Το Δώρο της Ψυχοθεραπείας

I r v in D . Y a l o m

TO ΔΩΡΟ ΤΗΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΑΝΟΙΧΤΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΣΕ ΜΙΑ ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΩΝ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΤΟΥΣ ΜΕΤΛ#ΤΛ»{ LYAI1E.\1A ΑΝΛΡΙΠΑΝΟΥ - ΓΙΑΝΝΗΣ ΖΕΡΒΑΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ

Τοΰ Γδιου στις ’ Ρ’ κδόσεις « Α γρα»

ΟΤΛΝ Κ Κ Λ Λ Ψ Ε Ο Ν ΙΤ Σ Ε

Μετάφραση Εύαγγε)ίίας Μνφχτσβνου -Γιάννη Ζερία 2001 ΣΤΟ ΝΤ1ΗΛΝΙ

Με·τάφρα<τη Κυαγγελίας Άνίριτσάνου - Γιάννη Ζέρζα 2002

ΒΡΙΙΣΚΕΙΑ ΚΛΙ ΨΓΧΙΑΤΡΙΚΗ Μετάφραση Ευαγγελίας 'Λνόριτσάνου-Γιάννη Ζερ6α

2003 Ο Δ Η Μ ΙΟ Σ T o r K m T A

Μετάφραση Ευαγγελίας Άνίρησάνου-Γιάννη Ζέρζα

2003 ·

Ετοιμάζονται Η Θ Ε Ρ Α Π Ε ΙΑ T O r Σ Ο ΙΙΕ Ν Α Ο Γ Ε Ρ Η ΜΑΝΑ ΚΑΙ ΤΟ N O H M A Τ Π Σ Ζ Ω Η Σ ΙΣΤΟ ΡΙΕΣ ΤΓΧΟΘΚΙ'ΛΠΚΙΑΣ Κ Α Θ Ε Μ Ε Ρ Α ΠΙΟ ΚΟΝΤΑ ( ΜΕ ΤΗΝ GINNY ELKIN) Θ Ε Ω Ρ ΙΑ Κ Α Ι Π Ρ Α Κ Τ ΙΚ Η Τ Η Σ Ο Μ Α Δ ΙΚ Η Σ Ψ Γ Χ Ο Θ Ε Ρ Α Π Ε ΙΑ Σ η ίΑ Ρ Ξ Ι Α Κ Η ^ Χ Ο Θ Ε Ρ Α Ι Ι Ε Ι Α

IRVIN D. YALOM

TO ΔΩΡΟ ΤΗΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΑΝΟΙΧΤΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΣΕ ΜΙΑ ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΩΝ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΤΟΥΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΑΝΔΡΓΓΣΑΝΟΥ - ΓΙΑΝΝΗΣ ΖΕΡΒΑΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ ΑΓΡΑ

Τίτλος προ/τοτύπου: THE GIFT OF THERAPY AN OPEN LETTER TO A NEW GENERATION OF THERAPISTS AND THEIR PATIENTS

ISBN 960-325-558-0 ©

2002 by IRVIN D. YALOM. M.D.

yta τψ ελληνική exSocrj ©

2004. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΛΓΡΑ - Σταύρος Πετσόπουλος Φ(ι>χ(ανοΰ 7 - ΣτάΒιο, l l f> 3 5 ’Λ θήνα

Τηλ. 210.7011.461 - FAX 210.7018.649 http: // WWW.agra.gr. e-mail; info @agra.gr

Π

ΚΕΦ. ΚΕΦ. ΚΕΦ.

ΚΕΦ . ΚΕΦ. Κ ΕΦ .

Ε

Ρ

Ι

Ε

Χ

Ο

Μ

Ε

Ν

Α

ETSIAI’U r H

11

ΚΓΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

a3

1 'Λ π ομ Λ χρύν€τΕ δ ,τ ι έμ.ττοδίζει τ ή ν άνάπτι>ξη 2 Ά π ο φ ύ γ ε τ ε τ ή δ ια γ ν ω σ τ ικ ή ταξινόμη<χη ( έ κ τ ο ς άν ε χ ε τ ε νά κ ά ν ε τ ε μ ε α σ φ α λ ισ τ ικ έ ς ε τ α ιρ ε ίε ς ) 3 4 5

6

ΚΕΦ . Κ ΕΦ . ΚΕΦ . Κ ΕΦ . ΚΕΦ . 11 Κ ΕΦ . 15? Κ ΕΦ . 13 7 8 9 ΙΟ

ΚΕΦ. 14 ΚΕΦ . 15 ΚΕΦ . 16 Κ £Φ . 17 ΚΒΦ. 18 ΚΚΦ. 19

35 a8

θ ε ρ α π ε υ τ ή ς κ α ι θ ερ α π ευ ό μ εν ο ς

ώς « σννταξιδίώτες » Πώς να κάνετε τον ασθενή νά σ υ μ μ ετέχ ει Νά είσ τε υποστηρικτικοί ΈνσυναισΟησττ}: κοιτάζοντας μιέσα άπ’ τό παράθυρο τοϋ ασθενούς Διδάξτε τήν ένσυναίσθηση Αφήστε τόν ασθενή νά γίνει σημαντικός γιά σάς Π αραδεχτείτε τά λάθη σας Δημιουργήστε μια νέα Οεροοτεία γιά κάβε ασθενή θερα π ευ τικ ή πράξη, δχι θεραπευτική λέξη Ξ εκ ινή σ τε οί Τδιοι α τομική ψυχοθεραπεία Ό θεραπευτής εχ ει πολλούς θεραπευόμενους, Ό θεραπευόμενος εναν θεραπευτή Τό έδώ καί τώρα — Χ ρησιμοποιήστε το δσο περισσότερο μπορεΐτε Γ ια τ ί να χρησΐ|ίΛποιήσετε τό εδώ καί τώρα ; Χ ρήσ η του εδώ και τώρα — Τά μάτια σας δεκατέσσερα ’Αναζητήστε αντιστοιχίες στο εδώ και τώρα ’Επεξεργασία θεμάτω ν στο εδώ και τ<ί>ρα Τό εδώ καί rcopa ζωντανεύει τ ή θεραπεία

3» 37 39 44 5θ 53 57 6ο 65 68

7» 74 75

77 8» 88 9»

ΠΕΡ1ΕΧΟΜΚΝΑ

Κ ΚΦ. 2 0

ΚΚΦ. 21 ΚΚΦ. 22 ΚΚΦ. 23 ΚΚΦ. 24 Κ Ε Φ . 25 Κ Ε Φ . 26 Κ Ε Φ . 27

ΚΚΦ. 28

Χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή σ τε τά ατυναισθηματά σ<χς ώ ς πληροφορίες Δ ια τ υ π ώ σ τε μιέ προσοχή τ ά σ χόλιά σας

96

γιά τό εδώ καί τώρα 99 "Ολα μπορούν νά δουλευτούν στο εδώ καί τώρα ιοο ΆναφερΟεΤτε στό εδώ καί τώρα σέ κάθε συνεδρία lo a Τ ί ψέματα μιοϋ εχεις π ε ι; 104 Λευκή οθόνη ; Εεχάστε την ! Νά ’στε αληθινοί 105 Τρία ειδη αύτοαποκάλυψης τοϋ θεραπευτή 114 Ό μηχανισμός τής ψυχοθεραπείας — Νά είστε διάφανοι ιΐ5 ’Αποκαλύπτοντας συναισθήματα στό εδώ κα ι τά>ρα — Νά είσ τ ε δια κ ρ ιτικ ο ί 118

ΚΚΦ. 29 'Α π οκα λύπ τοντα ς τ ή ν προσω πική ζω ή

τοϋ θεραπευτή — νά είστε προσεκτικοί

taa

ΚΚΦ. 30 ’Αποκαλύπτοντας τήν προσωπική σοις ζωή —

ΚΚΦ 38

Τ ί νά προσέχετε Διαφάνεια τοΰ θεραπευτή καί καθολικότητα Οι ασθενείς θ’ άντισταθοϋν στις αποκαλύψεις σας Άποφύγετε τήν « π λ ά γ ια » θεραπεία Πώς μπορεΐτε νά πάτε τούς άσθενεις σας πιό μακριά άπό έκ εΐ πού φτάσατε εσείς Σ χ ετικ ά μ£ τή βοήθεια πού σάς προσφέρουν οί άσθενεις σοις ’ Ενθαρρύνετε τήν αύτοαποκάλυψη τοΰ θεραπευόμενου 'Η ανατροφοδότηση στήν ψυχοθεραπεία Πώς νά παρέχετε ανατροφοδότηση

ΚΕΦ. 39

α π ο τελ εσ μ α τικ ά κα ί μ έ ή π ιο τρόπο Α υξήστε τ ή δ εκ τικ ό τη τα σ τήν άνατροφοδότττ)ση

ΚΕΦ. 31 ΚΚΦ. 32 ΚΕΦ. 33 ΚΕΦ. 34 Κ ΚΦ. 35

ΚΕΦ. 36 ΚΚΦ. 37

χρησιμιοποιώντας « μέρη » ΚΚΦ. 4 0 ’Ανατροφοδότηση : χτυπήστε οταν τό σίδερο έχει κρυο'>σει ΚΕΦ. 41 Μ ιλήστε γιά τό θάνατο

la? 130 13»

134 137 139

ΐ43 146 14 9

χ53 155 158

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΚΕΦ. 42 Ό θάνατος καί ή εξύμνηση τής ζωής ΚΕΦ . ΚΕΦ. Κ ΕΦ . Κ ΕΦ .

43 Πώς νά μιλάτε γιά τό θάνατο 44 Μ ιλήστε γιά τό νόημια τής ζωής 45 ’ Ελευθερία 46 Πώς θά βοηθήσετε τούς άσθενεις

ΚΕΦ. 47

ν ’ άναλάβουν ευθύνη Π οτέ (σχεδόν π ο τέ) μήν παίρνετε άποφάσεις

ι 6ο 164

ι 68 \η·* ΐ74

γ ιά τόν ασθενή σας Κ ΕΦ . 48 ’Α ποφάσεις : μ ία €Λ<τιλίχ·ή ό66ς πρός

178

τό υπαρξιακό υπόστρωμα

i8a

ΚΕΦ. 49 Ε σ τ ιά σ τ ε τήν προσοχή σας στήν αντίσταση τοΰ ασθενούς ν ' αποφασίσει ΚΕΦ . 50 Δ ιευ κ ό λυ ν σ η τ ή ς έπ ίγνίο σ η ς μ έ τ ή ν παροχή

ΚΕΦ. (>0 ΚΕΦ. 61 ΚΕΦ . 62

συμβουλών Διευκόλυνση τών αποφάσεων —’'Λλλ/κ μηχανισμοί Διευθύνετε τή θεραπεία σάν μιά συνεχιζόμενη ατυνεδρία Κ ρατάτε σημειώσεις γιά κάθε συνεδρία ’Ενθαρρύνετε τήν αύτοπαρατηρηση "Οταν 6 θεραπευόμενος κλαίει Δώ στε στόν εαυτό σας χρόνο ανάμεσα στούς ασθενείς Έ κφράστε ανοιχτά τά διλήμματά σας Κ άντε κ α τ’ οικον επισκέψεις Μή δίνετε υπερβολική βαρύτητα στις εξηγήσεις Μηχανισμοί επιτάχυνσης τής θεραπείας Ή ψυχοθεραπεία ώς γενική πρόβα γιά τ ή ζωή Χρησιμοποιήστε τό άρχικό αίτημα

ΚΕΦ. 03 ΚΕΦ. 04

ώ ς κ ιν η τή ρ ιο μ ο χ λ ό Μ ή φοβάστε ν ’ α γ γ ίξ ετε τόν θεραπευόμενο σας Μ ήν είσ τε ποτέ σεξουαλικοί μ έ τούς άσθενεις σας

ΚΕΦ . 51 ΚΕΦ. 52 ΚΕΦ. 53 ΚΕΦ. 54 ΚΕΦ . 55 Κ ΕΦ . 56 Κ ΕΦ . 57 ΚΕΦ . 58 ΚΕΦ. 59

ΚΚΦ. 05 ’Α ν α ζ η τή σ τε τ ις έπ ετείο υ ς κ α ί τά θ έμ α τα πού έχουν νά κάνουν μ έ φάσεις ζω ής ΚΚΦ. 66 Π ο τέ μή ν ά γνο εΐτε τό « ά γ χ ο ς τ η ς θεραπείας »

18 4

ι 86 191

ΐ 94 196

ΐ9 7 1 98

aoo ao a

aos ao 8 313 3 17

a ig aaa aa7 33» 334

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΙΟ

ΚΕΦ ϋ7 ΚΕΦ 68 ΚΕΦ 69 ΚΕΦ 70 ΚΕΦ, 71 ΚΕΦ. 72 ΚΕΦ, 73 ΚΕΦ 74 ΚΕΦ. 75 ΚΕΦ, 76

ΚΕΦ. 77 ΚΕΦ. 78 ΚΕΦ. 7ΰ ΚΕΦ. 80 ΚΕΦ. 81 ΚΕΦ. 82 ΚΕΦ. 83 ΚΕΦ. 84 ΚΕΦ. 85

rwTfJC, διώξτε μου τό άγχος ''Οντας ό δήμιος τοΰ ^ωτα Παίρνοντας Ιστορικό "Ενα ιστορικό τοΰ ημερήσιου προγράμματος τοΰ άσθενοΰς Πόσοι άνθρωποι υπάρχουν στή ζωή τοΰ άσθενοΰς; Συνέντευξη με τόν σημαντικό άλλο ’Εξερευνήστε προηγούμενες ψυχοθεραπείες Μαζί στη σκιά τής σκιάς Ό Φρόυντ δεν είχε πάντα άδικο Ή ΓΣΘ δεν είναι τόσο σπουδαία δσο τήν παρουσιάζουν,.. ή, Μή φοβάστε τόν μπαμπού?^ των ΕΤΘ ’Όνειρα — Χρησιμοποιή<ττε τα δσο περισσότερο μπορεΐτε Πλήρης ερμηνεία ενός ονείρου; Ξεχάστε το ! Χρησιμοποιήστε τά όνειρα μέ πραγματισμό; λεηλατήστε τα Μάθετε μερικές τεχνικές πλοήγησης σέ σχέση μέ τά δνεφα Μάθετε γιά τή ζωή τοΰ άσβενοΰς άπό τά όνειρά του Δώστε προσοχή στό πρώτο δνειρο ’Ασχοληθείτε προσεκτικά μέ τά όνειρα πού άφοροΰν τόν θεραπευτή Φυλχχτειτε άπ’ τούς κΐ'νδύνους τοΰ επαγγέλματος ’Αναγνωρίστε τά προνόμια τοΰ επαγγέλματος Σ H Μ Ε IΩ Σ Ε I Σ

237 238

244 245 247 248 250 252

254

a6o 263 265 266 274

277 283 287

292 298

303

(τύντροφο τής

μου γιά πενήντα χρόνια

Εισαγωγή Είναι σχοτάδι. 'Έρχομαι στο γραφείο σας αλλά όεν σάς βρίσκω. Τό γραφείο σας είναι άδειο. ΑΙπαινω χαι κοιτάζω γύρω. Τό μόνο πού υπάρχει είναι τό καπέλο σας. Κι είναι ολόκληρο σκεπασμένο μ£ αράχνες.

Τ

Λ ΟΝΕΙΡΛ ΤϋΝ ν\ΣΒΚΝϋ.Ν ΜΟΓ έχουν αλλάξει. 'Αράχνες σκεττάζουν τό καπέ>Λ μου. Τό γραφείο μιου είναι σκοτεινό κι ερημ«). Κ ι εγώ δέν είμαι πουθενά. Οί ασθενείς μου άνησυχοΰν γιά τήν υγεία μου: Οά είμαι πα­ ρών στή μακριά διαδρομή τής ψυχοθεραπείας τους ; "Οταν φεύ­ γω διακοπές, φοβούνται πώς δέν θά ξαναγ>ρίσω. Φαντάζονται πώς έρχονται στήν κηδεία μιου ή στόν τάφο μιου. Οί άσθενεις μου δέν μ ’ αφήνουν νά ξεχάσω πώς γερνάω. Τή δουλειά τους κάνουν: εγώ δέν τούς ζήτησα νά μΛίράζονται μαζί μιου ολα τους τά συναισθήματα, τις σκέψεις καί τά δνεφα; ’Α­ κόμα καί υποψήφιοι άσθενεις τηρούν τήν ιδια στάση και δεν πα­ ραλείπουν νά ρωτήσουν, καθώς μέ πρωτοχαιρετάνε: « 'Αναλαμ­ βάνετε άκόμα περιστατικά; » "Ενας άπό τούς κυριότερους τρόπους οίρνησης τού θανάτου είναι μια πίστη στήν προσωπική μας ιδιαιτερότητα, μιιά πεποί­ θηση οτι έξαιρούμαστε άπό τή βιολογική άναγκαιότητα και δτι ή ζωή δέν θά μάς συμπεριφερθεΐ μέ τόν ίδιο ωμό τρόπο πού συμ­ περιφέρεται σ' δλους τούς άλλους. Θυμάμαι, πρίν άπό πολλά χρόνια πήγα σ’ εναν οφθαλμίατρο, γιατί ή οροκτή μου μιειωνόταν. Ρώτησε πόσων χρόνων είμαι καί σχολίασε: « Σαρανταοχτώ, έ ; Ναί, είσαι άκριβώς στην ώρα σου! » Φυσικά, σέ συνειδητό επίπεδο τ^ερα πώς ειχε άπόλυτο δίκιο, άλλά άπό βαθιά μέσα μου ξεσηκώθηκε μιά κραυγή ; « Στήν ώρα >3

TO ΛΩΡΟ Τ Η Ι ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

14

μΛυ; Ποιά ώρα μου; Σύμφωνοι, κι εσύ κι οί άλ>Λΐ μπορεϊ νά ’σαστε στήν ώρα σας, εγώ πάντα>ς σίγουρα οχι! » Είναι άποκαρδκοτικο λοιπον νά συνειδητοποιώ πώς μπαίνω σέ fm προκαθορισμένη δψιμη φάση ζωής. Οι στόχοι μου, τά ένδιαφέροντά μιου και οί φιλοδοξίες μου άλ)>άζουν ui τρόπο προβ/χψιμο. Ό Erik Erikson, στη μιε^χτη του γιά τόν κύκλο τής ζοίής, περιεγραψε αυτό τό όψιμο στάδιο τής ζωής ώς « Δημι­ ουργικότητα » μιά μεταναρκισσιστική φάση, στήν όποια ή προσοχή στρέφεται άπό τήν επέκταση τοϋ έαυτοΰ πρός τή φρον­ τίδα και τήν έγνοια γιά τις επόμενες γενιές. Τώρα, έχοντας φτάσει τά εβδομήντα, μπορώ νά έκτιμήσω τή διαύγεια τής άπο­ ψης τοΰ 'Έρικσον. Νιώθο^ πο>.ύ σωστή τήν ιδέα του γιά τή «δημιουργικότητα». θέλο> νά μεταδώσω στούς επόμενους οσα έχω μάθει. Κι δσο πιό γρήγορα γίνεται. Σήμερα δμως είναι εξαιρετικά προβληματικό 'Λ προσφέρεις καθοδήγηση καί εμττνευση στήν επόμενη γενιά ψυχοθεραπευ­ τών, γιατί τό έπάγγε>φιά μας περνάει μεγάλη κρίση. "Ενα οικο'Λ>μίστικα προσανατολισμένο σύστημα υγειονομικής περίθα).ψης προστάζει μιά ριζική τροποποίηση στήν ψυχολογική θεραπεία, καί ή ψυχοθεραπεία υποχρεώνεται τώρα νά άποτέλεσμα —δηλαδή πάνω απ’ όλα νά είναι φτηνη καί, κατ’ άνάγκην, σύντομη, έπιφανειακή καί άνούσια. Ά'/ησυχώ γιά τό πώς θά έκπαιδεύεται ή νέα γενιά αποτελε­ σματικών ψυχοθεραπευτών. ’Όχι μέσα άπό εκπαιδευτικά προ­ γράμματα τής ψυχιατρικής ειδικότητας. Ή ψυχιατρική είναι έτοιμη νά έγκατα>χίψει τόν χ'/Λδο τής ψυχοθεραπείας. Οί νέοι ψυχίατροι υποχρεώνονται νά ειδικευτούν στήν ψυχοφαρμακολο­ γία, γιατί τά τρίτα μίέρη πού πληρώ'/ουν τώρα, σοΰ έπιστρέφουν τό κόστος τής ψυχοθεραπείας μόνο άν τήν παρέχουν χαμηλά άμειβόμε'Λΐΐ ( μ’ ά>^>Λ >Λγια έ>οάχιστα εκπαιδευμένοι) έπαγγελ1- “ Ετσι εχει μεταφραστεί καϊ χρη-τιμοιτοιεΤται ό ορος τοΰ *Epixiov generativiiy. ( Σ .τ .μ . )

ΕΙΣΛΙΏΓΗ

»5

μuzτtες. Μοιάζει βέβαιο πως ή σημερινή γενιά κ/ανικών ψυχιά­ τρων, πού έχουν εκπαιδευτεί τόσο στή δυναμική ψυχοθεραπεία δσο και στή φοφμακολογική θεραπεία, είναι είδος υπό εξαφάνιση. Καί τά εκπαιδευτικά προγράμματα κ>ανικής ψυχολογίας - ή προφ>ανής επιλογή γιά νά καλυφθεί τό κενό; Δυστυχώς, οί κλι­ νικοί ψυχολόγοι ά'^τιμιετωπίζουν τις ίδιες πιέσεις άπό τήν άγορά, και οί περισσότερες σχολές πού δίνουν διδακτορικά διπ)^ί>ματα ψυχο>Λγίας άνταποκρίνονται διδάσκοντας μιά ψ'^χοθεραπεία προσοινατολισμένη στά συμπτώματα, σύντομη καί ώς έκ τούτου κα­ λυπτόμενη άπό τά άσφαλιστικά πακέτα. ’Ανησυχώ >Λΐπόν γιά τήν ψυχοθεραπεία —γιά τό πώς μπορεϊ νά παραμορφοίθεΐ άπό οικονομικές πιέσεις καί νά φτωχύνει άπό ριζικά συντομευμένα εκπαιδευτικά προγράμματα. Παρ’ ο>.’ αύτά, ίχω εμπιστοσύνη δτι στό με>λον μιά συνομοταξία ψυχοθερα­ πευτών πού θά προέρχονται άπό διάφορους επιστημονικούς κλάίους (ψυχο>Λγία, συμβουλευτική, κοινωνική εργασία, ποιμαν­ τική συμβουλευτική, κ)^ινική φιλοσοφία) θά συνεχίσει ν’ άκολουθεΐ εντατική μεταπτυχιακή εκπαίδευση καί, άκόμα καί κά­ τω άπό τήν πίεση τής πραγματικότητας τών άσφαλιστικών τα­ μείων, θά βρίσκει άσθενεις πού θά επιθυμούν εύρεία άνάπτυξη χαΐ άλλαγή, πρόθυμους ν’ άναλάβουν μιά δέσμευση άορίστου χρόνου γιά τήν ψυχοθεραπεία. Γ ι’ αύτούς τούς θεραπευτές καί γΐ’ αυτούς τούς θεραπευόμενους γράφω Τό δώρο τής φυχοθεραπκοζ.

ΣΤΙΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΑϊΤΕΣ συμβου>χύω τούς εκπαιδευόμενους ν’ άποφβύγουν τόν δογματισμό καί προτείνω έ'ναν θεραπευτικό πλουρα­ λισμό πού άντ)»£Ϊ αποτελεσματικές παρεμβάσεις άπό πολλές δια­ φορετικές θεραπευτικές προσεγγίσεις. Στό μεγα>ουτερο μέρος πάν­ τως χρησιμοποιώ ενα διαπροσωπικό καί υπαρξιακό πλαίσιο ανα­ φοράς. ’Έτσι τό σώμα τών συστάσεων πού άκοΜυθεΐ προέρχε­ ται άπό τίς δύο αύτές θεωρίες.

i6

TO ΔΩΡΟ ΤΗΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑίΙΕΙΑΙ

Άπο τότε πού προ>τομπήκα στόν κλάδο τής ψυχιατρικής, δύο ήταν τά μόνιμα ένδιαφέροντά μου : ή ομαδική και ή ύποφξιακή ψυχοθεραπεία. Είναι δύο παράλληλα άλλά ξεχωρκττά εν­ διαφέροντα : δέν κάνω « υπαρξιακή ομαδική θεραπεία » — γιά τήν άκρίβεια ούτε μπορώ νά φανταστώ πώς θά ’ταν κάτι τέτοιο. Οί δυο τρόποι διαφέρουν δχι μόνο άπό άποψη μεγέθους (μιά όμαχδα περίπου ^ ι ώς εννέα άτόμιων έναντι μιας διάταξης ενός πρός εν<χν στήν υπαρξιακή ψυχοθεραπεία ) άλλνά καί στό θεμε­ λιώδες πλαίσιο αναφοράς τους. "Οταν βλέπω ασθενείς σέ ομα­ δική θεραπεία δουλεύω χρησιμοποιώντας ενα διαπροσωπικό πλαίσιο άναφοράς καί άκολουθώ τήν υπόθεση δτι οί άσθε'^εΐς φτάνουν σέ απόγνωση λόγω τής άνικανότητάς τους ν’ άναπτύξουν καί νά διατηρήσουν ικανοποιητικές διαπροσωπικές σχέσεις. "Οταν δμως λειτουργώ σ’ ενα υπαρξιακό πλαίσιο άναφοράς, άκολουθώ μιά πολύ διαφορετική υπόθεση : οί άσθενεις φτάνουν σέ άπόγνο>ση ώς άποτέ)χσμα τής άναμέτρησής τους μιέ σκληρά δεδομένα τής άνθρώπινης μοίρας — μέ τά δεδομένα τής ζωής. Καθώς πο)νλά άπ’ δσα προτείνω σ’ αύτό τό βιβλίο προέρχονται άπό έ'να υπαρξιακό σύστημα πού δέν είναι οικείο σέ πολλούς άνοτγνώστες, κα)νό είναι νά κάν(ο μιά σύντομη εισαγωγή. 'Ορισμός τής ύποιρξιακής ψυχοθεραπείας : υπαρξιακή ψυ­ χοθεραπεία είναι μιά δυναμική θεραπευτική προσέγγιση, η οποία εστιάζει την προσοχή της σε άγωνίες πού έχουν τις ρίζες τους στην ύπαρξη. θά αναλύσω αύτόν τόν σύντομο ορισμό έπεξηγώντας τή φρά­ ση «δυναμική προσέγγιση». ΊΙ λέξη όυναμικος έχει εναν κοινό κι εναν τεχνικό ορισμό. ΤΙ κοινή σημυχσία της ( πού προέρχεται άπό τήν έλληνική ρίζα δυνασϋαι, έχω δύναμη ή ισχύ), ή οποία δηλώνει τόν ισχυρό ή τόν ζωηρό { βλiπε ουναμό, δυναμικός παί­ κτης ή πολιτικός), προφανώς δέν μάς άφορά εδώ. *Αν ήταν δμίυς αύτός ο ορισμός της καί στόν δικό μας κ>νάδο, τότε θά ύττήρχε θεραπευτής πού νά μήν ισχυρίζεται δτι είναι δυναμικός, πού νά υποστηρίζει, μ ’ άλλα ^για , πώς εΐ'/αι να>θρός ή άδρανής ;

ΕΙΖΑΠΟΓΗ

»7

” 0 χ(, χpησιμoπocώ τόν ορο « δυναμικός » με την τεχνική του σ-ημασία, πού διατηρεί την ιδέα τής δύναμης ά>>>α εχει τις ρίζες της στό φροϋδικό μοντέλο ψυχικής )ί£ΐτουργίας, τό όποιο υπο­ στηρίζει δτι δυνάμεις σέ σύγκρουση μέσα στό άτομο γεννούν τη σκέψη, τό συναίσθημα και τή συμπεριφορά του. Επιπλέον -κι αύτό είναι έ'να καίριο σημεϊο- αύτές οί συγχρουόμενες δυνάμεις υπάρχουν σέ διάφορα επίπεδα συνειδητότητας. Μερικές μάλιστα 'Έτσι ή υπαρξιακή ψυχοθεραπεία εΐ'/αι μιά δυναμική ψυχοθε­ ραπεία πού, δπ<ος οί ποικίλες ψυχαναλυτικές θεραπείες, υποθέ­ τει οτι άσυνείδητες δυνάμεις επηρεάζουν τή συνειδητή μας λει­ τουργία. ΙΙαρ’ δλ’ αύτά, διαφοροποιείται άπό τίς ψυχαναλυτικές ίδεο)νθγίες, μόλις θέσουμε τό έξης ερώτημα: ποιά είναι η φύση τών συγχρουόμενων έσωτερικών δυνάμεων; "Η υπαρξιακή ψυχοθεραπευτική προσέγγιση υποστηρίζει δτι ή εσωτερική σύγκρουση· πού μάς κατατρέχει δέν προέρχεται μχ>νο άπό τήν πάλη μας μ£ καταπιεσμένες ένστικτικές ορμές ή μέ έσωτερικευμένους σημαντικούς ένη/άκους ή μ<-θ(55ώσμ6ίτ 3^>ώο^ τρ«υ|ΐΛίτ>νής [ΐΜη[ΐη<^— καί ^ πο την,ανο(Λετρησν, " Και ποια είναι αύτά τά δεδομένα της ύπαρξης; Άν επιτρέ­ ψουμε στούς εαυτούς μας ν’ άποκ>^ισουμε άπό τή θέα μας ή νά « βά>Λυμε σέ παρένθεση » τις καθημιερινές άγ<ονίες της ζωής μας και ν’ άνα^Λγιστούμε σέ βάθος τή θέση μιας στόν κόσμο, φτάνουμε άναπόφευκτα στις βαθιές δομές της ύπαρξης (στις « έσχατες έγνοιες », γιά να χρησιμοποιήσω τόν δρο τού θεολό­ γου Paul Tillich). , Ι έσσ^ις εσχα:;£ς rT JOtFC. κατά τήν άποψη^ ^ υ , έχουν μιεγάλη συνάφεια με τήν ψυχοθεραπεία .~·^-Οάνατος, η _ ^ α^μόνωαη τό νόημα τής ζω η^α Γη έλ£υ6iftZ-XKaikμιά άπ’ α^ές τίς έννο^ς ^Ι^όριστεΐ καί θά συζητηθεί στό άντίστοϊ^ Οι εκπαιδευόμενοι ρωτούν συχνά γιατί δεν προωθώ τή δημιουρ­ γία έκπαιδευτικών προγραμμάτων γιά τήν υπαρξιακή ψυχοθερα-

i8

TO ΔΩΡΟ ΤΗ Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

πεία. Ό >νόγος είναι δτι ποτέ δέν θεώρησα την υπαρξιακή ψυχο­ θεραπεία μιά ξεχωριστή, αυτόνομη ιδεολογική σχολή. Ιίαρά νά επιχειρήσω ν’ άναπτύξω διδακτικά προγράμματα υπαρξιακής ψυχοθεραπείας, προτιμώ νά συμπληρώσω τήν εκπαίδευση δλων τών καλά έκπαιδευμίνων δυναμικών ψυχοθεραπευτών έντείνοντας τήν ευαισθησία τους γιά τά υπαρξιακά ζητήματα.

Δ ι α δ ι κ α σ ί α κ α ι περ«εχό/οιενο. Πώς εϊναι στήν πράξη ή υπαρξιακή ψυχοθεραπεία; Γιά νά δώσει κάνεις άπάντηση σ’ αύτο τό ερώτημα πρέπει νά μιιλήσει γιά δύο πράγματα: γιά τό « περιεχόμενο » και γιά τή « διαδικασία », τίς δύο μείζονες όψεις τής θεραπευτικής συνομι>άας. Τό «περιεχόμενο» είναι άκριβώς αύτό πού λέει ή λέξη — τά ακριβή λόγια ^πού λέγονται, τά ούσιώδη ζητήματα πού θίγονται. Ή « δ|άδικασία » άναφέρεται σέ μιά εντελώς διαφορετική καί έξαφετικής σημασίας διάστα­ ση : τή διαπροσωπική σχέση μεταξύ θεραπευόμενου και θερα­ πευτή. "Οταν ρωτάμε γιά τή « διαδικασία» μιας άλληλεπίδρασης, εννοούμε : τί μάς λένε οί λέξεις ( καί μυιζι ή μή λεκτική συμπε­ ριφορά) γιά τή φύση τής σχέσης άνάμεσα στά μέρη πού άλληλεπιδροΰν; Άν παρακολουθούσε κανείς τίς θεραπευτικές μου συνεδρίες, μάταια θ’ άναζητούσε μακροσκελείς συζητήσεις γύρω άπό τό θάνατο, τήν έ>^£υθερία, τό νόημα ή τήν υπαρξιακή άπομόνωση. Τέτοιου είδους υπαρξιακό περιεχόμενο μπορεϊ νά εχει σημασία μόνο γιά κάποιους άσθενεις ( άλλά όχι γιά δλους ) σέ κάποια στάδια τής θεραπείας (ά)λά όχι σέ ο ) λ ) . Γιά τήν άκρίβεια ό άποτελεσματικός θεραπευτής δέν πρέπει ποτέ νά πιέζει νά συ­ ζητηθεί κανένας τομέας περιεχομένου: Ή θεραπεία δέν πρέπει νά καθορίζεται άπό τη θεωρία ά?>λά άπό τή σχέση. Άν παρακολουθήσει δμως κανείς τίς ίδιες συνεδρίες άναζητώντας μιά χαρακτηριστική διαδικασία πού νά προέρχεται άπό

ΕΙΪΑΙΏΓΗ

19

εναν υπαρξιακό προσανατολισμό, Οά συναντήσει κάτι τελείως διαφορετικό. Ή όξυμμένη ευαισθησία γιά τά υπαρξιακά ζητήμα­ τα έττηρεάζει €αθιά τη φύση τής ^ έσ η ς θεραπευτή χαι θερα­ πευόμενου και επιδρά σε κάθε ψυχοθεραπευτική συνεδρία. Εκπλήσσομαι κι εγώ με τήν ειδική μορφή ποΰ εχει πάρει αύτό τό βιβλίο. Δέν περίμενα ποτέ δτι Οά έγραφα ενα βιβ>ώ μιε μιά σειρά άπό οδηγίες γιά ψυχοθεραπευτές. Κοιτάζοντας προς τά πίσω, δμως, ξέρω τήν άκριβή στιγμή έκκίνησης. Ιΐριν άπό δύο χρόνια, μετά άπό μιά επίσκεψη στούς Γιαπωνέζικους κή­ πους Χάντινγκτον στήν Πασαντήνα, ειδα πώς ή Βιβλιοθήκη Χάντινγκτον ειχε μιά εκθεση τών πιό δημοφιλών βιβλίων της Βρετανικής ’Αναγέννησης καί μτΓήκα μιέσα. Τρεις άπό τούς δέ­ κα τόμους τής εκθεσης ήτ<χν βιβλία μ£ άριθμημένες «συμβου­ λές » —περι οικιακής κτηνοτροφίας, περί ραπτικής, περί κηπου­ ρικής. Μοΰ εκανε εντύπωση πώς καί τότε, πριν άπό εκατοντά­ δες χρόνια, μόλις ειχε ξεκινήσει ή τυπογραφία, οί κατάλογοι οδηγιών προσείλκυαν τό ενδιαφέρον τών μαζών. Πριν άπό πολλά χρόνια εβλεπα σέ θεραπεία μιά συγγραφέα πού, έχοντας εξαντληθεί άπό τή συγγραφή δύο συνεχόμενων μυθιστορημάτων, ειχε αποφασίσει νά μήν ξαναγράψει άλλο βι­ βλίο, ώσπου νά ερθει τό Γδιο νά τής χτυπήσει τήν πόρτα. Ειχα γελάσει μέ τήν παρατήρηση της, άλλά δέν ειχα πραγματικά καταλάβει τί εννοούσε ώς εκείνη τή στιγμή στή Βιβλιοθήκη Χάντινγκτον, δταν ήρθε και μοΰ χτύπησε κι εμένα τήν πόρ­ τα ή ιδέα ενός βιβλίου οδηγιών. Έ π ι τόπου πήρα τήν άπόφαση νά παραμιερίσω άλ)Λ βιβλία πού προγραμμάτιζα νά γρά­ ψω, ν’ άρχίσω νά λεηλατώ τις κλινικές μου σημειώσεις καί ήμερολόγια και νά γράψω μιά άνοιχτή επιστολή σέ νέους θε­ ραπευτές. Πάνω άπ’ τό γράψιμο ετούτου τοΰ βιβλίου αίωροΰνταν τό φάντασμα τοΰ Rainer Maria Rilke. Αίγο καιρό πριν άπό τήν εμπει­ ρία πού ειχα στή Βιβ)νΐοθήκη Χάντινγκτον, ειχα ξαναδιαβάσει τά Γράμματα σ* εναν νέο ποιητη κι ετσι προσπάθησα συνειδητά

20

TO ΔΟΡΟ Τ Η ί ΨΥΧΟ«ΕΡΑΙΙΕΙΑ1

νά υψώσω τόν εαυτό μου στά δικά του επίπεδα ειλίκρίνειας, πε­ ριεκτικότητας και ττνευματικής γενναιοδίορίας. Οι συστάσεις ποΰ υπάρχουν σ’αυτές τις σελίδες προέρχονται άπό σημιειώσεις σαρανταπέντε χρόνων κλινικής πρακτικής. Είναι μιά ιδιοσυγκρασιακή μείξη ιδεών και τεχνικών ποΰ εγώ βρήκα χρήσιμες στή δουλειά μιου. Πρόκειται γιά τόσο προσωπι­ κές, τόσο υποκειμενικές και μερικές φορές τόσο πρωτότυπες ιδέες, πού τό πιθανότερο είναι ό άναγνώστης νά μήν τις ξανασυναντήσει πουθενά ά>λοΰ. "Έτσι αύτό τό βιβλίο δέν φιλοδοξεί με κανέναν τρόπο νά είναι ένα συστηματικό εγχειρίδιο. ’Αντίθετα, πρόθεσή μου ηταν νά τό γράψω ώς συμπλήρωμά σ’ έ'να περιε­ κτικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Έπέλεξα τυχαία τις όγδονταπέντε κατηγορίες πού υπάρχουν σ’ αύτό, όδηγημενος κυρίο>ς άπό τό πάθος μου γιά τή δου>νειά μου παρά άπό κάποια ειδική τάξη ή σύστημα. 'Ο άρχ^ικός μου κατά)νογος περιείχε πάνω άπό διακόσιες διαφορετικές οδηγίες, καί στό τέλος άφαίρεσα εκείνες γιά τις όποιες δέν ένιωθα και μεγά)^ ένθουσιασμιό. Κι ένας άλλνος παράγοντας έτΓτ,ρέασε τήν επιλογή αύτών τών όγδονταπέντε τίτ)νων. Τά πρόσφατα μυθιστορήματα και ιστορίες πού έχω γράψει περιέχουν πο>^ές περιγραφές θεραπευτικών δια­ δικασιών πού μοΰ φάνηκαν χρήσιμες στήν κ/νίνική μχ>υ δουλειά άλλά, άφοΰ ή μυθοπλασία μου έχει έ'να ΰφος εύθυμο, συχνά μπουρλέσκο, είναι άσαφές σέ πολλούς άναγνώστες κατά πόσο παίρνω στά σοβαρά τις θεραπευτικές διαδικασίες πού περιγρά­ φω. Τό όώρο τήζ ψυχοθεραπείας μοΰ δίνει τήν εύκαιρία νά διευ­ κρινίσω τά πράγματα. Ώς βασική συλλογή τών πιό άγαττημενων τταρεμβάσεων ή δη­ λώσεων μου, τό βιβ>ϋίο αύτό περιέχει πο)λή τεχνική και λίγη θεωρία. Οί άναγνώστες πού αναζητούν ένα πιό θεωρητικό υπό­ βαθρο ίσως θελήσουν νά διαβάσουν τά κείμενά μου Ύπαρξίοχη ψυχοθεραπεία καΐ θειορία χαι πραχτιχ-η της ομαδικής ψυχοθε­ ραπείας, τά βιβλία πού γέννησαν κι αύτόν εδώ τόν τόμο. ’'Εχοντας ιατρική και ψυχιατρική εκπαίδευση έχω συνηθίσει

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

21

τον δρο ασθενής^ τον χρησιμοποιώ ώς συνώνυμο της 7sξης πε)οάτης, πού είναι ή κοινή ονομασία πού χρησιμοποιείται στήν παράδοση της ψυχολογίας και τής συμβουλευτικής. Γιά κάποιους ο δρος άσϋενής υπονοεί μιά άπόμακρη, υπεροπτική, άδιάφορη καί αυταρχική στάση τοΰ θεραπευτή. Διαβάστε δμίος παρακάτω - πρόθεσή μου είναι νά ενθαρρύνω μιά θεραπευτική σχέση πού βασίζεται στή συμμετοχή, στήν άνοιχτή έπικοινίι)νία και στήν ισότητα. Πολλά βιβλία, άκόμα καί δικά μου, περιέχουν περιορισμένο αριθμό θεμελια>δών σημείων καί πολύ παραγέμισμα, γιά νά συν­ δέσουν τά επιχειρήματα με ώραΐο τρόπο. ’Επειδή εδώ έπέ>χξα εναν μεγά>Λ άριθμό οδηγιών, πολλές άπ’ τίς όποιες είναι αύτοτελεΐς, καί παρέλειψα πολλά παραγεμίσματα καί συ'/δέσεις, τό κείμενο θά εχει εναν άποσπασματικό χαρακτήρα. Παρό)χ» πού έπέ)χξα τίς οδηγίες αύτές με τυχαία σειρά καί φαντάζομαι πώς πολλοί άναγνώστες θά τίς διαβάσουν μέ μή συ­ στηματικό τρόπο, έκ τών ύστέρων προσπάθησα νά τίς ομαδο­ ποιήσω, ωστε νά είναι φι/νικές πρός τόν άναγνώστη. Τό πρώτο μέρος (1-40) θίγει τή φύση τής σχέσης θεραπευτήθεραπευόμενου, με ιδιαίτερη έμφαση στό έδώ καί τώρα, στή χρή­ ση τοΰ έαυτοΰ άπό τόν θεραπευτή καί στήν αύτοαποκάλυψη του. Τό επόμενο κομμάτι (41-51) στρέφεται άπό τή διαδικασία στό περιεχόμενο καί προτείνει μεθόδους γιά τήν εξερεύνηση τής έσχατης έγνοιας τοΰ θανάτου, τοΰ νοήματος τής ζωής καί τής ελευθερίας ( περικ)χίοντας επίσης τήν εύθύνη καί τήν άπόφαση ). Τό τρίτο μέρος (52-76) άσχολεΐται με διάφορα ζητήματα πού άναφύονται στήν καθημερινή άσκηση τής ψυχοθεραπείας. 1. Στό ά γγ λ «ό κείμενο χρησιμοποιείται ό δρος patient καί άναφέρεται ή λαTtvixT, του ρίζα patims, αύτός πού ίm«>φέpει ή υπομένει. Στήν έλληνική y}MU(τα ό ορος μπορεϊ νά μεταφραστεί α τε ως « άαθενής » ειτε, προκειμενου ε^ικά γιο τήν ψυχοθεραπεία, ώς « θεραπευόμενος » . Σ τις περισσότερες περιπτώσεις, καί σύμφωνα μ ΐ τή χρήση τοΰ ορου patient πού προσδιορίζει εδώ ό συγγρουρέας, προτιμήσαμε τή δεύτερη μετάφραση. { Σ .τ ,μ . )

33

TO Α Π Η ) Τ Η Σ Ψ ΥΧΟβΕΡΑΠΕΙΑΙ

Στό τέταρτο μέρος (77-83) εξετάζω τή χρή<τη τών ονείρων στήν ψυχοθεραπεία. Τό τελευταίο κομμάτι (84-85) πραγμΛτεύεται τούς κινδύ­ νους και τά προνόμια τοΰ επαγγέλματος τοΰ ψυχοθεραπευτή. Τό κείμενο είναι διάστικτο με πολίες άπό τις άγαττημενες μου φράσεις καί παρεμβάσεις. Συγχρόνως δμιως ένΟοιρρύνω τόν αύΟορμητισ|χό και τή δημιουργικότητα. A ’αυτό μή θε(ορήσετε τις ίοιοανγχρασιαχές μου παφεμβάσεις ώς μιά συγχ,εχριμενη δια­ δικαστική συνταγή. ^Αντιπροσωπεύουν τή δική μου άποψη και τή δική μου προσπάθεια ν ’ άντλ>;σω άπό μεσα μου ενα προσω­ πικό ΰφος και μιά προσωπική φωνή. Πολλοί εκπαιδευόμενοι θ ’ άνακαλυψουν πώς άλλες θεωρητικές θέσεις καί άλλες τε­ χνικές τούς ταφιάζουν καλύτερα. Οί οδηγίες πού συγκεντρώνον­ ται σ’ αύτό τό βιβλίο προέρχονται άπό τήν κλινική μου πρα­ κτική μέ άσθενεις σχετικά καλής ε<ος πολύ καλής λειτουργικό­ τητας ( καί όχι μέ ψυχωτικούς ή μέ έμφανώς δυσ>ειτουργικούς άσθενεις ) με τούς οποίους συναντιόμουν μία ή, μέ κάποιους άπ’ αυτούς, δύο φορές τήν εβδομάδα γιά περιόδους πού κυμιαίνονταν άπό λίγους μήνες ώς δύο ή τρία χρόνια. Οι θεραπευτικοί μΛυ στόχοι μέ τούς άσθενεις αυτούς είναι φιλόδοξοι: έκτος άπό τήν έξάλειψη τών συμπτt^)μάτωv καί τήν άνακούφιση τής οδύ­ νης, πασχίζίυ νά διευκολύνίο τήν προσωπική (ορίμαση καί τή βασική χοφακτηρολογική άίλαγή. Ξέρω πώς πολλοί άπό τούς άναγνώστες μΛυ μπορεΐ ν’ άντιμετωπίζουν ά>Λες κ>ανικές συν­ θήκες : διαφορετικό πλαίσιο, μέ διαφορετικό πληθυσμό άσθενών καί ψυχοθεραπεία βραχύτερης διάρκειας, ’Ελπίζω πάντως πώς κάθε άναγνώστης θά βρεΐ τόν δοίό του δημιουργικό τρόπο γιά νά προσαρμόσει καί νά έφαρμόσει στίς δικές του συγκεκριμένες συνθήκες δουλειάς τά οσα έμαθα έγώ.

Ε υ χ α ρ ισ τίες

Π

ΟΛΛΟΙ Μ Ε ΒΟ Ι1ΒΙΙΣΑ Ν σττη συγγραφ ή αΰτοϋ τοΰ β ιβ λ ίο υ . Π ρ ώ τα , δποχ; κά θε φορά, χ ρ ω ­ στά ω πολλά σ τ ή γυναίκα μ.ου Μ α ίριλυν, πού είναι π άντα ό πρώ τος κα ί ό πιό λεπ το λό γο ς α ναγνώ στης μου. Π ο λλο ί συνάδελφοι διάβασαν τό χειρόγραφο και ασκησαν κ ρ ιτ ικ ή ώ ς ειδικ ο ί : ό Murray Bilmes, ό Peter Rosenbaum, δ David Spiegel, ή Ruthellen Josselson κ α ί ό Saul Spiro. Ά λ λ ο ι συνάδελφοι κ α ί φ ο ιτη τές άσκησαν κ ρ ιτ ικ ή σέ μ^ρη τοΰ χειρογράφου : 6 Neil Brast, ό Rick Van Rheenen, 6 Martel Bryant, 6 Ivan Gcndzcl, 6 Randy Weingarten, ή Ines Roe, ή Evelyn Beck, ή Susan Gold­ berg, ή Tracy Larue Yalom κ α ί ό Scott Haigley. Μ έλ η τ ή ς ε π α γ γ ε λ μ α τ ικ ή ς μου όμιάδας υπ οσ τήριξης μοΰ χάρισαν γενναιόδωρα πολύ ά π ’ τό χρόνο τ ή ς ομάδας μΛς γ ιά νά κουβεντιά σω μιέρη τοΰ 6ιβ>νΐου. Π ο λλο ί άσθενειίς μιοΰ έδωσαν τ ή ν άδεια νά συμπ εριλά βω γ ε ­ γονότα κ α ί όνειρα άπό τή ν ψυχοθερα πεία τους. Τούς εύχοφ ίσ τώ ολους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

’Λπoμuxκpύvετε ο,τι εμποδίζει τήν άνάπτυξη ό>ς νεαρός σπουδίχστής τής ψυχοθεραπείας, τό πιο χρήσιμο βίβ)άο πού διάβασα ήταν το Νεύρωση και άνάπτυξη τοΰ ανθρώπου τής Karen Horaey. Και ή πιο χρήσιμη έννοια μέσα σ’ αύτο τό βιβλίο ήταν οτι ό άνθρωπος εχει μια εγγενή ροπή πρός τήν αυτοπραγ­ μάτωση. Ή Χόρνεϋ πίστευε πώς, άν απομακρυνθούν τά εμπό­ δια, τό άτομο θα εξελιχθεί σ’ εναν ώριμο, πλήρα>ς ανεπτυγμένο ένή)οικο, δπως ενα βελανίδι εξελίσσεται σέ μιά βελανιδιά. «"Οπα>ς ενα βελανίδι εξελίσσεται σέ μιά βελανιδιά...» Τί υπέροχα καθαρή καί άπε>χυθερωτική εικόνα! ’Ά>>}Λξε γιά πάν­ τα τόν τρόπο μου νά προσεγγίζω τήν ψυχοθεραπεία προσφέροντάς μου ενα νέο δραμα γιά τή δουλειά μου: καθήκον μου ήτα'/ ν’ άπομυζκρύνω τά εμπόδια πού μπλόκαραν τό μονοπάτι τοΰ άσθενοΰς μου. Δέν χρειαζόταν νά κάνοί έγώ ολόκληρη τή δου)χιά. Δέν χρειαζόταν νά έμττνεύο·ω στόν άσθενή τήν επιθυμία νά μεγαλίόσει, τήν περιέργεια, τή βούληση, τή δίψα γιά ζωή, τό νοιάξιμο, τήν αφοσίωση ή οποίο άλλο άπ’ τά μυριάδες χαρακτη­ ριστικά πού μάς κάνουν όλοκληρ^^μένους ανθρώπους. ’'Οχι, έγώ τό μόνο πού ειχα νά κάνω ήταν ν’ άναγνωρίζίχ) καί ν’ άπομ/χκρύνω τά εμπόδια. Τά υπόλοιπα θ* ακολουθούσαν αύτόμιατα, πυροδοτούμενα άπό τίς δυνάμεις αυτοπραγμάτωσης πού υπάρχουν μέσα σέ κάθε άσθενή. θυμάμαι μΛά νεαρή χήρα πού έ>εγε πώς ή καρδιά της ειχε « χαλάσει» —ήταν ανίκανη νά ξαναγαττησει. Μοΰ ήταν δύσκο-

T

HN ΕΠΟΧΙΙ n o r ΑΝΑΖΗΤΟΓΣΑ το ΔΡΟΜΟ ΜΟΤ

»5

26

TO ΔΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

λο ν’ αγγίξω τήν ανικανότητά της ν’ αγαπά. Δέν ειχα ιδέα πώς νά τό κάνω. Ν ’ αφιερώσω ομως τόν εαυτό μου στην αναγνώρι­ ση και στό ξερίζωμα τών πολλών πραγμάτων πού τής μπλόκα­ ραν την άγάττη, αυτό ηταν μέσα στις δυνατότητες μου. Σύντομα έμαθα πώς εβλεπε τόν έρωτα σάν προδοσία. ”Αν ερωτευόταν ά>λον Οά’ταν σάν νά πρόδιδε τόν νεκρό άντρα της. Σάν νά κάρφωνε τά τελευταία καρφιά στό φέρετρό του. Ν ’ άγαττησει κάποιον τόσο βαθιά δσο αγάπησε τόν άντρα της (λιγότερο δέν τής εφτανε), σημαινε πώς ή άγάττη της γιά τόν άντρα της ήταν άνεπαρκής ή ειχε κάποιο ελάττωμα. Ν’ άγαπήσει άλλον θά ’ταν αύτοκαταστροφικό, γιατί πίστευε πώς ή άπώλεια, και ή οδύνη γιά τήν άπο'ίλεια, ήταν άναπόφευκτες. Επιπλέον τής φαινόταν άνεύθυνο νά ξαναγαπήσει: ήταν μιά γυναίκα πού έφερνε δυστυχία καί γρουσουζιά και τό φιλί της ηταν τό φιλί τοΰ θανάτου. Δου^εψαμε πολλούς μήνες σκληρά γιά ν’ άναγνωρίσουμε δλ’ αυτά τά εμπόδια πού παρεμβάλλονταν άνάμχσα σ’ εκείνη και στήν αγάπη γιά ε-Άχν άλλον άντρα. Μήνες παλεύαμε τό κάθε παρά>νθγο εμπόδιο με τή σειρά του. "Οταν δμιως αυτή ή διαδι­ κασία δ>Λκληρώθηκε, τότε άνέλαβαν δράση οι εσωτερικές της διεργασίες : γνώρισε έναν άντρα, ερωτεύτηκε, ξαναπαντρεύτηκε. Δέν χρειάστηκε νά τή μάθω πώς νά ψάξει, πώς νά δώσει, πώς νά ερωτευτεί καί πώς ν’ άγαπήσει —άλλωστε δέν θά ήξερα καί νά τό κάνω. Λίγα λόγια γιά τήν Κάρεν Χόρνεϋ: τό δνομά της είναι άγνίοστο στούς περισσότερους νέους θεραπευτές. Επειδή έχει γίνει πολύ σύντομη ή διάρκεια ζωής τών μεγά)αυν θεωρητικών τοΰ κλάδου μας στά ράφια τών βιβλιοπωλείων, άπό καιρό σέ καιρό θά βυθίζομαι στήν άναπόληση — δχι μόνο γιά νά τούς τιμήσω και γιά νά τονίσω δτι ή δουλειά μας έχει ένα μεγά)ο πα­ ρελθόν εξαιρετικά ικανών άνθρώπων πού έχτισαν πολύ βαθιά τά θεμιέλια γιά τό δικό μας ψυχοθεραπευτικό έργο σήμερα. Μιά καθαρά άμερικανική προσθήκη στήν ψυχοδυναμική θεω­

ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΕΤΕ O .T l ΕΜΠΟΔΙΖΕΙ ΤΗ Ν ΑΝΑΠΤΥΞΗ

a?

ρία ενσαρκώνει τό κίνημα τών « νεοφροϋδικών » —μιά ομάδα κλι­ νικών και θεωρητικών πού άντέδρασαν στόν άρχικό έστιασμό τοΰ Φρόυντ στη θεωρία τών ένορμήσεων, δηλαδή στήν ιδέα δτι τό αναπτυσσόμενο άτομο ελέγχεται σέ μεγάλο βαθμό άπό τό ξε­ δίπλωμα και τήν έκφραση εγγενών ορμών. Αντίθετα, οί νεοφροϋδικοι τόνισαν οτι πρέπει νά δοΰμε τήν εύρεία επιρροή τοΰ διαπροσωπικού περιβάλλοντος πού περιτριγυ­ ρίζει τό άτομο και διαμορφ(ί>νει τή δομή τού χαρακτήρα στή διάρκεια τής ζωής του. Οί πιό γνωστοί έκπρόσ<υποι τής διαπρο­ σωπικής θεωρίας, ό Harry Stack Sullivan, ό Erich Fromm και ή Κάρεν Χόρνεϋ, έχουν άφομΛίωθεΐ και ένταχθεΐ τόσο βαθιά στόν ψυχοθεραπευτικό μας λόγο και στήν ψυχοθεραπευτική μας πρά­ ξη, πού τελικά, χ<*>ρις νά τό ξέρουμε, είμαστε ολοι νεοφροϋδικοί. Αύτό μιοΰ θυμίζει τόν Κύριο Ζουρνταιν στόν Άρχοντοχίοριάτη τοΰ Μολιέρου, πού μόλις μαθαίνει τί θά πει « πρόζα » άναφωνεϊ μέ έκπληξη : « Γιά σκέψου, δλη μου τή ζωή πρόζα μιλούσα καί δέν τό’ξερα».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Άποφύγετε τη διαγνωστική ταξινόμηση ( έχτός αν εχ ετε νά χάνετε μ ε άσφαλιστιχέζ έταφ εΐες )

1 ΣΗΜΕΡΙΝΟΙ ΣΠΟΓΔΛΣΤΕΣ ΤΗΣ ^ΓΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ κι­ νούνται σ’ ^ περι€άλ>Λν πού δίνει υπερβολική έμφαση στή διαγνωστική ταξινόμηση. Οί διοικητικοί υπάλληλοι τής >^εγόμενης « διαχειριζόμιενης περίθαλψης » απαιτούν άπό τούς θερα­ πευτές να φτάνουν γρήγορα σέ μια άκριβή διάγνωση, με βάση τήν όποια νά ξεκινούν τή σχετική, σύντομη καί εστιασμένη σέ συγκεκριμένο πρόβλημια, ψυχοθεραπεία. Καλό άκούγεται. Λο­ γικό και άποτελεσματικό. Καμιά σχέση δμΛ>ς δέν εχει μ£ τήν πραγματικότητα. ’Αντίθετα, πρόκειται γιά μιά άπατηλή άπόπειρα νά θεσμοθετηθεί ή επιστημονική άκρίβεια, δταν αυτή δέν είναι ουτε δυνατή άλλά ούτε καΐ επιθυμητή. Παρόλο πού ή διάγνο>ση εχει αναμφισβήτητα καθοριστική ση­ μασία, δταν πρόκειται ν’ άναζητήσουμε τήν κατάλ>.ηλη θερα­ πεία γιά πολλές σοβαρές παθήσεις μ£ βιολογικό υπόβαθρο ( οπ(ος είναι ή σχιζοφρένεια, οι διπολικές διαταραχές, οι μείζονες συναισθηματικές διαταραχές, ή κροταφική επιληψία, ή χρήση τοξικών ουσιών, οργανικές ή έγκε<ραλικές παθήσεις άπό τοξίνες, έκφυλιστικές αιτίες ή λοιμώδεις παράγοντες ), στήν καθημερινή ψυχοθεραπεία άσθενών [/ε λιγότερο σοβαρές διαταραχές ή διά­ γνωση εΓναι συχνά άντιπαραγωγική. Γιατί; Πρώτον γιατί ή ψυχοθεραπεία είναι μιά διαδικασίαβαθμιαίας αποκάλυψης, δπου ό θεραπευτής έπιχεφεΐ νά γνωρί­ σει τόν άσθενή οσο πληρέστερα γίνεται. Ή διάγνωση περιορίζει τό οπτικό του πεδίο. Μειώνει τήν ικανότητά του νά σχετιστεί μέ τόν άσθενή ώς πρόσωπο. Μόλις βά>Λυμ£ μιά διάγνωση, τείνου-

0

3»

ΑΠΟΦΥΓΕΤΕ ΤΗ ΔΙΑΓΝΟΣΤΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ

29

με να παραλείψουμε επιλεκτικά ν’ άιτχοληΟοΰμε με π^χυρές τοΰ άσθενοΰς πού δέν εντάσσονται σ’ αυτή τη συγκεκριμένη ταξινό­ μηση, και άντίστοιχα μας υπεραπασχολοΰν κάποια έλάσσονα γνωρίσματα πού φαίνεται νά επιβεβαιώνουν την αρχική διάγνω­ ση. Εκτός αύτοΰ, μιά διάγνωση μπορεϊ νά )χιτουργήσει σάν αύτοεκπληρούμενη προφητεία. ”Αν συμπεριφέρεσαι σ’ εναν ασθε­ νή σάν νά είναι « οριακός » ή « υστερικός », είναι πιθανό νά ενι­ σχύσεις καί νά διαιωνίσεις αυτά του τά χαρακτηριστικά. 'Τπάρχει μάλιστα μιά μοικρά ιστορία ίατρογενοΰς επιρροής στή δια­ μόρφωση τών κ)ανικών οντοτήτων, ή οποία έμπλέκεται και στις τρέχουσες διαφωνίες γύρω άπό τή διαταραχή πο)^}απλής προ­ σωπικότητας και τις άπωθημένες αναμνήσεις σεξουαλικής πα­ ρενόχλησης. Δέν πρέπει νά ξεχνάμε τή χαμηλή άξιοπι­ στία τοΰ συστήματος ταξινόμησης D S M ' γιά τίς διαταραχές προ­ σωπικότητας ( τέτοιοι άσθενεις μά)αστα συχνά μπαίνουν σέ μα­ κρόχρονη ψυχοθεραπεία). Και ποιός θεραπευτής δέν εχει έκπλαγεϊ άπό τό πόσο ευκο­ λότερο είναι νά βά>Λυμε μιά διάγν<οση σύμφ(ονα μέ τό D SM -fV άμέσιος μιετά τήν πρώτη συνέντευξη, παρά άργότερα, επειτα άς ποΰμε άπό τή δέκατη συνεδρία, δταν γνωρίζουμε πολύ περισσό­ τερα πράγματα γιά τόν άνθρωπο πού έχουμε μπροστά μας ; Πα­ ράξενη αυτή ή επιστήμη... Γιά νά τονίσει τό σημεϊο αύτο στούς ειδικευόμενους, ένας συνάδελφός μου θέτει τό εζ-ής ερώτημα: « Άν εχετε ξεκινήσει ή σκέφτεστε νά ξεκινήσετε άτομική ψυχο­ θεραπεία, ποιά διάγν
ση τώ ν

DSM; Diagnostic and Stanstical Manual. 'Α μερικ α νικ ή διαγναχττική τα ξινόμη­ ψ υ χ ια τρ ικ ώ ν διαταραχώ '/, σ ήμερα τ τ ή ν 4 η άναθε<ί)ρη<Γή τ η ς

(Σ .τ,μ.)

(dsM-Iv).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

θεραπευτής και θεραπευόμενος ώς « συνταξιδιώτες » ό Γάλλος μυθιστοριογράφος, περιεγραψε κάποτε εναν ιερέα άπό τήν επαρχία, πού συνόψισε τά δσα είχε διδαχτεί για την άνβρώπινη φύση άκούγοντας έπι δεκαετίες τις έξομΛ^Λγησεις τοΰ κόσμου, ώς έξης : « ΙΙρώτα άπ’ δλα, οί £νΟρωποι είναι πολύ πιό δυστυχισμένοι άπ’ δσο φαντάζεται καν*ις » και « δέν υπάρχει αύτό πού λέμε πραγματικά ενήλικος δνθρωπος ». "Ολοι μας —κι δταν >χω δλοι. εννοώ τόσο οί θερα­ πευτές δσο καϊ οι θεραπευόμενοι- είναι μοιραίο νά βιώσουμε δχι μόνο τή χαρά της ζωής, ά>λά καί τό άναπόφευκτο σκοτάδι της : τήν άπομυθοποίηση, τά γηρατειά, τήν άρρ(ύστια, τή μονα­ ξιά, τήν άπώλεια. τήν ^λειψη νοήματος, τις οδυνηρές άποφάσ«ς και τό θάνατο. Κανείς δέν εχει διατυπώσει τά πράγματα πιό καθαρά και πιό ωμά άπό τόν Γερμανό φιλόσοφο Arthur Schopenhauer:

O

ANDRi MALRAUX,

Στή νεαρή μας ήλικια, καθώς φανταζόμΛστε τή ζωή μας πού ερχεται. είμαστε σάν παιδιά σ’ ενα θέατρο, πριν σηκοίθεΐ ή αυ­ λαία, πού κάθονται ένθουσιασμένα, καί περιμένουν ανυπόμονα ν’ άρχίσει τό έργο. Είναι ευτύχημα πού δέν γνωρίζουμε τί πρό­ κειται νά συμβεϊ στήν πραγματικότητα. Άν μπορούσαμε νά τό τιροβλεψουμε, τότε κάποιες φορές τά παιδιά αύτά θά έμοιαζαν μέ φυλακισμένους, καταδικασμένους οχι στό θάνατο άλ>>ά στή ζωή. Και πρός τό παρόν χα>ρις επίγνωση τοϋ τί σημαίνει αυτή ή καταδίκη τους. 31

T O ΔΩΡΟ T H I Ψ ΥΧΟβΕΡΑΠΕΙΑΙ

32

Καί άλ/Λϋ: ΕψίΛστε σάν τά πρόβατα, πού παίζουν μες στό λιβάδι μπροστά στά μάτια τοΰ σφαγέα, ενώ αύτός διαλέγει ποιό θά σφάξει πρώτο και ποιό δεύτερο. ’Έτσι κι εμείς στις καλές μας μέρες δέν εχουμε συναίσθηση τού κακοΰ πού μπορεϊ 'λζ μάς επιφυ­ λάσσει τό Πεπρωμένο - άρρώστια, φτίόχεια, παραμόρφωση, τύφ>Λ>ση, απώλεια τής λογικής. Παfόλo πού ή θέση τοΰ Σοπενάουερ χρωματίζεται έντονα άπό τήν προσωπική του δυστυχία, είναι δύσκο>Λ ν’ άρνηθούμε οτι ή άπόγνωση είναι εγγενής στή ζωή κάθε σκεπτόμενου αν­ θρώπου. Πολλές φορές ή γυναίκα μου κι έγώ διασκεδάζουμε σχεδιάζοντας φανταστικά δεϊπνα γιά ομάδες γνοκττών μας πού τούς συνδέουν παρόμοιες τάσεις —γιά παράδειγμά τραπέζια γιά άνθρώπους καταβροχθιστικούς, γιά τρομερούς νάρκισσους, γιά βιρτουόζους της παθητικής επιθετικότητας ή άντίθετα, προ­ γραμματίζοντας ενα « τραπέζι τής χαράς » στό όποιο θά καλεσουμ,ε μόνο τούς αληθινά χαρούμτνους άνθρώπους πού έχουμε συναντήσει. Δέν μάς παρουσιάστηκε ποτέ κανένα πρόβλημα στήν προσπάθειά μας νά συμπληρώσουμε διάφορα ιδιόμορφα τραπέζια. Τό μόνο τραπέζι πού ποτέ δέν καταφέραμιε νά γεμί­ σουμε ό/ϋόκληρο ήταν τό τραπέζι τής χαράς. Κάθε φορά πού βρίσκουμε μερικούς χαρούμενους άπό χαρακτήρα άνθρώπους καί τούς βάζουμε σέ λίστα άναμονής, συνεχίζοντας τήν άναζήτησή μας ώσπου νά συμπληρίοθεϊ τό τραπέζι, άνακαλύπτουμε οτι κάποια στιγμή ό ενας η ο άλλος άπ’ τούς χαρούμενους κοιμισμέ­ νους μας δέχεται ένα χτύπημυζ άπό κάποια μεγάλη αντιξοότητα τής ζωής —συχνά μιά σοβαρή ασθένεια ειτε προσωπική του ειτε τοΰ παιδιού ή τοΰ συντρόφου του. Αύτή ή τραγική ά>»λά ρεα/αστική άποψη τής ζωής επηρεά­ ζει άπό πα/^ά τή σχέση μου με δσους ζητούν τή βοήθειά μου. Παρόλο πού υπάρχουν πο)-λοί οροι γιά τήν περιγραφή τής θερα-

Θ ΕΡΑ ηΕΥΤΗ Ι ΚΑΙ ΘΕΡΑΙ lE Y O M tN O t

« ΧΎΝΤΑΞΙΔΚΙΤΕϊ .

33

πευτικής σχέσης ( « θεραπευόμενος/θεραπευτής », «πελάτης/ ειδικός », « αναλυόμενος/αναλυτής », « πελάτης/συμπαραστά­ της '» η τό πιό πρόσφατο -καί άπειρα>ς πιό άποίθητικό- « χρή­ στης/προμηθευτής ^» ), κανένας άπ’ αυτούς δέν άποδίδει άκρι­ βώς τήν αίσθησή μου γιά τή θεραπευτική σχέση. Άντίθετα, προτιμώ νά σκέφτομαι τούς ασθενείς μου κι εμένα ώς συνταξι­ διώτες, εναν δρο πού καταργεί τις διακρίσεις άνάμεσα σ’ « εκεί­ νους » (τούς πάσχοντες ) καί σ’ «εμ ά ς» (τούς θεραπευτές). Στή διάρκεια τής έκπαίδε*>σής μου άκουγα συχνά νά μιλούν γιά τόν « πλήρους ά'/αλυμέ'/ο θεραπευτή », προγωρώντας δμως στή ζοίή μου καί δημιουργώντας στενές σχέσεις μέ κολλους συνα­ δέλφους μου θεραπευτές, γνωρίζοντας σιγά σιγά τις αύθεντίες τού κλάδου, καί δταν πιά μέ καΜύσαν μέ τή σειρά μου νά προσ­ φέρω βοήθεια στούς πρώην θεραπευτές μου καί δασκάλους μου, δταν εγινα κι έγώ δάσκαλος καί σεβάσμιο πρόσωπο, έφτασα '/ά συνειδητοποιήσω πόσο μυθική είναι αύτή ή έννοια. Είμαστε δλοι στήν ίδια μοίρα καί κανένας θεραπευτής —καί κανένας άνθρω­ πος- δέν είναι άτρωτος άπό τίς εγγενείς τραγωδίες τής ύ­ παρξης. Μιά άπό τίς πιό άγαπημένες μου ιστορίες θεραπείας είναι ή ιστορία τοΰ Ίοκτήφ καί τοΰ Δίον/α, δύο όνομαστών θεραπευτών πού ζοΰσαν στή βιβλική εποχή, άπό τό βιβ/άο Magister Ludi τοΰ Hermann Hesse. Ηταν κι οί δυο πολύ άποτελεσμ^τικοί, δού)χυαν δμως με διαφορετικό τρόπο. 'Ο νεότερος, ό ^’Ι(οσήφ, θεράπευε, τφοσφέροντο£ μ^ άκρόαση σΐίυπηλή καί έμτΓνευσ^\^. OtJcpoσκυνητές τοΰ ειχα'/ μ^αΐ^--έμ^ιατοσύνήΓ’Τ Ι ^ ή άγωνια πού'πλημμύρϊζαν^ouxxa -'touL εξαφανίζονταν σ^; τό νερό πττ^v

1. ’Έτσ-ι μιεταφράσαμε τόν ορο facilitator, πού τηααίνει έπι λέξει «έκεΐ'Λς ηού διευκολύνει». ( Σ .τ ,μ .)

2. Εννοεί « χρή-ττης / προμηθευτής υπηρεσιών ψυχικής υγείας », ορολογία ποΰ χρησιμοποιούν οί άσφα/^ιστικές έταφεΐες καί οί διαχειριστές τών οικονο­ μικών τής υγείας. (Σ.τ,μ. )

34

T O ΔΟΡΟ T U I ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ!

άμμο της έρημου και wJJi£τavooΰvτες έφευγαν επε{τ^-^8«$£ΐ«σμεχαΐ~ηρε^Αθΐ. 'Ο Δίων άπ’ TTjvIaX^^^Aggta. ό μεγαλύτερος^ σέ ηλικία Θεραπε^τη5^ ερ ^ .τα ^_σ έ^ερ ηρ θ ^η~α ^ιπαράθεση μ ’ έκείνου^ποΰ ζητοί^αν-^Σή^οήΟειά-^οατ Μάντευε τις άνομολόγητες αμαρτίες τους. Ητα^σπουδαϊος διχαστηςτ'Τΐμω ^ , επικρι­ τής και αναμορφωτής, καί Tg'pe--^6j9«TCa ie - f^ ^04;ργητικής παρέμβασης. Συμπεριφερόταν στούς μετανοοΰντες σάν σέ παιδιά, έδινε συμβουλές, τούς τιμωρούσε όρίζοντάς τους μετά­ νοιες, διέταζε προσκυ'/ήματα και γάμους καΐ υποχρέωνε εχθρούς νά συμφιλιωθούν. Οι δύο θεραπευτές δέν είχαν γνωριστεί ποτέ και γιά πολ>Λ χρόνια δού/,ευαν ώς άνταγωνιστές, ώσπου ό ’Ιωσήφ άρρώστησε ψυχικά, έπεσε σέ μεγάλη άπόγνωση και τόν κατέκλυσαν σκέ­ ψεις αύτοκαταστροφής. ’Ανίκανος νά θεραπεύσει τόν εαυτό του μέ τις δικές του θεραπευτικές μεθόδους, πήρε τό δρόμο γιά τό Νότο νά ζητήσει βοήθεια άπ’ τόν Δίωνα. Στή διάρκεια τοΰ ταξιδιού του, ό ’Ιωσήφ ξεκουράστηκε ένα βράδυ σέ μιάν οαση, οπου έπιασε κουβέντα μ’ έναν μ^αλύτερο ταξιδιώτη. "Οταν τού μίλησε γιά τό σκοπό και τόν προορισμό του, ό ταξιδιώτης προσφέρθηκε νά τόν βοηθήσει νά βρεΐ τόν Διωνα. ’Αργότερα, στή μέση τοΰ μεγά>Λυ ταξιδιού τους, ό γέρος ταξιδιώτης τοΰ άποκάλυψε ποιός ήταν. ΜίΓοώϊΙβ dictu: ήταν ό ’ίδιος ό Δίων —ό άνθροίπος πού άναζητούσε ό ’Ιωσήφ. 'Ο Δίων προσκάλεσε χωρίς νά διστάσει τόν νεαρό και απελ­ πισμένο άνταγωνιστή του στό σπίτι του, δπου έζησαν καί δού>νεψαν μαζι γιά πο)λά χρόνια. Στήν άρχή τού ζήτησε νά έργαστεΐ ώς ύττηρέτης του. Άργότερα τόν προήγαγε σέ μαθητή του και στό τέ)νθς τόν έκανε ισότιμο συνεργάτη του. ’Έπειτα άπό πολλά χρόνια ό Δίων άρρώστησε καϊ στό κρεβάτι τού θανάτου του φώναξε τόν νεαρό συνεργάτη του γιά νά τοΰ έξομο>ΛγηΟεΙ. Άναφέρθηκε στήν τρομερή αρρώστια πού ειχε πάθει παλιά ο ’Ιωσήφ καϊ στό ταξίδι του πρός τόν γέρο Δίωνα, γιά νά ζητήσει βοήθεια. Άναφέρθηκε σ’ αύτό πού ό Ίοχτήφ ειχε θεωρήσει θαύ­

βΕΡΑΠΕΥΤΗΧ ΚΑΙ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΣ Ο Σ . ΣΥΝΤΑΞΙΔΙΩΤΕΣ.

35

μα, δηλχδή στήν καλή τύχη, συνταξιδιώτης του καί οδηγός του νά είναι τελικά ό Γοιος ό Δίων. Τώρα ΤΓού πέθαινε, ειχε έρθει ή ώρα νά λύσει ό Δίων τη σιω­ πή του. Όμολόγ-ησε στόν ’Ιωσήφ πώς κι έκεΐνος τό ειχε τότε θεωρήσει θαύμα, γιατί βρισκόταν κι ό ίδιος σέ άπόγνωση. Κι ό Δίων ενκυθε άδειος και άπονεκρωμενος ψυχικά καί, μή μπορών­ τας νά βοηθ-ήσει τόν εαυτό του, ειχε ξεκινήσει γιά νά ζητήσει βοήθεια. Τή νύχτα πού συναντήθηκαν στήν οαση, βρισκόταν καθ’ οδόν γιά νά συναντήσει r/av διάσημο θεραπευτή όνόματι ’Ιωσήφ.

Ο ΜΓΘΟΣ ΤΟΓ ΕΣΣΕ με συγκινεΐ πάντα μ ’ εναν ιδιαίτερο τρόπο. Τόν θεο^ρώ μιά βαθιά διαφωτιστική δή)αοση γιά τήν παροχή και τήν άποδοχή βοήθειας, γιά τήν εί).ικρίνεια και τήν υποκρισία και γιά τή σχέση μιεταξύ θεραπευτή καϊ θεραπευόμενου. Οι δυό άν­ τρες ελαβαν σημιαντική βοήθεια μέ διαφορετικό τρόπο. Ό νεότερος θεραπευτής βρήκε κάποιον πού τόν εθρεψε, τόν γα)ούχησε, τόν δίδαξε, ύττήρξε μχντορας καϊ γονιός του. 'Ο μιεγαλύτερος, άπ’ τήν άλ>η μεριά, βοηθήθηκε ύτιηρετώντας κάποιον άλλο, Ιχοντας εναν μαθητή, ό όποιος τού πρόσφερε τήν άγάπη ενός γιού,,^εβασμό καί,^άλϊίψΛ-^ι^τήν άπομόνωσή^του. Καθως~^α^^έφτομαι δμ<ι>^ώρα τήνΙσ^ία Τ α νί^ίτιέμα ι κατά πόσο αύτοϊ οί δυό πληγ(ομενοι θεραπευτές δέν θά μπο­ ρούσα'/ νά είναι άκόμα πιό χρήσιμοι ό έ'νας γιά τόν άλλο. ’Ίσο>ς νά έχασαν τήν εύκαιρία γιά κάτι βαθύτερο, πιό αύθεντικό, πιό ισχυρά μεταλλακτικό. ’Ίσως ή α?^·ηθινη θεραπεία νά συνέβη στή σκηνή τού θανάτου, δταν μπόρεσαν νά είναι ειλικρινείς μιεταξύ τους μέ τήν αποκάλυψη πώς ήταν συνταξιδιώτες, πώς ήταν δυό άπλοϊ άνθρωποι, Οπερ6ο?κΐ>ίά άνθρωποι. ' Τά είκοσι χρόνια μυστι­ κότητας, δσο κι άν τούς βοήθησαν, ισως νά εμπόδισαν καί νά 1. ’Αναφορά στο ομώνυμο εργο τοϋ Νίτσε. {Σ.τ,μ. )

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Πώς νά κάνετε τον άσθενή νά συμμετέχει ^ Ε ΠΛΡΑ ΠΟίνι\ΟΓΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ τό ζήτημuz της οικειότητας προκαλεΐ εντονες εσωτερικές συγκρούσεις, και ή ψυχοθερα­ πεία τούς βοηθάει απλώς και μόνο μεσα άπό τη σχέση στενής οικειότητας πού βιώνουν μ£ τόν θεραπευτή. Μερικοί φοβούνται τό πλησίασμα, γιατί πιστεύουν πώς έχουν άπάνίυ τους κάτι θεμχλιωδί7>ς απαράδεκτο, κάτι άπο>θητικό καί ασυγχώρητο. Μέ αύτό ώς δεδομένο, ή πράξη τού ν’ άποκαλύψουν πλήρως τόν έαυτό τους σ’ έναν ά>νλο άνθρωπο, κι αύτός νά συνεχίζει νά τούς αποδέχεται, μπορεΐ νά είναι τό μεγαλύτερο όχημα θεραπευτικής βοήθειας. Κάποιοι ισως άποφεύγουν τήν οικειότητα, επειδή φοβούνται δτι οί άλ>Λΐ θά τούς εκμεταλλευτούν, θά κυριαρχήσουν πάνο> τους ή θά τούς έγκατα)νείψουν. Και γ ι’ αυτούς ή στενή και στοργική θεραπευτική σχέση πού δέν καταλήγει στήν κατα­ στροφή τήν οποία φα'/τάζονται, /χιτουργεΐ ώς μιά επανορθωτική συγκινησιακή εμπειρία. Γ ι’ αύτό τίποτα δέν είναι πιό σημαντικό γιά μενα άπό τή φροντίδα καί τή συντήρηση της σχέσης μου μέ τόν άσθενή, και ασχολούμαι προσεκτικά μ£ κάθε άπόχρωση τής εικόνας πού ίχουμε ό ένας γιά τόν άλ>Λν. Μήπως σήμερα ό άσθενής μου δεί­ χνει άπόμακρος ; ’Ανταγωνιστικός; Μήπως δέν προσέχει τί τού λέω ; Μήπως χρησιμοποιεί δσα τοϋ λέω στήν ιδιωτική του ζωή άλλά άρνεΐται ν’ άναγνωρίσει άνοιχτά τή βοήθειά μαυ; Μήπως μΛυ δείχνει υπερβολικό σεβασμό; Μήπως είναι δουλοπρεπής; 37

38

T O ΔΟΡΟ T H E ΨΥΧΟβΡΡΑΠΡ-ΙΑΣ

Μήπως εκφράζει πολύ σπάνια κάποια ένσταση ή διαφωνία; Μή­ πως είναι αμέτοχος ή καχύποπτος ; 'ϊπάρχω καθό/Λυ στά όνει­ ρα ή στις ονειροπολήσεις του; Τί μοΰ λέει στις φανταστικές συ­ ζητήσεις του μΛζί μου; "Ολ’ αύτά, κι άκόμα περισσότερα, θέ­ λω νά τά μαθαίνω. ΙΙοτέ δέν άφήνω νά περάσει μιά συνεδρία χωρίς νά τσεκάρω τή σχέση μας, μερικές φορές μέ μιά απλή φράση, άς ποΰμε : « Πώς τά πάμε σήμερα οί δυό μας ; » ή « Τί νιώθεις σήμερα γιά τήν απόσταση πού υπάρχει μεταξύ μας ; » Μερικές φορές ζητάω άπ’ τόν ασθενή να προβάλει τόν έαυτό του στό μέλλον: « Φαντάσου τόν έοιυτό σου σέ μισή ώρα —οδηγείς πρός τό σπίτι κι άναλογίζεσαι τή συνεδρία μας. Τί συναισθήμα­ τα θά έχεις σήμερα γιά μάς τούς δυό; Τί πράγματα δεν μοΰ είπες, τί ερωτήσεις δέν μοΰ έκανες σήμερα γιά τή σχέση μας ; »

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Νά εΓστε υποστηρικτικοί ΙΛ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΞΙΕΣ τοϋ νά περάσει δ θερα­

πευτής άπό μ.ιά εντατική πρ<>σο πική ψυχοθεραπεία είναι Μ νά βιώσει ό Γδιος τή μεγάλη άξια της θετικής υποστήριξης. Ε ­ 3

ρώτηση : τι θυμιοϋνται οί θεραπευόμενοι δταν κοιτοϋν πρός τά πίσω, επειτα άπό χρόνια, τήν εμπειρία τους στήν ψυχοθεραπεία ; ’Απάντηση : όχι τήν επίγνωση πού άπέκτησαν, οχι τις ερμηνείες τοϋ θεραπευτή τους. Πιό συχνά θυμούνται τά θετικά καί ύποgTηptvτ^v.ά του λήγί.» *Εχω ώς σύστημα νά εκφράζω τακτικά στούς άσθενεις μ«υ τίς θετικές μου σκέψεις καί τά θετικά μου συναισθήματα γιά μιά μεγάλη ποικιλία χαρακτηριστικών τους — παραδείγ­ ματος χάρη, γιά τις κοινωνικές τους δεξιότητες, γιά τήν ττνευματική τους περιέργεια, γιά τή ζεστασιά τους, γιά τήν άφοσίωσή τους στούς φίλους τους, γιά τήν εύφράδειά τους, γιά τό κουράγιο τους ν’ άντιμετωπίσουν τούς δαίμονες τους, γιά τήν έπιμονή τους ν’ άλ^^ξουν, γιά τήν προθυμία τους ν’ άποκαλύ­ ψουν τόν έαυτό τους, γιά τή στοργή καί τήν άγάπη πού δεί­ χνουν στά παιδιά τους, γιά τή δέσμευσή τους νά σπάσουν τόν φαύλο κύκλο τής κακομεταχείρισης και γιά τήν απόφασή τους νά μή μεταφέρουν στήν επόμενη γενιά τις « αμαρτίες γονέων ». Μήν είστε τσιγκούνηδες —δέν εχει νόημα. ’Έ χετε κάθε λόγο νά εκφράζετε αύτές τις παρατηρήσεις καί τά θε­ τικά σας σχόλια. Καί προσοχή : όχι κενά κομπλιμέντα — ή υποστήριξή σας νά είναι εξίσου οξεία δπο>ς ή άνατροφοδότη39

40

τ ο ΔΟΡΟ τ Η ΐ;

ψ υ χ ο θ ε ρ α ιιε ια ι

ση' ή οι ερμηνείες σας. Μήν ξεχνάτε τή μεγάλη δύ'/αμη τοϋ θεραπευτή - μιά δύναμη πού πηγάζει έν μέρει άπο το γεγονος οτι εχουμε μυηθεΐ στά πιο κρυφά γεγονότα τής ζωής τοϋ θερα­ πευόμενου, στις πιό μ-ύχιες φαντασκόσεις του. Ή άποδοχή κι ή υποστήριξη άπό κάποιον πού σέ γ'/ο>ρίζει τόσο στενά άποτεμ^χϊ τεράστια επιβεβαίωση. "Λν οί άσθενεις κάνουν ενα σημαντικό καί θαρραλέο θεραπευ­ τικό βήμα, συγχαρείτε τους γι’ αύτό. ’"Λν μιά συνεδρία μοΰ εχει προκαλέσει εξαιρετικό ενδιαφέρον καί λυπάμΛΐ πού τε)^ειώνει, '/■£ω πώς με δυσαρεστεΐ πού πρέπει νά βά/ΛJ ενα τέλος σ’ αύτή τήν ώρα. Καί δέν διστάζω ( τό ομολογώ — ό7νθΐ οί θεραπευτές έχουν τή δική τους παρακαταθήκη άπό μικρές κρυφές άμιαρτίες ) νά τό έκφράσω και μή λεκτικά, παρατείνοντας τή συνε­ δρία γιά μερικά λεπτά. Συχνά ό θεραπευτής είναι ό μιοναδικός θεατής μεγά>Λ>ν δραμάτοίν και γενναίίον πράξεων. ’Έχοντας αύτό τό προνόμιο όφεί7>εις νά δείξεις άνταπόκριση στόν ήθοποιό. Οί άσθενεις μπορεΐ νά έχουν κι α}^·Λ έμπιστα πρόσωπα, κανένα δμως άπ’ αύτά δέν εί­ ναι πιθανό νά εκτιμήσει κάποιες βαρυσήμαντες πράξεις τους μέ τήν κατανόηση τοΰ θερ.χπευτή. Γιά παfάδειγμα, πρίν άπό χρό­ νια ό Μάικλ, ενας άσθε'/ής μ^υ πού ήταν συγγραφέας, μοΰ άνακοίνωσε μιά μέρα πώς μό/^ς ειχε κ>νείσει τήν κρυφή του ταχυ­ δρομική θυρίδα. Γιά χρόνια ή θυρίδα αύτή ήταν ή μέθοδος επι­ κοινωνίας του μέ μ.ιά μακριά σεφά κρυφών έξ(οσυζυγικών σχέ­ σεων. Έπομένίυς, τό γεγο'/ός οτι τήν εκλεισε ηταν μιά πράξη μεγάλης σημασίας, καί θεώρησα πώς άποτελοΰσε μέρος τής εύθύνης μου ν’ άναγνοίρίσω τό κουράγιο του. Φρόντισα λοιπόν νά τοΰ έκφράσίο τό θαυμασμό μου γι’ αύτό πού εκανε. 1. "Λνατροφοδότη-ση {Feedback) ; Ή παφοχή πληροφοριών άπο ενα ατοαο σ’ ενα άλλο ( π.χ. άπό τον θεραπευτή στόν θεραπευόμενο) γιά μιά συμπεριφορά τοϋ πρώτου ή γιά την επίδραση αυτής τής συμπεριφ<(ράς στόν άλλο η στους άλλους. Μέ βάση αυτή τήν « άνατροφοδότηση » ό πρώτος μπορεΐ νά μχταβάλει τη συμπεριφορά του. {Σ .τ,μ.)

ΝΑ ΕΙΣΤΡ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟί________________________________________________________4<

’Έπειτα άπό λίγους μήνες τόν βασάνιζαν άκόμ^ι εικόνες πού έπανέρχονταν στή μνήμη του, και μιά >Λχτάρα γιά τήν τελευ­ ταία ερωμένη του. Τοΰ πρόσφερα υποστήριξη. « Ξέρεις, Μάικλ. τό είδος τοϋ πάθους πού βίωνες δέν εξατμί­ ζεται εύκολα. Φυσικά ή επιθυμία σου Οά επιστρέφει πά)νΐ και πάλι. Είναι άναπόφευκτο —είναι μέρος τής άνθρώπινης ιδιότη­ τάς σου». « Μέρος τής άδυναμίας μΛυ, θέλεις νά πεις. θά ’θε>Λ νά ’μουνα φτιαγμένος άπό άτσάλι καί νά μπορούσα νά την άφήσω πίσω μΛυ γιά πάντα ». «Ο ί άνθρωποι πού είναι φτιαγμένοι άπό άτσάλι έχουν έ'να ονομΛ: ρομπότ. Κι ευτυχώς, εσύ ρομπότ δεν είσαι. 'Έχουμε μιλήσει πολ>νές φορές γιά τήν ευαισθησία καί γιά τη δημιουργικότητά σου -δυό πράγματα πού άποτελοϋν τόν μεγάλο πλούτο σου-, γι’ αύτό τό γράψιμό σου εχει τόση δύ'/αμη καί γι’ αύτό προσε>>κύεις τό κοινό, Οί ίδιες αύτές ποιότητες δμως έχουν καί μ^ά σκοτεινή όψη —τό άγχος. Καί δέν σοΰ επιτρέ­ πουν νά ζήσεις αύτές τίς καταστάσεις μέ ψυχική ήρεμία», "Ε'/α πολύ ώραΐο παράδειγμά άναδιατύπωσης' ενός σχολίου πού μοϋ πρόσφερε πολλή άνακούφιση, μοΰ δ0θ·ηκε πριν άπό λίγο καιρό, δταν έξέφρασα τήν άπογοήτευση μΛυ γιά μιά κακή κρι­ τική ενός βιβ)^ου μου σ’ ε'/αν φί)Λ, τόν William Blalty, συγγρα­ φέα τού ^Εξορκιστή. Μοΰ άπάντησε μ’ εναν θαυμάσια υποστηρι­ κτικό τρόπο, πού μοΰ γιάτρεψε άμέσ(ος τήν πληγή. « Φυσικό eivai νά σ’ άναστατώνει ή κριτική, ’Ίρβ. Ρ^ύτυχώς ! ”Λν δέν ήσου­ να τόσο εύαίσθητος, δέν θά ’σουνα τόσο καλός συγγραφέας ». Ό κάθε θεραπευτής θ’ άνακαλύψει τόν δικό του τρόπο νά προσφέρει υποστήριξη στούς άσθενεις του. ”Κχ(ι> στό νού μου μιά 1. Τεχνικά χρη-τιμοποιεΐται καί ό ορος άναπλαισίωττ]. 'Αναλυτικά βλ.

Σ.χ.μ. 2, τελ. 177. (Σ.τ.μ.)

42

T O ΔΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑηΕΙΑΐ;

ανεξίτηλη εικόνα τοΰ Ram Dass να περιγράφει πώς άποχαφέτηrst εναν γκουρού, π>Λΐ στον όποΐο ειχε σπουδάσει πο>^·α χρόνια σ’ ενα άσρ-άμ στην ’Ινδία. "Οτατν ό Ράμ Ντάς παραπονέΟηκε πώς δεν ήταν έτοιμος να φύγει, γιατί ειχε άκόμια πο/λες ατέ­ λειες κι ελαττώματα, ό γκουρού του σηκώθηκε, περπάτησε αργά καί τελετουργικά γύρω του εξετάζοντας τον από κοντά, για νά καταλήξει με επισημότητα στη δήλίυση: « Δεν βλέπω ατέλειες». Δεν εχω βέβαια ποτέ κάνει κύκλο γύρω άπ’ τοΰς ασθενείς [χου, γιά νά τούς εξετάσω με τό μάτι κι εχω πάντα την αίσθηση πώς ή διαδικασία τής ώρίμασης δεν ολοκληρώνεται πο­ τέ, παρ’ δλ’ αυτά ή είκό'ΛΧ αύτη καθοδηγεί συχνά τά σχόλιά μου. Ή υποστήριξη μπορεΤ νά περιλαμβάνει και σχό>αα γύρο^ άπό τήν έμφ-άνιση; γιά ένα ροΰχο, γιά μιά ξεκούροιστη, ηλιοκαμένη δψη, γιά ενα καινούργιο χτένισμα. "Λν ενας άσθενής μ/>υ εχει έμιμονή τη σωμιατική του ασχήμια, πιστεύω πώς τό πιο άνθρώπινο πράγμα που μπορώ νά κάνω είναι νά σχολιάσω ( αν βέ­ βαια τό νιώθω ) δτι τον θεωρώ γοητευτικό και ν’ άναρωτηΟώ άπό ποΰ προέρχεται ό μύθος δτι είναι άσχημες. Σέ μι^ά ιστορία ψυχοθεραπείας άπό τό βιβλίο μιου Ή μΛνα καί τό νόημα της ζωής ' ό ήρίιχχς μου, ό ψυχίατρος ’Έρνεστ Λάς, εχει στριμιωχτεΐ άπό μιά εξαιρετικά ε^Λυστική θεραπευόμενη, πού τόν πιέζει μέ πολύ ευθείες ερωτήσεις : « Με βρίσκουν οι άντρες ελκυστική; Έσύ με θεoJpεtς έ)νκυστική; ’"Λν δεν ήσουνα θερα­ πευτής μου, θά ενιωθες σεξουαλική επιθυμία γιά μένα; » Αυτές οί ερωτήσεις εΓναι ό χειρότερος εφιάλτης των θεραπευτών — είναι οί ερωτήσεις πού φοβούνται πιό πολύ άπ’ δ)^ες. Ό φόβος μήν τούς τεθούν τέτοιου είδους ερωτήσεις κάνει πο/ν^Λύς θερα­ πευτές νά δίνουν πο>χ» λίγα άπ’ τόν εαυτό τους. Πιστεύω δμως πώς ό φόβος αύτός είναι αδικαιολόγητος. ’Άν τό δει κάνεις σύμ­ φωνα με τό συμφέρον τοΰ άσθενοΰς, γιατί νά μήν άπαντήσει. I . θά κυκλοφορήσει σύντομα στις εκδάτεις ”AYpa. Ό άγγ>ακ^ τίτλος εί­ ναι Momma and the Meaning of Life. {Σ .τ ^ μ . )

ΝΑ ΕΙΣΤΕ ΥΙΙΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟΙ

43

δπως εκανε ό ήρίοας της ιστορίας μου : « 'Λν δλα ήτοίν διαφορε­ τικά, άν είχαμε συναντηθεί σ’ εναν ά>ν>Λ κόσμο, άν δεν ήμιουνα παντρεμένος και δεν ήμουνα ό θεραπευτής σου, ναί, τότε θά σ’ έβρισκα πολυ έ)νχυστική καί σίγουρα θά επιδίωκα 'Λ σε γνωρί­ σω καλύτερα». Ποΰ βρίσκεται ο κίνδυνος ; Κατά τήν άποψή μου αυτή ή ειλικρινής άθίοότητα αυξάνει τήν εμπιστοσύνη τοΰ θεραπευόμιενου στον θεραπευτή και στή θεραπευτική διαδικασία. Λυτό βέβαια δέν αποκλείει νά διερευνήσει κανείς καί άλ}να θέμα­ τα που συνδέονται μέ τήν ερώτηση —γιά παράδειγμα, ποιά είναι τά κίνητρα τοΰ θεραπευόμενου ή γιατί επιλέγει αυτή τή στιγμή ( ή γνωστή ερώτηση, « Γιατί τώρα ; » ) ή νά εξετάσει τήν έμμο­ νή του με τή σωματική έλξη ή τήν πρόθεσή του νά σαγηνεύσει —τά όποια ισως νά κρύβουν άκόμια πιό σημαντικά έρο>τήματα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

κοιτάζοντας μεσα απ’ τό παράθυρο τοΰ ά(τθενοΰς

Ε

^ΙΝΑΙ ΠΑΡΑΞΕΝΟ π(7)ς κάποιες φράσεις ή κάποια γεγονότα

J εγκαθίστανται στο αυα>Λ μας και μάς προσφέρουν συνεχή καθοδήγηση καί άνακοΰφιση. Πριν άπό μερικές δεκαετίες εβ>χτ.α μιά άσθενή με καρκίνο τοΰ μαστοΰ, πού ειχε περάσει ολό­ κληρη τήν εφηβεία της παγιδευμενη σέ μιά μακρόχρονη και πι­ κρή πάλη μέ τόν αρνητικό πατέρα της. Λαχταρώντας κάποια μορφή συμφιλίακτης, μιά καινούργια άρχή γιά τή σχέση τους, περίμενε πώς καί πώς νά τήν πάει ο πατέρας της με τ ’ αυτοκίνη­ το στο κο)χγιο - μιά εύκαφία 'wc είναι μόνη μαζί του γιά πολ>άς ώρες. Ά)^ά τό ταξίδι ποΰ περίμενε άπό καφό μέ άνυπομονησία άποδείχτηκε καταστροφή, ΊΙ συμπεριφορά τοΰ πατέρα της ήταν άπο)α!ιτως συνεττης μέ τήν άρνητικότητά του. Σ ’ δ)οτ, τή διαδρομή δέν σταμάτησε '/ά γκρινιάζει γιά τό άθ)αο, γεμάτο σκουπίδια ρυάκι πού έτρεχε στο π>Λΐ τοΰ δρόμου. Εκείνη, άπ’ τήν άλλη μεριά, δέν έβλεπε καμιά βρομιά στό πανέμορφο, γρα­ φικό, καθαρό ποταμάκι. Μή βρίσκοντας τρόπο ν’ άνταποκριθεΐ στή στάση τοΰ πατέρα της, κατέληξαν νά βυθιστούν κι οί δυό στή σιωττή καί πέρασαν τό υπόλοιπο της διαδρομής χωρίς νά κοιτάζονται. ’Αργότερα ή κοπέ)α έκανε τό ιδιο ταξίδι μόνη της καί πρός μεγάλη της έκπληξη είδε πως τά ρυάκια ήταν δύο - ενα σέ κά­ θε μεριά τοΰ δρόμου. « Λυτή τή φορά οδηγούσα εγώ », ειπε λυ7Π",μένη, «καί τό ρυάκι πού εβ^^επα άπ’ τό παράθυρο τοΰ όδηγοΰ ήταν ακριβώς δπως τό είχε περιγράφει ο πατέρας μου, άθ)αο καί [Αολυσμένο ». " ί 2σπου νά μάθει δμως νά βλέπει τά πράγματα μέ-

ΕΝ ΣΥΝ Α ΙΧ βΗ ΣΗ : KCilTATONTAZ ΜΕΣΑ A ll' TO ΠΑΡΑΘΥΡΟ TO YA XH EN O Yi

45

σα άττ’ το παράθυρο τοΰ πατέρα της, ήταν αργά — ό πατέρας της είχε πεΟάνει. Αατή ή ιστορία μιοΰ εχε*. μιείνει άπο τότε, καί σε πολλές πε­ ριπτώσεις εχω {υπενθυμίσει στον εαυτό μου καί στους φοιτητές μου : « Κοιτάξτε μέσα άπ’ το ποίάΟυοο τοΰ άλλου. IΙροσπαΟ^ στε νά δείτε τον κοτμο δπως τον βλέπει ο ασθενής σας ». Ή γυναίκα που μοΰ ειπε αυτή τήν ιστορία πέίΓανε λίγο αργότερα άπό καρκίνο τοΰ μαστοΰ, καί λυπάμαι που δέν μπορώ νά τής πώ f IT#·*, re f c^, » > < 1 f ^ / ποσο με ωφελησε η ιστορία Trfi ολ αυτα τα χρονιά, κι εμενα, και τούς φοιτητές μου καί πο)λούς θεραπευόμ^'Λούς μου. Πρίν άπό πενήντα χρόνια ό Carl Rogers δρισε τήν « εΰστοΎΧ ένσυναίσΟηση » ' ώς ε'/α άπό τά τρία καίρια χαρακτηριστικά τοΰ αποτελεσματικού θεραπευτή (μαζί με τή « ανπ^χετώπιση » καί τήν « αυθεντικότητα » ) καί εγκαινίασε τόν τομέα της ψυχοθεραπευτικής ερευνάς, μέσα άπ’ τήν όποια τε­ λικά συγκεντρώθηκαν σημαντικές αποδείξεις γιά τήν άποτε>χqJLατικότητα τής ένσυναίσΟησης. Ή ψυχοθεραπεία παίρνει μεγάλη ώθηση, άν ό θεραπευτής μπει εύστοχα στον κόσμΛ τοΰ άσθενοΰς. Οι ασθενείς ώφε>Λΰνται έξαιρετικά, απλώς καί μόνο άπό τήν εμπειρία δτι κάποιος τούς βλέπει σέ δλες τους τίς διαστάσεις καί τούς καταλαβαίνει πλή­ ρως. Γ ι’ αύτό είναι σημαντικό γιά μάς ν’ άντιληφθοΰμε πώς βιώνει ό άσθενής [χας τό παρελθόν, τό παρόν καί τό [ΐχλλον. Έγώ συνηθίζω νά έ^οέγχω επανειλημμένα τά συμπεράσμΛτά μΛυ. Γιά παράδειγμα: « Μπόμπ, δταν σκέφτομαι τή σχέση σου μέ τή Μαίρη, νά τί κατα^Λβαίνω: >χς μιέ σιγουριά δτι είστε άσύμβατοι, λες δτι θέλεις πάρα πολύ νά χωρίσεις, δτι βαριέσαι μ^ιζί της καί άπο1.

« ΕνίτυναιαΟητιτ;

« συνεναισθττ^σια » η «

—ν>»~·

χιιτηνότ;.τη » -

« έαπ«Οητιχόττ^τ« » η

η

va

OjmoviXejat τνναισΟημΛτικά καί νοητικά (xi τον α)λον χ<»ρ1ς νά ταυτίζεσαι του. Ι, λ..τ.μ.) " .

46

T O ΔΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟ«ΕΡΑΙΙΕΙΑΧ

φεύγεις νά περάσετε μυχζι μιά ολόκληρη νύχτα. Τ(ί>ρα ομκυς πού εκείνη εκανε το βήμα πού ήθελες κι άποτραβήχτηκε, έ<τύ πάλι τήν επιθυμείς. Σάν νά σ’ άκούω νά λές οτι δέν θέλεις νά ’σαι μαζί της, άλ>Λ δέν άντέχεις στήν ιδέα πώς δέν θά είναι διαθέσιμη δποτε τή χρειάζεσαι. Τά >χω σωστά ώς εδώ; » ΊΙ ε^τοχη έ'Λτυναίσθη.ση είναι έξαφετικά σημαντική σ’ ο,τι αφορά το άμεσο ποιρόν —δηλαδή το εδώ και τώρα τής θεραπευ­ τικής συνάντησης. 'Έχετε ύπόφη σας οτι οί θεραπευόμενοι έ ­ χουν εντελώς διαφορετική οασβηση γιά τη θεραπευτική συνεδρία άπ 'ο,τι οί θεραπευτές. Είναι ενα φαινόμενο πού ακόμα καί οί εμπειρότεροι θεραπευτές τό διαπιστώνουν κάθε τόσο με μεγάλη έκπληξη. Πολλές φορές στό ξεκίνημα μιας ώρας ενας άσθενής μοΰ άναφέρει μιά πολύ έντονη συναισ6 ημ^χτική του άντίδραση σέ κάτι πού συνέβη στήν προηγούμενή μας συνεδρία, κι έγώ νιώθω τελείως μπερδεμένος, γιατί δέν μπορώ μέ κανέναν τρόπο νά φανταστώ τί άπ’ οσα είχαν συμβεΐ στήν προηγούμενη συνεδρία ήταν ικανό '/ά προκαλέσει μιά τόσο έντονη άντίδραση. Ή μεγά)νη διάσταση απόψεων μεταξύ θεραπευόμενου καί θερα­ πευτή επεσε γιά πρώτη φορά στήν άντίληψή μ/>υ πριν άπό χρόνια, οταν έκανα μιιά ερευνά γιά τά βιώματα τώιν μελών πού άνήκαν σέ ομάδες ψυχοθεραπείας καί σέ ομάδες αυτογνωσίας. Ζήτησα άπό πάρα πολλά μέλη ομάδων νά συμπληρώσουν ενα ερωτηματολόγιο, στό όποιο προσδιόριζαν κάποια γεγονότα θεμε>νχώδους σημασίας γιά κάθε συνεδρία. Τά π/χιύσια και ποικί)α συμβάντα πού περιέγραψαν ήταν πολύ δκζφορετικά άπ’ αύτά πού είχαν θεωρήσει σημαντικά οι συντονιστές τών ομάδων σέ καθεμιά άπ’ αυτές τις συνεδρίες. Πα­ ρόμοιες διαφορές παρουσίαζε καϊ ή άποψη τών μελών καί τών συν­ τονιστών τών όμάδ(ον γιά τό ποιά ήταν τά πιό σπουδαία γεγονότα ό>Λκληρης της ομαδικής τους εμπειρίας. Ή επόμενη επαφή μιου μέ τις διαφορές ά'/άμεσα σέ θεραπευ­ όμενο και θεραπευτή, ώς πρός τόν τρόπο πού β>iπoυv τά πράγ­ ματα, συνέβη σ’ ενα άτυπο πείραμα, δπου μιά άσθενής μου κι

ΕΝΧΥΝΑΙΣΘΗΧΗ: ΚΟΙΓΑΖΟΝΤΑΣ ΜΕΣΛ ΑΠ’ ΤΟ ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΤΟΥ ΑΣΘΕΝΟΥΣ

47

έγώ κρατούσαμε περιληπτικές σημειώσεις γιά κάθε συνεδρία μας. Το πείραμα αύτο εχει μια ποιράξενη ιστορία.' 'Η Τζίννυ, ή άσθενής μου, ήταν μιά ταλαντούχα συγγραφέας πού υπέφερε οχι μόνο άπο έ'να σοβαρο μπλοκάρισμα στο γράψιμό της, άλλά κι άπό μιά άναστολή κάθε μορφής εκφραστικότητας. Γιά ενα χρό­ νο παρακολούθησε τήν ψυχοθεραπευτική μου ομάδα μέ πενιχ^>ά αποτελέσματα; άποκά)«ι»ψε λίγα γιά τόν εαυτό της, εδωσε )^γα στά υπόλοιπα μέλη και με έξιδανίκευσε τόσο πολύ, ώστε κάθε γνήσια επαφή εγινε άδύνατη. ’Έπειτα, οταν γιά οικονομικούς λόγους άναγκάστηκε νά έγκατα>χίψει τήν ομάδα, τής πρότεινα cva ασυνήθιστο πείραμα. Προσφέρθηκα νά τή β>έπω σέ άτομική θεραπεία, μέ τόν ορο άντΐ γιά πληpoJμή νά γράφει μιά έ/χύθερη, χωρίς >Λγοκρισία περί>.ηψη κάθε συνεδρίας μας, δπου νά εκφρά­ ζει δλα τά συναισ(>ήμίατα καί τίς σκέψεις πού δέν ειχε έκφράσει μέ λόγια στή διάρκεια τής ώρας. Πρότεινα νά κάνίο κι έγώ άπ’ τή μεριά μου άκριβώς τό ιδιο, κι ό καθέ'^ις μας νά παραδίνει τή δική του εβδομαδιαία άναφορά στή γραμματέα μου, γιά νά δια­ βάζουμε ό ενας τίς σημειώσεις τοΰ ά/λου κάθε )άγους μήνες. Ή πρότασή μου ειχε ποινές σκοπιμότητες. ’’Ελπιζα πώς ή γραπτή εργασία δχι μόνο θά μπορούσε ν’ απελευθερώσει τό δημιιουργικό γράψιμο τής θεραπευόμενής μου, ά/7α καί νά τήν ένθαρρύνει νά εκφραστεί πιό έ>\εύθερα στή θεραπεία. ’'Ελπιζα επί­ σης πώς τό νά διαβάσει τίς δικές μου σημειώσεις θά μπορούσε να βελτιώσει τή σχέση μας. Είχα σκοπό 'λζ γράφω τίς έντυπώσιις μου χωρίς νά τίς λογοκρίνω καί ν’ άποκα)νύπτω τά βιώμα­ τα καί τά συναισθήματα πού ενίίοθα στή διάρκεια κάθε ώρας : τί άπόλαυσα, τί μ ’ εφερε σέ άδιέξοδο, τί μοΰ τράβηξε ά)Λοΰ τήν προσοχή. Κι άν ή Τζίννυ μ ’ εβ>νεπε πιό ρεαλιστικά, Γσως νά Ιπαυε πιά νά μ ’ έξιδανικεύει καί νά μπορούσε νά σχετιστεί μαζί μίου μέ πιό ανθρώπινους δρους. 1. Αυτό τό « πείραμα » άποτελεΐ τό περιεχόμενο τοΰ βιβλίου Κάθε μέρα mo ΧΟντά ( Even Day Gets a Uttle Closer).

(Σ.τ.μ. )

48

T O Δ ίίΡ Ο

t h j : ψ υ χ ο θ ε ρ α π ε ια χ

( Στό περιθώριο αυτής τής συζήτησης περί ένσυναίσθησης θά πρόσθετα πώς αυτή ή έμπεφία έλαβε χώρα σέ μιά περίοδο πού επιχειρούσα ν’ αναπτύξω κι έγώ ώς συγγραφέας τή φο>νή μ/>υ, και ή προθυμία μου νά γράφω παράλληλα μέ τήν ασθενή μου ειχε και μιά ώφελιμιστική πλευρά: μοΰ παρείχε μιά ασυνήθιστη γραπτή άσκηση και μιά ευκαιρία νά σπάσω τούς έπαγγε)%ματικούς μου περιορισμούς, ν’ άπε)οευθερώσω τό >οόγο μου γράφοντας δ,τι μοΰ ερχόταν στό νοΰ άμέσως μετά τήν κάθε συνεδρία μας.) Ή άντα>ν>ναγή σημεκόσεων κάθε λίγους μήνες ήταν μιά εμ­ πειρία τύπου Ρασομιόν': παρόλο πού άναφερόμασταν στήν ί'δια ώρα, τήν είχαμε βιώσει κα'ι τή θυμόμασταν ίδιοσυγκρασιακά. Παραδείγματος χάρη, ά>ν>Λ μέρη τής συνεδρίας θεct>ρoΰσε ση­ μαντικά ο καθένας μας. 'Η Τζίν>/υ δέν άκουγε κάν τ'ις εύφυεΐς, καλοδιατυπωμένες μου ερμηνείες. Αντίθετα, εκτιμούσε μικρές προσωπικές χειρονομίες, στίς όποιες έγώ δέν έδινα σχεδόν καμιά σημασία: κομπλαμεντα πού τής έκανα γιά τό ντύσιμο και τήν εμφάνισή της ή γιά τό γράψιμό της, τόν άμήχανο τρόπο μου νά άπολογοΰμαι, δταν έ'φτα'/α μέ λίγα >χπτά καθυστέρηση, τό γέ­ λιο μΛυ δταν εκείνη κάτι σατίριζε, τά πειράγματα πού τής έκα­ να, OTOCJ κάναμε άσκήσεις ρόλων. * "()>ες αυτές οι εμπειρίες μέ δίδαξαν '/ά μήν υποθέτω δτι ό 1. Ρασομ0Ί>: Περίφημα ιαπωνικό πεζογράφημα τοΰ Ryunosuke Akutagawa. δπου τά γεγονότα παρουσιάζονται σέ κάθε κεφά>Λΐο άπό ^«αφορετική οπτική γ«α>νία. Γυρίττηχε ταινία άπό τόν Akira Kurosawa τό 1 9 5 1 . ( Σ . τ . ε . ) * ’Αργότερα γρτ,σιμοηοίτ,σα τίς περιλήψεις τών συνέδριων μοζ στά uuzftήμα-.

τα ποΰ έ&να γ:ά τήν ψυχοθεραπεία καί έντυπωσιάστηχα ατζο τήν παιδαγωγική τους άξια. Οί έκπαιδΓ^όουτ«ι μυοϋ άνέφεραν δτι οί σημειώσεις μας είχαν τά χα­ ρακτηριστικά ενός έπιστολίκοΰ μΑΛιστορήματος καί τε>ακά τό 1974 ή άσθενής Ginny Elkin ( ψΓ^δώνυμο) κι έγώ τίς δημοσιεύσαμε μέ τόν τίτ>/> Κάθε μέρα mo χοντά. ’Έπειτα άπο είκοσι χρόνια τό βιΟχο ξαναβγηκε μ< μιαλακό έξώφυλ>Λ καί ξεκίνησε μαά νέα ζωή. Ξα'Λίκοιτάζοντάς το πισττ^ω οτι ό υπότιτΪΛς. Μιά Stττλχ επτωμ£νη φνχοθερΛτζείί, Οά ήταν κα>%ύτερος τίτ>Λς. ά>λά τής Τζίννυ της άρεσε τό όμ^'/Λίμο πα)ώ τραγούδι τοΰ Buddy Holly καί ήθελε '/ά παντρο^τεϊ μ ’ αντή τήν υπόκρουση. ( Σ.τ.<χ.)

Κ Ν ΙΥ Ν Α Ι Σ β Η η ΐ; ΚΟΙ ΤΑΖΟΝΤΑΣ ΜΕΣΑ ΑΠ' ΤΟ ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΤΟΥ ΑΣΘΕΝΟΥΣ

49

άσθενής κι έγώ βιώνουμε τά Γδια πράγματα στή διάρκεια μαας συνεδρίας. "Οταν οί άσ^ίε'/εΐς μιλοΰν γιά συναισΟή[χατα ποΰ τούς γτννήθηκαν στήν προηγούμενη συνεδρία, φpovτίζoJ νά ρωτώ πώς Ινιωσαν καί σχεδόν πάντα μΛθαίν<ο κάτι καινούργιο και απρόσμε­ νο. Ή ένσυναίσθηση είναι τόσο πολύ μιερος τής καθημερινής μας ίμιλίας -οι λαϊκοί βάρδοι τραγουδούν κοινοτοπίες γιά τό πώς ό Ινας άγαπημιένος εχει τόν ά>->Λν μέσα του, γιά τό πώς β/επει μέ τά μάτια τοΰ ά>ν}\θυ—ώστε εχουμε τήν τάση νά ξεχνάμε πόσο σύνθετη είναι αυτή ή διαδικασία. Ηιναι εξαιρετικά δύσκολο νά ξέρεις πραγματικά πώς νκοθει ό ά)»>νος. Πολύ συχ'/ά προβά^Λυμ< τά δικά (Αας συvαισθή[JLατα πάνω του. Διδάσκοντας τήν ένσυναίσθηση στους φοιτητές του ό Erich Fh>inin παρέθετε συχνά μιά δήλωση πού ειχε κάνει πρίν άπό δυό χιλιάδες χρόνια ό Τερέντιος —« ’Άνθρωπος ειμιαι, και τίποτα άνθρώπι'/ο ας μή μοΰ είναι ξένο »— καί μάς προέτρεπε νά είμα­ στε ανοιχτοί στό κομιμάτι εκείνο τοΰ έαυτοΰ μΛς πού άντιστοιYcT σέ κάθε πράξη ή φαντασίωση πού μυας άποδίδουν οί ασθενείς, ρσο αποτρόπαιο, βίαιο, φιλήδονο, [οιαζοχιστικό ή σαδιστικό κι άν βίναι. Άν δέν τό κάναμε, τότε μας σύστηνε νά έρευνήσουμε για­ τί έπιλέγαμε νά κ>χίσουμε αύτο τό κομμάτι τοΰ εαυτού μας. γνώση τοΰ παρελθόντος τοΰ θεραπευόμενου προωθεί βέjj«ia σέ μεγάλο βαθμό την ικανότητα σου να κοιτάξεις μέσα άπ’ ^ικό τοιΓπ 3ίρά0υρθ·~^ν·~γιά παράδέητΑα, οί ασθενείς έχουν βιώσει μιά σειρά απο απώλειες, τότε θά β>χπουν τόν κόσμο μέσ« απ’ το πρίσμα -^Ϊς''^ί7ΐ7ί8λειας. "“Ισως λοιπόν νά είναι άπρόθυμοι νά σοΰ επιτρέψουν να γίνεις σημαντικός η νά τούς πλη-σιάπά^α πολύ, φοβούμενοι μην τους συμβει κι ά/Λτ, μια απωΓ ι’ αύτο ισώς να είναι σημαντική ή εξερεύνηση τοΰ παρ^λίΒοντοξΓ'ογΓγιά νά μ^ιορέσει κα^α~Ύϊι»τι έ-Βΐΐ μέ^ι,ίΐ νά ίππ.)χτησουμε πιό εύστοχη ενσυναίσθησγ^:

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

Διδάξτε τήν ένσυναίσθηση

Η

ΕΓΣΤΟΧΠ ΕΝΣΪΝΑΙΣΘΗΣΗ είναι μια ιδιότητα ουσια­

στικής σημασίας δχι μόνο γιά τούς θεραπευτές ά>λά και για τούς θεραπευόμενους, χαΐ πρέπει να τούς 6οηβάψχ ν ’ανα­ πτύσσουν ενσυναίσϋηση για τούς άλλους. *Ας μην ξεχνάμε πώς οΐ ασθενείς μας έρχονται συνήθως να μας βρουν γιατί δεν κατα­ φέρνουν ν’ αναπτύξουν και να διατηρήσουν ικανοποιητικές δια­ προσωπικές σχέσεις. Πολλοί δεν μπορούν να κατανοήσουν ένσυναισθητικά τα συναισθήμιατα και τά βιώματα τών άλλων. Ηιστεύω πώς τό εδώ και τώρα άποτελεΐ γιά τους θερα­ πευτές έ'να πολύ ισχυρό εργαλείο, για νά βοηθήσουν τούς θερα­ πευόμενους ν’ αναπτύξουν ένσυναίσθηση. Ή στρατηγική είναι απλή; βοηθήστε τούς θεραπευόμενους ν’ αποκτήσουν ένσυναί­ σθηση πρός εσάς, κι εκείνοι θά κάνουν αυτομάτως τις απαραί­ τητες προσαρμογές προκειμιένου να τήν εφαρμόσουν για α/^·Λ σημαντικά πρόσωπα στή ζωή τους. Είναι μάλλον συνηθισμένο νά ρωτούν οί θεραπευτές τούς ασθενείς τί επίδραση πιστεύουν δτι θά μπορούσε νά εχει στούς άλλους κάποια δήλωσή τους ή κάποια πράξη τους. Έγώ απλώς προτείνω ο θεραπευτής νά πε­ ριλαμβάνει καί τον εαυτό του, δταν θέτει αυτό τό ερώτημα. "Οταν οι ασθενείς μου επιχειρούν νά μαντέψουν πώς νιώθω, συνήθως στέκομαι σ’ αύτό. ’Άν, γιά παράδειγμα, έ'νας θεραπευ­ όμενος ερμηνεύοντας κάποια χειρονομία μου ή κάποιο σχόλιό μου λέει, « Πρέπει νά ’χετε κουραστεί πιά νά μέ β/iπετε », ή « Τό ξέρω δτι καταφιέστε τήν ώρα και τή στιγμή πού μέ άνα50

ΔΙΔΑΞΤΕ Τ Η Ν ΕΝΙΥΝΑΙΧΘΗΧΗ

5>

λάβατε » ή « Μαζί μου μάλλον περνάτε τήν πιο δυσάρεστη ώρα τής μέρας σας », τότε εγώ κάνοί έλεγχο τής πραγματικότητοίς καί σχολιάζω: « Μήπίος πίσω άπ’ αυτο κρύβεται κάτι πού θέ­ λεις νά ρωτήσεις ; » Αύτο δεν είναι βέβαια τίποτ’ ά>λο άπό άπλή άσκηση κοινω­ νικών δεξιοτήτων: προτρέπω τόν άσθενή νά μοΰ άπευΟυνθεΐ εύθέίιίς ή νά μοΰ κάνει άμεσες ερωτήσεις, κι επιχειρώ ν’ άπαντήσω μιε τρόπο άμεσο καί βοηθητικό, Ή απάντησή μιου μπορεΐ, άς ποΰμε, νά είναι: « 'Ερμηνεύεις έντελοχ; λανθασμένα τή στάση μου. Κανένα τέ­ τοιο συναίσθημα δεν νιώθω. Μ’ ευχαριστεί ή δουλειά μαζί σου. ’Έχεις δείξει πολύ κουράγιο, κάνεις πολυ μεγάλη προσπάθεια, δέν έχεις χάσει οΰτε μιά συνεδρία, ποτέ δεν έχεις καθυστερή­ σει, έχεις ρισκάρει νά μοιραστείς τόσο πολλά κρυφά σου πράγ­ ματα μαζί μΛυ. Κάνεις πολύ καλχ τή δουλειά σου εδώ, άπ’ δλες τις άπόψεις. Ή άλήθεια ομως είναι οτι, δποτε κάνεις κάποια πρόβλεψη γιά τό πώς νιώθω γιά σένα, συνήθως αύτή δέν συμφωνεί μέ τή δική μου έσιοτερική έμπειρία, καί τό λάθος βρίσκεται πάντα πρός τήν ιδια κατεύθυνση : νομίζεις δτι νοιά­ ζομαι γιά σένα πο>Λ< >νΐγότερο άπ’ δσο νοιάζομαι στή.ν πραγμα­ τικότητα ». 'Άλ>Λ ενα παραόειγμα: « Τό ξέρω πώς τό ’χετε ξανακούσει άλλά.. . » (κι ό ασθενής άρχισε ν’ άφηγεΐται μιά μεγάλη ιστορία). « Μοΰ κάνει εντύπωση πόσο συχνά λες δτι τό ’χω ξανα­ κούσει, κι έπειτα άρχίζεις νά μοΰ ξανοιλές τήν Γδια ιστορία ». « Τήν έχω αύτή τήν κακή συνήθεια, τό ξέρω. Δέν καταλα­ βαίνω γιατί τό κάνο>». « Τ ί φαντάζεσαι πώς νκόθω άκούγοντας τήν ιδια ιστορία ξανά καί ξανά; »

52

TO ΔΩΡΟ T H L νΥΧΟΘ ΕΡΑΙΙΕΙΑΣ

« Πρέπει νά ’ναι πολύ κουραστικό. Φαντάζομιαι πώς περι­ μένετε πώς καί πώς νά τελεκίχσει ή ώρα —Γσως καί νά κοιτά­ ζετε τό ρολόι (τας », « Μήπίϋζ αύτό κρύβει μιά ερώτηση πού θέλεις νά μοΰ κά­ νεις ; » « ’Έ , ναί: είναι πράγματι ετσι; » « Είναι αλήθεια δτι με πιάνει ανυπομονησία, δταν ακούω καί ξανακούω τήν Γδια ιστορία. ΝαόΟω πώς παρεμβαίνει άνάμεσά μας, σαν νά μή μιλάς πραγματικά σέ μένα. ’Έχεις δίκιο δτι κοιτάζω τό ρολόι μΛυ. Τό κάνω δμcϋς ελπίζοντας δτι Οά μϋς μχίνει χρόνος μ^τά τό τέλος τής ιστορίας σου. γιά νά ξα­ νακάνουμε επαφή πριν τελεκυσει ή συνεδρία ».

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο 8

’Αφήστε τόν ασθενή νά γίνει σημαντικός γιά σάς ΑΝΕ ΤΡΙΑΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ, καί περισσότερα, άπο τότε πού

Π

άκουσα την πιό λυττητερή ιστορία ψυχοθεραπείας. Ειχα πάpC( μιά υποτροφία κι εμιενα γιά χρόνο στό Λονδίνο, στη διάση­ μη κλινική Τάβιστοκ. Έ κεϊ γν(ί>ρισα εναν διακεκριμένο Βρετανό ψυχαναλυτή καί ομαδικό θεραπευτή, ο οποίος έπαιρνε τότε σύν­ ταξη, στά εβδομήντα του χρόνια. Τό προηγούμενο βράδυ ειχε τήν τιλευταία του συνάντηση με μιά όαάδα μακρας ψ'υγοΟεραπείας. Πολλχ άπ’ τά μέλη τής ομάδας συμμετείχαν σ’ αυτήν πάνω άπό ^κα χρόνια καί μίλησοιν γιά τις πολυάριθμες άλ>«αγές πού είχαν παρατηρήσει ό ένας στον "Ολοι συμφώνησαν πώς μιόνο ένας ειχε αλλάξει καθό>Λυ : ό θεραπευτής ! Γιά τήν ακρίβεια είπαν πώς, έπειτα άπό δέκα χρόνια, ήταν ό ίδιος. Τότε ό συνομΛητής μ-ου μέ κοίταξε καί, χτυπώντας τό δάχτυλο πάνω στό γροιφεΐο του γιά νά δο^σει έμιφαση, είπε μέ τήν πιό δασκαλίστικη φωνή του : « Αύτό, άγόρι μ«>υ, Οά πει κα)νή τεχνική ! » Κάθε φορά πού θυμάμαι αύτό τό επεισόδιο, νιώθω θλίψη. Είναι λυπηρό νά σκέφτεσαι δτι περνάς τόσο πολύ καιρό μαζί μ£ ϋλλους καί παρ’ ολ’ αύτά δέν τούς επιτρέπεις ποτέ νά γίνουν γιά σένα αρκετά σημαντικοί, ώστε ν’ άφεθεΐς νά έπιδράσουν πάνω σου καί νά σ’ άλλάξουν. Σάς προτρέπω ν’ αφήνετε τούς άσθενεΐς σας νά γίνουν σημαντικοί γιά σάς, νά τούς επιτρέπετε νά μποΰν στή σκέψη σας, νά σάς έττηρεάσουν, νά σάς αλλάξουν —κι αύτό νά μήν τούς τό κρύψετε. Πριν άπό χρόνια άκουγα μιά άσθενή νά κακολογεί διάφορες 53

54

T O ΔΟΡΟ ΤΗ Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

φί)^ς της δτί «πάνε με τον εναν και με τόν άλλον». ’ Ηταν ή συνηθισμιένη της τακτική: ή κριτική της ήταν δριμύτατη για ο)νθΐ>ς τούς γνίοστούς της πού μοΰ άνέφερε. Άναρωτήθηκα φω­ ναχτά τί επίδραση είχε στις φίλες της αυτή της ή έπικριτική διάθεση : « Τ ί εννοείτε;» ρώτη<τε. « Σ έ σάς δηλαδή επιδρά το γεγονός δτι κατακρίνω τούς άλλους ; » « Νομίζω οτι μέ κάνει νά προσέχω πολύ μήν άποκαλΰψω κάτι περισσότερο για τόν εαυτό μου. ’Άν είχαμε φιλική σχέση, θα ήμουνα πολύ επιφυλακτικός και θα δίσταζα νά σοΰ δείξω τή σκοτεινή μου π>£υρά ». « Για μιένα πάντως τό θέμα αυτό εΐ',^αι ξεκάθαρο. Έσεΐς τί γνώμη εχετε γι’ αύτοΰ του είδους τό περιστασιακό σέξ; Μπορεϊτε έσεΐς προσωπικά νά φοινταστεΐτε ποτέ τό σέξ χωριστά άπ’ τήν άγάπη ; » « Φυσικά μπορώ. Είναι μέρος τής άνθρώπινης φύσης μας ». « ’Κγώ λοιπόν αυτό τό ζρίσκω άποκρουστικό ». Σ ’ αυτό τό ΰφος τε>νείο>σε ή ώρα μας και αύτή μας ή κου­ βέντα μοΰ προκάλεσε μ«ά άνη.συχία γιά πολ>1ς μέρες. 'Έτσι, ξε­ κίνησα τήν επόμενη συνεδρία >νέγοντάς της δτι ή αίσθηση πώς τής είμαι άποκρουστικός μ ’ εκανε νά νιο)θ<ι> πολύ δυσάρεστα. Ή αντίδρασή μου τήν ξάφνιασε, και μοΰ ειπε δτι τήν είχα έντε^Λχ; παρεξηγήσει: αυτό πού εννοούσε ήταν δτι εβρισκε άποκρουστική τήν ανθρώπινη φύση και τις ίδιες της τις σεξουαλικές επιθυμίες, όχι έμενα ούτε τά λόγια μ^υ. Αργότερα στήν ιδια συνεδρία επανήλθε σ’ αύτό τό έπεισόδιο και ειπε δτι λυπόταν βέβαια πού μοΰ ειχε προκα)χσει δυσάρεστα συναισθήματα, άλλά ειχε συγκί'/τιθεϊ —και χαρεΐ—πού ήτοεν σημαν­ τική γιά μένα. 'Η συζήτηση αύτή λειτούργησε ώς πανίσχυρος καταλ^της στή θεραπεία μας: στις συνεδρίες πού ακολούθησαν μ’ εμπιστεύτηκε περισσότερο καί πήρε πο>νύ μεγαλύτερα ρίσκα.

ΑΦΗΓΓΈ. TO N ΑΣΘΕΝΗ ΝΑ PINFJ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΓΙΑ ΣΑΣ

55

Πρόσφατα ένας ασθενής μιοΰ εστείλε ενα e-mail: « Σόίς αγαπώ ά>λα καί σάς μασώ γιατί φ€ύγετε, δεν πάτε άπλίχ; στήν ’^\ργεντινή ή στή Νέα Τόρκη ή, δεν ξέρω, στο Θιβέτ ή στο Τιμπουκτού, ά>λά κάθε βδομάδα φεύγετε, κλείνετε τήν πόρτα, πιθανότατα γυρνάτε απλώς στο σπίτι σας κι ανοίγετε τήν τηλε­ όραση νά δείτε το μάτς ή τό χρηματιστήριο, φτιάχνετε κάτι να πιείτε σφυρίζοντοις r«tv χαρούμενο σκοπό, κι έμιένα δεν με σκέ­ φτεστε καθό)χ>υ, καί γιατί νά μέ σκεφαεΐτε, άλλωστε ; » Αυτές οί φράσεις δίνουν φωνή στο μιεγάλο έρώτημια πού δεν θέτουν πολλοί ασθενείς : « Μέ σκέφτεστε ποτέ ανάμεσα στις συνβδρίες, ή βγαίνω τε)νείως άπ’ τή ζωή σας ο>νη τήν υπόλοιπη έΰδομάδα; » ΊΙ εμπειρία μου }·£ει δτι συχνά οί ασθενείς μ^υ δέν έξαφανίζονται άπ’ τή σκέψη μου στή διάρκεια της εβδομάδας, καί άν, μετά τήν τελευταία μας συνεδρία, εχω κάνει κάποιες σκέψεις που θά ’ταν ώφέ>αμο νά τις άκούσουν, φροντίζω νά τΙς μοιραστώ μαζί τους. Άν νιώθω πώς έκανα κάποιο >άθος, πιστεύω πώς τό καλύ­ τερο είναι πάντα νά τό άν<χγνωρίσω ευθέως. Μια φορά μιά θερα­ πευόμενη μοΰ περιέγραψε ενα όνειρό της : « ΕίμΛΐ στό παλιό μου σχολείο, στό δημοτικό, και μιλάω μ’ ενα κοριτσάκι πού κλαίει καΐ τό’χει σκάσει άπ’ τήν τάξη της. Τής λέω: “ Νά θυμάσαι πώς υπάρχουν πολλοί άνθρωποι πού σ’ αγαπάνε καί καλά θά ’κάνες νά μήν τό σκάς άπ’ δλους ” ». 'Η ερμηνεία πού πρότεινα ήταν πώς καί τά δύο πρόσωπα στό όνειρό της ηταν εκείνη ή ιδια, κι δτι τό όνειρο άπηχοΰσε άκριβώς αυτό πού συζητούσαμε στήν προηγούμενη συνεδρία. « ’Έ , βέβαια », μοΰ άπάντησε. Ένοχλήθηκα; αύτή ή γυναίκα ποτέ δέν άναγνο>ριζε δτι τή

56

T O ΔΩΡΟ THX ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

βοηθούσα με τά σχόλιά μου, κι ετσι έπέμεινα ν’ αναλύσουμε την απάντηση « ’Έ , βέβαια ». ’Αργότερ-α, καθώς σκεφτόμουνα αύτή τή συνεδρία πού για μένα δεν ήταν καθό>Λυ ικανοποιητική, συν­ ειδητοποίησα πώς τό πρόβλημα στή σχέση μας όφειλόταν σέ μεγάλο βαθμό στό δικό μου πείσμα νά σπάσο> αυτό τό « ε , βέ­ βαια», γιά νά μοΰ αναγνωρίσει τήν εμπνευσμένη έρμηνεία πού εό(οσα γιά τό όνειρό της. Ξεκίνησα τήν επόμενη μας συνάντηση ά'^ιγ',^ωρίζοντας τήν ανώριμη συμπεριφορά μου, κι ακολούθησε μιά άπ’ τίς πιο παρα­ γωγικές μας συνεδρίες, οπου εκείνη μοΰ άποκά/,υψε διάφορα ση­ μαντικά μυστικά πού κρατούσε από καιρό κρυφά. Έ αποκάλυ­ ψη τοΰ θεραπευτή φέρνει τήν αποκάλυψη τού θεραπευόμε'/ου. Μερικές φορές κάποιοι ασθενείς γίνονται τόσο σημαντικοί γιά μένα, ώστε μπαίνουν στά όνειρά μου, κι άν πιστεύω πώς αύτό θά διευκολύνει με κάποιο τρόπο τή θεραπεία, δεν διστάζω να τά μοιραστώ μαζί τους. Μιά φορά ονειρεύτηκα οτι συνάντησα μιά θεραπευόμενη στό αεροδρόμιο και προσπάθησα νά τήν άγκαλιάσω, μ ’ εμπόδιζε ή μεγάλη τσάντα πού κρατούσε. Τής άνέφερα τό ονειρο και τό συνέδεσα με τή συζήτηση πού κάναμε στήν προηγούμενη συνεδρία μας γιά τις « αποσκευές » πού εφερνε στή σχέση της μαζί μου —δηλαδή τά ισχυρά καί άμφίθυμα συναισθήματά της γιά τόν πατέρα της. Ίη συγκίνησε πού μοιράστηκα τό όνειρό μου μαζί της καί κατά/αβε τό σκεπτικό μου, νά έπισημάνω εναν συμφυρμό της δικής μου είκό'Λχς μ ’ εκείνη τοΰ πατέρα της, ή ιδια δμίος πρότεινε μιά ά)νλη πειστική σημασία τοΰ ονείρου —οτι τό όνειρο εξέφραζε τή λύπη μου πού τό έπαγγε>^ματικό μας συμβό/αιο ( τό όποιο απεικόνιζε ή τσάν­ τα, ενα αντικείμενο πού περιέχει συνήθως χρήματα, επομένως τήν αμοιβή μου γιά τή θεραπεία ) άπέκλειε μιά ό>Λκληρωμένη σχέση μαζί της. Δέν μπορούσα ν’ άρνηθώ οτι ή έρμηνεία της ήταν καί πειστική καί συναρπαστική κι δτι καθρέφτιζε κάποια συ'Λχισθήματα πού υπήρχαν κάπου βαθιά μέσα μου.

ΚΕΦΛΛΛΙΟ 9 ■

Παραδεχτείτε τά )νά6η σας

Σ

π )Ν ΨΓΧΑΝΑ,ΜΤΗ ^ W. wrNNICOTT ανήκει ή πολύ διεισ­ δυτική παρατηργ}<7η jn i δ ια ^ ^ α άνά{χεσα στις καλές μ τ-έ τέρες >C!xLTig κακέ^ μ,ητερεο δέν είναι τό αν όιαπραττουν η οχΙ

λάθηά?^ά~^ vr■χιxWil^^L·fίe τα ’Έβλεπα μιάν ασθενή πού ειχε φύγει από τόν προηγούμενο θεραπευτή της γιά εναν λόγο πού εμοιαζε μά)νλον άσήμαντος. Στήν τρίτη τους συνεδρία εκείνη ειχε κλάψει πο>-ύ κι απλί«>σε τό χέρι νά πάρει ενα χαρτομάντιλο, γιά νά συναντήσει ενα άδειο κουτί. Ό θεραπευτής άρχισε τότε νά ψάχνει στό γραφείο του νά βρει χαρτομάντι>Λ χωρίς άποτέ>εσμα καί τελικά βγήκε βιαστι­ κά, πήγε στό μπάνιο καί γύρισε με μπόλικο χαρτί τουαλέτας. Στήν έπόμιενη συνεδρία ή ασθενής σχο>άασε πως τό έπεισόδιο αύτό θά ηταν μά/λον δυσάρεστο γιά τόν θεραπευτή, εκείνος δμ/ος άρνήθηκε πώς ενιωσε κάτι τέτοιο. ”()σο περισσότερο τόν πίεζε έκείνη τόσο πιό πολύ ό θεραπευτής όχυρίονόταν καί τή ρωτούσε γιατί έπέμενε ν’ άμιφισβητεΐ τήν άπάντηση του. Στό τέλος ή άσθενής συμπέρανε ( σο>στά, νομίζω ) πώς δέν της φέρ­ θηκε μέ αυθεντικό τρόπο κι άποφάσισε πώς δέν μπορούσε νά τόν έμπιστευτεΐ γιά τό μακρύ εργο πού είχαν μπροστά τους. ’Άλ>Λ παράδειγμα, ενός )νάθους πού άναγνωρίστηκε: μιά άσθενής πού ειχε περάσει πολλές άπώλειες στό παρελθόν καί τώρα προσπαθούσε νά διαπραγματευτεί τήν επικείμενη άπώλεια τοΰ συζύγου της, ό όποιος πέθαινε άπό ογκο στόν έγκέφα)νθ. μέ ρώτησε κάποτε άν τή σκεφτόμουνα ποτέ άνάμεσα σέ δύο συνε57

58

T O ΔΩΡΟ T H I ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ!

δρίες. « Σκέφτομαι συχνά το πρό€λημιά σου », ήταν ή απάντηση μου. Λάθος ! Τά Μγια μου τήν εξαγρίωσαν. « Πώς το /χτε αυ­ τό ; » ρώτησε. « ΈσεΤς, πού υποτίθεται πώς Οά με βοηθούσατε, εσείς πού μοϋ ζητάτε νά μοιραστώ μαζί σας τά πιο κρυφά μου προσίοπικά συναισθήματα; Τά ^Λγια σας ενισχύουν τό φόβο μου πώς δεν εχω πιά εαυτό, πώς δλοι σκέφτονται τό πρόβλημά μου και κανείς δεν σκέφτεται έμενα ». ’Αργότερα πρόσΟεσε π<ίκ οχι μόνο εκείνη δεν ειχε εαυτό, άλ>νά δτι κι εγώ άπέφευγα νά φέρω τον δικό μου εαυτό στις συναντήσεις μου μαζί της. 'Ολόκληρη τήν εβδομάδα πού άκολούΟησε, σκεφτόμουνα πικαρισμένος τά /Λγια της καί, καταλήγοντας πώς είχε απόλυτο δίκιο, ξεκίνησα τήν επόμενη συνεδρία παραδεχόμενος τό >νάθος μου καί ζητώντας της νά μιέ βοηθήσει ν’ άναγνα>ρίσω και νά κα­ ταλάβω τά τυφ/Λ μου σημαία σ’ αυτό τό θέμΛ. (Πριν από πολ­ λά χρόνια είχα διαβάσει σ’ ενα άρθρο τοΰ Sender Ferenczi, ενός χαρισματικού ψυχαναλυτή, δτι ειχε πει σ’ εναν άσ6ενή του: « [ ^ρι κά τι>φλά-μου σημείο^». Νά άλλη μιά φράση πού ρίζωσε στο μυαλό μιου, και τήν οποία χρησιμοποιώ συχνά στήν κ/οίνική μου δου>^ειά.) Εξετάσαμε μαζί τήν άνησυχία μου γιά τό βάθος τής αγω­ νίας της και τήν εί>^κρινή μου επιθυμία νά βρώ εναν τρόπο, όποιονδήποτε τρόπο, έκτος άπό τή σωματική επαφή, γιά νά τήν άνακουφίσω. ’Έδωσα τήν εξήγηση πώς Γσ(ι>ς ν’ άποτραβιόμυουν άπό κοντά της στις τε>£υταϊες μας συνεδρίες, γιατί άνησυχοΰσα μήπως ειχα συμπεριφερθεΤ σαγηνευτικά, ύποσγ^όμενος πολύ πε­ ρισσότερη ανακούφιση άπ’ δση Οά ήμουνα ποτέ ικανός νά τής προσφέρω. Πίστευα π(1>ς σ’ αύτό τό π/^ίσιο έντασσόταν έκείνη ή άπρόσωττη άπάντησή μου γιά τό «πρόβλημά» της. Τής ειπα πώς θά’ταν πολύ καλύτερα, αν τής ειχα μιλήσει με ειλικρίνεια γιά τή μεγάλη λαχτάρα μου νά τήν παρηγορήσω και γιά τήν άμηχανία μιου μέ ποιόν τρόπο νά τό κάνω. ”Av κάνετε ^ α /άΟος, παραδεχτείτε το. Όποιαδήποτε προσ­ πάθεια νά τά μπα^αόσετε, θά γίνει στο τέλος μπούμερανγκ. Σέ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

10

Δημιουργήστε μιά νέα θεραπεία γιά κάθε ασθενή ι ΤΗ ΣΓΓΧΡΟΝΗ ΜΎΧΟΘΕΡΛΠΕΪΤΙΚΗ ΕΡΕΓΝΑ σννανταμε

Σ

J συνήθως ενα μεγά>Λ τ:α{>άδοξο. 'Έχοντας τή νόμιμη ανά­ γκη νά συγκρίνουν μαά μορφή ψυχοθεραπείας με κάποια άλλη θεραπευτική αγωγή ( φ>αρμακευτική ή κάποια άλλη μορφή ψυ­ χοθεραπείας ), οι έρευνητές-θεραπευτές προσφέρουν μιά « τυπο­ ποιημένη » θεραπεία — δη>Λδή μιά ομοιόμορφη θεραπεία γιά δλους τούς άσθενεΐς τοΰ ερευνητικού προγράμματος, ή οποία θά μπορεΐ στο μέλλον νά άναπαραχθεϊ άπό ά)ν}Λυς ερευνητές και ψυχοθεραπευτές. ( Μέ άλλα λόγια, ισχύουν οί Γδιες προδιαγραφές οπως δταν ελέγχεις τήν άποτελεσματικότητα ενός φαρμακολο­ γικού παράγοντα: δηλαδή οτι δλοι οι άσθενεΐς πρέπει νά )«αμβάνουν φάρμακο (χε τήν ιδια καθαρότητα και δροιστικότητα, κι δτι άκριβώς τό ιδιο φάρμακο θά είναι διαθέσιμο γιά μελλοντικούς άσθενεΐς.) K ai ομως αΰτη η ΐοια η τής τυποτζοίτηατ^ς χ λ θιστά τη θεραπεία λιγότερο κραγματίχη καί λιγότερο αποτεΤ^σματιχ-η. Σέ συνδυασμό μιάλιστα μέ τό γεγονός δτι [Αεγάλο μέρος τής ψυχοθεραπευτικής ερευνάς χρησιμοποιεί νεόκοπους θεραπευτές ή σπουδαστές τής ψυχοθεραπείας, εύκολα καταλα­ βαίνουμε γιατί αύτού τού είδους ή ερευνά έχει, στήν καλύτερη περίπτωση, ισχνότατη σύνδεση μέ τήν πραγματικότητα. Σκεφτεΐτε ποιός είναι ό ρόλος τών έμπειρων ψυχοθεραπευ­ τών. Πρέπει νά έγκαταστήσουν μιά σχέση μέ τον θεραπευόμενο πού νά χαρακτηρίζεται άπό αυθεντικότητα, άπό θετική άνευ δρων εκτίμηση και αυθορμητισμό. Προτρέπουν τούς θεραπευό6ο

ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΤΕ MIA ΝΕΑ ΘΕΡΑΙ1Ε1Α ΓΙΑ ΚΑΘΕ ΑΣΘΕΝΗ

6ι

(Αενους νά ξεκινούν κάθε συνεδρία με τό οικό τους « επείγον ζήτημ/χ » ' ( οπο>ς τό ελεγε ή Melanie Klein) και νά εξερευνούν σέ ο)λ και μεγαλύτερο βάθος τά σημιαντικά τους θέματα, καθ(ϊ>ς ξεδιπ/ώνονται στή στιγμή τής θεραπευτικής συνάντησης. Ιίοιά θέμ α τα ; ’Ίσως κάποιο συναίσθημα γιά τόν θεραπευτή. "Η κά­ ποιο ζήτημΛ πού ίσως νά ξεττήδησε απ’ τήν προηγούμιε'/η συνε­ δρία, ή άπό τό όνειρό τους τή νύχτα πριν άπ’ τή συνεδρία. θέ'Μ ο νά πώ πο>ς ή ψυχοθεραπεία είναι αύθόρμητη, ή σχέση είναι δυ­ ναμική και άενάίυς έξε>^σσόμενη και υπάρχει μιά συνεχής άκο>νθυθία βιώματος καί διερεύνησης τής διεργασίας.

Στόν ττυρήνα της ή ροή ψ? ίχηθερπτϊγπτγ Trprnfit Τ'τ είναι αυθόρμητη, ν άκολουθεΐ πάντα aKpoaiLEvec κοίτες. "Οταν τή στριμώχνουμε σέ μιά φόρμουλα πού νά επιτρέπει σέ α'^επαρκ(ος έκπαιδευμενους και άπειρους θεραπευτές (ή σέ ή>χκτρονικούς υπο/νογιστές ) νά παράσχουν μιά ομοιόμορφη πορεία θεραπείας, διαστρεβλώνεται μέ τρόπο χονδροειδή. "Ενα άπό τά άληθινά εκ­ τρώματα πού γέννησε τό κί'/ημα τής « διαχειριζόμενης περίθαλ­ ψης » είναι ή ολοένα μεγα>α>τερη εξάρτηση άπό τά θεραπευτικά πρωτόκο/^λιΛ, τά όποια απαιτούν νά μένουν οί θεραπευτές προσκο>λημένοι σέ μιά προδιαγεγραμμένη πορεία, σ’ ενα σχεδιάγραμ­ μα θεμάτίυν και ασκήσεων πού πρέπει ν’ ακολουθούνται κάθε εβδομάδα. 'Q Juflg περιγράφει στήν αύτοβιογραφία του πόσο θαυμά^ι τή μιοναδικόττητα τού εσωτερικού κόσμου και ττς γ/^σσας τοΰ κάθ£.,.4σθενούς, μια μοναάιχοτητα πού άπαιτεΐ άπ’ τον ^ ε ραπευτή^ϊά χπινοεΐ γιά κάθε θεοαπευόαενο αιά νεα θεραπευτική γλίόσσα. ’Ίσως '/ά μεγαλοποιώ τά πράγματα, πιστεύω πάντως δτι η κρίση, πού περνάει σήμερα ή ψυχοθεραπεία είναι τόσο σο­ βαρή, και ό αύθορμητισμός τοΰ θεραπευτή είναι είδος τόσο πολύ υπό εξαφάνιση, ώστε άπαιτεΐται μιά ριζική διορθωτική πράξη. Χρειάζεται νά προχωρήσουμε άκόμα πιό πέρα: ο θεραπευτής 1. Στα αγγλικά ; ροίηι of urgency. ( Σ.τ.μ. )

62

TO M lP O T H I ΨΥΧΟ«ΕΡΑ11Ε1ΑΣ

πρέπει νά επιδιώκει νά δημιουργήσει μιά νέα θεραπεία γιά κάθε θεραπευόμενο. Ό θεραπευτής πρέπει '/ά μεταδίδει στόν ασθενή τήν (χΓσ6ηση οτι τό μέγιστο εργο πού έχουν οι δυό τους να έπιτελέσου';, είναι να χτίσουν μαζί μια σχέση πού θά γίνει άπό μόνη της παράγον­ τας αλλαγής. Είναι εξαιρετικά δύσκο^Λ νά διδάξεις αυτή τήν ικανότητα σ’ ενα ταχύρρυθμο σεμινάριο μέ βάση κάποιο πρωτό­ κολλο. Πάνω άπ’ δλα ό θεραπευτής πρέπει νά είναι προετοιμα­ σμένος νά πάει οπου πηγαίνει ο ασθενής, νά κάνει ο,τι εΓναι αναγ­ καίο, γιά νά συνεχίσει νά χτίζει μιά σχέση εμπιστοσύνης και άσφάλχιας. Προσωπικά προσπαθώ νά φέρω τή θεραπεία στά μέ­ τρα τού κάθε θεραπευόμενου, νά βρώ τόν κα/>ύτερο τρόπο νά δουλεψουμιε, καί θεωρώ δτι ή διαδικασία διαμόρφωσης τής θερα­ πείας δεν είναι τό υπόβαθρο ή τό προοίμιο, άλ}νά ή ιδια ή ουσία αυτής τής δουλειάς. Οι παρατηρήσεις αυτές ισχύουν άκόμια καί γιά τούς άσθενεΐς τής βραχείας θεραπείας ά/λά αφορούν πρω­ ταρχικά τή θεραπεία μέ άσθενεΐς πού έχουν τήν οικονομική ά'^τοχή ( ή πού πλ.ηρούν τις προδιαγραφές ) γιά μιά θεραπεία αο­ ρίστου χρόνου. Στή δου/χιά μου προσπαθώ ν’ άποφύγω τήν προκατασκευασμένη τεχνική καί τά καταφέρνω πολύ κα)>ύτερα, δταν αφήνω τις έπι/Λγές μου νά προκύψουν αύθόρμητα άπό τις άμεσες κ)ανικες άνάγκες. Πιστεύω πώς ή « τεχνική » διευκολύνει, δτοιν πηγάζει άπό τή μοναδική συνάντηση τού θεραπευτή μέ τόν άσθενή. "Οπότε συνιστώ κάποια παρέμβαση στούς έποπτευόμενούς μου, συχνά προσπαθούν νά τή χώσουν στήν έπόμιενη συνε­ δρία κι ετσι τινάζουν τά πάντα στόν άερα. Γ ι’ αύτό, πριν κάνω κάποιο σχόλιο, εχο> μάθει '*α >έω : «Μ ην τό δοκιμάσετε στην επόμενη σας συνεδρία, a/jA εγώ σ’ αυτή τήν περίπτωση ΐσακ; νά ’λεγα κάτι τέτοιο... » θέλ<υ νά πώ δτι κάθε θεραπευτική πο­ ρεία άποτελεΐται άπό έλάσσονα και μείζονα θεραπευτικά σχό/αα ή τεχνικές πού προκύπτουν αυθόρμητα καί είναι άδύνατο νά προγραμματιστούν έκ τών προτέρο>ν.

Δ Η Μ Ι Ο Υ Ρ Ι Ή Π Ε M IA N t A Θ Ε Ρ Α Π Ε ΙΑ ΓΙΑ Κ Α Θ Ε Α Ι Θ Ε Ν Η

63

Φυσικά ή τεχνική εχει ά)λη σημΛσία γιά τόν αρχάριο κι άλλη γιά τόν ειδικό. Γιά νά μάθεις νά παίζεις πιάνο χρειάζεσαι τήν τεχνική ά)^}Λ τελικά, γιά νά φτιάξεις μουσική, πρέπει νά ξεπεράσεις τή μαθημένη τεχνική καί νά εμπιστευτείς τις αυθόρ­ μητες κινήσεις σου. Γιά παράδειγμα, μιά άσθενής μου πού ειχε ζήσει μιά σειρά άπό οδυνηρές άπώ)χιες ήρθε μαά μέρα στή συνεδρία σέ μεγάλη άπόγνωτη, έχοντας μό>^ μάθει δτι πέθανε ό πατέρας της. Βρι­ σκόταν ήδη σέ τόσο βαρύ πένθος γιά τό θάνατο τού άντρα της πριν άπό λίγους μήνες, πού δέν άντεχε ούτε τή σκέψη δτι θά ’παίρνε τό άεροπ>Λνο νά γυρίσει στό πατρικό της γιά τήν κηδεία κι δτι θά εβλ^επε τόν τάφο τού πατέρα της πλάι στόν τάφο τού αδελφού της, ο όποιος ε?χε πεθάνει σέ νεαρή ήλικία. Ούτε, άπό τήν άλλη, μπορούσε ν’ άντιμετωπίσει τήν ένοχή πώς δέν θά ττήγαινε στήν κηδεία τού ίδιου της τού πατέρα. 'II γυναίκα αυτή ήταν κατά κανόνα ενας έξαιρετικά δημιουργικός καί άποτε>νεσματικός άνθρωπος, πού μέ ειχε συχνά κατηγορήσει κι εμένα και ά)ν)νους δτι προσπαθούσαμε νά « τακτοποιήσουμε » τά πράγ­ ματα γιά >Λγαριασμό της. Τώρα δμως εΓχε άνάγκη νά πάρει κά­ τι άπό μένα - κάτι άπτό, κάτι πού θά τήν άπάλλασσε άπ’ τήν ένοχή της. Άνταποκρίθηκα συστηνοντάς της νά μήν πάει στήν κηδεία ( « εντολή γιατρού », ετσι τό ειπα ). Μάλιστα προγραμυιάτισα τήν έπόμχ'/η συνάντησή μας άκριβ<Ι>ς τήν ώρα τής κη­ δείας καί τήν αφιέρωσα έξ ολοκλήρου στις άναμνήσεις της άπ’ τόν πατέρα της. Δυό χρόνια άργότερα, δταν τελεκόναμε τή θε­ ραπεία, μού περιέγραψε πόσο πολύ τήν ειχε βοηθήσει εκείνη ή συνεδρία. Μιά άλλη άσθενής ενκυθε νά τήν ττνίγει τόσο πολύ τό στρές στή ζωή της, ώστε σέ μιά συνεδρία δέν μπορούσε σχεδόν νά μι­ λήσει, τύ)αξε τά χέρια της γύρω άπ’ τό σώμα της κι άρχισε νά κουνιέται σιγά μπρός-πίσω. '’Ρ^νιωσα μιά πανίσχυρη έπιθυμία νά τήν άνακουφίσω, νά τήν άγκαν^ιάσω καί νά τής πώ πώς δλα θά πάνε κα)ά. ’Λπόδιο>ξα τήν ιδέα τού άγκα>.ιάσματος - τήν ειχε

64

T O M lP O T H J : Ψ Υ Χ Ο Θ ΕΡ Α Π ΕΙΑ Σ

παρενοχλήσεί σεξουαλικά ό πατριός της, κι επρεπε να προσέχω ιδιαίτερα νά διατηρήσ(ϋ στή σχέση μας τό αίσθημα δτι είναι ασφαλής. ’Έτσι στό τέλος τής (Τ^ρας προσφέρθηκα παρορμητικά ν’ αλλάξω τό επόμενό μας ραντεβού, σέ μιά ώρα πού νά τή βο>χύει καλύτερα. Συνήθως αναγκαζόταν '/ά φεύγει άπ’ τή δουλειά της γιά νά έρχεται σέ μένα, αύτή τή φορά δμως προσφέρθηκα νά τή δώ νωρίς τό πρωί, πριν πιάσει δουλειά. Έ παρέμβασή μου δέν της πρόσφερε τήν άνακούφιση πού πιζα, άποδείχτηκε δμως τελικά χρήσιμη, θυμηθείτε τη_θεμ£ζ_ λιώδη αργή τήί Τ ι·[*^">ίνει είναι τροφή γιά τή συνεδρία. Σ ’ αύτή τήν περίπτωση ή ασθενής μου ^7Sr~J|f~~v;syrcgs;^g^ .^ηυ vf ενΐ(ιϊσέΓ^ΖΐΚΎΛί£νΠ. '~ ’^Ηταν πεπεισμένη π<1>ς στήν πραγματικότητα δέν ήθε>να νά τη βλέπω, πώς οι συναντήσεις μου μαζί της ήταν οι χεφότερές μ^υ ώρες, κι δτι άλ>λναζα τό ραντεβού της γιά νά βολευτώ εγώ κι δχι γιά νά τήν έξυ7Γηρετήσω.^Ι»τό μάς οδήγησε σέ γόνιμο έδαφος : ασχοληθήκαμε μέ τήν αύτοπεριφρόνησή της καί μέ τήν προβολή της άπέχθειας γιά τόν εαυτό της πάνω μου.

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο

11

Θεραπευτική πράξη, δχι θεραπευτική λέξη πού σάς πίχρουσιάζονJ ται νά μάθετε άπ’ τούς άσθενεΐς σας. Φροντίστε νά ρωτάτε συχνά ποιά είναι ή γν<όμη τους γιά το τι τούς βοηθάει στή θε­ ραπευτική διαδικασία. Νωρίτερα τόνισα δτι θεραπευτές καί θε­ ραπευόμενοι δέν συμφωνούν συχνά στά συμπεράσματά τους γιά τις ωφέλιμες π)χυρές τής θεραπείας. Οι απόψεις τών ασθενών γιά γεγονότα πού τούς ήταν ώφέ)αμα στή θεραπεία αφορούν γε­ νικά τή σχέση, καί συνήθως περιλαμβάνουν μιά πράξη τού θε­ ραπευτή πού ξέφυγε λίγο άπ’ τό πλαίσιο τής θεραπείας ή κάποιο χτυπητό παράδειγμα τής σταθερότητας καί τής παρουσίας του. Γιά παράδειγμα, ενας άσθενής άνέφερε οτι τόν ώφέλησε ή προ­ θυμία μώυ τόν δώ, παρό>Λ πού μιέ ειχε ειδοποιήσει τη)νεφ<ονικά πώς είχε γρίπη. (ΙΙρόσφατα δ θεραπευτής ζεύγους, στόν όποιο ττήγαινε μέ τή γυναίκα του, είχε διακόψει μιά συνεδρία δταν εκείνος άρχισε νά φταρνίζεται καί '/ά βήχει.) Μιά άλλη άσθενής, πού ήταν βέβαιη πώς τελικά θά τήν έγκατέλειπα έξαιτίας τής μόνιμης οργής της, μού είπε στό τέλος τής ψυχοθερα­ πείας δτι ή παρέμβασή μου πού τή βοήθησε περισσότερο άπ’ δ/πες ήταν τό γεγονός δτι είχα ώς κανόνα νά προγραμματίζω αύτόματα μιά επιπλέον συνεδρία, κάθε φορά πού ειχε ξεσπάσμα­ τα θυμού άπέναντί μΛυ. Σέ μιά άλλοτ] συζήτηση στό τελείωμα τής θεραπείας μιά θε­ ραπευόμενη μού άνέφερε δτι τήν είχε βοηθήσει πολύ τό εξής επεισόδιο: κάποια φορά έπρόκειτο νά φύγω γιά ενα ταξίδι καί ^ Π Ω Φ Ε Α Η β Ε ΙΤ Ε Α ΙΓ Τ ΙΣ Ε Γ Κ Α ΙΡ ΙΕ Σ

65

66

τ ο ΔίΙΡΟ Τ Η Ι ΨΥΧΟ«ΕΡΑΙ1Ε1ΑΙ

στην αμέσως προηγούμενη συνέδρια εκείνη μοΰ ειχε όωσει ενα διήγημά της. Τότε κι εγώ τής εστει/«α ^ α σημείωμα πού ελεγε πόσο μ ’ άρεσε τό γράψιμό της. Τό σημείωμά μου ήταν μιά απτή απόδειξη δτι νοιαζόμουνα γιά κείνη κι δσο έλειπα εβρισκε στήριγμια διαβάζοντάς το. Τό νά τη/εφίονήσεις νά δεις πώς τττ,γαίνει ένας άσθενής πού βρίσκεται σέ μεγάλη άπόγνωση ή είναι αύτοκτονικός, παίρνει ελάχιστη ώρα κι έχει τεράστια σημασία γιά τόν άσθενή. Μιά θεραπευόμενη μου, ή όποια ειχε μιά παθο­ λογική τάση '/ά κ>οέβει πράγματα άπό καταστήματα, μού ειπε οτι ή πιό σημαντική μ^υ χειρονομία στή μακρόχρονη της ψυχο­ θεραπεία ήταν ένα υποστηρικτικό τηλεφώ'/ημα πού τής έκανα, οταν βρισκόμουν σέ χριστουγεννιάτικες διακοπές — τήν έποχή πού δλοι ψωνίζουν καί πού έκείνη συχνά εχανε τόν έλεγχο. ’Έ ­ νιωσε πώς δέν μπορούσε [χέ κανέναν τρόπο νά κλέψει, θά ήταν τρομερή άχαριστία, άφού εγώ ειχα αφήσει τήν ησυχία μου γιά νά τής δείξω πόσο νοιαζόμουνα γιά κείνην. "Λν οι θεραπευτές έ'/διαφέρονται νά καλλιεργήσουν τήν έξάρτηση, ίσως μπορούν νά ζητήσουν άπ’ τούς θεραπευόμενους νά συμμετέχουν στό σχεδιασμό μιας στρατηγικής γιά τό τί μπορεΐ νά είναι πιό υποστηρι­ κτικό γι’ αυτούς σέ κρίσιμες περιόδους. Σέ μιά ά)λη περίσταση ή ιδια άσθενής ειχε ά)Λάςει συμπερι­ φορά: ναι μέν έκ>εβε, άλ>Λ φτηνοπράγματα πιά — καραμέλες, ας πούμε, ή τσιγάρα. Έκλογίκευε τό γεγονός τής κλοπής λέ­ γοντας, οπως πάντα, πο>ς ειχε άνάγκη νά μήν έπιβαρύνει τόν προϋπολογισμό τής οικογένειας. Λύτή ή πεποίθηση ήταν κατά­ φωρα παράλογη: πρώτ’ άπ’ δλχ ήταν εύκατάστατη (άλλά άρνιόταν νά ένημερίοθεΐ γιά τήν περιουσία τού συζ'^γου της ). Ε π ι­ πλέον τό ποσό πού εξοικονομούσε κλέβοντας ηταν μηδαμινό. « Τί μπορώ νά κάνω τώρα γιά νά σέ βοηθήσω; » τή ρώτη­ σα. « Τ ί νά κάνουμε γιά νά ξεπεράσεις τήν αίσθηση δτι είσαι φ τω χή;» «Μπορούμε ν’ αρχίσουμε άπό σάς, νά μού δώσετε έσεΐς μερικά χρήματα », ειπε σκανταλιάρικα. Έκείνη τή στιγ­ μή έβγα>α τό πορτοφό>νΐ μου και τής έδωσα -Γ/ήντα δο>άρια

ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ. 0X 1 ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΛΕΞΗ

6?

μέσα σ’ εναν φάκε>α>, μέ τήν οδηγία ν’ άφαφέσει άπ’ αυτά τήν αξία τοΰ πράγματος πού έπρόκειτο νά κλέψει. Μ’ άλλχ λόγια, θά ’κλεβε εμένα κι δχι τόν καταστηματάρχη. Ή παρέμβαση αύτή τήν έκανε νά πάψει τήν καταναγκαστική κ>χπτομανία πού τήν ειχε κυριέψει, καί μιέσα σ’ ένα μήνα μιού έπέστρεψε τά πε­ νήντα δο>Λρια. Άπό τότε καί στό εξής άναφερόμασταν συχνά στό έπεισόδιο αύτό, δποτε χρησιμοποιούσε τήν έκλογίκευση τής (ΐητώχειας. "Ενοις συνάδελφός μου ειχε κάποτε σέ θεραπεία μιά χορεύ­ τρια, ή όποία στό τέλος τής θεραπείας τού ειπε δτι ή θεραπευ­ τική πράξη μέ τή μεγα>νύτερη σημασία γιά κείνην ήταν δτι εκείνος ειχε παρακολουθήσει ενα ρεσιτάλ της. Μιά ά?λη θερα­ πευόμενη, στό τέλος της θεραπείας άνέφερε τήν πpoθυμiα μιου νά της κάνω θεραπεία αύρας. ΙΙίστευε στις ιδέες τού New Age, καί μιά μέρα μττήκε στό γραφείο μου βέβαιη πώς ένιωθε άρρω­ στη έπειδή ειχε προκληθεΐ μιά ρωγμή στήν αύρα της. Ξάπ>Λ>σε στό χαλί μου κι εγώ δέχτηκα ν’ άκολουθήσω τις οδηγίες της καί προσπάθησα νά θεραπεύσω τή ρωγμή περνώντας τά χέρια μου λίγα εκατοστά πάνίο άπ’ τό σώμα της άπό τήν κορυφή ώς τά νύχια. Επειδή ειχα συχνά έκφράσει σκεπτικισμό γιά πολλές άπ’ τίς πρακτικές τού New Age, θεώρησε πώς ήταν σημάδι σε­ βασμού καί άγάτιης τό γεγονός δτι δέχτηκα νά κάνω αύτό πού μΛύ ζήτησε.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 12

Ξεκινήστε οί ϊ'διοι ατομική ψυχοθεραπεία

Σ

ΙΤϋ ΜΓΑΛΟ ΜΟΓ το ίτημαντικότερο κομμάτι τής ψυχοθερα­ πευτικής εκπαίδευσης, με μεγάλη διαφορά άπό τά υπόλοι­ πα, είναι ή προσωπική ψυχοθεραπεία τοΰ θεραπευτή. Ερώτη­ ση : Ποιό είναι τό πιό πολύτιμο έργα)^£Ϊο τού θεραπευτή ; ’Απάν­ τηση (πού δίνεται σωστή άπ’ δλους): Ό Γδιος ό εαυτός του. Στό κείμενο αύτό θά εξετάσω άπό πολλές οπτικές γωνίες με ποιά )νογική καί με ποιες τεχνικές μπορεΐ ό θεραπευτής νά χρη­ σιμοποιήσει τόν εαυτό του. Θά ξεκινήσω δηλώνοντας απλώς δτι οΕ θεραπευτές πρέπει νά δείξουν τό δρόμιο στούς θεραπευόμενους λειτουργώντας οι ίδιοι σάν πρότυπα. Πρέπει νά δείξουμε δτι είμαστε πρόθυμιοι ν’ άποκτήσουμιε βαθιά οικειότητα μέ τόν θεραπευόμε'Λϊ μας, μ^ά διαδικασία πού άπαιτεΐ νά είμαστε ίκανοι νά εκμεταλλευτούμε αύτό πού άποτελεΐ τήν καλύτερη 7θ)γή άξιόπιστο^ν πληροφοριών γιά τόν θεραπευόμενο —τά ίδια μας τά συν­ αισθήματα. Οί θεραπευτές πρέπει νά γνωρίζουν καλά τή δική τους σκο­ τεινή π)χυρά καί νά μπορούν νά κατανοούν συναισθηματικά δλες τις άνθρώπινες επιθυμίες καί παρορμήσεις. Μιά προσωπική εμ­ πειρία άτομικής ψυχοθεραπείας έπιτρέπει σέ οποίον σπουδάζει τήν ψυχοθεραπεία νά βιώσει πολλές π/χυρές τής θεραπευτικής διαδικασίας άπό τή θέση τού θεραπευόμενου: τήν τάση νά έξιδανικεύεις τόν θεραπευτή, τή δύναμη πού τοΰ άποδίδεις, τή /otχτάρα γιά έξάρτηση, τήν ευγνωμοσύνη πρός εναν πολύ κα>νό άκροατή πού νοιάζεται γιά σένα. Οί νέοι θεραπευτές πρέπει νά 6Η

ΞΕΚΙΝΗΣΤΕ ΟΙ ΙΔΙΟΙ ΑΤΟΜΙΚΗ 'nrXOeEPAHEW

69

επεξεργαστούν τά δικά τους νευρωτικά ζητήματα. Πρέπει νά μάθουν νά παίρνουν άνατοοφοδοτηση, ν’ άνακαλύπτουν τά τυφ>ά '' τους σημεία και νά βλέπουν τον εαυτό τους οπως τόν ζλέπουν 0t~aAMi. ΙΙρέπει νά ά^ϊ^Όγιήσουν τήν έπίοραστι πού έγουν οι ιόιοι στούς ά/>/Λυς καί νά μάθουν πώς νά δίνουν ά'Λχτροφοδότηση με άκρίβεια. Τέ)νθς, επειδή ή ψυχοθεραπεία είναι ενα ψυχολογικά άπαιτητικό εγχείρημα, οί θεραπευτές πρέπει ν’ άναπτύξουν τήν επίγνωση και τήν εσωτερική δύναμη πού χρειάζονται γιά νά χειριστούν τούς πολλούς έπαγγε>φ«ζτικούς κινδύνους πού συναρτώνται μ ’ αύτήν.

Πολλά εκπαιδευτικά προγράμματα επιμένουν νά περνούν οί σπουδ^τές Λπο~ϊίΛ έμπειρ(& Afoatxric Ψυ^yQθεaoιπεί«c : κάποιες μεταπτυχιακές σχολές ψυχο)νθγίας στήν ΚαΛιφόρνια, γ ι ί παρά­ δειγμα, άπαιτούν δεκαέξι εως τριάντα ώρες άτομικής θεραπείας. Είναι κι αύτό μιά καλή άρχή - άλλά μόνο μιά άρχή. "Η εξ^^εύνηση^^^ύ ^;/χδικασία ϋωτί^. και συστήνω ή θενά παρατείνεται καί νά έμϊβαδυνεΓοσο περισσότερο γίνε­ ται - και ό θεραπευτής νά μπαίνει σέ ψυχοθεραπεία σέ πολλές διαφορετικές φάσεις τής ζωής του. Ή δική μου ψυχοθεραπευτική οδύσσεια, στά σαρανταπέντε χρόνια τής καριερας μου, εχει ώς εξής : 750 ώρες ορθόδοξης φροϋδικής ψυχανάλυσης, πέντε φορές τήν εβδομάδα, οταν έκανα τήν ειδικότητά μου { μέ μιά έκπαιδεύτρια-άναλύτρια τής συν­ τηρητικής Baltimore Washington School), ενας χρόνος ψυχανάλυ­ σης με τόν Charles Rycroft ( έ'ναν άναλυτή τής « μέσης σχολής » τού Βρετανικού ^'’υχαναλυτικού ’Ινστιτούτου ), δύο χρόνια μέ τήν Pat Baumgartner ( μιά θεραπεύτρια τής γκεστάλτ σχολής ), τρία χρόνια ψυχοθεραπείας μέ τόν Rollo May ( εναν άναλυτή τού ’Ινστιτούτου William Alanson White μέ διαπροσωπικό και υπαρ­ ξιακό προσανατολισμό) και πο)νυάριθμες πιό σύντομες θεραπευ­ τικές έμπεφίες μέ ψυχοθεραπευτές άπό ποικιλίες κατευθύνσεις, δπ(ι>ς ή συμπεριφορική θεραπεία, ή βιοενέργεια, τό Ρό)^ινγκ, ή θεραπεία συζυγικού ζεύγους, μιά συνεχιζόμε'/η δεκάχρονη ( τή

70

ΤΠ ΛΩΡΟ ΤΗ Σ ΨΥΧΟβΚΡΑΠΕΙΑΣ

στιγμή πού γράφω) ομάδα υποστήριξης άνδρών ψυχοθερα­ πευτών χωρίς συντονιστή καί, τή δεκαετία τοΰ ’ 60, ,ο μ ά δεζ,^ ι^ τογνωσίας σέ ο)χς τις a r ?yrf-V'r<'; τνν '^αρ^^^ου τόΗου. ακόμα

Ί|ΐητδι^ή<- ι|.ιιγοθε&απείας. Σημειώστε δύο χαρακτηριστικά αύτού τού καταλόγου. Πρώ­ τα, τήν ποικιλία τών προσεγγίσεων. Είναι σημαντικό γιά τόν νέο ψυχοθεραπευτή ν’ άποφύγει τή δογματικότητα και ν’ άντιληφιθεϊ ποιά είναι τά δυνατά σημχϊα τών διαφόρων θεραπευτικών προσεγγίσεων. Παρόλο πού μπορεΐ '/ά χρειαστεί νά θυσιάσει τή βεβαιότητα πού συνοδεύει τήν ορθοδοξία, κερδίζει κάτι πραγμα­ τικά πο/%ύτιμο —μεγαλύτερη γνώση τής συνθετότητας καΐ τής αβεβαιότητας πού κρύβεται πίσω άπό τό εγχείρημα τής ψυχο­ θεραπείας. Πιστεύω πώς δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος -Λ γνωρίσει κα­ νείς μιά ψυχοθεραπευτική προσέγγιση άπ’ τό νά μπει σ’αύτήν ώς θεραπευόμενος. Γ ι’αύτό δταν περνάω μιά περίοδο δυσφορίας στή ζωή μου, τή θεωρώ ώς μιά εκπαιδευτική εύκαιρία. γιά νά έξερευνήσω τί εχου»^ νά μοΰ προσφέρουν οί διάφορες προσεγγί­ σεις. Βέβαια είναι απαραίτητο ή μέθοδος νά ταιριάζει μέ τό συγ­ κεκριμένο είδος δυσφορίας. Γιά παράδειγμα, ή συμπεριφορική θεραπεία είναι κατάλ>ν,ηλη κυρία>ς γιά νά θεραπεύσεις ενα συγ­ κεκριμένο σύμπτωμα —ετσι κι εγώ άπευθύ'Ληκα σ’ εναν συμπεριφοριστή, γιά νά μέ βοηθήσει [χέ τήν άυττνία πού μέ ταλαι­ πωρούσε, δταν ταξίδευα γιά νά δώσω διαλέξεις ή σεμινάρια. Δεύτερον, μττήκα σέ θεραπεία σέ ποΜες διαφορετικές φάσεις τής ζωής μου. Παρά τό γεγονός δτι στό ξεκίνημα τής καριέρας του μπορεΐ ενας θεραπευτής νά εχει κάνει μιά εξαιρετική καί παρατεταμένη ψυχοθεραπεία, σέ κάποια σταυρ5 άρθ{Αΐα τοΰ κύ­ κλου rrc tu)TjC [i-iT^gT yJt ·η·ρ>^χύψουν άπολύτως οιη.γ}ρ.ρτι\(ΡΓ^ δέσμες ζητημάτοίν. Μόνο δταν άρχισα νά δου)^εύω πολύ με μιελ1. ’Λναφέρετίχι σε μιά όμιαδική ψvχcιθ€fαπCJτtκή έμ.πεφΐα «μοφαθωννχς διάρκειας » πού ϊννήθί»*; δ)Λκληρ(ίινεται μέσα σ' tva. Σαββατοκύριακο. ( Σ .τ ,μ .)

ΞΕΚΙΝΗΣΤΕ ΟΙ ΙΛΙΟΙ ΑΤΟΜΙΚΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ

71

λοθά'^τους άσΟΓ-ίεΐς ( στήν xirof τη δεκαετία τής ζωής μιου), ένιωσα σαφές και πολύ έντονο άγχος θανάτου. Σέ κανέναν δέ'^ αρέσει το άγχος —ούτε σέ μένα φυσικά—, κα)>ωσόρισ·α ομ<ος τήν εύκαφία νά έξερευνήσο) αύτή τήν εσωτερική μου περιοχή μ ’ εναν καλο θεραπευτή. Επιπλέον, έκείνη τήν έποχή βρισκόμου­ να στή μ^ση. τής συγγραφής ένος διδακτικού βιβλίου με τίτ)/> ΎπαρξίΛχή ψυχοθεραπεία, και ήξερα πο>ς ή βαθιά προσωπική εξερεύνηση θά διεύρυνε τή γνώση μου γιά τά υπαρξιακά θέματα. 'Έτσι ξεκίνησα μιά πολύ καρποφόρα καί διαφο^τιστική ψυχοθε­ ραπεία με τόν Ρόλλο Μέυ. Πο)>>Λ έκπαιδευτικά προγράμ^τα προσ«ρέρουν, ώς μέρος τού διδακτικού προγράμματος, μιά έκπαιδευτική βιωματική ομάδα - μιά ομάδα δη>Λδή πού επικεντρώνεται στήν ιδια της τή διαδικασία. Αυτές οι ομάδες έχουν πο>ύ*Λ νά διδάξουν, παρόλο πού συχνά προκαλούν άγχος στούς συμ^χετέχοντες ( και δέν είναι εύκο>ες ούτε γιά τούς συντονιστές τους, οι όποιοι έχουν νά διαχειριστούν τήν άνταγωνιστικότητα τών εκπαιδευόμενων με­ λών και τις σύνθετες σχέσεις τους έξω άπ’ τήν όμ.άδα). ΙΙιστεύίο οτι ό νέος ψυχοθεραπευτής γενικά ώφελεΤται άκόμα πε­ ρισσότερο άπό μιά « ξένη » βιωματική ομάδα ή, άκόμα καλύτε­ ρα, άπό μιά συνεχιζόμτ/η ψυχοθεραπευτική ό{χάδα πού άποτε)εΤται άπό άτομα μέ υψηλή /λειτουργικότητα. Μόνο όντας μέλος μιάς ομάδας μπορεΐ κανείς νά κατοτνοήσει πραγματικά φαινόμε­ να δπoJς είναι ή ομαδική πίεση, ή άνακούφιστ rrg κάθαίΰστς. ή .δύναμη rrr-n ρόλο Τού giJVTriVt/T-r^, Τ) 0δυνΤ]ρή ά>^>^ πολύτιμη διαδικασία τού νά παίρνεις άνατοοοοδότι^ση γιά τήν εικόνα σου σε διαπροσωπικό έπίπεδο. Τέλος, αν είστε τυχεροί*^ και βρεθείτε σέ μιά ομαόα μέ συνοχή, πού δου>εύει σκληρά, σάς / διαβεβαιώνω πώς δέν θά τό ξεχάσετε ποτέ και θά προσπαθήσε- \ τε νά παρέχετε μιά τέτοιου είδους ομαδική θεραπευτική έμπει- \ ρία στούς με)^)Λντικούς θεραπευόμενούς σας. ^

ΚΕΦΛΛΛΙΟ

13

Ό θεραπευτής εχει πολλούς θεραπευόμενους. "Ο θεραπευόμενος, εναν θεραπευτή που οί θεραπευόμενοι μου παραπο­ νιούνται γιά τήν ανισότητα τής ψυχοθεραπευτικής συνθή­ κης. Εκείνοι με σκέφτονται πολύ περισσότερο άπ’ οσο σκέφτο­ μαι εγώ έκείνους. Δείχνω πολύ σημαντικότερος γιά τή ζωή τους άπ’ οσο δείχνουν εκείνοι γιά τή δική μΛυ ζωή. 'Λν μπορούσαν νά ρωτήσουν ο,τι θέλουν, ειμυαι σίγουρος πώς οι περισσότεροι θά ρωτούσαν : Μέ σκέφτεσαι ποτέ ; 'Ιί’πάρχουν πολλοί τρόποι νά θίξει κάνεις αύτό τό θέμα. ΙΙρώτ’ άπ’ ο7λ μήν ξεχνάτε πώς, παρόλο πού ή άνισότητα μπο­ ρεΐ νά θυμώνει πολλούς θεραπευόμενους, τήν ίδια στιγμή εϊναι σημαντική καί άποιραίτητη. θέλουμε νά έμφκχνιζόμΛστε ύπερμεγ ^ ις στό μυαλό τού άσθενούς. Ό Φρόυντ παρατήρησε κάποτε οτιΝειναι σημαντικό γιά τόν Θεραπ£ί>τή-νά_ε4^ρανίζβ'^^ γάλος στο μυαλό τοΰ Θεραπευόμενου^ ώστε οι άλλη>χ7ΐΐέρ^εις ανάμεσα; οΓΓούς τους''ν’ άρχίσουν να^πηρεα^ΐβ^,-τήν-πορεί® της^JJU^ί.JΓ^ωμ«τo7Λ»γίας 'τοΰ~ άσϋίενοΰ^( δηλαδή ή Φυ»ονεύρο> ^

Τ

Π Α ΡΧΟ ΓΝ

ΦΟΡΕΣ

ν’ άντι ϊ^αταΐαΐ” στ^ιακα~απο τ ή .μ ετ α ^ β ο ^ τικ ^ '^ π ύ ρ ίυ ^ ^ Θέλο^^με-ή-ώ^ι* u~ji, ψυ^οθερ^κΛείας νά eiv«t-gv« απο τά σημαν-τίκοτερα γεγονότα στή ζωή τοΰ άσίί&ΐύΰς._ ΓΙαρό^Λ'ΙΤϊΰύ ό στοχος μ «ς δέν είναι ν ’ άποδιώξουμε κάθε ισχυρό συναίσθημα πού γεννάει ό θεραπευτής, υπάρχουν φορές πού ή δυσφορία, τήν όποια προκαλοΰν τά μεταβιβαστικά συναι­ σθήματα, είναι πάρα πολύ μεγάλη, φορές πού ό θεραπευόμενος βασανίζεται άπό τέτοια συναισθήματα γιά τόν θεραπευτή του, 7»

ο ΘΕΡΑΠΕΥΤΗΣ ΕΧΕΙ ΠΟΛΛΟΥΣ βΕΡΑ Π ΕΥΟ Μ ΕΝ Ο νΣ...

73

ώστε χρειάζεται κάποια άπο<τυμπίεση. ΊΙ δική μΛυ τάση είναι νά τονίζω τόν ελεγχο τής πρα*)τχατικότητας' σχολιάζοντας τήν εγ­ γενή σκ/^ηρότητα τής θεραπευτικής συνθήκης —ή σύμβασή μας άπό τή φύιιη της ορίζει δτι ό άσθενής θά σκέφτεται περισσότε­ ρο τόν θεραπευτή παρά τό άντίστροφο: ’^Ο^ε^πενόμενος εχει μόνο εναν θεραπευττή. ενώ ό θεραπευτής εχει^oλλoΰ^~ϋ^)amey— Συγνά μού φαίνεται χρησιμη η αναλογία υιέ τούς δα­ σκάλους, καί έπιτημαίνω δτι μιά |^ β η τες, οί μαθητές δμως μόνο αιά δασκά)α, και οπως είναι φυσι­ κό, οι μαθητές σκέφτονται πολύ περισσότερό τή δασκάλα τους r?iFr'^ ιτίντΊ"!'; "Άν ^ εμ­ πειρία, ή άνα/Λγία προσφέρεται. Μπορεΐ δμ<ος κανείς ν’ αναφέρει και ά)λα παρόμοια επαγγέλματα — παραδείγματος χάρη τόν γιατρό, τή νοσοκόμα κτλ. "Ενα άλλο βοήθημα πού εχω πολλές φορές χρησιμοποιήσει είναι ή άναφ«ρά στήν προσωπική μου έμπεφία άπό τή θέση τού θεραπευόμενου ^άγοντας κάτι τέτοιο: « Ξέρω πώς νιώθεις δτι είναι άδικο και άνισο νά μέ σκέφτεσαι περισσότερο άπ’ δσο σέ σκέφτομαι εγώ, νά κάνεις μεγάλες φα'/ταστικές συζητήσεις μα­ ζί μου άνάμχσα στις συνεδρίες, ξέροντας πώς εγώ δέν μι)ά(ϋ μα­ ζί σου στή φαντασία μου. Λύτή είναι δμως ή φύση τής θερα­ πευτικής διαδικασίας. Τήν ίδια άκριβώς εμπειρία ειχα κι εγώ δταν έκανα ψυχοθεραπεία, δταν καθόμουνα στή θέση τού θερα­ πευόμενου. Κι εγώ τό ιδιο λαχταρούσα, νά με σκεφτόταν περισ­ σότερο ό θεραπευτής μου ».

1. Στά έλ>^r;vικά εχει έιτικρβτήσει ή μετάφραση « ελεγχος τής πραγματι­ κότητας » γνζ τόν δρο «oiifiJcauiiM w ir^^tvei τήν ικανότητα ν’ άντΰ*Λμ€άνεσαι και ν' άτιοδέχεσαι τά ρεα^χστικά δεδομένα μ^άς κατάστασης. {Σ .τ .μ .)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

14

To εδώ και τώρα — Χρησιμοποιήστε το δσο περισσότερο μπορεΐτε Γ I "Ό ΕΔΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ είναι ή μεγοιλύτερη ττηγή Οεραπεατικής X δύναμης, ή πρώτη ΰλη τής ψυχοθεραπείας, ό καλύτερος φί­ λος τοΰ θεραπευτή ( επομένως καί τοΰ θεραπευόμενου ). Τό εδώ και τώρα είναι τόσο ζωτικό γιά μιά άποτελεσματική θεραπεία, ώστε θ ’ άσχοληθώ μ ’ αύτό πολύ πιό διεξοδικά άπό όποιοδήποτε άλλο Οέμ,α σ ’ αύτό τό βιβλίο. Τό εδώ καί τ<ι'Jpα άναφέρεται στά άμεσα συμβάντα τής θερα­ πευτικής ώρας, σ’ αύτό πού συμβαίνει εδώ ( σ ’ αύτό τό γραφείο, σ’ αύτή τή σχέση, στό άνάμεσα — στό χώρο άνάμεσα σέ σένα και μένα ) καί τώρα, αύτή τή συγκεκριμένη ώρα. Είναι μιά άνιστορική στή βάση της προσέγγιση και μειοίνει τήν έμφαση στό παρελθόν τοΰ θεραπευόμιενου ή στά γεγονότα τής ζο^ής του έξ(ι> άπ’ τή συνεδρία ( άρνεϊται ομιος τή σημασία τους).

74

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

15

Γιατί νά χρησιμοποιήσετε τό έοώ καί τώρα; ^ ^ 0 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ γιά νά χρησιμοποιήσει κάνεις τό εδώ και X τώρα βασίζεται σέ δύο Οεμελκ^εις υποθέσεις πού άφοροΰν πρώτον τή σπουδαιότητα τών διαπροσωπικών ανέσεων και δεύ­ τερον τή θεραπεία ώς κοινωνικο αικοόκοσίίο. Ι’ιά τόν κοινωνικό επιστήμονα καί γιά τόν σύγχρονο ψυχοθε­ ραπευτή είναι τόσο προφανής και μνημειώδης ή σημασία τών διαπροσωπικών σχέσεων, (οστε άν άσχοληθώ πολύ μέ τό θέμα αύτό είναι σάν νά κάνο^ κήρυγμα σέ πpoσηλυτισμivoυς. Άς άρκεστώ νά πώ δτι άσχετα άπό τήν επαγγελματική μας οπτική γωνία -«Γτε μελετάμ^ε τούς συγγενείς μας τά θηλαστικά, τούς πρωτόγονους πο>ατισμούς, τήν εξελικτική ιστορία τού άτόμου ή τις τρέχουσες δομές ζωής—είναι έμ^^Ο'-'ές δτι οί άνθρωποι είμα­ στε έγγενώς κοινωνικά δντα. Στή διάρκεια τής ζωής τό διαπρο­ σωπικό μας περιβάλλον σύντροφοι, φί>Λΐ, δάσκα>Λΐ καί οικογέ­ νεια- έχει τεράστια επίδραση στό πώς έξελ-^σσόμαστε ώς πρό­ σωπα. Ή εικόνα πού ενουμε γιά τόν εαυτό μας διαμορφώνεται σέ μ£γά>/> βαθυιό άπό ττην ά£ιο>^Υΐηστ. πού βλέπουμε ν’ άντανακλ« γιά τό «τοαό wxc στά wxzux τών στηοαντικών ποοσώπων Επιπλέον οί περισσότεροι άνθρωποι πού ζγ^τούν νά κάνουν ψυγοθεραπεια εγουν θεμελκυδγι προβλήματα στις σγέσεις τους. Συνήθως οί άνθρωποι πέφτουν σέ άπόγν<ι>στη άπό τήν άνικανόττητά τους νά διαμοοοώσουν και νά διαττίρτήσουν σταθερές καί θίΑη>οποιτιτι>«<:_δι«προσω.πικες σγέσεις. Έ ψυχοθεραπεία πού

76

T O Δ Ω Ρ Ο Τ Η Σ Ψ ΥΧ Ο Θ ΕΡ Α Π ΕΙΑ Σ

βασίζεται <ττό 8νχττοοσ<ίΧτακ6 μοντέλο tyti ύκ στόγο ν'απομαχρύνει ολα οσα έμ.πο5ίζουν τή Stomop^oym ιχανοποιητιχών ανέ­ σεων. * Έ δεύτερη αργή —οτι ή θεραπεία είναι ενα^ χοινωνιχος ixtχρόχοσΐιο<- ατ,μιαίνει πώ< κάποια στιγμή τά διαπροσωπικά προ€λιή(χατα τοΰ θεραπευόμενου θά έκδηλο^θοϋν στο εδώ και τώρα τηζ θεραπευτικΎΪς σγέστηζ ( αρκεί νά μήν είναι υπερβολικά στενά δομημιένη ). Άν ο θεραπευόμενος είναι στή ζωή του άπαιτητικός ή φοβισμένος ή αλαζόνας ή υποτακτικός η χεφιστικός ή ελεγ­ κτικός ή έπικριτικός ή διαπροσωπικά δυαπροσάρμοστος με όποιονδήποτε άλλο τρόπο, τότε αυτά του τά γαρακτηριστικά Οά εισχωρήσουν στή σγέστο του ριε τόν θεραπευττή. Καϊ πάλι αύτή ή προσέγγιση είναι βασικά άνιστορική: δεν χρειάζεται νά πάρει κάνεις εκτεταμένο ιστορικό, γιά ν’ άντιληφΟεΐ τό είδος τών δυσπροσαρμοατικών δομών, γιατί θά παρουσ*ζστοΰν πολύ σύντομα με ζωντανά χρώματα στό εδώ καί τώρα τής θεραπευτικής ώρας. Συνοικίζοντας, το έπιγείριημα γιά ττι γpήαrJ τού εδώ και τώ­ ρα είναι οτι τά άνθρώπινα προβλήματα είναι σέ μεγάλο βαθμό αγεσιακά. καί οτι τά διαπροσωπικά προβλήματα evoc ανθρώπου θά έκδτ,>>ωθούν τελικά στο εδώ και τώρα της θεραπευτικής συν­ ομιλίας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

16

Χρήση τού εδώ καί τώρα · Τά μάτια σας δεκατέσσερα 7^ΝΑ Α ΙΓ ΤΑ ΙΙΗ2ΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ είναι J V* αναγνωρίσει xavetc σέ ττοιές συμπεριοορες στο εδώ και

τώρα άντιστοιγοΰν τά διαπροσωπικά προβλτόματα τοΰ θεραπευό­ μενου. "Ενα ουσιαστικό μέρος τής εκπαίδευσής σας είναι νά μά­ θετε '/ά εστιάζετε τήν προσοχή σας στό εδώ καί τώρα. Κ αί τό εδώ καί τιόμα άτζαιτεϊ νά εχετε τά μάτια σας δεκατέσσερα. Τα καθη|ίίερινά συμβάντα κάθε θεοαπευτικτς συνεδρίας είναι πολύ πλούσια σέ πλ-^ροφορίες : παραττηργίστε πώς σάς χαιρετούν οί άσθενεΐς σας, πώς κάθονται στό κάθισμιά τους, πώς επιθεωρούν ή δέν επιθεωρούν τά πράγματα γύρω τους, πώς ξεκινούν καί πώς τελειώνουν τή συνεδρία, πώς αφηγούνται τήν ιστορία τους, πώg aac συαπεοιφέρονται. Τό γραφείο μου βρίσκεται σ’ ένα χίυριστό σπιτάκι στόν κήπο, στό τέλος ενός στριφογυριστού μονοπατιού, κι απέχει καμιά τριανταριά μέτρα άπ’ τό κυρίως σπίτι. Καθώς ολοι οί άσθενεΐς κατεβαίνουν τό ιδιο μονοπάτι, μέ τά χρόνια εχω συγκεντρώσει πολλά συγκριτικά στοιχεία. Οί περισσότεροι άσθενεΐς σχολιάζουν τόν κήπο ^τήν άφθονία τών άφράτ<ον λουλουδιών τής λεβάντας, τό βαρύ γλυκό άρωμα τής γ>α>3·ίνας, τό οργιο χρωμάτων, ρόζ, φούξια, κοράλλι καί κόκκινο—, υπάρχουν ομως και κάποιοι πού δεν τό κάνουν. ’Έβλ.επα κάποτε εναν άντρα πού δέν παρέλχιπε ποτέ νά κάνει κάποιο άρνητικό σχόλιο: τό μονοπάτι ήταν >νασπωμένο, επρεπε νά υπήρχε μ.ιά κουπαστή, γιά νά πιάνεσαι οταν βρέχει, ή ό γείτονας έκανε μεγάλη φασαρία κουρεύοντας τό 77

78

TO ΔΩΡΟ 1ΉΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ!

γκαζόν του. Σ ’ ολους τους άσΟΓ/εΤς μΛυ δίνω τις Γδιες οδηγίες την πρώτη φορά πού έρχονται στό γραφείο μου: παίρνετε την οδό X , περνάτε την οδό X X καί στά επτακόσια περίπου μέτρα στρίβετε δεξιά στή λε(οφόρο X X X . Στή γωνία υπάρχει μιά τα­ μπέλα πού γράφει «Fresca» (ενα πολύ συμπαθητικό έστιατόριο ). Μερικοί άσθενεΐς σχο/αάζουν τις οδηγίες, άλ*)Λΐ όχι. Ένας συγκεκριμένος άσθενής ( ο ίδιος πού παραπονιόταν γιά τή ^Λοττη στό μονοπάτι τού κήπου ) σέ μιά άπ’ τίς τφώτες μας συνεδρίες μού εκανε έπίθεση : « Και γιατί διαλέξατε γιά σημάδι τό Fresca κι δχι τό Taco Tie; » ( Τό Taco Tie είναι ενα άθλιο μχξικάνικο φαστφουντάδικο στήν απέναντι γωνία.) Γιά νά δώσετε τήν άπαραίττηττη βαρύτητα, εγετε στό νού σας τήν εξής αργή: "Ενα έρέΟισίΛα, πολλεζ άντιδρώτεΐζ. Άν διαφο­ ρετικά άτομα εκτεθούν σ’ ενα κοινό σύνθετο έρέθισμΛ, τό πιθα­ νότερο είναι πώς θά εμφανίσουν πολύ διαφορετικές άντιδράσεις. Τό φαινόμενο αύτό γίνεται ιδιαίτερα φανερό στήν ομαδική ψυχο­ θεραπεία, δπου τά άτομα τής ομάδας βιώνουν ταυτόχρονα τό ιδιο ερέθισμα -y ik παράδειγμα τό κλάμα ενός μέλους τής ομά­ δας, τήν καθυστέρηση του, ή τήν άντιποφάθεσή του μ£ τόν θε­ ραπευτή— κι δμως καθένα άπ’ αύτά άντιδρά πολύ διαφορετικά » V1V r στο ΐΰΐο γεγονος. Γιατί συμβαίνει αύτό; Μόνο μιά πιθανή εξήγηση υπάρχει: κάθε axotjuo εγει Suxooίίετtκό εσωτερικό χόσαο xexi το έρέθισαα εγει δ(··ζφορετικτη στ,μΛσΐα για τόν καθεναν. Στήν άτομική ψυχο­ θεραπεία ισχύει ή ί'δια άρχή, μόνο πού τά γεγονότα συμβαίνουν διαδοχικά και δχι ταυτόχρονα ( δηλνοδή, πολλοί άσθενεΐς τού ίδιου θεραπευτή εκτίθενται στό ίδιο ερέθισμα, στήν πάροδο τού χρόνου. Ή θεραπεία είναι σάν μιά ζωντανή δοκιμασία Rorschach* — οί άσθενεΐς προβά)λουν πάvoJ της ά'/τιλήψεις, στάσεις καί σημα­ σίες πού προέρχονται άπ’ τό υποσυνείδητό τους). 1. 'ί'υχολογικο τεστ γιά την τφοσωπικότητα, δπου ό εξεταζόμενος χούχϊττ ι νά » σέ άμορφ*® σνγκεκριμένες ποφαστάυεις. (Σ .τ,μ . )

ΧΡΗΣΗ TOY ΕΔΩ ΚΑΙ TOPA - ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΣΑ1 ΔΕΚΑΤΕΣΣΕΡΑ

79

Καθώς δλοι οι ασθενείς μου συναντούν το Γοιο πρόσωπο ( αν υποθέσουμε πώς είμαι έπαρκώς σταθερός ), /^βαίνουν τις Γδιες οδηγίες γιά νά έρθουν, περνούν άπ’ τό ιδιο μιονοπάτι κα’ι μπαίνουν στό ιδιο δωμάτιο μ£ την ιδια έπίπ^αοση, εγώ άναπτύσσο> κάποιες βασικές προσδοκίες. ’Έτσι ή ίδιοσυγκρασιακή άντίδραση τού καθενός κουβα/άει ενα σωρό πληροφορίες - άποτελεΐ τή βα­ σιλική οδό πού επιτρέπει νά καταλάβουμε τόν έσο>τερικό κόσμο τοΰ άσθενούς. Μιά έποχή πού ειχε σπάσει ό σύρτης τής εξώπορτάς μου και δέν εκλεινε καλά. οί άσθενεΐς μιου είχαν διάφορες άντιδράσεις. Μιά θεραπευόμιενη πάλευε μιαζί του άρκετή ώρα κάθε φορά και πάντα άπολογούνταν σάν νά τόν ειχε σπάσει ή ιδια. Πολλοί τό αγνοούσαν, ένώ άλλοι δέν παρέλειπαν '/ά μού έπισημιαίνουν συνέ­ χεια αύτή τήν άτέλεια. >άγοντας πώς επρεπε νά φ>έρω κάποιον νά τή φτιάξει. Μερικοί άναρωτιού'^ταν γιατί καθυστερούσα τόσο πο>ϋύ. Άκόμα και το τετριμμένο κουτί υιέ τά χαρτομιάντι/α μπορεΐ ν’ άποτε)χσει μιά πλούσια ττηγή πληροφοριών. Ειχα μιάν άσθενή πού ζητούσε συγγνο>μη άν μετακινούσε ελάχιστα τό κουτί, τρα­ βώντας ε'Λα χαρτομάντι>Λ. Ένας άλλ^ς άρνιόταν νά πάρει τό τελευταίο μαντίλι. Κάποια θεραπευόμενη δέν μ ’ άφηνε νά τής δώσω εγώ χαρτομάντιλο, λέγοντας πώς μπορούσε νά τό πάρει μόνη της. Μιά φορά πού παρέλειψα ν’ άντικαταστήσω ενα άδειο κουτί, ενας άσθενής άστειευόταν γιά πολλές εβδομάδες ( « ’Ά, αύτή τή φορά τό θυμηθήκατε » ή « Καινούργιο κουτί! Φαίνεται πώς σήμερα περιμένετε μιά πολύ βαριά συνεδρία» ) . "Ενας άλλος μυού εκανε δώρο δύο κουτιά. Οί περισσότεροι θεραπευόμενοί μιου ε·/ουν διαβάσει κάποια βι­ βλία μου, κι οί άντιδράσεις τους σ’ αύτά πού γράφω άποτε^χιΰν μαά π>Λυσια ττηγή υλικού. Μερικοί νκόθουν δέος πού έχω γράψει τόσο πολλά. 'Άλλοι έκφ^ζουν τήν άνησυχία οτι δέν θά τούς θε­ ωρήσω αρκετά ενδιαφέροντες. "Ε'/ας άσθενής μού ειπε οτι διά­ βασε άποσπάσματα ενός βιβ)^ου μου σ’ ενα βιβλιοπωλείο καί δέν

8o

T O Δ η κ ) Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

θέλησε να τό αγοράσει, άφοΰ είχε ήδη « καταθέσει τόν ό€ολό του στό γραφείο ». ’Άλλοι, προϋποθέτοντας μιά οικονομία άνεπάρκειας, άντιπαθοΰν τά βιβλία μου, γιατί ή περιγραφή τών στενών σχέσεων μέ άλλους άσθενεΐς μ^υ τούς δίνει τήν έντύπωση πο^ς οεν απομενει και πολλή αγαπη για τους ιόιους. Πέρα άπ’ τις άντιδράσεις στό περιβάλλον τού γραφείου, οί θε­ ραπευτές έχουν άκόμux πολλά και διάφ>ορα σταθερά σημιεϊα ανα­ φοράς (γιά παράδειγμα τήν έναρξη καΐ τό τέλος τής συνεδρίας, τήν πληρωμή της άμοιβής ) πού παράγουν συγκριτικά στοιχεία. Καί φυσικά υπάρχει τό πιό κομψό καί τό πιό σύνθετο άπ’ ο)λ τά όργανα —τό Στραντιβάριους τής ψυχοθεραπευτικής πρα­ κτικής—, ό ίδιος ό εαυτός τού θεραπευτή. Σέ >άγο Οά πώ πολύ περισσότερα γιά τή χρήση καί τή φροντίδα αύτού τού οργάνου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

17

~’Αναζητήστε αντιστοιχίες στό εδώ και τώρα r p i ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ Κ^\ΝΕΙ Ο ΘΕΡΑΠΕΥΤΗΣ, οταν ενας Οεραπευ-

X όμενος φέρνει ενα ζήτημα πού εχει νά κάνει με μ.ιά άτυχή αλληλεπίδρασή του μέ κάποιο ά>«λΛ πρόσωπο; Συνήθως οί θερα­ πευτές εξερευνούν τήν κατάσταση σέ μεγάλο βάθος καί προσ­ παθούν νά κάνουν τόν ή τήν άσθενή νά καταλάβει τό ρόλο του/της στή συναλλαγή, εξερευνούν άν υπάρχουν δυνατότητες νά έπιλέξει διαφορετική συμπεριφορά, άναζητούν τά άσυνειδητα κίνητρα, προσπαθούν νά μαντέψουν τά κίνητρα τού ά/λου προ­ σώπου καί ψάχνουν νά βρούν μοτιβα —δη)οιδή παρόμοιες κατα­ στάσεις πού εχει δημιουργήσει ό άσθενής στό ποφελθόν. Αύτή ή στρατηγική, πού εχει δείξει μεγάλη άντοχή στό χρόνο, έχει αρκετούς περιορισμούς : οχι μΛνο τείνει νά διανοητικοποιήσει τήν ψυχοθεραπευτική δουλειά, ά^Λ πολύ συχνά βασίζεται σέ ανα­ κριβή δεδομένα πού παρέχονται άπό τόν άσθενή. Τό εδώ και τώρα προσφέρει εναν πολύ κα)νύτερο τρόπο δου­ λειάς. Ή γενική στρατηγική είναι νά βρει κανείς μιά άντιστοιχία τής δυσίειτουργικής συναλλαγής στό εδώ και το>ρα. Μόλις γίνει αύτό, ή δουλειά άποκτά πολύ μεγαλύτερη άκρίβεια και άμεσότητα. Μερικά παραδείγματα; *0 Κ η θ χα'ι 6 φό^ος τή ς μ ν τη σ ιχ α κ ία ς. Ό Κήθ, ενας θ€ραπευόμενος πού παρακολουθούσα σέ μακρά ψυχοθεραπεία και έν ένεργεία ψυχοθεραπευτής ό ίδιος, μού άνέφερε ενα πο>α^ δυσάΗι

82

IX ) ΔΩΡΟ T H I ΨΎΧΟβΕΡΑΠΕΙΑΣ

ρέστο έπεισόδιο ανάμεσα σ’ αυτόν καί τόν ενήλικο γιό του. Ό γιός αποφάσισε γιά πρώτη φορά νά κανονίσει έκεϊνος τό ετήσιο οικογενειακό ταξίδι γιά κάμπί'/γκ και ψάρεμα. Μολονότι τόν ευχαριστούσε τό γεγονός πώς ό γιός του είχε πιά ένηλικιωΟεΐ και τόν άπάλλασσε άπ’ τήν άγγαρεία αύτή, ο ΚήΟ δέν μπορούσε ν’ άφήσει τόν ελεγχο. Κι οταν προσπάθησε νά υποσκελίσει τόν προγραμματισμό τοΰ γιού του έπιμένοντας έντονα νά φύγουν νωρίτερα καί νά πά­ νε σέ διαφορετικό μέρος, ό γιός του έξερράγη, φωνάζοντας πώς ο πατέρας του ήταν παρεμβατικός και ελεγκτικός. Ό Κήθ τα­ ράχτηκε πολύ και ήταν άπόλυτα σίγουρος πώς εχασε τήν άγάπη καϊ τήν εκτίμηση τού γιού του γιά πάντα. ΙΙοιός επρεπε νά είναι ό δικός μου ρόλος σ’ αύτήν τήν περί­ σταση ; "Ενας μακροπρόθεσμος στόχος, στόν όποιο θά έπανερχόμασταν στό [;ιέλλον, ήταν νά διερευνήσω τήν άδυναμία τού Κήθ νά παραχο^ρήσει τόν έ>νεγχο. Μιά πιό άμεσ-η δου>νειά ήταν νά τού προσφέρο3 άνακούφιση και νά τόν βοηθήσοί νά ξαναβρεΐ τήν ισορροπία του. ’Έψαξα νά βρώ τρόπο νά τόν βοηθήσίο νά δει τήν κατάστασ"η άπό κάποια άπόσταση, ώστε νά κατα/άβει πώς αύτό τό άτυχές έπεισόδιο δέν ηταν παρά ενα περαστικό συμβάν μπροστά στόν ορίζοντα μιάς ολόκληρης ζωής γεμάτης τρυφερές συμπεριφορές άνάμεσα σ’ έκεΐνον καί στό γιό του. θεώρησα πώς δέν θά εφερνε αποτέλεσμα ν’ άναλύσω σέ μεγά­ λο καί άτελείωτο βάθος τό έπεισόδιο αύτό άνάμεσα σέ πατέρα καί γιό, έναν γιό πού δέν τόν ειχα γνωρίσει ποτέ καί πού μόνο εικασίες μπορούσα νά κάνω γιά τά πραγματικά του συναισθή­ ματα. Ιίολύ καλύτερο, σκέφτηκα, ήταν νά βρώ καί νά επεξερ­ γαστώ μιά άντιστοιχία τοΰ λυπηρού αύτού γεγονότος στό εδώ καί τώρα. Ποιό άντίστοιχο γεγονός ύπήρχε δμίι>ς στό έδώ καί τοΟρα; Έδώ εΐ'/αι πού χρειάζεται νά εχετε τά μιάτια σας δεκατέσσερα. Έντελ,ώς τυχαία ειχα'πρόσφατα παραπέμψει στόν ΚήΟ εναν άσθενή, ό όποιος μετά άπό δυό-τρεΐς συνεδρίες oht ξαναφάνηκε.

ΑΝΑΖΗΤΗΣΤΕ Α Ν Π ΣΤΟ ΙΧ ΙΕ1 ΣΤΟ ΕΔΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ

83

'Ο ΚήΟ είχε τζεράσει μεγά^Λ επειδή έχασε τον ασθενή αυτόν κα’ι άγο>νιοΰσε γιά πολύ καιρό, ωσπου μού τό ειχε « ομο­ λογήσει » στήν άμιέσίος προηγούμενη συνεδρία. 'Ηταν βέβαιος πώς Οά τόν έκρινα πολύ αύστηρά, πώς δέν θά τού συγχίυρούσα αύτή τήν άποτυχία και πώς δέν θά τοΰ παρέπεμπα ποτέ ξανά άσΟενήι. Σημιειώστε τή συμβο)ακή άντιστοιχία τών δύο αυτών γεγονότων — και στις δύο περιπτοοσεις ό ΚήΟ πίστευε ότι μία καί μόνη πράξη θά τόν κηλίδωνε γιά πάντα στά μάτια ενός πολ^ύ άγατη^μένου προσ(ί>που. Έπέ/^εξα ν’ άκολουθήσω τό έπεισόδιο πού ειχε συμβεΐ στό έδώ καί τώρα, έπειδή ειχε πολύ [χεγαλύτερη άμιεσότητα και άκρίβεια. Έγώ ήμουν αύτός πού ό Κήθ φοβόταν και μπορούσα νά έχω πρόσβαση στά δικά μου συναισθήματα, ένώ άντίθετα γιά τό πώς ένιωσε ό γιός του θά περιοριζόμουνα σέ εικασίες. Τού ειπα πώς ερμήνευε έντελώς ίανθασμενα τά συναισθήματά μου, πώς δεν ειχα καμιά άμuJ»tβoλία γιά τήν ευαισθησία του καί γιά τήν ικανότητά του '/ά σ'Jμπάσχεt και πώς ήμουνα βέβαιος δτι έκανε έξαιρετική κ>ανική δου/^ειά. ^Ηταν γιά μένα άδιανόητο ν’ άγνοήσω δ^^η μου τή μακρόχ^:ονη εμπειρία μαζί του μέ βάση αύτό τό ένα έπεισόδιο, και τοΰ ειπα πώς στό μέλλον θά τού πα­ ρέπεμπα κι άλλους άσθε'/εϊς. Σέ τε/.ική άνάλυση είμαι βέβαιος πώς αύτή ή θεραπευτική δου>£ΐά στό έδώ καί τώρα ήταν πολύ πιό ισχυρή άπό μιά έξερεύνηση τής κρίσης μέ τόν γιό του στό « έκεΐ καί τότε », καί δτι ό ΚήΟ Οά θυμόταν αύτή μιας τή συ­ ζήτηση άκόμα κι δταν θά ειχε ξεχάσει όποιαδήποτε διανοητική άνάλα^ση τού έπεισοδίου μιέ τόν γιό του.

Ή 'Άλις κ α ί ή ω μ ό τ η τ α . Ή Άλις, μιά έξηντάχρονη χήρα πού άναζητούσε άπεγνωσμενα καΐ'/ούργιο σύζυγο, παραπονιόταν γιά μιά σειρά άπό άποτυχημιένες σχέσεις μιέ άντρες, οι όποιοι συχνά έξαφανίζονταν άπ’ τή ζωή της χίορις νά δ(οσουν ούτε μιά έξήγησ-η. Στόν τρίτο μήνα τής ψυχοθεραπείας πήγε μιά κρουα­

84

T O ATJPtJ Τ Η Σ ΨΥΧΟβΕΡΑΠΕΙΑΣ;

ζιέρα μέ τόν τελευταίο αγαπημένο της, τόν Μόρρις. Αύτός της δή/οοχτε οτι τόν στενοχα>ροΰσε πού παζάρευε τις τιμές, πού δέν ντρεπόταν νά σπρώχνει τόν κόσμχ» στις ούρές, γιά νά βρεθεί μπροστά, και πού έτρεχε νά πιάσει τις κα>α!ιτερες θέσεις στά τουριστικά λεωφόρε^. Μετά τό ταξίδι τους εξαφανίστηκε και άρνήθηκε νά της ξανατηλεφωνησει. Άντι νά έπιδοθώ σέ μιά άνάλυση της σχέσης της μέ τόν Μόρρις, στράφηκα στη δική μου σχέση μαζί της. Ειχα έπίγνωση οτι κι έγώ θά ’θελα ν’ άπαλλαγώ άπό κείνην και φαντασίωνα μ ’ ευχαρίστηση δτι μού άνακοίνωνε τήν άπόφασή της νά στα­ ματήσει τή θεραπεία. Παρόλο πού ειχε παζαρέψει εύθαρσώς ( και έπιτυχώς ) τήν άμοιβή μου, συνέχιζε νά επαναλαμβάνει οτι ήταν άδικο νά τή χρεώνω τόσο πολλά >χφτά. Δέν περνούσε φορά πού νά μήν κάνει κάποιο σχόλ^ιο γιά τήν πλνηρ<ι>μή μΛυ - δτι τήν τάδε μέρα ειχα ή δέν ειχα κερδίσει τά >ν£φτά μου μέ τόν ιδρώτα μου ή δτι δέν έδειχνα καμιά προθυμία νά τής κάνω άκόμα με­ γαλύτερη έκπτωση, παρόλο πού ήταν πολίτης τρίτης ήλικίας. Επιπλέον πίεζε νά τής άφιερώνω περισσότερο χρόνο άναφέροντάς μιου κάποιο έπεΤγον ζήτημα τή στιγμή πού τελείωνε ή συν­ εδρία ή δίνοντάς μου νά διαβάσω διάφορα άναγνώσματα ( « δπο­ τε βρείτε χρόνο », δπ(υς έ)^εγε) - τό ήμερολόγιο τών ονείρων της, άρθρα γύρω άπό τή χηρεία, γύρω άπό τή θεραπεία μέ ήμερολογιακές σημεκυσεις, ή θεο^ρίες γιά τις έσφα>^μέvες πεποιθή­ σεις τού Φρόυντ. Τή διέκρινε γενικά παντελής έ)λειψη κομψό­ τητας και ειχε μετατρέψει τή σχέση μας σέ κάτι ώμό, άκριβώς δπως ειχε κάνει μέ τόν Μόρρις. ’’Επρεπε επομένως νά δου>νέψουμε αύτή τήν πραγματικότητα τού έδώ και τώρα. Προχωρή­ σαμε λοιπόν νά έξερευνήσουμε σιγά σιγά καί μαλακά τό πώς ειχε έκχυδαΐσει τή σχέση της μαζί μου, κι αύτό άποδείχτηκε τόσο χρήσιμο, ώστε έπειτα άπό μερικούς μήνες μερικοί κατά­ πληκτοι γηραιοί κύριοι δέχονταν τά άπολογητικά της τηλεφω­ νήματα.

ΑΝΑΖΗΤΗΣΤΕ Α ΝΤυΠΌ ΙΜ ΕΣ ΣΠΌ ΕΔΙ:) ΚΑΙ TOPA

85

Ή Μ ίλ ν τρ εν τ κ α ι ή ε?<λειφη π α ρ ο υ σ ία ς . Ή Μίλντρεντ ειχε κακοποιηθεί σεξουαλικά ως παιδί καί ε?χε τόσο μεγάλη δυσκολία στη σωμαζτική σχέση μέ τόν άντρα της, πού ό γάμος της κΐ'/δύνευε νά δια)α^εϊ. Μόλις εκείνος τήν άγγιζε σεξουαλικά, άρχιζαν ν’ άναβιώνουν μιεσα της τραυματικά γεγονότα άπό τό παρελθόν. Σ ’ αύτή τήν περίπτωση ηταν πολύ δύσκο>Λ νά δoυλiψουμε πάν<ϋ στή σχέση της μέ τόν σύζυγό της, γιατί χρειαζό­ ταν πρώτα ν’ άπελευΟερωθεϊ άπό τό παρελθόν της — μιά πολύ οδυνηρή διαδικασία. Εξετάζοντας τή σχέση μεταξύ μας στό έδώ καί τώρα μπό­ ρεσα νά βρώ πολλές ομοιότητες άνάμεσα στόν τρόπο πού συμπεριφερόταν σέ μέ'^ι καί στό πώς φερόταν στόν άντρα της. Στις συνεδρίες μας ειχα συχνά τήν ίχΓσθηση πώς με άγνοούσε. Παρόπού ήξερε ν’ άφηγεΐται πο)^* κα)<ά και μπορούσε νά διατηρεί γιά πολλή ώρα τό ένδιαφέρον μου γιά τά λεγόμ^νά της, μού ηταν δύσκολο νά είμαι « παρών » μαζί της —νά νιώθω δη>ναδή πώς υπάρχει κάτι πού με συνδέει, κάτι πού με προσελκύει, πώς είμαι κοντά της με κάποια αίσθηση άμοιβαιότητας. Φλυαρούσε, δέν μ£ ρωτούσε ποτέ γιά μένα, έμοιαζε νά έχει έ/Λχιση αΤσθηση ή περιέργεια γιά τό πώς βίωνα έγώ τή συνεδρία μας, δέν ήταν ποτέ « παρούσα » και σέ έπαφή μαζί μου. Προοδευτικά, καθώς έγώ έπέμενα νά επικεντρώνω τήν προσοχή μας στό « άνάμ.εσα » της σχέσης μας, στήν έκταση τής άπουσίας της και στό πόσο ένιωθα δτι με άπέκλειε, ή Μίλντρεντ άρχισε νά κατα)Λβαίνει σέ ποιό βαθμό ειχε έξορίσει τόν άντρα της και μιά μερα ξεκίνησε τή συνεδρία >νέγοντας : « Γιά κάποιο λόγο, δέν ξέρω γιατί, μό>ας έκανα μ^ά μεγάλη άνακάλυψη : δταν κάνω έρωτα μi τόν άντρα μΛυ, δέν τόν κοιτάζω ποτέ στά μάτια ».

Ό 'Ά λμπερτ και η καταπιεσμένη όργη. Ό ’Ά>4Απερτ, ενας θεραπευόμενος πού γιά νά έρθει στό γραφείο μου οδηγούσε περισσότερο άπό μιά ώρα, πάθαινε συχνά πανικό σέ περιπτ(ΰ-

86

T O Δί^ΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

σεις πού εν.ωθε πώς τόν είχαν εκμεταλλευτεί. Καταλάβαινε πώς ήταν πλημμυρισμένος άπό θυμό, ά>λά οέν μπορούσε νά βρει τρόπο νά τόν έκφράσει. Σέ μιά συνεδρία μού περιεγραψε μιά πολύ δυσάρεστη συνάντηση μέ τή φιλενάδα του, γιά τήν όποία ήταν βέβαιος δτι τόν δούλευε φανερά, και δαως παρέλυε άπό φόβο στήν ιδέα πώς θά έργόταν σέ άντιπαράθεστη μαζί ττις. Ί Ι συνεδρία αύτή κάτι μού θύμιζε. Είχαμε ξοδέψει πολύ χρόνο καί πo)^λiς συναντήσεις κουβεντιάζοντας τό ιδιο ύ)νΐκό και πάν­ τα ένιωθα πώς δέν τόν ειχα βοηθήσει καί πολύ. Διαισθανόμου­ να δτι τόν ειχα άπογοητεύσει: μέ άφησε νά καταλάβω πώς ειχε κάνει πο)λές συζητήσεις μέ φί)Λυς του, πού δ>Λΐ τους είχαν έξετάσει δλες τις πτυχές τής υπόθεσης δπο^ς κι έγώ, και τε>νΐκά τόν είχαν συμβoυ)iψει νά τή διώξει ή ν’ άπομακρυνθεΐ ο ίδιος άπό τή σχέση. Προσπάθησα νά μιλήσω γιά λογαριασμό του: « 'Αλμπερτ, γιά νά δούμε άν μπορώ νά μαντέψω τί νιώθεις στή σημερινή μας συνεδρία. Κάνεις μιά ώρα δρόμο γιά νά μέ δεις καί μέ πληρώνεις ενα σωρό λεφτά. Κι δμως φαίνεται πώς επαναλαμβανόμαστε. Νιώθεις πώς δέν σού προσφέρω καί τί­ ποτα σπουδαίο. Σού λέω κι έγώ δ,τι σού λένε κι οι φίλοι σου, πού επιπλέον δέν ζητάνε καί λεφτά. Πρέπει νά ’χεις άπογοητευτεΐ άπό μένα, ισως νά νιοΙ)θεις μάλιστα ριγμένος καί νά θυ­ μώνεις πού σού δίνο> τόσο λίγα ». Ό ’'Αλμπερτ χαμογέ>Λσε διστακτικά καί παραδέχτηκε πώς ή εκτίμησή μου ήταν άρκετά σωστή. Ειχα πλησιάσει πολύ στήν άλήθεια. Τού ζήτησα νά μού τό πει μέ δικά του λό­ για. Τό έκανε μχ άρκετή ταραχή, κι έγώ τού άπάντησα πώς δέν μέ χαροποιούσε βέβαια τό γεγονός δτι δέν τού ειχα δώσει αύτό πού ήθε>χ, μ ’ άρεσε πολύ δμο>ς πού μού τό έλεγε εύθέ(υς. ’ Πταν πολύ καλύτερο νά είμαστε εύθεϊς ό ένας μέ τόν ά>λο τά συναισθήματά του αύτά μού τά μετέδιδε άκλωστε έμμεσα.

ΚΕΦΛΛΛΙΟ

18

Επεξεργασία θεμάτων στό έδώ καί τώρα ς ΤΩΡΛ ΑΣΧΟίΥΗΘΗΚΛΜΕ με τό πώς αναγνωρίζει κανείς τά μείζονα προβλήματα τοΰ άσθενοΰς στό έδώ καί τώρα. Άφοΰ τό κατορθίΰσουμε αύτό, πώς προχωρούμε στή συνέχεια; ΙΙώς μπορούμε '/ά χρησιμοποιήσουμε αύτές τις παρατηρήσεις τοΰ έδώ καί τώρα μέσα στή θεραπεία; Ω

Π α ρ ά δ ε ιγ μ α . "Ας έπιστρέψουμε στή σκηνή πού περιέγραψα νωρίτερα — στήν εξώπορτα μέ τόν χαλασμένο σύρτη, καί στήν άσθενή μου πού προσπαθούσε κάθε βδομάδα νά τόν διορθώσει καί κάθε φορά ζητούσε άτελεί^υτες συγγνώμες, πού δέν κατάφερνε νά κ>νείσει τήν πόρτα.

« Νάνσυ », τής ειπα, « είμαι περίεργος γιατί μού ζητάς συγ­ γνώμη. ΕΓναι σάν νά φταις εσύ μιέ κάποιον τρόπο γιά τή χα­ λασμένη πόρτα μου καί γιά τήν άναβίοΓ,τικότητά μιου νά τή φτιάξω ». « Δίκιο tyjixt, τό ξέρω. Άλλά συνεχίζω νά τό κάνω ». « Μήπο>ς έχεις καμιά ιδέα γιατί συμβαίνει αύτό ; » « ΝομΛζίυ πώς έχει νά κάνει μέ τό πόσο σημαντικός είστε, καί πόσο σημαντική είναι γιά μένα ή θεραπεία, καί μέ τό πόσο θέλω νά βεβαιωθώ πώς δέν σάς προσβάλλω μέ κανέναν τρόπο ». « Μπορεΐς νά μαντέψεις πώς νιώθο^ κάθε φορά πού μ/>ύ ζητάς συγγνώμη; » 88

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ βΕΜΑΤΤΩΝ ΣΤΟ ΕΛΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ

89

« Μάλλον Οά τό βρίσκετε έκνευριστικό ». Συμφώ'/ησα. «Δέν μπορώ νά τό άρνηθώ. Τό είπες δμως «[λέσως —σάν νά είναι γιά σέ«Μΐ μιά γνώριμη εμπειρία. Είναι κάτι γ'/ωστό σου άπό πα)αά ; » « Τό ’χω ξανακούσει πάρα πο)ν>χς φορές », >£ει ή Νάνσυ. « Και τόν άντρα μιου τόν εξοργίζει. Ξέρω πώς εκνευρίζω πολύ κόσμιο, κι δμως συνεχίζω νά τό κάνω ». « Μέ τό πρόσχημα λοιπόν δτι ζητάς συγγνώμη άπό μεγάλη ευγένεια, καταλήγεις νά εκνευρίζεις τους άλλους. Επιπλέον, παρόλο πού τό ξέρεις, δυσκολεύεσαι καί πάλι νά τό σταματή­ σεις. Κάτι θά σού προσφέρει αύτό. ’Λνοιρωτιέμαι, τί πράγμια; » 'Η συζήτηση αύτή, καθα>ς καί οι επόμενες συνεδρίες μιόϊς ο­ δήγησαν σέ ποικίλες καρποφόρες κατευθύνσεις, ιδίως σ’ δ,τι αφορούσε τήν οργή της γιά τούς πάντες —γιά τόν άντρα της, γιά τούς γονείς της, γιά τά παιδιά της καί γιά μένα. Σχολα­ στική σ’ δλες της τις συνήθειες, μού άποκάλυψε πόσο ή χα>ασμένη μου πόρτα τήν εκανε νά χάνει τήν ψυχραιμία της. Καί δχι μόνο ή πόρτα, άλλά καί τό παραφορτωμένο τραπέζι τού γρα­ φείου μου, δπου ισορροπούσαν μέ δυσκολία ακατάστατες στοίβες βιβλίοίν. Μού δήλωσε επίσης πόσο δοκιμαζόταν ή υπομονή της πού δέν δούλευα γρηγορότερα μαζί της.

Π α ρ ά δ ε ιγ μ α . ’Έπειτα άπό αρκετούς μήνες θεραπείας, ή Λουίζ, μιά άσθενής πού μού άσκούσε πάντα δριμεία κριτική ^ ιά τήν έπίπλίοση τού γραφείου μιου, γιά τή μακρή χρωματική ποι­ κιλία, γιά τή γενική άκαταστασία τού τραπεζιού μου, γιά τά ρούχα μου, γιά τό πόσο σύντομες καί ελλιπείς ήταν οί άποδείξεις πού έγραφα- μού μίλησε γιά μιά καινούργια ερωτική της σχέση. Τήν ώρα πού μού περιέγραφε πώς έχουν τά πράγματα, παρατήρησε:

90

T O d £ } m T H l Ψ Υ Χ Ο β Ε Ρ Α ΙΙΕ ΙΑ Ι

« Λοιπόν, άν και απρόθυμα, πρέπει νά ομολογήσω πώς ττηγαίvto καλύτερα ». « Μοϋ κάνει εντύπωση αύτή ή λέξη, “ άπρόθυμα Γιατί “ άπρόθυμια” ; Φαίνεται πώς σού είναι δύσκο>Λ νά πεις θετικά πράγματα γιά μένα και γιά τή δουλειά πού κάνουμε έδώ. Τι σκέφτεσαι γι’ αύτό; » Καμιιά απάντηση. 'Η Λουιζ κούνησε αργά τό κεφάλι. « Σκέψου λίγο φοτΛίχτά, Λουίζ, πες δ,τι σού '^rftzax στό '^ύ ». « “Έ, θά πάρουν τά μυα)ά σας άερα. Κι αύτό δέν μ’ αρέσει». « Συνέχισε ». « Έσεΐς Οά κερδίσετε. Κι έγώ θά χάσο^». « θά κερδίσω και θά χάσεις; Δίνουμε καμιά [χάχη εμείς οί δυό; Γιά ποιό πράγμα μαχόμαστε; Και ποιός πόλεμυος υπάρ­ χει άπό πίσω; » « Δέν ξέρω. είναι απλώς ενα κομμάτι μου πού ύττήρχε πάν­ τα, πού πάντα κοροϊδεύει τούς άλλους, πού ψάχνει νά βρεΐ τήν κακή τους πλευρά, καί βλέπει μιόνο τά σκατά τους ». « Και μαζί μου; Σκέφτομαι πόσο έντονα κρίνεις τό γραφείο μου. Και τό μονοπάτι τού κήπου. Δέν ξεχνάς νά σχολιάσεις τή >Λ3πη, δέν μιλάς ομως ποτέ γιά τά ώραΐα λουλούδια ». « Τό ιδιο κάνω πάντα και μέ τόν φι7/» μ/>υ —μού κάνει ένα δώρο, κι έγώ δέν μπορώ νά μή σχο>αάσω πώς δέν τό τύλιξε κα>Λ. Τήν περασμένη εβδομάδα τσ<χκ(ι>θήκαμιε, γιατί μού έ­ φτιαξε ψίυμί, κι έγώ γιά νά τόν πειράξω σχολίασα μιά γωνίτσα τής κόρας πού είχε αρπάξει λίγο ». «Δίνεις πάντα φωνή σ’ αύτή τήν π)νευρά σου και κρατάς τήν άλλη σου πλευρά μουγκή —έκείνη τήν πλευρά σου πού έκτιμάει τό γεγονός οτι ό καλός σου σού φτιάχνει ψωμί, έκεί­ νη τήν πλευρά σου πού νκόθει συμπάθεια κι εκτίμηση γιά μέ­ να. Άς ξαναπάρουμε τή συζήτηση άπ’ τήν άρχή, Λουίζ —άπ’ τό σχόλιό σου οτι “ άν καί άπρόθυμα ” παραδέχεσαι πώς είσαι κα)>ύτερα. Γ ιά πές μου, πώς θά ’ταν άν άπε)χυθέρω';ες τή θε­ τική σου πλευρά καί μι>χ>ύσες άμεσα, χίορις τό “ άπρόθυμα ” ; »

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΕΔΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ

9»

« Βλεττω καρχαρίες νά με τριγυρίζουν ». « Σκέψου πώς μοΰ μιΛας. Τί φαντάζεσαι; » « Πώς σάς φιλάω στό στόμα ». Γιά πολλές κατοπινές συνεδρίες έξερευνήσαμε τούς φόβους της γιά τήν εγγύτητα, τούς φόβους της ότι θά ζητάει πάρα πολλά, δτι θά εχει ανικανοποίητες, άχόρταγες έπιθυμιίες, τό φό­ βο της γιά τήν άγάπη της πρός τόν πατέρα της, και γιά τό οτι έγώ θά τό ’βαζα στά πόδια, άν ήξερα στ’ ά).ήθεια πό<το πολλά ζητοΰ«σε άπό μενα. Σημειώστε έδώ δτι άντλησα άπό παλίότερα γεγονότα πού είχαν συμβεΐ μέσα στή θεραπεία. 'Π χρήση τοΰ έδώ καί τ(ι>ρα δέν είναι αύστηρά άνιστορική, άφοΰ μπορεΐ νά συμπερι>νάβει και γεγονότα πού έχουν συμβεΐ σ’ ολόκληρη τή διάρκεια τής σχέσης μας μέ τόν άσθενή μας. ”Οπως ελεγε ό Sartre: « Ή έ',/δοσκότητ,ση είναι πάντα άνασκόπηση ».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

19

To έδώ και τώρα ζωντανεύει τή θεραπεία

Η

ΔΟϊ’ΛΕΙΑ ΣΤΟ ΕΔΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ είναι πάντα πιό συναρπα­ στική άπό τή δουλειά πού επικεντρώνεται σε πιό αόριστα ή σέ ιστορικά δεδομένα. Αύτό γίνεται άκόμα πιό φανερό στήν ομα­ δική θεραπεία. Δείτε, γιά ποιράδειγμα, ^ ιστορικό έπεισόδιο σέ δουλειά πού ειχε νά κάνει μέ ομάδες. Τό 194Η ή πολιτεία τού Κοννέκτικατ χρηματοδότησε έ'να εργαστήριο πού θά επεξεργαζό­ ταν τις φ>υλετικές έντάσεις στό χ<ΰρο εργασίας. Μικρές ομάδες πού τις διηύθυνε 6 διακεκριμένος ψυχο)νόγος Kurt Lewin και ένας αριθμός κοινωνικών ψυχολόγων ξεκίνησαν μιά συζήτηση γιά τά προβλήματα πού άνέφεραν οι συμμετέχοντες άπό τήν προσωπική τους ιστορία. Κάθε νύχτα, μετά τήν ομαδική συνεδρία, οί συντο­ νιστές τών ομάδων και οί παρατηρητές εΓχαν συναντήσεις ( χωρίς τά μέλη τών όμάδο^ν ), δπου συζητούσαν δχι μ^νο τό περιεχόμενο άλλά και τή « διαδικασία » τών συνεδριών. ( Σημείωση : τό περιε­ χόμενο άφορά τά συγκεκριμένα λόγια και τις έννοιες πού διατυ­ πώνονται. « διαδικασία» άναφερεται στή φύση τής σχέσης άνάμεσα στά άτομα πού διατυπώνουν τά λόγια και τις έννοιες.) Μαθεύτηκε πώς γίνονταν αύτές οί βραδινές συναντήσεις τού προσωπικού, και σέ δυό μέρες τά μελη τών ομάδων ζήτησαν νά συμμετέχουν κι αύτά. ’Έπειτα άπό πολλούς δισταγμούς -έπρόκειτο γιά κάτι έντελώς ρηξικέ>χυθο— τούς δόθηκε ή άδεια, κι έτσι τά μέλη τών ομάδων έγιναν μάρτυρες συζητήσεων γύρω άπό τούς ίδιους τούς εαυτούς τους, πού γίνονταν άπό τούς συν­ τονιστές καί τούς ερευνητές. 93

T O Ε Δ ίΙ ΚΑΙ ΊΪ1ΡΑ ZiiNTANEYEl ΤΗ βΕΡΑΙ lElA

93

'Γτΐάρχουν διάφορες δημοσιευμένες περιγραφές αυτής τής μνημειώδους συνεδρίας, στη διάρκεια τής οποίος ανακαλύφθηκε ή σπουδαιότητα τοΰ έδώ και τώρα. "Ολες συμφ<ι»νοΰν πώς ή συ­ νάντηση ηταν συγκλονιστική. Τά μέλη τών ομάδων θεώρησαν συναρπαστικό ν’ άκοΰν νά συζητιέται ό εαυτός τους κι ή συμπε­ ριφορά τους. Δέν κατάφεραν '/ά μείνουν γιά πολύ σιωπηλά και σέ λίγο άρχισαν νά παρεμβαί'Λ>υν μέ σχόλια τοΰ τύπου « ’Όχι, δεν ειπα αύτό », ή « Δέν τό ειπα ετσι», ή « ’Άλλο εννοούσα ». Οί κοινωνικοί επιστήμονες συνειδητοποίησαν πώς είχαν μόλις ανακαλύψει ένα σπουδαίο παιδαγωγικό αξίωμα ( και ψυχοθερα­ πευτικό έπίσης ): οτι δηλαδή ό καλύτερος τρόπος νά μάθουμε γιά τόν εαυτό μας και γιά τή συμπεριφορά μας είναι μέ τήν προσωπική μας συμμετοχή σέ μιά ά/ληλεπίδραση, τήν όποια συγχρόν(ι>ς συνδυάζουμε με τήν παρατήρηση' και τήν άνάλυση αυτής τής ά)λη>^επίδρασης. Στήν όμιαδική θεραπεία ή διαφορά άνάμεσα σέ μιά ομάδα πού συζητάει προβλ^ήμιατα τών μελιών της, τά όποια έχουν νά κάνουν μέ τήν προσωπική τους ιστορία, καί σέ μιά ομάδα πού άσχολείται μέ τό έδώ και τώρα -δηλαδή μέ τή συζήτηση τή·ς ίδιας τη<; τής διαδικασίας—είναι πολύ προφανής : ή ομάδα τοΰ έδώ και το^ρα εΓναι πο/Α) δ^λ3ΐστηριοποιημένη, τά μελη της συμιμετέχουν ενεργά καί πάντα, άν τούς ρωτήσεις ( είτε με συνεντεύξεις είτε μέ κάποια ερευνητικά ερωτηματολόγια), θά έπισημάνουν οτι ή ομάδα ζωντανεύει, οταν εστιάζει τήν προσοχή της στή διαδικασία. Στά δεκαπενθήμερα εργαστήρια όμάδίυν πού οργανώνονταν γιά πολ/ες δεκαετίες στο Μπέθελ τοΰ Μαίην, γΐ'/όταν γρήγορα φανερό σέ όλους π(ί>ς ή δύναμη καί ή γοητεία τών ομάδων δια­ δικασίας —οί οποίες άρχικά ονομάζονταν ομάδες άσκησης ευαι­ σθησίας ( διάβαζε διαπροσωπικής εύαισθησίας) καί άργότερα “ T-groups ” ' κι άκόμα πιό ύστερα « ομάδες συνεύρεσης » ’ ( δρος I . Ή άγγλίχή ονομασία γιά τις όμαχ&ς αΰτές ηταν άρχικά Sensitivity Training Gmups κα'ι άργότερα T-groups αϊτό τό αρχικό τής λέξης Training. ( Σ .τ .μ . )

94

TO ΔΩΡΟ T H I ΨΥΧΟΘΕΡΑΙΙΚΙΑΧ

τοΰ Κάρλ Ρότζερς )— εκανε τά υπόλοιπα ειδη ομάδων πού πα­ ρείχε τό εργαστήριο ( παραδείγματος χάρη ομάδες θεωρίας, ομά­ δες εφαρμογής ή ομάδες επίλυσης προβλημάτίον) νά δείχνουν πο/νύ έλάσσονα ώς πρός τόν έ'ι^θουσιασμό καί τό ενδιαφέρον τών μελών τους. Συχνά μάλιστα λεγόταν δτι τά T-groups «κατα­ βρόχθιζαν ολόκληρο τό υπό>Λΐπο εργαστήριο ». Οί άνθρωποι θέ­ λουν ν’ ά>λη>χπιδροΰν με άλ/Λυς ά'Χ)ρ(όπους, τούς συναρπάζει νά δίνουν καί νά παίρνουν άμεση ανατροφοδότηση, >Λχταροΰν νά μάθουν πώς τούς β/χπουν οί ά>λΛΐ, θεΜυν νά πετάξουν τις μά­ σκες καί νά έρθουν πιο κοντά ό ε'Λχς στόν ά/λον. Πριν άπό πο>λά χρόνια, προσπαθώντας νά διαμορφ(ί>σω ^αν αποτελεσματικότερο τρόπο γιά νά διευθύνω ομάδες βραχείας ψυχοθεραπείας στήν πτέρυγα τών οξέων περιστατικών, έπισκέφτηκα δεκάδες ομάδες σε νοσοκομεία ολόκληρης τής χώρας και τίς βρήκα δ>χς αναποτελεσματικές — καί μάλιστα γιά τόν ιδιο άκριβώς )νόγο. ”0>νες οί ομάδες χ^:ησιμοποιοΰσαν ενα διαδοχικό μοντέ/Λ, τό όποιο συνίστατο στό νά συζητάει ο καθένας με τή σειρά ενα γεγονός πού τοΰ ειχε συμβεΐ στό έκεΐ και τότε ^ ιά παράδειγμια κάποιες εμπειρίες παραισθήσεων, ή παλιότερες αύτοκτονικές του τάσεις ή τούς )Λγους γιά τούς οποίους νοση­ λευόταν—ένώ τά υπόλοιπα μελη τόν άκουγαν σιωττηλά και συ­ χνά χωρίς ενδιαφέρον. Τελικά, σ’ ενα με)ετημά μου γιά τήν ό[JΛδική ψυχοθεραπεία νοση>ευόμενων άσθενών, προσδιόρισα μιά προσέγγιση με βάση τό έδώ καί τώρα πού εΓναι κατά/ληλη γιά τέτοιους άσθενεΐς με όξεΐες διαταραχές, ή όποία πιστεύω πώς αύξησε κατά πολύ τό βαθμό συμμετοχής τών [χελών σ’ αύτές τις ομάδες. 'II ίδια παρατήρησ·η ισχύει καί γιά τήν άτομική ψυχοθερα­ πεία. 'II θεραπεία πάντα ενεργοποιείται, δταν εστιάζεται στή σχέση άνάμεσα σέ θεραπευτή και θεραπευόμε'^^. Τό βιβλίο μου Κ άθε μερχ πιό κοντά περιγράφει ενα πείραμα πού έκανα με μιά 1, Έ πιλεξαμε αύτή τή μετάφρα-τη γιά τό encounter groups. ( Σ .τ.μ .)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20

Χρη<τψίοποιήστε τά συναισθήμιατά σας ώς πληροφορίες ^Ν Λ ΜΕΙΖΟΝ ΚΑΘΗΚΟΝ ΜΑΣ στή θεραπεία εΓναι νά οίνουιχε προσοντη στά αιχεσα συναισθιήκκχτά uac —άποτελοΰν πο­

λύτιμες πηγές πληροφοριών. Άν μ,έσα σττη συνεδρία νιώθετε π<ος ο θεραπευόμενος σας σάς χάνει νά βαριέστε τ< σας έχνευρίζει. σoLC φέρνει σέ άμγινανία τι σάο διεγείρει σεξουαλιχά, τότε θε­ ωρήστε πώς αύτή είναι μιά πολύτιμτι πλτιοοφορία. Άχριβώς γ ι’ αύτό τό )νόγο τονίζω τόσο πολύ τή σπουδαιότητα τή·ς άτομικής ψυχοθεραπείας γιά τούς θεραπευτές. Άν άναπτΰξετε μιά βαθιά γνώση τοΰ έαυτοΰ σας, άν άπομακρύνετε τά περισσότερα τυφλά σημεία σας κι έχετε μιά γερή βάση έμπειρίας ώς θεραπευόμενοι, τότε θ’ αρχίσετε νά καταλαβαίνετε πόση άπό τή βαρεμάρα ή τήν άμηχανία εΓναι δική σας καί πόση προκαλεΤται άπ’ τόν θε­ ραπευόμενο. Είναι σημαντικό νά κάνετε αύτή τή διάκριση, γιατί άν αύτός πού σάς προκαλεΐ ανία μέσα σττη θεραπευτική ώοα είναι ό ασθενής, τότε μπορούμε νά συμπεράνουμε μέ βεβαιότητα πώς κι άλ/sOi θά τόν βρίσκουν βαρετό σέ άλλα πεοιβαλ>Όντ«. ’Αντί λοιπόν νά σάς άπελπίζει ή ανία σας, κα)Λ>σορίστε την κι άναζητήστε εναν τρόπο νά τή μετατρέψετε σέ θεραπευτικό π>νεονέκτημΛ. Πότε ξεκίνησε; Τί άκριβώς κάνει ό άσθενής πού σάς τ·ί)ν προκα)χΐ; Προσωπικά, δταν διαπιστώνω πώς βαριέμαι μπορεΐ νά πώ κάτι τέτοιο ; « Μαίρη. θέλω νά σοϋ πώ κάτι. Έδώ καί άρκετά λεπτά συν­ ειδητοποιώ πώς νκόθω οτι έχω αποσυνδεθεί άπό σένα, δτι έχω 96

ΧΡΗΣΙΜ ΟΠΟΙΗΣ ΤΕ ΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΣΑΣ £1Σ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΡΧ

97

κάπα>ς anopuxxpuvOei. Δέν ειμΛΐ σίγουρος γιατί, άλλά αντιλαμ­ βάνομαι πώς τώρα νιώθω διαφορετικά άπ’ δ,τι στήν άρχή τής συνεδρίας, δταν μοΰ μιλούσες γιά τά σ^-ίναισθήματά σου, κι ε)χγες δτι δέν πήρες αυτό πού ζητοΰσες άπό μένα, ή στήν προη­ γούμενη συνεδρία, πού μι>Λΰσες περισσότερο μέσα άπ’ τήν καρ­ διά σου. ’ΛναρωτιέμΛΐ, σέ τι βάθος φτάνει ή σημερινή έπαφή σου μαζί μου; Μήπ(υς νκόθεις και σύ κάτι παρόμοιο μέ μένα; Γιά νά προσπαθήσουμε νά κατα)άβουμ£ τι συμβαίνει». ΙΊριν άπό μερικά χρόνια εβλεπα σέ θεραπεία τόν Μάρτιν, εναν επιτυχημένο έμπορο, ο όποιος τήν ημέρα τοΰ ραντεβού μ^ζς επρεπε νά κάνει ενα έπαγγελματικό ταξίδι κα'ι μοΰ ζήτησε νά προγραμματίσουμε τή συνάντησή μας κάποια άλλη μέρα μέσα στήν εβδομάδα. Έγο) δέν ειχα τή δυνατότητα νά κανονίσω κά­ τι τέτοιο χωρίς ν’ άνατρέψοί τό πρόγραμμά μου, Τοΰ ειπα >Λΐπόν πώς θά’πρεπε νά χάσουμιε αύτή τή συνεδρία καί νά συναντηθοΰμιε στήν τακτική μας ώρα τήν επόμενη εβδομάδα. "Αργότερα δίχως, καθώς τό σκεφτόμουνα, συν£ΐδητοποίτ.σα πώς δέν θά ειγα διστάσει ν’ άνατοέ<1ω τό ποόγοαιχιχά μου γιά κάποιον άλλο ασθε­ νή μου. Γιατί δέν μπορούσα νά τό κάνω γιά τόν Μάρτιν; Έπειδή δέν πο/οκτιθελα νά τόν δώ. Ειχε μιά μιζέρια καί μιά μικροπρέπεια πού ui κατέβαλ/Λν. ’Έκανε άτελ£ίίι)τη κριτική γιά μένα προ­ σωπικά, γιά τήν επίπλ^ωση τοΰ γραφείου μιου, γιά τή δυσκολία του νά βρεΐ νά παρκάρει, γιά τή γραμματέα μιου, γιά τήν άμοι­ βή μου καί γενικά ξεκινούσε κάθε συνεδρία απαριθμώντας μου τά σφά/νματα πού ειχα διαπράξει τήν προηγούμενη εβδομάδα. Τό γεγονός πώς ενκι>θα δτι μέ ειχε καταβάλει ειχε μεγάλη σημασία. 'Ο Μάρτιν ειχε προ>τοέρθει στή θεραπεία λόγω μιάς σειράς άποτυχημένων σχέσε(ον μέ γυναίκες, άπ’ τίς όποΐες, κατά τήν άπο’ψή του, καμιά δέν τοΰ ειχε δώσει άρκετά —καμιά δέν ήταν άρκετά πρόθυμη νά πληρώσει στό εστιατόριο ή στό σοΰπερ-μάρκετ ή '/ά τοΰ πάρει δώρο γενεθλάων αντίστοιχης άξι-

98

TO ΔΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

!χς με δ,τι τής ειχε αγοράσει έκεΤνος ( τό εισόδημά του, βέβαια, ήταν πολλαπλάσιο τών δικών τους ). "Οταν ττηγαιναν μαζι τα­ ξίδια, εκείνος έπέμιενε νά βάλουν και οι δυό τό Γδιο ποσό σέ με­ τρητά μέσα σ’ ^αν « ταξιδιωτικό κουμπίχρά», άπ’ τόν όποιο νά πληρώνονται ο>λ τά έξοδα τοΰ τοιξιδιοΰ, ή βε'^ζίνη, τό πάρκινγκ, ή συντήρηση τοΰ αυτοκινήτου, τά φιλοδωρήματα, άκόμα κι οί εφημερίδες. Επιπλέον γκρίνιαζε συχ'/ά γιατί οί φιλενάδες του δέν όδηγοΰσαν μέ τή σειρά τους άκριβώς δσο χρόνο είχε οδηγή­ σει έκεΐνος, οΰτε μοιράζονταν έξίσου τόν προγραμματισμό τής έκδρομής ή τή μελέτη τοΰ χάρτη. Τελικά ή ελλειψη γενναιοδίυρίας του, ή έμμονή του μέ τήν άπόλυτη ισότητα καί ή άκαταπόνητη κριτική του κατέβαλαν δλες τίς γυναίκες τής ζωής του. Κι άκριβώς τό Γδιο έκανε μαζί μου! Ό Μάρτιν ήταν έ'να'πολύ καλό παράδειγμα αύτοεκπλοηρούμενης προφητείας —φοβόταν τό­ σο πολύ μήπως δέν τόν φροντίσουν, πού ή συμπεριφορά του κα­ τέληγε νά προκαλέσει άκριβώς αύτό. Τό γεγονός πού μοΰ έπέτρεψε ν’ άποφύγω νά τόν κατακρίνίο ( δηλαδή νά τό πάρω προ­ σωπικά) ήταν ή συνειδητοποίη-ση αύτ% τής διεργασίας. Άντί­ θετα, άντιλήφθηκα πώς τό μοτίβο αύτό τό είχε έπαναλάβει πολ­ λές φορές στό παρελθόν καί πώς, κατά βάθος, έπιθυμοΰσε κι ό ίδιος ν’ άλλάξει.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 21

Διατυπώστε μιέ προσοχή τά σχό>^ά σας -

για τό έδώ και τώρα

μιά μοναδική ιδιό­ Ο τητα τής θεραπευτικής σχέσης. Σεείναι λίγες άνθρώπινες κα­ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ TOV ΕΔΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ

ταστάσεις μάς έπιτρέπεται, πόσο μάλλον μας ζητιέται, νά σχο­ λιάσουμε τήν άμχση συμπεριφορά τοΰ άλλου. Είναι κάτι πού δί­ νει μιά οασΟηση άπελευθέρωσης, άκόμια καί εύφορίας —άκριβώς γΐ’ αύτό ήταν τόσο άκαταμάχητη ή εμπειρία τής ομάδας ψυ^ςικής συνεύρεσης. Ι1ροκα>χΐ δμως καί μιά αίσθηση κινδύνου* άφοΰ δεν είμαστε συνηθισμένοι νά δίνουμε καί νά παίρνουμιε άνατροφοδότηση. Οι θεραπευτές πρέπει νά μάθουν νά σερβίρουν τά σχό^αά τους μιέ τρόπους τέτοιους πού ό άσθενής νά τούς ν«ί>θει στοργικούς καί νά μπορεΐ νά τούς άποδεχτεΐ. θυμηθείτε τήν ά'/ατροφοδότηση πού εδίυσα στό προηγούμιενο κεφάλαιο, εκφράζοντας στή Μαίρη τήν άνια πού μ^ΰ προκα>Λυσε: άπέφυγα νά χρησιμοποι­ ήσω τό χαρακτηρισμό « βαρετή ». Είναι μιά λέξη μή δημιουργι­ κή. Άκούγεται σάν κατηγορία, καί ενδέχεται ( ή θά επρεπε ) νά προκαλέσει ^α συναίσθημα τοΰ τύπου : « Δέν σέ πληρώνω γιά νά περνάς κα>ά », ειτε αυτό εκφραστεί είτε οχι. Είναι πολύ προτιμότερο νά χρησιμοποιήσει κανείς λέξεις δπως « μιέ άπομακρύνεις », « με άποκλείεις » ή « εχω αποσυνδε­ θεί άπό σένα ». Αύτές δίνουν φωνή στήν έπιθυμία σου νά ερθεις πιό κοντά, νά συνδεθεΐς πιό στενά, κι ετσι δύσκολα δυσοιρεστοΰν τούς πε)άτες μας. Μ’ άλλα λόγια, μιλήστε γιά τό πώς νιώθε­ τε, δχι γιά τό τί κάνει ο άσθενής.

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο 22

Όλα μποροΰν νά δουλευτούν στό έοώ κα'ι τώρα είναι κινητήρια δύναμη για τή θεραπεία. Μερικές φορές εΓναι καλύτερα νά σχολιάσεις τήν ίδια στιγμή. ’'Λλ^^ες εΐ'Λΐι κα/ούτερα απλώς ν’ απο­ θηκεύσεις τό γεγονός και να επιστρέφεις σ’ αύτό άργότερα. ’'Λν, γιά παράδειγμα, ενας άσθενής χ}αίει με άπόγνιυση. εΓναι κα>^^ερα νά κρατήσεις τΙς έρίοτήσεις σου σέ σχέση μ£ τό έδώ και τώρα γιά μιά ά)λοτ] φορά, δταν θά μπορεις 'λχ επιστρέφεις σ’ αύτό πού συνέβη και νά κάνεις ενα σχόλιο τέτοιου ειοους: « Τόμ, θά ήθε/«α νά ξαναγυρίσουμε στήν προηγούμενη εβδομάδα. Κάτι άσυνήθιστο συνέβη: μοϋ εμπιστεύτηκες πο>«ύ περισσότερα συναισθήματά σου καί εκλαψες πρώτη φορά τόσο πολύ μπροστά μου. Πές μιου, πώς ενιωσες γι’ αύτό; Πώς αίσθάνθηκες πού έδώ έγκατέλειψες τις αμυνές σου ; Πού μοΰ έττέτρεψες νά δώ τά δάκρυά σου; » Νά θυμιάστε, οί ασθενείς οέν κλαινε ή <5εν εκΰέτουν τα συναισθήματά τους έν κενώ —τό κάνουν ενώπιον σας, καΐ ή έξερεύ­ νηση τοΰ έδώ και τ(όρα είναι αύτή πού επιτρέπει νά συλλάβουμιε τήν πλήρη σημιασία τής έκδή/Λχτης τών συναισθημιάτων. Ή φανταστείτε κάποιον άσθενή πού ίσως νά ταράχτηκε πά­ ρα πολύ στή διάρκεια μιάς συνεδρίας και στο τέλος μιοϋ ζητάει γιά πρώτη φορά νά τόν άγκαλαάσω. Άν νιώσω ποχ; είναι τό σω­ στό, τόν άγκαλιάζω, ά>ν}ά δέν παραλείπω ποτέ, συνήθως στήν άμέσο>ς έπόμιενη συνεδρία, νά ξαναγυρίσω σ’ αύτό τό αΤτημα καί στό άγκά)νΐασμά μου. Μήν ξεχνάτε πώς ή άποτελεσματική θε­ ραπεία συνίσταται σέ μιά έ'/αλλασσόμιενη άκολουθία: πρόχληστ; ^ U O Z i\ Σ ΓΜ Β Α ΙΝ Ο ΓΝ ΣΊΌ ΕΔΩ KjW ΤΓ2ΡΑ

O

ΟΛΑ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΔΟΥΛΕΥΤΟΥΝ ΓΓΟ ΕΔΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ

10 1

και €i(ixrq συναισθήματος, ή οποία άκολουΟεΐται άπό άνάλυστη καί άπαρτΐιοσΎ] τοΰ συναισθήματος αΰτοϋ. Τό πόσο χρόνο περι­ μένει κάνεις ώσπου νά ξεκινήσει μιά άνάλυση τοΰ συγκινησιακού γεγονότος έξαρτάται άπό τήν κλινική εμπειρία. Συχνά, δταν υπάρχουν βαθιά συναισθήματα -άγωνία, πένθος, θυμός, άγάτητ;— είναι καλύτερα νά περιμτ^ει κάνεις ώσπου νά καταλαγιάσει τό συναίσθημα και νά μειωθεί ή άμυντική διάθεση (βλ. κεφ. 40, « Ά'/ατροφοδότηση : χτυπήστε δταν τό σίδερο έχει κρυώσει» ). Έ Τζέην ήταν μιά θυμωμένη γυναίκα [χέ πολύ χαμηλή αύτοεκτίμηση, ή όποια επειτα άπό αρκετούς μήνες ανέπτυξε άρκετή εμπιστοσύνη σέ μ£να, ώστε μοΰ άποκα7α!)ψει τό βά­ θος τής άπόγν<υσής της. Μοΰ προκα>Λΰσε επανειλημμένα τόση συγκίνηση, ώστε έψαχνα τρόπο νά τής προσφέρω άνακούφιση. Δέν τό κατάφερνα ποτέ. Σέ κάθε μου απόπειρα, έκείνη εδειχνε τά δόντια της. ^Ηταν δμως τόσο εύθικτη και τόσο υπερευαί­ σθητη, μόλις αντιλαμβανόταν τήν παραμικρή υποψία κριτικής, ώστε περιμενα πο>·λές εβδομάδες γιά νά μοιραστώ μαζί της αύτή μου τήν παρατήρηση. Τά πάντα -ίδί(υς έπεισόδια πού περιέχουν r /τονα συναισθή(>Λτα—μποροΰν ν’ άποτελέσουν κινητήρια δύναμη γιά τήι θεραπεία. Στήν ψυχοθεραπεία συμβαίνουν πολλά άπρόσμενα γεγονότα και αντιδράσεις. Οί θεραπευτές μπορεΐ νά >άβουν θυμωμένα ήλεκτρονικά μηνύματα ή τη}£φω'/ήμιατα άπ’ τούς άσΟε'/εΐς τους, ίσως νά μήν μπορέσουν νά προσφέρουν τήν άνακούφιστ; πού επιθυμούν οί θεραπευόμενοι, μπορεΐ νά θεωρηθούν παντογνώστες, μπορεΐ άπό κάποιους 'λζ μήν άμφισβητοΰνται ποτέ, κι άπό άλλους νά προκαλοΰνται συνέχεια, ισως μιά φορά νά φτάσουν καθυστερημένοι ή νά κάνουν κάποιο λάθος στό λογαριασμό τοΰ πελάτη, άκόμα καί νά προγραμματίσουν δύο άσθενεΐς τήν ιδια ώρα. Παρότι νιώθω άβο­ λα δταν ϊJtJoΰ συμβαίνουν κάτι τέτοια, έχ^ω συγχρόνως τή βεβαιό­ τητα πώς, άν μιλήσο> γι’ αύτά μέ τόν κατά)λη)Λ τρόπο, μπορώ να τά μ^ τατρέψω σέ κάτι χρή>σιμο γιά τό θεραπευτικό έργο.

Κ Ε Φ Λ Λ Λ Ι Ο 23

Άναφερθεΐτε στο εδώ και τώρα σε κάθε συνεδρία για το εδώ καί τώρα σε κάθε συνε­ δρία, αχόμα κι αν αυτή είναι παραγωγική και χωρίς προ­ βλήματα. Πρός τό τέλος τής (ορας λέω πάντα: « "Λς δοΰμε για λίγο πώς τά πάμε σήμιερα οι 5υό μας ». ’Ή : « ’Έχεις κάποιο Tuvaio6Y;pux για τό πώς προχωράμε σήμερα ή για τό πώς είναι ή σχέση μιας ; » ”11: « Πριν σταματήσουμε, μπορούμε να ρίξου­ με μια ματιά στο τί συμβαίνει εδώ άνάμεσά υιας ; » ’Ή, άν προ­ βλέπω κάποιες δυσκολίες, ισως να πώ κάτι τέτοιο: « Πριν στα­ ματήσουμε, ας εξετάσουμε τή σχέση μας οπως είναι σήμερα. Είπες δτι μερικές φορές νιώθεις πώς βρίσκεσαι μίλια μακριά μου, κι άλλες φορές οτι είμαστε πολύ κοντά. Τί συμβαίνει σήμε­ ρα ; Πόση είναι σήμερα ή άπόσταση άνάμεσά μας; » ’Ανάλογα μέ τήν άπάντηση, ίσο^ς νά προχωρήσ<ι> στή διερεύνηση κάποιων φραγμών στή σχέση (ΧΛς, άν υπάρχουν, ή κάποιων σιωττηλών συναισθημάτων για τό πρόσωπό μου. Ξεκινώ τό μοντέλο αυτό από τήν πρώτη κιόλας συνεδρία, πριν ή σχέση φορτωθεί πολύ με ιστορία. Για τήν ακρίβεια εχει πολύ μεγάλη σημασία ν’αρχίσει κάνεις να εισάγει κάποιες ρου­ τίνες στις πρώτες συνεδρίες. Στήν εναρκτήρια συνάντηση φρον­ τίζω πάντα να ρωτάω πώς έπέ^εξαν οι ασθενείς νά έρθουν σε μένα. *Αν τούς εχει παραπέμψει κάποιος, συνάδελφος ή φίλος, θέλω νά μάθω τί τούς εχει πεΐ για μενα, ποιές ήταν οι προσδο­ κίες τους, κι έπειτα ποιά είναι ή έντύπ(υσή τους άπό μένα, ακό­ μα και σ’ αυτή τήν πρώτη συνεδρία, συγκριτικά μ’ αύτό πού πε-

Π

Ρ Ο ΣΠ Α Θ Ω Ν Α Ρ12ΤΩ

ΑΝΑΦΕΡΘΕΠΈ ΣΤΟ ΕΔΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ ΣΕ ΚΑΘΕ ΣΥΝΕ4Ρ1Α

103

ρΐμτ/αν. Συνήθως /οέω περίπου τά εξής : « Ή αρχική συνεδρία είναι μια συνέντευξη και τών δύο πλευρών. Έγώ είμαι αύτος πού παίρνει τή συνέντευξη, συγχρόνως ομως είναι και για σάς μια εύκαφια νά με ζυγίσετε καί νά διαμορφώσετε μια άποψη γιά τό πώς θά είναι νά δουλέψετε μαζί μου ». Είναι κάτι πού άκούγεται πολύ λογικό καί συνηθίος ό ασθενής συμφωνεί. ’Έπειτα πάντα συνεχίζω λέγοντας ; « Γ ιά νά δοΰμε, τι συμπεράσματα Πολλοί ασθενείς έρχονται σέ μένα επειδή διάβασαν ενα απ’ τά βιβ)άα μου καί, επομένως, είναι μέρος τοϋ εδώ και τώρα νά ρωτήσω γ ι’ αύτό. « Τί άκριβώς ειχε αύτό τό βιβ)>ίο πού σάς εφερε σέ μένα; Πώς σάς φαίνεται τ(ίψΛ πού συγκρίνετε τήν πραγ­ ματική σας συνάντηση μαζί μου μ£ τις προσδοκίες σας; 'Έχε­ τε καμιά άνησυχία πού ό θεραπευτής είναι συγχρόνως και συγ­ γραφέας ; Τί θά θέλατε '/ά με ρωτήσετε πάνο^ σ’ αύτό; » Άπό τότε πού έγραψα τις ιστορίες κάποιων θεραπευόμεν<όν μου σ’ ενα βιβλίο (Ύ) όημιος τοϋ έρω τα) πριν άπό πο>^νά χρό­ νια, υπέθετα πώς οί καινούργιοι ασθενείς πού με συμβουλεύονται μπορεΐ ν’ ανησυχούν μήπως γράψω γ ι’ αύτούς. Γ ι’ αύτό τούς κα^σύχαζα γιά τό άπόρρητο της ψυχοθεραπείας και τούς διαβεβαίoJvα πώς δεν έχω γράψει ποτέ γιά ασθενείς μου, χωρίς πρώτα νά μοΰ δώσουν τήν άδεια και χωρίς νά μεταμφιέσω σέ καιρό ομως παρα­ τήρησα πώς οί άνησυχίες τών άσθενών ήταν πολύ διαφορετικές —σέ γενικές γραμμές δεν τούς άνησυχοΰσε τόσο μήπως γράψω γι’ α^ούς, όσο μήπως δέ'ι/ είναι άρκετά ενδιαφέροντες για νά τούς

Κ Ε Φ Α Λ ΑΙ Ο 24

Τ ί ψέματα μοΰ εχεις πεΐ

Σ

rXNA Σ Τ Η Ν 1 1 0 Ρ Ε ΙΛ Μ ΙΑ Σ Θ Ε Ρ Λ ΙΙΕ ΙΑ Σ οί ασθενείς μπορεϊ νά περιγράφουν μιά μικροαπάτη πού έκαναν στη ζωή τους —χάπονχ περίσταση στήν οποία ειτε άτυεκρυψαν εΤτε πα­ ραποίησαν πληροφορίες γιά τον εαυτό τους. 'Έχοντας τά μάτια μου δεκατέσσερα στό εδώ καΐ τώρα, θεο>ρώ αυτή τήν ομολογία μιά εξαιρετική ευκαιρία γιά νά ρωτήσω τί ψέμιατα μοΰ έχουν πεΐ στή διάρκεια της θεραπείας. Οι άσΟενεϊς πάντα κάτι άποκρύπτουν, πάντα κάποιες πληροφορίες άποσιωπούν, άπό ντροττή, ή επειδή θέλουν νά τούς βλέπω μ’ εναν συγκεκριμένο τρόπο. Άν θίξει κανείς αυτές τις άποκρύψεις, προκύπτει σχεδόν πάντα μιά αποδοτική συζήτηση στήν ψυχοθεραπεία —συνήθως γίνεται μιχά άνασκόπηση τοΰ ιστορικοΰ της θεραπευτικής σχέσης και δίνεται ή ευκαιρία νά ξαναδουλέψουμιε καί νά ραφινάρουμε όχι μόνο τή σχέση ά>-}ά και διάφορα σημαντικά ΟέμιΛτα που έχουν ήδη άναφανεΐ πα>^ότερα μιεσα στή θεραπεία. ΊΙ γενική στρατηγική είναι άπλή: να εξετάζεις εξονυχιστικά δλο τό υλικό της συνεδρίας γιά νύξεις πού άφοροΰν τό εδώ καί τώρα καί, δποτε εΤναι δυνατό, ν’ αρπάζεις τήν ευκαιρία γιά νά στραφείς σέ μιά εξέταση τής θεραπευτικής σχέσης.

104

ΚΕΦΛΛΛΙΟ

25

Λευκή οθόνη ; Ξεχάστε την ! Νά ’στε αληθινοί

Τ

πού Οείυρήθηκε προϋπόθεση γιά την ιδανική σχέση θεραπευτή και θεραπευόμενου ήταν ή ξεπερα­ σμένη τώρα. πιά « λευκή οθόνη », δπου ό θεραπευτής παρέμιενε ουδέτερος καί λίγο-πο/>ύ άνώνυμιος, μέ τήν ελπίδα οτι οί ασθε­ νείς θά προβάλουν πάνω σ’ αυτή τή λευκή οθόνη μείζονες μεταβιβαστικές διαστρεβ)οίό·σεις. Μόλις ή μεταβίβαση (ή ζωντανή έκδήλίυση παρελθουσίΰν σχέσείον μιε τούς γονείς ) θά ήταν δια­ θέσιμη γιά μελέτη στήν ανάλυση, ό θεραπευτής θά μπορούσε νά ά'/ακατασκευάσει με μιεγαλύτερη άκριβεια τά πρώτα χρόνια τής ζωής τοΰ ασθενούς. Άν ό θεραπευτής έκδη^Λ^νόταν ώς ξεχίορι­ στό άτομο, θά ήταν πιο δύσκο>Λ ( ετσι πίστευαν ) νά πραγματο­ ποιηθεί αύτή ή προβολή. ’ Εσείς δμ.<ι>ς ξεχάστε τή λευκή οθόνη ! Ούτε τώρα ούτε ποτέ ήταν καλό μΛντέ>Λ γιά μιά έπιτυχημενη ψυχοθεραπεία. ιδέα νά χρησιμοποιήσει κανείς τωρινές παραμορφώσεις γιά ν’ ανακα­ τασκευάσει τό παρελθόν ήταν μέρος μιας πα/αάς θεώρησ·/]ς —πού εχει πιά εγκαταλειφθεΐ— τοΰ θεραπευτή ώς άρχαιο>Λγου, ό ό­ ποιος ξεσκονίζει υπομονετικά τή σκόνη δεκαετιών γιά νά κατα­ λάβει τό αρχικό τραύμα ( κι ετσι, με κάποιο μυστηρκυδη τρόπο, νά τό έξα>ειψει). Είναι πολύ κα>α!ιτερο τό μοντέ/«ο πού βασίζε­ ται στήν κατανόηση τοΰ παρελθόντος για νά συλλά^ει κανείς την παρούσα σχέση μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου. Κα­ μιά άπ’ αύτές τις θεο^ρήσεις δμιως δεν αξίζει νά θυσιάσει κανείς μιά αύθεντική ανθρώπινη επαφή μέσα στήν ψυχοθεραπεία. ■^Ο Π ΡΩ Τ Ο Μ Ο Ν Τ Ε Λ Ο

IC 5

io 6

TO ΔΙΙΡΟ m i ΨΥΧΟΘΕΡΑ11ΕΙΑ1

Άραγε ό ϊβιος 6 Φρόυντ άκο/Λυθοΰσε πάντα το μοντέλο της λευκής οθόνης ; Συχνά —yta την ακρίβεια συνήθως— οχι. Το γνωρίζουμε ατζο τις περιγραφές τών ψυχοθεραπειών του ( βλ. γιά παράδειγμα τις περιγραφές της θεραπείας στις Με?χτες για τήν ΰίττερία) και άπ’ οσα αναφέρουν οί άναλυόμενοί του γιά τήν ανά­ λυσή τους μαζί του. Φανταστείτε τον Φρόυντ να προσφέρει στον ασθενή του ενα « έορταστικό » ή « νικητήριο » ποϋρο, μιόλις ειχε διατυπώσει μια ιδιαίτερα διεισδυτική ερμηνεία. Φανταστείτε τον να διακόπτει τούς ασθενείς, τη στιγμή πού ετοιμάζονται να περάσουν σε aWvO θέμα, καί νά τούς καθυστερεί, γιά ν’ απολαύσουν μαζί του τή λάμψη μιας αποκάλυψης. Ό ψυχίατρος Roy Grinker μοϋ περιέ­ γραψε ενα επεισόδιο από τήν ανάλυσή του μιε τόν Φρόυντ: ό σκύ^νος τοΰ Φρόυντ, πού ήταν πάντα παρών στήν ψυχ^οθεραπεία, στή μέση μιας συνεδρίας πήγε στήν πόρτα. Ό Φρόυντ σηκ<ί>θηκε και τοΰ άνοιξε νά βγει. ’Έπειτα από μερικά λεπτά ό σκύλος άρχισε νά ξύνει τήν πόρτα γιά 'wt ξαναμπεΐ καί, άφοΰ σηκώθηκε καί του ξανάνοιξε, ό Φρόυντ είπε; « Είδες ; Δεν ά'/τεχε ν’ άκούει δλες αυτές τις άνοησίες πού προέρχονται άπό τήν άντίστασή σου. Τώρα ξανάρχεται γιά νά σοΰ δώσει ά>λη μιά εύκαιρία ». Στά περιστατικά πού περιγράφονται στις Αίελετες γιά τ>)ν Οστερία βλέπουμε πώς ό Φρόυντ εμπαινε προσωπικά και τολ­ μηρά μιέσα στή ζωή τών άσΟενών του. Τούς εκανε εντονες συ­ στάσεις, παρενέβαινε στις οικογένειες τους γιά λογαριασμό τους, εβρισκε τρόπους νά παρευρεθεϊ σε κάποιες κοινωνικές εκδηλώ­ σεις, γιά νά τούς δει πώς συμπεριφέρονται σέ ά)*}^ περιβά/^Λντα, εδωσε σέ κάποιον άσθενή του τήν οδηγία νά έπισκεφτεΐ τό νεκροταφείο και νά καθίσει νά διαλογιστεί στον τάφο τοΰ νεκρού αδελφού του. Τή δεκαετία τοΰ 1950 τό πρώιμο μοντέ)χ» τής λευκής οθόνης ένισχύθηκε άπό μιά άπρόσμιενη πηγή, οταν τό μοντέλο τοΰ Κάρλ Ρότζερς γιά τή μή κατευΟυντική θεραπεία ωθούσε τούς θεραπευτές νά προσφέρουν ελάχιστη κατεύθυνση, περιορίζοντας

ΛΕΥΚΗ Ο Θ Ο Ν Η : Ξ Ε Χ Α Γ Γ Ε Τ Η Ν ! ΝΑ Τ Γ Ε ΑΛΗΘΙΝΟΙ

107

συχνά τήν παρέμβασή τους στήν επανάληψη τής τελευταίας φράσης τοΰ ασθενούς. Σύντομα, ωριμάζοντας ώς ψυχοθεραπευ­ τής, ό Κάρλ Ρότζερς έγκατέ/χιψε πλήρως αυτή τήν απόμακρη τεχνική συνέντευξης πού εδινε Ιμφαση στήν «καταληκτική φράση», γιά ενα πο>νύ πιο ούμα'^ιστικό διαδραστικο υφος. Παρ’ δλ’ αυτά ώς τό τέλος τής ζωής του τόν καταδίωκαν άνέκδοτα, παρωδίες και παρεξηγπΓ^σεις τής μή κατευθυντικής θεωρίας του. Στήν ομαδική θεραπεία είναι άπολύτίι>ς προφανές δτι ενα άπ’ τά καθήκοντα τοΰ ομαδικού θεραπευτή είναι νά εκδηλώνει μαά συμπεριφορά, τήν οποία σταδιακά τά μέλη της ομάδας θά χρηt r * ·τ»' ν*> * S \ 'i \ σιμοποιήσουν (ος πρότυπό. Ιο ιώιο συμδαινει και στην ατομική θεραπεία, ά)λνά με λιγότερο έμ^φανή τρόπο. Ή βιβ/αογραφία γιά τήν άποτε>^σματικότητα τής ψυχοθεραπείας υποστηρίζει έντο­ να τήν άποψη δτι ή άποκάλυψη τοΰ θεραπευτή φέρνει τήν άποκάλυψητ, τοΰ πελάτη. Άπό καιρό μέ συναρπάζει ή διαφάνεια τοΰ θεραπευτή, κι έχω πεφαματιστεΐ μέ τήν αύτοαποκάλυψη σέ πολλές καί διάφορες μίορφές καί διαβαθμίσεις. ’Ίσως αυτό τό συγκεκριμένο ενδιαφέ­ ρον μΛυ νά εχει τις ρίζες του στήν εμπειρία μου άπό τήν όμιαδική θεραπεία, δπου εΐ'/αι ιδιαίτερα έντονη ή άπαίτηση νά είναι διάφανος ό θεραπευτής. Οι ομαδικοί θεραπευτές έχουν ενα πολύ σύνθετο π)χγμα καθηκόντων, γιατί πρέπει νά φροντίζουν δχι μό­ νο τις άνάγκες τοΰ κάθε θεραπευόμενου μέσα στήν ομάδα, άλλά καί τή δημιουργία καί τή διατήρηση τοΰ κοινωνικού συστήμα­ τος πού τούς περικ>νείει — τής ίδιας τής μικρής ομάδας. Γ ι’ αυτο πρεπει να φροντίζουν να θέτουν κανόνες - ιόίως τους κανό­ νες τής αύτοαποκά).υψης πού είναι τόσο άπαραίτητοι γιά μιά επιτυχημένη εμπειρία σέ μικρή ομάδα. Ή πιό δραστική μέθοδος πού διαθέτει ο θεραπευτής γιά νά χτίσει συμπεριφορικούς κανό­ νες, είναι ν’ άποτελέσει ό ίδιος πρότυπο. Ιίολλά άπ’ τά δικά μου πειράματα αύτοαποκάλυψης τοΰ θε­ ραπευτή προέκυψαν καθώς παρατηρούσα σπουδαστές νά παρα­ κολουθούν θεραπευτικές ομάδες. Τά εκπαιδευτικά προγράμματα

ic 8

TO Δ ίΙΡ Ο Τ Η Σ Ψ ΥΧΟΘΕίΑΙΙΕΙΑΙ

ψυχοθεραπείας σπάνια προσφέρουν στους σπουδαστές την εύκαι­ ρία να παρακολουθήσουν ατομικές ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες οι θεραπευτές επιμένουν στη μυστικότητα καΐ την ιδιωτικότητα πού είναι τόσο ζωτικά γιά τήν ατομική θεραπευτική διεργασία. Αντίθετα, δλα σχεδόν τά εκπαιδευτικά προγράμματα ομαδικής θεραπείας παρέχουν τή δυνατότητα της παρακολούθησης μιας ομάδας ειτε μ^έσα άπό έ’ναν μονόδρομε καθρέφτη ειτε μαγνητο­ σκοπημένα. Οι ομαδικοί θεραπευτές βέβαια πρέπει νά ζητήσουν άπό τά μιέλη τής ομάδας νά δώσουν τήν άδειά τους γιά την παρακο>χιύθηση. —τά όποια συνήθως τή δίνουν, a/jA χωρίς μεγά­ λη προθυμία. Είναι χαρακτηριστικό οτι τά μίλη δυσανασχετούν μέ τούς παρατηρητές καί συχνά άναφέρουν πώς νκόθουν σάν πειραματόζωα. ’Αμφισβητούν μά>^στα κατά πόσο ό θεραπευτής είναι πρωταρχικά άφοσιο^μένος σ’ αύτούς ή στούς εκπαιδευόμε­ νους πού παρακοΜυθούν, κι έχουν μ.εγάλη περιέργεια γιά τά σχό^Λχ πού κάνουν γ ι’ αύτούς οί εκπαιδευόμενοι (και ό συντονι­ στής τής ομάδας ) στή συζήτηση πού άκολουθεΐ τή συνεδρία. Γιά ν’ αποφευχθούν αύτά τά μειονεκτήματα της παρακο>Λύθησης μιας ομάδας, ζητούσα άπ’ τούς θεραπευόμενους κι άπ’ τούς εκπαιδευόμενους ν’ ά><>άξουν θέσεις επειτα άπό κάθε ομαδική συνεδρία: τά μέλη τής ομάδας μετακόμιζαν στήν αίθουσα παρα­ κολούθησης, άπ’ δπου παρακολουθούσαν τούς εκπαιδευόμενους κι εμένα νά συζητάμε γιά τήν ομάδα. Στήν έπόμε'/η συνάντηση τής ομάδας τά μίλη είχαν τόσο εντονες άντιδράσεις γιά τή συζήτηση πού παρακο>Λύθη^σαν, ώστε σύντομα τροποποίησα τήν τακτική μου καί τούς προσκάλεσα πιά μέσα στήν αίθουσα, δπου γρΛ>ταν ή συζήτηση, ώστε νά είναι παρόντες καί ν’ άπαντοΰν στις παρατη­ ρήσεις τών εκπαιδευόμενων. Σύντομα τά μέλη της ομάδας έδιναν άνατροφοδότη·ση στούς εκπαιδευόμενους, δχι μόνο γιά τό περιεχόμιενο τών παρατηρήσεων πού εκο'^ιν <λ δεύτεροι, άλλά καί γιά τή διαδικασία — σχο)άαζαν, παραδείγματος χάρη, δτι παροιέδειχναν σεβασμό στόν συντονιστή ή δτι ηταν πιό επιφυλακτικοί, πιό σφιγ­ μένοι καί άκαμπτοι άπ’ δ,τι ή ψυχοθεραπευτική ομάδα.

ΛΕΥΚΗ Ο Θ Ο Ν Η ; Ξ Ε Χ Λ ΓΓ Ε Τ Η Ν Ι ΝΑ 'Π Έ Α^\Η01ΝΟΙ

109

’Έχω χρησιμοποιήσει τό Γδιο ακριβώς μιοντέ>Λ σέ καθημε­ ρινές ομαδικές συνεδρίες στήν πτέρυγα οξέων περιστατικών στο νοσοκομείο, οπου χωρίζο^ τη συνάντηση τής ομάδας σέ τρία μέ­ ρη: ΐ) σέ μιά ωριαία συνάντηση μέ τούς άσθενεΐς, 2) σέ μιά δε­ κάλεπτη συνεδρία σέ διάταξη « γυάλας ψαριού » ( δπου οι συν­ τονιστές και οί παρατηρητές καθισμένοι σέ κύκλο άνασκοπούν τί συνέβη στήν ομάδα, ενώ τά μέλη τής ομάδας τούς περιβάλλουν καί τούς παρακολουθούν), καί 3) σ’ εναν τε/ακό μεγάλο κύκ)χι, δπου γιά δέκα /χπτά τά μέλη άναφέρουν τίς άντιδράσεις τους στά σχόλια τών παρατηρητών. Ή ερευνά εχει δείξει πώς τά πε­ ρισσότερα μιέλη τής ομάδας θεωρούν δτι τό καλύτερο μέρος τής συνάντησης εΐ'/αι τά τελευταία είκοσι )νεπτά. Μιά άλλ.η μορφή προσωπικής διαφάνειας είναι νά γράφω σταθερά λεπτομερείς περιλήψεις μέ τις εντυπώσεις μου άπό κά­ θε ομαδική συνάντη^ση μέ έξωνοσοκομειακούς άσθενεΐς και νά τήν ταχυδρομώ στά μέλη πριν άπό τήν επόμενη συνεδρία. Ή τεχνική αύτή έχει τίς ρίζες της στή δεκαετία τοΰ 1970, οτο'^ ξεκίνησα νά διευθύνω ομάδες μέ άλκοολικούς άσθενεΐς. Τήν εποχή εκείνη ήταν πολύ κακή ή φήμη τής δυναμικής ομαδικής ψυχοθεραπείας γιά ά>0400λικ0ύς άσθενεΐς, και οι περισσότεροι σύμβουλοι αλκοολισμού θεωρούσαν πώς ηταν κα)ο3τερο ν’ άφήσουν τήν ομαδική θεραπεία τών άλκοολικών στά χέρια τών Α­ νώνυμων Ά)νκοολικών. Αποφάσισα νά κάνω ά>λη μιά προσπά­ θεια, χρησιμοποιώντας ομιως μιά εντατική τεχνική βασισμένη στό εδώ καί τώρα και μεταφέροντας τό κέντρο βάρους άπό τήν εξάρτηση άπ’ τό άλκοόλ στά διαπροσίυπικά προβλήματα πού κρύβονταν άπό κάτω καΐ πού πυροδοτούσαν τήν παρόρμηση τών ά)\κοολικών νά πίνουν. ( ’^Ηταν υποχρεωτικό γιά o/jx τά μέ­ λη τής ομάδας νά συμμετέχουν ειτε στούς ’Ανώνυμους ’A>Jtooλικούς είτε σέ κάποιο άλ}χι πρόγραμμα, γιά νά περιορίσουν τό ποτό.) Ό έστιασμός της προσοχής στό εδώ καί τ(ί)ρα ή}\έκτρισε τήν ομάδα. Οί συναντή-σεις μας ήταν γεμάτες ενέργεια καί εντα-

1 ΙΟ

TO ΛΩΡΟ Τ Η Ι ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

ση, 'Γπερβολική ^ α σ η , δυστυχώς ! Τεράστια ποσά άγχους ξυ­ πνούσαν στά μέλη τής όμάοας, τά όποια -δπως συμβαίνει με πολλούς ά^οίοολικούς—είχαν μεγάλη δυσκολία '/ά συγκρατησουν και ν’ άντέξουν τό άγχος με άλ^Λ τρόπο πέρα άπ’ τήν έκδραμάτιση. Πολύ σύντομα άρχισαν νά νιώθουν μιά λαχτάρα γιά ποτό μιετά τις συναντήσεις μΛς και νά δη)ώνουν : « Άν ξαναπεράσουμε μιά συνάντηση σάν τήν προηγούμενη, στό γυρισμό θά κάνου­ με μιά στάση στό μπάρ ». Καθώς φαινόταν πώς οι συναντήσεις με θέμα τό εδώ και τώ­ ρα έβρισκαν τό στόχο τους και πραγματεύονταν π)Λύσια και ση­ μαντικά γιά κάθε μέλος ζητήματα, άναζήτησα μ^ιά μέθοδο πού θά βοηθούσε νά μειωθεί ή άπειλή καί τό άγχος πού γεννούσαν. Χρησιμοποίησα μιά σειρά άπό τεχνικές. ΙΙρώτον, μιά ήμερήσια διάταξη με βάση τό εδώ και τώρα, πού τήν έγραφα στόν πίνακα στήν άρχή κάθε συνεδρίας, καϊ ή οποία περιλάμβανε θέματα δπως : Νά βοηθήσουμε τόν 'ΐχών και τή Μαίρη νά συνεχίσουν νά εξε­ ρευνούν τις διαφορές τους, άντιμετωπιζοντας ομως ό ενας τόν άλλον μ’ έναν λιγότερο άπειλητικό καί >αγότερο τραυματικό τρόπο. Νά βοηθήσουμε τόν ΙΙώλ νά ζητήσει κάποιο άπ’ τό χρόνο τής ομάδας, γιά νά μιλήσει γιά τόν εαυτό του. Δεύτερον, βλέπαμε μαγνητοσκοττημένα άποσπάσματα τών συναντήσεων. Τρίτον, επειτα άπό κάθε συνάντηση υπαγόρευα γιά δακτυλο­ γράφηση και ταχυδρομούσα στά μέλη μιά εβδομαδιαία περίληψη πού δεν ήταν μιά άπλή περιγραφή τού περιεχομένου κάθε συνε­ δρίας ά)λά περιλάμβανε καϊ κάποιες δικές μου άποκαλύψεις. Ά'/έφερα πώς εΤχα νιώσει μέσα στήν ομάδα —τόν προβλνηματισμό μου, τή χαρά μου γιά κάποιες συνεισφορές μου, τή στενο­ χώρια μου γιά κάποια >άθτ; πού έκανα ή γιά κάποια ζητήματα

ΛΕΥΚΗ Ο Θ Ο Ν Η ; ΞΕΧΛΤΓΕ ΤΗ Ν I ΝΑ Τ Γ Ε ΑΛΗΘΙΝΟΙ

1I 1

πού παρέβ>εψα, ή γιά κάποια μέλη πού ένιωσα πώς ειχα παρα­ μελήσει. Άπ’ ολες αύτές τις μεθόδους ή πιό άποτελεσμιατική, με με­ γάλη διαφορά, ήταν ή εβδομαδιαία περίληψη, κι άπό τότε εχω υιοθετήσει τή συνήθεια μετά άπό κάθε εβδομαδιαία συνεδρία τής ομάδας νά ταχυδρομώ στά μέλη της μιά /νεπτομερή περίληψη πριν άπ’ τήν επόμενη συνάντηση. ( Άν εχω κάποιον βοηθό-συντονιστή, εναλλάσσουμε τήν εύθύνη αυτής της περί>.ηψης.) Ή περίληψη εχει πολλά και διάφορα π/εονεκτήματα -ενα άπ’ αύτά είναι οτι προωθεί τή συνέχεια της θεραπευτικής δου>ειας, βουτώντας ξανά τήν ομάδα στά θέματα τής προηγούμενης συ­ νάντησης-, στό σημείο αύτό δμως τήν άνοιφέρω, γιατί άποτε/εΐ όχημα γιά τήν άποκάλυψη τού θεραπευτή. Μιά άλλη διδακτική τεχνική πού βασίζεται στήν άποκάλυ­ ψη, και τήν όποια χρησιμοποίησα γιά πολλά χρόνια, είναι ή «πολλαπλή θεραπεία ». Σ ’ αύτήν δύο εκπαιδευτές και πέντε έκπαιδευόμε'Λϊΐ ( ειδικευόμενοι ψυχίατροι) παίρνουν συνέντευξη άπό έναν άσθενή γιά μιά σειρά έ’ξι συνεδριών. Άντί δμ/ος νά εστιά­ ζουμε τήν προσοχή μας μόνο πάνω στόν άσΟε'/ή, εμείς επιδιώ­ καμε νά εξερευνούμε και τή' διαδικασία μέσα στήν ομάδα μας, συζητώντας ζητήματα οπως ή υφολογία τών ερωτήσεων τών έκπαιδευόμεν(ον, ή μεταξύ τους σχέση καί ή σχέση τους με τούς εκπαιδευτές-συντονιστές, ό βαθμός άνταγωνισμού ή ένσυναίσθησης μέσα στήν ομάδα. Προφανώς σήμερα, μέ τήν οικονο­ μική στενότητα τής υγειονομικής περίθαλνψτης, ή πολλαπλή θε­ ραπεία δεν εχει οικονομικό μέλ>Λν, σάν διδακτική τεχνική δμ^ϋς φανέρωνε τήν άποτε).εσματικότητα τής προσωπικής άποκάλυψης τών θεραπευτών ; είναι καλό πρότυπο γιά τούς άσθενεΐς καΐ ενθαρρύνει τή δική τους άποκάλυψη, επιταχύνει τή θεραπευτική διαδικασία, κάνει φανερό τό πόσο σέβονται οί θεραπευτές τή θε­ ραπευτική διαδικοισία μέσα άπ’ τήν προθυμία τους νά έμπλακούν προσωπικά σ’ αύτήν. θυμηθείτε τό πείραμα, στό όποιο ή άσθενής μου ή ΊΧίννυ κι

1 13

T O ΛΩΡΟ Τ Η Ι ΨΥΧΟΘΕΡΑΙΙΕΙΑΙ

εγώ άντα)>)άσσ<3ψίε τις υποκειμενικές μας περιλήψεις κάθε συν­ εδρίας. χ\ύτή ή μέθοδος ήταν και μια προκλητική άσκη<7η δια­ φάνειας γιά τόν θεραπευτή. Ή άσθενής με ειχε τόσο πο>οΰ έξιδανικεύσει, μέ ειχε άνεβάσει σ’ ενα τόσο ψηλό βάθρο, ώστε ήταν άδΰνατη μιά άληθινή συνάντηση άνάμχσά μας. Γ ι’ αύτό στις ση­ μειώσεις μου προσπαθούσα έπιτηδες ν’ άποκα/α>ψ(ϋ τά πιό ά'^θρ(ύπινα συναισθήματα καί β»/>ματά μου : τις άπογοητεύσεις μου, τοΰς εκνευρισμούς μου, τήν άυπνία μου, τή ματαιοδοξία μου. Λυτή ή άσκηση πού έκανα στις άρχές της καριέρας μου, διευ­ κόλυνε τή θεραπεία άλ/ά και υιέ άπελευθέρωσε πολύ γιά το κα­ τοπινέ θεραπευτικό μου εργο. "Ενα τολμηρό πείραμα πάνω στή διαφάνεια τού θεραπευτή, τό όποιο πάντα μέ συνάρπαζε, ειχε κάνει δ Sdndor Ferenczi ( 1873-1933), ενας Ούγγρος ψυχαναλυτής, μέλος τού στενού ψυχαναλυτικού κύκλου τού Φρόυντ καί ίσως ο στενότερος έπαγγε>νματικός καί προσωπικός έμπιστος τού Φρόυντ. Ό Φρόυντ, πού τόν τραβούσαν περισσότερο εικασίες καί ζητήματα ώς πρός τήν εφαρμογή τής ψυχα'/άλυσης στήν κατανόηση τοΰ πολιτι­ σμού, ήταν βασικά άπαισιόδοξος γιά τό θεραπευτικό σκέλος της καί σπάνια καταπιανόταν μέ τήν άναζήτηση μχθόδων γιά νά βελτιώσει τή θεραπευτική τεχνική. Άπ’ δλους τούς άναλυτές τοΰ στενού του κύκλου, ό Σάντορ Φερέντσι ηταν εκείνος πού αδιάκοπα καί τολμηρά επιδίωκε τήν άνανέωση τής τεχνικής. Τό μ.εγαλύτερο τό)^μημά του ήταν τό ριζοσπαστικό πείραμα διαφάνειας τοΰ 1932 πού περιγράφεται στά Κλινικά ημερολόγιά του, δπου τράβηξε τήν αύτοαποκάλυψη τοΰ θεραπευτή στά ά­ κρα έμπλχκόμιενος σέ μιά « άμοιβαία άνά>νυση » : ό ί'διος καί μιά άσθενής του ( μιά ψυχοθεραπεύτρια πού τήν έβλνεπε γιά άρκετό καιρό σέ άνάλυση) ένα/τάσσονταν στό ρόλο τοΰ άναλυτή άπό τή μιά συνεδρία στήν άλλη. Τελικά ό Φερέντσι άπογοητεύτηκε κι έγκατέ/χιψε τό πείρα­ μα, γιατί τόν άποθάρρυναν δύο μείζονα ζητήματα: 1) τό άκόρρητο - άποτελούσε πρόβ/οτ,μα, γιατί άν έπρόκειτο νά έπιδοθεΐ σ’

Λ£ΥΚΗ Ο β Ο Ν Η ί ΞΕΧ Α ΪΤΕ Τ Η Ν ! ΝΑ Τ Ϊ Έ ΑΛΗΘΙΝΟΙ

Ϊ13

ε'/αν πραγματικά ελεύθερο συνειρμό, θά επρεπε ν’ άποκαλύψει όποιαδήποτε σκέψη τού περνούσε γιά τούς άλλους άσθενεΐς του, καί 2) >5 πλ-ηρωμη - άγχώθηκε γιά τό ζήτημα τής πληρωμής. Ποιος θά ’πρεπε νά πληρ(ί>νει ποιόν; Ή άσθενής του δέν συμμεριζόταν τήν άπογοήτευσή του. θ ε ­ ωρούσε πώς ή διαδικασία αύτή ειχε διευκολύνει τή θεραπεία κι δτι ο Φερέντσι ήταν άπρόθυμος νά συνεχίσει, γιατί φοβόταν πώς θά ’πρεπε νά παραδεχτεί δτι ηταν έρωτευμενος μαζί της, Ό Φερέντσι υποστήριζε τό άντιθετο. « ’Όχι, δχι, δ χ ι», έπέμενε. Ό πραγματικός λόγος ήταν πώς δέν ήθε)ν£ νά τής έκφράσει τό πό­ σο τήν άντιπαθούσε. Οι άρνητικές άντιδράσεις τοΰ Φερέντσι στις άπόπειρές του ν’ αύτοαποκαλυφθεΐ μοιάζουν αυθαίρετες και παρωχημένες, Στό μυθιστόρημά μου Στό ντιβάνι έπιχειρώ νά έκτελέσω αύτό τό πείραμα στή σύγχρονη ψυχοθεραπεία. "Ενας ψυχίατρος άποφασίζει νά είναι πλήρως διάφανος μέ μιάν άσθενή, ή οποία συμπτωματικά, σ’ αύτή τή φανταστική ιστορία, έχει έρθει γιά '/ά τόν έξαπατή-σει. Μιά άπό τις κύριες προθέσεις μου στό μυθιστό­ ρημα είναι νά επιβεβαιώσω δτι ή αύθεντικότητα τού θεραπευτή θά είναι τελικά επανορθωτική άκόμα και στις πιό άντίξοες συν­ θήκες — δηλαδή σέ μιά κλινική συνάντηση μέ μιά ψευδοασθενή πού μηχανορραφεί.

ΚΕ ΦΑΛΑΙ Ο 26

Τρία εΓδη αύτοαποκάλυψης τοΰ θεραπευτ-η για τόν θεραπευτή νά παραμένει -J άδιαφανής και νά κρύβεται άπ’ τόν άσθενή. ’Έχει κάθε >λγο V’ άποκαλύπτει τόν εαυτό του στόν θεραπευόμενο, ενώ άντίθετα δέν υπάρχει κανένας πειστικός λόγος νά κρύβεται. Κι δμ/ος, οποτε άρχίζω νά μιλώ σέ θεραπευτές γ ι’ αύτό τό θέμα, παρατηρώ σημαντική δυσφορία, ή οποία προέρχεται έν μέρει άπό τήν άοριστια τού δρου αύτοαποχάλυφη. Ή αύτοαποκάλυψη τοΰ θεραπευτή δέν είναι μιά μονοσήμαντη έννοια ά>λά μιά δέσμη συμπεριφορών, άπό τις όποιες μερικές σέ κάθε περίπτωση διευ­ κολύνουν τή θεραπεία, ενώ άλλχς είναι προβληματικές και δυνη­ τικά άντιπαραγοιγικές. Ό δρος μπορεΤ νά γίνει σαφέστερος, άν σκιαγραφήσουμε τρεις τομ£Ϊς αύτοαποκάλυψης τοΰ θεραπευτή, πού αφορούν: ΐ) τό μηχανισμό τής θεραπείας, 2) τά συναισθή­ ματα του στό εδώ καί τώρα, και 3) τήν προσωπική του ζωή. Άς εξετάσουμε τόν καθέναν με τή σειρά. ^ Ι Ν Α Ι Α Ν Τ ΙΠ Α Ρ Α Π 2 Γ ΙΚ 0

1*4

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 27

Ό μηχανισμός της ψυχοθεραπείας —Νά είστε διάφανοι 1Τ0ΓΣ ΛΔΕΛΦΟΓΣ ΚΑΡΛΜΑΖΟΦ τοΰ Ντοστογιέφσκι ό μεγά)νθς ανακριτής διακήροσσε πώς οί άνθρωποι πατ/τα επιθυμοΰσαν « μιαγεία, μυστήριο και αυθεντία». Στήν πορεία τής ιστορίας δσοι άσχοΜΰ'/ταν με θεραπευτικές πρακτικές τό γν<όριζαν και τις έντυναν μέ τό μανοΰα τής μυστικότητας. Ή σαμανιστική εκπαίδευση καί πρακτική φοροΰσε πάντα ενα πέπλο μυστηρίου, οσο γιά τούς γιατρούς τοΰ ώυτικοΰ κόσμου, οί εξαρ­ τύσεις τους, αιώνες τ<ί>ρα, είναι σχεδιασμένες γιά νά εμπνέουν δέος καί γιά νά μεγιστοποιούν μιά επίδραση placebo^: λευκές μπλοΰζες, τοίχοι γεμάτοι εντυπωσιακά διπ)νίόματα καί συνταγές γραμμένες στά λατινικά. Στό βιβλίο αυτό προτείνω μιά διαμετρικά αντίθετη οψη της ιαματικής διαδικασίας. ΊΙ εγκαθίδρυση μιάς αυθεντικής σχέσης μέ τούς άσθενεΐς άπαιτεΐ εξ όρισμοΰ νά παραιτηθούμε άπό τό τρίπτυχο μιαγεία-μυστήριο-αυθεντία. Ή ψυχοθεραπεία εϊναι άπό μόνη της τόσο ρωμαλέα, ώστε κερδίζει πολλά άπό τήν πλήρη άποκάλυψίη της θεραπευτικής διαδικασίας και τοΰ σκεπτικού της. "Ενα πειστικό σώμα δεδομένων άπό τήν ερευνά στήν ψυ­ χοθεραπεία δείχνει πώς ό θεραπευτής πρέπει νά προετοιμάζει προσεκτικά τούς νέους θεραπευόμενους δίνοντάς τους πληροφο­ ρίες γιά τήν ψυχοθεραπεία —γιά τις θεμε>^ώδεις υποθέσεις στις όποιες βασίζεται, γιά τό σκεπτικό της και γιά τό τί μπορεΐ νά

Σ

1. Κκονικτ;; δράσης. ( Σ .τ .μ .) * *5

1 16

τ ο ΛΠΡΟ ΤΗΧ ΨΥΧΟβΕΡΑΠΕΙΑΣ

κάνει ό κάθε θεραπευόμενος προκειμένου νά μεγιστοποιήσει τήν πρόοδό του. Οί άσθενεΐς είναι ήδη έπιβοφυμενοι άπό τό πρωτογενές άγχος πού τούς φέρνει στή θεραπεία, γ ι’ αύτό δεν εχει και πολύ νόημα νά τούς βυθίσει κάνεις σέ μιά διαδικασία πού μπορεΐ νά προκα>εσει δευτερογενές άγχος - άγχος γιά τήν εκθεσή τους σέ μιά άσαφή κοινωνική συνθήκη, χωρίς οδηγίες γιά τήν κατάλληλη συμπεριφορά ή γιά τή συμμετοχή τους. Είναι φρόνιμο έπομενως νά τούς προετοιμάζουμε συστηματικά γιά τήν ψυχοθεραπευτική διαδικασία. Ή προετοιμασία τών νέων άσθενών είναι ιδιαίτερα άποτελεσματική στήν ομαδική θεραπεία, γιατί ή άλ>.ηλεπίδραση πού βιώνουν μεσα στήν ομάδα είναι γ ι’ αύτούς έγγενώς ξένη και τρο­ μακτική. Ή δύναμη τής μικρής ομάδας προκα)εΐ συχνά άγχος στά καινούργια μέλη, ιδίως σέ δσα δέν έχουν προηγούμενη έμπει­ ρία άπό ομάδες —λόγψ τής ομαδικής πίεσης, τοΰ μεγάλου βαθ­ μού οικειότητας καί τής γενικότερης έντασης. Ή πρόβλεψη μιάς δομής πού ν’ άνακουφίζει τό άγχος και ή παροχή ξεκάθα­ ρων οδηγιών ώς πρός τή διαδικασία είναι άπολύτως άπαραίτητα στήν ομαδική θεραπεία. Άλλά καί γιά τήν άτομική ψυχ_οθεραπεία είναι άπαραίτητη ή προετοιμασία. Ό καθένας ενδέχεται '/ά έχει ζήσει στό παρελθόν κάποια έντονη σχέση, γιά τούς περισσότερους άνθρώπους ομως είναι μάλλον άπίθανο νά είχαν προηγούμενη έμπεφία μιάς σχέ­ σης πού ν’ άπαιτεΐ νά δείξουν άπόλυτη έμπιστοσύνη, ν’ άποκαλύψουν τά πάντα, νά μήν κρύψουν τίποτα κα'ι πού νά παρέχει άποδοχή χωρίς κριτική. Στήν έναρκτήρια συνέντευξη άναφέρω τούς πιό σημαντικούς βασικούς κανόνες, δηλαδή τό άπόρρητο, τήν άνάγκη γιά πλήρη άποκάλυψη, τή σπουδαιότητα τών ονεί­ ρων, τή σημασία τής υπομονής. Επειδή στους άσθενεΐς μπορεΐ νά φανεί ασυνήθιστος ό έστιασμός τής προσοχής μας στό έδώ καί τώρα, τούς εξηγώ τό σκεπτικό στό όποιο βασίζεται. Άν, άς πούμε, ενας καινούργιος μου άσθενής άναφέρει δτι εχει δυσκο)άες

ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ; ΤΗ Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ - ΝΑ ΕΙΣΤΕ ΔΙΑΦΑΝΟΙ

117

στις σχέσεις του μέ τούς άλλους άνθρώπους ( πράγμα πού ισχύ­ ει σχεδόν γιά δλους τούς άσθενεΐς ), μπορεΐ νά πώ, για παρά­ δειγμα : « Είναι φανερό πώς ^ ς άπ’ τούς τομείς μέ τούς οποίους χρει­ άζεται ν’ άσχοληΟοΰμε είναι ή σχέση σου μέ τούς άλλους. Γιά μενα είναι δύσκολα νά συλλάβω ακριβώς ποιές είναι οί δυσκο­ λίες πού συναντάς στις σχέσεις σου, γιατί τά πρόσωπα πού υπάρχουν στη ζωή σου δέν τά γνωρίζω παρά μόνο μέσα άπ’ τά δικά σου μάτια. Μερικές φορές οί περιγραφές σου μπορεΐ, χωρίς νά τό θέλεις, νά μεροληπτούν, κι εχω διαπιστώσει δτι μπορώ νά σού προσφέρω περισσότερα εστιάζοντας στή μονα­ δική σχέση γιά τήν οποία διαθέτω άκριβεΐς πληροφορίες —στή σχέση ανάμεσα σ’ εμάς τούς δύο. Γ ι’ αύτό πολλές φορές θά σού ζητώ νά σκεφτεϊ; τί συμβαίνει μεταξύ μας ». Έν συντομία προτείνω νά υπάρχει άπόλυτη διαφάνεια ώς πρός τό μηχανισμό τής θεραπείας.

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο 28

’Αποκαλύπτοντας συναισθήματα στό έδώ και τώρα — Νά είστε διακριτικοί σε μιαν αυθεντική σχέση με τον θε­ ραπευόμενο σας, είναι απαραίτητο να τοΰ άποχάλύφετε τά συναισθηματιχ πού εχετε γι'αυτόν στο άμεσο παρόν. Άλλα ή άποκάλυψη στό έδώ και το^ρα δέν πρέπει νά γίνεται άδιακριτως. Ή διαφάνεια δέν πρέπει νά έπιδκόχεται ώς .αυ^ύαχοπΜ. Όποιό'δήποτε σχόλιο σας ^ έ π ε ι νά περνάει τήν εξής δοκιμασία: ^ώφελεΐ αυτή ή άποκάλυψη τόν άσθενή; θά τονίζω συνεχώς σ’ αυτό τοβϊβΧιοΈως ή πιό πολύτιμη ττηγή πληροφοριών σας είναι τά Γδια σα5_τά^συναισ^μΛ'?α^Ζ^Άτ·στή''δΐαρ>ΰια μιιάς συνεδρίας νιω^τΤ πώς ό ασθενής είναι άπομακρος, ντροπαλές, πώς σάς φλχρτάρει, πώς σάς περιφρονεΐ, άν φοβάται, άν προκαλεΐ, άν κά­ νει σάν παιδί ή έκδηλώνει κάποια άπό τις χιλιάδες συμπεριφορές που μπορεΐ νά έκδη/Λ>σει ενας άνθρωπος πρός εναν ά>νλο, αυτό γιά σάς άποτελεΐ πληροφορία, πολύτιμη πληρος>ορία, και πρέπει νά βρείτε τόν τρόπο νά μετατρέψετε αυτή τήν πληροφορία σέ θεραπευτικό π/χονέκτ-ημα, οπως φάνηκε στά παραδείγματα τών δικών μιου άποκαλύψεων, δταν εξέφραζα στήν άσθενή μ/>υ πώς ένιωθα δτι μιέ άπέκλειε, ή οτι μιέ ειχε πλησιάσει και σχετιζόταν πιό στενά μαζί μου, ή δτι μ’ έκνεύριζαν οι έπανειλημμιένες άπολ^γιες της έπειδή ειχε έλαχχιστα μετακινήσει τό κουτί μέ τά χαρτομά'/τιλα. Ι Ί ΙΑ ΝΑ Ε Μ Π ^ \Α Κ Ε ΙΤ Ε

Κ λ ιν ικ ό παράδειγμα. "Κνας θεραπευόμενος μοΰ περιέγραφε τακτικά διάφορα προβληματικά γεγονότα πού τοϋ συνέβαιναν. ιι8

ΑΠΟΚΑΛΥΙΠΌΝΤΑΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΕΔί^ KAJ TC1PA

119

σπάνια ομως με r/r,μέρωνε γιά το π<7>ς έξε>νίχΟηκαν στή συνέ­ χεια. Συχνά ένιωθα πώς μέ άπέκ/χιε και ή περιέργειά μου ήτο'> έντονη. ’Αναρωτιόμουν τί συνέβη, άς ποΰμε, δτοεν άποφάσισε νά ζητήσει αύξηση άπ’ το άφεντικό του; Πώς άντέδρασε ό φί)νος του, οταν άρνήΟηκε νά τού δανείσει τά χρήματα πού τού ζήτη­ σε; Πραγματοποίησε τε)ακά τήν επιθυμία του νά ζητήσει άπ’ τή συγκάτοικο τής πρώην φίλης του νά βγούν; ’Ίσως ^α μέ­ ρος τής περιέργειάς μιου νά ήταν « ήδονοβ>^τικό », και νά πή­ γαζε άπο τήν επιθυμία μου νά μαθαίνω πώς τελειώνουν οί ιστο­ ρίες. ’Ένιωθα δμως πώς οί άντιδράσεις μιου περιείχαν σημιαντικές πληροφορίες γιά τον άσθενή. ’Εκείνος δέν έμπαινε ποτέ στή θέ­ ση μου; Δέν πίστευε πώς ένιοίθα περιέργεια γιά τή ζωή του; ’Ίσως νά '^μιζε πώς δέν μού ήταν σημαντικός. ’Ίσως νά μέ σκεφτόταν σάν μηχανή πού δέν έχει περιέργεια και επιθυμίες. Τελικά συζήτησα μιαζί του ολα αύτά τά συvαισ{>ήμuxτα (και τις εικασίες ) καί ή άποκά>νυψή μ^υ τόν οδήγησε νά μού άποκαλύψει μέ τή σειρά του δτι Οά προτιμιούσε νά μήν ήμουνα άληΟινος άνθρωπος, άπ’ τό φόβο μήν άνακαλύψει τις άδυναμίες μου και χάσει, κατά συ'/έπεια, τήν έμπιστοσύνη του σέ μένα.

Κ λ ι ν ι κ ό π α ρ ά δ ε ι γ μ α . "Ενας άσθενής βίωνε μιά αϊσΟηστ; διάχυτης άνομίας καί ντροπής σέ δ/.ες του τις προσωπικές καί τις έπαγγελμΛτικές συνα)λο^£ς--Σ'5«*-^ώ και τώρα τών θερα­ πευτικών μιας συνεδριών αίωρούμιενη ' ^ ο χ ή του έμιφανιζόταν συχνά καθώς έκεΐνος αύτομ^τσ-τιγωνόταν γιά τή μή αύθεντική του συμπεριφορά στή σχέση μας. ’Αντιπαθούσε τόν τρόπο μέ τόν όποιο προσπαθούσε '/ά μ ’ έντυπίοσιάσει μέ τήν εύστροφία καί τήν ευφυΐα του. Παραδείγματος χάρη, τού άρεσαν πο'/Jj ν. γλώσσες καί, παρόλο πού τ ’ άγγ/^ικά ήταν ή δεύτερη γλαοσσα του, άπολάμβανε νά δείχνει πόσο κατέχει τις άποχρώσεις τών λέξεων. 1. Έπιλέξαμε αντή τή μετάφρ»τη γιά τόν

( Σ.·ΐ.μ.t.)

1 2 0 __________________________________________________ T O At)PO Τ Η Σ ΨΥΧΟβΕΡΑΙΙϋΙΑΣ

Μοΰ ομολόγησε πώς συχνά, πριν ερΟει στο ραντεβού μας, άνοιγε τό λεξικό κι αναζητούσε διάφορες δυσνόητες λέξεις γιά νά χJ5ησιμοποιήσει στή συζήτησή μας. Μέ στενοχ(ι)ρούσε πολύ ό τρό­ πος πού κατηγορούσε τόν εαυτό του. Γιά μιά στιγμή μπόρεσα νά βιώσω κι έγώ τή δύναμη τής ενοχής και τής αύτοκριτικής του, άφού ήμουνα κι έγώ πλήρης συνεργός του: άπολάμβανα πάντα πολύ τά λογοπαίγνιά του καί, χο>ρις άμιφιβολία, εΓχα ένΟαρρύνει αυτή τή συμπεριφορά του. Τού τό ειπα κι Ιπειτα έκα­ να θεραπεία και στούς δυό μας αναφωνώντας : « Λύτό ομ<ος δέν θά τό χάψω! Στό κάτω κάτω ποιό είναι τό έγκλημα; Δου>νεύουμιε μιά χαρά μαζί! Τί πειράζει άν άπολαμβάνουμιε τό κοινό μας διανοητικό παιχνίδι; » "Ενας χαρισματικός θεραπευτής (ό Peter Loma.s) περιγράφει τήν παρακάτω στιχομυθία μ ’ εναν άσθενή πού ξεκίνησε τή συν­ εδρία μέ τόν χαρακτηριστικό του τρόπο, μι>νώντας γιά τή μονα­ ξιά του άπόμακρα καί παραιτημένα. Θ Ε Ρ Α Γ Ι Ε Ι Τ Η Σ : Δέν σκέφτεσαι πώς μπορεΐ κι έγώ νά νιώθω μιοναξιά; Κάθομαι έδώ σ’ αύτό τό δα>μάτιο μιαζί σου κι εσύ είσαι άπόμιακρος. Δέν άντι>Λμβάνεσαι πώς έγώ δέν τό θέλω αύτό, πώς θέλoJ νά σέ γνωρίσω καλύτερα; Η Ε Ρ Λ Γ ΙΕ ΙΌ Μ Ε Ν Ο Σ : ’Όχι, γιατί νά θέλετε; Δέν τό πιστεύω. ’Εσείς είστε αυτάρκης. Δέν με θέ)ϋετε. Θ Ε Ρ Λ Π Ε 1 Τ Η Σ : Τί σέ κάνει νά πιστεύεις πώς είμαι αύτάρκης ; Γιατί νά είμαι διαφορετικός άπό σένα; ’'Εχω κι έγώ άνάγκη τούς άνθρ(όπους οπως κι εσύ. Κι έχω άνάγκη νά σταματήσεις νά κρατιέσαι μακριά μου. Θ Ε Ρ Λ Π Κ Τ Ο Μ Ε Ν Ο Σ ; Έγώ τί θά μπορούσα νά σάς δώσω; Δέν μπορώ νά τό φανταστώ. Νιώθω τόσο πολύ πώς είμαι ένα τί­ ποτα. Ποτέ δέν κάνω τίποτα στή ζωή μου. Θ Ε Ρ Α ΙΙΕ Κ Τ Η Σ ; ’Έτσι κι ά>>>α(ΰς ομως οί άνθρωποι δέν μάς άρέσουν μόνο γΓ αύτά πού εχουν^αταφέρει άλλά γι’ αύτό πού είναι. ’Έτσι δέν κάνεις κι έσύ;

Κ Ε Φ Α Λ ΑΙ Ο 29

Αποκαλύπτοντας την προσ(οπική ζ(ϋή τοΰ θεραπευτή — Νά εΓστε προσεκτικοί

Η

-πού άναφέρονται στο μηχανισμό της θεραπείας καΐ στο εδώ καί τώρα ( μέσα στο κατάλ>.η>Λ πλαίσιο )—μοιάζει απλή και χωρίς προβλήμιατα. Το τρίτο ομ<ι>ς εΐόος αποκάλυψης πού αφορά τήν προσωπική ζωή τοΰ θεραπευτή είναι πολύ αμφιλεγόμενο. 'Λν ή αποκάλυψη τοΰ θεραπευτή μπορούσε να βαθμιολογηθεΐ στο σύνολό της, ειμιαι βέβαιος πώς θα μέ τοποθετούσαν στο ψη­ λότερο σημιεΤο. Κι δμως ποτέ οέν ένιωσα πώς άποκάλυψα υπερ­ βολικά πο>7νά πράγματα. Αντίθετα, πάντα διευκόλυνα τή θερα­ πεία δταν μοιράστηκα κάποια π>£υρά τοΰ εαυτού μου. Πρίν από πο>ν>νά χρόνια, οταν πέθαη/ε ή μητέρα μου, πήγα στήν Ούώίτινγκτον για τήν κηδεία καί για να περάσω λίγες μέ­ ρες μιέ τήν άδε>^ρή μιου. Έκεϊνο τον καιρό συντόνιζα μιά όμυάδα έξωνοσοκομειακών ασθενών καί ό συνθεραπευτής μου, ενας νε­ αρός ειδικευόμενος ψυχίατρος, δεν ήταν βέβαιος τι επρεπε νά κάνει, γι’ αύτό ανήγγειλε απλώς στήν ομάδα πώς θά ελειτζα, γιατί συνέβη ενας θάνατος στήν οικογένεια μου. Οί συναντήσεις τής ομάδας μαγνητοσκοπούνταν γιά ερευνητικούς καί διδακτι­ κούς σκοπούς, κι ετσι έπιστρέφοντας επειτα από μιά εβδομάδα ειδα τήν κασέτα τής συνάντησης —ήταν μιά παραγωγική συνε­ δρία μέ πολ>^ή ενέργεια. Τ ί νά κάνω στήν επόμενη συνάντηση; Καθώς δεν ειχα κα­ μιά άμιφιβολία πώς ή άπόκρυψη τού θανάτου τής μητέρας μου θά ήταν ζημιογόνα γιά τή διαδικασία τής ομάδας, άποφάσισα νά Α Π Ο Κ Α ^ννΨ Η Σ Τ Ο Γ Σ Δ ΙΟ Ι Ι Ρ ϋ Τ Ο Γ Σ Τ Ο Μ Ε ΙΣ

ΑΙΙΟΚΑΛΥΙΓΓΟΝΤΑΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ Ζ ίΙΗ ΤΟΥ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ

1J3

ειααι άπολύτως διαφανής καί να δώσω στήν ομάδα ο,τι μοΰ ζη­ τήσει. Είναι άξιωμυα πώς αν μιά ομάδα αποφεύγει ένεργά κάποιο μ£Ϊζον ζήτηυΐΛ, τότε κανέ'^ άλλο ζήτημα δεν θ’ αντιμετωπιστεί άποτε/χσμιατικά. Άνοιξα τή συνεδρία πληροφορο>ντας τους γιά το θάνατο της μητέρας μου καί άνταποκριθηκα σ’ δλες τις έρωτή-σεις. Κάποιοι ήθε)ναν νά μυζΟουν λεπτομέρειες για το θάνατο καί γιά τήν κη­ δεία της, άλλοι ρωτούσαν πώς το αντιμετώπιζα, ά/λοι ήθελαν νά μάθουν γιά τή σχέση μου μέ τή μητέρα μου καί μέ τήν αδελ­ φή μου. Απάντησα σε ολα μέ μεγά/.η ειλικρίνεια καί τούς μίλη­ σα, γιά παράδειγμα, γιά τή δύσκολη σχέση μου μέ τή μητέρα μΛυ, καί γιά το πώς ενας άπ’ τούς ^Λγους πού έπέλεξα νά ζήσω στήν Κα/^φόρνια ηταν γιά νά παρεμβάλω άνάμιεσά μας πέν­ τε χιλιάδες χι)αόμετρα. Τούς ειπα πώς άπο πολλές άπόψεις ή μητέρα μου ηταν ενας δράκος, άλλά μέ τήν ήλικία εχασε τήν έπιθετικότητά της κι έτσι τά τε/χυταια χρόνια ή σχέση μιας εΖχε γίνει πολύ πιο στε'/ή κι εγώ ειχα γίνει ενας άφοσιωμένος γιός. Στο τέ>Λς ή ομάδα ρώτησε αν μπορούσε νά κάνει κάτι γιά μένα σ' αυτή τή συνεδρία. ’Απάντησα πώς πίστευα δτι δέν ήταν ανάγκη, γιατί είχα ήδη επεξεργαστεί εντατικά τό θάνατο τής μητέρας μου κουβεντιάζοντας ασταμάτητα μέ φίλους καί μέ τήν οικογένεια μ^υ. Στο τέλος τούς ειπα πώς τώρα πίστευα δτι ειχα τήν απαραίτητη ενέργεια γιά νά δου^χψω άποτε/^σματικά [χέσα στήν ομάδα, οπότε στο σημείο αυτό ή ομάδα έπέστρεψε στά δικά της θέματα καί κάναμε μιά πολύ παpαγoJγική συνεδρία. Τό βίντεο αύτης τής συνάντησης τό χJ5ησιμΛπoίησα πο)ν)%ά χρόνια γιά '/ά διδάξω τις διεργασίες της ομαδικής θεραπείας. Ε ί­ μαι βέβαιος πώς ή άποκά)^υψή μ^υ δχι μιόνο άπομάκρυνε ενα δυ­ νητικό όδόφραγυια γιά τήν ομάδα άλλά καί δτι τό πρότυπο τής αύτοαποκάλυ'ψης πού πρόβα/Λ ήταν γιά τήν ομάδα μιά άπε/χυθερωτική εμπειρία. "Ενα άλ>Λ παράδειγμα, πού τό περιγράφω στήν ιστορία

124

TO ΔΩΡΟ T H L ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

« Έπτά μαθήμιατα θεραπείας π^Λους γιά προχο^ρημενους » αφορά ενα παρόμοιο περιστατικό. Λίγο πρίν από τή συνάντησή μου με μιάν ασθενή σε πένθος, ελαβα ενα τr)λεφώvηjJWι πού μοΰ ανακοίνωνε τό θά'^ιτο τοΰ άντρα τής άι5ε>^φής μου. Καθώς ή ασθενής μου ήταν μιά χειρουργός σέ κρίση ( έξαιτίας δύο θανά­ των, τού συζύγου της καί τοΰ πατέρα της ), καί ειχα αρκετό χρόνο πρίν φύγoJ γιά τό άεροδρόμαο, άποφάσισα νά μήν άναβά^Λί τό ραντεβού μου μαζί της καί ξεκίνησα τήν ώρα μας /χγοντάς της τί ειχε συμβεΐ καί δτι παρ’ δλ’ αύτά ειχα αποφασίσει νά κά­ νουμε τή συνεδρία μΛς. Ειχε ενα ξέσπασμα μεγάλης οργής και με κατηγόρησε πώς προσπαθούσα νά συγκρίνω τό πένθος μου μέ τό δικό της. « Καί θά σάς πώ κ ά τι», πρόσθεσε, « άν εγώ μπορώ νά χειρουργώ τούς άσί)ενεΙς μου, τότε κι εσείς μπορεΐτε σίγουρα '/α με δείτε ». Τό επεισόδιο αυτό άποδείχτηκε πολύ ώφέλιμΛ γιά τή θεραπεία — ή άποκάλυψή μου τής εδωσε τή δυνατότητα νά εκδηλώσει τήν οργή τοΰ πένθους της άνοίγοντας ετσι μιά νέα γόνιμη περίοδο γιά τή δουλειά μας. Πρίν άπό πολύ καιρό ενας συνάδε/οφος δούλευε μ ’ εναν άσΟενή πού τό παιδί του ειχε πεθάνει άπό κοφκίνο. Έ μακρόχρονη θερα­ πεία ειχε άποδειχτεΐ ώφ^λιμη μεν, όχι άπολύτως επιτυχημένη δε. Ό συνάδελφός μου, πού ειχε κι αυτός χάσει ενα παιδί είκοσι χρό­ νια νωρίτερα, είχε έπιλέξει νά μήν τό άποκα^^υψει στον θεραπευόμενό του. ΙΙο)>}λ yj50via άργότερα ο άσΟενής επικοινώνησε πάλι μαζί του καί ξανάρχισαν τή θεραπεία. Ό θεραπευτής, πού συνέ­ χιζε νά τόν στοιχείίόνει ή δική του απώλεια και τού ειχ_ε πάρει χρόνια νά γράψει ενα μεγάλο άρθρο γιά τό θάνατο τοΰ παιδιού του, άπoq)άσισε νά δείξει τό άρθρο του στόν άσΟενή. Ή άποκάλυψη αυτή, κάτι εντελώς καινούργιο γι’ αύτόν, άποδείχτηκε έξαιρετικά άποτελεσμιατική καί επιτάχυνε τή δου)χιά τής θεραπείας.

1. Άπο το βιβλίο Ήμάνα χχι τό νόημα njc ζωής πού ετοιμάζεται άπό τις εκδόσεις Άγρα. ( Σ.τ^ .)

ΑΧΙΟΚΑΛΥΙΓΓΟΝΤΑΙΤΗΝ Π Ρ ίϊΙίΙΠ ΙΚ Η ΖΩΗ ΤΟΥ βΡ.ΡΑΠΕΥΤΗ

«25

Άν οί ασθενείς θέλουν νά μάθουν άν ειμυχι παντρεμένος, άν έχω παιδιά, άν μ ’ άρεσε μιά συγκεκριμένη ταινία, X'i εχω διαβά­ σει το τάδε βιβλίο ή άν ένιωσα αμηχανία πού συναντηθήκαμε σέ κάποια κοινωνική έκδή/αοση, τούς άπαντώ πάντα ευθέως. Για­ τί δχ ι; Σιγά το πράγμα. Πώς νά έχεις μιά αυθεντική σχέση μ ’ εναν άλ>Λν άνθρο^πο, άν παραμένεις τόσο άδιαφανής; Άς επιστρέφουμε, γιά τε>νευταία φορά, στον άσθενή που μοΰ εκανε τόσο έντονη κριτική, επειδή δίνοντάς του οδηγίες πώς νά ’ρθει στο γραφείο μου χρησιμοποίησα γιά σημάδι ενα καλό εστιατόριο και δχι ενα φάστ-φουντ πού ήταν έκεΐ δίπ/α. Έ πέ­ λεξα ν’ άπαντήσω εί>.ικρινά: « ’Έχεις δίκιο, Μπόμπ ! Άντι νά πώ στρίψτε στήν ταμπέ^Λ Fresca, μπορούσα νά πώ στρίψτε μό­ λις φτάσετε στο μιαγαζάκι μ£ τά τάκος. Γιατί διάλεξα τό ενα κι δχι τό άλλο; ΕΓμαι σίγουρος πίος τό έκανα γιατί προτιμώ νά συνδέσω τόν εαυτό μου μιε τό πιό κομψό εστιατόριο. Δέν θά έ'νκυθα πολύ ά'^ετα νά πώ “ Στρίψτε στό μΛγαζάκι με τά τά­ κος” ». Κι εδώ λοιπόν, ποΰ βρίσκεται ό κίνδυνος ; Άναγ'ι^ωρίζω απλώς κάτι πού είναι σαφές δτι τό εχει ήδη καταλάβει. Και μΛνο δταν ξεμπερδέψαμε μ’ αυτή μιου τήν παραδοχή μπορέσαμε νά στραφοϋμέ στόν σημαντικό στόχο νά διερευνήσουμιε τήν επιθυμία του νά μέ φέρει σέ δύσκολη θέση. 'Έτσι, μέ κανέναν τρόπο ή αύτοαποκάλυψη τοΰ θεραπευτή δεν ύποκαθιστά τή διερευνηση τής διαδικασίας γιά τις προσω­ πικές πληροφορίες πού ζητά ό θεραπευόμενος. Κάντε καί τά δύο! Μερικοί θεραπευτές επιλέγουν ν’ απαντούν στις ερωτήσεις λέγοντας; «Εύχαρίστως νά σοΰ απαντήσω σ’ αυτό, πρώτα δμιως θά Όελα 'λχ μάθ(ι> δσο γίνεται περισσότερα γιά τούς λόγους πού σέ ώθησαν νά μοΰ κά'ι/εις αύτή τήν ερώτηση ». Μερικές φορές χρησιμοποιώ κι εγώ αύτή τήν προσέγγιση, σπάνια δμως βρήκα νά έχει κάποιο πλεονέκτημα τό ν’ άκολουθήσω μιά συγ­ κεκριμένη σειρά ( « Πες μου εσύ πρ(ϋτα, κι έπειτα θά σοΰ άπαντήσω» ) . Άν ο θεραπευόμενος είναι καινούργιος, τότε συχνά έπι)νέγω άπλώς 'λχ τοΰ δώσω έγ(ϊ) ε^/α πρότυπο άποκάλυψης και

120

τ ο ΔΟΡΟ ΤΗ Ζ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

ν’ άποθηκεύσω το επεισόδιο στό μυαλό μου γιά νά επιστρέφω σ’ αυτό άργότερα. Άν ό άσΟενής δέν συνηθίζει νά σάς κάνει ερωτήσεις, τότε Οε(ορήστε τό ιδιο τό γεγονός δτι σάς εθεσε μιά τέτοια ερώτηση ώς υ)ακό γιά τή θεραπεία και φροντίστε νά έπιστρέψετε οπωσδήπο­ τε σ’ αυτό. ’Έ χει σημασία νά διαλέξει κανείς τήν κατάλληλη στιγμή. Συχνά ό θεραπευτής μπορεΐ νά έπt}iξει νά περιμένει ώσπου νά τε>νειώσει ή συζήτηση, ισ(ι>ς ακόμα και ώς τήν επό­ μενη συνεδρία, και τότε νά κάνει τήν έξης παρατήρηση: «Ν ο ­ μίζω πώς τήν περασμενη εβδομάδα συνέβη κάτι άσυνήθιστο. λΙοϋ εκανες μερικές προσωπικές ερωτήσεις. Μπορούμε νά ξαναγυρίσουμε σ’ αύτό; Πώς ένιωσες γι’ αύτή μας τή συνομι)άα; Τί σέ βοήθησε νά μέ προσεγγίσεις μέ διαφορετικό τρόπο; Πώς ένιωσες γιά τήν απάντησή μου; »

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 30

’Αποκαλύπτοντας τήν προσωπική σας ζωή Τί νά προσέχετε τών θεραπευτών γιά τήν προσωπική άποκά)Λ»ψη είναι οτι δέν θά έχει τέ^Λς, οτι άν ανοίξουν μιά <ρορά τήν πόρτα, ό άσθενής θ’ άπαιτεΤ ο)λ καί περισσότερα, ως τό σημείο νά τους πιέζει ν’ άποκαλύψουν τά πιό βαθιά και τά πιό ενοχλητικά μυστικά. 'Ο φόβος αυτός είναι άστοχος. Άπό τήν εμπειρία μου ή συντριπτική πλειονότη­ τα τών άσΟενών αποδέχεται αυτό που προσφέρ<υ, δέν πιέζει γιά περισσότερες αποκαλύψεις ή αποκαλύψεις ποΰ θά μ’ έφερναν σέ δύσκολη θέση, κι έπειτα συνεχίζει τήν ψυχοθεραπεία, οπως έκα­ νε ή θεραπευτική ομάδα δταν έμαθε γιά τό θάνατο τής μητέρας μου. 'Γπάρχουν δμ<ος κάποια σημεία ποΰ πρέπει νά προσέχετε: μήν ξεχύνατε πώς οί ασθενείς καλύπτονται άπό τό άπόρρητο, οι θεραπευτές δμως δχι. Οΰτε μποροΰμιε ν’ άπαιτήσουμε κάτι τέ­ τοιο άπ’ τους άσβενεΤς, οί όποιοι ενδέχεται στό μέλλον νά πάνε σέ κάποιον άλλο θεραπευτή καί πρέπει νά νιώθουν άνεμπόδιστοι νά συζητήσουν δ,τι θέλουν. Άν υπάρχουν κάποια στοιχεία πού δέν επιθυμείτε καθόλου νά δημοσιοποιηθούν, μήν τα άτ:οκ!ζ}<.ύψετε στήν φυχοθεραπεία. Πο>ν>Λΐ θεραπευτές είναι άκόμα πιό προ­ σεκτικοί και φροντίζουν νά μήν άποκαλύψουν κανένα προσωπικό υλικό τό όποΐο, άποκομμιένο άπό τά συμφραζόμενα, θά μπορούσε νά παρερμηνευτεί και νά καταλήξει νά τούς φέρει σέ δύσκολη θέση. Μήν άφήσετε δμoJς αύτή τήν ανησυχία νά περιορίσει τή δουΕ

νας

Α ΓΓ Τ Ο Γ Σ Β Α θ η Έ Ρ Ο Γ Σ Φ Ο Β Ο Γ Σ

137

ta8

T O Δ ίΙΡ Ο Ί'Η ΐ: ΨΥΧΟΘΕΡΑΙΙΕΙΑ1

'}~ζΐΛ σας καΐ νά σάς κάνει τόσο υπερβολικά επιφυλακτικούς και αύτοπροστατευτικούς, πού νά χάσετε την άποτελεσματικότητά σας. Δέν υπάρχει τρόπος να προστατευτείτε άπ’ τό ενδεχόμενο ό ασθενής νά παρουσιάσει μιά διαστρεβλίομένη εικόνα σας στόν επόμενο θεραπευτή του. 'Έχετε το αυτό στό νοΰ σας τήν επό­ μενη φ<>ρά πού θ’ άκούσετε άσθενεΤς '/ά περιγράφουν τήν προσ­ βλητική συμπεριφορά προηγούμενοι θεραπευτών. Μή φτάνετε αυτόματα στό συμπέρασμα πώς ό προηγούμενος θεραπευτής τους ήταν ανόητος ή δέν έκανε καλά τή δου/χιά του. Καλύτερα ν’ άκούσετε, νά προσπαθήσετε νά καταλάβετε τόν θεραπευόμενο και νά περιμένετε. Συνήθως ό ασθενής δίνει κάποια στιγμή τά συμφραζόμενα τής συμπεριφοράς τοΰ θεραπευτή, πράγμα πού πολύ συχνά τή φωτίζει με τελείως διαφορετικό φώς. Κάποτε παρέπεμψα τή γυναίκα ενός θεραπευόμενου σ’ εναν συ'Λχδελφο και στενό μου φίλο. Λίγους μήνες άργότερα ομως ο ασθενής μου μοΰ ζήτησε μιά άλλη παραπομττή, γιατί ό συνάδελ­ φός μου ειχε δείξει κακή συμπεριφορά: έπέμενε νά μυρίζει τή γυναίκα του καί νά σχολιάζει τή μυρωδιά της. Νά μυρίζει τήν άσθενή του; Άκουγόταν τόσο παράξενο πού άρχισα ν’ ανησυχώ γιά τόν φίλο μου καί, δσο γινόταν πιό διακριτικά, τόν ρώτησα τί άκριβώς συνέβαινε. Μοΰ ειπε πώς πράγματι ειχε προκύψει ν*α πρόβλημα με τό άρωμα τής θεραπευόμενης : άν και δχι άσχημο, ήταν τόσο δυνατό καί διαπεραστικό, ώστε οί έπόμε'/οι ασθενείς παραπονιούνταν κι έπέμεναν νά τούς β)χπει άλ).η μέρα ή σέ άλλο γραφείο ! "ϊπάρχουν φορές πού, γιά νά σώσει κανείς τή θεραπεία, άναγκάζεται νά κάνει δύσκολες επιλογές. "Ενας συνάδε>^ος μοΰ διηγηθηκε κάποτε έ'^ζ επεισόδιο, δπου μια θεραπευόμενη, πού τήν έβλεπε σέ μακρά θεραπεία, ήρθε μιά μέρα στή συνεδρία σέ με­ γάλη άπόγνοχτη, γιατί μια φίλη της ισχυρίστηκε πώς ειχε κά­ ποτε μιά σχέση μαζί του. Πώς ν’ άπαντήσει σ’ αύτή τήν ερώ­ τηση ό θεραπευτής ; συνάδε)νφός μου, πού ήθελε νά είναι ει/ακρινής, ήπιε τό πικρό ποτήρι και ειπε στήν άσθενή του π(ιJς πριν

ΑΙΙΟΚΑΛΥΙΠΧίΝΤΑΧ ΤΗΝ ΙΙΡΟ ΣίΙΙΙΙΚΗ ΧΑΧ Ζ ί)Η - ΤΙ ΝΑ ΠΡΟΣΕΧΕΤΕ

199

άπό είκοσι χρόνια είχε πράγματι πάει γιά ενα Σαββατοκύριακο σέ κάποιο συνέδριο μ ’ αυτή τή γυναίκα κι οτι άπό τότε δέν είχαν καμιά ά>λη επικοινωνία. Ή άποκάλυψή του είχε μεγάλη επί­ δραση πάνω της καί επιτάχυνε τή συνέχεια τής θεραπείας, θ ε ­ ραπευτής και θεραπευόμενη βούτηξαν μαζι σέ σημαντικά ζητή­ ματα, τά όποια δέν είχα'/ κουβεντιάσει ώς τότε, γιά παράδειγμα τό πόσο εκείνη αντιπαθούσε τούς άλλους του άσθενεϊς, γιατί τούς έβλεπε ώς άντίζηλους, καθώς και τήν ιδέα πού είχε άπό πάντα γιά τόν εαυτό της, δτι κάνεις δέν τήν έπέ>χγε, οτι ήταν θηλυκιά κι ελκυστική. "Ενα άλ)Λ παράδειγμα : "Ενας έποπτευόμενός μου, όμιοφυ)νόφιλος πού δέν ειχε έκδη>νωθεΐ ποτέ, μοΰ άνέφερε ενα δυσάρεστο πρόβλημα πού προέκυψε στόν πρώτο μήνα τής θεραπείας. 'Έ ­ νας όμοφυ>Λφιλος ασθενής του, πού τόν είχε δει νά γυμνάζεται σ’ ενα γυμναστήριο δπου σύχναζαν κυρίως ομοφυλόφιλοι, τόν ρώτησε ευθέως ποιός είναι ό σεξουαλικός του προσανατολισμέ. Ό μαθητής μου, σέ μεγάλη αμηχανία, άπέφυγε τήν έρώτη·ση στρέφοντας τήν προσοχή στό γιατί ρωτοΰσε ό άσθενής. "Οπως ήταν αναμενόμενο, ό άσθενής ματαίωσε τήν έπόμτνη συνεδρία καί δέν ξαναγυρισε ποτέ στή θεραπεία. Τά Jxεv5^ J ^ τ ι κ ά πού δέν |χποροΰν νά κρυφτούν έχουν κακές συνέπειες γϊοΓ'τή θεραπε^τικ^Γ6(αδικασία. υ ί έπιτϋγημέ'^ι ~ γ ^ θεραπευτές πού γνω­ ρίζω δέν κρύβουν τή σεξουαλική τους ταυτότητα άπ’ τήν ομο­ φυλόφιλη πελατεία τους και είναι πρόθυμοι ν’ άνοιχτοΰν καϊ στούς ετεροφυλόφιλους πελάτες τους, άν αυτό φαίνεται νά έχει κάποια σημασία γιά τή θεραπεία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 I

Διαφάνεια τοΰ θεραπευτή και καθολικότητα

Ε

^την ομα­ δική ψυχοθεραπεία είναι ή καθολικότητα. Πολλοί άσθενεΤς ξεκινούν τή θεραπεία ν«ί>θοντας πώς είναι μοναδικοί στήν αθλιό­ τητά τους. Πιστεύουν πώς μόνο αύτοι έχουν σκέψεις καί φαν­ τασιώσεις απαίσιες, απαγορευμένες, σαδιστικές, εγωιστικές και σεξουαλικά διεστραμ^λένες. 'Π άποκάλυψή παρόμοιων σκέψεων άπό μέλη τής ομάδας είναι εξαιρετικά άνακουφιστική καί παρέ^^ε^μιά έ[χπειρία πo^-Jσ^^vαμεt μέ καλωσό^ισαα στήν ΛΝΑΣ Κ Α ΙΡ ΙΟ Σ Θ Ε Ρ Α ΙΙ Ε Γ Τ Ι Κ Ο Σ ΙΙΑ Ρ Α Γ Ο Ν Τ Α Σ

Στήν άτομΛκή ψυχοθεραπεία οί άσθενεϊς άποκαλύπτουν πολ­ λά συναισθήμιατα πού εχουμε βιώσει κι εμείς οί θεραπευτές, κι ερχεται κάποια στιγμή στή θεραπεία πού μπορούμε νά τά μοι­ ραστούμε, ”Av, γιά παράδειγμα, ενας άσθενής μ^ύ έκφράσει ενοχή πού τόν πιάνει [JLεγάλη άνυπομονησία, δποτε επισκέπτεται τόν ήλικιωμένο γονιό του, καί δέν άντέχει πάνω άπό δυο-τρεις ώρες, ισως ν’ άποκαλύψω κι εγώ πώς το δικό μου οριο γιά μιά επίσκεψη στή μητέρα μου ήταν τρεις ώρες τό πολύ. ’Ή, άν ένας άσθενής άπογοητεύεται πού δέν νιώθει καλύτερα επειτα άπό είκοσι συνεδρίες ψυχοθεραπείας, δέν διστάζω νά χαρακτηρίσω αύτό τόν άριθμΛ « σταγόνα στόν ώκεανό », μι/^ώντας γιά τις εκατοντάδες ώρες προσωπικής μου θεραπείας, σέ διάφορες φά­ σεις τής ζωής μου. 'Ή, άν οί άσθενεϊς τρομάζουν άπ’ τήν έντα­ ση τής μεταβίβασης, τοΰς,^ναιιρέρω τά δικά μου παρόμυοια συν­ αισθήματα, άπό τότε πού βρισκόμουν εγώ σε^Οεραπείο:— '3 0

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 32

Ot ασθενείς θ ’ άντισταθοΰν στις αποκαλύψεις σας δτι ή αύτοαποκά)\υψη τοΰ θε­ ραπευτή οέν ανοίγει την όρεξη τών θεραπευόμενων κα'ι δέν πολλαπλασιάζει τις απαιτήσεις τους γιά περαιτέρω αποκαλύ­ ψεις, υποτιμά τήν πραγματικότητα. Είναι πο>Λ* συχνό το αντί­ θετο φαινόμενο —οί ασθενείς νά δείχνουν ξεκάθαρα πώς δέν θέ>χιυν νά [χάθουν πολύ περισσότερα γιά τήν προσ(υπική ζωή τοΰ θεραπευτή. Αύτοι πού τούς αρέσει ή μαγεία, τό μυστήριο καί ή αύθεντία είναι άπρόθυμοι νά κοιτάξουν πίσω άπό τήν επίσημη όψη τοΰ θε­ ραπευτή. Τούς άνακουφίζει πολύ περισσότερο ή σκέψη δτι υπάρ­ χει ενας άνθρωπος σοφός καί παντογνίίκττης πού θά τούς βοη­ θήσει. Δέν είναι >νίγοι οι θεραπευόμενοι μου πού επικαλούνται τή μεταφορά τοΰ Μάγου τοΰ "Οζ, γιά νά δη>Λ>σουν δτι προτιμούν τή χαρούμενη πεποίθηση πώς ο θεραπευτής γνωρίζει τό δρόμο τής επιστροφήν στό σπίτι - ενα Ξεκάθαρο, σίγουρο μτ>νοπάτι πού σέ_βγάζει άπ’ τόν πόνο. Μέ κανέναν τρόπο δέν θέλουν νά κοιτά~^υν πίσω άπ’ τό παραπέτασμα καί νά δούν εναν χαμένο καί άμήχανο ψευτο-μάγο. Μία άσθενής, πού άμφιτα>ναντευόταν ανά­ μεσα στή μαγική καί τήν άνθρ(/>πινη εικόνα μου, περιέγραψε τό δίλημμα τοΰ Ό ζ στό παρακάτω ποίημα πού έχει τίτλο « Ή Ντόροθυ παραδίνεται» :

Α

ΓΤΟ n o r Ε ΙΠ Α Ν ϋ Ρ Ι Τ Ε Ρ Α ,

Ή 7ζτη<τη μου ετζεσε, συντρίφτη^χε ιττην πε8ιάόα τοϋ Κάνσας ασπρόμαυρες, σκισμένες.

»3 2

'

TO ΔΟΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

Τσόχινες πίχντόφλες. μια ζωή πού προχίοράει σάν τά νερά τοΰ ξύλου. Και άίειο χρύστάλ^Λ. Προσπάθησα. "Ομως νύχτες άπό νεον Πού γ^ευα σμαράγδια μέσα σε πράσινο yua)d, Μάγοι/ς πίσω άπό άχι>ρένιους άντρες, εβλεπα Έχεΐνο τό πολύχρωμο ά?.ογο ν ’ άπομαχρύνεται καλπάζοντας Καϊ γέρασα, έτρεχε πολΰ γρήγορα, Sev τό 'φτανα. Οί λυσσασμένοι άνεμΛΐ πού άνάυχσά του^ τζέτ'ίξα-ίΛέ ζε^-κισ^, Γονατιστή τίάρα θά Sta^ya Ν'άφτσω στη μαγισσα τή σκούπα τνς, νά €άλω πάλι Τλ ττ/ιρΛπέτ/i.'Tua στή θέση του θ ’ άρνίόμουνα νά δώ τόν άνΟο<οπο πίσω άπό ττ, α>ωνή ’AxolcaJQwyT^ γ ιά πάντη r^eT\tn τόν μαγικό δρόμο Πηύ μ ’ 4ίηγεϊ σ * εναν τόττο μοναδικο, στο σπίτι.

Οι ασθενείς θέλουν ό θεραπευτής τους νά είναι παντογνώ­ στης, απέραντα αξιόπιστος καί αθάνατος. Μερικές θεραπευόμενές μΛυ πού είχαν γνωρίσει πολλούς αναξιόπιστους ορ/τρες φο­ βούνται τήν αδυναμία μιου ( καί τήν αδυναμία κάθε άντρα ). *\λ λες φοβούνται πώς θά καταλήξω νά γίνω εγώ ό άσθενής. Μιά θεραπευόμενη, πού τήν ψυχοθεραπεία της περιγράφω διεξοδικά στό 7 / μάνα καί τό νόημα της ζωής, άπέφευγε νά με κοιτάζει ή νά με ρωτάει οτιδήποτε προσωπικό, ούτε κάν οταν εμφανί­ στηκα σε μιά συνεδρία μΐ£ πατερίτσες, ύστερα άπό μιά επέμβα­ ση στό γόνατο. "Οταν τή ρώτησα, μοΰ εξήγησε : « Δέ θέ)^ο νά εχεις μιά ιστορία ζωής ». « Ιστορία ζωής ; » ρώτησα. « Τί εννοείς ; » «θέ)νω νά σέ κρατήσω έξω άπ’ τό χρόνο. Μιά ιστορία εχει άρχή, μέση καί τέλος —κυρίο>ς τέλος ». Ειχε ζήσει τό θάνατο πολλών άνδρών πού είχαν υπάρξει ση­ μαντικοί στή ζωή της —τοΰ συζύγου της, τού άδελφού της, τού

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 33

’Λποφύγετε τήν « π/νάγια » θεραπεία r p i ΕΙΝΑΙ Η « ΠΛΑΓΙΑ » ΘΕΡΑΠΕΙΑ ; Είναι ε'Λχς ορος πού χρηX σιμϋοποιοΰνταν τϊς πρώτες μιέρες τής ψυχανάλυσης και προσ­ διόριζε τή μεταδιβαστική θεραπεία — μια ξαφνική ριζική βελτίω ­ ση τοΰ ασθενούς πού βασίζεται στή [Ααγεία, ή οποία προέρχεται άπό μιά ψευδαισθητική πίστη στή δύναμη τοΰ θεραπευτή. Μιά σαρανταπεντάχρονη άνύπαντρη και άπομιονωμένη γυναί­ κα έφευγε συχνά άπ’ τό γραφείο μου /.άμποντας καί με μιά αί­ σθηση βαθιάς εύεξίας πού κρατοΰσε πολλές μέρες. Σ τή ν άρχή δέν μπορούσα παρά νά καλωσορίσω τήν ά'«ικούφισή της πού ερχόταν επειτα άπό μήνες μαύρης απελπισίας. Κα>νωσόριζα επί­ σης τά καταπληκτικά της σχό>αα γιά μ έν α ; πόσο πο>.>νά τή βοηθούσα νά συνειδητοποιήσει, πόσο σπάνια ήταν ή διορατικό­ τητα μου. Σύντομα ομιως, καθώς περιέγραφε πώς ά'/άμεσα στις συνεδρίες με φορούσε σάν μαγικό προστατευτικό μανδύα, πώς γέμιζε κουράγιο καί γαλήνη καί μόνο πού άκουγε τή' μαχγνητοφωνημένη φωνή μου στόν τηλεφωνητή, άρχισα νά νιώθω ό7νθ καί πιό άβο)«α με τις σαμανιστικές δυνάμεις πού μοΰ απέδιδε. Γ ια τ ί; Π ρώ τ’ άπ’ ό7να κατα/άιβαινα πώς ένθάρρυνα τήν πα­ λινδρόμηση άγνοώντας οτι ή βε/.τίωσή της βασιζόταν πάνω σε κινούμενη άμμο, καί δτι, μόλις θά εξαφανιζόμουνα άπ’ τή ζωή της, ή βελτίωσ·ή της θά εξατμιζόταν. ’'Ενιωθα επίσης άβο)να μέ τήν εξωπραγματική καί μή αύθεντική φύση της σχέσης μας. "Οσο υποχωρούσαν τά συμπτ^υματά της, τόσο βάθαινε καί τζ}<άταινε τό ρήγμα άνάμεσά μας. •34

ΑΠΟΦΥΓΕΤΕ ΤΗ Ν . ΠΛΑΓΙΑ . ΘΕΡΑΠΕΙΑ

135

Τελικά άντιαετώπισα το ζήτημα καταπρόσωπο καί τής έξήγτ;σα οτι πολ>Λ άπ’ δσα βίωνε στή σχέση μας ήταν δικά της κατασκευάσματα — δτι δηλαδή εγώ βρισκόμουν έ'ξω άπ’ δλα αύτά. Τής ειπα τά πάντα: πο>ς δεν τήν τύ>.ιγα πραγματικά σάν [χαγικός μανδύας, πώς δέν μοιραζόμουνα πο>7χς άπ’ τίς επιφοι­ τήσεις πού είχε βιώσει στις σJvεδpίες μας, καί δτι μοΰ άρεσε πού ήμουνα τόσο σημαντικός γιά κείνην άλ^Λ συγχρόνως ένιω­ θα σάν νά τήν εξαπατώ. Ποιά ητοτ/ ό7οτ; αύτή ή μυαγική βοήθεια πού είχε πάρει άπό μένα; Έ λοιπόν, ή ίδια ήταν ό μάγος, δχι εγώ, στήν πpαγIJuzτικότητα εκείνη είχε δώσει αύτή τή βοήθεια στόν εαυτό της. "Αργότερα μοΰ ειπε πώς ενιωσε τά λόγια μου πανίσχυρα, πολύ σκληρά, καί δτι τήν μπέρδεψαν. Στό [JLεταξύ δμως είχε ά/λάξει άρκετά, γιά νά μπορεΐ ν’ άφομοιώσει τήν ιδέα πώ^: ή _^βελτίίιΐ2]ό_της προήλθε δχι άπ’ τή δική μου δύναμη άλλά απο ^^ιγεν πού ύτ:ήργαν Jlέσα της. Έπιπ/iov τελικά κατά/αβε πώς τά λόγια μου δέ'/ ητο'/ μια απόρρί'ψτι, ά)ΰ*α τό άντίθετο, μιά πρόσ­ κληση νά σχετιστεί μαζί μου πιό στενά καί πιό είλικρί'/ά. ’Ίσως νά υπάρχουν στιγμές πού πρέπει νά παρέχουμε «μα ­ γεία, μιυστήριο καί αύθεντία» — δπο>ς είναι στιγμές μεγά/α:υν κρίσεων ή στιγμιές δπου τό κύριο μέλημά μας είναι νά διευκολύ­ νουμε τήν είσοδο τοΰ άσθενοΰς στή θεραπεία. Άν δμως πρέπει νά φλερτάρουμε κάποιες φορές μιέ τό ρό>Λ τοΰ μάγου, συστήνω ν’ άρκεστοΰμιε σ’ ενα σύντομΛ φλερτ καί '/ά βαλθοΰμε νά βοηθή­ σουμε τόν άσθενή νά κάνει σύντομα τή μετάβαση σέ μιά πιό αυθεντική θεραπευτική σχέση. Μιά θεραπευόμενη πού στήν άρχή τής θεραπείας της μέ είχε έξιδανικεύσει, μιά νύχτα είδε δύο όνειρα: στό πρώτο πλη­ σίαζε Γ/ας άνεμοστρόβι/νος, κι εγώ τήν οδηγούσα μαζί μέ άλ­ λους ν’ άνέβουμε μιά σκά)^α κινδύνου πού κατέληγε τελικά σέ άδιέξοδο μπροστά σ’ έναν τοίχο άπό τοΰβ/Λ. Στό δεύτερο όνει­ ρο έκεί'/η κι εγώ γράφαμε εξετάσεις καί κανείς άπ’ τούς δύο δέν ήξερε τις άπαντήσεις. Καλωσόρισα αύτά τά όνειρα, γιατί πλη-

ΚΕ ΦΑΛΑΙ Ο 34

ΙΙώς μπορεΐτε νά πάτε τούς θεραπευόμενους πιο μακριά άπό έκεΐ πού φτάσατε εσείς

Σ

'^νΧΝΑ ΟΤΑΝ ΣΪΝΑΝΤΩ ΕΝΑΝ ΑΣΘΕΝΗ πού παλεύει μέ J κάποια άπό τά νευρωτικά ζητήματα πού μέ κυνηγάνε σέ ο/νη μου τή ζωή, άμφιβάλλω άν μπορώ νά πάω τόν άσθενή μου ·1τtj^Juxκpιά άπό έκ εΐ πού εχω φτάσει εγώ. ' 'Γπάρχουν δυο άντίθετες άπόψεις : μιά παλιότερη, παραδο­ σιακή άνα>>Λ>τική άποψη, πού σήμερα δέν είναι τόσο αύτονόητη, υποστηρίζει π(ος μόνο ^ μττ/γ.ΐΊ νά συνοδέψει τοίκ. άσOεvεΐc του σέ αιά ολοκλτηοωτικτη έπίλυστη -^ ν νευρωτικών προβληματο>ν, ενώ τ ά τυφλά σημεία τών για­ τρών με ανεπίλυτα νευρωτικά θέματα 9β@σρίζιχηΓτσ-6α55ρ^Έ«^. θείας πού είναι ικανοί νά τιροσφέρονν^ "Ενας άπ ’ τούς άφορισμιούς τοΰ '^Γ ^ ΐτ σ ^ κφράζει τήν άντίθετη άποψη : « Μερικοί άνθρωποι δέν μπορούν νά χαλαρώσουν τις άλυσί^ς τους a/Jjx παρ’ ο)·.’ αύτά μπορούν νά λυτρώσουν touc φί)>ους τους » . 'Η άπό'ψη ττΐς Κάρεν Χόρνεϋ γιά τήν ένόρμηση τής αυτοπραγμάτωσης ( πού σίγουρα προήλθε άπό τό έργο τοΰ Νίτσε ) είναι πολύ κοντινή: άν ό θεραπευτής παραμερίσει τά εμπόδια, οι άσθενή θά ωριμάσουν φυσιολογικά και θά π^γ|Juχτώσουν τίς'~δΡ^?ατο·^(τές τους, άγγίζοντας άκόμα καί επίπεδα όλοκΐ^ρω^ς~τΓιό περα απο το επίπεδο τοΰ θεραπευτή πού τούς συμπαραστέκεται, θεωρώ αύτή τήν άποψη πολύ πιό σύμφωνη "μέ τήν έμπειptα μου άπ’ τή δουλειά μου μέ άσθενεϊς. Πράγματι ειχα σ ^ νά άσθενεΐς πού ή άλλαγή τους jm i τ ο κουράγιο τους μ ’ Ιίφησαν άφ(υνο άπό θαυμασμό. '

'37

>38

TO ΛΩΡΟ

τη ς:

ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ!

Στον κόσμο των γραμμάτων υπάρχουν πο'ύά άνά/Λγα δεδοΜερικοί από τούς πιο σπουδαίους Lehens-philosophen ( φιλο­ σόφους πού άσχο>Λΰνται μιε τά EYYr/f, προβλήματα τής ύπαρ­ ξης ) ηταν άσυ'/ήθιστα βασανισμτ/οι ανθρίοποι. Σκεφτεΐτε, ας ποΰμ£7~Τ^ ΙΝιτσε κ3»~Ί.'ΰ'; Σ^JJCFvάQυεp Ι εξαιρετικά άπομονωμένες φυ·/ές, βουτηγμτ/ες στην αγωνία ), τον Σάρτρ ( που ~ε?θΓ^ καταχρηση άλ5<οολ και α>'3^ν ούσιων, καΤΊττις^^ιατ^οσίοπικες του σχεσεις ηταν έκμετανόχυτης και ά'^αιϊΐϊητος Fκαΐ τονΤϊεΐ^ dcggeT( πού εγραφε τόσο έαΟυστόχαστες~σκεφΗς για“τήν αύθεντΰωτητα κ^μω ς υ τΐ^ -^ ι^ ε τ^^ς^ΤίΧκαΓπροδ(ϋ<τε"τούς ι6ιοΐ7ς του^ούς'*'τυνεργάτες, άκόμια και τον Husserl, τον θάσκα)^> του ). ■“ Τ ο Γδιο μπορεΐ κανείς να πει καΓγια πο>λΛύς από τούς πρωί­ μους ψυχολόγους πού οι ουσιαστικές τους συνεισφορές έχουν υπάρξει τόσο ωφέλιμες γιά τόσο πολύ κόσμο : ό Γιού'/γκ, πού δεν φημιζόταν για τίς διαπροσωπικές του δεξιότητες, έκμετοιλ)^ευόταν σεξουα)ακά τις ασθενείς του, οπίος και πολ>α ά)7να μέ­ λη τοΰ στενού κύκλου τοΰ Φρόυντ — παραδείγματος χάρη ό Ernest Jones, ό Ouo Rank καί ο Σάντορ Φερέντσι. Σκεφτεΐτε ακό­ μα τις εντυπωσιακά βαθιές εριδες πού χαρακτηρίζουν δλα τά μεγά/Λ ψυχαναλυτικά ’Ινστιτούτα, πού τά μέλη τους, τόσο εμπειρα στο νά βοηθούν α/Χους ανθρώπους, έχουν συγχpόvoJς έπιδείξει τόση ά'^ωριμότητα, τόση αμοιβαία δηκτικότητα καί ε/7>£ΐψη σεβασμού, ώστε νά έχουν προκύψει σχίσματα έπι σχισμά­ των, τά όποια οδηγούν με ^αγγιώδη ταχύτητα στη δημιουργία νέων ’Ινστιτούτων πού άποκόβονται από τά μητρικά ’Ινστι­ τούτα —καί συχνά συνεχίζουν τή βεντέτα. μέ'ΛΧ.

ΚΕ Φ Λ Λ Λ1 0 35

Σχετικά με τή βοήθεια πού σάς προσφέρουν ot ασθενείς σας

Σ

"ΙΈΝΑ ANOAOKiVHOTO ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΕΡΓΟ με τίτλο Ε π εί­ γον τζεριστατιχό, ο ψυχανα/Λίτής Helmut Kaiser άφηγεΤται την ιστορία μιας γυναίκας πού επισκέπτεται εναν ψυχοθερα­ πευτή κα'ι τον παρακα>ν£Ϊ '.>ά βοηθήσει τον σύζυγό της, έ'να'/ ψυ­ χίατρο, ό όποιος βρίσκεται σέ βαθιά κατάθλιψη καί ενδέχεται νά κάνει άπόπειρα αυτοκτονίας. Ό θεραπευτής άπαντά πα>ς θά χαιρόταν νά βοηθήσει καί προτείνει νά τοΰ τη/.εφωνήσει ό σύζυ­ γος γιά νά κ/χίσουν ραντεβού. Ή γυναίκα τοΰ λέει π(υς έδ<Ζ» άκριβώς βρίσκεται τό πρόβλημα : ό αντρας της, άρνεΐται τήν κα­ τάθλιψή του και απορρίπτει ο)χς τίς προτροπές γιά νά ζητήσει βοήθεια. Ό θεραπευτής ξέρει τί νά κάνει. Άπαντά στή γυ­ ναίκα πώς δέν μπορεΐ νά φανταστεί πώς θά μπορούσε νά βοηθή­ σει κάποιον πού είναι απρόθυμος νά τον έπισκεφτεΐ. '11 γυναίκα άπαντά πώς εχει ενα σχέδιο. Προτρέπει τον ψυ­ χίατρο νά ζητήσει ραντεβού άπ’ τόν άντρα της προφασιζόμενος πώς εΐ'/αι ό ίδιος άρρωστος και σταδιακά, καθί'υς συνεχίζουν νά σνΛχντιοΰνται, νά βρεΐ τρόπο νά τον βοηθήσει. Αυτή ή ιστορία, μιαζΐ μέ κάποιες άλλες και μαζί μέ τήν κ>ανική μου εμπειρία σχημάτισαν τήν πΜκή τοΰ μυθιστορήματός μου "Οταν ex}sa\ps 6 Ν ίτσε, στο όποιο ό Φρήντριχ Νίτσε και ό Josef Breuer λειτουργούν ταυτόχ^5ονα ( καί έν κρυπτώ ) ώς θερα­ πευτές και ασθενείς ό ενας τοΰ ά/λοου. Πιστεύω πώς είναι πο/jj συνηθισμένο νά βοηθιοΰνται οι θερα­ πευτές άπό τούς θεραπευόμενους. Γιούνγκ μιι>Λΰσε συχνά γιά 139

140

TO Δ ίΙΡ Ο Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΛΓΙΕΙΑΤ

τήν αυξημένη άποτελεσματικότητα τοΰ πληγωμένου θεραπευτή. ’'ΕφτάνΓ'νοΓυποστηρίζει δτί ή θεραπεία λειτουργεί μέ τόν καλύ-' τερο τρόπο οταν ό άιτθενής φέρνει τό τέλειο φάρμακο γιά τήν πληγή τοΰ θεραπευτή, και δτι, οταν δέν αλλάζει ό θεραπευτής, τότε δέν ά>νλάζει οΰτε ο θεραπευόμενος. ' 1σο>ς οί πληγωμενοΓ θ ε ρ απευτές νά είναι άποτε^νεσματικοί, επειδή Ί ^ ^ ν μεγαλύτερη ένσυναισΟηση γιά τά~τραύματα τοΰ ασθενούς, επειδή συμμετέχουν πολύ βαθύτερα καί πολύ πιο προσωπικά στην ιαματική διαδικασία. Ξέρω πως αμέτρητες φορές εχω ξεκινήσει μιά θεραπευτική συνεδρία σέ κατάσταση προσωπικής ανησυχίας και τήν εχω τε­ λειώσει νιώθοντας πολύ καλύτερα, χωρίς '/α εχω μιλήσει συγκε­ κριμένα γ ι’ αύτό πού ένιωθα. Νομίζω πώς ή βοήθεια εχει έρθει σέ μένα μέ πολ>χς μορφές. Μερικές φορές προκύπτει απλώς απ’ τό γεγονός δτι ειμιαι αποτελεσματικός στή δουλειά μου, ή δτι νιώθω καλύτερα μέ τόν εαυτό μου, έπειδή χρησιμοποιώ τ'ις ικα­ νότητες καί τήν εμπειρία μου γιά νά βοηθήσω κάποιον ά)νλο. ’Ά>λες φορές όφείλεται στό δτι βγαίνω άπ’ τόν εαυτό μου κι έρχομαι σέ επαφή μέ άλλους. Ή στενή ά/λη>^πίδραση είναι πάντα σο>τήρια. Τό φαινόμενο αυτό τό έχ(ο συναντήσει κυpίoJς στήν ομαδική ψυχοθεραπεία. ’Έχω ξεκινήσει πο>ν>χς φορές μιά συνεδρία ομα­ δικής θεραπείας νκίιθοντας ανήσυχος γιά κάποιο προσωπικό ζή­ τημα και στό τέλος τής συνάντησης έχω νιώσει σημαντικά ά'/ακουφισμένος. Ή ιαματική άτμόσφαιρα οικειότητας μιας καλής θεραπευτικής όμιάδας εΐ'/αι σχεδόν απτή, και μιόλις βρεθείς μιέσα στήν αύρα της συμβαίνουν πολύ κα/ά πράγματα. 'Ο Scott Rutan, ενας διακεκριμένος ομαδικός θεραπευτής, συνέκρινε κάποτε τή θεραπευτική 0[ΐΛδα μέ μιά γέφυρα πού χτίζεται στή διάρκεια μιας μάχης. ΙΙαρόλο πού στή φάση τοΰ χτισίματος μπορεΐ νά υπάρξουν κάποιες άπώ)χιες (δη/Λδή κάποιοι νά φύγουν άπ’ τήν όμάδα ), μό)ας στηθεί ή γέφυρα έχει τή δυνατότητα νά μεταφέ­ ρει πάρα πολλούς άνθρώπους σ’ ενα καλύτερο μέρος.

IXETIKA ME ΤΗ ΒΟ Η βΕΙΑ ΠΟΥ ΙΑ Σ ΠΡΟΣΦΕΡΟΥΝ ΟΙ Α Τ β Ε Ν Ε Ιί ΣΑΧ

141

"Οταν ό θεραπευτής κάνει τή δουλειά του, προκύπτουν τέ­ τοια π·αράπ)νευρα οφέλη. Είναι οί φορές πού ρουφάει κι εκείνος λαθραία λίγο άπ’ αύτο το καλο πράμα τής θεραπείας. Μερικές φορές ή θεραπεία τοΰ θεραπευτή είναι πιο σαφής καί διάφανη. Ιίαρόλο πού ό ασθενής δέν βρίσκεται εδώ για θεραπεύσει τον θεραπευτή, μπορεΐ να υπάρξουν στιγμές πού τον θεραπευτή τον βαραίνουν θ/αψεις πού δύσκο^Λ κρύβονται.. Το πένθος είναι ισως ή πιο κοινή θλίψη, και πο)λοΐ ασθενείς έχουν προσπαθήσει ν’ ανυψώσουν τό ήθικο τοΰ θεραπευτή πού πενθεί, δπως στο πα­ ράδειγμα πού άνέφερα νωρίτερα, για τήν αντίδραση τής θερα­ πευτικής ομάδας στο θά'/ατο τής μητέρας μου. θυμϋμιαι επίσης πώς εκείνο τον καφό δ>Λΐ οι ασθενείς πού εβλεπα σέ ατομική θεραπεία μοΰ ετειναν το χέρι με πολύ ανθρώπινο τρόπο - και οχι μόνο για να μέ βοηθήσουν νά ξανακουρδιστώ, ώστε ν’ ασχοληθώ πιο κα)α μέ τή δική τους θεραπεία. Μετά τήν έκδοση τοΰ βιβλίου μου Ό δήμιος τοΰ έρω τα ή κυριακάτικη στήλη κριτικής βιβ>^ίου τών New York Times δημοσί­ ευσε μια αυστηρή κριτική, ένώ λίγες μέρες αργότερα στο καθη­ μερινό φύλλο τής Γδιας εφημερίδας δη|Χοσιεύτηκε μια πολύ θε­ τική κριτική. Πο>λοΐ άσθενεΐς μοΰ άφησαν μηνύματα ή ξεκίνη­ σαν τήν επόμενη συνεδρία τους ρωτώντας με αν είχα διαβάσει τήν καλή κριτική καί συμμεριζόμενοι τή λύπη μw>υ για τήν άρνητική. Σέ κάποια άλλη περίπτωση, επειτα άπό μιά ίδιαζόντίος κακόβουλη συ'/έντευξη πού μοΰ πήραν γιά μιά εφημερίδα, ενας άσθενής μοΰ θύμισε πώς τήν ά)λη μέρα σ’ αυτή τήν εφημερίδα θά τύλιγαν οί ψαράδες τά ψάρια τους. Ό Harry Stack Sullivan, ενας ’Αμερικανός θεωρητικός τής ψυ­ χιατρικής μέ μεγάλη επιρροή, φημο>Λγεΐται πώς κάποτε περιέ­ γραψε τήν ψυχοθεραπεία ώς μιά συζήτηση προσίοπικών ζητη­ μάτων άνάμ^σα σέ δύο ά'Λρώπους, πού ό ενας τους εΓναι πιό άγχώδης άπ’ τόν άλ>Λν. Καί ocf ό θεραπευτής άναπτύξει περισσό­ τερο άγχος άπό τόν άσθενή, τότε αύτός γίνεται ό άσθενής κι ο άσθενής γίνεται θεραπευτής. ’Επιπλέον, ή αύτοεκτίμηση τοΰ

142

TO ΛΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟβΕΡΑΠΕΙΑΣ

θεραπευόμενου αυξάνεται ριζικά δταν μπορεΐ νά βοηΟ-ήσει τόν θε­ ραπευτή. Στή· ζωή μου μοΰ παρουσιάστηκαν άρκετές ευκαιρίες νά προσφέρω τις υπηρεσίες μου σε σημ^ιντικά πρόσωπα. Σε μιά περιπτίοση μπόρεσα νά προσφέρω άνακούφιση σ’ έναν μέντορά μου πού βρισκόταν σέ άπόγνοχηη, κι έπειτα μιε κάλεσαν νά θε­ ραπεύσω τόν γιό του. Σέ μιά άλλη, πρόσφερα συμβουλές και άνακούφιση σ’ έναν ήλικκυμένο πρώην θεραπευτή μου, τόν έβλε­ πα στή διάρκεια μιας μακρόχρονης άρρ(ί>στιας καί ειχα τό προ­ νόμιο νά βρίσκομαι στό πλάι του τή στιγμή τοΰ θανάτου του. ΙΙαρά τό γεγονός δτι άποκάλυπταν τήν άδυναμία τών μεγαλύτερών μου, οί έμπεφίες αυτές μιέ πλούτισαν και μέ δυνάμΐίι>σαν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 36

’ Ενθαρρύνετε τήν αύτοαποκάλυψη τοΰ θεραπευόμενου

Η

Λ Γ Τ ΟΛ Ι Ι ΟΚ ‘ ενα άπολύτως απαραίτητο συ­ στατικό τής ψυχοθεραπείας. Κο'.»ενας άσβενήζ ί έ ί ώφελεΐται απ’ τή θεραπεία χωρίς να κάνει άποκα>^ύψεις γιά τόν εαυ­ τό του. Είναι ενα άπ’ τά πράγμιατα πού συμβαίνουν αυτόματα στή θεραπεία καί στά όποια δίνουμε προσοχή μόνο δταν άπουσιάζουν. Πάρα πο'/^Α άπ’ δσα κάνουμε στή θεραπεία —νά παρέγουμ.ε ενα άσφαλές πεοι€άλ>>ον. νά έγκαθιστοΰμιε τήν εμπιστο­ σύνη. νά έξερεννοΰιχε φαντασιώσεις καί όνειρα— εξυττΓ,ρετοΰν αυτό τό σκοπό: νά ενθαρρύνουν την αύτοαποκόιλυφτο. ^ ^ ■" υ τ α ν ενας άσθ^ης κάνει τή βουτιά, μπαίνει σέ νέο έδαφος πού εχει μεγάλη σημασία και άποκαλύπτει κάτι καινούργιο, γιά τό όποιο δυσκολεύεται ιδιαίτερα νά μ λ ή σ ει —κάτι πού ενδέχεται νά τόν φέρει σέ δύσκολη θέση, κάτι γιά τό όποιο ντρέπεται ή πού τόν ενοχοποιεί—, τότε επιδιώκω νά στρέψ<ο τήν προσοχή στή ΟίΛδιχΛσίΛ αύτοΰ πού >χει και οχι μόνο στό περιεχόμενο. ( Νά θυμάστε δτι ή διαδικασία άναφέρεται στό είδος τής σχέσης άνάμιεσα στούς ά'Λρώπους πού άλληλεπιδροϋν.) Μ ’ S}JsO. /ο&για κάποια στιγμή, συχνά επειτα άπό μιά διεξοδική συζήτηση τοΰ πεpιεχoμivoυ, φροντίζω νά στρέψω πάντα τήν προσοχή μου στήν πράξη τής άποκάλυψης έκ μέρους τοΰ θεραπευόμενου. Πρώτα προσέχω ν* άντψιετωπίσω μέ ^^υφερότητα τήν άποκά1. Στο χεφάΪΛίο αντό ό Γιά>Λμ ένα^Λ στει |*έ τήν ϊδια σημασία τΰ; )χξεις self-43

144

T O Δ Ο Κ ) T H l ΨΥΧΟβΕΡΑΙΙΕΙΑΙ

λυ'Ι^ή^τ^καΙ νά ΐτχο>^άσ(ι> πώς νιώθω γιά τήν προθυμιια το^^νά etATTtg^JTETr-ΕΛεΤτοΓ σΰρττω~τήν άπάφασή του '/ά μοιράσει αυτο το υλικό μαζί μου στή συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Τό σημείο αυτό μπορεΐ νά γίνει σαφέστερο μέ τή βοήθεια τής εξής νοητικής κατασκευής : « κατακόρυφη έναντι οριζόντια^' άποκάλ,υψη^ ». "Ηj mToxopu^riJmoxo^d/il^r, άναφερεται σ ^ εις βάθος άποκάλυ'|>ή γιά τό περιεχόμενό τής άποκάλυψης ^οκά7.ΰφηεχει 'λχ κά'^ει, ας ποϋμε, με τή σέξοϋδίΧίκη διέγερση πού προκαλεΐ τό νά ντύνεσαι μέ ροΰχα τοΰ άντίθετου φύλου, τό­ τε ό θεραπευτής μπορεΐ νά ενθαρρύνει τήν κατακόρυφη άποκάλυ’ψη κάνοντας ερωτήσεις γιά τό ιστορικό αύτοΰ τοΰ ντυσίματος και γιά τό πώς ξεκίνησε και έξελίχθτικε γιά τόν άσθενή, ή γιά τις συγκεκριμένες >χπτομέρειες καΐ τις περιστάσεις πού σχετί­ ζονται μ’ αυτή τή συνήθεια - τί φοράει δη>Λδή ό άσθενής, τί φαντασιώσεις χρησιμοποιεί, άν είναι μοναχικές ή τις μοιράζεται μέ κάποιον κτλ. Ή ο ρ ι ζ ό ν τ ι α j^0 τήν ά}^)vη, είναι άτζοκάλυ^^ γιά ττηίΠϊ^ίξτΓΤΫ^ζΊ^οκάλυ^ τις.^ ί^ ^ διευκολύνουμε τ ^ ό ρ ιζ ^ ια άποκάλυψη κάνουμε ερωτήσεις οπως « Τί σέ βοήθησε νά τό συ­ ζητήσεις αύτ^σήμερα,: Πόσο δύσκολο σοΰ ήταν; Είχες θελήσει 'χαΐ σέ προηγούμενες συνεδρίες νά μιλήσεις γι’ αύτό; Τί σ’ εμ­ πόδιζε ; Φαντάζομαι δτι άφοΰ εδώ δεν υπάρχει κάνεις άλ>Λς, μό­ νο εσύ κι εγώ, θά πρέπει '/ά όφεί)ν£ται στό πώς περίμ^'^ες δτι θ’ άντιδροΰσα εγώ σ’ αύτό πού θά έλεγες. [Οί άσθενεΐς συνήθως συμφωνούν μ ’ αυτή τήν αυτονόητη άλήθεια. ] Πώς περιμενες δτι θ’ ά'/τιδροΰσα; Πώς μέ είδες σήμ.ερα ν’ άντιδρώ; Μήπο>ς θέ)νεις νά μοΰ κάνεις ερωτήσεις γιά τόν τρόπο πού άντέδρασα; » Στήν ομαδική θεραπεία ή διαδικασία τής αύτοαποκάλυψης άποτε)χΐ άμέσα>ς τό έπίκεντρο τής προσοχής επειδή είναι τόσο έμ/ρανεΐς οί διαφορές άνάμεσα στά μέλη τής ομάδας. ΤΙ ομάδα εμφανίζει σημαντικό βαθμό συναίνεσης, αταν κατατάσσει τό κα-_ θε μέ>Λς της μέ κριτήριο τή διαφάνεΐί:!^Τε>ακά οι ομάδες χάνουν τήν ύπομΛνή τους με τά μέλη πού τούς κρατάνε μυστικά, καί ή

ΕΝΘΑΡΡΥΝΕΤΕ ΤΗ Ν ΑΥΤΟΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΥ

άπροθ^ία_-χ«π<Ηου

*45

άποχαλυφθεΐ γίνεται μεΐζον ζήτημα γιά

.τήν cijxa^a--" ~ Συχνά τά μέλη άντιδροΰν άνυπόμονα σέ άποκαλύψεις πού έρχονται πολύ καθυστερημένα. « Τ(όρα μάς μι)νάς γιά τή σχέση πού εχεις εδώ καί τρία χρόνια! » /χνε. « Τότε γιατί μάς έβαζες νά ψάχνουμε στά τυφ>Λ τούς τελευταίους έ'ξι μήνες; Κοίτα πό­ σο χρόνο χάσαμε - σ’ ολες τις προηγούμενες συνεδρίες υποθέτα­ με πώς ό γάμος σου διαλύεται μόνο επειδή ή γυ'^ιίκα σου είναι ψυχρή και δεν ένδιαφέρεται γιά σένα». ΤΙ διαδικασία αύτή άπαιτεϊ ενεργό παρέμβαση τοΰ θεραπευτή, γιατί οί άσθενεΐς δεν πρέπει νά τιμο>ροΰνται γιά τήν αύτοαποκάλυψή τους, οσο καθυ­ στερημένα κι άν ερχεται. Τό ιδιο ισχύει και στήν άτομική θερα­ πεία. Κάθε φορά πού σάς ερχεται νά πείτε, « Νά πάρει ή οργή, χάσαμε τόσες συνεδρίες, γιατί δέν μοΰ τό ’)\εγες νωρίτερα; » , είναι άκριβώς ή στιγμή πού πρέπει νά δαγκώσετε τή γλώσσα σας καί νά μεταφέρετε τό κέντρο βάρους της συζήτη·σης στό γεγο'/ός πώς ο άσθε\^ς επαρκή εμπιστοσύνη γιά ν^αποκαλ^ει αύτή τήν πληροφορία. '

ΚΕ ΦΑΛΑΙ Ο 37

Ή ανατροφοδότηση στην ψυχοθεραπεία ^ ^ 0 ΠΛΡΑθνΡΟ JOH^ l , ενα παμπάλαιο μοντέ^Λ προ<τ(υπικό-

τητας που χρησιμοποιείται για να όιόαχτουν τοσο οι συντο­ νιστές δσο και τά μέλη τών ομάδων τήν αυτοοπχοκάλυψη και τήν ά'/ατροφοδοτηση, έχει πολ>Λ νά προσφέρει κα'ι στην·ίΓΓσμική θεραπεία. Το παράξενο δνομά του είναι ένας συμφυρμός ( Jo + Harry) τών δύο ανθρώπων πού τό πρωτοδιατύπωσαν —τοΰ Joe Luft και τοΰ Harry Ingram. Προσέξτε τά τέσσερα τεταρτημιόρια: δημιόσιος, τυφλός, κρυφός, ασυνείδητος. Γνοκτ'τοζ στο εγώ

'Άγνα^ττοζ στό έγώ

Γνο>στός στούς Λλ?Λ(/ς

1. δημόσιος

2. τυφλός ^

’Άγνωστος στούς άλλους

3. κρυφο<^

4. άσυνεί&τιτο^Ρ^

Ιο τεταρτημόριο (γνωστός σέ (iiva καί στούς άλ^Λυς ) είναι ό δημιόσιος εαυτός. 2ο τεταρτημιόριο (άγνωστος σέ μιένα καί γν<ι>στός στούς άλλους ) είναι ό τυφλός εαυτός. 3 ο τεταρτημόριο (γν(οστός σέ μιένα καί άγνωστος στούς άλ}^υς ) είναι ό κρυφός εαυτός. Ι4ί>

Η A N A T K X t iO A O T H lH Σ Τ Η Ν 'Ι ^ Ο β Ε Ρ Α Ι Ι Ε Ι Α

>47

4ο τεταρτημόριο (αγνακιτος και σε μένα και στους ά>«>Λυς) είναι ό ασυνείδητος εαυτός.

Τά τεταρτημόρια ποιχί>ν>^υν σε μέγεθος άπο άτομο σέ άτο­ μο : χάποια είναι (χεγα>^τερα σε ιχεριχοϋς άνθοώττους, πιο συρρικν(ομένα σέ άλλους. Στή_Qefiflmeta-emy£yoG|i£ ν’ αλλάξου­ με το μιέγεβος τών τεσσάρων κε).Λά)ν. ΠροσπαΟουϋε^ νά ^οηθήσουϋ£ το χε>ά τοΰ δημόσιου εαυτου να ιχεγαλώσει εις €άοος τών Τίΐών καΐ rm κρυφό εαυτό νά Γτυροιχνωθεΐ. καθώς οι άσθενεϊς, αεσα απ’ τή διαδικασία τής αύτοατΐοχάλυψης^ ιχοιράζονται περισσότερες πληροφορίες για τον εαυτό τους μιε τους άλ>Όυς —πρ<ι>~α με τον (^εραπευτ·:η κι επειτα. ui σύνεση, με αλλ,α κατάλλτλα πρόσωπα στή ζ(»>τ τQuς. Καί, βέβαια, έλπίζουμχ νά μειώσουμε το μεγεΟος τοΰ άσυνείδητου έαυτοΰ βοηθώντας τοϋς ασθενείς '/ά έξερευνησουν και νά γνωρίσουν τά βα&ύτερα στρώ-~~ ματα τής ’|^υχής τους.^ ' Λύτό ομως πού κυρίως εχουμε στο στόχαστρο είναι ιό . κελί νούμερο 2, ο τιχρλοιΤ cauxoc - τοσο στην ατομική οσο και στην ομα6ική ϋερ'απείαΤΠίνας απ’ τούς ^xhrf^jMC, τής θεραπείας είναι νά αυξήσει τον έ)^εγχο τής πραγματικότητας και νά βοηθήσει τό άτομο νά δεΐ τόν εαυτό του δπο^ς τον β)iπoυv οί ά)λοι. Μέ τη μεσο/Λβηση τής άνατροφοδότησης τό κελί τοΰ τυφ/νοΰ έαυτοΰ μικραίνει σημιαντικά. Στην ομαδική θεραπεία, ή ά'/ατροφοδότηση γίνεται στό μεγα/νύτερό της μέρος από μέλος σέ μέ/χ<ς. Στις ομαδικές συνε­ δρίες τό κάθε μέλος ά/λ.ηλεπιδρα σέ μεγά>Λ βαθμό μέ τά ά>ν>Λ, και αναδύονται σημαντικά στοιχεία γιά τούς διαπροσωπικούς τρόπους διάδραοτης. ”Av είναι σωστός ό συντονισμός τής ομάδας, τό κάθε μέ>Λς παίρνει μεγάλη άνατροφοδότηση άπό τούς υπό­ λοιπους σέ σχέση μέ τό πώς τόν β/χπουν εκείνοι. ’Λ>ν>α ή άνα­ τροφοδότηση είναι ενα λεπτό έργα)^εΐο και τά μέλη τών ομάδων σύντομα μαθαί'Λ>υν πώς είναι πιό χρήσιμη άν:

14 8 T O ΔΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΙΙΕΙΑΪ - I ------- -----------------------------------------------------------------------------------------------------------

1. Προκύπτει άπο παρατηρήσεις στό εδώ και τώρα. 2. ’Ακολουθεί χρονικά τό συμβάν πού τήν κινητοποίησε, οσο γίνετοί πιό σύντομυχ. 3. Επικεντρώνεται στις συγκεκριμένες παρατηρήσεις καί συν­ αισθήματα πού δημιουργοΰνται στόν ακροατή καί όχι σε εικασίες ή ερμηνείες γιά τά κίνητρα εκείνου πού μιλάει. 4. Ό αποδέκτης επιβεβαιώνει τήν άνατροφοδότηση αύτή ρω­ τώντας καί ά > ^ μέλη, άν δηλαδή ή ομάδα συναινεΐ καί τήν επικυρώνει. Σ τό σύστημα τή<; άτομική<; στό οποίο εμπ>£χονται δύθ-μόνο πρό<Ηϋίΐ« »^ άνατροφοδότηση ^είΐιαί,λιγοτερο ποικιλόχρο){ΐη vi7t TcnhimwjfTj, παραμένει ομως όργανικο μέρος τ?ΐς λίεσ«~9Ηΐ-^^»ρ· ανατοοφοθ^γιστη οί άσθε'/εΐς ylMnvrrrn v/irAtWfpf^t [lapTijpgq τής συαπεριφοράί: roue και MLgflai^v νά ΐτΗίοληγοΰν τήν επίδραοη τή^ σ^περιφοράς τους στά συναισθήματα τών άλλων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 38

Πώς νά παρέχετε ανατροφοδότηση άποτε)ν£σμυατικά και u i ήπιο τρόπο ν το Ε Δ ίϊ ΚΑΙ ΤΩΡΑ σάς εχει δημιουργήσει κάποιες σαφεΐς . εντυπώσεις πού φαίνεται νά άφοροΰν τά κεντρικά ζητήμα ­ τα τοϋ ασθενούς, είναι σημαντικό ν’ αναπτύξετε κάποιους τρόπους γιά νά διατυπώσετε τις π<χρατηρή·σεις σας αυτές, πού νά μπορεί ό ασθενής νά τούς δεχτεί.

Α

Τπάργ^ουν κάποια βήματα πού τά θεωρώ χρήσιμα γιά τήν άρχή της θεραπείας. Πρώτα ονομάζω τον άσθενή σύμμαχό μου καί ζητώ νά [jloD επιτρέπει νά τοΰ αναφέρω τις παρατηρήσεις μου γιά τό εδώ και τώρα. 'Έπειτα καθιστώ σαφές πώς αύτές οι παfατηpήσεtς έχουν πολύ [Αεγάλη σχέση με τούς λόγους γιά τούς οποίους ό ασθενής βρίσκεται σέ θεραπεία. Γιά παράδειγμα, σέ μιά άπό τις πρώτες συνεδρίες μπορεί νά π ώ : μπορώ νά σε βοηθήσω νά καταλάβεις τί πάει στραβά στις σχέσεις πού κάνεις στή ζωή σου παρακολουθώντας πώς διαμορφώνεται ή δική μας σχέση. Ί Ι σχέση μας βέβαια δέν είναι τό Γδιο σάν μιά φιλία, παρ’ δλ’ αύτά υπάρχει μιεγά?^η επι­ κάλυψη, ιδίως στο πόσο προσωπική καί ιδιωτική είναι ή συ­ ζήτησή μ^ις. Άν παρατηρήσο> κάποια πράγματα γιά σένα πού Οά μπορούσαν νά φωτίσουν τί συμβαίνει άνάμεσα σε σένα καΙ στούς άλλους άνθρώπους, θά ’θε^Λ νά μπορώ νά σοϋ τά έπισημάν(ο. Συμφωνείς; » « "“Ισίος

Είναι σχεδόν άδύνατο ν’ άπορρίψει ό άσθε'/ής αυτή τήν προσ­ φορά, κι ετσι, οταν εχω πιά εξασφαλίσει ένα τέτοιο συμβόλαιο, >49

150

τ ο Δ ίΙΡ Ο Τ Η Ι V Y X C X JE P A n E lA Z

νιώθω -ιό τολμηρές και λιγότερο αδιάκριτος δταν παρέχΐι> ανα­ τροφοδότηση. Ώ ς γενικός κανόνας είναι πολύ καλή ιδέα νά κά­ νει κάνεις μιά τέτοια συμφωνία, καί ενδέχεται κάποια στιγμή νά θυμίσω τό συμ€ό>ναιό μας στον θεραπευόμενο, άν υπάρξει άμηχανία σέ σχέση με τήν ανατροφοδότηση. Φανταστείτε, γιά παράδειγμα, τούς ποφακάτ<ϋ τρεις άσθΓ/εΐς: Τον Τέντ, πού γιά μήνες μι)άει με σιγανή φωνή και άρνειται Τόν Μπόμπ, ένα επιτυχημένο, δραστήριο στέλεχος επιχει­ ρήσεων, πού ερχεται σέ κάθε συνεδρία έχοντας γραμμένα θέ­ ματα πρός συζήτηση, κρατάει σημιειώσεις στή διάρκεια της ώρας καί μοΰ ζητάει νά έπαναλάβω πο>λχς φορές τά λόγια Τόν Σάμ, πού φλυαρεί συνεχώς καί χάνεται σέ μακροσκε­ λείς, ελάχιστα σJvαφεϊς και άστοχες ιστορίες. Καί οί τρεις αύτοΐ άσθενεΐς μοΰ άνέφεραν πώς εΓχαν μιεγάλη δυσκολία νά δημιουργήσουν στενές σχέσεις, και σέ ο>χς τις πε­ ριπτώσεις ή συμπεριφορά τους στο εδώ καί τώρα είχε προφανή συνάφεια μέ τά προβλήματα πού αντιμετώπιζαν στις σχέσεις τους. Καί στις τρεις αύτές θεραπείες, ή δική μου δου/^ειά ήταν νά 6ρώ τήν κατάλληλη μέθοδο γιά νά μοιραστώ μιαζί τους τις

« Τέντ, εχω παρατηρήσει οτι δέν Δέν ξέρο>, βέβαια, γιατί ano^'rfnr, 'φό-^^Ο^ρφ^Γροκτ^νειδητοποιώ δμως δτι αύτό μέ κάνει νά ‘“ λιτίν* σχεδόν^ ιι~^»· ··" » · αύτή ή αίσθηση τοΰ εύ­ θραυστου μ£ κά'/ει να ζυγίζω πο>Λ» προσεκτικά δ,τι σοΰ λέω. Πιστεύω πώς ή προφύλαξη αύτή μ ’ εμποδίζει νά ειμΛΐ αύθόρμητος καί νά σέ πλησιάσω. Σέ εκπλήσσουν αύτά πού λέω :

m i ΝΑ ΠΑΡΕΧΕΤΕ ΑΝΑΤΡΟΦΟΛΟΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΑ

‘ 51

« Μπόμπ, θά γβύα νά μΛίραστώ μυχζί <χου μερικά συναισΟήματά μου. Ίο γεγονός οτι κρατάς σημειώσεις κι ερχεσαι στις συνεδρίες προετοιμασμένος μοΰ δείχνει πόσο σκληρά προσπα£;^ θεΐς '/ά κάνεις καλή χρήση τοΰ χρόνου μας. Ε κτιμώ τήν acpoσίωση καΐ τήν προετοιμασία σου, άλλα σJγχpό'Λi>ς αυτή σου ή ‘ συμπεριφορά εχει μιά πολύ συγκεκριμένη επίδραση πάνω μου. 'Έχω τήν αίσθηση μιας πο)χ» επαγγελματικής και άπpόσoJπης ατμόσφαιρας στις συναντήσεις μας, καί επίσης νιώθω συχ',κά πώς μέ εξετάζεις και μέ αξιολογείς τόσο έξο'/υχιστικά πού ό αυθορμητισμός μου χάνεται. 'Λ'/ακαλύπτω πώς εΓμαι πολύ πιο έπιφυ^Λκτικός μαζί σου άπ’ ο,τι θά’θε)«α. Μήπο>ς έτττ,ρεάζεις καί τούς αλ)Λυς ανθρώπους μέ τόν Γδιο τρόπο; » « Σάμ. θά σέ διακόψω. Είσαι στή μ^ση μι.άς μακροσκελούς^.^ ιστορίας κι αρχίζω νά χά'Λμαι — δέν βλέπω ποιά σχέση εχει_ μ ’ αύτό ποϋ κάνουμε εδώ. ΙΙολ>·£ς άπ’ τ'ις ιστορίες σου ειναι^ εξαιρετικά ενδιαφέρουσες. Είσαι πολύ καλός αφηγητής κι οί “ αφηγήσεις σου μέ παρασύρουν, τήν ίδια στιγμή δμ<ος >£ΐτουργοΰν σάν τείχος άνάμεσά μΛς. Οί ιστορίες σου μέ κρατάνε μα­ κριά σου κι εμποδίζουν μιά βαθύτερη επαφή. Σ ’ τό ’χουν ξαναπεΐ άραγε κι άλ^Λΐ αύτό; » Σημειώστε προσεκτικά τή διατύπωση σ’ αυτές μου τις αντι­ δράσεις. Σέ δ>£ς μένοί στις παρατηρήσεις μου γιά τή συμπερι­ φορά πού βλέπίο και στο πώς αύτή ή συμπεριφορά μέ κάνει νά νιώθοί. Προσέχω πολύ ν’ άποφύγω εικασίες γιά τό τί προσπαθεί νά κάνει ό ασθενής — δηλαδή δέν σχολιάζο> τό γεγονός δτι ό ασθενής προσπαθεί νά μέ άποφύγει μέ τό '/ά μή μέ κοιτάζει, ή νά μέ έ/χγξει γράφοντας τί πρέπει νά συζητήσουμε, ή νά μέ δια­ σκεδάσει μέ τις ιστορίες του. "Λν εστιάσο) τήν προσοχή του στά δικά μου συναισθ-Γ^μΛτα, τότε είναι }>ιγότερο πιθα'/ό ν’ αρχίσει νά γίνεται αμυντικός — ά)»>αϋστε τά σJvαισθηuLατα είναι όίχά μου και δέν μπορεί νά τά αμφισβητήσει. Καί στις τρεις περιπτώσεις

153

IX) ΔίΙΡΟ ΤΗ Ι ψγΧΟβΚΡΑΙ ΙΕΙΑΪ

επίσης εισάγω τήν ιδέα δτι έπιθυμώ νά πλησιάσω τούς άσθενεΐς καί νά τούς γνωρίσω καλύτερα, δτι ή συμπεριφορά στήν οποία άναφέρομΛΐ μ£ κρατάει μακριά τους και ισως νά κρατάει καί ά>νλους μιακριά με τόν ιδιο τρόπο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 39

Αυξήστε τη δεκτικότητα στήν ανατροφοδότηση χρησιμοποκόντας « μιέρη » σχετικά με τήν ανατροφοδό­ Μ τηση. Άποφύγετε να δίνετε γενική ανατροφοδότηση. ’Αν­ τίθετα, φροντίστε νά είναι σαφής καί έστιασμιένη. Άποφύγετε ΕΡΙΚΕΣ ΑΚΟΜΑ ΣΓΣΤΑΣΕΙΣ

τήν απλή καταφατική απάντηση σέ γενικές ερωτήσεις των ασθενών για τό άν τούς συμπαθείτε. ’Αντίθετα, αύξήστε τή χρη­ σιμότητα τής απάντησής σας αναδιατυπώνοντας τήν έρ<ότηση και συζητώντας ποιες πλευρές τού άσθε·'>οϋς σάς φέρνουν πιο κοντά του και ποιες σάς σπρώχνου*; μακριά του. Ή χρήση τών « μερών » είναι συχνά ενα ώφέ)αμΛ τέχνασμΛ γιά νά μεκόσει κάνεις τήν αμυντικότητα. Σκεφτεϊτε, γιά παρά­ δειγμα, εναν άσθενή πού σχεδόν πάντα αργεί νά πληρώσει τήν αμοιβή τοΰ θεραπευτή. "Οπότε τό συζητάμε ερχεται σέ οδυνηρά δύσκολη θέση και προ€άλλει πολλές ισχνές δικαιο>Λγίες. ’Ανα­ κάλυψα πώς ήταν βοηθητική μιά διατύ-(ιχτη τοΰ τύπου: « Ντέηβ, καταλαβαίνω πώς ισο>ς υπάρχουν πραγματικοί λόγοι πού δέν μέ πληρ<ί>νεις εγκαίρους. Ξέρω ttmc δουλτύεις αη^ηρά στήν ψυχοθεραπεία, πο>ς Μ·’ έκτιαά£· πώ£ θεωρεΐι^ ^πολύτιμη τή So\j'/£Wi που χά ^ϋμί’^ ζ ί . Νόμιζα^ ομως_οτι υπάρχει καί κάποιο μικρ^.-Γ*^Ρ"'ΐ 7W πού j^τιστέκJ6.τqli^->ΐa^ πού δέν θέλει καθόλου νά.^. πληρ/ίχτψ^. Qa ήθελα σέ παρακαλώ νά μιλήσοι μ ’ αυτό σου τό μέρος ». ΊΙ χρήση των « μχρώ^Α.£^«»-ρΜ«^^ρήοψ.·ι^ ιδέα-γτά νά υποτήιι ιΐρνη/ττ^ τήν,,Ο ίίΐίίτασ]^^ φάσ^ς τής >53

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 40

’Ανατροφοδότηση : χτυτιήστε δταν τό σίδερο εχει κρυώσει ή Μπόννυ, μπαίνει στο γρα­ Μ φείο μΛυ. Εϊναι σαράντα χρόνων, γοητευτική κι εχει ενα ΙΛ ΚΑΙΝΟΓΡΓΙΑ ΑΣΘΕΝΗΣ,

αγγελικό πρόσο>πο που γυαλίζει σορ^ 'λχ εχει μυόλις κάνει άπο)νέπιση. 1Ιαρό>Λ πού είναι άγαττητή κι έχει πο>>>νθύς φίλους, μοΰ λέει πώς ολοι την εγκαταλείπουν. Οί άντρες πάνε πολύ ευκο/Λ μαζί της άλ>-ά πάντα επιλέγουν νά εξαφανιστούν άπ’ τη ζωή της επειτα άπό λίγες εβδομάδες. « Γ ια τί; » μέ ρωτάει. « Γιατί δέν μέ παίρνει κανένας στα σοβαρά; » Στο γραφείο μου είναι πάντα κεφάτη και έ'Λουσιώδης και μοΰ θυμιίζει μιά εύθυμη ξεναγό ή ενα άξιο>Λτρευτο κουταβάκι πού σοΰ κουνάει τήν ούρά. Μοιάζει σαν παιδάκι —καθαρή, λα­ τρεύει τή διασκέδαση, απλή, αλλά και μή πραγματική καί βα­ ρετή. Δέν μοΰ είναι δύσκολο νά καταλάβω γιατί οί άλλοι δέν τήν παίρ'Λ>υν στά σοβαρά. Είμαι βέβαιος πώς οί παρατηρήσεις μου εΐ'^ιι σημαντικές κι οτι πρέπει νά τις χρησιμοποιήσω στή θεραπεία. I Ιώς όμως; Πώς νά μήν τήν πληγώσω καί νά μήν τήν κάνω νά κ/χιστεΐ στόν εαυτό της καί νά γίνει αμυντική; Μιά άρχή πού εχει άποδειχτεΐ χρήσιμη πολλές φορές στή δουλειά μιου είναι νά χτυπή­ σω όταν τό σίδερο εχει χρυιόσει - νά της δώσoJ δη>ναδή ανατρο­ φοδότηση γ ι’ αύτή τή συμπεριφορά τή στιγμή πού συμπεριφέρε­ ται διαφορετικά. Μιά μέρα, γιά παράδειγμα, έκ/Λψε μιέ πίκρα μέσα στό γρα­ φείο μου, περιγράφοντάς μου πώς τίήγε στό γάμο της μικρότε'55

•5 6

TO ΛΩΡΟ ΤΉΣ ΨνΧΟβΕΡΑΠΕΙΑΧ

ρης αδελφής της. Ή ζωή της εφευγε. "Ολες οι φίλες της παν­ τρεύονταν, κι εκείνη απλώς γερνούσε. Γρήγορα ομίυς πίεσε τον εαυτό της '/α συνελθεί, μιοΰ εστει>,£ ενα άπαστράπτον χαμ/>γε)Λ και ζήτησε συγγνώμη πού « εκανε σάν μωρό » και πού άφησε τον εαυτό της νά φτάσει σέ τέτοιο σημείο απελπισίας μέσα στό γραφείο μου. ’'Λδραξα τήν εύκαφία γιά νά τής πώ δτι όχι μόνο δέν χρειαζόταν ν’ άπολογεΐται, άλλά, αντίθετα, ήταν πολύ σημαν­ τικό νά μοιράζεται μαζί μου τις στιγμές τής άπόγνωσής της. « Σήμερα νιώθω πο>Λ» πιο κοντά σου », ειπα. « Μοιάζεις πολύ πιό πραγματική. Είναι σάν νά σέ γνο>ρίζω πραγματικά τώρα — πολύ καλύτερα άπό πρίν ». Σιωπή. « Τί σκέφτεσαι, Μπόννυ ; » « ’Εννοείτε οτι πρέπει νά σπάσ(ιJ, γιά νά νιώσετε πώς μέ γνωρίζετε; » « Καταλαβαίν<υ πώς μπορεΤ νά σοΰ γεννιέται αύτή ή σκέ­ ψη. θά σοΰ εξηγήσω. 'Γπάρχουν πο)^>«ές φορές πού έρχεσαι στό γραφείο μου κι εχω τήν αίσθηση πώς είσαι λαμπερή καί διασκεδαστική. Κι δμ<υς vk00oj πολύ μΛκριά απ’ τον αληθινό σου εαυτό. ’ Εκείνες τις φορές εχεις μιά ζο>ντάνια πολύ γοη­ τευτική, ή όποια δρά ομως καί σάν ένα τείχος, πού μάς κρατάει σέ απόσταση. Σήμερα ήταν διαφορετικά. Σήμερα νιώθ<ι> πραγματικά σέ έπαφή μαζί σου — καί υποθέτω πώς αύτό τό είδος επαφής λαχταράς καί στις κοινωνικές σου σχέσεις. Πες μου, σοΰ φαίνεται παράξενη ή άντίδρασή μου; ’Ή γν<ί>ριμη; Μήπως σοΰ τά ’χει ξαναπεΐ κανείς αυτά; Μήπως αύτό πού σοΰ λέω μπορει 'Λ έχει κάποια ομοιότητα με ο,τι συμβαίνει στις άλ>νες σου σχέσεις ; » Ά /λ η μιά συναφής τεχνική χρησιμοποιεί τις ήλικιακές φά­ σεις. Μερικές φορές έχω γιά έναν άσθενή τήν αίσθηση δτι βρί­ σκεται σέ μιά ήλικιακή φάση·, άλ/χς φορές σέ ά>λη, καί ψάχνω

ΑΝΑΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ: ΧΤΥΠΗ ΣΤΕ Ο ΤΑΝ ΤΟ ΟΛΕΡΟ ΕΧΕΙ ΚΡΥΏΣΕΙ

157

νά 6ρώ εναν άποδεκτο τρόπο γ ιά νά τοΰ τό π ώ , σχολιάζοντάς το συνήθως δταν τόν νιώ θω νά βρ ίσ κ ετα ι σέ μιά φάση πού συνάδει μλ τή ν ή λ ικ ία του. Μ ερικοί ασθενείς βρίσκουν τ ή ν ιδέα α υτή εξα ιρετικά σ η μ α ν τικ ή κα ί συχνά παρατηρούν τόν εαυτό τους κα ι συζητούν γ ιά τή ν ή λ ικ ία σ τήν οποία νκί>θουν νά βρίσκοντα ι σέ μιιά δεδομένη συνεδρία.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 41

Μ ιλήστε για το θανατο ΦΟΒΟΣ 'ΓΟΓ ΘΑΝΑΤΟΙ* υπάρχει πάντα κάτω άπο τήν επι­ φάνεια. Μάς κυνηγάει σ’ δλη αας τή ζωή κι έυιεις χτίζου­ με άμιυνες —πoλ}iς άπ’ τις όποιες βασίζονται στήν άρ'/ηση— γιά νά μπορέσουμε νά χειριστούμε τήν επίγνωση τοΰ θοτνάτου. Δέν μπορούμε ομιως νά τόν βγάλουμε άπ’ τό μυα)νό μας. Ξεχύνεται στις φαντασιώσεις και στά όνειρά μας. Ξεσπάει σέ κάθε εφιάλ­ τη μίΛς. "Οταν ήμασταν παιδιά μάς άπασχοΜΰσε ό ί^ίινατος, κι ^/ας άπό τούς μείζονες αναπτυξιακούς μας στόχους ήταν ν’ αν­ τιμετωπίσουμε τό φόβο τής ανυπαρξίας. 'Ο θάνατος επισκέπτεται κάθε ψυχοθεραπεία. ’Άν αγνοήσου­ με τ-ην παρουσία του, δίνουμε τό μήνυμα πώς παραεϊ'Μΐι τρομα­ κτικός γιά νά συζητηθεί. Κι δμΛ>ς οι περισσότεροι θεραπευτές αποφεύγουν '/ά συζητ-ήσουν ευθέως τό θέμα τοΰ θανάτου. Γ ια τ ί; Μερικοί τό άποφεύγου'/ γιατί δέν ξέρουν τί νά τό κάνουν. « Τί νόημα εχ ει; » >£νε. « ’Άς έπιστρέψουμε στή νευρωτική διαδικα­ σία, πού είναι κάτι γιά τό όποιο μπορούμε νά κά'/ουμε πράγμα­ τα ». ’Άλλοι θεραπευτές αμφισβητούν τή σχέση πού έχει ο θά­ νατος με τή θεραπευτική διαδικασία κι άκο^Λυθοΰν τή συμ£ουλή τοΰ μ^άλου Adolph Meyer, πού συμβούλευε « να μήν ξύνεις έκεΐ πού δέν σέ τρώει». ’Άλλοι, τέ)νος, άρνοΰνται νά εισαγάγουν ενα θέμα πού προκα)%εΐ μεγάλο άγχος σ’ εναν ήδη άγχώδη ασθενή ( καί στόν θεραπευτή επίσης ). Είναι πολ)νθί δμως οι >Λγοι γιά τούς οποίους θά επρεπε νά θί­ γουμε τό θέμα τοΰ θανάτου στήν πορεία τής θεραπείας. Πρώτα

Ο

·5 «

ΜΙΛΗΣΤΕ riA T O «Α Ν Α ΙΌ

159

εχετε στό νοΰ σας δτι ή ψυχοθεραπεία είναι μιά ζαθια καΐ πε­ ριεκτική έξερεύνηση τής πορείας και τοΰ νοήματος τής ζωής ενός άνθρίόπου. Δεδομένου δτι ό θάνατος κατέχει τόσο κεντρική θέση στήν ύπαρξή μας, δεδομένου δτι ζωή καί θάνατος ά)λη)Λιεξαρτώνται, πώς είναι δυνατόν νά τόν αγνοήσουμε; Οί άνθρωποι έχουν συνειδητοποιήσει άπ’ τό ξεκίνημα τής καταγεγρ-αμμένης σκέψης πώς δλα ξεθωριάζουν καί σβήνουν, πώς φοβόμαστε αυτό τό σβήσιμο, καί πώς πρέπει νά βρούμε τρόπο νά ζήσουμε, παρά τό φόβο καί παρά τό σβήσιμο. Οί ψυχοθεραπευτές 5έν έχουν δι­ καίωμα ν’ άγ'Λ)ήσουν δλους εκείνους τούς μεγάλους στοχαστές, οί όποιοι κατέληξαν στό συμπέρασμα πώς γιά νά μάθεις v o ^ tc κοζλά-πρέΐΕε^ά μάθεις νά πεθαίνει^ κα)ά.

ΚΕ ΦΑΛΑΙ Ο 4 2

Ό θάνατος και ή εξύμνηση της ζωής 1 ΕΠΛΓΓΕΛΜΛΤΙΕΣ ΤΗΣ Τ ΓΧ ΙΚ Η Σ ΓΓΕΙΛΣ πού Ο’ ασχο­ ληθούν με τη φροντίδα μ£>λοθάνατων, άκοΰν συχνά στη διάρκεια τής εκπαίδευσής τους νά τους προτείνεται νά διαβάσουν το διήγημια τοΰ Τ ο λ τ τ ό τ *Γοΰ Ίβάν ”Ρ α τς». Ό Ίβάν ’Ίλιτς, ένας κακόβουλος γραφειοκράτης πού πεθαίνεΤψΟ' χομαχώντας φτάνει, στό τέ)χ>ς τής ζωής του, σέ μιά εκπλη­ κτική συνειδητοποίηση : καταλαβαίνει πώς πεθαίνει τόσο ασχή­ μια γιατί εχει ζήσει τόσο άσχημα. Ή συνειδητοποίηση αύτή τοΰ φέρνει μεγάλη προσωπική ά)»}Λγή, κι ετσι, στίς τελευταίες μέ­ ρες της, ή ζωή τοΰ Ίβάν ’Ί>νΐτς πλημμυρίζει μέ μιά γαλήνη και αποκτά νόημα, πράγματα πού δέν ειχε κατορθώσει ποτέ στό παρελθόν. Παρόμοιο μήνυμΛ περιέχουν καί ά)λα πο)«}νά μεγάλα λογοτεχνικά εργα. Στό Πόλεμος καί εφ-ήνη, γιά παράδειγμα, ό Πιέρ, ό πρωταγο>νιστής, μεταμορφώνεται μετά τήν ανέλπιστη σωτηρία του άπ’ τό έκτε>χστικό άπόσπασμα. Ό Σκρούτζ στό Χριστουγεννιάτικο παραμύθι δέν γίνεται ξαφνικά καινούργιος άνθρωπος επειδή άκούει τά κάλαντα. Ή μεταμόρφωσή του επέρχεται οταν τό ττ^εύμα τοΰ μέ/λοντος τοΰ επιτρέπει νά δει τόν ιδιο του τό θάνατο καί τούς ξένους πού θά ερίζουν γιά τά υπάρχοντά του. Σ ’ ο/λ αυτά τά εργα τό μήνυμα είναι άπλό και βαθύ : jcap o ^ πού ή σωματική πραγματικότητα τοΰ θανάτου μΛς_καταστρέφει, ή ι5ε^ ΤίίΰΈανα?^ μ'Γ.ορεΤ να μ^ς σ^οσει. Στα"3^νΐΛ τΐού δού)εψα μ ? άσ0ενεΐς στό τελικό στά^ί^ τής άρρώστιας, είδα πο/>>Λύς άπ’ αύτούς νά έχουν μπροστά στό θά—

0

ι6 ο

ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΕΞΥΜ Ν Η ΙΗ Τ Η Σ 7Χ1ΗΣ

ΐ6 ΐ

νατο μεγάλη καί Οετιχτ^ τΐρο<Γ(απίχή άλλ«γτΐ· ""Evtcu^av ^ γίνονταν__5 ο φ «ί^ Ε 0εταν δίΛφορετικες προτεραιότητες καί στα­ ματούσαν να μεγιστοποιούν τα ασήμαντα στη ζωή τους. ’^Ηταν σαν ό καρκίνος '/α θεράπευε τή νεύρίοση - οί φοβίες και οι τραυ­ ματικές διαπροσωπικές ανησυχίες εμιοιαζε να σβήνουν. ’Έβαζα πάντα τοΰς φοιτητές μιου νά παρακολουθούν τις ομά­ δες καρκινοπαθών πού συντόνιζα. Σ ’ εκπαιδευτικό ιδρυμΛ οΐ ομάδες ψυχοθεραπείας συνήθο>ς επιτρέπουν τήν παρακολούθηση από φοιτητές, άλλα απρόθυμα καί συχνά με ύποβόσκουσα δυσ­ φορία. Κάτι τέτοιο ομο>ς δεν συνέβαινε μέ τις δικές μου ομάδες ασθενών στό τελικό στάδιο τού καρκίνου ! ’Αντίθετα, τούς ευχα­ ριστούσε ή εύκαιρία νά μοιραστούν τα δσα είχαν μάθει. ’'Λκουγα δμΛ>ς πολ>Λύς άπ’ αύτούς νά >οένε pi θλίψη: « Τ ί κρίμα πού χρειάστηκε νά περιμχνουμιε ώς τώρα, πού κατατρώει τό σώμα μας ό καρκίνος, γιά m μάθουμε πώς νά ζούμε ». ^0-^^άϋίτεγκερ ^ γ ε ^ ι λειτουργούμε μ£ δύο τρόπους ύπαρ­ ξης.: τ0Μ vfffr^iI?jTOo'''TpQ^ καί τον όντολογικό "τροπο^Οταν λειτουργούμε με τρόπίί,^^Υ)^ίθ(ίΛσ^

λωνουν^-ίςοιι-vi4^t«ς-.7rEfισ7liώ^J5fl^i»λ^κ3^^ ριβάί5λουν — πράγματα στον κόσμο. Στην όντο>Λγικη ΑειτουργωΓγΡπρ^ μας\?ίιάΓ^στϊασμ^^ Γδια τήν ύπαρξη — είμαστε δη>αχδή γεμάτοι θαυμασμό επειοή υπάρχουν τά πράγματα στον κόσμο. "Οταν λειτουργούμε μέ τόν όντβλβγικβ^^τβ^ο —[^^τή^περίδχη πού βρίσκεται πέρα άπ’ τ^ καθη^^ινεο εγνοιες- βρισκόμαστε σε μια κάτάστάσ?Γΐδίαί'τ8ρτ)4~έ7 θΐμ/>τ'ητας γιά προ?~6)7πχή~άλλά^^ή. περνάμε ομο>ς από τ ό ν κ α θ ^ μ ε ρ ιν ό ^ όν όν τ ο > ^ ικό τρόπο λειτουργίαςΤ'ϋ !~ φ ΐΧ ο σ ^ )ΐ μ-ίλούν σ υ γ ^ γιά Τορϊακές ’ εμπειρΐ£<-»·^=-£πείγουσες έκ,πειοίες πού μας ταρακουνουν καΠχ§;~ ~€γά^ουν arc’ τη·>Γ^Ε3Ζ5(^}μ£ρίνότη'Τ^ » προσηλώνοντας τήν π^ίσοχή [Ιόίς~στη^7οϊα~^ ν » ΰ>τοφξη-»»-~^ΙΪ πιό ισχυρή "οριακή ^pί0^-6w α ι_ ^ ερθεις αντιμέτωπος μέ τ'0ν-ϊ§ΐβ'-σου τό θάνατο. Τ ί σ υ μ βα ίν ε^ ^ μ ^ _με„τις οριακες''εμπεφ ΓεΤ^^ν καθημερίνή-κλι-

i6 a

TO ΛΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

νική πρακτική; ΙΙώς εξασφαλίζει ό θεραπευτής τήν άπαραιτγ;δύνα|χη που είναι διαθέ;^{χη στον όντολογικο τοοπο^/η,τουργιηκ^ (κ a^evcic πού δεν βρίσκονται ^»τιμετωποι μ£ τόν έπερχόμενο θάνατό τους; Κάθε ψυχοθεραπεία περιλύψιβάνει κάποια βιώματα, τά όποϊα, άν καί λιγότερο δραματικά, μπορούν και πάλι ν’ αλλάξουν απο­ τελεσματικά τήν προοπτική μας,^Γο πένθο€. ή επεξεργασία τοΰ ^JiovoTOT κάποιου άλλου, είναι μ,ιά οριακή εμπειρία πηΰ^η~7ρ^ΐ^ΓΓ>—.

περισσότερες φορές τήν προσοχή μας εξαντλητικά καί άποκ).ειστικά στήν απώλεια, σέ θέματα πού εμειναν άνο>Λκλήρωτα στή σχέση, στό στόχο νά άποδεσμευτοΰμε άπ’ τόν νεκρό καί '/ά ξαναμποΰμε στή ροή τής ζωής. "Ολα αυτά τά βήματα είναι ση­ μαντικά, δεν πρέπει δμίος νά παραμχ)·/>ϋμε τό γεγονός οτι ό θά­ νατος τοΰ άλλου φέρνει κι εμάς αντιμέτωπους, μέ τρόπο σφοδρό καί απόλυτο, με τόν δικό μας θάνατο. Πριν από χρόνια, σέ μιά μελέτη μου γιά τοπενθος^νακάλυψ πώς πολ>Λΐ άνθρωποι πού είχαν χηρέψει δέν β ι ω ^ απλώς μιά αποκατάσταση καί επανα­ φορά στό πριν άπό τό πένθος έπίπεδο /χιτουργικότητάς τους. Ιΐροχωροΰσαν πολύ πιό πέρα : περισσότερα άπ’ τό ενα τρίτο τών άτόμων κατακτούσαν ενα καινούργιο έπίπεδο -Οζοίας. ^ ΈΐΧτός άπ’ τήν προοπτική τοΰ θανάτου καί τό πένθος, στήν πορεία κάθε ψυχοθεραπείας εμφανίζονται καί άλλες πο>Λές ευκαιρίες νά κάνει κανείς μιά συζήτηση γύρω άπ’ τό θάνατο. "Λν δέν άνακύψουν ποτέ τέτοια ζητήματα, πιστεύω πώς 6 άσθενΡ)ς απλώς άκολουθεΐ τις συγκαλυμμένες οδηγίες τοΰ θεραπευτή. Ό θάνατος καί ή θνητότητα διαφαίνονται στόν ορίζοντα κάθε συ­ ζήτησης γιά τό πέρασμα τοΰ χρό'/ου, γιά τις σωματικές ο)^λ γές, γιά τις φάσεις ζωής καί γιά πολλά σημαντικά ορόσημα, δπως σημαντικές επετείους, τήν αναχώρηση τών παιδιών άπό τό σπίτι, τό φαινόμενο τής άδειας φίυλιάς, τή σύνταξη, τή γέννηση

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 43

Πώς νά μιλάτε γιά τό θάνατο

Π

ΡΟΤΙΜΩ ΝΑ ΜΙΛΩ ΓΙΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ μέ τρόπο ευθύ καί άμε-

ΟΌ. Στις αρχές τής θεραπείας φροντίζω νά πάρω ενα ιστο­ ρικό τών εμπειριών τοΰ ασθενούς μιου πού συνδέονται τό θά­ νατο και κάνω έρωτησεις τοΰ τύπου: Σέ ποιά ήλικία συνειδη­ τοποιήσατε γιά πρώτη φορά τό θάνατο; Μέ ποιόν τό κουβεν­ τιάσατε; ΙΙώς άντέδρασαν οί ενήλικοι στις ερωτήσεις σας ; Ποιούς θανάτους έχετε ζήσει; Σέ ποιές κηδείες εχετε πάει; Ποιές είναι οί θρησκευτικές σας πεποιθήσεις στό θέμα τοΰ θα­ νάτου ; ”Εχει άλ>άξει ή στάση σας απέναντι στό θάνατο στη διάρκεια τής ζωής σας και πώς ; ’’Εχετε έντονες φαντασιώσεις ή όνειρα γιά το θάνατο ; Μέ τόν ΧΒιο ευθύ τρόπο προσεγγίζω και τούς άσθενεΐς πού έχουν έντονο άγχος θανάτου. Μιά ψύχραιμη, άμεσ^, λεπτομερής άνά>α>ατη τοΰ άγχους είναι συχνά καθησυχαστική. Συχνά είναι χρήσιμο νά εξετάσεις λεπτομιερώς τό φόβο και νά ρ<υτή·σεις ήρε­ μα ποιό συγκεκριμένο γνίορισμα τοΰ θανάτου είναι τρομακτικό. Οί απαντήσεις σ’ αύτή την έρίότηση συνήθως περιλαμβάνουν φόβους γιά τή διαδικασία τοΰ θα'/άτου, ανησυχίες γιά τούς άνθρώπους πού μένουν πίσω, ά'/ησυχίες γιά τήν άλλη ζωή (οι όποιες όδηγοΰν σέ περαιτέρω άπορίες, μεταμορφώνοντας έτσι τό θάνατο σ’ ενα μή οριστικό γεγονός ) και άνησυχίες γιά τήν ανυ­ παρξία. Μόλις οι θεραπευτές έπιδείξουν τήν προσωπική τους άταραξία συζητώντας γιά τό θάνατο, οί άσθενεΐς τους θά θίξουν τό θέ164

I Itli; ΝΑ ΜΙΛΑΤΕ ΠΑ TO ΘΑΝΑΤΟ

μα αυτό πολύ συχνότερα. Ί1 Τζάνις. παραδείγματος χάρη, μι* γυναίκα τριανταδύο χρόνων καί μητέρα τριών παιδιών, ειχε κά­ νει υστερεκτομή εδώ και δύο χρόνια, θέλοντας >/α κάνει κι ά>λΛ παιδιά, ζή)χυε τις ά)ν}νες μαμάδες, θύμωνε δταν οί φιλχς της τή^ καλοΰσαν νά δει τά καινούργια τους μωρά και διέκοψε εντελώς μέ τήν καλύτερη φίλη της πού ήταν έγκυος, άπό βαθιά καί πι­ κρή ζήλια. ^ ^ ^ , , , Οι αρχικές μας συνεδρίες έπικεντροίθηκαν στήν ακατάβλητη επιθυμία της νά κάνει κι ο}^·λ παιδιά καί στις επιδράσεις που ειχε σέ πολλούς τομείς τής ζωής της. Στήν τρίτη συνεδρία ττ] ρώτησα άν ήξερε τί σκέψεις θά εκανε, άν δέν σκεφτόταν συν­ εχώς ν’ άποκτήσει παιδιά. « θά σάς δείξω », ειπε. ’Άνοιξε τήν τσάντα της, εβγα>χ ενα μανταρίνι, τό ξεφλούδισε, μοΰ πρόσφερε ένα κομμάτι (τό όποιο πήρα ) κι εφαγε τό υπόλοιπο. « Βιταμίνη C », ειπε. « Τρώω τέσσερα μανταρίνια τήν ήμέρα ». « Καί γιατί είναι τόσο σημαντική ή βιταμίνη C ; » « Μέ γλιτώνει άπ’ τό θάνατο. Τό θάνατο —αυτή είναι ή απάν­ τηση στήν ερώτησή σας τί θά σκεφτόμουνα. Συνέχεια σκέφτο­ μαι τό θάνατο ». Ό θάνατος κατέτρυχε τήν ΐχάνις άπό τότε πού ήταν δεκα­ τριών χρονών, δταν πέθανε ή μητέρ-α της. Γεμάτη θυμό άπέναντί της γιά τήν άρρώστια της, ή Ί’ζάνις άρνήθηκε νά τήν έπισκεφτεΐ στό νοσοκομείο τις τελευταίες εβδομάδες τής ζωής της. Λίγο άργότερα έπαθε πανικό νομίζοντας πώς μιά κρίση βήχα σήμαινε κοιρκίνο τοΰ πνεύμονα, και δεν ήρεμοΰσε, δσο κι α:/ τήν καθησύχαζαν οί γιατροί πού τήν εξέτασαν στά επείγοντα. Ε ­ πειδή ή μητέρα της ειχε πεθάνει άπό καρκίνο τοΰ μαστού, ή Τζάνις προσπάθησε νά καθυστερήσει τό μεγάλωμα τοΰ στήθους της, δένοντάς το σφιχτά καί ξαπλώνοντας πάντα μπρούμυτα. ΤΙ έ'Λ>χή, έπειδή έγκατέλειψε τότε τή μητέρα της, τή σημάδε­ ψε γιά όλν,η της τή ζωή. Πίστευε λοιπόν δτι τό ν’ άφοσιωθεΐ στά

166

τ ο Δ ίΙΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

παιδιά θά την εξιλέωνε πού δεν τη φρόντισε, άλλά θά ήταν κι ενας τρόπος νά έξασφαλ^ίσει πώς δεν θά πέθαινε μόνη. Νά θυμάστε δτι οι άνησυχίες γιά τό θάνατο εμφανίζονται συ­ χνά με σεξουαλική μεταμφίεση. Τό σεξ είναι τό μεγά>Λ δπλο πού εξουδετερώνει τό θάνατο, ή απόλυτη ζωτική άντίθεση σ’ αυτόν. Μερικοί άσθενεΐς πού άντιμετωπίζουν τή μεγάλη άπειλή τοΰ θανάτου άπορροφώνται ξα φ ^ά πλήρως άπό_σ&ξ£ϋ^νΐκές σκέψεις. ( ' Γπάρχοον~?ΐ3?τοίες με^τες ΤΑΤ”^ ο ύ τεκμηριωνδΰ ' αυξημένο Σεξουαλικό περιεχόμενο στις προβολές καρκινοπα­ θών. ) Ή γαλλική έκφραση γιά τόν οργασμό, Ια petite mart ( « ό μικρός θάνατος » ), σηματοδοτεί τήν οργασμική άπώλεια τοΰ έαυτοΰ, πού εξαλείφει τήν οδύνη τής χωριστής ύπαρξης - τό μοναχικό « εγώ » χάνεται μέσα στό συγχωνευμένο « εμείς ». Μιά άσ6ενής μέ κακοήθη καρκίνο στήν κοιλαακή χο>ρα ήρθε νά με δει κάποτε, γιατί ειχε ερωτευτεί τόν χειρουργό της, σέ βαθμό πού οι σεξουαλικές της φαντασιώσεις γιά κείνον αντικα­ θιστούσαν τούς φόβους της γιά τό θάνατο. "Οταν, γιά παράδειγ­ μα, ειχε νά κάνει μιά κρίσιμη μαγνητική τομογραφία, στήν ο­ ποία θά ήταν κι έκεΐνος παρών, άναλ^^θηκε τόσο πολού στό πρόβλνημα τί ρούχα νά φορέσει, ώστε ειχε χάσει άπό τά μάτια της τό γεγονός δτι έπρόκειτο γιά θέμα ζωής η θανάτου. "Ενας άλλος άσθενής, « αιώνιο παιδί», ό όποιος εΤχε υπάρξει πολ^%ά υποσχόμενο Wunderkind * στά μαθηματικά, παρέμενε σαν παιδί καί διατηρούσε μιά πολνύ στενή εξάρτηση άπ’ τή μητέρα του, ενώ ειχε άπό καιρό ένηλικκυθεΐ. Εξαιρετικά χαρισματικός στή σύλλνηψηι μεγάλαυν ιδεών, στήν εξεύρεση λνύσεων καί στήν ταχύτατη άντίλ^ηψη τών ουσιωδών σημείων σύνθετίον νέ<υν το­ μέων τής ερευνάς, ήταν άνίκανος νά βρει τήν άποφασιστικότητα πού χρειαζόταν γιά νά όλΛκληρ(ί>σει ενα πρόγραμμα, '/ά δη­ μιουργήσει μιά καριέρα, νά φτιάξει μιά οικογένεια ή ενα σπιτικό. 1. ΤΑΤ; Thematic Apprecuukw Tests. Ι1(κιβολική ψυχο>Λγική δοκιμασίβ. ( Σ . τ ^ ) ΙΙαιδι-θαΰμα (γερ^νικά σ-το κείμενο). (Σ .τ.μ .)

ΠΩΣ ΝΑ ΜΙΛΑΤΕ ΓΙΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ

Ι07

Οί ανησυχίες του γιά τό θάνατο δέν ηταν συνειδητές, ά>λα εισχώρησαν στις συζητήσεις μας μέσα άπό ενα δνεφο; « Είμαστε μέ τή μητέρα μου σ’ ενα μεγάλο δωμάτιο. Μοιάζει μ’ ένα δο>μάτιο πού είχαμε στό παλιό μας σπίτι, άλλα στη θέ­ ση ενός άπ’ τούς τοίχους εχει μιιά παραλία. Κατεβαίνουμε στην παραλία κι ή μητέρα μου μοΰ λέει νά βουτήξω. Έγώ ίέν θέ)νω, ά>λά της φέρνω μιά καρεκ>άτσα νά κάθεται καί μπαί'*ω στό νερό. Τό νερό είναι πολύ σκοτεινό καί σε 71γο, καθώς πη­ γαίνω πιό βαθιά καί μοΰ φτάνει στους ώμους, τά κύματα γί­ νονται σάν γρανίτης. Ξυττνάω με δυσκολία ν’ άνατινεύσω καί μοι>σκεμένος στόν ιδρώτα ». Τό όνειρο με τά κύμ^ιτα άπό γρανίτη νά τόν σκεπάζουν, μ«χ πολύ δυνατή εικόνα τρόμου, θανάτου καί ταφής, μάς βοήθησε νά καταλάβουμε τήν άπροθυμία του ν’ αφήσει τήν παιδική ήλικκχ καί τή μητέρα του καί νά μπει πλήρως στήν ενήλικη ζωή.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 44

Μιλήστε γιά τό νόημια τής ζωής φαίνεται πώς είμαστε πλασμένοι ν’ άναζητοϋμ,ε τή σημασία, ενώ έχουμε την ατυχία νά είμα­ στε ριγμένοι μεσα σ’ έναν κόσμΛ κενό άπό εγγενές vόημux. Μιά άπό τις κυριότερες άσχολίες μας είναι νά εφεύρουμε ένα νόημα άρκετά στιβοφό, ώστε νά στηρίξει μιά ζωή, καί νά έκτελέσουμε τόν περίπλοκο χειρισμέ ν’ άρνηΟοΰμε πώς αυτό τό νόημα είναι προσωπικό μας δημιούργημα. ’Έτσι καταφέρνουμε νά συμπεράνουμε πώς τό μήνυμα βρισκόταν « κάπου έκεΐ έξω » καί μάς περίμενε, Ή συνεχής αναζήτησή μας γιά ουσιαστικά συστήματα νοήματος μάς ρίχνει συχνά σέ κρίσεις νοήματος. Πολύ περισσότεροι άνθρωποι έρχονται στήν ψυχοθεραπεία επειδή έχουν άνησυχίες γιά τό νόημα τής ζτυής τους, άπ’ δσους νομίζουν οί θεραπευτές. Ό Γιούνγκ άνέφερε πώς τό ένα τρίτο τών ασθενών του ερχόταν νά τόν δει γι’ αυτόν τόν λόγο. Αυτό γιά τό όποιο ποιραπονιοΰνται μπορεϊ νά πάρει πο/λχς διαφορετικές μορ­ φές : γιά παράδειγμα, « 'W_XjtM>r\ ?χει συνο7 ή ». « Δέν παθιά^μαι μέ τίποτα » . « Γ'ιατί ζώ; Γ ιά ποιό ιξ_ζτηΐή τόσο άδειος — βλ-έπω τηλχόραση κάθε βράδυ κι αυτό μέ κάνει νά αισθάνομαι τό­ σο άχρηστος, τόσο χωρίς σκοπό ». « ’Ακόμα καί τίόρα, στά πενήν­ τα μΛυ, δέν ξέρω τί θέλ^το νά κάνίο δταν μεγαλώσίο ». Κάποτε ειδα ένα δνεφο ( τό περιγράφω στό βιβλάο μου H μ ά­ να κ αί τό νόημα τής ζωήζ ), δπου, ενώ παρέπαια κοντά στό θά'WiTO σ’ ένα δωμάτιο νοσοκομείου, βρέθηκα ξαφνικά σέ μιά δια-

Ε

μ ε ίς ο ι ά νθρω π ο ι

ι6Κ

ΜΙΛΗΣΤΕ ΓΙΑ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗ Σ ΖΩΗΣ

169

δρομή τοΰ Λούνα ΓΙάρκ { το Σπίτι τοΰ Τρόμου ). Καθώς τό Tfeνάκι ετοιμαζόταν νά μπει στό μαΰρο στόμα τοΰ θανάτου, εδα ξαφνικά τή νεκρή μητέρα μου άνάμεσα στους θεατές και τής φοιναξα : « Μάνα, μάνα, πώς τά πήγα ; » Τό όνειρο, και ιδίως αυτό πού φώναξα —« Μάνα, μάνα, πώς τά ττήγα; »— με άπασχόλησε γιά πολύ καιρό, όχι λόγω τών εικόνων θανάτου πού περιείχε, άλλά έξαιτίας τών σκοτεινών υπονοούμενων πού κουβαλούσε γιά τό νόημα τής ζωής. ’Λναρ<>τιόμιουν, είναι δυνατόν νά εζησα δλη μου τή ζωή με πρωταρχικό σκοπό νά κερδίσω τήν άποδοχή τής μητέρας μου; Κι έπειοή είχα μιά ταιραχώδη σχέση |JUxζί της και δσο ζούσε δέν έδινα με­ γάλη άξια στήν άποδοχή της, τό δνειρο ήταν άκόμα πιό σαρκα­ στικό. Έ κρίση voήμuxτoς πού άναφαίνεται σ’ αυτό τό δνειρο με ώθησε νά έξερευνήσοί τή ζωή μου μέ ά)«λο τρόπο. Σ ’ ενα διήγη­ μα πού έγραψα άμ^σοχ; μ^τά, ξεκινούσα μιά συζήτηση μέ τό φάντασμα τής μητέρας μου, γιά νά θεραπεύσω τό ρήγμα πού ύτ:ήρχε άνάμεσά μας και γιά νά κατα/άβω πώς τό νόημα τής ζο^ής της και τό νόημα τής δικής μου ζωής συμπ>iκovταv καϊ συγχρόνως συγκρούονταν. Μερικά βιωματικά εργαστήρια χρησιμοποιούν κάποιες τε­ χνικές γιά '/ά έ'Λαρρύνουν τό διάλογο γύρω άπ’ τό νόημια τής ζωής. ’Ίσο>ς ή πιό συνηθισμένη είναι '^ά ρωτάει κάνεις αύτούς πού συμμετέχουν τί θά ήθε/αν νά γραφτεί στόν τάφο τους. Οί περισσότερες τέτοιες ερωτήσεις σχετικά μ£ τό νόημα τής ζωής όδηγοΰν σέ μιά συζήτηστ; στόχων δπως είναι ό άλτρουισμός, ό ήδονισμός, ή αφοσίωση σ’ ένα σκοπό, ή παραγωγικότητα, ή δη­ μιουργικότητα, ή αυτοπραγμάτωση. Πολλοί νιώθουν πώς τά σχέδια γιά νά κατακτήσει κάνεις ένα νόημα γιά τή ζωή του αποκτούν μιά βαθύτερη και ισχυρότερη σημασία άν υπερβαίνουν τό έγώ - άν κατευθύνονται δηλαδή πρός κάτι ή κάποιον έξω άπ’ τόν εαυτό τους, δπως ή άγάττη γιά ένα σκοπό, γιά έναν άνθρωπο, γιά μιά θεϊκή οντότητα.

170

T O Δ Ω Ρ Ο Τ Η Σ Ψ ΥΧ Ο Θ ΕΡ Α Π ΕΙΑ Σ

Οι περισσότεροι νεαροί εκατομμυριούχοι τή·ς υψηλής τεχνο­ λογίας πού εχίϋ δεϊ συνεχίζουν νά κάνουν πάν(ι>-κάτω τό Γδιο πράγμα: ξεκινούν νέες εταιρείες, προσπαθούν νά έπαναλάβουν τήν επιτυχία τους. Γ ια τί; Λένε στόν εαυτό τους πως τό κάνουν γιά ν’ αποδείξουν δτι οέν είναι τυχαίοι, δτι μπορούν νά τά κατα­ φέρουν μόνοι τους, χωρίς συγκεκριμένο συνεργάτη ή καθοδηγη­ τή. 'Γψοίνουν τόν πήχυ. Γιά νά νιώσουν δτι οι ίδιοι καί οί οικογένειές τους είναι ασφαλείς, δέν τούς φτάνουν πιά ενα ή δύο εκατομμύρια στήν τράπεζα. Γιά νά νιώσουν άσφα)<£Ϊς χρειάζον­ ται πιά πΓ/τε, δέκα, ακόμη και πενήντα εκατομμύρια. "Οταν έχου'^ πιά πολύ περισσότερα άπ’ δσα μπορούν νά ξοδέψουν, άντιλαμιβάνονται τό άσκοπο καί παράλογο κυνηγητό τού κέρδους, ά/ν)α δέν σταματούν. Καταλαβαίνουν δτι κ)iβoυv χρόνο άπ’ τίς οικογένειες τους, άπ’ δ,τι αγαπούν περισσότερο στόν κόσμο, άλ/ά δέν μπορούν νά σταματήσουν νά παίζουν τό παιχνίδι. « Τό χρήμα μέ περιμένει», μού >χνε. « Τό μόνο πού εχω νά κάν<ι> είναι ν’ άπλίόσω τό χέρι μου νά τό πάρω ». Νιώθουν υποχρεω­ μένοι νά κλείνουν συνεχώς συμφωνίες. "Ενας μχγαλομεσίτης μού ελεγε δτι ένιωθε πώς άν σταματούσε θά έξαφανιζόταν. Ι1ο/νλοι φοβούνται τήν άνία - άκόμη και ή παραμικρή υποψία άνίας τούς ξαναστέλνει μέ τά τέσσερα πίσω στό παιχνίδι. Ό Σοπενάουερ ε/>εγε δτι ποτέ όν* εκπληρώνεται τό έπιθυμεΐν —μόλας ικα­ νοποιηθεί μιά επιθυμία, έμφοτ/ίζεται άμέσως μιά άλλη. ΙΙαρό/Λ πού μπορεϊ 'λχ υπάρχει κάποια πολύ σύντομη άνάπαυλα, κάποια εφήμερη περίοδος κορεσμού, αυτή μεταμορφώνεται άμέσίϋς σέ jxyig. <^Τ[^ω ή κάθε ά^ρώπου », ε)οεγε, « παραπαίει ανάμεσα στην όδύνηκαι τήν^νια]^. τα με τον τρόπο πού προσεγγίζω ά)>}χς υπαρξιακές έσχατες έγνοιες ( τό θάνατο, τήν άπομόνωση, τήν έλευθερία), θεωρώ πώς τό νόημα τής ζωής προσεγγίζεται καλύτερα μέ πλάγιο τρόπο. Λυτό πού πρέπει νά κάνουμε είναι νά βυθιστούμε μ£σα σέ ενα άπό πολλά δυνατά νοήματα, ιδίως σέ ενα πού νά στηρίζεται στήν υπέρβαση τού έγώ. Αυτό πού μετράει είναι ή

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο 45

’Ελευθερία

Π

ΕΡΙΕΓΡΑΊΆ νωρίτερα τεσσερις εσχατες εγνοιες, τεσσερα

θεμελιώδη δεδομενα τής ύπαρξης -τό θάνατο, τήν άπομόνοκτη, τήν έλλειψη νοήματος, τήν έλχυθερια— τά όποϊα, δταν έρχόμΛστε αντιμέτωποι μαζί τους, προκοιλοΰν βαθύτατο άγχος. Αύτό πού συνδέει τήν « έλ^ευθερία » με τό άγχος δέν είναι διαι­ σθητικά προφανές, γιατί με τήν πρώτη μΛτιά ή « έλευθερία » φαίνεται νά περιέχει μόνο θετικές συνυποδηλώσεις. Ά>λ(ι>στε ολόκληρη ή πορεία τοΰ δυτικού πολιτισμού δέν καθορίστηκε άπό τή /ναχτάρα καΐ τούς άγώνες γιά πολιτική έλευθερία; Κι δμ<ι*ς, ή ελευθερία εχει μιά σκοτεινή πλευρά. Άν τή δει κανείς άπό τήν άποψητ) τής αύτοδημιουργίας, τής επιλογής, τής βούλησης καί τής δράσης, ή ελευθερία είναι ψυχολογικά σύνθετη κα'ι διαποτισμένη με άγχος. Εί^ σ τ ε -υπεύθννοΐ-γί^^όν εριντο· μας, με τή βαθύτερη έννοια τού δρου. "Οπως τό διατύπωσε ό δη[ΐ>ι?νργΐί --^οΰ-,,ξΰ^οΰ μ ^ . Μέσα_άπό τις συ^σωρε^όμενες,^ΐΜλοΎές,^ τις πράξε^ και τις άποτυχ«ς μας να δράσουμε, σ^^εδιά^υμε τ ^ κά τόν_^ υ τ ό ' μαςΤΊΐ^ μπορούμε^ν ’ -ctTzoqtipfw^jt. αυτή τήν ευθυ»η, άυτή την.εΧεΰ96ρία. Μέ τά >Λγ«χ τού,2άρτρτ'«-ειμαστε-Χ!ΐταδι35ΰΐμέν«>^.στΎ;7"έ5ζεΰθε^^ “ Ή έλευθερΜΤ{ία^ πηγαίνει άκόμα βαθύτερα άπό τό άτομικό σχέδιο ζωής μας. Πάνε περισσότεροι άπό δυό αιώνες πού ό Kant μάς δίδαξε δτι εχουμε τήν ευθύνη νά δο>τουμε μορφή καί νόημα δχι μόνο στόν εσωτερικό άλλά και στόν εξωτερικό κόσμο. ’Κρ17»

EAEYOEPU

173

χόμαστε σ’ επαφή μέ τον εξωτερικό χόσμχ) μόνο οπως τον έπ:ξεργάζεται ό νευρολογικος καί ό ψυχο>Λγικός μας έξοπ>νΐσμός. 'II πραγματικότητα δεν εΓναι καθόλου δποος τη φοτ/ταζόμασταν στην παιδική μας ήλικια - δεν μπαίνουμε σε (ουτε στο τέλος εγκαταλείπουμε) έ'ναν καλά δομημένο κόσμο. ’Αντίθετα, έ[χεΓς παίζουμε τον κεντρικό ρόλο στήν κατασκευή αύτοΰ τοϋ κόσμου — καί τόν κατασκευάζουμε με τέτοιο τρόπο, ώστε να δείχνει πως υπάρχει ανεξάρτητα από μας. Και ποιά είναι ή σχέση τής σκοτεινής π>χυράς τής έλευΟίρίας με τό άγχος καί μέ τήν κλινική μας δουλειά; Μπορούμε να βρούμε μια απάντηση αν κοιτάξουμε κάτω άπ’ τά πόδια μας. Άν εμείς είμαστε οί πρωταρχικοί κατασκευαστές τοΰ κόσμου, τότε από κάτω μας υπάρχει πουθενά στέρεο έδαφος; Τί υπάρ­ χει από κάτω μυχς; Τό τίποτα, das Nichts, δπως τό ^ γ α ν οί Γερμα'/οι ύπαρξιστές φιλόσοφοι. Τό χάσμα, ή άβυσσος τής ελευ­ θερίας. Καί ή συνειδητοποίη-ση αύτοΰ τοΰ τίποτα πού βρίσκεται στήν καρδιά τής ύπαρξης φέρνει τό βαθύ άγχος. Γ ι’ αύτό, παρό/Λ πού ή λέξη ελευθερία εινα^ΜΕ5ύο~« από τις θεραπευτικές συνεδρί^ κι άπό τά ε^ειρίδια1Ιίΰ^^5^ρη^τΐ;?>Γ!:;^1^ τα^ παραγωγά της —ή εύθυνηΤηΤ^όυ^ση, ή επιθυμία, ή απόφαση— είναι περίοπτοι ϊδαμώνες κάθε ψυχοθεραπέυτιχής

ΚΕ ΦΑΛΑΙ Ο 46

Πώς θα βοηθήσετε τούς άσθε'.^εΐς ν’ άναλάβουν ευθύνη

»

Σ 0 01 ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΕΞΑΚΟΛΟνθΟΓΝ ΝΑ ΠΙΓΓΕΓΟΓΝ πώς τά στημαντιχότε(^ προ€>^ματά ^τους προέρχονται απο χαποιον παράγοντα πού βρίσκεται εςω απ’ τόν εαυτό τους -άπό τις πρά---- T-W Γ ' ■r r Γ ■, ' ί· ■ ί ι ςεις α/Αων ανυρ<οπο>ν, απο τα ευαισυτητα νεύρα τους, απο ττ,ν χοινωνιχτη αδικία, άπό τά γονίδια— τότε περιορίζονται αυτά πού μιποροΰμε νά τους προσφερουο^ έαεΐς οι Οείίαπευτές. Μποροΰμιε 'Λχ τούς συμπονέσουμε, νά τούς προτείνουμε πιό προσαρμοστικές μεθόδους γιά ν ’ αντιδρούν στις προσβολές και την αδικία τής ζωής. Μπορούμε νά βοηθησουμιε τούς άσΟε^ΐς ν’ αγγίξουν την ήρεμία, ή νά τούς μιάθουμε νά εΓναι πιό άποτελεσματικοι στό ν’ άλλάξουν τό περιβάλλον τους. ^Αν ομ.ϋ>ς έλπίζουμε σέ πιό στιμαντική θεραπευτική αλλαγή, πρέπει νά τούς ένθαρρύνουυίε ν ’ άνα>'άβουν τήν ευΟυντ; —ν ’ άντιλχφΟοϋν δτ,λαδή πώς συμβάλλουν οί ίδιοι σέ δσα τούς ταλαιπω— y ---- i f Ί λ ‘ Γ — ' . .·' .^ » -- ^ ρουν. Μια ασθενής μπορει, για παραοειγμα, να περιγράφει μια σειρά άπό πολύ δυσάρεστες έμπεφίες, έπειδή είναι μόνη, χωρίς σχέση ; οί άντρες τής συμπεριφέροντο» άσχημα, οί φίλες της τήν προδίδουν, οί εργοδότες της τήν έκμ.εταλ>νεύονται, οι εραστές τήν άπατοΰν. ’Ακόμα κι άν ό θεραπευτής έχει πειστεί γιά τήν ά)νήθεια τών γεγονότων πού περιγράφει, έρχεται μιά στιγμή πού πρέπει νά δώσουμχ προσοχή στό ρό>νθ πού παίζει ή ιδια ή ασθε­ νής στήν τροπή πού παίρνουν τα πραγματα. Ό θεραπευτής ίσως νά πρέπει, στήν πραγμιατικότητα, νά π ε ι: « ’Ακόμα κι άν γιά τό 99% τών κακών πού σοΰ συμβαίνουν φταίει κάποιος <74

Π Ω ί: Θ Α Β Ο Η Β Η 2 Χ Τ Ε

ΤΟΥΣ Α Σ Θ Ε Ν Ε ΙΣ

Ν 'Α Ν Α Λ Α Β Ο Υ Ν Ε ΥΘ ΥΝ Η

» '5

άλλος, θέλω νά γυρίσουμε νά κοιτάξουμε τό υπόλοιπο 1% — το κομιμάτι που είναι δικη σου ευθύνη. Πρέπει νά οοϋμιε ποιό^ ειν<ιι ό οικός σου ρό)^ς. ακόμα χι άν είναι πολύ μικρός, γιατί έχει μπορώ εγώ νά σέ βοηΟτησω περισσότερο » . Ή προθυμία ν’ άποοεχτεΐ τις ευθύνες του ποικί)ν)νει πολύ απ'» ασθενή σέ άσθενή. Μερικοί φτάνουν γρήγορα στή συνειδητοποιηση τοΰ ρό)νθυ πού παίζουν οι ίδιοι στήν ταλαιπωρία τους. Γ ι’ άλ)Λυς είναι τόσο δύσκολη ή άνάληψη ευθύνης, ώστε σ’ αύτό ξοδεύεται τό μεγα)^>τερο μέρος τής θεραπείας, καί μόλις κάνουν αύτό τό βήμα, ή θεραπευτική ά>λχγή μπορει νά συμβεΐ σχεδόν αύτόματα καί χωρίς προσπάθεια. Κάθε θεραπευτής ά'·»απτύσσει μεθόδους πού διευκο^^ύνουν την άνάληψη ευθύνης. Σέ άσθενεΐς πού πέφτουν συχνά θύμιατα εκ­ μετάλλευσης εγώ τονίζο) μερικές φορές δτι γιά κάθε εκμεταλ­ λευτή πρέπει νά υπάρχει θύμα —άν δη)αδή βρίσκονται συ­ χνά σ’ εναν ρόλο θύματος, τότε σίγουρα αύτός ό ρό>Λς θά πε­ ριέχει κάποιο δέλεαρ γι’ αύτούς. Τί μπορει νά είναι αύτό; Μερι­ κοί θεραπευτές φτάνουν στό ιδιο έπtχείpημuz φέρνοντας τούς θε­ ραπευόμενους αντιμέτωπους μέ τό ερώτημα: « Ποιό κέρδθ£ αποκομίζεις εσύ άπό αυτή τήν κατάσταση: » Τό σχήμα της ομαδικής ψυχοθεραπείας παρέχει ενα έξαιρετικά ισχυρό βοήθημα γιά νά μπορέσουν οί άσθενεΐς νά κατα­ νοήσουν την προσωπική τους εύθύνη. Οι άσθε';εΐς ξεκινούν ολοι μαζί τήν ομάδα άπό κοινή βάση καί μέσα στις πρώτες εβδο­ μάδες ή μήνες κάθε μέλος σμιλεύει εναν συγκεκριμένο διαπρο­ σωπικό ρόλο στήν ομάδα —εναν ρόλο παρόμιοιο μ ’ εκείνον πού καταλαμβάνει στή ζωή του εξω άπ’ τήν ομάδα. ’Επιπλέον, ή ομάδα γνωρίζει άπό μέσα πώς διαμορφώνει τό κάθε μιέλος αύτόν τόν διαπροσωπικό ρόλο. Τά βήματα αυτά γίνονται άκόμα πιό ορατά οταν τά παρακολουθεί κανείς στό εδώ καί τ(όρα, παρά δταν ό θεραπευτής προσπαθεί νά τά άνακατασκευάσει άπό τήν περιγραφή τοΰ Γδιου τού άσθενούς πού στερείται άξιοπιστίας.

176

TO ΔΟΡΟ T H I ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

Ή εμ/ραιτη πού δίνει ή θεραπευτική ομάδα στήν ανατροφοδό­ τηση θέτει σέ κίνηση μία άκο)Λυθία ανάληψης εύΟύ'/ης : 1. Τά μέλη μαθαίνουν πώς βλέπουν τη συμπεριφορά τους οι ά>ν>ΛΙ. 2. Στη συνέχεια μαθαίνουν πώς ή συμπεριφορά τους επηρεά­ ζει τά συναισθήματα τών άλ}αυν. 3. Παρατηρούν πώς ή συμπεριφορά τους διαμορφώνει τήν άποψη τών άλ>Λ)ν γι’ αυτούς. 4. Τέλος, μαθαίνουν πώς τά παραπάνω τρία βήματα καθορί­ ζουν τόν τρόπο πού νκοθουν οι ίδιοι για τον εαυτό τους. 'Έτσι ή διαδικασία ξεκινάει μέ τή συμπεριφορά τοΰ ασθενούς καί τελειώνει με τόν τρόπο με τόν όποΐο καταλήγει ν’ άξιο>Λγεΐται ό ίδιος άπό τούς άλλους κι άπό τόν εαυτό του. Ή άκολουθία αύτή μπορει ν’ άποτελέσει τή βάση γιά πολύ σημαντικές παρεμβάσεις τοΰ ομαδικού θεραπευτή. Γιά παρά­ δειγμα : « Ί’ζό, γιά νά δούμε τί συμβαίνει μ ’ εσένα στήν ομάδα. ’Έχουν περάσει δυό μήνες κι έχουμε εσένα νά μή νιώθεις καλά μιε τόν εαυτό σου σ’ αυτή τήν ομάδα καί άρκετά μέλη νά χάνουν τήν υπομονή τους μαζί σου (ή νά σέ φοβούνται, ή νά σ’ άποφεύγουν, ή νά σοΰ έχουν θυμώσει, ή νά έχουν ενοχληθεί, ή νά νιώθουν πώς τούς συμπεριφέρθηκες σαγηνευτικά ή πώς τά πρόδ(ι>σες). Τί εχει συμβεΐ; Σοΰ είναι γνώριμη αύτή ή θέση; θά ’θελες νά ρίξεις μια ματιά στον δικό σου ρό>Λ σ’ δλη αύτή τήν κατάληξη; » Οί άτομικοί θεραπευτές εκμεταλλεύονται επίσης τά δεδομένα τού εδώ καί τώρα έπισημαίνοντας τήν εύθύνη τοΰ θεραπευόμε­ νου μέσα στή θεραπευτική διαδικασία —έπισημαίνοντας, γιά πα­ ράδειγμα, δτι καθυστερεί, δτι άποκρύπτει πληροφορίες καί συν­ αισθήματα, δτι ξεχνάει νά καταγράψει τά όνειρά του. Ή άνάληψη ευθύνης είναι ένα ούσιαστικό πρώτο βτίμα σττη θεραπευτική διαδικασία. Μόλις τό άτουιο άναγνωοίσει τό ρό)νθ του

ΠΩΣ β Α ΒΟΗΘΗΣΕΤΕ ΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ Ν ’ ΑΝΑΛΑΒΟΥΝ ΕΥΘΥΝΗ

1" 7

στη δημιουργία τών χαταστάυεων πού δυσχολεύοι/ν τη ζωή tqj . συνειδητοποιεί επίσης οτι τό Γδιο χαΐ μόνο εγει τή δύναμη να τ,ς αλλάζει. Τό νά χοιτάξεις τή ζωή σου πρός τά πίσω χαΐ ν’ άποδεχτεΓς τήν ευθύνη γι’ αύτά πού έχεις χάνει στον εαυτό σου, μπορει νά προχαλέσει μεγάλη πικρία.' Ό θεραπευτής πρέπει νά προβλεψει τήν πικρία αύτή καί νά προσπαθήσει νά τήν άναπ/Λίσκόσει. * Συχνά προτρέπω τούς άσθενεΐς μου νά προβάλουν τον εαυτό τους στό μέλλον καί νά σκεφτοϋν πώς θά μπορούσαν νά ζήσοι.ν τώρα, ώστε σέ πέντε χρόνια νά μπορούν άχ γυρίσουν νά δοΰν τή ζωή τους χωρίς νά ξαναβυθιστούν στήν πικρία.

1. Π ρ ο τ ψ τ ^ α ^

αυτή γιά τή >iSn.jKgor/· ( Σ .τ ^ . )

χισίωση ( r^rSSU ng'^ είναι τό κοίταγμα τοΰ Κιου πράγμα τος ir .o β ιο φ ^ ε τ ικ ή ο π τ ικ ή γω νία , μ&τα ά π ’ τ ή ν οποία αύτό α π οκτά διαφορετικό νόη­

μα. (Γ .τ .;*.)

ΚΕ ΦΑΛΑΙ Ο 47

ΙΙοτέ (σχεδόν π οτέ) μην παίρνετε αποφάσεις για τον ασθενή σιχς

π

PIN ΑΠΟ ΜΕΡΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ Ο ΜΑΪΚ, ένας τριαντατριάχρο-

νος γιατρός, ηρθε νά μέ δεΤ γιατί βρισκόταν μπροστά σ’ ενα επείγον δί>.ημμΛ: είχε ενα 8νχ\χερισμα μέ χρονομ^σβωση στήν Καράιβική καί σ’ ενα μήνα σχεδίαζε νά φύγει γιά διακοπές. 'Γπήρχε ομ<ι>ς ενα πρόβλημΛ —μ^εγάλο μ«>αστα. Είχε προσκα}νέσει δυο γυναίκες νά τον συνοδέψουν, κι είχαν δεχτεί και οι δυό — ή Νταρλήν, φιλενάδα του από χρόνια, καϊ ή I Ιατρίσια, μ^ά καινούργια λαμπερή γυναίκα πού τήν ειχε γνωρίσει πριν από δυό-τρεΐς μήνες. Τί επρεπε νά κάνει; Τό άγχος τον παρέλυε. Μοΰ περιέγραψε τή σχέση του μ* αυτές τις δυο γυναίκες. Ή Νταρλήν, πού ήταν δημοσιογράφος, ειχε στεφθεΤ βασίλισσα τοΰ χοροϋ στο /λύκειο και είχαν ξαναβρεΟεΐ σέ μιά συνάντηση πα/νιών συμμαθητών πριν άπό μερικά χρόνια. Τή βρήκε όμορφη και σα­ γηνευτική και τήν ερωτεύτηκε μονομιάς. Παρόλο που ζοΰσαν σέ διαφορετικές πόλεις, τά τελευταία τρία χρόνια είχαν συντηρήσει μ^ά πολύ έντονη ερωτική σχέση, μιλούσαν καθημερινά στο τη­ λέφωνο καί περνούσαν μαζί τά περισσότερα Σαββατοκύριακα καί αργίες. Στους τελευταίους λίγους μήνες δμως τό πάθος τής σχέσης ειχε άρχίσει νά καταλαγιάζει. 'Ο Μάικ ένιωθε νά τόν τραβάει >οΐγότερο ή Νταρλήν, ή σεξουα>^κή τους ζωή περιορίστηκε, κι οί τηλεφωνικές τους συνομι>^ες έμοιαζαν κάπως ξεκάρφο^τες. ’Ε ­ πιπλέον τά δημοσιογραφικά καθήκοντα τής Νταρλήν άπαιτοΰσαν τόσα ταξίδια πού συχνά τής ήταν δύσκολο νά λείψει τά Ι7β

ΠΟΤΕ ( ΣΧΕΔΟΝ ΠΟΤΕ) ΜΗΝ ΠΑΙΡΝΕΤΕ ΑΠΟΦΑ1Ε1Ϊ ΓΙΑ TON ΑΣΘΕΝΗ ΧΑΣ

I 79

Σαββατοκύριακα καί εντελώς αδύνατο να μιετακομίσει πιο κοντά του. Ά)7λ ή καινο'ύργια του φι/νε'^άδα, ή ΙΙατρίσια, εμιοιαζε ονειρεμτ/τ]; παιδίατρος, κομψή καί ευκατάστατη, εμιενε πολύ κοντά του κι εδειχνε 'Λ θέλει πολύ νά είναι μαζί του. Τό δίλημμα εμοιαζε άπΜύστατο. Τοΰ έπανέλαβα τις περι­ γραφές πού ο ίδιος εκανε για τις δυο γυναίκες, ενώ συνεχώς ρω­ τούσα : « Ποιό εΤναι τό πρόβλημα;» Ή απόφαση έμοιαζε τόσο πpoq5αvής —ή ΙΙατρισια ήταν τόσο εντάξει, και ή Νταρλήν τόσο προβληματική- και ή ήμερομηνία πλησίαζε τόσο άπει>νητ;κά, πού ένιο>τα εναν πολύ μεγά/Λ πειρασμό να μπώ στή μέση και νά τοΰ πώ να τε^χιώ'κι και ν’ ά'Λχκοινώσει τήν απόφασή του, τή μΛναδική >Λγική απόφαση που μπορούσε να πάρει. Πρός τί νά κα­ θυστερεί; Γιατί να χειροτερεύει τά πράγματα για τήν καημένη τήν Νταρλήν τραβολογώντας την σκληρά καΐ χωρίς λόγο; Παρό>Λ πού άπέφυγα νά πέσω στήν παγίδα νά τοΰ πώ ρητά τί νά κάνει, βρήκα τρόπο.νά τοΰ περάσω τήν άποψη μου. Έμιείς οι θεραπευτές έχουμε τούς δικούς μας μικρούς πονηρούς τρό­ πους - φράσεις τοΰ τύπου: « Αναρωτιέμαι τί σ’ εμποδίζει νά πράξεις άνά/Λγα με τήν απόφαση πού φαίνεται πώς εχεις ήδη πάρει». ( Και αναρωτιέμαι, τί στήν εύχή θά έκαναν οί θερα­ πευτές χο)ρις αύτό τό τέχνασμα τοΰ « άναρτοτιέμαι» ; ) Κι έτσι μέ τόν έναν ή τόν aWjo τρόπο τοΰ πρόσφερα τή μεγάλη ύττηρεσία ( μέσα σέ τρεις μόνο συνεδρίες πού προχώρησαν μέ ταχύτα­ το ρυθμό) 'Λ τόν κινητοποιήσω γιά νά γράψει τό άναπόφευκτο γράμμα αποχωρισμού πρός τήν Νταρλήν καί '/ά βά>χι πλώρη γιά τό >νθμπερό ή>νΐοβασΟνεμα τής Καράιδικής μέ τήν Πατρίσια. Άλ)Λ ή λάμψη δεν κράτησε πολύ. Μέσα στούς επόμενους λίγους μήνες συνέβησαν παράξενα πράγματα. Παρόλο πού ή Πατρίσια συνέχιζε νά είναι ή γυ'/αίκα τών ονείρων του, ό Μάικ άρχισε νά νκάθει ολο καί πιό άβο)α υιέ τήν επιμονή τη<; γιά πλησίασμuχ κα'ι δέσμιευση. Αέν τοΰ άρεσε πού τοΰ έδωσε τά κλειδιά τοΰ διαμερίσματός της και πού έπέμενε νά κά'/ει κι αυτός τό ϊδιο. Κι δταν ή Πατρίσια πρότεινε νά μεί'^ουν μαζί, ό Μάικ δεί-

i8 c

TO d ilP O T H I ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

/αασε. Στις συνεδρίες μας άρχισε νά >^ει καί νά ξαναλεει πόσο πολύτιμος ήταν γιά κ ε^ονόχώρος_ΐξ>υ και ή μονο^ του. Ή Πατρίσια ηταν μιαΊξαιρετικη γυναίκα, χωρίς έ>Λττωματα. Ό Μάικ δμως ενιωΟε πώς εισέβα)ν>£ στόν προσίυπικό του χώρο. Δεν ήθελε νά ζήσει μαζί της, ουτε με καμιά άλλη, καί συντομία ή σχέση τους δια>α^θηκε. ^Πταν καιρός ν’ αναζητήσει ό Μάικ ά>λη σχέση, καί μιιά μέ­ ρα μοΰ εοειξε μιά αγγελία πού ειχε βά)οει σε μιά υπηρεσία γνω­ ριμιών μέσω υπολογιστή. Προσδιόριζε τά ειδικά χοιρακτηριστικά τής γυναίκας πού επιθυμούσε ( ομορφιά, αφοσίωση, πάνο^-κάτω στήν ή>.ικία του καί με τό δικό του υπόβαθρο ) καί περιέγραφε τό είδος τής σχέσης πού εψαχνε (μιά αποκλειστική άλ>νά άνεξάρτητη διευθέτηση, στήν όποια θά διατηρούσαν 6 καθένας τό χώρο του, θά μι)Λϋσαν συχνά στό τηλέφωνο καί θά περνούσαν μuzζί τά Σαββατοκύριακα καί τις διακοπές τους ). « Ξέρεις κά­ τι, γιατρέ », μού ειπε με)αγχο>ιΛκά, « είναι σάν νά περιγράφ<υ τήν Νταρλήν». *

ΤΟ ΗΘΙΚΟ ΔΙΔΑΓΜΑ αυτής τής ιστορίας εΓναι: Προσέξτε μή-

πα>ς μπαίνετε στή μιέση καί παίρνετε εσείς άποφάσεις γιά τόν ασθενή. Κάτι τέτοιο είναι πάντα λάθος. "Οπως δείχνει αύτό το παράδειγμα, οχι μόνο δεν διαθέτουμε κρυστάλ>ανη σφαίρα, ά>λά δουλεύουμε ui αναξιόπιστα δεδομένα. Οί πληροφορίες πού μάς δίνει δ άσΟε'/ηζ όχι μόνο είναι διαστρεβλωμένες είναι καί πιθανό '/ά μεταβληθούν καθίος περνάει ό καιρός ή καθώς μετα­ βάλλεται ή σχέση του με τόν θεραπευτή. ’Αναπόφευκτα άναδύονται νέοι καί απρόσμενοι παράγοντες. Άν, οπο^ς συνέβη σ’ αυτή τήν περίπτωση, οί πληροφορίες πού παρουσιάζει ό άσθε'/ής υπο­ στηρίζουν πολύ έντονα μιά συγκεκριμένη πορεία δράσης, τότε 6 άσθενής, γιά διάφορους λόγους, άναζητά υποστήριξη γιά μιά συγ­ κεκριμένη άπόφαση πού μπορει νά είναι ή νά μήν είναι ή πιό σοφή επιλογή.

ΠΟΤΕ ( E5CEAON Π Ο ΤΕ) ΜΗΝ ΠΑΙΡΝΕΤΕ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΣΘΕΝΗ ΣΑΣ

181

’Έχω γίνει πολύ δύσπιστος με τις περιγραφές πού μοΰ κά­ νουν οί ασθενείς για το φταίξιμο τών συζύγων τους. ΓΙολ)ν£ς φορές είχα την εμπειρία νά γνωρίσω τόν ή τή σύζυγο καί νά έκπλαγώ. Έ εικόνα τοΰ ανθρώπου πού ειχα μπροστά μου ήταν εξαιρετικά απομακρυσμένη άπ’ τόν άνθρωπο γιά τόν όποιο άκουγα τόσο πο)λά επί μήνες. Αύτό πού συνήθως παραλείπεται, δταν ενας ασθενής άναφέρεται στις συζυγικές του προστριβές, είναι ό δικός του ρόλος σ’ αυτή τή διαδικασία. Είναι πολύ καλύτερο νά δίνουμε πίστη σέ πιό άξιόπιστα στοι­ χεία —στοιχεία πού δέν έχουν φιλτραριστεί άπό τή μεροληπτική στάση τοΰ άσΟενοΰς. Υπάρχουν δύο ιδιαίτερα χρήσιμες πηγές πιό άντικειμενικής παρατήρησης: οι συνεδρίες ζεύγους, οπου ενας θεραπευτής μπορεΐ νά παρακολουθήσει τήν ά)λη)χπίδραση· άνάμεσα στούς συντρόφους, καί ό έστιασμός τής προσοχής στή σχέση μέσα στό εδώ καί τώρα τής θεραπείας, δπου οι θερα­ πευτές μπορούν '/ά δοΰν πώς συμμετέχουν οί άσ^ενεΐς στις δια­ προσωπικές τους σχέσεις, Μιά προειδοποίηση : 1 πάρχουν φ^ρές πού είναι τόσο ξεκάθα­ ρο δτι ό άσθενής εχει πέσει θύμα έκμετάλ>νευσης άπό κάποιον ά)λο -καί πού ή άνάγκη γιά άποφασιστική δράση είναι τόσο προφανής— ώστε έπιβά)λεται ό θεραπευτής νά χρησιμοποιήσει δλη του τήν επιρροή γιά νά καθοδηγήσει συγκεκριμένες άποφάσεις. Κάνα» δ,τι περνάει άπό τό χέρι μοου γιά ν’ άποθαρρύνω μιά γυναίκα πού άποδεδειγμένα ύφίσταται σωματική βία νά επιστρέ­ φει σ’ ενα περιβά)Ν>χ>ν δπου είναι πο>ού πιθανό πώς θά συνεχίσει νά κακοποιείται. Γ ι’ αύτό καί ή ρήτρα «σχεδόν ποτέ» στόν τί­ τλο αύτοΰ τοΰ κεφαΜίου.

ΚΕΦΛΛΛ1 0 48

Αποφάσεις : αία

β α σ ιλ ι κ ή 6 8 6 ς

προς τό υπαρξιακό ύπόστρωμυχ πάρεις έσϋ τις αποφάσεις για Ν τούς άσΟενεΐς σου etvatχαΐενίχςνάκαλός τροπος yva. νά τούς γ«'~Λ μ π ε ι ς ΣΤΗ Μ ΕΣ1Ι

σεις. FIcte οί άσΟενεΪ£ 3v>rg>ooQ0v πού τούς έ^άνγεις. οτε νιώθουν άνεπιχρχεΐς. είτε τρέμουν στιην προοπτιχτ. Μ-^ην άπογοτ^τεύσουν τόν Οεραπευτ»^ τους, τό άποτελεσιχα είναι συγνά ενα χαΐ τό αυτό —έΎχατα>>ειπουν τη Οεοαπεία. Πέρα ομ^ος άπ’ τήν πιθανότητα τεχνικού Ζύθους υπάρχει ^νας άκόμα πιό πιεστικός >Λγος νά μήν παίρνουμε άπoqp>άσεtς γιά τούς άσΟενεϊς μ/ις : εχουμε κάτι πολύ καλύτερο νά κάνουμε με τά διλήμιματά τους. Οί άποφ-άσεις ειναΐ ή βασιλική ό ^ πού οδηγεί σέ μιά πλούσια υπαρξιακή περιοχή — στήν επικράτεια τής έ>νευβερίας, τής ευθύνης, τής επιλογής, τοΰ μετανιώματος, τής έπιθυμiας και τής βούλησης. Άν έπιλέξουμε νά δώσουμε μιά επιφανειακή γενική-ς γ^:ήσεως συμβουλή, τότε παραιτούμα­ στε άπ’ τήν ευκαιρία νά έξερευνήσουμε αυτή τήν επικράτεια μαζί με τόν άσβενή μας. Επειδή τά διλτκίίμι^τα πυροδοτούν τό άγγος έ>'ευΟερίας, πολ­ λοί άλ^ρωποι βάζουν τά δν^χτά τους νά κραττ,θοΰν οσο πιο μιακριά γίνεται άπό ττ.ν ενεργό λή'Ιηη άπο^άσεων. Γ ι’ αυτό μερικοί ασθενείς αναζητούν ν’ άπελευΟερωθοΰν απ’ τις αποφάσεις και μέ επιτήδεια τεχνάσματα ξεγε>Λϋν τούς άνύποπτους θεραπευτές καί τούς οδηγούν νά τούς άπα^λ^ξουν άπ’ τό βάρος τής απόφασης. "*Η άναγκάζουν άλλους σττη ζωτι τους νά πάρουν τ~όν άπόφαση γΐά >/>γαριασμό τους : ο / λ ι οί θεραπευτές έχουν δεΐ άσΟε'/εΐς νά βάζουν τέρμα στή σχέση τους μ^ταχειριζόμενοι τόν σύντροφό

Α Π Ο Φ Α Σ Ε ΙΣ : MIA ΒΑΣΙΛΙΚΗ Ο ΔΟ Σ ΠΡΟΣ ΤΟ ΥΠΑΡΞΙΑΚΟ ΥΠΟΣΤΡΩΜΑ

183

τους τόσο άσχημα πού αυτός έτ:ιλέγε( νά φύγει. Κάποιοι άπλύς έ)α:ίζουν ό ά)^)Λς ';ά πέσει σέ κάποιο κατάφο^ρο παράπτωμυι: χς πούμε, μιά ασθενής μου πού ήταν έγκλωβισμιενη σέ μιά πο\ύ καταστροφική σχέση ^ χ γ ε : « Δέν μπορώ νά βάλω εγώ τέραα στή σχέση μας, εύχομαι δμως νά τόν έπιανα με ά>λη στό κρε­ βάτι, γιά '/ά μπορέσω νά τόν άφήσω ». "Ενα άπ’ τά πρώτα βήματά μου στή θεραπεία είναι νά βοη­ θήσω τούς ασθενείς ν’ άναλάβουν τήν εύθύ'/η τών πράξεών τους. Προσπαθώ νά τούς βοηθήσω νά κατασκάβουν δτι παίρνουν μιά άπόφαση ακόμα καί μιέ τό νά μήν αποφασίζουν ή μέ τό νά χει­ ρίζονται ετσι τόν άλλον, ώστε νά πάρει εκείνος τήν άπόφαση γι’ αυτούς."Οταν οί άσθενεΐί; δεχτούν αύτό τό επιχείρημα και γί­ νουν κύριοι τής συμπεριφοράς τους, τότε, μέ τόν έναν ή τόν άλλο τρόπο, θέτω τό θεραπευτικό έρώτημα-κλειδί: « Σέ ικανοποιεί αύτό; » ( Άν τόν ικανοποιεί τόσο ή φύση τής απόφασης οσο καί ό τρόπος μιέ τόν όποιο τήν ττήρε.) ”Ας πάρουμε γιά παράδειγμα εναν παντρεμένο πού εχει μιά έξωσυζυγική σχέση, ή οποία τόν άπομακρύ'^ει απ’ τή γυναίκα του. Τής φιέρεται τόσο άσχημα πού ή γυναίκα του, κι όχι ό ίοιος, παίρ­ νει τήν άπόφαση νά διαλύσει τό γά[χο. I Ιροχωρώ άπογυμνώνοντας τό έπανα).ηπτικό 'τχήμΛ τής συμπεριφοράς του, σύμ«ρ<ονα μέ τό όποιο άποποιεΐται τήν κυριότητα τών άποφάσεών του, ε'ΛΧ σχήμα πού έχει ώς αποτέλεσμα '/ά νιώθει πώς τόν έ^νέγχουν έξωτερικά γεγονότα. "Οσο άρνεΐται τή δική του δράση, δέν είναι πιθανό ν’ αλλάξει πραγματικά, γιατί ή προσοχή του θά κατευθύνεται πρός τό νά μεταβάλει τό περιβά/λον του κι δχι τόν εαυτό του. "Οταν ό άσθενής αύτός συνειδητοποιήσει τήν εύθύνη. του γιά τή διάλυση τοΰ γάμου, καθώς επίσης οτι ό ίδιος έπέ^χξε '/ά βά­ λει ενα τέλος, τότε στρέφω τήν προσοχή του στό πόσο ικανο­ ποιημένος είναι άπ’ τόν τρόπο μέ τόν όποιο πήρε τήν άπόφαση. “Εδρασε μιέ καλή πίστη άπέ'Λχντι στή σύντροφό του τόσων χρό­ νων, στή μητέρα τών παιδιών του; Γιά ποιά πράγματα θά μιετανιώσει στό με/λον; Πόσο θά εκτιμά τόν εαυτό του;

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 'ι9

Ε σ τ ιά σ τ ε τήν προσοχή σας στήν αντίσταση τοΰ ασθενούς ν ’ αποφασίσει Ί 1ΑΤ1 ΕΙΝΑΙ Δ ϊ ΣΚΟΛΕΣ 01 Α1Ί0 Φ Α ΣΕΙΣ ; Στό τοΰ John Gardner Γκρεντελ ο πρωταγωνιστής,

μυθιστόρημα μπερδεμένος άπό τά μυστήρια τής ζωής, ζητάει τή συμβουλή ενός σοφοΰ ιε­ ρέα πού προφέρει δύο άπλες φράσεις, εξι τρομακτικές λέξεις : Τά πράγματα ξεθαψιάζουν χαΐ Οί επιλογέζ αποκλείουν. « Οί επιλογε€ αποκλείουν » —νά τή ιδέα που βρίσκεται σττην καρδιά τών περισσότερων δυσκολιών πού σχετίζονται με τή λήφτΐ άποφάσε^υν. Για κάθε «να ι» πρέπει νά υπάρξει ενα « oyt» . Οί αποφοισεκ; στοιχίζουν, γιατί απαιτούν ν* άποιρνγιθεϋ: κάτι. Τό φαινόμενό αύτο εχει κεντρίσει πολλά μεγάλα πνεύματα στό πέ­ ρασμα τών αιώνων. Ό ’Αριστοτέλης φοινταζόταν έ'ναν πεινασμιένο σκύλο που άεν μπορούσε να οι<χΑ£;ει αναμεσα σε Ουο εξίσου προκλητικές μιερίδες φαγτητό, καί οί σνολαστικοί τοΰ Μεσαίωνα έγραφαν ^α το γαιδαρο τοΰ Μπουριντάν πού Οά πέθαινε άπ’ την πείνα αναμεσα σε δυο μπά)έ<: άγυρο εξίσου όρεκτικες. Στό κεφάλαιο 4ίί περιέγραψα τό θάνατο σάν μιά οριακή εμ­ πειρία ικανή νά μετακινήσει ενα άτομο άπό τήν καθημερί'/ή στήν όντολογική θεώρηση ( εναν τρόπο ζωής στόν όποιο εχουμε επίγνωση τής ύπαρξής μας ), οπου είναι πιό εύκολο νά επιτύχει κανείς τήν άλλαγή. 'Η άπόφαση είναι μιά άλλη οριακή εμπειρία. ’Όχι μόνο μάς φέρνει άντιμέτο^πους μ£ τό έρίότημυα, σέ ποιόν βαθμό δημιουργούμε εμείς τόν εαυτό μας, άλλά καί με τά δρια τών δυνατοτήτων μας. Ή λή'Ι^τη μιας άποφασης άποκ>χίει ά)ν>ν£ς δυνατότητες. Ί1 επιλογή μιά< γυvαtxαe υι luac καοιέρα<:

Ι

184

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 50

Διευκόλυνση τής έπίγνοχτης με τήν παροχή συμβουλών ΛΡΟΑΟ I io r ΒΟΗΘΑΜΕ τούς ασθενείς νά χεφιστοΰν τά δι-

λήμ JLατά τους βοηθώντας τους ττρώτα πρώτα ν’ άνα>άβουν Π τήν ευθύνη καί αποκαλύπτοντας τις βοιΟιές αντιστάσεις τους 4

απέναντι στήν επιλογή, ό κάθε θεραπευτής χρησιμιοποιεΐ και μιά ποικιλία άπό άλλες βοηθητικές τεχνικές. Μερικές φορές εγώ δίνω συμβου>νές ή συστήνω κάποιες συμ­ περιφορές, οχι ώς ενα μέσο γιά νά σφετεριστώ την άπόφουτη τοΰ άσθενοΰς μου. άλλά γιά νά ταρακουνήσω μιά παγιωμενη σκέφτ] ή ενα σχήμα συμπεριφοράζ. "Λς πάρουμε γιά παράδειγμα τόν Μάικ, εναν επιστήμονα τριαντατεσσάρων χρονών πού άναρωτιόταν μέ άγωνία άν σ’ ενα προγραψιματισμένο επαγγελματικό του ταξίδι επρεπε νά κάνει μιά στάση γιά νά έπισκεφτεΐ τούς γονείς του. Τά τε)νευταϊα χρόνια, κάθε φορά πού τό έκανε, τσακωνόταν μιέ τόν άπότομιο, άξεστο πατέρα του, πού δέν ειχε καμιά όρεξη νά πάει νά τόν πάρει άπ’ τό άεροδρόμιο καί τόν έπέπληττε πού δεν νοίκιαζε αυτοκίνητο. Τό προηγούμιενο ταξίδι του ειχε προκαλέσει μιά τόσο έντονη σκηνή στό άεροδρόμιο πού ό Μάικ άναγκάστη·κε νά φύγει δπως ήρθε χα>ρις νά ξαναμιλήσει στόν πατέρα του. "Ηθελε δμκι>; νά δεΤ τή μητέρα του, μιέ τήν όποια ειχε στενή σχέση και ή όποία συμφωνούσε μ«χζί του δτι ό πατέρας του ήταν ένας χυδαίος, άναίσθητος κακομ.οίρης. '^Η προτροτϊή μιου στόν Μάικ ηταν νά έπισκεφτεΐ τούς γονείς του άλ?Λ νά πει στόν πατέρα του δτι έπιμιένει νά νοικιάσει αύτο■86

ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΣΗ ΤΗ Σ ΕΠΙΓΝΩΣΗΣ ΜΕ ΤΗ Ν 1ΙΑΡΟΧΗ ΣΥΜΒΟΥΛΩΝ

13?

κίνητο. ’Έμοιαζε να τον σοκάρει ή πρότασή μου. Πά'/τα έρχότχν ο πατέρας του νά τόν πάρει άπ’ τό άεροδρόμιο - αυτός ηταν ό ρί>Λς του. 'Ίσως νά πληγω'^ταν πού δέν τόν ειχε άνάγκη. Εξάλ­ λου, γιατί νά σπαταλήσει τά λεφτά του; "Οσο θά εμενε στό σπί­ τι τών γονιών του, δεν θά τό χρειαζόταν τό αυτοκίνητο. Νά ro πληρώσει γιά ';ά κάθεται μιά και δυό μερες άχρησιμιοποίητο; Τοΰ θύμισα δτι ό μισθός του ώς ερευνητή ηταν παραπάνω άπό διπλάσιος άπ’ τό μισθό τοΰ πατέρα του. Κι άν άνησυχου^τε μήπως τόν πληγ(ί>σει, γιατί δεν δοκίμαζε νά κάνει μιά ήρεμη συζήτηση μαζί του άπ’ τό τηλέφωνο, εξηγώντας του τούς >λγους πού αποφάσισε νά νοικιάσει αυτοκίνητο; «Τηλεφωνική συζήτηση με τόν πατέρα μου; » ειπε ό Μάικ. « ’Αδύνατον. Δέν μι>αμε ποτέ στό τη}χφωνο. "Οταν παίρνω, μι­ λάω μόνο με τή μητέρα μου ». « Πόσοι κανόνες ! Πόσοι προκαθορισμένοι οικογενειακοί κανό­ νες », σκέφτηκα φωναχτά. «Λες δτι θέλεις ν’ άλλάξει ή κατά­ σταση μέ τόν πατέρα σου, ετσι δέν είναι; Γιά νά γίνει αύτό, ίσως νά πρέπει ν’ ά/λάξουν μερικοί οικογενειακοί κανόνες. Ποιός κίν­ δυνος υπάρχει, άν ανοίξεις δλ’ αυτά τά θέματα πρός συζήτηση — άπ’ τό τη)<έφ(υνο, άπό κοντά, ή ακόμα και μ’ rwi γράμμα; » Ό άσθενής τε/ακά υποχώρησε μπροστά στις προτροπές μου καί, μέ τό δικό του ΰφος και τή δική του φωνή, βάλθηκε ν’ άλλΰ^ει τή σνέστη του u£ τόν πατέρα του. ”Av γίνει μιά ά)νλαγή σ’ ενα μέρος τοΰ συστήματος τής οικογένεΜίς, εττηρεάζονται πάντα και τα υπολοιπα μερη. Ετσι, στήν περιπτο>ση τοΰ Μάικ ή μη­ τέρα του αντικατέστησε τόν πατέρα του φροντίζοντας ν’ άποτελέσει εκείνη, τό κεντρικό πρόβλημα τής οικογένειας γιά αρκετές εβδομάδες. Τελικά λύθηκε κι αύτό τό θέμα. Σταδιακά ή οικογέ­ νεια ξανασυγκροτήθηκε, κι 6 Μάικ αποκόμισε μιά πολύ σαφή αίσθηση τοΰ ρόλου πού είχε παίξει ό ϊοιος στήν άπόσταση πού υπήρχε άνάμεσα σ’ έκεϊνον και στόν πατέρα του.

1 88

ΊΌ ΛΠΡΟ ΤΗ Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

ΕΝΛΣ ΑΛΛΟΣ ΑΣΘΕΝΙΙΣ, ό Τζάρεντ, δένt Αμπορούσε '/άf κάνει τά , , ^ , V * j . · · · · ι 8 η ρ ............. ■

ατταραΐΊτ,τα 6ηιιατα για ν ανανεώσει ττην πρασ^/Υ] καρτα του. Παρόλο πού ή^ερα ?:^g κάτω άπ’ αύητ. ττην άναβλητιχόηητα υττήρχαν δυνητικά ευ^ρα δυναμικά ζητήματα, ή διερεύνηση τους επρεπε να περιμενει, γιατί αν δεν εκανε κάτι αμέσως, θά υποχρεωνόταν νά φύγει άπ’ τη χ.ώρα, έγκατα)έίποντας όχι μόνο ενα πο)νλά υποσχόμενο ερευνητικό εγχείρημά και μιά ανθηρή ερωτική σχέση, ά)«>Λ και τήν ψυχοθεραπεία. Τόν ρώτησα άν ήθελε νά τόν βοηθήσω μέ τήν αΤτηση γιά τήν ανανέωση τής κάρτας. '‘Απάντησε πώς ναί, και προσδιορίσαμιε μιιά πορεία κι ενα πρό•^paM4J>g δράσης. Μοΰ ύποσχέθηκε πα^ μέσα σέ εικοσιτέσσερις οίρες θά μοΰ εστελνε μέ ή)^εκτρονικό ταχυδρομείο αντίγραφα τών αιτήσεών του γιά συστατικές επιστολές άπό πρώην καθη­ γητές του και εργοδότες του καί, στήν επόμενη συνάντησή μωις σέ μιά εβδομάδα άπό τώρα, θά έφερνε συμπληρο>μένη τήν αίτη­ σή του στό γραφείο μου. Ή παρέμβασή μου αύτή ήταν αρκετή γιά νά λυθεί ή κρίση τής πράσινης κάρτοις καί μάς έπέτρεψε στή συνέχεια νά στρέ­ ψουμε τήν προσοχή μΛς στό νόημα αύτής τής άναβλητικότητας, στά συναισθήματά του γιά τήν παρέμβασή μχ»υ. στήν επι­ θυμία του ν’ άνα/Λβίυ εγώ τήν εύθύνη γιά κείνον, και στήν άνάγ­ κη του νά τόν παρακολουθούν και '/ά τοΰ συμπαραστέκονται. ΕΝΑ ΑΛΛΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ τοΰ Τζέυ πού ήθελε νά δ ^ κόψει τή σγέση του μέ τή Μέγκ, μιά κοπέλα μέ τήν όποία ειχε δεσμό γιά άρκετα χρονιά. Ηταν στενή φίλη τής γυναίκας του και τόν ειχε βοηθήσει νά τή φροντίσει στή διάρκεια τής θανα­ τηφόρας αρρώστιας της. Στή συνέχεια τόν στήριξε στό τρομερό πένθος του πού κράτησε τρία χρόνια. "Ολο αύτό τά διάστημά ό Τζέυ κρεμόταν άπ’ τή Μέγκ και ζοΰσε μαζί της, ά^νά, άρχίζοντας νά συνέρχεται άπ’ τό πένθος, συνειδητοποίησε πώς ήταν

ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΣΗ ΤΗ Σ ΕΠΙΓΝΩΣΗΣ ΜΕ ΤΗ Ν ΠΑΡΟΧΗ ΣΥΜΒΟΥΛΏΝ

1 i g

ασύμβατοι καί, επειτα άπο άλ/Λν εναν οδυνηρο χρόνο άναποφασιστικότητας, τής ζήτησε τελικά νά μετακομίσει. Παρόλο πού δεν την ήΟε^έ ώς σύζυγο, της ήταν κάρα πολύ ευγνώμων καί τής πρόσφερε χωρίς ενοίκιο ενα διαμέρισμα c ’ ενα κτίριο πού τοΰ άνήκε. ’Έπειτα άπ’ αύτό ειχε μιά σειρά άπό σύντομες σχέσεις με γυναίκες. "Οπότε τελείωνε μια άπ’ αύτέ<, ή μοναξιά τόν εκανε ν’ άγ<ι>νιά τόσο πολύ, πού ξαναγύριζε στή Μέγκ, ώσπου νά έμ^ίανιστεΐ πάλι κάποια πού νά τοΰ ταιριάζει καλύτερα, "Ολον αύτό τόν καιρό συνέχιζε νά της άφήνει μικρά υπονοούμενα πώς Γσως τελικά νά ξαναγίνονταν ζευγάρι. Έ Μέγκ άνταποκρίΟηκε σ’ αύτό άναβάλ/Λντας νά ζήσει τή ζωή της καί μένοντας σέ μιά κατάσταση μόνιμης έτοιμότητας γιά κείνον. - Τ Τοΰ ειπα δτι ή συμπεριφορά του απέναντι της εδειχνε κακή πίστη και εύθυνόταν δχι μόνο γιά τό δτι εκείνη βρισκόταν άκινητοποιημένη στή ζωή της, ά)^Λ καί γιά πο)λή άπό τή δική του χρόνια δυσφορία καί ένοχή. Ό Τζέυ άρνήΟηκε δτι δροΰσε μιε κακή πίστη κα'ι ώς άπόδειξη άνέφερε τή γενναιοδωρία του νά τής προσφέρει ενα διαμέρισμα χωρίς έ'/οίκιο. Άν νιώθει πραγμα­ τικά γενναιόδο>ρος άπέναντί της, τοΰ είπα, γιατί δέν τής προσ­ φέρει κάτι μέ τρόπο πού νά μήν τήν κρατάει δεμένη μαζί του γιατί δέν τής χαρίζει μετρητά ή ^α συμβόλαιο γιά τήν άγορά τοΰ διαμερίσματος. Μερικές άκόμ^ τέτοιες συνεδρίες άντιπαράθ^στης ειγαν ώς άποτέ/χσιχα ν’ άναγνωρίσει και υιέσα του και υ,προστά μου πώς άρνιόταν εγωιστικά νά ττ,ν άφησει νά φύγει — ήθελε νά ττν κρατάει σε άναμοντη, σάν στήριγμα, σάν έξασφάλιgri απέναντι σττ· μοναξιά.

Σ ’ ΟΛΕΣ ΛΙΤΕΣ ΤΙΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ή συμβουλή πού πρόσφερα δέν ήτα'^ αυτοσκοπός άλλά ενα μέσο γιά νά έ'Λαρρύνει τήν εξε­ ρεύνηση : εξερεύνηση τών κανόνων τών οικογενειακών συστημά­ των, έξερεύντηστη τής σγιμασίας καΐ τοΰ κέρδους άπό τήν άνα-

190

TO ΔΩΡΟ T H I ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

βλτητιχότητα xt άπ’ την ανάγκη γιά εξάρτηση, εξερεύνηση τής μ/)Ρφή< xgc τών συνεπειών τής χοο:ής πίστης.

Συχνότερα αύτο πού βοηθάει είναι ή διαοικασία τής παροχής (Αίάς συμβουλής παρά τό συγκεκριμένο περιεχόμενο τής συμ­ βουλής. "Ενας γιατρός ^ συμβου>^τηκε κάποτε, γιατί βρισκό­ ταν σε pua χατοισταση αναβλητικότητας πού τόν παοέ)^ιυε. Ειχε σοβαρό πρόβλημα με τό νοσοκομείο του, γιατί μπορούσε νά συμπληρώνει τούς ιατρικούς φακέλους, πράγμα πού ειχε ώς άποτέλεσμα νά συσσωρευτεί ενα. βουνό αρκετών εκατοντάδων φακέλων στό γραφείο του. Δοκίμασα τά πάντα γιά νά τόν κΐ'/ητοποιήσω. ΙΙήγα στό γραφείο του, γιά νά εκτιμήσω πόσο μεγά/.η ηταν ή δουλειά πού ειχε νά κάνει. Τοΰ ζήτησα νά φέρει στό γραφείο μου μερικούς φακέλους κι ^ χασετοφο>νάχι, γιά νά τοΰ κάνω κάποιες συ­ στάσεις γιά τήν τεχνική τής υπαγόρευσης. Κατασκευάσαμε ενα εβδομαδιαίο πρόγραμμα υπαγόρευ<ΓΓ)ς, και τοΰ τη>χφώ'/ησα γιά νά επιβεβαιώσω άν τό ακολουθούσε. Τό περιεχόμενο καμιάς άπ’ αύτές τις συγκεκριμένες παρεμ­ βάσεις δέν ήταν χρήσιμέ, κι δμως ό ασθενής μου συγκινήθηκε άπό τή διαδικασία - δηλαδή άπό τό γεγονός πώς νοιαζόμουνα άρκετά, γιά νά βγώ έ'ξω άπ’ τό χώρο τοΰ γραφείου μου. Ή βελ­ τίωση τής σχέσης μας πού άκολούθησε οδήγησε σέ πολύ καλή θεραπευτική δου)χιά καί ε?χε ώς άποτέ)χσμα ν’ άνακαλύψει τις δικές του μεθόδους γιά ν’ άντιμετωπισει αύτό τό συσσωρευμένο φορτίο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 1

Διευκόλυνση τών αποφάσεων ’Άλλοι μηχανισμοί οι εχω τις άγαττημένες μου Ο χνικές κινητοποίγ)<Γης, πού αναπτύχθηκαν στή διάρκεια ττ*' λών ετών κλινικής πρακτικής. Μερικές φορές τό 6ρίσχ(ο χρή' ΙΙϋΣ ΟΛΟΙ

ΟΕΡΑΙΙΚϊΤΚΣ,

ι-

μΛ να υπογραμμίσω τόν παρ<χλογισμΛ τής αντίστασης πού βα' ζεται σέ παλιότερα, μή άναστρέψιμια γεγονότα. Ειχα χάπ<·· εναν ασθενή πού αντιστεκόταν, ό όποιος ειχε μιά ζίυή έντελ< τε>ψΜΐτωμένη κι έπέμενε νά κατηγορεί τή μητέρα του γιά γεγ νότα πού εΐχαν συμβεϊ πριν άπό δεκαετίες. Τόν βοήθησα νά κ' τα>οάβει τόν παραλογισμό τής στάσης του ζητώντας του > έπαναλάβει αρκετές φορές τή φράση: «Δ έν πρόκειται ν’ άλλ' ξω, μητέρα, ώσπου νά μ ’ άντιμιετωπίσεις διαφορετικά άπ’ ot* ήμουνα οκτώ γρονών ». Μέσα σ’ ολ’ αύτά τά χρόνια εχω καί καιρούς χρησιμοποιήσει μ’ επιτυχία αύτόν τό μηχανισμό (/ παρα>λαγές βέδαια στή διατύπί«>ση, γιά νά ταιριάζει μέ τή συ' κεκριμιενη κατάσταση κάθε άσθενοΰς ). Μερικές φορές υπενθ' μίζω απλώς στούς άσθενεΐς π(1>ς άργά ή γρήγορα θ’ άναγκ<' στοΰν νά παραιτηθούν άπ’ τό στόχο νά έχουν κα>^τερο παρε? θόν. Άλλοι άσθενεΰ: >ένε πώc δέν αποοοΰν νά δράσουν, γιατί δ« ξέρουν τι θέλουν. Σ ’ αύτές τις περιπτώσεις προσπαθώ νά τοϋ βοηθησω νά εντοπίσουν καί νά νιοισουν τις επιθυμ-ιες τους. EiW κατι που μπορεΐ νά δοκιμάσει τις αντοχές σου. γ ι’ αυτό τελίϊί πολλοί θεραπευτές κουράζονται και τούς ερχεται νά φο>νάξου\· « Μά καλά, ποτέ δέν θέ>χις τίποτα; » 'Ή Κάρεν Χόρνεϋ ε } ^ 191

»93

T O Λ£3ΡΟ T H i ; Ψ ΥΧ Ο Θ ΕΡ Α Ι lE lA I

μερικές φορές, Γσως σέ κατά<τταστ, απελπισίας : « Σχε<;ξ’τηχατε ποτέ νά οωττήσετε τόν εαυτό σας τί θέλει; » Κάποιοι ασθενείς ^ ν νιώθουν πως ένουν τό 8ιχαίο>αα νά θέ>α>υν οτιδήποτε, a>>>sOi προσπαθούν ν’ άποφύΎουν την οδύνη της άπώλειας παραιτοΰυιενοι άπ’ την επιθυμία. ( « Άν 5έν έπιθυμ.ήσο> τίποτα, δέν θά απο­ γοητευτώ ξανά » . ) ’'Λλ/νΟί πάλι δέν βιώνουν ή δέν έκφράζουν επιθυμίες, ελπίζοντας πώς οί γύρω τους ενήλικοι θά μαντέψουν τί θέλουν. Μερικές φορές οί άνθρωποι μπορεΐ ν’ αναγνωρίσουν τί έπιθυμίοΰν μόνο δταν τούς τό πάρουν. Κάποιες φορές βρήκα •/ρήσιμο, δουλεύοντας μέ άτομα πού είχαν συγκεχυμένα ^ναισθήματα γιά κάποιον άλλον, νά τούς ζητήσω νά φανταστούν (.ή νά παί­ ξουν σάν ρόλο ) μιά τη>χφων{χή συζήτηση, στήν όποία ο άλλος διαλύει τή σγέση. Τί νιώθουν τότε; Θλίφη; Πόνο; ’Ανακούφι­ ση ; Ενθουσιασμό; Μήπως μπορούμε τότε νά βρούμε τρόπο νά έπιτρέψουμε σ’ αύτά τά συναισθήματα νά συμμετάσχουν στήν προετοιμασία τής συμπεριφοράς και τών άποφάσεών; Άλλες φορές εγω έμφυγο>σει άσθενεΐς παγιδευμένους σ’ ενα δί>ν.ημμα άναφέροντας μιά φράοτ άπό την Πτώστ, τοΰ Camus πού πάντα μ ’αγγίζει βαθιά: « Πίστεί1*έ μ£. τό πράγμα πού μπορεΐ δυσχο>^ότερα νά έγχαταλείφει ενας άνθρωπος, είναι τελικά εκεί­ νο πού δέν επιθυμεί ». 'Έχω δοκιμάσει πολλούς τρόπους γιά νά βοηθήσ<υ τούς άσθενεΐς νά δοΰν τόν εαυτό τους πιό άντικειμενικά. Μερικές φορές έχει αποδειχτεί χρήσιμο ένα τέχνασμά πού άλλάζει τήν οπτική γωνία, τό όποιο μοΰ έμαθε ένας επόπτης μου, ό Lewis HilL ΙΙροσεταιρίζομαι τόν άσθε'/τ, ό>ς σύμβουλο τοΰ εαυτού του μέ τόν άκόλουθο τρόπο : « Μαίρη, έχω κολλήσει )άγο μέ μιάν ασθενή μου καϊ θά ’θελα νά σέ συμβουλευτώ. ’Ίσως 'ίά ’χεις νά μϋς προτείνεις κάτι πού μπορεΐ νά βοηθήσει. Β>ϋέπω μιά έξυττνη, εύαίσθητη, γοη­ τευτική γυναίκα σαρανταπέντε χρονών. πού μοΰ λέει δτι δ γά­

ΔΙΕΥΧΟΛΥΝΪΗ TO N ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ - ΑΛΛΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ

»93

μος της είναι φρικτός. Χρόνια σχεδίαζε ν’ αφήσει τόν άντρα της, μόλις ή κόρη της θά τϋήγαινε στό κολέγιο. Ή στιγμή αυτή εφτασε κι εχει ήδη περάσει άπό καιρό καί, παρόλο πού ή γυναίκα αύτή είναι πολύ δυστυχισμένη, ποφαμένει στήν ι'δια κατάσταση. Λέει πα>ς ό άντρας της δεν τήν άγαπάει καϊ τής μιλχει άσχημα, άλλα είναι άπρόθυμη νά τοΰ ζητήσει νά ξεκι­ νήσουν θεραπεία ζεύγους, άφοΰ εχει άποφοισισει νά φύγει, γιατί άν εκείνος άλλάξει μέ τή θεραπεία, τότε εκείνη θά δυσκολευ­ τεί άκόμα περισσότερο νά τό κάνει. *Εχουν περάσει πέντε χρόνια άπό τότε πού εφυγε η κόρη της άπ’ τό σπίτι, ή ι’δια βρίσκεται άκόμα έκεΐ, καί τά πράγματα παραμένουν δπως ήταν. Ούτε ξεκινάει θεραπεία ζεύγους ούτε φεύγει. ’Αναρωτιέ­ μαι μήπως χάνει τή μία καί μοναδική ζωή πού εχει, προκειμένου νά τόν τιμωρήσει. Λέει πώς θέλει νά κάνει εκείνος τήν πρώτη κίνηση. Εύχεται νά μπορούσε 'Λ τόν πιάσει στό κρε­ βάτι με άλλη (ή μέ άλ>Λν - εχει κάποιες υποψίες καί γι* αύτό ), καί τότε θά μπορούσε νά φύγει». Φυσικά ή Μαίρη συνειδητοποιεί πολύ σύντομα πώς ή άσθε­ νής είναι ή ίδια. Άκούγοντας τήν περιγραφή της στό τρίτο πρό­ σωπο καί άπό άπόσταση μπορεΐ ν’ άποκτήσει περισσότερη άντικειμενικότητα γιά τήν κατάσταση τής ζωής της.

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο 52

Διευθύνετε τή θεραπεία σάν μ.ιά συνεχιζόμε'/τ, συνεδρία καί γιά μιά περίοδο δύο ετών έκανα ψυχοθεραπεία με τόν Rollo May. "Ό May ζοΰσε και δού^νευε στό Τίμπιουρον, εγώ στό Πάλο 'Άλτο, σγεδον μ·ΐάμ.ιστ ώρα άπόσταση μ£ τ ’ αυτοκίνητο. Σκέφτηκα πώς ηθε)να νά εκ­ μεταλλευτώ ττη διαδροατή άκούγοντα€ μιά κασέτα μ£ τή συνέ­ δρια της προτ.γούμεντης έ6δουίάδθ(ς. Ό Ρολλο συρίφώντησε νά ιχαγνητο^νώ TIC συνεδρίεο συντοΐΑα ανακάλυψα ποχ άκούγοντας τις κασέτες η θεραπεία προΎ<οροϋσε θαυαάσια. άοροϋ ευ,παινα πιό γρήγορα στή βαθύτερη επεξεργασία τών σημαντικών θε­ μάτων πού ειναν προχύ<Ιει στήν ποοηγοώοενη συνεδρία. ’Ήταν τόσο χρήσιμο πού άπό τότε μαγνητοφωνώ σταθερά τις συνεδρίες γιά οσους άσθενεΐς μου έχουν '/ά χάνουν μιεγάλη διαδρομή ώς τό γραφείο μου. Καμιά φορά τό κάνω και γιά άσθενεΐς πού μένουν κοντά άλλά εγουν κάποια ιδιαίτερη άνικανότητα νά θυμτηθοϋν τήν προηγούμενη συνεδρία —Γσως μεγάλη άστάθεια τοΰ συναι­ σθήματος ή βραχέα διχαστικά επεισόδια. Ή συγκεκριμένη τεχνική φ<υτίζει μιά σημαντική π>χυρά της θεραπείας —οτι δη)«αδή yj θεραπεία λειτουργείχίχλύτζρα, αν προσ­ ομοιάζει σέ ΐί(ά συνεΎΥΐ συνεδρία. Οι θεραπευτικες συνοιντησεις πού παρουσιάζουν άσυνέχεια άπό τή μία στήν άλλ^η εΤναι πολύ λιγότερο άποτε/νεσματικές. Ή χρήση τής θεραπευτικής συνε­ δρίας γιά νά επιλυθούν κρίσεις πού έμ<ρανίστηκαν στή διάρκεια τής εβδομάδας είναι ενας ιδιαίτερα άναποτελεσματικός τρόπος δουλειάς. Στό ξεκίνημα της καριέρας μου ειχα άκούσει τόν David

Π

Ρ ΙΝ ΑΠΟ n O i\i\A Χ Ρ Ο Ν ΙΑ

194

ΔΙΕΥΘΥΝΕΤΕ ΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΣΑΝ ΜΙΑ ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

»95

Hamburg, τον διευθυντή τής έδρας Ψυχιατρικής στο Στάνφορντ, ν’ άναφέρεται άστεϊζόμενος στήν φυ·^ρθερατ:εία ώς « κυκ^Αθεοακαι πραγματικά ή θέση τουοεν είναι καθολου “άσ^χη, άφοΰ άσχο/Λυμαστε συνεχώς με τή « λεπτομερή διεργασία». Ανοίγουμε νέα θέμιατα, τά δουλεύουμε γιά ενα διάστημα, προΥ(ϋροΰμε σέ άλλα. έπιστρές>ουμιε ομ/ος σταθερά κι επαναληπτικά στά Γδια θέυιατα. βαθαίνοντας κάθε Φορά ττ,ν άναντττστή uoc. Έ κυκλική μορφή τής ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας εχει ταρομοιαστεΐ μέ το άλλαγμα ένος >Λστιχου στο αυτοκίνητο. Βά­ ζουμε τά παξιμάδια στά μπουλόνια, σφίγγουμε εξίσου τό καθένα μέ τή σεφά του, έπειτα έπιστρέφουμε στό πρώτο, κι έπα'/αλαμβάνουμε τή διαδικασία ώσπου τό λάστιχο νά μπει τε>ακά στήν ιδανική του θέση. Σπάνια ξεκινώ έγό> τή συνεδρία. "Οπως οί περισσότεροι θε­ ραπευτές, προτιμώ νά περιμένω τόν άσθενή. θέλω νά μάθω τό δικό του « επείγον ζήτημα » ( δπως τό ονόμαζε ή Melanie Klein ). Άν παρ’ όλ’ αύτά άνοίξω κάποια φορά τή συνεδρία, είναι πάντα γιά ν’ άναφερθώ στήν προηγούμενη μας συνάντηση. Γ ι’ αύτό. άν ή προηγούμενη φορά ήταν ιδιαίτερα βαρυσήμαντη ή συγκινη­ σιακά φορτισμένη^ ή άν είχαμε άφήσει κάτι στή μέση, ενδέχεται νά ξεκινήσω λέγοντας : « Τήν περασμένη εβδομάδα συζητήσαμε πο>ν)Λ σημαντικά θέματα. ’Αναρωτιέμαι μέ τί είδους συναισθή­ ματα γύρισες στό σπίτι σου ». Ή πρόθεσή μου, βέβαια, είναι νά συνδέσω τήν τωρινή συνε­ δρία μέ τήν προηγούμενη. Ί ί συνήθειά μου νά γράφω περιλήψεις γιά τήν ομαδική θε;>απεία καί νά τις ταχυδρομώ στά μέλη τής ομάδας πριν άπό τήν επόμενη συνάντηση εξυπηρετεί άκριβώς τόν ιδιο σκοπό. Μερικές φορές οί ομάδες ξεκινούν συζητώντας τήν περίληψή μου. Επισημαίνουν πώς έκεΐ-^ι έβλεπαν άλλιώς τά πράγματα ή δτι σήμερα άντιλαμβάνονται τά πράγματα δια­ φορετικά άπ’ τόν θεραπευτή. Κα>.ωσορίζω τις διαφωνίες, γιατί αύτές είναι πού συσφί'/^ουν τή συνέχεια τών συνεδριών.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 53

Κρατάτε σημειώσεις γιά κάθε συνεδρία

ν οι

Α

ΘΕΡΑΠΕΙΤΕΣ ΣΚΟΠΕΤΟΓΝ νά λειτουργήσουν ώς ι­

στορικοί τής θεραπευτικής διαδικασίας καί νά προωθήσουν τή συνέχεια τών συνεδριών, τότε συνάγεται οτι πρέπει νά κρα­ τούν κάποιο χρονικό τών γεγονότων. Ή « διαχειριζόμιενη περί­ θαλψη » και ή άπειλή προσφυγών στά δικαστήρια, οί δύο κατάρες πού άπειλοΰν σήμερα τόν ίστό τής ψυχοθεραπείας, μάς έ­ χουν κάνει κι ενα καλό δώρο: έχουν ώθήσει τούς θεραπευτές νά κρατούν τακτικές σημειώσεις. Στούς πα>αούς καιρούς πού είχαμε γραμματείς, υπαγόρευα τα­ κτικά καί μάζευα λεπτομερείς περιλήψεις δλων μου τών συνε­ δριών. (Πολύ άπ’ τό ύλο<ό καί τού βιβλίου αύτοΰ καί άλλίον βι­ βλίων μου προέρχεται άπό εκείνες τις σημειώσεις.) Τώρα πιά άφιερώνω μιερικά )χπτά αμέσως μετά τό κάθε ραντεβού γιά νά γράψω στόν υπολογιστή τά μείζονα ζητήματα πού συζητιούνται σέ κάθε συνεδρία, καθ(ί>; καί τά συναισθήματά μου καί τά θέμα­ τα πού δεν ολοκληρώσαμε σέ κάθε ώρα. Κανονίζ(υ πάντα τό πρό­ γραμμά μου έτσι ώστε νά μπορώ ν’ άφιερο>σω πρ^^ άπό κάθε επό­ μενη συνεδρία ανεξαιρέτως τά )άγα >χπτά πού χρειάζονται γιά νά διαβάζω τις σημιειώσεις μου. "Αν θεωρώ οτι δέν υπάρχει τίποτα άξιοσημείωτο νά γράψω, κι αύτό άπό μόνο του άποτε>χΐ σημαν­ τική πληροφορία καί πιθανότατα σημαίνει πώς ή θεραπεία έχει λι­ μνάσει κι δτι ό άσθενής κι έγώ δεν προχωρούμε σέ νέο έδαφος. Οί θεραπευτές πού βλέπουν τούς άσθενεΐς τους πολλές φορές τήν εβδομάδα έχουν λιγότερη άνάγκη 'λχ κρατάνε λεπτομερείς σημει­ ώσεις, γιατί οί συνεδρίες μένουν πιό ζο^ντανές στό μυαλό τους. 196

ΚΙίΦΑΛΑΙΟ 54

Ενθαρρύνετε τήν αύτοπαρατήρηση

Τ

ο ΕΓΧ EIP1]MAJEH,y. Μ· 11ΓΙ αύτοεξερευνησης. Γ ι’ αύτό παροτρύνοί τούς άσθενεΐς νά έκχεταλΛευτόΰν κάθε eO)t*ipia πού τούς δίνεται, γιά νά οξύνουμε την ερευνά μας. "Άν ενας άσ()ενιης πού ειγε πάντα δυσκολία με τις κοινωνικές συγκεντρώσεις άναφέρει οτι τόν προσκάλεσαν σ’ ενα μεγάλο πάρτυ, ή δική μου άντίδραση συνήθους είναι: « θαυμά­ σια ! 'ίΐραίχ ευκαιρία νά μιάθεις πράγμιατα γιά τόν εαυτό σου! Αύττη τή (ρορά ομως νά τόν παρατηρήσεις προσεκτικά —και μην παραλειφεις νά κρατήσεις ύστερα μερικές σημειώσεις, γιά να ΐχπορέσουμε νά τις συζητήσουμε στην επόμενη συνεδρία ». Οί επισκέψεις στό ττατρικό σπίτι καί στούς γονείς είναι ιδιαίτε­ ρα π>νθύσια πηγή πληροφοριών. 'Επειτα άπό σύστασή μJoυ πολλοί άσθενεΐς άρχίζουν νά κάνουν πο)·ί> μακρύτερες καί βαθύτερες συζη­ τήσεις μέ τ ’ άδέ>νφια τους άπ’ οσο παλιότερα. ’Επίσης κάθε είδους συνάντηση πα>αών συμιμαθητών εΐ'/αι συνήθως χpυσcϋpυχεΐo στοι­ χείων, δπως καί κάθε τύκαιρία επανασύνδεσης μέ παλιές σχέσεις. Προτρέπω επίσης τούς άσθενεΐς m παίρνουν άπ’ τούς άλλους άνα>τροφοδότηση γιά τό πώς τούς έβλεπαν παλιά η πώς τούς βλέπουν τώρα. Γναιρίζίυ ε'Αχν ή/^κκομένο πού μιά συμμαθήτριά του άπό τήν πέμπτη δημοτικού τού ειπε σέ μιά συνάντησή τους δτι τόν θυμό­ ταν σάν ένα « πολύ όμορφο αγόρι μέ κατάμαυρα μαλ?αά καί πο'/ηρό χαμόγελο». Άκούγοντας αύτά τά λόγια ο ηλικιωμένος έκ>αψε. θεωρούσε πάντα τόν εαυτό του γοντροκομμένο καί άμήγανο. "Άν κάποιος, οποιοσδήποτε, τού ειγε πει τότε δτι ηταν πολύ ομοοφος. πίστευε πώς αύτό ^ ειγε άλλάξει ολόκληρη τη ζωή του. *97

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 55

"Οταν

ο

θεραπευόμενος κ>ναίει

ι ΚΑΝΕΤΕ δταν ενας φίλος σας κλαίει μπροστά σας; Κανο­ νικά προσπαθείτε να τόν ανακουφίσετε. « ’Έ>λ, ε>να », θά τοΰ πείτε παρηγορητικά, ή μπορεΐ νά τόν άγκα)αάσετε, ή νά τρέξετε νά φέρετε χαρτομάντι)>α, ή νά ψάξετε νά βρεΐτε κάποιον τρόπο νά τόν βοηθήσετε νά ξαναβρεΐ την ψυχραιμία του και νά σταματήσει τό κλάμα. 'II ψυχοθεραπεία δμως άπαιτεΐ κάτι πέ­ ρα άπ’ τήν ανακούφιση. Έ π ε ^ “ώ κλ^^σημαίνα συχνά θίΣΰ£ο~αζ^$ιφύτερ<χ δώματα συγκίνησης, ή δουλειά τοΰ θεραπευτή δέν είναι νά είναι έύγΕ9ίκος καί νά βοηθήσει τόν άσθενή νά στιψατήσει νά κλαίει. Τό άντίθετο μάλιστα - μπορεΐ νά θέλετε νά τόν ενθαρρύνετε νά προχωρήσει άκόμα βαθύτερα. Μπορεΐ απλώς νά προτρέψετε τόν θεραπευόμενο νά μοιραστεί μαζί σας τις σκέψεις του: « Μήν προσπαθείς νά φύγεις άπ’ αύτό τό σημείο. Μείνε έοώ. Συνέχισε σέ παρακαλώ Ά μοΰ μιλάς. Προσπάθησε νά^χεχατρέψΕίς τά συ^ αισ(ίόμβΐ'Μ^-σαα_2£-λέξείς>. "Η μπορεΐ νά ^ύς κάνετε μιά ερώ­ τηση πού έγώ τή χρησιμοποιώ^υχνά: « 3^v,jaL δάκρυά σου είχαν φ<υνή, τί θά ελέγαν τώρα / » Μπορεΐ κανείς νά σκεφτεΐ τήν ψυχοθεραπεία ώς εναλχαί συναιτΘήματ^^ς,-Μ’ άλλα λόγια, ενθαρρύνετε τις πράξεις συγκινησιακήίΤεκ- ^ φράσης. _ΓΓΐ;,ιτΓληρώνΓτΕ zic δμ(ικ πάντα μ£-m^>']^ισμQυc~πα^ στις συγκινήσεις πού εκφράστηκαν. Ή ακολουθία αυτή είναι πο)νύ πιό ξεκάθαρη στήν ομαδική θεραπεία, επειδή στό πλαίσιο Τ

Ι9β

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο 56

Δώστε στόν εαυτό σας χρόνο άνάμεσα στούς άσθενεΐς

Π

ΕΡΙΜΕΝΩ πώς αυτή τήν καθόλου δημοφιλή συμβουλή θά

τήν προσπεράσουν στά γρήγορα πολλοί θεραπευτές πού τό ιατρείο τους εχει παρασυρθεΐ άπ’ τό ταχύτατο ρεΰμα τής οικονο­ μικής άναγκαιότητας, άλλά έγώ παρ’ δλ’ αύτά θά τό γράψω. Μήν κ>έβετε τόν εαυτό σας και τόν άσθενή σας μέ τό νά μήν αφήνετε άφθονο χρόνο άνάμεσα στις συνεδρίες. Προσωπικά κρα­ τώ πάντα λεπτομερείς σημειώσεις γιά κάθε συνεδρία και ποτέ δέν ξεκινώ μιά συνάντηση χωρίς νά τις ξανακοιτάξω. Οί σημειώ­ σεις μΛυ προσδιορίζουν συχνά κάποια θέματα πού εμιειναν άνο)Λκλήρο>τα —μοτίβα και ζητήματα μέ τά όποΐα θά ’πρεπε νά κα­ ταπιαστούμε ή συναισθήμιατα άνάμεσα σέ μένα και τόν άσθενή πού δέν τά έχουμε πλήραις επεξεργαστεί. Άν έσεΐς παίρνετε κά­ θε συνεδρία στά σοβοιρά, τότε τό Γδιο θά κάνει κι ο άσθενής. Μερικοί θεραπευτές στριμώχνουν τόσο πολύ τό πρόγραμμά τους πού δέν έχουν κανένα διάλειμμα άπό άσθενή σέ άσθενή. Άκόμα κα'ι τό δεκάλχπτο είναι, κατά τή γνώμη μου, άνεπαρκες, άν σπαταλατε τό μέγα>α^τερο μέρος του γιά νά τηλεφωνήσετε σ’ δσους σάς άφησαν μήνυμα. Δέν άφήνω ποτέ λιγότερο άπό δέκα γεμάτα λεπτά άνάμεσα σέ δύο άσθενεΐς, προτιμώ μ^ιστα δεκα­ πέντε, γιά νά κρατήσω σημειώσεις, νά διαβάσω τις προηγούμε­ νες καί νά σκεφτώ. Τά δεκαπεντάλεπτα δια)έίμμΛτα δημιουρ­ γούν πολλά μπερδέματα: πρέπει νά προγραμ^ιιατίζει κάνεις τούς άσθενεΐς του σέ παράξενες ωρες -γιά παράδειγμα, στις παρά δέ­ κα ή στις και δέκα—, δλοι δμως οί άσθενεΐς μου έχουν προσοφ-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 57

Έ κφράστε ανοιχτά τά διλήμιματά σας ΤΑΝ ΚΑΜΙΑ ΦΟΡΑ ΚΟΛΛΑΩ και δυσκολεύομαι ν’ απαντήσω

σ’ εναν άσθενή, αύτο συνήθως συμβαίνει επειδή βρίσκομαι Ο άκινητοποιημένος άνάμεσα σέ δύο ή περισσότερους αντίθετους

συλλογισμούς. Πιστεύ<υ πώς σχεδόν ποτέ δέν δημιουργεί προ­ βλήματα τό νά εκφράσεις άνοιχτά τό δίλημμά σου. ’Ακολουθούν μερικά παραδείγματα. «Τέντ, θά σέ διακόψω. Σήμερα νιώθω νά εχω κάπως κο)λήσει. γιατί εχω έ'να δίλημμα; άπ’ τή μ^ά άντιλαμβάνομαι πώς ή ιστορία τής σύγκρουσής σου μέ τό άφεντικό σου είναι κάτι ση­ μαντικό, και ξέρω επίσης πώς συχνά πληγώνεσαι δταν σέ δια­ κόπτω. Άπό τήν άλλη δμως έχω μ^ά έξαφετικά έντονη αίσθη­ ση οτι σήμερα άποφ«ύγεις κάτι σπουδαίο ». « Μαίρη, λές δτι δέν πιστεύεις πώς είμαι άπολύτως ειλικρινής μαζί σου, λες δτι είμαι πολύ διπλωματικός κι δτι σοΰ μ^>«άω μιέ υπερβολική λεπτότητα. Νομίζω πώς εχεις δίκιο: πραγματικά κρατιέμαι. Νιώθω συχνά πώς βρίσκομαι σέ δίλημμα. Άπ’ τή μιά μιεριά θέλω νά εΓ|ΐαι πιό φυσικός μαζί σου κι δμκυς, άπό τήν άλλη, επειδή άντιλαμιβάνομαι πώς πληγώνεσαι εύκολα καΐ πώς άποδίδεις άσυνήθιστη ισχύ στά λόγια μου, vtcijOoj δτι πρέπει νά σκεφτώ πάρα πολύ προσεκτικά πώς νά σού μιιλήσίο ». « ΙΙήτ, έχω ενα δίλημμα. Ξέρω πώς θέλεις νά κουβεντιάσεις

ΕΚΦΡΑΠΈ ΑΝΟΙΧΤΑ ΤΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΣΑΣ

203

μαζί μου για την ”Ελλι; νΐίόθω τήν αδημονία σου και δεν θέλω νά σ’ άπογοητεύσω. Άπ’ τήν άλλη δμως λες δτι αίσθά\εσαι πως ή ’Έλλι δέν σοΰ ταιριάζει καθόλου, δτι ή σχέση σα< δέ'^ εχει νόημα, δτι δεν πρόκειται νά βγει σέ καλό. Μοΰ φαίνεται πώς πρέπει νά προχωρήσουμε πέρα ή πίσω άπ’ τήν ’Έλλι και νά προσπαθήσουμε ν’ άνακα)α^ψουμε τί πυροδοτεί αύτό τό έντο­ νο πάθος. "Εχουμε άφιερώσει τόσο μεγάλο κομμάτι άπ’ τις πρόσφατες σJvεδpίες μας στ’ις λεπτομέρειες τής σχέσης σας. πού μάς μένει λίγος χοόνος γιά βαθύτερη εξερεύνηση. Προτεί­ νω νά περιορίσουμε τό χρόνο πού μι}·άμε γιά κείνην —νά τό κά­ νουμε Τσως μόνο γιά ενα δεκάλεπτο σε κάθε συνεδρία ». « Μάικ, δεν θέλω ν’ άποφύγοί τήν ερώτηση σου. Ξέρ<«> π(ΐ)ς νιώθεις δτι ξεγλιστράω, δταν μοΰ κάνεις προσωπικές ερωτή­ σεις. Δέν μ’ άρέσει πού τό κάνω και σοΰ υπόσχομαι νά ξαναγυρίσω κάποια στιγμή σ’ αύτές. ’Έχω τήν αίσθηση δμως πο^ς θά βοηθούσε πολύ περισσότερο τή δουλειά μας, άν κοιτάζαμε πρώτα γιά ποιούς λόγους μοΰ κάνεις αυτές τις ερωτήσεις ». "Ε'/α τελευταίο ποφάδειγμα. Ή Σούζαν ήταν μιά άσθενής πού ήρθε νά μέ δει δντας σχεδόν έτοιμη νά έγκατα/χίψει τόν σύ­ ζυγό της, ’Έπειτα άπό άρκετούς μήνες δημιουργικής ψυχοθερα­ πείας ενιο>σε καλύτερα, και ή σχέση της μέ τόν άντρα της βελτκόθηκε. Σέ μιά συνεδρία μοΰ άνέφερε εναν διάλογό τους τήν ώρα πού έκαναν έρωτα; ή Σούζαν μέ μιμήθηκε ( παραποιώντας επιπλέον τά >όγια μου), κι αύτό τούς έκανε νά σκάσουν στά γέ­ λια. Τό γεγονός δτι κι οι δυό μαζι μέ κορόιδεψίχν, τούς βοήθησε νά έρθουν πιό κοντά. Πώς ν’ άντιδράσω σ’ αύτό; Ειχα διάφορες δυνατότητες. Πρώτα, τό γεγονός αύτό αντανακλούσε πόσο κοντά ένιοίθε μέ τόν άντρα της —πολύ πιό κοντά άπ’ δ,τι είχαν υπάρξει γιά πο/νύ καιρό, Τσως γιά χρόνια. Ειχα δου/έψει πολύ μαζί της πρός αύτή τήν κατεύθυνση και Οά μπορούσα νά έκφράσω τήν εύχαρίστησή

Q 04

TO ΔΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

μου για την πρόοδό της. "Η Οά μπορούσα ν’ άναφερΟώ στό γε­ γονός οτι παραποίησε τά λόγια μου μπροστά του. ’Ή θά μπο­ ρούσα νά σχολιάσω τό π<7χ; χεφιζόταν τά τρίγωνα γενικά —ειχε μιά παγιωμένη συμπεριφορά μιεγάλης αμηχανίας στις τριμερείς σχέσεις, δπως καί στό οιδιπόδειο τρίγωνο. 'Η Σούζαν, ό άντρας της κι ο γιός της. Ή Σούζαν καί δυό φίλοι της. Και τώρα ή Σούζαν, ό άντρας της κι έγώ. 'Λ>7νά τό κυρίαρχο συναίσθημά μου ήτίχν δτι μοΰ είχε φερθεί με κακή πίστη, κι αύτό δέν μοΰ άρεσε. ’Ήξερα δτι ενιωθε μεγάλη ευγνωμοσύνη κι δτι είχε πολ>νά θετικά συναισθήματα γιά μένα, ά>λά, παρ’ δλ’ αύτά, είχε έπιλέξει νά μειώσει τή σχέση της μαζί μου, γιά νά ένισχύσει τή σχέση της με τόν ά'/τρα της. '^Ηταν δμι»>ς δικαιολογημε'/ο αύτό μου τό συναίσθημα; Μήπως έβαζα τό προσωπικό μου πικάρισμα πάν<ο άπ’ αύτό πού ήταν καλύτερο γιά τήν άσθενή μου; Τελικά άποφάσισα νά τής άποκαλύψω και τά συναισθήματά μου ά)^)Λ και τό δί).ημ|«α πού είχα, άν θά ’πρεπε νά τής τά άποκα)^ύψω ή δχι. Αύτό μάς οδήγησε σέ μιά πολύ παραγωγική συζήτηση γιά πολλά σημαντικά θέματα. Ή Σούζαν άντιλήφθηκε αμέσως πώς τό τρίγωνό μας ήταν ένας μικρόκοσμος, καΐ δτι κι άλλοι φίλοι της θά πρέπει νά είχαν βιώσει συναισθήματα πα­ ρόμοια μέ τά δικά μου. Ναί, ήταν άλήθεια πώς ο άντρας της Ινκϋθε ν’ απειλείται άπό μενα, κι δτι εκείνη ήθελε νά τόν^καθη-' συχάσει κοροϊδεύοντας με. Μήπως δμως ήταν αλήθεια καί πο>ς έκείνη είχε άσυνείδητα τρο<ροδο;^ ει τά_4ντιχγωνιστικά του συν5«σθήματα; Καί δεν ύττηρχε άραγε τρόπος νά τοΰ προσφερει γνήσια ΙπιβεβαίωΏΗ^Μΐ'^ώντας συγχρΰ^^^ΐ^^ ^οαραιότητα της σχέσης της μαζί μου ;7Γο γεγονός δτι έδίοσα φ<ονη στα συν­ . οκσθήματά μου ςεκινησε μιά ερευνά γιά τήν εμπεύωμενη και δυσπροσοιρμοστική συμπεριφορά της, νά στρέφει εναν άνθρωπο ενάντια σ’ εναν ά>ν>Λ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 58

Κ άντε κ α τ ’ οΓκον επισκέψεις

E

XU ΚΑΝΕΙ Λ ΙΓΕΣ ΚΑΤ’ ΟΙΚΟΝ ΕΙΙΙΣΚ Ε4··ΕΙΣ σέ άσθενεΐς

μου. ΙΙολϋ )άγες, δυστυχώς. Δυστυχώς —γιατί ολες άνεξαφέτως άποδείχτηκαν έξαφετικά ώφέλι^ς. "Ολες, μα ολες οι επισκέψεις μιοϋ ει§ο>σαν τ:ολ3^ς πληροφορίες yia πλευρές τών α­ σθενών ^ υ ποΰ δέν θά τις γνώριζα διαφορετικά —για τά γόμ,ττυ τους, γιά τ-ήν εισέολή τής δουλειάς τους στήν ίδιο>τική τους ζωή, γιά τήν αισθητική τους ( οπως τή μυχρτυροΰν ή επίπλωση, ή διακόσμηση, τά εργα τέχνης ), γιά τό πώς συνηθίζουν νά διασκεδά­ ζουν, γιά τό άν έχουν βιβ>>.ία καί περιοδικά στό σπίτι. "Ενας άσθενής μιου πού παραπονιόταν πώς δέν ειχε φίλους, ειχε ενα ιδι­ αίτερα άφρόντιστο σπίτι, τό όποιο έ'δειχνε άπουσία ευαισθησίας γιά τις αισθήσεις τοΰ επισκέπτη. Μιά νέα, νόστιμη καί κα>νθβαλμένη γυναίκα πού μοΰ ζήτησε βοήθεια, επειδή δέν μπορούσε νά δημιουργήσει μιά καλή σχέση μιέ άντρα, έδειχνε νά φροντίζει τόσο λίγο τό περιβά)λΛν τοΰ σπιτιοΰ της -^ιλιολερ<ι4 ·ένα χαλιά, δεκά­ δες κοΰτες μιέ παλιότερη άλ).ηλογραφία, κουρελιασμένα έπιπλα— ώστε δεν άπόρησα πού άπωθοΰσε τούς άντρες επισκέπτες της. Πηγαίνοντας στό σπίτι μιας άλλης άσθενοΰς εμιαθα γιά πρώ­ τη φορά πώς ειχε πάνω άπό δέκα γάτες, κι οτι τό σπίτι της βρομιοΰσε τόσο πολύ γατίσιο κάτουρο, ώστε δέν μπορούσε νά καλέσει ποτέ κανεναν. Μιά επίσκεψη στό σπίτι ενός άντρα άπότο\uou καί ά'/αίσθητου μοΰ άποκάλυψε, πρός μιεγάλη μου έκπληξη, τοίχους καλυμμένους μιέ δικές του ζωγραφιές έκπληκτικών κι­ νέζικων τοπίων καί πανώ κ·αλ>^ιγραφίας. SC5

2

c6

TO ΔΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

Ή συζήτηση πού προηγείται τής επίσκεψης στό σπίτι τοΰ άσθε'/οΰς είναι συνήθως ιδιαίτερα παραγωγική. Ό θεραπευόμε­ νος μπορεΐ ν’ αναπτύξει άγχος επειδή πρόκειται νά έκτεθεΐ μ ’ αύτόν τόν τρόπο. Μπορεΐ ν’ άμ^;ριταλαντευτεΐ γιά τό κατά πόσο θά ’πρεπε νά κάνει ά)λο ενα καθάρισμα στό σπίτι ή νά μ ’ αφή­ σει νά τό δώ στή φυσική του κατάσταση. Μιά άσθενής μου άγχώθηκε τόσο πολύ πού γιά αρκετό καιρό αντιστεκόταν στήν επίσκεψή μου. "Οταν ειδα τό διαμέρισμά της, εδειχνε νά νιώθει πολύ άβο^Λ δείχνοντάς μ/>υ ^αν ολόκληρο τοίχο καλυμμένο άπό έ'Λύμια προηγούμενων εραστών : κοΰκ>χς καρναβαλιού, άποκόμματα εισιτηρίων γιά τήν όπερα, φωτογραφίες άπ’ τήν Τάιτή καί τό Άκαποΰλκο. Γιατί ένιωθε άσχημα; Ειχε μιά πολύ έντονη έπιθυμία νά κερδίσει τήν εκτίμησή μου γιά τις πνευματικές της ικανότητες καί ντρεπόταν πού τήν έβ^χπα νά είναι ετσι φυ/Λκισμένη στό παρελθόν. Κατα/άβαινε πώς ήταν άνόητο ν’ αναμα­ σάει αι<υνίως τούς πρώην έρωτές της κι ένιωθε πώς θ’ άπογοητευόμουν άπό κείνη, οταν θά ’βλ^επα πόσο φόρτωνε τόν εαυτό της μέ άχ^3ηστα βάρη. "Ενας άλ>Λς άσθενής πού βρισκόταν σέ βαρύ πένθος, μιλούσε τόσο συχνά γιά τήν παρουσία τών πραγμάτων και τών φωτο­ γραφιών της γυναίκας του πού τοΰ πρότεινα νά τόν έπισκεφτώ στό σπίτι. Τό βρήκα πράγματι γεμάτο άναμνηστικά τής γυναί­ κας του, μεταξύ τών οποίων ήταν, καταμεσής στό σαλόνι, ό πα­ λιός στραπατσαρισμένος καναπές στόν όποιο ειχε αφήσει τήν τελευταία της ττνοή. Οί τοΐχοι ήταν σκεπασμένοι μέ φωτογρα­ φίες δικές της, ειτε πορτρέτα της ειτε φωτογραφίες πού ειχε τραβήξει, και με βιβ/αοθηκες γεμάτες άπό τά δικά της βιβ/άα. Και τό πιό σπουδαίο: ό ίδιος ύττήρχε τόσο λίγο μέσα στό σπίτι —τό γούστο του, τά ένδιαφέροντά του, οί ανέσεις του! Έ επί­ σκεψη άποδείχτηκε πολύ σημαντική γιά τόν άσθενή άπό τήν ρίποψη τής διαδικασίας ^ ο ΰ έδειξε οτι νοιαζό[χουν άρκετά γιά κείνον, ώστε νά μπώ στόν κόπο νά τόν έπισκεα^ώ- καί ξεκίντσε μια φαση δραματικής αλλαγής, καθώς μοΰ δήλ<ι>σε πώς

ΚΑΝΤΕ ΚΑΤ’ ΟΙΚΟΝ ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΙ

307

χρειαζόταν τή βοήθεια μου για ν’ ά>λάξει τό <τπίτι του. Ό^γανίίκταμε μαζί ενα πρόγραμμα γιά μυά σειρά μετατροπών στό σπί­ τι του, οί όποιες και διευκόλυναν ά}·}·Λ και καθρέφτιζαν τήν Γτρόοδό του στήν επεξεργασία τοΰ πένθους του. Κι ά>ν)χιΐ άσθενε^ Β ειγναν μικρή φροντίδα για τόν έχυτό τους, σάν νά μήν τούς άξιζε καμ,ιά όμο;>φΐά, καμαά άνεστ. σ τ τ. ζωή τους. Ξαφνιάστηκα, όταν ειδα πόση σαβούρα ειχε μαζέψει ενας θεραπευόμενός μου —εβλχπες στοίβες εκατοντάδων παλιών περιοδικών καί τηλεφωνικών καταλόγων παντοΰ στό σπίτι—, κάτι πού δέν θά τό μάθαινα με άλλον τρόπο. Μια άσθενής ενός άπ’ τούς έκπαιδευόμενούς μιου, πού οΰτε έκείνη πετοΰσε τίποτα, συμφώνησε τελικά, έπειτα άπό δυό χρόνια θεραπείας, νά της κάνει ό θεραπευτής μιά επίσκεψη λέγοντάς του: « θά μιοΰ ύποσχεθεΐτε ομ«ι>ς πώς δέν θά βάλετε τά κλάματα ». Τό σχό/^ιό της υπονοεί πώς, δίνοντάς του τήν άδεια νά την έπισκεφτεΐ, τοΰ δί­ νει μιά ένδειξη δτι έχει μπεΐ σέ μιά άληθινή διαδικασία ά>ν>Λγής. Οί κατ’ οίκον επισκέψεις είναι γεγο'^τα μέ μεγάλη βαρύτη­ τα, και δέν θέλω νά νομίσει κανείς δτι οί άρχάριοι θεραπευτές μπορούν νά κάνουν ένα τέτοιο βήμα έλαφρά τή καρδία. Πρώτα πρέπει νά τεθούν τά δρια και νά γίνουν σεβαστά, δταν δμ«ι>ς τό άπαιτοΰν οί συνθήκες, πρέπει νά είμαστε διατεθειμένοι νά είμα­ στε ευέ)ακτοι και δημιουργικοί και νά έξατομικεύουμε τή θερα­ πεία πού προσφέρουμε. Άπό τήν άλλη, βέβαια, άπορεΐ κανείς γιατί ή παράδοση τών κατ’οικον επισκέψεων, πού ηταν κάποτε τόσο συνηθισμιένη στήν ιατρική φροντίδα, μοιάζει τώρα κάτι πο>α^ τολμηρό και παρακινδυνευμένο. Χαίρομαι πού βλέπω οτι αύτό τόν καιρό συμβαίνουν άλλαγές, ξεκινώντας άπ’ τούς οικο­ γενειακούς θεραπευτές, οί όποιοι δλο καί συχνότερα έπιδιώκουν νά προγραμματίζουν συνεδρίες στό σπίτι τών άσθενών τους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 59

Μ ή δίνετε υπερβολική βαρύτητα στις εξηγήσεις Ι ’ ΕΝΑ ΙΙΕΙΡΑΜΛ πού περιεγραψα νωρίτερα, οπου μια άσθεJ νης μου κι έγώ καταγράφαμε τΙς εντυπώσεις μΛς άπό κά­ θε ψυχοθεραπευτική μας συνεδρία, έμαθα οτι συγκρατούσαμε στή gLVTnum ίχας και οτι δίναμιε άζία σέ πολύ διαφορετικές πλευρές τής διαδικασία€. Έγώ θεωρούσα πολύτιμιες τις διανοη­ τικές μου ερμηνείες, ενώ αύτές είχαν μικρή επίδραση στήν άσθενή μου, γιά τήν όποία αντίθετα είχαν μεγαλύτερη άξια οι μικρές προσωπικές πράξεις μου πού άφοροΰσαν τή σχέση μας. Οι περισσότερες δημοσιευμένες περιγραφές τής ψυχοθεραπείας άπό πρώτο χέρι επισημαίνουν τήν ιδια άνακολουθία: Οί θερα­ πευτές αποδίδουν πολύ μεγαλύτερη αξία α π 'ο,τι οί ασθενείς τους στην ερμηνεία καϊ στην έναισθησία . ' Έμεΐς οι θεραπευτές δίνουμε υπερ€ολική αξία σ’ αύτό τό διανοητικό κυνήγι τοΰ θη­ σαυρού. Κι ετσι συνέβαινε άπ’ τήν άρχή, οταν ό Φρόυντ μϋς έδωσε τό κακό παράδειγμα μιέ δύο δελεαστικές άλλά παραπλα­ νητικές μεταφορές του. Ή πρώτη ηταν ή εικόνα τοΰ θεραπευτη-άργοκολόγου, ό όποΐος μ^χοπ<^άπομακρύνει τή σκόνη απ’ τις θοιμμιενες αναμνησεις,- γιά νά φέρει στό^ρώς τήν^Ι^θέια —το τι πραγμιατικα συν­ έβη στά πρώτα χρόνια τής ζωής τ ^ άσθενοΰς : τό πρωταρχικό Σ

1. Ό δρος « εναισθη^ία » ( iminhi) σημαίνει τήν απόκτηση επίγνωσης γιά τις βαθύτερες αιτίες ένος (τυμ.πτ<ϋματύς, μιάς σνμπεριφο(>χς, ενός ψυχικού προ­ βλήματος κτλ. ( Σ .τ ,μ . ) 3<|8

ΜΗ ΔΙΝΕΤΕ ΥΙΙΕΡΒΟΛΙΚΗ ΒΑΡΥΤΗΤΑ ΣΓΠΙ ΕΞΗΓΗΙΕΙΣ 309 ---------------------------------------------------------------------------------- \ ------------------------ -

τραΰαα, την πρωταρχική σχηνη, τά αφγού'χά συμ^&χν^α. T^T|,4fce^gp;p!0pjC^igv αντή t qu π ά ^^ΒρεΙτε μόνο^το τ ε /χ υ τ ^ xof/j^'ojrou λε,ίπει^^τ^έτεινε ο Φρόυντ^^αΐ Θ^λυσ5,τε..5λ^2α}ρα^ από τά ιστορικά που κρατούσε,διαβάζονται σάν ιστορίες μιυστηριου, κι οι αναγνώστες προχο>ροΰν [χε άδημιονία περιμένοντας τή ζου(χερή >α!ιστ;, οπου δλοι οΐ γρίφοι Οά βροϋν την απάντηση τους. ”Οπ(ος είναι φυσικό, μεταφέρουμε τόν ενθουσιασμό μΛς για τό διανοητικό κυνγ^ι στοΰς άσΟενεΰ; μας, και παρατηρούμε ή φαν­ ταζόμαστε τις έντυπωσιασμένες αντιδράσεις τους στις έρμηνεΤες μας, Ό Νίτσε ε λ ε γ ε : « Φτάνου(Αε ώς τό σημ£Ϊο να επινοούμε την έκφραση τοΰ προσώπου τοΰ συνομιι>ν,ητή μ^ς, ώστε να συμ­ πίπτει μιε την εύφυη σκέψη πού πιστεύουμε π(ος ξεστομίσαμε » . Ό Φρόυντ δεν νοιαζόταν να κρύψει τόν ενθουσιασμό του γιά τις διανοητικές λύσεις. FIoWjoi πρώην άσΟε'^εΐς του έχουν αναφέρει τη συνήθειά του ν ’ ανοίγει τό κουτί με τά «νικητήρια πούρα» του, γιά να γιορτάσει μιά εξαιρετικά διεισδυτική έρίΑηνεια. Και τά >αϊκά μέσα ενημέρωσης παρουσίαζαν ανέκαθεν στό κοινό αυτή τή Λανθασμένη εικόνα τής ψυχοθεραπείας. Στό χαρακτηρι­ στικό πορτρέτο πού ζωγραφίζει τό Χόλλυγουντ, ό ψυχοθερα­ πευτής κλυδωνίζεται άνάμεσα σέ πολ>«ά εμπόδια, άκοΜυΟεΐ πολ­ λά >ανθασμένα μο'Λ>7ϊάτια, υπερβαίνει τόν πόθο καί τόν κίνδυνο, γιά νά φτάσει τε/ακά στή μεγάλη διαφο>τιστική και έπανορθιυτική άποκά/α>'ψη.

θέλω^ν^Μΐί^ ^jAgtvTHtoTTivai, πράγματι, ά)7α οχι γιά τους'^Λγους πού συνή­ θως νομίζουμε. Λαχταράμε τήν άνακούφιση πού μάς προσφέρει ή άπόλυτη άλήθεια, γιατί δέν μπορούμε ν’ άντέξουμε τήν άπό·^ ο Νίτσε, «Ή αλήθεια είναι μιά ψευδαίσΟη-ση, χωρίς τήν όποια ενα συγκεκριμένο ζωικό είδος δεν Οά μπορούσε νά έπιβιοχτει». Διαποτισμένοι καθώς είμαστε από μιά έγγε'/ή άνάγκη γιά τήν άναζήτηση λύσεων και γιά τή συνολική εικόνα, κρεμόμαστε πει-

210

Ι Ό Δ ίΙΡ Ο Τ Η Ι Ψ νΧ Ο β Ρ Ρ Α Π Ε ΙΑ ί:

σματικά άττ’ τήν πεποίθηση πώς υπάρχει εξήγηση, κάποια εξή­ γηση. Αυτή κάνει τά πράγματα ανεκτά, μάi^δtvε£J^ αίσθημα Δεν είναι δμcιJς τό περιεχόμενο που εχει σημιασία σ’ αυτό τό κυνήγι τοΰ θησαυροΰ, άλ/Λ το Γδιο τό κανηγι, πού εΤναι ό τέ/χιος στό'/ος τοΰ Οεραπευτικοΰ συνταφιάσμπτος, γιατί προσφέρει κάτι και στους δύο συμ|J£τέχovτες : οι ασθενείς απολαμβάνουν την προσοχή πού δίνεται καί στίς παραμικρές >χπτομέρειες της ζωής τους, και ό θεραπευτής σαγηνεύεται από τή διαδικασία τής επίλυσης τοΰ γρίφου μιας ζωής. Ή ομορφιά αύτοΰ τοΰ πράγματος είναι οτι κρατάει ασθενή και θεραπευτή στενά συνδεδεμivoυς, δσο αναπτύσσεται ό πραγματικός παράγοντας τής αλλαγής —η βεραπευτιχγ· σχέαιη. Στήν πράξη είναι ιδιαίτερα πολύπλοκος ό σύνδεσμος ανάμεσα στό διανοητικό σχέδιο και τή σχέση θεραπευτή-θεραπευόμενου. "Οσο περισσότερα γνο^ρίζουν οί θεραπευτές γιά τή ζωή τοΰ θε­ ραπευόμενου, παρελθούίτα καΐ^Μΐ^ούσα. τό^μπίXtVQίa^f^έσα τηc καί γίνονται πιό κον^τ^ίί^ και πιό συμπονετρ^οί μ ^τι^ες. Πολ­ λές έρμ1τ)νειε^αλλωστε κϊτεϋΟόνο^ται ξεκάθαρα πρός τή βελ­ τίωση της σχέσης θεραπευτή-θεραπευόμενου — οί θεραπευτές έπικεντρώνονται έπα'ι/ειλημμivα στήν άναγν(ί>ριση καί στό ξεκαθάρισμα τών εμποδίων πού παρακω)νύουν τήν επαφή ά'/άμεσα σ’ έκείvorJς καί στούς ασθενείς τους. Στό βαθύτερο επίπεδο ή σχέση ά'/άμεσα στήν έναισθησία καί τήν ά)κ}Λγή παραμένει ένα αίνιγμα. Ι1ο^όλ£>_π^ θεωρούμε αύτοvόητQ_QILJq_επίγ^gη όδηγεί-ΐτήν ά>^>^αγή^JήJc^AQύθια αυτή δέν θεμελιωνβι;6Η-Εμπ£ΐρΐϋ{α μέ _κανέναν τ^όπο. Γϊα~την ακρίβεια, υπάρχουν έμπειροι άνα>ώττές, πού είναι συγχρόνως στοχαστές, οι όποιοι μιλοΰν γιά τήν πιθα'^τητα μιας αντίστροφης ακολουθίας — οτι, δηλαδή, ή επίγνωση δέν προηγείται τής ά/^Λγής, τήν άκολου^ν ~ ^ " Τέλος, να θυμάστε τό ρητό τοΰ Νίτσε: « Δέν ύπάρχε^4λ.ήθεια, υπάρχει μόνο ερμηνεία». Γ ι’ αύτό, άκόμ-α κι αν προσφέ-

Μ Η Δ ΙΝ Ε Τ Ε Υ Π Ε Ρ Β Ο Λ ΙΚ Η Β Α Ρ Υ Τ Η Τ Α Σ Τ Ι Σ Ε Ξ Η Γ Η Σ Ε ΙΣ

211

ρουμ£ κάποια κομψά συσκευασμένη έξαφετικά διεισδυτική απο­ κάλυψη, πρέπει νά συνειδητοποιούμε πώς είναι μιά κατασκευή, πώς είναι μία εξήγηση, οχι rj εξήγηση. Δείτε την περίπτ<«>ση μιας χήρας πού βρισκόταν σέ απόγνω­ ση, πού δεν άντεχε νά είναι μόνη της και χωρίς σύντροφο, άλλά παρ’ δλ’ αύτά σαμποτάριζε κάθε δυνατότητα καινούργιας σχέ­ σης με άντρα. Γ ια τί; ’Έπειτα από άρκετούς μήνες αναζήτησης φτάσαμε σέ διάφορες εξηγήσεις ; • Φοβόταν πώς είναι καταραμένη. "Ολοι οι άντρες πού είχε άγαπήσει είχαν πεθάνει πρόωρα. Άπέφευγε τή στενή σχέση, γιά να προστατέψει τον άντρα άπό τό κακό της κάρμα. • Φοβόταν μήν τήν πλησιάσει πολύ έ'νας άντρας, γιατί τότε θά μπορούσε νά δει μέσα της καί ν’ άνακαλύψει τή βαθιά της κακία, τή χυδαιότητα και τή δολοφονική οργή της. • Άν έπέτρεπε πραγματικά στον εαυτό της ν’ άγαπήσει κά­ ποιον ά>λο, αύτό θά ήταν μιά τε>χιο^τική παραδοχή πώς ό άντρας της ήταν στ’ άλήθεια νεκρός. • Ν ’ άγαττήσει άλλον άντρα θά ήταν προδοσία: θά σήμΛίνε πώς ή άγάπη της γιά τον άντρα της δεν ήταν οσο βαθιά νόμιζε. • Είχε ζήσει πάρα πο>^)^:ς άπώλειες και δέν άντεχε νά ζήσει άλλη μία. Οί άντρες παραήταν ευαίσθητα π)νάσματα. "Οπότε γύριζε νά κοιτάξει έναν άντρα πού έμπαινε στή ζωή της, έβ>χπε τό κρανίο του κάτω άπ’ τό δέρμα καί τήν κυ­ ρίευε ή σκέψη πώς σύντομα θά κατέληγε κι αύτός ένα σακί με ξερά κόκαλα. • Δέν ήθε>χ νά νιώθει άδύναμη. 'Γτςήρχαν φορές πού ό άν­ τρας της είχε θυμώσει μΛζί της, κι ό θυμός του τή συν­ έτριβε. ’ Ηταν άποφασισμενη νά μήν επιτρέψει νά ξανασυμβεΐ κάτι τέτοιο, '/ά μήν παραχο>ρήσει ποτέ σέ κανέναν τό­ σο μεγάλο έλχγχο πάνω της. • Νά πάρει τήν άπόφαση 'λζ συνδεθεί μ’ έναν άντρα σήμαινε νά

213

T O Δ Ω Ρ Ο T H X Ψ ΥΧ Ο Θ ΕΡ Α Π ΕΙΑ Σ

έγκαταλείψει τή δυνατότητα να βγει με άλλους άντρες, κι ηταν απρόθυμη να παραιτηθεί απ’ τις άλλες της δυνατότητες. Ποιά άπ’ αυτές τΙς έξηγήσεις ήταν αλήθεια, ποιά ήταν ή σωστή; Μία; Μερικές ; "Ολες ; Ή καθεμιά αντιπροσώπευε μιά διαφορετική κατασκευή: υπάρχουν τόσο πολλές ερμηνείες οσα και ερμηνευτικά συστήματα. Καμιά δέν φάνηκε τότε νά εχει μεγαλύτερη σημασία άπό τις άλλες. Ή άναζήτη·ση εξήγησης δμο^ς μϋς κράτησε δεμένους τον εναν με τον άλλο, καϊ τό δέσι­ μό μας ήταν αυτό πού μέτρησε τελικά. Ή άσθενής μου έκα'/ε τό μεγάλο βήμα επιλέγοντας νά σχετιστεί βαθιά μαζί μου, κι εγώ δέν άποτραβήχτηκα μακριά της. Δέν μέ κατέστρεψε ή οργή της, παρέμεινα κοντά της, τής κρατούσα τό χέρι οταν βρι­ σκόταν σέ στιγμές μεγάλης άπόγν(οσης, παρέμεινα ζωντανός και δέν έπεσα θύμα τοΰ καταραμένου κάρμα της.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 60

Μηχανισμοί επιτάχυνσης της θεραπείας

Ο

I ΟΜΑΔΕΣ χ ϊ ’ΧΟΘΕΡΑΠΕΙΛΣ ή προσωπικής ώρίμασης

χρησιμοποιούν fitxaertec τεγνικ££ επιτάχυνσην ή~ <<ΛπόψΐίΕης^ Μερικές άπ’ αυτές μοΰ έχουν ίρανεΐ χρήσιμες, δπως ή άσκηση « έμπιστέψου και πέσε » ; εδώ ή ομάδα σ γ τ μ α τίζει κύκ>νθ γύρω άπό ένα μεΜς, τό όποιο κ>χινει τά μάτια καί πές>τ£ΐ πρός τά πίσω, καί τά υπόλοιπα μ^λη τής ομάδας τό πιά­ νουν. Στήν άσκηση « άκρως άπόρρητο » δλα τά μέλη γράφουν σέ παν(^ιότυπα Jyίxpτ^κια. γωρις Λεπτομέρειες απ τις οποίες θά μπορούσε κανείς να τους αναγν<ι>ρισει, ενσ^ά^ως άπόρρητο μJυσ"τικό πού ^ ενκυθαν επΐΧ(ν3ϋν6_νά τό άπόκαλι^1^^/ν>Γ!£τή ^ ν εχεΐΛ~τα σημειώματα ανακατεύονται καί μιοιράζονται, καί τό κάθε μέλος διαβάζει τό άπόρρητο μυστικό κάποιοιi αλ^υ καί συζητάει πώς θά ένιωθε^ άν τό μυστι>ώ αυτό ήταν δικό του./ Μιά άλλη τεχνική είναι νά δείξεις έπιλεγμενα άποσπάσματα άπό τή,.βιντεοχασέτα^ς προηγούμενης συνάντησης^ ’Ή, σε ομάδες εκπαιδευόμενων, τά μελη εναλλάσσονται στό ρόλο τοΰ συντονι­ στή τής ομάδας και κρίνουν τήν επίδοση τοΰ καθενός. ’Ή, γιά νά στϊάσει μιά μ«κριά άρχική σιωττη, ό συντονιστής τής ομάδας μπορεΐ νά προτείνει έναν γρήγορο « γύρο », στόν όποιο τά μέλη άποκαλύπτουν μερικούς άπό τούς ελεύθερους συνεφμ/>ύς πού έκαναν στή διάρκεια τής σιωπής. "0>νες αυτές οί « άποψυκτικές » ή έπιταχυντικές τεχνικές είναι μόνο το πρώτο-^ιχάΒιο rfiC aaxm nc. '^tk καθε τΐερίτΓτωση ο συντονιστής τής όμ«άδας πρέπει νά κάνει μιά άνακεφαλαίωση. 313

214

T O Δ Ο Ρ Ο T H l Ψ ΥΧ Ο Θ ΕΡ Α Π ΕΙΑ Σ

πρέπει νά βοηθήσει ^ (J^λη νά συ}^}ϋέξουν τά στοιχεία ποϋ παρήγαγε ή άσκηση : ytqusapa^etYt^a. κώς^ίά πήγαν στά Οέμ^ιτα rr^iL· ίμ.πιaτΩaίϊτr^(r. τήι; Εν(Γυν«ιθΓθτ,στς και τήζ αύτοαποχαλυ^

Μιά άπο τΙς πιό ισχυρές παρεμβάσεις πού εχω χρησιμοποιή-.^ τει ( σέ όμιάδες καρκινοπαθών και σέ διδακτικό πλαίσιο γι3^^ μεγάλα άκροατήρια ) είναι ή άσκηση « Ποιός είμαι; ». Κάθε γρ^^'»·> στό μέλος παίρνει οκτώ χοιχΛχσ·^·<^ καθένα μιά απάντηση στήν έρώτη/τη « iTotng; ! ». ( Με-'^ ρικές 1?ΐθα'7ές απαντήσεις : είμαι σύζυγος, είμαι γυναίκα, είμαι, ^ ^ιστιανός, ειμια^ιβ>αοφάγος. είμαι μητέρα, είμαι γιατρός, ειμα^,^ αθλητής, ειμαισεξουαλικό ον, ειμιαι λογιστής, είμαι κα)ν>νΐτέχνης, είμαι κόρη κ τλ.). ’Έπειτα τό κάθε μιέ^Λς τακτοποιεί τά χαρτάκια του άπό τό πιό περιφερειακό στό πιό κεντρικό (στήν ιδιότητα πού βρίσκεται πιό κοντά στόν πυρήνα του )._________ Στή συνέχεια ^ητώ-άπό τά μέλη νά διαλογιστούν πάνω στο κάθε χαρτάκι, ξεκινώνχο^άπό τό πιό περιφερειακό, και '/ά φανταστοΰν~π^^3^ενΐ(ϋθαν α^έγκατέλειπα^ τοκομ^χάτι τής ταυτότήτάς~τους. Κάθε "λίγα )νεπτά ενα σήμα ( ενα καμπανακι ) τους ειδοποιεί νά προχωρήσουν στό επόμενο χοφτάκι, κι οταν πιά τό καμπανάκι έχει χτυττήσει οκτώ φορές κι έχουν καλυφθεί ο>Λ τά χαρτάκια, ή διαδικοισία άντιστρέφεται καί τά μέλη οίκειοποιοΰνται ξανά δ?χς τις πλευρές τής ταυτότητάς τους. Στή· συζήτηση πού άκο>Λυθεΐ τήν άσκη<τη (ουσιαστικής σημασίας σ’ αυτήν δπως καί σέ κάθε άσκηση ), τά μέλη συζητούν τά ζητήμιατα πού άνακινήθηκαν γιά τόν καθένα τους : γιά παράδειγ­ μα, ζητήματα ταυτότητας καί πυρηνικού εαυτού, τήν εμπειρία τής παραίτησης άπό κάποια πλευρά ; ^ ς, κάποιες φάντοϊσιω^Είς ~~---------------------------- -

Σέ γενικές γραμμές θεωρώ αυτούς τούς μηχανισμούς έπιτάχυνσης λιγότερο απαραίτητους ή χρήσιμους στήν άτομική θερα­ πεία. Μερικές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις -δπως είναι ή θεραπεία γκεστάλτ— περι^Λμβάνου',» πάρα πο/»?£ς άσκήσεις, οί

ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΕΙΠΤΑΧΥΝΙΗΣ ΊΉ ΐ; ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

όποιες, άν χρησψυοποιηΟοΰν με φρόνηση, μπορούν '/ά διευκολύνουν τη θεραπεία. Είναι ομίυς αλήθεια καί δτι μερικοί νέοι θερα­ πευτές κάνουν τό λάθος ν’ αναπτύσσουν μιά ποφακαταθηκη άσκήσεoJV, στήν όποια καταφεύγουν για να ζωντανέψουν τήν ψυχοθεραπεία οταν αυτή φαίνεται ν’ άργοπορεϊ. Οί αρχάριοι θε­ ραπευτές πρέπει νά μάθουν δτι φΓ>ρρς π^ιύ πρέπει νά κάθοντΛΐ-~σιωπη>χιί, κάποτε σέ σιωπηλή επικοινωνία. άλλ>τ£— α π ^ ς περιμ5όντας νά εμφανιστούν οί σκέψεις τού ασθενούς σέ μιά μορφή,πού '/ά μπ ορεΐ^ εκφραστεί. Ποφ’ δλ’ αυ^τάΤσυνάόδντας και με τή ρήση δτι πρέπει κανείς νά επινοεί διαφορετική θεραπεία γιά κάθε ασθενή, είναι στιγμές πού ένδείκνυνται γιά νά διαμορφίυσει ό θεραπευτής μιά άσκηση πού νά ταιριάζει με τίς άνάγκες ενός συγκεκριμένου άσθενού;. Σέ σημεία τού ^iQ mu πραγματεύομιαι διάφορους τέ­ τοιους μηχανισμούς : μιά έπίσκεψητ^ κατ’ οίκον, τό παίξιμ/) ρόλθ)ν ή τό νά ζητήσεις άπ ’ τόν θεραπευόμενο νά συντάξ«-τό_έπιτά$Η>^ ^^ ρ α μ [ ^ του. Έγώ ζητώ έ π ί^ ^ άπ’ τούς άσθενεϊς νά ;^ρουν παλ^_οοιογ£νειακές φωτογραφία "Οταν ό άσθενής μοιράζεται μαζί μου μερικές εικόνες άνθρωπων πού ητοιν σημαντικοί γ ι’ αύτόν στό παρελθόν, όχι μόνο ν«ί>θ(ι> πιό δεμένος μαζί του, άλ}α καί ή δική του μνήμη γιά σημαντικά γεγονότα καί συναισθήμα­ τα τού παρελθόντος ζωντανεύει καταλυτικά άπ’ τίς παλιές φο>τογραφίες. Καμιά φορά εχει άπο^ γ τεϊ ώφέλιμο νά ζητώ άπ’ τόν άσθενΡ} 'Α^^ρ ά ψ ε ι γpάμjj^ ( που θά τό δείξει σέ μένα καί δέν είναι άπαραίτητο δτΓθα ταχυδρομηθεί) σέ κάποιον μέ τόν όποιο μπορεΐ νά εχει αφήσει σημιαντικά πράγματα άνολοκλήρωτα —γιά παράδειγμα, σ’ εναν γονιό πού δέν είναι διαθέσι­ μος ή πού έχει πεθάνει, σέ μιά πρώην σύζυγο, στό παιδί του. 'Η πιό συνηθισμένη τεχνική πού χ^ιησιμοποιώ είναι το άτυ­ πο παίξιμο ρόλοίν. ”Λν, γιά παράδειγμα, μιά άσθενής συζητάει τήν άδυναμία της νά ερθει σέ αντιπαράθεση μ ’ εναν στενό της άνθρωπο γιά κάποιο θέμα - ας πούμε πώς εχει άγχος γιά ενα έπικείμε'/ο ταξίδι μέ μιά φιλ^η της γιά μιά εβδομάδα σ’ ενα νησί.

a i 6

TO ΛΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ!

γιατί ή ίδια εχει ανάγκη νά Ιχει κάθε μέρα χρόνο νά είναι μόνη της γιά νά κάνει διαλογισμό, γιά νά διαβάσει ή γιά νά σκε<ρτεϊ. ’Ίσως νά της προτείνω μιά σύντομη άσκηση p0>v0jv, δπου εκεί­ νη παίζει τη φίλη της κι έγώ παίζω τόν δικό της ρόλο, γιά νά δείξω με ποιό τρόπο θά μπορούσε νά τής ζητήσει κάτι τέτοιο. Σε ά>νλες περιπτώσεις ισα>ς νά κάνω τό άντίθετο; νά παίξω τό άλ>Λ πρόσωπο καί νά βάλω τήν άσΟενή νά προβάρει τί θά μποροί^ε νά πει ή Γδια. aSaoc καρέκλας τού Fritz Peris άποδεικνύεται κι αύτή· πολλές φορές ώφέλιμη. Δίνω σέ κάποιους ασθενείς, πού διαθέτουν μιά δυνατή εσωτερική αυτοεπικριτική φωνή, τήν οδηγία νά τοποθετήσουν το κομμάτι τους που τοϋ<:^~7ρίνει και τούς μέμφεται σέ μιά άδειακαρε ^ α και νά τού μιλήσουν, έπει­ τα ν’ άλλάξαυν^έσ^ κάΤνά παίξουν τόν κριτή, έκφράζοντας τά κριτικά τους σχόλια πρός τό έκ&ολο έγώ. Καί πάλι, τό τονίζω, οι τε^νικέ^αύτές είναι νΰτισιμε^ ονι ^'zocmoTzoi ^ιλλά γιά νά παραγάγουν στοιγεΐα πρός δ^εύντηστη._

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο G1

'Ή ψυχοθεραπεία ώς γενική πρόβα γιά τή ζο^ή Ο;\^\ΟΙ ΘΕΡΑΠΕΓΤΕΣ ενοχλούνται οταν άκοΰνε κάποιους κριτικούς νά χαρακτηρίζουν τή δου)χιά τους απλώς ώς |Α.ιά « φι>άα έπΐ πληρωμή ». I Ιαρόλο πού ό χαρακτηρισμός αύτος έχει μιά μικρή δόση αλήθειας, δεν αξίζει νά μάς οδηγεί σέ σημείο h 6 χλησης. Ή Λ μιά γενική προβίΤγΐά^, ςωη. Μ’' άλλα λόγια, παρό­ λο πού ή ψυχοθεραπεία-άτιπΤΓτει μίά στενή ~^έση, ή σχέση δέν εΐ'/αι σκοπός —είναι μέσο έ«ί·ΐί.υ&η ^ό π ο ύ. Ή εγγύτητα τής bεpαπευτικης σ^ζέδ^ εξυπηρετεί πολλούς σκοπούς. Π ^χειJA w άσ<]^ή περ^χή^στήν ότ^α οι άσθενεκμπορούν ν’ άποκαλυξζθουν οσο τΛηρέστερα γίνεται. Επιπλέον, τούς προσφέρει τήν δτι κάποιος'το^ Ιιποδέχεται και '*β^ύς καταλαβαίνει, ένώ. έχουν Ιιπόκαλύψεϊ τόν βαθύτερο εαυτό ιτφ>^. Τούς^δ^σκει κ ο ι^ ν ι^ ς δεξιότη;τες^ ό άσθενής μαθαίνει τι άπαιτεΤται για νά εχει μιά στενή σχέση. Μαθαίνει επίσης δτι ή δημιουργία στενής σχέσης δέν είναι άδύνατη, αντίθετα είναι εφικτή. Τελευταίο καί ίσως πιό σημαντικό άπ’ δλα εΐ'ΛΧί αύτό πού ^χγε ό Κάρ^-^^ό^^ζκρ^-δη, ή θεραπευτική σχέση χρησιμεύ­ ει J^iαω3xptκαaημεΣα.3vαφo^ στό όποΐο^'α^οίειςτμπορ'ούν νά επανέρχονται μέ τή φαντααι«^ους. ^Εχοντας κατακτήσει μιά φορά αύτό τό έπίτίεδο οικειότητας, μπορούν νά διατηρήσουν μέσα τους τήν έλΐΐίδα,,κο^τήν προσδοκία παρόμιοιων σχέσεων. Π

317

218

TO ΛΟΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΙΙΕΙΑΣ

’Ακούει κανείς συχνά για ασθενείς (ατε σέ ομαδική ειτε σε άτομική θεραπεία ) πού είναι εξαιρετικοί θεραπευόμενοι ή εξαιρε­ τικά μέλη τής ομάδας, κι ομως παραμιτ^υν ούσιαστικά άπαρά>Λαχτοι στή ζωή τους εξω άπ’ τή θεραπεία. ΜπορεΤ νά έχουν μίΐά καλή σχέση με τον συγκεκριμένο θεραπευτή ή μπορεΐ νά είναι μελη-κ>ν£ΐδιά τής όμΛοας -πού αύτοαποκα)^ύπτονται, πού δουλεύουν σκληρά, κατα>α>τικοΐ γιά τήν αλληλεπίδραση ανάμεσα στά μέλη-- κι δμο>ς δέν εφαρμόζουν αύτά πού έμαθαν στή ζωή τους εξω από έκεΐ. >^όγια γρησιαοποιοΰν τή θεραπεία ώς υποκατάστατο κι όγι ώς πρόβα γιά τή ζωτό. Ή διάκριση αυτή μπορεΤ ν’ αποδειχτεί ωφέλιμη σέ άποφάσεις τερματισμού της θεραπείας. αλλαγή συμπεριφοράς στις συνθήκες, τής ψυχοθεραπείας προφανώς δέν άρκεΤ; οί ασθενείς πρέπει νά μεταφέρουν τήν-ά/λαγή τους στο περιβάλ>νθν~τής ζωής τους. Στά όψιμα στάδια τής ψυχοθεραπείας αφιερώνω τή μεγα>^ύτερη ενέργεια στό νά έξασφα>άσω τή μεταφορά τής μά­ θησης. Άν τό θεωρήσω απαραίτητο, αρχίζω νά προπονώ ενεργά τόν ασθενή, νά τόν πιέζω νά πειραματιστεί με νέες συμπεριφο­ ρές στό εργασιακό, στό κοινωνικό καϊ στό οικογε^ιακό του π^Λίσιο.

ΚΕΦΛΛΛΙ Ο 62

XpησιμLoπotήστε το αρχικό αίτημα ώς κΐ'/ητήριο μ.οχλο η ΧΑΝΕΤΕ ΕΠΑΦΗ με τό αρχικό αίτημα τοΰ άσΟενοΰς.

Μ

"Οπως δείχνει τό παράδειγμα πού άκο)νουθεΐ. οί λόγοι που αναφέρουν οί ασθενείς οτι τούς οδήγησαν στήν ψυχοθεραπεία στήν πρώτη συνεδρία, μπορεΤ νά σάς φανοΰν πολύ χρήσιμοι σέ δύσκολες φάσεις τής θεραπείας. ΜΙΑ ΨϊΧΟΘΕΡΛΠΕΓΤΡΙΑ ΠΕΝΗΝΤΑΠΕΝΤΕ ΧΡΟΝΩΝ ζήτησε τή συμβουλή μου, γιατί ειχε φτάσει σέ αδιέξοδο στη δουλειά της με τόν Ρόν, εναν σαραντάχρονο ασκούμενο κ)ανικής ψυχο>Λγίας, πού τόν εβλεπε εδώ και λίγους μήνες. Πριν άπό λίγο καιρό μιά γυναίκα, μέ τήν όποια ό Ρόν ειχε βγει μιερικές φορές, τόν άπέρριψε, κι επειτα απ’ αυτό εκείνος εγινε πιό απαιτητικός στις θε­ ραπευτικές τους συναντήσεις κι έπέμενε ή θεραπεύτριά του νά τοΰ κρατήσει τό χέρι καί νά τόν άγκαλιάσει, γιά νά τόν άνακουφίσει. Γιά νά υποστηρίξει τό επιχείρημά του της ττήγε ένα αντίτυπο τοΰ βιβλίου μου '^Ημάνα και τό νόημα τ η ζ ζωής, δπου περιγράφω τά σωτήρια αποτελέσματα πού ειχε τό γεγονός δτι κρατοΰσα τό χέρι μιας χήρας πού βρισκόταν σέ βαρύ πένθος. Ό Ρόν έκανε μούτρα, άρνιόταν τή χειραψία μέ τή θεραπεύτριά του στό τέ)/>ς κάθε συνεδρίας κι έφτιαχνε καταλόγους μέ τά έλαττtt>ματά της. ' Ή θεραπεύτρια ένια>θε ολο καί πιό άβολα, 0)ν0 και πιό άμήχανα, ένιο>θε δτι ό Ρόν τή χειριζόταν, καί ή παιδική του συμπεai9

•iac

T O Δ Ω Ρ Ο Τ Η Σ Ψ Υ Χ Ο Θ Ε Ρ Α Π Ε ΙΑ Σ

ριφορα τήν ένοχ>Λϋσε. "Ολοι οί τρόποι πού ειχε χρησιμοποιήσει γιά νά βελτιώσει αυτή τήν αδιέξοδη κατάσταση είχαν άποτύχει, καί, νιώθοντας πιά φόβο γιά τό βάθος τοΰ θυμοΰ τοΰ θεραπευό­ μενου της, είχε αρχίσει νά σκέφτεται νά τερματίσει τή θεραπεία. Στήν έποπτεία άνασκοπήσοιμε τόν αρχικό /Λγο γιά τόν όποιο ό 1*όν ζήτησε νά κάνει ψυχοθεραπεία —νά επεξεργαστεί τις σχέ­ σεις του μ£ τις γυναίκες. ’Όντας ενας γοητευτικός άντρας πού σχετιζόταν εύκολα μαζί τους, ό Ρόν περ'/οΰσε τά περισσότερα βράδια του μ^ιζι με τά φιλαράκια του στό στέκι τους ρίχ'Λ)ντας γυναίκες, με τις όποιες εμενε μιά βραδιά κι επειτα προχωρούσε σέ άλλες. Τις ελάχιστες φορές πού μιά γυναίκα τοΰ φαινόταν ιδι­ αίτερα έλκυστική κι ήθελε νά συνεχίσει τή^ σχέση του μαζί της, τόν έγκατέλειπε πολύ γρήγορα έκείνη. Ό Ρόν δεν ήξερε ακριβώς γιατί, υπέθετε όμίος πώς τήν ενοχλούσε πολύ ή έπιμονή του νά παίρνει ακριβώς αύτό πού ήθελε σέ κάθε περίπτωση. Και άκριβώς γ ι’ αύτά τά ζητήματα ειχε έπιλέξει μιά γυναίκα ψυχοθεραπεύτρια. · Οί πληροφορίες αύτές έριξαν πολύ φώς στό άδιέξοδο τής θε­ ραπείας και τής εό<οσο'/ σημαντική ώθηση. Έ δύσκολη κατά­ σταση πού ειχε δημιουργηθεΐ άνάμεσα στόν θεραπευόμενο και τή θεραπεύτριά του δέν ήταν μιά άτυχής επιπλοκή της θεραπείας, ήταν μιά αναπόφευκτη και ουσιαστική εξέλιξη. ^Ηταν φυσικό ο Ρόν ν’ άπαιτεϊ πάρ·α πολλά άπ’ τή θεραπεύτριά του. ’ Ηταν φυ­ σικό '/ά τή μειώνει κι ηταν φυσικό έκείνη νά θέλει νά τόν έγκαταλείψει. ΙΙώς όμως νά τό [χετατρέψει κάνεις αύτό σέ κάτι χρή­ σιμο γιά τή θεραπεία; θυμηθείτε τό κεφά>Λΐο 40, « Ανατροφοδότηση : χτυττί^στε δταν τό σίδερο εχει κρυοίισει». Τό πιό σημαντικό εΐ'^ιι ή σωστή χρονική στιγμή: ο^ ερμηνείες είναι κυρίω^_^οτε>ν£σματικές, εγει μϊειωθεΐ έπαρκώς, γιά νά τού έπιτοέ'^Ιιει νά δει ττη συμπεριφορά του με >αγότε-|&η-φόρτιση^*^Οταν φτάσει αυτή ή στιγμή, χρησιμοποιήστε τόν κινητήριο μοχλό πού σάς εχει δώσει τό εισαγωγικό πρόβλημΛ.

Χ Ρ Η Σ ΙΜ Ο Π Ο ΙΗ Σ Τ Ε T O Α Ρ Χ ΙΚ Ο Α ΙΤ Η Μ Α Ω Σ Κ ΙΝ Η Τ Η Ρ ΙΟ Μ Ο Χ Λ Ο

s a i

Στηριχτείτε στή θε(>απευτική συμ^χαχία καϊ προτείνετε νά τζροσπαΟήσετε μιαζί, θεραπευτής και θεραπευόμενος, να κατανοήσετε τή σειρά τών γεγονότων. Γιά παράδειγμα: « Ρόν, νομίζο> πώς αύτό πού συμβαίνει μεταξύ μας τις τελευ­ ταίες εβδομάδες είναι πραγματικά σημαντικό. Καί Οά σου πώ γιατί, θυμήσου λίγο τούς λόγους γιά τούς οποίους πρωτοήρθες νά μέ δεϊς. ’ Ηρθες γιατί είχες προβ>.ήματα πού μονίμως δημιουργοϋνταν άνάμεσα σέ σένα και τις γυναίκες. Μέ αύτό ώς δεδομιένο ήταν αναπόφευκτο 'λχ προκύψουν δυσάρεστα θέ­ ματα άνάμεσα σέ μάς τούς δύο. ΚαΙ πράγματι ετσι συνέβη. Γ ι’ αύτό, παρόλο πού δέν είναι κάτι εύχάριστο γιά σένα —ούτε γιά μένα—πρέπει νά τό δούμε σάν μ^ά ασυνήθιστη εύκαιρία γιά νά μάιθουμΐ κάτι. ’Έχουν συμβεϊ εδώ πράγματα πού άντανακλοϋν δ,τι συμβαίνει στήν κοινωνική σου ζωή, μέ μιά θε­ μελιώδη διαφορά —κι αύτό άκριβώς είναι πού κάνει τή θερα­ πεία μοναδική: Έγώ δεν Οά διαχόφω την επαφή μας και Οά είμαι διαθέσιμη γιά σένα, γιά ν*άνακαλυφεις κάτι πού δεν τό γνώρισες ποτε σε προηγούμενες σχέσεις σου τυναι^Οχ^τα πού προκαλοΰν οι ποάζεκ σο<> Κατόπιν αύτοΰ, ή θεραπεύτρια μπορεΐ νά προχουρήσει και νά μοιραστεί τά συναισθήματα πού της δημιουργεί ή συμπεριφορά τοΰ Ρόν, προσέχοντας νά τά διατυπώσει μέ τρόπο ήπιο και υπο­ στηρικτικό.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 63

ΛΙή φοβάστε ν’ αγγίξετε τον θεραπευόμενο σας

Σ το

ΞΕΚΊΝΗΜΑ ΤΗΣ ΨΓΧΙΑΤΡΙΚΗΣ ΜΟΓ ΕΚΗΑΙΔΕΓΣΗΣ

στό ΙΙανεπιστημιο « Τζονς Χόπκινς », σ’ συμπόσιο με παρουσιάσεις ψυχαναλυτικών περιστατικών παρακολούθησα εναν ομιλητή ν’ άσκεΐ έντονη κριτική στόν νεαρό θεραπευτή πού παρουσίαζε ενα περιστατικό, επειδή βοήθησε τήν ασθενή του ( μιά ήλικιωμιένη γυναίκα ) νά φορέσει τό παλτό της στό τέλος τής συνεδρίας. Άκο^Λυθησε μιά μεγάλη παθιασμένη συζήτηση. Μερικά λαγότερο έπικριτικά μελ,η τοΰ συμποσίου συμφώνησαν πώς, άν καϊ ήταν προφο'^ς δτι ό θεραπευτής ειχε σφάλει, ή προχα>ρημενη ή>^ικία τής ασθενούς και ή χιονοθύελλα πού λυσσομανοΰσε άπ’ εξ(υ μείωναν τή σοβαρότητα τού παραπτώματος. ΙΙοτέ δέν ξέχασα αύτό τό συμπόσιο κι εξακολουθώ ακόμα, επειτα άπό τόσες δεκαετίες, ν’ αστειεύομαι μ’ εναν συνειδικευόμενό μου, μέ τόν όποιο εχουμε παραμείνει φίλοι, γιά τό έγκλημα τοΰ παλτού και γιά τήν άπάνθροίτητ, άποψη γιά τήν ψυχοθερα­ πεία πού άντιπροσώπευε. Χρειάστηκαν πολλά χρόνια πρακτικής και πολλές επανορθωτικές εμπειρίες, γιά νά διορθωθεί τό κακό πού εκανε αύτή ή άκαμπτη εκπαίδευση. Μιά τέτοια επανορθωτική εμπειρία μοΰ συνέβη τόν καιρό πού διαμόρφωνα τις μεθόδους συντονισμού ομάδων υποστήριξης γιά καρκινοπαθείς. ’Έπειτα άπό μερικούς μήνες συναντήσεων ενα μέλος τής ομάδας πρότεινε νά τελειώσουμε μιά συνεδρία με δια­ φορετικό τρόπο. ’Άναψε ενα κερί, μάς ζήτησε νά δώσουμε τά χέρια, κι επειτα καθοδήγησε τήν όμάιδα σέ δια/Λγισμό. "ϋς τό­

Μ Η Φ Ο Β Α Γ Ι Έ Ν ' Α Γ Γ ΙΞ Ε Τ Ε Τ Ο Ν Θ Ε Ρ Α Π Ε Υ Ο Μ Ε Ν Ο

ΖΑΣ.

223

τε δέν είχα ποτέ κρατήσει ασθενή μ^υ άπό τό χέρι, ά)νλά κάτω άπ’ αυτές τις συνθήκες δέν ειχα άλλη επιλογή. Μττήκα κι έγώ στό παιχνίδι κι ένιωσα άμεσως, οπ(υς και τά υπό>νθΐπα (χέλη της ομάδας, π(ΐ>ς ήταν ένας έμτΓνευσμένος τρόπος γιά νά τελειώνου­ με τις συνεδρίες μας. ’Έτσι, γιά πο)ν)νά χρόνια κλείναμε κάθε συνάντησή μας μ’ αυτόν τόν τρόπο. Ό δια)>ογισμ·ός ήταν κατα­ πραϋντικός και τονωτικός, ά>Ν>Λ έκεΐνο πού πραγματικα με συγκινοΰσε ήταν τ^ χ^άττΰά· το^γεριώ ν. *1ά τεγνητά^ρία -θερα­ πευόμενος κάΓ'θερατιι-υτήςΓα^ωστος καί υγιής, μεί^Λθάνατος καί ζωντανός—έξανεμίζονταν, καθώς δλοι νιώθαμε νά μας ενώ­ νει μιά κοινή ανθρώπινη υτήητηητ^ Έπιδιωκω ν’ άγγίζω κάθε ασθενή μου σέ κάθε συνεδρία —με χειραψία, ή μ’ ένα άγγιγμα στόν ώμο συ'/ήθως στό τέλος της ώρας, καθώς τόν συ'Λ>δεύω στήν πόρτα. Άν ένας ασθενής θέλει νά κρατήσει περισσότερη ώρα τό χέρι μου ή μοΰ ζητάει νά τόν άγκα/νίάσω, δέν άρνοΰμαι, παρά μόνο άν υπάρχει πολύ σοβαρός λόγος —γιά παράδει^^χα, άν άνησυχώ οτι υπάρχουν σεξουαλικά συναισθήματα. "Οποια ομως κι άν είναι ή επαφή, στήν επόμενη, συνεδρία επανέρχομαι έπιμελώς σ’ αύτό — >νέγοντας ισο>ς κάτι πολύ άπ>Λ, οπως : « Μαίρη, ή προηγούμενη συνάντησή μας τε>εί(ϋσε διαφορετικά - κράτησες τό χέρι μου μέσα στά δικά σου γιά πολλή ώρα [ή “ Ζήτησες νά σ’ άγκαλιάσίυ” ]. Ειχα τήν έντύπακτη πώς είχες ένα πολύ ισχυρό συ'Λζίσθημα. Τί θυμάσαι άπ’ αύτό;» Πιστεύω π(ι>ς οι περισσότεροι θεραπευτές έχουν τούς δικούς τους κρυφούς κανόνες γιά τό άγγιγμα. Πριν άπό πο)>λές δεκαετίες, γιά παράδειγμα, μιά ήλικιωμενη, πο)νύ ίκανή θεραπεύτρια μοΰ έλεγε π<ος γιά πο>λ%ά χρόνια οι ασθενείς της τελείωναν συνήθως τή συνεδρία φι>»ώντας την στό μάγουλο. βεβαιο^θεϊτε πώς τό aYYiY|jy γίνεται κΐ'/ητήρΐα δύναμη γιά τή ' Άν ένας ασθενής βρίσκεται σε μεγάλη απόγνωση έπειδή, ας πούμε, ό καρκίνος του έπανέκαμψε ή γιατί τοΰ συ'/έβη κάποιο άλ­ λο τρομερό γεγονός, και μοΰ ζητάει στή διάρκεια της συνεδρίας

224

T O Δ ί ίΡ ϋ ' m i Ψ Υ Χ Ο β Ε Ρ Α ΙΙΚ ίΑ Σ

νά τοΰ κρατήσω το χέρι ή '/α τον άγκοιλιάσω, αν άρνηθώ Οά ’ταν σάν ν’ άρνοΰμαι νά βοηθήσω μιά ήλικιωμιενη νά φορέσει τό παλτό της, ενώ εξω εχει χιονοθύελλα. Άν δέν βρίσκω τρόπο ν’ ανακουφίσω τόν πόνο, μπορεΐ νά ρωτήσω τί θά ήθελε ό ασθενής άπό μενα έκείνη τήν ήμερα —νά καθίσοϊ^ σκοπρ^, '/ά τοΰ-κΰ^_Jgωτήgεfc;_^ νά κ α ^ δηγήσω πιο^νεργητικά τη[ συνε^ίομ^^Νά μετακινήσω πιό κοντά τήν τΐολίίθρδ^'μου'; ΝάΙ τοΰ κρατήσοί τό χέρι; Προσπαθώ ν’ άνταποκριθώ δσο μπορώ μ ’ εναν στοργικό, άνθρώπινο τρόπο, αργότερα ομως, δπίυς πάντα, τό συζητάω : ρωτώ γιά τά συναισθήματα ;τού προκάλεσε ή συμ­ περιφορά μιου, και μοιράζομαι τά δικά μίΛυ συναισθήματα. Άν εχω κάποια άνησυχία δτι αύτό πού έκανα μπορεΐ νά ερμηνευτεί ώς σεξουα/ακό, τότε εκφράζω άνοιχτά τις άνησυχίες μου και δι­ ευκρινίζω δτι, παρό)οο πού μπορεΐ νά βιώσει κάνεις σεξουοιλικά συναισθήμιατα στή θεραπευτική σχέση, και αύτά πρέπει νά εκφράζονται και νά συζητιούνται, ποτέ δέν πρόκειται νά έκδη)Λ/)οΰν στήν πράξη. Τονίζω πο>ς τίποτα δέν είναι σημαντικότε­ ρο άπ’ τό νά νιώθει άσφαλής ό άσθενής μ^σα στό ψυχοθεραπευ­ τικό γραφείο και μέσα στήν ώρα της ψυχοθεραπείας. Ποτέ, βέβαια, δέν πιέζω γιά σωματική επαφή. Άν, γιά πα­ ράδειγμα, ε'Λχς ασθενής φεύγει θυμxt>μivoς και άρνεΐται τή χει­ ραψία, σέβομαι αμέσως αύτή του τήν επιθυμία γιά άποστασιοποίηση. Βαθύτερα διαταραγμένοι άσθενεΐς μπορεΐ κατά καιρούς '/ά νκόσουν πολύ ισχυρά και ίδιοσυγκρ·ασιακά συναισθήματα ώς πρός τή σωματική επαφή, κι άν δέν είμαι βέβαιος γ ι’ αύτά τά συ'«ιισΟήματα, ρωτώ εύθέως : « θέλεις σήμερα νά δώσουμε τά χέρια δπως πάντα ; ”H μήπoJς σήμερα καλύτερα όχι; » Σ ’ δ)χς αύτές τις περιπτώσεις έξετάζο) πάντοτε τό επεισόδιο στήν επό­ μενη συνεδρία. Αύτά τά γενικά σημεΰζ χρησιμεύουν σάν φάρος στήν ψυχοθε­ ραπεία. Δέν εϊναι συv-ΛJθισμivα τά διλήμμ,ατα γιά τό άγγιγμα στήν ψυχοθε;>απεία, δταν ομως προκύπτουν, είναι σημαντικό οι θεραπευτές νά μήν αλυσοδένονται άπό νομικίστικες άνησυχίες

Μ Η Φ Ο Β Α Ι Ί Έ Ν ' ΑΙ Γ Ε Ε Τ Ε Ι Ό Ν β Ε Ρ Α Ι ΙΕ Υ Ο Μ Ε Ν Ο Σ Α Σ

235

και να έχουν τη δυνατότητα, οπως δείχνει το επόμενό παρχδειγμα, '/α δείχνουν ανταπόκριση, υπευθυνότητα καί δημιουρ-^tκότητα στη δου>νειά τους. Μιά γυναίκα μέσης ηλικίας πού εβλεπα γιά εναν περίπου χρό­ νο, ειχε χάσει τά περισσότερα μια)λιά της άπό την άκτινοθερΛπεία πού έκανε γιά εναν όγκο στόν εγκέφαλο. Τήν άπασχολοΰίτε πολύ ή εμφάνισή της και συχνά μι>Λΰσε γιά τό πόσο φρικτή Οά τήν έβρισκαν οί άλλοι, o'; δέν φορούσε περούκα. Τή ρώτησα πώς νόμιζε πώς θ’ άντιδρούσα έγώ. ΙΙίστευε δτι κι έγώ θ’ ά)^}ναζα άπο'^; γιά κείνην και θά τήν έβρισκα τόσο άπίυθητική πού Ο’ άποτραβιόμουνα μωικριά της. Τής δήλωσα πώς δέν μιού περνούσε άπ’ τό νού δτι μπορούσα ν’ άποτραβηχτώ άπό κεί'/τ,ν. Τις έπόρχνες εβδομάδες άρχισε νά έπεξεργάζεται τό ενδεχό­ μενό νά βγάλει τήν περούκα της στό γραφείο μου, και σέ μιά συνεδρία μού ανακοίνωσε πώς ειχε φτάσει ή στιγμή. Κόμπιασε λίγο, κι άφ-ού μιού ζήτησε νά κοιτάξ(υ αλλού, έβγαλε τήν περού­ κα καί μέ τή βοήθεια ενός μικρού καθρέφτη τακτοποίησε τις τούφες πού τής άπέμιε'Μίν. "Οταν ξαναέστρεψα τό β/νέμμα υιού πάνο) της, ένιωσα νκι στιγμιαίο -μόνο στιγμιαίο δμως—σόκ γιά τό πόσο πιό γερασμένη φαινόταν, άλλά γρήγορα ξοτ/ασυνδέθηκα μέ τήν ούσία τού συμπαθητικού ά'Λρώπου πού γνώριζα, και ειχα τή φαντασίίιχτη δτι περνά<υ τά δάχτυ>ά μου άπ’ τά λιγοστά μιαλλιά της. "Οταν μέ ρώτησχ~πως ένιωθα, τής άνέφερα τή φαντασί(ι}ση. Τά μάτια της γέμισαν δάκρυαΤκΐ1ατλ5ΚΓ5~τ!ΪΓ χέρι της νά πάρει χαρτομάντίλο. 'Αποφάσισα νά προχωρήσω άκόμια πιό πέρα.”« θέ)>£ΐς νά τό δοκιμάσουμε;» τή ρώτησα. « θά ’τον υπέροχο », άπάντησε έκείνη, κι ετσι κάθισα πλάι της και τής χάιδεψα τά μια)λιά καί τό κρανίο. ΙΙαρό/Λ πού ή^έμπειρία αύτή κράτησε μό'^ο μιερικές στιγμές, έμεινε άνεξίτηλη και στό δικό της κα'ι στό δικό jfo^ μυαλό. ΤΙ γυ'/α^κ^ΰΗιίή^ ξεπέρασε τον καρκ^ο^ςΤ ^επειτα άττο^^^ια,~οταν ζαναγύρισε'στο^γ^αφεΐο μδυγιά κάτεοΐ^^λ^ ζήτνρά,"^όϊ7 ειπε οτι ή στιγμή πού της ειχα άγγίξει τό κεφά>^ταν γιά κεινην^κάτι σάν έπιφοίτησηΤ μιά

ΚΕ ΦΛΛΛΙ Ο 64

Μήν είστε ποτέ σεξουαλικοί με τούς ασθενείς σας

Η

ΜΕΓΑΛΗ ΣΤΧΝΟΤΗΤΑ ΣΕΞΟΓΑ^ΜΚίΙΝ ΠΑΡΑΒΑΣΕΩΝ κ«τάντησε τά τελευταία χρόνια σοβαρο πρόβλημια δχι μόνο στήν ψυχοθεραπεία, φυσικά, άλλά σέ κάθε περίπτωση οπου υ­ πάρχει σχέση έξουσίας : στους ιερείς, στό στρατό, στό επαγγελ­ ματικό περιβάλλον τών εταιρειών και τής πολιτικής, στήν ιατρι­ κή, στά εκπαιδευτικά ιδρύματα — δπου γυρίσετε τό μάτι σας. Παρόλο πού τέτοια παραπτώματα συνιστοΰν τεράστιο πρόβλημα σέ όλα τά παραπάνω περιβάλλοντα, άποκτοΰν ιδιαίτερη σημασία στόν τομέα τής ψυχοθεραπείας, δπου ή έντονη και στενή σχέση είναι τόσο καίρια γιά τό θεραπευτικό εγχείρημα και δπου ή σεξουα>ακή σχέση είναι τόσο καταστροφική γιά δλα τά εμπλεκό­ μενα μέλη, δχι μόνο γιά τούς ασθενείς, ά><>ά και γιά τούς θερα­ πευτές. Γιά τήν ψυχοθεραπεία τέτοιες παραβάσεις άποτελοΰν διπλή κατάρα. ”Οχι μόνο συνιστοΰν προδοσία καϊ είναι βλαπτικές γιά τόν μιεμ<^>ωμένο ασθενή, άλλά ή εχθρική άντίδραση πού προκα­ λοΰν εχει υπάρξει πολύ καταστροφική γιά ό>Λκληρο τόν κλάδο μϋχς. Οι θεραπευτές είναι ύποχρεο>μένοι νά δουλεύουν έν άμύνη. Οί έπαγγελματικές μας οργανώσεις μας δίνουν οδηγίες νά είμα­ στε εξαιρετικά προσεκτικοί. Προειδοποιούν δχι μόνο γιά όποιαδήποτε άσυνήθιστη οικειότητα άλλά καί γιά καθετί πού μΛιάζει μέ οικειότητα, γιατί οί ασχολούμενοι μέ τό νόμΛ πάντα υποθέ­ τουν πώς, οπου υπάρχει καττνός, υπάρχει και φωτιά. Μ’ άλλα λόγια μας συνιστοΰν νά υιοθετήσουμε μιά νοοτροπία «στιγμιό317

■ ja 8

T O A i l K J Τ Η Σ Ψ ΥΧ£3«Ρ.ΡΑΠΕΙΑΣ

τυπου » — ν’ αποφεύγουμε οη/αδή όποιαδήποτε στιγμή πού, άν τή δει κανείς έκτος συμφραζομένων, μπορεΐ 'wc φ^νεΐ ύποπτη. Άποφύγετε τή μή τήρηση τών τύπων, /χνε στους θεραπευτές. Άποφύγετε νά μιλάτε στόν ενικό, μήν προσφέρετε καφέ ή τσάι, μήν ξεπερνάτε τά πενήντα λεπτά στή συνεδρία καϊ μή βλέπετε άσθενή τοΰ αντίθετου φύλου στό τε)νευταΐο ραντεβού τής ήμιipας ( γιά ο)·α τά παραπάνω άδικήμΛτα δηλίόνω ένοχος ). Κάποιες κλινικές σκέφτηκαν μά>αστα νά μαγνητοσκοπούν ο)<£ς τϊς συνε­ δρίες, γιά νά εξασφαλίσουν τούς άσθενεΐς. Γνωρίζω εναν θερα­ πευτή, ό όποιος, άφοΰ μιά φορά τόν μήνυσαν άδικα, άρνεΐται τώ­ ρα όποιαδήποτε σωματική επαφή, ακόμα καϊ χειραψία, μ£ τούς άσθενεΐς του. Οι εξελίξεις αύτές είναι επικίνδυνες. "Λν δέν ξαναβροϋμε τήν ισορροπία μας σ’ αυτόν τόν τομέα, θά θυσιάσουμε τόν ϊοιο τόν πυρήνα τής ψυχοθεραπείας. Γ ι’ αυτόν άκριβώς τό >Λγο έγραψα τό προηγούμενο κεφάλαιο γιά τό άγγιγμα. Γιά νά βεβαιωθώ δμως πώς ενας εκπαιδευόμενος δέν θά περιπέσει στό σφάλμα νά έξισίόσει τή θεραπευτική οικειότητα μέ τή σεξουαλική οικειότη­ τα, σπεύδίυ νά κάν<υ τ<ί>ρα μερικά σχόλια γιά τή σεξουαλική πα­ ραβίαση τών ορίων. ’Ισχυρά σεξουαλικά συ'ΛΐισθήμΛτα στοιχειώνουν τήν ψυχοθε­ ραπευτική σχ^έση. Και πώς ά)Μώς Οά γινόταν, άφοΰ άναπτύσσεται μιά τόσο ιδιαίτερη οικειότητα άνάμεσα σέ άσθενή καϊ θε­ ραπευτή ; Οί άσθενεΐς κανονικά άναπτύσσουν συναισθήματα άγάτιης κα ϊ/ή σεξουαλικά συναισθήματα γιά τόν θεραπευτή τους. Τά δυναμικά μιας τέτοιας θετικής μεταβίβασης όφειλ^νται συχνά σέ πο)λούς ποιράγοντες. Πρώτα άπ’ δ)α οί άσθενεΐς βρί­ σκονται σέ μιά πολύ σπάνια, πολύ ικανοποιητική καϊ υπέροχη κατάσταση. Τό καθετϊ πού >νένε εξετάζεται μ ’ ενδιαφέρον, έρευνώνται δ>Λ τά γεγονότα τής ζωής τους, παλι^α καϊ το^ρινά, τρέ­ φονται, βρίσκουν στοργή, άποδοχή καϊ υποστήριξη άνευ δρων. Μερικοϊ άνθρωποι δέν ξέρουν πώς ν’ άνταποκριθοΰν σέ τόση γενναιοδωρία. Τί μπορούν νά προσφέρουν γ ι’ άντάλλαγμα; Ιίολ-

Μ ΗΝ Ε ΙΙΤ Ε ΠΟΤΕ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΙ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΣΑΣ

aa9

λες γ’Jvαϊκες, ιδίως εκείνες που έχουν χαμηλή αύτοεκ'τίμηση, πιστεύουν πως το μοναδικό αληθινό δώρο πού έχουν να ττροσφέρουν είναι σεξουαλικό. Χωρίς τό σεξ —μιά ευκολία στήν όποια ισως νά βασίζονταν και σέ πα).χότερες σχέσεις τους— *ιό μόνο πού προβλέπουν είναι οτι ό θεραπευτής θά χάσει τό ενδιαφέρον του και τελικά Οά τις έγκαταλείψει. ’Άλλχς, πού εξυψώνουν τόν θεραπευτή σέ μιά θέση μή ρεα)αστική, άνώτερη, ύπεράνΟρωττη, μπορεΐ νά έχουν καί τήν επιθυμία νά συγχωνευτούν μέ κάτι με­ γαλύτερο άπ’ τόν εαυτό τους. ’Ά>»}ν£ς πά)«Λ μπορεΐ νά συναγωνί­ ζονται τούς υπόλοιπους, άγνωστους άσθενεΐς τού θεραπευτή για τήν αγάπη του. "Ολα αύτά τά δυναμικά πρέπει ν’ άποτε)^έσουν μέρος τοΰ θε­ ραπευτικού διαλόγου : μέ τόν εναν ή μέ τόν άλλο τρόπο έχουν δημιουργήσει δυσκο>άες στόν άσθε'/ή στή ζωή του, γ ι’ αύτό είναι κα/νό καί δέν είναι καθόλου άτυγ,ές τό γεγονός δτι ξεπηδοΰν στό εδώ καί τώρα τής θεραπευτικής συνεδρίας. Άφοΰ είναι αναμενό­ μενη ή έλξη πρός τόν θεραπευτή, τό φαινόμενο αύτό, δπως ο>να τά συμβάντα τής θεραπευτικής συνάντησης, πρέπει νά συζητη­ θεί ρητά καί νά γίνει κατανοητό. Άν ό θεραπευτής διεγείρεται άπό τόν άσθενή, καί μό'/η αύτή ή διέγερση άποτελεΐ στοιχείο γιά τόν τρόπο ζο>ής τοΰ άσθενοΰς (άν υποθέσουμε πώς δ θερα­ πευτής είναι ξεκάθαρος γιά τις δικές του αντιδράσεις ). Οί θεραπευτές δέν ικανοποιούν τούς μαζοχιστές άσθενεΐς χτυπώντας τους. Καί ούτε πρέπει νά σχετιστούν σεξουαλικά μέ άσθενεΐς πού λαχταρούν σεξουα)ακή επαφή. Παρόλο πού ή πλει­ ονότητα τών σεξουα)>Λκών παραβάσεων συμ.βαίνει άνάμεσα σέ άντρα θεραπευτή καί γυναίκα θεραπευόμενη ( γ ι’ αύτό τό λόγο χρησιμοποιώ άρσενικό γένος γιά τόν θεραπευτή πού άναφέρω ), παρόμοια ζητήματα και πειρασμοί ισχύουν καί γιά τις γυ'Λζΐκες θεραπεύτριες καί γιά τούς ομοφυλόφιλους θεραπευτές. θεραπευτές πού έχου'; στό ιστορικό τους τήν αισθησγ] δτι δεν είναι έ^αυστικοί γιά τις γυναίκες, μπορεΐ νά χαροΰν υπερβολικά καί νά χάσουν τήν ισορροπία τους, δταν τούς κυνηγούν >αίμαρ-

230

T O ΔΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

γα κάποιες άατθενεΐς τους. Μήν ξεχνάτε πώς γενικά τά συναι­ σθήματα πού γεννιούνται στή θεραπευτική συνθήκη αφορούν πε­ ρισσότερο τό ρό)Λ παρά τό πρόσίοπο : μήν παρεξηγεΐτε τή μεταβιβαστική )ατρεία ώς σημάδι τής δικής σας προσωπικής ακα­ ταμάχητης γοητείας ή όμJopφιfltς. Μερικοί θεραπευτές συναντούν δυσκολίες, γιατί ή σεξουαλική τους ζωή δέν είναι ικανοποιητική, ή γιατί ζούν σέ πολύ μεγάλη απομόνωση, γιά νά κάνουν τις κατάλληλες και απαραίτητες σεξουα>ακές γνίοριμίες. Καί είναι προφανώς βαρύτατο λάθος ν’ αν­ τιμετωπίζει κανείς τό ιατρείο του ώς μιά εύκαιρία γιά νά κάνει τέτοιες γνωριμίες. Είναι σημαντικό γιά τούς θεραπευτές νά κά­ νουν οτιδήποτε είναι απαραίτητο γιά νά διορθώσουν τις συνθήκες της ζωής τους —ειτε |αύτό είναι άτομική θεραπεία, συζυγική θε­ ραπεία, ύτιηρεσία συνοικεσίων, γνωριμίες μέσω υπολογιστή, ο,τι θέλετε. "Οταν συναντώ τέτοιους θεραπευτές ειτε σέ ψυχοθερα­ πεία ειτε σέ έποπτεία, θέλο> νά τούς πώ, καί συχνά τό κάνω, πώς όποιαδήποτε επιλογή, άκόμα και τό νά πάνε μέ μιά πόρνη, είναι προτιμότερη άπό τήν ολέθρια επιλογή νά έκτον<υθούν σε­ ξουαλικά μέ τις άσθενεΐς τους. θέλω νά τούς πώ, και συχνά τό κάνω, νά βροΰν εναν τρόπο νά ικανοποιήσουν τις σεξουαλικές τους άνάγκες μέ μία άπό τά δισεκατομμύρια τών δυνητικών συν­ τρόφων πού υπάρχουν στόν κόσμχι: όποιαδήποτε εκτός άπ’ τις άσθενεΐς τους. Ή σεξουα>ακή σχέση μέ άσθενή άπλούστατα δέν άποτελεΐ επιλογή, ούτε ήθική ούτε έπαγγε}ψ^ιτική. *Av, σέ τελική άνάλυση, ό θεραπευτής δέν βρίσκει λύση γιά τις άπείθαρχες σεξουαλικές ορμές του και είναι ανίκανος ή α­ πρόθυμες νά ζητήσει βοήθεια μπαίνοντας σέ άτομική θεραπεία, τότε πtστεύoJ πώς δέν πρέπει νά άσκεΐ τήν ψυχοθεραπεία. Ή σεξουα).ική παραβίαση τοΰ πλαισίου είναι καταστροφική καϊ γιά τούς θεραπευτές. "Οσοι θεραπευτές έχουν πέσει σ’ αύτό τό παράπτωμα, μόλις εξετάσουν μέ ειλικρίνεια τόν εαυτό τους, καταλαβαίνουν πώς δροϋν γιά τή δική τους ικανοποίηση κι οχι γιά τό συμφέρον τοΰ άσθενοΰς. Οϊ θεραπευτές πού έχουν δε-

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 65

Αναζητήστε τις επετείους καί τά (3έματα που έχουν να κανουν με φάσεις ζοίής ΊΙΑ ΙΙΟΛΛΟΪ’Σ ΛΣΗΕΝΒ^Σ μερικές ήμερομηνίες μττορεΐ νά

Ι

έχουν μεγάλη σημασία. Τά πολλά χρόνια πού 0ού>£ψα μιέ άτομα σε πένθος μ *εχανοιν νά σέβομαι τήν έπιαονή χαΐ τή δύ­ ναμη τό^ EjrETFim>4^v αντιδράσεων. ΙΙολλές γυναΤκες^πδυ~πενΟοϋν τόν σύζυγό τους νιώθουν πώς σφυροκοποΰνται άπό ξαφνικά κύματα άπόγνωσης, τά όποια συμπίπτουν μέ ορόσημα σχετικά μέ τό θάνατο τοΰ συζύγου τους —γιά παράδειγμυχ, τήν ήμερομηνία τής οριστικής διάγνωσης, τοΰ θανάτου ή τής κηδείας. Συ­ χνά ό άσθε'/ης δέν έχει συνειδητή έπίγνίοση τής άκριβοϋς ή[/ερομηνίας — ενα φαινόμενο πού πάντα μ^ΰ φαινότο'/ πειστική άπόδειξη ( άν υποθέσουμε οτι χρειάζεται άπόδειξη ) γιά τήν ύ­ παρξη τής έπιρροής τοΰ άσυνείδητου πάνω σέ συνειδητές σκέ­ ψεις καί συναισθήματα. Τέτοιες έπετειακές αντιδράσεις μπορεΐ νά έπανα>αμβάνονται μέ αδιάπτωτη ένταση γιά χρόνια, άκόμα καί γιά δεκαετίες. Ή ψυχιατρική βιβλιογραφία περιλαμβάνει πολλές εντυπωσιακές με/ετες πού τεκμηριώνουν τις έπετειακές άντιδράσεις, οπως είναι ή αυξημένη σν7 νότττα ψυνιατρικών νοenf)>f-tf7iv g g ig eTtgTgtftoq

άκόμα καί πολλές δεκαετίες άργότερα. Μερικές αξιοσημείωτες ήμερομηνίες ανοίγουν μέ πολλούς και διάφορους τρόπους δρόμους πρός θεραπευτική διερεύνηστ^. Τά γενέθ>αα, ίδία>ς κάποια σημαντικά γενέθλια, μπορεΤ ν’ άνοιξουν ενα παράθυρο σέ υπαρξιακές άνησυχίες καί νά όδηγήσουν σέ μΛά αυξημένη άναπόληση τοΰ κύκ>Λυ τής ζωής. Στήν ένή>ακη ζωή

ΑΝΑΖΗΤΗΣΤΕ Τ ΙΣ ΕΠΕΤΕΙΟΥΣ. ■■__________________________________________________^ 3 3

ό εορτασμος τών γενεθλίων είναι πάντα, πιστεύω, μιά γλυκόπι­ κρη υπόθεση πού κρύβει μια~θρηνητική πίσω όψη. Μερικούς ανθρώπους τούς αναστατώνουνΙκεΤνα τά γενεθλια τους πού ση­ ματοδοτούν δτι ξεπέρασαν τήν ήλικία τών γονιών τους. 'ΙΙμεροτ. ^Αηθνίες_συνταξιοδότη(ΓΓ,^έπέ^ηι γά|θ{>ν ή διαζυγίω^καϊ πολλά ά)λα ορόσημα κανουν α το^ νά συνειδητοποιήσει τήν άμείλικττριορεια^οΰ χρόνου και το εφήμερο τ ^ ςωης.

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο 66

Ποτέ μην αγνοείτε το « άγχος της θεραπείας »

Π

ΑΡΟΛΟ n o r ΤΟΝΙΖΩ ΟΤΙ Η ΤΓΧΟΘΕΡΑΠΕΙΛ είναι [t-ux

δημιουργική και αυθόρμητη διαδικασία, ή οποία διαμορφώ­ νεται από τό μοναδικό υφος τοΰ κάθε θεραπευτή και φτιάχνεται σύμφωνα με τις ανάγκες τοΰ κάθε ασθενούς, υπάρχουν, παρ’ ολ’ αυτά, μερικοί καθολικοί κανόνες. "Ενας τέτοιος κανόνας είναι να διερευνάτε πάντα τό άγχος που συνδέεται με τή συνεδρία. "Λν ενας ασθενής βιώσει άγχος στή διάρκεια μιας συνεδρίας, ή μετά τη συνεδρία ( γυρνώντας στο σπίτι του ή αργότερα, σκεπτόμενος τή συνάντηση πού προηγηθηκε ), ή καθώς ετοιμάζεται να ερθει στήν έπόμιενη συνεδρία, τότε φροντίζω πάντα να στρέφω σέ βά­ θος τήν προσοχή μου προς τό άγχος αύτό. Παρόλο πού τό άγχος μπορει κάποιες φορές νά προκυψει άπό τό περιεχόμενο τής συζήτησης μέσα στή θε{>απεία, πολύ συχνό­ τερα παράγεται άπό τή διαδικασία —άπό συναισθήματα σχετικά με τή σχέση θεραπευτή-θεραπευόμιενου. Γιά παράδειγμα, έ'νας άσθενής μοΰ άνέφερε πώς ενιωθε άγ­ χος μπαίνοντας στό γραφείο μου ; « Γιατί; Τί είναι αύτό πού σε κάνει νά νΐίυθεις άγχος ερχόμε­ νος εδώ; » ρώτησα. «ΦοβάμΛΐ. Νιώθω πώς εδώ γλιστράω πάνω σ’ ενα λεπτό στρώμ8^-πάγου ». « Ποιό είναι τό άντίστοιχο μιας πτώσης στό νερό μέσα άπ’

τόν πάγο στή θεραπεία μας ; » *34

ΠΟΤΕ ΜΗΝ ΑΓΝΟΕΙΤΕ ΤΟ .Α ΓΧ Ο Σ Τ Η Ι ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ.

23i

« "Οτι θά βαρεθείτε τις διαμαρτυρίες καί τά ποιράπονά μον και δεν Οά θέλετε νά μιε ξαναδεΤτε ». « Αυτό πρέπει να περιπλέκει πολύ τά πράγματα για σένα Έγώ σοΰ λέω νά εκφράζεις ολες τις (τκέφεις που σε άντησυ. :χδΟν. Αυτό από μόνο του είναι δύσκολο, αλλά εσύ προσΟέτεΐί σ’ αύτό καί κάτι άλλο —δτι τφέπει και νά φροντίσεις νά μή μΐί βαρύνεις ή νά μή μ£ άποβαρρύνεις ». "I I μιά άλλη ασθενής ; « Δεν ήθελα νά ερθω σήμερα. "Ολη την εβδομάδα ήμουνα πολύ ταραγμένη άπ’ αύτά πού μοΰ είπατε δταν ττήρα τό χαρτομάντιλο ». « Τί με άκουσες νά λέω ; » «"Ο τι μ’ εχετε βαρεθεί, πού δλο γκρινιάζω καί δεν δέχο­ μαι τη βοήθειά σας ». « Έγώ θυμάμαι κάτι τελείως διαφορετικό. ’Έκλαιγες, και θέλοντας νά σε ανακουφίσω, απλωσα τό χέρι γιά νά σοΰ δώσω ενα χαρτομάντιλο. Μέ ξάφνιασε τό πόσο γρήγορα κινήθηκες γιά νά τό πάρεις μόνη σου —σάν νά μήν ήθελες νά πάρεις κά­ τι άπό μένα—καί προσπάθησα νά σέ ενθαρρύνω νά εξερευνή­ σεις τά συναισθήματά σου σέ σχέση μιέ τό νά δεχτείς βοήθεια άπό μιένα. Ά>λά αύτό δέν σημαίνει κανέναν τρόπο δτι σοΰ κάνω κριτική ή οτι σ* εχω “ βαρεθεί” ». « Τό νά δεχτώ βοήθεια άπό σάς μοΰ προκαλεΤ πραγματικά κάποια συναισθήματα. Σκέφτομαι δτι διαθέτετε πεπερασμένη ποσότητα στοργη£ -^μόνο εκατό πόντους—και δεν θέλοί νά κα­ ταναλώσω δλους μου τούς πόντους ». Άν ένας άσθενής άναπτύξει άγχος στη ονχρχεια τής συνε­ δρίας, γίνομαι ντετέκτιβ καί ζητώ τή βοήθειά του γιά νά κάνου­ με. μιά άνασχόττηση τής ^^νεδρίας στό μικροσκόπιο, ώστε νά προσδιορίσουμε πότε άκριβ(»ίς""ξε^ησε ή δυσφορία,..Άπό'·τή δια-

236

TO Δ ίΙΡ Ο Τ Η Ι ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΙ

δικασία μιας τέτοιας ερευνάς έξυπακούεται πώς τό άγχος δέν ^φpτει__πάm..σi_xΛπoioy a^^ τή βροχ^'αΤλα" είναι έρμηνεύσιμο : εχει αιτίες πού μπορούν ν’ ανακαλυφθούν ( και επομένως νά προληφΟοΰν και νά έ)>£γχΟοϋν ). Μερικές φορές, άν εχω μιά ισχυρή αΤσΟ^ηση πώς μπορεΐ νά υπάρξει μιά καθυστερημένη άντίδραση στά οσα συνέβησαν μέσα στή συνεδρία, προτείνω, πρός τό τέλος τής ώρας, ενα διανοητικό πείραμα πού έχει νά κάνει μέ τήν προβολή στό μέλλον: « ’Έχουμε ακόμα άρκετά λεπτά, άλλά σκέφτομαι μήπως Οά ’θελες νά χα)Λρώσεις, νά κ)νείσεις τά μάτια καί νά φανταστείς δτι ή ώρα μας τελείωσε και πηγαίνεις πρός τό σπίτι. 'Γί θά σκέφτεσαι ή τί συναισθήματα θά έχεις στή διαδρομή; Πώς θά σοΰ έχει φανεϊ ή σημιερινή συνεδρία; Ποιά θά είναι τά συναισθήματά σου γιά μένα ή γιά τόν τρόπο με τόν όποιο σχετιζό­ μαστε ; »

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο 67

Γ ια τ ρ έ , διώ ξτε μου τό άγχος

ν το ΑΓΧΟΣ ΕΧΕΙ ΚΑΤΑΒΑΛΕΙ ΤΟΝ ΑΣΘΕΝΗ xt αυτός ζη­ τάει η π<»ρ<χχαλεΓ νά τον άναχοίχρίσω. συντιθοκ θεο.>οώ νοτησ^μο να ρωττησω: « ΙΙές μου, ποιο Οά *ταν το χα>α>τεοο ποάνκα που θα μπ<^οΰσα νά σοΰ πώ ; Τ ί άχριβώς Οά μπορούσα νά τΐ'Ι) που θά σ ’ εχανε νά νιώσεις χ α !^ τερ α ; » Φυσικά 3έν μ ι^ υ στη >/<γιχή τοϋ θεραπευόμενου, άλλά στο παιοιχο του χομμιατι, χ «ι του ζητώ νά χάνει έ>^£υθερους συνειρμούς ν<ι>ρΐς λογοχρισία.

Α

"Απαντώντας σε μιά τέτοια έρώττ^ση μιά άσΟεντήζ μοΰ είπε: « Θέ>οω νά μίοΰ πείτε πώζ είμαι το πιό ομορφο. το πιο τέ)ν£ΐο μ/υρό σ’ ό>νόχλτ.ρο τόν χοσμο » . Έγώ της ειπα άχριβώς ο,τι μ^ΰ ζήτησε και μαζι έξερευνησαμε την καταπραϋντική επίδραση τών λόγων μΛυ, δπίυς καί άλλα συναισθήμυχτα που ξεπήδησαν: ττν ντροττη πού ενκι>Οε γιά τις παιδικές της επιθυμίες και τόν μεγά­ λο εκνευρισμό της που επρεπε νά μιοΰ πει εκείνη τί νά της πώ. Αυτή ή ασχηση αυτοα^κούφίσης δημαουργεί ενα ποφάδοξο: ή άσθενης μπαίνει σέ μιά παιδική διάθεση εξάρτησης ζητώντας άπ’ τόν θεραπευτ·ή νά άρθρώσει μιαγιχά ανακουφιστικά λόγια, άλλά. συγ7τρόνα>ς, αναγκάζεται νά πά^ει μιά θέστη αυτονομίας έφευοίσχοντα£ ή Γδια τά λόγια πού θά τήν ανακουφίσουν.

237

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο 68

Όντας 6 δήμιος τοΰ έρωτα Jr v μ 'αρέσει νά δουλεύω μέ ερωτευμένους. 'Ίσως γιατί τούς ζηλεύω —χι έγω 6 ί^ιος λαχταράω να μ α ­ γευτώ. 'Ίσως τζάλι γιατί ό έρωτας χαΐ η ψυχοθερα­ πεία είναι μεταξύ τους ασύμβατα. Ό χαλος θερα­ πευτής πολεμάει το σχοτάόι χαΐ ζητάει τό φως, ενώ ό έρωτας συντηρείται άπό το ΐίυσττήριο χαΐ καταρρέει μόλις αρχίσεις να τον εξετάζεις σ χ ρ λ α σ τι^ . Κι έγώ σιχαίνομαι να γίνομαι 6 δήμιος τοϋ έρωτα. ^ Ν Α ΠΑΡΑΔΟΞΟ; αυτές οι εναρκτήριες φράσεις τοΰ βιβ>ώυ

J μΛυ Ό δήμιος τοΰ έρωτα, παρόλο πού εκφράζουν τή δυσφο­ ρία μου δταν δουλεύω με ερωτευμένους ασθενείς, ώθησαν πολ­ λούς ερωτευμένους ασθενείς νά μ^ συμβουλευτούν. Φυσικά ό έρωτας εμφανίζεται με πολλές μορφές κι αύτά τά λόγια άναφερονται μόνο σ’ ένα συγκεκριμένο είδος ερωτικής εμ­ πειρίας : στήν ψυχική κατάσταση τής μεγάλης εξάρτησης καί τής έμμΛνής, στήν οποία άποδίδει κάνεις μαγικές διαστάσεις, καί ή όποια καταλαμβάνει ό>Λκλη^ωτικά τό άτο[^. Κανονικά μιά τέτοια έμπειρία είναι θαυμάσια, άλλα υπάρχουν φορές πού ή τυφλή λατρεία προκα}^εΤ περισσότερη θλίψη παρά χαρά. Μερικές φορές ή ολοκλήρωση τοΰ έρωτα δέν ερχεται ποτέ —ποιραδείγματος χάρη δταν τό ένα μέρος η κοΰ τά δυο είναι παν­ τρεμένα καί απρόθυμα νά έγκατα>χίψουν τό γάμο τους. ’'ΑΤλες ϊ3 «

O N l 'A I Ο Α Η Μ ΙΟ Ε T O Y ΕΡΩ ΤΑ

2^9

φορες ο έρωτας δεν βρίσχει ανταπόκριση - ό ενας αγαπάει κι ό άλλος άποφεύγει τήν επικοινωνία ή επιθυμεί μιά σχέση μόνο σ ίξουαλική. Κάποτε τό άγαπημιενο πρόσωπο είναι άδύνατο ν*άπ€χτηθεϊ - είναι ενας δάσκαλος, ενας πρώην θεραπευτής, ή γυναί­ κα ενός φίλου. Συχνά μπορεΐ ό άνθρωπος ν’ άπορροφηθεΐ τόαο πολύ στον έρωτα, ώστε ν’ άφιερώνει πολυ χρόνο περιμενοντας καί μιόνο νά δει γιά λίγες στιγμές τόν αγαπημένο, παραμελών­ τας ολα τ ’ άλλα - τή δουλειά, τούς φίλους, τήν ο^ογένειά τον. "Ενας εραστής πού έμπλέκεται σέ μιά έξωσυζυγική σχέση μπο­ ρεΐ ν’ άπομακρυ'Λεΐ άπό τή σύζυγό του, μπορεΐ ν’ άποφεύγει τήν οικειότητα γιά νά κρύψει τό μυστικό του, μπορεΐ ν’ άρνεΐται να κάνει θεραπεία ζεύγους, μπορεΐ νά κρατάει επίτηδες μή ικανο­ ποιητική τή συζυγική σχέση, γιά νά μειώσει τήν ένοχή καί νά δικαιολογήσει τήν έξωσυζυγική του σχέση. "Οσο ποικί)νες κι άν είναι οι συνθήκες, ή έμπειρία είναι ή ίδια —ό έραστής έξιδανικεύει τήν άγαττημένη, παθιάζεται γιά κείνη, συχνά δέν θέ>χι τίποτ’ άλλο παρά νά περάσει τήν υπόλοιπη ζωή του άπολαμ.βάνοντας τήν παρουσία της. Γιά ν’ άναπτύξετε μιά σχέση ένσυναίσθησης μιέ έρωτευμενους άσθενεΐς, δέν πρέπει νά ξεχνάτε πώς ή έμπειρία τους είναι πραγματικά υπέροχη : ή εκστατική μακαριότητα της συγχώ­ νευσης. Τό λut>σιμJO τοΰ μοναχικού « έγώ » στό μαγικό « εμείς » μπορεΐ νά είναι μια άπ’ τίς μεγαλύτερες έμπεφίες στή ζωή τοΰ άσθενοΰς. Γενικά είναι προτιμότερο νά εκφραστείτε θετικά γιά τήν ψυχική του κατάσταση καί ν’ άποφύγετε νά κριτικάρετε τό χρυσό σ’Jvαίσθημα πού περιβάλλει τό άγαττημένο του πρόσωτζο. Κανείς δέν περιέγραψε αύτό τό δίλημμα καλύτερα άπ’ τόν Νίτσε, ό όποιος, λίγο καφό μετά τήν « άνάρρακτή » του άπό μιά παθιασμένη (ά>λά άγνή) έρωτική σχέση μέ τή Lou Salome, έγραφε: Μιά μέρα ενα χε)αδόνι ττέταξε πλάι μου. Κι έγώ... νόμιζα πώς είχα δει αετό. Τώρα δλος ό κόσμος καταπιάνεται νά μοΰ άπο-

240

TO ΔΟΡΟ ΤΗ Σ ΨΥΧΟβΕΡΑΠΕΙΑΙ

δείξει πόσο λάθος εκα^ —καί γύρίο άπ’ αύτό γίνεται το γνο)στό ευρωτΐΟΛκό κουτσομπολιό. Λοιπόν, ποιός βρίσκεται σε καλύτε5Υΐ ιχοίοα: Έγώ. « ο έξαπατιημίένος », οπ(ι>ς με λενε. πού γάρτη σττην επίσκεφτ; αυτοΰ τοΰ πουλιοΰ κατοίκησα γιά ενα ολόκληρο καλοκαίρι σ’ έναν άν(ΰτερο κόσμ,ο ελπίδας —η εκεί­ νοι, που κανείς δεν τούς εξαπατά; ΙΙρέπει )Λΐπόν κανείς νά συμπεριφέρεται με λεπτότητα απέ­ ναντι σ’ ^ΛΧ συναίσθημα πού επιτρέπει στον άνθρωπο νά ζήσει « σ’ εναν άνώτερο κόσμιο ελπίδας ». Κατανοήστε τήν έκσταση τοΰ άσθενοΰς σας, άλ)νά βοηθήστε τον νά προετοιμαστεί γιά το τέ)οος της. Γιατί πάντα τε/^ειώνει. ερο>τας εγει μ,ία πραγμα­ τική ιδιότητα: ποτέ δέν διατηρείται — τό εφήμερο είναι μέρος τής φύσης τοΰ ερωτικού πάθους. Προσογή δμως, μήν προσπα­ θήσετε νά έπιταγύνετε τό τέλος του. Μή δοκιμάσετε νά μονο­ μαχήσετε με τόν έρωτα, δπως δέν θά *τό κάνατε καί μλ τις ίσγυρές θρησκευτικές πεποιθήσεις —σέ τέτοιες μονομαχίες δεν μπορεΐτε νά νικήσετε ( καί ύπάργουν ομοιότητες άνάμεσα στό νά είσαι ερωτευμένος καί στό νά βκυνεις μιά θρησκευτική έκστα­ ση : κάποιος άσθενής μοΰ έ’λεγε πώς βρισκόταν σέ μιά « ψυχική κατάσταση Καπέ/'Λ Σιστίνα ». κι ενας ά7.}>ος ονόμαζε τόν ερο>τά του ουράνια, άθάνατη κατάσταση ). Κάντε υπομονή —αφή­ στε τόν πελάτη σας ν’ ανακαλύψει καί νά έκφράσει συναισθήμα­ τα γιά τό παρά/οογο τών συναισθημάτων του ή γιά τή διάλυση τών ψευδαισθήσεών του γιά τό αγαπημένο πρόσωπο. "Οταν εμ­ φανίζονται τέτοιου είδους εκφράσεις, θυμάμαι μέ προσοχή τά λό­ για τοΰ άσθενοΰς. Άν καί οποτε ξαναμπεΐ σ’ αύτή τήν κατά­ σταση καί έξιδανικεύσει πάλι τόν άγαπημένο, μπορεΐ νά τοΰ υπενθυμίσω τά προηγούμε'^ι >Λγια του. Συγχρόνως εξερευνώ τήν έμπειρία αυτή μέ τόν ίδιο περίπου τρόπο πού θά έξερευνοΰσα κάθε ισγυρτ^ συγκινησιακή κατάστα­ ση. Λέω πράγματα τοΰ τύπου « Τί υπέροχο πού εΐ'/αι γιά σέ­ να. .. είναι σάν νά ξαναγυρίζεις στή ζωή, ετσι; Εύκο>Λ κατα­

OWI Αλ Ο Δ Η Μ ΙΟ Ι ΙΌΥ ΕΡΩΊΑ

241

λαβαίνει κανείς γιατί δέν θέ>χις νά ξεφύγεις άπ’ αυτό. Άς δοϋμε λίγο τί σοΰ έπέτρεψε να ζήσεις κάτι τέτοιο τ(όρα. .. Μίλησε αου για τή ζωή σου τις εβδομάδες πού προηγήΟηκαν αυτοΰ τοΰ γε­ γονότος. ΓΙότε ήταν ή τε>χυταία φορά πού ενιωσες τέτοιον ερ(οτα ; Τί άπόγινε εκείνος ό ερ<οτας ; » Επικεντρώνοντας τήν προσοχή στήν κατάσταση τοΰ ερω­ τευμένου Ktxpa στό πρόσωπο πού είναι ό αποδέκτης τοΰ έρωτα κερδίζει κάνεις πολλά. Στήν πραγαατικότητα αύτό πού είναι άκαταμιάγιητο είναι αύττ! η έιχπειοία. r συγκινησιακή κατάστα­ ση τοΰ έρωτα — ογι ο άλλος άνθρωπος. 'II φράση τοΰ Νίτσε « Έρο.)τευόμαστε τήν επιθυμία μας, ογι τό άντικείμΐΓ·/ό της » μοΰ εχει φανεί συχνά ανεκτίμητη στή δου>£ΐά μου με άσθΓ^εΙς τΓού βασανίζονται άπό ερο>τα. Καθοίς οί περισσότεροι άνθρωποι ξέρουν ( παρόλο πού προσ­ παθούν νά τό ξεχνοΰν ) πώς ή έμπειρία τους αυτή δεν θά κρα­ τήσει γιά πάντα, προσπαθώ μα/^ικά νά εισαγάγω μιά μακροπρόθεσ|χ.η θέαα^ καί ν* άπQOaφpύvbJ τόν ασθενή μου νά πάρει όποιαδηποτε μη ά'/αστρέψιμη άποφαση στηριγμένος σέ εφήμερα, κατά πάσα πιθανότητα, συναισθήματα. Καθορίστε τούς στόχους τής ψυχοθεραπείας στις πρώτες συναντήσεις. Τί ειδου<: βοήθεια σάα ζητιέται: Προφανών υπάρ­ χει κάτι δυσλειτουργικό στήν έμπειρία τοΰ άσθενοΰς, άλλιώς δέν Οά έργόταν να σάς ζητήσει βοήθεια. Τί ζητάει λοιπόν ο ασθενής, ^ ' ■■■;— !--- /' · * " s‘··;· '^· Ί * ' ν»---- ^ ---βοήθεια για να ^υγει ο ιοιος απ τη σγεση του; ζ,υχνα επικα­ λούμαι την εικόνα μιας ζυγαριάς καί ρωτώ γιά τό ισοζύγιο ευχαρίστησης καί δυσαρέσκειας ( ή χαράς καί λύπης ) πού τούς παρέχει ή σχέση. Μερικές φορές μιά διαγραμμισμένη κόλ>Λ χαρτί βοηθάει ν’ άπεικονίσουμιε αύτό τό ισοζύγιο, καί ζητώ άπ’ τούς άσθενεΐς νά καταχωρίζουν άρκετά συχνά μέσα στή μέρα πόσες φορές σκέφτονται τόν άγαττημένο ή άκόμυχ καί τόν άριΟμό τών >^πτών ή τών ώρών πού άφιερώνουν κάθε μέρα σ’ αύτό. 11ολ>1ς φορές οί άσθενεΐς νιώθουν έκπληξη βλέποντας τά δια­ γράμματα, καταλαβαίνοντας πόσο μεγάλο μέρος τής ζωής τους

242

T O ΔΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΙΙΕΙΑΙ

αναλώνεται σέ κυκλικές, επαναληπτικές σκέψεις καί, αντίθετα, πόσο }lyo συμμετέχουν στην αληθινή ζωή. Κάποιες φορές προσπαθώ νά προσφέρω στον ασθενή μιά προ­ οπτική συζητώντας τή φύση και τις διαφορετικές μορφές της άγάττης. Ή αξεπέραστη μονογραφία τοΰ Erich Fromm "Ή τέχνη τής αγάπης είναι μια πολύτιμη ττηγή και γιά τόν θεραπευόμενο καί γιά τόν θεραπευτή. Συχνά σκέφτομαι τήν ώριμη αγάττη ώς αγάπη γιά τήν ύπαρξη καί γιά τήν ώρίμαση τοΰ άλ>Λυ, καί οί περισσότεροι πελάτες μου συμ^φωνοΰν μ ’ αυτή τήν άποψη. Ιίοιά είναι )α>ιπόν ή φύση της δικής τους άγάττης ; Μήπως έχουν πα­ θιαστεί μέ κάποιον πού, κατά βάθος, δέν τόν εκτιμούν πραγμΛτικά ή μέ κάποιον πού τούς συμπεριφέρεται άσχημα; Δυστυχώς βέβαια υπάρχουν κι έκεινοι πού ό ερωτάς τους έντείνεται, επειδή τούς συμπεριφέρονται άσχημα. ’'Λν οί άσθενεΐς θέλουν νά τούς βοηθή-σετε νά βγοΰν άπ’ αύτή τή σχέση, μπορεΐτε κάλλιστα νά τούς θυμίσετε ( δπως καί στόν εαυτό σας ) δτι ή άπελευθέρο^ση είναι κοπιαστική καί άργή. Κάποιες φορές συμβαίνει τό άτομο νά βγει σγεδόν μιέσα σέ μιά στιγμτ) απο μια παθιασμέντη έξαρτηση. δπως πεοίπου βγαίνουν άπ’ τά μάγια τους τά πρόσ&/πα στό 'Όνειρο χαλοχαιριντς νύντας, άλ/,ά συνήθο>ς οί άνθρωποι βασανίζονται γιά πολλούς μήνες άπό >'αγτάρα γιά τόν αγαπημένο τους. Κάποτε περνάνε χρόνια, άκόμα καί δεκαετίες, ώσπου νά μπορέσουν νά συναντήσουν ή έστω καί νά σκεφτοΰν τόν ά)λο χωρίς νά νιώθουν σουβλιές επιθυμίας ή άγχους. ^ ^ ,, r , , , , Ή διά)^>ση μιάς τέτοιας σχέσης δέν είναι βέβαια μιά ευθύγραμμη πορεία. Συμβαίνουν καί πισωγυρίσματα — καί τίποτα δέν οδηγεί πιό γρήγορα σ* ένα πισωγύρισμα άπό μιά νέα συνάν­ τηση μέ τόν άγαττημένο. Οί άσθενεΐς προβάλ>Λυν διάφορες έκ>Λγικευσεις γιά μιά νέα τέτοια έπαφή: επιμένουν δτι τώρα τό έχουν ξεπεράσει κι δτι μιά έγκάρδια συνομιλία, ένας καφές ή ενα γεύμα μιέ τόν πρώην άγαπημένο θά βοηθήσει νά ξεκαθαριστοΰ'/ μερικά πράγματα, θά τούς βοηθήσει νά κατα>άβουν τί ττηγε

O N T A I Ο ΔΗ Μ ΙΟ Σ TOY ΕΡΩΤΑ

213

στραβά, θά τούς βοηθήσει νά θε}χελιώσουν μια ενήλικη φιλα διαρκείας, ή άκόμux θά τούς επιτρέψει νά ποΰν αντίο σάν ω μμΛΐ άνθρωποι. Τίποτε ά π ’ ολ* αυτά είναι πιθανό νά συμ^ΰ. Συνήθως ή ανάκαμψη τοΰ άτόμΛυ πάει πίσω, οπαις ένα ξαν<ζκί·λισμΛ ττηγαίνει πίσω την ανάρρωση ενός άλκοολικοΰ. Μτη σάς άπογοτητεύουν τά πισωγυοίσοατα —κάποια έρωτιχά ττάθη είναι μοιραίο νά κρατήσουν γρόνια. Δεν είναι θέμα ά§ύν^~ μιτης θέλτησης. Ύπάργει κάτι στήν εμπειρία αύτή πού άγγίζει τόν ασθενή σέ πολύ βαθιά επίπεδα. Προσπαθήστε νά καταλάβετε τον καίριο ρόλο πού παίζει ή έμμονή αυτή για τήν έσωτεριχή ζωή τοΰ άτόμου. Πιστεύω πώς ή ερωτική έμμονή γρησιμ^υει συ^νά ώς άντιπερισπασμος, κρατώντας το βλέμψυχ τοΰ ατομου μακριά άπο πιό οδυνηρές σκέψεις. Άργά ή γρήγορα έλπίζω \ά φτάσω στο έρώτημα: « Τί θά σκεφτοσουν, αν ^ ν είχες μια τέ­ τοια έμμονή μ έ . . . ; »

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 69

Παίρνοντας ιστορικό

Σ

τα ΠΡΩΤΑ ΣΤΑΔΙΑ τής έκπαίδευοής τους οι έκτκχιδευόμενοι

ψυχοθεραπευτές διδάσκονται κάποιες μεθόδους συστηματικής λήψης ιστορικού. Οί μέθοδοι αύτές περιλαμβάνουν πάντα κατηγο­ ρίες οπως τό αρχικό ένόχλημΛ τοΰ ασθενούς, ή παρούσα νόσος και τό αναμνηστικό του ( οικογένεια, εκπαίδευση, σωμιατική υγεία, προηγούμενη ψυχοθεραπεία, φιλίες κ τλ.). Ή μέθοδος συλλογής στοιχείοίν βήμα ττρός βήμα εχει προφανή π^Λονεκτήμιατα. Οί παθο>Λγοι, για παράδειγμα, εκπαιδεύονται ν’ άποφτύγουν τις παραι)ν£ίψεις παίρνοντας ιστορικό και κάνοντας σα>ματική εξέταση με μια πο)νύ συγκεκριμένη ρουτίνα πού συνίσταται σε μια συστηματική έπιΟείόρηαη τών οργανικών συστημάτων (νευρικού, γαστρεντερικοΰ, ούρογεννητικοϋ, καρδιαγγειακού, μυοσκελετικού ). Στήν άσκη.ση τής ψυχοθεραπείας μερικές καταστάσεις απαι­ τούν μια τέτοια συστημιατική μέθοδο καταγραφής τού ιστορικού — για ποφάδειγμα, στις πρώτες δυό-τρεις συνεδρίες, οταν προσ­ παθεί κανείς ν’ αποκομίσει μια γρήγορη ανάγνωση τών συνθηκών τής ζ(ϋής τού ασθενούς, σέ μια περιορισμένη χρονικά συμβουλευ­ τική διαδικοισία, ή σέ φορές πού πρέπει κανείς να συλλέξει γρή­ γορα στοιχεία, για νά κάνει μια περιληπτική παρουσίαση σέ συν­ αδέλφους. "Οταν ομως οί θεραπευτές αποκτήσουν εμπειρία, σπά­ νια άκο>Λυθούν μια συστηματική λίστα έρωτήσεο^ν για τόν κύριο όγκο τής ψυχοθεραπευτικής τους δουλειάς. ΊΙ συλλογή στοιχεί­ ων γίνεται διαισθητικά καί αυτόματα. Δέν προηγείται τής θερα­ πείας, είναι μέρος της. "Οπως τό διατύπωσε ό ’Έρικ ’Έρικσον, « Παίρνοντας ιστορικό, φτιάχνεις μιά ιστορία ». ϊ 44

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 70

Ένα ιστορικό τοΰ ημερήσιου προγράμματος τοΰ άσΟενοΰς

Π

ΑΡΑ ΤΗΝ ΕΜΠΙΣΤΟΣΓΝΗ ΜΟΓ στον διαισθητικό τρόπο

συλ>νθγης στοιχείων, υπάρχει μιά ιδιαίτερα παραγωγική έρώτηση πού τήν κάν(ο πάντα στήν πρώτη ή στή δεύτερη συν­ εδρία : « I Ιεριγράψτε μΛυ σάς παρακαλώ μιε λεπτομέρειες μια συνηθισμιένη μέρα σας ». Φροντίζω ν’ άναφερθοΰν τά πάντα, άκόμα και οί συνήθειες τοΰ φαγητού καί τοΰ ΰπνου, τά όνειρα, ή διασκέδαίτη, οι περίο­ δοι δυσφορίας και χαράς, συγκεκριμένα καθήκοντα στή δουλειά, χρήση άλκοολ ή ναρκωτικών, άκόμα καί οι αναγνωστικές, κινη­ ματογραφικές καί τηλεοπτικές προτιμήσεις. ’’Αν αυτή ή ερευνά εΤναι άρκετά λεπτομερής, οί θεραπευτές μπορούν νά μάθουν πάρα πολλά, αποκαλύπτοντας πληροφορίες πού συχνά παρα>>£ίπονται στά άλλα συστήματα λήψης ιστορικού. ’Ακούω προσεκτικά πολλά πράγματα: τις διατροφικές συνή­ θειες, τις αισθητικές προτιμήσεις, τις δραστηριότητες στον ε­ λεύθερο χρόνο. ^Ενδιαφ>έρομαι ίδί(ϋς για τό πόσοι άνθρωποι υπάρ­ ξουν σττ ζωτη τών ασθενών μου. Με ποιόν εγουν τακτική επα~φ ή; ΓΙοιά πρόσωπα βλέπουν τακτικά; Μέ^ ποιον τηλεφ<ονιοΰνται τι μιλούν προσωπικά σττ, διάρκεια τής εβδομάδας ; ΛΙέ ποιόν τρώνε μ «ζ ί; Ριά παράδειγμα, σέ κάποιες πρόσφατες εναρκτήριες συνεν­ τεύξεις ή έρευνα αυτή μοΰ έπέτρεψε '/ά μάθoJ κάποιες δραστη­ ριότητες τών άσθενών μοου πού άλ^νΐώς θά τις ά'/ακάλ^υπτα πολ­ λούς μήνες άργότερα: δυο ώρες τήν ήμέρα πασιέντζα στον υπο­ λογιστή. Τρεις ώρες τή νύχτα συμμ.ετοχή σέ σεξουαλικά chat »45

34^

TO ΔΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

rooms στο ’Ίντερνετ με διαφορετική ταυτότητα. Τεράστια άναβλητικότητα στη δουλειά και έπακό^ΛυΟη ντροτιη. "Ενα ήμερήσιο πρ«>γραμ{χα τόσο απαιτητικό, πού έξίχντλήθηκα καί μΛνο πού τό άκουσα. Οί μεγάλης διάρκειας καθημερινές (καμιά φορά ώριακς ) τηλεφωνικές συνομιλίες μιας μεσηλικης γυναίκας μέ τον πατέρα της. Οί καθημερινές τηλεφωνικές συνομι>.ίες μιας ομΛφυ>Λφιλης γυναίκας μέ μια πρώην έρωμιενη, τήν όποια αντι­ παθούσε άλλα απ’ τήν οποία ένιωθε ανίκανη νά διακόψει. Ή έξερεύνησγ; τών παραμικρών λεπτομερειών της ζωής τού άσθενοϋς δχι μιόνο οδηγεί σέ πλούσιο υλικό πού αλλιώς θα παραλειπόταν, αλλά και δίνει μιά άπότομη ώθηση στή διαδικασία τοϋ δεσίματος. Αυτή ή διεξοδική συζήτηση μικρών καθημερινών δραστηριοτήτων αυξάνει ταχύτατα τήν αίσθηση τής οικειότητας ανάμεσα σέ θεραπευτή και θεραπευόμενο, πού είναι τόσο απα­ ραίτητη στή διαδικασία της άλλαγής.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 71

Πόσοι άνββωποιΟπάρχουν στή ζωή τοΰ ασθενούς ;

Σ

Ι Ε ΜΙΑ ΠΟνΜΤΙΜΙΙ ΜΕΛΕΤΗ για τις διαπροσωπικές σχέσεΐζ ή ψυχολόγος Ruthellen Josselson χρησιμοποιεί έ'να εργαλείο

πού μεταχειρίζεται χοφ^ κ α ι μολύβι και άναπαριστά _τό « ή λ ^ κ ^ 33^στημα^. Δίνει στα άτομα πού σι^μετεχουν στην ερευνά την οδηγία ν’ άναποιρασηησο'^ τ ο ν εαυτό τους σαν κουκκίδα στο _κέ;^ο^άς σελίδας και τούς α>^ ώ ττους^που ύποφνουν σττη ζω^ τους σαν αντικείμενα πού τους περιβάλλουν σε ^άκεντρες τρο^^ες. Οσο πιο jtg^^a στο κέν·^ο είναι μιά κουκκ^ τόσο πιο κε^^βρςγ; ε^αι σχέση. Ή ειδική τη ^ μιελετη παρακολούθησε τις αλλαγές σ τ ίς ^ σ ε ι^ ώ ν περιστρεφόμενων δορυφόρων σέ μια περίοδο αρκετών ετών. Παρόλο πού τό εργαλείο αύτό ίσως νά είναι ύπερβο>ακά άργό γιά καθημερινή κλινική χρήση, παρ’ δλ’ αύτά είναι έ'να εξαιρετικό μοντέλο γιά τήν όπτικοποίηση τών διαπροσωπικών μ^τίβοιν. "Ενας άπ’ τούς κυριότερους στόχους μου στις πρώτες μου επαφές μ£ τούς ασθενείς μου είναι νά μάθω πόσοι άνθρωποι υπάρχουν στή ζωή τους. Μεγάλο μέρος τέτοιων πληροφοριών μπορει κάνεις νά τό πάρει ρωτώντας τό καθημερινό πρόγραμμα τοΰ ασθενούς, ά?^?ά εγώ φροντιζίο νά ρωτήσω λεπτομερώς γιά δλα τά πρόσωπα πού είναι σημαντικά στή ζωή του, καθ(ί>ς και γιά δ>»ες τις διαπροσωπικές έπαςίές του μέσα σέ μιά πρόσφατη άντιπροσωπευτική ήμερα. Βρίσκω επίσης πολύ διαφωτιστικό νά ρωτώ πόσοι καί ποιοί ήταν οί κα?«ύτεροι φί)Λΐ πού ειχε στή ζωή του ό άσθενής, παλιότεροι και τωρινοί. »4 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 72

Συνέντευξη μιε τον σημαντικό ά)λο

Π

ΟΤΕ ΔΕΝ ΕΧΩ ΜΕΤΛΝΙΩΣΕΙ ποΰ συναντηΟηκα (Αε κάποιο

πρόσωπο σημαντικό στη ζωή τών ασθενών μου —συνήθως τόν ή τή σύζυγο ή σύντροφο. Για τήν ακρίβεια, στό τέλος τέ­ τοιων συνεντεύξεων κάθε φορά αναρωτιέμαι, « Γιατί περίμενα τόσον καφό ; » ή « Γιατί δέν τό κάνω αύτό συχνότερα; » "Οταν άκούοί τούς ασθενείς μ/>υ νά περιγράφουν τούς σημαντικούς άλλους, δημιουργώ μιά νοητική εικόνα τοΰ ά>λΛυ ανθρώπου, ξε­ χνώντας συχνά οτι οι πληροφορίες πού διαθέτω έχουν ύποστεΐ μεγάλη παραμόρφωση, γιατί Ιχουν φιλτραριστεί μέσα από τά ατελή και προκατειλημμένα μιάτια τοΰ άσθενοϋς. Μόλις δμως συναντήσω τούς σημαντικούς άλλους, τότε άποκτούν σάρκα καί οστά, κι ετσι μπαίνω πιό ολοκληρωμένα στή ζωή τοΰ άσθενοϋς μου. Επειδή συναντώ τόν σύντροφό του σέ τόσο ασυνήθιστες περιστάσεις, εχω επίγνωση οτι δέν τόν « βλέπω » πραγματικά, ά>->οά τό θέμα δέν είναι αύτό — τό θέμα είναι δτι ή εικόνα πού άποκτώ γιά τό πρόσωπο καί γιά τή φυσιογνωμία τοΰ άλλου μοΰ επιτρέπει μιά πιό πλούσια επαφή με τόν άσθε'/ή μου. Έπιπ>εον, δ σύντροφος μπορεϊ νά μοΰ δώσει μιά ά)λη οπτική γωνία και πολύτιμες πληροφορίες γιά τόν άσθενή. Οι σημαντικοί ά)λ/>ι νιώθουν, οπως είναι φυσικό, άπειλημένοι άπό μαά πρόσκληση '/ά γν<»)ρίσουν τόν θεραπευτή τοΰ συντρόφου τους. Ό σύντροφος εκτιμά οτι ο θεραπευτής πού θά τόν δει καί θά τόν άξιολογήσει έχει μιά πρωταρχική καί κατανοητή άφοσίωση στόν άσθενή του. "^Γπάρχει δμως μιά στρατηγική πού

ΙΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ME TO N ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΑΛΛΟ

•·»4«

σπάνια αποτυγχάνει νά μειώσει τήν απειλή κα'ι εΤναι συνήθωί πολύ άποτελεσμΛτική γιά νά πειστεί ό σύντροφος νά ερθει σττ συνεδρία. Δώστε στον άσθενή σας τις ακόλουθες ό<5τ,γίες : « Τζών, πες σε παρακαλώ στή X δτι μπορεΐ νά με βοηθήσε νά σοΰ δώσω μεγα/α!»τερη βοήθεια, θά Όε)«α νά μοϋ πει μερι­ κές απ’ τις εντυπώσεις της γιά σένα —καί κυρίως με ποιούς τρόπους θά ’θελε νά σέ δει ν’ ά)λάζεις. Δέν πρόκειται νά περάσει εξετάσεις, άπ>ΛΪ>ς θά κουβεντιάσουμε τις παρατηρήσει^ της γιά σένα ». Επιπλέον συστήνω νά διευθύνετε τή συνεδρία μέ τόν ιδκ ακριβώς τρόπο. Καθώς προτιμώ '*α. μήν εχω μιυστική, εξ(οθε\ γνώση γιά τούς ασθενείς μου, παίρνω συνέντευξη απ’ τόν ση­ μαντικό ά>ν>Λ μπροστά στόν άσθενή μου. Έκμαιεϋστε τήν άνατροφοδότη·ση τοΰ συντρόφου καί τυχόν προτάσεις του ή ιδέες γιά τά πράγματα πού θά μπορούσε ν’ αλλάξει ό άσθενής, και μή\ τοΰ παίρνετε προσωπική συνέντευξη. Και μόνο απ’ τόν τρόπο με τόν όποιο σάς δίνει ανατροφοδότηση, θ’ αποκομίσετε μιά έπαρκώς σύνθετη είκό'^α του. Ή συμβουλή μου είναι επίσης νά μή μετατρέψετε τή συνάν­ τηση σέ συνεδρία ζεύγους. "Οταν ή πρωταρχική σας άφοσίο>τη είναι πρός τό ενα με>Λς τοΰ ζευγαριού, μέ τό όποιο έχετε άναλάβει μιά θεραπευτική δέσμευση, δέν είστε ό πιό κατάλ>νηλος γιά νά θεραπεύσετε τό ζευγάρι. Άν έπιχεφήσετε μιά θεραπεία ζεύγους έχοντας ένα φορτίο έμπιστευτικών πληροφοριών πού σάς έχουν δοθεί άπ’ τό ένα μέλος τοΰ ζευγαριού, σύντομα θά έμπ>Λκεΐτε σέ μιά συμπεριφορά άπόκρυψης και υποκρισίας. Ή θε­ ραπεία ζεύγους γίνεται πολύ κα>α!ιτερα άπό εναν άλλο θεραπευτή πού είναι εξίσου μέ τό μέρος κα'ι τών δύο ένδιαφερόμενων.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 73

Έξερευνήστε προηγούμενες ψυχοθεραπείες 01 ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΟΓ έχουν περάσει άπό προηγούμενες ψυχοΟεραπεΐες, ερευνώ λεπτομερώς την εμπειρία τους αύτη. Άν ή θεραπεία ήταν μή ικανοποιητική, οί άσθενεΐς σχεδόν πάν­ τα άναφερουν τήν ελλειψη συμμετοχής τοΰ θεραπευτή. Λένε πώς ό θεραπευτής τους παραήταν άπόμακρος, άμέτοχος, δέν ήταν καθόλου υποστηρικτικός, παραήταν απρόσωπος. Ποτέ δεν εχω άκούσει άσθενή νά παραπονιέται δτι ό προηγούμενος θερα­ πευτής του παραήταν αποκαλυπτικός, παραήταν υποστηρι­ κτικός ή προσωπικός ( με εξαίρεση φυσικά τις περιπτώσεις οπου άσθενής και θεραπευτής απέκτησαν σεξουαλικές σχέσεις ). Μόλις συνειδητοποιήσετε τά >Λθη τοΰ προηγούμενου θερα­ πευτή, μπορεΐτε νά προσπαθήσετε νά τ ’ άποφύγετε. Δηλώστε το στόν άσθενή σας τσεκάροντας άπό καιρό σε καιρό τήν πορεία σας με ευθείες ερωτήσεις. Παράδειγμα: « Μάικ, έχουμε ήδη βρεθεί τέσσερις φορές και ίσως θά ’πρεπε νά ρίξουμε μιά ματιά στό πώς τά πάμε μεταξύ μας. Μοΰ έχεις μιλήσει γιά τά συναισθήμυατά σου γιά τόν κύριο X , τόν προηγούμενο θεραπευτή σου. ’Αναρωτιέμαι πώς τά πας μωιζί μου. Σοΰ ερχεται στό νοΰ καμιά στιγμή πού είχες παρόμοια συναισθήματα γιά μενα ή πού εσύ κι εγώ φαινόμασταν έτοιμοι νά έπαναλάβουμε παρόμοια άντιπαραγωγικά μοτίβα; » Άν ενας άσθενής ειχε στό παρελθόν μιά επιτυχημένη ψυχο­ θεραπεία ( καί είναι αδύνατο, γιά όποιουσδήποτε >Λγους, νά συν­ εχίσει μέ τόν ιδιο θεραπευτή ), πιστεύω π<ι>ς είναι εξίσου σημαν-

Α

ν

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 74

Μαζί στή σκια της σκιάς η Π Ι ΘΓΜΑΜΑΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΙ1ΤΑΚ0ΣΙΕΣ ΩΡΕΣ πού πέρασα <ττο

-L ντιβάνι στήν πρώτη μ/>υ ανάλυση; Ή πιό φωτεινή ανάμνη­ ση άπ’ τήν άναλύτριά μ«υ, τήν Olive Smith, εκείνη τή σ·ιωπηλή, υπομονετική άκροάτρια, είναι μιά μέρα πού εγώ κατηγορούσα τόν εαυτό μου, γιατί φανταζόμουνα με λαιμαργία τά χρήματα πού θά κληρονομούσα δταν θά πέθαιναν οι γονείς μου. Ειχα βαλθεΐ πο>Λ( εύσυνείδητα νά κατακρίνω τόν εαυτό μιου, δταν κάποια στιγμή, πράγμα εντελώς άσυνήθιστο γιά κείνην, ή θεραπεύτριά μου άνε>Λβε δράση καί κατέρριψε τό κατηγορώ μέ μιά φράση : « 'Έτσι είμαστε φτιαγμένοι». Δέν ήταν μόνο τό γεγονός πώς με πλη·σίασε γιά νά με άνακουφίσει, παρόλο πού κι αύτό τό κα^Λχτόρισα. Ούτε δτι φυσιολογικοποίησε τις ποταπές μου επιθυμίες. 'Όχι, ήταν κάτι άλλο: ήταν δτι μ^ύ μί)<.ησε σέ πρώτο πληθυντικό. ^ΙΙταν τό γεγονός πώς άφησε νά εννοηθεί δτι μοιάζαμε, δτι ειχε κι εκείνη τή σκιερή π>νευρά της. Φύ>αξα τό δώρο της σάν κάτι πολύτιμο. Καί τό εχω χαρίσει πολλές φορές κι εγώ μέ τή σειρά μιου. Επιχειρώ νά φυσιολογικοποιήσω τά πιό σκοτεινά ένστικτα τών ασθενών μου μέ δποιο τρόπο μπορώ. Τούς καθησυχάζω, μιμούμαι τήν Σμίθ καί χρησιμοποιώ τό πρώτο πληθυντικό, επισημαίνω τήν καθολικότητα κάποιων συναισθημάτων ή επιθυμιών, παραπέμπω τούς άσθενεΐς μΛυ σέ κατάλληλα αναγνώσματα ( γιά τά ερωτικά συν­ αισθήματα, άς πούμε, προτείνω τά άρθρα τών Kinsey, Masters καί Johnson, ή τοΰ Hite ). 35»

Μ Α Ζ Ι Σ Τ Η Σ Κ ΙΑ Τ Η Σ Σ Κ ΙΑ Σ

253

Προσπαθήστε νά φυσιολογικοποιήσετε τή σκιερή π/χυρά jjs κάθε δυνατό τρόπο. Έμιεΐς οί θεραπευτές πρέπει νά ’μαστέ ανοι­ χτοί σέ ο/Λ τά δικά μας σκοτεινά, χ^αμερπή κομμάτια, κοι υπάρχουν φορές πού μιλώντας γ ι’ αύτά θά βοηθήσουμε τού; άσθε'ι>εΐς νά πάψουν ν’ αύτομαστιγώνονται γιά τις δικές του; πραγματικές ή φανταστικές αμαρτίες. Κάποτε, αφού ειχα συγχαρεί μια άσβενή μου γιά τόν τρόπ> πού μεγάλωνε τά δυό παιδιά της, άρχισε νά νιώθει έμφανώ; άβολα καί μού ανακοίνωσε μ’ επισημότητα πώς θά μοΰ έλεγε κάτι πού δέν τό ειχε πεΐ ποτέ σέ κανέναν, οτι δηλαδή μΛ/ας γέν­ νησε τό πρώτο της παιδί ειχε μιά έντονη διάθεση νά φύγει άπ’ τό μαιευτήριο καί '/ά έγκατα>είψει τό νεογέννητο. Παρόλο πο'^ ήθελε νά γίνει μητέρα, δέν άντεχε τήν ιδέα πώς θά θυσίαζε τό­ σο πολλά χρόνια ελευθερίας. «Δ είξε μου μιά μητέρα πού δέν ειχε ποτέ τέτοια συναισθήματα », τής ειπα. « ’Ή εναν πατέρα. Παρόλο πού αγαπάω τά παιδιά μου ». τής ειπα, « μ’ έχει θυμώ­ σει πάμπολλες φορές και πάρα πολύ τό πόσο απορροφούν τήν προσοχή μου άπ’ τις άλλες μου δουλειές κι άπ’ τά άλλα μου ενδιαφέροντα στή ζωή ». Ό διαπρεπής Βρετανός ψυχαναλυτής D.W, Winnicott ειχε τό μεγάλο κουράγιο ν’ άποκαλύπτει τις πιό σκοτεινές του παρορμήσεις, κι ένας συνάδελφός μου, δταν β>έπει σέ θεραπεία άσθενεΐς πού άνησυχοΰν γιά τό θυμό τους απέναντι στά παιδιά τους, άναφέρει συχνά ένα άρθρο τοΰ Ούίννικοτ, δπου καταγράφονται δε­ καοκτώ λόγοι γιά τούς οποίους οί μητέρες μισούν τά μωρά τους. *^0 Ούίννικοτ άναφέρει επίσης τά εχθρικά νανουρίσματα πού τραγουδούν οί μητέρες στά μ<ι>ρά, πού εύτυχώς δέν μπορούν νά κατα>άβουν τά )νόγια. "Ενα παράδειγμα; Κούνια μπέλα. μωρό μοι>, σττην κορφή τοΟ δέντρου. Μόλις φυστηξει ο άνεμος ή κούνια θά κουνήσει. Μόλις σπάσει τό κλαδί -η κούνια θά κυλήσει. Και πάρ’ το κάτω τό μωρό, ττην κούνια κι ολα τ ’άλλα.

Κ ΕΦΑΛΑΙ Ο 75

^0 Φρόυντ δέν ειχε πάντα άδικο

Ε

1ΙΝΑΙ ΤΙΙΣ ΜΟΔΑΣ II ΙΣΟΠΕΔΩΣΗ ΤΟΓ ΦΡΟ^'ΝΤ. Κανένας

σύγχρονος αναγνώστης δεν μπορεΐ να ξεφύγει άπ’ την πρόσ­ φατη φαρμιακερή κριτική πού καταδικάζει τήν ψυχαναλυτική θεωρία ώς τόσο παρωχημένη δσο κι ή πεθαμένη κουλτούρα άπ’ τήν όποια ξεπήδησε. Ή ψυχανάλυση κατηγορεΐται δτι είναι μιά ψευδοεπιστήμη πού βασίζεται σ’ ενα ποιλιομοδιτικο έπιστημΛνικό πρότυπο, κι εχει επισκιαστεί άπό τις πρόσφατες προόδους στή νευροβιολογία τών ονείρων και στή γενετική της σχιζοφρένειας και τών συνοασθηματικών διαταραχών. Επιπλέον, δσοι τήν κα­ τακρίνουν δηλώνουν πώς είναι μιά άνδρικής επινόησης φαντα­ σίωση γιά τήν ά'/θρώπινη εξέλιξη διαποτισμένη άπό σεξισμΛ και πώς κατασκευάζεται άπό διαστρεβλωμένες περιγραφές περιστα­ τικών και άνακριβεΐς, άκόμ/ζ και φανταστικές, παρατηρήσεις. "Ή κριτική αύτή εχει υπάρξει τόσο διάχυτη καί διαβρωτική, ώστε εχει εισχωρήσει ακόμα καί στά προγράμιματα ψυχοθερα­ πευτικής εκπαίδευσης, καί μια ολόκληρη γενιά έπαγγελματιών τής ψυχικής υγείας εχει εκπαιδευτεί μέ μιά άρνητική και εντε­ λώς άδαή άποψη γιά τόν άνθρο>πο πού οί ιδέες του άποτέλεσαν τά Γδια τά θεμέλια τής ψυχοθεραπείας. θά σάς προτείνω ενα νοητικό πείραμα. Φανταστείτε πώς βρίσκεστε σέ άπόγνωση γιατί μιά σχέση σας άπέτυχε. Σάς κα­ τακλύζουν σκέψεις γεμάτες μίσος και σάς ερχεται ή διάθεση νά δυσφημίσετε μιά γυναίκα, τήν οποία γιά πολλούς μήνες έξιδανικεύατε. Δέν μπορεΐτε νά σταματήσετε νά τή σκέφτεστε, νιώθε»54

ο Φ Ρ Ο Ϋ Ν Τ Δ Ε Ν ΕΙΧΗ Ι1 Α Ν ΤΑ Α Λ ΙΚ Ο

255

τε βαθιά, Γσως θανάσιμα πληγωμένοι, και σκέφτεστε την αυτο­ κτονία - οχι μόνο γιά 'λζ βάλετε τέ>Λς στόν πό'Λ5 σας άλ>νά και γιά νά τιμίορήσετε τή γυναίκα πού τόν προκάλεσε. Παραμένετε άμετακίνητος στήν άπόγνωσή σας, παρά τις μεγάλες προσπά­ θειες τών φίλων σας νά σάς παρηγορήσουν. Ποιό θά είναι τό επόμενο βήμα σας; Πιθανότατα θά σκεφτεΤτε νά δείτε εναν ψυχοθεραπευτή. Τά συμπτώματά σας -κατάθλιψη, θυμός, εμμονες σκέψεις-, δλα δείχνουν δχι μόνο π<ος χρειάζεστε θεραπεία ά>λά και δτι ή ψυ­ χοθεραπεία θά μπορούσε νά σάς ωφελήσει πολύ. Δοκιμάστε τώρα μιά παραλλαγή αύτού τού πειράματος. Φαν­ ταστείτε πώς εχετε τά Γδια συμπτο)ματα. Ζεΐτε δμ<ι>ς περισσό­ τερα άπό εκατό χρόνια πρίν, άς πούμε στά 1882, και μάλιστα στήν Κεντρική Εύρώτητ]. Τί θά κάνετε; Αύτήν άκριβώς τήν πρόκληση άντιμετώπισα πριν άπό μερικά yj)0vta, δταν εγραφ^α τό μυθιστόρημα "Οταν εχ)αψε 6 Νίτσε. 'Π πλοκή απαιτούσε νά έπισκεφτεΐ ό Νίτσε εναν ψυχοθεραπευτή τό 1882 (τ ή χρονιά πού βρισκόταν σέ βαθιά άπόγνωση, επειδή ειχε ναυαγήσει ή σχέση του με τή Λού Σα^χιμε ). Ποιός δμως θά ήταν ό ψυχοθεραπευτής τού Νίτσε; 'Έπειτα άπό εκτεταμένη ιστορική έρευνα έγινε σαφές π(ί>ς τό 1882 δέν ύττήρχε τέτοιο πλάσμΛ — μώλις 12() χρόνια πρίν. Άν ό Νίτσε στρεφόταν σ’ εναν γιατρό γιά βοήθεια, θά τού άπαντούσε πο>ς η έρωτική άπογοήτευση δέν είναι ιατρικό πρόβλημα και θά τοΰ συνιστοΰσε νά πάει στό Μαρίενμπαντ ή σέ κάποια aWa ιαμα­ τικά λουτρά τής Εύρώπης γιά μιά κούρα υδροθεραπείας και ξε­ κούρασης. Ή Γσως νά τόν παρέπεμπε σέ κάποιον κληρικό μέ κατανόηση, γιά νά τοΰ κάνει θρησκευτική συμβου>χυτική. Κο­ σμικοί θεραπευτές δέν ύττήρχαν. Παρόλο πού ό Licbault και ό Bemheim είχαν μιά σχολή ύττνοθεραπείας στό Νανσύ τής Γαλ­ λίας, δέν πρόσφεραν άκριβώς ψυχοθεραπεία, πρόσφεραν μ.όνο άπαλ/αγή άπό τά συμπτώματα μεσω ύπνωσης. Ό τομέας τής κοσμικής ψυχοθεραπείας δέν ειχε άκόμη επινοηθεί. Περίμενε τόν

as6

τ ο ΔΩΡΟ Τ Η Ι ΨΥΧΟβΕΡΑΠΕΙΑΐ

έρχομο τοΰ Φρόυντ, ό όποιος στά 1882 ήταν άκόμα φοιτητής ιατρικής και ώέν ειχε άσχοληΟεΤ μώ τήν περιοχή τής ψυχια­ τρικής. Ό Φρόυντ όχι μόνο έφ«ΰρε μόνος του τόν τομέα τής ψυχοΟεραπείοις, άλλά τό εκανε καί μονομιάς. Στά 1895 (στις Μελέτες γιά τήν υστερία πού εγραψε μαζι μέ τόν Γιόζεφ λίπρόιερ ) έγρα­ ψε έ'να έντυπο>σιακά προφητικό κεφάλαιο γιά τήν ψυχοθεραπεία πού προεικονίζει πολ)νές άπ’ τις μείζονες έξελίξεις, οί όποΤες έπρόκειτο νά συμβοΰν μέσα στά επόμενα εκατό χρόνια. Έ κ εϊ ό Φρόυντ θέτει τις βάσεις τοΰ πεδίου μας ; τήν ύπαρξη τής αντί­ στασης, τής μεταβίβασης, τοΰ άπωθημενου τραύματος. Τή χρή­ ση τών ονείρων και τών φαντασιώσεων, τό παιχνίδι ρόλων, τόν ελεύθερο συνειρμό. Τήν άνάγκη ν’ άγγίξει κάνεις τά χαρακτηρολογικά προβλήμυζτα και δχι μό'/ο τά συμπτώματα. Και τήν άπόλυτη άναγκαιότητα μιας θεραπευτικής σχ^έσης βασισμένης στήν εμπιστοσύνη. Θεωρώ τά θέματα αύτά τόσο άποφ<ασιστικής σημυχσίας γιά τήν εκπαίδευση ενός ψυχοθεραπευτή, ώστε πρόσφερα γιά με­ ρικές δεκαετίες στό Στάνφορντ έ'να μιάθημια άναγνώρισης τής • συμβολής τοΰ Φρόυντ, οπου έδινα εμιφαση σέ δύο σημεία: στήν άνάγνακτη τών κειμένων του ( και οχι δευτερογενών πηγών ) και στήν άξιολόγησηι τών ιστορικών του συμφραζομένων. Οί εκλαϊκευμένες έκδοχές είναι συχνά χρήσιμες γιά τούς φοι­ τητές πού διαβάζουν τά εργα μερικών στοχαστών, οί όποιοι δέν έχουν τήν ικανότητα νά γράφουν μέ σαφήνεια (ή οι όποιοι συ­ σκοτίζουν τά θέματα άπό έπι^Λγή) — φιλοσόφων, παραδείγμα­ τος χάρη, σάν τόν Hegel, τόν Fichte, ή άκόμυα καί τόν Kant, ή, στόν τομιέα τής ψυχοθεραπείας, τοΰ Sullivan, τοΰ Fenichel, ή τοΰ Fairbaim. Δέν συμβαίνει τό ϊδιο μέ τον Φρόυντ. Και ποιρόλο πού δέν ττήρε τό Βραβείο Νομπέλ γιά τήν έπιστημονική του προσ­ φορά, ττήρε τό Βραβείο Γ καίτε γιά τά λογοτεχνικά του επιτεύγ­ ματα. Ή πρόζα του λάμπει σέ δλα τά κείμενά του, άκόμα και κάτω άπ’ τό πέπλο τής μετάφρασης. Πο>7ΐς άπ’ τίς κλινικές

ο ΦΡΟΫΝΤ ΛΕΝ ΕΙΧΕ ΠΑΝΤΑ ΑΔΙΚΟ

257

του ιστορίες μάλιστα μοιάζουν με διηγήσεις ένος δεξιοτέχ'/η άφηγητή.^ _ ^ ^ , . Στή διδασκαλία μου επικεντρώνομαι κυρίως στά πρώτα του κείμιενα, στις Μελετες για την υστερία, σέ έπι^χγμενα κομΐ{ΑΛτια τής 'Ερμηνείας τών ονείρων καί στά Τρία δοχίμια ιζάνω στη θε­ ωρία της σεζουάλίχότητας, και κάνω ενα διάγραμμα τών ιστο­ ρικών του συμιφραζομενων —δηλαδή τοΰ ψυχολογικού Zeitgeist τοΰ υστέρου δέκατου ένατου αιώνα—πού επιτρέπει στον φοιτητή '/ά συνειδητοποιήσει πόσο πραγματικά επαναστατικές ήτα'ι» οί έναισΟησίες του. Καί κάτι άκόμα: δέν πρέπει ν’ άξιολογοΰμε τήν προσφορά τοΰ Φρόυντ μέ βάση τις θέσεις πού προβάλλουν τά διάφορα φροϋ­ δικά ψυχ^αναλυτικά ινστιτούτα. Ό Φρόυντ ειχε πο/λνούς οπαδούς οί όποιοι διψούσαν γιά μιά τελετουργική ορθοδοξία, και πολλά ψυχαναλυτικά ινστιτούτα υιοθέτησαν μιά συντηρητική και στα­ τική άποψη τοΰ έργου του άπό}α>τα ασύμβατη μέ τή δική του συνεχώς μεταβαλλόμενη δημιουργική και νεο^τεριστική προ­ διάθεση. Στήν έπαγγε>νματική μου άνάπτυξη ύττήρξα πάρα άμφιθυμος άπέναντι στά παραδοσιακά ψυχαναλυτικά εκπαιδευτικά ινστιτούτα. Ειχα τήν εντύπωση δτι ή συντηρητική άναλυτική θέση τής εποχής μου υπερτιμούσε τή σπουδαιότητα τής έναισθησίας, ιδίως σέ δ,τι άφοροΰσε ψυχοσεξουα7ακά άναπτυξιακά θέματα, καί έπιπ>χον δέν ειχε ιδέα γιά τή σπουδαιότητα πού εχει ή άνθρώπινη επαφή στή θεραπευτική διαδικασία. ('() Theodor Reik εγραψε : « Πολλοί ψυχανα>α>τές θά τρόμαζα»^ λιγότερο μπροστά στόν ιδιο τόν διάβολο άπ’ δ,τι μπροστά στήν προ­ οπτική νά χρησιμοποιήσουν τή λέξη “ εγώ ” ». ) Κατά συνέπεια έπέλεξα νά μήν μπώ σέ κανένα ψυχαναλυτικό ινστιτούτο και κοιτάζοντας τώρα πρός τά πίσω τήν καριέρα μου θεωρώ πώς ήταν μιά άπ’ τις σωστότερες άποφάσεις τής ζίοής μου. Παρόλο πού άντιμετώπισα μιά έντονη αίσθηση έπαγγε>4Αατικής άπομόν<ϋσης καί άβεβαιότητας, ημιουν έ>χύθερος ν’ άκολουθήσω τά δι-

258

TO ΔΩΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑ11ΕΙΑΣ

κα μου ενόιαφεροντα και να σκέφτομαι χ ω ρ ίς περιοριστικές προκατα>νήψεις. Σήμερα τά αισθήματα μου γιά τήν ψυχαναλυτική παράδοση έχουν άλ/άξει πολύ. ΙΙο>λές άπ’ τις περικοκλάδες και τις ίδεο)Λιγικές θέσεις τών ψυχαναλυτικών ιvστιτoύτoJV συνεχίζουν νά μή μ’ άρέσουν, ά/7ά τά ινστιτούτα αύτά είναι συχνά ή μοναδική έπι>Λγή, το μόνο υιέρος οπου τά καλύτερα και τά πιό φορτισμέ­ να μυαλά τοΰ κλάδου μας συζητούν τά σοβαρά τεχνικά ψυχοδυ­ ναμικά ζητήματα. Έξά>λου ϊγ ω τήν άποψη δτι εχει έπέλΟει μιά πρόσφατη σωτήρια έξέ>^ξη στήν άναλυτική σκέψη καί πρα­ κτική : έν/οώ ενα ταχύτατα άναπτυσσόμενο ψυχαναλυτικό εν­ διαφέρον καί μιά βιβλιογραφία πάνω στή διυποκειμενικότητα καί στήν ψυχολογία τής δυάδας πού καθρεφτίζει μιά νέα συνειδητοποίηση τοΰ κεντρικού ρόλου τής βασικής άνθρώπινης επαφής στή διαδικασία τής ά^Λγής. "Γπάρχουν πιά πο>λοΐ προοδευτι­ κοί άναλυτές οί όποιοι πασχίζουν νά είναι πιό αύθεντικοι και ν’ αποκαλύπτονται περισσότερο στή σχέση τους με τούς άσθενεΐς. Καθώς οι διαχειριστές τής περίθαλψης ενθαρρύνουν τή βρα­ χύτερη εκπαίδευση ( μειώνοντας ετσι τά έ'ξοδά της, άφοΰ οι θε­ ραπευτές παίρνουν χαμηλότερες άμοιβές ), οί ψυχοθεραπευτές έχουν περισσότερη άνάγκη άπό ποτέ γιά συμπληρο>ματική κ)ανική εκπαίδευση μετά τήν ειδικότητα. Τά ψυχαναλυτικά ινστι­ τούτα ( με τήν ευρύτερη έννοια τού δρου - φροϋδικά, γιουνγκιανά, διαπροσωπικά, υπαρξιακά) προσφέρουν, με μεγά)νη διαφορά, τήν πιό ευσυνείδητη καί πλήρη μεταπτυχιακή εκπαίδευση στή δυναμική ψυχοθεραπεία. Επιπλέον ή κουλτούρα τού ινστιτούτου άντισταθμίζει τή μοναχικότητα, πού είναι εγγενής στήν ψυχο­ θεραπευτική πρακτική, προσφέροντας μιά κοινότητα συγγενών πνευμάτων, μιά ομάδα συναδέ)>φων πού έρχονται άντιμετωποι με παρόμοιες διανοητικές κι επαγγελματικές προκλήσεις. Ίσως νά κινδυνολογώ υπερβολικά, άλ>ά μοΰ φαίνεται π<ος στις μέρες μας, πού ό κ>άδος τής ψυχοθεραπείας βάλ>εται άπό παντού, τά ψυχαναλυτικά ινστιτούτα Γσως ν’ άποτελέσουν τό

ο ΦΡΟΫΝΤ ΔΕΝ EDCE ΠΑΝΤΑ ΑΔΙΚΟ

259

τε)χυταίο προττύργιο, τούς τε>χυταίους Οεματοφύλακες τής συ''χεν^ωμ£^ς~Ί^?ϋχό0ερ0^^ ρέκτης,"“pg τον ιίίοΊζερίπου

"^ < ^ o_7CQIuq^^ χχλΐ^ία ύπήρ^~γ^ΓΌΕ{ώνπΓ^^έμο^^

r»j?

μονος χώρος οποΰ~γίνόντ«ν συζηττ]υτΓΐΐρ^ίΐΜ^ά^ τ η μ ά τ α το σκοπό τής Χωή;, τις άξιες, τήν ήΟική, τήν ευθυνη, την ελευθερία, τό θάνατο, τήν κοινωνία, τό σύνδεσμο τού άνθρώπου με τόν άνθρωπο. 'Χαά^ χουν ομοιότητες άνάμεσα στά ψυχαναλυτή ινστιτούτα κα]_στά "“θ^σκευτικα η«Βελ!θ^ντ^ καί είναι Σημαντικό νά ρτήν'έτ?2Ενα)νάβουμε τις τάσεις μερικών άπ’ αύτά τά ιδρύματα \ά καταττνίξουν ά)ν?Λ δημόσια βήματα συνειδητοποιημένου διαλόγου καί νά θεσπίσουν τί επιτρέπεται νά σκέφτονται οι διανοητές καί τί οχι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 76

‘ΊΙ ΓΣΘ ($εν εΓναι τόσο σπουδαία δσο τήν παρουσιάζουν, ή, Αί-ή φ οβάστε τον μπ<ψ.τ:ούλχ τών ΕΤΘ

Η

ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΤΘ (Ερευνητικά Τεκμηριωμένης Θεραπεί­

ας ) εχει άποκτήσει τε>νίευτάΐά τεράστια επίδραση ^ρό ς τό παρόν μόνο άρνητική—στό χώρο της ψυχοθεραπείας. Μόνο θε­ ραπείες πού έχουν τεκμηριωθεί ερευνητικά —στήν πραγματικό­ τητα αύτό σημαίνει βραχείες Γνωσιακές-Συμπεριφορικές Θερα­ πείες (Γ Σ Θ )— άναγνο^ρίζονται άπό πο>^>νθύς προμηθευτές άσφα>^στικών πακέτων. Πανεπιστημιακές σχολές ψυχολογίας πού χορηγούν μεταπτυχιακά διπλώματα και διδακτορικά άναδομούν τό διδακτικό τους πρόγραμμα ώστε νά επικεντρώνεται στή δι­ δασκαλία τών ΕΤΘ. Οί εξετάσεις γιά τήν άδεια σπεύδουν νά έ^χγξουν αν οι ψυχολόγοι είναι καταλλήλως διαποτισμένοι άπό τή γνώση για τήν ανωτερότητα τών ΕΤΘ. Καί μείζονες κρατι­ κοί όργανισμΛΐ πού χρηματοδοτούν τήν ψυχοθεραπευτική ερευνά χαμογε>Λύν μιέ ιδιαίτερη εύνοια στήν ερευνά πού άφορά τις ΕΤΘ. "Ολες αυτές οί εξελίξεις δημιουργούν μιά παραφωνία γιά πο>λούς άπ’ τούς πα>Λους είδικοιΙ»ς κ>ανικούς πού βρίσκονται κα­ θημερινά στό ελεος διοικητικών ύπα^λ.ή^αυν της « διαχειριζόμενης περίθαλψης », οι όποιοι έπιμενουν στή χρήση τών ΕΤΘ. Οί πα)αότεροι κλινικοί βλέπουν μιά φαινομενική χιονοστιβάδα επι­ στημονικών μαρτυριών πού « άποδεικνύει » δτι ή δική τους προσ­ έγγιση είναι λιγότερο άποτε>νεσματική άπό τή μέθοδο πού προσ­ φέρουν νεαροί (και φτηνοί) θεραπευτές, οι όποιοι παρέχουν ΓΣΘ κωδικοποιημενη σέ πρωτόκολλο σέ εκπληκτικά σύντομα χρο­ νικά διαστήματα. Βαθιά μέσα τους γ'ι^ωρίζουν πώς αύτό είναι >άθος, υποπτεύονται τήν παρουσία καπνού και κατόπτρων, άλ>ά 26c

Η ΓΧΘ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΠΙΟΥΛΑΙΑ OJX> ΤΗ Ν ΙΙΑΡΟΥΣΙΑΖΟΥΝ...

2 0 1

δεν μ.7νθροΰν νά επικαλεστούν στοιχεία γιά ν’ άπαντήσουν κι ετσι μαζεύονται συνηθαις στο καβούκι τους και κάνουν τή δουλειά τους ελπίζοντας πώς ό έφιάλτη.ς Οά περάσει. Πρόσφατες μεταψυχανα)Λ»τικές δημοσιεύσεις επαναφέρουν κάποια ισορροπία. ( ’Λντ/ϋ πο>7ά στοιχεία άπό τήν εξαιρετική με­ λέτη και άνάλυση τών Weston και Morrison.) Πρώτα άπ’ όλΛ προτρέπω τους κ/,ινικούς ψυχιάτρους νά έχουν κατά νοΰ δτι μτ τεκμηριωμένες θεραπείες δεν θά πει άκυρ<ι>μένες θεραπείες. ερσ^να, προκειμένου '/ά βρίσκει χρηματοδότες, πρέπει νά εχει Γ/αν ξεκάθαρο σχεδιασμό, παρόμοιο με τήν ερευνά πού έ/χγχει τή·ν άποτε>χσματικότητα τών φαρμάκων. Οί άπαιτησεις τοΰ σχεδιασμοϋ περιλαμβάνουν παραμέτρους οπως είναι οι « καθαροί» άσΟενεΐς ( άσθενεΐς με μία και μόνη πάθηση, χωρίς συμπτο'ίματα πού ν’ άνηκουν σε ά/ν)νες διαγνωστικές ομάδες — ενα είδος άσθενοϋ; δηλαδή πού tzo'/jj σπάνια τό συναντάμε στήν κλί'ηκή πρακτική), ή βραχεία θεραπευτική παρέμβαση και μιά μορφή θεραπείας κατά προτίμηση κίυδικοποιημένη (πού μπορεΐ δη>%αδή νά συνοψιστεί σ’ ενα γραπτό έγχεφίδιο οδηγιών βήμα πρός βήμα) καί ίκα'/ή ν’ άναπαραχθεΐ πανομοιότυπα. "Ενας τέτοιος σχεδιασμός συνηγο­ ρεί εξαιρετικά υπέρ τής ΓΣΘ και άποκλείει τις περισσότερες πα­ ραδοσιακές θεραπείες πού βασίζονται σε μιά στενή (χωρίς φύ)λο οδηγιών) σχέση θεραπευτή-άσθενοΰς, ή οποία έχει σφυρηλατηθα μέσα στήν αυθεντικότητα και ή οποία επικεντρώνεται στό εδώ και τώρα, δπο>; αύτό ξετυ)άγεται αύθόρμητα. Στήν ερευνά γιά τίς Κ'ΓΘ γίνονται πο)λες έσφα)ψιένες υποθέ­ σεις : δτι μακροχρόνια προβλήματα μπορούν νά υποχωρήσουν μέ βραχεία θεραπεία. "Οτι οί άσθενεΐς έχουν μόνο ενα προσδιορίσιμο σύμπτωμα, τό όποΐο εΐ'/αι σε θέση νά περιγράψουν με άκρίβεια στό ξεκίνημα της θεραπείας, "Οτι τά στοιχεία πού συνθέ­ τουν μ^ά επιτυχημένη θεραπεία μπορούν νά διαχίοριστοΰν τό ενα άπ’ τό ά/λ.0. Και δτι ενα γραπτό συστηματικό εγχειρίδιο πάνω στή διαδικασία μπορεΐ νά επιτρέψει σέ άτομα πού έχουν έ>νάχισττ; εκπαίδευση νά διεξάγουν άποτε)\εσματικές ψυγρθεραπεΐες.

26a

T O ΔΩΡΟ TH E V YXOeEPAJ lE IA l

Ή ανάλυση τών πορισμάτων τών ΕΤΘ (Weston & Morrison)

δείχνει πολύ λιγότερο εντυπωσιακά άποτε)νέσμΛτα άπ’ δσο συν­ ήθως φανταζόμαστε. Ιίολύ >αγη παρακολούθηση υπάρχει στόν ενα χρόνο καί σχεδόν καθό>Λυ στά δύο χρόνια. Ή άρχική θετική ανταπόκριση στις ΕΤΘ ( τήν όποια άλλωστε συναντάμε σέ δ)ες τις θεραπευτικές παρεμβάσεις) εχει οδηγήσει τόν κόσμο νά σχηματίσει μιά ψευδή εικόνα άποτε/εσματικότητας. Τά οφέλη ομως δέν διατηρούνται, καί τό ποσοστό τών άσθενών πού παρ-αμενουν σέ βελτιωμένη κατάσταση είναι εκπληκτικά χαμη>νό. Δέν υπάρχουν άποδείξεις οτι ή προσκόλληση, τοΰ θεραπευτή στά εγχειρίδια συσχετίζεται θετικά μέ τή βελτίωση τοΰ άσθενοϋς γιά τήν άκρίβεια υπάρχουν άποδείξεις γιά τό άντίθετο. Σέ γε­ νικές γραμμές ή ερευνά γύρω άπό τις ΕΤΘ υπερβάλλει ώς πρός τήν άποτελεσματικότητά της σέ σχέση μέ τις υπάρχουσες επι­ στημονικές αποδείξεις. Ή νατουραλιστική ερευνά γύρω άπό τήν κλινική πρακτική τών ΕΤΘ αποκαλύπτει πώς ή βρ>αχεία ψυχοθεραπεία δέν είναι και τόσο βραχεία: οι κλινικοί ψυχίατροι πού χρησιμοποιούν βρα­ χείες ΕΤΘ βλέπουν τούς άσθενεΐς τους γιά πολύ περισσότερες συνεδρίες άπ’ ο,τι ά'/αφέρεται στήν έρευνα. ΤΙ έρευνα δείχνει ( πράγμα πού δέν εκπλήσσει κανέναν ) δτι ή οξεία δυσφορία μπο­ ρεΐ ν’ άνακουφιστεΐ γρήγορα, άλ>ά ή χρόνια δυσφορία άπαιτεΐ μακρότερη θεραπεία, καί ή χαρακτηρολογική μεταβολή άπαιτεΐ τήν πιό μακροχρόνια θερ·απεία άπ’ δλες.

Δέν μπορώ ν’ άντισταθώ στόν πειρασμό νά κάν<υ άλλο ενα δη­ κτικό σχόλιο. 'Έχω τήν έντονη αΤσ<)ηση ( πού μό'Λ) άνεκδοτο>Λγικά τεκμηριώνεται) πώς δταν οί ψυχίατροι τής ΕΤΘ χρειάζον­ ται προσωπική ψυχοθεραπευτική βοήθεια, δέν ζητούν βραχεία γν(ιχτιακή-συμπεριφορική θεραπεία. ’Αντίθετα, στρέφονται σέ θε­ ραπευτές πού έχουν πίσω τους μακρά έκπαίδευσ-η και έμπειρία, ψυχοδυναμικούς καί άνευ εγχειριδίου.

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο 77

’Ό νεφα Χ ρησιμοποιήστε τα οσο περισσότερο μπορεΐτε

Γ

'1ΙΑΤ1 ΤΟΣΟ ΙΙΟΛΛΟΙ ΝΕΟΙ Θ ΕΡΑ Π ΕΙΤΕΣ αποφευγουν να

δου>εύουν με ονεφα; Οί εποπτευόμενοι μου μιοϋ δίνουν διά­ φορες απαντήσεις. Πολλοί δειί^άζουν μπροστά στό είδος τής βι­ βλιογραφίας γιά τά όνειρα —είναι τόσο όγκ(ί)δης, σύνθετη, μυ­ στήρια, στηριγμένη σέ εικασίες καί αντιφατική. Οί σπουδαστές πολύ συχνά σαστίζουν άπό τά βιβλία περι όνειρικών συμβόλοίν και άπό τις άναθυμιάσεις τής βιτριο>ακής διαμάχης άνάμεσα σέ φροϋδιστές, γιουνγκιανούς, γκεσταλτιστές και όραματιστές. Rival ά)Λωστε και ή ταχύτατα άναπτυσσόμενη βιβ^νίογραφία γιά τή νέα βιο>νθγία τών ονείρων πού ά>λΛτε συνηγορεί υπέρ τοΰ '/ά δουλεύουμε μέ τά όνειρα και άλλοτε άντιτίθεται, άνακηρύσσοντας τά όνεφα άπολύτως τυχαία δημιουργήματα χωρίς κανέ­ να νόημα. ''^\λ/Λυς τους μπερδεύει καί τους αποθαρρύνει ή ιδια ή φύση τών ονείρων —ή έφήμερη, κρυπτική, παράλογη και έντονα μεταμιφιεσμενη μορφή τους. ’Ά>λοι, πού δου/εύουν σ’ ενα πλαίσιο βραχείας ψυχοθεραπείας, τό όποΐο καθορίζεται άπό τά άσφαλιστικά πακέτα, δέν έχουν χρόνο νά δουλέψουν μέ όνειρα. Ί’έλος, και ίσως πιό σημαντικό, πολλοί νέοι θεραπευτές δέν είχαν ποτέ τήν έμπειρία μιάς προσ(οπικής θεραπείας πού νά ώφελήθηκε ή ιδια άπό τήν ερμηνεία τών όνείρίον τους. Θείορώ αύτή τήν ^λειψη προσοχής στά όνειρα μεγάλο κρί­ μα και μεγάλη άπώ/χια γιά τούς αυριανούς άσθε-ζεΐς. Τά όνειρα μπορούν 'Λ γίνουν ενα πολύτιμέ βοήθημα γιά μιά άποτε>χσμα-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 78

Π λήρης ερμηνεία ένός ονείρου; Ξ εχά σ τε το !

Π’ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΕΣΦ^\^\ΜΕΝΕΣ ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ πού έχουν d . νέοι θεραπευτές γιά τή δουλειά μέ τά όνειρα, ή πιό προβλη­ ματική είναι ή αισθητη δτι ό στόχος τοΰ θεραπευτή Οά ’ πρεπε νά είναι νά ερμηνεύσει ενα δνειρο μέ πληρότητα καί άκρίβεια. Αύτή ή ιδέα δέν εχει καμιά άξια στήν ψυχοθεραπευτική πρα­ κτική καί προτρέπω τούς φοιτητές μου νά τήν έγκαταλείψουν.

Α

Ό Φρόυντ εκανε μιά γενναία και διάσημη άπόπειρα όλοκληρωμέ'/ης ερμηνείας στό ρηξικέλευθο έργο του 'Ερμηνεία τών ονείρων ( 19(Χ)), δπου άνέλυσε λεπτομερώς ένα όνειρό του γιά μιά γυναίκα πού >χγόταν ’Ίρμα. τήν οποία ειχε παραπέμψει σ’ έ'/αν φί>Λ καί συνάδελφο γιά νά χεφουργηθεΐ. Άπό τότε πού δη­ μοσιεύτηκε τό ονειρο γιά τήν ’*Ιρμα, πολλοί θεο>ρητικοΐ και κ)ανικοι έχουν προτείνει νέες ερμηνείες, κι άκόμα καί τώρα, εκατό χρόνια μετά, νέες όψεις αύτοΰ τοΰ ονείρου συνεχίζουν -Λ έμιφανίζονται στήν ψυχαναλυτική βιβλιογραφία. Άκόμα κι άν ήταν δυνατό νά ερμηνεύσει κανείς πλήρως ενα όνειρο, αύτό δέν θά σήμαινε άπαραιτήτως πώς έτσι yJ3ησιμoποίησε μέ τόν κα>νύτερο τρόπο τή θεραπευτική συνεδρία, Έ γ ώ προτιμώ στή δου>χιά μου μιά πραγματιστική προσέγγιση τών ονείρων και τά χρησιμοποιώ με οποίον τρόπο μπορώ, γιά νά διευκολύνίο τή θεραπεία.

κρ: φ λ λ λ ι ο

79

Χρησιμοποιήστε τά όνειρα με πραγματισμό λεηλα τήσ τε τα

Η

ΘΕΜΕΛΙΩΔΗΣ ΛΡΧΗ πίσω άπ’ τον τρόπο μέ τόν όποΐο δουλεύω τά όνειρα είναι ν’ άντλήσω άπό μεσα τους ολα οσα έντατικοποιοΰν καί επισπεύδουν τη θεραπεία. Λεηλατήστε τό δνεφο, πάρτε του οτιδήποτε φαίνεται νά εχει κάποια άξία, καί μή σάς άπασχο>χΐ τό πεταμένο περίβλημα. Άς δοΰμε αύτό τό γεμάτο φόβο δνειρο πού ειδε μιά άσθενής μου μετά τήν πρίΰτη μας συνεδρία:

« ’Ήμουνα άκόμια φοιτήτρια στή Νομική, ά>λά υποστήριζα μιά υπόθεση στό δικαστήριο σε μιά άνοιχτή, μεγάλη αιΒουσα γεμάτη κόσμο. Παρέμενα γυναίκα ά>λά τά μαλ>αά μιου ήταν πολύ κοντοκουρεμένα καί φορούσα ^α άνδρικό κοστούμι μέ ψηλές μπότες. Δικαζόταν ό πατέρας μου καί φορούσε ενα μιακρύ άσπρο ροΰχο. Έγώ ήμ/>υνα ό δημόσιος κατήγορος καί τόν δίκαζα γιά μ^ά υπόθεση βιασμού. Εκείνη τήν α>ρα ήξερα πώς αύτό ήταν αυτοκτονία, γιατί ό πατέρας μου στό τέλος θά μ’ άνακάλυπτε καί θά με σκότωνε γι’ αύτό πού τοΰ έκανα ». Τό δνειρο τήν ξύττνησε στις τρεις τό πρίοί κι ήταν τόσο τρο­ μακτικό καί τόσο άληθινό πού ή άσθενής μου, τρομοκρατημένη μήν μπει κανείς στό σπίτι, ετρεξε σ’ ο>λ τά δίομάτια κι ε)εγξε όλες τίς κλειδαριές σε πόρτες καί παράθυρα. ’ΈvιoJθε άκόμια γε­ μάτη φόβο τήν ώρα πού μοΰ περιέγραφε τό δνειρο, επειτα άπό τρεις μέρες. 366

Χ Ρ Η Ο Μ Ο ηΟ ΙΗ Π Έ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΜΕ ΠΡΑΓΜΑΤΤΕΜΟ: ΛΕΗΛΑΤΗΕΤΕΤΑ

2(7

vnrwir guxQ τό δνεφο γιά νά έΕυττηρεη^^ΐη Οεραπείο-ί^ρώτα σκεφτεΐτε τη στιγμή πού εμφανίστηκε. Άφοΰ μόλις ξεκινούσαμε τή θεραπεία, ό πρ(υταρχικός μου στόχος ήτον νά σφυρη)νατήσω μιιά γερή θεραπευτική συμμαχία. Γ ι’ αύτό «ι ερωτήσεις καί τά σχό)αα πού έκανα επικεντρώθηκαν κυρίως c ’ εκείνες τις πλευρές τοϋ ονείρου πού αφορούσαν τή δέσμευση κεΐ τήν άσφά/χια μέσα στήν ψυχοθεραπεία. Τής έκανα έρο>τήσες τοΰ τύπου: « Τ ί σκέφτεσαι πού περνούσες τόν πατέρα σου άττο δίκη; ’Αναρωτιέμαι, μήπως αύτό εχει σχέση μέ τό γεγονός οτι μοΰ μίλησες γιά κείνον στήν πρώτη μας συνεδρία; Νιώθεις πώς είναι επικίνδυνο '/ά εκφράζεσαι έ>χύθερα αέσχ σ’ αύτό τό γρα­ φείο; Καί τί σκέψεις κάνεις γιά τήν αίθουσα τοϋ δικαστηρίου πού ήταν άνοιχτή καί γεμάτη κόσμΛ; ’Αναρωτιέμαι, μήπας άνησυχεϊς ή άμφιβάλλεις γιά τή μυστικότητα καί τήν έμπιστευτικότητα τών συναντήσεών μας ; » Σημχκΰστε δτι δέν επιχείρησα νά ερμηνεύσω τό δνειρο. Δέν τή ρώτησα γιά πο)>}χς περίεργες εικόνες τοϋ ονείρου: γιά τή σύγχυση γύρω άπό τό φύ)Λ της, γιά τά ρούχα της, γιά τό λευκό ροΰχο τοΰ πατέρα της, γιά τήν κατηγορία τοϋ βιασμ^ϋ. Αύτά τά ταξινόμησα καί τά άποθήκευσα. ’Ίσως νά ξαναγύριζα σ’ αυτές τίς ονειρικές εικόνες σέ με)>>Λντικές συνεδρίες, στά πρώτα δμως στάδια ττ|ΐίί^ραπείας εχω μιά άλ>νη προτεραιότητα: πρέπει νά -ήν άσφά>χια καί τή μυστικότη^>^ ~~ '"Ενας-Ήθ'5(ος"α^ενής ειδε τό παρακάτω δνειρο τή νύχτα έπειτα άπ’ τήν πρώτη μ^ις συνεδρία: « Μπήκα σ’ ενα πολυκατάστημα, νά ψωνίσω δλα δσα χρεια­ ζόμουνα γιά ε'/α ταξίδι, άλ}α μοΰ έλειπαν πράγματα. Τά πράγ­ ματα αύτά ήταν κάτω στό υπόγειο, κι άρχισα νά κατεβαίνοί τά σκαλιά, πού ήταν σκοτεινά καί ξεχαρβα).ωμένα. Ειδα μιά σαύρα. Αύτό ήταν καλό : μ’ άρέσουν οί σαύρες —εΐ'ΛΧί σκληρές και δέν έχουν άλ/νάξει έδώ καί εκατοντάδες εκατομμύρια χρό-

268

TO Δί^ΡΟ T H E Ψ ΥΧΟβΕΡΑΙΙΕΙΑΙ

’Αργότερα ξαναγύρισα κάνω κι έψαχνα νά βρω τό αυτοκί­ νητό μου. πού ειχε τά χρώματα τοΰ ουράνιου τόξου, άλ)νά δεν τό βρήκα —ισο)ς [ίΛΰ τό κλέψανε. Μετά είδα στό πάρκινγκ τή γυναίκα μου, ά)\)ά τά χέρια μΛυ ήταν πάρα πολύ γεμάτα |ΐέ πακέτα και βιαζόμουνα πάρα πολύ, οπότε δέν πήγα κοντά της οΰτε έκανα τίποτα, μόνο τής εγνεψα. Κι οί γονείς μου ήταν έκεΐ, ά/λά ήταν νάνοι καί προσπαθοΰσαν ν’ άνάψουν μιά φωτιά γιά νά ζεσταθούν στό πάρκινγκ ». V ia .

Ό άσθενής, ένας άκαμπτος άντρας σαράντα χρόνων χωρίς καμιά τάση γιά ένδοσκόττηση, ειχε άντισταΟεΐ πολύ καιρό στήν ψυχοθεραπεία καί συμφώνησε νά έρθει σέ μένα μόνο δταν ή γυ­ ναίκα του τόν άπεί).ησε πώς θά τόν άφηνε, άν δέν άλλαζε. Τό δνεφό του ειχε έττηρεαστεϊ προφανώς άπ’ τό ξεκί'^ημα τής ψυ­ χοθεραπείας, ή οποία συχ'/ά άπεικονίζεται στά δνειρα σάν ταξίδι ή σάν διαδρομή. Νιώθει άνέτοιμος γιά τό εγχείρημα τής ψυχο­ θεραπείας, γιατί τά πράγματα πού χρειάζεται βρίσκονται στό υπόγειο ( δηλαδή μέσα βαθιά του, στό άσυνείδητό του ), αύ·Λ τό υπόγειο είναι δύσκο/χι καί τρομακτικό ( τά σκαλιά είναι σκοτει­ νά, τρομακτικά και ξεχαρβαλωμ£'/α). Έπιπ/iov αντιστέκεται άκόμα στήν ψυχοθεραπεία —θαυμάζει τις σαΰρες, πού δέν έχουν ά>λάξει έδώ κι εκατό εκατομμύρια χρόνια. ’Ή ισως έχει μιά άμ/ριθυμία γιά τήν ά^αγή —τό αυτοκίνητό του έχει ένα παρα­ κινδυνευμένο χρώμα ( τοΰ ούράνιου τόξου), ά>ν>α δέν τό βρίσκει. Ποιός ήταν ο στόχος μου στις εναρκτήριες συνεδρίες ; Νά τόν βοηθήσω νά έμπ>ακεΐ στή θεραπεία και νά ξεπεράσει τήν άντίστασή του. ’Έτσι έπικεντρώθηκα μόνο σ’ έκεΐνα τά συστα­ τικά τοΰ ονείρου πού σχετίζονταν μέ τό ξεκί'/ημα τής θεραπεί­ ας : στό σύμβο>Λ τοϋ ταξιδιού, στήν αίσθησή του οτι ήτο'^ ανέ­ τοιμος και άνεπαρκής, στά σκοτεινά, ξεχαρβα>Λ>μένα σκαλιά, στήν κατάβαση, στή· σαύρα. Επίτηδες δέν ρώτησα γιά ά>λχς π)χυρές τού ονείρου: γιά τή γυναίκα του καϊ γιά τις δυσκολίες στήν επικοινωνία του μαζί της καϊ μέ τούς γονείς του, οι όποιοι.

ΧΡΗΣΙΜ ΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΜΕ ΠΡΑΓΜΑΤΙΣΜΟ: ΛΕΗΛΑΤΗΣΤΕ ΤΑ

μεταμορφωμένοι σέ νάνους, άναβαν μιά φωτιά μεσα στό πάρκι>γκ. ^Οχι πώς αυτές οί πλευρές δέν ήταν σημαντικές -σέ κατίπινές συνεδρίες ξοδέψαμε πολύ χρόνο έξερευνώντας τή σχέση του μέ τή γυναίκα του και μέ τούς γονείς του- άλλά στή δεντερη συνεδρία τής ψυχοθεραπείας άλλα ζητήματα είχαν προτ£ραιότητα. Κατά σύμπτωση τό όνειρο αύτό εικονογραφεί μιά σημαντική π)χυρά γιά στήν κατανόηση τοϋ φαινομένου, πού ό Φρόυντ ττν περιέγραψε στήν 'Ερμηνεία τών ονείρων. Σημειώστε πώς αύτό τό όνειρο επεξεργάζεται διάφορες άφηρημένες ιδέες —τήν εισ&δο στήν ψυχοθεραπεία, τό φόβο τοΰ όνειρευόμενου νά έξερευντσει τό προσωπικό άσυνείδητό, αισθήματα άνεπάρκειας, άβεβαιότητα γιά τό αν θέ>χι ή οχι ν’ ά>κλάξει. Κι ομως τά όνειρα ( έκτός άπό κάποια πολύ σπάνια ακουστική έμπειρία) είναι οπτικά φαινόμενα, και ή δουλειά τοΰ νοΰ πού τά κατασκευάζει είναι νά βρει τρόπο νά μετατρέψει άφηρημένες ιδέες σέ οπτική μορφή (ενα ταξίδι, ξεχαρβαλωμένα σκαλιά πού κατεβαίνουν σ’ ένα υπόγειο, μιά σαύρα, ενα αύτοκίνητο στά χρώματα τοΰ ούράνιου τόξου ).

ΕΝΛ ΚΛΙΝΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ. "Ενας άντρας σαρανταπέν-

τε χρονών, πού ήταν βυθισμένος στό πέ'Λος άπό τότε πού πέθα'^ε ή γυναίκα του πριν άπό τέσσερα χρόνια, ήταν πολύ παρα­ γωγικός ονειρευτής και μοΰ άφηγοΰνταν μακροσκελή, σύνθετα κι εντυπωσιακά όνειρα σέ κάθε συνεδρία. Χρειαζόταν οπωσδή­ ποτε νά κάνω ενα ξεκαθάρισμα: ο χρόνος δέν μάς έπέτρεπε ν’ άσχοληθοϋμε μέ ολα τά όνειρα, κι έπρεπε νά έπι)χγω έκεΐνα πού θά διευκόλυναν τή δου)χιά μας πάν(ο στό χρόνιο παθολογικό πένθος του. Δεΐτε αύτά τά δύο όνειρα: « 'ΊΐμΛυνα στό εξοχικό [ίας κι ήταν έκεΐ ή γυναίκα μου, κά­ πως θολή —απλώς μιά φιγούρα σέ δεύτερο πλάνο. Τό σπίτι

270

TO ΔΩΡΟ Τ Η Ι ΨΥΧΟΘΕΡΑΙΙΕΙΑΐ:

ειχε διαφορετική στέγη·, χωμάτινη, και μέσα ά-’ τή στέγη φύ­ τρωνε ενα ψηλό κυπαρίσσι — ήταν ενα πολύ ομορφο δέντρο ά/λα εβαζε σέ κίνδυνο τό σπίτι, κι επρεπε να τό κόψω ». « ’Ήμουνα στό σπίτι κι έφτιαχνα κάτι στή στέγη, τοποθε­ τούσα κάποιο στο)άδι, δταν ένιωσα εναν μεγάλο σεισ[χο κι άρχισα 'λχ βλέπω άπό μακριά τήν πόλη νά κουνιέται στόν ορί­ ζοντα και είδα δύο δίδυμους ουρανοξύστες νά πέφτουν ». Τά δυό αύτά όνειρα προφανώς σχετίζονταν μέ τό πένθος του —οί συνειρμοί του σέ σχέση μέ τή « χωμάτινη στέγη » και μέ τό « στο)άδι» ηταν ό τάφος καί ή επιτύμβια στήλη τής γ'Jvαίκας του. Δέν είναι σπάνιο ν’ άπεικονίζεται ή ζωή μας στά όνει­ ρα σάν σπίτι. Ό θά'Λζτος τής γυναίκας του καί τό άτε>χίωτο πένθος του είχαν πάρει τή μορφή τοϋ κυπαρισσιού, πού έβαζε σέ κίνδυνο τό σπίτι του κι επομένως Ιπρεπε νά τό κόψει. Στό δεύ­ τερο ονεφο ό θάνατος τής γυναίκας του έπαιρνε τή· μορφή τοϋ σεισμού, πού έκανε τούς δίδυμους ού(>ανοξύστες νά καταρρεύσουν —τό ζευγάρι τών συζύγίον. (Τό ονειρο αύτό συνέβη πολλά χρό­ νια πριν άπ’ τό τρομοκρατικό χτύττημια στό Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου.) Στή θεραπεία μας είχαμε ώς τότε δουλέψει θέματα πού άφορούσαν τό πώς άποδέχεται κάνεις τό γεγονός δτι ή ζωή του, οπως τήν ήξερε όντας μέρος ένός ζευγαριού, δεν υπάρχει πιά, δτι ή γυναίκα του έχει πεθάνει πραγματικά, κι δτι πρέπει νά τήν άφήσει νά φύγει, ν’ άποδεσμευτεΐ σταδιακά άπό κείνην καί νά ξαναμπεΐ στή ζωή. ΊΙ ενίσχυση πού παρείχαν τά όνειρά του ηταν πολύ βοηθητική στήν ψυχοθεραπεία —τά όνειρα άντιπροσώπευαν γιά κείνον ενα μήνυμα άπ’ τήν πηγή τής σοφίας πού υπήρχε μέσα του, δτι ειχε φτάσει ή ώρα νά κόψει τό δέντρο καί νά στρέψει τήν προσοχή του στούς ζωντανούς. Μερικές φορές τό δνειρο ένός άσθενοϋς περιέχει μιά εικόνα τόσο ισχυρή, τόσο σύνθετη καί μέ τόσο πο'/^Λ έπίπεδα σημα­ σιών, ώστε εγκαθίσταται στό μυαλό μ/>υ και άναφέρομαι ξανά

ΧΡΗ Π Μ Ο ΙΙΟ ΙΗ ΣΤΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΜΕ ΙΙΡΑΓΜ ΑΊ1ΙΜ Ο: ΛΕΗΛΑΤΗΠΈ ΤΑ

271

καί ξανά σ’ αύτο στην κατοπινή πορεία τής θεραπείας. "Ενα παράδειγμυχ: « ’Ήμουνα στη βεράντα τοΰ σπιτιοΰ μου κι εβλεπα άπ’ το πα­ ράθυρο τόν πατέρα μου καθισμένο στό γραφείο του. Μτήκα μέσα καί τοΰ ζήτησα λεφτά, γιά νά βενζίνη στό αυτοκί­ νητό μου. '’Κβαλε τό χέρι στήν τσέττη καί. τή στιγμή πο« μοΰ ’δινε ενα πάκο χαρτονομίσματα, μοΰ εδειξε τήν τσάντα μου. ’Άνοιξα τό πορτοφόλι μου κι ήταν ήδη γεμάτο )χφτά. Τότε τοΰ ειπα οτι τό ρεζερβουάρ μου ήταν άδειο κι έκεΐνος βγήκε εξω, πήγε στό αυτοκίνητό μου καί μοΰ ’δείξε τό δείκτη τής βενζίνης πού ήταν στό φουλ». Τό μειζον μοτίβο σ’ αυτό τό όνειρο ήταν τό άδειο έναντι τοΰ γεμάτου. ΊΙ άσθενής ήθελε κάτι άπ’ τόν πατέρα της ( κι άπό μέ­ να, γιατί τό δωμάτιο τοΰ σπιτιοΰ της εμιοιαζε πολύ μέ τή διαρ­ ρύθμιση τοΰ γραφείου μου ), άλλά δεν μπορούσε νά προσδιορίσει τί ήθελε. Ζητούσε λεφτά καί βενζίνη άλ>νά τό πορτοφόλι της ήταν ήδη γεμάτο λεφτά καί τό ρεζερβουάρ της στό φούλ. Τό όνειρο άπεικόνιζε τήν διάχυτη αίσθηση κενού πού ειχε, καθώς καί τήν πεποίθηση οτι έγώ ειχα τή δύναμη νά τή γεμίσω, άν κατόρθωνε νά βρει ποιά ήταν ή σωστή ερώτηση πού επρεπε νά μού κάνει. ’*Ετσι έπέμεινε νά λαχταράει κάτι άπό μένα —κομπλιμέντα, έκδη/ώσεις λατρείας, ειδική μεταχείριση, δώρα γιά τά γε'/έθλιά της- ενώ τό ήξερε συνεχώς πώς δέν ήταν αύτά τό ζητούμενο. Ό σκοπός μου στή θεραπεία ήταν νά προσανατο>άσω άλλού τήν προσοχή της: νά τήν άπομακρύνίο άπ’ τήν τάση ν’ άποκομίζει οσα τήν τρέφουν άπ’ τούς άλλους καί νά τήν κατευθύνω πρός τόν π^Λύτο τών δικών της έσίυτερικών άποθεμΛτο>ν. Μιά ά)λη άσθε'/ής μου ονειρεύτηκε δτι ειχε καμπούρα καί, βλέποντας τήν εικόνα της στόν καθρέφτη, προσπαθούσε νά τή βγάλει άπό πάνω της. Στό τέ/^oς ή καμπούρα μεταμορφώθηκε σ’ ενα μωρό μέ μακριά νύχια πού ούρλιαζε καί πού τά βύθιζε

272

ΊΌ ΔΟΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟβΕΡΑΙ ΙΕ1ΑΙ

μέσα της καί γραπωνόταν στην π>νάτη της. Ή ιδέα τοϋ δικοϋ της έσωτερικοϋ φορτικοϋ μoJpoϋ που ούρλιαζε άποτέ>νεσε πο>ου σπουδαίο στοιχείο για την πορεία τής θεραπείας της. Μιά άλλη άσθενής, πού ένιωθε παγιδευμένη γιατί έπρεπε 'ta φροντίζει μιά ήλικιωμένη, άπαιτητική μητερ>α, όνεφεύτηκε πώς το Γδιο της το σώμα ειχε μεταμορφίοθεΐ, παίρνοντας τό σχήμα άναττηρικής πολυθρόνας. "Ενας τρίτος άσθενής, ό όποιος μπήκε στή θεραπεία έχοντας άμνησία γιά τά γεγονότα τών πρώτων δέκα χρόνων τής ζωής του καί μέ άξιοσημείωτα λίγη περιέργεια γιά τό παρελθόν του, ονειρεύτηκε πώς περπατούσε μιόνος του στήν άκτή τού Ειρηνι­ κού καί άνακάλυψε ενα ποτάμι πού κυλούσε πρός τά πίσω, μα­ κριά άπ’ τή θά)ασσα. Τό άκολούθησε καί σέ >άγο συνάντησε τόν πεθαμένο πατέρα του, εναν κουρελιάρη άστεγο άντρα πού στε­ κόταν μπροστά στήν είσοδο μιάς σττηλιάς. Λίγο πιό πέρα άνακάλυψε τον παππού του στην ίόια ακρι6α>ς κατασταση. Ιον άσθενή αυτόν τόν κατέτρυχε τό άγχος θανάτου, καί ή ονειρική εικόνα τού ποταμού πού κυ>άει πρός τά πίσω άπεικόνιζε μιά άπόπειρα νά σπάσει τήν άναπόδραστη ροή τού χρόνου - νά περ­ πατήσει πρός τά πίσω μέσα άπ’ τό χρόνο, γιά ν’ άνακαλύψει πό>ς ό νεκρός πατέρας κι ό παππούς του ζούσαν άκόμα. Ντρεπό­ ταν πολύ γιά τίς άδυναμίες καί τίς άποτυχίες τής οικογένειας του, καί τό όνειρο άνοιξε μιά σημαντική φάση επεξεργασίας τό­ σο τής ντροπής του γιά τό παρελθόν του δσο καί τού τρόμου του νά τό ξαναβρεΐ. "Ενας άλλος άσθενής ειχε έναν φρικτό εφιάλτη : ^

I

<

*

\

V1N

>

Α

·

t

w

«

« * Εκανα ωτοστόπ μαζί μέ τήν κόρη μου καί ξαφνικά εκείνη άρχισε νά βουλιάζει. Ειχε πέσει σέ κινούμενη άμμο. '’Ετρεξα νά πάρω τή βιντεοκάμερα άπ’ τό σακίδιό μου άλ>ά δυσκολευ­ όμουνα ν’ άνοίξω τό φερμουάρ καί στό μχταξύ εκείνη ειχε εξα­ φανιστεί, ειχε βου/νιάξει τε)νείως. ’ ΐΐταν πολύ άργά. Δέν μπό­ ρεσα νά τή σώσω ».

ΧΡΗΣΙΜ ΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΑ ONEJPA ΜΕ ΠΡΑΓΜΑΤΙΣΜΟ: ΛΕΗΛΑΤΗΣΤΕ ΊΑ

27ί

Τήν ιδια νύχτα ειδε δεύτερο ονειρο : « Ή οίκογέ'/ειά μιου κι έγώ ήμιασταν παγιδευμενοι σ’ ενα στζίτ άπό κάποιον ή).ικ»ι>μενο πού σκότωνε άνΟρώπους, Κλείσαμε κάτι βαριές καγκελόπορτες κι επειτα έγώ βγήκα νά μιλήσα στον δο)/>90νο, πού περιέργως ειχε μιά πο)α> οικεία φι/σιογνωμώ κι ήταν ντυμένος κάπως σάν βασιλιάς, καί τοΰ εΤπα: “ Δέν θέ­ λω νά σάς προσβάλω, άλ><ά δεδομιένων τών συ^^κώv θά πρέπει νά κατανοήσετε τήν άπροΟυμία μας νά σάς άνοίξουμε ” ». Ό άσθενής ήταν μέλος μιάς θεραπευτικής ό[^δας και >νίγες μέρες πριν δει τό δνειρο ενα ΐΑεγάλο μέρος τής ομάδας τον ειχε κατηγορήσει δτι λειτουργούσε σάν βιντεοκάμερα τής ομάδας, σάν παρατηρητής πού δεν εμπλεκότδν'προσώπικα^αί Jjep-> νε ^τή,^ τά του. Παρεμπιπτόντ^ιϋ:. δέν είναι κάτι άσυνήθιστο c/a δνειρο νά εχει κα'ι συνέχεια τήν Γδια νύχτα, ή οποία νά εκφράζει τό Γδιο θέμα άλλά μέ διαφορετικό εικονικό λόγο. ( Ί) Φρόυντ ονόμαζε τά όνειρα αύτά συνοδά όνειρα.) Σττ θεραπευτική μας δου>χιά προχωρήσαμε, δπ(υς συνέβη και σ’ δλα τά άλ>Λ παραδείγματα, εστιάζοντας τήν προσοχή μας σ’ έκεΐνα τά μέρη τοΰ ονείρου πού εΓχαν συνάφεια μέ τήν τρέχουσα φάση τής θεραπείας -στή συγκεκριμένη περίπτωση, στήν ελλειψη εμπλοκής και στό περιορισμένο συναίσθημα- και δέν κά'Λχμε καμιά προσπάθεια νά κατανοήσουμε τό δνειρο έξ ό>Λκλήρου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 80

Μάθετε μερικές τεχνικές πλοήγησης σέ ^yirrt] μιέ τά όνειρα

Τ

Π Α Ρ Χ Ο Γ Ν Κ Α Π Ο ΙΑ Π Ο Λ Γ Δ Ο Κ ΙΜ Α Σ Μ Ε Ν Α ΒΟ Η Θ Η Μ Α ΤΑ

δταν δουλεύει κανείς με τά όνειρα. ΙΙρί7>τα -ρώτα διευκρινί­ στε πώς τά όνειρα σάς ενδιαφέρουν. Στήν πρώτη συνεδρία επι­ διώκω πάντα νά ρωτώ γιά όνειρα ( συχνά στο π?Λΐσιο ερωτήσε­ ων πού άφιοροΰν τον υττνο ). Ρ(υτώ συγκεκρΐ(χένα άν υπάρχουν κάποια έπανα>Λμιβ(χνόμενα όνειρα, εφιάλτες ή άλλα έντονα όνει­ ρα. Τά όνειρα πού έχουν δει οί άσθενεΐς στις άμεσοχ; προηγού­ μενες ή στις πιό πρόσφατες νύχτες συνήθως όδηγοΰν σέ πιο πα­ ραγωγικούς συνεφμούς άπό τά πα>αότερα όνειρα. Πρός τό τέλος τής πρώτης μου συνεδρίας, καθώς προετοιμάζίυ τόν άσθενή γιά τή θεραπεία ( βλ. κεφ. 27 ), συμπερι>αμβάνω κάποια σχόλια γιά τή σπουδαιότητα τών ονείρων, *Av ό ά­ σθενής ισχυρίζεται πώς δέν ονειρεύεται ή πώς δέν θυμάται τά όνειρά του, τοΰ δίνω τις συνηθισμένες οδηγίες : « ’Έχετε πάντα έ’να σημειωματάριο δίπλα στό κρεβάτι σας. Σημειώστε δποιο κομμάτι τοΰ ονείρου θυμιάστε τό πρωί, ή άν ξυπνήσετε μέσα στή. νύχτα, Τό άλ>νθ προ^ι ξανάφέρτε τό δνειρο στόν νοΰ σας, πριν άκόμα άνοίξετε τά μάτια. ’Αγνοήστε τήν παραπλανητική εσω­ τερική φωνή πού σάς λέει πώς δέν χρειάζεται νά τό γράψετε, γιατί είναι τόσο ζωντανό πού δέν θά τό ξεχάσετε ». Στό τέλος, επειτα άπό επίμονη προτροπή ( κάποτε καί πολ>Λύς μήνες άργότερα), άκόμα κι οί πιό άπειθάρχητοι άσθενεΐς θ’ άρχίσουν τε>νΐκά νά θυμούνται τά όνειρά τους. Παρό)^> πού συνήθως δέν κρατώ σημειώσεις στή διάρκεια »74

Μ Α Θ Ε Τ Ε ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΛΟΗΓΗΣΗΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΓΑ Ο Ν Ε ΙΡ Α

375

τής συνεδρίας ( έκτός άπο τήν αρχική ή τις δύο πρώτες otjvovτήσεις), καταγράφω πάντα τις περιγραφές τών ονείρων —εί^αι συχνά σύνθετα και περιέχουν πο>7χς μιικρολεπτομέρειες πού έγκυμο'Λ>ΰν πολλά. Έπιπ/iov, σημαντικά όνειρα μπορεΐ νά ξανα­ έρθουν στή συζήτηση ξανά και ξανά στήν πορεία τής θεραπείας, και βοηθάει πολύ '^ά τά έχεις κάπου καταγραμμένα. ( Κάπο.οι θεραπευτές ζητούν άπο τούς άσθενεΐς νά διηγηθοΰ'^ και δεύτερη φορά τό όνεφό τους, γιατί οι άσυνέπειες άνάμεσα στις δύο άφηγήσεις μπορεΐ νά σημαίνουν δτι τά σημεία αύτά εϊ'Λζι φ/iγovtα μέσα στό δνεφο.) Έγώ θεωρώ πώς τό νά ζητήσεις άπ’ τόν άσθενή νά έπαναλάβει τό δνεφό του στόν ενεστώτα τοΰ δί>»ει συνήθως πολλή ζωή, και ό άσθε'/ής ξαναβυθίζεται μέσα του. Συ'/ήθως ή πρώτη μου ερώτηση εχει νά κάνει με τό συναί­ σθημα τοϋ ονείρου. « Ποιά συναισθήματα νιώθετε στό κάθε μζρος τοΰ ονείρου; Ποιό είναι τό συγκινησιακό κέντρο τοΰ ονεί­ ρου ; » Στή συνέχεια προτρέπ(υ τούς άσθενεΐς νά διαλέξουν κάποια μέρη τοϋ ονείρου και νά κάνουν έλχύθερο συνειρμό πάνω στό περιεχόμενό τους. "Η έπιλεγω έγώ κάποια τζο'/^·λ ύποσχίμτ/α κ<·4 ».μυχτια τοΰ ονείρου, γιά νά τά ξαναφέρουν στό μυαλό τους. « Τώρα γιά ενα-δυό λ^επτά », τούς λχω, « γιά σκεφτεΐτε τό τάδε [κάποιο μέρος τοϋ ονείρου] κι άφήστε τή σκέψη σας νά περιπλανηθεΐ ελεύθερα. Σκεφτεΐτε δυνατά. Πείτε δ,τι σάς έρχε­ ται στό νοΰ. Μή λ^γοκρίνετε, μή διώχνετε κάποιες σκέψεις επειδή δείχνουν άνόητες ή άσχετες ». Καί, φυσικά, ρωτώ ποιά είναι τά συ'Λχφή γεγο'/ότα τής ήμέρας πού προηγήθηκε τοϋ ονείρου ( τό « κατακάθι τής μέρας » ). ΣυνεχιΧω νά θεωρώ πολ^ύ χρήσιμη τή όι^ατύπ<υση τοΰ Φρουντ δτι τό δνειρο δανείζεται δομικό υλικό άπό τό κατακάθι τής μέ­ ρας, άλνλ>ά γιά νά είναι άρκετά σημαντικές κάποιες εικόνες ώστε νά συμπεριληφθοϋν μέσα του, πρέπει νά τις έχουν ένισχύσει παλιότερες σημαντικές και συναισθηματικά φορτισμένες άνησυχίες. Μερικές φορές είναι χρήσιμο νά θεα>ρήσει κάνεις δτι δλα τά πρόσωπα τοϋ ονείρου είναι δψεις τοϋ Γδιου τοϋ όνεφευτή. 'i )

276

T O ΔΟΡΟ T H i; ΨΥΧΟΘΕΡΑΙΙΕΙΑΙ

θεραπευτής γκεστάλτ Φριτς Πέρλ;, πού επινόησε πoλ>iς καλές τεχνικές επεξεργασίας τών ονείρων, θεωρούσε πώς τά πάντα μέσα στο ονειρο αντιπροσωπεύουν κάποια πλευρά τοΰ όνεφευτή, και τοΰ ζητούσε να μιλήσει για κάθε ενα αντικείμενο τοΰ ονεί­ ρου. θυμαμΛΐ πού τον παρακολούθησα να δουλεύει πολύ άποτε>νεσματικά μ ’ εναν άνθρωπο, ό όποιος είχε ονειρευτεί οτι τό αύτοκίνητό του δεν επαιρνε μπροστά γιατί ειχε βλάβη ή μίζα. Τοΰ ζήτησε νά παίξει διάφορους ρόλους —τό αυτοκίνητο, τή μί­ ζα, τούς επιβάτες—καϊ νά μιλήσει γιά τον καθεναν άπ’ αυτούς. Ή παρέμ.βαση εριξε φώς πάνω στήν άναβλητικότητά του καί στήν αμφιθυμία πού τον παρέλυε: δεν ήθελε νά συνεχίσει νά ζεΐ τή ζωή του δπως τήν ειχε ορίσει, και ό Πέρλς τον βοήθησε νά έξερευνήσει άλλα μονοπάτια πού δέν ειχε πάρει κι ^αν α^Χο προορισμέ ζωής, πού δέν τοΰ ειχε δώσει καμιά προσοχή.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 81

Λίάθετε γιά τή ζωή τοΰ ασθενούς από τά όνειρά τcυ

ια ΑΛΛΗ

nOAlTIM H Χ Ρ Η Σ Η Τ Ω Ν Ο Ν Ε ΙΡ Ω Ν εχει ελάχι­

στη σχέση (χέ το άσυνειοητο, μέ τό ξεδίπ>^ίΤι>μα τής ονει­ Μ ρικής παραμόρφωσης ή μιέ τήν άνακάλυψη τή-ς σημασίας το^.

Tft ονειρο^ είναι μιά έξαφετικά π>Λ0σια ταπετσαρία ύφασμένη με σ^γxλQv^^laEC-n r)μ«vτu«c -άναμ^^εις τοΰ παρελθόντ^. Και μόνο ή συγκομιδή τών άναμ^σεων "αυτών μπόρέι σϋχνά^νά ειν«ι πολύτιμο έγχείρημΛ. Δείτε τό παρακάτω ονειρο: « Είμαι σ’ ενα δωμάτιο νοσοκομείου. Ή νοσοκόμα σέρνει μχσα ενα φορείο σκεπασμένο μέ πα>^ιές εφημερίδες και πάν<ι> του ενα μωρό μ’ ενα έντονο κόκκινο πρόσωπο. “ Ποιανοΰ είναι τό μωρό;” τή ρωτάω. “ Δέν τό θέλουνε”, μοΰ λέει. Τό παίρνω άγκαλιά, καί ή πάνα του στάζει πάνω μου σ’ δλο μου τό σώμα. Φωνάζω: “ Δέν τό θέλω, δέν τό θέλω” ». Οί συνειρμοί τής άσθενοΰς πρός τά δύο συγκινησιακά φορτι­ σμένα σημεία τοΰ ονείρου αύτοΰ -τό κόκκινο μωρό καί τήν κραυγή της « δέν τό θέ>Λ> »—ήτ<χν πολύ πλούσιοι και βαθεΐς σέ πληροφορίες. Άρχισε νά σκέφτεται τά κόκκινα μωρά κι επειτα σκέφτηκε τά κυανά μωρά ' καί τά κίτρινα μ.α>ρά. Τό κόκκινο μωρό τής θύμισε μιά εκτρο>ση πού ειχε κάνει στήν εφηβεία της και τό θυμό, τήν άπόρριψη και τήν άρνηση τών γονιών της νά 1. Blue babies, x v x w λόγ({> κυάν<οσης από τ ή ν Οποξία. ( Σ . τ . μ . ) 2Τ7

278

TO ΔΟΡΟ Τ Η Σ ΨΥΧΟΘΕΡΑίΙΡ.ΙΑΙ

τής μιλήσουν, παρά μ^νο γιά νά έπιαείνουν νά βρει μιά άπογευματινή δουλειά μετά το σχολείο της, γιά ν’ άποφύγει με/λοοντικούς μ7ΐε>Λδες. 'Έπειτα θυμήθηκε cvol κορίτσι πού ειχε γνωρί­ σει στην τετάρτη γυμνασίου, πού ήταν κυανό μιορο καί ειχε κά­ νει μιά επέμβαση στήν καρδιά, μετά τήν οποία εξαφανίστηκε και δέν ξαναγύρισε στο σχο)χΐο. Τό πιθανότερο ήταν δτι ειχε πεθάνει, καθ<)>; δμως οι δάσκα>Λί της δέν ξαναμίλησαν ποτέ γιά κείνην, ή άσ6ε'/ής μου ετρεμε γιά πo>ύ^ά χρόνια στήν ιδέα τοΰ θανάτου ώς αυθαίρετης αιφνίδιας εξαφάνισης άπ’ τήν οποία δέν μένει ουτε ίχνος. «Κυανό» σήμΛίνε επίσης κατάθλιψη', ανα­ μνήσεις τών μικρότερων άδε)«^ών της πού ήταν χρόνιοι καταθ).ιπτικοί. Δέν ειχε έπιΟυμήσει ποτέ νά εχει άδελφούς, και δέν της άρεσε καθόλου πού επρεπε νά μοιράζεται μαζί τους ενα δω­ μάτιο. Κι επειτα σκέφτηκε τό « κίτρινο μωρό » καί τή βαριά ήπατίτιδα πού ειχε περάσει στά δώδεκά της χρόνια καϊ θυμήθη­ κε πόσο ενιωθε έγκαταλελειμμένη άπ’ τούς φιλ^ους της στις εβδομάδες τής νοση>^ίας της. Τό κίτρινο μωρό τής θύμιζε επί­ σης τή γέννηση τοΰ γιοΰ της και τόν τρόμο της επειδή τό νεογέν/ητο ειχε ίκτερο. Τό ά^λο συγκινησιακό κομμάτι τοΰ ονείρου —ή κραυγή της « δέν τό θέ/.ίυ »—τής θύμιζε πολλά; τόν άντρα της πού δέν ήθε­ λε νά κάνουν παιδί, τήν αίσθησή της δτι ή μητέ{>α της δέν τήν ήθελε, τόν πατέρα της πού καθόταν πο/λοές φορές στό κρεβάτι της καί τή διαβεβαίωνε μέ ύπερβο>.ικό τρόπο πώς ήταν ένα επι­ θυμητό παιδί, τή δική της άπόρριψη τών δυό μικρότερων αδελ­ φών της. θυμήθηκε πώς, δταν ήταν κοριτσάκι δέκα χρονών, πήγε σ’ ενα σχο>νειο στό Μπρόνξ πού ειχε πρόσφατα γίνει μει­ κτό, δηλαδή γιά λευκούς και μαύρους, καί τό όποιο ειχε κυρίως μαύρους μιαθητές. Έ κ εΐ λοιπόν ήταν «ανεπιθύμητη» και οι άλλοι μαθητές τής έκαναν επίθεση. ΙΙαρόλο πού τό σχο/>£Ϊο t . "Οπως Elvou γνωστό, ή λέξη blue χρτ^τιμκ/ποιεΐται στά αγγλικά καί γιά τήν περιγραφή τής καταθλιπτικής διάθεσης. { Σ .τ ,μ .)

Μ Α βΕΤΕ Π Α Τ Η

7ΠΗ T O Y

Α Ι β Ε Ν Ο Υ Τ Λ Ι Ι Ο Τ Α Ο Ν Ε ΙΡ Α T O Y

a-9

ηταν επικίνδυνο, ό πατέρας της, ενας δικηγορος που ασχο­ λούνταν μ£ υποθέσεις πολιτικών δικαιωμάτων, υποστήριζε έντο­ να τή δημιουργία μιεικτών σχολείων και άρνηΟηκε νά τής ά )λίξει σχολείο και νά τήν πάει σέ ιδιωτικό —ά>ν>Λ ενα παράδειγμΛ, σκεφτόταν ή άσθενής μου, τοΰ πόσο δεν μετροΰσε γιά τούς γο­ νείς της ούτε ή Γδια ούτε τό κα)ό της. Και τέ)ος αύτό πού ει·)ε τή μεγαλύτερη σχέση άπ’ ο>Λ μέ τή δική μας δουλειά ήταν ή αίσθησή της πώς μ/>ΰ ηταν κι εμένα άνεπιθύμητη. θεωpoΰcε πώς ειχε τεράστιες άνάγκες, τόσο βαθιά ριζωμένες πού επρετιε νά τις κρύβει μή τυχόν και τή βαρεθώ καί άποφασίσω νά πα­ ραιτηθώ άπ’ τή θεραπεία της. ’Άν δέν είχε υπάρξει τό όνεφο, πολλές άπ’ αύτές τίς συγκι­ νησιακά φορτισμένες άναμνήσεις Γσως νά μήν είχαν έρθει καθζ>χιυ στήν επιφάνεια στή διάρκεια της θεραπείας μας. Τό όνειρο μάς προμήθευσε υλικό γιά πολλές εβδομάδες πλούσιο>ν συζηττσεων. Τά πρόσωπα πού έμφανίζονται στά όνειρα συχνά μπορούν νά είναι σύνθετες φυσιογνωμίες —δέν μοιάζουν άκριβώς σέ κανέναν γνώρψιο άνθρωπο άλ/Λ συγκεντρώνουν κομμάτια άπό πο)λούς άνθρώπους. Συχνά ρωτώ τούς ασθενείς, άν τό όνειρο καί τό πρόσ(οπο υπάρχει άκόμα στό μάτι τοΰ μυαλού τους, '/ά έστιάσουν σ’ αύτό καί νά κάνουν ελεύθερο συνειρμό. ’Ή μπορεΐ νά τούς προτείνω νά κ)χίσουν τά μαχτια καί ν’ άφήσουν τό πρόσωπο τοΰ ονείρου νά μεταμορφίοΟεΐ σέ άλλα πρόσωπα, καί νά μοΰ περι­ γράφουν τί β?νέπουν. Μ’ αύτόν τόν τρόπο μαθαίνω πο)λές φορές γιά ένα σωρό διαφορετικά πρόσωπα πού έχουν έξαφανιστεΐ -θεί­ ους, θείες, καλύτερους φίλους, πρώην εραστές, δασκάΜυς—, τά όποια είχαν παίξει κάποιον σημαντικό ρόλο στή ζωή τοΰ ασθε­ νούς κι επειτα ξεχάστηκαν. Μερικές φορές είναι χρήσιμο ν’ άντιδράς αύθόρμητα, νά εκ­ φράζεις κάποιους άπ’ τούς δικούς σου χαλαρούς συνειρμούς μχ άφορμή τό ονειρο. Λυτό βέβαια μπορεΐ νά νοθέψει τή δου)χιά. άφοΰ οι συνειρμοί τοΰ άσθενοΰς, όχι οί δικοί σου, είναι αυτοί πού

28ο

TO ΔΩΡΟ ΊΉ ΐ; ΨΥΧΟΘΕΡΑΙΙΕΙΑΙ

όδηγοΰν σέ μιά πιο άληΟινή. δψη τοΰ ονείρου. ’Λφοΰ δμως εμτ/α μ ’ άπασχολεΐ δ,τι δίνει ώθηση στή θεραπευτική δου)ν£ΐά, κι δχι μ«ά ψευδαίσθηση αυθεντικής ερμηνείας τοΰ ονείρου, δέν μέ πει­ ράζει. Δείτε, γιά παράδειγμα, τδ άκόλουΟο ονειρο; « Είμαι στό γραφείο σας άλλα είναι πολύ πιό μεγά>Λ, κι οί πο­ λυθρόνες μας φαίνονται τεράστιες καί πολυ μακριά ή μιά ά::’ τήν ά>λη. Προσπαθώ νά ερθ(ο πιό κοντά ά)λ-ά αντί νά περπα­ τήσω κάνω βαρελάκι πρός έσάΙς πάνο> στό πάτωμα. Τότε κά­ θεστε κι έσεις στό πάτωμα καί συνεχίζουμε τή συζήτηση μ’ εσάς νά μιοϋ κρατάτε τά πόδια. Σάς }·£ω δτι δέν μ’ άρεσει νά μοΰ μυρίζετε τά πόδια. Τότε άκουμπάτε τά πόδια μιου στό μά­ γουλό σας. Αύτό μ’ αρέσει». Πολύ λίγα πράγματα μπορούσε νά πει ή άσθενής γΓαύτό τό όνειρο. Τή ρώτησα τί σήμαινε δτι δέν ήθε>£ νά μυρίσω τά πόδια της καί μοΰ άνέφερε τούς φόβους της δτι θά εβ)χπα τή σκοτει­ νή, τή δυσάρεστη π)^ευρά της καί θά τήν άπέρριπτα. Άλλά τό υπόλοιπο όνειρο τής φαινόταν μυστηριώδες καί σκοτεινό. Τότε έξέφρασα τή δική μου άντίδραση : « Μάργκαρετ, τό ονειρο αύτό μοιάζει πολύ παιδικό ^ ό μεγά)>ο δωμάτιο, τά τεράστια επιπ)οζ, εσύ πού κάνεις βαρελάκι γιά νά ’ρθεις κοντά μου, τό γεγονός δτι καθόμαστε κι οί δυό στό πάτωμα, δτι εγώ μυρίζω τά πόδια σου κι δτι τά κρατάω στό μάγουλό μου—, δλη ή άτμόσφαιρα τοΰ ονείρου μέ κάνει νά νιώθω πώς είναι ιδωμένο άπό τήν οπτική γωνία ενός πολύ μικροΰ παιδιοΰ ». Τό σχόίοιό μου άγγιξε κάποια σημαντική χορδή, γιατί γυρνώντας στό σπίτι της μετά τή συνεδρία ή άσθενής μου κατακλύστηκε άπό ξεχασμένες άναμνήσεις γιά τό πώς εκείνη κι ή μη­ τέρα της έκαναν συχνά μΛσάζ ή μιά στά πόδια τής ά)λης, ενώ κουβέντιαζαν γιά πολ>νή ojpa λέγοντας τά δικά τους. Ειχε μιά πολύ ταραγμένη σχέση μέ τή μητέρα της καί γιά πολλούς μή­ νες μέσα στή θεραπεία υποστήριζε δτι ή μητέρα της ήταν άδιά-

ΜΑΘΕΤΕ ΠΑ ΤΗ 7ΛΗ ΤΟΥ ΑΣβΕΝΟΥΣ ΑΠ(5 ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΤΟΥ

S8l

/χιπτα απόμακρη κι δτι είχαν μοιραστεί έ>νάχιστες στιγμές σω­ ματικής επαφής. Τό ονειρο μιάς ειπε τό αντίθετο και την οδήγη­ σε στήν επόμενη φάση τής ψυχοθεραπείας, οπου άνασχημάτσε το παρελθόν της κι εδίοσε στους γονείς της πιό μαλακές και ηό ανθρώπινες αποχρώσεις. "Ενα άλλο όνειρο πού άνακοίνωνε ή άποτελοϋσε προοίμιο γιά μιά νέα φάση τής θεραπείας τό εφερε ενας άσθενής που ειχε άμνησία γιά μεγά>ο μέρος τής παιδικής του ήλικίας καί παραίόξως δέν ειχε καμιά περιέργεια γιά τό παρελθόν του. « Ό πατέρας μου ζοΰσε άκόμια. Βρισκόμουνα στό σπίτι του κι έψαχνα κάποιους πα)αοΰς φακέλους και σημειωματάρια ττοΰ κανονικά δέν επρεπε νά τ ’ άνοίξω πριν πεθάνει. Τότε ποιρατήρησα έ'να πράσινο φωτάκι πού άναβόσβηνε καϊ που φαινόταν άπό μέσα άπό εναν άπό κείνους τους σφραγισμένους φακέλους. ”Εμοιαζε μέ τό φωτάκι τοΰ κινητοΰ μου ». Τό ξυπνημΛ τής περιέργειας τοΰ άσθενοΰς καϊ ή κλήση άπό τόν εσώτερο εαυτό του ( τό πράσινο φωτάκι πού άναβόσβηνε ) πού τοΰ ^ γ ε νά στρέψει τό 6>£μμα στή σχέση του μέ τόν ττατέρα του γίνονται εύκολα προφανή σ’ αύτό τό όνειρο. "Ενα τε)^ευταΐο παράδειγμα ενός ονείρου πού άνοιξε νέους δρόμους γιά τή θεραπεία : « Ντυνόμουν γιά νά πάω σ’ ενα γάμο Λλ)·Λ δέν έβρισκα τό φό­ ρεμά μου. Μοΰ είχαν δώσει ενα δεμάτι ξύλα γιά νά χτίσω τόν γαμήλιο βωμό, άλλά δέν ειχα ιδέα πώς νά τό κάνω. ’Έπειτα ή μητέρα μου μοΰ έπλεκε τά μΛ>λιά μ^κρά μικρά κοτσιδάκια. Μετά ήμασταν καθισμιένες στόν καναπέ καί τό κεφάλι της ήταν TZo7Jj κοντά στό πρόσωπό μου κι ένκυθα τά μουστάκια της, κι έπειτα εξαφανίστηκε, κι έμεινα μόνη μου ». Ή άσθενής δέν ειχε άξιοσημιείωτους συνειρμούς γι’ αύτό τό

28a

TO ΔΩΡΟ ΊΉ ε ΨΥΧΟΘΕΡΑΙΙΕΙΑΙ

-ίδίο>ς γιά τήν ποφάξενγ; εικόνα τοΰ πλεξίματος τών μαλ­ λιών σέ μικρά μικρά κοτσιδάκια (άπ’ τά όποια δεν ειχε προσω­ πική εμπειρία )— μέχρι τό επόμενο βράδυ, οταν ξαφνικά, ενώ ήταν ξαπλωμένη στό κρεβάτι της, τήν ώρα πού πήγαινε νά τήν πάρει ό ύπνος θυμήθηκε δτι ή Μάρθα, πού τήν ειχε άπό καιρό ξεχάσει, άλλά πού ήταν ή καλύτερη της φίλη άπ’ τήν πρώτη ώς τήν τρίτη δημοτικού, ειχε τέτοια μα>λ^ά! Μοΰ άφηγήθηκε ενα επεισόδιο στήν τρίτη δημοτικού, δπου, επειδή τά ειχε πάει πολύ κα>α στό μάθημα, ή δασκάλα της τή διάλεξε γιά νά στολίσει τήν τάξη γιά τό Halloween καί τήν άφησε νά δια>έξει μιά άλ>0Γ, μαθήτρια γιά νά τή βοηθήσει. Εκείνη σκέφτηκε πώς ήταν καλή ιδέα νά διευρύνει τις φιλίες της και διάλεξε ενα άλλο κορι­ τσάκι, όχι τή Μάρθα. « Έ Μάρθα δέν [χοΰ ξαναμίλησε ποτέ », ειπε με θλίψη, « κι ήταν ή τελευταία κοιλή φίλη πού ειχα ». ”Επειτα άρχισε νά μοΰ περιγράφει τήν ιστορία τής μο'/αξιάς πού έν«ι>θε δλη της τή ζωή και δ)οες τις σχέσεις της πού θά μπορούσαν νά είχαν γίνει στε­ νές, άν δέν τις ειχε μέ κάποιο τρόπο σαμποτάρει. "Ενας άλλος συνειρμός (γιά τήν όνεφική εικόνα τοΰ κεφαλιού πού βρισκόταν κοντά της ) ήταν ή δασκά><α της τής τετάρτης, πού ειχε άκουμπήσει τό κεφάλι της στό δικό της, σάν νά πήγαινε '/ά τής μουρ­ μουρίσει κάτι τρυφερό, άλ)νά άντι γι’ αύτό ειχε σφυρίξει: « Γιατί τό ’κάνες αύτό; » Τά μουστάκια μέσα στό ονειρο τής έφεραν στό '/οΰ τά γένια μου καί τό φόβο της νά μ ’ άφήσει νά τήν πλη­ σιάσω πάρα πο7·ύ. Ή επανασύνδεσή της με τό όνειρο, καθώς πήγαινε νά κοιμηθεί τήν έπόμτ-ζη νύχτα, εΐ'/αι ε'/α παράδειγμα τών συνειρμικών άναμνήσεων πού συνδέονται μέ μιά συγκεκρι­ μένη κατάσταση ' —ενα φαινόμενο πο'/Jj συ'/τ,θισμένο. o v e ifo

!. Σ τά άγγλϋίά υπάρχει ό είοιχός ορος state-associated niemories. ( Σ .τ ,μ .)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 82

Δώστε προσοχή στό πρώτο δνεφο ΠΟ το 1911 πού ο Φρόυντ δημοσίευσε τη μελέτη του για 'τό , πρώτο ονεφο τής ψυχανάλυσης, οι θεραπευτές τρέφουν πά·<τα ιδιαίτερο σεβασμό γιά το πρώτο ονειρο τού άσθενοΰς στην ψυχοθεραπεία. Ό Φρόυντ πίστευε δτι αύτό τό ένοιρκτήριο όνειρο εΤναι συχνά ενα άνεκτίμητο ντοκουμέντο πού προσφέρει μιά εξαι­ ρετικά άποκα>α>πτική θέα τών πυρηνικών προβλημάτων, γιατί τό πλάσμα πού υφαίνει τά όνειρα μέσα στό άσυνείδητο τοΰ άσθε­ νοΰς είναι άκόμΛ άφελες και δέν εχει όρθοχτει άμυνες. ( Γιά ρη­ τορικούς και μόνο >όγους ό Φρόυντ μιλούσε πoλ>iς φ»ορές γιά τή >νειτουργία τοΰ μυαλού πού παράγει τά όνειρα σάν νά ήταν ενα άνεξάρτητο άνθρωπάριο.) Αργότερα μέσα στή θεραπεία, δταν οι ερμηνευτικές ικανότητες τοΰ θεραπευτή γιά τά όνειρα γίνονται φανερές, τά όνειρά μιας γίνονται πιό σύνθετα και πιό συσκοτιστικά. θυμηθείτε πόση σοφία περιείχαν τά δύο πρώτα όνειρα τοΰ κεφα/αίου 79. Στό πρώτο μιά δικηγορίνα εκανε άγοτγή στόν πα­ τέρα της γιά βιασμό. Στό δεύτερο ενας άντρας πού ξεκινούσε γιά μακρύ ταξίδι άγόραζε προμήθειες σ’ ενα πολυκατάστημα, δπου επρεπε νά κατέβει μιά σκοτεινή σκά?>α. ’Ακολουθούν με­ ρικά άκόμα. Μιά άσθενής πού ό άντρας της πέθαινε άπό όγκο στόν εγκέ­ φαλο ειδε τό παρακάτω ονειρο τήν νύχτα πριν άπ’ τήν πρώτη της θεραπευτική συνεδρία:

Α

ίβ 3

284

TO ΔΩΡΟ ΤΗΣ 'ΡΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΙ

« Εξακολουθώ να είμαι χεφουργός, ά>λά είμαι καί φοιτήτρια αγγλικής φιλολογίας. 'II προετοιμασία μου για ενα μάθημα άφορά δύο διαφορετικά κείμενα, ενα παλιό κι ενα σύγχρονο, πού έχουν καί τά δύο τόν Γδιο τίτλο. Είμαι άπροετοίμιαστη γιά τό σεμινάριο, γιατί δεν εχω διαβάσει κανένα άπ’ τά δύο. Και πιό συγκεκριμένα δέν εχω διαβάσει τό παλιότερο, τό πρώτο κείμενο, πού Οά μέ είχε προετοιμάσει γιά τό δεύτερο ». "Οταν τή ρώτησα άν ήξερε τόν τίτλο τών κειμένων, άπάντησε : « Ά ναί, τόν θυμάμαι πο>Λ» καθαρά. Καί τά δύο βιβλία, καί τό παλιό καί τό καινούργιο, λέγονταν Ό θάνατοί; τήζ άθίοότητα ς». Αύτό τό εξαιρετικά σοφό όνειρο ηταν προφητικό γιά ενα με­ γάλο μέρος τής μ£>,}Λντικής δου)>£ΐάς μυας, Πα^αό καί σύγχρονο κείμενο ; Ηταν βέβαιη πώς ήξερε τί άντιπροσώπευαν. Τό παλιό κείμενο ηταν ό θάνατος τοΰ άδελφοΰ της σ’ ενα τροχαίο δυστύ­ χημα πριν άπό είκοσι χρόνια. Ό επικείμενος θάνατος τοΰ συζύ­ γου της ήταν τό σύγyJ30V0 κείμε'/ο. Τό ονειρο μάς ελεγε πώς δέν θά μπορούσε νά συμφι/αο^θεΐ μέ τό θάνατο τοΰ συζύγου της, άν δέν συμφιλιωνόταν πρώτα μέ τήν άπώλεια τοΰ άδελφοΰ της, μιά άπώ>^εια πού τήν ειχε σημαδέψει γιά ο>ν,η της τή ζ(θή, πού ειχε τινάξει στόν άέρα όλους τούς νεαρούς άθώους μύθους της γιά τή θεία πρόνοια, γιά τήν άσφάίνεια τοΰ σπιτιού, γιά τήν ύπαρξη δι­ καιοσύνης στό σύμπαν, γιά τήν κοσμική τάξη πού άπαιτοΰσε οί γέροι νά πεθαίνουν πριν άπ’ τούς νέους. Τά πρώτα όνειρα εκφράζουν συχνά τίς προσδοκίες τών άσθενών ή τούς φόβους τους γιά τήν έπικείμε'/η θεραπεία. Τό δι­ κό μου πρώτο όνειρο στήν άνάλυσή μου παραμένει πολύ ζωηρό στό μυαλό μου επειτα άπό σαράντα χρόνια; « Ειμιαι ξαπλωμένος στό έξεταστήριο ενός γιατρού. Τό σεντόνι είναι πολύ μικρό γιά 'λχ [χέ σκεπάσει οπως πρέπει. Βλέπω μιιά νοσοκόμα νά μοΰ τρυπάει τό πόδι -^jV κνήμη—μέ μιά βε)νό'/α.

ΔΩΣΤΕ ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΤΟ ΙΙΡίΙΤ Ο ΟΝΕΙΡΟ

285

ώαφνικα ακουγεται ενας εκρηκτικός, συριστικός, ανοιρροφητικός ήχος - ΧΟΙΌΓΟΙΌΓΣ ». Ή σημΛσία τοΰ κεντρικού σημείου τοΰ ονείρου —τοΰ δυνατοΰ «χούουουζ »—μοΰ ηταν αμέσως σαφής. Ώς παιδί μιέ τυρα\νοΰσε μαά χρόνια ιγμορίτιδα, και κάθε χειμώνα ή μητέρα μου μιε πή­ γαινε στόν Δόκτορα Ντέηβις, γιά νά μοΰ ξεπ)α^νει καί νά μοΰ καθαρίσει τά ιγμόρεια. Άπεχθανόμουν τά κίτρινα δόντια του καί τό ενα ψαρίσιο μάτι του πού μέ παρατηροΰσε μζσα απ'το κέντρο τοΰ στρογγυλοΰ καθρέφτη, ό όποιος ήταν κο)λημένος στήν κορδέ)Λ που φορούσαν οί ωτορινολαρυγγολόγοι στό κεφά)α. θυμό­ μουνα αυτές τις επισκέψεις : θυμόμουνα πού ε€αζε ενα σωληνά­ ριο στό τρήμα τοΰ ίγμορείου μου, θυμόμουνα δτι ενκοθα εναν οξύ πόνο. επειτα άκουγα ενα έκκωφαντικό « χούουους » καθώς ό φυσιολογικός ορός διαχεόταν μέ τήν ένεση και ξέπλενε τό ιγμόρειό μου. θυμόμουνα πού παρατηρούσα τό αηδιαστικό τρεμουλιαστό περιεχόμενο τοΰ ήμικυκλικοΰ δοχείου άπό χρώμιο και σκεφτόμουνα π(»>ς μαζί μέ τό πύον και τή βλέννα είχαν βγει και κομιμάτια άπ’ τόν έγκέφοιλό μου. "Ολοι μου οι qaoCoi γιά τήν έπικείμε'/η άνάλυσή μου έκφράζοντα'/ σ’ αυτό τό δνεφο : δτι θά βρισκόμουνα εκτεθειμένος ( τό υπερβολικά μικρό σεντόνι), και δτι κάποιος θά εμπαινε οδυνηρά μέσα μου ( ή εισαγωγή τής βε)όνας ), δτι Οά έχανα τό μυα/ό μου, θά μοΰ έκαναν πλύση εγκεφάλου καί θά πάθαινα εναν βαρύ τραυματισμό σ’ ενα μιακρύ κα'ι στιβαρό μέρος τοΰ σώματός μου ( πού απεικονιζόταν ώς όστό τής κνήμης ). Μιά άσθενής μου τή νύχτα πριν άπό τήν πρώτη της συνε­ δρία ονειρεύτηκε δτι θά έσπαγα δλα τά παράθυρα τοΰ σπιτιοΰ της και θά τής έκανα μιά αναισθητική ένεση στήν καρδιά. Ή συζήτηση πού κάναμε γύρω άπ’ αύτή τήν άναισθ-ητική ένεση άποκάλυψε δτι, παρόλο πού ήταν μιά πολύ έπιτυχημέ'/η επι­ στήμονας, βρισκόταν σέ μεγά>ο πεφασμό ν’ άνατρέψει τήν καριέρα της καί νά προσπαθήσει νά γίνει ζωγράφος. Φοβόταν π(ϊ>ς

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 83

’Ασχοληθείτε προσεκτικά μιε τά όνειρα πού αφορούν τόν θεραπευτή Π’ ΟΛΑ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ πού έμυφα'ΛΧο^ οί ασθενείς, ττ,στεύω πώς

δέν υπάρχουν πιό πολύτιμα γιά το έγχείρημια τής θεραπεί­ Α ας άπό τά όνειρα πού άφοροΰν τον θεραπευτή ( ή κάποιο συμβο­ λικό υποκαταστατο του θεραπευτή/, Αύτά τά όνεφα δίνουν μεγά)χς δυνατότητες θεραπευτικού κέρδους και, οπως δείχνουν τά επόμενα παραδείγματα, αξίζει νά τρυγν^ ϋ ν προσεκτικά. "Ενας άσθε'/ής ειδε τό εξής ονειρο: « Είμαι στό γραφείο σας καί μοΰ )χτε: “ Είσαι ενα παράξενο πουλί. Πρώτη φορά βλέπω τέτοιο πράγμα” ». 'ϋς συνήθους, ρ<ί>τησα ποιος ήταν ό συναισθηματικός τόνος τοΰ ονείρου. « Ζεστός κι εύχάριστος », μοΰ άπάντησε. Ό ά­ σθενής μου αύτός, πού είχε άρκετές άσυνήθιστες τελετουργικές ιδεοψυχαναγκαστικές συνήθειες, υποτιμούσε σταθερά τά πο/«>Λ του προτερήματα — τήν εξυπνάδα του, τό εύρος τών γνώσεων καί τών ενδιαφερόντων του, τήν άφοσίωσή του σέ μ^ά ζωή προσ­ φοράς. Ειχε πείσει τόν εαυτό του δτι Οά μ ’ ένδιέφερε μόνο ή παραξε'/ιά του. "Οπως Οά μοΰ προκαλοΰσε, άς πούμε, τό ενδιαφέ­ ρον ένα τέρας σ’ ενα νούμερο τοΰ τσίρκου. Τό όνειρό του μάς οδήγησε νά έξερευνήσουμε τή συνήθειά του, πού την είχε ό^οτ; του τή ζωή, νά καλλιεργεί τήν εικόνα τοΰ περίεργου φρούτου ώς έ'ναν τρόπο ν’ άλληλεπιδρά μέ τούς άλλους. Σύντομπ τό μονοπά­ τι οδήγησε στήν αύτοπεριφρόνησή του καΐ στούς φόβους του δτι 387

288

TO ΔίΙΡΟ ΤΗΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

άλ>Λΐ θά τον άπόοιωχναν έξαιτίας τής κενότητας, τής ρηχότητας καΐ τών σαδιστικών του φαντασιώσεων. Τό ονειρο μιας άλλης ασθενούς ; 01

« Κάνω έρωτα μοαζί σας στο σχολείο μου, στην αϊΒουσα τής έκτης δημοτικού. Έγώ είμαι γυμνή αλλά έσεϊς φοράτε ολα σας τά ρο^ α. Σάς ρωτάω άν ήταν αρκετά ικανοποιητικό γιά σάς ». Αυτή ή ασθενής είχε υποστεϊ σεξουαλική παρενόχληση από εναν δάσκαλό της στο δημοτικό κι ειχε άναστατοίθεΤ πολύ, καθ(ος τό συζητούσαμε στις τελευταίες μας συνεδρίες. Ή δουλειά μας πάνω στο όνειρο άνοιξε ένα πλήθος όξυτατων θεμάτων, ”^11 στενή μας συζήτηση γύρω απ’ τό σεξ τήν ειχε διεγείρει σεξουα­ λικά. « Μι>ώντας μαζί σας γιά σεξ είναι σάν να κάνίυ ερ(υτα μαζί σας », είπε και υποπτεύτηκε δτι κι έμενα με ειχε διεγείρει ή συζήτηση, κι δτι αντλούσα ήδονοβλεπτική απόλαυση άπ’ τίς αποκαλύψεις της. Συζήτησε τή δυσφορία της για τήν ανισότη­ τα τών αποκαλύψεων — στις συνεδρίες μας εκείνη γδύνεται κι έγώ μένω ντυμένος. Τό έρώτημια πού άνέκυπτε στο ονειρο, κατά πόσο έγώ ήμουνα ικανοποιημένος σεξουαλικά, καθρέφτιζε τό φό­ βο της π<ι>ς τό μόνο πού ειχε νά δώσει ήταν τό σεξ καί πώς θα τήν έγκατέλειπα, άν αποτύγχανε νά μοΰ τό παρέχει. "Ενα άλλο ονειρο: « Είμαι σ’ ενα σπίτι μέ πολ>Λ επίπεδα. Είναι έκεΤ κι ^α δε­ κάχρονο κορίτσι πού προσπαθεί νά τό διαλύσει, κι έγώ παλεύ<ο μαζί της καί τή διώχνω. Μετά βλέπω ένα κίτρινο φορτηγό μιέ τήν επιγραφή Καλές Προθέσεις νά ’ρχεται καταπάνω μου καί νά πέφτει ξανά και ξανά πάνω στά θεμέλια τοΰ δωματίου μου. ’Ακούω τΙς λέξεις : “ ΊΙ χείρα βοηθείας ξαναχτυπά” ». 'Ο ρόλος μου σ’ αυτό τό όνειρο, δτι ήμουνα δηλαδή τό φορ-

ΑΣΧΟΛΗΘΕΙΤΕ ΠΡΟΣΕΚΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΟΝ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ

a8g

τηγο τών καλών προθέσεων πού άπειλχιΰσε τά )εμέλια τοΰ σπι­ τιού της, είναι σαφέστατος. Ά>λά για την περίτ:το>ση πού τυχόν θά μας διέφευγε, τό ονειρο προσθέτει έπιπ>«έον; « Ή χείρα βοή­ θειας ξαναχτυπά». 'II άσθενης, μια καταπιεσμένη, περιορισμέ­ νη γυναίκα, προερχόταν από μια άλκοο>ακή οικογένεια πού φρόν­ τιζε να κρατάει πολλά μυστικά άπ’ τό περιβά>^>Λν της. Τό όνει­ ρό εξέφραζε τούς φόβους της οτι εκτίθεται, καθώς επίσης και μιά ποιραίνεση προς εμένα νά είμαι μαλακός καί προσεκτικός. "Ενα άλλΛ κλινικό παράδειγμα. Πρός τό τέλος τής θεραπεί­ ας μιά άσθενης είδε αυτό τό όνειρο : « ΙΙαρακολουθοΰμε μαζϊ ενα συνέδριο σ’ ενα ξενοδοχείο. Σέ κάποια στιγμή εσείς προτείνετε νά βρω ενα δωμάτιο πλάι στό δι­ κό σας, γιά νά μπορούμε νά κοιμηθούμε μαζί. Πηγαίνω λοιπόν στή ρεσεψιόν τοΰ ξενοδοχείου και κανονίζω ν’ άλλάξω δωμάτιο. Μετά άπό λίγη ώρα ομως εσείς αλλάζετε γνώμη και μοΰ λέ­ τε πώς τελικά δεν είναι κοιλή ιδέα. Ξαναπάω στή ρεσεψιόν γιά νά ματαιώσω τή μιετοικόμιση. Ά>λά είναι πιά άργά: δλα μου τά πράγματα έχουν μεταφερθεΤ στό καινούργιο δωμάτιο. Τε)οΐκά δμο>ς τό καινούργιο δωμάτιο είναι πολύ ωραιότερο —με­ γαλύτερο, πιο ψηλοτάβανο, εχει καλύτερη θέα. Και άριθμολογικά ό άριθμός τοΰ δωματίου, 929, είναι πιο ευνοϊκός ». Τό όνειρο αύτό εμφανίστηκε καθώς άρχίσαμε νά συζητάμε γιά τόν τερματισμό τής θεραπείας. Εξέφραζε τήν άποψη τής θεραπευόμενης πώς στήν αρχή τής συμπεριφερόμουν σαγηνευτι­ κά (ή όνεφική εικόνα δπου τής προτείνω νά μείνουμε σέ διπ)νανά δίομάτια και νά κοιμηθούμε μαζί), και δτι έκείνη άνταποκρίθηκε ερχόμενη πιό κοντά μου ( άλλαξε δωμάτιο ) ά>^>α τε)ακά, δταν έγώ άλλαξα γνώμη καί δεν ήθε/Λ πιά νά κάνω έρω­ τα μαζί της, έκείνη δεν μπορούσε νά ξαναπάει στό παλιό της δωμάτιο — είχε πιά ύποστεΐ δηλαδή μιά άμ.ετάκλητη ά>«λΛγή.

ago

τ ο ΔΟΡΟ Τ Η Ι ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ!

Επιπλέον ή αλλαγή αυτή ήταν πρός το κα^νύτερο — το και­ νούργιο δωμάτιο ήταν πολύ ανώτερο, pi σωτήρια άριϋμο^Λγική σημασία. ’ Ηταν μια πανέμορφη γυναίκα, πού ή σεξουαλικότητα της άνάβ>νυζε άπό παντού και πού στό παρελθόν οι σχέσεις της με ο>οους τούς άντρες περιείχαν κάποια μορφή ειτε εκδηλης ειτε μετουσιωμένης σεξουαλικότητας. Τό όνειρο ύπαινίσσετοα ότι ή μεταξύ μας σεξουαλική ενέργεια ήταν μάλλον ούσιίχστικής ση­ μασίας γιά νά σφυρηλατηΟεΤ ό θεραπευτικός δεσμός, ό όποιος, μ^λις έγκαταστάΟη^κε, διευκόλυνε τήν πορεία πρός άμετάκλητες άλλαγές, "Ενα άλλο κ)«ινικό παράδειγμια : « ΕιμΛΐ στό γραφείο σοις. Βλέποί μιά πολύ όμορφη γυναίκα μ£ σκούρα μάτια κι ένα κόκκινο τριαντάφυλλο στά μΛ)λιά ξαπ)νωμένη σ’ εναν καναπέ. Καθώς πλησιάζω, συνειδητοποιώ ότι ή γυναίκα δέν ήταν αύτό πού φαινόταν: ό καναπές της είναι στήν πραγματικότητα ενα βάθρο άπ’ αύτά πού τοποθετοΰ'/ται τά φέρετρα, τά μάτια της είναι σκούρα άλ>α δεν είναι δμορφ>α, είναι νεκρά, και τό κόκκινο τριαντάφυλλο δέν είναι λουλούδι άλ}νά τό αίμα μιας θανάσιμης πληγής ». Ί Ι θεραπευόμενη αυτή (τήν οποία περιγράφω εκτενώς στό βιβλίο μου Η μάνα καί τό νόημα της ζωής) έξεφραζε συχνά τήν άπροθυμία της νά μέ δει σάν άληθί'/ό άνθρωπο. Στή συζή­ τησή μας γύρω άπ’ τό όνειρο μού είπε: « Ξέρω πώς έγώ είμαι αυτή ή γυ'Λχίκα και πώς οποίος με πλησιάσει θά ’ναι σάν νά βα­ δίζει πρός τό θάνατό του —άλλος ^ ς λόγος γιά νά σάς κρατάω σέ άπόσταση, άλλος ενας λόγος γιά νά μή μέ πλησιάσετε πάρα πολύ ». Τό όνειρο μάς οδήγησε στό μοτίβο τής κατάρας πού ένιωθε νά τή βαραίνει: είχαν πεθάνει τόσοι άντρες πού είχε άγαπήσει, ώστε πίστευε δτι κουβαλούσε μαΐΐί της τό θάνατο. Αύτός ήταν ό /νόγος πού άρνιόταν ^^^^^υ ^ ιτ ρ έ φ εΤ ^ ~-«|ι;ΐΓ~^^ .

ΑΙΧΟΛΗΘΕΠΈ ΠΡΟΣΕΚΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ TON ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ

391

σάρκα και οστά — μζ άπ’ τό χρόνο, χωρίς \ tttiQptaΊ^ϊτηζ, Y] οποία σημαίνει πορεία [ϋ-αρχή-^^, τ:ανω απ φιχκ>Μ^~μέ'^έλΡΓΓ ^^ Τά σημειωματάριά μιου είναι γεμάτα πολυάριθμα άλλα παρα­ δείγματα τών τρόπων μέ τούς οποίους εμφανιζόμουν στά όνειρα τών άσ{)ενών μου. ”Ενας άσΟενής μου ονειρεύτηκε πο>ς κατουροΰσε τό ρο>Λΐ μου, ενας άλλος πώς εμπαινε μέσα στό σπίτι μου, γνώριζε τή γυναίκα μου και γινόταν μ£ρος τής οικογένειας μου. "Οσο μεγαλώνω, οι άσθενεις μΛυ ονειρεύονται τήν απουσία μου ή τό θάνατό μου. Στήν εισαγωγή άναφέρ<ι> τό ονειρο μιας θεραπευόμενης, ή οποία μπαίνοντας στό έρημο γραφείο μου τό μό­ νο πού έβρισκε ήταν ενας καλόγερος, πού πάνω του κρεμόταν άραχνιασμένο τό καπέλο μου. Μιά ά^λη ερχόταν στόν υττνο της στό γραφείο μου κι εβρισκε έναν βιβ>.ιοθηκάριο νά κάθεται στή θέση μου, ό όποιος τής έλεγε πώς τό γραφεΤο μου ειχε μετατραπεί σε μιά βιβλιοθήκη άφιερωμένη στή μνήμη μου. Καί κάθε θε­ ραπευτής μπορεΐ νά σάς δώσει κι άλλα τέτοια παραδείγματα.

Κ Ε Φ Λ Λ Λ Ι Ο 84

Φυλαχτείτε άπ’ τούς κινδύνους τοΰ επαγγέλματος

Τ

Ο ΖΕΣΤΟ lIEPIBAjVi\ON στό όποιο ασκείται ή ψυχοθεραπεία

—άνετες πολυθρόνες, καλόγουστα έπιπλα, τρυφερά λόγια, εξομολογήσεις, ζεστασιά, στενή σχέση καϊ δέσμευση—συσκοτί­ ζει συχνά τούς κινδύνους τοΰ επαγγέλματος. ‘Ή ψυχοθΓρΓ>'"'=·»'^ etvat^^g^^ »»λύ- iiff«4vt^iTt0^ ζ(^ ή ^ κι ό επιτυχημένος θ^απευτής πρέπει νά είναι ικανός ν’ αντέχει τήν άπομόνο>ση, τό άγχος και τή ματαίωση πού είναι αναπόφευκτα σ’ αυτή τή δου­ λειά. Τί μεγάλο παράδοξο, οι ψυχοθεραπευτές πού δίνουν τόσο με­ γάλη άξία στήν ανάγκη τών άσθενών τους γιά τή δημιουργία στενών σχέσεων, νά βιώνουν τήν άπομόνίυση (ί>ς τόν μεγαλύτε­ ρο έπαγγελ^ματικό κίνδυνο. Κι δμως οί θεραπευτές είναι πολύ συχνά μοναχικά πλάσματα πού περνούν ολόκληρη τή μέρα τους έγκ)ειστοι σέ συνεδρίες με ένα άτομο και σπάνια βλέπουν τούς συναδέλφους τους, έκτος άν πασχίσουν νά εντάξουν κάποιες 8ρ<χστηριότητες με συναδέλφους στή ζωή τους. Ναί, φυσικά, οι ατυνεδρίες αυτές πού γεμίζουν τήν εργάσιμη μέρα τών θερα­ πευτών, είναι ποτισμένες με εγγύτητα, ά>«>Λ είναι μιά εγγύτη­ τα άνεπαρκής γιά νά υποστηρίξει τή ζωή τού θεραπευτή, είναι μιά στενή σχέση πού δέν παρέχει τήν τροφή καί τήν άνανέωση πού πηγάζει άπ’ τις βαθιές σχέσεις άγάτητ,ς μέ φίλους και συγ­ γενείς. ’Άλλο είναι νά είσαι έκεΐ γιά τόν άλλον, κι ά>ν>νθ, εντελώς διαφορετικό, είναι νά βρίσκεσαι μέσα σέ μιά σχέση πού υπάρχει εξίσου γιά τόν άλλον δσο καί γιά σένα. 299

ΦΥΛΑΧΤΕΙΤΕ ΑΠ’ ΤΟΥΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥΣ ΤΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ

■93

Έμεϊς οι θεραπευτές πίχραμελοΰμ^ πολύ συχνά, πάρα π(λύ συχνά, τις προσωπικές μας σχέσεις. ΊΤ δουλειά μας γίνεται ή ζωή μας. Στό τέλος τής μέρας, έχοντας δώσει τόσο πολ)νά άτι’ τόν έαυτό μας, νιώθουμε στραγγιγμένοι άπ’ τήν επιθυμία "fia άλλες σχέσεις. Έξαλλου οί ασθενείς μας ευγνωμονούν, μάς λα­ τρεύουν, μάς έξιδανικεύουν τόσο πολύ, ώστε εμείς οί θεραπευτές κινδυνεύουμε νά έκτιμάμε λιγότερο τήν οικογένεια και τούς οίλους μας, οί όποιοι κάνουν τό )άθος νά μήν αναγνωρίζουν «τι είμαστε παντογνώστες και καταπληκτικά ικανοί στά πάντα. Ή κοσμοθεωρία τού θεραπευτή είναι άφ’ έαυτής άπομονω^ηκή. Οι ώριμοι θεραπευτές βλέπουν τις σχέσεις διαφορετικά, χά­ νουν μερικές φορές τήν υπομονή τους μέ τις κοινωνικές τελε­ τουργίες καί τή γραφειοκρατία, δέν μπορούν ν’ ανεχτούν τις έφήμερες ρηχές γνωριμίες και τήν άσήμαντη φλυαρία πολ>^ών κοινωνικών συγκεντρώσεων. "()ταν ταξιδεύουν, αποφεύγουν νά έρθουν σ’ έπαφή μ1 άλλους ή κρύβουν τό επάγγελμά τους, γιατί τούς απογοητεύουν οι διαστρε€>ν(ϋμένες αντιδράσεις τού κόσμου άπέναντί τους. Τούς κουράζει οχι μό'/ο ό παράλογος φόβος τών άλλων ή ή διάθεση νά τούς μειώσουν ά)λά και ή τάση τών άλλων νά τούς υπερτιμούν και νά τούς θεoJpoύv ικανούς νά δια­ βάζουν τή σκέψη τους ή νά δίνουν άμεσες λύσεις σέ παντός είδους προβλήματα. ΙΙαρόλΛ πού οί θεραπευτές θά επρεπε νά έχουν εξοικειωθεί μέ τήν έξιδανίκευση ή μέ τήν υποτίμηση πού άντιμετωπίζουν στήν καθημερινή τους δου)^ιά, αύτό σπανίως συμβαίνει. ’Αντίθετα, σί>χνά fit(ijvouv ανησυχητικού^ χραδασμού<: αύτοαμφισ€ήτησης ή μεγο^^ίου, Αύτές οι μετα7ττωσεϊς^Γ]ς δίότοεκτίμησης; γιά τήν άκρίβεια~κάθε μεταβολή στήν ψυχική κατάσταση, πρέπει νά εξετάζονται σχο)-αστικά άπό τούς θεραπευτές, μήπως παρεμ­ βαίνουν στή θεραπευτική δου)χιά. Άποδιοργανωτικές έμπειρίες ζωής, μέ τις όποιες έρχεται άντιμέτωπος ό θεραπευτής —εντά­ σεις στις σχέσεις του, γέννηση παιδιών, άγωνίες γιά τό μεγά>νωμα τών παιδιών, πένθος, συζυγική άσυμφωνία καί διαζύγιο.

294

T O Δ ίΙΡ Ο ΓΗΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

απρόβλεπτες ανατροπές, ατυχίες της ζο^ής, αρρώστιες-, δλ’ αυτά μπορούν ν’ αυξήσουν πάρα πολϋ τό φορτίο και τή δυσκο­ λία τής άσκησης τής ψυχοθεραπείας. "Ολοι αύτοι οί έπαγγε)*ματικοι κίνδυνοι επηρεάζονται πολύ άπό τό εργασιακό πρόγραμμά μας. Οι θεραπευτές πού πιέζονται άπό οικονομικές άνάγκες καϊ προγραμματίζουν σαράντα μέ πε­ νήντα ώρες τήν εβδομάδα, διατρέχουν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο. Πάντα Οεο)ροΰσα τήν ψυχοθεραπεία περισσότερο έναν προορισμό ζωής παρά ένα έπάγγε}^μα. ’Άν τό πρωταρχικό κίνητρο κάποιου είναι ή συγκέντρωση π>Λ>ύτου, και όχι τό νά προσφέρει υττηρεσία στόν συνάνθρωπό του, τότε ή ζωή τοΰ ψυχοθεραπευτή δέν είναι καλή επιλογή καριέρας. Έ άποκαρδίωση τοΰ θεραπευτή συνδέεται επίσης μέ τό πε­ δίο δράσης του. Ή υπερεξειδίκευση, ιδίως σέ κλινικούς τομείς επιβαρυμένους με μεγάλη οδύνη, καί άπελπισία —δταν δου>.εύεις, γιά παράδειγμα, με μελλοθάνατους ή μέ άνθρώπους πού έχουν κάποια βαριά χρόνια άναπηρία ή μέ ψυχωτικούς-, είναι πολύ επικίνδυνη γιά τόν θεραπευτή. Πιστεύω δτι ή ισορροπία και ή ποικιλία στή δου^χιά μας συντείνουν πο>ού σέ μιά αίσθηση άνανέωσης. Νωρίτερα, καθώς μιλούσα γιά τό παράπτωμΛ τής σεξουα­ λικής έμπ>Λκής |ji τούς άσθενεις, τόνισα τήν ομοιότητα τής σχέσης άνάμεσα στόν θεραπευτή καί τόν άσθενή μέ κάθε έκμετα>λεύσιμη σχέση πού τή διακρίνει μιά άνισοτιμία εξουσίας. Ί'πάρχει δμως μιά μεγάλη διαφορά πού χαρακτηρίζει τήν ιδια τήν ένταση τοΰ θεραπευτικού εγχειρήματος. "Ο θεραπευτικός σύνδεσμΛς μπορεΐ νά γίνει τόσο ισχυρός γίνονται τόσο πολ/ές άποκαλύψεις, τόσο πολ)χς ερωτήσεις, υπάρχει τόσο δόσιμ/> και τόση κατανόηση— ώστε γεννιέται άγάττη., δχι μόνο άπ’ τόν άσθενή αλλά κι άπ’ τόν θεραπευτή, πού πρέπει νά τή διατηρήσει στό επίπεδο τής caritas καί ν’ άποτρέψει τό γλίστρημά της πρός τόν έρωτα. Άπ’ δλα τά άγχη τής ζωής τού ψυχοθεραπευτή δύο είναι

ΦΥΛΑΧΙΕΠΈ A ir ΊΌ Υ Ϊ ΚΙΝΔΥΝΟΥ! ΙΌΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΧΪΣ

595

ιδιαζόντως καταστροφικά: ή αυτοκτονία f /ος ασθενούς και ή αγωγή γιά κακή άσκηση τής ιατρικής. "Αν δουλεύουμε μi διαταραγμενους ασθενείς, θά πρέπει νά ζοϋμε πάντα με τήν πιθανότητα μιας αύτοκτονίας. Περίπου 5(% τών μεγαλύτερων σέ ηλικία θεραπευτών έχουν άντιμετωπίίει περιπτώσεις αύτοκτονίας, ή κάποια πολύ σοβαρή άπόπειρα ένΐς άσθενούς τους, νύν ή πρώην. Άκό|χα κι οί πιό ώριμΛΐ και φτ*σμένοι θεραπευτές βασανίζονται τότε άπό σόκ, θλίψη, ένοχή, αισθήματα άνεπάρκειας καί θυμο πρός τόν άσθενή·. Εξίσου οδυνηρά συναισθήματα βιώνει ό θεραπευτής πού βρί­ σκεται άντιμετωπος με μιά δίκη γιά κακή άσκηση τής ιατρικής. Στόν δικομΛ'.^ κόσμο μ^ς ή ικανότητα κι ή άκεραιότητα δέν είναι άρκετές γιά νά τόν προστατέψουν ; σχεδόν ολοι οί ίκανοί θεραπευτές πού γνίι>ρίζω έχουν βρεθεί του>άχιστον μ!α φορά στή ζίοή τους μπροστά σέ μιά δικαστική αγωγή ή στην άπελή [χιάς άγωγής. "Η εμπειρία τού δικαστηρίου κάνει τούς θεραπευτές νά νιώθουν βαθύτατα προδομένοι. Ένώ έχουν άφιερώσει ο>.η τους τή ζωή στό νά προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στόν συνάνθρωπό τους, ένώ πασχίζουν συνεχώς νά προίοθήσουν τήν ώρίμαση τών άσθενών τους, ή εμπειρία αύτή τούς συγκλο­ νίζει βαθιά καί κάποτε τούς προκα)νεϊ μόνιμες ά>,>ναγές. Μιά '^α, δυσάρεστη σκέψη τούς έρχεται στό νού κάθε φορά πού κάνουν τήν άρχική άξιο>Λγηση ; « Μήπως αύτός ο άνθρωπος μού κάνει κάποτε μήνυση; » Γνωρίζω προσωπικά θεραπευτές πού τούς έριξε τόσο πολύ τό ήθικό μιά δίκη γιά κακή άσκηση τής ιατρι­ κής, ώστε άποφάσισαν νά βγούν νωρίτερα στή σύνταξη. Πριν άπό έξηνταπέντε χρόνια ο Φρόυντ συμβούλευε τούς θε­ ραπευτές νά επιστρέφουν στήν προσωπική τους ά'/άλυση. κάθε πέντε χρόνια, έπειδή έκτίθενται συχνά σέ άπωθημένο πρωτόγο­ νο ύ)ακό, τό όποιο μάλιστα παρομοίασε μέ τήν επικίνδυνη έκθε­ ση σέ άκτίνες X. ΕΙΓτε συμ4 >ωνεΐ κανείς εΓτε οχι με τήν άνησυχία του πώς ένδέχεται ν’ άνακινηθούν οί άπωθημένες ένστικτ(όδεις άνάγκες τού θεραπευτή, δύσκολα διαφιωνεΐ μέ τήν πεποίθη­

ag6

TO Δ ίΙ Κ ) Τ Η Σ ΨΥΧΟβΕΡΑΠΕΙΑΣ

σή του πως ή εσωτερική δουλειά τοΰ θεραπευτή πρεπει νά συνε­ χίζεται επ’ άπειρον. 'Εχω άνακαλύψει πό^ς μιά ομάδα υποστήριξης πού άποτε)νεΐται άπο ψυχοθεραπευτές είναι ενας πολύ ισχυρός υπερασπι­ στής άπέναντι σέ πολλούς τέτοιους κινδύνους. Τά δέκα τελευ­ ταία yjjovia ττηγαίνω σέ μιά όμυάδα χ<ορΐς συντονιστή, ή οποία άπαρτίζεται άπο έντεκα άντρες θεραπευτές, τής ίδιας πάνω-κάτω ηλικίας και εμπειρίας, και συναντιέται κάθε δυο βδομάδες γιά μιάμιση ώρα. Δέ'^ είναι δμως άπαραίτητη καμιά άπ’ αυτές τις συγκεκριμένες ιδιότητες : γιά παράδειγμα, έπι πολλά χρόνια μιά φορά τήν εβδομάδα διεΰθυνα μιά πολύ επιτυχημένη θεραπευ­ τική ομάδα μέ μέλη ψυχοθεραπευτές διαφόρων ήλακιών κι άπό τά δύο φύλα. Τό ουσιώδες είναι ή όμυάδα νά παρέχει ενα·; άσφιαλή καί γεμάτο εμπιστοσύνη στίβο, γιά νά μοιράζεται κάνεις τά άγχη τής προσωπικής καί τής επαγγελματικής του ζωής. Ούτε εχει σημυχσία πώς ονομάζει κάνεις τήν ομάδα —άν δη)ναδή είναι « θεραπευτική ομάδα » ή « ομάδα υποστήριξης » ( πού τυχαίνει νά /ειτουργεΐ και θεραπευτικά γιά τά μέλη της ). ’'Λν δέν υπάρχει διαπροσωπική άσυμβατότητα πού νά δημι­ ουργεί προβλήματα άνάμεσα στά μέλη, μιά ομάδα εμπείρων κλι­ νικών δέν χρειάζεται συντονιστή. Γιά τήν άκρίβεια, ή άπουσία καθορισμένου συντονιστή μπορεΐ νά βοηθήσει τά μ^έλη νά έξασκήσουν πιό ολοκληρωμένα τις δικές τους καλά άκονισμενες ικανότητες. Μιά ομάδα λιγότερο πεπειραμένων θεραπευτών, άπό τήν άλλη, ίσως νά ώφεληθεΐ άπό εναν εμπειρο συντονιστή πού κα'ι διευκο>^νει τήν ομάδα και έκτε>εΐ χρέη μέντορα. Ό σχημα­ τισμός μιάς ομάδας υποστήριξης είναι πολύ εύκολότερος άπ’ δσο ισως φαντάζεστε. Τό μόνο πού χρειάζεται είναι ενας ή δύο άποφασισμένοι άνθρωποι πού θά φτιάξουν εναν κατάλογο συμβατών συναδέλφων, θά έπικοινοίνήσουν μαζί τους καϊ θά κανονίσουν τό χρόνο καϊ τόν τόπο μιας προγραμματικής συνεδρίας. Κατά τήν άποψή μου, οί ομάδες είναι ενα ισχυρό όχημα γιά τήν υποστήριξη καϊ γιά τήν προσωπική ά)ν)Λγή. Συνδυάστε το

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 85

Αναγνωρίστε τά προνόμια τοΰ επαγγέλματος

Σ

ΙΙΛΝΙΩΣ ΑΚΟΠΙ π ) Γ Σ Σ ΪΝ Λ Δ Ε .\Φ 0 ΪΣ ΜΟϊ* Θ ΕΡΑ Π ΕΠ Έ Σ

νά ποφαπονιοΰνται πώς ή ζωή τους δέν εχει νόημα. Ή ζωή τοΰ θεραπευτή είναι μιά ζωή προσφοράς, στήν οποία καθημερινά υπερβαίνουμε τις προσωπικές μας επιθυμίες καί στρεφβυμξ^τό βλέμμα προ^^ΐϊ^-άνάγκες καί ^ ν ώ^μαση“^ ΰ ά)ίλ»«»^ίας απολαυστο-^ γ ι μόνο-ι, tOfjipuAjrj τ<*ΰ-ααβενοΰ< (χας ά/'>ά και τδ φαινόμενο τών_όμόχεντρ<αν^-κΰκλω>^ ή σωτήρια έπιόραση πδ^ ε^υν_ 04_άαθ£νεΐς^ μας πάνω ατους-βΜ^ρδίτοΰ^μέ τους οποίους σχετίζονται _στή .ζωή Αυτό είναι ενα εξαιρετικό προνόμιο. Καί μιά εξαιρετική ικα­ νοποίηση. Μι>^ίόντας προηγουμένως γιά τούς κινδύνους τοΰ επαγγέλμα­ τος περιέγραψα τήν επίπονη, άτέρμονη αύτοπαρατήρηση καί τήν έσ(»>τερική δουλειά πού άπαιτεϊ τό έπάγ^'ε)νμά μας. Λυτή ή ίδια άπαίτηση δμως εΐ'ΛΧί περισσότερο προνόμιο παρά βάρος, γιατί άποτελεΐ εγγενή προστασία ενάντια στή στασιμότητα. 'Ό Ε-Υε^χός θεραπευτής έξελίσσΐ^Σαι <τν>νε.χ^Τ>ς, [l·?^■γΛf>/f>^JFf άπό_αποψη αυτογνωσίας καί συνειδητοποίηαης. Πώς μπορεΤ νά καθοδηγεί “κάποιος ^ ϋ ς άλλους ανθρώπους σέ μιά εξέταση τών βαθιών δομών τοΰ νοΰ και τής ύπαρξης χωρίς '/ά εξετάζει ταυ­ τόχρονα τόν έαυτό του; Οΰτε είναι δυνατόν νά ζητάς άπό εναν άσθενή νά εστιάσει τήν προσοχή του στόν τρόπο μέ τόν όποιο σχετίζεται μέ τούς ά/λους χωρίς νά εξετάσεις τούς δικούς σου άντίστοιχους τρόπους. Οί άσθενεις μου μοΰ κάνουν άναϊ 98

ΑΝΑ ΓΝΩ ΡίηΤ. ΤΑ ΠΡΟΝΟΜΙΑ TtJY ΕΙ1Α1ΊΈΛΜΑΤΟΣ

399

τροφοδοτικά σχό>αα ( μιοϋ λένε, άς ποϋ[χε, δτι κρύβω πράγματα, δτι είμαι απορριπτικός, έπικριτικός, ψυχρός ή απόμακρος ), τά όποια είμαι υποχρεοψενος νά πάρω στά σοβαρά. ΆναρωτιέμΛΐ άν ταιριάζουν με την εσωτερική μου εμπειρία, κι άν ύττήρξαν άλλοι άνθρωποι πού μοΰ έκαναν παρόμοια σχόλια. 'Λν καταΚήξω δτι τό σχόλιο εΐ'/αι άκριβές καί φωτίζει τά τυφ)-ά μου τημεΐα, νιο>θω εύγνώμων και ευχαριστώ τόν άσθενή μου. Άν δεν τό κάνω αύτό, ή άν άρνηθώ τήν άλήθεια μιας σωστής παραΓηρησης, σημαίνει πώς ύπονομεύίυ τήν άποψη τοΰ άσθε'/οΰς γιά τήν πραγματικότητα και έμπλεκομαι δχι σέ θεραπεία άλλά σέ άντι-θεραπεία. Είμαστε φύλακες μυστικών. Κάθε μέρα οί άσθενεις μας (»άς τιμούν με τά μυστικά τους, πού συχνά δέν τά ’χουν ξαναπεϊ σέ κανέναν. Νά δέχεσαι τέτοια μυστικά είναι ενα προνόμιο τού πο>Λ( λίγοι τό έχουν. Τά μυστικά δίνουν μιά παρασκηνιακή οψη τής ανθρώπινης κατάστασης χωρίς κοιν(ονικά φτιασιδώματα, χωρίς τό παίξιμο ρόλων, χίυρις ψευτοπαλικαριές ή πόζες. Με­ ρικές φορές τά μυστικά αυτά μέ καΐνε, καί πάω σπίτι μου, άγκαλιάζω τή γυναίκα μΛυ κι άναλογιζθ[χαι τήν ευτυχία μου. μυστικά πά)^?Λνται μεσα μιου καί ξυττνοΰν δικές μου φευγα/εες, άπό πολύ καιρό ξεχασμένες άναμνήσεις καί παρορμήσεις. 'Γπάρχουν κι ά>λα μυστικά πού μέ καταθ)^ίβουν, καθώς γίνομαι μάρτυρας τοΰ πώς μία^ύλο^ηρη ζωή ψχορέζ χωρίς λόγο-ν’ «ναλ^Μθεΐ α^τήν^-ντ^πη^αΙ στήν αδυναμία ^ συγχωρήσει κανείς j:ov έαυιό...τΐϊυ. ' —— "Οσοι διαφυλάττουν_μυστικά διαθέτουν ε^ φακό πού δίνει μιά πιο ξεκάθαρη οψη τοΰ κόσμου —μιά^ οψη μέ )ιγότερη_2ταβ5^ μόρφο55η,'άρνηση καί ψευδαίσθηση, μιά όψη τοΰ πώς είναι στ’ άλήθεια τά πράγματα. ( θυμηθείτε, ώς πρός αύτό, τούς τίτ^Λυς τών βιβλίων τοΰ Allen Wheelis, ενός σπουδαίου ψυχαναλυτή: Πώς civixc τά πράγματα, Η άάταξη τοΰ κόσμου, "Ο α’/φωττοζ χωρίς φευύαισϋήσεις. ) "Οταν στρέφομαι στούς άλλους με τή γνώση πώς μάς β«-

300

T O Δ ΙΙΡ Ο Ι Ή Ι Ψ ΥΧ Ο Θ ΕΡ Α Π ΕΙΑ Σ

ραίνουν δλους ( θεραπευτές καί θεραπευόμενους εξίσου ) οδυνηρά μυστικά -ενοχή γιά κάτι πού διαπράξαμε, ντροπή γιά πράγμα­ τα πού δεν κάναμε, λαχτάρα γιά αγάπη καί στοργή, βαθιές εύάλωτες πτυχές μας, άνασφά/χιες καί φόβοι—έρχομαι πιό κοντά τους. Ή ιδιότητα τοΰ φύ^Λκα μυστικών με κάνει, δσο περνούν τά χρόνια, πιο μαλακό καί πιό δεκτικό. "Οταν συ'Αΐντώ άνθρώ­ πους φουσκωμένους άπό ματαιοδοξία ή σπουδαιοφάνεια, ή άν­ θρώπους πού τούς βασανίζει κάποιο άπό τά μυριάδες καταστρε­ πτικά πάθηι, διαισθάνομαι τήν οδύνη τών μυστικών πού κρύβουν καί δέν νιώθω κριτική διάθεση άλλά συμπόνια και κυρίως σύν­ δεσμο μαζί τους. "Οταν γιά πρώτη φορά ήρθα σ’ έπαφή μέ τόν τελετουργ^ϋό-^Μίλκ^σμό τής στοργικής κα>νθσύνγ;ς σΐ ενα βουδιστικό ησυχοιστήριο. ενκυσα σάν στο σπίτι μ.ου. Π ιστεύο) δτι πολλοί θεραπευτές, περισσότεροι άπ’ δ,τι νομίζου^, είναι εξοι­ κειωμένοι μέ τήν έννοια τής στοργικής καλοσύνης.) Ή δουλειά μας μας δίνει οχι μονο την ευκαιρία νά ύπερβοΰμε τόν έαυτό μας, νά εξελιχθούμε καί νά ώριμάσουμιε, δχι μόνο τό προνόμιο μιας καθαρής ματιάς πού μάς οδηγεί πρός τήν αληθινή καί τραγική έπίγνίυση τής άνθρώπινης μοίρας, ά/λά μάς προσ­ φέρει άκόμα περισσότερα. Μάς προσφερει διανοητικές προκλήσεις. Γ ινόμαστε έξεοευνη τέ^ ’iiji......... (1^..... ιη·ι^ιι·^^ΛΤτάντη<τη -τηι~ ir,k |ϋΓγ«λΓΪ/.νξο ^ ] ς 1 ^

^σύνθετου στόyoυ — τής άνάπτυξης καί τής φροντίδας του ανμε χέρι με τουςΊέ3θε«ΐι,··μΕϊς άπολίτμβάνουμε τή χαρά μεγάλjjjy_flyα>^ ύ ψ εω v —τήν έμπεφία τής εκπλη-ξης^( « ’Λχά V»J δταν rfyrM^r/xL· (τιγά σιγά κοντά καί ξάφνου-συνδέί^^αι καί άποκτοΰν συνοχή. Σέ άλλες περιπτώσεις γιν ί^ σ τε ^ου φ-έρ^υν στο φώς κάτι νέο^ άπελευ^ώττχό'^χαί, έξυφωτικο.~Ίΐά^κολουθοΰμε τούς άσθενεις μας '/ά εγκαταλείπουν πα)αά αύτοκαταστροφικά μοτίβα συμπεριφοράς, ν’ άποστασιοποιοΰνται άπό πράγματα γιά τά όποια παραπονιούνταν άνέκαθεν, ν’ άναπτύσσουν ζήλο γιά τή ζωή, νά μαθαίνουν 'κι μάς άγαπούν, καί μέσα άπ’ αύτό, νά στρέ­

ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΤΕ ΤΑ ΠΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ EIIAI T E A X lA im

301

φονται μέ άγάτητ; σέ άλ)Λυς. Rtvac γ^α^ά νά β>χπε;ς άλγους ο^ώπους νά απελευθερώνουν τΙς πήγες τής σοφίας πού ε^υν _tx£g« τοί*ς·^^»χές φορές νιώθω i^y χάττοϊοςπ δυ ’ζζναγέϊ τούς άσ6ενεις στο ΐόΐο τους τό σπίτιΓαπό άωμΛτω σχδ(»>μάτιοΓΤΓ«Ρ· ταπληκτίκοδωρο νά τους~6λέΛπς ν’ ανοίγουν τις πόρτες δω(ΐατίων δπου όέν είχαν ξαναμπεΐ ποτέ, ν’ ανακαλύπτουν νέες τττέρυγες τοΰ σπιτιού τους ρπου βρίσκονται δικά τους εξόριστα χψ.. ^Λτια - σοφά, δμορφα καί οημιουργικά συστατικά τής ταυτότη^ ς τους. Μερικές φορ^ το ^τράτσ~6ηίΧόΓτής διαδικασίας αυτής γίνεται δου)χύοντας με τά όνειρα, σε μιά φάση πού κι οι 5υό μας, δ ασθενής κι εγώ, απορούμε πώς άναδύΟηκαν μέσα άπ'τδ σκοτάδι τέτοιες ιδιοφυείς κατασκε’>ες και φωτεινές εικόνες. Πα­ ρόμοιες έμπεφίες φαντάζομαι πώς θα έχουν δσοι διδάσκουν ^η^

........................................................

Τέλος, θεωρούσα πάντα εξαιρετικό προνόμιο ν’ ανήκω στη σεβαστή καί τιμημένη συντεχνία τών ανθρώπων πού γιατρεύουν τούς άλλους. Έμεΐς οι θεραπευτές είμαστε μέρος μιας παράδο­ σης πού οι ρίζες της ξεπερνούν τούς άμεσους προγόνους μας στήν ψυχοθεραπεία, οί όποιοι ξεκινούν άπό τον Φρόυντ και τον Γιούνγκ και δ)Λυς τούς δικούς τους προγόνους ^ ό ν Νίτσε, τον Σοπενάουερ, τον Κίρκεγκωρ— και φτάνουν ώς τον Χριστό, τον Βούδα, τον Πλάτωνα, τον Σίοκράτη, τον Γαληνό, τον Ι π ­ ποκράτη καί δλους τούς άλλους μεγάλους θρησκευτικούς ηγέ­ τες, φιλοσόφους και γιατρούς πού, άπό τά βάθη τοΰ χρό'^υ, 6 στόχος τους ήταν νά προσφέρουν αν^κούφ>«^η'4ΐ:ιή^άν0ρώπινη --------άπογνωσγ^

Σημειώσεις

σ. 14 Erik Eriksor, Identity: Youth and Crisis (N ew York: W.W. Norton, 1 9 6 8 ), σσ. 138-9. σ. 25 Karen Homey, Neurosis and Human Growth (N ew York: W.W. Norton, 1 9 5 0 ).

επικοινωνία, 2001. Antimemoirs ( New York : Holt. Rinehart

σ . 29 C.P. Rosenbaum, προσω πική σ. 31 Andr6 Malraux,

and Winstcn,

1 9 fi8 ), σ. 1. σ . 31 Arthur Schopenhauer. Parerga and Paralipomena, Vol 2 , μτφρ. E. Payne (Clarendon Press. Oxford 1 9 7 4 , σ. 292. σ. 31 , 32 Arthur Schopenhauer, The Complete Essays o f Schopenhauer, μτφρ. T. Bailey Saunders (N ew York: Wiley, 1 9 4 2 ), σ. 2. σ. 3 2 "Ο .π ., σ. 298. σ. 33 Herman Hcssc, The G lass Bead Gam e: M agister Ludi. Richard Winston, a . 42 Ram Dass, προφορική επικοινω νία. 1988. σ. 45 Carl Rogers. “ The Necessary and SufTicieni Conditions of Psychotherapeutic Personality Change” , Journal o f Consulting Psychology 21 ( 1957 ) : 95-103.

σ.

4 8 Irvin Yalom, Every Day Gets a Little Closer (N ew York: Basic Books,

(στά ελληνικά: Κάθε μερα πιο κοντά, ετοιμάζεται άπο τις εκδόσεις ’Άγρα). σ. 49 Terence, Lady o f Andros, Self-Tormentor & Eunuch, vol. I , μτφρ. John 1974)

Sargeant (Cambridge; Harvard University Press, 1 9 9 2 ).

σ.

To δνεφο αυτό άνα)^^εται στο βιβ>άο μΛυ Ή μάνα χχΐ τό νόημα τής ζτοήζ ( έκδιδεται προσεχώς άπό τις εκδόσεις ’Άγρα ). σ. 58 Μ έ τό επεισόδιο αύτό άσχολοΰμΛΐ διεξοδικά στό βιβλίο μου Mom­ ma and the Meaning o f Life (New York: Basic Books. 1 9 9 9 ) ( στά ελληνι­ κά : Ί Ι μάνα καί τό νόημα τής ζωής, μτφρ. Ευαγγελίας Άνδριτσάνου-Γιάννη Ζέρ€α, έκδίδεται προσεχώς άπό τις εκδόσεις Άγρα), σ. 94 Κ. Benne, “ History of the T-group laboratory setting”, στό T-group Theory 5(i

303

304

TO ΔΩΡΟ T H l ΨΥΧΟΘΕΡΑ1 lEIAll

and Laboratory Method, ed. L. Bradford. J. Gibb, K. Benne ( New York: John

WiJey, 1864), σ<χ. 80-135. σ. 94 Irvin Yalom, Inpatient Group Psychotherapy (N ew York: Basic Books,

198:^ ). σ. 95 Irvin Yalom, Every Day Gets a Little Closer ( New York: Basic Books, 1974 ). (T. 103 Irvin Yalom. Love’s Executioner (N ew York: Basic Books, 1 9 8 9 ). Ε λ ­

ληνικά : ’'IpCtv Γιά λομ. Ό δήμιος τοΰ έρωτα, μτφρ. Ε . Άνδριτσάνο υ-Γ . Ζέρ^ας ( εκδόσεις Ά γ ρ α , 2 0 0 3 ), σ. 106 Sigmund Freud, Studies in Hysteria (N ew York: Basic Books, 2(K)1 ).

σ. 110 Irvin Yalom, "Group Therapy and Alcoholism", Annals o f the New York Academy o f Sciences 233 (1 9 7 4 ) : 8 5 -1 0 3 . 5 . 112 I. Yalom. S. Bloch. S. Brown, “ The Writlen Summary as a Group Psycho­ therapy Technique” , Archives o f General Psychiatry 32 ( 1 9 7 5 ) : 0 0 5 -1 3 . σ. 112 Sandor Ferenczi, The Clinical D iaries o f Sdndor Ferenczi, ed. Judith Dupont (Cambridge; Harvard University Press, 1 9 9 5 ). σ. 113 Irvin Yalom, Lying on the Couch (N ew York: Basic Books. 1 9 9 6 ).

Έλ>ηνικά: ’Ίρβιν Γιάλομ, Στό ντι^άνι, μτφρ. Ε. Άνδριτσάνου-Γ. Ζέρβας (εκδόσεις Άγρα, 2002). σ. 120 Peter Lomas, True and False Experience (N ew Yiirk: Taplinger, 1 9 9 3 ), σσ. 15-16. σ. 137 Friedrich Nietzsche. Thus Spake Zarathustra ( New York: Penguin Book, 1961 ), σ. 85.

σ.

139 Louis Fieiman, ed.. Effective Psychotherapy: The Contributions o f Helmut

σ.

139 Irvin Yalom, When Nietzsche Wept (N ew York: Basic Books, 1 9 9 2 ).

K aiser (N ew York: The Free Press, 1 9 6 5 ),

σσ.

172-202.

'Ελληνικά: ’’Ιρβιν Γιάλομ, "Οταν εχ}Λφε 6 Νίτσε, μτφρ. Ε. ’Λνδριτσάνου-Γ. Ζερβός (εκδόσεις Άγρα, 2001). σ.

141 Harry Stack Sullivan, The Psychiatric Interview (N ew York: Norton, 1988 ).

σ. 146 J. Luft, Group Processes: An Introduction to Group Dynamics ( Palo Alto. Calif.: National Press. 1 9 6 6 ). σ. 162 1. Yalom. M. Liebermann, “ Bereavement and Heightened Existential Awareness”, Psychiatry, 1992. σ. 16f) Irvin Yalom, Existential Psychotherapy (N ew York: Basic Books, 1 9 8 0 ), σ. 146

(στά ελληνικά: 'Γπαφξιαχή ψυχοθεραπεία, ετοιμάζεται άπό Άγρα ).

τις εκδόσεις

Σ Η Μ Ε Κ ^ Ε ΙΙ

σ. 184 J. Gardner, Grendel (New York: Random House, 1989). σ. 185 Martin Heidegger, Bting and Time (New York: Harper and Row, σ. 294. (J. 209 Friedrich Nietzsche. The Gay Science ( New York: Vintage Books. σ. 209 Friedrich Nietzsche. The Will to Power (New York: Vintage 1967), σ. 272. σ . 210 Friedrich Nietzsche. The Will to Power (New York: Vintage 1967), σ. 267.

30Β

1 9 i2 ), 19'4 ). Bcoks, Books,

σ. 238 "Ιρβιν Γιά>Λ(χ, Ό δήμίοζ τοΰ έρωτα, μτφρ. Ε. 'Λνδριτσάνου - Γ. Ζέρβας (εκδόσεις Άγρα, 2<Χ).3 ), σ. 15. σ. 240 Friedrich Nietzsche, γράμμα στόν R Gast τής 4ης Αύγουστου 1ί;82. άναφέρεται άπό τούς Β. Fuss καΐ Η. Shapiro στό ScSXto Nietzsche: A Self-Portrait from His Letters (Cambridge: Harvard University Press. 1971 ), σ. 63. σ. 241 Friedrich Nietzsche, Beyond Good and Evil (New York: Vintage Books, 1989), σ. 95. σ. 242 Erich Fronun, Ihe Art of Loving (New York: Perennial Classics, 2000). σ. 244 Erik Erikson, προσωπική επικοινωνία, 1970. σ. 247 Ruthellen Josselson. The Space Between Us ( New York: Sage, 1995 ), σ. 201.

σ. 253 D.W. Winnicott, “ Hate in the Counter-transference ”, International Journal o f Psychoanalysis 30 ( 1949): 69. σ. 256 Sigmund Freud, Studies in Hysteria (New York: Basic Books Qassics, 2000).

σ. 261 I>rcw Weston and Kate Morrison, “ A Multidimensional Meta-Analysis of Treatments for Depression, Panic, and Generalized Anxiety Disorder: An Empirical Examination of the Status of Empirically Supported Therapies”, Journal o f Consulting and Clinical Psychology. December 2001, Volume 69, Number 6. σ. 283 Sigmund Freud, The Harulling o f Dream Interpretations, Standard Edition, vol 12 (London, The Hogarth Press, 19.58), σ. 91. σ. 283 Αυτά τά δύο όνειρα περιγράφονται στό 77 μάνα χ α ΐ το νόημα τήζ ζω ής.

σ. σ.

290 Irvin Yalom. Ή μά'/α κ α ί τό νόημα τή ς ζω ής. 295 Sigmund Freud, Analysis Terminable and Interminable, Standard Edition, vol. 23, σ. 249.

σο ΔΙΑΒΑΖΑ. n p o o 6 c u r . Δ άρχική μου όμφιθυμία μειωνόταν, γισπ ouvct6r{TO· ποιοΰοα δη αιΐτό πού ό Γιάλομ μιλώντας γιά πολύ προούπιικίς του έμπειρΰς δέν tlvoi τελικά καΙ τοσο Ιδιοσυγκροοιακό. Ύποστηρίζϋ »ήν προσφορά, τό σεβασμό γ»ά τάν όσθ^νή καί γ»ά τή νόσο του. κα) τήν άπλή κοινή λογικτ^. [ . . . ] Ή άρχική μου.άμυνηκή Αντίδραση ΰηοχυρούσε. καθώς συναδητοποιοΰσα δτι 6 Γιάλομ στελνη ^ μ ΐσ ω ς Ενα πολύ σημαντικό μήνυμα. Τσως μιά &(κληση. νά συνέλθουμε καί ν* άναλάβουμί δράση, τώρα που ή ψυχιατρική ύποκύπτει στήν όργανική ύπεραπλουστευοτ). Ή φυχιατρική τρελάθηκε, άλλά ή κατεύθυνση τοΰ Γιάλομ ToviQn τήν έττιστροφή άπό τή μηχανιστική στήν ουμανιστική προσέγγιση. [ . . . ]

Ο

» Πιστεύω δη είναι Ινας έζαιρπικά ταλαντούχος ψυχαναλυτής καΐ δάσκαλος. Τό κεφαλαίο 7S. δηου πραγρατεύααι τή θεωρία τοΰ Φρά<Λπ σ ί πέντε μικρού μεγέθους σελίδες, είναι μιά περιγραφή τής ψυχανάλυσης.' Είναι ή καλύτερη συνοππκή παρου­ σίαση πού £χω διαβάσο nort. καί μόνο ίνος πολύ δζιος θεωρητικός καί κλινικός θά μπορούσε νά τήν £χη γράψει [ . . . ] . » 'Οπως είναι προφανές, ή άρχική μου άμφιθυμϊα έκμηδενίστηκε. καί θά σύστηνα τό βιβλίο αύτό σέ κάθε κλινικά, γιατί άκάμα καΐ άναγνώστες πού θά Ιχρον κάηο«ες άντιρρή· σεις θά υποχρεωθούν νά έζετάσουν έκ νέου τήν προοέγγισή τους κτϋ νά (λέγςουν μέ είλικρινεια τόν modus operandi τους. ‘Ελιτίζω ή κρπική αύτή νά ύηερβεϊ τήνι^ροθυμια πού θά μηορούαε ν' Απστρέψα ^ ν δυνηηκό Αναγνώστη, δπως συνέβη σ* έμένη Αρχικά.» ΡΕΤεΚ L OOVACCMNI .

Anterian jownal of Psythmry. Ι ούνιος 2003

nhiyxo γιά τό πώς θά έκπαιδευεται ή νέα γενιά Αποτελεσματικών ψυχοθερα· πευτών. ‘Ανησυχώ γιά rf|v ψυχοθερππεία γιό τό ηώς μπορεΤ νά παραμορφωθεί Από οικονομικές πιέσεις καί νά φτυχύνει Από ρι^κά συντομευμένα έκπαιδευηκά προ­ γράμματα Παράλ’ αύτύ. {χω ίμπκποούνη δη στό μέλλον μιά συνομοταξία ψυχοθερα­ πευτών πού θά πρoεpχ:^rτα) Από διάφορους ^ηστημσνικούς κλάδους θά auvr^'aei ν’ Ακο­ λουθεί ένταηκή μΕταπτυ)ρ«ή έκηαϊδευαη καί. Ακόμα Koi κάτω Από τήν πϊεαη τής πραγμαι ι<όιΐ|ΐος. θο βρίσκο ά(^ενός που θά έπιθυμούν εύρείο Ανάπτυξη mb Αλ]^αγή. πρόθυ­ μους ν’ μιά δέαμευση Αοοκττου χρ(^κ}υ γιά τήν φυσιοθεραπεία Γ’ αύπΐύς τούς θεραπεϋτ^ς -ψ οΗοός τούς θεραηευάμκ\«υς γρόφω Τό 6ώρο ιης φυχοβίραττζισς. » 0 Ι αυστοαος rcw άηόρ|οαν σ’ αύτό τό βιβλίο προέρχονται Από σημιιώσεις σαραντ3Γένιι κληαής npgo id^^ & μι μ η {διοσυγκρασιακή μ εί^ Ιδεών κα) τεχνικών πού bfia βρήκα ]|ρήΒ^τς απ| δουλεή uou. Πρόκειται γιά τόσο προσωπικές, τόοο ϋποκειμτΛκές και μερναες φορές ?οοο -ρωκτυπες ίδάς.πούτ6 πιθανότερο είνο'ι ό Αναγνώσπ^ς νά μήν τνς ξανασυναντήαο ικ μ Θ μ Αλλού. 'ΕλπιΖρ πάντως πως κάΡι Αναγνώστης θά βρα τόν διιτό του δημιουργαοό τρόπο γιά να ηοοααρμόσει καί νόέφαρ). όση στίς δικές του συγκεκριμένες ον^ψ χς βουλοάς ra δσα Ιμαθα (γύ .» iKvm ο. YALOti

A

ISBN 9 6 0 - 3 2 S > S S 8 . 0