προφορικές μας μαρτυρίες, που συνδυάσαμε73. 69

Αρχείο Πρωτοδικείου Καλαμάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις 1949, αρ. 50 και 1950, αρ. 43, φ. 1. Την περίοδο εκείνη τα σκάνδαλα και οι υποθέσεις, που είχαν να κάνουν με κακοδιαχείριση σχετικά με τα ελαιοτριβεία και τη διανομή των μερισμάτων κερδών των συνεταιρισμών υπήρξε ευρύτερη στη Μεσσηνία και αφορούσε υποθέσεις παράλληλες περίπου με αυτή των Δολών και στα Φιλιατρά αλλά και στη Μεσσήνη. Ενδεικτικά βλέπε Αρχείο Πρωτοδικείου Καλαμάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις 1950, αρ.13, φ. 1. Ευρύτερα για τη μεσσηνιακή Μάνη υποθέσεις διεκδίκησης αποζημίωσης από τον Ελαιουργικό Συνεταιρισμό Κάμπου, όπως και προσπάθεια διακανονισμού από χωρισμό επιχειρηματικών συμφερόντων στην περιοχή, που αφορούσε τον καπνοβιομήχανο Τσιλιβή, μπορούμε να δούμε και στο Αρχείο συμβολαιογράφου Β. Κορκολιάκου, Ειρηνοδικείο Αβίας, Ειδικά Πληρεξούσια 1943-1947 (από 22248 έως 22343 και από 22344 έως 22469), αρ. 22319 και 22369 70 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 111… Ζημίες 71 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 113, Φ7, Στέρηση… 72 Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα»…, 128-136 73 Βλέπε Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα»…, 135 κ.ε., όπου αναφέρονται οι γερμανικές ανακοινώσεις για τις επιχειρήσεις εν γένει όσο και το Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…, αλλά και και ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 112, φ. 6, θανατ. Α-Λ, Μ-Ω, έγγραφα Νομαρχίας Μεσσηνίας αναφορικά με αιτήσεις θυμάτων γερμανικής κατοχής. Αρχείο Μίμη Φερέτου, ΓΑΚ/παράρτ. ……, φακ. Αντίσταση, Αρχείο συμβολαιογράφου Β. Κορλολιάκου, Ειρηνοδικείο Αβίας, Ειδικά Πληρεξούσια 1943-1947 (από 22248 έως 22343 και από 22344 έως 22469), αρ. 22375,22376, 22377, 22379, 22389, 22414, 22415, 22416 (εδώ αναφέρεται ότι το θύμα δολοφονήθηκε «υπό αναρχικών»), 22418, 22419, 22421, 22424, 22434, 22443, 22446, 22451, 22452, 22453, 22456, 22457, 22458, 22465. Μέσα στα έτη 1943-1944 έχουν διαπιστωθεί επίσημα 26 δολοφονίες ατόμων στη μεσσηνιακή Μάνη και 10 δολοφονίες μανιατών σε άλλα μέρη. Εδώ μπορούμε να προσθέσουμε και άλλα 15 θύματα, οι συγγενείς των οποίων πολλές δεκαετίες αργότερα ζητούσαν αποζημιώσεις από το Μετοχικό Ταμείο Στρατού, χωρίς να διευκρινίζονται καθαρά από τις αιτήσεις τους όλες οι λεπτομέρειες για το χαμό των συγγενών τους. Αναφορικά με τις γραπτές πηγές, που αφορούν την περιοχή των κοινοτήτων της μέσα Μάνης, οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι τα αρχεία αλληλογραφίας της νομαρχίας Λακωνίας με τις κοινότητες της Μάνης των ετών έως και το 1946 έχουν καταστραφεί από πυρκαγιά, οπότε στοιχεία από αυτή την πλευρά παρουσιάζονται για την περίοδο ελλιπή. Βλ.: ΓΑΚ/ παράρτ. Ν. Λακωνίας, αλληλογραφία Νομαρχίας με δήμους. Η συζήτηση και η σχετική πληροφορία για την πυρκαγιά οφείλεται στην προϊσταμένη των ΓΑΚ / παράρτημα ν. Λακωνίας, Π. Γαβαλά. Στο παραρτ. 2, αρ. 33, παρατίθενται αναλυτικά τα καταγεγραμμένα θύματα κι οι πηγές για τη δολοφονία τους

183

Στη μεσσηνιακή κι έως την κεντρική, κυρίως παράκτια, Μάνη, στην περιοχή του Λεύκτρου, από τον Ιανουάριο του 1944, ωστόσο, ο Πάνος Κατσαρέας προσπαθούσε κι αυτός με ιδιαίτερη επιτυχία να δημιουργήσει αξιόμαχη ομάδα Ταγμάτων Ασφαλείας74. Η ομάδα όμως του Κατσαρέα δεν επρόκειτο να έχει απλά «εθελοντικό» χαρακτήρα. Ο Κατσαρέας «όταν πέρασε με τον τώρα [1947] Βουλευτήν Βρεττάκον από τον Δήμον Λεύκτρου προσήλθον και κατετάγησαν εις τον Λόχον του 46 άνδρες, πρώην φίλοι του, των οποίων ο βίος είχε καταντήσει αβίωτος75». Οι 46 αυτοί άνδρες της ομάδας του Κατσαρέα, που προσπάθησε να έχει άμεση σχέση και κατευθύνσεις από την κεντρική διοίκηση, σιγά- σιγά αυξάνονταν, γεγονός που στηρίχτηκε τόσο στο έτοιμο στρατιωτικό δίκτυο των αξιωματικών, που ο Ε.Σ. είχε προηγουμένως χτίσει, όσο και στα άριστα τοπικά ανά χωριό δίκτυα, που ο Κατσαρέας είχε οικοδομήσει μέσω προσωπικών σχέσεων. Ο ΕΛΑΣ έμμεσα συμπεριφερόταν απειλητικά σ’ αυτούς τους άνδρες που κατετάγησαν στις ομάδες του Κατσαρέα εξαιτίας παλαιότερης ενέργειάς τους να δοκιμάσουν να ενταχθούν στον Ε.Σ. του Γιαννακόπουλου στον Ταΰγετο μέσω του Κατσαρέα, όπως είδαμε. Έτσι τα Τάγματα Ασφαλείας ενισχύθηκαν με έμψυχο δυναμικό και στην κεντρική μεσσηνιακή Μάνη με ένα σταθερό δυναμικό 80 περίπου ανδρών, που όμως ανά περίσταση μπορούσαν ανάλογα με το είδος κάθε επιχείρησης να αυξομειωθούν, μια και κάθε χωριό διατηρούσε εφεδρικές δυνάμεις, που ο Κατσαρέας μπορούσε ανά πάσα στιγμή να κινητοποιήσει. Το δυναμικό αυτό είχε να κάνει αφενός με εμπειροπόλεμους στρατιωτικούς, πρώην μέλη του Ε.Σ. όσο και με πιστούς στον Κατσαρέα κατοίκους των χωριών, που αποτελούσαν κρίκους στα ευρύτερα δίκτυα, που οικοδομούσε στα χωριά της περιοχής ο Κατσαρέας. 4. ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΑΣ ΚΑΙ ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ ΑΝΤΙΠΟΙΝΑ ΣΤΟ ΓΥΘΕΙΟ Το Γύθειο υπήρξε θέατρο σφοδρών εκδηλώσεων βίας με χαρακτηριστικά τα Γερμανικά αντίποινα προς τον άμαχο πληθυσμό σε αντιδιαστολή εχθροπραξιών του ΕΛΑΣ εναντίον των δυνάμεων Κατοχής. Αυτές οι εκδηλώσεις βίας έμειναν βαθιά 74 75

μαρτ. 21, 59, παράρτ. 1 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…., 13

184

χαραγμένες στον πληθυσμό, σκορπίζοντας πέρα από πόνο για το χαμό οικείων προσώπων, κι ένα κλίμα βίας για το απρόβλεπτο, που θα μπορούσε να συμβεί στο μέλλον. Το Γύθειο, που είχε αρχικά αποδεχτεί με πανηγυρισμούς την έναρξη του πολέμου και οι μαθητές των Γυμνασίων του πετούσαν τα βιβλία από τη χαρά τους, καθώς με την έναρξη του πολέμου δεν θα έκαναν μαθήματα και θα είχε καταργηθεί από το πρόγραμμα μαθημάτων το μάθημα των λατινικών76, δεν θα μπορούσε να φανταστεί το μέγεθος της συμφοράς, που θα επακολουθούσε για τους κατοίκους του. Σ’ αυτή την περιοχή υπήρξαν οι περισσότερες σε αριθμό ομαδικές εκτελέσεις από Γερμανούς από κάθε άλλη στην Πελοπόννησο κατά την περίοδο της Κατοχής, αναδεικνύοντας το Γύθειο σ’ έναν τόπο αποκάλυψης του δυαδικού χαρακτήρα της βίας μέσω των ομαδικών εκτελέσεων αμάχων ντόπιων από τους Γερμανούς: αφενός της τρομοκράτησης και της ταπείνωσης της Γυθειάτικης κοινωνίας κι αφετέρου της μετάδοσης του μηνύματος του φόβου στην ευρύτερη περιοχή ακόμα και σε όσους δεν εμπλέκονταν άμεσα με τη βία77. Η απάντηση στο ερώτημα γιατί οι εξουσιαστικοί κατοχικοί μηχανισμοί δεν ήθελαν ισχυρό αντιστασιακό κίνημα στο Γύθειο μπορεί να απαντηθεί με όρους γεωστρατηγικής στο πλαίσιο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το Γύθειο, αρχικός πυρήνας δράσης του Βρεττάκου78, ήταν κέντρο επαφής αξιωματικών με το Κάιρο, εστία βασιλοφρόνων αξιωματικών και κομβικό σημείο παραλαβής συμμαχικού οπλισμού, που ερχόταν από την Αίγυπτο. Στόχος συγκεκριμένος υπήρξε το Γύθειο και για τη νευραλγική θέση του προς τη βάση των Ανωγείων, έξω από τη Σπάρτη. Αν «χτυπιόταν» το Γύθειο, θα απέκοπταν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ τη σύνδεση των Γερμανών προς Γύθειο, Κρήτη και Αίγυπτο. Άρα θα κλεινόταν ένας ναυτικός δρόμος ανεφοδιασμού του γερμανικού στρατού79. Έτσι οι Γερμανοί θεωρούσαν σημαντικό να καταπνίξουν κάθε αντιστασιακή ενέργεια στην περιοχή, στρεφόμενοι εναντίον των «κομμουνιστών». Οι δυνάμεις Κατοχής στον αντιπαρτιζανικό αγώνα τους, θεωρώντας «την τάσιν προς τον κομμουνισμόν», φαινόμενο που έπρεπε να παταχθεί στο Γύθειο, ήδη από το Μάιο του 1943 είχαν κινητοποιηθεί μέσω της Χωροφυλακής Γυθείου και σε

76

Λ. Ι. Καπελάκος, Αντάρτης στον Ταΰγετο, Πειραιάς 1995, 14 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Η εμφύλια βία ως μήνυμα:….,2-5 78 μαρτ. 8, 9 κ.ε., παράρτ. 1 79 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 112 77

185

συνεργασία με τους διευθυντές των σχολείων κατέγραφαν και ήλεγχαν ακόμα και τους μαθητές, που έρρεπαν προς κομμουνιστικές διαθέσεις80. Το φθινόπωρο του 1943, μετά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών, το αντάρτικο στην Πελοπόννησο φούντωνε ολοένα και περισσότερο, πράγμα που προβλημάτιζε το στρατό Κατοχής, που σκλήρυνε τη στάση του απέναντι στους κατοίκους της περιοχής με σκληρά αντίποινα σε βάρος του

81

. Το τρίμηνο Αυγούστου-Οκτωβρίου 1943

ανδρώνεται στην περιοχή γύρω από το Γύθειο μια ισχυρή στρατιωτική ομάδα του ΕΛΑΣ, που έκανε αισθητή την παρουσία της στις δυνάμεις Κατοχής. Συγκεκριμένα στις 8-8-1943 στο Μαυροβούνι82, στις 6-9-1943 στην Άρνα83 οι κινήσεις του ΕΛΑΣ ήταν τα προμηνύματα της έκρυθμης κατάστασης, η οποία οδήγησε σε συγκρούσεις στο Γύθειο.

Η επιτυχία του ΕΛΑΣ από αυτές

τις

συγκρούσεις ήταν ότι οι Γερμανοί σταμάτησαν το πλιάτσικο στην ευρύτερη περιοχή84. Ο ΕΛΑΣ θεώρησε σημαντικό να αναπτύξει τις δυνάμεις του στο Γύθειο, προσπαθώντας να κλείσει το ναυτικό ανεφοδιασμό των Γερμανών. Ακόμα ασφαλώς θα εκτιμήθηκε από την ηγεσία του και το γεγονός ότι στην περιοχή του Γυθείου η δημιουργία Ταγμάτων Ασφαλείας υπήρξε ταχύτατη- ειδικά στην περιοχή του Πλατάνου (Λίμπερδο)85. Η ιταλική συνθηκολόγηση έπαιξε σαφώς καταλυτικό ρόλο τόσο για την ανάπτυξη του ΕΛΑΣ όσο και για την ίδρυση των Ταγμάτων Ασφαλείας. Στις 9-9-1943 στο Γύθειο ο αριστερός Ανδρέας Κοττής, που διακρινόταν για την 80

ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Λακωνίας, Εκπαιδευτικά….., 17/5/12- Ιούνιος 1943 προφορικές μαρτυρίες σε Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 256-257. Για τα αντίποινα των Γερμανών στην Πελοπόννησο βλέπε Μ. Π. Λυμπεράτος. «Τα Γερμανικά Αντίποινα, τα Τάγματα Ασφαλείας κι ο ΕΛΑΣ: Η περίπτωση της Κεντρικής και Νότιας Πελοποννήσου στην Κατοχή» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος… ,61-102 82 εκεί μια ομάδα του ΕΛΑΣ υπό το Σωτ. Μπουτσικάρη, στο πλαίσιο της ενεργητική της αντίστασης προς τους κατακτητές, που προωθούσαν λύσεις συνεργασίας με τα Τάγματα Ασφαλείας, με το Γιώργ. Παστελάκο και το Γιάνν. Φιλιππάκο επιτέθηκε στο Μαυροβούνι Γυθείου εναντίον μιας ιταλικής περιπόλου, με βασικό σκοπό την προμήθεια ιταλικών όπλων, που θα οργάνωνε τον ΕΛΑΣ στην ευρύτερη περιοχή Γυθείου και μέσα Μάνης. Βλ. Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 107 83δυνάμεις του ΕΛΑΣ χτύπησαν στην Άρνα έναν λόχο Γερμανών, με αποτέλεσμα να υπάρξουν μετά από δίωρη μάχη 15 Γερμανοί νεκροί και τρεις μανιάτες του ΕΛΑΣ σύμφωνα με πηγές προσκείμενες στο ΕΑΜ. Συγκεκριμένα στις 6-9-1943 στην Άρνα η ομάδα του ΕΛΑΣ υπό το Σωτ. Μπουτσικάρη έλαβε μήνυμα ότι «Ιταλοί μπλοκάρουν το χωριό από τα ξημερώματα. Πλιατσικολογούν άγρια. Φτάσατε το συντομότερο-ΕΑΜ Άρνας». Ενώ οι υπόλοιποι λόχοι του ΕΛΑΣ βρίσκονταν σε άλλα χωριά της Μάνης και πραγματικά οι Ιταλοί λεηλατούσαν τις περιουσίες των κατοίκων της Άρνας, η ομάδα του ΕΛΑΣ υπό τον Μπουτσικάρη ξεκίνησε μάχη με τους Ιταλούς, αλλά τότε κατέφτασαν προς βοήθειά τους και Γερμανοί. Τα πράγματα για τους «αντάρτες» έγιναν δύσκολα, καθώς τελικά είχαν να αντιμετωπίσουν Γερμανούς Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 107, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…. 295, όπου μαρτυρία Σωτ. Μπουτσικάρη. Σε παρόμοιο συμπέρασμα μας αφήνουν να φτάσουμε και οι γενικότερες περιγραφές από τη μαρτ. 12, παράρτ. 1 84 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…. 296-297 85 μαρτ. 8, 9-11, παράρτ. 1. Στην περιοχή αυτή αναφέρεται επίσης ότι η κοινότητα είχε πρωτοστατήσει στον κοινοτικό τρόπο παραγωγής μεταξιού. Βλέπε Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 400,407 81

186

έντονη δράση του στην περιοχή, ήρθε σε συνεννόηση με το διευθυντή των φυλακών Γυθείου κι απελευθερώθηκαν όλοι οι κρατούμενοι, οι οποίοι είχαν φυλακιστεί εξαιτίας της αντίστασής τους στους Ιταλούς86. Αυτή η κίνηση αποτέλεσε μια σπουδαία

πηγή

στρατολόγησης

του

ΕΛΑΣ,

στον

οποίο

στράφηκαν

οι

αποφυλακισμένοι. Λίγο νοτιότερα από το Γύθειο, στις 10-9-1943, ομάδα του εφεδρικού ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον έφεδρο αξιωματικό, Κυριάκο Κάσση, ζήτησε από την ιταλική φρουρά Ακροταινάρου, να παραδώσει τα όπλα με αφορμή την ιταλική συνθηκολόγηση, που βρισκόταν προ των πυλών87. Η εντολή των Ιταλών στο φυλάκιο του Ταινάρου ήταν να μην παραδοθεί ο οπλισμός, αλλά τελικά ο ΕΛΑΣ τον απόσπασε εκδιώχνοντάς τους. Έτσι ο ΕΛΑΣ στη μέσα Μάνη ενισχύθηκε σε οπλισμό και οι άντρες του απέκτησαν ενθουσιασμό κι αυτοπεποίθηση για τη συνέχεια της δράσης τους. Ενώ στις 12-9-1943 ο ΕΛΑΣ στην περιοχή του Γυθείου ξαναχτυπά δραστικά88 και στις 14 /9/1943 σε κλίμα ευφορίας στη Σπάρτη δημιουργήθηκε το 8ο Σύνταγμα του

86

Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 107, Γ.Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 110 Η οικογένεια του Κάσση ήταν ήδη οργανωμένη και μέλη της, όπως ο Ηλίας, είχαν «μυηθεί» στο ΕΑΜ. Αποφασίστηκε να σταλεί αντιπροσωπεία στο ιταλικό φυλάκιο του Ταινάρου, στο οποίο εντωμεταξύ είχαν συσπειρωθεί και τα άλλα δυο φυλάκια, που βρίσκονταν βορειότερα. Παράλληλα αποφασίστηκε να ζητηθεί η παράδοση των όπλων των Ιταλών με αντάλλαγμα της ελεύθερη διαφυγή τους. Ωστόσο στο ιταλικό φυλάκιο του Ταινάρου επικρατούσαν οι φασιστικής πεποιθήσεως Ιταλοί έναντι των «φινατζέρηδων. Ο αρχηγός της ιταλικής φρουράς ζήτησε να επιβεβαιώσει μέσω ασυρμάτου την ιταλική συνθηκολόγηση και μετά να παραδώσει τον οπλισμό Η εντολή των Ιταλών στο φυλάκιο του Ταινάρου ήταν να μην παραδοθεί ο οπλισμός. Οι Ιταλοί οχυρώθηκαν στην περιοχή του Κάβο Ματαπά, η οποία ήταν απροσπέλαστη από την ξηρά, από τα βόρεια, λόγω του κρημνώδους του εδάφους και της διπλής σειράς συρματοπλεγμάτων, που είχαν τοποθετήσει οι Ιταλοί. Παρόλα αυτά η ομάδα με επικεφαλής τον Κάσση σκαρφάλωσε στους γκρεμούς και απείλησε απαιτώντας ιταλική παράδοση. Αυτό οδήγησε τους Ιταλούς του φυλακίου στη θαλάσσια διαφυγή τους. Αυτοί έφυγαν κι άφησαν πίσω τους ασύρματο και πυρομαχικά. Αρκετοί άλλοι Ιταλοί την ίδια περίοδο προσχωρούσαν στον ΕΛΑΣ και στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης. Η διαφυγή έγινε με τη βοήθεια καϊκιού, του καϊκιού του Ξηντάρα, ο οποίος αγκυροβόλησε στην απροσπέλαστη από την ξηρά νοτιο-δυτική πλευρά του φυλακίου, από όπου διέφυγαν οι Ιταλοί, πυροβολώντας παράλληλα για κάλυψή τους. Οι πυροβολισμοί της ομάδας του Κάσση, η οποία προηγουμένως είχε ειδοποιηθεί από τον κομμουνιστή Maggano να αποχωρήσει, επειδή θα αιχμαλωτιζόταν από την ιταλική διοίκηση του φυλακίου, οδήγησαν τους πανικόβλητους υποχωρούντες Ιταλούς να παρατήσουν τον ασύρματο, ο οποίος αποτέλεσε πολύτιμο λάφυρο στα χέρια των Κάσσηδων και του ΕΛΑΣ. Μάλιστα από τον ασύρματο έλειπε η κεραία, η οποία είχε κλαπεί από το Maggano και είχε τοποθετηθεί στην υδρορροή του Ταινάρου, ώστε ο ασύρματος να μη λειτουργεί αποτελεσματικά, όπως αποκάλυψε ο ίδιος ο Maggano αργότερα, καθώς αυτός προσχώρησε στον ΕΛΑΣ, όπως κι άλλοι δυο Ιταλοί του φυλακίου του Ταινάρου, ο Ficciori κι ο Antonio. Βλέπε μαρτ. 23, 65-66, παράρτ. 1. Βλέπε και Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 108 88 Στη θέση «παπά Βρύση» μια διμοιρία του ΕΛΑΣ χτύπησε φάλαγγα 7 αυτοκινήτων Γερμανών, που πήγαιναν από το Γύθειο στη Σπάρτη. Σκοτώθηκαν 8 Γερμανοί, αιχμαλωτίστηκαν 5, πάρθηκαν πολεμοφόδια κι υπήρξαν 3 τραυματίες για λογαριασμό του ΕΛΑΣ κατά τις προσκείμενες στο ΕΑΜ πηγές. Βλ. Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 108-109, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 460, αλλά και μαρτ. 23, ό., π., παράρτ. 1 87

187

ΕΛΑΣ89, το Γύθειο γινόταν ισχυρός πόλος έλξης και επιθέσεων εκ μέρους του ΕΛΑΣ. Ο ΕΛΑΣ είχε στόχο να καταλάβει τη διοίκηση των δυνάμεων Κατοχής στην πόλη του Γυθείου. Στις 2-10-1943 ο δήμαρχος Γυθείου Λουμάκος σε συνεργασία με το νέο Γερμανό διοικητή μετά την ιταλική συνθηκολόγηση, Χόλερ90, αποφάσισαν τη συγκρότηση ένοπλων τμημάτων, που θα αποτελούσαν τη δημόσια ομάδα καταστολής των αντάρτικων σαμποτάζ. Η πρώτη τέτοια ομάδα επιστρατεύτηκε από κάποιους ανειδίκευτους μεροκαματιάρηδες, που έκαναν δουλειές του ποδαριού στο λιμάνι του Γυθείου. Ο ΕΛΑΣ σε απάντηση αυτής της κίνησης 10 μέρες αργότερα πραγματοποίησε απόπειρα δολοφονίας του δημάρχου Λουμάκου. Το αποτέλεσμα της ενέργειας αυτής ήταν να τραυματιστεί σοβαρά ο Λουμάκος στο Γύθειο91. Ο Λουμάκος, ο επονομαζόμενος και διοικητής του Γυθείου, ήταν δικηγόρος. Αυτός, όταν εισέβαλαν οι Γερμανοί στο Γύθειο, όπως ανεκδοτολογικά αναφέρεται και καταδεικνύει την εικόνα, που είχαν γι΄ αυτόν την περίοδο εκείνη, πήγε στην πλατεία της πόλης και τους υποδέχτηκε, χορεύοντας καλαματιανό. Κι αυτό, γιατί πίστευε ότι αυτοί θα «εκπολίτιζαν» τα ήθη της περιοχής92. Στις 17 Οκτωβρίου η γερμανική διοίκηση Γυθείου επικήρυξε 30 αγωνιστές για δράση εναντίον του στρατού Κατοχής93. Αυτή η δράση του ΕΛΑΣ έναντι του στρατού Κατοχής στο Γύθειο αποτέλεσε την προλείανση του εδάφους για την πολιορκία της πόλης, που κορυφώθηκε τους επόμενους μήνες, όταν ο λόχος του καπεταν- Λια Καραμούζη προωθήθηκε προς το Γύθειο, πλήττοντας γερμανικούς στόχους94. Ολόκληρο το Νοέμβριο το Γύθειο βρισκόταν υπό καθεστώς πολιορκίας από τον ΕΛΑΣ. Μετά την καταστροφή του 89

Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 231-33, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 268 κ.ε Με βάση τα μεταπολεμικά στοιχεία των γερμανικών αρχείων σχετικά με τη δίκει του Χόλερ στη Γερμανία για την εν γένει διοίκησή του στη Λακωνία και τις πράξεις του, πληροφορούμαστε από τη Γενική Εισαγγελία Celle ότι η απόφαση του δικαστηρίου τέθηκε στο αρχείο. Βλέπε Δ. Γ. Κωνσταντινάκου, «Στο απυρόβλητο οι σφαγείς των αμάχων. Χωρίς δικαίωση τα χιλιάδες αθώα θύματα των Γερμανών», Ιστορία του Έθνους, , τ. 14, Μάιος 2010, 57 91 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 109, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 236 92 δεν ήταν αποδεκτή για τα ήθη της εποχής στην τοπική κοινωνία η ομοφυλοφιλία γενικά, καθώς στην τοπική κοινωνία διαδιδόταν ότι ο ίδιος ήταν ομοφυλόφιλος. Βλέπε Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 48, 141, 489-490 93 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 109 94 Στις 7 Νοεμβρίου επιτέθηκε σε ακραίο γερμανικό φυλάκιο στο λόφο «Κούμαρος», σκοτώνοντας 7 Γερμανούς και παίρνοντας οπλισμό. Τις επόμενες ημέρες ακροβολιστές του ΕΛΑΣ εξόντωναν Γερμανούς και κατέστρεφαν το υδραγωγείο Γυθείου. Στα «Χάνια Κουτουμούς», σημείο- κρυψώνα από τον καιρό του Βρεττάκου, στις 24-11-1943, ο λόχος του Καραμούζη χτύπησε Γερμανούς σε ενέδρα και σκότωσε 7 από αυτούς. Ακολούθως συμπτύχθηκε λόγω έλλειψης πολεμοφοδίων. Βλ. Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 110, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 207. Βλέπε και μαρτ. 8, 811, παράρτ. 1 90

188

υδραγωγείου η περιοχή προμηθευόταν νερό από υδροπλάνο. Το πλήγμα των Γερμανών και των ήδη δημιουργούμενων στην περιοχή (Λίμπερδο95) Ταγμάτων Ασφαλείας ήταν σημαντικό. Η Γερμανική απάντηση βέβαια δεν δόθηκε στην περιοχή του Γυθείου και της Μάνης ευρύτερα, αλλά στο Μονοδέντρι με την εκτέλεση των 118 ατόμων96. Το Νοέμβριο του 1943 ισχυρό απόσπασμα Γερμανών κύκλωσε τον Καρβελά. Ο Καρβελάς υπήρξε πέρασμα εκκολαπτόμενων «ανταρτών» στον Ταΰγετο- κι όχι μόνο. Ήταν πέρασμα αδειούχων ανταρτών, πληροφοριοδοτών, τροφίμων, συνδέσμων, φαρμάκων97. Οι Γερμανοί είχαν την πληροφορία ότι εκεί θα συγκεντρώνονταν εκπρόσωποι των αντιστασιακών οργανώσεων Μάνης, προσκεκλημένοι του Επαρχιακού Γραφείου του ΕΑΜ Γυθείου98. Εν συνεχεία στις 3-12-1943 στο δρόμο Γυθείου- Αρεόπολης ομάδα του ΕΛΑΣ, μέσα στο πνεύμα αντίδρασης για τα γεγονότα στο Μονοδέντρι, χτύπησε γερμανικό φορτηγό, σκοτώνοντας 17 Γερμανούς και πιάνοντας έναν αιχμάλωτο. Κατασχέθηκε ο οπλισμός τους και καταστράφηκε το γερμανικό αυτοκίνητο99.

95

μαρτ. 8, ό. π., παράρτ. 1 ενδεικτικά βλέπε: Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 255-262, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 485-486 97 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 487 98 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 488, Λ. Ι. Καππελάκος, Ένας αντάρτης…, 30, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…. 276 99 Οι άντρες, που συγκεντρώθηκαν από το τοπικό ΕΛΑΣ, ήταν 50, που προέρχονταν από τα χωριά Καρυπόπολη, Νιοχώρι και Δροσοπηγή ως επί το πλείστον. Αυτοί ήταν οπλισμένοι με διάφορο οπλισμό. Διοικητής των «ανταρτών» ήταν ο ανθυπολοχαγός Παναγιώτης Καλλέργης, ο οποίος χώρισε τη δύναμή του σε τρία μέρη και τοποθέτησε στη στροφή του δρόμου Αρεόπολης- Γυθείου, στη θέση Φράγκα, ένα οπλοπολυβόλο. Μάλιστα τοποθέτησε κι έναν αντάρτη από τη μεριά του δρόμου της Αρεόπολης, για να ενημερώνει με σινιάλο σε περίπτωση κάποιας κίνησης από αυτή τη μεριά του δρόμου. Βλ. Λ. Ι. Καππελάκος, Ένας αντάρτης…, 39. Ενώ περίμεναν οι «αντάρτες» τα γερμανικά αυτοκίνητα να έρθουν από την περιοχή της Αρεόπολης, όπου είχαν πάει, είδαν να πηγαίνει από το Γύθειο προς την Αρεόπολη ένα τρίτο αυτοκίνητο. Δόθηκε το σύνθημα για επίθεση, όταν το αυτοκίνητο αυτό προχώρησε κι ήρθε σε απόσταση βολής. Αμέσως ομοβροντία πυρών άρχισε να δονεί το γερμανικό αυτοκίνητο. Ο Κωνστ. Καλαποθαράκος από τη Δροσοπηγή χτύπησε τον οδηγό του αυτοκινήτου κι αυτό έχασε την πορεία του κι ανατράπηκε στη ρεματιά. Ακολούθησε μάχη και οι αντάρτες πέταξαν δυο χειροβομβίδες (ο Δεμιράκος ή Κόκκινος). Αυτό εξώθησε τους Γερμανούς από τα αυτοκίνητα και τους έκανε να ταμπουρωθούν σε παρακείμενη σπηλιά. Κατά τη μάχη σκοτώθηκαν 15 Γερμανοί στρατιώτες, ενώ 2 διέφυγαν και ζήτησαν άσυλο σε κοντινό μέρος από μανιάτες, που τους φιλοξένησαν. Λίγο αργότερα από τη σύγκρουση δοκίμασε να περάσει από την περιοχή με κατεύθυνση Αρεόπολη- Γύθειο ένα «μαυραγορίτικο αυτοκίνητο», το οποίο επέστρεψε στην Αρεόπολη, όταν οι επιβαίνοντες άκουσαν τη φασαρία από τα όπλα. Βλ. Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 489, Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 112-113, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 208, 276, Λ. Ι., Καππελάκος, Ένας αντάρτης…, 33-35 96

189

Σε αντίποινα οι Γερμανοί προχώρησαν σε εκτελέσεις στον Πασσαβά, λίγο έξω από το Γύθειο προς την πλευρά προς Αρεόπολη, στις 7-12-1943100. Πρωτοστάτησε σ’ αυτή την ενέργεια ο Γερμανός διοικητής Γυθείου Χόλερ101. Οι Γερμανοί λοιπόν μάζεψαν δυο καμιόνια από κατοίκους του Γυθείου, ένα με 25 κι άλλο με 15 άντρες102. Ας παρακολουθήσουμε το τραγικό συμβάν, που έμεινε χαραγμένο βαθιά στην ευρύτερη περιοχή, με την ενδεικτική περιγραφή της Εθνικής Αλληλεγγύης: «7 Δεκέμβρη 1943. Η προδοσία ρίχνει τις ρίζες της από τον περασμένο Οκτώβρη στη δυστυχισμένη εργατούπολη του Γυθείου. Αξιωματικοί, φυγάδες του χρέους προς την πατρίδα και προς το λαό της, παίρνουν τουφέκια από τους Γερμανούς, για να τα στρέψουν στο στήθος της χιλιοσπαραγμένης πατρίδας τους. Τα μπλόκα δίνουν και παίρνουν στην άμοιρη πόλη. Το άνθος του τόπου καταχωνιάζεται μέσα στις φυλακές. Οι προδότες δεν έχουν πατρίδα. Δεν έχουν Θεό. Δεν ορκίζονται παρά μονάχα στο όνομα και στη νίκη του Χίτλερ. Οι προδότες πληρώνονται. Οι προδότες έχουν δικαίωμα να ληστεύουν. Έχουν το δικαίωμα να σκοτώνουν. Οι προδότες πρέπει να σκοτώνουν για να τους χαμογελάνε οι Γερμανοί. Οι προδότες πρέπει να καίνε τα σπίτια για να ευχαριστιούνται οι ψυχές των απεσταλμένων του Χίτλερ… Δυο καμιόνια διασχίζουν την πόλη. Το ένα με 25 και το άλλο με 15 πατριώτες. Η πόλη είναι ανάστατη. Οι μανάδες βγαίνουν στους δρόμους και ουρλιάζουνε όπως οι λύκαινες. Σπαράζουνε όπως το ψάρι. Τινάζουν τα χέρια τους στον αέρα, τραβούν και ξεπλέκουνε τα μαλλιά τους. Μοιρολόγια που μιλάνε για λεβέντες, για μάηδες, για γαρούφαλα ανταριάζουν την πόλη. Οι μελλοθάνατοι σκίζουνε τις τέντες των καμιονιών και βγάζουνε έξω τις σφυγμένες γροθιές τους. Βγάζουνε τα κεφάλια τους, δείχνουν τα στήθη τους, τραγουδάνε… «Στη στεριά δεν ζει το ψάρι..» «Ναι!» Τους απαντάνε οι γυναίκες μοιρολογώντας… Κι από παντού, από τις αυλές, από τα μπαλκόνια, από τα χωράφια, ακουγόντουσαν φωνές γυναικείες, φωνές γέρικες, φωνές παιδικές… Έχετε αδέλφια! Έχετε μανάδες! «Έχετε παιδιά/// Είμαστε πολλοί.. Στο καλό!… Θα νικήσουμε!….». Τα καμιόνια σταμάτησαν

100

Ο Σύλλογος «Εκτελέσεις Περιφέρειας Γυθείου. Προσφορά και Θυσία στο βωμό της Λευτεριάς» πραγματοποιεί με αφορμή τις εκτελέσεις στον Πασσαβά εκδήλωση με επιμνημόσυνη δέηση (εκπρ. του Συλλόγου Λ. Αναστασάκος). 101 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 236 102 «Βάψαν μ’ αίμα τα χωριά σου..», Λεύκωμα για τα θύματα της Αντίστασης στη Λακωνία, Αθήνα, Εθνική Αλληλεγγύη Λακωνίας, Φλεβάρης,1946, 5-6

190

πιο μακρυά, πολύ πίσω απ΄ την πόλη. Σε λίγο οι ομοβροντίες ξεκούνησαν τα βουνά.»103. Η εκτέλεση αυτή υπήρξε ενδεικτική διαθέσεων κι ενέτεινε τα πάθη στο Γύθειο. «Γερμανική δύναμη συνοδευόμενη από Ελληνόφωνα καθάρματα επέδραμε στις αρχές Δεκέμβρη στην Καρυούπολη- Γυθείου κι αφού έκαψε 4 σπίτια έπιασε αντί αντρών που είχαν φύγει, 5 γυναίκες και κορίτσια τις οποίες ετουφέκισε. Στις 7/12 εκτελέστηκαν στο Γύθειο 40 αγωνιστές πατριώτες και συγγενείς αυτών, που είχαν πιαστεί προ καιρού σαν όμηροι. Οι νέες δολοφονίες αυτές που έγιναν με την έμπρακτη συνεργασία των εθνοπροδοτών αποβλέπουν να τρομοκρατήσουν το λαό μας, να τον εξαναγκάσουν να μπει στα Ράλλικα Τάγματα και να χτυπήσουν το αντάρτικο. Έλληνες εκδικηθείτε το σκοτωμό των ηρωικών αδελφιών μας. Όλοι στον αγώνα. Για τη ζωή. Για τη λευτεριά.»104. Χαρακτηριστικά περιστατικά σ’ αυτές τις εκτελέσεις, όπως η συμπεριφορά της χήρας Διακουμάκου105, η οποία «βλέποντας το γιο της να είναι στους εκτελεσθέντες, μπήκε μπροστά στο αυτοκίνητο και δεν έφευγε, ώσπου την πήραν οι Γερμανοί μαζί και την εκτέλεσαν» αλλά και η αίσθηση της προδοσίας, που χαρακτήριζε το κλίμα κατά τις τελευταίες στιγμές εκτελεσθέντων, αποδεικνύουν την τεράστια απήχηση, που αυτές είχαν στο συναισθηματικό κόσμο των κατοίκων της περιοχής του Γυθείου και του Πασσαβά106. Παράλληλα μετά από αιφνιδιαστική επίθεση Γερμανών στα Κονάκια, λίγο έξω από το Γύθειο, σε διμοιρία του ΕΛΑΣ αρπάχθηκε οπλισμός από το Μήτσο Μαμάκο107 στις 11-12 Δεκεμβρίου 1943 στα Ψαθάκια, στο Λίμπερδο. Η γερμανική

103

Νικ. Βρεττάκος, «Βάψαν μ’ αίμα τα χωριά σου..», Λεύκωμα….., 4-5.Τα ονόματα των εκτελεσθέντων βρίσκονται αναρτημένα σε μνημείο, που έχει ανεγερθεί πρόσφατα έξω από το Γύθειο προς τιμή των εκτελεσθέντων από τα γερμανικά αντίποινα. Τα ονόματα των εκτελεσθέντων παρατίθενται στο Αρχειακό υλικό αρ. 32, παράρτ. 2 104 εφ. Αλήθεια, 23 Δεκέμβρη 1943. 105 μαρτ. 15, 38, παράρτ. 1 106 Αρχείο Λ. Αναστασάκου, Προσωπικό Ημερολόγιο Ζαχαρία Τσιγκάκου, αρχειακό υλικό 2, παράρτ. 2. Βλέπε και την αφήγηση της μαρτ. 15, παράρτ. 1. Μάλιστα σχετικά με τη Διακουμάκου αναφέρεται και διάλογός της με το Γερμανό διοικητή Χόλερ. Βλ. Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 139-140 107 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 218

191

δύναμη έδρασε σε συνεργασία με Τάγματα Ασφαλείας της περιοχής108, για να σπάσουν την πολιορκία του ΕΛΑΣ στο Γύθειο, που κύριο αρχηγό είχε την ομάδα Καραμούζη. Ήταν η πρώτη επίσημη δράση σε μάχη των Ταγμάτων Ασφαλείας της περιοχής109, οι οποίες δημιουργήθηκαν στο Γύθειο τον Νοέμβριο με επικεφαλής το γνωστό τραπεζικό Ι. Λειβάδη110. Οι πράξεις ενεργητικής αντίδρασης του ΕΛΑΣ λοιπόν προκαλούσαν απανωτά αντίποινα εκ μέρους των Γερμανών προς τους κατοίκους της περιοχής του Γυθείου111. Αυτό το γεγονός αποτελούσε το βασικό επιχείρημα του αντιεαμικού κόσμου τόσο στο Γύθειο όσο και στα χωριά της μεσσηνιακής Μάνης εναντίον του ΕΑΜ112. Δηλαδή σύμφωνα με τις ερμηνείες των «νοικοκύρηδων» της περιοχής το ΕΑΜ ευθυνόταν για τα αντίποινα των Γερμανών και για τις εκτελέσεις στην περιοχή του Γυθείου. Τα αντίποινα συνίσταντο σε ομαδικές εκτελέσεις, σε βίαιες προσαγωγές και σε επικηρύξεις ενόχων, σε επεμβάσεις σε σπίτια και σε στιγματισμούς οικογενειών. Οι πρακτικές αυτές της βίας άνοιγαν στην περιοχή τους ασκούς του Αιόλου, ώστε η ίδια η δυναμική της σύγκρουσης σε μια τοπική κοινωνία, η οποία γνώριζε ήδη διαχρονικά να επιλύει με συγκρουσιακό τρόπο τις όποιες τοπικές της διαφορές, να επιτείνει τα φαινόμενα βίας113. Η δυναμική αυτή συνίστατο στο απρόβλεπτο σε ουκ ολίγες περιπτώσεις των συνεπειών της κοινωνικής πράξης, η οποία δεν είναι δυνατό πάντα να εκτελείται όπως ακριβώς a priori σχεδιάζεται114, όπως άλλωστε έχει καταδειχτεί και στους γαλλικούς αλλά και στο ρωσικό εμφύλιο115. 108

μαρτ. 8, 9 κ.ε., παράρτ. 1. Βλέπε και Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Θ. Γουλάκου/Πελοπόννησος/Φ2 /33Κ, 1, και 8, όπου αναφέρεται η δραστηριότητα στα Κονάκια 109 Κατά τη μάχη στο Λίμπερδο- Ψαθάκια υπήρξαν 8 Γερμανοί νεκροί κι ένας από τα Τάγματα Ασφαλείας, ενώ ο ΕΛΑΣ είχε 2 νεκρούς. Στις 20-12-1943 χτυπήθηκε ένας Γερμανός σκοπός στον Πασσαβά από τον ΕΛΑΣ, ενώ παραμονές Χριστουγέννων του 1943 το Γύθειο ξαναπολιορκήθηκε από τον Καραμούζη. Βλέπε τις αφηγήσεις των μαρτ. 7 και μαρτ. 8, παράρτ. 1. Ακόμα και Αρίστος Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 326, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 207. Βλέπε και Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Θ. Γουλάκου/Φ2 /33Κ, 8 110 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 174-175. Βλέπε και «Βάψαν μ’ αίμα τα χωριά σου..», Λεύκωμα για…, 5-6, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 29,68 111 Κ.Μ.Ι.Ε.Α Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Βελισσάριος Παν. Μπίλιας, Άγιος Νικόλαος Μονεμβασιάς /Φ2 /471Κ,3-4. Εδώ ας σημειώσουμε ότι από εκθέσεις ιερέων Γυθείου αναφέρεται θύμα των Γερμανών ο 44χρονος υπάλληλος Μιλτιάδης Λιανέας, αφήνοντας πίσω του γυναίκα κι ανήλικα παιδιά. Βλέπε: Εκτελεσθέντες επί Κατοχής, Επίσημος Κατάλογος Εκτελεσθέντων, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Δεκέμβριος 1976, 63-64, όπου αναφέρεται ότι η αιτία της εκτέλεσης ήταν η παράνομη κατοχή 150 φυσιγγίων. Η εκτέλεση έλαβε χώρα στις 8/5/1942. 112 μαρτ. 8, 10 κ.ε., παράρτ. 1 και γενικά το πνεύμα της μαρτ. 12, παράρτ. 1 113 Π. Βόγλης, «Ένας διαρκής εμφύλιος πόλεμος…, ό.π. 114 A. Giddens, The Constitution of Society, Cambridge, 1987, 9-14, 27, 282 115 A. Mayer, The Furies. Violence and Terror in the French and Russian Revolutions, Princeton, 2000, ch. 8

192

Με το τέλος του 1943 η εμφύλια διαμάχη στη Μάνη διέρχεται θα λέγαμε μια περίοδο γενικής εξάπλωσης, όπου οι πράξεις ατόμων υπήρξαν ιδιαίτερα σκληρές και φρικιαστικές116. «Ορισμένοι βρήκαν την ευκαιρία να εκδικηθούν για προσωπικούς λόγους και γι’ αυτό χάθηκαν πολλοί άδικα. Τότε υπήρχε μια χαώδης κατάσταση. Τότε δεν υπήρχε ούτε δίκιο, ούτε άδικο»117. Μέσα στο 1943, παράλληλα, στο Γύθειο το αντι-κομμουνιστικό μένος άρχισε να διογκώνεται κι αυτό. Τον επίσημο ρόλο είχε αναλάβει η Δ/ση Χωροφυλακής. Είναι ενδεικτικό το ότι ζητούσε κατά το τέλος του σχολικού έτους από τη Δημόσια Εμπορική Σχολή Γυθείου «κατάστασιν [μαθητών]που επεδείκνυαν τάσιν προς κομμουνισμόν»118, καλλιεργώντας έτσι ένα κλίμα εχθρικό, που το επέτειναν οι μαζικές εκτελέσεις. Ο ΕΛΑΣ αντιδρούσε στο κατεστημένο της γυθειάτικης κοινωνίας σθεναρά. Στο πλαίσιο των αντιποίνων και της σκληρής δολοφονίας αναφέρουμε ενδεικτικά και το σκοτωμό από τον ΕΛΑΣ του ιερέα Παναγιώτη Κατσαφούρου, εφημέριου του ναού Αγίας Κυριακής της Μητρόπολης Γυθείου κατά το 1943119. Έτσι διανοίγονταν οι θύρες της εμφυλιακής ακόλουθης ατμόσφαιρας. Ως εκ τούτου το Γύθειο από τις αρχές του 1944 μετατράπηκε σε ένα ισχυρό αντικομμουνιστικό κέντρο, στο οποίο «η υπάρχουσα πολιτική κατάστασις ήτο Βασιλεία εκεί κηρυχθείσα υπό του τότε δημάρχου Γυθείου, κ. Λουμάκου Νικολάου»120.

116

μαρτ. 12, 18-19, 23-25, παράρτ. 1 μαρτ. 7, 7, παράρτ. 1 118 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Λακωνίας, Σχολεία Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, Δημόσια Εμπορική Σχολή Γυθείου, ΕΚΠ. 931,2, φάκελος εμπιστευτικών 1939-1960 119 Γ.Δ. Κούβελας, Ιερείς μάρτυρες της…, 94 120 Διον. Γ. Παπαδόπουλος, έκθεση για την ιστορία του 2ου Εθελοντικού Τάγματος Χωροφυλακής Γυθείου, Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, τ. 8, 257. Βλέπε και ΓΑΚ/ παράρτημα ν. Λακωνίας, Εμπιστευτικά έγγραφα, Σχολικά, Εμπορική Σχολή Γυθείου, ό. π., όπου δημόσια έγγραφα της Εμπορικής Σχολής Γυθείου, που επέβαλαν στο Δ/ντή να εντοπίζει μαθητές με κομμουνιστική συμπεριφορά 117

193

Υπό αυτές τις συνθήκες βρέθηκε πρόσφορο έδαφος να δημιουργηθεί εκεί ένα ισχυρό δίκτυο Ταγμάτων Ασφαλείας, που θα ήλεγχε την τάση για ισχυροποίηση του ΕΛΑΣ κα θα αποτελούσε τον πρόδρομο των παρακρατικών οργανώσεων Χ αργότερα και της ΕΑΟΚ. 5. ΤΑ ΤΑΓΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΓΥΘΕΙΟΥ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΜΑΝΗΣ Στο Γύθειο και τη γύρω περιοχή του η σύσταση των Ταγμάτων κι ο οπλισμός τους δεν υπήρξε ταυτόχρονος. Ο οπλισμός τους διακανονίστηκε μ’ ένα «προσύμφωνο» για τη μετέπειτα κοινή συμμετοχή τους σε μάχες εναντίον του ΕΛΑΣ121. Αυτό το γεγονός σε συνδυασμό με το ότι στην ευρύτερη περιοχή δραστηριοποιήθηκαν στα δεξιά δίκτυα ισχυρές στρατιωτικές προσωπικότητες, με προεξάρχουσες αυτές των Λ. Βρεττάκου και Πάνου Κατσαρέα, μετέτρεψε τα εν λόγω Τάγματα σε ισχυρούς στρατιωτικούς προμαχώνες, οι οποίοι μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας θα μετασχηματιστούν σε ακόμα πιο ισχυρούς μηχανισμούς «εκκαθάρισης» αντιπάλων. Στην περιοχή συστάθηκε ένα δυναμικό Τάγμα Ασφαλείας με έδρα το Γύθειο, ενώ στην ευρύτερη περιοχή έδρασαν κι άλλες μικρές ανεξάρτητες ομάδες, όπως αυτή της Αρεόπολης. Οι ανεξάρτητες ομάδες διοικητικά υπάγονταν στο Τάγμα Γυθείου, αλλά σαφώς είχαν ένα ελεύθερο πεδίο δράσης κι ενεργειών. Το Τάγμα του Γυθείου είχε μια ισχυρή διοίκηση, αφού ήλθε σε άμεση επαφή με την κεντρική γερμανική διοίκηση στη Σπάρτη, συντόνισε οργανωμένα τις ενέργειές της. Με έγγραφό του ο Λεωνίδας Βρεττάκος από το Νοέμβριο του 1943 προς τη Γερμανική Διοίκηση Σπάρτης σημείωνε: « Λαμβάνομεν την τιμήν να αναφέρωμεν υμίν ότι έχωμεν εις χείρας μας σαφή και πλήρη στοιχεία περί των ανταρτών και παρακαλούμεν όπως εγκρίνητε τας κάτωθι ενεργείεας, ίνα ούτοι εξοντωθώσιν άπαξ διά παντός»122.

121

Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 298 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική …, 420-423, όπου εμφαίνεται καταφανώς η σχέση Ταγμάτων και Γερμανών στη Λακωνία και η ιδρυτική πράξης της ομάδας «Λεωνίδας» και Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 167. Η μαρτ. 21, 59-60, παράρτ. 1 αναφέρει ότι η γνησιότητα του εγγράφου, που προέρχεται από το αρχείο του Γερμανού υπεύθυνου της Γκεστάπο στο Γύθειο Χόλερ, είναι αυθεντική, καθώς τα έγγραφα αυτά κι άλλα πολλά, που καταστράφηκαν πρωτοβρέθηκαν στην Πολιάνα, χωριό του Κατσαρέα, όπου είχαν πέσει στην αντίληψη πολλών ντόπιων τότε κατοίκων πριν καταστραφούν 122

194

Ο Λεωνίδας Βρεττάκος ζητούσε να χτυπηθούν προπύργια των ελασιτών στη Λακωνία (μονές «Φανερωμένης» και «Αγίων Τεσσαράκοντα»123, Σκλαβοχώρι, Καστόρι κ.ά.) καθώς και να ενισχυθούν επισιτιστικά και στρατιωτικά οι ομάδες, που ο ίδιος

έστηνε ως δίκτυο. Το δίκτυο του Λεωνίδας Βρεττάκου στηριζόταν σε

αξιωματικούς του στρατού (γενικός αρχηγός ήταν ο Βενετσάνος Ζερβέας) και σε μια συμβουλευτική επιτροπή. Ταυτόχρονα ο ταγματάρχης Δεμέστιχας καλούσε τους μανιάτες αξιωματικούς να πλαισιώσουν τα εν λόγω δίκτυα, που στήνονταν, κατά διαταγή της κατοχικής κυβέρνησης124. Αρχικά, από το 1943, έγινε ο οπλισμός των ομάδων αυτών από τους Γερμανούς, ώστε τα μέλη των Ταγμάτων να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους και να στρέψουν τα όπλα εναντίον του ΕΛΑΣ125 στο Λίμπερδο. Στην περιοχή Κονάκια, όπως είδαμε, είχαμε και την πρώτη έμπρακτη

κοινή συμμετοχή σε μάχη Γερμανικών

στρατευμάτων με Τάγματα Ασφαλείας εναντίον ομάδας «ανταρτών». Η SOE παραδεχόταν ότι ο οπλισμός του Βρεττάκου γινόταν από τους Γερμανούς «για να εκκαθαριστεί η περιοχή της Λακωνίας από το ΕΑΜ126». Το Νοέμβριο του 1943 στην ίδια περιοχή ο Κατσαρέας είχε προσπαθήσει να δημιουργήσει μια μικρή ομάδα «ταγματασφαλιτών», που τη διέλυσε ο ΕΛΑΣ με αρχηγό τον ανθυπολοχαγό Σωτήρη Μπουτσικάρη127. Ωστόσο το Νοέμβριο του 1943 ο Λεωνίδας Βρεττάκος, αδελφός του Τηλέμαχου, ανήγγειλε την ίδρυση τάγματος ενόπλων εθελοντών. Το ονόμασε αυτό το τάγμα «Λεωνίδας» και το παρουσίασε ως

123

Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 123-129 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 168 125 μαρτ. 8, 9-10, παράρτ. 1 126 PRO, FO 371 37210: R 13842 ………..Βλέπε και Ν. Ζερβής, Η Γερμανική Κατοχή στην…, 134-135. Βλέπε και Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 55-56, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…., 443-444, όπου αναλυτικά σε παράρτ. 3 για τις σχέσεις Γερμανών και Ταγμάτων. Έτσι η μαρτ. 8, 9-10, παράρτ. 1, η οποία αναφέρει ότι ζητήθηκαν όπλα από τους Γερμανούς για άμυνα φαίνεται από τα έγγραφα αυτά ως μια οργανωμένη κίνηση κι όχι ένα γεγονός απόγνωσης 127 Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα το γεγονός ότι ο Κατσαρέας συνελήφθη τότε και οδηγήθηκε μετά από σειρά δραματικών και φονικών γεγονότων στη Γιάτρισσα της Μηλιάς, από όπου με δραματικό τρόπο, κατά τις ανεκδοτολογικές αφηγήσεις των κατοίκων της περιοχής, δραπέτευσε με δόλωμα μια όμορφη γυναίκα, που ρίχτηκε στο φρουρό του, μια και ο φρουρός του Ασπρέας από το Κουτήφαρι, τον άφησε ελεύθερο. Ως νεκροί από τις κινήσεις αυτές του Κατσαρέα αναφέρονται οι Ιωάννης Φλεσσέας από το Νομιτσί, Γεώργιος Μπαζίγος, Πέτρος Δρινέας και Ιωάννης Χριστακέας του Βασιλείου. Πολλοί από τους συλληφθέντες στάλθηκαν στη Γερμανία και επέστρεψαν αργότερα πολλοί από αυτούς στη Μάνη. Βλ. μαρτ. 12, 19, 21 κ.ε., παράρτ. 1- μαρτ. 17, 40, παράρτ. 1-μαρτ. 21, 58-59, παράρτ. 1- μαρτ. 26, 78, παράρτ. 1 124

195

τμήμα του Ελεύθερου Ελληνικού Στρατού (ΕΕΣ) του αδελφού του, Τηλέμαχου128. Το «Σώμα Εθελοντών Λακωνίας»129 του Λεωνίδα Βρεττάκου είχε ως σκοπό τη συνέχεια των ενεργειών του ΕΕΣ130 του Τηλέμαχου, την εξόντωση τοπικών στελεχών του ΕΑΜ131. Οι ίδιοι της ομάδας Λ. Βρεττάκου αυτοσυστήνονταν «εθνικισταί» και «πατριώται». Πολλοί εκ των συμμετεχόντων στήριζαν την πεποίθησή τους στον αγώνα υπέρ της πατρίδας, αγωνιζόμενοι μόνο για την απελευθέρωση της Ελλάδας, όπως οι ίδιοι αυτοπαρουσιάστηκαν ή συνέβαλαν στη σύνταξη των μεταπολεμικών Εκθέσεων γι’ αυτούς, τις οποίες, ωστόσο, πρέπει να τις αντιμετωπίζουμε με ένα κριτικό πνεύμα132. Κάτω από αυτές τις συνθήκες της σύγκρουσης δεξιών κι αριστερών δικτύων το Τάγμα Ασφαλείας Γυθείου ενεργοποιήθηκε μέσα από την εικόνα του άλλου ως εχθρού/αντιπάλου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η περίπτωση της Μάνης, μια και η ισχυρή αίσθηση της εκδίκησης του αίματος μέσα στο πλαίσιο της πολιτισμικής παράδοσης επέτεινε το συγκρουσιακό status των τοπικών ομάδων, που εκδίωχναν τις όποιες προσπάθειες πολιτισμικής αλλαγής. Για το Βρεττάκο η ιδεολογική βάση της ίδρυσης των Ταγμάτων συνίστατο στο εξής: 128

αναλυτική παρουσίαση για την ανάπτυξη και παρουσία των Ταγμάτων Ασφαλείας στη Λακωνία βλέπε στο Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…., 411-444, όπου παρατίθενται επίσημα έγγραφα, τα οποία παρουσιάζουν τη σχέση ταγμάτων και Γερμανών στη Λακωνία. Επίσης βλέπε και Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 166-167, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 474- μαρτ. 21,59, παράρτ. 1 129 Χ. Φλάϊσερ, Στέμμα …, τ. Β, 111 130 στις γραπτές πηγές αλλά και στις προφορικές μαρτυρίες ο όρος ΕΕΣ [Εθνικός Ελληνικός Στρατός} δεν είναι δόκιμος, καθώς ο ΕΕΣ επικράτησε κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα με αρχηγούς τους τρεις Παπαδόπουλους, το Μιχάλαγα στην Κοζάνη, τον Κισά Μπαζάκ στην Πιερία και Κωνσταντίνο στο Κιλκίς, και επανδρώθηκε κυρίως από μέλη της τουρκόφωνης ποντιακής μειονότητας. Βλέπε ενδεικτικά Τ. Κωστόπουλος, «Δωσίλογοι μεσαίου χώρου», Ελευθεροτυπία, 10 Δεκεμβρίου 2005, 74. Ωστόσο μερικές φορές ο όρος χρησιμοποιείται και στη νότια Πελοπόννησο, καταδεικνύοντας τις κοινές ιδεολογικές και πολιτικές καταβολές του ΕΕΣ με τον Ε.Σ. και τα Τάγματα Ασφαλείας κυρίως, αλλά εκφράζοντας τόσο τις «ελεύθερες διαπραγματεύσεις» ένταξης σε κάποια ένοπλη ομάδα του Τηλέμαχου Βρεττάκου, ώσπου να Ε.Σ. να παγιωθεί ως ισχυρή ομάδα στη νότια Πελοπόννησο όσο και το ότι ο Λεωνίδας Βρεττάκος ήθελε η ένοπλη ομάδα του να αποτελέσει συνέχεια της ομάδας του αδελφού του 131 Αρ. Μπουλούκος, Εθνικός Κήρυξ, 6-6-1961 132 Αυτή η πεποίθηση περιγράφεται γλαφυρά και ξεκάθαρα στη μαρτ. 8, 8 κ.ε., παραρτ. 1. Τα λεγόμενα της εθνικοαπελευθερωτικής δικαίωσης της εν λόγω μαρτυρίας επιβεβαιώνει και η ερμηνεία από το Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, (ΔΙΣ), Έκθεσις συγκροτήσεως Τ. Ασφαλ. Γυθείου υπό Ν. Καράμπελα, Φ 915/Α/9, 4, όπου ο αγώνας των Ταγμάτων δικαιωνόταν ως προσπάθεια προετοιμασίας να χτυπήσουν τα ίδια και τους Γερμανούς, όταν οι σύμμαχοι θα έφταναν στη νότιο Πελοπόννησο. Έτσι οι εκθέσεις για το υπόβαθρο λειτουργίας των Ταγμάτων στο Γύθειο -από το μέρος των ίδιων- θεωρούσαν τον εαυτό τους ανάλογης εθνικοαπελευθερωτικής αξίας με τον ΕΛΑΣ: «…είχε ληφθεί απόφασις από την τότε διοίκησιν του Τάγματος Ασφαλείας Γυθείου, όπως εν περίπτωσει συμμαχικής αποβάσεως είς την περιφέρειαν Λακωνίας, το τάγμα Ασφαλείας Γυθείου κτυπήσας τους Γερμανούς ενίσχυον τας συμμαχικάς αποβατικάς επιχειρήσεις, πράγμα όπερ υποπτεύοντο και εφοβούντο οι Γερμανοί, δι’ αυτό η προσπάθειά ήτο όπως υπάρχη ισορροπία δυνάμεων και εξοπλισμού μεταξύ Ταγμάτων Ασφαλείας και ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με υπεροχήν κλείνουσαν μάλλον υπέρ των ελασιτών, ως απεδείχθη εκ των υστέρων, εκ του γεγονότος ότι κατά την αναχώρησιν των εκ Γυθείου και της περιφερείας του, εγκατέλειψαν είς ορισμένας τοποθεσίας(…)αρκετάς ποσότητας πολεμικού υλικού, με τον προφανή σκοπόν όπως λάβωσιν τούτο οι σλαβοκομμουνισταί όπερ και εγένετο…»

196

« Οι Κομμουνισταί είναι κύριοι τελείως της καταστάσεως, (…) ανετίνασσον γέφυρας ή εφόνευον

μεμονωμένους

Γερμανούς

στρατιώτας

ή

προσέβαλλον

Γερμανικάς

Φάλλαγγας εκ του μακρόθεν, με αποτέλεσμα οι Γερμανοί εφαρμόζοντες αντίποινα, έκαιον τα ελληνικά χωριά και ούτω η δυστυχία των κατοίκων ηύξανε…»133. Μάλιστα με βάση την εν λόγω βασική ερμηνευτική, που ακολουθούσε πρακτική αντίθεσης προς το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, το Τάγμα Γυθείου κι ο Βρεττάκος συνέχιζαν να κατηγορούν τον ΕΛΑΣ, αναφέροντας ότι «η άμυνα της κοινωνίας αποτελεί φυσικόν νόμον. Την περίοδον αυτήν, τα εγκλήματα των εαμοσλαύων Κομμουνιστών είχον ξεπεράσει τα όρια πάσης φαντασίας. Αι ανατριχιαστικαί των λεπτομέρειαι ξεπερνούν τα όρια της ανθρώπινης αντοχής και φαντασίας και είχον δημιουργήσει το μίσος και την αγανάκτησιν κατά των ξενόδουλων καθαρμάτων».134 Ο Βρεττάκος, ιδρύοντας το Τάγμα Γυθείου, εξακοντίζει τις ιερεμιάδες του εναντίον του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ: «Νεκρική σιγή επεβλήθη παντού και ο πρώτος αλήτης του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ ήτο κυρίαρχος των ψυχών και των σωμάτων του Λαού. Τιμή – οικογένεια – περιουσιακά αγαθά – ήσαν είς την διάθεση του αγώνα»135. Κι αυτό, γιατί για το Τάγμα Γυθείου ανοιχτά «το ΚΚΕ το οποίον διοικούσεν ουσιαστικώς, αλλά κρυφίως, τας φαινομενικάς τότε πατριωτικάς απελευθερωτικάς οργανώσεις του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, πράγματι όμως ανέκαθεν αντεθνικάς, ήρχισεν βαθμηδόν και ολίγον κατ’ ολίγον ν’ απορρίπτη το προσωπείον και

133

Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ), υπό Κ.Κωστόπουλου, Περί της ιστορίας του Τάγματος Ασφαλείας Σπάρτης, Φ. 915/Α/7, 4 134 Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ), Έκθεσις Λεωνίδα Βρεττάκου, παρά Αρχεία Εθνικής Αντίστασης (1941-1944), Αθήνα, 1998, τ. 8, 184 135 Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ), Έκθεσις Βρεττάκου Λεωνίδα, Αρχεία Εθνικής Αντίστασης (19411944), Αθήνα, 1998, τ. 8,167-168

197

να αποκαλύπτει δια τους

καλώς τότε παρακολουθούντες τους Σλαβικούς και

Ανθελληνικούς σκοπούς του»136. Η Έκθεση αυτή μας παρέχει μια ενδιαφέρουσα οπτική για τα γεγονότα, αλλά ασφαλώς θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι συντάχτηκε μεταπολεμικά, όταν και ο Βρεττάκος έπαιζε έναν σημαντικό ρόλο στα πολιτικά δρώμενα του τόπου, που συνέτειναν στην κατίσχυση της εθνικής ιδεολογίας που απειλούταν από τις χώρες του ανατολικού μπλοκ. Έτσι το Τάγμα Γυθείου ενεργοποιείται εναντίον της κομμουνιστικής απειλής. Βασικό όμως όπλο του ήταν η ισχυρή στρατιωτική δράση του Βρεττάκου, ο οποίος θεωρούσε ότι πολεμώντας τον ΕΛΑΣ, έπαιρνε εκδίκηση για το χαμό του αδελφού του, Τηλέμαχου137. Αυτό ασφαλώς συνιστά και το βασικότερο κίνητρο για άμεση δράση εναντίον των αντιπάλων. Το συγκεκριμένο Τάγμα συνδύαζε τη βαθιά αντικομμουνιστική του πίστη με το μανιάτικο habitus της ανδρείας και της τιμής, που πρέπει να ξεπληρωθεί προς τον εχθρό. Αυτό ίσχυε ως προς το Βρεττάκο, ενώ στην περιοχή της μέσα Μάνης ο Κατσαρέας επικύρωνε την ισχύ της ομάδας των κατώτερων αξιωματικών έναντι των στρατηγών στο πλαίσιο των δεξιών δικτύων. Η δύναμη των Ταγμάτων Ασφαλείας στο Γύθειο αυξανόταν «διά κατατάξεων». Σιγά- σιγά παίρνει έντονα στρατιωτικό χαρακτήρα και παραμερίζονται στο εκτελεστικό σκέλος του πολλά πρόσωπα, όπως ο Λειβάδης. Η διοίκησή του αποτελούταν από στρατιωτικούς κι ανθρώπους που είχαν ενεργητικό ρόλο στην τοπική κοινωνία του Γυθείου. Αρχικά διοικητής ανέλαβε ο ταγματάρχης ε.α. Παπαλεκάκος, με ισχυρούς άντρες τους Μουρκογιάννη από τη μέσα Μάνη, Τζανετάκο, από τον Κελεφά και τον κρεοπώλη Ζαφειράκο από το Γύθειο, ενώ ο Τάκης Λιακάκος, γιος μεγαλομπακάλη, ανέλαβε τη διαχείριση του υλικού των δυνάμεων των Ταγμάτων Γυθείου138. Η διοίκηση λοιπόν του Τάγματος Ασφαλείας Γυθείου αποτελείτο από την ισχυρή τοπική ελίτ της πόλης, που μπορούσε να

136

Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Έκθεσις συγκροτήσεως Τ. Ασφαλ. Γυθείου υπό Ν. Καράμπελα, Φ 915/Α/9 137 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 32 138 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…., 491, Β. Σταυρογιαννόπουλος, Η ζωή της Κατοχής και τα Τάγματα Ασφαλείας, αυτοέκδοση, χ.χ., 71. Για τις σχέσεις με το Τάγμα Ασφαλείας Σπάρτης βλ Γ. Πριόβολος, Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ…, 119

198

κινητοποιεί τα ευρύτερα στρώματα, πράγμα που έκανε το Τάγμα του Γυθείου πολύ ισχυρό στην ευρύτερη περιοχή139. Στο πλαίσιο αυτό ο αρχιφύλακας Γ. Μιχαλόλιας, βλέποντας το ΕΑΜ να προπαγανδίζει τις θέσεις του μέσω Λαϊκών Διαφωτιστών, ανέλαβε κι αυτός να διαφωτίζει μέλη των Ταγμάτων και ευρύτερους πληθυσμούς για λογαριασμό της ομάδας Βρεττάκου. Έτσι ανέλαβε ο ίδιος τη θέση του «Λαϊκού Διαφωτιστή», τονίζοντας ότι δεν πρέπει να γίνεται η διαφώτιση μόνο από κομμουνιστές. Ο Μιχαλόλιας θεωρείται αρχικά ο αρχηγός των Ταγμάτων Ασφαλείας Αρεόπολης στα μάτια αριστερών μαρτυριών, που ζούσαν σε νεαρή ηλικία εκείνη την περίοδο στη μέσα Μάνη140. Ίδιο ρόλο «Λαϊκού Διαφωτιστή» είχε παράλληλα κι ο υπολοχαγός Π. Κατσαρέας141. Έως τις 23-1-1944 αναφέρονται οι εξορμήσεις στον οικισμό «Μπρίντα»142, στον Κάμπο Αβίας και στους Δολούς, όπως έχει αναφερθεί, αλλά και στη Σέλιτσα, όπως και στο Εξωχώρι. Φαίνεται ότι έως αυτό το σημείο, της εξόρμησης στο Εξωχώρι, επεκτεινόταν η δράση της εξουσίας των Ταγμάτων Ασφαλείας της επικράτειας Καλαμάτας.

Οι

ίδιες

μαρτυρίες

της

περιόδου

αναφέρουν

ότι

κατά

τις

προαναφερόμενες εκκαθαριστικές έλαβαν μέρος 2500 Γερμανοί και μέλη των Ταγμάτων αλλά και ο ίδιος ο Κατσαρέας ως μέλος των Ταγμάτων143. Ωστόσο κατά τις εξορμήσεις αυτές «ουδεμία επαφή σημειώθη με τους αντάρτες»144. Πράγματι η προφορική μαρτυρία μέλους του ΕΛΑΣ τότε επιβεβαιώνει ότι ο καπετάν- Λιας Καραμούζης, ως διοικητής του ΕΛΑΣ Ταϋγέτου, είχε δώσει εντολή να αποφύγει ο ΕΛΑΣ την κάθε μετωπική σύγκρουση με τους «γερμανο- ταγματασφαλίτες», που είχαν κατακλύσει το νότιο τμήμα της Πελοποννήσου. Κι αυτό, γιατί ο ΕΛΑΣ, κατά τη γενική του τακτική, ακόμα αδυνατούσε να ανταπεξέλθει σε ευθεία πολεμική σύγκρουση με τις γερμανικές δυνάμεις145.

139

σε κάτι τέτοιο συνηγορεί κι η μαρτ. 8, παράρτ. 1, ενός μέλους των Ταγμάτων στην περιοχή του Γυθείου 140 μαρτ. 23, 66, παράρτ. 1 141 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 169 142 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 539 143 μαρτ. 12, 18, παράρτ. 1 144 Ν. Ζερβής, Η Γερμανική Κατοχή στην…,134 145 μαρτ. 12, 19-20, παράρτ. 1. Στη Μάνη παράλληλα, για να καταλάβουμε πλήρως και την ψυχολογική βία, που ασκούταν σε κατοίκους, η γερμανική διοίκηση προέβαινε παράλληλα και σε ρίψη προκηρύξεων, που τιτλοφορούνταν «Κομιτάτο για τη Σωτηρία της Ευρώπης» και καλούσε τους κατοίκους της μέσα Μάνης να αντιτεθούν στο ενδεχόμενο απόβασης των συμμαχικών δυνάμεων στην περιοχή της Μάνης. Βλέπε Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη…, 287

199

Παρόλα αυτά αξίζει να σημειωθεί ότι ο ΕΛΑΣ προσπάθησε και πάλι να αντιδράσει δυναμικά σ’ αυτή την αρνητική για αυτόν κατάσταση. Στις 11-1-1944 μια ομάδα του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Γ. Μαυροειδή χτύπησε κοντά στο χωριό Καρέα της ορεινής Μάνης, στην περιοχή του Οιτύλου (μεταξύ Καρέας και Κρυονερίου), δύναμη, που την αποτελούσαν 30 Γερμανοί και 120 «ταγματασφαλίτες. Η τακτική, που χρησιμοποιήθηκε, ήταν αυτή της ενέδρας, που ήταν ο πιο διαδεδομένος τρόπος χτυπήματος του ΕΛΑΣ, όταν αυτό δρούσε στη Μάνη-κι όχι μόνο146. Κατά την υποχώρηση Γερμανών και «ταγματασφαλιτών» τραυματίστηκαν 4 Γερμανοί147. Συγκεκριμένα: «Στις 29/3 [κατά την εφημερίδα αυτή ήταν η ημερομηνία του γεγονότος] δυνάμεις από 100 περίπου Γερμανοαντιδραστικούς επέδραμαν για πλιάτσικο στη Μάνη. Τμήματα του ΕΛΑΣ τους εκτύπησαν μεταξύ Καρέας και Κρυονερίου. Οι Γερμανοπροδότες ετράπησαν εις άτακτον φυγήν,παίρνοντας μαζί τους 4 τραυματίες Γερμανούς κι έναν προδότη. Μεταξύ των Γερμανών τραυματιών ήτανε ο επικεφαλής της φάλαγγας αξ/κός ο οποίος τραυματισμένος σοβαρά στα πόδια και στο στήθος υπέκυψε αργότερα στα τραύματά του 148. Τον ίδιο μήνα, δηλαδή τον Ιανουάριο του 1944, έγινε και η πρώτη προσπάθεια μύησης στα Τάγματα Ασφαλείας ατόμων από τη

μέσα Μάνη. Απεσταλμένος

«διακεκριμένων εν Αθήναις μανιατών» ονόματι Μιγκίρος, ο οποίος είχε την αδελφή του κάτοικο Μηνιανών, προσπάθησε να συγκεντρώσει στην Καλιάνα (Αγία Τριάδα) νοτίου Μάνης τις οικογένειες της περιοχής, αναπτύσσοντάς τους αρχικά θεωρίες για τη δράση εναντίον των κομμουνιστών. Στη συνέχεια μακροπρόθεσμος στόχος του, αν πετύχαινε ο προαναφερθείς αρχικός, θα ήταν και η σύγκρουση με τους Γερμανούς κατά τα λεγόμενα του Μιγκίρου. Ο Μιγκίρος, που είχε κατά την παρουσία του στη νότια μέσα Μάνη πολλά χρήματα κατά τους ντόπιους και τις κρίσεις τους, κάλεσε ανεπιτυχώς149 τον κόσμο να ενταχθεί στα Τάγματα Ασφαλείας, που ισχυροποιούνταν με έδρα το Γύθειο150. 146

Βλέπε επ’ αυτού την αφήγηση της μαρτ. 7, παράρτ. 1 Εθνική Δράση, Όργανο……., 7 Απρίλη, 1944. Ο Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 116-119 αναφέρει ότι το γεγονός έγινε στις 7-3-1944 148 Εθνική Δράση, Όργανο…., 7 Απρίλη, 1944. 149 Ο Ηλίας Κάσσης, ένας από τους 7 αρχικά μυημένους μεσομανιάτες στο ΕΑΜ (Γουνελάς, Νικολινάκος, Ταγαρούλιας κ.ά.), τον ανάγκασε να διαφύγει κρυφά μέσω Αρεόπολης στο Γύθειο 150 μαρτ. 23, 65-66, παράρτ. 1 147

200

Το σίγουρο είναι ότι όλα αυτά εντάσσονταν σε μια κοινή δραστηριότητα από τα τέλη του 1943 και τις αρχές του 1944 σε όλη την περιοχή της νότιας Μάνης και του Γυθείου. Αυτή η έντονη δραστηριότητα των λεγομένων από τις αριστερές μαρτυρίες «γερμανο- ταγματασφαλίτικων» «εκκαθαριστικών» εξορμήσεων151 σκόρπισε στη Μάνη έναν έντονο τρόμο. Στα τέλη του 1943 έγινε στη Μάνη η πρώτη «εκκαθαριστική επιχείρηση» από τα Τάγματα152. Οι επιχειρήσεις αυτές για τους δράστες είχαν προπαγανδιστικό χαρακτήρα και προληπτικό αναφορικά με την αποτροπή στελέχωσης ελασιτών. Στην Αρεόπολη κόπηκαν δεκάδες ελαιόδεντρα και στη Λάγια προσπάθησαν να επιβάλλουν μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα τρομοκρατίας για όσους θα επρόκειτο να έχουν μια θετικά προσκείμενη πολιτική προς τον ΕΛΑΣ, όπως ο παπάς της κοινότητας, Στ. Παπαδογεωργής153, που αρκετά μετά την εν λόγω επίσκεψη των Ταγμάτων, τον Αύγουστο του 1944, βασανίστηκε στο (υποτυπώδες) στρατόπεδο Αρεόπολης από τον υπολοχαγό Καραδημητρόπουλο154, δοκιμάζοντας την «εικονική εκτέλεση». Μετά ακολούθησε το Γύθειο155, στο οποίο συστάθηκαν μικρές ανεξάρτητες ένοπλες. Επακολούθησαν οι προαναφερόμενες εκτελέσεις των αρχών Δεκεμβρίου, που επέδρασαν δραστικά στον τοπικό πληθυσμό. Οι φυλακές Γυθείου αποτελούσαν «προθάλαμους νεκροταφείου»156, καθώς ήταν η εστία «έμψυχου υλικού» για τις ομαδικές εκτελέσεις των Γερμανών . Κάτι παρόμοιο γινόταν και στις γύρω περιοχές της Λακωνίας Η τρομοκρατία στο Γύθειο φανερώνεται και στον καθημερινό βίο, όπως για παράδειγμα στην παρακολούθηση των εφημερίδων, που διάβαζαν οι κάτοικοι. «Όπως συμβαίνει σε όλες τις επαρχιακές πόλεις, έτσι και στο Γύθειο, έπεφταν τα μάτια επάνω στην εφημερίδα που αγόραζε ο καθένας, ερευνητικά, για να διαγνώσουν την πολιτική του τοποθέτηση. Πιστοποιητικό εθνικοφροσύνης έπαιρναν μόνο όσοι διάβαζαν «Ελληνικό Αίμα» του Πηνιάτογλου, τον «Πολιτικό» του Κουλουμβάκη, τον 151

μαρτ. 12, 19 κ.ε., παράρτ. 1- μαρτ. 21, 59, παράρτ. 1 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 553 153 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 123 154 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 175-179, 187 155 Τότε ανίχνευαν οι δεξιές πηγές τους πυρήνες και την αφετηρία της ύπαρξης των ένοπλων δεξιών ομάδων, που έδρασαν στη Μάνη, όπως θα δούμε το 1949. Βλέπε Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 27. Κατά το 1943 οι φυλακές Γυθείου ήταν ασφυκτικά γεμάτες από Εαμίτες, δημιουργώντας ένα διχαστικό κλίμα στους πολίτες . Βλέπε και Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…. 217 156 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 179. Απεγνωσμένες προσπάθειες κατέβαλλε ο Μητροπολίτης Γυθείου και Οιτύλου, Χρυσόστομος Δασκαλάκης, να περισώσει ό,τι μπορούσε περισσότερο 152

201

«Εθνικό Κήρυκα» και το «Εμπρός», που τότε ήταν καθημερινή εφημερίδα. Όλες οι άλλες εφημερίδες χωρίς να εξαιρείται και η «Καθημερινή», εθεωρούντο διαφόρων βαθμών αριστερές. Ο αριστερισμός άρχιζε από την «Καθημερινή», που οι αναγνώστες εθεωρούντο συνοδοιπόροι! «Ριζοσπάστης» στο Γύθειο δεν κυκλοφορούσε καθόλου. Ακούστηκε πως πολύ λίγα φύλλα «Ριζοσπάστη» που έπαιρναν μερικοί «θεριακλήδες» έφταναν στους αναγνώστες τους κρυμμένα μέσα στη βρακοζώνα της Αντωνάκαινας, που τα πήγαινε στα σπίτια τους»157. Στις πρακτικές αυτές θα εντοπίζαμε ενεργές τις πρώτες δυναμικές βίας, που χαρακτήρισαν τη μανιάτικη κοινωνία τη δεκαετία 1940-1950. Αυτή η βία στηρίχτηκε στο συγκρουσιακό habitus των κατοίκων, αλλά ασφαλώς συνδιαλέχθηκε με τις κοινωνικές ομάδες πολιτικών ή και οικογενειακών συμφερόντων, τους αγώνες τους για εξουσία ή αυτο-κατοχύρωση σε κεκτημένα. Η αντικομμουνιστική τρομοκρατία στο Γύθειο μέσω των Ταγμάτων εκπήγαζε από την προσπάθεια του συνασπισμού κεντρικής εξουσίας και τοπικών δεξιών δικτύων να διατηρηθεί στην περιοχή η παρούσα κοινωνικο-πολιτική κατάσταση. Αυτή η κατάσταση συγκροτείτο από έναν συμβιβασμό του τοπικού κλειστού φυλετικού τρόπου ζωής και αντιλήψεων υπό την ψιλή κυριότητα της συντηρητικής κεντρικής εξουσίας. Οι νέες αντιλήψεις, που πρέσβευε ο κομμουνισμός των αριστερών δικτύων, θα διασπούσαν αυτό το συνασπισμό με ακαθόριστες για την ισχυρή προαναφερόμενη συμμαχία συνέπειες. Θα δημιουργούσαν μια ρωγμή, μια αμφισβήτηση δεδομένων αντιλήψεων. 6. Η ΠΛΗΡΗΣ ΚΑΤΙΣΧΥΣΗ ΤΩΝ ΤΑΓΜΑΤΩΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΗ ΜΑΝΗ Μια σειρά από συμπλοκές στη Μάνη οδήγησαν στις συγκρούσεις μεταξύ ΕΛΑΣ και Ταγμάτων στη Μηλιά και στη Σελίνιτσας158 το Μάη του 1944, με τις οποίες παγιώθηκε η παρουσία κι η ολοκληρωτική ισχύς των Ταγμάτων Ασφαλείας στην 157

Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 354-355, Π. Γ. Δελαπόρτας, Το σημειωματάριο ενός Πιλάτου, Αθήνα, Θεμέλιο, 19782, 116 158Στις 7-3-1944 ο εφεδρικός ΕΛΑΣ μέσα Μάνης συνέλαβε ένα βενζινόπλοιο, που έπλεε στα νερά της ανατολικής Μάνης. Το επιταγμένο από τους Γερμανούς αυτό πλοίο περιείχε 2.500 οκάδες βαμβάκι, το οποίο κατασχέθηκε και μοιράστηκε στους κατοίκους της Λάγια. Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 119. Την άνοιξη και το καλοκαίρι ο ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο αναζητούσε την ανασυγκρότησή του, επιζητώντας οπλισμό και μιλώντας με το στόμα του αρχηγού του στην Πελοπόννησο, στρατηγού Μάντακα, για «μάχες εκ παρατάξεως από το Ταίναρο έως τον Έβρο»

202

παράκτια ζώνη της μεσσηνιακής και γενικά όλης της Μάνης, μέσα από ένα κύμα βίας, που προέκυψε ως αντίδραση από πιθανή ευρύτερη διάδοση των ιδεών του ΕΑΜ, ενώ ταυτόχρονα αναδείχθηκε η προσωπικότητα του Πάνου Κατσαρέα. Ο ίδιος, ξεπηδώντας μέσα από τον Ε.Σ., κατάφερε να κατισχύσει ως ηγέτης των δεξιών δικτύων στην περιοχή της Προσηλιακής Μάνης. Άλλωστε βρήκε το έδαφος πρόσφορο στην κατεύθυνση αυτή. Ο Λεωνίδας Βρεττάκος, ο άλλος ισχυρός μανιάτης των δεξιών δικτύων δράσης, άφησε τη Μάνη ως χώρο άμεσης δράσης του, δραστηριοποιούμενος σε όλη τη λακωνική ακτίνα. Μέσα από τις συγκρούσεις αυτές ο εξουσιαστικός έλεγχος της ευρύτερης περιοχής της Μάνης θα ανήκε στα δίκτυα, που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο των Ταγμάτων Ασφαλείας. Έτσι οι συγκρούσεις στη Μηλιά Ταγμάτων Ασφαλείας και ΕΛΑΣ μέσα από την ιστορική συγκυρία, από την οποία προέκυψαν, αποτελούν το κομβικό σημείο, από όπου ξεκινά η εξουσιαστική κυριαρχία των δεξιών δικτύων στη Μάνη. Ο Λεωνίδας Βρεττάκος συνήθιζε κατά τις «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» του να ακολουθεί τη διαδρομή Σπάρτη- Άρνα- Μηλιά- Καλαμάτα- Καστανιά- Σπάρτη. Το δρομολόγιο αυτό περιλάμβανε ακροθιγώς την περιοχή της βορείου Μάνης. Ενδεικτικά αναφέρεται κατά τα τέτοιου είδους δρομολόγια η λαφυραγώγηση του πύργου του Τζωρτζάκη στην Καστάνια της μεσσηνιακής Μάνης159. Εντάσσοντας στο δρομολόγιό του την Καλαμάτα και τη Μηλιά ο Λεωνίδας Βρεττάκος, όπως είχε κάνει και δυο μήνες αργότερα, τον Ιανουάριο του 1944, προσπάθησε να επεκτείνει τη δράση του και στη Μεσσηνία με δίοδο τη μεσσηνιακή Μάνη. Στο Γύθειο από την άλλη μεριά διοικητής ορίστηκε αρχικά σε αυτή τη φάση δημιουργίας των Ταγμάτων ο ανθυπολοχαγός Αλέξανδρος Καραδημητρόπουλος160, ο οποίος εξελίχθηκε σε οργανωτικό και στρατηγικό νου της δράσης των Ταγμάτων στην περιοχή161. Ο λοχαγός Σκλαβολιάς και ο έφεδρος υπολοχαγός πια και πρώην τραπεζίτης Γιάννης Λειβάδης υπήρξαν διμοιρίτες σε αρχική δύναμη αντρών 150162. Στην Πολιάνα και στην περιοχή Λαγγάδας και Νομιτσί ο Κατσαρέας έκανε «επισκέψεις» με Γερμανούς, για να οργανωθούν τα Τάγματα Ασφαλείας και να επανδρωθούν. Παράλληλα κατά αριστερές πηγές, που δεν διασταυρώνονται, λέγεται 159

Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 180, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 207 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 484, Κ. Καραλής, Ιστορία των…, τ. 2, 34. Μάλιστα ο ίδιος ο Καραδημητρόπουλος σε έγγραφό του προς τις Γερμανικές Αρχές ζητά να καταταγεί στο γερμανικό στρατό, για να εξοντώνει κομμουνιστές. Βλ.: Απόρρητος Προσωπική Έκθεσις Αλ. Καραδημητρόπουλου προς την Γερμανικήν Διοίκησιν, αρχειακό υλικό 3, παράρτ. 2 161 μαρτ. 12, 19 κ.ε., παράρτ. 1 162 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 484 160

203

ότι είχε προχωρήσει σε συλλήψεις 400 περίπου αριστερών από τον Ιανουάριο του 1944163. Στις 10-5-1944 λοιπόν τμήματα του ΙΙ/8 τάγματος του ΕΛΑΣ χτύπησαν το μανιάτικο χωριό Μηλιά της δυτικής Μάνης164 κοντά στο μοναστήρι της Γιάτρισσας. Εκεί βρίσκονταν από τις 4-5-1944 Τάγματα Ασφαλείας της ομάδας του Κατσαρέα με επικεφαλείς τους ανθυπολοχαγό Λεκάκο και τον

Κοντάκο με 30-40 άντρες.

Σημειώνεται ότι κατά την παραμονή τους κατέστρεψαν το σπίτι του Αντώνη Δουραχαλή κι εκτέλεσαν τον Αντώνη Κρυπάρο, που ήταν Εαμίτες. Η στρατιωτική μονάδα του Κατσαρέα υπήρξε δυναμική και πολλοί μανιάτες ακόμα και από τη μεσσηνιακή Μάνη, που συνέχισαν τη δράση τους μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας», είχαν επανδρώσει τις τάξεις του165. Διατάχτηκε από το Σφακιανό, διοικητή του ΙΙ/8 τάγματος του ΕΛΑΣ Λακωνίας, ο 6ος λόχος του Κατούνα του ΕΛΑΣ να διώξει την ομάδα των Ταγμάτων με επικεφαλής τον Κοντάκου. Η ομάδα αυτή είχε αποσπαστεί από τον υπόλοιπο λόχο του Κατσαρέα, που βρισκόταν στην Πλάτσα166. Ο ΕΛΑΣ βρέθηκε έτσι στη Μηλιά, «μέσα στα σοκάκια, στα υπόγεια, παντού»167. Παρόλα αυτά οι «αντάρτες» δεν ήταν εύκολο να υπερκεράσουν τους καλά οχυρωμένους άντρες των Ταγμάτων168. Η τρίωρη μάχη τελείωσε με πλήρη εξόντωση της ομάδας Κοντάκου (33 νεκροί ή 36 κι ένας αιχμάλωτος), ενώ περιήλθε στα χέρια του ΕΛΑΣ μεγάλος αριθμός πολεμοφοδίων169. 163

μαρτ. 21, 59, παράρτ. 1 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 312, Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 243, Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 121, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 207 165 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 542-543, όπου εξηγείται και παρουσιάζεται σύντομα η παρουσία του 8ου και του 9ου συντάγματος στη νότιο Ελλάδα. Βλέπε και μαρτ. 12, 19-20, παράρτ. 1 για την ένταξη ελασιτών στο 8ο σύνταγμα. Βλέπε ακόμα και ενδεικτικά για Κατσαρέα βλ. μαρτ.2, 3, παράρτ. 1-μαρτ.7, 6-7, παράρτ.1-μαρτ. 5, 4-5, παράρτ.1-μαρτ. 8, 9 κ. ε., παράρτ. 1, όπως και Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 312, Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 243 166 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας… 16 167 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας….,16 168 Ωστόσο, αποφασιστικής σημασίας φαίνεται ότι ήταν η παρέμβαση του ανταρτοεπονίτη Μήτσου Τροχάτου, ο οποίος ανέβηκε σε μια στέγη σπιτιού οχυρού των αντρών των Ταγμάτων και, αφού αφαίρεσε κάποια κεραμίδια, πέταξε μέσα δυο χειροβομβίδες. Βλ. Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 551 169 Αναφέρεται ότι ένας γλίτωσε και ανέφερε στον Κατσαρέα το γεγονός.Από τον ΕΛΑΣ σκοτώθηκαν ο καπετάνιος του λόχου Ντ. Τσαμασίρος, ο διμοιρίτης Γ. Μαυροειδής κι οι αντάρτες Ι. Φιλιππάκος, Κ. Ποντικέας, Δ. Δουραχλής. και Δ. Φουρνάρος. Τραυματίστηκε στο μάγουλο ο ανταρτοεπονίτης Πέτρος Τζεφεράκος. Βλ. Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας….., 16, Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 121, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 550-553. Βλέπε και μαρτ. 12, 19-20, παράρτ. 1. Μαρτυρείται μάλιστα η παρουσία σκύλου, που δρούσε για λογαριασμό των Γερμανών. Ο σκύλος, που ονομαζόταν Μπίλιος. Βλέπε και Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα…., 154. Στη Μηλιά λεγόταν ότι φάνηκε ο εκπαιδευμένος ρώσικος σκύλος του ιπποκόμου του Γερμανού φρούραρχου να μεταφέρει χειροβομβίδες στους ταμπουρωμένους στα σπίτια άντρες του Κατσαρέα. Ο σκύλος αυτός ήταν γνωστός στους αντάρτες του ΕΛΑΣ, μια και ο Γερμανός είχε οικειοθελώς 164

204

Την επόμενη ημέρα ο Σφακιανός «χτύπησε» στην περιοχή της Πλάτσας και της Σελινίτσας170. Εκεί τα Τάγματα Ασφαλείας είχαν μαζέψει 125 κρατούμενους, με σκοπό αυτοί να παραδοθούν στους Γερμανούς. Ο Κατσαρέας εντωμεταξύ είχε στείλει άλλη μια ομάδα του με 30 άνδρες και τον ανθυπολοχαγό Γκλεζάκο να πάνε στο Γύθειο171 για να ζητήσουν την αποστολή ενισχύσεων και πολεμοφοδίων από τον Καραδημητρόπουλο και το εκεί ισχυρό δίκτυο των Ταγμάτων. Ο ίδιος από την Πλάτσα, που βρισκόταν, επέλεξε να κατέλθει στη Σελινίτσα172, καθώς τα παλιά σπίτια της Πλάτσας και το γεγονός ότι το χωριό ήταν μεγάλο και δεν μπορούσαν οι άνδρες του να του προσφέρουν κάλυψη, δεν ασφάλιζαν την ομάδα του173. Αντίθετα τα σπίτια στη Σελινίτσα ήταν νεόκτιστα και γίνονταν εύκολα και κρυψώνες αλλά και φυλάκια, ιδίως τα ακραία. Ο Κατσαρέας επίσης προτίμησε να κατέβει στον κάμπο, για να μην έχουν οι επιτιθέμενοι προφυλακές174. Η μάχη στη Σελίνιτσα υπήρξε σφοδρή175. Σκοτώθηκαν 37 «ταγματασφαλίτες»176, ενώ τη νύχτα οι υπόλοιποι έφυγαν προς τη Στούπα177. Ο ΕΛΑΣ ελευθέρωσε 125 παραδοθεί στους αντάρτες στον Ταΰγετο με το σκύλο, επιβεβαιώνοντας ότι ο σκύλος έπνιγε, αντί χαριστικής βολής, τους εκτελεσμένους από εκκαθαριστικές επιχειρήσεις μανιάτες! Αυτό αποτελούσε για τους εαμίτες την πιο τρανή απόδειξη συνεργασίας του Κατσαρέα με τους Γερμανούς και διαδιδόταν έντονα. Κι ο στρατιωτικός υπεύθυνος του εφεδρικού ΕΛΑΣ Μίμης Λαμπρινίδης μαζί με τον Σπύρο Κατσουλέα διαβεβαιώνει ότι άκουσε γερμανική γλώσσα να ομιλείται στο χώρο συγκέντρωσης της ομάδας ταγματασφαλιτών στην Καρδαμύλη, όταν συλλάβανε τον Λυκούργο Ζαχαρέα. Βλ. μαρτ. 26, 78 κ.ε., παράρτ. 12. Αναφορικά με το μοτίβο της δράσης σκυλιών από τους Γερμανούς σε κατακτημένες περιοχές βλέπε και το μυθιστόρημα, που εκτυλίσσεται επάνω σε μια παρόμοια παράδοση στη νότια Γαλλία, του Ί. Μακ Γιούαν, Μαύρα Σκυλιά, Αθήνα, εκδ. Βήμα Βιβλιοθήκη, 2007 (μετάφρ. Βιβή Φωτοπούλου) 170 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 312, Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 243-244, Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 121-122 171 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…, 17 172 μαρτ. 21, 59, παράρτ. 1 173 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 17 174 Στη Σελίνιτσα ο Κατσαρέας ενισχύθηκε από το δάσκαλο υπολοχαγό Βοτέα, ο οποίος τον βοήθησε να οχυρωθεί εκεί. Το Βοτέα αργότερα ο ΕΛΑΣ τον τουφέκισε, επειδή θεώρησε τη βοήθεια, που αυτός παρείχε στον Κατσαρέα, προδοσία Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 17-18. Βλέπε και μαρτ. 21, 59, παράρτ. 1 175 Ο ΕΛΑΣ επιτέθηκε στον οχυρωμένο Κατσαρέα στη Σελινίτσα. Έτσι ξεκίνησε στη Σελινίτσα μια σύγκρουση των δυο δυνάμεων. Η μάχη ήταν σκληρή. Ο Κατσαρέας αναφέρεται ότι άλλαζε διαρκώς θέση και με διάφορα τεχνάσματα προσπαθούσε να κρατήσει υψηλό το ηθικό της ομάδας του. Το ΕΛΑΣ φαίνεται ότι έπρεπε να έχει βαριά πυροβόλα, για να εκπορθήσει τους άντρες του Κατσαρέα από τους πύργους. Ωστόσο κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να ήταν εφικτό από μέρος του. Ο Γιάννης Αβραμάκος μάλιστα για λογαριασμό του ΕΛΑΣ δεν κατάφερε να καταλάβει το στρατηγικό σημείο Καστράκι, πράγμα που φαίνεται να επηρέασε τις προσπάθειες του ΕΛΑΣ, καθώς η ώρα περνούσε προς βλάβη των ομάδων του. Τα ξημερώματα το ΕΛΑΣ κάλεσε με τηλεβόα την ομάδα Κατσαρέα να παραδοθεί {«αδέλφια παραδοθείτε»!}, κάτι που δεν έγινε δεκτό, καθώς τα γεγονότα της Μηλιάς ήταν νωπά ακόμα στους άντρες του Κατσαρέα, όπως μπορούμε να καταλάβουμε από το γενικότερο πνεύμα τη αφήγησης της μαρτ. 21, παράρτ. 1. Βλέπε και Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 552, όπου σε αυτό το σημείο αποδίδεται από το συγγραφέα και η αποτυχία του ΕΛΑΣ να εξανδραποδίσει την ομάδα Κατσαρέα στη Σελινίτσα. Βλέπε και Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 19-20 176 Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 243-244, Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 121-122. Κατά συγγραφέα του Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας. , 22 οι νεκροί από την πλευρά του

205

Έλληνες, που είχαν συλληφθεί, για να παραδοθούν στους Γερμανούς ή για να ανατιναχθούν. Ενισχύσεις προς τα Τάγματα Ασφαλείας τελικά είχαν καταφτάσει από το Γύθειο με πολεμοφόδια178, πράγμα που έβγαλε την ομάδα του Κατσαρέα από τη δύσκολη θέση. Καΐκια από την Καλαμάτα, του Κοζομπόλη, είχαν καταφτάσει, σπεύδοντας σε βοήθεια και ρίχνοντας πυροβολισμούς από τη θάλασσα179. Οι Ελασίτες

του

Σφακιανού τελικά μετά την άφιξη του Γκλεζάκου συμπτύχθηκαν. Στη Σελινίτσα η μάχη διαδραματίστηκε σπίτι προς σπίτι, καθώς οι άντρες των Ταγμάτων είχαν ταμπουρωθεί σε σπίτια κοντά στη θάλασσα180. Η ανταρτική τακτική της υποχώρησης, ενόσω η μάχη διαρκούσε αρκετές ώρες181, ήταν σύμφωνη με την αποφυγή του ΕΛΑΣ να εμπλακεί σε τακτικό πόλεμο. Οι «αντάρτες» φοβούνταν τις ενισχύσεις, που τυχόν, όπως ακουγόταν, θα έφερναν οι Γερμανοί και θα πλημμύριζαν τον κάμπο, οπότε θα ήταν δύσκολο γι΄ αυτούς να μπορέσουν να αντεπεξέλθουν σε μια τόσο μεγάλη δύναμη182. Παρόλα αυτά από αριστερές μαρτυρίες, που απηχούν το πνεύμα, που επικρατούσε στους ελασίτες για τη μάχη της Σελινίτσας εκείνη την περίοδο, τονίζεται ότι ο Σφακιανός δεν ακολούθησε τη στρατιωτική τακτική, που επιθυμούσε. Κι αυτό, γιατί οι πολιτικοί καθοδηγητές της περιοχές για λογαριασμό του ΕΑΜ προέβαλλαν τα δικά τους σχέδια τακτικής, που δεν έβρισκαν σύμφωνο το Σφακιανό183. Ίσως βέβαια η επέμβαση των τοπικών πολιτικών οργάνων του ΕΑΜ να είχε να κάνει και με την προσπάθεια, ώστε να μη συντελεστεί όσο το δυνατό αιματοχυσία αθώων ντόπιων πληθυσμών. Κάτι τέτοιο δεν ίσχυσε στην πράξη. Αλγεινή εντύπωση άφησε το γεγονός ότι δεκαεπτά αιχμάλωτοι του ΕΛΑΣ μετά τη μάχη της Μηλιάς, κάτοικοι Γυθείου, Κατσαρέα ήταν 7. Κατά την κηδεία Κατσαρέα, όπως θα παρακολουθήσουμε παρακάτω, αναφέρθηκαν ως νεκροί στη μάχη της Σελινίτσας από την πλευρά της ομάδας Κατσαρέα οι: Λεκάκος, Δασκαλέας, Δεμέστιχας, Μπαλιτσάρης, Σακκάκος, Κυριακουλάκος, Αργυρέας, ο Βαγγέλης, Γεώργιος, Σωτήρης Κατσαρέας, Ξιφαράς, οι Κουμεντιάνοι, ο Αντωνάκος ,ο Αράπης, ο Αγερανιώτης, ο Μωρακέας, ο Δημάγγελος, ο Μπόσινας. 177 Αυτό έγινε μέσω ενός κάστρου, που είχαν φτιάξει. Βλ. Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 18 178 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 21 179 Από τον ΕΛΑΣ νεκρός ήταν ο υπαξιωματικός Κυρ. Μπαξεβάνης. Βλέπε Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 122. Βλέπε και μαρτ. 12, 20 κ.ε., παράρτ. 1. Σχετικά με τη δράση των καϊκιών αξίζει να παρατηρήσουμε ότι αυτό γινόταν κι αργότερα από την ομάδα Καμαρινέα, που έδρασε στην περιοχή Τα καΐκια αποτέλεσαν το διαρκές και σταθερό καταφύγιο των αρχηγών των Ταγμάτων και των ομάδων Χ μεσσηνιακής Μάνης, καθώς σε κάθε δύσκολη στιγμή οι ομάδες ανοίγονταν και χάνονταν στους ορμίσκους του μεσσηνιακού κόλπου. Βλέπε: Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 203-205 180 μαρτ. 7, 7, παράρτ. 1 181 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 158 182 μαρτ. 7, 7, παράρτ. 1 183 μαρτ. 12, 23, παράρτ. 1

206

εκτελέστηκαν αφού δικάστηκαν στο ανταρτοδικείο της Άρνας παρά τις προσπάθειες του Κατσαρέα να αποτρέψει το γεγονός184. Αυτό το γεγονός κι η ήττα της ομάδας του Κατσαρέα όξυναν σε μέγιστο βαθμό τα πάθη. Η όξυνση διατηρήθηκε σε τέτοιο βαθμό, που ένα χρόνο αργότερα, το 1945, η συμμετοχή στα γεγονότα Μηλιάς και Σελίνιτσας να θεωρούνται από το επίσημο Κράτος πράξεις αξιόποινες. Έτσι εξηγείται το γεγονός το ότι το 1945 πολλά άτομα της περιοχής και των γύρω ορεινών έσπευσαν να προβούν σε ένορκες διαβεβαιώσεις με μάρτυρες, διαβεβαιώνοντας ότι δεν είχαν πάρει μέρος «κατά την μάχην Σελινίτσης»185 ή ότι «την ημέραν εκείνην της μάχης <11ην Μαΐου 1944> ήτο εν Καλάμαις»186. Κατά τις μάχες αυτές πάντως πολλοί κάτοικοι κατήγγειλαν ότι αδικήθηκαν από όσους έλεγχαν τα καΐκια στη Σελινίτσα και ανήκαν στα Τάγματα. Συγκεκριμένα κατήγγειλαν ότι «μαζί με τους Γερμανούς περιέπλεον εις Παράλια Μάνης και εβύθιζον σκάφη και εκτυπούσαν τους πληθυσμούς»187. Κι ενώ η εμφύλια σύγκρουση διευρυνόταν στη μεσσηνιακή Μάνη, τον ίδιο μήνα στις 20-5-1944, όταν υπογραφόταν «η συμφωνία του Λιβάνου» κι ενώ η γερμανική Κατοχή σκλήρυνε τη στάση της κι η πείνα απλωνόταν και στη Μάνη, το επαρχείο Γυθείου ετοιμαζόταν να προβεί σε νέα φορολογία 5.000 οκάδων τροφίμων188 στους κατοίκους της περιοχής. Το ΕΑΜ Γυθείου εμψύχωνε τους κατοίκους και αντέτασσε το μοναδικό όπλο του, «τις γερές οργανώσεις του», απέναντι σ’ αυτή τη λαίλαπα. Ωστόσο η Επιμελητεία του Αντάρτη είχε κι αυτή με τη σειρά της βάλει φορολογία για τον πληθυσμό, η οποία κυμαινόταν από 5% έως 25% στο λάδι για την περιοχή του Γυθείου189.

184

Γ. Πριόβολος, Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ….,58-60, όπου το γεγονός το διαβεβαιώνει ο ανθυπολοχαγός του ΕΛΑΣ Ντίνος Ροζάκης, ο οποίος είχε άμεση εμπλοκή με το γεγονός 185 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά…., Ειρηνοδικείο Λεύκτρου….., 1945-1945, αριθ.34 186 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά…., Ειρηνοδικείο Λεύκτρου….., 1945-1945, αιτ. 2-11-1945 187 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά…., Ειρηνοδικείο Λεύκτρου….., 1945-1945, αριθ.34 188 Εθνική Αλληλεγγύη, φ. 4/ 20-5-1944 189 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 174-175

207

Αυτό εξέθρεψε τις κινήσεις αντιπερισπασμού στην περιοχή της Μάνης εκ μέρους κυρίως των Ταγμάτων, οι οποίες κορυφώθηκαν, όπως θα παρακολουθήσουμε, το καλοκαίρι του 1944. Οι ομάδες των Ταγμάτων Ασφαλείας ισχυροποιήθηκαν κι αισθάνθηκαν ότι απειλούνταν από τον ΕΛΑΣ, ο οποίος στο επίπεδο των εντυπώσεων μετά τη μάχη της Σελίνιτσας φαίνεται ότι ισχυροποιήθηκε. Έτσι ήταν φυσικό οι ομάδες των Ταγμάτων να προσπαθήσουν να καταδείξουν την εξουσιαστική επικυριαρχία τους στην περιοχή. Έπρεπε να καταδείξουν με σαφήνεια την ισχύ τους, κυρίως στης παράκτιες περιοχές, όπου θα μπορούσαν με την κρατική ανοχή να δραστηριοποιηθούν έντονα, για να επιβληθούν στους πληθυσμούς. Η κατίσχυση των Ταγμάτων Ασφαλείας ως αντίδραση μετά τη Σελίνιτσα, πέρα από το ότι έθετε τις βάσεις για τη μετέπειτα εξουσιαστική επικυριαρχία αυτών των δικτύων στα τοπικά κοινωνικά δρώμενα, υπήρξε καθοριστική για τη βραχυπρόθεσμη διατήρηση της κατοχικής επισιτιστικής πολιτικής. Το δεύτερο εξάμηνο του 1944 η πλήρης κατίσχυση των Ταγμάτων Ασφαλείας κι η κατασταλτική δράση τους στη Μάνη εναντίον των αριστερών θα χαρακτηρίσουν τα πολιτικά γεγονότα στην περιοχή έως το τέλος του πολέμου. Κι αυτό μέσα στο γενικότερο πλέγμα βίας, που δημιούργησαν την περίοδο αυτή στη νότια Πελοπόννησο οι «εκκαθαριστικές» επιχειρήσεις των κατοχικών δυνάμεων και των Ταγμάτων Ασφαλείας. Ασφαλώς οφείλουμε κάτω από τέτοιου είδους συνθήκες να λάβουμε υπόψη μας ότι η γερμανική εν γένει κατοχική πολιτική μπορεί και να έθεσε την ελληνική κοινωνία σε μηχανισμούς εξοικείωσης με μορφές βίας ως καθημερινές πρακτικές190. Κι αυτό, γιατί, όπως η ανθρωπολογική μελέτη της βίας δείχνει, η ανάληψη βίαιης δράσης ως πολιτικής πρακτικής, είναι απόφαση, η οποία λαμβάνεται συνήθως από τον πολιτικά ισχυρό και τις κοινωνικοπολιτικές ελίτ, που έχουν τη δύναμη και τα μέσα να προβούν σε τέτοιες αποφάσεις και στην υλοποίησή τους191. Κι οι κατακτητές192, που στην περίπτωσή μας είναι οι Γερμανοί, συνιστούν την πολιτική ελίτ της συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας, που διαμόρφωσαν τις σχέσεις κατακτητών-κατακτημένων στην κατεχόμενη νότια Πελοπόννησο.

190

Π. Βόγλης, «Ένας διαρκής εμφύλιος πόλεμος; Μορφές της βίας στις εμφύλιες συγκρούσεις της δεκαετίας του 1940», Πολίτης 2004, 122, 20-28 191 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Η εμφύλια βία ως μήνυμα:….,8-9 192 Π. Βόγλης, «Ένας διαρκής εμφύλιος πόλεμος; Μορφές…, ό. π., J. Gross, “Themes of Social History of War Experience and Collaboration” στο J. Gross, T. Judt (επιμ.), The Politics of Retribution, Princeton 2000, 15-36

208

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΜΑΝΙΑΤΕΣ ΣΕ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ 1. ΟΙ «ΕΚΚΑΘΑΡΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ» ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ ΤΟΥ 1944 Η Λακωνία τον Ιούνιο του 1944 υπήρξε για την Αριστερά «ένα φωτεινό παράδειγμα»1 του επαναστατικού ρεύματος της Πελοποννήσου. Οι ήττες των Ταγμάτων σε Μηλιά και Σελινίτσα το Μάιο του 1944, καθώς και η στρατιωτική εφαρμογή εκ μέρους των Γερμανών της πολιτικής της καταστροφής των σιτηρώνεπρόκειτο για τη γνωστή «μάχη των σιτηρών»2, έφεραν τη Μάνη πάλι σε κινητοποίηση. Οι απόηχοι των ζυμώσεων κατά τις συναντήσεις στο Λίβανο ελληνικών αντιπροσωπειών δεν φαίνεται να έφθαναν στο νοτιο-ελλαδικό χώρο. Παράλληλα με τις εξορμήσεις Γερμανών σε άλλες περιοχές της Πελοποννήσου ενέργειες πολεμικές πραγματοποιήθηκαν και στη μέσα Μάνη. Ο επιχειρησιακός σκοπός των Γερμανών ήταν ουσιαστικά, όπως ειπώθηκε, η καταστροφή του σιταριού και εκ παραλλήλου η διάλυση του 8ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ3, ο οποίος στα ορεινά της Μάνης οργανωνόταν δυναμικά. Ουσιαστικός, πάντως, στρατηγικός σκοπός ήταν να αποκόψουν τις σχέσεις ομάδων του ΕΛΑΣ με τα χωριά, που αποτελούσαν τα τοπικά επιμελητειακά και στρατολογικά ερείσματά του, περιορίζοντάς τον στα ορεινά πέριξ του Ταΰγετου μακριά από τις μεγάλες μανιάτικες κωμοπόλεις4. Αυτές οι διεργασίες κορύφωσαν τις εκδηλώσεις βίας εκ μέρους των εξουσιαστικών μηχανισμών στη νότια Πελοπόννησο, ώστε να καταδειχτεί, μέσω κυρίως του κοινωνικού φόβου των αμάχων πληθυσμών, ο πλήρης εξουσιαστικός έλεγχος εκ μέρους αυτών των μηχανισμών στην περιοχή. Η πολιτική αυτή, που παρατηρείτο στη νότια Πελοπόννησο, εντασσόταν στο ευρύτερο πλαίσιο της πιο αυστηρής πολιτικής των Γερμανών στις αντιδραστικές εκδηλώσεις του ντόπιου πληθυσμού εναντίον τους 1

εφ. «Λεύτερος Μωρηάς», φ. 16, 3-6-1944 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 314-315 και εφ. Φωνή του Μωρηά, Όργανο.., 28 Ιούλη 1944, 4 3 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 180-181 4 για περαιτέρω ανάλυση αυτής της στρατηγικής στον ελληνικό εμφύλιο βλ. Π. Βόγλης, «Ένας διαρκής εμφύλιος πόλεμος; Μορφές της βίας.., 7-8, ενώ για παρόμοια στρατηγική του ΕΛΑΣ σε άλλα μέρη της Ελλάδας την ίδια περίοδο βλ. Ν. Μαραντζίδης, Γιασασίν Μιλλέτ, Ζήτω το Έθνος. Προσφυγιά, κατοχή και εμφύλιος: Εθνοτική ταυτότητα και πολιτική συμπεριφορά στους τουρκόφωνους ελληνορθόδοξους του δυτικού Πόντου, Ηράκλειο, 2001, 161-190 2

209

κι εκφραζόταν με πιο σκληρά αντίποινα, αφού

οι πρώτοι δεν θεωρούνταν ότι

εντάσσονταν στις διεθνείς συνθήκες για τον πόλεμο5. Χιλιάδες Γερμανοί κατέφτασαν στη Λακωνία το καλοκαίρι του 1944, ενόψει της διεξαγωγής εκκαθαριστικών επιχειρήσεων. Αναφέρονται πολλά θύματα από τις πρώτες στιγμές κιόλας της γερμανικής εξόρμησης στην περιοχή της Μάνης6 στα χωριά Μαραθέα, Καρβελά, Διρό, Σκυφιάνικα (Νώντας Χαρτοκόλλης, Σαράντος Χαρτοκόλλης, Θόδωρος Χαρτοκόλλης, Γιώργης Σεμπέκος, Γιώργης Μπακομιχάλης κ.ά7). Ο ΕΛΑΣ, προσπαθώντας να αντιδράσει και να δείξει ότι είναι δυναμικά παρών στην περιοχή,

έστηνε στη συνέχεια ενέδρες στις ομάδες των Ταγμάτων, που

συνέδραμαν τις εξορμήσεις των Γερμανών. Κάτι τέτοιο για παράδειγμα έγινε στη Ζελίνα, πηγαίνοντας προς το Γύθειο, στο δρόμο από Σελινίτσα προς Πλάτσα)8. Τον Ιούλιο του 1944 μάλιστα στον Κελεφά, μεταξύ Αρεόπολης-Οιτύλου, τμήματα του 8ου Συντάγματος συνεπλάκησαν με φάλαγγα «ταγματασφαλιτών»9. Στις 10-7-1944, καθώς μια ομάδα Ταγμάτων και Γερμανών εξορμούσε από την Αρεόπολη στο Γύθειο, επιτέθηκε σε μια διμοιρία του εφεδρικού ΕΛΑΣ. Σκοπός αυτής της επίθεσης ήταν η απελευθέρωση δυο διόδων, που κρατούνταν από τον ΕΛΑΣ. Αυτές οι δίοδοι εξασφάλιζαν την ομαλή διακίνηση στο δρόμο ΑρεόποληςΓυθείου, οπότε ο έλεγχος αυτών θα οδηγούσε τις ομάδες των Γερμανών και των Ταγμάτων σε ασφαλείς κινήσεις και μετακινήσεις στην περιοχή. Οι ομάδες των Ταγμάτων χωρίστηκαν σε δυο τμήματα κι επιτέθηκαν ταυτόχρονα και στις δυο διόδους. Η αντίσταση του ΕΛΑΣ από τον 6ο λόχο του ΙΙ Τάγματος του 8ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ του λοχαγού Κατούνα ήταν δυναμική κι αυτό ανάγκασε τις ομάδες των Ταγμάτων να ξαναγυρίσουν στην Αρεόπολη, μετρώντας 70 θύματα10. Αυτή η πράξη οδήγησε σε κινήσεις αντιποίνων εκ μέρους των Ταγμάτων στην περιοχή της μέσα Μάνης με βάση την Αρεόπολη. Το γεγονός αυτό πήρε διαστάσεις κι ο αριστερός νοτιοελλαδικός τύπος σημείωνε:

5

για τη γερμανική πολιτική στη νοτιοανατολική Ευρώπη με βάση γερμανικά έγγραφα βλέπε Στρ. Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων…,154, 172-177, 181-182, 186 6 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 181, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 208, όπου αναφέρονται 49 άτομα νεκρά. Βλέπε και μαρτ. 21, 58-59, παράρτ. 1 7 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 182 8 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…, 22 9 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 315, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 205-211 για τις επιδρομές αυτές 10 Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Γ΄, 315

210

«Δύναμη από 350 Γερμανοράλληδες, γυρίζοντας στις 20/7 από την Αρεόπολη στο Γύθειο επέδραμαν εκ διαβουλής σε μια διμοιρία εφεδρικού και το λόχο του ήρωα λοχαγού Κατούνα του ΙΙ/8. Οι Γερμανοράλληδες επετέθηκαν συγχρόνως και κατά των δύο σημείων, αλλά αναγκάσθησαν….(δεν είναι ευανάγνωστο)των ανταρτών μας να ξαναγυρίσουν στην Αρεόπολη με απώλειες 70 νεκρούς και τραυματίες»11 Ακολούθως στις 4 Αυγούστου 1944 πυρπολήθηκε από ομάδα των Ταγμάτων Ασφαλείας η Μονή Τσίγκου12. Στη συνέχεια 1500 άτομα περίπου13 μαζεύτηκαν εκεί. Επρόκειτο για μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας, που συσπειρώθηκαν οικειοθελώς κυρίως γύρω από μανιάτες αξιωματικούς, οι οποίοι δρούσαν για λογαριασμό των Ταγμάτων Ασφαλείας στη Μάνη από 10 έως 25 Αυγούστου 194414 με επίκεντρο την Αρεόπολη15 Παρόντες φαίνεται να ήταν πάντως αξιωματικοί, μέλη των Ταγμάτων16. Το επιχειρησιακό μέρος των στρατιωτικών επιλογών της ομάδας των Ταγμάτων, με το οποίο καθοριζόταν η εκάστοτε τοπική πορεία τους κι οι στρατιωτικές γεωπολιτικές επιλογές τους, είχε αναλάβει ο Καραδημητρόπουλος, ο οποίος είχε το γενικό πρόσταγμα και προέβαινε σε στρατιωτικές αναλύσεις17. Στην περιοχή του Γυθείου δημιουργήθηκε σε δεύτερη φάση πια το 2ο Εθελοντικό Τάγμα Χωροφυλακής, το οποίο είχε διοικητή τον Αύγουστο του 1944, την περίοδο των «εκκαθαρίσεων» στη Μάνη, τον Π. Δεμέστιχα. Οι άντρες του είχαν τη δικαιοδοσία να συγκροτούν στρατοδικεία και να προχωρούν σε εκτελέσεις18. Από το Μάιο του 1944 με την παρουσία του σε Μηλιά και Σελίνιτσα ο Κατσαρέας είχε ξεκινήσει τις αντικομμουνιστικές δραστηριότητές του στα χωριά Πολιάνα, 11

Λεύτερος Μωρηάς, Όργανο…., 7 Αυγούστου 1944, σ. 2. Υπάρχει ανάμεσα σε Παπαστεργιόπουλο και Λεύτερο Μωρηά μια απόκλιση 10 ημερών για το συμβάν 12 Γ. Χ, Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 210 13 Έκθεση «Εθνικής Αλληλεγγύης Μάνης», «Βάψαν μ’ αίμα τα χωριά σου..», Λεύκωμα για τα θύματα…, 13 14 Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 214, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 207-208 15 Επικεφαλής αυτών λέγεται ότι ήταν ο Στυλιανός Ταβουλάρης, ταγματάρχης πυροβολικού από την Καρυόπολη, μανιάτης «υπασπιστής» για τους δεξιούς στη Μάνη (ήταν επιτελάρχης στο αρχηγείο βλ. Γ. Πριόβολος, Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ…., 121 )του Δ. Παπαδόγγονα. Η παρουσία του Ταβουλάρη ωστόσο δεν επιβεβαιώνεται από αυτόπτη συμμετέχοντα, ο οποίος τονίζει ότι, αν βρισκόταν αυτός εκεί, «θα ήταν μόνο ως επισκέπτης». Βλ. μαρτ. 8, 8 κ.ε., παράρτ. 1. Αλλά και η μαρτ. 24, 67-68, παράρτ. 1, η οποία γνωρίζει το ευρύτερο ιστορικό των Ταβουλαριάνων, δεν γνωρίζει τίποτα για την παρουσία αυτού του Ταβουλάρη την περίοδο εκείνη στην Αρεόπολη 16 Καραδημητρόπουλος, Κατσαρέας, Τσόμπος, Ζαρουχλιώτης είναι αυτοί που οι αριστερές μαρτυρίες καταδεικνύουν να είναι παρόντες. Βλ. Έκθεση «Εθνικής Αλληλεγγύης Μάνης», «Βάψαν…,13, Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 182 17 μαρτ. 8, 8 κ.ε., παράρτ. 1 18 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…., 437-439 όπου παρακολουθούμε τη διαταγή με πρωτόκολλο αριθ. 2 και την απόφαση 19 για τη συγκρότηση εκτάκτων στρατοδικείων στην ευρύτερη περιοχή του Γυθείου

211

Λαγγάδα, Κουτήφαρι και συνέλαβε στην περιοχή περίπου 130 ανθρώπους. Ο Κατσαρέας ήθελε πρώτα από όλα την περίοδο εκείνη να κάνει την Αρεόπολη βάση του και το Οίτυλο στη συνέχεια, πιστεύοντας ότι έτσι θα μπορέσει να αντιμετωπίσει την άρνηση των ελασιτών να «δώσουν μάχη εκ του συστάδην19». Ο ίδιος ο Κατσαρέας οργάνωνε τα Τάγματα στο Οίτυλο. Εκεί η

στρατολόγηση είχε οδηγήσει στη

δημιουργία δυο λόχων. Ο δεύτερος λόχος ήταν υπό την αρχηγία του Γκλεζάκου. Από την Καλαμάτα κατέφτασε παράλληλα και ο Πιέρρος Δασκαλέας μέσω του γνωστού θαλάσσιου δρόμου της απευθείας σύνδεσης Καλαμάτας με Καρδαμύλη κι Αρεόπολη μέσω των καϊκιών με 25 άνδρες. Κι έτσι στο Οίτυλο για λογαριασμό των Ταγμάτων βρίσκονταν 245 άντρες περίπου20. Μαρτυρίες μελών των Ταγμάτων και συμμετεχόντων στην επιχείρηση τονίζουν ότι αυτή αποτελούσε μια «προπαγανδιστική εκκαθαριστική επιχείρηση21» μια και στη Μάνη δεν υπήρχε καθόλου οργάνωση κομμουνιστών. Έτσι δεν σημειώθηκε κάτι πολύ αξιοσημείωτο22, που να έμεινε στη μνήμη από την πλευρά των Ταγμάτων Ασφαλείας παρά μόνο ο φόνος του Πιέρρου Δασκαλέα από κάποιον στρατιώτη λόγω «απροσεξίας»23! Αν μάλιστα στο ίδιο μήκος κύματος προσπαθήσουμε να παρατηρήσουμε τους εγγεγραμμένους θανάτους σε επίσημα βιβλία, όπως αυτό του Βιβλίου

Θανάτων

της

εκκλησιαστικής

ενορίας

της

Αρεόπολης,

τότε

θα

παρατηρήσουμε ότι κατά το έτος 1944 αναφέρονται στην Αρεόπολη μόνο 4 θάνατοι από φυσιολογικά παθολογικά αίτια, ενώ το 1954 οι αντίστοιχοι θάνατοι είναι 924. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι και μόνο η ανάγκη να πραγματοποιηθούν «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» στη Μάνη για «προπαγανδιστικούς λόγους» καταδείκνυε τη γενικότερη ανησυχία τουλάχιστον για διάδοση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην περιοχή. Παράλληλα αξίζει να τονιστεί η διαφορετική μεταγενέστερη ερμηνεία για τις συγκεκριμένες «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» στη μνήμη δεξιών κι αριστερών συμμετεχόντων: οι δεξιοί τις θεωρούν «απλές προπαγανδιστικές επιχειρήσεις»,

19

Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…, 23 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…, 23 21 μαρτ. 8, 8 κ.ε., παράρτ. 1 22 μαρτ. 8, 8 κ.ε., παράρτ. 1 23 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…, 23 24 Αρχείο Ιερού Ναού Παμεγγίστων Ταξιαρχών Αρεοπόλεως, Βιβλίο Θανάτων, Έτος 1944-5. Σε μια πρόχειρη δειγματική συγκριτική έρευνα και σε άλλες εκκλησίες της Μεσσηνίας της ίδιας περιόδου παρατηρούμε ότι στην εκκλησία της Κοιμήσεως Θεοτόκου Λεϊκων Καλαμάτας αναφέρονται 2 νεκροί, όπου δικαιολογούνται από τον ιερέα της περιόδου εκείνης οι θάνατοί τους καθαρά ότι προήλθαν από ομάδες που εμπλέκονταν στον εμφύλιο πόλεμο, κάτι που δεν είναι εύκολο να παρατηρηθεί στα μανιάτικα εκκλησιαστικά κατάστιχα στη μέσα Μάνη ή κι αλλού στη νότιο Πελοπόννησο 20

212

προσπαθώντας να μειώσουν τη σημασία τους, ενώ οι αριστεροί τις περιγράφουν με ζοφερά χρώματα, αφήνοντας να φανεί το τραύμα, που αυτές άφησαν σ’ αυτούς. Από τις επιχειρήσεις αναφέρονται 50 νεκροί, που υπήρξαν θύματα ενός αναμφισβήτητου κύματος βίας με επίκεντρο τις ενέργειες επίδειξης δύναμης στην τοπική κοινωνία από τις ομάδες των Ταγμάτων Ασφαλείας25. Όλοι οι παραπάνω αρχηγοί των επιχειρήσεων δεν βρίσκονταν ασφαλώς μαζί στο ίδιο μέρος, αλλά ο καθένας με την ομάδα του περνούσε από άλλο μέρος. Στην Αρεόπολη το παλιό τριώροφο Φρουραρχείο, που ήταν πια μάντρα, μετατράπηκε σε «στρατόπεδο συγκέντρωσης» κι εγκαταστάθηκε ένας λόχος με φρουρά26. Επρόκειτο βέβαια για πρόχειρο στρατόπεδο, για χρήση κάποιας μικρής περιόδου, μια και το βασικό των μανιάτικων Ταγμάτων βρισκόταν στο Γύθειο27. Ωστόσο αυτό ήταν ένα στρατόπεδο καθαρά στρατιωτικό28. Εκεί από τις αριστερές πηγές αναφέρεται ότι συγκεντρώθηκαν περί τα 700 άτομα (ο αριθμός δεν επιβεβαιώνεται), το τέλος των οποίων ήταν ο θάνατος ή η αναπηρία29. Συνήθιζαν στο στρατόπεδο να πετούν από ύψος 4-530 μέτρων κρατούμενους, σπρώχνοντάς τους με ξιφολόγχες από την μπαλκονόπορτα, ώστε οι τελευταίοι να σπάνε πόδια και πλευρά31. Ένας μανιάτικος πύργος δίπλα στο στρατόπεδο ήταν γυναικεία φυλακή μανάδων κι αδελφών μαχητών του ΕΛΑΣ. Μάλιστα αναφέρεται ότι δυο γυναίκες, η Γαλάτεια Καρυδόγιαννη από το Κρυονέρι και η Βανούλα Τσιμπιδάρου, ξεψύχησαν από τα βασανιστήρια. Κατά τα βασανιστήρια λέγονταν από τα μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας αυτοσχέδια τραγούδια, στα οποία εξυμνείτο το όνομα του διμοιρίτη κάθε διμοιρίας του θύτη32. Τέσσερις ιερείς (ο ιερέας στα Σκυφιάνικα, αυτός στο Νιοχώρι αλλά και στο

25

ονόματα φονευθέντων βλέπε σε παράρτ. 2, αρχειακό υλικό αρ. 34, όπου και οι παραπομπές, που τεκμηριώνουν τη δολοφονία τους 26 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 183 27 μαρτ. 8, 9-10, παράρτ. 1 28 μαρτ. 4, 3, παράρτ. 1 29 45 έως 80 μέλη της Εθνικής Αντίστασης σκοτώθηκαν τελικά. Ο Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 214-5 γράφει για 45, ενώ ο Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 182 υπολογίζει τα θύματα πάνω από 80 30 Έκθεση «Εθνικής Αλληλεγγύης Μάνης», «Βάψαν…, 13 31 9 ονόματα και πολλούς κατοίκους Αρεόπολης αναφέρει από τους επιζήσαντες ο Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 184, ενώ 7 αναφέρει η Έκθεση «Εθνικής Αλληλεγγύης Μάνης», «Βάψαν…, 13 32 Έλεγαν: «…του..η διμοιρία/φτιάνει νέα νεκροταφεία/Θαρραλέα εκστρατεύει/και τα πάντα ξεπαστρεύει». Βλ.: Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 184, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, 125129

213

Σιδηρόκαστρο και στη Λάγια) σε μανιάτικα χωριά προσβλήθηκαν αισχρά και λέγεται ότι υπήρξε κι ασέλγεια σε πτώματα δολοφονημένων γυναικών33. Η βία εντασσόταν μέσα σ’ ένα ψυχικό πλαίσιο ανορθολογικό. Ο συγκρουσιακός χαρακτήρας της αντιμετώπισης του «άλλου» στην τοπική κοινωνία άφηνε ορμέφυτες δυνάμεις να απελευθερωθούν και να αποκαλύψουν αλγεινές κι ανεξέλεγκτες κοινωνικές καταστάσεις. Μια έκθεση πεπραγμένων του λόχου Κατσαρέα, που λέγεται ότι βρέθηκε στο σπίτι του στο χωριό του, την Πολιάνα, κι είναι ένα από τα λίγα, που διασώθηκαν34, έγραφε: «Άγιος Νίκων35 τη 18 Αυγούστου 1944, «Επιχειρήσεις Λόχου από 15 μέχρι 18 Αυγούστου 1944». Ο Λόχος κινηθείς την 15ην ώραν της 15-8-1944 από Σκαμνακίου αφίκετο μετά 2 ώρας εις Πάνιτσαν άνευ ουδενός επεισοδίου. Τη 19ην ώραν εξετέλεσε τους καταδικασθέντας υπό του εκτάκτου στρατοδικείου του Τάγματος. Συλλήψεις: Εκτός των αποσταλέντων χθες 19 συλληφθέντων, συνελήφθησαν μετά ταύτα και μέχρι της στιγμής περί τους 30 κατά το μάλλον ενεχομένους. Διά περιπόλων 8-10 ανδρών εξακολουθούν αι συλλήψεις. Εις Πάνιτσαν ενεπρήσθησαν πέντε οικίαι σημαινόντων κομμουνιστών εις Μονήν Τσίγκου όλαι αι εκεί οικίαι. Ποίμνια ο Λόχος έχει περισυλλέξει περί τα 500 αιγοπρόβατα και περί τους 50 βόας. Κατά τη διέλευσιν του τμήματος Τσόμπου από Μηλιά- Λαγκάδα- Αγ. Ηλίας εφονεύθησαν και πρόσωπα αγνών εθνικιστικών φρονημάτων. Επίσης ο Λόχος Αρεοπόλεως (μεμονωμένοι στρατιώται) προβαίνουν εις συλλήψεις εις την περιοχήν Οιτύλου- Χοτάσιοι και εξετέλεσαν θανατώσαντες πολλά πρόσωπα από Χοτάσιους μέχρις Οιτύλου από προσωπικά μίση κατά το πλείστον. Τα ανωτέρω αναφέρω διότι η προκληθείσα εντύπωσις

είναι

αλγεινωτάτη εις τους κατοίκους της περιοχής. Συγκεκριμένως ο εκ Λαγκάδας Μιχαήλ Νικολ. Νικολακέας, φονευθείς, είχε προ ημερών διά τρίτην φοράν καταδικασθή εις θάνατον υπό των ανταρτών και ήτο καθ’ όλα γνήσιος Έλλην, του επήραν δε και τα ποίμνιά του. Π. Κατσαρέας36». Φαίνεται από το κείμενο η οπτική των δεξιών ομάδων, που θεωρούσαν τέτοιου είδους επιχειρήσεις «προπαγανδιστικές», δηλαδή ως προσπάθειες εμπέδωσης της 33

Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 187 βλέπε μαρτ. 21, 57-58, παράρτ. 1, όπου μας αναφέρονται πληροφορίες για την τύχη γενικότερα εγγράφων και γραπτών στοιχείων από την πλευρά των Ταγμάτων Ασφαλείας. 35 ο Κατσαρέας καταγόταν από την Πολιάνα (Άγιο Νίκωνα), βλ: Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας ….., 11, Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται.., 2-5 36 Έκθεση «Εθνικής Αλληλεγγύης Μάνης», «Βάψαν…, 31 34

214

ιδεολογικής συνείδησης των εξουσιαστικών μηχανισμών, που θα επιδρούσαν όχι μόνο κατασταλτικά αλλά και απαγορευτικά για την ανάπτυξη αντίθετων, δηλαδή κομμουνιστικών, ιδεολογιών στην περιοχή. Βέβαια κάτω από τους όρους των βίαιων πρακτικών των δεξιών ομάδων με τον όρο «προπαγανδιστικές» οι δεξιές πηγές φαίνεται ότι θεωρούσαν αμελητέες ή ανάξιες μνήμης ή λόγου τις όποιες αναφορές σε τρομοκρατικές ενέργειες ή δολοφονίες! Στις Ράχες Γυθείου κάηκαν 29 σπίτια, στον Κότρωνα 44, στη Μήνα 22 και στη Βάμβακα 20, στον Καρβελά 62, στη Μαραθέα 67, στην Πάνιτσα Γυθείου 2537. Αναφέρεται ότι στα χωριά του Οιτύλου πάρθηκαν από την οικογένεια Πέτρουλα 610 περίπου ζωντανά38. Πολλά από τα αντικείμενα λεηλασίας των μελών των Ταγμάτων φορτώθηκαν από την Αρεόπολη (Λιμένι) ή από το Γύθειο σε καΐκια, για να μεταφερθούν στην Καλαμάτα. Ενδιάμεση στάση ήταν η Σελινίτσα, από όπου καΐκια, όπως αυτά των αδελφών Χρηστέα, θα τα μετέφεραν στην Καλαμάτα. Αυτά τα αντικείμενα έγιναν στόχος στο λιμάνι της Καλαμάτας από τα μέλη της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ, οι άνθρωποι των οποίων είχαν πληροφορίες για το επικείμενο φορτίο39. Το ΕΑΜ Παραλίας Καλαμάτας,

αριθμώντας εκείνη την περίοδο 200 μέλη περίπου40,

μπορούσε να ελέγξει άνετα το προϊόν πλιάτσικου, που θα ερχόταν στην Καλαμάτα από τις «εκκαθαρίσεις» της μέσα Μάνης. Κάτι τέτοιο ήταν διαδεδομένο, καθώς τα προϊόντα πλιάτσικου διοχετεύονταν στη «μαύρη αγορά» των γειτονικών από τα λεηλατημένα χωριά μεγάλων πόλεων. Έτσι στις περισσότερες των περιπτώσεων μεγάλο μέρος αυτών των προϊόντων περνούσε στα χέρια της ΕΠΟΝ κι από εκεί στις γειτονίες της Καλαμάτας, που αυτή είχε μεγάλη ισχύ (Ράχη, Φυτιά). Το ΕΑΜ Μεσσηνίας απειλούσε από τον Ιούλιο του ίδιου έτους με λεζάντα στο πρωτοσέλιδο του επίσημου δημοσιογραφικού οργάνου του στην Καλαμάτα, γράφοντας:

37

Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική….., 207, 221 Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Δ. Πέτρουλα,/Πελοπόννησος/ Υλικό για Αρχείο, 33, Μιχ. Πέτρουλας, 12 39 Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία…., 295-296 40 εφ. Ελεύθερη Μεσσηνία, 20 Οκτώβρη 1944 38

215

«Μην αγοράζετε τα πλιάτσικα των ταγματαλητών. Αυτά μια μέρα θα αποκαλυφτούνε και θα αποδοθούνε στους δικαιούχους. Οι αγοραστές όχι μόνο δεν θα αποζημιωθούνε, μα και θα τιμωρηθούνε σκληρά ως συνεργοί στα εγκλήματα των ταγματαλητών41». Την ίδια περίοδο άλλωστε έξαρση της βίας παρουσιαζόταν και στον ευρύτερο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο. Στην Καλαμάτα (9-9-1944) 35 πτώματα μαχητών του ΕΛΑΣ θάβονταν μαζί στη Φραγκόλιμνη («Πανελλήνιο»), δείχνοντας την έξαρση της δράσης των Ταγμάτων εκείνο το μήνα στο νοτιο- ελλαδικό χώρο42 . 2. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΤΩΝ «ΕΚΚΑΘΑΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ»-ΠΡΩΤΗ

«ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ»

ΚΑΙ

«ΜΕΓΑΛΟΣ

ΦΟΒΟΣ» Η «εκκαθαριστική επιχείρηση» του Αυγούστου του 1944 προκάλεσε τα πρώτα μαζικά κύματα «μετανάστευσης» ή «προσφυγιάς» από τη μέσα Μάνη εξαιτίας του εμφυλίου. Χρησιμοποιούμε τους

όρους «μετανάστευση» ή «προσφυγιά» κι όχι

«αναγκαστική μετακίνηση», για δυο λόγους: α) επειδή τόσο οι γραπτές τοπικές ιστοριοδιφικές αναμνήσεις της εποχής όσο και οι προφορικές μας συζητήσεις με ανθρώπους, που μίλησαν για την περίοδο, αναφέρουν τον όρο «μετανάστευση», οπότε αυτός αναδεικνύει το πνεύμα που οι ίδιοι οι κάτοικοι ερμηνεύουν, ίσως επειδή ο όρος είναι «ουδέτερος» κι επομένως αποπολιτικοποιεί τη μετακίνηση και β) επειδή ο κατά προσέγγιση υπολογίσιμος αριθμός των μετακινουμένων αποτελεί για τα δεδομένα της περιοχής έναν αρκετά υψηλό αριθμό ανθρώπων, που μετακινήθηκαν. Δεδομένου πάντως ότι οι μετακινούμενοι έφυγαν, για να γλιτώσουν από τη βία, επρόκειτο περί «προσφυγιάς», μια και στο μυαλό τους κυριαρχούσε η σκέψη ότι η μετακίνησή τους ήταν προσωρινή. Εδώ οφείλουμε να προσθέσουμε και μια ψυχολογική παράμετρο, την οποία ωστόσο επισημαίνουν όλοι οι πρωταγωνιστές των γεγονότων της περιόδου 1940-1950: το μανιάτικο τοπικισμό, ο οποίος δημιουργούσε τάσεις ψυχογενούς αλλοτρίωσης στους κατοίκους, όταν αυτοί αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν τον τόπο τους. 41 42

εφ. Ελεύθερη Μεσσηνία, 11 Ιουλίου 1944 εφ. Αλήθεια Τρίπολης, 14-10-1945 (τότε βρέθηκαν τα πτώματα)

216

Εκατοντάδες κάτοικοι προσπάθησαν με βάρκες να πάνε ανατολικά απέναντι από τη Μάνη στο ακρωτήριο Μαλέα43. Πολλά άτομα κρύφτηκαν σε σπηλιές, σε ρεματιές και σε λόγγους. Από 2.000 έως 4.000 άτομα44 «μετανάστευσαν» στον Ταΰγετο. Δύο υπήρξαν οι κατευθύνσεις αυτής της «μετανάστευσης»: α) η πρώτη είχε κατεύθυνση το Βόρειο Ταΰγετο45 και β) η δεύτερη το Δυτικό Ταΰγετο. Ο υπεύθυνος της Συντονιστικής Επιτροπής ΕΑΜ Μάνης, καθηγητής Κυριάκος Νικ. Παπαδοδήμας, καθοδήγησε τους μανιάτες μετανάστες στην περιοχή του Ταΰγετου, που ήταν υπό τον έλεγχο του ΕΑΜ. Η Εθνική Αλληλεγγύη και το ΕΑΜ Ταΰγετου προσπάθησαν να βοηθήσουν τους «μανιάτες μετανάστες», οι οποίοι μέσω της Συντονιστικής Επιτροπής Μανιατών ευχαρίστησαν τους κατοίκους της Αλαγονίας. Μάλιστα οι μανιάτες βοήθησαν στη μάχη της Καλαμάτας τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ 46. Η τύχη τους οδήγησε σε έναν προσωπικό για τον καθένα από αυτούς δρόμο. Πολλοί κατευθύνθηκαν λοιπόν στην Καλαμάτα, άλλοι προσπάθησαν να επιστρέψουν από το Σεπτέμβριο του 1944 στις επαρχίες τους, όταν ο ΕΛΑΣ ήλεγχε για ένα διάστημα –για πρώτη φορά- τη Μάνη47, ενώ άλλοι διασκορπίστηκαν στη δίνη του εμφυλίου. Οι μετακινήσεις αυτές συχνά συνοδεύονταν τόσο στα χωριά όσο και στους τόπους μετακίνησης με κατ’ ιδίαν συζητήσεις ιδεολογικού περιεχομένου σχετικά με την ιδεολογική κατίσχυση των απόψεων του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ή των Ταγμάτων Ασφαλείας. Τέτοιου είδους συζητήσεις μέσα στο κλίμα των μετακινήσεων και των άμεσων συνεπειών των «εκκαθαριστικών» επιχειρήσεων σίγουρα επέτειναν το διχασμό της τοπικής κοινωνίας. Ο θεωρητικός διάλογος και η ιδεολογική συζήτηση ανάμεσα σε ΕΛΑΣ και Τάγματα υπήρξαν αρκετά έντονα στην περιοχή του Γυθείου. Και δεν ήταν μόνο η συζήτηση για παράδειγμα των Αστραπόγιαννου- Σαμπατάκου στην Κρανάη, όταν η «εαμική κατάσταση» είχε κυριαρχήσει στο Γύθειο και τη νότιο Λακωνία, όπως θυμάται ένας από τους πληροφορητές μας:

43

Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 182 ο Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 214-5 γράφει για 2.000, ενώ ο Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 182 υπολογίζει 4.000 45 Μάλιστα στο Β. Ταΰγετο της Μεσσηνίας κατέφυγαν και οι κυνηγημένοι των επιδρομών των Ταγμάτων το 1944 από το Σελεγούδι. Βλέπε Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Γρ. Αντωνάκος,/Πελοπόννησος/ Φ2/Διάφορα/313Κ, σ. 2-4 46 Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…, 214-5 47 μαρτ. 8, 10, παράρτ. 1 44

217

{«Κατά τον εγκλεισμό μου στην Κρανάη, θυμάμαι έναν λεβέντη κομμουνιστή, τον Αστραπόγιαννο, ο οποίος ερχόταν στις φυλακές για συζήτηση. Συζητούσε με τον Σαμπατάκο, που ήταν φυσικομαθηματικός και μορφωμένος να πούμε, κι όταν ξεκινούσαν τη συζήτηση, μαζευόμασταν όλοι γύρω τους, για να ακούσουμε. Κατά τη συζήτησή τους ο Αστραπόγιαννος τον άφηνε ελεύθερα να αναπτύξει τις απόψεις του και μετά του υπενθύμιζε ότι τα Τάγματα Ασφαλείας είχαν συνεργαστεί με τον κατακτητή, φόρεσαν δηλαδή μια ταμπέλα ντροπής. Κι ο Σαμπατάκος του έλεγε ότι την «ταμπέλα εμείς τη φορέσαμε, αλλά σας την κολλήσαμε σε εσάς, όταν επιτεθήκατε στους συμμάχους, μια και εμείς ποτέ δεν επιτεθήκαμε σε συμμάχους48».), Αλλά τέτοιες συζητήσεις έγιναν και αργότερα, όπως φαίνεται κι από την προσπάθεια, το 1945, του Άγη Μενούτη στην αντιστασιακή εφημερίδα «Εθνική Δράση»49 να αναστρέψει το διαμορφώμενο κλίμα που θεωρούσε Εαμίτες και Ελασίτες προδότες. Ο τίτλος ήταν «Ποιοι είναι οι δολοφόνοι». Η βασική επιχειρηματολογία ήταν ότι κατά τη διάρκεια της άνοιξης του 1943 κι ύστερα είχαν εκλείψει οι προδότες στη Μάνη με τη δραστική επέμβαση του ΕΑΜ κι έτσι δεν μπορεί να θεωρείται ως δικαιολογία ότι η συνεργασία των Ταγμάτων με τους Γερμανούς υπήρξε απότοκη της προσπάθειας των Ταγμάτων να ασφαλίσουν την ύπαιθρο από τις κλοπές, πράγμα το οποίο με τη σειρά του αποτελούσε το βασικό επιχείρημα των Ταγμάτων, για να δικαιολογηθεί η συνεργασία τους με τους Γερμανούς50. Έτσι η μετανάστευση και η συνακόλουθη ιδεολογική προσπάθεια κατίσχυσης των αντιμαχόμενων ομάδων στην τοπική κοινωνία δημιουργούσαν το κατάλληλο κλίμα για την ανάπτυξη ενός κλίματος γενικευμένης βίας. Πέρα από τη μετανάστευση, η οποία προκάλεσε αισθήματα ψυχικής αλλοτρίωσης51 στους μανιάτες, που μετακινήθηκαν, και μέσα στις συγκρουόμενες ιδεολογικές συζητήσεις του τοπικού συγκρουσιακού σχήματος δεξιών-αριστερών (θυμίζουμε το γενικότερο συγκρυσιακό τοπικό πνεύμα επίλυσης διαφορών) για την ενδεδειγμένη πολιτική στη Μάνη μια άλλη συνέπεια των «εκκαθαρίσεων» του καλοκαιριού του 1944 ήταν η δημιουργία ενός ευρύτερου κλίματος φόβου. Αυτός

48

μαρτ. 8, ό. π., παράρτ. 1 Εθνική Δράση, 18-11-1945, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…. 215-217 50 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 28-30. Βλ και μαρτ. 8, 9-10, παράρτ. 1 51 Για τον πόνο της ξενιτιάς στους μανιάτες ως στοιχείο αναπόσπαστο στην πολιτισμική τους δομή βλέπε Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη……, 176-177, 203-204 49

218

ήταν απόρροια των εκφάνσεων βίας, η οποία ξεκίνησε να γίνεται ορατή από τον Ιανουάριο του 1944, όταν οι Γερμανοί προέβησαν σε «εκκαθαριστικές» επιχειρήσεις. Το καλοκαίρι του 1944, κι ενώ διαφαινόταν τόσο στην τοπική νοτιοελλαδική κοινή γνώμη όσο και σε ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και Τάγματα Ασφαλείας ότι οι Γερμανοί θα αποχωρούσαν σύντομα από το χώρο, διαφαινόταν ότι κατέρρεε το πλαίσιο κρατικής εξουσίας. Καθώς κλονιζόταν η γερμανική τάξη πραγμάτων και καμιά νέα ακόμα δεν είχε αποκρυσταλλωθεί, το μονοπώλιο της βίας από τη γερμανική πολιτική εξουσία έφθινε. Τότε οι νέες δυνάμεις, που στην περιοχή είχαν ένοπλα οργανωθεί, έβρισκαν εύφορο πεδίο να διεκδικήσουν τον έλεγχο των τοπικών πραγμάτων. Σ’ αυτή ακριβώς τη χρονική συγκυρία φαίνεται ότι στη Μάνη δημιουργήθηκε η «ιστορική ευκαιρία» να ξεδιπλωθεί η βία, μια και η κοινωνικο-πολιτική ρευστότητα, όπως συμβαίνει και σε άλλες παρόμοιες ιστορικές συγκυρίες σαν την περίπτωση του ισπανικού εμφύλιου λίγα χρόνια πριν52, ανοίγει διάπλατα της πόρτες εκδίπλωσης πρακτικών βίας53. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο συγκρουσιακός πολιτισμικός κώδικας της τοπικής μανιάτικης κοινωνίας άφηνε τεράστια περιθώρια αμφισβήτησης των κανονιστικών αρχών, που τη διείπαν και τη συγκροτούσαν. Παράλληλα η ίδια η κοινωνική κατάσταση διαμόρφωνε μια ιστορική ασυνέχεια, την οποία τα τοπικά κοινωνικοπολιτικά δίκτυα που προσπαθούσαν να καρπωθούν την τοπική εξουσία, αγωνίζονταν να εκμεταλλευτούν. Η συλλογική ευθύνη, η ασύμμετρη βία, τα αντίποινα, οι πυρπολήσεις κι οι «εκκαθαρίσεις» των Γερμανών και των Ταγμάτων Ασφαλείας, οι αντεκδικήσεις, τα δημόσια φτυσίματα, οι παραδειγματικές εκτελέσεις στιγματισμένων ως συνεργατών των Γερμανών, οι ανακρίσεις σε εξωτερικούς εχθρούς ή και σε εσωτερικούς συντρόφους εκ μέρους του ΕΛΑΣ είχαν καταστήσει ήδη τη βία νομιμοποιητική από όλες τις πλευρές. Ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στη βία του ΕΛΑΣ και των Τ.Α. φαίνεται να είναι ο βαθμός οργανωτικότητας εκ μέρους της κάθε ομάδας, ο βαθμός ελέγχου της εξουσίας σε κάθε περιοχή και οι ευρύτεροι στόχοι των ομάδων αυτών. Τα Τ. Α. μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο είχαν σαφές πιο ελεύθερο πεδίο εκδίπλωσης ηγεμονικής βίας χωρίς σαφείς μακροπρόθεσμους πολιτικούς στόχους στην περιοχή, αφού αυτοί υπερκαθορίζονταν από τη Γερμανική εξουσία. Αντίθετα, ο ΕΛΑΣ εκδίπλωνε την ηγεμονία του στον ορεινό χώρο της περιοχής και περιστασιακά στον 52

B. Lincoln, “Revolutionary Exhumations in Spain, July 1936”, Comparative Studies in Society and History, 17, 1985, 241-260 53 Π. Βόγλης, «Ένας διαρκής εμφύλιος πόλεμος;…, 7-8

219

παραλιακό, χωρίς ένα απόλυτα ασφαλές και μόνιμο οργανωτικό πλαίσιο στις αποφάσεις των τοπικών του οργάνων. Παράλληλα η ίδια η δυναμική της σύγκρουσης επεξέτεινε τον κύκλο βίας στο νοτιοελλαδικό χώρο. Αποτέλεσμα αυτής της επέκτασης ήταν η καλλιέργεια του φόβου. Ο φόβος για τον «άλλο» αλλά και για τον «ημέτερο» δημιουργούσαν ανασφάλεια και περιχαράκωση. Η φρίκη για το άγνωστο μέλλον πέρα από την περιχαράκωση έκανε τους μανιάτες να σκληρύνουν τη στάση τους απέναντι στον «άλλο», διχοτομώντας πλήρως τον εαυτό τους από αυτόν54. Έτσι οι ίδιοι καταλαμβάνονταν από φόβο ή προσηλώνονταν στην ομάδα, που είτε οι οικογενειακές και κοινωνικές πραγματικότητες, είτε οι ελπίδες τους για το κοινωνικό τοπικό μέλλον τους κατεύθυναν. Ο διπολισμός, που δημιουργείται σε τέτοιες καταστάσεις νομιμοποιεί αλλά και μονιμοποιεί πρακτικές βίας. Η ακαμψία του διπολισμού δεν τους άφηνε περιθώρια συνδιαλλαγής. Αυτή η ακαμψία άλλωστε έχει δειχτεί από την ψυχολογία, στην ανάλυση μάλιστα φαινομένων που είχαν να κάνουν με βίαιες πράξεις την περίοδο του 1945 στα ναζιστικά στρατεύματα, οδηγεί το άτομο να απωθεί στο ασυνείδητο καθετί που δεν συνάδει με την εικόνα ή ομάδα που επιλέγει55. Κάτω από αυτό το πλέγμα από το καλοκαίρι του 1944 στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης το κλίμα βίας δεν φαινόταν αναστρέψιμο κι ο φόβος των κατοίκων προμήνυε νέα ξεσπάσματά της. 3.

ΟΙ

«ΤΑΓΜΑΤΑΣΦΑΛΙΤΕΣ»

ΣΤΗΝ

ΚΡΑΝΑΗ

ΜΕΤΑ

ΤΗ

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΗΤΤΑ Μόλις οι επιχειρήσεις του «πολέμου του θέρους» των Γερμανών ολοκληρώθηκαν κι ενώ το ΙΙ/8 τάγμα του ΕΛΑΣ, παρακολουθώντας τα γεγονότα, είχε στρέψει τα

54

για τους μηχανισμούς αυτής της διχοτόμησης στο επίπεδο τόσο των ιδεών όσο και του ψυχισμού των πολιτών βλέπε το S. Žižek, The Sublime Object of Ideology, Verso, London, 1989 (ελλ. μετάφρ. Βίκυ Ιακώβου, Το υψηλό αντικείμενο της ιδεολογίας, Αθήνα, Scripta, 2007) 55 ο I. Caruso, κύριος εκπρόσωπος της «Τρίτης Βιενναίας Σχολής Ψυχανάλυσης» στο έργο του Psychoanalyse und Synthese der Existenz, Wien, 1952, 65-80 (ελλ. μετάφρ. Δ. Καραντώνη, Ψυχανάλυσις και Σύνθεσις της Υπάρξεως. Σχέσεις μεταξύ ψυχολογικής αναλύσεως και αξιών της ζωής, Αθήναι 1953) μελέτησε, σε μια περίοδο λιγότερη από δέκα χρόνια αφότου ο ναζισμός είχε εκπέσει υπό το πρίσμα μιας κριτικής του, το βιασμό πλήθους γυναικών κατά την απελευθέρωση της Βιέννης από τα ναζιστικά στρατεύματα, χτίζοντας τις απόψεις τους για τη νεύρωση στο γεγονός ότι οι βιασμοί αποτέλεσαν για τους θύτες μια «τεχνητή» αξιόποινη πράξη, η οποία ωστόσο δεν μπόρεσε να τους εδραιώσει αισθήματα ενοχής, μια και αυτοί αδυνατούσαν να έχουν ένα αξιολογικό σύστημα τάξης μέσα τους,.

220

βλέμματά του στην κατάληψη του Γυθείου, οι ομάδες των Ταγμάτων, διαβλέποντας την πρόσκαιρη κατίσχυση του ΕΛΑΣ πήραν δυο κατευθύνσεις: α) λίγοι από τα μέλη των Ταγμάτων, που εμπλέκονταν έντονα σε βιαιοπραγίες της Μάνης, προσπάθησαν να πάνε στη Σπάρτη και να βγάλουν «πιστοποιητικά Αλεξάντερ»56, πιστοποιητικά δηλαδή με τα οποία δικαιολογούσαν τη συνεργασία τους με τους Γερμανούς ως προσπάθεια κατασκοπείας, με σκοπό να μην κυνηγηθούν από τον ΕΛΑΣ αλλά και για να μην κατηγορηθούν μελλοντικά για «εσχάτη προδοσία», ενώ β) οι περισσότεροι συμμετέχοντες «ταγματασφαλίτες», που ενεργοποιήθηκαν, κατευθύνθηκαν στο Γύθειο. Εκεί ο Κατσαρέας προσπάθησε να έρθει σε συνεννόηση με τον Καραδημητρόπουλο και το Λειβάδη με σκοπό τη δημιουργία αξιόμαχων τμημάτων, που θα ξανα- αντιμετώπιζαν τον ΕΛΑΣ57. Ενδιαφέρον παρουσιάζει κι η πορεία των αρχηγών των Ταγμάτων μετά την κατίσχυση του ΕΛΑΣ, από το Σεπτέμβριο του 1944. Ο Κατσαρέας με κινήσεις του ανατρέπει τη διοίκηση του Τάγματος Γυθείου, «επειδή δεν κυνήγησε τους Γερμανούς κατά την υποχώρησή τους»58. Μ΄ αυτή του την κίνηση αφενός άφηνε να εννοηθεί στον ευρύτερο μανιάτικο χώρο ότι η αρχική του συνεργασία με τους Γερμανούς ήταν καιροσκοπική με βασικό κίνητρό της την αποκόμιση οφέλους για τη χώρα του κι αφετέρου αποστασιοποιούταν από τους άλλους αξιωματικούς των Ταγμάτων Ασφαλείας με σκοπό τον έλεγχο από μέρους του των δεξιών ομάδων στη Μάνη στα χρόνια που θα ακολουθούσαν. Αυτή η ενέργεια εντασσόταν και στις ενδο-δεξιές συγκρούσεις στη Μάνη για έλεγχο της μετακατοχικής εξουσίας. Από το τέλος Σεπτεμβρίου του 1944 με τη συμφωνία της Καζέρτας οι Άγγλοι αναλάμβαναν το στρατιωτικό έλεγχο στα ελληνικά πράγματα κι ο Κατσαρέας το γνώριζε αυτό. Οι Άγγλοι, ωστόσο, δεν άφησαν να αναπτυχθούν σε εύρος τέτοιου είδους κινήσεις, όπως αυτή της επαναδραστηριοποίησης του Κατσαρέα στη Μάνη59, ενώ αναφέρονται και

προσπάθειες

του

επαναδραστηριοποίηση

ΕΛΑΣ του

μέσω

Κατσαρέα

συμφωνιών στο

να

Γύθειο60.

ανατρέψει Αυτή

η

κάθε

προσπάθεια

κατευνασμού εκ μέρους του ΕΛΑΣ των πνευμάτων ερμηνεύτηκε εκ των υστέρων από την πλευρά των Ταγμάτων ως διπλωματική κίνηση, με την οποία ο ΕΛΑΣ θα 56

Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο…, 152-3 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας….., 24-25 58 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…., 24 59 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 193 60 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…., 25-26 57

221

καταλάμβανε το Γύθειο61. Με την απελευθέρωση της Ελλάδας από το Γερμανικό Άξονα και μετά τα γεγονότα του Μυστρά, όταν ο ΕΛΑΣ στις 10 Οκτωβρίου του 1944 σύντριψε τις περιχαρακωμένες δυνάμεις των Ταγμάτων Ασφαλείας της Λακωνίας, πράγμα που αποτέλεσε το κύκνειο άσμα των Ταγμάτων με την ονομασία αυτή, η τριάδα των προαναφερομένων αξιωματικών (Κατσαρέας, Καραδημητρόπουλος και Λειβάδης) δεν μπόρεσε να επαναδραστηριοποιηθεί στο Γύθειο, αφού οι Άγγλοι τους έπεισαν να μην δημιουργηθούν πολεμικές εστίες άμεσα62. Έτσι σε μια συγκέντρωση των

μελών

των

Ταγμάτων

ανέλαβε

ο

Καραδημητρόπουλος

να

μιλήσει,

σκιαγραφώντας το ερμηνευτικό του πλαίσιο, λέγοντας ότι «εφ’ όσον ήλθαν οι Σύμμαχοι και η Ελλάς είναι πια ελευθέρα, ο προορισμός τους ετελείωσε».63 Κατά το συγκεκριμένο τοπικό ερμηνευτικό πλαίσιο έδωσε έμφαση στο ότι η δικαιοσύνη θα κρίνει τον καθένα ανάλογα με τα έργα του και μέσα σε συγκινητική ατμόσφαιρα ανέλαβαν όλοι, κατά την εξωραϊσμένη παρουσίαση του συντάκτη του Εθνικού Κόμματος Χιτών, τη δέσμευση να παραδώσουν όλοι τα όπλα64. Μέσα στο ίδιο πλαίσιο αποτύπωσης του επιχώριου τρόπου ερμηνείας των τοπικών γεγονότων έχει μάλιστα διατυπωθεί και η άποψη για τα εν λόγω γεγονότα ότι οι «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» του θέρους αυτού ήταν ένα πρόσχημα των Γερμανών, που έβαλαν μπροστά τα Τάγματα να προχωρήσουν σε αυτές, ώστε οι ίδιοι οι Γερμανοί με τον Χόλερ να προετοιμάσουν την ύστερη φυγή τους από τη νότιο Πελοπόννησο στις αρχές Σεπτεμβρίου με ασφάλεια. Μάλιστα κατά αυτή την ερμηνευτική διατυπώνεται και η απορία για το πώς το ΙΙο Τάγμα του 8ου Συντάγματος δεν κατάλαβε το βαθύτερο νόημα αυτών των «εκκαθαριστικών» στη Μάνη τον Αύγουστο του 194465. Καθώς έτσι κατά την ερμηνευτική αποτύπωση του επιχώριου πνεύματος εξελισσόταν η συγκυρία για τα Τάγματα κι ενώ ο ΕΛΑΣ είχε μπει στο Γύθειο, μια μικρή ομάδα ανθρώπων των Ταγμάτων επέστρεψε στα σπίτια της και οι περισσότεροι «ταγματασφαλίτες» κρατήθηκαν αιχμάλωτοι στην Κρανάη, το μικρό νησάκι του 61

Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…., 26-28 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…., 28 63 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…..., 27 64 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…., 27-28 65 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική….., 323 62

222

Γυθείου66. Το κλίμα, ωστόσο, κατά τις αποτυπώσεις των ίδιων των ανθρώπων για το πώς διαισθάνονταν τα γεγονότα τότε, έδειχνε ότι στους ανθρώπους του ΕΛΑΣ αιωρούνταν οι φήμες ότι οι Άγγλοι θα ελευθέρωναν τους ανθρώπους των Ταγμάτων. Και γι’ αυτό άλλωστε οι τελευταίοι υπήρξαν αρκετά ασφαλείς στην Κρανάη, όπως οι ίδιοι παρουσιάζουν αναστοχαστικά το ηθικό τους εκεί. «Που πάτε ρε!…Σε λίγες μέρες θα βγούμε εμείς από εδώ μέσα… Μας το υποσχέθηκε κοτζάμ Άγγλος ταγματάρχης67» ήταν η φράση, η οποία λεγόταν από τα «φυλακισμένα», όπως θα δούμε, στην Κρανάη μέλη των Ταγμάτων. Οι Άγγλοι, για τους «φυλακισμένους», μετά τη συμφωνία της Καζέρτας έλεγχαν την ελληνική στρατιωτική κατάσταση, μια και είχαν υπό τις στρατιωτικές διαταγές τους τόσο τις δεξιές ομάδες Ταγμάτων Ασφαλείας όσο και τον ΕΛΑΣ. Άρα αυτοί θα εγγυόντανε την προστασία των ίδιων των «ταγματασφαλιτών», όπως σταθερά οι τελευταίοι πίστευαν, χωρίς να μπορέσουν να διαβλέψουν τη γενικότερα αμφίθυμη στάση τους απέναντι στα Τάγματα Ασφαλείας εν γένει68. Οι παραπάνω απόψεις των φυλακισμένων φαίνεται ότι διασταυρώνονται κι από τις δημοσιεύσεις από τις ανταποκρίσεις των Άγγλων στην περιοχή προς την κυβέρνησή τους, οι οποίοι τόνιζαν την προσπάθεια της ηγεσίας του ΕΛΑΣ σε Καλαμάτα και Τρίπολη να κατευνάσει τα οργισμένα εναντίον των «ταγματασφαλιτών» πλήθη69. Από το Σεπτέμβριο του 1944 λοιπόν η Πελοπόννησος ήταν ελεύθερη από τους Γερμανούς. Ο πληθυσμός της άρχισε σιγά-σιγά να προσπαθεί να ανασυσταθεί σε ατομικό και οικογενειακό επίπεδο σε μια περίοδο έντονου πληθωρισμού και του απότοκου οικονομικού ερειπιώνα, που αυτός άφηνε. Η επικράτηση του ατομικού έναντι των συλλογικών δραστηριοτήτων στην Πελοπόννησο μετά τη Γερμανική αποχώρηση70 φάνηκε και στην περιοχή της Μάνης –μεσσηνιακής και μέσα Μάνης.

66

μαρτ. 8, 10, παράρτ. 1 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 194 68 J. Hondros, «Η Μ. Βρετανία και τα ελληνικά Τάγματα Ασφαλείας, 1943-1944» στο Χ. Φλάισερ- Ν. Σβορώνος (επιμ), Ελλάδα 1936-1944. Δικτατορία- Κατοχή-Αντίσταση, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα ΑΤΕ, 1989, 262-276, Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 64, όπου αρχικά, στις 19-2-1944, ο Γούντχάουζ θεωρούσε τα μέλη των Ταγμάτων «εγκληματικά στοιχεία» 69 FO 371/43693, R 16026, Boxshall to Laskey, 30 Σεπτεμβρίου 1944, FO 371/43694, R 16506, Κανελλόπουλος προς Κυβέρνηση, 2 & 3 Οκτωβρίου 1944 70 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…., 590-592 67

223

Η μεσσηνιακή Μάνη είχε άμεση επιρροή από το πολιτικό κλίμα, που επικρατούσε στην Καλαμάτα. Έως το φθινόπωρο του 1944 τα Τάγματα Ασφαλείας στη Μεσσηνία είχαν ως βάση τους τη Μεσσήνη71 και βρίσκονταν υπό επικοινωνία και διαρκή έλεγχο του Δ. Παπαδόγγονα72. Ο Παπαδόγγονας είχε το γενικό πρόσταγμα για την οργάνωση των Ταγμάτων στη Μεσσηνία. Κι αυτός ήταν που προέκρινε την ενίσχυσή τους στη Μεσσήνη και στον αγροτικό πληθυσμό των χωριών. Έτσι στην Καλαμάτα τα Τάγματα κατά το 1944 δεν κυριαρχούσαν, χωρίς βέβαια κάτι τέτοιο να αποτελεί πάγιο και μόνιμο, αφού, όπου κρινόταν από τον Παπαδόγγονα ανάγκη επέμβασης, αυτή πραγματοποιούταν άμεσα. Στις 8-9-1944 στη Μεσσηνία και στην Καλαμάτα έγιναν σφοδρές συγκρούσεις του ΕΛΑΣ με Τάγματα και Χωροφυλακή για τον έλεγχο της πόλης. Οι συγκρούσεις αυτές κατέληξαν στα γεγονότα του Μελιγαλά, όπου η Χωροφυλακή δήλωνε ότι «περί τα 1800 άτομα πάσης ηλικίας και φύλου εσφάγησαν εκεί κατά τρόπον φρικιαστικόν».73 Και στις συγκρούσεις στην ευρύτερη νότια Πελοπόννησο αρκετά ήταν τα θύματα, που είχαν καταγωγή από τη Μάνη. Και στο Μελιγαλά δεξιοί μανιάτες αναφέρονται ότι εκτελέστηκαν κατά τη σημαντική μάχη, από την οποία ο ΕΛΑΣ βγήκε νικητής. 71

R. Capell, Simiomata. A Greek Note Book, 1944-1945, London, 1946, 214 C.M. Woodhouse, The Apple…., 28-97 73 Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής…., 56-7. Εκεί αναφέρεται ότι σκοτώθηκαν οι μανιάτες Ι. Παπαδέας από τους Δολούς κι ο Λάμπρος Αθ. Κλείδωνας, βλ.: ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά….,ΕιρηνοδικείοΑβίας,1945, αρ.39, 1945, αρ.7. Αναφορά σε μανιάτη νεκρό στο Μελιγαλά αναφέρεται και στο Αρχείο συμβολαιογράφου Β. Κορκολιάκου, Ειρηνοδικείο Αβίας, Ειδικά Πληρεξούσια 1943-1947 (από 22248 έως 22343 και από 22344 έως 22469), αρ. 22443. Κατά τη γενικότερη αφήγηση της μαρτ. 12, παράρτ. 1 μπορούμε να δούμε μια ανάγλυφη περιγραφή του κλίματος κατά την περίοδο της μάχης του Μελιγαλά, όπου τονίζεται η μεγάλη απώλεια (300 άτομα περίπου αναφέρονται) από τη μεριά του ΕΛΑΣ, ο οποίος είχε συγκεντρώσει άτομα από τις γύρω περιοχές και από τη Λακωνία. Επίσης για μια περιγραφή τω γεγονότων στο Μελιγαλά βλέπε Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 573-581 και Κ. Αντωνόπουλος, Κατοχή 1941…., 25. Βλέπε και ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/90/3, όπου η Έκθεση Ισαριώτη αναφέρει πως αφέθηκε από το ΕΑΜ να λιντσαριστεί ο Περρωτής και άλλοι 16 προδότες και εγκληματίες, «ενώ μπόραγε με τη δίκη τους να γίνει μια πρώτης τάξεως προπαγάνδα και να τους δικάσει σίγουρα ο λαός σε θάνατο». Για το γενικότερο κλίμα πριν από τη μάχη του Μελιγαλά και τη σκληρότητα δεξιών προς αριστερούς από μαρτυρίες των αριστερών περιοχής στο Μελιγαλά βλέπε: Κ. Παπακόγκος, (επιμ), Αρχείο Πέρσον, Αθήνα, Παπαζήσης, 1977, 85-86 και Γ. Μαργαρίτης, «Τα Τάγματα Ασφαλείας και οι «Ένοπλες» Εθνικές Ομάδες την εποχή της Κατοχής. Ένα Ανθολόγιο, Αφιέρωμα στο Μελιγαλά», Πολίτης, τ. 136, Σεπτέμβριος 2005, 22-25. Ενδεικτικό και σχετικό με τη Μάνη είναι το μνημείο με τα ονόματα των νεκρών από τους «αντάρτες», που βρίσκεται στην Πηγάδα, πριν το Νεοχώρι του Μελιγαλά κι από το οποίο μπορούμε να εντοπίσουμε τους δεκάδες νεκρούς από Λακωνία και πιο ειδικά κι από χωριά της Μάνης. Εδώ αξίζει να αναφέρουμε ότι από την περιοχή των Δολών κι από τα 13 ονόματα νεκρών 5 προέρχονται από την οικογένεια Καμαρινέα, ανθρώπου που λίγους μήνες μετά θα πρωτοστατήσει στην περιοχή στη σύσταση ισχυρής παρακρατικής δεξιάς ομάδας. 72

224

Να προστεθεί ότι και στην Καλαμάτα πέρα από τους απόηχους των μανιάτικων «εκκαθαριστικών επιχειρήσεων» επεκτάθηκε κι ο κύκλος μανιάτικου αίματος όπως και στο γύρω νοτιοελλλαδικό χώρο, μια και μανιάτες, θύματα από τις αιματηρές συγκρούσεις μαχών του ΕΛΑΣ με τα Τάγματα, αναφέρονται τόσο στο Μελιγαλά όσο και στην Καλαμάτα 74. Το Σεπτέμβριο του 1944, ύστερα από αυτό τον κύκλο συγκρούσεων, ο ΕΛΑΣ είχε υπό τον έλεγχό του το νοτιοελλαδικό χώρο. Ύστερα από τα γεγονότα στο Μελιγαλά η Καλαμάτα αλλά και το Γύθειο, βασικό οικονομικό κέντρο και για τη Μάνη, ελέγχθηκαν από τον ΕΛΑΣ. Ο ΕΛΑΣ κυριαρχούσε στο νοτιοελλαδικό χώρο λοιπόν την περίοδο, κατά την οποία στην Καζέρτα γινόταν συμφωνία για δημιουργία Ελληνικής Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας με συμμετοχή αγγλικής στρατιωτικής διοίκησης και ασφαλώς με την επίσημη συμφωνία του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Αυτό φαίνεται να εισπράχθηκε στην, αριστερή κυρίως, νοτιοελλαδική τοπική κοινή γνώμη ως ένδειξη ισχυρής προσπάθειας των Άγγλων για έλεγχο των ελληνικών πραγμάτων, από την οποία το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ μεσο-μακροπρόθεσμα θα απεμπολούσε μια σειρά από τους αρχικούς του στόχους. Κι ήταν φυσικό το γεγονός αυτό να επηρεάσει άμεσα τα γεγονότα και στο νοτιοελλαδικό χώρο προς την κατεύθυνση της εξασθένησης της ισχύος του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, όπως θα δούμε, στην περιοχή. Σχετικά με την τύχη των μελών των Ταγμάτων Ασφαλείας στη Μεσσηνία αξίζει να σημειώσουμε ότι πολλοί σκοτώθηκαν στο Μελιγαλά, είτε κατά την τριήμερη μάχη που πραγματοποιήθηκε είτε από μαζικές εκτελέσεις συλληφθέντων από Ελασίτες και εξαγριωμένα πλήθη μετά τη μάχη, πολλοί λιντσαρίστηκαν από το πλήθος στην κεντρική πλατεία της Καλαμάτας (17-9-1944), ενώ η πιο μεγάλη μερίδα, αφού αφοπλίστηκε είτε αφέθηκε σιωπηλά ελεύθερη, όπου κατέφυγε στα μεσσηνιακά χωριά, είτε κρυφά ξέφυγε από τις δυνάμεις της ΟΠΛΑ στην Καλαμάτα, για να βρεθεί στη συνέχεια υπό την εποπτεία των βρετανών και των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων σε στρατόπεδο στις Σπέτσες και στη Σχολή Χωροφυλάκων στο Γουδί75. Στη μεσσηνιακή Μάνη, που ακολουθούσε λοιπόν τους κοινωνικούς απόηχους της Καλαμάτας, τα Τάγματα Ασφαλείας έκαναν κατά κάποιο τρόπο αισθητή την παρουσία τους διαρκώς και μέσω της προσπάθειας ελέγχου των τοπικών κοινωνιών των χωριών. Η πρόθεση μελών των Ταγμάτων πριν τη μάχη στη Σελινίτσα να 74

βλ. παράρτ. 2, αρχειακό υλικό, αρ. 34, όπου και μανιάτες κατοικούντες στην Καλαμάτα δεν γλίτωσαν του κύματος βίας αλλά και στο Μελιγαλά αναφέρονται σε ειδικές πλάκες ακόμα τα ονόματα από θύματα από τη μεσσηνιακή Μάνη 75 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 66-67, 69-70

225

αποσταλούν κάτοικοι των ορεινών χωριών, ύποπτοι για αντιεξουσιαστική δράση στην Καλαμάτα από την ευρύτερη μεσσηνιακή Μάνη για παράδοση στους Γερμανούς είχε να κάνει με τον ισχυρό έλεγχο που ασκούσαν τα Τάγματα στις τοπικές κοινωνίες. Πιο συγκεκριμένα, ήταν σε θέση να ενεργοποιήσουν αποτελεσματικούς μηχανισμούς διαφυγής που στηριζόταν σε έμπιστα άτομα και σε κρυψώνες. Ειδικά για τη μεσσηνιακή Μάνη ο μηχανισμός της διαφυγής των μελών των Ταγμάτων Ασφαλείας μέσω καϊκιών από Στούπα και Σελινίτσα ήταν αποτελεσματικός. Η διαφυγή ήταν ταχεία σε εκτέλεση και δεν είχε διαβρωθεί καθ’ όλη τη διάρκεια του εμφυλίου ούτε από τον ΕΛΑΣ, ούτε από τα τμήματα του ΔΣΠ76. Δηλαδή, τα δεξιά δίκτυα τόσο έως το 1944 με τη μορφή των Ταγμάτων όσο και μετά το 1945 με τη μορφή των παρακρατικών ομάδων, όπως θα δούμε, χρησιμοποιούσαν στην περιοχή το ίδιο σχέδιο θαλάσσιας διαφυγής σε περίπτωση κινδύνου. Άλλωστε ο ΕΛΑΣ απέφευγε τη μακρόχρονη παρουσία του στην πεδιάδα του Λεύκτρου και γενικά στην παράκτια μανιάτικη ζώνη, επειδή οι επικείμενες ενισχύσεις της δύναμης των Ταγμάτων δεν του επέτρεπαν τη διεξαγωγή πολύωρης τακτικής μάχης77. Οι κλοπές, οι αφαιρέσεις περιουσιών από όσους είχαν τα καΐκια στη Σελινίτσα78, η συνεργασία τους με τους Γερμανούς ή τους Ιταλούς προκαλούσαν και οδηγούσαν τον ΕΛΑΣ και σε αντίποινα. Η διάλυση των Ταγμάτων Ασφαλείας Γυθείου έγινε χωρίς αιματοχυσία τον ίδιο μήνα με την αποχώρηση των Γερμανών από την Πελοπόννησο, τον Οκτώβριο79. Κάτι παρόμοιο έγινε σε Αγρίνιο, Ναύπακτο, Πάτρα, Τρίπολη, Ναύπλιο, Κόρινθο, Χαλκίδα, Μονεμβασιά κι αντίθετα από ό,τι συνέβη στη Μεσσηνία (Μελιγαλάς, Γαργαλιάνοι) όπου δημιουργήθηκε έντονο κλίμα τοπικής διχόνοιας και τα Τάγματα Ασφαλείας διαλύθηκαν ύστερα από μάχες80. Μετά τη διάλυση των Ταγμάτων Ασφαλείας με έδρα το Γύθειο και την ευρύτερη περιοχή, οι άντρες των Ταγμάτων σκέφτηκαν να προσπαθήσουν να προωθηθούν προς το Μυστρά, ώστε να ενισχύσουν τις προσπάθειες των εκεί «ταγματασφαλιτών» να αμυνθούν81. Κάτι τέτοιο δεν πραγματοποιήθηκε. Κι αυτό, γιατί, Άγγλοι, στρατιωτικοί

76

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 203 μαρτ.7 , 7, παράρτ. 1 78 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά…., Ειρηνοδικείο Λεύκτρου….., 1945-1945, αριθ.34 79 ΔΙΣ 915/Α/9, Ν. Καράμπελας, «Περιληπτική ιστορική έκθεσις περί συγκροτήσεως του Τάγματος Ασφαλείας Γυθείου», Εν Γυθείω 27.12.54, 3 80 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 65-69 81 Κ. Καραλής, Ιστορία των …, τ. 2, 34-47, όπου αναλύονται τα γεγονότα του Μυστρά με έμφαση στην επέμβαση των Άγγλων στον ΕΛΑΣ για παράδοση των «ταγματασφαλιτών» του Μυστρά, στη συμμετοχή του Τάγματος Γυθείου με τον Καραδημητρόπουλο σε ενέργειες συνένωσης με τις δυνάμεις 77

226

κυρίαρχοι μετά τη συμφωνία της Καζέρτας στα ελληνικά πράγματα, τους απέτρεψαν από μια τέτοια ενέργεια. Οι «εγγλέζοι» προέτρεψαν τους άντρες των Ταγμάτων να συσπειρωθούν στην Κρανάη, το μικρό νησάκι του Γυθείου82. Τόνιζαν ιδιαίτερα στους άντρες των Ταγμάτων ότι ο πόλεμος είχε τελειώσει και ότι θα έπρεπε να ξεκινήσει η συμφιλίωση. Παράλληλα καθησύχαζαν τους άντρες των Ταγμάτων, ότι δηλαδή δεν θα πάθαιναν κάτι κακό. Παρατηρούμε δηλαδή την εμπλοκή των Άγγλων στις ενέργειες των αντρών των Ταγμάτων Ασφαλείας Γυθείου αμέσως μετά την αποχώρηση των Γερμανών από την Πελοπόννησο. Αυτή η εμπλοκή απέρρεε από τη συμφωνία της Καζέρτας, αλλά είχε να κάνει επίσης με την ευρύτερη ευθυγράμμιση της ΠΕΕΑ στο ευρύτερο πνεύμα αναζήτησης σημείων συνεννόησης των πολιτικών δυνάμεων υπό την αγγλική εποπτεία, την οποία μάλιστα οι Μάντακας, Σιάντος και Παρτσαλίδης από το ΕΑΜ, το ΚΚΕ και τον ΕΛΑΣ είχαν διαβεβαιώσει ότι ήταν θέμα τιμής για την Αριστερά όλοι οι συλληφθέντες «ταγματασφαλίτες» να παραδίδονται αλώβητοι στους Βρετανούς83. Πράγματι, οι άντρες των Ταγμάτων άφηναν τα όπλα τους κι ένας- ένας έμπαιναν στην Κρανάη άοπλοι. Υπολογιζόταν από τους ντόπιους ότι περίπου 1.800 άντρες των Ταγμάτων βρέθηκαν μέσα στην Κρανάη. Ο κυβερνητικός εκπρόσωπος του Γεωργίου Παπανδρέου, μετέπειτα βουλευτής Η. Λαγάκος τους υπολόγιζε ακριβώς σε 1.33984. Στην είσοδο του νησιού οι Άγγλοι έστησαν δικό τους φυλάκιο. Παράλληλα άρχισαν να κατεβαίνουν στην πόλη του Γυθείου από τα βουνά οι «αντάρτες»85. Η περιγραφή των γεγονότων, που αναφέρονται παρακάτω κι έλαβαν χώρα στην Κρανάη, από αυτόπτη μάρτυρα, που ανήκε στα Τάγματα Ασφαλείας και έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στα δεξιά δίκτυα της περιοχής μετά το 1945, μας δίνει γλαφυρά το spiritus loci της εποχής. Σ’ αυτό το νέο κλίμα, που άρχισε να δημιουργείται, οι άντρες των Ταγμάτων δεν ήταν σε θέση να υπολογίσουν και να ερμηνεύσουν εύκολα τη δημιουργούμενη «ταγματασφαλιτών» στο Μυστρά και αναφορά σε 29 δολοφονίες από Ελασίτες στο Ζάβατο Ξεροβούνας 82 Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Θ, Γουλάκος,/Πελοπόννησος/Φ2/Διάφορα/33Κ/ σ. 8 83 FO 371/43694, R 16456, Boxshall to Laskey, 10 Οκτωβρίου 1944. Βλέπε και Μ. Π. Λυμπεράτος. «Τα Γερμανικά Αντίποινα, τα Τάγματα Ασφαλείας κι ο ΕΛΑΣ: Η περίπτωση της Κεντρικής και Νότιας Πελοποννήσου στην Κατοχή» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα, εκδ. Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας & εκδ. Αλφειός, 2009, 94-96. Για την αγγλική πολιτική τν γένει βλ. .P. Papastratis, British Foreign Policy towards Greece during the Second World War, Cambridge, Cambridge University Press, 1984 84 Αρχείο Η. Λαγάκου, Κυβερνητικός Αντιπρόσωπος Γυθείου προς Λαγάκο, 18 Νοεμβρίου 1944, ΕΛΙΑ 85 μαρτ. 18, 50 κ.ε., παράρτ. 1

227

κατάσταση. Κι αυτό, γιατί οι «αντάρτες» ήλεγχαν το Γύθειο, οι Άγγλοι ήλεγχαν με το φυλάκιό τους στην είσοδο της Κρανάης τους άοπλους «ταγματασφαλίτες», ενώ οι ίδιοι διαβεβαίωναν τους «ταγματασφαλίτες» ότι δεν θα πάθαιναν οι τελευταίοι τίποτα86. Μάλιστα τους έλεγαν ότι σκοπός της αγγλικής στρατιωτικής δύναμης ήταν να μετακινηθούν οι «ταγματασφαλίτες» με καράβια σε στρατόπεδα στις Σπέτσες και στην Αθήνα87, προφανώς μπροστά στο διαμορφούμενο συγκρουσιακό κλίμα των Δεκεμβριανών, που έδειχνε αναπότρεπτα να επερχόταν. Αν μάλιστα δεν έφευγαν προς την Αθήνα με καράβι, υπήρχε, κατά τις διαβεβαιώσεις πάντα των Άγγλων προς τους «ταγματασφαλίτες», και η λύση της φυγής με φάλαγγα. Ωστόσο οι τελευταίες μέρες του 1944 περνούσαν σε ένα πολύπλοκο κλίμα, όπου η απλή

καθημερινότητα

«ταγματασφαλιτών».

Αυτή

υπεισερχόταν προβαλλόταν

στις

σχέσεις

όταν

ο

«ανταρτών»

Κατσαρέας

έβαζε

και τους

«ταγματασφαλίτες» να κολυμπούν, δήθεν προσπαθώντας να φύγουν από την Κρανάη, ή όταν έβριζε και απειλούσε όσους δεν έπεφταν στη θάλασσα, ενώ οι «αντάρτες» φρουροί της Κρανάης και κύριοι πια του Γυθείου, παραφυλούσαν, αν κάτι τέτοιο γινόταν, να τιμωρήσουν τους τολμηρούς «ταγματασφαλίτες», ενώ παράλληλα βρισιές και τραγούδια ακούγονταν και από τις δυο πλευρές88. Οι Άγγλοι εν συνεχεία, χωρίς να έχουν ενημερώσει τους «ταγματασφαλίτες», αποχώρησαν και αυτό έγινε αντιληπτό από τους τελευταίους εξαιτίας της πληθώρας αυτοκινήτων και της δημιουργούμενης φάλαγγας. Οι «ταγματασφαλίτες» είχαν αρχικά υποθέσει ότι θα απελευθερώνονταν και θα οδηγούνταν για Σπέτσες. Κάτι τέτοιο όμως δεν συνέβη, καθώς βρίσκονταν πια υπό τον πλήρη έλεγχο του ΕΛΑΣ89. Ο ΕΛΑΣ μέσω του πολιτικού του επιτρόπου προσπάθησε αρχικά να προπαγανδίζει τις θέσεις του στους «ταγματασφαλίτες». Εδώ εντάσσονταν και οι συζητήσεις Αστραπόγιαννου- Σαμπατάκου, που έλαβαν χώρα κι αποτέλεσαν την ιδεολογικήθεωρητική υφή της σύγκρουσης αριστεράς- δεξιάς στην περιοχή του Γυθείου και της Μάνης90. Ωστόσο,

πολλοί από τους «ταγματασφαλίτες» προσπάθησαν να

δραπετεύσουν από την Κρανάη. Όσο περνούσε ο καιρός ο αριθμός όσων προσπαθούσαν να αποδράσουν πολλαπλασιαζόταν. Ο τρόπος απόδρασης ήταν η 86

μαρτ. 18, ό.π., παράρτ. 1 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 69 88 μαρτ. 18, 50 κ.ε., παράρτ. 1 89 Ένας μεταφραστής των ταγματασφαλιτών, γνώστης της αγγλικής, ονόματι Κουκούτσης, προωθήθηκε στο φυλάκιο και κατάλαβε ότι όλοι οι «ταγματασφαλίτες» βρίσκονταν στα χέρια του ΕΛΑΣ. Βλ. την αφήγηση της μαρτ. 18, 50 κ.ε., παράρτ. 1 90 μαρτ. 8, 10 κ.ε., παράρτ. 1 87

228

βουτιά στη θάλασσα με σκοπό να φτάσουν οι αποδρώντες κολυμβητές είτε στη Σκάλα, είτε στην Επισκοπή. Όσοι δεν απέδρασαν σκέφτονταν τα αντίποινα, στα οποία θα προέβαιναν οι «αντάρτες» στις οικογένειές τους91. Παρόλα αυτά ένας πολύ μεγάλος αριθμός «ταγματασφαλιτών» πιανόταν και μάλιστα πάρα πολύ εύκολα από τους «αντάρτες». Οι τελευταίοι με φακούς ήλεγχαν όλη τη θαλάσσια περιοχή από το Σκουτάρι και το Μαυροβούνι και ήταν για αυτούς εύκολο να συλλέγουν τους πιο πολλούς από τους αποπειραθέντες να αποδράσουν «ταγματασφαλίτες». Και σ’ αυτούς που γλίτωσαν ήταν άτομα, που επρόκειτο να παίξουν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του εμφύλιου πολέμου στη Μάνη (ο Παυλάκος κι ο Γούδης) αλλά και σ’ αυτούς που δεν έφυγαν εντοπίζουμε τέτοια άτομα (ο Γερακάρης κι ο Μπογέας). Αυτοί οι κρατούμενοι επρόκειτο από το 1946 να παίξουν τον πιο καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του εμφυλίου πολέμου στη Μάνη. Γύρω στα 1.200 άτομα προσπάθησαν περίπου να ξεφύγουν κολυμπώντας από την Κρανάη, αλλά λίγα τελικά κατόρθωσαν να πετύχουν στην απόδρασή τους. Τελικά φαίνεται ότι 718 άτομα απολύθηκαν άμεσα92. Ωστόσο, η επιλογή των απολυμμένων εμπεριείχε έντονα το προσωπικό στοιχείο. Στο σημείο αυτό μπορούμε να παρατηρήσουμε και τις προσωπικές σχέσεις, που παρεισέφρησαν στον αγώνα για εξουσιαστικό έλεγχο στη Μάνη του 1944. Ο πατέρας επί παραδείγματι του Βασίλη του Μπογέα από το Οίτυλο, έχοντας πολύ καλές σχέσεις με το Σωτήρη τον Πέτρουλα, κύρια μορφή του αντάρτικου στη Μάνη και από τα βασικά στελέχη φρουράς κι ελέγχου της Κρανάης, διαβεβαιώθηκε ότι ο γιος του, ο Βασίλης, που επρόκειτο να παίξει καθοριστικό ρόλο λίγα χρόνια αργότερα στις παρακρατικές μανιάτικες ομάδες, θα «προσεχθεί ιδιαίτερα»93. Πράγματι, ο Βασίλης, ήταν στην πρώτη εκατοστάδα, που προτάθηκε από τον ΕΛΑΣ για απελευθέρωση την πρώτη μέρα μετά την σχετική ανακοίνωση του πολιτικού επιτρόπου94. Ο πολιτικός επίτροπος Καράτζαλης, τελικά έδωσε τέλος σ’ αυτή την κατάσταση «αναμονής» κι ανακοίνωσε τότε στους «ταγματασφαλίτες» ότι ο ΕΛΑΣ προτίθεται να 91

μαρτ. 18, 50 κ.ε., παράρτ. 1 Μ. Π. Λυμπεράτος. «Τα Γερμανικά Αντίποινα, τα Τάγματα Ασφαλείας κι ο ΕΛΑΣ: Η περίπτωση της Κεντρικής και Νότιας Πελοποννήσου στην Κατοχή» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα, εκδ. Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας & εκδ. Αλφειός, 2009, 61102. Βλέπε και Αρχείο Η. Λαγάκου, Κυβερνητικός Αντιπρόσωπος Γυθείου προς Λαγάκο, 18 Νοεμβρίου 1944, ΕΛΙΑ 93 Δ. Σ. Πέτρουλα, ..που ‘ναι η μάνα σου….., 41, 176 94 Για τις προσωπικές σχέσεις, που επικαθόριζαν πολλές φορές τις πολιτικές διαφορές, βλ. Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα, χρόνια…., 160-161, όπου παρατηρείται και στο Ζιάκα Γρεβενών και ίσως να παραπέμπει ανθρωπολογικά στην αίσθηση μιας αδόμητης κοινότητας στις σχέσεις ανθρώπων 92

229

τους ελευθερώσει. Κάτι τέτοιο βέβαια συμφωνούσε με την εν γένει πολιτική προσπάθεια για ειρηνική μεσολάβηση και στο Γύθειο, όπως και σ’ άλλες περιοχές (Τρίπολη, Ναύπλιο, Κόρινθο, Μονεμβασιά) της Εαμικής ηγεσίας με βρετανούς, στελέχη του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού ή απεσταλμένους της κυβέρνησης Παπανδρέου για σιωπηρή απελευθέρωση πολλών «ταγματασφαλιτών»95. Όσον αφορά την περίπτωση του Γυθείου και με βάση τις προφορικές μας μαρτυρίες φαίνεται ότι περισσότερο ίσχυσε η περίπτωση της μεσολάβησης των βρετανών με την τοπική Εαμική ηγεσία. Τις τρεις πρώτες μέρες είχαν ελευθερωθεί 300 άτομα, εκατό κάθε ημέρα. Διαβεβαιώσεις «ταγματασφαλιτών» αναφέρουν ότι οι «αντάρτες» δεν τους πείραξαν96. Ωστόσο ο ΕΛΑΣ κατά τους «ταγματασφαλίτες» προσπάθησε από την απελευθέρωση των τελευταίων να παίξει το δικό του πολιτικό παιχνίδι. Αυτό το παιχνίδι είχε διττή μορφή. Αφενός στηριζόταν στην προπαγάνδα της Εαμικής πολιτικής, η οποία δεν στρεφόταν εναντίον ατόμων, εκτός ορισμένων βαρυποινιτών, όπως ο Στέφανος Σπανέας, που κι αυτός αφέθηκε αργότερα ελεύθερος, κι αφετέρου στηριζόταν επίσης στο ότι αυτή η προπαγάνδα προσέβλεπε σε ένα άλλο πιο πρακτικό στόχο. Όσοι «ταγματασφαλίτες» έβγαιναν από την Κρανάη ως ελεύθεροι προσεγγίζονταν από τους άντρες του ΕΛΑΣ και με ποικίλες μεθόδους οδηγούνταν ανά δυο στην επάνδρωση των λόχων του ΕΛΑΣ, που κατευθύνονταν για την Αθήνα ενόψει των Δεκεμβριανών97. Αυτή ήταν η εκ των υστέρων ερμηνευτική των γεγονότων, που έδιναν οι δεξιές μαρτυρίες της περιοχής, οι οποίες, ωστόσο, δεν κατέστη δυνατό να διασταυρωθούν. Κατά τους «ταγματασφαλίτες» και τις μεταγενέστερες ερμηνευτικές τους, σύμφωνα με τις οποίες ο ΕΛΑΣ από το φθινόπωρο προετοίμαζε να χρησιμοποιήσει μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας ως εμπροσθοφυλακή στα Δεκεβριανά (!), σκοπός του ΕΛΑΣ Λακωνίας ήταν να μπαίνουν σε κάθε λόχο του, που πήγαινε για την Αθήνα, ως προπύργιο δυο «ταγματασφαλίτες», ώστε ο λόχος να καλύπτεται και να προστατεύεται. Βέβαια, κι αυτό φαίνεται να ανατρέπει τους ισχυρισμούς των δεξιών πληροφορητών μας, αργότερα κι αυτοί «οι ταγματασφαλίτες» αφήνονταν ελεύθεροι, ιδιαίτερα όταν ο Σκόμπι είχε υπό έλεγχο τα πράγματα στην Αθήνα εκτός από την 95

Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 69-70. Για τη συμφωνία Παπαδόγγονα-Βελουχιώτη στο πλαίσιο της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας στο θέμα αυτό βλ. Π. Κανελλόπουλος, Ημερολόγιο Κατοχής: 31 Μαρτίου 1942, 4 Ιανουαρίου 1945, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2003, 653-659 96 μαρτ. 8, 10 κ.ε., παράρτ. 1 97 μαρτ. 18, 50 κ.ε., παράρτ. 1

230

Μακρυγιάννη, όταν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ Λακωνίας κατέφθαναν εκεί98. Η απελευθέρωση όσων έμειναν στην Κρανάη έγινε ύστερα από μεταγωγή τους στην Ζελίνα και στο Γεωργίτσι, κέντρα του ΕΛΑΣ. Σημαντικό μάλιστα στοιχείο, το οποίο συνέτεινε στο να ελευθερωθούν όσοι «ταγματασφαλίτες» αρνούνταν να βγουν από την Κρανάη ή δεν ήταν στις λίστες για απελευθέρωση, υπήρξε η αδυναμία του ΕΛΑΣ να τους εξασφαλίσει χώρο, διαμονή και τροφή, ώστε αυτοί να αποτελέσουν κρατούμενούς του99. Στην Κρανάη λοιπόν εκτυλίχθηκε σε μικρογραφία τόσο η παρουσίαση της πολύπλοκης πολιτικής κατάστασης του 1944 στη Μάνη και το Γύθειο όσο και τα παιχνίδια εξουσίας στην τοπική κοινωνία με ενδιάμεσο κρίκο σύνδεσης τον ξένο παράγοντα. Στην Κρανάη μπορούμε να πούμε ότι διαμορφώθηκαν οι βασικοί συντελεστές του αντικομμουνιστικού αγώνα στη Μάνη από τη «συμφωνία της Βάρκιζας» κι ύστερα. Πρόκειται για την ομάδα «κυνηγών» της Μάνης, την επονομαζόμενη ΕΑΟΚ, στην οποία βασικοί πρωταγωνιστές της ήταν στελέχη των «ταγματασφαλιτών», που βρέθηκαν στην Κρανάη και είτε προσπάθησαν να δραπετεύσουν και τα κατάφεραν (Παυλάκος, Γούδης), είτε έμειναν στο νησί, ώσπου το ΕΑΜ να τους ελευθερώσει (Γερακάρης, Μπογέας). Όσοι κατευθύνθηκαν στην Αθήνα και δεν εντάχθηκαν σε διάφορες οργανώσεις στρατοπέδευσαν στη Σχολή Χωροφυλάκων στο Γουδί100. Παρά το ότι στη μεταβαρκιζιανή περίοδο η βία μέσα από τα Τάγματα και τις μετεξελίξεις τους εντατικοποιείται σιγά-σιγά, τα μέλη των Ταγμάτων, μέσα στην πολιτική κατάσταση αναμονής των εξελίξεων στην Αθήνα, στην Κρανάη δεν αισθάνονταν έντονα αισθήματα κακομεταχείρισης. Η πολιτική του ΕΛΑΣ άλλωστε ήταν αυστηρή, όπως και οι εντολές, οι οποίες είχαν δοθεί,

και κατέληγαν στη

σταθερή γραμμή του ΕΛΑΣ να μην πειραχτεί κανείς από τους «ταγματασφαλίτες» της Κρανάης101. Και σ’ αυτή την κατάσταση έρχονταν να προστεθούν και πολλές μανιάτισσες, που είχαν συγγενείς θύματα κα ζητούσαν κατά τα μανιάτικα έθιμα «να πάρουν το αίμα τους πίσω», μαίνονταν εναντίον των δεσμοφυλάκων, που φύλαγαν τους «ταγματασφαλίτες» της Κρανάης102.

98

μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 21, 58-59, παράρτ. 1 100 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 70 101 Δ. Σ. Πέτρουλα, «που’ ναι η μάνα.., 40-41 102 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 164-165 99

231

Οι μετέπειτα θεωρητικές συζητήσεις για την τύχη των «ταγματασφαλιτών» της Κρανάης επανέφεραν διαρκώς το δίλημμα στους κόλπους των «ανταρτών» αν θα έπρεπε οι ηγήτορες του ΕΛΑΣ να τους αφήσουν ελεύθερους. Αυτές οι a posteriori συζητήσεις υπό το πρίσμα και των προσωπικών δεινών δεν ήταν δυνατό βέβαια να λάβουν υπόψη τους τις πολιτικές ζυμώσεις πριν από τη «συμφωνία της Βάρκιζας», ούτε τις συζητήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων σχετικά με τις αποφάσεις, που πάρθηκαν για το ελληνικό ζήτημα στην Καζέρτα, το Λίβανο και τη Γιάλτα103. Σε τέτοιου είδους συζητήσεις, όπως αυτές που γίνονταν από τοπικούς πρωταγωνιστές στους κόλπους των «ανταρτών» τις επόμενες δεκαετίες, αφήνεται να εννοηθεί ότι αυτές οι ομάδες όσων «ταγματασφαλιτών» ελευθερώθηκαν από τον ΕΛΑΣ μεταφέρθηκαν στην Αθήνα κι έλαβαν μέρος στα Δεκεμβριανά104. Κάτω από τέτοιου είδους συνθήκες δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες κι ικανές συνθήκες για κοινωνική κι ιδεολογική όξυνση των αντιθέσεων στη νότια Πελοπόννησο. Στην Πελοπόννησο έκθεση του ΕΑΜ το Νοέμβριο του 1944 (με συντάκτη τον Κώστα Γαμβέτα) προς το Π.Γ. του ΚΚΕ ανέφερε σχετικά με τις κατάσταση, που επικρατούσε εκείνη την περίοδο: «Η πάλη κατά της αντίδρασης και των γερμανοπροδοτών οξύνθηκε στο έπακρο. Τελευταία παρουσιάζει μια επικίνδυνη ανάπτυξη στη Μεσσηνία και τη Λακωνία»105. 4. Η ΤΥΧΗ «ΤΑΓΜΑΤΑΣΦΑΛΙΤΩΝ» ΚΙ ΑΡΙΣΤΕΡΩΝ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΩΝ ΜΑΝΙΑΤΙΚΩΝ ΔΡΩΜΕΝΩΝ ΜΕΤΑ ΤΑ ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ Κατά τα Δεκεμβριανά και τη «συνθήκη της Βάρκιζας», ως τις 2 Μαρτίου 1945 μάλιστα, όταν στην Καλαμάτα εισήλθε το βρετανικό σύνταγμα Hamshire106, ο ΕΛΑΣ 103

ενδεικτικά: Χ. Βλαβιανός, «Η Βαλκανική Διάσταση της Συμφωνίας της Βάρκιζας και η Σοβιετική Πολιτική. Η Προδοσία του Μύθου και ο Μύθος της Προδοσίας», Ίστωρ, 1/1990. 126, H. Vlavianos, The Greek Civil War: The Strategy of the Greek Communist Party, 1944-1947, διδακτ. διατρ. Univ. of Oxford, 1989, O. L. Smith, «Αυτοάμυνα και κομμουνιστική πολιτική», στο στο L. Baerentzen, J. Iatrides, O. Smith (επιμ.), Μελέτες για…. , 165-185, Ι. Papathanassiou, Contribution A L; Histoire Du Parti Communiste Grec, 1949-1951, 14-16, Octobre 1988, 14-16, όπου δίνεται η στρατηγική του ΚΚΕ κατά το ξεκίνημα του εμφυλίου. 104 μαρτ. 12, 25, παράρτ. 1. Βλέπε και Δήμητρα Σωτ. Πέτρουλα, «που’ ναι η μάνα.., 41 105 ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/110 106 G. Chandler, The Divided Land, London, Macmillan, 1999, 61-64, S. Aschenbrenner, «Ο εμφύλιος από την οπτική ενός μεσσηνιακού χωριού», 128 στο L. Baerentzen, J. Iatrides, O. Smith, Μελέτες για τον Εμφύλιο 1945-1949, Αθήνα, Ολκός, 1992, L. Baerentzen, The Liberation of the Peloponnese, September 1944, 131-141 στο J. O. Iatrides, (επιμ), Greece in the 1940’ s, Hannover – London, Un Press of New England, 1981

232

έλεγχε ακόμα το κέντρο της πόλης107, ενώ στο γεωγραφικά δεξιό τμήμα της και στα περίχωρα επικρατούσαν οι δεξιοί, επεκτείνοντας το διχαστικό κλίμα στην πόλη. Είναι ενδεικτικό μάλιστα ότι στη συνοικία Ράχη της Καλαμάτας από το 1944 κι αργότερα ήταν δύσκολο κι επίφοβο να κινούνται ελεύθερα τα Τάγματα. Κι αυτό αποφευγόταν από τα μέλη τους108. Μάλιστα η Ράχη ήταν το ένα μέρος- η Παραλία ήταν το άλλοόπου λειτούργησε από το ΕΑΜ το πρώτο λαϊκό ιατρείο για τους πολίτες εκείνη την περίοδο

109

. Τα Τάγματα ακολουθούσαν κάτι παρόμοιο από την τακτική των

συνεργατών των Ιταλών για την πόλη της Καλαμάτας. Έρχονταν στην πόλη για συγκεκριμένο λόγο και για την επίτευξη συγκεκριμένου σκοπού. Άλλωστε η πυρκαγιά του Σεπτεμβρίου του 1944 στην Καλαμάτα, από την οποία είχε καταστραφεί το αλφαβητικό ευρετήριο δελτίων ποινικών μητρώων110,

ήταν μια

επιτυχία, για την οποία περηφανευόταν το ΕΑΜ μέσα στην ευρύτερη πολιτική του να κάψει τα χαρτιά, που στρέφονταν ενάντια στο λαό. Τέτοιου είδους επιτυχίες όπως αυτή, κατέδειχναν τα ισχυρά ερείσματα του ΕΑΜ στην πόλη της Καλαμάτας κι έτσι συντηρούσαν την ατολμία των μελών των Ταγμάτων να εισέλθουν ενεργά στην πόλη της Καλαμάτας. Η πολιτική αυτή επιτυχία του καψίματος των ποινικών μητρώων έμενε στα αντάρτικα τραγούδια στα βουνά και τα ύστερα χρόνια111. Κι αυτή αποτέλεσε εφαλτήριο για τον περιορισμό δράσης και για δυσκολίες επέκτασης των δικτύων των Ταγμάτων στην πόλη της Καλαμάτας αναφορικά με συλλήψεις αριστερών Καλαματιανών. Μετά τα Δεκεμβριανά η μανιάτικη κοινωνία σαφώς ήταν διαιρεμένη. Νέες συνθήκες είχαν δημιουργηθεί στις σχέσεις των κατοίκων. Οι αριστεροί αισθάνονταν αδικημένοι κι ηττημένοι, ενώ οι δεξιοί όχι απόλυτα ήσυχοι για την ασφάλεια του υπάρχοντος ιδιοκτησιακού status, καθώς θεωρούσαν τη Μάνη ως «ζώνη περιορισμένου ελέγχου» της επαπειλούμενης κυριαρχίας τους με την έννοια ότι υπήρχε ο κίνδυνος οι αριστεροί, αφού δεν υπήρχε ο απόλυτος κι ολοκληρωτικός έλεγχος από τους δεξιούς ακόμη, να ανακαταλάβουν τον έλεγχο της περιοχής. Η μανιάτικη κοινωνία βρισκόταν μπροστά σε νέες πραγματικότητες. Ο φόβος, που η βία

107

G. Chandler, The Divided…, ό. π, S. Aschenbrenner, «Ο εμφύλιος από την…, 125-6 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 103-104, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 78-81, Ν. Κλήρόπουλος, Τότε στην Καλαμάτα…, 112, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 190-192 για την ευρύτερη Μεσσηνία εκείνη την περίοδο 109 Ελεύθερη Μεσσηνία, Όργανο…, 20 Σεπτέμβρη 1944, 1 110 Αρχείο Πρωτοδικείου Καλαμάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις Γραμματέως 1951-1953, Έκθεσις Επιθεωρήσεως Υπηρεσίας Ποινικού Μητρώου, αρ. 16, 5/2/1952 111 μαρτ. 18, 56, παράρτ. 1 108

233

προκαλεί αλλά και προκαλείται, ειδικά σε μια περιοχή, όπου τα δίκτυα, τα οποία έβγαιναν κερδισμένα μέχρι τα Δεκεμβριανά, δεν αισθάνονταν απόλυτα τη νίκη τους, φαινόταν να αιωρείται στην τοπική κοινωνία. Ωστόσο μια επιφανειακή ηρεμία έδειχνε να επικρατούσε, μια και οι άνθρωποι προσπάθησαν να ξανασχοληθούν με τις δουλειές τους και με την καθημερινή πραγματικότητα. Έτσι τουλάχιστον έβλεπαν τα πράγματα οι δεξιοί, που είχαν γυρίσει από την Κρανάη στα σπίτια τους: “ Στη Μάνη τα πράγματα ήταν ήσυχα, αλλά μικροφωνακλάδες από δαύτους με χωνιά υπήρχαν, ήταν οι ομαδούλες τους. Όχι βέβαια με ένοπλη δράση, οι πολιτικοί τους ήταν112”. Αυτή η πραγματικότητα ήταν πράγματι επιφανειακή μια και η αναπαραγωγική λειτουργία της βίας, που μπορεί να παράγει νέα βία, υπόβοσκε. Κι αυτή η έντονη ψυχική κατάσταση των κατοίκων της Μάνης, που είχε φορτιστεί τόσο από το πολεμικό κλίμα των Γερμανών, των αντιποίνων τους και της διχαστικής τους πολιτικής, όσο και από τις βίαιες δράσεις των Ταγμάτων ή και τις εκτροπές του ΕΛΑΣ, αναπαρήγαγε το εκδικητικό μένος, το διπολισμό κι άνοιγε διάπλατα τους ασκούς του Αιόλου για την εμφάνιση νέων κυμάτων βίας. Αν συνυπολογίσουμε το ότι η τοπική μανιάτικη κοινωνία είχε μάθει διαχρονικά να επιλύει τις εσωτερικές της κρίσεις ή και διαφορές κυρίως με συγκρουσιακό τρόπο, δημιουργώντας επίσημα και με τελετουργικό εχθρότητες (feuds), πράγμα που προσιδίαζε στο διαχρονικό πολιτισμικό της ήθος, τότε εύκολα μπορούμε να διερευνήσουμε την έντονη ψυχική ένταση των κατοίκων της μετά τα Δεκεμβριανά. Οι βασικοί εκπρόσωποι των δεξιών δικτύων, που έδρασαν στη Μάνη, βρίσκονταν έτοιμοι να ανασυστήσουν τις ομάδες τους. Ο Πάνος Κατσαρέας φαινόταν ο αποκλειστικός κυρίαρχος των μανιάτικων δεξιών ομάδων. Δεξιές μαρτυρίες αναφέρουν ότι συμμετείχε στα Δεκεμβριανά113. Καθώς κατά

τα Δεκεμβριανά ο

Παπαδόγγονας είχε σκοτωθεί στις φυλακές Αβέρωφ κι ο έτερος ισχυρός πόλος των δεξιών δικτύων, ο Λεωνίδας Βρεττάκος, είχε απολέσει την ισχύ του στα δεξιά δίκτυα, μια και βρισκόταν στη φυλακή ακόμα για ποινικές πράξεις του, αφού είχε συλληφθεί αρχικά από τον

112 113

ΕΛΑΣ, ο Κατσαρέας είχε ενεργοποιηθεί. Βρισκόταν σε

μαρτ. 18, 51, παράρτ. 1 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…, 27

234

διαβουλεύσεις με δεξιούς κύκλους στην Αθήνα και ετοίμαζε την επάνοδό του στη Μάνη, με σκοπό να χτίσει ένα ισχυρό δεξιό δίκτυο ελέγχου της τοπικής εξουσίας. Άξιους συμπαραστάτες σ’ αυτή του τη δραστηριοποίηση μπορούσε να βρει σε ικανούς μανιάτες, που ήταν φυλακισμένοι στην Κρανάη και προτίμησαν εν συνεχεία στο πλαίσιο του έντονου μανιάτικου τοπικιστικού πνεύματος να επιστρέψουν στα χωριά τους. Οι Παυλάκος, Μπογέας, Γούδης και Μπαθρέλλος είχαν ανδρωθεί κι ήταν έτοιμοι να συμμετάσχουν ενεργά στα νέα δεξιά δίκτυα, που εκκολάπτονταν. Αναφορικά με τη μεσσηνιακή Μάνη ο Καμαρινέας, ο οποίος «είχε οικονομική άνεση, ήταν οικονομικά ανεξάρτητος, ήταν γαμπρός των Κετσαίων114 » κι είχε ισχυρά ερείσματα στην τοπική μανιάτικη δεξιά, δραστηριοποιήθηκε έντονα. Ο ίδιος, ενώ βρισκόταν και μετά την περίοδο των Δεκεμβριανών στην Αθήνα, επέστρεψε στη μεσσηνιακή Μάνη κι άρχισε να οργανώνει κι αυτός εκεί τα δεξιά τοπικά δίκτυα. Από την πλευρά των αριστερών μετά τα Δεκεμβριανά η κατάσταση έδειχνε να χαρακτηριζόταν από απόγνωση των περισσοτέρων από όσους ενίσχυαν τους κόλπους τους. Οι μεσσήνιοι μανιάτες, όπως και οι περισσότεροι μανιάτες Ελασίτες, βρέθηκαν κατά τα Δεκεμβριανά στο Ναύπλιο υπό περιορισμό, όπως μας πληροφορεί μανιάτης Ελασίτης. «Ήμασταν στο Ναύπλιο κατά τα δεκεμβριανά. Εκεί στο Παλαμήδι στη στοά του Κολοκοτρώνη μείναμε μια εβδομάδα115». Στην περιοχή της Καρδαμύλης ένας από τους πρωταγωνιστές του εφεδρικού ΕΛΑΣ κι από τους εκφραστές της πολιτικής του στα γύρω χωριά, ο Μίμης Λαμπρινίδης, περιγράφει με ζοφερό τρόπο την περίοδο μετά τα Δεκεμβριανά για τον ίδιο, καταδεικνύοντας ότι βρέθηκε κυνηγημένος για τη δράση του κι ότι προσπάθησε νομικά να υπερασπιστεί τον εαυτό του:

114 115

μαρτ. 18, 52, παράρτ. 1 μαρτ. 12, 23, παράρτ. 1

235

«Ήρθε ο χειμώνας. Δεν μπορούσα να μένω στο Ντουμπιτσί το χειμώνα. Αποφασίζουμε λοιπόν με το Σωτήρη το Λαμπρινέα, που μας κυνηγούσανε, ήταν 1944 προς 1945, να πάμε στην Καλαμάτα. Ήρθε ο Σωτήρης ο Κατσικάς, της Ρεβέκκας- που μετά πήγε με δαύτους και σκοτώθηκε κιόλας- και ξεκινάμε από το Ντουμπιτσί με το σούρουπο για την Καλαμάτα με τα πόδια. Εγώ μάλιστα, όπως είμαι τώρα, χωρίς δάχτυλα. Ταλαιπωρία! Περνάμε από τα Τσέρια μέσα κι από εκεί προχωρούσαμε οι τρεις μας. Είμαστε σε απόσταση 20 μέτρων ο ένας από τον άλλον Ο πρώτος, μόλις παρατηρούσε ότι δεν υπήρχε κανένας κίνδυνος, χτύπαγε δυο χαλίκια και μετά προχωρούσε ο δεύτερος και μετά ο τρίτος. Έτσι περάσαμε το φυλάκιο, που είχαν στον Κάμπο σε μια βρύση μέσα στα χωράφια. Περάσαμε από τη βρύση εμείς, τους ακούσαμε που κουβεντιάζανε. Είδαμε και τα τσιγάρα. Περάσαμε σαν τους γάτους. Άντε λοιπόν, ερχόμαστε στην Καλαμάτα. Πήγαμε την επομένη μέρα στο δικηγόρο κι από εκεί στον εισαγγελέα. Του λέμε: «Κύριε εισαγγελέα, υπάρχει κανένα ένταλμα για εμάς»; Λέει «όχι, δεν υπάρχει ένταλμα». Ο δικηγόρος μας λέει «να μας δώσετε ένα χαρτί λοιπόν». Μας δίνει ένα χαρτί λοιπόν που να λέει ότι δεν διωκόμαστε από το κράτος. Το παίρνουμε το χαρτί, αλλά εδώ στο χωριό δεν μπορούσαμε να γυρίσουμε, γιατί είχαν αρχίσει και δέρνανε και σκοτώνανε116». Ο ίδιος τήρησε τη συμφωνία της Βάρκιζας, αν και δεν συμφωνούσε μ’ αυτήν, κι ιδιώτευσε χωρίς να πάρει μέρος στο «δεύτερο αντάρτικο», για να ασχοληθεί με την οικογένειά του κατά την επιθυμία της γυναίκας του αλλά κι επειδή σωματική αναπηρία του από τον ελληνο-ιταλικό πόλεμο τον ταλαιπωρούσε αφάνταστα. «Με τη συμφωνία της Βάρκιζας δεν συμφωνούσα. Υπέγραψα κείμενα, που δε τα πίστευα κι εν γνώσει μου έλεγα ψέματα στους άλλους συντρόφους ότι η Βάρκιζα θα είναι κάτι καλό. Εγώ είμαι οπαδός του Στάλιν. Πιστεύω πως ο Στάλιν έσωσε την ανθρωπότητα. Η καταστροφή ήρθε με τον Γκορμπατσώφ. Ο Στάλιν φέρθηκε σκληρά, επειδή ήταν περικυκλωμένος από όλη την Ευρώπη. Τα πράγματα στο δεύτερο αντάρτικο τα παρακολουθούσα χωρίς να συμμετέχω.

Όταν παντρεύτηκα, η γυναίκα μου μου

είπε: «Αν θέλεις να κάνουμε παιδιά, θα αποσυρθείς, γιατί δεν θέλω τα παιδιά μου να ζήσουν χωρίς πατέρα. Αν δεν θέλεις να κάνουμε παιδιά, τότε εγώ θα σου σταθώ στο πλευρό και θα είμαι δίπλα σου στους αγώνες σου». Εγώ αγαπούσα τα παιδιά και ήθελα 116

μαρτ. 26, 77, παράρτ. 1

236

μάλιστα πολλά. Έτσι αποσύρθηκα. Βέβαια έχασα ένα σε ατύχημα και αυτό μου στοίχισε πάρα πολύ117».

Στη μέσα Μάνη οι αριστερές οργανώσεις είχαν χάσει τη δυναμική των δικτύων τους, όπως αυτά δρούσαν από το δεύτερο εξάμηνο του 1943 έως και τον Οκτώβριο του 1944. Τη μεταδεκεμβριανή κατάσταση μας περιγράφει ανάγλυφα δεξιός πληροφορητής, που πρωτοστάτησε στα γεγονότα από τούδε κι ύστερα: «Στο Οίτυλο ήταν κάτι ξεκάρφωτα πράγματα, βάζανε κάτι παιδάκια με ένα χωνί από ένα μπαλκόνι να φωνάζει για το που θα πάμε, τι θα γίνει118». Ο Πέτρουλας μετά τα Δεκεμβριανά προσπάθησε να διατηρήσει σε υπόσταση αριστερές ένοπλες ομάδες στη Μάνη με επίκεντρο την Άρνα, ενώ κι ο Σφακιανός παρέμεινε στα ταϋγετιανά βουνά διατηρώντας κι αυτός όσο το δυνατό τις ελασιτικές ομάδες τις περιοχής σε εγρήγορση. Κάτω από αυτές τις κοινωνικές συνθήκες έμπαινε στη Μάνη ο χειμώνας του 1945.

117 118

μαρτ. 26, 82, παράρτ. 1 μαρτ. 18, 51, παράρτ. 1

237

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 «ΩΜΗ» ΒΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ 1. ΔΙΚΤΥΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ «ΕΚΚΑΘΑΡΙΣΕΩΝ» ΣΤΗ ΜΕΣΑ ΜΑΝΗ ΜΕΤΑ ΤΗ «ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΤΗΣ ΒΑΡΚΙΖΑΣ» Τα Δεκεμβριανά κα ακολούθως η «συμφωνία της Βάρκιζας» προκάλεσαν στη Μάνη ανοιχτές διώξεις κατά των κομμουνιστών1. Οι φυλακές Γυθείου γέμισαν αριστερούς κρατούμενους, ενώ στην περιοχή της Μάνης είχε στηθεί ένας μηχανισμός μηνύσεων ενάντια σε πραγματικές ή φανταστικές ποινικές πράξεις τους σε όσους υπήρξαν Ελασίτες και Εαμίτες2. Τα δίκτυα δεξιών οργανώσεων, τα οποία μετά τη «συμφωνία της

Βάρκιζας»

ανασυστήνονταν

δυναμικά

με

τη

συγκρότηση

ομάδων

«αυτασφάλειας», δηλαδή ένοπλων μικρο-ομάδων, που κατά τα λεγόμενα των φορέων τους είχαν σκοπό την προστασία των ίδιων και των μανιάτικων χωριών από αυθαιρεσίες αριστερών, δεν δίσταζαν να ξυλοφορτώνουν ακόμη και ανακριτές, που έκριναν ανεπαρκή τα όποια στοιχεία κατηγοριών υπήρχαν εναντίον Εαμιτών και Ελασιτών. Κάτι τέτοιο συνέβη στην περίπτωση του ανακριτή Γυθείου Αργύρη Βλάχου, ο οποίος κακοποιήθηκε στο κέντρο του Γυθείου. Ακολουθώντας με την ανοχή του επίσημου κράτους στα φαινόμενα βίας, τα μανιάτικα δεξιά δίκτυα, αισθανόμενα κοινωνικά και πολιτικά κερδισμένα μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας» αλλά κι ανασφαλή μπροστά σε μελλοντική ανασύσταση των αριστερών, προσπάθησαν να διατηρήσουν απαρασάλευτο τον ιδεολογικό δεσμό του επίσημου κράτους και των ίδιων ως εκφραστών των διαχρονικών μανιάτικων φυλετικών ηθών. Πρακτικά η απειλή της «εαμικής κατάστασης» για τη Μάνη μετά τη Βάρκιζα είχε εκλείψει, οπότε μέσα στη συγκρουσιακή στρατηγική επίλυσης των τοπικών διαφορών αλλά και του κοινωνικού φόβου των εξουσιαστικών δικτύων για πιθανή πολιτική και στρατιωτική ανασυγκρότηση των αριστερών, τα μανιάτικα τοπικά δεξιά δίκτυα βρήκαν την κατάλληλη ευκαιρία να τακτοποιήσουν κάθε είδους λογαριασμούς: οικογενειακούς, φυλετικούς, προσωπικούς. Ωστόσο αυτοί οι λογαριασμοί αναλύονταν αναπόφευκτα σε κοινωνικούς, καθώς η βάση τους φαίνεται να ήταν η διατήρηση στη Μάνη του κοινωνικο-πολιτικού status, που το ΕΑΜ 1 2

Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 203 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 208-9, Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 190-195

238

απειλούσε3. Ο κοινοτικός έλεγχος των μέσων παραγωγής, που για τις απλουστευτικές αντιλήψεις μιας μεγάλης πλειονότητας της περιοχής το ΕΑΜ πρέσβευε, απειλούσε το ιδιοκτησιακό καθεστώς και συνιστούσε την αλλαγή του κοινωνικό-πολιτικού status, που φόβιζε τα μανιάτικα δεξιά δίκτυα. Ο κίνδυνος τη θέση του ΕΑΜ να πάρει το ΚΚΕ από το 1945 έπρεπε να αντιμετωπιστεί δραστικά από τα δεξιά δίκτυα. Έτσι όσο τα αριστερά δίκτυα ταυτίζονταν με το ΚΚΕ τόσο και τα δεξιά υιοθετούσαν ακροδεξιές τάσεις. Στη μεσσηνιακή Μάνη από τον Κάμπο Αβίας έως την περιοχή της Πολιάνας (Άγιος Νίκων) μαρτυριέται από συμμετέχοντα στα γεγονότα ότι περίπου 150 μανιάτες ελασίτες, που ανήκαν στους τέσσερις λόχους του 2ου τάγματος του 8ου Συντάγματος, παρέδωσαν τα όπλα με τη «συμφωνία της Βάρκιζας»4. Η παράδοση έγινε στη Θουρία Μεσσηνίας, καθώς οι περισσότεροι από αυτούς που παρέδωσαν τα όπλα είχαν καταφτάσει από το Ναύπλιο, όπου κρατούνταν. Μετά την παράδοση και τον όρκο ότι δεν θα κρατηθεί «ούτε φυσίγγι»5, τον οποίο έδωσαν οι αρχηγοί των ομάδων του ΕΛΑΣ, οι μανιάτες Ελασίτες ξεκίνησαν να πάνε με τα πόδια προς τα χωριά τους με τα κεφάλια σκυμμένα, περνώντας από την Καλαμάτα. Εκεί με έκπληξη και συνάμα πόνο έβλεπαν να νομιμοποιούνται τα μέλη των Ταγμάτων αντίθετα από αυτούς6. Έτσι άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι η «συμφωνία της Βάρκιζας» ουσιαστικά υπήρξε ένας έμμεσος τρόπος καταδολίευσης του ένοπλου αγώνα τους. Πολλοί από τους πρώην Ελασίτες στη μεσσηνιακή Μάνη κατά τους πρώτους μήνες μετά τη«συμφωνία της Βάρκιζας» πέρασαν σε υπό ανασύσταση ομάδες του πρώην 8ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ της Λακωνίας και συγκεκριμένα του 2ου Τάγματος, αυτού που βρισκόταν υπό τη διοίκηση του Σφακιανού. Στη Λακωνία έτσι οι ηττημένοι

αριστεροί

μετά

τη

«συμφωνία

της

Βάρκιζας»

δοκίμασαν

να

αναδιοργανωθούν και δεν ακολούθησαν την τακτική της άμεσης παύσης πυρός. Σ’ αυτό συνέβαλε και η έντονη παρακρατική δραστηριότητα, που αναπτύχθηκε εναντίον των Ελασιτών. Αλλά και για τη δεξιά πτέρυγα ο κύβος είχε ριφθεί: οι ακροδεξιές, παρακρατικές

ομάδες

επικρατούσαν.

Σ’

αυτή

την

έντονη

παρακρατική

3

Στο Ζιάκα Γρεβενών το κοινωνικό στοιχείο περιλάμβανε κι εδώ τον κίνδυνο μιας νέας πολιτισμικής διείσδυσης στο πολιτισμικό ήθος του τόπου. Βλ.: Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…., 152-153, ενώ στο Αμπελόφυτο Σερρών ο διχασμός φαίνεται να είχε καθαρά κοινωνικά αίτια. Βλ.: H. Vermeulen, “Αγροτικές συγκρούσεις και κοινωνική διαμαρτυρία στην ιστορία ενός μακεδονικού χωριού”, στο Στ. Δαμιανάκος (επ), Διαδικασίες κοινωνικού ανασχηματισμού στην αγροτική Ελλάδα, Αθήνα, ΕΚΚΕ, 1987, 221-244 4 μαρτ. 12, 23, παράρτ. 1 5 μαρτ. 12, ό. π., παράρτ. 1 6 μαρτ. 12, ό. π., παράρτ. 1

239

δραστηριότητα εναντίον των αριστερών κύκλων της νοτίου Πελοποννήσου η Νομαρχιακή Επιτροπή Λακωνίας (ΝΕΛ) του ΚΚΕ δεν ακολούθησε κατά γράμμα τη γραμμή του ΚΚΕ, που προέτρεπε σε άμυνα χωρίς απαντήσεις στις δεξιές παρακρατικές οργανώσεις ακόμα μάλιστα και μπροστά στον ορυμαγδό υλικής απομόνωσης και ψυχικής καταρράκωσης στους αριστερούς, που προκαλούσαν σε αριστερούς της Λακωνίας ενέργειες δεξιών. Στη Μάνη πάντα το επίσημο Κράτος δεν έβρισκε ισχυρά ερείσματα εδραίωσης της εξουσίας του, αφού οι κάτοικοι εμπιστεύονταν σταθερά το εθιμικό δίκαιο της φυλετικής τους οργάνωσης. Σ΄ αυτόν τον παράγοντα, αν προσθέσουμε και την εγγενή αδυναμία του επίσημου Κράτους να ανασυστήσει δραστικά τους μηχανισμούς του (ισχυρή Χωροφυλακή, εφαρμογή κυβερνητικής πολιτικής, ασφαλείς υπηρεσίες για την εξυπηρέτηση πολιτών) στην απομονωμένη περιοχή του νότου, εύκολα καταλαβαίνουμε ότι η ανασύνταξη του Κράτους ήταν ισχνή και η επιβολή του εξαρτιόταν από τη συνεργασία και την κατίσχυση των δικτύων, που το αντιπροσώπευαν. Στην περιοχή της Μάνης ξεκίνησαν δειλά –δειλά να δρουν οι παρακρατικές δεξιές ομάδες, του Παυλάκου7, του Γερακάρη, του Καμαρινέα, του Βουνισέα υπό την ηγεσία και το στρατηγικό σχεδιασμό του Πάνου Κατσαρέα8. Η δράση τους αρχικά εντασσόταν στο πλαίσιο της κατά ποινική περίπτωση τιμωρίας των «χαμένων» ή και μελών των οικογενειών τους από τον ένοπλο αγώνα αριστερών μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας». Ο εκδικητικός χαρακτήρας9 των ενεργειών αυτών, αποτέλεσε αφορμή για να επεκταθεί η δράση των ομάδων αυτών εναντίον κάθε αριστερής οικογένειας. Οι πράξεις αυτές εναντίον των αριστερών δικαιολογούνταν στις συνειδήσεις των δεξιών, μια και οι ίδιοι θύμιζαν ανά πάσα στιγμή κάθε είδους αυταρχική ή τρομοκρατική ενέργεια εξουσίας, που ο ΕΛΑΣ είχε διαπράξει στη Μάνη. Ο βασικός οργανωτής των δεξιών δικτύων μετά τη Βάρκιζα δικαιολογούσε το βίαιο χαρακτήρα των ενεργειών του επισημαίνοντας την απαιτούμενη κατά τα μανιάτικα δεδομένα εκδίκηση στις πράξεις του ΕΛΑΣ: «Με ρωτάνε αν έχω εχθρούς κι εγώ τους απαντώ πως όχι. Κι όταν μου λένε, «μα πώς», τους απαντώ ότι δεν έχω εχθρούς, γιατί τους σκότωσα όλους... Ήμασταν 11 παιδιά. 7

μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 ομολογείται αυτό από τη μαρτ. 17, 42-45, παράρτ. 1 9 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 8

240

Έπιασαν κρατούμενους τον πατέρα μου και πέντε αδέλφια. Είπα στη μάνα μου. «Πες ότι έχεις δέκα παιδιά». Εγώ έφυγα….10.» Ωστόσο, γίνονταν αρχικά εκ του ασφαλούς, καθώς δεν μπορούσε να υπάρξει άμεση απάντηση από τους αριστερούς, είτε εξαιτίας της απόφασης του ΚΚΕ για να μην απαντηθούν προκλήσεις, είτε λόγω της φυγής αριστερών από τη Μάνη ύστερα από το δημιουργούμενο κλίμα φόβου. Η έννοια της ανταπόδοσης καθίσταται ένα χρέος τιμής στους δεξιούς της περιοχής απέναντι σε μια πολιτική προσβολή, που υπέστησαν από τη σύντομη κυριαρχία του ΕΛΑΣ11. «Πήρα και τον άλλον αδελφό μου, που ήταν πιο μεγάλος, τον Παναγιώτη. Θα τα κανόνιζα μόνος μου. Είχα μυαλό. Ήξερα πώς να οργανωθώ. Από μικρός το μυαλό μου δούλευε… Φτιάχτηκε η ομάδα μου. Άλλωστε στη Μάνη τα μανιατόπουλα διατηρούν γερούς δεσμούς μεταξύ τους κι όταν βγαίνουν έξω από τη Μάνη είναι ενωμένοι σαν μια γροθιά.», ισχυριζόταν ο ίδιος βασικός πρωταγωνιστής των αριστερών διώξεων κι «εκκαθαρίσεων» αριστερών στη μέσα Μάνη από το 194512. Σε περιόδους «εκκαθαρίσεων» τα μέλη της ΝΕΛ κατέφευγαν στον Ταΰγετο για προστασία13. Στο Γύθειο η ομάδα Χ πια, όπως έφτανε η «φήμη» της ομάδας του συνταγματάρχη Γεωργίου Γρίβα14 στους κύκλους των δεξιών στη Μάνη από το Δεκέμβριο του 1944, είχε δυνατά ερείσματα. Τα ερείσματα αυτά πήγαζαν μέσα από το ισχυρό αθηναϊκό λόμπι μανιατών, το οποίο διαπλεκόταν με τα μανιάτικα δεξιά δίκτυα. Βέβαια και σε όλη τη Μεσσηνία και τη Λακωνία τα ερείσματα υπήρξαν ισχυρά με ισχυρή προσωπικότητα να δεσπόζει στη Σπάρτη αυτή του δικηγόρου Κοντοβουνήσιου, που οργάνωνε ιδεολογικά και συσπείρωνε τους δεξιούς, προβάλλοντας τους κινδύνους του πανσλαβισμού, που ο κομμουνισμός υποκινούσε15. Αυτός ο ιδεολογικός παράγοντας αποτελούσε άλλον έναν νομιμοποιητικό λόγο των

10

μαρτ. 9, ό. π., παράρτ. 1 η ένταξη της ερμηνείας μας σ’ ένα ευρύτερο πλέγμα ερμηνειών της σύγκρουσης την περίοδο του εμφύλιου αναλύεται στο: Νίκος Κοταρίδης, «Ούτε άτιμος, ούτε …., 100 12 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 13 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 58 14 για ίδρυση της Χ και δράση της σε Αθήνα βλ. Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Β, 36-38 15 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 210-211 11

241

δεξιών δικτύων για ανάληψη ένοπλης δράσης μέσω πρακτικών ανοιχτής κι ορατής βίας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες οι συζητήσεις των μελών της ΝΕΛ και της Νομαρχιακής

Επιτροπής

Μεσσηνίας

(ΝΕΜ)

του

ΚΚΕ

σχετικά

με

τα

διαδραματιζόμενα γεγονότα στη νότιο Πελοπόννησο προκαλούσαν σκεπτικισμό στα στελέχη και των δυο Επιτροπών. Στην περιοχή της Μάνης χώρος μυστικών συναντήσεων των μελών των οργανώσεων αυτών υπήρξε το Διλάγγαδο του νότιου Ταΰγετου16. Οι εκπρόσωποι της ΝΕΜ ερμήνευαν παθητικά την τακτική της Λαϊκής Μαζικής Αυτοάμυνας, που είχε προτείνει η ΚΕ του ΚΚΕ μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας», ενώ η ΝΕΛ πρότεινε μια πιο επιθετική στάση. Ο Γραμματέας της ΝΕΜ, Μάριος Καμπούρης, θεωρούσε τη δική του ερμηνεία για παθητική στάση απέναντι στις προκλήσεις των δεξιών δικτύων σωστή, ενώ η ΝΕΛ μιλούσε ακόμα και για χρήση όπλων στην ανάγκη, όταν οι ομάδες Χ χρησιμοποιούσαν τρομοκρατία17. Βέβαια η στάση αυτή της ΝΕΛ δεν ήταν άσχετη με τις επανειλημμένες τρομοκρατικές ενέργειες των παρακρατικών οργανώσεων στο Γύθειο και τη μέσα Μάνη. Αντίθετα η κατάσταση στη Μεσσηνία ως προς τα αποτελέσματά της δεν είχε πάρει ακόμα τόσο έντονες διαστάσεις, όπως μαρτυρούν πρωταγωνιστές18. Κι αυτό, γιατί πολλές συλλήψεις στελεχών και αρκετών δρώντων προσώπων του ΕΛΑΣ στη Μεσσηνία συνέβησαν στην Αθήνα19. Κι αυτό συνέβαινε κυρίως, επειδή οι παρακρατικές ομάδες

στη Λακωνία (και στη μέσα Μάνη) είχαν προβεί σε πιο

σκληρές τρομοκρατικές ενέργειες από αυτές στη Μεσσηνία αρχικά.

16

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 61. Βλέπε ονόματα δολοφονηθέντων σε παράρτ. 2, αρχειακό υλικό αρ. 34 17 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 62-65 18 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 40 19 εφ. Τα Νέα της Καλαμάτας, 12-6-1945 και 2-8-1945 για Ηλία Καραμούζη. Βλέπε και μαρτ. 15, 3032, παράρτ. 1- μαρτ. 16, 38-39, παράρτ. 1- μαρτ. 22, 63, παράρτ. 1. Εδώ πρέπει να σημειωθεί και η έντονη φημολογία, που κυριαρχούσε στην κοινωνική καθημερινότητα των αριστερών της περιόδου και η οποία μεταβλήθηκε σε συλλογική μνήμη στις συνειδήσεις των μετέπειτα αριστερών, ότι δηλαδή η δημιουργία παρακρατικών οργανώσεων έγινε με την αρωγή του Μαυρομιχάλη και του επίσημου κράτους που εκπροσωπούσε. Θεωρείται δηλαδή ότι με δική του συνδρομή ανδρώθηκαν κι ενισχύθηκαν οι παρακρατικές ομάδες στη μέσα Μάνη. Βέβαια κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιώνεται από τις πηγές, αλλά στη αντίληψη των μανιατών αριστερών μια τέτοια ιδέα έχει χαραχτεί. Αυτή η αντίληψη βέβαια λαμβάνει υπόψη της και τον ευρύτερο τοπικό και φυλετικό τρόπο ζωής στη μανιάτική σκέψη και κοινωνία. Αυτή την ύφανση των νημάτων από τον Μπέη Μαυρομιχάλη φαίνεται, όπως θα λεχθεί παρακάτω, υποστήριζε κι ο Λεωνίδας Βρεττάκος σε λεγόμενά του προς κομμουνιστές, που τον προσέγγισαν με σκοπό, κατά τα λεγόμενα των εκθέσεων και των αναφορών τους, το τελείωμα του διχασμού στη Μάνη κι ευρύτερα στη νότια Ελλάδα. Βλ. ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοπόννησος/Φ24/2/111/2

242

Σε αυτού του είδους πεποιθήσεις και ενέργειες έρχονταν να προστεθούν κινήσεις, που προκαλούσαν φόβο στους πρώην Ελασίτες. Για παράδειγμα η προαγωγή του Παπαδόγγονα μετά θάνατο-είχε σκοτωθεί από αδέσποτη σφαίρα κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών στις φυλακές Αβέρωφ, όπου παρέμενε ως υπόδικος- από συνταγματάρχη σε υποστράτηγο έδειχνε τις τάσεις, που επικρατούσαν από τη μεριά της κεντρικής διοίκησης20. Οι τάσεις αυτές καταδείκνυαν για τους αριστερούς της νοτίου Πελοποννήσου τον τρόπο, που η κεντρική εξουσία ερμήνευε τη «συμφωνία της Βάρκιζας». Εύκολα αντιλαμβάνονταν ότι η πολιτική τουλάχιστον παρουσία τους είχε νεκρωθεί και πολλές φορές αισθάνονταν ότι και η ίδια η ζωή τους απειλείτο άμεσα. Επιπρόσθετα η ΝΕΛ αλλά και αρκετοί κάτοικοι του νοτιο-πελοποννησιακού χώρου αισθάνθηκαν άσχημα και από τη είδηση της απελευθέρωσης του Λεωνίδα Βρεττάκου, ο οποίος από τον Οκτώβριο του 1944 και μετά τη συγκέντρωση και ήττα των «ταγματασφαλιτών» της Λακωνίας στο Μυστρά από τον ΕΛΑΣ (10/10/1944) βρισκόταν υπό περιορισμό και φυλακή έως τον Μάιο του 1945: «Ελάβομεν χθες τηλεγράφημα εκ Σπάρτης, εις το οποίον αναφέρεται ότι ο λαός της περιφερείας ευρίσκεται εν εξεγέρσει, διότι ενεφανίσθη εκεί ελεύθερος ο δοσίλογος Λεωνίδας Βρεττάκος, οργανωτής των «Ταγμάτων Ασφαλείας» Λακωνίας και κύριος υπεύθυνος διά τας εκτελέσεις πολλών πολιτών. Η εμφάνισις του Βρεττάκου, εις βάρος του οποίου εκκρεμούν άνω των 300 μηνύσεων, χαρακτηρίζεται ως πρόκλησις του λαϊκού αισθήματος και προσβολή της μνήμης των νεκρών..»21. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η ΝΕΛ αντιλαμβανόταν ότι ένας κλοιός είχε σφίξει γύρω της και ότι η «συμφωνία της Βάρκιζας» φαινόταν ότι ήταν ο δούρειος ίππος για την εξολόθρευσή της. Η ΝΕΛ και οι αισθανόμενοι ηττημένοι μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας» αριστεροί αντιλαμβάνονταν μια απτή απειλή να τους περιορίζει. Ήταν εύλογο να αναπτύξουν μηχανισμούς άμυνας. Αυτοί οι μηχανισμοί μέσα σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο βίας, που βίωνε το μανιάτικο περιβάλλον, συνέβαλλαν στην αύξηση της αμυντικής επιθετικότητας των μανιατών αριστερών22. Αυτό σε περιόδους εμφυλίων συγκρούσεων αποτελεί χαρακτηριστικό μικρών κοινωνιών ή ομάδων, που 20

ΦΕΚ 181/7-8-1945. Βλέπε και Τ. Κωστόπουλος, Αυτολογοκριμένη….,73 κ.ε. εφ. Καθημερινά Νέα, 26-8-1945. Βλέπε και Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 54 22 Ε. Φρομ, Η ανατομία της ανθρώπινης καταστροφικότητας, Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1977, τ. 1, 294 21

243

αισθάνονται ότι απειλούνται23. Αξίζει να τονιστεί ότι η συγκεχυμένη κατάσταση στους κόλπους των αριστερών του νοτιοελλαδικού χώρου ασφαλώς αντανακλούσε την ίδια συγκεχυμένη κατάσταση, που χαρακτήριζε την Εαμική Αριστερά στην Αθήνα μετά τα Δεκεμβριανά κι ως το Μάιο του 1945, όταν επέστρεψε από το Νταχάου ο Νίκος Ζαχαριάδης κι ανέλαβε την ηγεσία του ΚΚΕ. Στους κόλπους των δεξιών τώρα στην περιοχή της Μάνης δρούσαν πια ανοιχτά από τις αρχές του 1945 μια σειρά από ομάδες ενόπλων αντικομμουνιστών. Αριθμούνταν σε τέσσερις, δηλαδή σε αυτή του Καμαρινέα στη μεσσηνιακή Μάνη, του Παυλάκου, του Μπαθρέλλου και του Γερακάρη στο Γύθειο και τη μέσα Μάνη24. Από το σημείο αυτό κατά δεξιές προφορικές μαρτυρίες25 φαίνεται, χωρίς να μπορεί να αποδειχτεί από γραπτές πηγές, ότι το Γενικό Επιτελείο Στρατού προσπάθησε να στείλει ως υπεύθυνο έναν δικό του άνθρωπο, στρατιωτικό, ο οποίος θα οργάνωνε υπό την εποπτεία του και με την έμμεση εγγύηση του στρατού τον αντικομμουνιστικό αγώνα στη Μάνη. Μ’ αυτό τον τρόπο ο στρατός, ακολουθώντας τις τακτικές πολιτικής επέμβασης στα πράγματα της δεκαετίας 1930-1940, μέσα βέβαια σ’ ένα πολύ

διαφορετικό

πλαίσιο,

θα

ήλεγχε

και

τις

όποιες

παρακρατικές

αντικομμουνιστικές ομάδες αναπτύσσονταν στη Μάνη αλλά και παράλληλα θα μετείχε ενεργά με μέσο πίεσης το στρατιωτικό έλεγχό του σε όποιες μεταγενέστερες πολιτικές εξελίξεις στον τόπο. Η συνεργασία αυτή φαίνεται να εποπτεύθηκε από τους μανιάτες της αθηναϊκής κοινωνίας, που κατείχαν ισχυρές θέσεις εξουσίας στον κρατικό μηχανισμό. Κι η βασική θέση αυτής της συνεργασίας ήταν η σκλήρυνση της στάσης του δεξιού δικτύου στη Μάνη απέναντι στους αριστερούς. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί, στο πλαίσιο της παρουσίας του επίσημου Κράτους, και η γενικότερη τακτική του Ελληνικού Στρατού σε πανελλαδικό επίπεδο, που ίσχυσε και στην περίπτωση της Μάνης. Σύμφωνα με αυτή φαίνεται ότι, επειδή ο στρατός

άργησε

να

ανασυνταχθεί,

όπως

άλλωστε

και

η

Χωροφυλακή,

χρησιμοποιήθηκαν οι παρακρατικές ομάδες, για να ενισχυθεί ο αντικομμουνιστικός αγώνας. Αυτή η τακτική του στρατού ενθάρρυνε και τη μανιάτικη ελίτ της αθηναϊκής κοινωνίας, που επιζητούσε τη διατήρηση του κοινωνικού status στη Μάνη, να ενισχύσει τα τοπικά δεξιά δίκτυα. Η άσκηση βίας ασφαλώς, όταν ακόμα το επίσημο Κράτος αδυνατούσε να θέσει την περιοχή υπό τον πλήρη ουσιαστικό έλεγχό του, 23

Βλ. ενδεικτικά στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…, 166-169 αφηγήσεις για την απόφαση δημιουργίας ανταρτοομάδων στην ορεινή περιοχή των Γρεβενών 24 για τις ομάδες με δράση όλη την Πελοπόννησο βλ.: Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 42 25 μαρτ. 24, 68, παράρτ. 1

244

προσιδίαζε στον φυλετικό τρόπο ζωής της τοπικής κοινωνίας των μανιατών, όπου η ισχύς όριζε τους μηχανισμούς τοπικής εξουσίας. Από μαρτυρίες, που μεταβιβάζονταν από ενεργούς συντελεστές των γεγονότων της εποχής, υπάρχει η πληροφορία ότι αρχικά το ΓΕΣ απευθύνθηκε στο Γιώργο Ταβουλάρη, μανιάτη λοχαγό πεζικού, με σκοπό αυτός να αναλάβει την αντικομμουνιστική δράση στη Μάνη26. Καθώς όμως αυτός αρνήθηκε, επειδή έκρινε ότι μια τέτοια δράση θα οδηγούσε σε ευρύτερο αιματοκύλισμα τη Μάνη, επιλέχθηκε να αναλάβει κατ’ αποκλειστικότητα τον αντικομμουνιστικό αγώνα ο

γνωστός

μανιάτης λοχαγός του μηχανικού Πάνος Κατσαρέας27. Ο Κατσαρέας μέσα σε λίγο καιρό με διαδοχικές δημόσιες εμφανίσεις στη Μάνη, με την κάθε είδους ενίσχυση του στρατού αλλά κυρίως με την ισχυρή του προσωπικότητα κατάφερε να δημιουργήσει ένα ισχυρό δίκτυο, το οποίο θα έλεγχε και θα κατεύθυνε τον αντικομμουνιστικό αγώνα στη Μάνη. Είχε άλλωστε την πλήρη υποστήριξη των μανιατών δεξιών της αθηναϊκής κοινωνίας και του στρατού. Οι υποδομές για τη σκλήρυνση της στάσης των δεξιών απέναντι σε μανιάτες αριστερούς ήταν στον προσφορότερο βαθμό. Η ομάδα του Κατσαρέα ξεκίνησε λοιπόν τη δραστηριότητά της από το 1945 με την οργάνωση και τη συσπείρωση των δεξιών δικτύων, ώσπου κι ο ίδιος ο Κατσαρέας να εγκατασταθεί οριστικά στην περιοχή το Μάιο του 1946. «Η συμφωνία της Βάρκιζας είχε δώσει την ευκαιρίαν εις τους ελαχίστους Ελασίτας Λάκωνας να διατηρήσουν σχεδόν ανεπάφους εις Πάρνωνα και Ταΰγετον τας πολεμικάς των αποθήκας. Οι πυρήνες της ανασυγκροτήσεως υφίσταντο υπό τον τύπον των διωκομένων δημοκρατικών πολιτών και συνεχώς κατά προδιαγεγραμμένον σχέδιον και ξένην βραδείαν, αλλά σταθεράν καθοδήγησιν, με σατανικόν παραπλανητικόν σύστημα ηύξησαν τους ενόπλους συμμορίτας, εκμεταλλευόμενοι κάθε ευκαιρίαν. Εις την πύκνωσιν των τάξεων των συμμοριτών σημαντικώς συνετέλεσαν τα διάφορα μέτρα επιείκειας και κυρίως το μέτρον της Κυβερνήσεως Σοφούλη, της αποσυμφορήσεως. Εναντίον της επικινδύνου αυτής καταστάσεως αντετάχθη ο λοχαγός Κατσαρέας, από των αρχών του έτους 1945 και έκτοτε ήρχισε συστηματικώς ο αγών κατά των συμμοριτών εις τας ορεινάς περιοχάς του Πάρνωνος και του Ταϋγέτου28».

26

μαρτ. 24, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 24, ό. π., παράρτ, 1 28 Σ.Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 29 27

245

Οι δεξιές πηγές θεωρούσαν ότι οι κυβερνητικές δυνάμεις ήταν ανίσχυρες να εξοντώσουν στη νότιο Πελοπόννησο τους αριστερούς. Άρα το έργο του Κατσαρέα δικαιολογημένα έγινε μετά τη Βάρκιζα συστηματικό και πιο οργανωμένο εναντίον των αριστερών. Υπό αυτές τις συνθήκες και κάτω από αυτές τις εξηγήσεις μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας» οι ομάδες αντικομμουνιστών ανέλαβαν να δράσουν και στην περιοχή Γυθείου, Μάνης, ερμηνεύοντας προς την κατεύθυνση της αφετηρίας δράσης την απόφαση του 7ου Συνεδρίου του ΚΚΕ τον Οκτώβριο του 1945 ότι πρέπει να οργανωθεί η «μαζική λαϊκή αυτοάμυνα» στις ενέργειες των δεξιών. Την ίδια περίπου περίοδο υπολογίζουμε από τη σειρά της αφήγησης και την προσπάθεια ερμηνείας των περιγραφών αυτόπτη πληροφορητή μας ότι στο Οίτυλο η σπίθα της συγκρουσιακής κατάστασης άρχισε να ανάβει μετά τη δολοφονία αριστερού κρατούμενου μέσα στα κρατητήρια της Χωροφυλακής: “Ο Γερακάρης σκότωσε τον πρώτο κομμουνιστή στην Χωροφυλακή, επειδή οι κομμουνιστές είχαν σκοτώσει τον πατέρα του….” 29. Τότε οι μικρές ομάδες «ανταρτών», που δεν είχαν συμμορφωθεί με τις κομματικές επιταγές της «συμφωνίας της Βάρκιζας», στην έκρυθμη αυτή κατάσταση και κάτω από τη συναισθηματική φόρτιση του παραπάνω γεγονότος προσπάθησαν να συσπειρώσουν τον κόσμο της περιοχής στην ένοπλη δράση30. Ομάδα δεξιών βρέθηκε στο Οίτυλο με ομάδα του «αντάρτη» Πέτρουλα κι έγινε αιματηρή συμπλοκή31. Ακολούθως στο Οίτυλο ένας πύρινος λόγος αντιδεξιού περιεχομένου ερχόταν να αντικρούσει τους λόγους του Κατσαρέα στη Χοτάσια και στα άλλα χωριά της Μάνης. Βέβαια και νωρίτερα οι οπαδοί του ΕΑΜ προσπαθούσαν να δείξουν την παρουσία τους στο Οίτυλο με τους «φωνακλάδες με τα χωνιά», που καλούσαν το λαό με συνθήματα υπέρ της συνέχειας του αγώνα32. Η ομάδα του Παυλάκου στο πλαίσιο της δράσης των δεξιών ομάδων στη Μάνη έδρασε στην υπόλοιπη μέσα Μάνη ταχύτατα, χρησιμοποιώντας κατάφωρα τις πρακτικές βίας, που από το καλοκαίρι του 1944 είχαν ευρύτερα κινητοποιηθεί: «εκκαθαρίσεις», εκφοβισμούς, απειλές. Το δίκτυο της ομάδας υπήρξε συνεκτικότατο, όπως τονίζεται: 29

μαρτ. 18, 49, παράρτ. 1 μαρτ. 17, 40, παράρτ. 1 31 μαρτ. 17, ό. π., παράρτ. 1 32 μαρτ. 18, 51, παράρτ. 1 30

246

« Έκανα από πιο παλιά τις συνεργασίες μου, ήξερα που έπρεπε σε κάθε στιγμή ανάγκης να στηριχτώ, έφτιαχνα τις σχέσεις μου. Φτιάχτηκε η ομάδα μου. 33. Υπήρξε μια ομάδα από 150 βασικά άτομα, αλλά μπορούσε ανά πάσα στιγμή να στρατολογήσει ο ίδιος ο αρχηγός της ομάδας άτομα από κάθε χωριό. Αυτό οφειλόταν στις διασυνδέσεις και στους συγγενικούς δεσμούς του ίδιου του Παυλάκου. Τέτοιου είδους δεσμοί συνιστούν ακρογωνιαίο λίθο σε μια φυλετική κοινωνία, καθώς διαμορφώνουν πολιτικές σχέσεις, σχέσεις εξουσίας και ισχυροποίησης34. Βασικό σημείο της ομοιογένειας της ομάδας του Παυλάκου ήταν η «μπέσα» η τιμή κι η ανδροπρέπεια, που όριζαν το πολιτισμικό ήθος των δεξιών δικτύων μανιατών. « Ο Παναγιώτης ο Μαυροειδόγγονας, ο Γκλεζάκος κι άλλοι ήταν οι πρώτοι.- 17 άτομα η πρώτη βάση. Όλοι πιστοί. Στην ομάδα υπήρχε η μπέσα. Δεν είχαμε συνομιλίες και τέτοια. Αν δεν ήσουνα πιστός, πάει. Τους δοκίμαζα και δεν το καταλαβαίνανε. Και μέσα στο παπούτσι κοίταγα ακόμα. Έβαζα γυναίκες, τους δοκίμαζα. Μου είχαν εμπιστοσύνη35.» Η πίστη στον αρχηγό, τον Παυλάκο, κι η τυφλή εμπιστοσύνη στο πρόσωπό του συνιστούσαν το βασικό συντελεστή των στρατιωτικών επιτυχιών της ομάδας. Το κάθε άτομο, που εισερχόταν στην ομάδα, περνούσε ανά πάσα στιγμή από αυστηρές δοκιμασίες εμπιστοσύνης με άμεση απειλή τη θανάτωσή του. Η στρατιωτική πειθαρχία δεν υποβαλλόταν ποτέ σε καθεστώς διαπραγμάτευσης. Άλλωστε ο ίδιος ο αρχηγός της ομάδας περηφανευόταν ότι δεν είχε χάσει καμιά μάχη, ούτε είχε ποτέ νεκρό πολεμιστή του παρά μόνο έναν- στη μάχη του Κοσμά36. Ο κάθε στρατιώτης της ομάδας θεωρούσε καθήκον του να ακολουθεί τις εντολές του αρχηγού του. Η παραβίαση των διαταγών του αρχηγού σήμαινε αυτόματα στην κοινωνία της Μάνης προσβολή της τιμής αυτού που τις καταπατούσε. Το άτομα αυτό, που δεν έδειχνε «μπέσα», κρινόταν από τη σύνολη μανιάτικη κοινωνία αναξιόπιστο κι άξιο

33

μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 R. Petersen. “A community –based theory of rebellion”, European Journal of Sociology, 34 (1993), 41-78 35 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 36 μαρτ. 9, ό. π., παράρτ. 1 34

247

χλευασμού. Έτσι η «μπέσα» συνιστούσε κινητήριο μοχλό της επιτυχούς δράσης της ομάδας του Παυλάκου στη Μάνη. Τα κίνητρα εκκίνησης της δράσης του Παυλάκου υπήρξαν κατά τα λεγόμενά του προσωπικά: ήταν η αντίδραση στη φυλάκιση του πατέρα του από τον ΕΛΑΣ. Ο πρώτος πυρήνας της ομάδας του υπήρξε ο Τσόπακας Μάνης, τόπος καταγωγής του Παυλάκου. Η δράση του στη Μάνη εξακτινώθηκε ταχύτατα. Αλυσιδωτή υπήρξε η διάλυση των δικτύων επονιτών και εφεδρικού ΕΛΑΣ στη μέσα Μάνη. Όταν ακουγόταν από πληροφορίες η φήμη για κάποια μορφή δράσης των κομμουνιστών,

η ομάδα,

πιέζοντας και εκβιάζοντας το πρόσωπο, που κρινόταν για τις «κομμουνιστικές» του διασυνδέσεις, το ανάγκαζε να καταδώσει κάποιον άλλο «κομμουνιστή», ο οποίος και εκτελείτο. Αν κάποιο εμπλεκόμενο με τον κομμουνισμό άτομο δεν αποκάλυπτε στις παρακρατικές ομάδες στοιχεία με ονόματα, που θα οδηγούσαν σε άλλα πρόσωπα κομμουνιστών, τότε η άρνησή του σήμαινε γι’ αυτόν θάνατο. «Μέσα στη Μάνη η εκκαθάριση ήταν εύκολη. Έπιανα τον καθοδηγητή κι όλα τα άλλα ήταν αλυσίδα. Ο ένας οδηγούσε στον άλλο κι ο άλλος στον άλλο37. Αξίζει εδώ να τονιστεί ότι για την ομάδα Παυλάκου η συμμετοχή στο ΕΑΜ σήμαινε a priori και ενεργό συμμετοχή στο ΚΚΕ, οπότε ένας εαμίτης για το ερμηνευτικό πλαίσιο της ομάδας Παυλάκου αυτοστιγμεί ήταν κι ένας κομμουνιστής! Οι λύσεις ήταν άμεσες για τις παρακρατικές ομάδες και γι’ αυτό απόλυτα πετυχημένες. Πολλές φορές η διαδικασία συμμετοχής του προσώπου, που διέρρεε την πληροφορία, υπήρξε αποφασιστικής σημασίας για τη μετέπειτα διάλυση του δικτύου. Η ακρίβεια της πληροφορίας ελεγχόταν με τη διαδικασία συμμετοχής αυτού, που μετέδιδε την πληροφορία, στην ενέργεια διάλυσης του αριστερού δικτύου. Η ουδετερότητα δεν ήταν δυνατή38. Το πρόσωπο, που έδινε μια πληροφορία, θα αναλάμβανε και να διακυβεύσει την ζωή του, αν η πληροφορία του δεν ανταποκρινόταν στην ακρίβεια των λεγομένων στοιχείων. Η εμπιστοσύνη των μελών ή όσων ζητούσαν μια μορφή ουδετερότητας κι εμπλέκονταν στη διαδικασία

37 38

μαρτ. 9, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 7, 7, παράρτ. 1

248

απαλοιφής αριστερών δικτύων ήταν η συμμετοχική συνέργεια στην ενεργητική διάλυση του αριστερού δικτύου39. Τα δίκτυα κομμουνιστών στη μέσα Μάνη εξαρθρώθηκαν στη συλλογική τους μορφή με άμεσο τρόπο. Το ξεκίνημα έγινε από τη νότια μέσα Μάνη (Κούνος, Βάμβακα, Άλικα)40. Μετά η πορεία ακολούθησε τη βόρεια διαδρομή του μανιάτικου χώρου

(Τσόπακας,

Πύργος

Διρού,

Αρεόπολη).

Βασικό

χαρακτηριστικό

αποτελεσματικότητας υπήρξε η «κρίση της στιγμής»41 κι οι «άμεσες λύσεις»42. Για την ομάδα Παυλάκου «κρίση της στιγμής» σήμαινε ότι «δρούμε ανάλογα με το πώς κρίνουμε μια κατάσταση αμέσως όταν αυτή προκύπτει» κι «άμεση λύση» ότι «σκοτώνουμε ή αφήνουμε την κατάσταση όπως έχει ή υποστηρίζουμε κάποια οικογένεια αμέσως όταν εμπλεκόμαστε σε μια υπόθεση». Η έλλειψη δισταγμού από την ομάδα43 κι η ταχύτατη απονομή ποινικών ευθυνών44 από τα μέλη της προς όσους κατηγορούνταν ως «κομμουνιστές» συνέβαλλαν σε άμεση «εκκαθάριση» του χωρίς ελπίδα ευρύτερης διεύρυνσης αριστερού δικτύου μέσα Μάνης. Η παραδοχή από αριστερές μαρτυρίες ότι η περιοχή της Μάνης αποτελούσε για τους κομμουνιστές τόπος καταδιωκομένων κι όχι τόπος πεδίου δράσης τους συμπληρώνεται κι από το γεγονός ότι τα δίκτυα δράσης εναντίον των

κομμουνιστών παρακολουθούσαν

εύκολα κάθε προσπάθεια εφοδιασμού με ψωμί και τρόφιμα, που θα γινόταν προς καταδιωκόμενους αριστερούς. Αυτό γινόταν στη νότια κλιτύ του Ταϋγέτου, στο Σαγγιά κυρίως45. Η ίδια η ομάδα αποδίδει την ευκολία «εκκαθάρισης» του αριστερού δικτύου στην έλλειψη πίστης κι αποφασιστικότητας των δικτύων κομμουνιστών στη μέσα Μάνη. «Αυτοί στη Μάνη ήταν δειλοί. Δεν είχαν σιγουριά. Σε αυτά τα πράγματα χρειάζεται σιγουριά. 46» Η έλλειψη αποφασιστικότητας οδηγούσε στην έλλειψη γενναιότητας εκ μέρους των μελών των οργανωμένων αριστερών δικτύων κατά την εκδοχή των δεξιών

39

μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 μαρτ. 9, ό. π., παράρτ. 1 41 μαρτ. 7, 7, παράρτ. 1 42 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 43 μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1 44 μαρτ. 7, 6-7, παράρτ. 1 45 μαρτ. 15, 28, παράρτ. 1 46 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 40

249

μηχανισμών, που διέλυσαν κάθε κίνηση για κομμουνιστική οργάνωση στη μέσα Μάνη μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας». Η ύπαρξη δειλίας κι ανασφάλειας καθώς κι η αοριστία στην πρόσληψη βασικών θεωρητικών σχημάτων οδηγούσε κατά τις δεξιές απόψεις των παρακρατικών μηχανισμών στη χαλαρή σύνδεση των αριστερών δικτύων. Οι δεξιοί μηχανισμοί, οι οποίοι στηρίζονταν στη φυλετική «μπέσα» κι ήταν σίγουροι κι αποφασισμένοι για το έργο τους, υπερτερούσαν σαφώς σε αποτελεσματικούς μηχανισμούς καταστολής. Κι αυτό, γιατί οι αριστερές ιδεολογικές αντιλήψεις,

όπως

προβάλλονταν,

συνιστούσαν

διάσπαση

του

κοινωνικού

ιδιοκτησιακού status στην περιοχή. Έτσι όσοι τις υιοθετούσαν ήταν πιο επιφυλακτικοί σ’ αυτές και δεν ήταν εύκολο να αποτελέσουν ισχυρή ομάδα, μια και δεν ήταν ακόμα έως το 1945 ολόκληρες οικογένειες, αλλά ως επί το πλείστον ήταν μεμονωμένα άτομα ή «μελετημένοι» άνθρωποι αυτοί που υιοθετούσαν τέτοιες ιδέες, που ανέτρεπαν το τοπικό φυλετικό καθεστώς. Παράλληλα ένα άλλο στοιχείο, που συνέτεινε στην ταχεία επιτυχία των «εκκαθαρίσεων» στη μέσα Μάνη, όπως άλλωστε και σε άλλες περιοχές δράσης δεξιών δικτύων την ίδια περίοδο, υπήρξε κι η αίσθηση της ατιμωρησίας κι η έλλειψη λογοδοσίας σε κάποια αρχή, καταστάσεις που παρατηρούνται σε εμφύλιες συρράξεις όπως μας διδάσκουν παραδείγματα από την πρώην Γιουγκοσλαβία, τη Σιέρρα Λεόνε ή τη Ρουάντα47. Η αίσθηση ατιμωρησίας σίγουρα ήταν ισχυρή πεποίθηση των μελών των δεξιών δικτύων εκείνη τη χρονική στιγμή των «εκκαθαρίσεων», δεδομένου ότι δεν είχαν τιμωρηθεί oύτε για τα εγκλήματα που αρκετοί εξ αυτών είχαν διαπράξει την περίοδο της Κατοχής. Ωστόσο η βεβαιότητα για μελλοντική έλλειψη κάθε μορφής λογοδοσίας των μελών των δεξιών δικτύων τους όπλιζε και με την αίσθηση ότι και μελλοντικά θα εκλείψει κάθε πιθανότητα τιμωρίας τους από το επίσημο Κράτος, γεγονός απαραίτητο για την αποφυγή μελλοντικής ανταποδοτικής βίας48. Τα δίκτυα των κομμουνιστικών μηχανισμών κατά το 1945 στη μέσα Μάνη βρέθηκαν λοιπόν διαλυμένα. Η άποψη δεξιών παρακρατικών πρωταγωνιστών στη Μάνη49, ότι δηλαδή στη μέσα Μάνη ανθούσαν οι Εαμικές οργανώσεις, πριν τη δράση της ομάδας Παυλάκου εναντίον τους, λόγω και του άνυδρου εδάφους αλλά και της

47

Ρ. Βαν Μπούσχοτεν ,«Η εμφύλια βία ως μήνυμα…., 9-10 Βλέπε γι’ αυτό αναφορικά με τις μετασοσιαλιστικές ανατολικο-ευρωπαϊκές κοινωνίες το J. Borneman, Settling Accounts, Violence, Justice and Accountability in Postsocialist Europe, Princeton University Press, 1997 και για τη λογοδοσία στον ελληνικό εμφύλιο το Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Η εμφύλια βία ως μήνυμα.., 10, 14 49 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 48

250

απομόνωσης, διαβεβαιώνεται και από αριστερές μαρτυρίες50, που χαρακτηρίζουν τη μέσα Μάνη, τη ζώνη της Μάνης, όπου κυριαρχούσε η πέτρα, κυριαρχούσα στις αριστερές ιδέες. Μάλλον δεξιοί κι αριστεροί πληροφορητές εννοούσαν ότι το άνυδρο του εδάφους ενίσχυσε την αναγκαία

για την επιβίωση των αριστερών ομάδων

συνωμοτικότητα, μια και αυτές όχι μόνο δεν είχαν την κρατική ενίσχυση αλλά το επίσημο Κράτος ανοιχτά βοηθούσε τους αντιπάλους τους στη μέσα Μάνη έως τη διάλυσή τους από την ομάδα Παυλάκου. Ωστόσο η απομόνωση του τόπου και οι αργοί ρυθμοί επικοινωνίας της περιοχής με τα κέντρα των αριστερών πολιτικών αποφάσεων φαίνεται ότι άνοιξε το δρόμο στις παρακρατικές δεξιές οργανώσεις, ώστε αυτές να διαλύσουν τους αριστερούς μηχανισμούς της μέσα Μάνης άνετα. Οι μηχανισμοί λειτουργίας αυτών των δεξιών παρακρατικών δικτύων δεν πρόλαβαν να ερμηνευθούν από τις αριστερές ομάδες, ούτε να κατανοηθούν άμεσα από αυτές στη μέσα Μάνη. Άλλωστε οι αριστερές οργανώσεις και στη μέσα Μάνη έπρεπε να πάρουν θέση και να συζητήσουν και τις κατευθυντήριες γραμμές της Κ.Ε. του ΚΚΕ, που καθόριζαν να μην απαντώνται οι προκλήσεις της δεξιάς. Έτσι λοιπόν οι αριστεροί της μέσα Μάνης είχαν μπροστά τους να αντιμετωπίσουν και τους ταχείς και ξεκάθαρους μηχανισμούς καταστολής των παρακρατικών οργανώσεων, πέρα από μια σύγχυση στόχων και σκοπών για τις πολιτικές τους κινήσεις και πέρα από τον επαναπροσδιορισμό της κοινωνικής τους ένταξης στη μανιάτικη καθημερινότητα. Και το επίσημο Κράτος αδυνατούσε να επέμβει στις «εκκαθαρίσεις» της μέσα Μάνης. Η πολιτική αστάθεια στη χώρα μετά το καλοκαίρι του 1945, όταν στην Αγγλία η νέα κυβέρνηση των Εργατικών του Κλέμεντ Άττλη (Klement Attlee) προσπαθούσε να συνδιαμορφώσει κυβερνητικό έργο με κυβέρνηση προσωπικοτήτων σε συσχετισμό με την πολιτική της στον ευρύτερο χώρο της Μέσης Ανατολής51, ευνοούσε την κρατική αδυναμία να επέμβει επάνω στις παρακρατικές ομάδες της περιοχής. Έτσι ο κύκλος βίας πέρα από τις «εκκαθαρίσεις» είχε να κάνει και με το ευρύτερο αίσθημα μιας απειλής προς όποιον αρθρώνει λόγο, που δεν νομιμοποιείται στο πλαίσιο, που τα δεξιά δίκτυα όριζαν. Η φράση «όταν κάνεις μια δουλειά, πρέπει να την κάνεις καλά»52 αποτελούσε ενδεικτική της θεωρίας, που διείπε την ομάδα Παυλάκου. Έτσι η ομάδα του 50

μαρτ. 23, 64, παράρτ. 1 Th. Sfikas, “Attlee Bevin and “A very Lame Horse”. The Dispute over Greece and the Middle East. December 1946- January 1947”, Journal of the Hellenic Diaspora, 18,2, 1992, 69-96 και για γενικότερη έρευνα Θ. Σφήκας, Οι Άγγλοι εργατικοί τικοί κοί κι ο εμφύλιος πόλεμος, Αθήνα, 1997 52 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 51

251

Παυλάκου, στηριζόμενη στο προσωπικό αίσθημα αδικίας53 μέσα σε μια κοινωνία αγροτική και φτωχή54, ξεκίνησε άνευ ηθικών ενδοιασμών τη δράση της για τη διάλυση των δικτύων αριστερών στη Μάνη. Στο Γύθειο ως αρχηγοί του τρομοκρατικού κύματος μηχανισμών καταστολής αριστερών, που ξέσπασε, αναφέρονται οι Σκλαβολιάς, Παναγάκος και Σεμπέκος. Η ευκολία δράσης και καταστολής των αριστερών δικτύων διαφαίνεται και από το πώς αξιολογήθηκε από όσους δεξιούς συνέβαλαν προς την κατεύθυνση αυτή. Οι ίδιοι δεν αξιολογούν την καταστολή αριστερών μηχανισμών στη μέσα Μάνη ως κάτι αξιόλογο, μια και για αυτούς η ενέργεια αυτή υπήρξε ευκολότατη55. Οι φυλακές Γυθείου είχαν πλημμυρίσει από αριστερούς, και με τη θέληση των ίδιων, το 1945, καθώς θεωρούνταν χώροι ασφάλειας. Δηλαδή πολλοί αριστεροί προτιμούσαν να βρίσκονται στο χώρο της φυλακής, που τον θεωρούσαν ασφαλή τόπο, παρά στα χωριά τους, όπου κινδύνευαν ανά πάσα στιγμή να κατηγορηθούν ως κομμουνιστές και να πέσουν θύματα των δεξιών δικτύων. Τα Χριστούγεννα του 1945 έγινε επίθεση από παρακρατικές δεξιές ομάδες στις φυλακές Γυθείου56. Πυροβολισμοί αυτομάτων γάζωσαν τους εξωτερικούς χώρους της φυλακής, αλλά οι κρατούμενοι, έχοντας ειδοποιηθεί, είχαν τραβηχτεί προς τους τοίχους κι έτσι γλίτωσαν. Οι συμμετέχοντες στις παρακρατικές ομάδες

της επιχείρησης

διαμαρτυρήθηκαν έντονα για τη μη συνεργασία της Χωροφυλακής στο να εξοντωθούν οι αριστεροί των φυλακών57. Στις 8 Δεκεμβρίου μάλιστα στο Γύθειο 40 χίτες σκότωσαν το «δημοκράτη Λιαράκο» 58. Επίσης το Δεκέμβριο αναφέρονται και οι συλλήψεις στο Γύθειο των Τάσου και Λεωνίδα Αντωνάκου για εξύβριση και επίθεση εναντίον χωροφύλακα. Επίσης χτυπήθηκε η Ευθ. Μαυρομιχάλη και χτυπήθηκαν άτομα, επειδή διάβαζαν το Ριζοσπάστη59. Στο Γύθειο αναφέρεται από τον εισαγγελέα Δελαπόρτα, ο οποίος είχε υπηρετήσει εκεί από τον Οκτώβριο του 1945 έως το καλοκαίρι του 1946, ότι γινόταν έντονη προπαγάνδα στα σχολεία για στρατολόγηση ατόμων στην ομάδα Χ με το σύνθημα

53

μαρτ. 9, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 15, 28, παράρτ. 1 55 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 56 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 212, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική….., 356 57 μαρτ. 9, 11-12 , παράρτ. 1 58 εφ. Εθνική Δράση, φ. 73, 10-1-1946 59 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…., 356-357. Αναφέρεται ακόμα ότι πάρθηκε ακόμα και νικέλινη πτυελίστρα από φυματικό άτομο! Αναφέρονται επίσης κλοπές χρημάτων κι επιθέσεις σε γυναίκες, που πήγαιναν τροφή σε κρατούμενους 54

252

«Είμαστε όλοι εμείς στην οργάνωση Χ, έλα κι εσύ να γραφτείς» με τη συγκατάθεση του Γυμνασιάρχη του σχολείου60. Ο Δελαπόρτας μάλιστα ανέφερε ότι ένας ανθυπασπιστής θεώρησε ότι η γυναίκα του αριστερού διανομέα εφημερίδων Αντωνάκου ήταν κι αυτή επικίνδυνη και την άρπαξε από τα μαλλιά και την τράβηξε έξω από το μαγαζί της και την έσερνε στην παραλία του Γυθείου από τα μαλλιά, κρατώντας την όρθια. Η γυναίκα του Αντωνάκου ακολούθως μηνύθηκε από τον ανθυπασπιστή, επειδή τάχα αυτή βιαιοπράγησε εναντίον του. Μάλιστα η γυναίκα δικάστηκε σε 25 μέρες φυλάκιση, ο άντρας της οποίας ένα χρόνο αργότερα βρήκε τραγικό θάνατο μαζί με τους 43 δολοφονηθέντες των φυλακών Γυθείου61. Ο διχασμός λοιπόν της κοινωνίας του Γυθείου έπαιρνε διαστάσεις και στις καθημερινές κοινωνικές σχέσεις. Είναι χαρακτηριστικό αυτού του κοινωνικού πια διχασμού ότι οι αριστεροί απέφευγαν να επισκέπτονται το φαρμακείο του Λυμπέρη, ο οποίος αποτέλεσε πολιτικό εκφραστή της ομάδας Κατσαρέα, επειδή ο κίνδυνος να αποσπαστούν μυστικά ήταν έντονος62. Αντίθετα προτιμούσαν το φαρμακείο του Γριμπιλή63, ο οποίος υπήρξε αρχειομαρξιστής και μέλος του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας64, όπως άλλωστε αρχικά ήταν κι ο Πολύβιος Ισαριώτης. Από το Σεπτέμβριο του 1945 παρατηρούμε εντέλει και στη Μάνη μια προσπάθεια επαναφοράς της ισχύος της κρατικής εξουσίας, η οποία έως τότε είχε χάσει τον έλεγχο προς όφελος των παρακρατικών οργανώσεων. «Εντολή της τότε Κυβερνήσεως, η Χωροφυλακή ανέλαβε εξ ολοκλήρου την ευθύνην της τηρήσεως της τάξεως και Ασφαλείας, αφού απεσύρθησαν εκ των Ταγμάτων Εθνοφυλακής και ετοποθετήθησαν εις τας κατά τόπους Υπηρεσίας Χωροφυλακής οι εις αυτά εντεταγμένοι Αξιωματικοί και Οπλίται του Σώματος»65. Αλλά μέσα σ’ αυτόν τον κοινωνικό διχασμό και οι δεξιές ομάδες αναφέρουν δολοφονίες δεξιών από «αντάρτες» έως το 1945. Η οικογένεια Ταβουλάρη από τον Κάτω Καρέα, η οποία ως επί το πλείστον ανήκε στους δεξιούς κατά τα γεγονότα του εμφύλιου, αναφέρει από την οικογενειακή της παράδοση ότι 13 άτομα, που ανήκαν 60

Π. Δελαπόρτας, Το σημειωματάριο….,, 116 Π. Δελαπόρτας, Το σημειωματάριο…., 116-117 62 μαρτ. 15, 30, παράρτ. 1 63 μαρτ. 15, ό. π., παράρτ. 1 64 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 139 65 Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 106 61

253

σ’ αυτή, δολοφονήθηκαν από «αντάρτες»66. Αυτό τοποθετείται σ’ ένα διάστημα από τον Οκτώβριο του 1944 έως το Μάρτιο του 1945 και μέλη της ίδιας της οικογένειας εξηγούν τις δολοφονίες από τις σχέσεις τις οικογένειας με τον Κατσαρέα, πράγμα που προκαλούσε τις ένοπλες αριστερές ομάδες. Βέβαια αυτές εντάσσονταν και στο γενικότερο πλαίσιο της ένοπλης αντίδρασης στην περιοχή του Οιτύλου των αριστερών ομάδων για τη δράση και την οργάνωση των δεξιών δικτύων αμέσως μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας» Κάτω από ένα τέτοιο πλέγμα καθημερινών διχαστικών συγκρούσεων μπορούμε να μετρήσουμε περίπου 100 άτομα, που έπεσαν θύματα της παρακρατικής λαίλαπας κατά την περίοδο του έτους 1945 στην περιοχή από Γύθειο έως τη μέσα Μάνη, αποσκιαδερή και προσηλιακή67. Εκτός από τα θύματα, ωστόσο, η διάλυση ή και το συνακόλουθο οικογενειακό ξερίζωμα ανάγκασε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της περιοχής να αποχωρήσει για προληπτικούς λόγους από την περιοχή της μέσα και της ανατολικής Μάνης68. Αναφέρεται ένας απροσδιόριστος αντικειμενικά, μεγάλος αριθμός χιλιάδων ατόμων, που έφυγαν και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα και κυρίως στον Πειραιά69. Πολλοί από αυτούς δεν τόλμησαν να επιστρέψουν στη Μάνη. Οι αριστεροί εκδιωχθέντες κάτοικοι αναφέρουν ότι σε μια τέτοια κίνηση ενυπήρχε η προσπάθεια του εξαναγκαστικού εκπατρισμού, που θα «εξαστικοποιούσε» τη χώρα70. Κάτι τέτοιο δεν απορρίπτεται και από αντίθετες μαρτυρίες ατόμων, που πρωτοστάτησαν στα γεγονότα71. Αυτή η μεταναστευτική τάση του έτους 1945 θα μπορούσε να αποτελέσει το «δεύτερο πολιτικό μεταναστευτικό ρεύμα» από τη Μάνη ύστερα από τα άτομα, που έφυγαν τον Αύγουστο του 1944. Βέβαια αυτό το μεταναστευτικό ρεύμα περιόρισε τις εντάσεις στη Μάνη κατά τα επόμενα έτη, γέρνοντας οριστικά την πολιτική πλάστιγγα προς τη λεγόμενη «δεξιά» παράταξη στην περιοχή της Μάνης. Οι μανιάτες μετανάστες, ωστόσο, μη έχοντας δικαίωμα ψήφου στο λεκανοπέδιο, δεν ψήφιζαν, καθώς δεν επιχειρούσαν -λόγω φόβου ή και κακών εμπειριών- να έλθουν πίσω στη Μάνη, για να ασκήσουν εκεί το εκλογικό τους δικαίωμα τόσο στις εκλογές του 1946 όσο και στα μεταγενέστερα μετεμφυλιακά 66

μαρτ. 24, 362, παράρτ. 1. Ονόματα δολοφονηθέντων βλ. παράρτ. 2, αρ. 35 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 293-310. Ονόματα δολοφονηθέντων βλέπε σε παράρτ. 2, αρχειακό υλικό αρ. 34 68 μαρτ. 16, 37, παράρτ. 1 69 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 209 70 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 209, Δ. Σ. Πέτρουλα, «που’ ναι η…, 39, 41 71 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 67

254

χρόνια72. Μάλιστα ολόκληροι συνοικισμοί ορεινοί, που κατοικούνταν αποκλειστικά από οικογένειες όπως οι Πετρουλαίοι ή οι Χαρτοκολιάνοι,

ξεκίνησαν να

μεταναστεύουν οριστικά, ερημώνοντας την ορεινή Μάνη.

2. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΜΑΝΙΑΤΩΝ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ: ΜΙΑ ΑΝΕΠΙΤΥΧΗΣ ΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ Μπροστά στον υπαρκτό κίνδυνο ο κοινωνικός διχασμός να διογκωθεί προς το τέλος του 1945 παρατηρείται μια πρωτοβουλία του ΕΑΜ με κέντρο την Αθήνα με σκοπό το συμβιβασμό και τη συμφιλίωση σε Μεσσηνία και Λακωνία. Κι αυτό, γιατί το κλίμα στη νότιο Πελοπόννησο μετά τα Δεκεμβριανά πράγματι είχε γίνει πολύ βαρύ. Πρόκειται για ενέργειες που γενικά αποσκοπούν να αμβλύνουν τις αντιθέσεις στους εμφύλιους πολέμους, προβάλλοντας τα διάλογο και το διακανονισμό. Ωστόσο, τέτοιου είδους ενέργειες, όπως η ιστορική εμπειρία των εμφυλίων δείχνει, πέρα από διάθεση των εμπλεκομένων, επιτάσσουν και χρόνο και υπομονή, επειδή καθίστανται μακροχρόνιες73. Κι αυτά έλειπαν από τα μανιάτικα δρώμενα. «Η Λακωνία μετά τη Βάρκιζα δέχτηκε τα μεγαλύτερα πλήγματα από το μεταδεκεμβριανό κράτος και την τρομοκρατική δράση διαφόρων συμμοριών.. Πάνω από πέντε χιλιάδες Λάκωνες κατέφυγαν στις πόλεις, η ύπαιθρος ερημώνεται με συνέπεια το σταμάτημα της παραγωγής», παρατηρούσε έκθεση του υπεύθυνου για τη συμφιλίωση στη μεταβαρκιζιανή νότιο Πελοπόννησο του ΕΑΜ προς το Π.Γ. του ΚΚΕ74. Από τη μεριά του ΕΑΜ τον Ιούλιο του 1946 έγινε συντονισμένη προσπάθεια να αποφευχθεί η αιματοχυσία στη νότιο Πελοπόννησο. Με κέντρο διαβουλεύσεων το ξενοδοχείο King George, το μέλος της Κ.Ε. του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδος, 72

Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 209, Δ. Σ. Πέτρουλα, «που’ ναι η…, 41 Bar- Tal, D. & G.H. Bennink, “The Nature of Reconciliation as an Outcome and as a Process” στο Y. Bar- Siman-Tov. (ed), From Conflict Resolution to Reconciliation, Oxford & New York, Oxford Un. Press, 2004, 11-38, Y. Auerbach, “The Role of Forgiveness in Reconciliation” στο Y. Bar- SimanTov. (ed), From Conflict Resolution to Reconciliation, Oxford & New York, Oxford Un. Press, 2004, H. C. Kelman, “Transforming the Relationship between Former Enemies. A socio-psychological analysis” στο L. R. Rothstein, After the Peace: Resistance and Reconciliation, Boudler, CO & London, Lynne Riemmer, 1999, 193-205 74 ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοποννήσου/Φ24/2/111/σ.1 73

255

υπογράφων ως Γρηγόριος Θεοδωρακόπουλος)75, ξεκίνησε μια σειρά επαφών με το Λεωνίδα Βρεττάκο, τον Πάνο Κατσαρέα, το μανιάτη πολιτικό Νίκο Λαμπρινάκο και τον Παπανδρεϊκό βουλευτή Λακωνίας Λαγάκο. Σύμφωνα όμως με την έκθεση που υπέβαλε ο Θεωδωρακόπουλος στην Κ. Ε. του ΚΚΕ

στις 12 Ιουλίου 1946 η

συμφιλίωση δεν επιτεύχθηκε εξαιτίας του ότι ο Πάνος Κατσαρέας φάνηκε αδιάλλακτος, ακολουθώντας τη γραμμή του Μαυρομιχάλη, ο οποίος με τη σειρά του κρατούσε αδιάλλακτη τακτική στη Μάνη. Ένας δεύτερος λόγος της αποτυχίας ήταν οι εσωτερικές συγκρούσεις στους κόλπους των δεξιών δικτύων της περιοχής, και ιδίως στις διαφορές Κατσαρέα- Βρεττάκου για την προσέλκυση των δεξιών ψηφοφόρων της περιοχής. Η έκθεση αποκαλύπτει ακόμα το εύρος των μυστικών επαφών και συναντήσεων, που λάμβαναν χώρα σ’ ένα αδυσώπητο παιχνίδι εξουσίας κι ελέγχου για τα νοτιοελλαδικά πράγματα.76: «Επικοινωνήσαμε πρώτα με το βουλευτή Λακωνίας και γνωστό ηγετικό στέλεχος της Χ Λεωνίδα Βρεττάκο, γνωστότατο από τη δράση του ως αρχηγού των ταγμάτων ασφαλείας κατά την περίοδο της κατοχής. Τις συνεννοήσεις ανέλαβαν να διευκολύνουν οι κ. Μοσχοβάκος και Σπανδανόπουλος, καθηγητής της Παντείου, αρχηγός του αντιπολιτευόμενου εθνικού κομιτάτου και υποψήφιος του Ζέρβα στον Πειραιά, στενά συνδεδεμένος με το Βρεττάκο. Προτείναμε να δώσουμε τα χέρια και να συνεργαστούμε από κοινού για την αποκατάσταση της τάξης και τη συμφιλίωση του λακωνικού λαού. Τονίσαμε πως αναλαμβάναμε την ευθύνη της αποκήρυξης παντός δημοκρατικού πολίτη που θα παραβίαζε στο μέλλον τη συμφωνία αρκεί να δινόταν και αντίστοιχη διαβεβαίωση. Στις παραπάνω προτάσεις μας πήραμε απαντήσεις παρελκυστικές,

ότι δεν είναι

ώριμος ο λαός για τη συμφιλίωση, ότι φοβάται τον πολιτικό αντίκτυπο, ότι δεν εξαρτάται μόνο από αυτόν, αλλά κυρίως από τον Μπέη Μαυρομιχάλη, που ασκεί την επιρροή του στη Μάνη, και ότι η δεξιά δεν μπορεί να συνενωθεί γι’ αυτό το σκοπό. Όλα αυτά και η προσπάθεια ν’ αποφύγουν τις συναντήσεις [πιο αναλυτικά ο Θοδωρακόπουλος αναφέρει ότι δεν προσέρχονταν στα ραντεβού στο King George σε 75

(ή: μπεάκος) καθώς ιδιόχειρα η κατάληξη αυτή είχε αντικαταστήσει την πρώτη σε έκθεση προς την Κ.Ε. του ΚΚΕ, για να υποδηλωθεί μάλλον και η γνώση των μανιάτικων πραγμάτων από τον εκπρόσωπο του ΕΑΜ και του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδος. ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοποννήσου/Φ24/2/115/6 76 γράφει συγκεκριμένα ο συντάκτης : «προχτές είχα γράμμα από το Σπανιδόπουλο…», όταν οι δεξιοί βρήκαν μια δικαιολογία για να μην προσέλθουν σε συνάντηση στο ξενοδοχείο King George. Βλέπε ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοποννήσου/Φ24/2/111- ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοποννήσου/Φ24/2/115,1

256

έκθεσή του στις 12/7/194677), που οι ίδιοι ώριζαν, μας έπεισαν ότι δεν υπάρχει διάθεση σοβαρή. Επικοινωνήσαμε ύστερα και από την υπόδειξη του Βρεττάκου και με το λοχαγό Κατσαρέα, γνωστό κι αυτόν για τη δράση του ως αρχηγός των ταγμάτων ασφαλείας και του οποίου η εξαιρετική συμβολή στις εκλογές ως βουλευτού του Μπέη Μαυρομιχάλη ομολογείται από το Βρεττάκο78, που διαμαρτύρεται ότι με μέτρα βίας του έκοψε τους ψήφους στη Μάνη, καθώς και από τα ηγετικά στελέχη της Χ Γυθείου. Ο Κατσαρέας καθοδηγεί τις οργανώσεις της δεξιάς στη Μάνη και τίθεται επί κεφαλής των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων διά την εξόντωση των δημοκρατικών πολιτών. Η επαφή έγινε μέσω των ηγετικών στελεχών της Χ Γυθείου Γινόπουλου [κατά άλλη έκθεση Γιαννόπουλου79] και Τάσου Πετροπουλάκη. Μας έδωσε την απάντηση ότι δεν δέχεται καμιά συζήτηση γιατί η αποκατάσταση της τάξης και η συμφιλίωση του λαού ευνοεί πολιτικά τους αριστερούς κι είναι μέσον να πετύχουν την κατάληψη της αρχής και να κόψουν τα κεφάλια και των άλλων στελεχών του…(Στο σημείο αυτό αναφέρεται η απάντηση των στελεχών της αριστεράς ότι η ρήξη καταλύει τη δημοκρατία κι ενισχύει τη βία). »…. Την επομένη έφυγε για τη Λακωνία, όπου συνεχίζει τη δράση του επί κεφαλής των εκκαθαριστικών

επιχειρήσεων

προς

εξόντωση

κάθε

δημοκρατικού

πολίτη..

Συναντήσαμε έπειτα τον πολιτικό Νίκο Λαμπρινάκο [πολιτευτής και υποστηρικτής του Γ. Παπανδρέου], το μόνο που δήλωσε πως πρέπει να γίνει συμφιλίωση και αγανάκτησε για τη στάση των προηγουμένων. Μας έφερε σε επαφή με το βουλευτή Λακωνίας του Παπανδρέου, κ. Λαγάκο, που μας συμβούλευσε να σταματήσουμε κάθε προσπάθεια, γιατί προ του δημοψηφίσματος δεν υπάρχει διάθεση από το Λαϊκό Κόμμα για αποκατάσταση της τάξης, γιατί αυτό συνέπιπτε με ματαίωση της επαναφοράς Γεωργίου. » Σε συνέχεια εντείνεται το καθεστώς της τρομοκρατίας και των εγκλημάτων στη Λακωνία, συνεχίζεται ο εξοπλισμός των ομάδων πολιτών των εγκληματικών οργανώσεων και οι συμμορίτες της δεξιάς Βουνισέας, Μπαθράλης [Μπαθρέλλος] κ.λπ ενισχύονται με όπλα και χρήματα μέσα από την πόλη του Γυθείου». Σημαντικός παράγοντας άρνησης εκ μέρους της δεξιάς στη Μάνη κι ευρύτερα στη Λακωνία για συμφιλίωση υπήρξε κατά την ανάλυση της έκθεσης προς την Κ.Ε. του 77

ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοποννήσου/Φ24/2/115 Βλέπε και ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοποννήσου/Φ24/2/115/6 79 ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοποννήσου/Φ24/2/115/4 78

257

ΚΚΕ και η πολιτική ανομοιογένεια, που εμπόδιζε την κοινή σύμπλευση στους κόλπους της δεξιάς. Ο Βρεττάκος υποσκελιζόταν σιγά- σιγά από τον Κατσαρέα, ο οποίος υπήρξε βασικός συντελεστής στην εκλογή του Μπέη Μαυρομιχάλη. Αυτό αποδείκνυαν και τα εκλογικά αποτελέσματα της επαρχίας Οιτύλου για τις εκλογές της 31 Μαρτίου του 1946. Από τους 2098 ψηφίσαντες ο συνασπισμός της δεξιάς έλαβε 2082 ψήφους, από τους οποίους στην περιοχή ο σχηματισμός που εκπροσωπούσε ο Μαυρομιχάλης, έλαβε 2048 ψήφους, ενώ ο Βρεττάκος, που κατευθυνόταν προς μια ακόμα πιο δεξιά κατεύθυνση είχε παραμεριστεί. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας τη μετέπειτα των γεγονότων της δεκαετίας 1940-1950 εκλογή του τελευταίου ως βουλευτή με το Κόμμα των Εθνικοφρόνων, το οποίο έλαβε στην εν λόγω επαρχία στις εκλογές του 1946 μόνο 14 ψήφους, τότε εύκολα συνάγουμε το συμπέρασμα ότι από τα 1946 ο Μαυρομιχάλης ήταν ο ισχυρός άνδρας στη μέσα Μάνη, που τον εκπροσωπούσε ενεργά στην περιοχή ο Κατσαρέας. Πρόκειται για τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, ο οποίος ορκίστηκε μετά τις εκλογές του Μαρτίου 1946 υπουργός Στρατιωτικών-

Ναυτικών-Αεροπορίας

στην

κυβέρνηση

Π.

Τσαλδάρη80.

Ο

Κατσαρέας αγωνίστηκε στη Μάνη να μαζέψει ψήφους, για να εκλεγεί ο Π. Μαυρομιχάλης. Άρα ο τελευταίος, κατά τα λεγόμενα του Βρεττάκου, όφειλε να τον ικανοποιεί στις προθέσεις και στις παρακλήσεις του. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας, όπως ακολούθως θα δούμε, το γεγονός ότι οι δεξιές παρακρατικές ομάδες της Μάνης οργανώθηκαν από τον Κατσαρέα, τότε τα λεγόμενα του Βρεττάκου καταδείχνουν την άμεση σχέση του Μαυρομιχάλη με τις δεξιές παρακρατικές ομάδες. Ο άμεσος έλεγχος της δεξιάς παράταξης διαμόρφωνε μια άνετη κατάσταση για τον Κατσαρέα να οργανώσει τα δίκτυα των δεξιών στην περιοχή. Αυτός ο άμεσος έλεγχος της δεξιάς στην περιοχή από το Μαυρομιχάλη αποδεικνύεται και από την ανάλυση των δεξιών μανιατών ψηφοφόρων στις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946, μια και οι ψήφοι προς το Μαυρομιχάλη εξέφραζαν την αποκλειστική σχεδόν πλειονότητα της δεξιάς παράταξης, της Ηνωμένης Παράταξης Εθνικοφρόνων: ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΕΠΑΡΧΙΑ ΟΙΤΥΛΟΥ

ΨΗΦΙΣΑΝΤΕΣ: 2.098

80

Ο Μαυρομιχάλης, ως υπουργός «Εθνικής Αμύνης», από τους δεξιούς αναλυτές των πολιτικοστρατιωτικών γεγονότων της περιόδου είχε χαρακτηριστεί ως «μέτριος» και γι’ αυτό «τον αντικατέστησαν επιτυχώς τον Ιανουάριο του 1947 με το Γεώργιο Στράτο). Βλέπε Ευ. ΑβέρωφΤοσίτσας. «Φωτιά και Τσεκούρι»…., 211

258

Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων

2.082

Μαυρομιχάλης

2.048

Λοιπά (Ένωσις Εθνικοφρόνων)

14

Άκυρα

2

ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ ΜΑΝΗ

ΨΗΦΙΣΑΝΤΕΣ: 3.153

Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων

3.099

Μαυρομιχάλης

3.050

Λοιπά (Ένωσις Εθνικοφρόνων)

33 (31 Ένωσις Εθνικοφρόνων, 1 ΕΠΕ)

Άκυρα

21

Έτσι λοιπόν το πελατειακό δίκτυο πατρωνίας εμπλεκόταν με τις πολιτικές επιδιώξεις στη δεξιά της νοτίου Πελοποννήσου. Αυτά και ο ίδιος ο Βρεττάκος υποστήριζε στις συναντήσεις του στο King George με τους εκπροσώπους της αριστεράς, δικαιολογώντας και τον υποσκελισμό του από τον Κατσαρέα στη Μάνη. Έλεγε συγκεκριμένα ότι «διέλυσε τις συμμορίες του περιβάλλοντος του Μπέη Μαυρομιχάλη, Βουνισέα, Μπάθρυλα [Μπαθρέλλου], που με την καθοδήγηση και την ενεργό συμμετοχή του λοχαγού ταγμάτων ασφαλείας Κατσουρέα [Κατσαρέα}, οργάνωση του Μπέη, συνεχίζουν την εγκληματική δράση των81». Με βάση αυτά τα λεγόμενα και την πλήρη εκλογική κατίσχυση του πατρωνιακού συστήματος του Μαυρομιχάλη στην περιοχή στις εκλογές του Μαρτίου του 1946 μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι παρακρατικές ομάδες, που αναπτύσσονταν με πρωτοβουλία του Κατσαρέα, ουσιαστικά ήταν ελεύθερες κι αυτόνομες σε δράση, υπόλογες στο ξεκίνημά τους στο δίκτυο του Μαυρομιχάλη, οπότε μόνο ιδεολογικά ασπάζονταν κι υιοθετούσαν τις ιδεολογικές θέσεις της Χ. Ας μην αγνοούμε τέλος τα λεγόμενα του Λαγάκου προς τους εκπροσώπους του ΚΚΕ σχετικά με την προειλημμένη απόφαση του Λαϊκού Κόμματος να μην υπάρξει πολιτικός κατευνασμός έως την επιστροφή Γεωργίου στη χώρα, γιατί έτσι ίσως κατά τα λεγόμενα του Κατσαρέα θα αποφευγόταν η κατάληψη της εξουσίας από το ΚΚΕ οριστικά. Έτσι η προσπάθεια πολιτικής εκεχειρίας στη μεταβαρκιζιανή νότιο 81

ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοποννήσου/Φ24/2/115/6

259

Πελοπόννησο δεν καρποφόρησε κι άνοιξαν οι ασκοί του Αιόλου για έναν νέο, πιο έντονο, κύμα βίας στην ευρύτερη περιοχή. Παράλληλα είμαστε σε θέση να παρακολουθήσουμε το αμείλικτο παιχνίδι εξουσίας στις δεξιές ομάδες μανιατών. Σ’ αυτό το παιχνίδι νικητής, κατά τις εκθέσεις των αριστερών και τα λεγόμενα του ηττημένου

δεξιού Λεωνίδα Βρεττάκου, ήταν ο

Μπέης Μαυρομιχάλης, ο οποίος μέσω του Κατσαρέα προσδιόριζε την τροπή των εμφύλιων συγκρούσεων στη Μάνη. Αυτή η στρατηγική δε διέφερε από τη στρατηγική

των

δεξιών

ομάδων

στις

περισσότερες

περιοχές

της

χώρας.

Χαρακτηριζόταν από την επικράτηση ακραιφνών δεξιών απόψεων και στοιχείων, που θα σκλήρυναν τη στάση τους στη Μάνη με σκοπό την «εκκαθάριση» του τόπου από αριστερές ομάδες και πυρήνες. Συν τοις άλλοις είμαστε σε θέση να παρατηρήσουμε τον έλεγχο της τοπικής μανιάτικης κοινωνίας από την κεντρική εξουσία, η οποία είχε υπό το άρμα της ολοκληρωτικά τα τοπικά δεξιά δίκτυα της Μάνης. Να σημειωθεί ότι την πρόταση για συμφιλίωση στη Μάνη έφερε στο αθηναϊκό τραπέζι των διαπραγματεύσεων και προσπάθησε να την κρατήσει ζεστή η αριστερή παράταξη, η οποία βρισκόταν σε πιο δυσχερή θέση αλλά και πιεζόταν από τη ΝΕΛ, η οποία ένιωθε τη «λευκή τρομοκρατία» της υπαίθρου και πίεζε με τη σειρά της το ΚΚΕ στην Αθήνα για αντίδραση. Επιπλέον πρέπει να τονιστεί και η δυναμική της αθηναϊκής ελίτ, πολλά μέλη της οποίας είλκυαν την καταγωγή τους από τη Μάνη με προεξάρχοντες ανώτατους δικαστικούς ή πανεπιστημιακούς δασκάλους. Αυτή η ομάδα ήταν που φαίνεται ότι προσπάθησε να «εξαστικοποιήσει» τα μανιάτικα ήθη, βρίσκοντας δουλειές ή εξυπηρετώντας τις οικογένειες των μετακινούντων στο κλεινόν άστυ και τον Πειραιά από τις μετακινήσεις του 1944, που επέλεγαν να ζητήσουν βοήθεια, για να ορθοποδήσουν, αν αριστεροί συγγενείς ή φίλοι αδυνατούσαν να την προσφέρουν82. Σ’ αυτό συνέβαλε και το γεγονός του αισθήματος αλληλεγγύης, που αναπτυσσόταν αναμεταξύ όσων κατάγονταν από τη Μάνη:

82

Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα αετόπουλο…,158-161, 246-250. Για τη σχέση της περιφέρειας της Μάνης με τους μανιάτικης καταγωγής κατοίκους της περιοχής της Αθήνας μέσα από το πρίσμα της σχέσης Αθήνα-περιφέρεια Μάνης βλ. Γ. Καρακατσιάνης, «Η μεταβαρκιζιανή πολιτική κατάσταση στο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο: από την αποτυχημένη ειρήνευση στις απαρχές των ένοπλων σπαραγμών στη νοτιο-ανατολική Πελοπόννησο» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, …19-38

260

«Άλλωστε στη Μάνη τα μανιατόπουλα διατηρούν γερούς δεσμούς μεταξύ τους κι όταν βγαίνουν έξω από τη Μάνη είναι ενωμένοι σαν μια γροθιά.»83 3. ΠΟΙΝΕΣ ΚΙ ΑΝΤΙΠΟΙΝΑ, ΒΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΦΡΙΚΗ ΩΣ ΜΟΝΙΜΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Αν έως το 1945, κι ύστερα από τις άκαρπες προσπάθειες συμφιλίωσης, ίσχυε και για τη Μάνη ο «μονόπλευρος εμφύλιος» , από τα τέλη του 1945 και τις αρχές του 1946 η Μάνη συμμετείχε στην εμφύλια σύρραξη ως αντιπαράθεση και εκατέρωθεν πολεμική και στρατιωτική διαμάχη84. Η διαμάχη ΝΕΛ και ΝΕΜ παγίωσε μετά και τα γεγονότα του 1945 στη Μάνη στις αντιλήψεις της ΝΕΛ για ανάληψη πρωτοβουλιών (μετά

μάλιστα

τις

συλλήψεις

Ρογκάκου,

Τσικλητήρα,

Κωνστανταράκου,

Πιερρουτσάκου, Βουγιουκλάκη κ.ά85). Η αντίδραση της ίδιας της ΝΕΛ καταγράφεται ως εξής: «Εμείς να διατηρήσουμε τις οργανώσεις μας στη Σπάρτη και στην ύπαιθρο οπωσδήποτε, κάνοντας χρήση, στην ανάγκη, και όπλων ακόμη, όχι βέβαια σε μεγάλη κλίμακα, αλλά απαντώντας στους δολοφόνους, με ανάλογο τρόπο, στην τρομοκρατία με αντιτρομοκρατία, αν κριθεί εντελώς αναγκαίο86». Ο κίνδυνος να διαλυθούν οι οργανώσεις της υπαίθρου της Λακωνίας (οπότε και της μέσα Μάνης) οδήγησε τη ΝΕΛ να προχωρήσει κι αυτή στην εφαρμογή βίας ως μέσου επίλυσης των καθημερινών τοπικών διχαστικών διαφορών87. Χαρακτηριστική περίπτωση καταδιωκόμενου αριστερού αποτέλεσε ο Μίμης Λαμπρινίδης από το

83

μαρτ. 9, ό. π., παράρτ. 1. Για μια άλλη λειτουργία της επίδρασης των πελατειακών σχέσεων συμπληρωματική αυτής της οπτικής βλέπε Γ. Μαργαρίτης, Ιστορία του Ελληνικού…, τ. Α΄, 511-512 84 Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Δ. Πέτρουλα,/Πελοπόννησος/ Υλικό για Αρχείο, 33, Μιχ. Πέτρουλας, 6 85 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 208, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 53-54, Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 129-130, όπου αναφέρεται ότι ο Κανελλόπουλος προσπαθούσε να πείσει το Ρογκάκο από το 1944, για να κρατηθεί σκληρή επιθετική στάση σύμφωνα με μαρτυρία του Καμαρινού 86 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 59 87 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 59 –62, όπου σημειώνεται κι ο αντίθετος χαρακτήρας των δυο γραμματέων: «ο Καμπούρης [ΝΕΜ] δεν είναι Ρογκάκος [ΝΕΛ]», είπε ο Κανελλόπουλος στον Καμαρινό. Βλέπε και από άλλη οπτική σκοπιά την ίδια απόφαση σε : Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 2-4 και γενικότερα οι αφηγήσεις στις μαρτ. 26, 74 κ.ε., παράρτ. 1και μαρτ. 27, 83 κ.ε., παράρτ. 1, όπου καταμαρτυρείται το κυνήγι στους αριστερούς σε μεσσηνιακή Μάνη μετά το 1945

261

Εξωχώρι, ο οποίος χαρακτηρίστηκε από την Ασφάλεια Καλαμάτας ως ο υπ’ αριθμόν ένα στόχος, για να χτυπηθεί το αριστερό δίκτυο μεσσηνιακής Μάνης88. Οι παρακρατικές ομάδες στη Μάνη, που ο Κατσαρέας άρχισε να αναδιοργανώνει και είχαν μεταγενέστερα τη γενική ονομασία Χ, ισχυροποιούνταν στην περιοχή της Μάνης89. Μάλιστα μετά τις εκλογές της 31ης Μαρτίου του 1946, που οι ψήφοι προς το συνασπισμό της δεξιάς ουσιαστικά στήριζαν το Μαυρομιχάλη, τα δίκτυα των δεξιών ομάδων υπό τον Κατσαρέα άρχισαν να συγκεκριμενοποιούν τους στόχους τους. Ο Λεωνίδας Κωνστανταράκος, σημαίνουσα προσωπικότητα των ένοπλων αριστερών ομάδων με επίκεντρο την ανατολική Μάνη, ανταπαντώντας στις ενέργειες των δεξιών δικτύων, είχε γίνει κι αυτός στόχος τους. Κι αυτό, γιατί έως τις αρχές του 1946 κατά πηγές προσκείμενες στη δεξιά, που δεν υπήρξε εφικτό να διασταυρώθηκαν από τις απομείνασες αριστερές πηγές ή από τοπικά αρχεία, μετά τη Βάρκιζα είχε εκτελέσει «τον μαθητήν Γυμνασίου Β. Σταθάκην, τον κτηματίαν Καλαντώνην, τους εργάτας Φιλ. Τσαλαφατίνον και Ν. Δρίβαν90» και «συνεχώς κρύβεται από το Φεβρουάριο του 1945»91. Από το τέλος του 1945 και τις αρχές του 1946 στη Μάνη οι αντικομμουνιστικές ομάδες αυτο-ονομάζονται «Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί Ομάδες Κυνηγών»92. Η ενοποίηση οφείλεται στις άοκνες οργανωτικές προσπάθειες του Κατσαρέα, ο οποίος διαίρεσε γεωγραφικά την ευρύτερη περιοχή της Μάνης κι όρισε στρατιωτικά τμήματα κι υπεύθυνους για τον έλεγχο του χώρου σε κάθε περιοχή, ώστε να ελεγχθεί κάθε προσπάθεια αριστερών να δραστηριοποιηθούν πολιτικά ή και στρατιωτικά. Τα μέλη της οργάνωσης αυτοπροσδιόριζαν τους εαυτούς τους σύμφωνα με τους υποστηρικτές τους κάπως έτσι:

88

μαρτ. 26, 75-76, παράρτ. 1 Σχετικά με την επιστημονική ερευνητική μελέτη των δεξιών οργανώσεων, μπορούμε να παραπέμψουμε στη μελέτη της Δ. Παπαδημητρίου σχετικά με τις ακροδεξιές οργανώσεις της περιόδου: «Το ακροδεξιό κίνημα στην Ελλάδα……» στο X. Φλαϊσερ (επιμ.)., Η Ελλάδα ΄36-΄39. Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο…., 138-149 90 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 28 91 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 28 92 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 9 89

262

«Όπως εις την εποχήν του Βασιλείου του Μακεδόνος, ευρέθησαν μόνοι οι Μανιάται να διατηρούν το εθνικόν μας όνομα Έλληνες, έτσι και οι σύγχρονοι Μανιάται, ήρωες και μάρτυρες της ιδέας της πατρίδος, της Θρησκείας, της Οικογενείας, της Τιμής, των τρισχιλιετών παραδόσεων της Φυλής, κηρύσσουν συναγερμόν σωτηρίας. Εκκαθαρίζουν την περιοχήν των από το ερυθρόν μίασμα, προωθούνται προς Λακεδαίμονα και εγκαθιστούν γραμμήν διαχωρίσεως της ελευθέρας πατρίδας των, από την υπόλοιπον, την συμμοροκρατουμένην Πελοπόννησον. Εις τον Άγιον Νικόλαον του Ταϋγέτου, τοποθετούν φρουράν, άλλον τμήμα εις τας Κροκεάς (Λεβέτσοβα)..»93. Με το ιδεολογικό υπόβαθρο της ιστορικής συνέχειας94 της φυλής και ενός διπολικού μανιχαϊσμού, που δημιουργεί πολιτική πράξη95 και που χαρακτήριζε και τον πολιτικό λόγο τόσο του ΕΑΜ όσο και του ΚΚΕ96, τονίζεται από την ΕΑΟΚ εν συντομία η ανάγκη «εκκαθάρισης» της Μάνης από τους κομμουνιστές. Στις αρχές του 1946, από το τέλος του 1945 κατά άλλους, έγινε το ξεκίνημα97 για την ΕΑΟΚ. Η ΕΑΟΚ θεωρούσε τον εαυτό της «θύμα και αυτή

της ερυθράς προπαγάνδας… στιγματίζει δημοσία ως δρώντας

παρανόμως»98 στο καταστατικό της τις ένοπλες ομάδες των αριστερών, που προσπάθησαν να δραστηριοποιηθούν στο Οίτυλο και την ανατολική Μάνη μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας». Βασικό εφαλτήριο για την ΕΑΟΚ υπήρξε το γεγονός ότι παλαιά μέλη των Ταγμάτων φυλακίζονταν για τη δράση τους ενάντια στους κομμουνιστές99. Αυτό

93

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…,8. Στο ίδιο μήκος κύματος, αλλά χωρίς το συναισθηματικό φόρτο της ΕΑΟΚ τα ίδια στοιχεία για τη στελέχωση στη Λακωνία και τη Μεσσηνία των αντάρτικων ομάδων δίνονται και από τα κείμενα με δεξιά οπτική. Βλ. Κ. Καραλής, Ιστορία των …, τ. 2, 73-75 94 Α. Λιάκος, «Ο Διχασμός και τα Δεκεμβριανά», Βήμα, Νέες Εποχές, 4 Δεκεμβρίου 1994, Β38, Π. Λέκκας, Η Εθνικιστική Ιδεολογία, Πέντε Υποθέσεις Εργασίας στην Ιστορική Κοινωνιολογία, ΕΜΝΕ Μνήμων, 1993, 35-55 95 Ι.Δ. Καρακατσιάνης, «Από τον Ιδεολόγο Πολιτικό στον πολιτικό της παγκοσμιοποίησης», Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, τ. 38, Άνοιξη 2004, 25-43, I.D. Karakatsianis, “Some Remarks on the Origins of Absolute Leaders: The Jacobine Politician and its Role in the Political History” Social Evolution &History, vol. 5, N 1, March 2006, 125-140 96 H. Fleischer, Contacts between German Occupation Authorities…., 91 για το πολιτικό περιεχόμενο των όρων «δοσίλογος», «προδότης» στα κείμενα του ΚΚΕ 97 μαρτ. 8, 9 κ.ε. παράρτ. 1, όπου πληροφορητής μας, μέλος των Τ.Α., μιλά γενικά για δεξιά δίκτυα και μετά τα Τ.Α., δίνοντας και την οργανική συνοχή τους 98 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 9 99 μαρτ. 9, 11-12 , παράρτ. 1

263

έγινε, όταν το επίσημο Κράτος θέλησε να περιορίσει τη δράση των παρακρατικών ομάδων εκείνη τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή.

Ωστόσο η κίνηση αυτή του

επίσημου Κράτους για την ΕΑΟΚ Μάνης θεωρήθηκε ως ένα πολιτικό παιχνίδι ενόψει της θηρείας ψήφων «αθώων δημοκρατικών πολιτών» ενόψει επικείμενων πολιτικών εκλογών του 1946100. Κι αυτό, γιατί η κίνηση αυτή υπήρξε «χωρίς να προσδιορίζει ότι η δράσις των Μανιατών αυτών, των Εθνικών Αντικομμουνιστικών Ομάδων Κυνηγών, των περιφήμων ΕΑΟΚ, στρέφεται εναντίον των ερυθρών προδοτών»101. Εκείνη την περίοδο οι Εαμικές οργανώσεις συνεργάζονταν με τις τοπικές νομαρχίες ενόψει των επικείμενων εκλογών σε περίπτωση που αυτό συμμετάσχει και πριν κηρυχθεί αποχή από αυτό102. Καταγγελίες του ΕΑΜ στράφηκαν εναντίον μελών των παρακρατικών ομάδων, τα οποία είχαν διοριστεί από το επίσημο Κράτος σε καίριες δημόσιες θέσεις στην ευρύτερη περιοχή ή συνεργάζονταν με τις ανασυσταθείσες Χωροφυλακές, για να οργανώσουν βίαιες ενέργειες εναντίον αριστερών της περιοχής. Πολλοί παρακρατικοί

κατηγορήθηκαν και αρκετοί προτίμησαν τη φυγοδικία κι

έζησαν στα βουνά μέχρι νεότερη διαταγή από το ελληνικό Κράτος. Η ΕΑΟΚ πίστευε ότι κινιόταν στο πλαίσιο «των νόμων, γραπτών και αγράφων, και της ηθικής»103, έχοντας περισσότερη εμπιστοσύνη στους στρατιωτικούς παρά στους πολιτικούς. Και γι’ αυτό η οργάνωσή της πέρα από τον αντικομμουνιστικό αγώνα ενείχε και μια υποχρέωση ηθική. Αυτή στρεφόταν στην αποκατάσταση των φυγόδικων δεξιών, που παλαιά, το πρώτο οχτάμηνο του 1944 και τους πρώτους μήνες του 1945, το επίσημο κράτος προστάτευε, αλλά τώρα, τέλη του 1945, για λόγους πολιτικής ενότητας, παραπετούσε. Για τις δεξιές ερμηνευτικές προσεγγίσεις της τοπικής πολιτικής ιστορίας της περιόδου 1945-1946 σημαντικό ρόλο προς τη σκλήρυνση των παρακρατικών τάσεων έπαιξε και η ψήφιση του νόμου 730/1945 της κυβέρνησης Σοφούλη περί αποσυμφόρησης των φυλακών. Έντονη διαφωνία προκλήθηκε στους κόλπους των

100

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 10-11 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 9 102 εφ. Ελεύθερη Μεσσηνία, 7 Φλεβάρη 1946, 1, Για την εξυπηρέτηση των εκλογέων και την καταγραφή τους στους εκλογικούς καταλόγους- Συνεργασία Εκλογικής Επιτροπής- Νομάρχου 103 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 38 101

264

δεξιών με το ευρύτερο ζήτημα για μερική ή ολική αμνηστία προς τους Ελασίτες104. Οι δεξιοί πολιτικοί και στρατιωτικοί κύκλοι της Λακωνίας δεν υιοθέτησαν το νόμο, πιστεύοντας ότι αυτός θα ενισχύσει τις τάξεις των αριστερών του νοτιοπελοποννησιακού χώρου, που ετοίμαζαν δυναμική στρατιωτική επιστροφή για την απόκτηση της εξουσίας. Μάλιστα οι δεξιές ερμηνευτικές στην αποφυλάκιση αυτή εξηγούν ότι οφείλεται η στελέχωση του δυναμικού του ΔΣΠ με περίπου 6.000 άνδρες από το Νοέμβριο του 1945 μέχρι τον Οκτώβριο του 1946105. Στην πραγματικότητα εκείνη τη στιγμή ο αριθμός αυτός δεν ξεπερνούσε τους 150 άνδρες106. Χωρίς να είναι εύκολο να οριοθετήσουμε τον ακριβή αριθμό των φυλακισμένων την περίοδο αυτή κι έχοντας υπόψη εκτιμήσεις αριστερών πληροφορητών μας, μπορούμε να εικάσουμε ότι οι φυλακισμένοι δεν θα μπορούσαν να είναι παραπάνω από 2.000. Το φθινόπωρο μάλιστα του 1946107πρέπει να θεωρείται και η στιγμή, κατά την οποία δημιουργείται ο ΔΣΠ και στη νότια Πελοπόννησο, μια και τότε φαίνεται να οργανώνονται πιο συστηματικά οι ομάδες αντίστασης

στις ενέργειες των αντρών της ΕΑΟΚ. Η

δημιουργία μάλιστα του ΔΣΕ την ίδια περίοδο διαβεβαιώνει επακριβώς και την εμφάνιση εκείνη την περίοδο του ΔΣΠ. Το διχαστικό κλίμα στο νοτιο-πελοποννησιακό κόσμο αποτυπωνόταν και στα σχολεία, όπου μαθητές και καθηγητές έρχονταν σε προστριβές με αφορμή την ιδεολογικά φορτισμένη φρασεολογία των πρώτων εναντίον των συντηρητικών καθηγητών τους τόσο κατά τη διάρκεια των παραδόσεων όσο και κατά τις γυμναστικές επιδείξεις108. Προς την όξυνση των πολιτικών παθών στη νοτιο-ανατολική Πελοπόννησο συνέτεινε αποφασιστικά η δολοφονία του δικηγόρου αρχηγού της οργάνωσης Χ στη Λακωνία, Γρηγορίου Κοντοβουνήσιου. Τον Ιανουάριο του 1946 ο γραμματέας του ΚΚΕ Λακωνίας Βαγγέλης Ρογκάκος αποφάσισε,

στο πλαίσιο της ενεργητικής

αντίδρασης μπροστά στην απειλή του δικτύου παρακρατικών οργανώσεων στη

104

Κ. Καραλής, Ιστορία των …, τ. 2,76, Γ. Μαργαρίτης, Ιστορία του Ελληνικού…, τ. Α΄, 510 κ.ε. Κ. Καραλής, Ιστορία των …, τ. 2,77 106 Ο αριθμός αυτός, τον οποίο αναφέρουν οι Γ. Μαργαρίτης ( Ιστορία του Ελληνικού…, τ. Α΄, 500 κ.ε.) και Γ. Λ. Λέφας (Χιλιάδες Τέσσερις…300 κ.ε.) επιβεβαιώνεται από το ΑΣΚΙ, Η κατάσταση στην Ελλάδα και τα επείγοντα προβλήματα του κινήματός μας, Έκθεση του ΚΚΕ προς το ΚΚΣΕ για την κατάσταση στην Ελλάδα, κ. 383, Φ 20/33/1 107 Α. Καμαρινός, Ο Εμφύλιος…., 113-122, όπου αναλύεται η προσπάθεια συγκρότησης και στελέχωσης του ΔΣΠ με βάση το Γραφείο Περιοχής Πελοποννήσου του ΚΚΕ (Μπελογιάννης, Ρογκάκος) 108 Συλλογικό, Το Πρώτο Γυμνάσιο της Καλαμάτας…, 151 105

265

λακωνική επαρχία και τη Σπάρτη,

να ξεφύγει από τη γραμμή της Βάρκιζας,

σχεδιάζοντας τη δολοφονία του αρχηγού της ομάδας Χ στη Λακωνία109. Αυτό θεωρήθηκε αφορμή και ξεκίνημα για τις αντικομμουνιστικές ομάδες, καθώς πέρα από τον ίδιο τον Κοντοβουνήσιο, δολοφονήθηκε «ο εξαετής υιός του, επί του στήθους του οποίου οι συμμορίται εχάραξαν με μαχαίρι το γράμμα Χ»110. Συνολικά σκοτώθηκαν δέκα άτομα, ενώ οι αριστερές πηγές γράφουν, ίσως για να δικαιολογηθεί η επαχθέστατη αυτή ενέργεια, ότι ο Κοντοβουνήσιος έβαλε το μικρό παιδί σαν ασπίδα μπροστά του κι έτσι το παιδί έπεσε θύμα των διασταυρούμενων πυρών111. Σχετικά με τη μέχρι σήμερα διατηρούμενη φιλολογία ως προς τους αίτιους αυτής της δολοφονικής πράξης τονίζονται στις τοπικές πηγές ότι ο Σωτήρης Γεωργούλης, ο Μήτσος Μαμάκος112, ο Παναγιώτης Κωνστανταράκος κι ένας ακόμα από την πλευρά των αριστερών συσκέπτονταν για τη δολοφονία 15 ημέρες, ώσπου να βρεθεί η πιο κατάλληλη στιγμή113. Για τις ίδιες τις αντικομμουνιστικές ομάδες για τη δολοφονία ευθύνεται ο Λεωνίδας Κωνστανταράκος μαζί «μετά του φονευθέντος τέρατος Γεωργούλη»114. Το σημείο αυτό αποτελεί κομβική στιγμή για την εμφύλια εξέλιξη στον τόπο. Οι ψυχολογικοί μηχανισμοί αυτοσυντήρησης δεξιών κι αριστερών μέσω της επιθετικής άμυνας, η αδυνατότητα πολλές φορές οι επιδιώξεις δικτύων να συνταυτιστούν με τα αποτελέσματα των πράξεών τους, το απρόβλεπτο των ενεργειών τοπικών παραγόντων αλλά και οι κεντρικές υποδείξεις και κατευθύνσεις, που τα τοπικά δίκτυα υπάκουαν, συντέλεσαν στο να φτάσει η εμφύλια διαμάχη σε μια έντονη στιγμή. Για τις δεξιές ομάδες αυτή η πράξη θεωρήθηκε casus belli, που τους νομιμοποιούσε στην άσκηση ανεξέλεγκτης βίας και τους δικαίωνε στις κρίσεις τους για το ήθος και τον κίνδυνο κομμουνιστικής ανάταξης στο συγκρουσιακό ως προς την επίλυση των διαφορών του μανιάτικο κόσμο. 109

Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 219,221, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 46, εφ. Τα Νέα Καλαμάτας, 17-1-1946, Κ. Καραλής, Ιστορία των …, τ. 2, 74 110 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 27 111 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 223-224 112 για την εκτέλεσή του ο υπό περιορισμό στο Γύθειο συνταγματάρχης Τσιμικάλης αναφέρεται ότι τον άκουσε, όταν τα κάρα πήγαιναν στο Γύθειο προς εκτέλεση, να φωνάζει ότι οι «αντάρτες» θα εκδικηθούν τους προδότες. Βλ. Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική….., 365 113 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 221-222, Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 215-216 114 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 28.

266

Αυτή η δολοφονία εξέθρεψε τα μίση, όπως και τα πάθη. Οι αντικομμουνιστικές ομάδες θεωρούσαν διαρκώς αυτή την πράξη

αφορμή για την ευθεία εμφύλια

αντιπαράθεση στη Λακωνία και στη Μεσσηνία. Η ΕΑΟΚ με τη δολοφονία Κοντοβουνήσιου προσπάθησε να εξιλεωθεί από το παρακρατικό παρελθόν του 1945, νομιμοποιώντας το, και να καταδείξει γιατί πρέπει να συνεχίσει να δρα στη νότια Λακωνία και τη Μάνη115. Η δολοφονία αυτή λοιπόν αναπόφευκτα προκάλεσε σωρεία αντιποίνων και άλλων αξιόποινων ενεργειών. Στην Καλαμάτα δυο μέρες μετά ξέσπασε το «κίνημα του Μαγγανά»116, κατά το οποίο τρομοκρατία και θύματα κύκλωσαν με το πέπλο τους την πόλη με τις βίαιες

κι απροκάλυπτα απρόκλητες ενέργειες του εν λόγω δεξιού

παρακρατικού στελέχους εναντίον αριστερών της πόλης. Αλλά και στο Γύθειο και την ευρύτερη Μάνη τα γεγονότα διαδραματίζονταν με παρατεταμένα τρομοκρατικά επεισόδια. Η ΕΑΟΚ στη Μάνη θεώρησε το σημείο αυτό κομβικό, για να απαιτήσει άρση αποφάσεως, που καταδίκαζε τη δραστηριότητα των μελών της. Επίσης πολλά φυγόδικα μέλη της νομιμοποιούνταν ηθικά στο να συνεχιστεί η δράση τους, για να εκκαθαριστεί πλήρως η Μάνη από τα «ερυθρά κι επικίνδυνα για τη φυλή των γνησίων Ελλήνων στοιχεία». Τα γεγονότα πάντως, που ακολούθησαν τη δολοφονία Κοντοβουνήσιου, εγείρουν τη θεωρία, που υποστηρίζουν πολλοί τοπικοί ερευνητές της περιόδου, ότι ο εμφύλιος πόλεμος στον ελλαδικό χώρο άρχισε από το νότο και μάλιστα από τα γεγονότα Κοντοβουνήσιου και Μαγγανά117. Χωρίς να έχει κάτι τέτοιο μεγάλη σημασία, είναι ενδεικτικό πάντως του τραύματος, που άφησε μετεμφυλιακά στις τοπικές κοινωνίες του νοτιο-ελλαδικού αριστερού κόσμου και του ότι η αναφορά στην εν λόγω δολοφονία θεωρείται απαρχή της έξαρσης της εμφύλιας σύγκρουσης. Τα γεγονότα σχετικά με τη δολοφονία του Κοντοβουνήσιου επηρέασαν τον τόπο της Μάνης, καθώς οξύνθηκε το ευρύτερο εμφυλιακό κλίμα στο νοτιο- ελλαδικό χώρο. Αλλά και τα γεγονότα σχετικά με την επίθεση του Μαγγανά στην Καλαμάτα εναντίον αριστερών επηρέασαν τις μανιάτικες οικογένειες, καθώς πολλά από τα Αριστερές μαρτυρίες, ωστόσο, που εκφράζουν την επίσημη κομματική γραμμή θεωρούν τη δολοφονία Κοντοβουνήσιου ξεκαθάρισμα μέσα στο πλαίσιο της ομάδας Χ με σκοπό το θώκο της διαδοχής , όπως μας ειπώθηκε η ερμηνεία σε σημειώσεις που κρατήσαμε από τη μαρτ. 15, παράρτ. 1 116 εφ. Θάρρος, 28-1-1946, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 90, Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, Καλαμάτα 2004, 239-286. Βλέπε και μαρτ. 26, 76, παράρτ. 1 117 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 296, Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…., 239-286

267

θύματα των τελευταίων αυτών γεγονότων υπήρξαν μανιάτες στην καταγωγή, όπως για παράδειγμα ο 19χρονος ξυλουργός Π. Κουβατσέας από τον Πύργο Σελίνιτσας και ο Γιώργος Ψαρέας118. Έτσι το κλίμα αυτό αναπυροδότησε τις βαθιές πολιτικές, κι όχι μόνο, αντιθέσεις στο μανιάτικο χώρο. Οι άντρες της ΕΑΟΚ θεωρούσαν ότι οι μανιάτες μετά τη δολοφονία Κοντοβουνήσιου έπρεπε να αμυνθούν στην «ερυθρά λαίλαπα». Γι’ αυτό «εκράτησαν τα όπλα των και διετήρησαν την πολεμικήν μανίαν των κατά των κομμουνιστών εχθρών του Έθνους, την πολεμικήν μανίαν εκείνην, εκ της οποίας έλκουν και το όνομα, κατά Δωρόθεον Μονεμβασίας»119. Μια μέρα μετά την εκτέλεση του Κοντοβουνήσιου ένα σύνολο από πολλούς οπλισμένους ανθρώπους από τα νότια χωριά της Λακωνίας έφτασε στο δρόμο Γυθείου- Σπάρτης. Οι άνδρες της ομάδας αυτής κατευθύνονταν προς τη Σπάρτη, για να την καταλάβουν και να αποδώσουν δικαιοσύνη στο πλαίσιο της αυτοδικίας για αντίποινα για τη δολοφονία Κοντοβουνήσιου120. Δυο ημέρες μετά από τη δολοφονία Κοντοβουνήσιου έγινε λοιπόν στην Καλαμάτα μια τρομοκρατική ενέργεια, το γνωστό «κίνημα Μαγγανά»,

στο καφενείο του

Κατσαρού, όπου σύχναζαν οι αριστεροί της Καλαμάτας121. Στις 20-1-1946 και μέσα σ’ αυτή την κατάσταση βίας στη νότια Πελοπόννησο στην περιοχή του Οιτύλου «την πρωίαν οι Αλ. Βουνισέας και Στ. Γερακάρης- φυγόδικοι- και οι Ηλ. Σάλπας και Κ. Σαξωνής, μεταβάντες εις την αγροικίαν της Μονής Τσίγκου εφόνευσαν διά πυροβόλου όπλου τους συγγενείς των επικηρυγμένων ληστών Σωτηρίου και Αντωνίου Πέτρουλα, ήτοι Ποτίτσαν σύζυγον Γ. Πέτρουλα, Μαρίαν, σύζυγον Σωτ. Πέτρουλα, Χρυστοφύλλην θυγατέρα Σωτηρίου Πέτρουλα, Ξανθίππην συζύγου Αντωνίου Πέτρουλα, Πανωραίαν συζύγου Μιχ. Πέτρουλα, ετραυμάτισαν δε σοβαρώς την Καλλιόπη θυγατέρα Σωτηρίου Πέτρουλα..»122. 118

Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, Καλαμάτα 2004, 258. Βλέπε και εφ. Ακρόπολις, Τρίτη 5-21946, 2 119 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 7 120 Χαρ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 227 121 εφ. Θάρρος, 28-1-1946, Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…., 239 κ.ε.. Βλέπε και μαρτ. 26, 76, παράρτ. 1 122 εφ. Εμπρός, 21-1-1946. Από άλλη οπτική βλέπε Δ. Σ. Πέτρουλα, «που’ ναι η μάνα.., 11-25, 287 τη μαρτυρία από αυτή τη σφαγή από τη Δήμητρα Πέτρουλα, κόρη του Σωτήρη, που σώθηκε σε ηλικία 3 χρονών περίπου. Προφορικές ανεκδοτολογικές κι ενδεικτικές για τις τότε νοοτροπίες μαρτυρίες αναφέρουν για τον οξύθυμο χαρακτήρα του Πέτρουλα από την προπολεμική περίοδο, που δεν δίσταζε

268

Η πράξη αυτή των Βουνισέα και Γερακάρη στράφηκε αποκλειστικά προς την οικογένεια Πέτρουλα κι ασφαλώς είχε εκδικητικό χαρακτήρα. Αποτέλεσε αντιπερισπασμό για τη δολοφονία Κοντοβουνήσιου. Τα αντίποινα δεν στράφηκαν αποκλειστικά εναντίον των δραστών. Βέβαια εκείνες τις ημέρες δεν ήταν δυνατό να γνωρίζουν τα δεξιά δίκτυα επακριβώς τους δράστες. Δεδομένου ότι οι Πετρουλαίοι αποτελούσαν μια ισχυρή αριστερή ένοπλη ομάδα στην περιοχή του Οιτύλου ασφαλώς και αφυπνίστηκαν τοπικά πάθη μέσα στο πλαίσιο της φυλετικής κοινωνίας της Μάνης, μια και οι δράστες των επαχθών ενεργειών απέναντι στην οικογένεια Πέτρουλα ήταν κι αυτοί από την περιοχή του Οιτύλου.

Ο Σωτήρης Πέτρουλας

θεωρείτο την περίοδο μετά τη δολοφονία του Κοντοβουνήσιου ένας από τους βασικούς «αντάρτες» της περιόδου μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας», που δρούσαν στη Μάνη σαν ομάδα κι ανέμεναν μια οργανωμένη συγκρότηση υπό την καθοδήγηση του ΚΚΕ. Αυτός στοχοποιήθηκε από την ΕΑΟΚ. «Λίγα μέτρα έξω από το Γύθειο οργίαζε ο Πετροπουλάκης. Στη Μάνη ο Πέτρουλας κατέλυε τα πάντα και απειλούσε το σύμπαν. Ο Τζουμάκος κατέφτασε από την Αθήνα με εντολή του Κόμματος για επιστράτευση123. Στο Λάγιο ο Τραγιάς (Λ. Κωνστανταράκος) έμπαινε με τα άρματα στην εκκλησιά και έπαιρνε αντίδωρο απ’ του παπά το χέρι». Έτσι έγραφε ο φαρμακοποιός στο Γύθειο Λυμπέρης, περιγράφοντας υπό το πρίσμα των δεξιών στα τέλη του 1946 την κατάσταση από τις ενέργειες των «ανταρτών» κομμουνιστών στη Μάνη124.

γενικά σε τίποτα, παράλληλα με ένα αίσθημα δικαιοσύνης, που τον χαρακτήριζε. Κατά την προπολεμική περίοδο προφορικές συζητήσεις, που έχουν διασώσει μνήμες από μεταφορά πληροφοριών, αναφέρουν ότι κατά την επιστροφή του από την περιοχή της Καλαμάτας ύστερα από την πώληση προβάτων, κάθισε κάπου να φάει κάτι και καθώς ήταν Μ. Παρασκευή, εκνευρίστηκε τόσο, όταν ένας πλούσιος ζήτησε από το μαγαζάτορα να του φτιάξει δυο αυγά, που σκέφτηκε να τον σκοτώσει. Βέβαια το μετάνιωσε όταν άκουσε αργότερα ότι αυτός ο πλούσιος προθυμοποιήθηκε να πληρώσει το αλεύρι, που χρωστούσε στο μαγαζί μια γυναίκα, και παράλληλα της αγόρασε και δυο σακιά αλεύρι. Βλέπε και μαρτυρίες σε Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, Καλαμάτα 2004, 148-153. Επίσης λέγεται ότι πριν το 1940 σκότωσε το Σπανέα, επειδή ο τελευταίος δεν του έδωσε τα πρόβατα, τα οποία είχε παίξει …στα χαρτιά και τα είχε χάσει από τον Πέτρουλα. Βλ. μαρτ. 24, 67, παράρτ. 1. Βλέπε Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Αρχείο Δ. Πέτρουλα,/Πελοπόννησος/ Υλικό για Αρχείο, 33, Μιχ. Πέτρουλας, 13 123 μαρτ. 27, 83-84, 87, παράρτ. 1, όπου έμμεσα επιβεβαιώνεται, μια και ο πληροφορητής μας δε θέλησε να πει ανοιχτά ονόματα ανθρώπων που δραστηριοποιήθηκαν στη στρατολόγηση και στο Κέντρο Πληροφοριών, η προσπάθεια Τσουμάκου για στρατολόγηση σε Τσέρια, όπου πολλοί κάτοικοί του προτιμούσαν για βιοποριστικούς λόγους να γίνουν χωροφύλακες κατά τη μαρτ. 26, 83, παράρτ. 1 124 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 29-30

269

Στο Γύθειο έγιναν κι εκεί ενέργειες τρομοκρατικής φύσεως με μορφή αντιποίνων για τη δολοφονία Κοντοβουνήσιου. Τραυματίστηκε θανάσιμα ο Ανδρέας Κοττής με την οικογένειά του κι αναφέρονται έφοδοι σε σπίτια με την ανοχή της Χωροφυλακής125. Στην περιοχή του Οιτύλου η Κοραλλία Οικονομάκου, 14 χρονών κι ο Νικόλαος Σπανέας, 65, μαζί με το γιο του 17 χρονών, αναφέρονται ως εκτελεσθέντες126. Στο Γύθειο και τη Σπάρτη οι αριστερές μαρτυρίες αναφέρουν ότι σχεδιαζόταν να πραγματοποιηθεί παρόμοια ενέργεια με το «κίνημα Μαγγανά», που είχε λάβει χώρα στην Καλαμάτα. Ωστόσο η πολιτική «αντιτρομοκρατίας», που εφάρμοσε η ΝΕΛ, αποδείχτηκε αποτρεπτική ως προς τη δημιουργία

ευρύτερων «εκκαθαριστικών

επιχειρήσεων» στη Μάνη κι ευρύτερα στη νότιο Λακωνία ανάλογης ισχύος με το «κίνημα Μαγγανά» της Καλαμάτας127. Η πλευρά της ΕΑΟΚ υποστήριζε, χωρίς να μπορεί να εξακριβωθεί αυτός ο αριθμός, ότι «κατά την περίοδον του 1946 εις την Λακωνίαν είχον εκτελεσθεί εξήκοντα δυο (62) εθνικόφρονες πολίται». Μετά μάλιστα τη δολοφονία Κοντοβουνήσιου τα δεξιά δίκτυα ανέφεραν το Λεωνίδα Κωνστανταράκο ως υπαίτιο και για τους φόνους των Χρήσου Κοτεάκου, Δημητρίου Κυριακάκου, Κουρουνάκου, Βασ. Αγγελάκου, Ιωάννη Πατρινάκου, Χρήστου Μαυρή και ενός πολίτη ονόματι Ζγουρτζή. Αυτός για τους δεξιούς «επετέθη και ηχμαλώτισε το περιοδεύον Στρατιωτικόν Συμβούλιον τον Αύγουστον του 1946, το οποίον ηλευθέρωσαν διά κεραυνοβόλου ενεργείας οι άνδρες του Μπρατίστα, τραυματήσαν τον Κωνστανταράκον κατά την άναδρον φυγήν του. Απήγαγε τον χρυσοχόον Ζαχ. Μιχαλάκον τον οποίον εξετέλεσε αφού πρότερον του αφήρεσε όλον του το εμπόρευμα»128.

125

Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 212, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική….., 356, Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 216 126 Δ. Σ. Πέτρουλα, «που’ ναι η μάνα.., 289-290 127 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 61 128 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 28

270

Μάλιστα, προφανώς στο πλαίσιο των αντιποίνων για την ενέργεια του Λεωνίδα Κωνστανταράκου, στις 22-7-1946 στη Λάγια ομάδα «χιτών» με επικεφαλής τους Γερακάρη και Βουνισέα έκανε «εκκαθαριστική επιχείρηση», κατά τη διάρκεια της οποίας

αναφέρεται

δολοφονηθείσα

και

η

Δήμητρα,

σύζυγος

Λεωνίδα

Κωνστανταράκου129. Γενικά στην περιοχή Νύφι, Δρυαλί, στην ανατολική Μάνη, κατά το 1946 αναφέρονται τέσσερις περιπτώσεις αδικημάτων εναντίον κατοίκων αριστερών φρονημάτων130. Οι οικογένειες Κωνστανταράκου και Πέτρουλα έγιναν λοιπόν στόχοι των δεξιών ομάδων στη μέσα κι ανατολική Μάνη, μια και θεωρήθηκαν από τους δεξιούς οι Πέτρουλας και Κωνστανταράκος πρωταγωνιστές στη δολοφονία Κοντοβουνήσιου και σε μια σειρά από άλλες αυθαιρεσίες αριστερών στα μανιάτικα χωριά. Θεώρησαν τα δεξιά δίκτυα ότι η εξόντωσή τους οικογενειακά κατά τη μανιάτικη εθιμοτυπία της βεντέτας θα «λύτρωνε» τη Μάνη από τον κομμουνισμό ή και από ενέργειες ανατροπής της καθεστηκυίας κοινωνικής τάξης, που παραδοσιακά ίσχυε στη Μάνη. Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα αξίζει να αναφερθεί το γεγονός ότι ξανά οργίαζε ο υπαινιγμός των αριστερών της εποχής εκείνης εναντίον του Μπέη Μαυρομιχάλη, ο οποίος κατά αυτούς, ως ταμίας των «χιτών», έδωσε το ελεύθερο σε ενέργειες, όπως αυτή της ΕΑΟΚ,

για εκδίκηση της δολοφονίας Κοντοβουνήσιου. Οι αριστερές

μαρτυρίες θεωρούν, χωρίς να γνωρίζουν τις προσπάθειες για συμφιλίωση στην Αθήνα, ότι αυτό αναφερόταν και λεγόταν131 έντονα την περίοδο εκείνη, ειδικά μάλιστα όταν ο Μαυρομιχάλης έγινε Υπουργός Άμυνας. Από τη θέση του αυτή κατά τις αριστερές απόψεις στήριζε τις ενέργειες των παρακρατικών οργανώσεων στη Λακωνία132. Βέβαια η οικονομική και η πολιτική δύναμη του Μαυρομιχάλη στη Λακωνία ξεπερνούσε τα όρια της Μάνης, καθώς η οικογένεια είχε κομματάρχες και σε άλλες περιοχές, όπως και κτήματα, τα οποία φρόντιζαν άνθρωποι υποτακτικοί στην οικογένεια133. Η οικογένεια Μαυρομιχάλη γενικά υπήρξε η οικονομική και η ηθική κάλυψη των παρακρατικών οργανώσεων στις συνειδήσεις των αριστερών μανιατών μέσω της ισχύος της στο κράτος. Αυτή η αναπόδεικτη από τα επίσημα Κρατικά Αρχεία σύνδεση του κρατικού μηχανισμού μέσω του Μαυρομιχάλη με το λακωνικό παρακράτος θεωρείται από τις αριστερές πηγές και αρχεία- τα οποία 129

Γ. Λέφας, «Η «Ελένη» της απέναντι όχθης», Εθνική Αντίσταση, 123, Ιούλης- Σεπτέμβρης 2004, 13 μαρτ. 16, 34-35, παράρτ. 1 131 μαρτ.15, 28, παράρτ. 1- μαρτ. 16, 38, παράρτ. 1 132 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 226. Βλέπε και μαρτ. 22, 63, παράρτ. 1 133 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 86, 383 130

271

σημειωτέον αναφέρουν ότι αντλούν τα στοιχεία τους για τις μομφές εναντίον του Μαυρομιχάλη σε λεγόμενα ίδιων δεξιών κατά ανεπίσημες συναντήσεις τους στην Αθήνα με εκπροσώπους του ΚΚΕ με σκοπό να κατευναστεί το εμφυλιακό κλίμα στη Μάνη- ότι αποτέλεσε το ξεκίνημα μιας διαρκούς νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου στη Λακωνία από το 1945 και εξής134. Από την οικογένεια Μαυρομιχάλη τα έτη 1946 και 1947 δυο μέλη της βρέθηκαν στις κυβερνήσεις, που σχηματίστηκαν την εμφυλιακή περίοδο: πρόκειται για τους α) Π. Μαυρομιχάλη, ο οποίος ορκίστηκε μετά τις εκλογές του Μαρτίου 1946 υπουργός Στρατιωτικών- Ναυτικών-Αεροπορίας στην κυβέρνηση Π. Τσαλδάρη, ηγέτη του Λαϊκού Κόμματος, που είχε στις εκλογές, από τις οποίες απείχε το ΚΚΕ, βασικό κορμό την Ηνωμένη Παράταξη Εθνικοφρόνων, και β) Γεώργιο Μαυρομιχάλη, ο οποίος ορκίστηκε υπουργός Εσωτερικών στις 7 Σεπτεμβρίου του 1947 στην Κυβέρνηση Σοφούλη, στην οποία μετείχαν 10 Φιλελεύθεροι και 14 υπουργοί του Λαϊκού Κόμματος του Π. Τσαλδάρη135. Τα καίρια για τη δημόσια ζωή υπουργεία, που οι εκπρόσωποι της οικογένειας των Μαυρομιχαλαίων κατείχαν, ασφαλώς τους προσέδωσαν πολιτική δύναμη και εξουσία αναφορικά και με τον έλεγχο της περιοχής της Μάνης, κάτι που προβάλλεται έντονα από τους πληροφορητές μας για τα γεγονότα, που έλαβαν χώρα στην περιοχή. Θυμίζουμε την άποψη των αριστερών για την επιρροή του Π. Μαυρομιχάλη το 1946 στη μανιάτικη κοινωνία κι ιδιαίτερα στους δεξιούς της περιοχής, που τον στήριξαν με πρωτοβουλίες του Κατσαρέα, όπως φαίνεται από έκθεση του ΕΑΜ προς το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ: «ότι δεν εξαρτάται[ ο λαός της Μάνης] μόνο από αυτόν [ενν. το Βρεττάκο, με τον οποίο οι αριστεροί στην Αθήνα προσπάθησαν να έρθουν σε συνεννόηση για άρση του εμφυλιακού κλίματος στη Μάνη] αλλά κυρίως από τον Μπέη Μαυρομιχάλη, που ασκεί την επιρροή του στη Μάνη, και ότι η δεξιά δεν μπορεί να συνενωθεί γι’ αυτό το σκοπό136».

134

Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 226. Βλέπε και μαρτ. 15, 28 κ.ε., παράρτ. 1. Για τη μεσσηνιακή Μάνη αριστερή βασική μαρτυρία αναφέρει ανεπίσημα οι αριστεροί της περιοχής θεωρούσαν ότι 63 άτομα στα χωριά του Εξωχωρίου και της Σαϊδόνας κατά κύριο λόγο σκοτώθηκαν από τις παρακρατικές ομάδες. Βλέπε και τη μαρτ. 26, 64 κ.ε., παράρτ. 1 135 Β. Κόντης, «Η περίοδος του Εμφυλίου Πολέμου», Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα , 120-147 136 ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοποννήσου/Φ24/2/115/6

272

Στο πλαίσιο αυτό οι ταξικές απόψεις των αριστερών, που στρέφονταν εναντίον ενός φεουδάρχη κτηματία του Οιτύλου, του Μαυρομιχάλη, καθώς τον θεωρούσαν κινητήριο οικονομικό μοχλό του δεξιού παρακράτους της Μάνης, έφερναν κι αντιδράσεις. Κι αυτό, γιατί οι Μαυρομιχαλαίοι είχαν υπερισχύσει οικονομικά και κοινωνικά στην περιοχή από τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, έχοντας εκλέξει δικό τους μέλος ως μπέη. Χαρακτηριστικά της τεράστιας κοινωνικής και πολιτικής δύναμής τους ήταν το ότι ο τίτλος του Μπέη δινόταν τιμητικά ακόμα σε μέλη της οικογένειάς τους την περίοδο του 1940, το ότι εκλεγόταν εκπρόσωπος στο Ελληνικό Κοινοβούλιο από την οικογένειά τους την ίδια περίοδο και το ότι ο έλεγχος γης σε περιοχές της Λακωνίας την ίδια περίοδο ήταν ισχυρός (μάλιστα κτήματά τους, που τα δούλευαν χωρικοί αγρότες από την Γκοριτσά κι αγόραζαν το δικαίωμα της νομής λίγων στρεμμάτων, υπήρχαν στην επαρχία Λακεδαίμονος, στον ποταμό Ευρώτα137). Οι δεξιοί πάλι μέσα σε ένα προσωπικό

πλαίσιο στράφηκαν εναντίον της

οικογένειας Πετροπουλάκη, η οποία είχε κι αυτή διαχρονικό κύρος και ισχύ, αλλά ακολουθούσε τους αριστερούς. Κατά τις δεξιές ερμηνευτικές, που προσπαθούν να εξηγήσουν την αφετηριακή εμπλοκή του Πετροπουλάκη με την αριστερά «ο Πετροπουλάκης βρέθηκε σε δύσκολη κατ’ εμέ θέση, δηλαδή κινδύνευε να χαρακτηριστεί είτε κομμουνιστής, αφού συνεργαστεί με τους κομμουνιστές, είτε να χαρακτηριστεί δοσίλογος και ρουφιάνος, επειδή είχε οικονομικές συναλλαγές με τους Ιταλούς138». Ο συγκερασμός λοιπόν προσωπικών συμφερόντων (περίπτωση Πετροπουλάκη κατά την ερμηνεία των δεξιών), αλλά και κοινωνικών (διατήρηση κοινωνικού και ιδιοκτησιακού καθεστώτος στη Μάνη στην περίπτωση Μαυρομιχάλη κατά τις αριστερές ερμηνείες), και εμφυλίου συνεχιζόταν με την αντίδραση και το κάψιμο των κτημάτων της οικογένειας Πετροπουλάκη από τις ομάδες του Κατσαρέα139. Επρόκειτο και για έναν παράλληλο εμφύλιο εντυπώσεων, που αναφερόταν στο επίπεδο του κύρους και της επιβολής, της κοινωνικής ισχύος των ισχυρών προσωπικοτήτων και οικογενειών στη Μάνη. Κι αυτό, γιατί η τιμή ή ο εξευτελισμός αυτών των οικογενειών προβαλλόταν ως τιμή η εξευτελισμός όλων όσων οπαδών, 137

Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…., 86,382 μαρτ. 8, 9, παράρτ. 1 139 Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 147 138

273

πραγματικών ή δυνητικών, υποστήριζαν στην περιοχή τις δεξιές ή τις αριστερές ομάδες. Κι αυτή η ταύτιση με τις δυο οικογένειες στις συνειδήσεις αριστερών και δεξιών κι η ερμηνευτική τους για τις επιλογές της αντίπαλης οικογένειας να ταχθεί με τη δεξιά ή την αριστερά, αν δεν ήταν αληθινή και τεκμηριωμένη, σίγουρα φαντασιακά ίσχυε στις πεποιθήσεις αριστερών και δεξιών. Σ΄ αυτή την περίπτωση η πολιτική χροιά του εμφυλίου ενδυόταν ένα συμβολικό κεφάλαιο, στο οποίο επένδυαν τα δρώντα υποκείμενα στη Μάνη, ώστε να μετέχουν στη νομή της εξουσίας140. Η διαρκής αυτή νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου είχε να κάνει ασφαλώς και με τη μεσσηνιακή Μάνη. Στη μεσσηνιακή Μάνη βέβαια γίνεται αναφορά κατά τα έτη 1946,1947, 1948 από αρχεία των τοπικών δικαστικών αρχών μόνο στη δολοφονία του «Ηλ. Δημ. Καζακέα, κατοίκου ότε έζει Δολών, όστις εφονεύθη την 6ην Φεβρουαρίου ε.έ. υπό αναρχικών στοιχείων <κομμουνιστών>»141. Παρά το ότι τα τοπικά δικαστήρια ήταν ειρηνοδικεία, οι πολίτες με σκοτωμένους τους συγγενείς τους από δολοφονίες, ειδικά από «αντάρτες», κατέφευγαν για αποζημιώσεις με ένορκες βεβαιώσεις υπό την παρουσία μαρτύρων, για να δηλώσουν τους φόνους. Ωστόσο τα ειρηνοδικεία εξέφραζαν τα επίσημα κρατικά κείμενα και γι’ αυτό η συνδρομή των μαρτυριών μας προσθέτει μια πιο ξεκάθαρη εικόνα από τα γεγονότα της περιόδου εστιασμένη από την οπτική των δεξιών πηγών. Φυσικά μέσα σ’ ένα κλίμα γενικευμένης βίας δεν ήταν εύκολο να καταγγέλλει κανείς δολοφονίες στο δικαστήριο, έστω και αν αυτές γίνονταν από αριστερούς, που το επίσημο Κράτος απέφευγε να στηρίζει. Το ότι μερικοί το έκαναν καταδεικνύει μια νέα εθιμική, εναρμονισμένη με το αστικό Κράτος κι αντίθετη με την εθιμική της βεντέτας. Ας μην ξεχνάμε ασφαλώς ότι τέτοιες καταγγελίες γίνονταν, όταν οι καταγγέλλοντες ήξεραν εκ των προτέρων ότι το αίτημά τους δεν ερχόταν σε αντίφαση με την επίσημη πολιτική του Κράτους, το πέπλο της ασφάλειας του οποίου επικαλούνταν. Έτσι ήξεραν ότι μπορούσαν να καρπωθούν οφέλη όντας με μια από τις επίσημες ομάδες σύγκρουσης, που διέθετε τα πιο ισχυρά μέσα για τον έλεγχο της τοπικής εξουσίας.

140

Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…, 194 για μια ρήξη τέτοιων σχέσεων, που ο Bourdieu αναλύει, στο Ζιάκα Γρεβενών 141 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά…., Ειρηνοδικείο Αβίας, 1946, αρ. 50

274

Ανάλογες είναι για την περίοδο και οι αναφορές σε διαφορές και υποθέσεις, που εκδικάστηκαν στο Πρωτοδικείο Καλαμάτας142. Βέβαια η αναφορά από τα εν λόγω αρχεία σε συμμετοχή στο ΕΑΜ μανιάτη εναγόμενου στο Πρωτοδικείο Καλαμάτας ως στοιχείου στις υποθέσεις των Πρωτοδικείων143, καταδεικνύει τη μονομέρεια της οπτικής των δικαστικών πηγών. Κι εδώ έρχονται να προστεθούν και οι προφορικές μαρτυρίες, οι οποίες, όπως παρατίθενται στο παράρτημα 1, συνεισφέρουν στην ιστορική έρευνα, συμπληρώνοντας όποιες πληροφορίες μπορούμε να αντλήσουμε από τις δικαστικές πηγές της περιόδου. Και το έτος 1946 βέβαια οι δολοφονίες στα μεσσηνιακά χωριά προκάλεσαν την κοινή γνώμη144. Για το έτος μάλιστα 1947 αναφέρεται το γεγονός της δολοφονίας 70 αριστερών ατόμων σε ελαιοτριβείο στους Δολούς, όπου βρίσκονταν έγκλειστοι145. Το εν λόγω γεγονός, αν και δεν πολυσυζητείται ως ζήτημα, αποτέλεσε ένα κομβικό σημείο ανάδειξης της βίας ως πρακτικής τρόμου, φόβου, ολέθρου και καταστροφής. Επρόκειτο για επίδειξη πολιτικο-κοινωνικής δύναμης και ελέγχου της τοπικής εξουσίας, καταδεικνύοντας σε κάθε κατεύθυνση ότι ο έλεγχος στην τοπική κοινωνία από την ηγεμονική εξουσία δεν υπήρχε περίπτωση να αμφισβητηθεί όποιο κι αν ήταν το κόστος-ακόμα και αίμα! Μάλιστα τα συμβάντα στα έτη 1946-1947 έχουν χαρακτηριστεί από αριστερές μαρτυρίες ως τα πιο σκληρά, τόσο μάλιστα, που η παρουσία των Ταγμάτων το 1944 στη Μάνη δεν μπορούσε να συγκριθεί με αυτά, που διαδραματίστηκαν τα έτη 19461947146. Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα τρομοκρατίας η ΕΑΟΚ ισχυροποιούταν και δεν ένιωθε ότι την άγγιζε καθόλου η διαταγή διάλυσής της, που η κυβέρνηση από τον Ιανουάριο του 1946 είχε αποφασίσει. Μόνοι λυτρωτές για την ΕΑΟΚ ήταν οι στρατιωτικοί, οι

142

Πρωτοδικείο Καλαμάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις 1949, αριθ. 48. Πέρα από όσες αναφέρθησαν, τα εν λόγω αρχεία δεν υποδεικνύουν τίποτα περισσότερο ακόμα σε ό, τι έχει αναφερθεί. Πέρα λοιπόν από τα προηγούμενα και στο πλαίσιο της κατάδειξης της κοινωνική καθημερινής ατμόσφαιρας της μεσσηνιακής Μάνης των ετών 1946-1948 μπορούμε να παρουσιάσουμε μια υπόθεση απιστίας στην Καρδαμύλη με έντονο κοινωνικό απόηχο, που προκάλεσε την επέμβαση τόσο του μητροπολίτη Γυθείου και Οιτύλου όσο και των τοπικών αστυνομικών αρχών 143 Πρωτοδικείο Καλαμάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις 1946, αριθ. 32, φ. 9-10 144 ονόματα βλέπε σε παράρτ. 2, αρχειακό υλικό αρ. 37 145 μαρτ. 12, 22, παράρτ. 1 146 μαρτ. 16, 38, παράρτ. 1. Μάλιστα και σε μερικές από τις βασικές περιγραφές που παραθέτουν δεξιοί αναλυτές των πολιτικών γεγονότων της περιόδου στον ευρύτερο χώρο κρίνουν σκόπιμο να αφιερώσουν μια σελίδα στην αναφορά του βαρέος κλίματος που δημιουργήθηκε από τις παρακρατικές ενέργειες στην περιοχή της Λακωνίας την εν λόγω περίοδο, συνδυάζοντάς το με την πρακτική της βεντέτας. Βλέπε Ευ. Αβέρωφ- Τοσίτσας. «Φωτιά και Τσεκούρι… , 243

275

ανώτεροι αξιωματικοί του Ελληνικού Στρατού, με τους οποίους η πολιτική κυβέρνηση έπρεπε να συμβαδίσει στην πολιτική πρακτική της. «Η Κυβερνήται, οι εντεταλμένοι να σώσουν τον τόπον και μεγάλη μερίς του Τύπου και του λαού πίπτουν θύματα της πλεκτάνης, της κακοηθεστέρας συκοφαντίας από όσας ποτέ επενοήθησαν. Τι εντροπή διά την τόσην αφέλειαν, διά την τόσην ασύγγνωστον ελαφρότητα του Εθνικόφρονος κόσμου! Διατάσσεται η διάλυσις των ΕΑΟΚ. Αλλ΄ ήτο πραγματοποιήσιμος; Άλλο

λάθος εκείνων οι οποίοι την διέταξαν. Ηγνόουν

την

ψυχοσύνθεσιν της ατιθάσσου και υπερηφάνου «ράτσας» των Ελλήνων, οι οποίοι διατηρούν ακόμη με εγωισμόν την βάσιμον ιστορικήν παράδοσιν ότι είνε απόγονοι των αρχαίων Σπαρτιατών, των Ελευθερολακώνων και των αυτοκρατορικών της Κωνσταντινουπόλεως οίκων, των Παλαιολόγων, των Φωκάδων, των Κομνηνών. Θα επεχείρουν αύτοι ό,τι δεν επέτυχαν τα στίφη τόσων επιδρομέων και ο Χατζή Οσμάν και ο Ιμπραήμ; Ήσαν εχθροί οι Μανιάται, οι αρχηγοί και οι άνδρες των ΕΑΟΚ, διά να κινηθή εναντίον των το κράτος εις πόλεμον; Ευτυχώς ότι οι στρατιωτικοί της Ελλάδος, γνωρίζουν περισσότερον των πολιτικών την αξίαν του Ελληνικού λαού, κατά περιοχάς, την ιστορίαν του Έθνους και συνεπώς και την ιστορίαν της Μάνης και των Μανιατών. Απέτρεψαν το σκευωρηθέν έγκλημα, ηρεύνησαν την δράσιν των ΕΑΟΚ και απεφάνθησαν: Είνε άξιοι της Πατρίδος αγωνισταί, τίμιοι Έλληνες υπερήφανοι στρατιώται της Ελευθερίας147». Οι στρατιωτικοί και η άρρηκτη σύνδεση των σκοπών της ΕΑΟΚ με την εθνική και τοπική ιστορία στη διαχρονική τους πορεία είναι αυτά, που δικαιώνουν και δικαιολογούν την ύπαρξη και τη δράση της ΕΑΟΚ στις συνειδήσεις των δεξιών. Έτσι λοιπόν η ΕΑΟΚ προσέλαβε την ανασύσταση και τη συνέχεια της δράσης της ως επέμβαση των στρατιωτικών στα πολιτικά δρώμενα, οι οποίοι, ακολουθώντας τη γνωστή από τη δεκαετία 1930-1940 επεμβατική δράση τους στην ελληνική πολιτική ζωή, αναλάμβαναν να υποθάλπουν τη δράση των ομάδων «Κυνηγών». Και νομιμοποιητικός παράγοντας σ’ αυτή την επέμβαση ήταν η διαφύλαξη της εθνικής καθαρότητας και της ιστορίας του έθνους. Η ΕΑΟΚ λοιπόν απαίτησε και πέτυχε την αθώωση των περισσότερων φυγόδικων μελών της ή την απελευθέρωσή τους από τις φυλακές. Οι απελευθερωθέντες αυτοί,

147

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 10

276

από τις φυλακές Σπάρτης κατεξοχήν, υπό τους υποβαστάζοντες ώμους τσολιάδων και περελαυνόντων κάτω από ζητωκραυγές σε κεντρικές πλατείες, αποτέλεσαν τα βασικά στελέχη στρατολόγησης της πρώτης ομάδας Χ, για την οποία η Χωροφυλακή κρατούσε αποστάσεις παρά το γεγονός ότι πολλά από τα άτομα αυτά χαρακτηρίζονταν ακόμα φυγόδικοι. Από την ανασυγκρότηση αυτή των παρακρατικών δεξιών οργανώσεων της ΕΑΟΚ θα παρακολουθήσουμε παρακάτω την ανάληψη της ηγεσίας τους από τον Κατσαρέα, ο οποίος επαναδραστηριοποιήθηκε πάλι δυναμικά στη Μάνη. Βέβαια πέρα από τον Κατσαρέα στη μέσα Μάνη και την περιοχή του Γυθείου είχαμε κι άλλες επιμέρους οργανώσεις κομματιών της ομάδας Χ. Ο Καμαρινέας δραστηριοποιόταν μαζί με το Γερακάρη στις Γαϊτσιές148, τα Τσέρια και το δάσος της Βασιλικής. Παράλληλα ο ανθυπασπιστής Αεράκης149 κινιόταν για λογαριασμό στις περιοχές από Γιάννιτσα έως Αλτομυρά, με σκοπό αυτές οι περιοχές να βρίσκονται υπό έλεγχο150. 4. Η ΠΟΛΩΣΗ ΤΟΥ ΝΟΤΙΟ-ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Ο νόμος της αποσυμφόρησης των φυλακών και η συνακόλουθη απελευθέρωση και αριστερών κρατουμένων δημιούργησε στη νότια Πελοπόννησο μια νέα κατάσταση, επί της οποίας αναθάρρησαν οι ομάδες Χ στην Καλαμάτα, τη Σπάρτη, το Γύθειο και την περιοχή της Μάνης. Ενδεικτικό του πολωμένου κλίματος είναι το γεγονός ότι στην Καλαμάτα αναφέρεται ότι δεν κυκλοφορούσαν εύκολα οι εφημερίδες, που ανήκαν στο Κέντρο του πρωθυπουργού Σοφούλη, ενώ το Μάρτιο του 1946 κατά τη διεξαγωγή των εκλογών «οι εαμίτες της υπαίθρου της Μεσσηνίας ανέβηκαν στις ελιές για να γλιτώσουν από τους χίτες που πολυβολούσαν μέρα νύχτα πάνω και γύρω από τα σπίτια τους»151. Οι καταδιωκόμενοι, που προερχόταν από τους κόλπους των αριστερών, δεν είχαν την ίδια αντιμετώπιση από τη Χωροφυλακή, δηλαδή από το Κράτος σε σχέση με όσους δεξιούς είχαν φυλακιστεί για ακρότητες εναντίον αριστερών. Οι ονομαζόμενοι 148

μαρτ. 25, 71, παράρτ. 1 Στις 5-8-1946 ο Αεράκης στις Πόρτες Αράχωβας πραγματοποιεί την πρώτη του επίθεση σε ομάδα «ανταρτών», Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 126 150 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 135 151 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 107 149

277

φυγόδικοι, «συμμορίτες», αντιμετωπίζονταν από το επίσημο Κράτος ως εγκληματίες. Παράλληλα οι ομάδες του πρώην ΕΛΑΣ, που δεν παρέδωσαν τα όπλα, πολλαπλασίασαν τις επιθέσεις τους σε σταθμούς Χωροφυλακής πριν από τη δημιουργία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ), από την άνοιξη του 1946, αφενός για να προμηθευτούν οπλισμό, αφετέρου για να δηλώσουν την αντίθεσή τους στην πολιτική «δυο μέτρων και δυο σταθμών» της Χωροφυλακής ως προς αυτούς κι ως προς τα μέλη των ομάδων Χ και των πρώην Ταγμάτων. Είναι χαρακτηριστικό ότι,

παρακολουθώντας τα επίσημα δελτία της

Χωροφυλακής εκείνης της περιόδου, δεν γίνεται αναφορά σε ενέργειες ομάδων Χ ολωσδιόλου. Παρόλα αυτά οι ομάδες Χ αντιμετώπιζαν με δυσπιστία τη «μετριοπαθή» πολιτική της Χωροφυλακής, η οποία δεν ακολουθούσε την πολιτική των «καθαρών κι άμεσων λύσεων» αναφορικά με την αντιμετώπιση των κομμουνιστών152. Κάτω από αυτό το κλίμα μπαράζ μυστικών συνεννοήσεων πρώην μελών του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και κομμουνιστών σε Αθήνα153, Καλαμάτα, Σπάρτη, Γύθειο δημιούργησε μια πρώτη μορφή ανάπτυξης του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου, που από το φθινόπωρο του 1946 φαίνεται να προσπαθεί μέσα από τον Ακροναυπλιώτη μανιάτη Βαγγέλη Ρογκάκο να ενώσει την αυτόνομη δράση ομάδων σε Ταΰγετο και Πάρνωνα. Οι απόηχοι του πολιτικού κλίματος στο νοτιο- ελλαδικό χώρο συνέτειναν στη διόγκωση του εμφυλιακού κλίματος σε όλο το 1946. Ας αναφέρουμε κάποια πολιτικά γεγονότα, που σφράγισαν με τη διαδοχική τους συγκυρία το εμφυλιακό κλίμα στη νότια Πελοπόννησο κατά το έτος 1946. Αυτά ήταν : α)η αποχή του ΚΚΕ από τις εκλογές του Μαρτίου του 1946, β) η κήρυξη στρατιωτικού νόμου (20-1-1946) σε Μεσσηνία και Λακωνία κι οι προσπάθειες να αμβλυνθεί από την κυβέρνηση Σοφούλη η αλγεινή εντύπωση από τη δράση Μαγγανά σε Μεσσηνία, γ) η έντεχνη προώθηση στην κοινή γνώμη από τη μεριά της Κυβέρνησης, που προέκυψε από τις εκλογές της άνοιξης του 1946, της ενέργειας Ρογκάκου να χτυπήσει τον Κοντοβουνήσιο ως αρχικό αίτιο της εμφύλιας πολιτικής ρήξης, δ) η παρουσίαση επιστολής του αρχηγού της ομάδας Χ., Γρίβα, ο οποίος ζητούσε να του ανατεθεί το καθήκον να αναλάβει την επιβολή της τάξης154,

152

μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 μαρτ. 26, 78, παράρτ. 1 154 Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 268-269 153

278

ε) οι εικονικές τιμωρίες, που ποτέ δηλ. δεν ίσχυσαν στην πράξη, σε Μαγγανά από το επίσημο Κράτος155 στ) το κλίμα ανοχής σε πρώην «ταγματασφαλίτες» στη Σπάρτη (απελευθέρωση από φυλακές Σπάρτης) υπό το ταυτόχρονα αυστηρό νομικό πλαίσιο των «εκτάκτων μέτρων», που το Γ΄ Ψήφισμα (Ιούνιος 1946) επέβαλε προς τους αριστερούς156, ζ) ο διπολισμός και η ένταση του κλίματος από τον αθηναϊκό τύπο με πυρήνα τα γεγονότα στη νότιο Πελοπόννησο157 η) και τέλος το αποκορύφωμα της βίας και της τρομοκρατίας και στη Μάνη κατά το δημοψήφισμα της 1ης Σεπτεμβρίου του 1946. Τότε οι άνδρες, που επάνδρωναν την ΕΑΟΚ, υπό την παρότρυνση του Κατσαρέα γύριζαν από χωριό σε χωριό και συντονισμένα μάζευαν αγρότες από τα μανιάτικα χωριά από το προηγούμενο του δημοψηφίσματος βράδυ και τους οδηγούσαν στις κάλπες, για να ψηφίσουν158. Με το δημοψήφισμα αυτό επανήλθε στη χώρα ο Γεώργιος ο Β΄. Τα γεγονότα αυτά οδήγησαν στην ένταση της εμφυλιακής κρίσης στη νότιο Πελοπόννησο και στην πολιτική «αυτοάμυνας» εκ μέρους των αριστερών της νοτίου Πελοποννήσου. Αντίθετα

αριστερές

ομάδες

προσπάθησαν

να

επιβιώσουν

στο

νοτιο-

πελοποννησιακό πολιτικό και στρατιωτικό σκηνικό μέσα από περισσότερες δυσκολίες, που ήταν κι εσωτερικές. Ο Βαγγέλης Ρογκάκος, με το ύφος της οργανωτικής αυστηρότητας του Ακροναυπλιώτη, σε έκθεσή του προς το Π.Γ. του ΚΚΕ με ημερομηνία 15/3/1946, περιγράφοντας την κατάσταση του υπό συγκρότησης ΔΣΠ, δίνει μια ζοφερή και πραγματιστική εικόνα, που ασφαλώς δεν θα ευχαρίστησε το Π.Γ. Συγκεκριμένα έγραφε μεταξύ άλλων ότι «εξακολουθεί να υπάρξει μέσα στο κόμμα αρκετό σκάρτο υλικό. Υπάρχουνε αρκετά μέλη του Κ χασικλήδες, συστηματικά μπεκρήδες… Είναι εξαιρετικά χαμηλή η στάθμη των στελεχών και μελών της Οργάνωσης. Το καθοδηγητικό αχτίβ είναι πολύ αδύνατο. 155

Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 270 μαρτ. 8, 10, παράρτ. 1 και Ν. Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση, 1922-1974. Όψεις της ελληνικής εμπειρίας, Αθήνα 1995, 451-524 157 ενδεικτικά εφ. Ακρόπολις, Τετάρτη 23-1-1946, όπου εγκωμιαζόταν ο Μαγγανάς και κατηγορείτο, ώσπου να αποταχθεί ο μοίραρχος Ι. Χριστοδούλου, ο οποίος έσωσε , ακολουθώντας το νόμο, 500 περίπου αριστερούς, Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 270. Ενδεικτικά για το κλίμα στο νοτιο – ελλαδικό χώρο σχετικά με τον τύπο είναι το γεγονός ότι ο μοίραρχος Κυπριώτης απαγόρευσε στην Καλαμάτα την κυκλοφορία των εφημερίδων Βήμα και Ελευθερία, βλ. Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, Καλαμάτα 2004, 270, 405-406 158 μαρτ. 17, 44-45, παράρτ. 1. Βλέπε και Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 394-396, όπου παρουσιάζεται παρόμοιο κλίμα βίας κατά το δημοψήφισμα και στη Μεσσηνία 156

279

Παλμός ζωντάνεια και προπαντός ακινησία λείπει. Η κομματική επαγρύπνηση…δεν είναι οργανωμένη. Η δε εκλογή του επαγρυπνητή της Π.Ε. (Κατσιμπίρης) χαρακτηριστικά αποτυχημένη. (Στο σημείο αυτό ο Ρογκάκος αναφέρεται σε «γλυκανάλατα και αρρωστιάρικα ρομάντζα», που οδήγησαν και στο φρενοκομείο Κέρκυρας συμμετέχοντες σ’ αυτά)..Στην εφημερίδα το περισσότερο υλικό είναι σκάρτο. Ένα πνεύμα άσχημα εννοούμενης ελευθερίας της γνώμης από τη μια και πολύ έκδηλη επίδραση της εχθρικής πίεσης γύρω από τη βουλγαροφιλία μας και τα γνωστά κατασκευάσματα της αντίδρασης. Υποτίμηση και παραβίαση των συνωμοτικών μέτρων]159. Ωστόσο αισιόδοξα μηνύματα μετέφερε και στην έκθεσή της η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ προς την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ τον Αύγουστο του 1946! Κατά αυτή την έκθεση γίνεται αναφορά και στην Πελοπόννησο, τονίζοντας ότι υπάρχει εκεί μια αναζωπύρωση του αντάρτικου αγώνα και υπολογίζονται οι αντάρτικες ομάδες στην Πελοπόννησο να αριθμούν 150 άνδρες- φυσικά πολλοί λιγότεροι από τους 6000, που πίστευαν οι δεξιοί!160 Οι πρώτοι ουσιαστικοί πυρήνες «αυτοάμυνας» και αντιδράσεως του ΚΚΕ στην Πελοπόννησο συστάθηκαν και με τη συνδρομή του Νίκου Μπελογιάννη161. Ο Μπελογιάννης μάλιστα άρχισε να ωθεί τους αριστερούς και τις οργανώσεις τους της νοτίου Πελοποννήσου, και ειδικά της Λακωνίας, στη λεγόμενη γραμμή της «αλληλέγγυας ευθύνης»162 ήδη από το 1944. Σύμφωνα με αυτή τη γραμμή και οι συγγενείς των «ταγματασφαλιτών» ήταν υπεύθυνοι για τις πράξεις των συγγενών τους και γι’ αυτό το λόγο έπρεπε να τιμωρούνται με σωφρονιστικού περιεχομένου συνήθως ποινές, όπως η δημόσια επίπληξη, από τις κομματικές οργανώσεις163. Έτσι λοιπόν κάθε παρουσία του Μπελογιάννη στη Λακωνία του 1946 προκαλούσε έντονη ανησυχία στους κόλπους των δεξιών, καθώς ήταν ακόμη νωπή στο ευρύτερο πολιτικό σκηνικό η πολιτική της «αλληλέγγυας ευθύνης», που ο Μπελογιάννης είχε ισχυριστεί, ώστε να εφαρμοστεί. 159

αναφέρεται στις υποθέσεις Γαμβέτα και Κουμανιώτη, κάνοντας κριτική και κατηγορώντας για δειλία το Γραμματέα Π.Ε. Καλαμάτας. Βλέπε ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ. Πελοποννήσου/Φ24/2/114 160 ΑΣΚΙ, Η κατάσταση στην Ελλάδα και τα επείγοντα προβλήματα του κινήματός μας, Έκθεση του ΚΚΕ προς το ΚΚΣΕ για την κατάσταση στην Ελλάδα, , κ. 383, Φ 20/33/1. Βλέπε και Β. Κόντης- Σπ. Σφέτας (επιμ.), Εμφύλιος Πόλεμος…, 177-181. Βλέπε Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος πόλεμος. Η εμπλοκή του ΚΚΕ, Θεμέλιο, Αθήνα, 20052, 41, 47 161 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 2 162 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος.., 518 163 Κάτι τέτοιο έγινε στη Γράμμουσα εναντίον του Κώστα Κορυτσιώτη, που τιμωρήθηκε για λογαριασμό του γιου του, και στο Λεήμονα, όπου τιμωρήθηκαν οι Βασίλης Πιερράκος και Δημοσθένης Πουλικάκο

280

Κάτι τέτοιο λοιπόν, όπως αναμενόταν, προκάλεσε ανησυχία στο γραφείο Α2 της στρατιωτικής διοίκησης Πελοποννήσου. Ανησυχία, ωστόσο, προκάλεσε και το γεγονός της αποχώρησης του Μπελογιάννη από την πελοποννησιακή δράση στους αριστερούς κύκλους κι άφησε να αιωρούνται ανησυχητικές εντυπώσεις από αριστερές μαρτυρίες164. Αναφορικά με την οργάνωση των αριστερών στη Μάνη στην περιοχή του Ταΰγετου (Λαγκάδα) δημιουργήθηκε ομάδα «υπό Κυβέλον» με 5-6 άτομα165. Έως τα τέλη του 1946 σε ολόκληρο τον Ταΰγετο δρούσαν συνολικά «αντάρτες» δύναμης 80 ατόμων χωρισμένοι σε δυο υπο-ομάδες με αρχηγούς τον Ακροναυπλιώτη στρατιωτικό Κώστα Μπασακίδη166 και τον επίσης στρατιωτικό Γιώργη Κονταλώνη και διμοιρίτες τους μανιάτες Κώστα Ξυδέα και Θωμά Λεουτσάκο όπως και Κώστα Σταυρόπουλο167. Στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης οι Παναγιώτης Πέτρουλας, Κώστας Τσουμάκος κι Ανδρέας Καβαλλιεράκης είχαν προσπαθήσει να καλέσουν τον κόσμο ν΄ ανέβει στα βουνά168. Εκεί ο Κώστας ο Ξυδέας δημιούργησε την πρώτη ομάδα δράσης. Ο ίδιος είχε περάσει στο αντάρτικο υπό τις διαταγές του καπετάν- Μίχου μετά από τη φυγή του από το στρατόπεδο συγκεντρώσεως Καλαβρύτων, όπου βρισκόταν μετά τα γεγονότα της Σαϊδόνας, για τα οποία παρέμενε έως το 1946 φυλακισμένος169. Μέσα στους επόμενους μήνες και σιγά- σιγά η ομάδα του Κώστα Ξυδέα οργανωνόταν και αυξανόταν σε μέλη λόγω και του τολμηρού χαρακτήρα του αρχηγού της170. «Την 8-5-1946 (04.00) εικοσιπενταμελής ένοπλος συμμορία αριστερών υπό τον Κωνσταντίνον Ξυδέαν εισδραμούσα κατά του χωρίου Καστανέας Καλαμών, εφόνευσε τον αφυπηρετήσαντα εσχάτως Εθνοφύλακα Γεώργιον Περουστερέαν και προέβη εις 164

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 120, 164 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 3. Βλέπε και Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 70. Ο Σαράντος Κυβέλος, αλλά και ο Θανάσης και ο Χαρίλαος, στον Ταΰγετο είχαν κατά την περίοδο του ΕΛΑΣ οργανώσει την παρουσίαση δελτίου ειδήσεων σε Λακωνία και Μεσσηνία με βάση τη σπηλιά «Λαγγάδα». Άρα γνώριζαν πάρα πολύ καλά τα περάσματα του Ταϋγέτου, όταν σύστησαν νέα αντάρτική ομάδα στο πλαίσιο πια του ΔΣΠ. 166 Μια αυτό-παρουσίαση της δράσης του Μπασακίδη από έγγραφό του στο Υπουργείο Στρατιωτικών σχετικό με τη διακοπή μισθοδοσίας του από το Ελληνικό Δημόσιο βλ. σε Γ. Πριόβολος, Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ…, 507-515 167 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 145 168 μαρτ. 27, 84, παράρτ. 1 169 Ο ίδιος αναφέρεται ως σταθερός χαρακτήρας κι έμπιστος. Είχε καταφύγει το χωριό του, τη Σαϊδόνα, μετά τη Βάρκιζα, μαζί με άλλους 3 κομμουνιστές. Βλέπε μαρτ. 12, 19, παράρτ. 1, όπως και Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 61. 170 μαρτ. 31, 113, παράρτ. 1 165

281

συλλήψεις εθνικοφρόνων ους όμως αφήκεν ελευθέρους περί ώραν 10ην π.μ. της ιδίας ημέρας, ότε απεχώρησεν εκ του χωρίου. Δύναμις Χωροφυλακής τεθείσα εις καταδίωξιν συνεπλάκη μετά της συμμορίας την 5ην μ.μ. της 9-5-16 άνευ αποτελέσματος, των συμμοριτών διασκορπισθέντων προς το όρος Ταΰγετος171». Στις 11-5-1946 Ο Κ. Ξυδέας με μια μικρή ομάδα ήρθε σε συμπλοκή με τμήμα του κυβερνητικού στρατού στην Περιοχή της Καρδαμύλης172. Στις 22-6-1946 οι Κυβέλος και Αγαθίας μπήκαν στη Σίτσοβα της Αλαγονίας και πήραν τρόφιμα173. Στις 1-7-1946 μια ομάδα της Χωροφυλακής σκότωσε το Γ.Π. Κουράκο, δεξί χέρι του Θόδωρου Κατσίβα («Φωτιά»), πράγμα που επηρέασε κατά τις αριστερές πηγές τη δημιουργία άμεσης δεύτερης ομάδας αντίστασης στον Ταΰγετο- μετά αυτής του Ξυδέα174. Στις 37-1946 η ομάδα Ξυδέα επιτέθηκε στην ομάδα του Καμαρινέα στα Πηγάδια του Ταϋγέτου. Αναφέρεται ο φόνος τριών ατόμων κι η ομάδα του Ξυδέα είχε ως λάφυρα 2 όπλα175. Επίσης στις 27-7-1946 «15μελής ομάς αναρχικών προσέβαλεν εκ διαφόρων σημείων διά πυροβόλων όπλων τον Σταθμόν Χωρ/κής Σωτηριανίκων- Καλαμών. Η δύναμις αμυνθείσα επί ώραν σθεναρώς έτρεψεν εις φυγήν τους επιτεθέντας176». Για τους «αντάρτες» τέτοιου είδους ενέργειες αποτελούσαν κινήσεις εφοδιασμού τους. Μάλιστα η συγκεκριμένη στα Σωτηριάνικα ονομάστηκε «επιμελητειακή ενέργεια177» κατά την πάγια τακτική του ΔΣΕ. Έως τον Οκτώβριο του 1946 στην περιοχή της Μάνης μπορούμε να δούμε ότι σημειώθηκε μια σύρραξη στις 19/10 στη

171

Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 115. Βλέπε και εφ. Τα Νέα Καλαμάτας, 11-5-1946 172 εφ. Τα Νέα Καλαμάτας, 11-5-1946, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 140, Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 359, όπου αναφέρεται ότι το γεγονός πραγματοποιήθηκε στις 1-7-1946 173 Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 359 174 εφ. Τα Νέα Καλαμάτας, 1-7-1946, Αρίστος Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 141, Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 359-360, όπου αναφέρεται ως ημερομηνία η 2-7-1946 175 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 9 (εδώ αναφέρεται ο φόνος τριών), Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 141. Βλέπε και εφ. Τα Νέα Καλαμάτας, 4-71946, Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος στην Πελοπόννησο. Ανακρίβιαι-Πλάναι- ΨευδολογίαιΠαρανομίαι- Υπηρεσιακαί Προστριβαί, Αθήναι 1961, 16 176 Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 125. Βλέπε και εφ. Τα Νέα Καλαμάτας, 29-7-1946, Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 360 177 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 141, Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α΄, 361

282

Μηλιά, όταν ο Πέτρουλας συνεπλάκη με δύναμη της Χωροφυλακής «κατά τη διάρκεια επιμελητειακής ενέργειας»178. Η αντίληψη του Κ. Ξυδέα-ο οποίος ήταν το πιο καθοριστικό σε δράση πρόσωπο που έδρασε στη Μάνη και γι’ αυτό έχει ενδιαφέρον η ερμηνεία που έδινε για την ωριμότητα των πράξεών του σε σύγκριση με τις πρωτοβουλίες της περιόδου 19421945- για τη δράση του εκείνη την περίοδο αλλά και την απόφασή του να συνεχίσει από την κεντρική Μάνη τον αγώνα του,

παρουσιάζεται στα παρακάτω

μαρτυρηθέντα: «Εγώ μια φορά την έπαθα.. πρώτοι εμείς οι Σαϊδονίτες χρησιμοποιήσαμε τα κρυμμένα όπλα μας κατά των Ιταλών κατακτητών…, αλλ΄ επειδή ορισμένες από τις προσωπικότητες της περιοχής μας και μερικά στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος Μεσσηνίας θεωρούσαν ότι ήταν πρόωρη για την Πελοπόννησο η έναρξη ένοπλου αγώνα κατά των κατακτητών, ότι δεν ήταν ακόμα καιρός, αφού δεν είχαν δυναμώσει οι πολιτικές οργανώσεις του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, στην πραγματικότητα όμως γιατί δεν γνώριζαν το έδαφος, τις τεράστιες ορεινές εκτάσεις της Πελοποννήσου….Μπορούσαμε να αρχίσουμε τον ένοπλο αγώνα ακόμα και πιο νωρίς από το Μάρτη του 1942. Από τις πρώτες κιόλας μέρες της κατοχής μπορούσαν να δρουν 4-5 αντάρτες σε κάθε ορεινό όγκο. Υπήρχαν όλες οι δυνατότητες να διατηρηθούν στους χώρους αυτούς, με κύρια αποστολή, στην αρχή της Κατοχής, να αποτρέψουν με τη δράση τους την εμφάνιση προδοτών και μαυραγοριτών.. Αυτή όμως τη γνώμη την έχω τώρα, που αποκτήσαμε μεγάλη αντάρτικη πείρα και γνωρίζω…το έδαφος179». Με βάση τις μικρές ένοπλες ομάδες, που πρότεινε ο Ξυδέας, ξεκίνησε η ένοπλη δράση των αριστερών στο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο, που συγκροτούσαν ένα τμήμα του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου (ΔΣΠ). Σιγά- σιγά στην πρωταρχική δραστηριοποίηση του Ξυδέα προστέθηκε ένας αρκετά σημαντικός αριθμός «ανταρτών» (Γιάννης Διασάκος, Σταύρος Ζερβέας, Παναγιώτης Κουτουλέας, Χρήστος Ξυδέας, Θωμάς Ξυδέας, Γιώργης Ξυδέας, Γιάννης Οικονομάκος, Θόδωρος Οικονομάκος, Ορέστης Οικονομάκος, Σταύρος Στρατηγέας, Γιώργος Ταμπουρέας κ.ά.)180. Αντίθετα η δράση τόσο των ομάδων «ανταρτών» Ταϋγέτου όσο και των 178

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 143. Βλέπε και εφ. Τα Νέα Καλαμάτας, 19-10-1946 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 72-73 180 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 139-140 179

283

παρακρατικών ομάδων με βάση τον Κατσαρέα επικεντρωνόταν στα ορεινά (Αναβρυτή, Βασσαράς, Βρονταμάς, Νιάτα)181. Παράλληλα άρχισε να οργανώνεται και το δίκτυο πληροφοριών (Κ.Π.) με πλήρη συνωμοτική μυστικότητα, από όπου μέσω ενός συνόλου γιαφκών στη γραμμή Ταΰγετος, Καλάθι, Βελιτσί, Καλαμάτα διαδίδονταν κι αναμεταδίδονταν πληροφορίες στις ομάδες του υπό διαμόρφωση νέου Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου για ό, τι γινόταν182. Ειδικά για την περιοχή του Οιτύλου αναφέρεται γενικά ότι εκτός από τον Πέτρουλα δρούσε σε μικρή κλίμακα και ο Τσαπατσάρης στον Καρέα183. Στην περιοχή του Γυθείου αλλά και της μέσα Μάνης

δραστηριοποιόταν έντονα ο

Πετροπουλάκης, ο οποίος από το Μάιο είχε συγκρουστεί στον Άγιο Βασίλειο Κυνουρίας με ομάδες Χ και ΜΑΥ184αλλά και ο Πέτρουλας, όπως έχουμε δει από τις παρατηρήσεις των δεξιών μαρτυριών. «Την νύχτα της 22-5-46 τμήμα Χωροφυλακής Γυθείου ενεδρεύον εις περιοχήν Αγ. Βασιλείου συνεπλάκη μετά συμμορίας Πετροπουλάκη της αριστεράς παρατάξεως συλληφθέντων πέντε μελών της, εξ ων τέσσαρες γυναίκες, των λοιπών διαφυγόντων. Ο Διοικητής Χωροφυλακής Γυθείου τεθείς επικεφαλής ετέρας δυνάμεως προέβη εις την εξερεύνησιν της δασώδους περιοχής ανακαλύψας τρία κρυσφύγετα της συμμορίας. Εξ ενός κρυσφυγέτου η δύναμις της Χωροφυλακής εβλήθη δι΄οπλοπολυβόλου υπό του ενεδρεύοντος συμμορίτου Βασιλείου Τζανετουλάκου, όστις εφονεύθη τελικώς κατασχεθέντος ενός οπλοπολυβόλου Γαλλικού και μιας Γερμανικής αραβίδος μετά πυρομαχικών. Εις έτερον κρυσφύγετον συνελήφθησαν τραυματισθέντες αι συμμορίται Ηλίας και Γεώργιος Τζανετουλάκος και ανευρέθησαν μια αραβίς Ιταλική και πυρομαχικά, είδη ρουχισμού και κλινοστρωμνής και άλλα αντικείμενα185».

Η διάλυση του δικτύου αυτού όπως και των ειδών επιμελητείας των «ανταρτών» στο Γύθειο υπήρξαν σημαντικές. Ωστόσο οι δυνάμεις των

ανταρτικών ομάδων

181

Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 131-141, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 141-144 182 μαρτ. 26, 83, παράρτ. 1-μαρτ. 27, 84, παράρτ.1 183 μαρτ. 23, 66, παράρτ. 1 184 Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 359 185 Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 116

284

Γυθείου αυξάνονταν. Έτσι οι συγκρούσεις δεν σταμάτησαν, αλλά συνεχίζονταν με αυξημένη ένταση. «Την 4-6-46 (09,00) δύναμις του Σ.Χ. Νυμφαίου Γυθείου συνεπλάκη εις την ορεινήν περιοχήν Νυφίου μετά 5μελούς κομμουνιστικής συμμορίας υπό τον Πέτρον Δικκάκον με αποτέλεσμα τον τραυματισμόν ενός συμμορίτου όστις κατώρθωσε να διαφύγη μετά των άλλων συμμοριτών. Εις τον τόπον της συμπλοκής εγκαταλείφθησαν παρά της συμμορίας πυρομαχικά. Την 20-6-46 παρουσιάσθησαν εις την Χωροφυλακήν Γυθείου ο Παύλος Καλαντίνης φέρων τραύμα διαμπερές εις τον μηρόν και Γεώργιος Διασάκος ανήκοντες εις την συμμορίαν ταύτην186. Την 9-6-1946 (17,00) κομμουνιστική συμμορία εξ 20 περίπου ατόμων ενεδρεύουσα εις θέσιν «Σορός» επί της δημοσίας οδού Σπάρτης- Γυθείου έβαλεν εξ αποστάσεως 50 μέτρων δι’ αυτομάτων όπλων εναντίον διερχομένου αυτοκινήτου της Υποδ/σεως Χωρ/κής Μολάων επί του οποίου επέβαινε δύναμις Χωρ/κής και ιδιώται.»187. Με αυτά τα πλήγματα στη «Ζαγανόραχη» της Σπάρτης σε «ακτίφ» συγκέντρωση των στελεχών της ΝΕΛ, παρόντων Ρογκάκου, Κώνστα, Κονταλώνη, Ατζακλή, Σαρήγιαννη και Λεωνίδα Πετροπουλάκη, αποφασίστηκε να γίνει μια προσπάθεια για επαναδραστηριοποίηση και αναζωπύρωση των δυνάμεων στον Κεντρικό κυρίως Ταΰγετο. Στη σύσκεψη αυτή αποφασίστηκε «να επανέλθη ο Πετροπουλάκης εις Μάνην και να επαναλάβη τις προσπάθειές του προς δημιουργίαν οργανώσεως πολιτικής» αλλά και να χτυπηθούν οι «παρακρατικές οργανώσεις της δεξιάς (ομάδες Κατσαρέα) κατά την ημέραν του δημοψηφίσματος188». Παρακολουθούμε τις έντονες προσπάθειες των αριστερών στην περιοχή αρχικά να αμυνθούν κι ακολούθως να προβούν σε ενέργειες, που θα προκαλέσουν φόβο στην 186

Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 118 Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 118-119 188 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 5 187

285

αντίπαλη ομάδα. Παράλληλα από τις ενέργειές τους αποσκοπούσαν στην πολεμική τους ενίσχυση με όπλα και πολεμοφόδια, ενώ ταυτόχρονα επεδίωκαν να αναθαρρύνουν τις συνειδήσεις των διωκόμενων αριστερών, προσπαθώντας να δημιουργήσουν ένα δυναμικό τμήμα στη Μάνη του ΔΣΠ κι ακολούθως πολιτική οργάνωση μέσω της ισχυρής στο Γύθειο προσωπικότητας του Πετροπουλάκη. Το τελευταίο βέβαια αποτελούσε μια χίμαιρα, μια και τα δίκτυα είχαν σχεδόν «εκκαθαριστεί» από την ΕΑΟΚ στη Μάνη. 5.

ΕΝΑΣ

ΑΛΛΟΣ

ΕΜΦΥΛΙΟΣ:

ΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑΚΗ

ΠΟΛΩΣΗ

ΚΙ

ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ ΜΑΝΙΑΤΩΝ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ ΚΑΙ ΜΑΝΙΑΤΩΝ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Όσοι είχαν φύγει από τη μέσα Μάνη κατά τις αναγκαστικές μεταναστεύσεις των ετών 1944-1945 προσπαθούσαν να καταδείξουν και την άλλη πλευρά της ΕΑΟΚ, αυτή των «εκκαθαριστικών» ενεργειών. Αναπτύχθηκε ένας διπολισμός λοιπόν με βάση α) την πολιτική των μεταναστών μανιατών, που θεωρούσαν την ΕΑΟΚ ως την αιτία των προσωπικών τους δεινών, και β) όσων ντόπιων έμεναν στη Μάνη και προσπαθούσαν να παρουσιάσουν τον ευεργετικό ρόλο της. Οι μετανάστες προέβαλλαν την προσωπική τους εμπειρία σε ιδιωτικές συζητήσεις, όπου αμαυρωνόταν η συμπεριφορά των ακροδεξιών οργανώσεων κι έμμεσα των υποστηριζόντων αυτές189. Προέκριναν αυτοί ανοιχτά την άποψη ότι το γεγονός ότι δεν παρέμεινε αριστερός στη Μάνη οφειλόταν στους διωγμούς έως το 1945 και στις συνακόλουθες μεταναστεύσεις. Διαδραματιζόταν δηλαδή ένας άλλος εμφύλιος, ιδεολογικός, ο οποίος εμπεριείχε κι έντονο πολιτισμικό υπόβαθρο κι ενείχε έντονα και κατηγορίες για δημογραφικές αλλοιώσεις στο μανιάτικο πληθυσμό. Μάλιστα μπροστά σε αυτόν τον ιδεολογικό αγώνα οι ντόπιοι κάτοικοι ως επί το πλείστον ακολουθούσαν ή αναγκάστηκαν να ακολουθήσουν την ΕΑΟΚ, που στη μέσα Μάνη από τα τέλη του 1947 σταμάτησε τη στρατιωτική της δράση, λόγω έλλειψης αντικειμένου δράσης, και ξεκίνησε την κοινωνικο- πολιτιστική δραστηριότητά της.

189

Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 252-255, πρωτοπόροι…..,209, Δ. Σ. Πέτρουλα, «που’ ναι η μάνα.., 41

282

κ.ε.,

Κ.Βουγιουκλάκης,

Οι

286

Βλέποντας κάποια προσπάθεια από μετανάστες εκ Λακωνίας να παρουσιάσουν την ΕΑΟΚ ως ομάδα «εκκαθαρίσεων», πολλοί κάτοικοι συγκέντρωσαν στο Γύθειο και την περιοχή της Μάνης υπογραφές, 600 περίπου, και κατηγορούσαν μερίδα του αθηναϊκού τύπου και Λάκωνες μετανάστες. Μάλιστα πολλοί Λάκωνες, που είχαν διαπρέψει στην Αθήνα κι ανήκαν στην αθηναϊκή ελίτ και οι οποίοι δεν άνηκαν στους μανιάτες πρόσφυγες, που έφυγαν από τη Μάνη την περίοδο 1944-46 κι είχαν με σημαίνοντα λόγο στα κοινωνικά δρώμενα της χώρας, από τον Ιανουάριο του 1947 είχαν προσπαθήσει να μετριάσουν το διχασμό, που είχε αρχίσει να συντελείται πολιτικά στην ιδιαίτερη πατρίδα τους. Με έκκλησή τους προς το Λακωνικό λαό προέτρεπαν σε σύμπνοια, ώστε να αποτραπεί ο εμφύλιος πόλεμος στη Λακωνία. Έγραφαν: «Συμπολίται,

Με

πόνον

ψυχής

και

αγωνιώδη

ανησυχίαν

διά

το

μέλλον

πληροφορούμεθα την οσημέραι επιτεινομένην έντασιν των πολιτικών παθών εις την ιδιαιτέραν μας πατρίδα. Ακόμη χαίνουν αι βαθύταται πληγαί εκ των δεινών της εχθρικής κατοχής της χώρας. Και ημείς επιλήσμονες των στοιχειοδεστέρων υποχρεώσεών μας ως πολιτών δι΄εν λαμπρότερον μέλλον..παραδίδομεν το αιμάσσον σώμα της πατρίδος μας εις τους όνυχας ενός εμφυλίου σπαραγμού…. Συμπολίται, αι θυσίαι του πολέμου είναι εθνική επιταγή να δικαιωθώσι και να αξιοποιηθώσι, μόνον δε δια της συνεργασίας όλων των πατριωτών Ελλήνων, είναι δυνατόν να επιτύχωμεν. Άνευ της ειρηνικής αυτής συνεργασίας και ενότητος απειλούμεθα από θανάσιμον κίνδυνον. Και αύτη η ξένη βοήθεια και συνδρομή, της οποίας έχομεν απαραίτητον ανάγκην διά την ανοικοδόμησιν και την ικανοποίησιν των εδαφικών μας εθνικών και οικονομικών διεκδικήσεων, μόνον υπό ενός ομονοούντος και ειρηνικώς εργαζομένου λαού είναι δυνατόν να ζητηθή και να εξασφαλισθή…Μεταξύ του υπερηφάνου Ταϋγέτου και του Ωραίου Πάρνωνος ας χρήση το νέον σάλπισμα «Η ΕΝΟΤΗΣ ΣΩΖΕΙ- Ο ΔΙΧΑΣΜΟΣ ΑΦΑΝΙΖΕΙ».. Ας λησμονήσωμεν το παρελθόν και ας δώσωμεν ειλικρινώς τας χείρας και ηνωμένοι ας βαδίσωμεν εμπρός διά την επανόρθωσιν των καταστροφών και διά την δημιουργίαν ενός καλυτέρου μέλλοντος. Η αγάπη ας αντικαταστήση την διχόνοιαν, το έγκλημα, την καταστροφήν. Συμπατριώται, εν ονόματι του Χριστιανισμού και του Πολιτισμού ποιούμεθα έκκλησηιν προς πάντας και ένα έκαστον εξ υμών χωριστά, ανεξαρτήτως πολιτικών φρονημάτων, ίνα γίνητε οι ακούραστοι κήρυκες εις τον

πλησίον

σας

περιβάλλον

και

δι’

έργων

οι

πρωτεργάται

της

ειρηνεύσεως..Παρακαλούμεν ιδιαιτέρως τους λειτουργούς του Υψίστου και τους 287

διδασκάλους να αναλάβωσιν υπό την προστασίαν των την κίνησιν ταύτην. Παρακαλούμεν όλους τους Συλλόγους, τα αγαθοεργά και φιλανθρωπικά σωματεία, όλους τους πατριωτικώς σκεπτομένους, άνδρας και γυναίκας να αναλάβωσιν αληθή σταυροφορίαν προς την ανωτέρω καυεύθυνσιν και να αναπτύξωσι πάσαν δραστηριότητα διά την πληρεστέραν και ταχυτέραν επίτευξιν του πατριωτικού και χριστιανικού τούτου σκοπού… Η ΠΑΤΡΙΣ ΘΑ ΣΑΣ ΕΥΓΝΩΜΟΝΗ, Ιανουάριος 1947, ΟΙ ΕΝ ΑΤΤΙΚΗ ΛΑΚΩΝΕΣ»190. Αυτή η κίνηση συμφιλίωσης των επιφανών Λακώνων των Αθηνών όχι μόνο δεν βρήκε ανταπόκριση στους κύκλους των δεξιών οργανώσεων, στους οποίους απευθυνόταν κυρίως το περιεχόμενό της, αλλά και αντιμετωπίστηκε με το ψήφισμα των 600 κατοίκων Γυθείου, που δήλωναν την αμέριστη στήριξή τους στην ΕΑΟΚ. Με το ψήφισμα αυτό οι οπαδοί της ΕΑΟΚ απαντούσαν τελικά στην πρωτοβουλία των Λακώνων της Αθήνας. Αντίθετα ήταν η στάση των ομάδων του ΔΣΠ, καθώς ο Βαγγέλης Ρογκάκος σε έκθεσή του προς την Κ.Ε. του ΚΚΕ για την κατάσταση στην Πελοπόννησο το Μάιο του 1947 θεωρούσε ότι «η τελευταία προσπάθεια στην Αθήνα και τον Πειραιά των Λακώνων πρέπει να βοηθήσει πολύ τη δουλειά της Οργάνωσης191». Ο ίδιος λοιπόν για λογαριασμό του ΔΣΠ προσπαθούσε, αρνούμενος τη συμφιλίωση, να εκμεταλλευτεί τις κινήσεις αυτές, που έμμεσα αποδοκίμαζαν και τις ενέργειες τις ΕΑΟΚ στη Λακωνία. Η κίνηση αυτή συμφιλίωσης, που απηχούσε πρωτοβουλίες ακαδημαϊκού κύκλου μανιατών της πρωτεύουσας, δεν πέτυχε, επειδή δεν υποστηριζόταν από την κεντρική 190

Το κείμενο υπέγραφαν οι : Π.Πολίτσας, τέως πρωθυπουργός, Πρόεδρος Συμβουλίου Επικρατείας, Ηλ. Κυριακόπουλος, Αντιπρόεδρος Αρείου Πάγου, Χρ. Σταυρόπουλος, Αρεοπαγίτης, Ν. Τριανταφύλλου, Αρεοπαγίτης, Δ. Ροζάκης. Εφέτης, Προϊστάμενος Πρωτοδικείου Αθηνών, Σ. Κουγέας, Καθηγητής Πανεπιστημίου, Ακαδημαϊκός, Φ. Κουκουλές, Καθηγητής Πανεπιστημίου, Π. Δερτιλής, Καθηγητής Πανεπιστημίου, Γερ. Πατρονικόλας, τ. Καθηγητής Πανεπιστημίου, Σ. Μένεγας, Πρόεδρος Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών, Γ. Σκανδάλης, αντιστράτηγος ε.α., Π. Παναγάκος, αντιστράτηγος ε.α., Θ. Γρηγοράκης, αντιναύαρχος Λιμενικού, Κ. Ταβουλάρης, υποστράτηγος, Ι. Στεφανάκος, συνταγματάρχης, Π. Εξαρχάκης, Γενικός Διευθυντής Δημοσίου Λογιστικού, Λ. Κουμανταράκης, τέως νομικός σύμβουλος, Ν. Κουρμπελής, Πρόεδρος Ναυτικού και Απομαχικού Ταμείου, Σ. Θεοδωρόπουλος, Δικηγόρος και Λογοτέχνης, Γ. Φτέρης (Τσιμπιδάρος), Δημοσιογράφος- Λογοτέχνης, Ι. Ρίτσος, Λογοτέχνης, Νικ. Βρεττάκος, λογοτέχνης, Γ. Μουνδρέας, Εφοπλιστής, Κ. Ελευθερουδάκης, Εκδότης Βλέπε στο Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…., 357-359 191 ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/Φ.Πελοποννήσου/Φ24/2/119/2

288

εξουσία, προτάθηκε σε μια περίοδο τοπικής έξαρσης του διπολισμού κι άσχημου, τρομοκρατικού για τους κατοίκους της περιοχής, κλίματος και αντιμετωπίστηκε οπορτουνιστικά από την ηγεσία του ΔΣΠ, όπως φαίνεται πιο πάνω από την αναφορά του Ρογκάκου για την πρωτοβουλία αυτή. Κύριος παράγοντας όμως ήταν το γεγονός ότι η ΕΑΟΚ κι οι υποστηρικτές της αισθάνονταν αρκετά ισχυροί, ώστε με την συμπαράταξη και του στρατού να την θεωρήσουν την πρωτοβουλία αυτή ουτοπική, αφού η ομάδα των υποστηρικτών της πρότασης εξέφραζε πεποιθήσεις και δεν αποτελούσε ένα αρραγές κίνημα, που θα έβρισκε τους τρόπους και τα μέσα να προωθήσει τις θέσεις της. Έτσι άλλη μια προσπάθεια με αφετηρία την Αθήνα για συμφιλίωση στη Μάνη απέτυχε να πραγματοποιηθεί, αφήνοντας τον τόπο έρμαιο των εμφύλιων συγκρούσεων. Οι υποστηρικτές της ΕΑΟΚ στο Γύθειο εξέφρασαν σθεναρά με ψήφισμα την άρνησή τους στην πρόταση για συμφιλίωση. Έγραφαν στο ψήφισμά τους οι υποστηρικτές της ΕΑΟΚ: «Από μακρού χρόνου, διάφορα άτομα καταγόμενα εκ Λακωνίας και καταφυγόντα εις Αθήνας, διά διαφόρους έκαστον λόγους, επιδίδονται συστηματικώς εις την δυσφήμησιν και κατασυκοφάντησιν των παρά του αειμνήστου Λοχαγού Κατσαρέα συγκροτηθεισών Εθνικών Αντικομμουνιστικών Ομάδων Λακωνίας και του παρ’ αυτών μέχρι σήμερον επιτελεσθέντος και επιτελουμένου εθνικού έργου, διά της δημοσίως ή κρυφίως διασποράς διαφόρων αδεσπότων, ψευδών και συκοφαντικών κατηγοριών εις βάρος των ομάδων τούτων. Πρόσφατον παράδειγμα της συκοφαντικής ταύτης διαθέσεως και διαστροφής των γεγονότων, είναι και το παρά της εφημερίδος «Βήμα» των Αθηνών δημοσιευθέν ψευδές γεγονός, καθ’ ο δήθεν, μετά την προ ημερών επίθεσιν των αντικομμουνιστικών κατά του Γερακίου εξετελέσθησαν παρά του ομαδάρχου Ι. Παυλάκου πεντήκοντα άτομα λόγω αντιποίνων, όπως επίσης και η παρά της «Εφημερίδος

των

Χιτών»

δημοσιευθείσα

επιστολή

γνωστοτάτου

Λάκωνος

κομμουνιστού, κρατουμένου εις τας φυλακάς διά φόνους και πολυμερώς δράσαντος κατά την κατοχήν, δι’ ης διαμαρτύρεται ότι «αδίκως καταδιώκεται, ενώ δεν είναι παρά ένας εθνικός αγωνιστής κλπ..» και τελευταίον ο τόσον θορυβωδώς εξαγγελθείς φόνος του εθνικόφρονος Ι. Πιερράκου, όστις όμως χαίρει άκρας υγείας. Επειδή του εθνικού υπέρ των όλων αγώνος συνεχιζομένου και εισερχομένου εις την κρισιμωτέραν αυτού περίοδον, είναι βέβαιον ότι η συκοφαντική αύτη εκστρατεία θέλει συνεχισθή και ότι 289

μέρος της καλοπίστου κοινής γνώμης είναι ενδεχόμενον να παρασυρθή, παρά το γεγονός ότι απεκαλύφθη πλέον η έξωθεν οργάνωσις και διεύθυνσις της κομμουνιστικής ανταρσίας, εκρίναμεν ως επιβεβλημένον καθήκον ημών, όντων περισσότερον παντός άλλου ενημερωμένων, ως αμεσώτερον ζώντων τα διαδραματιζόμενα εν Μάνη γεγονότα, να ανακοινώσωμεν δημοσίως και ιδιαιτέρως εις ένα έκαστον Λάκωνα τα εξής:1) Αι Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί Ομάδες Λακωνίας, δεν ανήκουν εις την πολιτικήν τινα παράταξιν, ούτε εις άτομα, αλλά μόνον εις το έθνος, και απαρτίζονται εκ των αγνοτέρων στοιχείων της Λακωνίας. 2) Αι ομάδαι αύται δεν αποτελούν συμμορίας της δεξιάς, ως αποκαλούνται (εφημερίς «Βήμα»), αλλά η συγκρότησίς των επεβλήθη ως αδήριτος ανάγκη αμύνης κατά των ληστοσυμμοριτών του ΚΚΕ, αι οποίαι μετά την συμφωνίαν της Βάρκιζας, όχι μόνον δεν διελύθησαν και αφωπλίσθησαν εν Λακωνία, αλλά σωρείαν φόνων διέπραξαν κατά εθνικοφρόνων πολιτών, λόγω αδυναμίας του επισήμου Κράτους να διασφαλίση την ζωήν, την τιμήν και την περιουσίαν των πολιτών του εις το τμήμα τούτο της χώρας. 3) Τα αποτελούντα τας ομάδας ταύτα άτομα, όντα, σχεδόν εν τω συνόλω αυτών, πτωχοί αγρόται και εργάται, αλλά και επιστήμονες, έμποροι και επαγγελματίαι, ουδέν συμφέρον επιδιώκουν και ουδεμίαν άλλην φιλοδοξίαν έχουν παρά μόνον ν’ αγωνισθούν, χύνοντα αφθόνως, ως πάντοτε, το πολύτιμον αίμα των, κατά του Σλαυοκομμουνισμού διά την σωτηρίαν της Πατρίδος, και τη την διασφάλισιν της ζωής, της τιμής και της περιουσίας των φιλησύχων και φιλονόμων πολιτών. 4) Ουδείς άλλος θα έχαιρε τόσον, όσον οι αποτελούντες τας εθνικάς ταύτας ομάδας, όταν θα έφθανεν η περιπόθητος στιγμή να αφήσουν τα όπλα και να επιδοθούν εις τα ειρηνικά των έργα, είτε διά της συντριβής της εθνικοκτόνου ανταρσίας, είτε διά της αναπληρώσεώς των υπό Κρατικών δυνάμεων.5) Όπισθεν των εθνικών τούτων ομάδων ίσταται συμπαγής η μεγίστη πλειοψηφία των κατοίκων ολοκλήρου της νοτίου Λακωνίας, από του πτωχού εργάτου και του αγρότου, μέχρι του επιστήμονος, του εμπόρου, επαγγελματίου και των δημοσίων και ιδιωτικών υπαλλήληλων, οίτινες, ανεξαρτήτως των πολιτικών των πεποιθήσεων, αναγνωρίζοντες πλήρως την αυτοθυσίαν των αγωνιζομένων και το παρα’ αυτών επιτελούμενον εθνικόν έργον, συνεισφέρουν προθύμως και εκ του υστερήματός των διά την συντήρησιν αυτών…7) Από πολλού χρόνου επεδιώχθη η αναγνώρισις παρά του Κράτους των εθνικών τούτων ομάδων

ως

ανεξαρτήτου

Τάγματος

υπό

μονίμους

αξιωματικούς

προς

αποτελεσματικωτέραν δίωξιν των ανταρτοκομμουνιστών και επιβολήν της ασφαλείας, πρωτίστως εις την περιφέρειάν μας, όπου το Κράτος απουσιάζει παντελώς, πλην όμως λόγω της αντιδράσεως ωρισμένων πολιτών, απέτυχεν η προσπάθειά των αύτη, ενώ 290

αντιθέτως, άλλαι ομάδες δηλώσασαι φιλίαν εις αυτούς, ανεγνωρίσθησαν υπό του Κράτους.8) Δεν δύναταί τις να αρνηθή ότι διεπράχθησαν κατά το παρελθόν σφάλματά τινα και υπερβασίαι, συνήθεις άλλως τε και εις τακτικούς στρατούς, πλην όμως παρά το γεγονός ότι ήδη ταύτα εξέλιπον, ουδόλως δύνανται να αμαυρώσουν το παρά των Εθνικών Ομάδων Λακωνίας επιτελεσθέν τεράστιον εθνικόν έργον, παρά τη γλισχρότητα των διατιθεμένων μέσων.9) Πάντες οι δυσφημισταί του έργου των Εθνικών Ομάδων Λακωνίας είναι γνωστοί εαμοκομμουνισταί, εμφανιζόμενοι με το προσωπείον του δημοκρατικού πολίτου προς εξαπάτησιν των αφελών και ακατατοπίστων συμπατριωτών των, ή πράκτορες και τροφοδόται των ανταρτοκομμουνιστών, ή τέλος κακοί εθνικόφρονες, οι οποίοι, ίνα δικαιολογήσουν την επαίσχυντον διαγωγήν των, τον φιλοτομαρισμόν των και την φιλαργυρίαν των, συνεπεία των οποίων ηρνήθησαν να υποστούν θυσίας υπέρ του ιερωτέρου αγώνος, τον οποίον διεξήγαγέ ποτε η Ελληνική Φυλή, επιδίδονται εις την δυσφήμησιν των παρά άλλων διεξαγομένου αγώνος, ανίκανοι αυτοί ηθικώς να αρθούν εις το ύψος των περιστάσεων. Ούτως το ιστορικόν της ιδρύσεως των Εθνικών Αντικομμουνιστικών Ομάδων Λακωνίας και το παρ’ αυτών μέχρι τούδε επιτελεσθέν εθνικόν έργον. Η πτωχή και άγονος αλλά ηρωική και υπερήφανος Μάνη, πάντοτε πρωτοπόρος εις όλους τους εθνικούς αγώνας, διϊδούσα εγκαίρως τον απειλούντα το Έθνος και την Φυλήν άμεσον κίνδυνον ολοκληρωτικής καταστροφής εκ μέρους του Σλαυοκομμουνισμού εκήρυξε και επραγματοποίησε τον Εθνικόν Συναγερμό, τον οποίον το επίσημο Κράτος τόσο ήργησε να κηρύξη, αλλ’ ακόμη δεν έθεσεν επί το έργον , και καθ’ ήν εποχήν άλλοι καθεύδοντες εθνικόφρονες ησχολούντο με την περίφημον «συμφιλίωσιν», ως εάν επρόκειτο περί εσωτερικής διαμάχης και ουχί εξωτερικώς ωργανωμένης κατά της πατρίδος μας επιβουλής. Εμπρός, λοιπόν, όλοι και όλα διά την σωτηρίαν της Πατρίδος. Εν Γυθείω τη 15 Ιανουαρίου 1948192». Τη διακήρυξη αυτή, που εξηγούσε ιδεολογικά την απόφαση για αποφυγή συμβιβασμού ή διαιτησίας, ακολούθησαν υπογραφές του Δημάρχου, του Δημοτικού Συμβουλίου,

προέδρων

των

επαγγελματικών

συλλόγων,

συνεταιρισμών

επαγγελματο-βιοτεχνών, εφέδρων αξιωματικών, θυμάτων και αναπήρων πολέμου, καθώς και υπογραφές καθηγητών, γιατρών, δικηγόρων και εμπόρων της πόλης. Ακολουθούσαν 600 υπογραφές.

192

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 49-52

291

Αν αναζητήσουμε την αναλογικότητα του αριθμού των υπογραφών με τον πληθυσμό της πόλεως του Γυθείου, είναι καλό να έχουμε υπόψη μας τον πληθυσμό του Γυθείου κατά την απογραφή του 1951, κατά την οποία το Γύθειο είχε πληθυσμό 7.326 κατοίκους193. Βέβαια ο υπολογισμός του πληθυσμού του Γυθείου στα 1948 θα ήταν σίγουρα μεγαλύτερος σε αριθμό από τον αριθμό του 1951194, αλλά δεν μπορούμε να πούμε ξεκάθαρα ότι το διάγγελμα των 600 ατόμων αντιπροσώπευε το πιο μεγάλο πληθυσμιακό τμήμα των κατοίκων. Αποτελούσε βέβαια ένα ισχυρό όπλο, καθώς αντιπροσώπευε την εξουσιαστική ελίτ της τοπικής κοινωνίας. Αλλά εξυπηρετούσε σαφώς, όπως προκύπτει από την ανάγνωση του διαγγέλματος, διττούς σκοπούς: πρώτα- πρώτα την προσπάθεια «από- δυσφήμισης» της εικόνας Μάνης στην πρωτεύουσα και ευρύτερα στην ελληνική κοινή γνώμη από τη δράση της ΕΑΟΚ και δεύτερον επεδίωκε μια προσπάθεια επαγγελματικής αποκατάστασης και ένταξης της ΕΑΟΚ στον επίσημο δημοσιο- συντήρητο ελληνικό στρατό. Η «αποδυσφήμιση» εμπεριείχε πολιτική και κοινωνική διάσταση. Συνέτεινε στο να αποκαταστήσει την εικόνα των ντόπιων μανιατών και να ερμηνεύσει τις επιλογές τους αναφορικά με τη λακωνική αντικομμουνιστική δράση. Η επανειλημμένη προσπάθεια στρατιωτικής – επαγγελματικής αποκατάστασης των μελών της ΕΑΟΚ στηριζόταν στην αδυναμία του επίσημου πολιτικού κράτους και στη συχνή επέμβαση του στρατού ως σωτήρα του έθνους από την προμεταξική περίοδο195. Η αντίδραση, ωστόσο, της κοινωνίας του Γυθείου προς τη στρατιωτική δημόσια οικονομική και επαγγελματική αποκατάσταση της ΕΑΟΚ υπήρξε έντονη και οι απώτεροι στόχοι της ίδιας της οργάνωσης συναντούσαν προσκόμματα, όπως φαίνεται κι από το διάγγελμα, ώσπου τελικά η ΕΑΟΚ να πετύχει το σκοπό της. Εντέλει, όπως θα δούμε, η ΕΑΟΚ

193

Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Χάρη Πάτση, τ.10, 345, λήμμα «Γύθειον». Βλέπε επίσης Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 44, όπου το Γύθειο κατά την απογραφή του 1940 παρουσίαζε αύξηση πληθυσμού κατά 4,13% (από 6.701 κατοίκους της απογραφής του 1928 σε 6.978 κατοίκους το 1940) 194 μαρτ. 15, 28, παράρτ. 1, όπου προπολεμικά το Γύθειο έφτανε τους 11.000 κατοίκους και υπήρχε στην πόλη αρκετά μεγάλη ευμάρεια και μετά τον πόλεμο έφτανε τους 6.000 κατοίκους 195 βλέπε ενδεικτικά την απαξίωση των πολιτικών από την προμεταξική εποχή και τη χρεοκοπία του κοινοβουλευτισμού Ι. Κολιόπουλος, ΙΕΕ, τ. ΙΕ΄, 377-378, όπου ο Θ. Σοφούλης μιλούσε για «καταφρόνηση προς πάσαν ηθικήν αξίαν και πάσαν ηθικήν έννοιαν έχει κλονίσει πλέον τα θεμέλια του κοινωνικού καθεστώτος» ή ο Β. Στεφανόπουλος αγόρευε τονίζοντας ότι «εχάσαμεν ίσως και τον ψυχικόν σύνδεσμον προς τον λαόν, τον οποίον ενετάλημεν να διακυβερνήσωμεν». Για τις στρατιωτικές επεμβάσεις και την παρουσία του στρατού στα ελληνικά πράγματα από το μεσοπόλεμο, όπου η στρατιωτική παρουσία δεν θεωρήθηκε αντικοινοβουλευτική, βλέπε: Γρ. Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δυο πολέμων 1923-1940, τομ. Β’, Αθήνα, Ίκαρος, 1974, 281 κ.ε. και Θ. Βερέμης, Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική 1916-1936, Αθήνα, Εξάντας, 1977, 253 κ.ε.

292

αποτέλεσε τμήμα του Εθνικού Στρατού στα τέλη του 1948 (1ο Τάγμα των Δημοσυντηρήτων Δυνάμεων Λακωνίας, ΔΤΕΑΑ196). Η διακήρυξη ως προς τη διττή της κατεύθυνση στηριζόταν ιδεολογικά πάλι στη μεταξική περίοδο και στην υπό διαμόρφωση ρευστότητας των θεσμών από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Στηριζόταν ωστόσο και στην αγάπη για την πατρίδα, που εμφυσήθηκε στους Έλληνες197 κατά την επιστράτευση του 1940, για κάτι που ακόμα κι ο Ζαχαριάδης από τη φυλακή τότε, ακολουθώντας και τους συσχετισμούς της Κομιντέρν198, συνηγόρησε προς την κατεύθυνση αυτή και για το ΚΚΕ με την αποδοχή του πολέμου εκ μέρους του ΚΚΕ ως ενέργεια ενάντια στο φασισμό. Έτσι η ΕΑΟΚ στηρίχτηκε ιδεολογικά στη διακήρυξή της αυτή στο ανεπτυγμένο στις ευρύτερες μάζες της ελληνικής κοινωνίας εθνικό αίσθημα, το οποίο διαπερνούσε και τις συνειδήσεις των αριστερών. Η πλευρά των μανιατών πολιτικών μεταναστών ακόμα και στον Πειραιά, όπου κυρίως μετανάστευσε στους χώρους των προσφύγων του 1922199, δεν αισθανόταν απόλυτα ασφαλής. Μάλιστα οι αριστερές πηγές διατείνονται ότι από την περίοδο αυτή της έκφανσης και της έξαρσης της πολιτικής διχόνοιας ανάμεσα στους ντόπιους μανιάτες

και

τους

μανιάτες

της

πολιτικής

μετανάστευσης,

οι

πρώτοι

εκμεταλλεύτηκαν την απουσία των τελευταίων και προέβαιναν σε διπλοψηφίες κατά τις εκλογικές αναμετρήσεις, ψηφίζοντας δηλαδή και για λογαριασμό των απόντων μανιατών μεταναστών200. Το σίγουρο τελικά ήταν ότι η κοινωνικο-πολιτική διάσταση στους κόλπους των μανιατών εξέφρασε πραγματικά την «πρώτη (θερμή) δοκιμή του ψυχρού πολέμου»201, που η Ελλάδα τη βίωσε έντονα. Κι αυτή η κατάσταση στο μόνο τελικά, που συνέβαλε, ήταν στη διατήρηση της τραυματικής εμπειρίας του εμφυλίου στους μανιάτες μετανάστες. Δημιουργήθηκε γι’ αυτούς μια τραυματική εμπειρία, η 196

εφ. Εθνική Φωνή Σπάρτης, 19 Δεκεμβρίου 1948 Γ. Μαργαρίτης, «Η Ελλάδα και οι Έλληνες του ΄40», Ιστορικά, Κατοχή και Αντίσταση, μέρος 1ο, Ελευθεροτυπία, 16 Οκτωβρίου 2003, 6-16 198 Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Β, 62-75 199 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 254 και 283-284 κ.ε. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η απόπειρα δολοφονίας στα Μανιάτικα του κομμουνιστή Κ. Ροζάκη. Ο Ροζάκης θεωρήθηκε ότι πρόδωσε τον Τηλ. Βρεττάκο μετά την υπογραφή του «συμφώνου Doria- Παπαδόγγονα» και τον εγκατέλειψε, προσχωρώντας στον ΕΛΑΣ. Όσοι προσπάθησαν να τον εκτελέσουν κατέδειξαν τη μανιάτικη καταγωγή τους από τη σφαίρα, η οποία ήταν χαραγμένη σταυρωτά και της είχε αφαιρεθεί το εξωτερικό περικάλυμμα. Το πώς περιγράφει ο ίδιος ο Ροζάκης τα γεγονότα βλ. σε Γ. Πριόβολος, Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ…, 520-523. 200 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 209-210 201 βλέπε τη βιβλιοκριτική της Δ. Λαμπροπούλου, «Ο εμφύλιος και οι συνέπειές του στην ανασυγκρότηση του ελληνικού κράτους», Ελευθερυτυπία, Βιβλιοθήκη, 16-18, 28 Μαΐου 2004 στην κριτική της στο συλλογικό τόμο M. Mazower (επιμ.), Μετά τον Πόλεμο. Η ανασυγκρότηση της οικογένειας, του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα, 1943-1960, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2004 197

293

οποία ενείχε μια πολιτική διάσταση και διαιώνιζε την εμφύλια σύγκρουση της περιοχής, μια και αισθάνονταν αδύναμοι ή ανίκανοι να δεθούν οργανικά με την πατρίδα τους202. 6.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ ΜΙΑΣ ΗΓΕΤΙΚΗΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑΣ ΚΙ Ο

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ: ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΑΝΟ ΚΑΤΣΑΡΕΑ Ο Πάνος Κατσαρέας φρόντισε να αποτελέσει για τους δεξιούς ένα μύθο. Για ορισμένους ήταν ένας ευφυέστατος και ικανότατος ιθύνων πολιτικός νους203, ενώ από άλλες μαρτυρίες τονίζεται ο εριστικός χαρακτήρας του παιδιόθεν204. Μάλιστα κατά την ίδια μαρτυρία στο χωριό του, στην Πολιάνα, ο Κατσαρέας υπήρξε ο πρώτος που οδήγησε τους συγχωριανούς του στην ένταξη στο ΕΑΜ205! Αυτές ασφαλώς οι εικόνες, που κυριαρχούν στη μεταγενέστερη τοπική μνήμη, είναι ενδεικτικές του μύθου, που ο ίδιος άφησε για το χαρακτήρα του στους μεταγενέστερους κριτές κι επικριτές του.

Προφανώς ήταν η περίοδος, που ως απότακτος βενιζελικός

αξιωματικός, που μετείχε στο κίνημα του Μαρτίου του 1935, επιζητούσε πολιτικό και στρατιωτικό ρόλο στα πολιτικο-στρατιωτικά δρώμενα του τόπου, που θα εξασφάλιζε και τη συνέχεια της στρατιωτικής του καριέρας. Αργότερα έγινε σφοδρός πολέμιος των φιλελεύθερων κεντρώων και των αριστερών στο ίδιο χωριό. Κι αυτός επίσης από το 1944 οργάνωσε εκεί, στην Πολιάνα, την πρώτη ομάδα δράσης 15 ανδρών εναντίον του ΕΑΜ, καταγγέλλοντας την κομμουνιστική ροπή του μετώπου αυτού206.

202

Κάτι παρόμοιο η εμφύλια διαμάχη στην Ελλάδα δημιούργησε και σε άλλες περιπτώσεις όπως αυτή σλαβόφωνων στην Καστοριά ή αυτή παιδιών σε «παιδουπόλεις». Για την πολιτική διάσταση του εμφυλιακού τραύματος επάνω σ’ αυτές τις περιπτώσεις έχω υπόψη το Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, “Μνήμες, τραύματα και μετα-μνήμη: το "παιδομάζωμα" και η επεξεργασία του παρελθόντος”, στo Ρ. Βαν Μπούσχοτεν –Τ. Βερβενιώτη-Ε. Βουτυρά-Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα (επ.), Μνήμες και Λήθη…., 131148. Για τις ευρύτερες ψυχολογικές επιτπώσεις της βίας επάνω στα παιδιά βλέπε Μ. ΝταλιάνηΚαραμπατζάκη, Παιδιά στη δίνη του πολέμου σημερινή ενήλικες, Διαχρονική μελέτη για τα παιδιά που έμειναν στη φυλακή με τις κρατούμενες μητέρες τους, Αθήνα, 2010, Nathan A. Fox, The Psychological Effects of War and Violence on Children, Lawrence Erlbaum Associates, 1993, όπου γίνονται μεταξύ πολλών άλλων ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις για τις ψυχικές διαταραχές παιδιών από τον ισπανικό εμφύλιο ή κι από αυτόν της Νιγηρίας την περίοδο 1968-1969 203 μαρτ. 2, 3, παράρτ. 1- μαρτ. 17, 40, 44-45, παράρτ. 1- μαρτ. 18, 47-48, παράρτ. 1 204 μαρτ. 21, 57, παράρτ. 1. Μάλιστα αναφέρεται ότι κατά τα αρχικά στάδια της στρατιωτικής του καριέρας εμπλεκόταν σε πράξεις κερδοσκοπίας στο αλβανικό μέτωπο (έκδοση γυναικών σε στρατιώτες) 205 μαρτ. 21, 58, παράρτ. 1 206 μαρτ. 21, ό. π., παράρτ. 1

294

Η δράση του θυμίζει έναν αεικίνητο ηγέτη, ο οποίος δρα συνωμοτικά η οπορτουνιστικά κατά περίσταση, οργανώνει, σχεδιάζει, συναντά ανθρώπους, με σκοπό να πετύχει τους ευρύτερους αντικομμουνιστικούς στόχους του. Από τις αρχές του 1946 έστελνε γράμματα από την Αθήνα για να αναζωπυρώσει πυρήνες δημιουργίας ομάδας εναντίον των κομμουνιστών, καθώς κατά τη γνώμη του το επίσημο Κράτος συμβιβαζόταν με ημίμετρα207. Μόλις κατέβηκε στη Μάνη, μάζεψε τους διάφορους τοπικούς αρχηγούς ομάδων στην Χοτάσια, στον πλάτανο στα Σαξωνέϊκα, και ζήτησε οι ήδη υπάρχουσες εκεί μικροομάδες, που είχαν δημιουργηθεί υπό τους Σταύρο Γερακάρη, Βασίλη Μπογέα κι Αλέξανδρο Βουνισέα208 στο Οίτυλο, να ενωθούν υπό την ηγεσία του209. Ήταν η περίοδος, που ο ίδιος φαίνεται να υποσκελίζει στην περιοχή της Μάνης το Λεωνίδα Βρεττάκο, να στηρίζει και να στηρίζεται από το Μπέη Μαυρομιχάλη και να στρέφει σε δεξιότατες λύσεις τις δεξιές ομάδες του τόπου εναντίον αριστερών. Το Μάιο του 1946 ο ίδιος κατέβηκε και στη μέσα Μάνη. Στη Γαρδενίτσα οργάνωσε μια μεγάλη συγκέντρωση. Σ’ αυτή «ομιλεί για τον σκοπό των Εθνικοφρόνων. Για τα μέσα που πρέπει να μεταχειριστούν για να νικήσουν στην ομαλή πολιτική ζωή»210. Κατά μαρτυρίες βάση της ομιλίας του αποτέλεσε η εξής φράση: «Προβλέπω πως αν και χτυπήθηκε καιρίως ο Ελληνικός Κομμουνισμός, δεν είναι δύσκολον να του αφυπνησθούν, ή μάλλον να του αφυπνήσουν με καμμία εντολή, τα κτηνώδη του ένστικτα211». Από τον Ιούνιο 1946 ο Κατσαρέας αναλαμβάνει επίσημα τη διοίκηση της ΕΑΟΚ. Ύστερα από μια δεύτερη παλλακωνική συγκέντρωση, που οργάνωσε συμβολικά στην Άρνα, πρώην κέντρο του ΕΛΑΣ και φόβητρο για τους άντρες των Ταγμάτων εξαιτίας των φυλακών, που είχε εκεί ο ΕΛΑΣ την περίοδο 1943-1944, κάλεσε όλους τους άνδρες των ομάδων «αυτασφαλείας», όπως ονομάζονταν οι παρακρατικές κυρίως δεξιές ομάδες πριν την ενοποίησή τους υπό το πέπλο της ΕΑΟΚ , μια και σκοπός 207

Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 31-32, Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται…, 30-32 208 μαρτ. 17, 40, 44-45, παράρτ. 1 209 μαρτ. 18, 47-48, παράρτ. 1 210 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 32 211 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 32

295

τους ήταν και η ατομική προστασία από ένοπλες ενέργειες αριστερών, να πυκνώσουν τις πολεμικές γραμμές της ΕΑΟΚ. Πρώτοι συνεργάτες του σε αυτή του την κίνηση υπήρξαν ο Αντώνης Μπολιτσάρης, δικηγόρος από το Γύθειο, ο γιατρός Κυριάκος Κυριακόγγωνας, ο φαρμακοποιός Κων/νος Λυμπέρης κι ο δικηγόρος Γεώργιος Ζαφειράκος. Αυτοί αποτελούσαν την πολιτική έκφραση της ΕΑΟΚ, μια και με το κύρος τους προσπαθούσαν να προσδώσουν ένα είδος νομιμότητας στις ενέργειές της. Υπασπιστής του υπήρξε ο Σκάλκος212. Ο Ιωάννης Σαμπατακάκης, πρώην μόνιμος λοχαγός ήταν από αυτούς, που πλαισίωσαν πρώτοι τις κινήσεις του Πάνου Κατσαρέα στη Μάνη, εκπροσωπώντας τη στρατιωτική ηγεσία. Στην ίδια κατηγορία θα εντάσσαμε και τον έφεδρο υπολοχαγό Πουλίκο Πουλικάκο, ο οποίος ανέλαβε υπηρεσία στην ΕΑΟΚ ως προϊστάμενος του Γραφείου Πληροφοριών213. Έτσι λοιπόν ο ίδιος καταφέρνει να οργανώσει τη δράση στην περιοχή της Μάνης των Μονάδων Αμύνης χωριών (ΜΕΑ). Ο ίδιος είναι ο αρχηγός των ομάδων αυτών , ενώ ομαδάρχες του είναι ο Γιάννης Παυλάκος, ο Σταύρος Γερακάρης, ο Σταμάτης Γούδης, ο Κώστας Μπαθρέλλος, ο Βασίλης Μπογέας, οι οποίοι αποτελούν μέρη της γενικής δράσης της ΕΑΟΚ. Μάλιστα η ονομασία της ΕΑΟΚ μεταπλαθόταν στα στόματα των χωρικών και σήμαινε εκ παραλλήλου, και ειδικά μετά τη δολοφονία του Κατσαρέα, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί Ομάδες Κατσαρέα αντί Κυνηγών. Εν συνεχεία οριοθετήθηκαν οι κινήσεις των ομαδαρχών αυτών. Ο Κατσαρέας σε συνεχείς επαφές με τους ομαδάρχες του όρισε επίσημα το γεωγραφικό πεδίο δράσης τους στον ευρύτερο μανιάτικο χώρο.

Η ομάδα του Γερακάρη έφτανε σε πεδίο

δράσης έως το Οίτυλο214, ο Μπογέας είχε ως βάση του την Παναγία τη Γιάτρισσα215, ενώ ο Μπαθρέλλος το Γύθειο και την Αρεόπολη216. Ο Παυλάκος ανέλαβε να στραφεί στην ανατολική Λακωνία, καθώς η μέσα Μάνη δεν είχε πια από το 1945 κάποια σημαντική εστία κομμουνιστών217. Ωστόσο οι κινήσεις του, ώσπου να οριοθετηθεί η περιοχή δράσης του στη Σκάλα, δεν είχαν μια σταθερή πορεία και εστία, ούτε ένα κέντρο οριστικής μόνιμο, αλλά καθορίζονταν από τις συγκυρίες218.

212

Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 39 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 20, Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται…,11-12 214 μαρτ. 11, 13, παράρτ. 1 215 μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1.- μαρτ. 8, 11, παράρτ. 1 216 μαρτ. 10, 13, παράρτ. 1 217 μαρτ. 5, 4 κ.ε., παράρτ. 1-μαρτ. 18, 48, 52, παράρτ. 1 218 μαρτ. 5, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1. Αναφορικά με τη μεσσηνιακή Μάνη η ομάδα του Καμαρινέα ήλεγχε εξακολουθητικά την περιοχή των Γαϊτσιών, ενώ το απόσπασμα του ανθυπασπιστή Αεράκη εξακολουθούσε κι αυτό να ελέγχει τη Γιάννιτσα. Παράλληλα ο ΔΣΠ την ίδια 213

296

Ο βαθμός αυτονομίας δράσης υπήρξε εξαιρετικά μεγάλος και στην ΕΑΟΚ219. Η σύνδεση των ομάδων μεταξύ τους δεν ήταν τόσο ισχυρή. Παρόλα αυτά τα περισσότερα μέλη γνωρίζονταν μεταξύ τους και συζητούσαν για την αντιμετώπιση στρατιωτικών και άλλων θεμάτων, όταν το διέταζε ο Κατσαρέας220. Κύριο και βασικό θέμα ήταν η πλήρης «εκκαθάριση» των μανιάτικων χωριών από πιθανές κομμουνιστικές εστίες, οι οποίες μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας θα προσπαθούσαν να επανενεργοποιηθούν στην περιοχή. Παράλληλα έθεταν τις βάσεις για τον ευρύτερο πολιτικό και κοινωνικό έλεγχο της περιοχής, όταν οι «εκκαθαρίσεις» θα είχαν πραγματοποιηθεί επιτυχώς. Η ενεργοποίηση αυτή των εθνικοφρόνων παρακρατικών οδήγησε την πολιτική ηγεσία της ΝΕΛ να αποφασίσει τη δολοφονία του Πάνου Κατσαρέα221 τον Αύγουστο του 1946, πιστεύοντας ότι έτσι θα πετύχει ένα μεγάλο πλήγμα στους παρακρατικούς εθνικόφρονες. Ο Κατσαρέας μετά τα Δεκεμβριανά είχε αφήσει κατά μέρος το συμφιλιωτικό πρόσωπο, που πολλές φορές δήλωνε ότι είχε μετά τη μάχη της Μηλιάς. Ενώ κατά τις προηγούμενες περιόδους σε αρκετές περιπτώσεις φαινόταν διαλλακτικός με τη φράση « πήγαινε και έσο πρώτα Έλληνας»222,

μετά τα

Δεκεμβριανά κι όταν κατέβηκε στη Μάνη με πρώτο σταθμό τη Γαρδενίτσα, «οι άνθρωποι που ήταν γύρω του δεν τον θυμούνται πιο λυσσαλέο αποφασιστικό και με αγριεμένη όψη»223, προσαρμόζοντας ακόμα και στο ύφος του με χαιμολαιοντικό τρόπο την εθνικιστική σκλήρυνση του αντικομμουνιστικού αγώνα στη Μάνη, που ο ίδιος ανέλαβε. Ο φαρμακοποιός Λυμπέρης περιγράφει μέσα από την πένα των δεξιών πηγών: «Ανέβηκεν ο Κατσαρέας στην Άρνα αποφασισμένος να μην αφήση τον Ξυδέα, τον Πέτρουλα, τον Σφακιανό, τον Λάτση, τον Πετροπουλάκη, τον Τζουμάκο, τον Καβαλλιεράκη, τον Κανελλόπουλο, τον Πρεκεζέ, τον Κονταλώνη κι όλο το Βουλγάρικο σκυλολόϊ, να γίνουν κυρίαρχοι της Πελοποννήσου. Ήταν αποφασισμένος ν’ αφήση στο περίοδο δραστηριοποιόταν στην περιοχή Τάραψας- Γυθείου. Βλ.: Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι.…., 39. 219 μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1 220 μαρτ. 11, 13, παράρτ. 1 221 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 4-6 222 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…., 15 223 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…., 34

297

Ταΰγετο τα κόκκαλά του, παρά να ιδή τη Λακωνία σκλάβα των θηρίων της εαμικής ζούγκλας. Πέταξε γαλόνια, μέλλον, ήσυχη ζωή και ξεκούραστη μαζεύοντας δέκα οκτώ «άνσες» και κάποιο πολυβόλο, πήρε κοντά του τον Γερακάρη, τον Παυλάκο, τον Σπυρούλια, τον Μπογέα, τον Μπαθρέλο, ανέβηκε στον Ταΰγετο, κάρφωσε τη σημαία της Ελλάδος στην Άρνα και άρχισε το γενικό ξεκαθάρισμα224». Οι κομμουνιστικές εστίες της μέσα Μάνης ύστερα από τα μεταναστευτικά ρεύματα, απότοκα των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των ετών 1944 και 1945, ήταν χαρτογραφημένες από την ΕΑΟΚ. Οι οικογένειες με αριστερό παρελθόν ήταν γνωστές στη Μάνη κι ήταν αυτές, που πεισματικά δεν επιθυμούσαν να μεταναστεύσουν, καθώς δεν επιθυμούσαν να συμβάλουν στην απογύμνωση κι ερήμωση των χωριών και των τόπων τους225. Ο Κατσαρέας λοιπόν στράφηκε στα βουνά και προσπάθησε να κυνηγήσει τους κομμουνιστές στις εστίες «ανταρτών», απ’ όπου οι τελευταίοι ξεκινούσαν τη δραστηριοποίησή τους για τον έλεγχο της τοπικής ηγεσίας. Η φιλελεύθερη αθηναϊκή εφημερίδα «Το Βήμα» τον Αύγουστο του 1946 αντιμετώπιζε αλλιώς τον Κατσαρέα στα άρθρα της, ακολουθώντας μια πολιτική αντίθετη στη δράση όλων των παρακρατικών ομάδων, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στα γεγονότα των σφαγών της Βαμβακούς, περιοχής στα σύνορα βόρειας Λακωνίας και Αρκαδίας, στα οποία ο Κατσαρέας πρωταγωνίστησε. Έγραφε: «Χαρακτηριστική είναι η περίπτωσις του λοχαγού των Ταγμάτων Ασφαλείας Κατσαρέα. Ούτος επικεφαλής συμμορίας κατατυραννεί και καταβασανίζει τον Λαόν της περιφερείας Σπάρτης, υπό τα όμματα των οργάνων της Χωροφυλακής. Είναι απερίγραπτα τα παρ’ αυτού διαπραχθέντα εγκλήματα. Προ τινων ημερών μετέβη μετά της συμμορίας του εις το χωρίον Βαμβακού. Συνεκέντρωσε όσους εύρε κατοίκους άνδρας και γυναίκας, και, αφού εξεχώρισε τους εξ αυτών γνωστούς εθνικόφρονας, τους υπολοίπους άπαντας εξετέλεσε διά ριπής πολυβόλου και ανεχώρησε ανενόχλητος. Εις δε το χωρίον Βρονταμά Σπάρτης, αρχομένου του Αυγούστου του 1946 επικεφαλής στρατιωτικού αποσπάσματος εκάλεσε 30 πολίτας ……μεταξύ των οποίων και ο Ν. Κονταξής [στέλεχος του κόμματος των Φιλελευθέρων], ον ιδιοχείρως εξετέλεσεν ο

224 225

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 30 Δ. Σ. Πέτρουλα, «που’ ναι η μάνα.., 38-40

298

ανθυπολοχαγός Βαστινέας, διότι είχε την αφέλειαν να είπη εις τον ανθυπολοχαγόν, ότι είναι σοφουλικός»226. Η δράση αυτή συνετέλεσε στην όξυνση των παθών στα λακωνικά χωριά κι ευρύτερα στη νότια Πελοπόννησο. Όταν οι «εκκαθαρίσεις» αντιπάλων είχαν ολοκληρωθεί, η ΕΑΟΚ κι ο Κατσαρέας άρχισαν να ενεργοποιούν το ευρύτερο στρατηγικό τους σχέδιο για τον πολιτικό και κοινωνικό έλεγχο της περιοχής. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο η Αρεόπολη αποτέλεσε το διοικητικό κέντρο της ΕΑΟΚ 227. Με βάση αυτή οι άντρες της άρχιζαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στα τοπικά δρώμενα, παίρνοντας θέση ή επιβάλλοντας τις θέσεις τους σε κάθε θέμα που απασχολούσε την τοπική κοινωνία. Δεν ήταν όμως και λίγες οι φορές, που οι επεμβάσεις τους προκαλούσαν αντιδράσεις και διαφωνίες228. Σε αυτές τις περιπτώσεις, κατά τις οποίες και πολλά μέλη των ΕΑΟΚ αισθάνονταν ότι ξεπερνούσαν τα όρια, υπεύθυνος θεωρείτο ο Κατσαρέας, καθώς δεν μπορούσε να ελέγξει τις πράξεις των παρακρατικών ή και σιωπούσε σε απεχθείς ενέργειες229. Επίσης δεν ήταν και λίγες οι φορές που οι άντρες της ΕΑΟΚ δεν συμφωνούσαν σ’ όλα τα τοπικά ζητήματα.

Ωστόσο η ηγεσία της ΕΑΟΚ σε

τέτοιες περιπτώσεις κάλυπτε τους άντρες της και περιοριζόταν σε γενικόλογες διαταγές για να προσέχουν οι άντρες της την συμπεριφορά τους. Τέτοιου είδους διαταγές, που φαίνεται να δίνονταν, γράφτηκαν εκ των υστέρων και δεν φαίνεται να ήταν πειστικές, ότι δηλαδή έγιναν με ουσιαστικούς κατευναστικούς σκοπούς. Για παράδειγμα δινόταν στα μέλη της ΕΑΟΚ η εξής εντολή: «Πας στρατιώτης των ΕΑΟΚ πρέπει να έχη πιστέψει απολύτως ότι εκπροσωπεί το Κράτος

και

το

Έθνος

και

δεν

επιτρέπεται

εις

αυτόν

ουδεμία

ενέργεια

κακομεταχειρίσεως των πολιτών κατά τας επιχειρήσεις διότι τούτο δύναται να έχη αντιπατριωτικάς συνεπείας επί βλάβη του Εθνικού αγώνος τον οποίον διεξάγωμεν. Ο στρατιώτης των ΕΑΟΚ δέον να γνωρίζει ότι το Κομμουνιστικόν Κόμμα στηριζόμενον εις την βίαν και την απάτην μεταχειρίζεται σατανικώς οτέ μεν τον τρόμον και το έγκλημα, οτέ δε τον δόλον και την απάτην προς παραπλάνησιν και εξαπάτησιν των αφελών, οι οποίοι εκ της συμπεριφοράς μας σχηματίζουν την πολιτικήν ιδεολογίαν των. 226

εφ. Βήμα, 3-8-1946. Βλέπε και Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική…., 349 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 9-17 228 μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1-μαρτ. 9, 12, παράρτ. 1. 229 μαρτ. 9, ό. π., παράρτ. 1, όπου ο πληροφορητής δεν θέλησε να επεκταθεί σε συγκεκριμένες ενέργειες 227

299

Κατόπιν τούτων παρακαλούμεν όπως εις ειδικήν θεωρίαν οι Διοικηταί των τμημάτων αναπτύξουν εις τους στρατιώτας: αυτόβουλος ενέργεια και κακή μεταχείρισις των πολιτών αποβαίνει ολεθρία εις τον αγώνα μας και ότι ουδείς στρατιώτης θα πράττη ή ενεργή άνευ διαταγής του υπευθύνου Διοικητού του230». Παρόλα αυτά φαίνεται από τις αναφορές ή και τις σιωπές μελών και αρχηγών τμημάτων231 ότι η αίσθηση των νομίμων ενεργειών και της ύπαρξης μια ισχυρής ΕΑΟΚ με συλλογικά όργανα, που ακολουθούν συγκεκριμένες εντολές, δεν είχαν ενσταλαχθεί στα μέλη των παρακρατικών οργανώσεων. Οι εκάστοτε φρικώδεις ενέργειες της παρακρατικής ομάδας ΕΑΟΚ γίνονταν με την ανοχή ή και αδυναμία αντίδρασης εκ μέρους του πολιτικά σκληροπυρηνικού μετά τα Δεκεμβριανά Κατσαρέα. Έτσι δημιουργήθηκε μια πάρα πολύ ισχυρή τοπική ομάδα στο πλαίσιο της ομάδας Χ στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης και της νοτίου Πελοποννήσου. Το δίκτυο της ΕΑΟΚ στη μνήμη των μανιατών αριστερών αποτελείτο από τους πιο σκληρούς «χίτες», που δραστηριοποιήθηκαν στην Ελλάδα232. Η ΕΑΟΚ φαίνεται να υιοθετούσε το ιδεολογικό υπόβαθρο των ομάδων Χ, δρώντας ωστόσο με σκοπό τον έλεγχο της τοπικής μανιάτικης κοινωνίας. Το κλίμα διχασμού, που αναπτυσσόταν ενάντια στους αριστερούς, εστιάστηκε και στην περιοχή της Μάνης. Πέρα από τις δράσεις της ΕΑΟΚ και το επίσημο κράτος συνέβαλε στη δημιουργία αυτού του κλίματος με την «εκκαθάριση» του δημόσιου τομέα από καθετί μη ελεγχόμενο από το επίσημο κράτος και από κάθε τι που θα παρέπεμπε στην αριστερά. Είναι ενδεικτική η εντολή με εμπιστευτικό έγγραφο της Γενικής Επιθεώρησης Εκπαίδευσης Πελοποννήσου προς τους διευθυντές των σχολείων της νοτίου Πελοποννήσου να προβούν σε πολιτικές παρατηρήσεις επί της διαγωγής των εκπαιδευτικών. Κυρίαρχο σημείο ήταν η πάταξη «της τυχόν οιασδήποτε συμμετοχής ή συνεργείας εις την εκδήλωσιν της από 3ης Δεκεμβρίου 1944 μέχρι 12 Φεβρουαρίου 1945 στάσεως και οιασδήποτε έκτοτε και εφεξής μέχρι σήμερον δράσεως- ή και συμμετοχής εις τοιαύτην- κατά της τω Κράτει εννόμου τάξεως ή υπέρ των συμμετασχόντων εις την ως άνω στάσιν..233».

230

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 18 μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1-μαρτ. 9, 11, παράρτ. 1 232 μαρτ. 22, 63, παράρτ. 1 233 ΓΑΚ/ παράρτ. Ν. Λακωνίας, Εκπαιδευτικά……, 34/15-11-1946 231

300

Το 1946 τα άτομα, που τεκμηριωμένα έπεσαν θύματα από τις παρακρατικές οργανώσεις στη μέσα Μάνη, έφτασαν τα 25 περίπου, ενώ το 1947 υπολογίζουμε εξακριβωμένα γύρω στα 44 άτομα, αριθμός που με βάση συζητήσεις και μη πλήρως εξακριβωμένες μαρτυρίες και συζητήσεις έχει αύξουσα πορεία234. Στα ελάχιστα επίσημα στοιχεία, ωστόσο, που διασώθηκαν, δεν αναφέρονται θάνατοι, που να κρίθηκαν απότοκοι τέτοιων τρομοκρατικών ενεργειών235. Τέτοιες ενέργειες, αν δηλώνονταν ή καταγράφονταν επίσημα, ασφαλώς θα επισείανε τιμωρία στους δράστες

ή θα έδιναν άλλοθι στους αριστερούς για τεκμηρίωση των όποιων

μετεμφυλιακών απαιτήσεων προς τους δράστες. Οι στρατιωτικές κινήσεις, η ενδυνάμωση σιγά-σιγά της Χωροφυλακής και η σύσταση σε οργανωμένες δυναμικές ομάδες των παρακρατικών οργανώσεων γίνονταν παράλληλα με τα στρατηγικά σχέδια του ΔΣΠ, όπως προαναφέρθηκαν. Οι κινήσεις αυτές δεν υπήρξαν άσχετες με τις στρατηγικές επιλογές του Κατσαρέα, ο οποίος προσεταιρίστηκε τον Εθνικό Στρατό. Ενώ το 1946 δεν εμπιστευόταν συνεργασία με την επίσημη κεντρική στρατιωτική διοίκηση, από τις αρχές του 1947 ο Κατσαρέας βρισκόταν σε άμεση επαφή με το στρατιωτικό Διοικητή Λακωνίας, Γ. Κουρούκλη, ο οποίος είχε συμβάλει, μεσολαβώντας στο Νομάρχη Λακωνίας, για την απελευθέρωση όσων μελών των Ταγμάτων και της ομάδας Χ βρίσκονταν εξαιτίας αποδεδειγμένης ενοχής τους κατά τα έτη 1944-1946 στις φυλακές της236. Η απελευθέρωση των φυλακισμένων, που ως επί το πλείστον ενώθηκαν με την ΕΑΟΚ και τις δυνάμεις Κατσαρέα, αύξησε τη δύναμη των ομάδων αυτών σε 200237. Η απελευθέρωση αυτή καταδείκνυε το κλίμα σύμπνοιας ανάμεσα σε Εθνικό Στρατό και

234

ενδεικτικά ονόματα βλ. σε παράρτ. 2, αρχειακό υλικό αρ. 37, Ονόματα φονευθέντων θυμάτων παρακρατικής βία, ετών 1946-1947 235 ενδεικτικά από Εκκλησιαστικά Αρχεία το έτος 1946 μπορούμε να καταμετρήσουμε 44 καταγεγραμμένους θανάτους στην Αρεόπολη, χωρίς όμως κανένας να είναι αποτέλεσμα κατά τις παρατηρήσεις τέτοιων ενεργειών, αφού όλοι δικαιολογούνται παθολογικά. Από τα ονόματα κανένα δεν συνέπιπτε με τα παραπάνω αναφερόμενα δολοφονημένων. Και δεν μπορούσε άλλωστε να συνέπιπτε, καθώς, αν γινόταν επίσημα καταγεγραμμένη κηδεία σε άτομα, που είχαν πέσει θύματα παρακρατικής βίας, αυτή θα γινόταν στο χωριό του θύματος. Και στοιχεία από τα χωριά δεν είναι καθόλου εύκολο να βρεθούν. Μια προσπάθεια να βρεθούν τέτοιου είδους στοιχεία απέβη άκαρπη για την περιοχή του Πύργου Διρού. Εντούτοις στην περιοχή της Αρεόπολης από το έτος 1947 και καθ’ όλη την περίοδο που μας ενδιαφέρει, με βάση τα αρχεία του Βιβλίου Θανάτων της ενορίας, δεν υπάρχουν ονόματα θυμάτων παρακρατικής βίας. Άρα η όποια επίσημη διασταύρωση των ονομάτων των νεκρών αυτών από καταγεγραμμένα στοιχεία δεν μπορεί να γίνει, ούτε να παρατηρηθεί η όποια επίσημη ερμηνεία των επίσημων εγγράφων για ονόματα άλλων δολοφονηθέντων, θυμάτων παρακρατικής βίας που έχουν νωρίτερα αναφερθεί. Βλέπε Αρχείο Ιερού Ναού Παμεγγίστων Ταξιαρχών Αρεόπολης, Βιβλίο Θανάτων, Έτος 1946 236 μαρτ. 8, 10-11, παράρτ. 1, Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 297 237 μαρτ. 8, ό. π., παράρτ. 1, όπου έγινε μάλιστα μέσα σε ένα πανηγυρικό περιβάλλον, καθώς αυτοί παρήλαυναν στην κεντρική πλατεία της Σπάρτης μετά την απελευθέρωσή τους

301

ΕΑΟΚ, όπως φαίνεται και σε μια αφήγηση ενός πληροφορητή μας, που ήταν στους απελευθερωθέντες: «Τότε στη Σπάρτη ξέσπασε ένα μεγάλο συλλαλητήριο με σκοπό την απελευθέρωσή μας. Ο αρχηγός των φυλακών και της φρουράς, ο Κουρούκλης [δηλ. Κουρκούλης], μεσολάβησε στο Φικιώρη για την απελευθέρωσή μας κι όταν πήρε τη διαβεβαίωση του Φικιώρη, οδηγήθηκε υποβασταζόμενος από τσολιάδες και υπό ζητωκραυγές στις φυλακές, για να μας ελευθερώσει. Οι φύλακες δεν του αντιστάθηκαν. Υποβασταζόμενος έφτασε σε εμάς. Ανοίχτηκε η μεγάλη τετράφυλλη πόρτα και μπήκε μέσα. Κρατήθηκε από ένα σίδερο και αφού αστειευτήκαμε με πειράγματα, μας ανακοίνωσε ότι είμαστε ελεύθεροι και μας ευχήθηκε να έχουμε μια καλή ζωή. Μας υποβάσταζαν στα χέρια οι τσολιάδες και μας εύχονταν «καλώς ήρθατε σύντροφοι» (κλάματα) και μας περιέφεραν στους δρόμους της Σπάρτης238.» Η συνεργασία Κατσαρέα- Κουρούκλη δημιούργησε τις Μονάδες Ασφάλειας Υπαίθρου, που αποτέλεσαν μια πιο ανοιχτή σε αριθμό ακτίνωση της ΕΑΟΚ. Αυτή η συνεργασία επισφράγισε τις αγαστές σχέσεις της στρατιωτικής διοίκησης με τις ομάδες Κατσαρέα. Η συνεργασία απέκτησε πρακτική εφαρμογή με την ημερήσια πληρωμή των ομάδων ΜΑΥ με 4.000 δραχμές για σίτιση ημερησίως και 10.000 εβδομαδιαίως239 κατά τη διευκρίνιση του Κουρούκλη. Κάτι τέτοιο για την ΕΑΟΚ παρατηρείται καθ΄ όλη τη διάρκεια του 1947 και διατηρείται αδιατάρακτα και το 1948. Μάλιστα πέρα από την ημερήσια τροφή προσφέρονταν στους άνδρες της ΕΑΟΚ πυρομαχικά, καθώς και είδη ρουχισμού240. Αυτές οι κινήσεις επέσπευσαν την παλαιότερη απόφαση του Γραφείου Διοικήσεως Πελοποννήσου του ΔΣΠ για την προσπάθεια δολοφονίας του Κατσαρέα. Εκ παραλλήλου το εν λόγω Γραφείο μέσω του Ρογκάκου έστρεψε την προσοχή του σε επιθέσεις κυρίως στις δυνάμεις ΜΑΥ. Κάτι τέτοιο διακρίνεται, αν παρατηρήσουμε τις επιθέσεις τους πρώτους μήνες του 1947, που διεξήγαγαν τα τμήματα του ΔΣΠ στον Πάρνωνα και τον Ταΰγετο. Αυτή υπήρξε η αντίδρασή τους στη συμφωνία Κατσαρέα- Κουρούκλη για στενότερες στρατιωτικές σχέσεις Εθνικού Στρατού και ΜΑΥ από τις αρχές του 1947. Παράλληλα προωθήθηκε από το ΔΣΠ και η πολιτική 238

μαρτ. 8, 10-11, παράρτ. 1 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 297 240 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 21 239

302

επέμβασης σε σταθμούς Χωροφυλακής με αρχικό στόχο στην Αλαγονία τον Ιανουάριο του 1947241. Στις 20-3-1947 μέσα στο κλίμα τρομοκρατίας κι εμφύλιας ψυχολογικής και καθημερινής βίας έγινε η δολοφονία του Κατσαρέα. Οι συνθήκες, κάτω από τις οποίες αυτή πραγματοποιήθηκε, δεν είναι πλήρως εξακριβωμένες και γι’ αυτό παρουσιάζονται διισταμένες γνώμες. Οι εκ των έσω δεξιές πηγές αναφέρουν ως βασική αιτία της δολοφονίας του Κατσαρέα τον ατρόμητο χαρακτήρα του242. Ο Κατσαρέας δολοφονήθηκε, κατά τις ίδιες πηγές, επειδή προτίμησε ο ίδιος να κάνει επιθεώρηση με «τζιπ» σε άνδρες του αρκετά ανατολικότερα από τη βάση του. Έτσι δικαιολογείται και το γεγονός ότι πήρε ένα στρατιωτικό αυτοκίνητο γι’ αυτή την επιθεώρηση. Κι επιστρέφοντας δέχτηκε επίθεση από «αντάρτες», που τον χτύπησαν, χωρίς να ξέρουν ότι χτυπούν τον Κατσαρέα243. Ωστόσο πηγές αποστασιοποιημένες από το περιβάλλον των ομάδων ΕΑΟΚ, που αντικατοπτρίζουν τις απόψεις,

οι οποίες ακούστηκαν στη Μάνη τότε για τη

δολοφονία αλλά παράλληλα μεταφέρουν απόψεις και των επίσημων στρατιωτικών κύκλων, αναφέρουν την εκ των έσω, από μέλη της ομάδας του, δολοφονία του Κατσαρέα244. Σε αυτές τις ερμηνείες, που αγνοούν το ότι οι «αντάρτες» δεν συνήθιζαν να κόβουν κεφάλια παρά μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις245, συντείνει το γεγονός ότι οι «αντάρτες» δεν έσυραν μετά τη δολοφονία το κεφάλι του Κατσαρέα ως λάφυρο στα χωριά, πράγμα που εκλήφθηκε είτε ως άγνοια του προσώπου, το οποίο δολοφονήθηκε246, είτε ως εκ των έσω ξεκαθάρισμα λογαριασμών247. Σε αυτό συντελούσε και το γεγονός ότι τα τοπικά δίκτυα, που συγκροτούσαν την ΕΑΟΚ, δεν ήθελαν κανενός είδους υπαγωγή σε διαταγές και επιθυμούσαν να κινούνται εκτός νομίμων πλαισίων248. Παράλληλα διαδραματιζόταν κι ένας αγώνας επιβολής πατρωνιακής δύναμης στη δεξιά παράταξη στη Μάνη. Και στον αγώνα αυτό ο

241

Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι.., 24-25 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1- μαρτ. 11, 13, παράρτ. 1 243 ταύτιση ερμηνειών σε μαρτ. 9, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 11, ό. π., παράρτ. 1. Βλέπε και Κ. Καραλής, Ιστορία των …, τ. 2, 99-101 244 μαρτ. 2, 3, παράρτ. 1 245 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Η εμφύλια βία ως μήνυμα: μια συγκριτική προσέγγιση…21, Ν. Μαραντζίδης, Yasasin Mille, Ζήτω το Έθνος. Προσφυγιά, κατοχή και εμφύλιος. Εθνοτική ταυτότητα και πολιτική συμπεριφορά στους τουρκόφωνους ελληνορθόδοξους του δυτικού Πόντου, Ηράκλειο, Παν/κές Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο, 2001,185, Η. Πετρόπουλος, Πτώματα, πτώματα, πτώματα, Αθήνα, Νεφέλη, 1990, 35, 61 246 μαρτ. 11, 13, παραρτ. 1 247 μαρτ. 1, 2, παράρτ. 1 248 μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1 242

303

Κατσαρέας εξέφραζε τη στήριξή του στον Μπέη Μαυρομιχάλη249, οπότε η δολοφονία του κατά τους δεξιούς κύκλους αποτελούσε θέμα φατριών και μηχανορραφιών από δεξιούς κύκλους, που είχαν υποσκελιστεί στον έλεγχο του δεξιού μανιάτικου δικτύου. Αριστερές αναφορές για τη δολοφονία καταδεικνύουν ότι αυτή πραγματοποιήθηκε από «αντάρτες» του ΔΣΠ250, τονίζοντας ιδιαίτερα τη συνεργασία του Κατσαρέα τόσο με τους Γερμανούς όσο και με τους Άγγλους. Αυτό επιβεβαιώνουν και αριστερές μαρτυρίες, που είχαν άμεση επαφή και συζήτηση με τον «αντάρτη», που σκότωσε τον Κατσαρέα, ο οποίος αργότερα έμαθε ποιος ήταν ο δολοφονημένος251. Η «Εθνική Φωνή» Σπάρτης περιέγραψε τη δολοφονία Κατσαρέα ως εξής: «..ο λοχαγός Κατσαρέας, Διοικητής των εθνικών συγκροτημάτων Πάρνωνος, συγκειμένων εξ εννέα λόχων, είχε μεταβή από της μεσημβρίας της αυτής ημέρας επιβαίνων αυτοκινήτου «τζιπ» και συνοδευόμενος υπό των Κ. Παπαδάκου [από την Ποταμιά Μάνης], Πέτρου Κατσαρέα, Γ. Σκάλκου, και Κ. Πιερακάκη εις Γεράκι προς επιθεώρησιν των εκεί μονάδων του και την τακτοποίησιν ωρισμένων λεπτομερειών επικειμένων εκκαθαριστικών επιχειρίσεων. Επιστρέφων μετά της συνοδείας του περί ώραν 5ην απογευματινήν εις Σκάλαν- Λεβέτσοβα εδέχθη εκ των όπισθεν και εις απόστασιν 5 χιλιομέτρων από του Γερακίου ριπάς ενεδρευόντων συμμοριτών. Τα πρώτα βλήματα τον εύρον εις την χείρα. Ο λοχαγός ευθύς κατήλθεν του αυτοκινήτου και ενώ ητοιμάζετο να λάβη θέσιν αμύνης εβλήθη εκ νέου εις την καρδιακήν χώραν και έμεινεν άπνους. Ταυτοχρόνως και εκ των πρώτων ριπών είχον βαρέως τραυματισθή οι εκ της συνοδείας του Παπαδάκος και Σκάλκος και ελαφρώς οι Πέτρος Κατσαρέας και Πιερρακάκης. Οι δυο πρώτοι παρά τα πολλαπλά των τραύματα, κατώρθωσαν να απομακρυνθούν εκ του τόπου του εγκλήματος περί τα 300 μέτρα και έμειναν εκεί ανίκανοι να κινηθούν μέχρι της 10ης νυχτερινής ώρας, οπότε ο Σκάλκος καταβαλών υπερανθρώπους προσπαθείας ήρχισεν να οδεύων προς Γεράκιον. Ούτος τας πρωινάς ώρας της επομένης, ανευρέθη εξηντλημένος εκ της αιμορραγίας και μεταφέρθη υπό διερχομένου χωρικού εις Γεράκιον. Ο Παπαδάκος υπό συνεχή αιμορραγίαν εσύρθη μέχρι της οδού όπου και ευρέθη νεκρός. Οι δυο άλλοι εκ της συνοδείας ως ελαφρότερον τραυματισμένοι κατώρθωσαν συνεχώς βαλλόμενοι υπό των συμμοριτών και αντιπυροβολούντες να φθάσουν εις Σκάλαν όπου ανεκοίνωσαν το γεγονός. Οι 249

ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/φ. Πελοπόννησος….., /Φ24/2/145 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 298. Βλέπε και Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 184 251 μαρτ. 15, 28-29, παράρτ. 1- μαρτ. 21, 60, παράρτ. 1-μαρτ. 22, 62, παράρτ. 1 250

304

δολοφόνοι αφού επείσθησαν διά την επιτυχίαν του εγκληματικού των έργου, απεγύμνωσαν τον νεκρόν λοχαγόν και ετράπησαν προς τα όρη252». Άρα σκοτώθηκε σύμφωνα με το κείμενο των δεξιών πηγών σε μάχη, που ξέσπασε από απλή και τυχαία ενέδρα αριστερών, οι οποίοι είδαν το στρατιωτικό όχημα και υπέθεσαν ότι κάποιο στέλεχος των δεξιών θα μεταφερόταν. Η παραπάνω περιγραφή συμπίπτει με τις προφορικές μαρτυρίες μας, που προέρχονται από μέλη της ΕΑΟΚ253. Αλλά και άλλες δεξιές μαρτυρίες μας έμμεσα συντείνουν κι αυτές στην εκδοχή της δολοφονίας του από «αντάρτες», καθώς αποκαλύπτουν ότι είχε προταθεί στον Κατσαρέα η λήψη μέτρων προστασίας του δρόμου, που θα κατευθυνόταν, με την επισήμανση μάλιστα ότι αυτός ο δρόμος αποτελούσε μονόδρομο, οπότε θα ήταν εύκολη η ενέδρα από τους «αντάρτες»254. Ο Κατσαρέας ωστόσο αρνήθηκε τη λήψη μέτρων προστασίας, κάτι το οποίο του στοίχισε την ζωή255. Οι πρώτες σφαίρες βρήκαν τον Κατσαρέα στον καρπό του δεξιού χεριού256 και ουσιαστικά εξαίφνης τον ακινητοποίησαν. Από τα άτομα, που ακολουθούσαν τον Κατσαρέα, σώθηκαν τρία, ενώ δραματικό ήταν το τέλος των άλλων257. Το πτώμα του Κατσαρέα βρέθηκε την επομένη μέρα το πρωί από το Βασίλη Μπογέα258, καθώς του είχαν αφαιρεθεί τα ρούχα και ένα προσωπικό γράμμα που βρέθηκε μέσα σ’ αυτά. Το νέο της δολοφονίας Κατσαρέα διαδόθηκε ταχύτατα σε ολόκληρη τη Λακωνία. Επίκεντρο την αναταραχής, που προκλήθηκε, υπήρξε το Γύθειο και η Μάνη. Στη Σπάρτη έκλεισαν τα καταστήματα σε ένδειξη πένθους και διαμαρτυρίας, ενώ παραιτήθηκαν οι πρόεδροι των συλλόγων και των οργανώσεων καθώς και σύσσωμο

252

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 31-32 μαρτ. 8, 11, παράρτ. 1- μαρτ. 11, 13, παράρτ. 1. Εδώ μπορούμε να προσθέσουμε τους ενδοιασμούς του Σκάλκου, σε αντίθεση με τον Κατσαρέα, να προχωρήσει χωρίς μεγάλη στρατιωτική συνοδεία σε επιθεώρηση. Βλ.: Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 39 254 μαρτ. 18, 47-49, παράρτ. 1 255 μαρτ. 18, ό. π., παράρτ.1 256 μαρτ. 8, 11, παράρτ. 1, Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 40 257 μαρτ. 47-48, παράρτ. 1 258 μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1.Για τις εικασίες σχετικά με το δράστη μας ενημερώνουν οι μαρτυρίες μας. Ο Μίμης Μπιλίνης ή Σταματάκος φέρεται να αποκάλυψε, κατά μαρτυρία πηγής μας, ότι ο ίδιος ήταν αυτός που πήρε μέρος στη δολοφονία του Κατσαρέα, Ωστόσο φέρεται ότι, κατά άλλη μαρτυρία, δράστης ήταν ο ανιψιός του Μπιλίνη, ένα νεαρό παιδί, το οποίο είχε ξυλοκοπηθεί άγρια από κυβερνητικές δυνάμεις, οπότε, όταν είδε στρατιωτικό όχημα, μη γνωρίζοντας ποιος είναι μέσα, έβαλλε πυρ, καθώς γνώριζε ότι στρατιωτικά οχήματα είχαν μόνο οι κυβερνητικές δυνάμεις. Μαρτυρία γι’ αυτό φέρεται να υπήρξε ο γιος του δικηγόρου, που στήριξε τους υπαίτιους στη δίκη για τη δολοφονία Κατσαρέα, που έγινε στην Καλλιθέα. Βλ.: μαρτ. 15, παράρτ. 1- μαρτ. 21, παράρτ. 1 253

305

το Δημοτικό Συμβούλιο. Παράλληλα οργανώθηκε συλλαλητήριο διαμαρτυρίας κι εγκρίθηκαν ψηφίσματα διαμαρτυρίας στην Κυβέρνηση259. Το φέρετρο του Κατσαρέα καλύφθηκε από την ελληνική σημαία κι εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα στις Κροκεές. Ξεκίνησε η νεκρική πομπή από τις Κροκεές στο Γύθειο, όπου θα ενταφιαζόταν υπό τη συνοδεία τιμητικής φάλαγγας, ενώ άντρες της ΕΑΟΚ αναρρίπιζαν εκατέρωθεν του δρόμου. Στο Γύθειο το πτώμα μεταφέρθηκε στο Μητροπολιτικό ναό. «Το τι έγινεν κατά την νύκτα της Παρασκευής προς το Σάββατον εντός και εκτός του ναού αδυνατεί να συλλάβη η ανθρώπινη φαντασία260» μας τονίζουν οι δεξιές πηγές της περιοχής. Το πτώμα του Παπαδάκου μεταφέρθηκε στην Ποταμιά. Ο νεκρός αυτός παρέμεινε τραυματισμένος στη γύρω περιοχή για αρκετές ώρες, ώσπου να βρει το θάνατο261. Ο κύκλος των βασιλοφρόνων έφτιαχνε τα συνηθισμένα μοιρολόγια για το θάνατο του Κατσαρέα ως ακολούθως, τα οποία σκιαγραφούσαν το τι ακολούθησε από την οπτική των δεξιών πηγών, καθώς ο θάνατος ενός στρατιωτικού ήταν ένα σημαντικό γεγονός στη μανιάτικη ιεραρχία της τελετουργίας του θανάτου, πόσο μάλλον, αν αυτός ήταν ο Πάνος Κατσαρέας: «Ο Κατσαρέας έπεσε κι άφησε διαθήκη/ Τον Γερακάρη φώναξε τις φυλακές να ανοίξη/ τη διαταγή εκτέλεσε την ίδια αυτή πρωία/ κι έσφαξε τους κομμουνιστές στο Γύθειο στην πλατεία./ Γειά σου Κατσαρέα, γειά σου, εκδικούνται τα παιδιά σου/ Πενθούνε όλα τα χωριά ΠΑΝΟ για το χαμό σου/ πενθεί κι η Λακωνία μας για τον ηρωισμό σου/ Γειά σου Κατσαρέα γειά σου, πολεμάνε τα παιδιά σου»262. Ο καθηγητής μαθηματικών Σαμπατάκος, ο οποίος αποτελούσε στους κύκλους των ΕΑΟΚ αλλά και των Ταγμάτων παλαιότερα του Γυθείου παράγοντα ιδεολογικής διαφώτισης (θυμίζουμε στην Κρανάη τις συζητήσεις του με τον Αστραπόγιαννο)263, ανέλαβε να αποχαιρετήσει το νεκρό Κατσαρέα με τα εξής λόγια, αντιπροσωπευτικά 259

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 33 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 34 261 μαρτ. 18, 47-48, παράρτ.1 262 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται…, 11 263 μαρτ. 8, 11, παράρτ. 1 260

306

τόσο του κοινωνικού κλίματος της περιόδου για τους εθνικόφρονες, όσο και του δεξιού ιδεολογικού εποικοδομήματος της γυθειατικής αλλά και της ευρύτερα μανιάτικης αντίληψης για τον εμφύλιο: «Καββάλα πάει ο χάροντας το Διγενή στον άδη. Καββάλα πηγαίνεις λοχαγέ μου, λεβέντη της Μάνης. Ποιος να τώλεγε πως θα το φέρη η μοίρα να βρισκώμαστε όλοι εδώ, γύρω από σένα και να ταξιδεύης για το αιώνιο ταξείδι Σου…. Ύστερα από τη σκληρή, την τραγική τριλογία της Μηλιάς- Γαρμπελιάς- Σελινίτσας, μου έλεγες πως ένας ήταν ο πόθος σου: Να έπεφτες στη Σελινίτσα. Ήθελες νασαι μαζί με τους λεβέντες μας, που έμειναν εκεί πιστοί φρουροί της Ελληνικής Αρετής και της Μανιάτικης λεβεντουργιάς. Τώρα λοχαγέ μου πηγαίνεις σε Κείνους. Πηγαίνεις στα παλληκάρια μας. Στο Λεκάκο, Δασκαλέα, Δεμέστιχα, Μπαλιτσάρη, Σακκάκο, Κυριακουλάκο, Αργυρέα, το Βαγγέλη, Γεώργο, Σωτήρη Κατσαρέα, τον Ξιφαρά, τους Κουμεντιάνους, τον Αντωνάκο, Αράπη, Αγερανιώτη, Μωρακέα, Δημάγγελο, Μπόσινα, σ΄όλα τα παλληκάρια της Μάνης που έδωσαν στο Βωμό της Πατρίδος ό,τι πολυτιμώτερο είχαν: τη ζωή τους. Ο Γέρο Ταΰγετος χάνει σήμερα τον Αητό του. Εσένα λοχαγέ μου, το Μανιάτη που έδεσε με χρυσές αλυσίδες το 21 με το 44-47. Εσένα που ξαναζωντάνεψες τη Μανιάτικη λεβεντιά. Ο Λόχος, ο ιερός λόχος των Μανιατών, χάνει τον αρχηγό του. Τον ήρωα οδηγητή του. Η δοξασμένη του σημαία ραντίζεται με καινούργιο αίμα. Αίμα αγνό, ελληνικό, το δικό Σου λοχαγέ μου. «Κλείσε στην ψυχή σου την Ελλάδα και θα νοιώσης να λαχταρίζη μέσα σου κάθε είδους μεγαλείο», είπε ο εθνικός ποιητής. Την έκλεισες λοχαγέ μου. Πίστεψες στην Ελλάδα και μόνον σ΄ αυτήν. Ο πόνος της και το μαρτύριό της έγιναν πόνος και λαχτάρα σου. Ζούσες μόνο γι’ αυτήν. Και έπεσες για την Ελλάδα. Στη ζωή σου ανεδείχτηκες άξιος Έλληνας, τίμιος Μανιάτης, αγνό παλληκάρι, θρυλικός πολεμιστής. Σήμερα η ιερή γη της Μάνης, που τόσο πάλεψες γι΄αυτήν και τη λευτεριά της, περήφανα θα δεχθή το κορμί σου στην αγκαλιά της. Εσύ όμως ξεπέρασες τα όρια του θανάτου… θα διηγούνται στη Λακωνία πως στα χρόνια μας ξανάζησεν ο Διγενής Ακρίτας… Οι παληοί σου συμπολεμιστές σε θυμούνται πολέμαρχο ηρωικό στη μάχη του Ευρώτα, στο Γεράκι, στη Γιάτρισσα. Σε θυμίζουνται στη Γραμπελιά ήρωα και εκδικητή. Στο νου μας έρχεται η αποθέωσί σου στη Σελινίτσα. Με το πολυβόλο στα χέρια σε βλέπουμε να τρέχης από φυλάκιο σε φυλάκιο. Να συμβουλεύης, να οδηγής, να μάχεσαι. «Και μόνος και με συντροφιά και δω και όπου κι αν λάχω θα πολεμήσω ακούραστα κι αφρόντιστα θα πέσω». Και κράτησες τον όρκο του ελεύθερου Αθηναίου πολίτη. Ακούραστα πολέμησες λεβέντη μας λοχαγέ. Λεβέντη στους λεβέντες κι αφρόντιστα 307

έπεσες για την ελληνική λευτεριά.. Δεν ανήκεις πια σε μας. Ανήκεις στη Μανιάτικη και Λακωνική ιστορία.. Στο μνημείο που μια μέρα θα στηθή μια μόνη επιγραφή αρμόζει: Το σύνθημά Σου: «Όλα για την Ελλάδα». Τα παλληκάρια σου, οι στρατιώτες σου, που τόσο σ΄ αγάπησαν και που τόσο τους λάτρεψες, θα κρατήσουν ψηλά τη σημαία σου και θα γίνη ό,τι ακριβώς μας είπες στη Σελινίτσα, στο σίφουνα απάνω της μάχης: «Κι αν πέσω μην πιστέψτε πως χανόμαστε. Γεννήτε όλοι σας Κατσαραίοι»… Οι Μανιάτες θα τραγουδάνε τον ήρωα Κατσαρέα, τον Αητό της Μάνης… Αιωνία σου η μνήμι αδέλφι, αγαπημένε Πάνο264». Τα λόγια αυτά, δίκην μοιρολογιού, αντηχούν στην πεζή τους μορφή, ως ιδεολογική ακολουθία της παλαιάς παράδοσης μανιάτικων μοιρολογιών από τον κύριο ιδεολογικό εκπρόσωπο ενός εκσυγχρονιστικού ήθους που έρχεται σε αντίθεση με το γυναικείο μοιρολόι των γυναικών265. Ο νεκρός Κατσαρέας στο μνημονικό λόγο των δεξιών άρχισε αμέσως να παίρνει θέση ήρωα, συνεχιστή του ένδοξου ελληνικού ιστορικού παρελθόντος. Παράλληλα το ότι ο ίδιος ως μανιάτης πέθανε στον εθνικό αγώνα, το γεγονός αυτό πρόβαλλε το μανιάτικο πολιτισμικό ήθος της τιμής, της αξιοπρέπειας και του υψηλού κι απαράμιλλου ήθους. Μέσα από αυτό το πλέγμα ο Σαμπατάκος ηρωοποιεί τον Κατσαρέα κι ανοίγει το δρόμο να γραφούν εγκώμια και να τυπωθούν υμνογραφικά κείμενα από τους βασιλόφρονες μανιάτες και νοτιοελλαδίτες για την προσωπικότητά του έως το 1950. Το απόγευμα ακολούθησε στην Ποταμιά και η κηδεία του «συγκροτηματάρχη»266 Κούλη Παπαδάκου, στην οποία παραβρέθηκαν κι εκεί οι αρχές της Λακωνίας. Πολλοί άνδρες της ομάδας του Κατσαρέα σε κατ’ ιδίαν συζητήσεις τους μετά τη δολοφονία του αρχηγού τους ύστερα από πολλά χρόνια εξέφραζαν την κρίση ότι «ευτυχώς που σκοτώθηκε ο Κατσαρέας, επειδή, αν δεν είχε σκοτωθεί, θα πηγαίναμε κατευθείαν στο Γράμμο και το Βίτσι»267. Και αυτό, γιατί, κατά εκτιμήσεις συνεργατών του, ο Κατσαρέας είχε ως απώτερο σκοπό του να πολιτευθεί και το να οδηγήσει, αν δεν σκοτωνόταν τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, τα τμήματά του λίγο αργότερα στο Γράμμο και το Βίτσι ήταν μια 264

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 35-37 Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη…….., 301-303 266 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 39 267 μαρτ. 17, 43, παράρτ. 1 265

308

ενέργεια, η οποία θα αποτελούσε τη δίοδο, που θα του άνοιγε το δρόμο μετεμφυλιακά, για να βγει στο πολιτικό σκηνικό της χώρας268. Αργότερα μάλιστα μαρτυρούνται και προσπάθειες, για να εκτεθεί σε κεντρικό σημείο στο Γύθειο και άγαλμα του Κατσαρέα, οι οποίες δεν φαίνεται να τελεσφόρησαν269. Αν η συγκρότηση στη Μάνη του ΕΛΑΣ και του Ε.Σ. οδήγησε την τοπική κοινωνία στην απαρχή ενός πολιτικού διχασμού με τα συνεπακόλουθά του, τότε θα λέγαμε ότι η δολοφονία του Κατσαρέα επέτεινε αυτόν το διχασμό, ο οποίος απέκτησε βαθιά ρίζες στην καθημερινή πραγματικότητα και πήρε έντονα κοινωνικές διαστάσεις, συσπειρώνοντας πολωτικά τους μανιάτες σ’ όσους συμμερίζονταν τα ιδανικά του Κατσαρέα και σ’ όσους τον θεωρούσαν τοπικό ταγό των ισχυρών συμφερόντων των δεξιών δικτύων κι όργανό τους. Όπως μετά τις συγκρούσεις σε Μηλιά/ Σελίνιτσα η αντίδραση των δεξιών δικτύων υπήρξε η συγκρότηση των Ταγμάτων Ασφαλείας κι η συνεργασία με τους κατακτητές ή μετά τη δολοφονία Κοντοβουνήσιου οργίασαν οι «εκκαθαρίσεις» και το κύμα βίας, έτσι και μετά τη δολοφονία Κατσαρέα παρατηρείται ως αντίδραση η επέλαση της ΕΑΟΚ προς τον έλεγχο της τοπικής εξουσίας. 7. Η ΕΞΑΡΣΗ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΩΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗ Αμέσως μετά από τη δολοφονία του Κατσαρέα το κλίμα υπήρξε εχθρικό εκ μέρους των ομάδων των παρακρατικών οργανώσεων, οι οποίες είχαν ορκιστεί για εκδίκηση. Ο Στρατιωτικός Διοικητής Λακωνίας προσπαθούσε να συγκρατήσει τις ομάδες αυτές από ακραίας μορφής ενέργειες. Στις 22 Μαρτίου η ομάδα του Μπαθρέλλου, που δυο μέρες πριν βρισκόταν στην Αρεόπολη270 για προετοιμασία επιχειρήσεων, πήγε στις φυλακές του Γυθείου κι αφού παραμέρισε τους ποινικούς κρατούμενους, συγκέντρωσε όλους τους πολιτικούς, 32 άτομα συνολικά271. Όλοι οι πολιτικοί κρατούμενοι συγκεντρώθηκαν μέσα σε ένα στρατιωτικό αυτοκίνητο κι οδηγήθηκαν στο κέντρο του Γυθείου, όπου εκτελέστηκαν με πυροβολισμούς επάνω στο 268

μαρτ. 17, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 12, 24, παράρτ. 1. Από την ίδια μαρτυρία πληροφορούμαστε σε σημειώσεις που κρατήσαμε, την ιστορική τύχη του αγάλματος του Κατσαρέα. Γενικά επάνω σ’ αυτή την πτυχή του εμφυλίου στην Ελλάδα βλέπε: Σ. Τσιάρα, Τοπία της Εθνικής Μνήμης, Αθήνα 2004, ενώ για μια σύγκριση με τον ιρλανδικό εμφύλιο βλ. A. Dolan, Commemorating the Irish Civil War History and Memory, Studies in the Social & Cultural History of Modern Warfare, New York, Cambridge Univ. Press, 2006 270 μαρτ. 11, 13, παράρτ. 1 271 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 39 (όπου αναφέρονται 30 άτομα). Βλέπε Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 184 269

309

αυτοκίνητο. Η ομάδα του Μπαθρέλλου κατευθύνθηκε στη συνέχεια στην αστυνομία και αφού παρέλαβε οκτώ προφυλακισμένους, που θα οδηγούνταν στην εξορία, τους εκτέλεσε κι αυτούς272. Αυτοί σκοτώθηκαν για αντίποινα για τη δολοφονία Κατσαρέα. Ένα μέλος της ομάδας του Παυλάκου έλεγε κατά μαρτυρία, επιδεικνύοντάς μας το μέγεθος της φρίκης, όπως έμεινε αποτυπωμένο στην τοπική μνήμη: «Χοροπηδούσαν, θεία, οι φυλακισμένοι, σαν σφαγμένα κοτόπουλα!»273. Από τους λίγους που σώθηκαν από τις φυλακές Γυθείου ήταν ο Νίκος Αγαθίας από την Τρύπη274. Μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα κηρύχτηκε ο στρατιωτικός νόμος για ολόκληρη τη Λακωνία275. Ακολούθησαν επισκέψεις υπουργών, όπως του υπουργού Δημόσιας Τάξης, Ζέρβα276, αλλά και του Γεωργίου Παπανδρέου277. Έτσι η βία κορυφώθηκε, έγινε ανεξέλεγκτη και δημιουργούσε κλίμα έντονου τρόμου και φόβου στην κοινωνική πραγματικότητα των κατοίκων του νοτιο-ελλαδικού χώρου με κύριο καθοδηγητή των τοπικών εξελίξεων την ΕΑΟΚ. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα έντονης τρομοκρατίας στο Γύθειο η ΕΑΟΚ, αναθέτοντας προσωρινά χρέη αρχηγίας στον δικηγόρο Πέτρο Γρ. Πατσάκο από τον Πύργο Διρού, προσπαθούσε να αποτρέψει τη διάλυσή της από την Κυβέρνηση. Σε διακήρυξή της από τον Ταΰγετο ανέφερε η ΕΑΟΚ: «Αι ομάδαι παραμένουν ως καθαρώς αντικομμουνιστικαί με το όνομα του μεγάλου ιδρυτού και αρχηγού Πάνου Κατσαρέα. Εις τας ομάδας δεν δύναται να υπηρετεί ουδείς «π λ ι α τ σ ι κ ο λ ό γ ο ς , δ ε ι λ ό ς κ α ι υ π ε ρ ή λ ι ξ». Υπηρετούν εις αυτάς άνδρες νέοι, τίμιοι, ηθικοί, με πίστη στην πατρίδα, με αφοσίωση εις τους δημοκρατικούς θεσμούς και το βασιλέα Παύλο, με απόφαση να πέσουν πρόθυμα, όταν τούτο επιβάλλη το συμφέρον της Ελλάδος. Άνδρες που δεν διστάζουν μπροστά σε τίποτα, δεν λογαριάζουν τίποτα, δεν αποβλέπουν παρά σε κείνο που ο ιδρυτής τους χάραξε και είπε: Στην ιδέα του ελληνισμού, στο «όλα για την Ελλάδα». Αν χαρακτηρίζουν τας ομάδας

άνθρωποι

των

καφενείων

και

των

υπουργικών

προθαλάμων

ως

272

Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο…, 23 (όπου ο αριθμός των δολοφονημένων είναι συνολικά 39) 273 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο…, 23 274 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 184. Βλέπε και μαρτ. 22, 61 κ. ε., παράρτ. 1 275 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 39 276 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 214 277 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 185

310

παρακρατικούς, αδιαφορούν. Σέβονται παντού το Κράτος, όπου το συναντήσουν, αγωνίζονται γι΄ αυτό όταν άλλοι θέλουν να το καταργήσουν. Στέκουν σε προσοχή στη θέα ρημοκκλησιού που φέρνει το Σταυρό του Χριστού και μαρμαρώνουν στο άκουσμα του εθνικού ύμνου, αφίνοντας τις σκέψεις των να φτερουγίζουν στην ωραία μορφή του ιδρυτού των, που τίποτα άλλο δεν πίστευε και για τίποτα άλλο δεν αγωνιζότανε παρά μόνο στην Ελλάδα για την Ελλάδα. Όταν αντικρύζουν Ελληνική σημαία καρφώνουν τα μάτια τους πάνω της και σφίγγουν στα χέρια το όπλο, φρουρό και προστάτη αυτού του συμβόλου, για το οποίο έδωσε το αίμα του ο μεγάλος τους αρχηγός. Δεν παίρνουν από κανέναν τίποτα. Και ένα ποτήρι νερό το ζητούν με ευγένεια. Είναι παιδιά του Κατσαρέα, που δεν ήτανε ούτε πολιτικός, ούτε πλιατσικολόγος. Δεν ζητούν τίποτα άλλο από ηθική ενίσχυση και πνευματική κατανόηση. Όσοι διαδίδουν εις βάρος των ομάδων, είναι κακόβουλοι πολιτικάντηδες και άνθρωποι ταπεινών υπολογισμών. Η πορεία των ομάδων είναι σ’ όλους γνωστή και το έργον των μόνο στραβοί και αναίσθητοι δεν νοιώθουν και δεν εκτιμούν. Αποφασισμένοι να μην εγκαταλείψουν ποτέ και για τίποτα τον αγώνα του μεγάλου μας αρχηγού, καλούμε όλους να σταθούν στο πλευρό μας άδολα και ανυστερόβουλα, αντικρύζοντες, όπως εκείνος, την Ελλάδα, που κινδυνεύει. Όσοι δεν θέλουν μπορούν να κάνουν ό,τι δήποτε άλλο εκτός από εκείνο που θίγει την Ελλάδα, τη μνήμη του αρχηγού μας, το σκοπό του αγώνος μας. Ας ασχοληθούν με τις εμπορικές τους συναλλαγές, με το θησαύρισμα των επιγείων αγαθών, με τις «κομπίνες» των, με τις πολιτικές των σκοπιμότητες. Μεις, όπως ο Πάνος Κατσαρέας, θα αγωνιστούμε για την Ελλάδα και θα τα δώσουμε όλα, ακόμα και τη ζωή μας για την Ελλάδα. Με δακρυσμένα μάτια φέρνουμε στη σκέψη μας το μεγάλο οδηγητή Πάνο Κατσαρέα και ωρκιζόμαστε στην πρώτη μας αυτή επίσημη προς το Λακωνικό Λαό ανακοίνωση ότι θα φανούμε αντάξια παιδιά του. Σταύρος Γερακάρης, Σταμάτης Γούδης, Κώστας Μπαθρέλος, Βάσος Μπογέας, Γιάννης Παυλάκος278». Με το παραπάνω κείμενο, το οποίο αποτελεί και την εναρκτήρια εξατομικευμένη ανά μικρές αποσπασματικές ομάδες δράση της ΕΑΟΚ, όπως θα αναπτυχθεί ακολούθως, επισημαίνεται ο κίνδυνος διάλυσης των ομάδων αυτών. Ο δικηγόρος συγγραφέας της προκήρυξης επισημαίνει την αποφασιστικότητα της ΕΑΟΚ για συνέχεια των δραστηριοτήτων της, προσπαθεί να καταγγείλει τα όποια φαινόμενα 278

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 35-37. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και το ανάλογο κείμενο της Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 23-40, το οποίο εκφωνείται από το φοιτητή Χρήστο Παυλέα, με σκοπό να ενισχυθεί η εθνική συνείδηση και να χαλυβδωθεί ο εθνικός ενθουσιασμός του μανιάτικου πληθυσμού

311

ξεπερνούν τα όρια του νόμιμου, ενώ οι ίδιοι παραβιάζουν το νόμο, εκτελώντας κρατούμενους, και αφήνει να εκτοξευτούν απειλητικά βέλη προς δυο κατευθύνσεις: α) προς τους ηλικιωμένους και φιλόδοξους να καρπωθούν τη δόξα και τη συνέχεια της ύπαρξης της ΕΑΟΚ αλλά και β) προς την πολιτική εξουσία, επισημαίνοντας την εμπλοκή της με διάφορα οικονομικά συμφέροντα. Το αδύνατο αυτό σημείο της επίσης αδύνατης αστικής ελληνικής δημοκρατίας χρησιμοποιούσαν άλλωστε ως επιχείρημα και τα αρχηγικά μέλη του ΔΣΠ, για να ενισχύσουν το ηθικό των πολεμιστών του279. Για το συντάκτη τα μέλη της ΕΑΟΚ ζητούν «ηθική ενίσχυση και πνευματική κατανόηση» από το μανιάτικο κόσμο, μια και ο ανυστερόβουλος χαρακτήρας τους κι η

ειλικρίνειά

τους

μπορούν

να

δικαιολογούν

πιθανές

παρεκτροπές

από

«υπερβάλλοντα ζήλο». Ο ΔΣΠ από την άλλη μεριά προσπαθούσε κι αυτός να τονίσει στους «αντάρτες» αλλά και στο λαό τις φρικώδεις ενέργειες του Μπαθρέλλου και του παρακράτους εν γένει. Πέρα από αυτό, ισχυρό προπαγανδιστικό επιχείρημα του ΔΣΠ για ανύψωση του ηθικού των ανταρτών υπήρξε και η εξαγγελία προς τους «αντάρτες» για χτύπημα της ομάδας του Παυλάκου. Κι αυτό, γιατί ένα τέτοιο χτύπημα έβρισκε γόνιμο έδαφος στις συνειδήσεις των «ανταρτών» και θα τους αναπτέρωνε το ηθικό, μια και οι ενέργειες του Παυλάκου κατά κοινή αποδοχή προκαλούσαν τους «αντάρτες», αφού ξεπερνούσαν τα όρια280. Η ομάδα του Παυλάκου, που ωστόσο δεν «χτυπιόταν» εύκολα σε καμιά από τις μάχες που είχε δώσει281, αναφερόταν να έχει στο ενεργητικό της χρεωθεί με πεπραγμένα, που προκαλούσαν στο ΔΣΠ, κι όχι μόνο, αποτροπιασμό. Αναφέρεται από αριστερές πηγές μετά τη μάχη της Τρύπης (24-3-1947) και μέσα στο κλίμα αντιποίνων για τη δολοφονία Κατσαρέα ότι η ομάδα είχε βιάσει ομαδικά στη σπηλιά «Λαγκάδα» Ταϋγέτου τη δωδεκάχρονη κόρη του Θανάση Κυβέλου282. Η ίδια ομάδα αναφέρεται πάλι από τις ίδιες πηγές ότι είχε οδηγήσει σε εκκένωση το χωριό Σουστιάνοι, μια και οι κάτοικοί του είχαν φτιάξει καλύβες με ελατόκλαρα στον αυχένα του Ποτισώνα για κρυψώνα από τις παρακρατικές ομάδες. Κι αυτό, γιατί η ομάδα Παυλάκου είχε προκαλέσει σκοτωμούς και κλίμα τρομοκρατίας στο εν λόγω 279

κάτι τέτοιο φαίνεται από τις ανακρίσεις ύστερα από τη σύλληψη και την καταδίκη του Λ. Κωνστανταράκου, βλ.: Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 211-215 280 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 211-215 281 μαρτ. 9, 12, παράρτ. 1 282 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 182

312

χωριό283. Από αριστερές προσωπικές μαρτυρίες αναφέρονται επίσης παρεκτροπές της ομάδας Παυλάκου έναντι της ανθρώπινης προσωπικότητας284. Τις παρεκτροπές τις επιβεβαιώνουν και μαρτυρίες εκ μέρους των ΕΑΟΚ, τονίζοντας γενικά το κλίμα βιασμών, κλοπών και φόνων, που κυριάρχησαν285. Αλλά και ο υποστράτηγος Στανωτάς, που ανέλαβε τη διοίκηση του Εθνικού Στρατού στην Πελοπόννησο το Μάιο του 1947 σε αντικατάσταση του Βενετσάνου Κετσέα, σε έκθεσή του αναφερόμενος στη δράση των παρακρατικών οργανώσεων της Λακωνίας έγραφε: «Δυστυχώς η Πελοπόννησος και δη η Λακωνία, είχε το ατύχημα να διατηρεί μια σοβαρωτάτην παρακρατικήν οργάνωσιν, ήτις ουδέν απολύτως προσέφερεν εις τον αγώνα και ουδεμίαν σύγκρουσιν είχε μετά των κομμουνιστοσυμμοριτών. Τουναντίον παρενέβαλεν πλείστα εμπόδια και απέβη κυριολεκτικώς μάστιξ της Λακωνίας διά τω λεηλασιών, βιαιοπραγιών και του αναιτίου φόνου γερόντων και γυναικών καθώς και του ευκόλου πλουτισμού των αρχηγών της..286». Παρά τη δύσκολη θέση, στην οποία βρέθηκε η ΕΑΟΚ, διατήρησε τη δυναμική της. Οι κατ’ επίφαση, αφού ουσιαστικά δεν φαινόταν να υπάρχει η αντίστοιχη πολιτική βούληση, προσπάθειες του Κράτους να περιοριστεί η δράση της, που είχαν ξεκινήσει από το 1946 με διαταγή για διάλυσή της, η οποία ποτέ δεν εφαρμόστηκε287, διατηρήθηκαν έως το Μάιο του 1947. Με προβληματισμό για την ανασυγκρότηση της ΕΑΟΚ από τους ομαδάρχες του Κατσαρέα και μέσα στην τρομοκρατική ατμόσφαιρα αντιποίνων στους κόλπους της η απειλή διάλυσης πάντως των ομάδων υφίστατο έντονη288. Η προσπάθεια ανασυγκρότησης στηριζόταν θεωρητικά στην παρελθοντική αγιολογία και μυθοποίηση του Κατσαρέα, ώστε αυτό να αποτελέσει το σημείο ιδεολογικής αιχμής για την αποδοχή της ΕΑΟΚ στην κοινή μανιάτικη συνείδηση. Πρακτικά η ΕΑΟΚ ζητούσε λοιπόν εν ονόματι του Κατσαρέα να της αφεθεί ελεύθερο πεδίο δράσης και εμπλοκής σε τρομοκρατικές ενέργειες εναντίον των εναπομεινάντων κομμουνιστών στη νότιο Πελοπόννησο.

Κάπως έτσι θα

283

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 199 μαρτ. 15, 31-32, παράρτ. 1 285 μαρτ. 5, 4, παράρτ. 1 286 Δ. Ζαφειρόπουλος, Ο Αντισυμμοριακός Αγών 1945-1949 παρά Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 214-215 287 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ….., 9-10 288 μαρτ. 5, 4, παράρτ. 1 284

313

ελαττώνονταν οι αντιδράσεις της κοινής γνώμης της Μάνης στη δράση των πρώην ομαδαρχών. Κι όλα αυτά μέσα στο παρασκήνιο του αγώνα για τη διαδοχή και τον έλεγχο της ΕΑΟΚ μετά το σκοτωμό του Κατσαρέα. Στη διατήρησή της ωστόσο συνεπικούρησε και η ουσιαστική έλλειψη πολιτικής βούλησης τόσο από το επίσημο Κράτος όσο και από την τοπική αυτοδιοίκηση, για να διαλυθεί η ΕΑΟΚ. Ο τοπικισμός κι ο αντικομμουνισμός συνιστούσαν τα ισχυρά ιδεολογικά όπλα, με τα οποία η ΕΑΟΚ επιζητούσε την ανοχή του επίσημου Κράτους στη δράση της. «Οι Μανιάται, επίμονοι, δεν εγκατέλειψαν τον αγώνα. Διησθάνοντο ότι η Ελλάς κινδυνεύει, η ιστορία των ζωντανεύει εις τας ψυχάς των και ορκίζονται να μην πατήσουν τα άγια χώματα της πατρίδος των οι κομμουνισταί προδόται του ΕΛΑΣ, του δήθεν «Δημοκρατικού Στρατού», της συμμορίας των εγκληματιών, η οποία υπηρετεί ξένα συμφέροντα και δολίους σκοπούς289». Αυτό το κλίμα είχε οδηγήσει την περίοδο Απριλίου – Μαΐου 1947 τις ομάδες αυτές να συμπτυχθούν πέρα από τις εξορμήσεις, τις οποίες διενεργούσαν, στις βασικές τους θέσεις290.

289 290

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 8 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 186

314

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΡΑΤΙΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΕΑΟΚ: ΟΡΓΑΝΩΣΗ, ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΗΧΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΝΗ 1.

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ «ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑΡΧΩΝ» ΚΑΙ ΤΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ

ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΜΙΑΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ: ΠΩΣ ΕΓΙΝΕ Η ΔΙΑΔΟΧΗ ΚΑΤΣΑΡΕΑ ΣΤΗΝ ΕΑΟΚ Ένας ευρύτερος στόχος του ελληνικού κράτους ήταν η προσπάθεια να θέσει υπό τον έλεγχό του τις παρακρατικές οργανώσεις, ενσωματώνοντάς τες στον Ελληνικό Στρατό σε μια περίοδο, κατά την οποία η φτώχεια και η πείνα χαρακτήριζαν τις τοπικές κοινωνίες της νοτίου Πελοποννήσου1. Και στη Μάνη η πολιτική αυτή δεν ήταν που στην περιοχή έδρασε μια εξαιρετικά συμπαγής παρακρατική οργάνωση, που πίεσε κι απαίτησε έντονα αυτή την ενσωμάτωση, ελέγχοντας πλήρως πολιτικά και κοινωνικά την περιοχή. Από την άνοιξη του 1947 επιτελούνταν διεργασίες τόσο για τη μη διάλυση της ΕΑΟΚ όσο και για τον έλεγχο της εξουσίας και οι ομαδάρχες του Κατσαρέα αυτοπροσδιορίστηκαν αποσπαματάρχες. Αμέσως καθένας από αυτούς, που την συναποτελούσαν οριοθέτησε την ακτίνα δράσης του2. Βρισκόμενοι ηλικιακά ανάμεσα στα 20 και στα 30 χρόνια, αποτελούσαν ενεργητικά στοιχεία για δράση στην περιοχή. Κανένας από τους Γερακάρη, Μπογέα, Παυλάκο, που είχαν προέλευση και βάση τη Μάνη, δεν ήθελε να αναλάβει την αρχηγία της ΕΑΟΚ ανώτερος αξιωματικός του ελληνικού στρατού. Κι αυτό, γιατί, αν αναλάμβανε την ηγεσία αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού, η δράση τους θα περιοριζόταν και συνάμα θα περιοριζόταν και η ελευθερία κινήσεων εκ μέρους τους. Άλλωστε πολλά μέλη τους ήθελαν να μπορούν να προβαίνουν σε πάσης φύσεως ενέργειες με σκοπό τον εξουσιαστικό κοινωνικοπολιτικό έλεγχο της περιοχής, χωρίς να αισθάνονται επάνω τους τον κρατικό ή κάθε άλλου είδους έλεγχο, όπως αναφέρει πληροφορητής μας, που κατατάχθηκε εθελοντής στην ΕΑΟΚ για να αυτονομηθεί από την οικογένειά του και για να εκδικηθεί τον 1

Αυτή ήταν η χαρακτηριστική παρατήρηση το Φεβρουάριο του 1947 του P. A. Porter, αμερικανού απεσταλμένου στη μετεμφυλιακή Ελλάδα για τη διερεύνηση των συνθηκών που θα επιβεβαιώσουν την ακόλουθη αμερικανική βοήθεια, το γνωστό σχέδιο Marshal. Βλέπε P. Porter, Ζητείται: Ένα θαύμα για την Ελλάδα, Ημερολόγιο ενός Προεδρικού Απεσταλμένου. 20 Ιανουαρίου-27 Φεβρουαρίου 1947, Αθήνα, Βήμα Μαρτυρίες, 2010, 165-170 2 μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1

315

αδελφό του, αλλά εξέφρασε το σκεπτικισμό του από τη συμπεριφορά των ομάδων, ώσπου να καταταγεί στο στρατό 3. «Ο Παυλάκος, ο Γερακάρης κι ο Μπογέας υπήρξαν ομαδάρχες του Κατσαρέα. Μετά τη δολοφονία του υπήρξε δυσκολία στο ποιος θα αναλάβει τον επίσημο έλεγχο των ομάδων. Η σκέψη ήταν να αναλάβει κάποιος αξιωματικός. Αλλά δεν δέχονταν οι ομαδάρχες. Αυτοί ήθελαν να είναι ελεύθεροι να κλέβουν, να αρπάζουν, να γαμάνε, να σκοτώνουν». Από την άλλη πλευρά τόσο η πολιτεία όσο και ο ελληνικός στρατός επιθυμούσαν να διατηρήσουν τις παραστρατιωτικές οργανώσεις. Ο Γεώργιος Παπανδρέου μάλιστα, όταν επισκέφτηκε το Γύθειο μετά τις εκτελέσεις του Μπαθρέλλου, υπήρξε σαφής, λέγοντας ότι «εφόσον δεν έχει αποκατασταθεί η έννοια του Κράτους, η διατήρησις των παρακρατικών οργανώσεων της Δεξιάς αποτελεί εθνικήν ανάγκην. Όταν αργότερα επιτευχθεί η δημιουργία ισχυρού κράτους, αι παρακρατικαί οργανώσεις δεν θα έχουν λόγο υπάρξεως4». Παρά το ότι οι ίδιες οι παρακρατικές ομάδες υπέσκαπταν στην περιοχή την έννοια του κράτους με ενέργειες όπως οι εκτελέσεις του Μπαθρέλλου και παρά το γεγονός ότι κι οι επίσημες στρατιωτικές απόψεις εξέφραζαν ανοιχτά την αντίθεσή τους σ’ αυτές (Ζαφειρόπουλος στο βιβλίο του ο «Αντισυμμοριακός Αγών, 1946-1949», μαρτ. 1, παράρτ. 1) η δήλωση Παπανδρέου «περί εθνικής ανάγκης», όπως και οι σχέσεις Κουρούκλη με Κατσαρέα καταδείχνουν τις βαθύτερες σχέσεις ΕΑΟΚ και στρατού κατά το 1947, όταν δεν υπήρχε πια στο στρατό μια κατάσταση που θα επέβαλε μια τέτοιου είδους συνεργασία. Ασφαλώς η κοινή ιδεολογική δεξαμενή και των δυο, που στην περιοχή έβρισκε ισχυρή απήχηση, απαιτούσαν αμοιβαίες υποχωρήσεις και στις δυο πλευρές: από τη μια μεριά ο στρατός και το επίσημο κράτος προσπαθούσαν με «ήπιες» η υποχωρητικές μεθόδους να εντάξουν την ΕΑΟΚ στο ακόμη υπό οικοδόμηση κοινωνικό εμφυλιακό γίγνεσθαι, ενώ από την άλλη η ΕΑΟΚ, γνωρίζοντας τον 3

μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1 εφ. Ριζοσπάστης, 21-3-1947. Βλέπε και Η Τρίχρονη Εποποιία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, 1946-1949, Αθήνα, Ριζοσπάστης- Σύγχρονη Εποχή, 343

4

316

παρακρατικό της χαρακτήρα, αναζητούσε κάποια επαφή με το επίσημο κράτος για την κατοχύρωση της ατιμωρησίας και τη μη λογοδοσίας πράξεων των μελών της5 Έτσι λοιπόν δεν υπήρχε καμιά πιθανότητα για διάλυση των ομάδων ΕΑΟΚ. Αντίθετα αυτό που γινόταν ήταν ένας διπλωματικός αγώνας. Οι μεν αποσπασματάρχες της ΕΑΟΚ επιθυμούσαν να έχουν αυτοί οι ίδιοι τον έλεγχο ανά περιοχή κάθε είδους δραστηριότητας, πράγμα που σήμαινε ότι θα γίνονταν μια άτυπη τοπική εξουσία, το δε επίσημο κράτος επιθυμούσε να ελέγχει τις παρακρατικές ομάδες και να τις χρησιμοποιεί ως μοχλό πίεσης προς το ΚΚΕ, ώσπου η αστική έννοια της πολιτείας να εμπεδωθεί οριστικά στη χώρα. Ο Γ. Κουρούκλης, στρατιωτικός Διοικητής Λακωνίας, σε προκήρυξή του προς τους άνδρες του Κατσαρέα μετά το θάνατό του μεταξύ άλλων έγραφε: «…Μείνετε με την απόλυτη διαβεβαίωσι ότι όλος ο Λακωνικός λαός βρίσκεται μαζί σας. Η θλίψη σας γι’ αυτό πρέπει να είναι πολύ μικρή, κι ο ενθουσιασμός σας να παραμείνη μεγάλος… Κάθε σύγχυσι, κάθε λιποψυχία, κάθε απειθαρχία στις τάξεις σας, αποτελεί κηλίδωσι της μνήμης του αειμνήστου αρχηγού σας, και προσθέτει μεγάλη εξυπηρέτηση στην εγκληματική προσπάθεια των σλαυοκομμουνιστών εχθρών μας. Η πτώση της ευψυχίας σας, η ανυπακοή στις διαταγές της συνειδήσεως και του Έθνους, η διάλυσή σας, είναι ο κυριώτερος σκοπός των εχθρών της φυλής μας, γιατί σας φοβούνται και τρέμουν. Ας διαψευσθούν οικτρά τα όνειρα των ληστών….Τιμή αιώνια στη Μανιάτικη γενιά…6».

Την άνοιξη λοιπόν του 1947 έγινε ένα είδος διαμεσολάβησης ανάμεσα σε ΕΑΟΚ και επίσημο κράτος στη βάση των αμοιβαίων αλληλο-υποχωρήσεων των δυο πλευρών. Διαμεσολαβητής υπήρξε ένας ανώτατος αξιωματικός του ελληνικού στρατού7. Ο συνταγματάρχης των τεθωρακισμένων και Δ/ντής Τ.Σ.Ε. Σπάρτης,8 Κ. Χουσάκος, έθεσε τελεσίγραφο στους αποσπασματάρχες της ΕΑΟΚ να αποδεχτούν κάποιο ισχυρό πρόσωπο ως αρχηγό τους, το οποίο θα εγγυάται τη μη παρακρατική κι ασύδοτη λειτουργία της ομάδας. Ουσιαστικά, ωστόσο, ένα ισχυρό πρόσωπο δεν θα 5

Για το θέμα βλέπε τα γενικότερα έργα των D. Close, The Origin of the Greek Civil War, London, Longman, 1995 και Γ. Μαργαρίτης, Ιστορία…..,τ. Α΄ 6 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 38 7 μαρτ. 5, 5, παράρτ. 1 8 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 226

317

νομιμοποιούσε μόνο την ΕΑΟΚ και τον ιδεολογικό χαρακτήρα της δράσης της. Παράλληλα θα καθιστούσε και το επίσημο Κράτος ικανό να διαπραγματεύεται μ’ αυτήν με σοβαρότητα, αποδεχόμενο το ιδεολογικό της υπόβαθρο, αφού ένα ευυπόληπτο άτομο θα στήριζε ιδεολογικά τις θέσεις της. Η ΕΑΟΚ πάντως δεν ήθελε ολωσδιόλου να υπόκειται σε ανώτερο αξιωματικό. Οι αποσπασματάρχες δεν ήθελαν να λαμβάνουν στις περιοχές τους στρατιωτικές διαταγές. Υπό αυτό το πρίσμα έπρεπε τυπικά να υπάρξει κάποιο σεβαστό πρόσωπο9, που θα είχε και κύρος, απαραίτητο για την έξωθεν νομιμοποίηση των ενεργειών των ομαδαρχών της ΕΑΟΚ αλλά και δεν θα είχε τη δύναμη να εμποδίσει την αυτόνομη δράση τους. Οι ίδιοι μάλιστα δεν είχαν άμεσες σχέσεις αναμεταξύ τους, γεγονός που προσιδίαζε προς την αυτόνομη δράση κάθε ομάδας10. Επιπρόσθετα κανένας από τους αποσπασματάρχες δεν ήταν ικανός λόγω ηλικίας να έχει το κύρος και την εμβέλεια να αναλάβει από μόνος του το βάρος να διαδεχτεί τον Κατσαρέα. Η ηλικία των αποσπασματαρχών δεν ξεπερνούσε τα 25 χρόνια11, πράγμα που περιόριζε το κύρος και την εμπειρία των απαιτήσεων ενός αρχηγού. Άλλωστε το μικρό της ηλικίας επικαλούνται και μαρτυρίες από την ΕΑΟΚ, για να δικαιολογήσουν κάποιες πράξεις, που ξεπερνούσαν τα νόμιμα όρια12. Εντωμεταξύ οι αποσπασματάρχες προσπάθησαν αμέσως μετά τη δολοφονία Κατσαρέα να απεκδυθούν της ευθύνης για τα αντίποινα, που επακολούθησαν τη δολοφονία Κατσαρέα. Σ’ αυτή την πολιτική τους κατεύθυνση συνέτεινε και το γεγονός ότι προσπάθησαν αμέσως αφενός να δηλώσουν πίστη στο βασιλιά και στο εθνικό κράτος, αφετέρου να προβάλλουν προπαγανδιστικά ότι σκοπεύουν να απομονώσουν πλιατσικολόγους και υπερήλικες των ομάδων τους. Στράφηκαν δηλαδή εναντίον του Μπαθρέλλου και των ενεργειών του στο Γύθειο μετά τη δολοφονία Κατσαρέα, ώστε να υπερκεραστούν οι όποιες φιλοδοξίες του και να του αποδοθούν αποκλειστικές ευθύνες για τα γεγονότα των αντιποίνων, που επακολούθησαν τη δολοφονία Κατσαρέα. Αυτό αποτελούσε μια ενδιαφέρουσα πτυχή διατήρησης των εσωτερικών ισορροπιών των διαφόρων ομάδων στο εσωτερικό της ΕΑΟΚ. Ο Μπαθρέλλος είχε κατηγορηθεί έντονα πέρα από εγκληματικές πράξεις προς τους πολίτες και για είσπραξη από αυτούς φόρων σύμφωνα με τα λεγόμενα που οι άνδρες της ΕΑΟΚ χρησιμοποιούσαν13. Αυτή η 9

μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1 Ο Γερακάρης για παράδειγμα θεωρούσε τον Παυλάκο «αιμοδιψή». Βλ.: μαρτ. 6, ό. π., παράρτ. 1 11 μαρτ. 5, 4, παράρτ. 1 12 μαρτ. 9, 12, παράρτ. 1 13 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 43 10

318

κατάσταση είχε γίνει ανυπόφορη σε υπερβολικό βαθμό για τους πολίτες. Θεωρώντας τον αποδιοπομπαίο τράγο με το να αποκαλύψουν και να αποδεχτούν τις αυθαιρεσίες του οι αποσπασματάρχες αφενός τον απομάκρυναν από το παιχνίδι του ελέγχου της εξουσίας στη Μάνη κι αφετέρου φαινόταν στον «έξωθεν» κόσμο ότι η οργάνωση «καθάριζε» κι εξαγνιζόταν για τις όποιες παρεκτροπές της. Ασφαλώς η πραγματικότητα αποκάλυπτε ότι ουσιαστικά επιδίωκαν να απαλλαγούν από τον Μπαθρέλλο για οικονομικούς λόγους. Αρχικά η ΕΑΟΚ, για να νομιμοποιήσει την παρουσία της και να αποφύγει οποιαδήποτε κατηγορία που βάρυνε δικά της άτομα για παράνομες, έκνομες ή και ανήθικες πράξεις, είχε ορίσει προσωρινό αρχηγό, διάδοχο του Κατσαρέα, το δικηγόρο Πέτρο Γρ. Πραστάκο από τον Πύργο Διρού14. Αυτός αποτέλεσε ένα ενδιάμεσο κρίκο για το άμεσο διάστημα, που ακολουθούσε τη δολοφονία Κατσαρέα. Ουσιαστικά ο Πραστάκος αποτελούσε τη φωνή και την επικοινωνία των αποσπασματαρχών με το Κράτος. Όταν οι αποσπασματάρχες της ΕΑΟΚ είδαν κατά τις διαπραγματεύσεις τους με το επίσημο κράτος ότι, για να νομιμοποιηθούν, πρέπει σε ελάσσονα ή σε μείζονα βαθμό οι ίδιοι να ελέγχονται κατά κάποιο τρόπο και να υπάρξει ένας εγνωσμένου κύρους άλλος από αυτούς αρχηγός, οι ίδιοι κατάφεραν να οριστεί ένας πολιτικός αρχηγός της ΕΑΟΚ, αλλά αυτοί να συνυπογράφουν ως ομαδάρχες. Ο Πετρής, όπως τον αποκαλούσαν, που ήταν ψηλός κι αδύνατος κι είχε παρουσία στη Μέση Ανατολή, έπασχε από φυματίωση κι έτσι ο Πραστάκος οδηγήθηκε στη Σπάρτη για θεραπεία και απομακρύνθηκε από την αρχηγία της ΕΑΟΚ15. Η νέα μορφή στην ηγεσία της ΕΑΟΚ λοιπόν θα ήταν τυπικά μια συναρχηγία ενός πολιτικού αρχηγού και της αυτονομίας δράσης των αποσπασματαρχών των ομάδων, που θα δρούσαν ο καθένας στην περιοχή του. Οι ίδιοι, όντας νεότατοι στην ηλικία, επειδή ήθελαν να έχουν ένα ευρύ πλαίσιο αναφοράς σε όλα τα μανιάτικα χωριά και ένα κύρος στις ενέργειές τους, προσπάθησαν να βρουν έναν αρχηγό μορφωμένο16, που να πληρούσε τα γενικότερα κριτήριά τους, να τους νομιμοποιούσε, να απέτρεπε τη διάλυσή τους17 και να εγγυάτο την απρόσκοπτη συνέχεια της δράσης τους. Στο τέλος αυτής της διαδικασίας πολιτικός αρχηγός επιλέχθηκε ο Κυριάκος Κυριακόγκωνας, γιατρός στο Γύθειο με καταγωγή από το Δρύαλο. Ο Κυριακόγκωνας υπήρξε ένας από

14

μαρτ. 17, 41, παράρτ. 1 μαρτ. 17, 41 κ. ε., παράρτ. 1 16 μαρτ. 17, ό. π., παράρτ. 1 17 μαρτ. 5, 4, παράρτ. 1 15

319

τους πρώτους και πιο στενούς συνεργάτες του Κατσαρέα18. Το δεδομένο κύρος του στο Γύθειο, απότοκο και από την επαγγελματική του θέση και κοινωνική καταξίωση, θα αποτελούσε την ικανή και αναγκαία εγγύηση για τη διατήρηση της ΕΑΟΚ και τη μη απόρριψή της στις κοινωνικές συνειδήσεις της Μάνης. Τον ονόμαζαν μάλιστα «ο αγαπητός γιατρός»19. Ο Κυριακόγκωνας είχε την υποστήριξη και την οικονομική ενίσχυση της στρατιωτικής ηγεσίας. Αυτό μάλιστα φαίνεται, καθώς η ΕΑΟΚ ενισχύθηκε αμέσως μετά την ανάληψη εκ μέρους του της ηγεσίας της και εφοδιάστηκε με τα απαραίτητα για τη συνέχεια της δράσης της20. Η αντικομμουνιστική εν γένει στάση του καθώς και η απόφασή του να αναλάβει την πολιτική αρχηγία της ΕΑΟΚ οφειλόταν κατά κύριο λόγο στη δολοφονία του αδελφού του, που ήταν μόνιμος λοχαγός, στην Αγιά Θεσσαλίας από κομμουνιστές στις 24-7-194621. Κι έτσι αποτέλεσε τον πολιτικό αρχηγό της ΕΑΟΚ, η οποία απόκτησε και πολιτικό σκέλος πλέον στις κινήσεις της στη Μ άνη. Το σίγουρο είναι ότι η ουσία της οργάνωσης, ο ακραιφνής συγκρουσιακός προς τα εναπομείναντα αριστερά δίκτυα της Μάνης χαρακτήρας, διατηρούνταν ανέπαφος. Με την ανάληψη της εξουσίας από τον Κυριακόγκωνα έγινε και η αποπομπή από την ΕΑΟΚ του Μπαθρέλλου, πράξη που αποτέλεσε εξαγνιστική για την ανανέωση και την ιδεολογική προσήλωση της ΕΑΟΚ στο στόχο του αντικομμουνιστικού αγώνα, συμβάλλοντας

ασφαλώς

στη

νομιμοποίηση

της

οργάνωσης.

Παράλληλα

ο

Κυριακόγκωνας κι οι άλλοι αποσπασματάρχες, «αρχηγός Κ. ΚΥΡΙΑΚΟΓΚΩΝΑΣ, οι ομαδάρχαι ΓΕΡΑΚΑΡΗΣ, ΠΑΥΛΑΚΟΣ, ΜΠΟΓΕΑΣ, ΓΟΥΔΗΣ22» στο Γύθειο στις 4η Σεπτεμβρίου 1947 έδινε τα αρχηγικά του διαβατήρια στην κοινή γνώμη και διακήρυττε την πίστη του στην ατομική ιδιοκτησία, αντίθετη στον κομμουνιστικό εξισωτισμό, που απειλούσε το κανονιστικό κοινωνικό και πολιτισμικό καθεστώς. Το γεγονός αυτό βέβαια αποτελούσε έναν ισχυρό μηχανισμό προπαγάνδας, που διαδιδόταν στην τοπική κοινωνία. Η διακήρυξη αυτή έβρισκε σύμφωνους και τους αποσπασματάρχες, οι οποίοι απαλλάσσονταν από όποια ηγετική φιλοδοξία του Μπαθρέλλου. Υπογράφοντας κι αυτοί την προκήρυξη ουσιαστικά συνδιοικούσαν, δηλαδή ήταν ελεύθεροι να δρουν 18

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 41, Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 12 19 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 68 20 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 44 21 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 68-69. Βλέπε και μαρτ. 17, 41, παράρτ. 1 22 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 43-44

320

στην περιοχή ελέγχου τους αυτόνομα. Έτσι η ΕΑΟΚ συνήλθε από τη δολοφονία Κατσαρέα,

ανασυγκροτήθηκε

και

πέτυχε

την

αδιάλειπτη

λειτουργία

της,

αναπροσδιορίζοντας τη θέση της στη μανιάτικη και τη λακωνική κοινωνία με τη βοήθεια των συγκυριών και των αποφάσεων του επίσημου ελληνικού κράτους. 2.

«ΑΓΟΡΕΣ

ΒΙΑΣ»:

ΤΟΠΙΚΗ

ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ

ΚΑΙ

ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ

ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΑΟΚ Παράλληλα με τη διευθέτηση του θέματος διαδοχής στην ΕΑΟΚ η μεγάλη ένταση στις σχέσεις των ομαδαρχών κορυφώθηκε μετά το θάνατο του Κατσαρέα. Μήλο της έριδας υπήρξαν τα κέρδη από την είσπραξη των φόρων, που εισέπρατταν οι συγκροτηματάρχες σε κάθε περιοχή δράσης τους. Όλοι εποφθαλμιούσαν τα κέρδη από τους φόρους, που εισέπραττε στην περιοχή της Σκάλας ο Κώστας Μπαθρέλλος, που είχε συσπειρώσει εκεί μια αμιγώς μανιάτικη ως επί το πλείστον ομάδα23. Στο σημείο αυτό μπορούμε να εντοπίσουμε ένα ακόμη χαρακτηριστικό της δράσης και των κινήτρων των δεξιών ομάδων στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. Πρόκειται για την εμπλοκή των ομάδων αυτών με τις λεγόμενες «αγορές της βίας»24. Στη Μάνη αυτή η εμπλοκή είχε κυρίως να κάνει με το καθεστώς «έκτακτης» ή σταθερής φορολογίας από κάθε περιοχή. Ο Μπαθρέλλος δεν δίσταζε να κρατά καθαρά κι απροκάλυπτα τα χρήματα από τους φόρους για λογαριασμό του. Κι αυτή η κατάσταση στους κόλπους της ΕΑΟΚ εντεινόταν από το γεγονός ότι η περιοχή της Σκάλας, στην οποία ανέπτυσσε τη δράση του, ήταν εύφορη εξαιτίας των εσπεριδοειδών της και της πεδιάδας της. Αυτό προκαλούσε τους άλλους αποσπασματάρχες, οι οποίοι επεδίωκαν τη νομή μεριδίου από τα κέρδη, μια και οι δικές τους περιοχές ευθύνης υπήρξαν λιγότερο πλούσιες25. Μάλιστα σε μια από κοινού συνάντησή τους, που επεδίωξαν με τον Μπαθρέλλο, προσπάθησαν να μοιραστούν τα χρήματα από τη φορολογία, που αυτός είχε μαζέψει ή, αν αυτό δεν ήταν κατορθωτό, να τον οδηγήσουν να πάει σε άλλη περιοχή να δρα. 23

Μαρτυρίες ωστόσο αναπτύσσουν την άποψη ότι ο Μπαθρέλλος διάλεξε την περιοχή της Σκάλας κυρίως λόγω της ομαλότητας του εδάφους κι όχι τόσο για λόγους κάρπωσης φόρων. Βλ.: μαρτ. 18, 55, παράρτ. 1 24 για τον όρο βλέπε G. Elwert, “ Markets of Violence” στο G. Elwert, S. Feuchtwang and D. Neubert (eds), Dynamics of Violence. Processes of Escalation and De-escalation in Violent Group Conflicts, Βerlin, Sociologicus, Supplement 1, Duncker & Humbolt, 1999 και για αναφορά ως χαρακτηριστικό του στις δεξιές ομάδες της περιόδου στον ελληνικό εμφύλιο βλέπε Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Η εμφύλια βία ως μήνυμα.., 14-15 25 μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1

321

Αυτός στην εν λόγω συνάντηση αρνήθηκε και μάλιστα λίγο έλειψε να σκοτώσει το Γερακάρη26. Μάλιστα αρχηγός αποσπάσματος της ΕΑΟΚ μιλούσε και για αντιθέσεις ανάμεσα σε Μπαθρέλλο και Παυλάκο: «

Ο Μπαθρέλλος διάλεξε να πάει στη Σκάλα. Εύφορος τόπος, όχι όμως ότι πήγε γι’ αυτό,

δεν πήγε για την ευφορία, πήγε, ποιος ξέρει, πήγε γιατί του άρεσε το μέρος, υπήρχε μια ομαλότητα στο έδαφος. Και ο Παυλάκος ήρθε σε σύγκρουση με τον Μπαθρέλλο να πάει αυτός κι εκεί. Είπε «εγώ είμαι στα Λεβέτσοβα, η περιοχή είναι δική μου». Λεβέτσοβα, Κροκεές που λέμε, και Σκάλα είναι γειτονικά. «Λοιπόν δεν μπορεί να είσαι εσύ εκεί κι εγώ εδώ», του είπε ο Παυλάκος. Του ζήτησε να αλλάξει θέση. Και το Μπαθρελλάκι να πούμε, μανιατάκι γνήσιο, το πήρε, δεν ξέρω πώς. Αλλάξανε και κάτι κουβέντες, κρυφάφανερά δεν ξέρω ο ένας κι ο άλλος27.» Χαρακτηριστικά άλλος πληροφορητής μας, που ανήκε στην ΕΑΟΚ, αναφέρει: «Ο Κώστας ο Μπαθρέλλος ήταν σκληρός και δεν υπολόγιζε κανέναν. Βρισκόταν με την ομάδα του, που την αποτελούσαν πολλοί μανιάτες συγγενείς του, στην περιοχή της Σκάλας. Η Σκάλα ήταν εύφορη περιοχή. Ο Μπαθρέλλος εκεί μάζευε φόρους και κρατούσε τα χρήματα. Οι άλλοι αρχηγοί διαμαρτυρήθηκαν ότι αυτός έβγαζε πολλά χρήματα και αυτοί, που τα συγκροτήματά τους ήταν σε πιο άγονες περιοχές, δεν έβγαζαν πολλά χρήματα. Μαζεύτηκαν λοιπόν και με τον Κυριακόγγωνα πήγαν να τον συναντήσουν. Είχαν μαζί τους μια τυπική μικρή φρουρά για σωματοφύλακες. Τον συνάντησαν σε ένα καφενείο. Αυτός τους οδήγησε μέσα στο καφενείο, το οποίο ωστόσο το έλεγχαν από έξω οι άνθρωποί του. Κατά τη συζήτηση του είπαν να γίνει μοιρασιά των κερδών από τους φόρους στη Σκάλα, γιατί αυτό ήταν δίκαιο ή η ομάδα του Μπαθρέλλου να αλλάξει περιοχή δράσης και να έρθει στη Σκάλα μια άλλη ομάδα, ώστε να καρπούται κι αυτή τα κέρδη των φόρων από την εύφορη αυτή περιοχή. Ο Μπαθρέλλος δεν το δέχτηκε και αρνήθηκε. Ο Γερακάρης μάλιστα του είπε: «Είσαι κλέφτης». Κι αμέσως ο Μπαθρέλλος έβγαλε το όπλο του, του το κόλλησε στο μέτωπο και πήγε να τον πυροβολήσει. Στάθηκε τότε ο γιατρός και τράβηξε το όπλο του Μπαθρέλλου προς τα πάνω και η σφαίρα χτύπησε στο ταβάνι. Αμέσως οι άνδρες του Μπαθρέλλου από τα παράθυρα του καφενείου επενέβησαν και ζήτησαν από όλους να 26 27

μαρτ. 5, ό. π., παράρτ. 1-μαρτ. 17, 42, παράρτ.1 μαρτ. 18, 55, παράρτ. 1

322

ακινητοποιηθούν, ακινητοποιώντας και τη μικρή σωματοφυλακή των άλλων ομαδαρχών. Μετά έβγαλε έναν έναν από αυτούς έξω και τους είπε να φύγουν28.» Από τα λεγόμενα αυτά προκύπτουν τόσο ο σκληρός χαρακτήρας του Μπαθρέλλου όσο κι ο σκληρός κόσμος κι η λογική των αγορών της βίας στην τοπική κοινωνία. Ο Μπαθρέλλος λοιπόν, ελέγχοντας αρχικά και πριν ο ίδιος εκδιωχθεί την περιοχή, δεν αποδέχτηκε συνεννοήσεις με τους άλλους αποσπασματάρχες, των οποίων ο Κυριακόγγωνας προσπαθούσε να εξισορροπεί τα συμφέροντα. Το πλιάτσικο αποτελούσε βασικό κίνητρο πράξεων και δράσεων όσο κι αν ιδεολογικά δινόταν προτεραιότητα στον πατριωτικό αγώνα ενάντια στους κομμουνιστές. Φαίνεται πως την περιοχή της Σκάλας ως χώρο δράσης επιθυμούσε να καταλάβει ο Παυλάκος, κάτι που έδειξαν τα γεγονότα, αφού αυτός, όπως γνωρίζουμε, έκανε αργότερα, μετά τον εξοστρακισμό του Μπαθρέλλου, έδρα του αυτή την περιοχή. Ο Μπαθρέλλος φοβούμενος το συνασπισμό των άλλων ομαδαρχών εναντίον του κι έχοντας υπόψη του ότι οι δικές του πράξεις αντιποίνων στο Γύθειο μετά τη δολοφονία Κατσαρέα είχαν εντείνει το διχαστικό κλίμα εντός της οργάνωσης- ή τουλάχιστον αυτό άφησε κι ο συνασπισμός αποσμασματαρχών να διαφανεί αφού δεν έκαναν καμιά προσπάθεια προπαγανδιστικής συγκάλυψης των δολοφονικών ενεργειών του, θέλησε να παραδοθεί στον Χουσάκο, στον εθνικό στρατό δηλαδή στη Σπάρτη29. Ο Μπαθρέλλος δεν έπεσε έξω, καθώς οι άλλοι αποσπασματάρχες του έστησαν ενέδρα, για να τον πιάσουν, καθώς πορευόταν από «κατσικόδρομο» στο Δαφνί για Σπάρτη30. Παρά την ενέδρα ο Μπαθρέλλος γλίτωσε και ξέφυγε και τελικά τα χρήματα δεν έφτασαν ποτέ στους άλλους αποσπασματάρχες. Ωστόσο η περιοχή της Σκάλας πέρασε στον έλεγχο του Παυλάκου, ο οποίος όρισε έδρα του συγκροτήματός του τις Κροκεές. Ο Παυλάκος ζήτησε από τον Μπαθρέλλο να φύγει από τη Σκάλα, καθώς Κροκεές και Σκάλα γειτνίαζαν και δεν μπορούσαν δυο ομάδες να βρίσκονταν σε εκείνη την ίδια την περιοχή31. Ο Μπαθρέλλος εξοστρακίστηκε και η συμπεριφορά του καυτηριάστηκε από τον Κυριακόγγωνα, δηλαδή από τη νέα τάξη πραγμάτων στην ΕΑΟΚ μετά το θάνατο του Κατσαρέα. Αυτό αποτέλεσε μια νίκη των αποσπασματαρχών και ένα ξεκαθάρισμα λογαριασμών αναμεταξύ τους στη διανομή και τον έλεγχο της εξουσίας. Έτσι ο Μπαθρέλλος έφυγε λοιπόν για την 28

μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1 μαρτ. 5, ό. π., παράρτ. 1 30 μαρτ. 5, ό. π., παράρτ. 1 31 μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1 29

323

Αθήνα απεμπλεκόμενος εξολοκλήρου από την κατάσταση στη Μάνη, αντιδρώντας στα κελεύσματα του Παυλάκου32.Ωστόσο, οι «αγορές της βίας» δεν φαίνεται να σταμάτησαν να λειτουργούν μετά τη φυγή του Μπαθρέλλου. Οι εκ των έσω κατηγορίες προς τον αποθηκάριο της ΕΑΟΚ για αποστολή από τις αποθήκες ελέγχου στην Αθήνα των «προϊόντων

της φορολογίας» προς ίδια εκμετάλλευση

επιβεβαιώνουν τη διαρκή λειτουργία τους33. Φαίνεται λοιπόν ότι μια ευρύτερη τάση οικονομικού ελέγχου των περιοχών της Λακωνίας εγκαινιάστηκε μέσω της ΕΑΟΚ. Το γεγονός της διαμάχης για τον έλεγχο των φόρων στις λακωνικές περιοχές, που δραστηριοποιούταν η ΕΑΟΚ, αποδεικνύει και τα οικονομικά κίνητρα, που υποκρύπτονταν στις ενέργειες της ΕΑΟΚ. Ακόμα βέβαια κι αυτά θα εξέφραζαν μια συγκεκριμένη ομάδα κι όχι όλους τους μετέχοντες στις ομάδες της ΕΑΟΚ. Η λεία του πλιάτσικου επικεντρωνόταν σε αρπαγή λαδιού34 και κατσικιών35 ή και σε συγκομιδή των καρπών από τα κτήματα αριστερών36, πράγματα που αποτελούσαν τις εστίες σύγκρουσης για τον οικονομικό έλεγχο ανάμεσα στις ομάδες της ΕΑΟΚ. Πάγια φορολογία δεν φαίνεται να είχε καθοριστεί, αλλά κάθε αποσπασματάρχης επέβαλλε κατά περίσταση τοπικούς, δυσβάστακτους για τους ντόπιους37, φόρους για τη συντήρηση της ομάδας του, όταν κι αν έκρινε ότι οι καταστάσεις στην ομάδα του και τα οικονομικά της περιοχής, που δρούσε, το επέβαλλαν. Πέρα λοιπόν από όποιον άλλο παράγοντα, που επηρέαζε τις κινήσεις της ΕΑΟΚ, ο οικονομικός συνέβαλε τα μέγιστα στη δράση και τη μετεξέλιξη των ομάδων αυτών, παραμερίζοντας στην καθημερινή πράξη τις ιδεολογικές διακηρύξεις της ομάδας για πρόταξη της πατριωτικής καθαρότητας στον αγώνα έναντι του κομμουνιστικού κινδύνου. Ενδεικτικό του κλίματος της αγοράς βίας στην περιοχή είναι και το αποκαλυπτικό απόσπασμα των λεγομένων ενός από τους αποσπασματάρχες για το θέμα: «Στις ομάδες, που είχαμε, κάναμε κάποια στιγμή μια συμφωνία σαν αυτή της Βάρκιζας και λέγαμε να μην υπάρχει το δικαίωμα σε ανταλλαγές στρατιωτών από ομάδα σε ομάδα. Παλαιά επιτρεπόταν να γίνεται αυτό, αλλά, επειδή έφευγαν πολλοί και έρχονταν επάνω σε εμένα, έγινε και αυτή η συμφωνία, για να σταματήσουν οι ανταλλαγές 32

μαρτ. 18, 48 κ.ε., 55, παράρτ. 1 μαρτ. 17, 42, παράρτ.1 34 μαρτ. 16, 37-38, παράρτ. 1 35 Σ. Καστριτσέα- Κλαμπατσέα, Σαϊδονίτικες Μνήμες, 1989, 66 36 μαρτ. 18, 55, παράρτ. 1 37 μαρτ. 12, 21, παράρτ.1 33

324

στρατιωτών. Σχετικά με τα οικονομικά ο Σταύρος ο Γερακάρης είχε έναν ξάδελφό του Σταύρο, οικονομικό διευθυντή. Αυτός είχε στέρνες στην Αρεόπολη για μαζώματα, τέτοια. Κι έκανε και λίρες, έκανε και λεφτά. Μαθαίνεται να πούμε ότι έκανε λεφτά. Ό,τι έκανε ο καθένας είπα τότε είναι τιμή του. Εμένα αυτό που με ενοχλάει είναι στο τέλος, μόλις διαλυθήκαμε. Ο Παυλάκος, δεν ξέρω πως, ανακάλυψε ότι ο Καράτζαλης έχει λίρες πολλές από τα οικονομικά του συγκροτήματος. Ο Παυλάκος, βόϊδι, σκληρός, πιάνει κάποια ομάδα και τον κάλεσε το Γερακάρη, τηλέφωνο, με σύνδεσμο και του λέει το και το. Και του είπε να βάλει ο Καράτζαλης τις λίρες κάτω να τις μοιράσουμε όλοι, επειδή τις δικαιούμασταν όλοι. Εγώ δεν ήξερα, σκοτάδι είχα. Κι ήταν στο μέσον κι ο Κυριακόγγωνας μεσολαβητής, όχι για τις λίρες, αλλά μεσολαβητής, για να τα βρούμε, κυρίως ο Γερακάρης κι ο Παυλάκος. Τίποτα δεν γινόταν. Ο Παυλάκος βόϊδι, ο Γερακάρης από εκεί κι εντέλει στριμώξανε τον Καράτζαλη κι ο Καράτζαλης αποκάλυψε 400 λίρες. «Το περίσσευμά μου», είπε, «είναι 400 λίρες»38. Μάλιστα η ομάδα Μπογέα είχε φτάσει στο σημείο να αποθηκεύει 50 τόνους λάδι από ελιές αριστερών, κι όχι μόνο, και να κατέχει 2500 γίδια στα βουνά, από τα οποία πουλήθηκαν τα 1000 και τα χρήματα δόθηκαν ισομερώς στα μέλη της ομάδας39. 3.Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΟΜΑΔΩΝ ΤΗΣ ΕΑΟΚ Ο φιλοεθνικιστικός τύπος της Σπάρτης έγραφε στο τέλος του καλοκαιριού του 1947 ιάμβους για την ΕΑΟΚ, χαρακτηρίζοντας την ηρωική, επειδή οι άντρες της «έσωσαν την Λακωνίαν από τον σφαγιασμόν, και απέτρεψαν τον εξευτελισμόν του Κράτους εις την ακρόπολιν του Εθνικισμού40». Ο Παυλάκος, ο Γούδης, ο Μπογέας και ο Γερακάρης για το βασικό δεξιό αφηγητή του έργου της ΕΑΟΚ «λαμβάνουν θέσιν παρά το πλευρόν των αγωνιστών του 21. Ο Κυριακόγκωνας κατευθύνει τους πάντας προς τον δρόμον της τιμής και του καθήκοντος. Αι υπερβασίαι,

38

μαρτ 18, 55, παράρτ. 1 μαρτ. 17, 42, παράρτ. – μαρτ.18, 49, παράρτ. 1 40 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 44 39

325

όπου κι αν διεπράττοντο εξέλιπαν. Οι ΕΑΟΚ είναι πλέον φρουροί των νόμων της Πατρίδος, γνήσιοι Έλληνες, τίμιοι Μανιάτες41». Μετά τη διαδοχή και την παγίωση του νέου κλίματος στην ΕΑΟΚ οι αποσπαματάρχες οργανώνονταν οι ίδιοι στα τμήματά τους. Κι έβρισκαν αμέριστη συμπαράσταση από τον τοπικό τύπο της δεξιάς. Στη μέσα Μάνη δεν υπήρχε μετά τις «εκκαθαρίσεις» του 1945

καμιά

εστία

κομμουνιστών.

Τμηματικά

και

περιστασιακά

γίνονταν

«εκκαθαρίσεις» οικογενειών κομμουνιστών, δηλαδή πράξεις εκφοβισμού ή και αντίποινα με δολοφονίες, όταν οι οικογένειες κομμουνιστών υπέθαλπαν ή βοηθούσαν κατά τη διαφυγή τους κυνηγημένους κομμουνιστές. Έτσι η ΕΑΟΚ μπορούσε να παγιώσει την οργανωτική της οικοδόμηση και να στήσει το ισχυρό δίκτυό της στην περιοχή απερίσπαστη. H πολιτική διοίκηση της ΕΑΟΚ αποτελείτο από τον αρχηγό κι ένα άτυπο συμβούλιο γύρω του, το οποίο συγκρατιόταν από τρία πολιτικά στελέχη και δυο στρατιωτικά. Πολιτικά στελέχη της ΕΑΟΚ ήταν οι τρεις πρώην συνεργάτες του Κατσαρέα (ο Μπαλιτσάρης, που υπέγραφε ως επιτελάρχης τις διαταγές του Κυριακόγγωνα προς τους αποσπασματάρχες42 και ο Ζαφειράκος, οι οποίοι ήταν

δικηγόροι, και ο

Λυμπέρης, φαρμακοποιός), ενώ τα στρατιωτικά ήταν ο λοχαγός Ιωάννης Σαμπατακάκης από την Αρεόπολη και ο υπολοχαγός Πουλίκος Πουλικάκος, ο οποίος είχε αναλάβει τη διεύθυνση και τη λειτουργία ενός άτυπου Γραφείου Πληροφοριών σχετικά με τις κινήσεις των κομμουνιστών. Ο ίδιος ήταν επιφορτισμένος με πολλαπλά καθήκοντα43.

Δυο

μανιάτες

αποτελούσαν

τους

υπασπιστές

του

αρχηγού

Κυριακόγκωνα, οι στρατιώτες Βενέτης Κολοκούρης και ο Κούλης Πιερρακάκης. Παράλληλα, κατά το πρότυπο του ΕΛΑΣ, ο οποίος είχε και εφεδρικό τμήμα, η ΕΑΟΚ είχε οργανώσει κι αυτή εφεδρικό τμήμα. Το εφεδρικό αυτό τμήμα χωριζόταν σε εφεδρικό ΕΑΟΚ ανατολικού Ταϋγέτου και εφεδρικό τμήμα Δυτικού Ταϋγέτου. Στην ΕΑΟΚ υπήρξε κι ένας γενικός έφορος, ο Στ. Γερακάρης (= Καράτζαλης), πρώτος εξάδελφος του συνονόματού του αποσπασματάρχη με μέλη της οικογένειας Βουνισέα44.

41

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 45 Διαταγή Αρχηγού ΕΑΟΚ προς Διοικητές Μονάδων ΕΑΟΚ , Εν Γυθείω τη 23η Ιουνίου 1949 . Π. 9. Υπογραφές του Μπαλιτσάρη φαίνονται σε αρχειακό υλικό αρ. 5 και αρ. 6, παράρτ. 2 43 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 69 44 μαρτ. 17, 42, παράρτ. 1 42

326

Η εν λόγω πολιτική διοίκηση της ΕΑΟΚ εξασφάλιζε ταχύτητα τη λήψη πολιτικών αποφάσεων και το σχεδιασμό των κατευθυντήριων γραμμών αναφορικά με το κυνήγι των «ανταρτών». Παρόλα αυτά δεν διαφαίνονται από τις μαρτυρίες45 άμεσες σχέσεις του αρχηγού με τους αποσπασματάρχες της ΕΑΟΚ. Μάλιστα ο Κυριακόγκωνας φερόταν από τις δεξιές πηγές εκείνης της περιόδου, που έρρεπαν προς μια εκ των υστέρων νομιμοποίηση της δράσης της ΕΑΟΚ, να ήταν μετριοπαθής, καθώς δεν συμπαθούσε τις βίαιες ενέργειες. Αυτό προκύπτει από την έμμεση άρνηση διαταγής, που του είχε δοθεί ως αρχηγού της ΕΑΟΚ από στρατιωτικό αρχηγό να προβεί σε κάψιμο χωριών Ταϋγέτου. Ο ίδιος αρνήθηκε να κάψει Λακωνικό χωριό σε παρατήρηση

του

στρατιωτικού

ηγέτη

ότι

η

ΕΑΟΚ

δίδαξε

πρώτη

τον

αντικομμουνιστικό αγώνα στην Ελλάδα46. Βασικό στοιχείο δράσης της ΕΑΟΚ υπήρξε ο μηχανισμός επιστράτευσής της, ο οποίος ασκείτο από τον Κατσαρέα, όσο αυτός ζούσε47. Ο Κατσαρέας είχε χωρίσει τις ομάδες διοικητικά σε γεωγραφικές περιφέρειες, ορίζοντας ομαδάρχες στην κάθε περιφέρεια, και ακολούθως καθόρισε το πεδίο δράσης του καθενός48. Κάθε ομάδα είχε χωριστή αποθήκη, στην οποία με υπεύθυνο αποθηκάριο συγκεντρωνόταν ο απαραίτητος αριθμός των τροφίμων και των αγαθών της ομάδας49. Κεντρικές αποθήκες υπήρχαν στο Οίτυλο, οι οποίες ελέγχονταν από το Σταύρο Γερακάρη (Καράτζαλη) και τον

Παναγιώτη

Βουνισέα50.

Στις

κεντρικές

αποθήκες

δινόταν

μέρος

των

συσσωρευμένων αγαθών από όλες τις αποθήκες. Το υλικό κέρδος των ομάδων στηριζόταν στο μάζεμα ελιών από κτήματα αριστερών οικογενειών, στην αρπαγή βοδιών και γιδιών51, πράξεις που απέδιδαν οικονομικά σε μεγάλο βαθμό, παρά το γεγονός ότι δεν ήθελαν, όπως τόνιζαν, πλιατσικολόγους! Οι μετακινήσεις ανδρών από ομάδα σε ομάδα επιτρέπονταν και οι διοικήσεις ήταν χαλαρές σε αυτόν τον τομέα52. Αντίθετα όλη η αυστηρότητα εξαντλούταν σε περίπτωση που κάποιος ζητούσε να φύγει από την ομάδα οριστικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η εν ψυχρώ δολοφονία από το Γερακάρη του Κατσαφαρέα, ο οποίος εξέφρασε την ανένδοτη επιθυμία να

45

μαρτ. 9, 12, παράρτ. 1 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 67-68 47 μαρτ. 17, 42, παράρτ. 1 48 μαρτ. 18, 55, παράρτ. 1 49 μαρτ. 17, 42, παράρτ. 1- μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1 50 μαρτ. 17, ό. π., παράρτ. 1 51 μαρτ. 17, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 18, 55, παράρτ. 1 52 μαρτ. 5, 4, παράρτ. 1- μαρτ. 17, ό. π., παράρτ. 1 46

327

φύγει αμέσως από την ομάδα53. Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα προς την κατεύθυνση αυτή μας παρέχει άλλος πληροφορητής μας: «Ένα γεγονός που με πείραξε προσωπικά και αποδείκνυε το κλίμα ήταν το εξής: Ένας είπε ότι άμα γίνει κάτι οι μεγάλοι θα φύγουν με τις βενζινακάτους, που φύλαγαν στη Σελινίτσα, αν οι αντάρτες επιτεθούν κι οι υπόλοιποι θα μείνουν και θα διαλυθούν από τους αντάρτες. Κι αυτό, γιατί ο Γερακάρης ήθελε πάντα να υπάρχουν δυο βενζινάκατοι στη Σελινίτσα σε κατάσταση ανάγκης, αν γινόταν κάτι. Αυτές πήγαιναν στην Καλαμάτα δρομολόγιο κι ο Γερακάρης ήθελε να κανονίζουν τα δρομολόγια έτσι, ώστε πάντα να υπάρχουν στη Σελινίτσα, δηλαδή όταν μερικές ήταν Καλαμάτα, οι υπόλοιπες να ήταν Σελινίτσα. Οι κουβέντες αυτές έφτασαν στα αυτιά του Γερακάρη μέσω ρουφιάνων. Το πρωί στην αναφορά έβγαλε λοιπόν έξω δυο Παπαδοθωμάδες και τους είπε ότι αυτά που είπαν δημιουργούν άσχημες εντυπώσεις στην ομάδα. Και για παραδειγματισμό έβγαλε το όπλο του και τους σκότωσε εν ψυχρώ. Δεν μπορούσε κανείς να αντιδράσει, επειδή είχε ακολούθους ως φρουρά που τον φύλαγε54.» Τόσο οι φιλικές σχέσεις με άτομα, που ανέλαβαν να δράσουν εναντίον των αριστερών στη Μάνη, όσο και τα πλήγματα, που δεχόταν σε ανθρώπινο δυναμικό μια οικογένεια, και κατά το εθιμικό μανιάτικο δίκαιο επιβαλλόταν για αυτά τα πλήγματα εκδίκηση, όλα αυτά αποτέλεσαν καθοριστικούς παράγοντες, που επηρέασαν τη συμμετοχή μερίδας μανιατών στην ΕΑΟΚ55. Ενδεικτικά ας δούμε πως ένας πληροφορητής μας δικαιολογεί τη συμμετοχή του αλλά και τη φυγή του: «Πήγα και στην ομάδα του Μπογέα, αλλά δεν μου άρεσε η ποιότητα των ανθρώπων. Η κατάσταση ήταν πολύπλοκη τότε, μπερδεμένη. Εγώ ο ίδιος διαφωνούσα με τις τακτικές να πειράζουν τους κρατούμενους. Οι κρατούμενοι ήταν συγγενείς ανταρτών. Τις γυναίκες, τις πείραζαν. Εμένα δεν μου άρεσαν αυτά. Πολεμούσα σε μάχες, πώς να εκδικηθώ το αίμα του αδελφού μου, πειράζοντας κρατούμενους;» Σ’ αυτό το σημείο η οργάνωση των ομάδων της ΕΑΟΚ συνταυτίζονται με τη λειτουργία των κλειστών οργανώσεων και των σεκτών. Αλλά και η τιμωρία σε 53

μαρτ. 17, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 5, 4, παράρτ. 1 55 μαρτ.5, ό. π., παράρτ. 1 54

328

περίπτωση ή στον κίνδυνο προδοσίας από τους ομαδάρχες ήταν ανάλογη των κλειστών καστών και των σεκτών. Από το σημείο αυτό και μετά η ΕΑΟΚ φαίνεται ότι δρούσε ως μια κλειστή ολοκληρωτική κάστα, καθώς εμμέσως ήταν δύσκολο κάποιος να μπορέσει να φύγει από αυτή. Αυτό φαίνεται σε περιπτώσεις, όχι μόνο όπως αυτή του Κατσαφαρέα, αλλά και σε περιπτώσεις κατά τις οποίες ο περιορισμός μετακινήσεων από μια ομάδα σε άλλη μέσα στην ΕΑΟΚ56 ή και τα φαινόμενα βιαιοπραγιών στο πλαίσιο μιας ομάδας57. Χαρακτηριστικά παραδείγματα παραδειγματικής θανατικής τιμωρίας συναντάμε και στην ομάδα Γερακάρη, που είδαμε,58 αλλά και στην ομάδα Μπογέα (περίπτωση «Λευτέρη- Ξεφτέρη» Ατσαβέ, που θα δούμε αμέσως παρακάτω)59. Άλλωστε η γενική εντύπωση ότι τα ανώτερα στελέχη των ομάδων της ΕΑΟΚ είχαν πάντα εξόδους διαφυγής σε περίπτωση ανάγκης αντίθετα από τους απλούς πολεμιστές των ομάδων της ΕΑΟΚ μπορούσε να παρατηρηθεί και κατά τη διάρκεια της δράσης των ομάδων αυτών60. Όμως ο φόβος και οι παραδειγματικές τιμωρίες που επέβαλαν οι των αρχηγών σε κάθε μεμονωμένη αντίδραση ή διαμαρτυρία της «βάσης» σε συνδυασμό και με το έντονα πολεμικό περιβάλλον και την αίσθηση του μανιάτικου «γδικιωμού»61 διατηρούσαν την πειθαρχία στα περισσότερα μέλη αυτών των ομάδων. Δηλαδή κάθε αντίδραση λαμβανόταν σύμφωνα με τα ήθη της περιοχής ως προσβολή στην τιμή και τους κανόνες λειτουργίας της ομάδας, η οποία αποκτούσε μια συμβολική για τα μέλη της ανάλογη μ’ αυτή της μανιάτικης οικογένειας. Ωστόσο, αξίζει να τονιστεί πάντως και το γεγονός ότι σε αντίθεση με τα ήθη της περιοχής η εκδίωξη του μεγαλύτερου σε ηλικία Μπαθρέλλου ερχόταν σε σύγκρουση με τα παραδοσιακά ήθη της πατριαρχικής κοινωνίας, αφήνοντάς μας την εικόνα μιας εξέγερσης των πιο νέων. Η ένοπλη ομάδα αποτελώντας μια ομάδα συνοχής, ή καλύτερα πειθαρχίας, με κανόνες, που στηρίζονταν στην «μπέσα», θεωρούσε διάσπαση του εθιμικού παραδοσιακού δικαίου λειτουργίας της την προδοσία. Κι η προδοσία σήμαινε έναυσμα για τιμωρία του προδότη των συνεκτικών δομών της ομάδας, καθώς αυτός κατ’ επέκταση συνιστούσε και δυνάμει προδότης των παραδοσιακών θεσμών. Κι ο φόβος για προδοσία συνιστούσε και φόβο για αφετηρία ενός «γδικιωμού» απέναντι στον της.

56

μαρτ. 18, κυρίως 48, 52, παράρτ. 1 μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1-μαρτ. 8, 9 κ. ε., παράρτ. 1 58 μαρτ. 5, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 17, 43-44, παράρτ. 1 59 μαρτ. 17, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 18, 48, 52, παράρτ. 1 60 μαρτ. 5, 4, παράρτ. 1 61 μαρτ. 5, ό. π., παράρτ. 1 57

329

προδότη και την οικογένειά του. Έτσι ο φόβος των μελών αποτελούσε στοιχείο συνοχής. Η ομάδα Παυλάκου είχε μεταφερθεί ειδικά μετά τη μάχη της Βέρροιας62 στον Πάρνωνα, μια και εκεί είχαν συγκεντρωθεί οι δυνάμεις του ΔΣΠ. Οι κομμουνιστές εξαιτίας του ότι ο Παυλάκος ήταν γι’ αυτούς αμείλικτος και άγριος ως προς την πολιτική «των άμεσων λύσεων»63 δοκίμασαν σε πολλές περιπτώσεις να εξοντώσουν την ομάδα του χωρίς επιτυχία64. Μάλιστα κατά μαρτυρία του Κωνστανταράκου και μαρτύρων σε κατάθεση, όταν συνελήφθηκε ο πρώτος κατά την προσπάθειά του να περάσει κολυμπώντας τον Ισθμό ως σύνδεσμος του Στ. Γκιουζέλη και του αρχηγείου του ΔΣΕ, τονιζόταν ότι, όταν χρειαζόταν να εξυψωθεί το ηθικό των «ανταρτών», σχεδιαζόταν ή ανακοινωνόταν μια επιθετική ενέργεια εναντίον των ομάδων του Παυλάκου65. Οι σχέσεις του Παυλάκου με τους άλλους αποσπασματάρχες δεν ήταν στενές66. Βέβαια τονίζεται ότι ο ίδιος έτρεξε εθελοντικά να βοηθήσει την ομάδα Μπρατίστα στο Γεράκι, όταν «αντιμετωπιζόταν η κατάρα του εαμοκομμουνισμού και των συνεργατών του σλαύων» κατά την έκφραση αβροφροσύνης του Διοικητή Πελοποννήσου, στρατηγού Μαντά, προς την ΕΑΟΚ και τους αποσπασματάρχες της στη μάχη στο Γεράκι67. Ο Παυλάκος υπήρξε αποσπασματάρχης διλοχίας με έδρα πια τη Σκάλα. Το βουνό Μαυροβούνι υπήρξε το βασικό σημείο διαμονής της ομάδας68. Ο ένας διμοιρίτης ήταν ο Κυριάκος Κουρετζής από τα Άλικα κι ο άλλος ο Νικ. Μπρεττάκος από την Κίττα. Κι οι δυο τους ήταν ικανοί πολεμιστές

κι αφοσιωμένοι, όπως όλοι οι πολεμιστές άλλωστε του

Παυλάκου69. Ο Κουρετζής παρουσιάζεται ιδιαίτερα αγαπημένος στη Σκάλα από τις πηγές της ΕΑΟΚ70, ενώ ο Μπρεττάκος παρουσιάζεται ως άτομο με τεράστια, δεκαετή, 62

μαρτ. 18, 52, 55, παράρτ. 1, όπου υπήρχε αλληλοϋποστήριξη στις ομάδες της ΕΑΟΚ σε κρίσιμες στιγμές, αλλά όχι όμως στη μάχη της Βέρροιας, που υπήρξε τραγική για την ΕΑΟΚ. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 80 κ. ε. 63 «εκκαθαρίσεις» 1945, γεγονότα σε Σουστιάνους και Τρύπη. Βλέπε μαρτ. 9, 11 κ.ε., παράρτ. 1 64 μαρτ. 9, ό. π., παράρτ. 1 65 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 213 66 μαρτ. 6, 5, παράρτ. 1- μαρτ. 9, 11 κ.ε. , παράρτ. 1 67 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 45, Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 18-19 68 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 251 69 μαρτ. 9, 11 κ.ε., παράρτ. 1 70 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…,70

330

πολεμική

εμπειρία.

Άλλοι

διμοιρίτες

του

Παυλάκου

υπήρξαν

οι

Παν.

Μαυροειδόγγονας και Ιωάννης Γκλεζάκος, οι οποίοι ήταν από τους πρώτους, που ακολούθησαν τον Παυλάκο στη δημιουργία της ομάδας του71, ο Μιχ. Σολωμάκος, ο Ιωάννης Κοσμάκος, ο Δημ. Πιερράκος και ο Γεώργιος Ντετάκος72. Αμιγώς μανιάτικη υπήρξε και η ομάδα του άλλου μανιάτη αποσπασματάρχη, Βασίλη Μπογέα. Ο Μπογέας καταγόταν από το Οίτυλο73. Είχε ακτίνα δράσης του τον Άγιο Νικόλαο Μελιτίνης. Ο καθορισμός του πεδίου δράσης του Μπογέα είχε οριστεί από τον ίδιο τον Κατσαρέα74. Ο Κατσαρέας, βοήθησε στον οπλισμό του τμήματός του, καθώς είχε υποδείξει να έρθει στην Άρνα σε επαφή με τον Λευτέρη Ατσαβέ, πρώην κομμουνιστή, που είχε μαζέψει τον οπλισμό του ΕΛΑΣ στην περιοχή. Ο Ατσαβές παρέδωσε τον οπλισμό στην Χωροφυλακή μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας»75. Ο Μπογέας παρά τους ενδοιασμούς του ήρθε σε επαφή με τον Ατσαβέ. Τον έκανε μάλιστα αργότερα και διμοιρίτη και μετά τον σκότωσε με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας στους «αντάρτες»76. Ο ίδιος κατά τη γενική εικόνα που μετεμφυλιακά επιφυλάχτηκε προς τους άνδρες της ΕΑΟΚ, υπήρξε πολύ πιστός στη δίκαιη εφαρμογή των νόμων. Οι χωριάτες της Μάνης κατά τα λεγόμενα των ίδιων των αντρών της ΕΑΟΚ φαίνεται ότι τον προτιμούσαν από τους άλλους αποσπασματάρχες στην επίλυση των διαφορών τους, επειδή η φήμη του για τη δικαιοσύνη συγκριτικά με τους άλλους αποσπασματάρχες ήταν ευρέως διαδεδομένη77. Προς την κατεύθυνση αυτή οδηγεί το γεγονός ότι κι ο ίδιος αναγνώριζε «λάθη» του, δηλαδή αναγνώριζε ότι δεν ήταν πάντα δίκαιος, αλλά ήταν πιστός στους νόμους που ο ίδιος όριζε. Κι αυτός λοιπόν αναστοχαστικά αναγνώριζε τα λάθη του την περίοδο της δράσης του στις παρακρατικές ομάδες: «Όλοι κάναμε λάθη. Εγώ πάντως αισθάνομαι ότι έκανα τα πιο λίγα από τους άλλους. Αμόρφωτοι άνθρωποι ήμασταν. Όσο καταλαβαίναμε κάναμε, όσο καταλάβαινε ο καθένας μας κάναμε, όσο καταλάβαινε. Γιατί αμόρφωτοι ανθρώποι ήμαστουν, 71

μαρτ. 9, 11 κ.ε., παράρτ. 1 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 70 73 Θα πρωταγωνιστήσει αργότερα στη Μάνη ως μέλος της ΕΑΟΚ, θα προσπαθήσει να έρθει σε επαφή με το Γιαννακόπουλο και τον Ε.Σ. και θα συλληφθεί από τον ΕΛΑΣ μαζί με ομάδα από αξιωματικούς και μανιάτες άντρες και ακολούθως θα περιπλανηθεί στα βουνά του Ταϋγέτου και στα χωριά της Αλαγονίας, ώσπου να καταφέρει να ξαναβρεθεί στη Μάνη 74 Βλέπε γενικά την αφήγησή του στη μαρτ. 18, παράρτ. 1 75 μαρτ. 18, 48-49, 51-52, παράρτ. 1 76 μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1 77 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 71 72

331

ακαλλιέργητοι, κάναμε και λάθη πολλά, άλλος λιγότερα, άλλος περισσότερα.. Αλλά εκείνο που καυχούμαι είναι ότι τα λιγότερα από όλους τα έχω κάνει εγώ. Το σίγουρο είναι ότι πιστεύαμε αυτό που κάναμε βαθιά για το καλό της χώρας.78» Μάλιστα λεγόταν ότι ο ίδιος είχε προτιμήσει να εδρεύει στην Παναγία τη Γιάτρισσα, επειδή ήθελε να αποφύγει να εμπλεχτεί σε «εκκαθαρίσεις»79. Υπήρξε από τους πρώτους συνεργάτες του Κατσαρέα. Αυτός μάλιστα βρήκε το πτώμα του, καθώς έτρεξε αμέσως με άλογα από το Γεράκι προς το σημείο, όπου σκοτώθηκε ο Κατσαρέας80. Αρχηγοί λόχου ήταν οι Γ. Γριβέας και Θ. Μπογέας. Η ομάδα είχε διμοιρίτες τους Ν. Μπογέα, αδελφό του, το Δ. Ταβουλάρη από τον Καρέα,

81

, το Θόδωρο Καρβούνη από

το Προσήλιο, τον Κυριάκο Καραναγνώστη από τον Άγιο Νικόλαο και το Σταύρο Φιλιππάκο από το Νεοχώρι, τον Ηλία Αρφάνη, το Βασίλη Κωστάκο από το Σιδηρόκαστρο και τον Παναγιώτη Κολοκοτρώνη από την Κρίνη, το Στέλιο Μπαζίγο από το Νομιτσί82. Τα 100 μέλη της ομάδας, που παρέλαβε από τον Κατσαρέα, ο ίδιος τα αύξησε σε 300 παρά τους αρχικούς του ενδοιασμούς του προς τον Κατσαρέα ότι δεν θα τα κατάφερνε στη διοίκηση της ομάδας83.Οι ενδοιασμοί του αυτοί συνίσταντο στο ότι ο ίδιος δεν ήταν μορφωμένος84. Μελετώντας από το διασωθέν προσωπικό αρχείο του ίδιου του Μπογέα τον ακριβή ονομαστικό κατά αλφαβητική σειρά κατάλογο με τα ονόματα των αντρών της ομάδας του85, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι οι άντρες του λόχου του Θεόδ. Μπογέα ήταν ακριβώς 13986. Αυτοί ως επί το πλείστον είχαν στρατολογηθεί από τον Κατσαρέα, που όρισε τον Μπογέα αρχηγό της ομάδας87. Ο λόχος του Γριβέα είχε 145 άτομα. Η ομάδα διέθετε τρεις εφεδρικές διμοιρίες88. Η κύρια εφεδρική είχε διμοιρίτη το Στέλιο Διβάκο από το Σιδηρόκατστρο και περιελάμβανε 55 άτομα, η δεύτερη είχε έδρα τη Μελιτίνη και διμοιρίτη τον Παναγιώτη Σαραντάκο αλλά και το Λεωνίδα Χουσάκο και 78

μαρτ. 18, 51-52, παράρτ. 1 μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1 80 μαρτ. 18, 48-52, παράρτ. 1 81 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 71, Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 20-21 82 Προσωπικό Αρχείο Β. Μπογέα, Συγκρότημα Βασιλείου Μπογέα Οιτύλου Λακωνίας, όπου παρουσιάζεται αναλυτικός κατάλογος με πίνακες Επωνύμου, κυρίου ονόματος, ονόματος πατρός, ονόματος μητρός, έτος γεννήσεως, τόπου καταγωγής, ημερομηνία κατατάξεως, ημερομηνία απολύσεως και παρατηρήσεις 83 μαρτ. 18, 48-49, παράρτ. 1 84 μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1 85 Προσωπικό Αρχείο Β. Μπογέα, Συγκρότημα Βασιλείου Μπογέα Οιτύλου Λακωνίας 86 Προσωπικό Αρχείο Β. Μπογέα, Συγκρότημα Βασιλείου Μπογέα Οιτύλου Λακωνίας 87 μαρτ. 18, 48 κ. ε., παράρτ. 1 88 Προσωπικό Αρχείο Β. Μπογέα, Συγκρότημα Βασιλείου Μπογέα Οιτύλου Λακωνίας 79

332

περιελάμβανε 62 καταγεγραμμένα άτομα, ενώ ο Γεώργιος Ζαφειράκος ήταν ο διοικητής των 30 ατόμων, που συγκροτούσαν την εφεδρική διμοιρία Γυθείου, η οποία περιελάμβανε κι έναν αξιωματικό διαφωτίσεως89. Από το σύνολο των 450 περίπου καταγεγραμμένων ατόμων της ομάδας του Μπογέα αριθμούνται 16 σκοτωμένοι («εφονεύθη») και 5 τραυματίες90, πράγμα που επιβεβαιώνουν μαρτυρίες, οι οποίες αναφέρουν ότι για την ΕΑΟΚ δεν υπήρχαν δύσκολες καταστάσεις91. Η ομάδα Μπογέα απέφευγε λοιπόν να δημιουργεί τέτοιου είδους δύσκολες γι’ αυτή καταστάσεις. Χαρακτηριστικό γεγονός, το οποίο επηρέασε για τη γενικότερη εκτίμηση του Μπογέα, ήταν και το ότι κατά την περίοδο απόλυτης ισχύος της ΕΑΟΚ, όταν η ομάδα του είχε συλλάβει 21 γυναικόπαιδα και 2 ενόπλους, ενώ η ομάδα Γερακάρη σε γειτονικό καταυλισμό είχε κι αυτή συλλάβει 23 γυναικόπαιδα, ο Μπογέας έστειλε από τον εκεί καταυλισμό στη βάση του το διμοιρίτη του Καλαποθαρέα να περιποιηθεί και να ταΐσει τα ανταρτόπουλα παιδάκια92. Αυτό έγινε, μια και οι συνθήκες των παιδιών αυτών ήταν άθλιες93. Κι ο Σταμάτης Γούδης ήταν μανιάτης, καταγόταν από το Δρύαλο και συγκεκριμένα από την περιοχή του Τσόπακα, όπως κι ο Παυλάκος94. Θεωριόταν ο πιο μαλακός και «καλός» ως χαρακτήρας από τους αποσπασματάρχες95. Υπήρξε κι αυτός μέλος των Ταγμάτων και είχε δραπετεύσει από την Κρανάη, κολυμπώντας, όπως κι ο Παυλάκος96. ‘Ήταν σε ηλικία 26 χρονών ο Γούδης όταν ανέλαβε αποσπασματάρχης μετά το θάνατο του Κατσαρέα97. Έδρα της δράσης του υπήρξε ωστόσο το Δαφνί και το Γεράκι του Πάρνωνα. Διμοιρίτες του ήταν ο Γεώργης Τσατσούλης, ο Μαυροειδάκος, ο Σ. Σταθάκος, οι οποίοι κατάγονταν από την Αρεόπολη, ο Στρατάκος κι ο Λ. Φυτιλάς, που ήταν από το Γερολιμένα. Ο ίδιος, σε επαφή που είχε με τον πολεμικό ανταποκριτή Σπ. Τριανταφύλλου, δήλωνε σ΄ αυτόν ότι δεν αισθανόταν ότι αδικούσε κάποιον98. 89

Προσωπικό Αρχείο Β. Μπογέα, Συγκρότημα Βασιλείου Μπογέα Οιτύλου Λακωνίας, το όνομα του είναι σβησμένο με διαλυτικό 90 Προσωπικό Αρχείο Β. Μπογέα, Συγκρότημα Βασιλείου Μπογέα Οιτύλου Λακωνίας. Βλέπε και την αφήγηση της μαρτ. 9, παράρτ. 1, όπου κάτι ανάλογο παρατηρείται και για την ομάδα του Παυλάκου, όπου δηλώνεται ρητά ότι η ομάδα είχε έναν μόνο νεκρό στις μάχες 91 μαρτ. 17, 61, παράρτ. 1 92 μαρτ. 18, 55-56, παράρτ. 1 93 μαρτ. 17, 42 κ. ε., παράρτ. 1- μαρτ. 18, 56, παράρτ. 1 94 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 19 95 μαρτ. 18, 52, παράρτ. 1 96 μαρτ. 18, 50-51, παράρτ. 1 97 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 20 98 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…,71, Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 19-20. Μάλιστα όταν έμπαινε στην εκκλησία μπορούσε να

333

Τέλος ο Σταύρος Γερακάρης υπήρξε ο αποσπασματάρχης της ΕΑΟΚ στο Δυτικό Ταΰγετο και διοικούσε όπως κι ο Παυλάκος διλοχία. Με τον καιρό έγιναν τέσσερις λόχοι, που βρίσκονταν υπό τον έλεγχό του99. Έδρα της ομάδας ήταν η Σελινίτσα. Θεωρείτο όπως κι ο Παυλάκος σκληρός100. Στην ομάδα του διμοιρίτες υπήρξαν οι Δημ. Σαββάκος,

Παν.

Λαμπρινέας,

Πέτρ.

Βουνησέας,

Ηλ.

Μερκουρέας,

Ανδρ.

Νικολακάκος, Θεοδ. Μπουφούνος, Παν. Γρηγορέας. Πέτρ. Κατσαρέας, Λεων. Μανδαλάς, Γεώργ. Δημακόγιαννης και Ιωάνν. Γιαννακέας101. Ψυχές της ομάδας επιπροσθέτως αναφέρονταν σε μαρτυρίες και δεξιές πηγές ο Ηλίας Σαλπάς102, ο Σταύρος Ανδροβιτσανέας από την Πολιάνα και οι Σαβάκος από το Μαυροβούνι και Λαλικέας από το Οίτυλο103. Πέρα

από

τον

Τριανταφύλλου104

πολεμικό τη

Μάνη

ανταποκριτή επισκέφτηκε

της για

εφημερίδας λογαριασμό

«Εμπρός» της

Σπ.

εφημερίδας

«Ακρόπολις»105 κι ο Στρ. Μυριβήλης, ο οποίος συνάντησε το Γερακάρη106. Το όνομα του είχε κάνει εντύπωση, καθώς διάβαζε από το «Ριζοσπάστη» για «ένα τέρας, έναν

κοιτάζει κατάματα τους αγίους, καθώς αγωνιζόταν εναντίον των κομμουνιστών, οι οποίοι ήταν εχθροί, του έθνους, της θρησκείας, της οικογένειας και του ελληνισμού. 99 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 17 100 μαρτ. 18, 52, παράρτ. 1 101 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…,74, Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 13-15 102 μαρτ. 29, 92, παράρτ. 1, Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 17 103 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 17-18 104 ο μανιάτης δημοσιογράφος Βάσος Τσιμπιδάρος στο βιβλίο του «Με την άκρη της πένας» αναφέρεται αναλυτικά στη σημαντική προσφορά των πολεμικών ανταποκριτών και το ρόλο τους στον εμφύλιο πόλεμο. Η «Ακρόπολις» αναφέρεται ότι είχε μαζί με την «Εστία» πολεμικό ανταποκριτή τον Κώστα Τριανταφυλλίδη, το «Βήμα» και τα «Νέα» τους Παναγιώτη Σκιά και Κώστα Βασιλείου, η «Βραδυνή» το Μανώλη Ρέπα, το Γιώργο Λυδία και το Νίκο Καπίτσογλου, το «Έθνος» το Γιώργο Καράγιωργα, η «Ελευθερία» το στρατηγό Χριστόδουλο Τσιγάντε η «Καθημερινή» το Νίκο Καλημέρη και το «Εμπρός» το Νιόνιο Αβραμόπουλο και το Βάσο Τσιμπιδάρο ( η οικογένεια είχε στην Καλαμάτα αντιστασιακό με ένοπλη δράση, βλ. Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 452). Ο Σπύρος Τριανταφύλλου (1905-1973) υπήρξε πολεμικός ανταποκριτής για λογαριασμό πολλών αθηναϊκών εφημερίδων. Εδώ τον παρακολουθούμε να γράφει για λογαριασμό του «Εμπρός» και να συγκεντρώνει συμπιληματικά τα γραφόμενά του σε μια έκδοση για την ΕΑΟΚ. Βλέπε: Η. Μαγκλίνης, «Πολεμικές Ανταποκρίσεις από την Ελλάδα, Πολεμικές Ανταποκρίσεις», Επτά Ημέρες Καθημερινής, Καθημερινή, 6 Απριλίου 2003, 711 105 εφ. Ακρόπολις, 22-24 Δεκεμβρίου 1948 106 ο κύκλος των διανοουμένων της Αθήνας από το 1946 είχε ενταχθεί σε έναν διπολισμό σχετικά με την υποστήριξη ή όχι και στον αντικομμουνιστικό αγώνα (κι όχι μόνο με την υποστήριξη του ΔΣΠ). Χαρακτηριστικό παράδειγμα η υπογραφή της «Διακήρυξης» της Χριστιανικής Ενώσεως Επιστημόνων, η οποία στρεφόταν εναντίον «προς την υλιστική ή την ιστορικο- υλιστική» θεωρία και είχε υπογραφεί από το Σωκράτη Κουγέα, τον Τερζάκη, τον Πικιώνη, τον Παπατσώνη, τον Μαρή Καλλιγά, τον Παπαλουκά, τον Πέτρο Χάρη, το Σπ. Μαρινάτο. Βλέπε: Χ. Γιανναράς, Καταφύγιο Ιδεών, μαρτυρία, Αθήνα, Δόμος, 19882, 35-36

334

κτηνάνθρωπο»107, με έδρα τη Σελινίτσα. Ο Μυριβήλης γράφει για τη συνάντησή του με το Γερακάρη108: « _Ο Γερακάρης;_ Εγώ είμαι, μου απάντησε ένας νέος, και μου άπλωσε το χέρι να με καλωσορίση και να με βοηθήση να πηδήξω στο μουράγιο [του λιμανιού της Σελινίτσας όπου ξεμπαρκάρισε ο Μυριβήλης]._ Εσείς είστε ο Γερακάρης, « ο κτηνάνθρωπος, ο αιμοβόρος, ο σφαγεύς των δημοκρατικών πολιτών»; Ο νέος σήκωσε τους ώμους του με εγκαρτέρηση. Χαμογέλασε._Εγώ είμαι. Τι να γίνη; Τον κοίταξα καλά- καλά από πάνω έως κάτω. Βρισκόμουνα μπροστά σ΄ ένα παλληκάρι μόλις 22 ή 23 χρονών109, όμορφο σαν αρχαίος έφηβος , σεμνό σαν κορίτσι, λιγομίλητο και ανοιχτόκαρδο. Ένας ωραίος τύπος νέου Μανιάτη πατριώτη, που στην εμφάνισή του αποφεύγει κάθε τι που μπορεί να θυμίσει τον πολεμοχαρή καπετάνιο. Ήταν μάλλον ένας τύπος κομψού επιστρατευμένου φοιτητή, με το εθνόσημο στο μαύρο μπερέ, και με απλή, καλοκομμένη χακί στολή, χωρίς κανένα διάσημο βαθμού110. Από την πρώτη ματιά που του ρίχνεις καταλαβαίνεις πως βρίσκεσαι μπροστά σ΄ ένα τίμιο ηθικό παλληκάρι, που μπορείς να του εμπιστευτής χωρίς φόβο απογοητεύσεως κάθε τι. Από τη φιλία σου έως την τιμή σου. Μίλησα γι΄ αυτόν με απλούς ανθρώπους. Με γυναίκες, με χωρικούς. Όλοι μου μετέφραζαν με το δικό τους τρόπο τις δικές μου εντυπώσεις. Είδα τους στρατιώτες του. Είνε στις διαταγές του μια διλοχία, αυτή που φρουρεί τη Σελινίτσα και όλα τα γύρω χωριά της Μάνης. Όλοι τους ορκίζονται στο όνομά του. Η περιφέρεια ολάκερη ζη ασφαλισμένη κάτω από την προστασία του. Οι αγρότες, οι κοπέλλες πηγαίνουν στα χωράφια τους μονάχες, δίχως φόβο. Τα παιδιά του Γερακάρη αγρυπνούν νύχτα- μέρα για την ησυχία τους, και ο τόπος δεν ξέρει την τρομάρα και τη λαχτάρα του κατσαπλιά, που πιέζει την ψυχή του ανθρώπου σ΄όλη την ύπαιθρο Πελοπόννησο. Ανάμεσα στους στρατιώτες του είναι ένας στρατιώτης: Ο αρχηγός που επιβάλλεται μόνο με τη τιμιότητα, με την καλωσύνη και την αφιλοκέρδειά του. Ένας από τους πολεμιστές του μου διηγήθηκε πως οι πλούσιοι συγγενείς που έχει στην Αμερική, του στείλαν ύφασμα για πολλές φορεσιές. Κράτησε μια και όλες τις χάρισε στους στρατιώτες του. Στη μάχη με τους εαμοσλαύους πρώτος. Το κορμί του είναι γεμάτο λαβωματιές. Στις επιδείξεις και στις κουβέντες τελευταίος. Ο γνήσιος συνεχιστής του ιπποτικού πνεύματος του Κατσαρέα. 107

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 77 εφ. Ακρόπολις, 22 Δεκεμβρίου 1948 109 Αυτή την παρατήρηση επιβεβαιώνει και η μαρτ. 5, 4, παράρτ. 1 αλλά κι η μαρτ. 18, 51-52, παράρτ. 1 110 είναι χαρακτηριστική η διαχρονική έως τις ημέρες μας στρατιωτική στολή των μονίμων κατοίκων στη Μάνη, που τη φορούν καθημερινά ως κανονική ενδυμασία ως επί το πλείστον 108

335

Και ο Κατσαρέας ζη μέσα στον τρόπο που πολεμούν, που σκέπτονται και που κάμνουν τον αγώνα τους. Ο «Πάνος». Σαν να κινήται και να τους υπαγορεύει τις πράξεις και τα φερσίματά τους._ Πες μου τίποτα γι΄αυτούς τους αγώνες σας, Γερακάρη. _Ο Γερακάρης χαμηλώνει τα μάτια. Ξεφεύγει να μιλήσει για τον εαυτό του._ Τίποτα δεν είν΄ αυτά. Λέει μόνο, αν θέλης να δης τα παιδιά μας και τα έργα μας». Σ’ αυτό το αγιογράφημα του Γερακάρη από το συγγραφικό χέρι του Μυριβήλη, που ανταποκρίνεται και μεταφέρει με μορφή χρονογραφήματος το εξιδανικευμένο πολεμικό κλίμα της επαρχίας στην πρωτεύουσα, φαίνεται ότι η ΕΑΟΚ μέσα από το δεξιό τύπο της πρωτεύουσας είχε ιεραρχηθεί ως πρωτοπόρος του αντι-κομμουνιστικού αγώνα στην Ελλάδα. Αντίθετα βέβαια από τον αντιπολιτευόμενο τύπο της πρωτεύουσας, ο οποίος μιλούσε για «συμμορίες της δεξιάς» (Βήμα) και «κτηνανθρώπους» (Ριζοσπάστης)111. Κατά τη νεαρή του ηλικία ο Γερακάρης από μικρός ερχόταν σε σύγκρουση με τους καθηγητές στο Γυμνάσιο Αρεόπολης, επειδή οπλοφορούσε112. Αυτό τον οδήγησε να σταματήσει την παρακολούθηση του σχολείου. Ο Γερακάρης είχε την ευκαιρία να φύγει στην Αμερική, όπου θα μπορούσε να ορθοποδήσει εύκολα από ό,τι φαίνεται ύστερα από πρόσκληση συγγενών του εκεί113. Ωστόσο ο ίδιος προτίμησε να μείνει στη Μάνη κι αυτό προβαλλόταν ως προσόν της αφειδώλευτης αγάπης του για τον τόπο. Υπήρξε σκληρός κι αμείλικτος σε θέματα πειθαρχίας της ομάδας του κι απεχθανόταν τη διπλωματία και «τους καιροσκοπικούς ελιγμούς»114. Αποκορύφωμα αυτής του της τακτικής υπήρξε η σκληρότατη επιτόπου δολοφονία στην αναφορά λόχου δυο ανθρώπων, που είχαν πει σε ανύποπτο χρόνο ότι η ηγετική ομάδα του συγκροτήματος σε περίπτωση ανάγκης είναι καλυμμένη να φύγει με δυο βενζινακάτους, που βρίσκονταν πάντα σε ετοιμότητα

115

στη Σελινίτσα, αντίθετα από το σύνολο των

πολεμιστών, που θα ήταν έρμαια των ανά πάσα στιγμή επιτιθέμενων «ανταρτών»116. 111

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 49,77 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 12-13. Η οπλοφορία βέβαια δεν ήταν για το Γυμνάσιο Αρεόπολης- κι όχι μόνο γι’ αυτό- κάτι καινούργιο, μια και οι πράξεις του Συλλόγου καθηγητών του Γυμνασίου, όπως έχει επισημανθεί, τονίζουν τη συχνότατη οπλοφορία μαθητών και τα προβλήματα, που αυτή δημιουργούσε τη δεκαετία του 1950. Βλ. Βιβλίο Πράξεων Γυμνασίου Αρεοπόλεως, 1945-1949, Πράξις…. Βλέπε παράρτ. 2, αρχειακό υλικό αρ.23. Το φαινόμενο αυτό δεν παρατηρείται μόνο στα σχολεία της Μάνης, αλλά και σε αυτά της Καλαμάτας. Βλ. ενδεικτικά Συλλογικό, Το Πρώτο Γυμνάσιο της Καλαμάτας …,153 113 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 13 114 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 13-14 115 μαρτ. 5, 4, παρ 116 μαρτ. 5, ό. π., παράρτ. 1 112

336

Στην ομάδα, κατά μαρτυρία μετέχοντος, ο Γερακάρης φοβόταν διαρκώς κίνημα των διμοιριτών του και δεν μπορούσε ανά πάσα στιγμή να ελέγχει κάθε πράξη ή ενέργεια των αντρών της ομάδας. Έτσι αποτρόπαιες πράξεις, που γίνονταν, όπως η αναφορά σε βιασμούς γυναικών κρατουμένων, συγγενών «ανταρτών», στο Καλέτζι117, είτε δεν έπεφταν στην αντίληψη του αποσπασματάρχη, είτε αυτός από φόβο προς κάποιο κίνημα, τις προσπερνούσε, θεωρώντας τες πειθαρχικό στρατιωτικό παράπτωμα. Κάποια τέτοια γεγονότα επηρέαζαν το ηθικό των μικρότερων σε ηλικία κυρίως αντρών της ομάδας, αλλά ο φόβος οδηγούσε στη συγκατάβαση κι η συγκατάβαση στη συνενοχή. Ενδεικτικά μας αναφέρει ένας πληροφορητής μας: «Θέλω να πω κι αυτό είναι πολύ βαθύ να το καταλάβει κανείς ότι ο καλύτερος από όσους έλαβαν μέρος στο αντάρτικο και στο χίτικο είχε ή …ή σκοτώσει τη μάνα του, τρόπος του λέγειν δηλαδή. Βέβαια δεν ήμασταν όλοι έτσι. Αλλά αν στους 100 έτσι ήταν οι 30 η μπάλα μας έπιανε όλους μια και όταν ο ποντικός κάνει κάτι το έκαναν όλα τα ποντίκια118». Αξίζει επίσης να σημειωθεί η προσπάθεια από τις δεξιές πηγές της περιόδου να τονιστούν οι δημοκρατικές αρχές του Γερακάρη. Παρουσιάζεται δηλαδή ως οπαδός του συνταγματικού άρθρου «όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό και ασκούνται από το Λαό» και τονίζεται από αυτές το γεγονός της ελεύθερης πολιτικής επιλογής. Με βάση αυτή την ελεύθερη πολιτική επιλογή ο Γερακάρης παρουσιάζεται πως «έχει αφίσει το λαό του Δ. Λεύκτρου και γενικώτερα όλης της Μάνης, ελεύθερον ανεπηρέαστον από κάθε υλική ή ηθική βία, να είναι πραγματικά νοικοκύρης στο σπίτι του. Ο καθένας να είναι ελεύθερος να έχη τις πολιτικές ή κομματικές του αντιλήψεις, να είναι Δημοκρατικός, Βασιλόφρονας, Φιλελεύθερος, να είναι ό,τι θέλει να είναι, αρκεί όμως να είναι Έλληνας και μόνος Έλληνας πατριώτης»119!

117

μαρτ. 5, ό. π., παράρτ. 1. Αλγεινή ήταν κατά μεταφορά ανεκδοτολογικών και παράλληλα ενδεικτικών για τη νοοτροπία της εποχής μαρτυριών οι εντυπώσεις από τη δράση της ομάδας αυτής στην Καλαμάτα, καθώς, όταν ο Γερακάρης έφτανε στην Καλαμάτα, οι κάτοικοι της πόλης έλεγαν «έφτασε η νεκροφόρα». Άλλωστε αναφέρεται κατά την ίδια μεταφορά μαρτυριών ότι πολλοί συγγενείς μακρινοί αυτής της οικογένειας είχαν αλλάξει κατά τις επόμενες δεκαετίες το επώνυμό τους, ώστε να αποφεύγονται τριβές και παρερμηνείες στον μετεμφυλιακό κόσμο της επαρχίας στη νότιο Πελοπόννησο. Βλ. μαρτ. 18, 52, παράρτ. 1 118 μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1 119 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 15-16

337

Έτσι προβαλλόταν προπαγανδιστικά η εικόνα του πατριώτη, ο οποίος αγωνίζεται για καλό σκοπό, την επικράτηση της ηθικής ελευθερίας, η οποία υπερασπιζόταν τα δικαιώματα των «νοικοκύρηδων»

έναντι

στις απειλές της αναρχίας που

εκπροσωπούσαν οι αντίπαλοι. Ωστόσο η ομάδα Γερακάρη στηριζόταν σε ένα πολύ καλό δίκτυο, που δεν πρόδιδε τις κινήσεις του και οι «αντάρτες» δυσκολεύονταν να την χτυπήσουν. Μάλιστα πιστοποιείται ότι το Συγκρότημα Ταϋγέτου δοκίμασε πριν και μετά τη μάχη του Εξωχωρίου τρεις φορές να χτυπήσει την ομάδα του Γερακάρη, αλλά και τις τρεις φορές οι πληροφορίες, που είχε πάρει για τη θέση της τελευταίας, αποδείχτηκαν λανθασμένες120. Αξίζει στο σημείο αυτό να τονιστούν ορισμένες παρατηρήσεις επάνω στη λειτουργία των ομάδων της ΕΑΟΚ. Αρχικά αρκετοί αρχηγοί, κι όχι μόνο, όπως προείπαμε, ήταν αρκετά νέοι σε ηλικία, όταν ξεκίνησαν τη δράση τους στην ΕΑΟΚ, πράγμα που το επικαλούνταν συχνά για να δικαιολογήσουν εκ των υστέρων τις εγκληματικές πράξεις τους. Μάλιστα πολλοί εκ των ηγετικών μελών και στελεχών αλλά και απλά μέλη (Κυριακόγγωννας121, Παυλάκος122, Γερακάρης123 κι άλλοι124) συνήθιζαν να τονίζουν ότι η αφορμή για το ξεκίνημα της δράσης τους ήταν κάποιος φόνος δικού τους ανθρώπου, φέρνοντας έτσι στο προσκήνιο το θέμα της εκδίκησης, το οποίο έπαιζε έναν ιδιαίτερο ρόλο στη μανιάτικη κοινωνία. Τέλος μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο αξίζει να τονιστούν οι περιπτώσεις πολιτικής προστασίας, όπως φαίνονται στις σχέσεις του Μπογέα, που προστατεύει τον πατέρα Πέτρουλα, ίσως σε ανταπόδοση της προστασίας που παρείχε σ’ αυτόν ο Πέτρουλας την περίοδο του εγκλεισμού του στην Κρανάη, όπως έχουμε δει. 4. Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΑΟΚ ΣΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΗΣ ΙΣΧΥΟΣ ΤΗΣ Στη μέσα Μάνη και το Γύθειο η ΕΑΟΚ είχε πια εκκαθαρίσει τους κομμουνιστές. Βέβαια η «εκκαθάριση» αφορούσε περισσότερο την αποτροπή επανασυγκρότησης 120

μαρτ. 16, 35, παράρτ. 1 Ο Κυριακόγγωνας πείστηκε λοιπόν από τους ομαδάρχες να αναλάβει την ηγεσία, καθώς ύστερα από τη δολοφονία του αδελφού του από κομμουνιστές στην Αγιά ήταν πολύ «θυμωμένος» με τους κομμουνιστές. Βλέπε μαρτ. 17, 41, παράρτ. 1 122 μαρτ. 9, 11, παράρτ. 1 123 μαρτ. 18, 49, παράρτ. 1-μαρτ. 17, 40, παράρτ.1 124 μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1 121

338

ένοπλων ομάδων, μια και κάθε νέα προσπάθεια οργάνωσης αντάρτικου τμήματος ή και αριστερής ομάδας εκεί δεν έβρισκε σοβαρά ερείσματα125. Έτσι η ΕΑΟΚ στη μέσα Μάνη ξέφευγε από καθαρά στρατιωτικούς σκοπούς και άρχιζε σιγά- σιγά να πραγματοποιεί πολιτικές κινήσεις, που αφενός θα παγίωναν την ίδια στρατιωτικά κι αφετέρου θα την καθιστούσαν ένα σεβαστό πολιτικό όργανο, το οποίο θα είχε δυνατή φωνή στον έλεγχο της τοπικής εξουσίας και κοινωνίας. Εδώ θα εντάσσαμε τους κατασκευασμένους αμυντικούς μηχανισμούς κάστρων και προπυργίων, που πραγματοποίησε η ΕΑΟΚ. Στην Παναγία τη Γιάτρισσα η ομάδα του Μπογέα προέβη στην κατασκευή αμυντικών οχυρών φυλακίων, που διατηρούνται ακόμα126. Στη θέση Τούρλα βρίσκεται ο πιο σημαντικός, ο οποίος συνδυάζει τις πέτρινες δεκάμετρες σε ύψος κατασκευές του μανιάτικου τοπίου και την τυπολογία της κατασκευής πυργοειδών οικημάτων. Αυτή η στρατιωτική κίνηση αποκτούσε κοινωνικό περιεχόμενο στην περιοχή, καθώς προβαλλόταν ως προσπάθεια κοινωνικής προστασίας κι ασφάλειας των πολιτών από τις όποιες απειλές επιθέσεων των «ανταρτών». Ανάλογη ενέργεια πραγματοποίησε κι η ομάδα του Γερακάρη στην περιοχή της Σελινίτσας. Ας παρακολουθήσουμε τη σύντομη περιγραφή της αρχιτεκτονική δόμησης ενός οχυρωματικού κατασκευάσματος της ομάδας Γερακάρη από το Στράτη Μυριβήλη. «Είναι ένας πύργος από τσιμέντο και από πέτρα, που στέκεται βίγλα στέρεη και απόρθητη έξω από το χωριό [Σελινίτσα]. Ανεβαίνουμε από εσωτερικές σκάλες. Ένα, δύο, τρία πατώματα. Ψηλά, στην ταράτσα της στέγης, αμυντικό στηθαίο από τσιμέντο και πολεμίστρες. Η φρουρά μένει μέσα. Ο σκοπός της μέρας με το οπλοπολυβόλο, εποπτεύει τον τομέα του με το αετήσιο μάτι. Υπάρχουν εκεί στρατιωτικά κρεββάτια για τη νυχτερινή φρουρά. Σακκιά με άμμο για τη μάχη. Χειροβομβίδες για την πιθανή υποδοχή των κατσαπλιάδων. Είναι ένα έργο μοντέρνου πολέμου, στέρεα θεμελιωμένο πάνω στο μανιάτικο βράχο. Αντέχει στην οβίδα. Δεν φοβάται την αντιαρματική γροθιά που μπορεί να γκρεμίσει ένα ολάκερο σπίτι. Υπάρχει ακόμα ένα τέτοιο οχυρό από τσιμέντο και πέτρα. Αυτό είναι κτισμένο με την ίδια στερεότητα και με περισσότερες αξιώσεις αισθητικής. Είναι πύργος πολεμικός και μαζί είναι μνημείο με τα ονόματα των 125

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 220, 258. Βλέπε και Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 123-14 126 μαρτ. 8, 11, παράρτ. 1

339

μαχητών του Κατσαρέα, που σκοτώθηκαν για να μην πατηθή η Μάνη από τους εαομοσφαγείς… Κατεβαίνουμε από το οχυρό…. Κάνουμε μια διαδρομή κατά μήκος των χαρακωμάτων. Κάτι ξέρω από χαρακώματα μάχης. Έχω ζήσει μήνες σκληρούς μέσα σ’ αυτά, έχω εκπαιδευτή μέσα σ’ αυτά σαν έφεδρος αξιωματικός. Τούτο εδώ το χαράκωμα της Σελινίτσας είναι ένα θαύμα εργασίας και οχυρωτικής. Θα μπορούσε να χρησιμεύση σαν υπόδειγμα για εκπαίδευση στρατιωτική. Είναι θάλεγα, μια καλλιγραφία χαρακώματος. Και τραβά σε έκταση, και αγκαλιάζει προστατευτικά τη Σελινίτσα, και σ’ όλο το μάκρος το πλαισιώνει ένα γερό συρματόπλεγμα. Βρίσκω επανδρωμένα όλα τα φυλάκια. Οι στρατιώτες του Γερακάρη μας υποδέχονται εγκάρδια. Καλοντυμένοι, καλοθρεμμένοι, και πειθαρχημένοι δίχως γραφειοκρατία. Είναι μπροστά τους τα όπλα έτοιμα για κάθε αιφνιδιασμό. Κάθονται σοβαροί, πειθαρχικοί, σιγομίλητοι στο φρούριό τους127». Μέσα από την περιγραφή του οχυρώματος, που απηχεί την κοινωνική ασφάλεια των ντόπιων από τις απειλές των αριστερών ομάδων, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα ιδεολογικά μηνύματα που περνούν μέσα από την πένα του συγγραφέα της «Ζωής εν Τάφω». Η πειθαρχία κι η εγκαρδιότητα των αντρών της ΕΑΟΚ, που θεμελιώνουν μέσα από τα οχυρωματικά αυτά έργα την κοινωνική προστασία του τόπου, προβάλλονται έναντι στους «εαμοσφαγείς», οι οποίοι απειλούν την κοινωνική γαλήνη του τόπου. Αυτού του είδους οι οχυρωματικές κατασκευές γίνονταν ασφαλώς με την αφειδώλευτη υλική συμπαράσταση του ελληνικού στρατού και του ελληνικού κράτους. Το επίσημο κράτος μέσω κυρίως του ελληνικού στρατού παρείχε στην ΕΑΟΚ ιματισμό, πυρομαχικά, αρβύλες, «θερινές περισκελίδες»

128

καθώς η ΕΑΟΚ

αποτελούσε αδιαμφισβήτητα πια τμήμα του. Μάλιστα η ύπαρξη παροχής υλικού και τροφίμων με δελτίο στους φτωχούς αγρότες κι οι έλεγχοι αλλά και οι προσωπικώς κατευθυνόμενες κρατικές διανομές ή αποκλεισμοί από τα συσσίτια μερίδας του τοπικού πληθυσμού, συνήθως αριστερών, επηρέαζαν την κατάσταση της μανιάτικης καθημερινότητας129. Για τη σχέση του κράτους με τις παρακρατικές ομάδες ενδεικτικά σημειώνει πληροφορητής μας:

127

Στρ. Μυριβίλης, εφ. Ακρόπολις, 22/12/1948 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 21 129 μαρτ. 12, 21-22, παράρτ. 1 128

340

«Την ομάδα (του Καμαρινέα) στήριζε το κράτος. Αλλά το κράτος τους έδινε ένα δελτίο τροφίμων. Έδινε αλεύρι, ζάχαρη κατά άτομο. Είχαν τη δύναμη τότε οι οργανώσεις να κόψουν το δελτίο για κάποιους και να το κρατούν. Αν για παράδειγμα δίνονταν στη Σαϊδόνα 200 κιλά, κόβανε φερ’ ειπείν τα 100. Τα άλλα 100 πήγαιναν υπέρ των ομάδων. Άλλωστε αρπάζανε ολόκληρα κοπάδια, γίδια, βόδια, πρόβατα, λάδια. Κάνανε σε αυτά κατάσχεση. Ποιος μπορούσε να φέρει αντίσταση;130» Ήταν κι αυτός βέβαια ένας λόγος υπακοής της τοπικής κοινής γνώμης στις ομάδες της ΕΑΟΚ. Και αναφερόμαστε στην ουδέτερη κοινή γνώμη, η οποία επιλέγει κυρίως μέσα από τη σιωπή της να αποδεχτεί κάθε φορά τη διαμορφούμενη κοινωνικοπολιτική κατάσταση. Αναφέρεται μάλιστα, επίσης από φιλοδεξιές πηγές της περιόδου, ότι ο ηλεκτροφωτισμός της Σελινίτσας αποτέλεσε «κατόρθωμα της πατριωτικής οργάνωσης του Κατσαρέα»131. Ο Σταύρος Γερακάρης (Καράτζαλης= μικρός) συγγενής του αποσπασματάρχη Γερακάρη, διοικητής της εφεδρικής ΕΑΟΚ, θεωρείται από τις ίδιες πηγές ότι συνέβαλε στη δημιουργία του δρόμου Αρεόπολης- Λιμένι (Τσίπας)132. Ο Τριανταφύλλου αναφέρει μάλιστα ότι ο ίδιος προσπάθησε να δημιουργήσει στην Τσίπα νοσοκομείο, που ήταν τότε πρόχειρα φτιαγμένα δωμάτια ακόμη. Αυτό λειτουργούσε με τους γιατρούς Καλλέργη133 και Γεωργακόπουλο,

καθώς και

νοσοκόμο. «Επί του παρόντος διατηρεί δέκα κλίνας δι΄εσωτερικούς ασθενείς και διαθέτει εξωτερικόν ιατρείο, το οποίον παρέχει δωρεάν ιατρικήν εξέτασιν και μικροθεραπείαν εις τους απόρους ασθενείς»134. « Το νέον αυτό φιλανθρωπικόν ίδρυμα διοικείται υπό επταμελούς Διοικ. Επιτροπής αποτελουμένης εκ των Κ. Γιανναρέα υποκελευστού Φάρων, Πιέρου Τζαούτου βιομηχάνου, Ιωαν. Δεκούλου, Παν. Γριβέα και Βασ. Ταβουλάρη, εμπόρων, Σωτ. Μιχαλαρέα, υποδηματοποιού και Μιχ. Νικολαράκου κτηματίου. Την οικονομικήν Επιτροπήν ανέλαβον οι εκ της Δ. Επιτροπής Κων. Γιανναρέας και Παν. Γριβέας»135. 130

μαρτ. 12, 21, παράρτ. 1 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 81 132 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 21-22 133 αυτό επιβεβαιώνει και η μαρτ. 29, 93, παράρτ. 1, που της προτάθηκε να νοσηλευτεί εκεί, όταν παρακρατικά μέλη των δεξιών δικτύων την..τραυμάτισαν (!) κι ο γιατρός ήταν συγγενής της. 134 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 83-84 135 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 84 131

341

Βέβαια τα μέλη των ομάδων στις μαρτυρίες τους δεν έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στον κοινωνικό ρόλο της ΕΑΟΚ και στη λειτουργία του νοσοκομείου, ούτε στη διάνοιξη των δρόμων. Σε κατ΄ ιδίαν συζητήσεις ασφαλώς δεν παρέλειπαν να αναφέρουν την ύπαρξή τους αλλά δεν φρόντιζαν να τα προπαγανδίσουν. Αυτό μάλλον έχει να κάνει στις εμβρυώδεις προσπάθειες, που δεν τελεσφόρησαν, για την ολοκλήρωση και προαγωγή τέτοιων έργων εκείνη την περίοδο, τα οποία προπαγανδιστικά παρουσιάστηκαν από τις δεξιές πηγές με πιο εξεζητημένη μορφή για να υμνήσουν το έργο της ΕΑΟΚ. Πάντως οι όποιες εμβρυώδεις μορφές τέτοιων έργων πήγαιναν να ξεκινήσουν εντάσσονταν στην εν γένει προσπάθεια του κράτους να επέμβει δυναμικά και να ελέγξει την περιοχή. Φαίνεται λοιπόν ότι οι πολιτισμικές αποχρώσεις της ΕΑΟΚ ακολουθούσαν τη μεταξική στροφή προς το κράτος πρόνοιας και το βαθύ κορπορατισμό, ο οποίος αποτελούσε σε όλες τις αναλύσιμες εκφάνσεις του την κοινωνική πολιτική των συντηρητικών ευρωπαϊκών κυβερνήσεων136. Ο ηθικός χαρακτήρας, που αποκτούσε η κοινωνική και πολιτιστική θεωρία και προσφορά της ΕΑΟΚ στη μέσα Μάνη, αντικατοπτριζόταν στα θεμέλια του απαρασάλευτου εθνικού αισθήματος και στην καταπολέμηση των δεινών του κομμουνιστικού κινδύνου. Έτσι συνεχιζόταν η στενή σχέση δεξιών δικτύων και επίσημου Κράτους και επιβίωνε αλώβητη η κοινωνική κανονικότητα της τοπικής φυλετικής κοινωνίας υπό την ψιλή κυριότητα του ελέγχου του Κράτους. Η κατίσχυση της παρουσίας της ΕΑΟΚ στη μέσα Μάνη, ωστόσο, έπαιρνε σάρκα και οστά στη σχέση της με το τοπικό εκπαιδευτικό σύστημα και τη λειτουργία των σχολείων. Τα σχολεία του Γυθείου έστελναν αντιπροσωπείες με δώρα στις εορτές των Χριστουγέννων στην ομάδα του Μπογέα κι ο Γυμνασιάρχης Δ. Κουνέλης προσέφερε δι΄ αντιπροσώπου του, λόγω ασθενείας, 93 μάλλινες φανέλες και 82 ζεύγη μάλλινες κάλτσες στους άνδρες της ομάδας. Κι αυτό κατά τα λόγια του Γυμνασιάρχη συνέβη και σε άλλο συγκρότημα με ανάλογες δωρεές, όπως γίνονταν

136

για την ευρωπαϊκή ανάπτυξη κι ιστορία της κοινωνικής πρόνοιας και του κορπορατισμού ως κοινωνικής ιδεολογίας βλέπε : Α . Λιάκος, Εργασία και πολιτική……, 349-365, ενώ για τη θεωρία στην ελληνική κοινωνία του φιλανθρωπισμού και της πρόνοιας ως αντιμετώπισης της «αρρώστιας» της φτώχειας βλέπε: Μ. Κορασίδου, «Οι φιλάνθρωποι μιλούν για τους φτωχούς και τη φτώχεια στην Αθήνα του 19ου αιώνα», Ιστορικά, τ. 17, 1992, 385-404, Μ. Κορασίδου, Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές της. Φτώχεια και φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα του 19ου αιώνα, Αθήνα, ΙΑΕΝ/ΚΝΕ, 1995 και Β. Θεοδώρου, «Ερμηνευτικές προσεγγίσεις της φιλανθρωπίας. Από τον κοινωνικό έλεγχο στην αμοιβαιότητα», Μνήμων, 25, 2003, 171-184, όπου και σχετική βιβλιογραφία

342

άλλωστε σε όλη την Ελλάδα δωρεές προς τους στρατιώτες137. Στο Γυμνάσιο Αρεοπόλεως, που λειτουργούσε εκείνη την περίοδο, κατά τα πρακτικά του συλλόγου καθηγητών κάτω από «ιδιάζουσες συνθήκες»,138 εκπρόσωπος της ΕΑΟΚ συμμετείχε σε συνεδριάσεις του συλλόγου καθηγητών! Η συμμετοχή του αφορούσε συζήτηση για ποινές σε μαθητές, που ανήκαν στην ΕΑΟΚ, και «ο Σύλλογος τη συστάσει των εκπροσώπων της Εθνικής Οργανώσεως ηρκέσθη εις την μικράν τούτην ποινήν»139. Η επέμβαση αυτή της ΕΑΟΚ στα σχολικά πράγματα συνεχιζόταν και με τη μορφή των συστάσεων σε μαθητές, που οπλοφορούσαν και εκφόβιζαν διδάσκοντες140. Σ’ αυτή την περίπτωση η ΕΑΟΚ αναλάμβανε να διαδραματίσει το ρόλο του γεφυροποιού στις σχέσεις των οπλισμένων μαθητών με τους καθηγητές μέσω της νουθεσίας σε μαθητές, που προέρχονταν τους κόλπους της. Τέτοια ήταν η διάδοση του εμφυλιακού πολεμικού κλίματος στη μέσα Μάνη, ώστε οι μαθητές να φορούν στρατιωτικό σκούφο στο σχολείο («να φέρη κάλυμμα της κεφαλής μη επιτρεπόμενον (σκούφον)»)141. Με αυτή τη μορφή συμμετοχής στην κοινωνική πραγματικότητα της μέσα Μάνης η ΕΑΟΚ στην περιοχή άρχισε να συνδιοικεί και να συμμετέχει στην άσκηση τοπικής εξουσίας μέσα στην αδυναμία του αστικού κράτους να θέσει τους όρους μιας εύρυθμης συνταγματικής λειτουργίας. Η πολιτική ρευστότητα άλλωστε έτρεφε γενικά την περίοδο εκείνη στην ελληνική κοινωνία προσδοκίες σε ακραίες εκδοχές εξουσίας, 137

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 72-74 Βιβλίο Πράξεων Γυμνασίου Αρεοπόλεως, 1945-1949, Πράξις 1, αρχειακό υλικό αρ. 23, παράρτ. 2 139 Βιβλίο Πράξεων Γυμνασίου Αρεοπόλεως, 1945-1949, Πράξις 11/1948 / , αρχειακό υλικό αρ. 23, παράρτ. 2 140 Βιβλίο Πράξεων Γυμνασίου……,, Πράξις 11,12.., αρχειακό υλικό αρ. 23, παράρτ. 2 141Βιβλίο Πράξεων Γυμνασίου……,, Πράξις 9.., αρχειακό υλικό αρ. 23, παράρτ. 2.- ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσ., Εκπαιδευτικά Αρχεία, Α΄βθμια Εκπ/ση ,1945-1949, Βιβλίον Πρακτικών Σχολικής Εφορείας του Α’ Δημοτικού Σχολείου Καλαμών, Πράξις 37. Ίδια κατάσταση ιδεολογικού αντικομμουνισμού μπορεί να παρατηρηθεί την ίδια περίοδο και στον ευρύτερο νοτιο- ελλαδικό χώρο. Στο 1ο Δημοτικό Σχολείο Καλαμάτας και μέσα στο ίδιο κλίμα του νοτιο-πελοποννησιακού χώρου στα 1948 ο σύλλογος των δασκάλων «αποφασίζει όπως αγορασθούν ενεννήκοντα <90> βιβλιάρια του κ. Επιθεωρητού της δημοτικής εκπαιδεύσεως διά διαφώτιση υπό τον τίτλον «Η πατρίς κινδυνεύει από τους Σλαυοκομμουνιστάς», να δοθούν δωρεάν εις άπορα παιδιά του σχολείου λόγω του εθνικού περιεχομένου τους. Το Ελληνικόν συμφέρον μας επέβαλλε όπως αν είναι δυνατόν να συντελέσωμεν να κυκλοφορήση και εις τα σπίτια των ίδιων των αναρχικών» 138

343

που συνεργάζονταν με το αστικό κράτος, προκειμένου να ασκήσουν εξουσία142 ή και να την ελέγξουν αποκλειστικά. Η συμμαχία των παρακρατικών οργανώσεων με μια πλευρά των παραθρησκευτικών ομάδων ερχόταν να προστεθεί στη βασιλόφρονα προπολεμική ιδεολογία, που επιθυμούσε μέσα από την οργάνωση Χ να εκφράσει μια πολιτική αντικομμουνιστικής ορθότητας143. Κάτω από αυτές τις θεωρητικές συνθήκες ενεργοποίησης της ομάδας Χ στη Μάνη η ΕΑΟΚ ακολούθησε μια δυναμική πολιτική πρακτική. Η ΕΑΟΚ μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο βρισκόταν από το τέλος του 1947 έως το τέλος του 1948 στο επίκεντρο της καθημερινής κοινωνικής και πολιτικής ζωής της μέσα Μάνης.

Έτσι

λοιπόν η ΕΑΟΚ κατοχύρωνε στη μέσα Μάνη έναν δυναμικό λόγο καθημερινής εξουσίας. 5. Η ΟΜΑΔΑ ΚΑΜΑΡΙΝΕΑ ΚΙ Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΣΤΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ ΜΑΝΗ ΩΣ ΦΟΡΕΑΣ ΠΡΟΑΣΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ Στη μεσσηνιακή Μάνη η ομάδα του Καμαρινέα συγκροτήθηκε δυναμικά με έδρα τον Κάμπο Αβίας. Η ομάδα αυτή δεν άνηκε στην ΕΑΟΚ, μια και η βάση της βρισκόταν κοντά στην Καλαμάτα, που ως μεγάλη πόλη η κεντρική διοίκηση θα μπορούσε να ελέγχει πιο προσεκτικά τις όποιες εγκληματικές παραβάσεις θα οργανώνονταν από τις παρακρατικές ομάδες. Βέβαια και η παρουσία του Καμαρινέα, ο οποίος ως μεγαλοκτηματίας στην περιοχή απέφευγε τις ακραίες εξάρσεις στην πιο οικονομικά εύρωστη περιοχή της Μάνης, έπαιζε κι αυτή το σημαντικό ρόλο της στη

142

η Χριστιανική Αδελφότητα «Ζωή» μέσω του Τσιριντάνη, η οποία ιδεολογικά επένδυε σε οργανώσεις όπως η ΕΑΟΚ για την προσφορά τους στον αντικομμουνιστικού αγώνα κι απέστελλε χιλιάδες αντίτυπα ανά την Ελλάδα («Ελευθερώστε τα παιδιά μας από το Παιδωμάζωμα» 155.000 αντίτυπα, «Προς τα Αδέλφια μας τα Ελληνόπουλα του Χωριού» 100.000, «Για μια Καινούργια Ελλάδα» 200.000 αντίτυπα, «Εις τον Αγώνα του Έθνους» 50.000) οραματιζόταν την εγκαθίδρυση μιας «χριστιανικής» δημοκρατίας στην Ελλάδα τα έτη 1947-1948 και αργότερα μιλούσε για μια ευκαιρία, που χάθηκε. Βλέπε: Χ. Γιανναράς, Καταφύγιο.., 86-91. Η σχέση αυτή εκκλησιαστικού πουριτανισμού και ιδιότυπης δεξιάς μπορεί να ιδωθεί στην έμπρακτη μορφή της ως προς την περιοχή, που μας απασχολεί, και έως την επόμενη δεκαετία στα πρακτικά Συλλόγου Καθηγητών του Γυμνασίου Αρεόπολης, όπου το εισηγητικό θέμα του 1958 «Περί παρακολούθησης της εξωσχολικής ζωής των μαθητών» σχετίζεται με τις απουσίες, που παίρνονταν από την απουσία του υποχρεωτικού εκκλησιασμού του σχολείου. Βλέπε Βιβλίο Πράξεων Γυμνασίου Αρεοπόλεως, 1952, Πράξις 1, αρχειακό υλικό αρ. 23, παράρτ. 2 143 Δ. Παπαδημητρίου, «Το ακροδεξιό κίνημα στην Ελλάδα….», στο Χ. Φλάϊσερ (επιμ), Η Ελλάδα ’36’49…., 139-140, 145-146. Για το ευρύτερο αντικομμουνιστικό θεωρητικό πλέγμα των δεξιών ομάδων μπορεί κανείς γενικά να μελετήσει το Δ. Παπαδημητρίου, Από τον Λαό των Νομομοφρόνων στο Έθνος των Εθνικοφρόνων, Αθήνα, Σαββάλας, 2006, Β. Γούναρης, Εγνωσμένων Κοινωνικών Φρονημάτων. Κοινωνικές και άλλες όψεις του αντικομμουνισμού στη Μακεδονία του Εμφυλίου Πολέμου, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2002

344

μη ένταξη του Καμαρινέα στην ΕΑΟΚ. Παρόλα αυτά οι σχέσεις των μελών της ομάδας και του ίδιου του Καμαρινέα με την ΕΑΟΚ ήταν στενές και φιλικές, μια και όταν η περίσταση το απαιτούσε γινόταν συνεργασία ανάμεσα στις ομάδες. Ο Καμαρινέας υπήρξε λοιπόν γαμπρός των Κετσαίων, οικογένειας με κύρος και μεγάλη περιουσία από τους Δολούς, καθώς τον αξιωματικό Βενετσάνο Κετσέα τον εκτιμούσαν όλοι οι μανιάτες ανεξαρτήτως πολιτικής παράταξης λόγω της ανιδιοτέλειας του χαρακτήρα του και της δράσης του στο αλβανικό μέτωπο144. Στη μεσσηνιακή Μάνη η ομάδα Καμαρινέα ενέτεινε τη δράση της. Αριθμούσε περίπου 500 μέλη. Η παρουσία του Καμαρινέα για τις πηγές από τη δεξιά σκοπιά υπήρξε καταλυτική για την αντιμετώπιση των «επισιτιστικών επιχειρήσεων» του ΔΣΠ στην περίοδο αυτή, όπως άλλωστε και του ΕΛΑΣ κατά τα προηγούμενα χρόνια στην περιοχή. Η ομάδα ήταν ο προστάτης των «νοικοκυραίων» της πιο πλούσιας περιοχής στη Μάνη. «Η αλήθεια είναι ότι μετά την ίδρυση της ομάδας Καμαρινέα οι αντάρτες δεν κατέβαιναν από τα βουνά για κλοπές145.», παρατηρούσε δεξιός πληροφορητής μας, ο οποίος θεωρούσε για τη μεσσηνιακή Μάνη σημαντικότερη προσφορά του Καμαρινέα την προστασία της ατομικής ιδιοκτησίας των κατοίκων. Βασική συνιστώσα της ήταν η διαφύλαξη της ιδέας της ατομικής ιδιοκτησίας, καθώς προστάτευε την καταπάτηση περιουσιών από τις επιδρομές «ανταρτών».. Το πρόταγμα της προστασίας της προσωπικής ιδιοκτησίας ήταν αυτό, που υπερίσχυε στην ομάδα αυτή, καθώς οι αντίπαλοι, οι κομμουνιστές, αποτελούσαν μια απειλή της κοινωνικής νομιμότητας. Κι αυτό, γιατί για την ομάδα του Καμαρινέα επιθυμούσαν μέσω των κλοπών να διασαλεύσουν την ομαλή κοινωνική και οικονομική τάξη στη μεσσηνιακή Μάνη. Ο ίδιος μάλιστα για τους δεξιούς κατοίκους της περιοχής έδειχνε και ανιδιοτελή χαρακτήρα με το να χαρίζει το λάδι του στους κατοίκους σε δύσκολες περιστάσεις.

144

επιβεβαιώνεται και από τις αριστερές μαρτυρίες. Ανάμεσα σε άλλες βλέπε μαρτ. 12, 20-21, παράρτ. 1 αλλά κι από δεξιές όπως η μαρτ. 18, 52, παράρτ. 1 145 μαρτ. 14, 27, παράρτ. 1

345

«Το 1950 ένα παιδί του άκουσα προσωπικά να του λέει γιατί τα πούλησε και τα έδωσε όλα κι ότι τους άφησε στο δρόμο και δεν έχουν καθόλου λάδι. Κι αυτός απάντησε ότι δεν μπορούσε να γίνει κλέφτης. Ο ίδιος συντηρούσε τα μέλη της ομάδας του. Δεν έπαιρνε χρήματα από κανέναν. Λίγοι ήταν που κάτι έπαιρναν κι έβγαζαν. 146» Η ομάδα λοιπόν αυτοπροτάθηκε ως προστάτης των κατοίκων των χωριών της μεσσηνιακής Μάνης. Διμοιρίτες του Καμαρινέα ήταν ο Λυκουρέζος, ο Κοντράρος, ο Κουτήφαρης στους Δολούς κι άλλοι147. Σήμα της ομάδας ήταν μια νεκροκεφαλή απεικονισμένη στο μαύρο μπερέ, που φορούσαν τα μέλη της ομάδας148. Ο ίδιος προσπαθούσε να αναχαιτίσει τις επελάσεις του ΔΣΠ από το «Βελιτσί» και μάλιστα μαρτυριέται ότι ήρθε σε κάποιες συγκρούσεις με την ομάδα του Ξυδέα, μια στα Τσέρια και μια στη Σελινίτσα149. Οι μηχανισμοί διαφυγής του Καμαρινέα κατά τις συγκρούσεις εξακολουθούσαν να είναι αποτελεσματικοί, διατηρώντας τη θαλάσσια δίοδο από τη Σελινίτσα και τη διαφυγή στα ανοιχτά του μεσσηνιακού κόλπου με καΐκι150. Ο τουλάχιστον σκληρός χαρακτήρας του151 σφράγισε τη δεξιά οργάνωση στη μεσσηνιακή Μάνη. Αναφέρεται ότι τιμωρούσε κουρεύοντας-συνήθως γυναίκες- ή επέβαλλε παραδειγματικές ποινές152. Εδώ βρισκόμαστε μπροστά σε μια άλλη πρακτική βίας, η οποία στις αγροτικές κοινωνίες συνιστούσε μια σοβαρή προσβολή της τιμής του ντόπιου πολιτισμικού ήθους153. Το κούρεμα γυναικών, αριστερών ασφαλώς, θα σχετιζόταν ως πρακτική, που έβρισκε προηγούμενα κι όχι πολύ μακρινά χρονικά συμφραζόμενα, με το κούρεμα αριστερών γυναικών στον ισπανικό εμφύλιο και θα το συναντήσουμε και στη μεταναζιστική Γαλλία στις γυναίκες, που είχαν συνάψει ερωτικές σχέσεις με τους 146

μαρτ. 14, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 14, ό. π., παράρτ. 1. Είχε περιουσία, είχε πολλά δέντρα, κι «έκανε 10 τόνους λάδι». Θεωρείτο αδέκαστος και δεν έπαιρνε χρήματα από κανέναν. Μάλιστα λέγεται ότι την ομάδα του την έτρεφε ο ίδιος με δικά του χρήματα από την προσωπική του περιουσία. 148 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 203-204 149 μαρτ. 14, 27, παράρτ. 1. Αντίθετα κατά τη μαρτ. 17, παράρτ. 1 δεν είχε εμπλακεί σε καμιά μάχη με τα τμήματα του ΔΣΠ στον Ταΰγετο. Μάλιστα στις Γαϊτσιές, όταν το Συγκρότημα Ταϋγέτου έφτασε στον πρώτο από τους πέντε οικισμούς, η ομάδα Καμαρινέα ήδη βρισκόταν στον πέμπτο, χωρίς έτσι να γίνει αναμέτρηση μεταξύ τους. Βλ. μαρτ. 16., 34 κ.ε., παράρτ. 1. 150 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 203-205 151 μαρτ. 12,20-21, παράρτ. 1-μαρτ. 18, 52, παράρτ. 1- μαρτ. 22, 63, παράρτ. 1 152 Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 178-181 153 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν ,«Η εμφύλια βία ως μήνυμα…., 20, R. Van Boeschoten, “The Trauma of War Rape: A Comparative View on the Bosnian Conflict and the Greek Civil War”, History and Anthropology, 14, 1, 2003, 41-54 147

346

κατακτητές154. Από αυτή την πλευρά και στη συμβολική διάσταση στην ομάδα Καμαρινέα, η οποία θεωρούσε τον κομμουνισμό ως μίασμα στο υπάρχον ιδιοκτησιακό καθεστώς της πλούσιας σε λάδι εν σχέσει με τη μέσα Μάνη μεσσηνιακής Μάνης, το κούρεμα των γυναικών σήμαινε πράξη «καθαρισμού» του μολυσμένου από τις κομμουνιστικές ιδέες γυναικείου σώματος. Το νέο γυναικείο σώμα ως δημόσιο θέαμα μετά το κούρεμα στα μάτια της τοπικής κοινωνίας σήμαινε επιπλέον στη γλώσσα της τοπικής κοινωνίας και μια συμμόρφωση ή και υποταγή της κουρεμένης γυναίκας στους τοπικούς εξουσιαστικούς μηχανισμούς της μεσσηνιακής Μάνης. Ειδικά στο πλέγμα της πολιτισμικής τελετουργικής παράστασης των μανιατών, το κεφάλι απεικόνιζε τους θεμελιωτές/προγόνους του γένους (θυμίζουμε την κλασική μανιάτικη επιφώνηση «κορόνα μου», όπου η τιμή στο άλλον είναι να τον επιφωνούν ως στέμμα στο κεφάλι), οπότε ο αποκαθαρμός του από την κομμουνιστική ιδεολογία αποτελούσε ιδιάζουσα και ιδιαίτερη αναγκαιότητα για την επαναφορά στις μανιάτικες κανονικότητες155. Ο Καμαρινέας, αφού αφέθηκε ελεύθερος μετά τη φυλάκιση του από τον ΕΛΑΣ κατά την περίοδο της «εαμικής κατάστασης» του 1944, ανέλαβε μια έντονη αντιεαμική δράση στη θαλάσσια μεσσηνιακή Μάνη156, ώσπου έφυγε στην Αθήνα για προστασία από την εκδικητική μανία των αριστερών εξαιτίας ενεργειών, που είχε διαπράξει εναντίον τους. Δηλαδή από αριστερή μαρτυρία αναφέρεται ότι αφορμή για τη φυγή Καμαρινέα προς την Αθήνα ήταν η δολοφονία αστυνομικού, που πήγε να προστατέψει στην Καλαμάτα την αδελφή του Μουτζουρέα, που ήταν φυλακισμένος. Ο αστυνομικός προσπάθησε να προφυλάξει τη γυναίκα από ενδεχόμενο κούρεμα, στο οποίο θα υπέβαλλε ο Καμαρινέας τη γυναίκα αυτή. Η γυναίκα αυτή λοιπόν είχε με τη σειρά της επισκεφτεί στη φυλακή τον αδελφό της, Χρήστο Μουτζουρέα. Ο Μουτζουρέας υπήρξε ο πολιτικός επίτροπος του ΕΑΜ κατά την περίοδο της «εαμικής κατάστασης» στην ευρύτερη περιοχή των Δολών και η σχέση του με τον Καμαρινέα είχε περάσει από πολλά στάδια. Κατά την ίδια αριστερή μαρτυρία ο Μουτζουρέας είχε εγγυηθεί για την απελευθέρωση του Καμαρινέα από τη Σαϊδόνα του 1944, όταν ο τελευταίος είχε συλληφθεί από την «εαμική κατάσταση». Επίσης τονίζεται από την ίδια πηγή ότι η ομάδα του Καμαρινέα υπήρξε υπεύθυνη για τη δολοφονία του πατέρα του Μουτζουρέα. 154

Ρ. Βαν Μπούσχοτεν ,«Η εμφύλια βία ως μήνυμα…., 20 Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη………, 340-341, 373 156 βλέπε τα σχετικά σε μαρτ. 12, 20-21, παράρτ. 1. 155

347

Η σύγκρουση επάνω στο πεδίο της εξουσίας της τοπική κοινωνίας ανάμεσα στους Εαμικούς και στην τοπική ελίτ στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης μέσα στο πλαίσιο του πολέμου αποκτούσε και την προσωπική παράμετρο. Η προσωπική, όπως εκτυλίχθηκε, διαμάχη Καμαρινέα- Μουτζουρέα απηχούσε τη σύγκρουση των δυο προαναφερόμενων ρευμάτων, της Εαμικής πρότασης τοπικής διοίκησης και του ελέγχου της τοπικής κοινωνίας από μια τοπική ελίτ, που εμφανιζόταν ως προστάτης της ατομικής ιδιοκτησίας. Το ότι το συμβάν απασχολεί ακόμα σε συζητήσεις της περιοχής αποδεικνύει το πόσο χαραγμένο είναι στην τοπική μνήμη, η οποία επικεντρώνεται περισσότερο στον επιτονισμό- κι αναφερόμαστε στις αριστερές μαρτυρίες, μια και οι δεξιές το αναφέρουν, αλλά το προσπερνούν χωρίς καμιά ιδιαίτερη ερμηνευτική διάθεση- του ηθικού παράγοντα, ο οποίος προβάλλεται με πυρήνα την αχαριστία του Καμαρινέα να φερθεί με «μπέσα» σ’ έναν άνθρωπο, ο οποίος τον είχε βοηθήσει. Η εξασθένηση της Εαμικής πρότασης, όπως εκφράστηκε μέσα από το κοινοτικό σύστημα για αλληλοβοήθεια στις αγροτικές εργασίες και μορφές κοινοτικής διαχείρισης του πλεονάσματος στη Σαϊδόνα, στην πλούσια εξαιτίας του λαδιού μεσσηνιακή Μάνη οφειλόταν και στην περιφρούρηση της τοπικής ιδιοκτησίας της ομάδας Καμαρινέα. Κι ας αναφέρουμε ότι το γεωκτητικό καθεστώς στη μεσσηνιακή Μάνη συνίστατο στο γεγονός της διατήρησης της οικογενειακής ιδιοκτησίας των ελαιπεριβόλων, τα οποία κληρονομούνταν στους γιους των οικογενειών και σπάνια δίνονταν ως προίκα στις κόρες. Η διατήρηση αυτή συνιστούσε και διατήρηση της οικογένειας, του ονόματός της και του κύρους της στην τοπική κοινωνία με βάση τα κτήματα και την αξία τους στην περιοχή που βρίσκονταν157. Κάτω από τέτοιες συνθήκες, κατά τις οποίες η κατάσταση κι από τον ίδιο τον Καμαρινέα πολλές φορές δεν ήταν εύκολο να ελεγχθεί, μπορούμε να εντάξουμε και την εσωτερική δολοφονία Φικούρα, ενός από τους ισχυρούς άντρες της πολιτικής καθοδήγησης της ομάδας Καμαρινέα. Η δολοφονία αυτή χρεώθηκε, αν και αναφορές υπάρχουν ότι επρόκειτο για εσωτερικό ξεκαθάρισμα λογαριασμών στην ομάδα Καμαρινέα, στους κομμουνιστές158 κι είχε επάλληλες δυσάρεστες επιπτώσεις με την επακόλουθη δολοφονία 70 έγκλειστων αριστερών στο ελαιοτριβείο των Δολών, όπως έχει προαναφερθεί.

157 158

μαρτ. 14, 17, παράρτ. 1 μαρτ. 12, 20-21, παράρτ. 1- μαρτ. 18, 52, παράρτ. 1- μαρτ. 22, 63, παράρτ. 1

348

Ως προς την προσωπικότητα του Καμαρινέα και το μετεμφυλιακό μύθο γι’ αυτόν δεξιές άμεσες μαρτυρίες αλλά και αριστερές τον αναφέρουν ως έναν άνθρωπο μέσου πνευματικού επιπέδου και με έντονο ψυχισμό, δηλαδή 159

τουλάχιστον

άνθρωπο νευρώδη

. Τέτοιου είδους πληροφορίες, όπως η μετέπειτα αριστερή και δεξιά

τοπική μνήμη παρουσιάζει στους αναστοχασμούς της, είναι ενδεικτικές των ερμηνειών, που αυτή η μνήμη επιλέγει για να οικοδομήσει για το παρελθόν της Κατά το 1946 ο Καμαρινέας επανεμφανίζεται δραστικά στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης160. Η δράση της ομάδας θεωρητικά υπήρξε κατασταλτική με κύριο σκοπό την προστασία του τοπικού στοιχείου απέναντι σε κλοπές του υπό δημιουργία πια Δημοκρατικού Στρατού. Και εν συνεχεία σκοπός της ομάδας Καμαρινέα ήταν η εξόντωση των αριστερών ανταρτών. Στην τοποθεσία Καμάρι η ομάδα του Καμαρινέα είχε στήσει ένα ισχυρό φυλάκιο ελέγχου επί καθημερινή περίπου βάση, το οποίο προβλημάτιζε έντονα τους μηχανισμούς Επιμελητείας και Κ.Π. του ΔΣΠ. Αυτό το φυλάκιο ισχυροποιήθηκε έντονα κατά τα τελευταία έτη δράσης του ΔΣΠ, όταν ο κλοιός των επίσημων κρατικών δυνάμεων άρχιζε να σφίγγει προς τις απομείνασες ομάδες του ΔΣΠ161. Το φυλάκιο αποτελούσε θύλακα ελέγχου εισερχομένων κι εξερχομένων ατόμων στη μεσσηνιακή Μάνη, είτε αυτοί κατευθύνονταν προς Καλαμάτα για Μάνη, είτε έκαναν την αντίθετη διαδρομή. Έτσι η ομάδα έλεγχε τις συναλλαγές, τις επικοινωνίες, το ταχυδρομείο και κατεύθυνε το ομαλό εμπόριο στην ευρύτερη περιοχή. Μάλιστα η ομάδα του Καμαρινέα ήταν αυτή που απαγόρεψε στους κατοίκους του Εξωχωρίου να μεταφέρουν οτιδήποτε, κατά την υποχρεωτική εκκένωση του χωριού τους μετά το 1947, ώστε να μην προμηθεύονται κάθε είδους υλικό οι «αντάρτες», τρόφιμα και τη σοδειά τους προς την Καλαμάτα ή αλλού162. Ωστόσο οι αριστερές πηγές αναφέρουν τη συχνή επέλαση των αντρών της ομάδας Καμαρινέα σε χωριά, στα οποία συνέβαινε πάντα κι ένα δυσάρεστο περιστατικό, που ερμηνευόταν ως παραδειγματική τιμωρία πρώην Ελασιτών ή ανθρώπων συγγενών προς «αντάρτες» των βουνών163. Συχνές ήταν και οι δολοφονίες μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο. Η ίδια μαρτυρία αναφέρει την κλοπή ζώων από τα μέλη της ομάδας και τη

159

μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 22, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 12, 20-21, παράρτ. 1-μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1 161 μαρτ. 27, 83-84, παράρτ. 1 162 μαρτ. 31, 115, παράρτ. 1 163 μαρτ. 12, 20-21, παράρτ. 1- μαρτ. 22, 63, παράρτ. 1 160

349

δημόσια διαπόμπευση γυναικών με το κούρεμά τους164. Άτομα, τα οποία ήταν «ανακατωμένα» στο αντάρτικο του ΕΛΑΣ, όταν μάθαιναν την επικείμενη επέλαση των αντρών της ομάδας στα χωριά τους, εξαφανίζονταν, αναζητώντας κρυψώνα και προστασία στης σπηλιές και στα βουνά165. Παρόμοια άλλωστε μαρτυρία κατατίθεται για πανομοιότυπες αντιδράσεις από άλλη αριστερή πηγή για την ίδια περίοδο αλλά και νωρίτερα και από την περιοχή της ανατολικής Μάνης166. Οι άντρες του Καμαρινέα δεν αποτελούσαν ξεχωριστή ομάδα, που ζούσε υπό στρατιωτικές συνθήκες στρατοπέδου167. Βρίσκονταν στα γύρω χωριά και μαζεύονταν, όταν τους ανακοινωνόταν κάποια επιχείρηση δράσης ή όταν, κυνηγώντας «αντάρτες» κατά τις πληροφορίες τους, έστηναν φυλάκια έξω από τα γύρω χωριά, όπως αναφέρεται παραπάνω. Αυτή η τακτική της ομάδας του Καμαρινέα συνιστούσε έναν ημιστρατιωτικό τρόπο ζωής των μελών της ομάδας, που στηριζόταν στην ύπαρξη ενός άριστου δικτύου πληροφοριών και στις εκ του ασφαλούς επιχειρήσεις δράσης απέναντι σε a priori αποφασισμένους και στρατηγικά σχεδιασμένους από τον Καμαρινέα στόχους. Η πολιτική αυτή της ομάδας παράλληλα με την ήδη αναφερόμενη από την περίοδο του 1944 κι ένθεν τακτική των «ανοιχτών μηχανών στα καΐκια»168 (για να χρησιμοποιήσουμε τη φράση του Κ. Ξυδέα, που έλεγε στον Καμαρινό για να δικαιολογήσει την αποφυγή επίθεσης εκ μέρους των «ανταρτών» προς τις δεξιές ομάδες στη θαλάσσια περιοχή της Μάνης, ότι δηλαδή δεν γινόταν επίθεση από τους «αντάρτες» εναντίον των παρακρατικών ομάδων, που έδρευαν στα χωριά κοντά στη θάλασσα, επειδή οι αρχηγοί των δεξιών ομάδων θα έφευγαν αμέσως μέσω θαλάσσιων δρόμων προς Καλαμάτα ή Αρεόπολη και τα θύματα θα ήταν ο άμαχος μανιάτικος πληθυσμός των παραθαλάσσιων χωριών) στηριζόταν πέρα από την κυριαρχία της ομάδας Καμαρινέα στις θαλάσσιες οδούς και στο πολιτικό ρίσκο του ίδιου του Καμαρινέα. Δηλαδή στηριζόταν στο γεγονός ότι ο ίδιος ήταν πεπεισμένος ότι οι «αντάρτες» δεν θα τολμούσαν να κατέβουν στα παράλια, στην παράκτια μανιάτικη ζώνη, για να αντιμετωπίσουν τις ομάδες του. Κι αυτό, γιατί πέρα από τους όποιους κινδύνους εγκυμονούσε μια τέτοια πράξη, παράλληλα θα διακυβευόταν κι η ασφάλεια των κατοίκων της περιοχής, με κίνδυνο για τους «αντάρτες» να δοθεί η 164

μαρτ. 12, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 12, ό. π., παράρτ. 1 166 μαρτ. 16, 34, 36, παράρτ. 1 167 μαρτ. 18, 52, παράρτ. 1 168 μαρτ. 12, 24, παράρτ. 1 165

350

ευκαιρία στην ομάδα Καμαρινέα να αναπτύξει ένα ιδεολογικό επιχείρημα εναντίον των αποτρόπαιων πράξεών τους. Κι αυτή την παγίδα για προπαγάνδα εναντίον τους απέφευγαν οι «αντάρτες». Κι αυτός θα ήταν ένας από τους βασικούς λόγους, που ο Κ. Ξυδέας στεκόταν απαρασάλευτα αντίθετος σε κάθε τέτοιου είδους ενέργεια παρά τις συζητήσεις για κάτι τέτοιο στους κόλπους του Συγκροτήματος Ταϋγέτου169. Με αυτή την τακτική η ομάδα Καμαρινέα κατάφερνε να ελέγχει με τους 150 περίπου άνδρες της την περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης, να προσπαθεί να διατηρεί το υπάρχον κοινωνικο- πολιτικό

status quo με βασική ιδεολογική σημαία την

προστασία της ατομικής ιδιοκτησίας και παράλληλα, αποφεύγοντας κατά μέτωπο συγκρούσεις με το Συγκρότημα Ταϋγέτου. Κατάφερνε επίσης να συναποτελεί, μαζί με τη Χωροφυλακή, ένα από τα ανασχετικά εμπόδια στην ευόδωση των σχεδίων του Συγκροτήματος Ταϋγέτου. Το γεγονός, το οποίο έχει παραμείνει χαραγμένο στις μνήμες των λαϊκών μαρτυριών αναφορικά με τον Καμαρινέα, είναι η συμπεριφορά του σε δυο στρατιώτες του, τους οποίους ο ίδιος τιμώρησε παραδειγματικά170. Πρόκειται για τους Σταύρο Τζανετέα και Κων/νο Μητσέα, τους οποίους ο Καμαρινέας, όπως αναφέρεται, τους έδεσε από το τζιπ τους και τους έσυρε στη διαδρομή Σταυροπήγιο- Κάμπος. Το αναμφισβήτητο γεγονός ερμηνεύεται διαφορετικά από δεξιές και αριστερές πηγές. Οι πρώτες δικαιολογούν ηθικά την πράξη, καθώς οι δυο είχαν διαπράξει ασεβείς πράξεις171. Οι αριστερές μαρτυρίες αρνούνται τέτοιου είδους υπόβαθρο στην ενέργεια του Καμαρινέα επιτονίζοντας το στυγνό χαρακτήρα του. Κι η ομάδα Καμαρινέα στη μεσσηνιακή Μάνη ανέπτυξε έντονη συμμετοχή στη διαχείριση της τοπικής εξουσίας. Όπως στη μέσα Μάνη η ΕΑΟΚ συμμετείχε στη διατήρηση της τάξης και στην καθημερινή ζωή, έτσι και στη μεσσηνιακή Μάνη η αντικομμουνιστική

παρουσία

υπήρξε

δυναμική.

Στο

δήμο

Λεύκτρου

είχε

δημιουργηθεί και δραστηριοποιηθεί Διοικητική Επιτροπή, με σκοπό να υπάρξει «αλληλεγγύη σε κάθε κίνησι που αφορά τη ζωή, την ύπαρξη, την ησυχία και την ευημερία του Λαού του Δ. Λεύκτρου»172.

169

μαρτ. 12, ό. π., παράρτ. 1 εφ. Θάρρος Καλαμάτας 14 Μαϊου 1948, Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 179 171 απέναντι στη χήρα, του κομμουνιστή Μαυρομμάτη, τον οποίο ο Καμαρινέας είχε σκοτώσει στο ξενοδοχείο REX, στην Καλαμάτα μαρτ. 14, ό. π., παράρτ. 1 172 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 16 170

351

Πρόεδρος αυτής της Επιτροπής ήταν ο εργοστασιάρχης Σ. Μελέας από το Κουτήφαρι (Θαλάμες), αντιπρόεδρος ο Κ. Λακέας, έμπορος από την Πλάτσα, Καθοδηγητής ο Γ. Μάκρας, εργοστασιάρχης από την Πλάτσα, Γραμματέας ο Ι. Πουλάκος, δημοδιδάσκαλος από τη Μηλέα, Ταμίας ο Β. Πουλάκος, έμπορος από τη Σελίνιτσα, ελεγκτής ο Γ. Θεοδωρακέας, τηλεγραφητής από τη Σελίνιτσα, υπεύθυνος διαφωτίσεως Σελινίτσας ο Κ. Αποστολίδης, κτηματίας. Ακόμα στην Επιτροπή ανήκαν οι Β. Μπελιτσάκος, κτηματίας από τη Μηλέα ως διαχειριστής, Ε. Ματζουνέας, έμπορος από το Νεοχώρι ως διαχειριστής, Σ. Πουλάκος, έμπορος από τη Σελίνιτσα ως ταμίας, Σ, Σακελλαράκος, γιατρός από τη Σελίνιτσα, Λ. Τζανέας, δημοδιδάσκαλος από τη Σελινίτσα, Η. Γεωργιλάς, κτηματίας από τη Λαγκάδα και Α. Κατσαρέας, έμπορος από την Πολιάνα (Άγιο Νίκωνα)173. Παρατηρώντας την επαγγελματική κατάσταση των μελών της αντικομμουνιστικής αυτής κινήσεως στο δήμο Λεύκτρου, η οποία ουσιαστικά κατέλαβε την τοπική πολιτική εξουσία μπορούμε να δούμε τους εργοστασιάρχες, τους εμπόρους και τους κτηματίες να προσπαθούν να διατηρήσουν την πάγια κοινωνική και οικονομική κατάσταση της μεσσηνιακής Μάνης. Η Επιτροπή αποτελούσε έναν ισχυρό θύλακα εξουσίας και διατήρησης των καθιερωμένων σχέσεων παραγωγής, οι οποίες στηρίζονταν στην κληρονομικά απαρασάλευτη διατήρηση της ατομικής ιδιοκτησίας στη μεσσηνιακή Μάνη. Αυτές οι οικονομικές αξίες απειλούνταν από τους κομμουνιστές, οι οποίοι πρέσβευαν κοινοτική διαχείριση των εκτάσεων γης. Κι αυτό διαφαίνεται από το γεγονός ότι μέσα στις δραστηριότητες της Επιτροπής αναφερόταν παράλληλα και η λειτουργία της τοπικής αυτοδιοίκησης στην οργανωτική και κοινωνική της πλευρά174. Η Επιτροπή αυτή υπήρξε ο οικονομικός και κοινωνικός υποστηρικτής της ομάδας Καμαρινέα. Παράλληλα η παρουσία και η ενεργοποίηση της Επιτροπής νομιμοποιούσε και την ίδια την ομάδα, μια και δικαίωνε κοινωνικά το έργο της και το σκοπό της σύστασης και της δράσης της στη μεταβαρκιζιανή μεσσηνιακή Μάνη.

173 174

Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 16 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 16

352

6. Η ΕΑΟΚ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΟΡΚΩΜΟΣΙΑ ΤΗΣ ΩΣ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ Εντωμεταξύ

σε όλη την υπόλοιπη Μάνη οι δυνάμεις της ΕΑΟΚ

εξακολουθούσαν να αισθάνονται κοινωνικά, πολιτικά και στρατιωτικά πανίσχυρες, χωρίς να εμπλακούν σε κάποια ιδιαίτερη σύγκρουση με τις δυνάμεις των «ανταρτών»175. Το ζήτημα, που έδειχνε να απασχολεί πλέον την ΕΑΟΚ, ήταν η επίσημη πια αναγνώριση των ενεργειών της από το Κράτος μέσω της ενσωμάτωσης της οργάνωσης στον ελληνικό στρατό ως τμήμα του.

Αυτό το πνεύμα φαίνεται να

κατεύθυνε και την πολιτική μερικού κατευνασμού σκληρών βασανιστηρίων του σκληρού πυρήνα των ομάδων εναντίον κρατουμένων κομμουνιστών. Νέος στόχος ήταν για τον σκληρό αυτό πυρήνα των ομάδων της ΕΑΟΚ η αμνήστευση από κάποιες «ακραίες» ενέργειες μελών των ομάδων και η ενσωμάτωση στο ελληνικό πολιτικο-στρατιωτικό κατεστημένο176. Σε αυτό το πνεύμα εντάσσονται και οι διαταγές τόσο του Κυριακόγγωνα προς τους διοικητές ομάδων ΕΑΟΚ από το τέλος του 1948177, αλλά και οι οδηγίες διοικητών ομάδων προς τους άντρες τους178 για «άσχημες» συμπεριφορές μελών των ομάδων ακόμα και προς «εθνικόφρονες». Ο Γερακάρης με γενική του διαταγή από τον Απρίλιο του 1948 έγραφε179: «Περιήλθεν εις γνώσιν ημών ότι εθελονταί τινές δεν συμπεριφέρονται καλώς εις Εθνικόφρονας πολίτας. Επειδή σκοπός και αποστολή μας είναι η προστασία των Εθνικοφρόνων πολιτών, πάσα δε κακή μεταχείρισις αυτών εκ μέρους στρατιωτών μας είναι αντεθνική και αντιπατριωτική. ΕΝΤΕΛΛΟΜΑΙ 1) Πας στρατιώτης εθελοντής δέον να σέβεται και προστατεύη τους πολίτας, συμπεριφέρεται δε προς αυτούς με τον πλέον σεμνότερον και ευπρεπέστερον τρόπον.2) Στρατιώτης μεταβαίνων δι’ υπηρεσίαν εις τα χωρία ή με άδειαν δέον διά πάσαν ανάγκην ή εργασίαν να απευθύνεται εις τας κατά τόπους επιτροπάς, απαγορευομένης του λοιπού πάσης αυθαιρέτου και αυτοβούλου

175

μαρτ. 16, 35, παράρτ. 1- μαρτ. 17, 41-42, παράρτ. 1 μαρτ. 15, 32-33, παράρτ. 1 177 Προσωπικό αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Διαταγή αρχηγού ΕΑΟΚ, αρχειακό υλικό αρ. 21, παράρτ. 2 178 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., 14-15 179 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται….., ό.π. 176

353

ενεργείας του. 3) Απόλυτον σεβασμόν προς τας επιτροπάς των χωρίων 4) Πας πολίτης αδικούμενος ή κακομεταχειριζόμενος υπό στρατιώτου μας υποχρεούται να αναφέρη ελευθέρως την τοιαύτην ενέργειαν του στρατιώτου ίνα λάβω κατ’ αυτού τα επιβαλλόμενα μέτρα. Ο παραβάτης της παρούσης θέλει ελεγχθεί και τιμωρηθή αυστηρώς, Η παρούσα να τοιχοκολληθή εις τας πλατείας των χωρίων και να αναγνωσθή εις τας Εκκλησίας. Εν Σελινίτση τη 2 Απριλίου 1948, ο Διοικητής. ΣΤΑΥΡΟΣ ΓΕΡΑΚΑΡΗΣ» Βλέπουμε λοιπόν καθαρά από τη διαταγή ότι ο Γερακάρης καυτηρίαζε τις εκτροπές των στρατιωτών του και τους εγκαλούσε στην τάξη. Βέβαια αποκαλύπτουν έμμεσα κι άθελα των προθέσεων του συντάκτη και τις ευρείες μορφές ακροτήτων των μελών των ομάδων σε τέτοιο σημείο που ο Γερακάρης να προσπαθεί να χαλιναγωγήσει τους άντρες του. Παράλληλα η έλλειψη έντονης στρατιωτικής δραστηριότητας εκ μέρους της ΕΑΟΚ έδινε την ευκαιρία στην πολιτική έκφραση των δεξιών παρακρατικών ομάδων να οργανωθούν και να προσπαθήσουν να αναλάβουν τον έλεγχο της κοινωνικής και καθημερινής εξουσίας στη Μάνη. Στη Σελινίτσα ο εξουσιαστικός μηχανισμός αυτός συνίστατο στην ανάληψη του ελέγχου της πολιτικής κατάστασης από τις επιτροπές των χωριών, οι οποίες προέβαλλαν την υπέρβαση εξουσιών και την κακή συμπεριφορά ατόμων της ομάδας του Γερακάρη. Το Κράτος αναζητούσε τον τρόπο να ενσωματώσει την ΕΑΟΚ στον Ελληνικό Στρατό, διασκεδάζοντας και τις αλγεινές υπερβάσεις μελών της, που, όταν εντάσσονταν στον κρατικό μηχανισμό, θα ελέγχονταν καλύτερα. Έτσι ασφαλώς προσυπέγραφε την ατιμωρησία των μελών της ΕΑΟΚ. Τον Αύγουστο του 1948 το κράτος προέβη με διάταγμα σε επέκταση προηγούμενης διαταγής του 1947 «περί επιβολής οικονομικών βαρών διά την καταστολήν της εν Ευβοία ανταρσίας180». Με τροποποίηση το διάταγμα περιέλαβε τα ίδια μέτρα, που αφορούσαν την τοπική κατάσταση στην Εύβοια από την έξαρση της βίας που ισοδυναμούσε με τους φόβους την Κυβέρνησης από την ενίσχυση των τμημάτων του ΔΣΕ, να αφορούν και το νομό Λακωνίας181. Αυτό αποτελούσε την πρώτη κίνηση προς την αναγνώριση της ΕΑΟΚ, καθώς έτσι γινόταν προσπάθεια να βρεθούν τα ανάλογα κονδύλια, που θα στήριζαν οικονομικά τις ενέργειες της ΕΑΟΚ. Βρισκόμασταν ήδη με το Διάταγμα αυτό ένα 180 181

ΦΕΚ 505/1947 ΦΕΚ ΒΔ 225/8-9-48, τ. Α΄

354

βήμα πριν από την επίσημη αναγνώριση της ΕΑΟΚ ως στρατιωτικού τμήματος, κάτι που θα ικανοποιούσε την οργάνωση αυτή. Το ακόλουθο βήμα ήταν λοιπόν η ορκωμοσία των μελών της ΕΑΟΚ, η οποία μετονομάστηκε σε 1ο Δ.Τ.Ε.Α.Α.182 (Δημοσυντήρητο Τάγμα Εθνοφυλακής Αμύνης Λακωνίας). Η ορκωμοσία έλαβε χώρα στις 19 Δεκεμβρίου 1948 στη Σπάρτη183. Η ορκωμοσία αποτέλεσε κάτι σημαντικό για τους άντρες της ΕΑΟΚ, καθώς η στρατολόγηση και η ένταξη σε αυτή προσμετρήθηκε στη διάρκεια της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας των μελών της, οι οποίοι θα είχαν στο εξής να υπηρετήσουν τη στρατιωτική τους θητεία για λιγότερο χρονικό διάστημα. Κι αυτό, γιατί η συμμετοχή στην ΕΑΟΚ θα λαμβανόταν υπόψη ως κανονική στρατιωτική θητεία184. Οι ομάδες της ΕΑΟΚ κλήθηκαν τόσο στη Σπάρτη όσο και στο Γύθειο και πέρασαν από μια περίοδο σύντομης εκπαίδευσης, κάνοντας πρόβες παρέλασης και εντασσόμενοι και τυπικά στις διαδικασίες του τακτικού στρατού, ώστε να είναι έτοιμοι για την ορκωμοσία τους185. Η ορκωμοσία είχε προσλάβει εορταστική ατμόσφαιρα. «Κι η ανυπόκριτος χαρά και βαθεία συγκίνησις Λαού και Στρατού, εκ της τυπικής εισόδου των ηρωικών εθελοντών της αδούλωτης Μάνης εις τους κόλπους του Τακτικού Εθνικού

Στρατού,

εκδηλωθείσα

διά

μυριοστόμων

ευχών,

ζητοκραυγών

και

χειροκροτημάτων, και οι εκφωνηθέντες βαρυσήμαντοι λόγοι αποτελούν την δικαίωσιν ενός υψηλού, ιδανικού, τίμιου και ανιδιοτελούς αγώνος». Αυτό έγραφε ο διευθυντής της «Εθνικής Φωνής», Κ. Ι. Νικολής186. Η αναφορά τόσο του Νικολή αναφορικά με τους προαναφερθέντες «βαρυσήμαντους λόγους» στα ιδανικά και «του υπέρ πάντων αγώνος της Φυλής»187 όσο και αυτή

του συνταγματάρχη

Χουσάκου, ο οποίος παρατηρούσε ότι

182

Προσωπικό αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Διαταγή αρχηγού ΕΑΟΚ, Διαταγή για εκκαθαρίσεις προς την ομάδα Βασίλη Μπογέα,, αρχειακό υλικό αρ. 14, 16, 17 , παράρτ. 2 183 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 53 184 μαρτ. 17, 41-42, παράρτ. 1. Βλέπε και Προσωπικό αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Ιδιόχειρη βεβαίωση Βασ. Μπογέα για συμμετοχή δράσης μέλους της ΕΑΟΚ, αρχειακό υλικό αρ. 20 , παράρτ. 2 185 μαρτ. 17, 41-42, παράρτ. 1 186 εφ. Εθνική Φωνή Σπάρτης, φ. 24-12-1948 187 εφ. Εθνική Φωνή Σπάρτης, φ. 24-12-1948

355

«η Ελλάς, η Χριστιανική Ελλάς, η καθημαγμένη Ελλάς, η ελευθέρα Ελλάς, όταν έχη παιδιά σαν κα σας, δεν μπορεί ποτέ να συρθή δούλη και να καταφιλήση άκουσα το κράσπεδο του χιτώνος του Τσάρου, όπως ονειρεύονται οι κομμουνισταί….πολεμήσατε με πάθος διά το παρελθόν και το μέλλον της φυλής»188, παρέπεμπαν στο ιδεολογικό οπλοστάσιο των ευρύτερων ακροδεξιών οργανώσεων. Αυτές ήταν οι οργανώσεις, οι οποίες με επικεφαλής την ομάδα Χ και εκπροσώπους την Εφημερίδα των Χιτών και το Ελληνικό Αίμα κατέτειναν στο ότι ο εχθρός της πατρίδας ήταν οι Σλάβοι και η Ρωσία και ότι ο πόλεμος ήταν «φυλετικός», ως ένα είδος «κοινωνικής βιολογίας»189. Άρα η ενσωμάτωση των πολεμίων εναντίον των εχθρών του έθνους και της φυλής στον κρατικό ιστό κρινόταν από το λακωνικό βασιλόφρονα τύπο όχι μόνο επιβεβλημένη αλλά και φόρος τιμής προς τους αγωνιστές της ΕΑΟΚ. Μετά από έναν λόγο νουθεσίας και συναισθηματικής φόρτισης, που συνέδεε διαχρονικά στιγμές του αδιαίρετου ελληνικού έθνους με τις Θερμοπύλες, που διαφύλασσαν οι άντρες της ΕΑΟΚ, ο Χουσάκος παρέδωσε τη σημαία του νέου τάγματος στο λοχαγό Κυριακόγγωνα δια μέσου του Προέδρου των «Φίλων Στρατού», δικηγόρου Εμμ. Γκίνη. Τότε οι άντρες της ΕΑΟΚ ύψωσαν τα χέρια τους ψηλά και ο ταγματάρχης Αν. Δημητρίου190 διάβασε τον εξής όρκο: «Ορκίζομαι πίστιν εις την Πατρίδα, τον Βασιλέα, τους Νόμους, τα κελεύσματα του Κράτους, υποταγήν εις τους ανωτέρους μου, τας σημαίας να μην τας εγκαταλείπω, να είμαι χρηστός και ενάρετος πολίτης, να υπερασπίσω την Πατρίδα μέχρι ρανίδος του αίματός μου»191. Ο ταγματάρχης μετά τον όρκο προέβη κι αυτός σε μια συμπληρωματική ομιλία προς την ΕΑΟΚ, με την οποία συνέδεσε οργανικά τις στρατιωτικές επιτυχίες της περιόδου με τις ηρωικές πράξεις στη Σαλαμίνα, το Μαραθώνα, τα γεγονότα του 1821, τις στρατιωτικές επιτυχίες των βαλκανικών Πολέμων 1912-1913 και τις επιτυχίες του 1940, τονίζοντας κι αυτός το μέγιστο κίνδυνο

188

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 55, 57 Δ. Παπαδημητρίου, «Το ακροδεξιό……», στο X. Φλάϊσερ, Η Ελλάδα ’36- ’49…., 148-149 190 Προσωπικό Αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Διαταγή σε Βασ. Μπογέα Τ.Ε.Α. ΛΑΚΩΝΙΑΣ, Αρχειακό υλικό αρ. 9 , παράρτ. 2 191 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 57 189

356

«των ξενοδούλων σλαυοκομμουνιστών, τω μυσαρών αποβρασμάτων του Βορρά»192. Ωστόσο για τα κατώτερα μέλη της ΕΑΟΚ η ορκωμοσία δεν αποκτούσε ιδιαίτερη «εθνική σημασία», όπως προκύπτει από τις διηγήσεις τους, αλλά κυρίως σήμαινε μειωμένη στρατιωτική θητεία. «Μετά θυμάμαι ότι ακολούθησε η ορκωμοσία μας. Πήγαμε στη Σπάρτη και ορκιστήκαμε. Μετά ξαναγυρίσαμε στις θέσεις μας. Είχαμε κάνει μια μικρή προετοιμασία λίγες μέρες πριν για την παρέλαση στη Σπάρτη. Με την ορκωμοσία πήραμε 10-11 μήνες θητεία, που συνυπολογίστηκε στην υποχρεώσεις μας. Ορκίστηκαν όσοι είχαν ορκιστεί, καθώς ήμασταν διάφορων ηλικιών. Άλλος ήταν 30, άλλος 20, άλλοι είχαν ήδη ορκιστεί. Αυτοί δεν ορκίστηκαν ξανά. Μετά μας δώσανε εντολή να παρουσιαστούμε με τη 14η ΕΣΟ….

Μετά ακολουθήσαμε μια στρατιωτική θητεία,

ώσπου να απολυθούμε. Περιμέναμε απλά να τελειώσει η θητεία μας. Παραδώσαμε τα όπλα. Εγώ με τον ξάδελφό μου παραδώσαμε τα όπλα στο Βασίλη. Πήγα και παρουσιάστηκα στο Χαϊδάρι. Μετά ξαναγύρισα πάλι το 1949»193. Αξίζει εδώ να προσθέσουμε ότι δεν ορκίστηκαν όλοι οι άντρες της ΕΑΟΚ. Κι αυτό, γιατί ήδη πολλοί είχαν παρουσιαστεί σε παλαιότερες περιόδους στο στρατό και είχαν ορκιστεί. Γι΄ αυτό ορκίστηκαν όσοι δεν είχαν παρουσιαστεί στο στρατό194. Εκείνη την περίοδο ορκίστηκαν οι ομάδες Παυλάκου, Μπογέα και Γούδη κι όχι οι ομάδες του Γερακάρη. Η ομάδα του Γερακάρη ορκίστηκε στο Γύθειο στις 7 Ιανουαρίου 1949195. Ακολούθως το λόγο πήρε ο λοχαγός κι αρχηγός της ΕΑΟΚ, Κυρ. Κυριακόγγωνας, για να ευχαριστήσει για την ένταξη της ΕΑΟΚ στον τακτικό ελληνικό στρατό. Αξίζει να παρακολουθήσουμε τα λόγια του, όχι τόσο γιατί αποτελούν μια ιστορική παρουσίαση της δράσης της ΕΑΟΚ από τη σκοπιά του ιδεολογικού αντιπροσώπου των δεξιών οργανώσεων της ομάδας Χ στη Μάνη και τη Λακωνία, αλλά κυρίως επειδή σημειολογικά αποκαλύπτουν το όλο ψυχο-κοινωνικό πλαίσιο δόμησης της ακροδεξιάς αντίληψης στη Μάνη από το μεσοπόλεμο κι ένθεν.

192

εφ. Εθνική Φωνή Σπάρτης, φ. 24-12-1948 μαρτ. 17, 41-42, παράρτ. 1 194 μαρτ. 17, ό. π., παράρτ. 1 195 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 62 193

357

«Κύριε Ταξίαρχε,… Την στιγμήν αυτήν ανανεώνομεν τον όρκον μας, τον οποίον εδώσαμεν κατά την έναρξιν του αγώνος μας και ο όρκος μας αυτός είναι : Ελευθερία ή Θάνατος. Ορκιζόμεθα ενώπιον Θεού και ανθρώπων ότι θα συνεχίσωμεν, υπό την νέαν μορφήν, τον αγώνα μας, ως Τάγμα, τον υπέρ όλων αγώνα εναντίον του κομμουνισμού. Ορκιζόμεθα ότι θα αγωνισθώμεν με όλη μας την πίστι, την θέληση και τη δύναμι, για να συντρίψωμε και εξαφανίσωμε τον συμμοριτισμόν. ….Γνωρίζομεν ότι ημείς οι Έλληνες είμεθα λαός του πεπρωμένου…Θα νικήσωμεν διότι το πίστεύομεν διότι ο αγών μας είναι δίκαιος, ηθικός, τίμιος, πατριωτικός. Ημείς ξεκινήσαντες ως ΕΑΟΚ, την 6ην Ιουνίου του 1946, υπό την ηγεσίαν του αειμνήστου Κατσαρέα και με την συμβολήν των ομαδαρχών Παυλάκου, Γερακάρη, Γούδη, Μπογέα και τον ηρωισμόν των εθελοντών μας, κατωρθώσαμεν, παρά τας αντιξόοους συνθήκας, να κρατήσωμεν ελευθέραν την περιοχήν την οποίαν προστατεύομεν. Προσπάθησαν πολλοί να διαβάλλουν τον αγώνα μας κινούμενοι από ποταπά κομματικά ελατήρια. Αλλά δεν το κατώρθωσαν. Ημείς συνεχίζομεν τον γνήσιον εθνικόν αγώνα μας μακράν της κομματικής συναλλαγής και της πολιτικής διαμάχης…Την τρισένδοξην αύτη σημαίαν την οποίαν μας παραδώσατε κ. Πρόεδρε των Φίλων του Στρατού και η οποία υφάνθη από τις Σπαρτιάτισσες να είσθε βέβαιος ότι θα την κρατήσωμεν με το αίμα μας και πιστεύομεν ότι έφθασεν η ώρα που θα την στήσωμεν δοξασμένη και λάμπουσα στην Ελληνική Βόρειο Ήπειρο, στο Ελληνικό Μοναστήρι, στην Ανατολική Ρωμυλία και στην Ανατολική Θράκη. Έφθασε η ώρα, που ο άτιμος και ύπουλος Σλαυισμός θα πληρώση διά τα κακά τα οποία κάμει στην Ελληνική φυλή..Αι μηχανορραφίαι των ατίμων θα παύσουν και η μεγάλη ιδέα του Ελληνισμού θα γίνη πραγματικότης. Ζήτω η Μεγάλη Ελλάς. Ζήτω ο Εθνικός Αγών. Ζήτω ο Βασιλεύς»196. Με έναν ισχυρά ιδεολογικό λόγο, μεγαλοϊδεατικού χαρακτήρα, ο Κυριακόγγωνας επαναλάμβανε το ιδεολογικό φορτίο της ΕΑΟΚ και ευρύτερα των ομάδων Χ ως συνεχιστής των απόψεων του Κατσαρέα. Το μανιχαϊκό πλαίσιο καλού- κακού, η αποστροφή του προς την αναξιοπιστία του πολιτικού κόσμου, η προβολή της εικόνας του άλλου, του αριστερού, ως επικίνδυνου για την τοπική κι ελληνική κοινωνία εχθρού κι εδώ συγκεκριμένα του «σλαυισμού», μαζί με την ανάσυρση από το ιδεολογικό οπλοστάσιο των δεξιών κομμάτων της εποχής της Μεγάλης Ιδέας, που από το 1843 ακολουθούσε την πορεία του ελληνικού κράτους, συνιστούν βασικά σημεία, τα οποία προσιδιάζουν σε θεμελιακές πτυχές του ιδεολόγου- πολιτικού και της ολοκληρωτικής

196

Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 59-60

358

φύσης του197. Αυτός ο ιδεολογικός συγκερασμός καθίσταται μάλιστα ένας κοινός ιδεολογικός αντικομμουνιστικός τόπος σε πανελλήνιο επίπεδο, αν αναλογιστούμε ότι στη Νότια Πελοπόννησο, όπου δεν υπήρχαν εθνικές μειονότητες, ο αγώνας κατά των «Σλάβων» δεν έβρισκε άμεση απήχηση στην καθημερινή ζωή των κατοίκων. Η φυλή, το «κοινόν μας αίμα», το οποίο «μας ενώνει», κατά τα λεγόμενα του υπογράφοντος τις διαταγές της ΕΑΟΚ ως επιτελάρχη198, Αντώνη Μπαλιτσάρη, κατά την ερμηνεία της ΕΑΟΚ, συνιστά τη γερμανικής προέλευσης από το 18ο αιώνα εκδοχή της εθνικής ιδεολογίας199, όπου το όμοαιμον αποτελεί το συστατικό στοιχείο του έθνους. Και αυτό εντέλει αποκτά τη μυστικιστική σημασία μιας a priori καντιανής μορφής κατηγορίας, η οποία κατά αρχέγονο τρόπο (primordial) δημιουργεί τους πιο άρρηκτους και στατικά απροσπέλαστους δεσμούς του συνανήκειν. Από τέτοιου είδους κείμενα έντονα ρητορικού περιεχομένου, που επικαλούνται το συγκινησιακό συναίσθημα η γλώσσα φαίνεται να αυτονομείται, να συνιστά ένα λεξιλόγιο πολιτικής περιχαράκωσης ενός κόσμου εκλεκτών, που πολεμά εναντίον επικίνδυνων εχθρών. Έτσι η ίδια η γλώσσα γίνεται, μέσα από τη συνθηματολογία της και το μανιχαϊκό μνημειώδες ύφος της, φορέας παραγωγής κι αναπαραγωγής τόπων βίας200. Μετά την ορκωμοσία ακολούθησε παρέλαση στην πλατεία της Σπάρτης και ακολούθως ορκίστηκαν στα γραφεία της Στρατιωτικής Διοίκησης Σπάρτης και οκτώ αξιωματικοί της ΕΑΟΚ, οι Κυριακόγγωνας Κυρ., ως έφεδρος Λοχαγός, Δημητρακάκης Δημ., ως έφεδρος ανθυπολοχαγός, Κουρετζής Κυρ., ως έφεδρος ανθυπασπιστής, Μπρεττάκος Νικ., ως έφεδρος ανθυπασπιστής, Τσατσούλης Γεώργ., ως έφεδρος ανθυπασπιστής, Σταθάκος Ευστ., ως έφεδρος ανθυπασπιστής, Μανδαλάς Λεων., ως έφεδρος ανθυπασπιστής, Ταβουλάρης Δημ. ως έφεδρος κι αυτός ανθυπασπιστής201. Έτσι γινόταν πραγματικότητα η παλαιότερη προσπάθεια της ΕΑΟΚ,

που η ίδια

ομολογούσε μέσω του αρχηγού της, ότι από τον Ιούλιο του 1948

197

Ι.Δ. Καρακατσιάνης, «Ο Ιδεολόγος……., 32-36 Αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ Εμπιστευτικό έγγραφο αρχηγού ΕΑΟΚ προς διοικητές στρατιωτικών μονάδων, αρχειακό υλικό αρ.7, παράρτ. 2 199 ενδεικτικά βλέπε: Ε. Gellner, Έθνη και Εθνικισμός, Αθήνα, Αλεξάνδρεια,1992, 176-183, Ε. Hobsbawm, Έθνη και Εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα. Πρόγραμμα, μύθος, πραγματικότητα, Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1990, 144-150, 185-190, Π. Λέκκας, Η Εθνικιστική Ιδεολογία. Πέντε Υποθέσεις Εργασίας στην Ιστορική Κοινωνιολογία, Αθήνα, ΕΜΝΕ Μνήμων, 1992, 85-120, 123-139, Π. Κιτρομηλίδης, «Προθέσεις και Ζητούμενα στην Ανάλυση του Εθνικισμού. Σχόλιο στην εισήγηση του A. Smith», Ίστωρ 6/1993, 13-17 200 Ch. L. Briggs, “Introduction: From the Idea the Ordinary, and the Orderly to Conflict and Violence in Pragmatic research”, Pragmatics, International Pragmatics Association, 7:4, 451-459, 2004 201 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 62 198Προσωπικό

359

«δίδομεν την στιγμήν αυτήν την μεγαλυτέραν μάχην διά την τυπικήν αναγνώρισίν μας, εκ μέρους του κράτους»202. Κι η μάχη αυτή για την ΕΑΟΚ κερδήθηκε. Μετά την ορκωμοσία οι ομάδες γύρισαν πάλι στους χώρους δράσης τους203. Ωστόσο η ομάδα του Γερακάρη ορκίστηκε στο Γύθειο λίγες ημέρες αργότερα, όπως αναφέρθηκε. Κατά την ορκωμοσία αυτή στις 7 Ιανουαρίου του 1949 παραβρέθηκαν ο Στρατιωτικός Διοικητής Πελοποννήσου, στρατηγός Θ. Πετζόπουλος, ο Διοικητής της Χωροφυλακής Πελοποννήσου, ταξίαρχος Τσαταλός, και ο Στρατιωτικός Διοικητής Λακωνίας, συνταγματάρχης

Χουσάκος204.

Στην

τελετή

παραβρέθηκαν

και

άλλοι

αποσπασματάρχες και ο Μητροπολίτης Γυθείου Δημήτριος τέλεσε αγιασμό πριν την ορκωμοσία. Μιλώντας κι ο Πετζόπουλος στο ίδιο ιδεολογικό μήκος κύματος με τους ομιλητές της προηγούμενης ορκωμοσίας, εστίασε τις αναφορές του στη μανιάτικη τοπική προέλευση της ΕΑΟΚ και στο ότι η φήμη της έχει φτάσει τα βόρεια σύνορα της χώρας. «Από τη στιγμή που ανέλαβα τα νέα μου καθήκοντα εκήρυξα εις όλην την Πελοπόννησον τον κομμουνισμό εκτός Νόμου και παρακαλώ όλους όπου τον βρίσκουν να τον κτυπούν αλύπητα. Όλους μια τύχη τους περιμένει, ο θάνατος. Αυτοί δεν είναι Έλληνες, δεν έχουν στάλα Ελληνικό αίμα, είναι προδότες. Ή θα πάνε στο Μπολσεβικικό παράδεισο ή όσοι μείνουν εδώ θα ταφούν στο χώμα. Δεν ήρθα να σας δώσω θάρρος, ήρθα να πάρω και να το μεταδώσω σε όλην την Πελοπόννησο. Σας βεβαιώ ότι σε λίγο δεν θα υπάρχει συμμορίτης ή κομμουνιστής στην Πελοπόννησο. Από εδώ θα αρχίσουμε και πάλιν τον απελευθερωτικό αγώνα, όπως το 21»205. Ο Πετζόπουλος διακρίνει τους «συμμορίτες» από τους «κομμουνιστές», αλλά μέσα σε ένα διπολικό μανιχαϊστικό πλαίσιο ο λόγος του δείχνει να καγχάζει εμφυλιακή σύγκρουση, ιδιαίτερα όταν τονίζει ότι η Πελοπόννησος θα απαλλαγεί όχι μόνο από κάθε «συμμορίτη» αλλά και από κάθε «κομμουνιστή»! Η ιδεολογική- πολιτική ομοιομορφία, που προτείνει ο Πετζόπουλος στην ομιλία του στην ΕΑΟΚ, δείχνει να 202

Προσωπικό Αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Εμπιστευτικό έγγραφο αρχηγού ΕΑΟΚ προς διοικητές στρατιωτικών μονάδων, αρχειακό υλικό αρ. 7, παράρτ. 2 203 μαρτ. 17, 41-42, παράρτ. 1 204 εφ. Εθνική Φωνή Σπάρτης, φ. 14-1-1949 205 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 64

360

συντείνει κι αυτή απαρέγκλιτα προς μια ολοκληρωτική κατεύθυνση ιδεολογίας. Έτσι για την ΕΑΟΚ και για τη στρατιωτική διοίκηση Πελοποννήσου η ιδεολογική ομοιομορφία της Πελοποννήσου μετά την κατάπνιξη κάθε κομμουνιστικής φωνής θα αποτελέσει τον προθάλαμο για τη νίκη απέναντι στις «ρυπαρές ορδές του Μάρκου», κατά την έκφραση του δικηγόρου Μπαλιτσάρη, οι οποίες «θα εξοντωθούν και θα διαλυθούν»206.

Οι αντίπαλοι ή θα πεθάνουν ή θα εκδιωχθούν και θα πάνε στη

Σοβιετική Ένωση, για να εφαρμόσουν το κοινωνικό μοντέλο, για το οποίο αγωνίζονται. Ο

εορταστικός λόγος αυτός κατά την ορκωμοσία της ΕΑΟΚ

μετακυλούσε σε έναν έντονα εμφυλιακό λόγο, πολεμικό, με σκοπό να εμψυχώσει πολεμιστές, που επρόκειτο να πολεμήσουν εναντίον των «ανταρτών». Η απαλλαγή λοιπόν από τους «συμμορίτες» θα σημαίνει ταυτόχρονα και απαλλαγή από τους «κομμουνιστές», αποκαθαρμό της περιοχής κι επαναφορά της στην αρμονική κανονικότητα του συγκερασμού ομοιογενούς εθνικής και ένδοξης τοπικής ιστορίας. Τον ίδιο μήνα και στο μήκος κύματος της ένταξης της ΕΑΟΚ στον τακτικό στρατό άλλαξε και το πλαίσιο διοίκησης για τις ομάδες της Μάνης. Κατά διαταγή της Στρατιωτικής Διοίκησης Σπάρτης «ορίζονται τρία τακτικά συγκροτήματα. 1ον με Διοικητήν τον Έφ. Λοχαγόν Κυριακόγγωναν και 1ον, 2ον, 3ον, 4ον, Λόχους Δ.Τ.Ε.Α.Λ.»207 και ακολούθως δίνονται συστάσεις για κατάλληλη ιεραρχική αναφορά σε όποια προβλήματα θα απασχολούσαν τυχόν στο μεταξύ την ΕΑΟΚ. 7. Η ΑΠΟΣΤΡΑΤΕΥΣΗ ΚΙ Η ΤΥΧΗ ΤΩΝ ΑΝΔΡΩΝ ΤΗΣ ΕΑΟΚ Τα μέλη της ΕΑΟΚ από το καλοκαίρι του 1949 και μετά, που άρχιζαν να παραδίδουν τα όπλα, αφού ο εμφύλιος είχε τελειώσει, κλήθηκαν από το στρατό να υπηρετήσουν τη θητεία τους. Όσοι είχαν συμπληρώσει τη στρατεύσιμη θητεία τους κατά την παρουσία τους στην ΕΑΟΚ δεν συμπλήρωσαν την υπηρεσία τους στον Εθνικό Στρατό. Η παράδοση των όπλων έγινε από τους λόχους στους αρχηγούς των

206

εφ. Εθνική Φωνή Σπάρτης, φ. 14-1-1949 Προσωπικό Αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ Διαταγή σε Βασ. Μπογέα Τ.Ε.Α. ΛΑΚΩΝΙΑΣ, αρχειακό υλικό 9 , παράρτ. 2 207

361

ομάδων τους208. Οι αρχηγοί απολύθηκαν το Σεπτέμβριο του 1949 εκτός του Μπογέα, που απολύθηκε το Νοέμβριο του 1949. Η καθυστέρηση απόλυσης του Μπογέα συνίστατο στο να …(!)τακτοποιηθούν κάποια θέματα αναζωπύρωσης «ανταρτών» στα βουνά του Ταϋγέτου209, δηλαδή να κυνηγηθούν κάποιοι «αντάρτες», που δεν είχαν πιαστεί κι είχαν κάνει πάλι την επανεμφάνισή τους σε μανιάτικα χωριά. Κάποιας μορφής δυσφορία, χωρίς ωστόσο το θέμα να πάρει μεγάλες προεκτάσεις, εκφράστηκε από τον Παυλάκο προς τους άλλους ομαδάρχες αναφορικά με τη διανομή των εσόδων της ΕΑΟΚ, που είχαν συγκεντρωθεί στα κεντρικά ταμεία και στις αποθήκες στο Οίτυλο. Ασφαλώς πυρήνας των διαφωνιών. Παρόλα αυτά δεν διαπιστώθηκε κάποια σημαντική ρήξη στις μεταξύ τους σχέσεις. Βέβαια μπορεί να υπήρξαν κάποιες πικρίες, αλλά αυτές δεν επισκίασαν τις μετέπειτα τυπικές και «κανονικές» σχέσεις των μελών των ομάδων ΕΑΟΚ210. Οι άντρες των ομάδων της ΕΑΟΚ προσπάθησαν ακολούθως να χρησιμοποιήσουν τη συμμετοχή τους στις ομάδες, για να καταδείξουν τον κοινωνικό ρόλο τους ή και να ενταχθούν στη μέριμνα του κράτους για τα άτομα, που συμμετείχαν στην ένοπλη αντίσταση και στις «εκκαθαρίσεις» εναντίον του «εαμοσλαυικού κινδύνου». Κατά τη διάρκεια διάλυσής τους οι ομάδες επέλυαν και τα θέματα, που άπτονταν των οικονομικών τους. Έπρεπε να γίνει καταγραφή υλικού στις αποθήκες και να δοθεί απολογιστική έκθεση στην κεντρική διοίκηση Σπάρτης. Στο σημείο αυτό το μόνο που γνωρίζουμε από μαρτυρία είναι ότι ο Μπογέας μοίρασε τα εναπομείναντα χρήματα του ταμείου του στους στρατιώτες του. Και τα τρόφιμα της αποθήκης, ύστερα από καταγραφή τους από τον αποθηκάριο, πακεταρίστηκαν και στάλθηκαν κρυφά, από άγνωστο δηλαδή αποστολέα, σε φτωχές οικογένειες της περιοχής του Οιτύλου211. Οι αποσπασματάρχες μετά τη λήξη της θητείας τους εναρμονίστηκαν σιγά- σιγά με την καθημερινή ζωή. Ο Παυλάκος δεν θέλησε να φύγει από τη Μάνη. Ο Γερακάρης εισήχθη στο στρατό, μετά «άνοιξε μαγαζί» στην Τσίπα και αργότερα διορίστηκε ως υπάλληλος στη Βουλή των Ελλήνων. Ο Μπογέας έμεινε στην Καλαμάτα, όπου εργάστηκε ως ασυρματιστής του λιμενικού. Ο Παυλάκος, ο Γερακάρης, ο Μπογέας, ο

208

μαρτ. 17, 41 κ.ε., παράρτ. 1 μαρτ. 18, 49, παράρτ. 1. Γι’ αυτό μάλιστα το λόγο άντρες του Μπογέα ξαναπήραν όπλα μόνο και μόνο για εκφοβισμό, όταν κάποιοι «αντάρτες» έκαναν κλοπές …καραμελών (!) από παντοπωλεία των χωριών. Βλ.: μαρτ. 17, 43, παράρτ. 1 210 μαρτ. 17, ό. π., παράρτ. 1 211 μαρτ. 18, 49, παράρτ. 1 209

362

Γούδης ονομάστηκαν ο καθένας «υποτεταγμένος οπλαρχηγός Β’ κατηγορίας», ενώ ο Μπαθρέλλος ονομάστηκε «υποτεταγμένος οπλαρχηγός Γ’ κατηγορίας»212. Ως προς την παράδοση των όπλων μπορούμε να πούμε ότι κρατήθηκαν κάποια όπλα από τις ομάδες της ΕΑΟΚ, δικαιολογώντας τη διαχρονική σχέση των μανιατών με τα όπλα, που είναι ανάλογη αυτής των κρητικών213. Βέβαια στα χέρια αντρών της ΕΑΟΚ συγκεντρώθηκαν κατά περίπτωση ως λάφυρα αρκετά χρήματα, τα οποία δικαιολογήθηκαν ανεκδοτολογικά στην ευρεία κοινή γνώμη και στις τοπικές μικρές μανιάτικες κοινότητες των χωριών από πτώσεις αεροπλάνων ή από άλλα περιστατικά, που τυχόν έλαβαν χώρα στον Ταΰγετο. Αυτά τα χρήματα τα έκρυβαν οι «αντάρτες», όταν τους κυνηγούσαν οι χίτες με σκοπό, εάν ηρεμήσει η κατάσταση, οι πρώτοι να τα ξαναπάρουν214. Ένα δίκτυο από παροχή βεβαιώσεων συμμετοχής αντρών, που πιστοποιούσαν τη συμμετοχή στις ομάδες της ΕΑΟΚ ή πιστοποιούσαν ακόμα και την αρχηγία ομάδας, αναπτύχθηκε εν συνεχεία. Τέτοιες βεβαιώσεις δίνονταν κυρίως στους άντρες της ΕΑΟΚ για κάθε χρήση. Αυτές δίνονταν από τους διοικητές Σπάρτης ή και Πελοποννήσου215, οι οποίοι ήταν πρωταγωνιστές των γεγονότων την περίοδο, που έδρασε η ΕΑΟΚ, αν επρόκειτο για τους ομαδάρχες διοικητές λόχων. Βεβαιώσεις από τους αρχηγούς ομάδων δίνονταν

216

, αν επρόκειτο για μέλη ομάδων. Κάποια από τα

μέλη της ΕΑΟΚ έμειναν φυγόδικοι και προσπάθησαν να αμνηστευτούν τα αδικήματά τους. Δεν έπαψαν, μετά με την απόσταση των γεγονότων με το πέρασμα του καιρού,

212

ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ Φ. 726/Τ. Β’ / 15-9-1970/5522, Αρχειακό υλικό αρ. 18, παράρτ. 2 213 μαρτ. 18, 55-56, παράρτ. 1. Σχετικά με τα οικονομικά και των άλλων ομάδων αυτό, που μπορεί να σημειωθεί επιπρόσθετα, είναι το γεγονός ότι στη συλλογική μνήμη των αριστερών μαρτυριών «ανταρτών» αιωρείται η πεποίθηση ότι πολλά μέλη της ΕΑΟΚ κατάφεραν να πλουτίσουν εξαιτίας διαφόρων αυθαιρεσιών από την περίοδο 1945-1950. Βλ.: μαρτ. 16, 38, παράρτ. 1 και μαρτ. 18, 55, παράρτ. 1 για τις 400 λίρες που αναφέρει στα κεντρικά ταμεία της ΕΑΟΚ στο Οίτυλο. 214 Ωστόσο πολλά από αυτά τα κρυμμένα λάφυρα, την αξία των οποίων δεν αναγνώριζαν εύκολα οι χωρικοί της νοτίου Πελοποννήσου (!), έπεσαν σε χέρια χιτών, όπως στην περίπτωση του Δικαίου, που περιγράφει πως είχε ο ίδιος κρύψει στον Ταΰγετο χρήματα Εβραίων κι αυτά έπεσαν στα χέρια των χιτών. Βλ.: μαρτ. 22, 62, παράρτ. 1 215 Προσωπικό Αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Βεβαίωση ταξίαρχου Χουσάκου σε Βασ. Μπογέα για συμμετοχή δράσης μέλους της ΕΑΟΚ, Αρχειακό υλικό αρ. 19, παράρτ. 3, Προσωπικό Αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Βεβαίωση αντιστράτηγου Πετζόπουλου σε Βασ. Μπογέα για συμμετοχή του σε ΕΑΟΚ, αρχειακό υλικό αρ. 13, παράρτ. 3 216 Προσωπικό Αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ Υπεύθυνη δήλωση Βασ. Μπογέα αρχηγού ομάδας της ΕΑΟΚ, Αρχειακό υλικό αρ. 15, παράρτ. 2, Προσωπικό Αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Ιδιόχειρη βεβαίωση Βασ. Μπογέα για συμμετοχή δράσης μέλους της ΕΑΟΚ, αρχειακό υλικό αρ. 10, παράρτ. 2

363

να εκφράζουν μάλιστα την πικρία τους για το ότι υπήρξαν φυγόδικοι, θεωρώντας ότι δεν τους άξιζε εκ μέρους του ελληνικού κράτους να τύχουν τέτοιας συμπεριφοράς217. Πάντως τα μέλη της ΕΑΟΚ ξεκίνησαν μια προσπάθεια με αιτήσεις προς το ελληνικό κράτος για αναγνώριση από αυτό του έργου τους και της προσφοράς τους218. Δοκίμασαν να εκμεταλλευτούν σειρά από διατάξεις του Υπουργείου Εθνικής Αμύνης της δικτατορίας (1961-1974), το οποίο με διαταγή και ερμηνευτικές διατάξεις σχετικού νόμου για την εθνική αντίσταση συμπεριλάμβανε και τους αγωνιστές της ΕΑΟΚ σε ευεργεσίες219. Αυτές οι ευεργετικές διατάξεις αφορούσαν την αναγνώριση της προσφοράς και του έργου αντρών, στους οποίους θα μπορούσαν να ενταχθούν και τα μέλη της ΕΑΟΚ. Στην εν λόγω εγκύκλιο220, την οποία προσπάθησαν να μελετήσουν, για να την επικαλεστούν προς όφελός τους οι αγωνιστές της ΕΑΟΚ, γινόταν λόγος για «αναγνώριση των κατά την υπ’ όψιν περίοδον … Εθνικών Ανταρτικών Ομάδων και Οργανώσεων.. και του υφ’ εκάστης τούτων Εθνικού έργου

και αποβολή εκ του

Σώματος των αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης παντός ξένου προς τον αγώνα τούτον στοιχείου»221. Η εγκύκλιος αυτή αναφερόταν και σε οπλαρχηγούς, ομαδάρχες, αγωνιστές, συλληφθέντες, ομήρους, εγκλείστους σε στρατόπεδα και αιχμαλώτους «υπό των κομμουνιστο- συμμοριτών αγωνιστάς»222. Η παρούσα εγκύκλιος περιλάμβανε και τη δράση της ΕΑΟΚ. Τα μέλη της με υπεύθυνες δηλώσεις και αιτήσεις προσπάθησαν να τύχουν των ευεργετικών μέτρων του διατάγματος, που ανάμεσα στα άλλα περιλάμβανε και συνταξιοδότηση αναπήρων και θυμάτων Εθνικής Αντιστάσεως με βαθμό αναπηρίας από 10%. Επ’ αυτού δίνονταν συγκεκριμένες ερμηνευτικές εγκύκλιοι. Ακόμα οι ευεργετικές διατάξεις για την ΕΑΟΚ περιλάμβαναν και γεωργοκτηνοτροφική αποκατάσταση, συνταξιοδότηση ανδρών Σωμάτων Ασφαλείας 217

μαρτ. 9, 12, παράρτ. 1. για την ευρύτερη αντιστασιακή αποκατάσταση δεξιών μελών οργανώσεων στην Ελλάδα βλέπε ενδεικτικά: Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη μνήμη…..100 κ.ε. 219 ΝΔ 179/69 «περί Εθν. Αντιστάσεως» 220 Υπουργείον Εθνικής Αμύνης, Επείγον, Αρχ. Ενόπλ. Δυνάμ. ΔΕΠΑΘΑ, Γρ. Αγωνιστών- Πολεμιστών, Τμήμα 1ον, Αριθ. Φ. 0686.013/46/28386, Α Σχ. 1377, Αριθ. Εγκυκλίου 113, Εν Αθήναις τη 3η Ιουλίου 1969 221 Υπουργείον Εθνικής Αμύνης, Επείγον, Αρχ. Ενόπλων….., ό. π., Εισαγωγή, 222 Υπουργείον Εθνικής Αμύνης, Επείγον, Αρχ. Ενόπλ….., άρθρο 18, 1 α. και β. 218

364

«επί τη βάσει του βαθμού εις ον προήχθησαν υπό των ΕΟΕΑ», απονομή ηθικών αμοιβών, προαγωγές, κατά προτίμηση σε δημοσίους υπαλλήλους και υπαλλήλους τραπεζών και ΝΠΙΔ, εισαγωγή τέκνων αγωνιστών σε διάφορες σχολές του κράτους όπως και δυνατότητες μετεγγραφών σε τέκνα αγωνιστών. Τέλος περιλάμβαναν και ευεργετικές ρυθμίσεις και αρωγή στη δημιουργία συλλόγων καθώς και δημιουργία στέγης αγωνιστών. Βέβαια με τον όρο «Εθνική Αντίσταση» η δικτατορία εννοούσε κάτι πολύ διαφορετικό από αυτό, που εννοούσαν με τον όρο οι κυβερνήσεις της Μεταπολίτευσης. Η «Εθνική Αντίσταση» ήταν για τη δικτατορία η αντιμετώπιση των κομμουνιστών. Τις αιτήσεις, για να αποδειχθεί η συμμετοχή σε ομάδες όπως στην ΕΑΟΚ, ανέλαβε να συλλέξει και να ελέγξει ως προς τη νομιμότητα το Αρχηγείο της Χωροφυλακής της δικτατορικού καθεστώτος, το οποίο είχε αποστείλει το 1974 ερμηνευτική εγκύκλιο223 προς όλες τις υπηρεσίες Χωροφυλακής της χώρας με σκοπό την υλοποίηση του νομοθετικού Διατάγματος του Υπουργείου Εθνικής Αμύνης. Έτσι η κυβέρνηση της δικτατορίας προσπάθησε να αναγνωρίσει την προσφορά της ΕΑΟΚ. Η προσφορά αυτή για το κάθε μέλος της ΕΑΟΚ εκφραζόταν στις αιτήσεις του προς το ελληνικό δημόσιο, όπου αναφερόταν ότι «ο εν λόγω είναι άξιος να τύχει πάσης ηθικής και υλικής αμοιβής διά τας προσφερθήσας υπηρεσίας τας οποίας το κράτος δεν πρέπει να λησμονή». Η αναγνώριση αυτή επιτεύχθηκε επίσημα με μια δημοσίευση της Εφημερίδας της Κυβέρνησης το 1970224. Σ’ αυτή

αναγνωρίστηκε επίσημα τόσο η

στρατιωτική

θητεία όσο και η προσφορά των ομαδαρχών της ΕΑΟΚ στην Αντίσταση. Μάλιστα αποσπασματάρχες της ΕΑΟΚ εξέφραζαν την πικρία τους για το ότι δεν τους αναγνωρίστηκαν περισσότερες ευεργετικές διατάξεις από τη συμμετοχή τους στην Εθνική Αντίσταση. Αυτή η πικρία τους αυξήθηκε και αργότερα, όταν έγινε νέος νόμος για την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης από το ελληνικό κράτος τη

223

Αρχηγείο Χωροφυλακής, Διεύθυνσις Στρατολογίας, Τμήμα Β’ Μητρώου, αριθ. πρωτ. 299/11/4α, Εν Αθήναις τη 20η Μαϊου 1974, «Νομοθεσία Εθν. Αντιστάσεως ως και Παλαιών Αγωνιστών» 224 ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ Φ. 726/Τ. Β’ / 15-9-1970/5522, αρχειακό υλικό αρ. 18, παράρτ. 2

365

δεκαετία του 1980225. Τα παράπονα αυτά μπορούν να συνδυαστούν με την τύχη, που είχαν άνθρωποι, που υπηρέτησαν στην ευρύτερη περιοχή στα Τάγματα Ασφαλείας (Βρεττάκος, μετέπειτα βουλευτή του «Κόμματος Εθνικοφρόνων», Ν. Καράμπελας και Γεώργιος Γραφάκος εκλεγμένοι βουλευτές με το «Λαϊκό Κόμμα»)226. Επιζητούσαν κι αυτοί την αναγνώριση των αντρών των Ταγμάτων, μια και το έργο τους ήταν εξίσου σημαντικό έναντι των «ανταρτών». Έτσι η πορεία αναγνώρισης και δικαίωσης από το επίσημο κράτος των αντρών των Ταγμάτων Ασφαλείας αποτέλεσε οδηγό και παράδειγμα για τους άντρες της ΕΑΟΚ, για να αναζητήσουν κι αυτοί την αδιατάραχτη ενσωμάτωσή τους στη μετεμφυλιακή ελληνική κοινωνία μέσω της βοήθειας του επίσημου κράτους. Στο έργο αυτό συνέβαλε και η ιστοριογραφική προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή, που ουσιαστικά συγκαιφαλαιώνεται στο έργο του Σπύρου Τριανταφύλλου για την ΕΑΟΚ με τον τίτλο «Οι αετοί της Μάνης. ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί Ομάδαι Κυνηγών», που εκδόθηκε το 1949 και στο ανώνυμο κείμενο που εκδόθηκε το 1947 στην Καλαμάτα από το Εθνικό Κόμμα Χιτών με τον τίτλο «Πάνος Κατσαρέας, μια ζωή, μια έπαλξι». Αυτά τα έργα ουσιαστικά προετοίμασαν τη μετεμφυλιακή κοινωνία, ώστε το κράτος να μπορέσει πιο ανώδυνα να ενσωματώσει τα μέλη της ΕΑΟΚ227. Γενικά λοιπόν τα μέλη της ΕΑΟΚ από το 1950 κι ύστερα δεν αντιμετώπισαν κανένα σημαντικό πρόβλημα από την ελληνική δικαιοσύνη με ποινές και τιμωρίες για τη δράση τους στην ενσωμάτωσή τους στο ελληνικό κράτος και στην καθημερινή ζωή τους. Μετά τη διάλυση των ομάδων της ΕΑΟΚ και το οικονομικό ζήτημα, που είδαμε ότι προέκυψε και παρέμεινε ανοιχτό ανάμεσα στα αρχηγικά μέλη της, αξίζει να δούμε μια συνάντηση των αποσπασματαρχών, η οποία σηματοδότησε και το τέλος της ΕΑΟΚ. Μαρτυρίες μελών σχετικά με αυτό το ζήτημα αναφέρονταν έμμεσα σε μια συνάντηση στην Τσίπα, στην οποία επιλύθηκαν τα οικονομικά ζητήματα της ΕΑΟΚ228. Οι αναφορές αυτές κι οι μαρτυρίες δεν αποτελούσαν άμεση πηγή, καθώς μόνο μετέφεραν λεπτομέρειες και μέρος των διαδραματισθέντων εκεί. Γίνεται λόγος για απογοήτευση του Παυλάκου, αμέσως όταν έγινε η συνάντηση. Η απογοήτευση συνίστατο στο ότι κατά τα λεγόμενα του Παυλάκου ο ίδιος είχε αδικηθεί αναφορικά 225

μαρτ. 9, 12, παράρτ. 1, μαρτ. 18, 55, παράρτ. 1, όπου παράπονα διατυπώνονται από αποσπασματάρχες της ΕΑΟΚ 226 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη….., 101-103 227 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…, 113 κ.ε., όπου αναλύεται το πώς η εθνικόφρων ιστοριογραφία συνέβαλε στην ενσωμάτωση των μελών των Ταγμάτων με αναφορά και στον Κατσαρέα 228 μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1- μαρτ. 17, 41-42, παράρτ. 1

366

με το μοίρασμα των εσόδων, που υπήρχαν στην ΕΑΟΚ. Η διαφορά αυτή λέγεται ότι εντέλει μέσα από αμοιβαίες διευκρινίσεις διευθετήθηκε229, ενώ ο απόηχος για τα οικονομικά στις αριστερές μαρτυρίες -ή και σε ορισμένες δεξιές- άφηνε να εννοηθεί ότι είχε περάσει στη συλλογική συνείδηση της μανιάτικης κοινωνίας πως συγκεντρώθηκε αρκετός πλούτος από τις επιχειρήσεις των αντρών της ΕΑΟΚ230. Μια άμεση μαρτυρία μετέχοντος στις διαπραγματεύσεις ίσως είναι σε θέση να μας φωτίσει ορισμένες πτυχές του όλου ζητήματος. Η ίδια μαρτυρία αναφέρει ότι τα λεγόμενά της αποτελούν τη συνολική, και για λίγους πια γνωστή, αλήθεια των γεγονότων231, μια και η συνάντηση των αποσπασματαρχών στην Τσίπα του Οιτύλου, για να μοιραστούν τα έσοδα της ΕΑΟΚ, καθώς η ομάδα διαλύθηκε, δεν συνιστά καθόλου γνωστό ιστορικό γεγονός για την ιστορία των δεξιών ομάδων αλλά και της περιοχής εν γένει. Και σ’ αυτό το σημείο οφείλεται η επιλογή μας να θέσουμε, παρά τα ελλιπή άλλα στοιχεία, που διαθέτουμε για τη συνάντηση αυτή, επί τάπητος το ζήτημα αυτό, μια και τεκμηριώνει αλλά και ολοκληρώνει τις διαδικασίες οικονομικής εμπλοκής της ΕΑΟΚ με την τοπική κοινωνία, προσδιορίζοντας τις λεγόμενες «αγορές της βίας» και στη Μάνη. Ας δούμε τα λεγόμενα: «Σχετικά με τα οικονομικά ο Σταύρος ο Γερακάρης είχε έναν ξάδελφό του Σταύρο, οικονομικό διευθυντή. Αυτός είχε στέρνες στην Αρεόπολη για μαζώματα, τέτοια. Κι έκανε και λίρες, έκανε και λεφτά. Μαθαίνεται να πούμε ότι έκανε λεφτά. Ό,τι έκανε ο καθένας είπα τότε είναι τιμή του. Εμένα αυτό που με ενοχλάει είναι στο τέλος, μόλις διαλυθήκαμε. Ο Παυλάκος, δεν ξέρω πως, ανακάλυψε ότι ο Καράτζαλης έχει λίρες πολλές από τα οικονομικά του συγκροτήματος. Ο Παυλάκος, βόϊδι, σκληρός, πιάνει κάποια ομάδα και τον κάλεσε το Γερακάρη, τηλέφωνο, με σύνδεσμο και του λέει το και το. Και του είπε να βάλει ο Καράτζαλης τις λίρες κάτω να τις μοιράσουμε όλοι, επειδή τις δικαιούμασταν όλοι. Εγώ δεν ήξερα, σκοτάδι είχα. Κι ήταν στο μέσον κι ο Κυριακόγγωνας μεσολαβητής, όχι για τις λίρες, αλλά μεσολαβητής, για να τα βρούμε, κυρίως ο Γερακάρης κι ο Παυλάκος. Τίποτα δεν γινόταν. Ο Παυλάκος βόϊδι, ο Γερακάρης από εκεί κι εντέλει στριμώξανε τον Καράτζαλη κι ο Καράτζαλης αποκάλυψε 400 λίρες. «Το περίσσευμά μου», είπε, «είναι 400 λίρες232».

229

μαρτ. 17, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 15, 40-31, παράρτ. 1- μαρτ. 16, 37-39, παράρτ. 1 231 μαρτ. 18, 54 κ. ε., παράρτ. 1 232 μαρτ. 18, 53, παράρτ. 1 230

367

Τα βασικά οικονομικά στοιχεία της ΕΑΟΚ βρίσκονταν υπό τον άμεσο έλεγχο του Καράτζαλη (Σταύρου Γερακάρη), ο οποίος, όπως έχουμε δει, ήταν βασικός υπεύθυνος για τις γενικές αποθήκες της ΕΑΟΚ, που βρίσκονταν στο Οίτυλο233. Ο Παυλάκος απέκτησε πληροφορίες ότι ο Καράτζαλης έχει κατακρατήσει χρήματα της ΕΑΟΚ και ζήτησε με κάθε τρόπο να γίνει συνάντηση των αποσπασματαρχών, ώστε να διευθετηθεί το θέμα234. Ο ίδιος υπήρξε αρκετά δηκτικός ως προς τη διευθέτηση του θέματος κι έδειξε, ώσπου να πραγματοποιηθεί η συνάντηση, να βάλλει κατά πάντων235. Συγκεκριμένα ο Καράτζαλης κατηγορείτο, όπως είδαμε, ότι στην Αρεόπολη είχε σωρεύσει στέρνες με λίρες. Το γεγονός αυτό ήταν που οδήγησε τους αποσπασματάρχες να έρθουν σε μια συνάντηση και να οδηγήσει στην οριστική διάλυση των ομάδων. Ο Παυλάκος το ανακάλυψε αυτό και ζήτησε κυρίως από το Σταύρο Γερακάρη να επέμβει και να γίνει μια συνάντηση των αποσπασματαρχών της ΕΑΟΚ, με σκοπό να λυθεί η κάθε παρεξήγηση. Για να μην φτάσουν τα πράγματα στα άκρα,

μπήκε ως μεσολαβητής ανάμεσα στους αποσπασματάρχες ο

Κυριακόγγωνας, με τη δικαιοδοσία του αρχηγού της οργάνωσης. Ύστερα από σειρά διαβουλεύσεων, ο Καράτζαλης αποδέχτηκε ότι υπήρχαν «απόθεμα» (!) 400, όπως έχουμε δει, λίρες. Αποφασίστηκε να γίνει μια συνάντηση στην Τσίπα, όπου ο Καράτζαλης είχε πρωτοστατήσει και για τη δημιουργία νοσοκομείου, όπως έχουμε δει. Εκεί το οικονομικό περίσσευμα του ταμείου της οργάνωσης θα ετίθετο επί τάπητος. Ο Μπογέας πήγε στην Τσίπα άρρωστος και, καθώς ο Παυλάκος αργούσε να φτάσει, παρά τις συνεννοήσεις, που γίνονταν μέσω του Κυριακόγγωνα, ο Μπογέας αποχώρησε, για να πάει για ανάρρωση σπίτι του. Ο Μπογέας πληροφορήθηκε ότι κατά τη συνάντηση, που τελικά πραγματοποιήθηκε με τους άλλους αποσπασματάρχες και την παρουσία του Κυριακόγγωνα, πάρθηκε μια απόφαση να μοιραστούν οι εναπομείνασες λίρες. Στον καθένα αντιστοιχούσαν 73 λίρες κατά τις αποφάσεις της συνάντησης236. Ωστόσο έμεναν μετέωρες πληροφορίες, νύξεις ή και σιωπές σχετικά με τη συνάντηση αυτή. Από τη μεριά του Μπογέα αναφέρεται ότι οι Γερακαραίοι υπήρξαν 233

μαρτ. 17, 42, παράρτ. 1 μαρτ. 18, 54 κ. ε., παράρτ. 1 235 μαρτ. 17, 42, παράρτ. 1 236 Ο Μπογέας πήρε τις λίρες αυτές μέσω άλλου, του Γιαννουζάκου, δυο μέρες μετά . Βλ.μαρτ. 18, 54 κ.ε., παράρτ. 1 234

368

οικονομικά ενισχυμένοι γενικά237. Υπόνοιες αφήνονταν και από τη σκοπιά του Παυλάκου, ο οποίος δεν αντέδρασε έντονα μετά τη συνάντηση και οι σχέσεις του με το Γερακάρη υπήρξαν καλές, αλλά σφραγισμένες από τη συνάντηση της Τσίπας238. Ασφαλώς για τέτοια ζητήματα, όπως οικονομικές συμφωνίες και κεφάλαια που δεν χαρακτηρίζονταν νόμιμα έσοδα, είναι πολύ δύσκολο τα ίδια τα μέλη της ΕΑΟΚ να άφηναν καταγεγραμμένα λεπτομερή στοιχεία. Η αναφορά στη συνάντηση από μέλος των αποσπασματαρχών αποτελεί από μόνη της μια ιστορική συμβολή, που απλά αποτυπώνει ότι υπήρχαν κέρδη και η λειτουργία της ομάδας δεν αποσκοπούσε μόνο σε εκπλήρωση των σκοπών της αντικομμουνιστικής ιδεολογίας. Με τη συμφωνία της Τσίπας ουσιαστικά έκλεισε μια περίοδος για τη Μάνη, κατά την οποία η ΕΑΟΚ μετείχε ενεργά και δραστικά στην καθημερινή ζωή. Με αυτή τη συμφωνία δόθηκε ο μετεμφυλιακός προσανατολισμός των σχέσεων ανάμεσα στους αποσπασματάρχες και ρυθμίστηκαν και οι τελευταίες μεταξύ τους διευθετήσεις. Με τη συμφωνία της Τσίπας ολοκληρώθηκε και η ιδεολογική παρουσία της ΕΑΟΚ ως κατεξοχήν αντιπροσωπευτικής των εξουσιαστικών σχέσεων στη Μάνη. Η ιδεολογική παρουσία αυτή άρχισε να υφαίνεται με τη συγκέντρωση των «ταγματασφαλιτών» στην Κρανάη, όπου παρατηρήθηκαν και οι πρώτες ιδεολογικές ζυμώσεις και συζητήσεις επάνω στον άξονα δεξιών- αριστερών στον ευρύτερο μεσογειακό χώρο. Από την περίοδο της διάλυσης της ΕΑΟΚ ο πέπλος της σιωπής της συμφωνίας της Τσίπας κυριάρχησε στην ευρύτερη περιοχή. Κι ένα γεγονός, όταν εμφορείται από σιωπή, εύκολα πλάθονται μύθοι γύρω από αυτό, μυθοποιείται ή και απομυθοποιείται, αλλά σίγουρα σφραγίζει μια ιστορική περίοδο. Και η συμφωνία της Τσίπας αποτέλεσε το τέλος της ΕΑΟΚ και σφράγισε μια περίοδο, αυτή του εμφυλίου για τη Μάνη και αυτή της ΕΑΟΚ, της κύριας ομάδας, που επιβλήθηκε για λίγα χρόνια κοινωνικά- οικονομικά, και πολιτικά ίσως εν μέρει, στην περιοχή αυτή.

237 238

μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 17, 42, παράρτ. 1

369

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Α

Ο

ΔΣΠ

ΣΤΟΝ

ΤΑΫΓΕΤΟ-ΟΙ

ΕΝΟΠΛΕΣ

ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ

ΣΤΗ

ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ ΜΑΝΗ ΚΑΙ ΣΤΟ ΓΥΘΕΙΟ: ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

1. Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΓΙΑΝΝΙΤΣΑΣ Ήδη από το Φλεβάρη του 1946 η 2η Ολομέλεια του ΚΚΕ αποφάσισε, μέσα σε ένα κλίμα ενδογενών και εξωγενών αλληλεπιδράσεων, και τυπικά την ένοπλη αντίδραση απέναντι στις κρατικές δυνάμεις1. Η «λευκή τρομοκρατία», που ακολούθησε τη «συμφωνία της Βάρκιζας», το διεθνές κλίμα και ιδιαίτερη η στάση υης Σοβιετικής Ένωσης στο ελληνικό ζήτημα μετά τη συμφωνία της Γιάλτας επηρέαζαν σαφώς ως συγκυρίες τις ενέργειες του ΔΣΕ. Ο ΔΣΕ δραστηριοποιήθηκε στην Πελοπόννησο και αυτός που αναδείχθηκε ως σημαντικός εκφραστής στο χώρο του ΔΣΕ υπήρξε ο Βαγγέλης Ρογκάκος2, ο πιο νεαρός Ακροναυπλιώτης, που τώρα αναλάμβανε τον επιτελικό ρόλο της ενεργού δράσης του ΔΣΠ. Ο Βαγγέλης Ρογκάκος ως διοικητής του Γραφείου Πελοποννήσου τους πρώτους μήνες του 1947 συμβούλευε τον Αρίστο Καμαρινό, όταν ο τελευταίος αναλάμβανε υπεύθυνο πόστο στο ΔΣΠ: «Να προσέξεις, γιατί και στις δυο ομάδες του Ταϋγέτου υπάρχει κατι το αρνητικό, που το έχει σε μεγάλο βαθμό ξεπεράσει το Συγκρότημα Πάρνωνα, ένα πνεύμα τοπικιστικό, ανάμεσα στους Μανιάτες και τους Μεσσήνιους αντάρτες, μια τάση να μη θέλει ο αντάρτης να φύγει από την περιοχή του. Πρέπει να πειστούν όλοι ότι ο χώρος δράσης μας είναι όλη η Πελοπόννησος. Από δω, τον Ταΰγετο και τον Πάρνωνα, θα ξεκινήσουμε, για να

1

Χ. Ρίχτερ, «Η Δεύτερη Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ και η απόφαση για εμφύλιο- Μια επανεκτίμηση», στο L. Baerentzen, J. Iatrides και O. Smith, (επιμ.), Μελέτες για τον……, 185-193 2 μαρτ. 15, παράρτ. 1, μαρτ. 16, παράρτ. 1

370

επεκτείνουμε τη δράση μας και στους άλλους νομούς της Πελοποννήσου..3». Αυτός ο μανιάτικος τοπικισμός συνιστούσε χαρακτηριστικό της ομάδας Ξυδέα, μια και ο Κώστας Ξυδέας, μόλις προσχώρησε στο αντάρτικο, κατευθύνθηκε κι έδρασε στη μεσσηνιακή Μάνη4. Ο ίδιος με την ομάδα του ήρθε, όπως έχουμε δει, σε ένοπλες συγκρούσεις με την ομάδα του Καμαρινέα στη μεσσηνιακή Μάνη5 κατά το 1946. Στις αρχές του 1947, όταν

ξεκινούσε η «εαρινή εκστρατεία- Σχέδιο

Τέρμινους» κι εκκένωση των χωριών στη βόρειο Ελλάδα («ανταρτόπληκτοι»), ο τοπικισμός τω μανιατών είχε οδηγήσει σε πολύ μικρή εγκατάλειψη και φυγή δεξιών από τα χωριά της μεσσηνιακή Μάνης6. Άλλωστε αυτός ο μανιάτικος τοπικισμός προερχόταν και από την περίοδο των ανταρτών του ΕΛΑΣ, κατά την οποία οι μανιάτες αντάρτες του ΕΛΑΣ με βαριά καρδιά είχαν αποδεχτεί να περάσουν από τον Ταΰγετο προς την Πυλία, όταν ο Ηλίας Σφακιανάκης, που διαδέχτηκε τον καπετάν- Λια Καραμούζη, τους είχε ζητήσει να περάσουν στην περιοχή της Πυλίας7. Ο ΔΣΠ ήλεγχε την περιοχή του νότιου Ταϋγέτου εκτός της νοτίου- Μέσα Μάνης. Οι αριστερές πηγές δικαιολογούν τις

αποτυχημένες επανειλημμένες

προηγούμενες προσπάθειές τους να επακταθούν στη Μέσα Μάνη με το γεγονός ότι ο χώρος του νότιου Ταϋγέτου δε προσφερόταν για μόνιμη εγκατάσταση αντάρτικών ομάδων. Κι η τακτική του ΔΣΠ υπήρξε καθαρά αντάρτικη σ’ όλη τη διάρκεια του 1947 κατά το σχέδιο Βαφειάδη. Μένοντας στο νότιο Ταϋγετο, οι ομάδες του ΔΣΠ διέτρεχαν τον κίνδυνο να αποκοπούν από κυβερνητικές δυνάμεις, οι οποίες θα αποβιβάζονταν στις μανιάτικες παραλίες της Στούπας και της Σελινίτσας. Η παρουσία του ΔΣΠ έξω από την Καλαμάτα, στα βουνά του Ταϋγέτου, αποτελούσε

σημαντικό

παράγοντα

κινδύνου

για

τις

κυβερνητικές

δυνάμεις. Άλλωστε οι δεξιές πηγές σημείωναν ότι κατά τις ανακρίσεις 3

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 157 μαρτ. 12, παράρτ. 1. Μάλιστα στην ίδια μαρτυρία μπορούμε να δούμε ότι ο μανιάτικος τοπικισμός, τον οποίο έχει εντοπίσει ο Ρογκάκος, υπήρξε ήδη διάχυτος από την περίοδο δράσης του ΕΛΑΣ. Παρατηρείται έντονα μάλιστα, όταν ο καπετάν Λιας Σφακιανάκης, όντας Πυλιώτης, όταν ανέλαβε την αρχηγία στον ΕΛΑΣ, ζήτησε από τους άντρες του να κατευθυνθούν προς την Πύλο. Αυτό βάρυνε τις καρδιές των μανιατών ανταρτών, οι οποίοι δεν ήθελαν να αποχωριστούν τον τόπο τους 5 μαρτ. 14, παράρτ. 1 6 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 184-185 7 μαρτ. 12, παράρτ. 1 4

371

κομμουνιστών τονιζόταν από αυτούς ο ιδιαίτερα στρατηγικός στόχος επίθεσης στην Καλαμάτα από το ΔΣΠ8. Ο στόχος της Καλαμάτας για το ΔΣΠ θα ενισχυόταν σίγουρα κι από το γεγονός της μείωσης του εργατών στην πόλη, απότοκης της φυγής και των τελευταίων Αρμενίων εργατών κατά το 19479, μια και η Καλαμάτα ελαττωνόταν ως προς το εργατικό δυναμικό της. Παρόλα αυτά αντικειμενικές δυσκολίες απαγόρευαν μια τέτοια κίνηση από το ΔΣΠ, ο οποίος ακολουθούσε ακόμα αμιγώς αντάρτικη πολεμική τακτική, οπότε τέτοιοι θεωρητικοί στόχοι αποτελούσαν θέμα συζητήσεων και μόνο ακόμα στα στελέχη του. Οι κυβερνητικές δυνάμεις σαφώς γνώριζαν την παρουσία του ΔΣΠ στα πρόθυρα της Καλαμάτας και προσπαθούσαν αφενός μεν να αποτρέψουν ενέργειες εναντίον της Καλαμάτας, αφετέρου να κλείσουν τους δρόμους επιστροφής του ΔΣΠ προς τις βάσεις του, στο«Βελιτσί» . Έτσι η προσπάθεια επιστροφής του ΔΣΠ στις βάσεις του, στο «Βελιτσί» και στα βουνά του Ταϋγέτου, που διέρχονταν από τα Πηγάδια και τις Γαϊτσιές και διέσχιζαν την περιοχή έως τον Κάμπο Αβίας, θα συνιστούσε μια δύσκολη υπόθεση, καθώς οι διαβάσεις ήταν λίγες κι εύκολα ελεγχόμενες10. Κάτι τέτοιο είχε προκαλέσει κατά την προ-βαρκιζιανή περίοδο και την επιστροφή του ΕΛΑΣ πίσω στις βάσεις του μετά το πέρας ενός συγκεκριμένου χρόνου, που η αντάρτικη τακτική προέβλεπε, κατά τη μάχη της Σελινίτσας. Ο Ρογκάκος, ως άριστος γνώστης της αντάρτικης τακτικής11, κατά την οποία συσχετιζόταν το ποσοστό της αριθμητικής υπεροχής των κυβερνητικών δυνάμεων με τη γεωγραφική έκταση σε τετραγωνικά χιλιόμετρα της περιοχής, που διεξαγόταν η μάχη, καθώς και την ώρα διάρκειας μιας επιχείρησης12, είχε θέσει ως σκοπό του τη διάλυση της δύναμης της Χωροφυλακής Αεράκη στον Ταΰγετο και τη 8

Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,206-207 με βάση την απολογία Κωνστανταράκου Π. Χρ.Κουμάντος, Το εργατικό – Συνδικαλιστικό Κίνημα Καλαμάτας (1990-1960), Καλαμάτα 1997, 199. Για τον αρμένικο συνοικισμό της Καλαμάτας και ενδεικτικά για την κοινωνική του ζωή στην εκεί παροικία βλέπε ενδεικτικά Πρωτοδικείο Καλαμάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις 1950, αρ. 44, φ.2, όπου παρουσιάζεται μια υπόθεση απιστίας στην αρμένικη παροικία και ακουσίως αποκαλύπτονται στοιχεία από την καθημερινή ζωή στην περιοχή κατά το 1947 10 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 258 11 μαρτ. 22, παράρτ. 1 12 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 158 9

372

μεσσηνιακή Μάνη, ώστε ο ΔΣΠ και το Συγκρότημα του Ταϋγέτου να μπορέσει

να

επεκταθεί

και

σε

άλλες

περιοχές.

Η

δύναμη

του

Συγκροτήματος υπολογίζονταν σε 100-140 αντάρτες13. Οι δυνάμεις της Χωροφυλακής με 40 άνδρες είχαν συγκεντρωθεί στο όρος «Καλάθι», που κοιτούσε την Καλαμάτα από τη μεριά της Βέργας. Εκεί κοντά, στις Γαϊτσές της Μάνης, υπήρχαν δυνάμεις της ομάδας Καμαρινέα, οι οποίες ανά πάσα

στιγμή

θα

μπορούσαν

να

βοηθήσουν

το

απόσπασμα

της

Χωροφυλακής. Το Συγκρότημα Ταϋγέτου, προκειμένου να επιτεθεί στο απόσπασμα Αεράκη στη Γιάννιτσα, ζήτησε τη βοήθεια των μανιατών ανταρτών Ξυδέα, Λεουντσάκου, Πιερουτσάκου, Μπουραζάνη14. Μαζί ήταν και οι ντόπιοι αντάρτες Παυλής, Καλπαξής και Σπ.Μπαστακός, οι οποίοι γνώριζαν ιδιαίτερα τις γιδόστρατες της περιοχής της Γιάννιτσας. Ο Σπύρος Μπαστακός, γνωρίζοντας την περιοχή, πρότεινε να προβεί σε αιφνιαδιαστική επίθεση με δέκα άνδρες, ακολουθώντας γιδόστρατες ξιπόλυτος με τους άνδρες του. Ο επιτελάρχης Κονταλώνης συμφώνησε με μια τροποποίηση, που πρότεινε ο Ξυδέας: τη μείωση των αντρών από δέκα σε έξι. Οι υπόλοιποι άνδρες έπιασαν θέσεις, οι οποίες θα τους παρείχαν κάλυψη τόσο από τη μανιάτικη πλευρά Γαϊτσιές- Αλτομυρά όσο και από την Καλαμάτα και παράλληλα κύκλωσαν τη θέση της ομάδας της Χωροφυλακής. Η ομάδα του Μπαστακού αιφνιδίασε επιτιθέμενη από τα δυτικά της οχυρής τοποθεσίας της Χωροφυλακής, η οποία στο μέρος αυτό δεν είχε καν σκοπό να φυλά15. Από την

αιφνιδιαστική επίθεση

αναφέρεται ότι «εφονεύθη εις ιδιώτης ένοπλος, έτερος συνελήφθη και ετραυματίσθησαν 5 χωροφύλακες: λαφυραγώγησις Σ. Χωροφυλακής και λεηλασία16».

13

Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος………,σ.12-13, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 191. Κατά το Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι..,24 όλη η δύναμη του ΔΣΠ ανερχόταν εκείνη την περιόδο σε 180-200 άτομα 14 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 191-192, Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι.., 24-25 15 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 192 16 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 14. Ο Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 193 αναφέρει ότι «ελάχιστοι χωροφύλακες γλίτωσαν μεταξύ αυτών κι ο αξιωματικός Αεράκης». Το Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, παραδόξως δεν αναφέρεται στην ημερήσια καταγραφή των γεγονότων το παρόν συμβάν.

373

Ο Μπαστακός πρότεινε να αφεθούν ελεύθεροι οι χωροφύλακες, που είχαν συλληφθεί,

καθώς δεν του προέβαλλαν αντίσταση, ενώ το Συγκρότημα

Ταϋγέτου απέκτησε πολλά τρόφιμα, ιματισμό και άρβυλα καθώς και όλο τον οπλισμό του «αποσπάσματος Αεράκη». Το γεγονός αυτό πιστοποίησε τη δυναμική παρουσία του ΔΣΠ στον Ταΰγετο και την ορεινή μεσσηνιακή Μάνη έως την περιοχή της Καρδαμύλης. Ωστόσο ο ΔΣΠ δεν μπορούσε άμεσα να καρπωθεί τον απόηχο της νίκης αυτής στις 5-5-1947, καθώς δεν διέθετε πολλά πυρομαχικά. Έτσι ο θεωρητικός του στόχος να γίνει επίθεση στην Καλαμάτα αναβλήθηκε και στράφηκε σε πιο απτούς στόχους, τα πλησιέστερα δηλαδή κέντρα παρουσίας χωροφυλάκων κα ομάδων ΜΑΥ. Τα ενδογενή προβλήματα μάλιστα του ΔΣΠ τον οδήγησαν να συζητά τη «βίαη επιστράτευση», η οποία δικαιολογείτο από τις άμεσες αριστερές πηγές κατά τη σύσκεψη ΝΕΜ και ΝΕΛ στα τέλη Μαϊου 1947 ως ένδειξη προστασίας στις οικογένειες, που θα έδιναν άτομα για στράτευση στο ΔΣΠ, ώστε να αποφευχθούν αντίποινα17. Κι αυτό, γνωρίζοντας βέβαια το πολιτικό κόστος, που θα κυοφορούσε μια τέτοια απόφαση. Παράλληλα με τα γεγονότα αυτά στην περιοχή ανάμεσα από Τάραψα και Γύθειο το Συγκρότημα Πάρνωνα, και μάλιστα μια διμοιρία με διμοιρίτη τον Πάνο Κωνστανταράκο,

προετοιμαζόταν να στήσει ενέδρα σε

στρατιωτικό αυτοκίνητο, το οποίο κατά τις πληροφορίες της διμοιρίας θα ερχόταν στο Γύθειο από τη Σπάρτη. Η διμοιρία ξεκίνησε από τα Λεβέτσοβα, ξεπερνώντας τις πιθανές ενέδρες, που θα υπήρχαν στη βάση του Παυλάκου,

στις 24 Απριλίου 194718.

Εκεί η διμοιρία του Πάνου

Κωνστανταράκου έστησε ένα οπλοπολυβόλο σε ένα ύψωμα, αλλά προδομένη από έναν τσοπάνο, παραλίγο να κυκλωθεί από δυνάμεις του Πυλάκου και του στρατού. Ωστόσο η διμοιρία κατάφερε τελικά να ξεφύγει19.

17

Αρίστος Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., σ.201. Ωστόσο στο Γιάννης Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…, σ. 78-81 γίνεται μια αριστερή αυτοκριτική της επιστράτευσης, η οποία παρουσιάζεται ως βίαιη, καθώς οι χωρικοί δεν επιθυμούσαν να πάνε στο βουνό, μια και ήξεραν τις κακουχίες. Κατά τη μαρτ. 16 και τη μαρτ. 15 η μαζική επιστράτευση επιστράτευση θεωρήθηκε λάθος, καθώς δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις να οπλιστούν οι νέοι στρατιώτες 18 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…,39 19 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι..,40

374

Μετά την αιφνιδιαστική επίθεση στη Γιάννιτσα, στη μεσσηνιακή Μάνη αιωρείτο ένα κλίμα έντονης εμφύλιας σύρραξης, καθώς η προηγουμένως πραγματοποιηθείσα σύσκεψη ΝΕΜ και ΝΕΛ έγινε μετ’ εμποδίων, αφού μέλη της έπεσαν σε ενέδρα της Χωροφυλακής. Αποτέλεσμα της ενέδρας της Χωροφυλακής ήταν ο τραυματισμός της Αθηνάς Μπενέκου και ο σκοτωμός του δικηγόρου, μέλους της ΝΕΛ, Κοσμά Αναστασόπουλου20. Την ίδια περίοδο η ομάδα Παυλάκου στο πλαίσιο του εμφύλιου οργασμού, όπως έχει σημειωθεί, εφάρμοσε εκκαθαριστικές μεθόδους στο χωριό Σουστιάνοι. 2. ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΕΞΩΧΩΡΙΟΥ Στην ένταση των παθών μετά τη μάχη της Γιάννιτσας έγινε και η αντικατάσταση, που έχει προαναφερθεί, στην αρχηγία της στρατιωτικής διοίκησης Πελοποννήσου. Ο Στανωτάς αντικατέστησε το Βενετσάνο Κετσέα στη διοίκηση των κυβερνητικών δυνάμεων Πελοποννήσου. Ωστόσο ο ΔΣΠ στη μεσσηνιακή Μάνη εξακολουθούσε να έχει τις πρωτοβουλίες στις στρατηγικές επιλογές του και να ελέγχει ένα μεγάλο μέρος της περιοχής21. Έτσι λοιπόν κατά την κοινή σύσκεψη ΝΕΛ και ΝΕΜ του ΚΚΕ το Συγκρότημα Ταϋγέτου αποφάσισε μετά τη μάχη στη Γιάννιτσα να εξακολουθήσει την προσπάθειά του να επιτεθεί στο «απόσπασμα Αεράκη». Ήταν βέβαια μια απόφαση ανάλογη των παρουσών δυνατοτήτων του Συγκροτήματος

Ταϋγέτου

κατά

τη

βασική

στρατηγική

των

εγγύς

χτυπημάτων, που θα εφοδίαζαν με όπλα το ΔΣΠ και θα διάνοιγαν θύρες για επέκταση και σε άλλα μέρη της Πελοποννήσου. Το «απόσπασμα Αεράκη» είχε εγκατασταθεί στο Εξωχώρι της μεσσηνιακής Μάνης και διέθετε 50-60 χωροφύλακες22. Το συγκρότημα Ταϋγέτου με διοικητές τους Κονταλώνη, Καμαρινό, Κυβέλο είχε δύναμη 150 άντρες23,

20

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 200 Σ’ αυτό συνηγορούσαν και οι πιο έγκυρε δεξιές πηγές της περιόδου: Αλέξανδρος Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,205. Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, σ.16 22 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 14, όπου αναφέρονται 60 άνδρες, ενώ ο Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 207, μιλά για 50 άνδρες 23 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 206 21

375

ενώ στη μεσσηνιακή Μάνη η ομάδα Καμαρινέα δρούσε συνολικά με δύναμη που έφτανε και τους 500 άνδρες, όταν η ανάγκη το επέβαλλε24. Την ίδια περίοδο στη μεσσηνιακή Μάνη βρισκόταν και ο σμήναρχος Μπεσμπέας, ο οποίος προσπαθούσε να προβεί σε αντικομμουνιστική οργάνωση της Μάνης. Μάλιστα βλέποντας ότι στη μεσσηνιακή Μάνη ο ΔΣΠ ήλεγχε ένα πολύ μεγάλο μέρος κι ήταν πράγματι επικίνδυνος , εφάρμοσε τη θεωρία του, τη γνωστή «θεωρία Μπεσμπέα». Κατά τη θεωρία αυτή και σύμφωνα με το δόγμα, που ο ίδιος ο Μπεσμπέας ανέπτυσσε, ότι δηλαδή ο μανιάτης δεν προδίδει ποτέ αυτόν που του δίνει όπλο, δοκίμασε να εφαρμόσει ένα σχέδιο αναγκαστικού εξοπλισμού των μανιατών25. Ο Μπεσμπέας ως μανιάτης γνώριζε καλά την τοπική παράδοση, όπως και την προσήλωση των μανιατών εν μέρει στον Όθωνα, που διόριζε μανιάτες σε στρατιωτικές θέσεις. Υπό αυτές τις συνθήκες το Συγκρότημα του Ταϋγέτου αποφάσισε να επιτεθεί στο Εξωχώρι, καθώς έτσι όχι μόνο θα χτυπούσε το «απόσπασμα Αεράκη», αλλά ταυτόχρονα θα απέτρεπε τον προσηλυτισμό μανιατών από τον Μπεσμπέα εναντίον του ΔΣΠ. Στο ίδιο πνεύμα κινιόταν κι άρνηση του Ξυδέα να γίνει επίθεση στη Σελινίτσα, για να χτυπηθούν οι ρουφιάνοι κι οι συνεργάτες του Καμαρινέα. Κι αυτό, γιατί όπως είχε εκμυστηρευτεί ο ίδιος, οι πραγματικοί υπαίτιοι θα έφευγαν αμέσως και τα θύματα θα ήταν άφταιγοι ντόπιοι26. Πρώτη ενέργεια του Συγκροτήματος Ταϋγέτου υπήρξε το αραξοβόλι του στα

«Κοντοβούνια»,

μια

μικρή

οροσειρά

του

Ταϋγέτου

η

οποία

προσφερόταν για ανάπαυση και στρατηγική σημασία, καθώς ήλεγχε κανείς από εκεί με παρατηρητήρια όλες τις πλευρές, που κοιτά η ανατολική πλευρά του Ταϋγέτου, δηλαδή και την Αλαγονία, αλλά και τις μανιάτικες περιοχές προς τις Γαϊτσές, την Αλτομυρά και τα Τσέρια27. Παράλληλα στάλθηκαν πληροφοριοδότες σε Σαϊδόνα, Τσέρια, Αλτομυρά, αναζητώντας πληροφορίες τόσο για τις κινήσεις της ομάδας Καμαρινέα, όσο και του «αποσπάσματος Αεράκη». Οι άνθρωποι του ΔΣΠ συνέλαβαν 24

μαρτ. 14, παράρτ. 1 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 200 26 μαρτ. 12, παράρτ.1 27 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 203 25

376

ένα μέλος της ομάδας του Καμαρινέα πάνοπλο, τον Κλείδωνα. Οι αδελφοί Σιδερέα από τα Τσέρια, που ανήκαν στο Συγκρότημα Ταϋγέτου, θέλησαν κατά το μανιάτικο έθιμο της εκδίκησης να εκδικηθούν τη δολοφονία του πατέρα τους από τον Κλείδωνα. Ωστόσο με πρωτοβουλία του Κονταλώνη ο Κλείδωνας αφέθηκε ελεύθερος, αφού ο Καμαρινός του έδωσε ένα χαρτί σφραγισμένο

για

ελεύθερη

μετάβαση

προς

την

Καλαμάτα28.

Ο

Κονταλώνης προέβη σε αυτή την ενέργεια θέλοντας να αντικρούσει με ιδεολογικό αντιπερισπασμό τη «θεωρία Μπεσμπέα», ο οποίος, για να οπλίσει τους μανιάτες στις ΜΑΥ, αναφερόταν στη «βιαίη επιστράτευση» του ΔΣΠ, για να αμαυρώσει ιδεολογικά τις κομμουνιστικές πρακτικές. Ελευθερώνοντας τον Κλείδωνα, θα δινόταν ένα μήνυμα στους μανιάτες για τις προθέσεις του ΔΣΠ, που θα τους απέτρεπε από το να συστρατευθούν στις ΜΑΥ, την ομάδα Καμαρινέα ή και την ομάδα Γερακάρη, που είχε έδρα της την κοντινή Σελίνιτσα. Παράλληλα θα διασκεδάζονταν οι όποιοι μελλοντικοί κραδασμοί θα δημιουργούνταν από την πολιτική της «βίαιης επιστράτεσης» του ΔΣΠ και της εντολής, που είχε δοθεί μετά τη μάχη της Γιάννιτσας από τη Δοίκηση (Ρογκάκος) για την εφαρμογή αυτής της τακτικής στο Συγκρότημα Ταϋγέτου. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα καχυποψίας ο Κλείδωνας μετά την απελευθέρωσή του προσπαθούσε να προστατευθεί στην Καλαμάτα, όπου κατέφυγε, από τα μέλη της ομάδας Καμαρινέα, θεωρούμενος προφανώς ως προδότης. Μετά αυτή την προετοιμασία από την πλευρά του Συγκροτήματος Ταϋγέτου στις 5-6-194729, το Συγκρότημα αποφάσισε να δράσει εναντίον του «αποσπάσματος Αεράκη» στο Εξωχώρι της Μάνης. Το στρατηγικό σχέδιο επίθεσης είχε αναλάβει ο Σαϊδονίτης Κώστας Ξυδέας, διοικητής του 1ου Λόχου του Συγκροτήματος30, που γνώριζε τη γεωπολιτική πραγματικότητα και τη μορφολογία του εδάφους της ευρύτερης περιοχής. Μάλιστα οι σχέσεις των Σαϊδονιτών με τους Εξωχωρίτες ήταν πολύ καλές, μια και από την ιταλοκρατία πολλοί Εξωχωρίτες είχαν πληγεί όπως και Σαϊδονίτες, οπότε το Συγκρότημα υπολόγιζε ότι θα αγωνιζόταν σ’ ένα φιλικό εν γένει περιβάλλον. 28

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 203-204 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 14 30 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 204 29

377

Ο Ξυδέας πρότεινε να επιτεθεί ο ίδιος με το λόχο του στο απόσπασμα της Χωροφυλακής στη θέση «Παναγίτσα», όπου βρισκόταν το βασικό απόσπασμα. Πρότεινε ταυτόχρονα ο 2ος Λόχος υπό το μανιάτη Θ. Λεουτσάκο να λαταλάβει ένα υπερκείμενο ύψωμα, στο οποίο θα εγκαθίσταντο 5 οπλοπολυβόλα, τα οποία θα υποστήριζαν την επίθεση του 1ου Λόχου. Άλλα τμήματα είχαν αποστολή να απομονώσουν και να εμποδίσουν κάθε προσπάθεια της ομάδας διοίκησης του αποσπάσματος Χωροφυλακής να έρθει σε βοήθεια προς τα 50 περίπου άτομα του βασικού αποσπάσματος. Επρόκειτο για τον ανθυπασπιστή Αεράκη, ο οποίος βρισκόταν στον οικισμό «Νίκοβο» και μια άλλη ομάδα, που είχε εγκατασταθεί στην «Επάνω Χώρα». Φαίνεται καλά ότι η εφαρμογή του σχεδίου Ξυδέα πατούσε επάνω σε πολύ γερές πληροφορίες για τις κινήσεις του αποσπάσματος. Οι καλές αυτές πληροφορίες καθώς και η πρωτοβουλία των επιλογών, τις οποίες για το διάστημα αυτό είχε αποκλειστικά στην περιοχή ο ΔΣΠ, περιορίζοντας τη Χωροφυλακή αλλά και τον εθνικό στρατό σε θέση άμυνας31, λειτουργούσαν και στην προκείμενη περίπτωση υπέρ του Συγκροτήματος Ταϋγέτου. Αντίθετα έχει κατατεθεί ότι οι ομάδες των χιτών δεν κατάφεραν να διασταυρώσουν πληροφορίες για την παρουσία ανταρτών στην περιοχή πέριξ του Εξωχωρίου κι αυτό οφειλόταν σε ολιγωρία τους32. Έτσι κατά τη μάχη του Εξοχωρίου πραγματοποιήθηκε παράλληλα και μια μάχη στον τομέα των πληροφοριών, κατά την οποία ο ΔΣΠ υπερείχε κατά κράτος με τις μεθοδικές ενέργειές του. Η λανθασμένη ή μάλλον η μη υπολογίσιμη ενέργεια από τη μεριά του «απσπάσματος Αεράκη» φαίνεται ότι υπήρξε η έλλειψη πρόνοιας για να καταληφθεί ο υπερκείμενος λόφος της περιοχής, στην οποία βρισκόταν το απόσπασμα. Ο Λεουτσάκος κατέλαβε το ύψωμα, ενώ παράλληλα ο Λόχος Ξυδέα περπάτησε ξυπόλυτος, για να μην προκαλέσει θόρυβο και προδωθούν σε τσοπάνηδες οι ενέργειές του, τη νότια πλαγιά προς το

31

Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,205-6 κατά μαρτυρία του γιου του τηλεφωνητή στην ομάδα Γερακάρη, Γιώργου Μαυροειδάκου, που μετέφερε τα λόγια του πατέρα του, οι ομάδες των χιτών εξαιτίας της μέθης τους τα βράδια δεν πήραν τις ανάλογες προφυλάξεις, ούτε μετέφεραν σωστές πληροφορίες στις ομάδες του χωριού, αν και ήταν εύκολο και αναμενόμενο εκ μέρους των ανταρτών να κάνουν μια επίθεση όπως αυτή στο Εξωχώρι

32

378

Εξωχώρι

κι

έφτασε

με

ματωμένες

πατούσες

στη

μεριά

του

αποσπάσματος33. Αναφέρεται ότι οι φρουροί των χωροφυλάκων κοιμόνταν κι έτσι δεν υπήρξε καμιά ενημέρωση στην ομάδα των χωροφυλάκων, η οποία δέχτηκε την επίθεση34. Η μάχη κρίθηκε σε 5-6 λεπτά, καθώς ο λόχος αιφνιδίασε πλήρως το απόσπασμα35, ενώ τα οπλοπολυβόλα του 2ου Λόχου θέριζαν από το ύψωμα. Αναφέρεται μάλιστα ότι κατά τη μάχη «εχρησιμοποιήθησαν υπό των συμμοριτών και καπνογόνοι ουσίαι»36. «Κατά τμήματος χωρ/κής 60 ανδρών υπό ανθ/στην Αεράκην και ΜΑΥ, καθ΄ ην εφονεύθησαν 40 χωρ/κες και ετραυματίσθησαν 5, του Ανθ/στου και λοιπών διαφυγόντων37». Το Συκρότημα Ταϋγέτου είχε νεκρούς τους Σωτήρη Λαμπρινέα και Νικόλαο Ανδρέου, που χτυπήθηκαν από πυρά, που προέρχονταν από το χωριό Τσέρια38. Ο Λαμπρινέας ήταν ο οδηγός του ΔΣΠ και του Συγκροτήματος39. Το Συγκρότημα Ταϋγέτου αποκόμισε στρατιωτικό ιματισμό, φάρμακα, τρόφιμα40, που ουσιαστικά αποτελούσε το βασικό στόχο του, ενώ οι άνδρες του «ελεηλάτησαν το χωρίον και επυρπόλησαν 2 οικίας»41 κατά τις πηγές του Αχηγείου Σρατού Πελοποννήσου. Μετά τη μάχη επάνω από το Εξωχώρι πέταξαν δυο αεροπλάνα, αλλά οι Λόχοι του Συγκροτήματος συμπτύχθηκαν βόρεια του Εξωχωρίου, στο δάσος του Ταϋγέτου, στην περιοχή «Διλάγγαδο», σταθερή κρυψώνα για τους αντάρτες της μεσσηνιακής Μάνης και της Αλαγονίας σε κάθε δύσκολη στιγμή τους. Αναφέρεται μάλιστα από πηγές της χωροφυλακής ότι οι λόχοι του ΔΣΠ

33

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 208 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…, 258-260 κατά τη μαρτυρία του Παν. Ξεπαπαδέα από το Προάστιο Μάνης 35 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 14 36 Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……,180 37 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 14. Ο Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 208 αναφέρει ότι διασώθηκαν 7 χωροφύλακες συμπεριλαμβανομένου και του Αεράκη, ενώ το Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……,180 αναφέρει ότι υπήρξαν 30 άνδρες νεκροί από τους 57 στο σύνολο, «διεσώθησαν 8, εξ ων και 4 τραυματίαι». 38 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 208 39 μαρτ. 12, παράρτ. 1 40 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 209 41 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 14 34

379

κατά

την

υποχώρησή

τους

απήγαγαν

19

χωροφύλακες42.

Αυτό

διαψεύδεται από μαρτυρία παρόντος στη μάχη αντάρτη, ο οποίος κατηγορηματικά ανέφερε ότι αιχμάλωτοι πάρθηκαν μόνο από τη μάχη στην Τρύπη43. Η σημασία της μάχης στο Εξωχώρι υπήρξε πολλαπλή. Αποκάλυψε την ευρύτερη πρωτοβουλία κινήσεων του ΔΣΠ στη νότια Ελλάδα, αν αναλογιστεί κανείς ότι την ίδια μέρα το Συγκρότημα Πάρνωνα ανατίναξε μια γέφυρα στο 44ο χιλιόμετρο του δρόμου Τρίπολης- Σπάρτης με 19 νεκρούς χωροφύλακες, αλλά 37 άτομα νεκρούς από τη μεριά του ΔΣΠ44. Μετά τη μάχη οι προσπάθειες του Μπεσμπέα να εντάξει στις ΜΑΥ μανιάτες απέτυχαν είτε από φόβο, είτε από έλλειψη εμπιστοσύνης σε μια ρευστή κατάσταση, όταν μάλιστα ο ΔΣΠ έδειχνε να ήλεγχε έως και την Καρδαμύλη την περιοχή. Αυτή η κατάσταση ανάγκασε την κυβέρνηση να σκέφτεται να μεταφέρει στη νότιο Πελοπόννησο το στρατό, για να ελέγξει την τάξη, καθώς φαινόταν ότι η δύναμη της Χωροφυλακής δεν επαρκούσε45. Πράγματι μετά τη στρατιωτική απόφαση του Στανωτά να ακολουθήσει πιο επιθετικές ενέργειες εναντίον του ΔΣΠ46 και ειδικά κατά του Συγκροτήματος Ταϋγέτου, διαλύθηκε το τάγμα της Χωροφυλακής, που προσπαθούσε να αναχαιτίσει τις ομάδες ανταρτών Ταϋγέτου.

Τα

αρκετά θύματα, που προκάλεσε η μάχη του Εξωχωρίου πάντως όξυναν τα πάθη

στην

ευρύτερη

περιοχή

και

δημιούργησαν

ένα

κλίμα

επιφυλακτικότητας κι ανασφάλειας47, που άφησε ανεξίτηλη τη μάχη στην περιοχή έως και τις ημέρες μας.

42

Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……,180 μαρτ. 16, παράρτ. 1 44 Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……,180 45 Α.Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 209 46 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,206 47 είναι ενδεικτικό ότι προφορική μαρτυρία διευθυντού τοπικής εφημερίδας αναφέρει ότι ακόμα κι αυτή την περίοδο στέλνονται γράμματα για δημοσίευση από παιδιά θυμάτων της μάχης αυτής από το εξωτερικό με τουλάχιστον έντονο ύφος 43

380

3. ΠΡΟΣ ΤΗ ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΑΡΝΑΣ

Μετά τη μάχη του Εξωχωρίου διαφάνηκε και πάλι η αδυναμία του ΔΣΠ να προχωρήσει σε μια μεγάλη ενέργεια κατάληψης μιας μεγάλης πόλης. Η κυριαρχία του οφειλόταν στην πολύ πετυχημένη τακτική του ανταρτοπόλεμου, που είχε υιοθετήσει και που εφαρμοζόταν σωστά από τη στρατηγική του Ρογκάκου. Όταν όμως ο Στανωτάς ανέλαβε να προχωρήσει σε επιθετικές εκκαθαριστικές ενέργειες εναντίον του ΔΣΠ στα βουνά και είχε

αυξήσει

τις

δυνάμεις

του

μόνιμου

πια

στρατού,

που

είχε

αντικαταστήσει τις δυνάμεις της Χωροφυλακής, ο ΔΣΠ έπρεπε να αυξήσει τον αριθμό των ανδρών του, ώστε να έχει την κατάλληλη αναλογικά με το μόνιμο εθνικό στρατό αναλογία κατά την αντάρτικη τακτική. Έτσι λοιπόν μετά τη νίκη στο Εξωχώρι και την επιστροφή στο Βελιτσί το Συγκρότημα Ταϋγέτου πήρε διαταγή από το Αρχηγείο Πελοποννήσου να προβεί σε βίαιη επιστράτευση για τη στρατολόγηση νέων ανταρτών, ώστε η δύναμη του Συγκροτήματος να φτάσει τα 200-250 άτομα48. Ο χώρος, όπου θα πραγματοποιόταν η επιστράτευση ήταν η Αλαγονία και η μεσσηνιακή Μάνη. Η επιστράτευση αυτή πραγματοποιήθηκε το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουνίου του 194749. Από τα χωριά της Αλαγονίας (Σίτσοβα, Αρτεμησία, Νέδουσα, Πηγαί, Καρβέλι, Λαδά), καθώς και από την Τρύπη, τα Πικουλάννικα, τα Βορδώμια, την Αναβρυτή και το Σοχά όπου έγιναν οι πρώτες επιστρατεύσεις, συγκεντρώθηκαν περίπου 70 άνδρες50. Από το χωριό Προαστείο της μεσσηνιακής Μάνης ήρθαν 10 άτομα στο Βελιτσί, για να πλαισιώσουν τις τάξεις του ΔΣΠ51. Η δύναμη του Συγκροτήματος στον Ταϋγετο ανήλθε μετά την τακτική των «βίαιων επιστρατεύσεων» σε 280 άτομα52.

48

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 209-210 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 211 50 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 14 51 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 214 52 προτιμούμε τη μαρτυρία του Αρίστος Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 225, επειδή ήταν από τους διοικητές του Συγκροτήματος, ενώ η Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 17 υπολόγιζε τη δύναμη εκεί σε 200 άτομα. 49

381

Ακροθιγώς εδώ μπορούμε να αναφέρουμε ότι στη μεσσηνιακή Μάνη η θεματική των βίαιων επιστρατεύσεων και της τοπικής φορολογίας είχε μια έντονη προβληματική. Οι δεξιές πηγές53 θεωρούσαν αυτή την τακτική εξοντωτική για την ατομική ιδιοκτησία και τους θεμελιώδεις κανόνες προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων, καθώς πίστευαν ότι οι κάτοικοιιδιοκτήτες αγρότες δεν άντεχαν σε πρόσθετη πέρα από αυτή προς το κράτος υλική και προσωπική προσφορά έμψυχου δυναμικού. Άλλωστε αυτό ήταν το σημείο, στο οποίο στηριζόταν το ιδεολογικό πλαίσιο της ομάδας Καμαρινέα, ο οποίος παρουσιαζόταν ως προστάτης της ατομικής ιδιοκτησίας από την κλεψιά54.

Ο ΔΣΠ προσπαθούσε να πείσει τα

μανιάτικα χωριά ότι έχει κι αυτός το δικαίωμα να προβεί σε επιστράτευση, όπως κάνει κι ο κυβερνητικός στρατός, γιατί εκπροσωπεί κι αυτός μια εξουσιαστική νομιμότητα. Η πιο έγκυρη αριστερή πηγή για τις βίαιες επιστρατεύσεις στη μεσσηνιακή Μάνη, μια και είχε αναλάβει τότε την εφαρμογή της, αναφέρει ότι σκόπιμα είχε δοθεί η εντύπωση ότι η στρατολογία ήταν υποχρεωτική για όλους τους ικανούς να φέρουν όπλο μανιάτες. Αυτό γινόταν, για να αποφύγουν οι γονείς των επιστρατευμένων διώξεις από το αστικό κράτος, καθώς και για να μπορεί ο ΔΣΠ να τους απολύσει άμεσα, όταν εξαίφνης οι εθνικές δυνάμεις θα αύξαναν απότομα τις δικές τους δυνάμεις, κάτι που επέβαλλε η αντάρτικη τακτική55. Βέβαια μειονέκτημα ήταν σε αυτή την τακτική ότι αυτό το γεγονός και την ερμηνεία της από τα ανώτερα στελέχη του ΔΣΠ δεν την ήξεραν τα κατώτερα και τα κατώτατα στελέχη του ΔΣΠ56, ούτε μπορούσε κάτι τέτοιο να κατευνάσει την απώλεια έμψυχου δυναμικού από οικογένειες. Επίσης υπήρξε δύσκολο οι αγρότες- μικροϊδιοκτήτες να κατανοήσουν ή να ενστερνιστούν

τη σοσιαλιστική λογική,

που πρότεινε ο ΔΣΠ, η οποία

αποστρεφόταν εν γένει την ατομική ιδιοκτησία. Κι αυτό μάλιστα, όταν η ηγεσία του Συγκροτήματος Ταϋγέτου δεν είχε το χρόνο ή και τις δυνατότητες να την εξηγήσει στις τοποικές μανιάτικες κοινωνίες. Άλλωστε κι ο ίδιος ο Ρογκάκος γνώριζε κι αυτός το κόστος μιας τέτοιας επώδυνης 53

μαρτ. 14, παράρτ. 1 μαρτ. 14, παράρτ. 1 55 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 211 56 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 201 54

382

ενέργειας, όπως ήταν η «βίαιη επιστράτευση», αλλά γνώριζε επίσης πολύ καλά ότι, αν ήθελε να συνεχιστεί η άνιση λόγω μεγάλης διαφοράς πολεμοφοδίων και τροφοδοσίας προσπάθεια του ΔΣΠ, έπρεπε αυτός να προβεί σε ενέργειες τέτοιου είδους. Υπό το βάρος αυτών των δυσκολιών ήταν πολύ δύσκολο να πραγματωθούν τα σχέδια για επίθεση στην Καλαμάτα, από όπου θα απελευθερώνονταν αριστεροί φυλακισμένοι, για να επανδρώσουν τις τάξεις του ΔΣΠ57. Άρα η «βίαιη επιστράτευση» συνιστούσε ικανή κι αναγκαία συνθήκη για το ΔΣΠ κατά τις ερμηνείες της ηγεσίας του. Ενώ από τις 16-6-1947 άρχισε να εκπέμπει ο «Ελεύθερος Ραδιφωνικός Σταθμός Ελλάδας», που τον παρακολουθούσαν ομαδικά όλες οι δυνάμεις του, στο Βελιτσί από τις αρχές Ιουλίου και στις 10 Σεπτεμβρίου του 1947 το 2ο Κλιμάκιο Εξωτερικού του Πολιτικού Γραφείου κατά την 3η Ολομέλεια του ΚΚΕ ενέκρινε το Σχέδιο «Λίμνες», που προέβλεπε «τη δημιουργία ελεύθερου εδάφους στην έκταση της Μακεδονίας.. με κέντρο τη Θεσσαλονίκη»58. Ο Στανωτάς με τις κυβερνητικές δυνάμεις προχωρούσε όλο και βορειότερα, εφαρμόζοντας την επιθετική τακτική αντιμετώπισης του ΔΣΠ. Αυτές οι κυβερνητικές κινήσεις υπήρξαν

ως ασαφείς

πληροφορίες στο Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ στην Αθήνα από το Μάϊο και ο Μήτσος Παρτσαλίδης τις είχε διαβιβάσει στο Βελιγράδι, στον Ιωαννίδη59. Ταυτόχρονα και οι προαναφερόμενες ενέργειες του εθνικού στρατού στην Πελοπόννησο αναφέρθηκαν και σε παράρτημα της Γενικής Έκθεσης της ΚΕ του ΚΚΕ προς την ΚΕ του ΚΚΣΕ τον Ιούλιο του 194760. Οι κυβερνητικές δυνάμεις,

στο πλαίσιο της στρατηγικής κατάληψης

σημαντικών χωριών και σημείων στον Ταΰγετο, άφηναν μικρές δυνάμεις και στα χωριά Τσέρια αλλά και στη Σέλιτσα. Αυτή η τακτική του Στανωτά είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της δύναμης του ΔΣΠ από 600 άτομα σε

57

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 226-227 ΑΣΚΙ, Σχέδιο «Λίμνες», αυστηρά εμπιστευτικό, κ. 383, Φ 20/33/33, Β. Κόντης- Σπ. Σφέτας (επιμ), Εμφύλιος Πόλεμος…, 88-93, Φ. Ηλιού, Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος. Η εμπλοκή του ΚΚΕ, Θεμέλιο, Αθήνα 20052, 207-211 59 ΑΣΚΙ, Γενική Έκθεση της ΚΕ του ΚΚΕ προς την ΚΕ του ΚΚΣΕ, 13/7/1947, κ. 146, Φ 7/33/80, Φ. Ηλιού, Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος. Η εμπλοκή του ΚΚΕ, Θεμέλιο, Αθήνα 20052, 119 60 ΑΣΚΙ, Γενική Έκθεση της ΚΕ του ΚΚΕ προς την ΚΕ του ΚΚΣΕ, 13/7/1947 κ. 383, Φ 20/33/23, Φ. Ηλιού, Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος. Η εμπλοκή του ΚΚΕ, Θεμέλιο, Αθήνα 20052, 113 58

383

45061. Σε αυτό το σχέδιο Στανωτά το Συγκρότημα Ταϋγέτου επιχείρησε να συμπτυχθεί και να ξεφύγει προς Πάρνωνα ή την ορεινή Τριφυλία, αφήνοντας πίσω μόνο μια διμοιρία ανταρτών υπό τον Κ. Ξυδέα, για να παρενοχλεί

τον

αντίπαλο62,

πράγμα

που

ο

τελευταίος

έπραξε,

πραγματοποιώντας μια επιθετική ενέργεια εναντίον «Εθνικών Δυνάμεων (Τάγματα Γ. Μπεσμπέα), αλλά ουχί μετά της ενδεδειγμένης δραστηριότητος, μελέτης και προσαρμογής»63 . Ήταν φανερό ότι το αρχηγείο στρατού δεν αντιλήφθηκε αμέσως αυτή την υποχώρηση, κατά την οποία εξαιρέθηκε ο Ξυδέας και μια ομάδα ανταρτών,

που

εξέφραζαν

κατά

το

Ρογκάκο

ιδιαίτερα

τοπικιστικά

αισθήματα, μια και δεν ήθελαν κατά βάθος ν’ απομακρυνθούν από τη μεσσηνιακή Μάνη. Ωστόσο τον Ιούλιο επανήλθαν στον Ταϋγετο οι βασικές υποχωρήσασες δυνάμεις, που παρακολουθούσαν την υποχώρηση του Τάγματος Μπεσμπέα. Από την τακτική Στανωτά πιέστηκε πολύ η δύναμη του ΔΣΠ στη μεσσηνιακή Μάνη, καθώς μέχρι το Δεκέμβριο του 1947 «αι Εθνικαί Δυνάμεις απέφυγον παντελώς απωλείας»64, αλλά και δεν μπόρεσαν ολωσδιόλου να στρατολογήσουν νέα άτομα65. Άμεσο αποτέλεσμα υπήρξε και η αποκοπή των Συγκροτημάτων από το Αρχηγείο Πελοποννήσου66, οπότε η αναγκαστική πρωτοβουλία κινήσεων μόνο από την πλευρά του κάθε Συγκροτήματος χωρίς τις κατευθύνσεις του Αρχηγείου αλλά και η έλλειψη εσωτερικών πληροφοριών δημιουργούσε δυσχέρειες στο ΔΣΠ. Ωστόσο οι δεξιές πηγές καταλογίζουν στρατιωτικού τύπου και τακτικής ευθύνες, για να εξηγήσουν το γεγονός της μη διάλυσης του ΔΣΠ έως το φθινόπωρο

του

194767.

Αναφέρονται

ενδεικτικά

στο

ότι

δεν

61

Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,206-207 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 229 63 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 18 64 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,206, Ο Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 239 δεν δέχεται αυτό τονίζοντας ότι δεν υπήρχαν νεκροί στο ΔΣΠ 65 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 19 66 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 237 67 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,207. Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 18-19 62

384

χρησιμοποιούσαν οι εθνικές δυνάμεις τη νύχτα, για να καλύπτουν τις κινήσεις τους, ούτε προέβαιναν σε κατατμήσεις τμημάτων68, ούτε παρακολουθούσαν δυνατότητές

τις

τους69.

κινήσεις Έκπληξη

των

ανταρτών,

προκάλεσε

στο

υπερεκτιμώντας Αρχηγείο

τις

Στρατού

Πελοποννήσου η «απρόοπτος διακοπή των επιθετικών επιχειρήσεων κατά το φθινόπωρον του 1947, η ανάκλησις των Τμημάτων εντός των κατωκημένων τόπων σταθερώς και η μετάπτωσις της τακτικής εις καθαρώς αμυντικήν τοιαύτην»70. Αυτή η κατηγορία, που κατευθυνόταν ευθέως εναντίον του Στανωτά, είχε να κάνει ασφαλώς και με το ψύχος, που ξεκινούσε από το φθινόπωρο, αλλά και την κούραση των στρατιωτικών δυνάμεων71. Αυτό αποδείκνυε βέβαια και την πετυχημένη τακτική του ανταρτοπόλεμου εκ μέρους του Αρχηγείου Πελοποννήσου του ΔΣΠ, που κατέβαλλε τις κυβερνητικές δυνάμεις παρά την και επίσημα αυξημένη έλλειψη πολεμοφοδίων του ΔΣΠ72. Αυτά τα τελευταία ήταν που οδήγησαν το ΔΣΠ και στη μεσσηνιακή Μάνη σε ανασύσταση δυνάμεων και αναπτέρωση ηθικού για συνέχιση των επιθετικών του ενεργειών.

4. Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΑΡΝΑΣ Το

αποτέλεσμα

των

προηγουμένων

τακτικών

κινήσεων

από

τις

αντιμαχόμενες παρατάξεις οδήγησε σε επιθετικές ενέργειες του ΔΣΠ στο Δυρράχι το Σεπτέμβριο του 194773. Ο ΔΣΠ ακολουθούσε πάλι την ίδια τακτική, που

είχε ακολουθήσει κατά τις επιλογές του για μάχες στη

Γιάννιτσα και στο Εξωχώρι. Προσπαθούσε να εξολοθρεύσει τμήματα

68

Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 19 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,206 70 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 19 71 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,20 72 Φ. Ηλιού, Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος. Η εμπλοκή του ΚΚΕ, Αθήνα, Θεμέλιο, 20052, 208-209 73 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,21. Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 20-21, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 249-251 69

385

Χωροφυλακής

και

ΜΑΥ,

αναλαμβάνοντας

πάλι

πρωτοβουλίες κινήσεων. Μάλιστα σκοπός ήταν πια,

τις

επιθετικές

ύστερα από τις

προαναφερθείσες επιτυχίες, να δημιουργηθεί ζώνη ελεύθερης περιοχής στον Ταϋγετο, όπου ο ΔΣΠ θα ήλεγχε74. Το θετικό κλίμα του καλοκαιριού του 1947 του ΔΣΠ ο Ρογκάκος το εξέθετε στο Πολιτικό Γραφείο της Αθήνας, το οποίο με τη σειρά του το έστελνε στο κλιμάκιο του Βελιγραδίου (Ζαχαριάδης, Ιωαννίδης): «Από την Πελοπόννησο πήραμε μια καλή έκθεση από τον γραμματέα της Λακωνίας Ρογκάκο. Η έκθεση αυτή δίνει μια ζωντανή εικόνα της κατάστασης που υπάρχει εκεί, Προσπαθούμε να τους βοηθήσουμε σε στελέχη και να δημιουργήσουμε μια επιτροπή περιοχής Πελοποννήσου που θα αγκαλιάζει όλη την Πελοπόννησο εκτός από την Πάτρα και την Κόρινθο. Κάτω από τις σημερινές συνθήκες αυτό θα είναι το καλύτερο75». Έτσι τον Οκτώβριο του 1947 τέθηκε ως στόχος η επίθεση στην Άρνα, όπου εκείνη την περίοδο έδρευαν τμήματα των ομάδων Παυλάκου, που είχε κέντρο τη «Μαυροβούνα» Ταϋγέτου, και Γερακάρη. Συνάμα η Άρνα αποτελούσε και σταθμό Χωροφυλακής με 40-50 άνδρες, όπως τους υπολόγιζαν οι δυνάμεις του ΔΣΠ76. Οι δυνάμεις της Άρνας, ωστόσο, είχαν πληροφορηθεί για την επικείμενη επίθεση από πληροφορίες, οι οποίες προέκυψαν μερικές μέρες νωρίτερα της επίθεσης από έναν παραδοθέντα αντάρτη77. Ο ΔΣΠ φοβόταν ότι, αν προέβαινε σε επίθεση στην Άρνα, θα έσπευδαν να παρέχουν

βοήθεια

στις

εκεί

δυνάμεις

Χωροφυλακής

και

ΜΑΥ

μηχανοκίνητα τμήματα από τη Σπάρτη και το Γύθειο, αλλά και η ομάδα Μπογέα από την Παναγία τη Γιάτρισσα, όπου βρισκόταν78. Μάλιστα κατά άμεσες μαρτυρίες του ίδιου του Μπογέα αυτός είχε δυσανασχετήσει από

74

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 253 ΑΣΚΙ, Έκθεση του Πολιτικού Γραφείου από την Αθήνα, κ. 466, Φ 20/16/37, Φ. Ηλιού, Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος. Η εμπλοκή του ΚΚΕ, Αθήνα, Θεμέλιο, 20052, 168-169. Το κείμενο φαίνεται να ανήκει στο Μ. Παρτσαλίδη 76 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 251 77 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,21 78 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 251 75

386

το ότι ο Γερακάρης δεν πήγε έγκαιρα στην Άρνα και προτίμησε να μείνει στη Σελινίτσα. Αυτό είχε αναγκάσει τον Μπογέα να πάει μόνο ο ίδιος με την ομάδα του στην Άρνα79. Έτσι στο στρατόπεδο του ΔΣΠ,

στο σχέδιο δράσης του,

είχε

προαποφασιτεί ότι το ανώτερο όριο διάρκειας της επίθεσής του δεν θα υπερέβαινε

τις

δυο

ώρες,

πράγμα

που

θα

υπενθυμιζόταν

από

φωτοβολίδες, οι οποίες θα ρίχνονταν από το κεντρικό σταθμό ανάληψης της επιχείρησης, 500 μέτρα μακριά από το χωριό. Βασικός συντελεστής στο σχεδιασμό της επίθεσης στην Άρνα υπήρξε ο Χριστόφορος Κώνστας, ο οποίος καταγόταν από την Άρνα κι αποτελούσε εκεί, όπως έχουμε ήδη δει, βασικό στέλεχος του ΕΛΑΣ νωρίτερα. Ο Κώνστας κατά την «Εαμική κατάσταση» ήλεγχε τη διακίνηση ατόμων και φυλακισμένων στην Άρνα80 και αποτελούσε βασικό σύνδεσμο ΝΕΛ και ΝΕΜ από τη συγκρότηση του ΔΣΠ κι ύστερα. Την ομάδα του Ταϋγέτου στην επιχείρηση αυτή του ΔΣΠ συνέδραμε και η ομάδα Πάρνωνα. Η επιχείρησε πραγματοποιήθηκε μέσα σε αρκετό κρύο, που δυσκόλευε τις κινήσεις του ΔΣΠ. Τα δυο Συγκροτήματα του ΔΣΠ κινήθηκαν προς την Άρνα από πολλές κατευθύνσεις, ενώ μια ομάδα είχε δεισδύσει στο χωριό από τη νύχτα81. Εδώ από τις δεξιές πηγές αποδίδονταν ευθύνες στις δυνάμεις ΜΑΥ και Χωροφυλακής, που δεν είχαν μεριμνήσει με ενέδρες και περίπολα να πάρουν τα ενδεδειγμένα μέτρα ασφαλείας82. Ύστερα από μάχη δυόμισι ωρών περίπου κι ενώ είχε ριχτεί η φωτοβολίδα υποχώρησης και το Συγκρότημα του Πάρνωνα με πρωτοβουλία του Νίκου Πανούση συνέχισε τη μάχη. Παρατηρήθηκε στη συνέχεια

σύμπτυξη

των

ομάδων

ΜΑΥ

και

της

Χωροφυλακής83.

Υπολογίζονται περίπου 30 νεκροί από τη μεριά των ΜΑΥ και της

79

μαρτ. 18, παράρτ. 1 μαρτ. 8, παράρτ. 1 81 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 254 82 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,21 83 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 254. Κατά την εκδοχή του Αρχηγείου Στρατού Πελοποννήσου, μόλις η μάχη είχε κριθεί υπέρ του ΔΣΠ, κατέφτασε από τη Σελινίτσα για ενίσχυση η ομάδα του Γερακάρη και μετά από πεντάωρη μάχη ο ΔΣΠ τράπηκε σε υποχώρηση. Βλέπε Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 20-21 80

387

Χωροφυλακής (ένας χωροφύλακας και οι υπόλοιποι ΜΑΥ)84, και 80 περίπου αιχμάλωτοι, εκ των οποίων αφέθησαν μετά από τριήμερο 7 ελεύθεροι85. Αριστερή μαρτυρία συμμετέχοντα αναφέρει ότι πάρθηκαν 1012 χίτες ως αιχμάλωτοι, που μετά σκοτώθηκαν86. Από τη μεριά του ΔΣΠ οι νεκροί ήταν 3, εκ των οποίων και ο Λεωνίδας Κατούνας από τα Κονάκια Γυθείου, και 7 τραυματίες87. Τα αποτελέσματα της μάχης, η οποία πράγματι απέφερε βαριές απώλειες στις δυνάμεις ΜΑΥ και Χωροφυλακής, υπήρξαν πραγματικά η επιβεβαίωση της επιτυχημένης τακτικής του ΔΣΠ, ο οποίος επεξέτεινε οριστικά την κυριαρχία του σε όλο το νότιο Ταϋγετο έως την Καρδαμύλη και τους Γοράνους. Από την Καρδαμύλη άρχιζε η κυριαρχία της ΕΑΟΚ. Παράλληλα εμφαίνονταν και οι εγγενείς αδυναμίες των ανταρτικών δυνάμεων. Αυτές οι αδυναμίες μεταφράζονταν σε περιορισμένο χρόνο επιχειρήσεων του ΔΣΠ και σε αδυναμία επέκτασής του σε ζώνες πεδινές, καθώς παραμόνευε διαρκώς ο φόβος των ενισχύσεων των αντιπάλων, που θα δυσχέραινε τις θέσεις του ΔΣΠ στο νότιο Ταϋγετο. Από αυτή τη σκοπιά η εξήγηση του Αρχηγείου Πελοποννήσου του Στρατού , που έλεγε ότι οι αντάρτες δεν μπόρεσαν να παραμείνουν σε νότιες περιοχές μόνιμα, καθώς οι Γοράνοι δεν ελέγχθηκαν από αυτούς υπήρξε αληθής. Ουσιαστικά με τη μάχη της Άρνας στρατηγικά επιβεβαιώθηκε ο έλεγχος εκ μέρους του ΔΣΠ της ορεινής ζώνης του νότιου Ταϋγέτου, της «Μεγάλης Ελεύθερης Περιοχής Πελοποννήσου», όπως ονομάστηκε88. 5. ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΑΠΟ ΤΙΣ ΦΥΛΑΚΕΣ ΓΥΘΕΙΟΥ Μετά τη μάχη στην Άρνα ακολούθησαν ανακατατάξεις και στα δυο στρατόπεδα, τα οποία διέκριναν ένα είδος αδιεξόδου στις κινήσεις τους, καθώς εκτιμούσαν τα αποτελέσματα των ενεργειών τους. Ο ΔΣΠ κινήθηκε,

84

Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,21, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 254, ενώ η Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 20-21 αναφερόταν σε 19 συλλήψεις και 28 νεκρούς από τη μεριά των ΜΑΥ και της Χωροφυλακής 85 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 254 86 μαρτ. 16, παράρτ.1 87 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 254 88 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 258

388

ώστε να μεταβεί σιγά- σιγά σε τακτικό στρατό. Κι αυτό έγινε με τη μετατροπή της συλλογικής διοίκησής του από τριμελή σε διμελή, όπου ο στρατιωτικός

διοικητής,

ο

πολιτικός

επίτροπος

και

ο

καπετάνιος

αναδιένειμαν τους ρόλους τους89. Ωστόσο τα κομματικά προβλήματα οργάνωσης του ΚΚΕ στην Πελοπόννησο υπήρξαν πάρα πολλά και αυτό είχε αντίκτυπο και στις κινήσεις και στις πληροφορίες, που διοχετεύονταν στα τμήματα του ΔΣΠ90. Με έδρα τον Άκοβο πια στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης ο ΔΣΠ είχε ως Υπηρεσία Πληροφοριών τους Γιώργη Ξυδέα, Παν. Λαμπρινέα και Π. Κομπότη.

Η «σαλαμπρέντα» αντικαταστάθηκε από τη φορολογία σε

είδος των χωριών για λογαριασμό του ΔΣΠ91. Στα χωριά τοποθετήθηκαν από το ΔΣΠ νομάρχες και βοηθοί τους92. Σκοπός επίσης του ΔΣΠ ήταν η προσπάθεια να μην ερημωθούν τα χωριά με την ομαδική εγκατάλειψή τους από δεξιούς κατοίκους93. Το 2ο Συγκρότημα αριθμούσε περίπου 300 αντάρτες. Ωστόσο ο ΔΣΠ είχε δυο σημαντικές απώλειες. Ο Θωμάς Λεουτσάκος σκοτώθηκε στη μάχη στο Γεράκι94 και ο Σταύρος Στρατέας στη μάχη της Ανδρίτσαινας95. Αυτοί αποτελούσαν σημαντικά κεφάλαια για την αντάρτικη Μάνη. Στις 10-11948 αλλάζει ουσιαστικά η ηγεσία του ΔΣΠ, μια και ήρθε διοικητής του ΔΣΠ

στην

Πελοπόννησο,

εκφράζοντας

τις

πεποιθήσεις

του

Νίκου

Ζαχαριάδη, ο Στέφανος Γκιουζέλης. Η ηγεσία της στρατιωτικής διοίκησης Πελοποννήσου, που εκπροσωπούσε τις κυβερνητικές δυνάμεις, πίστευε ότι είχε έρθει στην Πελοπόννησο ο Στέφανος Σαράφης (!), μπερδεύοντας προφανώς τα μικρά ονόματα και των δυο96. Ο Γκιουζέλης έφτασε στην Πελοπόννησο με 14μελή ομάδα κι ανέλαβε στρατιωτικός διοικητής στη Διοίκηση του Αρχηγείου Πελοποννήσου με πολιτικό επίτροπο το Βαγγέλη 89

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 267 ΑΣΚΙ, Έκθεση του σ. Στέργιου [Αναστασιάδη] / Κ. Ε. [Κλιμάκιο] Αθήνας, 13/10/47, κ. 156, Φ 7/43/8Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Η εμπλοκή του ΚΚΕ, Αθήνα, Θεμέλιο 20052, 219 91 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 262 92 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 24 93 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 260-261 94 μαρτ. 10, παραρτ. 1, Αρίστος Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 271 95 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 289, Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 24-25 96 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,105, Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 23-24 90

389

Ρογκάκο97. Παράλληλα ο Γκιουζέλης έφερε μαζί του έναν ασύρματο, για να υπάρχει κατευθείαν επικοινωνία της Διοίκησης Πελοποννήσου με το Γενικό Αρχηγείο98. Η σημασία των τηλεπικοινωνιών για το ΔΣΠ έγινε πολύ σημαντική, κάτι μου μαρτυρεί

και η προσπάθεια για δημιουργία

τηλεφωνικού δικτύου στην Ελεύθερη Ζώνη Ταϋγέτου99. Ωστόσο μαζί με τον Γκιουζέλη έφτασε στο ΔΣΠ και η απόφαση του 2ου Κλιμακίου [Βελιγράδι] του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ για το σχέδιο «Λίμνες». Με το απόρρητο σχέδιο «Λίιμνες», κατά το οποίο η Πελοπόννησος δεν αποτελούσε τον άμεσο πρωταρχικό στόχο του ΔΣΕ, κάτι και που ο ίδιος ο Γκιουζέλης παραδέχτηκε στις τελευταίες του κουβέντες πριν πεθάνει, διαβιβαζόταν και ένα «Συνοδευτικό σημείωμα» του Γιάννη Ιωαννίδη

προς τα κομματικά στελέχη, στο οποίο διαφαίνονταν οι

αντικειμενικές δυσκολίες- και μάλιστα από το Γ. Ιωαννίδη!- για την εφαρμογή του σχεδίου «Λίμνες» (δυσκολίες στρατολογίας, εκκένωση χωριών κ.ά)100. Κι αυτό το γεγονός μαζί με τι δευτερεύοντα ρόλο, που θα έπαιζε αρχικά η Πελοπόννησος στα σχέδια του ΔΣΕ,

θα αποτέλεσε

σημαντικό αρνητικό παράγοντα στην ψυχολογία των πολιτικών στελεχών του ΔΣΠ απέναντι στην ηγεσία του ΔΣΕ. Ανακατατάξεις έγιναν και στο αρχηγείο του στρατού των κρατικών δυνάμεων. Το Νοέμβριο του 1947 ο Στανωτάς αντικαταστάθηκε από τον υποστράτηγο Χρήστο Μαντά, που από τις 5 Δεκεμβρίου ανέλαβε την ευθύνη διοίκησης όλης της Πελοποννησιακής στρατιωτικής μηχανής των κυβερνητικών δυνάμεων101. Το Δεκέμβριο του 1947 ο Μαντάς προχώρησε σε ανεπιτυχείς εκκαθαριστικές επιχειρήσεις102, ενώ παράλληλα στρεφόταν εναντίον του προκατόχου του Στανωτά. Τέλος στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης η δράση των ομάδων του Καμαρινέα και της ΕΑΟΚ είχε ενισχυθεί. Το Αρχηγείο Ταϋγέτου είχε 97

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 293-295, Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…, 81-82, όπου αναφέρεται ότι από κατώτερους στρατιώτες υπήρξαν πολλά αναπάντητα ερωτήματα για την κάθοδο Γκιουζέλη, που δεν εκτιμήθηκε ως παραγωγική 98 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 25 99 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 24 100 ΑΣΚΙ, Συνοδευτικό Σημείωμα Απόφασης του 2ου Κλιμακίου του Πολιτικού Γραφείου της Κνετρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, 109, Φ 4/1/30, Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Η εμπλοκή του…, 252256 101 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,23-24 102 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,27

390

εγκατασταθεί από τα μέσα Ιανουαρίου κοντά στις Γαϊτσές, για να μπορέσει να χτυπήσει την ομάδα Καμαρινέα, η οποία ήλεγχε την περιοχή από τις Γαϊτσές έως την Καρδαμύλη και τη Στούπα103. Η ισχυρή παρουσία ΕΑΟΚ και Καμαρινέα είχε κρατήσει στο νότιο Ταϋγετο το Συγκρότημα του ΔΣΠ καθηλωμένο. Η δράση όμως των δεξιών παρακρατικών ομάδων κρινόταν από τη νέα στρατιωτική διοίκηση αλυσιτελής και περιορισμένη στην ατελή προστασία των χωριών104. Παρόλα αυτά η δυναμική των ομάδων αυτών είχε ενεργοποιήσει το Συγκρότημα Ταϋγέτου, το οποίο βαλλότανπια πολεμικά πανταχόθεν: α) από το στρατό, β) από τη Χωροφυλακή γ) από την ΕΑΟΚ και τις δυνάμεις ΜΑΥ. Στο

Γύθειο

από

το

Δεκέμβριο

του

1947

ο

ΔΣΠ

μέσω

τα

δραστηριοποίησης των εφεδρειών του προσπαθούσε να κρατά σε πολιτική εγρήγορση τους πληθυσμούς, πετώντας επαναστατικές προκηρύξεις με κομμουνιστικό περιεχόμενο. Άλλα τέτοιου είδους ενέργειες υπήρξαν μεμονωμένες. Επί παραδείγματι μια τέτοια πρωτοβουλία είχαν αριστεροί μαθητές,

και συγκεκριμένα οι Χαρίλαος Πετροπουλάκης, Νικόλαος

Μπακολιάς και Αλέξανδρος Γριβάκος105. Οι μαθητές αυτοί της Εμπορικής Σχολής Γυθείου συνελήφθησαν από τη Χωροφυλακή Γυθείου, η οποία ενημέρωσε για να πραχθούν τα δέοντα και το σχολείο τους106. Τέλη Ιανουαρίου του 1948 κλιμάκιο του Αρχηγείου του ΔΣΠ (Ρογκάκος, Μουλόπουλος, Κώνστας)107 σε σύσκεψη στα Ριζιανά Ταϋγέτου αποφάσισε αναφορικά με τη μεσσηνιακή Μάνη «εις ελλάτωσιν της πιέσεως, ην υφίσταντο οι ΚΣ/ται Νοτ. Πελοποννήσου»108. Παρράλληλα έδωσε διαταγή να γίνει «ευρεία» και «βίαιη» στρατολογία «ανταρτών»109. Παράλληλα οι διοικήσεις του ΔΣΠ από συλλογικές γίνονταν μονομελείς110. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο εντασσόταν και η προσπάθεια ενίσχυσης των δυνάμεων του ΔΣΠ με επιστράτευση «ανταρτών» και από άλλα στελέχη του ΚΚΕ από την 103

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 301 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,24-26 105 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Λακωνίας, Εκπαιδευτικά…., Εμπιστευτικά Έγγραφα, 3/1/11γ-12/1/1948, παράρτ. 3 106 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Λακωνίας, Εκπαιδευτικά…., Εμπιστευτικά Έγγραφα, 3/1/11γ-12/1/1948, παράρτ. 3 107 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 302-3, Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 25, Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,105 108 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 26 109 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 303, Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,105 110 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 304 104

391

Αθήνα αλλά και με προσπάθειες απελευθέρωσης αριστερών από φυλακές. Ένας από τους στόχους του ΔΣΠ υπήρξε και το Γύθειο και μάλιστα οι φυλακές του με σκοπό την απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων για ενίσχυσή των τάξεών του στις 20-2-1948111. Παράλληλα οι κρατικές δυνάμεις της περιοχής καλλιεργούσαν κι αυτές την

προπαγάνδα

εναντίον

της

προπαγάνδας

αυτής

υπήρξε

εμπιστευτικό

έγγραφο

στα

η

αριστεράς.

Ομάδα

στόχευσης

της

μαθητική

κυρίως

νεολαία.

Με

σχολεία

στις

20-1-1948

κοινοποιούσαν

αμφιβόλου γνησιότητας ως προς το περιεχόμενό του κείμενο διαφώτισης της νεολαίας ΕΠΟΝ και με διαταγή καλούσαν τις διευθύνσεις των σχολείων να το κοινοποιήσουν σε γονείς και μαθητές112. Με αυτό το κείμενο

λοιδορούσαν

τη

δήθεν

σεξουαλική

ελευθεριότητα,

που

ευαγγελιζόταν η ΕΠΟΝ, καθώς καλούσε τα γυναικεία μέλη της να «δίνονται» χωρίς φειδώ στους αγωνιστές του ΕΛΑΣ113. Έτσι παρουσίαζαν κάθε αριστερό νέο ως παράδειγμα ηθικής ακολασίας και αποφυγής για τη νεολαία. Αυτό τα σχολεία του Γυθείου έπρεπε να το επισημάνουν, για να αποτρέψουν τους νέους να εντάσσονται στις κομμουνιστικές οργανώσεις. Για την ίδια περίοδο νεαρό μέλος του ΔΣΠ από την ανατολική Μάνη αρνείτο κατηγορηματικά κάθε τέτοιου είδους εμπλοκή στα βουνά, τονίζοντας τη μαύρη προπαγάνδα, που γινόταν από τις κρατικές δυνάμεις, για να φθαρεί ο αγώνας του ΔΣΠ114. Μέσα σε αυτό το κοινωνικό

πλαίσιο των καθημερινών δρωμένων στο

Γύθειο προχωρούσε στρατηγικά η ενέργεια χτυπήματος εκ μέρους του ΔΣΠ στις φυλακές Γυθείου. Το στρατηγικό σχέδιο αυτής της ενέργειας είχαν αναλάβει οι Θ. Πρεκεζές και Γ. Ατζακλής. Τρεις αντάρτες παρακολουθούσαν από καιρό τις κινήσεις των αντιπάλων τους στο Γύθειο κι επειδή ήξεραν την περιοχή,

τέθηκαν από τον Κωνστανταράκο

111

Η Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 26 έδινε ως ημερομηνία προφανώς εκ παραδρομής «τας αρχάς Ιανουαρίου», Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 314-315, Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 219. Ημερομηνία 21-2-1948 αναφέρεται και στην καταγραφή του γεγονότος από το Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……,222 112 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Λακωνίας, Εκπαιδευτικά…., Εμπιστευτικά Έγγραφα, 3/1/11γ-12/1/1948, παράρτ. 3 113 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Λακωνίας, Εκπαιδευτικά…., Εμπιστευτικά Έγγραφα, 3/1/11γ-12/1/1948, παράρτ. 3 114 μαρτ. 17, παράρτ. 1

392

επικεφαλείς στην κάθοδο προς το Γύθειο115. Ο Κωνστανταράκος φέρεται ως ο αρχηγός της επιχείρησης. Μάλιστα ο Κωνστανταράκος με την ομάδα του ΔΣΠ πέρασε στο Γύθειο, αποφεύγοντας να προσκρούσει επάνω στις βάσεις της ομάδας Παυλάκου116. Οι ανταρτικές ομάδες λατέλυσαν στη Λάγια, το χωριό του Κωνστανταράκου, καιροφυλακτώντας για ένα πιθανό κτήμα του Παυλάκου εκεί117. Κι από εκεί πέρασαν στο Γύθειο. Αρχικά απέκοψαν το Γύθειο από τηλεπικοινωνίες, κόβοντας τη σύνδεση των τηλεφωνικών συσκευών, κι ανατίναξαν τη «γέφυρα Βασιλοποτάμου»118. « Η επίθεσις ενηργήθη τας πρώτας βραδυνάς ώρας και προς επιτυχίαν εχρησιμοποιήθη τέχνασμα, διά της μεταμφιέσεως ωρισμένων ΚΣ/των εις Χωροφύλακας προς εξουδετέρωσιν των σκοπών και της φρουράς»119. Η μεταμφίεση αποτελούσε μια συνήθη τακτική του ΔΣΠ για τέτοιου είδους ενέργειες120. Σκοτώθηκαν 8 χωροφύλακες, ενώ απελευθερώθηκαν 40 κρατούμενοι121,

οι

οποίοι

εντάχθηκαν

στις

τάξεις

του

ΔΣΠ.

Στη

συγκεκριμένη επιχείρηση ακολουθήθηκε η αντάρτικη τακτική, μια και δεν πάρθηκε πολεμικό υλικό, αφού ο «ωφέλιμος χρόνος επίθεσης» είχε παρέλθει122. Από συμμετέχοντα μαθαίνουμε ότι οι ομάδες των «ανταρτών» είχαν χωριστεί σε τρία τμήματα κι υπήρχε ένας «αντάρτης» οπισθοφτλακή, για να καλύπτει τη φυγή τους στο λόφο της Αγίας Τριάδας123. Την τελική έκβαση της επιχείρησης έδωσε η ρίψη από τους αντάρτες στη φυλακή μιας χειροβομβίδας124. Οι κυβερνητικές δυνάμεις είχαν σπεύσει σε

115

μαρτ. 15. παράρτ. 1 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι….,57-58 117 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 57 118 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 314. Κατά την απολογία του Λεων. Κωνστανταράκου αυτός θεωρείτο ως ο κύριος εγκέφαλος του σχεδίου για την απελευθέρωση κρατουμένων από τις φυλακές Γυθείου «τόσον διά την κατάστρωσιν του σχεδίου, όσο και διά την εφαρμογήν αυτού», βλ.: Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,209 κ.ε. 119 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 26 120 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 314 121 Στον αριθμό συμφωνούν ο Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 314 και η Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 26. Αντίθετα ο Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 219 μιλά για απελευθέρωση 23 κρατουμένων. Κατά το συμμετέχοντα μαρτ. 15, παράρτ. 1 ήταν 60 οι ελευθερωθέντες 122 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 314-315, Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 58 123 μαρτ. 15, παράρτ. 1. Αυτό επιβεβαιώνεται και στο Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 58 124 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 58 116

393

βοήθεια στο Γύθειο, κάτι που οδήγησε το ΔΣΠ σε υποχώρηση. Μάλιστα η ομάδα Παυλάκου θεωρούσε αδιανόητο γεγονός το ότι έγινε κάτι τέτοιο στο Γύθειο, ένα από τα προπύργια της ΕΑΟΚ, θεωρώντας υπεύθυνους τους δεσμοφύλακες, οι οποίοι άφησαν τους αντάρτες να προβούν σε μια τέτοιου είδους ενέργεια125. Ο δεσμοφύλακας, ο Γερονικόλας, αρνήθηκε να δώσει τα κλειδιά στους αντάρτες και σκοτώθηκε από αυτούς126.

Οι

«αντάρτες» είχαν έναν τραυματία, που αδυνατούσαν να τον πάρουν μαζί τους λόγω του φόβου ότι θα βραδυπορούσαν και θα τους περιέκλειαν σε μπλόκο οι κυβερνητικές δυνάμεις και έτσι θα έχαναν τη δυνατότητα της ευελιξίας127. Γι’ αυτό ο Κωνστανταράκος άφησε τον Αναστασάκο μαζί του, για να κρυφτούν στην περιοχή του Γυθείου128. Μάλιστα αναφέρεται ότι υπήρξε καθυστέρηση και συζήτηση με τους φυλακισμένους για την αποφυλάκισή τους. Πολλοί φυλακισμένοι, ωστόσο, προληπτικά είχε μεταφερθεί σε άλλες φυλακές λίγες μέρες πριν129. Φαίνεται ότι μια κίνηση σαν αυτή εκ μέρους των «ανταρτών» ήταν αναμενόμενη από τις κυβερνητικές δυνάμεις.

125

μαρτ. 9, παράρτ. 1 μαρτ. 15, παράρτ. 1. Αυτό επιβεβαιώνει και το Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……,222, όπου αναφέρεται ότι «ελευθέρωσαν 23 κρατουμένους και ενέπρησαν το οίκημα των φυλακών. Εκ των ημετέρων εφόνευσαν τρεις Χωροφύλακες και εις φύλαξ των φυλακών κατακρεουργηθείς και ετραυματίσθησαν εις Χωροφύλαξ και μια γυνή». 127 μαρτ. 15, παράρτ. 1 128 μαρτ. 15, παράρτ. 1 129 Γιάννης Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., σ.58 126

394

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Β Ο ΔΣΠ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΣΤΗ ΜΑΝΗ 1. Ο ΔΣΠ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΚΙ Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΒΙΑΙΗΣ ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗΣ Ο ΔΣΠ προσπαθούσε απεγνωσμένα από τη στιγμή της σύστασής του, το φθινόπωρο του 1946, να επεκταθεί και να οργανώσει και στη μέσα Μάνη εστίες αναδημιουργίας ομάδων μέσω του 2ου Συγκροτήματος Ταϋγέτου130, στο οποίο είχε ανατεθεί η όποια δράση του στην περιοχή της Μάνης. Η εντατικοποίηση των ενεργειών του Κατσαρέα εναντίον των αντάρτικων ομάδων είχε να κάνει και με την αναδιοργάνωση των τμημάτων του ΔΣΠ στην περιοχή. Στα τέλη του 1946 κι ενώ η ΕΑΟΚ φαίνεται να ήλεγχε την παράκτια μανιάτικη ζώνη, στην ηγεσία του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου (Μπελογιάννης, Ρογκάκος, Κιαπές, Μουλόπουλος) επήλθε διοικητική αλλαγή. Έγινε δηλαδή αλλαγή των Τμημάτων σε Συγκροτήματα διοίκησης,

βασισμένα στο γεωγραφικό χωρισμό

βουνών δράσης. Έτσι δημιουργήθηκαν τα συγκροτήματα α)Πάρνωνα, β) Μαίναλου και γ) Ταϋγέτου131. Ολόκληρος ο μανιάτικος Ταΰγετος (Αποσκιαδερός και Προσηλιακός κατά το πρότυπο του χωρισμού στη Μάνη), τέθηκε υπό τις διαταγές του Αρχηγείου Πελοποννήσου του ΔΣΕ και παράλληλα θα υπαγόταν στη ΝΕΜ, όταν αυτή θα ανασυγκροτείτο132. Ταυτόχρονα ο Ν. Μπελογιάννης αναχώρησε από την Πελοπόννησο και ο Β. Ρογκάκος ανέλαβε Γραμματέας του Γραφείου Περιοχής Πελοποννήσου. Ο Χριστ. Κώνστας ανέλαβε συντονιστής των οργανώσεων Μεσσηνίας και Λακωνίας133. Από το Σεπτέμβριο του 1946 παρατηρήθηκε μια στρατολογική επιτυχία του ΔΣΠ, που έως τον Ιούνιο του 1947 έφτανε σε δύναμη 600 περίπου άνδρες. Παράλληλα ο ΔΣΠ το Σεπτέμβριο του 1946 είχε επιφέρει απώλειες 300 ανδρών στις Εθνικές

130

Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 12 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 147-148, Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 10-11, Αλέξανδρος Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 16-17 132 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 147 133 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 148 131

395

Δυνάμεις134. Αυτή η γεωγραφική αναδιοργάνωση του ΔΣΠ φάνηκε, όπως είδαμε, από τη μάχη της Σπάρτης το Φεβρουάριο του 1947 και την απελευθέρωση κρατουμένων καθώς και την τεράστια απήχηση, που αυτή είχε ακόμα και στις συζητήσεις των μελών της Ερευνητικής Βαλκανικής Επιτροπής του ΟΗΕ στο ξενοδοχείο «Ακροπόλ» στις 16/2/1947 σχετικά με το αν το αντάρτικο στην Ελλάδα είναι ξενοκίνητο ή όχι όπως και στο ότι στην ελληνική κοινή γνώμη διαδόθηκαν πληροφορίες ότι σε συνεδρίαση του ΟΗΕ ο Υπουργός Εξωτερικών της Σοβιετικής Ένωσης αναφέρθηκε στην κατάληψη της Σπάρτης από τους «αντάρτες»135. Παράλληλα στο στρατιωτικό τομέα στην περιοχή του Ταΰγετου θα ενεργοποιούνταν η ομάδα του Μπασακίδη και η ομάδα του Κονταλώνη136. Κάτω από αυτές τις αλλαγές του ΔΣΠ στη νότια Πελοπόννησο η τρομοκρατία και οι δολοφονίες από δεξιά παρακρατικά στελέχη στα μανιάτικα χωριά της παράκτιας κυρίως ζώνης συνεχίζονταν. Πρόκειται για μια αντίδραση δυναμική, κίνηση επίδειξης δύναμης, που στις συνειδήσεις των μανιατών αύξανε το γόητρο των δεξιών ομάδων, που πιθανό η επίθεση του ΔΣΠ στη Σπάρτη να είχε πλήξει. Κι αυτό μέσα στο ευρύτερα διαμορφωμένο στρατηγικό πλαίσιο σχεδιασμού του ΔΣΕ, σύμφωνα με το οποίο και βάσει των οδηγιών που δίνονταν στο Αρχηγείο Πελοποννήσου η Πελοπόννησος ανήκε στους «δευτερεύοντες σκοπούς», καθώς οι εντολές που δίνονταν στις ομάδες της νοτίου Πελοποννήσου συγκεφαλαιώνονταν στο να «απασχολούνται όσο το δυνατό περισσότερες κυβερνητικές δυνάμεις, ώστε να μην χρησιμοποιεί ο εχθρός την περιοχή σαν Έμπεδο και…να αποδεικνύεται ότι ο Εμφύλιος που διεξάγεται στην Ελλάδα είναι καθαρά εσωτερικό ζήτημα της χώρας»137.

134

Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 205 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 153-154, Αλέξανδρος Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 15, Γιάννης Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…32-33, Γ. Ανδρουλιδάκης, Κείμενα, Αθήνα, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1977, 88 κ.ε . Γενικά για τις συζητήσεις στον ΟΗΕ και το Συμβούλιο Ασφαλείας του ζητήματος των εμφύλιων συγκρούσεων στην Ελλάδα βλέπε και Ευ. Αβέρωφ- Τοσίτσας. «Φωτιά και Τσεκούρι»….., 180-184, 215-221, 240-244, 274, 136 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 156, Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 11 137 Η ένταξη της Πελοποννήσου στους δευτερεύοντες σκοπούς του ΔΣΕ φαίνεται στους στόχους που έθετε το Σεπτέμβριο του 1947 το σχέδιο «Λίμνες». Βλ. Φ. Ηλιού, Ο ελληνικός εμφύλιος…, 210-211, ενώ οι στρατηγικές διαταγές του Αρχηγείου Πελοποννήσου προς τις ομάδες της νοτίου Πελοποννήσου μεταφέρονται από τον Αρίστο Καμαρινό, που ήταν, όπως ο ίδιος αναφέρει, Α΄ Γραμματέας της ΝΕΜ και συμμετείχε με το Γραμματέα της ΝΕΛ, Βαγγάλη Ρογκάκο, στις κοινές συσκέψεις, που μετέφεραν τις στρατηγικές οδηγίες του Αρχηγείου Πελοποννήσου στην περιοχή. Βλ. Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος πόλεμος…, 165-166, 189-190 135

396

Το συγκρότημα Ταϋγέτου κατάφερε να ανασυγκροτήσει τις δυνάμεις των μαχητών του και να δραστηριοποιηθεί στην περιοχή κατά το Μάρτιο του 1947, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής εξήγγειλαν το «Δόγμα Τρούμαν». Μάλιστα ο έλεγχος του ΔΣΠ το δεύτερο εξάμηνο του 1947 στον Ταΰγετο και ειδικά τη Μάνη έφτανε έως την Αλτομυρά, ορεινό χωριό της μεσσηνιακής Μάνης138. Ωστόσο έως τον Οκτώβριο η τακτική του Εθνικού Στρατού με επικεφαλής τον υποστράτηγο Στανωτά απέναντι στο Συγκρότημα Ταϋγέτου υπήρξε επιθετική, αναγκάζοντας τις ομάδες του ΔΣΠ να βρίσκονται σε διαρκή κίνηση139. Παρόλα αυτά η διακοπή της επιθετικής τακτικής του Στανωτά λόγω του χειμώνα και του κρύου140 έδωσε τη δυνατότητα στο ΔΣΠ να αναπτυχθεί και με βάση την τοποθεσία «Βελιτσί»141 (= απάτητο μαντρί κατά τη σλαβική διάλεκτο), την απόκρημνη πρωτεύουσά του, ανάμεσα από Τρύπη, ΤσέριαΓαϊτσές, Πηγάδια, να ελέγχει ουσιαστικά τον Ταΰγετο. Έτσι λοιπόν το έργο του Εθνικού Στρατού ως προς την καταδίωξη των «ανταρτών» του ΔΣΠ από το φθινόπωρο του 1947 στον Ταΰγετο ανέλαβαν οι ΜΑΥ και η κυριότερή τους, η ΕΑΟΚ. Με βάση το Βελιτσί γινόταν η εξακτίνωση της δράσης του ΔΣΠ μέσα από δυο κύριους δρόμους, που ένωναν το Σαγγιά της Μάνης με το Δυρράχι, το Λεπτίνι, τη Μεγαλόπολη και το σιδηροδρομικό σταθμό του Ίσσαρη, όπου αποβιβάζονταν με πλαστά ονόματα και στοιχεία όσοι από την Αθήνα κατέβαιναν, για να πάνε στο βουνό: α) ο ένας δρόμος ήταν αυτός της διαδρομής Τσέρια- Γαϊτσιές Πηγάδια- Αλαγονία και β) ο άλλος ήταν αυτός που απαιτούσε να σκαρφαλώσει κανείς στις χαράδρες του Χαλασμένου, στον αυχένα του Ταϋγέτου και μέσω του Ξερακία, όπου το υψόμετρο φτάνει τα 2.150 μέτρα, να φτάσει στο Πηγάδι κι από εκεί στο Βελιτσί και στη Μεγαλόπολη142. Ο Βαγγέλης Ρογκάκος ως διοικητής του Γραφείου Πελοποννήσου τους πρώτους μήνες του 1947 συμβούλευε τον Αρίστο Καμαρινό, όταν ο τελευταίος αναλάμβανε υπεύθυνο πόστο στο ΔΣΠ:

138

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 184-5 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 19 140 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 20 141 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 188-189. Βλέπε και μαρτ. 14, 26, παράρτ. 1. Η γεωγραφική του σημασία σημειώνεται κι από τη μαρτ. 16, 35, παράρτ. 1, όπου αναφέρεται ότι με δυο σκοπιές δεν ήταν δυνατό να προσπελαστεί 142 μαρτ. 27, 86-87, παράρτ. 1 139

397

«Να προσέξεις, γιατί και στις δυο ομάδες του Ταϋγέτου υπάρχει κάτι το αρνητικό, που το έχει σε μεγάλο βαθμό ξεπεράσει το Συγκρότημα Πάρνωνα, ένα πνεύμα τοπικιστικό, ανάμεσα στους Μανιάτες και τους Μεσσήνιους αντάρτες, μια τάση να μη θέλει ο αντάρτης να φύγει από την περιοχή του. Πρέπει να πειστούν όλοι ότι ο χώρος δράσης μας είναι όλη η Πελοπόννησος. Από δω, τον Ταΰγετο και τον Πάρνωνα, θα ξεκινήσουμε, για να επεκτείνουμε τη δράση μας και στους άλλους νομούς της Πελοποννήσου..143». Αυτός ο μανιάτικος τοπικισμός συνιστούσε χαρακτηριστικό της ομάδας Ξυδέα, μια και ο Κώστας Ξυδέας, μόλις προσχώρησε στο αντάρτικο, κατευθύνθηκε κι έδρασε στη μεσσηνιακή Μάνη144. Ο ίδιος με την ομάδα του ήρθε, όπως έχουμε δει, σε ένοπλες συγκρούσεις με την ομάδα του Καμαρινέα στη μεσσηνιακή Μάνη145 κατά το 1946. Την άνοιξη του 1947 ο τοπικισμός των μανιατών είχε περιορίσει και την εγκατάλειψη και φυγή δεξιών- κι όχι μόνο- από τα χωριά της μεσσηνιακής Μάνης146, ενώ δεν εφαρμόστηκε πότε στην Πελοπόννησο η τακτική της εκκένωσης των χωριών, όπως έγινε στην υπόλοιπη Ελλάδα από το φθινόπωρο του ίδιου έτους. Έτσι ο ΔΣΠ μπορούσε να ζητήσει τη συνδρομή των κατοίκων των ορεινών χωριών στην περιοχή υπό τον έλεγχο του, η οποία κάλυπτε αρχικά τον ορεινό νότιο Ταΰγετο εκτός της νοτίου- μέσα Μάνης. Ο Βαγγέλης Ρογκάκος σε έκθεσή του προς της Κ.Ε. με ημερομηνία 26/5/1947, τρεις μέρες δηλαδή μετά τη συνάντηση του Ζαχαριάδη στη Μόσχα με τον Αντρέι Ζντάνωφ με σκοπό τη σοβιετική βοήθεια προς το Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας, περιγράφοντας την έως τότε κατάσταση του ΔΣΠ, σημείωνε: «Η καθοδήγηση της Οργάνωσης βρίσκεται έξω από τη Σπάρτη…Στο Γύθειο δεν υπάρχει τίποτα. Η Οργάνωση διαθέτει 7 καλά στελέχη και 5-6 κατώτερα. Η τρομοκρατία 143

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 157 μαρτ. 12, 19, 22, παράρτ. 1. Μάλιστα στην ίδια μαρτυρία μπορούμε να δούμε ότι ο μανιάτικος τοπικισμός, τον οποίο έχει εντοπίσει ο Ρογκάκος, υπήρξε ήδη διάχυτος από την περίοδο δράσης του ΕΛΑΣ. Παρατηρείται έντονα μάλιστα, όταν ο καπετάν Λιας Σφακιανάκης, όντας Πυλιώτης, όταν ανέλαβε την αρχηγία στον ΕΛΑΣ, ζήτησε από τους άντρες του να κατευθυνθούν προς την Πύλο. Αυτό βάρυνε τις καρδιές των μανιατών ανταρτών, οι οποίοι δεν ήθελαν να αποχωριστούν τον τόπο τους. Βλ. και γενικά τη μαρτυρία 31, παράρτ. 1, όπου διαρκώς κατά τη αφήγηση αιωρείται το κλίμα ο αφηγητής να επιθυμεί να μη μετακινείται πολύ προς περιοχές έξω από το Διλάγγαδο, μια και εκεί ήξερε τα μέρη καλά κι αισθανόταν ψυχολογικά ασφαλέστερος 145 μαρτ. 14, 26, παράρτ. 1 146 Γ. Ρούσσος, Νεότερη Ιστορία….., 479-480, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 184-185. Βλέπε και μαρτ. 29, 386-387, παράρτ. 1 144

398

είναι γνωστή. Προσπαθούν συστηματικά να τσακίζουν τα δικά μας χωριά-τα δημοκρατικά. Για τη συμφιλίωση πολύ λίγα έχουν γίνει. Η σκληρή μορφή που πήρε ο αγώνας στην πρώτη Κατοχή κι η παράδοση της βεντέτας δυσκολεύουν τη δουλειά, αλλά η Οργάνωση έχει την ευχαίρεια να κινιέται στην ύπαιθρο, πράγμα που δε συμβαίνει με τις άλλες οργανώσεις… Βασική αδυναμία της Οργάνωσης είναι ότι η γενική κατάσταση της Λακωνίας της παρασέρνει σε αποκλειστικά μονόπλευρη τακτική. Τύπος δημοκρατικός δεν κυκλοφορεί καθόλου»147. Οι αριστερές πηγές δικαιολογούν τις αποτυχημένες επανειλημμένες προηγούμενες προσπάθειές τους να επεκταθούν στη μέσα Μάνη με το γεγονός ότι ο χώρος του νότιου Ταϋγέτου, όπου η πέτρα κυριαρχούσε, δε προσφερόταν για μόνιμη εγκατάσταση ανταρτικών ομάδων. Κι η τακτική του ΔΣΠ υπήρξε καθαρά αντάρτικη σ’ όλη τη διάρκεια του 1947 κατά το σχέδιο Βαφειάδη148. Μένοντας στο νότιο Ταΰγετο, οι ομάδες του ΔΣΠ διέτρεχαν τον κίνδυνο να αποκοπούν από τις υπόλοιπες δυνάμεις του ΔΣ από κυβερνητικές δυνάμεις, οι οποίες θα αποβιβάζονταν στις μανιάτικες παραλίες της Στούπας και της Σελινίτσας. Η παρουσία πάντως του ΔΣΠ έξω από την Καλαμάτα, στα βουνά του Ταϋγέτου, αποτελούσε σημαντικό παράγοντα κινδύνου για τις κυβερνητικές δυνάμεις. Στις αρχές Μαΐου 1947 το Συγκρότημα Ταϋγέτου του ΔΣΠ με δύναμη 100-140 «αντάρτες»149. συγκρούστηκε λίγο έξω από την Καλαμάτα με απόσπασμα χωροφυλακής στην περιοχή της Γιάννιτσας, με απώτερο σκοπό να μπει στην πόλη και να απελευθερώσει τους κρατούμενους που βρίσκονταν στις φυλακές Καλαμάτας, σχέδιο όμως που εγκαταλείφθηκε γιατί δεν είχε αρκετές δυνάμεις. Το γεγονός αυτό πιστοποίησε τη 147

ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/φ.Πελοποννήσου/Φ24/2/119/σ.1-2 για τις διαφορετικές στρατηγικές Βαφειάδη-Ζαχαριάδη βλέπε ενδεικτικά Ι. Παπαθανασίου, «Ιδεολογικές προσλήψεις των κοινωνικών συγκρούσεων και διαμόρφωση της πολιτικής στρατηγικήςΤο ΚΚΕ στα χρόνια 1936-1949» στο Χ. Φλάισερ, Η Ελλάδα ’36-’39…., 220-221, ενώ για την ερμηνεία της αλλαγής της στρατηγικής τακτικής από αντάρτικη σ’ αυτή του «τακτικού λαϊκού στρατού» κατά τα πρότυπα του Κόκκινου Στρατού ως δοκιμή εφαρμογής του προτύπου της σοσιαλιστικής κοινωνίας βλέπε το ΔΣΕ και Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος…., ΑΣΚΙ, Κ. 383, Φ 20/33/59 δακτ. Ρωσ., 204-207 και 298-9 και 257-8 και «ΙV μέρος από το λόγο του σ. Ζαχαριάδη» με τίτλο «Διάσταση ανάμεσα στην πολιτική και τη δράση μας» π. . Δημοκρατικός Στρατός, 2 Φλεβάρη 1948 . Σχετικά με τις διαφορετικές απόψεις και τη διάσταση Ζαχαριάδη-Βαφειάδη. Επίσης βλέπε 5η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, 30-31 Γενάρη 1949. Εισηγήσεις -Λόγοι-Αποφάσεις, Η οπορτουνιστική πλατφόρμα του Μάρκου Βαφειάδη», Εκδόσεις της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, Ιούνης 1949. Μια αναλυτική παρουσίαση από την αντι-ζαχαριαδική οπτική βλέπε σε D. Eudes, Οι καπετάνιοι. Ο ελληνικός εμφύλιος…,409-421, 436-463475-489, 490-496 149 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος………, 12-13, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 191-196. Κατά το Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι.., 24 όλη η δύναμη του ΔΣΠ ανερχόταν εκείνη την περίοδο σε 180-200 άτομα.. Πρβλ.και Γ. Μαργαρίτης, Ιστορία…, τ. Α΄, 540, 600 για το καλοκαίρι του 1947 148

399

δυναμική παρουσία του Συγκροτήματος Ταϋγέτου στον Ταΰγετο και την ορεινή μεσσηνιακή Μάνη έως την περιοχή της Καρδαμύλης. Ωστόσο το Συγκρότημα Ταϋγέτου δεν μπορούσε άμεσα να καρπωθεί τον απόηχο της νίκης στη Γιάννιτσα στις 5-5-1947, καθώς δεν διέθετε πολλά πυρομαχικά. Έτσι ο θεωρητικός του στόχος να γίνει επίθεση στην Καλαμάτα αναβλήθηκε και στράφηκε σε πιο απτούς στόχους, τα πλησιέστερα δηλαδή κέντρα παρουσίας χωροφυλάκων κα ομάδων ΜΑΥ. Κάτω από αυτό το πλαίσιο και το Συγκρότημα Ταϋγέτου, ως τμήμα του ΔΣΠ, αναζήτησε την αύξηση του δυναμικού του ώστε να προβεί σε επιθετικές ενέργειες όπως αυτή εναντίον της Καλαμάτας. Σύμφωνα με την εντολή του Αρχηγείου Πελοποννήσου θα αναζητούνταν εθελοντές, αλλά προς τα έξω θα παρουσιαζόταν η στρατολογία ως «βίαη επιστράτευση», προκειμένου να αποφεύγονται τα αντίποινα στις οικογένειες των νεοσύλλεκτων150. Κι αυτό, γνωρίζοντας βέβαια το πολιτικό κόστος, που θα κυοφορούσε μια τέτοια απόφαση. Μετά την αιφνιδιαστική επίθεση στη Γιάννιτσα, στη μεσσηνιακή Μάνη αιωρείτο ένα κλίμα έντονης εμφύλιας σύρραξης, καθώς η προηγουμένως πραγματοποιηθείσα σύσκεψη ΝΕΜ και ΝΕΛ έγινε μετ’ εμποδίων, αφού μέλη της έπεσαν σε ενέδρα της Χωροφυλακής. Αποτέλεσμα της ενέδρας της Χωροφυλακής ήταν ο τραυματισμός της Αθηνάς Μπενέκου και ο σκοτωμός του δικηγόρου,

μέλους της ΝΕΛ,

Κοσμά

Αναστασόπουλου151. Την ίδια περίοδο η ομάδα Παυλάκου στο πλαίσιο του εμφύλιου οργασμού, όπως έχει σημειωθεί, εφάρμοσε «εκκαθαριστικές» μεθόδους στο χωριό Σουστιάνοι. Στην ένταση των παθών μετά τη μάχη της Γιάννιτσας έγινε και η αντικατάσταση στην αρχηγία της στρατιωτικής διοίκησης Πελοποννήσου. Ο Στανωτάς αντικατέστησε το Βενετσάνο Κετσέα στη διοίκηση των κυβερνητικών δυνάμεων Πελοποννήσου. Κατά την κοινή σύσκεψη ΝΕΛ και ΝΕΜ του ΚΚΕ το Μάιο του 1947 στην περιοχή του Ποτισώνα των Σουστιάνων152 το Συγκρότημα Ταϋγέτου αποφάσισε μετά τη μάχη στη Γιάννιτσα να εξακολουθήσει την προσπάθειά του να επιτεθεί στο «απόσπασμα Αεράκη» της Χωροφυλακής. Ήταν βέβαια μια απόφαση ανάλογη των παρουσών δυνατοτήτων του Συγκροτήματος Ταϋγέτου κατά τη βασική στρατηγική των εγγύς 150

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 201. Ωστόσο στο Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…, 78-81, γίνεται μια αριστερή αυτοκριτική της επιστράτευσης, η οποία παρουσιάζεται ως βίαιη, καθώς οι χωρικοί δεν επιθυμούσαν να πάνε στο βουνό, μια και ήξεραν τις κακουχίες. Κατά τη μαρτ. 16, 38, παράρτ. 1 και τη μαρτ. 15 σε σημειώσεις που κρατήσαμε, η μαζική επιστράτευση θεωρήθηκε λάθος, καθώς δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις να οπλιστούν οι νέοι στρατιώτες 151 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 200 152 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 199-200

400

χτυπημάτων, που θα εφοδίαζαν με όπλα το ΔΣΠ και θα διάνοιγαν θύρες για επέκταση και σε άλλα μέρη της Πελοποννήσου, καθώς ο στόχος μιας επίθεσης μεγάλης κλίμακας δεν ήταν στρατηγικά εφικτός. Το «απόσπασμα Αεράκη» είχε εγκατασταθεί στο Εξωχώρι της μεσσηνιακής Μάνης και διέθετε 50-60 χωροφύλακες153. Το εν λόγω απόσπασμα είχε το χαρακτήρα μεταβατικού αποσπάσματος, δηλαδή σκοπός του ήταν να παραμείνει εκεί για μικρό χρονικό διάστημα κινούμενο προς «εκκαθαριστικές» επιχειρήσεις εναντίον «ανταρτών». Αλλά παρόλα αυτά βρισκόταν πάνω από 20 ημέρες στο Εξωχώρι, προκαλώντας έκπληξη στους χωροφύλακες τους ίδιους αλλά και στον έναν επικεφαλής από τις δυο ομάδες του αποσπάσματος, τον Αργυρόπουλο. Το συγκρότημα Ταϋγέτου με διοικητές τους Κονταλώνη, Καμαρινό, Κυβέλο είχε δύναμη 150 άντρες154, ενώ στη μεσσηνιακή Μάνη η ομάδα της ΕΑΟΚ Καμαρινέα δρούσε συνολικά με δύναμη που έφτανε και τους 500 άνδρες, όταν η ανάγκη το επέβαλλε155. Την ίδια περίοδο στη μεσσηνιακή Μάνη βρισκόταν και ο σμήναρχος Μπεσμπέας, ο οποίος προσπαθούσε να ενισχύσει την αντικομμουνιστική προπαγάνδα στην περιοχή της Μάνης κατά προτροπή μανιατών πολιτικών σύμφωνα με τις ευρύτερες διαδόσεις πληροφορητών μας από τη μεριά της Χωροφυλακής156. Μάλιστα βλέποντας ότι στη μεσσηνιακή Μάνη ο ΔΣΠ ήλεγχε ένα πολύ μεγάλο μέρος κι ήταν πράγματι επικίνδυνος, εφάρμοσε τη θεωρία του, τη γνωστή «θεωρία Μπεσμπέα». Κατά τη θεωρία αυτή και σύμφωνα με το δόγμα, που ο ίδιος ο Μπεσμπέας ανέπτυσσε, ότι δηλαδή ο μανιάτης δεν προδίδει ποτέ αυτόν που του δίνει όπλο, δοκίμασε να εφαρμόσει ένα σχέδιο αναγκαστικού εξοπλισμού των μανιατών157. Στο Εξωχώρι επήλθε νέα σύγκρουση του Συγκροτήματος Ταϋγέτου με τις δυνάμεις της Χωροφυλακής τον Ιούνιο του 1947.

153

Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμοριτοπόλεμος ………, 14, όπου αναφέρονται 60 άνδρες, ενώ ο Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 207, μιλά για 50 άνδρες. Αστυνόμος, που έζησε τα γεγονότα και πολέμησε στο Εξωχώρι υπολογίζει τον αριθμό των χωροφυλάκων σε 45 περίπου, μαρτ. 25, 69-70, παράρτ. 1 154 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 206 155 μαρτ. 14, 26, παράρτ. 1 156 αυτό μας αναφέρει η μαρτ. 25, 70, παράρτ. 1, όπου αναφέρει το όνομα του Μαυρομιχάλη 157 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 200. Ο Μπεσμπέας ως μανιάτης γνώριζε καλά την τοπική παράδοση, όπως και την προσήλωση των μανιατών εν μέρει στον Όθωνα, που διόριζε μανιάτες σε στρατιωτικές θέσεις. Αυτό υπήρξε λυτρωτικό για το Εξωχώρι, γιατί μετά τη μάχη το χωριό εξαιτίας του Μπεσμπέα κατά τους κατοίκους δεν κάηκε σύμφωνα με την αφήγηση της μαρτ. 28, παράρτ. 1, επειδή ο ίδιος εγγυήθηκε για το χωριό με την παρουσία του κι απέτρεψε τις κυβερνητικές δυνάμεις να προβούν σε σκληρές πράξεις

401

«Κατά τμήματος χωρ/κής 60 ανδρών υπό ανθ/στήν Αεράκην και ΜΑΥ, καθ΄ ην εφονεύθησαν 40 χωρ/κες και ετραυματίσθησαν 5, του Ανθ/στού και λοιπών διαφυγόντων158». Όλοι οι χωροφύλακες του φυλακίου της Παναγίτσας και δυο από το φυλάκιο του Προφήτη Ηλία ήταν νεκροί159, ενώ το Συγκρότημα Ταϋγέτου είχε δυο νεκρούς160. Το Συγκρότημα απέφυγε να επιτείνει τη μάχη, προσπαθώντας να εξουδετερώσει τους λιγοστούς απομείναντες χωροφύλακες, που είχαν ταμπουρωθεί στα βράχια της περιοχής του Προφήτη Ηλία161. Το Συγκρότημα Ταϋγέτου αποκόμισε στρατιωτικό ιματισμό, φάρμακα, τρόφιμα162, που ουσιαστικά αποτελούσε το βασικό στόχο του, ενώ οι άνδρες του «ελεηλάτησαν το χωρίον και επυρπόλησαν 2 οικίας»163 κατά τις πηγές του Αρχηγείου Στρατού Πελοποννήσου. Οι δεξιές παρουσιάσεις του γεγονότος κάνουν λόγο για θηριωδίες των «ανταρτών» σε βαθμό, κατά τον οποίο τα σώματα των νεκρών Χωροφυλάκων απογυμνώθηκαν, ακρωτηριάστηκαν και σε αρκετές περιπτώσεις κόπηκαν τα γεννητικά όργανά τους και τοποθετήθηκαν στο στόμα των νικητών164! Κάτι τέτοιο πάντως δεν επιβεβαιώνουν

μαρτυρίες προσώπων, που

158

Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 14. Ο Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 208 αναφέρει ότι διασώθηκαν 7 χωροφύλακες συμπεριλαμβανομένου και του Αεράκη, ενώ το Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 180 αναφέρει ότι υπήρξαν 30 άνδρες νεκροί από τους 57 στο σύνολο, «διεσώθησαν 8, εξ ων και 4 τραυματίαι». Κατά το Βιβλίο Γεννήσεων και Θανάτων του Ι. Ν. Υπαπαντής Εξωχωρίου, Ονόματα των Χωροφυλάκων οίτινες εφονεύθησαν υπό ανταρτών εις Παναγίαν Εξωχωρίου, παράρτ. 2, οι αναφερθέντες νεκροί ήταν 33. Τα ονόματά τους αναλυτικά βλέπε στο αρχειακό υλικό, αρ. 38, παράρτ. 2 159 Ο ένας ήταν ο Φούτης από τα Τσέρια κι ο άλλος ο κρητικός Σισάκης. Βλ. μαρτ. 25, 68 κ.ε., παράρτ. 1 160 τους Σωτήρη Λαμπρινέα και Νικόλαο Ανδρέου, που χτυπήθηκαν από πυρά, που προέρχονταν από το χωριό Τσέρια. Ο Λαμπρινέας ήταν ο οδηγός του ΔΣΠ και του Συγκροτήματος. Ο Ανδρέου ή ο Λαμπρινέας κατά πληροφορία Χωροφύλακα εθεάθη από τον τραυματισμένο Χωροφύλακα Στουρνάρα να θάβεται σ’ ένα χαντάκι από τους πολεμιστές του Συγκροτήματος Ταϋγέτου, μια και μετά το πτώμα ξεθάφτηκε, για να ξαναταφεί από τους κατοίκους μέσα σε κλίμα συγκίνησης και οργής Αρίστος Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 208. Βλέπε και μαρτ. 12, 25, παράρτ. 1. (σχετικά με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα στα γύρω χωριά) και μαρτ. 25, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 28, 89-91, παράρτ. 1. Ειδικότερα μάλιστα λέγεται από μαρτυρίες μέσα από το χωριό, που παρακολουθούσαν μετά τα τεκταινόμενα, ότι τα μέλη του Συγκροτήματος Ταϋγέτου τοποθέτησαν ένα νόμισμα στο νεκρό σώμα του ταγματάρχη Αργυρόπουλου, ο οποίος θεωρείτο από τη συμπεριφορά του στο χωριό φιλάργυρος. Βλέπε και γενικά την αφήγηση της μαρτ. 28, παράρτ. 1 161 Άλλωστε χωροφύλακας επιζών από το φυλάκιο του Προφήτη Ηλία αποδίδει τη διάσωσή του στο βραχώδες έδαφος. Βλ. μαρτ. 25, ό. π., παράρτ. 1 162 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 209 163 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 14. Επρόκειτο απ’ ό, τι φαίνεται για το μαγαζί και το σπίτι του Μπουσάκου, ο οποίος ήταν δεξιός. Βλ. μαρτ. 25, 73, παράρτ. 1 164 Κ. Καραλής, Ιστορία των …, τ. 2, 110. Μετά τη μάχη επάνω από το Εξωχώρι πέταξαν δυο αεροπλάνα, αλλά οι Λόχοι του Συγκροτήματος συμπτύχθηκαν βόρεια του Εξωχωρίου, στο δάσος του Ταϋγέτου, στην περιοχή «Διλλάγγαδο», σταθερή κρυψώνα για τους «αντάρτες» της μεσσηνιακής Μάνης και της Αλαγονίας σε κάθε δύσκολη στιγμή τους. Αναφέρεται μάλιστα από πηγές της Χωροφυλακής ότι οι λόχοι του ΔΣΠ κατά την υποχώρησή τους απήγαγαν 19 χωροφύλακες. Αυτό διαψεύδεται από μαρτυρία παρόντος στη μάχη «αντάρτη», ο οποίος κατηγορηματικά ανέφερε ότι

402

έζησαν το γεγονός. Μάλλον πρόκειται για γενικό μύθο, που σε τέτοιες περιπτώσεις εκδηλώσεων βίας και αντιπαράθεσης εγείρεται κι αναπαράγεται, όπως έχει γίνει και σε άλλες περιοχές. Στην πλατεία του χωριού συγκεντρώθηκαν λίγοι κάτοικοι, που σχολίαζαν τα τεκταινόμενα165. Το γενικότερο κλίμα ωστόσο υπήρξε αρνητικό για τους άνδρες της Χωροφυλακής, μια και η παρουσία τους εν γένει δεν αντιμετωπίστηκε φιλικά από τους κατοίκους του Εξωχωρίου τόσο εξαιτίας του γεγονότος ότι το Εξωχώρι ήταν αριστερό χωριό όσο και εξαιτίας του κλίματος αλληλο- υπονόμευσης, που εμφώλευε στους κατοίκους, οι οποίοι φοβούνταν μήπως κατηγορηθούν από συγχωριανούς τους για οποιαδήποτε ενέργεια έπρατταν166. Με τη φυγή των «ανταρτών» στο χωριό κατέφτασαν οι κρατικές δυνάμεις με τους «ΜΑΥδες». Ο ταγματάρχης Μπεσμπέας, παίρνοντας αρκετούς χωριάτες στις ομάδες, που έφτιαχνε, κατάφερε να προστατέψει πιθανό κάψιμο του χωριού. Τότε άρχισε η φροντίδα για τους νεκρούς167. Δεν πέρασε πολύς καιρός αφότου η Στρατιωτική διοίκηση διέταξε την αναγκαστική εκκένωση του χωριού από τους κατοίκους του168. Η εκκένωση ακολούθησε αμέσως μετά την περίοδο της μάχης (5,6/6/1947)169 με τα παρεπόμενά της170. Είχαν βέβαια προκύψει και τα δραματικά γεγονότα από το έντονο κυνηγητό των αριστερών, που προσπάθησαν να κρυφτούν στο Διλάγγαδο, περιοχή ανάμεσα στο Χαλασμένο του Ταϋγέτου και το Εξωχώρι. Έτσι το Συγκρότημα Ταϋγέτου θα αποκοπτόταν από εφοδιασμό και πάσης φύσεως ενίσχυση από το Εξωχώρι. Μετά τη μάχη του Εξωχωρίου διαφάνηκε και πάλι η στρατηγική αδυναμία του ΔΣΠ να προχωρήσει σε μεγάλες επιχειρήσεις. Η κυριαρχία του σε μάχες οφειλόταν στην πολύ πετυχημένη τακτική του ανταρτοπόλεμου, που είχε υιοθετήσει και που εφαρμοζόταν σωστά από τη στρατηγική του Ρογκάκου. Όταν όμως ο Στανωτάς το καλοκαίρι του 1947 ανέλαβε να προχωρήσει σε επιθετικές «εκκαθαριστικές» αιχμάλωτοι πάρθηκαν μόνο από τη μάχη στην Τρύπη. Βλ. Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 180. Βλέπε και μαρτ. 16, 35, παράρτ. 1 165 μαρτ. 25, 73, παράρτ. 1 166 μαρτ. 25, ό. π., παράρτ. 1. Βλέπε και Αρχείο Κ.Ο. ΕΑΜ Εξωχωρίου 1944-1946, Ιδιωτική Συλλογή, ονομαστικός κατάλογος και αρ. 26-32, παράρτ. 2 167 Μια κάτοικος του Εξωχωρίου μερίμνησε να τους βάλει στα απόκρυφα σημεία τους ένα κομμάτι σεντόνι. Στον περιττό ρουχισμό των χωροφυλάκων οι «αντάρτες» είχαν βάλει φωτιά πριν φύγουν Βλ. μαρτ. 28, 89-91, παράρτ. 1 168 μαρτ. 28, ό. π., παράρτ. 1. Βλέπε και το γενικότερο πλαίσιο της μαρτ. 29, παράρτ. 1 169 Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 180, Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 14, Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 16-17 170 μαρτ. 28, 89-91, παράρτ. 1

403

ενέργειες εναντίον του ΔΣΠ στα βουνά και είχε αυξήσει τις δυνάμεις του μόνιμου πια στρατού, ο ΔΣΠ έπρεπε να αυξήσει τον αριθμό των ανδρών του, ώστε να έχει την κατάλληλη αναλογικά με το μόνιμο Εθνικό Στρατό δύναμη κατά την αντάρτικη τακτική. Έτσι λοιπόν μετά τη νίκη στο Εξωχώρι και την επιστροφή στο Βελιτσί

το

Συγκρότημα Ταϋγέτου πήρε διαταγή από το Αρχηγείο Πελοποννήσου να προβεί σε επιστράτευση για τη στρατολόγηση νέων «ανταρτών», ώστε η δύναμη του Συγκροτήματος να φτάσει τα 200-250 άτομα171. Ο χώρος, όπου θα πραγματοποιούταν η επιστράτευση ήταν η Αλαγονία και η μεσσηνιακή Μάνη. Η επιστράτευση αυτή πραγματοποιήθηκε το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουνίου του 1947172 και η δύναμη του Συγκροτήματος στον Ταΰγετο ανήλθε σε 280 άτομα173. Η διαταγή για επιστράτευση στην Πελοπόννησο σαφώς είχε να κάνει με την απόφαση της ηγεσίας του ΚΚΕ να δημιουργηθεί μια «λεύτερη δημοκρατική Ελλάδα» κατά τη φράση του Μιλτ. Πορφυρογέννη τον ίδιο μήνα με τα γεγονότα του Εξωχωρίου, τον Ιούνιο του 1947, στο Συνέδριο του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος στο Στρασβούργο. Αυτή η «ελεύθερη περιοχή» θα είχε πυρήνα τη Μακεδονία, τη Θράκη ή και την Ήπειρο κατά τις απόψεις του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ, οπότε στην Πελοπόννησο κατά τις απόψεις του Ζαχαριάδη χρειαζόταν ένα ισχυρό ανάχωμα, που θα κρατούσε εκεί στάσιμες σημαντικές δυνάμεις του Εθνικού Στρατού174. Ακροθιγώς εδώ μπορούμε να αναφέρουμε ότι στη μεσσηνιακή Μάνη η θεματική των επιστρατεύσεων και της τοπικής φορολογίας είχε μια έντονη προβληματική. Οι δεξιές πηγές- κι όχι μόνο,175 θεωρούσαν αυτή την τακτική εξοντωτική για την ατομική ιδιοκτησία και τους θεμελιώδεις κανόνες προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων, καθώς πίστευαν ότι οι κάτοικοι-ιδιοκτήτες αγρότες δεν άντεχαν σε πρόσθετη πέρα από αυτή προς το κράτος υλική και προσωπική προσφορά έμψυχου δυναμικού. Άλλωστε αυτό ήταν το σημείο, στο οποίο στηριζόταν το ιδεολογικό πλαίσιο της ομάδας Καμαρινέα, ο οποίος παρουσιαζόταν ως προστάτης της ατομικής ιδιοκτησίας από την κλεψιά176. Βέβαια στην ευρύτερη συζήτηση επί του θέματος 171

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 209-210 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 211 173 προτιμούμε τη μαρτυρία του Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 225, επειδή ήταν από τους διοικητές του Συγκροτήματος, ενώ η Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 17 υπολόγιζε τη δύναμη εκεί σε 200 άτομα. 174 Β. Κόντης, «Η περίοδος του εμφύλιου», Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 2000, 142-145 και Γ. Μαργαρίτης, Ιστορία…, τ. Α΄, 336 175 μαρτ. 14, 26, παράρτ. 1- μαρτ. 28, 89, παράρτ. 1 176 μαρτ. 14, ό. π., παράρτ. 1 172

404

αξίζει να αναφερθεί ότι για άλλες περιοχές της Ελλάδας ο ΔΣΕ αγόραζε τα προϊόντα ακριβώς για να αποφύγει τέτοιου είδους αντιδράσεις. Για τη νότια Πελοπόννησο πάντως, που η έλλειψη υλικών μέσων για τις ομάδες του ΔΣΠ ήταν τεράστια σε μέγιστο βαθμό συγκριτικά με τη βόρειο Ελλάδα, δεν έχουμε στοιχεία για εφαρμογή αυτής της πρακτικής- αντιθέτως ομολογείται από τους «αντάρτες» η τακτική της κλοπής, για να επιβιώσουν177. Μέσα στο ίδιο πλαίσιο αναφορικά με το ζήτημα της επιστράτευσης προκύπτει ότι ο όρος «βίαιη», αν και τίθεται για πρώτη φορά στη νότια Πελοπόννησο το Μάιο του 1947 από τα ίδια τα άτομα που εφάρμοζαν τη στρατηγική του Αρχηγείου Πελοποννήσου, κατά τις ίδιες πηγές δεν ήταν ουσιαστικά «βίαιες», μια και απευθύνονταν ως επί το πλείστον σε αριστερές οικογένειες της περιοχής. Σ΄ αυτό συνηγορούν και άλλες παρατηρήσεις, που σημειώνουν ότι στην Πελοπόννησο ουσιαστικά μαζικές επιστρατεύσεις έγιναν το 1948 -και μάλιστα προς το τέλοςεξαιτίας της περιορισμένης λαϊκής βάσης. Πάντως οι μαρτυρίες των απλών μαχητών της νοτίου Πελοποννήσου τονίζουν τη πολιτική των επιστρατεύσεων ως λάθος, μια και δεν τύχαινε ιδιαίτερης απoδοχής στην περιοχή178. Επίσης ήταν δύσκολο στη Νότια Πελοπόννησο όπως και σ’ όλη την Επικράτεια, όπου το 75% έως και το 80% του συνόλου των μαχητών του ΔΣΕ ήταν αγρότες179, οι αγρότες- μικροϊδιοκτήτες να κατανοήσουν στη βαθύτερη φιλοσοφία της ή να ενστερνιστούν την όποια σοσιαλιστική λογική φαντάζονταν, με βάση τις συζητήσεις μας μαζί τους, ότι πρότεινε ο ΔΣΠ, η οποία φαινόταν στις συνειδήσεις και στις προσλήψεις του ντόπιου νοτιο-πελοποννησιακού πληθυσμού ότι αποστρεφόταν εν γένει την ατομική ιδιοκτησία. Κι αυτό μάλιστα, όταν η ηγεσία του Συγκροτήματος Ταϋγέτου δεν είχε το χρόνο ή και τις δυνατότητες να την εξηγήσει στις τοπικές μανιάτικες κοινωνίες. Από τη μια μεριά ο Ρογκάκος γνώριζε δηλαδή ότι ήταν δύσκολο οι αγρότες-μικροϊδιοκτήτες να κατανοήσουν το νόημα της «βίαιης επιστράτευσης» ως υποταγής του ατομικού στο συλλογικό συμφέρον. Από την άλλη μεριά κι ο ίδιος ο Ρογκάκος γνώριζε κι αυτός το κόστος μιας τέτοιας επώδυνης

177

μαρτ. 16, 38-39, παράρτ. 1- μαρτ. 27, 88, παράρτ 1- μαρτ. 31, 114, παράρτ. 1, οι αριστερές πηγές απλά δικαιολογούν τις πράξεις κλοπής, μια και αυτός ήταν ο μόνος τρόπος να συντηρηθεί ο ΔΣΠ 178 Επικαλούμαι τις απαντήσεις του ερωτηματολογίου, που θέσαμε στους πληροφορητές μας, αλλά και τις αφηγήσεις από τις μαρτ. 15, 16 και 27 του παραρτ. 1 179 Για το ποσοστό αυτό βλ. Ν. Μαραντζίδης, Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. 1946-1949, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2010, 54 και 116, όπου συσχετίζονται και με τις λιποταξίες, 139-140, όπου συγκρίνονται παραδείγματα βίαιαης στρατολόγησης σε άλλες περιοχές της κεντρικής Πελοποννήσου και της Βόρειας Ελλάδας

405

ενέργειας, όπως ήταν η «βίαιη επιστράτευση», αλλά γνώριζε επίσης πολύ καλά ότι, αν ήθελε να συνεχιστεί η άνιση λόγω μεγάλης διαφοράς πολεμοφοδίων και τροφοδοσίας προσπάθεια του ΔΣΠ, έπρεπε αυτός να προβεί σε ενέργειες τέτοιου είδους, υπακούοντας ασφαλώς στις εντολές του Γενικού Αρχηγείου. Ωστόσο, δεν είναι δυνατό να εξηγήσουμε την περιορισμένη εθελοντική κατάταξη στο ΔΣΠ με βάση την εξήγηση του Ρογκάκου για το βαθμό διείσδυσης των σοσιαλιστικών ιδεών στους αγροτικούς πληθυσμούς, αφού το ελευθέριο υπόβαθρο του ντόπιου πληθυσμού αποστρεφόταν την αίσθηση σε καθετί που ήταν ή φάνταζε εξαναγκαστικό. Υπό το βάρος αυτών των δυσκολιών ήταν πολύ δύσκολο να πραγματωθούν τα σχέδια για επίθεση στην Καλαμάτα ή και σε κάποια άλλη μεγάλη νοτιοπελοποννησιακή πόλη, από όπου θα απελευθερώνονταν αριστεροί φυλακισμένοι, για να επανδρώσουν τις τάξεις του ΔΣΠ180. Άρα η «βίαιη επιστράτευση» συνιστούσε ικανή κι αναγκαία συνθήκη για το ΔΣΠ κατά τις ερμηνείες της ηγεσίας του. Ωστόσο Ο Ρογκάκος ήθελε να φαίνεται ότι το κλίμα για το ΔΣΠ ήταν θετικό, δηλαδή υπήρχε η δυνατότητα με ενίσχυση να δημιουργηθεί μια αξιόλογη δύναμη στην Πελοπόννησο. Αυτό το θετικό κλίμα το εξέθετε στο Πολιτικό Γραφείο της Αθήνας το καλοκαίρι του 1947, το οποίο με τη σειρά του το έστελνε στο κλιμάκιο του Βελιγραδίου (Ζαχαριάδης, Ιωαννίδης): «Από την Πελοπόννησο πήραμε μια καλή έκθεση από τον γραμματέα της Λακωνίας Ρογκάκο. Η έκθεση αυτή δίνει μια ζωντανή εικόνα της κατάστασης που υπάρχει εκεί, Προσπαθούμε να τους βοηθήσουμε σε στελέχη και να δημιουργήσουμε μια επιτροπή περιοχής Πελοποννήσου που θα αγκαλιάζει όλη την Πελοπόννησο εκτός από την Πάτρα και την Κόρινθο. Κάτω από τις σημερινές συνθήκες αυτό θα είναι το καλύτερο181». Το καλοκαίρι του 1947 και μετά τη μάχη του Εξωχωρίου άρχισε μια σειρά από «εκκαθαριστικές» επιχειρήσεις, που είχαν ακολουθήσει την πρότερη εκκένωση των χωριών του ορεινού Ταϋγέτου. Ας δούμε πώς προσλήφθηκε το γεγονός αυτό από μια πληροφορήτρια, που τότε βρισκόταν σε νεαρή ηλικία:

180

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 226-227 ΑΣΚΙ, Έκθεση του Πολιτικού Γραφείου από την Αθήνα, κ. 466, Φ 20/16/37, Φ. Ηλιού, Ο ελληνικός …, 168-169.

181

406

«Μετά μας έδιωξαν, μας εκτόπισαν. Έπρεπε να φύγουμε όλοι. Ήταν διαταγή, για να μην έρχονται οι αντάρτες και παίρνουν και τρώνε. Πήγαμε στην Καλαμάτα, όπου έβρισκε ο καθένας. Ο αδελφός μου πήγε στο Γυμνάσιο, εγώ δούλευα στην καραμέλα του Καψαλιάρη. Ήμουν 14 χρονών. Τύλιγα καραμέλες με 8 δραχμές την ημέρα. Μέναμε σε μια μάντρα. Και η μάνα μου ήταν υπηρέτρια σ’ ένα σπίτι, στου Σμυρνιού, ο αδελφός μου στο Γυμνάσιο και οι μικρές αδελφές μου πηγαίνανε σχολείο. Η Άννα μετά καθότανε στην Καρδαμύλη στο σπίτι αυτής που μας έδωσε στην Καλαμάτα σπίτι. Ήταν με τη γιαγιά μου και κάτι γιδούλες εκεί. Περιμέναμε, ώσπου να μας επιτραπεί να γυρίσουμε πάλι πίσω στο χωριό. Ήρθαμε πάλι μετά, όταν ξεκαθάρισε το αντάρτικο. Δεν το θυμάμαι καλά, αλλά έτσι πρέπει να έγινε. Δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς182». Η εκκένωση αυτή δημιούργησε μια σειρά από προβλήματα στην τοπική αγροτική κοινωνία πέρα από μια μετανάστευση του πληθυσμού στην Καλαμάτα ως επί το πλείστον. Ας δούμε πώς αυτά ξετυλίγονται από τη φοβισμένη από τη βία προς τον άμαχο πληθυσμό αφήγηση μιας νεαρής γυναίκας, νεαρής κόρης τότε ενός βασιλόφρονος κατοίκου ορεινού χωριού του Ταϋγέτου: «Στην Καρδαμύλη προς τον Κάμπο, όταν μας είδανε, μας χτυπήσανε. Κι εγώ πήγα να κρυφτώ. Κι όπως πήγα να κρυφτώ, με χτύπησε το μουλάρι, κι έπεσα σε μια γούβα λίγο πιο έξω. Χτύπησα, αλλά δεν με πέτυχε. Ο ίδιος ο Σαραντέας πλησίασε και με ρώτησε τίνος είμαι . Του είπα ότι με έστειλε ο πατέρας μου για τα μελίσσια. Άλλη μια φορά μου είπε ο πατέρας μου να ξαναπάω πίσω στο Ξωχώρι. «Άει, Πότα, πίσω στο Ξωχώρι να πάρεις τα λεφτά και να τα φέρεις από τα αμπέλια, που μας χρωστούνε». Εγώ τότε δεν έλεγα το δεν πάω. Πάλι τότε είχα μια περιπέτεια. Μας πιάσανε. Ήμουν με μερικές άλλες. Μας βάλανε στη σειρά. Μας ρωτούσαν μια μια χωριστά, αν είδαμε αντάρτες, Όλες είπαμε όχι. Μια τρελή είπε ότι είχε δει πάρα πολλούς. Μου είπε ένας: «Δεν είδες αντάρτες, ε»; Και μου έδωσε μια στη λιγομάρα. Με βαρέσανε. Με αφήσανε μετά. Έφαγα ξύλο. Πήγα μετά στο νοσοκομείο. Δεν με σκοτώσανε183» Οι εκκαθαριστικές αυτές επιχειρήσεις οδήγησαν τα τμήματα του ΔΣΠ της περιοχής να μετακινηθούν προς βορρά, σε ακόμα πιο ορεινές τοποθεσίες. Έτσι τον Οκτώβριο του 1947 τέθηκε ως στόχος η επίθεση στην ορεινή Άρνα, όπου εκείνη την περίοδο 182 183

μαρτ. 28, 91, παράρτ. 1 μαρτ. 29, 93-94, παράρτ.1

407

έδρευαν τμήματα των ομάδων Παυλάκου, που είχε κέντρο τη «Μαυροβούνα» Ταϋγέτου, και Γερακάρη. Συνάμα η Άρνα αποτελούσε και σταθμό Χωροφυλακής με 40-50 άνδρες, όπως τους υπολόγιζαν οι δυνάμεις του ΔΣΠ184. Βασικός συντελεστής στο σχεδιασμό της επίθεσης στην Άρνα υπήρξε ο Χριστόφορος Κώνστας, ο οποίος καταγόταν από την Άρνα κι αποτελούσε εκεί, όπως έχουμε ήδη δει, βασικό στέλεχος του ΕΛΑΣ νωρίτερα. Ο Κώνστας κατά την «εαμική κατάσταση» ήλεγχε τη διακίνηση ατόμων και φυλακισμένων στην Άρνα185 και αποτελούσε βασικό σύνδεσμο ΝΕΛ και ΝΕΜ από τη συγκρότηση του ΔΣΠ κι ύστερα. Υπολογίζονται περίπου 30 νεκροί από τη μεριά των ΜΑΥ και της Χωροφυλακής (ένας χωροφύλακας και οι υπόλοιποι ΜΑΥ)186, και 80 περίπου αιχμάλωτοι, εκ των οποίων αφέθησαν μετά από τριήμερο 7 ελεύθεροι187. Η τακτική της απόλυσης γινόταν κατά συμμετέχοντα στη μάχη πληροφορητή μας, που δεν θυμάται να υπήρχαν αιχμάλωτοι, για να μη γίνουν οι αιχμάλωτοι αντιδραστικοί σε επόμενες μάχες188. Τα αποτελέσματα της μάχης, η οποία πράγματι απέφερε βαριές απώλειες στις δυνάμεις ΜΑΥ και Χωροφυλακής, υπήρξαν η επιβεβαίωση της επιτυχημένης τακτικής του ΔΣΠ, ο οποίος επεξέτεινε οριστικά την κυριαρχία του σε όλο τον ορεινό νότιο Ταΰγετο έως την Καρδαμύλη και τους Γοράνους. Με έδρα τον Άκοβο Αρκαδίας πια στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης ο ΔΣΠ είχε ως Υπηρεσία Πληροφοριών τους Γιώργ. Ξυδέα, Παν. Λαμπρινέα και Π. Κομπότη. Μάλιστα το δίκτυο πληροφοριών έδρασε επιτυχώς σε σαμποτάζ φάρου τέλη 1947, αρχές 1948, με σκοπό να δυσκολέψει τις κινήσεις ενός υποβρυχίου κι ενός τορπιλικού, που επιθεωρούσαν τη θαλάσσια περιοχή από το Γύθειο έως την Καλαμάτα189. Η «σαλαμπρέντα», η έφοδος στον αντίπαλο για εξασφάλιση τροφίμων, ιματισμού και φαρμάκων, αντικαταστάθηκε από τη φορολογία σε είδος των χωριών για λογαριασμό

184

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 251 μαρτ. 8, 9-10, παράρτ. 1- μαρτ. 31, 113, παράρτ. 1, όπου θεωρείται πολύ ισχυρή προσωπικότητα, ισχυρότερη κι από το Ρογκάκο 186 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…,21, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 254, ενώ η Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 20-21 αναφερόταν σε 19 συλλήψεις και 28 νεκρούς από τη μεριά των ΜΑΥ και της Χωροφυλακής 187 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 254. Αριστερή μαρτυρία συμμετέχοντα αναφέρει ότι πάρθηκαν 10-12 χίτες ως αιχμάλωτοι, που μετά σκοτώθηκαν. Από τη μεριά του ΔΣΠ οι νεκροί ήταν 3, εκ των οποίων και ο Λεωνίδας Κατούνας από τα Κονάκια Γυθείου, και 7 τραυματίες. Βλέπε μαρτ. 16, 35, παράρτ.1 και Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 254. Ο Κ. Καραλής, Ιστορία των …, τ. 2, γράφει για 6 πτώματα, γεγονός που δεν επιβεβαιώνεται 188 μαρτ. 16, 35-36, παράρτ. 1 189 μαρτ. 27, 84, παράρτ. 1 185

408

του ΔΣΠ190. Στα χωριά τοποθετήθηκαν από το ΔΣΠ υποτυπώδεις υπηρεσίες με ορισμένους νομάρχες

και βοηθούς τους191. Σκοπός επίσης του ΔΣΠ ήταν η

προσπάθεια να μην ερημωθούν τα χωριά με την ομαδική εγκατάλειψή τους από δεξιούς κατοίκους192. Ωστόσο, η περιοχή που ο ΔΣΠ στη νότιο Ελλάδα είχε τον πλήρη έλεγχο δεν ήταν μεγάλη, γεγονός που καθιστά μάλλον υπερβολικές τις αιτιάσεις των δεξιών πηγών για ορισμό νομαρχών και ευρύτερων υπηρεσιών. Στις αρχές του 1948 το 2ο Συγκρότημα αριθμούσε περίπου 300-350 «αντάρτες»193. Οι άντρες του Συγκροτήματος ως επί το πλείστον ήταν κτηνοτρόφοι από τα ορεινά μέρη του Ταϋγέτου, κάτοικοι ασφαλώς της υπαίθρου, ενώ ξεχώριζαν και παλαιοί αγωνιστές του ΕΛΑΣ, που είχαν αναλάβει διμοιρίτες με κριτήριο τις γνώσεις τους από τη ένοπλη προβαρκιζιανή περίοδο. Ωστόσο ο ΔΣΠ είχε δυο σημαντικές απώλειες. Ο Θωμάς Λεουτσάκος σκοτώθηκε στη μάχη στο Γεράκι194 και ο Σταύρος Στρατέας στη μάχη της Ανδρίτσαινας195. Αυτοί αποτελούσαν σημαντικά κεφάλαια για την αντάρτικη Μάνη. Στις 10-1-1948 αλλάζει ουσιαστικά η ηγεσία του ΔΣΠ, μια και ήρθε διοικητής του ΔΣΠ στην Πελοπόννησο, εκφράζοντας τις πεποιθήσεις του Νίκου Ζαχαριάδη, ο Στέφανος Γκιουζέλης. Η ηγεσία της στρατιωτικής διοίκησης Πελοποννήσου του Εθνικού Στρατού πίστευε ότι είχε έρθει στην Πελοπόννησο για λογαριασμό του ΔΣΠ ο Στέφανος Σαράφης (!), μπερδεύοντας προφανώς τα μικρά ονόματα και των δυο196. Ο Γκιουζέλης έφτασε στην Πελοπόννησο με 14μελή ομάδα κι ανέλαβε στρατιωτικός διοικητής στη Διοίκηση του Αρχηγείου Πελοποννήσου με πολιτικό επίτροπο το Βαγγέλη Ρογκάκο197. Παράλληλα ο Γκιουζέλης έφερε μαζί του έναν ασύρματο, για να υπάρχει κατευθείαν επικοινωνία της Διοίκησης Πελοποννήσου με το Γενικό Αρχηγείο198. Η σημασία των τηλεπικοινωνιών για το ΔΣΠ έγινε πολύ σημαντική, κάτι 190

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 262, Κ. Καραλής, Ιστορία των …, τ. 2, 81-82, όπου παρουσιάζεται η σαλαμπρέντα της περιοχής Ταϋγέτου από τη δεξιά ερμηνευτική της 191 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 24 192 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 260-261 193 Σ’ αυτή την εκτίμηση συμπλέει και η άποψη λιποτάκτη «αντάρτη», απελευθερωθέντα από τις φυλακές Σπάρτης, όταν επιτέθηκε εκεί το Συγκρότημα Πάρνωνα, ο οποίος παραδόθηκε στη Χωροφυλακή Αρτεμησίας κι έδωσε στοιχεία στην Υπηρεσία, τα οποία ασφαλώς είναι φιλτραρισμένα από το ύφος και τους στόχους των κυβερνητικών δυνάμεων. Βλ. Χ. Κ. Ρέππας, «Εικόνες από τον τραγικό εμφύλιο. Η κατάθεση ενός αυτόμολου αντάρτη», Μεσσηνιακό Ημερολόγιο, τ. 4ος, 2010, 271 194 μαρτ. 10, 13, παραρτ. 1. Βλέπε και Αρίστος Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 271 195 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 289, Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 24-25 196 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 105, Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 23-24 197 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 293-295, Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…, 81-82, όπου αναφέρεται ότι από κατώτερους στρατιώτες υπήρξαν πολλά αναπάντητα ερωτήματα για την κάθοδο Γκιουζέλη, η οποία δεν εκτιμήθηκε ως παραγωγική, Γ. Μαργαρίτης, Ιστορία…, τ. Α΄, 553-554 198 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 25

409

που μαρτυρεί και η προσπάθεια για δημιουργία τηλεφωνικού δικτύου στην Ελεύθερη Ζώνη Ταϋγέτου199. Ο Γκιουζέλης θα αναλάμβανε να οργανώσει το ΔΣΠ σε τακτικό στρατό κατά την απόφαση της Τρίτης Ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ το Σεπτέμβριο του 1947. Ωστόσο μαζί με τον Γκιουζέλη έφτασε στο ΔΣΠ και η απόφαση του 2ου Κλιμακίου [Βελιγράδι] του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, της 2ας Δεκεμβρίου 1947 για το σχέδιο «Λίμνες» μετά την Τρίτη Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής, το οποίο προέβλεπε, μεταξύ άλλων και τον τριπλασιασμό του δυναμικού του ΔΣΕ. Με το απόρρητο σχέδιο «Λίμνες», κατά το οποίο η Πελοπόννησος δεν αποτελούσε τον άμεσο πρωταρχικό στόχο του ΔΣΕ, κάτι που και ο ίδιος ο Γκιουζέλης παραδέχτηκε στις τελευταίες του κουβέντες πριν πεθάνει, διαβιβαζόταν και ένα «Συνοδευτικό σημείωμα» του Γιάννη Ιωαννίδη της 9ης Δεκεμβρίου 1947 προς τα κομματικά στελέχη, στο οποίο διαφαίνονταν οι αντικειμενικές δυσκολίες- και μάλιστα από το Γ. Ιωαννίδη!- για την εφαρμογή του σχεδίου «Λίμνες» (δυσκολίες στρατολογίας, εκκένωση χωριών κ.ά)200. Η πιο σημαντική συνέπεια από τα κείμενα αυτά φαίνεται να ήταν η συστηματική έναρξη της επιστράτευσης στους χώρους δράσης του ΔΣΕ, η οποία κλιμακώθηκε την άνοιξη του 1948, χωρίς να επιτευχθεί ο αντικειμενικός στόχος, που ήταν ο τριπλασιασμός των δυνάμεων, πράγμα που αποδείχθηκε ανέφικτο. Κι αυτό το γεγονός μαζί με το δευτερεύοντα ρόλο, που θα έπαιζε αρχικά η Πελοπόννησος στα σχέδια του ΔΣΕ,

θα αποτέλεσε σημαντικό

αρνητικό παράγοντα στην ψυχολογία των πολιτικών στελεχών του ΔΣΠ απέναντι στην ηγεσία του ΔΣΕ201. Τον Γκιουζέλη συνόδευε ο Αλβανός αξιωματικός Κότσο Καζάτζι, που νωρίτερα είχε φέρει στην Πελοπόννησο υλικό με καΐκι στη Βάτικα202. Ανακατατάξεις έγιναν και στο επιτελείο του Εθνικού Στρατού. Το Νοέμβριο του 1947 ο Στανωτάς αντικαταστάθηκε από τον υποστράτηγο Χρήστο Μαντά, που από τις 5 Δεκεμβρίου ανέλαβε την ευθύνη διοίκησης όλης της Πελοποννησιακής της στρατιωτικής μηχανής των κυβερνητικών δυνάμεων203. Το Δεκέμβριο του 1947 ο

199

Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 24 ΑΣΚΙ, Συνοδευτικό Σημείωμα Απόφασης του 2ου Κλιμακίου του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, 109, Φ 4/1/30, Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. …, 252-256 201 είναι ενδεικτική η εντύπωση, που άφησε ο Γκιουζέλης, σ’ ένα νέο πολεμιστή τότε του ΔΣΠ, ο οποίος στη μαρτυρία του σημείωνε ότι ο Γκιουζέλης του φαινόταν ιδιαίτερα κουρασμένος άνθρωπος γενικά. Βλ. μαρτ. 31, 113, παράρτ. 1 202 μαρτ. 31, ό. π., παράρτ. 1. Για το τέλος του Κοζάτσε βλ. Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 602 203 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 23-24, Κ. Καραλής, Ιστορία των …, τ. 2, 85-86 200

410

Μαντάς προχώρησε σε ανεπιτυχείς «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις»204, ενώ παράλληλα στρεφόταν εναντίον του προκατόχου του Στανωτά. Τέλος στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης η δράση των ομάδων του Καμαρινέα και της ΕΑΟΚ είχε ενισχυθεί. Το Αρχηγείο Ταϋγέτου είχε εγκατασταθεί από τα μέσα Ιανουαρίου κοντά στις Γαϊτσές, για να μπορέσει να χτυπήσει την ομάδα Καμαρινέα, η οποία ήλεγχε την περιοχή από τις Γαϊτσές έως την Καρδαμύλη και τη Στούπα205. Η ισχυρή παρουσία ΕΑΟΚ και Καμαρινέα είχε κρατήσει στο νότιο Ταΰγετο το Συγκρότημα του ΔΣΠ καθηλωμένο. Η δράση όμως των δεξιών παρακρατικών ομάδων κρινόταν από τη νέα στρατιωτική διοίκηση αλυσιτελής και περιορισμένη στην ατελή προστασία των χωριών, αφού αυτές οι ομάδες δεν είχαν πετύχει να πλήξουν καίρια το ίδιο το Συγκρότημα Ταϋγέτου206. Παρόλα αυτά η δυναμική των ομάδων αυτών είχε ενεργοποιήσει το Συγκρότημα Ταϋγέτου, το οποίο βαλλόταν πια πολεμικά πανταχόθεν: α) από το στρατό, β) από τη Χωροφυλακή γ) από την ΕΑΟΚ και τις δυνάμεις ΜΑΥ. Στο Γύθειο από το Δεκέμβριο του 1947, όταν τα βλέμματα της κοινής γνώμης ήταν στραμμένα στην ανεπιτυχή προσπάθεια του ΔΣΕ να καταλάβει την Κόνιτσα, ο ΔΣΠ μέσω της δραστηριοποίησης των εφεδρειών του προσπαθούσε να κρατά σε πολιτική εγρήγορση τους πληθυσμούς, πετώντας επαναστατικές προκηρύξεις με κομμουνιστικό περιεχόμενο. Αλλά τέτοιου είδους ενέργειες υπήρξαν μεμονωμένες. Επί παραδείγματι μια τέτοια πρωτοβουλία είχαν αριστεροί μαθητές, και συγκεκριμένα οι Χαρίλαος Πετροπουλάκης, Νικόλαος Μπακολιάς και Αλέξανδρος Γριβάκος207. Οι μαθητές αυτοί της Εμπορικής Σχολής Γυθείου συνελήφθησαν από τη Χωροφυλακή Γυθείου, η οποία ενημέρωσε για να πραχθούν τα δέοντα και το σχολείο τους208. Τέλη Ιανουαρίου του 1948 κλιμάκιο του Αρχηγείου του ΔΣΠ (Ρογκάκος, Μουλόπουλος, Κώνστας)209 σε σύσκεψη στα Ριζιανά Ταϋγέτου έκρινε ότι αναφορικά με τη μεσσηνιακή Μάνη η κατάσταση βρισκόταν «εις ελάττωσιν της πιέσεως, ην υφίσταντο οι ΚΣ/ται Νοτ. Πελοποννήσου»210.

204

Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 27. Στο πόνημά του «Πώς εφθάσαμε στο Γράμμο και το Βίτσι 194-1949» ο Μαντάς υπολόγιζε τις δυνάμεις του ΔΣΠ στον Ταΰγετο σε 250 άνδρες και υπολόγιζε την εξόντωσή τους μέσω του σχεδίου του με την ονομασία Παπαφλέσσας. Βλ. και Κ. Καραλής, Ιστορία των …, τ. 2, 87 205 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 301 206 Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 24-26 207 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Λακωνίας, Εκπαιδευτικά…., Εμπιστευτικά Έγγραφα, 3/1/11γ-12/1/1948, 208 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Λακωνίας, Εκπαιδευτικά…., Εμπιστευτικά Έγγραφα, 3/1/11γ-12/1/1948, 209 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 302-3- Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 25, Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 105

411

Παράλληλα έδωσε διαταγή να γίνει «ευρεία» και «βίαιη» στρατολογία «ανταρτών»211. Ταυτόχρονα οι διοικήσεις του ΔΣΠ από συλλογικές γίνονταν μονομελείς212. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο εντασσόταν και η προσπάθεια ενίσχυσης των δυνάμεων του ΔΣΠ με επιστράτευση «ανταρτών» και από άλλα στελέχη του ΚΚΕ από την Αθήνα αλλά και με προσπάθειες απελευθέρωσης αριστερών από φυλακές. Ένας από τους στόχους του ΔΣΠ, μέσα στην ευρύτερη στρατηγική του για επίθεση μεγάλης νοτιο-ελλαδικής πόλης, υπήρξε και το Γύθειο και μάλιστα οι φυλακές του, με σκοπό την απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων για ενίσχυσή των τάξεών του. Αυτή η ενέργειά του πραγματοποιήθηκε στις 20-2-1948213. Παράλληλα έτσι ο ΔΣΠ ξαναδοκίμαζε τις στρατηγικές δυνατότητές του να συγκρουσθεί με στρατεύματα σε μια μεγάλη νοτιοπελοποννησιακή πόλη. Αρχικά απόκοψαν οι μαχητές του ΔΣΠ το Γύθειο από τηλεπικοινωνίες, κόβοντας τη σύνδεση των τηλεφωνικών συσκευών, και μεταμφιεζόμενοι σε χωροφύλακες εισήλθαν στην πόλη κι ανατίναξαν τη «γέφυρα Βασιλοποτάμου»214. Σκοτώθηκαν οκτώ χωροφύλακες, ενώ απελευθερώθηκαν 40 κρατούμενοι215, οι οποίοι εντάχθηκαν στις τάξεις του ΔΣΠ. 210

Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 26 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 303, Αλέξανδρος Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 105 212 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 304 213 Η Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 26 έδινε ως ημερομηνία, προφανώς εκ παραδρομής, «τας αρχάς Ιανουαρίου», Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 314-315, Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 219. Ημερομηνία 21-2-1948 αναφέρεται και στην καταγραφή του γεγονότος από το Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 222. Παράλληλα οι κρατικές δυνάμεις της περιοχής καλλιεργούσαν κι αυτές την προπαγάνδα εναντίον της αριστεράς. Ομάδα στόχευσης της προπαγάνδας αυτής υπήρξε η μαθητιώσα κυρίως νεολαία. Με εμπιστευτικό έγγραφο στα σχολεία στις 20-1-1948 κοινοποιούσαν αμφιβόλου γνησιότητας ως προς το περιεχόμενό του κείμενο διαφώτισης της νεολαίας ΕΠΟΝ και με διαταγή καλούσαν τις διευθύνσεις των σχολείων να το κοινοποιήσουν σε γονείς και μαθητές. Με αυτό το κείμενο λοιδορούσαν τη δήθεν σεξουαλική ελευθεριότητα, που ευαγγελιζόταν η ΕΠΟΝ, καθώς τα γυναικεία μέλη της καλούνταν να «δίνονται» χωρίς φειδώ στους αγωνιστές του ΕΛΑΣ. Έτσι παρουσίαζαν κάθε αριστερό νέο ως παράδειγμα ηθικής ακολασίας και αποφυγής για τη νεολαία. Αυτό τα σχολεία του Γυθείου έπρεπε να το επισημάνουν, για να αποτρέψουν τους νέους να εντάσσονται στις κομμουνιστικές οργανώσεις. Για την ίδια περίοδο νεαρό μέλος του ΔΣΠ από την ανατολική Μάνη αρνιόταν κατηγορηματικά κάθε τέτοιου είδους εμπλοκή στα βουνά, τονίζοντας τη μαύρη προπαγάνδα, που γινόταν από τις κρατικές δυνάμεις, για να φθαρεί ο αγώνας του ΔΣΠ. Βλέπε την αφήγηση της μαρτ. 17, παράρτ. 1 αλλά και ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Λακωνίας, Εκπαιδευτικά…., Εμπιστευτικά Έγγραφα, 3/1/11γ-12/1/1948 214 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 314, Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 26. Κατά την απολογία του Λεων. Κωνστανταράκου αυτός θεωρείτο ως ο κύριος εγκέφαλος του σχεδίου για την απελευθέρωση κρατουμένων από τις φυλακές Γυθείου «τόσον διά την κατάστρωσιν του σχεδίου, όσο και διά την εφαρμογήν αυτού», βλ. Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 209 κ.ε. 215 Στον αριθμό συμφωνούν ο Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 314 και η Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 26. Αντίθετα ο Κ. Βουγιουκλάκης, Οι 211

412

Οι πρόσκαιρες επιτυχίες του ΔΣΠ, παρόλο που δεν ενίσχυαν τους ευρύτερους στρατηγικούς του στόχους για σταθερή επίθεση προς κατάληψη σε μια μεγάλη νοτιοπελοποννησιακή πόλη, προκαλούσαν ανησυχία στους κόλπους των εθνικών και παρακρατικών δυνάμεων. Αυτή η ανησυχία, όπως και η τακτική της βίαιης επιστράτευσης από τη μεριά του ΔΣΠ επηρέασαν και την καθημερινή ζωή των ορεινών μανιάτικων χωριών. Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες οι αντιδράσεις του πληθυσμού των ορεινών χωριών της μεσσηνιακής Μάνης με επίκεντρο το Εξωχώρι από τις μάχες του ΔΣΠ και τους απόηχους κυρίως της βίας από τις δεξιές παρακρατικές ομάδες φαίνεται ότι χαρακτηρίζονταν από φόβο: «… Τρέμαμε να βγούμε. Φοβόμασταν μήπως μας σκοτώσουν κι εμάς»216. Εύκολα θύματα οι γυναίκες των χωριών, που οι τραυματικές εμπειρίες της βίας υπήρξαν μέσα τους χαραγμένες. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις βίας, που βίωσαν οι γυναίκες του Εξωχωρίου, μετά τη φυγή των «ανταρτών», από τις παρακρατικές ομάδες, ήταν οι ξυλοδαρμοί, όπως μας περιγράφουν στις αφηγήσεις τους: «Πάλι τότε είχα μια περιπέτεια. Μας πιάσανε. Ήμουν με μερικές άλλες. Μας βάλανε στη σειρά. Μας ρωτούσαν μια μια χωριστά, αν είδαμε αντάρτες, Όλες είπαμε όχι. Μια τρελή είπε ότι είχε δει πάρα πολλούς. Μου είπε ένας: «Δεν είδες αντάρτες, ε»; Και μου έδωσε μια στη λιγομάρα. Με βαρέσανε. Με αφήσανε μετά. Έφαγα ξύλο. Πήγα μετά στο νοσοκομείο. Δεν με σκοτώσανε217» Η βία λοιπόν έπαιρνε φρικώδεις διαστάσεις, όταν μάλιστα επρόκειτο για γυναίκες κι άμαχους αριστερών οικογενειών, στους οποίους ξέσπαγαν «χίτες» για να μάθουν στοιχεία για «αντάρτες», που κρύβονταν. Ας δούμε πώς αυτή βιώθηκε από μια μικρή τότε κόρη αριστερού, όταν δεξιοί παρακρατικοί «επισκέφτηκαν» το σπίτι της: «Μπήκα μέσα! Αλλά τι θα γινότανε; Αν δεν ήταν η γιαγιά μου, θα τη σκότωνε έτσι τη μάνα μου. Αλλά τον περίλαβε η γιαγιά μου, ήτανε ψηλότερη από δαύτονε και τον τσάκωσε. Και τον έπιασε με το ψυχικό. Του είπε για ψυχικό: «μην την βαρέσεις, μην την πρωτοπόροι….., 219 μιλά για απελευθέρωση 23 κρατουμένων. Κατά το συμμετέχοντα μαρτ. 15, 29-30, παράρτ. 1 ήταν 60 οι ελευθερωθέντες 216 μαρτ. 28, 89, παράρτ. 1 217 μαρτ. 29, 93-94, παράρτ. 1

413

σκοτώσεις για ψυχικό». Τι τρεμούλα! Τι ταραχή. Να βαράει μόνο εμένανε και μετά να πολεμάει να σκοτώσει και τη μάνα μου, να είμαστε παιδιά τότε! Τον κάλμαρε, «μην την σκοτώσεις, μην τη σκοτώσεις τι θα κάνουν τα παιδιά του;» κι έπεσε και γλίτωσε η μάνα μου. «Έλα τώρα να δεις που θα σου κόψουμε το κεφάλι». Μου πιάνουν το κεφάλι μου από εδώ και μου ακουμπήσανε τη μαχαίρα πάνου πάνου . Αλλά και να μου το κόβανε το κεφάλι, εκείνη την ώρα, δεν αισθανόμουν τίποτα από το φόβο μου εκείνη την ώρα! Χειρότερα δεν ήταν άλλα…. Στου Πολυμενέα θυμάμαι, που ήμουνα πλέον παιδί, μες τον κόσμο τι να είπανε οι άλλοι οι μεγάλοι. Ήτανε επάνω στην ταράτσα κάποιοι διαβόλοι και βαραίνουνε τον γέρο Μπατσέα με ένα τούβλο, που ήταν κιόλας και καραφλός .. Ωωω, άμα θυμάμαι το γέρο! Ένας γέρος άνθρωπος. Το κεφάλι του μαδημένο το βρήκανε.! Ευτυχώς έπιασε με το χέρι του το τούβλο, που του ρίξανε. 218» Η βία μέσα από την πρακτική του ξυλοδαρμού του αντιπάλου γινόταν ανεξέλεγκτη, μια και δεν υπήρχε ολωσδιόλου η αίσθηση της λογοδοσίας στην άσκησή της εκείνη τη χρονική περίοδο από τα δεξιά δίκτυα, που την ασκούσαν. Ως προς την καθημερινή ζωή των μαχητών της νοτίου Πελοποννήσου αξίζει να αναφερθούν κάποια στοιχεία. Πρώτα- πρώτα είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι οι ίδιοι δεν μιλούσαν γι΄ αυτό το θέμα πάρα πολύ ή από μόνοι τους, αν δεν τους αναφερόταν. Αυτό οφειλόταν κυρίως στη σκληρή, όπως έλεγαν ζωή επάνω στο βουνό. Χαρακτηριστικό ως προς αυτό είναι το απόσπασμα ενός πληροφορητή μας, που είναι καταδεικτικό αυτού του γεγονότος. «Κινιόμαστε ως επί το πλείστον νύχτα. Όταν βρισκόμαστε σε χώρο δικό μας, όχι εχθρικό χώρο και το επέτρεπε και το μονοπάτι, ο δρόμος μας εκεί, πιανόμασταν αγκαζέ όπως τους ερωτευμένους. Ένα βράδυ ανεβαίνουμε έναν δρόμο προς το Διλάγγαδο και περνάμε ένα ίσωμα, ένα δρόμο καμιά 50αριά μέτρα. Ο δρόμος είχε 1 μέτρο το πολύ φάρδος, χωματόδρομος, αγκαζέ με το συναγωνιστή μου. Σε μια στιγμή παραπατά. Τον κρατάω και βγάζει μια, σαν κραυγή! Τι μου είπε; Μου είπε τι όνειρο έβλεπε! Δηλαδή προχώραγε και κοιμότανε219!»

218

μαρτ. 30, 99, παράρτ. 1 μαρτ. 27, 85, παράρτ. 1. Βλέπε παρόμοια περιγραφή εντοπίζουμε και από το Δημ. Βλαντά στο ημερολόγιό του (Δ. Βλαντάς, Ημερολόγιο, 1947-1949. Πρόλογος, εισαγωγή Ν. Μαραντζίδης. Προλογικό σημείωμα Γ. Δ. Βλαντάς. Επιμέλεια Ν. Μαραντζίδης, Γιώργος Αντωνίου, Αθήνα, Εκδ. Εστία, 2007), όπου με ημερομηνία 16-1-1949 γράφει για μαχητές του ΔΣΕ στις κορυφές του Βερμίου ο Βλαντάς γράφει: «Ποιος έχει δει να βαδίζει τεράστια φάλαγγα και να κοιμάται, βαδίζοντας μηχανικά οι άνθρωποι που την αποτελούν; Σ’ αυτό το άλμα είδα παρά πολλούς που κοιμόνταν και βάδιζαν. Και 219

414

Ο ίδιος πληροφορητής μας προσθέτει κάποιο άλλο στοιχείο, το οποίο μας αποκαλύπτει τη σκληρή καθημερινή ζωή των μαχητών του ΔΣΠ220 στη νότιο Ελλάδα αλλά κυρίως μας φανερώνει ένα στοιχείο χαρακτηριστικό της προσπάθειας κατάδειξης ενός νέου ήθους, που θα επιζητούσαν να σταθεροποιηθεί στην πολιτική ζωή οι «αντάρτες»: «Βαδίζαμε και περπατούσαμε όπως τύχαινε. Όταν μέναμε κάπου, βγάζαμε τη σκοπιά μας. Μάλιστα θυμάμαι μια εποχή, όταν ερχόμαστε από τον Άκοβο και ξημερωθήκαμε σ’ ένα σημείο. Ήταν ένα καλύβι με άχυρα. Μπήκαμε μέσα στο καλύβι. Λέω: «παιδιά, θα φυλάξω πρώτος σκοπιά εγώ». Πρώτη βάρδια. Δεν τους εξύπνησα. Λέω: «να πάω τώρα να τους ξυπνήσω μέσα στα άχυρα στη ζεστασιά»; Και κάθισα μέχρι το πρωί και δεν τους ξύπνησα. Αυτό δείχνει για μένα ότι είχαμε αλληλεγγύη. Πόναγε ο ένας τον άλλον. Το πρωί μου κάμανε την παρατήρηση. Και δίκαια μου την κάνανε. «Πώς άντεξες όλη τη νύχτα»; Την ημέρα, όταν βεβαιωνόμαστε ότι δεν είχαμε πρόβλημα από χίτικα, κυκλοφορούσαμε221». Η αίσθηση της συντροφικότητας και της αλληλεγγύης στον τρόπο που τα ίδια τα μέλη του ΔΣΠ στην περιοχή αντιλαμβάνονταν την καθημερινότητά τους222 στο βουνό συμπληρώνεται και με την αναστοχαστική αίσθηση της ηθικής, όπως συμπληρώνει άλλος νέος τότε μαχητής: «Αλλά και μετά μια επιχείρηση έπρεπε να γίνει συγκέντρωση στελεχών, γιατί θα έβγαιναν από εκεί συμπεράσματα. Ήταν πολύ ωφέλιμη η κριτική της μάχης. Από ποιον θα έβγαζε συμπεράσματα η διοίκηση; Από εμένα θα έβγαζε τα συμπεράσματα, που ήμουν στην πρώτη γραμμή. Εγώ είχα άποψη για το τι γινόταν σωστά ή για το τι έπρεπε να γίνει, για το αν ο αιφνιδιασμός ήταν σωστός ή δεν ήταν. Κι αυτοί έβγαζαν τα συμπεράσματά τους. Αυτό γινόταν πάντα. Υπήρχε συντροφικότητα, υπήρχε ηθική μεταξύ μας»223. Τέλος οφείλουμε να δώσουμε και μια εικόνα για το πώς έβλεπαν οι μαχητές την καθημερινότητά τους στη σχέση με το άλλο φύλο. Οι πληροφορητές μας παρουσιάζουν ξυπνούσαν όταν έπεφταν. Και τους σηκώναμε με το ζόρι γιατί θα πέθαιναν εκεί από την παγωνιά και γιατί θα διαλύονταν η φάλαγγα 220 παρόμοια χωρία, που καταδεικνύουν αυτό βρίσκουμε και στις μαρτ 16, 35, παράρτ. 1 και μαρτ. 27, 86, παράρτ. 1 221 μαρτ. 27, 86, παράρτ. 1 222 βλέπε ένα ενδεικτικό παράδειγμα στη μαρτ. 31, 408, παράρτ.1 223 μαρτ. 16, 35-36, παράρτ. 1

415

ότι η ηθικότητα, που ήταν σύμφωνη με τα φυλετικά ήθη και τον κλειστό τρόπο της καθημερινής ζωής της Μάνης, κυριαρχούσε τονίζοντας τον προπαγανδιστικό ρόλο των ελευθέριων σχέσεων, για τις οποίες ο κρατικός μηχανισμός κατηγορούσε τους «αντάρτες». Ας δούμε δυο στοιχεία από περιγραφές νέων τότε σε ηλικία μαχητών: «Η ηθική των κομμουνιστών αποδεικνύεται από τις οικογένειες, που έκαναν μετά τα γεγονότα αυτά. Στο βουνό υπήρχαν και πολλές ανταρτοπούλες, αλλά δεν είχε γίνει ούτε ένα επεισόδιο. Κι ας λένε πολλά αντίθετα πράγματα. Εγώ που έζησα είδα ότι υπήρχε πέρα για πέρα ηθικότητα. Η ιδεολογία κατευθύνει τον άνθρωπο στις κινήσεις του και η ιδεολογία μας μας κατεύθυνε προς μια καλή κατεύθυνση, όπως φάνηκε μετά από τις οικογένειές μας.224» «..Οι αντάρτες δεν πείραζαν τις κοπέλες. Ο Κονταλώνης μάλιστα έλεγε στις γυναίκες να βάζουνε τα χέρια στα στήθια τους, όταν περνάνε μπροστά από τους αντάρτες, για να μην τους προκαλούνε. Μάλιστα εγώ, όταν έτυχε να βρεθώ και να κοιμηθώ σ’ ένα ξέφωτο μαζί με μια γυναίκα, που συνόδευα, δεν κοιμήθηκα καθόλου τη νύχτα, για να μην κινηθώ και έστω τύχει να ακουμπήσει το χέρι μου επάνω της κατά λάθος και της δώσω καμιά λαβή να σκεφτεί κάτι κακό για μένα. Αντίθετα οι άλλοι λένε ότι κάνανε πολλά225.»

2. ΤΡΑΓΙΚΑ ΑΔΙΕΞΟΔΑ ΤΟΥ ΔΣΠ ΣΤΗ ΜΑΝΗ: ΑΠΟ ΤΗ «ΣΚΥΛΛΑ» ΤΗΣ

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ

ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑΣ

ΣΤΗ

«ΧΑΡΥΒΔΗ»

ΤΟΥ

ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ Η πορεία προς το τέλος του εμφύλιου πολέμου στη νότια Πελοπόννησο, όπως και σε όλη την επικράτεια, δεν ήταν ομαλή και δεν αποτέλεσε ένα επιστέγασμα επιτυχούς συμφωνίας των αντιμαχόμενων πλευρών κατά μια τυπολογία που μπορεί να παρατηρηθεί στις περιπτώσεις συμφωνιών που ακολουθούν τους εμφύλιους πολέμους γενικά κι έχει να κάνει με τις διαδοχικές φάσεις διαπραγματεύσεων, συμφωνίας και

224

μαρτ. 16, 34, παράρτ. 1 μαρτ. 27, 89, παράρτ.1. Ο ίδιος ο πληροφορητής ανέφερε ένα άτομο, που «πείραζε» γυναίκες. Άλλα στοιχεία, που αφορούν την ηγεσία και οι πληροφορητές των οποίων δεν θέλησαν να δημοσιευτούν, αναφέρουν μια διαφορετική αντιμετώπιση του ίδιου θέματος από ανώτερα στελέχη, πράγμα που οδήγησε και σε συγκρούσεις στους κόλπους των αξιωματικών του ΔΣΠ στην περιοχή..

225

416

λειτουργικής εφαρμογής της συμφωνίας226. Κατά τα τέλη του 1947 και τις αρχές του 1948 αναφέρεται από τις βασικές αριστερές πηγές, που παρουσιάζουν τη λειτουργία του ΔΣΠ, ότι συνέβη το τελευταίο στάδιο ανάπτυξης του ΔΣΠ. Έγινε η μετάβαση από, κατά την έκφραση του Καμαρινού που εκφράζει το πώς ο ίδιος προσέλαβε την αλλαγή, την τριμελή διοίκηση στη μονομελή διοίκηση, δηλαδή γινόταν πιο συγκεντρωτική η διοίκησή του. Μ’ αυτό τον τρόπο πια ολοκληρωνόταν σύμφωνα με τα σχέδια της κεντρικής διοίκησης του ΔΣΠ η «στρατιωτικοποίησή» του227. Αυτή έγινε μέσα στο πλαίσιο της μετατροπής του ΔΣΕ σε τακτικό στρατό και την εγκατάλειψη της αντάρτικης τακτικής. Αυτό προκάλεσε κραδασμούς τόσο στη βάση όσο και στην ηγεσία του ΔΣΠ στην Πελοπόννησο. Φάνηκε μάλιστα από το γεγονός ότι η ίδια η πελοποννησιακή του ηγεσία προσπάθησε να παρακαλέσει το Γενικό Αρχηγείο, ώστε στην Πελοπόννησο να εξακολουθήσει, λόγω ιδιαίτερων συνθηκών,

να ισχύει η

συλλογική ηγεσία228. Ο Ρογκάκος, ως μανιάτης, ασφαλώς γνώριζε ότι σε κτηνοτροφικούς πληθυσμούς, όπως αυτό

των περισσοτέρων μελών του ΔΣΠ, ήταν πάρα πολύ δύσκολο να

εμφωλευτεί επίσημα και ανοιχτά μια διοίκηση, κατά την έκφραση του Καμαρινού, «μονομελής», εκ των άνω και απόλυτη. Σ’ αυτού του είδους τους πληθυσμούς η «στρατιωτικοποίηση», όταν γινόταν φανερή στους απλούς στρατιώτες του ΔΣΠ, μπορούσε να ελλοχεύει κινδύνους αλλοτρίωσης στις τάξεις των στρατιωτών, για να παραφράσουμε την προτεινόμενη αλλοτρίωση των μελών κομμάτων, που ο Bourdieu επεσήμανε κατά τη «στρατιωτικοποίηση» των γραφειοκρατικών κομμάτων. Τέτοιου είδους

αντιδράσεις

προς

κομματικές

αντιλήψεις,

εκπορευόμενες

κεντρικά,

παρατηρούμε και σε άλλες ορεινές περιοχές της Ελλάδας229. Εδώ μπορούμε να αναφέρουμε ότι στη συλλογική συνείδηση του μέσου «αντάρτη» οι ειδικές συνθήκες ερμηνεύονταν ως δυσκολία επικοινωνίας των «ανταρτών» με άλλες αντάρτικες δυνάμεις, μια και η Πελοπόννησος ήταν γεωπολιτικά ουσιαστικά ένα νησί230. Αυτή η αλλαγή στην ηγεσία δεν φαίνεται να τονίστηκε έντονα από το Αρχηγείο Πελοποννήσου στην ευρύτερη μάζα των «ανταρτών» του ΔΣΠ

226

αναλυτικά βλέπε: B. F. Walter, Committing to Peace: The Successful Settlement of Civil Wars, Princeton University Press, 2002 227 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 339 228 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 340 229 βλέπε ενδεικτικά για το Ζιάκα Γρεβενών στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια….., 198-200 και για το θέμα Ν. Μαραντζίδης, Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. 1946-1949, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2010, 74-75 230 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 67-68

417

Πελοποννήσου. Κι αυτό, γιατί μαρτυρία νεότατου μέλους του Συγκροτήματος Πάρνωνα διαβεβαιώνει ότι η ηγεσία κατά την αντίληψή του ήταν πάντα συλλογική231, τονίζοντας ότι πάντα πριν αλλά και μετά από κάθε μάχη γινόταν σύσκεψη και συζήτηση επάνω σε θέματα τακτικής της μάχης. «Στην αρχηγία μας δεν ήταν ποτέ ένας ο αρχηγός. Για κάθε επίθεση έπρεπε να ενημερωθούν από διμοιρίτες, λοχαγοί, οι πάντες, έπρεπε να πουν την άποψή τους. Για μια επίθεση έπρεπε να γίνει συγκέντρωση στελεχών. Αλλά και μετά μια επιχείρηση έπρεπε να γίνει συγκέντρωση στελεχών, γιατί θα έβγαιναν από εκεί συμπεράσματα. Ήταν πολύ ωφέλιμη η κριτική της μάχης. Από ποιον θα έβγαζε συμπεράσματα η διοίκηση; Από εμένα θα έβγαζε τα συμπεράσματα, που ήμουν στην πρώτη γραμμή. Εγώ είχα άποψη για το τι γινόταν σωστά ή για το τι έπρεπε να γίνει, για το αν ο αιφνιδιασμός ήταν σωστός ή δεν ήταν. Κι αυτοί έβγαζαν τα συμπεράσματά τους. Αυτό γινόταν πάντα. Υπήρχε συντροφικότητα, υπήρχε ηθική μεταξύ μας.232. Ο Ρογκάκος κι ο Γκιουζέλης, που θα αποτελούσαν τον κεντρικό πολιτικό και στρατιωτικό πυρήνα της ανώτατης διοίκησης του ΔΣΠ233, θα είχαν κάθε λόγο να μην δημοσιοποιούν σε ευρύτερη κλίμακα τέτοιου είδους αλλαγή στους κατώτερους «αντάρτες»234. Μια τέτοια αλλαγή όμως θεωρήθηκε αρχική αιτία των δεινών του ΔΣΠ κατά τα έτη 1948 και 1949 κατά την κρίση των ανώτερων κλιμακίων του Αρχηγείου Πελοποννήσου235. Κι όλα αυτά διαδραματίζονταν μέσα σε μια δίνη διαφορετικών θέσεων των ηγετικών κλιμακίων του ΚΚΕ και του ΔΣΠ, που έπρεπε να συνταιριάξουν τη δεδομένη συγκυρία. Αυτά τα γεγονότα των αλλαγών διαδραματίζονταν επίσης μέσα σ’ ένα κλίμα σιωπής των Σοβιετικών σχετικά με το ελληνικό ζήτημα. Παράλληλα γινόταν προσπάθεια από την ηγεσία του ΚΚΕ και την ηγεσία του ΔΣΠ από την άλλη να συνδέσουν αρμονικά τους πυρήνες της κομμουνιστικής ιδεολογίας της περιόδου εκείνης με τη συγκεκριμένη συγκυρία236. Το πεσμένο ηθικό των αντρών του ΔΣΠ προσπαθούσε να αναπτερωθεί με προκηρύξεις, που διανέμονταν μέσω των 231

μαρτ. 16, 35-36, παράρτ. 1 μαρτ. 16, ό. π., παράρτ. 1. Βλέπε και Γιάννης Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 81-85 233 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 37 234 κάτι τέτοιο επιβεβαιώνεται λίγο αργότερα, όταν η ίδια ηγεσία δεν δημοσιοποιούσε στους απομείναντες αντάρτες του 1949 το ότι το Βίτσι είχε πέσει. Βλ. μαρτ. 31,105, 109-110, παράρτ. 1 235 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 340 236 Ι. Παπαθανασίου, «Ιδεολογικές προσλήψεις των κοινωνικών συγκρούσεων και διαμόρφωση της πολιτικής στρατηγικής- Το ΚΚΕ στα χρόνια 1936-1949», στο Χ. Φλάϊσερ, Η Ελλάδα ’36- ’49….,.200, 204 κ. ε. 232

418

Οργανώσεων, χωρίς ωστόσο απτά αποτελέσματα να φαίνονται άμεσα237. Με ιδιαίτερα δεικτικό τρόπο ο Παπακωνσταντίνου το τόνιζε αυτό στην αναστοχαστική του προσπάθεια να καταγγείλει την ηγεσία του ΔΣΠ για την τακτική της: «εμείς δεν είχαμε παπούτσια και μαντύες για τους άντρες μας…δεν είχαμε φάρμακα…μας πλάκωσαν τα χιόνια κι αυτός [ο Ρογκάκος] μας έκανε αναλύσεις για γενικότερα προβλήματα»238. Κατά τα έτη 1948 και 1949 το κύμα εμφυλιακής τρομοκρατίας παρέμενε στη Μάνη παρατεταμένο.

Καταμετρώντας,

με βάση τις προφορικές μας μαρτυρίες και τις

γραπτές πηγές, που αναφέρουν ονομαστικά τα θύματα, αφαιρουμένων των μαχητών στα βουνά, καθ΄όλη τη διάρκεια των δυο ετών, τα καταγεγραμμένα θύματα στη Μάνη των κάθε μορφής «εκκαθαριστικών επιχειρήσεων», θα καταλήγαμε ότι γύρω στα 70 άτομα περίπου με μανιάτικη καταγωγή τεκμηριωμένα δολοφονήθηκαν είτε κατά τις «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις», είτε στις φυλακές και στα στρατοδικεία, είτε πιάστηκαν στα βουνά ή αποκεφαλίστηκαν239 χωρίς να συμπεριλάβουμε τα θύματα από το Διλάγγαδο το 1948, στο οποίο θα αναφερθούμε εκτεταμένα, όπου τα θύματα συνιστούν έναν μεγάλο αριθμό νεκρών. Η δύσκολη κατάσταση των «ανταρτών» μέσα από αντίποινα σε οικογένειές τους κατά τα έτη 1948-1949 και εκ παραλλήλου η αδυναμία πλέον μεμονωμένων «ανταρτών» να κρύβονται και να εφοδιάζονται με τρόφιμα στο Σαγγιά, οδήγησε, μαζί με την πολιτική της διασποράς του ΔΣΠ σε μικρές ομάδες μετά την πανωλεθρία του Λεωνιδίου τον Ιανουάριο του 1949240, όταν ο ΔΣΠ υπέστη ολοκληρωτική ήττα από Εθνικό Στρατό, Χωροφυλακή και παρακρατικές ομάδες, σε ολοκληρωτική κατίσχυση της δράσης της Χωροφυλακής και των παρακρατικών ομάδων. Μέσα σ’ αυτό τον κυκεώνα της τελευταίας φάσης τρομοκρατίας οι «αντάρτες» είχαν να αντιμετωπίσουν και την αμείλικτη στρατιωτική πειθαρχία, που γινόταν προσπάθεια να εφαρμοστεί στο ΔΣΠ στο πλαίσιο της «στρατιωτικοποίησής» του. Η ηγεσία του ΔΣΠ πίστευε ότι, διατηρώντας ίσως την απαρασάλευτη στρατιωτική πειθαρχία, θα 237

ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/φ.Πελοποννήσου/Φ24/2/134, όπου παρακολουθούμε μια σύντομη έκθεση της κατάστασης Πελοποννήσου. Για τα ανυπέρβλητα προβλήματα του ΔΣΕ βλέπε Γ. Μαργαρίτης, Ιστορία του ελληνικού εμφύλιου…, τ. Α, 264-273 238 Κ. Παπακωνσταντίνου (Μπελάς), Η νεκρή Μεραρχία…., τ. 2, 911 239 έχω υπόψη μου και τα Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 293-310, Δ. Σ. Πέτρουλα, «που’ ναι η μάνα.., 287-290, Γ. Λέφας, Η «Ελένη»….., 13-14, Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική….., σ.369-409, Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 300-304-«Βάψαν μ’ αίμα τα χωριά σου..», Λεύκωμα για…,21-28 και συνολικά οι μαρτ. 15, παράρτ. 1- μαρτ. 16, παράρτ. 1. Στο παράρτημα 2, αρχειακό υλικό αρ. 37, παρατίθενται ονόματα δολοφονηθέντων με τις παραπομπές , που τεκμηριώνουν τις δολοφονίες 240 μαρτ. 16, 39, παράρτ. 1, Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 110. Σχετικά με την τακτική αποστολής αλβανικών βαποριών με υλικό για το ΔΣΕ βλέπε ΑΣΚΙ, Επιστολή του Ν. Ζαχαριάδη προς το Κόμμα Εργασίας της Αλβανίας (13 Νοεμβρίου 1949), κ. 359, Φ 21/3/57, Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. …, 335

419

μειωθούν οι όποιες δυσχέρειες εκδηλώνονταν στα τμήματά του. Αυτό το πετύχαινε μέσω μαζικής βίαιης επιστράτευσης241 και αυστηρής λειτουργίας του ανταρτοδικείου σε κάθε μορφής παρεκτροπή, που εντοπιζόταν242. Και λειτουργία των ανταρτοδικείων την περίοδο αυτή και στην νότια Πελοπόννησο έδειχνε ότι σε κάποια κλίμακα, με αφορμή περιπτώσεις όπως αυτές των Αβραμέα και Τσουκόπουλου, όπου οι καταδίκες των συγκεκριμένων κατηγορούμενων για προδοσία στην πρώτη περίπτωση και για αμέλεια που οδήγησε σε ήττα στη δεύτερη, ο νομιμοποιητικός λόγος του ΔΣΠ, ο οποίος βρισκόταν υπό την εποπτεία και τον αυστηρό συντονισμό του κόμματος σε αντίθεση με την περίοδο του ΕΛΑΣ, δεν έβρισκε ουσιαστικό λαϊκό έρεισμα στους κατοίκους243. Από το 1948 οι κρατικές δυνάμεις προσπάθησαν να περιορίσουν κάθε είδους προμήθεια στους «αντάρτες»244. Κάτι τέτοιο ίσχυε και για την περιοχή του νότιου Ταϋγέτου, όπως δείχνουν και διαταγές προς την ΕΑΟΚ από το Σύνταγμα της Σπάρτης. Οι διαταγές αυτές δεν δίσταζαν να διατάζουν τις ομάδες ΕΑΟΚ να παρακολουθούν όλες τις οικογένειες «ανταρτών» στη Μάνη και να επεμβαίνουν σε περίπτωση, που θα έβλεπαν προσπάθεια ανεφοδιασμού «ανταρτών»245. 241

μαρτ. 16, ό. π.. Βλέπε Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 101-104,118 Βλέπε το γενικότερο πλαίσιο των αφηγήσεων των μαρτ. 15 και μαρτ. 16, παράρτ. 1 (ειδικά 37-38). Ακόμα βλ.: Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 125-131, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 544552, Γ. Λέφας, Ο Δημοκρατικός Στρατός Πελ/σου, τ. Β’ , Αθήνα, Αλφειός, Αθήνα, 63 κ.ε., Δ. Παλαιολογόπουλος, Από την Αργαλαστή Πηλίου στο Καρδαρίτσι Γορτυνίας. Βάγιος Βαΐτσης, το χρονικό ενός αγωνιστή, Αθήνα, Παρασκήνιο, 2006. Βλέπε και τη μαρτ. 31, 112, παράρτ. 1. Το κλίμα αυστηρής πειθαρχίας, που στη Μάνη το παρατηρούμε στη μαρτ. 30, 96, (σημειώνουμε τα χαρακτηριστικά για την αίσθηση της αδικίας λόγια της: «…Μόλις νύχτωσε, έρχονται οι αντάρτες και του λένε «έλα εδώ να σου πούμε». Που ήξερα εγώ ότι θα τον πάρουν να τον σκοτώσουν. Να ιδείς όμως τι κακοί άνθρωποι ήταν αυτοί…. Ο … - το’ χω πει ότι ξέρω ποιος τον σκότωσε τον πατέρα μου χωρίς να φταίει. Εγώ ήμουν κοντά του. Όχι δεν πρόδωσε στους χίτες, που τον ενοχοποίησε αυτός, αλλά στο Σωτήρα δεν μίλαγε, για να μην τον πιάσουν οι χίτες. Άμα είχε προδώσει ο πατέρας μου, θα έτρεμε, όταν κρυβόμασταν από τους χίτες; Δεν θα τον ήβλεπα εγώ, αφού ήμουν μαζί με δαύτον και δεν χώρισα; Εκεί που του φωνάζανε, δεν θα πήγαινε μαζί τους; Μέσα στην τρούπα εμείς τρέμαμε. Λούφα και τρομάρα, ώσπου να νυχτώσει! Αλλά αυτός, να σου πω, τον σκότωσε, έτσι επειδή ήταν τέτοιος…. Γιατί μου το είπε ο πατέρας μου: «Να μην έχετε παράπονο σε κανέναν, θα με σκοτώσει ο …..άδικα»! Εγώ τα άκουγα, έκλαιγα και δεν ήξερα να απαντήσω, γιατί δεν ήξερα να κρίνω. «Εγώ εκείνο που πιστεύω, η Δημοκρατία, θα έρθει μια μέρα», μου είπε». Ο πατέρας της πληροφορήτριάς μας θεωρήθηκε προδότης από το Συγκρότημα Ταϋγέτου και σκοτώθηκε, κορυφώθηκε με την εκτέλεση Τσουκόπουλου μετά τη μάχη στο Λεωνίδιο. Για γενική πολιτική δράση αυστηρής στρατιωτικής πειθαρχίας ακόμα και για «ασήμαντη αφορμή» του ΔΣΕ βλέπε D. Eudes, Οι καπετάνιοι. Ο ελληνικός εμφύλιος…, 502-506 242

243

Π. Βόγλης, «Ένας διαρκής εμφύλιος πόλεμος; Μορφές της βίας…, 14-16. Για παρόμοιες τακτικές σε Θράκη βλέπε Γ. Δ. Γκαργκούλιας, Η αθέατη πλευρά του εμφύλιου. Τα τραγικά γεγονότα της 7ης Μεραρχίας του ΔΣΕ, Αθήνα, Βήμα Μαρτυρίες, 2010 και Ν. Μαραντζίδης, Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. 1946-1949, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2010, 128-130 244 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 33- μαρτ. 22, 63, παράρτ. 1, όπου δίνεται έμφαση στην προσωπική διάσταση σχέσεων Τσουκόπουλου- Ρογκάκου, που οδήγησε στην εκτέλεση του πρώτου. Για παρόμοια συσχέτιση ερωτικών-προσωπικών ζητημάτων βλ. Ν. Μαραντζίδης, Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. 1946-1949, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2010, 146-147 245 Προσωπικό αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Διαταγή για εκκαθαρίσεις προς την ομάδα Βασιλη Μπογέα, αρχειακό υλικό αρ. 8, παράρτ. 2

420

Έτσι τον Ιούνιο του 1948, κι ενώ ο Εθνικός Στρατός στο Γράμμο εξαπέλυε γενική επίθεση εναντίον του ΔΣΕ, «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» εναντίον των «ανταρτών» διατάσσονται από το Αρχηγείο Στρατού Σπάρτης προς την ΕΑΟΚ με επίκεντρο το νότιο Ταΰγετο. Αυτό επιβεβαιώνουν διαταγές προς αποσπασματάρχη, που ορίζουν τις λεπτομέρειες των επιχειρήσεων246. Η περίοδος αυτή είναι εκείνη που η ΕΑΟΚ αισθάνεται πάρα πολύ δυνατή, καθώς οι αντιστάσεις εκ μέρους των «ανταρτών» μειώνονται δραματικά λόγω έλλειψης πολεμοφοδίων247. Παράλληλα ζητείται επιτακτικά με αίτημα του ΔΣΠ από το Κεντρικό Αρχηγείο του ΔΣΕ η αποστολή πολυγράφου και γενικότερα τεχνικού μηχανισμού, ώστε να κερδηθεί χρόνος και να αναπτερωθεί το ηθικό του δημοκρατικού κόσμου της Πελοποννήσου248. Κάτι τέτοιο συνέβαινε ειδικά μετά την αποτυχημένη προσπάθεια του ΔΣΕ να προμηθεύσει το ΔΣΠ με πολεμοφόδια και οπλισμό. Πρόκειται για την ιστορία με το γνωστό για την ιστορία του ΔΣΠ φορτίο από την Αλβανία, το οποίο δεν κατάφερε να ελλιμενιστεί στο κατάλληλο μέρος και στον όρμο του Φωκιανού βλήθηκε από τις κυβερνητικές δυνάμεις και ανατινάχτηκε. Ο καπετάνΜπόρας, ο καπετάνιος του, καταδικάστηκε και εκτελέστηκε ως υπαίτιος από το ανταρτοδικείο και οι «αντάρτες» θεώρησαν το γεγονός κομβικό ως προς την έκβαση των επιχειρήσεων στην Πελοπόννησο249. Κάτω από αυτές τις συνθήκες τον Αύγουστο του 1948 κι ενώ στο βορρά τα τμήματα του ΔΣΕ κατάφερναν να περάσουν μ’ έναν παράτολμο ελιγμό από το Γράμμο στο Βίτσι χωρίς να καταστραφούν από τον Εθνικό Στρατό, οι Αμερικανοί έκαναν στην Πελοπόννησο χρήση «βόμβας ναπάλμ»250 σε πειραματική μορφή πριν από τη χρήση

246

Προσωπικό αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Διαταγή αρχηγού ΕΑΟΚ προς την ομάδα Βασιλη Μπογέα,αρχειακά υλικά 9, 14, παράρτ. 2 247 μαρτ. 31, 105-106, παράρτ. 1 248 ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/φ.Πελοποννήσου/Φ24/2/134/ σύντομη έκθεση Πελοποννήσου 249 για το θέμα έχουν γραφεί πάρα πολλά, ενδεικτικά βλέπε Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 410, 482-484, Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 106-110, όπου απόσπασμα από την κατάθεση του Γιάννη Καραμούζη σχετικά με το «Καράβι του Χότζα» και την προσπάθεια του πληρώματος μετά την αποτυχημένη επιχείρηση να βρουν από τη Μάνη καμιά βενζίνα, για να φύγουν και να γλιτώσουν. Η επιλογή παραπομπής σε Καμαρινό και Τσιγγούνη συνιστούν την παρουσίαση των πλέον επίσημων και των έσω απόψεων για το γεγονός. Ο Καμαρινός παρουσιάζει την άποψη του ΔΣΠ και ο Τσιγγούνης, που από τις 6-4-1948 είχε διαδεχτεί το Μαντά στη διοίκηση των δυνάμεων του στρατού στην Πελοπόννησο, εξέφραζε την επίσημη άποψη των κρατικών δυνάμεων, οι οποίες από τον Απρίλιο του 1948 πέρασαν από την τακτική της «ενεργητικής άμυνας» στην Πελοπόννησο, στην «επιθετική τακτική». Στο Δ. Παλαιολογόπουλος, Από την Αργαλαστή Πηλίου στο Καρδαρίτσι Γορτυνίας. Βάγιος Βαϊτσης, το χρονικό ενός αγωνιστή, Αθήνα, Παρασκήνιο, 2006 μπορούμε να βρούμε το ημερολόγιο που έχει βρεθεί από έναν ναυτεργάτη κι αναφέρεται στην ευρύτερη βοήθεια των φορτίων από την Αλβανία στο ΔΣΠ 250 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 479, M. Mazower, «Η Ευρώπη των Εμφυλίων. 1943-49», Το Βήμα, Νέες Εποχές, Β2, 39

421

της στον πόλεμο του Βιετνάμ.

Από τη χρήση αυτή σκοτώθηκε και ο μανιάτης

«αντάρτης» Μένης Πιερρουτσάκος251. Στα τέλη του 1948 ο ΔΣΠ προσπάθησε να πραγματοποιήσει έναν από τους από το παρελθόν τεθέντες στόχους του, την επίθεση στην Καλαμάτα. Αυτή πραγματοποιήθηκε στις 18-12-1948, ενώ από τον Οκτώβριο του ίδιου έτους ο τοπικός τύπος σημείωνε τις ανησυχίες τοπικών βουλευτών, όπως του Δ. Κούτσικα, αναφορικά με την έκρυθμη κατάσταση στη Μεσσηνία. Αυτός σημείωνε σε ερώτησή του προς τον Πρόεδρο της Βουλής ότι «η κατάστασις Πελοποννήσου και ιδία Μεσσηνίαν [είναι] απελπιστική. Κυριώτερα χωρία υπαίθρου Μεσσηνίας κατέχονται μονίμως υπό συμμοριτών»252. Η επίθεση της ομάδας του ΔΣΠ εναντίον στις δυνάμεις του στρατού, που πορευόταν από το Μοναστήρι προς το Μαρδάκι, έγινε στη θέση Ίσαρι, στο δρόμο ΑλαγονίαΚαλαμάτα κοντά στο Μαρδάκι253. «Περί την μεσημβρίαν, το Τάγμα [του στρατού] επιστρέφον προς Άκοβον και ευρισκόμενον εις φάλαγγαν, επί στενωπού, εις λίαν βραχώδες έδαφος, εκατέρωθεν της οδού, με ανεπαρκή μέτρα ασφαλείας (δεν είχεν οπισθοφυλακήν- απαραίτητον εν προκειμένω), δέχεται πυκνά πυρά του πολυβόλου κι ενός οπλοπολυβόλου, με αποτέλεσμα την αποκοπήν του τελευταίου λόχου και την καθήλωσιν τούτου. Την ιδίαν περίπου στιγμήν, η κεφαλήν της φάλαγγος δέχεται πυρά εξ υπερκειμένου υψώματος»254. Η επίθεση αυτή, που έλαβε χώρα λίγο έξω από την πόλη, οδήγησε σε 12 νεκρούς κι ανάμεσά τους αναφέρεται ο ανθυπολοχαγός Συμεώνογλου255. Αναφέρεται από την πλευρά του στρατού επίσης ότι πιάστηκαν 56 αιχμάλωτοι, οι οποίοι «εξετελέσθησαν αργότερον πάντες, πλην τεσσάρων»256,

251

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 472, Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 303-306 εφ. Νέα Καλαμάτας, 27-10-1948 253 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 40 254 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 41 255 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., σ.121 256 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 41 252

422

διευρύνοντας έτσι τον κύκλο βίας και το αίσθημα αντεκδικητικής μανίας σε βάρος των θυτών. Αυτός ο κύκλος της βίας εκ μέρους του ΔΣΠ άρχισε να δημιουργεί στην Καλαμάτα ένα κλίμα τρομοκρατίας κι αισθήματος ανασφάλειας κι έντονης αποστασιοποίησης προς το ΔΣΠ, καθώς τμήμα των πολιτών αρχίζει να διαμορφώνει πλέγμα σκέψεων, που μετεμφυλιακά συγκροτούν μια ευρύτερη κουλτούρα με επίκεντρο την τρομοκρατία του εμφύλιου. 3. ΉΤΤΑ ΚΑΙ ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΔΣΠ ΣΤΗ ΜΑΝΗ Ο στρατηγός Πετζόπουλος με τις έντονα απόλυτες ιδεολογικές θέσεις αποτέλεσε βασικό παράγοντα οριστικής «εκκαθάρισης» των δυνάμεων του ΔΣΠ και εν γένει της εμπόλεμης κατάστασης στην Πελοπόννησο. Ο Πετζόπουλος αντικατέστησε στις 1812-1948 στη διοίκηση της Πελοποννήσου του τακτικού στρατού τον Τσιγγούνη, ο οποίος αισθάνθηκε ενοχλημένος από αυτή την αλλαγή257. Ο Πετζόπουλος σε συνεργασία με τους Τσακαλώτο και Μανιδάκη ανέλαβαν την οριστική λύση του Πελοποννησιακού Ζητήματος, το οποίο ασφαλώς μέσα στο μεγάλο εμφύλιο μέτωπο της Βορείου Ελλάδας προκαλούσε, ως ένα διαφαινόμενα ισχυρό νέο ανοιχτό εμφύλιο μέτωπο, προβλήματα στην ελληνική κυβέρνηση από μέρους του ΟΗΕ, όπου κατά τα λεγόμενα τόσο των στρατιωτικών κύκλων του εθνικού στρατού γίνονταν ερωτήσεις για την κατάσταση στην Πελοπόννησο και για το κατά πόσο ο Εθνικός Στρατός έχει πλήρως κυριαρχήσει εκεί258. Η λύση που ο Πετζόπουλος εφάρμοσε υπήρξε καταλυτική. Επρόκειτο για το περιβόητο «σχέδιο Περιστερά», το οποίο προκάλεσε αλγεινή εντύπωση συλλήβδην στους κομμουνιστές της Πελοποννήσου, καλλιεργώντας έντονα τα πολιτικά μίση, που κυοφορούνταν για αρκετές δεκαετίες ακόμα μετά το πέρας του εμφύλιου259. Η κάθοδος της ΙΧ Μεραρχίας, όπως συνηθίζουν να την αναφέρουν αυτή την επιχείρηση οι δεξιές μαρτυρίες ή αυτές που έζησαν τα γεγονότα μέσα από τις ομάδες Χ260, και τα σκληρά μέτρα, με κύριο εκφραστή τους τον Πετζόπουλο261,

οδήγησαν στη διάλυση των

257

Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 163 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 107-108. Για τις συζητήσεις και τη μεταφορά του προβλήματος με το ΔΣΕ στο πλαίσιο του ΟΗΕ βλέπε ενδεικτικά Γ. Ανδρουλιδάκης, Κείμενα Κείμενα, Αθήνα, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1977, 183-4, 233- 247-8 259 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 303-308 260 βλέπε τις δεξιές περιγραφές των μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1-μαρτ. 8, 8 κ.ε, παράρτ. 1 αλλά και τη γενικότερη αφήγηση της μαρτ. 17, παράρτ.1 261 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 111 258

423

δυνάμεων του ΔΣΠ. Κι αυτό χωρίς να λαμβάνεται υπόψη στο Αρχηγείο του Εθνικού Στρατού ο βαθμός απωλειών ή η καθημερινή ζωή χιλιάδων Πελοποννησίων. Στα αυτιά του ΔΣΠ ο αριθμός των κρατικών δυνάμεων, που κατέφτασαν στην Πελοπόννησο για την εφαρμογή του «σχεδίου Περιστερά», έφτανε για τους αριστερούς αγωνιστές του ΔΣΠ τους 44.000 στρατιώτες262! Μάλιστα το χειμώνα του 1948 στις τάξεις των 200 περίπου μαχητών του ΔΣΠ στο Βελιτσί υπήρχε έκδηλη ανησυχία για τα μελλούμενα, που συνόδευε τις ταλαιπωρίες αλλά και το ακμαίο ηθικό τους263. Παράλληλα πάρθηκαν από το Αρχηγείο του Εθνικού Στρατού σκληρά μέτρα. Για παράδειγμα πραγματοποιήθηκαν 4.500 χιλιάδες συλλήψεις κομμουνιστών (και ακόλουθες εκτοπίσεις και εγκλεισμοί σε στρατόπεδα) στις 27 και 28 Δεκεμβρίου 1948. Διατάχθηκε απαγόρευση κυκλοφορίας κατά τις βραδινές ώρες, κυκλοφόρησαν επικηρύξεις, που δημιούργησαν «κεφαλοκυνηγούς» με λαγωνικά, τα οποία οσμίζονταν τα χνάρια «ανταρτών» στις σπηλιές…264 Οι «κεφαλοκυνηγοί» τσακώνονταν ποιος θα πρωτο-πιάσει το κεφάλι κάθε επικηρυγμένου, σε βαθμό που, εάν δεν είχαν μπαλτά, πυροβολούσαν πρώτα στο λαιμό και μετά τραβούσαν το κεφάλι του επικείμενου «αντάρτη»- θύματος, για να το μαζέψουν265! Μέχρι και περιπτώσεις δηλητηριασμένου φαγητού, που άφηναν, για να φάνε οι πεινασμένοι «αντάρτες», αναφέρονταν στις συζητήσεις των «ανταρτών», που πρόσεχαν κι αυτό, όταν τύχαινε, καταδιωκόμενοι στη Μάνη, να βρίσκουν τροφή266. Κάτω από τέτοιες συνθήκες οι συγκεκριμένες πρακτικές βίας έτειναν προς την τρομοκράτηση του ντόπιου πληθυσμού. Οι εκτοπίσεις κι οι εγκλεισμοί σε στρατόπεδα εξέφραζαν την επίσημη μορφή βίας, που το Κράτος νομικά θεσμοποιούσε προς τους αριστερούς, ενώ οι «κεφαλοκυνηγοί» εξέφραζαν την επίδειξη ισχύος μέσω της βίας της κυριαρχούσας ελίτ προς τις «μολυσμένες» ιδέες, οι οποίες βρίσκονταν στα επίσης «μολυσμένα» κεφάλια των αριστερών, που έπρεπε να κοπούν, ώστε να «αποκαθαρθεί» το κοινωνικό σώμα από τις επικίνδυνες σκέψεις τους, όπως ίσως έπρεπε να κοπούν τα «μολυσμένα» κεφάλια όσων Γάλλων αντίκριζαν την γκιλοτίνα το 18ο αιώνα ή των

262

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 529, Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 109 μαρτ. 27, 82, παράρτ. 1 264 Σ. Γρηγοριάδης, Δεκέμβρης- Εμφύλιος 1944-49, Αθήνα, 1992, 409, Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 109-110, Γ. Ρούσσος, Νεώτερη Ιστορία…., 496-497 265 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 305. Βλέπε και το άρθρο «Κεφαλοκυνηγοί», Εθνική Αντίσταση, Ιούλης- Σεπτέμβρης 2003, 58-59 266 μαρτ. 31, 114-115, παράρτ. 1 263

424

ληστών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, που η Βαυαροκρατία επιθυμούσε να αποβάλει από το Ελληνικό Κράτος267. Στην περιοχή του νότιου Ταϋγέτου αλλά και του ευρύτερου Ταϋγέτου από τις 22-111948 άρχισαν οι πρώτες τοπικές «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» πριν την κάθοδο της ΙΧ Μεραρχίας και την εφαρμογή του «σχεδίου Περιστερά», η οποία έγινε το Μάρτιο του 1949268. Οι δυνάμεις του στρατού κατά την τοπική αυτή «εκκαθαριστική επιχείρηση» κινήθηκαν γρήγορα στον κεντρικό Ταΰγετο βράδυ269 και κύκλωσαν την περιοχή Κοντοβούνια- Κεφαλόβρυσο- Ριζανά- Πηγάδια- Αλτομυρά- Γιάννιτσα270. Στη συνέχεια οι κυβερνητικές δυνάμεις εφόρμησαν στα Ριζανά, το κέντρο των «ανταρτών», όπου ήταν στρατοπεδευμένοι δυο λόχοι εμπέδων και οι υπηρεσίες επιμελητείας. Ωστόσο, ο Κ. Ξυδέας με την ομάδα του, βασική αρχηγική αντάρτικη μορφή για τη μεσσηνιακή Μάνη, είχε ειδοποιηθεί από Προκεχωρημένα Κέντρα Πληροφοριών για την επιχείρηση αυτή και είχε αποχωρήσει προς τη

«Ρογκοζενίτσα», στο δυτικό

Ταΰγετο, περπατώντας στα βαθιά ρέματα της κοίτης του ποταμού Νέδοντα271. Προηγουμένως είχε πρωτίστως ακολουθήσει την τακτική της «λούφας»272, για να κρυφτεί από τις κυβερνητικές δυνάμεις. Ενώ οι αριστερές πηγές αναφέρουν την αποτυχία της «εκκαθαριστικής» αυτής επιχείρησης273, οι πηγές των κυβερνητικών δυνάμεων κάνουν λόγο για «ανεύρεσιν και παραλαβήν μεγάλων ποσοτήτων τροφίμων, καταστροφήν τω εγκαταστάσεων των ΚΣ/των, ανεύρεσιν του τυπογραφείου»274. 267

για το θέμα βλέπε Π. Βόγλης, «Ένας διαρκής εμφύλιος πόλεμος; Μορφές της βίας,… 2, Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Η εμφύλια βία ως μήνυμα:…22. Ενώ στην ερμηνεία του Βόγλη το κεφάλι ταυτοποιεί και προσωποποιεί τον αντίπαλο στην τοπική κοινωνία, κατά την Μπούσχοτεν αυτό αντιπροσωπεύει κάθε «αντάρτη» μέσω των ιδεών, που εκφράζει, ενώ η κοπή του καθιστά την τρομοκρατία πιο αποτελεσματική, αποπολιτικοποιώντας την περίοδο των «ανταρτών» και το ιδεολογικό τους υπόβαθρο. Στο προηγούμενο κεφάλαιο έχουμε αναφερθεί για τη σημασιολογική φόρτιση του κεφαλιού στη Μάνη 268 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος……, 82-85, όπου ονομάστηκε από το Α2 η φάση αυτή «τρίτη φάση» 269 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 54 270 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 522 271 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 522, Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 54-55 272 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 54 273 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 522 274 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 55. Ο Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 203 μάλιστα, υπό την εποπτεία του οποίου λάμβανε χώρα αυτή η εκκαθαριστική επιχείρηση, επικαλούμενος μαρτυρίες των ίδιων των ανταρτών θεώρησε αυτή την επιχείρηση την «πλέον μαστορική». Αναφέρει το χαρακτηριστικό ότι επρόκειτο για την πρώτη φορά, που ο στρατός έφτανε στην έδρα του ΔΣΠ και μάλιστα στο Συγκρότημα Ταϋγέτου και σημειώνει: «η επιχείρησις του Νοεμβρίου 1948 ηχρήστευσε τελείως τον Ταΰγετον ως βάσιν παραμονής, ανασυγκροτήσεως και αναπαύσεως τμημάτων. Ιδιαιτέρως δε έσπασε τον πλέον καλά οργανωμένον

425

Με τον έλεγχο των Ριζανών από τις κυβερνητικές δυνάμεις ο Τσιγγούνης προσπαθούσε από τη μια να αποδείξει ότι οι υπό την αρχηγία του επιχειρήσεις μπορεί να είναι αποτελεσματικές με πιο τολμηρά βήματα εκ μέρους των κυβερνητικών δυνάμεων, ενώ από την άλλη ο ΔΣΠ έχανε ένα οργανωμένο δίκτυο ανασυγκρότησης σχεδίων, δυνάμεων και επιμελητείας για όλη την Πελοπόννησο. Βέβαια γενικότερα η Διοίκηση του Στρατού Πελοποννήσου πίστευε ότι αιφνιδίασε το Αρχηγείο του ΔΣΠ Πελοποννήσου και τεκμηρίωνε τη θέση της αυτή από τη διαπίστωση ότι ο Γκιουζέλης δεν περίμενε τις «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» από το Δεκέμβριο του 1948, μια και ο ίδιος είχε πρωτοστατήσει στην κεντρική εντολή να διαταχθεί μαζική επιστράτευση, καθώς, αν τις περίμενε, δεν θα προέβαινε σε κινήσεις μαζικής επιστράτευσης, που δυσχέραιναν την προστασία των ομάδων του ΔΣΠ275. Αμέσως μετά τη διάλυση του κέντρου επιμελητείας των «Ριζανών» ως αρχηγείου για το συγκρότημα Ταϋγέτου, το κεντρικό αρχηγείο του Ταϋγέτου μεταφέρθηκε στη «Ρογκοζενίτσα»276. Εκεί ανασυγκροτήθηκε το κλιμάκιο επιμελητείας, το οποίο έκρυβε και συγκέντρωνε τρόφιμα, που θα ήταν χρήσιμα σε περίπτωση έντασης των «εκκαθαριστικών». Δημιουργήθηκαν επιπλέον και ομάδες εφεδρειών του ΔΣΠ. Όταν γίνονταν αυτές οι αλλαγές και ενώ ο ΔΣΠ είχε να αντιμετωπίσει στη νότιο Πελοπόννησο προβλήματα αλλαγής αρχηγείου, ανακοινώθηκε στις ομάδες Ταϋγέτου με ημερήσια διαταγή της 3ης Μεραρχίας η διαγραφή του Μάρκου Βαφειάδη από το ΚΚΕ, μια και αυτός κατά τη διαταγή, που διαβάστηκε στο συγκρότημα του Ταϋγέτου, κατηγορήθηκε για «αντικομματική και φραξιονιστική» επίθεση εναντίον του ΚΚΕ277.

μηχανισμόν υπηρεσιών εις την Πελοπόννησον…. Η επιχείρησης αύτη διά να χαρακτηρισθή ορθώς πρέπει να ληφθή υπ΄όψιν ότι εις την περιοχήν εκείνην ελειτούργει το πλέον τέλειον δίκτυον πληροφοριών, το οποίον όμως δεν ηδυνήθη να αντιληφθή την κίνησιν. Εκ του λόγου δε τούτουο Ξυδέας έλεγε ότι, θα περάσει από ανταρτοδικείο όλους τους Καπαπίτες Αναβρυτής, Βορ. Ταυϋγέτου, Γιαννίτσης, Αλαγωνίας. Πράγματι δε εκλήθησαν όλοι εις απολογίαν. Διεπιστώθη όμως ότι η κίνησις ήτο τόσον αριστοτεχνική ώστε ηδυνάτει ν΄ανταποκριθεί ο μηχανισμός. Η επιχείρησις των Ριζανών πρέπει να θεωρηθή ότι επέφερε το πλέον μεγάλο ρήγμα εις τα συμμοριακά τμήματα». 275 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 67. Το ότι είχε διατάξει συγκέντρωση τροφίμων στο Διλάγγαδο μπορεί να ισχυροποιήσει αυτό το επιχείρημα. Βλ. μαρτ. 31, 105-106, παράρτ. 1 276 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 530 277 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 534-ΑΣΚΙ, κ. 383, Φ 20/33/59. Φ 20/333/60 α. Για μια περαιτέρω παρακολούθηση των γεγονότων, που έλαβαν χώρα στις τάξεις τις Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ και στο αρχηγείο του ΔΣΕ, εκτός από τα Β. Κόντης, «Η περίοδος του εμφύλιου», ΙΕΕ, τ. ΙΣΤ’, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 2000, 145-155, Γ. Μαργαρίτης, Ιστορία του ελληνικού…, 264-273 και Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος…, βλέπε και τα απομνημονεύματα των Βαφειάδη (τ. Ε΄, εκδ. Αθήνα, Παπαζήσης, 1992), Γούσια (Γ. Γούσιας, Ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδα, Αθήνα, 1987 και Γ. Βοντίτσος-Γούσιας. Οι αιτίες για τις ήττες, τη διάσπαση του ΚΚΕ και της ελληνικής αριστεράς, τ.2, Αθήνα, 1978) και Βλαντά (Δ. Βλαντάς, Η προδομένη επανάσταση, Αθήνα, 1977). Αναφέρουμε

426

Κι αυτή η αλλαγή φαίνεται ότι προκάλεσε έκπληξη στους «αντάρτες» του Ταϋγέτου αλλά και ευρύτερα της Πελοποννήσου αλλά και ολόκληρης της επικράτειας278. Η απόφαση μάλιστα της Πέμπτης Ολομέλειας του ΚΚΕ στις 30 και 31 Ιανουαρίου 1949 να διαγράψει από το κόμμα σημαντικό αριθμό στελεχών, που υποστήριζαν τη γραμμή Βαφειάδη, επεξέτεινε τις αλγεινές εντυπώσεις στις τάξεις του ΔΣΠ. Κατά τη διάρκεια αυτών των ευρύτερων αλλαγών το ΔΣΠ κατάτρυχε η δραματική έλλειψη πολεμοφοδίων279. Αυτή η σκληρή πραγματικότητα ίσχυε και για το χώρο της νοτίου Πελοποννήσου280. Μετά τη μάχη στο Λεωνίδιο και τα δραματικά γεγονότα για το ΔΣΠ στον Άγιο Βασίλειο, όπου ο ΔΣΠ ηττήθηκε από τις κυβερνητικές δυνάμεις, έχοντας μεγάλες απώλειες σε έμψυχο δυναμικό, οι ομάδες του ΔΣΠ είχαν κατά βάθος συνειδητοποιήσει τη δύσκολη κατάσταση, στην οποία βρίσκονταν281. Οι ίδιοι βρίσκονταν σε κατάσταση άμυνας και προσπαθούσαν να βρουν τον πιο κατάλληλο τρόπο να προφυλαχθούν με απώτερο στόχο να μπορούν να ξανα- οργανωθούν μετά το «ανεμοσκόρπισμά» τους282, όποτε το έφερνε πάλι η περίσταση283. Η απόφαση για επιστροφή στις περιοχές του καθενός λαμβανόταν είτε από ιδία πρωτοβουλία, είτε από συλλογική απόφαση αργότερα. Αυτό θα γινόταν, όταν οι δυσκολίες της κατάστασης δεν άφηναν περιθώρια για οργανωμένη άμυνα, οπότε κρίθηκε καλύτερο για την επίτευξη της προφύλαξης των υπό υποχώρηση προς τα νότια μανιατών «ανταρτών» το ενδεικτικά και την πρόσφατη έκδοση, Δημήτρης Βλαντάς, Ημερολόγιο 1947-1949. Πρόλογος, εισαγωγή Ν. Μαραντζίδης. Προλογικό σημείωμα Γ. Δ. Βλαντάς, Επιμέλεια Ν. Μαραντζίδης, Γ. Αντωνίου, Αθήνα, Εκδ. Εστία, 2007 (για το ημερολόγιο Βλαντά αναφέρουμε ενδεικτικά τη συζήτηση, που έχει ανοίξει αναφορικά για την τμηματική ανακατασκευή του στα Ι. Παπαθανασίου, «Χρήσεις ή καταχρήσεις των πηγών ή η ιστορία ως εντύπωση», Ιστορικά 47, Δεκέμβριος 2007, 457-473 και Ν. Μαραντζίδης-Γ. Αντωνίου, «Για τη (χαμένη;) τιμή της ιστοριογραφίας: το «χαμένο» ημερολόγιο του Δημήτρη Βλαντά»,Νέα Εστία, τ. 1811, 2008, 965-683). Για την παρακολούθηση των γεγονότων από τη σκοπιά των θέσεων του Βαφειάδη βλέπε D. Eudes, Οι καπετάνιοι. Ο ελληνικός εμφύλιος…, 475 κ.ε. 278 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 87-89. 279 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 119-110, Αρίστος Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 410, κάτι για το οποίο ο Ζαχαριάδης επανειλημμένα προσπαθούσε να τονίσει σε ΚΚΣΕ και στα άλλα ΚΚ των ΛΔ, βλ. ΑΣΚΙ, κ. 383, Φ 20/33/74, Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος …, 270 κ.ε. 280 μαρτ. 16, 35, παράρτ. 1, όπως και σημειώσεις που κράτησα από τον πληροφορητή 281 Γ. Λέφας, Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου., Αθήνα, Αλφειός, 1998, τ. 2, 30-66, Κ. Παπακωνσταντίνου, «Νεκρή μεραρχία», Αθήνα, Αλφειός, 1987, τ.2, 858-930, όπου έχουμε μια αναλυτική περιγραφή με μια κριτική στάση απέναντι στην ηγεσία του ΔΣΠ με αφορμή τη δολοφονία Τσουκόπουλου, την οποία κριτικάρει έντονα ο Καμαρινός. Ωστόσο, η κριτική φαίνεται να υιοθετείται από τις εναπομείνασες αριστερές μας μαρτυρίες, καθώς στο σημείο αυτό εμφαίνεται να υποβόσκει μια έως τότε υφέρπουσα σύγκρουση ανώτατων και κατώτατων στελεχών στο ΔΣΠ. Ενδεικτικό σημείο αυτής της αντιπαλότητας, η οποία υιοθετείται κριτικά προς την ηγεσία και από τους Πιερρουτσάκο και Παναρίτη, είναι το εξής: « Εσείς κ. κ. Ταγματάρχες, συνταγματάρχες και στρατηγοί που βρήκατε τώρα τον τρίτο δρόμο, για πέστε μας τι έγιναν τα τμήματά σας; Και πως εσείς σωθήκατε; (…). Σας κατηγορούμε όμως γιατί μας εγκαταλείψατε, κι όταν εσείς καλοβολευτήκατε στις Λαϊκές Δημοκρατίες εμείς τρώγαμε κλαδιά σαν γαϊδούρια σαν πρόβατα. Σιωπή λοιπόν.» στο Κ. Παπακωνσταντίνου, «Νεκρή μεραρχία…, τ. 2, 1200 282 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 308, Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 131 283 μαρτ. 16, 36 κ.ε., παράρτ. 1

427

κρύψιμο κατά μικρές ομάδες284. Η επιστροφή στον τόπο του καθενός θα αποτελούσε μια πηγή εφοδιασμού, η οποία θα γινόταν από συγγενικά πρόσωπα του καθενός μανιάτη «αντάρτη» ξεχωριστά. Ειδικά ως εκ τούτου για τους Μανιάτες «αντάρτες» αυτό φάνηκε να ίσχυε, καθώς μάλιστα ο Σαγγιάς υπήρξε από το 1946 τόπος καταφυγής κυνηγημένων285. Αυτό κατέστη δυνατό να αποκωδικοποιηθεί από την ΕΑΟΚ, η οποία μέσω του αρχηγού της έστελνε στα 1949 απόρρητη διαταγή, που προειδοποιούσε τους διοικητές των λόχων της ότι οι μανιάτες «αντάρτες» επιστρέφουν στις πατρογονικές τους εστίες. Παράλληλα παρότρυνε τους διοικητές λόχων να ελέγχουν τους συγγενείς κομμουνιστές των «ανταρτών» και να τους παρακολουθούν. Κι αυτό, γιατί οι τελευταίοι θα προσπαθούσαν να στείλουν τρόφιμα στους «αντάρτες», οπότε οι ομάδες της ΕΑΟΚ να δράσουν και συλλάβουν τους εναπομείναντες μανιάτες «αντάρτες» του ΔΣΠ θα γινόταν εύκολος και λίαν αποτελεσματικός286. Εδώ αξίζει να αναφερθεί η αντίληψη νεότερων «ανταρτών» ότι το Αρχηγείο (Γκιουζέλης) επιθυμούσε να βρει τρόπο να φύγει από την Πελοπόννησο και να κατευθυνθεί προς τη Στερεά Ελλάδα ακόμα και δωροδοκώντας. Ο Σταύρος Ζερβέας μάλιστα είχε μαζί του χρήματα γι’ αυτό το σκοπό κι ο Γκιουζέλης, όταν η κατάσταση δυσκόλευσε, ξέκοψε με μια μικρή ομάδα από τους άλλους απομείναντες «αντάρτες» μήπως και καταφέρει, αφού ο Κωστανταράκος είχε αποτύχει λίγο νωρίτερα, να ξεφύγει από την Πελοπόννησο287. Η περίοδος των πρώτων μηνών του 1949 υπήρξε καθοριστική για την έκβαση του εμφυλίου στη Μάνη και γενικά στο νότιο Ταΰγετο και για την ψυχολογία των μανιατών, μελών ανταρτικών ομάδων. Οι δεξιές πηγές παρατηρούν ότι οι ήττες στην Ηλεία και την κεντρική Πελοπόννησο

284

μαρτ. 16, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 15, 31, παράρτ. 1- μαρτ. 27, 85-86, παράρτ. 1 286 Προσωπικό αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Εμπιστευτικό έγγραφο αρχηγού ΕΑΟΚ προς διοικητές στρατιωτικών μονάδων, Αρχειακό υλικό αρ. 7, παράρτ. 2. Εδώ μπορούμε να διασταυρώσουμε πληροφορία αστυνόμου από το Εξωχώρι, κατά την οποία η Χωροφυλακή είχε σπάσει τους κωδικούς του ασυρμάτου επικοινωνίας ΔΣΕ και ΔΣΠ (Γκιουζέλη) κι έτσι μπορούσε άμεσα να ελέγχει τις όποιες κινήσεις των μελών του τελευταίου. Μάλιστα ο αστυνομικός αυτός ήταν ο ίδιος που έσπασε τους κωδικούς και έτσι γίνονταν άνετα υποκλοπές στον ασύρματο του ΔΣΠ, καθώς «έσπασε το κλειδί» επικοινωνίας. Ήταν κι αυτός ένας λόγος, για τον οποίο ο Γκιουζέλης έστειλε, χωρίς επιτυχές αποτέλεσμα, τον Κωνστανταράκο να περάσει κολυμπώντας τον Ισθμό, για να επικοινωνήσει ευθέως με το ΔΣΕ. Βλ. το γενικό πλαίσιο της αφήγησης της μαρτ. 22, παράρτ. 1 287 μαρτ. 31, 113, παράρτ. 1 285

428

«μετέδωσαν τον πανικόν και την ηττοπάθειαν εις όλους τους ΚΣ/ούς σχηματισμούς της Κεντρικής και Νοτίου Πελοποννήσου όπου ευρίσκοντο μαχητικά τμήματα των ΚΣ/των Πελοποννήσου άτινα εν συνεχεία διελύθησαν σχεδόν αμαχητί, είτε ταύτα κινούμενα προς Βόρεια Πελοπόννησον, είτε παρέμειναν εις Νότον»288. Στην ψυχολογία των μανιατών μελών του ΔΣΠ καθοριστικό ρόλο έπαιζε το ένστικτο αυτο-συντήρησης σε συνδυασμό πια με τη διαχείριση της ήττας289. Κατά τις «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις», που στο νότιο Ταΰγετο εντάθηκαν το Μάρτιο, η συνεργασία του Στρατού με την ΕΑΟΚ έδειξε να υπήρξε ιδιαίτερα πετυχημένη290. Η ΙΧ Μεραρχία είχε σκοπό σε αυτές τις «εκκαθαριστικές» να εξοντώσει «τα υπολείμματα τα καταφύγοντα εις Ταΰγετον εκ της Βορείου Πελοποννήσου και μεγάλο μέρος εκ των βοηθητικών υπηρεσιών»291. Υπολόγιζαν ότι κατά την επιχείρησή τους αυτή θα εξόντωναν περίπου 1500 ένοπλους και βοηθητικούς «αντάρτες» και συνεργάτες τους (Ξυδέας, Καμαρινός, διδασκαλείο, βοηθητικές δυνάμεις, υπολείμματα Σχολής Αξιωματικών, λόχοι Ταϋγέτου και πολιτοφυλακής, τάγμα Καλαϊτη από Β. Ταΰγετο). Οι δυνάμεις του Στρατού παραδέχτηκαν ότι πέτυχαν το ένα μέρος μόνο του στόχου τους, καθώς τα ηγετικά στελέχη του ΔΣΠ παρέμειναν ασύλληπτα292. Τότε φαίνεται ότι θα πραγματοποιήθηκαν πολλές υποχωρήσεις και παραδόσεις «ανταρτών» στις δυνάμεις του Στρατού στο

288

Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 81 αυτό φαίνεται στη μαρτ. 31, 105 κ.ε., παράρτ. 1, όπου ο πληροφορητής αναφέρεται στον αγώνα να διασωθεί αυτός κι η ομάδα του και, αν αυτό γίνει, να μπορέσουν κάποια στιγμή, να έρθουν τα μέλη της ομάδας του σε επαφή με άλλες πιθανόν διασωσμένες ομάδες 290Προσωπικό αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Διαταγή επιχειρήσεων σε Βασ. Μπογέα, αρχηγού ομάδας της ΕΑΟΚ, Αρχειακό υλικό αρ. 14, παράρτ. 2 291 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 85. Η ιστορία του αρχείου της ΙΧ Μεραρχίας έχει πάρει ποικίλες ανεξακρίβωτες διαστάσεις στα στόματα των μετεμφυλιακών κατοίκων της μεσσηνιακής Μάνης. Κυριαρχεί η άποψη ότι αυτά βρέθηκαν κρυμμένα και δυστυχώς αυτός που ήξερε που ο ίδιος τα είχε κρύψει πέθανε χωρίς να θελήσει να αποκαλύψει την κρυψώνα τους. Ενδεικτικά βλέπε το σχετικό ποίημα του Αρ. Πετρουλέα «Ιστορική Πηγή», συλλογή «Αναίμακτη Ανακομιδή»…, 31, το οποίο μεταφέρει αυτούσια τα λόγια αυτού που έκρυψε το αρχείο στον ποιητή: Τι να κάναμε;/Ύστερα ήτανε και η διαταγή./Και να μην πέσουν ποτέ στα χέρια τους./ Τα πετρώσαμε/ σαν κουράδι στο ύπαιθρο/ εγώ κι εκείνος/στο χαλασμένο βουνό/που μας έτρεχαν/Μας ψώνισε/δεν αποσώσαμε ούτε το μα../Χαλέδες/έφτυσε με τις μασέλες του/αλλάζοντας κουβέντα/για τους αγίους/που κάηκαν στο χιόνι/ ή μάλλον τραγούδησε το αντάρτικο/που συνήθιζε/φίλα με στόμα με στόμα./ 292 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 84-85 289

429

Σαγγιά293, καθώς οι «αντάρτες» δεν αισθάνονταν συλλήβδην εχθρικά απέναντι στις δυνάμεις του στρατού294. Μέσα σε αυτό το

νέο κλίμα οι «αντάρτες» προσπάθησαν να δημιουργούν

αυτοσχέδιους μηχανισμούς βομβών και χειροβομβίδων μέσα σε κάθε λογής αντικείμενα, που θα προκαλούσαν έκρηξη, όταν κάποιος θα τα ακουμπούσε έστω κι από περιέργεια. Αυτό αποτελούσε ένα από τα τελευταία σχέδια άμυνας των μανιατών «ανταρτών». Αυτή η πρακτική οδήγησε τον αρχηγό της ΕΑΟΚ να στείλει νέα απόρρητη διαταγή, ώστε να γίνουν ειδικά μαθήματα στους άντρες των παρακρατικών ομάδων για το πώς θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί μια τέτοια περίπτωση295. Ωστόσο τέτοιου είδους ενέργειες εκ μέρους των «ανταρτών» κρίνονταν σπασμωδικές και ακίνδυνες από το Αρχηγείο Στρατού της Σπάρτης τόσο, ώστε ο διοικητής του Τάγματος Στρατού Γυθείου καλούσε τις ομάδες ΕΑΟΚ στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης τον Ιούνιο του 1949 να του αποδώσουν πίσω το αγκαθωτό συρματόπλεγμα, που χρησιμοποιούσαν για προστασία αλλά και για φύλαξη αριστερών κρατουμένων στην περιοχή ελέγχου του καθενός296. Άλλωστε στο Γύθειο λειτουργούσε άριστα ο ευρύτερος μηχανισμός ελέγχου και «φακελώματος» από τα σχολικά χρόνια κιόλας ατόμων με αριστερές καταβολές, οπότε η απομόνωση των τελευταίων «ανταρτών» στην περιοχή υπήρξε βέβαιη, χωρίς πλέον να παρίσταται ανάγκη η ΕΑΟΚ να χρησιμοποιεί αγκαθωτά συρματοπλέγματα, για να απομονώνει τους συλληφθέντες της. Στο προληπτικό φακέλωμα αριστερών στο Γύθειο

πρωτοστατούσε η Χωροφυλακή Γυθείου, που

συνεργαζόταν και αποκόμιζε κάθε είδους πληροφορίες από τα σχολεία της πόλης297.

293

μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1 μαρτ. 5, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 16, 35, 39, παράρτ. 1 295 Προσωπικό αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Εμπιστευτικό έγγραφο αρχηγού ΕΑΟΚ προς διοικητές στρατιωτικών μονάδων, αρχειακό υλικό αρ. 6, 7, παράρτ. 3 296 Προσωπικό αρχείο Β. Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ, Διαταγή ΤΕΑ Λακωνίας σε λόχο Βασίλη Μπογέα, αρχειακό υλικό αρ. 9, παράρτ. 2 297 ΓΑΚ/ παράρτ. Ν. Λακωνίας, Σχολεία…, Δημόσια Εμπορική Σχολή Γυθείου, ΕΚΠ 93.1,2, Φάκελος Εμπιστευτικών 1939-1960, όπου ενδεικτικά στα 1949 η Δ/ση Χωροφυλακής Γυθείου βεβαίωνε ότι δεν υπήρχε στοιχείο συμμετοχής σε κομμουνιστικές ενέργειες για τη μανιάτισσα μαθήτρια Χαρτοκόλλη Μαρία 294

430

4. Η «ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΗΣ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑΣ» ΣΤΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ ΜΑΝΗ: ΟΙ ΟΜΑΔΙΚΕΣ «ΕΚΚΑΘΑΡΙΣΕΙΣ» ΣΤΟ ΔΙΛΑΓΓΑΔΟ Στο σημείο αυτό μπορούμε να αποτυπώσουμε τον τρόπο, που το «επιχώριο πνεύμα» των ορεινών χωριών της μεσσηνιακής Μάνης βίωσε τις «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» της περιόδου 1948-1949. Η βαθιά ανάμνηση, που έχει μείνει σ’ αυτούς ως «τα γεγονότα στο Διλάγγαδο», αποτυπώνει επακριβώς τους απόηχους από τα γεγονότα αυτά στους ντόπιους. Μάλιστα οι μνήμες ανθρώπων στα χωριά αυτά έρχονται να διασταυρωθούν με τα γεγονότα των άλλων πηγών μας, όπως αυτά τονίστηκαν παραπάνω, να τα διαφωτίσουν καλύτερα και να τα επιβεβαιώσουν κατά κύριο λόγο. Παράλληλα το Διλάγγαδο αποτέλεσε, ως ένα μνημειακό «τοπίο βίας»298, ένα κομβικό σημείο για τη συγκρότηση της τοπικής μετεμφυλιακής κοινωνικής ατμόσφαιρας, δημιουργώντας για τη μεσσηνιακή Μάνη τους όρους για τη διαμόρφωση μιας «κουλτούρας της τρομοκρατίας», για να δανειστούμε τον όρο του Michael Taussig299. Ο απόηχος της τρομοκρατίας από τα γεγονότα του Διλάγγαδου300 τροφοδοτείται από τη σιωπή, το μύθο, τη μνήμη και εντέλει το συλλογικό τραύμα στους ανθρώπους του Εξωχωρίου. Η σιωπή και η δυσκολία να μιλήσει κανείς για το Διλάγγαδο, η μυθοποίηση και οι ανατριχιαστικές περιγραφές των συμβάντων, ο χαρακτήρας τελετουργοποίησης κι η ζωντανή με παραγλωσσικά κι εξωγλωσσικά στοιχεία στις αναφορές μνήμη, αλλά και το γεγονός ότι ο βίος οικογενειών και όλης της περιοχής ανασημασιοδοτήθηκε ύστερα από τα γεγονότα εκεί συντελούν στο να αποτελεί το Διλάγγαδο την κορύφωση της τρομοκρατίας στη μεσσηνιακή Μάνη. Παράλληλα αποτέλεσε και το κύκνειο άσμα για τους αριστερούς του νοτιοπελοποννησιακού χώρου. Το Διλάγγαδο αποτελούσε μια από τις βασικές εστίες του ΔΣΠ. Ειδικά αποτελούσε τόπο για ανάρρωση «ανταρτών» και φυσική κρυψώνα από τις «εκκαθαριστικές

298

N. Whitehead, “Demon Landscapes, Sacrificial Architecture and Monumental Death”, Landscapes of Violence, v.1, n.1., art.2, 2010, 18-39 299 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Μνήμες, τραύματα και μετα-μνήμη: το "παιδομάζωμα" και η επεξεργασία του παρελθόντος, Ρ. Βαν Μπούσχοτεν-Τ. Βερβενιώτη- Ευ. Βουτυρά- Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα, Μνήμες και Λήθη…, 131-148, όπου γίνεται και παραπομπή σε M. Taussig, "Culture of Terror, Space of Death", στο J. Vincent (ed), The Anthropology of Politics, A Reader in Ethnography, Theory and Critique, Oxford, Blackwell, 2002, 173 300 ενδεικτικά αυτός ο απόηχος παρατηρείται στις μαρτ. 27, 28, 29, 30, 31, παράρτ. 1, εν γένει

431

επιχειρήσεις» των κρατικών Αρχών. Από το φθινόπωρο του 1945 και ύστερα οι Εξωχωρίτες Σωτήρης και Παναγιώτης Λαμπρινέας και ο Κώστας Ξυδέας έκρυβαν στο Διλάγγαδο «αντάρτες» στις σπηλιές της περιοχής301. Το καλοκαίρι του 1948 το Αρχηγείο (Γκιουζέλης, Ρογκάκος, Μπασακίδης) έδωσαν εντολή στο τοπικό δίκτυο του ΔΣΠ να συγκεντρώσει σε όλη την περιφέρεια του Διλάγγαδου όσο το δυνατό περισσότερα τρόφιμα μπορούσε. Κι αυτό, γιατί εκτιμούσαν τις δυσκολίες του χειμώνα 1948-1949 για το ΔΣΠ. Πράγματι το τοπικό δίκτυο επιμελητείας κινητοποιήθηκε προς την κατεύθυνση αυτή. Βασικός επιμελητής στην προσπάθεια αυτή ήταν ο ηλικιωμένος μανιάτης Μήτσος Κατσικάρος, που αντικαταστάθηκε αργότερα από το Χαϊδαράκο, ενώ βοηθοί απόκρυψης υπήρξαν οι Χριστόφορος Λαμπρινέας και Βασίλω Στρατέα- Ξυδέα. Δημιουργήθηκε συνεργείο συγκέντρωσης τροφίμων υπό το Σταύρο Μιχαλακάκο. Οι «αντάρτες» του συνεργείου θέρισαν τα χωράφια και πήραν λάδια από τις αποθήκες του εκκενωμένου μετά το 1947 Εξωχωρίου. Συγκεντρώθηκαν 30.000 οκάδες σιτάρι και 17.000 οκάδες λάδι, που αποθηκεύτηκαν στις φυσικές κρυψώνες του Διλάγγαδου. Οι μύλοι του ΔΣΠ στο Διλάγγαδο έτρεφαν πέρα από τους στρατιώτες του και τον άμαχο πληθυσμό του. Αυτά γίνονταν σε συνδυασμό με το ισχυρό δίκτυο επιμελητείας, το οποίο είχε αποθηκεύσει στην περιοχή ντεπόζιτα με παστουρμά και παξιμάδια, ψημένα από τους φούρνους, που διατηρούσε ο ΔΣΠ. Το Διλάγγαδο θα υποδεχόταν πανέτοιμο το σκληρό για τους «αντάρτες» χειμώνα του 1948-1949302. Έτσι η περιοχή έγινε βασικός τόπος υποδοχής των πεινασμένων και κυνηγημένων «ανταρτών», κι όχι μόνο. Στην περιοχή έμελλε να συρρεύσουν και χιλιάδες άμαχοι, άρρωστοι, τραυματισμένοι, μια και όλοι γνώριζαν ότι η περιοχή ήταν γεμάτη από τρόφιμα. Αυτό το γνώριζαν καλά και οι Κρατικές Στρατιωτικές δυνάμεις, οι οποίες το χειμώνα το 1948 ξεκίνησαν «εκκαθαριστικές» επιθετικές κινήσεις στο Διλάγγαδο303. Μέσα στο πλαίσιο λοιπόν της επιθετικής τακτικής, με σκοπό την εξόντωση των εστιών δράσης των «ανταρτών» οι Κρατικές Στρατιωτικές δυνάμεις ένιωθαν ασφαλείς το 1948 να καταδιώξουν τους «αντάρτες» στους πυρήνες τους. Η κύρια και βασική «εκκαθαριστική επιχείρηση» πραγματοποιήθηκε στις 12 Απριλίου του 1949, όταν το σύνολο των κρυμμένων κυκλώθηκε.304 Ξεκίνησαν συνοδευόμενοι από χίτικες 301

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 220. Βλέπε και μαρτ. 31, 113, παράρτ. 1 μαρτ. 31, 106 κ.ε., παράρτ. 1 303 μαρτ. 27, 84-85, παράρτ. 1- μαρτ. 31, ό. π., παράρτ. 1. Βλέπε και Γ.Λέφας, Χιλιάδες Τέσσερις Σταυροί στο Μαρτυρικό Μωριά, Αλφειός, Αθήνα, 2007, 303-313 304 μαρτ. 31, 106, παράρτ. 1 302

432

ομάδες

και χωροφύλακες να επελαύνουν στο Διλάγγαδο305. Γνώριζαν ότι το

Διλάγγαδο ήταν χώρος, στον οποίο κρύβονταν στα βουνά «αντάρτες» και κυνηγημένοι αριστεροί, οι οποίοι δεν είχαν καμιά δυνατότητα να μείνουν στο χώρο τους. Μάλιστα οι πιέσεις για να αποκαλυφθούν οι κρυψώνες «ανταρτών» στις αριστερές οικογένειες του Εξωχωρίου υπήρξαν ασφυκτικές και οι κρατικές δυνάμεις σκόρπιζαν τον τρόμο στα γυναικόπαιδα306. Αναφέρεται ότι οργανωμένα κατά τα 1948 και 1949 έγιναν 3 λοιπόν επελάσεις στο Διλάγγαδο. Η πληροφορίες της ομάδας Κ.Π. της περιοχής ήταν αυτή, που έσωσε επανειλημμένα άμαχα γυναικόπαιδα και «αντάρτες», που βρίσκονταν εκεί τον Ευαγγελισμό του 1949. Ο ακριβής αριθμός των ατόμων, που κρύβονταν, δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί, μια και αυτός άλλαζε κατά περίπτωση από την απροβλεπτότητα των καταστάσεων και την εκάστοτε εξέλιξη των πολιτικών και προσωπικών υποθέσεων στα γύρω, κι όχι μόνο, χωριά307. Στο Διλάγγαδο κύριοι βασικοί δρόμοι, για να κατευθυνθούν οι «αντάρτες» από τη Μάνη, ήταν τα χωριά Τσέρια κι Εξωχώρι. Ο οικισμός Χώρα στο Εξωχώρι (τα Κολυμπιτσέικα) αποτελούσε και τον τελευταίο σύνδεσμο των μανιάτικων χωριών από τη νότια μεριά, αυτή της θάλασσας, προς τη βάση του ΔΣΠ. Ήταν λοιπόν εύλογο να στηθεί στα χωριά αυτά ισχυρός κρατικός μηχανισμός με μονάδες ανεφοδιασμού, με μηχανισμούς παρακολούθησης στα σπίτια των χωρικών μήπως και πήγαινε κρυφά κάποιος «αντάρτης» εκεί και με ισχυρό δίκτυο πληροφοριών308. Ο μηχανισμός πληροφοριών των «ανταρτών» στην περιοχή υπήρξε επίσης ισχυρός. Στηριζόταν κυρίως σε «εκ των έσω» πληροφορίες, που επιδίδονταν από πρόσωπα υπεράνω πάσης υποψίας. Με συνωμοτικούς κανόνες και με σημειώματα, που αφήνονταν σε γιάφκες (εκκλησάκια, κουφάρια ελιάς κι αλλού) στον Ταΰγετο, οι πληροφορίες έφταναν στους συνδέσμους του Κέντρου Πληροφοριών των «ανταρτών». Αυτοί με βάση τις πληροφορίες τους και τις σκοπιές τους κοντά στο Διλάγγαδο προφύλασσαν την περιοχή και τους ανθρώπους, που κρύβονταν εκεί. Πολύ σημαντικό γεγονός υπήρξε το ότι οι σύνδεσμοι σ’ αυτή την περιοχή δεν «έσπασαν» ποτέ, ούτε παρουσιάστηκε κανένα πρόβλημα στη διάδοση των πληροφοριών309. Αυτό το γεγονός παράλληλα με την άριστη γνώση της περιοχής από τα μέλη του Κ.Π. 305

μαρτ. 30, 100-104, παράρτ. 1 μαρτ. 30, ό. π., παράρτ. 1 307 Χαρακτηριστικά στην επέλαση του Ευαγγελισμού του 1949 κρύβονταν εκεί κατά υπολογισμούς αυτόπτη μάρτυρα περίπου 150 άτομα . Βλ. μαρτ. 27, 87-88, παράρτ. 1 308 μαρτ. 28, 90, παράρτ. 1- μαρτ. 29, 92-93, παράρτ. 1 309 μαρτ. 27, 85, 87,παράρτ. 1 306

433

συντέλεσε στο να προστατεύονται οι κρυπτόμενοι στο Διλάγγαδο σε ικανοποιητικό βαθμό310. Το ίδιο συνέβαινε και με άντρες της Επιμελητείας, οι οποίοι όντας ντόπιοι ως επί το πλείστον προφύλασσαν κι αυτοί όσο μπορούσαν τους κρυμμένους στο Διλάγγαδο311. Το γεγονός ότι οι «αντάρτες» θεωρούσαν ισχυρή κρυψώνα το Διλάγγαδο υποβοηθούσε και το ότι οι κρατικές δυνάμεις δεν διακινδύνευαν, μαχόμενοι με πάθος, την ζωή τους312. Μάλιστα οι στρατιώτες δεν ήταν καθόλου εχθρικοί προς τους «αντάρτες»313, ενώ γενικά όλες οι κρατικές δυνάμεις φοβούνταν εύκολα314, μια και δεν ήξεραν καλά το έδαφος, ούτε είχαν υψηλά κίνητρα, για να διακινδυνεύσουν σε ύψιστο βαθμό. Το Διλάγγαδο με τις πάμπολλες περιοχές του από το Μοναστήρι έως τη Ντάτοβα και τη Γλουμπίνιτσα εμπεριείχε φυσικές σχισμές, «τρούπες», στις οποίες οι «αντάρτες» με διάφορες τεχνικές είχαν δημιουργήσει καταπακτές και διαδρόμους διαφυγής315. Υπό αυτές τις συνθήκες η επέλαση του κρατικών δυνάμεων στο Διλάγγαδο το Μάρτιο του 1949 αντιμετωπίστηκε επαρκώς. Η ομάδα Κ.Π. εκμεταλλευόμενη τις πληροφορίες της για επιδρομή, επισκοπούσε και ειδοποίησε έγκαιρα όσους κρύβονταν, οι οποίοι διέφευγαν και προστάτευαν τους εαυτούς τους σε σπηλιές316. Ομάδα «ανταρτών» ακολούθως άνοιξε πυρ με τις κυβερνητικές δυνάμεις, που είχαν στήσει πολυβόλο. Οι τελευταίες, ωστόσο, δεν ανέλαβαν το ρίσκο να αναζητήσουν στις σπηλιές τα 150 γυναικόπαιδα, ούτε να συνεχίσουν τα πυρά με τους «αντάρτες». Υποχώρησαν προφανώς αντιλαμβανόμενοι ότι δεν πέτυχε ο αιφνιδιασμός, που επιθυμούσαν να επιβάλλουν. Πέρα λοιπόν από το ότι καταστράφηκε η βάση του Διλάγγαδου και αφαιρέθηκε μεγάλο μέρος υλικού στην ευρύτερη περιοχή επέλεγαν να κρυφτούν πάλι γυναικόπαιδα, που για πολιτικούς λόγους αδυνατούσαν να μένουν στα γειτονικά χωριά. Χωρίς να έχουν αυτοί οι πληθυσμοί τη στρατιωτική εμπειρία, τις δυνατότητες, τις σωματικές αντοχές να ακολουθήσουν τις απομείνασες επίλεκτες ομάδες πιο βαθιά στο βουνό προς τη Ρογκοζενίτσα, επέλεγαν να κρύβονται ακόμα σε σπηλιές και αυτοσχέδιες κρυψώνες- σπίτια στην ευρύτερη περιοχή του Διλάγγαδου. Σκοπός τους 310

μαρτ. 30, 100-104, παράρτ. 1 μαρτ. 31, 113, παράρτ. 1 312 μαρτ. 27, 85, 87, παράρτ. 1 313 μαρτ. 16, 39, παράρτ. 1 314 μαρτ. 27, 85 κ.ε., παράρτ. 1 315 μαρτ. 30, 95-96, παράρτ. 1- μαρτ. 31, 106, παράρτ. 1 316 μαρτ. 30, 96, παράρτ. 1 311

434

ήταν «να περάσει η μπόρα» της δύσκολης στιγμής της καταδίωξης κι αργότερα, όταν θα ηρεμούσαν τα πράγματα, να επέστρεφαν πίσω στα χωριά τους317. Μολοντούτο, σε άλλες δυο «εκκαθαριστικές κινήσεις» προς το Διλάγγαδο είναι γνωστό ότι σκοτώθηκαν αρκετά άτομα. Από αυτές αυτή της 12ης Απριλίου 1949 αποτελείωσε κάθε μηχανισμό δράσης του ΔΣΠ. Υπολογίζεται ότι με αυτή την «εκκαθαριστική

επιχείρηση»

πάνω

από

100

άνθρωποι

σκοτώθηκαν

ή

«εξαφανίστηκαν» στο Διλάγγαδο318. Πέραν του «αντάρτη» Άγγελου Μπελιτσάκου από τη Μηλιά, που σκοτώθηκε όντας τραυματίας κι αιχμάλωτος στο Διλάγγαδο319, γίνεται αναφορά για ομαδικές εκτελέσεις, διαμελισμούς και παραμορφώσεις σωμάτων, από όπου το σώμα χάνει την προσωπική του υπόσταση και ιδιοσυστασία και μετασκευάζεται σε υποχείριο κι άθυρμα του εχθρού320. Ένας αξιωματικός Σοφράς έμεινε στη μνήμη των ντόπιων ως δεινός κι ανελέητος εκτελεστής321. Αναφέρονται δυο ομαδικές εκτελέσεις με χειροβομβίδες, που ρίχτηκαν σε έγκλειστα σπίτια- κρυψώνες. Μια αυτόπτης μάρτυρας αναφέρει ότι σκοτώθηκαν 14 άτομα, που είδε μετά τη συμφορά322, ενώ αναφέρεται και ότι με μια άλλη χειροβομβίδα ανατινάχθηκε ένα σπίτι-κρυψώνα, με αποτέλεσμα να υπάρξουν κι από εκεί 17 θύματα323. Πολλά θύματα, «αντάρτες» κυνηγημένοι, βρίσκονταν νεκρά σε διάφορα μέρη του Διλάγγαδου, χωρίς να μπορούν να αναγνωριστούν ή να θαφτούν. Σε άλλες περιπτώσεις

τα πτώματα αναγνωρίζονταν περιστασιακά, όπως στην

περίπτωση του Χαράλαμπου Μπακακέα (Καπελλά), που βρέθηκε σκοτωμένος στην περιοχή Αιπέα324. Πολλοί έγιναν τροφή για τα κοράκια, όπως η μάνα του Χριστόφορου Λαμπρινέα. Πολλών ατόμων τα μέλη του σώματός τους εθεάθησαν να 317

μαρτ. 28, 91, παράρτ. 1 μαρτ. 31, 105, παράρτ. 1 319 μαρτ. 27, 85 κ.ε., παράρτ. 1 320 μαρτ. 27, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 28, 89-90, παράρτ. 1- μαρτ. 30, 93-94, 102-103, παράρτ. 1. Βλέπε και Γιάννης Λέφας, Χιλιάδες Τέσσερις…, 310-313. Για τη μετατροπή του σώματος σε τέτοια κατάσταση στον ελληνικό εμφύλιο βλέπε Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Η εμφύλια βία ως μήνυμα:…, 21-22, στην περίπτωση της Βορείου Ιρλανδίας A. Feldman, Formations of Violence: The Narrative of the Body and Political Terror in Northern Ireland, Chicago, University of Chicago Press, 1991 και σε περιπτώσεις στην αφρικανική ήπειρο γενικά βλέπε J. Abbink, M. De Bruijn, K. Van Walraven, Rethinking Resistance: Revolt and Violence in African History,Brill, 2003, ενώ ειδικά για Ρουάντα, Κόγκο και Μπουρούντι βλέπε το Ch. P. Scherrer, Genocide and Crisis in Central Africa: Conflict Roots, Mass Violence, and Regional War , Praeger, 2002. 321 μαρτ. 27, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 31, 114, παράρτ. 1 , όπου αναφέρεται ότι στη μνήμη των ντόπιων και των μελών των κρατικών δυνάμεων αναφερόταν ως «Σοφράς η σκοτώστρα». Βλέπε και μαρτ. 27, παράρτ. 1 322 μαρτ. 27, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 30, 95, παράρτ. 1 323 μαρτ. 28, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 27, ό. π., παράρτ. 1, η οποία αναφέρει περισσότερα θύματα από την πρώτη ομαδική εκτέλεση των 14 ατόμων. Το ίδιο συμφωνεί και η μαρτ. 30, 99-104, παράρτ. 1. Για ονόματα νεκρών βλέπε, αρχειακό υλικό αρ. 39, παράρτ. 2 324 μαρτ. 31, 111, παράρτ. 1 318

435

γίνονται διεκδικήσιμη βορά από τα λογιών όρνια, που πετούσαν στον ουρανό του Διλάγγαδου325, πράγμα ανήκουστο για τη μανιάτικη κοσμολογία326! Από τους νεκρούς, που οι ντόπιοι αναγνώρισαν, ήταν οι αριστεροί κάτοικοι των γύρω από το Διλάγγαδο μανιάτικων χωριών. Η Σοφία Φουντέα, η Στέλλα Φουντέα, ο Παναγιώτης Φουντέας, ο Σωκράτης Παλιατσέας, ο Σταύρος Παλιατσέας, η Πότα Παλιατσέα δυο άλλες γυναίκες, μάνα, Ρεβέκκα Αντωνέα, και η μάνα της Σταύραινα, όπως και μια άλλη κοπέλα στην ακμή της ηλικίας της κι αυτή, (Πουλίτσα), ο Κιτρινιάρης ο Βαγγέλης, η γυναίκα του, η Ερασμία η Κιτρινιάραινα, του Χρήστου του Παλιατσέα αδελφή, ένας γερο- Σωκράτης, ο Πότης, ένας Τσεριώτης, μιας κοπέλας ο πατέρας, ο Βασίλης ο Τζανετέας, Ο Νίκος Παπαδέας από τα Τσέρια, η γυναίκα του και τα παιδιά του αναφέρονται στο spiritus loci των ντόπιων, που παρακολουθούσαν ή και συμμετείχαν στα γεγονότα327. Στην τοποθεσία Μασουράκια του Διλάγγαδου το καλοκαίρι του 1949 σκοτώθηκαν ο Ιωάννης Γιαννέας, η Ελένη Γιαννέα, η Φιλάνθη Γιαννέα, ο Σωκράτης Σταματέας, η Σταματία, η Βαγγελιώ, γυναίκα του, όπως και η Δέσπω κι η Ευφροσύνη Σταματέα, κόρες. Ακόμα η Σταυρούλα Μπακακέα, η Ιουλία Ροχαλέα, η Πότα Ανδρέου. Λίγο νωρίτερα δυο γέροντες, ο Λυμπερέας κι ο Παναγιώτης Μαμουνέας, αμύνθηκαν,

αλλά

από

χειροβομβίδες,

που

τους

πετάχτηκαν

από

ψηλά,

σκοτώθηκαν328. Έντονα τα στοιχεία της έχει αφήσει, στο επίπεδο της εσωτερικής έριδας που αναπτύχθηκε και μέσα στους κόλπους των «ανταρτών», και μια περίπτωση έκτακτου ανταρτοδικείου στο Διλάγγαδο την περίοδο της καταδίωξης, σύμφωνα με το οποίο ο αριστερός Παντελής Αβραμέας καταδικάστηκε σε θάνατο κι εκτελέστηκε για προδοσία, επειδή διευκόλυνε τη φυγή χωροφυλάκων προς την Καρδαμύλη, οι οποίοι είχαν πρωτοστατήσει στη δολοφονία άμαχων πληθυσμών από τα Κολυμπιτσέϊκα329. Και το γεγονός αυτό ως μια προσπάθεια σκληρής εσωτερικής κομματικής πειθαρχίας μέσα στον παροξυσμό βίας και τρομοκρατίας ασφαλώς επιτείνει την τραγωδία του 325

μαρτ. 31, 114, παράρτ. 1 Βλ. Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη……., 162, 334-335, όπου για τις μανιάτικες αντιλήψεις η κατανάλωση σάρκας από αρπακτικά συνιστά μια ηθικά ανάρμοστη πράξη, προκαλώντας τουλάχιστον αμηχανία 327 μαρτ. 27, 85 κ.ε., παράρτ. 1- μαρτ. 28, ό. 91, παράρτ. 1- μαρτ. 30, 99-104, παράρτ. 1- μαρτ. 31, 111, παράρτ. 1 328 μαρτ. 27, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 31, 106, 107, 111, 114, παράρτ. 1. Ειδικά για την τελευταία περίπτωση των γερόντων πέρα από τις αναφερόμενες αξίζει να αναφερθεί κι η μαρτ. 17, 43-44, παράρτ. 1, όπου βλέπονται πράγματα από την αντίθετη σκοπιά, αυτή των κυβερνητικών δυνάμεων. Βλ. και Γ. Λέφας, Χιλιάδες Τέσσερις…, 305 κ.ε. 329 μαρτ. 30, 99-104, παράρτ. 1 326

436

κύκλου τρομοκρατίας. Τα ψυχολογικά όρια στους κυνηγημένους «αντάρτες» ήταν δυσδιάκριτα, καθώς μηχανισμοί επιθετικής άμυνας, ένστικτο αυτο-συντήρησης, ιδεολογική νομιμότητα και κανόνες στρατιωτικής πειθαρχίας διαπλέκονταν στις συνειδήσεις τους. Στη μνήμη των ντόπιων οι δολοφονίες ή οι εξαφανίσεις της Λεβεντέα Κατίνας, που την «πέτρωσαν» στου Κούσση, Κατσικέα Σταυρούλας, Κατσικέα Θοδώρας, που «πετρώθηκαν» στο Κυπαρρίσι, Φουντέα Σοφίας του Δικαίου, Σταυρούλας Μπακακέα, Πότας Ανδρέου και Ευφροσύνης Σταματέα, αναφέρεται ότι συνοδεύτηκαν από ομαδικούς ως επί το πλείστον βιασμούς330. Ανάμεσα στις γυναίκες νεκρούς στο Διλάγγαδο ήταν κι η γυναίκα του εκτελούντος χρέη γιατρού στο Βελιτσί, του Λυγίδη. Ο Λυγίδης ήταν βοτανολόγος, τελειόφοιτος του Πανεπιστημίου Αθηνών,

και

θεράπευε τους τραυματίες στο Βελιτσί με βότανα. Κι αυτός είχε μια παρόμοια τύχη, μια και σκοτώθηκε στην ευρύτερη περιοχή λίγους μήνες αργότερα. Η τρομοκρατία και ο κύκλος της στο Διλάγγαδο αποκτά μια ζωώδη μορφή, που εκφράζεται από τον επικυρίαρχο προς το θύμα του. Αυτή η τρομοκρατία στην περίπτωση του Διλάγγαδου αναγεννά τραυματικές εμπειρίες, επειδή, μέσω κυρίως της οικογένειας, στις δημόσιες συζητήσεις συνήθως προτιμάται η σιωπή ή η γενικολογία και η αποφυγή αναφοράς στα καθαυτό γεγονότα. Και κάτι τέτοιο συντηρεί το προσωπικό τραύμα ως «βιωμένη» εμπειρία.

330

Οι βιασμοί γίνονταν αντιληπτοί από άτομα κρυμμένα στις γύρω περιοχές. Βλ. μαρτ. 27, 85 κ.ε., παράρτ. 1- μαρτ. 31, 111, παράρτ. 1. Για τους βιασμούς και την ερμηνευτική τους στο πλαίσιο του ελληνικού εμφύλιου βλέπε Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Η εμφύλια βία ως μήνυμα:…, 15-19, ενώ μαρτυρίες γυναικών συγκριτικά με τον ελληνικό εμφύλιο κι αυτόν στην πρώην Γιουγκοσλαβία βλέπε R. Van Boeschoten, «The Trauma of War Rape: A Comparative View on the Bosnian Conflict and the Greek Civil War», History and Anthropology 14/1: 41-54, 2003. Για την ερμηνεία των μαζικών βιασμών στη διάρκεια των εθνοτικών συγκρούσεων της περιόδου 1991-1995 στην πρώην Γιουγκοσλαβία από τη σκοπιά των φεμινιστριών της πρώην Γιουγκοσλαβίας βλέπε το άρθρο της κροάτισσας φεμινίστριας V. Kesić, «Μουσουλμάνες, Κροάτισσες, Σέρβες, Αλβανές» στο Α. Αθανασίου (επιμ.), Φεμινιστική θεωρία και πολιτισμική κριτική, Αθήνα, Νήσος, 2006, 571-590. Για τη βία απέναντι στις γυναίκες στις αφροαμαερικάνικες κοινωνίες βλέπε G. Garfield, Knowing What We Know: African American Women's Experiences of Violence and Violation, Rutgers University Press, 2005. Προτείνουμε ακόμα μέσα σ’ αυτή την προβληματική και το Γ. Καρακατσιάνης, «Η ορατή κι η αόρατη βία στο πολιτισμικό υπόστρωμα της νοτιο-πελοποννησιακής μεταπολεμικής κοινωνίας: από τους ακραίους βιασμούς και τις διαστροφές με ζώα της εμφυλιακής δεκαετίας 40-50 στον «αόρατο» φόβο των δεκαετιών 50-60», Δοκιμές, (υπό δημ.)

437

5. ΜΙΚΡΕΣ ΤΡΑΓΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ: ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΩΝ «ΑΝΤΑΡΤΩΝ». Από το Μάρτιο του 1949 άρχιζε η ουσιαστική διάλυση του ΔΣΠ σε ομάδες «ανταρτών», που θα προσπαθούσαν μάταια να αυτο- προστατευτούν, αφού οι απώλειες του ΔΣΠ έφτασαν έως και το 100%331. Οι μανιάτες, στην προσπάειά τους να προστατευθουν, ακολουθώντας τον τοπικισμό τους, προσπάθησαν να επιστρέψουν στις περιοχές τους ως επί το πλείστον. Ο Ζαχαριάδης σε επιστολή του προς το Πολιτικό Γραφείο της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος Εργασίας της Αλβανίας, κάνοντας αναφορά στην Πελοπόννησο τον Αύγουστο του 1949 έγραφε: «Τα τμήματά μας στην Πελοπόννησο πάλαιψαν τρία χρόνια χωρίς να πάρουν ούτε δράμι τρόφιμα ενώ πολεμοφόδια πήραν μόνο μια φορά κάπου 15-20 τόνους. Τα τμήματα αυτά έφτασαν το Δεκέμβρη του 1948 τις 5 χιλιάδες και αντιμετώπισαν μια εξάμηνη προσπάθεια του εχθρού με οκταπλάσιες δυνάμεις. Ακόμα ο εχθρός στην Πελοπόννησο πριν αρχίσει την εκστρατεία του άλλαξε τον εγγλέζικο οπλισμό του με αμερικάνικο, για να μην μπορούν τα τμήματά μας να χρησιμοποιούν τα αμερικάνικα πολεμοφόδια, μια και έχουν εγγλέζικο οπλισμό. Αν μπορούσαμε να εφοδιάσουμε τα τμήματά μας στην Πελοπόννησο τις 5 χιλιάδες πολύ γρήγορα θα τις κάναμε δέκα χιλιάδες, θα κυριαρχούσαμε όχι μόνο στην ύπαιθρο μα και στις πόλεις και καμμιά εκστρατεία του εχθρού δεν θάφερνε αποτέλεσμα. Όταν όμως οι μαχητές μας μείναν με 3 μόνο σφαίρες κατά τουφέκι ο εχθρός κατάφερε να μας αναγκάσει να κομματιαστούμε στην Πελοπόννησο σε μικρές ομάδες που φυτοζωούν και κάνουν πόλεμο μόνο για να ζήσουν332». Ο Ζαχαριάδης περιέγραφε τις δύσκολες στιγμές των Πελοποννήσιων «ανταρτών» ασφαλώς μέσα σε ένα πνεύμα δικαιολόγησης της ήττας. Ο Εθνικός Στρατός σε συνεργασία με την ΕΑΟΚ συγκεκριμενοποιούσε τους στόχους του σε πρόσωπα «ανταρτών» και σε στρατηγικές εξόντωσής τους. Αυτές οι στρατηγικές γίνονταν πάντα εκ του ασφαλούς αναφορικά με τις ομάδες Σελινίτσας και Παναγίας 331

Γ. Μαργαρίτης, Ο εμφύλιος πόλεμος……, τ. Β’, 338, Ν. Μαραντζίδης, Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. 1946-1949, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2010, 96 332 ΑΣΚΙ, κ. 353, Φ. 20/3/49. Βλέπε και Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, Επίσημα Κείμενα, τ.6, 19451949, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα , 1987, 376-382, Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος…., 325-326

438

Γιάτρισσας- Αγίου Νικολάου333 και με τη μορφή προσχεδιασμένης παγίδας ύστερα από συνεννόηση με τους πληροφοριοδότες κάθε χωριού334. Τα επτά περίπου «καλά στελέχη» κατά την εκτίμηση του Ρογκάκου από το Μάιο του 1947335, που κρατούσαν τις τύχες του ΔΣΠ, μαζί με τα 5 περίπου πολύ ικανά κατώτατα αδυνατούσαν να συνεχίσουν τον αγώνα τους. Τον Απρίλιο του 1949 στα Πηγάδια- Βελιτσί οι Κ. Ξυδέας, Θ. Ξυδέας, Α. Καβαλιεράκης, Βασ. Σαμπατακάκης, Παν. Κωσταράκος, Χρ. Μωράκος, Μιχ. Μελετέας, Ν. Περδικέας, Π. Πετρουλέας, Δ. Κώνστας, Π. Κομπότης κρύβονταν με μικρούς πυρήνες «ανταρτών», ενώ στο νότιο Ταΰγετο βρίσκονταν οι πυρήνες των Δημ. και Περικλή Καστάνη336, Λαμπρινέα, Κ. Δημακέα, Θ. Κουμπαράκου και Σφακιανού- Αρετάκη

337

Παν.

. Το γραφείο

Α2 της Στρατιωτικής Διοίκησης Πελοποννήσου θεωρούσε επικίνδυνους κι είχε πρώτο στόχο για σύλληψη στον Ταΰγετο τον Γκιουζέλη, τον Κονταλώνη, τον Καμαρινό, τον Παπαδόπουλο, τον Μωράκο και τον Καστάνη και τους ιδιαίτερα φανατικούς αριστερούς λοχαγούς και διμοιρίτες338. Στις 26/3/1949 φαίνεται ότι σκοτώθηκε ο Γιώργης Αρετάκης- Σφακιανός. Μετά τις «εκκαθαρίσεις» στις 10/3/1949 ο Σφακιανός υποχωρούσε κρυβόμενος στον Ταΰγετο. Στις 26/3/1949 σκοτώθηκε στη σπηλιά «Βαγιολάγκαδο» ύστερα από προδοσία ανθρώπων από το χωριό Κότρωνας339. Στη σπηλιά σκοτώθηκαν και οι Δημ. Τσιριγώτης, η σύζυγός του Νικολέτα, ο Μιχάλης Τσιριγώτης και ο Γιάννης Καρυδόγιαννης340. Δεξιές μαρτυρίες τοποθετούν τη δολοφονία του Σφακιανού στις 26/4/1949, όταν «δύναμις της έδρας Δ.Χ. Γυθείου, Σταθμού Χωροφυλακής Γυθείου και ΜΕΑ, κατόπιν συμπλοκής εφόνευσαν 5 κομ/τας μεταξύ των οποίων και ο αρχικομμουνιστοσυμμορίτης Σφακιανός ή Αρετάκης εκ Κρήτης, επιθεωρητής συμμοριτισμού Πελοποννήσου. Εις

333

μαρτ. 17, 42-44, παράρτ. 1 μαρτ. 17, ό. π., παράρτ. 1 335 ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/φ.Πελοποννήσου/Φ24/2/119/1 336 μαρτ. 17, 42-44, παράρτ. 1- μαρτ. 31, 105, παράρτ. 1. Βλέπε επίσης και Δ. Καστάνης, Ένας από τους τελευταίους αντάρτες της Πελοποννήσου αφηγείται, Αθήνα 2005 337 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 581-584 338 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 88-89. Για κάποια χαρακτηριστικά μερικών από τα αναφερόμενα άτομα βλέπε τις μαρτ. 15, παράρτ. 1- μαρτ. 16, 35, παράρτ. 1 339 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 221. Βλέπε και μαρτ. 31, 113-114, παράρτ. 1 340 Βλέπε την αφήγηση της μαρτ. 16, παράρτ. 1, όπως και Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 221 αλλά και Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης), Θ. Γουλάκος,/Πελοπόννησος/Φ2/ 33Κ/ 7 334

439

χείρας ημετέρων περιήλθον 2 ατομικά όπλα και εν περίστροφον. Ετραυματίσθη ελαφρώς εις ΜΕΑ341». Το κεφάλι του Σφακιανού περιφερόταν στα χωριά της Μάνης καρφωμένο πάνω σε κοντάρια ως τρόπαιο νίκης, ενώ ο ίδιος εξέπεσε του βαθμού του από τον ελληνικό στρατό στις 8/11/1949 και μεταφέρθηκε με ΒΔ (ΒΔ/49) στην τάξη του

β’

στρατιώτη342. Το Μάρτιο του 1949 έγινε και η σύλληψη του Λεωνίδα Κωνστανταράκου. Ο Κωνστανταράκος είχε αναλάβει μυστική αποστολή, να περάσει κολυμπώντας τον Ισθμό, ώστε να μπορέσει να έρθει σε επαφή με το Αρχηγείο του ΔΣΕ στη Στερεά Ελλάδα. Αυτό έγινε ύστερα από εντολή του Ρογκάκου και του Γκιουζέλη, με σκοπό ο Κωστανταράκος να συνοδεύσει αποστολή. Όταν θα ξαναγύριζε στην Πελοπόννησο, με φορτίο πολεμικού υλικού και οπλισμού για το ΔΣΠ343, που θα έφτανε ατμοπλοϊκώς στην Πελοπόννησο, θα είχε επαναφέρει τη χαμένη σύνδεση του ΔΣΠ με το Αρχηγείο. Αυτό θα γινόταν, επειδή είχε χαθεί η επικοινωνία του ΔΣΠ με το Αρχηγείο του ΔΣΕ ύστερα από την εξαφάνιση των υπασπιστών του Γκιουζέλη, που χειρίζονταν τον ασύρματο344. Ο Κωνστανταράκος, παρότι άρρωστος και με ελάχιστο οπλισμό, προσπάθησε να περάσει κολυμπώντας τον Ισθμό. Αλλά εξαντλημένος και χωρίς όπλο, καθώς του έπεσε το πιστόλι, ζήτησε προστασία σε ένα σπίτι στην Κόρινθο. Αφού προδόθηκε, συλλήφθηκε κι οδηγήθηκε στην Τρίπολη, από όπου πέρασε από στρατοδικείο345. Κατά τις ανακρίσεις αρνήθηκε παντοιοτρόπως να αποκαλύψει το λόγο της προσπάθειάς του να διαπλεύσει τον Ισθμό346. Καταδικάστηκε δεκάκις εις θάνατο. Κάθε πρωί τον έβγαζαν δεμένο να βλέπει τις εκτελέσεις άλλων «ανταρτών» και λέγεται ότι, όταν πήγαν να τον εκτελέσουν, στις 27/5/1949, ανέφερε ότι

341

Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 266 εφ. Φωνή Λακωνίας, 5/3/1949. Ακόμα βλ. Αναμνήσεις- Χρονικά, περ. «Εθνική Αντίσταση», Ιούλης- Σεπτέμβρης 2003, 59. Το ότι όλοι οι εναπομείναντες «αντάρτες» στην ευρύτερη περιοχή της Μεσσηνίας κρύβονταν αποδεικνύεται κι από μαρτυρίες των δικαστικών πηγών. Βλέπε ενδεικτικά Πρωτοδικείο Καλαμάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις 1950, αριθ. 63, φ. 4, όπου κομμουνιστές κυνηγημένοι το 1949 κρύβονταν ολημερίς, «διότι, ως είχον ακούσει [ο μάρτυρας σε δίκη], ήσαν κομμουνισταί» 343 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 446 344 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 426 345 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 116 346 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 55, Α. Τσιγγούνης, Ο Συμμοριτοπόλεμος…, 209-210 342

440

«για μένα δεν υπάρχει ζωή μετά το θάνατο. Αν υπήρχε, και μέσα από τον τάφο θα σας πολεμούσα. Ζήτω το ηρωικό ΚΚΕ347». Το Μάρτιο μήνα σκοτώθηκαν και οι Μπασακίδης και Πρεκεζές, οι οποίοι αποτελούσαν σημαντικά εν γένει στελέχη για το ΔΣΠ348. Στις 12/4/1949 κατά τα επίσημα στοιχεία του Εθνικού Στρατού «λαμβάνει χώραν συνδεδυασμένη αιφνιδιαστική επίθεσις παρ’ Εθνικών Δυνάμεων εις περιοχήν Διλλάγγαδον Νοτίου Ταϋγέτου, όπου ευρίσκετο ΚΣ/κός Λόχος υπό τους Μωράκην και Καβαλιεράκην και έτεροι ΚΣ/ται διαφόρων άλλων υπηρεσιών, ως και 8 οικογένειαι ΚΣ/των. Κατά ταύτην ο ΚΣ/κός Λόχος κατώρθωσε να διαφύγη με ελαχίστας απώλειας, δι’ αφυλάκτου στενωπού, εις Τσέρια. Αι εθνικαί δυνάμεις επέτυχον την καταστροφήν των εγκαταστάσεων των ΚΣ/των και την ανεύρεσιν όλων σχεδόν των εναποθηκευμένων τροφίμων. Εκ των εκεί ευρισκομένων λοιπών ΚΣ/των πολλοί εφονεύθησαν και συνελήφθησαν349». Από τις αριστερές πηγές θεωρείται ότι στο Διλάγγαδο πραγματοποιήθηκε και η τελευταία μάχη του ΔΣΠ, καθώς η ομάδα Καβαλλιεράκη και Μωράκου βρισκόμενη στην ευρύτερη περιοχή, δεν είχε εξαντλήσει ακόμα τα πυρομαχικά της. Τονίζεται στις αριστερές πηγές το μένος των κυβερνητικών δυνάμεων, οι οποίες είχαν σπεύσει στην περιοχή από Άρνα, Γοράνους έως Γαϊτσιές κι Εξωχώρι350. Οι ίδιες αναφορές στο γεγονός μιλούν για 2 τραυματίες από την ομάδα Καβαλλιεράκη- Μωράκου και για 3 νεκρούς από τη μεριά του εθνικού στρατού ύστερα από δίωρη μάχη. Μάλιστα από μαρτυρία αναφέρεται ότι ο Καβαλλιεράκης τραυματίστηκε από δυνάμεις ΕΑΟΚ, που είχαν λάβει κι αυτές μέρος στην επιχείρηση351. Αμέσως μετά τη σύγκρουση η ομάδα του Καβαλλιεράκη ανέβαινε στον Αη-Λιά, την ψηλότερη κορυφή του Ταϋγέτου. Εκεί οι εθνικές δυνάμεις επανέλαβαν στο ίδιο μέρος την επιχείρηση στις 5-5-1949

347

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 446, Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 116-117 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 414 349 Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 87 350 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 571 351 μαρτ. 17, 44, παράρτ. 1 348

441

«κατά του ιδίου Λόχου ΚΣ/των, καθ’ ην ο Λόχος ο Λόχος ούτος καταδιωκόμενος, διελύθη και υπέστη σοβαράς απωλείας, εις την υψηλοτέραν κορυφήν του Ταϋγέτου, όπου ευρίσκετο εις ενέδραν Διμοιρία Στρατού»352. Μόλις εξαντλήθηκαν τα πυρομαχικά της ομάδας Καβαλλιεράκη- Μωράκου, ο λόχος διασπάστηκε σε μικρές ομάδες, με σκοπό να σωθεί. Σκοτώθηκαν 27 άτομα και έγιναν πολλές συλλήψεις353. Ο Μωράκος354, περνώντας από τις χαραδρώσεις στους όφρεις του ακόμα και το καλοκαίρι χιονισμένου Αη- Λιά, κατάφερε να γλιτώσει και να συνεχίσει τον αγώνα έως τις 2/8/1949, οπότε σκοτώθηκε355. Την άνοιξη εντέλει του 1949 βρέθηκε φαγωμένος από τα αγρίμια ο Λεωνίδας Μωράκος προς την περιοχή της Αναβρυτής. Πεινασμένο τον συνάντησε η ομάδα του Καστάνη, που , χτυπημένη κι αυτή από την πείνα356, δεν μπόρεσε να τον βοηθήσει παρά το ότι έψαξε για φαγητό. Και προσπάθησε λίγες μέρες αργότερα να του στείλει φαγητό με δυο μέλη της. Κι αυτά τα μέλη, που προφανώς δεν του είχαν στείλει το πρόχειρα διατηρημένο σε λίπος φαγητό, επειδή ίσως να το έφαγαν, βρέθηκαν κι αυτά νεκρά πιθανόν από δηλητηρίαση από την εν λόγω ακατάλληλη τροφή! Ας δούμε πώς περιγράφει το θάνατό του ένας από τους τελευταίους μαχητές του ΔΣΠ, που βρήκε το πτώμα του: «Να πω για το Μωράκο το Λεωνίδα, που πέθανε από την πείνα. Λοχαγός ήταν από τα μανιατοχώρια. Μια φορά, που είμαστε με τον Καστάνη, ενώ περπατάγαμε, ακούμε σε μια τσαχάλα θόρυβο. Κοιτάμε, είδαμε το Λεωνίδα το Μωράκο. Ο Καστάνης τον άκουσε. Είχε φάει από μελίσσι και τον είχε πειράξει. Τρέκλιζε. Τον βάλαμε σ’ ένα βράχο. Τι να του κάνουμε; Δεν είχαμε τίποτα. Τον αφήσαμε εκεί, για να πάμε να του φέρουμε κάτι να φάει και να τον περιποιηθούμε.. Φύγαμε και περάσαμε τον Ταΰγετο, για να βρούμε τίποτα να του πάμε. Στέλνουμε πράγματι δυο αντάρτες να του πάνε να φάει κάτι, που είχα βρει από κρυψώνα. Όταν ύστερα από δυο-τρεις μέρες πήγαμε να τους βρούμε και τους τρεις, βρήκαμε μονάχο του αυτόν στο βράχο, που τον αφήσαμε, πεθαμένο. Ο Μωράκος ήταν φαγωμένος από τα αγρίμια. Βρήκαμε το ρολόι του. 352

Στρατιωτική Διοίκησις Πελοποννήσου, Κομμουνιστοσυμμιτοπόλεμος ………, 87 -88 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 571 354 μαρτ. 16, 39, παράρτ. 1 355 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 571 356 Δ. Καστάνης, Ένας από τους τελευταίους αντάρτες της Πελοποννήσου αφηγείται, Αθήνα 2005, 129 353

442

Φαίνεται ότι οι δυο δεν του είχαν πάει τίποτα και τα φάγανε αυτοί οι ίδιοι! Εμένα αυτό το γεγονός τότε μου προκάλεσε πολύ μεγάλη εντύπωση. Τότε μάλιστα έφτιαξα ένα ποίημα για το Λεωνίδα το Μωράκο! Τον θάψαμε εκεί το Μωράκο. 357. Ο Καβαλλιεράκης, που τύγχανε

σεβασμού στο Γύθειο και την ευρύτερη

περιοχή358, γλίτωσε κι αυτός από τη συγκεκριμένη επίθεση και προδόθηκε, όταν κατέλυσε στην Πάνιτσα σε ένα σπίτι. Εκεί,

λέγεται ότι

ενώ έτρωγε με

βουλιμία, μια και βρισκόταν σε κατάσταση φοβερής ασιτίας, συνελήφθη από την αστυνομία. Μεταφέρθηκε στο Γύθειο

και εκτελέστηκε εκεί359. Το τέλος του

Καβαλιεράκη συνιστούσε και το τέλος της σύγκρουσης του ΔΣΠ στην Πελοπόννησο και δεν είναι τυχαίο, που αυτό το τέλος ταυτίζεται από τις αριστερές πηγές με το τέλος του Καβαλλιεράκη, ο οποίος αντικατόπτριζε το ανταρτικό ιδεώδες κατά τις αριστερές εν γένει μαρτυρίες. Τη νύχτα της 22/12/1948 προς 23/12/1948 ένα τσεχοσλοβάκικο (!) αεροπλάνο λέγεται στις ευρύτερες συζητήσεις αριστερών και δεξιών πηγών ότι συνετρίβη στη Ρογκοζενίτσα του Ταϋγέτου,

στο κέντρο δηλαδή των «ανταρτών» μετά την

καταστροφή των Ριζανών. Το αεροπλάνο προσπαθούσε να προσγειωθεί στην Καλαμάτα, αλλά δεν τα κατάφερε λόγω κακοκαιρίας. Δεν επέζησε κανείς από τους άντρες του αεροπλάνου, που κρέμονταν ακρωτηριασμένοι στα κλαδιά των δέντρων της Ρογκοζενίτσας360. Οι «αντάρτες» της περιοχής πήραν δολάρια, κοσμήματα και λίρες από τα πτώματα των επιβατών (!), αλλά ο Κώστας Ξυδέας και ο Γιώργης Παπαδόπουλος ως Διοικητής και Πολιτικός Επίτροπος του Αρχηγείου Ταϋγέτου αντίστοιχα, ζήτησαν από τους «αντάρτες» να παραδώσουν ό,τι σκυλεύτηκε για λογαριασμό του Αρχηγείου

357

μαρτ. 31, 115, παράρτ. 1. Χαρακτηριστικό είναι το ποίημα, που φτιάχτηκε από το Χριστόφορο Λαμπρινέα προς τιμή του Μωράκο, όταν ο πρώτος με την ομάδα του Καστάνη βρήκε το πτώμα του δεύτερου φαγωμένο από τα αγρίμια, βλέπε Χρ. Λαμπρινέα, Ποίημα προς τιμή του Λεωνίδα Μωράκου, αρχειακό υλικό αρ. 22, παράρτ. 2 358 για την προσωπικότητά του βλέπε μαρτ. 15, 28, παράρτ., μαρτ. 31, 113, παράρτ. 11. Για το τέλος του βλέπε Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 290, όπως και μαρτ. 17, 44, παράρτ. 1, όπου ο δεξιός πληροφορητής μας περιγράφει τη σύλληψή του. Βλέπε ακόμα μαρτ. 27, 84, παράρτ. 1 359 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο…, 289-290. Μάλιστα στη μεσσηνιακή Μάνη, όταν σκοτώθηκε ο Καβαλλιεράκης, αρχικά πιστεύτηκε ότι σκοτώθηκε ο Σ. Γιαννέας, επειδή ο τελευταίος του είχε δανείσει τα κιάλια του, που βρέθηκαν, όταν ο Καβαλλιεράκης συλλήφθηκε. Μια μέρα πριν συλληφθεί συναντήθηκε με τους Ζερβέα και Λαμπρινέα, από όπου ζήτησε επιτακτικά τροφή. Ο Χριστόφορος Λαμπρινέας ως ενεργό μέλος της ομάδας απόκρυψης τροφίμων στο Διλάγγαδο, έφυγε για να βρει τροφή, αλλά, όταν την επομένη προσπάθησε να συναντήσει τον Καβαλλιεράκη, κατάλαβε ότι ήταν αργά. Βλ.: μαρτ. 31, 106-107, παράρτ. 1 360 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 531

443

Πελοποννήσου και ουσιαστικά για τις ανάγκες όλων των «ανταρτών»361. Αυτό έγινε, αλλά πολλά άτομα δεν παρέδωσαν μέρος από ό, τι είχαν προλάβει να πάρουν από τα συντρίμμια του αεροπλάνου. Οι «λίρες του αεροπλάνου» είναι χαραγμένες στη μνήμη της φτωχής ντόπιας κοινωνίας, η οποία μεταφέρει αφηγήσεις ανεκδοτολογικού περιεχομένου, ενδεικτικές όμως του κλίματος των καιρών. Λέγεται από μαρτυρίες αριστερών κρατουμένων, μέσα στο ίδιο τοπικό ανεκδοτολογικό πνεύμα, που μυθοποιεί συνήθως καταστάσεις και τις παγιώνει επακόλουθα στη μετέπειτα μνήμη, σε μια δεξιά μαρτυρία μας ότι ο Κ. Ξυδέας προσπάθησε αργότερα, όταν η κατάσταση έγινε πολύ δύσκολη για τους τελευταίους «αντάρτες» του ΔΣΠ, φορτώνοντας έναν γάιδαρο με τις χρυσές λίρες από τα αεροπορικά συντρίμμια των Ριζανών, να διαφύγει στο Ταίναρο, από όπου θα προσπαθούσε, πληρώνοντας αδρά, για να μισθωθεί για λογαριασμό του πλεούμενο, να διαφύγει με ατμόπλοιο στην Αίγυπτο ή τη Μέση Ανατολή362. Κι αυτό, αφού λέγεται ότι πρωτίστως σκότωσε τους δυο «αντάρτες», με τους οποίους είχε κρύψει τις χρυσές λίρες του αεροπλάνου σε έναν τενεκέ363. Όμως και δεξιές μαρτυρίες παραδέχονται ότι τέτοιου είδους πληροφορίες αποτελούσαν ευρύτατα διαδεδομένες φήμες και μάλλον δεν άγγιζαν την πραγματικότητα, αλλά φωτογράφιζαν ανάγλυφα το ευρύτερο τοπικό πνεύμα, που οι φήμες αυτές μετεμφυλιακά έπλασαν364. Στις 13 Ιούνιου του 1949 δυνάμεις ΜΑΥ περικύκλωσαν την ομάδα του Ξυδέα στην τοποθεσία Λάκκα Καρβέλη, στα Πηγάδια του Ταϋγέτου. Ο Ξυδέας μαζί με τον Ν. Περδικέα έδωσαν μάχη, ώσπου να εξαντληθούν και τα τελευταία πυρομαχικά, αλλά μόλις τελείωσαν αυτά, σκοτώθηκαν από τις δυνάμεις ΜΑΥ. Το πτώμα του Ξυδέα μεταφέρθηκε στην Καλαμάτα επάνω σε μια σκάλα και διαπομπεύτηκε365, ενώ οι συγγενείς θυμάτων, που αίτιος για το χαμό των τελευταίων ήταν ο Ξυδέας, τον λοιδορούσαν ακατάπαυστα. Φρικτό τέλος είχε και η οικογένεια του Ξυδέα, συμπεριλαμβανομένου του αδελφού του, της μητέρας του, της γυναίκας του και των 361

Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 531-532 μαρτ. 17, 42, παράρτ. 1. Αυτό βέβαια διαψεύδεται από το Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 532-533, όπου αναφέρεται ότι τα χρήματα (1500 λίρες) παραδόθηκαν στο Αρχηγείο Πελοποννήσου και αργότερα δόθηκαν 25 λίρες μαζί με ποσό δολαρίων σε αξιωματικούς των τμημάτων κατά μαρτυρία του Γ. Κονταλώνη στον Α. Καμαρινό 363 μαρτ. 18, 52-53, παράρτ. 1- μαρτ. 22, 62, παράρτ. 1 364 μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1. Μάλιστα κατά τη μαρτυρία 31, 113, παράρτ. 1 η αναφορά στο γεγονός ότι ο Σταύρος Ζερβέας κουβαλούσε 40 περίπου μασουράκια λίρες, που τα ονόμαζε φωτογραφικά φιλμ στο Χριστόφορο Λαμπρινέα, προορίζονταν για προσπάθειες διάσωσης μελών του Αρχηγείου του ΔΣΠ. Δεν ξέρουμε κατά πόσο αυτές οι λίρες είχαν δυνητική ή πραγματική σχέση με τις ιστορίες που υφάνθηκαν αναφορικά με τις λίρες του αεροπλάνου στη Ρογκοζένιτσα 365 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 520,531-532. Βλέπε και μαρτ. 19, 56-57, παράρτ. 1 362

444

δυο παιδιών του, τα οποία ήταν εφτά και δυο χρονών αντίστοιχα366. Αυτοί όλοι από την εφαρμογή της «λευκής Περιστεράς» κι ύστερα από το Δεκέμβρη του 1948 οδηγήθηκαν στα βουνά του Ταϋγέτου από χωροφύλακες και ΜΑΥδες και εξοντώθηκαν367. Τον ίδιο μήνα στο Γύθειο εξουδετερώθηκε από τη Χωροφυλακή Γυθείου κι ο αντάρτικος μηχανισμός της κεντρο- ανατολικής Λακωνίας με τη σύλληψη του Δημ. Σταματάκου- Μπελίνη368 και του πολιτικού επιτρόπου της περιοχής Ξεν. Γκουγκούτση369. Μάλιστα μαρτυρίες υποστηρίζουν ότι τελικά ο Μπιλίνης αυτοκτόνησε, δίνοντας τέλος στην ζωή του μόνος του, όταν κυκλώθηκε κυνηγημένος σε μια σπηλιά370. Το τέλος των Ρογκάκου και Γκιουζέλη τον Αύγουστο του 1949 αποτέλεσε και το κύκνειο άσμα του ΔΣΠ. Ο Ρογκάκος συνελήφθη κι αυτός στον Πάρνωνα, στην περιοχή Μπουρμπουλόρεμα του χωριού Πλατανάκι και το κεφάλι του καρφώθηκε σε παλούκια, για να μεταφερθεί στην Τρίπολη ως λάφυρο κι αποδεικτικό για είσπραξη λύτρων371. Ο μικρασιάτης, Ζαχαριάδη,

μετεκπαιδευμένος στο Μπούλκες και πιστός στη γραμμή

Γκιουζέλης372 σκοτώθηκε ή αυτοκτόνησε, για να μην πιαστεί

αιχμάλωτος, στις 31/8/1949 στο Καστόρι Λακωνίας373. «Εκεί εξωντώθησαν και οι κομ/ρίται Ζερβέας Σταύρος, εξ Εξωχωρίου Καλαμών και Παναγιωτόπουλος Στέφανος, έμπορος εξ Αθηνών. Ως διεπιστώθη ο εξοντωθείς ως άνω Παναγιωτόπουλος είναι ο Αρχικ/ρίτης Στέφανος Γκιουζέλης, Υποστράτηγος Διοικητής Κ/Σ Μεραρχία Πελοποννήσου και μέλος του Ανωτάτου Πολεμικού Συμβουλίου του Δ.Σ. Η αναγνώρισις εγένετο παρουσία αξιωματικού Χωροφυλακής και Στρατού υπό 366

Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 291, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 520 μαρτ. 12, 22-23, παράρτ. 1 368 μαρτ. 15, 29, παράρτ. 1 369 Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 272 370 μαρτ. 21, 60, παράρτ. 1 371 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 423-424, Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 161, Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 117. Ο Ρογκάκος μάλιστα λίγο πριν πεθάνει λέγεται ανεκδοτολογικά ότι βρήκε έναν βοσκό και του παρέδωσε ένα έγγραφο, που του είχε παραδώσει ο Γιάννης Παπαδόπουλος σχετικά με το αεροπλάνο, που είχε καταπέσει στη Ρογκοζένιτσα, και αφορούσε τη διάθεση των χρυσών λιρών, οι οποίες έφτασαν στα χέρια του ΔΣΠ. Αυτό το έγγραφο κατ’ εντολή του Ρογκάκου παραδόθηκε από το βοσκό πολύ αργότερα στην ΠΕΑΕΑ Σπάρτης κι αναφέρει ότι στα χέρια του ΔΣΠ έφτασε έναν μέρος των χρημάτων του αεροπλάνου. Βλ. μαρτ. 22, ό. π., παράρτ. 1 372 για την ελεγκτική διάθεση από κατώτερα στελέχη κυρίως του ΔΣΠ εναντίον Γκιουζέλη βλ. Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 424-426 και Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., 80-82 373 Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 294, Γ. Λέφας, Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου…, 249-251, Κ. Παπακωνσταντίνου, «Νεκρή μεραρχία», .., 530-531 367

445

Συμ/των μετακληθέντων εκ του Στρατοπέδου Τριπόλεως και ανηκόντων εις το επιτελείον του εξοντωθέντος Αρχικ/ρίτου»374. Αναφέρεται μάλιστα ότι μια μέρα πριν σκοτωθεί ο Γκιουζέλης, κάνοντας κριτική για την ήττα του ΔΣΕ είπε ότι «ο

Δημοκρατικός

στρατός

δεν

ηττήθηκε

στο

Γράμμο..

ηττήθηκε

στην

Πελοπόννησο…Αν κρατούσαμε εμείς εδώ, όπως είχαμε τη δυνατότητα να το κάνουμε ακόμα και αν δεν ανεφοδιαζόμασταν από το Γενικό Αρχηγείο με πυρομαχικά, ούτε η Ρούμελη, ούτε η Θεσσαλία και η Ήπειρος, ούτε ο Γράμμος θα πέφτανε… Δεν μας εγκατέλειψε κανείς.. Μας δολοφόνησε η δυσμενής για το σοσιαλιστικό στρατόπεδο διεθνής συγκυρία.. Την ευθύνη, βέβαια, για τη βίαιη επιστράτευση που κάναμε την έχει ο Ζαχαριάδης κι εγώ…»375. Ο «πολύ κουρασμένος άνθρωπος»376 Γκιουζέλης είχε κοντά του και τον Ζερβέα377, ο οποίος είχε και 40 λίρες μαζί του, τις οποίες έκρυβε επιμελώς από τους άλλους νεότερους «αντάρτες»378. Εκτιμήσεις θεωρούν ότι με τα χρήματα αυτά ένας πυρήνας υπό τον Γκιουζέλη από τον Απρίλιο του 1949 ίσως να προσπαθούσε να περάσει στη Στερεά Ελλάδα, για να έρθει σε επαφή με το κεντρικό Αρχηγείο του ΔΣΕ379. Η τελευταία ομάδα «ανταρτών», που κρυβόταν στον κεντρικό και νότιο Ταΰγετο, ήταν η ομάδα του Καστάνη380. Ο Χριστόφορος Λαμπρινέας με τον Καστάνη, ο Σταύρος ο Μιχαλακάκος, ο Κώστας ο Δημακέας από την Καστάνια, ο Περικλής , ο αδελφός του, ο Μήτσος ο Χρονόπουλος κι ένα παιδί από την Ηλεία ήταν τα μέλη της ομάδας αυτής, που περιπλανιόταν μέσα από κακουχίες, ωσότου να παραδοθούν στα

374

Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……, 273 Τα λόγια αυτά του Γκιουζέλη, που εξηγούν και την επίσημη άποψη για την ήττα του ΔΣΠ από τον Επιτελικό Διοικητή του, όταν ο ΔΣΕ εγκατέλειψε το Γράμμο και τμήματά του πέρασαν στην Αλβανία, μαρτυρούνται από τον αυτόπτη μάρτυρα Αρίστο Kαμαρινό, που ήταν με τον Σ. Γκιουζέλη, το Σ. Μερεκούλια και το Σ. Ζερβέα. Βλέπε Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος…., 586-587 376 μαρτ. 31, 107, 113, παράρτ. 1 377 μαρτ. 31, ό. π., παράρτ. 1, όπου παρακολουθούμε στοιχεία για την περιπλάνηση του Ζερβέα στο Διλάγγαδο 378 μαρτ. 31, ό. π., παράρτ. 1 379 μαρτ. 31, ό. π., παράρτ. 1 380 Δ. Καστάνης, Ένας από τους τελευταίους αντάρτες της Πελοποννήσου αφηγείται, Αθήνα 2005, 45 κ.ε. 375

446

τέλη του 1949, όταν πια, όπως έμαθαν εκ των υστέρων από το Χρήστο Καστάνη, που πρώτος παραδόθηκε, είχε δοθεί από την Κυβέρνηση χάρη381. Έτσι τα μέλη της ομάδας παραδόθηκαν και δεν αντιμετώπισαν την ταλαιπωρία των φυλακών, που ταλάνισε άλλους μανιάτες, που πιάστηκαν ή παραδόθηκαν. Μέσα στις κακουχίες της περιπλάνησης των υπό διωγμό μανιατών «ανταρτών» περιλαμβάνονταν η «λούφα» 8 μερόνυχτων με σχεδόν μηδαμινή τροφή και νερό, η ανακάλυψη τροφής με χίλιους απίθανους τρόπους ή και ο ύπνος κατά τη διάρκεια του περπατήματος (!). Ας θυμηθούμε την περιγραφή μαχητή του ΔΣΠ, που ο σύντροφός του περπατούσε και κοιμόταν382. Από τα στελέχη του ΔΣΠ ελάχιστα πλέον βρίσκονται στην ζωή. Από τα στελέχη του ΔΣΠ ο Αρίστος Καμαρινός γλίτωσε και περιπλανήθηκε κρυμμένος, ώσπου να περάσει στη Σοβιετική Ένωση και να επιστρέψει στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1980, όπως και ο συμμαθητής του Κατσαρέα στη Σχολή Ευελπίδων Γ. Κονταλώνης, που επέζησε και «πλούτισε» ως έμπορος αργότερα στον Πειραιά383. Από τους μανιάτες «αντάρτες» του ΔΣΠ ένας πολύ μικρός αριθμός επέζησε μετά τη δεκαετία του 1950. Κι αυτοί φαίνεται να μετέφεραν την τραυματική εμπειρία τους στην οικογενειακή τους παράδοση. Το τέλος των μανιατών στελεχών του ΔΣΠ σήμαινε και το επίσημο τέλος του εμφύλιου ως τέτοιου. Η δίχως έλεος συμπεριφορά στους αμετανόητους «αντάρτες» σήμαινε για τους νικητές την απόλυτη πάταξη του κομμουνισμού. Η Μάνη θα «καθάριζε» από τέτοιου είδους νοοτροπίες εξ ολοκλήρου. Από τη στιγμή αυτή όμως θα άρχιζε για την περιοχή μια νέα φάση στο πλαίσιο της «κουλτούρας της βίας» στον τόπο, που εκφραζόταν από τα συλλογικά τραύματα, τα οποία με τη σειρά τους χαράχτηκαν στους ανθρώπους της περιοχής. 6.

Η

ΠΡΑΚΤΙΚΗ

ΤΩΝ

ΜΑΖΙΚΩΝ

ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΩΝ

ΚΑΙ

ΤΩΝ

ΕΚΤΑΚΤΩΝ ΣΤΡΑΤΟΔΙΚΕΙΩΝ Μια μεγάλη πληθώρα από «αντάρτες» τελικά δολοφονήθηκαν ή συλλήφθηκαν από το στρατό και τις ΜΑΥ, όπως επί παραδείγματι ο Γιάννης Δ. Γιανννόπουλος από τη

381

μαρτ. 31, 105, 108-109, παράρτ. 1 Βλέπε σημείωση 89. Για μια ακόμη περιγραφή της τραγικότητας αυτής βλέπε και μαρτ. 31, 106108, παράρτ. 1. 383 μαρτ.25, 71, παράρτ 1 - μαρτ. 18 , 55, παράρτ. 1- μαρτ. 27, 86, παράρτ. 1 382

447

Μελιτίνη384, το κεφάλι του οποίου μεταφέρθηκε στην πλατεία «Φτιαλίνα» της Άρνας, «για να παίξουν ποδόσφαιρο οι γονείς του»385, ή και η Χωροφυλακή! Η μεγάλη πλειοψηφία των μανιατών αγωνιστών ή σκοτώθηκε κατά τις συλλήψεις και το «κεφαλοκυνηγητό» στα βουνά του Ταϋγέτου και κυρίως του Πάρνωνα, φυλακίστηκε και παραπέμφθηκε

ή

στο έκτακτο στρατοδικείο Τρίπολης, όπου

εκτελέστηκε, χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα, όπως στους μαχητές του ΔΣΕ οι οποίοι μπόρεσαν να φύγουν μέσω Αλβανίας και Γιουγκοσλαβίας προς τις σοσιαλιστικές χώρες, για φυγή εκτός Πελοποννήσου. Την τελευταία τύχη είχαν ενδεικτικά ο Ντίνος Η. Βρεττάκος386, που εκτελέστηκε από το Στρατοδικείο Τρίπολης στις 21/3/1949, ο Παναγιώτης Γ. Γεωργουλόγιαννης, που εκτελέστηκε από το ίδιο στρατοδικείο στις 24/8/1949387 και ο Μιχάλης Γιδάκος από το Φλομοχώρι, ο οποίος είχε εκτελεστεί από το 1948388. Άλλοι, όπως ο Βασίλης Σαμπατακάκης, φυλακίστηκαν και επέζησαν389. Σ’ αυτή την κατηγορία εντάσσονταν πολλοί νεότεροι σε ηλικία «αντάρτες»390. Μια έξυπνη τακτική, για να γλιτώσει το θάνατο ένας «αντάρτης», που είχε συλληφθεί, ήταν να δηλώσει στο στρατοδικείο ότι είχε ο ίδιος παραδοθεί391. Αυτό μπορούσε να το ισχυριστεί την περίοδο της φυλακίσεώς του και, όταν μεταφερόταν στις φυλακές Τρίπολης392. Η παρατεταμένη ισχύς του νόμου 509/1947, που έθετε το ΚΚΕ εκτός νόμου, και η παράλληλη διατήρηση του μεταξικού νόμου 375/1936 «περί κατασκοπείας» έδιναν τη δυνατότητα σε καταδίκες «ανταρτών» από έκτακτα στρατοδικεία393. Η κατάσταση στις φυλακές της Τρίπολης υπήρξε δραματική. Αναφέρεται στη μνήμη αριστερών, ασφαλώς με μια απλουστευτική στρογγυλοποίηση, ότι περίπου 2.500

Πελοποννήσιοι αριστεροί νεαρής ηλικίας εκτελέστηκαν εκεί394. Ακριβή

384

εφ. Η Φωνή της Λακωνίας, Σπάρτη 2/4/1949 περιοδ.« Εθνική Αντίσταση», Ιούλης- Σεπτέμβρης 2003, Αναμνήσεις- Χρονικά, 60 386 εφ. Σημαία Καλαμάτας, 25/3/1949 και 4/4/1949 387 εφ. Αλήθεια Τρίπολης, 29/8/1949 388 εφ. Αλήθεια Τρίπολης, 1/2/1948, 8/2/1948 389 μαρτ. 15, 28, παράρτ. 1 390 Βλέπε τις μαρτ. μαρτ. 15, παράρτ. 1- μαρτ. 16, παράρτ. 1- μαρτ. 31, παράρτ. 1, που ήταν όλοι τους νέοι μαχητές, οι οποίοι συνελήφθησαν, και τη μαρτ. 17, παράρτ. 1, που καταδείχνει το πώς ένας νέος σε ηλικία, μέλος της ΕΑΟΚ περιέγραφε τις συλλήψεις 391 μαρτ. 15, 32 κ.ε., παράρτ. 1- μαρτ. 16, 36 κ. ε., παράρτ. 1 392 μαρτ. 15, ό. π., παράρτ. 1 393 D. Eudes, Οι καπετάνιοι. Ο ελληνικός εμφύλιος…, 522-523 394 Βλέπε το γενικό πλαίσιο των μαρτ. 16 και 27, παράρτ. 1. Η μελέτη των αρχείων στα ΓΑΚ Μεσσηνίας μπορεί να μας καταδείξει έναν δρόμο των κρατουμένων στη Μεσσηνία, ο οποίος περιλάμβανε τις φυλακές Καλαμάτας, Τρίπολης, Κορίνθου, Ναυπλίου, Μακρονήσου, Γυάρου. Ενδεικτική αναφορά σε συγκριτική βάση για τους κρατουμένους Πύλου της ίδιας περιόδου βλέπουμε 385

448

στοιχεία από το Υπουργείο Δικαιοσύνης αναφέρουν ότι τον Αύγουστο του 1949 οι κρατούμενοι του Στρατοπέδου της Τρίπολης ανέρχονταν σε 1514, εκ των οποίων 359 ήταν γυναίκες και 200 ήταν αγόρια ηλικίας από 14 έως 19 ετών395. Με τις εκτελέσεις κρατουμένων, που βρίσκονταν εκεί, μειώθηκε το δυναμικό της χώρας, που βρισκόταν σε αλκή και μπορούσαν να προσφέρουν πολλά στη μετεμφυλιακή κοινωνία. Ταυτόχρονα προκλήθηκαν μεγάλες οικογενειακές ταραχές, καθώς η ορφάνια στις αριστερές οικογένειες ενέτεινε και το κοινωνικό τους μίσος εναντίον της έννοιας του αστικού κράτους. Η τραγικότητα των καταστάσεων για τους «αντάρτες» στην Τρίπολη εντεινόταν και από το γεγονός ότι η «ρουφιανιά» αναμεταξύ τους καλλιεργείτο άρδην με σκοπό την ατομική σωτηρία τους. Πολλοί σύντροφοι πρόδιδαν, αποκάλυπταν αληθινές ή έπλαθαν πλαστές κατηγορίες για άλλους συντρόφους τους, είτε για να γλιτώσουν οι ίδιοι ή άλλοι σύντροφοί τους, είτε για να εξανδραποδίσουν κάποιον από τους συντρόφους τους για ποικίλους λόγους396. Η ζωή λοιπόν ακολουθούσε κι εκεί μια νέα δυναμική σε έναν νέο κοινωνικό χώρο, όπως ήταν η φυλακή397. Η διαμονή εκεί γινόταν σε σκηνές. Δημιουργούνταν παράλληλα κατάλογοι για εκτοπίσεις στη Λέρο ή και στη Μακρόνησο398. Οι πιο τυχεροί μπορούσαν να σταλούν σε δίκη σε άλλη περιοχή399. Μπορούσαν δηλαδή να ζητήσουν να δικαστούν σε άλλη περιοχή κι η επιθυμία τους να πραγματοποιηθεί. Κι αυτό γινόταν σίγουρα σε Μανιάτες και Γυθειώτες, καθώς οι τελευταίοι δεν ήθελαν επ’ ουδενί να δικαστούν στην περιοχή τους, όπου η ζωή τους θα βρισκόταν σε πιο μεγάλη απειλή από συντοπίτες τους οργισμένους κι ορκισμένους δεξιούς, οι οποίοι ήξεραν την πολιτεία των «ανταρτών» ή τους κατηγορούσαν για ποινικά αδικήματα στο Ι.Μ. Γρηγοροπούλου- Ν. Κοντογιάννης, «Οι ποινικές φυλακές στο Φρούριο Πύλου («Νεόκαστρον») μέσα από τις αρχειακές πηγές», Πελοποννησιακά, Τόμος ΚΖ’- 2003-2004, 86-87, ενώ για τους μανιάτες υπήρχε η προτίμηση να δικάζονται εκτός της γύρω περιοχής, αλλά εντός της Πελοποννήσου [βλ. μαρτ. 15, 32 κ.ε., και 16, 36 κ.ε., παράρτ. 1] 395 Τ. Βερβενιώτη, «Μνήμες και αμνησίες των αρχείων και των μαρτυριών για τον ελληνικό εμφύλιο. Η Αθήνα και η επαρχία, η ηγεσία και τα μέλη» στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Τ. Βερβενιώτη, Ευ. Βουτυρά, Β. Δαλκαβούκης, Κ. Μπάδα, Μνήμες και λήθη…, 91 396 μαρτ. 16, 36 κ.ε., παράρτ. 1 397 για τις εξουσιαστικές σχέσεις στις φυλακές και μια ερμηνεία τους για την περίοδο αυτή βλέπε M. E. Kenna, «Αντιφρονούντες και κοινωνική οργάνωση- Φυλακή, εξορία και στρατόπεδο συγκέντρωσης», στο Χ. Φλάισερ, Η Ελλάδα ‘ 36- ‘ 49……, 308-320. Σχετικά με μαρτυρίες από την παρουσία πολιτικών κρατουμένων στη φυλακή βλέπε ενδεικτικά Π. Βόγλης, Η εμπειρία της φυλακής και της εξορίας. Οι πολιτικοί κρατούμενοι στον εμφύλιο πόλεμο, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2003 και Τ. Βερβενιώτη, Διπλό Βιβλίο. Η αφήγηση της Σταματίας Μπαρμπάτση. Η ιστορική ανάγνωση, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2003. Ο Βόγλης υπολογίζει τον αριθμό των κρατουμένων αντρών και γυναικών, που βρίσκονται έγκλειστοι την περίοδο 1947-1949 σε φυλακές και στρατόπεδα σε 50.000 περίπου. 398 Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α΄, 425,431, 436, 437, όπου εκεί βασανίστηκε και δολοφονήθηκε τον Αύγουστο του 1949 ο μανιάτης Γιώργος Σαμπατάκος από τον πάνω Καρέα Οιτύλου, επειδή δεν είχε υπογράψει δήλωση μετανοίας 399 μαρτ. 15, 33, παράρτ. 1

449

εναντίον δεξιών400. Σ’ αυτή την περίπτωση το παράδειγμα του Μούρτζινου, που, μόλις ελευθερώθηκε, θέλησε ανεπιτυχώς, την ώρα που θα έφευγε το καράβι από το Γύθειο,

να μη μείνει καμιά στιγμή μόνος έξω στην πόλη του Γυθείου, είναι

χαρακτηριστικό, όπως σημειώνει αρχηγός αποσπασματάρχης της ΕΑΟΚ, που τον σκότωσε, ύστερα από συνεννόηση με τους αστυνομικούς. «Ο Μούρτζινος δεν ήθελε να φύγει, ήθελε να βγει Τετάρτη, επειδή τότε είχε καράβι στο Γύθειο. Δεν ήθελε να βγει ελεύθερος στο Γύθειο. Ζήτησε από την εισαγγελία να βγει και να τον παραλάβει αμέσως η αστυνομία, για να τον ανεβάσει στο καράβι401.» Ο ίδιος λοιπόν πιάστηκε και σκοτώθηκε από τους «χίτες» μέσα στο καράβι, που τον επιβίβασαν οι αστυνομικοί. Η πληροφορία στους κρατούμενους για ύπαρξη καταλόγων, που προέβλεπαν ελευθέρωση κρατουμένων, υπήρξε μια όαση για τους απελπισμένους κρατούμενους, καθώς σήμαινε και αποφυγή εκτέλεσης402. Σωτηρία από την εκτέλεση σήμαινε και η καταδικαστική απόφαση με ψήφους 3/2, καθώς το Συμβούλιο Χάριτος σε τέτοιες περιπτώσεις απένειμε χάρη στους καταδικασθέντες403. Παράλληλα οι συγγενείς των κρατουμένων «ανταρτών» βρίσκονταν κι αυτοί ως επί το πλείστον φυλακισμένοι σε άλλες περιοχές και σε άλλα στρατόπεδα404. Μόνο οι προσωπικές σχέσεις και γνωριμίες- συνήθως με την παρουσία χωριανών Μανιατών, που βοηθούσαν τους συγχωριανούς τους- ή και το νεαρό της ηλικίας του «αντάρτη»405 μπορούσαν να εξομαλύνουν για κάποιους «αντάρτες» την κατάσταση και να τους οδηγήσουν σε λιγότερα βάσανα και στη σωτηρία406. Δεν λείπουν και οι συγκινητικές περιπτώσεις, όπου η αδελφή βλέπει λίγο πριν την εκτέλεση του αδελφού της τον ίδιο να της χαϊδεύει απαλά τα μαλλιά407. Όσοι πολιτικοί κρατούμενοι έβρισκαν τη δυνατότητα να

400

μαρτ. 15, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 18, 53-54, παράρτ. 1 402 μαρτ. 16, 36 κ.ε., παράρτ. 1 403 μαρτ. 16, ό. π., παράρτ. 1 404 μαρτ. 15, 33, παράρτ. 1- μαρτ. 16,ό. π., παράρτ. 1 405 μαρτ. 16, ό. π., παράρτ. 1 406 μαρτ. 15, 33, παράρτ. 1 407 μαρτ. 27, 85, παράρτ. 1 401

450

προβούν σε εξαγορά ποινής έπρεπε να διαθέτουν συνήθως πάνω περίπου από ένα εκατομμύριο δραχμές408. Οι εκτελέσεις στην Τρίπολη γίνονταν τις πρωινές ώρες, κατά τις 4 π.μ. και αυτή την ώρα όλοι οι κρατούμενοι είχαν μια τεράστια αγωνία, περιμένοντας αν η επόμενη φορά, που ο φρουρός θα έπαιρνε άτομα για εκτέλεση, θα έπαιρνε και τον καθένα από αυτούς409. Η αγωνία κορυφωνόταν, όταν ο δεσμοφύλακας άνοιγε την πόρτα για να ανακοινώσει τις επόμενες εκτελέσεις410. Όλοι κρέμονταν εκείνη την ώρα από το στόμα του υπαστυφύλακα Κόκκινου, για να αναφερθούμε σε μια καταγεγραμμένη περίπτωση,411, που κατέφτανε, για να ανακοινώσει τα ονόματα των επόμενων κατά τη σειρά ατόμων προς εκτέλεση. Και γι’ αυτό κοιτούσαν από το φινιστρίνι της φυλακής, ώστε να «κλέψουν» από την κίνηση του στόματός του τα επόμενα ονόματα, που θα τους έδιναν μια πρόσκαιρη χαρά ή θα τους βύθιζαν σε συναισθήματα, που προσιδιάζουν στον άνθρωπο, όταν αυτός διαισθάνεται ότι η ζωή του τελειώνει. Αυτά περιγράφονται ζωηρά από φυλακισθέντα: «Κάθε πρωί ακούγαμε το στρατιωτικό αμάξι, που ερχότανε για εκτέλεση. Το είχαμε γνωρίσει από τον κρότο της μηχανής. Και σηκωνόμαστε όλοι στο φινιστρίνι της πόρτας να δούμε τον υπαστυφύλακα, που θα ερχόταν να φωνάξει ποια ονόματα ήταν για εκτέλεση.412» Μόνο όταν η Σοβιετική Ένωση, Ευρωπαϊκές χώρες και διεθνείς οργανώσεις σκλήρυναν τα διαβήματά της στον ΟΗΕ και στην ελληνική κυβέρνηση για αναστολή των εκτελέσεων στην Ελλάδα, οι εκτελέσεις σταμάτησαν από το στρατόπεδο της Τρίπολης στα τέλη Οκτωβρίου του 1949413.

Η είδηση αυτή αρχικά δεν έγινε

πιστευτή στο στρατόπεδο και στους κρατούμενους, καθώς μάλιστα η Χωροφυλακή δεν είχε πληροφορηθεί το γεγονός της αναστολής και είχε στείλει κανονικά τα υπηρεσιακά της αυτοκίνητα για αυτό το σκοπό. Η αναστολή των εκτελέσεων γέμισε

408

Αρχείο Πρωτοδικείου Καλαμάτας, Έκθεση Γραμματέως 1947-1948, αριθ. 57, Εγγύηση αποφυλακίσεων διά προσωρινήν απόλυσιν μεσσήνιου κρατουμένου στη Μακρόνησο, όπου δίνεται το ποσό του 1.200.000 δραχμών για προσωρινή αποφυλάκιση 409 μαρτ. 16, 33, παράρτ. 1- μαρτ. 27, 86, παράρτ. 1, όπου περιγράφεται άλλη μια δραματική κατάσταση 410 μαρτ. 16, ό. π., παράρτ. 1 411 μαρτ. 16, ό. π., παράρτ. 1 412 μαρτ. 16, 37, παράρτ. 1 413 μαρτ. 16, ό. π., παράρτ. 1

451

με χαρά τους κρατούμενους, που από εκεί ο καθένας ακολούθησε την ατομική του πορεία, συνήθως γεμάτη φυλακές και εξορίες414.

414

μαρτ. 15, 33, παράρτ. 1- μαρτ. 16, ό. π., παράρτ. 1

452

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Ο

ΕΜΦΥΛΙΟΣ

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ,

ΜΕΤΑ

ΒΕΝΤΕΤΑ

ΤΟΝ

ΚΑΙ

ΕΜΦΥΛΙΟ:

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΗΣ

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΜΝΗΜΗΣ

ΤΟΥ

ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΣΤΗ ΜΑΝΗ 1. ΣΤΟΙΧΕΙΑ

ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ

ΚΑΙ

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΕΣ

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΣΤΗ ΜΑΝΗ Έχοντας υπόψη τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις στη Μάνη τη δεκαετία 19401950, μπορούμε να παρατηρήσουμε να αναπτύσσονται στην περιοχή κάποιες ζώνες ιδιαίτερης

κοινωνικής,

πολιτικής

κι

οικονομικής

ανάπτυξης.

Βασικά

θα

παρατηρούσαμε α)μια παράκτια ζώνη, που περιλαμβάνει τα χωριά, τα οποία βρίσκονται κι αναπτύσσουν την καθημερινή κοινωνικο-οικονομική ζωή τους γύρω από τη θάλασσα από την Καρδαμύλη (μεσσηνιακή Μάνη), το Οίτυλο, την Αρεόπολη και το Γερολιμένα (μέσα Μάνη), το Δρυαλί, τον Κότρωνα και το Γύθειο (προσηλιακή Μάνη) και β)μια ορεινή ζώνη, που βρίσκεται κι αναπτύσσεται υψομετρικά στη μανιάτικη ενδοχώρα (Προσηλιακή κι Αποσκιαδερή) προς τον Ταΰγετο από τα Τσέρια και το Εξωχώρι της μεσσηνιακής Μάνης ως τον Πολυάραβο ή και την Άρνα από τη Λακωνική πλευρά. Στην παράκτια ζώνη μπορούμε να διακρίνουμε α) μια υπο-ζώνη, όπου η ελιά παίζει τον πιο καθοριστικό ρόλο στην οικονομική ζωή των κατοίκων και β) μια υπο-ζώνη, όπου κυριαρχεί η πέτρα και τα εισοδήματα των κατοίκων είναι πολύ πιο πενιχρά και στηρίζονταν στη ορεινή γεωργία κα τη κτηνοτροφία. Η υπο-ζώνη της ελιάς περιλαμβάνει την ευρύτερη περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης, ενώ η υπο-ζώνη της πέτρας την ευρύτερη περιοχή της μέσα Μάνης. Με βάση τις παραπάνω οριοθετήσεις είναι εύκολο να παρατηρήσουμε ότι στην παράκτια ζώνη και κυρίως στην υποζώνη της ελιάς, επιπροσθέτως με το Οίτυλο και την Αρεόπολη, τα οποία ήταν οικονομικά κέντρα της μέσα Μάνης, κυριαρχούν, χωρίς κάτι τέτοιο να είναι εξ ολοκλήρου απόλυτο, στους κατοίκους οι αντιλήψεις προστασίας της μικρής ατομικής ιδιοκτησίας και διατήρησης των παγιωμένων παραδοσιακών τρόπων, που προβάλλουν τη διαχρονική μανιάτικη ιστορία και το προγονικό μανιάτικο ήθος, που πρέπει να διατηρηθεί και στο μέλλον στην περιοχή. Αντίθετα στην απομονωμένη 453

κι αραιοκατοικημένη υποζώνη της πέτρας αναπτύχθηκαν , έχοντας ένα παρελθοντικό παρόμοιο υπόβαθρο αλληλέγγυας δράσης ανθρώπων, που τους υπαγόρευαν οι σκληρές συνθήκες ζωής1, ως ένα βαθμό αρχικά προπολεμικά αιτήματα για πρόοδο από δασκάλους κυρίως, αντιλήψεις θετικές σε συλλογικούς τρόπους οργάνωσης, που τέθηκαν από το ΕΑΜ, ώσπου έως το 1945 αυτές κι οι φορείς τους να εκπαραθυρωθούν. Η ορεινή ζώνη ήταν αυτή, όπου κυρίως οι προσλήψεις των ιδεών των «ανταρτών» βρήκαν γόνιμο έδαφος ανάπτυξης, ώσπου στο 1949 κι αυτές να αδρανοποιηθούν. Βέβαια η σύνδεση αυτή στηρίζεται σε εμπειρικές παρατηρήσεις. Κι ασφαλώς στη σχέση του τρόπου παραγωγής, τη γεωμορφολογίας και της ανάπτυξης της ιδεολογίας παίζουν ρόλο κι άλλοι παράγοντες, όπως οι διαπροσωπικές σχέσεις, οι οποίες στις τοπικές κοινωνίες κατέχουν σημαντική θέση. Επίσης ασφαλώς και σε άλλες ζώνες ελαιοπαραγωγοί στράφηκαν εναντίον του ΕΑΜ, αντίθετα επί παραδείγματι από τη Μυτιλήνη, όπου οι ελαιοπαραγωγοί υποστήριξαν το ΕΑΜ2. Η δεκαετία 1940-1950 υπήρξε όμως κι ως προς τη δημογραφική εξέλιξη της χώρας τραγική. Σε αυτό συνέβαλαν βέβαια, πέρα από την κατοχική πείνα, και τα χαμηλά εισοδήματα και τα προβλήματα της ανεργίας του Εαμογενούς ελληνικού πληθυσμού μετά τα Δεκεμβριανά, καθώς οι απολύσεις για πολιτικούς λόγους και η απαίτηση πιστοποιητικού κοινωνικών φρονημάτων καθιστούσαν δύσκολη γι’ αυτούς την εξεύρεση εργασίας. Και οι πολιτικές, που ακολουθήθηκαν από το 1945 και ύστερα, δεν ήταν άμοιρες της εν γένει κατάστασης. Η εσωτερική μετανάστευση, η δημιουργία τεράστιων καταυλισμών για πρόσφυγες, κρατούμενους και μετανάστες πήραν δραματική τροπή για τους ελληνικούς πληθυσμούς της υπαίθρου. Ο αριθμός των μετακινούμενων πληθυσμών της υπαίθρου ανερχόταν κατά υπολογισμούς ελληνικών και ξένων υπηρεσιών σε 700.0003. Αυτό ήταν αποτέλεσμα βίαιης μετακίνησης χωριών από τον Εθνικό Στρατό. Στο τέλος του εμφυλίου 100.000 περίπου πολιτικοί πρόσφυγες θα έχουν περάσει τα σύνορα και εγκαταστάθηκαν στην Ανατολική Ευρώπη. Η ίδια η βία του εμφυλίου αναμφίβολα μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο συνιστούσε κύρια αιτία των μετακινήσεων πληθυσμών την περίοδο αυτή. Η δεκαετία 1940-1950 μπορούμε να πούμε ότι αποτέλεσε ίσως την πιο σημαντική για τη μετανάστευση μανιατών μετά τη δεκαετία 1900-1910, όπου είχε επίσης 1

Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη………, 80 Για την περιοχή της Μυτιλήνης βλέπε εκτεταμένα το Ν. Μαραντζίδης, Οι μιικρές Μόσχες: Πολιτική και εκλογική ανάλυση του κομμουνισμού στον ελλαδικό αγροτικό χώρο, Θεσσαλονίκη 1997 3 Α. Λαϊου, «Μετακινήσεις πληθυσμού στην ελληνική ύπαιθρο κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου» στο L. Baerentzen, J. Iatrides και O. Smith (επιμ.), Μελέτες…., 67-114, Ρ. Φακιολάς, «Οικονομικές εξελίξεις στις δεκαετίες ’30-‘40» στο Χ. Φλάϊσερ (επιμ.), Η Ελλάδα ’36-’49…., 342-343 2

454

παρατηρηθεί ένα αυξανόμενο ρεύμα μανιάτικης μετανάστευσης κυρίως για το εξωτερικό4. Ήδη έχουμε δει το πρώτο «μεταναστευτικό ρεύμα», κατά το πώς δηλαδή η τοπική κοινωνία χαρακτήρισε τις αναγκαστικές, εξαιτίας του μεγέθους των για αυτοπροστασία, μετακινήσεις μανιάτικου πληθυσμού, που ακολούθησε μετά τις «εκκαθαρίσεις» στη Μάνη τον Αύγουστο του 1944. Αυτό το ρεύμα κατευθύνθηκε κυρίως, όπως έχει σημειωθεί, στα αλαγονιακά βουνά και από εκεί μεγάλη μερίδα αυτού του πληθυσμού πέρασε στην Καλαμάτα. Έχουμε επίσης δει κι ένα ακόλουθο, δεύτερο, όπως το ονομάσαμε, «μεταναστευτικό ρεύμα», που ακολούθησε τις εσωτερικές «εκκαθαρίσεις» των ετών 1945-1946 στη Μάνη. Από το 1946 κι ύστερα θα λέγαμε ότι οι διώξεις των αριστερών οικογενειών είχαν να κάνουν και με μια οργανωμένη προσπάθεια του κρατικού μηχανισμού να διαλύσει το ΔΣΠ. Το «σχέδιο Περιστερά» και οι 4.500 εκτοπίσεις σε ολόκληρη την Πελοπόννησο, όπως επίσης έχει προαναφερθεί, το Δεκέμβριο του 1948, αποτέλεσαν την προμετωπίδα της τρίτης φάσης της μεταναστευτικής φυγής πληθυσμών και από τη Μάνη. Αποτέλεσαν ωστόσο προϊόν και της ακόλουθης δημογραφικής αφαίμαξης του πληθυσμού της πελοποννησιακής υπαίθρου παρά τις απαγορεύσεις φυγής προς την Αθήνα των αριστερών οικογενειών, οι οποίες χρειάζονταν διαβατήριο, για να περάσουν τον Ισθμό της Κορίνθου5. Στις συνειδήσεις των μανιατών η ξενιτιά συνιστούσε μια βαθιά ταραχή, μια διατάραξη των τοπικών ισορροπιών6. Στις συνειδήσεις, ειδικότερα, των αριστερών της Μάνης, όπως πάλι έχουμε σημειώσει, είχε ριζώσει η ιδέα ότι βασικός στόχος των κρατικών δυνάμεων αλλά κυρίως των παρακρατικών μανιάτικων ομάδων ήταν η ερήμωση των χωριών της Μάνης από τις αριστερές οικογένειες. Οι «εθνικώς ύποπτοι» της Πελοποννήσου αλλά και της Μάνης στέλνονταν είτε στη Μακρόνησο, είτε στο Τρίκερι, αν επρόκειτο για γυναίκες. Οι ίδιοι και κυρίως οι οικογένειες της Μάνης προσπαθούσαν να φύγουν για τις μεγάλες πόλεις, καταλύοντας σε συγγενείς τους εκεί7. Η Αθήνα και ο Πειραιάς είχαν την τιμητική τους σε αυτή τη μετανάστευση μανιατών από το 1945 κι ύστερα8. Ούτε λόγος βέβαια για φυγή και μετανάστευση στο εξωτερικό. Κι αυτό, γιατί για μια τέτοια μετανάστευση

4

Θ. Π. Μπρεδήμας, Μεσσήνιοι και Μανιάτες οι πρώτοι μετανάστες στην Αμερική (1767-1913), Καλαμάτα, Εκδόσεις Μεσσηνιακός Λόγος, τ. Α΄, 2003, 142-146 5 μαρτ. 26, 82-83, παράρτ. 1. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε ότι το Εξωχώρι εκκενώθηκε υποχρεωτικά το 1948 από τον εθνικό στρατό, ώστε να μην ενισχύεται ο ΔΣΠ από τους κατοίκους του. Βλ.: μαρτ. 28, 90-91, παράρτ. 1- μαρτ. 29, 92-93, παράρτ. 1 6 Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη…., 177, 204 7 μαρτ. 15, 32-33, παράρτ. 1- μαρτ. 16, 34, 37, παράρτ. 1 8 μαρτ. 15, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 16, ό.π., παράρτ. 1

455

χρειάζονταν χαρτιά και εγκρίσεις από κρατικές υπηρεσίες, οι οποίες έλεγχαν απηνώς και ανηλεώς ορισμένες φορές όσους με αριστερές καταβολές θα επιχειρούσαν να αποσπάσουν χαρτιά για μετανάστευση στο εξωτερικό9. Το σίγουρο πάντως ήταν ότι καλλιεργείτο πολλές φορές και σε πολλές περιπτώσεις εύκολα στις συνειδήσεις του άμαχου πληθυσμού η αίσθηση του φόβου με την επιστροφή του, έστω και για να επιβλεφθεί το βίος του10. Ως έμπρακτο τεκμήριο της κοινής εμπειρικής αντίληψης της δημογραφικής αφαίμαξης11 του μανιάτικου πληθυσμού μπορούμε να παραθέσουμε ενδεικτικά στοιχεία, που παρουσιάζουν τη δημογραφική εξέλιξη από το 1940 έως το 1960 στις περιοχές της Μάνης. Ο κάτωθι πίνακας παρουσιάζει τη δημογραφική αυτή εξέλιξη της Μάνης. ΠΙΝΑΚΑΣ 2: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΜΕΣΑ ΜΑΝΗΣ ΚΑΙ ΓΥΘΕΙΟΥ 1920-196012 ΔΗΜΟΙ ΜΑΝΗΣ

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΑΡΙΘΜΟΥ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΔΗΜΩΝ ΜΑΝΗΣ ΕΤΩΝ 1920-1960 1920

1940

1951

1961

ΔΗΜΟΣ ΓΥΘΕΙΟΥ

13.488

15.390

13.385

11.738

ΔΗΜΟΣ ΟΙΤΥΛΟΥ

26.340

11.854

7.987

6.147

4.587

3.053

2.408

31.831

24.425

20.293

ΔΗΜΟΣ ΑΝ. ΜΑΝΗΣ ΣΥΝΟΛΟ

5. 406 45.234

9

μαρτ. 15, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 16, ό. π., παράρτ. 1-μαρτ. 27, 87, παράρτ. 1 μαρτ. 29, 92-93, παράρτ. 1 11 Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη…., 108 12 Γενική Γραμματεία Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος, Απογραφές ετών 1920, 1940, 1951, 1961. Η Περιφερειακή Επιτροπή Γυθείου-Οιτύλου κατά την Κομματική Επιτροπή Περιοχής Πελοποννήσου του ΚΚΕ αποτελείτο από 252 χωριά με πληθυσμό 46.593 κατά το έτος 1943. Βλέπε ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/φ. Πελοποννήσου/Φ24/2/92. Ωστόσο τα στοιχεία του ΚΚΕ δεν μπορούν επακριβώς να επιβεβαιωθούν, αλλά αφορούν αναφορά της τοπικής Περιφερειακής Επιτροπής Γυθείου στην Κομματική Επιτροπή Πελοποννήσου. 10

456

ΠΙΝΑΚΑΣ 3: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΜΕΣΑ ΜΑΝΗΣ ΚΑΙ ΓΥΘΕΙΟΥ 1940-1950 ΣΕ ΠΟΣΟΣΤΑ13 ΔΗΜΟΙ ΜΑΝΗΣ

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΡΙΘΜΟΥ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

ΚΑΤΟΙΚΩΝ

ΔΗΜΩΝ

ΔΕΚΑΕΤΙΩΝ1940-1950

ΚΑΙ

ΜΕΙΩΣΗΣ ΜΑΝΗΣ

1950-1960

ΣΕ

ΠΟΣΟΣΤΑ ΔΙΑΦΟΡΑ

1940-1951

1951-1960

ΔΗΜΟΣ ΓΥΘΕΙΟΥ

13,03%

12,300%

ΔΗΜΟΣ ΟΙΤΥΛΟΥ

32,62%

20,003%

ΔΗΜΟΣ ΑΝ. ΜΑΝΗΣ

29,00%

21,100%

ΣΥΝΟΛΟ

23,80%

16,900%

Μπορούμε άνετα να παρατηρήσουμε τη φθίνουσα πορεία, που ακολουθεί ο πληθυσμός της Μάνης (επαρχιών Οιτύλου, Αν. Μάνης και Γυθείου) την εικοσαετία 1940-1960. Από το 1940 έως το 1951 παρατηρείται μια μείωση του καταγεγραμμένου πληθυσμού κατά 7.406 κατοίκους. Οι κάτοικοι αυτοί εμπεριέχονται σαφώς στα τρία μεταναστευτικά ρεύματα, που έχουν αναφερθεί από το 1940 έως το 1950. Σε αυτή τη μεταβολή οφείλουμε να έχουμε υπόψη μας και τα θύματα, που έχουν αναφερθεί κατά τις «εκκαθαρίσεις» και τις εμφύλιες συγκρούσεις και σύμφωνα με τους υπολογισμούς μας ανέρχονταν στα 1.000 άτομα. Αν θεωρηθεί ότι έως το 1940 η ευρύτερη περιοχή, όπως και οι περισσότερες περιοχές της χώρας, βρισκόταν σε μια δημογραφική άνθιση λόγω κυρίως της βελτίωσης των συνθηκών ζωής, με έδρα το Γύθειο τουλάχιστον14, τότε εύκολα μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι η περίοδος του εμφυλίου αποτέλεσε την αφετηρία της δημογραφικής αφαίμαξης στη Μάνη. Σε αυτό συνέβαλε σαφώς και το γεγονός ότι, όπως έχουμε δει, η Μάνη δεν ήταν μια περιοχή καταδιωκομένων και μόνο κατά τον εμφύλιο, αλλά και για μια περίοδο πολλών χρόνων πριν κι από την περίοδο της ελληνικής ανεξαρτησίας λόγω του δύσβατου της περιοχής, που ευνοούσε την απομόνωση

και την απόκρυψη κυνηγημένων15. Δηλαδή η ίδια η περιοχή είχε

ακμάζοντα τοπικό πληθυσμό, που είχε επιλέξει να μείνει και να δραστηριοποιηθεί στην περιοχή την περίοδο 1930-1940. Αυτή η αφαίμαξη των δεκαετιών 1940-1960 ίσχυε, 13

Γενική Γραμματεία Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, ό. π. μαρτ. 15, 28, παράρτ. 1 15 Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη…., 60, μαρτ. 15, ό. π., παράρτ. 1 14

457

ωστόσο, για την περιοχή και σε ορισμένες περιπτώσεις νωρίτερα, από την ελληνική ανεξαρτησία κι ύστερα, όταν οι ελληνικές κυβερνήσεις προσπαθούσαν τεχνητά να αυξήσουν τον πληθυσμό της16. Έτσι η δημογραφική μείωση των δεκαετιών 1940-1960 αποτέλεσε μια δημογραφική ασυνέχεια μετά από μια δημογραφική άνθιση της προηγούμενης δεκαετίας με εξαίρεση την επαρχία Οιτύλου από το 1920, περιοχή που περιλάμβανε χωριά τα οποία βρίσκονταν πολύ κοντά στην Καλαμάτα, οπότε οι κάτοικοι έφευγαν για την Καλαμάτα διατηρώντας τους δεσμούς τους με τα χωριά τους με την άμεση επαφή τους με αυτό. . Η δημογραφική αφαίμαξη της δεκαετίας 1940- 1950 αποτέλεσε μια δημογραφική ρήξη και σε μια διαχρονική ανά τους αιώνες οπτική δημογραφική ματιά στην περιοχή, κατά την οποία φαίνεται ότι υπήρχε στην περιοχή μια σε γενικές γραμμές ισορροπία. Αυτή η διαχρονική ισορροπία μπορεί να καταδειχθεί σε μια σύγκριση του πληθυσμού στη μέσα Μάνη το 17ο αιώνα και την περίοδο 1940-1960. Κατά το 17ο αιώνα η περιοχή της μέσα Μάνης είχε, σύμφωνα με τον κώδικα Grimani, που ήταν μια από τις πρώτες προσπάθειες πληθυσμιακής αποτύπωσης των πελοποννησιακών χωριών για λογαριασμό της βενετικής διοίκησης, καταγεγραμμένο πληθυσμό συνολικά 6.641 κατοίκους, αν δούμε και τον πληθυσμό της στους μετέπειτα αιώνες. Τόσο ο λίγο μεταγενέστερος κώδικας Querini- Stampalia όσο και τα στοιχεία των επόμενων αιώνων δείχνουν ότι ο πληθυσμός της περιοχής κυμαινόταν περίπου στον παραπάνω αριθμό17.Αυτό καταδεικνύει το σταθερό αριθμό του πληθυσμού της μέσα Μάνης διαχρονικά. Η μέσα Μάνη, στις δημογραφικές αποτυπώσεις των ετών 1940-1960, που περιλαμβάνουν και τμήμα από τους δήμους Οιτύλου και Αν. Μάνης, δεν παρουσίαζε σε γενικές γραμμές -και χωρίς να μη λάβουμε υπόψη μας περιόδους ικανών μεταναστεύσεων στους ενδιάμεσους αιώνες- τεράστιες δημογραφικές αυξομειώσεις από το 17ο αιώνα. Μάλιστα παρατηρείται ότι τα ποσοστά μετανάστευσης στη δεκαετία 1940-1950, η οποία ήταν απότοκη πολιτικών ως επί το πλείστον διώξεων, ξεπερνούν τα αντίστοιχα της δεκαετίας 1950-1960 σε όλους τους δήμους της περιοχής της Μάνης, πράγμα που αποδεικνύει με τη σειρά του ότι ο μεταναστευτικός απόηχος του εμφύλιου στη Μάνη ξεπερνούσε σε ποσοτική ένταση μεταναστευτικών ρευμάτων τη

16

J. Andromedas, The Inner Maniat…, 64 κ.ε. Β. Παναγιωτόπουλος, Πληθυσμός και Οικισμοί της Πελοποννήσου, 13ος-18ος αιώνας, Αθήνα, Ιστορικό Αρχείο Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδας, Αθήνα, 1985, 288-299. Ειδικά για τις πληθυσμιακές εξελίξεις στη Μάνη από τα μεσαιωνικά χρόνια. Βλέπε εκτενέστερη ανάλυση βλέπε στο Κ. Κόμης, Πληθυσμός και Οικισμοί της Μάνης, 15ος- 19ος αιώνας, Ιωάννινα 1995 17

458

μετανάστευση της αστυφιλικής έκρηξης και της εργασιακής μετανάστευσης (δεκαετία 1950-1960)18. Οι «μεταναστεύσεις» και οι «εκκαθαρίσεις» της περιόδου αυτής στη Μάνη σαφώς μπορούν να ενταχθούν στην κατηγορία των πολιτικών μεταναστεύσεων. Κι αυτό, επειδή οι μεταναστεύσεις αυτές αποτέλεσαν το βασικό σημείο αναφοράς για την αντιπαράθεση και την εσωτερική σύγκρουση οικογενειών και ατόμων, όσο κι αν σ’ αυτές τις αντιπαραθέσεις εμπλέκονταν συχνά και προσωπικές διαφορές. Συγκριτικά τώρα με τη βόρεια Ελλάδα μπορούμε να πούμε ότι εκεί η μείωση πληθυσμού την περίοδο 1940-1950 ήταν πολύ μεγαλύτερη, όπως φαίνεται κι από τον πίνακα, που παρατίθεται. Παραθέτουμε συγκριτικά στοιχεία από την περιοχή της Καστοριάς και του λεγόμενου «κόκκινου» χωριού, Αμπελόφυτου Σερρών, που είχε πληχθεί από τους Γερμανούς, από όπου μπορεί να φανεί ότι και στις δυο περιπτώσεις η μείωση ήταν μεγαλύτερη. Η επιλογή της περιοχής της Καστοριάς έγινε από το γεγονός ότι σ’ αυτή την περιοχή της Βορείου Ελλάδας, όπως και στη Μάνη στη νότια Ελλάδα, οι αριστεροί παρουσιάζουν κατά τα εκλογικά στοιχεία πάντα μια μειωμένη πολιτική αποδοχή. Οφείλουμε όμως στην περίπτωση της Καστοριάς να λάβουμε υπόψη μας και την εθνοτική διάσταση, που έπαιξε ρόλο στις δημογραφικές εξελίξεις της περιόδου, που μας απασχολεί. Η επιλογή ενός αριστερού χωριού, όπως το Αμπελόφυτο, έγινε για να αναδειχτεί ενδεικτικά κατά προσέγγιση το μεγαλύτερο περίπου εύρος μείωσης πληθυσμού στη Βόρεια Ελλάδα, οπότε η περίπτωση της Μάνης να συγκριθεί μ’ ένα ίσως από τα πιο μεγάλα κατά προσέγγιση ποσοστά μείωσης στη Βόρεια Ελλάδα. Στοιχεία μάλιστα ανάλογα από την ευρύτερη περιφέρεια της Ευρυτανίας, της έδρας του ΕΛΑΣ, μας δείχνουν ότι εκεί η μείωση του πληθυσμού τη δεκαετία 1940-1945 ήταν για λίγο μεγαλύτερη από τη μείωση στις περιοχές Οιτύλου, Αν. Μάνης και Γυθείου. Κι εδώ η επιλογή της Ευρυτανίας είναι ενδεικτική μιας μεγάλης περιοχής με έντονα τα βιώματα του Εμφυλίου Πολέμου στην Κεντρική Ελλάδα, οπότε η σύγκρισή της με τη Μάνη είναι ενδεικτική και χαρακτηριστική.

18

Βέβαια σε ορισμένα χωριά έχουμε μαρτυρίες ότι δεν υπήρξε δίωξη αριστερών μετά τον εμφύλιο, όπως για παράδειγμα στον Πάνω Καρέα, όπου η μετανάστευση δεν υπήρξε πολιτική, αν και το μεγάλο μέρος του χωριού είχε συνταχθεί με τους «αντάρτες». Βλ.: μαρτ. 24, 67, παράρτ. 1

459

ΠΙΝΑΚΑΣ 4. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ19 1928

1940

1951

56.596 κάτοικοι

68.237 κάτοικοι

46.407 κάτοικοι

(ελληνόφωνοι

και (ελληνόφωνοι

σλαβόφωνοι)

σλαβόφωνοι

Νομός Καστοριάς

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ

και (ελληνόφωνοι

και

σλαβόφωνοι

ΑΥΞΗΣΗΣ/ΜΕΙΩΣΗΣ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΡΙΘΜΟΥ

ΚΑΤΟΙΚΩΝ

ΝΟΜΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΕΤΙΑΣ 1925-1940 ΚΑΙ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ 1940-1950 ΣΕ ΠΟΣΟΣΤΑ ΔΙΑΦΟΡΑ

1925-1940

ΠΟΣΟΣΤΑ

20,6% αύξηση

1941-1950 31,99% μείωση

ΠΙΝΑΚΑΣ 5. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΑΜΠΕΛΟΦΥΤΟΥ ΣΕΡΡΩΝ20 1940

1950

1.113 κάτοικοι

677 κάτοικοι

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

ΜΕΙΩΣΗΣ

ΑΡΙΘΜΟΥ

ΚΑΤΟΙΚΩΝ

ΑΜΠΕΛΟΦΥΤΟΥ ΣΕΡΡΩΝ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ 1940-1950 ΣΕ ΠΟΣΟΣΤΑ 39,17% ΠΙΝΑΚΑΣ 6. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ21 1940

1950

53.474 κάτοικοι

39.678 κάτοικοι

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

ΜΕΙΩΣΗΣ

ΑΡΙΘΜΟΥ

ΚΑΤΟΙΚΩΝ

ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ 1940-1950 ΣΕ ΠΟΣΟΣΤΑ 25,8% Παλαιότερα οι συγκρούσεις και το ξεκαθάρισμα λογαριασμών στη Μάνη είχαν να κάνουν ουσιαστικά με τη στενότητα της γης22. Ωστόσο τα έτη 1940-1950 το πολιτικό

19

Ρ. Αλβανός, Κοινωνικές συγκρούσεις και πολιτικές… (1922-1949)…, 467-468 H. Vermeulen, «Το βάρος του παρελθόντος. Η εξουσία των καπετάνιων στο χωριό του Κάιν και του Άβελ» στο Ε. Παπαταξιάρχης-Θ. Παραδέλλης, Ανθρωπολογία ….,120 21 Βλέπε εκτενέστερα για Ευρυτανία A. Collard, «Διερευνώντας την «κοινωνική μνήμη» στο Ε. Παπαταξιάρχης-Θ. Παραδέλλης, Ανθρωπολογία ….381 20

460

διακύβευμα της μετανάστευσης ενεπλάκη με τις προσωπικές, φυλετικού τύπου, οικογενειακές συγκρούσεις, δίνοντας στις μανιάτικες βεντέτες κι έναν πολιτικό χαρακτήρα. Την περίοδο 1951-1960, κατά την οποία η μετανάστευση αποτέλεσε το βασικό παράγοντα μείωσης του πληθυσμού, παρατηρούμε ότι ο καταγεγραμμένος πληθυσμός της περιοχής μειώθηκε κατά 4.132 κατοίκους23, ήτοι σε ποσοστό 16,9%. Ο αριθμός αυτός, απότοκος κυρίως της οικονομικής μετανάστευσης στο εξωτερικό, είναι πιο μικρός από αυτόν της περιόδου της πολιτικής μετανάστευσης 1940-1951, όπου το ποσοστό της δημογραφικής μείωσης του πληθυσμού ήταν 23,8%. Η πολιτική χροιά της «μετανάστευσης» αλλά και των «εκκαθαρίσεων» συνιστούν μια πολύπλοκη μορφή πολιτικοποίησης της μανιάτικης κοινωνίας τα έτη 1940-1950, η οποία όμως έχει τις καταβολές της και στην δεκαετία του 1930. Από το 1930 έχουμε δει ότι το αριστερό κίνημα στη Μάνη είχε αναδείξει ισχυρές προσωπικότητες, που προσπάθησαν να επέμβουν πολιτικά στην τοπική κοινωνία της περιοχής. Αυτή η πολιτικοποίηση αποτελούσε μια δομική σχέση ανάμεσα στην τοπική και την κρατική κοινωνική πραγματικότητα24. Η πολυπλοκότητα της περιόδου αυτής25 στηριζόταν και στο ότι πολύ συχνά μανιάτες με προσωπικές διαφορές και βεντέτες κατέδιδαν στις ΕΑΟΚ με την κατηγορία του αριστερού ή του κομμουνιστή ανθρώπους, με τους οποίους επιθυμούσαν να ξεκαθαρίσουν προσωπικούς ή και οικογενειακούς λογαριασμούς. Αυτό αποδεικνύει τη δυναμική σχέση ή και συμπλοκή πολιτικής και προσωπικής ζωής στο μανιάτικο χώρο. Τον ίδιο ισχυρισμό άλλωστε επιβεβαιώνουν και πολλές μαρτυρίες νεότερων κατοίκων, που μεταφέρουν λεγόμενα και κρίσεις παλαιότερων συγγενών τους. Στην κοινή μεταγενέστερη μνήμη μανιατών πέρασε η αντίληψη ότι κατά τη δεκαετία 1940-1950 χάθηκε για τη Μάνη ένα ανθηρό έμψυχο δυναμικό και εξαφανίστηκαν «τα καλύτερα μυαλά» της περιοχής26. Μάλιστα αξίζει να τονιστεί ότι κατά την περίοδο 1940-1950, αυτή της πολιτικής μετανάστευσης και των πολιτικών «εκκαθαρίσεων» στη Μάνη, ο δήμος Οιτύλου φαίνεται ότι πλήχθηκε πολύ περισσότερο σε ανθρώπινο δυναμικό από ό, τι η περιοχή του Γυθείου και της ανατολικής Μάνης. Τα χρόνια αυτά 22

J. Andromedas, The Inner Maniat Community Type:….,65 κ.ε., P. Allen, «Διαχείριση και Επίλυση των συγκρούσεων….., στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν…142-143 23 Αναλυτική χρήση των απογραφών για κάθε δήμο του νομού Λακωνίας και αναλυτική την παραγωγική εξέλιξη της κάθε περιοχής βλέπε στο Π. Λιβεράκος, «Η Ελλάδα του 2050. Πρακτικά Ημερίδων για την Οικονομική Ανάπτυξη της Λακωνίας», «Λακωνικά», τ. 212, 2004, 20-23 24 μαρτ. 4, 3, παράρτ. 1-μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1 25 μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1 26 μαρτ. 16, 38, παράρτ. 1- μαρτ. 31, 112, παράρτ. 1

461

της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφύλιου, ο πληθυσμός μειώθηκε κατά 3.867 ανθρώπους στην περιοχή, δηλαδή σε ποσοστό 32,62%, ενώ στο Γύθειο ο πληθυσμός μειώθηκε κατά 2.005 κατοίκους, σε ποσοστό 13,03% και στην ανατολική Μάνη κατά 1.534 κατοίκους, σε ποσοστό 23,03%. Άλλωστε και η αριστερή συλλογική αντίληψη θεωρούσε ότι στην ανατολική Μάνη δεν υπήρξαν τόσο μεγάλες επιδράσεις στον πληθυσμό όσες στην περιοχή του Οιτύλου, που για τις αριστερές αντιλήψεις αποτελούσε κέντρο των δεξιών παρακρατικών ομάδων27. Ο Πειραιάς, η Δραπετσώνα, τα Ταμπούρια και γενικά τα Μανιάτικα στον Πειραιά υπήρξαν ο βασικός χώρος υποδοχής των μανιατών μεταναστών. Ένα σπιτάκι χωρίς νερό και

αυτόνομη τουαλέτα, χωρίς ηλεκτρικό, αλλά με γκαζιέρα, αποτέλεσε το

βασικό στοιχείο εστίας στα Μανιάτικα των προσφύγων μανιατών, βασικών αιμοδοτών της μετεμφυλιακής εργατουπόλης του Πειραιά28. Ένας πληροφορητής μας τονίζει για αυτές τις δυσκολίες χαρακτηριστικά: «Πάντως έως το 1975 όλες οι πόρτες για μένα ήταν κλειστές. Δεν μπορούσα να βρω δουλειά ακόμα και για ασφαλτόστρωση σε ένα δρόμο που στρώνανε πίσσα, επειδή κι εκεί ζητούσαν χαρτί πολιτικών φρονημάτων. Δεν λέω να πήγαινα στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, αλλά… Υποφέραμε όλο αυτό το διάστημα. Ήταν στόχος τους, αν υποκύψεις οικονομικά, μήπως υποκύψεις και ιδεολογικά. Έτσι οι αριστεροί φύγανε από εδώ. Κι από το χωριό φύγανε πολλοί. Είπαν πολλοί ότι οι αριστεροί πετύχανε αργότερα οικονομικά. Και τους είπα ότι αυτό συνέβη, επειδή, μια και όλες οι πόρτες ήταν κλειστές, αναγκαστήκανε και ξεμπρατσωθήκανε29». Η επιστροφή στη Μάνη ενείχε τους κινδύνους νέων προσωπικών αντεκδικήσεων, που είχε προκαλέσει ο εμφύλιος και γι’ αυτό αποφευγόταν, μια και η πολιτική εξομάλυνση δεν ήταν δυνατό να επιτευχθεί τόσο εύκολα στη φυλετική κοινωνία της Μάνης. Η αναζήτηση των αιτιών αυτής της δημογραφικής αφαίμαξης στη Μάνη από όσους αναγκάστηκαν να φύγουν συνιστά μια άλλη παράμετρο των αποήχων αυτών των δημογραφικών

ανακατατάξεων.

Είναι

χαρακτηριστικό

ότι

η

μεταγενέστερη

ερμηνευτική προσέγγιση πρωταγωνιστών στα γεγονότα εκείνης της περιόδου σχετικά με το αν τα προσωπικά υπερκερνούσαν τα πολιτικά γεγονότα, καταδεικνύει ότι οι

27

βλέπε εν γένει τις μαρτυρίες 17 και 18 παράρτ. 1 και από αριστερή σκοπιά τη μαρτ. 16, ό. π., παράρτ. 1 28 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 262-270 29 μαρτ. 27, 87, παράρτ. 1

462

εξηγήσεις αρχικά έχουν κοινές συντεταγμένες. Αν αφαιρεθεί η πολιτική ή και κοινωνική/ εξουσιαστική επικυριαρχία από την πνευματική (κυρίως για τις αριστερές ερμηνευτικές προσεγγίσεις) ή την οικονομική (για τις δεξιές) ελίτ της ευρύτερης περιοχής, τόσο οι δεξιοί όσο και οι αριστεροί έδωσαν μεγαλύτερο βάρος στα προσωπικά παρά στα πολιτικά πράγματα. Αυτό μπορεί να παρατηρηθεί τόσο σε δεξιές μεταγενέστερες εξηγήσεις 30, που δίνουν έμφαση στην ιδιαιτερότητα της Μάνης,31 όσο και σε αριστερές διηγήσεις, οι οποίες αποδέχονται ότι το ξεκίνημά τους σε νεαρή ηλικία στα βουνά και στο αντάρτικο έγινε για λόγους προστασίας από φόνους ή εκβιασμούς λόγω αριστερού οικογενειακού παρελθόντος, χωρίς αρχικά η παρουσία τους στο βουνό να αποτελεί μια ξεκάθαρη δική τους πολιτική επιλογή σε σχέση με την ανάπτυξη αντιστασιακού κινήματος32. Βέβαια μετά οι αριστεροί αυτοί ήταν εύκολο να ενστερνιστούν την ιδεολογία της αριστεράς και να εισάγουν το πολιτικό κριτήριο ως γνώμονα της μεταγενέστερης πολιτικής επιλογής τους33. Γενικότερα οι αριστερές ερμηνευτικές προσεγγίσεις στον εμφύλιο διακατέχονται συνειδητά ή ασυνείδητα από την αναζήτηση μιας πιο δίκαιης μεταπολεμικής κοινωνίας. 2. ΜΑΝΙΑΤΙΚΗ ΒΕΝΤΕΤΑ ΚΑΙ Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Η βεντέτα, ως μια ιδιόμορφη μορφή επικοινωνίας κι ως αμοιβαία σχέση συμμαχιών και συγκρούσεων στο πλαίσιο μιας αξιακής συναίνεσης τοπικών κοινωνιών34, υπήρξε διαχρονικό χαρακτηριστικό της μανιάτικης κοινωνίας35. Μέσα στην βεντέτα εντασσόταν οι εθιμικοί μανιάτικοι θεσμοί της γεροντικής (του οικογενειακού συμβουλίου) του βγαρτού (εκείνου που διάλεγε μια οικογένεια να εκδικηθεί), του ξεβγαρτή (εκείνου που συνόδευε τον εχθρό να περάσει από το χώρο κυριαρχίας της αντίπαλης οικογένειας), της τρέβας (της ανακωχής), του ψυχικού (της συμφωνίαςσυμφιλίωσης, για να κλείσει ο κύκλος αίματος) και της ψυχαδελφοσύνης (της

30

μαρτ. 4, 3, παράρτ. 1- μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1 μαρτ. 19, παράρτ. 1 32 μαρτ. 15, 31, παράρτ. 1- μαρτ. 16, 38-39, παράρτ. 1 33 μαρτ. 15, ό. π., παράρτ. 1. Βλέπε και το πλαίσιο της αφήγησης της μαρτ. 27, παράρτ. 1 34 B.- M. J. Cohesive Force: Feud in the Mediterranean and the Middle East, N.Y., St. Martin’s Press, 1975, 208, 35 P. Allen, «Διαχείριση και Επίλυση των συγκρούσεων…., 135-155, Ν. Θ. Κατσικάρος, Η βεντέτα εν Μάνη, Αθήνα, 1936, Ε. Αλεξάκης,., Τα γένη και η οικογένεια …..,102-103, 108, 110-115 31

463

αδελφικής ένωσης εχθρικών αντίπαλων μελών) ή ακόμα και του μοιρολογιού 36 αλλά και της απαίτησης για εκδίκηση και αντεκδίκηση, γεγονότος που οδηγούσε σε «κύκλους αίματος» που μπορούν να διαρκέσουν αιώνες. Αυτά όλα σε μια φυλετική κοινωνία, όπως η μανιάτικη37, δεν ήταν δυνατό να ξεχαστούν και να μην επηρεάζουν την κλειστή μανιάτικη κοινωνία και τη δεκαετία 1940-1950. Μέσα στο πλαίσιο της σχέσης των γενών ο γδικιωμός συνιστούσε έναν τελετουργικό, εθιμικό/νομικό, μηχανισμό στρατηγικής επίλυσης των διαφορών στο επίπεδο της τοπικής κοινωνίας, που ουσιαστικά διέφερε από την από την Ιταλία εισαγόμενη λέξη βεντέτα. Ο γδικιωμός συνιστούσε μια νομικά ελεγχόμενη στο επίπεδο της γεροντικής των γενών πράξη αντεκδίκησης με βάση την τοπική αξιολόγηση της αρσενικής και της θηλυκής ζωής, ενώ η βεντέτα ουσιαστικά συμπεριλάμβανε εν γένει τη μανιάτικη συγκροτημένη βία. Στον κλειστό φυλετικό τρόπο ζωής αίτια αντεκδίκησης στο επίπεδο των σχέσεων των γενών ήταν οι κάθε είδους προσβολές εναντίον γυναικών εκάστοτε γένους, οι βιασμοί, οι κλοπές όπλων, οι καταπατήσεις γης, οι ζημιές σε σοδειές ή κοπάδια. Η ανθρωποκτονία κατά το γδικιωμό σήμαινε επαναφορά στην κλοπή αίματος, που ένας φόνος επέφερε στο γένος. Ο γδικιωμός από τον περασμένο αιώνα φαίνεται να ξεφεύγει από το πλαίσιο της τελετουργικής, να αποτελετουργοποιείται και η εχθρότητα άρχιζε να εξατομικεύεται και να ιδιωτικοποιείται. Έτσι η βία έπαιρνε μια μορφή μονομερούς αντεκδίκησης έξω από τον έλεγχο της γεροντικής38, οπότε ο όρος βεντέτα καθόρισε το σύνολο των πράξεων αντεκδίκησης. Αναφορικά με το χρόνο, τη χρονική διάρκεια και τις χρονικές κανονικότητες σε μια μανιάτικη εχθρότητα έχουν γίνει πολύ ουσιαστικές διαπιστώσεις, που δίνουν έμφαση στην απρόβλεπτη τοπική δυναμική των σχέσεων, που προκαλείται με την κατάτμηση γενών, τη δημιουργία νέων τοπικών συνόρων, νέων δικτύων με ταυτόχρονο σπάσιμο παλαιών και τη δημιουργία νέων τοπικών συλλογικοτήτων39. Έτσι η έναρξη μιας εχθρότητας ή η πιθανή διακοπή κάποιας στο χρόνο δημιουργεί τοπικές τομές, που αναδιαμορφώνουν τις σχέσεις της τοπικής κοινωνίας. Υπό αυτές τις συνθήκες θα 36

P. Allen, «Διαχείριση και Επίλυση των συγκρούσεων…, στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν, 142-149, Δ. Κ. Ζαφειρακόπουλος, «Μανιάτικα έθιμα (γεροντική, συνέβγαλμα, τρέβα, ψυχικό). Λαογραφία, τομ. Δ΄, εν Αθήναις, τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, 1912-1913, 380-400, Ά. Λυδάκη, «Εικόνες γδικιωμού…, Πρακτικά ΣΤ’ Πανελλήνιου Συνέδριου, Λακωνία…, 3839, Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 268. Βλέπε και γενικά μαρτ.13, παράρτ. 1, αλλά και Ε. Αλεξάκης, Τα γένη και η οικογένεια…, 108-113, Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη……., 99-101, 245, 277, 37 Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη στης Ευρώπης…., 130-144 38 Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη στης Ευρώπης…., 94-96, N. Seremetakis, “Review of the Poetics of Manhood by Michael Herzfeld”, American Anthropologist, 88 (4), 1986, 990-991 39 Ν.Κ. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη στης Ευρώπης…., 277-278

464

προσπαθήσουμε να οριοθετήσουμε τη σχέση της βεντέτας με την περίοδο 1940-1950, δίνοντας έμφαση σε στοιχεία που προκύπτουν από την τοπική κοινωνική και πολιτική ιστορία. Αν προσπαθήσουμε πρώτα-πρώτα να συγκρίνουμε το γεγονός της βεντέτας σε έναν εμφύλιο πόλεμο στη Μεσόγειο του Μεσοπολέμου, δεν μπορούμε να αποκομίσουμε και πολλά στοιχεία. Φυλετικές κοινωνίες στον κλειστό μεσογειακό χώρο, όπως αυτή της Μάνης, μπορούμε να εντοπίσουμε στη Σικελία κα τη Σαρδηνία ή στο Μαυροβούνιο40. Αλλά και στο βορειοελλαδικό χώρο Πόντιοι και Σαρακατσάνοι και γενικότερα ορεινοί πληθυσμοί αναπτύσσουν φυλετικές σχέσεις, που φαίνεται να επηρεάζουν άμεσα τις αποφάσεις τους να συμμετάσχουν συγγενειοκρατικά σε ένοπλες συρράξεις. Συγκριτικά μάλιστα με περιοχές της Μακεδονίας και της Ηπείρου, όπου μεγάλες οικογένειες ενόπλων είχαν στελεχώσει μια ομάδα στο βουνό σχεδόν αποκλειστικά δική τους σε Ήπειρο και ποντιακά χωριά της Μακεδονίας41, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι κάτι τέτοιο δεν ίσχυε αποκλειστικά στη Μάνη. Στο ίδιο πλαίσιο μπορούμε να δούμε και το γεγονός ότι και στην Κρήτη ένα γένος, που εμπλεκόταν σε βεντέτα, μπορούσε να διαμορφώσει τον εγκοινωνισμό του γένους του σε μια νέα κοινωνική πραγματικότητα μέσω της επέκτασης της δράσης του στο πολιτικό πεδίο, όπως συμβαίνει με την οικογένεια Βλαστού στην Κρήτη. Η οικογένεια αυτή μετείχε στην επανάσταση του Θερίσου, ανήκε μετέπειτα στους βενιζελικούς, ενώ κατά την κρητική τοπική αφηγηματική πλαισίωσε τους «κομμουνιστές» κατά τη δεκαετία 1940-195042. Ασφαλώς όμως κάτι τέτοιο κοινό, εκτός από την περίπτωση της Κρήτης, όπου ολόκληρες οικογένειες στελέχωναν μια ομάδα δική τους, δεν είναι το ίδιο με τη βεντέτα, που έκανε τη Μάνη να ξεχωρίζει και να δίνει μια ιδιαίτερη δυναμική στις τέτοιου είδους στελεχωμένες ομάδες. Ωστόσο στις συνθήκες του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου ούτε στην Κάτω Ιταλία, αλλά ούτε στη Γιουγκοσλαβία μπορούμε να βρούμε παράλληλα συμφραζόμενα έντονης συμπλοκής τοπικών σχέσεων τύπου βεντέτας με 40

P. Allen, «Διαχείριση και Επίλυση των συγκρούσεων…στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν…., 138, 155 41 Β. Τζούκας, «Απαρχές του εμφυλίου στην Ήπειρο: η περίπτωση των Κολιοδημητραίων στη Λάκκα Σουλίου» στο Κ. Κουτσούκης & Ι. Σακκάς (επιμ.), Πτυχές του Εμφυλίου Πολέμου 1946-1949, Αθήνα, Φιλίστωρ, 2000, 343-357, Ν. Μαραντζίδης, «Οι άλλοι Καπετάνιοι. Οι ένοπλοι εθνικιστές αρχηγό στα χρόνια της Κατοχής. Μια πρώτη απόπειρα προσέγγισης στα γεωγραφικά όρια της Βόρειας Ελλάδας», Ίστωρ, 14 (2005), 138-139, Ν. Μαραντζίδης, «Εθνοτικές διαστάσεις του εμφυλίου πολέμου: η περίπτωση των τουρκόφωνων Ποντίων καπεταναίων της Μακεδονίας», στο Η. Νικολακόπουλος, Α. Ρήγος, Γρ. Ψαλλίδας, Ο Εμφύλιος Πόλεμος: Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος 1949, Αθήνα, Θεμέλιο, 2002. 42 Για μια εκτενή ανάλυση βλέπε το βιβλίο Α. Τσαντηρόπουλος, Η βεντέτα στη σύγχρονη ορεινή και Κεντρική Κρήτη, Αθήνα, Πλέθρον, 2007

465

εμφύλια πολιτική σύρραξη υπό το πρίσμα του μανιχαϊκού διπολικού τύπου αριστεράςδεξιάς. Αφενός ο άμεσος έλεγχος από το 1944 της Κάτω Ιταλίας από τις συμμαχικές δυνάμεις, όπως κι ο πλήρης έλεγχος των παρτιζάνων μετά το 1944 στη Γιουγκοσλαβία, απομακρύνουν την άμεση παρουσία στις περιοχές αυτές του πολιτικού εμφυλίου σε μια φυλετική κοινωνία, που οι βεντέτες υφίστανται διαχρονικά. Ωστόσο μια μελλοντική συγκριτική μελέτη επάνω στις φυλετικές αντιδράσεις και αλληλοεπιδράσεις στις καθημερινές σχέσεις κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και ύστερα σε Μαυροβούνιο, νότιο Ιταλία και Σικελία, Σαρδηνία και Αλβανία43 μπορεί να οδηγήσει σε έναν εσωτερικό διάλογο με τη διαμορφούμενη εκείνη την περίοδο στη Μάνη κοινωνική πραγματικότητα. Εδώ αξίζει μόνο να αναφέρουμε τη σύγχρονη αναβίωση της βεντέτας στο Κόσσοβο μετά από την επίθεση του ΝΑΤΟ εκεί44. Η βεντέτα στη Μάνη φαίνεται να αποτέλεσε μια σημαντική αφορμή ή εκ των υστέρων δικαιολόγηση για τη συμμετοχή μανιατών στα Τάγματα Ασφαλείας, όπως προτείνει ο συντάκτης της Έκθεσης για τα Τάγματα Ασφαλείας στο λακωνικό χώρο: «…Το ηθικό τούτου ήτο πάντοτε άριστο διότι οι άνδρες τούτου εις μεν το αριστερό χέρι εφόρουν πένθος (διότι κάποιο μέλος της οικογενείας του είχε φονευθή υπό των ΕΛΑΣΙΤΩΝ) εις δε το δεξιόν εκράτουν γερά το εμπιστευθέν αυτοίς όπλον το οποίο ουδέποτε ήθελον αποχωριστούν…»45 Με την έναρξη του εμφυλίου πολέμου από τις απαρχές της σύγκρουσης του ΕΛΑΣ με τα Τάγματα Ασφαλείας φαίνεται ότι τελείωσε ένας κύκλος βεντετών στη Μάνη, σηματοδοτώντας στην περίοδο αυτή μια ρήξη στην τοπική ιστορία της βεντέτας46. Εδώ η έννοια «τελείωσε» νοείται ως κλείσιμο του κύκλου αίματος η τιμής μεταξύ δυο

43

για την βεντέτα στα Βαλκάνια, Ch. Boehm, Blood revenge, Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 19843. Επίσης βλέπε ενδεικτικά πιο εξειδικευμένα για το Μαυροβούνιο Ch. Boehm, Blood revenge: An Anthropology of Feuding in Montenegro and other tribal societies, Cansas Univ. Press, 1984 και για τη νότια Ιταλία M.Hasluck, “Revenge as sanction and solidarity display: An analysis of vendettas in nineteenth- century Corsica” American Sociological Review, 65:5, 2000, 682-704 44 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν-Ε. Βουτυρά, Ανάμεσα σε παρόν και παρελθόν, Αθήνα, Κριτική, 2008, όπου μετάφραση άρθρου της T. Mangalakova, “The Kanun in Present-Day Albania, Kossovo and Montenegro” στο A. Zhelyazkova (ed.), Urgent Anthropology. Problems of Multiethnicity in the Western Balkans, International Center for Minority Studies and Intercultural Relations, Sofia, 2004, 143-166 45 Τ. Ασφαλείας Σπάρτης, ΔΙΣ, Φ 915/Α/8 σ. 1.Βλ. και Γ. Πετρόπουλος, Ο μνημονικός λόγος….., 8889 46 μαρτ. 1, 2, παράρτ. 1- μαρτ. 2, 3, παράρτ. 1. Ενδεικτικά στο μυθιστόρημα του Π. Καράμπελα, Δράκαινα της Μάνης, ο άγραφος νόμος του γδικιωμού ανακαλείται από τις δυο ηρωίδες του έργου την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής!

466

αντικρουόμενων μερών μέσω της τακτοποίησης μιας εκκρεμότητας47. Αυτό το είδος κλεισίματος μιας εκκρεμότητας, που λάμβανε χώρα με το ψυχικό48, οφειλόταν στο ότι βρέθηκαν να πολεμούν στο ίδιο στρατόπεδο πολλά μέλη οικογενειών, τα οποία βρίσκονταν σε μια βεντέτα μεταξύ τους. Κι αυτό έγινε τόσο στον ΕΛΑΣ ή στο ΔΣΠ όσο και στα Τάγματα Ασφαλείας ή στην ΕΑΟΚ49. Για παράδειγμα οι Κάσσηδες είχαν βεντέτα με τους Γρηγοράκηδες, κατά την οποία οι Κάσσηδες είχαν σκοτώσει μέλη της οικογένειας των Γρηγοράκηδων στη μέσα Μάνη. Αυτό δεν εμπόδισε μέλη της οικογένειας των Γρηγοράκηδων, που είχαν φύγει- κι εξαιτίας της βεντέτας- στην Αθήνα, χωρίς μάλιστα να ανταπαντήσουν στα φονικά- να ενταχθούν κι αυτοί και να πρωτοστατήσουν στην ένοπλη αντίσταση. Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι οι Κάσσηδες αποτέλεσαν ολόκληρη διμοιρία του ΕΛΑΣ κι ήταν από τις πρωταρχικές οικογένειες, οι οποίες εντάχθηκαν στον ΕΛΑΣ50. Σημειωτέον ότι Κάσσηδες και Γρηγοράκηδες κατοικούσαν συνασπισμένοι σε διαφορετικούς οικισμούς, καταδείχνοντας ότι οικογενειακές και φυλετικές συσπειρώσεις, που υπέκρυβαν και αντιθέσεις, έπαιρναν και πολιτικές αποχρώσεις, αφού συνήθως κάθε οικογένεια, που ήθελε να εκφράσει την αντίθεσή της, οπότε και την ιδιοπροσωπία της, επέλεγε διαφορετική πολιτική τοποθέτηση από την αντίπαλη ομάδα. Ωστόσο στην περίπτωση αυτή κι οι δυο οικογένειες κατέληξαν να ανήκουν στην ίδια πολιτική ομάδα, καταδεικνύοντας ότι και οι πολιτικές επιλογές την περίοδο του εμφύλιου υπερκέρασαν τη βεντέτα. Πάντως οι οικογένειες ή μέλη τους δεν έτυχε να πολεμήσουν από κοινού, μια και οι Κάσσηδες είχαν αποκλειστικά δική τους ομάδα. Πέρα από τους Κάσσηδες με τους Γρηγοράκηδες στη μέσα Μάνη, μπορούμε να παρατηρήσουμε στη μεσσηνιακή Μάνη, στην οικογένεια Ξυδέα, μια εσωτερική διαφορά, που είχε ξεκινήσει από το 1938 με έναν φόνο σε καφενείο της Σαϊδόνας, η οποία δεν εξελίχθηκε, καθώς τα αντίπαλα μέρη «φίλιωσαν» και πολέμησαν μαζί από τη μεριά της αριστεράς51.

47

P. Allen, «Διαχείριση και Επίλυση των συγκρούσεων…, στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν…, 140 48 P. Allen, «Διαχείριση και Επίλυση των συγκρούσεων…, Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν 141, Ι.Β. Πατσουράκος, Η Μάνη και οι Μανιάται, Αστήρ, Πειραιάς 1910, 35 49 μαρτ. 1, 2, παράρτ. 1-μαρτ. 2, 2, παράρτ. 1 50 μαρτ. 23, 64, παράρτ. 1 51 ευχαριστώ θερμά τον τοπικό ερευνητή σε θέματα της βεντέτας, Αρ. Πετρουλέα, ο οποίος μου έθεσε υπόψη μου από το αρχείο του ηχογραφημένο απόσπασμα με αφήγηση του Ε. Φαληρέα στα 1996, στο οποίο πληροφορήθηκα για τις διαφορές στην οικογένεια Ξυδέα και το «φιλιωμό» τους

467

Και στις δεξιές ομάδες μπορούμε να βρούμε όμοιες περιπτώσεις. Ωστόσο δεν μπορούμε να μιλήσουμε για βεντέτες, αλλά για διαφορές σε προσωπικά θέματα, που κρατούσαν πολλά χρόνια κι έκλεισαν την περίοδο του εμφύλιου, μια και τα μέλη των οικογενειών, που είχαν διαφορές, βρέθηκαν να πολεμούν στο ίδιο στρατόπεδο, αυτό της ΕΑΟΚ. Ας δούμε χαρακτηριστικά πως περιγράφει ένα τέτοιο φαινόμενο ένας αποσπασματάρχης της ΕΑΟΚ, ο Βασίλης Μπογέας: «Από πριν από τον εμφύλιο αλληλομισούνταν οικογένειες ή άνθρωποι. Πολλοί, που είχαν βεντέτες, κατά τη διάρκεια του εμφύλιου βρέθηκαν στα ίδια στρατόπεδα και επήλθε κατά κάποιο τρόπο μια συμφιλίωση. Στην ομάδα μου είχα μερικά τέτοια περιστατικά52». Άλλος πληροφορητής μας, μέλος του ΔΣΠ, μας πληροφορεί: «Βεντέτα δεν υπήρχε εδώ. Η τελευταία έγινε μετά το 1950 στον Πειραιά, αλλά βεντέτα πραγματική ήταν το 1935-6 στην Καλαμάτα, όπου στρατιώτης φόνευσε δεκανέα. Σταύρος Πέτρουλας εφόνευσε τον Επαμεινώνδα Κυριακουλέα, όπως έγραψαν τότε οι εφημερίδες. Από τότε δεν έγινε άλλη βεντέτα53». Έτσι ένας μεγάλος κύκλος από βεντέτες έδειχνε να σταματά για ένα χρονικό διάστημα ή και να κλείνει ολοκληρωτικά, καθώς μετά τον εμφύλιο μέσα στη νέα δημογραφική και κοινωνική πραγματικότητα στη Μάνη οι παλαιές βεντέτες φαίνεται να περιορίστηκαν. Κι αυτό, γιατί πολλές οικογένειες έφυγαν μαζικά από τη Μάνη και νέες μορφές του συνανήκειν έδειχναν να ριζώνουν στην περιοχή. Η ομοιογένεια του κοινωνικού ιστού είχε σχεδόν τα πρώτα χρόνια μετά τον εμφύλιο αποκλείσει την εικόνα του αριστερού ή του κομμουνιστή, οπότε βεντέτες αναμεταξύ δεξιών οικογενειών μπορούσαν εύκολα να οδηγηθούν στο ψυχικό. Δηλαδή καθώς μετά τον εμφύλιο οι αριστεροί είχαν σχεδόν εκδιωχθεί από τη Μάνη, οι δεξιοί μέσα σ’ ένα πολιτικά κοινό περιβάλλον και κάτω από τις συνθήκες ανασύνταξης της τοπικής κοινωνίας από τον εμφύλιο δεν έμπλεκαν εύκολα σε βεντέτες με άλλους δεξιούς ή κι αν έμπλεκαν, επέλεγαν άμεσα το ψυχικό, ώστε να απεμπλακούν οι οικογενειακές εντάσεις.

52 53

μαρτ. 18, 49, παράρτ. 1 μαρτ. 27, 87, παράρτ. 1

468

Παρόλα αυτά φαίνεται ότι σε περιορισμένο βαθμό κατά τη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου στη Μάνη νέες βεντέτες ξεκίνησαν, οι οποίες φαίνεται να έχουν να κάνουν με υποχρέωση αντεκδίκησης, χωρίς να στηρίζονται σε πολιτικά κίνητρα. Για παράδειγμα στην περιοχή του Οιτύλου- Χοτάσιας54-ή και στη μέσα Μάνη με πιο αόριστο τρόπο σε συζητήσεις με πληροφορητές, που δεν θυμόνταν λεπτομέρειες- έχει γίνει μια παρόμοια αναφορά, όπως μας έχουν αναφέρει νεότερα μέλη των οικογενειών Ρουμπέα και Γατέα για την περιοχή του Οιτύλου. Και οι δυο αυτές βεντέτες οδηγήθηκαν στο ψυχικό και τα νεότερα μέλη των οικογενειών των εμπλεκομένων στη βεντέτα δέθηκαν με τον όρκο της ψυχαδελφοσύνης, έγιναν δηλαδή ένα είδος αδελφών, χωρίς να έχουν το δικαίωμα να παντρευτούν μεταξύ τους, ούτε να είναι φίλοι55. Στο πλαίσιο τώρα της πολιτικής στράτευσης σε μια παράταξη από μια οικογένεια μπορούμε να δούμε ότι κάτι παρόμοιο

με τη συστράτευση Γρηκοράκηδων και

Κάσσηδων εμφαίνεται και στην περίπτωση Πάνω Καρέας και Κάτω Καρέας. Στην Πάνω Καρέα κατοικούσαν οικογένειες Τσαπατσαριάνων, που πολιτικά σχεδόν σύσσωμοι ήταν δημοκρατικών αποχρώσεων και είχαν εκφραστεί υπέρ των «ανταρτών», όπως και οι Πετρουλαίοι. Αντίθετα στην Κάτω Καρέα (Κονάκια) οι κάτοικοι, όπως οι Ταβουλαριάνοι, ήταν ως επί το πλείστον βασιλικοί και στήριζαν τις αντικομμουνιστικές ομάδες56. Από αυτή την οπτική ο εμφύλιος και στη Μάνη αποτέλεσε ένα είδος ρήγματος και δημιουργίας μιας καινούργιας πραγματικότητας στα τοπικά μανιάτικα δρώμενα. Κι αυτή η νέα κοινωνική πραγματικότητα νοείται, αν θεωρήσουμε ότι εντέλει κάθε εμφύλιος πόλεμος αντιπροσωπεύει μια κοινωνική ανακατάταξη, κατά την οποία ζητείται ανατροπή τω υφιστάμενων δομών εξουσίας57. Κάτι παρόμοιο- από άλλη ωστόσο σκοπιά- φαίνεται ότι έχει παρατηρηθεί και σε άλλες τοπικές κοινωνίες από ανθρωπολόγους58. Η εμφύλια βία επέδρασε κι άλλαξε μετά το τέλος εχθροπραξιών τις τοπικές κοινωνίες, όπως μπορούμε να δούμε στο Αμπελόφυτο Σερρών59 ή στους

54

μαρτ. 13, 26-27, παράρτ. 1 P. Allen, «Διαχείριση και Επίλυση των συγκρούσεων…, Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν…, 144, J. Andromedas, The Inner Maniat Community…, 93-94 56 μαρτ. 24, 67, παράρτ. 1 57 Φ. Ηλιού, «Η πορεία προς τον εμφύλιο: Από την ένοπλη εμπλοκή στην ένοπλη ρήξη» στο Η. Νικολακόπουλος, Ά. Ρήγος, Γ. Ψαλίδας (επιμ.), Ο εμφύλιος πόλεμος. Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Αθήνα, Θεμέλιο, 2002, 25 58 A. Collard, «Διερευνώντας την κοινωνική μνήμη στον ελλαδικό χώρο», στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν…, 386-387 59 H. Vermeulen, « Το βάρος του παρελθόντος…» στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν…, 120-130 55

469

τουρκόφωνους Πόντιους της Μακεδονίας60. Βέβαια στην τωρινή συλλογική συνείδηση αναφέρεται ότι η βεντέτα της περίπτωσης, που είδαμε στο Οίτυλο, δεν είχε διαρκείς προεκτάσεις, όπως ίσως να συνέβαινε στα χωριά της μέσα Μάνης. Στην περιοχή του Οιτύλου η αντεκδίκηση λέγεται ότι ήταν άμεση και δεν συνεχιζόταν και στις επόμενες γενιές61. Άτομα, που ανήκαν σε βεντέτα, βρέθηκαν να πολεμούν στις ίδιες ομάδες, ή άτομα με δύναμη και λόγο κατά τη βραχύχρονη κυριαρχία του ΕΛΑΣ στη Μάνη62 ελευθέρωσαν ή γλίτωσαν συγχωριανούς ή και συγγενείς τους, που είχαν συγκεντρωθεί στην Κρανάη ή βρίσκονταν στις λίστες των «προδοτών» του ΕΑΜ63. Ωστόσο, πολλές βεντέτες αναμοχλεύτηκαν ή και βρήκαν ευκαιρία να συνεχιστούν κατά τον εμφύλιο. Τέτοια είναι η περίπτωση της βεντέτας των Μαυρομιχαλαίων με τους Πετρουλαίους στο Οίτυλο64. Η βεντέτα τους αποτελούσε μια σημαντική εξαίρεση στον κανόνα της άμεσης παύσης των αντεκδικήσεων στη Μάνη. Η εξαίρεση αυτή αποτέλεσε και κομβικό σημείο του εμφυλίου στη Μάνη, καθώς οι δυο οικογένειες όπως είδαμε πρωταγωνίστησαν με μέλη τους σε αποφάσεις κι ενέργειες την περίοδο 1940-1950 στη Μάνη. Η βεντέτα αυτή, κατά μαρτυρίες, είχε ξεκινήσει, όταν οι Πετρουλαίοι είχαν νοικιάσει από τους Μαυρομιχαλαίους για επικαρπία την εύφορη για τη Μάνη περιοχή της μονής του Τσίγκου. Με το πέρασμα των χρόνων όμως οι Πετρουλαίοι θεώρησαν τη γη δική τους ιδιοκτησία κι αυτό εξόργισε τους Μαυρομιχαλαίους, οι οποίοι, όταν κατά τα εμφυλιακά χρόνια βρέθηκε υπουργός της Ελληνικής Κυβέρνησης δικό τους μέλος, επεξέτειναν τη βεντέτα,

δίνοντας κατά

τοπικές πληροφορίες, που απηχούν την τοπική συλλογική μνήμη, εντολή για την εξόντωση των Πετρουλαίων65. Το όλο κλίμα βεντέτας ανάμεσα στις δυο οικογένειες είχε υποδαυλιστεί κι από τα γεγονότα της εξέγερσης στην εφορία Αρεόπολης το 1931, στα οποία είχε πρωτοστατήσει ο Πέτρουλας, κάτι που στρεφόταν ενάντια στα συμφέροντα των Μαυρομιχαλαίων, που φαίνονταν νομικά κάτοχοι της περιοχής της μονής Τσίγκου. Εδώ μπορούμε να δούμε ότι ένα μέρος της οικογένειας Πέτρουλα μέσα από τη βεντέτα ενδυνάμωσε την πολιτική της συγκρότηση σε αντίθεση από τους 60

Ν. Μαραντζίδης, Γιασασίν Μιλλέτ. Ζήτω το έθνος. Προσφυγιά, κατοχή και εμφύλιος: Εθνοτική ταυτότητα και πολιτική συμπεριφορά στους τουρκόφωνους ελληνορθόδοξους του Δυτικού Πόντου, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2001 61 ιδιαίτερα κατατοπιστικές ως προς αυτό το σημείο και αυτές τις διαπιστώσεις ήταν και οι συζητήσεις με το Γ. Μαυροειδάκο 62 μαρτ. 8, 8 κ.ε., παράρτ. 1 63 Δ. Σ. Πέτρουλα, ..που ‘ναι η μάνα σου….., 177 64 Δ. Σ. Πέτρουλα, ..που ‘ναι η μάνα σου….., 39 65 αυτά ειπώθηκαν από μέλος της οικογένειας Πέτρουλα, βλ. μαρτ. 22, 63, παράρτ. 1

470

συντηρητικούς Μαυρομιχαλαίους και σε σχέση με το προπολεμικό αντιεξουσιαστικό (θυμίζουμε την προπολεμική επίθεση του Πέτρουλα στην εφορία Αρεόπολης) παρελθόν της. Εδώ μπορούμε να βρούμε κοινά στοιχεία με ό,τι χαρακτήριζε την κρητική οικογένεια Βλαστού, που κι αυτή, όπως είδαμε, είχε διαρθρώσει το πολιτικό παρελθόν της στον ευρύτερο ριζοσπαστικό χώρο. Η ΕΑΟΚ στη Μάνη στράφηκε και εναντίον στην οικογένεια Πετροπουλάκη, η οποία επέλεξε να ενταχθεί στην αριστερά66. Οπότε η ΕΑΟΚ πυρπόλησε όλα τα κτήματα της εν λόγω οικογένειας στο χωριό Ράχες, για να καταδείξει το βαθμό ελέγχου της εξουσίας της στον εξουσιαστικό αγώνα της εμφυλιακής Μάνης67. Για να ερμηνευτεί αυτό το γεγονός ως εξολοκλήρου προέκταση παλαιάς βεντέτας, πρέπει να ταυτιστεί η δράση της ΕΑΟΚ με τη βούληση των Μαυρομιχαλαίων στην περιοχή. Κι αυτό μπορούμε να το δούμε μέσα στο πλαίσιο ότι τόσο οι Πετροπουλάκηδες όσο και οι Μαυρομιχαλαίοι υπήρξαν ισχυρές σε κύρος οικογένειες στη Μάνη και από το ότι αρχικά οι παρακρατικές ομάδες φαίνεται, όπως είδαμε στο κεφ. 7, να ενισχύονται από τους Μαυρομιχαλαίους στα πρώτα τους βήματα. Βέβαια παλαιότερες βεντέτες, η καλύτερα ξεκαθάρισμα λογαριασμών, σχετίζονταν και με την οικογένεια Πετροπουλάκη με βάση θέματα τιμής κι αντεκδίκησης, μια και αιματηρή κατάληξη είχε για έναν νέο ταπεινής καταγωγής και μια κοπέλα από την εν λόγω οικογένεια ένα ρομαντικό ραντεβού τους, αφού σκοτώθηκαν και οι δύο, μια και οι οικογένειές τους ενεπλάκησαν σε βεντέτες εξαιτίας της ανεπίτρεπτης για τα κοινωνικά δεδομένα σχέσης τους68. Και σίγουρα πολλές συμμαχίες κατά τη διάρκεια της δράσης των οργανωμένων ομάδων του ΕΛΑΣ στηρίχτηκαν στις φυλετικά συγγενικές σχέσεις, οι οποίες ασφαλώς απέχουν από τη βεντέτα αλλά αναδεικνύουν την οικογενειακή συνοχή και την ετοιμότητα κοινής οικογενειακής ένοπλης δράσης. Ο Κλαϊνος, ο οποίος ως αριστερός είχε μεγάλη φήμη στην ευρύτερη περιοχή της νοτίου Πελοποννήσου69, κι ο Πέτρουλας, που για τις δεξιές μαρτυρίες υπήρξε κι αυτός, όπως κι ο Κλαϊνος, ο κύριος εκφραστής του ΕΛΑΣ στην περιοχή του Οιτύλου70, ανήκαν στον κλάδο των Πετρουλιάνων, ένα

66

μαρτ. 8, 9-10, παράρτ. 1 Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, 141 68 έχω υπόψη μου την αδημοσίευτη ακόμα συνέντευξη της Β. Διαμαντάκου στην Τ. Βερβενιώτη. Στη Μάνη η οικογένεια Πετροπουλάκη έφθασε από την Κρήτη γύρω στα 1840-41. Βλέπε Κ. Κάσσης, Ιστορία της Μάνης, Αθήνα 1977, 120-21, Χ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, Οι Πετροπουλάκηδες της Μάνης…16-21 69 μαρτ. 22, 66, παράρτ. 1 70 μαρτ. 17, 39, παράρτ. 1 67

471

παρακλάδι των Γιαννιάνων, της οικογένειας των Στεφανοπουλαίων του Οιτύλου71. Βέβαια στην ευρύτερη οικογένεια των Στεφανοπουλιάνων του Οιτύλου εντασσόταν και η οικογένεια Γερακάρη, που αντιτάχθηκε από τη μεριά της ΕΑΟΚ στον ΕΛΑΣ72 και γενικά των κομμουνιστών. Επίσης και ανάμεσα σε άτομα της ίδιας οικογένειας λύνονταν προσωπικές διαφορές με εκτελέσεις, μια και Ελασίτες, στις τάξεις των οποίων οι Πετρουλαίοι είχαν ηγετικό ρόλο στην περιοχή του Οιτύλου κι ασφαλώς μια επίθεση σε μέλος της οικογένειας αυτής θα γινόταν με πολύ σκεπτικισμό από ντόπια μέλη του ΕΛΑΣ, σκότωναν Πετρουλαίους73 το 1944 στο Οίτυλο, όπως μας ενημερώνει παρακάτω πληροφορητής μας, που αναφέρει τα ονόματα των Παναγιώτη και Στέφανο Πέτρουλα. «Σκότωσαν [Ελασίτες] το Δημήτρη Πατουχέα, ο οποίος ήταν κομμουνιστής από τη Χοτάσια και τον σκότωσαν, επειδή δεν σκότωνε. Σκότωσαν τον Αναστάση Καράμπελα, τον Παναγιώτη Πέτρουλα και το Στέφανο Πέτρουλα (δεν ξέρω αν ήταν για προσωπικάοικογενειακά)». Στη φυλετική κοινωνία λοιπόν της Μάνης η βεντέτα αλληλο- εξαρτιόταν με την πολιτική δυναμική του εμφύλιου σε μια δυναμική σχέση, που δεν ήταν δυνατό να προσδιοριστεί a priori74. Μάλιστα μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο της Μάνης η δυναμική αυτή σχέση καταδεικνύει στην περίπτωση των δολοφονιών στην οικογένεια Πέτρουλα ότι ο κύκλος αίματος και βίας δεν ήταν δυνατό να περιοριστεί εύκολα, όταν ο συγκρουσιακός τρόπος επίλυσης διαφορών αναπτυσσόταν από τη δύναμη του εθιμικού κώδικα που απαιτούσε εκδίκηση. Οι ισχυρές οικογένειες της Μάνης σιγά-σιγά ενσωματώθηκαν στο ελληνικό Κράτος αποκτώντας τοπική πολιτική δύναμη. Και γύρω από αυτές συνασπίστηκαν κάτοικοι των χωριών τόσο για να αποκτήσουν κι αυτοί συμμετοχή στην πολιτική εξουσία της παραδοσιακής οικογένειας όσο και για να προστατευτούν από βεντέτες ή να κλείσουν με ψυχικό, υπό τη σκέπη της ισχυρής οικογένειας, παλαιότερες βεντέτες. Βέβαια υπήρχαν κάποιες σταθερές σε αυτή τη σχέση. Για παράδειγμα το γεγονός ότι στο 71

Γ. Κατσουλέας, Στεφανόπουλοι των Κομνηνών. Οίκος Οιτύλου, Αδελφότης των απανταχού Στεφανόπουλων- Κομνηνών, 1997, 34-35, 70. Βλ. και Κ. Ι. Κόμης, Οι Στεφανόπουλοι της Ανατολικής Μάνης, ανάτ. από Λακωνικαί Σπουδαί, τ. Θ΄, 1988 72 Γ. Κατσουλέας, ό. π., 37,69 73 μαρτ. 17, 39-40, παράρτ. 1 74 Χ. Λούκος, « Η ενσωμάτωση μιας παραδοσιακής αρχοντικής οικογένειας στο νέο ελληνικό κράτος: η περίπτωση των Μαυρομιχαλαίων», Ιστορικά, Α/2, 283-296

472

Οίτυλο, στην οικογένεια των Μεδίκων, στην οποία κατά την «εορτή της οικογένειας», όταν αποκαλυπτόταν το «μυστικό» της οικογένειας στα ενήλικα αγόρια, δεν μπορούσε κανείς να εισέλθει ή να μάθει κάτι από τα εκεί λεγόμενα75. Σ’ αυτή την περίπτωση το φυλετικό μυστικό θεωρείτο πολύ πιο ισχυρό από κάθε πολιτική σχέση. Η παρουσία λοιπόν και η σημασία της οικογενειακής συνένωσης των Μεδίκων φαίνεται ότι γινόταν στις έσχατες μορφές της76 και σε βαθμό τέτοιο, που ο δεσμός αυτός αίματος φαίνεται ότι υπερίσχυε από τις διαφορές και τις συγκρούσεις μελών των οικογενειακών παρακλαδιών των Μεδίκων, όπως αυτές μπορεί να προέκυψαν κατά τη δεκαετία 1940195077. Οι Μέδικοι, οι οποίοι είχαν υιοθετήσει ως μεγαλογένητες τους Γιατράκους, οι οποίοι ήταν αρχικά σκλάβοι, δεν είχαν αποκλειστική συμμετοχή στον εμφύλιο με μια ομάδα την περίοδο 1940-1950, αλλά μέλη τους εντασσόταν και στις δυο αντίπαλες ομάδες. Ενδεικτικά αναφέρουμε το Γιώργο Γιατράκο, δικηγόρο στη Σπάρτη, που καταγόταν από τους Γιατράκους του Οιτύλου, ο οποίος ήταν στέλεχος του ΕΑΜ Λακωνίας και μαζί με το δικηγόρο Κοσμά Αναστασόπουλο καθόρισαν τον «Οργανισμό Λειτουργίας» της Λαϊκής Δικαιοσύνης στη Λακωνία το Δεκέμβριο του 194378. Η θεμελιακή κατίσχυση των οικογενειακών δεσμών σε αυτή την περίπτωση από το πολιτικό εδώ εποικοδόμημα οδηγούσε με μαθηματική ακρίβεια στο ψυχικό και την ψυχαδελφοσύνη των πολιτικά αντικρουόμενων πλευρών79. Άλλη ωστόσο σταθερά στη μέσα Μάνη δείχνει σε πολλές περιπτώσεις να είναι η πρωτοκαθεδρία των φυλετικών δεσμών, που συσπείρωναν ολόκληρη περιοχή σε μια πολιτική παράταξη. Κάτι τέτοιο διακρίνεται στις περιοχές Παλύρου και Ψωμαθιάς. Εκεί η οικογένεια Μπουρδάκου, που κατοικούσε στο Κάστρο, ανήκε παραδοσιακά στη δεξιά, ενώ οι Γιατράκοι, που κατοικούσαν στο Μοναστήρι, ανήκαν στην αριστερά. Στη μεσσηνιακή Μάνη δεν φαίνεται να υπάρχουν πολύ ισχυρά δείγματα για σοβαρή βεντέτα την περίοδο, που μας απασχολεί, όπως έχουμε δει80 Οι συγγενικές σχέσεις ή οι τοπικές συγκρούσεις των δικτύων πατρωνίας στη Μάνη από την περίοδο της Οθωμανοκρατίας στην Πελοπόννησο επέδρασαν δυναμικά ή και

75

Π. Ι. Γλετζάκος, Προσκύνημα στη Μάνη, Αθήνα 1997, 174-182, Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη…., 84. Βλέπε και μαρτ. 13, 26-27, παράρτ. 1 76 Π. Ι. Γλετζάκος, ό. π., 179 77 μαρτ. 13, ό. π., παράρτ. 1 78 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…, 231 79 Για την ψυχαδελφοσύνη βλ. Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη….., 83 κ.ε. . Βλέπε εδώ και μαρτ. 13, 26-27, παράρτ. 1 80 βλέπε στο παρόν κεφάλαιο υποσημείωση 47

473

αποφασιστικά σε ορισμένες περιπτώσεις στις επιλογές οικογενειών και ατόμων κατά τη δεκαετία 1940-1950. Σε αυτή τη δυναμική αλληλόδραση μπορούμε να προσθέσουμε και τον καθοριστικό ρόλο, που έπαιξαν πολλοί μανιάτες στρατιωτικοί στην ευρύτερη πολιτική και συντεχνιακή σύγκρουση των στρατιωτικών στην Ελλάδα τη δεκαετία 1930-1940. Μπορούμε επίσης να αναφέρουμε και τον εξίσου καθοριστικό ρόλο των σχέσεων της τοπικής κοινωνίας και μελών της με τις ευρύτερες πολιτικές ή και πνευματικές ζυμώσεις στον ελλαδικό χώρο. Το τελευταίο επηρέαζε στη Μάνη τις επιλογές προσώπων για τη στάση τους στον εμφύλιο πόλεμο, στο βαθμό που απογαλάκτιζε άτομα από το στενό οικογενειακό και φυλετικό ομφάλιο λώρο. Σ’ αυτό το σημείο ας σημειώσουμε την αρνητική κριτική, που ασκεί ο Ρογκάκος στο μανιάτικο θεσμό της βεντέτας, η οποία «δυσκόλευε»81, κατά τα λεγόμενά του, τη δουλειά της Οργάνωσης, μια και εγκλώβιζε το μανιάτικο δυναμικό σε παραδοσιακούς θεσμούς, που απείχαν πολύ στην κοινωνική ερμηνεία τους από το σοσιαλιστικό μοντέλο, που ευαγγελιζόταν ο σοσιαλισμός του ΚΚΕ. Ασφαλώς ο Ρογκάκος, όπως κι άλλα ανώτατα στελέχη άλλωστε, κατέβαλε προσπάθειες να ξεπεραστούν παραδοσιακές διχόνοιες μέσα στην Οργάνωση. Κάτι τέτοιο ωστόσο προσέκρουε στον «τοπικισμό», κατά τα λεγόμενα του Ρογκάκου, και στο φυλετισμό των Μανιατών. Άρα το μανιάτικο τοπικό habitus ήταν δύσκολο να υιοθετήσει αυτούσιο το σοσιαλιστικό μοντέλο, καθώς ο συγκρουσιακός του χαρακτήρας προσιδίαζε σ’ ένα φυλετικό ήθος, που έδινε μεγαλύτερη βάση στις προσωπικές σχέσεις, στην τιμή και την ανδρεία. Και στο πλαίσιο της παραβίασης των ορίων του συγκεκριμένου ήθους η βεντέτα αποτελούσε έναν μηχανισμό ενδοκοινοτικής αποκατάστασης των πολιτισμικών ισορροπιών. Παρόλα αυτά φαίνεται να μην ισχύει εξολοκλήρου στη Μάνη αυτό που έχει παρατηρηθεί για μεγάλες οικογένειες ενόπλων, που είχαν στελεχώσει μια ομάδα στο βουνό

σχεδόν αποκλειστικά δική τους σε Ήπειρο και ποντιακά χωριά της

Μακεδονίας82. Στη Μάνη άτομα από την ίδια οικογένεια διάλεγαν να διαχωριστούν πολιτικά και να συμμετάσχουν σε αντίπαλες παρατάξεις αρκετές φορές. Πάντως και στη Μάνη η συγκρότηση ομάδων στηρίχτηκε δυναμικά στις οικογενειοκρατικές σχέσεις, όπως μας καταδεικνύουν οι περιπτώσεις της οικογένειας Πέτρουλα ή του 81

ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/418/φ.Πελοποννήσου/Φ24/2/119/σ.2 Β. Τζούκας, «Απαρχές του εμφυλίου στην Ήπειρο: η περίπτωση των Κολιοδημητραίων στη Λάκκα Σουλίου» στο Κ. Κουτσούκης & Ι. Σακκάς (επιμ.), Πτυχές του Εμφυλίου Πολέμου 1946-1949, Αθήνα, Φιλίστωρ, 2000, 343-357, Ν. Μαραντζίδης, «Οι άλλοι Καπετάνιοι. Οι ένοπλοι εθνικιστές αρχηγοί στα χρόνια της Κατοχής. Μια πρώτη απόπειρα προσέγγισης στα γεωγραφικά όρια της Βόρειας Ελλάδας», Ίστωρ, 14 (2005), 138-139, Ν. Μαραντζίδης, Οι άλλοι Καπετάνιοι. Αντικομμουνιστές ένοπλοι στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφύλιου, Αθήνα, Εστία, 2003 82

474

Παυλάκου83, ο οποίος στηρίχτηκε σε σταθερό συγγενικό του περιβάλλον στα πρώτα βήματα συγκρότησης του δικτύου του. Μάλιστα ας μην ξεχνάμε και μαρτυρίες μελών, που μπήκαν σε ομάδα αποσπασματαρχών, επειδή η οικογένειά τους «έπρεπε» να προβεί σε μια τέτοια ενέργεια αφού ο αδελφός του πληροφορητή μας σκοτώθηκε από ελασίτες κι ο ίδιος αισθανόταν ότι έπρεπε να εκδικηθεί και να πάρει πίσω το αίμα του αδελφού του. «Ο αδελφός μου σκοτώθηκε στην Αγχίαλο. Ήρθαν να πάρουν τον πατέρα μου στο χίτικο. Ήταν ένας ξάδελφός μου διμοιρίτης στο Γερακάρη. Ο πατέρας μου δεν μπορούσε να πάει. Είχε χασαποταβέρνα, χασάπικο κι είχε πολλές γυναίκες, γυναίκα και κόρες, να θρέψει. Είπαν να πάρουμε τότε το Γρηγόρη. Ήμουν μικρός. Ο πατέρας μου δεν ήθελε. Εγώ ήθελα να πάω. Δεν ήθελα να μείνω στο χωριό και να πηγαίνω για τα βόδια. Ήθελα να φύγω να πάρω στο βουνό τον αέρα μου. Εγώ δεν έδινα λογαριασμό..84». Στο σημείο αυτό ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι ο ίδιος ο πληροφορητής μας θέλησε να αποχωρήσει από την ΕΑΟΚ, όταν γίνονταν από μέλη της έκτροπα κι ο ίδιος δεν αισθανόταν ότι μπορούσε έτσι να πάρει πίσω το αίμα του αδελφού του. Όπως επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η δημιουργία ισχυρού ένοπλου δικτύου είναι απότοκη της χρησιμοποίησης των σχέσεων συγγένειας, ώστε να ισχυροποιηθεί μια ένοπλη ομάδα και να κυριαρχήσει στο χώρο της85. 3. ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗ ΜΑΝΗ Σε αυτό το πλέγμα μπορούμε να δοκιμάσουμε πλέον οποιαδήποτε εστίασή μας στο ερώτημα πόσο συνειδητή ήταν η επιλογή ενός ατόμου ή πόσο πολιτικοποιημένη ήταν η επιλογή του να αντιστρατευτεί μια αντίπαλη πολιτική ομάδα στη Μάνη της περιόδου 1940-1950. Και στο ίδιο πλέγμα μπορούμε να εντάξουμε και τη δραστική και δυναμική παρουσία της βεντέτας την ίδια περίοδο στη Μάνη. Μπορούμε επίσης να εντοπίσουμε

83

μαρτ. 9, 12, παράρτ. 1 μαρτ. 5, 4, παράρτ. 1 85 R. Petersen, “A community based……, 41-78 84

475

τις τοπικές σχέσεις όπως αυτές ανασημασιοδοτήθηκαν την περίοδο μετά τον εμφύλιο στη μνήμη των δρώντων προσώπων86. Η παραπάνω παρουσίαση της περιόδου του 1940-1950 και η παραδοχή ότι εκείνη την περίοδο μεγάλος αριθμός από βεντέτες οδηγήθηκαν σε ψυχαδελφοσύνη, ενώ νέες μορφές γδικιωμού μπορεί να προέκυψαν, όπως οι μαρτυρίες της συλλογικής συνείδησης της περιοχής προσπαθούν να αυτο- ερμηνεύσουν το κοινωνικό τους περιβάλλον, μας οδηγούν στο να καταλήξουμε στο ότι βρισκόμαστε σε μια περίοδο ιστορικής αλλαγής. Η αλλαγή αυτή πέρα από τη μορφή των μεταναστεύσεων και της ιδεολογικής ομοιογένειας των εναπομεινάντων πληθυσμών μπορεί να νοηθεί ευρύτερα στην αλληλόδραση κοινωνικής και πολιτισμικής ζωής. Μπορεί επίσης να προσεγγιστεί μέσα από την ευρύτερη καταγραφή των ατομικών εμπειριών της δεκαετίας αυτής στη Μάνη. Οι ίδιοι οι κάτοικοι γίνονταν τόσο υποκείμενα, που αποφάσιζαν συνειδητά, όσο και αντικείμενα μέσα στην πολυλειτουργικότητα των κοινωνικών τους ρόλων. Τα ίδια τα άτομα αυτά αποτελούσαν εκούσιους φορείς των ακούσιων προσδιορισμών τους, μια και προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν το πεδίο γνώσεων και ενεργειών τους87. Το βέβαιο είναι ότι τα κοινωνικά υποκείμενα γνωρίζουν να ερμηνεύουν εκ των υστέρων με πολύ καλό τρόπο τις συνθήκες και τις συνέπειες των πράξεών τους στην καθημερινή ζωή88. Κι αυτό τα οδηγεί σε νέες πράξεις ή σε συνειδητή ερμηνευτική ανασημασιολόγηση των ήδη διαπεπραγμένων κατά το παρελθόν ενεργειών τους. Ωστόσο η τάση για διαμόρφωσης μιας ομοιογενούς μανιάτικης συνείδησης των ντόπιων μανιατών φαίνεται να οδήγησε στην απόρριψη από τη σφαίρα του συνειδητού την μνήμη της περιόδου 1940-1950. Αυτή η τάση επέστρεψε στη διαχρονική συνέχεια της τοπικής ιστορίας της περιοχής, όπως αυτή είχε προσληφθεί ως μανιάτικη συνέχεια, που εντασσόταν στους αγώνες των μανιατών ανά τους αιώνες. Η αφήγηση

των

ντόπιων σημαδεύεται από ένα πέπλο σιωπής αναφορικά με τη συζήτηση για την

86

Όταν για παράδειγμα μια οικογένεια έβγαινε ηττημένη από μια βεντέτα, ήταν υποχρεωμένη να αποπληρώνει, σύμφωνα με σημειώσεις πεδίου που συγκεντρώσαμε, τμηματικά ένα τίμημα στη νικήτρια ή να της χτίζει ένα πύργο σε καθορισμένο με συμφωνία ύψος 87 Ε.P. Thompson, The Poverty of Theory and Other Essays, London, Merlin Press, 19814, 88, 144, M. Mann, The Sources of Social Power, τ. 1: A History of Power from the Beginning to A.D. 1760, Cambridge 1986, 30-31 88 A. Giddens, The Constitution of Society, Cambridge 1986, 280-281, Α. Λιάκος, «Παντελής Πουλιόπουλος: πώς εγγράφεται η θεωρία στην κοινωνία;», Ιστορικά, Ι/18-19, 1994, 241-254

476

περίοδο του εμφυλίου. Κάτι όμοιο άλλωστε σχετικά με τη σιωπή της συζήτησης αναφορικά με τον εμφύλιο παρατηρείται και σε άλλες περιοχές89. Αυτή η πολιτισμική και πολιτική ομοιογενοποίηση της μανιάτικης τοπικής κοινωνίας από το 1950, η οποία σφραγίστηκε και με την πλήρη αποτελετουργοποίηση και ιδιωτικοποίηση στρατηγικών εθιμικών θεσμών, όπως η εχθρότητα, με το οριστικό πέρας της εμφυλιακής περιόδου μπορούμε να πούμε ότι στηρίχτηκε και ακολουθούσε αρχαϊκές και καταλοιπικές (residual) μορφές κοινωνικής κουλτούρας90, που τις υιοθέτησε η μανιάτικη τοπική κοινωνία. Αυτές οι μορφές πολλές φορές ανακατασκεύαζαν το μανιάτικο παρελθόν ως ένα νέο ιδεολογικό προκατασκευασμένο σχήμα. Σ’ αυτό συνέβαλε και ο φυλετικός τρόπος ύπαρξης των κατοίκων στη Μάνη, ο οποίος υιοθετεί τις προγονικές παραδόσεις και πεποιθήσεις σε πολύ πιο μεγάλο βαθμό απ’ ό, τι άλλες αστικές κοινωνίες της υπόλοιπης Πελοποννήσου. Έτσι λοιπόν στη μανιάτικη κοινωνία μετά το 1950 και το πέρας του εμφυλίου η επανασυγκρότησή της οδήγησε σε μηχανισμούς απώθησης -κατά τα πρότυπα της βεντέτας αναφορικά με το διπολικό χωρισμό των τοπικών κοινωνιών, που η βεντέτα εξωθούσε ή απωθούσε- όσων ατόμων χαρακτηρίζονταν ως αριστεροί. Οδήγησε ταυτόχρονα και σε μηχανισμούς έλξης σε μια κοινή παρελθοντική κουλτούρα ομοιογενοποίησης για την πλειοψηφία της μετεμφύλιας κοινωνίας (της «αδούλωτης Μάνης» από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή), κάτι που αποτέλεσε την κοινή ερμηνευτική οπτική όσων ατόμων παρέμειναν στην περιοχή. Μετά το 1950 η Μάνη αποτελείτο λοιπόν από μια ως επί το πλείστον πιο ομοιογενή ομάδα ανθρώπων στις βασικές πολιτικές ιδέες και στις πεποιθήσεις της, που ακολουθούσε σε συνέχεια το φυλετικό τρόπο τοπικής ζωής

και παράλληλα

παρακολουθούσε την προσπάθεια αστικοποίησης της ελληνικής κοινωνίας. Το ίδιο ομοιογενής αναφορικά με τις πολιτικές πεποιθήσεις ήταν αρχικά και ο πληθυσμός των τριών πολιτικών μεταναστευτικών ρευμάτων μανιατών στην Αθήνα και κυρίως στον Πειραιά.

89

Anna Collard, «Διερευνώντας την κοινωνική…, στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν , 368-372, R. Van Boeschoten, «Ο πέπλος της σιωπής», Βήμα, Νέες Εποχές, 4 Δεκεμβρίου 1994, Αφιέρωμα 50 χρόνια από τα Δεκεμβριανά, Β2 38-39 90 για τον σημασία και τις προεκτάσεις του όρου κουλτούρα βλέπε R. Williams, Κουλτούρα και Ιστορία (εισαγωγή και μετάφραση Β. Αποστολίδου), Αθήνα 1994, ενώ για την ανάπτυξη των όρων και την προσπάθεια εφαρμογής τους στην ελληνική νεότερη ιστορία μέσα από την ερμηνευτική του ελληνικού εθνικισμού βλέπε Γ. Β. Λεονταρίτης, «Εθνικισμός και Διεθνισμός: Πολιτική Ιδεολογία», στο Δ.Γ. Τσαούσης (επιμ.), Ελληνισμός και Ελληνικότητα. Ιδεολογικοί και Βιωματικοί Άξονες της Νεοελληνικής Κοινωνίας, Αθήνα, Εστία, 1980, 27-35 και ιδιαίτερα 33-35

477

Ωστόσο οι ομάδες μεταναστευσάντων μανιατών, που οι τραυματικές μνήμες της περιόδου 1940-1950 δεν τους επέτρεπαν την ταυτόσημη «ομοιογενοποίηση» με τον άκρατο εθνικισμό, που χρησιμοποιούσαν ιδεολογικά οι ομάδες της ΕΑΟΚ, μπορούμε να πούμε ότι εντάχθηκαν σε ένα πλέγμα αναπτυσσόμενης κουλτούρας91, που μπορούσε να ανανεωθεί από τις ποικιλότροπες προσλήψεις των μεταναστών στον Πειραιά και την Αθήνα. Αυτή η ανανέωση της κουλτούρας εξαρτιόταν από το βαθμό διαμόρφωσης εργατικής συνείδησης σ’ αυτούς και από την ακόλουθη πνευματική ή επαγγελματική ανέλιξή τους σε μια διαδικασία όμοια με αυτή των προσφύγων μετά το 1923 στην ελληνική κοινωνία. Η αναπτυσσόμενη κοινωνική κουλτούρα των μεταναστών μανιατών της δεκαετίας 1940-1950 μπορούμε να πούμε ότι δεν ήταν δυνατό να μην προβεί σε έναν εσωτερικό διάλογο με έναν σχηματισμένο μηχανισμό μυθοποίησης της περιοχής τους. Η μυθοποίηση της πατρόγονης μανιάτικης περιοχής στους μανιάτες μετανάστες συνέβη μέσα από τον κοινωνικο- ψυχικό σχηματισμό του πατριωτικού νόστου για τις χαμένες αγροτικές κοινωνίες, κάτι που προκαλείται στους αγρότες- μετανάστες των βιομηχανικών μεγαλουπόλεων92.

Σ’ αυτό συνηγορούσε και η άποψη πολλών

αριστερών μανιατών, που κατά τη διάρκεια του εμφύλιου δεν ήθελαν πεισματικά να φύγουν αυτοί και οι οικογένειές τους από τα χωριά τους παρά τις διώξεις από την ΕΑΟΚ, «επειδή αυτά θα ρήμαζαν»93. Η μυθοποίηση και ο ψυχικός νόστος της ξενιτιάς για την πατρόγονη μανιάτικη γη εκφράστηκε και με τη διατήρηση των τοπικών μανιάτικων εθίμων και στην Αθήνα αλλά και στον Πειραιά. Μ’ αυτούς τους όρους ξεκινούσε και για τους μανιάτες πολιτικούς μετανάστες της δεκαετίας του 1950 μια φάση κοινωνικής και εντέλει πολιτισμικής και πολιτικής επανασυγκρότησης των ιδίων και του πεδίου των ταυτοτήτων τους στο λεκανοπέδιο της Αττικής. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι και ερμηνευτικές μαρτυρίες του εμφυλίου στις πηγές μας, στηριζόμενες στην τοπική φυλετική προσπάθεια κατάδειξης της μανιάτικης ιδιαιτερότητας, προσπαθούν να εντοπίσουν ιστορικά στο μακρό παρελθόν σημεία κατάδειξης του επιθετικού χαρακτήρα των μανιατών.

91

Γ. Β. Λεονταρίτης, «Εθνικισμός και Διεθνισμός…., στο Δ.Γ. Τσαούσης (επιμ.), Ελληνισμός και Ελληνικότητα ….., 34 92 για την ανάπτυξη ενός τέτοιου μηχανισμού βλέπε E. Gellner, Έθνη και Εθνικισμός, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1992, 119-140 93 Δ. Σ. Πέτρουλα, ..που ‘ναι η μάνα σου….., 176-177

478

«Αν έψαχνα να βρω που οφείλεται όλη αυτή η βία κατά αυτή την περίοδο θα έλεγα ότι η βία και η εγκληματικότητα οφείλεται στη φτώχεια αλλά και στα γονίδια, που έχουν οι Λάκωνες από τους Ούννους του στρατηγού Απόκαυκου. Αυτόν το στρατηγό είχαν βάλει οι βυζαντινοί διοικητή στην Πελοπόννησο το 960 μ.Χ.. Αυτόν τον πλαισίωσαν 20.000 περίπου Ούννοι, όταν στην περιοχή ήρθε από την Αρμενία ο Νίκων. Ο Νίκων μαζί με τους Ούννους έσφαξαν πολλές χιλιάδες [25.000 περίπου Λάκωνες της ευρύτερης περιοχής], για να τους μάθει το νέο Θεό, τον πατέρα του Ιουδαίου και ότι οι πρόγονοι των Λακώνων ήταν οι άπλυτοι κι αμόρφωτοι Ιουδαίοι. Οι Ούννοι συνόδευαν το Νίκωνα στη Λακωνία και δεν σκότωναν μόνο με υπόδειξή του, αλλά και γκάστρωναν χιλιάδες γυναίκες. Έτσι οι Λάκωνες κληρονόμησαν το γονίδιο της εγκληματικότητας. Έτσι όταν οι Ούννοι ήρθαν στα μέρη μας πάλι για δεύτερη φορά, το 1941, «είδε ο σκύλος τη γενιά του κι αναγάλλιασε η καρδιά του». Κι έτσι βρήκαν κι ανέπτυξαν πανεύκολη συνεργασία με τα Τάγματα Ασφαλείας εδώ στη Λακωνία94». Λαμβάνοντας υπόψη τις μαρτυρίες όσων ατόμων υπηρέτησαν στις τάξεις του ΕΛΑΣ ή του ΔΣΠ, μπορούμε να πούμε ότι η μαρτυρία ατόμων, που ήταν σε πιο ώριμη ηλικία εκείνη την περίοδο, τοποθετούσε τα πράγματα σε μια πιο ρεαλιστική βάση αναφορικά με την ιδεολογική τους συνείδηση95. Και συγκεκριμένα, με την έννοια ρεαλιστική βάση εννοούμε ότι η «εαμική κατάσταση» στη συγκεκριμένη περίπτωση του πληροφορητή μας δεν επικαλυπτόταν από την εμπειρία του εμφυλίου στη διαστρωμάτωση της μνήμης. Κάτι αντίθετο παρατηρείται σε έρευνες και από το Ζιάκα Γρεβενών για αριστερά τοπικά στελέχη, που ήδη ήταν ενήλικες στην Εαμική περίοδο. Εκεί έχουμε μια επικάλυψη με εξαίρεση τους επονίτες, για τους οποίους οι λόγοι της εξαίρεσης δεν ήταν μόνο πολιτικής φύσης 96. Τα γεγονότα από τέτοιας μορφής μαρτυρία δίνονταν με βάση όχι μόνο το διαχωρισμό της Εαμικής περιόδου με αυτήν μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας», αλλά και με βάση την έλλειψη σύγχυσης αναφορικά με τους Εαμικούς θεσμούς. Αυτής της ηλικίας η αριστερή μαρτυρία έδινε ιδιαίτερη έμφαση στη διάκριση ΕΑΜ και ΚΚΕ. Μάλιστα ο πληροφορητής επέμενε στη διάκριση αυτή, τονίζοντας δηλαδή ότι όσοι στήριζαν το 94

μαρτ. 21, 60, παράρτ. 1 μαρτ. 12, 18, παράρτ. 1, ο οποίος διαχώριζε ξεκάθαρα την Εαμική περίοδο από μεταγενέστερες με την παρουσία του ΔΣΠ. Βλ. και Ι. Καρακατσιάνης, «Πολιτική και ιδεολογική συνείδηση …….” στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν –Τ. Βερβενιώτη-Ε. Βουτυρά-Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα (επ.), Μνήμες και Λήθη…, 205-214. 96 R. Van Boeschoten, «Ο πέπλος της……, Β2 39, R. Van Boeschoten, “The Peasant and the Party: Peasant Options and “Folk” Commons in a Greek Village”, The Journal of Peasant Studies, vol. 20, no 4 95

479

ΕΑΜ δεν ήταν αποκλειστικά μέλη του ΚΚΕ. Αυτό σε σύγκριση με το Ζιάκα καταδεικνύει ότι στην περίπτωση της Μάνης η απήχηση του ΕΑΜ αποκτά μια άλλη υφή συγκριτικά με την Εαμοκρατούμενη Πίνδο, όπου το γενικότερο πολιτισμικό πλαίσιο ήταν τελείως διαφορετικό από αυτό της περίπτωσης της Μάνης. Η διάκριση αυτή του πληροφορητή μας στη Μάνη στόχευε να τονίσει τη δυναμική του ΕΑΜ στον κοινοτικό τρόπο, που το ίδιο ήθελε να κατευθύνει την τοπική πολιτική ζωή με τη συμμετοχή των κατοίκων των χωριών. Αντίθετα, στελέχη του ΔΣΠ, τα οποία μετείχαν τότε σε νεαρά ηλικία στον αγώνα στα βουνά του Ταϋγέτου ή και του Πάρνωνα97, δείχνουν να μυθοποιούν ή και να αγνοούν αρχικά την πολιτική πολυπλοκότητα της Εαμικής περιόδου, καθώς παραδέχονται ότι η προσωπική βάναυση συμπεριφορά «χιτών» εναντίον συγγενικών τους προσώπων τους οδήγησε αρχικά στην απόφαση να ανέβουν στο βουνό, για να εναντιωθούν στις δεξιές ομάδες και την αδικία στη συμπεριφορά τους, αποσιωπώντας πιθανόν τα μελανά σημεία της βίας του ΕΛΑΣ. Βέβαια από τη συμμετοχή τους στο ΔΣΠ και ύστερα ο βαθμός πολιτικοποίησής τους διαφοροποιήθηκε. Αυτοί μυήθηκαν στις αριστερές ιδέες στο βουνό. Κατά τις μαρτυρίες τους πρόκειται για βασικές μαρξικές αρχές του τύπου του διαχωρισμού της κοινωνίας σε τάξεις, από τις οποίες η εργατική οφείλει να αγωνιστεί για τον κομμουνισμό, ο οποίος θα δώσει στην κοινωνία μια ανθρωπιστική μορφή. Έτσι δεν μπορούμε να μιλάμε απόλυτα για «ιδεολογία» με την έννοια της πλήρους μύησης στο μαρξισμό. Δηλαδή σίγουρα ο βαθμός πολιτικοποίησης ενισχύθηκε σε πιο μεγάλο98 (μια και ο πληροφορητής στην περίπτωση αυτή αποτέλεσε μελλοντικά τοπικό στέλεχος του ΚΚΕ) ή σε μικρότερο βαθμό (μια και ο πληροφορητής μας απείχε από μια συζήτηση για πρόσληψη μιας ολοκληρωμένης μαρξικής ιδεολογίας)99. Αυτός ωστόσο ο πρώτος ενθουσιασμός, το αρχικό στρώμα λαϊκής μνήμης των εμφυλιακών γεγονότων από τις αριστερές μαρτυρίες, όπως έχουν χαρακτηριστεί100, επιβοηθείται και από το νεανικό ενθουσιασμό των ερμηνειών των γεγονότων του εμφυλίου στη Μάνη. Αυτός ο ενθουσιασμός προέρχεται κυρίως από τη γενιά των

97

μαρτ. 15, 31, παράρτ. 1- μαρτ. 16, 39, παράρτ. 1 μαρτ. 15, ό. π., παράρτ. 1 99 μαρτ. 16, 39, παράρτ. 1 100 R. Van Boeschoten, «Ο πέπλος της……, Β2 39, Riki van Boeschoten, «Δεκαετία του 1940: Διαστάσεις της μνήμης σε αφηγήσεις ζωής», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 107α (2002), ειδική έκδοση (επιμ. Μ. Θανοπούλου, Αλ. Μπουτζουβή), « Όψεις της προφορικής Ιστορίας στην Ελλάδα», 140-156 98

480

επονιτών101. Κι εδώ στις ερμηνείες αποκαλύπτονται αυτούσια τα ενθουσιαστικά οράματα για μια δίκαιη κοινωνία κι άμεση δημοκρατία, καταδεικνύοντας κι εδώ ομοιότητες αυτής της ομάδας των αριστερών ερμηνειών της εμφύλιας σύγκρουσης στη Μάνη με την αντίστοιχη ομάδα συλλογικής μνήμης στο Ζιάκα Γρεβενών102. Ωστόσο, ενώ στη περίπτωση του Ζιάκα παρατηρείται μια γενικότερη χειραφέτηση των νέων από το γονικό έλεγχο και μια απελευθέρωση των έμφυλων σχέσεων, στην περίπτωση της Μάνης αυτό δεν ισχύει. Αντίθετα παρατηρείται μια προσκόλληση στην έννοια της οικογένειας και στις αρχές, που αυτή ακολουθεί σύμφωνα με τις πατρικές και προγονικές επιταγές. Χαρακτηριστικό σημείο, ωστόσο, όλων των αριστερών μαρτυριών και ερμηνευτικών από την «εαμική κατάσταση» έως το 1949 αποτελεί το εμφυλιακό τραύμα, απότοκα ασφαλώς συσχετιζόμενο με την ευρύτερη οργανική σχέση των κατοίκων της περιοχήςκι ιδιαίτερα των γυναικών- με τον πόνο. Οι προσωπικές σε κάθε οικογένεια απώλειες προσώπων, που εμπλέκονταν με την ιδιαιτερότητα των προσωπικών, φυλετικής υφής οικογενειακών και πολιτισμικών εν γένει σχέσεων στη Μάνη, επικαθόριζαν τη μνήμη των αριστερών μαρτυριών και πηγών και υποσκέλισαν τις πολιτικές Εαμικές επιδιώξεις. Δηλαδή πρωταρχικής σημασίας στις αφηγήσεις, στον τόνο, το ύφος, τα παραγλωσσικά και τα εξωγλωσσικά στοιχεία (έντονη κίνηση χεριών ή και έντονη εκφραστικότητα προσώπου) των αφηγητών κατά την αφήγηση των αριστερών πληροφορητών είναι τα βάσανα των οικείων τους προσώπων και όσα δεινά τα τελευταία υπέστησαν από τα Τάγματα ή από την ΕΑΟΚ. Κάτι τέτοιο προσιδιάζει στο γενικότερο χαρακτήρα του διαλεκτικού τρόπου αφήγησης των γεγονότων των μανιατών103. Αυτή η εκφραστικότητα φυσικά δεν πρέπει να είναι άσχετη και με την έντονη οικογενειοκρατική προσκόλληση των μανιατών στο οικογενειακό τους περιβάλλον, στοιχείο εμφαντικό της τοπικής φυλετικής μανιάτικης κοινωνίας. Κάτι παρόμοιο δεν φαίνεται να παρατηρείται τόσο στο Ζιάκα των Γρεβενών104, χαρακτηριστικής περιοχής ως επί το πλείστον καθολικής αποδοχής των Εαμικών

101

για παράδειγμα Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…, 157-159, όπου δίνεται ως θεωρητικό πρότυπο του Εαμικού οράματος ενός επονίτη μανιάτη η λειτουργία του λαϊκού δικαστηρίου στην περιοχή της Λάγιας ανατολικής Μάνης. Βλέπε και την αφήγηση της μαρτ. 23, παράρτ. 1 102 R. Van Boeschoten, «Ο πέπλος της……, Β2 39 103 Ν. σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη….,212 κ.ε. 104 R. Van Boeschoten, «Ο πέπλος της……, Β2 39

481

προταγμάτων στη δυτική Μακεδονία, όσο και στην Ευρυτανία, έδρα των αφετηριακών Εαμικών διεργασιών105. Η διαφοροποίηση της Μάνης από τις άλλες δυο περιπτώσεις έχει να κάνει με το φυλετικό στοιχείο, που επικρατούσε στη Μάνη, σύμφωνα με το οποίο οι νεότεροι σε μια οικογένεια θεωρούσαν εν πολλοίς δεδομένο να ακολουθούν την οικογενειακή παράδοση και την άμεση οικογενειακή προσκόλληση σε θεσμούς τιμής. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι οι πρόγονοι κατά τις συζητήσεις των μελών μιας οικογένειας, όταν αναφέρεται το όνομά τους, συνιστούν ένα δυναμικό κομμάτι, που επηρεάζει τις οικογενειακές αποφάσεις, μια και αυτοί τιμούνται ιδιαίτερα. Το ύφος των μελών μιας οικογένειας, όταν αναφέρονται οι πρόγονοί τους, είναι καταδεικτικό του απόλυτου σεβασμού τους προς αυτούς. Βέβαια για τους αριστερούς πληροφορητές οι αριστεροί της ευρύτερης περιοχής της Μάνης προσλαμβάνονται ως μια μεγάλη οικογένεια, αντιμετωπίζονται δηλαδή ως συγγενείς. Αυτό αποτελεί ένα γενικό χαρακτηριστικό της αριστεράς, το οποίο ωστόσο στη Μάνη συνιστά μια πολύ μεγάλη αλλαγή σε σχέση με το μη συνειδητά αριστερό ιστορικό πολιτικό της παρελθόν. Δημιουργήθηκε δηλαδή μια νέα κοινωνική αντιμετώπιση και συσσωμάτωση οικογενειών, που στρατεύθηκαν επάνω σε έναν κοινό πολιτικό αγώνα έξω από τα φυλετικά όρια. Ωστόσο δεν έγινε προσπάθεια έμπρακτης αντίδρασης στην εκ των άνω διοίκηση του ΔΣΠ κατά τις οδηγίες Ζαχαριάδη, όπως υπήρξε στο Ζιάκα Γρεβενών106. Η μόνη αντίδρασή τους είχε να κάνει με την επιθυμία τους να πολεμούν ή να επιστρέφουν διαρκώς στα μέρη τους, πράγμα που κατά το Ρογκάκο είχε να κάνει με τον έμφυτο τοπικισμό τους. Το εμφυλιακό τραύμα107 και η πολιτική απίσχναση, η σταδιακή δηλαδή αδυναμία, που το ακολούθησε, για τις αριστερές πηγές μπορεί και να θεωρηθεί ότι οφείλονται εν μέρει τόσο στις πολιτικές μεταναστεύσεις της δεκαετίας 1940-1950, όσο και στο έντονα φορτισμένο περιβάλλον, που ακολούθησε στη Μάνη και συνδέθηκε και με τις αναμνήσεις παλαιότερων οικογενειακών βεντετών. Δηλαδή συνιστούσε ένα ευρύτερο φαινόμενο, που ήταν απότοκο της βίας. Με την έννοια «εμφυλιακό τραύμα» στην 105

A.Collard, «Διερευνώντας την κοινωνική μνήμη στον ελλαδικό χώρο», στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν…, 368-372 όπου η απίσχναση της Εαμικής πολιτικής ερμηνεύεται τόσο από την εκκένωση χωριών κατά τον εμφύλιο σύμφωνα με την τακτική των δυνάμεων εθνικού στρατού όσο και από την ψυχροπολεμική ιδεολογία, που ακολούθησε στην Ευρώπη 106 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια….., 198-199 107 για την παρουσία της ιστορίας και ευρύτερα των ιστοριών μαρτυριών ως τραυμάτων και της σημασίας τους βλέπε ενδεικτικά A. Liakos, “History Writting as the Return of the Repressed”, Historein, vol. 3, 2001, σ. 56-57 και Α. Λιάκος, Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία, Αθήνα, Πόλις, 2007

482

περίπτωση της Μάνης εννοούμε το βαθμό πρόσληψης από νεότερα μέλη των δεινών, των βασάνων και των δολοφονιών, κυρίως από δεξιούς, αλλά όχι μόνο, οικείων για τους πρώτους προσώπων ( η αναζήτηση των οστών του σκοτωμένου από τα Τάγματα Ασφαλείας πατέρα108 ή η εύρεση κι η ανακομιδή των ευρεθέντων λειψάνων κι η ταφή της σκοτωμένης από τις χίτικες ομάδες μάνας109). Ο φόβος, που ακολούθησε αυτά τα δεινά, οδήγησε τους απογόνους αριστερών οικογενειών σε μετακινήσεις προς την Καλαμάτα αλλά και προς τον Πειραιά. Το ότι πολλές αριστερές οικογένειες κατά την περίοδο 1946-1949 έστελναν τα γυναικόπαιδα τους σε συγγενείς στην Καλαμάτα και στην Αθήνα οφείλεται στο γεγονός ότι υπήρχε άμεσος φόβος από αντίποινα: όταν «χίτες» δεν έβρισκαν τα άτομα που κυνηγούσαν, στρέφονταν προς συγγενικά τους μέλη στην οικογένεια110. Αντίθετα δε φαίνεται να συνδέθηκαν οι μετακινήσεις για πολιτικούς λόγους του 1944-1945 τόσο με ζητήματα βεντέτας. Υπό αυτό το πρίσμα και στη Μάνη φαίνεται να αποσιωπάται στη συλλογική μνήμη ευρύτερα η εμφυλιακή περίοδος, όπως στην Ευρυτανία111, αν και στη Μάνη οι ελάχιστες αριστερές μαρτυρίες επιδεικνύουν μια κινητικότητα και μια ευελιξία στο να μη διατηρείται ο πέπλος της σιωπής για τη δεκαετία αυτή σε αντίθεση με τις δεξιές μαρτυρίες. Κάτι παρόμοιο με το πέπλο σιωπής των δεξιών μαρτυριών (στη Μάνη πέπλος σιωπής στις δεξιές μαρτυρίες ήταν η μέχρι πρόσφατα γενική απροθυμία να ανοιχτούν οι δεξιοί πληροφορητές σε οποιοδήποτε άτομο για την περίοδο) και πηγών στη Μάνη φαίνεται να αποτελεί ένα ευρύτερο φαινόμενο, που μπορεί να παρατηρηθεί στον ελλαδικό μετεμφυλιακό χώρο112. Οι αριστερές μαρτυρίες μανιατών αγωνιστών του ΔΣΠ113 έδειξαν εθελουσίως μια ιδιαίτερη σπουδή, με σκοπό να ιδωθεί η οπτική των τελευταίων στιγμών του ΔΣΠ και να αναζητηθούν πιθανά αίτια τόσο για τη διάλυση του ΔΣΠ, μετά την καθοριστική για την τύχη του ΔΣΠ και του εμφυλίου στην Πελοπόννησο μάχη στο Λεωνίδιο και την 108

μαρτ. 15, 29, παράρτ. 1 μαρτ 31, 114, παράρτ. 1, Για το βάθος της τελετουργίας της ανακομιδής των οστών στη μέσα Μάνη βλ. Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη……..,338 κ.ε. 110 μαρτ. 28, 89-90, παράρτ. 1-μαρτ. 30, 94, 99-102, παράρτ. 1. Βλέπε και Δήμητρα Πέτρουλα, ..που’ ναι…, 176-177 111 A. Collard, «Διερευνώντας την κοινωνική μνήμη στον ελλαδικό χώρο», στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν…, 386-387 112 Α. Λιάκος, «Ο Διχασμός και τα Δεκεμβριανά», Βήμα, Νέες Εποχές, 4 Δεκεμβρίου 1994, Αφιέρωμα 50 χρόνια από τα Δεκεμβριανά, Β2 38. Αυτό έχει να κάνει και με την επικράτηση μιας αριστερής ιστοριογραφίας για την περίοδο. Για τη σύγκριση με την Ευρυτανία πάντως πρέπει να ληφθεί επίσης υπόψη ότι η Collard έκανε έρευνα εκεί πολύ νωρίς, στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, και πριν από την κατάρρευση του κομμουνισμού. Σήμερα τα πράγματα είναι διαφορετικά και πολλοί αριστεροί πρωταγωνιστές της περιόδου έχουν σπάσει τη σιωπή για τον εμφύλιο 113 μαρτ. 15, 29, παράρτ. 1-μαρτ. 16, 39, παράρτ. 1- μαρτ. 27, 88, παράρτ. 1- μαρτ. 31, 115, παράρτ. 1 109

483

καταδίκη και εκτέλεση ως υπευθύνου για την ήττα στο Λεωνίδιο από το ανταρτοδικείο του αξιωματικού του ΔΣΠ Τσουκόπουλου,

όσο και για τα ευρύτερα αίτια της

εκδίωξης του Βαφειάδη ή της διάλυσης του ΔΣΠ. Αναφορικά με τις τελευταίες στιγμές του ΔΣΠ μικροδιαφορές στην ερμηνεία υπήρξαν σχετικά με τη χρησιμότητα της εκτέλεσης του Τσουκόπουλου114. Αναφερόμαστε σε γεγονότα της πελοποννησιακής εμφυλιακής ιστορίας, για τα οποία οι αριστεροί ακόμα και σήμερα συζητούν και εστιάζουν τις κρίσεις ή και τις επικρίσεις τους. Η απόφαση του Β. Ρογκάκου να εκτελεστεί ως υπεύθυνος για την ήττα του ΔΣΠ στο Λεωνίδιο ο αγαπητός στους στρατιώτες αξιωματικός Τσουκόπουλος, επειδή δεν είχε μεριμνήσει να βάλει φρουρές, τη νύχτα που ο ΔΣΠ βρισκόταν έξω από την εν λόγω περιοχή, αλλά και η πρόσληψη από τα μέλη του ΔΣΠ προηγουμένως της αντικατάστασης της αρχηγίας του ΔΣΕ του Μάρκου Βαφειάδη, απασχόλησαν τους αριστερούς πληροφορητές. Αυτό έγινε στο πλαίσιο του που και πώς αυτοί καταλόγιζαν λάθη στη λειτουργία και την υπόσταση του ΔΣΠ. Η υπόθεση Τσουκόπουλου έπαιξε θα λέγαμε στην Πελοπόννησο τον ίδιο ρόλο, όπως έπαιξε η εκτέλεση Γιαννούλη στη μνήμη των μαχητών του ΔΣΕ στη Βόρεια Ελλάδα115. Με βάση αυτή την προβληματική αλλά και το διαφορετικό τρόπο αφήγησης κατά τον αναστοχασμό της η αριστερή μνήμη και στην περιοχή της Μάνης δείχνει κατά κάποιο τρόπο να ακολουθεί μια διπολική ερμηνευτική ανάλογη κι αυτής του ευρύτερου νοτιο-πελοποννησιακού χώρου: το παραδοσιακό ήθος, που ενσωματώνει τοπικές παραδόσεις (όσων υποστήριζαν το λάθος στην απόφαση για τη δολοφονία Τσουκόπουλου) έρχεται να συγκρουστεί με το ήθος της κομμουνιστικής Αριστεράς, που προβάλλει τη συλλογικότητα, τη διαβούλευση και την κοινωνική αλλαγή (όσων υποστήριζαν την ορθότητα της απόφασης και της πίστης στο Κόμμα)116. Βέβαια τα δείγματά μας από τις απομείνασες αριστερές πηγές είναι αρκετά λίγα, ώστε να προσδιοριστούν πλήρως με μεγαλύτερη σαφήνεια τα όρια ανάμεσα στην ενδοαριστερή διαμάχη και σ’ ένα διαφορετικό ερμηνευτικό δίπολο. 114

μαρτ. 16, ό. π., παράρτ. 1, όπως και Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι …. Αντίθετη θέση, πιο ορθόδοξη στις κομματικές θέσεις, παρατηρείται στη μαρτ. 15, 29, παράρτ. 1 και στο Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος …,550-554 115 Για το Γιαννούλη βλ. D. Eudes, Οι καπετάνιοι.…,481-483, Α. Παπαϊωάννου, Γιώργης Γιαννούλης, η θρυλική μορφή του Γράμμου: Το άγνωστο ημερολόγιο του, Αθήνα, Γλάρος, 1990 και Δ. Τσίτας, Φάκελος Γιαννούλη και άλλα τινά. Σημειώσεις ενός ελεύθερου σκοπευτή του ΔΣΕ, Αθήνα, Άνοιξη, 1992. 116 για τις δυο αυτές τάσεις στις αναστοχαστικές αυτοβιογραφίες αριστερών του νοτιοπελοποννησιακού χώρου έχω υπόψη μου το άρθρο του Γ. Πετρόπουλου, “Η διαχείριση της ήττας στο μνημονικό λόγο……” στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος, 1935-1950…. 181-204

484

Ίδια περίπου προβληματική παρατηρείται και με μαρτυρίες για τη διάλυση του ΕΛΑΣ. Στη δεύτερη περίπτωση το ερώτημα, που ταλάνιζε ακόμα τις μαρτυρίες, ήταν αν έπρεπε να γίνει η «συμφωνία της Βάρκιζας». Κι η απάντηση στο ερώτημα αυτό ήταν ότι δεν έπρεπε να γίνει117. Και στις δυο περιπτώσεις, ωστόσο, μπορούμε να δούμε να εμφωλεύει, υποκρυπτόμενη έστω, η σχέση βάσης με εξουσιαστικό κομματικό μηχανισμό, που μπορεί να είναι διττή: αφενός συνιστά πολλές φορές μια σχέση αντίδρασης προς τον εξουσιαστικό μηχανισμό κι αφετέρου συνιστά στο πλαίσιο μιας κοινότητας μνήμης μια σχέση, που κατά κάποιους μελετητές θεωρείται προϋπόθεση για τη διατήρηση της μνήμης εξαιτίας της σηματοδότησης της «συναισθηματικής κοινότητας», που δημιουργούσαν στην περίπτωσή μας η «εαμική κατάσταση» και το αίτημα της ισότιμης λαϊκής δημοκρατίας118. Η σχέση αυτή της βάσης με τον εξουσιαστικό μηχανισμό περνούσε διάφορες φάσεις δικαιολόγησης, δικαίωσης ή και εναντίωσης στις αποφάσεις της ηγεσίας. Αλλά καταληκτικό στοιχείο υπήρξε κι εδώ το τραύμα του εμφύλιου. Ένα τραύμα που στηριζόταν είτε στον προσωπικό οικογενειακό πόνο για τα θύματα συγγενών των αριστερών μας πληροφορητών, είτε και στην αίσθηση μιας προδοσίας (από τον ξένο παράγοντα, από την πολιτική ηγεσία, από τους συντρόφους αργότερα στις φυλακές, από τις δεδομένες πολιτικές συγκυρίες), που άφηνε τον αγώνα των αριστερών πηγών αδικαίωτο, αφού οι κόποι των αγωνιστών δεν φαίνεται να δικαιώθηκαν. Αυτή η αίσθηση ενίοτε μπορούσε να μετασκευάζεται σ’ ένα “επιλεγμένο τραύμα”, όπως το πρότειναν οι Volkan και Itzkowitz, μια ψυχική κατάσταση δηλαδή, κατά την οποία «μια κοινωνική ομάδα δεν είναι σε θέση να επεξεργαστεί μια απώλεια ή μια ταπείνωση του παρελθόντος και επομένως παρουσιάζει τον εαυτό της ως "θύμα" της ιστορίας και μεταβιβάζει την πολιτισμική αυτή αναπαράσταση και στις επόμενες γενιές»119.

117

μαρτ. 12, 317, παράρτ. 1. Για τη σημασία της συναισθηματικής κοινότητας βλέπε M. Halbwachs, La Memoire Collective, Paris, 1950. Παρατίθεται στο R. Van Boeschoten, «Ο πέπλος της……, Β2 39, 119 V. Volkan & N. Itzkowitz, “Modern Greek and Turkish Identities and the Psychodynamics of Greek-Turkish Relations” στο A. Robben & M. Suárez-Orozco (eds), Cultures under Siege. Collective Violence and Trauma, Cambridge, Cambridge University Press, 2000, 227-248, Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, «Μνήμες, τραύματα……, στο . Βαν Μπούσχοτεν –Τ. Βερβενιώτη-Ε. Βουτυρά-Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα (επ.), Μνήμες και Λήθη…, 135-145, L. A. Leavitt, N. A. Fox, The Psychological Effects of War and Violence on Children, Hillsdale, New Jersey, Lawrence Erlbaum Associates, 1993 118

485

Η αίσθηση της προδοσίας, όταν συνδυαζόταν με οικογενειακό τραύμα, μπορούσε λοιπόν να δημιουργήσει στη συνείδηση πολλών αριστερών πληροφορητών μας την αίσθηση ενός «επιλεγμένου τραύματος», από όπου η αίσθηση του αδικαίωτου αγώνα τους ξεπηδούσε. Η αίσθηση της προδοσίας για τους μανιάτες αριστερούς είχε διττή υφή: για όσους ακολουθούσαν τις κομματικές ερμηνείες στρεφόταν κυρίως προς την πολιτική συμπαιγνία εναντίον του λαού, ενώ για όσους είχαν μια κάποια κριτική στάση στην υπόθεση Τσουκόπουλου άφηνε υπόνοιες εναντίον κάποιων επιλογών της κεντρικής ηγεσίας του κόμματος;. Εδώ αξίζει να προσθέσουμε και το παράδειγμα συγγενών της οικογένειας του μαθηματικού Ανδρέα Φαράκου, ο οποίος διοργάνωνε συσσίτια για τα παιδιά της Μάνης το φθινόπωρο του 1941 και δίδασκε στο Φλομοχώρι. Όταν ο Φαράκος δολοφονήθηκε στο Γύθειο το 1942 στο δωμάτιο του ξενοδοχείου του από Γερμανό στρατιωτικό και η δολοφονία του αποδόθηκε σε προδοσία του κομμουνιστή Καλλέργη, ο οποίος δήθεν πρόδωσε στους Γερμανούς το Φαράκο, κατηγορώντας τον ως αρχειομαρξιστή, οι συγγενείς του Φαράκου άλλαξαν πολιτική στάση. Ενώ έως τη δολοφονία του Φαράκου, το 1941, οι συγγενείς του Φαράκου ήταν βασιλόφρονες, μετά τη δολοφονία άλλαξαν άρδην πολιτική στάση και πέρασαν ως επί το πλείστον στο ΕΑΜ120, επιβεβαιώνοντας την παράμετρο των πολιτικών επιλογών εκείνων, που ακολουθούν στη Μάνη τις προσωπικές/ οικογενειακές συγκυρίες121. Κι αυτό, γιατί, απ΄ ό,τι φαίνεται, η μανιάτικη κοινωνία στήριξε τον ανιδιοτελή δάσκαλο, ο οποίος αγωνίστηκε για τη μόρφωση και την πρόοδο των μανιατόπουλων ανεξάρτητα από πολιτικές στηρίξεις. Δηλαδή η πολιτική επιλογή και η αλλαγή της στην περίπτωση αυτή είχε να κάνει με το γεγονός ότι η άδικη κατηγορία εναντίον ενός φορέα έστρεψε μια οικογένεια στην υποστήριξη του φορέα αυτού, μια και η άδικη κατηγορία για τα ήθη της Μάνης ήταν συνώνυμη της προδοσίας. Εδώ η αλλαγή πολιτικού στρατοπέδου απέτρεψε τη δημιουργία τραύματος, καθώς η αλλαγή αυτή σήμαινε καταπολέμηση της προδοσίας. Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να επισημάνουμε μια παρατήρηση, που έχει να κάνει με τις νεότερες γενιές ατόμων, που οι γονείς ή οι παππούδες τους εμπλέχθηκαν στον εμφύλιο. Η παρατήρηση πηγάζει από τις συνεντεύξεις, που πήραμε από τους 120

Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…,82. Ο Μούτουλας στη σημείωσή του (σημ. 50) επιφυλάσσεται για τον «ακριβή χρονικό προσδιορισμό των γεγονότων». Οι Γερμανικές Αρχές του Γυθείου τιμώρησαν τον Καλλέργη, αλλά το πιο σημαντικό ήταν ότι στις συνειδήσεις της οικογένειας του Φαράκου η προσχώρηση στο ΕΑΜ σήμαινε μια στήριξη προς την έννοια της δικαιοσύνης 121 μαρτ. 17, 40, παράρτ. 1-μαρτ.18, 47, παράρτ. 1.

486

παππούδες ή τους πατεράδες τους και από ευρύτερες παρατηρήσεις, που κάναμε τόσο ύστερα από συζητήσεις με αυτά τα άτομα (κυρίως γονείς μαθητών μου την περίοδο της παρουσίας και της διδασκαλίας μου στο Λύκειο Αρεόπολης) όσο και κατά τη συνέντευξη, που μου έδιναν οι πατεράδες τους. Θέλω να επικεντρωθώ κυρίως στις νεότερες γενιές ατόμων, που προέρχονταν από αριστερές οικογένειες. Αρχικά μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι ως προς τις αριστερές αυτές νεότερες γενιές φαίνεται να ισχύει σε μεγάλο μέρος αυτό που ο Timothy Ashplant ονόμασε “μετα-μνήμη” (postmemory) ως μηχανισμός διατήρησης μιας «κουλτούρας τρομοκρατίας». Πρόκειται για έναν παράγοντα, κατά τον οποίο οι τραυματικές μνήμες μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά μέσα από την οικογένεια ή μέσα από κοινότητες κοινών πεποιθήσεων. Η “μετα-μνήμη” διατηρεί, δημιουργώντας νέες πολιτισμικές παραγωγέςίσως και νέα πολιτισμικά ήθη για τους φορείς της, το διπολισμό και κατευθύνει τον τρόπο ερμηνείας των δρωμένων. Έτσι για τις νεότερες γενιές η μνήμη του τραυματικού παρελθόντος δημιουργεί μια εσωτερική πραγματικότητα και μια προσδοκία για το μέλλον στηριγμένα σε όρους ερμηνείας των τραυμάτων του παρελθόντος122. Η περίοδος του Εμφύλιου στην Ελλάδα είναι μια κατεξοχήν περίοδος, που γέννησε τέτοιου είδους μηχανισμούς “μετα-μνήμης”123. Στη Μάνη ο μηχανισμός αυτός φαίνεται να ανατροφοδοτείται στις αριστερές οικογένειες ως ψυχογενής μηχανισμός αναπαραγωγής ενός απροσδιόριστου φοβικού κλίματος, που το παρελθόν έχει προκαλέσει. Αυτό φαίνεται από το ύφος, το είδος και την έκφραση ατόμων, που αναδιηγούνται ή ερμηνεύουν τα γεγονότα της δεκαετίας 1940-1950. Χαρακτηριστικά πληροφορητής μου επεδείκνυε ιδιαίτερη συναισθηματική φόρτιση, όταν μου έδειχνε στο πατρικό σπίτι του το μέρος, που πιάσανε τον πατέρα του ή όταν μιλούσε γι’ αυτόν. «αλλά είχα και το μίσος μέσα μου, γιατί σκοτώσανε τον πατέρα μου.. Αυτά κατά κάποιο τρόπο είναι τα μαρτύρια της οικογένειας124» .

122

K. Figlio, “Historical Imagination/Psychoanalytic Imagination” History Workshop Journal 45, 1988, 199-221 123 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, «Μνήμες, τραύματα……, Ρ. Βαν Μπούσχοτεν –Τ. Βερβενιώτη-Ε. Βουτυρά-Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα (επ.), Μνήμες και Λήθη…, 134 124 μαρτ. 15, 31, 33,παράρτ. 1

487

Άλλος πληροφορητής νεότερης ηλικίας, που είδε νεκρή τη μητέρα του, αλλά συμμετείχε και στο ΔΣΠ μέσα σε μια παρόμοια συγκινησιακή ατμόσφαιρα παρατηρούσε: «Τη μάνα μου τη σκοτώσανε Απρίλιο- Μάιο του 49. Ήταν απέναντι κι έπαθε μια πάθηση στο μυοκάρδιο από φοβία. Ήταν μαζί με άλλη μια γριά, η οποία γλίτωσε. Βγήκε, πήρε μια χούφτα χώμα, μετάλαβε-το χώμα λογίζεται κι ως Θεία Κοινωνία, να το πούμε έτσι κατά τα θρησκευτικά ήθη- και βγήκε από τα φρύγανα, που ήταν κρυμμένη. Μόλις την είδαν, τη βαρέσαν, της σπάσανε το πόδι και πήγα και τη βρήκα μετά από τρεις μέρες και την είχαν ξεκοιλιάσει τα κοράκια. Την έθαψα και μετά τα φέραμε τα κόκαλα με το Νίκο το Λαμπρινέα. Φέραμε και τη μάνα του- κάτι υπολείμματά της, την είχαν πετρώσει εκεί με κάτι χώματα. Και φέραμε και τη μάνα μου. Με το Σταύρο.. Τι να πω….!125»

4.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΩΝ

ΚΑΙ ΤΟΥ

ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΕΜΦΥΛΙΟΥ

ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ

ΜΑΝΙΑΤΩΝ

ΠΟΛΕΜΟΥ:

ΑΡΙΣΤΕΡΕΣ

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ Αν προσπαθούσαμε να σκιαγραφήσουμε από τις αριστερές μας πηγές τη διάσταση πρόσληψης του κομμουνιστικού κινήματος σε περιφερειακό επίπεδο με βάση το θεωρητικό σχήμα των δυο του κρίσιμων διαστάσεών του τον 20ο αιώνα έως την πτώση του τείχους του Βερολίνου, ι) της κοινωνικής διάστασης και ιι) της τελολογικής (εσχατολογικής)126, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι εναπομείνασες αριστερές μας μαρτυρίες υποδιαιρούνται σε δυο περιόδους: α) την περίοδο έως τη συμφωνία της Βάρκιζας, όπου οι μανιάτες αριστεροί φαίνεται να προσλαμβάνουν και να τονίζουν την κοινωνική διάσταση, που εξέπεμπε το κομμουνιστικό κίνημα. Η διάσταση αυτή έπαιρνε το χαρακτήρα του αιτήματος κοινωνικής δικαιοσύνης, κοινοτικής διοίκησης, κοινωνικού εκσυγχρονισμού και τιμωρίας του δωσιλογισμού127. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της πτυχής υπήρξε 125

μαρτ. 31, 114, παράρτ. 1 Η. Νικολακόπουλος, «Η εκλογική επιρροή της κομμουνιστικής Αριστεράς, 1936-1951- Συνέχειες και ασυνέχειες» στο Χ. Φλάϊσερ, Η Ελλάδα…., 223, Θ. Διαμαντόπουλος, Κόμματα και Κομματικά Συστήματα, Αθήνα Εξάντας, 1989, 137-140, Γ. Μαργαρίτης, «Πολιτικές Προοπτικές και Δυνατότητες κατά την Απελευθέρωση», Μνήμων 9, 1984, 181 127 μαρτ.12, 13-15, παράρτ. 1. Βλέπε και Ημερολόγιο Κ. Ξυδέα, αρχειακό υλικό αρ. 1, παράρτ. 2 126

488

και το κίνημα στη Σαϊδόνα, εναντίον της Ιταλοκρατίας στη μεσσηνιακή Μάνη, το οποίο σύμφωνα με τις ερμηνείες βασικών μελών του ξεκίνησε ως αντίδραση στους «ρουφιάνους», που συνεργάζονταν με τους Ιταλούς, όπως φαίνεται από τις αποδοχές τους: (Στην περιοχή όμως υπήρξαν πολλοί πράκτορες των Ιταλών, οι οποίοι προσπαθούσαν να περάσουν μια μυστική προπαγάνδα, λέγοντας, «πρόδωσέ μας ποιος έχει όπλα, ποιος κρύβει Άγγλους»… Είναι αλήθεια ότι είχαμε πάει αρκετές φορές, συνήθως νύχτα … για να τους εξοντώσουμε αυτού του είδους τους ανθρώπους)128 ή οι αριστεροί δάσκαλοι και οι τροτσκιστές της μέσα Μάνης ( π.χ. ο Φαράκος ή ο Αναστασάκος, όπως φαίνεται από τις πληροφορίες του γιου του Ο πατέρας έκανε σχολείο από χωριό σε χωριό που πηγαίναμε, τα αδέλφια μου μπήκαμε όλοι στην υπηρεσία του ΕΛΑΣ129), και β) τη μεταβαρκιζιανή περίοδο, κατά την οποία οι μετέχοντες στο ΔΣΠ φαίνεται να υιοθετούν αργά αλλά σταθερά την εσχατολογική διάσταση του κομμουνιστικού κινήματος. Λέγοντας εσχατολογική διάσταση, εννοούμε το ότι η πληθώρα των αγωνιστών του ΔΣΠ υιοθετούν τον κομμουνισμό ως μια ιδανική ανθρώπινη κοινωνία, που θα κυριαρχεί «το δίκιο» και η «λαϊκή δημοκρατία». Ακολουθείται από το 1945 σταθερά η οργάνωση και η πειθαρχία παλαιών κομματικών πρακτικών, όπως εκφραζόταν από το Ρογκάκο, παλαιό Ακροναυπλιώτη, ο οποίος αντιδρά στο πλαίσιο της ΝΕΛ στη «λευκή τρομοκρατία» με τη δολοφονία Κοντοβουνήσιου. Επιλέξαμε ως τομή το 1945 για τις λίγες, ομολογουμένως, αριστερές μαρτυρίες μας, κι όχι το 1943, όπως υποστηρίζουν πολλοί μελετητές για την υπόλοιπη Ελλάδα, γιατί η ντόπια αντίδραση των Ταγμάτων Ασφαλείας και μετέπειτα της ΕΑΟΚ φαίνεται ότι δεν έγινε αποκλειστικά προς το ΕΑΜ ως τέτοιο, παρόλο που και στη Μάνη αυτός φαίνεται να είναι ο λόγος εξακτίνωσης από Γύθειο, Σπάρτη και Καλαμάτα των Ταγμάτων Ασφαλείας και στο μανιάτικο χώρο. Οι επιδρομές στη μέσα Μάνη τον Αύγουστο του 1944 των Ταγμάτων και η δράση της ΕΑΟΚ από το 1945 φαίνεται να χαράσσονται στη μνήμη των αριστερών μανιάτικων οικογενειών και να δημιουργούν τις προϋποθέσεις 128 129

μαρτ. 12, 14, παράρτ. 1 μαρτ. 15, 30, παράρτ. 1

489

να εννοηθεί ο κομμουνισμός ως αγώνας για μια δικαιοσύνη, που η ΕΑΟΚ κατάφωρα παραβιάζει. Έτσι η αντίδραση στις τρομοκρατικές ενέργειες της ΕΑΟΚ αποτελεί για τους αριστερούς έναν μηχανισμό άμυνας. Έτσι αυτή η διάσταση, η εσχατολογική, στην περιφερειακή πρόσληψη του κομμουνισμού ως ιδεολογίας στους αριστερούς της Μάνης, δεν είχε το χαρακτήρα μιας κλειστής ολιστικής θεωρίας, του μαρξισμού- λενινισμού. Αντίθετα είχε το χαρακτήρα μιας μεσσιανικής, ουτοπικής συγκρότησης μιας δίκαιης κοινωνίας μέσω ενός ομοιόμορφου οργανωτικού μοντέλου, που θα έθετε τις βάσεις για τη λειτουργία μιας αταξικής κοινωνίας130: «Εμείς όμως είχαμε σκοπό να εφαρμόσουμε μελλοντικά τις σοσιαλιστικές ιδέες..». Αυτή τη φράση τη μεταφέρουμε όπως μας τη διατύπωσε ένας χαρακτηριστικός πληροφορητής μας.131 Άλλωστε στην ισχυροποίηση της τελολογικής διάστασης της κομμουνιστικής ιδεολογίας προσέβλεπαν κι οι πρωτόλειες και γενικόλογες προσπάθειες μαθημάτων της κομμουνιστικής ιδεολογίας στον Ταΰγετο και τον Πάρνωνα προς τους νέους στρατιώτες του ΔΣΠ, που παραδίδονταν με πρωτοστάτη το Σωκράτη Καλκατζάκο132 από τον Κούνο της μέσα Μάνης. Η διδασκαλία αυτή περιείχε βασικές αρχές της δαρβινικής θεωρίας της εξέλιξης και προσπάθειας κατανόησης του αγώνα των κομμουνιστών για δικαιοσύνη. Τα μαθήματα όμως ήταν περιορισμένα ή και περιστασιακά, επειδή οι δύσκολες συνθήκες, οι συνεχείς μετακινήσεις και οι πρακτικές ανάγκες επέβαλλαν απλά μια στοιχειώδη θεωρητική κατάρτιση νεοσύλλεκτων αντρών, που έφταναν στα βουνά. Βέβαια οι μαθητές δε συγκράτησαν πάρα πολλά πράγματα από αυτά τα μαθήματα, όπως φαίνεται από πληροφορίες των ίδιων: « Τα μαθήματα επάνω ήταν μικροπράγματα»133.

130

τέτοιο φαίνεται να ήταν το σχήμα, που υιοθετούσαν κατά το Μεσοπόλεμο τα κομμουνιστικά κόμματα, που το υιοθετεί κι ο E. Hobsbawm. Βλ. Η. Νικολακόπουλος, «Η εκλογική …., στο Χ. Φλάϊσερ, Η Ελλάδα…., 223, Γ. Μαργαρίτης, «Πολιτικές προοπτικές και δυνατότητες κατά την απελευθέρωση», Μνήμων 9, 1984, 174-193. 131 μαρτ. 15, 31, παράρτ.1. Τεκμήρια γι’ αυτή την άποψη μπορούν να θεωρηθούν και οι απαντήσεις στο ερωτηματολόγιο, που δώσαμε σε πληροφορητές μας, όπου για τα μετά τη μεταβαρκιζιανή περίοδο με τον όρο «κομμουνισμός» θεωρούσαν κυρίως την προσπάθεια για τη δημιουργία μιας δίκαιης κοινωνίας 132 μαρτ.15, ό. π., παράρτ. 1 133 μαρτ. 16, 39, παράρτ. 1

490

Όταν πιο πάνω κι αναφορικά με τη δεύτερη διάσταση της κομμουνιστικής ιδεολογίας τα μεταβαρκιζιανά χρόνια αναφέραμε ότι ο τελολογικός της χαρακτήρας αναπτύχθηκε στους αριστερούς της Μάνης αργά, αλλά σταθερά, υπονοήσαμε ότι οι πηγές μας, που αποτελούν και τις ελάχιστες υπάρχουσες πια ανθρώπων, που βρίσκονται στον τόπο, αντλούνται από νεαρά μέλη134, που στρατολογήθηκαν στο ΔΣΠ. Αυτό σημαίνει ότι τα συναχθέντα συμπεράσματα αφορούν αφενός μεν ένα κομμάτι του ΔΣΠ, το νεαρότερο και με ελλιπή ή υπό διαμόρφωση ιδεολογική συνείδηση, κι αφετέρου αφορούν τις πληροφορίες αυτού του κομματιού για τους μεγαλύτερους πολεμιστές του ΔΣΠ, όπως οι νέοι τους έζησαν από κοντά. Προσπαθώντας να ψηλαφίσουμε το βαθμό πρόσληψης της κομμουνιστικής ιδεολογίας από την περίοδο του Μεσοπολέμου κατά τις στοχαστικές αναδιηγήσεις των απομεινάντων αριστερών μαρτυριών της εμφυλιακής Μάνης, θεωρήσαμε ως σχηματικό πλαίσιο τους τρεις «σκληρούς» πυρήνες ιδεολογικής και πολιτικής ταυτότητας των κομμουνιστικών κομμάτων εκείνη την περίοδο και την υιοθέτησή τους από το ΚΚΕ: α) το διεθνιστικό χαρακτήρα, β) τη συμβολική του κόμματος ως αυτόνομου πολιτικού οργανισμού και γ) την πολιτική των κατά περίσταση συμμαχιών του ΚΚΕ135. Με βάση τη σχηματική αυτή κι επιλεκτική παρουσίαση στοιχείων της κομμουνιστικής ιδεολογίας του Μεσοπολέμου μπορούμε να παρατηρήσουμε υπό αυτές τις συνθήκες και με βάση πάντα το υλικό μας από τους αριστερούς πληροφορητές μας ότι οι μανιάτες αριστεροί αντιλαμβάνονταν τον κομμουνιστικό διεθνισμό έως το 1942 σε συγκεχυμένη βάση και σε συνδυασμό αφενός με την αντιμεταξική δράση στη Μάνη και με τις ιδέες μανιατών Ακροναυπλιωτών στο θέμα αυτό (Ρογκάκος), ενώ μετά το 1942 αντιλαμβάνονταν τον κομμουνιστικό διεθνισμό ως σχέση με την ΕΣΣΔ. Η σχέση αυτή από τη συγκρότηση του ΔΣΠ κι ύστερα μεταφραζόταν ως αίτημα για υλική συμπαράσταση και βοήθεια στον αγώνα τους. Εδώ αξίζει να αναφέρουμε ότι κατά τα πρώτα χρόνια δράσης του ΕΑΜ στη Μάνη υπήρξαν ξεχωριστές συγκεντρώσεις των ανθρώπων, που στελέχωναν το ΕΑΜ, από

134

χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η μαρτ. 15, παράρτ. 1 και η μαρτ. 16, παράρτ. 1 Ι. Παπαθανασίου, “Ιδεολογικές Προσλήψεις των Κοινωνικών Συγκρούσεων και Διαμόρφωση της Πολιτικής Στρατηγικής- Το ΚΚΕ στα χρόνια 1936-1949”, στο Χ. Φλάϊσερ, Η Ελλάδα…., 204-205, όπου προτείνεται για περαιτέρω ενασχόληση το Μ. Αχείμαστος, Limites et dynamique de efficacite ideologique communiste dans la societe grecque, διδ. διατριβή Paris VII- Jussieu, 1990, 187-191

135

491

αυτούς, που αμέσως μετά σε άλλες συγκεντρώσεις, καλούσαν τα μέλη του ΚΚΕ136. Από το 1944 αυτός ο διαχωρισμός παύει να υφίσταται, όπως φαίνεται από το Αρχείο του ΕΑΜ Εξωχωρίου, που βρίσκεται στη διάθεσή μας. Ο συντάκτης των εκθέσεων των ετών 1944-1945 του εν λόγω Αρχείου φαίνεται από το ύφος και το περιεχόμενο των πρακτικών και των παρατηρήσεών του ότι δεν διαχωρίζει πια ΕΑΜ και ΚΚΕ137. Αναφορικά με το δεύτερο και τον τρίτο ιδεολογικό πυρήνα οι περιφερειακοί απόηχοί τους στους αριστερούς της Μάνης φαίνεται να διίστανται: την περίοδο της «εαμικής κατάστασης» φαίνονταν δυσδιάκριτες οι διαφορές ανάμεσα σε ΚΚΕ και ΕΑΜ με βάση την πρόταση κοινωνικής οργάνωσης της τοπικής κοινωνίας, ενώ από τη συγκρότηση του ΔΣΠ η αντίληψη των κατά περίσταση συμμαχιών και των αποφάσεων του κόμματος φαίνεται να οδηγούσε σε διπολικές τάσεις τα ήδη εξουθενωμένα από τις κακουχίες μέλη του ΔΣΠ. Η πρόταση του Ρογκάκου στο Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ για διατήρηση λόγω ιδιαίτερων περιστάσεων της τριμερούς διοίκησης, όταν η διοίκηση του ΔΣΠ έγινε πιο συγκεντρωτική, αλλά και η διαφωνία Τσoυκόπουλου138, που ταλάνιζε κι εξαντλούσε έως πρόσφατα τις μαρτυρίες και τις συζητήσεις των επιζώντων μελών του ΔΣΠ, φαίνεται να τεκμηριώνουν τις δυσδιάκριτες προσλήψεις του πυρήνα της κομμουνιστικής ιδεολογίας από την πλειοψηφία των απομεινάντων αριστερών μανιατών. Ως προς τις σχέσεις ανδρών- γυναικών και την πολιτική προπαγάνδα, που οι δεξιοί χρησιμοποιούσαν, για να κατηγορήσουν τους αριστερούς για ελευθέριες σχέσεις, οι γυναίκες και οι άνδρες πληροφορητές μας μας διαβεβαίωναν ότι τέτοιες δεν υπήρξαν στα συγκροτήματα, που έδρασαν στη Μάνη. Αυτό βέβαια περιορίζεται στα λίγα άτομα, που έχουν ως τώρα επιζήσει κι όχι σε άλλες μαρτυρίες, ούτε για τα ηγετικά στελέχη139. 136

μαρτ. 12, 14, 18, παράρτ. 1 Αρχείο Κ. Ο. ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, όπου υπάρχει περιγραφή για την κομματική κατάσταση από το 1944 138 Μια δραματική τραυματική διατύπωση με αφορμή του «τις πταίει» για την κατάληξη του ΔΣΠ μετά τη «διαφωνία Τσουκόπουλου» μπορούμε να δούμε στο Κ. Παπακωνσταντίνου, «Νεκρή μεραρχία…, τ. 2, 926-927, όπου παρατηρούμε: Ήρωας είναι ο Τσουκόπουλος, ήρωας και ο Ρογκάκος(…). Ποιο είναι το κέρδος του κινήματος να ψάχνουμε για να βρούμε τις λεπτομέρειες, τις απόκρυφες σκέψεις τους για επί μέρους ζητήματα (…). Την ευθύνη για το κουτσομπολιό που γίνεται με τις εφημερίδες, για την ανεύθυνη και επιπόλαιη έρευνα και κριτική, την έχουν αυτοί που αφού χώρισαν τους ζωντανούς αγωνιστές και τους έκαναν εχθρούς (…). Ευθύνη για την επιπόλαια κριτική έχουν οι υπερεπαναστάτες (…). Αυτοί όμως γιατί δεν αυτοκτόνησαν όταν διαλύθηκαν τα τμήματά τους (…). Οι υπερεπαναστάτες είναι γελοία υποκείμενα». Για τη διαφωνία αυτή βλ.: μαρτ. 16, 39, παράρτ. 1,- μαρτ. 31, 115, παράρτ. 1, όπως και Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι…., Κ. Παπακωνσταντίνου, «Νεκρή μεραρχία…, 858-930. Αντίθετη θέση, πιο ορθόδοξη στις κομματικές θέσεις, παρατηρείται στη μαρτ. 15, 29, παράρτ. 1 και γενικά στο πλαίσιο που ερμηνείας στο Α. Καμαρινός, Ο εμφύλιος Πόλεμος….. 139 εκτός από τις σημειώσεις πεδίου επάνω σ’ αυτό το θέμα αναφέρουμε τη μαρτ. 27, παράρτ. 1 εν γένει. Άλλα στοιχεία που υπάρχουν προς το παρόν δεν μπορούν να αναφερθούν, καθώς έχουμε δεσμευτεί στους πληροφορητές μας γι’ αυτό. 137

492

Πάντως και στη Μάνη οι αριστεροί είχαν να αντιμετωπίσουν την επίσημη προπαγάνδα, που κοινοποιούσε στα σχολεία έγγραφα, σύμφωνα με τα οποία η ΕΠΟΝ παρακινούσε τα μέλη της στις σεξουαλικές σχέσεις140. Αυτό εντασσόταν στην πολιτική προπαγάνδα των επίσημων κρατικών θεσμών εναντίον των αριστερών της τοπικής κοινωνίας, με σκοπό οι τελευταίοι να στιγματιστούν και να περιθωριοποιηθούν. Βασικό τέλος στοιχείο αυτοκριτικής των αριστερών μαρτυριών υπήρξε αναφορικά με το ΔΣΠ η άκαιρη λόγω συγκυρίας ή και τακτικά λανθασμένη επιλογή της μαζικής επιστράτευσης του ΔΣΠ, καθώς, είτε αυτή χαρακτηριζόταν από τις μανιάτικες αριστερές

μαρτυρίες

ανοιχτά

αναποτελεσματική και λανθασμένη 5.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΚΑΙ

βίαιη, 141

είτε

όχι,

εκ

των

υστέρων

κρίθηκε

.

ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ

ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ

ΜΑΝΙΑΤΩΝ

ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ : ΔΕΞΙΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ Αν θελήσουμε να στρέψουμε τη ματιά μας στους πρωταγωνιστές τις λεγόμενης και θεωρούμενης με το ευρύ και γενικά απλουστευτικό όρο από το τοπικό πνεύμα δεξιάς παράταξης στη Μάνη, ώστε να μπορέσουμε να προβούμε σε κάποιες παρατηρήσεις, αφετηριακές μιας κάποιας μορφής αυτο-προσδιορισμού αυτών των πρωταγωνιστών, θα εξαγάγαμε κάποιες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις142. Οι ισχνές μελέτες αναφορικά με τις ακροδεξιές οργανώσεις της περιόδου143 δεν μπορούν να προσφέρουν ένα άλλο μέτρο σύγκρισης στις παρατηρήσεις μας αναφορικά με πολιτικές απόψεις των δεξιών πρωταγωνιστών. Αναμφίβολος υπήρξε ο άκρα δεξιός χαρακτήρας των μανιατών δεξιών πρωταγωνιστών στη δίνη του εμφύλιου πολέμου. Βασικό όργανο φιλτραρίσματος αυτού του άκρα δεξιού χαρακτήρα των μανιατών δεξιών πρωταγωνιστών υπήρξε ή ομάδα Χ144 κι οι ιδεολογικο- κοινωνικές της 140

Εμπορική Σχολή Γυθείου/Εμπιστευτικά Έγγραφα Περιόδου 1939-1960/ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Λακωνίας/Αρ. Εμπ. Πρωτ. 7/20-1-1948 141 επικαλούμαστε τις απαντήσεις των μαρτ. 15 και μαρτ. 16, παράρτ. 1 στο σχετικό ερώτημα του ερωτηματολογίου μας που του παρουσιάσαμε. 142 Βλ. και Ι. Καρακατσιάνης, “Πολιτική και ιδεολογική συνείδηση……’ στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν –Τ. Βερβενιώτη-Ε. Βουτυρά-Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα (επ.), Μνήμες και Λήθη…, 214-220 143 για της οργανώσεις στην Κατοχή βλ. Χ. Φλάισερ, Στέμμα…, τ. Β., 11-42. Επίσης βλ. Β. Καραμανωλάκης, «Στιγμές» μιας σημαντικής και ταραγμένης περιόδου» (βιβλιοκρισία στο Χ. Φλάισερ, «Η Ελλάδα ΄36- ΄49…, Βιβλιοθήκη Ελευθεροτυπίας, 28 Μαΐου 2004, Αφιέρωμα «Κράτος και Κοινωνία μετά τον εμφύλιο», 18-19). Ενδεικτικά για την πορεία της δεξιάς σκέψης στην Ελλάδα βλέπε το Δ. Παπαδημητρίου, Από το λαό των νομιμοφρόνων στο έθνος των εθνικοφρόνων. Η συντηρητική σκέψη στην Ελλάδα 1922-1967, Αθήνα, Σαββάλας, 2006 144 για τις δεξιές οργανώσεις πριν τη σκληροπυρηνική έναρξη του εμφύλιου βλέπε Ν. Α. Αντωνακέας, Φως εις το σκότος της Κατοχής, Εθνική Αντίστασις 1941-1944, Αθήνα 1947

493

αποχρώσεις. Στη Μάνη κύριος εκπρόσωπος και φορέας της εθνικιστικής ιδεολογίας τέτοιου είδους οργανώσεων υπήρξε ο Πάνος Κατσαρέας, ιδρυτής της ΕΑΟΚ. Τα βασικά σημεία των ομιλιών και των πεποιθήσεων του Κατσαρέα, όπως αυτά μας φανερώνονται145 από τα επίσημα έντυπα των χιτών της περιοχής, στοιχειοθετούν μια ροπή προς τον αγροτικό κόσμο της Μάνης σε συνδυασμό με την ακατάσχετη πατριωτική αγάπη, που σαφώς έρρεπε προς τον εθνικισμό. Το σύνθημά του Κατσαρέα «να είστε πρώτα Έλληνες»146 προς τους κομμουνιστές, που συλλάμβανε κι έδειχνε μεγαλοψυχία, αφήνοντάς τους ελεύθερους, συμβάδιζε με τις ρήσεις της εφημερίδας, Ελληνικού Αίματος, που έγραφε στις 6 Δεκεμβρίου 1943 ότι «και αυτοί ακόμη οι κομμουνιστές είναι Έλληνες»147. Άρα φαίνεται ότι ιεραρχικά η εθνική εκδοχή μέσα στο πλαίσιο των ακροδεξιών οργανώσεων της εμφυλιακής Ελλάδας προηγείτο αυτής της πολιτικο-ιδεολογικής με τη στενή έννοια. Η τελευταία εκφραζόταν και στη Μάνη μέσω της ρητορικής της «εαμοσλαυικής συνωμοσίας» αρχικά κι ακολούθως της «εαμοβουλγαρικής», που ευαγγελίζονταν οι θεωρητικές αιχμές της ομάδας Χ και των άλλων ακροδεξιών οργανώσεων, δηλαδή η Εφημερίδα των Χιτών, το Ελληνικόν Αίμα και η πολιτική του Γ. Γρίβα, αρχηγού της ομάδας Χ148. Έτσι η ΕΑΟΚ, που δρούσε ανεξάρτητα ως παρακρατική ομάδα στην περιοχή, υιοθετούσε το ευρύτερο ιδεολογικό πλαίσιο της ομάδας Χ. Διάχυτα είναι και τα κείμενα, που απευθύνονταν στο μανιάτικο ακροδεξιό κοινό. Ο εθνικο-λαϊκιστικός

χαρακτήρας

των

ακροδεξιών

εμφυλιακών

οργανώσεων149

χαρακτηριζόταν οργανικά κι από ένα άλλο σημείο, το οποίο διαχεόταν και στις ακροδεξιές αντιλήψεις στη Μάνη. Αυτό ήταν η επιθετικότητα στο χρηματιστικό κεφάλαιο και τους καπιταλιστές, οι οποίοι χαρακτηρίζονταν «χρυσοφορεμένα καθάρματα της πλουτοκρατικής ολιγαρχίας»150. Στη Μάνη αυτή η πτυχή της ακροδεξιάς σκέψης εκφράστηκε κυρίως ως πόλεμος εναντίον της διαφθοράς και των οικονομικών συμφερόντων, τα οποία έχουν

145

Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται…, 7-11, Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 12-15, Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 6-14. 146 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…. 30-31 147 Δ. Παπαδημητρίου, «Το ακροδεξιό….», στο Χ. Φλάισερ (επιμ), «Η Ελλάδα ΄36- ΄49…, 144 148 Δ. Παπαδημητρίου, «Το ακροδεξιό….», στο Χ. Φλάισερ (επιμ), «Η Ελλάδα ΄36- ΄49…, 145-146 149 Δ. Παπαδημητρίου, «Το ακροδεξιό….», στο Χ. Φλάισερ (επιμ), «Η Ελλάδα ΄36- ΄49…, 143 150 Εφημερίς των Χιτών, 1 Μαρτίου 1948, 1. Βλέπε και Δ. Παπαδημητρίου, «Το ακροδεξιό….», στο Χ. Φλάισερ (επιμ), «Η Ελλάδα ΄36- ΄49…, 143-144

494

συμβιβαστεί με αυτή151. Όσον αφορά στη Μάνη μια τέτοια ρητορική έβρισκε πρόσφορο έδαφος στο αγροτικό τοπικό περιβάλλον, το οποίο εν γένει θα λέγαμε ότι από την περίοδο του Μεσοπολέμου χαρακτηριζόταν από τα πενιχρά οικονομικά εισοδήματα των κατοίκων του, ενδεικτικά του άγονου εδάφους και της έλλειψης ευκαιριών διεξόδου στο δευτερογενή οικονομικό επίπεδο. Έτσι η ΕΑΟΚ προσεταιριζόταν ιδεολογικά το χαμηλό οικονομικό επίπεδο των μανιατών κατοίκων, ζητώντας «καθαρές λύσεις», που για αυτή μεταφραζόταν ως καμιά συναλλαγή με τους αριστερούς ή με κεντρώες λύσεις, που ουσιαστικά υπέθαλπαν ψήγματα συνεργασίας με κόμματα ή πολιτικές αριστερών αποχρώσεων. Η ΕΑΟΚ λοιπόν βάλθηκε, παράλληλα με τον πόλεμο εναντίον των κομμουνιστών, να πολεμά και την «κομματική συναλλαγή και την πολιτική διαμάχη»152, που εξέφραζε τέτοιου είδους καπιταλιστικά συμφέροντα. Για την ΕΑΟΚ και τον Κατσαρέα αυτό συνεπαγόταν πρόσφορο έδαφος στις δυνάμεις της και του ίδιου, ώστε να προβούν σε πολιτικό έλεγχο της Μάνης χωρίς προσκόμματα από το επίσημο Κράτος. Και πολιτικός και στρατιωτικός έλεγχος σήμαινε ταυτόχρονα «εκκαθαρίσεις» κομμουνιστών ή έλεγχος πρώην παροπλισμένων και αμέτοχων μετά το 1946 στις ενέργειες του ΔΣΠ Εαμιτών του τόπου. Μ’ αυτό τον τρόπο η Μάνη θα απέβαλλε κάθε αριστερό της στοιχείο και το ιδεολογικό έργο της ΕΑΟΚ θα στεφανωνόταν με απόλυτη επιτυχία. Αν μάλιστα κρίνουμε τα αποτελέσματα της ιδεολογικής εξάπλωσης της ΕΑΟΚ από το γεγονός των πολιτικών μετακινήσεων μανιάτικων αριστερών οικογενειών σε μεγάλα αστικά κέντρα, τότε θα διαπιστώναμε ότι αυτό επιστεγάστηκε με επιτυχία. Όπλο εναντίον αυτής της μορφής πολέμου ήταν η διαχρονική τιμημένη ιστορία της περιοχής κατά αναλογία με τη διαχρονικά συνεχή τιμημένη ένδοξη πορεία της καθολικής ελληνικής ιστορίας, στην οποία παρέπεμπε συνεχώς η ΕΑΟΚ, που ιδεολογικά εντασσόταν στην ιδεολογία της ομάδας Χ153. Οι μανιάτες αρχηγοί ιδεολογικά αισθάνονταν συνεχιστές του Λεωνίδα, της λιτής σπαρτιάτικης στρατιωτικής ζωής, που απαιτούσε θυσίες προς το πατριωτικό καθήκον, μια και το άγονο μανιάτικο

151

Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, ..ο αγώνας που συνεχίζεται…, 10 Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 60 153 Δ. Παπαδημητρίου, «Το ακροδεξιό….», στο Χ. Φλάισερ (επιμ), «Η Ελλάδα ΄36- ΄49…, 145-146 152

495

τοπίο παρέπεμπε στην οικονομικά ανίσχυρη, αλλά στρατιωτικά πανίσχυρη αρχαία Σπάρτη, συνεχιστές της οποίας αισθάνονταν ότι ήταν οι αρχηγοί της ΕΑΟΚ. Αν προσπαθήσουμε να ξεφύγουμε από την ιδεολογική ελίτ της μανιάτικης ακροδεξιάς, η οποία εκφραζόταν με τον Κατσαρέα (ή το μαθηματικό Σαμπατάκο ή και άλλους όπως το γιατρό Κυριακόγγωνα ή και το φαρμακοποιό Λυμπέρη154 ίσως στο Γύθειο) και αν στρεφόμασταν προς τους αποσπασματάρχες και τα μέλη της ΕΑΟΚ, θα παρατηρούσαμε μια ολοένα και πιο αδρή δεξιά ιδεολογική συνείδηση να ακολουθεί κατά αντίστροφο τρόπο όσο κατεβαίνουμε τα ιεραρχικά στρώματα στους κόλπους της δεξιάς παράταξης. Άλλωστε αυτή η διάκριση αποτελούσε κοινή συνείδηση κι εντός των κόλπων της ΕΑΟΚ τόσο την περίοδο της παντοδυναμίας του Κατσαρέα όσο και την περίοδο των αποσμασματαρχών, που ακολούθησε, όταν αυτοί ανέλαβαν τον έλεγχο της ΕΑΟΚ μετά τη δολοφονία του Κατσαρέα. Μετά τη δολοφονία του η ΕΑΟΚ, υπό τον έλεγχο πια των υπαρχηγών του (Παυλάκος, Γερακάρης, Μπογέας, Γούδης-και Μπαθρέλλος αργότερα) οι στόχοι αλλάζουν και φαίνεται να υποχωρεί πλήρως κάθε ιδεολογικό υπόβαθρο της ΕΑΟΚ, η οποία ελέγχει σε σφαίρες επιρροής τη Μάνη. Στην ομάδα του Γερακάρη, ο οποίος έλεγχε την περιοχή της Σελίνιτσας, οι συζητήσεις αντίδρασης ανάμεσα στα μέλη της ομάδας παρουσιάζουν ένα κλίμα διαχωρισμού εξουσιαστικής ελίτ και απλών μελών στην ομάδα, όπως αναστοχαστικά παρατηρεί μέλος της ομάδας155. Αναφορές εκ των έσω πληροφορητών ότι σε περίπτωση ανάγκης από σύγκρουση με «αντάρτες» ο αποσμασματάρχης θα ήταν σε θέση να φύγει με καΐκια, ενώ τα απλά μέλη της ομάδας θα έμεναν έκθετα στις συγκρούσεις, το αποδεικνύουν αυτό. «Ένα γεγονός που με πείραξε προσωπικά και αποδείκνυε το κλίμα ήταν το εξής: Ένας είπε ότι άμα γίνει κάτι οι μεγάλοι θα φύγουν με τις βενζινακάτους, που φύλαγαν στη Σελινίτσα, αν οι αντάρτες επιτεθούν κι οι υπόλοιποι θα μείνουν και θα διαλυθούν από τους αντάρτες. Κι αυτό, γιατί ο Γερακάρης ήθελε πάντα να υπάρχουν δυο βενζινάκατοι στη Σελινίτσα σε κατάσταση ανάγκης, αν γινόταν κάτι. Αυτές πήγαιναν στην Καλαμάτα δρομολόγιο κι ο Γερακάρης ήθελε να κανονίζουν τα δρομολόγια έτσι, ώστε πάντα να

154

μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1. Μάλιστα κατά τη μαρτ. 18, παράρτ. 1, ο Λυμπέρης διατηρούσε εκτενές αρχείο της δράσης της ΕΑΟΚ 155 μαρτ. 5, ό. π., παράρτ. 1

496

υπάρχουν στη Σελινίτσα, δηλαδή όταν μερικές ήταν Καλαμάτα, οι υπόλοιπες να ήταν Σελινίτσα.156» Μάλιστα το γεγονός ότι μέσα στο πλαίσιο της ομάδας Γερακάρη εκφράστηκε αυτό το επιχείρημα και όσοι από τα κατώτερα στη στρατιωτική ιεραρχία της ομάδας το εξέφρασαν πατάχθηκαν πλήρως, αποδεικνύει την ολοένα και πιο αδρομερή ιδεολογική δεξιά συνείδηση των κατώτερων μελών της ΕΑΟΚ. Μάλιστα το γεγονός ότι η στρατολόγηση ακολουθούσε στοιχεία τοπικών οικογενειακών σχέσεων ενισχύει την παραπάνω διατύπωση. Δηλαδή ο Κατσαρέας ζητούσε από κάθε χωριό, που πέρναγε, συγκεκριμένο αριθμό ατόμων, που θα επάνδρωναν την ομάδα του, και τον έπαιρνε τόσο εξαιτίας της επιρροής του όσο και επειδή οι συγκεκριμένες οικογένειες έδιναν μέλη τους υποχρεωτικά, είτε από φόβο, είτε για να αποδείξουν τη συνεργασία τους μαζί του και να ανήκουν σε μια ισχυρή ομάδα τοπικής εξουσίας. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια ενός μέλους: «….. Ήρθαν να πάρουν τον πατέρα μου στο χίτικο. Ήταν ένας ξάδελφός μου διμοιρίτης στο Γερακάρη. Ο πατέρας μου δεν μπορούσε να πάει. Είχε χασαποταβέρνα, χασάπικο κι είχε πολλές γυναίκες, γυναίκα και κόρες, να θρέψει. Είπαν να πάρουμε τότε το Γρηγόρη….» 157". Οι δεξιές μαρτυρίες συνηθίζουν, στον αναστοχασμό τους επάνω στα γεγονότα, να τονίζουν την ολική ή μερική απουσία ευρύτερης πολιτικής γνώσης κατά την περίοδο της δεκαετίας 1940-1950 στη Μάνη158. Έτσι υποβαθμίζουν την πολιτική χροιά των γεγονότων, που διαδραματίστηκαν κατά τον εμφύλιο στη Μάνη, τονίζοντας τα προσωπικά θέματα και τις βεντέτες γενικόλογα ως αίτια των συγκρούσεων. Παράλληλα έδιναν ιδιαίτερη έμφαση στις αλλαγές από στρατόπεδο σε στρατόπεδο πολλών μανιατών με τη μεσολάβηση συγχωριανών πολιτικά αντίθετων. «Ο εμφύλιος στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης είχε πάρα πολύ έντονο το προσωπικό στοιχείο. Υπήρξαν ακρότητες κι από τις δυο πλευρές. Δεν υπήρχε μέση κατάσταση για κανέναν. Έπρεπε να διαλέξεις το ένα ή το άλλο στρατόπεδο αναγκαστικά. Αν κάποιος 156

μαρτ. 5, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 5, ό. π., παράρτ. 1. Για τον τρόπο πρώιμης οργάνωσης της ΕΑΟΚ από τον Κατσαρέα βλέπε μαρτ. 17, 41, παράρτ. 1 και μαρτ.18, 48, 51-52, παράρτ. 1 158 μαρτ. 5, ό. π., παράρτ. 1-μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1- μαρτ.8, 11, παράρτ. 1.-μαρτ. 1, 2, παράρτ. 1 157

497

πληροφοριοδότης, μέλος μιας ομάδας είχε κάποια παλιά προσωπικά με κάποιο πρόσωπο, πολύ εύκολα το κατήγγειλε στους πληροφοριοδότες της άλλης ομάδας «ως κομμουνιστή» για παράδειγμα, οπότε αυτός ή καθαριζόταν ή αναγκαζόταν κι ο ίδιος να ενταχθεί στην αντίπαλη ομάδα για υπεράσπιση του εαυτού του ή προστασία159.» Για παράδειγμα δεξιοί κατά τη βραχύχρονη κυριαρχία του ΕΛΑΣ στη Μάνη160 ελευθέρωσαν ή γλίτωσαν συγχωριανούς ή και συγγενείς τους, που είχαν συγκεντρωθεί στην Κρανάη ή βρίσκονταν στις λίστες των «προδοτών» του ΕΑΜ161.

Ασφαλώς

πρέπει στις περιπτώσεις αυτές εκτός από τον παράγοντα της βοήθειας προς τους συγχωριανούς να λάβουμε υπόψη και το κατά πόσο τέτοιου είδους ενέργειες μπορούν να θεωρηθούν κίνηση εξιλέωσης ή και απόκτησης συχωροχαρτιού για όσες βίαιες ή εγκληματικές πράξεις είχαν προηγουμένως γίνει. Παράλληλα, όπως έχουμε δει, συμβαίνει να πολεμούν στο ίδιο στρατόπεδο οικογένειες, που παλαιότερα από το 1940 βρίσκονταν σε βεντέτα (αναφέρουμε σχετικά με τους αριστερούς το παράδειγμα Γρηγοράκηδων και Κάσσηδων στη μέσα Μάνη, ενώ οι πληροφορητές μας για το χώρο της δεξιάς δεν έχουν να παρατηρήσουν την ύπαρξη βεντέτας, αλλά προσωπικών διαφορών162). Βέβαια τόσο ως προς την ομάδα Παυλάκου από τη μεριά της ΕΑΟΚ όσο και ως προς την ομάδα Πέτρουλα από τη μεριά του Τμήματος Ταϋγέτου του ΔΣΠ μπορούμε να δούμε και στη Μάνη ομάδες να στελεχώνονται με βάση τις οικογενειακές τους σχέσεις163. Μάλιστα οι δεξιές μαρτυρίες στον αναστοχασμό τους δείχνουν να επιμένουν στα αποτελέσματα, που θα είχε οδηγηθεί η Ελλάδα, αν υπερίσχυαν οι «αντάρτες» στον εμφύλιο, τονίζοντας την πτώση από το 1989 του «υπαρκτού σοσιαλισμού»164. Δίνουμε τα συγκεκριμένα λόγια μέλους των Ταγμάτων Ασφαλείας: «Βρέθηκα στο ίδιο δωμάτιο με τον πρόεδρο των αντιστασιακών Λακωνίας, έναν Δούνια. Μου το είπε ο γιος μου, επειδή ήξερε πως είμαι απόλυτος. Κάποια στιγμή 159

μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1 μαρτ.8, 8, παράρτ. 1. 161 Δ. Σ. Πέτρουλα, ..που ‘ναι η μάνα σου….., 177 162 από τις συζητήσεις μου με πληροφορητές επάνω σ’ αυτό το θέμα αξίζει να σημειώσω τη μαρτυρία ενός τοπικού ερευνητή, του Αρ. Πετρουλέα, που ερευνά το θέμα της βεντέτας στη μεσσηνιακή Μάνη κι ο οποίος αφενός ανέφερε ότι στη μεσσηνιακή Μάνη από το 1876 έχει να ξεσπάσει βεντέτα κι αφετέρου αντί για βεντέτες ανάμεσα σε μανιάτες, που ήταν στο χώρο της δεξιάς στον Εμφύλιο, τα προηγούμενα χρόνια, υπήρχαν σε αρκετές περιπτώσεις προσωπικές διαφορές 163 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1 164 μαρτ. 8, 11, παράρτ. 1- μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1 160

498

συζητήσαμε και σοβαρά και τον παραδέχτηκα, όταν τέθηκε το ζήτημα τι θα γινόμασταν αν κέρδιζαν εκείνοι. Μου είπε ότι κάποτε πήγε στη Σόφια και μόλις την αντίκρισε, έκανε κι αυτός τις ίδιες σκέψεις κι είπε στους συντρόφους του «καλύτερα που χάσαμε165»» Αυτό βέβαια συνιστά μια κοινοτυπία και από άλλους πληροφορητές σε άλλα μέρη της Ελλάδας, οι οποίοι επικαλούνται το ίδιο αναστοχαστικό επιχείρημα, που δικαιώνει τις εμφυλιακές τους κινήσεις. Δεξιές166 και αριστερές μαρτυρίες167 πάντως, όπως έχουμε δει κι αξίζει να τονίσουμε ξανά, για να δειχθεί εδώ η ρευστότητα των καταστάσεων στη Μάνη του εμφυλίου, συμφωνούν στην επισήμανση ότι κάποιος μπορούσε να

κατηγορήσει όποιον είχε

προσωπικές διενέξεις στην αντίπαλη παράταξη («προδότη» ή «αντιδραστικό»). Ωστόσο οι δεξιές μαρτυρίες, και μάλιστα αυτές, που πρωταγωνίστησαν με τη δράση τους στην περιοχή, φαίνεται να αποδέχονται στο πρόσωπο του Κατσαρέα το φυσικό τους αρχηγό κι οργανωτή τους στη Μάνη168. «Γενικά αυτός που οργάνωσε την περιοχή ήταν ο Κατσαρέας, ο οποίος ήταν παλικάρι169». «Ο Κατσαρέας οργάνωσε την περιοχή μας170» . Η πλατιά μάζα των δεξιών ακολουθούσε τόσο τον Κατσαρέα όσο και μετέπειτα τους αποσπασματάρχες, στηριζόμενη σε πολυπαραγοντικές, δηλαδή πολλές και ποικίλων αλληλοεξαρτώμενων επιδράσεων, συγκυρίες, που σαφώς περιελάμβαναν και βασικές θέσεις εθνικο-λαϊκής πολιτικής, οι οποίες με τη σειρά τους στρέφονταν κυρίως εναντίον των κομμουνιστών. Έτσι ο σαφής στρατιωτικός ιεραρχικός μηχανισμός λειτουργίας της ΕΑΟΚ εμπεριείχε και έναν μηχανισμό εσωτερικής, βάσει κανόνων, διοίκησης αλλά και εξουσιαστικής ιεραρχίας, η οποία θα μπορούσε σχηματικά να διακριθεί σε δυο πόλους: α) αυτόν της τοπικής ηγεσίας, που ακολουθούσε ιδεολογικά αλλά κι ωφελιμιστικά τις εθνικο- λαϊκές επιταγές, κυρίως των ακροδεξιών, μεσοπολεμικών ζυμώσεων των στρατιωτικών ομάδων στην Ελλάδα και

165

μαρτ. 8, 11, παράρτ. 1 μαρτ. 6, 6, παράρτ. 1 167 μαρτ.16, 34, παράρτ. 1. 168 μαρτ. 11, 13, παράρτ. 1-μαρτ. 17, 34, παράρτ. 1- μαρτ. 18, 47-48, παράρτ. 1-μαρτ. 9, 7, παράρτ. 1 169 μαρτ. 17, 44, παράρτ. 1170 μαρτ. 18, 47, παράρτ. 1166

499

β) αυτόν των κατώτερων απλών μελών, για τα οποία πολυπαραγοντικά αίτια, με βασικό αυτό του τοπικού παράγοντα, δηλαδή της επιβίωσης και της σαφούς ανάδειξης προσωπικών ή και οικογενειακών ρόλων, τα οδήγησε να ενταχθούν στην ΕΑΟΚ. Ο πρώτος πόλος στη Μάνη ταυτιζόταν με αξιωματικούς (με εξέχουσα μορφή της ΕΑΟΚ τον Πάνο Κατσαρέα και σημαντικές παρουσίες των Ταγμάτων Ασφαλείας τον ανθυπολοχαγό Καραδημητρόπουλο, το λοχαγό Σκλαβολιά), οι οποίοι εξέφραζαν εν γένει τις βαθύτερες ανησυχίες των αξιωματικών για την ευρύτερη αποδοχή τους και παρουσία τους στη μετακατοχική νεοελληνική κοινωνία. Υπό αυτό το πρίσμα οι μανιάτες αξιωματικοί θεωρούσαν γενικά την περίοδο Κατοχής στην Ελλάδα σύντομη και στο μετακατοχικό περιβάλλον θα προτιμούσαν ως επί το πλείστον να ανήκουν εκεί, όπου θα διαφυλασσόταν η επαγγελματική τους καταξίωση και η ολοκληρωτική αποδοχή τους στη νεοελληνική κοινωνία. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ταγματάρχης Κωστόπουλος, από τα ιδρυτικά στελέχη του ΕΑΜ Λακωνίας και μετέπειτα διοικητής των «ταγματασφαλιτών»171, αποχώρησε από το ΕΑΜ, όταν ένας μοναρχικός αξιωματικός απείλησε ότι θα τον καταγγείλει στο κατοχικό Υπουργείο Εθνικής Άμυνας172 Αξίζει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι και στον πρώτο πόλο λόγοι εκδίκησης αποτέλεσαν κομβικό σημείο για την ενεργητική δραστηριοποίηση μελών στην ΕΑΟΚ, τα οποία έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην οργάνωση (ενδεικτικά αναφέρουμε την πιθανολογούμενη δολοφονία του πατέρα του Γερακάρη173 από αριστερές ντόπιες ομάδες δράσης στη Μάνη ή του αδελφού του Κυριακόγγωνα στη Λάρισα από ομάδες του ΔΣΕ174 ή και παρόμοιο ισχυρισμό για φυλάκιση του πατέρα του Παυλάκου από Εαμίτες το 1944 και κράτησής του στην Άρνα175). Οι ισχυρισμοί αυτοί αποτελούν σημαντικοί λόγοι, σύμφωνα με τον αναστοχασμό δεξιών πληροφορητών μας, που εξηγούν το κίνητρο της δραστηριοποίησης πρωταγωνιστών της ΕΑΟΚ στον αντικομμουνιστικό τους αγώνα. Αυτό το ενισχύει η ισχυρή αντίληψη περί γδικιωμού, που χαρακτήριζε τη μανιάτικη τοπική κοινωνία. Μάλιστα η εξήγηση αυτή στις δεξιές ερμηνευτικές συνάδει τόσο στη δεκαετία του 1950 και στα κείμενα, που γράφτηκαν 171

Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α΄, 300 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 47 173 μαρτ. 17, 40, παράρτ. 1.-μαρτ. 18, 49, παράρτ. 1, η οποία το 1944 κατά τους δυο πληροφορητές, που πρωταγωνίστησαν σε γεγονότα της περιόδου, ανταποδόθηκε από το Σταύρο Γερακάρη κι ακολούθως ο ΕΛΑΣ προέβη κι αυτός ανταποδοτικά σε δολοφονία 18 κατοίκων του Οιτύλου κατά τους μήνες Αύγουστο Σεπτέμβριο του 1944 174 μαρτ. 17, 41, παράρτ. 1. Βλέπε και Σ. Τριανταφύλλου, ΕΑΟΚ, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί…, 6768, όπου παρουσιάζεται σύντομα και το μετριοπαθές του προφίλ 175 μαρτ. 9, 12, παράρτ. 1 172

500

τότε, για να νομιμοποιήσουν τη δράση της ΕΑΟΚ, όσο και στον αναστοχασμό πληροφορητών μας σχεδόν πενήντα χρόνια μετά. Ας δούμε ωστόσο τη χαρακτηριστική πληροφορία ανθρώπου, που είχε στρατευτεί στην ΕΑΟΚ, αλλά αργότερα είχε μια κριτική στάση επάνω στη δράση της, ο οποίος, όπως έχουμε δει, δήλωσε ότι έναυσμα της στράτευσής του ήταν η (αντ)εκδίκηση.176 Θα λέγαμε λοιπόν ότι α) προσωπικά βιοποριστικά συμφέροντα, δηλαδή η επιδίωξη για επαγγελματική αποκατάσταση, μια και το μετεμφυλιακό καθεστώς επέτρεπε κάτι τέτοιο, κατά τα πρότυπα των παλαίμαχων αγωνιστών του 1821 (επί παραδείγματι η μετατροπή της ΕΑΟΚ σε τμήμα του Ελληνικού Στρατού με την ονομασία σε 1ο Δ.Τ.Ε.Α.Α, δηλαδή Δημοσυντήρητο Τάγμα Εθνοφυλακής Αμύνης Λακωνίας και οι δυσθυμίες μελών της σε συνεντεύξεις για το ότι η Ελληνική Πολιτεία δεν αναγνώρισε ανάλογα τη δράσης τους συντείνουν προς αυτή την πτυχή), β) οικογενειακές αντιδράσεις στο πνεύμα της (αντ)εκδίκησης στο πλαίσιο της τοπικής φυλετικής κοινωνίας αλλά και γ) η υπερπατριωτική αντίληψη εναντίον της απειλής του κομμουνιστικού «εαμοσλαυβισμού» συναποτέλεσαν -με ανάλογες για την κάθε περίσταση διακυμάνσεις- λόγους για αντικομμουνιστική δράση σύμφωνα με τις αντιλήψεις της δεξιάς σωζόμενης στη Μάνη μνήμης. Επρόκειτο για μια μνήμη, που η υπολανθάνουσα ψυχολογική ατμόσφαιρα αποήχων βίας εκφραζόταν για καιρό με τη σιωπή. 6.

H

ΕΙΚΟΝΑ

ΤΟΥ

ΑΝΤΙΠΑΛΟΥ

ΣΤΟΥΣ

ΜΑΝΙΑΤΕΣ

ΕΜΠΛΕΚΟΜΕΝΟΥΣ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ Με βάση τις γραπτές μας μαρτυρίες και το ερωτηματολόγιο177, το οποίο τέθηκε υπόψη των επιζησάντων πρωταγωνιστών, που αποτέλεσαν πηγές μαρτυριών, μπορούμε, έχοντας υπόψη κάποιες επισημάνσεις τους, να εστιάσουμε την προσοχή μας στο πώς οι ίδιοι αυτοπροσδιορίζονταν και πώς έβλεπαν την εικόνα του αντιπάλου τους. Ο αναστοχαστικός αυτο-προσδιορισμός των μαρτύρων ως συστήματος διαρκών και μεταθέσιμων διαθέσεων συνιστά μια δυναμική

ιστορική ερμηνεία του ιστορικού

γίγνεσθαι από τα ίδια τα δρώντα ιστορικά και κοινωνικά υποκείμενα. 176 177

Αυτά,

μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1 Επικαλούμαι ερωτηματολόγιο, που θέσαμε υπόψη των πληροφορητών μας

501

ενσωματώνοντας όλες τις εμπειρίες του παρελθόντος, λειτουργούν σε κάθε στιγμή ως μήτρα προσλήψεων εκτιμήσεων και δράσεων για το εκάστοτε παρόν. Έτσι οι αφηγήσεις τους μας επιτρέπουν την καταγραφή μιας ιστορίας «από τα κάτω», με επίκεντρο την πλειοψηφία του κατεξοχήν κοινωνικού σώματος178. Είναι σημαντικό να παρατηρηθεί εξ αρχής ότι ο αντίπαλος κατά τις αφηγήσεις των μαρτυριών μας ορίζεται με τη χρήση της αντωνυμίας και αποφεύγεται η αναφορά σε συγκεκριμένο όνομα ή προσδιορισμό. «Αυτοί», «οι άλλοι» είναι οι πιο βασικές αντωνυμίες, που χρησιμοποιούνται, για να αναφερθούν οι μαρτυρίες μας στους αντιπάλους179. Αυτό παρατηρείται ιδιαίτερα σε άτομα μικρής ηλικίας κατά την περίοδο των δραματικών γεγονότων της δεκαετίας 1940-1950. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί ως μια ψυχολογική λειτουργία της συνείδησης, κατά την οποία ο αντίπαλος γίνεται απρόσωπος, οπότε παύουν να υπάρχουν ελπίδες προσέγγισής του180. Βέβαια στην περίπτωση που ο «άλλος» ήταν γνωστό πρόσωπο μπορούμε να μιλήσουμε και για έναν τρόπο διαχείρισης της ενοχής για βίαιες κι εγκληματικές πράξεις. Ο «άλλος» δεν προσεγγίζεται, επειδή στις μετεμφυλιακές κοινωνίες η “μετα-μνήμη” φαίνεται να μην ακουμπά το συλλογικό τραύμα του, όντας περιχαρακωμένη κι επικεντρωμένη στο προσωπικό τραύμα, με το οποίο συνήθως ανατροφοδοτεί το παρόν και σχεδιάζει το μέλλον, χωρίς περιθώρια απαγκίστρωσης και προόδου από αυτό181. Κάτι τέτοιο, που φαίνεται κοινό για τον ελληνικό εμφύλιο182, τις διενέξεις στη Β. Ιρλανδία ή στις πρώην Γιουγκοσλαβικές ομόσπονδες Δημοκρατίες, διατηρήθηκε ισχυρά και στη φυλετική

178

Το σύστημα αυτό μπορεί να οριστεί ως habitus, όπως ορίστηκε από τον P. Bourdieu, Outline of a theory of practice, Cambridge, Cambridge University Press, 1977, 78-79. Για την χρήση του habitus ως μεθοδολογικού εργαλείου για την ανάλυση των κοινωνικών διαφοροποιήσεων στη δεκαετία του ’40 βλ. Ρ. Βαν Μπούσχοτεν «Γεωπολιτική της ελληνικής αντίστασης: Η περίπτωση της Βόρειας Πίνδου», Δοκιμές, 6, 1996. και Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Ανάποδα χρόνια…..,15-19, 70. Επίσης για ευρύτερη εφαρμογή του όρου στο εμφύλιο της Ηπείρου βλέπε Β. Τζούκας, Οπλαρχηγοί του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο, διδακτορική διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2003 [Οφείλω να ευχαριστήσω το Γιώργο Πετρόπουλο, που μου έθεσε υπόψη το δικό του προβληματισμό σχετικά με το θέμα με αφορμή το κείμενο της ανακοίνωσής του «Η απειλή του βουνού στο μνημονικό λόγο των Ταγμάτων Ασφαλείας» στο Συνέδριο «Μνήμες των Εμφυλίων Πολέμων. Τόποι και Εργαλεία», Καστοριά, Ιούλιος 2006] 179 Αυτό προκύπτει, αν ρίξουμε μια ματιά στο λεξιλόγιο που επέλεγαν να χρησιμοποιήσουν οι πληροφορητές μας στις μαρτ.15, μαρτ. 16, μαρτ 17, μαρτ. 18, μαρτ. 27, μαρτ. 31, παράρτ. 1 180 Ε. Φρομ, Η ανατομία……., τ. 1, 188-192, Y. Auerbach, “The Role of Forgiveness in Reconciliation” στο Y. Bar- Siman-Tov. (ed), From Conflict Resolution to Reconciliation, Oxford & New York, Oxford Un. Press, 2004, 149-175 181 K. Figlio, “Historical Imagination/Psychoanalytic Imagination” History Workshop Journal 45, 1988, 206-211, Y. Bar-Tal- D. & G.H. Bennink, “The Nature of Reconciliation as an Outcome and as a Process” στο Y. Bar- Siman-Tov. (ed), From Conflict Resolution to Reconciliation, Oxford & New York, Oxford Un. Press, 2004, 11-38 182 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, «Μνήμες, τραύματα……, στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν –Τ. Βερβενιώτη-Ε. Βουτυρά-Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα (επ.), Μνήμες και Λήθη…, 15-16

502

κοινωνία της Μάνης με μοναδική τάση συμφιλίωσης με το παρελθόν αρκετές δεκαετίες αργότερα το όραμα για ένα οικονομικό τουριστικό μέλλον της περιοχής. Φαίνεται ότι όσο πιο μεγάλη υπήρξε η ηλικία των πρωταγωνιστών τόσο πιο συνειδητοποιημένοι αυτοί παρουσιάζονταν στις κρίσεις τους και πιο σαφείς στους προσδιορισμούς τους προς τους αντιπάλους τους183. Βέβαια η παρατήρηση αυτή έχει και τις εξαιρέσεις της184. Αναφορικά με τις αριστερές μαρτυρίες παρατηρούμε ότι η έννοια του «χίτη» και του «ταγματασφαλίτη» εμπεριείχε την αίσθηση του εχθρού. Ο «χίτης» εξομοιωνόταν με «τον τρόμο και το έγκλημα»185, ενώ η Χωροφυλακή «με τη βία του Κράτους»186, που προκαλούσε μίσος για τις πράξεις του187. Στις νεότερες ηλικίες των αριστερών, που εμπλέχτηκαν με τον εμφύλιο, ο όρος «κομμουνιστής» αποτελούσε μια απροσδιόριστη έννοια, που μεταφραζόταν ως λύτρωση από την πίεση και τις αδικίες προς συγγενικά πρόσωπα188 ή περιλάμβανε όλη «την πάλη εναντίον των Γερμανών και των προδοτών»189. Η αίσθηση της απροσδιόριστης έννοιας του εγκλήματος και της αδικίας στον όρο του «χίτη» συναντιέται και σε περιγραφές και διηγήσεις ατόμων, που προέρχονταν από αριστερές οικογένειες, οι οποίες είχαν πληγεί ανεπανόρθωτα από «χίτες»190. Έτσι ο όρος δεν όριζε την άμεση σχέση των τοπικών ομάδων με την ομάδα Χ, αλλά τις πρακτικές βίας των άτακτων κι αυτόνομων στη δράση παρακρατικών ομάδων στην περιοχή.

183

μαρτ. 8, μαρτ. 12 και μαρτ. 26 παράρτ. 1. Ενδεικτικά αναφέρουμε το γεγονός ότι αριστερός πρωταγωνιστής των γεγονότων, που δεν δέχτηκε να μιλήσει περαιτέρω για τις εμπειρίες του, τόνισε ότι η ανάμνηση των γεγονότων του προκαλεί ακόμα και τώρα μεγάλη λύπη, τονίζοντας ότι ο «το χώμα του Ταϋγέτου έχει ποτιστεί από 9 συγγενείς μου» και ότι ο ίδιος δεν είχε νομιμοποιηθεί ποτέ 184 μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1- μαρτ. 9, 12, παράρτ. 1- μαρτ. 11, 13, παράρτ. 1- μαρτ. 24, 67 κ.ε., παράρτ. 1 185 αυτή είναι η απάντηση του πληροφορητή μας της μαρτ. 15, παράρτ. 1 στο σχετικό ερώτημα του ερωτηματολογίου μας 186 αυτή είναι η απάντηση του ίδιου πληροφορητή μας της μαρτ. 15, παράρτ. 1 στο σχετικό ερώτημα του ερωτηματολογίου μας 187 μαρτ. 16, 38-39, παράρτ. 1 188 μαρτ. 16, ό. π., παράρτ. 1-μαρτ. 15, 31, παράρτ. 1 189 μαρτ. 15, 30, παράρτ. 1 και απάντηση στο ερωτηματολόγιό μας 190 Δ. Σ. Πέτρουλα, ..που ‘ναι η μάνα σου….., 39, 50-52, 174-175. Ενδεικτικά αναφέρουμε το μυθιστορηματικό διάλογο, που απηχεί την πρόσληψη του όρου και το φοβικό στοιχείο του όρου από τον παιδικό ψυχισμό αριστερής οικογένειας: «…Κακομοίρα μου, πρόσεχε πολύ καλά. Μόλις δεις Χίτη, θα κάνεις πως δε τονε γνωρίζεις. Έγινε; Κι αν με γνωρίσει αυτός;… Όταν τόνε ρώτησε ο Νίκος πώς θα γινότανε να μη με αναγνώριζε κανένας Χίτης, αρχίσανε να κατεβάζουνε χίλιες δυο ιδέες». Βλέπε και Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… 208-210

503

Οι δεξιές μαρτυρίες δείχνουν να παρουσιάζουν ως επί το πλείστον έναν σκεπτικισμό ως προς τα γεγονότα της περιόδου και τα αποτελέσματά τους191. Τονίζεται από μέρους των βασικών πρωταγωνιστών η ακλόνητη πεποίθησή τους στον αρνητικό χαρακτήρα των κομμουνιστών και στο ότι οι ίδιοι ήταν βαθιά πεπεισμένοι για την ορθότητα του ιδεολογικού τους αγώνα192. Οι δεξιές μαρτυρίες, και κυρίως αυτές των απλών μελών, δεν παραλείπουν να εστιάζουν την προσοχή τους στην παλληκαριά, που ερμηνευόταν ως δύναμη στην πάλη, άριστο σημάδι με το όπλο ή και επιτυχή εξόντωση του εχθρού193, παραπέμποντας ευθέως αλλά εμμέσως στην έννοια της λεβεντιάς ως τρόπου αντιμετώπισης της μοίρας και του θανάτου στην περιοχή της Μάνης. Άρα οι δεξιές μαρτυρίες εκφράζουν το καθαυτό habitus των μανιατών, όπως μετασχηματίστηκε τη δεκαετία 1940-1950 και το οποίο με τη σειρά του στηριζόταν στις αρετές της οπλοφορίας, της τιμής, της μπέσας και της παλληκαριάς. Ο αντίπαλος, προκειμένου να τονιστεί περισσότερο η ανδρεία των «ημετέρων», τονίζεται ως «μέγας κομμουνιστής»

194

. Με την έννοια αυτή καταδεικνύεται ο βαθμός

κίνδυνου «εκφυλισμού» των δεξιών από την ιδεολογική προπαγάνδα και τη διείσδυση των «μολυσμένων» αριστερών ιδεών στην περιοχή της Μάνης. Το «θεωρητικό προβάδισμα» της μετεμφυλιακής δικαίωσης με τεκμηριωμένο λόγο των δρωμένων της δεκαετίας 1940-1950, όπως το ονομάζει δεξιός πληροφορητής μας, αναγνωριζόταν στους αριστερούς, οι οποίοι κατά τον ίδιο τον πληροφορητή είχαν την ευφράδεια λόγου και τον τρόπο, με τον οποίο θα τεκμηρίωναν αργότερα από την εμφυλιακή περίοδο την εμπλοκή τους στα εμφυλιακά γεγονότα195. Η διείσδυση της αριστερής ιδεολογίας αποτελούσε πρόβλημα για τους μανιάτικους δεξιούς κύκλους. Για αυτούς το καθεστώς μικροϊδιοκτησιών, απολιτικοποίησης, αν μπορούμε να ονομάσουμε έτσι την τάση υποβάθμισης κι άρνησης των ιδεολογικών κινήτρων των κατοίκων196, και στενής επαφής με το παρελθόν, η φολκλορική διατήρηση των τελετουργικών στους φυλετικούς παραδοσιακούς εθιμικούς θεσμούς, αποτελούσαν εχέγγυα συνέχειας στην παραδοσιακή ύπαρξη της τοπικής κοινωνίας- και της κοινωνικής της δομής. Ας δούμε συγκεκριμένα απόσπασμα των λεγομένων του πληροφορήτη μας:

191

μαρτ. 9, 12, παράρτ. 1- μαρτ. 18, 51-52, παράρτ. 1 μαρτ. 9, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 18, 52, παράρτ. 1 193 μαρτ. 9, ό. π., παράρτ. 1- μαρτ. 11, 13, παράρτ. 1- μαρτ. 17, 43-44, παράρτ. 1- μαρτ. 18, ό. π., παράρτ. 1 194 μαρτ. 17, ό. π., παράρτ. 1-μαρτ. 18, 347, παράρτ. 1 195 μαρτ. 10, 13, παράρτ, 1 196 μαρτ. 4, 3, παράρτ. 1 192

504

«Κατέληξα να πιστεύω ότι τελικά εδώ στην περιοχή μας οι σφαγές δεν ήταν αποτέλεσμα της πίστης σε ιδεολογίες. Ήταν ξεκαθάρισμα λογαριασμών, προσωπικών υποθέσεων, συνέχεια βεντετών.197» Πέρα από την τάση της άρνησης των ιδεολογικών κινήτρων στις δεξιές μαρτυρίες μπορούμε να παρατηρήσουμε και τη σθεναρή αναπαραγωγή της παλαιάς ιδεολογίας, τάσεις που προσιδιάζουν εν ολίγοις γενικότερα σε δεξιές μαρτυρίες στη χώρα. Εκεί που οι δεξιές πηγές, στην καλύτερη ίσως εκπροσώπησή τους, επεδείκνυαν μια πρώτη μορφή προσέγγισης με τις αριστερές μαρτυρίες, ήταν ο λαϊκός- μαζικός χαρακτήρας

των ιδεών τους. ‘Ένα απτό παράδειγμα είναι η αποδοχή κι η

συναισθηματική φόρτιση εκ μέρους του Μπογέα όταν αναφέρεται στο τραγούδι συλληφθέντων ανταρτόπουλων «Ήταν μια τετραφωνία μαγκιόρικη. Λοιπόν τι ωραία τα έλεγαν: μια βραδιά στη Νάουσα με αστροφεγγιά, μπήκαν οι αντάρτες, βάλανε φωτιά, κάψανε την τράπεζα με όλα τα χαρτιά, για να γλιτώσει η φτωχολογιά. Βγάζανε κουβέντες ζωντανές αυτοί που μίλησαν. Βγάζανε λέξεις φοβερές. Για όλο αυτό το πράγμα έφταιγε η ξένη προπαγάνδα, η Ρωσία και η Αγγλία».198 Αυτό το απόσπασμα καταδεικνύει τον κοινό λαϊκό χαρακτήρα, τον οποίο επικαλούνταν, για να απευθυνθούν στους κατοίκους της Μάνης, και η ΕΑΟΚ και το ΕΑΜ με το ΔΣΠ. Δηλαδή η αναφορά για προστασία στα συμφέροντα του λαού ήταν κοινή επίκληση των αντίπαλων ομάδων δράσης στη Μάνη-κι όχι ασφαλώς μόνο. Άλλωστε η αγροτική υφή της τοπικής κοινωνίας χάρασσε και τον τρόπο, με τον οποίο έπρεπε να προσεγγιστούν οι κάτοικοί της από τους εμπλεκόμενους στις συγκρούσεις 1940-1950. Ως προς αυτό το στοιχείο θα μπορούσαμε να επεκτείνουμε τον κοινό,

μαζικό αναφορικά με την ιδεολογία,

χαρακτήρα προσέγγισης των

αγροτών-μανιατών στις δομές, που διέπουν τις σχέσεις του

κράτους και των

κοινωνικών ελίτ με τα λαϊκά στρώματα της περιφέρειας. Οι σχέσεις αυτές σε περιφερειακό τοπικό επίπεδο διέπονται από «δημοψηφισματικές» (plebiscitarian) μορφές πολιτικής κινητοποίησης, δηλαδή τακτικές κινητοποίησης της μάζας με επίκληση στο συναίσθημα, ή λαϊκιστικά ξεσπάσματα, τα οποία στηρίζονται στις

197 198

μαρτ. 4, ό. π., παράρτ. 1 μαρτ. 18, 56, παράρτ. 1.Οι ίδιοι στίχοι συγκινούσαν και τη μαρτ. 27, 88-89, παράρτ. 1

505

μετωπικές συγκρούσεις, στην πόλωση και στη συνθηματολογία. Η αναφορά στη φτωχή Μάνη από την ΕΑΟΚ, στη διαφθορά και στον πόλεμο κατά του καπιταλιστικού κεφαλαίου άγγιζε το μανιάτη αγρότη και συνενωνόταν με την αντικομμουνιστική πολιτική, δημιουργώντας αντίβαρο στις Εαμικές και στις ευρύτερα θεωρούμενες αριστερές εξαγγελίες για δικαιοσύνη. Αυτή η πρώτη μορφή παρόμοιων προβληματικών, θεωρούμενων από τις τοπικές πηγές γενικευτικά με τους πολιτικούς όρους των αριστερών και δεξιών, στις αναστοχαστικές εκτιμήσεις τους, ανοίγει το δρόμο να εντοπιστούν και άλλα κοινά σημεία και ερμηνείες. Μέσα στο πλαίσιο του λαϊκού χαρακτήρα αναφορικά με την προσέγγιση δεξιών και αριστερών πηγών μπορούμε να εντάξουμε το κοινό σημείο ταύτισής τους στις ερμηνείες τους για τη δράση του ξένου παράγοντα στον εμφύλιο. Παρατηρούμε ότι τόσο στις βασικές αριστερές μαρτυρίες199 όσο και σ΄ αυτές των δεξιών κύκλων200 ο ξένος παράγοντας, που εστιαζόταν κυρίως στις στρατιωτικές επεμβάσεις στο πλαίσιο της αντιμετώπισης των δυνάμεων του Άξονα και τις πολιτικές επιδιώξεις των Άγγλων για πολιτειακή στήριξη με κάθε μέσο στο Γεώργιο μετά τη συμμαχική νίκη, λειτούργησε αρνητικά και συνάμα δραματικά για τα γεγονότα στην Ελλάδα την περίοδο 1940-1950 παρά το γεγονός της πίστης των περισσότερων μανιατών στο βασιλικό θεσμό. Ο «Άγγλος» μέσα σε ένα τέτοιο πλέγμα ερμηνείας μπορεί να λειτουργήσει και απενοχοποιητικά ως αποδιοπομπαίος τράγος μέσα στη γενικότερη απλουστευτική ερμηνεία ότι «για όλα φταίνε οι ξένοι». Αυτό συνιστά ένα ερμηνευτικό μοτίβο, που παρατηρήσαμε να είναι έντονο τόσο σε δεξιές όσο και σε αριστερές ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Ο ρόλος αυτός του ξένου παράγοντα, βέβαια, για τις ερμηνείες των πηγών μας, συνιστά όχι τόσο μια άμεση παρατήρηση, στην οποία κατέληγαν οι μαρτυρίες μας εκείνη την περίοδο. Οι ερμηνείες τους αναφορικά με το ρόλο του ξένου παράγοντα εμπεριέχουν μια εκ των υστέρων ερμηνευτική θέση τους επάνω στα γεγονότα, στα οποία οι ίδιοι πρωταγωνίστησαν τότε. Άρα η διαμεσολάβηση του παρόντος, για να ερμηνευτούν εμπειρίες του παρελθόντος στις περιπτώσεις των πληροφορητών μας, τροφοδότησε τη “μετα-μνήμη” τους με μια σταθερή για τα ελληνικά δεδομένα θέση εναντίον του ξένου παράγοντα. Ωστόσο η βασική ταύτισή τους στο ρόλο, που έπαιξαν οι Άγγλοι στα ελληνικά πράγματα, συνιστά μια ακόμη

199

μαρτ. 12, 18, παράρτ. 1- μαρτ. 15, 28, παράρτ. 1- μαρτ. 16, 37, παράρτ. 1- μαρτ. 31, 112, παράρτ. 1 μαρτ. 9, 11-12, παράρτ. 1- μαρτ. 18, 56, παράρτ. 1. Βλέπε και Ι. Καρακατσιάνης, “Πολιτική και ιδεολογική συνείδηση……’ στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν –Τ. Βερβενιώτη-Ε. Βουτυρά-Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα (επ.), Μνήμες και Λήθη…, 220-221

200

506

κοινή μορφή ερμηνευτικής προσέγγισης της περιόδου 1940-1950 από άτομα, που πολέμησαν ως αντίπαλοι στη Μάνη και δοκίμαζαν να αλληλο- εξοντωθούν. Αυτό το σημείο, των αιτιάσεων ότι οι ‘Άγγλοι φταίνε για όλα, αποτελεί και αφετηρία για μια κοινή ερμηνεία, που δίνουν σήμερα και οι αριστερές και οι δεξιές πηγές αναφορικά με το γιατί έγιναν όλα αυτά τα δραματικά γεγονότα τη δεκαετία 1940-1950 στη Μάνη. Κι αυτή η εξήγηση, που ασφαλώς στους πληροφορητές μας δεν είναι μονομερής μια και αναγνωρίζονται και οι ενδογενείς παράγοντες από αυτούς, συνιστά έναν έντονο και έκδηλα δεδηλωμένο ανακατασκευαστικό αναστοχασμό των μαρτυριών μας. Η κοινή τάση αυτή στις λαϊκές εξηγήσεις, που ενέχει σπέρματα, τα οποία αγγίζουν τους απόηχους στη Μάνη της εμφυλιακής πραγματικότητας, μπορεί να αποτελέσει την αφετηρία και για ένα άλλο κοινό σημείο στις ερμηνευτικές προοπτικές των λαϊκών μας μαρτυριών. Το επόμενο κοινό σημείο εντοπίζεται στην εξήγηση εκ μέρους των πληροφορητών μας ότι η φτώχεια, αλλά και η σε ορισμένες περιπτώσεις υποβόσκουσα στην ερμηνεία αυτή αίσθηση της αδικίας, που αυτή περιλαμβάνει, προκαλεί εγκληματικότητα και βία. Κι αυτή η πενία, κι η συνακόλουθη αίσθηση αδικίας, οδήγησαν στη Μάνη και σε φαινόμενα βίας, που βρήκαν πρόσφορο έδαφος είτε στην ιστορική ιδιοσυγκρασία των μανιατών201, είτε στην αγραμματοσύνη τους και στην πολιτική τους άγνοια202. Αυτή η μορφή του λανθάνοντος οικονομικού ντετερμινισμού στις ερμηνευτικές προσεγγίσεις των πηγών μας, σε ορισμένες τους εκφάνσεις βέβαια, προσεγγίζεται από διαφορετική οπτική των γεγονότων από την κάθε ερμηνευτική πλευρά. Πάντως κι αυτή η κοινή ερμηνεία οδηγεί σε μια άλλη κοινή πραγματικότητα, αυτή της απάντησης στο ερώτημα «γιατί όλο αυτό το αίμα και στη Μάνη»; Στο ερώτημα αυτό η αριστερή ερμηνευτική σκοπιά, αναγνωρίζοντας τα λάθη, που της αναλογούν, αφήνει περισσότερο με το ύφος της από τις συνεντεύξεις να αναφανεί ο έκδηλος στις διαχρονικά πολιτσμικές εκφάνσεις της περιοχής πόνος203 («Αυτά κατά κάποιο τρόπο είναι τα μαρτύρια της οικογένειας»204 ή «αυτά μας φάγανε»205 «Οι νέες γενιές βέβαια μάλλον θα τα ξεχάσουν. Αλλά οι άνθρωποι που ήταν ταλαιπωρημένοι και πονεμένοι δεν πρόκειται να ξεχάσουν αυτά τα πράγματα206») 201

μαρτ. 21, 60, παράρτ. 1. Ι. Καρακατσιάνης, “Πολιτική και ιδεολογική …. στο Ρ. Β. Μπούσχοτεν – Τ. Βερβενιώτη-Ε. Βουτυρά-Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα (επ.), Μνήμες και Λήθη…, 221 202 μαρτ. 4, 3, παράρτ. 1 203 μαρτ. 7, 7, παράρτ. 1

507

ή η απορία, που εκφράζεται με βουρκωμένα μάτια του αγωνιστή του ΔΣΠ «Οι μεν μας κατηγορούσαν, που ανεβήκαμε στα βουνά κι εμείς τους κατηγορούσαμε που συνεργάστηκαν με τον κατακτητή. Οι μανιάτες έκαναν πολλά κακά εκείνη την περίοδο και δεν έπρεπε. Περίπου 2000 μανιάτες σκοτώθηκαν εκείνη την περίοδο. Στη Οι μεν μας κατηγορούσαν, που ανεβήκαμε στα βουνά κι εμείς τους κατηγορούσαμε που συνεργάστηκαν με τον κατακτητή. Οι μανιάτες έκαναν πολλά κακά εκείνη την περίοδο και δεν έπρεπε. Περίπου 2000 μανιάτες σκοτώθηκαν εκείνη την περίοδο. Στη Μάνη ή από προσωπικά ή από ιδεολογικά έγιναν μεγάλα κακά. Δεν μπορώ να δικαιολογήσω το Βρεττάκο, το Δεμέστιχα, το Λιβάνη, τον Κατσαρέα, που συνεργάστηκαν με τον κατακτητή.» 207 Η δεξιά πλευρά στον αναστοχασμό της φαίνεται να αναγνωρίζει κι αυτή τα λάθη της και να αναλαμβάνει κι αυτή τις ευθύνες της208 και να τονίζει-και μάλιστα από χείλια που πρωταγωνίστησαν στο πλαίσιο πρακτικών βίας- τη στεγανότητα των αντιλήψεών της («είμασταν κριαροκέφαλοι»)209, επικαλούμενη και την ορμητική νεότητα210, που πολλές φορές δεν αποτελεί ασφαλή οδηγό στις επιλογές της ζωής. Στις αριστερές, πάντως, μαρτυρίες δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ενεργή συμμετοχή στην κοινωνική πραγματικότητα. «Τότε υπήρχε μια χαώδης κατάσταση. Τότε δεν υπήρχε ούτε δίκιο, ούτε άδικο. Ο καθένας όπως το έκρινε με τη δική του άποψη ,ο καθένας υποστήριζε την ιδέα του. Ο ένας έλεγε υποστηρίζω τους Γερμανούς, ο άλλος πολεμάω τους Γερμανούς. Αυτά τα χρόνια ήταν μια κατάρα, γιατί χάθηκαν άνθρωποι, οικογένειες από τους μεν και από τους δε και από τα δυο τάγματα…….. Σε όλη τη κατάσταση και οι αντάρτες εκτελούσαν 204

μαρτ. 15, 33, παράρτ. 1 μαρτ. 31, 113, παράρτ. 1 206 μαρτ. 16, 37, παράρτ. 1 207 μαρτ. 12, 13-14, παράρτ. 1 208 μαρτ. 18, 51-52, παράρτ. 1 209 μαρτ. 9, 12, παράρτ. 1 210 μαρτ. 5, 4-5, παράρτ. 1- μαρτ. 18, 51-52, παράρτ. 1 205

508

προδότες και τα τάγματα ασφαλείας εκτελούσαν, όπως και οι Γερμανοί.

Υπήρχαν

άνθρωποι, που υποδεικνύανε ποιος ήταν προδότης….»211. Αυτή η «χαώδης κατάσταση» δημιουργούσε ψυχική αναταραχή στους κατοίκους της Μάνης, οι οποίοι, αδυνατώντας πολλές φορές να κατανοήσουν τον πολυπαραγοντισμό ως συστατικό δράσης τους κι επιρροής τους κατά τη συγκεκριμένη εμφυλιακή συγκυρία, θεωρούσαν την περίοδο αυτή «κατάρα» για την περιοχή τους. Κι αυτή η θεώρηση γίνεται στη βάση της αναστοχαστικά, σε ένα υπερκομματικό ερμηνευτικό επίπεδο των μαρτύρων. Αυτό βέβαια κατά την ακολουθία της διηγήσεώς τους δεν αναιρεί την ιδιαίτερη πολιτική σκοπιά, από την οποία η καθεμιά διήγηση των πηγών μας προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει την προσωπική ιστορία της. Αν επιθυμούσαμε να σχηματοποιήσουμε το habitus (το αξιακό σύστημα μεταβαλλόμενων κι επαναπροσδιορίσιμων ερμηνευτικών μοντέλων, με το οποίο το κάθε ενεργούν κοινωνικό υποκείμενο επανακαθορίζει τις ιστορικές του πράξεις), θα μπορούσαμε να πούμε ότι η περίπτωση της Μάνης ανήκει σ’ ένα έντονα ιδιότυπο φυλετικό habitus, στο οποίο προσιδιάζουν, μ’ ένα τελετουργικά αποδεκτό από τον τοπικό παράγοντα ήθος, η προγονολατρεία κι προσκόλληση στα παραδοσιακά τοπικά ήθη. Συγκριτικά με άλλες περιπτώσεις του ελλαδικού χώρου θα λέγαμε ότι ως προς το παραδοσιακό ορεσίβιο «κλέφτικο»212 habitus, αυτό της Μάνης, χωρίς να ταυτίζεται, ενσωματώνει μόνο κάποιες παραδόσεις ανυποταξίας και ανταρσίας του βαλκανικού χώρου, αυτές που προτάσσουν αξίες όπως της ανδροπρέπειας, της τοπικότητας, της ηρωικής συμπεριφοράς ή και της αμφισβήτησης της κεντρικής εξουσίας σε ορισμένες περιπτώσεις. Κι όλα αυτά μέσα στη λειτουργία των κλειστών φυλετικών κοινωνιών, οι οποίες αναδεικνύουν εύκολα τέτοιες συμπεριφορές. Συγκεκριμένα και οι δεξιοί κι οι αριστεροί πρωταγωνιστές την περίοδο του εμφυλίου στη Μάνη προβάλλουν αντιεξουσιαστικές συμπεριφορές: κι η ΕΑΟΚ ξεφεύγει από την κοινή γραμμή του Στρατού και της Χωροφυλακής, προτιμώντας ξεκάθαρα ακραίες λύσεις. Κι οι πλείστοι μανιάτες αριστεροί στέκονται με σκεπτικισμό ή κατέχονται από ασάφεια ως προς την πρακτική εφαρμογή στη βασική ιδεολογική βάση τόσο του ΕΑΜ όσο και μετέπειτα της 211

μαρτ. 7, 7, παράρτ. 1 Πρόκειται για ένα πλέγμα συμπεριφορών, νοοτροπιών και δράσεων που ανήκουν- κατά κανόναστο αξιακό πλέγμα των παραδοσιακών ορεινών κτηνοτροφικών κοινωνιών. Βλέπε St. Damianakos, “Dissidence sociale et identities culturelles en Grece au XIX siecle” Septieme Congres International d; etudes du Sud-Est, Europeen, Rapports, Athenes, 1994 212

509

ηγεσίας του ΔΣΠ. Οι μανιάτες δεξιοί από τη μια μεριά δεν φαίνεται να προσλαμβάνουν άμεσα το φιλελεύθερο αστικό μοτίβο πολιτικής πρακτικής, που φαίνεται να υιοθετούν οι μεταβαρκιζιανές κυβερνήσεις της Αθήνας. Αλλά και οι μανιάτες αριστεροί από την άλλη, όχι όλοι, φαίνεται να έρχονται σε αμηχανία με την αναδυόμενη από τη συγκυρία της Κατοχής και της Αντίστασης κοινωνική πραγματικότητα του ΕΑΜ, αυτό της κομμουνιστικής Αριστεράς, που προτάσσει τη συλλογικότητα, τη διαβούλευση, την κοινωνική αλλαγή, αλλά και την «επαναστατική βία», δηλαδή, έννοιες, λειτουργίες και διαδικασίες της νεοτερικότητας213.

213

Γ. Πετρόπουλος, “Η διαχείριση της ήττας στο μνημονικό λόγο της Αριστεράς ….., στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος, 1935-1950…. 181-204

510

ΕΠΙΛΟΓΟΣ- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κατά την παρουσίαση των πολιτικο-κοινωνικών γεγονότων, που διαδραματίστηκαν στη Μάνη κατά τα έτη 1940-1950, μπορούμε να πούμε ότι στοιχειοθετήθηκαν οι βασικές σταθερές δόμησης της τοπικής επαρχιακής κοινωνίας της περιοχής. Αυτή η συγκρότηση του μανιάτικου πεδίου ταυτοτήτων και αλληλοδραστικών σχέσεων τη δεκαετία 1940-1950 στη Μάνη αποτέλεσε μια διαλεκτική τοπικού και διεθνούς πολιτικο-νοοτροπικού γίγνεσθαι, καθώς ο γεωστρατηγικός πολιτικός ωφελιμισμός των Μεγάλων Δυνάμεων στην ευρωμεσογειακή λεκάνη συνεπλέχθη διττά: α) από το ένα μέρος συνυφάνθηκε με τα τραγικά πολιτικά διλήμματα της Ελλάδας αναφορικά με τις πολιτικές επιλογές της και τη σχέση δημοκρατίας και καπιταλισμού στη χώρα214 και β)

από το άλλο μέρος απέκτησε στενή αλληλεπίδραση με τα καταλοιπικά από

προηγούμενους αιώνες στοιχεία κουλτούρας της φυλετικής μανιάτικης κοινωνίας. Η απροβλεπτότητα της παραπάνω ύφανσης των πολιτικο-κοινωνικών σχέσεων στη μανιάτικη κοινωνία αυξανόταν κι από τις απρόβλεπτες σε κάθε περίσταση επιλογές προσώπων, που, ενεργώντας υπό το βάρος της εκάστοτε συγκυρίας, επηρέασαν και έδωσαν την ιδιαιτερότητα των ιστορικών γεγονότων της εμφυλιακής Μάνης, που προσιδιάζει σε γενικές γραμμές στο ιδιότυπο μανιάτικο habitus και το συγκρουσιακό τρόπο επίλυσης ενδοκοινοτικών διαφορών. Ωστόσο από το 1940 άρχισε στη Μάνη να παρατηρείται μια νέα πολιτική κατάσταση, η οποία επηρέασε τη συγκρότηση των κοινωνικών ταυτοτήτων των κατοίκων, καθώς αυτοί έπρεπε να οριοθετήσουν εκ νέου τη θέση τους στη νέα κοινωνική πραγματικότητα, αυτή του πολέμου και της παρουσίας των δυνάμεων Κατοχής. Δημιουργήθηκε μια μεταβατική περίοδος τη δεκαετία 1940-1950, η οποία διαμόρφωσε τις συνειδήσεις των κατοίκων της νοτιο-ελλαδικής επαρχίας και για τις επόμενες δεκαετίες. Η διαμόρφωση αυτή έγινε με τρόπο δυναμικό, με συγκρούσεις και μέσα σ’ ένα πλέγμα έξαρσης της βίας, που ιστορικά θα την σκιαγραφούσαμε ως εξής: Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος έφτασε στη νοτιο-ελλαδική αυτή περιοχή σε μια

214

Α. Λιάκος, «Τι είδους Ευρώπη θέλουμε;», Βήμα, Νέες Εποχές, Α 46/78, 12 Ιουνίου 2005

511

στιγμή, όπου βασικά δομικά φυλετικά στοιχεία της πολιτισμικής πραγματικότητας των κατοίκων

έδειχναν

να

απτελετουργοποιούνται,

αποκτώντας

εξατομικευμένο

χαρακτήρα, ενώ δειλά- δειλά αιτήματα εκσυγχρονισμού της τοπικής κοινωνίας ανέκυπταν. Η κατοχική πείνα κι η ένοπλη αντίσταση οδήγησαν σε μια πρώτη μορφή πολιτικής σύγκρουσης την τοπική κοινωνία με τη δράση του Ελληνικού Στρατού και του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Αυτή η σύγκρουση και οι συνέπειές της (ίδρυση Ταγμάτων Ασφαλείας, στρατιωτική πολιτική ΕΛΑΣ) δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση

ενός

κλίματος

κοινωνικού

διχασμού

μέσω

κυρίως πρακτικών

«εκκαθαρίσεων». Οι συνέπειες του κοινωνικού διχασμού οδήγησαν με τη σειρά τους σ’ έναν ιδεολογικό διχασμό του μανιάτικου κόσμου-εντός κι εκτός Μάνης. Τέλος ο ιδεολογικός εμφυλιακός διχασμός έδωσε μετεμφυλιακά τη θέση του, μέσα στην εν γένει ιδιάζουσα μανιάτικη πρόσληψη των εννοιών του θανάτου και του πόνου, σ’ ένα ψυχικό τραύμα, που ταλάνισε αρκετές δεκαετίες μετά το 1950 το νοτιοελλαδικό κόσμο. Αυτή η διαμόρφωση προσιδιάζει στις ευρύτερες προσλήψεις από τις επαρχίες, ίσως και στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο, των παγκόσμιων κινητοποιήσεων, που ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος έφερε. Μέσα σ’ ένα τέτοιο συγκρουσιακό πεδίο διαμόρφωσης ταυτοτήτων τη δεκαετία 1940-1950 αναπτύχθηκε λοιπόν η βία σε όλες τις πρακτικές της στη Μάνη. Υπό αυτό το γενικό πλαίσιο δόθηκε το κοινωνικό κλίμα μέσα από την καθημερινή πραγματικότητα όλων των πτυχών του βίου της δεκαετίας 1940-1950 στο μανιάτικο χώρο μέσα από πρίσμα της οικοδόμησης δικτύων: παρουσιάστηκε ο σχηματισμός, η άνδρωση, η δράση των δεξιών δικτύων και οι εσωτερικές σχέσεις των μελών τους έως τη διάλυσή τους και παράλληλα ερευνήθηκε ο κόσμος των αριστερών δικτύων από την προκατοχική κοινωνία έως το «τραύμα της ήττας» και τη μετακίνησή των μελών τους σε μεγάλα αστικά κέντρα εκτός Μάνης. Το διχαστικό κλίμα, απότοκο της διχαστικής μνήμης, η πληθυσμιακή αφαίμαξη, απότοκη πολιτικών

«εκκαθαρίσεων» και

μετακινήσεων, υπήρξαν τόσο ζοφερά, που σημάδεψαν τη δεκαετία 1940-1950 και διατηρήθηκαν στη συλλογική μνήμη του τόπου και μετά το 1950. Υπό αυτό λοιπόν το πρίσμα η παρουσίαση των γεγονότων της δεκαετίας 1940-1950 στη Μάνη κατέδειξε τους εξής άξονες συμπερασμάτων για την τοπική πολιτική ιστορία: Αρχικά από την προπολεμική περίοδο τα εκσυγχρονιστικά και νεοτερικά αιτήματα για πρόοδο στη Μάνη σήμαναν κάποιες προσπάθειες αστικοποίησης του τρόπου ζωής ενάντια σε παραδοσιακές επιλογές κοινωνικής ζωής, που στηρίζονταν στο φυλετικό 512

τρόπο κοινωνικής συγκρότησης του βίου των μανιατών. Φορείς τέτοιων αιτημάτων έως και το ξέσπασμα του Β Παγκοσμίου Πολέμου ήταν οι δάσκαλοι κι ορισμένοι διανοούμενοι, που προσπάθησαν να προωθήσουν την ιδέα ενός αριστερού κινήματος, πράγμα που διαφάνηκε στη συνέχεια από τις ισχυρές μανιάτικες προσωπικότητες, που επάνδρωσαν τις τάξεις τόσο του ΕΛΑΣ όσο και του ΔΣΠ κυρίως. Η Μάνη κατά την Ιταλοκρατία αποτέλεσε πέρασμα προς κι από τη Μέση Ανατολή τόσο για τους απομείναντες στρατιώτες των Συμμάχων μετά την κατάρρευση των Δυνάμεων,

Συμμαχικών

όσο και για την αποστολή από το Συμμαχικό Στρατηγείο πολεμικού

υλικού και πρακτόρων στην Ελλάδα στη διάρκεια της δημιουργίας της ένοπλης Αντίστασης. Η Μάνη δεν κατάφερε να οργανωθεί αντιστασιακά σε πλήρη στρατιωτική μορφή και με ολοκληρωμένο τρόπο ούτε από τον Ελληνικό Στρατό (Ε.Σ.), την αντιστασιακή οργάνωση στην οποία συνασπίστηκαν αξιωματικοί, περιβεβλημένοι με το κύρος της συμμετοχής του στο Αλβανικό Μέτωπο το 1940, διαμορφώσαντες την υφή των τοπικών δεξιών δικτύων, ούτε από τον ΕΛΑΣ, που αποτέλεσε το ένοπλο τμήμα του ΕΑΜ, παρά τα έντονα παρασκηνιακά παιχνίδια με την πληθώρα των μανιατών αξιωματικών και παρά τις ταϋγετιανές μάχες, που έλαβαν χώρα, όπου μανιάτες προσεταιρίζονταν τόσο τον Ε.Σ. όσο και το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ αλλά και άλλαζαν στρατόπεδο μέσα σε μια συγκεχυμένη και πολύπλοκη για αυτούς πολιτική κατάσταση. Οι πρώτες ένοπλες ενέργειες στη Μάνη έγιναν στα 1942 με πρωτοβουλία του ΕΑΜ, υπό το καθεστώς της πείνας, της ανυπόφορης για τα χωριά ιταλικής επισιτιστικής πολιτικής και την αγανάκτηση εναντίον των συνεργατών Ιταλών και τοπικών ληστών, ενώ οι πρώτες ένοπλες ενέργειες του ΕΛΑΣ στη Μάνη έγιναν το 1943 σε Άρνα, Ακροταίναρο Γύθειο. Υπό αυτό το καθεστώς αρχίζει να αναπτύσσεται ένα κλίμα πολιτικού διχασμού ανάμεσα στις ένοπλες ομάδες δράσης Ε.Σ. και ΕΛΑΣ. Μετά

την

ιταλική

συνθηκολόγηση

το

Σεπτέμβριο

1943

οι

Γερμανικές

«εκκαθαριστικές» επιχειρήσεις στη Μάνη το χειμώνα του 1943-44 με την αρωγή των Ταγμάτων Ασφαλείας ανέπτυξαν πρακτικές βίας στη Μάνη, όπως οι δολοφονίες για αντίποινα κι η τρομοκρατική λογική της πρόσληψης των ντόπιων ως συλλήβδην εχθρών. Τα Τάγματα Ασφαλείας στη Μάνη στην καθαυτό μορφή τους, με την οποία έδρασαν, στηρίχτηκαν κυρίως σε στρατιωτικούς, που έδρασαν νωρίτερα στο πλαίσιο του Ε.Σ., κι έδωσαν στρατιωτικό χαρακτήρα στις βίαιες ενέργειές τους στην περιοχή. Γύθειο, Οίτυλο και Αρεόπολη, βάσεις της παράκτιας μανιάτικης ζώνης και κέντρα προάσπισης των παραδοσιακών μανιάτικων ηθών, υπήρξαν κέντρα βάσης για τα Τάγματα Ασφαλείας και γενικότερα για τις δεξιές παρακρατικές ομάδες στη Μάνη, οι 513

οποίες αποδεδειγμένα συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς του Γυθείου και της Καλαμάτας («εκκαθαριστική επιχείρηση Ερωδιός», πρώτη ένοπλη κοινή τους παρουσία στις θέσεις Κονάκια- Ψαθάκια Λιμπέρδου) εναντίον του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, ενώ τα χωριά της μέσα Μάνης, τα χωριά της πέτρας, αποτέλεσαν πνευματική έδρα ανάπτυξης των οργανώσεων του ΕΑΜ, ώσπου αυτά να διαλυθούν συλλήβδην από τη δράση των δεξιών παρακρατικών οργανώσεων. Στα χωριά της μεσσηνιακής Μάνης, τα χωριά της ελιάς, χαρακτηριστική υπήρξε η κατίσχυση των πεποιθήσεων, οι οποίες με σθένος προσανατολίζονταν στην με κάθε τρόπο πρόταξη της ανάγκης προάσπισης της ατομικής ιδιοκτησίας, ενώ οι πιο φτωχές ορεινές ζώνες των χωριών πέριξ του Ταϋγέτου αποτέλεσαν τις βασικές εστίες ανάπτυξης αντιλήψεων συλλογικού τρόπου κοινωνικής δράσης, υποδεχόμενες τους διαρκώς υπό διωγμό «αντάρτες». Στη Μάνη, από τη μια μεριά, έδρασε ένα από τα ισχυρότερα στην Ελλάδα δίκτυα δεξιών παρακρατικών οργανώσεων, αρχικά με τη μορφή δημιουργίας Τάγματος Ασφαλείας (έως τη φυλάκιση των μελών του στην Κρανάη) και ακολούθως με τη δημιουργία της χίτικης ομάδας ΕΑΟΚ, για την οποία οι αριστερές πηγές υποστηρίζουν με έντονο τρόπο (πράγμα που επισήμως ωστόσο δεν αποδεικνύεται) την οικονομική ενίσχυσή της από κυβερνητικές δυνάμεις υπό την καθοδήγηση του Μαυρομιχάλη, ενώ οι δεξιές μαρτυρίες επιμένουν στην εποπτεία της οργάνωσης αυτής από τον Εθνικό Στρατό. Σειρά πράξεων ακραίας βίας και αμείλικτης τρομοκρατίας με βασικό διακύβευμα τον έλεγχο της τοπικής εξουσίας μέσα στο συγκρουσιακό τρόπο, με τον οποίο οι μανιάτικες κοινωνίες επέλυαν τα προβλήματά τους, οδήγησαν στην κοινωνική, πολιτική κι οικονομική κυριαρχία της ΕΑΟΚ στην περιοχή. Ιδεολογική βάση της ΕΑΟΚ υπήρξε η υποστήριξη μιας διαχρονικά συμπιεσμένης ιστορικής παρουσίασης της ελληνικής ιστορίας από την αρχαιότητα, παράλληλα με τη μυθοποίηση της διαχρονικής τοπικής ιστορίας, πράγματα που ιδεολογικά συγκεράστηκαν με το μένος απέναντι στην απειλή από τους «εαμοσλαύους κομμουνιστές» και εκφράστηκαν ως συνθήματα κατά τα προτάγματα της γενικότερης εθνικιστικής πολιτικής στην Ελλάδα με τις λέξεις «ληστοσυμμορίτης», «προδότης», δικαιολογώντας παράλληλα και τις πρακτικές βίας των δεξιών δικτύων στη Μάνη (πλιάτσικο, κουρέματα γυναικών, βιασμοί, δολοφονίες) κι επιφέροντας ταυτόχρονα στην περιοχή έναν κοινωνικό διχασμό. Η οργάνωσή της στηριζόταν σε στρατιωτικά πρότυπα, ενώ μετά τη δολοφονία του ιδρυτή της, Πάνου Κατσαρέα, δημιουργήθηκε νέα πολυαρχική τάξη πραγμάτων στην ΕΑΟΚ, κατά την οποία η Μάνη χωρίστηκε σε σφαίρες επιρροής. Η 514

ΕΑΟΚ επέβαλλε την δική της τάξη στη Μάνη και στηριζόταν τόσο στην κρατική ανοχή όσο και στην αναγκαστική σιωπή και στην κυριαρχία των όπλων μπροστά στις εύθραυστες ισορροπίες των αποσπασματαρχών της. Η διάλυση της ΕΑΟΚ πραγματοποιήθηκε το 1949, αφού αυτή πρωτίστως πέτυχε το σκοπό της, την επίσημη αναγνώρισή της από το ελληνικό κράτος, χωρίς κανενός είδους λογοδοσία των μελών της για τις πράξεις της, ως τμήματος του Εθνικού Στρατού και μάλιστα ύστερα από υπόνοιες οικονομικών διαφορών αναφορικά με τη διαχείριση των λαφύρων των αρχηγών των ομάδων της. Από την άλλη μεριά η οργάνωση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, που έγινε με επίκεντρο την ορεινή ζώνη της Μάνης υψομετρικά πέριξ του Ταϋγέτου, προσπάθησε χωρίς ιδιαίτερα σημαντικές επιτυχίες αφενός να συνταυτίσει τις επιταγές της κεντρικής καθοδήγησης με τις τοπικές ιδιαιτερότητες, προσπαθώντας παράλληλα να εμπεδώσει στους κατοίκους τις βασικές αρχές τις λαϊκής δικαιοσύνης. Στη σύντομη περίοδο ελέγχου της ευρύτερης περιοχής με έδρα το Γύθειο, το φθινόπωρο του 1944, δεν ήταν λίγες οι φορές που οι πρακτικές δυσκολίες οδηγούσαν σε εκτροπές. Μετά τη «συμφωνία της Βάρκιζας» και το μονόπλευρο εμφύλιο, που άφησε έντονη τη σφραγίδα του στην περιοχή η ενεργητική αντίδραση των υπό σύσταση αριστερών ομάδων οδήγησε σε πράξεις αντιποίνων προς μέλη της ομάδας Χ (Κοντοβουνήσιος) και στη δημιουργία τμημάτων του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου (ΔΣΠ). Η αδυναμία επίτευξης των στρατηγικών στόχων του ΔΣΠ, που είχε να κάνει τόσο με εσωτερικές (πλήρη εξάρτηση από τις αποφάσεις της κεντρικής διοίκησης, βίαιη επιστράτευση, στρατιωτική γραφειοκρατία) όσο και με εξωτερικές παραμέτρους (κινήσεις και δράσεις του Εθνικού Στρατού, ευρύτερες σχέσεις στον ευρωμεσογειακό χώρο) οδήγησαν στην κατάρρευσή του. Μετά την κατάρρευση του ΔΣΠ, που ακολούθησε τις μάχες Γιάννιτσας, Εξωχωρίου, Άρνας και την απελευθέρωση κρατουμένων από τις φυλακές Γυθείου αλλά και τη φυγή από το Βελιτσί, το κέντρο του ΔΣΠ στο νότιο Ταΰγετο, πολλά μέλη του ΔΣΠ προσπάθησαν να κρυφτούν στα βουνά της Μάνης, από όπου βρήκαν ως επί το πλείστον άσχημο τέλος υπό την κατασταλτική δράση Χωροφυλακής και ΕΑΟΚ με αποκορύφωμα τις ομαδικές «εκκαθαρίσεις» στο Διλάγγαδο. Κάτω από το πρίσμα της δράσης της ΕΑΟΚ και των λιγοστών ενεργειών στη Μάνη του ΔΣΠ συντελέσθηκε ένας ευρύτερος ιδεολογικός και συνειδησιακός διχασμός των μανιατών, που χαράχτηκε τόσο από τα δυο «μεταναστευτικά ρεύματα» (το ρεύμα του 1944 και αυτό του 1946 με σημείο αιχμής την εφαρμογή του «σχεδίου Περιστερά») αριστερών κυρίως μανιατών, που προορισμό είχαν τόσο την Καλαμάτα αρχικά όσο και 515

τον Πειραιά και την Αθήνα ακολούθως, όσο κι από τη δημογραφική αφαίμαξη της μανιάτικης επαρχίας. Η μεταβατική περίοδος 1940-1950 οδήγησε και σε μια άλλη μετεμφυλιακή τομή σε σχέση με την προπολεμική μανιάτικη κοινωνία. Υφάνθηκε στις συνειδήσεις των κατοίκων ένας ιδεολογικός διχασμός, ο οποίος στηριζόταν στα μεγάλα ψυχικά τραύματα της περιόδου 1940-1950. Ο ιδεολογικός διχασμός των μανιατών στο πλαίσιο του εμφυλίου πολέμου αναπροσάρμοσε τον φυλετικά τοπικό τρόπο επίλυσης οικογενειακών διαφορών, αυτόν της βεντέτας, καθώς παλιές βεντέτες τερματίστηκαν, ενώ άλλες ξεκίνησαν από τη δεκαετία 1940-1950 κι ύστερα, παράλληλα με όσες διατηρηθήκαν,

δεδομένου

ότι

ελαχιστοποιήθηκαν

οι

απομείνασες

αριστερές

οικογένειες στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης μέσα σε ένα πλέγμα «κουλτούρας της τρομοκρατίας», που αναπαραγόταν. Ενώ οι ελάχιστες εναπομείνασες αριστερές μαρτυρίες για τα εμφυλιακά γεγονότα στη Μάνη τονίζουν στον αναστοχασμό τους τον ιδιαίτερα πολιτικό ρόλο των επιλογών τους κατά τη δεκαετία 1940-1950 μέσα από τις ιδιαίτερες κλιμακώσεις τους, οι περισσότερες δεξιές μαρτυρίες εστιάζουν την οπτική τους σε προσωπικές κυρίως ενέργειες, αντιλαμβανόμενοι ως επί το πλείστον λανθασμένους τρόπους δράσης τους, τους οποίους δικαιολογούν από τη θέρμη στην πίστη του αγώνα και της υπεράσπισης της εθνικής ιδεολογίας, που πραγματοποιούσαν. Ξένος παράγοντας, πάντως, λαϊκή βάση υποστηριχτών, φτώχεια, ιδιαιτερότητα της μανιάτικης ιδιοσυγκρασίας αποτελούν κοινές ερμηνευτικές συντεταγμένες αριστερών και δεξιών μαρτυριών κατά την αναστοχαστική περιγραφή των γεγονότων βίας, που οι ζωντανές μας μαρτυρίες βίωσαν τη δεκαετία 1940-1950 στη Μάνη και τα οποία υπήρξαν δραματικά για την περιοχή. Κι αυτά τα δραματικά γεγονότα επηρέασαν βαθιά την τοπική κοινωνία και μετεμφυλιακά, δημιουργώντας τραύματα, φόβο και σιωπές και παράλληλα διατηρώντας μια άλλη μορφή εμφυλίου μετά τον εμφύλιο, τον εμφύλιο της μνήμης.

516

ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ι. ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΕΣ ΠΗΓΕΣ 1. ΑΡΧΕΙΑ Α. ΚΡΑΤΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ 1) Αρχείο Γυμνασίου Αρεοπόλεως 1939-1949 (Μαθητολόγιο- Βιβλίο Πράξεων- Βιβλίο Σχολικής Εφορίας), Αρεόπολη 2) Αρχείο Ιερού Ναού Παμεγγίστων Ταξιαρχών Αρεοπόλεως, (Βιβλίο Θανάτων 1935-1950), Αρεόπολη 3) Αρχείο Ιερού Ναού Υπαπαντής Σωτήρος Εξωχωρίου, (Βιβλία Θανάτων, Γεννήσεων1935-1950), Εξωχώρι 4) Αρχείο Πρωτοδικείου Καλαμάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις, Εμπιστευτικά Έγγραφα, φάκελοι ετών 1938-1952, Καλαμάτα 5) Αρχείο συμβολαιογράφου Βάνας Κορκολιάκου, φάκελοι ετών 1935-1950, Καλαμάτα 6) Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ)/ παράρτημα Ν. Μεσσηνίας, Εκπαιδευτικά και Δικαστικά Έγγραφα, Αρχεία Φυλακών, φάκελοι ετών 1940-1950, Καλαμάτα 7) Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ)/ παράρτημα Ν. Λακωνίας, Εκπαιδευτικά και Δικαστικά Έγγραφα, φάκελοι ετών 1940-1950, Σπάρτη Β. ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΚΙ ΑΛΛΑ ΑΡΧΕΙΑ 1) Αρχείο Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), φάκελος 418, Πελοπόννησος, Αθήνα 2) Αρχείο δημοσιογράφου Μίμη Φερέτου, ΓΑΚ/παράρτημα ν. Μεσσηνίας, Καλαμάτα 3) Αρχείο Λευτέρη Αναστασάκου, μέλους του ΔΣΠ, Γύθειο 4) Προσωπικό αρχείο Βασίλη Μπογέα, ομαδάρχη ΕΑΟΚ, Καλαμάτα 5) Αρχείο Κομματικής Οργάνωσης (Κ.Ο.) ΕΑΜ Εξωχωρίου Μάνης, 19441946, Εξωχώρι Μάνης 6) Προσωπικό Αρχείο ιατρού Κώστα Δρογκάρη 1935-1950, Μαγούλα Σπάρτης 7) Ηλία Γ. Ξυδέα, Ανέκδοτο Ημερολόγιο, Η μάχη της Σαϊδόνας- 28 Μαρτίου 1942, Εθνική Αντίσταση, Τριμηνιαία Έκδοση της ΠΕΑΕΑ, τ. 119, ΙούληςΣεπτέμβρης 2003, 46-48 8) Προσωπικό Αρχείο Γ. Δημακόγιαννη, εκδόσεις «Αδούλωτη Μάνη», Αρεόπολη 2. ΜΑΓΝΗΤΟΦΩΝΗΜΕΝΕΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ



αναλυτικά τις προφορικές αφηγήσεις βλέπε στο παράρτημα, όπου και βρίσκονται και οι συνεντεύξεις που έχουν γίνει με τη μορφή κράτησης σημειώσεων

517

Α. ΝΟΜΟΣ ΛΑΚΩΝΙΑΣ 1) Μπεκάκος Νικόλαος, Δρυ, 28-9-2004 2) Αναστασάκος Λευτέρης, Μαυροβούνι Γυθείου, 13-1-2005 3) Μιχαλακάκος Γιάννης, Νύφι, 20-1-2005 Β. ΝΟΜΟΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ 1) Μπογέας Βασίλης, Καλαμάτα, 12-2-2005 2) Ξυδέας Μιχάλης, Στούπα, 17-12-2004, 21-5-2005 3) Θεοχάρης Πολύβιος, Άρις, 20-7-2006 4) Λαμπρινίδης Μίμης, Καρδαμύλη, 4-9-2006 5) Γ. Σ., Τσέρια, 28-12-2006 6) Χριστοδουλέα- Πετρουλέα Ρεβέκκα, Εξωχώρι, 28-12-2006 7) Αβραμέα- Πετρουλέα Παναγιώτα, Εξωχώρι, 28-12-2006 8) Αβραμέα- Φουντέα Σταυρούλα, Εξωχώρι, 29-12-2006 9) Λαμπρινέας Χριστόφορος, Εξωχώρι, 13-1-2007 3.ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΜΕ ΜΟΡΦΗ ΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ A. ΝΟΜΟΣ ΛΑΚΩΝΙΑΣ 1) Γ. Ν., Οίτυλο, 11-11-2004 2) Ταβουλάρης Γρηγόριος, Αρεόπολη, 18-11-2004 3) Φουρίδης Σπυρίδων, Πλάτανος/ Λίμπερδο, 2-12-2004 4) Π. Γ., Τσόπακας, 9-6-2004 5) Δ. Π., Ζούδα, 9-6-2004 6) Ρ. Μ., Οίτυλο, 17-12-2004 7) Μπογέας Νίκος, Ελαιοχώρι Οιτύλου, 12-2-2005 8) Παναγέας Γεώργιος, Πολιάνα, 13-5-2005 9) Κάσσης Μιχάλης, Αρεόπολη, 21-6-2005 B. ΝΟΜΟΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ 1) Μ.Π., Κιτριές, 4-7-2004, 25-7-2004, 31-7-2004 2) Π.Ε., Λεύκτρο, 18-11-2004 3) Λ. Π., Καλαμάτα, 7-12-2004 4) Κ. Κ., Καλαμάτα, 4-1-2005 5) Ρ. Χ. Π., Καλαμάτα, 7-3-2005 6) Κ. Σ., Μεγάλη Μαντίνεια, Καλαμάτα, 17-3-2005 7) Κριμπάς Γρηγόρης, Καλαμάτα, 31-5-2005 8) Ταβουλάρης Γεώργιος, Καλαμάτα, 3-9-2005

ΙΙ. ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΕΣ ΠΗΓΕΣ 1. ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΑ ΑΡΧΕΙΑ Α. ΑΡΧΕΙΑ ΑΠΟ ΚΡΑΤΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ

518

1) Αρχείο Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ), Γενικού Επιτελείου Στρατού (ΓΕΣ), Αρχεία Εθνικής Αντίστασης (1941-1944), Αθήνα, 1998 2) Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδον 1941-1950, Αθήναι, τυπογραφείον Χωροφυλακής, 1962 3) Αρχείο Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ), Γενικού Επιτελείου Στρατού (ΓΕΣ), Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), Αθήνα, 1998 4) Στρατιωτική Διοίκησις Πελ/σου Γραφείον Α2, Κομμουνιστοσυμμοριτοπόλεμος Πελ/σου, 1946-1949, Αθήναι, Φεβρουάριος 1950 5) Η Ελλάδα υπό τον Αγκυλωτό Σταυρό, Ντοκουμέντα από τα γερμανικά αρχεία, (έρευνα Μ. Ζεκέντορφ), Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1991

Β. ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΚΙ ΑΛΛΑ ΑΡΧΕΙΑ 1) Αρχείο Χαριτάτου, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού (ΕΛΙΑ) και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 2) Αρχείο Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (μέσω Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος πόλεμος, Η εμπλοκή του ΚΚΕ, Αθήνα, Θεμέλιο, 2005 και εφημ. «Αυγή» , Δεκέμβριος 1979 Ιανουάριος 1980) 3)) Αρχείο Μαυρίδη (σε Μουσείο Πολιτικών Εξόριστων Άη Στράτη), Αθήνα 4) Β. Κόντης- Σπ. Σφέτας (επιμ.), Εμφύλιος Πόλεμος. Έγγραφα από τα γιουγκοσλαβικά και τα βουλγαρικά αρχεία, Θεσ/νίκη, Παρατηρητής, 1999 5) Γ. Ιωαννίδης, Αναμνήσεις, Αθήνα, Θεμέλιο, 1979 6) 5η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, 30-31 Γενάρη 1949. Εισηγήσεις- ΛόγοιΑποφάσεις, Εκδόσεις της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, Ιούνης 1949 7) Αρχείο Κέντρου Μελέτης Ιστορίας Εθνικής Αντίστασης (ΚΜΙΕΑ), φάκελος Πελοπόννησος, Αθήνα 8) Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 9) Αρχεία του Δημοκρατικού Στρατού, Ν. Σακελλαρίου, Το Υγειονομικό του Δημοκρατικού Στρατού, Αθήνα, Τολίδης, χ.χ. 10) Γερμανικό Αρχείο Κατοχής, Αρχείο Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού (ΚΕΙΝΕΑ), Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 11) Λεύκωμα για τα θύματα της Αντίστασης στη Λακωνία, « βάψαν μ’ αίματα χωριά σου…», Αθήνα, Έκδοση της Εθνικής Αλληλεγγύης Λακωνίας, 1946 2. ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ- ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ-ΦΥΛΛΑΔΙΑ Α. ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΑΘΗΝΩΝ 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

Ακρόπολις ((1946, 1948) Αυγή (1975, 1978) Εμπρός (1946) Ελεύθερον Βήμα (1946,1949) Ελευθεροτυπία (1978,1979, 2003, 2004) Καθημερινή (1980) Ριζοσπάστης (1947)

519

Β. ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ-ΦΥΛΛΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ 1) Αλήθεια Τριπόλεως, Τρίπολη (1946-1949) 2) Εθνικός Κήρυξ, Σπάρτη (1946-1949) 3) Ευρώτας, Σπάρτη (1937) 4) Θάρρος Καλαμάτας, Καλαμάτα (1946-1950) 5) Λεύτερος Μωρηάς (Όργανο Κομματικής Επιτροπής Πελοποννήσου του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ελλάδας, 1943-4) 6) Νέα Καλαμάτας, Καλαμάτα (1944-1948) Όργανο των Εαμικών Οργανώσεων Μεσσηνίας, 1944) 7) Σημαία Καλαμάτας, Καλαμάτα (1945-1950) 8) Φωνή Λακωνίας, Σπάρτη (1946-1949) 9) Φωνή του Μωρηά (Όργανο της Πελοπον/κής Επιτροπής του ΕΑΜ, 1944) Γ. ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ-ΔΕΛΤΙΑ 1) Εθνική Αλληλεγγύη Λακωνίας (1944-1945) 2) Εθνική Αντίσταση, Τρίμηνη Έκδοση της ΠΕΑΕΑ 3)Εθνική Δράση (Όργανο της Νομαρχιακής Επιτροπής Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου(ΕΑΜ) Λακωνίας, 1944 4))Οργανωτικό Δελτίο Περιφερειακής Επιτροπής Μεσσηνίας ΕΑΜ, 1945

3. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Ευ. Αβέρωφ- Τοσίτσας. «Φωτιά και Τσεκούρι»…..= Ευ. Αβέρωφ- Τοσίτσας. «Φωτιά και Τσεκούρι». Ελλάς, 1946-1949 και τα προηγηθέντα, Αθήνα, Εστία, 19968 Ρ. Αλβανός, Κοινωνικές συγκρούσεις….= Ρ. Αλβανός, Κοινωνικές συγκρούσεις και πολιτικές συμπεριφορές στην περιοχή της Καστοριάς (1922-1949), διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη, Τµήµα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, 2005 P. Allen, «Διαχείριση και επίλυση των συγκρούσεων…= P. Allen, «Διαχείριση και επίλυση των συγκρούσεων στη Μάνη. Η βεντέτα στο σύγχρονο πλαίσιο», στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν. Συμβολές στην Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1993, 135-157 Ε. Αλεξάκης, Τα γένη και η οικογένεια…= Ε. Αλεξάκης, Τα γένη και η οικογένεια στην παραδοσιακή κοινωνία της Μάνης, Αθήνα, 1980 J. Αndromedas, The Inner Maniat…= J. Αndromedas, The Inner Maniat Community Type: A Study of the Local Community’ s Changing Articulation with Society, N. Y., Columbia University, 1962 S. Aschenebrenner, «Ο εμφύλιος από την οπτική…= S. Aschenebrenner, «Ο εμφύλιος από την οπτική ενός μεσσηνιακού χωριού»,128 στο L. Baerentzen, J. Iatrides, O. Smith, Μελέτες για τον Εμφύλιο 1945-1949, Αθήνα, Ολκός, 1992 Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο…= Χ. Αντωνακάκης, Το Αντάρτικο στον Ταΰγετο, 1941-1944, Αθήνα, 1994 Κ. Αντωνόπουλος, Κατοχή 1941…= Κ. Αντωνόπουλος, Εθνική Αντίστασις 19411945, τ. 3, Αθήνα, 1964 L. Baerentzen, J. Iatrides, O. Smith (επιμ), Μελέτες…= L. Baerentzen, J. Iatrides, O. Smith (επιμ), Μελέτες για τον εμφύλιο, 1945-1949, Αθήνα, Ολκός, 1992

520

Π. Βόγλης, «Ένας διαρκής εμφύλιος πόλεμος; Μορφές της βίας….= Π. Βόγλης, «Ένας διαρκής εμφύλιος πόλεμος; Μορφές της βίας στις εμφύλιες συγκρούσεις της δεκαετίας του 1940», Πολίτης 2004, 122 Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι…= Κ. Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι του Αγώνα, Η Εθνική Αντίσταση στη Λακωνία, Αθήνα, Καστανιώτης, 1987 C. Geffray, The Divided…= C. Geffray, The Divided Land, London, Macmillan, 1999 A. Collard, «Διερευνώντας την κοινωνική μνήμη…= A. Collard, «Διερευνώντας την κοινωνική μνήμη στον ελλαδικό χώρο», στο Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν. Συμβολές στην Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1993 Χ. Γιανναράς, Καταφύγιο…= Χ. Γιανναράς, Καταφύγιο ιδεών, Αθήνα, Δόμος,1988 Α. Β. Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής…= Α. Β. Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής Χωροφυλακής 1936-1950, τ. 1, Αθήνα, 1973 Π. Δελαπόρτας, Το σημειωματάριο…= Π. Δελαπόρτας, Το σημειωματάριο ενός Πιλάτου, Αθήνα, Θεμέλιο, 1977 Π. Δεμέστιχας, Αναμνήσεις…= Π. Δεμέστιχας, Αναμνήσεις, Αθήνα, Πελασγός, 2002 Στρ. Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων…= Στρ. Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων. Αντίποινα των Γερμανικών Αρχών Κατοχής στη Μακεδονία, 1941-1944, Αθήνα, Εκδ. Εστίας, 2007 Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας….= Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας Μια ζωή, μια έπαλξη, Καλάμαι, Αυγ., Τυπογραφεία «Σημαίας», 1947 Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, …ο αγώνας συνεχίζεται…. = Εθνική Ένωσις Βασιλοφρόνων Λεύκτρου, …ο αγώνας συνεχίζεται ΜΑΝΙΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΪΑ Κυριακόγγωνας, Γερακάρης, Παυλάκος, Μπογέας, Γούδης, Βουνισέας…, Καλάμαι, 1948 D. Eudes, Οι καπετάνιοι. Ο ελληνικός εμφύλιο…=D. Eudes, Οι καπετάνιοι. Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμο 1943-1949, Αθήνα, Εξάντας, 1975 Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή-…= Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή- ΑντίστασηΑπελευθέρωση, τόμοι Α’, Β’, Γ’ και Δ’, Καλαμάτα, 1998 Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος….= Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Η εμπλοκή του ΚΚΕ, Αθήνα, Θεμέλιο, 20052 Α. Καμαρινός, Ο Εμφύλιος Πόλεμος…= Α. Καμαρινός, Ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Πελ/σο 1946-1949, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2001 Λ. Ι. Καπελλάκος, Αντάρτης…= Λ. Ι. Καπελλάκος, Αντάρτης στον Ταΰγετο, Πειραιάς, 1995 Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος…= Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα, εκδ. Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας & εκδ. Αλφειός, 2009 Ι. Καρακατσιάνης, «Πολιτική και Ιδεολογική Συνείδηση…= Ι. Καρακατσιάνης, «Πολιτική και Ιδεολογική Συνείδηση Αριστερών και Δεξιών Μανιατών Πρωταγωνιστών του Εμφυλίου Πολέμου στη Μάνη», στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν-Τ. Βερβενιώτη- Ευ. Βουτυρά- Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα, Μνήμες και Λήθη του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2008, 197-222 Ι. Καρακατσιάνης, «Ο ιδεολόγος πολιτικός»:…= Ι. Καρακατσιάνης, «Ο ιδεολόγος πολιτικός»: η ιδεολογία από τον Ιακωβίνο πολιτικό στον πολιτικό της παγκοσμιοποίησης», Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, 38, 2004, 25-42 Κ. Καραλής, Ιστορία των Δραματικών Γεγονότων…=Κ. Καραλής, Ιστορία των Δραματικών Γεγονότων της Πελ/σου 1943-1949, τ.1-2, Αθήναι, 1958 Γ. Καραμούζης, Πατριώτες και Προδότες…= Γ. Καραμούζης, Πατριώτες και Προδότες στο Μωρηά, Τρίπολις, Απρίλιος 1950

521

Ν. Κληρόπουλος, Τότε στην Καλαμάτα…= Ν. Κληρόπουλος, Τότε στην Καλαμάτα, Θεσ/νίκη, Παρατηρητής,1997 Ν. Κοταρίδης, «Ούτε άτιμος,… = Ν. Κοταρίδης, «Ούτε άτιμος, ούτε ντροπιασμένος: Αντίσταση και Εμφύλιος στο ιδίωμα της συγγένειας και τις αξίες της ανδροπρέπειας», Δοκιμές, 6, 1997, 77-100 Γ.Δ. Κούβελας, Ιερείς μάρτυρες…= Γ.Δ. Κούβελας, Ιερείς μάρτυρες της Κατοχής, Αθήνα, Τήνος, 20022 Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος. Γενική Εικόνα…= Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος. Γενική ΕικόναΓεγονότα από το Μοριά, τ. Α, Καλαμάτα, 2004 Χ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, Οι Πετροπουλάκηδες…= Χ. Γ. Κωνσταντινόπουλος, Οι Πετροπουλάκηδες της Μάνης (1690-1940), Αθήνα, 1976 Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…= Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη μνήμη, Τα Τάγματα Ασφαλείας και η μεταπολεμική εθνικοφροσύνη, Αθήνα, Φιλίστωρ, 2005 Γ. Β. Λεονταρίτης, «Εθνικισμός και Διεθνισμός:…= Γ. Β. Λεονταρίτης, «Εθνικισμός και Διεθνισμός Πολιτική Ιδεολογία» στο Δ.Γ. Τσαούσης (επιμ.), Ελληνισμός και Ελληνικότητα. Ιδεολογικοί και Βιωματικοί Άξονες της Νεοελληνικής Κοινωνίας, Αθήνα, Εστία,1980, 27-35 Γ. Λέφας, Ο Δημοκρατικός Στρατός…..= Γ. Λ. Λέφας, Ο Δημοκρατικός Στρατός Πελ/σου, Αλφειός, Αθήνα 1998 Γ. Λέφας, «Η «Ελένη»…= Γ. Λέφας, «Η «Ελένη» της απέναντι όχθης», Εθνική Αντίσταση, 123, Ιούλης- Σεπτέμβρης 2004 Γ. Λέφας, Χιλιάδες Τέσσερις…= Γ. Λέφας, Χιλιάδες Τέσσερις Σταυροί στο Μαρτυρικό Μωριά, Αθήνα, Αλφειός, 2007 Π. Ν. Λιακάκης , Η Αφετηρία …= Π. Ν. Λιακάκης, Η Αφετηρία της Εθνικής Αντιστάσεως, ο Βρετανός Λοχαγός Richard McNabb και οι εταίροι του εν Ταϋγέτω, Detroit, Michigan, εκδ. Βασιλείου Λιακάκη, 1946 Α. Λιάκος, Εργασία και Πολιτική….= Α. Λιάκος, Εργασία και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εμπορικής Τραπέζης, 1993 Σ. Λιναρδάτος, Πώς εφτάσαμε…= Σ. Λιναρδάτος, Πώς εφτάσαμε στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου, Αθήνα, Θεμέλιο,19883 Ά. Λυδάκη, «Εικόνες γδικιωμού…= Ά. Λυδάκη, «Εικόνες γδικιωμού στη λαϊκή λογοτεχνία της Μάνης», Πρακτικά Στ’ Πανελλήνιου Συνεδρίου Λακωνία, Γλώσσα, Ιστορία, Πολιτισμός, Λιμένι, Αρεόπολη, 14-16 Μαΐου 2004, 38-58 Χ. Φ. Μάγιερ, Από τη Βιέννη…= Χ. Φ. Μάγιερ, Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 20042 Γ. Μαργαρίτης, Ιστορία του Ελληνικού…= Γ. Μαργαρίτης, Ιστορία του Ελληνικού Εμφύλιου Πολέμου 1946-1949, Αθήνα, Βιβλιόραμα, τ. 1, 2000, τ. 2, 2001 Μ. Γ. Μερακλής, «Από το Λαϊκό Πολιτισμό…= Μ. Γ. Μερακλής, «Από το Λαϊκό Πολιτισμό της Μάνης», Πρακτικά Στ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου Λακωνία, Γλώσσα, Ιστορία, Πολιτισμός, Λιμένι-Αρεόπολη, 14-16 Μαΐου 2004, 17-27 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…= Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος 1940-1945, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2004 Γ. Μπέικος, Η λαϊκή εξουσία…= Γ. Μπέικος, Η λαϊκή εξουσία στην Ελλάδα, τ. 2, Αθήνα, Θεμέλιο, 1979 E. Myers, Η Ελληνική Περιπλοκή….= E. Myers, Η Ελληνική Περιπλοκή Οι Βρετανοί στην κατεχόμενη Ελλάδα, Εξάντας, Αθήνα, 1975 Η. Νικολακόπουλος, «Η εκλογική επιρροή…= Η. Νικολακόπουλος, «Η εκλογική επιρροή της κομμουνιστικής Αριστεράς, 1936-1951- Συνέχειες και ασυνέχειες» στο

522

Χ. Φλάϊσερ, Η Ελλάδα ‘ 36-‘ 49. Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο. Τομές και Ασυνέχειες, Αθήνα, Καστανιώτης, 20032, 226-227 Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση….= Μ. Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση Το πρώτο χτύπημα στους κατακτητές στην Πελοπόννησο. Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΣΑΪΔΟΝΑΣ τον Μάρτη του 1942 και η Νέα Φιλική Εταιρεία. Έρευνα: Παν. Ν. Καπετανέας, Αρεόπολη, Αδούλωτη Μάνη, 2006 Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσαι,…= Γ. Παναρίτης, Όταν αφηγείσα αντιστέκεσαι, Λακωνία 1946-1949, Σπάρτη, 2003 Δ. Παπαδημητρίου, «Το ακροδεξιό κίνημα….= Δ. Παπαδημητρίου, «Το ακροδεξιό κίνημα στην Ελλάδα, 1936-1949- Καταβολές, συνέχειες και ασυνέχειες», στο Χ. Φλάϊσερ (επιμ), Η Ελλάδα ’36- ’49 Από τη δικτατορία στον Εμφύλιο. Τομές και συνέχειες, Αθήνα, Καστανιώτης, 20032, 138-149 Κ. Παπακωνσταντίνου, «Νεκρή μεραρχία»…= Κ. Παπακωνσταντίνου, «Νεκρή μεραρχία», Αθήνα, Αλφειός, 1987 Η. Παπαστεριόπουλος, Ο Μωρηάς….=Η. Παπαστεριόπουλος, Ο Μωρηάς στα όπλα, 5 τ., Αθήνα, 1965-1975 Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν….= Ε. Παπαταξιάρχης- Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν Συμβολές στην Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1993 Γ. Πετρόπουλος, Τα Τάγματα Ασφαλείας στην Πελοπόννησο…= Γ. Πετρόπουλος, Τα Τάγματα Ασφαλείας στην Πελοπόννησο Ιδεολογικές διαστάσεις και μνημονικός λόγος, Διπλωματική Εργασία κατατεθείσα στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, αδ., Αθήνα, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2007 Γ. Πετρόπουλος, «Η διαχείριση της ήττας…= Γ. Πετρόπουλος, «Η διαχείριση της ήττας στο μνημονικό λόγο της Αριστεράς: έρευνα σε δύο αυτοβιογραφικά κείμενα για τη Νότια Πελοπόννησο» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα, εκδ. Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας & εκδ. Αλφειός, 2009, 181-204 R. Petersen. “A community –based…= R. Petersen. “A community –based theory of rebellion”, European Journal of Sociology, 34 (1993), 41-78 Δ. Σ. Πέτρουλα, «που ‘ναι…= Δ. Σ. Πέτρουλα, «που ‘ναι η μάνα σου μωρή», Αθήνα, Κέδρος, 1986 Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο….= Χ. Γρ. Πιερρουτσάκος, Ένα Αετόπουλο… Θυμάται, Αθήνα, Προσκήνιο, 2000 Γ. Πριόβολος, Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ….= Γ. Πριόβολος, Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ οικειοθελώς ή εξ ανάγκης. Νότια και Κεντρική Ελλάδα. Μνήμες και Αρχειακά τεκμήρια, Αθήνα, Αλφειός, 2009 H. Richter, 1936-1946 Δυο Επαναστάσεις…= H. Richter, 1936-1946 Δυο Επαναστάσεις και Αντεπαναστάσεις στην Ελλάδα, τ. Α’, Β΄, Αθήνα, Εξάντας, 1975 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική Αντίσταση…= Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Η Εθνική Αντίσταση στη Λακωνία 1941-1945, Σπάρτη, 1984 Γ. Ρούσσος, Νεώτερη Ιστορία…= Γ. Ρούσσος, Νεώτερη Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 1826-1974, τ. Ζ’, Αθήνα, Ελληνική Μορφωτική Εστία, 1975 Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη….= Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη της Ευρώπης στα άκρα. Δι-αίσθηση, θάνατος, γυναίκες, Αθήνα, Λιβάνης, 1994 Συλλογικό, Το Πρώτο Γυμνάσιο…= Συλλογικό, Το Πρώτο Γυμνάσιο της Καλαμάτας (Η ιστορική του διαδρομή, 1861-1973), Καλαμάτα, 2000, 131-170 Σ. Τριανταφύλλου, Οι αετοί της Μάνης…= Σ. Τριανταφύλλου, Οι αετοί της Μάνης, Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί Ομάδες Κυνηγών, Αθήναι, 1949

523

Στρατιωτική Διοίκησις Πελ/σου Γραφείον Α2, Κομμουνιστοσυμμοριτοπόλεμος…= Στρατιωτική Διοίκησις Πελ/σου Γραφείον Α2, Κομμουνιστοσυμμοριτοπόλεμος Πελ/σου, 1946-1949, Αθήναι, Φεβρουάριος 1950 Γ. Σχινάς, Αντίσταση και…= Γ. Σχινάς, Αντίσταση και Αντιστασιακός Τύπος στη Μεσσηνία, Καλαμάτα, 19812 P. Thompson, Φωνές…= P. Thompson, Φωνές από το Παρελθόν. Προφορική Ιστορία, Αθήνα, Πλέθρον, 2002 A. Tsantiropoulos, “Collective Memory ….= A. Tsantiropoulos, “Collective Memory and Blood Feud; The case of Mountainous Crete”, Crime and Misdemeanours, 2/1, 2008, 60-80 Α. Τσιγγούνης, Ο συμμοριτοπόλεμος…= Α. Τσιγγούνης, Ο συμμοριτοπόλεμος στην Πελ/σο, Αθήναι, 1961 Χ. Φλάισερ, «Επαφές μεταξύ Γερμανικών Αρχών Κατοχής…= Χ. Φλάισερ, «Επαφές μεταξύ Γερμανικών Αρχών Κατοχής και των κυριότερων οργάνων Εθνικής Αντίστασης. Ελιγμός ή Συνεργασία;» στο Γ. Ιατρίδης (επιμ), Η Ελλάδα 1940-1950. Ένα Έθνος σε κρίση, Αθήνα, Θεμέλιο, 1984 H. Fleischer, Im Kreutzschatten…= H. Fleischer, Im Kreutzschatten der Machte, Griechenland 1941-1944 (Okkupation- Resistance- Kollaboration), Frankfurt/M, Peter Lang Verlag, 1986 Χ. Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα: Η Ελλάδα…= Χ. Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα: Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης (1941-1944), 2τ., Αθήνα, Παπαζήσης, 1988/1995 H. Fleischer, «Νέα στοιχεία για τη σχέση…= H. Fleischer, «Νέα στοιχεία για τη σχέση γερμανικών αρχών Κατοχής και Ταγμάτων Ασφαλείας», Μνήμων, τ. 8., 19801982, 199-203 H. Fleischer-L. Droulia (επιμ), Von Lidice bis Kalavryta….= H. Fleischer-L. Droulia (επιμ)., Von Lidice bis Kalavryta Widerstand und Besatzungsterror. Studien zur Repressalienpraxis im Zweiten Weltkrieg, Berlin, 1999 Χ. Φλάισερ (επιμ), Η Ελλάδα ‘ 36- ’49...= Χ. Φλάισερ (επιμ), Η Ελλάδα ‘ 36- ’49. Από τη δικτατορία στον Εμφύλιο. Τομές και συνέχειες, Αθήνα, Καστανιώτης, 20032 Ε. Φρομ, Η ανατομία…= Ε. Φρομ, Η ανατομία της ανθρώπινης καταστροφικότητας, τ. 2, Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1977 Θ. Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση…= Θ. Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, 1941-1945, Αθήνα, Παπαζήσης, 1979 Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη…= Π. Χαρτοκόλλης, Και η Σελήνη εγένετο ως αίμα, Αθήνα, Κέδρος, 1998 R. Van Boeschoten, «Ο πέπλος της σιωπής…., = R. Van Boeschoten, «Ο πέπλος της σιωπής», Το Βήμα της Κυριακής, Αφιέρωμα για τα Δεκεμβριανά, 4 Δεκεμβρίου 1994, Β2 39 Ρ. Βαν Μπούσχοτεν-Τ. Βερβενιώτη- Ευ. Βουτυρά- Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα, Μνήμες και Λήθη…= Ρ. Βαν Μπούσχοτεν-Τ. Βερβενιώτη- Ευ. Βουτυρά- Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα, Μνήμες και Λήθη του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2008 Ρ. Βαν Μπουσχότεν, Ανάποδα χρόνια…= Ρ. Βαν Μπουσχότεν, Ανάποδα χρόνια: Συλλογική Μνήμη και Ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950), Αθήνα, Πλέθρον, 1997 R. Van Boeschoten «Γεωπολιτική…= R. Van Boeschoten «Γεωπολιτική της ελληνικής αντίστασης: Η περίπτωση της Βόρειας Πίνδου», Δοκιμές, 6, 1996

524

Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Η εμφύλια βία ως μήνυμα: μια συγκριτική προσέγγιση….= Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Η εμφύλια βία ως μήνυμα: μια συγκριτική προσέγγιση της επιτελεστικής λειτουργίας της βίας σε εμφύλιους πολέμους (υπό έκδ.), Αθήνα, Αλεξάνδρεια B. F. Walter, Committing to Peace….= B. F. Walter, Committing to Peace: The Successful Settlement of Civil Wars, Princeton, Princeton University Press, 2002 C. M. Woodhouse, The Apple of…= C. M. Woodhouse, The Apple of Discord, London, Hutchinson, 1948 E. Wolf, Peasants…= E. Wolf, Peasants, Englewood Cliffs: Prentice Hall, 1966

4. ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 4.1. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Α. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΑ ΕΡΓΑ              

Β. Αποστολίδου, Τραύμα και Μνήμη. Η πεζογραφία των πολιτικών προσφύγων, Αθήνα, Πόλις, 2010 Β. Βαρδινογιάννης (επ.), «Δεν θέλω να μου δέσετε τα μάτια…», Αθήνα, Βήμα Μαρτυρίες, 2010 Θ. Βερέμης, Οι επεμβάσεις του Στρατού στην ελληνική πολιτική, 1916-1936, Αθήνα, Εξάντας, 1977 «Δημήτρης Βλαντάς. Ημερολόγιο 1947-1947», Πρόλογος-Εισαγωγή Ν. Μαραντζίδης, Προλογικό Σημείωμα, Γιώργος Δ. Βλαντάς, Επιμέλεια Ν. Μαραντζίδης Γ. Αντωνίου, Αθήνα, εκδ. Εστίας, 2007 Π Βόγλης, Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2010 Γ. Δ. Γκαργκούλιας, Η αθέατη πλευρά του εμφύλιου. Τα τραγικά γεγονότα της 7ης Μεραρχίας του ΔΣΕ, Βήμα Μαρτυρίες, Αθήνα, 2010 Φ.Ν. Γρηγοριάδης, Το αντάρτικο, τ.5, Αθήνα, Αθήνα, Καμαρινόπουλος, 1964 Κ. Γκριτζώνας, Μαχήτριες του Δημοκρατικού Στρατού. Η τολμηρότερη ιστορία που γράφτηκε στα χρόνια του εμφύλιου πολέμου, 1946-1949, Αθήνα, εκδόσεις το Βήμα, 2010 Στ. Δαμιανάκος, Παράδοση λαϊκής ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός, Αθήνα, Πλέθρον, 198 Γ. Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δυο πολέμων 1923-1940, 2 τ., Αθήνα, Ίκαρος, 19742 Στρ. Ν. Δορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων. Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη, 1941-1944, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2006 Π. Ενεπεκίδης, Η ελληνική αντίστασις (1941-1944) όπως αποκαλύπτεται από τα μυστικά αρχεία της Βέρμαχτ εις την Ελλάδα (μια νεοελληνική τραγωδία), Αθήνα, Εστία, 1964 Ν. Ζαχαριάδης, Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950, ένα έθνος σε κρίση, εισαγ. Ι. Ο. Ιατρίδης, μετάφ. Μ. Δρίτσα- Αμ. Λυκιαρδοπούλου, Αθήνα, Θεμέλιο, 1984 Δ.Ι. Ζέππος, Λαϊκή Δικαιοσύνη Αθήνα, ΜΙΕΤ, 19862,

525

                     

V. Kesič, «Μουσουλμάνες, Κροάτισσες, Σέρβες, Αλβανές», στο Α. Αθανασίου (επ), Φεμινιστική θεωρία και πολιτισμική κριτική, Αθήνα, Νήσος, 2006, 571-590 Α. Κέδρος, Η Ελληνική Αντίσταση 1940-44, τ.2, Αθήνα, Θεμέλιο, 1983 Δ.Ν. Κιτσίκης, Η Ελλάς της 4ης Αυγούστου και αι μεγάλαι δυνάμεις: τα αρχεία του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών 1936-1941, Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1990 Ι. Κολιόπουλος, “ Το ληστρικό φαινόμενο στην Ελλάδα του 19ου αιώνα” στο Δ. Τσαούσης (επιμ.), Όψεις της ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώνα, Αθήνα, Εστία, 1984, 159-164 Ι. Σ. Κολιόπουλος, Παλινόρθωση, δικτατορία, πόλεμος 1935-1941, Ο βρετανικός παράγοντας στην Ελλάδα, Αθήνα, Εστία,1985 Ν. Κουλούρης, Ελληνική Βιβλιογραφία του Εμφυλίου Πολέμου, 1945-1949, Αθήνα, Φιλίστωρ, 2000 Κ. Κουβαράς, ΟSS με την Κεντρική του ΕΑΜ. Αμερικανική μυστική αποστολή Περικλής στην κατεχόμενη Ελλάδα, Αθήνα, Εξάντας, 1976 Δ.Γ. Κωνσταντινάκου, «Στο απυρόβλητο οι σφαγείς των αμάχων. Χωρίς δικαίωση τα χιλιάδες αθώα θύματα των Γερμανών», Ιστορία του Έθνους, Μάιος 2010, 52-71 Α. Λιάκος, «Αντάρτες και Συμμορίτες στα Ακαδημαϊκά Αμφιθέατρα», στο Χ. Φλάισερ (επιμ), Η Ελλάδα ΄36-’49. Από τη δικτατορία στον Εμφύλιο. Τομές και Συνέχειες, Αθήνα, Καστανιώτης, 2004, 26-43 Α. Λιάκος, Εργασία και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εμπορικής Τραπέζης, 1993 Α. Λιάκος, Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία, Αθήνα, Πόλις, 2007 Σ. Λιναρδάτος, Η εξωτερική πολιτική της 4ης Αυγούστου και ο πόλεμος 194041, Αθήνα, Διάλογος, 1975 M. Mazower (επιμ.), Μετά τον Πόλεμο. Η ανασυγκρότηση της οικογένειας, του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα, 1943-1960, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2004 Ν. Μαραντζίδης, Ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας, 1946-1949, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2010 Γ. Μαργαρίτης, «Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος και η ιστορία του. Το επετειακό 1999», Αρχειοτάξιο 2, 2000, 37-143 Γ. Μαργαρίτης, Από την ήττα στην εξέγερση: Άνοιξη 1941- Φθινόπωρο 1942, Αθήνα, Αθήνα, «Ο Πολίτης», 1993 Γ. Μαργαρίτης, «Τα Τάγματα Ασφαλείας και οι ένοπλες «Εθνικές» ομάδες την εποχή της Κατοχής, Ένα ανθολόγιο», Πολίτης, τ. 136, Σεπτέμβριος 2005, 22-29 P. Bourdieu: Μάθημα πάνω στο μάθημα. Κοινωνιολογία και Αυτόκοινωνιοανάλυση, μετάφραση Ν. Αγκαβανάκης, Αθήνα, εκδ. Καρδαμίτσα, 2001 P. Bourdieu, Η Διάκριση. Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης, Αθήνα, εκδ. Πατάκη, σειρά: Μεταστροφές, 2002 P. Bourdieu, Η επιστήμη και οι κοινωνικές της χρήσεις, Επιμέλεια-Επίμετρο Ν. Παναγιωτόπουλος, Μετάφραση-Πρόλογος, Μ. Θανοπούλου, Αθήνα, ΕΚΚΕΠολύτροπο, 2005 Α. Μπουφέα, Τα λογοτεχνικά περιοδικά της κατοχής, Αθήνα, εκδ. Σόκολη, 2006 Μ. Μυριδάκης, Οι 4 γύροι του ΚΚΕ, ο ΕΔΕΣ και οι Άγγλοι, Αθήνα, 1988

526



Η. Νικολακόπουλος, Κόμματα και βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα 19461964. Η εκλογική γεωγραφία των πολιτικών δυνάμεων, Αθήνα, 20003  Έ. Παππά, Μαρτυρίες μιας διαδρομής, Αθήνα, Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη, 2010  Δ. Παπαδημητρίου, Από τον Λαό των Νομομοφρόνων στο Έθνος των Εθνικοφρόνων, Αθήνα, Σαββάλας, 2006  Ε. Παπαδημητρίου, Εθνική Αντίσταση 1941-1944, Γράμματα και Μηνύματα εκτελεσμένων πατριωτών, Αθήνα, Κέδρος, 1974  Π. Παπαπολυβίου, Αναζητώντας την Ελευθερία - Ένας Κύπριος στρατιώτης του βρετανικού στρατού στην κατοχική Θεσσαλονίκη και Χαλκιδική 1941-1942, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2009  Η. Πετιμεζάς, «Πολιτική Επιτροπή Πολιτικής Απελευθέρωσης», Δελτίο Πράξεων και Αποφάσεων, Αθήνα, Ολκός, 1976  P. Porter, Ζητείται: Ένα θαύμα για την Ελλάδα, Ημερολόγιο ενός Προεδρικού Απεσταλμένου. 20 Ιανουαρίου-27 Φεβρουαρίου 1947, Αθήνα, Βήμα Μαρτυρίες, 2010  Κ. Πυρομάγλου, Ο δούρειος ίππος, η εθνική και η πολιτική κρίσις κατά την κατοχή, Αθήνα, Δωδώνη, 1978  Ε. Σακελλαρίου, …διαθέσαμε τη ζωή μας…, Αθήνα, εκδόσεις το Βήμα, 2010  Κ. Σιαπέρας, Μυστικοί Δρόμοι του Δημοκρατικού Στρατού, Αθήνα, Γλάρος, 1990  Ν. Σερεμετάκη, Παλιννόστηση Αισθήσεων. Αντίληψη και Μνήμη ως Υλική Κουλτούρα στη Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, Νέα Σύνορα Λιβάνη, 20083  Φ. Σκούρας, Ιατρικό χρονικό της κατοχής: η ψυχοπαθολογία πείνας, του φόβου και του άγχους. Νευρώσεις και ψυχονευρώσεις, Αθήνα, Οδυσσέας, 1993  Η. Στάβερης, Γλαροφωλιά. Μακρονήσι 1948-1949. «Ποτέ να μη σου δώσει ο Θεός όσα μπορείς ν’ αντέξεις», Αθήνα, Βήμα Μαρτυρίες, 2010  Β. Σταυρογιαννόπουλος, Η ζωή της Κατοχής και τα Τάγματα Ασφαλείας, αυτοέκδοση, χ.χ.  Θ. Σφήκας, Οι Άγγλοι εργατικοί κι ο εμφύλιος πόλεμος, Αθήνα, 1997  Ά. Τσαντηρόπουλος, Η βεντέτα στη σύγχρονη ορεινή κεντρική Κρήτη, Αθήνα, Πλέθρον, 2004  Χ. Φλάισερ, Σ. Μπόουμαν, «Η Ελλάδα υπό την Κατοχή των Δυνάμεων του Άξονα, Βιβλιογραφική Επισκόπηση», στο Γ.Ο. Ιατρίδης (επιμ), Η Ελλάδα 1940-1950. Ένα Έθνος σε κρίση, Αθήνα, Θεμέλιο, 1984, 13-181  Χ. Φλάισερ, «Κατοχή και Αντίσταση, 1941-1944», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ’ , Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 2000  Χ. Φλάισερ, Ν. Σβορώνος (επιμ), Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας. Η Ελλάδα 1936-1944: Δικτατορία- Κατοχή- Αντίσταση, Αθήνα, Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής Τραπέζης της Ελλάδος, 1989  Χ. Φλάισερ, Οι πόλεμοι της μνήμης. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος στη δημόσια ιστορία, Αθήνα, Νεφέλη, 2008  Α. Φλούντζης, Ακροναυπλία και Ακροναυπλιώτες, 1937-1943, Αθήνα, Θεμέλιο, 1979  Ρ. Βαν Μπουσχότεν, Περάσαμε πολλές μπόρες, κορίτσι μου, Αθήνα, Πλέθρον, 1999 • R. Van Boeschoten, «Δεκαετία του 1940: Διαστάσεις της μνήμης σε αφηγήσεις ζωής», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 107α, 2002, ειδική έκδοση (επιμ. Μ. Θανοπούλου, Αλ. Μπουτζουβή), « Όψεις της προφορικής Ιστορίας στην Ελλάδα», 140-156

527

 

N. Hammond, Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως, επιμ. Κομνηνού Πυρομάγλου, τ. 2., Αθήνα, 1959/61 R. Williams, Κουλτούρα και Ιστορία, εισαγωγή και μετάφραση Βενετία Αποστολίδου, Αθήνα, 1994 Β. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΑ ΕΡΓΑ

  

         

   

P. Audi, R. Clogg, British Policy towards Wartime Resistance in Yugoslavia and Greece, London, Macmillan, 1975 Y. Auerbach, “The Role of Forgiveness in Reconciliation” στο Y. BarSiman-Tov. (ed), From Conflict Resolution to Reconciliation, Oxford & New York, Oxford Un. Press, 2004 Y. Bar- Tal, D. & G.H. Bennink, “The Nature of Reconciliation as an Outcome and as a Process” στο Y. Bar- Siman-Tov. (ed), From Conflict Resolution to Reconciliation, Oxford & New York, Oxford Un. Press, 2004, 11-38 D. Brenneis, “Performing Passion: Aesthetics and Politics in an Occasionally Egalitarian Community” American Ethnologist, 14 (2), 1987 W. Bohleber, “Traumata und deren Berbeitung in der Psychoanalyse”, BIOS 2, 1998, 11-26 Ch. L. Briggs, “Introduction: From the Ideal, the Ordinary, and the Orderly to Conflict and Violence in Pragmatic research”, Pragmatics, International pragmatics Association, 7: 4, 2007, 451-459 H. F. Carey, “Militarization without Civil War: The Security Dilemma and Regime Consolidation in Haiti”, Civil Wars, Vol. 7, No 4, Winter 2005, 330356 S. Cavell, Philosophy the Day After Tomorrow, Cambridge, The Belknop Press of Harvard University, 2005 D. Close, The Greek Civil War, 1943-1950, London, Routledge, 1993 V. Das (eds), Violence and Subjectivity. Berkeley, University of California Press, 2000 V. Das, Life and Worlds: Violence and the Descent into the Ordinary, Berkeley, University of California Press, 2006 A. Dolan, Commemorating the Irish Civil War History and Memory, 19232000, New York, Cambridge University Press, 2006 G. Elwert, “ Markets of Violence” στο G. Elwert, S. Feuchtwang and D. Neubert (eds), Dynamics of Violence. Processes of Escalation and Deescalation in Violent Group Conflicts, Βerlin, Sociologicus, Supplement 1, Duncker & Humbolt, 1999 K. Figlio, “Historical Imagination/Psychoanalytic Imagination” History Workshop Journal 45, 1988, 199-221 H. Fleischer, “ The past beneath the Present. The Resurgence of World War II Public History after the Collapse of Communism. A stroll Through the International Press”, Historein, 4, 2004 H. Fleischer, “ Authoritarian Rule in Greece (1936-1974) and its Heritage” στο: J. Boreisza, K. Ziemer (eds), Totalitarianism and Authoritarianism in Europa, Oxford, 2004 N. K. Florida, Writing the Past, Inscribing the Future: History as Prophecy in Colonial Java, Durham NC:, University Press, 1995

528

       

C. Garuth, “Introduction” στο C. Garuth, (ed) Trauma. Exploration in Memory, Baltimore, Maryland, John Hopkins University Press, 1995, 3-10 A. Giddens, The Constitution of Society, Cambridge, 1986 Β. J. Good, “Theorizing the “Subject” of Medical and Psychiatric Anthropology”, R.R. Memorial Lecture, Exeter College, Oxford University, April 30, 2010, J. Groos, “Themes for a Social History of War Experience and Collaboration” στο J. Gross- I. Deak-T. Judt (ed), The Politics of Retribution, Princeton 2000, 15-36 J. M. Glass, “Two models of political organization: collaboration versus resistance”, American Behavioral Scientist 43, 1999, 278-300 M. Halbwachs, La memoire collective, υπό επιμ. G. Namer, A. Michel, Paris, 1997 M. Hertzfeld, The Poetics of Manhood, Princeton, Princeton University Press, 1985 M. Hertzfeld, “ The Taming of the Revoloution: Intense Paradoxes of the Shelf” in D. E. Reed-Danahay (ed), Auto-Ethnography: Re-writing the Shelf and the Social, Oxford, Berg, 1997, 169-194



A. Honneth, The Critique of Power. Reflective Stages In A Critical Theory of Society, Cambridge MA, MIT Press, 1991



A. Honneth, Struggle For Recognition. The Moral Grammar of Social Conflicts, Cambridge, Polity Press, 1995

 •

J. O. Iatrides, Revolt in Athens, Princeton, Princeton University Press, 1972 L. Jeffery-M. Candea, “The Politics of Victimhood”, History and Anthropology, Vo. 17, No 4, December 2006, 287-296. S. N. Kalyvas, The Logic of Violence in Civil War, New York, Cambridge University Press, 2006 I. Karakatsianis, “A Clan- Based Society of South Greece and its Militarization after the Second World War: Some characteristics of Violence the Co nstruction of Habitus in the South Peloponnese”, History and Anthropology, vol. 21, n. 2, June 2010, 121-138 H. C. Kelman, “Transforming the Relationship between Former Enemies. A socio-psychological analysis” στο L. R. Rothstein, After the Peace: Resistance and Reconciliation, Boudler, CO & London, Lynne Riemmer, 1999, 193-205 H. C. Kelman, “Conflict Resolution and Reconciliation: A SocialPsychological Perspective on Ending Violence Conflict between Identity Groups”, Landscapes of Violence, v. 1, n.1, ar. 5. 2010 R. Kosseleck, Vergangene Zukunft. Zur Semantik geschichtlicher Zeiten, Frankfurt, 20004 L. A. Leavitt, N. A. Fox, The Psychological Effects of War and Violence on Children, Hillsdale, New Jersey, Lawrence Erlbaum Associates, 1993 C. J. Lammers, “ Conquest and corporatism” στο W. Grant, J. Nekkers, F. Van Waarden, (ed) Organizing business for war: corporatist economic organization during the Second World War, Oxford, Berg, 1991 Br. Latour, We Have Never Been Modern, Harvard University Press, 2010 A. Liakos, “The Transformation of Historical Writing from Syntagmatic to Paradigmatic syntax”, Historein , vol. 2, 2000, 47-53

 



     

529

                

   

Lutz- G. White, “The Anthropology of Emotions”, Annual Review of Anthropology 15 (1986) M. Mazower, Inside Hitler’ s Greece. The Expirience of Occupation, 19411944, New Haven & London, Yale University Press, 1993 M. Mazower, “ The Gold War and the Appropriation of Memory: Greece after Liberation”, East European Politics and Societies, 9/ 2, 1995, 271-294 D. M. Sommerville, Rape and Race in the Nineteenth-Century South, Chapel Hill, University of North Carolina Press, 2004 C. Morgan, Collective Political Violence: An Introduction to the Theories and Cases of Violent Conflicts, London, Routledge, 2004 P. Papastratis, British Foreign Policy towards Greece during the Second World War, Cambridge, Cambridge University Press, 1984 A. Portelli, The Death o f Luigi Trastulli and Other Stories, «What Makes Oral History Different», New York, Albany, 1991 G. Psathas, Conversation Analysis: The Stydy of talk-in- Interaction, Sage, Thousand Oaks, 1995 R. Rapp, “Ritual of Reversion: On Fieldwork and Festivity I Haute Provence”, Critique of Anthropology, 6, 1986, 35-48 D. Riches (ed), The Anthropology of Violence. New York, London: Basil Blackwell, 1986 H. Richter, British Intervention in Greece, From Varkiza to Civil War, London, Merlin Press, 1985 C. N. Seremetakis, “Review of the Poetics of Manhood by Michael Hertzfeld”, American Anthropologists, 88 (4) :, 1986, 990-991 C. N. Seremetakis, “Duration of Pains: A Genealogy of Pain” στο J. Frykman, N. Seremetakis, S. Ewert, Identities in Pain, Sweden, Nordic Academic Press, 1998 M. Silverstein, “Metapragmatics discourse and metapragmatic function” στο J. A. Lucy (ed.), Reflexive language: Reported speech and metapragmatics, Cambridge, Cambridge University Press, 2007 B. E. Schmidt & I. W. Schröder,“ Introduction. Violent Imaginaries and Violent Practices „ στο B. E. Schmidt & I. W. Schröder (eds), Anthropology of Violence and Conflict, London, New York, Routledge, 2001, 1-24 J. & P. Schneider, Culture and Political Economy in Western Sicily, New York, Academic Press, 1976 Th. Sfikas, “Attlee Bevin and “A very Lame Horse”. The Dispute over Greece and the Middle East. December 1946- January 1947”, Journal of the Hellenic Diaspora, 18,2, 1992, 69-96 (ελλ. «Το χωλό άλογο»: οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης, 1941-1949, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2007) Ε.P. Thompson, The Poverty of Theory and Other Essays, London, Merlin Press, 19814 M. Taussing, Shamanism, Colonialism and the Wild Man: A Study in Terror and Healing, Chicago, The University of Chicago Press, 1987 M. Taussig, “Culture of Terror-Space of Death” στο J. Vincent (ed), The Anthropology of Politics. A Reader in Ethnography, Theory and Critique, Oxford, Blackwell Publishers, 2002, 172-186 R. Van Boeschoten, “The Peasant and the Party: Peasant Options and “Folk” Commons in a Greek Village”, The Journal of Peasant Studies, vol. 20, no 4

530

  

R. Van Boeschoten, «The Trauma of War Rape: A Comparative View on the Bosnian Conflict and the Greek Civil War», History and Anthropology 14/1: 41-54, 2003 K. Verdery, The Political Lives of Dead Bodies: Reburial and Postsocialist Change, New York, Columbia University Press, 1999 V. Volkan & N. Itzkowitz, “ Modern Greek and Turkish Identities and the Psychodynamics of Greek-Turkish Relations” στο A. Robben & M. SuárezOrozco (eds), Cultures under Siege. Collective Violence and Trauma, Cambridge, Cambridge University Press, 2000, 227-248 . N. Whitehead, “Demon Landscapes, Sacrificial Architecture and Monumental Death”, Landscapes of Violence, v.1, n.1., art.2, 2010, 18-39

4.2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ         

 

 

Κ. Αλεξόπουλος, Η ιστορία του Δικηγορικού Συλλόγου Καλαμάτας, τ. Α, τ. Β, Καλαμάτα, 2008 Κ. Αντωνόπουλος, Κατοχή 1941-1944. Εθνική Αντίσταση και Ελευθερία, Καλαμάτα, 1964 Κ. Βοβολίνης, Η Εκκλησία εις τον Αγώνα της Ελευθερίας 1453-1953, Κέρκυρα, εκδόσεις Κέρκυρα, χ.χ. Εμμ. Βαζαίος, Τα άγνωστα παρασκήνια της Εθνικής Αντιστάσεως εις την Πελ/σον, Κόρινθος, 1961 L. Bearentzen, «Η Απελευθέρωση της Πελοποννήσου, Σεπτέμβριος 1944», στο Γ. Ο. Ιατρίδης (επιμ), Η Ελλάδα στη Δεκαετία 1940-1950, Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα, Θεμέλιο, 1984, 225-243 Κ. Ζαχαριάς, Σίτσοβα Αλαγονία 1948-9, Μαρτυρία από το μαρτύριο ενός λαού, Αθήνα, 1989 Δ. Ν. Ζέρβας- Κ. Γ. Δάλλας, Η Νέα Φιλική Εταιρεία και η Εθνική Αντίσταση στην Καλαμάτα, Καλαμάτα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2005 Ν. Ζερβής, Η Γερμανική Κατοχή στη Μεσσηνία όπως καταγράφεται στις απόρρητες Ημερήσιες Αναφορές του Γερμανικού Στρατού Κατοχής, Καλαμάτα, 1998 Σ. Καλύβας, «Η γεωγραφία της εμφύλιας βίας στην κατοχική Μεσσηνία. Μια ποσοτική προσέγγιση» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα, εκδ. Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας και εκδ. Αλφειός, 2009, 39-60 . Δ. Καστάνης, Ένας από τους τελευταίους αντάρτες της Πελοποννήσου αφηγείται, Αθήνα 2005 Β. Κλεφτόγιαννης, «όπως τα’ ζησα», Αθήνα, 1994 Β. Κομπιλάκου, «Η σύγκρουση ΕΛΑΣ-ΕΣ/ΕΟΒ στη Νότια Πελοπόννησο μέσα από τις αναμνήσεις του Ναπολέοντα Παπαγιαννόπουλου» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα, εκδ. Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας & εκδ. Αλφειός, 2009, 181-204 Π. Χ. Κουμάντος, Το εργατικό- Συνδικαλιστικό Κίνημα Καλαμάτας (19001960), Καλαμάτα, 1997 Φ. Κουτσούκου, «Η Γερμανική Ακαδημία και η ιδέα εξαγωγής πολιτισμού: Το παράρτημα της Καλαμάτας κατά τη δεκετία του ΄30» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα, εκδ. Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας & εκδ. Αλφειός, 2009, 303-318

531

 

   

 

   

       

Δ. Κυριαζής (Αστραπόγιαννος), Η δεκαετία που συγκλόνισε τη χώρα. Πόλεμος-Κατοχή-Εθνική Αντίσταση-Εμφύλιος, Αθήνα, εκδ. Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος, 2002 Μ. Π. Λυμπεράτος. «Τα Γερμανικά Αντίποινα, τα Τάγματα Ασφαλείας κι ο ΕΛΑΣ: Η περίπτωση της Κεντρικής και Νότιας Πελοποννήσου στην Κατοχή» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα, εκδ. Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας & εκδ. Αλφειός, 2009, 61102 Ν. Μαραγκός, Αδικαίωτη θυσία. Αλέκος Τσουκόπουλος, οι Σύντροφοί του, η Εποχή τους. Αλβανία-ΕΛΑΣ-Δημοκρατικός Στρατός, Αθήνα, Αλφειός, 2002 Γ. Μαύρος, «Έρευνα για τον Εμφύλιο στην Πελ/σο», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία ετών 1988-1989 Δ. Μίχος, «Το αντάρτικο στο Μωρηά», Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως, τχ 4,5-6,7-8,10-11, 1958-1959 Ν. Μπάλτα, «Τότε με τα “Χίτικα” δεν κόταγες να πεις ούτε τ’ όνομά σου» στο Η. Νικολακόπουλος-Ά. Ρήγος-Γρ. Ψαλίδας (επ.), Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Φεβρουάριος 1945- Αύγουστος 1949, Αθήνα, Θεμέλιο, 2002, 176187 Αρ. Μπουλούκος, «Η Εθνική Αντίσταση στην Πελ/σο», Εθνικός Κήρυξ, 3-7 Δεκεμβρίου 1961 Κ. Μπρέγιαννη, «Οικονομία και Κοινωνία στη Νότια Πελοπόννησο: Το δίκτυο Αγροτικής Πίστης στη δεκαετία του 30» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα, εκδ. Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας & εκδ. Αλφειός, 2009, 103-126 Κ. Μπρούσαλης, Οι ανυπόταχτοι. Το δεύτερο αντάρτικο στην Πελοπόννησο, Αθήνα, Παρασκήνιο, 2008 Κ. Μπρούσαλης, Η Πελ/σος στο Πρώτο Αντάρτικο 1941-1945, Αθήνα, Επικαιρότητα, 19972 Θ. Νίκας, Ο Άρης στο Μοριά, Ιστορικές Μνήμες και Μαρτυρίες, Αθήνα, Αιολίς, 2001 Γ. Νικητόπουλος, «Δωσίλογοι στην Πελοπόννησο: Οι διώξεις του 19451946-Το παράδειγμα της Πάτρας» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα, εκδ. Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας & εκδ. Αλφειός, 2009, 157-178 Δ. Παλαιολογόπουλος, Από την Αργαλαστή Πηλίου στο Καρδαρίτσι Γορτυνίας. Βάγιος Βαϊτσης, το χρονικό ενός αγωνιστή, Αθήνα, Παρασκήνιο, 2006 Γ. Παναγιωτόπουλος Χρυσοβίτης, Αντίλαλοι μιας εποχής. Αφηγήσεις πεζές και εμμέτρες ενός αντάρτη δικηγόρου, Καλαμάτα, 1986 Κ. Παπακόγκος [επιμ), Αρχείο Πέρσον, Αθήνα, Παπαζήσης, 1977 Η. Παπαστεριόπουλος, «Ο ρόλος των Άγγλων στο Μωρηά στην περίοδο της Κατοχής», Ιστορικά δοκίμια σε νεοελληνικά θέματα, Δ’, 139-173 Η. Παπαστεριόπουλος, Ο παράνομος τύπος στο Μωρηά στα χρόνια της Κατοχής 1941-1949, Αθήνα, 1976 Σ. Περράκης, Φαντάσματα του εμφύλιου. Πλάκα Αργολίδας, 1943-1944, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2010 Πεπραγμένα Συλλόγου προς Διάδοσιν των Γραμμάτων, Καλαμάτα, 1948 Γ. Πετρόπουλος, «Διαστάσεις του Μνημονικού Λόγου των Ταγμάτων Ασφαλείας» στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν-Τ. Βερβενιώτη- Ευ. Βουτυρά- Β. Δαλκαβούκης-Κ. Μπάδα, Μνήμες και Λήθη του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2008, 223-238

532

 



 

Χ. Ρέππας, «Εικόνες από τον τραγικό εμφύλιο. Η κατάθεση ενός αυτόμολου αντάρτη», Μεσσηνιακό Ημερολόγιο, τ. 4, 2010, 255-272 Ν. Σερεμετάκη, «Όσο Διαρκεί ο Πόνος: Η Αντιφώνηση του Θανάτου και η Ισχύς των Γυναικών στη Νότια Ελλάδα» στο Κ. Ν. Σερεμετάκη, Διασχίζοντας το Σώμα. Πολιτισμός, Ιστορία και Φύλο στην Ελλάδα, Αθήνα, εκδ. Α. Α. Λιβάνη, 1996, 137-172 Α. Σκούρα, Από την Κατοχή στον Εμφύλιο, Σεπτέμβριος 1944- Μάρτιος 1946. Η περίπτωση της Μεσσηνίας μέσα από τον Τύπο και τα Πρακτικά των δικών δοσίλογων 1945-1953, Διπλωματική εργασία στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, ΕΚΠΑ, Αθήνα, 2010 Χ. Δ. Σωφρονάς, Ένας Μακρονησιώτης θυμάται (1940-1950), Καλαμάτα, 2007 E. Horlington, Tell them we were here, Athens, ed. Don West, 1994 4.3. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΝΗ

     

           

Α. Αντωνακέας, Συμμοριτοπόλεμος με επιδρομή μισθοφόρων του Σλαυισμού διά την υποδούλωσιν της Μακεδονίας/ κι όχι εμφύλιος πόλεμος, Αθήνα, Νέα Θέσις, 1993 Δ. Βαγιακάκος, Οι μανιάται της Κορσικής, Αθήναι 1978 Ι. Α, Βερνάρδος, Δαβάκης- Πίνδος. Η δράσις του Συνταγματάρχου Κ. Δαβάκη κατά τη μάχη της Πίνδου, Αθήνα, Λόγχη, 2008 Κ. Ν. Βουγιουκλάκης, Αναμνήσεις από την Εθνική Αντίσταση στη Λακωνία, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2003 Γ. Α. Γιαννακάκου- Ραζέλου, Οι εθελοντικοί αγώνες της Μάνης διά την ελευθερίαν (1840-1940), Αθήναι, 1950 Κ. Γιαξόγλου, «Προς τη μνημειοποίηση των μανιάτικων μοιρολογιών: με αφορμή μια χειρόγραφη συλλογή μανιάτικων μοιρολογιών (1930-1935)» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα, εκδ. Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας & εκδ. Αλφειός, 2009, 239-260 Π. Καλονάρος, Μάνη, Αθήνα, εκδ. Π. Πατσιλινάκος, 1981 Κ. Κάσσης, Ιστορία της Μάνης, Αθήνα, 1977 Κ. Κάσσης, Λαογραφία της Μάνης. (Α) Υλική Ζωή, Αθήνα, 1980 Ν. Θ. Κατσικάρος, Η βεντέτα στη Μάνη, Αθήναι, 1933 Γρ. Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία και τους γύρω νομούς, Καλαμάτα, 1984 Γρ. Μπαρμπαγιάννης Σπανάκος, Δυο ανέκδοτες κωμωδίες για το θέατρο του βουνού, εκδ. Ιχώρ, 1988, (αυτοτελής έκδοση, αντίτ. 750) Θ. Π. Μπρεδήμας, Μεσσήνιοι και Μανιάτες οι πρώτοι μετανάστες στην Αμερική (1767-1913), Καλαμάτα, Εκδόσεις Μεσσηνιακός Λόγος, τ. Α΄, 2003 Α. Πετρουλέας, Αναίμακτη Ανακομιδή, ποιητική συλλογή, Αθήνα, Εριφύλη, 1999 Α. Πετρουλέας, Μετεμφύλια, ποιητική συλλογή, Αθήνα, Εριφύλη, 2008 Γ. Ρουμελιώτης, Λάκωνες Αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, Αθήνα, Εκδ. Σόκολη, 1988 Π. Φέρμορ, Μάνη, Αθήνα, Κέδρος, 200211 M. Wagsstaff, Vendetta, War and Society in the Morphogenesis of Rural Settlements in the Mani, Greece, Estrato dagli Atti del Convegno Internationale “I Paesaggi Rurali Europei”, Perugia, Maggio, 517-520 533

534

ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ΚΑΡΑΚΑΤΣΙΑΝΗΣ

Η ΜΑΝΗ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΤΟΧΗ, ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

Διδακτορική διατριβή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστήμιο Αθηνών

Συμβουλευτική επιτροπή Αντώνης Λιάκος Χάγκεν Φλάισερ Ρίκη βαν Μπούσχοτεν

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α 1 : ΠΡΟΦΟΡΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α 2 : ΑΡΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΧΡΗΣΗΣ

ΑΘΗΝΑ 2010

Πριν παραθέσουμε τα στοιχεία που καταγράψαμε από τις προφορικές μας αφηγήσεις ζωής, είναι απαραίτητο να θέσουμε υπόψη του αναγνωστικού κοινού κάποια βασικά στοιχεία, τα οποία μας απασχόλησαν και συνέβαλαν στην αξιοποίηση για την παρούσα έρευνα όλων των μαρτυριών μας, που συλλέχθηκαν την 3ετία 20042007. Αυτά τα στοιχεία, εντέλει, υπήρξαν σημαντικά τόσο για τη μορφή της εργασίας μας όσο και για την (ανα) διαμόρφωση των σχέσεών μας με τους συνομιλητές μας και τη δημιουργία μιας εκάστοτε νέας μορφής κοινωνικής πραγματικότητας τόσο για εμάς όσο και για τον εκάστοτε συνομιλητή. Είχαμε εξαρχής υπόψη μας, όταν ξεκινούσαμε τη γνωριμία με τους συνομιλητές μας, ότι η συζήτηση μ’ αυτούς δημιουργεί τόσο μια νέα κοινωνική πραγματικότητα, που δομείται στη σχέση ερευνητή/αφηγητή, όσο και μια νέα κατασκευή της συνειδητοποιημένης ιστορικής αλήθειας, όπως προκύπτει αφενός από την αφήγηση κι αφετέρου από τα κοινωνικά αποτελέσματα, που αυτή αφήνει μετά το πέρας της. Ωστόσο, επειδή τα διττά αποτελέσματα δεν φανερώνονται απτά στα κοινωνικά υποκείμενα, αλλά επιδρούν αργά, ώσπου να συνειδητοποιηθούν ή να γίνουν αντιληπτά ως νέα κοινωνική πραγματικότητα, η διαδικασία της σχέσης ερευνητή/ αφηγητή πρώτα- πρώτα γίνεται αντιληπτή στο συναισθηματικό πεδίο της. Η εκάστοτε συνάντηση με καθέναν από τους αφηγητές μας δημιούργησε μια απρόβλεπτη σχέση, μια δυναμική διαλεκτική μαζί τους. Αυτή η σχέση αρχικά ψηλαφήθηκε στο συναισθηματικό πεδίο. Από την πρώτη συνάντηση και τα αμήχανα πρώτα στάδια, τη συνομιλία των εκφράσεων του σώματος έως και την ανάκληση γεγονότων του παρελθόντος από τη μνήμη και το συνακόλουθο πόνο για το χαμό του πατέρα, για την αρπακτική βορά των μελών του σώματος της μητέρας, για την εξομολογητική επίταση της πράξης του φόνου ή την υπερφίαλη παραδοχή αφανισμού του αντίπαλου «εχθρού» και την ακουστική χροιά τρόμου στις γυναικείες αναστοχαστικές αφηγήσεις αυτό που προέκυψε ήταν η κατασκευή μιας νέας πολιτισμικής κατάστασης με φορέα τη μνήμη. Η μνήμη λοιπόν πρώτα πρώτα ενσάρκωνε συναισθήματα. Όμως τα συναισθήματα αυτά, που δημιουργούσαν διαλεκτικά μια κατάσταση αυτόσυνειδητοποίησης τόσο στον ερευνητή όσο και στον αφηγητή, είχαν αρχικά έναν σκόπελο να ξεπεράσουν. Αυτός είχε να κάνει με την υφή της διαλεκτικής αυτής. Επρόκειτο για μια υφή, που έπρεπε να διανύσει δρόμους, ώσπου να καταστεί παραγωγική. Κι αυτό, γιατί φαινομενικά στη συναντησιακή σχέση ερευνητή/αφηγητή εκφράζονταν δυο διαφορετική κόσμοι. Ο «έξω» κόσμος, ο εξωμανιάτικος ηγεμονικός κόσμος της παρουσίας του «δασκάλου», που στην α-κρατική πολιτισμική i

συγκρότηση της Μάνης εξέφραζε την επίσημη Πολιτεία, ερχόταν σε άμεση βιωματική σχέση με το «μέσα», με την ανάκληση της μνήμης γεγονότων μανιατών, που φιλτράρονταν κι ανακατασκευάζονταν με πυρήνα την κοινή ουσία του μανιάτη. Πώς μπορούσε να εξομαλυνθεί η δυναμική αυτή διαλεκτική; Όπως η γνωριμία μαλακώνει την προκατάληψη για το αισχύλειο δράμα, έτσι κι η ιστορική αναγκαιότητα της σχέσης του τοπικού με το κεντρικό ξεπερνούν την αμηχανία αυτή, κατασκευάζοντας κοινούς συναισθηματικούς θύλακες, πέρα από το ίδιο το γεγονός ότι ακόμα κι όταν ακούει κανείς, ενεργά αναπαράγει το λόγο του αφηγητή. Οι θύλακες αυτοί, ηθικές, εννοιολογικές και ιδεολογικές κατασκευές, που ωθούν το άτομο σε μια δυναμική σχέση με την κοινωνική ομάδα, αλληλόδρασαν δυναμικά στην περίπτωσή μας1. Με τη χρήση ενός ερωτηματολογίου ως αρχικού επικοινωνιακού μέσου, την αίσθηση της συμμετοχής στα δραματικά γεγονότα του άλλου, τη διαδικασία της εν-συναίσθησης, με την οποία το δρων υποκείμενο φαντασιακά έρχεται στη θέση του άλλου τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, η διαλεκτική σχέση αυτή αποκτούσε μια διαδικασία δημιουργικής συναίνεσης, σε σημείο που θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνέβαλε στη συγκρότηση μιας «συναφήγησης»2 διττής οπτικής: αφενός αποδοχής μας της τραγικότητας πολλών από τους αφηγητές μας, πράγμα που διευκόλυνε την ψυχική τους έκθεση απέναντί μας, κι αφετέρου ασύνειδης επιβολής του ηγεμονικού μηχανισμού, που εκφράζαμε, στον τρόπο αναστοχασμού πολλών αφηγητών. Έτσι το αποτέλεσμα της αφήγησης διαμόρφωνε την πολιτισμική κατασκευή μιας νέας πραγματικότητας, που επηρέαζε και τους δυο διαλεγόμενους. Αυτή η δυναμική πολιτισμική κατασκευή συχνά έπαιρνε τη μορφή διεκδίκησης για τη δημιουργίας μιας νέας αλήθειας. Σ’ αυτό συνέβαλαν η αίσθηση της αδικίας προς την εξουσία των περισσότερων αφηγητών, η συγκινησιακή δυναμική τους, τα έντονα εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία κατά την αφήγησή τους, η αίσθηση στον ερευνητή της ψυχικής τους ταραχής, η δεκτικότητα της προσληπτικότητας αυτού, όπως κι σύμπλεξη της παρελθοντικής αφήγησης με την παρούσα στιγμή της αφήγησης, η οποία μαζί με την αποθήκευση είναι πράγματα συνυφασμένα με την προφορική ιστορία. 1

C. Lutz- G. White, “The Anthropology of Emotions”, Annual Review of Anthropology 15 (1986). Για το γενικότερο πλέγμα της συζήτησης αυτής βλέπε N. Σερεμετάκη, «Όσο διαρκεί ο πόνος: Η αντιφώνηση του θανάτου και η ισχύς των γυναικών στη νότια Ελλάδα» στο Ν. Σερεμετάκη, Διασχίζοντας το σώμα. Πολιτισμός, Ιστορία και Φύλο στην Ελλάδα, Αθήνα, Α. Α Λιβάνης, 1996, 141142 2 Για τον όρο βλέπε D. Brenneis, “Performing Passion: Aesthetics and Politics in an Occasionally Egalitarian Community” American Ethnologist, 14 (2), 1987

ii

Οι παραπάνω επισημάνσεις κατά τη διάρκεια των συναντήσεών μας ήρθαν να συνδεθούν με έναν βασικό τρόπο ύπαρξης και συγκρότησης της μανιάτικης φύσης, όπως αυτή συνυφάνθηκε στο πλαίσιο του φυλετικού τους τρόπου διαβίωσης κι αίσθησης του κόσμου και των μηνυμάτων του. Για τη μανιάτικη αντίληψη ο τρόπος κοινωνικής νομιμοποίησης στον εθιμικό δικαιϊκό και αναπαραγωγής σκέψεων και πεποιθήσεων στον κόσμο δεν επισυμβαίνει με τον αφηγηματικό λόγο, αλλά λαμβάνει χώρα με τη μορφή της αντιφώνησης με τρόπο τελετουργικό3. Στην περίπτωσή μας η αντιφώνηση αποτέλεσε μια προκαθορισμένη στρατηγική για συλλογή της μαρτυρίας, συμμετοχική, αλληλο-δραστική ανάμεσα σε ερευνητή κι αφηγητή. Έτσι η σχέση μετατρέπεται σε άμεση σχέση φίλου/συνομιλητή, οι οποίοι επάνω σε κοινά κι ανθρώπινα δεδομένα, όπως ο πόνος, ο θάνατος, το παρελθόν, η αίσθηση της αδικίας, η (ανα) κατασκευή της αλήθειας, η μνήμη και τα τραύματά της συνδιαλέγονται, συγκροτώντας ποικιλότροπα το νέο κοινωνικό παρόν σε μια περιφερειακή περιοχή, στη νοτιο-ελλαδική Μάνη. Έτσι η «συν-αφήγηση» εμπεριέχει και κάποια από τα τοπικά στοιχεία, αυτά της αντιφωνικής μανιάτικης παράστασης στον τρόπο έκθεσης των μαρτυριών μας, όπου μαρτυρία, ως διττό μήνυμα αποστολέα και δέκτη, για τη μανιάτικη αντίληψη σημαίνει ένα αφηγηματικό τέχνασμα συναισθηματικής διεκδίκησης της αλήθειας. Έτσι, παρόλο που οι επιλεγμένες, από την πληθώρα των ατόμων που συνδιαλεχθήκαμε, μαρτυρίες δίνονται ως αφηγήσεις ζωής , στην πραγματικότητα είναι

αποτέλεσμα

μιας

εσωτερικής

δυναμικής

στη

σχέση

μας

με

τον

αφηγητή/συνομιλητή. Παρουσιάζονται αυτούσια με τα παραγλωσσικά τους στοιχεία και την τοπική διάλεκτο, όπου αυτό είναι δυνατό, έτσι ώστε να επιδέχονται πολλαπλών και δημιουργικών αναγνώσεων από τον εκάστοτε αναγνώστη. Παρόλα αυτά συνιστούν αποτέλεσμα μιας δυναμικής παραστασιακής αντιφώνησης με τον εκάστοτε συνομιλητή, μιας διαλεκτικής, η οποία είναι σίγουρο ότι μας άγγιξε ψυχικά, προκαλώντας μας το «ρίγος» του βιώματος και της αμεσότητας από τη συνάντησή μας μαζί του. Πέρα από αυτή την οργανικά δυναμική συναντησιακή σχέση, που ανέδειξε η γνωριμία

μας

με

τους

«συ-αφηγητές»

μας

μπορούμε

να

επισημάνουμε

πραγματολογικά και κάποιες βασικές συνισταμένες σημείων/στοιχείων, οι οποίες εκμαιεύτηκαν από το παράρτημα αυτό. 3

Για τον όρο και τη σημασία του στη Μάνη βλέπε Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη…….., 201-203, 207-214, 234-236, 239-240, 278, 379-381

iii

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΠΡΟΦΟΡΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΑ 1: (στρατηγού ε.α. Π. Μ., δικαζόμενου από το ανταρτοδικείο «ελεύθερου συγκροτήματος Ταϋγέτου» στη Δήμιοβα σε ηλικία 16 χρονών, 4-7-2004)1 «………Πήγαινα στην Ε΄ Γυμνασίου κι είχα ήδη κάνει μια ενέργεια εναντίον των ανταρτών, ελευθερώνοντας την αδελφή μου, παντρεύοντάς τη και στέλνοντάς στο εξωτερικό. Είχα πάρει ένα γράμμα από τον κουνιάδο μου, Ξανθάκη εξ αγχιστείας συγγενή με τον Ψαρέα, όπου η δράση μου γινόταν φανερή, αφού αναφερόταν το ξενοδοχείο «Λευκός Οίκος» (απέναντι από το σταθμό Καλαμάτας), των Ξανθακέων, από τα πιο γνωστά σημεία αντιεαμισμού, κι άλλα. Το γράμμα πριν μου φτάσει είχε ανοιχτεί από έναν συγγενή μου αντάρτη. Όταν μου το έδωσε, με ρώτησε τι έλεγε κι από το ύφος του κατάλαβα ότι το είχε διαβάσει. Καθώς όλοι οι Μαντακαίοι υπήρξαν στρατιωτικοί κι όταν φανερώθηκε ότι το γράμμα αφορούσε εμένα, παραπέμφθηκα στο ανταρτοδικείο. Στο δρόμο για τη Δήμιοβα, γεμάτος λουθηνάρια, σταφυλόκοκκους δηλαδή, τρίτη μορφή ψώρας, περιγελιόμουν, βριζόμουν, αλλά δεν με χτύπησαν, αυτό οφείλω να το πω. Δικάστηκα στη Δήμιοβα. Δικαστές μου ήταν ο καπετάν- Καραμούζης κι ο Σφακιανός. Στην απολογία μου, αφού τόνισα ότι με έβαλαν να απαγγείλω Βάρναλη, να γίνω καραγκίοζης κι άλλα, εγώ ποτέ δεν σήκωσα όπλο εναντίον των αγωνιστών. Πώς, αν θέλουν να πιστεύουν ότι είναι πατριώτες, θα με καταδίκαζαν, μόνο και μόνο επειδή οι Μαντακαίοι ήταν στρατιωτικοί; Ο καπετάν- Καραμούζης αισθάνθηκε έκπληξη και δήλωσε ότι τέτοιους νέους θέλει για την ΕΠΟΝ. Ο Σφακιανός δυσφορούσε και του το έλεγε. Ήμασταν φυλακισμένοι γύρω στους 30. Δεν καταδικάστηκαν 3. Ένας Ιταλός λιποτάκτης, που έπρεπε να δουν αν ήταν αληθινός λιποτάκτης ή κατάσκοπος, μια πόρνη, που δούλευε στο καμπαρέ του Δεληγιάννη στην Καλαμάτα κι είχε δεσμό με έναν αντάρτη, «παρεμποδίζοντάς τον» στην άσκηση των καθηκόντων του κι εγώ. Κοιμόμασταν κι οι τρεις σ’ ένα στρώμα γεμάτο ψείρες. Την είχαμε την Ελένη σαν αδελφή μας. Και τους δυο κάποια στιγμή τους πήρανε. Τους έχασα. Δεν τους ξαναείδα. Εμένα με άφησαν, αλλά δόθηκε εντολή να μη με αφήσουν προς τη γέφυρα του Κοσκάραγα, όπου ήταν το Γερμανικό Φρουραρχείο. Εγώ παρατηρούσα ότι με πήγαιναν προς την κατεύθυνση του Γερμανικού Φρουραρχείου. Μάλιστα σε μια στάση ένας αντάρτης έστρεφε την καραμπίνα του προς τα εμένα και του έλεγα: « Ε, αγωνιστή, σιγά. Αν θες να βαρέσεις, βάρα». Η απάντησή του ήταν: «Δεν έχω τέτοια εντολή. Μη φοβάσαι. Αν ήθελα να το κάνω, θα το έκανα. Ένας παραπάνω δεν σημαίνει τίποτα για εμένα». Μου είπαν να φύγω, αλλά, επειδή φοβόμουν πισώπλατο χτύπημά τους, τους είπα να φύγουν πρώτα αυτοί. Μόλις έφυγαν, εγώ δεν ακολούθησα την πορεία, στην οποία με είχαν οδηγήσει. Έκανα τον κύκλο, περπάτησα μέσα από τη λαγκάδα και βγήκα από τη Σαϊδόνα, το κέντρο των ανταρτών, στην Καστάνια. Στο χωριό μου, δεν με πίστευαν, και λόγω του παρελθόντος μου, που είχα απαγάγει την αδελφή μου, ότι είχα αθωωθεί από το ανταρτοδικείο και μ’ άφησαν να φύγω και να γίνω μέλος της ΕΠΟΝ και με κράτησαν, ώσπου να το επιβεβαιώσουν μ’ έναν σύνδεσμό τους, που θα πήγαινε στη Δήμιοβα».

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 2: (στρατηγού Π. Μ., 25-7-20042) 1

η συνέντευξη αποτελεί τμήμα σημειώσεων πεδίου και επιλέχτηκε να δοθεί, καθώς κρίθηκε ότι έχει να προσφέρει σημαντικά κάτι νέο στο υλικό για την περίοδο, που μας απασχολεί. Το μορφωτικό επίπεδο του πληροφορητή είναι αρκετά υψηλό, ενώ η κοινωνική του θέση αρκετά υψηλή για την οικογενειοκρατική ισχύ της φυλετικής μανιάτικης κοινωνίας 2

“…….o Πάνος Κατσαρέας ήταν λοχαγός του στρατού, στρατιωτικός σοβαρός. Για τη δολοφονία του λέχθηκε επίσημα ότι σκοτώθηκε από αντάρτες σε ενέδρα. Αλλά τον σκότωσαν ο Μπογέας κι ο Γκλεζάκος. Αυτοί παραφύλαγαν τάχα για τον Ξυδέα. Τέτοια μπερδέματα γίνονταν διαρκώς κι αναμειγνύονταν με τη «χωσιά», κλασική στη Μάνη. …..Ο Κατσαρέας ήταν αρχηγός αρχικά ομάδας μεσομανιατών αξιωματικών, που ανέλαβε να τριγυρνά στα χωριά για να τα ασφαλίσει από επιθέσεις κι άλλες ενέργειες ελασιτών…… Το ξεκίνημα των ομάδων των μεταγενέστερων ταγμάτων ασφαλείας έγινε το 1943, όταν πολλοί, επειδή τους κλάπησαν πράγματα ή θεώρησαν ότι προσβλήθηκαν ή αδικήθηκαν από τους αριστερούς, μαζεύτηκαν στην Καλαμάτα, οπλίστηκαν από τους Γερμανούς και εξορμούσαν αυτοί πρωταρχικά στα χωριά της μεσσηνιακής Μάνης κι ακολουθούσαν οι Γερμανοί. Ήταν τα δημοτικά τάγματα. Δεν ήθελαν αυτά να φαίνονται ότι εξορμούσαν μαζί με τους Γερμανούς. Πολλές φορές μεταμφιέζονταν σε Ιταλούς και Γερμανούς, όταν αυτοί εξορμούσαν. Στόχος των εξορμήσεών τους ήταν να ξαναπάρουν, και με κλοπή- δεν τους ένοιαζε-, πίσω ό, τι είχαν χάσει.» ΜΑΡΤΥΡΙΑ 3: ( Π. Μ.,31-7-20043) “…….Από το 1943 κι ύστερα άρχισε να τελειώνει η βεντέτα στη Μάνη. Κι αυτό, γιατί πολλοί που βρίσκονταν σε βεντέτα προγονικά, βρέθηκαν να πολεμούν στο ίδιο στρατόπεδο από την έναρξη του εμφύλιου. Κι έτσι άρχισε να εξασθενεί η βεντέτα…..»

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 4 (Ν. Γ, ετών 79, Οίτυλο, 11-11-20044) “…….Εγώ έζησα όλα τα φοβερά εκείνα χρόνια. Ήταν φοβερά, γιατί υπήρξε μεγάλη σφαγή. Κι όχι μόνο στο Οίτυλο, αλλά σε όλα τα χωριά. Κατέληξα να πιστεύω ότι τελικά εδώ στην περιοχή μας οι σφαγές δεν ήταν αποτέλεσμα της πίστης σε ιδεολογίες. Ήταν ξεκαθάρισμα λογαριασμών, προσωπικών υποθέσεων, συνέχεια βεντετών. Άλλωστε ο καθένας άλλαζε εύκολα ομάδα και στρατόπεδο….. Ναι, το σχολείο της Αρεόπολης υπήρξε κάτι σαν φρουραρχείο, στρατόπεδο».

2

η συνέντευξη αποτελεί τμήμα σημειώσεων πεδίου κι αυτή η συνέντευξη αποτελεί τμήμα σημειώσεων πεδίου 4 κι αυτή η συνέντευξη αποτελεί τμήμα σημειώσεων πεδίου από ηλικιωμένο πληροφορητή σημαντικής οικογένειας του Οιτύλου 3

3

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 5 (συνέντευξη σημειώσεων Γρηγορίου Ταβουλάρη, ετών 82, Αρεόπολη 18-11-2004 και 20-1-20055) “…….Εγώ ήμουν ελεύθερος σκοπευτής κι ήμουν υπεύθυνος για το πολυβόλο, που το είχαμε εγκαταστήσει στο λόφο, καθώς ήμουν ικανότατος στο σημάδι.. Ο Παυλάκος, ο Γερακάρης κι ο Μπογέας υπήρξαν ομαδάρχες του Κατσαρέα. Μετά τη δολοφονία του υπήρξε δυσκολία στο ποιος θα αναλάβει τον επίσημο έλεγχο των ομάδων. Η σκέψη ήταν να αναλάβει κάποιος αξιωματικός. Άλλά δεν δέχονταν οι ομαδάρχες. Αυτοί ήθελαν να είναι ελεύθεροι να κλέβουν, να αρπάζουν, να γαμάνε, να σκοτώνουν. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο ανώτατος αξιωματικός Κοτσάκος τους έπεισε να δεχτούν να τεθούν υπό τον έλεγχο κάποιου προσώπου αξιόπιστου υπό την απειλή της διάλυσής τους. Έτσι συμφώνησαν να υπάρξει αρχηγός αυτών των ομάδων ο γιατρός Κυριακόγγωνας από το Γύθειο….. Πώς ήταν δυνατό να γίνει αρχηγός ο Γερακάρης; Ήταν τότε 21 χρονών, δηλαδή αρκετά μικρός για την αρχηγία. Το ίδιο ισχύει και για τον Παυλάκο, μια και αυτός ήταν πολύ νέος… Ο αδελφός μου σκοτώθηκε στην Αγχίαλο. Ήρθαν να πάρουν τον πατέρα μου στο χίτικο. Ήταν ένας ξάδελφός μου διμοιρίτης στο Γερακάρη. Ο πατέρας μου δεν μπορούσε να πάει. Είχε χασαποταβέρνα, χασάπικο κι είχε πολλές γυναίκες, γυναίκα και κόρες, να θρέψει. Είπαν να πάρουμε τότε το Γρηγόρη. Ήμουν μικρός. Ο πατέρας μου δεν ήθελε. Εγώ ήθελα να πάω. Δεν ήθελα να μείνω στο χωριό και να πηγαίνω για τα βόδια. Ήθελα να φύγω να πάρω στο βουνό τον αέρα μου. Εγώ δεν έδινα λογαριασμό. Ήμουν πολύ καλός στο σημάδι. Χειριζόμουν το οπλοπολυβόλο. Αυτό έπρεπε να το παίρνουν όλοι με τη σειρά. Εγώ όποτε ήθελα, έπαιρνα το βενζινόπλοιο με διαταγή και πήγαινα στην Αρεόπολη, πες ότι ήθελα να δω τη μάνα μου. Έφυγα από το χίτικο, όταν κατέβηκε η ΙΧ Μεραρχία. Είχα έναν συγγενή μου στο στρατό και παρουσιάστηκα και υπηρέτησα. Θέλω να πω κι αυτό είναι πολύ βαθύ να το καταλάβει κανείς ότι ο καλύτερος από όσους έλαβαν μέρος στο αντάρτικο και στο χίτικο είχε ή …ή σκοτώσει τη μάνα του, τρόπος του λέγειν δηλαδή. Βέβαια δεν ήμασταν όλοι έτσι. Αλλά αν στους 100 έτσι ήταν οι 30 η μπάλα μας έπιανε όλους μια και όταν ο ποντικός κάνει κάτι το έκαναν όλα τα ποντίκια. Πήγα και στην ομάδα του Μπογέα, αλλά δεν μου άρεσε η ποιότητα των ανθρώπων. Η κατάσταση ήταν πολύπλοκη τότε, μπερδεμένη. Εγώ ο ίδιος διαφωνούσα με τις τακτικές να πειράζουν τους κρατούμενους. Οι κρατούμενοι ήταν συγγενείς ανταρτών. Τις γυναίκες, τις πείραζαν. Εμένα δεν μου άρεσαν αυτά. Πολεμούσα σε μάχες, πώς να εκδικηθώ το αίμα του αδελφού μου, πειράζοντας κρατούμενους; Η βάση ήταν στη Σελινίτσα, στο Καλέντζι, τον πύργο στη Σελινίτσα. Ο Γερακάρης δεν μπορούσε να αντιδράσει στις πράξεις αυτές, γιατί φοβόταν μήπως οι διμοιρίτες έκαναν κίνημα. Αυτοί δεν υπολόγιζαν κανέναν. Εξάλλου δεν μπορούσε να τα ελέγχει όλα. Ένα γεγονός που με πείραξε προσωπικά και αποδείκνυε το κλίμα ήταν το εξής: Ένας είπε ότι άμα γίνει κάτι οι μεγάλοι θα φύγουν με τις βενζινακάτους, που φύλαγαν στη Σελινίτσα, αν οι αντάρτες επιτεθούν κι οι υπόλοιποι θα μείνουν και θα διαλυθούν από τους αντάρτες. Κι αυτό, γιατί ο Γερακάρης ήθελε πάντα να υπάρχουν δυο βενζινάκατοι στη Σελινίτσα σε κατάσταση ανάγκης, αν γινόταν κάτι. Αυτές πήγαιναν στην Καλαμάτα δρομολόγιο κι ο Γερακάρης ήθελε να κανονίζουν τα δρομολόγια έτσι, ώστε πάντα να υπάρχουν στη Σελινίτσα, δηλαδή όταν μερικές ήταν Καλαμάτα, οι υπόλοιπες να ήταν Σελινίτσα. Οι κουβέντες αυτές έφτασαν στα αυτιά του Γερακάρη μέσω ρουφιάνων. Το πρωί στην αναφορά έβγαλε λοιπόν έξω δυο Παπαδοθωμάδες και τους είπε ότι αυτά που είπαν δημιουργούν άσχημες εντυπώσεις στην ομάδα. Και για παραδειγματισμό έβγαλε το όπλο 5

ο πληροφορητής ανήκε στις ομάδες ΕΑΟΚ κι όντας τότε νέος θυμάται πολλά γεγονότα από κριτική πολιτική σκοπιά 4

του και τους σκότωσε εν ψυχρώ. Δεν μπορούσε κανείς να αντιδράσει, επειδή είχε ακολούθους ως φρουρά που τον φύλαγε. Με τον Παυλάκο και τους άλλους αναγκαστικά αλληλοβοηθούνταν καθώς αν δεν πήγαινε ο ένας για βοήθεια θα είχε αντίποινα κι ούτε θα τον βοηθούσε κανείς σε άλλη περίπτωση. Εγώ ήμουν διμοιρίτης σε έναν Νικολαρέα, από την Πολιάνα. Καλό παιδί ήταν ,κάπνιζε πολύ, είχε προβλήματα με τη γυναίκα του, επειδή διαρκώς χώριζε μαζί της. Ο Κώστας ο Μπαθρέλλος ήταν σκληρός και δεν υπολόγιζε κανέναν. Βρισκόταν με την ομάδα του, που την αποτελούσαν πολλοί μανιάτες συγγενείς του, στην περιοχή της Σκάλας. Η Σκάλα ήταν εύφορη περιοχή. Ο Μπαθρέλλος εκεί μάζευε φόρους και κρατούσε τα χρήματα. Οι άλλοι αρχηγοί διαμαρτυρήθηκαν ότι αυτός έβγαζε πολλά χρήματα και αυτοί, που τα συγκροτήματά τους ήταν σε πιο άγονες περιοχές, δεν έβγαζαν πολλά χρήματα. Μαζεύτηκαν λοιπόν και με τον Κυριακόγγωνα πήγαν να τον συναντήσουν. Είχαν μαζί τους μια τυπική μικρή φρουρά για σωματοφύλακες. Τον συνάντησαν σε ένα καφενείο. Αυτός τους οδήγησε μέσα στο καφενείο, το οποίο ωστόσο το έλεγχαν από έξω οι άνθρωποί του. Κατά τη συζήτηση του είπαν να γίνει μοιρασιά των κερδών από τους φόρους στη Σκάλα, γιατί αυτό ήταν δίκαιο ή η ομάδα του Μπαθρέλλου να αλλάξει περιοχή δράσης και να έρθει στη Σκάλα μια άλλη ομάδα, ώστε να καρπούται κι αυτή τα κέρδη των φόρων από την εύφορη αυτή περιοχή. Ο Μπαθρέλλος δεν το δέχτηκε και αρνήθηκε. Ο Γερακάρης μάλιστα του είπε: «Είσαι κλέφτης». Κι αμέσως ο Μπαθρέλλος έβγαλε το όπλο του, του το κόλλησε στο μέτωπο και πήγε να τον πυροβολήσει. Στάθηκε τότε ο γιατρός και τράβηξε το όπλο του Μπαθρέλλου προς τα πάνω και η σφαίρα χτύπησε στο ταβάνι. Αμέσως οι άνδρες του Μπαθρέλλου από τα παράθυρα του καφενείου επενέβησαν και ζήτησαν από όλους να ακινητοποιηθούν, ακινητοποιώντας και τη μικρή σωματοφυλακή των άλλων ομαδαρχών. Μετά έβγαλε έναν έναν από αυτούς έξω και τους είπε να φύγουν. Ο ίδιος ο Μπαθρέλλος προχώρησε για να παραδοθεί στη Σπάρτη από το Δαφνί μέσα από κάτι κατσικόδρομους. Του έστησαν όμως ενέδρα οι άλλοι, για να τον συλλάβουν. Περίμεναν να περάσει η εμπροσθοφυλακή πριν επιτεθούν, επειδή νόμιζαν ότι ο Μπαθρέλλος θα βρισκόταν κάπου στη μέση της φάλαγγάς του. Όμως ο Μπαθρέλλος κι οι άλλοι δικοί του βρίσκονταν στην εμπροσθοφυλακή. Έτσι γλίτωσαν τρέχοντας, ενώ οι επιτιθέμενοι φώναζαν ότι θέλουν τον Μπαθρέλλο. Και οι άνδρες της ομάδας αυτού να μην κάνουν κάποια επιθετική ενέργεια. Αυτός πήγε στην Αθήνα. Δεν τους έδωσε τα χρήματα, για να τα μοιραστούν. Από την κατάταξή μου στο στρατό και μετά πήρα μέρος σε ενέργειες για παράδοση των όπλων από κομμουνιστές. Οι κομμουνιστές παρέδιδαν τα όπλα στο στρατό αμέσως και χωρίς φόβο. Δεν το έκαναν όμως αυτό στους χίτες και στη χωροφυλακή. Όταν πηγαίναμε εμείς, ο στρατός, που μας διέκριναν από τον μπερέ μας, δεν προέβαλλαν αντίσταση και μας άφηναν τα όπλα. Πολλές φορές μάλιστα πηγαίναμε και άοπλοι. Δεν είχε ανοίξει μύτη. Ωστόσο πρέπει να πω ότι και οι κομμουνιστές έκαναν αρκετά.»

5

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 6 (Ε. Π., ετών 82, Λέυκτρο, 18-11-20046) “…….Εγώ ήμουν στην ομάδα του Γερακάρη, στη διμοιρία του Λαμπρινέα. Ο Μπογέας, ο Γερακάρης κι ο Παυλάκος ήταν ομαδάρχες του Κατσαρέα. Μετά τη δολοφονία του οι ίδιοι από ομαδάρχες αυτοανακηρύχθηκαν αποσπασματάρχες κι ανέλαβαν να ελέγχουν έναν συγκεκριμένο χώρο. Ο Παυλάκος πήγε στον Πάρνωνα.. Ο Γερακάρης είχε κάποιες επαφές με τους άλλους πρώην ομαδάρχες, αλλά όχι πολλές. Τον Παυλάκο τον θεωρούσε αιμοδιψή. Αντίθετα ο Μπογέας δεν ήθελε να σκοτώνει και γι΄ αυτό είχε πάει στην Παναγία τη Γιάτρισσα…. Ο εμφύλιος στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης είχε πάρα πολύ έντονο το προσωπικό στοιχείο. Υπήρξαν ακρότητες κι από τις δυο πλευρές. Δεν υπήρχε μέση κατάσταση για κανέναν. Έπρεπε να διαλέξεις το ένα ή το άλλο στρατόπεδο αναγκαστικά. Αν κάποιος πληροφοριοδότης, μέλος μιας ομάδας είχε κάποια παλιά προσωπικά με κάποιο πρόσωπο, πολύ εύκολα το κατήγγειλε στους πληροφοριοδότες της άλλης ομάδας «ως κομμουνιστή» για παράδειγμα, οπότε αυτός ή καθαριζόταν ή αναγκαζόταν κι ο ίδιος να ενταχθεί στην αντίπαλη ομάδα για υπεράσπιση του εαυτού του ή προστασία. Πολύ συχνές ήταν οι αλλαγές στρατοπέδων…Χαρακτηριστικό επεισόδιο για μένα ήταν τον Αύγουστο του 1949 στο δεύτερο αντάρτικο. Τότε η ομάδα μας πορευόταν στην περιοχή ανάμεσα από Εξωχώρι και Τσέρια, στο φαράγγι του Βυρού. Από τους πληροφοριοδότες τους οι αντάρτες του Οικονομάκου είχαν πληροφορηθεί τις κινήσεις μας και μας περίμεναν. Ωστόσο από το αντίκρυ βουνό είδαμε να σπινθηροβολεί φλόγα από αναμμένο τσιγάρο κι αλλάξαμε πορεία. Ύστερα από λίγο καιρό, ενώ είχα κατέβει από τα βουνά, ειδοποιήθηκα από τους πληροφοριοδότες μας ότι μια γυναίκα ήθελε να παραδοθεί. Η επικοινωνία με τους αντάρτες των πληροφοριοδοτών γινόταν μέσω σημειωμάτων, που αφήνονταν σε συγκεκριμένα σημεία. Οι πληροφοριοδότες ενημέρωναν για τα σημεία, από τα οποία θα περνούσαν οι αξιωματικοί κι ο στρατός. Ειδοποιήθηκα εγώ και τηλεφώνησα στο Γερακάρη, ο οποίος μου είπε να την κρατήσω. Την κράτησα κι έμαθα ότι ήταν διμοιρίτισσα του Οικονομάκου κι ότι στις 17 Αυγούστου μας περίμεναν περίπου 100 άνδρες. Το τσιγάρο μας είχε σώσει…. Στο πρώτο αντάρτικο αρχηγός των επιχειρήσεων των κομμουνιστών ήταν ο ΑρετάκηςΣφακιανός. Στο δεύτερο κυριαρχούσε στη μεσσηνιακή Μάνη ο Ξυδέας. Η οικογένεια στην αρχή ούτε που είχε σχέση με τον κομμουνισμό. Μετά τα γεγονότα με τους Ιταλούς και την υπόθεση με το Νοέα και την αντίσταση στη Σαϊδόνα ο Ξυδέας πέρασε στους αντάρτες.»

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 7 (Μπεκάκος Νικόλαος, ετών 82, Δρυ 28/9/2004) (η απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη έγινε και με τη βοήθεια της μαθήτριας τότε της Γ’ Λυκείου του Ε. Λ. Αρεόπολης, όπου υπηρετούσα ως καθηγητής, Μπεκάκου Πελαγίας, 15-11-20047) 6

συνέντευξη με επιλεκτικές σημειώσεις πεδίου από εγγράματο και συκροτημένο στη σκέψη ηλικιωμένο της περιοχής με θέση οικογενειακά ισχυρή στην τοπική κοινωνία 7 ο πληροφορητής ανήκε στον ΕΛΑΣ 6

«………Τότε υπήρχαν δυο στρατόπεδα, οι αντάρτες και τα Τάγματα Ασφαλείας. Όταν πρωτοβγήκαν στο βουνό για την απελευθέρωση, ήταν δυο ομάδες, οι οποίες συγκεντρώθηκαν στον Ταϋγετο, οι αντάρτες στο απελευθερωτικό μέτωπο και τα Τάγματα Ασφαλείας. Ήταν δυο παρατάξεις:ο Σφακιανός στο απελευθερωτικό μέτωπο και ο Κατσαρέας στα Τάγματα Ασφαλείας. Όταν στον Ταΰγετο ήταν συγκεντρωμένοι και έκαναν σύσκεψη για να πολεμήσουνε τους Γερμανούς, δεν τα βρήκανε και διασπαστήκανε, οι μεν στο αντάρτικο και οι δε στα Τάγματα Ασφαλείας. Και στην πορεία έγιναν αρχηγοί. Τα τάγματα μένανε στις πόλεις και οι αντάρτες παραμείνανε στο βουνό και γι’ αυτό έγινε και ο εμφύλιος πόλεμος και άρχισαν οι εχθροπραξίες μεταξύ τους. Αναλόγως με τις προτιμήσεις του καθενός φτιάχτηκαν και οι ομάδες με τους όρους, που έθετε ο καθένας. Οι μάχες ήταν: η μάχη της Σελινίτσας, η μάχη στους Γαργαλιάνους, των Καλαμών του Μυστρά,στα Ανώγεια. Αυτές ήταν οι βασικότερες. Μικροσυμπλοκές είχαν γίνει στην Τάραψα, που χτυπήθηκαν και οι Γερμανοί. Μια μάχη είχε γίνει και στο Ταίναρο, στο φάρο, με τους Ιταλούς. Αυτές τις μάχες τις έκανε το αντάρτικο, το ΕΛΑΣ. Στη μάχη των Γαργαλιάνων οι αντάρτες χτύπησαν τα τάγματα ασφαλείας. Επίσης και στη Σελινίτσα και στο Μυστρά και στα Ανώγεια έγινε το ίδιο. Στη Σελινίτσα ήταν καμιά δεκαπενταριά από τους αντάρτες. Από τα Τάγματα Ασφαλειίας δεν ξέρουμε πόσοι ήταν οι νεκροί. Στο Μυστρά παραδοθήκανε μετά από δέκα ώρες αψιμαχιες τα ταγματα ασφαλειας. Στα Ανώγεια δεν θυμάμαι πόσοι νεκροί ήταν αλλά υποχωρήσαμε, διότι ήρθαν ενισχύσεις από τους Γερμανους. Επίσης και στην Καλαμάτα… Στην Καλαμάτα γινόντουσαν ενέδρες, χτύπαγαν και Γερμανούς. Στην Τάραψα έφευγαν για τη Σπάρτη και είχαν στήσει ενέδρα. Οι συγκρούσεις ήταν απομονωμένες, μόνο οι αντάρτες έστηναν ενέδρες. Τα Τάγματα Ασφαλείας έκαναν ενέδρες με Γερμανούς μαζί. Δεν μπορούσε να καθοριστεί ποιος είχε θύματα. Εκτός από τον Κατσαρέα ήταν και άλλοι καπεταναίοι. Και στο αντάρτικο ήταν και άλλοι αξιωματικοί εκτός από το Σφακιανό. Αυτοί οι δυο ήταν οι κυριότεροι. Οι Γερμανοί με τα Τάγματα Ασφαλείας συμφιλιώθηκαν κατά κάποιο τρόπο, είχαν τον ίδιο σκοπό στην αρχή. Και τα Τάγματα Ασφαλείας πήγαιναν για την απελευθέρωση. Η μάχη στο Βουρλά πάνω από τη Σπάρτη, όπου είχε έρθει ο Άρης ο Βελουχιώτης, συγκέντρωσε όλο το αντάρτικο, για να χτυπήσουν το Βουρλά, γιατί είχε αποθήκες γερμανικές. Καταλάβαμε το Βουρλά και αδειάσαμε τις αποθήκες από κει, γλίτωσε ένας αξιωματικός, που πήγε στη Σπάρτη και τον εκτέλεσαν οι Γερμανοί. Έκαναν επίθεση οι Γερμανοί από τη Σπάρτη και υποχωρήσανε, αλλά φορτώσαμε περίπου τριακόσα ζώα, πυρομαχικά, τα οποία ήταν πολυβόλα, όπλα, χειρομβοβίδες, πιστόλια, όλμους, σφαίρες από τις αποθήκες τους. Όταν καταλείφθηκε η Σπάρτη από τον ΕΛΑΣ, φύγανε όλοι οι ταγματασφαλίτες και πήγαν στο νησί, στο Γύθειο και μετά τους πήραν οι εγγλέζοι. Υπήρχαν πολλά γεγονότα, τα οποία ήταν σε περιορισμένη έκθεση κατά κάποιο τρόπο. Ορισμένοι βρήκαν την ευκαιρία να εκδικηθούν για προσωπικούς λόγους και γι’ αυτό χάθηκαν πολλοί άδικα. Τότε υπάρχε μια χαώδης κατάσταση. Τότε δεν υπήρχε ούτε δίκιο, ούτε άδικο. Ο καθένας όπως το έκρινε με τη δική του άποψη ,ο καθένας υποστήριζε την ιδέα του. Ο ένας έλεγε υποστηρίζω τους Γερμανούς, ο άλλος πολεμάω τους Γερμανους. Αυτά τα χρόνια ήταν μια κατάρα, γιατί χάθηκαν άνθρωποι, οικογένειες από τους μεν και από τους δε και από τα δυο τάγματα. Για παράδειγμα ο Παυλάκος όποιον έκρινε εχθρό του τον σκότωνε, χωρίς δικαστήριο, χωρίς τίποτα. Σε όλη τη κατάσταση και οι αντάρτες εκτελούσαν προδότες και τα Τάγματα Ασφαλείας εκτελούσαν, όπως και οι Γερμανοί. Υπήρχαν άνθρωποι, που υποδεικνύανε ποιος ήταν προδότης. Ακόμα όταν ρωτάγανε οι Γερμανοί μπορούσαν να δώσουν κάποιον, γιατί είχαν προσωπικά, όποιον ήθελαν χωρίς να κρίνουν κάτι, χωρίς να σκέφτονται την οικογένεια του άλλου, ήταν ανεξέλεγκτοι και ήταν και ένας ανεξέλεγκτος πόλεμος που ποτέ δεν πρόκειται να φύγει από τη μνήμη μας….. Η μάχη της Σελινίτσας: εκείνη την εποχή είχαν κάνει επιδρομή 16.000 Γερμανοί με Τάγματα Ασφαλείας από όλα τα σημεία του Ταϋγέτου. Εκεί στον Ταϋγετο ήτανε το αντάρτικο του Σφακιανού. Όταν βρεθήκαμε όλο το τάγμα στην κορυφή του Ταϋγέτου, εκεί υπήρχε και ένας ναός. Έγινε σύσκεψη του τάγματος πως να αντιμετωπίσουμε την κατάσταση. Αποφασίστηκε το τάγμα να διαλυθεί σε λόχους, διμοιρίες, ομάδες, για να μπορέσουμε να ξεφύγουμε από το λόχο των Γερμανών. Αυτοί ανεβαίνανε προς τα πάνω

7

και εμείς βρίσκαμε διαδρόμους και βγήκαμε από πίσω τους. Κατεβαίνοντας στη Μηλιά ένας λόχος από τον Ταΰγετο, την Παναγία τη Γιάτρισσα, εκεί βρήκε μια αντίσταση από Τάγματα Ασφαλείας, τα οποία εξουδετερώθηκαν. Πήραμε μια πληροφορία ότι στη Σελινίτσα είναι κάποιος λόχος Ταγμάτων Ασφαλείας. Έπειτα σε όλα τα σημεία είχε διασκορπιστεί το τάγμα. Ήρθαν σε επαφή, πήρανε εντολή από το Σφακιανό όλες οι ομάδες των ανταρτών να βρεθούν πάνω από τη Σελινίτσα. Πρέπει να ήταν Πάσχα. Συγκεντρώθηκε όλο το τάγμα σε όλη την περίμετρο της Σελινίτσας στις πέντε η ώρα το πρωί και μόλις ξημέρωσε δόθηκε η εντολή για επίθεση. Ήταν σκληρά η αντίσταση, που συναντήσαμε. Είχανε ορισμένα φυλάκια σε ορισμένα σπίτια τις Σελινίτσας. Ήταν φοβερή μάχη σπίτι με σπίτι. Η μάχη διήρκεσε μέχρι στις πέντε το απόγευμα. Οι ταγμασφαλίτες είχαν συγκεντρωθεί στη παραλία μέσα στα σπίτια. Κατά τις πέντε η ώρα δόθηκε η εντολή της υποχώρησης, διότι τα παρατηρητήρια δώσανε το σύνθημα τις υποχώρησης. Ερχόντουσαν Γερμανοί από την Καλαμάτα από την ξηρά και από τη θάλασσα και, για να μην μας περικυκλώσουν στον κάμπο της Σελινίτσας, υποχωρήσαμε. Μετά ξανά συγκεντρωθήκαμε στα βουνά. Σε όλες τις μάχες το ίδιο γινόταν. Στο Μυστρά, στους Γαργαλιάνους τις επιθέσεις τις έκανε το αντάρτικο. Οι μάχες αυτές κρατήσανε από μια μέρα. Έγινε η κυβέρνηση της Βάρκιζας και συνεννοηθήκανε και παραδώσαμε τα όπλα.»

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 8 (Φουρίδης Σπυρίδων, ετών 82, Πλάτανος/ Λίμπερδο 2/12/2004, μέλος Τ.Α. με έδρα το Γύθειο.8) «………Οι Γερμανοί τα έτη 1941 και 1942 δεν πείραξαν καθόλου κανέναν Έλληνα, ει μόνον σε μεμονωμένα περιστατικά (ρουφιάνων για παράδειγμα). Από το 1943 ορισμένοι ανεγκέφαλοι Έλληνες ωθήθημεν από Εγγλέζους και Ρώσους, οι οποίοι ενδιαφέρονταν για τα δικά τους συμφέροντα. Τότε ιδρύθηκε το ΕΑΜ, το οποίο το αποτελούσαν α) αξιωματικοί του Ελληνικού Στρατού και β) αριστεροί κομμουνιστές. Θα έλεγα με βάση και πρόσφατη ομιλία και του Κ. Γουντχάουζ, που κατά βάση αληθεύει ότι υπήρχε μια ριζική διαφορά ανάμεσα σε αυτές τις δυο τάσεις, που ίδρυσαν αρχικά το ΕΑΜ: οι μεν αξιωματικοί ενδιαφέρονταν αρχικά για την απελευθέρωση της χώρας, ενώ από τη μεριά τους οι κομμουνιστές ενδιαφέρονταν πρώτα- πρώτα για την κατάληψη της εξουσίας και μετά για την απελευθέρωση της χώρας. Στην περιοχή μας αυτή η μορφή αντίστασης εμφανίστηκε στα μέσα του καλοκαιριού του 1943, αν θυμάμαι καλά. Τότε έγινε στη Μητρόπολη του Γυθείου μια συνάντηση με σκοπό τη δημιουργία αντίστασης στην ευρύτερη περιοχή μας. Επιλέχτηκε η Μητρόπολη για κάλυψη. Από την πλευρά των αξιωματικών μετείχε κι ο ίλαρχος Τηλέμαχος Βρεττάκος. Αμέσως ο Βρεττάκος κατά την έναρξη της συνάντησης έβγαλε την ταυτότητά του και αυτοσυστήθηκε. Ακολούθως ζήτησε κι από όλους τους παραβρισκόμενους να κάνουν το ίδιο, για να γνωρίζουν όλοι με ποιους μιλάνε. Τότε αποχώρησαν κάποια άτομα αγνώστου προελεύσεως. Ο Βρεττάκος κάλεσε τους παραβρισκόμενους αμέσως να σηκωθούν και να φύγουν, λέγοντας «προδοθήκαμε». Ο ίδιος με ομάδα αξιωματικών αποχωρεί από το Γύθειο και πηγαίνει στη ΝΑ μεριά του Πάρνωνα, στην περιοχή Χάνια Κουτουμούς. Εγκαθίσταται σε ένα μέρος, που ονομαζόταν Βρωμολαγκάδα. Εκεί έστησε το στρατηγείο του κι άρχισε σειρά μυστικών επαφών με στρατιωτικούς παράγοντες, αξιωματικούς αλλά και με Εγγλέζους. Ύστερα από συμφωνία με έναν Εγγλέζο ταγματάρχη πραγματοποιήθηκε μια συμφωνία. Η συμφωνία έλεγε ότι ο Βρεττάκος και οι άνδρες του θα πάνε στην περιοχή του Ταΰγετου κι εκεί οι Εγγλέζοι θα κάνουν ρίψεις οπλισμού για αυτούς. Ένας από τους συνεργάτες του όμως, ο Παναγιώτης ο Γιαννιτσαράκος, ο μπαρμπα- Πότακας, όπως τον λέγαμε, που ήταν 8

η συνέντευξη έγινε με τη μορφή υπαγόρευσης από τον πληροφορητή σε αργό ρυθμό και κράτησης σημειώσεων. Ο πληροφορητής είναι πολύ καλός χειριστής της γλώσσας, με ικανό μορφωτικό επίπεδο παρά τη μεγάλη του ηλικία κι ανήκε σε παραδοσιακά δεξιά δίκτυα δράσης στην περιοχή του Γυθείου 8

έμπειρος, καθώς πολέμησε στο Μακεδονικό Αγώνα υπό το μακεδονομάχο παππού μου, Μιχαήλ Φουρίδη ( παλαιοί συγγενείς του είχαν πρωτοστατήσει στη μάχη του Πολυαράβου εναντίον του Ιμπραήμ πασά και των Αράβων), διαφώνησε με το Βρεττάκο, προτρέποντάς του να μην ακολουθήσει αυτό το δρόμο. Αφού τον ειδοποίησε ότι στο χωριό Αχουμάτου είχαν συγκεντρωθεί 5-6 κομμουνιστές, προσπαθώντας να οργανωθούν, τον παρότρυνε να τους επιτεθούν, να τους αφοπλίσουν και να ξεκινήσουν να πηγαίνουν σε ένα- ένα τα χωριά του Μελεβρίου και της Μάνης, παίρνοντας από τους κομμουνιστές ό,τι όπλα είχαν. Έπειτα, του πρότεινε ο Γιαννιτσαράκος, να μαζευτούν στο Σιδηρόκαστρο (στα Σκυφιάνικα και το Σιδηρόκαστρο) και εκεί να τους γίνουν οι ρίψεις. Κι αυτό το αιτιολόγησε, λέγοντας ότι οι αριστεροί δεν είχαν προλάβει να οργανωθούν στην περιοχή της Μάνης και της Μελιτίνης. Ο Τηλέμαχος δεν τον άκουσε και πήγε στον Ταΰγετο περιμένοντας τις ρίψεις από τους Εγγλέζους. Οι ρίψεις όμως τελικά δεν έγιναν. Ειπώθηκε ότι κλέφτηκε το σύνθημα, ανάφτηκαν φωτιές ένθεν κακείθεν.. Τέλος πάντων οι ρίψεις δεν έγιναν και το σχέδιο δεν ευοδώθηκε. Τον Τηλέμαχο τον χτύπησαν οι κομμουνιστές του Ταϋγέτου. Ο ίδιος έφυγε, έφυγαν και πολλοί Μανιάτες, που ήταν στην ομάδα του και γύρισαν στα χωριά τους, μια και οι Μανιάτες κατά 90% υπήρξαν εθνικόφρονες. Κατόπιν υπογράφτηκε η «νόθος» «συμφωνία του Δυρραχίου» με κάποιο Γιαννακόπουλο αν θυμάμαι, την οποία ο Βρεττάκος δεν ενέκρινε, αφού έγινε κατόπιν πιέσεως Εγγλέζων και Ρώσων. Πήρε μαζί του αξιωματικούς- ήταν και πολλοί Μανιάτες όπως ο Κυριακουλάκος, αξιωματικός της Πυροσβεστικής κι ο Πατσάκος, αξιωματικός του στρατού. Ο κομμουνιστές όμως τον πρόλαβαν, καθώς κατέβαινε από το Δυρράχιο για τα νότια, για να περάσει στη Μάνη. Στην Παληόχωρα Αβίας τον σκότωσαν και εξόντωσαν αρκετούς. Αν θυμάμαι καλά τον χτύπησε η ομάδα του καπετάν Λια του Καραμούζη. Σχετικά με τη διαφωνία Γιαννιτσαράκου- Βρεττάκου έχω να προσθέσω ακόμα κι αυτό: Είχε κατέβει στην περιοχή μας ο Δ/ντής των Ταγμάτων Ασφαλείας Μελιγαλά, κάποιος Στούπας, αν θυμάμαι καλά το όνομά του, με το επιτελείο του. Έτυχε να καθίσουμε δίπλα στο μαγειρείο- εγώ ήμουν 20 χρονών τότε. Ακούγοντας την κουβέντα τους, παρατήρησα ότι ο Στούπας είπε κάποια στιγμή στο επιτελείο του τα εξής: « ρε παιδιά, ένας γρίφος μυ μένει ακόμα άλυτος, ότι ο μακαρίτης ο Βρεττάκος, όταν αναγογγούσε κατά τα τελευταία του έλεγε «τι έπαθα ρε Γολιάθ να μη σε ακούσω!». Ο Γιαννιτσαράκος απάντησε τότε στον Στούπα ότι, όταν βρισκόταν στα Χάνια Κουτουμούς και αντάλλασσαν σύνδεσμο αλληλογραφίας με το Βρεττάκο, που ήταν στον Ταΰγετο, το όνομα «Γολιάθ» ήταν κατά τον κρυπτογραφικό κώδικα το όνομά του ίδιου του Γιαννιτσαράκου, επειδή ήταν μεγαλόσωμος…. » Η Μάνη για μένα δεν ωργανώθη ποτέ από πουθενά, δηλαδή από καμιά πλευρά, ιδιαίτερα από τους αριστερούς. Κι αυτό, επειδή οι Μανιάτες ήταν ως επί το πλείστον εθνικόφρονες. Έγιναν προσπάθειες από τους αριστερούς να οργανώσουν την περιοχή κυρίως με τον Πετροπουλάκη. Ο Πετροπουλάκης ήταν από το Γύθειο. Είχε έναν κάμπο, που τον καλλιεργούσε κηπευτικά. Ήταν προοδευτικός άνθρωπος στη γεωργία με ένα μεγάλο κλήρο με νερό. Τα κηπευτικά τα πουλούσε και στους Ιταλούς. Οι Ιταλοί μια ή δύο φορές την εβδομάδα έρχονταν σ’ αυτόν κι αγόραζαν κηπευτικά. Όταν προσπαθούσε να οργανωθεί η αριστερά στο Γύθειο κι ο Βρεττάκος αποτύχαινε στις ενέργειές του, ο Πετροπουλάκης βρέθηκε σε δύσκολη κατ’ εμέ θέση, δηλαδή κινδύνευε να χαρακτηριστεί είτε κομμουνιστής, αφού συνεργαστεί με τους κομμουνιστές, είτε να χαρακτηριστεί δοσίλογος και ρουφιάνος, επειδή είχε οικονομικές συναλλαγές με τους Ιταλούς. Κι ο Πετροπουλάκης έφυγε από το Γύθειο και πήγε στον Ταΰγετο κι έγινε μέγας καπετάνιος, στον Άι- Νικόλα. Οι αριστεροί άρχισαν να κατηγορούν ως ρουφιάνους όσους δεν τους πίστευαν. Αυτοί που κατηγορούσαν ήταν κυρίως παράγοντες του τόπου, νοικοκυραίοι, άτομα με οικονομική ευχέρεια. Τους συλλάμβαναν και κυρίως τους σκότωναν στις δυο έδρες τους, στον Άγιο Νικόλαο και στην Άρνα. Άρα έπρεπε κάποιος να διαλέξει: ή να στρατολογηθεί με τους αντάρτες ή να πεθάνει. Έκαναν ενέδρες σε Γερμανούς κι οι Γερμανοί προχωρούσαν σε σκληρά αντίποινα. Για κάθε έναν Γερμανό νεκρό οι Γερμανοί σκότωναν δέκα Έλληνες. Μάλιστα λεγόταν ανοιχτά τότε ότι οι κομμουνιστές σκόπιμα σκότωναν Γερμανούς, ώστε να εξαναγκάσουν Έλληνες να ανέβουν στα βουνά. Αν προσπαθούσα να υπολογίσω στην ευρύτερη περιοχή του Γυθείου πόσοι περίπου σκοτώθηκαν από τους αντάρτες, θα έλεγα ότι ήταν περίπου 100. Έναν Σταύρο Πετροπουλάκη, πλούσιο και χωρίς οικογένεια, τον κακοποιούσαν και του έλεγαν «κουράγιο Σταύρακα» (κλάμα!).

9

» Είχα την κακή τύχη να συλληφθεί ο πατέρας μου, που ήταν αντιπρόεδρος της κοινότητας Πλατάνου, και να οδηγηθεί στον Ταΰγετο, ώσπου μεσολάβησε η «συμφωνία του Δυρραχίου» κι απολύθηκε. Μετά αδιαθέτησε κάποια μέρα και πήγε στον αδελφό του, το γιατρό, στο Γύθειο. Ο θείος μου ήταν γιατρός μετά του στρατού και των Εγγλέζων. Αντί για αυτόν συνέλαβαν εμένα, που ήμουν 20 χρονών, και με οδήγησαν στην Άρνα, στην έδρα των ανταρτών. Ο πατέρας μου ήρθε στην Άρνα, για να με ανταλλάξει με εκείνο τον ίδιο. Ξεγέλασε όμως τον Κώνστα, τον υπεύθυνο τομέα για όλους μας εκεί, υποσχόμενος ότι, αν φύγει, θα επιστρέψει φέρνοντας και τον πρόεδρο της κοινότητας Πλατάνου, τον Κονομάκο. Έτσι ελευθερώθηκα. Ωστόσο η αντίθεση ήταν πια ανοιχτή. Στην απόγνωσή μας αναγκαστήκαμε να συμμαχήσουμε με τον κατακτητή, για να σώσουμε την ζωή μας. Ο Γεωργαράκος, που ήταν από το ίδιο χωριό, ήξερε γερμανικά, αφού είχε σπουδάσει στη Γερμανία μάλλον- δεν ενθυμούμαι καλά. Τότε δημιουργήθηκε το 1ο σώμα των Ταγμάτων Ασφαλείας στην περιοχή μας. Κατά τη δική μου αντίληψη τα Τάγματα προσέφεραν στη Λακωνία και την Πελοπόννησο, καθώς από τότε δεν φάνηκαν ούτε οι 118 Σπάρτης, ούτε Μελιγαλάδες, μια και προστάτευαν το εθνικό στοιχείο. Η πρώτη διμοιρία του Τάγματος ανδρώθηκε από το χωριό ου, τον Πλάτανο, χωρίς βέβαια να υπάρχουν παρέκτροπα. Το τάγμα ασφαλείας Γυθείου ανδρώθηκε από αξιωματικούς, ιδιαίτερα Μανιάτες. Έφτασε να έχει 1700 περίπου άνδρες. Κατσαρέας, Μανωλάκος, Δεμέστιχας, Μουρκογιάννης, Μιχαλολιάκος. Ξεκινήσαμε τις μάχες και διώξαμε τους κομμουνιστές στα βουνά. Η πρώτη- πρώτη μάχη δόθηκε στα Ψαθάκια, μετά χτυπήσαμε δυο κομμουνιστές με δυο Ιταλούς, που είχαν πάει με το μέρος τους.( παρέμβαση της συζύγου, η οποία θυμήθηκε ότι τότε κατά τη διάρκεια αυτής της μάχης η ίδια είχε συλληφθεί από τους αντάρτες κι ένας αντάρτης τη μετέφερε προς το χωριό, λέγοντάς της ότι είχε τη δικαιοδοσία να την «κόψει» στη μέση..). » Στη Μάνη κάναμε μια εκκαθάριση το 1944. Στη Μάνη δεν πρόλαβαν να μπουν πρώτα οι κομμουνιστές. Εγώ ήμουν στον Κότρωνα και τη Αρεόπολη. Στη Μάνη οι κομμουνιστές περάσανε, όταν έγινε ο αφοπλισμός μας από τους Εγγλέζους, το φθινόπωρο του 1944, τότε που μας έκλεισαν φυλακισμένους στην Κρανάη. Τότε πήραν τον έλεγχο, αλλά για λίγο. Δεν μπορούσαν να περάσουν προς τη Μάνη οι κομμουνιστές, καθώς ελέγχαμε με φυλάκια, όπως της Πετρίνας, όλα τα περάσματα προς το νότο. Οι εκκαθαρίσεις στη Μάνη δεν περιλάμβαναν δράση, καθώς δεν είχε αναπτυχθεί οργανωμένο κίνημα εκεί. Είχαν περισσότερο χαρακτήρα προπαγανδιστικό. Στην Αρεόπολη δεν υπήρξε τίποτε το ιδιαίτερο. Το φρουραρχείο μας ήταν στο Γύθειο. Τώρα αν για λίγες ημέρες μεταφέρθηκε εκεί αυτό δεν υπήρξε κάτι σημαντικό. Ο Ταβουλάρης υπήρξε υπασπιστής του Παπαδόγγονα και βρισκόταν στην Τρίπολη. Στις εκκαθαρίσεις δεν πήρε μέρος. Μπορεί να είχε έρθει τότε εκεί, αλλά ως επισκέπτης. Κατά τον εγκλεισμό μου στην Κρανάη, θυμάμαι έναν λεβέντη κομμουνιστή, τον Αστραπόγιαννο, ο οποίος ερχόταν στις φυλακές για συζήτηση. Συζητούσε με τον Σαμπατάκο, που ήταν φυσικομαθηματικός και μορφωμένος να πούμε, κι όταν ξεκινούσαν τη συζήτηση, μαζευόμασταν όλοι γύρω τους, για να ακούσουμε. Κατά τη συζήτησή τους ο Αστραπόγιαννος τον άφηνε ελεύθερα να αναπτύξει τις απόψεις του και μετά του υπενθύμιζε ότι τα Τάγματα Ασφαλείας είχαν συνεργαστεί με τον κατακτητή, φόρεσαν δηλαδή μια ταμπέλα ντροπής. Κι ο Σαμπατάκος του έλεγε ότι την «ταμπέλα εμείς τη φορέσαμε, αλλά σας την κολλήσαμε σε εσάς, όταν επιτεθήκατε στους συμμάχους, μια και εμείς ποτέ δεν επιτεθήκαμε σε συμμάχους». Η επίθεση στους συμμάχους και τα Δεκεμβριανά υπήρξαν κατά την αντίληψή μου ένα μοιραίο λάθος για το ΕΑΜ. Και φυσικά πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και τη Γιάλτα, που είχαν κανονιστεί πράγματα, τα οποία εμείς δεν γνωρίζαμε, όταν πολεμούσαμε. Το 1945 φυλακίστηκα στη Σπάρτη. Ο θείος μου ο γιατρός ξεκίνησε να φύγει με τους Εγγλέζους, που τον είχαν γιατρό τους, και πήρε κι εμένα, για να ξεφύγω από εδώ. Ωστόσο οι Εγγλέζοι μας άφησαν στην Τρίπολη, πετώντας μας έξω από το φορτηγό. Πήγα στη Σπάρτη κι εκεί μας φυλάκισαν. Σε ένα δωμάτιο ήμασταν περίπου 90 άτομα. Όταν θέλαμε να κάνουμε την ανάγκη μας, χτυπούσαμε δυο φορές την πόρτα κι αυτό επιτρεπόταν δυο φορές την ημέρα. Άθλιες καταστάσεις. Όταν έγινε η ελευθέρωση, εμείς δηλώσαμε φιλοβασιλικοί κι είχαμε δυσκολίες με την κυβέρνηση Πλαστήρα. Ο Φικιώρης στη Σπάρτη, που ήταν ψευτοαριστερός, Ήθελε να κρατηθεί μέσα στη φυλακή ένα 15% περίπου, κάτι που εμείς ομόφωνα δεν το δεχτήκαμε. Τότε στη Σπάρτη ξέσπασε ένα μεγάλο συλλαλητήριο με σκοπό την απελευθέρωσή μας. Ο αρχηγός των φυλακών και της φρουράς, ο Κουρκούλης, μεσολάβησε στο Φικιώρη για την

10

απελευθέρωσή μας κι όταν πήρε τη διαβεβαίωση του Φικιώρη, οδηγήθηκε υποβασταζόμενος από τσολιάδες και υπό ζητωκραυγές στις φυλακές, για να μας ελευθερώσει. Οι φύλακες δεν του αντιστάθηκαν. Υποβασταζόμενος έφτασε σε εμάς. Ανοίχτηκε η μεγάλη τετράφυλλη πόρτα και μπήκε μέσα. Κρατήθηκε από ένα σίδερο και αφού αστειευτήκαμε με πειράγματα, μας ανακοίνωσε ότι είμαστε ελεύθεροι και μας ευχήθηκε να έχουμε μια καλή ζωή. Μας υποβάσταζαν στα χέρια οι τσολιάδες και μας εύχονταν «καλώς ήρθατε σύντροφοι» (κλάματα) και μας περιέφεραν στους δρόμους της Σπάρτης. » Ο Κατσαρέας σκοτώθηκε ( ύστερα από σκέψη) τέλος καλοκαιριού του 1947. Ήταν λεβέντης, όνομα και πράμα. Μελαχρινός, μετρίου αναστήματος, δεν λογάριαζε το θάνατο. Είχε μονάχα ένα μειονέκτημα. Επειδή προήρχετο από όρχο αυτοκινήτων, δεν είχε πραγματικές στρατιωτικές γνώσεις. Τον είχα ζήσει.. Κι αυτό συγκριτικά με τον Καραδημητρόπουλο, που ήταν σύγχρονός του κι όχι τόσο παλικάρι, αλλά με τρομερές στρατιωτικές γνώσεις. Αυτόν συμβουλευόμασταν για τις στρατιωτικές μας κινήσεις. Γι αυτό κι ο λόγος, που σκοτώθηκε, ήταν η έλλειψη στρατιωτικών γνώσεων και η παλικαριά του. Σκοτώθηκε από μια ομάδα ανταρτών με επικεφαλής το Μήτσο το Δουκάκο, που ήταν σύνδεσμος των ανταρτών Ταΰγετου και Πάρνωνα. Ο Κατσαρέας επιθεωρούσε όλα τα στρατεύματά του σε όλες τις περιοχές ο ίδιος. Όργωνε όλα τα μέρη με ένα τζιπ και τα επιθεωρούσε. Ο Δουκάκος προς την περιοχή του Πάρνωνα είδε φώτα τζιπ και γνωρίζοντας ότι δεν ήταν δυνατό αυτό να ανήκε σε αντάρτες- οι αντάρτες δεν είχαν τέτοια πράγματαέπεσε στο πέρασμά τους και σκότωσε με την ομάδα του τον Κατσαρέα, χωρίς να ξέρει ουσιαστικά ποιον σκότωσε. Εγώ όσο ζούσε ο Κατσαρέας, είχα έρθει σε μια ψευτο- προστριβή μαζί του, δηλαδή με τις ομάδες του. Είχε στείλει μήνυμα να ενισχύσουμε μια ομάδα του. Αυτοί όταν ήρθαν στα μέρη μας, διέπραξαν διάφορα έκτροπα. Εγώ δεν δεχόμουν τέτοιου είδους ενέργειες σαν αυτές που έκαναν. Έτσι ήρθα σε προστριβή μαζί του και αυτό του κακοφάνηκε. Ο πατέρας μου κι ο θείος μου ο γιατρός με αφορμή το γεγονός ότι η αδελφή μου ήταν στην Αθήνα, για να λάβει μέρος σε εξετάσεις για το Πανεπιστήμιο, με έστειλαν στην Αθήνα για να τη συντροφέψω δήθεν, γνωρίζοντας τον ζωηρό χαρακτήρα μου. Έτσι πήγα στην Αθήνα. Μάλιστα ο πατέρας μου κι ο θείος μου έστειλαν μήνυμα στον άλλο θείο μου, που δούλευε στον ΟΛΠ, να μην κατέβω κάτω στο χωριό και να μείνω εκεί. Έτσι η περίοδος 1946-1949 με βρήκε στην Αθήνα και δεν γνωρίζω από πρώτο χέρι τι είχε συμβεί κάτω στην περιοχή μου προσωπικά. Κατέβηκα κάτω μετά την εκκαθάριση της περιοχής από την ΙΧ Μεραρχία το 1949. » Τα Τάγματα πρόσφεραν στην πατρίδα. Στον Άγιο Νικόλαο βρίσκονται ως κειμήλιο ακόμα τα οχυρά του Μπογέα. Η χωροφυλακή δεν μπορούσε να μας προστατέψει από μόνη της. Πολλοί από τα Τάγματα ήταν αμόρφωτα παιδιά. Έκαναν κι έκτροπα. Αυτά συμβαίνουν σε τέτοιες περιόδους. Ωστόσο μετά παρέδωσαν τα όπλα και πήγαν σπίτι τους. Οδηγηθήκαμε σε έναν πόλεμο, που ακόμα δεν ξέρουμε γιατί τον κάναμε. Μας έριξαν σ’ αυτόν οι ξένοι, για να υπηρετήσουν τα συμφέροντά τους, που τα ρύθμισαν με τη μοιρασιά, που έκαναν, και μας άφησαν μόνους. » Πριν λίγα χρόνια, ζούσε ακόμα ο γιος μου ο Δημήτρης, έκανα μια εγχείριση κοίλης στη Σπάρτη. Βρέθηκα στο ίδιο δωμάτιο με τον πρόεδρο των αντιστασιακών Λακωνίας, έναν Δούνια. Μου το είπε ο γιος μου, επειδή ήξερε πως είμαι απόλυτος. Κάποια στιγμή συζητήσαμε και σοβαρά και τον παραδέχτηκα, όταν τέθηκε το ζήτημα τι θα γινόμασταν αν κέρδιζαν εκείνοι. Μου είπε ότι κάποτε πήγε στη Σόφια και μόλις την αντίκρισε, έκανε κι αυτός τις ίδιες σκέψεις κι είπε στους συντρόφους του «καλύτερα που χάσαμε», κάτι παρόμοιο είχε ρωτήσει ο Τέρενς Κουίκ το Φαράκο, τι θα γινόταν δηλαδή αν κέρδιζαν τον πόλεμο, κι αυτός του είχε πει το σκέφτομαι». ΜΑΡΤΥΡΙΑ 9 (2 ωρη συνομιλία με τον ίδιο το Γ.Π.ετών 85 περίπου, αρχηγό ομάδας ΕΑΟΚ, Τσόπακας, 9-6-20049)

9

έγινε η συνέντευξη με την κράτηση σημειώσεων στα λεγόμενα του πληροφορητή, ο οποίος αποτέλεσε σημαντική μορφή στα δρώμενα της περιοχής 11

«………. Έδωσα 87 μάχες κι είχα μόνο ένα θύμα, τον Πέτρο τον Τσατσάκο, γείτονα και συγγενή μου, στον Κοσμά. Κι αυτός φαγώθηκε, επειδή δεν πρόσεξε. Ήταν μικρό παιδί, 18 χρονών, δεν είχε πάει στρατό και δεν ήξερε από όπλα. Σηκώθηκε και κοίταξε μπροστά και του ήρθε στο μέτωπο. Με ρωτάνε αν έχω εχθρούς κι εγώ τους απαντώ πως όχι. Κι όταν μου λένε, «μα πώς», τους απαντώ ότι δεν έχω εχθρούς, γιατί τους σκότωσα όλους...Ήμασταν 11 παιδιά. Έπιασαν κρατούμενους τον πατέρα μου και πέντε αδέλφια. Είπα στη μάνα μου. «Πες ότι έχεις δέκα παιδιά». Εγώ έφυγα. Πήρα και τον άλλον αδελφό μου, που ήταν πιο μεγάλος, τον Παναγιώτη. Θα τα κανόνιζα μόνος μου. Είχα μυαλό. Ήξερα πώς να οργανωθώ. Από μικρός το μυαλό μου δούλευε. Έκανα από πιο παλιά τις συνεργασίες μου, ήξερα που έπρεπε σε κάθε στιγμή ανάγκης να στηριχτώ, έφτιαχνα τις σχέσεις μου. Φτιάχτηκε η ομάδα μου. Άλλωστε στη Μάνη τα μανιατόπουλα διατηρούν γερόυς δεσμούς μεταξύ τους κι όταν βγαίνουν έξω από τη Μάνη είναι ενωμένοι σαν μια γροθιά. Ο Παναγιώτης ο Μαυροειδόγγονας, ο Γκλεζάκος κι άλλοι ήταν οι πρώτοι.- 17 άτομα η πρώτη βάση. Όλοι πιστοί. Στην ομάδα υπήρχε η μπέσα. Δεν είχαμε συνομιλίες και τέτοια. Αν δεν ήσουνα πιστός, πάει. Τους δοκίμαζα και δεν το καταλαβαίνανε. Και μέσα στο παπούτσι κοίταγα ακόμα. Έβαζα γυναίκες, τους δοκίμαζα. Μου είχαν εμπιστοσύνη. Η βάση ήταν 100-150 άντρες. Σε όποιο χωριό πήγαινα έβρισκα όσους άντρες ήθελα. Έβαζα το τσιγάρο επάνω στο δίκοχο τους, πυροβολούσα και το έκοβα το τσιγάρο στη μέση. Αν άκουγα κάτι, τους το έλεγα κι όταν μου έλεγαν όχι, δεν ισχύει τους έλεγα πάμε να τον σκοτώσουμε τώρα αυτόν που το είπε. Οπότε, αναγκαστικά μαρτυρούσαν. Αυτά έγιναν από το 1944. Μέσα στη Μάνη η εκκαθάριση ήταν εύκολη. Έπιανα τον καθοδηγητή κι όλα τα άλλα ήταν αλυσίδα. Ο ένας οδηγούσε στον άλλο κι ο άλλος στον άλλο. Αυτοί στη Μάνη ήταν δειλοί. Δεν είχαν σιγουριά. Σε αυτά τα πράγματα χρειάζεται σιγουριά. Όταν κάνεις μια δουλειά, πρέπει να την κάνεις καλά, διαφορετικά να μην την κάνεις. »Δηλαδή στο Γύθειο να τους αφήσουν; Η εκκαθάρισή τους ήταν εύκολη. Η δειλία τους οφείλεται, όπως σκέφτομαι και το εξηγώ εγώ, στις ψευτιές και στις πονηριές και τις απατεωνιές τους. Αυτά τους έκαναν δειλούς. Έχαναν τη σιγουριά τους και τη μπέσα κι ήταν δειλοί. Γι αυτό το λόγο η εκκαθάρισή τους στη Μάνη, των κομμουνιστών, ήταν εύκολη. Μετά προχώρησαν οι μάχες στη Λακωνία και την Αρκαδία. Δεν συνεργαζόμουν με άλλες ομάδες. Οι Άγγλοι; Αυτοί ήταν ψυγείο. Τους έλεγες, τους εξηγούσες, κι έλεγαν «θα δούμε» Σε αυτά τα θέματα δεν εμπιστευόμουν άλλους. Καμία επαφή. Καμιά σκέψη μου δεν φανερωνόταν ούτε στη γυναίκα μου……. Δεν μπορώ να τις βάλω τις μάχες όλες στη σειρά. Όταν πάω να τα σκεφτώ, μου φεύγουν, χάνονται. Ήταν πολλές. Άλλωστε ξεκινούσα για μια επιχείρηση και στο δρόμο συναντούσα κάτι άλλο, που εμφανιζόταν.…….. Το ΕΑΜ στην αρχή είχε να πούμε σκοπό την απελευθέρωση. Όταν είδα ότι γίνεται ΚΚΕ κι αλλάζουν τα πράγματα, είπα θα σας φτιάξω… Μπήκα μέσα χωρίς να πω τίποτα…..Και μετά τους κανόνισα. Στη Μάνη έρχονταν ξένοι καθοδηγητές και τους ξεσήκωναν. Βάση τους ήταν η Μέσα Μάνη. Ο Κούνος, τα Άλικα. Και στη Βάμβακα όμως υπήρχαν. Είχαν γραφεία, συνδέσμους, οργάνωση… Η Μέσα Μάνη δεν προσεγγιζόταν εύκολα και μπορούσαν να διακινούν όπλα. Άλλωστε η ασφάλεια δεν επενέβαινε. Τολμώ να πω ότι κι αυτοί ήταν μαζί τους. Στην Αρεόπολη ο Ανδρεάκος, στον Πύργο ο Σαμπατακάκης, εδώ ο Μιχαλίτσης κι άλλοι… Δεν τους άφηνα καθόλου. Βέβαια ο άλλος Ανδρεάκος ήρθε μαζί μας, αφού τον κανόνισα και τον οδήγησα να καθαρίσει, για να αποδείξει ότι ήταν μαζί μας. Η εκκαθάριση στη Μάνη δεν ήταν δύσκολη υπόθεση. Στη Μάνη ο Σαμπατακάκης υπήρξε ισχυρός. (εκφράστηκε μια κατάρα). Μετά επεκτάθηκα και σ’ άλλες περιοχές. Στον Κοσμά είχα να αντιμετωπίσω τους Κονταλώνηδες, Περλεπέδες κι αυτούς. Δεν έχασα ποτέ…….Οι περισσότεροι δεν ήξεραν γιατί πήγαιναν. Δεν είχαν ιδεολογία, έτσι απλά τους ακολουθούσαν. Δεν σκέφτονταν, ας πούμε όπως στην περίπτωση στο Γύθειο. Κι έτσι έκαναν τις δουλειές τους οι Κονταλώνηδες, οι Περλεπέδες, οι Κωστανταράκηδες. Και δεν είχαμε καμιά αναγνώριση για το έργο μας. Το αποτέλεσμα ήταν να είμαι φυγόδικος εγώ, μάλιστα. Οι άλλοι έδωσαν στους δικούς τους σύνταξη, ενώ εμείς, οι δικοί μας, τίποτα.. Γιατί έγινε αυτό όλο; Επειδή ήμασταν «κριαροκέφαλοι». Αυτό. Σκληρά χρόνια.

12

Την κυρά μάλιστα πώς την πήρα. Αυτή ήταν με τους αντάρτες κι εγώ την πήρα. Μεγάλη ιστορία. Τραγούδαγε κι ωραία10. »

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 10 (Π.Δ., από τη Ζούδα, 15χρονος τότε, μαρτυρία 9-6-200411) «………….Ο δάσκαλος ο Λεουτσάκος ήταν στην οργάνωση. Ήταν μορφωμένος. Σκοτώθηκε στη μάχη στο Γεράκι το 1949. Όταν ήμασταν μικρά στο σχολείο, εμάς, μας έβαζε στον τοίχο κι έβαζε τα άλλα παιδιά και περνούσαν και μας έφτυναν. Δεν το ξεχνάω αυτό. Ο ίδιος σκοτώθηκε στη μάχη στο Γεράκι………… Ο Χρήστος ο Μωράκος ήταν πολιτικός καθοδηγητής. Είχε ικανότητα στο λόγο. Αυτός έλεγχε την ευρύτερη περιοχή. Για να πας από το ένα χωριό στο άλλο, χρειαζόταν να έχεις χαρτί. Δεν μπορούσες να πας έτσι. Ο Μωράκος μας έδινε τα χαρτιά. Είχε δύναμη. Λένε ότι έσωσε έναν αξιωματικό, λέγοντας «ελληνόπουλα είναι όλα». Εμένα με άφησε σε ένα μπλόκο. Ήμουν 15 χρονών κι είπε, όταν με άφησε, ότι αφήνουμε ένα φίδι στον κόρφο μας να μεγαλώσει. Με ρώτησε, αν είχα εκείνη τη στιγμή ένα αυτόματο, τι θα έκανα. Δεν του είπα τίποτα, φοβόμουν». ΜΑΡΤΥΡΙΑ 11 (μαρτυρία Π. Λ, ομάδας Γερακάρη, Καλαμάτα, 7-12-200412) «………….ήμουν διμοιρίτης του Γερακάρη. Η ομάδα μας είχε πεδίο δράσης από το Οίτυλο και προς τη Μεσσηνία. Από τη Μέσα Μάνη είχαμε 5-6 άτομα, για παράδειγμα το Θεοδωρακάκη. Ο Κατσαρέας ήταν παλικάρι κι εξαιτίας της γενναιότητάς του σκοτώθηκε. Εγώ τότε ήμουν στην Αρεόπολη, είχα πάει στον Μπαθρέλλο, για να οργανώσουμε κάποιες επιχειρήσεις. Ο Κατσαρέας πήγαινε με ένα τζιπ στην περιοχή του Πάρνωνα και του «έπεσε» μια ομάδα, που είχε πάει, για να ξεφύγει από τα μπλόκα μας, μάλλον, δεν είμαι σίγουρος του Παναγάκη ο λόχος. Σκοτώθηκε μόνο αυτός, γιατί κινήθηκε να βγάλει το όπλο του και με την εκτίναξη του στήθους του μπροστά δέχτηκε μια σφαίρα. Δεν ξέρανε ποιον είχανε σκοτώσει, επειδή, αν ήξεραν, θα έπαιρναν το κουφάρι του και θα το περιέφεραν στα χωριά. Βέβαια λένε ότι σκοτώθηκε από πολιτικούς, αλλά δεν νομίζω να ισχύει. Με τον Παυλάκο, όταν βρισκόμαστε, παλεύαμε. Ήμουν κι εγώ δυνατός, αλλά αυτός ήταν πιο δυνατός και φυσικά με νικούσε. Όταν βρεθήκαμε στη Σελίμποβα, με φώναξε να παλέψουμε και πήγα».

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 12 (μαρτυρία Μιχάλη Ξυδέα, ετών 85, δικασθέντος για το «κίνημα της Σαϊδόνας», μέλους του ΕΛΑΣ, 17-12-2004 και 21-1-200513 ) 10

η συνάντηση έκλεισε με ένα τραγούδι, που λεγόταν τότε, της συζύγου του πληροφορητή, που παρακολουθούσε με ενδιαφέρον και συμπλήρωνε μερικές φορές τα λεγόμενα. Επιφυλασσόμαστε να ενσωματώσουμε ακόμα την ιστορία της γνωριμίας του πληροφορητή με τη σύζυγό του, η οποία παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον και μας εξιστορήθηκε 11 ο δεξιός πληροφορητής μας, ανήκων στους εγγράμματους κατοίκους των μανιάτικων χωριών, δέχτηκε να κρατηθουν σημειώσεις στη συζήτηση μαζί μου, από τις οποίες επιλέχτηκαν κομμάτια ως σημειώσεις πεδίου. Μάλιστα ο ίδιος ο πληροφορητής παρατηρούσε ότι λίγοι είναι οι εγγράμματοι και ικανοί αφηγητές πια, που να ανήκουν στους δεξιούς, οπότε οι αριστεροί, που είναι πιο ικανοί στην αφήγηση, υπάρχει κίνδυνος να περάσουν πολύ πιο εύκολα τις θέσεις και την επιχειρηματολογία τους σε μια προσπάθεια καταγραφής των απόψεων για τον Εμφύλιο στη Μάνη. 12 Σημειώσεις πεδίου, που κρατήθηκαν μέσα σε μια γενικότερη διήγηση του πληροφορητή με ικανό μορφωτικό επίπεδο από οικογενειακό, άτομα του οποίου παρατάχθηκαν και με δεξιά δίκτυα και με αριστερά 13

«……Ήμουν στα βουνά με ένα όπλο στην πλάτη από 20 έως 30 χρονών. Υπηρέτησα στον 1ο λόχο του 1ου τάγματος του 9ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Τα καλύτερά μου χρόνια. Οι μεν μας κατηγορούσαν, που ανεβήκαμε στα βουνά κι εμείς τους κατηγορούσαμε που συνεργάστηκαν με τον κατακτητή. Οι μανιάτες έκαναν πολλά κακά εκείνη την περίοδο και δεν έπρεπε. Περίπου 2000 μανιάτες σκοτώθηκαν εκείνη την περίοδο. Στη Μάνη ή από προσωπικά ή από ιδεολογικά έγιναν μεγάλα κακά. Δεν μπορώ να δικαιολογήσω το Βρεττάκο, το Δεμέστιχα, το Λιβάνη, τον Κατσαρέα, που συνεργάστηκαν με τον κατακτητή. Το ΕΑΜ δεν μιλούσε για κομμουνισμό, ούτε για μη επαναφορά του βασιλιά. Οι κομμουνιστές μάλιστα έκαναν ξέχωρη συγκέντρωση από τους άλλους στο ΕΑΜ. Η Αγγλία ήταν η καταστροφή. Ο Τσιγάντες πλήρωσε το Βρεττάκο κι αυτός έδινε μια λίρα το μήνα, για να κάνει επιστράτευση αντρών. Τον Τσιγάντε τον σκότωσαν στην Αθήνα. Ο Μεταξάς τον είχε εξορίσει στην ανατολική Μάνη, επειδή ήταν βενιζελικός. Όλα το κοινοτικά συμβούλια των χωριών της ανατολικής Μάνης τα είχα συναντήσει στα Καλάβρυτα, στο στρατόπεδο- κέντρο διερχομένων, που είχαν εκεί οι Ιταλοί. Μετά από γνωριμία σιγά- σιγά μιλούσαμε κι έλεγαν τις σκέψεις τους. Από εκεί πέρασαν πολλοί αξιωματικοί. Οι Κανελλοπουλαίοι, Ο Περκεζές, ο Κονταλώνης, τον είχα γνωρίσει, ήταν μαχητικό στοιχείο, ο Σφακιανός, που δραστηριοποιήθηκε στην περιοχή της Μάνης, αφού του απαγορεύτηκε να επιστρέψει στην Κρήτη μετά την πτώση αλεξιπτώτων- μάλιστα ο Σφακιανός ήταν που είχε κάνει το χτύπημα στα Καλάβρυτα, ο Γιάννης ο Λειβάδης από το Γύθειο, ο Γιώργος ο Δημητρόπουλος από την υπόθεση με το Στρουμπούλη, ο Βενετσάνος Κετσέας κι ο Δρακουλαράκος, που πήγανε στην Ιταλία με καράβι….. Ο Κώστας ο Ξυδέας, ο μετέπειτα καπετάνιος του ΔΣΠ, ήταν θετικός χαρακτήρας, απελευθερώθηκε, καθώς είχε καταδικαστεί από τα γεγονότα της Σαϊδόνας μόνο για 3 χρόνια εξαιτίας οπλοφορίας, αλλά ο Μουσολίνι είχε δώσει χάρη σε όσους είχαν ποινές έως 3 χρόνια μάλλον λόγω γάμου της κόρης του. Από τα Καλάβρυτα μας πήγαν στην Αρόη, στο γηροκομείο, αφού έκλεισαν τα Καλάβρυτα. Στα Καλάβρυτα ήμασταν περίπου 2000 άτομα. Από την πείνα και την εξάντληση δεν μπορούσαμε να ανέβουμε τα σκαλιά. Όταν πήγα εκεί συγκινιόμουν, καθώς θυμόμουν τον καθένα, που ήταν εκεί, τη γωνιά, στην οποία καθόταν, τα λόγια, που λέγαμε… Άλλοι έρχονταν, άλλοι έφευγαν. Στις 8 Σεπτεμβρίου του 1943 οι Ιταλοί συνθηκολόγησαν. 12.000 Ιταλοί ήταν στην Πάτρα και μόνο 700 Γερμανοί. Οι Ιταλοί έφυγαν με 12 πλοία για Κεφαλονιά και τους χτύπησαν οι Γερμανοί με τα στούκας. Οι Γερμανοί μας ξεκαθάρισαν ότι αυτοί δεν πρόκειται να έχουν καζάνι φαγητό για εμάς κι ότι έπρεπε να τα βολέψουμε μόνοι μας. Μας ανέλαβε ο Ερυθρός Σταυρός κι έτσι επιβιώσαμε. Ακόμα και τώρα, όταν έρχονται από τον Ερυθρό Σταυρό για κουπόνια, λέω στη γυναίκα μου να τους δίνει κάτι. Το Γύθειο ήταν η έδρα των ταγματασφαλιτών. Όταν μπήκαμε το 1944 βρωμούσε όλο το Γύθειο. Είχαν μαζευτεί στο νησάκι 2000 περίπου ταγματασφαλίτες. Είχαμε αυστηρές διαταγές να μην τους πειράξουμε καθόλου. Μετά ο λόχος μου έφυγε για τους Μολάους. Πριν τα Δεκεμβριανά οι Εγγλέζοι τους πήραν στην Αθήνα στις μάχες. Το λάθος των κομμουνιστών ήταν η Βάρκιζα. Ένας από τους Κύπριους, που είχαν βρεθεί στην περιοχή μετά την προσπάθεια αποχώρησης Άγγλων και Κυπρίων, που κατέφτασε στην περιοχή μας, πήρε το όνομα Μαύρος, επειδή ήταν μαύρος στο πρόσωπο. Το όνομά του ήταν Μιχάλης. Ήταν ένα παλικάρι, καλό, ωραίο, μελαχρινό, η μάνα του ήταν τουρκοκύπρια και ο πατέρας του ήταν ελληνοκύπριος. Ήξερε τα ελληνικά, τα κυπριακά, πολύ καλά. Είχε μαζί του και έξι – επτά. Στην περιοχή όμως υπήρξαν πολλοί πράκτορες των Ιταλών, οι οποίοι προσπαθούσαν να περάσουν μια μυστική προπαγάνδα, λέγοντας, «πρόδωσέ μας ποιος έχει όπλα, ποιος κρύβει Άγγλους». Βάση υπήρξε η Καστάνια, το γειτονικό μας χωριό, όπου ήταν ένας Κοζομπόλης, ο Δερβένης. Είναι αλήθεια ότι είχαμε πάει αρκετές φορές, συνήθως νύχτα, σε συνεργασία με πολλούς Καστανιώτες, για να τους εξοντώσουμε αυτού του είδους τους ανθρώπους. Τον Μαύρο τον θεωρούσαν μεγάλο τρομοκράτη, γιατί ό,τι γινόταν στην περιοχή του το φόρτωναν- όπως όταν σκοτώσανε κάποιον Πολυμενέα, αγροφύλακα και άλλον συνεργάτη των Γερμανών. 13

απομαγνητοφωνημένη αφήγηση ζωής, η οποία έγινε σε τρεις συναντήσεις μας με τον πληροφορητή μας, ο οπίος είναι ένας ικανός ομιλητής, ικανού μορφωτικού επιπέδου κι οικογενειακά αποτελεί παραδοσιακό εκπρόσωπο αριστερής οικογένειας της μεσσηνιακής Μάνης 14

Οι Ιταλοί είχαν υποδιοίκηση στην Καρδαμύλη- ήταν καμιά τριανταριά Ιταλοί. Του Ευαγγελισμού ανήμερα μετά τη δοξολογία, που κάνουμε κάθε χρόνο- και θρησκευτική και εθνική εορτή, μάθανε ότι ο Ντερβένης είναι στην Καστάνια και ξεκινήσανε 4-5 προς εξόντωσή του. Μέσα στο μαγαζί του Μουσαγέα, που είχε τότε, μπήκανε μέσα ο Μαύρος και 7 άλλοι και βρίσκουνε μέσα 3 πιστόλια. Ήταν οπλισμένοι οι άνθρωποι αυτοί, καθώς τα όπλα τα είχε φέρει ο Ντερβένης εκείνη την εβδομάδα και είχε φέρει ακόμα 6-7 πιστόλια. Τους τα πήραν κι ο Νοέας κι ο Ξυδέας τους είπαν «ρε παιδιά τα πιστόλια και τα όπλα πρέπει να τα χρησιμοποιήσουμε εναντίον του κατακτητή κι όχι να παίρνουμε από τον κατακτητή πιστόλια κι όπλα για να σκοτώσουμε τους Εγγλέζους. Οι άνθρωποι αυτοί έχουν έρθει για εμάς, για την πατρίδα μας, για να ελευθερώσουν την πατρίδα μας κι εμείς να τους σκοτώσουμε, είναι κρίμα».Ήταν λοιπόν 25 του Μάρτη. Ο Ντερβένης κατάφερε και γλίτωσε. Από ένα παραθυράκι και από ένα ρεματάκι έφυγε και κατάφερε να πάει στη Σελίνιτσα, στον Άη- Νικόλα. Ειδοποίησε τον παπα- Γαϊτάνη, δεν ξέρω με ποιο τρόπο, και φεύγουνε με βενζίνα, ατμόπλοιο τότε που ήτανε, και πάνε στην Καλαμάτα. Ειδοποιούνε την ιταλική διοίκηση και στις 27 του Μάρτη έρχονται 300 Ιταλοί με βενζίνες βέβαια και αράζουν στον Άγιο Νικόλα, εδώ κάτω στη Σελίνιτσα. Προχωράνε επάνω, επιστρατεύουν τους αγροφύλακες των χωριών κι έρχονται προς τη Σαϊδόνα να κυκλώσουν το χωριό. Εμείς ανύποπτοι και ανήξεροι, κοιμόμαστε και δεν δώσαμε πολύ σημασία. Δεν το θεωρήσαμε σπουδαίο, που πήγαμε στην Καστάνια, καθώς μόνο είχαμε αφοπλίσει δυοτρεις και δεν είχαμε κάνει τίποτα. Ένας τσοπάνης, ο Κλαμπατσέας ο Σπύρος, που κοιμόταν στα πρόβατά του έξω, ακούει τεράστια περπατήματα και σου λέει τι είναι αυτοί οι άνθρωποι. Άρα λοιπόν βάζει το κακό στο μυαλό του, ξεκινάει και έρχεται στο χωριό και ειδοποιεί από σπίτι σε σπίτι. Δεν ξέρω, άκουσα ποδοβολητό χωρίς να ξέρω τι γίνεται. Δεν είχε ξημερώσει ακόμα. Οι Ιταλοί δεν είχανε πιάσει θέσεις. Ένας – ένας λακούσε από το σπίτι του, λάβαινε τα μέτρα του, όπλα όμως είχαμε από τους Εγγλέζους, καμιά δεκαπενταριά όπλα εγγλέζικα, αλλά δεν μπορέσαμε να τα πάρουμε όλοι εκείνη την ώρα τα όπλα στα χέρια μας, γιατί ήτανε κρυμμένα σε διάφορα σημεία. Πήρανε κάπου εννέα όπλα και τρία πιστόλια, τα οποία είχανε πάρει από τους Καστανιώτες την προηγουμένηδώδεκα όπλα σύνολο. Τα όπλα δεν τα πήραμε όμως για να χτυπήσουμε τους Ιταλούς, αλλά μην τυχόν κάνουνε μια έρευνα και τα πιάσουνε στα σπίτια τους μέσα. Οι Ιταλοί έξω από το χωριό το είχανε πια κυκλώσει, και ήταν κι ένας αγροφύλακας Μακρυλέας από τον Πύργο του Λεύκτρου, ο οποίος ήτανε βέβαια επιστρατευμένος, αλλά αυτός ήτανε η αιτία, που έπεσε το πρώτο μπαμ.Είχε πάρει μια διμοιρία κι είχε πιάσει το ανατολικό μέρος του βουνού. Όταν πήγανε οι χωριανοί να φύγουνε από το χωριό, έπεσαν επάνω του. Αυτός δεν τους άφηνε να φύγουν. «Ρε άνθρωπε, φύγε από τη μέση να φύγουμε, δεν σε βλέπει κανείς εδώ», «όχι, όχι, παραδοθείτε». Κάποια πιστολιά τους έριξε, του ρίξανε κανα- δυο τουφεκιές, οι Ιταλοί ήρθανε εκεί. Έπεσαν τουφεκιές, το έβαλαν στα πόδια οι Ιταλοί. Ε, εκείνο ήταν το κακό, οι πρώτες τουφεκιές που πέσανε εξαιτίας του Μακριαλέα, του αγροφύλακα. Οι Ιταλοί στην αρχή έπεσαν τρεις, μετά εικοσιτρείς, μετά τριάντα τρεις. Εμένα το σπίτι μου ήτανε ψηλά, στο πάνω μέρος του χωριού, είχα βέβαια όπλο με τον αδελφό μου μαζί. Όταν ακούσαμε πυροβολισμούς, πήραμε το όπλο και φύγαμε από το σπίτι, να μη μας πιάσουνε οι Ιταλοί, δεν ξέραμε τι ακριβώς γίνεται. Τέλος πάντων οι Ιταλοί ήτανε καμιά εκατοπενηνταριά και πέφτανε ντουφεκιές αρκετές, το κακό ήταν που έπεσε μια, μετά θα πέφτανε πολλές. Αρχίζανε λοιπόν και φωνάζανε «καπετάν- Μαύρο, καπετάνοοο, Αράπηηη», τους είχανε πει, καθώς φαίνεται ότι πάμε να πιάσουμε το Μαύρο, ο Μαύρος ήτανε ο τρομοκράτης της περιοχής τάχα, «κυρ- λοχαγέ ο Αράπης μας βαράει» (γέλια!!). Μαζευτήκαμε σε ένα εκκλησάκι επάνω , τον Άγιο Γεώργιο, καμιά τριανταριά. Ο οπλισμός μας ήτανε εννέα όπλα και τρία πιστόλια. Άλλος έλεγε κακό κάναμε που τους βαρέσαμε, άλλος έλεγε τους βαρέσαμε για εκείνο.. Τελικά κάναμε μια κρίση και ειδικά οι μεγαλύτεροι- εγώ τότε ήμουν 22 χρονών. Βλέπουμε από το επάνω μέρος να κατεβαίνουν άνθρωποι και μεταξύ αυτών κι ένας παπάς. Ένας κύπριος είχε διόπτρες. Τις βάλαμε λοιπόν κι εντοπίσανε τον παπαΓαϊτάνη. Τότε ο μακαρίτης ο Ηλίας ο Νοέας είπε: «παιδιά, αφού ο παπα- Γαϊτάνης τόλμησε και πάτησε τον τόπο μας.. Είχαμε ακούσει περί παπα- Γαϊτάνη και τι έκανε σε διάφορα χωριά, σε άλλα τους κρεμάγανε, σε άλλους κάνανε το ένα, σε άλλους το άλλο, να παραδώσουνε τα όπλα, αφορμή με σκοπό να κλέψουνε φαΐ, πρόβατα, γέννημα.. Αυτός έμενε στο Κουτήφαρι, αλλά ήτανε κινητός. Τώρα τι να κάνουμε; Να ξεκινήσουμε να πάμε άοπλοι, που να πάμε; Τώρα είχαμε εννέα πιστόλια, που να πάμες Πολλοί έφεραν τις αντιρρήσεις τους. Αυτοί

15

ήταν οπλισμένοι με όλα τα μέσα. Εν πάση περιπτώσει ξεκινήσαμε 16 και 4 άοπλοι. Πήγα κι εγώ. Αφού πήγαν τα αδέλφια μου, πήγα κι εγώ κοντά. Πέσαμε σε Ιταλούς που δεν το υπολογίζαμε. Λέγαμε ότι θα ήταν καμιά ομάδα, αλλά εκείνοι ήταν πολλοί , γεμάτος ο κόσμος. Δεν τους περιμέναμε. Τους είχε πάρει ένας αγροφύλακας Ταμπουρέας, ο Λυκούργος, τον είχαμε πάρει με το ζόρι από την Καστάνια και είχανε ανεβεί στο διάσελο και μας είχαν βγει από πίσω. Εμείς δεν βλέπαμε τι γινόταν, αφού ήταν από πίσω. Κανονίσανε λοιπόν οι μεγαλύτεροι να πάνε οι άλλοι από επάνω και τέσσεροι να πάμε στο Σαμοϊλι, το μοναστήρι, μην τυχόν μας πέσει ο παπάς στο μοναστήρι, να τον πιάσουμε. Αλλά εκείνοι είχανε έξι- επτά οπλοπολυβόλα. Πέσανε οι πρώτοι επάνω, τους αρχίσαμε τις τουφεκιές, τους πήραμε τρία οπλοπολυβόλα και πέσανε στα χέρια μας. Ο παπάς πέταξε τα ράσα, ήταν και μια κοπέλα, Φραγκέα από την Καλαμάτα, μανιάτισσα, από τη Λαγκάδα, η Ζίνα η Φραγκέα. Ο πατέρας της είχε φούρνο στην Καλαμάτα, είχε σπουδάσει στην Ιταλία, ήξερε καλά τα ιταλικά, έτσι μας είπε αυτή. Κι όταν άκουσα ότι η διοίκηση των Ιταλών αποφάσισε να πάει για τη Μάνη, θεώρησε καλό να έρθει κοντά, για να γλιτώσω κανένα κακό από τους Ιταλούς. Εκείνο μας έπεισε και την απολύσαμε. Τους πήραμε 27 όπλα με τρία οπλοπολυβόλα- το ένα είχε πάθει εμπλοκή, το πετάξαμε. Τους πιάσαμε τους Ιταλούς, τι να τους κάναμε όμως !Ο παπάς πέταξε τα ράσα και μας έφυγε με ένα άσπρο πουκάμισο, που λέει ο λόγος.Τα είχε πετάξει στην κοπέλα, στη Φραγκέα επάνω τα είχε πετάξει! Μέσα στα ράσα του ο παπάς είχε ένα τετράδιο, όπου από τη μια μεριά του τετραδίου είχε γράψει τους συνεργάτες των Ιταλών, δηλαδή σε κάθε χωριό ο καθένας ποιον θα συναντήσει για να συνεργαστεί, και από την άλλη μεριά του τετραδίου είχε γράψει για τι ευθύνεται ο καθένας, ποιον θα πιάσουνε σε κάθε χωριό. Το χαλάσαμε αυτό. Τώρα η κοπέλα.. «Δεν ντρέπεσαι γι ‘ αυτό» τις λέγαμε. «Ακολούθησα το διοικητή, τον ταγματάρχη», είπε, έναν Φεράρε. Την ανεβάσαμε μέχρι πιο πάνω, εντέλει αποφασίσανε να την αφήσουμε να φύγει. Ο Λυκούργος ο Ταμπουρέας, ο οποίος ήταν γνωστός μου. Μας είπε ότι τον ανάγκασαν να τους οδηγήσει. Είχαμε οπλιστεί όμως με τους Ιταλούς, τώρα μπορούσαμε να διαλύσουμε ένα ολόκληρο τάγμα. Αποφασίσαμε ότι ο Λυκούργος θα πάρει την κοπέλα, θα την κατεβάσει στη Σαϊδόνα. Είμαστε στο βουνό, και αυτή θα πάει μόνη της στην Καρδαμύλη. Με τι μέσο θα πάει, ας το βρει αυτή. Είπαμε στο Λυκούργο αυτός να πάει στην Καστάνια. Εντωμεταξύ τις δώσαμε κι ένα γράμμα, εκεί που αυτή είχε τη βαλίτσα της και το γράμμα έλεγε ότι αν δεν διώξουν τους ρουφιάνους, θα σηκωθούν όλοι στο πόδι. «Όπως βλέπεις δεν υπάρχει μαζί μας κανένας Μαύρος, ούτε Άγγλος» της είπαμε. Ο Λυκούργος την κατέβασε όμως στην Καρδαμύλη. Ο Λυκούργος μου έλεγε μετέπειτα ότι τον εκβίασε η κοπέλα, λέγοντας ότι, «αν δεν με κατεβάσεις στην Καρδαμύλη, θα πάω να σε προδώσω». Στην Καρδαμύλη τον πιάσανε. Αυτός τους είπε όλους μας, τον ανάγκασαν. Μας ήξερε όλους. Η μάνα του ήταν από το χωριό. Τους έδωσε ονομαστικό κατάλογο ποιοι είμαστε επάνω. Εμείς περιμέναμε τους Ιταλούς, που ανέβηκαν επάνω. Ήμασταν νηστικοί και 28 του Μάρτη, τα βουνά ήταν ακόμα γεμάτα χιόνια. Την άλλη μέρα ήταν των Βαΐων κι ήρθε κι ο Μαύρος, που ήταν κοντά μας. Ο Μαύρος με τις πρώτες ντουφεκιές στο χωριό το έσκασε και πήγε στη Βαϊδενίτσα κι έπιασε ένα βουνό απέναντι κι έριχνε κι αυτός τουφεκιές, μη νομίζοντας ότι είναι οι Ιταλοί εκεί πάνω απέναντι. Κι έτσι κάναμε επίθεση μες τη Βαϊδενίτσα και πιάσανε εκεί έναν πύργο και ρίχνανε. Ήρθε την άλλη μέρα κι ο Μαύρος. Τα δικά μας εμείς, τα δικά του εκείνος. Ήταν έξι η παρέα του Μαύρου. Τέλος πάντων πήγαμε να προχωρήσουμε να συναντήσουμε ένα λοχαγό Εγγλέζο, τον Μακ Νάμπ, που τον είχαμε εδώ αρκετό καιρό και από τον Οκτώβριο, που χειμώνιαζε, πέρασε από τη Βασιλική στην Κουμουστά, στο πίσω μέρος, με μια παρέα. Πήγαμε να τον βρούμε, αλλά δεν μπορέσαμε, γιατί το χιόνι ήταν πολύ και βουλιάζαμε και γυρίσαμε πίσω. Οι Ιταλοί κάψανε 22 σπίτια περίπου, μπήκε μια ομίχλη και βλέπαμε από μακριά έτσι το χωριό. Ακούγαμε τους κρότους και λέγαμε ότι πρέπει να πάμε κάτω. Κατεβήκαμε κάτω σιγά- σιγά και βρήκαμε εκεί ένα τσοπανόπουλο, τον Καστριτσέα το Νώντα, και μας είπε ότι έχουν κάψει πολλές φωτιές και πολλά σπίτια, αλλά δεν μπορούσε να τα κάνει συγκεκριμένα. Οι Ιταλοί, όταν κατέβηκαν κάτω, μάζεψαν όσα γυναικόπαιδα βρήκαν και τα πήγαν στην Καρδαμύλη, γέρους , νέους.. Άρα εκτός από εμάς έλειπαν μόνο αυτοί που κρυβόντουσαν εδώ κι εκεί. Το βράδυ κατεβήκαμε στο χωριό. Ήταν αλήθεια ότι ήταν μια θλίψη. Σπίτια καίγανε ακόμα, κατώγια. Όσα σπίτια κάψαμε τα είχανε κλέψει κιόλας με μεγάλη συμμετοχή των ρουφιάνων. Έχεις ιδέα ότι αυτοί οι άνθρωποι, που ονομάστηκαν και θύματα κομμουνιστών, πήρανε μετά τεράστια πατριωτικά έπαθλα; Αδικία, μεγάλη αδικία. Ο παπα-

16

Γαϊτάνης μετά τη Σαϊδόνα πήγε κι άνοιξε μπουρδέλο στην Καλαμάτα, επίσημα. Φαίνεται ότι η επισκοπή της Καλαμάτας δεν τον εδέχθη, του είχαμε πάρει και τα ράσα. Και μετά το 45, το 46 ήτανε παντρεμένος, (αν δεν ήτανε παντρεμένος θα γινόταν αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος!) Τον εβάλανε στην καλύτερη ενορία της Αθήνας ως θύμα κομμουνιστών. Καθίσαμε 6 μέρες στο βουνό με διάφορες τροφές. Έρχεται η Τετάρτη της Λαμπρής και δεν μπορούσαμε να μείνουμε στο χωρίο εξαιτίας των Ιταλών. Πήραμε διάφορες πληροφορίες ότι οι Ιταλοί θα έρχονταν εναντίον μας. Φύγαμε το βράδυ και την άλλη μέρα ήρθαν νύχτα. Είχαμε πιάσει στου Περιβολά τις καλύβες. Οι Ιταλοί έρχονταν προς εμάς. Να πω πως κάποιος μας πρόδωσε, αλλά δεν είχανε και κανένα, είχε μια ομίχλη, ήταν βρεγμένα και στα κλαριά και τα άχυρα που καθόμασταν γίνονταν ενοχλητικά.Ο Νοέας είχε χτυπήσει στο χέρι και δεν είχαμε τη δυνατότητα να του περιποιηθούμε το τραύμα. Για να σταματήσει η αιμορραγία βάλαμε φλοιούς από κορμούς δέντρων. Ο ίδιος έπρεπε να φύγει. Αποφασίσανε οι μεγάλοι να φύγει, να πάει στην Καλαμάτα, για να τον κοιτάξει γιατρός παρέα με έναν ακόμα. Στην Καστάνια δεν μπορούσαμε να πάμε, γιατί δεν είχαμε εμπιστοσύνη καθόλου. Τότε μας έστειλαν μήνυμα ότι ο ίδιος ο διοικητής από την Τρίπολη, ο Παφούντι είχε έρθει εκεί και έδωσε το λόγο της στρατιωτικής του τιμής ότι, άμα παραδοθούμε, θα δινόταν αμνηστία και θα ελευθερώνονταν τα γυναικόπαιδα και οι Ιταλοί θα έφευγαν από τη Σαϊδόνα. Η παράδοση έγινε με την προϋπόθεση να φυλακιστούν κι όλοι οι ρουφιάνοι. Πράγματι παραδοθήκαμε και πήγαμε στην Καρδαμύλη στο εκκλησάκι μπροστά. Εκεί παραδώσαμε τα όπλα. Τα είχαν βρει ένα λιγότερο, αλλά δεν τους είπαμε για εκείνο που είχε πάθει εμπλοκή, τους είπαμε δεν ξέρουμε. Μας άφησαν μετά ελεύθερους, αλλά όχι όλους, να πάμε στο χωριό. Εκεί είχε δημιουργηθεί μια δυσαρέσκεια από τους συγγενείς όσων δεν είχανε αφήσει. Μας πήγαν από εκεί, αφού μας μάζεψαν όλους όσους είχαν ηλικία ικανή, στο Εξωχώρι χωρίς να μας δέσουν, προφασιζόμενοι μια δικαιολογία. Εκεί είχαν μαζέψει κι άλλους Εξωχωρίτες για διάφορες άλλες αφορμές. Στο δρόμο ήρθε και παραδόθηκε κι ένας συγχωριανός μας, που ήταν με το Μαύρο, ο Βασίλης. Εμείς απορήσαμε για την παράδοσή του, αλλά αυτός μας είπε ότι «αφού παραδοθήκατε εσείς». Ωστόσο αυτός είχε σκοτώσει έναν αγροφύλακα, οπότε δεν είχε μόνο θέμα με τους Ιταλούς, αλλά και με τη δικαιοσύνη.. Από το Εξοχώρι μας πήγαν στην Καρδαμύλη. Ζήτησαν κάποιος να γράψει γράμμα στο Νοέα, που να έλεγε ό, τι του υπαγορευτεί. Ανέλαβε ο Ξυδέας και στο γράμμα γραφόταν η παράδοσή μας και ζητιόταν κι από αυτόν να κάνει το ίδιο. Με βενζίνα μας οδήγησαν από τη Σελίνιτσα στο λιμάνι της Καλαμάτας, όπου μας περίμεναν φορτηγά και μας πήγαν στις φυλακές της Καλαμάτας. Ήμασταν σε ένα μικρό κελί ο καθένας. Εκεί άρχισαν τα δύσκολα, στις ανακρίσεις. Όταν ήρθε η σειρά μου, με πήγαν σε έναν θάλαμο, όπου ήταν δυο Ιταλοί αξιωματικοί. Ο ένας έγραφε κι ο άλλος ρωτούσε. Υπήρχε κι ένας διερμηνέας, καλός άνθρωπος, ήθελε να βοηθήσει τους Έλληνες. Δεν έχω μάθει τίποτα γι΄ αυτόν. Είχαν στη σειρά τα όπλα, για να τους πω ποιο ήταν το όπλο μου. Με ρώτησαν ποιο ήταν το όπλο μου. Τους είπα ότι δεν είχα όπλο. Τότε με ρώτησαν πώς ήμουν επάνω. Είπα ότι πήγα, επειδή είχε πάει κι ο αδελφός μου. Με ρώτησαν πώς πολεμούσα. Τους είπα πήρα όπλο από τους Ιταλούς. Τότε ο ένας μου έδωσε μια στο σαγόνι, τόσο δυνατό ήταν το χτύπημα, που έπεσα κάτω κι έμεινα αναίσθητος. Όταν συνήλθα και στεκόμουν όρθιος, ήμουν δέκα λεπτά σαν αναίσθητος. Δεν καταλάβαινα καμιά επαφή με το περιβάλλον. Το σαγόνι μου δεν το αισθανόμουν καθόλου, ενώ τα αίματα με είχαν πλημμυρίσει. Φεύγοντας ανταλλάξαμε βλέμματα με τον αδελφό μου από το μικρό παραθυράκι του κελιού του. Μας δικάσανε. Κανονικά με Ιταλό δικαστή. Είχαμε και δικηγόρο, που μας είχαν βάλει. Ο δικαστής αγόρευε δυο ώρες. «Tutti morto», άκουγα. Η απόφαση ήταν η εξής:Ηλίας Νοέας εις θάνατο, Θοδ. Ξυδέας ισόβια, Λεωνίδας Ξυδέας, Δημήτριος Ξυδέας, Σωτήριος Ξυδέας, Χρήστος Ξυδέας, Σταύρος Κλαμπατσέας, Ανάργυρος Στρατέας, Ηλίας Περουκανέας, 24 χρόνια φυλακή, Γρηγόριος Κλαμπατσέας, Ανδρέας Ταβουλαρέας, 16 χρόνια φυλακή, Κων/νος Ξυδέας, Σταύρος Καραμανέας, 3 χρόνια, Μιχάλης Ξυδέας, Χρήστος Ξυδέας, Σωτήριος Ταβουλαρέας, απαλλάχθηκαν. Αυτό που μας ανησυχούσε ήταν ο θάνατος για το Νοέα. Τα χρόνια της φυλακής δεν μας ενδιέφεραν. Μας πήγαν εμάς στις φυλακές, όπου οι συνθήκες ήταν άθλιες. Ήμασταν στοιβαγμένοι σε μικρούς θαλάμους πάρα πολλοί. Το φαγητό ήταν ελάχιστο. Ένα ποτηράκι λάχανα. Όποιος είχε λεφτά μέσω της μαύρης αγοράς έπαιρνε ένα κουτάκι σταφίδες.

17

Άθλιες συνθήκες. Οι μέρες περνούσαν εκεί υπό άθλιες συνθήκες-ποιος να μας έφερνε κάτι από το χωριό, ήταν μακριά, ώσπου μαθαίναμε ότι θα φεύγαμε. Ακούστηκε ότι θα μας πήγαιναν στην Τρίπολη, όπου ήταν οι κεντρικές φυλακές. Αυτό μας φόβισε. Ξέραμε ότι από την Τρίπολη δεν γλίτωνε κανείς. Ακόμα και μετά στον εμφύλιο οι φυλακές της Τρίπολης ήταν οι πιο τρομερές. Ωστόσο μάθαμε ότι θα μας πάνε στην Πάτρα. Αυτό μας ικανοποίησε λίγο. Κατά το ταξίδι μάθαμε ότι θα μας πηγαίνανε στα Καλάβρυτα. Μάθαμε από έναν από εκείνα τα μέρη, γερμανικής καταγωγής, παλικάρι, ότι στα Καλάβρυτα είναι καλά. Πράγματι το κλίμα ήταν καλό εκεί. » Ο Γιάννης ο Αναστασάκος σκοτώθηκε μπροστά στα μάτια μου, ήταν πολιτικός καθοδηγητής. Στην Πηγάδα του Μελιγαλά σκοτωθήκανε 300 αντάρτες. Ο ΕΛΑΣ έπαθε μεγάλη πανωλεθρία εκεί. Όποιος μπορεί ας με διαψεύσει σ’ αυτό. Τους είχανε μαζέψει για τη μάχη από τα γύρω χωριά όλους τους ελασίτες, Κακό ήταν βέβαια, αλλά δεν υπήρχε άλλη λύση. Όταν έχεις 4 ημέρες μάχη.. Ήμουν τραυματίας στο Αλεξανδράκειο νοσοκομείο στην Καλαμάτα. Τότε έφεραν τον Περρωτή στην Καλαμάτα. Ο κόσμος περίμενε στο Τριανό με μεγάλη αγωνία. Περίμενε την τιμωρία. Έλεγε ο κόσμος: Και σήμερα θα φέρουν τον Περρωτή Πέρασαν 3 ημέρες. Τα μεγάφωνα φώναζαν: «Σας φέρνουμε το νομάρχη σας». Τον έφεραν σε ένα φορτηγό. Την ώρα που κρέμασαν τον Περρωτή και άλλους 7 ήμουν απέναντι στο Φρουραρχείο. Η Επιτροπή του νομάρχη ήταν σε συνεργασία με τους Γερμανούς και αποφάσιζε για όλα. Έτσι το ΕΑΜ καταδίκασε τον Περρωτή εις θάνατο. Τον έριξαν από το αμάξι κάτω. Με το καλώδιο αυτού του πολύφωτου ο Περρωτής είχε κρεμάσει κάποιον Βασιλόπουλο, τσαγκάρη. Αυτό το άκουσα. Δεν ήμουν παρόν. Ήμουν στο Φρουραρχείο. Όλοι φώναζαν θάνατο. Ήταν αποτρόπαιο το γεγονός. Ήταν ντροπή Έλληνες με Έλληνες να σκοτώνονται. Ο Περρωτής είχε τα τσιράκια του μέσα στην Καλαμάτα και δύναμη 300 ταγματασφαλίτες από τη μάχη της Καλαμάτας και πήγανε στο Μελιγαλά. Τότε είπανε αυτοί ότι η Καλαμάτα ήταν υπό κομμουνιστικά χέρια. Ήθελαν να ρίξουν τον κομμουνισμό. Αλλά όπως έχω πει στο ΕΑΜ ποτέ δεν έλεγαν για κομμουνισμό, αλλά για δημοκρατία και ελεύθερο δημοψήφισμα. Κι αν ο λαός έφερνε το βασιλιά πίσω, τότε εντάξει θα το αποδεχόμασταν. Εγώ υπηρέτησα 8-9 μήνες ελασίτης και ποτέ δεν μας είχαν πει για κομμουνισμό. Οι κομμουνιστές ελασίτες στο ΕΑΜ έκαναν δικές τους συγκεντρώσεις σε δικό τους γραφείο. Οι υπόλοιποι ελασίτες δεν είχαν καμιά σχέση με τον κομμουνισμό. Έλεγαν αυτοί τώρα έχουμε συγκέντρωση κομμουνιστών. Χωριστά! Αυτοί ποτέ δεν μας είχαν πει ότι εμείς θα αγωνιστούμε για να επικρατήσει ο κομμουνισμός. Όχι μόνο στις μάχες, αλλά και μετέπειτα από τις μάχες. Τον εμφύλιο τον δημιούργησαν οι Άγγλοι. Αυτοί που έφεραν και τη μικρασιατική καταστροφή και μετέπειτα στον εμφύλιο πόλεμο αυτοί ήταν που τον έφεραν κι ήταν οι μεγάλοι καταστροφείς μας. Εγώ απολύθηκα από τα Καλάβρυτα και μας κατεβάσανε στην Πάτρα 24 Απριλίου, Μεγάλο Σάββατο του 1943. Ήταν μεγάλο κακό για μας η ζέστη η μεγάλη που αντιμετωπίσαμε σε ένα κτίριο σ’ ένα άλλοτε γηροκομείο, που το είχαν μετατρέψει οι Ιταλοί σε στρατόπεδο με σύρματα τεράστια. Σύρματα κουλούρες 15 μέτρα. Δεν μπορούσαμε να κάνουμε απόδραση. Το σπάσανε οι Ιταλοί στις 8 του Σεπτέμβρη του 1943. Για μας στη φυλακή η διοίκηση των Γερμανών ήταν καλύτερη από τη διοίκηση των Ιταλών. Ήρθε εκεί ένας Γερμανός συνταγματάρχης μαζί με το Βρανόπουλο, που αργότερα έγινε διοικητής Αστυνομίας Πόλεων, γιατί η Πάτρα τότε είχε αστυνομία πόλεων και μετά το 1954-55 έγινε αρχηγός. Δεν θέλω να τον κατακρίνω τον άνθρωπο, προς Θεού, δεν μας έδειξε κακά σημεία, αλλά ήρθε για να δει το στρατόπεδο. Ήμασταν καμιά 150αριά άτομα, γυναίκες και άντρες και ο Γερμανός μας είπε ότι δεν μπορεί να εγγυηθεί το συσσίτιό μας. Μας έδωσε το λόγο της στρατιωτικής του τιμής ότι θα μας αφήσει όλους και ότι περίμενε τα χαρτιά από το Ξυλόκαστρο, που τα είχανε εκεί, και ότι θα έκαναν έναν έλεγχο μικρό και θα μας απέλυε. Και μας είπε να βολευτούμε όπως μπορούμε, από τον Ερυθρό Σταυρό ή από οπουδήποτε ή αν δεν μπορούμε να βολευτούμε, να πεθάνουμε. Οι Γερμανοί είχαν τρεις σκοπιές, τρια μυδράλια, και επέτρεπαν στη φυλακή κουβέντα, στο επισκεπτήριο, με όποιον ερχόταν ελεύθερα, χωρίς να έχουν διερμηνέα. Δεν ήταν τόσο αυστηροί, όπως οι Ιταλοί. Κι έτσι πέρασαν κανα- δυο μήνες. Εκεί μας ανακοινώθηκε η καταστροφή των Καλαβρύτων. Είχαμε 4 καλαβρυτινούς κρατουμένους. Αυτοί είχαν επισκεπτήριο από τις γυναίκες τους και τους ανακοινώθηκε η καταστροφή. Και μας είπαν αυτοί οι συγκρατούμενοι για την

18

καταστροφή. Τους είπαν οι γυναίκες τους ότι κάηκε το σχολείο, που μας είχαν κρατούμενους στα Καλάβρυτα. Ευτυχώς ένας Αυστριακός.. Στους Γερμανούς ξεχωρίζαμε τους Αυστριακούς, που ήταν καλύτεροι, είχαν κάποια καλύτερη παιδεία, αγαπούσαν τον άνθρωπο και προσπαθούσαν να κάνουν καλό. Αλλά ορισμένοι Αυστριακοί ήταν και μεγάλοι εγκληματίες, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι Αυστριακός διοικητής ήταν ο υπεύθυνος για τη δολοφονία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. 10.000-15.000, που τους έβαλαν στα κρεματόρια. Τα Καλάβρυτα δεν ήταν κομμουνιστικό στρατόπεδο, ήταν κέντρο διερχομένων, όπου ήμασταν τη μια εβδομάδα 200 άτομα και την άλλη είχαμε μείνει 50 άτομα. Μας απολύσανε οι Γερμανοί μια και είμαστε οι αρχαιότεροι του στρατοπέδου. Και με τον ξάδελφό μου, το Χρήστο τον Ξυδέα από τη Σαϊδόνα, ξεκινήσαμε να γυρίσουμε πίσω στο χωριό. Τότε έβραζε στον τόπο το ΕΑΜ όχι μόνο στη Σαϊδόνα, αλλά σε όλη την περιοχή έβραζε η εαμική κατάσταση. Όλος ο κόσμος έβραζε για την απελευθέρωση. Μια και ο αδελφός μου ήταν στο Έσσεν δικασμένος 24 χρόνια και αρχικά τον είχαν πάρει οι Ιταλοί και μετέπειτα δούλευε στο εργοστάσιο Kroup εξαιτίας της άσχημης οικονομικής μας κατάστασης ο πατέρας μου, κι ο αδελφός μου ο μεγάλος, είπαν: «μην ανακατώνεσαι με το αντάρτικο». Το σπίτι μας ήταν καμένο άλλωστε. Όμως ήμουν 22 χρονών, δεν μπορούσα, έβλεπα να βράζει ένα πράγμα, δεν μπορείς! Κι όταν θυμάσαι κάτι κακά πράγματα, που σου είχε κάνει ο κατακτητής, δεν μπορείς να μην πάρεις το όπλο. Σε αυτό συνέβαλε κι η ηλικία. Κι έφυγα κι εγώ στον ΕΛΑΣ. Η σύνδεση ήταν πολύ εύκολη. Το αντάρτικο του ΕΛΑΣ στην περιοχή μας τότε ήταν πολύ δυναμικό. Για τον ΕΛΑΣ είχε φύγει ένας λόχος με τον Κώστα Ξυδέα από τον Οκτώβριο του 1943. Ο Κώστας ο Ξυδέας κάθισε 3 χρόνια από το στρατοδικείο για παράβαση πιστολιού και τον Οκτώβριο του 1943 ήταν έξω κι άρχισε να οργανώνει την εαμική κατάσταση. Είχε πάει στο Γύθειο και τον Ιούνιο του 1944 γύρισε από τη Σαϊδόνα. Εγώ δεν τον είχα δει άλλά από τους άλλους μάθαινα. Δυο δικούς του, που περάσανε από τις Γαϊτσιές, μια και είχα να τον δω από τις φυλακές Αλεξανδράκη στην Καλαμάτα, που είχαμε περάσει από στρατοδικείο. Ο Κώστας είπε σε 3-4 Σαϊδονίτες, που είχαν πάει πριν, ότι θέλει από το χωριό 10-15 άτομα. Γραφτήκαμε 12 να πάμε την άλλη μέρα στον ΕΛΑΣ. Στις 3 Ιουνίου 1944 έφυγα με τον ΕΛΑΣ. Πήγαμε στην Αλαγονία. Ήταν η περίοδος, που οι Γερμανοί και οι ταγματασφαλίτες έκαναν στη μεσσηνιακή Μάνη εκκαθαριστικές επιχειρήσεις με 6.000 άντρες σε όλο τον Ταϋγετο, από Γύθειο, από Σπάρτη, από Καλαμάτα, από όλα τα σημεία. Τι θα αντιμετωπίζαμε! Έτσι σκέφτηκα. Ο ΕΛΑΣ ήταν αδύνατο να χτυπήσει αυτά τα συγκροτήματα, γιατί δεν είχε ανάλογο οπλισμό. Διοικητής μας ήταν ο καπετάν- Λιας ο Καραμούζης. Μας είπε ότι δεν μπορούσαμε να τους αντιμετωπίσουμε οργανωμένα. Όπου μπορούσαμε βέβαια θα τους χτυπούσαμε σε οπίσθια μέρη, αλλά θα αποφεύγαμε να τους βαρέσουμε κατά μέτωπο. Τους βαρέσαμε, μας βαρέσανε σε διάφορα μέρη, είχαμε κι εμείς απώλειες, είχαν κι αυτοί σε ομάδες. Τότε ο δρόμος Σπάρτης- Καλαμάτας έμενε, σταμάταγε στις σπηλιές, δεν ένωνε η Αλαγονία το δρόμο επάνω, έμενε κάτω στην «Κάμπροβα» στην πλευρά του Μαλεβρού, ένα απότομο βουνό στα 2000 μέτρα ύψος. Κι ερχότανε αμάξι μέχρι τις σπηλιές κάτω. Εκεί είχαμε στήσει ενέδρα στους Γερμανούς και περιμέναμε να περνούσαν και θα τους ρίχναμε πέτρες με μοχλούς και λοστάρια, που θα τις τσούλαγαν, αν πέρναγαν από εκεί στη ρεματιά. Από το ύψος των 2000 είχαν βγάλει πέτρες τεράστιες. Ήμασταν 30-35 άντρες σε μια διμοιρία, ανακατωμένοι όμως από πολλές ομάδες, οι περισσότεροι νεοσύλλεκτοι. Περιμέναμε δυο μερόνυχτα εκεί. Ήταν διμοιρίτης ο ανθυπολοχαγός Γιάννης Σπηλιώτης από το Πήδημα. Ήταν καταδικασμένος εις θάνατο και τον είχανε 20 χρόνια φυλακή. Μπήκανε οι Γερμανοί. Αρχίσανε οι πέτρες. Από εκεί κατάλαβα ότι ο πόλεμος ήταν τρομακτικός, φοβερός. Αισθάνεσαι μια ευχαρίστηση, όταν νικάς και χάλια αδιόρθωτα, όταν νικιέσαι. Νικήσαμε. Άλλοι το σκάσανε, άλλοι κρυφτήκανε στις σπηλιές. Πιάσαμε δυο Γερμανούς αιχμαλώτους. Ο ένας ήταν Πολωνός, ήταν ένας 40άρης, ο άλλος ήταν Γερμανός 19-20 χρονών, ένα παιδάριο. Σκέφτηκα ότι στη θέση του Πολωνού θα μπορούσε να ήταν ο καθένας από την Ελλάδα, ίσως κι εγώ, αν η Ελλάδα ήταν στη θέση της Πολωνίας, που έπεσε αμέσως στη Γερμανία. Η ίδια τύχη περίμενε κι εμάς, αν δεν έβγαινε ο ΕΛΑΣ στα βουνά, γιατί οι κυβερνώντες θα έκαναν επιστράτευση και θα μας έστελναν να πολεμήσουμε στη Ρωσία και σε διάφορα άλλα μέρη. Η πρώτη δουλειά, που κάναμε, ήταν να τους πάρουμε τα παπούτσια. Περπατούσαμε

19

με φθαρμένα παπούτσια! Και τους δώσαμε κάτι μπαλωμένα. Κακό βέβαια… Κατευθυνθήκαμε προς τα Πηγάδια. Το βράδυ μείναμε εκεί και θα φεύγαμε το πρωί με σκοπό να αποφύγουμε τις μεγάλες συγκρούσεις. Ήμασταν ανακατεμένοι από διάφορες ομάδες, ανακατεμένοι από όλους τους λόχους και από όλες τις διμοιρίες. Οι Γερμανοί ήταν κρατούμενοι. Αρχηγός διμοιρίας είχε αναλάβει ο Κώστας ο Ξυδέας. Ήμασταν ταλαιπωρημένοι, είχαμε μέρες να κοιμηθούμε. Μείναμε να κάνουμε σκοπιά ανά μια ώρα, για να περάσει το βράδυ. Κατά τις 3 το πρωί, ενώ ήταν σκοπός σύμφωνα με την κατάσταση ο Στράτης ο Κουλουμπέρης από τον Πύργο Λεύκτρου, ο Ξυδέας ανακάλυψε ότι δεν υπήρχε σκοπός κι οι Γερμανοί μέσα ξυπόλυτοι. Ο Κουλουμπέρης είχε κοιμηθεί και δικαιολογήθηκε γι’ αυτό. Το πρωί αυτός διώχτηκε από τον Ξυδέα, ο οποίος επέστησε την προσοχή, καθώς οι αιχμάλωτοι θα μπορούσαν να είχαν πάρει τα όπλα μας, που δεν ήταν ασφαλισμένα, και να μας σκοτώσουν όλους, μια και ξέρανε, αφού βρίσκονταν σε αντάρτικο, την κατάληξή τους. Πήραμε τους Γερμανούς και φτάναμε στη Σαϊδόνα. Κατευθυνθήκαμε προς τα Τσέρια. Εκεί συναντήσαμε το λοχαγό Γιάννη Κερκιμέζο, που σκοτώθηκε στο Μελιγαλά, που μας είπε ότι επί του παρόντος όλα ήταν ήσυχα. Ο ίδιος ήταν στα Διλάγγαδα, εκεί είχε απλώσει το λόχο του. Πήγαμε και μείναμε στο σχολείο της Σαϊδόνας. Ήταν χωριό μου. Μας φέρανε οι άνθρωποι ό,τι είχαν και δεν είχαν και φάγαμε. Τη νύχτα ήρθε ένας σύνδεσμος και μας είπε ότι οι Γερμανοί και οι ταγματασφαλίτες ήταν στη Βασιλική. Στη Βασιλική λοιπόν ήταν 300 ταγματασφαλίτες. Πορευτήκαμε να ανεβούμε στην κορυφή βουνού, για να έχουμε άμυνα. Ανεβήκαμε λοιπόν επάνω στο βουνό. Οι Γερμανοί ήταν εμπόδιο στις κινήσεις μας, γιατί έπρεπε να τους ελέγχουμε. Και αν δεχόμασταν επίθεση, δεν θα μπορούσαμε να τους ελέγξουμε. Ο Ξυδέας είπε ότι οι Γερμανοί ήταν μεγάλο εμπόδιο. Ήμασταν κι αφηρημένοι κι αφήναμε τα όπλα μας μέσα στα πόδια των Γερμανών. Τους σκότωσε ο Κώστας ο Ξυδέας με το πιστόλι. Αυτό ήταν κακό βέβαια. Τότε σκέφτηκα να φύγω από τον ΕΛΑΣ, να λιποτακτήσω. Αλλά όταν κατά βάθος το σκεφτείς και πεις ότι είσαι στην πρώτη γραμμή και δεν ξέρεις από πού θα σου παρουσιαστεί ο εχθρός, τι θα φυλάξεις; Με αυτούς δεν είχαμε πολλές επαφές. Αυτοί μίλαγαν Γερμανικά κι εμείς δεν τα καταλαβαίναμε. Το μόνο που λέγαμε ήταν «Mallato, mallato», ότι ήταν άρρωστοι. Οι εκκαθαρίσεις αυτές τέλειωσαν τον Ιούνιο, τέλος Ιουνίου. Όπου περάσανε σκοτώσανε και κάνανε κακό. Όταν φύγαμε από τη Σαϊδόνα πήραμε πληροφορίες για τις κινήσεις των Γερμανών. Τότε δεν υπήρχαν ασύρματοι, ούτε τηλεοράσεις κι όλα γίνονταν με τα πόδια και με το στόμα. Ήρθε ένας σύνδεσμος από το Εξωχώρι κι είπε ότι στο Διλάγγαδο κατεβήκανε οι γερμανο-ταγματασφαλήτες και πιάσανε ένα φυλάκιο ομάδας ελασιτών. Σκοτώσανε τρεις και άλλους δυο πήρανε μαζί τους. Εμείς λοιπόν φτάσαμε στην Αλαγονία, που ήταν η έδρα μας. Τότε εγκατέλειψε το τάγμα ο Καραμούζης. Και το τάγμα το παρέλαβε ένας καλαματιανός ταγματάρχης, ο Μάντακας για 20-22 περίπου ημέρες. Μετά ήρθε ο γερο-Λιας ο Σφακιανάκης. Ο Καμαρινέας είχε συνεργασία με το Βρεττάκο. Το Βρεττάκο στη Σελίνιτσα τον άφησαν αστήρικτο οι Γερμανοί.. Ο Καμαρινέας είχε πάει στους Δολούς, όταν έγιναν τα γεγονότα στη Σελίνιτσα. Όταν απολύθηκα και επέστρεψα στη Σαϊδόνα, τον κρατούσαν τον Καμαρινέα στο σχολείο. Στο τάγμα ήταν όλο παιδιά15-16 χρονών με κάτι όπλα, Σαϊδονίτες. Και τους είπα: «ρε παιδιά, γιατί φυλάτε σκοποί; Βάλτε τα όπλα σας κάτω, άμα θέλουν οι άνθρωποι να φύγουν, ας φύγουν να πάνε στα σπίτια τους. Αν είναι κακοί, θα τους πιάσουν πάρα πέρα». Αυτός ο Καμαρινέας με τήραγε. Δεν με είχε ξαναδεί πριν. Με ρώτησε ποιος είμαι , γιατί δεν με είχε δει εκεί. Του είπα ότι με είχαν πάρει παλαιά κι έλειπα. Την άλλη μέρα το πρωί ή το μεσημέρι με ρώτησε για το ποιος είμαι. Αναπτύξαμε μια φιλία αδελφική. Κάθε βράδυ τον έπαιρνα στο σπίτι μου και του έκανα τραπέζι. Και μου έλεγε: «Ρε Μιχάλη, πάρε το μουλάρι να κατέβεις στους Δολούς να φέρεις πορτοκάλια. Η Σαϊδόνα δεν είχε πορτοκάλια. Κάτω έχω σωρό πορτοκαλιές». Να φέρω επάνω πορτοκάλια! Ο Καμαρινέας ήταν γαμπρός των Κετσαίων. Οι Κετσαίοι ήταν 4 αδέλφια αξιωματικοί και είχαν μια μόνο αδελφή, την οποία είχε πάρει ο Καμαρινέας. Είχε μεγάλη περιουσία, οι Καμαριναίοι είχαν μεγάλη περιουσία. Αλλά του έλεγα: «Γιώργη, δεν μπορώ να το κάνω αυτό, να σε πάω κάτω.». Μου είπε τότε: «πήγαινε εσύ» και του έλεγα: «Δεν μπορώ ούτε εγώ να πάω». Εντέλει μεσολάβησε ένας Μουτζουρέας, ο Χρήστος ο Μουτζουρέας, ο οποίος ήταν από τους Δολούς κι ήταν συγγενής

20

του. Και τον έστειλε κάτω υπεύθυνα, λέγοντας ότι «εγώ αναλαμβάνω υπεύθυνα να απολυθεί ο Γιώργης ο Καμαρινέας». Κι έτσι έγινε για όλους όσους είχαν μείνει επάνω στη Σαϊδόνα κρατούμενοι. Ο ένας κι ο άλλος αναλάβαμε κάποιον κι απολύθηκαν όλοι. Οι πιο ισχυροί ήταν ένας Κουλόπουλος από τη Θουρία κι ο Καμαρινέας. Όλοι οι άλλοι ήταν πιονάκια, παιδάκια τσοπανόπουλα, τα οποία η κατάσταση τα έφερε εκεί, μια και τους δίνανε και λίρες. Κι ένας Γιαννακέας από την Καρδαμύλη, ο Παναγιώτης, τον εβγάλανε. Ο Καμαρινέας λοιπόν μου έλεγε: «Μιχάλη, αν απολυθώ, βέβαια δεν θα λάβω μέρος στην εαμική κατάσταση, αλλά ό,τι μου ζητούν θα τους το δίνω. Θα καθίσω ήσυχος στο σπίτι μου, γιατί κατά ένα τρόπο θεωρώ ότι είμαι απαραίτητος στο σπίτι μου». Όμως δεν έγινε αυτό. Ο άνθρωπος αυτός, μόλις απολύθηκε, μετά από 5-6 ή και 10 ημέρες τακτοποίησε την οικογένειά του, παίρνοντας τα παιδιά του στην Καλαμάτα. Κι έκανε μια επιδρομή μαζί με τους Γερμανούς και μπήκε στους Δολούς και πιάνει τον πατέρα του Χρήστου του Μουτζουρέα, που τον είχε υπεύθυνα απολύσει, και τον πήρε στην Καλαμάτα και τον σκότωσε. Μπήκαμε στην Καλαμάτα και πιάσαμε τον Καμαρινέα μαζί με έναν ταγματάρχη. Σκοτώσανε τον ταγματάρχη αλλά τον Καμαρινέα τον άφησαν. Αυτά έγιναν το καλοκαίρι του 1944. Τον Σεπτέμβριο του 44 πάλι μπαίνει ο Μουτζουρέας ως υπεύθυνος της περιοχής, που ήταν, κι είπε: «Ρε Καμαρινέα, μου έκανες κακό, εγώ πάλι θα σου κάνω καλό». Και πάλι τον έσωσε. Παρέδωσε ο ΕΛΑΣ τα όπλα. Πιάσανε το Μουτζουρέα και τον πήγαν στις φυλακές. Ο Καμαρινέας ήταν ένας από τα πρώτα όπλα που πήγε ενάντια των κομμουνιστών. Πήγε στις φυλακές. Οι αδελφές του Μουτζουρέα πήγαν στη φυλακή να του πάνε ψωμί. Τις έπιασε ο Καμαρινέας και τις κούρεψε με το μαχαίρι. Οι γυναίκες φώναξαν, πήγε ένας χωροφύλακας να αμυνθεί κι ο Καμαρινέας τράβηξε το πιστόλι και σκότωσε τον χωροφύλακα. Και τότε τον έδιωξαν για την Αθήνα, για να μην τον κλείσουν μέσα φυλακή. Μιλάω για το 1945-6. Και ξαναγύρισε από την Αθήνα ως αρχηγός του Συγκροτήματος του Κάμπου Αβίας με καμιά 100-150 άτομα. Εγώ δεν είχα πάει ακόμα στρατιώτης. Έλεγε ότι δεν θα πατούσε στη Σαϊδόνα, γιατί θα με θερίσει το ψωμί, που με τάιζαν οι κάτοικοι εκεί. Ερχόταν στο Εξωχώρι- αυτά τα είδα με τα μάτια μου, δεν τα άκουσα- και αντί να περάσει από τη Σαϊδόνα περνούσε κάτω από τον κάμπο, πήγαινε στην Καστάνια , σκότωνε 2-3, περνούσε στη Μηλιά και γυρνούσε πάλι από το Εξωχώρι. Δεν υπήρχε αντάρτης και δεν υπάρχει και όπλο για άμυνα. Και έφευγε. Αλλά όταν έβρισκε Σαϊδονίτη έξω, τον πατέρα μου και τη μητέρα μου, τους σκότωσε στην Καρδαμύλη. Δεν έχει σημασία αν τους σκότωσε ο ίδιος, αλλά η ομάδα του. Δεν τους τιμώρησε όμως. Κάποιος Ταμπουρέας από την Καστάνια ήταν. Κι εγώ αργότερα αγωνίστηκα να του βγάλω σύνταξη. Αυτός ήταν ο Καμαρινέας. Έσυρε δυο παιδιά από το τζιπ από τον Κάμπο της Αβίας στο Σταυροπήγιο. Αλλά στο ίδιο σημείο ,που μπαίνουμε από το Σταυροπήγι, από το Βαρούτσι και ερχόμαστε για το Κάμπο. Ήταν κι ένας σταυρός, που τώρα δεν υπάρχει. Κάπου εκεί ερχόταν το 1954-55. Ερχόταν από τους Δολούς με το τζιπ και στη στροφή έπεσε το αυτοκίνητο. Ήταν και μια γυναίκα και ο Γαϊτανάρος ο Λυκούργος, ο επιχειρηματίας. Και του Καμαρινέα κόπηκε η σπονδυλική του στήλη κι έζησε μαύρα χρόνια μετά, 5-6 χρόνια. Πολλά σκοτώματα έκανε η ομάδα του. Η περιουσία του δεν είχε απόδοση. Την ομάδα στήριζε το κράτος. Αλλά το κράτος τους έδινε ένα δελτίο τροφίμων. Έδινε αλεύρι, ζάχαρη κατά άτομο. Είχαν τη δύναμη τότε οι οργανώσεις να κόψουν το δελτίο για κάποιους και να το κρατούν. Αν για παράδειγμα δίνονταν στη Σαϊδόνα 200 κιλά, κόβανε φερ’ ειπείν τα 100. Τα άλλα 100 πήγαιναν υπέρ των ομάδων. Άλλωστε αρπάζανε ολόκληρα κοπάδια, γίδια, βόδια, πρόβατα, λάδια. Κάνανε σε αυτά κατάσχεση. Ποιος μπορούσε να φέρει αντίσταση; Η ομάδα του Καμαρινέα- δεν τα λέω επειδή βρισκόμουν σε μια αντίθετη ομάδα, όποιος θέλει τον προκαλώ άλλωστε να δει αν λέω ψέματα- βγήκε από το Εξωχώρι και πήγε στην Καστάνια. Εμείς οι Σαϊδονίτες ποτέ δεν σταθήκαμε στο χωριό, όταν γινόταν επιδρομή χιτών. Πάντα φεύγαμε. Γύριζε στα χωριά κι έκανε αρπαγές το συγκρότημα. Έριχναν ξύλο, κούρευαν γυναίκες και γίνονταν λεηλασίες μεγάλες. Στο Εξωχώρι ήταν ο Καμαρινέας το Μάρτιο του 1946. Λακούσε ο κόσμος και οι πληροφορίες ήταν προσωπικές. Την άλλη μέρα το απόγευμα τους είδαμε κάτω από τον κάμπο καμιά 150αριά. Περάσανε την Καστάνια. Μπήκαν στην Καστάνια. Πιάσανε τον Κωσταντή το Χοντρέα και τον Πέτρο τον Πετρουτσέα. Τον Κωσταντή τον σκοτώσανε με τις πέτρες, επειδή ήταν αντάρτης του ΕΛΑΣ κι ήταν και τραυματίας. Τον Πέτρο τον Πετρουτσέα, ένα συνομήλικο μου παλικάρι, ήταν και γανωτής, τον πήρανε και καθοδόν

21

προς την Αράχωβα τον σκότωσαν στο δρόμο. Περνάνε στη Μηλιά, Αράχωβα- Μηλιά. Στη Μηλιά πιάσανε δυο, τον έναν τον σκοτώσανε στη Μηλιά, έναν Πιτσιλή, και τον άλλον τον πήρανε μαζί με κάποιον άλλον. Αυτούς που είδα εγώ με τα μάτια μου. Ο άλλος ήταν άγνωστος σε εμένα. Εμείς όμως, αφού ο Καμαρινέας, το ίδιο γινόταν κι όταν ερχόταν ο Γερακάρης, βρισκόταν στην περιοχή μας, δεν ξέραμε τι ώρα θα μπορούσανε να μας κάνουν έναν κλοιό. Μέναμε έξω σε καλύβες, σε σπηλιές τρυπώναμε όλοι. Ήμουν με ένα ξαδελφάκι μου κι ακούσαμε να κατεβαίνουνε από τη Βασιλική επάνω. Είχανε ανέβει από τη Μηλιά επάνω στη Βασιλική. Και κατεβήκανε μέσα στον οβολό και κατεβήκανε προς το Ξοχώρι. Πριν φτάσουν στο Ξωχώρι, στην Κουδούνα, όπω το λέμε το μέρος, στη Βαϊδενίτσα. Εκεί δολοφονήσανε δυο: τον έναν τον σκοτώσανε και τον άλλον με τις πέτρες τον γεμίσανε. Ακούσαμε γογγυτά και φασαρίες και φωνές, μια και ήμασταν καμιά 500αριά μέτρα μακριά, αλλά ήμασταν στην απέναντι μεριά από εκείνους. Αυτός βογκούσε όλη τη νύχτα. Τώρα να πάμε εκεί πέρα να του προσφέρουμε βοήθεια με τον ξάδελφό μου; Τι μπορούσαμε να κάνουμε; Ήταν νύχτα και δεν ξέραμε αν ήταν εκεί άνθρωποι ή δεν ήταν. Αφού ξημέρωσε, το βογκητό είχε σταματήσει. Και εξακριβώσαμε ότι δεν υπήρχε άνθρωπος πουθενά, μια και αυτοί είχαν κατεβεί στο Ξωχώρι. Πήγαμε λοιπόν στο μέρος. Ο ένας ήταν σκοτωμένος με όπλα κι ο άλλος ήταν πεθαμένος , είχε χτυπήσει, αλλά ήταν σκεπασμένος με πέτρες, όλο του το σώμα ήταν σκεπασμένο με πέτρες. Ποιοι ήταν οι άνθρωποι; Δεν ξέραμε. Προσπαθήσαμε να τους ξεχώσουμε, να δούμε τι μπορούσαμε να κάνουμε. Δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα. Τους αφήσαμε όπως ήταν εκεί. Ο ένας είπαν πως ήταν μηλιανίτης, ο άλλος ήταν από τον Άγιο Νικόλα, από την Καστάνιτσα. Δεν ξέρω θετικά από πού ήταν. Ένα άλλο γεγονός, το οποίο το εξακρίβωσα πριν 6-7 χρόνια, ήταν το εξής. Είχα πάει στο Ρίντομο επάνω και βρήκα έναν Παναγιώτη Φικούρα, τσοπάνη. Μου φαίνεται Φικούρας. Είχαμε πάει τρεις. Τότε γινόταν μια προστριβή για το νερό του Ριντόμου και τη χρήση του στον κάμπο. Είχαμε πάει δυο παιδιά από εδώ κι εγώ. Ήθελα να πάω, πολλά είχα ακούσει, είναι τρια- τέσσερα σπίτια στο Ρίντομο, τα οποία τα είχαν οι αντάρτες νοσοκομεία. Βρήκα αυτόν και μου είπε «έλα να σου δείξω και τον τόπο που σκοτώσανε του Ξυδέα τη γυναίκα και τα παιδιά του, του Κώστα του Ξυδέα».Τα παιδιά του ήταν το ένα 3 και το άλλο 6. Μου είπε ότι ήταν παιδί τότε, αλλά κατά υπόδειξη των άλλων λειτουργούσε. Ήταν 3 αδέλφια κι αυτός ήταν ο μικρότερος. Ο μεγάλος του αδελφός, όπως είπε, ήταν μεγάλος πολιτικός του Καμαρινέα, δηλαδή ήταν στον κύκλο της διοικήσεως. Ξεκινάνε τότε ο Καμαρινέας να ανεβεί στη Γαϊτσιά επάνω. Στο δρόμο όμως ο αδελφός μου, ένα τεράστιο παλικάρι, βαστούσε ένα οπλοπολυβόλο. Εκεί όπως ανεβαίνανε, του ήρθε μια σφαίρα στο κεφάλι. Ποιοι τον σκότωσαν; Οι κομμουνιστές. Και σήμερα μου λέει ότι έχουμε εξακριβώσει ότι τον σκότωσε άνθρωπος μέσα από την ομάδα. Τον βάρεσε κατακέφαλα. Εντωμεταξύ είχαν μέσα στο εργοστάσιο στους Δολούς, στο ελαιοτριβείο, οι του Καμαρινέα 70 κρατούμενους. Κι ο αδελφός μου, όταν άκουσε ότι σκοτώσανε οι κομμουνιστές τον αδελφό του, χίμηξε στους Δολούς και με συνεργάτες άλλους και τους σκότωσαν όλους εκεί μέσα με οπλοπολυβόλα και τσεκούρια, τους άνοιγαν τα κεφάλια. Αυτός που σου λέω, μου είπε, τρέμει η καρδούλα μου, που το λέω. Αλλά κι ο αδελφός μου ήταν μέσα σε βρασμό. Τώρα έμαθε ότι δεν τον σκότωσαν οι κομμουνιστές, αλλά άλλος. Και πραγματικά που να βρεθεί και να μπει κομμουνιστής εκεί;. Αυτό έγινε το 1947. Στις 29 Ιανουαρίου του 1946 θυμάμαι ότι ανέβηκαν τμήματα από τη Χωροφυλακή Καρδαμύλης στη Σαϊδόνα. Λένε ότι κάποιος ρασοφόρος τους έστειλε. Κι αυτό ήταν μεγάλο κακό. Έβαλαν μεγάφωνο και μας κάλεσαν όλους στην πλατεία, αλλιώς θα είχαμε αντίποινα. Το σπίτι μου ήταν ψηλά στο χωριό, ενώ ο πατέρας μου είχε ένα ελαιοτριβείο χαμηλά στο χωριό. Οι εργάτες στο ελαιοτριβείο του πατέρα μου κρύφτηκαν σε ένα πηγάδι και δεν πήγαν. Το πηγάδι είχε ένα μέτρο περίπου νερό. Στο σπίτι μας κρυβόταν πολλές φορές ο Κώστας ο Ξυδέας. Είχαμε ένα κρυφό δωματιάκι με πορτούλα, όπου βάζαμε μέσα και το λάδι. Αυτό καλυπτόταν και δεν φαινόταν. Εκεί είχαμε ετοιμάσει κι ένα κρεβατάκι κι ο Κώστας πέρναγε από εξεί. Είχε επάνω του δυο πιστόλια, αλλά είχε πει ότι δεν επρόκειτο να τα χρησιμοποιήσει ποτέ στο χωριό, μόνο για άμυνα στο βουνό. Εγώ κατέβηκα να πάω, χωρίς να ξέρω τι θα μου επιφυλασσόταν. Καθώς κατεβαίναμε και μας φώναζαν και μας τραβούσαν, πέρασα από το σπίτι της αδελφής μου. Αυτή ήταν λεχώνα, καθώς είχε γεννήσει. Μου μίλησε να πάω εκεί στο σπίτι της. Κοίταξα μήπως με έβλεπε κανείς και σε μια στιγμή μπήκα μέσα. Κρύφτηκα κάτω από το κρεβάτι της κι όταν μπήκαν μέσα να ρωτήσουν αν ήταν κανείς, δεν υποψιάστηκαν να ψάξουν κάτω από το

22

κρεβάτι μιας γυναίκας, που πρόσφατα είχε γεννήσει. Κατά τη διάρκεια της σύναξης δεν βρήκαν τίποτα, όμως έβγαλαν το μάτι του Αρίστου του Νοέα. Φεύγοντας αναθεμάτιζαν τον παπά, που τους έφερε εκεί. Ο Κώστας ο Ξυδέας δεν ξέρω πώς ξεγλίστρησε, καθώς η αδελφή μου με ρώτησε τι να έγινε με αυτόν στο σπίτι μας, αν βρισκόταν εκεί κρυμμένος. Λίγο καιρό αργότερα σκότωσαν οι ομάδες χιτών, που ακόμα δρούσαν αποσπασματικά και δεν είχαν φτιάξει οργανωμένα συγκροτήματα, το Μανώλη τον Κλαμπατσέα, επειδή ο γιος του ήταν αντάρτης. Ο Μανώλης (Μενέλαος) ήταν ψηλός και άκακος. Είχε έρθει από το εξωτερικό και λέγανε, όταν απαντούσαν αν ο Θεός είναι μεγάλος, αν ήταν πιο μεγάλος από το Μανώλη! Ένας Κάτσικας νεαρός ήθελε να πάει να καταταγεί στην αστυνομία, κάτω στην Καρδαμύλη. Όμως όταν πήγε να καταταγεί , δεν είχε παπούτσια, φτωχό παιδί ήταν. Πήγε και πήρε από το σπίτι του λίγο λάδι, για να το δώσει και να το ανταλλάξει, ώστε να πάρει παπούτσια. Ο πατέρας του όμως, μετρώντας τη στάθμη του λαδιού στο ντεπόζιτο, είδε ότι έλειπε λάδι και κατέβηκε και βρήκε τις ομάδες των χιτών και τους είπε: «τι κάνετε και φυλάτε εδώ κάτω, ενώ οι αντάρτες επάνω κλέβουν το λάδι μας». Κι εξήγησε ότι ο γιος του έκλεψε το λάδι. Όταν οι χίτες τον έπιασαν, ο πατέρας δεν υπολόγιζε ότι θα τον σκότωναν παρά τις προσπάθειες του παιδιού να εξηγήσει ότι πήρε λίγο λάδι, για να αγοράσει παπούτσια και να πάει στην αστυνομία. Αυτό έγινε τον Απρίλιο του 1946. Εκείνη την περίοδο είχε ξεκινήσει η επιστροφή, ο επαναπατρισμός πολλών μεταναστών μετά τον πόλεμο με του Γερμανούς στο χωριό. Τότε οι ομάδες των χιτών, που φτιάχνονταν, έκλεβαν πρόβατα. Στις 14 Αυγούστου του 1946, παραμονή της Παναγίας, είχε έρθει στο χωριό η ομάδα του Παυλάκου. Ο ίδιος ήρθε γυμνός από τη μέση και πάνω εκεί όπου είχαν μαζέψει άτομα. Ρώτησε, όταν ήρθε η σειρά του Χρήστου Ξυδέα, να του πει πώς τον λένε και έριξε 7 σφαίρες επάνω του. Οι γυναίκες άρχισαν να βογκούν, αλλά από τα πλατάνια οι άντρες της ομάδας άρχισαν να πυροβολούν με πολυβόλα στον αέρα, προειδοποιώντας να μην κάνει κανείς καμιά κίνηση. Το 1949 στην εκκλησία στην Καστάνια ένα απόσπασμα Χωροφυλακής με τον αποσπασματάρχη Κωβαίο έκοψε το κεφάλι του Δημήτρη Ξυδέα του Γεωργίου, που ήταν παιδί. [η σύζυγος πρόσθεσε ότι τον θυμόταν το Δημήτρη, γιατί ήταν συμμαθητές, λέγοντας ότι ήταν ένα ομορφόπαιδο, ένας λεβέντης]. Από ειλικρίνεια έκανε σφάλμα η εαμική κατάσταση με την παράδοση των όπλων. Παραδώσαμε τα όπλα στη Θουρία. Ήμασταν στο Ναύπλιο κατά τα δεκεμβριανά. Εκεί στο Παλαμήδι στη στοά του Κολοκοτρώνη μείναμε μια εβδομάδα. Κατά τη «Συμφωνία της Βάρκιζας» ήρθαμε μέσω Ναυπλίου στη Θουρία. Ήμασταν όλοι εκεί Μεσσήνιοι. Στη Θουρία ο πόλεμος τελείωσε για μας. Κάναμε μια συμφωνία και ελπίζαμε να τηρηθεί. Παραδώσαμε τα όπλα, δώσανε οι αρχηγοί μας το λόγο της τιμής τους και δεν έπρεπε να κρατήσουμε ούτε ένα φυσίγγιο. Κι ένα φυσίγγιο να κρατούσε ένας αγωνιστής θα ήταν μεγάλο σφάλμα, μεγάλη προδοσία. Έπρεπε να τα παραδώσουμε όλα τα όπλα. Ένας- ένας αγωνιστής πήγαινε κι άφηνε το όπλο του με πόνο, γιατί κάθε όπλο είχε μια ιστορία. Δεν ήταν να το πάρει κανεία από μια αποθήκη. Ήταν ή το δικό σου ή του συνάδελφού σου, που είχε σκοτωθεί, ή έκανες έναν αγώνα να σκοτώσεις τον εχθρό για να πάρεις ένα όπλο. Και μετά την παράδοση στις 12 η ώρα ξεκινήσαμε να έρθουμε με τα πόδια από τη Θουρία στην Καλαμάτα. Μπήκαμε στην Καλαμάτα. Οι ταγματασφαλίτες βγήκαν οπλισμένοι με τα δικά μας όπλα. Είχαν λάβει όλα τα μέρη της Καλαμάτας. Δεν ήταν πια οι ταγματασφαλίτες, αλλά ήταν οι άνθρωποι του κράτους, Χωροφύλακες και σία. Βαρούσανε θυμάμαι στο γεφύρι. Εμείς είχαμε τα κεφάλια κάτω. Όσοι ήμασταν για τη Μάνη μέσα, προχωρούσαμε με τα πόδια, για να έρθουμε στα χωριά μας. Από τη Μάνη ήμασταν πάρα πολλοί. Στο τάγμα το δικό μου ήμασταν από την Πολιάνα μέχρι τον Κάμπο της Αβίας πάνω από 150. Και από την περιοχή μας μετά άρχισαν πολλοί να πηγαίνουν στο 8ο Σύνταγμα της Λακωνίας, στο 2ο Τάγμα του Σφακιανού. Τότε ο Σφακιανός πήγε και χτύπησε στη Σελινίτσα με το τάγμα του καμιά 300αριά. Εγώ ήμουν ακόμα στο χωριό και βλέπαμε τη μάχη από την κορυφή του βουνού στο χωριό μου. Αυτό πρέπει να ξεκίνησε από τις 20 Μάη. Εγώ πήγα μετά το χτύπημα αυτό. Οι πολιτικές οργανώσεις του τόπου τότε βοήθησαν το Σφακιανό. Ο Κατσαρέας όμως γιατί να αγκαλιάσει τους Γερμανούς; Ο Κατσαρέας ξεκίνησε με 250 μανιάτες και έρχεται στην Πλάτσα, το Μάη του 1944. Στην Πλάτσα κόβει καμιά 45αριά και τους πάει στη Μηλιά με έναν ανθυπολοχαγό Λεκάκακο. Ο Σφακιανός και οι πληροφοριοδότες του του το λένε. Ο

23

Κατσαρέας έμεινε στην Πλάτσα, αλλά οι συμβουλάτορές του του είπαν να μείνει στη Σελινίτσα στην παραλία. Άφησε καμιά 45αριά. Αυτούς τους χτυπήσανε το βράδι. Ένας σκύλος του αυστριακού ιπποκόμου του φρουράρχου των Γερμανών, τον είδα το σκύλο, ο οποίος μετά το σκότωμα είχε αντί για χαριστική βολή το σκύλο και τους έπνιγε τους ανθρώπους, μαζί με τον ιπποκόμο του, πήγε στη Ντήμιοβα. Και είπε «εγώ κι ο σκύλος ήμαστε μεγάλοι εγκληματίες, κάνετέ μας ό,τι νομίζετε. Εγώ δεν έχω βάλει χέρι, ο σκύλος [τον έλεγε Μπίλιο]. Ήταν ένα σκυλί πολύ μεγάλο. Οι ελασίτες είχαν έδρα τη Ντήμιοβα. Ήταν τότε ο Μάντακας για 20 ημέρες διοικητής και μετά ο μπαρμπα-Λιάς ο Σφακιανάκης. Ο Γερμανός ο ιπποκόμος δεν κρατήθηκε, επειδή τον φοβήθηκαν. Τον έστειλαν στον Πάρνωνα. Ο Γερμανός αυτός με το σκύλο ήταν στη μάχη της Μηλιάς και ο σκύλος του, όπως λένε, ανέβαινε επάνω στο σπίτι, καθώς ο τόπος ήταν ημικλινής και έδινε μέσα τις χειροβομβίδες στις ομάδες του Κατσαρέα. Το σκυλί ήταν ρώσικο και πολύ εκπαιδευμένο και το είδα κι εγώ14. Ο αυστριακός αυτός έφυγε μετά την απελευθέρωση για την Αυστρία. Γλιτώσανε και οι Γερμανοί και οι Ιταλοί όσοι περάσανε. Όταν μας παρέλαβε ο Σφακιανάκης περάσαμε από το Δυρράχι, όπου κάναμε μια τεράστια εκπαίδευση για 20 ημέρες. Ο Σφακιανάκης μας είπε: «παιδιά, ξέρετε, εγώ είμαι μεσσήνιος, είμαι από την Πύλο, είμαι αντισυνταγματάρχης». Όλοι οι στρατιωτικοί και οι αξιωματικοί του ΕΛΑΣ έπρεπε να αναφέρουν το βαθμό τους και να είναι αξιωματικοί όλοι στον αστικό στρατό. Δεν έκανε κανείς τον αξιωματικό χωρίς να ξέρει και εάν δεν ήταν αξιωματικός. Καπεταναίοι ήταν πολλοί, όπως ο Ξυδέας κι άλλοι πολλοί. Αυτοί ήταν καπεταναίοι και δεν είχαν σχέση με τις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Ο Σφακιανάκης μας είπε να πάμε στην Πύλο. Όταν είπε αυτό το πράγμα οι μανιάτες ότι πρέπει να περάσουμε τον κάμπο της Μεσσηνίας για να πάμε, ε τότε η καρδιά μας λίγο.. Αλλά δεν μπορούσαμε να φέρουμε κι αντιρρήσεις. Κατεβαίναμε λοιπόν από το Δυρράχι στην Πολιανή. Κατεβήκαμε στην Πολιανή και κάτσαμε στο Πήδημα. Βλέπαμε τον κάμπο της Μεσσηνίας και αναρωτιόμαστε πώς θα περάσουμε τον κάμπο. Από παντού οι Γερμανοί είχαν φυλάκια, οι ταγματασφαλήτες, ήταν όλος γεμάτος. Εν πάση περιπτώσει όλες οι οργανώσεις είχαν λάβει τα μέτρα τους. Ξημερωθήκαμε στο Τρίκορφο. Εκεί μας φέρανε λοιπόν λίγο τυρί, λίγο κολατσιό. Το τυρί ήταν γεμάτο σκουλήκια, τα «πιτάκια», που λέγαμε τότε και διαμαρτυρηθήκαμε πρωί- πρωί. Είχαμε όμως έναν Ιταλό γιατρό, ο οποίος ήταν και στο τάγμα που κάηκε η Σαϊδόνα, αλλά εν πάση περιπτώσει είχε αποδράσει από τους Ιταλούς κι είχε έρθει στο αντάρτικο. Ήταν πολύ καλός και μετά έφυγε. Αγωνιζότανε πολύ για τους τραυματίες. Τον ρωτάγαμε αν θα το τρώγαμε αυτό το πράγμα και έπαιρνε και το έτρωγε λέγοντας ότι ήταν το καλύτερο τυρί.[ η σύζυγος, όταν ήρθε η κουβέντα ξανά για τις επιδρομές των ομάδων Κατσαρέα το καλοκαίρι του 1944, γελώντας είπε ότι είχε έρθει στο σπίτι της, επάνω στο Λεύκτρο και ήταν μικρούλα και κρυβόταν από εδώ κι από εκεί στο σπίτι. Κι αφού με είδαν στο σπίτι ρώταγαν: «ήταν εδώ μια ωραία κοπέλα, που την πήγανε, που την κρύψανε;». Εγώ κρυβόμουν σε ένα μικρό δωμάτιο. Και μετά με πήραν από το σπίτι για προστασία]. Ο Κατσαρέας, όταν χτυπήσανε τη Μηλιά, κατέβηκε νύχτα και οχυρώθηκε στη Σελίνιτσα. Τότε αποφάσισε ο Σφακιανός μαζί με την πολιτική ηγεσία του τόπου εδώ πέρα να τον σβήσουν τον Κατσαρέα. Δεν αφήσανε όμως οι πολιτικοί το Σφακιανό να χτυπήσει όπως ήθελε, αλλά, όπως είχα ακούσει, του μπήκανε μπροστά και του ορίσανε το πώς θα πράξει. Αυτός τους είπε ότι ήταν στρατιωτικός και θα έκρινε κατάλληλα, αλλά μπήκανε στη μέση πολλοί πολιτικοί και άλλαξαν τα σχέδιά του. Τον χτυπήσανε. Ο Κατσαρέας ήταν οχυρωμένος σε ορισμένα σημεία. Μπήκανε μέσα στη Σελίνιτσα, αλλά τα οχυρά του δεν του τα κάψανε. Και το βράδυ της άλλης μέρας έφυγε. Εντωμεταξύ ο μπαρπμα- Λιάς ο Κοζομπόλης έφτασε από την Καλαμάτα με βενζινόπλοια και θυμάμαι που βαρούσανε μέχρι επάνω και ήταν φλογοφόρες σφαίρες και φαινόταν τη νύχτα ότι περπατούσαν σαν άστρα. Ο Κατσαρέας γλίτωσε με μεγάλες απώλειες. Η ομάδα που έφυγε για Αρεόπολη του Κατσαρέα νωρίτερα με βενζινόπλοια δια θαλάσσης δεν γύρισε. Δεν ήταν εύκολο να φύγουν από τη στεριά για τη μέσα Μάνη. Τη διαδρομή τη θυμάμαι με τα μάτια μου, που ήρθαν τα βενζινόπλοια από την Καλαμάτα. Ο Γερακάρης μετέπειτα είχε οχυρωθεί στη Σελίνιτσα στο χίτικο. Εγώ είχα ένα παράπονο, που το είπα στον Καμαρινό μετά. Γιατί δεν τους χτυπήσαμε κάτω στη Σελίνιτσα, στα φρούρια; Κι ο Καμαρινός μου έλεγε: « Δεν άφηνε να το κάνουμε ο Ξυδέας, ο οποίος 14

Για τις τραυματικές εμπειρίες, που άφηναν τα σκυλιά των Γερμανών στους πλροφορητές μας βλέπε και μαρτυρία 15, όπου και παρουσιάζεται η σχετική παραπομπή 24

έλεγε ότι «αυτοί οι κερατάδες έχουν τις βενζίνες στον ατμό. Ποιους θα σκοτώσουμε ρε; Τους αθώους; αυτούς που είναι βιαίως επιστρατευμένοι;» Και είχε στυλώσει σε αυτό μου έλεγε ο Καμαρινός. Εγώ του έλεγα το έχω παράπονο. Όταν απολύθηκα από το στρατόπεδο κι ήμουν πολίτης, το Γενάρη του 1944, έκαναν μια επιδρομή γερμανο- ταγματασφαλήτες και μετάξύ αυτών ήταν και ο Κατσαρέας. Πήγαν σε όλα τα χωριά. Όλοι είχαμε κρυφτεί κι είχαμε φύγει από τα χωριά. Ήταν μόνο κάποιες γυναικούλες και κάποιοι γέροι, που δεν ήταν ανακατωμένοι πουθενά και δεν φοβόνταν μήπως τους κάνουν κάποιο κακό. Στην Καστάνια επάνω έπιασαν το Γιώργη τον Καρολεμέα. Κώστα ή Γιώργη ,δεν θυμάμαι. Οι Γερμανοί τον έπιασαν. Είχαν φύγει κι ήταν μια διμοιρία για το Νιοχώρι, μια διμοιρία για τη Στούπα, μια διμοιρία για την Καστάνια και για τη Σαϊδόνα και σία. Έτσι ήταν η τακτική τους. Μια διμοιρία να πηγαίνει σε κάθε περιοχή. Δεν ξέρω γιατί είχαν αυτή την τακτική. Ο Κατσαρέας δεν ήταν, όταν συλλάβανε τον Καρολεμέα. Φορτώνανε και παίρνανε από το κάθε χωριό 5-10 ανθρώπους, τους φορτώνανε πράγματα, που παίρνανε από τα χωριά και τους πηγαίνανε στο άλλο χωριό. Αφήνανε αυτούς τους ανθρώπους και παίρνανε άλλους από το νέο χωριό και ούτω καθ’ εξής, βγαίνοντας για την Καλαμάτα. Όταν όμως ο Κατσαρέας ήρθε μετέπειτα με τη διμοιρία του από την Καστάνια και είδε τον Καρολεμέα, τον σκοτώσανε τον Καρολεμέα στη διαδρομή Σαϊδόνα- Καστάνια. Δεν ξέρω αν τον σκότωσε ο ίδιος ο Κατσαρέας ή κάποιος άλλος, δεν το ξέρω. Οι Γερμανοί όμως δεν τον είχαν σκοτώσει. Δεν έφταιγε και σε τίποτα. Δεν ήταν πουθενά ανακατωμένος, όπως λένε. Τώρα γιατί τον σκοτώσανε, δεν το ξέρω ποια ήταν η πληροφορία και γιατί… Έγινε μάλιστα προσπάθεια να τοποθετηθεί και άγαλμα του Κατσαρέα στο Γύθειο, αλλά απέτυχε. Εγώ πήγα στρατιώτης. Να πω ευτυχώς, γιατί δεν θα υπήρχα σήμερα σε αντίθετη περίπτωση. Το 1946 στις 10 του Οκτώβρη πήγα στρατιώτης. Στα Καλάβρυτα, που ήμουν, ο Βασιλόπουλος ο Σωτήρης, ο ταγματάρχης, που ήταν μετά, ο Κετσέας και οι άλλοι, ήταν εκεί. Εγώ σαν παιδί τότε τους μεγάλους τους σεβόμουν και προπάντων τους πατριώτες από εδώ πέρα. Και ήθελα με κάθε τρόπο, αν και ήταν σε άλλο θάλαμο, να πηγαίνω και να τους λέω μια καλημέρα, να τους κάνω κάτι και κατά ένα τρόπο με αγαπούσαν. Όταν πήγα στρατιώτης στην Καλαμάτα, δεν υπήρχε, στρατιωτική Μακρόνησος, αλλά όσοι είχαν «εαμίτιδα», όπως έλεγαν, τότε τους απολύανε, τους διώχνανε. Οι λεγόμενοι Μαγγανάδες, Καμαριναίοι και Γερακάρηδες, όπου τους βρίσκανε, τους σκοτώνανε για πλάκα. Εγώ λοιπόν στο στρατό ήμουν σε ένα λόχο του Κουτουμάνου του Γιώργου. Πήγα και είδα το Βασιλόπουλο. «Θα πας ρε», μου είπε, «στο 2ο Γραφείο στον Ηλία τον Μπουτσικάρη». Αυτός ήταν ένας μεγάλος ταγματασφαλίτης, αλλά ο αδελφός του ήταν στον ΕΛΑΣ. Τον είχα γνωρίσει για λίγο. «Να του πεις ότι σε στέλνω εγώ και θα σε εξυπηρετήσει οπωσδήποτε». Πήγα λοιπόν, αφού μας καλούσανε. Του είπα αυτά. Του είπε ότι είχα τον αδελφό του ως διμοιρίτη, ενώ ο μπαρμπα- Σωτήρης μου το είχε πει. Τον είχα όντως διμοιρίτη για καμιά εβδομάδα. Με ρώτησε πώς θέλει με εξυπηρετήσει. Ζήτησα να με ρίξει στο πυροβολικό, μια και τα αδέλφια μου είχαν υπηρετήσει εκεί.. Με έβαλε στο πυροβολικό και σώθηκα. Τα χαρτιά μου ήταν κατακόκκινα, αλλά ήμουν στρατιώτης, ρουφιάνος είπα δεν θα γίνω. Αλλά σκοτώσανε τον πατέρα και τη μάνα μου και εγώ ήμουν επάνω στην Αράχωβα του Παρνασσού. Τους σκοτώσανε στην Καρδαμύλη. Όταν κατέβηκα στη Θήβα, γιατί ήταν κέντρο εκπαιδεύσεως, κουβαλούσαμε χαλίκι για να την πατάμε στις λάσπες. Όταν κατέβηκα στη Θήβα, ζήτησα μια άδεια. Σκέφτηκα να πάω στους αντάρτες, αλλά για ποιο λόγο; Να εκδικηθώ και να χτυπήσω τους στρατιώτες, τους συναδέλφους μου, τι μου έχουν κάνει; Αν μου έδιναν μια άδεια, τότε να κατέβαινα κάτω, θα έφευγα, δεν θα γύριζα πίσω. Αλλά ο διοικητής, είχαμε έναν αντισυνταγματάρχη Κανελλόπουλο, μου είπε ότι δεν μπορούσε, καθώς ήμουν σκοπευτής διόπτρας και μου είπε ότι δεν ήξερε ποια ώρα και ποια στιγμή θα με καλούσαν στην υπηρεσία μου. Υπηρέτησα 42 μήνες στρατιώτης. Δεν ήμασταν στην πρώτη γραμμή όλο τον καιρό. Ήμασταν 3 μήνες στην Ελασσόνα και σε άλλες περιοχές. Μετά από 4-5 μήνες μας κατεβάζανε πίσω στη Θήβα και κάναμε δουλειές μέσα στην πόλη και μέσα στο κέντρο εκπαιδεύσεως, αφού με κάθε σειρά που έπαιρναν, έρχονταν καμιά 500αριά στρατιώτες. Κατέβηκα από την Ελασσόνα τον Αύγουστο μήνα του 1948 και ήρθε μια διαταγή όλες οι μονάδες να στείλουν αντιπροσώπους για να γίνουν σαλπιγκτές σε ένα κέντρο σαλπιγκτών στη Βούλα. Έπρεπε να πάμε 2 από κάθε μονάδα. Ο λοχαγός μου, Βουδικλάρης,

25

μανιάτης, μου είπε «ρε συ θέλεις να πας σαλπιγκτής; Άμα θέλεις να πας να μου πεις το πρωί.». Όλοι μου έλεγαν τη νύχτα να πάω. Το πρωί του είπε ότι θα πήγαινα. Πήγαμε στο κέντρο σαλπιγκτών κάτω στη Βούλα. Κάθισα έως τις 10 του Μάρτη του 1949, αλλά στις 20 του Μάη ήρθε μια διαταγή για να φύγω για το 107 Σύνταγμα πεδινού πυροβολικού, που ήταν στο Άργος Ορεστικό, στην Καστοριά. Ο διοικητής, ο κακομοίρης, δεν ήθελε να με στείλει, λέγοντας ότι είχε έναν μόνο σαλπιγκτή. Αλλά η διαταγή ήταν ονομαστική για 18 άτομα, ο καθένας με την ειδικότητά του. Με κράτησε 18 ημέρες και μου είπε ότι δεν μπορούσε να με κρατήσει παραπάνω. Δεν μπορούσαμε να φύγουμε με τα πόδια. Και μας κατέβασαν στον Πειραιά και από εκεί με ένα παλιο- βάπορο κάναμε 4 μερόνυχτα να φτάσουμε στη Θεσσαλονίκη. Από εκεί πήγα στο Άργος Ορεστικό. Τότε ήταν πια τα τελευταία γεγονότα του Γράμμου. Το παράπονό μου μεγάλο, γιατί κατέβηκε το 107 Σύνταγμα και παρέδωσε τα όπλα, τα πυροβόλα στα έμπεδα της Λαρίσης μετά την πτώση του Γράμμου κατά τον Οκτώβριο μήνα του 1949. Κι ήμουν στη δεύτερη σειρά εγώ. Κι αντί να με κρατήσουν στα έμπεδα να μείνω, με στείλανε στην 147 μοίρα πυροβολικού, που ήταν επάνω στην κορυφή του Γράμμου. Όταν άκουσα την άλλη μέρα, που φώναζαν τα ονόματα, πέρασα πίσω στην Κοζάνη, πήγα στο Νεστόριο, ένα μικρό χωριουδάκι μέσα σε μια ρεματιά πριν φτάσουμε στην Καστοριά. Κάναμε αριστερά επάνω σε λάσπες ανοίγανε δρόμο τότε οι μπουλντόζες και τα μηχανήματα του στρατού. Παραπάνω σε ένα ύψωμα, στο Τσάρνο, στην Αμμούσα, μια οροσειρά, μια κορυφογραμμή, ανεβήκαμε 5 επάνω, στην ίδια πυροβολαρχία. Βρήκα πολλά παιδιά γνωστά μου, που είχαμε συνυπηρετήσει. Έναν Μπουρίκα Ανδρέα από τη Εύα της Μεσσηνίας. Εκεί καθίσαμε μέχρι τις παραμονές των Χριστουγέννων του 1949. Το χιόνι έπεφτε πυκνό, δεν μπορούσαμε να περπατήσουμε. Μετά μας κατεβάσανε σε ένα χωριό μέσα στη ρεματιά. Τα αλβανικά σύνορα ήταν μια ρεματιά, που μας χώριζε. Ήταν απέναντι οι Αλβανοί και απέναντι εμείς με τα πυροβόλα στραμμένα. Ο πόλεμος όμως είχε σταματήσει. Κατεβήκαμε λοιπόν κάτω στο Πεύκο. Εκεί περάσαμε έναν παραπόταμο του Αλιάκμονα, που χώριζε το χωριό. Εμείς οι πυροβολητές είχαμε τα πυροβόλα. Ήμασταν στο σχολείο, ήταν κοντά και η εκκλησία και τα πυροβόλα τα είχαμε μέσα στο προαύλιο. Πέρασε το 1949 κι ήρθε το 1950 και ήταν τότε ο πόλεμος οι νάρκες. »

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 13 (μαρτυρία της Μ.Ρ., κατοίκου Οιτύλου, 17-12-200415) « Η θεία μου, η Δήμητρα, ήταν μικρή τότε. Τα γεγονότα που περιγράφει το βιβλίο της λένε εδώ ότι είναι αληθινά. Βέβαια κάποια πράγματα μπορεί να μην έχουν συμβεί στην ίδια, αλλά σε κάποιο άλλο πρόσωπο κι η ίδια το μετέφερε στο βιβλίο της. Τώρα έρχεται καμιά φορά εδώ, αλλά δεν κάθεται για πολύ, 1-2 μέρες. Οι άνθρωποι εδώ δεν μιλούν εύκολα για την εποχή του εμφυλίου. Κάθε σπίτι στο Οίτυλο έχει κι έναν νεκρό από τον εμφύλιο. Ένας από αυτούς που σκότωσαν τον Σωτήρακα, αυτοκτόνησε εδώ πριν λίγα χρόνια. Περιλούστηκε με πετρέλαιο κι αυτοπυρπολήθηκε. Λένε ότι είχε ψυχολογικά προβλήματα. Όμως και η άλλη πλευρά λένε ότι έκανε κι αυτή εγκλήματα. Τον παππού μου μου έχουν πει ότι τον οδήγησαν στην Άρνα, χωρίς να ανήκει στους αντάρτες, απλά και μόνο επειδή υπήρξε δυνατός ως παρουσία και με γνώμη στο χωριό. Όταν διάβαζα το βιβλίο ο πατέρας μου μου έλεγε να αποφεύγω να το διαβάζω κοντά στον παππού μου, γιατί συγκινείται που θυμάται όλα τα γεγονότα του εμφυλίου… Στη νοοτροπία των κατοίκων ισχύει ότι ό,τι κάνεις μπορεί να βγει μπροστά αργότερα. Αυτό ειπώθηκε στα χείλη των κατοίκων, όταν πριν λίγα χρόνια είχε γίνει ένα ατύχημα. Τα παλαιά μίση του εμφυλίου μπλέχτηκαν και με τη μανιάτική βεντέτα. Από όταν άρχισε ο εμφύλιος άρχισαν άλλες βεντέτες σε οικογένειες. Η οικογένειά μου για παράδειγμα από τότε ξεκίνησε βεντέτα με την οικογένεια Γατέα, αλλά ξεπεράστηκε με τη διαδικασία του «ψυχαδέλφωσης», που κάνουμε εδώ στη Μάνη, γινόμαστε δηλαδή «ψυχαδέλφια» μέσω μιας ειδικής τελετής, ενώνονται τα αίματα. Η οικογένεια των Μεδίκων, μια από αυτές που κατοικούν στο Οίτυλο, η άλλη, οι Στεφανοπουλαίοι, λένε ότι κρατά από τους Κομνηνούς, 15

πρόκειται για σημειώσεις πεδίου, που κρατήθηκαν από άτομο οικογένειας του γένους των Μεδίκων με μόρφωση υψηλά 26

έχει δική της τελετή και οι άρρενες την ημέρα των Χριστουγέννων, μετά το μνημόσυνο της κυρα- Ανθούλας, της πρώτης γενεαλογικά γυναίκας των Μεδίκων, ανταλλάσσουν ένα μυστικό16, το οποίο μεταφέρεται στα αγόρια, όταν μεγαλώσουν. Είναι κακό να μάθει γυναίκα το μυστικό. Κι όσες φορές επιχειρήθηκε κάτι τέτοιο κάτι κακό έγινε σε όποιον το δοκίμασε. Και τώρα άλλωστε καμιά γυναίκα δεν θέλει να μάθει το μυστικό. Λένε ότι η κυρα- Ανθούλα πριν πεθάνει είπε να λένε κάτι και να μην το μάθει ποτέ καμία γυναίκα. Κι άτομα με βεντέτα ή και με διαφορές από τον εμφύλιο μετέχουν στη συνάντηση του μυστικού, όπου η γενιά θεωρείται πιο ισχυρή από όποιες άλλες διαφορές. Μια γυναίκα, που δεν άνηκε στους Μεδίκους, δοκίμασε να πάει μαζί με τον άντρα της, που ήταν Μέδικος, στη συνάντηση του μυστικού, αλλά δεν άφηναν τον άντρα της να πλησιάσει, τον πυροβολούσαν. Όταν πήγε μόνος του, τον άφησαν να πάει κανονικά.» ΜΑΡΤΥΡΙΑ 14 (μαρτυρία Κ. Κ, κατοίκου Καλαμάτας, 4-1-200517) « Την περίοδο εκείνη εγώ ήμουν 15-20 χρονών. Πήγαινα το καλοκαίρι στο «Βελιτσί» για παραθερισμό. Εκεί κατέβαιναν οι αντάρτες από τα βουνά, από τις Γαϊτσιές κυρίως, και ξεπάτωναν τα σπίτια. Έκλεβαν πράγματα, πείραζαν γυναίκες. Κι εμένα μαζί με έναν άλλο, που έχει πεθάνει τώρα, μας είχαν πάρει από το Σταυρπήγιο και μας είχαν πάει στον Ταΰγετο. Δεν με πείραξαν εμένα όμως, αυτό είναι αλήθεια. Στο χωριό μας είχαν νεκρούς. Ρώτησα γιατί μας πήγαν εκεί και με ρώτησαν γιατί δεν πηγαίνω στον ΕΛΑΣ. Τους είπα ότι δεν πάμε με κανένα εμείς…. Ο Πατσάκος πήγε στον Κάμπο Αβίας σε ένα σπίτι και ζήτησε βοήθεια- δεν θέλω να πω ποιο- μετά τη μάχη της Παλιόχωρας, αλλά δεν του δόθηκε και οδηγήθηκε στη Δήμιοβα. Η παρουσία του Καμαρινέα υπήρξε καταλυτική για τη σωτηρία της περιοχής. Ο Καμαρινέας γλίτωσε την περιοχή από τις κλεψιές των ανταρτών. Ήταν γαμπρός της οικογένειας Κετσέα. Είχε περιουσία, είχε πολλά δέντρα, έκανε 10 τόνους λάδι. Το 1950 ένα παιδί του άκουσα προσωπικά να του λέει γιατί τα πούλησε και τα έδωσε όλα κι ότι τους άφησε στο δρόμο και δεν έχουν καθόλου λάδι. Κι αυτός απάντησε ότι δεν μπορούσε να γίνει κλέφτης. Ο ίδιος συντηρούσε τα μέλη της ομάδας του. Δεν έπαιρνε χρήματα από κανέναν. Λίγοι ήταν που κάτι έπαιρναν κι έβγαζαν. Ο Καμαρινέας έκανε δυο λαθάκια για μένα μόνο. Ο ίδιος δεν αδικούσε και δεν πείραζε άδικα. Υπήρχε κάποιος Μαυρομμάτης, μέλος του ΕΛΑΣ στον Κάμπο. Ο Καμαρινέας πήγε και τον σκότωσε στο REX18, που έμενε, στην Καλαμάτα. Τον σκότωσε το 1945 ή το 1946 μάλλον. Μετά αυτό δυο δικοί του πήγαιναν μετά στον Κάμπο και πείραζαν τη γυναίκα του και την εκβίαζαν, κάνοντας άσεμνα πράγματα. Η ίδια πήγε και βρήκε τον Καμαρινέα και του είπε ότι δεν έχει μίσος, που αυτός της σκότωσε τον άνδρα, μια και ο άνδρας της θα έκανε το ίδιο, αν το κατάφερνε πρώτος. Του ζήτησε όμως να την προστατεύσει και να μην αφήνει τους άνδρες του να την πειράζουν και να την ενοχλούν. Ο Καμαρινέας τους συγχώρεσε για ό,τι είχαν κάνει μέχρι εκείνη τη στιγμή, αλλά τους είπε ότι αν ξαναπειράξουν τη γυναίκα εκείνη, θα τους έδενε στον Πλάτανο του Κάμπου. Οι ίδιοι ξαναπείραξαν τη γυναίκα και ο Καμαρινέας τους έπιασε, τους έδεσε πίσω από το ένα τζιπ και τους έσερνε από το Σταυροοπήγιο έως τον Κάμπο. Ο ίδιος δεν πείραξε κανέναν, δεν έκλεψε ούτε ένα κιλό λάδι. Τα άτομα στην ομάδα του θα έφταναν τα 500 περίπου. Διμοιρίτες του ήταν ο Λυκουρέζος, ο Κοντράρος, ο Κουτήφαρης κι άλλοι. Η αλήθεια είναι ότι μετά την ίδρυση της ομάδας Καμαρινέα οι αντάρτες δεν κατέβαιναν από τα βουνά για κλοπές. Με τον

16

για το «μυστικό» της οικογένειας των Μεδίκων και τη διαχείρισή του βλέπε και σε μια πιο μυθιστορηματική μορφή και το Δήμητρα Παναγοπούλου-Σιδέρη, Αλφοθήκαμε, διήγημα Το Οίτυλο, Αθήνα, Δελφίνι, 1994, 130-142 όπου αναφέρονται οι εμπειρίες από τη Μάνη της συγγραφέα και γίνεται περιγραφή στο «μυστικό». Βλέπε επίσης και Ε. Αλεξάκης, Τα γένη και η οικογένεια…, 162163 και Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη………., 83, όπου βλέπουμε για την αδελφοποι(τ)ία και το τελετουργικό της 17 στην αφήγηση κρατήθηκαν σημειώσεις όπως μας τις μετέφερε ο πληροφορητής μας, ο οποίος έχει πολύ υψηλό μορφωτικό επίπεδο και προέρχεται από παραδοσιακά ισχυρή οικογένεια της μεσσηνιακής Μάνης με υψηλό οικονομικό επίπεδο για τα δεδομένα του τόπου 18 πρόκειται για πολυτελές ξενοδοχείο της Καλαμάτας 27

Ξυδέα ήρθε σε σύγκρουση, έγιναν δυο μάχες, απ’ όσο θυμάμαι, στα Τσέρια και στη Σελινίτσα, το 1946 ή το 1947. Μετά εγώ έφυγα για την Αθήνα». ΜΑΡΤΥΡΙΑ 15 (μαρτυρία Λευτέρη Αναστασάκου από το Μαυροβούνι Γυθείου, μέλους του ΔΣΠ Συγκροτήματος Πάρνωνα, στελέχους του ΚΚΕ στο Γύθειο, 13-1-200519) «Δεν πίστεψα ποτέ ότι το αντάρτικο θα νικηθεί και γι’ αυτό δεν κράτησα σημειώσεις για την εποχή τότε. Πίστεψα ότι θα έγραφαν άλλοι αναλυτικά πράγματα. Ο Παυλάκος ήταν ένα ζώο αγράμματο, που το χρησιμοποίησαν οι Μαυρομιχαλαίοι, για να κάνουν εγκλήματα, να ερημώσουν την περιοχή και να ελέγξουν τον τόπο. Εμένα μου έχει σκοτώσει τον πατέρα και με έχει συλλάβει και τον ίδιο. Αυτούς τους ανθρώπους όπως τον Παυλάκο τους χρησιμοποίησαν όπως τα σταφύλια, όπου τα στραγγίζεις μέχρι να ξεζουμίσουν και μετά να τα πετάξεις. Όταν ρώτησα κάποιον συγγενή του να ρωτήσει γιατί τα έκανε αυτά αυτός μου είπε ότι είπε «τον έβαλαν». Η Μάνη δεν ήταν κέντρο ανταρτών, αλλά τόπος καταδιωκόμενων. Οι καταδιωκόμενοι μανιάτες βγαίνανε στις χαράδρες, στα υψώματα και κρυβόντουσαν στο Σαγγιά και σε άλλες χαράδρες και βουνά, που υπάρχουν. Αλλά κι εκεί δεν μπορούσαν να μείνουν για πολύ, γιατί ήταν ένας κλειστός χώρος και τους παίρνανε είδηση. Ταλαιπωρούσανε τις οικογένειες, παραφυλάγανε βλέποντας, όταν τους πηγαίνανε ψωμί. Έτσι οι καταδιωκόμενοι βρίσκαν τον τρόπο και έφευγαν και πήγαιναν στον Ταΰγετο και γινόντουσαν μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού. Πάρα πολλοί μανιάτες είχαν οργανωθεί στο ΕΑΜ και πάλεψαν για τη λευτεριά. Χωριά με αριστερούς στη Μάνη υπήρξαν πάρα πολλά. Ο Κούνος, η Λάγια, η Κοκκάλα, το Νύφι, η Καρυόπολη κι άλλα χωριά με λιγότερη αριθμητική ανάπτυξη. Βέβαια η επικοινωνία με τη Μάνη ήταν δύσκολη κι όχι εύκολη ακόμα και από περιοχές, όπως εδώ το Μαυροβούνι. Έτσι δεν μπορούσα να έχω μια άμεση εικόνα για τις κινήσεις των Ταγμάτων στη Μάνη το 1944. Στη Μάνη σέβονταν τον Καβαλλιεράκη, ο οποίος ήταν σεμνός άνθρωπος κι είχε επιρροή λόγω του σεβασμού, που ενέπνεε, και της ειλικρίνειάς του. Αυτός είχε ας πούμε ένα μεγάλο αξίωμα, όπως ο Ρογκάκος ας πούμε. Κι επηρέαζε και τους αριστερούς κι όχι μόνο και στη Μάνη. Ο Σαμπατακάκης ο Βασίλης, ήμασταν μαζί στη φυλακή στο Γύθειο και του κόψανε και τα δυο πόδια από ζάχαρο, ο Μωράκος, ο Λεοτσάκος ήταν σε κατώτερη κλίμακα. Και εδώ στο Μαυροβούνι υπήρξαν αρκετά άτομα. Αλλά οι πιο πολλοί άνθρωποι από αυτούς σκοτωθήκανε, διωχτήκανε κι έμεινε ένα ακραιφνές δεξιό στοιχείο μετά. Στην άλλη ομάδα πήγαν περισσότερο από αίσθημα πλιάτσικου, να κλέψουν δηλαδή, να συντηρηθούνε, να πάρουνε ένα οφίτσιο, κι όχι από ιδεολογία, αλλά για να πάρουνε ένα αισχρό οφίτσιο. Το Γύθειο προπολεμικά έφτανε σε πληθυσμό τους 11.000 κατοίκους, ενώ η Σπάρτη μόλις τους 6.000. Υπήρχε μια ευμάρεια στο Γύθειο, ενώ αυτό άρχισε να φθίνει μετά τον πόλεμο. Κατά τις εκτελέσεις στις 6 και 7-12-1943 η χήρα Διακουμάκου βλέποντας το γιο της να είναι στους εκτελεσθέντες, μπήκε μπροστά στο αυτοκίνητο και δεν έφευγε, ώσπου την πήραν οι Γερμανοί μαζί και την εκτέλεσαν. Μάλιστα υπήρχε η αίσθηση στους εκτελεσθέντες ότι τους σκοτώνουν άδικα οι ρουφιάνοι, όπως φαίνεται από το ημερολόγιο του Ζαχαρία Τσιγκάκου, που μου έδωσε ένας εγγονός του αργότερα. Ποιοι ήταν οι ρουφιάνοι; Ο Λυμπέρης, ο Μπαλιτσάρης. Εγώ όμως νομίζω ότι οι μανιάτες δεν ήταν αντιδραστικοί από πεποίθηση, διότι ήταν φτωχοί, πάμφτωχοι και δεν είχαν κάποιο ιδεολογικό κίνητρο, που τους οδήγησε να υποκύψουν στην εξουσία. Πήγανε και ακολουθούσαν την αστική εξουσία από φτώχεια, από δυστυχία, για να φάνε, από δουλοπρέπεια προς τον τοπικό αφέντη εδώ πέρα…. Κακώς τη Μάνη τη λένε «βλακωνία», θα ξυπνήσουν, βγάζουν γιατρούς, επιστήμονες, έχουν μια τάση στην «αμπελοφιλοσοφία» και θα δουν το ταξικό συμφέρον, όπως για

19

απομαγνητοφωνημένη αφήγηση ζωής-αρχικά αφόρμηση έδωσαν οι ερωτήσεις του ερωτηματολογίου του εγγράμματου, γιου αριστερού δασκάλου, πληροφορητή μας, ο οποίος αποτελεί χαρακτηριστικό εκπρόσωπο αριστερής οικογένειας του Γυθείου και είναι πολιτικός υποστηρικτής κι εκπρόσωπος του ΚΚΕ στην εν λόγω περιοχή 28

παράδειγμα στην προσπάθεια ιδιωτικοποίησης τώρα των Σπηλαίων Διρού, που μόνο εμείς τους στηρίζουμε και λένε τώρα ότι θα στηρίξουν το ΚΚΕ20. Δεν υπήρξε κανένα άλλο κέντρο στη Μάνη, απλά το ΕΑΜ οργανώθη, οργάνωσε τον κόσμο και στη συνέχεια έγιναν τα Τάγματα Ασφαλείας, τα οποία οπλίστηκαν με ντουφέκια από τους Γερμανούς και κατακτούσαν και λεηλατούσαν την περιοχή της Μάνης. Για τον Κοντοβουνήσιο λέγεται ότι τον σκότωσαν οι ίδιοι για να πάρουν την αρχηγία. Για τη δολοφονία του Κατσαρέα ξέρω ότι τον σκότωσαν αριστεροί. Έχω μιλήσει με αυτόν που τον χτύπησε. Ο Κατσαρέας, δεν θυμάμαι τις ημερομηνίες όμως, πήγαινε από τη Μυρτιά προς το Γεράκι. Ο δρόμος ήταν χωματόδρομος, αλλά μπορούσε να περάσει αυτοκίνητο. Εκεί ήταν μια ομάδα αντάρτες κρυμμένοι και κάτι γυναίκες μαζεύανε ελιές. Κι έλεγαν μεταξύ τους οι γυναίκες «να΄ταν εδώ καμιά ομάδα αντάρτες, να έβλεπες τι θα πάθαιναν αυτοί». Οι αντάρτες κρυφτήκανε και χτυπήσανε το αυτοκίνητο, όταν γύρισε. Δεν ξέρανε ότι ήταν ο Κατσαρέας κι ένας αντάρτης μάλιστα μετά πήρε τη χλαίνη του, τη φόρεσε, δεν του έκανε, του πήγαινε μέχρι τον αστράγαλο περίπου και μέσα στην τσέπη της χλαίνης βρήκε ένα σημείωμα κι ένα μαντήλι ματωμένο. Το ματωμένο μαντήλι ήταν από κάποια, που λένε ότι την είχε φιλενάδα. Λένε,τώρα, τέλος πάντων. Το γράμμα έγραφε το όνομά της, ας μην αναφέρω την κοπέλα. Κι είδαν ότι ήταν ο Κατσαρέας. Εμένα μου το είπε ο ίδιος, που τον πυροβόλησε, ο Σταματάκος ο Μπιλίνης, που έχε σκοτωθεί. Ο πατέρας ήταν εδώ. Είχε μια συκιά εκεί δίπλα κι έτρωγε σύκα. Ήταν Σεπτέμβρης, ακόμα οι συκιές ήταν γεμάτες. Ήρθαν οι χίτες, τον πήρανε, τον πήγαν στα Λεβέτσοβα, το1946, τον πήγαν στα Λεβέτσοβα, πήραν κι ένα άλλο παιδί, τον Γιώργο τον Κατσιώνη από το Μαυροβούνι, 17 χρονών, λεβεντόπαιδο και τους πήρανε από εκεί μαζί με άλλους κρατούμενους και τη μάνα του Κωνστανταράκου του Λεωνίδα, τους πήγαν στη Βαρβίτσα. Η Βαρβίτσα είναι ένα χωριό πάνω στον Πάρνωνα. Στο δρόμο, που πηγαίνανε, 500 μέτρα από το χωριό, «κουράστηκα» είπε ο πατέρας μου, «θα σε ξεκουράσω εγώ» του λέει ένας και του ρίχνει μια κλωτσιά αυλάκι νερού, που έτρεχε, έπεσε μέσα, τότε του ρίχνει και τον σκότωσε. Εκεί είναι θαμμένος. Πήγαμε να ψάξουμε να τον βρούμε μετά, τώρα τελευταία, είχανε πέσει δέντρα, είχανε σαπίσει, είχανε.. Ήταν δύσκολο. Εγώ τα ξέρω αυτά, γιατί ένας ήταν εκεί, ήταν δικό του το κτήμα, κι όταν άκουσε ότι κουράστηκε, κρύφτηκε και τον άκουσε αυτό το διάλογο. Ήταν στην Αμερική κι ήρθε πριν από 5-6 χρόνια και μας το είπε. Και πήγαμε, ψάξαμε, βρήκαμε το μέρος, που είχαν βάλει πέτρες και σαβούρια, όπως μας είχε πει, αλλά δεν βρήκαμε τίποτα. Τα αγρίμια, τα πουλιά, το νερό κι αυτά, δεν βρήκαμε τίποτα. Τους άλλους τους πήγανε επάνω στο χωριό, στο ύψωμα και σε μια καρυδιά, τους κρέμασε. Τους πέντε, γιατί ο ένας ο 17χρονος, το παιδί αυτό, τους έφυγε, έτρεξε, πήδηξε από μια πεζούλα, πήγε να πηδήξει σε μια άλλη, αλλά του ήρθε η σφαίρα στον κρόταφο κι έτσι το σκότωσε το παιδί. Ο Ρογκάκος ο Βαγγέλης ήταν ένας πάρα πολύ σπουδαίος άνθρωπος, πανέξυπνος, πιστός στο κόμμα, κι όταν ο Μπελογιάννης έφυγε από την Πελοπόννησο, τον άφησε αντικαταστάτη του. Τον ήξερα προσωπικά το Ρογκάκο. Υπάρχουν μερικοί, που θέλουν να χτυπήσουν το Δημοκρατικό Στρατό και πρώτα και κύρια προσπαθούν να χρεοκοπήσουν την ηγεσία του. Ο Ρογκάκος λοιπόν ο Βαγγέλης μετά τη μάχη του Λεωνιδίου ήταν με τον Πρεκεζέ στο Παλιοχώρι, ένα χωριό του Πάρνωνα. Στο Πλατανάκι ήταν άλλοι αντάρτες, στον Κοσμά άλλοι. Ήταν κι ένα τάγμα του Τσιγκόπουλου, το οποίο ήταν έξω από κατωκημένη περιοχή. Αφού είχε πληροφορίες η μεραρχία, ο Ρογκάκος ότι οι λοκατζήδες φεύγουν για Τρίπολη, ειδοποίησε τον Τσoυκόπουλο να πάνε στο κοντινό χωριό, για να ξεκουραστεί το τμήμα. Πραγματικά, όπως κι έγινε. Οι λοκατζήδες όμως δεν είχαν φύγει και ερχόντουσαν προς τον Άγιο Βασίλη. Όταν μπήκε το τάγμα μέσα στον Άγιο Βασίλη, τι έπρεπε να κάνει ο Τσουκόπουλος; Να βγάλει φρουρούς, να βάλει σκοπιές, αλλά να βγάλει κι έλεγχο. Να βγάλει ανθρώπους, αξιωματικούς, να ελέγχουν το χώρο. Αυτό δεν το έκανε ο Τσιγκόπουλος. Κι όταν έγινε η μάχη αντί να σταθεί μέσα, να εμψυχώσει τους άντρες, να τους πει μέσα στα δωμάτια, στα σπίτια, χτυπάτε τους, ταμπουρωθείτε- όταν ταμπουρώνεσαι δεν μπορούν να σε βγάλουν-… Το Παλιοχώρι ήταν μια ώρα μακριά. Ακούστηκαν τουφεκιές, θα έρχονταν οι αντάρτες από εκεί. Πόσο θα έμεναν αυτοί, σε μια ώρα θα φεύγανε. Όμως αυτός το έσκασε μαζί με 20

εδώ ο πληροφορητής επιθυμούσε να κάνει μια γενικότερη κρίση με βάση και την προσπάθεια, που γινόταν εκείνη την περίοδο για ιδιωτικοποίηση των Σπήλαιων του Διρού και της προσπάθειας για αντίδραση εκ μέρους της τοπικής οργάνωσης του ΚΚΕ 29

τον Παπακωνσταντίνου, τον Μπελά, που λέγαμε, βγήκε έξω και γύρισε το απόγευμα, που είχε συντελεστεί το κακό. Είχανε σκοτωθεί οι αντάρτες, κάπου 86 αντάρτες σκοτωθήκανε κι άλλοι τόσοι περίπου αιχμάλωτοι. Ε, λοιπόν , προσπαθούν να ρίξουν την ευθύνη στο Ρογκάκο και τον Περκεζέ γι’ αυτό. Νομίζω ότι κανείς από τους δυο δεν έχει ευθύνη. Κι αυτό, γιατί εγώ για παράδειγμα έβγαινα με δυο άλλους αντάρτες σ’ ένα σημείο. Το πρώτο που θα κάναμε ήταν να βγάλουμε έναν σκοπό. Κι έτσι να κάτσουμε να κοιμηθούμε και να ξεκουραστούμε. Γιατί έτσι χωρίς φρουρά ποιος στρατός το κάνει αυτό; Και πέρασε ανταρτοδικείο και εκτελέσθη ο Τσουκόπουλος. Λένε τώρα, που γράφουν μερικοί, ότι κλαίγανε οι αντάρτες. Που κλαίγανε οι αντάρτες; Οι αντάρτες το άχτι τους βγάζανε που σκοτώθηκαν τα αδέλφια τους εξαιτίας του. Και θέλανε να εκτελεστεί. Εγώ με άλλους δυο αντάρτες κι αυτοί από το Γύθειο, ο Μήτσος ο Μένεγας και ο Μανώλης ο Βαρζιακάκος ήμασταν στην περιοχή ανάμεσα Γύθειο- Λεβέτσοβα. Και ήμασταν για κάμποσο καιρό, μπορεί και δυο μήνες να ήμασταν και παρακολουθούσαμε τις κινήσεις τους. Ένα βράδυ έρχεται ο Λεωνίδας ο Κωνστανταράκος με καμιά εξηνταριά αντάρτες. Εμάς τους τρεις μας πήρε παραπέρα και μας είπε: «Πάμε να ελευθερώσουμε τους κρατούμενους από το Γύθειο. Εσείς που γνωρίζετε το Γύθειο, που γνωρίζετε τα μέρη θα τεθείτε επικεφαλείς της ομάδας». Πραγματικά ένας πήρε μια ομάδα να κυκλώσει τις φυλακές, ο άλλος θα έπιανε στην Αγία Τριάδα, για να μη πέσουν προς τα πάνω ενισχύσεις κι εγώ ανέβηκα στο βουνό, τον Κούμαρο, και χτυπούσα κάτω προς το Διοικητήριο, για να κόβω την άνοδό τους. Πραγματικά οι δυο χωροφύλακες αντισταθήκανε και σκοτωθήκανε, ο δε γερο- Νικόλας ο φύλακας, δεν έδινε τα κλειδιά να ανοίξουνε και τον σκοτώσανε και του πήρανε τα κλειδιά. Ανοίξανε τις φυλακές, πήρανε τους κρατούμενους και φύγανε. Φωνάξανε εμένα από επάνω, «Λευτέρη κατέβα», κατέβηκα και φύγαμε. Ήμουνα πίσω στη φάλαγγα. Με φωνάξανε από μπροστά κι έτρεξα μπροστά. Ήτανε επικεφαλής ο Λεωνίδας ο Κωνστανταράκος. Μου είπε: «Λευτέρη, έχουμε έναν τραυματία από αδέσποτη σφαίρα, δεν μπορούμε να τον περάσουμε έξω από τον κλοιό Σπάρτη, Σκάλα- Λεβέτσοβα, γιατί θα μας βγουν μπροστά και θα μας κλείσουμε και θα μας εξοντώσουμε». Είπα « εντάξει, θα μείνω εγώ» και πήγα στο Βαλτάκι, ένα σημείο κοντά στη θάλασσα. Εκεί κρυφτήκαμε. Την άλλη μέρα αρχίσανε να ψάχνουνε. Εδώ από εκεί τους έβλεπα στα 100 μέτρα ευθεία, επάνω στο δρόμο πηγαίνανε, αλλά προς εμάς δεν έρχονταν, γιατί ήταν ο βάλτος, το νερό ένα μέτρο, δεν υποπτεύονταν ότι μπορεί να ήμαστε εκεί. Το βράδυ ακούσαμε κάτι τουφεκιές. Τι είχε γίνει; Είχανε βγάλει αυτοί τους τρεις αντάρτες, που είχανε μείνει: ο αδελφός του Κωνστανταράκου, ο Πάνος, ο Μένεγας, κι ο Βαρζιακάκος, για να μας φέρουν κάτι να φάμε, για να έχουμε μια επαφή. Τραυματίσανε το Μένεγα. Ο Μένεγας λοιπόν πήγε στο Αποξηραντήριο, στο Έλος, στον κάμπο του Έλους, που είχαμε εκεί επαφή μέσω δυο γυναικών. Στάλθηκε μια γυναίκα στο Γύθειο για φάρμακα, αλλά της είπαν να μην πάει στο φαρμακείο του Λυμπέρη, αν το άλλο φαρμακείου, του Νικολακάκου, ήταν κλειστό. Αυτή, επειδή το φαρμακείο του Νικολακάκου ήταν κλειστό, πήγε σε αυτό του Λυμπέρη, ο οποίος ανήκε στις ομάδες των χιτών. Αυτός τη ρώτησε τι θέλει τα φάρμακα κι εκείνη του βρήκε μια πρόφαση. Αυτός φώναξε τις δυνάμεις των χιτών και της Χωροφυλακής και αυτή συνελήφθη. Εγώ ρώτησα τον τραυματία αν μπορεί να μετακινηθεί λίγο, μόνο να περπατήσει κι εγώ θα τον κρατούσα. Κι αυτός είπε ότι μπορούσε. Έτσι κινηθήκαμε, όπου κατά το βράδυ βρήκαμε επαφή με τις αντάρτικες ομάδες. Όταν κηρύχτηκε ο πόλεμος της Αλβανίας, όλοι αγανακτήσαμε εδώ. Εγώ ήμουν νέο παιδί, 12 χρονών, γιατί οι γερμανόφιλοι, οι άνθρωποι του Μεταξά, είχαν κάνει μια εκστρατεία εξύψωσης του Χίτλερ και τον παρουσίαζαν σαν το βασιλιά Κωνσταντίνο. Εκβιαστήκαμε τόσο πολύ με τον ξεσηκωμό του κόσμου ότι αυτοί οι άνθρωποι θα ξεσηκωθούνε. Φεύγανε από εδώ τα ελληνόπουλα, μαζευτήκανε μάλιστα στο σπίτι μας στο Μαυροβούνι, ο πατέρας μου ήταν δάσκαλος, ο Θόδωρος ο Αναστασάκος. Ο αδελφός μου είχε πάει στην Αλβανία. Μαζευτήκανε τέλος πάντων και φύγανε όλοι. Μετά από λίγες ημέρες ζητήσανε να μαζέψουνε κουβέρτες και τέτοια να τα στείλουνε στο μέτωπο. Στην πλατεία του χωριού σωροί γινήκανε από κουβέρτες, αλλά, όπως μάθαμε, αυτά ήταν υπό την αιγίδα της Φρειδερίκης και πουληθήκανε μετά στο Μοναστηράκι, στα παλιατζίδικα. Δεν πήγαν στον προορισμό τους. Τέλος πάντων ήρθαν οι Γερμανοί εδώ πέρα, μας διώξανε από το χωριό όλους, όλους τους Μαυροβουνιώτες, βάλανε στο χωριό κανόνια και το οχυρώσανε, επειδή περιμένανε να γίνει στο Γύθειο καμιά απόβαση. Εμείς και άλλοι Μαυροβουνιώτες είχαμε μια επαφή με το αντάρτικο, που γινότανε, και είχαμε πάρει το χρίσμα των αριστερών. Ειδοποίησε

30

ένας φίλος τον πατέρα μου ότι θα πάρουν τον αδελφό μου και τις δυο αδελφές μου για τη Γερμανία εργάτες, κρατούμενους δηλαδή εργάτες. Είχανε φύγει τα δυο μου αδέλφια για το αντάρτικο στο ΕΛΑΣ, το 1943. Τότε ο πατέρας μου ειδοποιεί τους χωριανούς, καμιά 70αριά, που είχαν χριστεί αριστεροί, ότι εμείς φεύγουμε για το βουνό κι εσείς λάβετε τα μέτρα σας. Τότε αυτοί ήρθαν κοντά και όλοι μαζί φύγαμε για το βουνό. Πήγαμε στον Ταΰγετο, στο Σιδηρόκαστρο. Εκεί άλλοι έμειναν, άλλοι επέστρεψαν. Εγώ εκεί δεν είχα δει σε καμιά στιγμή το Σφακιανό, που ήταν ένας ήρωας, που έδωσε την ζωή του στο Δημοκρατικό Στρατό. Τέλος πάντων μείναμε το διάστημα αυτό στο χωριό. Ο πατέρας έκανε σχολείο από χωριό σε χωριό που πηγαίναμε, τα αδέλφια μου μπήκαμε όλοι στην υπηρεσία του ΕΛΑΣ, ό,τι μπορούσαμε προσφέραμε: καραούλι, σύνδεσμοι, καλλιτεχνικά. Κι ήρθαμε στο Γύθειο μετά την απελευθέρωση. Σε λίγο άρχισαν να γίνονται τα πάνω- κάτω. Να γίνονται δηλαδή εξουσία οι συνεργάτες των Γερμανών, οι προδότες. Κι εμείς να γινόμαστε οι αποδιοπομπαίοι τράγοι και να τρώμε ξύλο, να μας σκοτώνουνε. Έτσι άρχισε ο κόσμος να φεύγει. Ο αδελφός μου ο μεγάλος πήγε στην Αθήνα κι η μια αδελφή μου. Η άλλη ήταν εδώ πέρα. Πήραν τον πατέρα, τον σκοτώσανε. Ο ένας Ελασίτης αδελφός είχε σκοτωθεί στην Καλαμάτα κι εγώ έφυγα για την Αθήνα. Γι αυτή τη στιγμή έχω και το κείμενο, που δημοσίευσε ο Ριζοσπάστης κι έχει περάσει και στο διαδίκτυο. Εκεί είχα τον κίνδυνο, αλλά είχα και το μίσος μέσα μου, γιατί σκοτώσανε τον πατέρα μου. Πήγαινα Γυμνάσιο εκεί, στο 7ο του Παγκρατίου, η οικογένεια, τα αδέλφια μου ήταν στο Βύρωνα και μια μέρα σηκώνομαι και φεύγω να πάω στο αντάρτικο τον Απρίλη του 1947. Ήμουν 19 χρονών. Ήμουν αριστερός με πάθος, αλλά δεν είχα πολιτική πεποίθηση ακόμα στο μυαλό μου και στην ψυχή μου. Περισσότερο βγήκα για αντίδραση. Στο αντάρτικο έφτασα στον Πάρνωνα. Τρεις μέρες έκανα να φτάσω επάνω. Έπεσα σε κάποιον άνθρωπο εκεί γέρο. Με ρώτησε αν θέλω να πάω για αντάρτης και του είπα ναι. Με συνέδεσε αυτός πράγματι και μου είπε και μερικούς ανθρώπους, που ήταν επάνω. Κι έτσι πήρα επαφή. Έμεινα δυο χρόνια. Η δική μας η ζωή ήταν πολύ σκληρή εκεί πάνω. Αυτοί είχαν αδειάσει τα χωριά, δεν βρίσκαμε τρόφιμα και τέτοια πράγματα. Αλλά πέρα από αυτό το πράγμα είχανε όλοι μια πεποίθηση ότι θα φέρουνε μια καλύτερη ζωή στην κοινωνία. Δεν ήταν μέσα μας το αίσθημα του γδικιωμού, που λέμε, του εγκλήματος, όχι! Κι αυτό, γιατί εμείς πιάναμε φαντάρους και χωροφύλακες και τους αμπολάγαμε. Τους παίρναμε τα ρούχα, γιατί δεν είχαμε να φορέσουμε, και μετά τους αφήναμε. Αντίθετα από τους άλλους, που μόνο την υποψία να είχαν ότι είσαι αριστερός, σε σκοτώνανε, σε διώχνανε από τις δουλειές. Είχαμε άλλη προοπτική εμείς, άλλη αυτοί. Αυτοί είχαν τον ξεριζωμό, με αυτούς που βάζανε οι Μαυρομιχάληδες να σκοτώνουν. Εμείς όμως είχαμε σκοπό να εφαρμόσουμε μελλοντικά τις σοσιαλιστικές ιδέες. Εγώ στην αρχή βέβαια δεν ήξερα τίποτα από αυτά, αλλά με το πέρασμα του καιρού μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα μπήκα και εγώ στην πολιτική ρώτα, ώστε να καταλαβαίνω και θεωρητικά και πολιτικά το τι κάναμε. Κάναμε μαθήματα μαρξιστικά, για την οικονομία, για τέτοια πράγματα. Αυτά σου έδιναν μια κλίση, για να βοηθήσεις περισσότερο, να δώσεις και την ζωή σου, αν χρειαστεί. Είχαμε ανθρώπους, που ήταν διωγμένοι και υπήρξαν καθοδηγητές. Αυτοί είχαν μια ικανότητα να διδάξουν. Για παράδειγμα ο Σωκράτης ο Καλκατζάκος από τον Κούνο, ο Σαράντος ο Οικονομάκης πάλι από τον Κούνο, ένας Κλαϊνος, ο Χριστόφορος ο Κώνστας από την Άρνα. Κι άλλοι άνθρωποι από διάφορα μέρη της Λακωνίας. Τελικά, όταν η ΙΧ Μεραρχία ήρθε στην Πελοπόννησο, δεν μπορέσαμε να αμυνθούμε στην πολύ μεγάλη της δύναμη, μια και δεν είχαμε πυρομαχικά, δεν είχαμε όπλα, δεν είχαμε φαΐ, μια και αυτοί είχανε πιάσει κάθε κορυφή βουνού, Ταΰγετου, Πάρνωνα, Μαινάλου και λοιπά. Έγινε μια αποσύνθεση του αντάρτικου, χωριστήκαμε σε μικρές ομάδες από εδώ και από εκεί για αυτοσυντήρηση και τελικά, αν ζήσουμε και αν φύγουνε, να ξανασυμπτυχθούμε, πράγμα που ήταν το πιο εύκολο, γιατί ξέραμε τον τόπο. Εγώ ήμουνα με άλλους τέσσερις αντάρτες κι είχαμε κατέβει προς την περιοχή της Σκάλας. Ήταν εκεί η περιοχή του Παυλάκου, που κυμαινότανε. Πήγαμε να περάσουμε από τον Ευρώτα, να περάσουμε από του Καράσπαη, είχε εκεί ένα μέρος, για να περάσουμε προς τη Σκάλα. Μπαίνοντας στο ποτάμι του Ευρώτα, το οποίο ήταν ρηχό αλλά πλατύ, μας αρχίσανε ριπές. Είχαν στήσει ενέδρα. Σκοτώσανε έναν, το Σανιδά. Ένας τους έφυγε και παρουσιάστηκε στο Γεράκι, ο οποίος ζει στην Αθήνα και είναι μαραγκός, ο Αργύρης ο Κουτσοβασίλης, και τον άλλο τον πιάσανε, τον Χρήστο το Βολάκο. Αυτόν τον πήγανε στο Γεράκι, όπου ήταν ο Μπρατίτσας. Εκεί του κόψανε τη μύτη του βγάλανε τα μάτια, και τον σκοτώσανε κατά αυτόν τον τρόπο.

31

Ο Βολάκος ήταν μάλιστα και πρώτος μου ξάδελφος, γιατί η μάνα του ήταν αδελφή του πατέρα μου. Εγώ με έναν άλλον φύγαμε, τρέχοντας όλη τη νύχτα. Πήγαμε σ’ ένα χωριό, τη Γράμπουσα και πήγαμε κοντά στο χωριό, για να μη δώσουμε ίχνη υποψίας. Όμως μάθαμε ύστερα από χρόνια ότι μια γυναίκα, που είχε βγει για χόρτα, μας είδε και πήγε και μας πρόδωσε. Ήρθε λοιπόν ο Κουρεντζής, ήταν της ομάδας του Παυλάκου, διοικητής της Σκάλας. Κοιμόμασταν και επάνω στον ύπνο μας καρφώνει τα ντουφέκια στο κεφάλι. Και δεν μπορούσαμε να πάρουμε πια ούτε τα δικά μας όπλα. Μας πήρε, μας έβγαλε στο δρόμο κι άρχισε το μαρτύριο. Εμένα με χτυπήσανε εκεί, τον άλλον τον καλοπιάνανε, ήτανε ο Μάκης ο Σπανός από το Φιλίσι. Ο Παυλάκος μας ζήτησε να τον βοηθήσουμε με ό,τι ξέρουμε. Εγώ του λέω δεν ξέρω τίποτα, κι ο άλλος είπε το ίδιο. Έφεραν ένα σχοινί, μας γύμνωναν από τη μέση και επάνω, μας έδεσαν τα χέρια πίσω κι εμένα με έβγαλαν πίσω από το δωμάτιο, στην ταράτσα. Εκεί μου έδωσε μερικές μαγκουριές, με πήρε και με πήγε κοντά στην πόρτα, μου έκανε τις ίδιες ερωτήσεις. Μέσα ο Σπανός κάτι είπε, εγώ δεν κατάλαβα. Εν πάση περιπτώσει όπως έμαθα μετά αυτός τους είπε ότι θα πάει να τους οδηγήσει, αλλά, όταν έφευγαν από τη Σκάλα, έξω από το χωριό, δοκίμασε να τους φύγει, αλλά δεν πήγε καμιά 150αριά μέτρα, του ρίξανε και τον σκοτώσανε. Του κόψανε το κεφάλι και το πήγανε στη Σκάλα. Αυτός ο άνθρωπος θεώρησε ότι έτσι κι αλλιώς εμείς είμαστε σκοτωμένοι, σου λέει: «ας κάνω μια προσπάθεια να γλιτώσω κι αν πετύχω». Δεν είχε μέσα του δηλαδή την τάση να προδώσει. Την άλλη μέρα με γονατίσανε εμένα μπροστά σε ένα δωμάτιο και γύρω- γύρω ήταν καμιά σαρανταριά χίτες κι αρχίσανε όλοι μαζί να με χτυπάνε με ξύλα, με μαγκούρες, με ό,τι ήθελες. Ο δε Παυλάκος να μου δίνει τακουνιές. Είχε κάτι άγρια παπούτσια εκεί και συνεχώς με χτυπούσε τακουνιές στο στήθος, στο σβέρκο. Στο τέλος ήταν μια πόρτα ανοιχτή. Με σπρώχνανε προς τα έξω για να μαρτυρήσω: «Άαα! εγώ, δεν ξέρω, δεν ξέρω». Τραβάγανε την πόρτα, έβαζα εγώ το κεφάλι προς τα κάτω, για να γλιτώσω, δηλαδή να σκοτωθώ, για να γλιτώσω. Αυτά ήταν τα μαρτύρια. Λοιπόν σταματάνε, μου αδειάσανε ένα κουβά νερό επάνω μου, η μύτη μου κόντευε να ακουμπήσει στα γόνατά μου από το ξύλο. Με πήγανε στο αμάξι, δεν μπορούσα να ανέβω. Με βουτάνε σαν το κατσίκι, μπήκανε εκεί, κλωτσιές, βρισιές για τον έναν, για τον άλλο λόγο. Με πήγαν στα Λεβέτσοβα. Όταν πηγαίναμε, ένας επικεφαλής είπε: « Δεν θα τον πειράξει κανείς, γιατί ο Παυλάκος, για να μην τον σκοτώσει, θα έχει το σκοπό του». Δεν με αγγίξανε. Με πήγαν στο υπόγειο, μου δέσανε τα χέρια πίσω. Αυτό το μαρτύριο, που έζησα εκεί, δεν θα το ξαναζήσει άνθρωπος. Κάθε τόσο ξύλο, ξύλο, ώσπου να γίνει η αποβλάκωση. 2-3 φορές με είχε χτυπήσει ο ίδιος ο Παυλάκος. Έρχονταν, μου χάραζαν το χέρι, μαχαιριές, ενώ ήταν πρησμένο. Ένας, μου φαίνεται Ζυγούρης λεγότανε, δεν τον έχω ξαναδεί, ούτε έψαξα να τον βρω. Πέρασε ο καιρός, πέρασαν 65 ημέρες με δεμένα τα χέρια πίσω. Με λύνανε, μου έδιναν κάτι και έτρωγα και με ξαναδένανε. Τι είχε γίνει τότε; Ήταν η περίοδος, που ο Παυλάκος ήθελε να πάρει αμνηστία. Όλοι οι χίτες τότε.. Θα το έκανε ο Μαυρομιχάλης. Ήταν υπουργός των Στρατιωτικών νομίζω τότε. Και με κρατούσε εμένα. Κι εγώ τα άκουγα αυτά, γιατί με κρατούσε μένα κι έρχονταν εκεί οι χίτες και τρώγανε και νόμιζαν ότι εγώ ή δεν καταλάβαινα ή ήμουν σαν σκοτωμένος κι έλεγαν ότι, αν δεν πάρει αμνηστία, θα με πάρει εμένα οδηγό, για να πάει στον Πάρνωνα, στο βουνό. Εγώ βέβαια μέσα μου χαιρόμουνα από την άποψη ότι, αν γίνει αυτό, θα πάω να τον ρίξω στου λύκου το στόμα, επειδή δεν το ήξερα τότε ότι το αντάρτικο είχε τελείως διαλυθεί, δεν το ήξερα αυτό. Ήταν τότε το 1949. Τελικά ήρθε από τη Σπάρτη ένας υπολοχαγός με στρατό να με πάρει, να πάρει και μια κοπέλα, που της είχε σκοτώσει τον αδελφό, τη μάνα και την είχε κρατούμενη. Δεν ήταν αντάρτισσα αυτή, αλλά είχε κάποια σχέση, αλλά την κατηγορήσανε, ήταν η Καλογεράκου η Γεωργία από την Τάραψα. Όταν έβγαλε εμένα και την κοπέλα, την πήγε βέβαια σε άλλο δωμάτιο, αλλά τι να σου πω, όταν έβγαλε την κοπέλα μπροστά, της έδεσε τα χέρια με σύρμα. Την πήγε στο άλλο δωμάτιο και ξύλο, ξύλο, ξύλο. Και είχε δυο σκυλιά μεγάλα, λυκόσκυλα κι έβανε τα σκυλιά να «καβαλήσουνε», να την πω τη λέξη, την κοπέλα! Και να ουρλιάζει αυτή: «μη και μη και μη»21! Κι εκείνοι να χασκογελάνε! Μέσα εκεί που ήμουνα 21

Τα εκπαιδευμένα σκυλιά της Γκεστάπο, που ανάμεσα στα άλλα εκπαιδεύονταν και γι’ αυτόν το σκοπό, αποτελούν ένα μοτίβο, το οποίο παρατηρείται γενικά στις υπό γερμανική κατοχή χώρες και παραμένει η μνήμη τους στους κατοίκους των περιοχών. Για την περιοχή της Λυών και του Λαγκντόκ στη Γαλλία βλέπε το μυθιστόρημα του Ίαν Μακ Γιούαν, Μαύρα Σκυλιά, 1992. Μια τέτοια μνήμη έχει 32

φέρνει μια βραδιά τον πεθερό, το γιο και το γαμπρό. Τους γύμνωσε από τη μέση και πάνω και τους έδωσε βούρδουλες. Κι έβαλε ο ένας να δέρνει τον άλλο γύρω- γύρω, γύρω- γύρω, ώσπου να ματώσουνε οι πλάτες τους. Κι αυτά με την απειλή των όπλων: «αν δεν το κάνεις, θα σε σκοτώσει»! Φοβερά πράγματα! Τα είπα αυτά, έτσι σαν παρένθεση. Πριν από μένα είχαν γίνει πολύ πιο φοβερά πράγματα. Τότε, την περίοδο, που ήμουν εγώ μέσα, ήταν κάπως πιο καλμαρισμένοι. Ήταν η αμνηστία. Είχαν τα πράγματα γι΄ αυτούς λίγο πιο ήπια. Εν πάση περιπτώσει είχε έρθει αυτός ο υπολοχαγός με στρατό από τη Σπάρτη να μας πάρει. Ήμουν εγώ εκεί, για να με πάρει, ήταν η κοπέλα κι ήταν και άλλοι δυο αντάρτες, που είχαν παρουσιαστεί. Έδωσε κατάθεση γι ‘ αυτούς, για την κοπέλα. Γι’ αυτόν είπε ο υπολοχαγός; Με κοιτάζε22 με βλοσυρό βλέμμα κι είπε: «πείτε ότι είναι καλό παιδί». Μας πήγαν στη Σπάρτη. Εγώ στη Σπάρτη βρήκα το διοικητή του Α2, έναν Ματζουράκο από το Μαυροβούνι, δικηγόρο, ήμασταν οικογενειακοί φίλοι, με χαιρέτισε. Με ρώτησε: «που σ’ έπιασε23 Λευτέρη;» «Δεν με έπιασε, παρουσιάστηκα», του είπα. Του είπα ψέματα βεβαίως. Κι αυτό, γιατί ήξερα από τις συζητήσεις, που έκαναν εκεί μέσα, ότι όσοι παρουσιάζονται δεν εκτελούνταν. «Μα εδώ γράφει ότι σ’ έπιασε», μου είπε. Του είπα: «Το γράφει, επειδή θέλει να πάρει αμνηστία, σκότωσε τον άλλο κι είπε ότι μας έπιασε». Ο Ματζουράκος, θέλεις ήταν πιο γλυκός από εμένα, ήταν δεξιός κι αυτός, και στα Τάγματα ήτανε, αλλά δεν ήταν κακόψυχος άνθρωπος και μάλλον ήθελε να με βοηθήσει. Μου δίνει λοιπόν ένα γράμμα, όταν πήγαινα προς την Τρίπολη, προς το Λόντο. Ο Λόντος ήταν διοικητής στην Τρίπολη, τομάρι κι αυτός. Του έγραφε μέσα στο γράμμα ότι ήμασταν μια ήσυχη οικογένεια, μας έχουν σκοτώσει τρεις ανθρώπους, δυο αδέλφια και τον πατέρα κι εγώ γι’ αυτό πήγα στο βουνό. Αλλά του έγραφε «σε παρακαλώ πολύ, βοήθησε αυτόν, όσο μποράς». Κι εκεί που ήμουν στο κρατητήριο κατέβηκε ένας υπολοχαγός να πάρει τα στοιχεία. Πήρε τα στοιχεία, για να μας φτιάξει τα αποφυλακιστήρια, για να μας άφηναν αμέσωςκαθώς οι άλλοι είχαν παρουσιαστεί. Και με ρώτησε αυτός ο υπολοχαγός πόσα χρόνια ήμουν στο βουνό. «Δυο χρόνια», του απάντησα. Ανέβηκε επάνω και ξανακατέβηκε κι είπε «έλα το απόγευμα να πάρεις το δικό σου αποφυλακιστήριο, να πάρεις και της μάνας σου, που είναι στην Κόρινθο φυλακή». Άκουσα όμως το Λόντο, όταν του έδωσα το γράμμα, καθώς με είχε πάει σ’ αυτόν ένας φαντάρος και διάβασε το γράμμα και ζήτησε τα στοιχεία μου. Ενώ εγώ καθόμουν έξω, πήρε την Κόρινθο τηλέφωνο κι είπε: «Κατά διαταγή του Συντάγματος η Παναγιώτα Αναστασάκου να φύγει ελεύθερη, διότι ο γιος της, για τον οποίο κρατείται, είναι στα χέρια μας». Από την πλευρά αυτή κάπως ησύχασα- για τη μάνα τουλάχιστον. Πραγματικά, βγαίνοντας το απόγευμα, για να γυρίσω πίσω, συνάντησα έναν χωριανό, και μας είπε «γυρίστε να πάρετε τώρα το χαρτί και να φύγει ο Λευτέρης, γιατί ένας να τον συναντήσει και να τον ρουφιανέψει, θα τον σκοτώσουνε. Η μάνα σας δεν κινδυνεύει». Πραγματικά, είχε έλθει κι η αδελφή μου από την Αθήνα, που παρακολουθούσε την κατάσταση και γυρίσαμε να πάρουμε το χαρτί. Το δώσαμε και φύγαμε για την Αθήνα. Η μάνα φυσικά έκανε δυο μήνες. Κάναμε μια αίτηση από εκεί στην Τρίπολη, στο Λόντο και ζητούσαμε να αφήσει ελεύθερη τη μάνα μας. Πραγματικά μέσα σε δυο- τρεις ημέρες την αφήσανε κι ήρθε η μάνα. Εγώ πήγα στην Αθήνα. Μετά από λίγο με πιάσανε, με πήγανε στην Τρίπολη να περάσω στρατοδικείο. Καθορίστηκε να γίνει το δικαστήριο στο Γύθειο. Είπα ότι στο Γύθειο, άμα πάω, μπορεί και να με λιθοβολήσουνε. Έκανα μια αίτηση στο κακουργιοδικείο Ναυπλίου, το οποίο ήταν τότε κάπως πιο ελαστικό, και ζήτησα για λόγους προστασίας να προσδιοριστεί η δίκη μου στο Ναύπλιο. διασωθεί και στη σύγχρονη πολιτική ποίηση, η οποία ανελκύει τις μνήμες της από τον εμφύλιο στη Μάνη,όπως χαρακτηριστικά μας δείχνει το ποίημα του μανιάτη Τέλη Πετρουλέα «Ας μην κάνει για ποίημα» από την ποιητική συλλογή «Μετεμφύλια», εκδ. Εριφύλη, Αθήνα 2008: Ήταν όλοι τους χορτάτοι/Ξεχάσαμε αυτή/του είπε κάποιος/ Έγνεψε/Την κράτησαν τρεις/ Έβαλε το σκύλο του/Κι ύστερα/ Έδωσε ο ίδιος/Τη χαριστική βολή/ Ήταν παρθένα/Ίσως βάλε με το νου του/Ποιος να την πάρει. Αλλά κι ο Γιώργος Θεοτοκάς στο «Ασθενείς και Οδοιπόροι», περιγράφοντας την τραγωδία του εξευτελισμού Εβραίων στη Θεσσαλονίκη παρατηρεί την τρομακτική εντύπωση που του έκαναν τα εκπαιδευμένα σκυλιά της Γκεστάπο: «Ενώ γινότανε η καταγραφή όμιλοι από Ες Ες γυρνούσαν ανάμεσά τους, κρατώντας από το λουρί κάτι πελώρια αγριεμένα λυκόσκυλα…..Και πότε πότε, όταν κορυφωνότανε το γλέντι, αμολούσαν πάνω τους τα λυκόσκυλα για να τους ξεσκίσουν». 22 ενν.: ο Παυλάκος 23 ενν: ο Παυλάκος 33

Πραγματικά μεταφέρθηκε η δίκη στην Ακροναυπλία. Εκεί έμεινα δυο μήνες και πέρασα από δίκη κι απηλλάγηκα δια βουλεύματος. Είχα το Λυκούδη, έναν καλό δικηγόρο, ο οποίος ενδιαφερόταν πάρα πολύ για τις υποθέσεις μας. Βγήκα και υπηρετούσε η κλάση μου και πήγα στο Μακρονήσι. Τα χαρτιά μου με είχαν για έφεδρο ανθυπολοχαγό. Πήγα στην Κόρινθο και παρουσιάστηκα. Τη δεύτερη μέρα ήρθε ένας λοχαγός και ρώτησε ποιος είναι ο Αναστασάκος. «Εγώ» του απάντησα. «Άκουσε», μου είπε, «αν ο κόσμος κοιμάται, εδώ είναι στρατός και δεν μπορείς να κάνεις τη δουλειά, που θέλεις». Με στείλανε στο Μακρονήσι, στείλανε πολλούς, τρεις χιλιάδες απ’ ό,τι λένε. Μου ζήτησαν να κάνω δήλωση κι εγώ αρνήθηκα, ήταν 1951. Με πήγανε σ’ έναν Βαχαλίτη, από τη Σύρο και μόλις είπα ότι δεν θα κάνω δήλωση, μου είπαν ότι θα με πάνε στο βουνό. Ε, μαρτύριο, ξύλο.. τέλος πάντων, δεν μας σκοτώσανε. Δεν τους κάναμε δήλωση, περάσανε μήνες χωρίς ντουφέκι, χωρίς τίποτα, ήρθε κι ο αδελφός μου φαντάρος. Κι αφού υπηρετούσαμε δυο, ο ένας έπρεπε να απολυθεί. Έτσι ήταν ο νόμος τότε. Απελύθηκα εγώ, ήρθε αυτός στο Μακρονήσι κι εκείνος. Αυτά κατά κάποιο τρόπο είναι τα μαρτύρια της οικογένειας.»

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 16 (μαρτυρία Γιάννη Μιχαλακάκου, Νύφι αν. Μάνης, μέλους του ΔΣΠ, συγκροτήματος Ταϋγέτου, 20-1-200524) « Το βιβλίο του Καμαρινού το έχω διαβάσει και μπορώ να παρατηρήσω ότι σε πολλά σημεία δείχνει να αυτό- εξυψώνεται, ενώ νομίζω ότι υποβαθμίζεται λίγο η παρουσία του Κονταλώνη. Πάντως κατά την περιγραφή των μαχών είναι ακριβής. Αυτό επιβεβαιώνεται και μετά τη συνάντησή μου με το Μήτσο τον Καστάνη, στη διμοιρία του οποίου ήμουν. Ήταν ένας εξαίρετος διμοιρίτης του Κώστα του Ξυδέα. Αυτόν βέβαια τον πρόδωσε ένας Κομπότης. Ο Κονταλώνης ήταν εξαίρετος. Το 1946 ήταν εδώ οι τοπικές ομάδες των χιτών κι εμείς ήμασταν καταδιωκόμενοι. Ήταν τοπικές ομάδες χιτών κι είχαν έρθει σε αυτό το χωριό και στα άλλα χωρία, τα μεγάλα από την πίσω μεριά. Με πιάσανε, με πήρανε κρατούμενο στο Γύθειο. ΄Ήμουν 16-17 χρονών. Μετά με αφήσανε, αφού δεν υπήρχε κάποιο ενοχοποιητικό στοιχείο εναντίον μου. Ανέβηκα στο βουνό, όπου έμεινα έως το 1949 πιεζόμενος από τις διώξεις εναντίον των αριστερών οικογενειών, που τις χτυπούσαν και λεηλατούσαν. Αναγκάστηκα να φύγω. Πήγα στο Συγκρότημα Ταϋγέτου. Είχα σύνδεσμο, για να ανέβω τον αδελφό μου, το Σταύρο και έναν συμπέθερο Τσιριγώτη. Πήρα μέρος σε μάχες πολλές, όπου μας λέγανε να πάμε, πηγαίναμε. Η ζωή ήταν δύσκολη, σκληρή, πολύ σκληρή από τροφοδοσία, από ενδυμασία, από τα πάντα. Η ομάδα ήταν οργανωμένη όπως μια στρατιωτική ομάδα. Είχε το οπλοπολυβόλο, τους ακροβολιστές, κάθε ομάδα είχε 10-12 άτομα. Μια διμοιρία απαρτιζόταν οπωσδήποτε από 3 ομάδες κι ο λόχος από 3 διμοιρίες. Εγώ αρχικώς ήμουν με το Μήτσο τον Καστάνη ομαδάρχη. Μετά με το δυνάμωμα του στρατού έγινα εγώ ομαδάρχης, μια και οι πιο παλαιοί με το δυνάμωμα του αντάρτικου παίρναμε και διοικητικές θέσεις ας πούμε. Ήμουν για 13 μήνες. Πριν είχε κι ένα οπλοπολυβόλο για τον ίδιο καιρό και στα τελευταία διοίκησα και μια διμοιρία για 3-4 μήνες. Είχα γνωρίσει πολλά στελέχη εκεί πέρα. Βεβαίως είχα γνωρίσει το Βαγγέλη το Ρογκάκο και το Γκιουζέλη το Στέφανο, που είχε έρθει από πάνω. Το Ρογκάκο εγώ το 1946 τον βρήκα από τον Ταϋγετο, ήταν από εδώ, από τα Κόκκινα Λουριά. Ο Βαγγέλης ήταν ένα μορφωμένο παιδί, ένα μαχητικό στοιχείο. Αρχηγικές ικανότητες είχε, ήταν παλαιός κομμουνιστής ο Βαγγέλης. Είχα γνωρίσει τον Κοττή από το Γύθειο, το Χριστόφορο τον Κώνστα από την Άρνα, τον Τάκη τον αδελφό του, οι οποίοι ήταν πολιτικά στελέχη. Ο Ρογκάκος διοικούσε ουσιαστικά κι ο Γκιουζέλης, αυτοί ήταν οι κορυφές της Πελοποννήσου. Στη στρατιωτική διοίκηση ήταν ο Κώστας ο Μπασακίδης, ήτανε ο Θοδωρής ο Περκεζές, που έγινε ταξίαρχος. Όταν έγινε η ανασυγκρότηση με το δυνάμωμα, είχε αναλάβει την 55 Ταξιαρχία. Και τελευταία είχαμε δυο ταξιαρχίες. Ο Ταϋγετος είχε το συγκρότημά του. Ήταν ο Ξυδέας εκεί, 24

Απομαγνητοφωνημένη αφήγηση του πληροφορητή μας, στην οποία χρειάστηκε ορισμένες φορές να γίνει χρήση ερωτήσεων του ερωτηματολογίου, όπως αυτό δόθηκε στον πληροφορητή μας. Η οικογένεια του πληροφορητή ανήκει στις κατεξοχήν αριστερές οικογένειες τα ανατολικής Μάνης. 34

ο Πάρνωνας το άλλο με τον Ατζακλή εκεί, το Μαίναλο είχε το συγκρότημά του με τον Πέρδικα διοικητή. Στη Μάνη είχαν γίνει λιγότερα αδικήματα από τις άλλες περιοχές. Πιο πολλά αδικήματα είχαν γίνει στην περιοχή του Έλους, Σκάλα, Λεβέτσοβα, Βρονταμά. Εδώ λιγότερα. Έγιναν κι εδώ μερικά. Είναι δύσκολο να πεις, μια και πολλοί συγγενείς ζουν ακόμα από αυτά τα πρόσωπα, που πρωταγωνίστησαν τότε σ’ αυτές τις καταστάσεις. Εγώ έχω οικογενειακά θύματα πολλά. Έχω 3 αδέλφια. Με τη χούντα είχε έρθει σήμα ειδικό και με έπιασαν. Η ηθική των κομμουνιστών αποδεικνύεται από τις οικογένειες, που έκαναν μετά τα γεγονότα αυτά. Στο βουνό υπήρχαν και πολλές ανταρτοπούλες, αλλά δεν είχε γίνει ούτε ένα επεισόδιο. Κι ας λένε πολλά αντίθετα πράγματα. Εγώ που έζησα είδα ότι υπήρχε πέρα για πέρα ηθικότητα. Η ιδεολογία κατευθύνει τον άνθρωπο στις κινήσεις του και η ιδεολογία μας μας κατεύθυνε προς μια καλή κατεύθυνση, όπως φάνηκε μετά από τις οικογένειές μας. Εδώ έδρασε η ομάδα του Παυλάκου. Τα περιστατικά που έχει κάνει αυτή η ομάδα είναι πολλά, αμέτρητα. Ήταν αιμοσταγής, είχε σκοτώσει και δεξιούς ακόμη, για να τρομοκρατήσει τους υπόλοιπους. Εγώ έχω υπόψη μου τέσσερις περιπτώσεις, μια εδώ, μια στο Δρυμό κι άλλο δυο στη Βάμβακα, δυο γαμπρο- κουνιάδους, έναν Ψαρράκο, που ξέρω ότι τον είχαν ρίξει σε έναν χαραμπό κάτω και κατέβηκε αργότερα η γυναίκα και τον έβγαλε επάνω και τον κήδεψε. Αυτά που λέω εγώ έγιναν το 1946. Το Μάιο του 1949 σκοτώθηκε ο Σφακιανός με έναν άλλο, τον Καρυδόγιαννη. Μια λεπτομέρεια για τον Καρυδόγιαννη ήταν ότι είχε τραυματιστεί στην Άρνα το 1948 και κατάφερε να φτάσει τραυματίας, επειδή κρύφτηκαν οι μεταφορείς του και τον αφήσανε, και κρύφτηκε σε μια βατουλία μέσα. Και κατάφερε τη νύχτα, μπουσουλώντας με τα τέσσερα να ξεφύγει και σε δυο μέρες κατάφερε να ανέβει στον Ταϋγετο. Σκοτώθηκε εδώ. Εκεί σκοτώθηκε και μια αδελφή μου, που είχε πάρει Τσιριγώτη με τον άντρα της και τον κουνιάδο της. Αυτά ήταν το 1946-1947. Οι γαμπρο-κουνιάδοι, ένα στο Δρυαλί. Και μετά τα παιδιά του πήγανε στον Παυλάκο. Και μήπως αυτόν στο Δρυαλί τον προδώσανε τα παιδιά του στον Παυλάκο. Ότι ήταν τα παιδιά του στον Παυλάκο το γνωρίζω καλά αυτό. Πήρα μέρος στο Εξωχώρι, στην Άρνα, στο Λεωνίδιο, στη Δημητσάνα, δεν έλειψα από καμιά μάχη. Στη μάχη στο Εξωχώρι ήταν τότε αρχές για εμένα, ήμουν απλός αντάρτης. Χτυπήσαμε πρωί με το χάραμα. Οι χωροφύλακες τότε είχανε απώλειες. Σκοτωθήκανε τότε 40- 42; Σ’ αυτά ο Καμαρινός είναι συγκεκριμένος σε όσα γράφει. Σκοτώθηκε τότε ένας Λαμπρινέας, ο Σωτήρης, ο οποίος ήταν οδηγός στα τμήματα. Μας οδηγούσε στα υψώματα, στα μονοπάτια, στους δρόμους, που τους γνώριζε. Στη μάχη αυτή ήμουν απλός αντάρτης. Όταν βρίσκεσαι στην παράταξή σου, στη μάχη, αντιμετωπίζεις τους αντιπάλους και χτυπάς και χτυπιέσαι. Η ομάδα, που άνηκα εγώ δεν πήρε μέρος στη μάχη στο ύψωμα της Παναγίτσας. Εμείς χτυπήσαμε στη Χώρα μέσα. Δεν μας αντισταθήκανε, όταν ρίξαμε. Σηκώθηκαν και φύγανε. Ήμουν στην ομάδα του Μήτσου του Καστάνη τότε. Ήταν κι ο Σταύρος, ο αδελφός μου εκεί. Ο αδελφός μου ο Σταύρος ήταν εκεί ομαδάρχης. Ήταν κι ο αδελφός μου ο Βασίλης, που έχει σκοτωθεί. Μετά ανεβήκαμε επάνω, φύγαμε αμέσως, μια και δεν είχαμε δυνάμεις να παραμείνουμε. Αιχμαλώτους δεν θυμάμαι να πήραμε. Αιχμαλώτους θυμάμαι πήραμε στην Τρύπη. Είχαμε πιάσει έναν ενωματάρχη, δυο χωροφύλακες, κάτι φαντάρους. Μάλιστα δυο φαντάροι μείνανε κι αντάρτες. Η πολιτική του συγκροτήματος ήταν να αφήνουμε τους αιχμαλώτους, για να μην αντιστέκονται σκληρά στις επόμενες μάχες. Γιατί και στην Αναβρυτή, που χτυπήσαμε, δυο χωροφύλακες, που πιάσαμε, τους αφήσαμε μετά. Και φαντάρους είχαμε πιάσει πολλούς πολλές φορές και στον Ταϋγετο, στον Άγιο Παντελεήμονα και φεύγοντας τους αφήσαμε στο δάσος μέσα. Είχαμε πιάσει αρκετούς. Τους αφήσαμε, δεν λύθηκε ούτε μύτη. Δεν πειράζονταν φαντάροι. Στη μάχη της Άρνας πιαστήκανε 10-12 χίτες, τους οποίους τους κλαδέψαμε. Αυτοί είχαν πιαστεί σε υψώματα. Ο Γερακάρης είχε μείνει μέσα στο χωριό,την Άρνα. Και δεν ήξερε κανείς ότι ο Γερακάρης με κανα- δυο ακόμη έμενε μέσα στην Άρνα. Ήταν πολλοί αντάρτες από τα γύρω χωριά και από την Άρνα και δεν ήξεραν ότι ο Γερακάρης ήταν μέσα στο χωριό. Αυτός με τα πρώτα πυρά την κοπάνησε κι έφυγε. Οι άλλοι δεν έφυγαν και πιαστήκανε. Μετά πήγε στη Σελινίτσα κι έκανε άλλο συγκρότημα. Με εκείνον που δεν είχαμε έρθει σε σύγκρουση ήταν ο Μπογέας στον Άγιο Νικόλα. Αυτός δεν έβγαινε προς τα πάνω ποτέ. Δεν είχαμε συγκρουστεί ποτέ. Και με το Γερακάρη ήρθαμε σε σύγκρουση από αποστάσεις. Έβγαινε, έριχνε πυροβολισμούς από χιλιόμετρα πολλά, δεν είχαμε έρθει σε σύγκρουση ποτέ. Είχαμε ξεκινήσει για τη Σελίνιτσα να τον χτυπήσουμε 3 φορές και την τελευταία στιγμή οι πληροφορίες βγαίνανε λανθασμένες και γυρίζαμε πίσω.

35

Γιατί είχε μανιάτες πολλούς ο Γερακάρης και μανιάτες ήμασταν κι εμείς από την άλλη πλευρά κι έπαιζε ρόλο αυτό, γιατί οι μανιάτες ήμασταν πιο σκληροί. Από τότε θυμάμαι τη Γεωργία την Καστριτσέα, αντάρτισσα, στην Καλαμάτα, από τη Σαϊδόνα. Στο μνημόσυνο στη Σαϊδόνα πηγαίνω. Κι έχω πει επειδή δεν υπάρχει εδώ πλάκα με τα θύματα να γράψουν και τα αδέλφια μου. Με τον Καμαρινέα είχαμε κάποια συνάντηση στις Γαϊτσιές. Το χωριό είναι 5-6 συνοικισμοί. Όταν πήγαμε εμείς στον πρώτο συνοικισμό, αυτός από τον τελευταίο, δεν ξέρω που ήτανε, το βάλανε στα πόδια. Δεν έδινε μάχη, έφευγε, στον Κάμπο της Αβίας ήταν η έδρα του. Στα Γιαννιτσάνικα είχαμε χτυπήσει σε ενέδρα. Εκεί δεν υπήρχαν θύματα. Από εκεί ανεβαίναμε σ’ ένα μοναστήρι, είχαμε εκεί τα Ριζανά, το Ρίντομο, εκεί είχαμε νοσοκομείο, πήγαιναν εκεί τραυματίες, είχε σπιτάκια καλοκαιρινά. Στο Βελιτσί ήταν καλύβες για τσοπάνηδες. Το Βελιτσί είναι σε ένα τέτοιο σημείο, σε ένα οροπέδιο, το οποίο δεν κυκλώνεται εύκολα. Με δυο σκοπιές και φυλάκια ελέγχεις τα πάντα από εκεί. Ήταν έδρα για πολλά χρόνια. Στην αρχηγία μας δεν ήταν ποτέ ένας ο αρχηγός. Για κάθε επίθεση έπρεπε να ενημερωθούν από διμοιρίτες, λοχαγοί, οι πάντες, έπρεπε να πουν την άποψή τους. Για μια επίθεση έπρεπε να γίνει συγκέντρωση στελεχών. Αλλά και μετά μια επιχείρηση έπρεπε να γίνει συγκέντρωση στελεχών, γιατί θα έβγαιναν από εκεί συμπεράσματα. Ήταν πολύ ωφέλιμη η κριτική της μάχης. Από ποιον θα έβγαζε συμπεράσματα η διοίκηση; Από εμένα θα έβγαζε τα συμπεράσματα, που ήμουν στην πρώτη γραμμή. Εγώ είχα άποψη για το τι γινόταν σωστά ή για το τι έπρεπε να γίνει, για το αν ο αιφνιδιασμός ήταν σωστός ή δεν ήταν. Κι αυτοί έβγαζαν τα συμπεράσματά τους. Αυτό γινόταν πάντα. Υπήρχε συντροφικότητα, υπήρχε ηθική μεταξύ μας. Ο Σφακιανός σκοτώθηκε εδώ στο πάνω ρέμα, με την αδελφή μου, με το γαμπρό μου, με το συμπέθερό μου, το Γρηγόρη. Εγώ δεν ήμουν εδώ. Είχαμε φύγει καμιά 20αριά και δρούσαμε στον Ταϋγετο. Είμαστε οι τελευταίοι, που είχαμε μείνει τότε. Εγώ από διμοιρίτης είχα το οπλοπολυβόλο. Ο Βασίλης ο Σαμπατακάκης ήταν διμοιρίτης, ο Διασάκος ο Πέτρος ήταν ομαδάρχης. Είχαμε κάνει νέα συγχώνευση στο τμήμα και πήγαμε στη Μαγούλα. Εγώ με δυο ακόμα, για να πάμε για τρόφιμα, να πάρουμε ψωμί, με έναν Μπιλάλη από τη Βάμβακα και τον Αϊβαλιώτη το Σαράντο. Είχαμε πάει για να καθαρίσουμε το σπίτι, αν δεν ήταν πιασμένο. Φτάνοντας στο σπίτι, στα 15 μέτρα, είχαν στήσει ενέδρα. Οι δυο πέσανε, εγώ στο δεξιό μέρος, όπως κατεβαίναμε, έπεσα σε ένα χωματόδρομο κι έφυγα. Ξαναγύρισα μετά, αφού κρύφτηκα λίγο, να δω για τους άλλους μήπως σώθηκε κανείς, αλλά είχαν σκοτωθεί. Αυτά έγιναν το Μάιο του 1949. Τότε είχαμε διαλυθεί στην Πελοπόννησο. Μετά φύγαμε 5 μανιάτες να’ ρθούμε για τον τόπο μας. Ήταν 1949. Ερχόμενοι προς τα κάτω, όταν φτάσαμε στον κεντρικό δρόμο ΑρεόποληΓύθειο, στο Βαχό μας πήρε μέρα. Ο Σαμπατακάκης με το Διασάκο πήγανε στο δρόμο, στο Σταυρό προς Αρεόπολη, για να πάνε προς τα χωριά τους. Εμείς πήγαμε για τα δικά μας χωριά κι ένας Κουκάκης μας πρόδωσε. Μας κυκλώσαμε και παραδοθήκαμε. Ιούνιος μήνας πρέπει να ήταν του 1949. Μας πήγανε στο Γύθειο, από το Γύθειο στη Σπάρτη κι από τη Σπάρτη στην Τρίπολη. Εκεί μας πήγανε στα υπόγεια του δικαστικού μεγάρου. Παλιά ήταν αποθήκη, βάζανε σύκα, εμπορεύματα. Μας κρατήσανε 3 μήνες εκεί μέσα. Ήμασταν αρκετοί, καμιά 80αριά αντάρτες. Και μας βγάλανε –θυμάμαι- Σεπτέμβριο μήνα από το στρατόπεδο. Στο στρατόπεδο ήταν θυμάμαι ρουφιανιά μεγάλη. Ρουφιάνευε ο ένας τον άλλο. Εγώ μάρτυρα κατηγορίας είχα έναν από την Καλαμάτα, που ονομαζόταν «Σκορπιός». Και τον συνάντησα πάλι στην εξορία το 1967, τον είχανε πιάσει, είχε συνέλθει. Ο ίδιος όποια δίκη κι αν γινόταν ήταν μάρτυρας. Το « Σκορπιός» ήταν παρατσούκλι. Το κανονικό του όνομα δεν το θυμάμαι. Ήταν ένας κοντός με μικρά ματάκια κι ήταν σε όλες τις δίκες των ανταρτών. Και μας βγάλανε τον Οκτώβρη μήνα, διαλύσανε τα υπόγεια και μας πήγαν στο στρατόπεδο. Όταν μας πήγαν στο στρατόπεδο, εγώ έμεινα στη σκηνή, δεν έβγαινα έξω, γιατί η κατάσταση ήταν δραματική. Υπήρχε τεράστια ρουφιανιά. Είχαν σκοτώσει τροφοδότες, πόσο εμένα, που ήμουν και διμοιρίτης. Η θέση των ανταρτών και των διμοιριτών που ας πούμε είχαν μια δυναμική παρουσία, ήταν δύσκολη. Γυρίζανε θυμάμαι και φτιάχνανε καταστάσεις για τη Λέρο, τότε που τα είχε οργανώσει η Φρειδερίκη στο ίδρυμα. Εγώ είχα μια ελπίδα. Ήμουν 20 χρονών και δεν υπήρχαν αντάρτες στην ηλικία τη δική μου, λίγοι ήταν. Με γράψανε το βράδυ στην κατάσταση. Όταν είδαν το όνομά μου οι ρουφιάνοι πήγαν στο Α2 και είπαν έτσι κι έτσι. Δεν ξέρω τι ακριβώς είπανε. Το πρωί, που φωνάξανε την αποστολή για τη Λέρο, με είχανε σβήσει. Και βγήκε το δικαστήριο και πέρασα από δίκη στις 12 Οκτωβρίου του 1949.

36

Με δικάσανε 14 φορές σε θάνατο με ψήφους 3 έναντι 2. Δεν είχαν δικαίωμα να με εκτελέσουν. Σε ποινές τέτοιου είδους είχαμε δικαίωμα οι καταδικασθέντες να κάνουμε αίτηση χάριτος. Μπορούσε να περάσει και 6μηνο. Αν ερχόταν από το Συμβούλιο Χαρίτης, πέρναγε η απόφαση, αν όχι είχε άλλες διαδικασίες η ποινή γινόταν ισόβια. Αλλά τότε το 3/2 σήμαινε απαλλαγή. 7 αντάρτες ήταν μάρτυρες κατηγορίας εναντίον μου. Εγώ τους είπα στην απολογία μου μια φράση, ότι είναι όλα ψέματα. Με κατηγορήσανε για τη μάχη του Λεωνιδίου, ότι έχασα το σύνθημα- παρασύνθημα, ότι ήμουν ο μόνος που είχα μπει μέσα, ότι είχα τόσα ας πούμε θύματα στο Λεωνίδιο. Με κατηγορούσαν για τη Δημητσάνα το ίδιο, ότι ήμουν εγώ υπαίτιος για αυτά τα αδικήματα. Ένα δικηγόρο είχα βάλει στο δικαστήριο επάνω. Ο εισαγγελέας που αγόρευσε είπε ότι: «ζητάω την ποινή των ισοβίων δεσμών λόγω της νεαράς ηλικίας». Ήμουν τότε σου λέω 20 χρονών, 22. Τώρα που το σκέφτομαι νομίζω ότι με απάλλαξαν λόγω νεαράς ηλικίας. Ο εισαγγελέας ήταν ο Κροντήρης και πήγε, όταν παρουσιάστηκε ο Σταύρος, ο αδελφός μου, το 1950, και του πούλησε υποχρεώσεις, ότι τον αδελφό σου εγώ τον απάλλαξα. Ο Σταύρος τα θυμάται αυτά25. Δεν θυμάμαι ποιον είχα δικηγόρο. Μετά πήγαμε στις φυλακές, στο θάλαμο μελλοθανάτων. Οι θανατηφόροι πηγαίνανε στο θάλαμο μελλοθανάτων στις φυλακές. Έμεινα καμιά 15αριά μέρες. Πήρανε 2-3 φορές για εκτέλεση παιδιά γνωστά. Αλλά θυμάμαι με λεπτομέρεια, όταν ήρθε η αναστολή των εκτελέσεων. Ήταν τότε που η Σοβιετική Ένωση είχε κάνει διεθνή διαμαρτυρία για αναστολή των εκτελέσεων. Πριν 50 χρόνια! Κάθε πρωί ακούγαμε το στρατιωτικό αμάξι, που ερχότανε για εκτέλεση. Το είχαμε γνωρίσει από τον κρότο της μηχανής. Και σηκωνόμαστε όλοι στο φινιστρίνι της πόρτας να δούμε τον υπαστυφύλακα, που θα ερχόταν να φωνάξει ποια ονόματα ήταν για εκτέλεση. Ήταν ο υπαστυφύλακας ένας κοντούλης. Αν θυμάμαι καλά, λεγόταν Κόκκινος. Από το φινιστρίνι μας είπε: «παιδιά θα σας πω ένα ευχάριστο νέο». Όλοι κι αυτοί που ήταν τελεσίδικοι κι εμείς είμαστε πιο γνωστοί μεταξύ μας, άνθρωποι που είχαμε ζήσει χρόνια μαζί. Ακούσαμε το ευχάριστο νέο. Ήταν η αναστολή των εκτελέσεων. Τότε γινόταν η διαμάχη, φώναζαν τότε οι Σοβιετικοί για την αναστολή των εκτελέσεων στην Ελλάδα. Ήταν το 1949. Το αυτοκίνητο όμως από το τμήμα Χωροφυλακής, που έκανε τις εκτελέσεις, είχε έρθει στη φυλακή. Δεν το πιστέψαμε. Περνούσαν τα λεπτά. Γιατί οι εκτελέσεις γίνονταν πάντα χάραμα. Αφού περνούσαν τα λεπτά, μεταξύ μας άρχιζε κι ο διάλογος μήπως ο υπαστυφύλακας μας έλεγε ψέματα. Αλλά τι είχε γίνει; Είχε έρθει σήμα στη φυλακή, ότι αναστέλλονται οι εκτελέσεις, αλλά δεν είχε πάει ακόμα το σήμα στην Αστυνομία. Κι ο υπεύθυνος έφυγε από το τμήμα του να πάρει να κάνει τη δουλειά του κανονικά. Αφού είδαμε να παίρνει η ημέρα περισσότερο, ξέρεις άμα έπαιρνε η ημέρα, δεν γινόταν εκτέλεση, ε, τότε αρχίσαμε να συνειδητοποιούμε ότι κάτι συμβαίνει. Ανοίξανε όλα τα δωμάτια της φυλακής και βγήκανε στο προαύλιο όσοι κρατούμενοι είχαν πιο μεγάλες ποινές. Εμείς με τις πιο μικρές δεν μπορούσαμε να βγούμε στο προαύλιο κα μας έκαναν σήμα με τα χέρια ότι σταματήσανε οι εκτελέσεις. Μεταξύ αυτών ήταν κι ένας Ψαρράκος από τη Βάμβακα κι είχε μάρτυρα κατηγορίας το γαμπρό του. Είχε πάρει την αδελφή του, αντάρτης αυτός. Και μετά έμαθα στην Καλαμάτα έκανε το συνδικαλιστή το μεγάλο. Τώρα έχει πεθάνει. ο κύριος Κούλης. Μετά στη συνέχεια εμάς μας μεταθέσανε στην Αίγινα, στη φυλακή, κανά- δυο χρόνια. Εγώ βγήκα το 1951 με το νόμο του Πλαστήρα. Όποιος έβγαζε πιστοποιητικό ότι παρουσιάστηκε και δεν πιάστηκε αμνηστεύονταν τα αδικήματά του. Ήταν ένας χωροφύλακας που ασκούσε και χρέη ενωματάρχου εδώ στο Βαχό και πήγε ο αδελφός μου ο μεγάλος και του έδωσε πιστοποιητικό τέτοιο. Υπόγραψε τα χαρτιά και τον Οκτώβρη του 1951 βγήκα από τη φυλακή. Πήγα και στη Μακρόνησο και στη Γυάρο. Μετά με πήρανε φαντάρο στη Μακρόνησο. Παρουσιάζομαι στην Κόρινθο, γιατί ήμουν ανυπόταχτος και στη συνέχεια από την Κόρινθο στη Μακρόνησο.13 ημέρες κάθισα στο κέντρο της Κορίνθου. Πήρα απολυτήριο από τη Μακρόνησο μετά από 2 χρόνια. Ανάμεσα σε αυτούς που έζησαν τα γεγονότα του εμφυλίου δεν νομίζω ότι θα υπάρξει κάποιος που θα τα ξεχάσει. Οι νέες γενιές βέβαια μάλλον θα τα ξεχάσουν. Αλλά οι άνθρωποι που ήταν ταλαιπωρημένοι και πονεμένοι δεν πρόκειται να ξεχάσουν αυτά τα πράγματα. Ο ξένος παράγοντας ήταν η βασική δύναμη, που οδήγησε σε αυτό το κακό. Οι προσωπικές διαφορές πώς να ξεσηκώσουν έναν ολόκληρο τόπο; Στην αντίσταση ήταν 25

Αναφέρεται στον αδελφό του Σταύρο Μιχαλακάκο, ο οποίος δεν θέλησε να μιλήσει, επικαλούμενος το ότι ό, τι έχει πει το έχει αναφέρει στον ερευνητή της περιόδου Γρ. Κριμπά, του οποίου τη μαρτυρία , μαρτ. 22, παραθέτουμε παρακάτω 37

μπροστάρηδες οι κομμουνιστές. Αυτό είναι ξεκαθαρισμένο για εμένα. Τώρα οι αγγλοαμερικάνοι, θέλοντας να χτυπήσουν τους κομμουνιστές και την αντίσταση, θέλησαν να χτυπήσουν τους κομμουνιστές. Με τους κομμουνιστές δεν στεκόντουσαν καλά οι βάσεις τους. Έτσι πίστευαν ότι χτυπώντας την αντίσταση, χτυπούσαν και τους κομμουνιστές που κρύβονταν εκεί μέσα. Όταν εμείς νικούσαμε σε μια μάχη, σίγουρα ανέβαινε το ηθικό. Ο κόσμος έφυγε με τον εμφύλιο για την Αθήνα. Δεν μας δέχονταν στις δουλειές εδώ. Στο εξωτερικό δεν μπορούσαμε να πάμε, γιατί χρειαζόταν να έχουμε χαρτιά. Κανείς δεν έφυγε για το εξωτερικό. Η αξιοπρέπεια και η ηθική όμως εκεί φάνηκε, σε μας που μείναμε και αποδείξαμε με την ζωή μας και τη συμπεριφορά μας ποιοι ήμασταν και τι οικογένειες κάναμε. Άκουγες τους δεξιούς να λένε μετά ότι όπου υπήρχε αριστερός εκεί έβρισκες τα καλύτερα κορίτσια. Αφήσαμε όνομα, γιατί δεν περιμέναμε με τη ρουφιανιά να κερδίσουμε το ψωμί μας. Είχαμε αξιοπρέπεια και το ψωμί μας το βγάζαμε με τον ιδρώτα μας, όπως και τώρα. Στη Μάνη τα περισσότερα αδικήματα από τους χίτες έγιναν το 1947-48. Πήρανε από τους αριστερούς πράγματα, τα πάντα. Από το σπίτι μας μέχρι και τις πόρτες είχανε βγάλει. Και ξεκινήσαμε από την αρχή. Το 1947-48 οικογένειες από αντάρτες την πληρώσανε δυο. Εμείς είχαμε τρία θύματα κι ένα παιδί, που πέθανε στη Λέρο. Κι ο γαμπρός μου πέντε κι ένας Χολέβας είχε δυο αδέλφια λίγο παραπάνω. Το παιδί έκανε μπάνια και δεν το προσέξανε, έπαθε πνευμονία και πέθανε. Για τους χίτες υπήρχε η φήμη ότι κάποιος με το όνομα Μαυρομιχάλης κατέβηκε και οργάνωσε τους χίτες με Παυλάκο, Γερακάρη και σία, ότι δηλαδή αυτός ήταν η αιτία του αιματοκυλίσματος της Μάνης. Λέγονται πολλά για το ότι έχουν πλουτίσει αυτοί, ότι κάποιος έχει αγοράσει ταξιά στην Αθήνα αρκετά.. Τέλος πάντων.. Εδώ δεν είχαμε κεφαλές αριστερών. Στην Κατοχή ήταν ένας Μπαρμπαγιάννης Θωμάς, συγγενής της γυναικός μου. Ήταν καλός άνθρωπος, δεν ήταν τύπος, που να δημιουργήσει αδικίες. Ο Λεοτσάκος πρέπει να ήταν κομμουνιστής. Ήταν καλός άνθρωπος, ήταν από την Αγριλιά. Ήταν ένας άνθρωπος, που δεν είχε δώσει δικαιώματα. Ήταν ένας Γιαννακόδημας, δεν θυμάμαι το μικρό, ήταν ο Πιέρρος ο Τραφαλής, που επηρέαζε. Ο Καβαλλιεράκης ο Ανδρέας κι ο Κοττής ήταν κάτω στο Γύθειο. Έχω ακούσει για το Γιαννακόδημα και το συζητά ακόμα ο κόσμος ότι, αν φορούσε καλά παπούτσια και συναντούσε στο δρόμο κάποιον, που τον έβλεπε να μη φορούσε παπούτσια καλά, έδινε τα δικά του. Δεν υπήρχε περίπτωση να μην τα δώσει ή έδινε το σακάκι του. Πιο πολλούς αριστερούς είχε η Λάγια και μετά ο Κούνος. Οι χίτες είχαν ισχυρές έδρες στις μεγαλουπόλεις, στο Γύθειο, στην Αρεόπολη, και στο Οίτυλο. Στο Οίτυλο ήταν σκληροτράχηλοι, έχει βγάλει εγκληματίες το Οίτυλο! Μπογέοι, Βουνισέοι, Γερακαραίοι, όλοι Οιτυλιώτες ήταν. Ο κόσμος βγήκε στα βουνά κάτω από πίεση, η πίεση τω χιτών και γενικά του κράτους, η ρουφιανιά. Εδώ κατηγορούσαν μάρτυρες ανθρώπους για αδικήματα, χωρίς να ευθύνονται. Σκοτώθηκε για παράδειγμα ένας άνθρωπος στον Κάβαλο, Σκάλκος, και δικαστήκανε άνθρωποι άσχετοι από το έγκλημα, γιατί βρεθήκανε άνθρωποι και τους κατηγόρησαν. Δηλαδή πήγε φυλακή κόσμος άδικα. Σκοτωθήκανε οι άνθρωποι που έκαναν αντίσταση και χαϊδέψανε τους ανθρώπους, που ήταν συνεργάτες των Γερμανών. Και το ΕΑΜ βέβαια έκανε λαθάκια, αν και τότε ήμουν παιδί εγώ. Στο Δημοκρατικό Στρατό θεωρώ λάθος τη μαζική επιστράτευση, τραγικό λάθος, διότι δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο. Αν συνεχιζόταν ο αγώνας, πιθανώς να είχε γίνει μια καλύτερη διαπραγμάτευση, να μην είχαμε τα θύματα, που είχαμε στα στρατοδικεία, δηλαδή στην Τρίπολη είχε πάνω από 2.500 θύματα και έφαγε υλικό το καλύτερο της Ελλάδος. Αν βάλουμε και τα στρατοδικεία της Κορίνθου, της Αχαϊας, το Γύθειο, της Καλαμάτας… Εγώ θυμάμαι ότι στην Τρίπολη σκοτώσανε δυο ανθρώπους ως τροφοδότες, ότι δηλαδή δώσανε ψωμί στους αντάρτες. Τέτοια αδικία! Πόσα να θυμηθώ και πόσα να πρωτοπώ. Για τον προηγούμενο Δεσπότη του Γυθείου, όταν ήταν αρχιμανδρίτης στη Μεγαλόπολη σχετικά με παιδιά του Δημοκρατικού Στρατού, που πήγαιναν να εξομολογηθούν, όπως ένα παιδί ο Σβώλος, κι αυτός πήγαινε στο Α226. 26

ο πληροφορητής αναφέρεται στο μητροπολίτη Γυθείου και Οιτύλου Σωτήριο (Κίτσο), που υπηρέτησε έως ιεροκήρυκας στη Μητρόπολη Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως πριν εκλεγεί μητροπολίτης Γυθείου και Οιτύλου (1965-1995). Ο Σωτήριος υπήρξε δραστήριο μέλος της αδελφότητας θεολόγων η 38

Οι χίτες, όπου βγαίνανε, λεηλατούσανε, αρπάζανε, κλέβανε και φεύγανε. Κι εμείς στο Δημοκρατικό Στρατό παίρναμε τρόφιμα να ζήσουμε, από την πείνα μας. Παίρναμε τρόφιμα, δεν παίρναμε ούτε για επάγγελμα, ούτε είχαμε προϋποθέσεις να εργαστούμε. Αναγκαστικά, όταν πεινάς, δεν θα πάρεις να φας; Ούτε δημιουργήσαμε εμείς πλούτη. Εγώ έχω μάθει για τον Π. ότι έχει ταξιά στην Αθήνα. Ένας άλλος πάλι, ένας Φυτιλάς από το Γερακάρη, τον εφόρτωσε λάδια να πάει στην Αθήνα να τα πουλήσει και να του φέρει τα λεφτά στα συγκροτήματα. Κι αυτός δεν γύρισε στη Σελίνιτσα27. Ίσως Μπαθρέλλος. Βέβαια εγώ είχα ακούσει για Φυτιλά με φορτηγά. Ο Γερακάρης είχε πιάσει τη Σελινίτσα, γιατί ήταν παραγωγικό μέρος κι ο Παυλάκος τη Σκάλα. Η Σκάλα είχε λίγα εισοδήματα; Τότε ήμασταν παιδιά, τα βλέπαμε όλα με θάρρος, δεν είχαμε σκέψεις για οικογένεια και λοιπά. Ίσως να πετάγανε τα μυαλά μας λόγω ηλικίας. Τότες εγώ ήμουν μικρός. Δεν ήξερα κάτι για τη λέξη κομμουνιστής. Ανέβηκα από πίεση περισσότερο, επειδή σκοτώσανε τον τάδε, τον άλλον, κι όχι μόνο από δική μου κρίση, αλλά και από κρίση από τα αδέλφια μου τα μεγαλύτερα, να μας πάρουν μαζί μας, για να μη μας σκοτώσουν. Έτσι ήταν η πραγματικότητα. Τα μαθήματα επάνω ήταν μικροπράγματα. Όταν ακούγαμε τη λέξη χίτης και ακούγαμε τις πράξεις τους, τους μισούσαμε χειρότερα. Δεν μισούσαμε τους φαντάρους, ξέραμε ότι είναι παιδιά επιστρατευμένα και βαστάγανε το τουφέκι από πίεση, μπορεί και άθελά τους. Έτυχε μια φορά, που κάναμε και σύγκρουση, και ακούγαμε τις σφαίρες τους και περνάγανε χιλιόμετρα μακριά ας πούμε. Είναι γεγονός αυτό. Το λέω από πείρα. Το ίδιο κάναμε κι εμείς άλλωστε. Δεν άνοιγε μύτη ούτε από αντάρτη, ούτε από στρατιώτη. Η Χωροφυλακή ήταν πωρωμένη. Εμείς τους φερθήκαμε με καλύτερο τρόπο. Για παράδειγμα ένας από εδώ, από τον Κότρωνα, Γεωργιτσόγιαννης, που τον πιάσαμε στην Τρύπη, νωματάρχη. Τον αφήσαμε ελεύθερο κι έκανε οικογένεια. Δεν έκανε κουβέντα ποτέ. Ο Χρήστος ο Μωράκος έκανε πολιτική δουλειά, ήταν μορφωμένο παιδί. Ο Λεωνίδας ήταν διμοιρίτης, ήμασταν μαζί. Ήταν κι ο Πέτρος με τα δυο του παιδιά, που νομίζω ότι σκοτωθήκανε στον Άγιο Βασίλη. Ο Μπουραζάνης ήταν ταγματάρχης στο αντάρτικο. Το 1944 ήμουν μικρό παιδί, όταν είχαν έρθει στη Μάνη τα Τάγματα. Πήρανε ό,τι βρήκανε, κάψανε και φύγανε. Στη Ζούδα σκοτωθήκανε ένας Μαυροειδάκος κι ένας Τραφαλής, που ήρθαν σε σύγκρουση με τα Τάγματα. Τα Τάγματα δεν πειράξανε εδώ. Εγώ κρυβόμουνα, όταν έρχονταν για επιδρομή, κρυβόμουν έξω σε σπηλιές. Όταν ήμουν μικρός εγώ δεν άνηκα πουθενά. Εγώ μπήκα μέσα στο Λεωνίδιο, Είχαν κάνει μπλόκο οι λοκατζήδες. Εκεί σκοτώθηκαν τα Μωράκια, ένας Πουλοπάτης. Ο λόχος μετά συγκεντρώθηκε στη Βαρβίτσα, για να πάει για τον Ταϋγετο. Εκεί ξεκόψαμε με δική μας πρωτοβουλία από τον Περκεζέ, ξεκόψαμε για τον Ταϋγετο. Ο Περκεζές τραυματίστηκε. Στις Κολλίνες πέσαμε επάνω σε γάμο. Στο μοναστήρι των Καλτεζών μάλιστα κάποια καλόγρια πρόδωσε στους χίτες τους αντάρτες. Δεν νομίζω ότι ο Τσιγκόπουλος έφταιγε σχετικά με το Λεωνίδιο. Οι διμοιρίτες ήταν υπεύθυνοι για τον έλεγχο των φυλακίων. Ίσως και ο Τσιγκόπουλος εκτελέστηκε, για να καλυφτούν οι αδυναμίες της διοικήσεως. Τα τηλέφωνα δεν λειτουργούσαν, οι πληροφορίες από το Κ/Π υπήρχαν.. Τέλος πάντων..» ΜΑΡΤΥΡΙΑ 17

«Ζωή» τη δεκαετία 1940-1950 στην Τρίπολη, ενώ ιερέας χειροτονήθηκε το 1951. Βλέπε Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1995, Έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1995, 369. Οι εν λόγω πληροφορίες του πάντως δεν μπορούν να διασταυρωθούν από αλλού. Βέβαια για τα μέλη της αδελφότητας θεολόγων η «Ζωή» κατά τη δεκαετία 1950-1960, όπως φαίνεται από τα Πρακτικά των Γενικών Συνελεύσεων, ( τόμος ΙΖ, 1946, 215) της εν λόγω αδελφότητας η επέμβαση στη ζωή κάποιου μέλους, με σκοπό αυτό να γίνει καλύτερο, αν υπήρχε σημαντικός λόγος, αποτελούσε μια σύνηθης πρακτική που μπορούσε να γίνει με κάθε τρόπο. Βλέπε Χρ. Γιανναράς, Καταφύγιο ιδεών, Μαρτυρία, Δόμος, Αθήνα 19882, 130-131και Χρ. Γιανναράς, Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα, Δόμος, Αθήνα 1992, 376-377 27 «Μπαθρέλλος, με τα λάδια ήταν ο Μπαθρέλλος», διόρθωσε ο γιος του πληροφορητή, που παραβρισκόταν σε ένα μέρος της συνέντευξης 39

(μαρτυρία Νίκου Μπογέα, διμοιρίτη της ομάδας Βασίλη Μπογέα και αρχηγού ανεξάρτητης διμοιρίας, Ελαιοχώρι Οιτύλου, 12-2-200528) «Εγώ γεννήθηκα το 1923, ενώ ο αδελφός μου ο Βασίλης γεννήθηκε το 1918. Εδώ στο Οίτυλο οι κομμουνιστές σκοτώσανε 18 άτομα. Είχαν μαζέψει 22 άτομα και από αυτά σκοτώσανε τα 18. Ήταν το 1944, μάλλον λίγο μετά από τις εκκαθαρίσεις του Κατσαρέα τον Αύγουστο του 1944. Κατά τις εκκαθαριστικές δεν συνέβη τίποτα αξιοσημείωτο στην περιοχή αυτή. Στην περιοχή ήταν αρχηγοί και κανόνιζαν τα πάντα για τους κομμουνιστές: ο ΡουσοΚλαϊνος και ο Πέτρουλας ο Σωτήρης. Ο Ρουσο- Κλαϊνος ήταν που σκότωσε τον πατέρα του Γερακάρη μαζί με τον Πέτρουλα. Οι Πετρουλαίοι ήταν 6-7 αδέλφια. Ο ένας σκότωσε την αρραβωνιαστικιά του και πήρε την κουνιάδα του για γυναίκα. Μπερδεμένα πράγματα.. Εμείς δεν είχαμε ως οικογένεια θύματα. Οι παππούδες των Μπογέων ήταν καλοσυνάτοι και δεν είχαν πειράξει κανέναν και γι’ αυτό δεν είχαμε θύματα. Όταν το καλοκαίρι του 1944 ήρθε στη Μάνη ο Κατσαρέας ήταν μαζί του τσολιάδες και Γερμανοί. Έκανε στρατολόγηση σε κάθε χωριό σε συνεργασία με τις οργανώσεις, που υπήρχαν εκεί. Από όλη τη Μάνη μάζεψε περίπου 100-150 άτομα. Τα περισσότερα, το 90% ήταν εθελοντές. Πήγα με κι εγώ με τον αδελφό μου, το Βασίλη. Γυρίσαμε πίσω στη Σελινίτσα, όπου μας μίλησε ο Γερμανός διοικητής εκεί. Αυτός μας είπε ότι όσοι δεν έχουν όπλα πρέπει να γυρίσουν πίσω στα χωριά τους. Έτσι μας μετέφρασε ο διερμηνέας. Εγώ δεν είχα όπλο, αλλά δεν ήθελα να γυρίσω. Μάλιστα βρήκα από κάποιο Παναγιωτίδη κάτι τσαρούχια για παπούτσια. Προσπάθησα να μείνω, αλλά δεν με άφησαν. «Komme zurich», μου είπαν. Κι έτσι ξαναγύρισα. Τότε ήταν που μετά ήρθαν οι κομμουνιστές και πήραν 22 άτομα από το Οίτυλο και στην Παναγία τη Γιάτρισσα σκότωσαν 18. Σκότωσαν το Δημήτρη Πατουχέα, ο οποίος ήταν κομμουνιστής από τη Χοτάσια και τον σκότωσαν, επειδή δεν σκότωνε. Σκότωσαν τον Αναστάση Καράμπελα, τον Παναγιώτη Πέτρουλα και το Στέφανο Πέτρουλα (δεν ξέρω αν ήταν για προσωπικά- οικογενειακά), το Γιώργο Καλαποθαράκο του Γρηγορίου και το Γιώργο Καλαποθαράκο του Δημητρίου, που ήταν Οιτυλιώτες, το Νίκο Βουνισέα και το γιο του, Πέτρο, άλλους δυο Νίκους Βουνισέα, το Στέφανο Βουνισέα, που ήταν κι αυτός κομμουνιστής, το Δρακούλη Γερακάρη, τον Επαμεινώντα Κυριακουλέα, τον Ηλία Αλευρά, το Γιάννη Ζαρέα, 15 ή 16 χρονών, το Δημήτρη Ζαρουλέα, 16 ή 17 χρονών και ακόμα έναν άντρα και μια γυναίκα. Από τη Σελινίτσα γύρισα κι εγώ κι ο Βασίλης. Το Βασίλη τον έπιασαν οι αριστεροί μαζί ήταν κι ο Καλαποθαρέας κι ο Μοτσοβολέας και τους πήγαν στα Πηγάδια. Στα βουνά ήταν η βάση του κι εκεί εμείς δεν είχαμε βάσεις. Το Βασίλη τον αφήσανε, ενώ το Μοτσοβολέα τον κρατήσανε. Από τα Πηγάδια ο Βασίλης μαζί με άλλους πήγαν στην Καλαμάτα. Οι κομμουνιστές διέδωσαν ότι στα ξενοδοχεία της Καλαμάτας είχαν πάει να κοιμηθούν καμιά 20αριά κομμουνιστές έτσι, ώστε να τους σκοτώσουν οι παρακρατικοί κι οι ασφαλίτες της Καλαμάτας όσους άφησαν ελεύθερους, επειδή τάχα ήταν κομμουνιστές. Ευτυχώς ο ταγματάρχης Γιαννουράκος από την ασφάλεια, τους ειδοποίησε να φύγουν από την Καλαμάτα. Κι έτσι γλιτώσανε. Γύρισαν πίσω. Τότε ήταν λίγο νωρίτερα από τη δολοφονία των 18 στο Οίτυλο από τους κομμουνιστές και από την επιστράτευσή μας στη Σελινίτσα, που ενώ γύριζαν πίσω και οι Μπαρμπούνης και Σκάρκος στη Μάνη από την Παλιόχωρα, όπου ήταν στο πλευρό του Βρεττάκου, όταν αυτός σκοτώθηκε, που στη στροφή για το Οίτυλο σκότωσαν τον Πέτρουλα. Ο Πέτρουλας τότε καθόταν στο μεγάλο δέντρο εκεί με άλλους να ξαποστάσει κι εμφανίστηκαν οι Σκάρκος και Μπαρμπούνης. Τότε ήταν εκεί μια χαρουπιά. Έγινε συμπλοκή και βαρεθήκανε κι έτσι σκοτώθηκε ο Πέτρουλας. Έτσι σιγά- σιγά αρχίσαμε να οργανωνόμαστε και στην περιοχή μας εναντίον των αριστερών. Φτιάχτηκαν μικρές ομάδες. Εδώ επικεφαλής ήταν ο Σταύρος ο Γερακάρης κι ο Αλέξανδρος ο Βουνισέας, που είχαν νεκρούς. Μαζί σ’ αυτούς συσπειρωθήκαμε πολλοί. Οι κομμουνιστές ήταν στα βουνά. Εκεί έμειναν έως τους τελευταίους το 1949, το Σαξώνη και τους Πετρουλαίους. 28

η συνέντευξη έγινε με την κράτηση λεπτομερών σημειώσεων επάνω στα λεγόμενα του πληροφορητή, ο οποίος ανήκε σε δεξιά οικογένεια του Οιτύλου και έπαιξε ρόλο στα δρώμενα μέσα από δεξιά δίκτυα. Η αναφορά του στο Βασίλη παραπέμπει στον αδελφό του, αρχηγό αποσπάσματος της ΕΑΟΚ, του οποίου η μαρτυρία ακολουθεί 40

Τότε ο λοχαγός ο Κατσαρέας άρχισε να οργανώνει τις ομάδες, που είχαν φτιαχτεί σε κάθε χωριό της Μάνης. Μας οργάνωσε σε λόχους, διμοιρίες και με οπλισμό από το στρατό. Μάλιστα τότε, ενώ πήγαινα τον πατέρα μου ση Σπάρτη, που ήταν άρρωστος, κι ο Βασίλης είχε βγει στις ομάδες, συναντηθήκαμε με τον Κατσαρέα, που γύρναγε με ένα τζιπ. «Τι έγινε μπαρμπα- Δημήτρη»; είπε στον πατέρα μου. Κι αυτός παραπονέθηκε πως πονάει. Εγώ τον χαιρέτησα, και μου είπε ότι πηγαίνει προς το Γύθειο, αλλά δεν μου είπε ότι πηγαίνει για αποστολή. Μετά άνοιξαν οι φυλακές του Γυθείου. Στη συνέχεια ο Κατσαρέας πιάστηκε και οδηγήθηκε από τους κομμουνιστές στην Παναγία τη Γιάτρισσα. Τότε λέγεται ότι έκανε «ψηστήρι» σε κάποια αντάρτισσα και μπόρεσε και απόδρασε ή ότι έπεισε κάποιον αντάρτη κάνοντας για λογαριασμό του «ψηστήρι» στην αντάρτισσα κι έτσι ο ίδιος ξέφυγε. Μάλιστα λένε ότι έφτασε στον Άγιο Νίκωνα, διψώντας αφόρητα σε σημείο που από τη λουρίδα του κατέβηκε σε πηγάδι για να ξεδιψάσει. Μετά μας οργάνωσε. Πήραμε όπλα. Μάλιστα υπήρχε συνεργασία με το στρατό. Εγώ όταν πήγα στο Δρακουλαράκο, αυτός χαμογελώντας με είπε «διακονάρη». Και του είπα ότι επειδή πολεμάω εγώ τους κομμουνιστές, αυτοί, οι στρατιώτες, κάθονταν. Αυτός γέλασε. Ήταν τέτοιος άνθρωπος ο Δρακουλαράκος. Δεν ήθελε να βλέπει μίζερους ανθρώπους. Ο ίδιος έκανε τα στραβά μάτια στον οπλισμό, που παίρναμε. Μας άφηναν να παίρναμε έως ένα ορισμένο σημείο. Βέβαια κι εμείς μετά σκοτώσαμε. Και πειράξαμε κομμουνιστές. Θα σκοτώσαμε 5-10 το πολύ όμως. Και αυτό έγινε κυρίως μετά τη μάχη της Άρνας, όταν χάσαμε αρκετά δικά μας παιδιά. Τότε ορισμένες γυναίκες κομμουνίστριες μας έβγαλαν γλώσσα. Κι έτσι οι δικοί μας οδηγήθηκαν σε αντίποινα. Εγώ είχα έναν δικό μου λόχο με 40 περίπου κατά τη διαταγή του Κατσαρέα άτομα. Ήταν μια διμοιρία με τον όλμο και βαριά πολυβόλα. Εγώ μια πήγαινα στο Βασίλη, μια στο Γερακάρη. Δεν με έλεγχε κανείς, καθώς αποφάσιζα να πηγαίνω όπου έκρινα, αν δεν υπήρχε διαταγή. Εμένα μου είχαν βγάλει το παρατσούκλι «Μπογάκι», μικρός Μπογέας δηλαδή. Κάποια φορά μας κάλεσε στη βάση μας ο λοχαγός για αναφορά. Η είδηση διαδόθηκε από στόμα σε στόμα κι έφτασε και στην ομάδα μου κι έτσι παρουσιάστηκα κι εγώ με την ομάδα μου. Τότε ο λοχαγός με ρώτησε που ήταν ο Βασίλης, όταν κάλεσε τον Μπογέα και την ομάδα του. Εγώ του είπα ότι δεν ξέρω κι αυτός είπε ότι «εσύ είσαι το «Μπογάκι», ο Βασίλης είναι ο Μπογέας». Ε, από τότε μου έμεινε το παρατσούκλι αυτό. Όλοι με φώναζαν έτσι, οι γονείς μου, τα αδέλφια μου κι όλοι οι άλλοι. Οι σχέσεις ανάμεσα στους ομαδάρχες του Κατσαρέα ήταν πολύ καλές. Μάλιστα με τον Παυλάκο είχα παλέψει κι εγώ πολλές φορές. Μάλιστα τον νικούσα με τέχνη, επειδή αυτός ήταν δυνατός, αλλά του έλειπε η τέχνη. Πάλευε ο Παυλάκος με αρκετούς. Στο τέλος μόνο υπήρξε μια μικρή διαφορά με τους άλλους αρχηγούς, όταν ο Παυλάκος στην Τσίπα, όταν τελείωνε η οργάνωση, δυσαρεστήθηκε, επειδή ρίχτηκε από το Γερακάρη στη μοιρασιά. Είχε γίνει κάποια μοιρασιά λιρών κι ο Παυλάκος είχε εκφράσει την επιθυμία να πει ότι δικαιούται κάποιες παραπάνω κατά το δίκαιο. Αλλά δεν κράτησε πολύ αυτός ο θυμός. Μετά μιλούσαμε αρκετά, όταν βλεπόμασταν. Όταν δολοφονήθηκε ο Κατσαρέας, την αρχηγία ανέλαβε ο Πέτρος ο Πραστάκος, ο οποίος ήταν δικηγόρος κι ήταν στη Μέση Ανατολή. Εγώ ανέλαβα τότε οδηγός του, μια και ήξερα λίγα πράγματα από την οδήγηση. Τον αδελφό του τον είχαν σκοτώσει οι κομμουνιστές ανάμεσα από Οίτυλο και Κρυονέρι. Οι Πετρουλαίοι και ο Κλαίνος. Δεν ξέρω αν ήταν οι ίδιοι, αλλά η ομάδα τους. Τον Πραστάκο τον ονομάζαμε Πετρή. Ήταν αδύνατος. Όμως δεν έμεινε πολύ στη διοίκηση. Και αυτό, επειδή έκανε συχνά αιμοπτύσεις. Ήταν δηλαδή φυματικός. Αυτό ήταν πρόβλημα! Μάλιστα εγώ που ήμουν οδηγός στο τζιπ είχα τύχει να δω.. Οι άλλοι αποσπασματάρχες θεωρούσαν αυτό το γεγονός ατυχές. Τότε η φυματίωση ήταν μια σοβαρή ασθένεια. Θεωρήθηκε λοιπόν ότι αυτό ήταν επικίνδυνο κι υπήρξε από τους άλλους φόβος. Ο Πραστάκος νοσηλεύτηκε στο νοσοκομείο στη Σπάρτη. Έπαψε πάντως να είναι αρχηγός. Τότε ανέλαβε αρχηγός ο Κυριακόγγωνας. Ο «Γιάτρακας» ήταν καψωμένος, μια και ο αδελφός του είχε δολοφονηθεί στην Αγχίαλο από κομμουνιστές. Τον πείσαμε να γίνει αρχηγός. Θέλαμε έναν ικανό άνθρωπο να μιλά και να συνεννοείται. Εμείς δεν είχαμε τη δυνατότητα να επικοινωνούμε με άλλους. Εγώ για παράδειγμα πέρα από το χωριό μου δεν είχα πολλούς γνωστούς σε άλλα χωριά και θα ήταν πρόβλημα να μπορέσω να επικοινωνήσω εύκολα μαζί τους και να τους πείσω για τους σκοπούς της οργάνωσής μας.

41

Ο Κυριακόγγωνας ήταν μορφωμένος και κατάλληλος για τη θέση αυτή. Εγώ ανέλαβα οδηγός του μαζί με έναν Μάριο από τα Λεβέτσοβα. Εναλλασσόμασταν στην οδήγηση. Στόχος μας σαν ομάδα ήταν η εξόντωση του κομμουνισμού με κάθε τρόπο. Έπρεπε να πιάσουμε και τον τελευταίο κομμουνιστή και να τον εξοντώσουμε. Εγώ ήμουν λοιπόν είτε στην ομάδα του Βασίλη, είτε στου Γερακάρη, είτε δρούσα κι ανεξάρτητος. Ο Βασίλης είχε καλή ψυχή. Για παράδειγμα, όταν πιάσαμε έναν γερο- Πέτρουλα, πατέρα των Πετρουλαίων, ως όμηρο, ο Βασίλης, επειδή ήταν συγχωριανός μας, τον περιποιόταν πολύ. Του είχε ένα παιδί δικό μας μάλιστα να είναι ως ιπποκόμος του γερο- Πέτρουλα! Που ακούστηκε αυτό; Πήγαινε το παιδί και περπατούσε σε όλα το χωρία, για να πάει στο γεροΠέτρουλα φαγητό. Και μετά πήγαινε και του έφερνε καθημερινά νερό. Και αυτός, όταν ο Βασίλης τον ρώτησε πώς περνά, του έκανε παράπονα. Κι ο Βασίλης του είπε «έπρεπε να σε είχε σκοτώσει καημένε». Εγώ αν ήμουν στη Θέση του Βασίλη δεν θα του φερόμουν έτσι. Θα τον σκότωνα. Το ίδιο θα έκανε κι ο Γερακάρης. Ο Βασίλης όμως του φερόταν έτσι. Για την ομάδα του Βασίλη θα έλεγα ότι δεν δημιούργησε δύσκολες καταστάσεις. Η αλήθεια ήταν ότι δεν αντιμετωπίζαμε δύσκολες καταστάσεις. Οι άλλοι δημιουργούσαν από μόνοι τους με τις ενέργειές τους δύσκολες καταστάσεις. Η ομάδα του Βασίλη δεν δημιουργούσε δύσκολες καταστάσεις. Ο Μπαθρέλλος έκλεψε τους φόρους, όταν ήταν στην περιοχή της Σκάλας, που ήταν εύφορη. Κατάφερε να γλιτώσει και να φύγει. Οι άλλοι προσπάθησαν να τον χτυπήσουν, αλλά δεν τα κατάφεραν. Οικονομική βοήθεια δεν είχαμε μεγάλη. Αυτό που κάναμε ήταν που μαζεύαμε τις ελιές κομμουνιστών και αριστερών, παίρναμε τα βόδια τους, τα γίδια τους. Σε κάθε περιοχή δράσης υπήρχαν αποθήκες, στις οποίες μαζεύονταν τα υλικά και διαμοιράζονταν σε κάθε ομάδα ανάλογα με τις ανάγκες της. Οι κεντρικές αποθήκες βρίσκονταν στο Οίτυλο. Σε κάθε αποθήκη υπήρχε κι ένας αποθηκάριος υπεύθυνος για αυτή. Στην κεντρική αποθήκη στο Οίτυλο τον έλεγχο τον είχε ο Σταύρος ο Γερακάρης, ο ξάδελφος του ομαδάρχη Σταύρου Γερακάρη, κι ο Παναγιώτης ο Βουνισέας. Οι Γερακάρηδες κι οι Βουνισαίοι ήλεγχαν την κεντρική αποθήκη. Εκεί μαζεύανε και τα βόδια και τα έστελναν στην Αθήνα. Την επιστράτευση σε κάθε περιοχή, που αποφασιζόταν να γίνει, την έκανε ο ίδιος ο λοχαγός. Έλεγε από πριν σε κάθε περιοχή, όπου υπήρχαν τοπικές οργανώσεις, ότι από την περιοχή αυτή θέλει να έχει τόσους άντρες. Κι έτσι μόλις έφτανε μιλούσε και μαζεύονταν με προεργασία της τοπικής οργάνωσης. Υπήρχαν στην επιστράτευση και κάποιοι κανόνες. Δεν επιστρατευόταν όποιος είχε οικογένεια. Κατά 90% οι επιστρατευμένοι ήταν εθελοντές. Χαρακτηριστικά θυμάμαι την περίπτωση του Στράτη του Καραμουσαλή, ο οποίος ήταν 80 χρονών και πήγε να επιστρατευτεί. Του έλεγαν ευγενικά ότι κάτι τέτοιο ήταν αδύνατο. Κι αυτός επέμενε και πήρε όπλο κι είπε «να δεις, όταν ταμπουρώνομαι, δεν με κουνάει εμένα κανένας από τη θέση μου»! Για την επικοινωνία μας υπήρχαν τηλέφωνα κι ασύρματοι κι είχαμε άμεση επικοινωνία και πληροφορίες πριν κάνουμε κάθε κίνηση. Βέβαια δεν βγαίναμε στα βουνά, γιατί δεν ξέραμε τη θέση των ανταρτών και που μπορεί να παραφύλαγαν. Στηριζόμασταν στο σύστημα των πληροφοριών και στην καλή επικοινωνία. Όταν κατέβηκε η ΙΧ Μεραρχία πια τα πράγματα είχαν οδηγηθεί σε πλήρη λύση, καθώς αυτοί ήταν μικρές ομάδες, διεσπαρμένοι κι απομονωμένοι. Λίγοι παρουσιαστήκανε στη Μάνη. Ο περισσότεροι προσπάθησαν να φύγουν και να πάνε στη Βόρειο Ελλάδα ή όπου αλλού. Για παράδειγμα ο Διπλαράκος κι ο Κλαϊνος βρέθηκαν στις Σέρρες. Όταν το 1952 βρέθηκα στις Σέρρες ως φαντάρος, κυνηγούσαν τον Κλαϊνο, που τον ονόμαζαν καπετάν- Ταϋγετο. Ο Ξυδέας κι ο Κομπότης δρούσαν μαζί. Μάλιστα είχαν και μια γυναίκα μαζί. Την ίδια. Δεν ξέρω ποιοανού ήταν. Ο Ξυδέας ήθελε να ξεφύγει μέσω του Ταινάρου. Είχε φορτώσει λένε κατά πληροφορίες, που είχαμε μαζέψει από κρατούμενες κυρίως, έναν γάιδαρο με λίρες. Και προσπάθησε να βρει σύνδεσμο, ώστε πληρώνοντας να φύγει για Μέση Ανατολή. Τις λίρες τις είχε βρει από ένα αεροπλάνο, που είχε πέσει ή το είχαν ρίξει στον Ταϋγετο το 1948. Είχε λοιπόν φορτώσει τις λίρες στο μουλάρι και προσπάθησε να διαφύγει, αλλά τον πρόδωσε ο Κομπότης. Ο Κομπότης μετά πήρε τη γυναίκα, που λέγεται ότι είχαν κι οι δυο ή δεν ξέρω αν ήταν του Ξυδέα. Για τις λίρες μάθαμε από μια κρατούμενη κομμουνίστρια, που είχαμε συλλάβει. Το όνομά της ήταν, αν το θυμάμαι καλά, Σφαλαγγάκου. Αυτή όταν την πιάσαμε, προσπάθησε να δωροδοκήσει το Βασίλη, δίνοντάς του 2-4 λίρες, για να την αφήσει. Ο Βασίλης δεν τα δέχτηκε φυσικά τα χρήματα. Βέβαια δεν ήταν και κανένα πολύ σημαντικό ποσό. Όταν ρωτήθηκε που βρήκε τα χρήματα, μας είπε ότι τα είχε βρει από το αεροπλάνο, που είχε πέσει στον Ταϋγετο. Μάλιστα τη γυναίκα αυτή εγώ τη χαστούκισα με

42

δυο σκαμπιλιές για ανάρμοστη σμπεριφορά. Όταν την είχαμε συλλάβει, έπεσε κάτω ξαπλωμένη ανάσκελα σε μια πάρα πολύ προκλητική στάση. Τη χαστούκισα γιατί ήταν κρατούμενη και φερόταν προκλητικά, καθώς καθόταν ανοιχτή ξαπλωμένη κάτω στο έδαφος μη υπολογίζοντας τίποτα. Μαζεύαμε κρατούμενους κάθε φορά γύρω στους 5-10, κυρίως αριστερούς συγγενείς ανταρτών. Τους κρατούσαμε λίγες ημέρες και μετά τους παραδίδαμε στη χωροφυλακή ή τους αφήναμε. Δεν είχε πέσει στην αντίληψή μου καμιά άσχημη ενέργεια προς τους κρατούμενους από το μέρους κάποιου από την ομάδα του Βασίλη ή τη δική μου διμοιρία. Μάλιστα τους ταϊζαμε παράλληλα. Ήταν φρικτό να τους βλέπεις, μια και η ψείρα ήταν σαν την άμμο. Έβλεπες μικρά παιδάκια γεμάτα ψείρες. Με το ένα χέρι τρώγανε από το καζάνι, που τους είχαμε βάλει φαγητό, και με το άλλο χέρι ξύνονταν στο κεφάλι κι ήταν γεμάτα ψείρες. Φαγητό και ψείρες ανακατεύονταν μαζί! Ήταν φοβερό. Τότε ήταν που άρχισε να γίνεται εδώ η χρήση του DDT. Οι αντάρτες βέβαια που να το βρουν το DDT; Θυμάμαι όταν έτυχε ένα βράδυ να κοιμηθούμε σε μια περιοχή μαζί με το Γερακάρη. Αυτός μου είπε ότι δεν μπορούσε να κοιμηθούμε μαζί, γιατί είχα ψείρες. Κι εγώ του απάντησα ότι κι αυτός είχε. Ψεκαστήκαμε με DDT. Ο Γερακάρης ψεκαζόταν με DDT. Πληροφορίες για τις κινήσεις των ανταρτών παίρναμε από χωριανούς. Στην ομάδα του Βασίλη δεν ξεχώριζε κανένας. Όλοι έκαναν σκοπιά. Ακόμα κι ο Βασίλης. Κι αν δεν έκανε σκοπιά, περιπολούσε όλο το βράδυ, οπότε όλοι ήταν στην ίδια μοίρα. Και το φαγητό ήταν το ίδιο για όλους. Δεν υπήρχαν διαχωρισμοί. Βέβαια μπορούσε κάποιος να φύγει από τη μια ομάδα και να πάει στην άλλη. Για παράδειγμα ένας έλεγε ότι «θα πάω για 2-3 μήνες στο Γερακάρη». Δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα. Πρόβλημα υπήρχε, όταν κάποιος έλεγε ότι θέλει να φύγει. Αυτό δεν ήταν εύκολο να γίνει. Για παράδειγμα ένας Κατσαφαρέας είπε στο Γερακάρη ότι θέλει να φύγει. Ο Γερακάρης του είπε «καλά, θα το συζητήσουμε ξανά, κάτσε να το κανονίσουμε». Αυτός επέμενε, λέγοντας «όχι, τώρα εγώ θέλω να φύγω». Κι ο Γερακάρης τότε έβγαλε το όπλο, τον πυροβόλησε λέγοντας «ε, να, λοιπόν, αφού θέλεις να φύγεις, φύγε». Αυτό ο Βασίλης δεν θα το έκανε. Εγώ, όπως και με το γερο- Πέτρουλα, δεν ξέρω, μάλλον θα το έκανα στην περίπτωση του γερο- Πέτρουλα, γιατί είχε και πολύ θράσος κι αγνοούσε ότι ήταν κρατούμενος. Μάλιστα όταν αργότερα ήμασταν στον Άγιο Νίκωνα και πιάσανε αντάρτες στον Καρέα, σκότωσαν λέγεται τον άντρα της κόρης του Πέτρουλα. Κι αυτή έφυγε στη Θεσσαλονίκη με το νέο πια αρραβωνιαστικό της. Στην ομάδα του Βασίλη να φύγει κανείς; Είχαμε διώξει στην Άρνα. Ήταν τότε ένα περιστατικό ενός Γιάννη Κοσκινά από τα Σκυφιάνικα, όπου του απάντησε ο Αλευράς εκεί. Σκληρά φερόμασταν σε περιπτώσεις προδοσίας. Ο Γερακάρης, όταν είχε προκύψει μια περίπτωση προδοσίας στους κομμουνιστές, είχε σκοτώσει 5-7 άτομα. Είχε καθαρίσει κι έναν Μπελέση, πρώην κομουνιστή. Αυτές ήταν ενέργειες για προστασία της ομάδας. Εμείς με το Βασίλη είχαμε μια τέτοια περίπτωση. Ήταν ο Λευτέρης ο Ατσαβές, ο «Ξεφτέρης», όπως τον λέγαμε. Αυτόν τον σκοτώσαμε για προδοσία. Είχε έρθει σε συνεργασία με τους κομμουνιστές. Άλλαζε τις σφαίρες από τα όπλα, ώστε να αχρηστεύονται τα όπλα. Εμείς είχαμε πολλών ειδών όπλα. Αγγλικά, αμερικάνικα, ακόμα και τσέχικα. Δεν έπαιρναν όλα τις ίδιες σφαίρες. Αυτός έβαζε λάθος σφαίρες σε όπλα, ώστε αυτά να μη λειτουργούν τη στιγμή της μάχης. Αυτός το ελέγξαμε και τον πιάσαμε να το κάνει. Αφαιρούσε ακόμα από τις χειροβομβίδες το εμπύρευμα, ώστε να αχρηστεύονται κι αυτές. Μάλιστα κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων φώναζε «εδώ Ξεφτέρης», ώστε να μην χτυπούν την περιοχή του οι αντάρτες. Αυτόν τον καθαρίσαμε. Άλλη περίπτωση προδοσίας ήταν του Λιαντούνα στην ομάδα Γερακάρη. Αυτός ήταν πρώην κομμουνιστής, που ήρθε στο Γερακάρη. Η ομάδα τον όπλισε και αυτός πήρε το tomingan του Μιχάλη του Ρουμπέα και πήγε στο βουνό. Εγώ τότε ήμουν 5-10 μέρες στην ομάδα Γερακάρη. Αυτός πιάστηκε από τη Χωροφυλακή. Αυτός είχε παραφυλάξει στην Γκοριτσά, για να σκοτώσει και το Βασίλη, αλλά δεν τα κατάφερε. Ήμουν εγώ κι ο Παναγιώτης ο Λαμπρινέας, που παραφυλάξαμε στην Χωροφυλακή. Οι χωροφύλακες δεν προέβαλλαν αντίσταση. Μετά θυμάμαι ότι ακολούθησε η ορκωμοσία μας. Πήγαμε στη Σπάρτη και ορκιστήκαμε. Μετά ξαναγυρίσαμε στις θέσεις μας. Είχαμε κάνει μια μικρή προετοιμασία λίγες μέρες πριν για την παρέλαση στη Σπάρτη. Με την ορκωμοσία πήραμε 10-11 μήνες θητεία, που συνυπολογίστηκε στην υποχρεώσεις μας. Ορκίστηκαν όσοι είχαν ορκιστεί, καθώς ήμασταν διάφορων ηλικιών. Άλλος ήταν 30, άλλος 20, άλλοι είχαν ήδη ορκιστεί. Αυτοί δεν ορκίστηκαν ξανά. Μετά μας δώσανε εντολή να παρουσιαστούμε με τη 14η ΕΣΟ.

43

Μετά ακολουθήσαμε μια στρατιωτική θητεία, ώσπου να απολυθούμε. Περιμέναμε απλά να τελειώσει η θητεία μας. Παραδώσαμε τα όπλα. Εγώ με τον ξαδελφό μου παραδώσαμε τα όπλα στο Βασίλη. Πήγα και παρουσιάστηκα στο Χαϊδάρι. Μετά ξαναγύρισα πάλι το 1949. Μάθαμε στην ομάδα του Βασίλη ότι κάποιοι εναπομείναντες αντάρτες, ήταν πια ελάχιστοι κι ακίνδυνοι, έκαναν επίθεση στο μαγαζί του Τριτάκη κι έκλεψαν κάποια πράγματα. Τότε ξαναπήραμε τα όπλα. Εγώ μάλιστα είπα στο Βασίλη να βγούμε έτσι να τους κυνηγήσουμε και να πάρουμε τα όπλα έτσι, για να ρίξουμε κανένα βλήμα για εκφοβισμό. Τους κυνηγήσαμε κι εκεί που έριξα εγώ επάνω στο βουνό μάλιστα, βρήκαμε την άλλη μέρα κάτι καραμέλες, που είχαν πάρει από το μαγαζί! Ο Βασίλης πρέπει να παρέδωσε τα όπλα στη Χωροφυλακή στο Γύθειο. Ο Γερακάρης έγινε αξιωματικός και πήγε μάλιστα και στην Κορέα. Ο Σταύρος μετά το τέλος της θητείας άνοιξε μαγαζί στο Λιμένι και μετά εργάστηκε στη Βουλή ως υπάλληλος. Ο Βασίλης έγινε σημειωτής στο Λιμενικό κι έμεινε στην Καλαμάτα. Ο Παυλάκος δεν ήθελε να φύγει από τη Μάνη. Έμεινε εκεί. Αυτό που λέγαμε όλοι μας μεταξύ μας ήταν ότι ευτυχώς που σκοτώθηκε ο Κατσαρέας και γλιτώσαμε. Κι αυτό, γιατί, αν δεν σκοτωνόταν, εμείς θα πηγαίναμε σε Γράμμο- Βίτσι. Αυτό είχε στο μυαλό του. Ήταν έξυπνος άνθρωπος ο λοχαγός. Ήθελε να βάλει για πολιτικός. Θα πηγαίναμε στην πρώτη γραμμή, στο Γράμμο. Εκεί βέβαια δεν ξέραμε την τύχη μας. Μπορεί να πηγαίναμε στην πρώτη γραμμή, μπορεί και να καθόμασταν πίσω, αναμένοντας να επέμβουμε, αν χρειαζόταν. Πάντως θα ήταν μια δυσκολία για εμάς, οπότε λέμε όλοι ευτυχώς, που πέθανε. Ήταν έξυπνος άνθρωπος και παλικάρι. Από τις μάχες θυμάμαι ότι είχαμε βαρεθεί με τον Ξυδέα στη Σαϊδόνα. Όταν έγινε η μάχη στο Εξωχώρι βρισκόμουν με το Βασίλη. Βρισκόμασταν στην ψηλότερη κορυφή του Ταϋγέτου και προσπαθούσαμε να έρθουμε σε επαφή με την ομάδα του Γερακάρη, που βρισκόταν προς το Εξωχώρι. Χαθήκαμε κατά την κατάβασή μας. Είχε ομίχλη και δεν μπορούσες να δεις τίποτα. Κι έτσι αντί να βγούμε στη Βασιλική, που θέλαμε, βρεθήκαμε στους Γοράνους. Εκεί μας έσωσε ένας Ατσαβές, δικός μας, που ήξερε το δρόμο. Κάτι μυρίστηκε για το που βρισκόμασταν και είπε ότι σύμφωνα με τους υπολογισμούς του κάπου κοντά θα έπρεπε να βρίσκεται μια πηγή για νερό. Αν αυτό ίσχυε, διαβεβαίωνε το Βασίλη ότι ήξερε το δρόμο να μας βγάλει. Πράγματι βρέθηκε η πηγή με το νερό και όλοι πέσαμε με μανία από τη δίψα μας για νερό. Ο Βασίλης φώναζε να κάνουμε γρήγορα, για να μην αργήσουμε και χαθούμε και ξανασυνταχθήκαμε. Κατά το περπάτημα ακούσαμε κάτι παιδικές φωνές και ρωτήσαμε τα παιδιά που είδαμε τίνος ήταν. Ο Ατσαβές πια μας οδήγησε στο χωριό. Για να μπούμε μέσα δεν ξέραμε το σύνθημα, αλλά πετάξαμε έναν όλμο. Χτύπησε την καμπάνα, εμείς πεινούσαμε, μας μάζεψε φαγητό και φάγαμε. Εκεί συναντηθήκαμε με την ομάδα του Άγη του Κοκορού, που έχω να τον δω πολύ καιρό. Αυτός είχε πολλούς κατσικοκλέφτες, ο άτιμος, στην ομάδα του. Τότε ο Βασίλης είπε ότι δεν θα συνέχιζε, για να κατέβει στη Βασιλική προς το Γερακάρη. Τότε ήταν που είχε γίνει το χτύπημα των αντρών του Γερακάρη στη ρεματιά από τους αντάρτες. Τότε εγώ είχα στην ομάδα το λοχαγό Ραχιώτη, που θα μας συντόνιζε.Ήταν στην ομάδα μου επίσης ο Δημήτρης ο Αποστολάκος, ο Ντίνος ο Ροζάκης, ο Χρήστος ο Καλαποθαρέας, ο Ατσαβές κι ο Πλαγιαννάκος. Βρήκαμε κάτι λίγους αντάρτες μέσα στα λαγκάδια. Κρύβονταν στις σπηλιές. Αρχίσαμε να «σμπαρίσματα». Τους γαζώσαμε. Ήταν κάτι παιδάκια. Είχε μείνει ένας και κράτησε η μάχη 3 ώρες. Αυτός είχε πολλά πυρομαχικά. Αυτός άλλαζε θέση διαρκώς, πετούσε χειροβομβίδες, έβαζε τη ρεπούμπλικα ξεχωριστά από τη θέση του κι εμείς σημαδεύαμε και χτυπούσαμε το καπέλο του. Αν τον πιάναμε, θα τον άφηνα να σωθεί. Ο λόγος μου τότε περνούσε, γιατί ήταν σπουδαία μάχη. Εγώ ήμουν θετικός στο πιστόλι. Αλλά αυτός ήταν πολύ έξυπνος και εμείς ρίχναμε, πιστεύοντας ότι τον πετυχαίναμε, αλλά πετυχαίναμε ένα ξύλο, που είχε έξυπνα τοποθετήσει στη μια μεριά ή τη ρεπούμπλικα, που έστηνε διαρκώς, αλλάζοντάς της θέση. Η ώρα περνούσε κι ο λοχαγός Ραχιώτης μας είπε να φύουμε. Η ώρα περνούσε και αυτός είχε επικοινωνήσει με τον ασύρματο και είχε πάρει εντολή να φύγουμε. Δεν υπήρχε λύση παρά το ότι εγώ είχε σκύψει για να τον πετύχω και είχα χτυπήσει προς αυτόν με το 45άρι. Όμως είχα πετύχει τη ρεπούμπλικα. Εγώ αντέδρασα και είπα στο Ραχιώτη ότι είχα ανέβει επάνω, επειδή ψάχνω να μαλώσω, ψάχνω να βαρεθώ. Και τώρα που μου δόθηκε η ευκαιρία να την άφηνα να πάει χαμένη; Ξέραμε τη σπηλιά, που κρύβονταν αυτοί οι αντάρτες της ομάδας αυτής. Δεν υπήρχε άλλη λύση παρά να σκαρφαλώσω στον επικίνδυνο γκρεμό, που ήταν πίσω από τον κομμουνιστή και να πάω ώστε να βρεθώ από πίσω του. Ήταν παράτολμο αυτό, αλλά το

44

ανέλαβα και το έκανα με πολύ κίνδυνο, καθώς ο γκρεμός ήταν απόκρημνος. Από μπροστά συνέχισαν να τον βαράνε ο Μπογέας, ο Καλαποθαράκος. Μόλις έφτασα, τι να δω; Ήταν αυτός γονυπετώς μαζεμένος. Τότε έριξα μια βόμβα από πάνω του ακριβώς κι έτσι τελείωσε. Ήταν από την Καστάνια αυτός κι ανήκε στο Κ/Π. Μάλιστα ήταν διάσημος, καθώς είχε σκοτώσει τη νύφη του. Σε μια άλλη σύγκρουση, που είχαμε με τους αντάρτες στη Λαγγάδα, ανάμεσα από Εξωχώρι και Βασιλική, είχαμε χτυπήσει έναν, που ξέφυγε, και πρέπει, από ό,τι λέχθηκε και μάθαμε μετά, αυτός να ήταν ο Ανδρέας ο Καβαλλιεράκης. Είχαμε δει τα αίματά, που είχαν μείνει. Γενικά αυτός που οργάνωσε την περιοχή ήταν ο Κατσαρέας, ο οποίος ήταν παλικάρι. Ο Παυλάκος γενικά με τις πράξεις του είχε χάσει μετά τη γενικότερη εκτίμηση. Θυμάμαι όταν ο Κατσαρέας με είχε στείλει με 17 άντρες να μαζέψουμε κόσμο από τα χωριά στο Εξωχώρι, για να ψηφίσουν. Ήταν τότε το δημοψήφισμα. Είχαμε μαζί κι έναν Γερακάρη, πολιτικό, που είχε βγάλει το Γυμνάσιο, και μιλούσε. Βρήκαμε αρκετούς στο δρόμο και μας έλεγαν ότι θα πάνε να ψηφίσουν το πρωί και τους παίρναμε από το βράδυ, για να τους πάμε στο Εξωχώρι για ψήφο. Με την επιστροφή έφτασα στα Λεβέτσοβα, όπου ο Κατσαρέας ήταν έξαλλος. Με έβαλε να προχωρήσω μπροστά προς Σπάρτη, λέγοντάς μου ότι θα με φτάσει. Όταν με έφτασε και τον ρώτησα τι συμβαίνει μου είπε ότι είχανε χτυπήσει την ομάδα του Γερακάρη και είχαν σκοτώσει πολλά παιδιά. Έβλεπες άλλους να μεταφέρονται σε φορεία. Ήταν δραματική κατάσταση. Ο Κατσαρέας έδιωχνε τους αντάρτες από τη μάχη με μόνο το όνομά του. Όταν οι αντάρτες άκουγαν το όνομά του, έφευγαν. Από τους αριστερούς ένας που μου έκανε εντύπωση ήταν ο Σωτήρης ο Κατσαρέας, ο οποίος ήταν καθηγητής από την Πολιάνα. Αυτός πέρασε δυο φορές από ανταρτοδικείο. Την πρώτη φορά, που τον πήγαιναν, τους έπεισε με τα λόγια να τον αφήσουν ελεύθερο. Τη δεύτερη φορά, που τον ξαναέπιασαν και τον οδηγούσαν για δίκη, στο δρόμο του έκλεισαν το στόμα, για να τους μεταπείσει πάλι. Θα έλεγα ότι στο Οίτυλο να φτιάξουν κι οι αντάρτες ένα ακόμα μνημείο κοντά σε αυτό που έχουμε φτιάξει εμείς με τα ονόματα των δικών τους νεκρών. Και μετά να ρωτήσουμε ποιος άρχισε πρώτος αυτό το κακό, ποιος βγήκε πρώτος και ξεκίνησε αυτή την υπόθεση.» ΜΑΡΤΥΡΙΑ 18 (μαρτυρία Βασίλη Μπογέα, αρχηγού της ομάδας Μπογέα, 12-2-2005, Καλαμάτα29) «Στο Γυμνάσιο Αρεόπολης, ήμουν με τους άντρες της ομάδας μου εκεί. Είχαμε στρατοπεδεύσει κι είχαμε εκεί το βαρύ μας οπλισμό. Είχαν καταστραφεί τα θρανία.. Μάλιστα στο πίσω μέρος του σχολείου είχαμε κάνει μια τρύπα μεγάλη σαν την κατσαρόλα, για να βγαίνει το πολυβόλο και να σημαδεύει προς το βορρά. Μετά την παράδοση των όπλων εγώ είχα κρατήσει 25 όπλα. Ήταν μετρημένα για κάθε ένα μέλος της οικογένειά μας, ώστε αν παραστεί ανάγκη, να ήμασταν σε θέση να βγούμε αμέσως στο κλαρί. Τα έκρυψα σε ένα κατώι, ανοίγοντας μια γούβα, και τέλος πάντων, όταν ήρθα σε επικοινωνία με τον άνθρωπο, που είχε το κατώι, και προσπάθησα να τα ξαναβγάλω, είχαν λόγω της υγρασίας χαλάσει, επειδή από πάνω στο κατώι υπήρχαν βόδια. Τα όπλα, όταν τα είδα, ήταν σαν τα οστά. Τότε που τα είδα με έπιασε κόμπος. Το 1941, όταν καθόμουν μια μέρα στο χωριό [Οίτυλο], στο καφενείο. Αγνάντεψα να έρχονταν από ένα μέρος προς την πλατεία του χωριού 4-5 ξυπόλυτοι με κάτι καραμπίνες και με κάτι όπλα. Ήρθαν κοντά μας και μας χαιρέτησαν λέγοντας «γεια σας». Ήταν ο ένας επικεφαλής τους. Παλιόπαιδα, τους είχαν επιστρατεύσει οι κομμουνισταί από εκεί γύρω, από άλλα χωριά. Μου είπε ο επικεφαλής «εγώ είμαι καραπλιάς». «Ήσουν καλά» του λέω. «Εδώ είμαστε μια ομάδα και κάνουμε μια αντίσταση για τους Γερμανούς, να διώξομε τους Γερμανούς» μας είπε. «Εδώ δεν μπορέσανε ο στρατός εκεί πάνω στο Βορρά, θα κάνουμε τώρα εμείς κάτι τέτοιο; Όποτε έρθει ο καιρός θα γίνει κι αυτό» τους είπα. «Όχι», είπε, «θα οργανωθείτε». Έβγαλαν μια κόλλα χαρτί κι άρχισαν να γράφουν ονόματα στο ΕΑΜ. «Πρώτος είμαι εγώ», τους είπα. «να μη με γράψεις, φύγε από εδώ». Τον έδιωξα. Άλλοι 29

πρόκειται για αφήγηση ζωής απομαγνητοφωνημένη, η οποία δόθηκε σε δυο συναντήσεις, που είχαμε με τον πληροφορητή μας, αδελφού του προηγούμενου πληροφορητή 45

γραφτήκανε και πήγανε στο ΕΑΜ. Τότε κι εγώ δεν έχασα καιρό. Ήταν ένας Τζανετάκος, ανθυπολοχαγός από την Κελεφά, και πήγα και τον βρήκα. «Έχεις πάρει είδηση τι γίνεται;», του είπα. «Τι;», μου είπε. Του είπα ότι συγκροτήσανε ομάδες κάτι κατσαπλιάδες και οργανώνουν κομμουνιστικά στγκροτήματα. «Εμείς τι κάνουμε;». Αμέσως λοιπόν με τον Κυριακόγγωνα, το Μοτσοβολέα και με άλλους σηκωθήκαμε και πήγαμε μια ομάδα επάνω στο Γιαννακόπουλο. Πήγα τότε εγώ επάνω στο Γιαννακόπουλο. Συνελήφθην στα Πηγάδια. Μας συνέλαβε ένας από τον Άγιο Φλώρο. Μας κρατήσανε 8 ημέρες κρατούμενους. Στις 8 ημέρες μας λένε «είσαστε καλά παιδιά, είσαστε ελληνόπουλα και να πάτε στα σπίτια σας». Αυτό θέλαμε κι εμείς. Αλλά μόλις μας συλλάβανε, παρουσιαστήκανε μπροστά μας. Ήταν προδοσία, καθώς εμείς πηγαίναμε για την ομάδα Γιαννακόπουλου. Ο λοχαγός ο Κυριακόγγωνας, ο Μοτσοβολέας, ένας Δημακουλέας και 10 στρατιώτες ήμασταν. Είχαμε επάνω μας μόνο πιστόλια. Κανέναν άλλον εξοπλισμό. Μας καλοδέχτηκαν οι αριστεροί στην αρχή. Μας ρώτησε ο αρχηγός να μάθει που πάμε. Του είπαμε ότι πάμε στο βουνό. Ο Κυριακόγγωνας του είπα ότι «πάμε στο άλλο βουνό». «Καλώς, αφού είναι έτσι, ακολουθήστε με», μας απάντησε. Τον ακολουθήσαμε αυτόν και τους ενόπλους αριστερούς του. Το βράδυ είπε στον Κυριακόγγωνα ότι, επειδή είμαστε δυο παρατάξεις και νυχτώνει τώρα, για να μη γίνει καμιά παρεξήγηση, πρέπει η μια παράταξη να παραδώσει τον οπλισμό της στην άλλη. Κι είπε «κατά συνέπεια, θα παραδώσετε εσείς». Έτσι μας συνέλαβαν. Έβγαλε ο Κυριακόγγωνας το πιστόλι του κι ακολουθήσαμε όλοι και παραδώσαμε. Μας προχωρούσαν οι αθεόφοβοι 8 ημέρες. Όλοι τη νύχτα περπατάγαμε στα βουνά. Τα ξαναγύρισα αυτά εγώ μετά στα χίτικα, τα γύρισα όλα τα μέρη, τα βρήκα που μας πήγαιναν τότε, τις βρυσούλες, όλα, όλα. Όλη τη νύχτα περπατούσαμε και το πρωί, αφού έβρισκαν το κατάλληλο μέρος και έκαναν καταυλισμό, ώστε να μην καταλαβαίνουμε και να μην κατατοπιζόμαστε που βρισκόμασταν, τότε σταματούσαμε. Το μόνο που βλέπαμε ήταν ουρανός. Ήμασταν νηστικοί 8 μέρες. Κάπου βρήκαμε σπαρμένα στάρια σε μια λάκκα και όπως προχωράγαμε μέσα στο σκοτάδι, νύχτα, και κόψαμε, κόβαμε, κόβαμε και γιομίσαμε τις τσέπες μας και φάγαμε. Ο επικεφαλής του τότε είπε: «Κύριε Κυριακόγγωνα, έστω και από τη στέρησή μας, θα σας προσφέρουμε κάτι». Ήταν χυλοπίτες. «Ευχαριστούμε πολύ, δεν θέλουμε τίποτα», του είπε ο Κυριακόγγωνας. Με αυτά ζήσαμε. Τότε ο Κερκιμέζος, ένας δικός μας, είχε αποκλείσει κι είχαν συλλάβει μια ομάδα ανταρτών του Κιρκινέζου. Μας είπαν τότε να πάμε στα σπίτια μας, ήμασταν εντάξει. Να πάμε συμφωνήσαμε, αλλά να πάνε ή όλοι ή κανένας. Μας είπαν όμως ότι οι αξιωματικοί θα έμεναν. Εμείς αρνηθήκαμε. Μας πλησίασε ο Μοτσοβολέας και μας είπε να φύγουμε κι ας τους κρατούσαν αυτούς. Μας έδωσε εντολή να πάμε στην Καλαμάτα και να συναντηθούμε με το μοίραρχο το Γιαλουράκο κι εκεί να συντονιστούμε. Φύγαμε. Την τρίτη ημέρα φύγαμε με συνοδεία δυο ανταρτών με την εντολή να τροφοδοτηθούμε καλά και να κοιμηθούμε. Έπρεπε αυτοί να μας πήγαιναν έως ορισμένο σημείο, για να μην μπορούμε να δούμε που ήταν. Όλη μέρα περπατάγαμε και το βράδυ καταλήξαμε στο Λαδοκάρβελο [στα χωριά Λαδά και Καρβέλι της Αλαγονίας]. Τους είπαν ότι ήμασταν κρατούμενοι κι ο κόσμος εκεί πανηγύριζε και είχε βγει έξω να δει τους κρατούμενους. «Μην ανησυχείτε παιδιά, αφήστε τον κόσμο να λέει» μας είπε ο επικεφαλής. Πεινούσαμε και το είπαμε, όταν μας ρώτησαν. Τότε κουβαλάγανε τα ψάρια οι ίδιοι οι ψαράδες, γιατί δεν υπήρχαν οι δρόμοι. Είχανε γόπες και παξιμάδι με λάδι. Μας βάλανε και τρώγαμε. Στα μεσαία του φαγητού, ενώ τρώγαμε σαν γλαράκια, να σου ένας παπάς. Λεγόταν παπα- Ίσαρης, ήταν δεξιός, αλλά ήταν οργανωμένος κι ήταν καμουφλαρισμένος, για να αποσπά πληροφορίες. Αγριεμένος ρώτησε «τι είναι αυτοί οι κρατούμενοι», κάνοντας πως ήταν αριστερός, αλλά ήταν δεξιός και στιγματισμένος, για να μπει μέσα και να αποσπάσει πληροφορίες. «Και τους ταϊζετε και τους ποτίζετε, κρέμασμα», είπε κι έφυγε. Αμέσως μας αμπολιόντουσαν οι μπουκιές από το στόμα και από το χέρι. «Φάτε παιδιά κι αφήστε τον παπά να λέει» μας είπαν οι αριστεροί. Αλλά σε εμάς δεν πήγαινε ούτε μπουκιά, ούτε τίποτα. Πέρασε η ώρα και μας είπαν να ξαπλώσουμε. Μας είπαν να πάμε στο σχολείο να ξαπλώσουμε και το πρωί να συνεχίζαμε την πορεία μας. Εμείς δεν ξέραμε που είμαστε. Μας πήγανε σε ένα σχολείο και μας έδωσαν κανα- δυο μπαντανίες για να κοιμηθούμε. Πέσαμε να κοιμηθούμε, αλλά δεν μας πήγαινε ύπνος. Ήταν Οκτώβριος μήνας, να μπουμπουνίζει και να αστράφτει. Ήταν Οκτώβρης ή Σεπτέμβρης… Ανάμεσά μας ήταν ένας Κελλαράκος Γιάννης, εκτελωνιστής, ήταν από το Κρυονέρι, αλλά είχε συγγενείς Κελλαραίους στην Καλαμάτα κι είχε πάει στην Καλαμάτα. Οι άλλοι

46

δεν ξέραμε ούτε που έπεφτε η Καλαμάτα. Από τα πρόβατα, που φυλάγαμε, βγήκαμε στο κλαρί. Αφού δεν μπορούσαμε να κοιμηθούμε και του παπά τα λόγια μας τρελαίνανε, μια και φοβόμασταν μήπως μας σκοτώσουν, ο Κελλαράκος μας πρότεινε να κάνουμε κάτι, μια και ήταν μεγαλύτερος, να ξεφύγουμε. Πρότεινε να βγούμε στην πόρτα δήθεν για κατούρημα και αν υπήρχε σκοπός και μας ρωτούσε να του λέγαμε ότι πάμε για κατούρημα. Βγήκε κάποιος και δεν είδε τίποτα από κάθε μεριά του σχολείου. Ήταν νύχτα, σκοτάδι. Βγαίναμε έξω, τσεκάραμε, μπαίναμε μέσα, διαπιστώναμε ότι δεν υπήρχε κανείς. Αποφασίσαμε να φύγουμε και να το σκάσουμε. Σηκωθήκαμε και το σκάσαμε. Ορκίζομαι ότι δεν είχα δει μεγαλύτερο σκοτάδι, όπως τότε, όπως δεν έχει δει κανείς μεγαλύτερο φεγγάρι από αυτό του Γενάρη, που λένε. Περπατούσαμε με την αστραπή, κάναμε δυο βήματα και περιμέναμε να έρθει η επόμενη αστραπή για να ξαναπερπατήσουμε. Κι άρχισε μια μπόρα κι έβρεχε, κι έβρεχε πολύ. Ταυτόχρονα ξημερωνόμαστε στου Κουταλά, επάνω στο Κουταλά. Πόσο περπατάγαμε! Μόλις φτάσαμε επάνω στο Κουταλά, ο Κελλαράκος παρατήρησε ότι ήμασταν έξω από την Καλαμάτα. Καθίσαμε, στεγνώσαμε, βγάλαμε τα ρούχα μας και αποφασίσαμε να μπούμε στην Καλαμάτα. Στην Καλαμάτα ήταν Ιταλοί, ήταν κομμουνιστές, γινόταν χαμός κι εμείς είχαμε μόνο το Γιαλλουράκο να μας προστατέψει., το μοίραρχο. Αποφασίσαμε να μπούμε λίγοι- λίγοι μέσα. Ήμασταν δέκα κι είπαμε να μπούμε δυοδυο. Εγώ μπήκα με έναν ξάδελφό μου, το Μιχάλη τον Καλαποθαρέα. Δώσαμε ένα σημείο μέσα στην Καλαμάτα, για να βρεθούμε. Το κάναμε επιτυχημένα αυτό. Μόλις πλησιάζαμε, πέρναγε ένα αεροπλάνο κι έριχνε προκηρύξεις. Πήγαμε και πήραμε μια προκήρυξη κι έλεγε «Δημητρώφ, αγωνιστείτε και τα όπλα έρχονται λίαν προσεχώς». Ήταν για τους κομμουνιστές. Πήραμε μια προκήρυξη και τη διαβάσαμε και εκφράσαμε τη δυσφορία μας. Μπήκαμε στην Καλαμάτα κι ήρθαμε σε επαφή με το Γιαλουράκο. Μας τροφοδότησε στο ξενοδοχείο, δυο, τους άλλους δυο σε κάποιο σπίτι φιλικό. Την Τρίτη ημέρα τον σκοτώσανε στην Υπαπαντή τον Γιαλουράκο. Μείναμε ξυλάρμενοι. Σηκωθήκαμε πάλαι και είπαμε να πάμε στα σπίτια μας κι ο Θεός βοηθός. Εκεί ξέραμε τους στόχους και τα πράγματα. Πάλαι δυο- δυο. Ο Κελλαράκος, επειδή είχε συγγενείς στην Καλαμάτα, έμεινε στην Καλαμάτα κι έγινε στο τέλος μεγάλο στέλεχος του ΕΛΑΣ, μεγάλος και πολύς. Φύγαμε και πήγαμε στο χωριό μας. Κρυβόμασταν στην αρχή. Μια μέρα κατέβαινε μια ομάδα από το Γιαννακόπουλο και πέρναγαν από τα μέρη του χωριού μου κάτω. Ήταν όταν είχε γίνει η συμφωνία ανάμεσά τους, κατά την οποία το ΕΑΜ μπορούσε να επιστρατεύει και ο ΕΣ όχι. Στείλαμε πιο κάτω το Γιώργο τον Καλαποθαρέα να κατέβει λίγο πιο κάτω να δει τι τμήμα ήταν, καθώς φαινόταν οργανωμένο τμηματάκι. Κατέβηκε προφασιζόμενος ότι έκοβε σύκα, καθώς ήτα εκεί ένα κτήμα του. Πήγε και τους άκουσε. Ήταν Μπαρμπούνηδες, Σκαλκαίοι από τη Μάνη. Άκουσε τις κουβέντες τους και τους ρώτησε από πού έρχονταν. Είχαν έρθει κατά τα λεγόμενά τους πριν από ημέρες και ήταν και άλλα άτομα μαζί. Ταυτόχρονα να σου ο Πέτρουλας ο Σωτήρης πήγαινε από το Οίτυλο στο Ελαιοχώρι. Και αυτοί πήγαιναν από το Ελαιοχώρι στο Οίτυλο, για να πάνε στη Μάνη μέσα. Και άρχισαν αυτοί, όταν συναντήθηκαν, στο τουφεκίδι. Σκοτώθηκε ο Πέτρουλας ο αντάρτης. Τον σκότωσε ο Μπαρμπούνης. Μάλιστα ήταν συμμαθητές και του είπε ο Πέτρουλας: «Ρε Νίκο, εμείς ήμαστε συμμαθητές». Και του έριξε μια και τον έριξε κάτω τον Πέτρουλα ο Μπαρμπούνης. Τον πήρανε τον Πέτρουλα και τον έβαλαν επάνω σε μια σκάλα και τον ανέβασαν επάνω στο σπίτι του. Εγώ με το Μιχάλη τον Καλαποθαρέα και με το Γιώργο, αυτόν που πήγε και είδε την ομάδα, είχαμε μια χεορομβοβίδα. Και βλέπαμε τον Πέτρουλα από το παράθυρο, που βογκούσε από τη σκάλα, όπου βρισκόταν, ώσπου πέθανε. Λέγαμε να τη ρίξουμε τη χειροβομβίδα πριν πεθάνει, αλλά ήταν εκεί ο πατέρας μου, η μάνα μου, ο μπάρμπας μου κι άλλοι που βοηθάγανε τον τραυματία στη μεταφορά, και δεν την ρίξαμε. Πέθανε μετά από μια ώρα. Ο Κατσαρέας οργάνωσε την περιοχή μας. Ο Κατσαρέας πέθανε στα χέρια μου. Ετοίμαζε μια γενική εξόρμηση, μια επιχείρηση. Είχε συγκεντρώσει 10-12 λόχους κι έκανε επιθεώρηση σε ένα τμήμα, όπου υπήρχε ένας λόχος μαζί με τη Χωροφυλακή. Συγκεντρωθήκαμε, καθίσαμε και μας μίλησε. Παραγγείλαμε σε μια ταβέρνα κάτι και τσιμπήσαμε και φώναξε σε έναν Πιερρακάκη από τα Λεβέτσοβα να ετοιμάσει το αμάξι, για να φύγουν. Τον ρώτησα που θα πάει και μου είπε ότι θα πάει για τα Λεβέτσοβα. Εγώ

47

κι ο άλλος ο μοίραρχος του είπαμε: «Λοχαγέ, κάτσε να βγάλουμε ένα τμήμα έξω να πιάσει τα επίκαιρα σημεία, μια και είναι ο δρόμος μονόδρομος, οπότε από εκεί που θα πας, από εκεί θα γυρίσεις. Οπότε μπορεί να βγει κανείς στο δρόμο». Μου είπε: Άντε ρε, μη τους λαμβάνετε υπόψη σας». Έφυγε και μετά από 20 λεπτά τον σκοτώσανε. Νύχτωνε κι ένας Πέτρος Κατσαρέας, ο Πιερρακάκης κι ένας ακόμα Γιώργος. 3 γλιτώσανε και λακήσανε. Ο Κούλης ο Παπαδάκος κι ο Σκάλκος τραυματισμένοι από πίσω στις πλάτες συρθήκανε και χωθήκανε μέσα σε κάτι κλαδιά. Μόλις νύχτωσε πολύ αυτοί κρυώνανε. Ήτανε ΜάρτιοςΑπρίλιος κι έριχνε παγωνιά. Ο Σκάλκος του είπε του Κούλη ότι βρισκόταν εκεί κοντά μια καλύβα και τον προέτρεψε να πάνε προς τα εκεί για να ζεσταθούν. Ο Κούλης του είπε :«δεν μπορώ να κινηθώ ρε Γιώργο, άμα μπορείς πήγαινε». Παρά τα δυο του τραύματα ο Κούλης σηκώθηκε και πήγε προς τα επάνω, έφτασε στην καλύβα, όπου είχε μέσα άχυρα, σανά. Χώθηκε μέσα. Ο Παπαδάκος έμεινε μόνος του. Του ήρθε προς νερού του, σηκώθηκε κάθισε και εκεί κάτω έμεινε με τα παντελόνια του κάτω. Φτάνουνε εκείνοι οι τρεις που φύγανε στη Σκάλα, όπου ένας Πλατάνας κι ένας άλλος τους περιέθαλψαν και οι τρεις τους είπαν τα καθέκαστα για το επεισόδιο και για το θάνατο του λοχαγού. Κι εκείνα τα παλιόπαιδα που φύγανε, είχανε τα όπλα τους. Αν γυρίζανε πίσω κα ρίχνανε όπλα προς τα εκεί, δεν κατεβαίνανε κάτω θα παίρνανε τον Κατσαρέα και δεν θα τον έγδυναν οι κομμουνιστές και δεν θα έπαιρναν τα πράγματά του. Πολεμούσαν από τη Σκάλα να πάρουν τηλέφωνο το Γεράκι, αλλά το τηλεφωνείο ήταν κλειστό. Μόλις ημέρωσε το πρωί πήρανε και ο τηλεφωνητής ήρθε και μας είπε σε μας, που είχαμε πάει εκεί εκείνη την ημέρα. «Ποιος είναι ο Μπογέας; Ζητάνε τον Μπογέα» «Εγώ είμαι», είπα. Ήταν στο τηλέφωνο ο Ζαφειράκος. «Βασίλη», μου είπε, « αυτό κι αυτό». «Τι λες», του λέω, «στη Μουριά κάτω». Πήρα κάμποσους άντρες εγώ και ξεκίνησα και τροχάδην ξεκίνησα. Το Γεράκι φημιζόταν για τα άλογα της ιππασίας, που έβγαζε. Πήρα ένα άλογο εγώ, άλλο ένας άλλος, άλλο ένας άλλος. Ήταν βράδυ κι αρχίσαμε να κατεβαίνουμε προς τα κάτω, κάτου, κάτου, κάτου. Ξαφνικά είδα το τζιπ μέσα σε ένα χωράφι. Κατεβήκαμε και είδαμε από την άλλη μεριά το λοχαγό να είναι ξαπλωμένος μπρούμυτα, τον είχαν γδύσει, του είχαν πάρει σακάκι και παντελόνι, παπούτσια. Τον επήρα πια, πήγαμε στα Λεβέτσοβα για τα περαιτέρω, για την κηδεία. Όμως το πρωί έφευγα με τα άλογα για κατά κάτω ο Σκάλκος είπε ότι «έτσι κι αλλιώς είμαι εδώ χαμένος» και βγήκε πιο κάτω στο δρόμο κι αν βρεθεί κανένας χριστιανός καλός ή λοβός, έτσι κι αλλιώς εγώ είμαι χαμένος. Βρέθηκε εκεί ένα γεροντάκι μπροστά. Ο Σκάλκος του μίλησε και του είπε: «μπάρμπα σώσε με αν μπορείς, είμαι από το βράδυ τραυματίας κι έχω τραύματα με δυο σφαίρες». Είχε δυο σφαίρες από πίσω, που βγαίνανε από μπροστά. Ο Σκάλκος είναι τσαγκάρης στην Αθήνα, δεν ξέρω αν ζει. Του είπε ότι ήταν στου Κατσαρέα, «αλλά δεν ξέρω», του είπε, «τι απέγινε ο Κατσαρέας». Τον περιμάζεψε ο γέρος και κατεβαίνοντας εγώ με το άλογο τον είδα. «Ρε Γιώργο, ρε Γιώργο», του είπα. « Άσε με Βασίλη, έτσι κι έτσι κι έτσι», μου είπε. Δεν ήξερε τα απέγινε ο λοχαγός και μου είπε ότι ήξερε μόνο για τον Παπαδάκο. Μου είπε ότι ήταν κρυμμένος σε μια στροφή σε κάτι κλαριά. Τίποτα άλλο. Τον έφεραν εκεί πάνω σε μένα. Καλέσαμε το νομίατρο και μας έστειλε ασθενοφόρο, τον βάλαμε τον Σκάλκο μέσα και τον στείλαμε στη Σπάρτη. Περιπέτεια τρομερή. Ο Παπαδάκος έμεινε εκεί και σκοτώθηκε. Εμείς μόλις επιστρέψαμε από την Καλαμάτα είχα φτιάξει στην περιοχή μας μικρο-ομάδες, εγώ ο Γερακάρης, ο Παυλάκος, ο Γούδης. Είχαμε από μια ομάδα ο καθένας και συνεργαζόμασταν. Έκρινε καλό ο Κατσαρέας και παράτησε το στρατό και κατέβηκε κάτω κι έκανε μια συγκέντρωση. Μας συγκέντρωσε 250-300 άτομα στη Χοτάσια, στα Σαξωνέϊκα. Εκεί στα δέντρα μαζευτήκαμε, μαγειρέψαμε και μας μίλησε. «Αφού είσαστε εσείς εδώ τόσοι, θα κάνουμε ένα τμήμα μεγάλο», μας είπε ο Κατσαρέας. Το αποδεχτήκαμε και οι τέσσερις εμείς. Πήγε στα Λεβέτσοβα, όπου είχε την έδρα του. Μια μέρα έξαφνα με καλάει εμένα εκεί. Και τους άλλους. Πήγαμε και τον είδαμε, με το απόσπασμά μου εγώ 10-15 άντρες είχα μαζί μου. Καταχωρεί κάτω 100 εκεί 100 εκεί και μου είπε: «Αυτούς εκεί, πάρτους». Είχε τρία φορτηγά επιταγμένα. «Θα αναλάβεις τη διοίκησή τους» μου είπε. «Τι θα κάνω λοχαγέ;», του είπα. «Θα αναλάβεις τη διοίκησή τους. Είναι 100 άντρες, ένας λόχος», μου είπε. Του είπα: «Εγώ λοχαγέ δεν ξέρω ούτε να τους μετρήσω, όχι να τους διοικήσω». «Και να τους μετρήσεις θα μάθεις και να τους διοικείς θα μάθεις», μου είπε. Και σιγά- σιγά από 100 τους έκανα 300. Τους πήρα και πήγα στην Άρνα. Είχα κι ένα τμήμα Χωροφυλακής, 5-6 χωροφύλακες.

48

Ο λοχαγός μου είπε ότι από εδώ και πέρα η βάση μου θα ήταν η Άρνα. Μου είπε ότι εκεί θα ψάξω να βρω έναν Ατσαβέ, το γερο- Ξεφτέρη. Αυτός ήταν το πρώτον ένας μέγας και πολύς κομμουνιστής. Αυτόν τον σκότωσα εγώ με το χέρι μου, ο ίδιος εν ψυχρώ. Τον συλλάβαμε αυτόν για προδοσία μετά από παρακολούθηση για μήνες αυστηρή. Την παρακολούθηση την ήξερε ο Νίκος, ένας Ταβουλάρης, ένας Γριβέας κι εγώ. Κι ερχόταν αυτός σε επαφή με τους συμμορίτες και τους τροφοδοτούσε πυρομαχικά και μυστικά. Στο πρώτο αντάρτικο δε ήταν τρομερός, μέγας και πολύς, αφού έβαζε τους μελλοθανάτους να σκάβουν μόνοι τους τον τάφο και μετά τους έβαζε κάτω και τους εκτελούσε. Μόλις διαλύθηκε το πρώτο αντάρτικο, πονηρός κι έξυπνος, τα κατάφερε κι είχε κρατήσει όλο τον οπλισμό της Άρνας επάνω, πολυβόλα, όλμους, και μόλις ήρθε η εθνοφρουρά, ένας Καραλέκας και τέτοια, πήγαν να τον συλλάβουν, καθώς είχαν πληροφορίες, και τους είπε ότι δεν ήταν ανάγκη να κουράζονταν για τον οπλισμό, καθώς όλον τον είχε αυτός στα χέρια του. Έτσι κανένας από αυτούς δεν μπορούσε να κουνήσει χέρι σ’ αυτόν. Κι έτσι τον κάνανε δεξιό. Κι εκεί μου είπε ο λοχαγός να πάω να βρω αυτόν. Εγώ του είπα: «μα αυτός ήταν κομμουνιστής». «Είναι δεξιός», μου είπε. Και τον βρήκα. Μετά άρχισε μια ιστορία, τον έκαμα διμοιρίτη. Ήταν μια ιστορία μεγάλη, ώσπου να έχει αυτή την κατάληξη αυτός. Έτσι έγινε το ξεκίνημά μου στην Άρνα. Για τα οικονομικά της ομάδα μου μπορώ να πω ότι έβγαζα κάποια περίοδο 50 τόνους λάδι από τα κτήματα των αριστερών για την ομάδα, για τις αποθήκες της. Ένα μέρος από αυτά πήγαιναν στα κεντρικά. Κάποια στιγμή είχα μαζέψει επάνω στα βουνά, που βρέθηκαν μπροστά μου, 2500 γίδια. Τα κράτησα για μια εβδομάδα, για να μαθευτεί ότι ήταν εκεί μαζί μου και να έρθει όποιος είχε χάσει γίδια και να πάρει τα δικά του. Πράγματι έρχονταν αρκετοί. Τους ρωτούσα αν τα ξέρουν τα γίδια τους, για να μην πάρουν άλλων και μάλιστα τους έλεγα ότι αν έλεγα ψέματα και έπαιρναν άλλων, θα είχαν μεγάλο πρόβλημα. Από τα 2500 γίδια μου έμειναν 1000, τα οποία πουλήθηκαν στην Αρεόπολη. Μια μέρα μου έφεραν ένα σακί με λεφτά από τα γίδια. Τα μοίρασα στους άντρες μου, αφού κάλεσα τον καθηγητή τον Ρογκάκο να τα μοιράσει έτσι, ώστε όλοι να πάρουν από ίσο μερίδιο. Εγώ στο τέλος απολύθηκα αργότερα από τους άλλους. Ενώ οι άλλοι απολύθηκαν Σεπτέμβριο, εγώ απολύθηκα Νοέμβριο, επειδή στην περιοχή μου υπήρχαν κάποιες μικρές εστίες, που έπρεπε να σβήσουν. Όταν πηγαίναμε για το τέλος, κάλεσα τον αποθηκάριό μου και τον ρώτησα να μάθω τι ακριβώς είχαμε στην αποθήκη. Μου είπε ό,τι ακριβώς είχαμε σε τρόφιμα και χρήματα. Του ζήτησα να τα ετοιμάσει σε πακέτα μικρά όλα τα τρόφιμα και κρυφά τα διένειμα σε οικογένειες φτωχές, που τις ήξερα από την περιοχή μου. Τα διένειμα έτσι, ώστε να μην ξέρει η καθεμία ότι έχει πάρει κι άλλη ομάδα, γιατί δεν ήθελα να μάθουν. Σχετικά με τα χρήματα τα μοίρασα στους άντρες μου ανάλογα με τις ανάγκες που ήξερα ότι είχε ο καθένας. Εγώ κράτησα για εμένα 1000 δραχμές. Με αυτές πήγα να πληρώσω ένα κοστούμι, που είχα παραγγείλει και μου είχαν φέρει από το Γύθειο. Στο Γύθειο ο ράφτης δεν έπαιρνε λεφτά με τίποτα όσο κι αν επέμενα εγώ. Θα έλεγα ότι από τα 100 κακά που έγιναν από τις ομάδες, εγώ έκανα τα 5. Οι πρωτοπόροι κομμουνιστές στην περιοχή μου ήταν ο Κλαϊνος, που πρέπει να ήταν δάσκαλος, ο Πέτρουλας, ο Αντριώνης. Οι Πετρουλαίοι αλληλοσκοτώθηκαν μόνοι τους. Πριν τον πόλεμο υπήρξαν βεντέτες και υπήρξαν και μετά τον εμφύλιο. Από πριν από τον εμφύλιο αλληλομισούνταν οικογένειες ή άνθρωποι. Πολλοί, που είχαν βεντέτες, κατά τη διάρκεια του εμφύλιου βρέθηκαν στα ίδια στρατόπεδα και επήλθε κατά κάποιο τρόπο μια συμφιλίωση. Στην ομάδα μου είχα μερικά τέτοια περιστατικά. Από το 1941-1942 άρχισαν να γίνονται τα πρώτα εγκλήματα, που τρομοκράτησαν τον κόσμο. Μια ωραία πρωία, όταν πια οι κομμουνιστές ήταν οργανωμένοι δυνατά, πήρανε απόφαση κι είχαν διαλέξει ποιους να βουτήξουνε.Ο Γερακάρης σκότωσε τον πρώτο κομμουνιστή στην Χωροφυλακή, επειδή οι κομμουνιστές είχαν σκοτώσει τον πατέρα του. Μετά οι κομμουνιστές ήρθαν στα σπίτια, χτυπούσαν την πόρτα και καλούσαν διάφορους ανθρώπους δήθεν για να τους πάνε για ανάκριση. Αυτούς τους είχαν οι ίδιοι επιλέξει εκ των προτέρων. Πήγαιναν στα σπίτια τους, τους καλούσαν και τους έπαιρναν. Πιάστηκαν οι Νίκος Ρουμπέας, αδελφό της παθεράς μου, άστονε, Τάσος Καράμπελας, Δημήτρης Πατουχέας, Παναγιώτης και Στέφανος Πέτρουλας, αδέλφια αυτά τα δυο, Γεώργιος Καλαποθαρέας, του Δημητρίου και του Γεωργίου, ξαδέλφια της γυναικός μου, Νίκος Βουνισέας με το γιο

49

του Πέτρο, 15 χρονώ, Επαμεινώντας Κυριακουλέα, ένας άλλος Νικόλαο Βουνισέα, τον τσαγκάρη, ένας Ζαρέας, ένας Ζαρουλέας, 15 χρονών, και μια Κελλαράκου, Ήταν 18. Τους πήρανε μια πρωινή. Είχανε χωριστεί και κανόνιζαν. «Εσείς θα πάτε στον τάδε, εσείς θα πάτε στον τάδε..». Ήρθανε και χτυπήσανε και την πόρτα του σπιτιού μου να πάρουνε και εμένα κι έναν ξάδελφό μου, που είναι στα Φιλιατρά, αλλά εγώ ήμουν για ψάρεμα με έναν ξάδελφό μου κι έναν άλλο, ψάρεμα με πυροφάνι από το βράδυ. Έτσι τους είπε ο πατέρας μου, όταν τον ρωτήσανε που είμαι. Με ζητήσανε δήθεν για μια ανάκριση στο Κρυονέρι. Με αφήσανε χωρίς να με αναζητήσουν, προφανώς σκεπτόμενοι ότι θα με μαγκώσουνε σε άλλη ευκαιρία. Τους 18 τους μεταφέρανε στα Κόκκινα Λουριά. Τους δικάσανε, τους περάσανε από ανταρτοδικείο και τους σκοτώσανε στην Παναγία τη Γιάτρισσα. Στο Οίτυλο μέσα, στο ηρώο, θα δει κανείς τα 18 άτομα, όπου είναι εκεί μέσα τα οστά των 18, είναι κι άλλα άτομα εκεί. Τότε πανικοβλήθηκε ο κόσμος και σκόρπαγε δεξιά- αριστερά. Γυρίζοντας εγώ από το ψάρεμα, έμαθα ότι πήραν τους 18 κι ότι ήμουν κι εγώ μέσα σ’ αυτούς, που ζητούσαν. Την πατάω κι εγώ κρυφά- φανερά, από δρόμους, από λαγκαδιές και πήγαμε με τον ξάδελφό μου και πήγαμε στο Γύθειο. Κρυφτήκαμε. Στο Γύθειο εκείνες τις ημέρες κατέβηκαν οι πρώτες ομάδες των Ταγμάτων Ασφαλείας. Καταταγήκαμε εμείς και παραμείναμε έως το 1949 εκεί. Τότε εγώ ήμουν εκεί ένας απλός στρατιώτης, νεοσύλλεκτος. Κι ήμουν σε μια ομάδα στα Τάγματα με 10-15 άντρες κι είχα αναλάβει το υδραγωγείο του Γυθείου να μην το χαλάσουν. Κι έμενα έξω στο Μαυροβούνι. Ήταν κι οι Γερμανοί όμως στο Γύθειο, αλλά δεν χτύπαγαν οι Γερμανοί τους ταγματασφαλίτες κι ούτε οι ταγματασφαλίτες τους Γερμανούς. Ο Γερμανοί έβλεπαν πια και δεν μπορούσαν να σταματήσουν την ακατάσχετη οργάνωση όλης της Ελλάδας. Είχαν οργανώσει όλη την Ελλάδα. Ζητούσαν λοιπόν οι Γερμανοί τη βοήθεια των Ταγμάτων και τα Τάγματα πάλαι ζητούσαν δύναμη. Επιχειρήσεις δεν έκαμα εγώ με Γερμανούς. Ήμουν πάντα στο υδραγωγείο. Αφού είχαν οργανωθεί παντού και πάντα, αρχίσανε και χτυπάγανε παντού, όπου ήταν τμήματα δεξιά να πούμε, όπως την Καλαμάτα, που τη διαλύσανε, τον Μπαρμπούνη, στην Παλιόχωρα, μετά πήγανε στον Στούπα, στο Μελιγαλά και τον εδιαλύσανε τον Στούπα. Βγήκε ο Στούπας παλικάρι, που έχασε τη μάχη, επειδή του είχανε επιτεθεί πάρα πολλοί, και βγήκε στο μπαλκόνι, όταν του είπαν να παραδοθεί, καθώς δεν είχε πια στρατό. Βγήκε στο μπαλκόνι και τους είπε: «κερατάδες, είσαστε Βούλγαροι, προδότες, έτσι κάνουν οι άντρες» και πήρε το πιστόλι του και αυτοκτόνησε. Είχε απομείνει ο Μυστράς. Ξεκινήσαμε να πάμε για ενίσχυση για το Μυστρά. Δεν ξέρω από πού πήραμε πληροφορία. Τα άλλα όλα είχανε πέσει. Στο δρόμο, που πηγαίναμε, στην Τάραψα ή Κουτουμού, δεν θυμάμαι, εκεί βλέπουμε ένα, δυο, τρία, τέσσερα, πέντε τζιπ κι ερχόντουσαν. Υπήρχε εκεί επιτροπή συμμαχική από την Αγγλία. Κατεβήκανε οι αξιωματικοί και μιλούσαν με την επιτροπή. Είχανε διερμηνέα. Το βράδυ όμως πέσαμε σε νάρκες. Σκοτωθήκανε δυο δικοί μας. Ένα κανόνι καταστράφηκε από τους Γερμανούς. Οι Άγγλοι μας είπαν τότε ότι τέλειωσε ο πόλεμος. Μας βάλανε στην Κρανάη. Στην Κρανάη ένας- ένας, που έμπαινε μέσα, άφηνε το όπλο του, και μπήκαμε μέσα άοπλοι. Στήσανε ένα φυλάκιο οι Άγγλοι στην πόρτα, που μπαίναμε μέσα για την Κρανάη. Αρχίσαν και οι αντάρτες πια, κατεβαίναν από τα βουνά. Τους βλέπαμε στα μπαλκόνια, στους δρόμους, γυρίζανε έξω. Είχαμε κι εμείς στην Κρανάη το διερμηνέα μας. Κι αυτός μας έλεγε ότι του έλεγαν οι Άγγλοι « ήσυχοι, μείνετε ήσυχοι. Θα έρθει καράβι, θα σας πάρουμε και θα πάτε στις Σπέτσες. Μη φοβόσαστε. Να σας αφήσουμε εδώ, δεν μποράμε, γιατί, αν ανοίξουμε πόλεμο με τους αντάρτες, τα πυρά τα δικά μας θα έρχονται επάνω μας. Γι’ αυτό θα σας διώξομε. Μέναμε εκεί. Εγγλέζοι στην πύλη, αντάρτες μέσα στην πόλη του Γυθείου. Ανταλλάσσαμε βρισιές, τραγούδια κι από τη μια μεριά κι από την άλλη. Μας έβαζε ο Κατσαρέας να πέφτουμε στη θάλασσα, κάναμε μπάνιο και κάναμε δήθεν ότι πηγαίναμε να βγούμε έξω στην προκυμαία του Γυθείου. «Που θα πάτε, θα σας κρεμάσουμε» έλεγε ο ένας, θα σας κρεμάσουμε εμείς αν δεν πάτε» έλεγε ο άλλος, δηλαδή δεν έχει ιδέα κανείς τι γινόταν. Μια βραδιά, αφού λέγαμε θα πάρουν και τέτοια πράγματα, βλέπομε 15-20 αυτοκίνητα. Φωτισμός μεγάλος!! «Τι είναι, τι είναι»!! Έτσι λέγαμε. Κάποια ενίσχυση των Εγγλέζων σκεφτόμασταν ότι ήταν. Εκείνοι όμως μαζευόντουσαν όπου ήτανε και φεύγανε, γιατί προετοιμάζανε τα Δεκεμβριανά και ένας, Κουκούτσης στο όνομα, μιλούσε στα εγγλέζικα και είπε: «για να πάω να ιδώ εδώ χάμου τι λένε αυτοί. Είναι φάλαγγα ενίσχυση για να μας πάρει ή καράβι». Κι αυτό, γιατί μας λέγανε ότι θα μας παίρνανε ή με καράβια για τις Σπέτσες ή με φάλαγγα. Κι είπε ο Κουκούτσης «να πάω να ιδώ και να ρωτήσω τι είναι, γιατί

50

πολύ κίνηση υπάρχει και αυτοκίνητα πολλά». Μόλις πηγαίνει στην πύλη να ιδεί, εκεί ήταν ο αντάρτης φρουρός, γιατί τους είχαν παραδώσει οι Εγγλέζοι τις σκοπιές στους αντάρτες. Κι εκεί του είπε ο αντάρτης του Κουκούτση «φύγανε οι φίλοι σας οι Εγγλέζοι, οι καραμελάδες. Εδώ είσαστε στα χέρια του ΕΛΑΣ. Φύγανε». Μπήκε μέσα και διαδόθηκε η είδηση από τον έναν στον άλλον. «Φτου», απελπισία μας έπιασε. Τότε τι άρχισαν να κάνει εκεί μέσα ο κόσμος; Άρχισε ένας- ένας να πέφτει μέσα στη θάλασσα για να βγει προς τα μέρη της Σκάλας, προς την Επισκοπή κάτω, όπου μπορούσε. Από τους 1800 θα πέσανε στη θάλασσα 1200 τον αριθμό. Κι εγώ θα έπεφτα με τον ξάδελφό μου, δέσαμε τα ρούχα μας στο λαιμό μας για να πέσομε και κανονίζαμε αν θα βγαίναμε και φτάναμε στο Οίτυλο που να κρυφτούμε. Μόλις πάμε να μπούμε στη θάλασσα μέσα λέει εκείνος ή εγώ «καλά, εμείς φεύγουμε, πάμε και γλιτώνουμε. Θα μπούνε οι αντάρτες το πρωί και θα πούνε που είναι αυτοί εδώ μέσα. Και θα βρούνε τις οικογένειές μας μέσα στο Γύθειο. Όχι! Δεν φεύγουμε». Την άλλη μέρα το πρωί έβλεπε κανένας ένα σωρό από εμάς τους χίτες. Τους είχανε πιάσει από τη θάλασσα. Βάλανε προβολείς, φέρνανε το Μαυροβούνι, ολοένα εκεί γύρω και κυκλώσανε την περιοχή, αφού καταλάβανε ότι οι χίτες δοκίμαζαν να φύγουν. Από όλους ο Γούδης γλίτωσε, ο Παυλάκος, καμιά 20αριά- 30. Οι δε άλλοι πιαστήκανε όλοι. Ο Γερακάρης δεν έφυγε. Τους πιάσανε και τους βάλανε πάλι μέσα στην Κρανάη. Έρχεται πάλι ένας αντιπρόσωπος της Κυβερνήσεως του Βουνού, ονόματι Καράτζαλης και έβαλε κι έλεγε «παιδιά είσαστε ήσυχοι ανθρώποι του λαού», κάτι τέτοια έλεγε, δεν τα ξέρω ακριβώς πώς τα έλεγε, λόγια παχιά να πούμε. «Γι’ αυτό το λόγο σας ξεγελάσανε αυτοί οι επιτήδειοι και σας φέρανε σ’ αυτό το σημείο». Κι ακούγαμε κι εμείς αυτά. «Θα σας αφήσουμε ελεύθερους να γυρίσετε σπίτια σας, να τηράξετε τις δουλειές σας και τις οικογένειές σας και το σπίτι σας. Θα κρατήσουμε όμως λίγους εδώ βαρυποινίτες». Θα κρατούσαν λίγους, που τους θεωρούσαν αυτοί υψηλούς εγκληματίες. Κρατήσανε μερικούς. Ανάμεσά τους ήταν 15-20 περίπου μανιάτες, όπως ο Στέφανος ο Σπανέας. Τους ξαναφήσανε όμως, αφού τους πήγαν στο Γεωργίτσι και τη Ζελίνα. «Θα φύγετε τμηματικώς» μας είπε ο Καράτζαλης. Κι έρχονταν και έλεγαν ονόματα και έλεγαν «τα πράγματά σας και φεύγετε». Στα ονόματα των πρώτων 50, που θα έφευγαν, ήταν και το όνομα το δικό μου και του ξαδέλφου μου. Ο Σωτήρης ο Πέτρουλας, που ήταν μέσα στα αντάρτικα πράγματα εκεί, ήταν αδελφικός φίλος του πατέρα μου. Αυτός είχε μιλήσει για εμένα. Εγώ δεν ήρθα σε επαφή με τον Πέτρουλα ποτέ στην Κρανάη. Ο Πέτρουλας ήταν ξύπνιος άνθρωπος και πονηρός. Γι΄ αυτό αυτός είχε πει του πατέρα μου: «μην ανησυχείς για το Βασίλη». την Τρίτη 300. Εγώ με τον ξάδελφό μου Τη δεύτερη μέρα αμπολήσανε 100, αποφασίσαμε να μη βγούμε. Την πρώτη φορά μείναμε, τη δεύτερη ξανα- ακούστηκε το όνομά μας κα πάλι δεν βγήκαμε. Είπαμε να κάτσουμε μέσα, έτσι. Έτσι λοιπόν τους αμπολάγανε όλους τους χίτες. Τους φέρονταν ευγενικά οι συμμορίτες. Κι αυτό, γιατί είχαν το λόγο τους. Δηλαδή όσοι χίτες έβγαιναν τους έπιαναν φιλικά και τους έβαζαν να ενταχθούν ανά δύο σε αποσπάσματα ανταρτών, που επρόκειτο να πάνε να πολεμήσουν στην Αθήνα κατά τα Δεκεμβριανά. Οι χίτες επρόκειτο να είναι προπύργιο στα αποσπάσματα των κομμουνιστών. Όλοι όσοι έβγαιναν τοποθετούνταν ανά δυο σε λόχους κομμουνιστών. Τότε ήρθε από την Αγγλία ο Σκόμπις και τους τελείωσε, τους διάλαγε. Μόνο στου Μακρυγιάννη κρατούσαν. Μετά έγινε η Βάρκιζα. Εμείς, που μείναμε στην Κρανάη, οδηγηθήκαμε στην Άρνα. Πρώτα πήγαμε στη Ζελίνα. Στην Άρνα δεν είχαν που να μας κλείσουν και μας έβαλαν σε τρία οικήματα και στο σχολείο στην αρχή. Μετά μας φιλοξενούσε εκεί ο κόσμος και μετά μείναμε σε ένα εργοστάσιο, σ’ ένα αποστειρωτήριο σύκων. Εμάς μας πήγαν στη Ζελίνα. Αφού ο Σκόμπις τους διάλαγε, τους χίτες, που είχαν από την Κρανάη για προπύργιο, τους αφήσανε, μια και λακάγανε και οι ίδιοι. Και εμάς μας αφήσανε να πάμε στα σπίτια μας. Και ήρθαμε στα σπίτια μας. 17 Φεβρουαρίου του 1945. Καθίσαμε. Ήτανε ο συνταγματάρχης Ρουμπέας, που είχε δώσει τη διαταγή να μας αφήσουν. Στη Μάνη τα πράγματα ήταν ήσυχα, αλλά μικροφωνακλάδες από δαύτους με χωνιά υπήρχαν, ήταν οι ομαδούλες τους. Όχι βέβαια με ένοπλη δράση, οι πολιτικοί τους ήταν. Στο Οίτυλο ήταν κάτι ξεκάρφωτα πράγματα, βάζανε κάτι παιδάκια με ένα χωνί από ένα μπαλκόνι να φωνάζει για το που θα πάμε, τι θα γίνει. Περνάγαμε ήσυχα, ήσυχα. Ήτανε εδώ λίγοι στο βουνό, που δεν είχαν παραδοθεί, πολύ λίγοι. Από ένα περιστατικό όμως σιγά- σιγά άναψε το φυτίλι πια. Φέρανε συγκεκριμένα στο χωριό μας έναν Τσαπατσάρη να τον κηδέψουν, που τον είχε σκοτώσει ένας

51

εθνοφρουρίτης, του δασκάλου ανηψιός. Της εθνοφρουράς ήταν κι ο Τσαπατσάρης. Αιτία ήταν η παλιά αντιπάθεια, ξέρω εγώ πώς; Εκεί που τον κηδεύανε παρουσιάστηκε μια ομάδα ένοπλοι, 5-6 ή 8 από τα υπολείμματα και βάλανε λόγο και τηράξανε να συλλάβουνε και να πάρουνε μαζί τους κάποιους, κανά δυο. Εκεί βαρεθήκανε, αρχίσανε το πιστολίδι. Και δώσε από εδώ κι από εκεί. Ένας Πέτρουλας από τους αντάρτες σκοτώθηκε, ήταν δεξιός αυτός και σκοτώθη και ένας από την Πολιάνα αντάρτης στην πόρτα της εκκλησίας. Ε, τότε άναψε ο σπινθήρας να πούμε. Και αυτοί από 10, που ήταν, έγιναν 15. Από 10, που ήμασταν εμείς, γινήκαμε 50. Κι έγινε ο εμφύλιος πια πέρα για πέρα. Αυτά έγιναν. Έγιναν τρομερά πράγματα. Τότε ήταν που μπήκα στις ομάδες κι ο Κατσαρέας με όρισε ομαδάρχη στον Άγιο Νικόλαο. Όλος ο βιος μου πια ήταν εκεί. Δεν είδα ομαλή γη, ήμουν στα βουνά. Ο Κατσαρέας είχε μεγάλο μυαλό, προοριζόταν για πρωθυπουργός, για μεγάλα πράγματα. Ήταν τετραπέρατο μυαλό. Τότε φτιάχτηκαν οι ομάδες μας και ξεκίνησε ένας νέος αγώνας. Βέβαια έγιναν και λάθη. Όλοι κάναμε λάθη. Εγώ πάντως αισθάνομαι ότι έκανα τα πιο λίγα από τους άλλους. Αμόρφωτοι άνθρωποι ήμασταν. Όσο καταλαβαίναμε κάναμε, όσο καταλάβαινε ο καθένας μας κάναμε, όσο καταλάβαινε. Γιατί αμόρφωτοι ανθρώποι ήμαστουν, ακαλλιέργητοι, κάναμε και λάθη πολλά, άλλος λιγότερα, άλλος περισσότερα.. Αλλά εκείνο που καυχούμαι είναι ότι τα λιγότερα από όλους τα έχω κάνει εγώ. Το σίγουρο είναι ότι πιστεύαμε αυτό που κάναμε βαθιά για το καλό της χώρας. Με τον Καμαρινέα ήμασταν γνωστοί. Ήταν θα έλεγα ένα άτομο νευρασθενικό και καθυστερημένο. Είχε οικονομική άνεση, ήταν οικονομικά ανεξάρτητος, καθώς ήταν γαμπρός των Κετσαίων. Αυτός είχε στο χωριό του ένα απόσπασμα, όχι να τους τροφοδοτεί. Καμιά 50αριά, 60, 100 ανθρώπους είχε μαζέψει στην περιοχή του, στους Δολούς. Κι όταν ήθελε να γίνει μια επιχείρηση, τους ειδοποιούσε τους χωριανούς του και ο καθένας κοιμόταν με την καραμπίνα του ή, αν είχαν υποψίες, στήνανε κανένα φυλάκιο έξω από το χωριό. Εμείς δεν μιλάγαμε για κάμποσο καιρό εξαιτίας ενός συγκεκριμένου περιστατικού. Είχαμε γενικές επιχειρήσεις όλα τα αποσπάσματα από την Πελοπόννησο, παμπελοποννησιακά. Βρεθήκαμε λοιπόν Καμαρινέας, εγώ κι άλλοι. Όταν ήταν να γίνει μια επιχείρηση, είχαμε μαζευτεί στους 5 Αυλούς, επάνω στον καταυλισμό. Εντωμεταξύ η κυβέρνηση πολεμούσε να μας ελέγξει, δηλαδή να παρακολουθεί τις κινήσεις μας, ώστε να μπούμε κάτω από τη δικαιοδοσία τους, να κάνουμε τα πράγματα σωστά. Έστειλε συγκεκριμένα έναν Κερινιώτη με ομάδες και με ασυρμάτους και τέτοια και καθίσαμε να κάνουμε επιχειρήσεις. Καθίσαμε μια μέρα οι δύο λοιπόν, αφού κάναμε τους καταυλισμούς, στους 5 Αυλούς. Τελειώνουμε λέμε, να γυρίσουμε ο καθένας στη βάση του. Ήταν μαζί μας τότε κι ένας Γουναλάς επιτελάρχης, επιτελικός ταγματάρχης στην Αλβανία, ο καλύτερος επιτελάρχης.. Ήταν αξιόλογος άνθρωπος, είχε πολεμήσει και είχε διακριθεί στην Αλβανία. Αυτός μας έδιδε τις διαταγές διεκπεραίωσης της επιχείρησης. Έλεγε για παράδειγμα: «Μπογέας, να πάει στο δρόμο, από εδώ εκεί, Καμαρινέας, εκεί». Αλληλοϋποστηριζόμασταν Μας έδωσε την κατεύθυνση πορείας και μας εξήγησε την εφαρμογή του σχεδίου, που προέβλεπε να πορευτούμε αλληλοϋποστηριζόμενοι. Ο Καμαρινέας είχε διαταγή να προχωρήσει, υποστηρίζοντας εμένα. Του είπε «όχι». Ερωτήθη «γιατί χαλάς το σχέδιο της πορείας»; Όμως ο Καμαρινέας αρνήθηκε λοιπόν να εφαρμόσει το σχέδιο, λέγοντας ότι δεν πάει πουθενά. «Αυτός είναι να βόσκει βόδια», είπε. «Εγώ δεν πάω». Από τότε κόψαμε όλοι από δαύτονε. Ήρθε στο χωριό του κι εγώ είχα κόψει από αυτόν για πολύ καιρό. Βρισκόμασταν στο καφενείο αργότερα- αργότερα στην Καλαμάτα, αλλά δεν μιλούσαμε. Κάποια μέρα ήρθε και μου είπε αν έχουμε τίποτα να χωρίσουμε. Του είπα ότι τώρα δεν έχουμε, αλλά τότε είχαμε και δεν έπρεπε να φερθεί έτσι. Ζήτησε συγνώμη και επικοινωνούσαμε. Από τότε ήμασταν μαζί όλες τις ημέρες. Όταν ερχόντουσαν αυτοί από τους Δολούς, βρισκόμασταν, τρώγαμε, πίναμε, κουβεντιάζαμε. Μάλιστα την τελευταία πριν πεθάνει μέρα με είχε ζητήσει στο τηλέφωνο. Είχε τηλεφωνήσει στον αδελφό μου, το Νίκο, που είχε καφενείο τότε, επειδή εγώ δεν είχα τηλέφωνο. Ο Νίκος με ειδοποίησε και πήγα μετά, βράδυ ήταν, και του τηλεφώνησα. «Έλα ρε Γιώργη, τι είναι, τώρα ήρθα στο καφενείο», του είπα. «Τι θέλεις;», του είπα. Μου είπε ότι είχε έναν κόκορα 3 κιλά να φέρει, για να τον φάμε την επόμενη ημέρα. Κουβέντα ήθελε. Μιλήσαμε αρκετά και μάλιστα κλείσαμε το τηλέφωνο μετά από προτροπή μου. «Δεν το κλείνουμε τώρα τηλέφωνο και να τα πούμε αύριο;», του είπα. Έμαθα όμως ότι την επομένη είχε πεθάνει. Κι έτσι δεν φάγαμε και τον κόκορα!

52

Όταν πήγα στο καράβι το επόμενο πρωί, στη δουλειά μου, κάποιοι αριστεροί μου είπαν «πέθανε ο συνάδελφός σου» . Πράγματι διασταύρωσα την είδηση και έφυγα αμέσως και πήγα στην κηδεία. Ο Γούδης ήταν καλός άνθρωπος, ήσυχος, ήταν μαλακό παιδί και ο πιο μαλακός και καλός από όλους μας. Με το Γούδη είχα καλή συνεργασία. Αλλά και με όλους είχα καλή συνεργασία. Ο Γιάννης και ο Σταύρος ήταν σκληροί, κοπανάγανε στα ίσα. Ο Σταύρος τον περισσότερο καιρό φύλαγε την κόκα του, ήταν σε φυλάκιο και δεν είχε εκτεθεί σε μεγάλες μάχες έξω, όπως ήμουν εγώ σε επικίνδυνα να πούμε μετερίζια. Οι σχέσεις μου μαζί τους ήταν αγαθότατες, είχαμε άριστη συνεργασία. Εγώ δεν έμεινα ποτέ σε επίπεδο έδαφος, ήμουν όλο το βιος μου στα βουνά, έφαγα όλον τον καιρό μου στον Πάρνωνα και στις κορυφές του Ταϋγέτου. Αλλά πίστευα αυτό που έκανα, έφυγα από το σπίτι μου για αυτό το σκοπό. Τι να τηράξω τώρα να κάνω, καλή ζωή και οι άλλοι να γκρεμίζονται, να τρώω εγώ ή να πλουτίσω και να υπάρχουν για την πατρίδα μου αυτά τα προβλήματα; Δεν μπορούσα να το κάνω αυτό. Κατά τη διάρκεια των εκκαθαρίσεων προς το τέλος πήρα σήμα ότι ένα αεροπλάνο βγήκε για αναγνώριση. Έλεγε το σήμα: «αεροπλάνο αγνώστου εθνικότητος κατευθυνόμενον προς τον Ταΰγετο μέσα, προς την Πολιανή βγήκε προς αναγνώριση». Το αεροπλάνο αυτό ήταν τσεχοσλοβάκικο κι είχε πλούσιους. Έμαθα ότι υπήρχαν άτομα με πολύ χρήμα μέσα σ’ αυτό. Το αεροπλάνο έπεσε στην Πολιανή. Έπεσε μέσα στην περιοχή, που ήλεγχαν οι αντάρτες. Είχα εγώ από αυτό το γεγονός μάλιστα δυο λίρες, που πέσανε στα χέρια μου από εκείνα τα λεφτά. Πήρα λοιπόν σήμα και βγήκα προς ανεύρεση κι όλα τα άλλα τμήματα, που πήραμε σήματα. Βγήκα λοιπόν για αναγνώριση. Έκανε τότε ένα κρύο, μα τι κρύο ήταν αυτό! Είχα τα μουλάρια φορτωμένα με πυρομαχικά. Δεν συνέχισα να πηγαίνω για το αεροπλάνο. Δεν ήταν δυνατό με τέτοια παγωνιά στα βουνά! Πάγος! Δεν μπορούσαμε να κινηθούμε! Προχώρησα έως ένα ορισμένο σημείο, μετά νύχτωσε κι είπα «που πάω; Θα γκρεμιστώ». Ξαναγύρισα πίσω. Έτσι έμαθα την άλλη μέρα, την παράλλη ότι το αεροπλάνο έπεσε στην Πολιανή, στα χέρια των συμμοριτών. Πήραν από αυτό το αεροπλάνο λεφτά, πολύ χρήμα, λίρα πολλή, χρυσαφικά, πλάκες χρυσού, ομόλογα- δεν ξέραμε και τι ήταν τότε αυτά. Για μια δόση παρουσιάστηκε σε εμένα μια κοπέλα και τρεις αντάρτες, που ήταν στο βουνό σε εμένα. Σφίγγανε τότε τα σχοινιά. Ε, εγώ τους πήρα και τους συνέλαβα. Έγιναν ανακρίσεις, για να δώσουν κατά τα συνηθισμένα πληροφορίες για άλλους συμμορίτες και μετά, όπως συνέβαινε, θα αφήνονταν ελεύθεροι. Στη διαδρομή μετά τη σύλληψη έτυχε να έρθει η κουβέντα για το αεροπλάνο, αφού είπαμε και τα λοιπά και τα λοιπά. Τότε ειπώθηκε ότι τους μάζεψαν όλους και τους έψαξαν, για να μαζέψουν οτιδήποτε είχε πάρει ο καθένας από το αεροπλάνο και τους νεκρούς. Τους έκαναν, όπως είπε η κοπέλα, εξονυχιστική έρευνα, Η κοπέλα μου είπε ότι αυτή είχε καταφέρει να κρύψει στη μύτη των παπουτσιών της, της μπότας της, δυο λίρες. Μου τις έδειξε και μου είπε «κύριε Μπογέα, νάτες, ορίστε, αυτές είναι, πάρτε τες». «Όχι», της είπα, «εσύ τις δούλεψες, δικές σου είναι». Κούμπαρη λεγόταν αυτή η κοπέλα. Τότε ήταν που έπιασα τον Ξεφτέρη και τον σκότωσα με το χέρι μου, που είναι αμαρτία. Λέγονταν σχετικά με το αεροπλάνο πάρα πολλά για τον Ξυδέα. Τότε λένε, που ήταν ο τελευταίος καιρός με τη διάλυση, πήρε έναν- δυο αντάρτες με έναν ντενεκέ. Λέγανε δηλαδή για έναν ντενεκέ, όπου έβαλε μέσα όλες τις λίρες και τα λάφυρα και ότι προσπάθησε με αυτά να διαφύγει. Αλλά αυτά είναι ό,τι λέγανε, ότι ήταν μαζί με άλλους δυο και μόλις κρύψανε το θησαυρό ο Ξυδέας τους σκότωσε, για να μην ξέρει κανείς που είναι κρυμμένος ο θησαυρός. Δεν αποδεικνύονται και δεν μπορεί κανείς να πει κάτι ασφαλές. Θυμάμαι επίσης ένα περιστατικό, που έγινε με πρωταγωνιστή εμένα στο Γύθειο κι έναν αριστερό, το Μούρτζινο. Ήταν ένας μέγας κομμουνιστής και τρομερός απάνω, δεν ξέρω από πού ήταν, μάλλον ήταν από το Σκουτάρι, και τον σκότωσα. Είναι αμαρτία βέβαια, αλλά εκείνα τα χρόνια ήταν αλλιώτικα τα πράγματα, άλλες καταστάσεις. Δεν ξέρω ποιο απόσπασμα τον συνέλαβε, αλλά τον παραδώσαμε στη δικαιοσύνη, στην ταξιαρχία. Η ταξιαρχία τον πέρασε από δίκη. Ο Μούρτζινος είχε δικαστεί στο Γύθειο για τη δράση του. Ήταν στις φυλακές του Γυθείου. Έμεινε, έμεινε, έμεινε. Η δράση του ήταν στην περιοχή του Μαυροβουνίου. Ήταν μέγας κομμουνιστής. Όμως ο εισαγγελέας ήταν αριστερός. Έγινε η δίκη και τον καταδίκασε σε τρία χρόνια μόνο. Εμείς βέβαια είχαμε σχέσεις με τους εισαγγελείς. Εγώ συνδεόμουνα με το διοικητή εκεί κάτω. Πληροφορούμαι από τον Κοτζοσαμάνη, το συνταγματάρχη, ότι απολύεται ο Μπούρτζινος αύριο. Θεωρήσαμε την

53

τιμωρία άδικη. Έτσι πληροφορήθηκα ότι ο Μούρτζινος απολύεται και αντέδρασα. Αυτός ήταν στις φυλακές. Εγώ μόλις το πληροφορήθηκα, πήγα στο Γύθειο. Προσπάθησα να μην με πάρουν είδηση εκεί όσο ήταν δυνατό περισσότερο. Με είδαν βέβαια λίγοι, αλλά δεν θέλησα να μάθει το Γύθειο ότι ο Μπογέας ήταν εκεί, για να μην υποψιαστούν τίποτα. Σε επαφές, που είχα, επειδή γνωριζόμασταν τόσο με τους εισαγγελείς όσο και με την αστυνομία, έμαθα ότι θα τον αφήνανε τον Μούρτζινο. Ρώτησα και απόρησα, λέγοντας «δεν μπορείτε να συλλέξετε στοιχεία, να πληροφορηθείτε πράγματα της περιοχής;». «Όσο μπορώ, έχω συλλέξει πράγματα», μου είπε ο συνταγματάρχης Δεν ήταν δυνατό άλλα. Πληροφορήθηκα λοιπόν ότι απολύεται ο Μούρτζινος και μάλιστα ότι απολύεται τη Δευτέρα. Ο Μούρτζινος δεν ήθελε να φύγει, ήθελε να βγει Τετάρτη, επειδή τότε είχε καράβι στο Γύθειο. Δεν ήθελε να βγει ελεύθερος στο Γύθειο. Ζήτησε από την εισαγγελία να βγει και να τον παραλάβει αμέσως η αστυνομία, για να τον ανεβάσει στο καράβι. Ο διοικητής με είχε πληροφορήσει ότι είχαν εντολή από την εισαγγελία να τον αφήσουν Τετάρτη. Το καράβι έφτανε στο Γύθειο κι έφευγε στις 11.00 το βράδυ. Και το καράβι βγάζει τότε ό,τι έχει και παίρνει ό,τι είναι. Κι αυτός δεν ήθελε να μείνει πολύ έξω στο Γύθειο. Ήταν μικρό καραβάκι. Αυτός ήθελε μόλις βγει, να φύγει αμέσως με το καράβι, επειδή φοβόταν. Εμείς αυτά τα μάθαμε, αφού είχαμε γνωριμίες στην αστυνομία. Ειδοποιηθήκαμε λοιπόν για όλα αυτά. Κατέβηκα λοιπόν κι εγώ χωρίς να με δει κανείς στο Γύθειο με 2-3 άντρες. Μείναμε σε ένα ξενοδοχείο και αποφύγαμε να πολυβγαίνουμε. Βρισκόμουν σε επαφή με το διοικητή. Ρώτησα λοιπόν το διοικητή «πώς θα τον εβγάλεις έξω»; Του είπα να μου στείλει τον ανθυπομοίραρχο εκεί που ήμουν. Ο ανθυπομοίραρχος θα ήταν υπεύθυνος για την απόλυση του Μούρτζινου. Ήρθε και μου είπε: «Ορίστε, κύριε Μπογέα»; Του είπα: «Έχεις εντολή με δυο άντρες να πάρεις τον Μπούρτζινο και να πας στο καράβι.»; «Ναι», μου λέει. Του είπα αυτού τι θα κάνει. «Άκουσε εδώ, να είμαστε συνεννοημένοι». «Θα μπω εγώ στο καράβι πρώτος, χωρίς να με δούνε στο Γύθειο κυκλοφορία, ας με δούνε λίγοι, ελαφρώς. Μόλις θα μπούνε όλοι θα βγεις με την τελευταία βαρκαδιά (το καράβι δεν έπεφτε δίπλα, μπάρκαρε λίγο πιο μέσα 10-20 μέτρα 30, από το λιμάνι και έβγαιναν έξω και μεταφέρονταν οι επιβάτες με βάρκες). Θα έχεις κι έναν φακό μαζί σου και θα φέρεις τον κρατούμενο. Με τη βάρκα που θα μπεις θα έχεις το φακό στο χέρι σου. Τότε θα μου κάνεις δυο σήματα, που θα σημαίνει ότι έρχεται η βάρκα με τον κρατούμενο- έρχεται στο καράβι». Ανέβηκα κι εγώ λοιπόν επάνω στο καράβι. Περίμενα. Έτσι κι έγινε. Όταν πήρα το σήμα από τη βάρκα, είπα σε όλους τους επιβάτες να πάνε στην καμπίνα τους. «Όλοι μέσα στις καμπίνα, ουδείς στην κουβέρτα. Βλέπανε λοιπόν όλοι καραμπίνες, κλειστήκανε μέσα στις καμπίνες. Είχα ειδοποιήσει ώστε ο ναύτης, που θα μετέφερε τον κρατούμενο, όταν αυτός θα ανέβαινε στο πρώτο σκαλί προς το καράβι, να κάνει ένα βήμα πίσω και να μην ανέβει αμέσως και με τη βάρκα να φύγουνε.. Είχε συνοδούς, όταν ερχόταν στον καράβι, δυο ναύτες για ασφάλεια ένοπλους. Πράγματι οι ναύτες του ευχήθηκαν «καλός πολίτης» και αυτός ανέβηκε. Έστεκα κι εγώ στην πόρτα παραδίπλα. Είχε το καράβι δυο ναύτες για ασφάλεια- έλεγχος. Τους έβαλα τους ναύτες να του πούνε από τη μια μεριά σε μια καμπίνα για να περάσει σε άλλη μαούνα, για να τον πάρουμε. Ο ναύτης, μόλις ανέβηκε, του είπε να περάσει «απ΄εκεί». Αυτός αντέδρασε. «Βρε, από εκεί πήγαινε», επέμενε ο ναύτης. Ζορίστηκε. Προσπαθούσε να αποφύγει την προτροπή. Τότε παρουσιάζομαι εγώ και του είπα: «Κύριε, προχώρα από εκεί και τέρμα οι κουβέντες». Αυτός διαμαρτυρήθηκε. Μόλις με είδε, φωνάζει: «Κύριε αστυνόμεεεε, κύριε αστυνόμεεεεε..», πήγε να πει, αλλά η βάρκα με τους αστυνόμους, που τον συνόδευσαν έως εκεί, όμως έφευγε. «Κύριε αστυνόμε!». Τι να του έκανε ο αστυνόμος! Εκτός που φεύγανε, είχανε και τις διαταγές. Κατάλαβε πια ότι έπεσε στα χέρια των χιτών. Τον πήραμε λοιπόν σε άλλη βάρκα, αλλά αυτός προσπάθησε να φύγει, προσπάθησε να πέσει στη θάλασσα. Δίνει μια και πιάνει το κάγκελο, για να πέσει στη θάλασσα. Με είχε πιάσει κι εμένα από το χέρι. Παλέψαμε εκεί, που να τον κρατήσω για να μη μου πέσει στη θάλασσα. Λοιπόν φτάσαμε στο μοιραίο. Δεν μου έπεσε στη θάλασσα. Του έβαλα το πιστόλι στον κρόταφο, κι αυτό ήταν. Λέω να βγούμε λίγο έξω, ανοιχτά και να τον πετάξουμε στη θάλασσα, να τόνε φάνε τα ψάρια. Μου λέει ο καπετάνιος: «Εγώ δεν μπορώ, δεν γίνεται, έχω ευθύνες» Του είπα: «Δεν παίρνεις το λιμενάρχη»; Τον πήρε και του έλεγε το και το. «Κύριε λιμενάρχα, στο λιμάνι είμαι μέσα, δεν μπορώ να αμπολήσω κάδους με την εντολή, που έχω να πετάξω το πτώμα εκεί». Ο λιμενάρχης χάλασε τον κόσμο όλο στο Γύθειο. Έστειλε έναν Ματζαρέα,. Του είπε: «Πήγαινε να βρεις τον Μπογέα και το και το, και καλώς

54

έγινε, τι να κάνουμε και διάφορα τέτοια. «Να αφήσει το καράβι να ταξιδέψει.». Μου είπε αυτά και μου λέει στο τέλος «εκείνο, που σου λέω εγώ». Του είπα κι εγώ «τον κακό σου τον καιρό», τον σιχτίρισα. Είχε βγει ο λιμενάρχης και παράγοντες του Γυθείου και είπαν μόνο με το Ζαφειράκο θα μπορέσουμε κάτι να κάνουμε. Ο Ζαφειράκος ήταν δικηγόρος και τον είχα και διμοιρίτη. Ήμαστουν κώλος και βρακί με δαύτονε. Πήγαν λοιπόν στο Ζαφειράκο και του λένε «Γιώργο, αυτό κι αυτό. Πάρτον τηλέφωνο». Σηκώθηκε ο φουκαράς ο Γιώργος με τις πυτζάμες από το δωμάτιό του- έμενε κοντά σε μένα στο Γύθειο- με πήρε τηλέφωνο και μου είπε: «Βασίλη, τι θέλεις τώρα. Κάναμε εκείνο το πλέγμα, για να τον πιάσουμε». Ήταν μέσα ακόμα στο καράβι εκείνος ακόμα, ο νεκρός. «Να αφήσουμε τώρα το καράβι να φύγει, να είμαστε αξιοπρεπείς. Εκείνο που έπρεπε το κάναμε». «Ναι, ρε Γιώργο, μα ήθελα εκείνο το παλιόσκυλο να το φάνε τα ψάρια», του είπα. «Ή τα ψάρια ή το χώμα να τον φάει είναι ένα και το αυτό», μου είπε. «Εντάξει λοιπόν» είπα. Τώρα λοιπόν έπρεπε να τον εβγάλουμε. Να τον εβγάλουμε και να τον κουκουλώσουμε λοιπόν στο νεκροταφείο. Τον βγάλανε κι έφυγε το καράβι. Είπα όμως στον πλοίαρχο: «Άκουσε εδώ, έγινε αυτό το πράγμα εδώ μέσα στο καράβι. Θα γίνει κουβέντα αύριο εδώ και πιο πέρα και παντού. Θα πεις ότι αυτό δεν έγινε συλλογικά, αλλά θα πεις ότι ατομικά το έκανε αυτό ο Μπογέας ο Βασίλης, ατομική ευθύνη δική του». Το πήρανε οι εφημερίδες όλες. Αλλά ο πλοίαρχος δεν είπε τον Μπογέα. Είπε ότι ο φόνος ήταν ανεξιχνίαστος κι έλεγε ότι έγινε από αγνώστους. Δεν έλεγε ο Μπογέας ο Βασίλειος, παρόλο που εγώ του είπα να μη διαστάσει να βάλει το όνομά μου, γιατί θα ρωτιόταν από δημοσιογράφους, κανάλια και από τέτοιους. Κι έτσι έγινε το περιστατικό. Στις ομάδες, που είχαμε, κάναμε κάποια στιγμή μια συμφωνία σαν αυτή της Βάρκιζας και λέγαμε να μην υπάρχει το δικαίωμα σε ανταλλαγές στρατιωτών από ομάδα σε ομάδα. Παλαιά επιτρεπόταν να γίνεται αυτό, αλλά, επειδή έφευγαν πολλοί και έρχονταν επάνω σε εμένα, έγινε και αυτή η συμφωνία, για να σταματήσουν οι ανταλλαγές στρατιωτών. Σχετικά με τα οικονομικά ο Σταύρος ο Γερακάρης είχε έναν ξάδελφό του Σταύρο, οικονομικό διευθυντή. Αυτός είχε στέρνες στην Αρεόπολη για μαζώματα, τέτοια. Κι έκανε και λίρες, έκανε και λεφτά. Μαθαίνεται να πούμε ότι έκανε λεφτά. Ό,τι έκανε ο καθένας είπα τότε είναι τιμή του. Εμένα αυτό που με ενοχλάει είναι στο τέλος, μόλις διαλυθήκαμε. Ο Παυλάκος, δεν ξέρω πως, ανακάλυψε ότι ο Καράτζαλης έχει λίρες πολλές από τα οικονομικά του συγκροτήματος. Ο Παυλάκος, βόϊδι, σκληρός, πιάνει κάποια ομάδα και τον κάλεσε το Γερακάρη, τηλέφωνο, με σύνδεσμο και του λέει το και το. Και του είπε να βάλει ο Καράτζαλης τις λίρες κάτω να τις μοιράσουμε όλοι, επειδή τις δικαιούμασταν όλοι. Εγώ δεν ήξερα, σκοτάδι είχα. Κι ήταν στο μέσον κι ο Κυριακόγγωνας μεσολαβητής, όχι για τις λίρες, αλλά μεσολαβητής, για να τα βρούμε, κυρίως ο Γερακάρης κι ο Παυλάκος. Τίποτα δεν γινόταν. Ο Παυλάκος βόϊδι, ο Γερακάρης από εκεί κι εντέλει στριμώξανε τον Καράτζαλη κι ο Καράτζαλης αποκάλυψε 400 λίρες. «Το περίσσευμά μου», είπε, «είναι 400 λίρες». Κατεβήκαμε κάτω στην Τσίπα, κατέβηκε ο Παυλάκος με 5-6, κατέβηκα εγώ με το Γερακάρη, καθίσαμε, καθίσαμε, κάναμε διαπραγματεύσεις, αλλά εγώ ήμουν τότε άρρωστος με 40 πυρετό, που κατέβηκα τότε κάτω. Δεν μπορούσα να μείνω πολύ. Λέω «παιδιά δεν μπορώ να μείνω άλλο, είμαι αδιάθετος». «Όχι», μου είπαν, «είναι κρίσιμη η ώρα». Πήγα εντέλει, κάθισα μία ώρα, δεν ερχόταν ο Παυλάκος, πήρα εγώ τηλέφωνο το γιατρό [Κυριακόγγωνα], «θα δούμε ρε», είπε, «λίγο αργότερα θα έρθουμε. Σηκώθηκα και έφυγα εγώ, πήγα στο σπίτι μου. Ήρθαν εκείνοι, τα βρήκανε, μιλήσανε, τις μοιράσανε, βγαίνανε από 73 λίρες του καθενός. Αυτά δεν είναι μόνο μυστικά, είναι εκείνα που είχανε πραγματικά γίνει. Την άλλη μέρα ή την παράλλη μου τις έδωσε ο Γιαννουζάκος, ένας ξάδελφος του Γερακάρη. Οι Γερακαραίοι πήρανε πολλά λεφτά εκεί, αλλά κακώς του κακού τα φάγανε έτσι, κακώς του κακού. Πολλά λεφτά! Έτσι φαίνεται το πράγμα. Και ποιος, ο Καράτζαλης, που δεν πολέμησε, που δεν έκανε τίποτα! Ξέρω εγώ τι να πω! Δεν είχε φύγει ο Καράτζαλης από το χωριό. Εκεί δερβέναγας ήταν στο χωριό, πέθανε όμως νωρίς. Ο Μπαθρέλλος διάλεξε να πάει στη Σκάλα. Εύφορος τόπος, όχι όμως ότι πήγε γι’ αυτό, δεν πήγε για την ευφορία, πήγε, ποιος ξέρει, πήγε γιατί του άρεσε το μέρος, υπήρχε μια ομαλότητα στο έδαφος. Και ο Παυλάκος ήρθε σε σύγκρουση με τον Μπαθρέλλο να πάει αυτός κι εκεί. Είπε «εγώ είμαι στα Λεβέτσοβα, η περιοχή είναι δική μου». Λεβέτσοβα, Κροκεές που λέμε, και Σκάλα είναι γειτονικά. «Λοιπόν δεν μπορεί να είσαι εσύ εκεί κι εγώ εδώ», του είπε ο Παυλάκος. Του ζήτησε να αλλάξει θέση. Και το Μπαθρελλάκι να πούμε, μανιατάκι γνήσιο, το πήρε, δεν ξέρω πώς. Αλλάξανε και κάτι κουβέντες, κρυφάφανερά δεν ξέρω ο ένας κι ο άλλος, και ο Μπαθρέλλος τα μάζεψε, σηκώθηκε κι έφυγε και

55

πήγε στην Αθήνα. Εγώ τότε ήμουν στον Πάρνωνα και αυτά τα μάθαινα κι εγώ, γιατί δεν είχαμε τότε τα τηλέφωνα, ούτε τα μέσα. Ο Κονταλώνης κι ο Κατσαρέας ήταν συνάδελφοι στη σχολή Ευελπίδων. Ο Κονταλώνης είχε και δεν ξέρω αν ακόμη έχει τη μεγαλύτερη εμπορική αποθήκη στον Πειραιά. Πολλά δισεκατομμύρια. Για τον Ξυδέα λένε και γι΄αυτόν τότε για τις λίρες με το αεροπλάνο, αλλά λένε, λένε, αλλά δεν ευσταθεί τίποτα. Μπορεί να είχε μαζέψει κι από αλλού, αυτά είναι φήμες. Μετά το 49 μείνανε στο χωριό αριστεροί, αλλά η ισχυρή να πούμε μάζα και δύναμη ήταν επί Μεταξά, ένας Ανδριώνης, ένας Γεωργαρέας κι άλλοι. Η αδυναμία των Ταγμάτων ήταν ότι δεν είχαν αλληλοϋποστήριξη. Μεγάλη μάχη ήταν στα Βέρροια. Εκεί έγινε 7 ώρες μάχη. Αν δεν ερχόταν ο Παυλάκος δεν θα γλιτώναμε. Εγώ τραυματίστηκα δυο φορές. 2 βλήματα πέρασαν πίσω στην πλάτη μου και μπροστά είχα ένα τραύμα στο στήθος, αλλά πέρασε και δεν έκατσε το βλήμα. Στην Άρνα, ο Γερακάρης καλά την είχε αράξει στη Σελινίτσα, πήγα εγώ εκεί. Επάνω κάποια στιγμή είχα κρατούμενους 21 γυναικόπαιδα και 2 ένοπλους. Και ο Γερακάρης με ένα άλλο τμήμα είχε πιάσει 23 γυναικόπαιδα. Κι είχαμε κάνει καταυλισμό. Εγώ εδώ σε μια ρεματιά απέναντι κι αυτός απέναντι. Τι γίνεται; Τους δυο ένοπλους, που είχαμε πιάσει, ήταν σαν τα γίδια και τα παιδοβούβαλα, παιδάκια και τέτοια, ξυπόλυτα, γυμνά, δεν έχει κανείς ιδέα σε τι κατάσταση ήταν. Είχα έναν Καλαποθαρέα διμοιρίτη στο φρουραρχείο. Του είπα «πάρτα αυτά τα παιδάκια, να τα πας στη βάση, να τα πλύνουνε οι γυναίκες εκεί, να τα αλλάξουνε, να τα χτενίσουνε και να τους δώσουνε μάσα. Πήγανε και κάποιο κοπάδι γίδια εκεί, ήταν ε διμοιρία ολόκληρη. Τα μάζεψα λοιπόν όλα, ήταν και του Ξυδέα η μάνα. Τους λέω «εσείς στο σχολείο πηγαίνατε»; Άλλο είχε πάει, τα πιο πολλά δεν είχαν πάει. «Γιε πέστε κανένα τραγουδάκι, ξέρετε να πείτε κανένα τραγουδάκι από το σχολείο», τους ρώτησα. «Όχι», μου είπαν. «Για πέστε κανένα από εδώ, από το βουνό, ξέρετε;», τους είπα. «Ξέρουμε», μου είπαν. Λένε: « Μια βραδιά στη Νάουσα/ με αστροφεγγιά/ μπήκαν οι αντάρτες/ βάλανε φωτιά/ κάψανε τα χαρτιά/ για να γλιτώσει η φτωχολογιά». Ήταν μια τετραφωνία μαγκιόρικη. Λοιπόν τι ωραία τα έλεγαν: μια βραδιά στη Νάουσα με αστροφεγγιά, μπήκαν οι αντάρτες, βάλανε φωτιά, κάψανε την τράπεζα με όλα τα χαρτιά, για να γλιτώσει η φτωχολογιά. Βγάζανε κουβέντες ζωντανές αυτοί που μίλησαν. Βγάζανε λέξεις φοβερές. Για όλο αυτό το πράγμα έφταιγε η ξένη προπαγάνδα, η Ρωσία και η Αγγλία. Αυτά τα δυο τσανάκια. Ρωσία και Αγγλία είχαν όλη την προπαγάνδα. Οι Ρώσοι παίζαν το παιχνίδι τους και οι Άγγλοι τα ίδια. Να έχουν τον κόσμο σε διχασμό, τον κόσμο σε διαίρεση, να μην ξέρουμε που να πάμε. Αφού οι Άγγλοι κατά το διάστημα που λέγαμε και ήμασταν εμείς με την Αγγλία, στέλνανε τα πράγματα στο Λεωνίδιο εκεί με βαπόρι, σε ποιον τα πήγαινε το βαπόρι τα πυρομαχικά, που ήταν γεμάτο; Ή πετάγανε ένα κιβώτιο αρβύλες στους αντάρτες, ή δίνανε ιματισμό ή πώς κλέβανε οι αντάρτες τα σήματα; Δηλαδή παίζανε παιχνίδια, παίζανε παιχνίδια. Ο Παυλάκος, όταν τον συνάντησα στην Αρεόπολη κάποια μέρα, έκανε το σταυρό του και είπε ότι για ένα πράγμα δεν μετανιώνει κανείς, όταν κάνει το σταυρό του. Κι απόρησα που άλλαξε ο Γιάννης έτσι. Μάλιστα τη γυναίκα του την είχε πάρει, αφού την έβαλε να σκοτώσει τους αντάρτες. Τις υποσχέθηκε γάμο, άμα κατάφερνε να τελειώσουν όσοι αντάρτες είχαν μείνει. Αυτή τους ήξερε γιατί ήταν ανταρτοπούλα και σαν ανταρτοπούλα την είχε πάρει. Κι έτσι κι έγινε». ΜΑΡΤΥΡΙΑ 19 (Π. Χ. Ρ., Καλαμάτα 7-3-200530) « Ο συνταγματάρχης Ρουμπέας, από τους ιδρυτές και από τις κύριες μορφές του 8ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ ήταν συγγενής μου. Μάλιστα ο πατέρας μου, που ήταν δικηγόρος, βρισκόταν κοντά του και είχε επηρεαστεί από αυτόν. Μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας ο Ρουμπέας σε έναν λόγο, που προκάλεσε συγκίνηση, ζήτησε από τους άντρες του να παραδώσουν τα όπλα. Ο Κριμπάς μάλιστα κάνει μια έμμεση αναφορά από αυτόπτη ακροατή του τελευταίου λόγου του Ρουμπέα. Ο Ρουμπέας, που ήταν αξιωματικός του 30

πρόκειται για σημειώσεις πεδίου στα λεγόμενα του πληροφορητή, ο οποίος έχει υψηλή μόρφψση και ανήκει σε παραδοσιακά ισχυρή οικογένεια του Οιτύλου 56

στρατού με διάκριση στο αλβανικό μέτωπο, μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας αποφάσισε να μείνει στην Αθήνα, καθώς στην επαρχία η συμμετοχή του στον ΕΛΑΣ τον είχε στιγματίσει. Έτσι έφυγε για την Αθήνα. Όταν πιάσανε τον Ξυδέα, φέρανε το κεφάλι του στην Καλαμάτα, στο Πανελλήνιο, και το εξέθεσαν σε κοινή θέα. Έρχονταν τότε πολλοί και τον έβριζαν, επειδή είχε σκοτώσει συγγενείς τους. Στην Καλαμάτα μάλιστα, όταν έφτανε ο Γερακάρης με ένα κάρο και τους άντρες του, έλεγαν οι κάτοικοι «τώρα έρχεται η νεκροφόρα». Μάλιστα πάρα πολλοί άνθρωποι με το επώνυμο αυτό άλλαξαν το επώνυμό τους μετά τον εμφύλιο. Η μετανάστευση στην περιοχή της Μάνης υπήρξε δραματική για τον τόπο. Μετά τον εμφύλιο αλλά και κατά τη διάρκεια αυτού πάρα πολλές οικογένειες μετανάστευσαν κι έφυγαν από τη Μάνη. Αργότερα τη δεκαετία του 1960 υπήρξε και η τελειωτική χαριστική βολή για τον πληθυσμό της Μάνης με τη μετανάστευση, που έγινε τότε. Κατά τη διάρκεια του εμφύλιου αιμορράγησε ο μανιάτικος πληθυσμός. Σκοτώθηκαν ή έφυγαν από τη Μάνη τα πιο δυναμικά στοιχεία της περιοχής. Έμειναν μόνο όσοι δεν μπορούσαν να αντεπεξέλθουν στις νέες εξελίξεις της κοινωνίας, που απαιτούσε μόρφωση και γερή παιδεία. Τώρα πάλι τελευταία γίνεται μια προσπάθεια μέσω του τουρισμού να αναθαρρήσει ο τόπος οικονομικά και να αναπτυχθεί ξανά. Κατά τη διάρκεια του εμφύλιου παράλληλα με την πολιτική κατάσταση μπλέχθηκαν και τοπικές ιδιομορφίες της περιοχής, όπως οι προσωπικές βεντέτες. Αυτές επηρέασαν σε μέγιστο βαθμό την ζωή στη Μάνη και λύθηκαν πολλοί λογαριασμοί με επίλυση οικογενειακών διαφορών τότε. Για τη Μάνη πραγματικά η περίοδος του εμφύλιου ήταν μια σκοτεινή και άσχημη περίοδος, όπου έγιναν πολλά και έχουν παραμείνει στις συνειδήσεις των κατοίκων της ακόμα και τώρα. » ΜΑΡΤΥΡΙΑ 20 (Σ. Κ., Μεγάλη Μαντίνεια, Καλαμάτα, 17-3-200531) «Από το χωριό μου κανένας δεν είχε προσχωρήσει στο ΕΑΜ. Ο μόνος που δέχτηκε να πάει στο ΕΑΜ ήμουν εγώ, δεκάχρονο περίπου τότε παιδί. Κι αυτό, γιατί το ΕΑΜ έδινε λίγες λίρες σε όσους πήγαιναν σ’ αυτό. Τα αδέλφια μου, επειδή είχα κάνει αυτή την κίνηση, δεν με αντιμετώπιζαν με μπέσα τα επόμενα χρόνια. Το χωριό μου βέβαια δεν είχε αντιμετωπίσει κανέναν κίνδυνο από τους αριστερούς, καθώς ένας σημαντικός αριστερός δικηγόρος, ο Σαράντος Σπετζούρης, από το χωριό μου, το είχε προστατέψει. Μάλιστα ήταν χαρακτηριστικές οι λογομαχίες του με τον αδελφό του για τα πολιτικά, που ακούγονταν σε ολόκληρο το χωριό. Κάποια μάλιστα στιγμή φώναξε στη μητέρα του «μάνα, φέρε μια χειρομβοβίδα εδώ να του ρίξω»!. Μόνο δυο νεκρούς είχε το χωριό μου από εκείνη την περίοδο. Ένας Κοτσώνης σκοτώθηκε, έβαλε το σώμα του μπροστά για να προστατεύσει έναν συγγενή του κατά την περίοδο, που το ΕΑΜ κυριαρχούσε, όπως κι έναν άλλο, που περηφανευόταν ότι είχε σκοτώσει έναν σημαίνοντα κομμουνιστή. Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι, όταν οι αριστεροί έπαψαν να έχουν ισχύ, πολλοί βρήκαν ευκαιρία μαζί με τις δυνάμεις κατοχής να εκδικηθούν αριστερές οικογένειες και αριστερούς». ΜΑΡΤΥΡΙΑ 21 (Παναγέας Γεώργιος, συνταξιούχος, γεννηθείς το 1932, Πολιάνα, 13-5-200532) « Ο Κατσαρέας εδώ στο χωριό έζησε τα παιδικά του χρόνια. Από παιδί είχε αλήτικες τάσεις. Έχει γεννηθεί το 1913. Είμαι συγγενής με τον πατέρα του. Ο ίδιος ήταν φίλερις και εκδικητικός από τα παιδικά του χρόνια. Ήταν εθελοντής λοχίας το 1933-4. Πήγε στο στρατό για οικονομικούς λόγους. Εδώ δεν είχε κανείς ούτε νερό να πιει. Μεγάλη φτώχεια. 31

πρόκειται για κράτηση λεπτομερών σημειώσεων σε μορφή σημειώσεων πεδίου επάνω στα λεγόμενα του πληροφορητή, ο οποίος έχει υψηλότατη μόρφωση και ανήκει σε παραδοσιακά ισχυρή οικογένεια της μεσσηνιακής Μάνης 32 πρόκειται για κράτηση λεπτομερών σημειώσεων επάνω στα λεγόμενα του πληροφορητή μας, ο οποίος ερευνά την περίοδο ο ίδιος προσωπικά, εστιάζοντας σε μια αριστερή ερμηνευτική και κατάγεται από το χωριό του Κατσαρέα 57

Οι γονείς του ήταν βασιλικοί. Κι ο ίδιος ήταν βασιλικός. Στο σχολείο τσακωνότανε συχνά. Έτσι έλεγαν εδώ στο χωριό. Μάλιστα ένας Αλεπουδέας, δάσκαλος από την Καρδαμύλη, τον τιμωρούσε συχνά, επειδή ήταν άτακτος. Από λοχίας πέρασε με εξετάσεις στη Σχολή Σωμάτων, ως ανθυπολοχαγός ΣΕΜ (Σώμα Εφοδιασμού Μεταφορών). Όταν λέμε ήταν άτακτος, ήταν όπως όλοι τότε οι νέοι, κάτι κλοπές με αρνάκια, κάτι γυναίκες, αυτά. Πήγε στο μέτωπο στην Αλβανία και κατά τα λεγόμενα του διοικητή του, Αντωναράκου [εγώ τα ξέρω μέσω του ανιψιού του Αντωναράκου, Δρακούλη Αντωναράκου], λίγο πριν από την κατάρρευση βρέθηκε να έχει μια πουτάνα με βλεννόρροια σε ένα αυτοκίνητο και την εξέδιδε στο στρατό σε στρατιώτες. Στην Κατοχή έμεινε αρχικά στην Αθήνα, από όπου προσπάθησε να δραπετεύσει στη Μέση Ανατολή με άλλους. Συνελήφθη από τους Γερμανούς και οδηγήθηκε στις φυλακές στην Αίγινα. Όλοι οι άλλοι φυλακισμένοι, που ήταν μαζί του στις φυλακές στην Αίγινα, εκτελέσθηκαν από τους Γερμανούς εκτός αυτού. Μάλιστα ο Γιάννης Μαρής, ο γνωστός αστυνομικός διηγηματογράφος, είχε γράψει ότι υπήρξε ένας Ιούδας. Στοιχεία συνεργασίας με τους Γερμανούς δεν υπάρχουν ανοιχτά. Ο Καραγιάννης δημιούργησε τα Τάγματα και τον έστειλε εδώ αντιπρόσωπό του. Κρατούσαν από το στρατό δικογραφίες εναντίον του, αλλά κι αυτός ήθελε να το κάνει αυτό. Τα αρχεία της Γκεστάπο στο Γύθειο, του Χόλερ, τα έχει δημοσιεύσει ο Βουγιουκλάκης, υπήρξαν παρμένα από εδώ, από το χωριό. Ό, τι γραπτή πηγή υπήρχε, πολλοί υπαίτιοι ξεσκόνισαν το Μοναστηράκι και βρήκαν βιβλία, τα αγόρασαν όλα, για να τα εξαφανίσουν. Το Φεβρουάριο του 1943 ήρθε εδώ33 και οπλοφορούσε. Μύησε κρυφά πολλούς στο ΕΑΜ που εμφανίστηκε τότε. Δηλαδή ο ίδιος ήταν ο πρώτος, που έφερε το χωριό σε επαφή με το ΕΑΜ. Έφυγε από εδώ στα τέλη του Φλεβάρη και γύρισε πίσω στις 20 Μαΐου φανερά επαναστάτης, αλλά εναντίον του ΕΑΜ. Τότε ακούστηκε για πρώτη φορά στο χωριό ο όρος κομμουνιστής. «Αυτοί είναι κομμουνιστές και θα καταστρέψουν την Ελλάδα» ήταν τα λόγια, τα οποία από τότε άρχισαν να λέγονται για το ΕΑΜ. Τότε έγινε το πρώτο σχίσμα, η πρώτη ρήξη στο χωριό. Ορισμένοι και ειδικά οι αγράμματοι τον ακολούθησαν και συγκρότησαν ενεργά τη δεξιά. Οι εγγράμματοι και οι καλοί νοικοκυραίοι έμειναν στο ΕΑΜ μηδενός εξαιρουμένου, ακόμα και των παιδιών τους. Ακόμα και τα παιδιά του αδελφού του έμειναν στο ΕΑΜ. Τον Ιούνιο του 1943 πήγε στο Δυρράχι, όπου έλαβε μέρος στο συνέδριο αξιωματικών για την αντίσταση εναντίον της Κατοχής. Εκεί κυριάρχησε τότε ο Γιαννακόπουλος. Τον Ιούλιο αποφασίστηκε από τους Εγγλέζους η διάσπαση των Ελλήνων ανταρτών, μια και ο Ρόμελ έπεσε και δεν είχαν πια ανάγκη από την εθνική αντίσταση. Τότε ο Κατσαρέας πρωτοστάτησε στη διάλυση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κι ακολούθησε την ομάδα ΚαραχάλιουΒρεττάκου- Σκάλκου- Μπαρμπούνη, των μανιατών δηλαδή αξιωματικών, που μετά τη συμφωνία του Δυρραχίου έφυγαν από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και πρωτοστάτησαν για τη διάλυσή του. Έφυγαν τότε 26, ενώ άλλοι 26 έμειναν στον ΕΛΑΣ. Τότε ο Βρεττάκος ήρθε σε επαφή με τους Γερμανούς και δημιούργησε για πρώτη φορά την πρώτη αντι-εαμική οργάνωση με την ανοχή αλλά και με τον εξοπλισμό των Γερμανών. Τότε πήρε μέρος στη συνάντηση, που έγινε στη Βυτίνα. Εκτέλεσε μάλιστα στην εκκλησία του χωριού Λυκόχεια, τον Προφήτη Ηλία, μέλη της εαμικής οργάνωσης. Ο Βρεττάκος επέστρεψε στη Μεσσηνία και μέσω της Παλιόχωρας προσπάθησε να γυρίσει στη Μάνη και να ενισχύσει εκεί στην περιοχή τον αντι-εαμικό αγώνα, δημιουργώντας ένα αντίβαρο του ΕΛΑΣ. Μπλοκαρίστηκε στην Παλιόχωρα από τον Καραμούζη κι άλλους αξιωματικούς του ΕΛΑΣ και τον εξόντωσαν αυτοί παραμονή της 28ης Οκτωβρίου 1943. Την παραμονή της μάχης ο Βρεττάκος είχε πλαισιωθεί από 3 αξιωματικούς, τον Πατσάκο, τον Κυριακουλάκο και οτν Κατσαρέα (όχι τον Πάνο). Εκεί ο Βρεττάκος τους είπε ότι, άμα εξοντώσουν τον ΕΛΑΣ, πιθανόν να στραφούν και κατά των Γερμανών. Ο Κατσαρέας τη νύχτα εξαφανίσθηκε και την άλλη μέρα της μάχης οι Γερμανοί δεν πήγαν να βοηθήσουν το Βρεττάκο παρά το ότι η Παλιόχωρα ήταν προσπελάσιμη από αυτοκίνητα. Φαίνεται ότο είχαν λάβει γνώση των προθέσεων του Βρεττάκου. Ο Κατσαρέας μετά το Δυρράχι ήρθε στο χωριό κι είχε οργανώσει εδώ μια μικρή αντιεαμική ομάδα με 15 περίπου άντρες και με λίγα όπλα. Ήρθε ο ΕΛΑΣ με αρχηγό τον ανθυπολοχαγό Μπουτσικάρη Σωτήρη, διέλυσε αυτή την ομάδα του Κατσαρέα και τους συνέλαβαν όλους τους άντρες της ομάδας. Τον Κατσαρέα, που συνελήφθη κι αυτός, τον πήγαν κρατούμενο στη Γιάτρισσα της Μηλιάς μαζί με έναν ξάδελφό του. Τους άλλους τους 33

ενν. στην Πολιάνα 58

άφησαν όλους ελεύθερους. Στην Παναγιά τη Γιάτρισσα ο ΕΛΑΣ είχε στρατόπεδο. Εκεί έβαλαν έναν Ασπρέα από του Κουτήφαρι να τον φυλάει τον Κατσαρέα. Αυτού του Ασπρέα του έρριξαν από δίπλα μια γυναίκα κάπως όμορφη κι αυτή τον έπεισε για τα ερωτικά της κάλλη να αφήσει ελεύθερο τον Κατσαρέα. Έτσι ο Κατσαρέας ελευθερώθηκε. Ο Ασπρέας έκανε μετά άλλη μια προδοσία και μετά το ΕΑΜ τον τουφέκισε. Ο Κατσαρέας λοιπόν κρύφτηκε για λίγο στο χωριό και μετά πήγε στην Καλαμάτα. Το Γενάρη του 1944 και συγκεκριμένα στις 17 ήρθε από τη Λακωνία ντυμένος ταγματασφαλίτης μαζί με τους Γερμανούς κι άρχισε να μαζεύει κόσμο από το χωριό κι από εδώ γύρω για να επανδρωθούν τα Τάγματα Ασφαλείας. Μαζί του έσουρνε και 400 περίπου Μανιάτες της εαμικής αντίστασης ή και μη. Από αυτούς τους μισούς και περισσότερους τους εκτέλεσαν μετά στην Καλαμάτα. Οι πλησιέστεροι από αυτούς στο χωριό του ήταν συμμαθητές του και φίλοι του. Οι πλησιέστεροι στο χωριό του ήταν οι κατωτέρω: Φλεσσέας Ιωάννης από το Νομιτσί, Μπαζίγος Γεώργιος, Δρινέας Πέτρος, Χρηστακέας Ιωάννης του Βασιλείου και 2-3 άλλοι ακόμα, που τώρα μου διαφεύγουν τα ονόματά τους. Μάλιστα, όταν κάποιος από αυτούς που σκότωσε την άλλη, την επόμενη φορά, που ξαναήρθε στο χωριό, ρώτησε γιατί ξαναήρθε στο χωριό, μήπως για επέλαση, του είπε: «γιατί ρε Πάνο το κάνεις αυτό, τι σου έχω κάνει;».Αυτός τότε του είπε «για να γελάσουμε». Κι αυτό, επειδή, όταν ήταν παιδί στο χωρίο, κατά τα παιχνίδια, ο συγκεκριμένος συμμαθητής του του είχε κάνει ένα αστείο και τον είχε ρίξει κάτω κι όταν ο Κατσαρέας τον είχε τότε ρωτήσει την ίδια ερώτηση, είχε πάρει επίσης την απάντηση «για να γελάσουμε». Από τους αιχμάλωτους όσοι δεν εκτελέστηκαν πήγαν στα πολεμικά εργοστάσια του Γ’ Ράιχ. Οι μισοί περίπου από αυτούς αργότερα κατάφεραν να γυρίσουν κι έλεγαν τα γεγονότα. Αυτούς που γύρισαν τους ξανάπιασε πάλι. Από αυτούς όλους, που είχαν πιαστεί αρχικά αιχμάλωτοι κι ήταν περίπου 120 άτομα, περίπου 36 χάθηκαν. Ο Κατσαρέας ξαναγύρισε στο χωριό λοιπόν μέσω Γιάτρισσας- Μηλιάς με 100 περίπου ταγματασφαλίτες. Στις 2 Μαΐου 1944, ημέρα Τρίτη, έφτασε στην Πλάτσα, αφήνοντας 135 ταγματασφαλίτες με τον ανθυπολοχαγό Λεκάκο στη Μηλιά. Στα χωριά άρχισε συλλήψεις και συνέλαβε 130 περίπου ανθρώπους, άντρες, γυναίκες και παιδιά. Είχε συλλάβει και τη θεία μου, που είχε δυο παιδιά, ένα δυόμισι χρονών και ένα μωρό 32 ημερών. Στις 6 Μαΐου 1944, ημέρα Σάββατο, εκτέλεσε στο προαύλιο του σχολείου, όπου πήγαινε παλιά ως μαθητής κι αυτός κι άλλοι πολλοί και τότε ακόμα, τον Παναγιώτη Πουλέα, ή Σαράβα και το Γεώργιο Γεώργιο Γιαννακουρέα. Εδώ ήταν που είπε το περιβόητο «για να γελάσουμε», που αναφέρθηκε πιο πριν. Πριν τους εκτελέσουν κάτω στο υπόγειο του σχολείου τους έδερναν 40 περίπου ώρες. Εγώ πήγαινα φαγητό εκεί, ήμουν μικρό παιδάκι, ήμουν περίπου 12 χρονών, αλλά ήμουν πανούργος. Ήταν όλοι τους αυτοί εκεί αληταράδες. Το δεξί μάτι του Γιαννακουρέα του το είχε βγάλει ο βούρδουλας και κρεμόταν, όταν τους εκτέλεσαν. Αυτός που τους έδερνε ήταν από το Οίτυλο, ο Αλέξιος Βουνισέας. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικός ο διάλογος στην πλατεία του χωριού, όταν τους πηγαίνανε για κρέμασμα. Ο Πουλέας λέει στον Κατσαρέα: « Γιατί ρε Παναγιώτη να μας εκτελέσεις, τι σου κάναμε; Έχω δυο κοπέλες ανήλικες, ποιος θα τις προστατέψει»; «Εγώ ήθελες να σκεφτώ τις κοπέλες σου; Έπρεπε να τις σκεφτείς εσύ πριν γίνεις κομμουνιστής», απάντησε ο Κατσαρέας. «Τι είναι αυτά που λες ρε Παναγιώτη; Εμείς οργανωθήκαμε να διώξουμε τα σκυλιά του Χίτλερ, τους Γερμανούς. Να πάψουν του κόσμου τα παιδιά να πεθαίνουν από την πείνα. Και να θάβουν στις αυλές τους, για να μη χάσουν το δελτίο του ψωμιού; Για 50 δράμια ξύλινο ψωμί; [Αυτό το δελτίο ήταν τότε 50 δράμια ξύλινο ψωμί, καθώς περιείχε μαζί με ψωμί και πριονίδι]. «Τι σου κάναμε ρε εσένα οι Γερμανοί, που κυνηγάνε τους κομμουνιστές μέσα στα χιόνια»; Αυτή ήταν η απάντηση του Κατσαρέα. Δεν ήξερε ο αλητήριος ότι ο Κόκκινος Στρατός είχε πάρει φαλάγγι τους Γερμανούς; Το ήξερε, αλλά ήθελε να ικανοποιήσει τα εγκληματικά του ένστικτα και να αναγκάσει τους εαμίτες σε αντίποινα, ώστε να αρχίσει ο εμφύλιος, διότι οι οικογένειες των ταγματασφαλιτών και οι συγγενείς του ήταν όλοι στα χέρια του ΕΑΜ. Αλλά αυτοί δε πείραζαν κανέναν. Ίσως αυτό ήταν λάθος τους. Ξημερώνοντας 8 Μάη, ημέρα Δευτέρα, ο ΕΛΑΣ χτύπησε τα Τάγματα Ασφαλείας Μηλιάς και τους πετσόκοψε όλους. Ο Κατσαρέας λάκισε από την Πλάτσα για να πάει στη Σελίνιτσα, όπου οχυρώθηκε με τη βοήθεια του έφεδρου υπολοχαγού Βοτέα. Ο Βοτέας ήταν δάσκαλος. Αυτόν οι ελασίτες τον τουφέκισαν μετά. Ημέρα Πέμπτη, 11 Μάη, άρχισε μια σφοδρή μάχη, που κράτησε έως το ηλιοβασίλεμα. Οι αντάρτες δεν έσπασαν τον Κατσαρέα, που είχε 8 νεκρούς. Οι δε αντάρτες είχαν γύρω στους 17. Τη νύχτα ήρθαν Γερμανοί από την Καλαμάτα με 2 τορπιλακάτους και μάζεψαν

59

τους ταγματασφαλίτες. Μάλιστα ο Κατσαρέας τους έδωσε μαζί να πάρουν στην Καλαμάτα και 128 αιχμαλώτους. Άλλοι εκτελέστηκαν κι άλλοι οδηγήθηκαν στα βιομηχανικά εργοστάσια του Γ’ Ράιχ. Ο Κατσαρέας ξαναγύρισε στην περιοχή με τους ταγματασφαλίτες τον Αύγουστο, στις 1415 Αυγούστου 1944. Η περιγραφή των γεγονότων τότε είναι γνωστή. Την έχει ο Βουγιουκλάκης στο βιβλίο του. Τα στοιχεία, που παραθέτει, ανάμεσά τους κι ένα έγγραφο, που ήταν αναφορά του Κατσαρέα από εδώ, την Πολιάνα, είναι πέρα για πέρα αληθή. Βρέθηκαν εδώ, στην Πολιάνα κι είναι από το αρχείο Χόλερ, από τα αρχεία της Γκεστάπο στο Γύθειο. Άλλα αρχεία δεν ήταν εύκολο να διατηρηθούν. Όταν ο Κατσαρέας είχε επανέλθει στο χωρίο το Μάιο του 1943 για δεύτερη φορά, είχε μαζί του χρυσές λίρες, που τις επέδειχνε στον κόσμο εδώ και επαιρόταν για αυτές. Καθώς επαιρόταν δημόσια για αυτές, έλεγε ότι προέρχονταν από την Intelligence Service. Εκ των υστέρων ακούστηκε ότι οι λίρες ήταν από αυτές που βρήκαν οι Ιταλοί στον Τσιγάντε, όταν τον συνέλαβαν. Τώρα πώς τον αντιμετώπισε τον Κατσαρέα το χωριό; Οι συγγενείς και οι δεξιοί εδώ στο χωριό ήταν φανατισμένοι υπέρ του, υποστηρικτές του. Οι ανήκοντες στο ΕΑΜ ήταν πράοι και γι’ αυτό το λόγο νομίζω δεν εξεγείρονταν εναντίον του. Ένας πρώτος ξάδελφος του Κατσαρέα, φιλόλογος, μάλιστα σπούδαζε φιλόλογος, αλλά δεν τελείωσε επί Μεταξά, επειδή ήταν αριστερός, είπε ότι το ΕΑΜ ήταν ένα εγγλέζικο καπάκι, που δημιουργήθηκε από τους Άγγλους, για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά τους, καθώς αυτοί έχοντας σαν βάση την Ελλάδα, είχαν σκοπό να λεηλατούν τους λαούς της Μέσης Ανατολής. Συμπλήρωνε ότι, αν το ΕΑΜ δεν δουλέψει για λογαριασμό των συμφερόντων της Αγγλίας, η Αγγλία θα το καταστρέψει και μαζί θα καταστρέψει και την Ελλάδα. Έλεγε ότι το ΕΑΜ είχε γεμίσει από Άγγλους. Αυτά τα λόγια μαθεύτηκαν στην Intelligence Service και αυτόν τον εκτέλεσαν οι εαμίτες ως προδότη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα του χαρακτήρα του Κατσαρέα ήταν το γεγονός ότι από το διπλανό χωριό, τη Λαγγάδα, πήρε μια όμορφη κοπέλα, μοναχοπαίδι, την Ελπίδα την Κοτέα κι επειδή αυτή αρνήθηκε να του κάνει τα γούστα του, με άλλους 3 συγχωριανούς της, το Γιάννη Λιοκαρέα, το Γιάννη Μερκουρέα και το Νίκο Κισκήρα…. Ήταν παλικάρια 20-22 χρονών. Ήταν τον Αύγουστο του 1944, ανήμερα της γιορτής του, της Παναγίας. Λέγανε ότι ήταν δώρο για τη γιορτή του, δεν το έλεγε αυτό αυτός. Τότε είχε σκοτώσει 10 στην πλατεία του χωριού.. Στη Σελινίτσα οι χίτες το 1948 είχαν βιάσει και μετά εκτέλεσαν την Τραγέα. Αν έψαχνα να βρω που οφείλεται όλη αυτή η βία κατά αυτή την περίοδο θα έλεγα ότι η βία και η εγκληματικότητα οφείλεται στη φτώχεια αλλά και στα γονίδια, που έχουν οι Λάκωνες από τους Ούννους του στρατηγού Απόκαυκου. Αυτόν το στρατηγό είχαν βάλει οι βυζαντινοί διοικητή στην Πελοπόννησο το 960 μ.Χ.. Αυτόν τον πλαισίωσαν 20.000 περίπου Ούννοι, όταν στην περιοχή ήρθε από την Αρμενία ο Νίκων. Ο Νίκων μαζί με τους Ούννους έσφαξαν πολλές χιλιάδες [25.000 περίπου Λάκωνες της ευρύτερης περιοχής], για να τους μάθει το νέο Θεό, τον πατέρα του Ιουδαίου και ότι οι πρόγονοι των Λακώνων ήταν οι άπλυτοι κι αμόρφωτοι Ιουδαίοι. Οι Ούννοι συνόδευαν το Νίκωνα στη Λακωνία και δεν σκότωναν μόνο με υπόδειξή του, αλλά και γκάστρωναν χιλιάδες γυναίκες. Έτσι οι Λάκωνες κληρονόμησαν το γονίδιο της εγκληματικότητας. Έτσι όταν οι Ούννοι ήρθαν στα μέρη μας πάλι για δεύτερη φορά, το 1941, «είδε ο σκύλος τη γενιά του κι αναγάλλιασε η καρδιά του». Κι έτσι βρήκαν κι ανέπτυξαν πανεύκολη συνεργασία με τα Τάγματα Ασφαλείας εδώ στη Λακωνία. Ο Μίμης ο Σαμπατάκος ή Μπιλίνης ήταν στην ομάδα, η οποία συνέβαλε στη δολοφονία του Κατσαρέα, η οποία συντελέσθη εξ συμπτώσεως. Μάλιστα ο Μπιλίνης σκοτώθηκε μόνος του, αυτοκτόνησε μέσα σε μια σπηλιά, όταν κυκλώθηκε από αστυνόμους. Ο Κατσαρέας λοιπόν σκοτώθηκε από κάποιον ανηψιό του Μπιλίνη από σύμπτωση. Τα πραγματικά γεγονότα τα γνωρίζω, καθώς ο πατέρας μου ήταν αυτός που τους πήγε τους υπαιτίους στην Καλλιθέα, υπηρετούσε τότε εκεί, και δικάστηκαν. Βρέθηκαν εκεί ο Μπιλίνης κι ο ανηψιός του και ο μικρός είχε πολύ κακές εμπειρίες από αστυνόμους, καθώς το παιδί το είχαν συλλάβει και το πελεκάγανε διαρκώς. Όταν λοιπόν είδαν ένα τζιπ να περνά τράβηξε μια από το Stayer και πέτυχε τον Κατσαρέα, χωρίς να ξέρει ποιον χτυπούσε. Τότε ακολούθησαν τα γεγονότα, όπως τα ξέρουμε μετά με τα θύματα της συνοδείας του Κατσαρέα κι όλα τα άλλα τα επακόλουθα. Είχα συγκεντρώσει πάρα πολλά σημειώματα κρατουμένων την περίοδο εκείνη, αλλά δυστυχώς όλα αυτά χάθηκαν. Κι αυτό, γιατί κατά την περίοδο της χούντας μπροστά στο

60

φόβο μήπως συλληφθώ και βρεθούν και χρησιμοποιωθούν εναντίον μου, τα έκρυψα σκάβοντας στο χώμα. Όταν τα έψαξα μετά, αυτά είχαν φαγωθεί και καταστραφεί από την υγρασία. Έτσι λοιπόν τα έχασα όλα, όταν με συνέλαβε η χούντα. Πολλά από αυτά που σώθηκαν τα έδινα στο δημοσιογράφο στα «Νέα» Γιάννη Κάτρη και αυτός αποσπασματικά τα δημοσίευε από εδώ κι από εκεί. Ό, τι υλικό υπήρχε για την περίοδο φρόντισαν οι ενδιαφερόμενοι να το εξαφανίσουν, αγοράζοντας ό, τι κυκλοφορούσε από το Μοναστηράκι, όπου είχε συγκεντρωθεί κάθε γραπτό υλικό. Έτσι λοιπόν δεν βρίσκονται εύκολα γραπτές άμεσες νέες αποδείξεις για τη δράση του Κατσαρέα και των Ταγμάτων και τη συνεργασία τους με Γερμανούς στην περιοχή παρά μόνο προφορικές μαρτυρίες και τα γνωστά στοιχεία, που έχουμε αναφέρει.»

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 22 (Κριμπάς Γρηγόρης, συνταξιούχος δάσκαλος- συγγραφέας, ειδικός ερευνητής περιόδου αντίστασης και εμφυλίου σε Μεσσηνία, Αρκαδία και Λακωνία, Καλαμάτα, 31-5-200534) «Από τις μελέτες μου σχετικά με τα γεγονότα της Αντίστασης και του Εμφυλίου στην περιοχή της νοτίου Ελλάδας και από τις συζητήσεις, που επί δεκαετίες έχω διεξάγει με πολλούς συμμετέχοντες στα γεγονότα θέλω να τονίσω αρχικά ορισμένες παρατηρήσεις. Έχω καταβάλει κοπιώδη προσπάθεια να συναντηθώ με ανθρώπους, να επισκεφτώ πάρα πολλά χωριά σε όλη την Πελοπόννησο, έχω συλλέξει άφθονο υλικό, που έχει ως επί το πλείστον καταγραφεί στα βιβλία μου, έχω γνωρίσει αρκετούς από τους πρωταγωνιστές κι έχω ακούσει πάρα πολλές ιστορίες για τα γεγονότα, που έλαβαν χώρα στην Πελοπόννησο. Θεωρώ το έργο μου ένα ιστοριοδιφικό υλικό, που στηρίζεται στην καταγραφή των γεγονότων από τους πρωταγωνιστές του. Αυτό το υλικό θα αποτελέσει αξιόπιστο στοιχείο, για να αξιοποιηθεί μελλοντικά. Θα έλεγα ότι τα χρόνια εκείνα εξυπηρετήθηκε το συμφέρον των Άγγλων και σ’ αυτό συνέβαλαν και οι Έλληνες αξιωματικοί. Ενώ δηλαδή οι Έλληνες αξιωματικοί είχαν φυσικό καθήκον να συμβάλλουν, ώστε να ελευθερωθεί η χώρα λόγω των εξειδικευμένων γνώσεών τους, αυτοί κινήθηκαν κι έπραξαν καιροσκοπικά. Την κρίσιμη ώρα αδιαφορήσανε για το συμφέρον του λαού. Κι εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι η πλειονότητα των αξιωματικών αντιπροσωπευόταν από την περιοχή της Μάνης. Γιατί δηλαδή ηγέτης της ένοπλης αντίστασης να ήταν ένας γεωπόνος, ο Άρης, κι όχι ένας στρατάρχης, που ήταν ειδικός σε θέματα μαχών και πολέμου; Οι Άγγλοι έριχναν όπλα και στον ΕΛΑΣ στη ευρύτερη περιοχή της νοτίου Πελοποννήσου, αρκεί να εξυπηρετούσαν την πολιτική τους στο χώρο. Πρέπει οπωσδήποτε να σημειωθεί το πώς η Γαλλία του Ντε Γκολ κατάφερε, αν και έπεσε αμέσως στις δυνάμεις του Άξονα, στις συνθήκες μετά τον πόλεμο να πετύχει πολύ περισσότερα οφέλη από την Ελλάδα, η οποία υπήρξε πρώτη σε θυσίες και δόξα πολέμου, αλλά μετά δεν εξαργυρώθηκαν αυτά προς όφελός της. Σ΄ αυτή την ένοπλη αντίσταση το κομμουνιστικό κόμμα δίχως άλλο πρωτοστάτησε… Όσους συμμετείχαν στα Τάγματα Ασφαλείας σύμφωνα με τις έρευνες, που έχω κάνει, μπορώ να πω ότι είναι δυνατό να τους κατατάξουμε σε τρεις κατηγορίες: πρώτον- πρώτον στα Τάγματα συμμετείχαν όσοι ήταν ομογάλακτοι ιδεολογικά σε τέτοιες θεωρίες, όπως αυτή της 5η φάλαγγας, είχαν δηλαδή ίδια ιδεολογία. Δεύτερον στα Τάγματα Ασφαλείας οργανώθηκαν άτομα από τα κατώτατα κοινωνικά στρώματα του ελληνικού λαού και τρίτον όσοι οδηγήθηκαν σε αυτά κάτω από το καθεστώς ανάγκης, που τους υπαγόρευαν οι διώξεις, οι οποίες δέχτηκαν. Οι Άγγλοι, όταν έφυγαν οι Γερμανοί, συνεργάστηκαν με τα Τάγματα Ασφαλείας στην Πελοπόννησο. Έτσι δημιουργήθηκαν πανίσχυρες ομάδες ταγμάτων στον Μελιγαλά και μετά στην Καλαμάτα, στους Γαργαλιάνους, στην Πύλο και στη Σπάρτη. Οι Άγγλοι μέσω των Ταγμάτων αυτών στην Πελοπόννησο ήθελαν να καταστρέψουν το εαμικό μέτωπο κι αν δεν το κατόρθωναν αυτό, τότε θα αρκούνταν στο να δημιουργήσουν ισχυρά στηρίγματα ενίσχυσης της πολιτικής τους και πόλους αντίθεσης κι αντίστασης στο ΕΑΜ. Το αίσθημα αδικίας των εαμιτών απέναντι στις πράξεις των Ταγμάτων αποτέλεσε ισχυρό παράγοντα για την έναρξη του εμφυλίου μετά τη συνεργασία του Λιβάνου, τα Δεκεμβριανά και τη 34

κρατήθηκαν λεπτομερείς σημειώσεις επάνω στις πληροφορίες, που μας μετέφερε ο πληροφορητής 61

συμφωνία της Βάρκιζας. Η αυθαιρεσία του Σιάντου μετά την κυβέρνηση του Λιβάνου, όπως περιγράφω στον πρώτο τόμο του βιβλίου μου για τον εμφύλιο, έβαλε λάδι στη φωτιά. Τη συμφωνία της Βάρκιζας δεν τη σεβάστηκαν και οι δυο πλευρές. Κατά τις έρευνες μου στην Πελοπόννησο διαπίστωσα ότι ούτε όλοι οι αντάρτες παρέδωσαν όλο τον οπλισμό, αλλά ούτε η άλλη πλευρά τήρησε τα συμφωνηθέντα. Μάλιστα τα Δεκεμβριανά καθυστερούσαν τον επισιτισμό του λαού κι αυτό επέτεινε το κλίμα έντασης. Τότε ανδρώθηκε κι ο ΙΔΕΑ κι έγινε ανεξέλεγκτος κάτω από τις οδηγίες και τις ευλογίες των Άγγλων. Ακολούθησε η λεγόμενη μονόπλευρη τρομοκρατία. Το κλίμα και στην Πελοπόννησο έγινε ασφυκτικά δύσκολο για τους κομμουνιστές και τους αριστερούς εν γένει. Η μόνη τους σωτηρία ήταν ή να πάνε στην Αθήνα και να χαθούν στη χοάνη της, για να γλιτώσουν, ή να πάρουν τα βουνά. Η αποχή υπήρξε η μήτρα πολλών δεινών. Αυτή έγινε σε πείσμα όλων και με ευθύνη του Ζαχαριάδη. Οι Ρώσοι είχαν πει στον Παρτσαλίδη να λάβει μέρος στα εκλογές. Όμως ο Ζαχαριάδης την κρίσιμη περίοδο τον είχε στείλει σε αποστολή κι αποφάσισε ο ίδιος αποχή. Χάθηκε έτσι για τους αριστερούς μια φωνή αντιπροσωπείας στη Βουλή. Έτσι λοιπόν η φωνή των αριστερών παραμερίστηκε με στατιστικές μεθόδους, κατά τις οποίες φάνηκε ότι το ποσοστό αποχή δεν υπήρξε και πολύ σημαντικά υπολογίσιμο, για να επηρεάσει τα πολιτικά πράγματα της χώρας. Οι έρευνες μου κατέδειξαν ότι οι Μανιάτες είχαν ανέκαθεν μια τάση, μια συμπάθεια προς το στρατό. Στατιστικά το ποσοστό μανιατών στον ελληνικό στρατό υπήρξε αυξημένο. Σ’ αυτό συνέτεινε και το άγονο έδαφος, που έκανε τους κατοίκους να προσπαθούν να βρουν άλλες προσοδοφόρες γι’ αυτούς ενασχολήσεις. Οι μανιάτες υπήρξαν πολιτικά ανέκαθεν φιλομοναρχικοί. Στην περιοχή τους ο βασιλιάς από τη Μέση Ανατολή έστελνε συχνά συνδέσμους κι απεσταλμένους του, όπως τον Τσιγάντε. Σημαντικό ρόλο έπαιξε για τη Μάνη ο Τηλέμαχος Βρεττάκος και η αλλαγή της στάσης του. Ο Βρεττάκος αρχικά υπήρξε ενεργό μέλος του ΕΑΜ κι ακολούθως μετατράπηκε σε κύριο εχθρό του, ειδικά μετά τη δημιουργία του Ελληνικού Στρατού του Γιαννακόπουλου, στον οποίο πρωτοστάτησε για λογαριασμό της Μάνης. Γνώσεις ιδιαίτερες έχω από συνομιλίες μου με το μανιάτη Σταύρο Μιχαλακάκο, ο οποίος μετείχε δυναμικά στο ΔΣΠ. Τα γεγονότα σχετικά με το Διλάγγαδο και τη δολοφονία της αδελφής του και του Σφακιανού, που μου τα περιγράφει και περιέχονται στον υπό έκδοση δεύτερο τόμο του έργου για τον εμφύλιο, υπήρξαν πράγματι συγκλονιστικά. Ο Σταύρος μου έχει δώσει ένα έγγραφο του Μήτσου του Καστάνη, καθώς ήταν ένας από τους 8 με επικεφαλής το Μήτσο τον Καστάνη. Έχω επίσης στη διάθεσή μου ένα έγγραφο σχετικό και πληροφορίες ιδιαίτερες με το αεροπλάνο, που έπεσε στη Ρογκοζένιτσα. Αφορούν όλα αυτά τις λίρες, οι οποίες έπεσαν στα χέρια του ΔΣΠ, όταν έπεσε το αεροπλάνο στον Ταΰγετο. Οι λίρες παραδόθηκαν από το Γιάννη Παπαδόπουλο στο Βαγγέλη το Ρογκάκο, που ήταν, κι ας μην το ξεχνάμε αυτό, μανιάτης, ήταν από τα Κόκκινα Λουριά. Ο Ρογκάκος παρέδωσε λίγο πριν περικυκλωθεί ό,τι είχε σ’ ένα τσοπανόπουλο, λέγοντάς του να παραδώσει ό,τι του δόθηκε αργότερα, όταν τα πράγματα θα ηρεμήσουν, στην πιο αριστερή οργάνωση, που θα υπήρχε τότε. Και το τσοπανόπουλο παρέδωσε το σχετικό έγγραφο στην ΠΕΑΕΑ Σπάρτης. Κι έτσι από εκεί βρέθηκε στα χέρια μου. Οι λίρες αυτές πέρασαν ως επί το πλείστον στα χέρια των χιτών. Τότε στα βουνά οι άνθρωποι δεν καταλάβαιναν την αξία τους. Μου λέγονταν ιστορίες για το ότι δίνονταν σε πολλούς πλάκες χρυσού ή χούφτες λίρες σε γριές για διάφορες υποχρεώσεις και δεν γινόταν αντιληπτό για το τι επρόκειτο. Για παράδειγμα μου έχει ειπωθεί μια ιστορία, που την αναφέρω κιόλας στο δεύτερο τόμο του βιβλίο μου, που θα εκδοθεί πολύ σύντομα, για πολλά χρήματα από πολωνικό αεροπλάνο, που είχε πέσει στον Ταΰγετο. Λεγόταν ότι είχε ναυλωθεί από Εβραίους, που επιθυμούσαν να ξεφύγουν από τα δεινά της εποχής, και κατέπεσε στον Ταΰγετο. Την ιστορία μου την είχε καταθέσει ένας Δικαίος, ο οποίος μάλιστα είχε συγκεντρώσει πάρα πολύ χρυσό και τον έκρυψε μπροστά στη δύσκολη κατάσταση. Έσκαψε και τα έκρυψε σε ελεγχόμενο χώρο. Όταν οι χίτες το 1949 γυρνούσαν τα βουνά κυνηγώντας τους αντάρτες, που είχαν ξεμείνει, βρέθηκαν στην περιοχή. Εκεί κάποιος έλεγξε το έδαφος και από την κουφότητα του εδάφους και το καχεκτικό σιτάρι κατάλαβε ότι κάτι κρυβόταν στο συγκεκριμένο σημείο, όπου ο Δικαίος είχε κρύψει το θησαυρό. Έσκαψε και τον ανακάλυψε. Έτσι αυτός έπεσε στα χέρια χιτών. Λέγεται μάλιστα από τον ίδιο το Δικαίο ότι αν ο θησαυρός είχε παραμείνει στα χέρια του, τότε και τα τρισέγγονά του ακόμα δεν θα είχαν κανένα οικονομικό πρόβλημα.

62

Από τη γυναίκα του Σταύρου του Μιχαλακάκου έχω πληροφορηθεί τα γεγονότα για τη δολοφονία του Κατσαρέα. Κάποιοι αντάρτες περιμένοντας στην περιοχή, όπου έγινε το συμβάν, είδαν να περνά ένα τζιπ, χωρίς να ξέρουν βέβαια ότι μέσα επέβαινε ο Κατσαρέας. Μόλις χτύπησαν το τζιπ και μετά όταν είδαν τις τσέπες των χτυπημένων, αναφώνησαν «τι λαβράκι χτυπήσαμε»! Από το όλο γεγονός βέβαια αυτός που επωφελήθηκε ήταν ο Παυλάκος, καθώς καρπώθηκε το γεγονός. Αναφορικά με την επίθεση των ανταρτών στις φυλακές Γυθείου έχω μια περιγραφή ενός Αγαθία και του μαθητή τότε Πετροπουλάκη, ο οποίος βαστούσε τσίλιες. Αναφορικά με το γεγονός της εκτέλεσης του Τσουκόπουλου φαίνεται ότι την αποκλειστική ευθύνη για το γεγονός την έχει ο Ρογκάκος. Έτσι υποστήριζαν οι αντάρτες. Αυτό μου το έχουν εκμυστηρευτεί. Δεν θέλω να αναφερθούν οι λόγοι, που υποστήριζαν οι αντάρτες, και μου έχουν ειπωθεί, μια και αγγίζουν προσωπικά δεδομένα35. Ο Ρογκάκος ήταν ικανός και παραγωγικός. Όσο καιρό διαχειριζόταν αυτός τις τύχες του ΔΣΠ, ώσπου να κατέβει ο Γκιουζέλης και η διοίκηση να ακολουθήσει ουσιαστικά τη γραμμή Ζαχαριάδη, ο ΔΣΠ είχε κατά γενική ομολογία επιτυχίες. Η τακτική του Ζαχαριάδη υπήρξε λανθασμένη. Επί Γκιουζέλη όλες οι ενέργειες του ΔΣΠ βρίσκονταν υπό τον έλεγχο της Χωροφυλακής. Μάλιστα είχα βρει έναν άνθρωπο από το Πραστείο, που ήταν ο αδελφός του Πούλαρου, κι αυτός μου αποκάλυψε ότι είχε πάρει το κλειδί και έκανε υποκλοπές στον ασύρματο του Γκιουζέλη, με τον οποίο επικοινωνούσε με τον Ζαχαριάδη. Η Χωροφυλακή δηλαδή είχε σπάσει τους κωδικούς επικοινωνίας στον ασύρματο του ΔΣΠ και με την υποκλοπή έλεγχε όλες τις κινήσεις του ΔΣΠ. Έτσι όλες οι στρατηγικές του προσπάθειες ήταν εκ των προτέρων καταδικασμένες. Τους σκληρότερους χίτες τους είχε Μάνη. Οι μανιάτες χίτες είχαν μεγάλη φήμη για τη σκληρότητά τους. Κι αυτό, γιατί η Μάνη λόγω της φτώχειας του εδάφους έβρισκε διέξοδο στο στρατό. Οι μανιάτες ήταν δραστήριοι, είχαν όπλα και ήξεραν να τα χειρίζονταν καλά. Για τον Καμαρινέα περιγράφω από μαρτυρίες, που έχω συγκεντρώσει, πώς έσυρε τα παιδιά, που άνηκαν στην ομάδα του στο επεισόδιο, που είναι γνωστό σε όλη την περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης. Ο Μαυρομμάτης, κομμουνιστής, δικάστηκε από τον ΕΛΑΣ και αθωώθηκε. Δολοφονήθηκε όμως στο REX, στην Καλαμάτα. Η γυναίκα του, η χήρα πια, είχε ερωτευθεί τον Καμαρινέα. Είχε κάποια νεαρά παιδιά από την ομάδα του, για να τις κάνουν τις διάφορες καθημερινές δουλειές, τα μικροθελήματα. Η χήρα λοιπόν χρησιμοποιούσε αυτά τα παιδιά, που ήταν 16, 17 χρονών. Αυτά τα παιδιά, χωρίς να έχουν κάνει τίποτα κατηγορήθηκαν ότι επιτέθηκαν στη χήρα. Κι ο Καμαινέας τα τιμώρησε γι΄ αυτήν την πράξη, που δεν διέπραξαν. Έτσι μου έχουν πει, αλλά δεν μπορώ να το επιβεβαιώσω αυτό το περιστατικό με αυτή την εκδοχή του. Απλά το μεταφέρω, όπως μου περιγράφηκε. Ο Καμαρινέας γενικά δεν ήταν συγκροτημένο άτομο από τις πληροφορίες, που έχω σταχυολογήσει από τις έρευνές μου, Κι ο Νίκος ο Μπογέας ήταν αιμοσταγής. Αντίθετα ο αδελφός του, ο Βασίλης, δεν ήταν, ήταν συγκροτημένος. Πληροφορίες έχω για την περιοχή της Μάνης από τη Δήμητρα την Πέτρουλα, που έχει γράψει το βιβλίο «που’ ναι η μάνα στο μωρή» και τον αδελφό της, τον Αντώνη, ο οποίος ζει στη Σουηδία. Από τον Αντώνη ξέρω για το πώς ξεκίνησε η περίφημη βεντέτα Μαυρομιχαλαίων- Πετρουλαίων, η οποία φαίνεται ότι αποτέλεσε βάση βαντέτας, που έφτασε έως τον εμφύλιο. Η περιοχή της μονής Τσίγκου, όπου κατοικούσαν οι Πετρουλαίοι, αποτελεί έναν πλούσιο βοσκότοπο. Αυτή την περιοχή την καλλιεργούσαν οι Πετρουλαίοι, καθώς την είχαν νοικιάσει από τους Μαυρομιχαλαίους. Με το πέρασμα όμως των χρόνων οι Πετρουλαίοι, αφού ήλεγχαν την περιοχή, ιδιοποιήθηκαν τη γη, κάνοντάς τη δική τους. Και αυτό αποτέλεσε το ξεκίνημα της βεντέτας, που ξέσπασε ανάμεσα στις δυο οικογένειες. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο ο Μαυρομιχάλης, ως ισχυρός άνδρας της περιοχής, λέγεται από τις πληροφορίες, που μου έχει δώσει ο Αντώνης ο Πέτρουλας, έδωσε τη διαταγή να ξεκληριστεί η οικογένεια των Πετρουλαίων. Σ’ αυτό το πλαίσιο εντάσσονται και τα γεγονότα της μονής του Τσίγκου, που εγώ τα θεωρώ τα πιο φρικιαστικά της περιόδου του εμφυλίου της Μάνης. Μιλώ για τα γνωστά γεγονότα, που περιγράφει η Δήμητρα η Πέτρουλα στο βιβλίο της, που ανέφερα παραπάνω. Ακόμα σε αυτό το κλίμα βεντέτας ανάμεσα στις δυο οικογένειες ήρθαν να προστεθούν και τα γεγονότα του 1931, κατά τα οποία ο Πέτρουλας πρωτοστάτησε σε μια

35

Εδώ ο συγγραφέας μου αποκάλυψε τους λόγους, που κατά τους αντάρτες είχαν οδηγήσει σε διάσταση Ρογκάκο- Τσουκόπουλο, αλλά σεβόμενος την επιθυμία του δεν τους καταγράφω 63

επίθεση στην εφορία στην Αρεόπολη, διαμαρτυρόμενους για τους φόρους, που απομυζούσαν το αγροτικό εισόδημα των κατοίκων της περιοχής. Λέγεται λοιπόν ότι πραγματοποιήθηκε και μια συνάντηση Μαυρομιχάλη- Καμαρινέα, όπου δόθηκε από το Μαυρομιχάλη η εντολή να ξεκληριστεί ο Πέτρουλας και γενικά να αναπτυχθεί δράση από τις παρακρατικές ομάδες. Αυτά δεν είναι δυνατό να αποδειχθούν με έγγραφα, καθώς τέτοιες συναντήσεις δεν καταγράφονταν. Απλά αυτά μεταφέρονταν από τις διαδόσεις και τα λεγόμενα ανθρώπων, οι οποίοι προφορικά μου μετέφεραν το κλίμα της περιοχής εκείνα τα χρόνια. Βέβαια αξίζει να αναφερθεί ότι η Μάνη αποτέλεσε και πηγή αρκετών σημαντικών ανθρώπων, που επάνδρωσαν την αριστερά και το ΕΑΜ αλλά και το Δημοκρατικό Στρατό Πελοποννήσου. Ο Ρογκάκος ήταν μανιάτης. Και η ιστορία του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου χωρίς την παρουσία του Ρογκάκου δεν μπορεί να υπάρξει. Κι άλλους επιφανείς αριστερούς για την Πελοπόννησο έχει να επιδείξει η Μάνη. Ενδεικτικά αναφέρω τον Κλαϊνο, το όνομα του οποίου ήταν γνωστό σε όλη την Πελοπόννησο, η και τον Κωνστανταράκο». ΜΑΡΤΥΡΙΑ 23 (Κάσσης Μιχάλης, μανιάτης γλύπτης, πρόεδρος του «Πολιτιστικού Συλλόγου ΜανιατώνΜ. Κάσσης», Αρεόπολη 21-6-200536) «Εγώ γλίτωσα από εκτέλεση σε ηλικία 11 ετών. Τους ξέφυγα. Ευτυχώς δεν εκτελέστηκε τότε μετά κανείς. Προπολεμικά υπήρχαν στο Γυμνάσιο Αρεόπολης 4 κομμουνιστές καθηγητές. Μάλιστα οι δυο από αυτούς, ο Σουκαράς και ο Κατσικάρος κατάγονταν από την Αργιλιά. Τρίτος ήταν ο Μιχαλονάκος. Ο Κατσικάρος ήταν πράος άνθρωπος. Ο ίδιος υπήρξε πράος και κατακτούσε εύκολα τους μαθητές. Ο δάσκαλος ο Θωμάς ο Λεοτσάκος, που υπήρξε μέλος του ΔΣΠ και νωρίτερα του ΕΛΑΣ, υπήρξε μαθητής του, όπως και πολλοί άλλοι μανιάτες, που διέπρεψαν αργότερα στα γράμματα και στη δικηγορία στο λεκανοπέδιο. Εγώ ήμουν το κρυφό ντουλαπάκι του Κατσικάρου, όπως ο ίδιος συνήθιζε να λέει, καθώς μου εξομολογιόταν όλα τα μυστικά του. Η Αργιλιά, όπως κι ο Πάλυρος, υπήρξαν τα πνευματικά χωριά της Μάνης και γι’ αυτό είχαν και πολλά θύματα. Κι ο Κούνος είχε θύματα πολλά, καθώς υπήρχαν και πολλοί αριστεροί στο χωριό αυτό. Η οικογένειά μου, οι Κάσσηδες, ήταν οι πρώτοι μανιάτες, που εντάχθηκαν συλλήβδην στον ΕΛΑΣ. Μάλιστα είχε δημιουργηθεί μια διμοιρία, που την αποτελούσαν εξολοκλήρου Κάσσηδες. Αυτή έδρασε παντού, στον Πάρνωνα, στον Ταΰγετο. Εγώ ακολουθούσα την τύχη της οικογένειάς μου. Θυμάμαι ότι στη Μάνη κυκλοφορούσαν δυο εφημερίδες υπό την εποπτεία του ΕΑΜ. Ήταν η «Νίκη» και η «Λαχανίδα». «Λαχανίδα» ονομαζόταν, επειδή με λάχανα τρέφονταν αποκλειστικά οι μανιάτες την περίοδο εκείνη. Θυμάμαι τότε τα φύλλα τους, τώρα δεν γνωρίζω να υπάρχει κανένα. Μπορεί να ήταν χτυπημένα στον πολύγραφο, αλλά θυμάμαι ότι είχαν και κόκκινα γράμματα. Θυμάμαι ότι προέρχονταν από ασύρματο από τη Μέση Ανατολή, από τη Δανάη Μωρίτη. Πρόκειται για 15 χειρόγραφες εφημερίδες. Για το ποιος βρισκόταν και προκάλεσε και στήριξε τα γεγονότα, που προκάλεσαν τα Τάγματα και οι χίτες στη Μάνη θεωρώ ότι αποδεικνύει το βιβλίο του Κώστα Βιδάλη. Ο Βιδάλης σκοτώθηκε από το Σούρλα στα Φάρσαλα. Ο Σούρλας ζει ακόμα σήμερα. Ο Βιδάλης στο βιβλίο του δείχνει ότι ο Βεντήρης κινούσε τα νήματα κατά τις εντολές του Μαυρομιχάλη. Η οικογένεια μου επέλεξε να ταχθεί ολοκληρωτικά στον ΕΛΑΣ, επειδή κατά τη γνώμη μου ανέκαθεν οι Κάσσηδες υπήρξαν αναρχικοί. Υπήρξαν αναρχικοί από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Από εκείνη την εποχή, κατά την οποία ένας κλάδος των Στεφανολουλιάνων ήρθε από την Κορσική, για να συνεννοηθεί με τον Τσαλίμπεη, αλλά ήρθε σε επαφές με το διάδοχό του εδώ πέρα, Θεοδωρόμπεη. Οι μανιάτες υπήρξαν αντιδραστικά στοιχεία, όπως και η οικογένειά μου. Στη μάχη στα Τρίκιζα, όπου 100 μανιάτες περιόριζαν ορδές Τούρκων, φαίνεται ότι οι μανιάτες ξεχώριζαν διοικητικά από τους Οθωμανούς σε βαθμό που το παραδεχόταν στους επισκέπτες του και ο Τσαλίμπεης. Εγώ έχω χάρτη από εκείνη την περίοδο, που η Μάνη παρουσιάζεται χωριστή από την Οθωμανική επικράτεια! 36

κράτηση λεπτομερών σημειώσεων στην αφήγηση του μορφωμένου πληροφορητή μας, ο οποίος ανήκει σε παραδοσιακή οικογένεια της αριστεράς στη μέσα Μάνη 64

Οι Κάσσηδες λοιπόν ήταν πειρατές. Κι ως αναρχικά στοιχεία χαρακτηρίζονταν από αντιεξουσιαστικότητα. Υπό αυτή την έννοια τάχθηκαν στον ΕΛΑΣ. Μάλιστα είχαν βεντέτα με τους Γρηγοράκηδες. Εμείς, οι Κάσσηδες, τους σκοτώσαμε όλους εδώ στη Μάνη, κι αυτοί δεν εκδικηθήκανε. Μάλιστα άτομα από αυτούς έφυγαν για την Αθήνα και εκεί εντάχθηκαν στον αγώνα και στην αντίσταση στην Αθήνα και πολέμησαν εναντίον των κατακτητών, παρόλο που είχαν βεντέτα με εμάς, που ήμασταν αριστεροί! Παλαιά η οικογένεια των Γρηγοράκηδων υπηρετούσε την ασφάλεια των Βαυαρών. Οι Κάσσηδες ήταν αυτοί, οι οποίοι χτύπησαν τους Ιταλούς στη Μάνη. Χτύπησαν τους Ιταλούς του φυλακίου του Ταινάρου. Τα γεγονότα αυτά τα θυμάμαι ζωντανά στη μνήμη μου. Ήμουν τότε μικρό παιδί και μου έχουν αποτυπωθεί αυτούσια, όπως έγιναν! Μου άρεσε άλλωστε να ασχολούμαι με τα γεγονότα αυτά και να παρακολουθώ τις συζητήσεις των μεγάλων παρά το ότι μου το απαγόρευαν και με έδιωχναν. Αλλά εγώ πάντα έβρισκα κάποια λύση και χωνόμουνα και παρακολουθούσα τις συζητήσεις τους. Από την επίθεση των Κάσσηδων στο Ταίναρο πάρθηκαν από τους Ιταλούς οπλισμός και ο ασύρματός τους, που ήταν το πιο σημαντικό λάφυρο. Τα γεγονότα τα περιγράφω όπως ακριβώς έγιναν, καθώς ήμουν εκεί. Έγινε σύσκεψη στον Πάλυρο από τους θείους μου. Οι Ιταλοί βρίσκονταν σε καθεστώς συνθηκολόγησης. Σκοπός της σύσκεψης ήταν το ποιος θα πει στους Ιταλούς να παραδοθούν. Αυτό δεν ήταν κάτι εύκολο. Έπρεπε να γίνει συζήτηση γι’ αυτό. Κατέβηκε τότε στη σύσκεψη ένας Μιγκίρος από τη Βάθεια. Είπε πως ήταν απεσταλμένος της Ένωσης Μανιατών Αττικής, επιφανών μανιατών (γιατρών, δικηγόρων) από την Αττική. Τους μάζεψε όλους κι έμεινε στην Αγίας Τριάδα (Καλλάνα). Τους κέρασε τσιγάρα. Τα τσιγάρα τοτε ήταν από συκόφυλλα ή μελιτζανόφυλλα. Ο θείος μου κι ο Κωσταράκος ήταν προπολεμικά μυημένοι στην αριστερά. Ο Μιγκίρος τους είπε ότι έχουν κανονίσει την κατάταξη στα Τάγματα Ασφαλείας με βασικό σκοπό τον πόλεμο εναντίον των κομμουνιστών. Μόλις τελείωνε αυτός ο πόλεμος, τους είπε ότι θα στρέφονταν εναντίον των κατακτητών Γερμανών. Τότε ο Μιγκίρος πήγε να τους ξανακεράσει τσιγάρα, που ήταν σπάνια. Σηκώθηκε τότε ο θείος μου και είπε ότι δεν θα πάρουν άλλο τσιγάρο, γιατί θα καλομάθουν, καθώς θα συνηθίσουν στην πολυτέλεια. Του είπε τότε: «Σήκω και μάζεψέ τα». Τότε έπεσαν επάνω του όλοι να τον φάνε. Σηκώθηκε κι έφυγε και πήγε στις Μινιανές. Εκεί έμεναν συγγενείς του Μιγκίρου. Υπήρχαν σε αυτό το σπίτι 5 άτομα. Το θείο μου γενικά τον κακολογούσαν, επειδή μίλησε απότομα και τον αποπήρε τον Μιγκίρο. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα ο θείος μου πήρε τον αδελφό του τον Ηλία, ο οποίος μετά εντάχθηκε ενεργά ως αρχηγός διμοιρίας στον ΕΛΑΣ, και πήγαν στις Μινιανές. Ήταν νύχτα. Ο θείος μου έβαλε τον Ηλία να φυλάξει καραούλι και ο ίδιος πήγε στο σπίτι, όπου είχε καταλύσει ο Μιγκίρος. Βγήκα τότε έξω η Ερηνάκα, η αδελφή του Μιγκίρου, και ρώτησε ποιος είναι. Ο θείος μου απάντησε ο «Παύλος». Τότε ο Μιγκίρος του πρόσφερε ένα τσουβάλι τσιγάρα και μια βαλίτσα λίρες. «Πάρτα», του είπε. Ο θείος μου του είπε ότι δεν του ανήκουν και τελείωσε με τα εξής λόγια: «Φύγε από εδώ, μη σε σκοτώσω». Ο θείος μου και ο Ηλίας παραφύλαγαν έξω από το σπίτι του, για να τον δουν να φεύγει από εκεί. Ο Μιγκίρος, για να γλιτώσει, ντύθηκε με τα ρούχα της αδελφής του, της Ρηνάκας, και ξεκίνησε να φύγει πρωί- πρωί. Ο θείος μου και ο Παύλος τον είδαν από μακριά και φαντάστηκαν ότι θα είναι η Ρηνάκα. Ο Μιγκίρος ήρθε στην Αρεόπολη, όπου συνάντησε έναν οδηγό, του οποίου το όνομα δεν θυμάμαι. Αυτός πάντως ήταν που ξεκινούσε δρομολόγιο κάθε πρωί στις 8, για να μεταφέρει κόσμο, που ήθελε να πάει στο Γύθειο, εκτελώντας το δρομολόγιο Αρεόπολη- Γύθειο κάθε πρωί στις 8 η ώρα. Τον βρήκε και τον ξύπνησε από τα άγρια χαράματα. «Θέλω να πάω στο Γύθειο» του είπε. Ο οδηγός του είπε να περιμένει στις 8, όπου θα έκανε το δρομολόγιο. Τότε ο Μιγκίρος του είπε: «Πόσα χρήματα μαζεύεις, για να κάνεις μια διαδρομή Αρεόπολη- Γύθειο; Όσα χρειάζεσαι θα στα δώσω εγώ έτσι, ώστε να πας Γύθειο και να ξαναγυρίσεις Αρεόπολη και να έχεις κέρδος και στις 8 η ώρα να ξανακάνεις το δρομολόγιο κανονικά. Κι αυτό, γιατί είναι πάρα πολύ μεγάλη ανάγκη να πάω στο Γύθειο». Έτσι λοιπόν ο Μιγκίρος πήγε στο Γύθειο και ήρθε σε επαφή με τα Τάγματα εκεί και προστατεύτηκε και γλίτωσε, καθώς ο θείος μου έφτασε στην Αρεόπολη, αφού ειδοποίησε τις οργανώσεις στην Κίτα και τα άλλα χωριά βόρεια προς την Αρεόπολη, για να προλάβουν το δρομολόγιο στις 8 η ώρα, με σκοπό να προφτάσουν το Μιγκίρο. Ο θείος μου ήταν από τους πρώτους, που είχαν οργανωθεί στο ΕΑΜ. Ήταν συνολικά 7 άτομα. Θυμάμαι εγώ το Γουνελά, το Διαμαντή το Νικολινάκο, τον Κουντουνάκο και το Γιατράκο. Τον τελευταίο τον υποψιαζόταν ο Ηλίας ο Ταγαρούλιας ότι ήταν παράλληλα και στην Intelligence Service. Κι αυτό, γιατί, όταν ο Ταγαρούλιας κρυβόταν στις σπηλιές κι ενώ

65

ήταν φυματικός, τον τάιζαν τα άλλα μέλη με φαγητό, που του έστελναν κρυφά. Ο Ταγαρούλιας κάποια στιγμή παραπονέθηκε στα άλλα μέλη ότι ήθελε να πιει και λίγο γάλα ως φυματικός που ήταν και να μην παίρνει μόνο ψωμί. Ο μόνος που ερχόταν σε επαφή με τα τρόφιμα, που του στέλνονταν, ήταν ο Γιατράκος. Προσωπικά δεν πιστεύω ότι τον Κατσαρέα τον σκότωσαν οι αντάρτες, αλλά ο Παυλάκος. Ξαναγυρνώντας στη συγκέντρωση, που έγινε στον Πάλυρο, όταν οι Ιταλοί επρόκειτο να φύγουν εξαιτίας της συνθηκολόγησης, αρχικά συσπειρώθηκαν τα 3 φυλάκια των Ιταλών στη μέσα Μάνη σε ένα, σε αυτό του Ταινάρου. Στο Ταίναρο ως επί το πλείστον το φυλάκιο συσπειρώθηκε με φασίστες. Οι δικοί μας στη συνέλευση, που έκαναν, αποφάσισαν να στείλουν τον πατέρα μου κι έναν θείο μου στο φυλάκιο του Ταινάρου, με σκοπό να προτείνουν στους Ιταλούς παράδοση όπλων και ειρηνική αποχώρησή τους. Ήταν ένα δύσκολο εγχείρημα αυτή η αποστολή, επειδή το Ταίναρο ήταν διεθνές διαμετακομιστικό πολεμικό κέντρο υλικού και πλοίων. Είχε 3 πολυβολεία και συρματόπλεγμα διπλής ποδιάς γύρω- γύρω. Ο πατέρας μου κι ο θείος μου τους πρότειναν λοιπόν να παραδοθούν και δεν θα τους πείραζε κανείς. Αντέδρασε τότε ένας φασίστας αξιωματικός. Είπαν οι Ιταλοί στους δικούς μας ότι θα συσκεφτούν και θα αποφασίσουν επάνω στην πρόταση, που τους κάναμε. Ο Ιταλός διοικητής του φυλακίου φαίνεται ότι με τον ασύρματο έστειλε σήμα και πήρε εντολή να μην παραδοθεί. Ο ίδιος έβγαλε έξω τους φινατζέρηδες. Ένας φινατζέρης Ιταλός, ο Maggano, είπε στον πατέρα μου: «Μήτσο, καλύτερα είναι να φύγετε από εδώ, γιατί ή θα σας σκοτώσουν με εκτέλεση ή θα σας πάρουν μαζί φεύγοντας για το Γύθειο». Οι δικοί μας δεν είχαν κατάλληλο οπλισμό, για να τους αντιμετωπίσουν. Είχαν 2 αραβίδες, 2 γκράδες, 2 δίκαννα και 2 πιστόλια. Τότε έφτασε το καΐκι του Ξηντάρα. Βάλανε ένα σχοινί από το φυλάκιο προς το καΐκι και ταυτόχρονα έριχναν πυροβολισμούς για κάλυψη, ώστε να πιαστούν από το σχοινί, που κρεμόταν από την άκρη του φυλακίου προς τη νότια μεριά των βράχων, που κοιτούσε τη θάλασσα και το καΐκι του Ξηντάρα. Τον ασύρματο πήγαν να τον πάρουν στα χέρια, αλλά ένας θείος μου έριξε μια πιστολιά και τον άφησαν. Τον παρατήσανε τον ασύρματο κι αυτός έπεσε στα χέρια του αντάρτικου αργότερα και πρόσφερε πολλά στους αγώνες στη νότιο Πελοπόννησο. Οι δικοί μου τότε πήγαν όλοι στο αντάρτικο. Μάλιστα συμμετείχαν στο πρώτο χτύπημα στην περιοχή στην περιοχή Φράγκα, στα Δρακουλιάνικα, εναντίον ενός Γερμανού. Ήταν ο μπαρμα- Κώστας ο Καλαποθαράκος, που έριξε μια πιστολιά στο Γερμανό. Τότε ήταν που στο Γύθειο οι Γερμανοί έδιωξαν με κλωτσιές τους Ιταλούς. Οι μισές χειρομβοβίδες, που βρήκαμε στο Ταίναρο, μόλις έφυγαν οι Ιταλοί, είχαν μέσα χώμα. Αυτό οφειλόταν στους φινατζέρηδες Ιταλούς, οι οποίοι είχαν σαμποτάρει τις φασιστικές ενέργειες των Ιταλών στο Ταίναρο. Αυτό το μάθαμε από το Maggano, όταν αυτός πέρασε μετά στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Εκτός από το Maggano στον ΕΛΑΣ εντάχθηκαν άλλοι δυο Ιταλοί από αυτούς που ήταν στο Ταίναρο. Ο Ciccotti, που ήταν ψωμωμένος, κι ο Antonio. Ο τελευταίος μάλιστα ήταν εξαίσιος ζωγράφος και εγώ τον χάζευα και πόζαρα για μοντέλο, όταν ήμουν μικρός κι έβγαινα στα χωράφια και τύχαινε να τον συναντώ. Εγώ ήμουν ξυπόλητος, άπλυτος κι αυτός με σχεδίαζε και μου’ δινε από το συσσίτιό του στα Κοκκινώγεια. Μάλιστα ο Antonio ήταν αυτός που μου έδωσε το αρχικό κίνητρο, για να έχω την πρώτη μου επαφή με την τέχνη. Μια μέρα του ζήτησα και πήρα τα μολύβια του και τους πρόχειρους μουσαμάδες του και ζωγράφισα κι αυτός ήταν πάρα πολύ ενθουσιασμένος με το αποτέλεσμα! Τον είχα σκιτσάρει κι αυτός μετά με αγκάλιασε! Από τους 3 αυτούς Ιταλούς ο ίδιος ο Maggano είχε κάνει το σαμποτάζ με τις χεορομβοβίδες! Μάλιστα ο Maggano ήταν αδελφός της Silvana Maggano! Αυτός ήταν σε άλλη ομάδα στον ΕΛΑΣ από τους Κάσσηδες. Οι Κάσσηδες μετείχαν στο Κρυονέρι στον ΕΛΑΣ με 17 άτομα. Ήταν πρώτοι που εντάχθηκαν στο Κρυονέρι κατά τη στρατολόγηση. Αρχικά με 11 άτομα και μετά με άλλα 6. Αυτοί εντάχθηκαν πρώτοι στο αντάρτικο από τη Μάνη. Οι Κάσσηδες βρήκαν το Maggano κι αυτός τους είχε αποκαλύψει τις πληροφορίες για το σαμποτάζ με τις χειροβομβίδες. Κι αυτό το είχε κάνει, επειδή ήταν κομμουνιστής. Μάλιστα ο ίδιος είχε ρίξει την κεραία του ασυρμάτου στην υδρορροή του Ταινάρου. Αυτό το αποκάλυψε ο ίδιος, όταν ο ασύρματος έπεσε στα χέρια του ΕΛΑΣ και αναζητιόταν μάταια η κεραία. Τότε ο Maggano αποκάλυψε το σαμποτάζ στον ΕΛΑΣ και βρέθηκε ο ασύρματος. Στα Κοκκινώγεια μάλιστα είχε ξεμείνει κάποια γυναίκα, η οποία εκδιδόταν στους Ιταλούς, για να επιζήσει. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ciccotti αρνήθηκε να πάει μαζί της, λέγοντας «εγώ είμαι κομμουνιστής (io communista), δεν μπορώ να πάω με αυτή τη γυναίκα, η οποία είναι φτωχή και γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης εξαιτίας της φτώχειας της».

66

Στη Μάνη δεν έγιναν ομάδες αριστερών σε εκτεταμένη βάση. Μόνη ομάδα ήταν αυτή του Πέτρουλα και αυτή του Σπύρου του Τσαπατσάρη στον Καρέα. Αρχηγός των Ταγμάτων Ασφαλείας της Αρεόπολης ήταν ο Μιχαλόλιας. Αυτός οργάνωνε τις επιθετικές ενέργειες και τις κινήσεις των Ταγμάτων στη μέσα Μάνη από την Αρεόπολη. Αυτός ήταν που έφερε τα Τάγματα περίπου στα τέλη του 1943 και στις αρχές του 1944 στην περιοχή των Κάσσηδων, με σκοπό να μάθει από την οικογένεια που ήταν κρυμμένα όπλα και πολυβόλα. Τότε ήταν που, όπως αρχικά είπα, μαζευτήκαμε για εκτέλεση όλοι μας κι εγώ ήμουν 11 χρονών και γλίτωσα και τελικά η εκτέλεση δεν έγινε. Ήταν λοιπόν στην Ψωμαθιά, στην οποία κατοικούσαν στο κάστρο οι Μπουρδακαίοι, που ήταν δεξιοί, και στο Μοναστήρι, οι Γιατρακαίοι, που ήταν αριστεροί. Μάλιστα οι μανιάτες προτιμούσαν έως εκείνα τα χρόνια να τελειώνουν τα ονόματά τους σε –άκης από το βυζαντινό – άκιος αντίθετα από τους Κρήτες, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν την κατάληξη –άκις. Γι’ αυτό η μανιάτικη κατάληξη –ακος θεωρείται μεταγενέστερη και λιγότερο, θα λέγαμε, αυθεντική από την –ακις». ΜΑΡΤΥΡΙΑ 24 (Ταβουλάρης Γεώργιος, Καλαμάτα, 3-9-200537) « Μπορώ να μιλήσω για τους Ταβουλαριάνους και την εμπλοκή τους στα γεγονότα του εμφυλίου. Εγώ ήμουν τότε πολύ μικρό παιδί. Οι εικόνες, που είχα αποκομίσει αποτυπώνονταν στην παιδική μου μνήμη. Αλλά επίσης ο πατέρας μου, Νικόλαος Ταβουλάρης του Ιωάννη, ήταν οπλαρχηγός και διμοιρίτης στην ομάδα του Γερακάρη. Η έδρα του ήταν η Τσίπα και η περιοχή δράσης του περιλάμβανε τις περιοχές Γέρμα, Κρυονέρι έως και Σκυφιάνικα. Πρώτα- πρώτα θέλω να πω ότι το χωριό μου, ο Κάτω Καρέας, αποτελείται αποκλειστικά από άτομα βασιλικής πολιτικής πεποιθήσεως εν αντιθέσει με τον Πάνω Καρέα, όπου οι κάτοικοι ήταν και είναι αποκλειστικά δημοκρατικοί. Στον Πάνω Καρέα κατοικούσαν οι γενιές της οικογένειας των Τσαπατσαριάνων, ενώ στον Κάτω Καρέα της οικογένειας των Ταβουλαριάνων. Υπήρξε μια κόντρα, ένα είδος βεντέτας ανάμεσα σε αυτές τις οικογένειες, ενώ κατά τον εμφύλιο οι Τσαπατσαριάνοι ανήκαν στις αριστερές κυρίως ομάδες αντίθετα από τους Ταβουλαριάνους. Από τον Πάνω Καρέα καταγόταν ο Πότης Τσιμπιδάρος ή Φτέρης, ο οποίος μάλιστα είχε διατελέσει και γραμματέας του Βενιζέλου, ενώ οι Ταβουλαριάνοι δημιουργήθηκαν, όταν ο πρώτος Ταβουλάρης έκανε κατά την Τουρκοκρατία 9 αγόρια και ζήτησε δικαιώματα, τα οποία δεν του τα έδιναν οι Τσαπατσαριάνοι. Ο ίδιος έκαψε Τσιμπιδαριάνους και Τσαπατσαριάνους και κατοίκησε στην περιοχή του Κάτω Καρέα, που ονομαζόταν τότε Κονάκια. Μάλιστα οι Ταβουλαριάνοι είχαν πολύ υψηλά στην αντίληψή τους την αίσθηση του ξένου. Δεν ήθελαν άλλον στην περιοχή τους. Στα κορίτσια τους δεν έδιναν προίκα, για να μη διασπαστεί η οικογενειακή περιουσία, αλλά αγόραζαν και τις προίκιζαν. Εγώ ο ίδιος είχα πρωτοστατήσει, ώστε να μετονομαστεί το χωριό από Κονάκια, που ήταν σλαβική ονομασία, σε Κάτω Καρέα από την εποχή του Ανδρουτσόπουλου, μαζεύοντας υπογραφές από Ταβουλαριάνους και κάνοντας αίτηση, η οποία έγινε δεκτή με Προεδρικό Διάταγμα το 1974 ή το 1975. Από τότε υπήρξε βεντέτα ανάμεσα σε Πάνω Καρέα και Κάτω Καρέα, αλλά αυτή είχε σταματήσει πριν τον εμφύλιο. Γενικά οι βεντέτες είχαν περισσότερο προσωπικό χαρακτήρα και αφορμή, όπως αυτή ανάμεσα στο Σωτηρώνη τον Πέτρουλα, ο οποίος είχε κερδίσει στα χαρτιά τα πρόβατα του Σπανέα, αλλά ο τελευταίος δεν ήθελε να του τα δώσει, οπότε ο Πέτρουλας τον είχε σκοτώσει πριν την περίοδο του εμφυλίου, κατά την οποία ο Σωτηρώνης αναδείχτηκε σε πρωταγωνιστή από τη μεριά των ανταρτών. Δημογραφικά ο εμφύλιος δεν επηρέασε τα χωριά μας, καθώς οι κάτοικοι της Πάνω Καρέας δεν τους πειράξανε και παρέμειναν και μετά τον επίσημο τερματισμό του εμφύλιου, αφού η μετανάστευση έγινε από αυτούς αργότερα για άλλους οικονομικούς κυρίως λόγους. Αναφορικά με τον εμφύλιο εγώ ο ίδιος έχω δυο περιστατικά χαραγμένα στη μνήμη μου, στη μνήμη ενός μικρού παιδιού τότε. Πρώτα- πρώτα θυμάμαι πριν διαλυθούν οι ομάδες, δεν μπορώ να προσδιορίσω ακριβώς χρονικά το πότε, είχαν έρθει χίτες στο χωριό υπό την αρχηγία του πατέρα μου. Κάθονταν στην πλατεία, επάνω στη βρύση και γυάλιζαν τα όπλα 37

απομαγνητοφωνημένη αφήγηση των πληροφοριών, που μας παραθέτει ο μορφωμένος πληροφορητής με βάση την οικογένεια των Ταβουλαριάνων και την προσωπική τους ιστορία 67

τους. Ήταν πολλοί. Δεν μπορώ να προσδιορίσω ακριβώς πόσοι ήταν. Πάντως για το παιδικό μυαλό μου φάνταζαν πολλοί. Είχε γεμίσει η πλατεία. Εμείς είχαμε τότε έναν σκύλο, τη «Λουλού». Η « Λουλού» πήγαινε στους στρατιώτες κοντά. Έτρεχα κι εγώ από πίσω, επειδή φοβόμουν μήπως οι στρατιώτες μου πάρουν τη «Λουλού». Και οι χίτες γελούσαν. Η δεύτερη εικόνα, που μου έχει μείνει είχε σχέση με τη Χωροφυλακή Οιτύλου. Οι Χωροφύλακες βγάλανε μια ομάδα ανταρτών. Οι αντάρτες έρχονταν προς το χωριό, την Κάτω Καρέα, κι ανάμεσά τους ήταν και ο Γριμπιλής, αιμοβόρος αντάρτης. Ο πατέρας μου ήταν αρχηγός ΤΕΑ στην περιοχή της Γέρμας, Κάτω Καρέα, Πάνω Καρέα, Κρυονερίου. Και βγήκε ο πατέρας μου στο λιακό με ένα στεν και χτυπούσε προς την περιοχή των Χωροφυλάκων. Φόραγε μπότες και το στεν ήταν αυτόματο κι εγώ κι ο αδελφός μου τσακωνόμασταν για το ποιος θα πρωτομάζευε τους κάλυκες του στεν. Ο πατέρας μου πήρε μια ανιψιά του και του κρατούσε τις δεσμίδες, για να ρίχνει. Βγήκε μετά έξω από το χωριό και τους κράτησε τους αντάρτες, μια και αυτοί προσπαθούσαν να μπουν στο χωριό, για να γλιτώσουν από τους χωροφύλακες. Σκότωσαν οι αντάρτες έναν Ταβουλάρη (Τζερεμές ήταν το παρατσούκλι του), που τους απείλησε με την αξίνα, όταν τους είδε. Τον είχαν φέρει στο χωριό και τον είχαν βάλει σε μια σκάλα. Ανεβαίναμε ψηλά, για να τον δούμε, όταν τον έφεραν νεκρό στο χωριό. Ήταν ένας ψηλός άντρακλας. Τους αντάρτες αυτούς τους σκότωσαν όλους. Αυτό εγώ το τοποθετώ στα 1949. Τώρα ο πατέρας μου μου είχε πει πράγματα αρκετά. Ξέρω πολύ καλά από τον πατέρα μου ότι οι Άγγλοι έδιναν όπλα και σοτυς αντάρτες. Ξέρω καλά ότι ο πατέρας μου μαζί με τους Ταβουλαριάνους είχαν κρύψει 3 Εγγλέζους και τους φυγαδέψανε στην Τσίπα κι από εκεί αυτοί έφυγαν με πλοίο για Αίγυπτο. Ξέρω το κρησφύγετό τους, το οποίο βρισκόταν στην περιοχή «Παναγίτσα», στη θέση «Κοτρώνι», ανάμεσα Καρέας και Γέρμας, μια και ο πατέρας μου πήγαινε συχνά, για να τους τροφοδοτήσει. Ξέρω επίσης από τον πατέρα μου ότι από το ΓΕΣ είχε γίνει πρόταση να έρθει και να αναλάβει την ηγεσία των δυνάμεων εναντίον των κομμουνιστών στη Μάνη στο Γιώργο Ταβουλάρη, λοχαγό πεζικού τότε, ο οποίος αργότερα σκοτώθηκε στη μάχη του Σκρα. Ο Ταβουλάρης δεν είχε δεχτεί και την ηγεσία ανέλαβε ο Κατσαρέας, ο οποίος βέβαια δεν ενεργούσε αυτόβουλα στη Μάνη, αλλά υπό την εντολή του Εθνικού Στρατού. Ο λόγος, για τον οποίο ο Ταβουλάρης δεν είχε αποδεχτεί την πρόταση της ηγεσίας του στρατού να αναλάβει τη δράση εναντίον των κομμουνιστών στη Μάνη, ήταν επειδή πίστευε ότι δεν θα γίνονταν καλά πράγματα για την περιοχή. Αργότερα μετατέθηκε στο Σκρα, όπου σκοτώθηκε, καθώς μάλιστα ο λοχαγός που ο Ταβουλάρης αντικατέστησε, του είπε ότι «εγώ κατάφερα να φύγω από εδώ ζωντανός, γιατί από εδώ δεν φεύγει εύκολα κανείς ζωντανός». Ο Κατσαρέας είχε περί πολλού τους Ταβουλαριάνους. Η οικογένεια είχε πρωτοστατήσει εναντίον του κομμουνισμού. Μάλιστα ο Στέλιος Ταβουλάρης υπήρξε από τα αρχηγικά στελέχη του ΙΔΕΑ. Ένας Νίκος Ταβουλάρης, που ήταν στην αστυνομία πόλεων, πασίγνωστος εκείνη την εποχή, είχε συλλάβει τον Ζαχαριάδη 2 φορές. Ο αδελφός του ήταν ο Δημήτρης Ταβουλάρης, ο οποίος μάλιστα ήταν νονός μου. Οι Ταβουλαριάνοι είχαν 13 θύματα από τους κομμουνιστές, όπως η ίδια η οικογένεια μεταφέρει στους απογόνους της προφορικά. Θα πρέπει να κάτσω να τους απαριθμήσω όλους. Ξεχνώ πολλά πράγματα. Ξέρω και θυμάμαι τώρα για παράδειγμα από την οικογενειακή παράδοση ότι οι Ταβουλαριάνοι, κυνηγημένοι από τους αντάρτες, πήγαν στο Βαχό, για να σωθούν. Οι αντάρτες τους βαρούσαν από το Κρυονέρι. Η βάση των ανταρτών ήταν Πανωκαρίτες, Τσαπατσαριάνοι και Πετρουλαίοι. Σκότωσαν τότε το Γιαννάκη τον Ταβουλάρη, ο οποίος πήγαινε για γιατρός. Του είπαν να βγει μπροστά στο ξάγναντο κι αυτός, αθώος, βγήκε και του έριξαν. Σκότωσαν το Νίκο του Τζανέτου και τη γυναίκα του, καθώς ήταν κι οι δυο κρατούμενοι απότ ους αντάρτες και τους πήγαιναν προς το Γύθειο. Ο Νίκος Ταβουλάρης δραπέτευσε από τον αντάρτη, που τους μετέφερε, παίρνοντάς του το όπλο. Ωστόσο, του είχαν στήσει στο δρόμο, καθώς πήγαινε, ενέδρα άλλοι αντάρτες και τον σκότωσαν μαζί με τη γυναίκα του. Στα 13 θύματα περιλαμβάνονται και γυναίκες από τους Ταβουλαριάνους. Πιστεύω ότι ο Κατσαρέας υπήρξε αιτία να σκοτωθούν στη Μάνη πολλοί άνθρωποι και επειδή ο ρόλος του αυτός ήταν σκληρός. Ο Γιώργος ο Ταβουλάρης είχε αρνηθεί τη θέση του Κατσαρέα πριν από αυτόν. Πάντως ο Κατσαρέας είχε πάρα πολύ μεγάλο πολιτικό ρεύμα στη Μάνη. Τώρα σκεφτόμενος τα πράγματα τότε, μπορώ να πω ότι, όταν άκουγα τον όρο κομμουνιστής, αυτός δεν μου στεκόταν καλά. Οι κομμουνιστές άλλωστε είχαν σκοτώσει 13 Ταβουλαριάνους και γυναίκες μαζί. Όταν άκουγα τότε τον όρο χίτης, αυτός μου έκανε πολύ καλή εντύπωση, επειδή αυτοί προστατεύανε τον κόσμο. Δεν νομίζω άλλωστε ότι είναι αλήθεια ότι οι Μαυρομιχαλαίοι χρηματοδότησαν ενέργειες χιτών στη

68

Μάνη. Πάντως εκ των υστέρων σκέφτομαι τι θα είχε γίνει στην Ελλάδα, αν είχαν επικρατήσει σε εκείνον τον αγώνα οι κομμουνιστές τότε αναλογιζόμενος την πορεία της ΕΣΣΔ έως το 1989 αλλά και μετά. Ο πατέρας μου ήταν σεμνός άνθρωπος και γι΄ αυτό του ζητούσαν τη γνώμη του, ώστε να λύνει διαφορές. Ο ίδιος έλεγε ότι κι ο Βασίλης ο Μπογέας ήταν σεμνός άνθρωπος. Η σεμνότητα του πατέρα μου αποδεικνύεται κι από το γεγονός ότι ήταν ο μόνος που έμεινε στην περιοχή μετά το τέλος του εμφύλιου και μάλιστα έγινε και αρχηγός ΤΕΑ, μια και δεν ήταν άνθρωπος των άκρων».

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 25 Πολύβιος Θεοχάρης (ετών 86, χωριό Άρης Μεσσηνίας, 20-7-2006, αστυνόμος, μετέχων στη μάχη του Εξωχωρίου38) “Οι καταστάσεις, που έζησα, ήταν ζωντανές. Πώς ξεκινήσανε όλα. Πρώτα το ΕΑΜ. Το ΕΑΜ έχει φτιάξει ο Βενιζέλος……Μετά εκμεταλλευτήκανε τους πολιτικούς, τους βενιζελικούςέξω από τα δόντια- στην Κατοχή και τους απορροφήσανε μέσα, το ΕΑΜ τους απορρόφησε. Αφού τους απορροφήσανε, τους περισσότερους τους εκθέσανε και σε εγκλήματα πολιτικά και λοιπά με τον τρόπο τους. Βρεθήκανε εγκλωβισμένοι. Οι πρώην πολιτευταί και βουλεταί του Φιλελευθέρου Κόμματός- γιατί εγώ έχω ιδία πείρα από το Φιλελεύθερο Κόμμα κι είδα τι έγινε, μπήκανε στην Κατοχή, τους βάλανε στην Κατοχή το μικρόβιο…Αν για παράδειγμα μπήκε ο Α μπροστά, θα σου φάει την έδρα αύριο, για παράδειγμα του βουλευτή, του πολιτευτή. Ήταν λοιπόν υποχρεωμένος αυτός να πάει εκεί που του λέγανε. Και έτσι φτάσαμε εκεί που φτάσαμε, στο «διαίρει και βασίλευε» το αγγλικό. Τότε ήμουνα 23 χρονών παίδαρος κι έχω ζήσει την αγγλική Κατοχή και το αλβανικό μέτωπο και όλα. Εβρεθήκαμε μπροστά σε τρία γράμματα απότομα, αφού είχαμε σακίδια και ντουφέκια. Είχαμε αξιωματικούς. Βλέπαμε λοιπόν ότι σε ορισμένες ομάδες το βέτο δεν το είχε ο αξιωματικός, ο προερχόμενος από το στράτευμα, το είχε ένας άλλος, που λεγόταν πολιτικός, ο καθοδηγητής, ο οποίος ήτο 90% αγράμματος ή απόφοιτος των φυλακών. Τον βγάλανε οι Γερμανοί με ειδική κατάσταση από την Ακροναυπλία. Το ότι όλους αυτούς τους βγάλανε οι Γερμανοί το λέω επίσημα. Δεν τους έβγαλαν οι φυλακές. Δεν τους αμπολήκανε. Ήρθε Γερμανός αξιωματικός στο Ναύπλιο και τους πήρε ονομαστικώς όλους αυτούς. Μεταξύ αυτών ήταν και ξάδελφός μου, δικασμένος 17 χρόνια, ο Θεοχάρης Ιωάννης, που είχε σκοτώσει τον πατέρα του. Κι από τον Άρη εδώ ήταν δυο αδέλφια μαζί στην ίδια φυλακή. Αυτοί ήταν όλοι οργανωμένοι εκεί και μετέπειτα είχαν θέσεις «υπουργικές» στο Κόμμα. Μανιάτες δεν γνωρίζω, γιατί τότε δεν είχα πάει κεί ακόμα, αλλά το 1940 όλοι αυτοί είχαν βγει από τους Γερμανούς με κατάσταση ονομαστική. Γερμανός αξιωματικός πήγε με κατάσταση ονομαστική στη Διεύθυνση φυλακών. Και δεν ήταν οι ίδιοι παρά καμιά 300αριά. Αυτοί όλοι, βγαίνοντας έξω, στελεχώσανε την κατάσταση όλη. Αυτό το ξέρω από τον ξάδελφό μου, που σκότωσε τον πατέρα του, που ήταν δάσκαλος. Είχε αυτός 4 αδέλφια αξιωματικούς. Οι δυο από αυτούς βρεθήκανε με την κυβέρνηση στη Μέση Ανατολή. Όταν ήρθε Κατοχή, μπαίνοντας οι Γερμανοί με την Κυβέρνηση, βρεθήκανε εκεί. Το 1943 ο ένας, ο μεγάλος, που ήταν και στέλεχος, γιατί ήταν καθηγητής στη Σχολή Ευελπίδων, είχε θέση. Ήρθανε στην Ελλάδα με αεροπλάνο με άλλους δυο αξιωματικούς να οργανώσουνε την Εθνική Αντίσταση και λοιπά. Εμπήκανε μεταμφιεσμένοι στο τραίνο, της Πελοποννήσου, και ήρθανε και κατεβήκανε στη Ζαχάρω κι από εκεί να προωθηθούνε στην ορεινή Ολυμπία και Τριφυλία, που ήταν το στρατηγείο τότε των Άγγλων με τον Ρίνγκ και τον Βίτελ. Τότε είχαν 8 ομάδες περίπου από 30 άντρες 40, το ΕΣ και το ΕΑΜ, το ΕΛΑΣ με ένα λ. Εκεί μαρτυρήσανε πια. Τι θα πει ΕΛΑΣ με ένα λ; Τόσο αγράμματοι είσαστε; Εκεί πιαστήκανε. Δεν είναι εκείνο που λέγαμε. Άλλο είναι αυτό. Έγινε μετέπειτα ο διαχωρισμός 38

απομαγνητοφωνημένη αφήγηση ζωής του πληροφορητή μας. Πρόκειται για αστυνόμο από τον Άρι Μεσσηνίας, ο οποίος έλαβε μέρος στη μάχη του Εξωχωρίου και επέζησε 69

κι όταν έγινε το πρώτο κρούσμα, πήγανε να μας χτυπήσουνε τη νύχτα [σύνορα ΗλείαςΜεσσηνίας] με μπαμπεσιά, τους πήραμε χαμπάρι και φτάσαμε στο σημείο να τους αναγνωρίσουμε, να τους αναγνωρίσουν οι αξιωματικοί μέσα στις ομάδες τους. Στις 6 Αυγούστου έγινε το κακό που έγινε.. Φτάσανε οι Άγγλοι να φτιάξουνε τα Τάγματα Ασφαλείας, γιατί μέσα εκεί με ελληνικά ονόματα βάλανε κι αξιωματικούς Άγγλους και κατασκοπεύανε γερμανικές κινήσεις, όπως κι έγινε. Αλλά το μεγαλύτερο ανοσιούργημα, που έγινε για την Ελλάδα, το 1945, μετά την απελευθέρωση, όταν έγινε η κυβέρνηση ενότητας, κατορθώσανε και καπελώσανε όλους τους πολιτικούς όλων των παρατάξεων τα στελέχη του ΚΚΕ και ρίξανε το βάρος των αιτιών της κατοχής στους στρατιώτες, τα θύματα, τους αγράμματους. Αν σφάξανε, ας πούμε στο Μελιγαλά, κάποιος διέταξε γι’ αυτό. Δεν έφταιγε ο στρατιώτης. Πρώτο έγκλημα, που το ανέχτηκε τότε η κυβέρνηση…. Έτσι κυνηγήθηκαν οι απλοί στρατιώτες. Έλα εδώ, γιατί σκότωσες στο Μελιγαλά ή στην Τρίπολη ή όπου αλλού. Τα στελέχη έμειναν έξω. Ο απλός στρατιωτάκος την πλήρωσε, χωρίς να ξέρει γιατί ήταν ακόμα στο βουνό. Πήγαινε απλά να πολεμήσει. Δεν ήξεραν για κομμουνισμό, ούτε τίποτα, για όνομα του Θεού, δεν το ξέραμε αυτό. Τότε το μάθαμε. Αφήσανε πίσω ελεύθερο το χίτικο να κάνει τα αντίποινα. Την αδελφή του άλλου που ήταν αντάρτης ξύλο, κούρεμα. Γίνανε τέτοια, τα είδα με τα μάτια μου. Αυτή η ασυδοσία γέννησε το δεύτερο αντάρτικο. Τότε έγινε το μεγαλύτερο μακελειό. Εμείς στη Μάνη βασικά βρεθήκαμε δυο αποσπάσματα. ‘Ένα απόσπασμα από την Αλαγονία με 30 άντρες, με έναν ενωμοτάρχη, ο οποίος πολέμησε στη Μέση Ανατολή σαν ήρωας, έναν Αργυρόπουλο, κι ήρθε να μείνουν τα κόκαλά του στην Παναγίτσα, στο Εξωχώρι από πάνω, αγκαλιά με 25. Διαταγή κάποιου πολιτικού της Μάνης τότε, Μαυρομιχάλη, ξέρω εγώ ποιου, να πάνε τα αποσπάσματα να περιφρουρήσουν την τάξη και να έχουν έδρα το Εξωχώρι. Αυτό ήταν το 1947, όπου έγινε η μάχη του Εξωχωρίου, το πρώτο 10ήμερο του Ιουνίου. Ήταν δυο αποσπάσματα: το ένα ήταν εκεί με 8 άνδρες με έναν ενωμοτάρχη Παυλίκο, στο Εξωχώρι και πήγαμε κι εμείς από την Καλαμάτα. Μας πήραν από τα τμήματα, τον Αργυρόποουλο, που ήταν αποσπασματάρχης στην Αλαγονία. 30 άντρες είχε αυτός. Τον πήραν από εκεί και πήγαμε στο Εξωχώρι. Ήμασταν μεταβατικό απόσπασμα. Μισθώσαμε δυο σπίτια. Φυλάγαμε το πρωί σκοπιά, γυρίζαμε εκεί. Μια μέρα ο ενωμοτάρχης Αργυρόπουλος λέει στον προϊστάμενο: «Δεν μου λες, κύριε Αεράκη, εδώ τι κάνουμε, παραθερίζουμε; Εδώ είμαστε μέρα- νύχτα, τι κάνουμε στο ίδιο σημείο; Θα μας περικυκλώσουνε, αφού παρακολουθούν τα πάντα. Το μεταβατικό απόσπασμα τι νόημα είχε»; Έτσι ήρθε το μοιραίο. Αυτοί ήταν οργανωμένοι καλά. Ξέρανε τις κινήσεις μας, όταν φεύγαμε από εκεί, που θα πάμε για φαΐ. Ήταν προετοιμασμένοι, έμπαιναν κι έβγαιναν ανενόχλητοι μέσα στο χωριό τη νύχτα. Είχανε δικούς τους ανθρώπους. Άρχισε η μάχη. Επικεφαλής τότε ο κύριος Αεράκης, δεν ξέρω αν ζει, ήταν μέσα στο χωριό. Άκουσε ότι έγινε μάχη στο ύψωμα, και στα δυο υψώματα. Δεν έτρεξε εκεί που γινότανε η μάχη. Ήταν επικεφαλής αξιωματικός. Έτρεξε να γλιτώσει το τομάρι του. Από τη μάντρα του σπιτιού, που βρισκόταν, μέχρι τον κήπο του διπλανού σπιτιού, που έτρεξε να πηδήξει, εκόπη το πιστόλι του, 45άρι, του έπεσε και δεν γύρισε να το πάρει, στου παπά την αυλή μπροστά. Δεν γύρισε να πάρει το πιστόλι του. Το άφηκε και πήγε στην Καρδαμύλη. Στο ύψωμα τους σκοτώσανε όλους, δεν έμεινε κανένας. Και το φινάλε ήτανε, όταν γίνανε ανακρίσεις σε εμάς, που ζήσαμε τη μάχη από κοντά, πρώτος ανακρίθηκα εγώ. Στον ανώτερο τότε διοικητή Πελοποννήσου ανακρίθηκα, μου φαίνεται λεγόταν Αγαπητός, συνταγματάρχης. Και φεύγοντας από το απόσπασμα, ξαναπήγα στο γραφείο μου, το πρώτο αστυνομικό, που υπηρετούσα. Άρα ήμουν εύκαιρος εκεί για ανάκριση. Με ρώτησε πώς έγινε η μάχη, του είπα τα βασικά στοιχεία, τι διαταγή είχαμε, πώς έφυγε ο διοικητής μας. Γλιτώσαμε όσοι γλιτώσαμε και πώς γλιτώσαμε με το συμπολεμιστή μου, τον Ευλάβιο, γιατί δεν μπορούσανε να μας στριμώξουνε και να μας βγάλουνε από το ύψωμα, που ήμασταν. Είχαμε γερό βράχο κι αμυνθήκαμε μέχρι ημέρας. Ήμασταν στο δικό μου ύψωμα 8, γλιτώσαμε 6, σκοτωθήκανε 2 δικοί μας. Το φινάλε ήταν τότε ότι ο άνθρωπος αυτός πέρασε από δίκη δεν πέρασε, τι έγινε; Προήχθη κι έγινε και στρατηγός. Στη δίκη δεν εκλήθηκα, ούτε εγώ, που ήμουν αυτόπτης μάρτυς, ούτε κι ένας τραυματίας, που γλίτωσε, που ανακρίθηκε μετά από εμένα. Ποιους βάλανε μάρτυρες, τι έγινε, δεν ξέρω. Αντί να λογοδοτήσει έγινε και στρατηγός ο κύριος Αεράκης. Αυτή είναι η κατάσταση. Εγώ παραιτήθηκα, πέταξα τη στολή κι έγινα αγρότης. Σκοτωθήκανε 33 κι από τα δύο αποσπάσματα. 31 στο ένα φυλάκιο, γιατί δεν γλίτωνε κανένας εκεί, όπως ήταν διατεταγμένοι οι άνθρωποι, μια και τους είχαν κυκλώσει από το

70

χωριό από πίσω, χωρίς να το ξέρουν. Αυτοί πιαστήκανε αγκαλιά, ήρθανε με χέρια. Εγώ ήμουν στο μικρό φυλάκιο, που κοίταγε προς τα Τσέρια, στο βορινό τμήμα του Εξωχωρίου. Το άλλο απόσπασμα ήταν ανατολικά, στον Προφήτη Ηλία. Από αυτό το φυλάκιο γλιτώσαμε οι 6. Η μάχη κράτησε 2-3 ώρες. Για το ποιος έδωσε τη διαταγή δεν το ξέρουμε σίγουρα. Υποθέτουμε και υπήρχαν διαδόσεις. Για να δοθεί η διαταγή από το Αρχηγείο, να συμπτυχθούν τα αποσπάσματα, για να πάει το μεγάλο απόσπασμα από την Αλαγονία, τα 30 άτομα, στο Εξωχώρι.. Ήταν 8 άντρες με τον ενωμοτάρχη, τον Παυλίκο, ο οποίος την ημέρα της μάχης έλειπε, δεν ήταν εκεί. Και κατά ομολογία ήταν ειδοποιημένος από την κουμπάρα, μαζί κι ένας άλλος από τα Τσέρια χωροφύλακας. Δεν ήταν εκεί στο φυλάκιο, που ήμασταν οι 8. 6 ήμασταν όλοι-όλοι στην Παναγίτσα χωρίς επικεφαλής. Μόλις έφυγαν οι αντάρτες, πήγανε οι ντόπιοι με τον παπά και μαζέψανε τους σκοτωμένους. Τους θάψανε εκεί πέρα κακήν- κακώς. Η αντίδραση των κατοίκων ήταν μηδέν. Οι κάτοικοι ήταν οργανωμένοι. Ας πούμε ότι κι οι μισοί να ήταν οργανωμένοι, αλλά και το τέταρτο να ήταν οργανωμένο, τα υπόλοιπα ¾ δεν τολμάγανε να μιλήσουνε. Αισθανόμασταν εκεί σαν ξένοι. Από τον κόσμο δεν είχαμε καμιά υποστήριξη. Δεν ήταν μόνο αυτό, αλλά βγάλανε και τη φήμη ότι ήμασταν μεθυσμένοι. Αυτό είναι το σκύλευμα των ανθρώπων, που πέσανε για την πατρίδα. Εκεί δεν είχαμε ούτε νερό να πιούμε, δεν υπήρχε μαγαζί, ένα μπακαλικάκι υπήρχε, το οποίο κάψανε, όλο κι όλο και νερό από τις στέρνες πίναμε και σε κάποιο χαντάκι σε μια σπηλίτσα έβγαινε, εδάκρυζε κάτι και πηγαίναμε να πιούμε λίγο νερό. Αυτοί είχαν σύστημα και μας πιάσανε όλους. Όπως ήρθανε να μας αιφνιδιάσουν, αλλά τους χτυπήσαμε πρώτα εμείς στο ο φυλάκιό μου. Βάρεσε τον αντάρτη ο σκοπός ο χωροφύλακας, ένας από το Κοπανάκι, καλή ώρα του, κι έκαναν οι αντάρτες κύκλο γύρω γύρω για να μας κυκλώσουν. Ο χωροφύλακας χτύπησε έναν από το Εξωχώρι Ανδρέου, ο οποίος έφυγε τραυματισμένος και πήγε να πάει πιο πέρα, που ήτανε το σπίτι του. Εκεί τον βρήκανε και τον πήρανε οι ίδιοι οι αντάρτες. Για να μην τον δουν οι χωριάτες, σκάψανε σε ένα αυλάκι με νερό, που ερχότανε και ποτίζανε τους κήπους. Σκάψανε και τον βάλανε μέσα στο αυλάκι και το ξαναχώσανε και φύγανε. Απέναντι ήταν ένας χωροφύλακας τραυματίας, Στουρνάρας, που τους έβλεπε τι κάνανε. Κι όταν φύγανε αυτοί και βγήκε αυτός τραυματίας από τα βάτα, που τους είχε ξεφύγει κι είχε σπασμένο το πόδι του, είπε ότι στο τάδε σημείο βρισκόταν ο αντάρτης. Κι έτσι τον βγάλανε και τον βρήκανε. Στα Κολιμπιτσέικα, σ’ αυτή τη γειτονιά. Μάλλον ήταν Λαμπρινέας αυτός κι όχι Ανδρέου. Είχε μια αδελφή αυτός εκεί. Εκείνη είχε ειδοποιήσει και τον άλλον από τα Τσέρια, το χωροφύλακα, κι είχε φύγει και το βράδυ εκείνο δεν ήταν εκεί στη μάχη. Μεγάλη ιστορία. Μετά έφυγα από εκεί. Ήρθα στην Καλαμάτα, στο πρώτο αστυνομικό τμήμα. Μετά ήρθα στο Άρη ως προσωρινός αστυνόμος, επειδή ήξερα καλά την υπηρεσία, την έπαιζα στα δάχτυλα, που λένε. Παρόλο που ήμουν νέος, θητεία υπηρετούσα, με στείλανε από ανάγκη εδώ στον Άρη, που ήταν κλειστός ο σταθμός. Κάτι ανάλογο γινόταν και στα άλλα χωριά, που ήταν κλειστοί οι σταθμοί, επειδή τους είχαν πάρει στα αποσπάσματα όλους τους αξιωματικούς. Ο Καμαρινέας δεν είχε έρθει στο Εξωχώρι. Αυτός ήταν στην περιοχή του Κάμπου. Στο Εξωχώρι ήρθε ο Γερακάρης. Κι ήρθα προσωπικά με το Γερακάρη μάλιστα, γιατί μετά τη μάχη εγώ βγήκα εκεί. Αυτοί ήρθαν για ενίσχυση. Τότε πρωτο είδα το Γερακάρη. Είχα βγει κι χάμου από το βράχο, που είχα κρυφτεί με έναν από το Κοπανάκι, τον Τζουμάνη. Και τότε ήρθαν κι αυτοί να αποτελειώσουν ό, τι είχαν κάνει οι άλλοι. Να αρπάξουν καμιά κότα και να φύγουν. Και του λέω: «Ρε Σταύρο, τι ήρθατε να κάμετε τώρα εδώ, να χαλάσετε τα υπόλοιπα; Ρε παληκαρά μου, ρημάξανε εκείνοι, ήρθατε κι εσείς να ρημάξετε τα υπόλοιπα»; Επί λέξει αυτά του είπα, γιατί εγώ δεν λογάριαζα κιόλας. Τι να πει αυτός; Ότι ήρθαν για ενίσχυση; Τι να ενισχύσουν; Δυστυχώς έτσι ήτανε η κατάσταση τότε. Είχε ο καθένας την περιοχή του. Στη Μάνη μέχρι τον Κάμπο ήταν ο Καμαρινέας. Στην περιοχή Καρδαμύλης ήταν ο Γερακάρης....Άλλοι φταίξανε και άλλοι πληρώσανε. Στο Εξωχώρι είχαμε υπολογίσει ότι ήταν όλο το συγκρότημα Ταϋγέτου με αρχηγό τον Κονταλώνη, ο οποίος δυστυχώς ήταν κρητικός, έφεδρος αξιωματικός και υπάλληλος σε κάποια τράπεζα. Έτσι είχα μάθει για το επάγγελμά του……[Εδώ η διήγηση αναφέρει πράγματα για τη μετέπειτα πορεία του Κονταλώνη και τα επαγγελματικά του]. Τον Κατσαρέα δεν τον είχα γνωρίσει, δεν ήμουν τότε στη Μάνη, αλλά ασπάζομαι την άποψη, που λέει ότι τον Κατσαρέα δεν τον σκότωσαν αντάρτες, αλλά χίτες, επειδή αυτός

71

ήταν του Μαυρομιχάλη. Έτσι πληροφορήθηκα από συγγενή του στην Καλαμάτα, ο οποίος ήταν μανάβης και μου είπε ότι σκοτώσανε μεταξύ τους φατρίες. Για τη μάχη του Εξωχωρίου ο Αεράκης δεν ενήργησε, όπως έπρεπε να ενεργήσει, μια και ήμασταν μεταβατικό απόσπασμα, που σημαίνει ότι δεν έπρεπε να έχουμε μόνιμη έδρα πουθενά. Αλλού νυχτώνει κι αλλού φωτάει. Γιατί άμα έχεις έδρα, όσοι δύναμη να έχεις θα έρθουνε στην έδρα, θα σε κυκλώσουνε και θα σε καθαρίσουνε, όπως κι έγινε. Αν ήμασταν έξω 20 ημέρες, θα κοτάγανε να μας πλησιάσουνε; Μου δώσανε μετά 18 μήνες εφεδρεία υπηρεσία. Τελείωσε η θητεία μου, που ήταν 3ετής, επειδή δεν είχα πάει στρατιώτης. Και τότε όσοι δεν είχαν πάει στρατιώτες ήταν υποχρεωτικό να υπηρετήσουν 3 χρόνια. Από κει κι ύστερα έμενες όσο ήθελες κι έφευγες. Μεσολάβησε εντωμεταξύ ο συμμοριτοπόλεμος κι υπέβαλα αίτηση ανά 6 μήνες, για να βρω τον τρόπο να φύγω κάπως μαλακά. Ένας τρόπος ήταν η παράνομος νύμφευση…Κι εξαναγκάστηκα και παντρεύτηκα. Την αναφορά για τον εαυτό μου την έκανα εγώ ο ίδιος ως σταθμάρχης….. Έφυγα επειδή τότες η πλειάδα των αξιωματικών ήταν άπειρη από πόλεμο. Οι περισσότεροι δεν συμπονούσαν το χωροφύλακα…Ο χωροφύλακας πήγαινε μπροστά κι ο αξιωματικός από πίσω, αλλά ο αξιωματικός δεν αναγνώριζε την ικανότητά του χωροφύλακα. Ελάχιστοι αξιωματικοί αναγνωρίζανε τους αξιωματικούς, που είχαν στην υπηρεσία τους. Όσο υπηρετούσα εγώ….δεν είδα επαφές με Άγγλους. Ο Ζέρβας είχε δώσει ως υπουργός Δημόσιας Τάξης εντολή ότι όσοι χωροφύλακες υπηρετούν έως 6 μήνες σε κέντρα, να πάνε στα αποσπάσματα…… Στη μάχη μάλιστα επάνω κόντεψα να σκοτώσω και τον παπά, με τον οποίο έχουμε λειτουργήσει και μαζί, μια και από το Εξωχώρι έχει παντρευτεί η κόρη το σύζυγό της. Τότε στο φυλάκιό μας, γύρω στα 80 μέτρα από εκεί που πολεμάγαμε, λέω στον Τζουμάνη. «Ευγένιε, έλα κοντά». Ήταν εκεί κι ένας κρητικός, Σισάκης, θεός σχωρέστο νε, αυτός ο κρητικός έβαζε το κεφάλι κάτω κι έριχνε. Το οπλοπολυβόλο το είχε ένας Καρπενησιώτης, ονόματι Νούτσος. Από αυτόν γλιτώσαμε, γιατί δεν μπορούσανε να τον βγάλουν από εκεί μέσα, ήταν και μάντρες εκεί φτιαγμένες, βράχια, που μας γλίτωσαν. Έτσι σώθηκα, έγινα αγρότης και δούλεψα κι ησύχασα. Οι μισοί φυλάγαμε σκοπία. Το πρωί σηκωνόμασταν. Είχαμε δυο σπίτια, που ήταν άδεια, ακατοίκητα. Μάλιστα τα σπίτια ήταν της ιδίας οικογένειας, είχε το ίδιο επώνυμο, δεν θυμάμαι το όνομα της. Το ένα ήταν πάνω στην Υπαπαντή και το άλλο επάνω στου Κουσάνου από επάνω. Αυτοί που τα είχανε αυτά τα σπίτια είχανε φύγει οικογενειακώς για την Αμερική κι άλλοι στην Καλαμάτα. Φτιάχναμε γάλα το πρωί. Δεν είχε καφενείο εκεί να πας να διασκεδάσεις, να περάσει η ώρα. Βρεθήκαμε σ’ ένα ξεροχώρι, σ’ έναν έρημο τόπο, τι να κουβεντιάσεις εκεί; Πολλοί από το Εξωχώρι είχαν πάει μόνοι τους και στο πρώτο και στο δεύτερο αντάρτικο. Οι περισσότεροι μάλιστα από τους κατοίκους δεν δίνανε κι εύκολα θάρρος. Εκεί παρακολουθούσε ο ένας τον άλλον, γιατί εσύ μιλάς με το χωροφύλακα, γιατί μιλάς και κάνεις έτσι; Εγώ εκεί έψελνα σε δυο τρεις τέσσερις εκκλησιές. Κι έτσι με θυμούνται ακόμα εκεί….. Μάλιστα εγώ ήμουν παιδαρέλι τότε, όταν πήγα στην Υπαπαντή του Εξωχωρίου, όπου ήταν στο ψαλτήρι ένας μεγάλος σε ηλικία δάσκαλος, Πήγα επάνω εγώ. «Ψέλνετε»; με ρώτησε. «Ναι» του είπα, έψελνα γιορτάδες, συνέχεια όσο μείναμε κανά μήνα, γιατί μετά διαλυθήκαμε….. Δεν κυνηγήσαμε τους αντάρτες, επειδή είχαμε μείνει μόνο 4-5 άτομα και δεν είχαμε επικεφαλής. Τι να κυνηγούσαμε; Το φυλάκιο στην Παναγία κατάλάβαμε ότι διαλύθηκε, όταν σταμάτησαν οι πυροβολισμοί. Εμείς κρατάγαμε. Στην Παναγία τους πιάσανε τους ανθρώπους από πίσω εξ απήνης. Ξέρεις τι είναι, όταν πολεμάς και κοιτάς μπροστά σου, κι έρχεται και σε αγκαλιάζει από πίσω; Η Παναγίτσα είναι ένα υψωματάκι και μπροστά είναι ο Ταϋγετος. Ξεκινά μπροστά ο όγκος του Ταϋγέτου. Μεταξύ υψώματος και του όγκου είναι ένα κενό. Αυτοί είχαν τακτοποιηθεί από μέσα και ξέρανε τις συνήθειές μας. Εμπήκανε από το χωριό, από κάτω, ήρθανε στα μετόπισθεν του φυλακίου και μας είχαν περικυκλώσει. Όταν άρχισε η μάχη, οι χωροφύλακες βαρέσανε από μπροστά πρώτα, ανατολικά κατά εκεί που τους βαρήγανε κατά μέτωπο. Ήρθανε οι άλλοι και τους ρίξανε κι από πίσω. Τρία τέταρτα περίπου θα κράτησε η μάχη. Μια άλλη ομάδα είχε αναλάβει το ένα φυλάκιο στην Παναγίτσα, και μια άλλη εμάς. Αυτοί είχαν σχέδιο να μας πιάσουνε όλους χωρίς μάχη. Γιατί κάθε πρωί κατεβαίνανε χωροφύλακες και από την Παναγίτσα κι από το δικό μας φυλάκιο και πηγαίνανμε σε ενός που δεν θυμάμαι το σπίτι, και φτιάχναμε γάλα με την καραβάνα, ρόφημα. Αυτό γινόταν με το βάρεμα του ήλιου. Τότε έγινε η επίθεση. Εμείς πηγαίναμε για γάλα άοπλοι, ανεβοκατεβαίναμε. Αυτοί ήθελαν να μας αιφνιδιάσουν χωρίς

72

να γίνει ούτε μάχη. Αλλά έγινε το χτύπημα, που βάρεσε επάνω στον Προφήτη Ηλία ο χωροφύλακας σκοπός. Αυτός τους είδε με το όπλο, που ανέβαιναν. Ο πρώτος που ανέβαινε βάραγε κουδουνάκια, ότι τάχα ανέβαιναν πρόβατα. Και στο νεκροταφείο μέσα, από κάτω από το ρεματάκι, ήρθε στην πόρτα της εκκλησιάς μπροστά. Ήτανε φεγγάρι. Όταν ήρθε με μια κίνηση γυάλισε το όπλο. Αυτό το είδε ο Τζουμάνης, το όπλο του αντάρτη. Με το γυάλισμα του λέει «αλτ». Εκείνος αιφνιδιάστηκε. Ο Τζουμάνης του έριξε κι άναψε πια η μάχη. Ήταν σκοπός να μας πιάσουνε κατά το βάρεμα του ήλιου, πρωί πρωί κατά τον τρόπο αυτό. Η μάχη για μας ήρθε αναπάντεχα, που άναψε. Και τις 20 μέρες βρισκόμασταν εκεί στο ίδιο σημείο. Σε κάθε φυλάκο ήταν άλλος επικεφαλής. Εμείς ήμασταν μαζί με τον Παυλίκο 10 στον Προφήτη Ηλία. Στο άλλο, στην Παναγίτσα ήταν ο Αργυρόπουλος με 25-32 άτομα κι επόπτης και στα δύο ήταν ο Αεράκης. Με το άλλο φυλάκιο ερχόμασταν κθημερινά σε επαφή. Μακάρι να άφηνα τον Αργυρόπουλο να τον σκοτώσει τον Αεράκη στο γραφείο, όταν φτιάχναμε τις μισθοδοτικές καταστάσεις. Εγώ τότε τις έφτιαχνα κι ήρθε ο Αεράκης και του λέει ο Αργυρόπουλος: «Δε μου λες, κύριε διοικητά, τι βιολί είναι αυτό που καμαρώνουμε εδώ τόσες μέρες;». Ο Αεράκης του είπε «Εγώ διατάζω εδώ, εγώ διοικώ». Τον βλαστημάει και πήγε να βιαιοπραγήσει στον Αεράκη. «Θα μας σκοτώσεις όλους, θα μας πουλήσεις», του είπε μάλιστα. Πήγε να βγάλει το 45άρι, αλλά τον αγκάλιασα εγώ και σταμάτησε ο καβγάς. Θα τον σκότωνε τον Αεράκη, αλλά θα γλιτώναμε κι εμείς και θα γλίτωνε κι εκείνος. Μπορεί να πήγαινε φυλακή, αλλά θα γλίτωνε. Γλίτωσαν δυο. Ο ένας είχε τραυματιστεί. Ο ένας μάλιστα ειπώθηκε ότι ήταν πατριώτης του Κονταλώνη από την Κρήτη κι ήρθε και παρουσιάστηκε στο Εξωχώρι μετά από μια εβδομάδα. Ήταν μια εβδομάδα με τον Κονταλώνη. Εμείς από το σημείο μας φύγαμε, όταν τελείωσε η μάχη. Από την Παναγίτσα εμείς, όταν σκοτώθηκε πρώτα ο Φούτης από τα Τσέρια, μπροστά από την εκκλησιά, κι ο κρητικός, που πολεμούσε δίπλα μου στη μάντρα και σάστισε και βγήκε από τη μάντρα και πήγε προς τους αντάρτες και δεν έκανε πίσω προς τη συκιά, που ήταν εκεί, εμείς λοιπόν οπισθοχωρήσαμε με τον Τζουμάνη, για να βγούμε από πίσω σε όλους τους από πάνω μας. Θέλαμε να βγούμε δηλαδή από το νεκροταφείο μέσω της μάντρας, ώστε να πάρουμε το σοκάκι. Εκεί κόντεψα εγώ να σκοτώσω τον παπά. Ο παπάς έβγαινε στο παράθυρο και παρακολουθούσε τη μάχη, γιατί είχε προσωπικά με τους Λαμπριναίους, επειδή τον είχανε φοβερίσει. Και τον περίμενα τον παπά να ξαναβγεί στο παράθυρο. Του λέω του Τζουμάνη: «Κάτσε, να ξαναβγεί στο παράθυρο, γιατί ήθελε να είναι καπετάνιος, να τον στείλω και να ησυχάσω». Και βγήκε από την αυλή μας με τα φουστάνια και πήγε προς τα κάτω. Πίσω από του παπά, του Ζερβέα το σπίτι, ήταν ένα αλώνι και μια συκιά. Είχανε εκεί οι αντάρτες οπλοπολυβόλο. Αν ξανάβγαινε στο παράθυρο ο συγχωρεμένος ο παπαΖερβέας, θα τον είχα σβήσει εγώ. Μόλις βγήκε από το σπίτι, στην αυλή, του φώναξα και τον πήραμε μαζί μας πέρα, λέγοντάς του, «κάτσε εδώ κι αγνάντευε, αν έρθουν κατά εδώ για μας». Δεν μπορούσες να φύγεις έτσι εύκολα. Αφού έφυγαν εκείνοι λοιπόν, πήγαμε πάλι μέσα στο χωριό. Καιγότανε του Μπουσάκου το μαγαζί και το σπίτι, που είχε και ελαιοτριβείο. Κι αυτό επειδή αυτός ήταν δεξιός. Δεν ξέρανε που ήμασταν εμείς, ο καθένας μας μέσα στα βράχια, για να μας κυνηγήσουν. Δεν τους συνέφερε να ψάχνουν για 1-2, που είχαμε πιάσει το βράχο, κι αφού καθάρισαν την Παναγίτσα, πήραν το οπλοπολυβόλο τους κι έφυγαν. Αυτοί δεν μας έβλεπαν, όπως τους βλέπαμε εμείς. Δεν ήταν κορόιδα να έρθουν να ψάξουν εκεί που είμαστε εμείς. Μετά σ’ ένα σημείο συγκεντρώθηκαν 5-6 γεροντάκια στην πλατεία. Και μάλιστα ο δάσκαλος, που ψάλαμε μαζί, θεός σχωρέστον νε, μόλις με είδε, με αγκάλιασε, με φίλησε κι είπε: «Παναγία μου, μου το χάρισες τούτο το παιδί». Κι ήταν κι αριστερός, όπως μου είπανε μετά, ο δάσκαλος αυτός, αλλά δεν είχε καμιά σχέση, ήταν άνθρωπος. Στις ανακρίσεις του Αγαπητού, αυτός ρώταγε πώς έγινε η μάχη και τι έγινε, τι είχε προηγηθεί, γιατί καθίσαμε τόσες ημέρες, που ήταν ο διοικητής. Τυπικά πράγματα. Μάλιστα του είπα και το επεισόδιο Αεράκη- Αργυρόπουλου, λέγοντας μακάρι να τον άφηνα τον Αργυρόπουλο. Τα γράφανε, αλλά εκεί μείνανε. Δεν δίνανε αντίγραφα στις στρατιωτικές ανακρίσεις εκείνη την εποχή…Ο ίδιος ο συνταγματάρχης δεν εξέφρασε καμία απολύτως άποψη επάνω σ’ αυτά, που του κατέθετα. Ο Αεράκης έμενε στο χωριό, ξέραμε που έμενε, δεν θυμάμαι τώρα, αλλά δίπλα από το σπίτι εκείνο έμενε ένας παπάς κι η μάχη γινόταν 5 χιλιόμετρα ψηλά…..Εγώ εκεί είχα υλικό φερμένο. Τα είχα φέρει από την Κοζάνη, που υπηρετούσα, μια και η υπηρεσία μας χορηγούσε φυσίγγια με το μέτρο. Κοιμόμουν με το σακίδιο φορεμένο γεμάτο φυσίγγια. Του

73

Τζουμάνη του τελείωσαν τα φυσίγγια κι ήρθε να πάρει φυσίγγια. Του είπα πάρε από πίσω κι όπως γονάτισε να πάρει φυσίγγια από εμένα, επετάξανε την πρώτη χειρομβοβίδα, την ιταλικιά, για να μας βγάλουνε εμάς, που φαινόμασταν στη γωνία εκείνη. Έπεσα επάνω στις πέτρες, αλλά δεν βγήκαμε. Είδαν ότι δεν μπόρεσαν να μας βγάλουνε, δεν μπορούσαν κι εκείνοι να ξεμυτίσουν από τις μάντρες. Του λέω του Τζουμάνη να βγούμε προς τη συκιά από πίσω, όπου ήταν ένα πεζούλι. Έτσι σωθήκαμε».

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 26 Μίμης Λαμπρινίδης (ετών 92, Καρδαμύλη, 4-9-2006, γραμματέας εφεδρικού ΕΛΑΣ Εξωχωρίου, ιθύνον στέλεχος εαμικής αριστεράς μεσσηνιακής Μάνης έως τη «συμφωνία Βάρκιζας», βασικός στρατολόγος του ΕΛΑΣ στη μεσσηνιακή Μάνη39) «Μέχρι το Νοέμβριο του 1942 ήμουν στο νοσοκομείο της Έλενας, το είχαν επιτάξει ως νοσοκομείο, στην Αθήνα. Εκεί μαζί με τις αρβύλες βγήκαν και τα δάχτυλά μου όλα από τα πόδια. Κι εκεί είχαμε οργανωθεί σε μια ομάδα, για να φύγουμε στη Μέση Ανατολή. Μας ανακάλυψαν όμως οι Ιταλοί. Την κοπάνησα όμως και κατάφερα κι έφυγα κι ήρθα εδώ στο χωριό. Εδώ το 1942 υπήρχε κάποια υποτίθεται μικρο- οργάνωση του ΕΑΜ. Επειδή ήμουν αξιωματικός είχαν βάλει τους αξιωματικούς, ο Μπεσμπέας, να με παρακολουθούν, γιατί είχαν αρχίσει να ξεκινούν οι οργανώσεις. Λοιπόν, ο Σωτήρης ο Νικολετσέας, που ήταν στο ΕΑΜ κι είχε το μύλο στο Βιρό και πηγαίνανε οι μεσομανιάτες και του λέγανε διάφορα πράγματα, πήγε στο Μπασέα το Βαγγέλη να αναλάβει τον εφεδρικό ΕΛΑΣ. Αυτός δε δέχτηκε. Που να καταφύγουν λοιπόν αυτοί; Ο μόνος αξιωματικός που ήμουν στο Εξωχώρι ήμουν εγώ, αλλά ήμουν ανάπηρος. Ρώταγε λοιπόν ο Νικολετσέα εκείνους που είχα φαντάρους, γιατί είχα εγώ από εδώ, και του είπανε, λέει, «μούτρο μεγάλο είναι αυτό, αλλά δεν μπορούσαμε να του κάνουμε τίποτα, γιατί πολεμούσε όρθιος». Εγώ πολεμούσα όρθιος όχι από παληκαριά, αλλά για να μη λερώσω τα ρούχα μου μες το χιόνι και λασπωθώ. Έλεγα «αν στη χρωστάνε, θα την πάρεις». Και γι’ αυτό δεν έπεφτα καθόλου χάμου. Και γι΄αυτό τους έλεγα «μπρος, προχωράτε». Αυτά είπαν του Νικολετσέα. Ένα μεσημέρι λοιπόν ήρθε αυτός σπίτι μου, εκεί που ο δρόμος στρίβει για την Παναγία στη Χώρα, και με περίμενε. Και μου λέει «άκουσε εδώ, έχομε μια οργάνωση». Του είπα ότι εγώ έχω ακούσει για την οργάνωση και στην Αθήνα. Μου είπε: «αναλαμβάνεις τον εφεδρικό ΕΛΑΣ»; Του λέω: «Ποιος είναι ο εφεδρικός ΕΛΑΣ»; «Αυτοί που δεν θα πάνε στον ΕΛΑΣ και θα μείνουν στο χωριό εδώ πέρα. Αλλά θα έχουμε σε περίπτωση που θα παρουσιαστούν Ιταλοί και τέτοιες ιστορίες κάποιον που θα ξέρει και θα μας οργανώνει». Σκέφτηκα και του είπα ότι τον αναλαμβάνω. Εντωμεταξύ μόλις είχα αναλάβει ήταν στον Ταϋγετο ο Βρεττάκος, έναν αξιωματικό με τον οποίο, τον Ηλία τον Πατσάκο, ήμασταν μαζί στην Αλβανία. Μου είχε ζητήσει να του πάρω πατάτες. Κι είχε κατέβει από τον Ταϋγετο και μου είχε δώσει λεφτά να του πάρω πατάτες. Του είπα ότι έχω αναλάβει τον εφεδρικό ΕΛΑΣ, αλλά τις πατάτες θα στις αγοράσω. Μου λέει «στείλτες». Τις έστειλα με δυο μουλάρια. Η πρώτη εκδήλωση που κάναμε με τον εφεδρικό ΕΛΑΣ ήταν όταν χτύπησα τον Βρεττάκο στο βουνό. Έχτισα ένα φυλάκιο εγώ, ο Βαγγέλης ο Βοτανινέας, ο Γιάννης ο Κουλουράκος κι ένας Κανελέας από την Κάτω Χώρα. Στήσαμε ένα φυλάκο λοιπόν και πιάσαμε 20 αξιωματικούς. Αυτοί, όταν τους χτυπήσαμε, κατεβαίναν για να φύγουν για Καρδαμύλη. Αυτά έγιναν λίγο έξω από το χωριό, στο Βιρό. Το έστησα εκεί το φυλάκιο, 39

η συνέντευξη είχε τη μορφή αφήγησης ζωής κατ’ επιλογή του πληροφορητή κι ήταν απομαγνητοφωνημένη. Ο μορφωμένος πληροφορητής αποτελεί χαρακτηριστικό εκπρόσωπο της αριστεράς στην περιοχή του 74

ώστε να μην φύγουν αυτοί για τα Τσέρια. Αυτούς που πιάσαμε τους φιλοξενήσαμε στο Εξωχώρι καμιά εβδομάδα. 4 μένανε σπίτι μου τότες. Ε, και πολλοί από αυτούς πήγανε στον ΕΛΑΣ τότε. Δεν θυμάμαι τα ονόματά τους, συγχώρα με. Αυτή ήταν η πρώτη επιχείρηση που κάναμε. Είμαι άνθρωπος, που, όταν αναλάβω κάποια υπεύθυνη θέση, έστω κι ως απλό μέλος, σε 2 χρόνια μέσα θα είμαι πρώτος, διότι μ’ αρέσει να δουλεύω. Λοιπόν, έρχονταν τότε οι Ιταλοί κι είχε βάλει τότε η κυβέρνηση του Ράλλη φόρο ένα 10% από το λάδι για τους Ιταλούς. Ε, λοιπόν αυτό το πράγμα, είπαμε, δεν μπορούμε να το κάνουμε, να δίνουμε λάδι στους Ιταλούς. Αποφασίσαμε λοιπόν, δεν ζει κανένας δυστυχώς και θεωρώ βέβαια περιττό να το πω, επειδή θα νομίζει κανείς ότι λέω υπερβολές..Εν πάση περιπτώσει με καμιά 10αριά από αυτούς, τον παπα-Νίκο τον Κυληντιρέα, τους Δημακελαίους, με αυτούς τους έμπιστους ανθρώπους λέμε ότι θα χτυπήσουμε τους Ιταλούς. Εν τω μεταξύ είχε κάνει το κίνημα ο Μπαντόλιο κι ήτανε και τούτοι αραχτοί από το καλοκαίρι. Κι έτσι οι Ιταλοί δεν πολύ-ανέβαιναν στο χωριό. Ανέβαιναν βέβαια στο χωριό ημέρα. Οπότε τους χτυπήσαμε. Λέω λοιπόν σ’ έναν του ΕΑΜ της Καρδαμύλης που ήτανε. Του είπα να παρακολουθεί για μια εβδομάδα οι Ιταλοί που ήσαν στην αστυνομία. Αυτό θα γινόταν, του είπα, όλο το 24ωρο, από το πρωί έως το άλλο πρωί. Γιατί είχα αποφασίσει να τους χτυπήσω τα μεσάνυχτα ή στις 2 η ώρα τη νύχτα, που αλλάζει η σκοπιά, που είναι όλοι τότε σχεδόν μισοκοιμισμένοι. Ήρθαμε λοιπόν και κατεβήκαμε νύχτα από το Εξωχώρι. Φτάσαμε και μπήκαμε σε μια εκκλησία απέναντι από τον Άγιο Σπυρίδωνα. Αφήσαμε έναν σκοπό επάνω στους τάφους των Διοσκούρων να βλέπει όλη την Καρδαμύλη κι είχαμε ειδοποιήσει να ερχόταν αυτός να μας ειδοποιήσει να κατεβούμε από το δρόμο. Ήρθε λοιπόν ο σκοπός και μας είπε ότι κάποιος πρόδωσε και οι Ιταλοί φύγανε και την κοπανήσανε για την Καλαμάτα. Δεν άφησαν τίποτα. Ε, έτσι ήμασταν ελεύθεροι στα χωριά. Είχαμε μόνο ν’ αντιμετωπίσουμε πια τα περάσματα από τους ταγματασφαλίτες. Εντωμεταξύ στο χωριό δημιουργήσαμε με τη νεολαία της ΕΠΟΝ θέατρο. Παίζαμε τότες τη Γκόλφω του Μπερσιάδη και μετά ανέβασα όλα τα έργα του Μπόγορη. Είχα σπουδάσει θέατρο στην Αθήνα. Έχω σπουδάσει λογοτεχνία και ιστορία της τέχνης, για να περνάω την ώρα μου στο νοσοκομείο, που ήμουνα40. Κι έφτιαξα εδώ ένα εξαίρετο θέατρο. Και μάλιστα οι δυο μεγάλες αίθουσες του σχολείου εδώ στην Καρδαμύλη χωρίζονταν από μια αίθουσα μεγάλη από το γραφείο των δασκάλων. Στην αίθουσα τη μεγάλη υπήρχε μια μάντρα, που τη χάλασα και την έφτιαξα με σανίδες και με καλούπια. Όταν θέλαμε να παίξουμε θέατρο η μάντρα έπεφτε κάτω κι αναδυόταν το πάτωμα της σκηνής. Και γύρω γύρω είχα φτιάξει σκηνικά και παίζαμε θέατρο το χειμώνα. Υπάρχει ακόμα το θέατρο εκεί. Η σκηνή του θεάτρου είναι έργο συλλεκτικό κι άξιο μουσειακής θέασης. Δεν υπάρχει εύκολα σκηνή θεάτρου σε σχολείο σε άλλο χωριό εδώ πέρα και ανάγεται στα χρόνια του ΕΑΜ. Όταν απελευθερώθηκε η Ελλάδα, συνήλθε η Επιτροπή των Εθνικοφρόνων, που ήτανε, κι είπε ένας ότι πρέπει να βρούμε ποιος το έκανε έτσι το σχολείο και για άλλα παραπτώματα της εαμικής περιόδου και να τους κάνουμε μηνύσεις. Σκοτωμένος δεν ήταν κανένας. Οι λόγοι των μηνύσεων ήταν μόνο ότι πήραν διά της βίας το μουλάρι μου και το στείλαν εκεί, με πήραν σύνδεσμο και τέτοια πράγματα. Ο Ζαχαρέας ο δάσκαλος, είπε λοιπόν ότι θα κάνει μήνυση στο Λαμπρινίδη, επειδή κατέστρεψε το σχολείο. Για να κάνει μήνυση λοιπόν ο δάσκαλος έπρεπε να έχει την υπογραφή του επιθεωρητή. Πήγε λοιπόν στον επιθεωρητή και του ζήτησε να υπογράψει για τη μήνυση, επειδή χάλασε το σχολείο, για να φτιάξει θέατρο. Τότε ο επιθεωρητής του είπε ότι «άμα πάς στο δικαστήριο, θα γελάνε με εμάς, όταν ακούσουν ότι εναντιωνώμαστε στη δημιουργία θεάτρου». Εκεί άλλωστε γίνονταν όλες οι θεατρικές παραστάσεις του σχολείου έως το 1976, οπότε κι έκλεισε το σχολείο. Για το θέατρο έρχονταν από όλα τα χωριά του δήμου, όλος ο κόσμος ερχότανε. Και στο τέλος, τον Αύγουστο του 1944, είχαμε κάνει έναν θίασο αγόρια και κορίτσια, ήμασταν 35. Ξεκινήσαμε λοιπόν από το Εξωχώρι και παίζαμε θέατρο στην Καρδαμύλη κι από εκεί στη Σαϊδόνα, την Καστάνια και τη Μηλιά. Περιοδεία κάναμε ολόκληρη εβδομάδα. Τα παιδιά όλα του θιάσου ήταν επονίτες. Έγραφα επιθεωρήσεις για να διασκεδάζω τους 40

Ο πληροφορητής μας πέρα από την ιδιαίτερη αγάπη του για την τέχνη βρήκε σ’ αυτή μια διέξοδο, γοα να ξεπεράσει τα αδιέξοδα, που άφησε στο σώμα του η βία του πολέμου. Για το θέμα αυτό, της θεραπευτικής ιδιότητας της τέχνης σε περιόδους βίας κι εμφυλίων πολέμων βλέπε ενδεικτικά Debra Kalmanowitz, Bobby Lloyd, Art Therapy and Political Violence: With Art, without Illusion, Brunner-Routledge, 2005 75

ανθρώπους, χωρίς πολιτικό περιεχόμενο, αλλά δεν έχει σωθεί δυστυχώς τίποτα από αυτά. Με πιάσανε και πήγα εξορία. Ήμουν ανάμεσα στους πρώτους 15 που συνέλαβαν στην Καλαμάτα με το Ζερμπίνο του Εργατικού Κέντρου. Έως τότε η μεγαλύτερη ποινή που έκαναν στους αριστερούς ήταν η εξορία. Μετά άρχισαν τις εκτελέσεις. Εάν δεν με έπαιρναν εξορία, θα είχα εκτελεστεί και μάλιστα θα ήμουν από τους πρώτους. Εξορία με πήγαν στην Ικαρία. Κι εκεί ανέβασα πολλές παραστάσεις. Μάλιστα, όταν πήγα πρόσφατα εκεί και βρήκα το μέρος που ήμουν μαζί με άλλους 5 καλαματιανούς, μεγάλες γυναίκες μου αποκάλυψαν ότι ήταν όλες ερωτευμένες λόγω θεάτρου μαζί μου. Αυτό έτυχε όταν πήγαμε να πάρουμε με την κόρη μου ικαριώτικο κρασί και έπιασα κουβέντα με τον ιδιοκτήτη, λέγοντάς του ότι η περιοχή εκεί ήταν κάποτε ρέμα. Αυτός ήταν ο γραμματέας του ΚΚΕ και κατάλαβε ότι ήμουν εξόριστος. Ο Χρήστος ο Φαληρέας, ψάχνοντας τις εφημερίδες, που έγραφαν ότι συλλαμβάνουν ανθρώπους όπως εγώ, έμαθε- ήμουν και ανάπηρος υπολοχαγός τότε, ήρθε στη Χειμάρατο πλοίο, που μας πήγαιναν στην Ικαρία. Ήρθε λοιπόν στο Πασαλιμάνι στο πλοίο, όπου είμασταν επάνω 15 περίπου Καλαματιανοί. Είχαν φέρει εκεί Πόντιους, ανθρώπους από τη Μακεδονία κι άλλους πολλούς. Έγραφα επιθεωρήσεις για τους Ποντίους άλλωστε. Ζήτησε από το πλήρωμα τη μερίδα μου να τη φέρει αυτός επάνω, επειδή ο ξαδελφός του, εγώ, είπε, είναι εξόριστος. Ο μάγειρας τότε ανοίγει το ψυγείο κι ό, τι μπριτζόλες βρήκε, την έψησε στα κάρβουνα. Κι ό, τι κάβα είχανε μέσα την έφεραν επάνω σε εμάς. Κι έγινε μεγάλο γλέντι. Με φώναξε πριν με εξορίσουν, ο διοικητής ασφαλείας. Μας κυνηγούσαν. Εγώ κρυβόμουν. Ήμουν από τους λίγους μς συχνή επαφή με τους αριστερούς στην Καλαμάτα. Ήρθε λοιπόν αυτός και με βρήκε. Συχνάζαμε όλοι οι αξιωματικοί του ΕΛΑΣ σ’ ένα καφενείο στην Καλαμάτα απένατι από την Εθνική Τράπεζα στην οδό Αριστομένους, στο σημερινό οίκημα του ΟΤΕ. Ακριβώς εκεί στη γωνία προς το ποτάμι ήταν ένα καφενείο και συχνάζαμε όλοι οι αξιωματικοί. Ήρθε λοιπόν εκεί ο Μαγγανάς και μας πέταξε χειροβομβίδα από την πόρτα. Ήμουν κι εγώ μέσα τότε. Αλλά ήμασταν όλοι γυμνασμένοι και πέσαμε μπρούμητα και δεν τραυματίστηκε ούτε ένας τότε. Δεν ήταν τότε εκεί άλλος από τη Μάνη. Δεν νομίζω. Δεν κυνηγούσαν άλλον από τη Μάνη έως τότε. Εμένα κυνηγούσαν. Όλοι οι άλλοι παρουσιαστήκανε μετά την απελευθέρωση. Εμείς περιμέναμε μόνο να μας πούνε ένα μπράβο. Αντί αυτού μαθαίνω ότι πιάσανε το Σωτήρη τον Κατσουλέα και τον δείρανε, άλλους τους δέρνανε. Τότε αρχίσαμε και κρυβόμαστε. Έρχονταν τότε και με κυνηγούσανε. Θα σου πω μια ιστορία, που ίσως δεν αξίζει να την γράψεις. Κάθε βράδυ, όταν με κυνηγούσαν, έφευγα για το Ντουμπιτσί, μια ώρα μακριά από το χωριό, στο δάσος. Εκεί κοιμόμουν μαζί με 2-3 άλλα ξαδέλφια μου. Και το πρωί ξυπνούσα με και γυρίζαμε, πηγαίναμε στο Εξωχώρι, για να σπάσουμε την τρομοκρατία. Μας έβλεπαν και τους εμψυχώναμε, λέγοντας για το ΕΑΜ και τέτοια πράγματα. Λοιπόν αποφάσισαν ότι πρέπει να με εξοντώσουν. Ήρθε λοιπόν εκεί ένα τάγμα. Τους είχαν πει ότι στις 9 κάθε πρωί ήμουν ξαπλωμένος σε μια συκιά, στου Χριστόφορου [ξάδελφος, Χριστόφορος Λαμπρινέας, μέλος του ΔΣΕ]τον κήπο. Πραγματικά, εκεί πήγαινα. Και το απόγευμα πήγαινα στο Εξωχώρι. Και το βράδυ στο Ντουμπιτσί. Έρχονται λοιπόν στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία και βάνουνε 20. Στον Άη Θανάση, που πάει ο δρόμος για το Βιρό, βάλανε άλλους 20. Στη Βορά προς τα πάνω, για να μη φύγω προς τα επάνω, βάλανε άλλους 20. Γεμίσανε όλη τη Χώρα χωροφύλακες και περιμένανε αυτοί 9 η ώρα, για να βγούνε. Κατέβηκα εγώ από το Ντουμπιτσί, πέρασα από μπροστά τους, δεν με είδανε φυσικά και γι’ αυτίο δεν μου είπανε ούτε άλτ, ούτε τίποτα. Ήταν κρυμμένοι στους βράχους από πάνω. Έπρεπε να είναι σίγουροι ποιος είμαι. Δεν με ξέρανε. Είχα τότες ένα βιβλίο, είχε βγάλει το στρατόπεδο του Χαϊδαρίου, ο Κορνάρος, και το διάβαζα. Κοίταζα επάνω στο δέντρο και είδα μια γάτα σιγά σιγά για να το αρπάξει. Για κοίταξε, είπα. Η γάτα πάει να αρπάξει το σύκο. Σαν αυτό που κάνουν αυτοί για μένα.»Τι τους έκανα άραγε»;, είπα. Δεν είχα τίποτα άλλο, ένα πριόβολο. Τη βαρώ τη γάτα με το πριόβολο και πέφτει κάτω το σύκο κι έφυγε η γάτα. Πάω να ανάψω τσιγάρο και κοιτάζω η κάφτρα του πριόβολου έπεσε κάτω κι είχε σβήσει. Άμα είναι λοιπόν σύμπτωση για να γλιτώσει ο άνθρωπος! Λέω: «ας πάω μέσα στο σπίτι του Χριστόφορου», γιατί το πρωί, που φεύγανε για τα γίδια, βάνανε μες στη στάχτη ένα κούτσουρο να κρατήσει η φωτιά, επειδή δεν υπήρχανε ακόμα τότε σπίρτα. Πάω μέσα λοιπόν και την ώρα που άναβα το τσιγάρο, είχανε βγει αυτοί κι ερχόντανε. Ακούω «κρου, κρου», αρβύλες έξω από το σπίτι. Τότε αρβύλες δεν είχε κανείς στο χωριό! Πάω στη χαραμάδα να δω, δεν άνοιξα την πόρτα. Κοιτάζω λοιπόν, ήταν αυτοί με κοντά

76

παντελόνια και με τα όπλα πηγαίνανε στη μάντρα να πούμε, επειδή από τη μάντρα θα φαινόμουν απέναντι. Πάω στην απέναντι μεριά, που ήταν ένα παράθυρο, και πηδώ από εκεί, για να φύγω προς το Βιρό. Αλλά ο ενωματάρχης φαίνεται ότι είχε πάρει τα μέτρα του. Μόλις πάω και βγαίνω, έρχομαι φάτσα με το χωροφύλακα, που φύλαγε τη μεριά. «Αλτ», μου λέει, «πώς λέγεσαι»; «Γιαννακουλέας», του λέω. «Έλα εδώ δίπλα», μου λέει. «Μια στιγμή», του λέω, «ν΄αφήσω τα αυγά». Φωνάζω τότε «μητέρα, έλα να πάρεις τα αυγά» και γυρίζω πίσω δήθεν για να τις δώσω τα αυγά. Αυτός ακούγοντας αυτά δεν με χτύπησε. Κοιτάζω κι αυτοί είχανε περάσει τη μάντρα κι έρχονταν προς τα εμένα. Ήταν καμιά 30αριά. Κι εγώ είχα βρεθεί πίσω τους. Ο Μάκης ο Νικολετσέας εντωμεταξύ, μόλις ξύπνησε, βγήκε στην αυλή του σπιτιού του, στην Πολιάνα, κι έπινε τσάι κι ανάβει τσιγάρο. Βλέπει λοιπόν στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία να βγαίνουν καμιά 30αριά χωροφύλακες. Μόλις τους βλέπει λοιπόν, σκύβει κάτω και σκέφτηκε: «Για το Μίμη πάνε». Κόβει λοιπόν από πίσω το ρέμα κι έρχεται για να με ειδοποιήσει. Την ώρα που πηγαίνανε αυτοί να με πιάσουν στη συκιά, που υποτίθεται ότι ήμουν ξαπλωμένος, ερχότανε ο Μάκης κι άρχισε τα σφυρίγματα. Μόλις ακούγανε τα σφυρίγματα, νομίζανε ότι ήμουν εγώ και φωνάζανε «αλτ». Μόλις ακούει «αλτ» ο Μάκης, το βάζει στα πόδια κι αυτοί του ρίχνουνε. Έχω εγώ το μάτι μου ανοιχτό μήπως κανείς από αυτούς γυρίσει, αλλά δεν γύρισε κανείς. Πηδάω στον κήπο δίπλα, που ήταν μια πορτοκαλιά, κι ανεβαίνω εγώ επάνω στην πορτοκαλιά. Ο Μάκης τότε έγινε εντωμεταξύ καπνός, καταλαβαίνεις ήταν 18 χρονών τότε, που να τον προλάβουν αυτοί με τις αρβύλες; Τους φωνάζανε οι άλλοι από πάνω, τους ακούω εγώ: «τι έγινε ρε τον πιάσατε»; «»Όχι ρε τον πούστη, μας έφυγε». «Ρε μαλάκες, μέσα από τα χέρια σας σας έφυγε»; «Τρέξετε ρε, κάπου εδώ θα είναι». Έρχεται ο άλλος από κάτω και λέει. «Ο Γιαννακουρέας έφυγε, χάθηκε, έπιασα ένα Γιαννακουρέα και χάθηκε». «Ρε αυτός ήταν, ήρθες επάνω σου και τον άφησες κι έφυγε»; «Μα Γιαννακουρέας λεγότανε και πήγε να δώσει τα αυγά», έλεγε ο φρουρός. Εγώ ήμουν επάνω τους, στην πορτοκαλιά, και τα άκουγα όλα. Περάσανε κάτω από την πορτοκαλιά με τα όπλα ορθά, κατά επάνω. Η καρδιά μου νόμιζα θα ακούσουν την καρδιά μου, που έκανε «τουπ, τουπ, τουπ». Κι αυτό, γιατί μου είχε πει ο Νίκος ο Αβραμέας, που ήταν πρόεδρος τότε, ότι «έχουν εντολή να σε σκοτώσουν, να σε κατεβάζανε στην Καρδαμύλη και στο Πετροβούνι θα σε βαρέσουν να σε σκοτώσουν και θα πούνε ότι πήγες να λακήσεις. Πρόσεξε». Εκεί πάνω τους έφερε ο Παναγιώταρος. Κάποτε στο καφενείο πολύ αργότερα καθόμασταν απέναντι και έλεγε σε ένα διπλανό: «Τον βλέπεις αυτό, 300 χωροφύλακες τον είχανε κυκλώσει και τον πήρε ο διάολος κι έγινε καπνός κι έφυγε. Δεν μπορέσαμε να τον πιάσουμε. Ντρέπομαι να πάω να τον ρωτήσω πώς έφυγε». Μόλις έφυγαν κατέβηκα και πάω προς τον πύργο του Φασέα. Από κάτω από τον πύργο έχει ένα σπίτι, όπου έβαζε το μουλάρι ο Πανάγος ο Κουλουμπέας. Μπαίνω λοιπόν μες στο σπίτι και αυτί κατέβαιναν παντού κι έψαχναν. Άκουγα τα σφυρίγματα και τα τραγούδια που έλεγαν για τον Κωνσταντίνο, για το βασιλιά. Καθόμουν επάνω σε μια πέτρα. Κουνιόταν η πέτρα. Σηκώνομαι λοιπόν και κουνάω την πέτρα. Κοιτάζω, άχυρα από κάτω. Κάνω έτσι λοιπόν και βλέπω μια σακούλα πάνινη. Την ανοίγω και βλέπω όπλα μέσα. Ο Πανάγος τα είχε εκεί, ενώ ήταν στην οργάνωση, στο γραφείο του ΕΑΜ. Είχαμε Πρόεδρο τον Μπεσμπέα το γιατρό, εγώ ήμουν στρατιωτικός υπεύθυνος κι ο Πανάγος ήταν μέλος. Ήταν ακόμα ο Σωτήρης ο Νικολετσέας, ο Σπύρος ο Κατσουλέας κι ο Μιχάλης ο Πουλημενέας, ο δικηγόρος. Αυτό ήταν το γραφείο του ΕΑΜ. Μόλις παίρνω και τα δυο πιστόλια, τώρα λέω θα πάω να τους πάρω τα όπλα. Είχανε κάτσει όλοι στην Πολιάνα κι είχαν αφήσει τα τουφέκια τους και κορδώνονταν. «Θα πάω», λέω, «και θα ρίξω μια πιστολιά στον αέρα και αυτοί θα παραδοθούν». Λοιπόν στο δρόμο βγαίνοντας απαντώ τον αδελφό μου. «Που πας» μου λέει, «ο κόσμος γεμάτος». «Θα τους πάρω τα όπλα», του λέω. «Στο διάααολο», μου λέει, «θα μας σκοτώσουν όλους. Θα πάρεις κι εμένα στο λαιμό σου. Φύγε από δω και πήγαινε κρύψου». Έτσι λοιπόν δεν την έκανα την επειχείρηση. Κι αυτοί σηκωθήκανε και φύγανε. Ήρθε ο χειμώνας. Δεν μπορούσα να μένω στο Ντουμπιτσί το χειμώνα. Αποφασίζουμε λοιπόν με το Σωτήρη το Λαμπρινέα, που μας κυνηγούσανε, ήταν 1944 προς 1945, να πάμε στην Καλαμάτα. Ήρθε ο Σωτήρης ο Κατσικάς, της Ρεβέκκας- που μετά πήγε με δαύτους και σκοτώθηκε κιόλας- και ξεκινάμε από το Ντουμπιτσί με τος σούρουπο για την Καλαμάτα με τα πόδια. Εγώ μάλιστα, όπως είμαι τώρα, χωρίς δάχτυλα. Ταλαιπωρία! Περνάμε από τα Τσέρια μέσα κι από εκεί προχωρούσαμε οι τρεις μας. Είμαστε σε απόσταση 20 μέτρων ο ένας από τον άλλον Ο πρώτος, μόλις παρατηρούσε ότι δεν υπήρχε κανένας κίνδυνος, χτύπαγε δυο χαλίκια και μετά προχωρούσε ο δεύτερος και μετά ο

77

τρίτος. Έτσι περάσαμε το φυλάκιο, που είχαν στον Κάμπο σε μια βρύση μέσα στα χωράφια. Περάσαμε από τη βρύση εμείς, τους ακούσαμε που κουβεντιάζανε. Είδαμε και τα τσιγάρα. Περάσαμε σαν τους γάτους. Άντε λοιπόν, ερχόμαστε στην Καλαμάτα. Πήγαμε την επομένη μέρα στο δικηγόρο κι από εκεί στον εισαγγελέα. Του λέμε: «Κύριε εισαγγελέα, υπάρχει κανένα ένταλμα για εμάς»; Λέει «όχι, δεν υπάρχει ένταλμα». Ο δικηγόρος μας λέει «να μας δώσετε ένα χαρτί λοιπόν». Μας δίνει ένα χαρτί λοιπόν που να λέει ότι δεν διωκόμαστε από το κράτος. Το παίρνουμε το χαρτί, αλλά εδώ στο χωριό δεν μπορούσαμε να γυρίσουμε, γιατί είχαν αρχίσει και δέρνανε και σκοτώνανε. Οπότε λοιπόν, τι να κάνω; Είπα να πάω μια βόλτα στο χωριό κάποια στιγμή. Είχε δώσει μια εντολή το ΕΑΜ να αντιστεκόμαστε στη διοίκηση. Τους μαζεύω όλους λοιπόν εκεί όσους είχαν μείνει , στο δάσκαλο, ο Μπάμπης ο Κολοβιστέας, ο Μπάμπης ο Σκοπετέας, ο Σωτήρης ο Λαμπρινέας, ο Παναγιώτης ο Λαμπρινέας, 5-6 ήταν να πούμε. Όλοι οι άλλοι είχαν μηδίσει. Είχαν πει δεν φταίμε εμείς. Τι να κάνουν οι άνθρωποι; Τρομαγμένοι ήταν. Ήρθαν οι χωροφύλακες και πιάσανε κάποιον Ρουπακιά. Πάω εγώ με 5-6 και τους παρακολούθαγα από πίσω. Φοβηθήκανε οι χωροφύλακες και μου είπαν «τι θέλετε εδώ»; Τους λέω «θέλουμε τον κρατούμενο. Έχετε ένταλμα για να τον συλλάβετε; Θα έχουμε ιστορίες». Φοβηθήκανε αυτοί και τον αφήσανε. Αλλά μετά γύρισα Καλαμάτα. Προκηρύχθηκε το δημοψήφισμα. Ένα μήνα πριν το δημοψήφισμα στέλνει ο διοικητής της ασφαλείας και με συλλαμβάνει στην Καλαμάτα. Πάω επάνω στην ασφάλεια. Μου λέει: «Τα όπλα θέλω, που έχεις κρυμμένα». «Με κοροϊδεύεις;», του λέω, «τα όπλα δόθηκαν με τη Βάρκιζα, δεν υπάρχουν όπλα». «Τέλος πάντων, το ξέρω», μου λέει, «δεν έχω τίποτα ενδείξεις. Αλλά σε φώναξα εδώ για το εξής. Είσαι η πρωσοπικότητα του ΕΑΜ στην περιφέρεια αυτή την εποχή». Ήταν αλήθεια αυτό, γιατί όλοι οι άλλοι είχαν φάει ξύλο και είχαν παραδοθεί. Ήμουν ο μόνος που κάνανε όλες αυτές τις ιστορίες και δεν είχα πιαστεί. Μου λέει: «Θέλω να πας στο δημοψήφισμα και να ψηφίσεις φανερά βασιλιά και μετά με συνοδεία θα σε συνοδεύσω εγώ μέχρι την Κόρινθο». Κι αυτό, γιατί μας απαγορεύανε να φύγουμε για την Αθήνα. Σε όλους τους αξιωματικούς του ΕΛΑΣ ίσχυε αυτό. Είχα πάει εγώ για να βγάλω διαβατήριο, αλλά δεν μπορούσα. Μας είχανε, για να είμαστε κλεισμένοι στην Καλαμάτα. «Και θα σε στείλω στην Αθήνα», μου είπε. Του λέω: «Άκουσε, εγώ βασιλιά δεν ψηφίζω όχι φανερά, αλλά και μυστικά να μου το πεις». «Κλείστον μέσα», λέει. Και με έκλεισε στο κρατητήριο και από εκεί κατευθείαν εξορία. Εντωμεταξύ το Γενάρη του 1944 λέγανε όλοι πριν το φθινόπωρο του 1944 ότι πέρασε από το χωριό ο Κατσαρέας. Στο φυλάκιο που είχαμε τον πιάσανε. Μου τον φέρανε στο χωριό τον Κατσαρέα. Είχε μια ταυτότητα ότι είναι ήταν ένας από αυτούς που πήγαινε με βόδια στα χωριά και αγοράζανε σφάγια. Τον αφήσαμε κι έφυγε. Μετά είπε ότι στο Εξωχώρι ότι τον βάρεσα χαστούκια και γι’ αυτό μου έκαψε το σπίτι. Γιατί έκαψε μόνο το δικό μου σπίτι ο Κατσαρέας. Ο Κατσαρέας είχε μείνει δυο βράδια στο χωριό. Όταν ήρθε του λέω: «Ρε συ», του λέω είμασταν στο σπίτι του Σπύρου του Κατσουλέα στο σχολείο, «όλα τα χρόνια μας λένε για ταγματασφαλίτες και για συνεργασία τους με Γερμανούς, δεν πάμε να δούμε αν έχουν Γερμανούς μαζί τους»; Και πήγαμε στην αυλή του Νίκου του Παλιατσέα, όπου μπροστά είχε μια πόρτα. Βλέπαμε μέσα στην πόρτα λοιπόν εγώ κι ο Σπύρος ο Κατσουλέας. Ήρθα κάποια στιγμή αυτοί χίτες, πώς τους λέγανε, ταγματασφαλίτες, και Γερμανοί μαζί. Την αράξανε κι είχανε συλλάβει το Λυκούργο το Ζαχαρέα. Λοιπόν κοιτάγαμε από τη χαραμάδα κι ακούγαμε γερμανικά. «Εχουν δίκιο», λέμε. Ο Σπύρος έπεσε κάτω και το έσκασε κι εγώ το ίδιο προς την άλλη κατεύθυνση. Όταν ήρθαμε σπίτι λοιπόν και πήγα στη μάνα κι έρχεται ένας αξιωματικός, που είμασταν μαζί στη Γερμανία- δεν θυμάμαι δυστυχώς το όνομά του-, της λέει της μάνας μου: «Που είναι ο Μίμης; Είμαστε φίλοι Θα του πεις ότι είμαι ο τάδε. Και να του δώσεις αυτό το γράμμα». Μου έγραφε λοιπόν μέσα: «Ρε κορόιδο, παίρνουμε μια λίρα χρυσή την εβδομάδα, μας δίνουνε ρούχα, όπλα και μια λίρα την εβδομάδα και γλιτώνουμε και την οικογένειά μας. Τι κάθεσαι εδώ με τους ξιπόλυτους; Έλα πάρε να φας, μη φοβάσαι δεν θα δώσεις τίποτε. Θα πάρεις 4 λίρες για το μήνα και τρόφιμα και θα σε ντύσουμε του κουτιού». Μου το έφερε η μάνα μου στο Ντουμπιτσί, το κράτησα εγώ μαζί με το κιβώτιο όλων των αρχείων του ΚΚΕ, που είχα. Τα άφησα σε μια σιδερένια κασέλα του Παναγιώτη του Λαμπρινέα, που την είχε κρυμμένη. Σκοτώθηκε αυτός και κανείς δεν ξέρει την τύχη του αρχείου και των ντοκουμέντων, που είχα. Έτσι χάθηκε και το γράμμα αυτό. Όταν γύρισε λοιπόν η μάνα μου, της λέει το σημείωμα να μου δώσεις. «Το κράτησε» του είπε η μάνα μου. Με το σημείωμα αυτό είχανε εκτεθεί. Πήρε τη μάνα μου μέχρι τα Τσέρια

78

για το φόβο μήπως τον βαρέσουμε από το Βιρό. Και μετά έβαλαν φωτιά μες στο σπίτι και το κάψανε. Όταν ήμουν στο νοσοκομείο, έδωσα μια μέρα λεφτά σε έναν φαντάρο, που ήταν εκεί, και του λέω: «πήγαινε από το βιβλιοπωλείο του Ελευθερουδάκη, στην Πλατεία Συντάγματος, να μου πάρεις βιβλία. Πάρε να ζητήσεις που είναι η διεύθυνση του Ορέστη Λάσκου, θέλω να πάρω τα ποιήματά του». Πάει αυτός και τους τα λέει αυτά και όταν τον ρωτήσανε, τους είπε ότι έχει έναν αξιωματικό στο νοσοκομείο ανάπηρο. Τον ρώτησαν αν είναι δικά του και τον φορτώσαν με βιβλία και του είπαν όποτε τα τέλειωνε τα βιβλία, να έρχεται ο στρατιώτης να παίρνει άλλα βιβλία. Έτσι διάβαζα Τερζάκη, Θεοτοκά, Παλαμά, Σικελιανό, από το Λάσκο, από όλους τους συγγραφείς, το Βάρναλη. Με το Βάρναλη πίναμε και κρασί μαζί, γιατί πήγαινα μεζέ εγώ κάτι σαρδέλες, που μας δίνανε στο νοσοκομείο, και τον είχα γνωρίσει σ’ ένα καφενείο στη Δεξαμενή. Εκεί σύχναζε ο Βάρναλης. Σωρώσανε λοιπόν όλα αυτά τα βιβλία μέσα στο σπίτι και τους βάλανε φωτιά και παρόλα αυτά δεν θα καιγόταν το σπίτι, αλλά πιάσανε κι ανοίξανε και τις δυο πόρτες: από τη μια βγαίνανε για να φέρνουνε από το σωρό και σχηματίστηκε ρεύμα και κάηκε το σπίτι. Μετά βρέθηκα στην Καλαμάτα και ανακατευόμουν με τις καταστάσεις. Ήμουν γραμματέας του ΕΑΜ των φυγοδίκων και τέτοια πράγματα. Γραμματέας του ΕΑΜ Καλαμάτας ήταν ο Γιώργης ο Κολομβάκος, ο δικηγόρος. Πήγαινα και κάθιζα κάθε μέρα στο παπουτσίδικο του Σαράντου. Ο Σαράντος είχε έναν μπατζανάκη Ζαχαρόπουλο, ο οποίος ήταν ταγματάρχης. Τότε ήταν λοχαγός, ταγματάρχης έγινε μετά. Υπηρετούσε στην Καλαμάτα. Μπαίνουνε λοιπόν μέσα στο καφενείο ο Ζαχαρόπουλος, που γνώριζα, κι ένας άλλος λοχαγός. «Ε, καλώς τους», είπε ο Σαράντος ο Κατσουλέας, «τους κουμπάρους». Ήταν και με εμένα κουμπάρος. Μας είχε στεφανώσει . «Τον κουμπάρο το Ζαχαρόπουλο, τον γνωρίζεις», μου λέει. «Εσύ», του λέει του αλλουνού, «τον γνωρίζεις». Αυτός λεέι όχι. «Πώς δεν τον γνωρίζεις, αφού σε χαστούκισε. Ο κύριος Λαμπρινίδης, ο κύριος Κατσαρέας!». «Χαίρω πολύ» του λέω. Μου λέει: «Το σπίτι σου το κάψαμε, εγώ έβαλα φωτιά, έπρεπε τόσα που είχαμε ακούσει για εσένα, έπρεπε κάτι να σου κάμαμε. Αυτός έριξε την ευθύνη στον ανθυπολοχαγό, που μου είχε στείλει το σημείωμα. Κι επειδή δεν γύρισα το γράμμα, έγινε αυτό. «Δεν βαριέσαι», του λέω, «θα διορθωθεί η κατάσταση και θα ξαναφτιαχτεί το σπίτι». Η συνάντηση αυτή έγινε τυχαία μέσα στο παπουτσίδικο. Μετά έδωσα ένα 50αρι, όταν του κάναμε τον τάφο του. Έγινε έρανος εδώ στην Καρδαμύλη το 1950 κι έδωσα ένα 50αρι για τον Κατσαρέα.Ο υπολοχαγός με το σημείωμα ήταν προφανώς από τους κοντινούς συνεργάτες του Κατσαρέα, αλλά δεν θυμάμαι το όνομά του. Είναι 55 χρόνια από τότε! Δεν τις λέω αυτές τις ιστορίες πουθενά, για να μείνουν ή να θυμάμαι. Αρχίζω και ξεχνάω. Κάποτε έγραφα με πλούσιο λεξιλόγιο. Τώρα έχει περιοριστεί το λεκτικό μου στις 100 περίπου λέξεις. Και διαρκώς συρρικνώνεται. Είμαι 92 χρονών, δεν είμαι μικρός. Το 1950 λοιπόν είχα ανεβάσει ένα θέατρο. Στην Ικαρία λοιπόν έμενα με τον Τάκη τον Αδάμο. Ήταν δάσκαλος και τον είχαμε γραμματέα. Σε όλα μου τα βιβλία υπήρχε αφιέρωση σ’ αυτόν. Είχαμε λοιπόν ανεβάσει μια επιθεώρηση κι έγραφα για τον Τάκη τον Αδάμο: «Ο Αδάμος λόγου χάρη, που για όλα…». Είδες; Τα ξενχάω. Όταν ήρθα εδώ κάτω εγώ στο χωριό κι οργανώθηκα, δεν υπήρχαν Εγγλέζοι εδώ πέρα. Το 1942, το Νοέμβριο, που ήρθα εγώ εδώ, οι Εγγλέζοι είχαν φύγει κι ο Μαύρος είχε σκοτωθεί. Όταν μάλιστα αποφασίσανε σε μια στιγμή ότι πρέπει να κάνουνε ανακρίσεις, για να δούμε ποιοι είχαν συνεργαστεί από το χωριό, όταν κάναμε λοιπόν τις ανακρίσεις, είπαν ότι ο μόνος που πρέπει νακάνει τις ανκρίσεις, είναι ο Μίμης, εγώ, γιατί τότε όλοι οι άλλοι, όλα τα άλλα μέλη του ΕΑΜ, ήταν στο χωριό τότε και μπορεί να είχαν εμπλακεί και να το κρύψουν. Είχαν κρατήσει λοιπόν εμένα. Τα στοιχεία όλα αυτά τα είχα στο αρχείο εκείνο, που χάθηκε. Είχα πάρει από όλους τους Ξωχωρίτες καταθέσεις. Από όλους πήραμε καταθέσεις. Μόνο για τον Πότη τον Γαρβασέα και το Γαβρίλο προέκυψαν κάποια στοιχεία. Ο Γαβρίλος ό,τι ψευτο-πληροφορίες είχε, πήγε και τις έδινε. Αλλά ο Γαρβασέας τους έλεγε όλες τις πληροφορίες, που συγκέντρωνε, και κάθε πρωί, που κατέβαινε στην Καρδαμύλη για το Γυμνάσιο, τις έδινε στους Ιταλούς. 1942, 1943, 1944 το ΕΑΜ φούντωσε και κυριαρχούσε σε όλη την Ελλάδα. Έρχεται ο Παναγιώτης ο Γαρβασέας λοιπόν στον Κωστή τον Κιτρινιάρη, που ήταν γραμματέας του ΕΑΜ Παγκρατίου, ζήτησε μια βεβαίωση ότι τον καιρό που ήταν στο Εξωχώρι, ήταν στο ΕΑΜ και είχε εργαστεί γι’ αυτό. Ο Κωστής του είπε ότι δεν μπορούσε να το κάνει αυτό, αλλά μόνο το ΕΑΜ Εξωχωρίου θα μπορούσε. Ξεκινάει λοιπόν κι έρχεται στο Εξωχώρι, έρχεται στο σχολείο. Εγώ είχα αρραβωνιαστεί τότε τη Στέλλα. Μου μίλησε σαν να μιλάει σε

79

μαθητή του, αν και ήμουν ανηψιός του από τη Στέλλα. Μου ζήτησε μια βεβαίωση ότι την περίοδο που έμεινε εδώ είχα άριστη διαγωγή και τέτοια. Του είπε ότι δεν μπορούσα να του δώσω εγώ μια τέτοια βεβαίωση. «Μόνο αν παραμείνεις», του λέω, «μια βδομάδα- δυο, για να κάνω ανακρίσεις κι αν πραγματικά έχεις εθνική δράση, θα σου δώσω το χαρτί». Εντωμεταξύ εγώ είχα την πληροφορία, που ανέφερα γι’ αυτόν παραπάνω από τις ανακρίσεις μου. Του διευκρίνισα όμως ότι αυτό είναι δίκοπο μαχαίρι, επειδή του διευκρίνισα ότι ήμασταν υποχρεωμένοι να στείλουμε τις καταθέσεις στη Δήμιοβα, όπου ήταν το στρατοδικείο. Το δέχτηκε. Είχαν συλληφθεί οι Καστανιώτες οι ρουφιάνοι και τον είχαν καρφώσει. Κάναμε τις ανακρίσεις. Αποδείχτηκε ότι ήταν για το ΕΑΜ ρουφιάνος. Στέλνουμε την απάντηση στη Δήμιοβα. Τον πήρανε για εκεί. Μόλις τον πήγανε εκεί, συνήλθε εδώ στο Εξωχώρι το γραφείο του ΕΑΜ. Και παίρνουμε μια απόφαση ότι, εάν εκτελεστεί, θα έχει αυτό πολιτικές επιπτώσεις για το ΕΑΜ του χωριού, διότι είναι από οικογένεια μεγάλη και τέτοια πράγματα. Ζητούσαμε από τη Δήμιοβα να μην εκτελεστεί. Την παίρνει την απόφαση ο Βαγγέλης ο Καλλέργης κι ο Κουτσοδράκος κι ένας από τα Τσέρια και πάνε στη Δήμιοβα και τη δώσανε την απόφαση αυτή. Κι έτσι τον απελευθερώσανε. Αλλά αυτή την εβδομάδα, που έμεινε κρατούμενος στη Δήμιοβα, την εξαργύρωσε κι έγινε καθηγητής Πανεπιστημίου λόγω της συλλήψεως, που έγινε τότε. Κατά τον Κουτσοδράκο ο Ξυδέας ήταν ανένδοτος για την αλλαγή της απόφασης. Αλλά τότε ο Ξυδέας ήταν άρρωστος. Βέβαια ο Ξυδέας πειθαρχούσε κιόλας στις τελικές αποφάσεις. Για παράδειγμα, όταν η οργάνωση της Σαϊδόνας έπιασε τους ρουφιάνους από την Καστάνια όλους, που ήταν 10-12, και τους είχε κλείσει στην κορυφή επάνω, στη Σαϊδόνα, στην αυλή μιας εκκλησιούλας. στα Ταβουλαρέικα, έρχεται ένα έγγραφο από τη Δήμιοβα, να τους παραλάβω εγώ για λογαριασμό της οργάνωσης Εξωχωρίου. Ήταν η μεγαλύτερη τότε κι είχε εφεδρικό ΕΛΑΣ. Εμείς τους στείλαμε συνοδεία στη Δήμιοβα. Αυτοί πήγαν όλοι εκεί και δικαστήκαν ισόβια όλοι Δικαστήκαν λοιπόν ισόβια με αναστολή και μετά μας σκοτώσανε κιόλας. Παίρνω τον καπετάν Νίκο, το Σωτήρη το Λαμπρινέα, το Βαγγέλη το Χατανινέα και πάμε στην Καστάνια και στη Σαϊδόνα, στον Κώστα τον Ξυδέα. Του ζήτησα να μου παραδώσει τους κρατούμενους. «Τι λέει ρε», μου λέει, «ποιους να παραδώσω; Αυτοί εδώ μας έχουν κάψει τις ελιές μας». Εννοούσε τον παπα-Γαϊτάνη και τους άλλους. «Εδώ θα τους εκτελέσουμε, θα τους περάσουμε από λαϊκό δικαστήριο», μου είπε. Του λέω: «Εγώ φεύγω, Κώστα, αλλά θα ξαναγυρίσω εδώ, για να συλλάβω εσένα. Είμαι βέβαιος ότι θα μου στείλουν χαρτί να σε συλλάβω». Κι έφυγα. Στα 50 μέτρα με σταμάτησε κι αφού έβρισε είπε: «Έτσι τα κάνουν όλα και θα …Πάρτους, ρε, πάρτους». Τους παίρνω λοιπόν συνοδεία. Στο δρόμο βλέπω ότι ξεμένει ο παπα-Νίκος μα το Σωτήρη το Λαμπρινέα. Κουβεντιάζανε. Τους επανέφερα πάλι. Μόλις φτάσαμε εδώ πέρα, τους πήγαμε στο σχολείο. Τους κλείσαμε στο σχολείο και βάλαμε φρουρά . Βάλαμε έναν σκοπό στην πόρτα κι έναν σκοπό από πίσω στα παράθυρα. Τα μεεσάνυχτα, που έφευγα λοιπόν, για να πάω στη Χώρα, κοιτάζω από το πίσω μέρος, σκοπός ο Σωτήρης ο Λαμπρινέας. Προχώρησα, «καλή νύχτα» του λέω, «καλή νύχτα», μου είπε. Μόλις προχώρησα 10 μέτρα, λέω μέσα μου «αυτόν ποιος τον έβαλε σκοπό; Εγώ δεν τον έβαλα», που ήμουν στρατιωτικός υπεύθυνος. Βρισκόταν στη Σαϊδόνα σήμερα, «απαλλάσσεται, δεν μπορεί να μπει σκοπός». Γυρίζω πίσω και τον ρώτησα ποιος τον έβαλε σκοπό. «Έτσι, ήρθα μόνος μου», μου λέει. «Παράτησες τα γίδια κι ήρθες; Δεν ήξερα ότι είσαι εδώ. Πες μου την αλήθεια , γιατί μπήκες σκοπός»; Μου λέει: «Από αυτούς εγώ έφαγα ξύλο και έχω βγάλει αίμα από το στόμα. Μου είχανε πουλήσει όπλα. 2 όπλα χάνσες, και μετά ήρθανε και με συλλάβανε μαζί με τους Ιταλούς κι εγώ έλεγα πια ότι λένε ψέματα. Θα τους ρίξω μια χειροβομβίδα από το παράθυρο και θα τους καθαρίσω όλους». «Τι λες»;, του είπα. «Εδώ σήμερα λειτουργεί η δημοκρατία». Γυρίζουμε πίσω λοιπόν και έβαλα άλλον σκοπό και του είπα: «Μπρος, στη Χώρα». Θα τους εσκότωνε όλους και μακάρι να τον άφηνα. Όταν έγιναν τα Δεκεμβριανά, ήταν στην Καρδαμύλη ένα τάγμα του ΕΛΑΣ με πολιτικό υπεύθυνο τον Αντώνη τον Παυλόπουλο. Ο Αντώνης ο Παυλόπουλος ήταν έφεδρος ανθυπολοχαγός και όταν ήρθε στην Καλαμάτα, είχαν τα χαρτιά του ότι ήταν κομμουνιστής και τον καθαιρέσανε μπροστά σε όλο το σύνταγμα. Ήμασταν φίλοι με τον Αντώνη τον Παυλόπουλο. Έρχεται το βράδυ στο Εξωχώρι, νύχτα στις 4 του Δεκέμβρη, και πιάνει το Νίκο τον Κυληντιρέα, τον Κλακανίκο, τον Ζαχαρέα, τον Κούλη τον Πολυμενέα, το Μάρκο τον Κυληντιρέα. Έπιασε καμιά 10αριά περίπου από όσους ήταν βασιλόφρονες και τους κατεβάσανε στην Καρδαμύλη. Το πρωί πάω στο Εξωχώρι και μου είπαν ότι τους πιάσανε το βράδυ τους βασιλόφρονες. Ρώτησα ποιος ήρθε, ο γιατρός ο Μπεσμπέας ήταν

80

δειλός, μου είπε «δεν ξέρω ποιος ήρθε». Έμαθα ότι τους πήρε τους βασιλόφρονες κάποιος στην Καρδαμύλη. Κατεβαίνω μαζί με τον Σωτήρη στην Καρδαμύλη. Στου Μούρτζινου το καφενείο επάνω ήταν πρώτα η αστυνομία και μετά το τάγμα. Ανεβαίνω επάνω και ρωτάω το Μούρτζινο να μου πει που είναι ο ταγματάρχης του αντάρτικου. Όταν μου είπε επάνω, ανέβηκα και είδα τον Αντώνη. «Ρε Αντώνη», του λέω, «εσύ είσαι; Ρε Αντώνη, στο χωριό το δικό μου ήρθες κι έκανες συλλήψεις;» Χωρίς να με ρωτήσει μου είπε: «Σου ορκίζομαι στη μάνα μου και την Παναγία, δεν ήξερα ότι είσαι από το Εξωχώρι. Αλλιώς θα ερχόμουν εγώ να πιάσω κανέναν»; «Βγάλτους όλους», του λέω, «κι έλα μαζί μου να τους πάρω στο Εξωχώρι». Με κοιτάζει και μου λέει: «Θα σου τους δώσω να τους πάρεις στο Εξωχώρι, γιατί μ’ εσένα ρε δεν μπορώ να τα βγάλω πέρα. Αλλά να έχεις υπόψη σου ότι μια μέρα αυτοί θα σε σκοτώσουν». Όπως κι έγινε. Τους πήραμε και τους φέραμε στο Εξωχώρι. Αυτοί λοιπόν οι άνθρωποι σκοτώσανε από εμάς 63 χωρίς να έχει γίνει παρά μόνο μια σύλληψη, του Γαργατσέα, τον οποίο και γλυτώσαμε. Μαζί με το Γαβρασέα βγάλαμε χαρτί και για τον Γαργαρένιο. Και το πάω το χαρτί εγώ στη Βασίλω και της λέω: «Με αυτό το χαρτί στείλε κάποιον αύριο με 5-6 οκάδες λάδι να πάει στη Δήμιοβα. Κι έστειλε τον Βαγγέλη τον Χοτανινέα, για να βγει ο Δημήτρης. Αν ήμουν τότε στο Εξωχώρι, ούτε αυτόν θα τον πιάνανε. Η Βασίλω, όταν έφυγε, σκέφτηκε το εξής, «ότι είναι δηλαδή ευκαιρία να κληρονομήσω την περιουσία». Το μπουρδούκλωσε το χαρτί λοιπόν. Ήθελαν να μου κάνουν μήνυση και πήγαν στη Βασίλω και της είπαν να κάνει μήνυση στο Μίμη το Λαμπρινίδη, ότι δηλαδή πήρε λάδι. Η Βασίλω όμως σκέφτηκε «που να κάνω μήνυση»; Εάν έκανε μήνυση αυτή, θα φανερωνόταν όπως και οι σκοποί της. Τους είπε: «Αν κάνετε μήνυση, εγώ θα πάω μάρτυρας υπεράσπισης στον Λαμπρινίδη». Τον σκότωσε λοιπόν η αδελφή του και μετά ήταν τίμια, ήξερε τι είχε κάνει. Μια φορά μας κυνηγούσανε κα φτάσανε στο Ντουμπιτσί. Μπαίνουμε εμείς στο λόγγο και βγαίνουμε στου Λούκη τη λάκκα. Ακολουθήσανε κι αυτοί. Ο Σωτήρης μου λέει: «Κάτσε και θα τους δούμε, όταν θα έρθουν». Μιλάμε για πάρα πολύ μικρή απόσταση. Θέλαμε να δούμε αν αυτοί που μας κυνηγούσαν ήταν Έλληνες ή ήταν ακόμα Γερμανοί! Ο Σωτήρης τους φωνάζει: «Ρε φασίστες, παλιοφασίστες». Αρχίσανε αυτοί τα πολυβόλα. Το βάλαμε εμείς στα πόδια.. Τον παίρνει το Σωτήρη ένα ξεράκι από φρύγανο και του σκίζει τη γάμπα. Όταν στη συνέχεια αυτοί είδαν τα αίματα, νομίζανε ότι τον τραυμάτισαν αυτόν. Κάποια άλλη φορά η Χωροφυλακή είχε γεμίσει το χωριό. Ήταν την ίδια περίοδο, που με κυνηγούσαν. Με καταζητούσαν. Πήγα και με έκρυψε ένας γέρος μπάρμπας, ο Αβραμέας. Με έκρυψε σε μια αποθήκη. Μου έφερε και φαγητό. Ήμουν όλη την ημέρα μέσα. Μάλιστα διάβαζα εκεί βιβλία, του Αλέξανδροτυ Δουμά, όπως θυμάμαι. Ξάφνου χτύπησε η πόρτα. Έσβησα το φως, πήρα το πιστόλι. Ένιωσα κάποιος να με πλησιάζει και να βουτά στην αγκαλιά μου. Ήταν γυναίκα! Την απώθησα. Αυτή είχε δει το φως και όρμησε νομίζοντας πως είμαι ο γέρος, που φαίνεται είχε ερωμένες κρυφές. Ήταν φιλενάδα του και μόλις κατάλαβε ότι δεν ήμουν ο γέρος, έτρεξε κι έφυγε, αφού κι εγώ την έδιωξα κακήν κακώς. Φοβήθηκα μήπως και προδοθώ από αυτή που αργότερα έμαθα πως ήταν γυναίκα δεξιού, και πέταξα ένα κεραμίδι στο γειτονικό σπίτι του Σπύρου του Κατσουλέα, για να ειδιποιήσει τη μάνα μου. Λίγο αργότερα ήρθε ο Παναγιώτης ο Λαμπρινέας και με πήρε για να με φυγαδεύσει. Ο Κώστας ο Ξυδέας ήταν παληκάρι, αλλά θύμωνε εύκολα. Ήταν οξύθυμος άνθρωπος. Όπως για παράδειγμα μια φορά, που όρμησε να σπάσει τη δεξαμενή του νερού στο χωριό, αλλά τον απωθήσαμε. Ωστόσο πάντα στο τέλος ήταν πειθαρχικός, πειθαρχούσε στο κόμμα και στις αποφάσεις της οργάνωσης. Σημαντικές προσωπικότητες του αριστερού κινήματος θωρώ τον Ηλία το Μαντούκο, τον Τάσο τον Αναστασόπουλο, το Ζερμπίνο φυσικά, τον Κουλουμβάκο και τον Καραμούζη. Ακτίβ συνήθως κάναμε στον Κάμπο. Στο θέατρο, που διοργανώναμε, για εισητήριο εισπράτταμε αυγά για την οργάνωση. Ήμουν και λαϊκός επίτροπος σε λαϊκό δικαστήριο. Το λαϊκό δικαστήριο λειτουργούσε άψογα. Αυτό το αποδεικνύει το γεγονός ότι μετά την απελευθέρωση κανείς δεν ζήτησε να ακυρωθούν οι αποφάσεις του λαϊκού μας διαστηρίου. Και μάλιστα αυτό συνέβαινε εδώ στην ευρύτερη περιοχή της Καρδαμύλης, που όλοι ήταν βασιλόφρονες. Αρχικά κανείς δεν τους οργάνωνε στο ΕΑΜ. Μόνοι μας λίγοι λίγοι οργανωθήκαμε και εν συνεχεία παίρναμε πληροφορίες από την Καλαμάτα. Στο Εξωχώρι ο Κατσαρέας, ο Παυλάκος ή και ο Καμαρινέας ήταν άγνωστοι. Συνεργάστηκαν πολλοί με τους Άγγλους, γιατί έμειναν πολλοί από αυτούς εδώ, μια και στην Καρδαμυλη σταματούσε ο αυτοκινητόδρομος. Όλοι μάζεψαν από τους Άγγλους όπλα και τα πουλούσαν.. Και το Σφακιανό τον είχα γνωρίσει. Συνεργαστήκαμε με πληροφορίες ή με κάθε τρόπο για τη μάχη της Σελίνιτσας, που έκανε.

81

Τους καπεταναίους προσπαθούσες όλους να τους ξεχάσεις μετά τη συνάντησή σου μ’ αυτούς. Από τότε που έδιωξα τους Ιταλούς από το Εξωχώρι, όταν είχαν έρθει να εισπράξουν το 10% από το λάδι, το ΕΑΜ κυριαρχούσε πλήρως. Το Εξωχώρι είχε την πιο μεγάλη εαμική οργάνωση. Το ακτίβ Εξωχωρίου αριθμούσε 180 μέλη. Στο Εξωχώρι δεν αναπτύχθηκε καμιά βεντέτα. Στην Ικαρία έγραφα σατιρικά θεατρικά για το τρύπιο παλτό του Αδάμου, που το φορούσε και το καλοκαίρι, για τον Αυδίκο, που αντέγραψα, παραποιώντας σατιρικό του Σκόκου, ή και για το Νίκο Κουλαμπά, που αντί για Ριζοσπάστη διάβαζε το Βήμα. Αυτά τα ευθυμογραφήματα τα έγραφα για να γελάσει ο προσφυγικός εξόριστος κόσμος, οι Πόντιοι, οι οποίοι δεν είχαν καμιά πολιτική συνείδηση, απλά ανθρωπάκια, που τα πιάσανε χωρίς οι ίδιοι να ξέρουν πολλές φορές το γιατί. Ήμουν στην Ικαρία, όταν αυτοκτόνησε ο Μπακιρτζής, ήμουν και με την παρουσία του Σαράφη. Μάλιστα έμεινα με τους λίγους Καλαματιανούς. Αρχικά μας είχε εξορίσει στην Φολέγανδρο. Αλλά όλα τα νησιά ήταν γεμάτα. Κι έτσι ανοίξανε και την Ικαρία. Συνήλθε η επιτροπή στην Καλαμάτα μετά από ένα χρόνο εξορίας μας και παρέτεινε την εξορία. Αλλά έστειλε την παράταση αυτή στη Φολέγανδρο, πιστεύοντας ότι είμαστε εκεί. Έτσι η εντολή να επέστρεψω πίσω στην Καλαμάτα. Με το ταχυδρομείο τέτοιες αποφάσεις έκαναν να φτάσουν κάπου ένα μήνα περίπου. Έψαχναν να βρουν που είμαστε εμείς. Εμείς ζητήσαμε εντωμεταξύ να απολυθούμε, μια και στην Ικαρία δεν είχε φτάσει κανένα χαρτί για παράταση της παραμονής μας. Αυτό το ζητήσαμε μέσω του Αδάμου. Αυτοί απόρησαν γιατί για όλους τους άλλους είχε έρθει παράταση. Ωστόσο επιμείναμε και μάλιστα απειλήσαμε όλοι εκεί ότι θα κάνουμε απεργία πείνας, αν δεν μας δινόταν φύλλο πορείας. Είχα βγάλει κι εφημερίδα εκεί! Χαμένα όλα αυτά τώρα! Πήραμε τελικά φύλλο πορείας. Αντί να περιμένουμε την Παρασκευή το καράβι της γραμμής, νοικιάσαμε ένα καϊκι και μέσα σε 2,5 μέρες ταξίδι βρεθήκαμε στονμ Πειραιά. Ζήτησα να μάθω αν μετά η παράταση ανανεώθηκε και το έμαθα αυτό με ένα γράμμα που έλαβα, το οποίο έγραφε: «Ο Τάκης είναι άρρωστος. Πάρε πενικιλίνες». Πήγα στην Αθήνα. Η γυναίκα μου η Ερασμία ήταν κρυφά ερωτευμένη μαζί μου, αλλά εγώ ήμουν αφοσιωμένος στο κόμμα και δεν το είχα παρατηρήσει. Στην Ικαρία πήρα ένα δέμα με θεατρικά βιβλία χωρίς παραλήπτη. Απορούσα και σκεφτόμουν από ποιον να είναι. Μετά από έναν μήνα πήρα κι άλλο ένα, το οποίο με μικρά γράμματα είχε το όνομα της Ερασμίας. Όλοι μας παίρναμε γράμματα από επονίτισσες, που μας έδιναν αυτοπεποίθηση. Εκεί κυκλοφορούσαμε ελεύθερα στα καφενεία, συζητούσαμε. Όταν πήγα στην Αθήνα, πήγα να βρω το Νοντή τον Παλιατσέα. Εντωμεταξύ δεν μπορούσα να πάω σε κανέναν άλλο γνωστό, στο σπίτι του, ούτε και για φαγητό, γιατί κινδύνευε ο άνθρωπος να χαρακτηριστεί ότι με φιλοξενούσε. Έτσι πήγα στην οδό Ζήνωνος μέσω ενός φίλου μου, που τόλμησε και μου έκανε το τραπέζι. Ήθελα να ρωτήσω το Νοντή που έμενε η Ερασμία η Φουντέα. Έμαθα ότι έμενε Γκιλφόρδου 4, απέναντι από το τέρμα της Λεωφόρου Αλεξάνδρας προς την Πατησίων. Ψάχνοντας στο σπίτι της, την είδα τυχαία στο δρόμο. Από μακριά μου φώναξε. Σκέφτηκα εκείνη τη στιγμή τι όμορφη κοπέλα ήταν. Τα λόγια που είπαμε ήταν απλά: «Τόσο καιρό! Ποτέ δεν είναι αργά! Πάμε για καφέ!» Έτσι παντρευτήκαμε. Μάλιστα ο πεθερός μου, που στην Αμερική, που ζούσε, έβγαζε τον «Αστέρα», μια εφημερίδα των εθνικοφρόνων, είχε φιλοξενήσει στο Σικάγο τον Ζέρβα, ο οποίος του έδωσε για την Ερασμία, όταν γύρισε στην Αθήνα, 100 δολάρια. Αυτό υπήρξε αφορμή να π δοθεί στην Ερασμία ένα χαρτί με υπογραφή του Ζέρβα σε εκείνη ότι μπορεί να κυκλοφορεί ελεύθερα παντού. Αυτό το χαρτί μου το έδωσε εμένα και μου άνοιξε το δρόμο να κινούμαι ελεύθερα, ενώ παράλληλα διόρισε τη φίλη της, την Καίτη τη Στυλιανέα στην ΕΡΤ. Αυτά έγιναν με την επίσκεψη της Ερασμίας στο σπίτι του Ζέρβα στο Ψυχικό, για να πάρει τα λεφτά του πατέρα της από το Ζέρβα. Μάλιστα ήρθε στο Εξωχώρι εκείνη την εποχή ένας ανθυπολοχαγός για έλεγχο της διαγωγής μου. Είπαν ότι όχι μόνο ήμουν ο βασικός στρατολόγος μέχρι τη Βάρκιζα, αλλά ακόμα και ότι πήρα μέρος στο δεύτερο αντάρτικο. Και ήμουν βασικό στέλεχος. Ο δικηγόρος μου, ο Μιχαλάκης ο Πουλημενέας, απέδειξε ότι το 1945 δεν ήμουν στο βουνό και δεν στρατολογούσα. Εγώ έπαιρνα αδιάκοπα διαρκώς το μισθό μου με πληρεξούσιο αρχικά, όταν ήμουν στην Αθήνα. Το μισθό μου ως αξιωματικός ανάπηρος τον έπαιρνα από την Καλαμάτα. Ο Μιχαλάκης βρήκε τις υπογραφές μου στην Καλαμάτα για 7 μήνες το 1945. Κι έτσι στο δικαστήριο αποδείχτηκε ότι εκείνη την περίοδο δεν ήμουν στο βουνό. Έτσι απαλλάχτηκα διά βουλεύματος από τον εισαγγελέα. Όλα αυτά τα έκαναν ο Λυκούργος κι ο Κλέαρχος.. Με τη συμφωνία της Βάρκιζας δεν συμφωνούσα. Υπέγραψα

82

κείμενα, που δε τα πίστευα κι εν γνώσει μου έλεγα ψέματα στους άλλους συντρόφους ότι η Βάρκιζα θα είναι κάτι καλό.Εγώ είμαι οπαδός του Στάλιν. Πιστεύω πως ο Στάλιν έσωσε την ανθρωπότητα. Η καταστροφή ήρθε με τον Γκορμπατσώφ. Ο Στάλιν φέρθηκε σκληρά, επειδή ήταν περικυκλωμένος από όλη την Ευρώπη. Τα πράγματα στο δεύτερο αντάρτικο τα παρακολουθούσα χωρίς να συμμετέχω. Όταν παντρεύτηκα, η γυναίκα μου μου είπε: «Αν θέλεις να κάνουμε παιδιά, θα αποσυρθείς, γιατί δεν θέλω τα παιδιά μου να ζήσουν χωρίς πατέρα. Αν δεν θέλεις να κάνουμε παιδιά, τότε εγώ θα σου σταθώ στο πλευρό και θα είμαι δίπλα σου στους αγώνες σου». Εγώ αγαπούσα τα παιδιά και ήθελα μάλιστα πολλά. Έτσι αποσύρθηκα.Βέβαια έχασα ένα σε ατύχημα και αυτό μου στοίχισε πάρα πολύ. Ο Παναγιώτης ο Λαμπρινέας μου έγραψε πριν τη μάχη του Εξωχωρίου: «Την άλλη εβδομάδα θα κατεβάσουμε τα γίδια στο μαντρί». Απόρησε για το τι εννοούσε, αλλά μετά κατάλαβα. Στη μάχη αυτή μάλιστα αυτός σκοτώθηκε. Μετείχα σε μια οργάνωση στην Αθήνα. Η γιάφκα μας ήταν στην οδό Αριστείδου, όπου μικροπωλητές πουλούσαν κονσέρβες. Μάλιστα ένας, όταν μου έδινε κονσέρβες, μαζί μου έδινε κι ένα σημείωμα με νέα από την Καρδαμύλη. Έφυγα από τη γιάφκα, όταν είδα να συμμετέχουν στην ομάδα και άτομα, που είχαν προδώσει πριν τη Βάρκιζα.. Μάλιστα όταν φτάσαμε στον Πειραιά από την Ικαρία, από τον Άγιο Κήρυκο, ήρθαν να μας πάρουν στο βουνό. Τον Ζερμπίνο μάλιστα τον πήραν. Εμένα με ρώτησαν αν ήθελα να πάω, αλλά δεν θέλησα. Μάλιστα ο Ντίνος ο Δημόπουλος, ο σκηνοθέτης, με τον οποίο είχαμε στενή σύνδεση, καθώς είχε παντρευτεί την τρίτη αδελφή της γυναίκας μου, της οποίας και έδωσα το καλλιτεχνικό όνομα Φλωρέττα Ζάννα, θέλησε να κάνει την ζωή μου ταινία. Πιστεύω ότι κατά τα χρόνια, που είχε φουντώσει η «εαμική κατάσταση» στα χωριά μας, δεν υπήρχε πολιτική συνείδηση, επειδή στρατολογήθηκε πολύς κόσμος, χωρίς ανάλογη προηγούμενη πολιτική προετοιμασία. Άλλωστε δεν ήταν πολλά τα χρόνια της κατοχής, ώστε να ψηθούμε και να εμπεδωθεί η πολιτική συνείδηση της αντίστασης και της δικαιοσύνης. Ένα με ενάμιση χρόνο μόνο το ΕΑΜ κυριάρχησε στα χωριά μας.. Από το 1946 και μετά μάλιστα ξεκίνησε η σκληρή τρομοκρατία. Η μάνα μου μάλιστα, όταν με κυνηγούσαν, θυμάμαι ήθελε να πάει στον αδελφό του Περρωτή, του νομάρχη, για να του δώσει 9 λίρες, για να σωθώ. Κι εγώ την αποθάρρυνα, λέγοντας ότι «θα μας ρίξουν χειροβομβίδες». Θυμάμαι μάλιστα όταν μας μετέφεραν από την Καλαμάτα στην Αθήνα, για να πάμε μετά εξορία, μας είχαν σ’ ένα φορτηγό ανοιχτό και σταματούσαν συχνά για καφέ. Μήπως και μας χτυπήσουν οι ταγματασφαλίτες με καμιά χειροβομβίδα. Πολλοί από τα Τσέρια πήγαν χωροφύλακες για το φαϊ, κρίμα» ΜΑΡΤΥΡΙΑ 27 Σ. Γ., (ετών 80, Τσέρια, 28-12-2006, Κ.Π. ΔΣΠ41) «Όταν ήρθαν οι Γερμανοί στο χωριό, εγώ ήμουν 14 χρονών . Τους έβλεπα, που κατέβαιναν το δρόμο για την Καρδαμύλη. Μάλιστα εγώ κρατούσα κι ένα μικρό ημερολόγιο, μη φανταστείς σπουδαία πράγματα, αλλά το κατέστρεψα με πολύ μεγάλο πόνο. Κι αυτό, γιατί μέσα σ’ αυτό υπήρχαν ονόματα, που, αν τα έβρισκε ο εχθρός, αυτοί οι άνθρωποι θα καταδικάζονταν, οπότε αποφάσισα να το καταστρέψω. Στεναχωρέθηκα πολύ γι’ αυτό. Ήταν ένα χαρτί του μπακάλη αυτό.Με την πάροδο του χρόνου ξυπνούσε το ένστικτο αντίδρασής μας στους Γερμανούς. Πάντως τα πιο μεγάλα δεινά τα περάσαμε, αφότου έφυγαν οι Γερμανοί. Δεν μπορούσα να κρατήσω ουδέτερη στάση. Οι Άγγλοι τα μαγείρευαν με την τακτική του «διαίρει και βασίλευε». Όλοι οι πολιτικοί ήταν μαριονέττες. Όταν ήρθε ο Βαν Φλητ, πρωθυπουργός ήταν ο Κανελλόπουλος και ο Παπάγος ήταν στρατάρχης. Στο Γράμμου του είπαν: «στρατηγέ μου, ιδού, ο στρατός σου»! Μπορείς να φανταστείς τι ήταν αυτό; Μέχρι το 1945 εγώ κουτσά στραβά κρυβόμουν. Ειδικά το σπίτι μας, που ήταν προοδευτικό, το είχαν υπό παρακολούθηση. Ο Στράτης, ο μεγάλος μου αδελφός, ήταν τότε επονίτης. Κι εγώ έγινα επονίτης. Η Βάρκιζα είχε δημιουργήσει μια άσχημη κατάσταση για εμάς. Ο Άρης ο Βελουχιώτης είχε πει με τη συμφωνία «καλή αντάμωση στα τομαράδικα» κι 41

απομαγνητοφωνημένη αφήγηση των πληροφοριών, που μας παραθέτει ο μέσου μορφωτικού επιπέδου πληροφορητής, ο οποίος δεν θέλησε να γραφούν πολλά γεγονότα, που αφορούσαν την προσωπική του τραγωδία την εν λόγω περίοδο 83

εννοούσε τα Μακρονήσια. Η οργάνωση εδώ ξεκίνησε με δυναμικά στελέχη-οργανωτές το Σωτήρη τον Τσουμπρέα, που ήταν αστυνόμος στην Πάτρα- μάλιστα αυτός πρωτοστάτησε και στην οργάνωσε του Εξωχωρίου, και το Δημητράκη τον Κριμιζέα. Εδώ δούλευε στις μέρες του ΕΑΜ λαϊκό δικαστήριο. Θυμάμαι τις συνεδρίες του. Τα θέματά του ήταν αγροτικές υποθέσεις. Είχα παρακολουθήσει. Τα Τσέρια τα λέγανε τότε «Μικρή Μόσχα». Ο κόσμος ήταν ευχαριστημένος από τη λειτουργία του λαϊκού δικαστηρίου. Έτσι βγήκαμε στο κλαρί. Ήταν για μένα κάτι ανάλογο με αυτό που έκανε ο Παπαφλέσσας, όταν ήταν εδώ οι Τούρκοι. Μετά τους αποκαλούσαν προδότες. Εδώ έδρασαν ο Καμαρινέας στον Κάμπο, ο Γερακάρης στη Σελινίτσα, ο Μπογέας στη Άρνα, ο Παυλάκος στα Λεβέτσοβα κι ο Μπρατίστας ήταν στο Γεράκι. Κι ένας Δημητρόπουλος κάπου στη Μεσσηνία ή και ο Μαγγανάς στην Καλαμάτα, που χτύπησε το καφενείο του Κατσαρού με τις χειρομβοβίδες. Τον Καμαρινό εγώ δεν τον είχα γνωρίσει επάνω στο βουνό. Τον γνώρισα μετά στην Καλαμάτα, τώρα τελευταία. Μετά την οργάνωσή μου στην ΕΠΟΝ ήρθαν τα πράγματα χωρίς να το καταλάβουμε. Αρχίσανε να μας κυνηγάνε. Που θα έπρεπε να πάμε; Πιστεύαμε, πίστευα εγώ, στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Αλλά κι αν φοβόμουν ή έβλεπα κάποια δυσκολία δεν υπήρχε διέξοδος για εμένα. Ήμουν τότε το 1945 19 χρονών. Ήμουν το 1926 γεννηθείς. Εγώ δεν ήμουν στο ένοπλο αντάρτικο. Ήμουν σε μια οργάνωση, που πέρναμε πληροφορίες. Ήταν η Κ. Π. (Κέντρο Πληροφοριών). Εκεί ήμουν εγώ. Ήταν μια δουλειά έμπιστη κι επικίνδυνη. Για να πάει κανείς εκεί, έπρεπε να το έλεγε η περδικούλα του και να έκοβε το νιονιό του και το μάτι του. Έπαιρνα μι αποστολή από το Κέντρο επάνω της Πελοποννήσου. Και παρακολουθούσα κι έδινα στοιχεία και πληροφορίες. Για παράδειγμα το 1947-48 περιπολούσε στα νερά εδώ ένα υποβρύχιο κι ένα αντιτορπιλικό. Περιπολούσε από Καλαμάτα μέχρι Γύθειο. Είχα μια εντολή – διαταγή που έλεγε, «ξέρεις, πρέπει να κάνεις μια ζημιά στον τάδε φάρο, για να μη διευκολύνονται αυτά». Αυτή ήταν η δουλειά μου. Βγάζαμε εις πέρας την αποστολή και τέτοιου είδους αποστολές. Τώρα, για να φτάσουμε να καταστρέψουμε, φερ’ ειπείν, ένα φάρο, έπρεπε να περάσουμε δύσβατα μέρη, έπρεπε να περάσουμε ρεματιές.. Ή έπρεπε να κάνουμε μια σχέση με ένα άτομο, ώστε να μπορέσουμε να μάθουμε κάτι. Προχωράγαμε μέσα στο σκοτάδι ένα βράδυ, σταματάγαμε σ’ ένα σημείο, μπαίναμε σ’ ένα εκκλησάκι μέσα και κάτω σε συγκεκριμένο σημείο βρίσκαμε ένα σημείωμα. Το σημείωμα αυτό από γιάφκα σε γιάφκα και από χέρι σε χέρι έκανε το γύρο σε όλη την Πελοπόννησο. Κατά αυτό τον τρόπο μαθαίναμε πληροφορίες για διάφορα θέματα, όπως για παράδειγμα το ότι μάθαμε από σημείωμα πως «χτυπήσαμε το Καρπενήσι και το κρατήσαμε 10 μέρες». Αν έπεφτα εγώ τότε στα χέρια αυτών, μπορεί να γλίτωνα. Αν έπεφτε εκείνος που το ‘ γραφε, δε γλίτωνε σε καμιά περίπτωση. Εγώ προωθούσα σημειώματα στον Ταϋγετο. Εμείς παρακολουθούσαμε κινήσεις. Κανείς δεν έβλεπε το σύνδεσμο. Έπαιρνα το σημείωμα εγώ από μια κούφια ελιά, που ούτε ο ιδιοκτήτης της δεν ήξερε ότι υπήρχε το σημείωμα μέσα. Από εκεί, τον Ταϋγετο, ερχόταν άλλος και το προωθούσε στο Καλάθι κι από εκεί πήγαινε το σημείωμα στην Καλαμάτα. Δεν ήταν συγκεκριμένο ακριβώς το σημείο, που έμενε το σημείωμα, αλλά υπήρχαν στο βουνό θέσεις. Από τους πρώτους αντάρτες, που ήρθα σε επαφή ήταν ο Πέτρουλας ο Παναγιώτης κι ο Ανδρέας ο Καβαλλιεράκης. Ο Πέτρουλας ήταν γύρω στα 25, ήταν ένας ωραίος άντρας, φορούσε μια καπαρντίνα κι όχι χλαίνη κι έκανε ωραίες συζητήσεις και τραβούσε τον κόσμο. Ο Καβαλλιεράκης ήταν γλυκομίλητος και φοβερός καθοδηγητής. Μάλιστα με την κατάρρευση ο Καβαλλιεράκης είχε πάρει τα κυάλια μου κι όταν τον πιάσανε και τον σκοτώσανε διαδόθηκε η φήμη ότι είχα σκοτωθεί εγώ! Είχα γνωρίσει τον Κώστα τον Τσουμάκο, που ήταν από τη μέσα Μάνη. Ήταν σπουδαίος κι αυτός. Ήταν μάλιστα μοναχόπαιδο. Είχα γνωρίσει και το Σταύρο το Μιχαλακάκο, που περνούσε μουλάρια στο Διλάγγαδο και βοηθούσαμε σ’ αυτό παρακολουθώντας τα φυλάκια με πληροφορίες, που ποτέ δεν ήταν λανθασμένες και σώζανε αντάρτες και επιχειρήσεις. Αυτά ήταν άξια στελέχη. Η κατάρρευση ήρθε το 1949. Την ξεκίνησε ο Πετζόπουλος με διαταγές της Φρειδερίκης στην Πελοπόννησο με εντολή να μην αφήσει παιδί στην κούνια. Κάτι που και έγινε. Έγινε η υποχώρηση των ανταρτών στον Ταϋγετο. Το 1949 μπήκαν με την ΙΧ Μεραρχία στο Διλάγγαδο και δεν άφησαν τίποτα όρθιο. Εδώ δε λέγεται τι έκαναν. Δημιουργούσαν κάτι περιστατικά, όπως για παράδειγμα, ενώ κάθομαι εδώ κι ακούω στα 100 μέτρα να λένε μεταξύ τους για παράδειγμα «έλα εδώ Παναγιώτη, δεν θα σε πειράξει κανένας..». Αυτό ήταν ένα κόλπο μέσα από ΓΕΣ και μέσα από την προσποίηση ότι είδαν τον Παναγιώτη, έβγαινε ο Παναγιώτης και κατά αυτό τον τρόπο πιάσανε πάρα πολλούς.

84

Εγώ γλίτωσα από αυτά. Ήταν μάλιστα κι ένας λοχαγός Σοφράς, ο οποίος δεν είχε έλεος για όποιον έπεφτε στα χέρια του. Πιάσανε, όπως μου είχε διηγηθεί κάποιος που ήταν εκεί και σώθηκε τότε, έναν Μπελιτσάκο Άγελο από τη Μηλιά. Τον ήξερα καλά τον Άγγελο τον Μπελιτσάκο εγώ. Ο Μπελιτσάκος είχε σπασμένο το πόδι του. Βέβαια υπήρχαν εκεί και τα χίτικα, αλλά εκείνη τη στιγμή βρισκόταν εκεί αξιωματικοί, γιατί είχαν άστρα στους ώμους τους. Ήταν ένα ψηλό παιδί 25-27 χρονών τότε με σπασμένο το πόδι. Κι ένας λοχίας τον χτυπάει. Τότε του είπε αυτός: «Τι με χτυπάς; Είμαι ένα ράκος. Αν ήμασταν ίσος προς ίσο θα σου έδειχνα ποιος ήταν ο Άγγελος ο Μπελιτσάκος». Έδωσε ο αξιωματικός να τον σκοτώσουν κι ο Μπελιτσάκος του είπε «δεν έχεις το θάρρος να με σκοτώσεις εσύ παρά διατάζεις τον άλλον να το κάνει». Τον σκοτώσανε. Του στρατιώτη, που μου το είπε, του έκανε τόσο μεγάλη εντύπωση αυτό το γεγονός. Τον χτυπήσανε, τον σκοτώσανε και φύγανε. Θα έπρεπε αυτοί να του φερθούν σαν αιχμάλωτο. Να τον βάλουν σε ένα μουλάρι, να τον κατεβάσουν κάτω και να τον περιθάλψουν. Δεν θέλω να αναφέρω το όνομα του στρατιώτη, που μου το είπε. «Με το που πήγα να δέσω το κορδόνι μου γύρισε κι αποχαιρέτησα τον Άγγελο τον Μπελιτσάκο πεθαμένο». Τέτοια περιστατικά ήταν πολλά. Έγιναν ομαδικές εκτελέσεις. Δεν ήμουν παρόν εκείνη ακριβώς τη στιγμή, αλλά είδα εκ των υστέρων αυτές τις εκτελέσεις στο χώρο. Μάλλον καλύτερα να το πω, είδα τους εκτελεσμένους. Εκεί έγιναν δυο ομαδικές εκτελέσεις. Στη μια ήταν 14 άτομα, Στην άλλη ήταν παραπάνω άτομα. Ήταν από χειροβομβίδες. Έμαθα για την εκτέλεση. Πήγα εκεί και πήγα καλυμμένος από άλλον, που βρισκόταν σ’ ένα ύψωμα και είδα την εκτέλεση. Στα πτώματα είδα ότι τα πόδια τους ήταν κακοποιημένα με όπλο. Εμένα μου έδωσε την εντύπωση ότι παίζανε, ότι δηλαδή ήταν σαδιστές και παίζανε, με το να τους βαράνε στα πόδια νωρίτερα. Ήταν σε αυτές τις εκτελέσεις γνωστά άτομα από εδώ γύρω. Ήταν από το Εξωχώρι ο Σταύρος ο Παλιατσέας με την αδελφή του, την Πότα. Ήταν ο Παναγιώτης ο Φουντέας με τις δυο του αδελφές, τη Σοφία και τη Στέλλα. Ήταν κι ένας πατέρας, Παπαδέας Νικόλαος με δυο παιδιά, το ένα 6 χρονών και το άλλο 12. Ήταν η Ρεβέκκα με τη μάνα της. Ήταν και δυο αδέλφια, ο Βασίλης ο Τζανετέας με την Αγγέλω, την αδελφή του. Είχε κυκλοφορήσει μια φήμη ότι κάποια γυναίκα καθόταν απέναντι σε κάποιο γκρεμό κι έβλεπε. Δεν ξέρω κατά πόσο αληθεύει. Κι έβλεπε ότι τις κακοποιούσαν τις κοπέλες μπροστά στα μάτια τους, των αδελφών τους. {Εδώ έχουμε μια παρέμβαση του επίσης παραβρισκόμενου Τ.Π., ο οποίος ανέφερε ότι η γυναίκα ήταν η Ευγενία του Τρύφωνα, η οποία το είχε η ίδια αποκαλύψει στον Τ.Π. 6 μήνες πριν πεθάνει}. …. Μια εκτέλεση ήταν στα Μασουράκια. Στην τοποθεσία Μασουράκια σκοτώθηκαν 10, ενώ γλιτώσανε 4. Οι δέκα είναι: Ιωάννης Γιαννέας, ο πατέρας μου, Ελένη Γιαννέα, γυναίκα του, Φιλάνθη Γιαννέα, κόρη του. Ακόμα Σταματία, Σωκράτης, Βαγγελιώ του Σωκράτη, γυναίκα του, Δέσπω Σταματέα, κόρη του κι Ευφροσύνη Σταματέα, κόρη του κι αυτή. Είχαν κι άλλα δυο παιδιά σκοτωμένα επάνω, 6. Σταυρούλα Μπακακέα, Ιουλία Ροχαλέα και Πότα Ανδρέου. Οι τρεις κοπέλες, η Φροσύνη, η Πότα και η Σταυρούλα, δεν φανήκαν πουθενά. Τώρα τι έγιναν; Αυτοί είναι ευνόητοι λόγοι, ο καθένας ας βγάλει τα συμπεράσματά του. Εγώ ξέρω, αλλά ο καθένας μπορεί να έχει άλλη άποψη από εμένα. Εγώ έχω την άποψη ότι τις κρατήσανε, τις εκμεταλλευτήκανε και τις πετάξανε σε καμιά ρεματιά μέσα και τις φάγαν τα κοράκια. Αυτό έγινε το 1949, το καλοκαίρι. Εγώ δεν είδα τα πτώματα αμέσως. Τα είδε άλλος. Δεν μπόρεσα να τα δω. Δεν ήξερα και που ακριβώς είναι. Ήταν και σε μια άλλη περίπτωση και δυο γέροντες τότε, ηλικίας 75 περίπου χρονών. Ο ένας λεγόταν Παναγιώτης Μαμουνέας. Τον άλλον δεν τον θυμάμαι. Αυτούς τους είχαν κυκλώσει σε ένα σημείο. Με δυο αραβίδες αμυνόντουσαν. Τελικά τους εξοντώσανε. Αυτό έγινε πιο πάνω από το Διλάγγαδο. Αυτό έγινε λίγο πριν τα γεγονότα στα Μασουράκια. Μετά τα Μασουράκια εξόντωσαν τους Εξωχωρίτες στη Γλουμπίνιτσα. Θέλω να πω κάποια πραγματάκια, που μου έκαναν εντύπωση από την ζωή μου στο βουνό. Όταν κάποιος περνούσε από το στρατοδικείο και δικαζόταν εις θάνατο, πήγαινε στο κελλί μελλοθανάτων τρεις ημέρες και την Τετάρτη το πρωί τον παίρνανε και τον εκτελούσανε. Αυτά γινόνταν με την ανατολή του ήλιου. Ένα πρωί ακούμε τη χουγιάχτρα (χουγιάχτρα τη λέγαμε για να σπάει το ηθικό των άλλων κρατουμένων). Κι έπαιρναν μετά το μελλοθάνατο και τον πήγαιναν στον τοίχο. Βλέπουμε ένα παιδί μέχρι 25 χρονών, ένα πολύ λεβεντόπαιδο από τα παράθυρα. Και το παίρνουν οι Χωροφύλακες από το κελί του. Μια αδελφή, η οποία, ως φαίνεται, ήταν από το βράδυ ξενυχτημένη έξω από το κελί, τρέχει, τον αρπάζει από τους χωροφύλακες και τον κρατά στην αγκαλιά της. Βλέπω χαρακτηριστικά τα χέρια του αδελφού της με τις χειροπέδες να της χαϊδεύουν τα μαλιά. Οπότε οι χωροφύλακες τον πήρανε από τα χέρια της και τον πετάξαν σε ένα τσουβάλι

85

άχυρα επάνω στο φορτηγό και τον πάνε για εκτέλεση. Ανάφερα το περιστατικό για τα μαλιά, που της χάιδευε, γιατί μου έκανε εντύπωση μεγάλη. Κινιόμαστε ως επί το πλείστον νύχτα. Όταν βρισκόμαστε σε χώρο δικό μας, όχι εχθρικό χώρο και το επέτρεπε και το μονοπάτι, ο δρόμος μας εκεί, πιανόμασταν αγκαζέ όπως τους ερωτευμένους. Ένα βράδυ ανεβαίνουμε έναν δρόμο προς το Διλάγγαδο και περνάμε ένα ίσωμα, ένα δρόμο καμιά 50αριά μέτρα. Ο δρόμος είχε 1 μέτρο το πολύ φάρδος, χωματόδρομος, αγκαζέ με το συναγωνιστή μου. Σε μια στιγμή παραπατά. Τον κρατάω και βγάζει μια, σαν κραυγή! Τι μου είπε; Μου είπε τι όνειρο έβλεπε! Δηλαδή προχώραγε και κοιμότανε42! Με τους συναγωνιστές μου επικοινωνούσαμε μετά τον εμφύλιο. Ο ένας είχε σκοτωθεί. Σκοτώθη πρόωρα. Με τον άλλον συνεχίσαμε μέχρι που πέθανε να επικοινωνούμε, τα λέγαμε. Τι να πούμε; Αναμνήσεις…Ο ένας από τους τρεις ήταν φιλόζωος. Ήταν 9 χρόνια μεγαλύτερος από εμένα. Κράταγε πάντα κάτι στο σακίδιό του. Δεν τον παρεξηγώ. Είχε περάσει κάποια αρρώστεια κι έπαιρνε τα μέτρα του.Εκεί όμως που τον παρεξηγώ είναι ότι, ενώ βαδίζουμε οι τρεις μετά τα μεσάνυχτα κάπου σ’ ένα σημείο, που ενδέχεται να το κρατάνε οι εχθροί, δήθεν, αν και πήγαινε μπροστινός, στάματαγε για να δέσει το παπούτσι του κι έμενε πίσω να προστατευτεί. Αντίθετα ο άλλος ποτέ δεν είχε δείξει κάτι τέτοιο. Είναι αδυναμία, είναι ζωή. Ήθελε να περάσω εγώ μπροστά, να φάω εγώ την κατρπακιά, αν υπήρχε κάτι. Βαδίζαμε και περπατούσαμε όπως τύχαινε. Όταν μέναμε κάπου, βγάζαμε τη σκοπιά μας. Μάλιστα θυμάμαι μια εποχή, όταν ερχόμαστε από τον Άκοβο και ξημερωθήκαμε σ’ ένα σημείο. Ήταν ένα καλύβι με άχυρα. Μπήκαμε μέσα στο καλύβι. Λέω: «παιδιά, θα φυλάξω πρώτος σκοπιά εγώ». Πρώτη βάρδια. Δεν τους εξύπνησα. Λέω: «να πάω τώρα να τους ξυπνήσω μέσα στα άχυρα στη ζεστασιά»; Και κάθισα μέχρι το πρωί και δεν τους ξύπνησα. Αυτό δείχνει για μένα ότι είχαμε αλληλεγγύη. Πόναγε ο ένας τον άλλον. Το πρωί μου κάμανε την παρατήρηση. Και δίκαια μου την κάνανε. «Πώς άντεξες όλη τη νύχτα»; Την ημέρα, όταν βεβαιωνόμαστε ότι δεν είχαμε πρόβλημα από χίτικα, κυκλοφορούσαμε. Τον Κονταλώνη τον είδα στο Ρίντομο μετά τη μάχη της Άρνας. Τότε ήταν 30 χρονών. Και μετά στην Αθήνα, όπου γνωριστήκαμε και μιλούσαμε πολύ, όταν είχε εργοστάσιο παρκετοποιϊας. Τον άκουσα να λέει σ’ έναν, που τον ενοχλούσε που έλεγαν για τους αντάρτες «τήρα τους, τήρα τους». Του έλεγε: «Ρε βλάκα, κάμε τον αδιάφορο». Μου έλεγε κάποτε ότι ο Παπαδόπουλος τον κάλεσε να κάνει μάθημα ανταρτοπόλεμου στη Σχολή Ευελπίδων, αλλά δε δέχτηκε. Τον έβλεπα μετά τη Μεταπολίτευση και τη νομομοποίηση του ΚΚΕ από τον Καραμανλή τότε, που έπαιρνε από το περίπτερο το Ριζοσπάστη και οτν έκρυβε από μέσα. Και του έλεγα «δεν ντρέπεσαι ρε; Αν το κάνεις αυτό εσύ, τότε τι να κάνουμε εμείς οι κατώτεροι»; Δεν μίλησε, γιατί κατάαλβε αυτό που έκανε. Διέψευδε το ότι είχε βρει λίρες, αλλά είχε κύκλο τότε, τον προτιμήσανε κι ήταν και η εποχή που υπήρχε οργασμός ανοικοδόμησης. [στο σημείο αυτό ο αφηγητής αναφέρει πληροφορίες για τα δυο παιδιά του Κονταλώνη και για τις απόψεις και τις διαφωνίες του ενός σε πολιτικά θέματα με τον πατέρα του]. Στο Βελιτσί, στο Αρχηγείο, είχα βρεθεί το χειμώνα του 1948. Ετοιμάζονταν τότε για κάποια επιχείρηση Ήταν εκεί πέρα καμιά 200αριά αντάρτες ξαπλωμένοι. Ήταν ταλαιπωρημένοι, αλλά είχαν ακμαία καρδιά. Αλλά εδώ στην Πελοπόννησο δεν υπήρχε η βοήθεια, που υπήρχε σε άλλες περιοχές, που ήταν κοντά στα σύνορα. Η Πελοπόννησος ήταν σαν ένα νησί. Έτσι οι αντάρτες υπέφεραν. Δεν ξέρανε ακριβώς που πάνε. Υπήρξε εχεμύθεια. Εγώ ήμουν περαστικός. Υπάρχε στους αντάρτες μια σχετική ανησυχία. Εγώ συνάντησα έναν λοχαγό του τάγματος Ξυδέα, τον Πέτρο τον Οικονόμου, με τον οποίο είπαμε τα τυπικά- δεν τον ήξερα. Οι αντάρτες πήγαιναν για τον Κάμπο, αλλά η επιχείρηση ματαιώθηκε, αφού πέσανε επάνω σε ένα φυλάκιο. Για να πάμε από το νότιο Ταϋγετο στον 42

παρόμοια περιγραφή εντοπίζουμε και από το Δημ. Βλαντά στο ημερολόγιό του (Δημήτρης Βλαντάς, Ημερολόγιο, 1947-1949. Πρόλογος, εισαγωγή Ν. Μαραντζίδης. Προλογικό σημείωμα Γιώργος Δ. Βλαντάς. Επιμέλεια Ν. Μαραντζίδης, Γιώργος Αντωνίου, Εκδ. Εστία, Αθήνα 2007), όπου με ημερομηνία 16-1-1949 γράφει για μαχητές του ΔΣΕ στις κορυφές του Βερμίου ο Βλαντάς γράφει: «Ποιος έχει δει να βαδίζει τεράστια φάλαγγα και να κοιμάται, βαδίζοντας μηχανικά οι άνθρωποι που την αποτελούν; Σ’ αυτό το άλμα είδα πάρα πολλούς που κοιμόνταν και βάδιζαν. Και ξυπνούσαν όταν έπεφταν. Και τους σηκώναμε με το ζόρι γιατί θα πέθαιναν εκεί από την παγωνιά και γιατί θα διαλύονταν η φάλαγγα 86

άλλο Ταϋγετο, για να περάσουμε Αλαγονία, Άκοβο, Δυρράχι, Λεπτίνι υπάρχουν δυο δρόμοι. Ας πούμε δρόμοι.Ο ένας θα περάσει μέσα από τα Τσέρια, απ’ τις Γαϊτσιές, Πηγάδια, Αλαγονία και θα φτάσει πέρα.Ο άλλος σκαρφαλώνει τη χαράδρα του Ταϋγέτου, φτάνει στον αυχένα Χαλασμένου απ’ τη μια πλευρά, Ξερακίας από την άλλη. Είναι σε υψόμετρο 2.150 μέτρα περίπου, κατεβαίνει Πηγάδια, Βελιτσί, Μεγαλόπολη. Είχα πάρει μια κοπέλα με δύο μουλάρια από το Διλάγγαδο και πηγαίναμε προς το Βελιτσί, που ήταν ένα τμήμα μόνιμοι, και τους πηγαίναμε τρόφιμα. Ο αυχένας του Χαλασμένου, που τον λένε Διάσελο οι ντόπιοι, μόλις φαινόταν σ’ αυτό καμιά κορυφή από τα ελάτια εξαιτίας του χιονιού. Σε μια στιγμή το μουλάρι, που το οδηγούσα εγώ, βούλιαξε μες το χιόνι. Προσπάθησα με την κοπέλα να το βγάλουμε, αλλά ήταν αδύνατο. Τότε τράβηξα το όπλο μου και το σκότωσα. Αυτό δεν θα το ξεχάσω! Το καημένο το μουλάρι, να πηγαίναμε κι εγώ να το σκοτώσω! Όμως δεν γινόταν αλλιώς.. Βρισκόμαστε το χειμώνα του 49 με ένα συναγωνιστή μου σε κάτι γκρεμά μέσα. Τα νερά από πάνω είχαν παγώσει, κρεμόντουσαν χατζάρια παγωμένα. Πουρνάρια δίπλα και τα λοιπά. Τον βλέπω παίρνει ένα πουρνάρι, το τραβάει και του μαδάει τα φύλλα, πουρνάρι που’ χει αγκάθι- το τρίβει μες τα δυο του τα χέρια και το ‘φαγε. Αυτό μπορεί να είναι για γέλια. Τέλος πάντων εμένα μου έχει μείνει. Εγώ δεν έκανα κάτι τέτοιο. Είχα κάνει άλλο. Έσκαβα το χιόνι δυο- τρεις φορές κι είχα βγάλει ρίζες πικρές κι έτρωγα. Στο Διλάγγαδο το καλοκαίρι του 1949 θα σκοτώθηκαν καμιά 50αριά άτομα. Γενικά τότε υποφέραμε πολύ από το χειμώνα, από την έλλειψη τροφής. Η νύχτα ήταν ο σύντροφός μου. Ήμασταν στρατηγοί στη νύχτα. Ειδικά η αφέγγαρη νύχτα ήταν το καλύτερο. Δεν μέναμε ποτέ σ’ ένα σημείο δυο φορές. Το πρωί υπήρχε συνήθως ακινησίαεκτός αν ήμασταν σίγουροι για τον εχθρό, ενώ το βράδυ πορευόμασταν. Αλλά ποτέ δεν επιλέγαμε να περάσουμε από μονοπάτια. Μπορεί το μονοπάτι να το είχανε εντοπίσει, να το είχανε φυλάξει. Περνούσαμε από χτήματα, από ρουμάνια. Τώρα που το σκέπτομαι απορώ κι εγώ πώς τα καταφέρναμε και βλέπαμε από τα μέρη που περνούσαμε. Μετά το Διλάγγαδο εγώ τραυματίστηκα. Μια και πεινούσα και κρυβόμουν είδα κάποια στιγμή κάτι μελίσσια κι έτρεξα προς τα εκεί. Αυτά όμως ήταν παγιδευμένα με μιλς χειροβομβίδα, η οποία έσκασε. Έπεσα μπρούμυτα και τραυματίστηκα.Έμεινα αρκετή ώρα αναίσθητος43…. Στο Κ.Π. είμασταν 2-3 άτομα44. Γνωστοί μεταξύ μας. Δεν θέλω να πω τα ονόματα των άλλων. Βάση μας ήταν συνήθως το Διλάγγαδο. Η ακτίνα του, αλλά όχι πάντα. Δεν βλέπαμε το άτομα, από το οποίο πέρναμε εντολή ή και διαταγές. Δεν είχε σπάσει ο σύνδεσμος ποτέ, οπότε δεν παρουσιάστηκε κανένα πρόβλημα στη δράση μας. Δεν μας ήξεραν ούτε οι άλλοι αντάρτες ποιοι είμασταν, που πηγαίναμε. Βέβαια ξέραμε ποιος ήταν ο σύνδεσμός μας, αλλά δεν το λέγαμε κι ούτε θα ήθελα να πω το όνομά του. Δεν αισθανόμασταν πάντως ότι υπήρχε ανώτερό μας άτομο. Εμείς παίρναμε το σημείωμα από τη γιάφκα και το πηγαίναμε σε μια άλλη. Το άτομο, που μας έδινε την πληροφορία, ήταν άγνωστο παντού. Πάντως υπήρχαν πολλά θύματα στα χωριά εδώ. Πιο πολλά βέβαια ήταν στο Εξωχώρι και στη Σαϊδόνα και πιο λίγα εδώ στα Τσέρια. Μετά κατέβηκα κάτω, ήμουν τραυματίας, δεν μπορούσα να παραμείνω. Είχανε βγάλει ένα νόμο, υπήρξε ο νόμος γα την αυθόρμητο προσέλευση, που αμνηστεύανε. Παρουσιάστηκα, πέρασα από επιτροπές, πήγα για λίγο στη Μακρόνησο, ώσπου άκουγες ένα πρωί τη χουγιάχτρα, που έλεγε το όνομά σου και έπαιρνες τα πράγματά σου κι έφευγες. Πάντως έως το 1975 όλες οι πόρτες για μένα ήταν κλειστές. Δεν μπορούσα να βρω δουλειά ακόμα και για ασφαλτόστρωση σε ένα δρόμο που στρώνανε πίσσα, επειδή κι εκεί ζητούσαν χαρτί πολιτικών φρονημάτων. Δεν λέω να πήγαινα στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, αλλά… Υποφέραμε όλο αυτό το διάστημα. Ήταν στόχος τους, αν υποκύψεις οικονομικά, μήπως υποκύψεις και ιδεολογικά. Έτσι οι αριστεροί φύγανε από εδώ. Κι από το χωριό φύγανε πολλοί. Είπαν πολλοί ότι οι αριστεροί πετύχανε αργότερα οικονομικά. Και 43

Εδώ ο αφηγητής μας αποκάλυψε μια φοβαρά έντονη προσωπική του περιπέτεια, που δεν θέλει ο ίδιος να δημοσιευτεί. Η έντονη συναισθηματική του φόρτιση και το επίμονο γεγονός της άρνησης να αναφερθεί στην προσωπική του εμπειρία, που τον έχει, όπως φάνηκε, επηρεάσει και του έχει αφήσει και ευρύτερες εφιαλτικές εμπειρίες, αποκαλύπτει τον έντονο τραυματικό κόσμο του αφηγητή μας. 44 Μια σύγκριση της ζωής του καπαπίτη πληροφορητή μας μπορούμε να κάνουμε με τον καπαπίτη της Στερεάς Ελλάδας, Μήτσο Καρατζά, με βάση τα στοιχεία του ημερολογίου του τελευταίου. Βλ. Μ. Η. Καρατζάς, Το ημερολόγιο ενός καπαπίτη από τον εμφύλιο (όσο σώθηκε), Αθήνα, Βήμα Μαρτυρίες, 2010 87

τους είπα ότι αυτό συνέβη, επειδή, μια και όλες οι πόρτες ήταν κλειστές, αναγκαστήκανε και ξεμπρατσωθήκανε. Βεντέτα δεν υπήρχε εδώ. Η τελευταία έγινε μετά το 1950 στον Πειραιά, αλλά βεντέτα πραγματική ήταν το 1935-6 στην Καλαμάτα, όπου στρατιώτης φόνευσε δεκανέα. Σταύρος Πέτρουλας εφόνευσε τον Επαμεινώνδα Κυριακουλέα, όπως έγραψαν τότε οι εφημερίδες. Από τότε δεν έγινε άλλη βεντέτα. Γενικά στο Διλάγγαδο δεν είχε γίνει μάχη. Κλεφτοπόλεμος είχε γίνει. Μετωπικά μπήκανε στο Διλάγγαδο 2-3 φορές. Του Ευαγγελισμού το 1948 είχα πιάσει ένα ύψωμα, γιατί είχα πληροφορίες ότι θα κινηθούνε, όπως και κινηθήκανε. Θέλανε και χτυπάγανε όσους έδιναν πληροφορίες, επειδή έλεγαν «στο κάτω κάτω ο αντάρτης μας πολεμάει, αφού είναι αντάρτης. Εσύ όμως μας δουλεύεις υπόγεια.». Είχαμε λοιπόν πληροφορίες ότι θα κινηθούνε για το Διλάγγαδο από όλα τα σημεία. Είμασταν σε ένα σημείο του Διλάγγαδου 3 συναγωνιστές τότε. Ο πιο μεγάλος τότε είπε: «Παιδιά, όπως καταλαβαίνετε, ένα από τους τρες μας πρέπει να βγεί στο ύψωμα τάδε να παρακολουθήσει. Και πήγα εθελοντής εγώ, που ήμουν και πιο μικρός. Πήγα και πριν τους είπα ότι σε περίπτωση που κινηθούν προς τη μια κατεύθυνση θα ρίξω μια ντουφεκιά, σε περίπτωση που κινηθούν αντίθετα, θα ρίξω δυο. Ξημερώνοντας του Ευαγγελισμού, ενώ κάθομαι- κι αφού ίσαμε να βγω επάνω είχε πολύ κρύο κι ήμουν ιδρωμένος κι είχα τουρτουρίσει, τρόμαξα να συνέλθω, τυλίχτηκα με κάποια παλιο- χλαίνη, που είχα εκεί, άκουσα έναν θόρυβο μεταλλικό ξημερώνοντας στα 200 μέτρα. Παρακολουθώ να δω κάτι, αλλά αρχίζει να μπαίνει μια ομίχλη. Μετά έφυγε η ομίχλη και βλέπω 5-6, μια ομάδα και τρέχανε να πιάσουν το ύψωμα. Οπότε ρίχνω την ντουφεκιά με το σύνθημα. Ήταν πολύς κόσμος άοπλος εκεί μέσα στο Διλάγγαδο άμα έμπαιναν. Και βλέπω. Και έβλεπα τον πληθυσμό των αμάχων μέσα που έτρεχε. Μπήκαν τότε αυτοί μέσα. Αλλά είχαν φύγει από το Διλάγγαδο οι άμαχοι, περάσανε πέρα και μόλις μπήκαν αυτοί είχαν φύγει κι είχαν σκορπιστεί πέρα. Τους γλιτώσαμε τότε. Τους έβλεπα, που έτρεχαν. Εντωμεταξύ μια εμπροσθοφυλακή έτρεχε πανικόβλητη. Τους κοίταζε κι είδα μια ομάδα από 5-6 αντάρτες τους κυνηγούσε με πέτρες. Βλέποντας αυτοί τις πέτρες νόμιζαν ότι ήταν χειροβομβίδες. Ωστόσο εκείνη την ημέρα η ντουφεκιά η δικιά μου αλλά περισσότερο οι σωστές πληροφορίες, που είχαμε, έκαναν καλό, γιατί αλλιώτικα θα θρηνούσαμε εκεί πέρα μέσα θύματα, γύρω στους 150 ανθρώπους. Διασκορπίστηκαν σε διάφορα μέρη οι άνθρωποι αυτοί, που ήταν κρυμμένοι στου Κούση, στο Διλάγγαδο, και σε άλλα σημεία. Θυμάμαι, όταν μάλιστα έριξα την ντουφεκιά, έπρεπε να κατέβω το ύψωμα στο Διλάγκαδο και να περάσω απέναντι. Κάποια διμοιρία εντωμεταξύ είχε στήσει ένα πολυβόλο και χτυπιότανε με τους αντάρτες στα 30 μέτρα. Κατεβαίνω κι εγώ να περάσω το Διλάγγαδο. Το Διλάγγαδο είναι ένα άπλωμα. Πήγα κι εγώ να περάσω απέναντι. Αυτοί όμως με είχαν εντοπίσει και με χτυπάγανε. Μόλις πέρασα το Διλάγγαδο και αισθάνθηκα ότι είχα ξεφύγει. Κάνω να δω και βλέπω ότι τη χλαίνη μου την είχε χτυπήσει μια σφαίρα. Δεν είχαμε λοιπόν απώλειες. Είχαν ξαναμπεί άλλες δυο φορές χωρίς να έχουμε πάλι απώλειες. Κι αυτό, γιατί έμπαιναν φοβισμένα. Ήταν δυο στρατόπεδα: από τη μια μεριά ο Δημοκρατικός Στρατός κι από την άλλη τα χίτικα κι όλοι αυτοί. Ο Δημοκρατικός Στρατός ήξερε γιατί ήταν εκεί, ενώ οι άλλοι δεν ήξεραν, δεν είχαν έναν σκοπό γι’ αυτό, που έκαναν. Τα γυναικόπαιδα και οι αντάρτες αντιμετώπιζαν πολλά προβλήματα επισιτισμού. Κατέβαιναν στα χωριά κι έπαιρναν πράγματα. Ειδικά από το Εξωχώρι, που είχε διατηρήσει το αντάρτικο. Έπαιρναν πράγματα, φαγητά από εκεί. Μάλιστα ένας θυμάμαι, ο Σωτήρης ο Λεουτσάκος, που τον έλεγαν κακοφτιαγμένο, κι είχε τεράστια μόρφωση, θα ήταν τότε 70 χρονών περίπου, είχε μια ικανότητα και οσφριζόταν που ήταν ένα δοχείο λάδι, ένα καρβέλι ψωμί, ένα μπουκάλι κρασί. Τον καταλαβαίνανε, όταν πήγαινε σπίτι τους και τους έπαιρνε το ψωμί, που κι αυτοί το στεριόντανε, τον βρίζανε. Δεν βρίζανε συγκεκριμένα το Λεουτσάκο, αλλά όλους τους βρίζανε. Μια γυναίκα του είπε: «Συναγωνιστή Σωτήρη, σε θαυμάζω». «Γιατί με θαυμάζετε, συναγωνίστρια»; Τη ρώτησε, θυμάμαι, ο Λεουτσάκος, που μιλούσε σε όλους στον πληθυντικό και μιλούσε μάλιστα από τη μύτη. «Γιατί σας βρίζουνε, αλλά δεν μιλάτε», του είπε η γυναίκα. Κι ο Λεουτσάκος της είπε: «Συναγωνίστρια, αυτοί οι άνθρωποι έχουν δίκιο, τους παίρνουμε το βιός τους. Αλλά τι να κάνουμε; Καλώς ή κακώς πρέπει να ζήσουμε». Ο Σταύρος ο Μιχαλακάκος, που είπα πριν, περνούσε από το Διλάγγαδο μουλάρια μέσα από χιόνια, για να πάει τροφή στο αντάρτικο. Έπρεπε υποχρεωτικά να περάσει από εδώ. Τα κουράγια, που είχαμε τότε! Βοηθάγαμε εμείς. Στις Γαϊτσιές, στο Καμάρι οι

88

Καμαριναίοι στήνανε φυλάκιο 29 μέρες το μήνα! Δεν μας είχε ξεφύγει τίποτα εμάς στο Κ.Π. Έτσι τροφοδοτιόταν άνετα το αντάρτικο. Το κακό ήταν οι διακρίσεις. Λένε ότι ο Φλωράκης δεν είχε ποτέ κουβέρτα. Όλοι οι αντάρτες είχαν μια χλαίνη. Εντάξει, σκοπιά έπρεπε να είχαν, επειδή έπρεπε να φυλάγονταν. Αλλά πώς ο Κονταλώνης ήταν επάνω στο άλογο, 30 χρονών παιδί, και οι άλλοι φαντάροι ήταν πεζοί; Για το Φλωράκη λένε ότι, όταν είδε φουσκωμένη την καραβάνα του, είπε στον αρμόδιο να μην το ξανακάνει αυτό. Ο Κονταλώνης στις συζητήσεις, που κάναμε, για τη μάχη της Δημητσάνας, που την παρακολουθούσε από της Λέτας το Δεντρό, μου είπε ότι τα είχε σχεδιάσει όλα πολύ καλά. Ήταν, είναι αλήθεια, πολύ επιτελικός. Πιστεύει ότι ήταν λάθος υπολογισμός του Πέρδικα στην απόσταση από τη στιγμή που πέσανε οι φωτοβολίδες. Ήταν μεγάλη καταστροφή τότε. Για το Λεωνίδιο από τον αδελφό μου, το Στράτο, μόνο μπορώ να πω την άποψή του, επειδή ήταν τότε εκεί. Μου είχε πει ότι έπρεπε να είχαν μπει σκοπιές. Έτσι τους αιφνιδιάσανε οι λοκατζήδες. Όταν ήμουν στο Λεπτίνι Κ.Π. έμαθα ότι ο σκοπός τραγουδούσε αμέριμνος τότε: μια βραδιά στη Νάουσα με αστροφεγγιά/ μπήκαν οι αντάρτες, βάλανε φωτιά/κάψανε την τράπεζα κι όλα τα χαρτιά/για να ξεχρεώσουνε τη φτωχολογιά./ Κανείς δεν θα τα σώσει τα άπιστα σκυλιά/ που γύριζαν και λήστευαν όλα τα χωριά. Αυτό το τραγούδι άρεσε και σε ανθρώπους, που δεν ήταν αντάρτες, όπως μου είχε εκμυστηρευτεί ο Πέτρος ο Κολοκοτρώνης. Οι αντάρτες δεν πείραζαν τις κοπέλες. Ο Κονταλώνης μάλιστα έλεγε στις γυναίκες να βάζουνε τα χέρια στα στήθια τους, όταν περνάνε μπροστά από τους αντάρτες, για να μην τους προκαλούνε. Μάλιστα εγώ, όταν έτυχε να βρεθώ και να κοιμηθώ σ’ ένα ξέφωτο μαζί με μια γυναίκα, που συνόδευα, δεν κοιμήθηκα καθόλου τη νύχτα, για να μην κινηθώ και έστω τύχει να ακουμπήσει το χέρι μου επάνω της κατά λάθος και της δώσω καμιά λαβή να σκεφτεί κάτι κακό για μένα. Αντίθετα οι άλλοι λένε ότι κάνανε πολλά45.» ΜΑΡΤΥΡΙΑ 28 Ρεβέκκα Χριστοδουλέα- Πετρουλέα, (γενν. 1933, Εξωχώρι, 28-12-200646) «Στη μάχη που έγινε στο Εξωχώρι εγώ κι οι δυο αδελφές μου είμασταν μικρές. Εγώ ήμουν 14 χρονών. Θυμάμα τους ταγματασφαλίτες! Τον βαρέσανε τον Μπάμπη τον Κολοβιστέα και τον κάνανε μαύρο στο ξύλο! Τον είχανε ξαπλώσει επάνω στον καναπέ! Ήταν ένα πράγμα μαύρο! Τον Ντίνο το Λαμπρινέα, που τον είχανε κάνει μαύρο, τον πήγανε στα σκαλιά της Υπαπαντής. Εμείς που είμασταν παιδιά, κοιτάγαμε. Ο ένας του έδινε τσιγάρο, κοιτάζαμε πίσω από τη μάντρα, κι ο άλλος του έδινε μια κλωτσιά και πήγαινε τούμπες εκείνος από τις σκάλες! Τα ίδια του ξανακάνανε με τσιγάρα και κλωτσιές. ΄Έτσι πήγαν στο βουνό. Μάλιστα υπήρξαν και απειλές αργότερα σε φταίχτες με το τηλέφωνο….. Και τα γεγονότα στο Διλάγγαδο, που ακολούθησαν, τα παρακολουθούσα. Εγώ ήμουν και περίεργη κι ήθελα να μάθω. Οι άλλες δυο αδελφές μου ήταν μικρότερες. Ακούγαμε τις φασαρίες κι είμασταν έξω για αγροτικές δουλειές και πήγαμε σε μια γειτόνισσα κλαίγοντας. Ήταν μεγάλη γυναίκα αυτή και πήγαμε εκεί, γιατί φοβάμασταν. Είδαμε που έφερναν νεκρό το πτώμα του Δικαίου. Το είχανε βάλει επάνω σε ένα μουλάρι. Ήταν μελανός. Έπεσε από το μουλάρι κι ο ένας από αυτούς που τον έφερναν από το Διλάγγαδο, φώναξε ότι έπεσε και ο άλλος του είπε «Βάρτου». Κι έτσι έγινε. Μπαμ, μπαμ, μια εδώ και μια εδώ. Αυτό ήταν. Εμείς δεν καταλάβαμε αμέσως. Ήταν εκεί του Γερακάρη. Πήγαμε μετά και τον βρήκαμε. Είχε ένα δόντι μάλιστα θυμάμαι ανάμεσα στα χείλια του. Ήταν κατάμαυρος από το ξύλο. Ε, μετά πήγαμε και μιλήσαμε του γέρου παπα- Μήτσου και τον διάβασε. Τον πήραμε, τον πήγαμε στην Υπαπαντή. Εκεί η Σοφία και η Στέλλα φωνάζανε: «πατέρα μου, πατέρα μου, σε σκοτώσανε οι μάυδες». Έτσι έλεγαν. Δεν ήξερα ποιους έλεγαν μάυδες, που να θυμάμαι! Τον πήρανε και τον κηδέψανε.

45

Εδώ μάλιστα έγινε μια συζήτηση με αναφορές σε έναν Π., ο οποίος προέβαινε σε τέτοιες συμπεριφορές προς γυναίκες και για τον οποίο δεν θέλησε ο πληροφορητής να αναφερθούν περαιτέρω στοιχεία 46 απομαγνητοφωνημένη αφήγηση της πληροφορήτριάς μας, μιας χαρακτηριστικής εκπροσώπου γυναικείας οπτικής από τη μεριά των γυναικών του Εξωχωρίου 89

Πριν γίνουν αυτά, εγώ συνάμα έβλεπα και άλλα. Περάσανε οι χίτες επάνω, γιατί το πατρικό μου ήταν στο κάτω μέρος του χωριού, στο Νίκοβο, και πηγαίνανε στη Χώρα και βρήκανε το Μήτσο τον Παλιατσέα να είναι κρυμμένος μέσα στο γέννημα. Τον βγάλανε, όπως τον βρήκανε, με ένα σώβρακο. Όπως τον βρήκανε τον σκοτώσανε. Κι έτσι τον βρήκαμε μετά εμείς. Εγώ ήθελα να πάω να μαζέψω φύλλα, αλλά είχα την περιέργεια να δω. Κι έτσι έστειλα τις δυο αδελφές μου, την Άννα και την παπαδιά, να πάνε για φύλλα κι εγώ πήγα να δω. Εκείνες κλαίγανε, αλλά εγώ τους είπα να πάνε και πήγαν, για να δω. Σκοτώσανε κι άλλη μια γυναίκα εκείνη την ημέρα. Είχε κάτι αρνάκια και τη ρωτήσανε που είναι ο γιος της, που ήταν αριστερός, τι κάνει και μετά τη σκοτώσανε την κακομοίρα με τις πέτρες. Αυτοί δεν ήταν άνθρωποι! Αυτά δεν ήταν πράγματα, ήταν τρελά πράγματα να τα θυμάται κανείς. Εκείνη την ημέρα είχαν σκοτώσει 7 στην Καρδαμύλη, το Μήτσο τον Παλιατσέα, 8, το γερο Δικαίο, 9, και τη Γιώργαινα…. σύνολο 10. Έγινε εκείνη την ημέρα ένας πανικός. Τρέμαμε να βγούμε. Φοβόμασταν μήπως μας σκοτώσουν κι εμάς. Ευτυχώς που ο πατέρας μας είχε πεθάνει 25 χρονών κι έτσι δεν τον είχαμε τότε. Γιατί ο πατέρας μου ήταν αριστερός, πολύ αριστερός, κι έλεγε η μάνα μου η κακομοίρα: «Άμα είχαμε τον πατέρα σας, θα σας σκοτώνανε κι εσάς». Αλλά μετά, αφού δεν είχαμε πατέρα, είμασταν ορφανές, κι έτσι τη γλυτώσαμε. Η μάνα μας μας είχε ορφανά, δεν ανακατευόταν πουθενά κι έτσι δεν μας πειράζανε. Του Δικαίου του σκοτώσανε, τον πατέρα του, τις δυο του τις αδελφές κι ήταν κι αυτός μισόχαζος. Μέσα σ’ ένα σπίτι σκότωσαν 17. Κλείσανε το παράθυρο, τους αφήσανε μέσα σ’ ένα σπίτι ελάχιστα τετραγωνικά κι από το παράθυρο, ρίξανε μέσα χειρομβοβίδες και τους κάνανε μια μάζα, 17 άτομα. 5-6 κοπέλες σαν τα κρύα νερά! Η Σοφία, η Στέλλα, η Αρετούλα από τα Τσέρια, κούκλες, 20-22 χρονών! Ήταν και μια Πουλίτσα και μια άλλη, την άλλη δεν τη θυμάμαι. Αυτές είχαν φύγει για το Διλάγγαδο, αφού είχαν σκοτώσει τον πατέρα τους κι ήταν και αριστερές. Τι να έκαναν; Να κρύβονταν εκεί και όταν τα πράγματα θα ηρεμούσαν, να έβλεπαν πώς θα γύριζαν κι ας πιάνονταν. Αυτά τα ξέρει η Βούλα. Πήγε μετά στο σπίτι και τα είδε όλα. Αυτής ο πατέρας ήταν αριστερός, αλλά τον κατηγορήσανε ότι ήταν ρουφιάνος κι έδινε πληροφορίες κι έτσι τον κηρύξανε προδότη. Ο πατέρας της την κάλεσε και της είπε ότι θα τον σκοτώσουν και να πάει στο σπίτι, στη μάνα της, που είχε ένα παιδί, τον Παντελή, μικρό, και τον φύλαγε. Είχε κι άλλα δυο κορίτσια, τη Βούλα και τη Σωτηρούλα. Αλλά όταν μάθανε τι θα γινότανε, προσπαθήσανε και τη σώσανε και τη διώξανε τη Βούλα. Της μαζέψανε τα φουστανάκια της. Ήταν μεγάλη τραγωδία. Προδόθηκαν από την κακιά στιγμή κάποιου, που δεν πρόλαβε να μπει και να κλειστεί στο σπίτι, που ήταν καλά καμουφλαρισμένο κάτω από κλαδιά. Αλλιώς δεν επρόκειτο να τους βρίσκανε ποτέ. Εκεί στο Διλάγγαδο. Κι άλλη φορά, που ήμουν κι εγώ, θυμάμαι, που χτυπήσανε κάποιον, που δεν πρόλαβε να μπει σε κρυψώνα. Φώναζε η γυναίκα του, κρύφτηκε αυτός. «Μη με πιάνειειεις!» της φώναζε, ενώ εκείνη θρηνούσε. Πώς υπομόνεψε κρυμμένος και χτυπημένος.. Πήγα κι εγώ μετά να δω, ήμουν περίεργη να δω σε τέτοιες περιπτώσεις. Αυτός πήδησε μέσα στιη ρίζα του δέντρου και δεν φαινόταν! Στο Εξωχώρι, στην Παναγία τα γεγονότα εγώ τα είδα ως εξής: Εμάς το σπίτι ήταν το τρίτο από το τέλος. Εκεί ήταν οι Χωροφύλακες. Είμασταν στων Πολυμενέων το σπίτι, γιατί υποτίθεται ότι μας φυλάγανε. Εκεί κάθε πρωί ερχόνταν από την Παναγία οι Χωροφύλακες. Τους παρακολουθούσαν από το ύψωμα στο ψηλό βουνό, από πάνω, όλους με τα κυάλια. Γι’ αυτό και τους σκότωσαν όλους. Τους είχανε κλείσει. Κάνανε οι Χωροφύλακες κάτι κουβούκλια να πολεμήσουνε. Προλάβανε; Δεν προλάβανε. Γιατί τους πιάσανε στον ύπνο. Δεν προλάβανε. Μόλις χάραζε, τους επιτεθήκανε. Οι μεγάλοι άνθρωποι έλεγαν στους Χωροφύλακες να μην πάνε στο ίδιο μέρος, γιατί έχουν οι αντάρτες κυάλια και τους παρακολουθούσαν, αλλά αυτοί δεν τους άκουγαν. «Ας έρθουν, τους περιμένουμε», έλεγαν αυτοί. Αυτά γίνονταν ένα μήνα. Αφού τους είχαν δει οι αντάρτες όλες τις θέσεις τους, ακόμα και που κατουράνε, μετά συγχωρήσεως, κάνανε κύκλο γύρω τους και τους επιτέθηκαν. Το πρωί πάει ο Στέλιος ο Γιαννακέας να νιφτεί στη βρύση. Τότε του ήρθε η πρώτη της μάχης. Του έσπασε τον ώμο. Δεν πρόλαβε να το πει στους άλλους, επειδή άκουσαν τον πυροβολισμό. Αυτός σιγά σιγά προχώρησε και πήγε και πήδηξε μια μάντρα σ’ ένα λαχήδι και κρύφτηκε εκεί. Γλίτωσε και δεν τον βρήκανε. Και πώς άντεχε. Είχε σπάσει όλα! Θυμάμαι εγώ πρώτη πήγα και τον είδα με τη γυναίκα του, τη Σοφία, και τους συγγενείς του από το Πετροβούνι. Μόλις πηγαίνανε με εμένα, που το σπίτι μου ήταν στην αρχή του

90

χωριού, φωνάζανε κι απορούσαν αν θα τον βρούνε σκοτωμένο: «Αχ, ο Στέλιος μου», φώναζε η γυναίκα του. Θυμάμαι μετά ψάχνανε για όλους του Χωροφυλάκους, που ήταν σκοτωμένοι. Θυμάμαι είχαν κόψει ένα μικρό κομματάκι από σεντόνι και τα βάλανε επάνω στα απόκρυφα σημεία τους. Τους είχαν πάρει και τα σώβρακα οι αντάρτες και τα είχαν φορέσει, και τις παλιομαντήλες. Τα είχαν ρίξει τα πράγματα τα άλλα στου παπά το χωράφι και φεύγοντας βάλανε φωτιά και τα καίγανε. Εμείς ακούγαμε μετά την πρώτη ντουφεκιά εντωμεταξύ, τον πόλεμο, που ξεκίνησε. Άλλους τους βρήκανε στον ύπνο, άλλους τους σκοτώσανε και τους δώσανε και τη χαριστική, αφού τους είχαν πιάσει έτσι. Σκοτώθηκε ένας αντάρτης. Ακούγανε τους αντάρτης, που φωνάζανε για τον αντάρτη. Έζησε ένας Χωροφύλακας, ο Τάσος. Του φώναξε: «παραδώσου, παραδώσου», αλλά πήγε ν΄ανέβει από τον τοίχο, που βρέθηκε πιασμένος, κι ενώ είχε πετάξει το όπλο, για να παραδοθεί, βρήκε ευκαιρία, πήρε το όπλο και του την έριξε του Λαμπρινέα. Τον σκότωσε. Ο Χωροφύλακας κατέβηκε μετά κάτωκάτω, σιγά σιγά. Φωνάζανε οι αντάρτες: «Μας φάγανε το Λαμπρινέα. Παλιοσούρλαααα!». Πιάσανε εκεί οι αντάρτες, που κάψανε τα ρούχα, στο χωράφι του παπά, και τον θάψανε τον Λαμπρινέα. Μετά ήρθαν οι άλλοι και τον ξεχώσανε. Ήταν και χίτες εκεί αλλά και χωριανοί είχαμε πάει με το θάρρος του Μπεσμπέα, που ήταν εκεί κι ήταν πατριώτης. Η φωτιά έκαιγε ακόμα, είδαμε ξεχωμένο το Λαμπρινέα, μάλλον για να τον αναγνωρίσουν. Μετά έβλεπα έναν έναν τους νεκρούς Χωροφυλάκους, που ήταν ολόγυμνοι μονάχα με το πανάκι, που τους είχε βάλει επάνω τους η κουτσή. Μετά τον διαβάσανε και τον θάψανε οι δικοί του, η Βούλα, ο Χριστόφορος. Μετά ήρθε ο στρατός του Μπεσμπέα, που είχαν ντυθεί εθελοντές, κι έσωσε και το χωριό. Μάλιστα ένας Χωροφύλακας, ο Αργυρόπουλος, ήταν πολύ φιλάργυρος. Ήταν τμηματάρχης και του είχαν βάλει μια γυναίκα να του πλένει και να καθαρίζει. Αυτή του έλεγε να βγάλει το παντελόνι του, για να το πλύνει, κι αυτός απαντούσε: «Όχι, κυραΕλένη, γιατί λιώνει». Όταν οι αντάρτες τον βρήκανε σκοτωμένο μετά τη μάχη, του βρήκανε επάνω του λεφτά και του έβαλαν κι ένα πενηντάρι στο στόμα και του είπαν: «Φάε λεφτά τώρα». Τις επόμενες μέρες το χωριό μάζευε τα πτώματα, άντε να κάνουνε τους ομαδικούς τάφους, να τους μετεφέρουν κάτω στους ομαδικούς τάφους. Σκάψανε ομαδικούς τάφους κάτω σε μας και τους θάψανε τους Χωροφυλάκους. Τους ρίξανε σε δυο λάκκους μεγάλους ανακατεμένους με τα χαρτιά τους. Πώς να έρθουνε να τους βρούνε τους ξένους; Τους ξένους! Πώς; Ήρθαν πολλοί να βρούνε, αλλά και πολλοί άλλοι είναι εκεί μέσα ακόμα…. Θυμάμαι μια περίπτωση μιας κυρίας που τον βρήκε το δικό της άνθρωπο με την καδένα του. Αν δεν ήταν ο Μπεσμπέας, που ήταν από το χωριό, θα το καίγανε το χωριό από άκρη σε άκρη. Ήταν ταγματάρχης κι έντυσε εδώ τους άντρες εθελοντές. Έτσι σώθηκε το χωριό. Το βράδυ ο Τάσος, ο Χωροφύλακας, ήρθε στο χωριό κουτσά- κούτσα, στραμπουληχτά. Μετά ήρθε στο χωρίο και ο Αεράκης, που ήταν ανώτερος από τον Αργυρόπουλο. Μετά μας έδιωξαν, μας εκτόπισαν. Έπρεπε να φύγουμε όλοι. Ήταν διαταγή, για να μην έρχονται οι αντάρτες και παίρνουν και τρώνε. Πήγαμε στην Καλαμάτα, όπου έβρισκε ο καθένας. Ο αδελφός μου πήγε στο Γυμνάσιο, εγώ δούλευα στην καραμέλα του Καψαλιάρη. Ήμουν 14 χρονών. Τύλιγα καραμέλες με 8 δραχμές την ημέρα. Μέναμε σε μια μάντρα. Και η μάνα μου ήταν υπηρέτρια σ’ ένα σπίτι, στου Σμυρνιού, ο αδελφός μου στο Γυμνάσιο και οι μικρές αδελφές μου πηγαίνανε σχολείο. Η Άννα μετά καθότανε στην Καρδαμύλη στο σπίτι αυτής που μας έδωσε στην Καλαμάτα σπίτι. Ήταν με τη γιαγιά μου και κάτι γιδούλες εκεί. Περιμέναμε, ώσπου να μας επιτραπεί να γυρίσουμε πάλι πίσω στο χωριό. Ήρθαμε πάλι μετά, όταν ξεκαθάρισε το αντάρτικο. Δεν το θυμάμαι καλά, αλλά έτσι πρέπει να έγινε. Δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς».

91

ΜΑΡΤΥΡΙΑ 29 Παναγιώτα Αβραμέα- Πετρουλέα, (Εξωχώρι, 28-12-200647) «Έπρεπε να πάμε πρωί στην Ανάληψη, για να δώσω τα βόδια σ΄έναν χωριανό, που μου τα ζήτησε για τις δουλειές του. Ήταν πρώτος ξάδελφος του πατέρα μου. Πήγα λοιπόν, ήταν κι ο αδελφός μου. Ακούσαμε ξαφνικά πυροβολισμούς. Είπα στον μπάρμπα μου: «Ακούω ντουφέκια, μήπως μας βει κανένα κακό;» Εκείνος με καθησύχασε ότι δεν θα συμβεί τίποτα. Κάποιον κυνηγούσανε. Ήταν του Γερακάρη από το Οίτυλο. Ήτανε και τρεις κοντινοί μου συγγενείς δικοί τους. Ο Νικάκος, που είχε ντυθεί στην Καλαμάτα- δεν θυμάμαι σε ποιον. Ο Νώντας ήταν φαντάρος κι ο Κλέαρχος ήταν στου Μπεσμπέα. Ο πατέρας μου ήταν βασιλικός, οπότε δεν θα με πειράζανε. Ο μπάρμπας μου μου είχε πει: «Άμα τους πεις ότι είσαι του Σωτήρη του Αβραμέα, δεν σε πειράζουνε». «Σε γνωρίζουνε εσένα τίνος είσαι και σε ποιον πιστεύεις κι αν πιστείευς στο βασιλιά»; Τέλος πάντων τα βόδια εγώ τα είχε μαζί μου κι ο αδελφός μου. Ήτανε στην άλλη μεριά. Είπα του Νιόνιου, του αδελφού μου, να τραβήξει προς την Πολιάνα, για να πάρει τα βόδια για βοσκή. Δεν ήθελα να ξεφύγω προς μια μεριά με τα βόδια, γιατί ήταν κι ο αγροφύλακας. Του τα είπα αυτά με σκοπό να ανταμωθούμε στα Αντωνέικα. Αυτοί ήταν κρυμμένοι σε μια λαχίδα εκεί, του κυρ Αντώνη του Κουνενέα. Εμείς που να τους πάρουμε είδηση; Βαράγανε με τα ντουφέκια το Σωκράτη τον Παλιατσέα στην Αγία Τριάδα πάνω από τη Βαϊδενίτσα. Εκεί στην Αγία Τριάδα είχε τα πρόβατα. Που να ξέρουμε εμείς ότι βαραίνανε τον Παλιατσέα το Σωκράτη; Λέγαμε τι βαραίνουνε τα πρόβατα; Έκτοτε εγώ το Νιόνιο, τον αδελφό μου, δεν τον είδα. Του φώναζα, για να κουκίσουμε τα βόδια, αλλά δεν τον έβρισκα. Είχε πάει προς νερού του και αυτό βέβαια τον έσωσε.. Ε, τι να κάνω λοιπόν, ανέβηκα προς τα πάνω, να έρθει κι ο Νιόνιος από τα Αντωνέικα και να ανταμώσουμε. Τότε ήταν που με βρήκαν οι ντουφεκιές. Έχω μέσα μου σε τρία μέρη βλήματα. Νάτα, εδώ κι εδώ κι εδώ. Τα πιάνει κανείς και τώρα. Αισθάνθηκα ένα τσούξιμο στο χέρι μου σαν να καίγεται. Είπα πάει, δέστε με. Αίματα παντού, στα χέρια μου, τα χείλια μου, τα μούτρα μου. Είχα 66 πληγές. Με βαρέσανε το Σάββατο του Λαζάρου. Το θυμάμαι, γιατί είχαμε πρωτομαγιά το Μεγάλο Σαββάτο. Όταν ήταν σκοτωμένοι στην Παναγία, εγώ απόρησα πώς θα περάσουμε από εκεί, που είναι σκοτωμένοι. Κι ένας μου λέει: «Μη σκιάζεσαι, Πότα, έχω ένα ύψωμα. Θα σου κόψω το μισό». Μου είχε κόψει το μισό ύψωμα από την εκκλησία και το είχα στην τσέπη μου. Να το, πιστέψε τε! Το φουστάνια και η τσέπη δεν είχαν καμία τρύπα από τη σφαίρα. Το φουστάνι ήταν δρυμώνι. Ούτε τρίχα. Τότε άκουσα: «Γαμώ την Π… σου, πέσε κάτω, μη σιέσαι». Εγώ τότε έπεσα κάτω. Σκέφτηκα να τρέξω προς της μοδίστρας το σπίτι, που ήταν κοντά. Αλλά σκέφτηκα τι μου είχε πει ο πατέρας μου: «Μη σε βρούνε και σε πιάσουνε εκεί πάνω και κάνεις και τρέξεις και σε σκοτώσουνε»! Αποφάσισα να κάνω ό, τι μου είπε ο πατέρας μου. Έπεσα κάτω. Ήταν ένας από την Καστάνια, Παστουσέας λεγόταν και ύστερα από λίγες ημέρες σκοτώθηκε στην Καλαμάτα το παιδί του, έκοβα λουρίδες. Κι είχε έρθει πολλές φορές στο μαγαζί μας κι είχε φάει γουρουνόπουλα. Είπα «πόσες φορές έχει φάει»! Έτσι είπε κι ο πατέρας μου, όταν του το είπα. Αυτός άρχισε να με βρίζει. «Την Π…, το Χ…. Έλα κάτω μωρή πόρνη». Με πήγανε στον Άγιο Νικόλα. Εντωμεταξύ ο Νιόνιος δεν πρόλαβε να βγει και τον πιάσανε κι αυτόν. Πιάσανε πιο κάτω και τον μπάρμπα μου το Σωτήρη παρά κάτω. Μας βάλανε μπροστά εμένα και πίσω το Νιόνιο, τον αδελφό μου. «Στάσου αφτού! Σήκω το φουστάνι σου, μωρή! Μωρή αντάρτισσα, μωρή που πλακωνώσουνα με δαύτους». Μου είπαν κι άλλες βρωμιές, που δεν μπορώ να τις πω.«Παναγία μου»! Το αίμα μου έτρεχε και άρχιζε να πήζει. Εγώ δεν το σήκωνα το φουστάνι. Εκεί να με σκοτώνανε, εγώ φουστάνι δεν σήκωνα, να δούνε που τρέχανε τα αίματα. Δεν τους είπα τίποτα. Με βαρέσανε με ένα όπλο. Το είδα, αλλά δεν θυμάμαι τι όπλο ήτανε. Ήτανε ένα κοντό όπλο κι είχε κάτι από κάτω. Δεν ήξερα τι όπλο ήταν. Εγώ τότε έχανε τον κόσμο. Μας πήρανε Μας πήρανε με το Νιόνιο. Ο Νιόνιος μπροστά κι εγώ πίσω. Μας πήγανε στου γέροΑντώνη τα λαχίδα. Το ίδιο ανεβάσανε και το μπάρμπα μου, το Σωτήρη. Έφαγε ξύλο! Ακούγαμε: «Ααα, Οοο»! Γιατί είχε ένα μαχαίρι, για να κόβει μπροστά και να μην 47

απομαγνητοφωνημένη αφήγηση βιωμάτων της πληροφορήτριάς μας, η οποία βίωσε έντονα τα γεγονότα από μια άλλη, παρεμφερή, σκοπιά των γυναικών της περιοχής Εξωχωρίου και της οποίας η οικογένεια ανήκε στους λεγόμενους «νοικοκύρηδες» του χωριού 92

πατήσουν τα βόδια και πήγαιναν επάνω τους μύγες. Γιατί άμα πήγαιναν επάνω στα βόδια μύγες, αυτά αγρίευαν. Δεν ήθελε να του πάρουν το μαχαίρι. Μας βάλανε στη Βαϊδένιτσα στο αυλάκι, στο νερό. Εκεί βρήκαμε τη θειά μου. Τους είχε πει, είχε πάει ο Πυργέας να πάρει τη γελάδα. Κι είχε πει να σηκωθεί πρωί και να πάει κι αυτή να πάρει τη γελάδα. Όταν με είδε, άρχισε κι αυτή να σπαράζει. Αλλά βρήκαμε κάποιον από το Νιοχώρι, που ήταν εκεί! Αυτός μας έσωσε. Το αίμα μου είχε πήξει. Πήγε μια να μου το πλύνει το αίμα. Τις λέει ένας: «Μην της βάλεις νερό, θα πάθει μόλυνση. Άφησέ τη, θα φύγουν». Μας περάσανε στη Βαϊδενίτσα, στο Σαμοήλι πέρα. Όταν μας φτάσανε εκεί πέρα στον Άη Νικόλα, ήταν ένας, που τους όριζε. Ήταν αρχηγός. Ηλίας Σαλπάς. Αυτός είπε κάτι σ΄ ένα νεαρό. Ούτε καταλάβαινα πως θα με σκοτώνανε, ούτε τίποτα. Άρχισε κάποιος να φωνάζει: «Μη την σκοτώνετε! Αφήστε τη! Ο πατέρας της είναι καλός άνθρωπος! Αφήστε τη»! Πετάχτηκε ένας να πάει να βάλει φωτιά στα σπίτια στη Σαϊδόνα. Του είπε ένας που είχε πιαστεί κι αυτός όμηρος. «Άστηνε αυτή σε μένα και πήγαινε να βάλεις φωτιά εσύ» Τι φοβερό πράγμα ήταν αυτό! Έβαλε φωτιά! Όποιος έβλεπε εκείνη την ώρα... Αυτός ήταν από το Νιοχώρι. Ήταν μπάρμπας του Σωτήρη του Σαραντέα. Του Στράτη, του πατέρα του, αδελφός ήταν. Άμα άκουσε αυτός Σωτήρη Αβραμέα.. Ο πατέρας μου πήγαινε και πούλαγε σταφύλια και τον ήξερε όλος ο κόσμος. Αυτός με έσωσε. Παρουσιάστηκε, όταν με κατέβαζε κάτω, ένας αγροφύλακας, ένας μαύρος από το Πραστείο. Είμασταν αυτοί που μας κατέβαζαν κάτω 10-15. Με βάζει λοιπόν αυτός σε ένα στρέμμα λινάρι, όπως ήταν το λινάρι τότε στις 8 του Μάη έτοιμο να βγει, σφυρίδια χτύπαγε. Δεν μπόρεγα! Χτύπαγε το λινάρι επάνω μου και υπέφερα. «Βρε χριστιανέ μου, θα τη φάει το λινάρι!» «Όχι, από εκεί θα την πάει»! Κι έλεγε αυτός στη μάνα μου: «Εγώ την έσωσα τη θυγατέρα σου». Κι έλεγε η μάνα μου: Αχ, εσύ που την έβαζες στο λινάρι»! Έτσι μας κατέβασε κάτω ο άνθρωπος από το Νιοχώρι. Μας πήγανε στο Νιοχώρι. Μας καθίσανε στην εκκλησία. Εκεί φέρανε και τους άλλους όλους. Έλεγα εγώ: «Παναγία μου, Βαγγελίστρα μου, να τη γλιτώσω, να έρθει ο πατέρας μου κι εγώ να έρθω να πέσω με τα γόνατα»! Μας αγνάντευε εκείνος ο Σάλπας: «Εδώ την έχετε ακόμα; Δεν την εκτελέσατε»; Μας βάλανε λοιπόν εκεί και ήταν ένας γέρος, που τον είχαν φύλακα και τον λέγανε Πέτρο. Τότε με ρώτησε ο Σάλπας: «Που ήσουνα; Γιατί σε τραυματίσανε»; Του είπα όλη την ιστορία με τα βόδια, όλη την ιστορία. Με ρώτησε τίνος είμαι και μετά με ρώτησε τι συγγένεια έχω με τη Γεωργία την Ποτέα. Του είπα ότι είναι πρώτη εξαδέλφη κι εκείνος μου είπε ότι είναι κουμπάρα του και μόλις είχε φύγει. Με βάλανε μέσα. Ήτανε μια Πραστιώτισσα και 13 Ξωχωρίτισσες. Τις πήρανε όλες. Μετά από δυο ώρες περίπου ήρθε ο πατέρας μου και με πήρε και με πήγε να μείνω στης Ευαγγελίας το σπίτι. Με έβαλε σε μια σκάφη να μου πλύνει τα πόδια μου. Έρχεται ένας κοντός, όταν ήμασταν μέσα και μας κορόιδευε κι έλεγε να με σκοτώσουν. Ήταν ένας Φυστικέας, που είχε σκοτωθεί ο αδελφός του στην Παναγία. Αυτός πετάχτηκε κι είπε δεν την ξέρεις την κοπέλα, από τι σπίτι είναι. «Ο πατέρας της μας είχε αφήσει στο κτήμα του και φάγαμε, όταν πεινούσαμε του κόσμου τα σταφύλια, όταν βρεθήκαμε στο βιός του. Και το νερό που ήπιαμε εκεί. Κι εμείς να τη σκοτώσουμε»! Μας πήγανε σπίτι. Τότε σπίτι μας υπήρχε κι ένας αστυνόμος. Σε κάθε σπίτι μας υπήρχε κι ένας αστυνόμος, για να ελέγχει μήπως ερχόταν και να συλάμβανε κανέναν αντάρτη. Εγώ δεν τον είχα δει καν. Έβγαινα από την πίσω πόρτα. Η μάνα μου ανησυχούσε με τον αστυνόμο, που ήταν σπίτι μας, που είχε κορίτσια. Γραμματίκας λεγόταν ο Χωροφύλακας. Τον είδα κι αυτόν και του τα παράστησα όπως έγιναν. Σαν κάτι να μου θύμιζε, όταν τον είδα. Εκείνος τα ήξερε. Ήταν κι ένας Ξωχωρίτης εκεί, που ήτανε γραμματέας. Ήταν ο Κορκολέας ο Κώστας. Μόλις με είδε κρύφτηκε, για να μην τον δω, αλλά εγώ τον είδα. Με ρώτησαν που θέλω να με πάνε, για να γιατρευτώ. «Θέλεις να σε πάμε στην Τσίπα; Έχουμε εκεί γιατρό, γηια να σε γιατρέψει». «Ποιος είναι ο γιατρός; Είναι ο γιατρός από το χωριό σας, ο Καλλέργης ο Αλέξης. Πιστεύω ότι θα τον ξέρεις». «Ο αδελφός του ο μικρός έχει πάρει τη μικρή μου αδελφή κι έχει πάει τώρα στην Αμερική. Είμαστε συνεταίροι και στενοί συγγενείς», είπα. . Αυτά γίνονταν όσο ο πατέρας μου ήταν έξω. Τον πατέρα μου, όταν με ρωτάγανε αυτά, δεν τον άφηναν να μπει μέσα. Εγώ είπα να πάω σε γιατρό στην Καλαμάτα. Μπήκε ο πατέρας μου μέσα και με πήρε. Πήγαμε στην Καλαμάτα στους γιατρούς, στο Γεράσιμο τον Αβραμέα. Με είχε η θεία μου στην Καλαμάτα. Έκατσα σπίτι τους, στην Καλαμάτα, περίπου ένα χρόνο. Εγώ δεν ερχόμουν εδώ, Σκιαζόμουν. . Στην Καλαμάτα πήγαμε με τη βενζίνα, με τη συγκοινωνία, μόνοι μας. Εμένα με βαρέσανε 3 φορές. Τον αδελφό μου, το Νιόνιο, τον είχανε μέσα στο

93

υπόγειο. Εγώ έκατσα 3 μέρες εκεί, για να έρθουν οι Ξωχωρίτες, να δούνε και να πούνε ποιοι είμαστε. Η μάχη στην Παναγία είχε γίνει το 1947 το καλοκαίρι. Εμένα με βαρέσανε το 1948, στις 8 του Μάη. Ήτανε Μεγάλο Σάββατο! Μάλιστα κάποια στιγμή ο πατέρας μου μου είπε να έρθω για να δω τα κεριά. Μας είχαν χαλάσει τα κεριά. Εγώ ήξερα να τα δουλεύω. Είχαμε στο λάκκο. Εγώ τσουβάλιαζα τις κερύθρες και τις πήγαινα για να τις βράσω και να τις βγάλω πλάκες. Μου είπε ο πατέρας μου να ανέβω και να πάω να μείνω στη θεια Αντρεού και στο θειό και το πρωί να πάω να βράσω την κερύθρα. Κι ο πατέρας μου το πρωί θα ερχόταν να το πάρει. «Αλλά δεν έχω ψωμί πατέρα», του είπα. Μου είπε : «Να έρθεις εκεί στον Πλάτανο, στο μουλάρι της Μπέβαινας κι εγώ θα σου φέρω ψωμί με κανέναν που γνωρίζω». Πράγματι ένας φίλος του, ο Γαβρίλης ο Φίκουρας, αγνάντιασε με το μουλάρι προς τα εμένα και μου το έδωσε το ψωμί. Και μου το είπε μάλιστα. Μου είπε ότι πήγαινε στο χωράφι στην Καρδαμύλη. Τον άφηναν να περνά από το φυλάκιο. Στην Καρδαμύλη προς τον Κάμπο, όταν μας είδανε, μας χτυπήσανε. Κι εγώ πήγα να κρυφτώ. Κι όπως πήγα να κρυφτώ, με χτύπησε το μουλάρι, κι έπεσα σε μια γούβα λίγο πιο έξω. Χτύπησα, αλλά δεν με πέτυχε. Ο ίδιος ο Σαραντέας πλησίασε και με ρώτησε τίνος είμαι . Του είπα ότι με έστειλε ο πατέρας μου για τα μελίσσια. Άλλη μια φορά μου είπε ο πατέρας μου να ξαναπάω πίσω στο Ξωχώρι. «Άει, Πότα, πίσω στο Ξωχώρι να πάρεις τα λεφτά και να τα φέρεις από τα αμπέλια, που μας χρωστούνε». Εγώ τότε δεν έλεγα το δεν πάω. Πάλι τότε είχα μια περιπέτεια. Μας πιάσανε. Ήμουν με μερικές άλλες. Μας βάλανε στη σειρά. Μας ρωτούσαν μια μια χωριστά, αν είδαμε αντάρτες, Όλες είπαμε όχι. Μια τρελή είπε ότι είχε δει πάρα πολλούς. Μου είπε ένας: «Δεν είδες αντάρτες, ε»; Και μου έδωσε μια στη λιγομάρα. Με βαρέσανε. Με αφήσανε μετά. Έφαγα ξύλο. Πήγα μετά στο νοσοκομείο. Δεν με σκοτώσανε…………………….». ΜΑΡΤΥΡΙΑ 30 Σταυρούλα Αβραμέα- Φουντέα, (Εξωχώρι, γεννηθείσα 1936, 29-12-200648) «Ο πατέρας μου βγήκε στο βουνό, επειδή ήταν αριστερός. Όταν μας εκτοπίσανε, ήθελε να πάει και πήγε στο βουνό. Βγήκε στο βουνό, όταν μας εκτοπίσανε και φύγανε όλοι. Θεωρήθηκε υπεύθυνος ένας …για τις σφαγές και διαρκώς τον ενοχλούσαν αργότερα και τον έπαιρναν τηλέφωνο και τον απειλούσαν. Γιατί αυτά που έκανε αυτός μόνο αν είναι αναίσθητος θα μπορούσε! Γιατί θα φωνάζει μέσα του στη συνείδησή του κάτι. Όταν πήγε η μάνα μου στο Μοναστήρι, ήταν κι ο Δικαίος. Και κάτω που τους πιάσανε στο Λαγγάδι, κάτω από το Μοναστήρι, ήταν κι ο θείος μου από τη μάνα μου. Ήταν εκεί κάτω κι ο Π. Κι ήταν κι ένας Φουρνάρος. Αυτός δεν τον άφηνε εκείνον να τους σκοτώσει τους ανθρώπους. Και μάλιστα διασωθείς πήγε στη Μηλιά και του είπε ότι ήρθε για να τον ευχαριστήσει, επειδή, όταν τους πιάσανε εκεί κάτω, δεν τους πείραξε. Και τον εβαρέσανε το Δικαίο. Κι έκλαιεεε! Και του κάνανε μεγάλες πληγές! Τον βάλανε σε κάποια βενζίνα και, είπε, πως όταν τον εβγάλανε στην Παραλία, στην Καλαμάτα, τον επήγανε δέρνοντας έως του Καρέλια τις φυλακές. Την ημέρα που πέθανε του είπα εγώ «καλά που πέθανες Δικαίο, και θα ξεχάσεις ό, τι σου κάνανε οι φονιάδες». Στη Γκλουμπίνιτσα ήταν μέσα 17. Ήταν 5 κοπέλες, και η Ερασμία 6! Την Αγγέλω, τη μάνα της Ρεβέκκας τη σκοτώσανε αλλού, όπως ήρθε. Αυτή ήταν αλλού κρυμμένη, δεν ήταν στη σπηλιά Ήταν στο απέναντι μέρος στη Γλουμπίνιτσα. Μόλις είδε αυτό το πράγμα και την κόρη της, βγήκε και φώναζε. Την άκουγε και η θεία μου τότε. Ήταν και η Ευγενία μαζί με τη μάνα της Ρεβέκκας. Μόλις είδε ότι σκοτώνανε την κόρη της, πήγε φωνάζοντας : «Μη σκοτώσετε τη Ρεβεκκούλα μου, μη σκοτώσετε τη Ρεβεκκούλα μου». Μια κοπέλα είχε. «Έλα εδώ, γρια πουτάνα, τι γυρεύεις εσύ στο βουνό;» Τις κόψανε το λαιμό. Άμα ρωτήσεις το Νίκο τον Παλιατσέα, τους είδε όλους που λαχταράγανε. Μόλς φύγανε αυτοί, ο Νίκος ήταν 48

απομαγνητοφωνημένη αφήγηση ζωής της πληροφορήτριάς μας, η οποία βίωσε τα γεγονότα του Διλάγγαδου έντονα. Είναι η χαρακτηριστική οπτική από ένα κορίτσι αριστερής οικογένειας του Εξωχωρίου, που ο πατέρας της θεωρήθηκε και από τους αριστερούς ως προδότης. Προσπαθήσαμε να διατηρήσουμε τα πάμπολλα εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία της αφήγησης της πληροφορήτριας στον άκρως απόλυτο βαθμό και γι’ αυτό ίσως σε πολλά σημεία φαίνεται η αφήγηση να χαρακτηρίζεται από χάσματα ή ασάφειες. 94

κάπου αλλού κρυμμένος και πήγε και τους είδε λαχταριστούς. Πρώτος πρώτος κατέβηκε ο Χρύσανθος ο Γιαννακουρέας. Μου είπε ότι ο ….. ήταν βασικός εκεί αρχηγός… Μου είπε επίσης: «Είδα αυτό, όταν κατέβηκα κι εγώ, κι έμεινα στήλη άλατος!» «Το τι είδα» μου είπε, «δεν περιγράφεται». Αυτός και μερικοί άλλοι τους είδαν ακόμα ζωντανούς. Εγώ τους είδα λίγο αργότερα. Ήταν κι Νίκος κι ο Χρύσανθος κι ο Χριστόφορος κρυμμένοι κάπου αλλού. Δεν θα τη βρίσκανε την τρούπα εκείνη καθόλου, αν δεν τους πρόδιδε εκείνη, η Πουλίτσα. Της είπαν της Πουλίτσας: «εμείς είμαστε καλοί ανθρώποι! Ξέρεις άλλους να πάμε να τους βρούμε; Καιο διάβολος την έβαλε και τους πάει στην τρούπα και εκεί έγινε ο χαμός. Πάει εκείνη και τους λέει: «Ελάτε, είναι καλοί ανθρώποι». Βγήκαν από μέσα. Ήταν κι ο Σταύρος ο Παλιατσέας και τον βάρεσαν κιόλας. Τον είχαν μαύρο το Σταύρο. Άντρες ήταν : Ο Κιτρινιάρης ο Βαγγέλης, ο γερο- Σωκράτης, ο Σταύρος ο Παλιατσέας, ο Πότης, ένας Τσεριώτης, μιας κοπέλας ο πατέρας, ο Βασίλης ο Τζανετέας. Ήταν κι 6 γυναίκες και δυο μικρά παιδιά!. Τους θυμάμαι κάτι φορές και τους μετράω στο μυαλό μου. Εκείνοι μετά ανεβαίνανε πολύ συχνά, για να καθαρίσουν τα βουνά, όπως έλεγαν. Θυμάμαι ότι παίρνανε τη Βαγγέλαινα σχεδόν για ένα μήνα να πηγαίνει κοντά, για να μαζεύει τα πράματα. Και τους δίνανε λεφτά, για να τους λένε τους δρόμους και τα περάσματα. Πηγαίνανε αυτοί, φυλάγανε και τους πιάνανε. Ο Χρύσανθος δεν θέλει να θυμάται πώς γλίτωσε και που ήταν κρυμμένος στο Μάραθο. Ήταν σε μια τρούπα μέσα, καταπακτή. Και μέσα είχε αυτή άλλα διαμερίσματα. Από εκεί έφυγαν παρά το ότι ρίχνανε μέσα χειρομβοβίδες. Ήταν μια τέχνη μεγάλη το πώς φύγανε. Δεν το ξέρω. Βγήκανε πολλοί μέσα από διαμερίσματα σε μια άλλη καταπακτή και σώθηκαν απ’ ό, τι μου λέει. Θυμάμαι τον Κωστή του Τίγρη της Μαρίας, επειδή πήγαινα στο λάκκο και τον θυμάμαι. Και τον είχανε πιάσει κι αυτόν και τον σκότωσαν. Το βουνό, το Λαγγάδι είναι γεμάτο. Η μάνα μου τον απέτρεψε τον πατέρα μου να πάει στο βουνό με μικρό παιδί. Ούτε γάλα δεν είχε, δεν τράβαγε. Αποφάσισε να κρυφτεί χαμηλά, επειδή επάνω ήταν δύσκολο να κρυφτεί. Κρύφτηκε στο Μοναστήρι, γιατί από εκεί δεν περνούσανε. Εκείνη τη φορά όμως κατεβήκανε. Εγώ ήμουν κρυμμένη με τον πατέρα μου. Είμασταν το βράδυ κρυμμένοι, θυμάμαι, σε μια σπηλιά έξω από το Μοναστήρι, στο Λαγγάδι. Ήταν και του Βασίλη η μάνα, του Τζανετέα, η Σοφία, και η Βαγγελιώ. Η μάνα του λοιπόν με τα τρία μικρά, που τα πήρε στο Μοναστήρι- και καλά που τα πήρε η μάνα μου τότε. Ήταν η μάνα του και τα 3 του αδέλφια. Και είπε στον πατέρα μου να πάνε εκεί να κρυφτούνε. 14 από τη μια μεριά και οι άλλοι θα ήταν 8. Αυτοί γλιτώσανε μαζί με τη μάνα μου, αλλά πριν ο Δικαίος ήρθε επάνω και τον πιάσανε με τον πατέρα του. Την ημέρα που είχαν σκοτώσει τον Σταυρούκο, μαζέυανε από όλα τα χωριά. Από του Πολυμενέα, θυμάμαι, 500 ανθρώποι ήταν συγκεντρωμένοι και κάτι φονιάδες επάνω στην ταράτσα. . Κι αυτοί ελέγχανε ποιος θα πάει κατά κάτω, κατά τι γούβα, και ποιος θα είναι εθνικός, για να τον αμπολήσουνε. Εκεί πήραν και τη μάνα μου. Πίσω εγώ, γιατί εγώ δεν ξεκόλλαγα από τη μάνα μου. Δεν με προσέχανε, επειδή εγώ ήμουν μικρή. Η Σωτηρούλα μπουχός, δεν ερχόταν κοντά, κρυβόταν. Μια φορά που ψιχάλιζε, θυμάμαι, μας λένε: «Πηγαίνετε να κρυφτείτε, έρχονται χίτες!» Νύχτωνε. Που να πάει η μάνα μου με ένα μικρό παιδί. Ανέβηκε έναν γκρεμό.. Άμα το θυμίζομαι, πώς δεν γκρεμίζομε να σκοτωθούμε! Ήταν κι ο Ασαράντηγος (ένας Χριστοδουλέας) από το Πραστίο με τη γυναίκα του. Είμασταν κι άλλοι κι ανεβήκαμε κατσούλια- κατσούλια. Κι έλεγαν για τον πατέρα μουάκουγα εγώ. «Μπα, που να πάρει ο διάβολος εκείνον και τον αγώνα του!» Εκεί πάνω ήταν μια καταπακτή, για να πάμε να κρυφτούμε, τι καταπακτή ήταν αυτή; Που να πάμε εκεί μέσα να κρυφτούμε; Και ψιχάλιζε κι άκουγα- δεν τα ξεχνάω αυτά: «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι, το σκοτάδι είναι βαθύ», έλεγε ο Ασαράντηγος. Μετά είπανε ότι δεν έρχονται οι χίτες. Άντε κατεβείτε πάλι! Πώς να κατεβούμε πάλι; Πώς δεν σκοτωθήκαμε; Κι από εκεί συνεχίσθη το κακό. Πέντε μήνες. Πώς τη βγάλαμε; Πότε κρυβόμαστε, πότε πιλαλάγαμε, πότε είμασταν νηστικοί, γεμάτοι ψείρες, που μας τρώγανε. Μετά, που ξάνοιγε ο καιρός πλέον, μας πήγαινε ο πατέρας μου στο Μοναστήρι. Εκεί δεν πήγαιναν πολλοί χίτες και ήταν και τα σπίτια, οπότε μας αμπολούσε μέσα στα σπίτια και μιλάγαμε και δυνατά πλέον. Μετά όμως άντε να ανέβαινες από τη Γλουμπίνιτσα. Για να ζαλώσει η μάνα μου τα γύφτικα φορτία, … Μέναμε στα κελιά, στα σπίτια στο Μοναστήρι. Τότε ήταν όλα ανοιχτά. Τώρα τα κλειδώνουνε όλα, που κλέβουνε τις εικόνες. Ζαλωμένη λοιπόν εγώ με πράγματα 5 ώρες δρόμο. Κι αυτό από το Λαγγάδι επάνω. Που να πάει κανείς σε τέτοιο δρόμο, τι δρόμος δηλαδή; Νύχτα! Γιατί είχαμε μάθει να βλέπουμε τη νύχτα. Είχαμε μάθει κι εμείς και περπατούσαμε μέσα στο σκοτάδι. Λιγοψυχούσα να φτάσω. Μετά, μόλις φεύγανε οι γίδες, να σου πάλι στο βουνό. Τελευταία φορά που πιάσανε τη μάνα μου,

95

περάσανε οι χίτες από κάτω και τους ήβραμε. Πριν δεν θυμάμαι πόσες φρές είχαμε κάνει αυτή τη διαδρομή. Εγώ με τον πατέρα μου είχαμε φύγει. Γι΄αυτό έμεινα εγώ στο βουνό. Μου είπε εκείνη τη βραδιά ο πατέρας μου: «Έως τα Τσέρια είναι χίτες. Θα φύγουμε εμείς να κρυφτούμε χώρια μη μας βρούνε όλους». Θα του έλεγα εγώ αν ήμουν μεγάλη, γιατί να κρυφτούμε και δεν θα πήγαινα. Αλλά τώρα…Άκουγα γιατί δεν καταλάβαινα, επειδή ήμουν μικρή. Με παίρνει πλέον ο πατέρας μου τη βραδιά αυτή και με πάει σε κάτι γκρεμούς μέσα. Δεν μπορεί να πάει τώρα κανείς σε έκείνα τα μέρη τώρα! Κατέβηκαν την άλλη μέρα οι χίτες από τα Τσέρια και είδανε τα ίχνη μας, που είχαμε ανέβει ψηλότερα σ’ ένα ρίζωμα. Κι αρχίσανε να βαράνε με το ντουφέκι, όταν καταλάβανε ότι ήταν επάνω ανθρώποι. Ήμασταν με την Τζανέταινα του Βασίλη κι είχε και τα τρία της παιδιά μαζί εκείνη. «Μη μιλάς, μη μιλάς»! «Να μη μιλάω, αφού μας είδανε»!, είπε η μάνα μου. Κι η μάνα μου τους φώναξε: «Μη βαραίνετε! Γυναίκες είμαστε με μικρά παιδία!» Ανεβήκανε πλέον επάνω και τους κατεβάσανε κάτω στο Λαγγάδι. Και τι δεν έγινε! Του Δικαίου του ρίξανε την πρώτη. Ξυλιές κα βρισιές άρχισαν. Της Τζανέταινας της είπανε: «Εσύ που ήσουν; Που είναι ο άντρας σου;» «Είναι στην Αθήνα», είπε εκείνη. Και τι ήθελες στο βουνό, εσύ, γριά πουτάνα;» Τη μάνα μου, επειδή βάσταγε το παιδί, δεν τη βαρέσανε. Ήτανε εκείνος από τη Μηλιά, ο Φουρνάρος ο καλός. «Εσάς δεν σας πειράζουμε», έλεγε. Τους έδινε θάρρος. Ο άλλος όμως! Αν τον άκουγε, δεν θα βγαίνανε ζωντανοί από εκεί κάτω. Ο Φουρνάρος μάλιστα είπε: «Αν ήμουν εγώ στη Γλουμπίνιτσα, δεν θα τον άφηνα να σκοτώσει». Μάλιστα, μόλις είδε τους σκοτωμένους στη Γλουμμπίνιτσα, που ήταν επάνω, έβγαλε το ντουφέκι, για να τον σκοτώσει το Π., μόλις είδε αυτό το κακό. Μετά που πιάσανε τη μάνα μου πήγαμε να κρεμασατούμε μπας κι ακούγαμε τίποτα. Αλλά ήταν νύχτα, κρεμαστήκαμε, αλλά δε ακούσαμε τίποτα. Φαίνεται ότι τους πιάσαμε, όπως καταλάβαμε, κι έπρεπε να ξαναπάμε στο βουνό. Με πάει πάλι στο βουνό. Και ξενυχτάμε μες του Σωτήρα την εκκλησία επάνω στο γυναικωνίτη βαθιά. Μια μέρα όμως πριν πάμε στην εκκλησία, είχαμε πάει σε μια τρούπα στα Ζάσταβα. Ήταν επάνω από το δρόμο μια χαραμάδα. Μπήκαμε μέσα και δεν φαινόταν από το δρόμο. Χωράγανε δυο ανθρώποι. Χώραγε εκείνος κι εγώ. Πώς ξελημέρισα ένα παιδί 12 χρονών εκεί πέρα τότε χωρίς ψωμί, χωρίς νερό και να περνούν οι χίτες από κάτω; Και να φωνάζουν τον πατέρα μου: «Παντελή, Παντελή». Τον Γυρεύανε. Είχαν πει στη μάνα μου εκεί κάτω: «Που πήγε ο άντρας σου». Κι εκείνη είπε ότι δεν ήξερε. Ψάχνανε για να τον σκοτώσουν. Της είπε ο καλός: «Πες που είναι. Θα βρω εγώ τρόπο». Αλλά ήξερε εκείνη ακριβώς που είναι; Δεν μαρτύραγε άλλωστε. Μετά που ξελημερίσαμε περάσαμε την Ντράβαλι και είχαμε κρύψει σε μια γαϊδούρα λουκάνικα. Εγώ πείναγα. Μου έβγαλε δυο πλευρά και ξύδι χωρίς ψωμί. Τα έφαγα από την πείνα μου χωρίς ψωμί. Μετά που νύχτωσε και πήγαμε μέσα στην εκκλησία και μου είπε ο πατέρας μου ότι θα πάμε πάλι στο βουνό. Ήξερα εγώ τι θα του κάνανε οι άλλοι στο βουνό, που τον σκοτώσανε; Κι εκεί ήταν η κουβέντα του, ότι δεν μπορεί να ήταν μόνο οι χίτες λοβοί. Ήταν κι οι άλλοι μασκαράδες! Μόλις βγήκαμε και μου είχε δώσει το λουκάνικο, δεν θα ξεχάσω τη δίψα, που είχα. Να φάω λουκάνικο χωρίς νερό και χωρίς ψωμί. Μόλις βγήκαμε από την εκκλησία, πέθαινα. «Πεθαίνω από τη δίψα», του έλεγα. Από πού να πιω; Από πουθενά! Κάναμε επάνω, για να πάμε στο βουνό και θυμάμαι που ήπια ένα βρωμοντένεκο επάνω στου Φώτη του Ζερβέα την κιστέρνα. Και τι δεν θα ήτανε μέσα! Και σκουλήκια θα ήτανε και ό, τι θες! Και λίγο φεγγάρι να είναι κάτι έβλεπες, αλλά ήταν τελείως νύχτα τότε και δεν μπορούσα να δω τι ήταν μέσα στον ντενεκέ. Μετά πάμε επάνω, επάνω, επάνω, πώς περπατούσαμε! Πηγαίναμε από πάνω από τα Λαμπρινέϊκα από το πλάγιο. Ανεβήκαμε να πάμε στα λαχηδάκια. Ζούγκλα, νύχτα! Και ψιχάλιζε κιόλας. Πώς βγήκα εγώ 12 χρονώ παιδί! Βρεγμένη, με όλα τα κακά. Μόλις αγναντέψαμε από εκεί στην άλλη μερία, πήγε ο πατέρας μου σε μια περιοχή κι ήταν μές άχυρα από τα αλώνια. Και κούρνιασα εγώ εκεί. Εκείνος πήγε και μάζεψε κάτι χάχαλα από όξω και τα έκαμε ξύλα.Και άναψε φωτία. Ε, αποκοιμήθηκα εγώ. Και δεν τα θυμάμαι τα άλλα. Μόλις ξημέρωσε πάμε στη Γλουμπίνιτσα. Μόλις νύχτωσε, έρχονται οι αντάρτες και του λένε «έλα εδώ να σου πούμε». Που ήξερα εγώ ότι θα τον πάρουν να τον σκοτώσουν. Να ιδείς όμως τι κακοί άνθρωποι ήταν αυτοί. Ο … - το’ χω πει ότι ξέρω ποιος τον σκότωσε τον πατέρα μου χωρίς να φταίει. Εγώ ήμουν κοντά του. Όχι δεν πρόδωσε στους χίτες, που τον ενοχοποίησε αυτός, αλλά στο

96

Σωτήρα δεν μίλαγε, για να μην τον πιάσουν οι χίτες49. Άμα είχε προδώσει ο πατέρας μου, θα έτρεμε, όταν κρυβόμασταν από τους χίτες; Δεν θα τον ήβλεπα εγώ, αφού ήμουν μαζί με δαύτον και δεν χώρισα; Εκεί που του φωνάζανε, δεν θα πήγαινε μαζί τους; Μέσα στην τρούπα εμείς τρέμαμε. Λούφα και τρομάρα, ώσπου να νυχτώσει! Αλλά αυτός, να σου πω, τον σκότωσε, έτσι επειδή ήταν τέτοιος…. Γιατί μου το είπε ο πατέρας μου: «Να μην έχετε παράπονο σε κανέναν, θα με σκοτώσει ο …..άδικα»! Εγώ τα άκουγα, έκλαιγα και δεν ήξερα να απαντήσω, γιατί δεν ήξερα να κρίνω. «Εγώ εκείνο που πιστεύω, η Δημοκρατία, θα έρθει μια μέρα», μου είπε. Όταν σκοτώσανε τους Χωροφυλάκους στη Χώρα, ο πατέρας μου με το Βαγγέλη τον Κοντανίνο ήταν κρυμμένοι στη Ντάτοβα σακάτω. Και περάσανε δυο Χωροφυλάκοι και τους είπανε: «Ρε παιδιά, γίνεται ο χαμός εκεί πάνω. Κατεβήκανε δυο αντάρτες και μας βαρέσανε- ένας Χαλαζινός Κώστας θυμάμαι λεγόταν-και ρωτήσανε που να βγούνε κατά κάτω, κατά την Καρδαμύλη. Και τους είπε ο πατέρας μου να πάνε παρακάτω προς το Μοναστήρι. Κι αυτός, ο…, είπε της θειάς μου μετά της Σταυρούλας- κι αυτή δεν το είχε πει στον πατέρα μου, γιατί αν το είχε πει, ο πατέρας μου δεν θα πήγαινε στο βουνό- αυτό. Κι αυτή, γιατί είμαστε συγγενείς, του είπε ότι πικράθηκε που σκοτώθηκε ο Σωτήρης και του είπε τι πράγματα ρε … είναι αυτά; «Να κάνετε πολέμους και να σκοτωνόσαστε;», του είπε η θειά μου, που ήταν καλή. «Ας είναι καλά ο αδελφάκος σου, που τους φονιάδες του Σωτήρη τους έβγαλε στο Μοναστήρι», της απάντησε ο …. Αυτό του το κράτησε και ήβρε ευκαιρία και τον σκότωσε! Οι αντάρτες δεν θέλανε να τον σκοτώσουνε τον πατέρα μου την άλλη μέρα. Μόνο αυτός ήθελε. Ήρθανε και με ανακρίνανε. Ήτανε τρεις. Και μου είπανε πως πιάνανε τη μάνα μου. Ένας ήταν Τζουμάκος, κοκκινομάλης, και άλλους δυο, που δεν τους θυμάμαι. Στέκονταν οι τρεις έτσι και με ρωτούσανε. Και τους είπα εγώ ό, τι είδα, όπως είδα, και ό, τι άκουσα. Δεν ήξερα εγώ καλά να πω ή να κρύψω κάτι, αν ήταν. Άσε που δεν είδα τίποτα να προδώσει ο πατέρας μου, αφού ήμουν κοντά του. Αλλά δεν είχα και πονηριά. Δεν ήξερα γιατί με ρωτάγανε. Είπα ό, τι είδα κι ό, τι άκουσα. Οι αντάρτες είπαν ότι το παιδί δεν κάνει βάρος, για να τον σκοτώσουμε, ότι πρόδωσε. Του είπαν ότι πήρε τη μάνα μου εκεί κάτω και την παράδωσε και πήρε το βουνό, για να έρθει εδώ. Κανείς δεν ήξερε που κρυβόταν, για να μην προδώσει τίποτα η μάνα μου. Την ενοχοποίσηε αυτός, για να τον σκοτώσει, γιατί ήταν κακός άνθρωπος….. Κατεβήκαμε στο Μοναστήρι εμείς, γιατί φώναζε ο Παντελής που δεν μπρούσαμε να κρυφτούμε. Δεν την κατέβασε ο πατέρας μου, αλλά έτυχε να κατεβούνε οι χίτες εκείνη την ημέρα και την πιάσανε. Θα πάει να τη σκοτώσει εκείνος; Αργότερα σε συζητήσεις μαζί μου μου αποδίδαν το φταίξιμο στις προπαγάνδες της Αγγλίας, που μας το κάμανε αυτό…..Μου έλεγε ο Χριστόφορος, όταν του τα έλεγα «να σου πω τι να έχω πάθει εγώ»! Έμεινε από την οικογένειά του εκείνος κι εμένα, μου σκοτώσανε τον πατέρα! Να τα ρέστα! Μου είπε: «Πήγα και είδα ότι τη μάνα μου και της είχανε φάει οι κοράκοι τα μάτια»! Σκοτωμένη ήταν μετά από πόσες ημέρες. «Πώς την είδα εγώ τη μάνα μου», μου είπε. «Και μετά πώς να τη θάψω! Ούτε ξινάρι είχα, ούτε τίποτα. Έβγαλα μια μπλούζα κι έσκαψα στο χώμα, έσκαψα, που ήταν μαλακό, και πήγα και την έχωσα. Έχω πάθει κι εγώ!» Αυτά μου είπε. «Ξέρω τι έχεις πάθει. Σάμπως είπα εγώ ότι έτσι δα την έβγανες»; Έτσι του είπα. Μου είπε μάλιστα: «Από την πείνα μας φάγαμε τις χελώνες. Ήβραμε χελώνες και τις βάλαμε και τις φάγαμε! Βρήκαμε κάτι ντενεκάκια και τις βράσαμε μέσα στον Ταϋγετο». Γι’ αυτόν ήταν κάποιος καλός αξιωματικός και του είπε ότι η οικογένειά του ξεκλήρισε όλη κι έμεινε μόνο εκείνος και είχαν δώσει αμνηστία τότες. Είχε πάει από το στρατό, που ήταν να τους ιδεί και μετά δεν μπορούσε να ξαναπάει. Τη θυμάμαι που είχε έρθει από το στρατό. Είπαν «ήρθε κι ο Χριστόφορος από το στρατό». Και μετά πώς να ξαναπάει; Κι έφυγε και πήγε στο βουνό και έτυχε να γλιτώσει. Τότες που πήγαμε εμείς στη Γλουμπίνιτσα, που πήραν τον πατέρα μου και μου τα είπε όλα αυτά, εγώ έκλαιγα. Που να πάω; Θυμάμαι πόσο έκλαιγα, που είπαν ότι θα με σκοτώσουνε! Κι εκείνος με βάσταγε αγκαλιά όλη ημέρα και τον φυλάγανε. Και μου έλεγε: « Θα με σκοτώσει άδικα ο…...». Και του μίλησε κι ο αντάρτης από την μπάντα: «Μην της λες της κοπελίτσας αυτά, γιατί αυτή θα πεθάνει από την κλάψα!». Χωρίς να ξέρω που είμαι, χωρίς να ξέρω που είναι η μάνα μου… Κι αφού βράδιασε πλέον του λέω: «Μι εγώ 49

Σχετικά με τη συχνή κι άτεγκτη στάση της ηγεσίας προς προδοσίες μαχητών έναντι στο ΔΣΕ την ίδια περίοδο βλέπε ενδεικτικά για την περιοχή της Θράκης το Γ. Δ. Γκαργκούλιας, Η αθέατη πλευρά του εμφύλιου. Τα τραγικά γεγονότα της 7ης Μεραρχίας του ΔΣΕ, Αθήνα, Βήμα Μαρτυρίες, 2010 97

που να πάω». Μου είπε: «Φεύγε». Για να τον πάρουν μακριά να τον σκοτώσουν. Και ξέρεις πόσο μακριά τον πήγαν από το πλάτωμα; Συλλογιζόμουν όλη μου την ζωή: «Τώρα να ξέρεις πως σε πάνε να σε σκοτώσουνε και να σε πηγαίνουνε κλωτσηδόν, πώς θα αισθάνεσαι δεν το ξέρει κανείς». Πώς περπάταγε σε τόση δα απόσταση; Φαρμακώθηκα. Η καρδιά μου φαρμακώθηκε. Έκλαιγα όλη ημέρα και μετά και το βράδυ. Και κάτω που μου είπε να πάω στις Δικαιϊτσες. Ήταν φερμένος κι ο Πότης από το αντάρτικο. Τότες τους είχανε κυνηγήσει και ήρθε κι εκείνος. Κι αφού έκλαιγα πολύ, για να μου δώσει κάποια επλίδα, μου λέει: «Μην κλαίς! Για αν τους βαστά να τον σκοτώσουνε!». Α! τον καημένο! Ο Πότης! «Θα του το πάρω εγώ το αίμα του», μου λέει. Το πίστευα κι εγώ σαν παιδί, που ήμουν. Είχα κάποιες ελπίδες. Μόλις περάσανε όμως δυο ημέρες, εκεί που τους είχανε ρίξει μετά σκοτωμένους, είχανε τότε τη φωτιά! Σηκωθήκανε κάποια ώρα αργά και μου λέει η Σοφία, που έκανε τον αρχηγό: «Τώρα σήκω να φύγεις, γιατί εμείς δεν σε θέλουμε κοντά μας». «Που να πάω;» Να δούνε ένα παιδί στο βουνό, σε ερημιά και δυστυχία, νύχτα! Και να μου λέει να φύγω; «Εγώ δεν φεύγω, γιατί σκιάζομαι», της είπα. «Επάνω στις σπηλιές», μου λέει, «είναι κι άλλοι ανθρώποι. Πήγαινε εκεί πάνω, ώσπου να ξημερώσει, και μετά πήγαινε με τη μάνα σου». Ψέματα! Εγώ την πίστευα, γιατί δεν ήξερα να κρίνω. 12 χρονώ ήμουνα. Δεν ήτανε ο κόσμος όπως τώρα, που τα παιδιά ξέρουν τα πάντα. Τότε εμάς ό, τι μας λέγανε, εμείς τα πιστεύαμε. Πάω εκεί πάνω με τα πράγματά μου, που είχα, για να κοιμάμαι, κανείς, ερημιά! Μόλις πήρανε τον πατέρα μου, τώρα θυμήθηκα, που έμεινα στην κάλυβα μοναχή μου, μου είπε η Σοφία: «Να έρθει κι η Αγγέλω να μείνετε μαζί»; Η Τζανετίτσα. «Ας έρθει. Παρέα θέλω κι εγώ». Κι ήρθε και μείνναμε δυο βραδιές. Δεν την ξεχνάω. Ήταν μια ωραία κοπέλα με κάτι πλεξίδες, 20-22 χρονών! Μετά που τους είπαν να πάμε να κρυφτούμε, άρχισαν να διαλύονται, να πάμε να κρυφτούμε. Εγώ πάνω στις σπηλιές δεν ήβρα κανέναν. Γυρίζω από το φόβο μου, που κατάλαβα ότι με κοροϊδέψανε, φωνάζοντας. Με όλη μου τη δύναμη είτε τους ακούνε, είτε δεν τους ακούνε. Φώναζα και πιλάλαγα για να τους φτάσω. Αυτοί κάμανε κάτω. Άκουγα τον αντίλαλο της φωνής μου. Άκουγα τότε. Τώρα δεν ακούω. Από τότε που με βαρέσανε εκεί κάτω στων Πολυμεναίων αυτοί οι διαβολόσποροι! Αφού έτρεξα, έτρεξα, τις έφτασα στου Κούση. Είχανε τα πράγματά τους κι η Σοφία βάσταγε μια βίκα νερό, για να πιούνε. Πηγαίνανε να κρυφτούνε. Και γυρίζει πίσω. Είδα την αντηλιάδα της, επειδή ήταν νύχτα και μου λέει: «Έλα εδώ και μη φωνάζεις». Για να μην μας ακούσουν. «Κοντά μας δεν σε θέλουμε, επειδή είσαι μικρή κι άμα σε βρούνε θα μας προδώσεις». Ήταν για να ζήσω κι όχι για να τους προδώσω! Αν έμενα μαζί τους, θα με σκοτώνανε μαζί με δαύτες. Μου το είπε φαίνεται γιατί ήταν να ζήσω! «Εγώ σκιάζομαι. Πώς θα κάτσω εγώ να ξημερώσει εδώ». «Να πας και να κάτσεις ευτού χάμω σ’ένα παλιόσπιτο»- που ήταν στου Κούση- «και να περιμένεις. Για να σε πάρουμε, δεν σε παίρνουμε». Έτσι μου είπαν. Παραδόθηκα μετά στο έλεος του Θεού. Έκατσα λοιπόν σε μια σκάλα, που ήταν σ’ ένα παλίοσπιτο, κουκουλώθηκα να μη βλέπω το σκοτάδι και φοβάμαι και περίμενα. Την ώρα που περίμενα και ήρθε από πάνω κάτι και μίλησε, έλαβα έναν φόβο, που δεν θα ξεχάσω ποτές. Πώς δεν κοβόταν η καρδιά μου, δεν ξέρω! Ήταν γερή φαίνεται!…Μόλις ξημέρωσε χαμός. Ταράχτηκε όλη η γης. Φοβήθηκα! Άνοιξα τα μάτια μου κρυφά- κρυφά και είδα από πάνω μου μια γίδα. Κι εκείνη έπνεε τα ολίσθια! Κι ήθελε να βρει παρέα κι αυτή! Ξανακουκουλώθηκα. Μόλις ξημέρωσε πήρα το δρόμο να πάω να βρω τη μάνα μου στο Λάκκο. Πάω στο Λάκκο άκρη άκρη, για να μη με δουν οι χίτες, επειδή ήταν σαπέρα και γυρίζανε κι ό, τι γίνει. Άμα πήγαινα από το Βιρό, θα έβρισκα τον μπάρμπα μου το Λυκούργο και τη θειά μου την Αγγέλω, που ήταν κρυμμένοι εκεί κάτω. Αλλά εγώ σκιάχτηκα να πάω από το Λαγγάδι μη με βαρέσουνε πάλι. Γιατί δεν θα ξέρανε ποιος είμαι. Άμα ήμουν ένα παιδί και το ξέρανε μπορεί και να γλίτωνα. Αλλά δεν θα ξέρανε μες τη νύχτα ποιος ήτα, αν με έβρισκαν ή με άκουγαν. Πάω δρόμο- δρόμο στο λάκκο, Δεν είδα κανέναν. Βροντούσαν οι πόρτες, όπως βροντούσαν εδώ πάνω στην ερημιά. Τότε μου ήρθε η μεγαλύτερη λιποψυχία και η θλίψη. Τώρα είπα που να πάω; Πρέπει να πεθάνω. Έκλαιγα και βάραγα το κεφάλι μου. Είπα ότι τώρα πρέπει να πεθάνω εδώ. Στο κτήμα της θειάς μου της Σταθούλας, που είχα βάλει και τα σκουτιά. Βάρεσα, βάρεσα το κεφάλι μου, είδα ότι δεν πεθαίνω.. Τώρα αφού δεν πεθαίνω, είπα, πρέπει να πάω να βρω κάποιον. Πάω λοιπόν κάτω στο άλλο σπίτι της θειάς μου της Σταθούλας. Άκουσα από πάνω, στα βόρεια, τη φωνή της. Είπα λοιπόν να πάω να πάρω τα πράματά μου και να πάω να τη βρω. Με το γύρισμα, που έκανα εκεί πάνω, ήβρα τον παπα Μήτσο, που έκοβε το σαπούνι και έκλαιγα. Μου λέει ο παπάς: « Που βρέθηκες εδώ»; Ήξερε ότι ήμουν μεινεμένη στο βουνό.

98

Του λέω: «Σκοτώσανε τον πατέρα μου και εμένα με διώξανε.». «Τους ατίμους. Γιατί τον σκοτώσανε τον Παντελή; Τον καημένο..» «Εγώ δεν ξέρω», γιατί όντως δεν ήξερα. Ήμουν μικρή. «Έννοια σου, μην κλαίεις! Την έχουνε πιάσει τη μάνα σου και δεν την πειράξανε. Την έχουνε πάει στην Καρδαμύλη». Αυτά μου είπε. Πολλές φορές λέω «Θεός σχωρέστον, την ώρα που τον ήβρα». Μου έδωσε λίγο θάρρος, που είχα απογοητευτεί, είχα λιγοψυχήσει. Ήμουν γεμάτη ψείρες, πώς αντέξαμε. Ήμουν νηστική μέρες, ούτε ξέρω από τα πότε. Πώς περπάταγα, δεν ξέρω! Πάει κάτω κάτω στο Πετροβούνι. Τον ακολούθαγα εγώ μετά . Κι εκεί κάτω, που βρήκαμε ένα φυλάκιο, του είπαν : «Ποια είναι ευτούνη;» Όταν πέρασε επάνω πριν ο παπάς είχε πάρει άδεια. Αλλά κάτω είχε κι εμένα από πίσω πλέον. Κι ο παπάς τους είπε ότι έρχομαι από το βουνό και σκοτώσανε τον πατέρα μου και με διώξανε. Εκείνοι του είπανε ότι λέω ψέματα. Κι ότι τα λέω, για να μην πειράξουν τη μάνα μου. Εγώ τους είπα ότι έτσι μου είπανε και δεν ξέρω τίποτα άλλο. Κι έκλαιγα. Μετά που με πήγανε στην Καρδαμύλη, κάτω, με ήβρε η μάνα κι έκλαιγε, που τις το είπα. Της είπα ότι σκοτώσανε τον πατέρα μου κι έκλαιγε κι είπε ότι όταν του μίλαγε, δεν άκουγε. «Την ώρα εκείνη, θα τα ήβρε τα λόγια μου! Ήταν αργά». Αυτά είπε η μάνα μου. Του έλεγε: «κάτσε φρόνιμα. Με τρία παιδιά, που να πάεις;» Δεν έλεγε και ψέματα. Δεν του τα είπα όμως εγώ αυτά αυτού. Όταν μας πολεμούσανε μια φορά κι είχε τον Παντελή κι έκλαιγε και της είπε «πνίξε το γιατί θα μας το σκοτώσουν άδικα». Κι η μάνα μου είχε απαντήσει, φανταστείτε τη στενοχώρια της, «άμα θέλεις πνίξε το εσύ. Εγώ δεν μπορώ να το πνίξω». Μάλιστα της είπαν να το βουλώσει το στόμα. Κι εκείνο δεν το βούλωνε, ήταν μικρό πολύ.. Περάσαμε μεγάλες περιπέτειες. Αυτοί αρχίσανε και σκορπίσανε, αφού τους σκοτώσανε αυτούς εδώ πάνω. Μετά την Καρδαμύλη αρχίσαμε να ερχόμασταν στα σπίτια μας. Ήρθαμε στα σπίτια μας. Την ημέρα που τους πιάσανε στο μοναστήρι, τους φέρανε στο Πετροβούνι. Εκεί, είπε η μάνα μου μετά, που ήταν οι αρχηγοί. Ο Βουνισέας…Και ήτανε στο Πετροβούνι ο παππούς μου με τη θειά μου, όταν τους είχαν εκτοπίσει από το λάκκο. Τον παππού μου και τη γιαγιά μου τους είχε κοντά η θεία μου η Σταθούλα. Μόλις τους είδε στην πλατεία, που τους φέρανε, τη μάνα μου με τον Παντελή, ο παππούς μου έκλαιγε, μόλις μας είδε όλους. Έκλαιγε κι έφυγε. Χωρίς να πει ότι είναι παιδιά του! Δεν μίλησε, γιατί τον είχαν βαρέσει νωρίτερα, που είχε μείνει κουφός. Αλλά μετά που γίνηκε το κακό, κατάλαβε. Η μάνα μου τον ελυπήθη, πώς ήταν μόλις μας είδε. Μόλις μας είδε, έκλαιγε κι έφυγε! Μετά που μας αφήσανε αυτοί, ήρθαμε επάνω. Κι ήρθαν κι άλλοι, οι διαβόλοι, για μένα. Τι μου κάμανε αυτοί! Τι μου κάμανε! Αυτό να μην το συλλογίζομαι. Ήταν κι άλλοι πολλοί ρουφιάνοι, αλλά εγώ δεν καταλάβαινα τότε να τους πω κάτι. Δεν ήταν εκείνος μοναχός του. Ήταν ο Σωτήρης ο Βαντέας, την πρώτη φορά που με βάρεσε αυτός, γιατί δεν τον μελετάμε αυτόν, την πρώτη φορά που με βάρεσε με τη μαγκούρα και κόντεψε να με κοντοσταβλίασει στη σκάλα. Είχε έρθει ο Αριστειδης απέναντι, αυτός ο φοβερός κι ο Σωτήρης ο Βαντέας στεκότανε. Κι εκείνος με βάραγε. Είχανε βρει κάποιο δόκανο, δεν ξέρω κι εγώ τι είχαν βρει, και του είχαν πει αυτού ότι το είχε κλέψει ο πατέρας μου, δηλαδή για να σκοτώσει εμένα. Που να ήξερα εγώ πιος το είχε αυτό; Εκείνοι κρύβονταν εκεί κάτω και βρήκανε χειροβομβίδες, που πιλαλούσανε να κρυφτούνε από τους Χωροφύλακες, που ήταν εκεί κάτω. Που να ήξερα εγώ πιος άφηνε αυτά τα πράγματα; «Τι να είναι αυτό», μου είπε εκείνος. «Ξέρω εγώ, εγώ δεν ξέρω τίποτα», του είπα. Εγώ δεν ήξερα που είμαι. Με βάρεσε για να με σκοτώσει. Φώναξε η μάνα μου από επάνω «σήκω, έλα μέσα». Λάκησα εγώ, συνήλθα από το σοκ. Πιλάλησα και μπήκα μέσα. Μπήκα μέσα! Αλλά τι θα γινότανε; Αν δεν ήταν η γιαγιά μου, θα τη σκότωνε έτσι τη μάνα μου. Αλλά τον περίλαβε η γιαγιά μου, ήτανε ψηλότερη από δαύτονε και τον τσάκωσε. Και τον έπιασε με το ψυχικό. Του είπε για ψυχικό: «μην την βαρέσεις, μην την σκοτώσεις για ψυχικό». Τι τρεμούλα! Τι ταραχή. Να βαράει μόνο εμένανε και μετά να πολεμάει να σκοτώσει και τη μάνα μου, να είμαστε παιδιά τότε! Τον κάλμαρε, «μην την σκοτώσεις, μην τη σκοτώσεις τι θα κάνουν τα παιδιά του;» κι έπεσε και γλίτωσε η μάνα μου. Μετά από λίγες ημέρες μου είπαν «έλα εδώ πέρα, που θέλουνε να σε ανακρίνουνε». Θυμάμαι και που ήμουνα. Ήμουνα στη Χορεύτρα, στις φραγκοσυκιές. Έκοβα από πάνω χορτάρι. Ήρθαν από κάτου. Ήταν ένας ξένος κι ο Ταντίνας. Μου είπαν: «έλα εδώ». Μόλις μου είπαν έτσι με έπιασε εμένα θερισμός στην ψυχή μου. «Τώρα που με πάνε», σκιάχτηκα. Με πάνε εκεί πέρα στου Πολυμενέα, που ήτανε ένα σωρό διαβόλοι, τους πουλούσανε ντορβά, για να φάνε όλοι οι πειναλέοι σα πέρα και γι’ αυτό ερχόντανε και κάνανε αυτά τα πράγματα. Και μου λένε: «έλα εδώ να μας πεις που έχει ο πατέρας σου αποθήκες». «Τι αποθήκες να έχει ο πατέρας μου;». Σάμπως είχε; Ένα παιδί είχε, τι να πάρει; Τα πράγματά

99

τους τα είχαν κουβαλήσει, βροντούσαν οι πόρτες. Ήταν σαν τα κατσούλια, που πεινάγανε κι ένα τους με είχε δαγκάσει από την πείνα του. Και τους λέω: «Εγώ δεν ξέρω. Τίποτα δεν ξέρω.» «Δεν ξέρεις; Ελά εδώ». Μου ρίξανε από εδώ, μου ρίξανε από εκεί, μου κάνανε το κεφάλι κούκλα κι εκεί είδα φωτίες. Όπως λένε «με βαρέσανε κι είδα φωτίες». Έτσι τις είδα κι εγώ. Πώς φανήκανε οι φωτίες; Πρώτη φορά.. Δεν έχω ξαναδεί τέτοιο πράγμα. Αφού είδαν ότι δεν μιλάω, και δεν ήξερα να πω, μου είπαν: «Έλα τώρα να δεις που θα σου κόψουμε το κεφάλι». Μου πιάνουν το κεφάλι μου από εδώ και μου ακουμπήσανε τη μαχαίρα πάνου πάνου . Αλλά και να μου το κόβανε το κεφάλι, εκείνη την ώρα, δεν αισθανόμουν τίποτα από το φόβο μου εκείνη την ώρα! Χειρότερα δεν ήταν άλλα. Και πριν να πάμε στο βουνό θυμάμαι και τούτη την περιπέτεια. Εκείνη την ημέρα που βαρέσανε τον παππού μου και σκοτώσανε την κυρά Αναστάσαινα και το Μήτσο, το Σταυριανό, όλους. Θυμάμαι που μας πήρανε ο Καμαρινέας και ο άλλος για να σκοτώσουνε τη μάνα μου. Και τι έφταιγε η μάνα μου; Του έλεγε, όπως είπα: «μην πάς στο βουνό με τρία παιδιά». Του έλεγε για τον ……ότι «αυτός έχει μόνο την κωλαρίνα του κι είναι μοναχός του, εσύ που πας;». Φαντάσου τη στεναχώρια της. Που να πάει με ένα παιδί και να μην μπορεί όυτε να κρυφτεί! Φαντάσου τι πέρασε. Μεγάλες περιπέτειες και στεναχώριες! Πώς άντεξε! Εκείνη την ημέρα τους καθαρίσανε όλους από το Πετροβούνι. Αρχίζανε να καθαρίζουνε. Οι ρουφιάνοι τους γράφανε για το ποιους θα αφήσουνε. Στου Πολυμενέα θυμάμαι, που ήμουνα πλέον παιδί, μες τον κόσμο τι να είπανε οι άλλοι οι μεγάλοι. Ήτανε επάνω στην ταράτσα κάποιοι διαβόλοι και βαραίνουνε τον γέρο Μπατσέα με ένα τούβλο, που ήταν κιόλας και καραφλός .. Ωωω, άμα θυμάμαι το γέρο! Ένας γέρος άνθρωπος. Το κεφάλι του μαδημένο το βρήκανε.! Ευτυχώς έπιασε με το χέρι του το τούβλο, που του ρίξανε. Και μετά στεκότανε δίπλα μου η Παυλέισσα με το Φάνη 6 μηνών. Και είπα κάποιος μεγάλος: «Που την πάνε τούτη με μικρό παιδί; Τον άντρα της τον έχουνε σκοτώσει». Δεν το ήξερε εκείνη ότι τον άντρα της τον είχαν σκοτώσει. Οι μεγάλοι το κρύβανε. Όλα αυτά τα άκουγα εγώ, που ήμουνα δίπλα, ήμουν μικρό παιδί. Ε, τους γυρίσανε πλέον όσους ήσαν έτσι. Κι αυτή. Τη μάνα μου και το γέρο Μπατσέα τους τραβήξανε στο βουνό. Τι να ήθελε ο γέρος; Ένα παιδί είχε, να πάει αυτό στο βουνό να σκοτωθεί; Δεν ήθελε. Αλλά εκείνοι; Να ξεθυμάνουν με το γέρο! Μας πάνε στην Καρδαμύλη εκεί κάτω – του ‘ χανε πάρει και το ντουφέκι το κυνηγετικό, το είχανε ζαλώσει της Βουλιώς της Πατριαρχίτσας, που την είχανε πάρει και αυτή κοντά, θυμάμαι, με το μουλάρι του, το ντουφέκι του, ενώ εμένα με είχανε ζαλώσει ένα σακκούλι αμύγδαλα που τα είχανε από της γριας Αναστάσαινας κλέψει- νηστικοί. Και μόλις βράδιασε μας είπαν «τραβάτε πέρα». Κι είχα κι ένα γουρουνάκι. Κι ακολουθούσαν όλα. Τη Βουλιώ ένας Κουκής από τον Κάμπο όλη την ημέρα την τράβαγε από τα μαλλιά. Μήπως καταλάβαινα τι διάβολο κάνουνε; Ήμουνα μικρή. Τον γέρο Μπατσέα και τη μάνα μου πήγαιναν να τους σκοτώσουν κι εγώ από πίσω! Σκοτώσανε τη γυναίκα! Τη γριά Αναστάσαινα, με τις πέτρες, του Σταύρου του Ζερβέα τη μάνα. Είχανε πάρει και τα προβατάκια και τα αρνάκια που είχε και το γουρουνάκι της της γριάς Στάθαινας να τα φάνε. Εκείνη την ημέρα σκοτώσανε 10. 7 στην Καρδαμύλη και 3 εδώ πάνω. Εκείνη την ημέρα μάλλον, αν θυμάμαι καλά, ήταν που τα κάψανε των Ζερβαίων. Βάλανε φωτία, μαυρίλα, καπνός…Δεν με παίρνανε αυτοί εμένα, άμα ήθελα να φύγω, αλλά δεν έφευγα από τη μάνα μου ποτέ. Νόμιζα ότι άμα δεν την έβλεπα, θα τη σκοτώσουν! Και τότε πλέον τι να γινόμουν εγώ; Η Σωτηρούλα, που ήταν μικρότερη από εμένα, δεν είχε αυτό που είχα εγώ. Είχε τον εαυτό της. Μόλις άκουσε κάτι τέτοια, γινότανε καπνός από το σπίτι. Και πήγαινε στα σπίτια, που ήταν δεξιοί. Εγω δεν έφευγα ποτές από τη μάνα μου. Από πίσω. Μόλις φτάσαμε πιο πέρα στο γιοφύρι, εστάθην ο Παναγιώταρος και κοίταζε φανερά τον Καμαρινέα! Γιατί διαλέξανε όσους διαλέξανε. Τη μάνα μου και το γερο Μπατσέα τους πήρανε να τους σκοτώσουνε. Δεν τον είχα ξαναδει από κοντά! Και ήτανε ευτυχώς της Βαγγέλαινας η κουβέντα και γλίτωσε η μάνα μου. Της λέει: «Είναι ο Παντελής στο βουνό;» Το είπε της Βαγγελιώς. Γνωριζότανε με την Ευαγγελία, ήτανε συμπεθέροι. Από την κουνιάδα της. «Δεν είναι. Εγώ τον άκουσα. Άει Βούλα να βοσκήσεις τις γίδες, να φάει το παιδί γάλα». Δεν είχε πάει κανείς στο βουνό. Ο Παναγιώταρος είπε ότι τη Βούλα θα την προστάτευε ο ίδιος και να γυρίσει η μάνα μου. Δεν ήταν ικανός ο πατέρας μου τότες να πολεμήσει; Ήτανε ικανός για τον εαυτό του και για το σπίτι του. Εστάθην ο Καμαρινέας και ο Παναγιώταρος, που ήταν μαζί, και λέει: «Γυρίστε πίσω». Είπε στη Βαγγέλαινα: «Θα

100

στη φέρουμε εμείς τη Βούλα σου». Είχανε τότες τα κλεψιμέϊκα εκεί πάνου. «Θα στη φτιάξουμε εμείς να μην έρθει στον κάμπο. Γυρίσαμε επάνω». Γυρίσαμε πίσω η μάνα μου, εγώ και η Βαγγέλαινα. Μόλις φτάξαμε στον Άη Σπυρίδωνα, που που πάει ο δρόμος κατά τα Γούρνιτσα, είδαμε τη Φιλάνθη του Αλεπούδαινα και είπε στους μεγάλους- εγώ τα άκουγα: «Σας αφήσανε; Κάματε το σταυρό σας και φεύγετε.Εφτά σκοτώσανε μπροστά στην εκκλησία», είπε. «Σήμερα εγίνηκε ο χαμός!», είπε η Αναστάσαινα. Προσκυνήσανε οι μεγάλοι και πηγαίναμε επάνω. Ξυπόλητη εγώ, νηστικοί όλοι μας.. Μόλις ήρθαμε εδώ πάνω, ήβραμε τον παππού μου ξαπλωμένον. Τα μούτρα του πληγέεες! Και του λέω: «Παππού, σε βαρέσανε;» «Να τους πάρει ο τριόβολος!», μου λέει. Τον είχανε βαρέσει οι χίτες, την ημέρα που σκοτώσανε τον Παλιατσέα. Ο παππούς μου ήταν ένα γεροντάκι αδύνατο με ένα μουσάκι. Οι πληγές, που είδα στα μούτρα του, δεν ξεχνιούνται. Αλλά η προκαδούρα στο στήθος του, ούτε κι αυτή ξαχνιέται. Μελανές οι πρόκες, είχανε μείνει επάνω του. Εκείνος ο γέρος δεν είπε τίποτα. Με πόσες πρόκες θα τον βαρέσανε; Γιατί ήταν χαζός. Δεν θα άκουγε, που ήξερε ότι γίνεται τέτοιος πανικός. Στο Εξωχώρι δεν ήξερε εκείνος ότι είναι τέτοιοι διαβόλοι και κλέβουνε. Που να το ξέρει; Στον Αγιο Νικόλα, που ήρθε, απάντησε τον Παναγιώταρο και του είπε «καλώς το συμπέθερο». Άμα του έλεγε «καλώς τον καπετάνιο» δεν θα τον εβάραγε. Εκείνος ούτε χέρι δεν του έδωσε-ήταν καπετάνιος μεγάλος τότες- και του είπε «που είναι ο Παντελής;» «Εγώ δεν ξέρω», του είπε ο γέρος και όντως δεν ήξερε. Δεν του έδινε του γέρου αναφορά. «Να ξεράσεις», του απάντησε εκείνος. Αυτό το άκουσε ο γέρος, επειδή το είπε δυνατά, και εκείνος προσεβλήθη. Ο ένας προσεβλήθη για το «καπετάνιος» κι ο άλλος για το «να ξεράσεις και να ξερομαγγανιάσεις»! Ήταν 90 χρονών τότε και παραπάνω. Τότε ο γέρος του είπε: «Να ξεράσεις εσύ!». Με αυτά τα λόγια εκείνος να! Πάρε και τούτη, πάρε και την άλλη. Τον έριξε κάτω ανάσκελα και μετά πάτησε και πάνω στο στήθος του. 90 χρονών! Τι να έλεγε το μυαλό του, τρομάρα του! Έπρεπε να του τα πω αυτά μετά εκείνου εγώ. Όταν μου είπε ότι πονούσαν τα χέρια του, που τον βάραγε ο Χωροφύλακας στο βουνό, να του πω κι εγώ «κι εσύ που βάραγες έναν γέρο άνθρωπο»; Ο Χωροφύλακας στο βουνό του είπε: «Παναγιώταρε, εδώ πληρώνονται όλα με τα καλά που έχεις κάνει με τα χέρια σου». Τα κακά τα έκανε και που το είπε. Τι να πρωτοπώ; Αυτός πολύ μετά πέθανε από λευχαιμία.Τα παιδιά, που σκότωσε στη Βαϊδενίτσα, που μου το έχει πει η θειά μου 100 φορές και ράγιζε η καρδιά μου- σκότωνε δυο παιδιά, που το άκουσα από τους μεγάλους, και κλαίω ακόμα.. Το ένα παιδί ήταν από τους Γοράνους. Δεν ξέρω το όνομά του. Το άκουσα από την Ποτούλα, που ερχότανε από το βουνό και από την Αργύρω, που τα είδε χωσμένα με πέτρε και λαχανιάζανε. Και της είπα της θειάς μου: «Μη μου το λες. Σταμάτησε!». Αλλά άκουσα και τη Φωτούλα, που ερχότανε μαζί. Τα είχανε πάρει και το ένα πήγαινε στο σχολείο, στο Γυμνάσιο. Το ένα ήταν λεπτεπίλεπτο. Το είχανε βουτήξει ξυπόλητο από το κρεβάτι. Και περπάταγε, έλεγε η Φωτούλα, που κατεβαίανε μαζί από το βουνό, επάνω στις πέτρες, που του κόβανε τα χαλίκια. Κι επειδή της μίλαγε, έλεγε, ο Παναγιώταρος και κουβέντιαζε με θάρρος, επειδή εκείνη ήταν δικιά, και την έλεγε Κώσταινα, δεν την πείραζε, ερχόταν το παιδί κοντά της, για να του κάνει, μήπως μίλαγε αυτή σε αυτόν. «Μπορούσα εγώ να μιλήσω»; έλεγε η Φωτούλα. Μόλις έφτασαν στη Βαϊδενίτσα, το περιλάβανε με τις πέτρες και το κάνανε να! Ερχότανε η θειά μου η Αργύρω από επάνω μετά και τα πιάνουνε τα παιδιά και τα σκοτώνουνε με τις πέτρες. Της έλεγα να μη μου το λέει γιατί δεν αντέχεται πια! Έρχονταν με τον Τάκη από επάνω και τα ήβρανε που λαχανιάζανε! Όπως τον Άγιο Στέφανο, έτσι τα είχανε κι εκείνα! Και τους μιλούσανε: «Τι πάθατε ρε παιδιά, τι πάθατε;» Δεν καταλαβαίνανε ότι τα σκοτώσανε με τις πέτρες; Ήτανε πράγματα αυτά να τα ακούσεις, να ραγίζεται η καρδιά σου. Μια φορά, που μας πήρανε εμάς πριν να φύγουμε και μας πάρουν στο βουνό, ήρθανε κάτι διαβόλοι μέσα στο σπίτι και βαράγανε με έναν βούρδουλα και πριν να μπούνε μέσα στο σπίτι και τα κάνουν αυτά, μου είπε, για τα άλλα. Ήταν μικρά: «Εγώ θα φύγω. Εσείς είστε μικρά και μπορεί να σας βαρέσουν. Εμένα άμα με βρουν θα με σκοτώσουν και τη μάνα μου50». Πριν να πάμε στο βουνό εγώ ήμουν 11

50

Για την ευρύτερη προβληματική του αποχωρισμού των παιδιών από τους γονείς τους στον εμφύλιο και την τρυαματική μνήμη των πρώτων βλέπε ενδεικτικά Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, «Μνήμες, τραύματα……, 5-6, όπου και βιβλιογραφία ανάμεσα στις άλλες προβληματικές στα παιδιά αυτά έχουμε και το τραύμα της εκτέλεσης της μητέρας, την αρχική αποξένωση από τον πατέρα και την 101

χρονών. Έρχονται μέσα και κάνανε σαν διαβόλοι! Σπάγανε ό,τι βρίσκανε και θυμάμαι που περνούσανε και παίρνανε όλους τους γέρους και τους πήγανε στην Υπαπαντή. Θα ήτανε 500, παραπάαανω! Γιομάτη η πλατεία. Και στη μέση καθότανε ο Βουνισέας με ένα πολυβόλο. Να μας διαλύσει όλους ήτανε! Η μάνα μου πήγε και κρύφτηκε. Ήρθανε και μου λένε εμένα: «Μπρος, πάρτα τα». Ζαλώνω τον Παντελή, ήταν μικρό πολύ, μικρή κι εγώ. Η άλλη ακολούθαγε από πίσω. Δεν είχε προλάβει να κρυφτεί. Ήταν κι αυτή μικρή. Κοιμότανε. Μας πάνε στην Υπαπαντή. Περνάμε εμείς από την εκκλησία, που ήταν η μάνα μου κρυμμένη μέσα και μας είδε κι είπε απ’ ό, τι μας είπε μετά: «Εγώ τι κρύφτηκα τότες; Άμα τα σκοτώσουνε αυτά, εγώ τι θα πάω να κάνω»; Μας πάνε εκεί πέρα στο Βουνισέα κι αυτός μου λέει: «Τίνους είσαστε»; «Είμαστε του Παντελή», του είπαμε. «Άστε στο διάβολο», μας λέει. Τα πήρα πάλι εγώ τα μικρά κι ήρθα στη χώρα. Μόλις μας είδε η μάνα μου κι ερχόμαστε, χάρηκε. Δεν είχανε φτάσει τότες ως εκεί δα, να σκοτώσουν τα παιδιά. Στη Γλουμπίνιτσα, τα σκοτώσανε! Μετά αυτό το λάθος που έκανε η μάνα μου, δεν καταλάβαινε βέβαια και δεν φταίει, ήταν αν μπρούσε να μιλήσει. Αν μπορούσα εγώ να μιλήσω σ’ αυτούς τους μεγάλους, σ’ αυτούς τους ηγέτες, τους διαβόλους της γης, άκου τι θα τους έλεγα: «Τι πάτε και κάνετε και ξανασκαλίζετε τι κακό γίνηκε και τι και τι. Δε κοιτάτε να μορφώσετε τους ανθρώπους από μικρούς στον ίσιο δρόμο, τον καλόν, και να μην αφήνετε σ’ αυτά τα σημεία, να αφήνετε να γίνονται θηρία. Γιατί αν μορφώνονταν οι ανθρώποι από μικρά παιδιά σωστά, δεν θα έκαναν σαν τα θηρία, που είναι στην ζούγκλα και τους κανίβαλλους. Αυτοί ήταν χειρότεροι από κανίβαλλοι. Να πάει ένα μικρό παιδί και να φωνάζει μη με σκοτώνεις μπάρμπα κι εκείνος να κάνει έτσι δα. Ο Χριστός είπε αφήστε τα παιδία να ρθούνε σε μένα. Δεν τους διδάσκουνε τα λόγια του Χριστού παρά τους αφήνουνε να σκοτώνουνε για να ξοδεύουνε τα ντουφέκια τους; Ποιος τους το έβαλε στο αυτί; Αλλά δεν μπορώ να τους μιλήσω και να του πω αυτά. Μια γυναίακα, που με συνάντησε, μου είπε ότι εγώ είμαι κομμουνίστρια και δεν πιστεύω σ’ αυτά. «Γιατί αν υπήρχε θεός, τότε γιατί δεν σκοτώνει τον Μπους»; « Πόσους Μπους να σκοτώσει ο Θεός», της λέω. Εγώ όμως όσουε σκοτώνουν δεν τους λέω μεγάλους, είτε αυτοί είναι αντάρτες, είτε είναι χίτες. Τους λέω διαβόλους, που βγαίνουν από του διαβόλου το κατράμι και την κόλαση. Πώς μπορείς να σκοτώσεις τον άλλον, επειδή του αρέσει εκεινού; Ένα σωρό κανίβαλλοι και να μας κάνουν εμάς τέτοιες ταραχές; Εγώ ήμουν παιδί κι ήθελα να παίξω. Δεν ήθελα να ακούω τις φωνές της γριάς Αναστάσαινας, που τις ακούω ακόμη και την κάμανε μπουκιές. Και είδα τους κόμους της, τα κόκκαλά της σκονισμένα στο χώμα από τα γκωνάρια, που της είχαν ρίξει επάνω της. Είναι πράγματα αυτά; Ποιος τα έκανε αυτά; Πήγε το παιδί της στο βουνό, δεν τη ρώτησε. Τη ρώτησε; Η κακομοίρα ήταν γριά γυναίκα. Ήταν μια άγια γυναίκα, άγια, ήταν η μάνα του Σταύρου του Ζερβέα. Έβοσκε τα αρνάκια της. … Τι έφταιγε αυτή και της κάνανε αυτό το φρικτό θάνατο με τις πέτρες, αγκωνάρια επάνω… Και την άλλη μέρα εγώ δεν έπρεπε να πάω. Δεν καταλάβαινα ότι θα μείνουνε πληγές αγιάτρευτες αυτά που είδα. Όλα αυτά που τα πέρναγα τότες, τα πέρναγα με φόβο, αλλά δεν σκέφτηκα και τα ψυχολογικά προβλήματα στην ζωή μου. Πήγα και είδα τα μαλλιά της χάμου και τους κόμπους της είδα να είναι χωμένοι μέσα στο χώμα, που της είχαν ρίξει επάνω της και τα μυαλά της όξω.. Μετά που μου είπε η μάνα μου πάλι να πάω να βρω του πατέρα μου τα κόκκαλα, εκεί που θα πάνε κι οι άλλες. Αν ήταν μορφωμένη αυτή, γιατί λένε τα βιβλία «μορφώσατε τα παιδιά, «που το στέλνω το παιδί; Ας πάω εγώ άμα θέλω. Αν δεν θέλω άστα κάτω». Έτσι της είπα εγώ μετά. Εγώ δεν κατάλαβα τι θα πάθω και της είπα θα πάω. Δεν κατάλαβα τα ψυχολογικά προβλήματα, που θα δημιουργηθούν μετά. Πάμε με τις άλλες. Πήγαμε με την Καλαπάθαινα, με την Τασσώ, με την Κατίνα και την Αγγελικούλα τη Δικαιϊτσα. Κι εγώ ήμουν μικρότερη από εκείνες. Μόλις πήγαμε εκεί πάνω στη Γλουμπίνιτσα, και ήβραμε ένα δωμάτιο όλο με συντρίμμια ανθρώπων, έλα να δεις. Μπεζερίσαμε να τους ξεπετρώσουμε, για να βρούμε. Τι να βρούμε! Μαύρη μας μαυρίλα ήβραμε! Είχανε ρίξει όλα τα αγκωνάρια από επάνω, για να μην φαίνονται, και μέσα ήταν οι ανθρώποι. Εγώ μ’ αυτούς τους ανθρώπους είχα μείνει 5 μήνες μαζί. Και τους γνώρισα από τα ρούχα τους. Αλλά αυτοί είχαν γίνει συντρίμμια μέσα από τις χεοροβομβίδες, που τους ρίξανε. Πιάναμε και διαλέγαμε ό, τι διαλέγαμε και μετά είπαμε να πάμε και για τον πατέρα μου. απομάκρυνση από τον πολιτισμό της τοπικής κοινότητας. Στην περίπτωσή μας θα προσθέσουμε και το στιγματισμό από την ομάδα, στην οποία άνηκε ο πατέρας, ο οποίος θεωρήθηκε «προδότης» 102

Μου είπανε που είναι, κι ήρθανε δυο από εκείνες και πήγαμε εκεί πάνω που τον είχανε σκοτώσει, που τον είχε σκοτώσει αυτός ο άλλος διάβολος. Ήταν το αίμα χάμου, επάνω στις πέτρες, δεν είχε φύγει. Τα μάτια μου να τρέχουν δάκρυ. Το δάκρυ που είχα χύσει τότε … Δεν είδα πώς βλέπουν ακόμα τα μάτια μου! Κάποια δύναμις μου φαίνεται ότι μου δίνει. Είχα φύγει τη νύχτα με τον πατέρα μου και μετά να δω τα κόκκαλα χάμου.. Και μετά να ζαλώσω τα κόκκαλα, για να έρθω εδώ κάτου. Μετά που μεγάλωσα και το κατάλαβα, λέω στη μάνα μου: «Δεν μου λες, τι έλεγε το μυαλό σου; Να στείλεις εμένα, ένα παιδί!» Αυτή η εικόνα ήταν η χειρότερη εικόνα της ζωής μου! Αυτή! Που πήγα και είδα στην Γλουμπίνιτσα αυτό το κακό! Να δω 5 κοπέλες πεντάμορφες, ωραίες. Η Ρεβεκκούλα ήτανε στην ομορφιά η πιο όμορφη. Την έχω προσωμοιάσει με τα μπουμπούκια. Βλέπω κάτι μπουμπούκια την άνοιξη πριν ανοίξουνε, κάτι μεγάλα τριαντάφυλλα. Ήτανε αυτή! Το χρώμα της τριανταφυλλί, το πρόσωπό της να λάμπει, κούκλα, κατσαρομάλλα! Τη σκοτώσανε! Γιατί τη σκοτώσανε; Η Στέλλα, η Αγγέλω. Η Ρεβεκκούλα ήταν Αντωνίτσα. Η Αγγέλω ήταν Τζανετίτσα. Η Πότα ήταν Παλιατσίτσα. Η Στέλλα ήταν Φουντίτσα. . Η Σοφία η Φουντίτσα. Η Ερασμία η Κιτρινιάραινα, του Χρήστου του Παλιατσέα αδελφή. 5 γυναίκες ήταν. Τις έχω μετρήσει. Και με την Ερασμία ήταν 6! Και τι τράβηξε η Ερασμία! Όταν ήρθε από εκεί κάτω από τη Σελίνιτσα, άμα την άκουγες και την ήβλεπες, θα έκλαιγε η ψυχή σου! Είπε ότι ήτανε πόσες μέρες με ένα πόδι κατσούφλια, που το κορμί της είχε μπει μέσα. Πρησμένο το πόδι της. Ερχόταν κατσούφλια. Και το παράσταινε. Εγώ ήμουν κοπελίτσα και το παράσταινε η ίδια! Παράσταινε τη δίψα της, πόσες ημέρες ήταν χωρίς νερό! Είχε κολλήσει η γλώσσα της στον καταπίτη της! Πώς ξέμπλεξε κι ήρθε εκεί πάνω άμα την άκουγες! Όταν τους πιάσανε, είπε, τους πήγανε μέσα στου Καλλέργη, στο σπίτι. Και τους είπανε κάποιοι άνθρωποι καλοί, που ήτανε καλά λόγια. Ήταν ένας κουμπάρος της οικογένειας της Ερασμίας από την Αράχωβα, που είχαν τα ζα. Της είπε: «Έλα εδώ, μωρή! Τι ήθελες που πήγες στο βουνό εσύ;Και πήρες στο λαιμό σου τον άντρα σου, έναν αθώο άνθρωπο, τι ήθελες και τον πήγες στο βουνό»; Ο άντρας της, ο Βαγγέλης ο Κιτρινιάρης, σκοτώθηκε κι αυτός στη Γλουμπίνιτσα. Αφού είπε έτσι ο κουμπάρος της, αφήσανε τα δυο παιδιά τους, τη Δημητρούλα και το Γιώργο. Τα είχε η Καλαπάσαινα, αυτή τα ανάστησε. Τα είχε τα παιδιά η Ερασμία μαζί της στο βουνό. Και η Καλλέργαινα είχε την κοπελίτσα, που της είχανε κάνει ψυχολογικά προβλήματα. Την είχανε βάλει στο πηγάδι και την είχανε κάνει να! Της Καίτης της Καλλεργίτσας... Την κρεμάγανε σ΄ ένα πηγάδι με το κεφάλι κάτω και παίζανε με δαύτη οι χίτες. Στη Γούβα στη Σελίνιτσα. Θα τις εκτελούσανε. Η μια κρύφτηκε και της άλλης της έκανε πλάτη ο κουμπάρος τους κι έφυγε η Ερασμία. Εκείνους που τους πιάσανε δεν τους πήγανε στη Γούβα. Τους πήγανε επάνω στο σπίτι. Τα άκουγα όλα αυτά τα πράγματα. Γιατί θα νομίζανε οι άλλοι ότι θα τους τιμωρούσανε. Καθόλου! Εκείνοι που τους πιάσανε, οι χίτες δεν τους τιμωρήσανε καθόλου! Αλλά τους είπανε και του Καλλέργη και των άλλων ότι «θα σας πάρουμε και θα σας στείλουμε σαπέρα, στην Καλαμάτα». Μόλις ήρθανε οι άλλοι, ο Γαβρίλης με το Μπουγαλέα, είπανε: «σκοτώστε τους». Αυτοί είπαν: «σκοτώστε τους». Η Ερασμία είπε ότι ο Μπουγαλέας ίσα που στεκότανε και τήραγε. Μπροστά τους ούτε μίλησε, ούτε τίποτα. Ο άλλος όμως είπε: «τι θα της έκανα της Καλλέργαινας», είπε, «σκοτώστε τους». Μόλις νύχτωσε, λένε, τους έβγαλαν κάτω στη σπηλιά. Δεν ήταν όλοι φονιάδες. Πολλοί είπαν να τους αφήσουνε. Το είχανε πει από την αρχή. Και της κάνανε και πλάτη εκεινής. Έπεσε μέσα στη θάλασσα. Πήγε το κορμί μέσα στα πόδια από κάτω, είχε καρφωθεί. Εκείνος πήδηξε μέσα στη θάλασσα, έπλεξε ο Αρίστος και βγήκε σαπέρα στην Καρδαμύλη, που βγήκε μετά. «Εκείνη τη σφάξανε», είπε η Ερασμία. «Τη σφάξανε», είπε, «στη σπηλιά», γιατί δεν άκουσε ντουφεκιά, αλλά άκουγε η Ερασμία από την κρυψώνα της, που βόγγαγε. Μετά ήρθανε επάνω και τους λιανίσανε πίσω. Κι εκεί πάνω, που τους λιανίσανε. Αυτό έγινε εξαιτίας αυτού από τη Χώρα. Αν δεν ήταν αυτός, δεν ξέρεις τι θα γινόταν εκεί πάνω. Η γιαγιά της γεροντοπούλας, η Βαρβάρα, ήταν αδελφή της μάνας του. Η Βαρβάρα και η Καλλέργαινα ήταν αδελφάδες. Η Βαρβάρα είπε ότι είχε μια εγγόνα και δε νοιάστηκε για να τη γλιτώσει. Όταν πεθάνω μην ερθεί στην κηδεία μου, γιατί «θα σηκωθώ από την κάσα». Αν σκοτώνανε όσους ήταν αντάρτες και κάνανε πόλεμο, όπως τον Παλιατσέα το Σταύρο, έστω. Τα παιδιά όμως; Τις κοπέλες; Τους άφησε όλους να σκοτωθούνε. Εγώ τον έχω ονομάσει Νέρωνα. Ήταν αιμοχαρής και χαιρόταν να βλέπει να τρέχει των αλλονών το αίμα. Είπε μια φορά του Δικαίου, όταν τον απάντησε μια φορά σαπάνου στο δρόμο, «με συγχωράς;», κλαίγοντας. «Γιατί να σε συγχωρέσω»; του είπε ο Δικαίος. «Γιατί έχω φταίξει

103

στο σπίτι σου», του ξανάπε. «Σε συγχωρώ», του είπε ο Δικαίος. «Τι να του έλεγα», μου έλεγε μετά. Δεν κάνει να τα λέμε αυτά, γιατί θα τα ακούσουν πολλοί και δεν κάνει. Εγώ που ήμουν εκεί πάνω, άκουγα τι να λέγανε οι μεγάλοι. Δεν είχα γνώμη, δεν είχα τίποτα, γιατί ήμουν παιδί και πήγαινα κι έπαιζα. Άκουσα τι να είπε η μάνα μου και η θειά μου η Αργύρω από εδώ κάτου. «Μην πάτε στο βουνό. Τι πάτε εσείς στο βουνό»! Η απάντηση ήταν: «Που να πάμε μωρέ θειά; Αφού αυτός θα μας σκοτώσει. Είναι όπως το πυρωμένο σίδερο». Γιατί είπε ότι της έριξε μια κλωτσιά από της Υπαπαντής την πόρτα και βρέθηκε εκεί κάτου κι είδε το θάνατο. Ήταν το φόβητρο του δήμου, όχι μόνο της κοινότητας. Από φόβο πήγαμε στο βουνό. Είχε λυσσάξει! Τι πήγε να κάνει; Να φτιάξει το Κράτος; Το Κράτος φτιάχνεται με τέτοιο τρόπο; Με το ντουφέκι είπε ο Χριστός δεν φτιάχνεται ο κόσμος. Θα φτιαχτεί με την αγάπη. Σκοτώσανε όλοι. Σκότωσε ο ένας, σκότωσε ο άλλος. Φτιάξανε τίποτα; Γιατί δε λέγανε όλοι: «για ελάτε εδώ ρε παιδιά! Γιατί μαλώνουμε και γιατί να σκοτωθούμε; Τι θα κερδίσουμε; Εμείς τίποτα να φτιάξουμε δεν μπορούμε»…. Και του είπα του Μάκη μια φορά. «Ποιοι αριστεροί ρε; Λες ότι είσαστε αριστεροί. Εγώ σου λέω ότι δεν είναι κανένας σωστός αριστερός. Για πες μου εσύ έναν. Ο ένας σκοτώνει τον άλλον. Εσύ αν είσαι καλός, τότε να πας να πιάσεις τον άλλον και να του πεις ότι δεν μαλώνουμε και να γίνουμε αδέλφια». Να μην πηγαίνανε στο βουνό. Δεν κάθονταν καλύτερα να κάνουνε ό,τι τους λέγανε αυτοί και να μην πάνε να κάνουνε αυτό το κακό στο βουνό, που είδα; Εγώ θα ήθελα να ζούνε οι άνθρωποι αυτοί που είδα σκοτωμένους. Ήταν τρία πρώτα μου ξαδέλφια. Η Ρεβεκκούλα, ένα λουλούδι, κοπέλα ωραία κι όμορφη, καλύτερα να ήταν εκεί και να ζούσε. Και μου είπε ο Σωτήρης αλλά και ο Μάκης: «Αν δεν πηγαίνανε, δεν θα μπορούσες εσύ να μιλήσεις ποτέ». «Να μην μπορούσα να μιλήσω! Καλύτερα!Καλύτερα να μη μίλαγα και να μην σκοτώνονταν». Ο Σωτήρης μου είπε ότι δεν πέρναγε και ψυχικό. «Τους αναγκάσανε. Τους αναγκάσανε να σκοτώσουνε. Γιατί στα καλά καθούμενα δεν μπρούσανε να σκοτώσουνε έτσι! Τους πιέσανε, ώστε να πάνε και να βρουν αφορμή. Έτσι τους διατάξανε, να σκοτώνουν αβέρτα. Και τα κάνανε να, μετά! Δεν γινόταν αλλιώς». Εκείνος ο Βουνισέας, όταν σκοτώναν στο Λάκκο της Λίτσας την αδελφή, κοπελίτσα 14 χρονών, και τη γρια Βαγγέλαινα.. Πήγαινα στο Λάκκο, που ήταν οι θειάδες μου και τις είχανε σκοτώσει προς τα εκεί. Είχανε έρθει κατά πάνω, γιατί είχαν ζα. Είχαν περάσει κατά πάνω στα σύνορα και τη συνήντησε ένας φονιάς και πιλαλήσανε, πιλαλήσανε αυτές… Μόλις γύρανε κατά το λάκκο, κ ενώ θα προλαβαίνανε να φτάσουνε στο Λάκκο και να ξεφύγουνε, τις βάρεσε και τις είχε τη μια πάνω στην άλλη. Δεμένες τις είδε η θειά μου η Γιαννούλα, που δεν είχαν εκτοπίσει ακόμα την οικογένειά της τότες. Μετά δεν ήταν και κανένας άντρας. Ποιος να πάει να τις θάψει και ποιος να πάει να τις κουβαλήσει; Τις ζαλώνουνε της Πολίτως- δεν ήταν και κανένας άλλος νέος να τις πάει- για να τις πάνε να τις θάψουνε. Και κόπηκε εκείνης το αίμα της και γίνεται κίτρινη σαν το λεμόνι! Θυμάμαι πήγα εγώ τότε εκεί κάτω κι ήταν η Πολίτω άσπρη όπως το λεμόνι! Και μου διηγήθηκε την ιστορία! Από τη θλίψη της είπαν μετά ότι εχύθη η χολή της. Ήταν μια κοπέλα αυτή! Κι αυτός μετά ήταν ένας άγνωστος χίτης. Αυτός έτυχε μετά να τον ιδεί η Βουλιώ η Δικαιίτσα σ’ ένα νοσοκομείο στην Αθήνα. Και φώναζε! Ήταν σε αθλία κατάσταση….Κι έλεγε παραλογισμένος την ιστορία που σκότωσε μια γριούλα και μια κοπελίτσα. Ποιος ξέρει! Μπορεί να του είχε μπει δαιμόνιο και η συνείδησή του να μην ησύχαζε. Δεν θυμάμαι το όνομά του…Η Βουλιώ τότε τον έβαλε μια πόστα, από ό,τι έλεγε….. Βέβαια δεν θέλω να τον ιδώ να βασανίζεται παρά το κακό που μου έχει κάνει εμένα. ….. Είχαν χάσει τον εαυτό τους, είχαν χάσει όλα τους κι είχαν γίνει θηρία. Κανίβαλλοι! Έχω περάσει εγώ μεγάλες περιπέτειες. Με το βούρδουλα με βαρέσανε. Το 1944 στο πρώτο αντάρτικο! Τότε που ήταν οι ταγματασφαλίτες! Είπαν τότε «βαραίνουμε τον Παντελή», τον πατέρα μου. Το άκουσα εγώ και τον αγάπαγα τον πατέρα μου και δεν μπρούσα να κάθομαι και πιλάλησα. Δεν θυμάμαι ποίος το είπε. Αφού το άκουσα εγώ, πιλάλησα να ιδώ που τον βαραίνουνε! Αγνάντεψα κι έκλαιγα. Μου ρίξανε με το βούρδουλα κι έγινα μπουχός. Ήμουν παιδί μικρό και μόλις μου ρίξανε με το βούρδουλα, έτρεχε αίμα από το χέρι μου, ένα χερουλάκι μικρούλι τότες! Ο βούρδουλας είχε κάτι σύρματα κι από εκεί βγήκαν αίματα! Το θυμάμαι!! Και γύρισα και γίνηκα μπουχός! Δεν καταλάβαινα το γιατί! Ακόμα τον κόσμο δεν τον είχα ιδεί καλά! Μετά που τον ίδα όμως..! Θυμάμαι τον Κολοβιστέα, που τον πήρανε οι χίτες από τον κήπο!ν Και τον πατέρα μου τον βαρέσανε! Γι’ αυτό πήγε στο βουνό! Είχαμε κάτι περιπέτειες μεγάλες! Τότες, που τον βαρέσανε τον πατέρα μου, ήταν ένα μήνα στο κρεβάτι. Η πλάτη του είχε γίνει πίσω

104

σακκούλια και κρεμότανε. Εγώ νόμιζα ότι κρεμότανε σαν πατσά! Ήταν ένα μήνα ξάπλα. Τι θυμάμαι! Και την Παλιατσίτσα τη φέρανε από τη γούβα και την είχανε εκεί πέρα…Λέγανε ότι οι αντάρτες κάνανε γάμο στο σπίτι της. Εκείνη ήταν επιπόλαιη, δεν καταλάβαινε καλά. Αυτό έγινε στο δεύτερο αντάρτικο. Το θυμάμαι κι εγώ, που πήγανε οι αντάρτες και τους αφήνανε και χορεύανε. Στο πρώτο αντάρτικο εγώ ήμουν πολύ μικρή. Τα μόνα που θυμάμαι ήταν που είχαν κλείσει τον πατέρα μου στη φυλακή και με έστελνε η μάνα μου να του πάω φαϊ. Τον είχαν κλείσει το 1944 τον πατέρα μου φυλακή στο Αλεξανδράκειο στου Καρέλια, στην Καλαμάτα. Δεν ήταν αντάρτης, αλλά επειδή ήταν αριστερός. Ανακατευότανε και γι’ αυτό η έρμη η μάνα μου του φώναζε. Είχαν κλείσει μαζί και το Μάκη το Νικολετσέα. Και η μάνα μου τότες ούτε λεφτά είχε να πάει να του πάρει φαϊ και φυλαγότανε κιόλας. Τι με ήβρε από τον καιρό που άνοιξα τα μάτια μου! Όπου έβρισκε ευκαιρία, πήγαινε! Είτε ζήσω, είτε δεν ζήσω, τίποτα. Όταν πήγα να του στείλω φαγητό στου Καρέλια τις φυλακές, δεν ξέρω να πρέπει να το ειπώ, ήμουν 8 χρονών, πώς μπορώ και τα κατάφερνα και τα έβγαζα πέρα αυτά τα πράγματα; Είχε αρρωστήσει ο πατέρας μου, που ήταν κρατούμενος στη φυλακή. Και τον πήγανε στο Αλεξανδράκειο το Νοσοκομείο. Και του ετοίμαζε η μάνα μου πράγματα, για να του τα πάω εγώ. Φτώχεια είχαμε τότε! Να του τα πάω να φάει! Πώς να πάω στο Αλεξανδράκειο το νοσοκομείο εγώ; Ο Γιώργης ο Μπρατσέας με ρώτησε αν θα πάω στην Καλαμάτα. Θα πήγιανε με το Γιώργη με τη βενζίνα του Χαραλαμπέα. Βγήκαμε εκεί πέρα στην παραλία. Εκεί πέρα πρωτομπήκα στο αυτοκίνητο! Μου φαινότανε ότι τρέχανε τα δέντρα! Φεύγανε τα δέντρα! Χάνονταν! Μετά μου είπε η μάνα μου να πηγαίνω στην Καλαμάτα, να του πηγαίνω φαϊ, όποτε πήγαινα, και να τηράω τα καμπαναρία της Υπαπαντής. Να βγαίνω στην παραλία 8 χρονώ παιδί, πόσα έχω ζήσει, ζαλωμένη με ό, τι μου δινε και να τηράω το καμπαναρίο της Υπαπαντής και να πηγαίνω εκεί πάνω! Έτρεχα, έτρεχα, έτρεχα επάνω, επάνω…Τη μια φορά βγήκα από την Ακρίτα.. Πώ να ξεμπλέξω να βγω! Τη μια φορά που με είδανε κάποιοι ξυπολητη, σε χάλια, κάτι είπανε και με λυπηθήκανε. Ξέμπλεκα, πήγαινα στο Αλεξανδράκειο, καθόμουνα μια βραδιά. Με αφήνανε. Ήτανε ένας σκοπός μέσα και μου έλεγε: «Ήρθες πάλι Σταυρούλα;» Έτσι με έλεγε. Μετά άντε να βρεις πάλι του Χαραλαμπέα τη μπενζίνα από τα Αλεξανδράκειο! Έψανχα, έψανχα, έψαχνα… Άμα έβγαινα από τη Φαρών, ξέμπλεκα κι έβγαινα κάτω στην παραλία. Κάποιο δρόμο θυμάμαι έκανα μια φορά λάθος και βγήκα στους μύλους…. Τι απωλεμένη γύριζα και τι κακά έχω πάθει από τον πατέρα μου και από τη μάνα μου! Δε λέγονται! Από του Χαραλαμπέα τη μπενζίνα έβγαινα στην Καρδαμύλη κι από εκεί ανέβαινα από τα Γούρνιτσα. Μοναχή μου, ένα παιδί! Μια φορά, όταν με έστειλε η μάνα μου να πάω πράματα του πατέρα μου, μόλις πήγα στη μπενζίνα του Χαραλαμπέα, η μπενζίνα είχε λύσει. Είπα: «Πώς θα γυρίσω πίσω εγώ; Ν ανεβώ από τα Γούρνιτσα κι αύριο να στείλει πάλι πίσω». Είχα το μυαλό μου και τα σκεφτόμουν. Είχα μια ταραχή! Και πιλαλώ, πιλαλώ, πιλαλώ, όπως έφευγε η βενζίνα και πήδησα μέσα! Με σχολίαζαν οι μεγάλοι, θυμάμαι. «Πωπώ, τρομάρα, που έχει τούτη δα η κοπελίτσα!» Η πενία τέχνας κατεργάζεται, που είπε και ο Αίσωπος. Το ίδιο είχε συμβεί και με εμένα. Πήγα τελικά το φαϊ. Μετά κοίταζα το καμπαναρίο και πήγαινα. Το ίδιο κι ΄λοταν γύριζα στην παραλία. Κι αν χανόμουν πότε ,έκανα παρακάτου ή παραπάνου και βρισκόμουν. Μια φορά που με έστελνε η μάνα μου μαζί με την Ελευθερία, πήγαινε κι εκείνη του Μάκη στου Καρέλια τις φυλακές, το παραθυράκι της φυλακής ήταν στης Ολυμπιάδας το σπίτι. Είχε λοιπόν η Ολυμπιάδα τους φυλακωμένους μέσα. Και πήγε η Ελευθερία και με πήρε κι εμένα κοντά. Και θα πήγαινα και του πατέρα μου φαϊ και θα πήγαινα να με ιδεί. Κι αυτό το θυμάμαι πολύ καλά! Τότε που ήρθε ο Μάκης και με έπιασε από το παραθύρι και με κατέβασε μέσα στη φυλακή. Από τη άλλη μεριά, που ήταν αυτός. Χαρές ο πατέρας μου. Με φιλάγανε όλοι. Και μετά με ανέβασε από το παραθυράκι και φύγαμε μετά πάλι με την Ελευθερία. Τέτοιες περιπέτειες μου έχει κάνει η μάνα μου. Φοβερές! Μου φορτώσανε όλα τα βαρίδια τους επάνω μου! Τι να πρωτοπώ τι βαρίδια μου έχουν φορτώσει! Μου φορτώσανε τη μικρή, που ήταν 4,5 χρονώ, εμένα 9 χρονών παιδί! Τότες ήταν οι Ιταλοί! Να περνούν τα αεροπλάνα , να είμαι μικρή και να βαστάω 5 μηνών παιδί! Να πιλαλάω να κρυφτώ, να περνάνε τα αεροπλάνω, που να ρίχνουν βόμπες- έτσι πίστευα και φοβόμουν! Και η μάνα μου μου έλεγε: «Και τι να κάνω; Δεν μπόρεγα να κάνω αλλιώς». Ακούς δεν μπόρεγα να κάνω αλλιώς. «Να τον αφήσεις τον πατέρα μου και να χωρίσεις από δαύτον», της έλεγα. «Και που να πάω»; Έτσι μου έλεγε. Σπίτι δεν είχε, τίποτα δεν είχε.

105

Και τα πλήρωσα όλα τους εγώ. Έφαγα και ξύλο, να μου κόψουνε και το κεφάλι, γιατί το θέλανε αυτοί. Τι πράγματα ήταν αυτά και πόσα άλλα, που δεν τα θυμάμαι. Πώς δεν το σκότωσα το μικρό; Μια φορά που πήγαινα στον Αη Γιάννη παραλίγο να γίνει κακό….». ΜΑΡΤΥΡΙΑ 31 Χριστόφορος Λαμπρινέας, κυνηγημένους του ΔΣΠ51)

(Εξωχώρι,13/1/2007,

ένας

από

τους

τελευταίους

«Είμαι από τους τελευταίους επτά με τον Καστάνη, Μιχαλακάκος δύο, εγώ τρεις, ο Δημακέας ο Κώστας από την Καστάνια τέσσερις, ο Περικλής, ο αδελφός του, ο Μήτσος ο Χρονόπουλος κι ένα παιδί από την Ηλεία, το οποίο δεν θυμάμαι αυτή τη στιγμή το όνομά του. Μου το είπε ο Καστάνης εχθές, αλλά το ξέχασα τώρα. Κι ο Δημουλάκης ήταν στη Μεσσηνία, αλλά ήταν μοναχός του. Αν τον είχαμε βρει θα γλίτωνε. Εδώ μέσα στο Διλάγγαδο έχουν σκοτωθεί πολλοί άνθρωποι. Ούτε κι εγώ ξέρω πόσοι γραμμένοι είναι. Κι άγραφτοι, άστο να πάει στην ευκή του Θεού πόσοι είναι και πόσοι χαθήκανε! Δεν γράφονται αυτοί, δε λέγονται. Αυτούς που ξέρω είναι ίσως γύρω στους 100. Στις 12 Απριλίου του 1949 μας κυκλώσανε και μας πολιορκήσανε. Ήτανε μια βάση μεγάλη εδώ μέσα, οικονομική βάση. Την είχα εγώ την Επιμελητεία. Είχα κρύψει 30.000 οκάδες σιτάρι και 17.000 οκάδες λάδι. Χωριστά τα άλλα πράγματα, τα οποία αυτά άλλα πράγματα το χειμώνα 1948-1949 καταναλωθήκανε. Και επειδή ξέρανε το φαϊ εδώ μέσα, ερχόντανε πολλοί και τους σκοτώνανε στα μπλόκα, χωρίς να το ξέρουνε. Το βασικό μπλόκο, που μας κάνανε, ήταν στις 12 Απριλίου του 1949. Τότε έγινε κι η εκτέλεση στη Γλουμπίνιτσα. Σκοτωθήκανε 19. Μεταξύ αυτών και δυο παιδιά μικρά, 10 και 12 χρονών, του Παπαδέα. Υπήρξε βιασμός μετά βασάνων, που λέει ο λόγος. Εάν έβλεπε άνθρωπος την κατάντια των Ελλήνων στη Γλουμπίνιτσα, θα σιχαινόταν ότι είναι Έλληνας. Αυτό μόνο σου λέω. Και συγκεκριμένα είχανε βιάσει ομαδικά τη Σοφία του Δικαίου του Φουντέα την αδελφή με μία σφαίρα στο κεφάλι την είχανε παραπέρα αυτή. Τη βιάσανε ομαδικά! Μετά σε 3-4 μέρες φύγανε. Φύγανε, για να μαζευτούμε πάλι, να βρούνε ευκαιρία. Ξανά έγινε επιδρομή μετά τις 12 του Απρίλη. Κι εγκατασταθήκανε μόνιμα με βάσεις. Είχανε φυλάκια, είχανε ιστορίες μεγάλες. Στο διάστημα αυτό η επιβίωση ήταν τρομερή. Πιάνανε τα νερά και σε σκοτώνανε όπως το πουλί, που έρχεται στο δέντρο να φάει, που έχει φαγώσιμα. Στήνανε απλώς καρτέρι. Ε, συνεχίστηκε η καταδίωξη το διάστημα αυτό-τα λέω λίγο συμπιεσμένα, γιατί να κάτσω να λέω λεπτομέρειες είναι.… Θα πω τις κρίσιμες λεπτομέρειες, που ξέρω. Μας γυρίσανε λοιπόν. Εγκατασταθήκαν στα Ντουμπίτσια, εγκατασταθήκανε στις διάφορες περιοχές με νερά και στις βάσεις τις δικές μας, στις σπηλιές κι αυτά. Εκεί στο Διλάγγαδο είχαμε πύργους, φούρνους, είχαμε κάμει αποκρύψεις παξιμάδια για τα τμήματα. Παστουρμάδες είχαμε κάνει πολλά ντεπόζιτα. Κι όλο το χειμώνα του 1948-1949 ερχόντανε τμήματα και τα τροφοδοτούσαμε. Δύσκολη δουλειά, δύσκολα πράγματα. Μετά μας διαλύσανε. Μέχρι το τέλος Απριλίου είχαμε διαλυθεί, δεν υπήρχε τίποτα. Εγώ ήμουν με το Σταύρο το Ζερβέα, τον κακομοίρη. Ήταν κι ο γερο- Σπύρος ο Μπεζαντάκος, αλλά ο οποίος έφυγε και πήγε πέρα στη Μάνη σαπέρα, στα χωριά του- δεν ξέρω από που ήτανε. Με το Σταύρο φυγοδικήσαμε εδώ μέσα, καταδιωκόμενοι μέσα στο Διλάγγαδο. Λοιπόν πιάναμε ένα μέρος λούφα 2 μέρες, 10 μέρες, μια εβδομάδα αναλόγως. Η τροφοδοσία, η συντήρηση γινόταν ως επί το πλείστον από λάχανα και λίγο λάδι. Μια μέρα, ήταν κι ο γερο Σπύρος ο κακομοίρης, μας αποκλείσανε. Πήγαμε από τα Ντουμπίτσια και λέγαμε να βγούμε εκτός κλοιού. Πάμε προς τα λημέρια, που είχαμε τρόφιμα κι αυτά, πέσαμε επάνω σε κλοιό. Σε κλοιό λοιπόν, που πέσαμε, καταφύγαμε σ’ ένα σημείο τρεις μας. Κι εκεί κάναμε 8 μερόνυχτα χωρίς φαϊ και νερό. Ο Σταύρος ήταν καλλιεργημένος ήταν στην Αθήνα κι είχε τελειώσει μου φαίνεται Σιβιτανίδειο. Κι ήταν και ηλικιωμένος. Την 8η μέρα λοιπόν άρχισα εγώ να μη βλέπω. Κατάλαβε λοιπόν ότι έπαθα πήξη του αίματος. Αυτό εγώ δεν το ήξερα. Μου λέει «τώρα άμα μείνουμε μια- δυο μέρες χωρίς νερό, θα στραβωθείς». Που να πάμε για νερό; Βγαίνουμε λοιπόν τη νύχτα με τα αστέρια κουτσά, κουτσά, κουτσά, ξέρω μια κουφάλα αργιάς κι είχε 51

απομαγνητοφωνημένη αφήγηση ζωής του πληροφορητή μας, ο οποίος ανήκει οικογενειακά στους χαρακτηριστικούς εκπροσώπους της αριστεράς της περιοχής 106

μέσα αυτή ένα βαρέλι νερό. Τους λέω «αν το βρούμε, σωθήκαμε». Έψαχνα, έψαχνα μέσα στο δάσος λόγω του ότι είχαμε τα ζωντανά, το βρήκα! Το βρήκα λοιπόν! Με πήρε ο Σταύρος. «Άμα θα πιείς απότομα, θα πάθεις κακό», μου είπε. Εγώ δεν ήξερα τα πράγματα, που ήξερε ο Σταύρος. 25 χρονών ήμουνα. Εκείνος ήταν στην Αθήνα σαπάνω, ήτανε σε εργοστάσια κι ήταν καλλιεργημένος πολύ. Ε, πέρασε αυτό το γεγονός, ήπιαμε το νερό, πιάσαμε μια λούφα εκεί. Πέρασε ο καιρός, έφυγε ο γερο Σπύρος, μείναμε οι δυο μας. Αυτός, ο Ζερβέας, ήξερε και γύρω από την οργάνωση του Συγκροτήματος του Ταϋγέτου και γύρευε να πάει τα εκεί. Μια μέρα, του λέω «πάμε»! Μια μέρα ξεκινάμε και τον βρήκαμε τον Ξυδέα με 40 προς το Ρίντομο, προς το Χαλασμένο. Είχε καταφέρει κι είχε επιβιώσει παρά τις εκκαθαριστικές, που είχε. Ήταν το τελευταίο τμήμα αυτό. Δεν ήταν άλλος. Ο Γκιουζέλης ήταν με κανα-δυο άλλους του Συγκροτήματος Πελοποννήσου. Αλλά δεν ήταν εκείνη τη στιγμή εκεί πέρα. Δεν ήταν στο Αρχηγείο αυτός. Ήταν ο Ξυδέας με 40. Μιλάμε γιια Ιούνιο και…Δεν είχαν πληροφορίες ότι είχε πέσει. Νομίζανε ότι κρατάει. Μείναμε εκεί γύρω και περάσαμε στον κεντρικό Ταϋγετο με τον Ξυδέα. Ξαναγυρίσαμε στο σημείο αυτό και ξαναγυρίσαμε στον κεντρικό Ταϋγετο πάνω από τον Άη Δημήτρη στο Παρηγόρι. Στο Παρηγόρι ήταν 40 άνθρωποι. Ήθελαν να φάνε. Εγώ δεν είχα τρόφιμα. Κατέβηκα, πήρα ένα μπιτόνι λάδι κι εκείνοι κατεβήκανε στην Αράχωβα σιγά σιγά. Πήρανε μία γελάδα, τη φέρανε στο Παρηγόρι, την κόψανε κομμάτια. Ήφερα κι εγώ λάδι και στήσαμε και μαγειρεύαμε. Μαγειρέψαμε και μόλις είχαμε φάει, λοιπόν, είχαμε στο ύψωμα του Παρηγόρι δύο φυλάκια. Μας επισημάνανε. Ανταλλάξαμε ριπές με τα πολυβόλα. Αλλά δεν είχαμε σφαίρες. Ασφαλείας είχαμε κι ούτε τις είχαμε. Άοπλοι σχεδόν! Είχαμε σφαίρες λίγες. Ρίξανε κάποια ριπή λοιπόν και πήγαμε επάνω κατά τον κεντρικό Ταϋγετο. Ανεβήκανε εκείνοι και μας κυνηγάγανε. Μας ρίχνανε με τα πολυβόλα. Τραυματίστηκε ένας. Κατεβήκαμε στον Αυχένα, στα Μουζινά λοιπόν, που να τον πάμε αυτόν; Τον βάλαμε λοιπόν στον αυχένα κάτω από έναν βράχο. Άλλοι σκορπίσανε προς την κορυφή, άλλοι προς τους Αυλούς, εγώ έκανα προς τα κάτω, προς τα μέρη του Διλάγγαδου, στα Κακά Λιθάρια και κατέβηκα στα Μασουράκια. Εκεί στα Μασουράκια βρήκαμε και μια κοπέλα, Ροχαλέα, από τα Τσέρια, την πήραμε κι εκείνη μαζί μας με το Σταύρο. Τη νύχτα βγήκαμε ψηλά προς το Χαλασμένο. Βρήκα τον Καβαλλιεράκη με 10-12. Μου λέει: «Χριστόφορε, πεθαίνουμε!» Του λέω: «Τι να σου κάμω»; «Δεν μπορείς τίποτα άλλο, λάδι», μου λέει. «Θα πάω να σας φέρω! Αλλά πρέπει να φύγω από τα απόψε, να πιάσω σημείο, να μπορέσω να ελέγξω το πράμα, να βρω ένα μπιτόνι, να μπορέσω να σας φέρω λάδι». Ήρθαμε λοιπόν σε μια λούφα με το Σταύρο. Το πρωί κυκλωθήκανε όλα τα βουνά! Που να βγεις; Πάει κι ο Καβαλλιεράκης, πάει κι όλη του η παρέα εκεί. Εμείς δεν πήγαμε, γιατί δεν μπορούσαμε, ήταν αδύνατο να πάμε! Αυτά τα λέω χοντρικώς. Διαλύθηκε αυτό το τμήμα του Ξυδέα, που ήταν το τελυταίο τμήμα. Πάλι ο Σταύρος μου γύρευε να φύγει. «Που να πάμε ρε», του λέω. «Δεν μπορεί να χαθήκαν όλοι», μου λέει. Αφού κάτσαμε 15 μέρες σε μια λούφα, προχωρήσαμε επάνω. Τρώγαμε λίγο λάδι, που είχα. Μαζεύαμε στα Ντουμπιτσέϊκα, ήταν λίγα βλαστάρια. Κι έλεγε ο Σταύρος: «Χριστόφορε, να μαζεύουμε τα λουλούδια. Τα λουλούδια έχουνε βιταμίνες». Μαζεύαμε τα λουλούδια από τα λάχανα, γιατί τα Ντουμπίτσια δεν είχαν καταληφθεί. Τα κάναμε σαλάτα. Ρίχναμε και μια κουταλιά λάδι και τρώγαμε. Κάθε μέρα, για 15 μέρες. Μετά με περίλαβε να φύγομε, να φύγομε, να φύγομε. Φεύγουμε νύχτα. Ήταν από κάτω από εκεί που είμασταν λουφιασμένοι και ψάχνανε. Μου λέει ο Σταύρος: «Κάτι έχουν βρει». Δεν κρατήσαμε την ψυχραιμία μας και βγήκαμε. Βγήκαμε απάνω, απάνω, απάνω. Προχωρούμε απάνω κι όντως κάτι είχαν δει. Πιάνουμε ένα λημέρι ψηλά επάνω προς το Μάραθο. Κοιτάζω προς το λημέρι, που ήμουν κρυμμένος 8 μέρες δίχως νερό. Εκεί ήταν και ψάχνανε. Του λέω: «Είμαστε περικυκλωμένοι». Κάτσαμε, νύχτωσε. «Πάμε να περάσομε στη Βασιλική», μου λέει. Φεύγουμε τη νύχτα, παίρνουμε τον Πορροβό, περνούμε στο Παυλί. Φτάσαμε σ’ ένα σημείο λοιπόν κι είχε αστροφεγγιά. Ούτε πάνω, ούτε κάτω μπορούσα να κάμω, ούτε πίσω. Το σπουδαίο ήταν πώς μπήκα εκεί μέσα. Του λέω: «Δεν μπορώ ούτε πίσω να’ ρθω, ούτε πάνω, ούτε κάτω». «Κάτσε εσύ εκεί εφτού δα, παρά δίπλα μου κι εγώ εδώ χάμου και θα ξενυχτήσουμε έτσι». Ξημερώνει ο Θεός την ημέρα, να το πούμε έτσι, ε, τι να δεις! Μες στο χειρότερο γκρεμό σε απόσταση 30 πόντους. Ένα έτσι να έκανα θα πήγαινα σ’ ένα χάος 300 μέτρα μέσα στο γκρεμό. «Τα βλέπεις λοιπόν, που είσαι ισχυρογνώμων κι επιμένεις»; του λέω. Ερχόμαστε σε σύγκρουση μερικές φορές. Κουραζόταν, απόσταινε και μου γύρευε άλλα πράγματα.

107

Φεύγουμε λοιπόν, πάμε προς τη Βασιλική. Μόλις φτάσαμε στη Ραφαλώνα, κοιτάζουμε μπροστά μας το Δράκο. Κατεβαίναμε κάτω, κάτω, κάτω, στην Κακιά Σκάλα εκεί, που είχε γίνει η μεγάλη μάχη τότε των Μανιατών το 1821-183- η μάχη της Κακιάς Σκάλας. Καθίσαμε εκεί 17 μέρες και τρώγαμε: είχαμε μαζί μας λίγο λάδι και μαζεύαμε κάποια φυτά, που οι ντόπιοι τα λένε γυφτάκια. Λάχανα ήταν, βλαστάρια. Τα κόβαμε σαλάτα και τρώγαμε 17 μέρες από δαύτα. Και μας εσώθηκε το λάδι σχεδόν. «Να φύγομε», μου λέει, «να πάμε να βρούμε άλλους»! Φύγαμε από το λημέρι εκείνο, ακτεβήκαμε κάτω την Κακιά Σκάλα. Ανεβαίνουμε προσήλια από την Κακιά Σκάλα. Εκεί βρήκα και τον παλιό δρόμο πριν το 1821. Είναι απέναντι στα Κουπάλα μες το γκρεμό ένα καλντερίμι, η Πολιάνα. Που να πάει κάποιος εκεί δα; Ούτε κι εγώ μπορώ να πάω τώρα! Και ο Σταύρος μου εξήγησε την ιστορία. Εγώ δεν την ήξερα. Είναι ένα καλντερίμι μές στο γκρεμό. Θα ΄ναι 2 μέτρα πλάτος χτισμένο από εδώ κι από εκεί κι απάνω καλντερίμι. Το ξέρουν πολλοί από εδώ. Η Βασίλεια Οδός! Ανεβήκαμε επάνω, περάσαμε και πήγαμε στην Αναβρυτή. Στην Αναβρυτή βρήκαμε τον Καστάνη. Πέρασε λοιπόν ο καιρός. Γυρίσαμε στον Ταϋγετο. Ε, ήτανε Ιούλιος πλέον. Κάτι από εδώ, κάτι από εκεί, έφυγε ο Καστάνης, πήγε σε μια αποστολή, την οποία δεν ξέρω εγώ. Εκείνος είχε επαφή με τον Κονταλώνη. Ανταμώνουμε λοιπόν το Αρχηγείο, τον Κονταλώνη, τον Γκιουζέλη κι άλλους. Κάναμε να ανασυγκροτηθούμε. Νομίζαμε ότι θα ανασυγκροτηθούμε. Εκείνοι τα ξέρανε. Τα ήξερε κι ο Γκιουζέλης, γιατί είχε πάρει επαφή, αλλά δεν τα λέγανε. Δεν μας τα λε΄γανε. Και καλά κάνανε και δεν μας τα λέγανε κιόλας, γιατί μπορεί να φεύγαμε κιόλας και να μένανε μοναχοί τους! Εν πάση περιπτώσει, ελιχθήκαμε εκεί, μας κάμανε ένα μπλόκο και διαλυθήκαμε. Εγώ πήγα με το Δημακέα και με άλλους 10 και περάσαμε στον Κεντρικό Ταϋγετο. Ήταν κι ο Καστάνης. Αλλά πριν φύγουμε όμως από εκεί, ήταν μια κοπέλα, Άννα τη λέγανε. Αυτή η κοπέλα μας φεύγει πριν το μεσημέρι. Απέναντι ήταν οι Λίμποβες. Πάει λοιπόν και παρουσιάζεται. Παρουσιάζεται κατά τις 3 η ώρα. Κοκκάλωνε γύρω γύρω. Ένα δασάκι ήταν γύρω γύρω. Μας περικύκλωσαν. Σκοτωθήκαν 7 από τους 12, που είμαστε. Εγώ με το Δημακέα την κάναμε κάτω προς τη χαράδρα και μετά επάνω προς το ύψωμα. Τελείωνε το δάσος. Από απέναντι ήτανε τα πολυβόλα! Που να πάμε; Ο Δημακέας χώθηκε στο αυλάκι. Εγώ μπήκα σε μια σχισμή βράχου, αλλά ήταν το φρύδι του στεφανιού οπαδά πιο κάτω. Έρχεται από εκεί πέρα ο στρατιώτης, λοχίας τι να ήτανε, με ένα αυτόματο και βλέπει τη χλαίνη, που εξείχε. Με αρχίζει. Αλλά οι βράχοι, όπως ήμουν εγώ μέσα τσιτωμένος- εγώ ένα πιστόλι είχα και μια χειροβομβίδα, κι εκείνο με μια σφαίρα φτιαχτή, είχε 8 σφαίρες και μια σφαίρα σωστή κι αυτή φτιαχτή- δεν μπορούσα να κινηθώ να βγάλω το πιστόλι. Από πίσω ήταν ο Δημακέας από το ελάτι κι έφυγε. «Δεν τον εβάραινες», του λέω, «να τον σκοτώσεις»; Σκιάχτηκε ο άνθρωπος, δείλιασε. Θα σκέφτηκε: «Να μας πιάσουν τώρα, να μην έχω πολεμοφόδια και να τον φορτώνω κι αυτόν». Αυτή τη στιγμή, που γινόταν αυτή η διαδικασία, ερχόταν από κάτω ένας αντάρτης άλλος. Λεγόταν Μαλλιαρός. Τα αδέλφια του έχουν επιπλοποιείο στην Καλαμάτα στον Άγιο Νικόλα κατά δω στο στενό. Ήταν ψυχωμένος κι αυτός. Καραβάνα παλιά. Του έριξε αυτός. Του έριξε όμως κι εκείνος από εκεί πάνω. Βαρέσανε κι οι δύο μαζί. Βρήκα εγώ την ευκαιρία, βγήκε στο ελάτι. Τον χάσαμε όμως το Μαλλιαρό. Πίσω έκαμε, που πήγε; Το βράδυ τον εβρήκαμε. Τώρα; «Θα μας πιάσουνε! Να βγούμε…». Βγαίνουμε στο Γυμνό. Αυτός ήταν ένας κερατάς, φύλαγε στην κάτω μεριά στα 50 μέτρα. Εμείς να σκαπετήσουμε, να πιάσουμε το απυρόβλητο, θα ήτανε 50 μέτρα. «Κάτσε», του λέω του Δημακέα, «κι έλα κι εσύ να περάσω κι εγώ. Να πάω εγώ εκεί πάνω, να φυλάω εγώ, να πούμε, να περάσεις κι εσύ». Πέρασα εγώ. Αυτός δε γύρισε καθόλου. Δεν μας είδε καν. Μόλις έφτασα εγώ στην κορυφή, ξεκίνησε κι ο Δημακέας. Ήταν η ώρα βράδυ, είχε βασιλεύσει ο ήλιος, έπεσε το σκοτάδι, τη γλιτώσαμε. Μαζευτήκαμε εκεί 3-4 λίγο πιο πάνω. Οι άλλοι ήταν σκοτωμένοι. 6-7, σκοτωθήκανε. Από εκεί μαζευτήκαμε τη νύχτα, περάσαμε στον κεντρικό Ταϋγετο, ξανα- ανταμώσαμε με τον Καστάνη. Ε, πέρασε ο χρόνος, ήρθε Αύγουστος, Σεπτέμβρης.. Εκεί φυγοδικούσαμε! Δεν ξέραμε τίποτα, κανείς! Κάναμε κάτι επιδρομές με το Μήτσο σακάτω στον Κάμπο, παίρναμε ό, τι βρίσκαμε, τρώγαμε. Κι είχαμε πιάσει τον Κεντρικό Ταϋγετο κατά τα δικά μας μέρη. Κουμουστάς! Πήγαμε λοιπόν μια φορά να κάνουμε κάτι. Στείλαμε εκεί στην Κουμουστά ένας Σταρόγιαννη να δει ή και να φέρει τίποτα και σκοτώθηκε! Τον κακομοίρη! Μήτσος Σταρόγιαννης λεγότανε, αν δεν κάνω λάθος. Πήγε να βγάλει πατάτα και του την είχαν στημένη. Και τον καθαρίσανε.

108

Ε, πέρασε ο καιρός, πηγαίναμε από εδώ, πηγαίναμε από εκεί. Που να πας; Να πάμε λέμε για αλεύρι. Να περάσουμε το χειμώνα. «Ξέρω ένα μύλος στη Σπάρτη, από εκεί», λέει ο Καστάνης. Τώρα να ξεκινήσεις από τη Βαρβάρα, να πας στη Σπάρτη από εκεί κι από εκεί, τον Ευρώτα, καλοκαίρι βέβαια στον καιρό… «Τον ξέρω τον μύλο», λέει. Πάμε για τη Λιδιάέτσι λέγεται το μέρος. Πάμε και βρίσκουμε το μυλωνά κι άλεθε. Τον πιάσαμε. Παίρνουμε τέσσερις 130 οκάδες αλεύρι και κάποιο καρβέλι. Εκείνος, μόλις πισωκολιάζαμε, κατευθείαν πήγε και πρόδωσε. Βγήκανε, στήνανε ενέδρες, όπου μπορείς να φανταστείς. Αυτοί υπολογίζανε να πάμε στον Πάρνωνα. Εμείς γυρίσαμε στον ίδιο δρόμο και βγήκαμε στο Ξηροκάμπι από πάνω και πάλι πήγαμε στη Βαρβάρα. Πάει, το πήραμε το αλεύρι και το κάμαμε απόθεμα. Κλέψαμε, πήραμε και κάτι πρόβατα από σαπέρα τα Ριζανά. Σφάξαμε κατόπι επάνω στα προσηλιακά γούπατα. Τρώγαμε καλά. Ένα μήνα επανήλθαμε. Αυτά όλα έχουν μέσα λεπτομέρειες πολλές. Το κρέας ήταν ανάλατο, δεν είχαμε αλάτι. Λέει ο Μήτσος: «Ρε παιδιά, να είχαμε να το βάζαμε το κρέας να το διατηρούσαμε»! Σκεφτόμασταν να το βάζαμε σ’ ένα βαρέλι, να του ρίχναμε το λίπος μέσα, να το καλύψει το λίπος, να πιάσει κρύο και να μη βρωμίσει! Έρχομαι και ζαλώνω ένα βαρέλι μα το Μήτσο το Χρονόπουλο. Το βαρέλι το είχα κρυμμένο στο Διλάγγαδο. Και το ανεβάσαμε στα Μουζιά. Από τα Μουζιά το ανεβάσαμε στο Σπανακάκι και το περάσαμε και το πήγαμε στους Πέντε Αυλούς από πάνω. Πώς το περάσαμε; Τη βραδιά, που το κουβαλούσαμε, αρχίζουνε τα μπουμπουνητά και τα στράμπαλα. Εγώ έβαλα το βαρέλι σε μια μεριά, μπήκα μέσα. Ο Μήτσος ο κακομοίρης ο Χρονόπουλος έπιασε εκεί ένα χώρο, δεν μπόρηγε να μπει μέσα στο βαρέλι κι εκείνος. Ξημέρωσε λοιπόν, το πήγαμε το βαρέλι στο λημέρι, το βάλαμε σε μια θέση, το φθάσαμε το κρέας. Πέρασε ο καιρός, κανά μήνας εκεί στο λημέρι. Τώρα; Ερχόταν χειμώνας. Άμα ρίξει τα χιόνια, πρέπει να πιάσουμε χειμαδιό. Που να πάμε; Να κάτσουμε εδώ στον Ταϋγετο, στο γούπατο αυτό, που δεν έχει ούτε ένα κλαδί; «Που να πάμε», έλεγε ο Μήτσος. Πώς να κάμαμε; Πρέπει ή να χαμηλώσουμε στον κάμπο ή να περάσουμε προς τη μεριά της Μάνης, στα Διλάγγαδα. Αυτά παζαρεύαμε, πώς θα κάμουμε ή πώς θα κάμαμε αλλιώς. Πέρασε κανά μήνας έτσι. Έφτασε Οκτώβρης. Μας αποκλείει ένας χειμώνας εκεί στη Βαρβάρα. Που να πάμε, που να πιάσεις; Στο φυλάκιο από κάτω να ερχόντανε τη νύχτα… Πιάσαμε έναν έλατο δέκα μέρες ρε παιδιά, ένα έλατο μεγάλο και να μην έχει κοπεί καθόλου. Είχε κάτι μαλλιά από την κορυφή και κρέμονταν σαν σκυλιά. Κρέμεται, κρέμεται, κρέμεται κάτω, εννιά μέρες δεν το είχε περονιάσει το ελάτι! Είχαμε κι εκείνο το κρέας, βολευόμαστε. Έπιασε καλοκαιρία, γιατί πιάνει ο Νοέμβρης καλοκαιρία. Έπιασε λοιπόν μια καλοκαιρία και συνεχίσαμε. Κατεβήκαμε κάτω, βρήκαμε και μια γούρνα, ήτανε και κάτι κάστανα και καθόμαστε. Τα φάγαμε κι αυτά. Πέρασε εν ολίγοις ο Νοέμβρης. Μια μέρα λοιπόν, ξέρω πώς είχαμε ξεκόψει με το Δημακέα προς τα εδώ, βλέπουμε τους άλλους από το λημέρι και φύγανε. Μου λέει «προδοθήκανε στο λημέρι». Που να πάμε, το βουνό γυμνό από τη Βαρβάρα ψηλά στην κορυφή. Φτάνουμε στον γκρεμό. Κοιτάζω έτσι πως ήταν ο γκρεμός στο φρύδι του. Ήταν καμπουρωτή η γης προς το γκρεμό. Πατώ στην άκρη, βυθίζει το μέρος εκείνο, πέφτω. Εδώ ήταν γκρεμός! Και τσακώνει το χέρι μου στο δάχτυλο και είναι ακόμα χαλασμένο. Όπως είναι το σκαμνάκι από πάνω είχε τρουπήσει μια ρίζα μεγάλη. Το ένα χέρι μου σουρνότανε και το άλλο βρήκε στη ρίζα του σκαμνακιού, που ήταν κούφια. Τότε καρφώθηκε και το παπούτσι μου- παπούτσι, τι παπούτσι τώρα! Κι έμεινα έτσι. Αλλά έπαθα κλονισμό. Βγάζει ο Δημακέας τον αορτήρα, μου το δίνει. Ανέβηκα επάνω. Ήταν δύσκολο να ανεβώ. Τώρα που να πάμε; Να περάσουμε στις Κίγκρες. Περνούμε στις Κίγκρες. Βλέπουμε τους άλλους απέναντι και φεύγανε προς την άλλη μεριά. Φτάσαμε στον Άγιο Γιώργη, στην κορυφή προς τον Ταϋγετο, φωναχτήκαμε. Φωνάζανε εκείνοι: «Χριστόφορε, Κώστα»! Του λέω του Δημακέα: «Τους έχουν πιασμένους και μας φωνάζουνε. Έχεις εμπιστοσύνη»; Από τα πολλά λοιπόν συνεννοηθήκαμε. Πάμε λοιπόν στο λημέρι. Αλλά πριν γίνουν αυτά να σημειωθεί μια σημαντική λεπτομέρεια. Είχα ανταμώσει έναν αντάρτη και λέγαμε τα διάφορα. Τότε μου είπε για μια γνωστή μου τότε γυναίκα και το τέλος της. Μια γυναίκα στην Αλαγονία ήταν σαν κι εμάς περικυκλωμένη και προτίμησε στον γκρεμό, που βρισκόταν, να πέσει μέσα, αφού γύρισε προς τον ήλιο. Έκανε το σταυρό της κι έτσι εξαφανίστηκε. Αυτό είναι το νέα Ζάλογγο! Δεν γράφονται εύκολα αυτά τα πράγματα! Ποιος να τα γράψει αυτά! Εντωμεταξύ λοιπόν, επανέρχομαι στο θέμα, ανταμώσαμε, συνεννοηθήκαμε. Κοιτάζουμε λοιπόν, ήταν ο Χρήστος ο Καστάνης, ο οποίος είχε παρουσιαστεί! Είναι η περίοδος που

109

παρουσιαστήκαμε. Εγώ δεν ήξερα το Χρήστο, ήταν 3-4 αδέλφια! Μας λέει: «παιδιά έτσι κι έτσι. Ο Γράμμος και το Βίτσι έπεσε, ελπίδα δεν υπάρχει πουθενά, είσαστε οι τελευταίοι 7 της Πελοποννήσου» (να σημειώσουμε από τους 7 το Δημουλάκη, που είναι άγνωστος και ήταν λοχαγός του Δημοκρατικού Στρατού, είχαν σκοτώσει την αδελφή του, είχε πάθει πολλά). Ο Χρήστος μας ανέλυσε αυτά τα πράγματα και μας είπε ότι δεν υπήρχαν άλλοι. Κάναμε μια συμφωνία με το Χρήστο να ρθεί ο στρατηγός ο Λασπιάς, να κουβεντιάζουμε, να παραδοθούμε. Κανονίσαμε να συναντηθούμε μετά από 2-3 μέρες. Κανονίσαμε συγκεκριμένη ώρα πάνω από την Παλιοπαναγιά στο τάδε σημείο. Κανόνισε αυτός με το Χρήστο. Όντως, ήρθε ακριβώς με το σούρουπο! Κι είχε ένα φεγγάρι πανσέληνο κι ήταν μαζί με τον μπάρμπα του Καστάνη, τον Μπεγέτη, ήταν συμβολαιογράφος, αν δεν κάνω λάθος. Κάτσαμε εκεί σε μια πεζούλα από πάνω από την Παλαιοπαναγιά. «Παιδιά», μας λέει ο στρατηγός, «αυτή τη στιγμή εγώ σας βλέπω σαν ελληνόπουλα, σαν στρατιώτες. Αυτή τη στιγμή δεν είσαστε για μένα αντάρτες. Όμως οφείλω να σας πω ορισμένα πράγματα. Καλό είναι να τα ακούσετε και να παρουσιαστείτε να γλιτώσετε. Ο Γράμμος και το Βίτσι έχουν πέσει. Μην περιμένετε τίποτα. Έχει αναλάβει η Αμερική. Να μου πει ο καθένας την περίπτωσή του. Αμνηστία έχει δοθεί από τον πρωθυπουργό, τον Πλαστήρα». Μας είχε φέρει εφημερίδες, τσιγάρα. Μας έφερε ό, τι μπορούσε. Μας φέρθηκε πάρα πολύ καλά. Του είπε ο Καστάνης εκείνο, του είπε ο άλλος το άλλο. Εγώ του είπα ότι είχα λιποταξία από το στρατό. «Αυτά είναι ξεπερασμένα, είναι μέσα στην αμνηστία», μου είπε. «Θα σε ακολουθήσουμε», του λέμε. Μπροστά εκείνος, στη μέση ο συμβολαιογράφος κι εμείς οι 7. Παίρνουμε την Παλαιοπαναγιά. Την είχε ζώσει έτσι με δυο διμοιρίες με Τζέιμς. Ήταν δυο Τζέϊμς κι ένα νοσοκομειακό με ένα σταυρό μεγάλον. Σερβολέττες ήταν ξέρω γω τι λογά ήταν. Εγγλέζικο. Μπαίνει ο οδηγός κι εκείνος, από πίσω εμείς, από πίσω η μια διμοιρία, από πίσω κι η άλλη. Πάμε στη Σπάρτη. Πήγαμε επάνω στο γραφείο, που είχε. Ανεβήκαμε επάνω. Τα φώτα εμάς μας θαμπώνανε στα μάτι. Εμάς μας φαινότανε αυτό φοβερό, ότι μας παίρνει ο ήλιος. Ανεβήκαμε στο γραφείο λοιπόν. Βγάλαμε τα όπλα μας. «Γιατί βγάλατε ρε τα όπλα σας»; «Μα στρατγέ μου», του λέω, «με τα όπλα μέσα στο γραφείο»; «Όχι», λέει, «με τα όπλα»! «Δε γίνεται», λέει ο Καστάνης, «τα όπλα θα μείνουν απ’ έξω». Βγάλαμε λοιπόν τα όπλα απ’ έξω από το γραφείο, κάτσαμε. Πρώτη του κουβέβτα ήτανε. «Πώς μου φύγατε από τη Λιθιά»; Για να είναι ο αξιωματικός καλός.. Η πρώτη του κουβέντα ήταν πώς του φύγαμε από τη Λιθιά! Κι αυτό, γιατί είχε ζώσει τα πάντα. Έβγαλε Μάυδες, χίτες, στρατό, όλους. Νόμισε ότι φύγαμε στον Πάρνωνα. Του είπαμε ότι την ώρα που μπήκαμε στο μύλο και γυρίσαμε και ξημερωθήκαμε στη Βαρβάρα, έμεινε με το στόμα ανοιχτό. Γυρίζει- ήταν περίπου εκεί 10 αξιωματικοί, ταγματαρχαίοι, λοχαγοί, ανθυπολοχαγοί, γυναίκες τους, όλοι μαζωμένοι- και τους λέει: «Αυτά είναι κύριοι! Τι μπορεί να κατορθώσει ένας στρατιώτης! Ας το πούμε έτσι. Τούτοι είναι αντάρτες, είχαν άλλα προγράμματα». Πάμε λοιπόν στο στρατώνα. Ψείρες είχαμε σωρό, ήταν κι οι γυναίκες των αξιωματικών. Ε, ρε τι έγινε! Ίσα που δεν μας αγκαλιάζανε και να μας φιλούνε! Τόσο πολύ εντύπωση τους έκανε. Φέρανε φαγιά, φέρανε πράγματα από τα σπίτια τους οι γυναίκες και τι δε φέρανε! Λέω μέσα μου: «Κοίτα ο λαός τι είναι»! Εγώ δεν έτρωγα. Έρχεται μια Κίκιζα, η καημένη, ήταν μεγαλωμένη γυναίκα. Κίκιζας λεγόταν ο άντρας της, ήταν λοχαγός. «Εσύ γιατί δεν τρως»; Έτσι μου είπε. Της λέω: «Τι να σου πω; Εγώ έχω ευκοιλιότητα. Έχουν πέσει τα άντερά μου, δεν μπορώ να φάω τίποτα». Κατευθείαν πάει και μου φέρνει μια κούπα τσάι ευρωπαϊκό. «Δεν θα φας τίποτα απόψε», μου λέει. «Το πρωί θα σου φέρω εγώ φαϊ». Όντως την άλλη μέρα μου ήφερε φαϊ κι έφαγα κι ήπια. Δυο μέρες έγινε αυτό. Μετά μου είπε «τώρα να τρως ό, τι θέλεις». Με σταμάτησε λοιπόν η ευκοιλιότητα. Είχα ένα παντελόνι λιωμένο. «Τώρα πώς να πηγαίνω έτσι δα», σκέφτηκα. Έρχεται λοιπόν ο στρατηγός. Είχα κι εγώ ένα 20άρι. Ήταν μέσα στην τσέπη μου. Ούτε κι εγώ ήξερα από πότε ήτανε. Μου’ δωσε κι εκείνος ένα 20άρι και πήγα και πήρα ένα παντελόνι. «Πάρε ένα 20άρι να πάεις ένα παντελόνι να φορείς», μου είπε. Δεν μου έδωσε από αποθήκη. Λεγόταν Λασπιάς Γεώργιος. Αλλά όταν παρουσιαστήκαμε στο γραφείο του μέσα, βγάλαμε τα χαρτιά μας. Μου λέει: «Θα σου ζητήσω μια χάρη». «Τι»; Τον ρώτησα με απορία. «Θα μου δώσεις αυτό το ημερολόγιο, που έχεις». Το πήρε λοιπόν, το διάβασε. «Αυτά που γράφεις είναι αλήθεια, γιατί βλέπω ότι έχεις κάνει και στο στρατό ένα χρόνο», μου λέει. «Πώς δεν είναι αλήθεια», του λέω. «Ψέματα γράφω για το στρατό»; «Ρε παιδάκι μου, δεν τα πιστεύω αυτά τα πράγματα, που γράφεις», μου λέει. «Θα μου κάνεις μια χάρη να μου το δώσεις το ημερολόγιο», μου λέει. Τώρα τι να του πεις; Του δίνω το ημερολόγιο. Αν είχα το

110

ημερολόγιο, μην το λογάριαζες. Πύθωνος 11, Κυψέλη μένει. Μπορεί να το έχουν τα παιδιά του! Καθίζουμε στη Σπάρτη 40 μέρες. Έστειλα τα χαρτιά μου επάνω στη μονάδα μου. Μου κόβουν φύλλο πορείας και πάω στο Γράμμο, στο Τσάρνο. Παίρνω πίσω το βαθμό μου, γιατί ήμουν λοχίας στο στρατό, όταν έφυγα από την Κοζάνη. Με ντύσανε στο βαθμό μου. Άλλαξα και τις σκοπιές στο Τσάρνο 2-3 βράδια, γιατί ήμουν λοχίας, δεν είχα καθαρίσει. Εκεί βρήκα κι έναν Ζήκο, τον οποίο τον είχαστο στρατό παλιά. Εδώ πρέπει να πω για το ότι υπηρέτησα στο στρατό. Από την Καλαμάτα υπηρέτησα 11 μήνες στο Κέντρο Εκπαιδεύσεως Νεοσυλλέκτων. Με καρφώσανε από εδώ και μου δίνουν μετά ένα πασσαπόρτι και με στέλνουν στην Καστοριά, στη 15η Μεραρχία- δεν θυμάμαι Ταξιαρχία- στο Τάγμα 619. Με ρίξανε εκεί! Υπηρέτησα εκεί ένα διάστημα πολύ. Υπηρέτησα 7-8 μήνες. Πάω σ’ ένα λοχαγό, γίνομαι λοχίας, διοικούσα διμοιρία στο στρατό σε μάχη. Εκεί είδα τα πολλά πράγματα. Τον Ζήκο αυτόν τον είχα βοηθό μου. Μου είχαν κάνει μάλιστα πρόταση, για να πάω στη Σχολή Εφέδρων, για να γίνω ανθυπολοχαγός. Είχα πει όχι και με στείλαν σ’ ένα ανεξάρτητο τάγμα, ανεξάρτητο λόχο, κει που δεν έχει ο Θεός δει με στείλανε. Στη χειρότερη μονάδα. Εκεί έπαθα των παθών μου τον τάραχο. Σε μια μάχη αρκετά σοβαρή, που έδινε η διμοιρία μου, ακούω από πίσω μου μια ντουφεκιά! Ακουμπητά! «Ρε», του λέω, «εμένανε βαραίνεις»; Είπα : «Ρε Χριστόφορε, εδώ θα σε φάνε λάχανο, δε γλιτώνεις με τίποτα». Του είπα: «Ποιος σ’ έβαλε». «Ο επιλοχίας», μου είπε. Σκέφτηκα ότι τώρα θέλουν να με σκοτώσουν. Είχαμε έναν έφεδρο υπολοχαγό δάσκαλο. Ήταν έφεδρος επιστρατευμένος. Τον είχα παλιά εξυπηρετήσει. Τον περάσανε στρατοδικείο κι υπηρέτησα για δαύτον, για να μην τον περάσουν στρατοδικείο. Θα τον σκοτώνανε. Πήγα σ’ αυτόν. «Δεν μπορώ να σου κάνω τίποτα», μου λέει. Τότε λεγόμουν Λαμπρινίδης, όχι Λαμπρινέας, για να αποφεύγω το όνομα. Βάσανα! «Θα με σκοτώσουν», του είπα. «Εγώ είμαι χειρότερα», μου είπε. Δώσαμε μια μάχη, κράτησα τη διμοιρία μου σ’ έναν ρυθμό καλόν. Κι έτσι με καλούν για ανδραγαθία. Ο άλλος λόχος διαλύθη. Εγώ κράτησα τη διμοιρία μου. Και για αυτό περάσανε τον αξιωματικό αυτό από στρατοδικείο. Εγώ ήμουν φρουρά στους όλμους του τάγματος. Με καλούνε λοιπόν, επειδή κράτησα τη διμοιρία και μάζεψα το λοχαγό εγώ μέσα από ένα ξεροπόταμο. Είχε κρυφτεί με το βοηθό του και γι΄αυτόν επιόρκησα κιόλας! Ο λοχαγός τους είπα ότι ήταν μαζί μου. Μου είπαν: «Ήταν μαζί σου»; Έτσι μου είπαν στην ανάκριση. «Ναι, ήταν», τους είπα. Έτσι τη γλίτωσε ο άνθρωπος. Κι είχε την υποχρέωση αυτή σε μένα. Και μου είπε ότι δεν μπορούσε να μου κάνει τίποτα απολύτως. Μου κάνανε πρόταση για ανδραγαθία γι’ αυτές τις δουλειές. Ήταν ένας Κουρκούπας από την Τρίπολη, ταγματάρχης. Μου λέει: «Λαμπρινίδη, είσαι παλικάρι, Μανιάτης». Απόρησα γιατί είχα και τον φάκελο στην πλάτη. «Τι θέλεις να σου κάμω», μου λέει. «Δώσε μου 5 μέρες άδεια, άμα μπορείς, να πάω στο σπίτι μου στην Καλαμάτα να κανονίσω κάτι δουλειές», του είπα. «Κι άμα με ιδείς, να μου γράψεις», είπα μέσα μου. Έρχομαι στην Καλαμάτα με 5νθήμερο άδεια και βγήκα στον Ταϋγετο. Στο αντάρτικο βγήκα από τη Γιάννιτσα. Όχι από τα Ριζανά, από τα Πηγάδια, βγήκα στα Τσέρια και βγήκα στο βουνό. Με φέρανε στις μονάδες ασφαλείας στρατού στην Κοζάνη. Ήτανε ειδική μονάδα, που μάζευε όλο τέτοιους, τους λιποτάκτες κι αυτούς. Εκεί ήταν ένας ταγματάρχης Τσαρμακλής, ο οποίος είχε τη διοίκηση του λόχου αυτού. Μου είχε δώσει ο Λαμπρινέας ο Νίκος κάποιο κατοστάρικο, πεντακοσάρικο νομίζω. [Εδώ ο αφηγητής μας διηγήθηκε μια ιστορία για την απόλυσή του από το στρατό, που δεν θέλησε να γραφεί]. Ένας Γερανέας, όταν είδε το απολυτήριο, που είχα, το κοιτούσε, το τήραγε, το τήραγε. Ήταν στην αστυνομία. Του λέω: «Γιατί το κοιτάζεις»; Είχε μια κόλλα μπροστά του αναφοράς κι από κάτω είχε βάλει ένα φάκελο. Μου λέει: «Πάρτο, γιατί εγώ έχω καταθέσει ότι έχεις πλαστό απολυτήριο». Του είπα: «Εσύ δεν τα ξέρεις τα μυστικά εκείνα σημεία του στρατού, που δείχνουν αν είναι πλαστό το απολυτήριο»; Μου λέει ότι είναι όλα με το χρώμα και με το βαθμό σου, όπως πρέπει. Μου είπε μάλιστα ότι ξέρει όλη την ιστορία μου αλλά ότι ήξερε τι ήμουν στο στρατό. Τα ήξερε όλα! Ήταν γραμμένα από το Α2. «Πήγαινε στο σπίτι σου με τα ξαδέλφια σου κι όποιος σε ενοχλήσει να ρθεις σε μένα». Κι έτσι απολύθηκα εν ολίγοις. Και μετά έκατσα στην Αθήνα 2-3 χρόνια και μετά ήρθα εδώ, παντρεύτηκα τούτη τη γυναίκα, που έχω τώρα, κι έζησα με την οικογένεια, που έφτιαξα. Η μεγάλη δουλειά στο Διλάγγαδο έγινε την άνοιξη του 1949. Θυμάμαι πολλά ονόματα αλλά όχι όλους όσοι σκοτώθηκαν. Άλλωστε ήταν πολλοί περαστικοί, ξένοι, οι νεκροί, που δεν τους ήξερα. Τους Εξωχωρίτες μπορεί να τους θυμάμαι όλους. Στη Γλουμπίνιτα είναι: Παλιατσαίοι: Παλιατσέας Σωκράτης, Παλιατσέας Σταύρος, Παλιατσέα Πότα. 3. Φουνταίοι:

111

Φουντέας Σταύρος, Φουντέα Στέλλα, Φουντέα Σοφία. Αντωνέα Ρεβέκκα και η μάνα της, η Σταύραινα από το όνομα του άντρα της. Λεβεντέα Κατίνα. Η Λεβεντίτσα εστάθη ήρωας. Η Λεβεντέα δεν ενέδωσε στις ορέξεις τους και την κάμανε πετρωτή. Την πετρώσανε στου Κούση. Πετρωτή! Ήταν πολύ όμορφη κοπέλα, δεν ήταν πολύ ψηλή όμως. Από τα Τσέρια: Παπαδέας Νίκος, η γυναίκα του και τα παιδιά του, ήταν δυο. Ακόμα Κατσικέα Σταυρούλα κι η Θοδώρα. Τις κάμανε πετρωτές, τις πετρώσανε στη ρίζα, στο κυπαρίσσι! Ζερβέας Σταύρος και Σταματούλα. Αυτοί δεν ήταν στη Γλουμπίνιτσα. Ο Παπαδέας έχει άλλο όνομα, δεν το θυμάμαι ακριβώς τώρα. Στη Γλουμπίνιτσα σκοτώθηκε μια Λυγίδη, γυναίκα του γιατρού του Λυγίδη. Αυτή ήταν μια κοπέλα αξίας. Ο Λυγίδης ήταν τελοιόφοιτος της Βοτανολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Κι έκανε το γιατρό στο Βελιτσί. Τον έχω δει με τα μάτια μου το γιατρό το Λυγίδη, πηγαίνοντας τρόφιμα στο νοσοκομείο, ανέβη στο Χαλασμένο, μάζεψε ένα βότανο, το οποίο δεν ξέρω αν ήταν το κασιδόχορτο, και του φέρανε έναν τραυματία με διαμπερές τραύμα στο πόδι, αλλά δεν είχε σπάσει το πόδι του. Φάρμακα δεν είχε ο γιατρός. Μόνο με βότανα τους γιάτρευε. Παίρνει λοιπόν από αυτό το χορτάρι, του βάνει φύλλα από εδώ, φύλλα από εκεί και τον έδεσε. Σε 6 μέρες ξαναπήγα κι ήταν καλά. Περπατούσε και γύρευε να φύγει να πάει στη μονάδα του. «Μωρέ γιατρέ», του λέω. «Ααα», μου λέει. «Αυτό είναι το βάλσαμο». Αυτός σκοτώθηκε στο Ρίντομο. Η γυναίκα του πέρασε από εδώ και σκοτώθηκε στη Γλουμπίνιτσα. Ήταν τα τρόφιμα και γι’ αυτό περνούσαν από εδώ. Μπακακέας Χαράλαμπος, τον λέγαμε Καπελλά. Αυτό ήταν το παρατσούκλι του. Τον βρήκα σκοτωμένον στου Αιπέα. Που να το ξέρει κανείς από τους νεότερους αυτό! Στα Μασουράκια σκοτωθήκανε οι Γιανναίοι. Ο γερο- Γιάννης ο Γιαννέας, η γυναίκα του κι η Φιλάνθη. Η Πότα η Ανδρέου, που είχε αρραβωνιάσει τον Ηλία. Έχω πολλούς ανθρώπους γλιτώσει εγώ εδώ. Όχι εγώ δηλαδή, το φαϊ. Ξέρανε τα κρυμμένα και πηγαίνανε και τρώγανε. Όταν λοιπόν κάνανε την επιδρομή, ήταν ένας γέρος και λεγότανε Λυμπερέας και Μαμουνέας. Τα άλλα τους ονόματα δεν τα θυμάμαι. Δυο γέροι. Αυτοί βρεθήκανε επάνω σε έναν γκρεμό. Αχ, εμείς που δεν είχαμε σφαίρες τότε! Θα σκοτώναμε πολλούς! Αυτοί μπήκανε σε ένα στεφάνι μέσα με τις αραβίδες. Μια μέρα κρατήσανε εκεί ένα τάγμα καρφωμένο. Στο τέλος τους κάμανε τις χειροβομβίδες κρεμαστές, τους σκοτώσανε και τους κατεβάσανε στο Λαγγάδι. Τους είχανε πάρει κι ένα καρβέλι ψωμί, το οποίο είχε κυλιστεί στο Λαγγάδι κι ήταν ματωμένο! Και το ήβρε ο Χρύσανθος ο Γιαννακουρέας και μου είπε μάλιστα ότι αυτό το καρβέλι τον γλίτωσε! Έτσι αναθάρρησε ο Χρύσανθος κι ανέβηκε μ’ έναν άλλον στην κορυφή επάνω στον Ταϋγετο και εσώθη. Πες μου εσύ πώς ανεβήκανε; Γι αυτό λοιπόν το λέω και το πιστεύω ακράδαντα. Κάθε ένας στο Δημοκρατικό Στρατό είναι και μια ιστορία, που δεν γράφεται στα χαρτιά. Δεν γράφεται! Όπου και να πιστεύει κανείς, δε γράφεται! Αν δεν πιστεύει κάποιος αριστερά, θα έλεγε καλά του κάμανε. Αλλά εγώ δε λέω έτσι για κανέναν. Για όλους τους ανθρώπους το ίδιο λέω. Ο στρατηγός μας είπε ότι χαθήκανε άνθρωποι εκλεκτοί, το άνθος της Ελλάδας! Εκλεκτοί άνθρωποι χάθηκαν είτε ήταν Χωροφύλακες στην Παναγία, είτε αντάρτες στο βουνό. Το αποτέλεσμα ήταν να σκοτωθούν και να φύγουν για την Ελλάδα. Κι οι ξένοι το ίδιο κάνουν και τώρα. Δεν ξέρετε την ιστορία της Κατοχής, που τους μαζεύαμε εδώ τους Εγγλέζους και τους ταϊζαμε και κουβαλούσανε οι γυναικούλες τρόφιμα. Και πηγαίναμε και τους παίρναμε από τη Γαϊτσιά, που είχαν μείνει, και τους περνούσαμε, για να τους πάρει το υποβρύχιο να τους πάρει! Εγώ δεν τους χώνευα από ένα βιβλίο, που είχα διαβάσει. Είχα διαβάσει ένα βιβλίο από τη βιβλιοθήκη της ΕΠΟΝ. «Φρικαλεότητες του Ντενσεβάι». Έλεγε τι κάνανε οι Εγγλέζοι στην Αφρική. Αυτό το βιβλίο το εξέδιδε η γερμανική προπαγάνδα πρι την Κατοχή. Κι είχε πέσει στα χέρια μου. Ήταν ένα χωριό στην Γκάνα ή στη Λιβερία, σε εκείνα τα μέρη. Μαζέψανε οι Εγγλέζοι όλο το χωριό στις αχυροκαλύβες τους και τους κάψανε όλους ζωντανούς! Και το έγραφε τότε ο Χίτλερ. Και το είχα διαβάσει αυτό και δεν ήθελα να τους δω στα μάτια μου τους Εγγλέζους. Και του έλεγα του αδελφού μου, που τους κυνηγούσε: «Άστους να πάνε στο διάολο. Άσε να πάμε να τους προδώσουμε εκεί πέρα στους Ιταλούς να τους πιάσουνε». Και με άκουγε ένας που τα έλεγα αυτά, όταν αρμέγαμε. Και με άκουγε ένας Μαύρος Κύπριος, που ήταν εδώ, κι είχε το θράσος να πει του αδελφού μου ότι θα με σκότωνε! Κατάλαβες; Αυτά είναι! Ξέρεις πόσους τέτοιους είχα ταϊσμένους; Είχα τα ζωντανά τότε, 100 γίδια γαλαρία. Και τους ταϊζαμε στη Βασιλική, που έπεσε αυτός ο κατάσκοπος, ο κερατάς ο Mc Nabb! Του φάγανε τις λίρες του οι ρουφιάνοι και μετά τον παρατήσανε. Και πέρασε εδώ και .. Άσε δε θέλω να πω περισσότερα γι’ αυτόν. Τον είχα ταϊσει κιόλας! Κι ήρθανε οι ρουφιάνοι του και μας σκοτώσανε εδώ!

112

Κάμανε μια ρίψη στον Ταϋγετο κι ήρθε αυτός με 3 άλλους. Ήρθανε να οργανώσουνε αντι-ΕΛΑΣ. Αλλά εμείς τότε δεν είμαστε κατατοπισμένοι. Μόνο μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος είχαν εντοπίσει την κατάσταση. Και ποια μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος; Εμείς τότε δεν είμαστε αριστεροί, δεν ξέραμε. Ακούγαμε κομμουνιστές και νομίζαμε ότι ήταν τίποτα μπαμπούλες. Μόνο οι κομμουνιστές, που ήταν ιδεολόγοι κι είχαν διαβάσει 5 βιβλία, είχαν εντοπίσει τη νοοτροπία των Άγγλων. Μόνο αυτοί ξέραν. Εδώ είχαμε εμείς δύο, οι οποίοι δεν ήταν καταρτισμένοι, όπως έπρεπε. Προπολεμικά ήταν εδώ οργανωτές του ΕΑΜ ένας Ταβουλαρέας, ο Καμπούρης, από τις Κάλλυβες, ο Κουταλίδης, ο Ηλίας ο Ζερβέας, ο Γιαννακέας ο Σωτήρης. Αυτοί ήταν διαβασμένοι, αλλά ήταν δειλοί. Τελεία και παύλα. Μετά βγήκε το υλικό το ψυχωμένο. Εγώ ήμουν φαλαγγίτης στην ΕΠΟΝ του Μεταξά στο σχολαρχείο. Με κάνανε φαλαγγίτη. Το σπίτι μου το κάψανε και καταστράφηκε όλο το υλικό. Ας είχα τώρα τη βιβλιοθήκη της ΕΠΟΝ και θα σου έλεγα τότε! Εδώ ήταν λαϊκό δικαστήριο στα χρόνια του ΕΛΑΣ. Μόλις αρχίσανε το 1945 καταδιώξεις, έπρεπε όλα τα αρχεία κι η βιβλιοθήκη να κρυφτούνε. Είχα όλα τα έγγραφα του λαϊκού δικαστηρίου. Όλα! Και τα είχα κρυμμένα εκεί σε μια τρύπα, δεν τα έπιανε βροχή. Αλλά δεν ήμουν και κατατοπισμένος και φύγανε, τα πήρανε. Δεν ξέρω ποιος τα πήρε. Μετά είχα τη βιβλιοθήκη κι από εκεί είχα διαβάσει το βιβλίο, που σου είπα. Ο Mc Nabb έπεσε στη Βασιλική, είχε ειδικούς κωδικούς συνεννόησης με το Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής. Τα συμπεράσματα αυτά τα βγάζω εκ των υστέρων, αλλά είναι αποδεδειγμένο σε εμάς ότι ανάβανε επάνω συνθηματικές φωτιές και τους ρίξανε χρήματα κι εφόδια. 3 αλεξίπτωτα πέσανε. Το ένα χάθηκε. Μεταξύ αυτών πέσανε και πολλά χρήματα, τα οποία χάθηκαν ή κανείς δεν ξέρει τι έγιναν όλα, γιατί το τρίτο αλεξίπτωτο δεν ευρέθη! Λένε ότι το βρήκε κάποιος εδώ και πήρε τα χρήματα. Αλλά αυτά είναι διαδόσεις. Τα δυο τα πήρε αυτός και πήρε και λίρες. Αλλά όταν του σωθήκανε οι λίρες, δεν είχε να πληρώσει τον- δε λέω ονόματα, το όνομα αυτό δεν το λέω-, αυτός τον παράτησε. Πήγε στο Γύθειο, τον πιάσανε και τον πρόδωσε. Αυτός ήταν ο Mc Nabb. Αλλά πρόλαβε κι έκαμε κάτι με το Βρεττάκο, που ήταν στην Τρίπολη με τους Γερμανούς εκεί. Έτσι ξαποστείλανε εδώ στον Ταϋγετο τον Τηλέμαχο το Βρεττάκο, ο οποίος ήταν λαμπρός αξιωματικός. Αλλά ο Τηλέμαχος έμπλεξε με τους προδότες. Τον εβάρεσε ο ΕΛΑΣ εδώ στον Άη Δημήτρη και δεν ήξερε να πει «βγάζω το μπιστόλι και πάω με τον ΕΛΑΣ» παρά πήγε με τους Γερμανούς και συνεννοήθη στη Μαντίνεια με τους Γερμανούς. Είναι ντοκουμέντα αυτά, δεν είναι λόγια, με τον Πατσάκο. Ο Τηλέμαχος ήταν ψηλός, αλλά λείπαν τα δόντια του μπροστά, ενώ ο Πατσάκος ήταν κοντός. Τους απάντησα εδώ σ’ αυτά τα μέρη και τους δυο 3-4 φορές και μετά πήγαν αυτοί στη Μαντίνεια. Ο Βρεττάκος ήταν ένας ξεδοντιάρης, ο Πατσάκος ήταν κοντός και μαύρος. Εγώ αργότερα στον εμφύλιο είχα αναλάβει την Επιμελητεία, την απόκρυψη τροφίμων στο Διλάγγαδο. Το Διλάγγαδο ήταν μεγάλη οικονομική βάση για το αντάρτικο. Όλο το καλοκαίρι αποθήκευα τρόφιμα. Είχε δώσει εντολή το Αρχηγείο να αποθηκευτούν τρόφιμα. Στο Αρχηγείο ήταν ο Ρογκάκος, ο Ξυδέας, ο Μπασακίδης. Ο Γκιουζέλης ήρθε μετά. Ο Καμαρινός δεν εξετέλεσε τις εντολές καλά. Έμεινε ο αρχηγός ακάλυπτος. Τώρα αν είχαν συνεννοηθεί μεταξύ τους, δεν το ξέρω αυτό. Ξέρω όμως ότι ο Γκιουζέλης έμεινε ακάλυπτος. Ο Σταύρος ο Ζερβέας όντως σκοτώθηκε μαζί με τον Γκιουζέλη. Ο Σταύρος ήταν παλιός αντάρτης. Είχε υπηρετήσει στον ΕΛΑΣ. Εγώ μπροστά του ήμουν ξεπεταρούδι. Είχε δυο μασουράκια επάνω του και μου τα έλεγε φωτογραφικά φιλμ. Είχε λεφτά ο Σταύρος. Υπολογίζω δηλαδή ότι μπορεί και να ήταν 40 λίρες. Αυτό τώρα το υπολογίζω, γιατί τότε δεν ήξερα. Κι όταν κρυβόμασταν, μου έλεγε: «Οπαδά Χριστόφορε, βάνω δυο φωτογραφικά φιλμ». Μετά που ωρίμασα κατάλαβα ότι δεν ήταν φωτογραφικά φιλμ. Φωτογραφική μηχανή τότε δεν υπήρχε! Και τα έκρυβε. Μου έλεγε στη συνέχεια: «Άμα τύχει και πάθω τίποτα, να ρθεις να τα πάρεις». Είχε και την πρόνοια αυτή. Είχε λεφτά ο Σταύρος. Και γύρευε με τον Γκιουζέλη να ανταμώσει το Αρχηγείο. Το Αρχηγείο είχε προς γνώση του ένα πράγμα: να περάσει τον Κορινθιακό, να φύγουνε στη Ρούμελη, πράγμα το οποίο ήταν δύσκολο κι ακατόρθωτο. Δεν πέρασε κανένας. Πήγε ο Κωστανταράκος, αλλά δεν μπόρεσε. Στείλανε να μπορέσουν, αλλά δεν μπορούσανε να βρούνε επαφή. Να πω για τον Γκιουζέλη. Έκατσα αρκετές μέρες με δαύτονε. Εκ των υστέρων βγάνω τα συμπεράσματα. Ο Γκιουζέλης ήταν πολύ κουρασμένος άνθρωπος. Πάρα πολύ κουρασμένος. Ήταν πιστός, σωστός. Μαζί του ήταν κι ένας Κότσο Κοζάντζι, ο οποίος είχε φέρει εις πέρας την πρώτη αποστολή με το καϊκι, που αποβιβάστηκε στα νέρα της Λακωνίας, στα Βάτικα. Είχε βγει ο Κότσο Καζάτζι. Ήταν αξιωματικός του αλβανικού στρατού, ήταν κουτί, μαζί τους. Εκεί χωρίσαμε, στο δυτικό Ταϋγετο, όπως είπα, και μας

113

διώξανε εμάς τους πολλούς και μείνανε καμιά 15αριά από αυτούς με την προοπτική να μπορέσουν να περάσουν στη Ρούμελη. Ο Γκιουζέλης ήταν απλός άνθρωπος με ανάστημα κανονικό, δεμένος, ώριμος άντρας. Για εμάς τους νέους δεν ήταν εύκολο να δει κανείς τον αρχηγό της Μεραρχίας. Για να τον δει κανείς, έπρεπε να ήταν δοκιμασμένος. Το Ρογκάκο τον είχα φιλοξενήσει πολύ καιρό το 1944-1945 εδώ επάνω στο Διλάγγαδο. Το Ρογκάκο, τον Μπασακίδη. Και είχα κρύψει προσωπικά- ήταν κι άλλοι μαζί- και το Βασίλη το Γιαννακούρα, το 1945, ο οποίος ήταν υπάλληλος στην Αγροτική Τράπεζα των Αθηνών κι ο αδελφός του ο Κίμωνας ήταν διευθυντής. Και τον συντηρούσα ένα 6μηνο. Του παράγγειλα μ’ έναν τώρα από το Σελεγούδι και δεν καταδέχτηκε να με πάρει στο τηλέφωνο. Ο Ρογκάκος ήταν ψηλός και λεπτός. Ήταν τέρας γνώσης, ψύχραιμος και διοργανωτής. Το Χριστόφορο τον Κώνστα από τους Κωνσταίους, που πήγε στην Αμερική, και τον αδελφό του τον Τάκη, του οποίου του βγάλανε τα νύχια ένα- ένα. Αυτός ήταν εμπαθής άνθρωπος. Είχα φιλοξενήσει τον Καβαλλιεράκη τον Αντρέα. Ήταν πολιτικός καθοδηγητής. Ήταν δικηγόρος μάλλον. Ήταν αξιόλογος άνθρωπος. Η εντύπωσή μου ήταν ότι έβανε την υποψία παραπάνω απ’ ό, τι πρέπει. Πάντα έπαιρνε και την αντίθετη περίπτωση. Έλεγε: «Είναι έτσι, αλλά μην είναι κι αλλιώς»; Το έχω κι εγώ αυτό το ελάττωμα. Ένας αξιόλογος άνθρωπος ήταν ο Κώστας ο Ξυδέας, ο οποίος δεν είχε γνώσεις μεγάλες, αλλά ήταν όμως αφοσιωμένος στην αντίσταση. Κι ήταν και τολμηρός. Αυτή είναι η άποψή μου εκ των υστέρων. Αξιόλογος ήταν κι ο Χριστόφορος ο Κώνστας. Για μένα προσωπικά σαν φυσιογνωμία ήταν ανώτερος από το Ρογκάκο. Πολύ αξιόλογος άνθρωπος ο Χριστόφορος ο Κώνστας. Αυτούς τους είχα φιλοξενήσει πριν βγούνε στο βουνό. Πριν οργανώσουν το Δημοκρατικό Στρατό. Τους κρύβαμε εμείς εδώ. Αυτά μας φάγανε. Ήταν πολλοί αξιόλογοι άνθρωποι που χαθήκανε. Πάρα πολλοί! Ο Ξυδέας ήταν με τον αδελφό μου στην Αλβανία μαζί με τον Κετσέα. Το Σωτήρη και τον Ξυδέα τους είχε στα δεξιά του ο Κετσέας. Ήταν τα παληκάρια του συντάγματος! Και με το Σφακιανό είχα μείνει μέρες μαζί. Κάπου τον είχα δει πριν το Δημοκρατικό Στρατό. Μια μέρα, στα χρόνια του Δημοκρατικού Στρατού, ο αδελφός μου μου έδωσε ένα μουλάρι με τρόφιμα και μου είπε που ήταν. «Θα αναλάβεις να τον τροφοδοτείς όλο το καλοκαίρι», μου είπε. Τον τροφοδοτούσα όλο το καλοκαίρι του 1948. Έμεινε στην καλύβα του Μιχάλαγα. Με τη διάλυση ακολούθησε τη Τσιριγώτη τη Νικολέττα και σκοτώθηκε στη Μάνη κάτω. Κουβεντιάζαμε όλη την ημέρα. Ήμουν κι εγώ στέλεχος της Επιμελητείας μεγάλο βλέπεις. Λέγαμε για διάφορα ζητήματα. Μου έκανε εντύπωση, που ήθελε να μιλά για γενικά και διάφορα θέματα. Μάλιστα θυμάμαι ότι μου είχε πει ότι το πιο μεγάλο δέντρο, που είχε δει, ήταν στο Βελιτσί. Είχε 13 μέτρα περιφέρεια! Για την Επιμελητεία τώρα: Υπήρχε ο βασικός επιμελητής, ο αρχηγός του κλιμακίου εδώ. Μετά ήτανε οι βοηθοί του. Ήταν ο βοηθός επί της απόκρυψης, ο οποίος ήμουν εγώ με τη Βασίλω τη Στρατέα- Ξυδέα. Μετά ήταν ο Μιχαλακάκος ο Σταύρος, ο οποίος ήταν ο αρχηγός του συνεργείου για τη συγκέντρωση των τροφίμων. Κι ήρθε πλάνο από το Αρχηγείο να συγκεντρωθούν το καλοκαίρι του 1948 όσο το δυνατό περισσότερα τρόφιμα, γιατί προβλέπανε τις επιχειρήσεις. Είχαν ανακατευτεί μέσα οι Αμερικανοί και προβλέπανε τις επιχειρήσεις, ότι θα ήταν σκούρα τα πράγματα. Βασικός επιμελητής εδώ ήταν ο Μήτσος ο Κατσικάρος, ένας ηλικιωμένος, και μετά ο Χαϊδαριάκος. Κάνανε ένα συνεργείο, ο Μιχαλακάκος ο Σταύρος, με άντρες και καμιά 20αριά μουλάρια, κατεβαίνανε θερίζανε τα χωράφια, που ήταν δω σακάτω σπαρμένα, ή όπου ξέρανε για λάδια κι αυτά. Το συνεργείο αυτό κατέβαινε, μάζευε λάδια, κι εγώ με τη Βασίλω τα κρύβαμε. Τώρα σκέψου να παίρνεις 10-12 μουλάρια τρόφιμα για να τα κρύβεις. Να τα κουβαλάς μέσα στους γκρεμούς και τα στάχυα τις λαδούσες. Κι είχαμε κρύψει 30.000 οκάδες σιτάρι και 17.000 οκάδες λάδι- χωριστά τους παστουρμάδες και τα παξιμάδια, που έφτιαχνε ο φούρνος. Είχε γυναίκες, συνεργείο, ζυμώνανε και φτιάνανε παξιμάδια. Λοιπόν όλα αυτά τα κρύβαμε, τα παξιμάδια και τα τρόφιμα αυτά. Ήρθε το 48 ο χειμώνας και μας ήβρε εφοδιασμένους μ’ αυτά τα πράγματα. Έτσι έρχονταν όλοι εδώ μέσα. Ξέρανε το φαϊ κι έρχονταν. Όλα τα άλλα μέρη είχαν διαλυθεί! Στο Διλάγγαδο χαθήκανε πολλοί, που είιναι άγραφοι κι άγνωστοι. Πέφτανε στα μπλόκα, στις παγίδες….Πόσους έχω δει εγώ σκοτωμένους! Πολλούς, πολλούς! Μια μέρα σκοτώσανε τέσσερους μπροστά μου κι ούτε ήξερα από που είναι. Προχώρησα μέσα στο δάσος και τους βρήκα. Παρά πέρα άλλους, πάρα πέρα άλλους σκοτωμένους. Κάνανε την εκκαθαριστική τους, σκοτώνανε και φεύγανε. Που να τους πάνε τους σκοτωμένους; Τους αφήνανε. Όποιος έπεφτε στα χέρια τους δεν γλίτωνε! Ήταν ο Σοφράς ένα τέρας, που τους σκότωνε

114

όλους. Κι η μάνα του να ήταν εκεί, θα την σκότωνε! Εγώ δεν τον ήξερα, αλλά όλοι αυτόν φοβόνταν και γι’ αυτόν μίλαγαν. Τον έμαθα μετά εγώ. Αυτός έφαγε πολλούς κατ’ ομολογίαν των εδώ χιτών και των ντόπιων συνερτατών του. Τον λέγανε μάλιστα «Σοφράς ο σκοτώστρας»! Όποιον πιάνανε, δεν γλίτωνε. Δεν θέλανε να τους πάνε στα δικαστήρια, να τους πάνε να τους παραδώσουν. Αν ζούσε κανένας, αυτό θα ήταν εκ θαύματος. Τη μάνα μου τη σκοτώσανε Απρίλιο- Μάιο του 49. Ήταν απέναντι κι έπαθε μια πάθηση στο μυοκάρδιο από φοβία. Ήταν μαζί με άλλη μια γριά, η οποία γλίτωσε. Βγήκε, πήρε μια χούφτα χώμα, μετάλαβε-το χώμα λογίζεται κι ως Θεία Κοινωνία, να το πούμε έτσι κατά τα θρησκευτικά ήθη- και βγήκε από τα φρύγανα, που ήταν κρυμμένη. Μόλις την είδαν, τη βαρέσαν, της σπάσανε το πόδι και πήγα και τη βρήκα μετά από τρεις μέρες και την είχαν ξεκοιλιάσει τα κοράκια. Την έθαψα και μετά τα φέραμε τα κόκκαλα με το Νίκο το Λαμπρινέα. Φέραμε και τη μάνα του- κάτι υπολείμματά της, την είχαν πετρώσει εκεί με κάτι χώματα52. Και φέραμε και τη μάνα μου. Με το Σταύρο.. Τι να πω….! Τα τρόφιμα λοιπόν ήταν αρκετά. Μάλιστα πήραν κι αυτοί. Αλλά τα περισσότερα τα είχαμε χρησιμοποιήσει. Μετά δεν μπορούσε να τα χρησιμοποιήσει κανείς. Και τα βρίσκανε αυτοί. Και το μέρος, η χαράδρα, είναι απότομη. Δεν μπορείς να φύγεις 50 μέτρα από τη χαράδρα. Παραδρομίζανε τα μουλάρια προς Ντουμπίτσια και ανοίγονταν. Εκείνα όμως που ήταν προς τη χαράδρα κι έπρεπε να προωθηθούν προς το δάσος της Βασιλικής, όσα απομείνανε, τα βρήκανε όλα! Κατ’ ομολογία άλλων ανταρτών είχαν δηλητηριάσει τρόφιμα. Εδώ στο Διλάγγαδο δεν έπεσε κάτι τέτοιο στην αντίληψή μου. Στην άλλη μεριά οι αντάρτες έλεγαν ότι ήταν δηλητηριασμένα τρόφιμα. Μου το είχε πει ένας αντάρτης. Εδώ άφηνε ο στρατός κονσέρβες, τις ανοίγανε και τις αφήνανε. Αυτά τα ξέρει ο Χρύσανθος. Βρήκανε μια μεγάλη κονσέρβα τετράγωνη. Τη βρήκε η ομάδα της εμπροσθοφυλακής και λέει ο Τζιμάκος ο Κώστας «θα φάω πρώτος εγώ κι αν πεθάνω να μην φάτε εσείς». Έφαγε λοιπόν πρώτος ο ομαδάρχης τους, ο Κώστας, και περιμένανε αυτοί να πεθάνει! Αφού δεν πέθανε, την έκοψε αυτός σε ίσα μερίδια και μετά τι κάνει; Αφαίρεσε από το μερτικό του αυτό που είχε φάει! Εμείς τώρα που να πιάσουμε αυτούς τους ανθρώπους, που είμαστε υποταγμένοι στην ύλη; Εγώ τα έχω ζήσει αυτά τα πράγματα. Το σιτάρι το θερίζαμε και το λάδι το παίρναμε. Ανοίγαμε αποθήκες και βρίσκαμε λάδια μέσα. Δεν υπήρχαν εδώ άνθρωποι. Είχαν φύγει οι άνθρωποι στην Αθήνα, στην Καλαμάτα. Ήταν οι αποθήκες, οι καμάρες με τα λάδια εδώ, τις ανοίγαμε και παίρναμε. Δεν μπορούσαν να τα πάρουν τα πράγματα από εκεί οι ντόπιοι, όταν έφευγαν. Τους άφηνε ο Καμαρινέας; Δεν παραφυλάγανε εκεί, γιατί μάλλον σκιάζονταν για τον εαυτό τους. Δεν είχε τύχει περίπτωση έκτακτου στρατοδικείου, αλλά για να στρατοδικείο υπήρχαν περιπτώσεις να πάνε κι εγώ τους σταμάτησα. Ήταν μια γρια ρουφιάνα και ήταν να την εκτελέσουν και μπήκε ο Παναγιώτης στη μέση, επειδή ο άντρας της ήταν θύμα των πολέμων 1912-13, και την άφησαν. Αυτός προστάτευε τους Εξωχωρίτες με μυστικό τρόπο, μιλώντας τους κρυφά, ακόμα κι όταν συναντιόνταν στο δρόμο, λέγοντάς του χαμηλόφωνα του ο Κουμουτσέας του Βαγγέλης του Παναγιώτη για παράδειγμα «γύρισε πίσω ρε», όταν συναντιόνταν στο δρόμο. Εγώ με τη Βασίλω τα κρύβαμε τα τρόφιμα, που μάζευε το συνεργείο. Που να βρεις τέτοια γυναίκα, που να βρεις! Να ζαλώνει τον γκρεμό με 50 οκάδες και να τα ανεβάζει αμέσως! Με έβαζε κάτω εμένα, που ήμουν 25 χρονών! «Πολεμάμε για να κερδίσουμε», έλεγε. Όλος ο κόσμος μας έπεσε εδώ μέσα το χειμώνα 48-49. Που να πάει; Η Αλαγονία έκλεισε, όλα έκλεισαν. Από τους σκοτωμένους στο Διλάγγαδο είναι πολλοί άμαχοι, παιδιά, γυναίκες, γριές, άρρωστοι, τραυματίες, περαστικοί! Το πρόβλημα ήταν το φαϊ. Ξέρεις πόσοι ανθρώποι πεθάναν από την πείνα; Να πω για το Μωράκο το Λεωνίδα, που πέθανε από την πείνα. Λοχαγός ήταν από τα μανιατοχώρια. Μια φορά, που είμαστε με τον Καστάνη, ενώ περπατάγαμε, ακούμε σε μια τσαχάλα θόρυβο. Κοιτάμε, είδαμε το Λεωνίδα το Μωράκο. Ο Καστάνης τον άκουσε. Είχε φάει από μελίσσι και τον είχε πειράξει. Τρέκλιζε. Τον βάλαμε σ’ ένα βράχο. Τι να του κάνουμε; Δεν είχαμε τίποτα. Τον αφήσαμε εκεί, για να πάμε να του φέρουμε κάτι να φάει και να τον περιποιηθούμε.. Φύγαμε και περάσαμε τον Ταϋγετο, για να βρούμε τίποτα να του πάμε. Στέλνουμε πράγματι δυο αντάρτες να του πάνε να φάει 52

Ας έχουμε υπόψη μας ότι για τους μανιάτες-και κυρίως τους μεσομανιάτες η κατανάλωση σάρκας από αρπακτικά, ο γυμνός θάνατος, το ακάλυπτο, εγκαταλελειμμένο κι απροστάτευτο σώμα αποτελούσε πράξη ανάρμοστη, ειδικά όταν συνδεόταν με τα καθήκοντα προς το νεκρό. Βλέπε Ν. Σερεμετάκη, Η τελευταία λέξη………., 162, 334 115

κάτι, που είχα βρει από κρυψώνα. Όταν ύστερα από δυο-τρεις μέρες πήγαμε να τους βρούμε και τους τρεις, βρήκαμε μονάχο του αυτόν στο βράχο, που τον αφήσαμε, πεθαμένο. Ο Μωράκος ήταν φαγωμένος από τα αγρίμια. Βρήκαμε το ρολόι του. Φαίνεται ότι οι δυο δεν του είχαν πάει τίποτα και τα φάγανε αυτοί οι ίδιοι! Εμένα αυτό το γεγονός τότε μου προκάλεσε πολύ μεγάλη εντύπωση. Τότε μάλιστα έφτιαξα ένα ποιήμα για το Λεωνίδα το Μωράκο! Τον θάψαμε εκεί το Μωράκο. Όταν ξαναγυρίζαμε, δυο- τρεις μέρες μετά πάνω από την Αναβρυτή, τους βρήκαμε κι αυτούς. Κι οι δυο ήταν πεθαμένοι! Από τι άραγε; Από δηλητήριο; Είχε κάτι το φαγητό ή είχε αλλοιωθεί; Άλλωστε κι εγώ, αν δεν παρουσιαζόμασταν, όταν παρουσιαστήκαμε, θα πέθαινα. Έφαγα από κονσερβοκούτι κι έπαθα δηλητηρίαση. Θα πέθαινα! Θυμάμαι επίσης ότι, όταν κάναμε με το Σταύρο λούφα για 8 μέρες, όπως είπα πριν, ο ουρανός είχε γεμίσει από κοράκια, που μας έβλεπαν όπως ο ποντικός το τυρί. Μου έκανε πολύ μεγάλη εντύπωση το ότι ένα κοράκι στον ουρανό βαστούσε ένα κεφάλι. Κι έπεσαν τα άλλα τα κοράκια επάνω του να του το πάρουν. Κι έπεσε το κουφάρι από το κοράκι κι έπεσαν τα άλλα να το πιάσουν στον αέρα! Το θυμάμαι αυτό! Και χέρια έπιαναν τα κοράκια! Τα έβλεπα! Θέλω να αναφέρω και το Βασίλη τον Τριβουρέα, ο οποίος ήταν ο πρώτος παράνομος της Ευρώπης για μένα. Έμεινε παράνομος και δεν παρέδωσε τα όπλα στους Ιταλούς, όταν ξεκίνησε η Ιταλοκρατία. Ήταν μικρόσωμος και γεροδεμένος. Βοηθούσε στην περίθαλψη Κυπρίων και Άγγλων. Δεν παρουσιάστηκε στις Αρχές. Τον περιθάλπαμε εδώ. Είχε ένα όπλο κι ένα πιστόλι. Μάλιστα, όταν έγινε η μάχη της Σαϊδόνας, βαρούσε κι αυτός τους Ιταλούς από το Μαλεβίτη. Και μου έδινε και εμένα το πιστόλι να δοκιμάζω να ρίχνω κι εγώ: «Χριστόφορε, βάρει, βάρει Χριστόφορε, να μάθεις σημάδι», μου έλεγε. Έμπλεξε όμως με μια Ρέβα από τις Γαϊτσιά. Ένας Ξωχωρίτης- δε λέω ποιος- τον πρόδωσε κι έγινε οδηγός και πήγανε στον Ταξιάρχη, στο Διασέλι, και του ρίξανε μια ριπή στην πλάτη. Από εκεί τον πήγανε στην Καρδαμύλη κι από εκεί στην Τρίπολη, όπου τον εκτελέσανε. Η δολοφονία του Τσουκόπουλου ήταν λάθος. Εντάξει έπρεπε να υπήρχε σκοπιά, ήταν μεγάλο λάθος. Αλλά δεν έπρεπε να φτάσουμε μέχρι την εκτέλεση. Εγώ κρατώ ότι, αν δεν ήμουν στου Κούση με το Νίκο τον Παλιατσέα, θα μας πιάνανε όλους μια μέρα από αυτές της άνοιξης του 1948. Ειδοποιήσαμε επειδή όλοι μας κοιτάγαμε. Την ημέρα της εισβολής είδα όπλα από τον Άη Νικήτα κι ειδοποίησα. Ε, αν δεν είχα ειδοποιήσει, θα τους θερίζανε τότε όλους τους αντάρτες».

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ΑΡΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ 1. 1. ΑΝΕΚΔΟΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΩΣΤΑ ΘΩΜΑ ΞΥΔΕΑ,

(Από Ηλία Γ. Ξυδέα, Η μάχη της Σαϊδόνας- 28 Μαρτίου 1942, Εθνική Αντίσταση, Τριμηνιαία Έκδοση της ΠΕΑΕΑ, τ. 119, Ιούλης- Σεπτέμβρης 2003, σ. 46-48)

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΑΧΗΣ ΣΑΪΔΟΝΑΣ «28 Μαρτίου 1942, εμείς επήραμε μιαν πληροφορίαν πως την άλλην ημέραν θα έρχονταν 15 Ιταλοί με 30 ρουφιάνους, από τον Γραμματέαν της Καρδαμύλης. Αμέσως εκείνο το βράδυ κινητοποιηθήκαμε όλοι μας. Συγκεντρωθήκαμε στο Ραχούλι του Σπανέα 20 τον αριθμόν. Οργανωθήκαμε στρατιωτικά, για να αντιμετωπίσουμε τους επιδρομείς και

116

ολοπέταχτοι από χαρά, διότι θα ξεκαθαρίζαμε όλους τους ρουφιάνους και έτσι θα ησύχαζε η περιφέρειά μας απόα υτά τα καθάρματα. Επήραμε όλοι τα όπλα μας στα σπίτια μας, για να είμαστε πάντοτε έτοιμοι, και επεριμέναμε να δώσομε την μάχην. Αλλά η πληροφορία, που μας είχε στείλει ο Γραμματέας δεν ήταν σωστή και ο αριθμός που μας είχε ειπεί πως θα’ ρθουν 15 Ιταλοί και 30 ρυφιάνοι. Ήρθανε την νύχτα 3 λόχοι. Ένας στα Λιασίνοβα με αυτοκίνητα, ένας στην Σελίνιτσα, που ανέβη την νύχτα Πύργο, Καστάνια και ήλθε και έπιασε τα υψώματα Πραπανίτσας και του Μπούγερα. Η άλλη βενζίνα ήλθε στην Καρδαμύλην, επήρε και την δύναμιν της Καρδαμύλης και ήλθε Προαστείο, Σαϊδόνα και έπιασε τα υψώματα Δαμιανέϊκα, Περουκανέικα και Ορφανέικα. Οι άλλοι που ήλθαν με τα 15 αμάξια, στα Λιασίνοβα, επέρασαν οι μισοί στις Καλύβες, οι άλλοι μισοί από τα Τσέργια και επερικύκλωσαν το Ξωχώρι. Το πρωί της 28 του Μάρτη του 42 ήταν ιστορική ημέρα για τη Σαϊδόνα. Ο παρατηρητής μας είδε, μόλις χάραζε, τους Ιταλούς που πιάνανε θέσεις. Αμέσως μας ειδοποίησε όλους και πήραμε τα όπλα μας για να πάμε και εμείς να πιάσομε θέσεις για να τους κυκλώσουμε. Αντιληφθήκαμε όμως πως είναι πολλοί οι Ιταλοί και πήγαμε να αποφύγουμε την σύγκρουσιν με αυτούς και να τραβήξουμε προς το βουνό χωρίς να χτυπηθούμε. Αλλάοι Ιταλοί είχαν πλησιάσει μέσα στο χωριό και μας είχαν αντιληφθεί που φέγαμε. Εγώ σαν ομαδάρχης που ήμουν έδωσα μιαν εντολήν στους μισούς αντάρτες να πάνε δεξιά του χωριού και επήγαν να συναντήσουν και τους άλλους που ήταν προς εκείνον τον τομέαν. Έμεινα με 4. Τον Λιάκον, τον Χρίστον, τον Γρηγόρην, ο οποίος ήταν με δίχως τυφέκι, γιατί δεν πρόλαβε να (ν) το πάρει πίσω από μιαν μανδρωμένην συκιάν, και επαρακολουθήσαμε τις κινήσεις τους. Δεν είχαμε όμως βαδίσει 20 μέτρα που μας ντιλήφθησαν και φώναξαν και στους άλλους ότι είμαστε αντάρτες , και μας έβαλαν από όλα τα σημεία. Μας έβαλε και ένα πολυβόλο σε απόσταση 700 μέτρα. Οι στρατιώτες μας χτυπούσαν από αριστερά 300 μέτρα και από δεξιά 150 μέτρα. Οι σφαίρες έρχονταν βροχή απάνω μας που είδα πως αν επιμείνομε να βαδίζομε θα μας σκοτώσουν και είπα στα παιδιά: « Πιάστε θέσεις και χτυπάτε αμέσως. Πιάσαμε θέσεις και αρχίσαμε να (ν) τους βάλομε. Οι Ιταλοί, σαν δειλοί που ήταν, έπιασαν μάνδρες και δεν εσκόπευαν, όταν έριχναν, αλλά χτυπούσαν χωρίς να κοιτάζουν. Εμείς όμως, που τους χτυπούσαμε και σκοπεύαμε, οι σφαίρες χτυπούσαν κοντά τους, που σε μια στιγμή που χτυπούσαμε, στο μέρος, που ήταν το πολοπολυβόλο, το εγκατέλειψαν αυτό και τα όπλα τους και λάκησαν προς τα κάτω. Το ίδιο έκαναν και οι στρατιώτες που ήσαν δεξιά μας και αριστερά μας, λάκησαν και αυτοί. Έπεσα απάνω στα άλλα παιδιά, που τους έβαλαν και αυτοί. Έντρομοι τότε οι Ιταλοί εγκατέλειψαν τη Σαϊδόνα και έφεγαν τροχάδην για την Καρδαμύλην πανικοβλημένοι και έτσι όλα τα παιδιά έμειναν ελεύθερα. Κανένας από τους αντάρτες δεν έπαθε τίποτα. Αλλά το κακό δεν εσταμάτησε μέχρις εδώ. Η μάχη συνεχίστη στην Προπανίτσα, που ήσαν οι άλλοι λόχοι των Ιταλών, οι οποίοι Ιταλοί δεν είχανε αντιληφθεί τι γινόταν στο χωργιό. Άκουγαν τους πυροβολισμούς και ενόμιζαν πως χτυπούν οι δικοί τους. Αλλά και εμείς δεν είχαμε αντιληφθεί πως ήταν και άλλοι Ιταλοί ‘ ποπίσω μας και μας είχανε περικυκλώσει. Μετά την ΄ρωτην μάχην που δώσαμε στο χωργιό, που ελευθερωθήκαμε από τον κλοιόν, που μας είχαν κάνει, όλοι οι αντάρτες συγκεντρωθήκαμε στο ύψωμα Αγι- Γιώργη. Τότε αντιληφθήκαμε πως είμαστε περικυκλωμένοι και από το βουνό. Επήραμε τότε την απόφασιν να βαδίσομε προς τον Λεβέντην, ακροβολιστά, κι αν τυχόν έχουν πιάσει και αυτό το μέρος να (ν) τους χτυπήσομε για να σπάσομε τον κλοιόν, για να περάσομε προς τα άλλα βουνά, που δεν ήταν εύκολον να μας κυκλώσουν. Όλοι μαζί με μιαν απόφασιν είπαμε πως πρέπει να φύγομε πάσην θυσίαν, διότι στο μέρος που είμαστε περικυκλωνόταν εύκολα. Ανεβήκαμε όλοι στο Λεβέντη. Εκεί όμως δεν υπήρχε κανένας Ιταλός. Τότε είδαμε στην απέναντι μεργιά τους Ιταλούς, που έπιαναν θέσεις και έστηναν τα πολυβόλα, για να χτυπήσουν τους αντάρτες, που θα έφευγαν προς τα απάνω από το χωργιό. Εμάς όμως δεν μας είχαν αντιληφθεί και ούτε μας υπολόγιζαν πως θα ανεβούμε από εκείνο το μέρος, αλλά πρόσεχαν τις διαβάσεις που πήγαιναν Πραπανίτσα, Σαμουήλ, Βαϊδανίτσα. Αφού παρακολουθήσαμε καλά και είδαμε πόσοι είναι και πόσες θέσεις κρατάνε, είδαμε πως στου Μπούγερα, ήταν ο παπαΓαϊτάνης με μιαν γυναίκα. Ο λοχαγός Ιταλός και μια διμοιρία ευρίσκετο στη θέση Καρδαρά και είχαν στήσει και αυτοί τα οπλοπολυβόλα τους προς τις διαβάσεις. Μερικοί άλλοι ήταν στου Γιαννάκη τη Λάκα και μια ομάδα ήταν στα δυο Λαγκαδάκια και φυλούσε τον δρόμον που πάει στην Πραπανίτσα. Εμείς στου Λεβέντη επήραμε την απόφασιν να (ν) τους χτυπήσουμε. Κανονίσαμε να πάνε δέκα προς το μέρος που ήταν η ομάδα να (ν) την χτυπήσουμε. Εγώ επήρα την ομάδα μου και επήγα στην στρογγυλή Λακίτσα, για να κρατήσω την διάβασιν που πηγαίνει προς την Πραπανίτσα και Σαμουήλ

117

και να χτυπώ και στην απέναντι μεργιά προς του Μπούγερα που ήταν και η μεγαλύτερη δύναμις, με τον παπα- Γαϊτάνη και Φραγκέα. Η μάχη άρχισε. Το σύνθημα εδόθη και αρχίσαμε όλοι μαζί να χτυπάμε τους Ιταλούς. Εμείς από τη στρογγυλή Λακίτσα χτυπούσαμε τον παπά και τον λοχαγόν, που τους εξαναγκάσαμε να μπούνε να κλειστούν σε μια καλύβα και όταν πήγαιναν να βγουν από την πόρτα της καλύβας, τους χτυπούσαμε ομαδικά , και έτσι από κει μέσα δεν μπορούσαν να βγούνε. Τα άλλα παιδιά έκαμαν επίθεσιν στην ομάδα, που ήταν στα δυο Λαγκαδάκια, που σε λίγα λεπτά τους είχαν πιάσει αιχμαλώτους. Τους πήραν το οπλοπολυβόλο και 5 τυφέκια και τέσσερα κιβώτια πυρομαχικά και έκαμαν επίθεσιν στο άλλο ύψωμα του Καρδαρά που σε λίγα λεπτά και με λίγους πυροβολισμούς οι Ιταλοί το εγκατέλειψαν και άφησαν και άλλο οπλοπολυβόλο. Εμείς τους φωνάζαμε να κάνουν επίθεσιν στην καλύβαν να πιάσουν τον παππά και την Φραγκέαν. Έκαμαν επίθεσιν αλλά εκεί ήσαν πολλοί Ιταλοί και δεν μπορούσαν να ζυγώσουν στην καλύβα. Έγώ όταν είδα τα πράγματα έτσι άφησαν τέσσερους να κρατούν το ύψωμα της στρογγυλής Λακίτσας να χτυπούν την καλύβα να μην μας φύγει ο παππάς και επήγαμε με τους άλλους να ενισχύσομε την άλλη ομάδα και να φτιάξομε και το οπλοπολυβόλο, που δεν ήξευραν οι άλλοι να (ν) το χρησιμοποιήσουν να βάλει εναντίον των Ιταλών. Επήρα δεκατρία παιδιά και έκαμα την επίθεσιν του Μπούγερα. Όταν φτάσαμε στο διασέλι του Μπούγερα και έδωσα την εντολήν να μπούμε σε διάταξιν μάχης για να (ν) τους χτυπήσομε από όλα τα σημεία. Όλα τα παιδιά πρόθυμα εχτέλεσαν την εντολήν. Εμείς κάναμε επίθεσιν νομίζοντας πως θα βρούμε τους Ιταλούς. Αλλά οι Ιταλοί το είχαν εγκαταλείψει το ύψωμα και έπιασαν τον Πύργον της Κουδούνας και από εκεί άρχισαν να μας βάζουν. Επήγαμε στην καλύβαν, που ήταν ο παππάς, αλλά και αυτός μας είχε φύγει. Και μας έφυγε ως εξής. Έβγαλε τα ράσα του, τα φόρεσε στην Φραγκέαν και την έβαλε και εκρύφθη μέσα στους βράχους, να νομίζομε πως είναι ο παπάς. Και εμείς εκεί χτυπούσαμε. Όταν πήγαμε στο μέρος, που μας είπαν οι άλλοι από την απέναντι μεργιά, πως είναι εκεί ο παπάς. Αντί του παπά πιάσαμε την μεγάλην προδότρα, αλλά άγνωστη για εμάς, Φραγκέα, με τα ράσα του παπά, με χειροβομβίδες, που της είχαν αφήσει, και πολλά τρόφιμα. Πιάσαμε κι έναν αγροφύλακα από την Καστάνιαν, και γυρίσαμε πίσω και επήγαμεν στον Άγιον Θεοδωράκην κατάκοποι από την μάχην, που συνεχίστηκε από τις 6 ώρα το πρωί και τελείωσε στις 2 το απόγευμα.»

2. 2. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΖΑΧΑΡΙΑ ΤΣΙΓΚΑΚΟΥ (από αρχείο Λ. Αναστασάκου)

7-12-1943 Τρίτη ώρα και μισή απόγευμα οι Γερμανοί έβαλαν είκοσι πέντε κρατουμένους (ως κομμουνιστές) ομήρους με συνοδεία τεσσάρων- πέντε αυτοκινήτων και πήγαν και τους εκτέλεσαν πέρα του γεφυριού πεταλέας, όλοι οι κάτοικοι κατέχονται από μεγάλη λύπη για το τραγικό γεγονός. 8-12-1943 Σήμερα κυκλοφορεί φήμη ότι δεν θα εκτελεσθούν άλλοι, δόθηκε χάρη και βρήκε μεγάλη απήχηση χαράς στους κατοίκους, διότι ως είχε δηλωθεί για κάθε Γερμανό στρατιώτη φονευθέντα θα εκτελούνται πενήντα Έλληνες. Απόγευμα ώρα μια και μισή ακούω θόρυβο αυτοκινήτων και φωνές στο σπίτι μου από το οποίο εξέρχομαι και βλέπω να περνούν την πλατεία πέντε έξη αυτοκίνητα και να ξεχωρίζουν οι φωνές των ανθρώπων να φωνάζουν «άδικα- άδικα σκοτώνουν οι

118

ρουφιάνοι». Κρύος ιδρώτας με περιέλουσε διότι κατάλαβα πως πρόκειται περί νέων εκτελέσεων και πράγματι είχαν εκτελέση δέκα πέντε ακόμα (δέκα τέσσερες άνδρες και μια γυναίκα την χήρα Διακουμάκου 65 περίπου ετών). Οι οικείοι των χθεσινών τουφεκισμένων πήγαν και τους κήδεψαν στην Παναγίτσα πλησίον των κτημάτων Π. Μαγγιοράκου και όταν επέστρεφαν συνάντησαν τα αυτοκίνητα με τους μελλοθανάτους. Πολλοί είχαν και σε αυτή την εκτέλεση δικούς τους και οι κραυγές και τα κλάματα έφθαναν μέχρι ουρανού. Τους οικείους θερμώς συλλυπούμαι και οι απερχόμενοι ας είναι συχωρεμένοι και να έχουν γαία ελαφρά. 3. 3. ΕΓΓΡΑΦΟ ΥΠΟΛΟΧΑΓΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΑΡΑΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ ΠΡΟΣ ΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ (από Γ. Χ. Ρουμελιώτη, Η εθνική Αντίσταση στη Λακωνία 1941-1945, Σπάρτη 1984) «ΙΙ. ΤΑΓΜΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΓΥΘΕΙΟΥ Απόρρητος Προσωπική Αίτησις Μονίμου ανθ/γού Πεζικού Καραδημητρόπουλου Αλεξάνδρου του Σταύρου Περί απαλλαγής μου Εκ των καθηκόντων του Διοικητού Τάγματος Προς Την Γερμανικήν Διοίκησιν Ενταύθα Λαμβάνω την τιμήν ν’ αναφέρω τα κάτωθι εν λεπτομερείαις από της αφίξεώς μου ενταύθα. Εξ Αθηνών ανεχώρησα με σκοπόν ένα μόνον: Την δημιουργίαν Τάγματος Ασφαλείας διά την ολοκληρωτικήν εξόντωσιν του Κομμουνισμού ως και παντός πλουσίου ή πτωχού γέροντος ή νεαρού ή δεσποινίδος, που ήθελον υποδαυλίση το έργον ημών, της ιδέας της πατρίδος, την εθνικήν υπόστασιν. Με αυτήν την αποστολήν εκκινήσας ομού μετά του κ. Γεωργαράκου Δημητρίου διαμένοντος εν Αθήναις και του λοχίου πεζικού Ροζάκη Γεωργίου, παρουσιάσθημεν εις τον υπασπιστήν του Στρατηγού λοχαγόν Βέιμπερ, εις ον εδήλωσα ότι αποδέχομαι πάσας τας ευθύνας διά την δημιουργίαν Τάγματος Ασφαλείας εν Γυθείω και κατά ιδιαιτέραν παράκλησιν του κ. Γεωργαράκου. Εκείθεν αφίχθημεν εις Τρίπολιν διά Γερμανικής Αποστολής, κατηυθήνθημεν εις Σπάρτην ένθα λαβών προφορικήν Δ/γήν του Αρχηγού Λεωνίδα Βρεττάκου εκινήθην και αφίχθην εις Γύθειον……. Πάντα τα ανωτέρω αναλαμβάνω υπευθύνως να διευθετήσω, με τον λόγον της τιμής ενός Έλληνος Αξιωματικού, του οφείλοντος την ζωήν του εις υμάς, μόνον εφ’ όσον ο Ροζάκης απηλλάσσετο πάσης υποχρεώσεως εκ του Τάγματος. Μα επειδή πιστεύω ότι το τελευταίον τούτο είναι τελείως αδύνατο να γίνη, διά τούτο παρακαλώ όπως αποδεχθήτε την παραίτησίν μου, εν αδυναμία δε τούτου, μοι χορηγηθή εκ μέρους υμών 10ήμερος κανονική άδεια, ίνα μεταβαίνων εις Αθήνας κομίσω υμίν έγγραφα, δι ων αναλαμβάνω υπευθύνως τα του Τάγματος. Τέλος εν αδυναμία και αυτού παρακαλώ δεχθήτε ειλικρινά την απόφασίν μου να καταταγώ εις τον Γερμανικόν Στρατόν, ίνα εις τους κόλπους του υφ’ υμάς τετιμημένου Στρατού συνεχίσω την αποστολήν μου εξοντώνων τους κομμουνιστάς, εναντίον των οποίων εννοώ να χύσω και την τελευταίαν σταγόνα του αίματός μου.

119

Ευπειθέστατος Ο αιτών Καραδημητρόπουλος Αλέξανδρος Υπ/γός Πεζικού Κοινοποίησις: 1) Αρχηγείον Σπάρτης- Γυθείου 2) Κεντρική Επιτροπή Αθηνών- Αθήνας»

4. 5. ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΟ ΕΓΓΡΑΦΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ 1

ΑΡΧΗΓΟΥ

ΕΑΟΚ

ΠΡΟΣ

ΔΙΟΙΚΗΤΕΣ

(Προσωπικό αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ)

« Εμπιστευτική Προς Τους Διοικητάς των Στρατιωτικών Τμημάτων των ΕΑΟΚ Συμμαχηταί Κατόπιν τόσων αγώνων θυσιών και στερήσεων με μόνον εφόδιον την εθνικήν σας πίστιν δημιουργήσατε ένα τεράστιον εθνικόν έργον διά το οποίον το έθνος και ο Λακωνικός σας ευγνωμονεί. Σε εσάς οφείλεται η ασφάλεια και η τάξις εις τας επαρχίας Γυθείου, Οιτύλου και μεγάλου μέρους της Λακεδαίμονος. Μερικά όμως έκτροπα γενόμενα παρά στρατιωτών μας στιγματίζουν και κηλιδώνουν τον ωραίον και πατριωτικόν αγώνα μας και με τα έκτροπα αυτά δίδομεν όπλα εις τους κομμουνιστάς και εις άλλους ενεδρεύοντες εχθρούς μας να μας πολεμούν. Κατόπιν τούτων και επειδή δίδομεν την στιγμήν αυτήν την μεγαλυτέραν μάχην διά την τυπικήν αναγνώρισίν μας, εκ μέρους του κράτους. Σας παρακαλώ όπως δώσετε αυστηρώς διαταγάς εις τους στρατιώτας σας να σέβωνται την ζωήν, την περιουσίαν και την προσωπικήν ελευθερίαν του πολίτου, ιδίως δε εφιστώ την προσοχήν σας όπως εις το μέλλον ουδεμία εκτέλεσις οιουδήποτε πολίτου γίνει διότι τούτο είναι εναντίον του εθνικού Αγώνος τον οποίον διεξάγωμεν. Επιθυμίαν και συμφέρον μας είνε να επικρατήση ιδεώδης τάξις και ασφάλεια. Γύθειον τη 1η Ιουνίου 1948. Με Συν/κούς Χαιρ/σμούς

120

Αρχηγός Κυρ. Κυριακόγγωνας

»

Υποβάλλεται ΧΤΑ, ΤΣΕΣ ΣΠΑΡΤΗΝ Ο ΕΠΙΤΕΛΑΡΧΗΣ ΑΝΤ. ΜΠΑΛΙΤΣΑΡΗΣ 5. 6. ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΟ ΕΓΓΡΑΦΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ 2

ΑΡΧΗΓΟΥ

ΕΑΟΚ

ΠΡΟΣ

ΔΙΟΙΚΗΤΕΣ

(Προσωπικό αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ)

Εν Γυθείω τη 23η Ιουνίου 1949

« ΕΑΟΚ Ε.Π. 9

Προς Τους κ. Διοικητάς των Εθνιών Ομάδων ΕΑΟΚ

Λαβόντες υπόψη την υπό των συμμοριτών ακολουθουμένην άτιμον και ύπουλον τακτικήν κατά την διεξαγωγήν των επιχειρήσεων ιδίως δε ως προς την χρήσιν ωρισμένων αντικειμένων συνδεομένων με χειρομβοβίδες και άλλας εκρηκτικάς ύλας, σας παρακαλούμεν όπως αναπτύξητε λεπτομερώς εις τους στρατιώτας σας ειδικήν θεωρίαν, ότι κατά τας επιχειρήσεις εάν ευρίσκουν αντικείμενα σιγαροθήκες, κονδυλοφόρους και άλλα είδη να μην άπτωνται αυτών, διότι είναι πολύ πιθανόν τα αντικείμενα ταύτα να συνδέωνται με χειρομβοβίδας ή άλλας εκρηκτικάς ύλας, και εκ της μετακινήσεως αυτών να επέλθη έκρηξις με αποτέλεσμα τον θάνατον των πλησίον ευρισκομένων.

121

Ο ΑΡΧΗΓΟΣ Κ. ΚΥΡΙΑΚΟΓΓΩΝΑΣ Υποβάλλεται ΧΤΑ, ΤΣΕΣ ΣΠΑΡΤΗΝ Ο ΕΠΙΤΕΛΑΡΧΗΣ ΑΝΤ. ΜΠΑΛΙΤΣΑΡΗΣ 6. 7. ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΟ ΕΓΓΡΑΦΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ 3

ΑΡΧΗΓΟΥ

ΕΑΟΚ

ΠΡΟΣ

ΔΙΟΙΚΗΤΕΣ

(Προσωπικό αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ)

Εν Γυθείω τη 1η Ιουλίου 1949 Εμπιστευτική

« ΕΑΟΚ Αριθ. 14

Προς Τους κ. Διοικητάς των τμημάτων ΕΑΟΚ Πληροφορίαι θετικαί φέρουν ότι οι συμμορίται κατά τας διεξαγομένας επιχειρήσεις έχουν διαλυθεί εις μικράς ομάδας αίτινες έχουσι εντολήν υπό το Αρχηγείον των να διεισδύσουν εις τας περιφερείας από τας οποίας κατάγονται, να διατηρηθούν δε εκεί μέχρι λήξεως των επιχειρήσεων. Προφανές είναι ότι η διατήρησις των εις τας περιφερείας αυτάς είναι δυνατή μόνον εάν τροφοδοτούνται και περιθάλπονται υπό των συγγενών των και των αριστερών εκάστου χωρίου. Κατόπιν τούτου παρακαλούμεν όπως ειδοποιήσητε τους αρμοδίους επί της κατασκοπείας των ΕΑΟΚ εκάστου χωρίου και τους συστήσητε όπως εντείνουν την παρακολούθησιν των υπόπτων και συγγενών των συμμοριτών, σας αναφέρουν δε αμέσως διά συνδέσμου, ή άλλων συνθηματικών πάσαν κίνησιν ύποπτον αυτών. Ο ΑΡΧΗΓΟΣ Κ. ΚΥΡΙΑΚΟΓΓΩΝΑΣ

»

122

7. 8. ΔΙΑΤΑΓΗ ΓΙΑ ΕΚΚΑΘΑΡΙΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΟΜΑΔΑ ΒΑΣΙΛΗ ΜΠΟΓΕΑ

(Προσωπικό αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ)

« Εκκαθαριστική Επιχείρησις Εθνικής Ομάδας Αγίου Νικολάου Σελινίτσης 4ον Τ.Γ. Λ.Σ.Δ Γραφείον Δ/ντού- Επιτελ- Α1 1. 2.

Αυστηρά απόρρητος Προσωπική Επί αποδείξει Τ.Σ.Ε.Σ./ΑΠ. 5318/106/11/Α1 Σ.Τ.Γ. 909γ τη 13-6-1948

Ημέραν εκτελέσεως της κοινοποιηθείσης υμίν υπ’ αριθ. 1 δ/γής επιχειρήσεων προς εκκαθάρισιν Νοτίου ΤΑΫΓΕΤΟΥ ορίζομεν την προσεχή Δευτέραν 14ην Ιουνίου. Λεπτομέρειαι εκτελέσεως αι προφορικαί οδηγίαι ημών. Ο Επιτελάρχης του Τ.Σ.Ε.Σ. ΝΙΚ. Ι. ΠΕΤΣΙΛΑΣ ΑΝΤ/ΧΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ

Διά την αντιγραφήν Το Α1 Γραφείον 8. 9. ΔΙΑΤΑΓΗ ΤΕΑ ΛΑΚΩΝΙΑΣ ΣΕ ΛΟΧΟ ΒΑΣΙΛΗ ΜΠΟΓΕΑ (Προσωπικό αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ)

« Θέμα/ Περί αποδόσεως αγκαθωτού σύρματος Προς. 2ον Λόχον (ΜΠΟΓΕΑΝ ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ)

Τ.Ε.Α.ΛΑΚΩΝΙΑΣ Αριθμ. 585 Σ.Τ.Γ. 924 τη 18-6-1949

Ι. Εις εκτέλεσιν της Κ.Π. 2723/15/Γ1/10.6.1949 Διαταγής του Ιιου ΕΣΠ άμα τη λήψει παρούσης προβήτε εις την απόδοσιν του παρ’ ημίν χρησιμοποιηθέντος αγκαθωτού σύρματος δι’ οχυρωματικά έργα εις την ιοκτήμονα Φιλοδασικήν Επιτροπήν Γυθείου, ως εκλιπόντων των λόγων της περαιτέρω χρησιμοποιήσεώς του. ΙΙ. Αναφέρατε λήψιν και εκτέλεσιν.

123

Ο ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΤΟΥ ΤΑΓΜΑΤΟΣ ΣΑΜΠΑΤΑΚΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΛΟΧΑΓΟΣ ΠΕΖΙΚΟΥ

9. 10. ΙΔΙΟΧΕΙΡΗ ΒΕΒΑΙΩΣΗ ΒΑΣ. ΜΠΟΓΕΑ ΓΙΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΔΡΑΣΗΣ ΜΕΛΟΥΣ ΤΗΣ ΕΑΟΚ (Προσωπικό Αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ) 2ος Λόχος

«ΙΔ.Τ.Ε.Α.Π

Βεβαίωσις Βεβαιώ ο υπογεγραμμένος τέως διοικητής του άνω λόχου Μπογέας Βασίλειος ότι ο Μπαζίγος Παναγιώτης του Γεωργίου της κλάσεως 1947 καταγόμενος εκ της κοινότητος Νομιτσί της Επαρχίας Καλαμών του Νομού Μεσσηνίας, υπηρέτησε εις τας τότε Εθνικάς Αντικομμουνιστικάς Ομάδας Κατσαρέα <ΕΑΟΚ> από τον Ιούλιον του έτους 1946 μέχρι της 1ης Σεπτεμβρίου του έτους 1948 ημέραν καθ’ ην αι Ομάδες ενετάχθησαν εις το Κράτος. Μετονομασθέντων των Ομάδων εις Δημισυντήρητον Τάγμα Εθνικής Αμύνης Λακωνίας <Δ.Τ.Ε.Α.Π> ο περί ου πρόκειται υπηρέτησε συνεχώς από 1ης Σεπτεμβρίου 1948 εις το άνω Τάγμα 2ον Μόνιμον Λόχον μέχρι της 15ην Ιουνίου 1949 οπότε και απελύθη ίνα μεταβή προς κατάταξιν εις το Στράτευμα. Εκδίδεται η παρούσα ίνα χρησιμεύση όπου δει. Εν Οιτύλω τη 22αν Νοεμβρίου 1949. Ο Διοικητής του τέως Λόχου. 10. 11. ΙΔΙΟΧΕΙΡΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΑΝΤΡΩΝ ΟΜΑΔΑΣ ΠΙΕΡΡΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΑΡΕΑ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΒΑΣΙΛΗ ΜΠΟΓΕΑ (Προσωπικό Αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ)

Μπογέας Μιχαήλ του Νικολάου Εκατερίνης Μπατσινήλας Κωνσταντίνος Σπυριδόν Μαρίας Ταβουλάρης Ιωάννης Δημητρίου Κωνσταντίνας Ταβουλάρης Παναγιώτης Γεωργίου Αφροδίτης Πετρουλάς Ηλίας Μιχαήλ Σταυρούλα Μπατσουρας Ευθίμος Δημητρίου Κανέλας Παπαδοθομακος Νικώλος Σωτιρίου Μαρία Πιερέας Αθανάσιος Γεωργίου Εκατερίνης Κοντάκος Σταύρος Παναγιότοι Κυριακή Γεωργόπουλος Γεώργιος Δημητρίου Ελένης

124

11. 13. ΒΕΒΑΙΩΣΗ ΤΑΞΙΑΡΧΟΥ ΧΟΥΣΑΚΟΥ ΣΕ ΔΡΑΣΗΣ ΜΕΛΟΥΣ ΤΗΣ ΕΑΟΚ

ΒΑΣ. ΜΠΟΓΕΑ ΓΙΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ

(Προσωπικό Αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ)

« ΒΕΒΑΙΩΣΙΣ Ο κάτωθι υπογεγραμμένος Ταξίαρχος Χουσάκος Κωνστ. Του Βασιλ. Διατελέσας Διοικητής του Τακτικού Στρατηγείου Εθνοφρουράς Σπάρτης (Τ.ΣΕ.Σ.) κατά τον συμμοριτοπόλεμον από Ιανουάριον 1948 έως και Μάρτιον του 1949 και εις τον οποίον Τ.Σ.Ε.Σ. υπήγετο και το Δημοσυντήριτον Τάγμα Λακωνίας, βεβαιώ εν γνώσει των συνεπειών του Νόμου περί ψευδούς δηλώσεως ότι ο οπλίτης Μπογέας Βασίλειος του Δημητρίου κλάσεως 1939 εξ Οιτύλου Λακωνίας υπηρέτησε υπό τας διαταγάς μου από τας αρχάς του έτους 1948 έως τέλους των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων Πελοποννήσου Μάρτιον 1949 ως Διοικητής του Α λόχου του ως άνω Δημοσυντηρίτου Τάγματος και έλαβεν μέρος εις απάσας τας μάχας και εκκαθαριστικλας επιχειρήσεις εις περιοχάς ζώνης ευθύνης του τακτικού Στρατηγείου, Ταυγέτου και Πάρνωνος, και επεδείξατο ούτος επεδείξατο ούτος απαράμηλλον θάρρος και ψυχραιμίαν και πλήρη κατανόησιν της αποστολής του κατά του Αντικομμουνιστικού αγώνος. Πρόκειται περί εξαιρετικού Έλληνος που αγαπά την πατρίδα του και ο οποίος με ζήλον και αυταπάρνησιν εξεπλήρωσεν απάσας τας αποστολάς που του ανατέθησαν. Η παρούσα χορηγήται τη αιτήσει του ίνα του χρησιμεύση όπου δει. Αθήναι τη 14η Φεβρουαρίου 1962 Ο Βεβαιών ΧΟΥΣΑΚΟΣ Β. Ταξίαρχος » 12. 14. ΔΙΑΤΑΓΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΕ ΒΑΣ. ΜΠΟΓΕΑ ΑΡΧΗΓΟΥ ΟΜΑΔΑΣΤΗΣ ΕΑΟΚ (Προσωπικό Αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ) « ΔΙΑΤΑΓΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΥΠ. ΑΡΙΘ. (Ι)

ΙΙ ον Τ.Σ.Π. ΑΠΟΡΡΗΤΟΝ Α.Π.2015/106/Ι/Α1

ΧΑΡΤΑΙ: ΣΠΑΡΤΗ – ΓΥΘΕΙΟΝ ……1:100 Ι. Εχθρός Α) Εις περιοχήν Νοτίου Ταϋγέτου μετά την από Βορρά εξασκηθείσαν πίεσιν κατέφυγον και αποκρύπτονται υπολείμματα του συγκροτήματος ΞΥΔΕΑ (60 περίπου Σ.). Β) Εμφανίσεις μικροομάδων τούτου εσημειώθησαν εις ΚΑΜΙΝΙΑ (β 18-38)

125

Οψ. Δυτικώς ΓΟΡΑΝΩΝ (Α 15-35) και αντερείσματα ανατολικώς υψώματος ΛΥΚΟΤΑ (Ζ 09-17). ΙΙ. Φίλιαι Δυνάμεις Α) Ζώνη ενεργείας Ιιου Συν/τοε Πεζικού Βόρειον Ότιον: -ΠΙΚΡΟΒΟΥΝΙ (Ζ05-07)- ΛΟΓΓΑΣΤΡΑ (Ζ09-57)- ΜΥΤΑΤΟ ΒΟΝ (Ζ16-57)- παράλληλος Ζ 15-56)- άπαντα Ναι Δυτικόν όριον: -Κορυφογραμμή ΤΑΫΓΕΤΟΥ: Αντέρεισμα αμέσως δυτικώς ΜΕΓΑΛΗΣ ΛΑΓΓΑΔΑΣ ΚΑΤΟΥΛΙ (Ζ 03-55)- ΣΟΥΛΙΝΑΡΙ (Ζ 03-53)- ΠΕΝΤΕ ΑΛΩΝΙΑ (Ζ03-60)- ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ ΣΤΡΟΥΓΚΑ (Ζ07-49)-ΜΑΡΜΑΡΟΚΑΣΤΡΟΝ (Ζ08-42)- υψ. 1786-α. ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ (Ζ0834)- υψ. 1561-ΤΙΓΚΛΑ (Ζ 09-31)- Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ (Ζ 105-275)- υψ. 1229- ΣΚΥΦΙΑΝΙΚΑ (2012-175)- ΑΝΩΝΝ ΚΑΡΕΑΙ (Ζ 012-1 50) Ανατολικόν: Αμαξιτός από Σπάρτης προς Γύθειον. Β)προ δυσμάς ενεργήση το 13 Σ.Τ.Π. ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ Α) Εξόντωσις των συμμοριακών υπολειμμάτων της περιοχής Νοτίου ΤΑΫΓΕΤΟΥ οπουδήποτε και αν καταφύγουν Β) Κατοχή των Καταφυγίων και ορμητηρίων των συμμοριτών και εξευρένησις προς ανεύρεσιν τυχόν εγκατασατάσεων και αποθηκών. ΜΕΘΟΔΟΣ Α) Την εκκαθάρισιν της ανωτέρω περιοχής θα αναλάβη το ΙΙ Τ.Σ.Π……»

13. 15. ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΔΗΛΩΣΗ ΒΑΣ. ΜΠΟΓΕΑ ΑΡΧΗΓΟΥ ΟΜΑΔΑΣ ΤΗΣ ΕΑΟΚ

(Προσωπικό Αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ) « Προς Κύριον Υπουργόν Στρατιωτικών Υπεύθυνος Δήλωσις Ο κάτωθι υπογεγραμμένος Βασίλειος Μπογέας του Δημητρίου και της Αγγελικής εξ Οιτύλου Λακωνίας της κλάσεως 1939 δηλώ υπευθύνως και εν γνώσει των συνεπειών του νόμου περί ψευδούς δηλώσεως ενώπιον των αρχών τα κάτωθι: Τον Αύγουστον του 1943 κατετάγην εις το Ε.Σ. (Ελληνικός Στρατός) Ταϋγέτου υπηρετών υπό τας διαταγάς των αξιωματικών α) Δημ. Κυριακόγγωνα (Λοχαγού Πυροβολικού) και β) Μοτσοβολέα Νικολάου (υπολοχαγός Πεζικού) και συνελήφθη μετά των ανωτέρων επικεφαλής αξιωματικών υπό των συμμοριτών Κανελλοπούλου εγκλησθείς εις το στρατόπεδον συγκεντρώσεως.

126

Δραπετεύσας τον Ιανουάριον του 1944 κατετάγην εις το Τάγμα Ασφαλείας Λακωνίας εις Γύθειον υπό τας διαταγάς του Λοχαγού Παν. Κατσαρέα ως διμηρήτης έχων υπό τας διαταγάς μου τριάκοντα ενόπλους άνδρας εναντίον των συμμοριτών έως τέλος Οκτωβρίου 1944 ότε παρέδωσεν το Τάγμα μας εις την διασυμμαχικήν Επιτροπήν (Άγγλους). Την δε 9ην του μηνός Δεκεμβρίου 1944 παραδοθέντες υπό των Άγγλων εις τους συμμορίτας ενεκλίσθησαν εις στρατόπεδον συγκεντρώσεως Άρνης εως 17/3/1945. Είτα δε ήτοι το 1946 ενετάχθην εις τας Εθνικάς ομάδας (Μ.Α.Υ.) υπό την διοίκησιν του Λοχαγού Κατσαρέα Παναγ. Ως διοικητής Λόχου αναγνωρισθέν το τάγμα μας τον Οκτώβριον 1948 και ονομασθέν Δημοσυντήρητον Τάγμα Λακωνίας έως την διάλυσιν των συμμοριτών τον Ιούλιον του 1949 παραδόσας εις το Σύνταγμα Σπάρτης. Ο Δηλών Υπευθύνως »

14. 16. ΔΙΑΤΑΓΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΕ ΒΑΣ. ΜΠΟΓΕΑ ΑΡΧΗΓΟΥ ΟΜΑΔΑΣΤΗΣ ΕΑΟΚ (Προσωπικό Αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ)

« Σ.Ε.Σ.

ΔΙΑΤΑΓΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

Αφ. Α1-Α2

1. Πληροφορίαι φέρουν ομάδας Επιμελητείας Συγκροτήματος Ταϋγέτου κινουμένας εν τη περιοχή ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ (085355) – ΑΡΝΑ (130308)- ΑΝΑΒΡΥΤΗ (110480) επί σκοπώ αποθηκεύσεως εκ λεηλασίας ποσοτήτων τροφίμων και υλικών, ως και τρομοκρατίας των κατοίκων της υπαίθρου. 2. Τμήματα του Στρατού, Ε.Α.Ο.Κ. και Μ.Α.Υ. να αχθούν εις προαναφερθείσαν περιοχήν προς καταστροφήν των εγκαταστάσεων αποθηκευμένων τροφίμων, σύλληψιν αιχμαλώτων και αποδιάρθρωσιν συστήματος επιμελητείας του συγκροτήματος. 3. Η κίνησις των τμημάτων γενήσεται ως κάτωθι: Α) ΟΜ. ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΜΠΟΓΕΑ (150250) Να κινηθή: 1. 2.

3.

Με το ήμισυ της δυνάμεώς της εν τη κατευθύνσει ΣΕΛΕΓΟΥΔΙ (135270)ΚΑΣΤΑΝΙΑ (115270)- ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑΣ (105275) προς κατάληψιν του υψώματος ΜΑΥΡΟΒΟΥΝΑ υψ, 1908 060333. Με το έτερον ήμισυ προς ΑΓΙΟΝ ΔΗΜΗΤΡΙΟΝ (085355), και να καταλάβη καταστρέφουσα τας εν αυτώ εγκαταστάσεις ως και τα τυχόν συγκεντρωμένα υλικά. Τα τρόφιμα όπου δει δι’ υποζυγίων, καταστρεφομένων όσων η μεταφορά, δι’ οιονδήποτε λόγον, είναι αδύνατος. Αξιωματικός σύνδεσμος ο ανθ/γός Αλειφέρης Κωνστ.

127

Β) ΟΜΑΔΕΣ ΣΕΛΙΝΙΤΣΗΣ (ΓΕΡΑΚΑΡΗ) (001255) Να κινηθώσι προς ΕΞΩΧΩΡΙ (001338) προς φράξιν των διαβάσεων ΡΕΥΜΑ ΤΟΣΚΑΝΑ (Ζ. 020-350), διά της καταλήψεως των αντερεισμάτων ΚΟΛΟΜΠΕΤΣΕΙΚΑ- ΖΑΧΑΡΙΑ (Ζ 010-350) Γ) ΟΜΑΔΑ ΓΟΡΑΝΩΝ (155-348) ενισχυμένη με ομ. ΚΑΜΙΝΙΩΝ και ΠΟΤΑΜΙΑΣ

Να κινηθή εν τη κατευθύνσει ΚΑΠΕΤΙ (προφ. ΗΛΙΑΣ) (140357)- ΜΟΝΗ ΓΟΛΑΣ (133-362) προς κατάληψιν των υψωμάτων επί της διασταυρώσεως ημιονικών οδών (095-365), με εντολήν την παρεμπόδισην τυχόν διαφυγής προς Α τον εις ΑΓΙΟΝ ΔΗΜΗΤΡΙΟΝ (085355) Σ. Κατάληψις αντικειμ. Σκοπών: Φωτοβολίς ερυθρά Λήξις της επιχειρήσεως και απόσυρσις τμημάτων (μερίμνη τμήματος ΟΜ. ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ εξ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ): Φωτοβολίς πράσινη. Αξιωματικός σύνδεσμος ο ανθ/γός Αλειφερόπουλος Παναγ. Δ) ΟΜ. ΑΝΩΓΕΙΩΝ (ΜΕΝΟΥΤΗ)

Τιθέμενη εις κίνησιν προς την κατεύθυνσιν ΑΝΩ ΣΟΧΑ (115450)- αντερείσματα Β. και ΒΔ (110460) να αχθή εις διασταύρωσιν ημιονικών (113470) 1500 μ. Β. ΑΝΩ ΣΟΧΑ, όπου και να εγκατασταθή αμυντικώς, με εντολήν την παραμπόδισιν της διαρροής των Σ. εξ ΑΝΑΒΡΥΤΗΣ προς ΚΑΛΥΒΙΑ ΣΟΧΑ και Δυτικώτερον. Σύνδεσμος: αξιωματικός του Επιτελείου Τσαμπάκος Παναγ. »

15. 17. ΔΙΑΤΑΓΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΕ ΒΑΣ. ΜΠΟΓΕΑ ΑΡΧΗΓΟΥ ΟΜΑΔΑΣΤΗΣ ΕΑΟΚ

(Προσωπικό Αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ) « Α) 19 Ε.Τ.Π. Αποστολή 1. Να αχθή επί της γενικής γραμμής υψ. 752 (βορείως ΚΕΦΑΛΟΒΡΥΣΟ) (Ζ. 125345- Μ. ΓΟΛΑΣ (Ζ 128-365)- ΚΟΥΜΟΥΣΤΑ (Ζ126-386)- υψ. 1034 (Ζ 13 39)ΤΟΡΙΖΑ ( Ζ 13- 40) ΝΕΟΧΩΡΙ ( Ζ 135-405)- Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ( Ζ 145-490)ΣΩΤΗΡΑ (Ζ 13-42) υ ψ. ΑΡΚΟΥΔΙΑΣ ( Ζ 11- 43), αποφράσσον τας διαβάσεις από κορυφογραμμής ΤΑΫΓΕΤΟΥ προς απαγόρευσιν διαφυγής συμμοριτών προς ανατολάς. 2. Να εξερευνήση εν συνεχεία την περιοχήν ζώνης ευθύνης του 3. Ζώνη ενεργείας:

128

Βόρειον: (Ζ 080-445)- ΣΟΧΑΣ ( Ζ 12-45)- (Ναι)- βαθεία γραμμή ανατολικώς τούτου ( Ζ 175-445) Νότιον: ΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ (Ζ 07-34)- ΚΟΡΙΤΣΑ (Ζ 11-33)- ΚΟΥΡΤΣΟΥΝΑ (Ζ 16-53)- ΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ( (Ζ 20-33)- ΠΡ. ΗΛΙΑΣ (Ζ 20-34) Ανατολικόν: Αμαξιτός ΣΠΑΡΤΗΣ- ΓΥΘΕΙΟΥ Δυτικόν: Το του Συν/τος 4. Χώροι εξορμήσεως: ΑΝΩΓΕΙΑ – ΞΗΡΟΚΑΜΠΙ- ΓΟΡΑΝΟΙ 5. Σ.Δ. Τάγματος: Ξηρικάμπι διά τας ημέρας 20, 21, 22 τρέχ. Και είτα : ΓΟΡΑΝΟΙ »

16. 18. ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ Φ. 726/Τ. Β’ / 15-9-1970/σ.5522

ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΠΡΟΫΠΗΡΕΣΙΑΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΘΗΤΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΜΕΛΩΝ ΕΑΟΚ …………………………………………………………………………………………………….. 12. Τον Παναγιωτάκον ή Παυλάκον Ιωάννη του Παναγιώτη και της Κυριακής γεννηθέντα το έτος 1919 εις Τσόπακαν Οιτύλου Λακωνίας ΑΣΜ 24913 ως υποτεταγμένον Οπλαρχηγόν Α’. Κατηγορίας της ΕΑΟ-ΕΑΟΚ ΛΑΚΩΝΙΑΣ από 6-6-1946 μέχρι 31-8-1948 (Πρακτικόν 19/70). 13. Τον Μπογέαν Βασίλειον του Δημητρίου και της Αγγελικής γεννηθέντα το έτος 1918 εις Οίτυλον Λακωνίας ΑΣΜ 22819 ως υποτεταγμένον Οπλαρχηγόν Α’ . Κατηγορίας της ΕΑΟ-ΕΑΟΚ ΛΑΚΩΝΙΑΣ από 6-6-1946 μέχρι 31-8-1948 (Πρακτικόν 19/70). 14. Τον Γούδην Σταμάτιον του Ευσταθίου και της Κυριακής γεννηθέντα το έτος 1920 εις Δρύαλον Οιτύλου Λακωνίας ΑΣΜ 27017 ως υποτεταγμένον Οπλαρχηγόν Β’ . Κατηγορίας της ΕΑΟ-ΕΑΟΚ ΛΑΚΩΝΙΑΣ από 6-6-1946 μέχρι 31-8-1948 (Πρακτικόν 19/70). 15. Τον Μπαθρέλλον Κων/νον του Πέτρου και της Κυριακής γεννηθέντα το έτος 1908 εις Δρύαλον Οιτύλου Λακωνίας ως υποτεταγμένον Οπλαρχηγόν Γ’ . Κατηγορίας της ΕΑΟΕΑΟΚ ΛΑΚΩΝΙΑΣ από 6-6-1946 μέχρι 4-9-1947 (Πρακτικόν 19/70).

Εν Αθήναις τη 15η Σεπτεμβρίου 1970 Ο ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΗΣ Γ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ 17. 19. ΒΕΒΑΙΩΣΗ ΣΕ ΕΑΟΚ

ΒΑΣ. ΜΠΟΓΕΑ ΓΙΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΔΡΑΣΗΣ ΜΕΛΟΥΣ ΤΗΣ

129

(Προσωπικό Αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ)

«

ΒΕΒΑΙΩΣΙΣ

Ο κάτωθι υπογεγραμμένος αντιστράτηγος Θ. Πεντζόπουλος βεβαιώ υπευθύνως υπό την ιδιότητα του ανωτέρου Στρατιωτικού Διοικητού Πελοποννήσου από 16-12-48 μέχρι 20 Ιουλίου 1949 ότε ανέλαβον την γενικήν εκκαθάρισιν της Πελοποννήσου ότι ο πρόσθεν αναφερόμενος Μπογέας Βασίλειος του Δημητρίου υπηρέτησεν ως Δ/ντής λόχου εις τας Εθνικάς Ομάδα Μάνης ότι διά την Εθνικήν του δράσιν ετιμήθη υπό τον υποφαινόμενον διά του Πολεμικού Σταυρού Γ’ τάξεως εν Σπάρτη κατά το Ιούνιον του 1949 ότι αι Εθνικαί Ομάδες Μάνης προσέφερον κατά την περίοδον του συμμοριτοπολέμου ιδιάζουσαν Εθνικήν δράσιν επιτυχούσαι να διατηρήσωσι την Ηρωικήν Μάνην άσπιλον και αμόλυντον από την εαμοσλαυϊκών δράσιν και ο εν λόφω είναι άξιος να τύχει πάσης ηθικής και υλικής αμοιβής διά τας προσφερθήσας υπηρεσίας τας οποίας το κράτος δεν πρέπει να λησμονή. Εν Αθήναις τη 23-3-62

Ο Βεβαιών Θ. ΠΕΝΤΖΟΠΟΥΛΟΣ Αντιστράτηγος

»

18. 20. ΒΕΒΑΙΩΣΗ ΒΑΣ. ΜΠΟΓΕΑ ΓΙΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΔΡΑΣΗΣ ΜΕΛΟΥΣ ΤΗΣ ΕΑΟΚ (Προσωπικό Αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ)

«

ΒΕΒΑΙΩΣΙΣ

Ο υπογεγραμμένος Βασίλειος Μπογέας, Οπλαρχηγός Α’ Κατηγορίας, της ΕΑΟΚ Νομού Λακωνίας, κάτοικος Καλαμάτας,

Βεβαιώ εν γνώσει των συνεπειών του Νόμου ότι ο Ιωάννης Φωτίου ή Ξενοφώντος Βασιλάκος, καταγόμενος εκ Πετρίνας- Λακωνίας, κλάσεως 1947, νυν κάτοικος Ερμουπόλεως Σύρου, υπηρέτησεν εις τας υπ’ εμέ Εθνικάς Ανταρτικάς Ομάδας, ως ένοπλος Αντάρτης, από τας αρχάς του μηνός Ιουλίου 1947 μέχρι τέλους Ιουλίου 1948, ήτοι επί χρονικόν διάστημα 13

130

μηνών, λαβών μέρος εις απάσας τας επιχειρήσεις των ομάδων των Κομμουνιστοσυμμοριτών κατά την ως άνω περίοδον. Ο περί ου η βεβαίωσις, δεν συμπεριλήφθη εις τας υποβληθείσας ονομαστικάς καταστάσεις εις Α.Ε.Δ./ΔΕΠΑΘΑ λόγω παραδρομής οφειλομένης αφ’ ενός μεν εις την πάροδον εν τω μεταξύ εικοσαετούς και πλέον χρονικού διαστήματος, αφ’ ετέρου δε εις την μη πραγματοποίησιν μετ’ αυτού επικοινωνίας προς λήψιν ατομικών στοιχείων, ως συνέβη και μετά τινων άλλων Αγωνιστών. Η παρούσα χορηγείται τω ανωτέρω ίνα τω χρησιμεύση παρά τω Α.Ε.Δ./ΔΕΠΑΘΑ συμφώνως προς το Ν.Δ. 179/1969, ως και διά πάσαν άλλην νόμιμον χρήσιν. Εν Καλαμάτα τη 12η Φεβρουαρίου 1970 Ο βεβαιών

»

19. 21. ΔΙΑΤΑΓΗ ΣΕ ΒΑΣ. ΜΠΟΓΕΑ, ΑΡΧΗΓΟΥ ΟΜΑΔΑΣ ΤΗΣ ΕΑΟΚ (Προσωπικό Αρχείο Βασίλη Μπογέα, διοικητή στρατιωτικής μονάδας Αγίου Νικολάου ΕΑΟΚ)

«

Τ.Ε.Α. ΛΑΚΩΝΙΑΣ ΑΡΙΘ. 66 Σ.Τ.Γ. 924 τη 25-1-1949

ΘΕΜΑ: Περί διαρθρώσεως Τμημάτων Τ.Ε.Α.Λ. και Μ.Ε.Α. ΠΡΟΣ: Απάσας Μονάδας και Τμήματα Δ.Τ.Ε.Α.Λ. και Μ.Ε.Α. ΚΟΙΝ.:Τ.Σ.Ε.Τ.Π.Σ. ( Α1/ Μ.Ε.Α.) Ι. Διά της υπ. αρίθ. 350/108/Α1 της 13-1-1949 Διαταγής του Τ.Σ.Ε.Τ.Π.Σ. καθωρίσθη η τακτική διάρθρωσις και Διοικητική Υπαγωγή των τμημάτων του Δ.Τ.Ε.Α. Λακωνίας ως και των τοιούτων Μ.Ε.Α. προς δε και ο τρόπος του αναφέρεσθαι και αλληλογραφείν. ΙΙ. Προσωρινός Διοικητής του Τάγματος ωρίσθη ο υποφαινόμενος ΙΙΙ. Διά της άνω Δ/γής ορίζονται τρία τακτικά συγκροτήματα. 1ον με Διοικητήν τον Έφ. Λοχαγόν Κυριακόγγωναν και 1ον, 2ον, 3ον, 4ον, Λόχους Δ.Τ.Ε.Α.Λ. και 1ον Εφεδρικόν Λόχον Μ.Ε.Α. Σελινίτσης, 2ον Πανίτσης, 3ον Αγίου Νικολάου, 4ον Σκάλας- Ταράψης, 10ον Στεφανίας και 5ον Δαφνίου. 2ον Τακτικόν Συγκρότημα με Διοικητήν τον Έφ. Ανθ/γόν Μπρατίτσαν Δημ. περιλαμβάνον τους 5ον και 6ον Λόχους Δ.Τ.Ε.Α.Λ. και 12ον Λόχον Μ.Ε.Α. Απηδέας, 11ον Έλους, 13ον Ρηχέας και 15ον Μολάων (ενδεχομένως και 3ον Τακτικόν Συγκρότημα με Διοικητήν τον Ταγματάρχην Δημητρίου Αν. και Υποδιοικητήν τον έφ. Ανθ/γόν Δημητρακάκη Δημ. περιλαμβάνον τον 7ον Λόχον (Σπάρτης- ΜυστράΣκούρας) και 6ον Εφεδρικόν Λόχον Μ.Ε.Α. Μυστρά, Διμοιρίαν Σπάρτης και [……] 14ον Λόχον Ανωγείων- Καλ. Σοχάς. ΙV. Συνεπώς άπαντες οι Λόχοι του λοιπού διά παν ζήτημα των δέον ν’ αναφέρωνται εις την Διοίκησιν του Τάγματος ιεραρχικώς διά του οικείου συγκροτήματος των και ουχί απ΄ευθείας εις το Τ.Σ.Ε.Τ.Π.Σ. ως μέχρι τούδε. Χ. Αξιούμεν πιστήν εφαρμογήν της παρούσης.

131

Ο Διοικητής του Τάγματος Δημητρίου Αν. Ταγματάρχης

»

20. 22. ΠΟΙΗΜΑ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΛΑΜΠΡΙΝΕΑ ΓΙΑ ΤΟ ΝΕΚΡΟ ΛΟΧΑΓΟ ΛΕΩΝΙΔΑ ΜΩΡΑΚΟ, ΟΤΑΝ ΤΟ ΠΤΩΜΑ ΤΟΥ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΥ ΒΡΕΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΑ ΥΠΟΛΕΙΜΜΑΤΑ ΤΩΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΩΝ ΑΝΤΑΡΤΩΝ (ΟΜΑΔΑ ΚΑΣΤΑΝΗ) ΣΤΟ ΔΙΛΑΓΓΑΔΟ

« Εκεί βαθιά στο σύδεντρο, μέσ’ στα μουζιά, στο ρέμα, ο Λεωνίδας βρίσκετ’ άρρωστος, πεινασμένος. Η αρρώστια τρώει το κορμί, η πείνα το θερίζει, γοργά γοργά ο θάνατος επαίρνει την ζωή του. Κανείς δεν είναι εκεί κοντά να τον συμπαραστέκει, μονάχα ο γερο- έλατος απλώνει τα κλαδιά του και ψιθυρίζει σιγανά: «Αχ! Βρε Μωράκο, λοχαγέ, σαν τι μπορώ να κάνω; Που ριζωμένος βρίσκομαι βαθιά μέσα στο χώμα και δεν μπορώ ο άμοιρος λίγο νερό να φέρω να δροσιστεί η καρδούλα σου ετούτη δω την ώρα»; Τριγύρω από τον έλατο τ’ αγρίμια περιμένουν να ξεψυχήσει ο ήρωας, τα σπλάχνα του να φάνε. Μα εκεί που εξεψύχησε, στου έλατου τη ρίζα, λουλούδια ανθίζουν κόκκινα, κάθε χρονιά το Μάη». Αιωνία του η μνήμη.

21.

»

23. ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΑΞΕΩΝ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΑΡΕΟΠΟΛΕΩΣ Από 4 Απριλίου 1945 μέχρι 16-5-49

Προσοχή λείπουν Πράξεις από Οκτώβρ. 1943 μέχρι 4 Απριλίου 1945

132

Είναι ομού τα δύο έτη 1943-44 και 1945, ιδέ πρώτην σελίδα του πρακτικού ΠΡΑΞΙΣ 5 «Εν Αρεοπόλει και εν τω γραφείω του γυμνασίου σήμερον…. Συνελθών ο σύλλογος των καθηγητών… του μηνός Ιανουαρίου 1948…….. ίνα συσκεφθή επί των κάτωθι θεμάτων, ήτοι 1) Περί καταρτισμού του ωρολογίου προγράμματος και 2) Περί της ευρύθμου λειτουργίας του Γυμνασίου, αποφαίνεται ομοφώνως…. Λόγω των ιδιαζουσών συνθηκών υφ΄ας λειτουργεί το Γυμνάσιον Αρεοπόλεως…….» ΠΡΑΞΙΣ 6 « Εν Αρεοπόλει και εν τω γραφείω του Γυμνασίου σήμερον τη 5η Φεβρουαρίου 1948 συνελθών ο σύλλογος των καθηγητών υπό την προεδρία του Γυμνασιάρχου και λαβών υπ’ όψιν του τας χυδαιοτάτας φράσεις, δι’ ων εξυβρίσθη ο κ. Γυμνασιάρχης υπό του μαθητού της Ε΄τάξεως Βουνισέα Γεωργίου του Νικολάου, αποβάλλει αυτόν επιεικέστατα επί οκτώ ημέρας. Και κατέληξεν ο σύλλογος εις την λίαν επιεική ταύτην απόφασιν διότι έλαβεν υπ’ όψιν του τας δυσμενεστάτας συνθήκας υπό τας οποίας λειτουργεί από απόψεως πειθαρχίας το Γυμνάσιον Αρεοπόλεως, και διότι η οικογένεια του εξυβρίσαντος τον κ. Γυμνασιάρχην μαθητού απαριθμεί πλείστα μέλη σφαγιασθέντα υπό των εαμοκομμουνιστών, και έχει προσφέρει αξιεπαίνους εθνικάς υπηρεσίας εις τον απελευθερωτικόν αγώνα, τον οποίον διεξάγει η πατρίς ημών κατά των εαμοσλαύων, έτι δε και διότι και ο ίδιος ο μαθητής είχε συλληφθή κατά το Δεκεμβριανόν κίνημα υπό των εαμοκομμουνιστών και φυλακίσθη επί εξάμηνον περίπου, και ως είναι φυσικόν, ένεκα των δεινοπαθημάτων του αυτών, έχει ψυχοπάθειαν τινά. Εφ΄ω συνετάγη η παρούσα και υπογράφεται νομίμως». ΠΡΑΞΙΣ 8 «Εν Αρεοπόλει και εν τω γραφείω του Γυμνασίου σήμερον τη 19η Ιουνίου 1948 συνήλθεν ο σύλλογος των καθηγητών υπό την προεδρίαν του Γυμνασιάρχου, ίνα αποφανθή περί της τιμωρίας του μαθητού της Ζ΄Τάξης Ψωίνου Χαραλάμπους του Γεωργίου, υποπεσόντος εις βαρύτατον παράπτωμα. Εισηγείται επί του θέματος ο ίδιος ο ίδιος ο κ. Γυμνασιάρχης ως αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυς: Περιερχόμενος τας αιθούσας των διαγωνισμάτων, ίνα εποπτεύση επί της επιτηρήσεως ήκουσε μαθητήν δωδεκαετήν περίπου, όστις ηυθαδίαζε κατά ασυνήθη διά την ηλικίαν του τρόπον προς την παρατηρούσαν αυτόν καθηγήτριαν, δίδα Νικολαράκου, ήτις είχε αφαιρέσει από αυτόν ανοιχτόν βιβλίον Γεωγραφίας, εκ του οποίου προφανώς εσκόπευε να αντιγράψη. Ο κ. Γυμνασιάρχης επλησίασε τον μαθητήν τούτον και τον ερράπισεν ελαφρώς λέγων: «Τι γλώσσα είναι αυτή που βγάζεις εις την καθηγήτριάν σου»; Ευθύς αμέσως ο καθήμενος εις απόστασίν τινα αδελφός του, Ψωίνος Χαράλαμπος του Γεωργίου, μαθητής της Ζ΄τάξεως, διαγωνιζόμενος και ούτος, ανέλαβε την υπεράσπισιν του ραπίσθέντος αδελφού του. Ο κ. Γυμνασιάρχης συνέστησεν εις αυτόν ότι είναι και ούτος μαθητής και ουδέν δικαίωμα έχει να υπερασπίζει τον αδελφόν του, τιμωρούμενον εκ μέρους του Γυμνασιάρχου ή των καθηγητών, αλλ΄ ούτος εξηκολούθει την υπεράσπισιν, αυθαδιάζων περισσότερον του μικρού, οπότε ο κ. Γυμνασιάρχης ηναγκάσθη να τον επιτιμήση αυστηρώς. Εφάνη προς στιγμήν ότι τον ηρέμησεν. Αλλά μετά τινα δευτερόλεπτα ηγέρθη εκ του θρανίου κατέρυθρος και πλήρης οργής και αποτεινόμενος προς τον σφαγιασθέντα αδελφόν του λέγει: « Πάμε, ρε, να φύγωμε, γαμώ την Παναγία τους!». Εις την αίθουσαν των διαγωνισμών, εις την οποίαν ευρίσκοντο 110 μαθηταί περίπου διαγωνιζόμενοι εκτός του κ. Γυμνασιάρχου και της προαναφερθείσης καθηγήτριας δίδος Νικολαράκου παρίστατο ο καθηγητής των μαθηματικών κ. Πέτρος Σαμπατάκος. Ο κ. Γυμνασιάρχης παρά τον οχετόν της βλασφημίας και των ύβρεων, αίτινες αντήχησαν ως κεραυνός εις τα ώτα των καθηγητών και μαθητών, συνεκράτησε τον βλασφημήσαντα μαθητήν, τον ωδήγησεν εις τον διάδρομον, του έκανε νουθεσίας και μετά τινα λεπτά τον επανέφερε εις την αίθουσαν των διαγωνισμών συνιστών εις αυτόν να εξακολουθήση το διαγώνισμά του, ίνα μη διακόψη τα διαγωνίσματά του και

133

χάση το έτος του, δεδομένου ότι η ημέρα αύτη ήτο η προτελευταία ( 18η Ιουνίου) της λήξεως των διαγωνισμάτων. Την επομένην ο σύλλογος των καθηγητών συνήλθεν, ως προείρηται, και λαβών υπ΄όψιν το παρελθόν, από απόψεως διαγωγής του μαθητού, όπερ είναι χείριστον, και την βαρυτάτην βλασφημίαν ην εξεστόμισεν, απέβαλεν τούτον επιεικώς, κατά την γνώμην του, διά παντός εκ του Γυμνασίου Αρεοπόλεως. Ο σύλλογος προσέτι έλαβεν υπ΄΄οψιν του την επικρατούσαν αναρχίαν από απόψεως πειθαρχίας και τας όλας ιδιαζούσας συνθήκας, υφ’ ας λειτουργεί το Γυμνάσιον Αρεοπόλεως και θέλων να συγκρατήση την διασαλευμένην πειθαρχίαν του Γυμνασίου, επέβαλε την προειρημένην ποινήν, επιεική μεν διά τα άλλα πειθαρχούντα Γυμνάσια του κράτους, παραδειγματικήν δε δια το αναρχικόν Γυμνάσιον Αρεοπόλεως. Εφ΄ω συνετάγη η παρούσα και υπογράφεται νομίμως. ΠΡΑΞΙΣ 11 «Εν Αρεοπόλει και εν τω γραφείω του Γυμνασίου σήμερον τη 17η Ιουλίου 1948 συνήλθεν ο σύλλογος των καθηγητών υπό την προεδρίαν του Γυμνασιάρχου, ίνα χαρακτηρήση την διαγωγήν των μαθητών του Γυμνασίου κατά το λήγον Σχολικόν Έτος (1947-1948), αποφαίνεται ως εξής: Α) Πάντων των μαθητών παδών των τάξεων την διαγωγήν χαρακτηρίζει κοσμιωτάτην, πλην των κάτωθι κατονομαζομένων μαθητών: 1) Την διαγωγήν του μαθητού της Πέμπτης Τάξεως Βουνισέα Γεωργίου του Νικολάου, όστις, ως εκ της 6ης Πράξεως της 5ης Φεβρουαρίου 1948 εμφαίνεται, εξύβρισε διά χυδαιοτάτων φράσεων τον κ. Γυμνασιάρχην και έδει, συμφώνως με τη συμπεριφορά του τούτη, να αποβληθή εξ όλων των σχολείων του Κράτους, χαρακτηριζομένης της διαγωγής του ως «Κακής» ο Σύλλογος μεγαθύμως, πατρικώς και πατριωτικώς σκεπτόμενος ηναγκάσθη να χαρακτηρίση ως Κοσμιωτάτην. Και ήχθη ο Σύλλογος εις την επιεικεστάτην τούτην απόφασιν διότι, έλαβεν υπ΄όψιν του τους αγώνας και τα θύματα, άτινα η οικογένεια Βουνισέα προσέφερεν εις τον κατά των εαμοσλαύων της Πατρίδος ημών Πόλεμον, και άτινα εν λεπτομερεία αναφέρονται εν τη προειρημένη 6η Πράξει του Συλλόγου, αφ΄ετέρου δε διότι προσελθών ενώπιον του Συλλόγου ο αδελφός και κηδεμών του μαθητού Βουνισέα κ. Παναγιώτης Βουνισέας έδωσεν τον λόγον της οικογενειακής του τιμής ότι τον παρεκτραπέντα αδελφόν του θα αποσύρη διά παντός εκ του Γυμνασίου Αρεοπόλεως. Ο δε Σύλλογος, ως προείρηται, έχει πάντα λόγον να σέβεται την οικογένειαν Βουνισέα διά τα προς την Πατρίδα υπηρεσίας της και να φρονή αδιστάκτως ότι θα σεβασθή απολύτως τον λόγον της οικογενειακής της τιμής.Εάν όμως, παρά πάσαν προσδοκίαν η οικογένεια Βουνισέα παραβή εις το μέλλον τον λόγον της και επαναφέρη τον παρεκτραπέντα μαθητήν εις το Γυμνάσιον Αρεοπόλεως, ο Σύλλογος επιφυλάσσει εις εαυτόν το δικαίωμα να αντισταθή κατά της εγγραφής του μαθητού και εν ανάγκη να επανέλθη επί του ζητήματος τούτου, αποβάλλων τον μαθητήν Βουνισέα εξ όλων των σχολείων του Κράτους και χαρακτηρίζων την διαγωγήν του ως κακήν. 2) Την διαγωγήν του μαθητού της Πέμπτης Τάξεως Μπαθρέλλου Πουλίκου του Παναγιώτου όστις απείλησε επανειλημμένως την καθηγήτριαν δίδα Νικολαράκου, και τέλος την 1ην Ιουνίου 1948 αναρρριχηθείς εις το παράθυρον της αιθούσης της διδασκαλίας ηπείλησε ταύτην και ενόπλως, επιδεικνύων το εις την ζώνην του ευρισκόμενον περίστροφον, και ον η Εθνική Αντικομμουνιστική Οργάνωσις μετά της Χωροφυλακής καταδιώξασα ευθύς αμέσως συνέλαβε, έδειρε και αφώπλισε, εχαρακτήρισεν ο Σύλλογος από 1ης Ιουνίου επίμεμπτον. Συνεδριάσας τότε ο Σύλλογος (χωρίς να κρατηθούν πρακτικά λόγω του επείγοντος ζητήματος) ομού μετά των εκπροσώπων της Εθνικής Αντικομμουνιστικής Οργανώσεως και του Διοικητού της Χωροφυλακής απεμάκρυνε τον παρεκτραπέντα μαθητήν διά υπηρεσιακού Σημειώματος του κ. Γυμνασιάρχου αποστείλας τούτον εις το Γυμνάσιον Γυθείου. Μετά τούτο δε κανονικώς εξεδόθη το αποδεικτικόν μετεγγραφής του διά το Γυμνάσιον Γυθείου, εφ’ ου ανεγράφη διαγωγή επίμεμπτος. Και ο Σύλλογος τη συστάσει των εκπροσώπων της Εθνικής Οργανώσεως ηρκέσθη εις την μικράν τούτην ποινήν. Ενώ και τον μαθητήν τούτον, καθώς και τον μαθητήν Βουνισέαν, εάν αι οικογένειαί των δεν είχον προσφέρη υπηρεσίας εις τον υπέρ υπάρξεως Αντικομμουνιστικόν Αγώνα τον οποίον διεξάγει η Πατρίς ημών, και εάν το Γυμνάσιον Αρεοπόλεως δεν ελειτούργει υπό όλως ιδιαζούσας συνθήκας, έπρεπε να τιμωρήση αυστηρότατα συμφώνως τοις παραπτώμασι εις α υπέπεσεν. Και διά τον μαθητήν τούτον ο Σύλλογος επιφυλάσσεται να επανέλθη και να τιμωρήση αυστηρότερον,εάν εις το μέλλον δώση την παραμικράν αφορμήν. 3) Την διαγωγήν του μαθητού της Εβδόμης

134

Τάξεως Ψωίνου Χαραλάμπους του Γεωργίου, όστις διά την υπ΄αριθ. 8 Πράξεως του Συλλόγου της 19ης Ιουνίου 1948 απεβλήθη διά παντός του Γυμνασίου Αρεοπόλεως, χαρακτηρίζει ως επίμεμπτον. Εφ΄ω συνετάγη η παρούσα και υπογράφεται ως έπεται». ΠΡΑΞΙΣ 12 «Εν Αρεοπόλει και εν τω γραφείω του Γυμνασίου σήμερον τη 17η Ιουλίου 1948 συνήλθεν ο σύλλογος των καθηγητών την προεδρίαν του Γυμνασιάρχου,…………………… ευρέθησαν εν συνόλω εγγραφέντες μαθηταί κατά το λήγον σχολικόν έτος 1947-1948 τετρακόσιοι εξήκοντα επτά (467)…….. ΠΡΑΞΙΣ 7 «Εν Αρεοπόλει σήμερον τη 19η Νοεμβρίου 1948 συνήλθε ο Σύλλογος των καθηγητών εν τω Γραφείω του Γυμνασιάρχου και λαβών υπ’ όψιν την υπ. αριθ. 10994 Δ/γήν κ. Νομάρχου Λακωνίας μετά της συνημμένης αιτήσεως του πατρός του τιμωρηθέντος μαθητού Χ. Ψωίνου, δι΄ης συνιστά, όπως ο Σύλλογος των καθηγητών αναθεωρών την υπ. αριθ. 8 ε.ε. πράξιν, δι΄ης επιβάλλεται εις τον μαθητήν του Γυμνασίου, Χαράλαμπον Ψωίνον, η ποινή της διά παντός αποβολής εκ του Γυμνασίου, κρίνη ήδη επιεικέστερον τον περί ου πρόκειται μαθητήν και διά νέας αποφάσεως επιβάλη εις τούτον την κατά το δυνατόν μικροτέραν ποινήν, αποφασίζη ομοφώνως, όπως θεωρήση την ποινήν του ανωτέρω μαθητού λήξασαν και δεχθή του λοιπού τούτον εις τι Γυμνάσιον. Επιφυλάσσεται όμως ο Σύλλογος εις νεωτέραν υποτροπήν απειθαρχίας, και απρεπούς έναντι των καθηγητών συμπεριφοράς να τιμωρήση αυστηρότατα τούτον. Εφ΄ω συνετάγη η παρούσα και υπογράφεται νομίμως ως έπεται». ΠΡΑΞΙΣ 9 «Εν Αρεοπόλει σήμερον τη 2α Φεβρουαρίου 1948 συνελθών ο Σύλλογος των καθηγητών εν τω Γραφείω του Γυμνασίου επιβάλλει την ποινήν της εξαημέρου αποβολής εις τον μαθητήν της Έκτης (ΣΤ) τάξεως Ξεπαπαδάκον Μιχαήλ του Δημητρίου διότι εκάπνιζε και παρά τας επανειλημμένας συστάσεις εξηκολούθει να φέρη κάλυμμα της κεφαλής μη επιτρεπόμενον (σκούφον). Εφ΄ω συνετάχθη η παρούσα πράξις και υπογράφεται νομίμως ως έπεται».

ΠΡΑΞΙΣ 10 « Εν Αρεοπόλει σήμερον τη 8η Μαρτίου 1949 συνήλθε ο Σύλλογος των καθηγητών εν τω Γραφείω του Γυμνασιάρχου και λαβών υπ’ όψιν την υπ. αριθ.98/14-1-49 και 378…..του κ. Γεν. Επιθεωρητού δι’ ων κοινοποιούνται έτερα… της Α.Σ.Δ.Π. Αποφαίνεται Ότι εβράδυνεν η λήψις αποφάσεων επί των ως άνω διαταγών επειδή της μεν πρώτης εβράδυνεν η λήψις λόγω καθυστερήσεως του ταχυδρομείου, της δε δευτέρας η λήψις συνέπεσεν με τον χρόνον ενάρξεως μικράς διακοπής των μαθημάτων συνεπεία επιδημίας της γρίππης. Ήδη αποφασίζει όπως την 14ην του μηνός Μαρτίου και ώραν 4ην μ.μ. γίνη συγκέντρωσις των μαθητών και κατοίκων εν τω γυμνασίω καθ’ ην θα ομιλήσουν ο διευθύνων και άπαντες οι καθηγηταί του γυμνασίου. Αντίγραφα εκείνων των ομιλιών αίτινες θα εκφωνηθούν από χειρογράφου θα υποβληθούν εις τας προϊσταμένας αρχάς της άνω διαταγής. Επειδή μετά ταύτα πλησιάζει ο εορτασμός της

135

επετείου της 25ης Μαρτίου άπας ο σύλλογος με την επιτυχίαν της εορτής της Εθνικής ημών επετείου καθ’ όσον η επιτυχία τούτης εξαρτάται από της συμμετοχής του Γυμνασίου εις ταύτας. Κατά την μετά ταύτα τυχόν γενησομένην συγκέντρωσιν προς εθνικήν διαπαιδαγώγησιν των μαθητών και κατοίκων θα αναφέρηται ο χρόνος και ο τόπος των συγκεντρώσεων και θα υποβάλωνται αντίγραφα των εκφωνούμενων ομιλιών. Ο σύλλογος μετά ευχαριστήσεως βεβαιοί ότι εν τη ολότητι ο πληθυσμός της περιοχής του γυμνασίου είναι εθνικιστικών φρονημάτων. Εφ΄ω συνετάχθη η παρούσα και υπογράφεται.»

22. 24.ΒΙΒΛΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΩΝ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΕΩΝ ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΡΕΟΠΟΛΗΣ

ΠΡΑΞΙΣ 1

Θέμα: « περί παιδονομίας και εξωσχολικής παρακολούθησης των μαθητών» Εν Αρεοπόλει και εν των γραφείω του Γυμνασίου σήμερον την 25 Σεπτεμβρίου 1958 ημέραν της εβδομάδας Πέμπτην και ώραν 4ην μ.μ. συντελών ο Σύλλογος των διδασκόντων καθηγητών του Γυμνασίου Αρεοπόλεως εις συνεδρίαν τη προσκλήσει και υπό την προεδρίαν του κ. Γυμνασιάρχου Αθανασίου Πιτσαδιώτου, παρόντων απάντων των κ.κ. καθηγητών του Γυμνασίου ησχολήθη με το κάτωθι θέμα: «Παιδονομία και εξωσχολική παρακολούθησις των μαθητών». Εισηγήθη του όλου θέματος ο κ. Γυμνασιάρχης. Τυγχάνει γνωστόν εις όλους τους εκπαιδευτικούς ότι διά την επιτυχίαν του σκοπού της αγωγής, ο οποίος σκοπός είναι αφ’ ενός η παροχή γνώσεων και αφ’ ετέρου η μέριμνα της εσωτερικής διαπλάσεως των μαθητών, επιδρούν πολλοί παράγοντες. Οι κυριότεροι τούτων είναι η οικογένεια, η κοινωνία και το σχολείον. Η οικογένεια είναι μια από τας σπουδαιοτέρας μορφάς του περιβάλλοντος του παιδιού από της νηπιακής του ηλικίας μέχρι της ωρίμου αναπτύξεως αυτού. Κάθε ενέργεια και κάθε πράξις των γονέων επιδρά εις την διαμόρφωσιν του χαρακτήρος των τέκνων. Συνεπώς οι γονείς πρέπει να δώσουν την ορθήν αγωγήν εις το παιδί τους, να νοιώσουν τα παιδιά την στοργήν των γονέων των και οι γονείς από κοινού να συσκέπτονται και να λαμβάνουν αποφάσεις εις ό,τι αφορά την αγωγήν των παιδιών των. Εκτός της οικογενείας μεγίστην επίδρασιν εις την διαμόρφωσιν του παιδιού ασκεί η κοινωνία. Μόλις το παιδί απομακρυνθή του οικογενειακού περιβάλλοντος ευρίσκεται εις νέον κύκλον ανθρώπων, την κοινωνίαν, η οποία πολλαπλώς ενεργεί επ’ αυτού. Κατά πρώτον μιμείται ή δέχεται επιδράσεις των φίλων του, τω συμμαθητών του και άλλων των οποίων και άλλων των οποίων μιμείται τους τρόπους και τας συνηθείας. Εις την κοινωνίαν των ανθρώπων είναι γνωστόν ότι ωριμάζουν πολλά συναισθήματα, α είναι η φιλια, η αγάπη, η εκουσία υποταγή, η ευγενής άμιλλα η και ο εγωισμός, η αυθάδεια, η υποκρισία, η απάτη, το ψεύδος και πολλά άλλα. Επομένως το παιδί διά να συγκροτήση από πάσης πλευράς την προσωπικότητά του, είναι ανάγκη να γνωρίση και να έλθη εις επαφήν με τους ανθρώπους και την κοινωνίαν. Ο Τρίτος κατά σειράν παράγων είναι το σχολείον. Τυγχάνει γνωστόν εις όλους ότι το σχολείον εξασκεί μεγίστην επίδρασιν εις την επιτυχίαν του σκοπού της αγωγής και της διπλάσεως του χαρακτήρος των παιδιών. Η επιτυχία του σκοπού τούτου εξαρτάται από τέσσερας παράγοντας ήτοι από τον μαθητήν, τον συμμαθητήν, τον διδάσκοντα και από τα παιδονομικά μέτρα. Η φύσις του παιδιού αποτελεί παράγοντα, ο οποίος επιδρά ευμενώς ή δυσμενώς εις όλον το έργον της αγωγής και θα πρέπει να μελετάται από πάσης απόψεως ψυχικής και σωματικής, ιδίως η κρίσιμος περίοδος της εφηβικής ηλικίας, της οποίας τα πολλαπλά ψυχολογικά και σωματολογικά προβλήματα ασκούν μεγίστην επίδρασιν επί της διαμορφώσεως του χαρακτήρα των.

136

Τα προβλήματα ταύτα διακρίνουν τον έφηβον από το παιδί και από τον ενήλικα και δέον, όπως αντιμετωπίζονται μετά μεγάλης προσοχής, ενδιαφέροντος και στοργής. Διά τούτο το σχολείον πρέπει να λαμβάνη τα κατάλληλα μέτρα, τα οποία θα προκύψουν εκ της μελέτης και της παρακολουθήσεως. Ο συμμαθητής επιδρά επί του χαρακτήρος των άλλων, καθ’ όσον αποβλέπει εις τα ίδια με αυτούς ιδανικά διά τα οποία φοιτά εις το σχολείον. Τα ελαττώματα ή τα προτερήματα του συμμαθητού παίζουν σπουδαίον ρόλον κατά την μίμησιν των μικροτέρων προς τους μεγαλυτέρους, των χειροτέρων προς τους καλυτέρους. Την μεγαλυτέραν επίδρασιν εις την εν γένει ανάπτυξιν του μαθητού έχει ο διδάσκων. Ο διδάσκων πρέπει να συγκεντρώνει τοιαύτην προσπάθειαν, ώστε να επιβάλλεται εις τους μαθητάς διά των γνώσεων και της διοικητικής ικανότητος. Ο διδάσκων πρέπει να είναι μια αυθεντία, η οποία θα του εμπνέη τον θαυμασμόν, την εκτίμησιν, την εμπιστοσύνην και τον σεβασμόν. Δια τούτο θα πρέπει οι εκπαιδευτικοί να είναι συνετοί οδηγοί, που θα βοηθούν με τον καλύτερον τρόπον εις την διαμόρφωσιν της προσωπικότητος κάθε παιδιού. Αυτό όμως προϋποθέτει συνεχή προσοχή και άγρυπνον προσπάθειαν. Θα πρέπει να υπάρχει σύνδεσμος μεταξύ καθηγητού και μαθητού και ψυχική επαφή. Δεν είναι ποτέ δυνατόν ο καθηγητής να επιδράση επί του μαθητού οσαδήποτε μέτρα και αν λάβη, εάν δεν δημιουργηθεί μεταξύ των η απαραίτητη ψυχική αρμονία. Τοιουτοτρόπως θα κερδήση την εμπιστοσύνην και το έργον θα καρποφορήση, άλλως το έργον θα αποτύχη. Διότι πολλάκις το ευέξαπτον του χαρακτήρος του καθηγητού, αι ειρωνείαι, οι σαρκασμοί, αι απειλαί, αι σκληρότητες, αι τρομοκρατίαι θα έχουν ως αποτέλεσμα όχι μόνον την αποτυχίαν εις το έργον των, αλλά διατρέχουν τον κίνδυνον να χαρακτηρισθούν ως εμπαθείς, αγροίκοι και βίαιοι και ως στερούμενοι της στοιχειώδους ευγενείας και συμπεριφοράς. Εξετάσαντες ούτω τους όρους του σχολείου εισερχόμεθα εις την εξέτασιν των παιδονομικών μέτρων. Τα παιδονομικά μέτρα πρέπει να ανταποκρίνωνται εις την λογικήν, οπότε οι μαθηταί διά των λογικών μέτρων θα αποκτήσουν εμπιστοσύνην εις τους καθηγητάς και θα πειθαρχήσουν απολύτως εις αυτά. Οι σχολικοί κανονισμοί εάν δεν στηρίζονται εις την λελογισμένην και ψυχολογημένην εφαρμογήν των δεν συνοδεύονται από το ομόθυμον ενδιαφέρον του Συλλόγου των διδασκόντων, δεν είναι δυνατόν να συντελέσουν εις την επιτυχίαν του αγαθού σκοπού, χάριν του οποίου εγράφησαν και ανηρτήθησαν. Πρέπει οι μαθηταί να πιστεύουν ότι ο κανονισμός δεν εξεδόθη προς τιμωρίαν των, αλλά διά να ωφελήση αυτούς. Τοιουτοτρόπως ο μαθητής συνηθίζει εις την τάξιν, ευκοσμίαν, την ακρίβειαν, την υπακοήν και την επιμέλειαν. Διά τούτο πρέπει να παρακολουθούν την πιστήν εφαρμογήν του κανονισμού καθ’ όλον το έτος, κυρίως δε κατά την έναρξιν του σχολικού έτους, διά να εθίσωμεν τους μαθητάς προς την τάξιν και πειθαρχίαν και τον σεβασμόν προς πάσας τας υποχρεώσεις των. Προς τούτο θα πρέπει να επιμείνωμεν εις την πσιτήν επιτέλεσιν των γενικών διατάξεων του κανονισμού ως κάτωθι καθορίζονται: ήτοι: 1ον Οι μαθηταί να προσέρχωνται εγκαίρως εις το σχολείον, διότι ούτω αποκτούν συνείδησιν του ενδιαφέροντος προς την εργασίαν. Δεν πρέπει όμως να προσέρχωνται και πάρα πολύ ενωρίς, καθ’ όσον αφ’ ενός μεν καταναλίσκουν δυνάμεις εις ασκόπους παιδιάς, αφ’ ετέρου δε καθίστανται ενοχλητικοί. Διά τούτο οι εφημερεύοντες καθηγηταί να ευρίσκωνται εις το προαύλιον του Γυμνασίου επιβλέποντες την ευρυθμίαν και την τάξιν των μαθητών και μαθητριών. 2ον Η ομαδική προσευχή με συμπαράστασιν ολοκλήρου του Συλλόγου επιτυγχάνει πλήρως τον σκοπόν μας και καλλιεργείται τοιουτοτρόπως το θρησκευτικόν συναίσθημα των μαθητών. 3ον Οι μαθηταί πρέπει να εισέρχωνται εις τας αιθούσας των κατά τάξεις, των μαθητριών εισερχομένων τελευταίως, υπό την επίβλεψιν και συνοδείαν όχι μόνον των εφημερευόντων, αλλά και των υπολοίπων καθηγητών. Οι καθηγηταί αναλόγως των ωρών διδασκαλίας θα ίστανται προ της θύρας εκάστης τάξεως και θα εισέρχονται άμα τη εισόδω των μαθητριών, διότι αι περισσότεραι αταξίαι των μαθητών παρατηρούνται κυρίως κατά το χρονικό διάστημα, το οποίον μεσολαβεί από της εισόδου των μέχρι της εισόδου του καθηγητού. Η έξοδος των μαθητών πρέπει να γίνεται αμέσως άμα τη κρούσει του κώδωνος, διότι είναι γνωστόν ότι ευθύς ως ο κώδων σημάνη επέρχεται διάσπασις της προσοχής των

137

μαθητών. Η έξοδος πρέπει να γίνεται με τάξιν κατά θρανία τελευταίου εξερχομένου του καθηγητού. 4ον Κατά τα διαλείμματα οι μαθηταί πρέπει να παραμένουν εντός του προαυλίου ασκεπείς και άνευ βιβλίων, εννοείται υπό την επίβλεψιν και πάλιν των εφημερευόντων, οι οποίοι, τη βοηθεία του Γυμναστού μετά την κρούσιν του κώδωνος, θα πρέπει να συντάσσουν τους μαθητάς κατά τάξεις ως επίσης και να εξέρχωνται καθ’ ον τρόπον ανωτέρω εξεθέσαμεν. Κατά τας βροχεράς ημέρας καθ’ ας δεν επιτρέπεται η έξοδος των μαθητών πρέπει απαραιτήτως, εκτός των εφημερευόντων καθηγητών, να παρακολουθούν τας τάξεις και οι λοιποί καθηγηταί, ίνα μη δημιουργήται θόρυβος και καταστροφή των αντικειμένων της τάξεως, πολύ δε περισσότερον διότι το Γυμνάσιον είναι μεικτόν. Κατά τας βροχεράς ημέρας καθ’ ας δεν επιτρέπεται η Γυμναστική άσκησις εις το προαύλιον του Γυμνασίου, ο Γυμναστής θα αναπτύσση εις την τάξιν το μάθημα της Γυμναστικής θεωρητικώς. Προς τούτο πρέπει από τούδε να είναι προητοιμασμένος ο καθηγητής της Γυμναστικής. 5ον Το ζήτημα των βραδέως προσερχομένων εις το πρώτον μάθημα μαθητών, είναι ζήτημα, το οποίον απασχολεί πολλάκις τους Συλλόγους. Κατά την γνώμην μου ο βραδύνων μαθητής, αφού εισέλθη εις την τάξιν του, δέον απαραιτήτως να διέλθη εκ του γραφείου, διά να δικαιολογήση τους λόγους της βραδύτητός του και μόνον, όταν κριθή δικαιολογημένος, να του επιτραπή η είσοδος. Εν περιπτώσει υποτροπής να ειδοποιηθή ο γονεύς ή ο κηδεμών διά να ληφθούν τα κατάλληλα προς θεραπείαν μέτρα. 6ον Ως προς τον θεσμόν των επιμελητών, ούτος έχει καθιερωθή εις όλα τα σχολεία με άριστα αποτελέσματα ως προς την τάξιν και την ευταξίαν. Η υπηρεσία των επιμελητών είναι υποχρεωτική και καθορίζεται υπό των κανονισμών αναρτωμένων εις τας αιθούσας. Διά του θεσμού των επιμελητών δημιουργείται το συναίσθημα της ευθύνης και του καθήκοντος. Οίκοθεν όμως νοείται, ότι οι καθηγηταί πρέπει να παρακολουθούν την τήρησιν του κανονισμού υπό των επιμελητών, διότι η ασυδοσία ή αμέλεια επιφέρει αντίθετα αποτελέσματα. 7ον Κατά τας Κυριακάς οι μαθηταί δέον να εκκλησιάζονται συνοδευόμενοι πάντοτε υπό του Γυμναστού και του οριζομένου καθηγητού. Εις τους απέχοντας από τον εκκλησιασμόν μαθητάς έχω την γνώμην, ότι δεν πρέπει να επιβάλλωνται ποιναί, διότι το τοιούτον θεωρείται καταναγκασμός πλέον, ο οποίος δύναται να έχη αντίθετα αποτελέσματα των υπό του σχολείου επιδιωκομένων. Πρέπει να πεισθή ο απέχων <<έργον του θεολόγου>> ότι ο εκκλησιασμός είναι ηθική υποχρέωση, η οποία χαρακτηρίζει τον πολιτισμένον άνθρωπον. 8ον Αι εκδρομαί κατά την γνώμην μου αποτελούν μίαν από τας σπουδαιοτέρας ενεργείας καθ’ ας εκδηλώνεται η ζωή εκάστου σχολείου. Έχουν σκοπόν ψυχαγωγικόν και διδακτικόν και διά τούτο η συμμετοχή των μαθητών πρέπει να είναι υποχρεωτική. Αι εκδρομαί πρέπει να οργανώνονται καλώς και να καταρτίζεται πρόγραμμα. 9ον Ο χαιρετισμός εκ μέρους των μαθητών επιβάλλεται όχι μόνον προς τους καθηγητάς, αλλά και προς όλους τους πολίτας και είναι ανάγκη να τονισθή εις τους μαθητάς και καθιερωθή ότι είναι ευγενής εκδήλωσις. Το μεγαλύτερον και δυσκολότερον έργον του σχολείου είναι η εξωσχολική παρακολούθησις των μαθητών. Πρέπει να καταβληθή μεγάλη προσπάθεια εις την παρακολούθησιν του παιδιού ούτως, ώστε αφ’ ενός μεν να γίνουν κτήμα του εκείνα τα οποία εδιδάχθη εις το σχολείον, αφ’ ετέρου δε να προφυλάξωμεν αυτό από την κακήν επίδρασιν των κακών πράξεων. Προς τούτο έχω την γνώμην να ληφθούν τα κάτωθι μέτρα. Οι καθηγηταί οφείλουν να παρακολουθούν την εξωσχολικήν συμπεριφοράν των μαθητών νουθετούντες αυτούς διά πάσαν παράληψίν των. Προς τούτο, κατά τας απογευματινάς ώρας, εκ περιτροπής οι καθηγηταί πρέπει να παρακολουθούν τους μαθητάς προς αποφυγίν εκτρόπων εκ μέρους των. Κατά την γνώμην μου θα αποφευχθούν αι εξωσχολικαί παρεκτροπαί των μαθητών, όταν γίνη χρήσις της σχολικής βιβλιοθήκης, όταν εις ωρισμένας ώρας ασκούνται οι μαθηταί εις το Γυμναστήριον. Προς τούτο ο καθηγητής της Σωματικής Αγωγής πρέπει να δώση ιδιαιτέραν σημασίαν εις την φυσικήν αγωγήν του μαθητού. Άλλη απασχόληση εκτός των ωρών διδασκαλίας, ιδίως κατά τας απογευματινάς ώρας είναι αι διαλέξεις υπό καθηγητήν και μαθητήν ανωτέρων τάξεων.

138

Έκαστον Σάββατον και προ της ενάρξεως των μαθημάτων να γίνεται υπό των Θεολόγων του Γυμνασίου ερμηνεία του Ευαγγελίου και άλλαι ομιλίαι θρησκευτικού και ηθικού περιεχομένου. 10ον Άλλα μέτρα με τα οποία θα απασχολήσωμεν τα παιδιά κατά τας εργασίμους ώρας, είναι, τα κατηχητικά σχολεία, ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός Νεότητος και η εκτέλεσις έργων κοινής ωφελίας. Προς επίτευξιν όλων αυτών πρέπει να εννοήσουν οι μαθηταί ότι πάντα τα ανωτέρω απορρέουν από την πατρικήν αγάπην και το ενδιαφέρον των πνευματικών των πατέρων. Εφ’ ω συνετάγη η παρούσα πράξις ήτις και υπογράφεται Ο Γυμνασιάρχης

Οι καθηγηταί»

23. 30. ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ ΣΧΟΛΕΙΩΝ Μ.Ε. 10 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ

Αρ. Εμπ. Πρωτ. 7

Εν Τριπόλει τη 20-1-1948

Προς Τους Δ/ντάς των Σχολείων της περιφερείας

Κοινοποιούντες κατωτέρω ως έχει εν αντιγράφω πρακτικόν συνεδριάσεως διαφώτισης συναγωνιστρίας της οργανώσεως ΕΠΟΝ, της διαλυθείσης δικαστικώς κομμουνιστικοαναρχικής οργανώσεως ΕΠΟΝ, περί των σεξουαλικών σχέσεων των συναγωνιστριών, κοινοποιηθέν διά της υπ. αριθ. Ε,Π. 3461 ε.ε./12-1-48 διαταγής του Σού Υπουργείου συνιστώμεν βάσει ταύτης, όπως γίνωνται διαφωτιστικαί επί του θέματος αυτού ομιλίαι εις τους μαθητάς και δη προς τας μαθητρίας ( κατ’ ιδίαν εφ’ όσον το γυμνάσιον είναι μικτόν) ίνα αποτραπή και χαλιναγωγηθή η ψυχοφθόρος δράσις της ανηθίκου διδασκαλίας του κομμουνισμού αποβλέποντος εις την βαρβαρότητα και διάλυσιν παντός ιερού και Ελληνοπρεπούς θεσμού ως και εις την εξαφάνισιν των ηθικών αξιών της πεπολιτισμένης ανθρωπότητος προς επίτευξιν των αθεμίτων και ανιέρων σκοπών των.

Ο Γενικός Επιθεωρητής

«Στις συναγωνίστριες της ΕΠΟΝ»

Για το σάρκινο ζήτημα η ερωτική ένωση των δυο φύλων είναι φυσικιά και αναπότρεπτη σωματική λειτουργία που δεν μπορεί να βασταχτή με τις ανόητες προλήψεις της μπουρζουαζίας και των υποκριτικών αστών. Η αβάσταχτη τούτη ορμή σα φυσικιά χαρά δεν μπορεί να αναστέλλεται ανάβλαβα στο νευροδιανοητικό σύστημα που λέγεται ανθρώπινο σύνολο. Χρέος στον ανθρώπινο οργανισμό είναι η σεξουαλική ένωση και κάθε συντρόφισσα που η σάρκα της το ζητεί, χαίρεται να δίνεται ενάντια στις ανόητες προλήψεις της μαύρης αντίδρασης.

139

Στα ελασίτικα παληκάρια που οι σεξουαλικές ορμές τους θεριεύουν στο βουνό και στο πόλεμο για ναναι καθάριο το κεφάλι τους με πλέρια αυτοκυριάρχηση της νευροδιανοητικής συγκρότησης στο σάρκικο λειτούργημα πρέπει κάθε συναγωνίστρια και κάθε συντρόφισσα να δίνεται για χατήρι του αγώνα επικράτησης για τη λευτεριά και τη λαοκρατία.

Εμπρός λοιπόν όλοι για τον αγώνα

Ζήτω η ΕΠΟΝ 24. 32. ΟΙ ΔΟΛΟΦΟΝΗΘΕΝΤΕΣ ΣΤΙΣ 7-8 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1943 ΛΙΓΟ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΟ ΓΥΘΕΙΟ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΓΕΡΜΑΝΟΥΣ Διακουμάκου Δήμητρα, Ανδρακάκος Βασίλης, Ατζαβές Αναστάσιος, Βάβαρης Νικόλαος, Βρεττός Κώστας, Γαβάκης Γιάννης, Γρηγοράκος Γρηγόριος, Δερδελάκος Κώστας, Διακουμάκος Στέλιος, Ζευγολατάκος Παναγιώτης, Θεοφιλάκος Νίκος, Καργάκος Ηλίας, Καλαμπόκης Θόδωρος, Κατσικάρος Γιώργος, Κοφινάς Γιάννης, Κουρούνης Γιώργος, Κουρκουλάκος Τζανέτος, Λαμπρινάκος Βασίλης, Κανελλάκος Γιώργος, Μαυροειδής Στέφανος, Μαρκεζίνης Νίκος, Μαμάκος Λεωνίδας, Μαμάκος Δημήτρης, Μαμάκος Γιώργος, Μπακάκος Αριστοτέλης, Μπουραζάνης Παναγιώτης, Μπουτεράκος Γιώργος, Ξανθάκος Δημήτρης, Παντελάκος Αλέκος, Παντελάκος Ντίνος, Παναγιωτουλάκος Παναγιώτης, Πατρικαρέας Γιάννης, Πατρικαρέας Θόδωρος, Πουλάκος Γιάννης, Προμπονάς Βαγγέλης, Σκανδαλάρος Πιέρρος, Σαραντάκος Σωκράτης, Χαφτάκος Νίκος, Βαρτζακάκου Παναγιώτα, Μητσάκος Ανδρέας, Καλέργης Πέτρος, Παναγάκος Βασίλης, Παναγάκου Αλεξάνδρα, Παναγάκου Μαρία, Παναγάκου Ποτίτσα, Παναγέας Σωτήρης, Ταβουλάρης Γιάννης, Ροβιθάκου Μαρία, Ροβιθάκου Ευσταθία. Τα ονόματα των εκτελεσθέντων βρίσκονται αναρτημένα σε μνημείο, που έχει ανεγερθεί πρόσφατα έξω από το Γύθειο προς τιμή των εκτελεσθέντων από τα γερμανικά αντίποινα.

25. 33. ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΜΑΝΙΑΤΩΝ ΑΠΟ ΓΕΡΜΑΝΟΥΣ ΚΑΙ ΜΕΛΗ ΤΩΝ ΤΑΓΜΑΤΩΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΑ ΕΤΗ 1943-1944 ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΑΟΚ ΤΟ 1946 ΣΤΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ ΜΑΝΗ Από Γερμανούς δολοφονήθηκαν οι Κλείδωνας Σταύρος από την Αλτομυρά, Δημητρέας Παύλος από την Καρδαμύλη, Σγουρέας Παναγιώτης από το Προσήλιο, Μαμουνέας Ηλίας από την Καστάνια, Κελαράκος Ιωάννης από το Οίτυλο, Κομπότης Ευάγγελος από τα Τσέρια, Μακρυαλέας Γεώργιος από τον Πύργο Λεύκτρου53, ο Αλιμπράντης Δημήτρης από την Κίττα μέσα Μάνης54, ο Πέτρος ο Ανδρώνης από το Οίτυλο55, οι Σ. Φραγκέα και

53

Αρχείο Μίμη Φερέτου, ΓΑΚ/παράρτ….. Εκτελεσθέντες επί Κατοχής, Επίσημος Κατάλογος Εκτελεσθέντων, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Δεκέμβριος 1976, 32 55 Εκτελεσθέντες επί Κατοχής, Επίσημος Κατάλογος Εκτελεσθέντων, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Δεκέμβριος 1976, 38 54

140

ο Α. Λεοντακιανάκος56, ο Χρήστος Παλιατσέας από το Εξωχώρι57 κι ο Παναγιώτης Λιουμπρέας58 αλλά και ο Κ. Δημητρέας, υπάλληλος Πρωτοδικών στην Καλαμάτα (23.11.1943 στο αεροδρόμιο Τριόδου) από την Καρδαμύλη, ο οποίος ήταν από τα ιδρυτικά μέλη της «Νέας Φιλικής Εταιρίας»59. Επίσης αναφέρονται δολοφονίες και στην Καλαμάτα του χαρτέμπορου Κούλη Ανδρεάκου από τον Πύργο Διρού στο αεροδρόμιο της Καλαμάτας, του Νικολάου Μιχάλη Βάρδαλη, εργάτη, στις 8-2-1944 στο 9ο σύνταγμα Καλαμάτας, του Θόδωρου Μιχαλέα από τους Δολούς στην Παλαιόχουνι Αρκαδίας στις 22-2-19944, του Γιάννη Οικονομάκου από τη Στούπα, του Νικολάου Πολυκόγγωνα60. Αναφορά υπάρχει επίσης και για το Σταύρο Δασκαρώλη, από την άνω Βέργα, στον οποίο «οι Γερμανοί εισήλθον εις τον οίκον του και τον σκότωσαν εντός αυτής» στις 22 Φεβρουαρίου 194461. Το Δικαιουλάκο Πέτρο του Δικαίου καταγόμενο από τον Πύργο Διρού, τον σκότωσαν στα σφαγεία Καλαμάτας στις 8-2-1994, ενώ ο Πέτρος Δρινέας62 από το Νομιτσί «περί τας αρχάς Φεβρουαρίου συνελήφθη στο Νομιτσί από τα γερμανικά στρατεύματα Κατοχής με τη δικαιολογία ότι κατείχε όπλο» και μεταφέρθηκε στην Καλαμάτα, όπου εκτελέστηκε στις 22-2-1944. Το Νικόλαο Καζακέα από τους Δολούς τον σκότωσαν στο Καρβέλι το 1944 για λόγους «αντιθέσεως προς τη ναζιστικήν κοσμοθεωρία»63, ενώ στις 13-1-1944 σκότωσαν οι Γερμανοί το Νίκο Καμπουγέρη μαζί με άλλους 8 κατοίκους στον Αλμυρό Βέργας64. Τον ίδιο μήνα δολοφονήθηκε και ο Παν. Πουλημενέας στον Άγιο Νικόλαο (Σελινίτσα) 65, όπως και ο Πιέρρος Καπιτσίνης από τη Λαγκάδα66. Ο Βασίλης Καντζέας σκοτώθηκε στα σφαγεία Καλαμάτας, αφού συνελήφθη από τους Δολούς. Ο Ιωάννης Ματζουνέας σκοτώθηκε από βομβαρδισμό γερμανικών στούκας στην Παραλία Καλαμάτας, ενώ επέστρεφε στο χωρίο του, τον Άγιο Νικόλαο (Σελινίτσα), από το αλβανικό μέτωπο67. Ο Κων/νος Ξανθάκης από την Πλάτσα, συνελήφθη σε γερμανική επιδρομή στην περιοχή το Μάρτιο του 1944 κι οδηγήθηκε στην Καλαμάτα για εκτέλεση68. Ο ελασίτης του 9ου συντάγματος Γεώργιος Μουντάνος69 εκτελέστηκε στην Αγουλινίτσα στις 19-7-1944 κι ο Παναγιώτης Παπαμικρουλέας από την Καστάνια κατηγορήθηκε ότι στρατολογούσε πολίτες και δολοφονήθηκε το Μάιο του 194470. Να αναφέρουμε εδώ και τη δολοφονία 56

Εκτελεσθέντες επί Κατοχής, Επίσημος Κατάλογος Εκτελεσθέντων, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Δεκέμβριος 1976, 44 57 Εκτελεσθέντες επί Κατοχής, Επίσημος Κατάλογος Εκτελεσθέντων, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Δεκέμβριος 1976, 94, που ήταν ραδιοτηλεγραφητής και εκτελέστηκε στην Αθήνα στις 29/5/1943 58 Εκτελεσθέντες επί Κατοχής, Επίσημος Κατάλογος Εκτελεσθέντων, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Δεκέμβριος 1976, 107, ο οποίος ήταν εργάτης και καταδικάστηκε για τροφοδοσία «ανταρτών» στις 23/8/1943 59 Δημ. Ν. Ζέρβας-Κ. Γ. Δάλλας, Η «ΝΦΕ» και η Εθνική Αντίσταση στην Καλαμάτα (από το ημερολόγιο του Γεώργιου Δάλλα), Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2005, σ. 48-50 60 Αρχείο Μίμη Φερέτου, ΓΑΚ/παράρτ….. 61 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 112…- Ειρηνοδικείο Αβίας, Ειδικά Πληρεξούσια 1943-1947 (από 22248 έως 22343 και από 22344 έως 22469), αρ. 22374, αρχείο συμβολαιογράφου Β. Κορκολιάκου 62 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 112… 63 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 112…Για τον ίδιο λόγο γραφόταν ότι σκοτώθηκε κι ο Βασίλειος Καπόπουλος. Αυτός σκοτώθηκε στις 9-9-1943, ένοχος κι αυτός για λόγους «αντιθέσεως προς τη ναζιστικήν κοσμοθεωρία»63 64 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 112… 65 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά Αρχεία, Ειρηνοδικείο Λεύκτρου, Πoλιτικές Εκθέσεις και Πράξεις, 1945-1946 66 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 112… 67 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 112… 68 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 112… 69 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 112… 70 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 112… 141

του δικηγόρου από τη Σαϊδόνα Κων/νου Κλαμπατσέα στην Αθήνα (Χαϊδάρι) την Πρωτομαγιά του 1944. Καθώς οι δολοφονίες αυτές προκαλούσαν την οργή των κατοίκων της Πλάτσας εναντίον των Γερμανών, η τοπική κοινωνία των κατοίκων του χωριού συνέχιζε ακόμη το ίδιο έτος να ασχολείται με θέματα απιστίας συγχωριανής τους, που έπαιρνε το δρόμο των δικαστηρίων71 ή με διαφορές από μεταβιβάσεις ακινήτων, που τα νέμονταν το δημόσιο, καλλιεργώντας τάσεις οικονομικής απληστίας σε επίδοξους ιδιοκτήτες και από τα γύρω χωριά72. Στη μεταφορά της μανιάτικης εμφύλιας σύγκρουσης στην αττική γη αναφέρουμε και την εκτέλεση του ιερέα Στυλιανού Αρκουδέα από το Οίτυλο, ο οποίος υπηρετούσε ως εφημέριος στη Ραφήνα κι εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ στις 9 Ιουνίου του 194473. Γυναίκα θύμα των γερμανικών επιδρομών υπήρξε στην Πλάτσα κι ήταν η μοδίστρα Πατσάλη Σοφία (Μαρία), 21 χρονών, η οποία δολοφονήθηκε το Μάιο του 194474. Ωστόσο στη μεσσηνιακή Μάνη αναφέρονται θύματα γυναίκες κατά τον εμφύλιο από πιο νωρίς75. Τέλος κατά μαρτυρίες ο Καμαρινέας είχε σκοτώσει στο REX τον κομμουνιστή Μαυρομμάτη από τον Κάμπο Αβίας76. Στη Σελίνιτσα το 1946 ο γιατρός Καλλέργης μαρτυρούσε ότι στο σπίτι του, που αποτελούσε το φρουραρχείο του Γερακάρη, μια και ήταν απόμερο, ο ίδιος έβλεπε από τις γρίλιες να σφάζονται εννέα άτομα από τους άνδρες του Γερακάρη77. Στις 29 Ιανουαρίου του 1946 στη Σαϊδόνα, ύστερα από προδοσία στις αρχές ότι υποκινούνται κομμουνιστικές δραστηριότητες, συγκεντρώθηκαν όλοι οι κάτοικοι του χωριού στην πλατεία από τη διοίκηση της Χωροφυλακής Καρδαμύλης. Εκεί οι χωροφύλακες έβγαλαν το μάτι του Αρίστου Νοέα78. Το Μάρτιο του 1946 η ομάδα Καμαρινέα στη Μηλιά προέβη σε δολοφονία ενός ατόμου, του Πιτσιλή79, και εν συνεχεία τριών ακόμη έξω από τη Μηλιά. Στο Εξωχώρι σκοτώθηκαν οι Κωσταντής Χοντρέας, που ήταν αντάρτης του ΕΛΑΣ, και καθοδόν προς την Αράχωβα ο γανωτής Πέτρος Μπελετσέας80. Ο Κωσταντής Χοντρέας σκοτώθηκε με πέτρες. Ο Μανώλης (Μενέλαος) Κλαμπατσέας, ένας πανύψηλος μετανάστης από την Αμερική, που είχε επιστρέψει στο χωριό του, τη Σαϊδόνα, δολοφονήθηκε, επειδή ο γιος του ήταν στον ΕΛΑΣ81. Στις 15-3-1946 στη Γιάννιτσα Ταΰγετου ο Νικόλαος Τζάννες, επικηρυγμένος, κι ο Ηλίας Κουμουνδούρος, «ένοπλος εγκληματίας, εφονεύθησαν αμφότεροι» από το απόσπασμα Υποδιοικήσεως Χωροφυλακής Καλαμάτας82. Τον Απρίλιο του 1946 ο Κατσικάς, που ήθελε να καταταγεί στο στρατό και για να πάρει παπούτσια, πήρε κρυφά από το σπίτι του λίγο λάδι κι ο πατέρας του τον κατάδωσε ως συνεργαζόμενο με τους αντάρτες στις προς σχηματισμό ομάδων χιτών στην περιοχή της Σελινίτσας. Ακολούθως αυτός πιάστηκε και σκοτώθηκε στο Εξωχώρι83. Τον ίδιο μήνα (6-4-1946) αναφέρεται ότι στον Κάμπο Αβίας βρέθηκαν νεκροί οι αδελφοί Λιανέα, που ανήκαν «στην εαμικήν παράταξιν»84. Μάλιστα στις 14 Αυγούστου 1946 ο επαναπατριζόμενος από την εξορία στη Γερμανία Χρήστος Ξυδέας σκοτώθηκε από την ομάδα Παυλάκου. Αναφέρεται ότι δολοφονήθηκε

71

Αρχείο Πρωτοδικείου Καλαμάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις 1950, αριθ. 44, φ. 1 Αρχείο Πρωτοδικείου Καλαμάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις 1945, αριθ.13, φ. 1 73 Γ.Δ. Κούβελας, Ιερείς μάρτυρες της…., σ. 82 74 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, ΑΒΕ 112…- Αρχείο Μίμη Φερέτου, ΓΑΚ/παράρτ….. 75 Αναφορές σε άλλες γυναίκες έχουμε σε: Εθνικόν Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας…., σ.16-17 , όπου υπάρχει αναφορά για την κ. Κατσάκου- Μαυρομιχάλη- ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά Αρχεία, ΑΒΕ 124, 7.1, Ειρηνοδικείο Λεύκτρου, Πολιτικές Εκθέσεις και Πράξεις, 1945-1946, όπου γίνεται αναφορά από τα τμήματα Κατσαρέα μετά τη μάχη στη Σελινίτσα στην Αθηνά Πέτρου Παπαδέα 76 μαρτ. 14, παράρτ. 1 77 Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, Καλαμάτα 2004, σ.181 78 μαρτ. 12, παράρτ. 1 79 μαρτ. 12, παράρτ. 1 80 μαρτ. 12, παράρτ. 1 81 μαρτ. 12, παράρτ. 1 82 Αρχηγείον Β. Χωροφυλακής, Δράσις της Χωροφυλακής……,σ.112 83 μαρτ. 12, παράρτ. 1 84 Θάρρος Καλαμάτας, 7-4-1946- Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, Καλαμάτα 2004, σ.139 72

142

από τον ίδιο τον Παυλάκο, στη Σαϊδόνα85. Την ίδια μέρα στο ίδιο χωριό οι χίτες σκότωσαν και τη Μαρία Ξυδέα του Βασιλείου86. Γενικά πολλοί κάτοικοι της Σαϊδόνας έπεσαν θύματα χιτών από τον Ιανουάριο του 1946 έως τον Αύγουστο του 194787, γεγονός που ανάγκασε πολλούς κατοίκους του χωριού να μεταναστεύσουν στην Καλαμάτα. Το Σεπτέμβριο του 1946 στην Καρδαμύλη «άγνωστοι ένοπλοι εφόνευσαν … τον κομμουνιστήν Παναγιώτην Μπότσην (πυροβολήθη εντός της θαλάσσης)»88, ενώ το Νοέμβριο δολοφονήθηκε στον Κάμπο Αβίας ο «εξ Ανδριτσαίνης αγρονόμος Θεόδωρος Ζάγκλης»89. 26. 34. ΟΝΟΜΑΤΑ ΦΟΝΕΥΘΕΝΤΩΝ ΣΤΗ ΜΕΣΑ ΜΑΝΗ ΚΑΙ ΓΥΘΕΙΟ ΚΑΤΑ ΤΑ ΕΤΗ 1943-1945 ΑΠΟ ΤΑΓΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΕΑΟΚ Στο χωριό Καρέα Οιτύλου «ταγματασφαλίτες» λέγεται ότι σκότωσαν τον εαμίτη Άγη Τσικαλάκο μαζί με μια γυναίκα σύνδεσμο, αφού τους αιφνιδίασαν. Στο χωριό ήρθαν και οι Γερμανοί, αλλά δεν κατάφεραν να προβούν σε πλιάτσικο μαζί με τους «ταγματασφαλίτες»90. Τον Οκτώβριο του 1943 στη Μάνη δολοφονήθηκε, όπως σημειώθηκε και νωρίτερα, ο καθηγητής Καρούνης, στέλεχος του ΕΑΜ91. Το Μάιο του 1944 Η ομάδα του Κατσαρέα προέβη σε εκτελέσεις στο προαύλιο του σχολείου στην Πολιάνα των Παναγιώτη Πουλέα ή Σαράβα και Γεώργιου Γιαννακουρέα, ενώ νωρίτερα αναφέρεται από παρούσα μαρτυρία ότι στο υπόγειο του σχολείου δέρνονταν οι αιχμάλωτοι βάναυσα πριν εκτελεστούν92. Κατά τις «εκκαθαρίσεις του καλοκαιριού του 1944 σκοτώθηκαν οι 80χρονοι Γουλάκος από Χειμάρα και Κόνταρης από το Οίτυλο. Στον Κότρωνα η 11χρονη Αργυρώ Θεοδωρικάκου93. Στον Κότρωνα από μέλος των Ταγμάτων, που έμεινε εκεί δεν αναφέρθηκε κάτι94. Στην Τσίπα αναφέρεται ότι ένα κοριτσάκι υπήρξε θύμα της σκοπευτικής δεινότητας ενός μέλους των Ταγμάτων95. Στο Γύθειο μαρτυρικό θάνατο βρήκε η σύζυγος του Προέδρου του Εμπορικού Συλλόγου Γυθείου, Γρηγόρη Χριστάκου96, ενώ στο Λάκκο της Μήνας έβγαλαν με το πιρούνι το μάτι του Μιχάλη Σολωμάκου97, όπως και στη Μαρία Σμπυρούνη από τη Μαρματσούκα, που βρέθηκε κρυμμένη σε έναν λόγγο. Παράλυτο από το ξύλο έμεινε το κοριτσάκι του Κυριάκου Μπουζικάκου από την Κίτα98. Το Γρ. Λεουντσάκο από τα Δημαρίστικα της 85

μαρτ. 12, παράρτ. 1- Ηλίας Ξυδέας, Γεώργιος Θ. Ξυδέας- Χρίστος Β. Ξυδέας, Εθνική Αντίσταση, τ. 123, Ιούλης- Σεπτέμβρης 2004, σ.63- Σοφία Καστριτσέα- Κλαμπατσέα, Σαϊδονίτικες Μνήμες…., σ.37 86 Σοφία Καστριτσέα- Κλαμπατσέα, Σαϊδονίτικες Μνήμες…., σ.60 87 Σοφία Καστριτσέα- Κλαμπατσέα, Σαϊδονίτικες Μνήμες…., σ.73 88 Τα Νέα Καλαμών, Τρίτη 17 Σεπτεμβρίου 1946- Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, Καλαμάτα 2004, σ.141 89 Τα Νέα Καλαμών, Παρασκευή 1 Νοεμβρίου 1946- Γρ. Κριμπάς, Εμφύλιος…….., τ. Α’, Καλαμάτα 2004, σ.141 90 Παντελής Μούτουλας, Πελοπόννησος.., σ.537-538 91 92

Γιάννης Χ, Ρουμελιώτης, Η Εθνική….σ.216

μαρτ. 21, παράρτ. 1. Αναφέρεται μάλιστα από τη σχετική μαρτυρία ότι ο Αλέξιος Βουνισέας ήταν αυτός που έδερνε τους αιχμαλώτους σε τέτοιο σημείο, που το μάτι του Σαράβα, όταν πήγαινε για εκτέλεση, κρεμόταν! 93 Έκθεση «Εθνικής Αλληλεγγύης Μάνης», «Βάψαν…,σ. 13- Κώστας Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.182-Γιάννης Χ, Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, σ.208 94 μαρτ. 8, παράρτ. 1 95 Κώστας Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.183 96 Έκθεση «Εθνικής Αλληλεγγύης Μάνης», «Βάψαν…,σ. 13 97 Έκθεση «Εθνικής Αλληλεγγύης Μάνης», «Βάψαν…,σ. 13- Κώστας Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.183 98 Έκθεση «Εθνικής Αλληλεγγύης Μάνης», «Βάψαν…,σ. 13- Κώστας Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.183 143

Λάγιας τον σκότωσαν διά λιθοβολισμού μαζί με το 12χρονο γιο του99. Με βασανισμό σημειώνεται ότι σκοτώθηκε στην ίδια κοινότητα ο φοιτητής Διαμ. Νικολινάκος από την Καινούργια Χώρα. Τον Κ. Μιχαλίτση από τον Τσόπακα, τον Π. Πατσουράκο και το Γ. Εξαρχάκο από τον Πύργο Διρού και το Γ. Σγουράκο από την Κίτα λέγεται ότι τους σκότωσαν με ποδοπατήματα στο κεφάλι και στο στήθος100. Το Μιχ. Σγουράκο από την Κίτα τον έσερναν από τα πόδια, ώσπου να διαλυθεί το κεφάλι του. Φρικτό θάνατο βρήκαν και οι Διον. Μητσάκος και Σπ. Πετράκος από τον Πύργο Διρού, όπως κι ο Περικλής Λάσκαρης από το Οίτυλο. Ο βοηθός στρατοπεδάρχου στο στρατόπεδο, που είχε δημιουργηθεί στην Αρεόπολη, σκότωσε εν ψυχρώ 3 μέλη της ΕΠΟΝ, επειδή τόνισαν ότι ο ΕΛΑΣ είναι «στρατός του έθνους101». Αναφορά γίνεται και για τη χήρα Ηλία Ζυγούρη από τον Καρβελά, που εκτελέστηκε από το Τάγμα Γυθείου στις 16-8-1944 στη θέση Αγία Βαρβάρα στο Σκαμνάκι μαζί με τα 3 παιδιά της Νίκη, 22 χρονών, τον Παντελή και την Ευαγγελία102. Την ίδια μέρα εκτελέστηκε στο Γύθειο από τους Γερμανούς και η Ευαγγελία Ζυγούρη- Λιβιεράκου, που ήταν 6 μηνών έγγυος, αφού την είχαν συλλάβει τα Τάγματα Γυθείου103. Πολλές γενικά ήταν οι γυναίκες θύματα στη Μάνη των Ταγμάτων104. Ταγματασφαλίτες» και Γερμανοί επίσης σκότωσαν ύστερα από βασανιστήρια τη μητέρα του Λιά του Περιστεράκου από το χωριό Νόμια της Μάνης105. Στη Μηλιά θανατώθηκε ο Στ. Γουργουρέας, επειδή είπε ότι ο εμφύλιος είναι συμφορά για την πατρίδα. Γι’ αυτό του έκοψαν τα αυτιά, τη μύτη κα του έβγαλαν τα μάτια με ξιφολόγχες106. Στην Πολιάνα (Άγιος Νίκων) σημειώνεται ότι σκοτώθηκαν μια μάνα και το κοριτσάκι της, καθώς «συνετρίβησαν τα κεφάλια του με αρβύλες»107. Στο Βαχό σκοτώθηκαν οι Ν. Κισκίρας, Ι. Μερκουρέας, Ι. Λιοκαρέας και η Ελπίδα Κοτέα. Στις 99-1944 σκοτώθηκαν οι μανιάτες Γιάννης Αναστασόπουλος από το Μαυροβούνι, Γ. Γουνελάς, Γιάννης Γεωργόπουλος από τη Λάγια108. Το Δεκέμβριο του 1944 σκοτώθηκαν εκεί οι Κελεφιώτης, Γιαννουράκος, Μπαλτισάρης και Χιουτάκος, στο Φλομοχώρι ο Τραφαλής, στην Αρεόπολη ο Σπανέας, στο Οίτυλο ο Β. Κλαϊνος, στη Βάθεια ο Καληδώνης, στο Μέζαπο ο Τσαγκράκος, στα Καμίνια ο Λιαράκος. Στη Συκιά σφάχτηκαν η γυναίκα και τα τρία παιδιά του Μιχ. Νταϊφάκου, στη Μήνα ο Π. Κουκάκης κι ο Π. Ψαράκος, ο οποίος πετάχτηκε στη «Βαθιά Μουζή», στο Σκουτάρι ο Πάνος Πετροπουλάκος109. Ενδεικτικά το 1945 για τις «εκκαθαρίσεις» στη μέσα Μάνη αναφέρεται ότι στη Μήνα τον Νίκο Κατσαφάδο τον έγδαραν ζωντανό110, σκοτώθηκε ο Γιαννουράκος Νίκος, ο Γιάννης Πετροπουλάκης, ο Βασίλης Μπαλιτσάρης κι ένας με το όνομα Χιουτάκος στο Γύθειο. Σκοτώθηκαν επίσης ο Μήτσος Τροχάτος στην Άρνα, ο Γ. Κωστάκος στον Πλάτανο (Λίμπερδο) ο Α. Διαμαντάκος στην Πετρίνα, ο Π. Χειλάκος στο Σελεγούδι, ενώ το Οίτυλο111 και ο Πύργος ακολούθως δείχνουν να έχουν τα περισσότερα εν γένει θύματα. Η Σταυρούλα Λαγουσάκου από την Παληόβρυση, μητέρα 5 παιδιών, αναφέρεται ότι σκοτώθηκε από χίτες, επειδή συμμετείχε στην αντίσταση112. Το Δεκέμβρη του 1945 επίσης στα κρατητήρια του Οιτύλου αναφέρεται η δολοφονία από χίτες του Βασ. Κλαϊνου113.

99

Κώστας Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.183 Κώστας Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.183 101 Κώστας Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.183 100 102 103

Γιάννης Χ, Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, σ.137 Γιάννης Χ, Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, σ.150- Κ.Μ.Ι.Ε.Α (Κέντρο Μελέτης Ιστορίας Εθνικής

Αντίστασης), Αρχείο Δ. Πέτρουλα,/Πελοπόννησος/ Υλικό για Αρχείο, 33, Μιχ. Πέτρουλας, σ. 12 104 105 106

Βλέπε αναλυτικό κατάλογο στο Γιάννης Χ, Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, σ. 151-154 Γιάννης Χ, Ρουμελιώτης, Η Εθνική…, σ.140

Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.191 Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.191 108 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.125-126 109 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.211-212 110 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.307 111 μαρτ. 13, παράρτ. 1- Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.308-309- Γιάννης Ρουμελιώτης, Η Εθνική….., σ. Γιάννης Ρουμελιώτης, Η Εθνική….., σ. 352 112 Γιάννης Λέφας, Η «Ελένη» της απέναντι όχθης, Εθνική Αντίσταση, 123, Ιούλης- Σεπτέμβρης 2004, 13 113 Γιάννης Ρουμελιώτης, Η Εθνική….., σ.364 107

144

27. 35. ΔΟΛΟΦΟΝΗΘΕΝΤΕΣ ΑΠΟ ΓΕΡΜΑΝΟΥΣ ΣΕ ΠΕΡΙΟΧΗ ΔΟΛΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΜΗΝΕΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ ΚΑΙ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟ 1944 Συνελήφθησαν στις 22 Ιανουαρίου 1944 οι Νικ. Καλλιάνης, Ηλίας Κουκής, Βασ. Π. Καντζέας, Κων/νος Καλογερέας, Γ. Γκούζος, Σωτ. Λουζής, Παν. Γιαννέας, Θεοδ. Μιχαλέας και Γεωργ. Ντάκουρης από Γερμανούς και μέλη Ταγμάτων και εκτελέστηκαν στις 22 Φεβρουαρίου 1944 στην Τρίπολη114, τον πιο φοβερό για τους αριστερούς χώρο φυλακής115. Ο Παν. Κακογιαννάκος σκοτώθηκε ως θύμα νάρκης116, ενώ ανεξακρίβωτος υπήρξε ο φόνος του Νικ. Λιανέα στη θέση «Άγιος Χαράλαμπος» του Κάμπου Αβίας117. Στη Μεγάλη Μαντίνεια δεν παρατηρήθηκαν από ό,τι φαίνεται από μαρτυρίες μεγάλες συμφορές από τις διαμάχες118.

28. 36. ΟΝΟΜΑΤΑ ΕΚΤΕΛΕΣΘΕΝΤΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΑΣ ΣΤΟ ΟΙΤΥΛΟ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΓΥΡΩ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΟΥΣ ΜΗΝΕΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟ 1944 ΚΑΙ 1945 Οι εκτελεσθέντες ήταν οι Δημήτρης Πατουχέας, Παναγιώτης Πέτρουλας, Στέφανος Πέτρουλας, Γιώργος Καλαποθαρέας του Γρηγορίου και Γιώργος Καλαποθαρέας του Δημητρίου, Νίκος Βουνισέας, Πέτρος Βουνισέας, Μίκος Βουνισέας και Νίκος Βουνισέας (συνωνυμίες), Στέφανος Βουνισέας, Δρακούλης Γερακάρης, Επαμεινώντας Κυριακουλέας, Ηλίας Αλευράς, Γιάννης Ζαρέας, Δημήτρης Ζαρουλέας κι ένας άντρας με μια γυναίκα ακόμα119. Ένα μήνα νωρίτερα, τον Ιούλιο του 1944, ο παπάς της Αγίας Κυριακής Τσικαλίων Οιτύλου, Δικαίος Καψοκόλης, αναφέρεται ότι συνελήφθη από τον ΕΛΑΣ, οδηγήθηκε στο στρατόπεδο του ΕΛΑΣ στον Άγιο Νικόλαο Μελιτίνης κι εκτελέστηκε120. Ομοίως στις 9 Σεπτεμβρίου 1944 ο ΕΛΑΣ σκότωσε τον παπά των Πηγαδίων της Μητρόπολης Γυθείου και Οιτύλου, Ευάγγελο Παυλή [ ή: Πουλή] μαζί με το γιο του121. Για το 1945 χαρακτηριστικά κατατίθεται ως μαρτυρία στηριζόμενη σε πληροφορίες της οικογενειακής παράδοσης η δολοφονία του Γιαννάκη Ταβουλάρη στο Βαχό, όπου είχαν μαζευτεί οι Ταβουλαριάνοι, όταν κυνηγήθηκαν από τους «αντάρτες», που τους χτυπούσαν από το Κρυονέρι122. Επίσης αναφέρεται και η δολοφονία του Νίκου Ταβουλάρη, του Τζανέτου, και της γυναίκας του, οι οποίοι είχαν συλληφθεί από τον ΕΛΑΣ και δραπέτευσαν στο δρόμο προς το Γύθειο, αλλά ο ΕΛΑΣ σε ενέδρα, που έστησε στον ίδιο δρόμο, τους σκότωσε123. 29. 37. ΟΝΟΜΑΤΑ ΦΟΝΕΥΘΕΝΤΩΝ, ΘΥΜΑΤΩΝ ΠΑΡΑΚΡΑΤΙΚΗΣ ΒΙΑΣ, ΚΑΤΑ ΤΑ ΕΤΗ 1946-1947 Βασίλης Ζυγούρης, Σπύρος Τσουμάκος, Πουλίκος Δημακάκος, με ξυλοδαρμό, Παναγιώτης Μπουρίκος, Βαγγέλης και Κώστας Πετρακάκος, Παναγιώτης Ψαράκος, που ρίχτηκε ζωντανός σε βάραθρο, Νικόλαος Σπανέας, Γιώργης Σπανέας, Αντώνης, Νίκος, 114

ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά…., Ειρηνοδικείο Αβίας,1946, αρ.37-44, 47-48. Αναφορά σε θύμα στην Τρίπολη από τη μεσσηνιακή Μάνη μαρτυριέται και - Ειρηνοδικείο Αβίας, Ειδικά Πληρεξούσια 1943-1947 (από 22248 έως 22343 και από 22344 έως 22469), αρ. 22374, αρχείο συμβολαιογράφου Β. Κορκολιάκου 115 μαρτ. 12, παράρτ. 1 116 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά…., Ειρηνοδικείο Αβίας,1946, αρ.44 117 ΓΑΚ/παράρτ. Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά…., Ειρηνοδικείο Αβίας,1945, αρ.89 118 μαρτ. 20, παράρτ. 1 119 μαρτ. 17, παράρτ. 1-μαρτ. 19, παράρτ. 1 120 Γ.Δ. Κούβελας, Ιερείς μάρτυρες της….., σ. 94-95 121 Γ.Δ. Κούβελας, Ιερείς μάρτυρες της…., σ. 109 122 μαρτ. 24, παράρτ. 1 123 μαρτ. 24, παράρτ. 1 145

Κων/νος, Παναγιώτης Πέτρουλας, Ελισάβετ Πέτρουλα, Πέτρος Πέτρουλας, Ποτούλα Πέτρουλα, Ελβίρα Μελετάκου, Μηλιά Σπανέα, Αλεξάνδρα Πέτρουλα, Βασίλειος Σαξιώνης Αθηνά Γαλάρη- Βουνισέα, Βούλα Γάλαρη- Κατσαφαρέα, Κανέλα ΚαράμπελαΠιερακέα, Ελένη Τετράδη- Καβαλιεράκη, Πέτρος Καράμπελας, Κιτσάκος Κυριακουλέας Θωμάς Λεοντσάκος, Γιάννης Λεοτσάκος στις φυλακές Γυθείου, Ηλίας Αλιφέρης, Γιώργος Μπαρμπαγιάννης στις φυλακές Γυθείου, Γεωργουλόγιαννης Παναγιώτης, Νικολέτα Πισκοπάνη- Γιανναράκου, Γιώργος Σαλίχος Αχιλλέας Μπουτεράκος από Τάραψα και Ξανθάκος Κων/νος από Ανώγεια) υπήρξαν θύματα των ίδιων οργανώσεων κατά υπολογισμούς μας συγκριτικούς για το έτος 1947124. Στο Βαχό η Δήμητρα Κουτράκου σκοτώθηκε με βασανιστήρια στις 19-7-1947125, ενώ το ίδιο έτος ο άντρας της Δαμιανός πέρασε από το στρατοδικείο Τρίπολης και εκτελέστηκε κι αυτός. 30. 38.“ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΩΝ ΧΩΡΟΦΥΛΑΚΩΝ ΟΙΤΙΝΕΣ ΕΦΟΝΕΥΘΗΣΑΝ ΥΠΟ ΑΝΤΑΡΤΩΝ ΕΙΣ ΠΑΝΑΓΙΑΝ ΕΞΩΧΩΡΙΟΥ ΣΤΙΣ 4 ΙΟΥΝΙΟΥ 1947, Βιβλίο Γεννήσεων και Θανάτων του Ι. Ν. Υπαπαντής Εξωχωρίου 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Ξιούριας Γεώργιος Μακεδωνία Κονταράκος Μ. Σταφυλάκος Κων/νος Κατεγιάννης Χρήστος Μάστορας Χαράλαμπος Κομνηνός Ιωάννης Θωμόπουλος Γεώργιος Καλιανιώτης Βασίλειος Σχοινάκης Δημήτριος Γιώτης Κωνσταντίνος Στρατάρας Αχιλ. Τσαπέκης Νικόλ. Πανταζής Ιωάννης Καράβελας Γεώργιος Κόφας Θωμάς Χιώτης άγνωστος Αργιρόπουλος

ενομοτάρχης εις νεκροταφείον Πριπίτσων 18. 19. 20. 21. 22.

Σταθάς Γεώργιος Πατουλιώτης Ιωάννης Σουσούνης Δημήτριος Μητρόπουλος Αντών. Μουντζουρέας Κώνστ.

Οι κατωτέρω έχουν μετακομισθή στα χωρία τους 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29.

Διαμαντέας Νικόλ. Λιασύνοβα Λαμπέας Γεώργ. >> Νίκας Γεώργ. >> Λιαράκος Χρήστος Αράχωβα Κουφακέας Χρήστος Πύργος Λεύκτρου Σισάκης Ελευθ. Κανελόπουλος Νικ.

124

Εθνική Φωνή Λακωνίας, φ. 2-7-1947-Δήμητρα Σωτ. Πέτρουλα, «που’ ναι η μάνα.., σ.287-290Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.293-310 125 Εθνική Φωνή Λακωνίας, φ. 2-7-1947-Γιάννης Λέφας, Η «Ελένη»…..,σ. 13 146

30. Κιουμουρτσόγλου Δημήτριος από ; {δυσανάγνωστο επειδή έχει ξαναγραφεί διορθωμένο επάνω σε αρχικό κείμενο} 31. Θωμάς Νικ. 32. Ρομπώτας Βασιλ. 33. Ιωάννου Χρήστος » 31. 39. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΦΟΝΕΥΘΕΝΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1948-ΕΚΤΟΣ ΘΥΜΑΤΑ ΔΙΛΑΓΓΑΔΟΥ Ενδεικτικά ανφέρουμε τα εξής ονόματα- κατοίκων των χωριών και «ανταρτών»: Γιάννης και Τάκης Κώνστας, Κώστας Τσουμάκος, Μήτσος και Πιέρρος Χολέβας, Παναγιώτης Σουγλάκος, Θωμάς Αγγελάκος, Δικαίος Κουράκος, Σταμάτης Ταγαρούλιας, Μήτσος Κοττής, Δαμιανός Κουτράκος, Σωτήρης και Βασίλης Πέτρουλας, Παναγιώτα Αλευρά, Βούλα Καρυδόγιαννη, σύζυγος Γ. Κελεσάκου κ.ά. Δολοφονίες κατά την πάγια τακτική των παρακρατικών οργανώσεων γίνονταν επιλεκτικά κατά την κρίση της στιγμής και προς συγγενείς «ανταρτών»126 ή σε μέλη αριστερών οικογενειών, όπως στην Αγγελική Σωτ. Λεωτσάκου, της οποίας της έκοψαν το κεφάλι127. Ίδια περίπτωση το 1949 ήταν και με την Παναγιώτα, κόρη του Δημήτρη Κάσση, από τον Πάλυρο της Μάνης, την οποία μέλη των παρακρατικών οργανώσεων χτύπησαν στο κεφάλι και πέθανε μετά από 3 ημέρες, αρχές Σεπτεμβρίου του 1948128. Στο Νιοχώρι Γυθείου το Φεβρουάριο του 1948 αναφέρεται ότι μέλη της ομάδας Χ σκότωσαν την Κρουστάλλω, χήρα Ιωάννη Αντωνάκου, μητέρα 6 παιδιών, ενώ ο άντρας της είχε σκοτωθεί στις φυλακές Γυθείου το Μάρτιο (21/3) του 1947 στα αντίποινα του Κώστα Μπαθρέλλου για τη δολοφονία Κατσαρέα129. Το Δημήτρη Ξυδέα του Γεωργίου, που ήταν νέος, τον σκότωσαν, κόβοντάς του το κεφάλι οι Χωροφύλακες το 1949 στη Σαϊδόνα130. Στην Καρδαμύλη το 1948 αναφέρεται ότι οι ομάδες Αβίας και Σελινίτσας των παρακρατικών οργανώσεων αλληλο- διεκδίκησαν τα λάδια από 50 περίπου χωριά, που φυλάσσονταν στο ελαιοτριβείο ΚλαμπατσέαΑποστολάκη (Λιακέα). Εκτός από λάδια στο Εξωχώρι παρατηρείται η κλοπή βοδιών από οικογένειες με κύριους δράστες την ομάδα Γερακάρη- τμήμα Σάλπα131. Τότε

126

Σοφία Καστριτσέα- Κλαμπατσέα, Σαϊδονίτικες…,σ. 65 Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., σ.295- Χαρακτηριστικό της ρευστότητας των επιλογών κατά τις δολοφονίες της περιόδου αποτελεί το ποίημα του μανιάτη Αριστοτέλη Πετρουλέα «Χειροτεχνία», σ. 16, από την ποιητική του συλλογή «Αναίμακτη Ανακομιδή», Εριφύλη, Αθήναι, 1999, το οποίο, κατά την ανάλυση του ίδιου του ποιητή στο γράφοντα, καταγράφει εμφυλιακές και μετεμφυλιακές πραγματικές εμπειρίες του εμφυλίου στη μεσσηνιακή Μάνη την περίοδο, που εξετάζουμε στο σημείο αυτό: « Αδελφές οι σημαίες/πιασμένες κοντάρι κοντάρι/ η γαλανόλευκη, η αστερόεσσα./ Ο Θεός/ είχε και τότε/σταφύλια κατακόκκινα/για τα δυο πάνινα πουλιά/της κεντημένης πάντας./Σώζουν καμιά φορά/ και τα κάδρα/ έλεγε η γιαγιά./ .Στο ίδιο μήκος κύματος του κυνηγιού των αριστερών οικογενειών η Ι. Α. συνέγραψε ποιητικά το δράμα της οικογένειάς της και του άντρα της. Ενδεικτικά αναφέρουμε επιλεκτικά: … Και πάλι όμως ο θάνατος/ σου έστησε καρτέρι/ κοντά στην…/σαν πήγαινες χαμπέρι/ Πήγες να σώσεις τα παιδιά/ που ρχονταν πεινασμένα/ γιατί κρατούσαν τα βουνά/ τα επαναστατημένα/ νυχτοπατώντας τόλμησες/ να βγεις από τα μπλόκα/που είχε στήσει ο εχθρός/ π΄σω από κάθε πόρτα/… εκεί παραφυλάγανε τυφλοί/ κι αφιονίσμένοι/να πετσοκόψουν τα παιδιά/ αυτοί οι προσκυνημένοι/.. Μ άλλους καταδιωκόμενους/ ζούσαμε φοβισμένοι/ τι ήταν συχνές οι επιδρομές/ πολλοί οι σκοτωμένοι…. Στη μαρτ. 30, παράρτ. 1 παρακολουθούμε το ίδιο ιστορικό κλίμα με γλαφυρή αφήγηση από αυτόπτη μάρτυρα. 128 Γιάννης Λέφας, Η «Ελένη»…..,σ. 14 129 Αναφέρεται επίσης ότι στο χωριό Αλάμπεη της Επιδαύρου Λιμηράς μέλος της ομάδας Παυλάκου, όταν η Ελένη Θεοχαράκου φίλεψε το Λεωνίδα Κωνστανταράκο, έβαλε το γιο της Άρη, μέλος των χιτών, να την σκοτώσει, πυροβολώντας τη. Το περιστατικό αναφέρεται ότι συνέβη 20 ή 21 Μαϊου του 1948 . Βλ.: Γιάννης Λέφας, Η «Ελένη»…..,σ. 14 130 μαρτ. 12, παράρτ. 1 131 μαρτ. 29, παράρτ. 1 127

147

μαζεύτηκαν στην πλατεία της Καρδαμύλης οπλοπολυβόλο, σκότωσαν 7 άτομα,

πολίτες διάφορων ηλικιών και με

«έναν Ξυδέα Νικολαϊδη με τη γυναίκα του Αμαλία, ένα Κλαμπατσέα Δημήτριο, την Ευδαιμονία Ταβουλαρέα, δυο Δημέους- αντρόγυνο- και μια Μπολάνενα»132. Στο Εξωχώρι, την ίδια μέρα που σκοτώθηκαν οι 7 της Καρδαμύλης, αναφέρονται οι δολοφονίες του Σταύρου Παλιατσέα, που τον βρήκαν οι παρακρατικοί μέσα στο γέννημα, μιας γυναίκας, της Γιώργαινας Ζερβέα, που λιθοβολήθηκε133, κι ενός γέρου, του Δικαίου Φουντέα, που περιφερόταν επάνω στο άλογο και τον σκότωσαν, όταν έπεσε από αυτό134. Στο Λάκκο της Σελίνιτσας αναφέρονται δολοφονίες από τους παρακρατικούς. Χαρακτηριστικός ο τρόπος διάσωσης του γεγονότος από την προφορική μνήμη: «Εκείνος ο Βουνισέας , όταν σκοτώναν στο Λάκκο της Λίτσας της αδελφή, κοπελίτσα 14 χρονών, και τη γρια Βαγγέλαινα..»135. Κατά το 1949, ωστόσο, έγινε μια προσπάθεια εκ μέρους των παρακρατικών οργανώσεων να περιοριστούν οι κατάφωρα εγκληματικές πράξεις. Και αυτό εντασσόταν μέσα στο πνεύμα της προσπάθειας να επιτευχθεί εκ μέρους των ομαδαρχών απονομή χάρης136. Κατά τα έτη αυτά οι «αντάρτες» κι οι οικογένειές τους τόνιζαν τον έντονο φόβο τους προς τις παρακρατικές οργανώσεις αλλά και προς τη Χωροφυλακή. Αντιθέτως διασταυρώνεται το γεγονός ότι οι «αντάρτες» δεν είχαν ιδιαίτερη εχθρική συμπεριφορά, ούτε φοβόνταν τις εχθρικές ενέργειες του στρατού137, σε σημείο που ο στρατός στα βουνά της Μάνης να κατευθύνεται άοπλος προς τα λημέρια «ανταρτών», οι οποίοι παραδίδονταν από το 1948 σωρηδόν138 .

32. (Από Ηλία Γ. Ξυδέα, Η μάχη της Σαϊδόνας- 28 Μαρτίου 1942, Εθνική Αντίσταση, Τριμηνιαία Έκδοση της ΠΕΑΕΑ, τ. 119, Ιούλης- Σεπτέμβρης 2003, σ. 46-48)

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΑΧΗΣ ΣΑΪΔΟΝΑΣ «28 Μαρτίου 1942, εμείς επήραμε μιαν πληροφορίαν πως την άλλην ημέραν θα έρχονταν 15 Ιταλοί με 30 ρουφιάνους, από τον Γραμματέαν της Καρδαμύλης. Αμέσως εκείνο το βράδυ κινητοποιηθήκαμε όλοι μας. Συγκεντρωθήκαμε στο Ραχούλι του Σπανέα 20 τον αριθμόν. Οργανωθήκαμε στρατιωτικά, για να αντιμετωπίσουμε τους επιδρομείς και ολοπέταχτοι από χαρά, διότι θα ξεκαθαρίζαμε όλους τους ρουφιάνους και έτσι θα ησύχαζε 132

Σοφία Καστριτσέα- Κλαμπατσέα, Σαϊδονίτικες…,σ. 49- μαρτ. 28, παράρτ. 1- μαρτ. 30, παράρτ. 1, όπου αναφέρεται στη διήγηση και η διάσωση Φουντέα. Μιχάλης Ξυδέας, Μανιάτικη Αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα…., 71 προστίθεται ότι Ο Δημ. Β. Κλαμπατσέας ήταν έφεδρος υπολοχαγός στη Μικρά Ασία, ενώ αργότερα σκοτώθηκαν από Μάϋδες και τα τρία παιδιά του Ηλία Χ. Δημέα και της Παναγιώτας Δημέα, ο Παναγιώτης, ο Στράτης και ο Κρίτων. 133 την λιθοβόλησαν, ψάχνοντας, όταν τη βρήκαν, το γιό της, το Σταύρο Ζερβέα, ο οποίος σκοτώθηκε μαζί με τον αρχηγό του ΔΣΠ Στέφανο Γκιουζέλη 134 μαρτ. 28, παράρτ. 1- μαρτ. 30, παράρτ. 1 135 μαρτ. 30, παράρτ. 1, όπου επισημειώνονται και περιπτώσεις διάσωσης και αναλύεται γλαφυρά το κλίμα εκεί. Από αριστερή μαρτυρία εξάλλου γίνεται αναφορά για απάνθρωπες κι επαίσχυντες ενέργειες παρακρατικών ομάδων με ασέλγειες σκύλων επάνω σε κρατούμενη. Βλ.: μαρτ. 15, παράρτ. 1 136 μαρτ. 15, παράρτ. 1 137 μαρτ. 8, παράρτ. 1- μαρτ. 16, παράρτ. 1 138 μαρτ. 5, παράρτ. 1- Κατά τη μαρτ. 30, παράρτ. 1 παραδίδονταν αρχικά τα γυναικόπαιδα 148

η περιφέρειά μας απόα υτά τα καθάρματα. Επήραμε όλοι τα όπλα μας στα σπίτια μας, για να είμαστε πάντοτε έτοιμοι, και επεριμέναμε να δώσομε την μάχην. Αλλά η πληροφορία, που μας είχε στείλει ο Γραμματέας δεν ήταν σωστή και ο αριθμός που μας είχε ειπεί πως θα’ ρθουν 15 Ιταλοί και 30 ρυφιάνοι. Ήρθανε την νύχτα 3 λόχοι. Ένας στα Λιασίνοβα με αυτοκίνητα, ένας στην Σελίνιτσα, που ανέβη την νύχτα Πύργο, Καστάνια και ήλθε και έπιασε τα υψώματα Πραπανίτσας και του Μπούγερα. Η άλλη βενζίνα ήλθε στην Καρδαμύλην, επήρε και την δύναμιν της Καρδαμύλης και ήλθε Προαστείο, Σαϊδόνα και έπιασε τα υψώματα Δαμιανέϊκα, Περουκανέικα και Ορφανέικα. Οι άλλοι που ήλθαν με τα 15 αμάξια, στα Λιασίνοβα, επέρασαν οι μισοί στις Καλύβες, οι άλλοι μισοί από τα Τσέργια και επερικύκλωσαν το Ξωχώρι. Το πρωί της 28 του Μάρτη του 42 ήταν ιστορική ημέρα για τη Σαϊδόνα. Ο παρατηρητής μας είδε, μόλις χάραζε, τους Ιταλούς που πιάνανε θέσεις. Αμέσως μας ειδοποίησε όλους και πήραμε τα όπλα μας για να πάμε και εμείς να πιάσομε θέσεις για να τους κυκλώσουμε. Αντιληφθήκαμε όμως πως είναι πολλοί οι Ιταλοί και πήγαμε να αποφύγουμε την σύγκρουσιν με αυτούς και να τραβήξουμε προς το βουνό χωρίς να χτυπηθούμε. Αλλάοι Ιταλοί είχαν πλησιάσει μέσα στο χωριό και μας είχαν αντιληφθεί που φέγαμε. Εγώ σαν ομαδάρχης που ήμουν έδωσα μιαν εντολήν στους μισούς αντάρτες να πάνε δεξιά του χωριού και επήγαν να συναντήσουν και τους άλλους που ήταν προς εκείνον τον τομέαν. Έμεινα με 4. Τον Λιάκον, τον Χρίστον, τον Γρηγόρην, ο οποίος ήταν με δίχως τυφέκι, γιατί δεν πρόλαβε να (ν) το πάρει πίσω από μιαν μανδρωμένην συκιάν, και επαρακολουθήσαμε τις κινήσεις τους. Δεν είχαμε όμως βαδίσει 20 μέτρα που μας ντιλήφθησαν και φώναξαν και στους άλλους ότι είμαστε αντάρτες , και μας έβαλαν από όλα τα σημεία. Μας έβαλε και ένα πολυβόλο σε απόσταση 700 μέτρα. Οι στρατιώτες μας χτυπούσαν από αριστερά 300 μέτρα και από δεξιά 150 μέτρα. Οι σφαίρες έρχονταν βροχή απάνω μας που είδα πως αν επιμείνομε να βαδίζομε θα μας σκοτώσουν και είπα στα παιδιά: « Πιάστε θέσεις και χτυπάτε αμέσως. Πιάσαμε θέσεις και αρχίσαμε να (ν) τους βάλομε. Οι Ιταλοί, σαν δειλοί που ήταν, έπιασαν μάνδρες και δεν εσκόπευαν, όταν έριχναν, αλλά χτυπούσαν χωρίς να κοιτάζουν. Εμείς όμως, που τους χτυπούσαμε και σκοπεύαμε, οι σφαίρες χτυπούσαν κοντά τους, που σε μια στιγμή που χτυπούσαμε, στο μέρος, που ήταν το πολοπολυβόλο, το εγκατέλειψαν αυτό και τα όπλα τους και λάκησαν προς τα κάτω. Το ίδιο έκαναν και οι στρατιώτες που ήσαν δεξιά μας και αριστερά μας, λάκησαν και αυτοί. Έπεσα απάνω στα άλλα παιδιά, που τους έβαλαν και αυτοί. Έντρομοι τότε οι Ιταλοί εγκατέλειψαν τη Σαϊδόνα και έφεγαν τροχάδην για την Καρδαμύλην πανικοβλημένοι και έτσι όλα τα παιδιά έμειναν ελεύθερα. Κανένας από τους αντάρτες δεν έπαθε τίποτα. Αλλά το κακό δεν εσταμάτησε μέχρις εδώ. Η μάχη συνεχίστη στην Προπανίτσα, που ήσαν οι άλλοι λόχοι των Ιταλών, οι οποίοι Ιταλοί δεν είχανε αντιληφθεί τι γινόταν στο χωργιό. Άκουγαν τους πυροβολισμούς και ενόμιζαν πως χτυπούν οι δικοί τους. Αλλά και εμείς δεν είχαμε αντιληφθεί πως ήταν και άλλοι Ιταλοί ‘ ποπίσω μας και μας είχανε περικυκλώσει. Μετά την ΄ρωτην μάχην που δώσαμε στο χωργιό, που ελευθερωθήκαμε από τον κλοιόν, που μας είχαν κάνει, όλοι οι αντάρτες συγκεντρωθήκαμε στο ύψωμα Αγι- Γιώργη. Τότε αντιληφθήκαμε πως είμαστε περικυκλωμένοι και από το βουνό. Επήραμε τότε την απόφασιν να βαδίσομε προς τον Λεβέντην, ακροβολιστά, κι αν τυχόν έχουν πιάσει και αυτό το μέρος να (ν) τους χτυπήσομε για να σπάσομε τον κλοιόν, για να περάσομε προς τα άλλα βουνά, που δεν ήταν εύκολον να μας κυκλώσουν. Όλοι μαζί με μιαν απόφασιν είπαμε πως πρέπει να φύγομε πάσην θυσίαν, διότι στο μέρος που είμαστε περικυκλωνόταν εύκολα. Ανεβήκαμε όλοι στο Λεβέντη. Εκεί όμως δεν υπήρχε κανένας Ιταλός. Τότε είδαμε στην απέναντι μεργιά τους Ιταλούς, που έπιαναν θέσεις και έστηναν τα πολυβόλα, για να χτυπήσουν τους αντάρτες, που θα έφευγαν προς τα απάνω από το χωργιό. Εμάς όμως δεν μας είχαν αντιληφθεί και ούτε μας υπολόγιζαν πως θα ανεβούμε από εκείνο το μέρος, αλλά πρόσεχαν τις διαβάσεις που πήγαιναν Πραπανίτσα, Σαμουήλ, Βαϊδανίτσα. Αφού παρακολουθήσαμε καλά και είδαμε πόσοι είναι και πόσες θέσεις κρατάνε, είδαμε πως στου Μπούγερα, ήταν ο παπαΓαϊτάνης με μιαν γυναίκα. Ο λοχαγός Ιταλός και μια διμοιρία ευρίσκετο στη θέση Καρδαρά και είχαν στήσει και αυτοί τα οπλοπολυβόλα τους προς τις διαβάσεις. Μερικοί άλλοι ήταν στου Γιαννάκη τη Λάκα και μια ομάδα ήταν στα δυο Λαγκαδάκια και φυλούσε τον δρόμον που πάει στην Πραπανίτσα. Εμείς στου Λεβέντη επήραμε την απόφασιν να (ν) τους χτυπήσουμε. Κανονίσαμε να πάνε δέκα προς το μέρος που ήταν η ομάδα να (ν) την χτυπήσουμε. Εγώ επήρα την ομάδα μου και επήγα στην στρογγυλή Λακίτσα, για να κρατήσω την διάβασιν που πηγαίνει προς την Πραπανίτσα και Σαμουήλ και να χτυπώ και στην απέναντι μεργιά προς του Μπούγερα που ήταν και η μεγαλύτερη

149

δύναμις, με τον παπα- Γαϊτάνη και Φραγκέα. Η μάχη άρχισε. Το σύνθημα εδόθη και αρχίσαμε όλοι μαζί να χτυπάμε τους Ιταλούς. Εμείς από τη στρογγυλή Λακίτσα χτυπούσαμε τον παπά και τον λοχαγόν, που τους εξαναγκάσαμε να μπούνε να κλειστούν σε μια καλύβα και όταν πήγαιναν να βγουν από την πόρτα της καλύβας, τους χτυπούσαμε ομαδικά , και έτσι από κει μέσα δεν μπορούσαν να βγούνε. Τα άλλα παιδιά έκαμαν επίθεσιν στην ομάδα, που ήταν στα δυο Λαγκαδάκια, που σε λίγα λεπτά τους είχαν πιάσει αιχμαλώτους. Τους πήραν το οπλοπολυβόλο και 5 τυφέκια και τέσσερα κιβώτια πυρομαχικά και έκαμαν επίθεσιν στο άλλο ύψωμα του Καρδαρά που σε λίγα λεπτά και με λίγους πυροβολισμούς οι Ιταλοί το εγκατέλειψαν και άφησαν και άλλο οπλοπολυβόλο. Εμείς τους φωνάζαμε να κάνουν επίθεσιν στην καλύβαν να πιάσουν τον παππά και την Φραγκέαν. Έκαμαν επίθεσιν αλλά εκεί ήσαν πολλοί Ιταλοί και δεν μπορούσαν να ζυγώσουν στην καλύβα. Έγώ όταν είδα τα πράγματα έτσι άφησαν τέσσερους να κρατούν το ύψωμα της στρογγυλής Λακίτσας να χτυπούν την καλύβα να μην μας φύγει ο παππάς και επήγαμε με τους άλλους να ενισχύσομε την άλλη ομάδα και να φτιάξομε και το οπλοπολυβόλο, που δεν ήξευραν οι άλλοι να (ν) το χρησιμοποιήσουν να βάλει εναντίον των Ιταλών. Επήρα δεκατρία παιδιά και έκαμα την επίθεσιν του Μπούγερα. Όταν φτάσαμε στο διασέλι του Μπούγερα και έδωσα την εντολήν να μπούμε σε διάταξιν μάχης για να (ν) τους χτυπήσομε από όλα τα σημεία. Όλα τα παιδιά πρόθυμα εχτέλεσαν την εντολήν. Εμείς κάναμε επίθεσιν νομίζοντας πως θα βρούμε τους Ιταλούς. Αλλά οι Ιταλοί το είχαν εγκαταλείψει το ύψωμα και έπιασαν τον Πύργον της Κουδούνας και από εκεί άρχισαν να μας βάζουν. Επήγαμε στην καλύβαν, που ήταν ο παππάς, αλλά και αυτός μας είχε φύγει. Και μας έφυγε ως εξής. Έβγαλε τα ράσα του, τα φόρεσε στην Φραγκέαν και την έβαλε και εκρύφθη μέσα στους βράχους, να νομίζομε πως είναι ο παπάς. Και εμείς εκεί χτυπούσαμε. Όταν πήγαμε στο μέρος, που μας είπαν οι άλλοι από την απέναντι μεργιά, πως είναι εκεί ο παπάς. Αντί του παπά πιάσαμε την μεγάλην προδότρα, αλλά άγνωστη για εμάς, Φραγκέα, με τα ράσα του παπά, με χειρομβοβίδες, που της είχαν αφήσει, και πολλά τρόφιμα. Πιάσαμε κι έναν αγροφύλακα από την Καστάνιαν, και γυρίσαμε πίσω και επήγαμεν στον Άγιον Θεοδωράκην κατάκοποι από την μάχην, που συνεχίστηκε από τις 6 ώρα το πρωί και τελείωσε στις 2 το απόγευμα.»

33 ΕΙΡΗΝΟΔΙΚΕΙΟ ΑΒΙΑΣ– ΕΝΟΡΚΟΣ ΒΕΒΑΙΩΣΙΣ ετους 1945, ΑΡΙΘ. 43 (ΓΑΚ, παράρτημα Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά Έγγραφα, Ειρηνοδικείο Αβίας, έτος 1945)

«Εν Κάμπω και εν τω Ειρηνοδικειακώ Καταστήματι σήμερον την δωδεκάτην του μηνός Νοεμβρίου 1945 ημέραν Δευτέραν και ώραν 2 μ.μ. ενώπιον ημών του Ειρηνοδίκου Αβίας Λάμπρου Σακελλαριάδου άνευ Γραμματέως μη υπαρχοντος. Τοιούτου και συνεπεία της από 12 Νοεμβρίου 1945 έτους αιτήσεως της Σταυρούλας χήρας Παναγ. Ιωάνν. Γιαννέα κατοίκου Καλλιανεϊκων <κοι. Δολών> ενεφανίσθησαν αυτόκλητοι οι 1) Νικόλαος Ευσταθίου Γκούζος κάτοικος Δολών Καλαμάτας γεννηθείς εις Πηγάδια ετών 40 και 2) Γεώργιος βασιλείου Ρουσάκης γεννηθείς εις Δολούς και κατοικών εις Δολούς ετών 34, κτηματίαι και Χριστιανοί Ορθόδοξοι < διαγράφεται μια λέξις> οίτινες ητήσαντο και δώσωσιν και έδωκαν επί του Ιερού Ευαγγελίου τον εξής όρκον: «Ομνύομεν ειδότες κάλλιστα τας εκ την ψευδορκίαν επιβαλλομένας ποινάς του νόμου ότι είναι αληθές ότι: ο Παναγιώτης Ιωάννου Γιανννέας εκτελέσθη εις Δολούς παρά των Ταγμάτων Ασφαλείας και παραδοθείς εις τους Γερμανούς εξετελέσθη παρ’ αυτών εις Τρίπολιν την 24 Φεβρουαρίου 1944. Ούτως είη ημίν ο Θεός βοηθός και το Ιερόν αυτού Ευαγγέλιον.» Εφ ω συνετάχθη η παρούσα ήτις αναγνωσθείσα και βεβαιωθείσα υπογράφεται νομίμως ως έπεται Οι ορκισθέντες

Ο Ειρηνιδίκης

34.

150

ΕΚΘΕΣΙΣ ΖΗΜΙΩΝ ΕΙΡΗΝΟΔΙΚΕΙΟΥ ΚΑΡΔΑΜΥΛΗΣ , 1949, αρ 7

(ΓΑΚ, παράρτημα Ν. Μεσσηνίας, Δικαστικά Έγγραφα, Ειρηνοδικείο Καρδαμύλης, έτος 1949) αριθ. 7 «Έκθεσις ζημιών καταστήματος Ειρηνοδικείου Καρδαμύλης Εν Καρδαμύλη σήμερον 29ην του μηνός Μαϊου 1949 έτους ημέραν Κυριακήν και ώραν 5 μ.μ. και εν τω Ειρηνιδικειακώ Καταστήματι ημείς ο Ειρηνοδικών Πάρεδρος του Ειρηνοδικείου Καρδαμύλης Κων/νος Πουλόπουλος ενεργών εν προκειμένω μόνος λόγω του κατεπείγοντος, άνευ συμπράξεως γραμματέως, ως μη υπάρχοντος τούτου συνεπεία του υπ. αρίθ. 4506 της 18/4/1949 εγγράφου του Νομάρχου Μεσσηνίας περί υποβολής αυτώ λεπτομερών εκθέσεων περί των προξενηθεισών υπό των κομμουνιστικοσυμμοριτών ζημιών εις Δημόσια κτίρια κ.λ.π. συντάσσομεν την παρούσαν δι’ ης εκθέτομεν ότι Επί του κτιρίου εντός του οποίου στεγάζεται το Ειρηνοδικείον Καρδαμύλης ιδιοκτησίας Αμαλίας χήρας Ευστρ. Πουλέα και επί του άνω ορόφου του κτιρίου τούτου υπάρχουσιν οι εξής ζημίαι. Ο όροφος όστις χρησιμεύει ως κατάστημα του Ειρηνοδικείου αποτελείται από πέντε δωμάτια μετά αποχωρητηρίου. Η αίθουσα του ακροατηρίου έχει τρία παράθυρα και μιαν θύραν. Εκ τούτων τα δυο παράθυρα είναι ημικατεστραμένα, και τα τελάρα των τζαμιών, και τα εξωτερικά παραθυρόφυλλα. Η θύρα δεν φέρει εξωτερικά φύλλα, η δε τζαμόθυρα κατά το ήμισυ είναι κατεστραμένη. Εκ των λοιπών δωματίων έχουσι καταστραφεί εξ ολοκλήρου εν παράθυρον (τζαμόφυλλα και εξωτερικά φύλλα) και τέσσερα έτερα είναι κατεσραμένα κατά τα ¾ έκαστον τούτων. Επίσης εξ ολοκλήρου έχει καταστραφεί η θύρα του αποχωρητηρίου. Χρήζουν αντικαταστάσεως τέσσερες υαλοπίνακες. Το κατάστημα έχει ανάγκην υδροχρωματίσματος. Αι ζημίαι ούται ως εξακριβώσαμεν προήλθον εκ της εγκαταλείψεως του κτιρίου ένεκεν της συμμοριακής δράσεως και της κακής χρησιμοποιήσεως τούτου υπό των συμμοριτών εις την διάθεσιν των οποίων τούτο ευρίσκετο κατά το διάστημα της εν περιφερεία δράσεώς των. Εφ’ ω συνετάγη η παρούσα και υπογράφεται υπ’ εμού ως έπεται. Ο Ειρηνοδικών Πάρεδρος » 35. ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΥΘΕΙΟΥ- ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ

Α. ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1939-1960- ΓΑΚ/ παράρτημα ν. Λακωνίας- Αρ. Εμπ. Πρωτ. 1733/16-9-1939

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ ΕΝ ΓΥΘΕΙΩ

Προς Τον κ. Δ/ντήν της Εμπορικής Σχολής Ενταύθα

Κοινοποιούμεν κατωτέρω, ως έχει, την υπ. αριθ. Ε.Γ. 26 εγκ. 61, εγκύκλιον Δ/γήν του κ. Γενικού Επιθεωρητού ππος γνώσιν.Εν Γυθείω τη 6 Σεπτεμβρίου 1939 Μετά τιμής Ο Γυμνασιάρχης

151

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ Μ.Ε. ΤΗΣ 10ΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ Αριθ. Ε.Γ. 26 Εγκ. 61

προς Τους κ. κ. Διευθυντάς των Σχολείων Μ.Ε. της Περιφερείας

Κοινοποιούμεν υμίν κατωτέρω την υπ’ αριθ. Εμπ. Πρωτ. 1733 ε.ε. Δ/γήν του Στού Υπουργείου και παρακαλούμεν, όπως ανακοινώσητε, ταυτην εις τους υφ’ υμάς εκπαιδευτικούς λειτουργούς προς γνώσιν και συμμόρφωσιν.Εν Καλάμαις της 11η Σεπτεμβρίου 1939 Ο Γενικός Επιθεωρητής Νικ. Βασιλόπουλος Αριθ, Εμπ. Πρωτ. 1733 ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΩΣ ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ Προς Τους κ.κ. Γενικούς Επιθεωρητάς κ.λ.π. Επειδή παρετηρήθη ότι ένιοι εκπαιδευτικοί και δη των παραμεθορίων περιοχών αποχωρούν από τας θέσεις αυτών άνευ χορηγήσεως προηγουμένης αδείας παρά των προϊσταμένων των, ως τούτο συνέβη κατά την κατάληψιν της Αλβανίας υπό της Ιταλίας, παρασχόντες ούτω την εντύπωσιν, ότι ελλείπει υπό αυτούς το απαιτούμενον ηθικόν σθένος, εντελλόμεθα, όπως διά διαταγών σας καταστήσετε γνωστόν εις άπαντας τους υφ’ υμάς εκπαιδευτικούς λειτουργούς, ότι επιτρέπεται αποκλειστικώς και μόνον κατόπιν χορηγήσεως προηγουμένης αδείας παρά των προϊσταμένων των να αποχωρούν από τας υποπέσει εις το παράπτωμα της άνευ θέσεις των και ότι αν τυχόν ήθελον προηγουμένης αδείας απομακρύνσεως, θέλουσι τιμωρηθή παραδειγματικώς, προβαίνητε δε αμελητί εις την αυστηράν πειθαρχικήν δίωξιν των εγκαταλειπόντων εις τας περιπτώσεις ταύτας τας θέσεις των αναφέροντες ημίν σχετικώς. Ο υφυπουργός

36. ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΥΘΕΙΟΥ- ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ

Β. ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1939-1960- ΓΑΚ/ παράρτημα ν. Λακωνίας- Αρ. Εμπ. Πρωτ.29/119-1939

Αριθ. Εμπ. Πρωτ. 29 Το Υπουργείον διά της υπ’ αριθ. 2068 ε.έ. Εμπ. Δ/γής του κοινοποιεί το υπ’ αριθ. 376576 ε.έ. έγγραφον του Υπουργείου Στρατιωτικών αναγράφον τον τρόπον της κυκλοφορίας εντός της επιτηρουμένης υπό του Στρατού ζώνης των Δημοσίων Υπαλλήλων οίτινες δέον απαραιτήτως να έχωσιν εφοδιασθή διά δελτίων ταυτότητος τεθεωρημένων υπό των προϊσταμένων αυτών αρχών και αναθεωρημένων ανά εξάμηνον. Της παρούσης παρακαλούμεν, όποως λάβωσι γνώσιν οι κ. κ. Εκπαιδευτικοί λειτουργοί προς συμμόρφωσιν.

152

Εν Καλάμαις τη 11 Σεπτεμβρίου 1939 Ο Γενικός Επιθεωρητής Νικ. Βασιλόπουλος Διά την αντιγραφήν Ο βοηθός του Γραφείου Τ.Σ. (υπογραφή δυσανάγνωστος)

37. ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΥΘΕΙΟΥ- ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ

Γ. ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1939-1960- ΓΑΚ/ παράρτημα ν. Λακωνίας-Ελληνική Χωροφυλακή- Αστυνομικόν Τμήμα Γυθείου- Αρ. Εμπ. Πρωτ 17/5/12, 15-6-1943

Ελληνική Χωροφυλακή Αστυνομικόν Τμήμα Γυθείου Αριθ. Πρωτ. 17/5/12

Προσωπική Απόρρητον προς Διευθυντήν

Εν Γυθείω τη 15 Ιουνίου 1943 1943 Προς Τους κ.κ. Γυμνασιάρχην και Διευθυντήν της Εμπορικής Σχολής Ενταύθα Προκειμένου κατά τα κεκανονισμένα ν’ αναφέρωμεν εις τας προϊσταμένας μας αρχάς, έχομεν την τιμήν να παρακαλέσωμεν υμάς, όπως αποστείλλετε ημών το ταχύτερον κατάστασιν των υποπεσάντων μαθητών εν Γυμνασίω υμών κατά το λήξαν σχολικόν έτος, οίτινες επεδείξαντο τάσιν προς τον κομμουνισμόν. Ο Διοικητής του Τμήματος

38. ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΥΘΕΙΟΥ- ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ

153

Δ. ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1939-1960- ΓΑΚ/ παράρτημα ν. Λακωνίας- Αρ. Εμπ. Πρωτ. 34/1511-1946

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ ΣΧΟΛΕΙΩΝ Μ.Ε. 10 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ

Εν Τριπόλει τη 15-11-1946

Αρ. Εμπ. Πρωτ. 54 Εμπιστευτική- απόρρητος Εξαιρετικώς επείγουσα Προς τον κ. Διευθυντήν της Εμπορικής Σχολής Γυθείου Εις Γύθειον Εκτελούντες ειδικήν εμπιστευτικήν διαταγήν του Σ/ού Υπουργείου παρακαλούμεν, όπως ανυπερθέτως εντός τριημέρου από της λήψεως της παρούσης αποβάλητε ημίν ονομαστικήν κατάστασιν κατά βαθμόν, ειδικότηταν και αλφαβητική σειράν απάντων των εκπαιδευτικών λειτουργών και υπηρετών των υπηρετούντων νυν εν τω εφ’ υμάς γυμνασίω και ιδιαιτέραν τοιαύτην των οπωσδήποτε υπηρετησάντων εν αυτώ από της εχθρικής κατοχής και εντεύθεν είτε οργανικώς, είτε κατ’ απόσπασιν μετ’ αναγραφής και του σχολείου εξ ου έκαστος των της τελευταίας κατηγορίας προήρχετο και του εις ο ήδη υπηρετεί λόγω μεταθέσεως εν τω μεταξύ κ.λπ. Εν εκατέρα δε των ανωτέρω καταστάσεων και έναντι του ονοματεπωνύμου κ.λπ. εκάστου θα αναφέρητε υπό προσωπικήν σας ευθύνην συγκεκριμένα περί αυτού στοιχεία καθωρισμένα τοπικώς και χρονικώς είτε εκ προσωπικής υμών αντιλήψεως είτε εξ παρασχεθεισών υμίν παρά θετικών πηγών πληροφοριών, εφ’ ων να βασίζωνται χαρακτηρισμοί: α.) της επιδειχθείσης κατά το από της αναστολής μέχρι της από τυχόν ασυμβιβάστου διαγωγής προς την ιδιότητα του εκπαιδευτικού λειτουργού ή συμβιβαζομένης προς ταύτην με σχετικάς διαβαθμίσεις: (π.χ. αναξιπορεπής, αδάφορος, κόσμιος, αξιπρεπής, εξαίρετος) β.) της τυχόν εργασίας και συνειδητής συνεργασίας μετά των κατακτητών και επιδρομέων της χώρας προς επίτευξιν οιωνδήποτε ωφελημάτων ή της μη εκδηλώσεως τοιαύτης συνεργασίας (επί της τελευταίας περιπτώσεως θα αναγράφητε: δεν συνειγάσθη). γ.) της τυχόν οιασδήποτε συμμετοχής ή συνεργασίας εις την εκδήλωσιν της από 3ης Δεκεμβρίου 1944 έως 12 Φεβρουαρίου 1945 στάσεως και οιασδήποτε έκτοτε και εφεξής μέχρι σήμερον δράσεως – κατά την εν τω Κράτει εννόμου τάξεως ή υπέρ των συμμετασχόντων εις την ως άνω στάσιν ή και υπέρ των αντικρατικών και αντεθνικών επιδιώξεων και σκοπών τούτων ή της τυχόν θέσεως, ην ετήρησε και τηρεί έναντι της ειρημένης στάσεως κ.λπ. και δ.) της τυχόν ελλείψεως επιστημονικής ή επαγγελματικής εν γένει επαρκείας ή ελλείψεως ήθους ή ικανότητος προς εκπλήρωσιν των καθηκόντων του λόγω σωματικής ή διανοητικής ή ψυχικής καταπτώσεως ή της διακρινούσης αυτόν επιστημονικής ή επαγγελματικής επαρκείας ή ικανότητος, σοβαρότητος ή σεμνότητος ήθους και σωματικής, διανοητικής και ψυχικής ακμής και υγείας.

Ο Γενικός Επιθεωρητής Δημ. Κατσαρός 39. ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΥΘΕΙΟΥ- ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ

154

Ε. ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1939-1960- ΓΑΚ/ παράρτημα ν. Λακωνίας-Ελληνική Χωροφυλακή- Αστυνομικόν Τμήμα Γυθείου- Αρ. Εμπ. Πρωτ 3/1/11γ, 12-1-1948 Ελληνική Βασ.Χωροφυλακή Διοικητής Χωροφυλακής Γυθείου Γραφείον Ειδικής Ασφαλείας Αριθ.Πρωτ.3/1/11γ

Α π όρ ρ η τ ο ν Προς

1. Την Δ/σιν Γυμνασίου Γυθείου 2. Την Δ/νσιν Εμπορικής Σχολής Ενταύθα Έχομεν την τιμή να γνωρίσωμεν ότι ο μαθητής Πετροπουλάκης Χαρίλαος του Λεωνίδου, φοιτών εις το ενταύθα Γυμνάσιον και τυγχάνων αρχηγός Κομ/κής ομάδος, έρριψεν την νύκτα της 22/22-12-1947 τας ανευρεθείσας Κομ/στικάς προκηρύξεις εις τον μεταξύ Γυμνασίου και Κοινοτικού Μεγάρου χώρον. Τούτο προέκυψεν εκ της ενεργηθείσης προανακρίσεως και εξ ομολογίας του ιδίου. Εκ της προανακρίσεως προέκυψεν εισέτι ότι ο ανωτέρω Πετροπουλάκης Χαρίλαος προέβαινεν εις τας συγκεντρώσεις εις τινά εν Γυθείω οικίαν εις ας προσήρχοντο και οι μαθηταί της Εμπορικής Σχολής 1) Μπακολιάς Νικόλαος του Γεωργίου και 20 Γριβάκος Αλέξανδρος του Πέτρου, οίτινες από κοινού ελάμβανον αποφάσεις συνδρομής των Κομμουνιστικών συμμοριών.Ο Διοικητής της Διοικήσεως Κοντομάνης Νικ. Ταγ/χης 40. ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΥΘΕΙΟΥ- ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΣΤ. ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1939-1960- ΓΑΚ/ παράρτημα ν. Λακωνίας- Αρ. Εμπ. Πρωτ. 7/201-1948

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ ΣΧΟΛΕΙΩΝ Μ.Ε. 10 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ

Αρ. Εμπ. Πρωτ. 7

Εν Τριπόλει τη 20-1-1948

Προς Τους Δ/ντάς των Σχολείων της περιφερείας

Κοινοποιούντες κατωτέρω ως έχει εν αντιγράφω πρακτικόν συνεδριάσεως διαφώτισης συναγωνιστρίας της οργανώσεως ΕΠΟΝ, της διαλυθείσης δικαστικώς

155

κομμουνιστικοαναρχικής οργανώσεως ΕΠΟΝ, περί των σεξουαλικών σχέσεων των συναγωνιστριών, κοινοποιηθέν διά της υπ. αριθ. Ε,Π. 3461 ε.ε./12-1-48 διαταγής του Σού Υπουργείου συνιστώμεν βάσει ταύτης, όπως γίνωνται διαφωτιστικαί επί του θέματος αυτού ομιλίαι εις τους μαθητάς και δη προς τας μαθητρίας ( κατ’ ιδίαν εφ’ όσον το γυμνάσιον είναι μικτόν) ίνα αποτραπή και χαλιναγωγηθή η ψυχοφθόρος δράσις της ανηθίκου διδασκαλίας του κομμουνισμού αποβλέποντος εις την βαρβαρότητα και διάλυσιν παντός ιερού και Ελληνοπρεπούς θεσμού ως και εις την εξαφάνισιν των ηθικών αξιών της πεπολιτισμένης ανθρωπότητος προς επίτευξιν των αθεμίτων και ανιέρων σκοπών των.

Ο Γενικός Επιθεωρητής

«Στις συναγωνίστριες της ΕΠΟΝ»

Για το σάρκινο ζήτημα η ερωτική ένωση των δυο φύλων είναι φυσικιά και αναπότρεπτη σωματική λειτουργία που δεν μπορεί να βασταχτή με τις ανόητες προλήψεις της μπουρζουαζίας και των υποκριτικών αστών. Η αβάσταχτη τούτη ορμή σα φυσικιά χαρά δεν μπορεί να αναστέλλεται ανάβλαβα στο νευροδιανοητικό σύστημα που λέγεται ανθρώπινο σύνολο. Χρέος στον ανθρώπινο οργανισμό είναι η σεξουαλική ένωση και κάθε συντρόφισσα που η σάρκα της το ζητεί, χαίρεται να δίνεται ενάντια στις ανόητες προλήψεις της μαύρης αντίδρασης. Στα ελασίτικα παληκάρια που οι σεξουαλικές ορμές τους θεριεύουν στο βουνό και στο πόλεμο για ναναι καθάριο το κεφάλι τους με πλέρια αυτοκυριάρχηση της νευροδιανοητικής συγκρότησης στο σάρκικο λειτούργημα πρέπει κάθε συναγωνίστρια και κάθε συντρόφισσα να δίνεται για χατήρι του αγώνα επικράτησης για τη λευτεριά και τη λαοκρατία.

Εμπρός λοιπόν όλοι για τον αγώνα

Ζήτω η ΕΠΟΝ 41. ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΥΘΕΙΟΥ- ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ

Ζ. ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1939-1960- ΓΑΚ/ παράρτημα ν. Λακωνίας-Ελληνική Χωροφυλακή- Αστυνομικόν Τμήμα Γυθείου- Αρ. Εμπ. Πρωτ. 159/17/215 ε-22-31949

Ελληνική Βασ.Χωροφυλακή Διοίκησις Χωροφυλακής Γυθείου Γραφείον Δημοσίας Ασφαλείας Αριθ.Πρωτ.159/17/215 ε

156

Εν Γυθείω τη 15 Μαρτίου 1949 Προς Την Δημοσίαν Εμπορικήν Σχολήν Ενταύθα Έχομεν την τιμήν εις απάντησιν του υπ’ αριθμόν 3 από 17-3-49 υμετέρου εγγράφου να γνωρίσωμεν ότι παρ’ ημίν ουδέν στοιχείον υφίσταται κατά της μαθητρίας Χαρτοκόλλη Μαρίας.

Ο Διοικητής της Διοικήσεως Λάγιος Βασίλειος Ταγ/χης ”

157

ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ΚΑΡΑΚΑΤΣΙΑΝΗΣ

Η ΜΑΝΗ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ. ΚΑΤΟΧΗ, ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

Διδακτορική διατριβή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστήμιο Αθηνών

Τριμελής επιτροπή Αντ. Λιάκος Χάγκεν Φλάισερ Ρίκη βαν Μπούσχοτεν

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

2010

158

Η καταγραφή του παρακάτω ερωτηματολογίου δεν αποτελεί πρωταρχική ερευνητική επιλογή της παρούσης έρευνας, αλλά δευτερεύουσα. Αυτό σημαίνει ότι μεθοδολογικά προκρίθηκε αναφορικά με τις προφορικές μαρτυρίες η επιλογή, που αναλύθηκε και παρουσιάστηκε στο Παράρτημα 1. Εδώ, στο Παράρτημα 2, δημιουργήθηκε ένα ερωτηματολόγιο και η χρήση του είχε συμβουλευτικό χαρακτήρα στην έρευνά μας. Αυτό το ερωτηματολόγιο, το οποίο ακολούθησε σε εφαρμογή τους μεθοδολογικούς όρους, που έχει θέσει η επιστημονική έρευνα139, δόθηκε σε κάθε πιθανό, δυνάμει και ενεργεία, εμπλεκόμενο με τα γεγονότα μάρτυρα. Χρησιμοποιήθηκε ως ξεκίνημα για κάθε επαφή με κάθε άτομο, που με κάθε τρόπο, κυρίως έμμεσα, είχε σχέση με το θέμα μας. Αυτό το ερωτηματολόγιο χρησιμοποιήθηκε και σε άτομα, που λόγω χαρακτήρα ή προσωπικής επιλογής, δεν έδειξαν ιδιαίτερη προθυμία να ανοιχθούν σε συζήτηση ή τους έλειπε η άνεση στο λόγο είτε από τη φύση τους είτε από αρχική αμηχανία, είτε από λακωνικότητα στις απαντήσεις τους. Η χρήση λοιπόν του παρόντος ερωτηματολογίου λειτούργησε στην έρευνά μας συμπληρωματικά και παράλληλα με την αρχική μέθοδο, όπως αυτή αναπτύχθηκε στο Παράρτημα 1. Σ’ αυτή τη μεθοδολογικά συμπληρωματική στρατηγική κυριάρχησε η δειγματοληψία του «αναλογικού δείγματος». Το δείγμα μας θελήσαμε να γίνει αναλογικό και κατά το δυνατό να ξεφύγει από το να χαρακτηριστεί τυχαίο. Αυτό επιχειρήθηκε με το να πέσει στα χέρια όσων ενδιαφέρονταν κι ήταν πρόθυμοι να σταθούν στα ερωτήματά του, οπότε φροντίσαμε να διοχετευθεί σε μέρη, από όπου θα μπορούσαν να προκύψουν ενδιαφερόμενοι. Το ερωτηματολόγιο προωθήθηκε μέσω Συλλόγου Μανιατών και σε χώρους, όπου θα μπορούσαν να βρεθούν πιθανοί πρόσθετοι ενδιαφερόμενοι με το θέμα (τοπικό βιβλιοπωλείο κ.ά.). Τα αρχικά στοιχεία των ερωτώμενων μπορούν, όταν τα απαντητικά τους στοιχεία τεθούν υπόψη του ερευνητή, να αξιολογηθούν, ώστε να έχει αυτός υπόψη του την κοινωνική διαστρωμάτωση και όλα τα ηλικιακά στοιχεία τους. Ακόμα, για να περιοριστούν όσο το δυνατό τα αρκετά παραπλανητικά στοιχεία, που προκύπτουν συνήθως από ερωτηματολόγια και τα λάθη των συνεντεύξεων140, έγινε προσπάθεια να καταχωρηθούν σε ερωτήσεις επιλογής όλες οι πιθανές θεωρητικές υποθέσεις εργασίας, που έχουν ακουστεί για το εν λόγω αντικείμενο της έρευνάς μας. Επιπρόσθετα δόθηκε και η δυνατότητα σε κάθε απάντηση να αναπτυχθεί από τον εκάστοτε χρήση και η δική του προσωπική ερμηνεία σε κάθε γεγονός, αν ο ίδιος ο χρήστης το έκρινε απαραίτητο. Σε κάθε περίπτωση πάντως τα στοιχεία του παρόντος ερωτηματολογίου αποτέλεσαν συμβουλευτικά στοιχεία της ερευνητικής αυτής εργασίας, τα αποτελέσματα των οποίων τέθηκαν υπόψη για σύγκριση ή διασταύρωση στοιχείων και απόψεων, ολοκληρωμένη εικόνα της κοινής γνώμης ή γέφυρα επικοινωνίας σε λακωνικούς ομιλητές. Άλλωστε, όταν και όπου τα στοιχεία του παρόντος ερωτηματολογίου χρησιμοποιήθηκαν κατά τη συγγραφή ή την τεκμηρίωση των απόψεων της παρούσης έρευνας, αυτό τονίζεται εμφανώς και έγινε περιορισμένα και ύστερα από βασανιστική επαλήθευση ή για λόγους όπου παρουσιάζεται η παρουσίαση του τρόπου έκφρασης μιας συγκεκριμένης συλλογικής συνείδησης ή συλλογικών επιλογών κοινωνικών ή πολιτικών ομάδων του νοτιο-ελλαδικού χώρου. Άλλωστε η σύνταξή του έχει ως σκοπό το να αποτελέσει αυτό το εφαλτήριο για όποια μελλοντική έρευνα έχει ως σκοπό να σφυγμομετρήσει ποσοτικά ή και ποιοτικά στοιχεία αναφορικά με κοινωνικές και πολιτικές προσλήψεις στο συγκεκριμένο νοτιο-ελλαδικό χώρο και γι’ αυτό το λόγο η συλλογή στοιχείων, που σχετίζονται με απαντήσεις στο ερωτηματολόγιο αυτό, αποτελεί εξελικτική διαδικασία, συνεχιζόμενη, τα αποτελέσματα της οποίας ακόμη βρίσκονται υπό μελέτη.

139 140

Paul Thompson, Φωνές από το Παρελθόν. Προφορική Ιστορία, Πλέθρον, 2002, 338-340,371-380 Paul Thompson, Φωνές από το…, 180-189 159

ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΕΜΦΥΛΙΟ ΜΑΝΗΣ

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΡΗΣΤΗ: ΦΥΛΟ:…………………. ΗΛΙΚΙΑ:…………………….. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ:……………………………….. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ:………………………………………. ΤΟΠΟΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ:……………………………………………

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΕΝΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

12. 13. 14. 15. 16. 17.

Γνωρίζετε κάτι για τους πρώτους «κλαρίτες» στη Μάνη (Μονέδα, Χονδροκούκη κ.ά.); Γνωρίζετε κάτι για τη «Φιλική Εταιρία» και τα μέλη της στη Μάνη Τι γνωρίζετε για τα ιδρυτικά βήματα του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ στη Μάνη; Ποια η αφετηρία κι η δράση της ΕΠΟΝ στη Μάνη; Τι γνωρίζετε για τις ομάδες «Χιτών» στη Μάνη (Παυλάκου, Κατσαρέα, Γερακάρη, Μπαθρέλου, Βουνισέα, Παπαδάκου, Καμαρινέα), τη δράση τους και τα μέλη καθεμιάς; Τι γνωρίζετε για το στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Αρεόπολη; Ποια η δύναμη και η δράση της χωροφυλακής και του στρατού στη Μάνη; Θυμάστε να ιεραρχήσετε μάχες ή γεγονότα σημαντικά για τον εμφύλιο, που έλαβε χώρα στη Μάνη; Ποια ήταν η κατάσταση στη Μάνη μετά τη «Συμφωνία της Βάρκιζας»; Υπήρξαν μανιάτες μέλη του ΕΣ και του ΔΣΠ; Τι γνωρίζετε για τους : Ρογκάκο Βαγγέλη, Αρετάκη Γιώργη,Κώνστα Χριστόφορο, Κωνστανταράκο Λεωνίδα, Ατζακλή Γιώργο, Ξυδέα Κώστα, Σαμπατακάκη Βασίλειο,Κλαϊνο Γιώργη, Μπουραζάνη Δημήτρη, Πιερρουτσάκο Μένη, Μωράκο Χρήστο, Σουγλάκο Παναγιώτη, Κοντογιωργάκο Σπύρο, Μιχαλακάκο Σταύρο, Καπελάκο Πέτρο,Μωράκο Λεωνίδα, Σιδερέα Πέτρο Γριμπιλάκο Πέτρο και τη συμμετοχή τους στο ΔΣΠ; Γνωρίζετε κάτι για τις αντι-εαμικές οργανώσεις στη Μάνη ( «Επιτελικόν Γραφείον» Ψαλιδάκος, Κουράκος, Μουρκογιάννης, ομάδα αξιωματικών Δεμέστιχα, Τηλ. Βρεττάκος κ.ά.); Υπήρξαν αναγκαστικές μεταναστεύσεις, απότοκες του εμφυλίου, από τη Μάνη; Γενικά ποια υπήρξε η προσωπική σας μαρτυρία από τον εμφύλιο στην περιοχή; Πώς θα αποτιμούσατε ύστερα από 50 χρόνια περίπου την περίοδο αυτή για τη Μάνη; Μπορείτε να σκεφτείτε σημαντικά πρόσωπα εν ζωή, που έπαιξαν ενεργό ρόλο στον εμφύλιο στη Μάνη, και να τους αποστείλετε το ερωτηματολόγιο, ώστε να καταθέσουν κι αυτοί τις εμπειρίες τους; Ποια άλλη ερώτηση ή ερωτήσεις πιστεύετε ότι μπορεί να συμβάλλουν στη διαλεύκανση της περιόδου του εμφύλιου στη Μάνη;

160

ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 2

1. Πιστεύετε ότι τα γεγονότα του εμφυλίου είναι χαραγμένα ακόμα στις μνήμες των ανθρώπων της εποχής; Α) όχι, καθόλου Β) λίγο Γ) πάρα πολύ 2.Πιστεύετε ότι τα γεγονότα του εμφύλιου επηρεάζουν άμεσα τη σύγχρονη καθημερινή ζωή; Α) όχι, καθόλου Β) λίγο Γ) πάρα πολύ 3.Ποια θεωρείτε βασική αιτία για το ξέσπασμα του εμφυλίου στη Μάνη; Α) τα τάγματα ασφαλείας Β) τους αντάρτες Γ) τον ξένο παράγοντα Δ) προσωπικές διαφορές ή και βεντέτες Ε) τους δύο προηγούμενους ΣΤ) και τους τρεις προηγούμενους Ζ) και τους τέσσερις προηγούμενους Θ))κανέναν από τα παραπάνω 2. Ποιες μάχες κατά τον εμφύλιο στην περιοχή σας έχουν μείνει χαραγμένες στη μνήμη; Α) της Σελινίτσας Β) της Άρνας Γ) του Εξοχωρίου Δ)της Σαϊδόνας Δ) κάποια άλλη (ποια;………………..) 3. Ο εμφύλιος επηρέασε δημογραφικά τη Μάνη; Α) πάρα πολύ Β) πολύ λίγο Γ) ελάχιστα Δ)καθόλου 5. Ποιες ο πρώτες περιοχές μετανάστευσης ατόμων μετά τον εμφύλιο Α) Πειραιάς Β) ΗΠΑ Γ) Καναδάς Δ) Αυστραλία Ε) κάποιο άλλο μέρος (ποιο;……………………..) 6. Ποια κατά τη γνώμη σας η περίοδος έξαρσης του εμφύλιου στη Μάνη;

161

Α) 1944 Β) 1945 Γ)1946 Δ)1947 Ε)1948 ΣΤ) κάποια άλλη (ποια;……………….) 7. Ποια κατά τη γνώμη σας τα κεντρικά πρόσωπα δράσης στον εμφύλιο στη Μάνη; Επιλέξατε τέσσερα. Α)……………….. Β)………………. Γ)……………….. Δ)……………….. 8. Ποιες περιοχές στη Μάνη θεωρείτε ότι υπήρξαν κέντρα των ανταρτών; Επιλέξατε τρεις. Α)…………………………… Β) ………………………….. Γ)…………………………… 9. Ποιες περιοχές θεωρείτε ότι υπήρξαν κέντρα του ΕΣ; Επιλέξατε τρεις. Α)…………………………… Β) ………………………….. Γ)…………………………… 10. Ποιες οι βασικές αιτίες μετανάστευσης από τη Μάνη μετά το 1946 Α) η εκδίκηση Β) ο φόβος Γ)βεντέτα Δ) πολιτικές διαφορές Ε) κάτι άλλο (ποιο;……………………………………) 11. Ποια τα βασικά κίνητρα για τις συγκρούσεις στη Μάνη; Α) ιδεολογικά Β) πολιτικά Γ) κοινωνικά- ταξικά Δ) προσωπικά Ε) όλα τα προηγούμενα ΣΤ)κάποια από τα προηγούμενα (ποια;……………………………….) Ζ) κανένα από τα προηγούμενα (ποια άλλα;…………………………) 12. Ποια παράταξη ξεκίνησε πρώτη τις συγκρούσεις στη Μάνη; Α) οι αντάρτες Β) τα τάγματα Γ) και οι δυο Δ) ο ξένος παράγοντας Ε) κάποια από τα παραπάνω (ποια;……………………………) ΣΤ) κανένα από τα παραπάνω (τι άλλο;………………………..) 13. Ποια τα βασικά σφάλματα των ανταρτών κατά τον εμφύλιο; Α) η μαζική στρατολόγηση Β) η καταπάτηση της ιδιοκτησίας Γ) οι άδικες εκτελέσεις

162

Δ) οι αρπαγές κι οι βιαιότητες Ε) κάποια από τα προηγούμενα (ποια;……………………………) ΣΤ) κανένα από τα προηγούμενα (τι άλλο;……………………….) 14. Ποια τα βασικά σφάλματα των ταγμάτων κατά τον εμφύλιο; Α) η μαζική στρατολόγηση Β) η καταπάτηση της ιδιοκτησίας Γ) οι άδικες εκτελέσεις Δ) οι αρπαγές κι οι βιαιότητες Ε) κάποια από τα προηγούμενα (ποια;……………………………) ΣΤ) κανένα από τα προηγούμενα (τι άλλο;……………………….) 15. Αναφέρατε δυο στιγμές εμφύλιο.

βιαιότητας χαραγμένες στη μνήμη σας κατά τον

Α)………………………………………………………………………………. Β)………………………………………………………………………………. 16. Την περίοδο εκείνη τι σήμαινε για εσάς ο όρος «κομμουνιστής»; ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………… 18. Την περίοδο αυτή τι σήμαινε για εσάς ο όρος «χίτης» ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………… 19. Την περίοδο αυτή τι σήμαινε για εσάς η παρουσία της χωροφυλακής και του στρατού; ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………… 20. Την περίοδο αυτή στη Μάνη τι σήμαινε για εσάς η παρουσία των Μ. Δυνάμεων; (ΕΣΣΔ, ΗΠΑ, Αγγλία, Γερμανία) ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………

163