Ο Άτλας Των Νησιών

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΑΤΛΑΣ ΤΩΝ ΝΗΣΙΩΝ

ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2015

Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Τμήμα Περιβάλλοντος Εργαστήριο Τοπικής και Νησιωτικής Ανάπτυξης Τμήμα Γεωγραφίας Εργαστήριο Χαρτογραφίας και Γεωπληροφορικής Συγγραφή & Επιμέλεια Κειμένων Γιάννης Σπιλάνης Θανάσης Κίζος Συγγραφική Ομάδα Καράμπελα Σοφία, Μεταξάκης Μηνάς, Παλάγγα Γεωργία, Ρετσιλίδου Όλγα, Βαΐτης Μιχάλης, Παπακωνσταντίνου Απόστολος, Κουκουρουβλή Νικολέττα, Παπάζογλου Χαρούλα Χαρτογραφική Επιμέλεια Παπακωνσταντίνου Απόστολος, Ρεπάκη Μαγδαληνή, Σουλακέλλης Νίκος Γραφική Επιμέλεια Χαρτών & Εντύπου Σελιδοποίηση Μακαρατζής Απόστολος Οι συγγραφείς Ο Γιάννης Σπιλάνης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στην «Περιφερειακή Ανάπτυξη» στο Τμήμα Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Το ερευνητικό του έργο εστιάζεται σε θέματα σχεδιασμού βιώσιμης ανάπτυξης και τουριστικού σχεδιασμού με εξειδίκευση στον νησιωτικό χώρο. Επικοινωνία: [email protected], τηλ: 2251036229 Ο Άτλας των Νησιών χορηγείται με άδεια: Creative Commons

Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική ΧρήσηΌχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές. http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/

Ο Θανάσης Κίζος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στη «Γεωγραφία της Υπαίθρου» στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου στη Μυτιλήνη. Έχει δημοσιεύσει εκτεταμένα σε θέματα σχετικά με το αγροτικό τοπίο και τις μεταβολές του, με ανάπτυξη της υπαίθρου και ιδιαίτερα σε νησιωτικές και Λιγότερο Ευνοημένες Περιοχές, με αγροτική ανάπτυξη και με νησιά. Επικοινωνία: [email protected], τηλ: 2251036447 Αναφορά μπορεί να γίνει ως εξής:

ISBN: 978-960-88031-1-4 Ο Άτλας των Νησιών υλοποιείται στο πλαίσιο του Έργου του Πανεπιστημίου Αιγαίου «Το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, ως βασικός παράγοντας για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του Αιγαιοπελαγίτικου χώρου» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από Εθνικούς Πόρους.

Σπιλάνης Γ., Κίζος Θ. (επιμ.) (2015) Άτλας των Νησιών, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Μυτιλήνη, ISBN: 978-960-88031-1-4. Spilanis, I., Kizos, T. (eds.) (2015) Atlas ton Nision [Atlas of the Islands], University of the Aegean, Mytilini [in Greek], ISBN: 978-960-88031-1-4.

7

Περιεχόμενα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ........................................................................................8

7.3. Αποτελέσματα.........................................................................81 7.4. Η Περίπτωση της Σερίφου.....................................................86

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ....................................................................................10

7.4.1 Προσφορά..........................................................................86 7.4.2 Ζήτηση................................................................................86

2. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ..................................................................................18

7.4.3 Αποτελέσματα και επιδόσεις..............................................87

2.1. Το φυσικό περιβάλλον των νησιών...........................................18

7.4.4 Επιπτώσεις..........................................................................89

2.1.1. Κλίμα..................................................................................18 2.1.2. Γεωλογία.............................................................................19

8. ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ...............................................................................90

2.1.3. Εδάφη.................................................................................20

8.1. Αεροπορικές μεταφορές.........................................................91

2.1.4. Ανάγλυφο...........................................................................20

8.2. Ακτοπλοϊκές μεταφορές.........................................................94

2.1.5. Κάλυψη – Χρήση γης .......................................................20

8.3. Σύγκριση..................................................................................94

2.2. Οι τυπολογίες των νησιών......................................................22

Πλαίσιο 1: Προσβασιμότητα και πρόσβαση σε υπηρεσίες από τη μεριά των νησιωτών.......................................96

3. ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ.............................................................................26 3.1. Πληθυσμός..............................................................................26

based on transportation modes and choices................................98

3.2. Φυσική Κίνηση – Πληθυσμιακές Πυραμίδες.........................27

Πλαίσιο 3: Accessibility of Peripheral Regions: Evidence

3.3. Επίπεδο Εκπαίδευσης.............................................................32

from Aegean Islands (Greece).......................................................99

4. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ – ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ.................................................40

9. ΔΟΜΗΣΗ - ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ...........................................................100

4.1. Ακαθάριστο Προϊόν & Oικονομική Δομή..............................41

Πλαίσιο 4: Παραδοσιακοί οικισμοί: Η περίπτωση

4.2. Παραγωγικότητα - Επιχειρήσεις............................................44

των Κυκλάδων...............................................................................101

5. ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ– ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ – ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ.....................................................48 6. ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ............................................................58 6.1. Γενικά......................................................................................58 6.2.1. Οι αρχές διαχείρισης............................................................59 6.2.2. Μικτή καλλιέργεια στα νησιά.............................................59 6.3. Οι μεταβολές στον 20ο αιώνα................................................60 Ευχαρισ τίες Ευχαριστούμε την ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ και ειδικά το Τμήμα Στατιστικής Πληροφόρησης για την παροχή των στοιχείων χωρίς τα οποία θα ήταν αδύνατη η έκδοση αυτή. Ευχαριστούμε επίσης τους συναδέλφους Ν. Ζούρο και Γ. Τσιλιμίγκα για τη συμβολή τους για τη γεωλογία και την οικιστική κατάσταση των νησιών αντίστοιχα. Τέλος, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλους και όλες που συνέβαλλαν στο να δημιουργηθεί και να τυπωθεί ο Άτλαντας των νησιών.

Πλαίσιο 2: Accessibility of islands: towards a new geography

6.4. Η Κατάσταση τις δεκαετίες 1950 - 1960..............................60 6.5. Οι μεταβολές 1960 - 2010....................................................60 6.6. Αγροτική παραγωγή και παραγωγοί στα Ελληνικά νησιά στον 21ο αιώνα....................................................................66 7. ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ................................................................................72 7.1. Προσφορά...............................................................................73 7.2. Ζήτηση.....................................................................................80

10. ΕΛΚΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑ - ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΝΗΣΙΩΝ.........................................................................108 Πλαίσιο 5: Measuring the economic, social and environmental performance of European island regions: emerging issues for European and regional policy......................................................112 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: Κατοικημένα νησιά της Ελλάδας...................................................................................114 ΠΗΓΕΣ...........................................................................................116

Άτλας των Νησιών

Πρόλογος

Η δημιουργία του Άτλαντα των νησιών

αποτελεί έναν στόχο που τέθηκε από την εποχή της δημιουργίας του Εργαστηρίου Τοπικής και Νησιωτικής Ανάπτυξης τo 1992 αφού θεωρήθηκε ότι η σοβαρή ενασχόληση με τα νησιά απαιτεί από τη μία πλευρά τη θεωρητική τεκμηρίωση των ιδιαιτεροτήτων του νησιωτικού χώρου και των πολιτικών εκείνων που μπορούν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που πηγάζουν από τα χαρακτηριστικά αυτά αξιοποιώντας τις σύγχρονες ευκαιρίες και προκλήσεις και από την άλλη πλευρά τη συστηματική τεκμηρίωση με δεδομένα σε ότι αφορά τα φυσικά χαρακτηριστικά των νησιών, τις κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις αλλά και την κατάσταση του περιβάλλοντος. Έγιναν πολλές προσπάθειες στο παρελθόν μέσα από τη συμμετοχή σε διάφορα δίκτυα και προγράμματα όπως το EURISLES τη δεκαετία του ’90 και το EUROISLANDS πριν μερικά χρόνια. Το πρόγραμμα «Το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, ως βασικός παράγοντας για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του Αιγαιοπελαγίτικου χώρου» του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων με τη χρηματοδότηση της προσπάθειας να καταστεί το Πανεπιστήμιο Αιγαίου διεθνές κέντρο αριστείας στα θέματα νησιωτικότητας μέσα από τη σύνδεση της έρευνας με την εκπαίδευση

και τη διεθνή κοινότητα, έδωσε έμφαση σε δύο ενέργειες: 1. Τη συγκέντρωση και ανάλυση της βιβλιογραφίας στα βασικά θέματα που απασχολούν τα νησιά με τη δημιουργία ενός ηλεκτρονικού αποθετηρίου (www.archipelago.aegean.gr) 2. Τη δημιουργία του Άτλαντα των Νησιών, το έντυπο που έχετε σήμερα στα χέρια σας αποτελεί μια προσπάθεια για μια πρώτη έντυπη συστηματική αποτύπωση των βασικών θεμάτων που απασχολούν τα νησιά με δεδομένα, πίνακες, χάρτες και αναλύσεις. Όμως ο Άτλαντας δεν σταματά εδώ, εδώ αρχίζει. Η δημιουργία του Άτλαντα βασίζεται σε μια βάση δεδομένων που για να παραμείνει χρήσιμη πρέπει να ενημερώνεται διαρκώς και να προχωρά σε επικαιροποίηση των αναλύσεων. Ο Άτλαντας δεν φιλοδοξεί να υποκαταστήσει την Ελληνική Στατιστική Αρχή. Βασίζεται στα στοιχεία που αυτή παράγει κάτω από μία κλαδική λογική για να παράξει χωρική πληροφορία για μια ιδιόμορφη και με πολλές δυσκολίες περιοχή όπως είναι τα νησιά. Γ.Σπιλάνης Θ.Κίζος


1. Εισαγωγή

Ο Άτλαντας των Νησιών αποτελεί μια προ-

σπάθεια να μιλήσουμε για τα νησιά. Τα νησιά της Ελλάδας, αν και αναφέρονται πολύ συχνά σε συζητήσεις, είτε θετικά ως “μοναδικά μέρη” και ως “ιδανικοί προορισμοί”, είτε αρνητικά για καταστάσεις και εξελίξεις που αφορούν στις μεταφορές, στις υπηρεσίες υγείας ή στην απομόνωση, στη γήρανση του πληθυσμού, στην εγκατάλειψη των παραδοσιακών δραστηριοτήτων κλπ, είναι εν πολλοίς άγνωστα. Μερικά είναι άγνωστα ακόμη και ως ονόματα (ποιος/α μπορεί με σιγουριά να δείξει που είναι στο χάρτη η Καστός, ή η Τέλενδος ή ακόμη και μεγαλύτερα όπως η Τήλος, οι Φούρνοι και οι Παξοί;). Ακόμη και αυτά που τα “ξέρουμε” είναι πολύ συχνά “άγνωστη γη” όπως σημειώνονταν στους παλιούς χάρτες. Θέλουμε λοιπόν να μιλήσουμε για τα νησιά, όχι ως ταξιδιωτικός οδηγός, παρουσιάζοντας θαυμαστά “μυστικά” ή τις “μοναδικές ομορφιές”, αλλά ως πραγματικές χωρικές οντότητες, με τις ομοιότητες και τις διαφορές τους τόσο μεταξύ τους όσο και με την υπόλοιπη χώρα, με κατοίκους και επισκέπτες, με θετικά και αρνητικά σημεία στην οικονομία, στην κοινωνία και στο περιβάλλον. Καλούμε τον αναγνώστη να αφήσει για λίγο στην άκρη τα συμβολικά χαρακτηριστικά

των νησιών και να εξερευνήσει μαζί μας τα πραγματικά τους χαρακτηριστικά. Ιδιαίτερα θέλουμε να απευθυνθούμε στους νησιώτες και να τους καλέσουμε να εξετάσουν και να μελετήσουν κριτικά μια σειρά από ζητήματα που αφορούν στα νησιά, στα νησιά τους, στα νησιά μας, μακριά από τοπικισμούς. Ο σκοπός λοιπόν του Άτλαντα των Νησιών είναι η παρουσίαση δεδομένων για τα νησιά της Ελλάδας. Τα δεδομένα αυτά δεν θα αφορούν μόνο τα αναμενόμενα χαρακτηριστικά και αυτά που θα μπορούσε να βρει κανείς σε οδηγούς ή σε στατιστικά δελτία, αλλά και χαρακτηριστικά, διεργασίες και αναλύσεις που να επιχειρήσουν να εξετάσουν τις αιτίες πίσω από μια μεταβολή ή διαστάσεις ενός φαινομένου που μένουν κρυφές με μια επιπόλαιη ματιά. Τέλος, θέλουμε να παρουσιάσουμε τα δεδομένα εκείνα που θα επιτρέπουν, σε όσους μελετούν τα νησιά και σε όσους καλούνται να λάβουν αποφάσεις για τον αναπτυξιακό σχεδιασμό τους, να διαθέτουν μια σταθερή και όσο το δυνατόν πλήρη πληροφοριακή βάση σχετικά με την κατάσταση τους, αλλά και για να είναι εφικτές συγκρίσεις με τις εξελίξεις που καταγράφονται στο ευρύτερο ελληνικό και ευρωπαϊκό περιβάλλον.

1. Εισαγωγή

Η δυνατότητα συγκρίσεων κρίνεται απαραίτητη αφού οι όποιες επιδόσεις των νησιών θα πρέπει να αξιολογούνται σε σχέση με εκείνες του ευρύτερου συστήματος που αποτελεί το άμεσο πλαίσιο μέσα στο οποίο τα νησιά λειτουργούν, ενώ παράλληλα η ύπαρξη της πληροφοριακής βάσης επιτρέπει το σχεδιασμό πολιτικών που ξεπερνούν τα όρια της χώρας λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη και την τρέχουσα στοχοθεσία της Ευρωπαϊκής Ενωσης που σε αυτή τη περίοδο αφορά στη Στρατηγική “Ευρώπη 2020” για «έξυπνη, πράσινη και χωρίς αποκλεισμούς μεγέθυνση». Η παρουσίαση των δεδομένων ξεκινά από το φυσικό περιβάλλον των νησιών, στη συνέχεια παρουσιάζεται ο πληθυσμός και ορισμένα κοινωνικά χαρακτηριστικά, ενώ ακολουθεί η οικονομία τους, αρχικά γενικά ως παραγωγή και απασχόληση και έπειτα αναλυτικά για τους κυριότερους παραγωγικούς κλάδους, αγροτική παραγωγή και τουρισμό, ενώ παρουσιάζονται και κλάδοι ειδικού ενδιαφέροντος, όπως οι μεταφορές. Ο Άτλαντας ολοκληρώνεται με μια προσπάθεια να συνοψιστούν ορισμένα από τα ευρήματα των προηγούμενων ενοτήτων και να συζητηθούν οι επιλογές για ελκυστικά και βιώσιμα νησιά μέσα στο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο γίγνεσθαι. Το πλαίσιο παρουσίασης και ανάλυσης των δεδομένων κάθε ενότητας βασίζεται σε ομάδες μεταβλητών και δεικτών με βάση τα διαθέσιμα δεδομένα σε εθνικό και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Έχει σχεδιαστεί με τρόπο που να μπορεί να προσφέρει χρήσιμες πληροφορίες για τα ισχυρά και αδύνατα σημεία των νησιών, προσανατολίζοντας τον σχεδιασμό στην αξιοποίηση των πρώτων και στην αντιμετώπιση των δεύτερων μέσα από τις κατάλληλες πολιτικές που προσβλέπουν στην αύξηση ή στην προστασία του φυσικού, του ανθρωπογενούς, του ανθρώπινου και του κοινωνικού κεφαλαίου με βάση την προσέγγιση της βιώσιμης ανάπτυξης. Ας δούμε όμως αρχικά σε τι αναφερόμαστε όταν μιλάμε για νησιά. Αν και όλοι γενικά γνωρίζουν τι είναι νησί: ένα κομμάτι ξηράς που βρέχεται ολόγυρα από τα νερά ωκεανού, θάλασσας, λίμνης ή ποταμού, εν τούτοις αυτός ο ορισμός περιλαμβάνει πρακτικά όλες τις στεριές σε έναν πλανήτη που η επιφάνεια του αποτελείται κατά 70% από νερό. Υπάρχουν προβλήματα και από το ‘υψηλό’ μέρος της κλίμακας (πως διακρίνονται τα νησιά από τις ηπείρους) και στο ‘χαμηλό’ μέρος της κλίμακας (πως διακρίνονται τα νησιά από βραχονησίδες). Ορισμοί από διεθνείς οργανισμούς προσπαθούν να περιορίσουν το είδος της στεριάς που αποτελεί νησί. Το 1958, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) όρισε το νησί ως εξής: “ένα νησί είναι ένα κομμάτι γης που έχει δημιουργηθεί με φυσικό τρόπο, περιτριγυρισμένο από νερό και αναδύεται στη διάρκεια της πλημμυρίδας”. Ο ίδιος ορισμός υιοθετήθηκε και από τη Σύμβαση του

11

Δικαίου της Θάλασσας το 1982 εξαιρώντας “βράχους που δεν μπορούν να υποστηρίξουν μόνιμη ανθρώπινη κατοικία ή οικονομική ζωή”. Οι ορισμοί αυτοί προσφέρουν λύσεις στο πρόβλημα της διάκρισης από βραχονησίδες, αλλά όχι από ηπείρους. Αν και δεν υπάρχει κοινά παραδεκτός ορισμός διάκρισης γιατί π.χ. η Aνταρκτική είναι ήπειρος και η Γροιλανδία νησί, έχουν προταθεί όρια έκτασης ή/και πληθυσμού, με “πραγματικά” νησιά να θεωρούνται όσα έχουν έκταση μικρότερη από 10.000 τ.χλμ. και ηπειρωτικά νησιά όσα έχουν έκταση μεγαλύτερη από 50.000 τ.χλμ. Με βάση τον ορισμό που έχει υιοθετήσει η ΕΕ για τη διευκόλυνση της εφαρμογής της διαρθρωτικής της πολιτικής (EUROSTAT 1994), ως νησί ορίζεται το τμήμα ξηράς που περιβάλλεται από θάλασσα και: • δεν φιλοξενεί πρωτεύουσα κράτους μέλους, • δεν έχει σταθερή σύνδεση με την ηπειρωτική Ευρώπη, • έχει περισσότερους από 50 κατοίκους, • έχει απόσταση από την ηπειρωτική Ευρώπη μεγαλύτερη του 1χιλ. Ο ορισμός αυτός προσπαθεί να συνδυάσει στοιχεία που δεν αναιρούν τα βασικά χαρακτηριστικά της νησιωτικότητας όπως είναι η απομόνωση, ενώ παράλληλα να μην εμπλακεί στην ενασχόληση με πολύ μικρές πληθυσμιακές ενότητες για τις οποίες σπάνια είναι διαθέσιμη διακριτή πληροφορία αφού δεν αποτελούν διακριτές διοικητικές ενότητες, ενώ συχνά η κατοίκηση τους είναι εποχιακή. Το κριτήριο της μη ύπαρξης πρωτεύουσας που είχε υιοθετηθεί για να αποκλείσει από την κατηγορία των νησιών την Ιρλανδία αλλά και την Μ. Βρετανία, τροποποιήθηκε για να περιλάβει τα δύο μικρά νησιά-κράτη που εντάχθηκαν πρόσφατα, Μάλτα και Κύπρο, καθόσον οι χώρες αυτές ήταν επιλέξιμες για κοινοτικές ενισχύσεις. Νεότερη τυπολογία των ευρωπαϊκών περιοχών σε επίπεδο νομού (NUTS 3) που τις κατατάσσει σε αγροτικές, ορεινές, παραμεθόριες, νησιωτικές κλπ θέτει ως κριτήριο για την κατάταξη μιας περιφέρειας στις παραπάνω κατηγορίες ότι τουλάχιστον το 50% του πληθυσμού να έχει το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό ή πληθυσμιακά κριτήρια (σύμφωνα με τις τυπολογίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στο Regional Typologies: a compilation, Regional Focus, no 1/2011). Η Ελλάδα σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής πληθυσμού 2011 περιλαμβάνει 114 κατοικημένα νησιά από τα οποία τα 80 έχουν διοικητική υπόσταση, δηλαδή είναι δήμοι, δημοτικές ή τοπικές κοινότητες, ενώ τα υπόλοιπα 34 αναφέρονται ως οικισμοί από την ΕΛΛΣΤΑΤ (Παράρτημα 1), ενώ αναφέρονται και 440 νησίδες ως οικισμοί αλλά χωρίς πληθυσμό. Η έκταση τους είναι 24.772,71 τ.χλμ. (ή 18,7% της συνολικής επιφάνειας της χώρας) και ο πληθυσμός τους 1.632.955 κάτοικοι (ή 15,1% του συνολικού

πληθυσμού). Η νησιωτική Ελλάδα περιλαμβάνει: • τις αμιγώς νησιωτικές Περιφέρειες του Βορείου και Νοτίου Αιγαίου, των Ιονίων Νησιών και της Κρήτης, και • ομάδες παράκτιων νησιών που ανήκουν σε περιφέρειες της ηπειρωτικής χώρας (νησιά Αργοσαρωνικού- Π. Αττικής, Βόρειες Σποράδες – Π. Θεσσαλίας) αλλά και μεμονωμένα νησιά (Σαμοθράκη & Θάσος – Π. Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης, Εύβοια & Σκύρος – Π. Στερεάς Ελλάδας). • 114 κατοικημένα νησιά ανεξάρτητα αν είναι διοικητική ενότητα για τα στοιχεία που αφορούν μόνο την έκταση, το μήκος ακτών και τον πληθυσμό, • 80 νησιά τα οποία είναι κατ’ ελάχιστον μία τοπική ή δημοτική κοινότητα ή και περισσότερες και 34 νησιά που διοικητικά ανήκουν σε άλλα νησιά, • 10 νησιά ή νησιωτικές ενότητες σε επίπεδο Νομού (NUTS 3) και 4 νησιά ή νησιωτικές ενότητες σε επίπεδο Περιφέρειας (NUTS 2). Εντούτοις κάποιες περιοχές επικαλύπτονται: • το «Νότιο Αιγαίο» (NUTS 2 περιοχή) είναι το άθροισμα των δύο NUTS 3 περιοχών “Κυκλάδες” και “Δωδεκάνησος”, • το “Βόρειο Αιγαίο” (NUTS 2 περιοχή) διαιρείται σε 3 NUTS 3 περιοχές (“Λέσβος”, “Σάμος” και “Χίος”), • τα “Ιόνια Νησιά” (NUTS 2 περιοχή) περιλαμβάνουν 4 NUTS 3 ζώνες (“Ζάκυνθος”, “Κέρκυρα”, “Λευκάδα” και “Κεφαλονιά”), • η Εύβοια (NUTS 3 περιοχή), • η Κρήτη, λαμβάνεται υπόψη ως ενιαία ενότητα (NUTS 2 περιοχή), έστω και αν περιλαμβάνει υποδιαιρέσεις σε επίπεδο NUTS 3 ή δήμων γιατί η προτεραιότητα μας είναι η ανάλυση σε επίπεδο νησιού, θεωρώντας ότι αυτό λειτουργεί ως ένα εναίο σύστημα. Η δομή της παρουσίασης των δεδομένων «παρακολουθεί» τις ανάγκες σε πληροφορίες που καταγράφονται σε σχετικές εκθέσεις της ΕΕ όπως είναι οι Περιοδικές εκθέσεις Οικονομικής, Κοινωνικής και Χωρικής Συνοχής, η EUROSTAT Regional Yearbook, οι εκδόσεις “ESPON ΑΤLAS” κλπ. Επίσης έχει επηρεαστεί από το πληροφοριακό υλικό που χρειάστηκε για την εκπόνηση για λογαριασμό του ESPON ομάδα ερευνητών με επικεφαλής εταίρο το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και επιστημονικό υπεύθυνο τον Γ. Σπιλάνη. Η πλήρης μελέτη με τίτλο «EUROISLANDS The Development of the Islands – European Islands and Cohesion Policy» βρίσκεται στην ιστοσελίδα του ESPON (http://www. espon.eu/main/Menu_Projects/Menu_ TargetedAnalyses/EUROISLANDS.html), ενώ η βασική έκθεση έχει κυκλοφορήσει στα ελληνικά, Γ. Σπιλάνης, 2012, Ευρωπαϊκάνησιά και πολιτική συνοχής, εκδόσεις Gutenberg.

20°0'0"Α

12

Α Δ Ρ Ι Α Τ Ι Κ Η Θ Α Λ Α Σ Σ Α

Προβλήματα και παραδοχές

Β Ο ΥΛ ΓΑ Ρ Ι Α

Μ Α Υ Ρ Η

Εισαγωγή

Θ Α Λ Α Σ Σ Α

13

ΤΟΥΡΚΙΑ

Περιφέρειες της Ελλάδας με νησιά και αμιγώς νησιωτικές Περιφέρειες Χάρτης 1.1

Ανατολική Μακεδονία & Θράκη Κεντρική Μακεδονία

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α

Μ Α Ρ Μ Α Ρ Α

Τ Ο Υ

Σαμοθράκη

Ο Σ Π Ε Λ Α Γ

Θ Ρ Α Κ Ι Κ Ο

Αμμουλιανή

Ερεικούσσα

Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Α

Κέρκυρα

Θεσσαλία Κυρά Παναγιά

Αλόννησος

Παξοί

Ι

Άγ.Ευστράτιος

Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α

Ι

Περιστέρα

Ο

Σκιάθος

Ο

Σκόπελος

Ιόνια Νησιά

Βόρειο Αιγαίο

Σκύρος

Λευκάδα

Εύβοια

Ι

Κάλαμος Καστός

Στερεά Ελλάδα

Ψαρά

Λ

Ο Κεφαλληνία

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Αττική

Ε

Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος

Μακρόνησος

Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Ο

Πελοπόννησος

Τήνος

Γυάρος

Ικαρία Μύκονος

Φούρνοι

Σύρος Ρήνεια

Κύθνος Σπέτσες

Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Λ

Ύδρα Σέριφος

Σ Μ Υ Ρ Τ Ω Ο Π Ε Λ Α Γ Ο Σ

Σίφνος

Μήλος

Δονούσα Κουφονήσι Κέρος Σχoινούσσα

Ηρακλειά

Λέβιθα

Φαρμακονήσι

Λειψοί

Ι Κ Α Ρ Ι Ο Π Ε Λ Α Γ Ο Σ

Αντίπαρος

Κίμωλος

Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Αγαθονήσι

Λέρος Τέλενδος

Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί

Αστυπάλαια

Φολέγανδρος

Νίσυρος

Σαντορίνη

Ελαφόνησος Θηρασία

Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Νότιο Αιγαίο

Κύθηρα

Χάλκη

Αλιμιά

Ρόδος

Καστελλόριζο

Σαρία Αντικύθηρα

Κ Ρ Η Τ Ι Κ Ο

Κάρπαθος

Π Ε Λ Α Γ Ο Σ

Κ Α Ρ Π Α Θ Ι Ο Π Ε Λ Α Γ Ο Σ

Δία

Κάσος

Κρήτη

Χάρτης 1.1: Οι Περιφέρειες της Ελλάδας με νησιά & οι αμιγώς νησιωτικές Περιφέρειες Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


35°0'0"Β

35°0'0"Β

Π . Γ. Δ . Μ .

Ι

Πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η ανάλυση επηρεάζεται και περιορίζεται από τη διαΛ Ι Α των δεδομένων για τη διοικητική θεσιμότητα πραγματικότητα των νησιών αφού το ελληνικό στατιστικό σύστημα είναι σχεδιασμένο με βάση τη διοικητική διαίρεση της χώρας. Το επιθυμητό επίπεδο ανάλυσης είναι αυτό του νησιού, αφού το κάθε ένα από αυτά λειτουργεί ως ανεξάρτητη μονάδα λόγω της φυσικής απομόνωσης του που κατά κανόνα δεν επιτρέπει τη μετακίνηση των κατοίκων του με ιδιωτικό μέσο για την κάλυψη των αναγκών τους (πχ. αγορές, εκπαίδευση, εργασία, υγεία κλπ). Όμως η οργάνωση του ελληνικού στατιστικού συστήματος με βάση τη διοικητική διαίρεση επιτρέπει να υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία στην καλύτερη περίπτωση σε επίπεδο Δημοτικού Διαμερίσματος ή Δήμου, ενώ για τα νησιά που είναι επιπέδου Νομού (NUTS 3) και κυρίως Περιφέρειας (NUTS 2) οι διαθέσιμες πληροφορίες είναι σχεδόν πλήρεις. Σε πολλές περιπτώσεις ανάλογα με το είδος της συγκέντρωσης των στοιχείων (έρευνα, διοικητική πράξη, απογραφή, εκτίμηση) δεν θεωρείται αξιόπιστη η διάθεση στοιχείων σε χαμηλό διοικητικό επίπεδο (πχ. στοιχεία ΑΕΠ, έρευνες απασχόλησης κλπ.), ενώ για σημαντικό αριθμό μεταβλητών υπάρχει στατιστικό απόρρητο. Πρόσθετο πρόβλημα στη διαθεσιμότητα και στη συγκρισιμότητα των δεδομένων αποτελούν οι αλλαγές που έγιναν τα τελευταία 20 χρόνια στην αρχιτεκτονική της αυτοδιοίκησης Νόμοι 2539/97 - Σχέδιο “Καποδίστριας” - και 3852/10 - Σχέδιο “Καλλικράτης” - που έχουν οδηγήσει σε μια ιδιαίτερα πολύπλοκη κατάσταση ως εξέλιξη της ενοποίησης των παλαιών μικρών δήμων και κοινοτήτων σε μεγαλύτερους δήμους. Αν και ο κανόνας της δεύτερης μεταρρύθμισης ήταν η δημιουργία δήμων-νησιών υπάρχουν αρκετές εξαιρέσεις δημιουργώντας την ακόλουθη πολύπλοκη κατάσταση: • νησιά-δήμοι των οποίων τα όρια περιορίζονται σε ένα νησί, • νησιά-δήμοι που περιλαμβάνουν εκτός από ένα κατοικημένο νησί και ένα η περισσότερα ακατοίκητα νησιά. Εδώ το μόνο πρόβλημα είναι ότι δεν συμπίπτει η έκταση του δήμου και του ομώνυμου νησιού. Για παράδειγμα η έκταση του Δήμου Ζακύνθου δε συμπίπτει με την έκταση του νησιού Ζάκυνθος γιατί συμπεριλαμβάνει και το ακατοίκητο νησί Στροφάδες, • νησιά-δήμοι που περιλαμβάνουν και κατοικημένα νησιά που δεν ήταν ποτέ διοικητικές οντότητες (δηλαδή κοινότητες ή δήμοι πριν την έναρξη της αλλαγής του χάρτη των ΟΤΑ το 1997). Για τα νησιά αυτά δεν είναι διαθέσιμος παρά μόνο ο συνολικός πληθυσμός από την απογραφή, ενώ στα στοιχεία του Δήμου περιλαμβάνονται και τα στοιχεία που


30°0'0"Α

40°0'0"Β

40°0'0"Β

ΙΤΑ

25°0'0"Α

Χρυσή

Γαύδος 25°0'0"Α

0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

14

25°0'0"Α


αφορούν τα νησιά αυτά. Παραδείγματα αποτελούν ο Δήμος Καλύμνου που περιλαμβάνει και κατοικημένα νησιά που δεν είναι διοικητικές ενότητες (Ψέριμος, Τέλενδος, Πλάτη) αλλά και ακατοίκητα νησιά (Καλόλιμνος, Ίμια), ο Δήμος Πάτμου (Αρκοί), ο δήμος Φούρνων-Κορσεών (Θύμαινα) κλπ., • νησιά-δήμοι που περιλαμβάνουν και κατοικημένα νησιά που ήταν παλαιότερα ανεξάρτητοι ΟΤΑ και εντάχθηκαν κατά την πρώτη ενοποίηση ως Κοινοτικά ή Δημοτικά Διαμέρισμα σε ΟΤΑ άλλου νησιού πχ. Θηρασιά αποτέλεσε ΚΔ της Κοινότητας Οίας στη Θήρα και με τη δεύτερη ενοποίηση έγινε Τοπική Κοινότητα με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν δεδομένα για όλες τις μεταβλητές, • νησιά-δήμοι που περιλαμβάνουν και κατοικημένα νησιά που ήταν παλαιότερα ανεξάρτητοι ΟΤΑ και εντάχθηκαν στην τελευταία ενοποίηση ως Δημοτικές Ενότητες. Παράδειγμα αποτελούν ο Δήμος Νάξου και Μικρών Κυκλάδων (που συμπεριλαμβάνει τα νησιά Κουφονήσι, Δονούσα, Σχοινούσα και Ηρακλειά ως Δημοτικές Ενότητες), ο Δήμος Κέρκυρας τα νησιά Μαθράκι, Ερεικούσσα και Οθωνοί, ο Δήμος Λευκάδας τα νησιά Κάλαμο και Καστό κλπ., • νησιά με διοικητική υπόσταση που τα διοικητικά τους όρια επεκτείνονται και στην ηπειρωτική Ελλάδα, π.χ. Τριζόνια, Ελαφόνησος, Αμμουλιανή. Η επίλυση των προβλημάτων που προέρχονται από τις παραπάνω περιπτώσεις δεν επιτυγχάνεται πάντα με αποτέλεσμα να υπάρχουν κενά στα δεδομένα. Ταυτόχρονα υπάρχουν πολλές περιπτώσεις-μεταβλητών όπου η πληροφορία δεν είναι διαθέσιμη σε επίπεδο Δήμου ή κατώτερο -ώστε να υπάρξουν στοιχεία ανά νησί- για λόγους που συνδέονται με τη μεθοδολογία της έρευνας ή του υπολογισμού των δεδομένων (πχ. στοιχεία που αφορούν το ΑΕΠ, ετήσιες έρευνες απασχόλησης κλπ). Η χρήση δεδομένων σε επίπεδο νομού (NUTS 3) ή μόνο περιφέρειας (NUTS 2) επιτρέπει να υπάρχει πληροφόρηση έστω και σε αυτό το επίπεδο. Πρέπει τέλος να σημειωθεί ότι, η κατάργηση των Νομών ως διοικητικών ενοτήτων και η αντικατάσταση τους από Περιφερειακές Ενότητες έχει επηρεάσει ορισμένα πρόσφατα στοιχεία που δίνει η ΕΛΣΤΑΤ και απαιτεί προσεκτικούς χειρισμούς ώστε τα δεδομένα να είναι συγκρίσιμα διαχρονικά.

30°0'0"Α



Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .

15

ΤΟΥΡΚΙΑ

Περιφερειακές Ενότητες (Νομοί) της Ελλάδας με νησιά και αμιγώς νησιωτικές Περιφερειακές Ενότητες Χάρτης 1.2

ΙΤΑΛΙΑ

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη

Α


Οθωνοί




40°0'0"Β

40°0'0"Β


Ι

Λήμνος

Γ

Μαθράκι


Γ

Πιπέρι

Α

Ι

Ι

Περιστέρα

Ο

Ο

Σκιάθος

Λέσβος

Ο

Αλόννησος

Παξοί

Ι

Ι

Κυρά Παναγιά

Α

Α

ΕΛΛΑΔΑ

Κέρκυρα

Π

Σκόπελος

Ι

Μεγανήσι

ΕΕ

Εύβοια

Κάλαμος

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Σκύρος

Λευκάδα

Ψαρά

Καστός

Λ Λ


Οινούσσες

Χίος

ΑΓ

Α

Ιθάκη Τριζόνια

Π

Γ

Α


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος

Μύκονος Ρήνεια

Ο

Ύδρα

Σ

Σέριφος

Φούρνοι

Μ Υ Ρ Τ Ω Ο Π Ε Λ Α Γ Ο Σ

Σίφνος

Μήλος

Αρκιοί


Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

Αγαθονήσι

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Σάμος

Ικαρία

Σύρος Κύθνος

Σπέτσες

Σ

Σ

Λ

Αίγινα

Ζάκυνθος

Ο

Ο

Ε Άνδρος Σαλαμίνα


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Αλιμιά

Ρόδος




Κάρπαθος


Κρήτη

Κάσος 35°0'0"Β

35°0'0"Β

Δία


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

25°0'0"Α


16

30°0'0"Α



Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


17

ΤΟΥΡΚΙΑ

Νησιωτικοί Δήμοι Χάρτης 1.3

ΙΤΑΛΙΑ ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

40°0'0"Β

Σαμοθράκη



40°0'0"Β



Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Ι

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Ι

Περιστέρα

Ο

Ο

Σκιάθος

Λέσβος

Α

Σκόπελος

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Σκύρος

Λευκάδα

Ε

Ψαρά

Καστός

Λ

Ο

Μεγανήσι

Κεφαλληνία

Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος



Ο


Σάμος

Σ

Λ

Σαλαμίνα

Ύδρα

Σ

Σέριφος


Σίφνος

Μήλος

Αρκιοί

Δονούσα

Λέβιθα

Κουφονήσι Κέρος Σχoινούσσα Αμοργός

Ηρακλειά


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

Αγαθονήσι

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Φούρνοι


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Αλιμιά

Χάλκη

Κύθηρα

Ρόδος



Μ

Ε

Σ

Ο

Γ

Ε

Ι

Ο

Σ

Θ

Α

Λ

Α

Σ

Σ

Α


Κάρπαθος


Κρήτη


35°0'0"Β

Δία


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.


2. Γεωγραφία

2.1. Το φυσικό περιβάλλον των νησιών 2.1.1 Το Κλίμα

Τ

ο κλίμα των ελληνικών νησιών αλλά και του συνόλου της Ελληνικής επικράτειας, σύμφωνα με την Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, έχει τα χαρακτηριστικά του Μεσογειακού κλίματος, δηλαδή ήπιους και βροχερούς χειμώνες, σχετικώς θερμά και ξηρά καλοκαίρια και μεγάλη ηλιοφάνεια όλο σχεδόν το χρόνο. Η γεωγραφική διασπορά των νησιών τόσο από Ανατολικά προς Δυτικά, όσο και από Βόρεια προς Νότια, αλλά και οι ιδιαίτερες συνθήκες κυρίως των μεγαλύτερων σε έκταση νησιών, προσδίδει σε αυτά ποικιλία κλιματικών τύπων, πάντα στα πλαίσια του Μεσογειακού κλίματος. Τα Ιόνια νησιά κατατάσσονται στο υγρό μεσογειακό κλίμα (μαζί με τη δυτική Ελλάδα, τα πεδινά και ημιορεινά της Ηπείρου), οι Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα (με εξαίρεση τη Ρόδο) στο ξηρό μεσογειακό (μαζί με την παραλιακή και ανατολική Κρήτη, την ανατολική Πελοπόννησο, τις πεδινές περιοχές της Ανατολικής Στερεάς), ενώ ορισμένες περιοχές στην ορεινή Κρήτη κατατάσσονται στο ορεινό (μαζί με ορεινές περιοχές με υψόμετρο περίπου >1.500 μ. στη Βόρεια Ελλάδα, >1.800 μ. στην Κεντρική Ελλάδα). Τα μεγάλα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου παρουσιάζουν πιο υγρές παραλλαγές του ξηρού Μεσογειακού κλίματος, εξαιτίας των ορεινών όγκων τους. Ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά της ποικιλίας των τύπων του Μεσογειακού κλίματος είναι ότι το έτος μπορεί να χωριστεί κυρίως σε δύο εποχές: Την ψυχρή και βροχερή χειμερινή περίοδο (από μέσα Οκτωβρίου, μέχρι το τέλος Μαρτίου) και τη θερμή και άνομβρη περίοδο (από Απρίλιο έως και τον Οκτώβριο). Ένα ακόμη χαρακτηριστικό είναι η μεγάλη ποικιλία μικρο-κλιμάτων με σημαντικές διαφοροποιήσεις όσον αφορά στη

βροχόπτωση και στη θερμοκρασία σε μικρές σχετικά γεωγραφικές αποστάσεις (ακόμη και λίγων χιλιομέτρων), εξαιτίας της πολυδιάσπασης του αναγλύφου και της ακτογραμμής, αλλά και των έντονων κλίσεων. Όπως φαίνεται και από το χάρτη με τις μέσες ετήσιες θερμοκρασίες, τα νησιά ανήκουν στις θερμότερες περιοχές της Ελλάδας σε σχέση με ηπειρωτικές περιοχές στο ίδιο γεωγραφικό μήκος, αλλά και σε αυτές με την υψηλότερη σχετική υγρασία. Ταυτόχρονα όμως, εξαιτίας της επίδρασης της θαλάσσιας μάζας, δεν παρουσιάζουν πολύ υψηλές τιμές θερμοκρασίας το καλοκαίρι (με εξαίρεση τη Βόρεια Κρήτη), με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζονται από σχετικά ήπιους και υγρούς χειμώνες και από θερμά καλοκαίρια, αλλά χωρίς πολύ υψηλές θερμοκρασίες, σε σχέση με αντίστοιχες ηπειρωτικές περιοχές. Ένα ακόμη κλιματικό χαρακτηριστικό που κάνει τα καλοκαίρια στα νησιά ηπιότερα σε σχέση με τις ηπειρωτικές περιοχές είναι οι άνεμοι. Στο Αιγαίο, οι άνεμοι εμφανίζονται περί τα τέλη Μαΐου μέχρι περίπου τα τέλη Οκτωβρίου και ονομάζονται ετησίες ή μελτέμια. Τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο έχουν τη μεγαλύτερη ένταση και μέση χρονική διάρκεια από 2 ως 4 ημέρες, με μεταβαλλόμενη συχνότητα. Οι άνεμοι αυτοί πνέουν κυρίως την ημέρα και εξασθενούν γρήγορα μετά το ηλιοβασίλεμα. Στο Βόρειο Αιγαίο η διεύθυνσή τους είναι Βορειοανατολική, στο Κεντρικό Αιγαίο γίνονται Βόρειοι και στο Νότιο Αιγαίο Βορειοδυτικοί. Στη θαλάσσια περιοχή της Ρόδου τείνουν να γίνουν Δυτικοί. Η μεγαλύτερη ένταση των μελτεμιών εμφανίζεται κυρίως στην περιοχή των Κυκλάδων αλλά και στο Νότιο Αιγαίο. Το χειμώνα οι άνεμοι φθάνουν μέχρι τα 8-9 μποφόρ και με μεγαλύτερη ένταση στις Κυκλάδες.


Όσον αφορά τέλος στις βροχοπτώσεις και γενικότερα στα κατακρημνίσματα, η κατανομή στην Ελλάδα παρουσιάζει σημαντικές διαφοροποιήσεις, με πολύ υγρές περιοχές Δυτικά της οροσειράς της Πίνδου και ετήσιο υετό υψηλότερο από 1.100 mm και περιοχές στις Κυκλάδες και στην Ανατολική Κρήτη με χαμηλότερο από 300 mm. Οι διαφορές είναι σημαντικές, όπως φαίνεται και στον χάρτη που παρουσιάζει τη χωρική κατανομή του συνολικού υετού. Οι διαφορές αυτές οφείλονται από τη μια στην επίδραση της Πίνδου στα Δυτικά (με αποτέλεσμα τα Ιόνια να είναι υγρά νησιά με πάνω από 800 mm υετού) και από την άλλη στο μέγεθος και στο υψόμετρο των νησιών. Μεγαλύτερα νησιά και με υψηλότερο υψόμετρο παρουσιάζουν σημαντικά υψηλότερα ποσά υετού από μικρότερα και χαμηλότερα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Λήμνος και η Σάμος. Αν και έχουν παρόμοια έκταση, η Λήμνος είναι λοφώδες νησί με υψηλότερο σημείο λιγότερο από 500 μ, ενώ η Σάμος είναι περισσότερο ορεινή με υψηλότερο σημείο πάνω από 1.200 μ. Το αποτέλεσμα είναι η Λήμνος να δέχεται 500-600 mm υετού ετησίως και η Σάμος 900 -1.100 mm/έτος. Οι άνεμοι επίσης παίζουν ρόλο. Έτσι, δεν προξενεί έκπληξη ότι τα ξηρότερα νησιά είναι τα μικρότερα που δέχονται υψηλές ταχύτητες ανέμου στις Κυκλάδες. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της βροχόπτωσης είναι η διασπορά της στο έτος. Σε πολλά νησιά, οι ετήσιες ημέρες βροχόπτωσης δεν ξεπερνούν τις 60 και είναι συγκεντρωμένες σε λίγους μήνες, με αποτέλεσμα η ξηρή περίοδος να διαρκεί πολλούς μήνες. Αυτό έχει σημαντικές επιπτώσεις και στην κάλυψη της γης, όπως θα συζητηθεί στην αντίστοιχη ενότητα.

19

Μέση ετήσια θερμοκρασία σε οC στην Ελλάδα 1975-2004 Χάρτης 2.1: (Πηγή δεδομένων: Έργο «Γεώκλιμα», www.geoclima.eu)

2.1.2 Γεωλογία Η γεωλογική δομή των νησιών της Ελλάδας όπως και γενικά της χώρας χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλία σχηματισμών, αποτέλεσμα της σύνθετης γεωλογικής ιστορίας και εξέλιξής της. Ο Ελληνικός χώρος δημιουργήθηκε στη ζώνη σύγκλισης και παραμόρφωσης των πετρωμάτων μεταξύ των λιθοσφαιρικών πλακών της Ευρασίας και της Αφρικής. Τα νησιά της Ελλάδας εντάσσονται σε διαφορετικές ζώνες πετρωμάτων που αντανακλούν τη διαφορετική θέση τους στην εκτεταμένη ζώνη σύγκλισης -σύμφωνα με τον Μουντράκη Δ. (“Γεωλογία και γεωτεκτονική εξέλιξη της Ελλάδας”, 2010) και το Μουσείο Φυσική Ιστορίας του Απολιθωμένου Δάσους της Λέσβου- από Δυτικά προς Ανατολικά απαντώνται στις γεω-τεκτονικές ζώνες: (α) Ζώνη Παξών (ή Προαπούλια), η οποία είναι η πιο εξωτερική γεωτεκτονική ζώνη της Ελλάδας, ένα μικρό μέρος της οποίας εμφανίζεται στα Ιόνια νησιά με πετρώματα γύψους, δολομίτες, ασβεστόλιθους, μαργαϊκούς ασβεστόλιθους, μάργες και κερατόλιθους, (β) Ιόνιος (ή

Μέση ετήσια ταχύτητα ανέμου σε κόμβους στην Ελλάδα 1975-2004 Χάρτης 2.2: (Πηγή δεδομένων: Έργο «Γεώκλιμα», www.geoclima.eu)

Μέσο ετήσιο ύψος υετού σε χιλιοστά στην Ελλάδα 1975-2004 Χάρτης 2.3: (Πηγή δεδομένων: Έργο «Γεώκλιμα», www.geoclima.eu)

20

Αδριατικοϊόνιος) ζώνη, που είναι δυτικά της ζώνης Παξών και περιλαμβάνει τα Ιόνια με εμφανίσεις ως και την Κρήτη και χαρακτηρίζεται από την παρουσία εβαποριτών, κυρίως γύψου και ορυκτού άλατος, ασβεστόλιθους, δολομίτες, αργιλικούς σχιστόλιθους και κερατόλιθους, (γ) Ζώνη Γαβρόβου – Τριπόλεως, που εμφανίζεται στην Κρήτη και στα Δωδεκάνησα (Κάρπαθος, Ρόδος) και σε Κίμωλο, Σαντορίνη και Ανάφη από τις Κυκλάδες και χαρακτηρίζεται από συνεχή ανθρακική ιζηματογένεση με κυρίαρχα πετρώματα τους ασβεστόλιθους και δολομίτες, (δ) η Πελαγονική ζώνη, που κατέχει ένα μεγάλο τμήμα του κορμού της Ελλάδας τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα, τμήμα της Εύβοιας, τις Σποράδες και τα μεγάλα νησιά του Βορείου Αιγαίου (εκτός Λήμνου και Σαμοθράκης) και αποτελείται από ένα γνεύσιους, μάρμαρα, φυλλίτες, σχιστόλιθους, ψαμμίτες, ασβεστόλιθους και δολομίτες, αλλά και μεγάλες οφιολιθικές μάζες, (ε) η Αττικοκυκλαδική μάζα ή Αττικοκυκλαδικό σύμπλεγμα, που περιλαμβάνει τη μισή Εύβοια, τις υπόλοιπες Κυκλάδες, τη Σάμο και Ικαρία και αποτελείται από μάρμαρα, δολομίτες, μαρμαρυγιακούς και αμφιβολιτικούς σχιστόλιθους. Η περιοχή του Αιγαίου, πριν απο 20-15 εκατ. χρόνια (στο Μειόκαινο), ήταν χέρσος. Η θάλασσα περιβάλει την ξηρά και απλώνεται από το Ιόνιο έως τα νότια της Κρήτης και των Δωδεκανήσων. Η συνεχιζόμενη σύγκλιση των λιθοσφαιρικών πλακών δημιούργησε τότε μεγάλα ηφαίστεια στην περιοχή του Βορειοανατολικού Αιγαίου. Μνημεία της ηφαιστειότητας είναι τα πολλά φυτικά και ζωικά απολιθώματα που έχουν βρεθεί σε πολλά νησιά και μαρτυρούν τη συναρπαστική ιστορία της εξέλιξης της ζωής και των οικοσυστημάτων στη λεκάνη του Αιγαίου. Σιγά - σιγά οι γεωτεκτονικές διεργασίες στον φλοιό οδήγησαν στον τεμαχισμό της ενιαίας ξηράς και της δημιουργίας θαλασσίων διαδρόμων από την Μεσόγειο μέχρι τη Μαύρη θάλασσα. Οι διαδικασίες συνεχίσθηκαν μέχρι τη δημιουργία της σημερινής δομής του Ελληνικού Αρχιπελάγους. Ακολουθούν πολλά επεισόδια ανόδου και πτώσης της στάθμης των νερών. Πριν από περίπου 21.000 χρόνια, η στάθμη της θάλασσας ήταν 120 μέτρα χαμηλότερα από τη σημερινή στάθμη και υπήρχε ευρεία επικοινωνία μεταξύ των νησιών και της Ηπειρωτικής Ελλάδας αλλά και της Μικρά Ασίας με μια εκτεταμένη ξηρά στην περιοχή των Κυκλάδων. Πριν από 11.500 χρόνια η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε και έφθασε στα -60 μέτρα από τη σημερινή στάθμη, με συνέπεια το πλημμύρισμα χέρσων εκτάσεων από την θάλασσα και αποτέλεσμα την απομόνωση πολλών περιοχών και τη δημιουργία πολλών μικρότερων νησιών. Τέλος, πριν από 8.000 χρόνια η στάθμη της θάλασσας φθάνει σχεδόν στο σημερινό επίπεδο δημιουργούνται όλα τα νησιά όπως τα αναγνωρίζουμε σήμερα και διακόπτεται η χερσαία επικοινωνία μετα-


ξύ τους. Οι ηφαιστειακές εκρήξεις επαναλήφθηκαν πολλές φορές μέσα στα τελευταία εκατομμύρια έτη και συνεχίζουν μέχρι σήμερα και σε αυτές οφείλουν την ύπαρξη τους πολλά νησιά του Αιγαίου, όπως η Σαντορίνη, η Νίσυρος, η Μήλος, η Αντίμηλος, η Κίμωλος, οι Καλόγηροι και άλλα. Η Αφρικανική πλάκα εξακολουθεί και σήμερα να υποβυθίζεται κάτω από την μικροπλάκα του Αιγαίου με αποτέλεσμα τη δημιουργία του ηφαιστειακού τόξου του Νοτίου Αιγαίου (Νίσυρο, Γυαλί, Σαντορίνη, Μήλο, Μέθανα, Ψαθούρα).

•

θώς σε πολλές περιπτώσεις αποτελούν τις μοναδικές επίπεδες εκτάσεις σ’ αυτά και θεωρούνται πολύ καλής ποιότητας για γεωργική χρήση και καλλιεργούνται έντονα σήμερα στα νησιά, αλλά και χαμηλής ευαισθησίας ως προς την ερημοποίηση. (δ) τα Regosols, είναι εδάφη ρηχά και φτωχά, συνήθως χρησιμοποιούνται ως βοσκότοποι, είναι χαμηλής ποιότητας και ευαίσθητα ως προς την ερημοποίηση. Απαντώνται σε Άνδρο, Τήνο, Κέα, Σαντορίνη, σε τμήμα της Σύρου, Πάρου, Νάξου, Χίου, Λέσβου, Καρπάθου και Κρήτης.

2.1.3 Εδάφη

2.1.4 Ανάγλυφο

Τα εδάφη στα νησιά είναι το αποτέλεσμα του μητρικού γεωλογικού υποβάθρου, της γεωλογικής ιστορίας και του κλίματος. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, το γεωλογικό υπόβαθρο των νησιών είναι ετερογενές, με αποτέλεσμα πολλά διαφορετικά υποστρώματα. Η γεωλογική ιστορία είναι επίσης ιδιαίτερα έντονη και τα νησιά συνεχίζουν να είναι γεωλογικά ενεργά, όπως φαίνεται και από τον Χάρτη που παρουσιάζονται τα κυριότερα ρήγματα στο χώρο του Αιγαίου και του Ιονίου Πελάγους και οι κυριότεροι σεισμοί των τελευταίων ετών. Το κλίμα όπως έχει ήδη αναφερθεί είναι και αυτό ιδιαίτερα ετερογενές. Παρόλα αυτά και παρά τη σημαντική ετερογένεια, οι εδαφικοί σχηματισμοί διακρίνονται σε 4 τύπους, σύμφωνα με τον Άτλαντα Εδαφών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την Εθνική Επιτροπή κατά της Ερημοποίησης εκ των οποίων κυρίαρχοι είναι οι πρώτοι δύο:

Το ανάγλυφο των νησιών της Ελλάδας μοιάζει με αυτό της χώρας αν και απουσιάζουν τα πολύ μεγάλα υψόμετρα. Γενικά είναι λοφώδες και έντονο, με έντονες και πολύ έντονες κλίσεις σε μερικά νησιά. Η γεωλογική ιστορία των νησιών έχει συμβάλει στο κατακερματισμένο αυτό ανάγλυφο, με λίγες επίπεδες εκτάσεις, κυρίως παραθαλάσσιες και αλουβιακές. Οι ψηλότερες κορυφές εμφανίζονται στην Κρήτη (Ψηλορείτης με 2.456 μ. και Λευκά όρη με 2.452 μ.). Στα υπόλοιπα νησιά δεν υπάρχει κορυφή ψηλότερη των 2.000 μ. με την ψηλότερη να είναι η κορυφή Φεγγάρι (1.611 μ.) του όρους Σάος στη Σαμοθράκη και η κορυφή Αίνος στη Κεφαλλονιά (1.628 μ.). Άλλα βουνά ψηλότερα των 1.000 μ. απαντώνται στη Χίο, στη Σάμο, στην Κάρπαθο, στη Ρόδο, στην Ικαρία και στη Νάξο. Εξαιτίας της μικρής έκτασης των νησιών, δεν αναπτύσσονται μεγάλες υδρολογικές λεκάνες και η αποστράγγιση των νερών της βροχής πραγματοποιείται μέσω μικρών παράκτιων και εποχικών ρεμάτων. Η επέμβαση του ανθρώπου στο ανάγλυφο γίνεται εδώ εμφανής, καθώς έχοντας να αντιμετωπίσει τη μικρή έκταση των πεδινών εκτάσεων και τις έντονες κλίσεις σε συνδυασμό με το γεωλογικό υπόβαθρο οδηγήθηκε στην κατασκευή αναβαθμίδων για την αύξηση των επίπεδων εκτάσεων. Σε αυτές έχουν καλλιεργηθεί σιτηρά, ψυχανθή, κηπευτικά, αμπέλια και δενδρώνες (ελαιώνες, μαστιχώνες, αμυγδαλεώνες, βελανιδιές, κτλ.) σε όλα σχεδόν τα νησιά.

•

•

•

(α) Τα Leptosols με διαφορετικούς τύπους, που χαρακτηρίζονται από περιορισμένο σχετικά βάθος, με συχνές εμφανίσεις του μητρικού πετρώματος, θεωρούνται ως χαμηλής ως μέσης ποιότητας (ανάλογα με τον επιμέρους τύπο) και ως υψηλής ευαισθησίας στην ερημοποίηση και απαντώνται στα Ιόνια (εκτός Κέρκυρας), σε μεγάλο μέρος της Κρήτης, στις Κυκλάδες (εκτός από Άνδρο, Τήνο), στην Ικαρία, Σάμο και Χίο. (β) Τα Cambisols, τα οποία στα νησιά συναντώνται σε περιοχές όπου το σχηματιζόμενο έδαφος είναι σχετικά πρόσφατο (περιοχές της Κρήτης, Κέρκυρα, Λέσβος, Λήμνος, Σάμος, Κως, Ρόδος) και που ανάλογα με το μητρικό υλικό (ασβεστόλιθοι ή ηφαιστειακά πετρώματα) είναι αντίστοιχα υψηλότερης ή χαμηλότερης ποιότητας και λιγότερο (π.χ. στη Βόρειοδυτική Κρήτη) ή περισσότερο (π.χ. στη Δυτική Λέσβο) ευαίσθητα σε ερημοποίηση. (γ) τα Fluvisols, που απαντώνται στα περισσότερα νησιά σε μικρές εκτάσεις και που είναι εδάφη που προέρχονται από αλουβιακές ή άλλες αποθέσεις και που είναι πολύ σημαντικά για τα νησιά, κα-

2.1.5 Κάλυψη – Χρήση γης Η κάλυψη γης στα νησιά της Ελλάδας είναι αποτέλεσμα τριών διαφορετικών παραγόντων: (α) του κλίματος, (β) των εδαφών, (γ) των ανθρώπινων παρεμβάσεων. Το κλίμα οδηγεί σε 3-4 διαφορετικές διαπλάσεις, όλες σχετικές με Μεσογειακού τύπου οικοσυστήματα. Τα Μεσογειακού τύπου οικοσυστήματα αποτελούνται από φυτά τα οποία είναι προσαρμοσμένα στις συνθήκες του κλίματος, με την ταύτιση της ξηρής και θερμής περιόδου και είναι αείφυλλα και σκληρόφυλλα. Ως σκληρόφυλλα χαρακτηρίζονται φυτά με μικρά και σκληρά στην επάνω επιφάνεια


τους φύλλα για να ελαχιστοποιούνται οι απώλειες της περιορισμένης υγρασίας κατά τη διάρκεια της ημέρας, ενώ το κάτω μέρος τους είναι πιο μαλακό. Οι διαπλάσεις αυτές είναι: • (α) Μακία βλάστηση, που αποτελείται από δέντρα και θάμνους αείφυλλων, σκληρόφυλλων φυτών που φύονται πολύ κοντά μεταξύ τους και σχηματίζουν συχνά συστάδες. Τα φυτά που κυριαρχούν είναι η αείφυλλη βελανιδιά (πουρνάρι ή πρίνος, Quercus coccifera), ο σχίνος (Pistacia lentiscus), η ελιά (Olea europaea), η κοκκορεβιθιά – τσίκουδο (Pistacia terebinthus), η χαρουπιά (Ceratonia siliqua), το φυλλίκι (Phillyrea latifolia), το δενδρώδες ρείκι (Erica arborea), η πικροδάφνη (Nerium oleander) και πιο σπάνια, στις υγρές θέσεις συναντώνται η μυρτιά (Myrtus communis), η κουτσουπιά (Cercis siliquastrum) και η δάφνη (Laurus nobilis). Η μακία εμφανίζεται σε ποικιλία εδαφών και σε υψόμετρα από τη θάλασσα ως και τα 600 -700 μ. • (β) Φρύγανα, που είναι χαμηλοί θάμνοι αείφυλλων και σκληρόφυλλων φυτών, συνήθως με ύψος ως 1μ που φύονται σε ποικιλία εδαφών και σε σχετικά χαμηλά υψόμετρα. Τα πιο κοινά φρύγανα στα νησιά είναι η αστοιβή (Sarcopoterium spinosum) και η λαδανιά (Cistus creticus, Cistus salviifolius) και άλλα κοινά είναι το θυμάρι (Thymus sp.), το φασκόμηλο (Salvia triloba), το ρείκι (Erica manipuliflora), ο ασπάλαθος (Calicotome villosa), το σπαράγγι (Asparagus acutifolius), το φιτιλάκι (Ballota acetabulosa), κ.α. Τα φρύγανα απαντώνται σε όλα τα νησιά και αποτελούν μια από τις σημαντικότερες καλύψεις γης στα ξηρότερα νησιά, καθώς είναι ιδιαίτερα ανθεκτικά στην ξηρασία και στη βόσκηση. Συχνά απαντώνται μαζί με τη μακία βλάστηση. • (γ) Δάση πεύκης (Pinus sp.) που συναντώνται σε συστάδες ή σε δάση στα νησιά, σπάνιας στα ξηρότερα νησιά. • (δ) Δάση πλατύφυλλων που είναι δάση φυλλοβόλων που απαντώνται σε υγρές περιοχές ή/και σε υψηλότερα υψόμετρα στα νησιά και που αποτελούνται από βελανιδιές (Quercus ithaburensis (ή Q. aegilops ή Q. Macrolepis), Quercus pubescens, Quercus cerris και Quercus infectoria), πλατάνια (Platanus orientalis), κ.α. Σύμφωνα με μια προσέγγιση χαρτογράφησης της κάλυψης γης με βάση δορυφορικές εικόνες του 2010 (Gounaridis, D.; Apostolou, A. Koukoulas, S. (2015) Land Cover mapping of Greece: a semi automated classification approach based on Landsat data and Random Forests, Journal of Maps), επιβεβαιώνονται τα παραπάνω, καθώς το 52,1% της συνολικής έκτασης των νησιών (συμπεριλαμβανομένης της Κρήτης) χαρακτηρίζεται ως θαμνώνες (μακί, φρύγανα ή

21

Κάλυψη Γης ανά νησί, % του συνόλου (2010) Ψέριμος Δονούσα Αγαθονήσι Θηρασία Αρκιοί Γαύδος Φαρμακονήσι Σαλαμίνα Σαντορίνη Αίγινα Σπέτσες Κέρκυρα Πάρος Σύρος Σχοινούσσα Λευκάδα Κουφονήσι Οινούσσες Σκιάθος Ελαφόνησος Ρόδος Κρήτη Αγκίστρι Κώς Παξοί Μεγανήσι Ζάκυνθος Λήμνος Μύκονος Μεγίστη Εύβοια Κάσος Λέρος Θάσος Κεφαλλονιά Καστός Αντίπαξοι Χίος Αντίπαρος Σκύρος Πάτμος Τήνος Κίμωλος Μήλος Λέσβος Κάλαμος Ηρακλειά Σίφνος Σέριφος Κάλυμνος Ύδρα Κάρπαθος Δήλος Σαμοθράκη Νάξος Σκόπελος Ικαρία Σάμος Ψαρά Ιθάκη Κέα Φούρνοι Ίος Κύθνος Άγιος Ευστράτιος Άνδρος Αστυπάλαια Κύθηρα Φολέγανδρος Σύμη Αμοργός Τήλος Νίσυρος Τέλενδος Θύμαινα Χάλκη Αλόνησος Ανάφη Λειψοί Αντικύθηρα Σίκινος 0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Αστικό %

Γυμνές εκτάσεις %

Ετερογενής γεωργική γη %

Δάση %

Βιομηχανία %

Θάμνοι %

Αροτραία γη %

Εσωτερικά ύδατα %

Ορυχεία- Λατομεία %

Λειμώνες %

Μόνιμες φυτείες %

Υγρότοποι %

Γράφημα 2.1

22

συνδυασμοί τους), η κύρια χρήση των οποίων είναι η βόσκηση. Δεύτερη σε έκταση κάλυψη είναι η “ετερογενής γεωργική γη” με 22,6% στην οποία περιλαμβάνονται μικτές εκτάσεις καλλιέργειας ετήσιων φυτών και μόνιμων καλλιεργειών, αλλά και μακία βλάστηση και φρύγανα. Αυτό το μικρο-μωσαϊκό διαφορετικών καλύψεων είναι ενδεικτικό του πολύπλοκου μωσαϊκού του τοπίου των νησιών με τα μικρά σε έκταση αγροτεμάχια. Είναι χαρακτηριστικό ότι ως “δάση” χαρακτηρίζονται μόνο 5,8% της συνολικής έκτασης, λίγο υψηλότερο από τις εκτάσεις χωρίς κάλυψη, ενώ οι μόνιμες φυτείες καλύπτουν το 9,6% της έκτασης. Οι διαφορές στην κάλυψη με βάση το κλίμα και την έκταση των νησιών είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικές. Τα μικρά και μεσαίας έκτασης νησιά των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων χαρακτηρίζονται από κυριαρχία της κάλυψης τους με θαμνώδεις εκτάσεις (σε 10 νησιά καλύπτει πάνω από 90% και σε 25 πάνω από 80% και σε 42 νησιά πάνω από 70% της συνολικής έκτασης τους) που χρησιμοποιούνται κυρίως ως βοσκότοποι, ενώ στα νησιά του Ιονίου, ανεξαρτήτως μεγέθους (με εξαιρέσεις τα πολύ μικρά νησιά Καστός και Κάλαμος) έχουν πολύ μικρές εκτάσεις με θάμνους, περισσότερα δάση και κυριαρχία ετερογενούς γεωργικής γης. Το ίδιο ισχύει για τις Σποράδες και τα παράκτια νησιά στη Βόρεια Ελλάδα, όπου η βροχόπτωση είναι υψηλότερη. Στα μεγαλύτερα νησιά, η κατανομή των καλύψεων είναι περισσότερο ισορροπημένη, αλλά και εκεί οι θαμνώνες καλύπτουν πάνω από 50% της συνολικής έκτασης ενώ επίσης κυριαρχούν (με εξαίρεση την Κέρκυρα, τη Σάμο και τη Λήμνο) και οι ετερογενείς γεωργικές εκτάσεις. Οι αστικές καλύψεις είναι πολύ μεγάλες σε κάποια νησιά (π.χ. Σαλαμίνα, Σαντορίνη, Μύκονος, Αίγινα, Σπέτσες, Κέρκυρα, Πάρος και Σύρος παρουσιάζουν τιμές από 5% ως 41%), γεγονός που φανερώνει το μέγεθος της αστικής επέκτασης σε κάποια νησιά. Τέλος, θα πρέπει να τονιστεί η τεράστια οικολογική σημασία των υγροτοπικών εκτάσεων και των εκτάσεων με εσωτερικά ύδατα, αν και αντιπροσωπεύουν μόλις το 0,08% και 0,07% της συνολικής έκτασης των νησιών. Σύμφωνα με το WWF, στα νησιά του Αιγαίου μόνο, έχουν καταγραφεί 359 φυσικοί και 118 τεχνητοί υγρότοποι που συνίστανται από σπάνιους τύπους οικοτόπων, είναι ενδιαιτήματα ενδημικών και απειλούμενων ειδών, κυρίως της ορνιθοπανίδας. Γενικά, ως αποτέλεσμα όλων των παραπάνω χαρακτηριστικών, τα νησιά της Ελλάδας χαρακτηρίζονται από υψηλό ενδημισμό, παρουσία δηλαδή ειδών που δεν συναντώνται αλλού, αλλά και από ιδιαίτερα και εύθραυστα οικοσυστήματα, τόσο στο χερσαίο, όσο και στο υδάτινο περιβάλλον τους. Οι καλύψεις αυτές, όπως είναι αναμενόμενο, οδηγούν σε αντίστοιχες ή “συμβατές” χρήσεις γης. Η ανάλυση με βάση τις κύρι-


ες χρήσεις γης (από το 2000 και για πρώτη φορά με εκτίμηση από την ΕΛΛΣΤΑΤ με τηλεπισκοπικά δεδομένα) προσφέρει τα ακόλουθα: • Βοσκότοποι: αποτελούν κυρίαρχη χρήση γης σε εκτάσεις με φρύγανα και μακία βλάστηση. Με μέσο όρο στη χώρα 15,3% της συνολικής έκτασης να καλύπτεται από βοσκότοπους, σε 46 νησιά καταγράφονται υψηλότερες τιμές, κυρίως σε μικρά νησιά των Κυκλάδων και Δωδεκανήσων, με τη Μεγίστη να παρουσιάζει 76,3%, την Κύθνο 70,9%, τη Σέριφο 57,8%, τον Άγ. Ευστράτιο 57%. • Καλλιεργούμενες εκτάσεις και αγραναπαύσεις: αποτελούν σημαντική κατηγορία χρήσης σε νησιά με μόνιμες φυτείες (δενδρώνες και αμπελώνες). Με το μέσο όρο της χώρας να είναι στο 38,7% της συνολικής έκτασης, 19 νησιά καταγράφουν υψηλότερες τιμές, όπως η Κέρκυρα με 79% (με ελαιώνες και εσπεριδοειδή), η Θήρα με 59,9% (με αμπελώνες), η Κέα με 55,15% (με ελαιώνες και βελανιδιές), η Νάξος με 53,1% (με ετήσιες και ελαιώνες) και η Κως με 53% (με αμπελώνες, ελαιώνες και ετήσιες καλλιέργειες). Φαίνεται εδώ, ότι είναι περιορισμένος ο αριθμός των νησιών που διατηρούν σήμερα σημαντικές γεωργικές δραστηριότητες, ιδιαίτερα για ετήσια φυτά, ενώ στα περισσότερα η κτηνοτροφία κυριαρχεί. • Δασικές εκτάσεις: εδώ παρουσιάζεται μια σημαντική διαφοροποίηση από τις κατηγορίες κάλυψης γης, καθώς με τον εθνικό μέσο όρο στο 39,1% της συνολικής έκτασης, 40 συνολικά νησιά παρουσιάζονται με υψηλότερα ποσοστά, κυρίως στα Ιόνια, στις Σποράδες και στο Σαρωνικό, όπως οι Οθωνοί με 86,8%, το Αγκίστρι με 84,9%, η Κάλαμος με 84,5%, η Αλόννησος με 82,5%. Εδώ, ως δάση φαίνεται να έχουν καταγραφεί και πολλές “δασικές εκτάσεις”, δηλαδή εκτάσεις με αραιή παρουσία δέντρων ή με μακία βλάστηση που συχνά προέρχονται από εγκαταλειμμένες γεωργικές εκτάσεις. Ελλάδα Νησιωτική Ελλάδα Β. Ελλάδα Β. Αιγαίο Ν. Αιγαίο Ιόνια Νησιά Κρήτη Θεσσαλία Δυτική Ελλάδα Πελοπόννησος Στερεά Ελλάδα Αττική

Αριθμός κατοικημένων νησιών

•

Άλλες εκτάσεις (που περιλαμβάνουν εκτάσεις χωρίς βλάστηση, παραλίες κλπ. αλλά και ορυχεία, χώρους απόθεσης απορριμμάτων κλπ.): με μέσο όρο της χώρας στο 4,4%, σε πολλά νησιά (40 συνολικά), καταγράφονται πολύ υψηλότερες τιμές, πολλές φορές χωρίς εμφανή αιτία. Έτσι, η Σίκινος εμφανίζει ποσοστό 77,1%, η Χάλκη 36,8%, η Ερεικούσσα 30,2%, το Κουφονήσι 25,6%, η Δονούσα 25,4% και ο Άγ. Ευστράτιος 24,9%. Η έντονη βόσκηση μπορεί να αποτελεί μια από τις αιτίες τόσο υψηλών τιμών.


Έκταση\Πληθυσμός Πολύ μεγάλα (>1000 τ.χλμ.)

23

Πολύ μεγάλα (> 500.000 κατ.)

Μεγάλα (500.000 – 50.000 κατ.)

Κρήτη

Εύβοια, Ρόδος, Λέσβος

Μεγάλα (500 – 1000 τ.χλμ.)

Χίος, Κέρκυρα

Έκταση (τ.χλμ.)

Πληθυσμός

131.957

10.816.286

114 (80 + 34)

24.772,71

1.632.955

4 (3 + 1) 13 (9 + 4) 51 (39 + 12) 15 (12 + 3) 3 (2 + 1) 8 (3 + 5) 4 (0 + 4) 3 (1 + 2) 4 (3 + 1) 9 (8+1)

563,73 3.819,55 5.080,78 2.272,80 8.295,52 249,86 1,54 27,11 3.867,31 594,31

17.198 199.235 308.979 207.855 623.065 13.848 13 1.045 194.209 67.508

Πίνακας: 2.1 Αριθμός, έκταση και πληθυσμός των νησιών ανά περιφέρεια (2011)

Μικρά (750 – 5.000 κατ.)

Μεσαία (100 – 500 τ.χλμ.)

Κύθηρα, Σκύρος, Σαμοθράκη, Μήλος, Αμοργός, Ιος, Κέα

Μικρά (100 – 50 τ.χλμ.)

Σαλαμίνα, Μύκονος, Σύρος, Αίγινα, Θήρα, Λέρος

Κύθνος, Αστυπάλαια, Ιθάκη, Σέριφος, Σίφνος, Κάσος, Αλόννησος, Τήλος, Σύμη

Πολύ μικρά (50 τ.χλμ. >)

Πολύ μικρά (750 >)

Κεφαλληνία Σάμος, Λήμνος, Νάξος, Ζάκυνθος, Ανδρος, Θάσος, Λευκάδα, Κάρπαθος, Κως, Ικαρία, Πάρος, Τήνος, Κάλυμνος

2.2. Οι τυπολογίες των νησιών Η Ελλάδα σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής πληθυσμού 2011 περιλαμβάνει 114 κατοικημένα νησιά από τα οποία τα 80 έχουν διοικητική υπόσταση, δηλαδή είναι δήμοι, δημοτικές ή τοπικές κοινότητες, ενώ τα υπόλοιπα 34 αναφέρονται ως οικισμοί (με βάση τον χαρακτηρισμό τους από την ΕΛΣΤΑΤ, ο πλήρης κατάλογος των κατοικημένων νησιών και η διοικητική τους υπαγωγή αναφέρεται στο Παράρτημα 1, ενώ επιπλέον στην απογραφή πληθυσμού 2011 αναφέρονται 440 νησίδες ως οικισμοί αλλά χωρίς πληθυσμό). Η έκταση τους είναι 24.772,71 τ.χλμ. (ή 18,7% της συνολικής επιφάνειας της χώρας) και ο πληθυσμός τους 1.632.955 κάτοικοι (ή 15,1% του συνολικού πληθυσμού). Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται αναφορά σε όλα τα κατοικημένα νησιά, αλλά στη συνέχεια, η ανάλυση αφορά μόνα τα 80 κατοικημένα νησιά που έχουν διοικητική οντότητα και για τα οποία συγκεντρώνονται στοιχεία από την ΕΛΛΣΤΑΤ. Τα δεδομένα των 80 αυτών νησιών περιλαμβάνουν και τα στοιχεία των νησιών που τους ανήκουν διοικητικά όπως φαίνεται στο Παράρτημα 1. Μια προσπάθεια κατηγοριοποίησης των νησιών για να είναι ευκολότερη η εξέταση τους και η απεικόνιση ομοιοτήτων και διαφορών γίνεται με βάση τον πληθυσμό, την έκταση και το μήκος των ακτών τους. Αν και

Μεσαία (5.000 – 50.000 κατ.)

Σκιάθος

Ύδρα, Νίσυρος, Κίμωλος, Αντίπαρος, Πάτμος, Φολέγανδρος, Φούρνοι, Παξοί, Πόρος, Σπέτσες, Μεγανήσι, Ελαφόνησος, Λειψοί, Οινούσσες, Αγκίστρι

Άγ. Ευστράτιος, Σίκινος, Ψαρά, Ανάφη, Γαύδος, Χάλκη, Κάλαμος, Αντικύθηρα, Ηρακλειά, Αγαθονήσι, Δονούσα. Οθωνοί, Θύμαινα, Θηρασιά, Μεγίστη, Σχοινούσα, Αμουλιανή, Αρκοί, Καστός, Κουφονήσι, Ερικούσσα, Τριζόνια

Πίνακας 2.2: Κατάταξη των νησιών ανάλογα με το μέγεθός τους (έκταση - πληθυσμός, 2001)

οι μεταβλητές αυτές προσφέρουν μια πρώτη προσέγγιση του “βαθμού της νησιωτικότητας”, δηλαδή του πόσο ένα νησί χαρακτηρίζεται από τα εγγενή χαρακτηριστικά των νησιών, τη μικρή έκταση και την απομόνωση, απαιτείται η εξέταση και άλλων μεταβλητών, όπως η προσβασιμότητα, το είδος και η ένταση των δραστηριοτήτων που ασκούνται σε αυτό, για μια πληρέστερη εικόνα. Στη συνέχεια παρουσιάζονται μια σειρά από κατηγοριοποιήσεις με βάση τα πλήρως διαθέσιμα δεδομένα (πληθυσμός, έκταση, μήκος ακτών), ενώ η ανάλυση των υπόλοιπων γίνεται στη συνέχεια του κειμένου. Με βάση τον πληθυσμό τα νησιά μπορούν να ταξινομηθούν σε: • πολύ μεγάλα νησιά, με πληθυσμό μεγαλύτερο των 500.000 κατοίκων που επιτρέπουν την ανάπτυξη υπηρεσιών ανωτέρου επιπέδου αφού υπάρχει διευρυμένη αγορά. Στην κατηγορία αυτή υπάγεται μόνο η Κρήτη. • μεγάλα νησιά, θεωρούνται εκείνα που έχουν πληθυσμό από 50.000 έως 500.000 κατοίκους: ο πληθυσμός των 50.000 κατοίκων θεωρείται ο κατώτερος πληθυσμός που μπορεί να ωθήσει στην ανάπτυξη κάποιων οικονομιών συγκέντρωσης, την ύπαρξη υπηρεσιών και λειτουργιών τουλάχιστον μέσου επιπέδου. Στην κατηγορία αυτή υπάγονται η Εύβοια, η Ρόδος, η Κέρκυρα η Λέσβος και η Χίος. • μεσαία νησιά, θεωρούνται εκείνα που

•

•

έχουν πληθυσμό από 5.000 έως 50.000 κατοίκων. Εδώ περιλαμβάνονται 21 νησιά από όλες τις γεωγραφικές ενότητες. Τα νησιά αυτά έχουν όλες τις κρίσιμες ιδιωτικές υπηρεσίες καθώς και στη μεγάλη τους πλειοψηφία αποτελούν έδρα δημόσιων υπηρεσιών πέρα του Δήμου (αποτελούν είτε έδρα Περιφερειακής Ενότητας, είτε έδρα Επαρχείου), παρά τη συρρίκνωση που σημειώθηκε τα τελευταία χρόνια. μικρά νησιά, θεωρούνται εκείνα που έχουν πληθυσμό από 750 έως 5.000 κατοίκων που τους επιτρέπουν την ύπαρξη βασικών υπηρεσιών που καλύπτουν την καθημερινότητα των κατοίκων. 32 νησιά υπάγονται σ’ αυτή την υποκατηγορία, ενώ 17 από αυτά έχουν πληθυσμό μικρότερο των 2.000 κατοίκων. πολύ μικρά νησιά, που είναι εκείνα που έχουν πληθυσμό μικρότερο των 750 κατοίκων που δεν τους επιτρέπει να έχουν παρά ελάχιστες υπηρεσίες με αποτέλεσμα η καθημερινή επιβίωση των κατοίκων να εξαρτάται από τα γειτονικά νησιά ή την πλησιέστερη ηπειρωτική περιοχή. Είναι 46 στον αριθμό, ενώ μόλις 20 έχουν πληθυσμό πάνω από 100 κατοίκους. Από τα νησιά αυτά μόνο 1 (η Τέλενδος) δεν έχει διοικητική υπόσταση (υπάγεται στη Κάλυμνο). Από τα νησιά με λιγότερους από 100 κατοίκους (35), μόνο 7 έχουν μόνιμο πληθυσμό όλο το χρόνο και 2 από αυτά (τα Τριζόνια και η Καστός) είναι

κοινοτικές ενότητες. Η έκταση των νησιών συσχετίζεται με τον πληθυσμό τους, γεγονός που είναι αναμενόμενο, αν και καταγράφονται ορισμένες εξαιρέσεις με υψηλότερες ή χαμηλότερες πληθυσμιακές πυκνότητες και παρόμοια έκταση (π.χ. η Σάμος και η Λήμνος έχουν σχεδόν την ίδια έκταση, αλλά η Σάμος έχει διπλάσιο πληθυσμό από τη Λήμνο). Έτσι οι κατηγορίες με βάση την έκταση είναι παρόμοιες με αυτές με βάση τον πληθυσμό και είναι οι ακόλουθες: • πολύ μεγάλα νησιά με έκταση άνω των 1.000 τ.χλμ.: που στην Ελλάδα είναι η Κρήτη, η Εύβοια, η Λέσβος και η Ρόδος, με την Κρήτη να είναι πολύ μεγάλο νησί αντίστοιχο της Σαρδηνίας και της Κορσικής • μεγάλα νησιά με έκταση από 500 έως 1.000 τ.χλμ.: Κεφαλληνία, Χίος και Κέρκυρα, • μεσαία νησιά με έκταση από 100 έως 500 τ.χλμ.: 20 νησιά, • μικρά νησιά με έκταση από 100 έως 50 τ.χλμ.: 16 νησιά, • πολύ μικρά νησιά: 67 συνολικά από τα οποία μόνο 35 είναι μιας μορφής διοικητική ενότητα. 21 από τα νησιά είναι μεταξύ 20 και 50 τ.χλμ. και 19 πάνω από 10 τ.χλμ. Τέλος από τα 31 νησιά με έκταση μικρότερη των 10 τ.χλμ. μόλις 15 από αυτά κατοικούνται όλο το χρόνο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η

20°0'0"Α

24

Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


25

ΤΟΥΡΚΙΑ

Γεωτεκτονικές ζώνες, κυριότερα ρήγματα και σεισμοί Χάρτης 2.4

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη





Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α

Ι

Περιστέρα

Ο

Σκιάθος

Ο

Σκόπελος

Σκύρος

Λευκάδα

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος


Ο

Υδρα

Σ

Σέριφος Σίφνος

Φούρνοι

Richter

4.5 - 6 Richter

Αρκιοί

Δονούσα

Αντίπαρος

Κουφονήσι Κέρος Σχoινούσσα

Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί



Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ιος

Σίκινος

Γυαλί



>6

Αγαθονήσι

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Κίμωλος

Μήλος

Υπόμνημα

Ικαρία

Σύρος


< 4.5

Τήνος

Γυάρος


Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Λ

Νίσυρος

Σαντορίνη


Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Richter

Αλιμιά

Ρόδος



Ηφαίστεια


Ρήγματα

Κάρπαθος

Π Ε Λ Α Γ Ο Σ Δία

Κρήτη


Κάσος

Ηφαιστειακά Τόξα

35°0'0"Β

ταξινόμηση των νησιών ανάλογα με τη σχέση μεταξύ έκτασης και μήκους ακτών, μία ταξινόμηση που κατατάσσει τα νησιά ανάλογα με το βαθμό που επηρεάζονται από τη θάλασσα Λ σε: Ι Α • «Ηπειρωτικά» νησιά όταν η σχέση αυτή είναι μικρότερη από 0,01, • «Ενδιάμεσα» νησιά όταν η σχέση αυτή κυμαίνεται μεταξύ 0,01 και 0,1, και • «Νησιωτικά» νησιά όταν η σχέση αυτή είναι μεγαλύτερη του 0,1. Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι όχι απλά όλα τα νησιά της Ελλάδας εμπίπτουν στην κατηγορία των «νησιωτικών» νησιών, αλλά και η ίδια ή χώρα εμφανίζεται να είναι “νησιωτική” λόγω του μεγάλου συνολικού μήκους των ακτών της. Η πληθυσμιακή πυκνότητα καθορίζει την πίεση που ασκείται σε ένα οικοσύστημα αλλά και τη δυνατότητα για κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη. Ο μέσος όρος πυκνότητας στην Ελλάδα είναι 82 κατοίκων ανά τ.χλμ., ενώ στην ΕΕ είναι 116,3 κατ./τ.χλμ. Η πληθυσμιακή πυκνότητα αποτελεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο ένα δείκτη με δύο διαφορετικές ερμηνείες: οι αραιοκατοικημένες περιοχές (με πληθυσμό λιγότερο των 12,5 κατ./τ.χλμ.) θεωρούνται «προβληματικές» που χρήζουν υποστήριξης ώστε να μην ερημοποιηθούν πλήρως, ενώ οι περιοχές με υψηλή πυκνότητα και σε συνδυασμό με μεγάλες πληθυσμιακές συγκεντρώσεις θεωρείται ότι ως αστικές περιοχές έχουν μεγαλύτερες δυνατότητες για ανάπτυξη, ενώ ταυτόχρονα υφίστανται και υψηλές περιβαλλοντικές πιέσεις. Με βάση το κριτήριο αυτό τα νησιά ταξινομούνται σε: • Πολύ αραιοκατοικημένα νησιά όταν έχουν λιγότερους από 12,5 κατ./τ.χλμ. (με βάση τον σχετικό ορισμό της ΕΕ περί αραιοκατοικημένων περιοχών): αφορά 30 μικρά νησιά, εκ των οποίων μόλις 9 έχουν πάνω από 50 κατοίκους με την Τήλο να έχει τον μεγαλύτερο πληθυσμό (780 κάτοικοι), αλλά και τη μεγαλύτερη έκταση (62,8 τ.χλμ.). • Αραιοκατοικημένα νησιά όταν έχουν από 12,5 μέχρι 50 κατ./τ.χλμ.: αφορά 41 νησιά διαφορετικού μεγέθους και πληθυσμού • Μέσης πυκνότητας όταν έχουν από 50 μέχρι 100 κατ./τ.χλμ: 19 νησιά μέχρι τον εθνικό μέσο όρο και 6 ακόμη μέχρι το επίπεδο των 100 κατ./τ.χλμ. • Υψηλής πυκνότητας όταν έχουν περισσότερους από 100 κατ. ανά τ.χλμ: 15 κυρίως μεσαίου μεγέθους και μεγάλα νησιά με πλέον πυκνοκατοικημένη τη Σαλαμίνα (413,5 κ/τ.χλμ.) που λειτουργεί ως προάστιο της πρωτεύουσας αλλά και τα υπόλοιπα νησιά του Αργοσαρωνικού πλην της ορεινής Ύδρας, την Σύρο (257,1), τη Σαντορίνη (200,9) και άλλα τουριστικά, την Κέρκυρα (170,3) όπως και τα περισσότερα νησιά του Ιονίου που παραδοσιακά ήταν πυκνοκατοικημένα.



Ι

35°0'0"Β


30°0'0"Α

40°0'0"Β

40°0'0"Β

ΙΤΑ

25°0'0"Α

Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.


3. Δημογραφία


27

Ο Πληθυσμός της Ελλάδας και των Ελληνικών Νησιών 1951-2011 25%

19,11%

20% 16,90% 14,82%

7.632.801

8.388.553

8.768.641

14,20%

9.740.417

14,51%

10.259.900

14,81%

15,10% 15%

10.964.020

10.816.286 10%

5%

1.458.916 1951

1.417.524

1.299.579

1.383.025

1971

1981

1961 Πληθυσμός Νησιών

1.489.091

1.623.830

1.633.476 0%

Πληθυσμός Ελλάδας

1991

2001

2011

Πληθυσμός Νησιών % της Ελλάδας

Γράφημα 3.1

Τ

α δημογραφικά στοιχεία μιας περιοχής είναι πολύ σημαντικά για την κατανόηση κοινωνικοοικονομικών μεταβολών σε αυτή, καθώς αποτυπώνουν το δυναμισμό της και τις προοπτικές της κοινωνίας. Τα χαρακτηριστικά αυτά επηρεάζονται σημαντικά από παράγοντες όπως η οικονομία και η ύπαρξη θέσεων εργασίας, αλλά και από την “ποιότητα ζωής” σε μια περιοχή, που συνδέεται με υποδομές και υπηρεσίες που είναι διαθέσιμες στον τοπικό πληθυσμό. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε ορισμένες πολύ σημαντικές μεταβλητές του πληθυσμού των νησιών: (α) Τον πληθυσμό και τις μεταβολές του τις τελευταίες δεκαετίες, (β) Τη φυσική κίνηση, (γ) Ποιοτικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού όπως η κατανομή ηλικιών και η μεταβολή της και (δ) Το επίπεδο εκπαίδευσης του πληθυσμού.

3.1. Πληθυσμός Η εξέλιξη του συνολικού πληθυσμού σε μακροχρόνιο περίοδο αντανακλά το δυνα-

μισμό της τοπικής οικονομίας και κοινωνίας. Την 60ετία από το 1951 μέχρι την πρόσφατη απογραφή του 2011, η Ελλάδα συνολικά έχει καταγράψει αύξηση πληθυσμού κατά 41,7% που ήταν υψηλότερη κατά την πρώτη 30ετία (27,6% την περίοδο 1951-1981) εξαιτίας των ιδιαίτερα θετικών δημογραφικών εξελίξεων την ίδια περίοδο παρά την σημαντική εξωτερική μετανάστευση. Η αύξηση αυτή είναι μικρότερη την επόμενη τριακονταετία (11,1% την περίοδο 1981-2011), παρά την εισροή μεταναστών μετά το 1990, εξαιτίας της σημαντικής μείωσης των γεννήσεων που έχει οδηγήσει σε μηδενική φυσική κίνηση. Όσον αφορά στις εξελίξεις σε επίπεδο νησιού, γενικά, και με εξαίρεση των λίγων νησιών που καταγράφουν αύξηση του πληθυσμού συνεχώς, η περίοδος 1951 - 1981 μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια περίοδος πολύ σημαντικής πληθυσμιακής μείωσης για τα νησιά, ιδιαίτερα για τα μικρότερα από αυτά, αν και πολλά μεγαλύτερα νησιά έχασαν επίσης πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού τους (π.χ. Λέσβος, Χίος, Σάμος). Οι απώλει-

ες αυτές αφορούσαν κατοίκους -κυρίως τους νεότερους σε ηλικία- που μετακινήθηκαν είτε σε μεγάλα ηπειρωτικά κέντρα, σπανιότερα σε γειτονικά μεγαλύτερα νησιά, είτε στο εξωτερικό. Από το 1981 και έπειτα, ο πληθυσμός αρχικά σταθεροποιείται και στη συνέχεια αυξάνεται λιγότερο ή περισσότερο ως το 2001 και παρουσιάζει μικτές τάσεις (μικρή αύξηση αλλά και μείωση σε πολλά νησιά) την επόμενη δεκαετία. Έτσι, μόνο σε ένα νομό, αυτόν της Δωδεκανήσου καταγράφεται συνολική αύξηση πληθυσμού υψηλότερη από αυτή της χώρας την περίοδο 1951-2011 (57,2%) και σε 12 από τα 80 νησιά της χώρας. Από τα 12 αυτά νησιά, τα 5 χαρακτηρίζονται από σημαντική έντονη τουριστική ανάπτυξη για αρκετές δεκαετίες (Μύκονος, Ρόδος, Κως, Θήρα και Πάρος), 3 νησιά είναι στον Αργοσαρωνικό και επηρεάστηκαν από την αύξηση του πληθυσμού της Αθήνας και της Αττικής γενικότερα (Σαλαμίνα, Αίγινα και Αγκίστρι), ενώ τα υπόλοιπα 4 (Αλόννησος, Σκιάθος, Ελαφόνησος και Αντίπαρος) κατέγραψαν αρχικά μείωση πληθυσμού κατά την πρώτη 30ετία και πολύ υψηλή αύξηση στη συνέχεια εξ αιτίας της τουριστικής ανάπτυξης. Η Περιφέρεια Κρήτης, η Εύβοια, η Ζάκυνθος και 8 επιπλέον νησιά βρέθηκαν το 2011 με πληθυσμό μεγαλύτερο απ’ ότι το 1951 συνήθως μετά από μια μείωση την πρώτη 30ετία με σημαντικότερη αυτή της Ζακύνθου (-21,1%). Μικρότερη ή μεγαλύτερη μείωση στο σύνολο της περιόδου κατέγραψαν 7 νομοί με τον Ν. Λέσβου να καταγράφει τη μεγαλύτερη μείωση (-33%) και τον Ν. Κέρκυρας τη μικρότερη (-1%). Μείωση κατέγραψαν και

55 νησιά που ήταν ιδιαίτερα υψηλή κατά την πρώτη περίοδο ενώ 22 από αυτά, κυρίως μικρά και απομονωμένα, έχασαν το 1/3 του πληθυσμού τους. Ο πληθυσμός ενός νησιού επηρεάζει καθοριστικά το βαθμό αυτονομίας του, καθώς συνδέεται άμεσα με το εύρος και την ποικιλία δημόσιων και ιδιωτικών υπηρεσιών που είναι διαθέσιμες τοπικά τόσο στους κατοίκους όσο και στις επιχειρήσεις (χαρακτηριστικά παραδείγματα παρουσιάζονται στη συνέχεια του κειμένου στην ενότητα της προσβασιμότητας). Νησιά με πληθυσμό μικρότερο των 750 κατοίκων έχουν χαμηλή δυνατότητα αυτοεξυπηρέτησης με τα μικρότερα από αυτά να έχουν έλλειψη ακόμη και βασικών υπηρεσιών (π.χ. φούρνο). Σε πολλές περιπτώσεις στα νησιά αυτά έχει αναπτυχθεί τοπικό σύστημα μεταφορών που επιτρέπει στους κατοίκους να επισκέπτονται αυθημερόν ένα γειτονικό νησί όπως στην περίπτωση των Μικρών Κυκλάδων (Δονούσα, Σχοινούσα, Κουφονήσι, Ηρακλειά αλλά και η μεγαλύτερη Αμοργός συνδέονται με Νάξο, ο Αη Στράτης με Λήμνο, οι Οινούσσες και τα Ψαρά με Χίο, οι Φούρνοι με Ικαρία και Σάμο). Από την άλλη πλευρά πολύ λίγα νησιά έχουν αρκετά μεγάλο πληθυσμό ώστε να θεωρούνται ότι προσελκύουν σημαντικές «αστικές» λειτουργίες: εκτός της Κρήτης που με πληθυσμό 622.922 κατοίκους και μία από τις μεγαλύτερες πόλεις της χώρας (Ηράκλειο), έχει τις δυνατότητες αυτές, άλλα 5 νησιά (Ευβοια, Ρόδος, Κέρκυρα, Λέσβος και Χίος) με περισσότερους από 50.000 κατοίκους έχουν χαρακτηριστικά αστικού κέντρου όπως καθορίζονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Σε συνδυασμό με τη συνολική εξέλιξη του πληθυσμού δύο άλλα μεγέθη συμπληρώνουν την εικόνα

της κατάστασης του πληθυσμού σήμερα: η φυσική κίνηση και η πυραμίδα ηλικιών.

3.2. Φυσική Κίνηση – Πληθυσμιακές Πυραμίδες Η φυσική κίνηση εκφράζει το ρυθμό αντικατάστασης ενός πληθυσμού, καθώς συνδέει τις γεννήσεις και τους θανάτους σε μια περιοχή. Σήμερα, η φυσική κίνηση στην Ελλάδα είναι ελαφρώς αρνητική και έχει διατηρηθεί σε αυτά τα επίπεδα από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα, εκφράζοντας μια σειρά από κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις, όπως την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, τη μεγάλη μείωση του αριθμού των παιδιών ανά γυναίκα και την αύξηση της ηλικίας πρώτης τεκνοποίησης, που με τη σειρά τους είναι αποτέλεσμα του μεγαλύτερου ποσοστού γυναικών που αναζητούν θέση στην αγορά εργασίας και της μείωσης του αριθμού παιδιών ανά οικογένεια. Έτσι, η φυσική κίνηση της Ελλάδας ήταν ελαφρώς αρνητική κατά την περίοδο 2001-2013 (κατά 2.806 άτομα) εξαιτίας της αρνητικής εξέλιξης σε 9 από τις 13 Περιφέρειες. Από τις νησιωτικές Περιφέρειες τα Ιόνια και το Β. Αιγαίο κατέγραψαν μείωση 5.042 και 8.278 άτομα αντίστοιχα, ενώ το Ν. Αιγαίο και η Κρήτη είχαν αύξηση 11.589 και 19.863 άτομα αντίστοιχα. Η ποσοστιαία μεταβολή της φυσικής κίνησης σε σχέση με το συνολικό πληθυσμό του 2011 ήταν -0,03 για το σύνολο της χώρας, -2,43 για τα Ιόνια, -4,15 για το Β. Αιγαίο, 3,19 για την Κρήτη και 3,75 για το Ν. Αιγαίο. Σε επίπεδο νησιών: 19 νησιά έχουν θετική φυσική κίνηση, μεγαλύτερη από το σχεδόν μηδενικό μ.ο. της χώρας. Πρόκειται κύρια για τουριστικά νησιά όπως η Μύκονος

20°0'0"Α

28

25°0'0"Α


(9,08), η Θήρα (8,68), η Ρόδος (6,49), η Κως (6,33), η Σκιάθος (3,65), η Πάρος (3,53), η Κρήτη (3,19), η Σύμη (2,12), η Πάτμος (1,02), η Ζάκυνθος (1,11) και μερικά άλλα μικρά νησιά όπως η Μεγίστη, η Αντίπαρος, η Τήλος, οι Λειψοί. Η πλειοψηφία των νησιών παρουσιάζει αρνητικό αποτέλεσμα φυσικής κίνησης για τη τελευταία δεκαετία. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι ιδιαίτερα υψηλό και αφορά μικρά και απομονωμένα νησιά όπως: Μεγανήσι -24,02, Τριζόνια -20,47, Οθωνοί -19,64, Κάλαμος -19,15, Αντικύθηρα -16,18, Κίμωλος -12,53 Σίκινος -11,36, Μαθράκι -10,33 και Ερεικούσσα -10,28. Από τα μεσαία και μεγάλα νησιά καταγράφουν αρνητική εξέλιξη η Ικαρία (24ο σε μέγεθος νησί) με -6,93 η Λήμνος (15ο) με -4,73, η Σύρος (13ο) με -2,23, η Λευκάδα (12ο) με -3,95, η Σάμος (11ο) με -3,89, η Κεφαλληνία (9ο) με 2,09, η Σαλαμίνα (8ο) με -2,68, η Χίος (6ο) με -3,10 η Λέσβος (5ο) με -4,45 και τέλος η Κέρκυρα (4ο) με -3,12. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλά από αυτά τα νησιά έχουν καταγράψει αύξηση του συνολικού πληθυσμού τους μεταξύ των δύο απογραφών γεγονός που σχετίζεται με τη θετική καθαρή μεταναστευτική ροή. Η ακαθάριστη γεννητικότητα (γεννήσεις ανά 1000 κατοίκους) στην Ελλάδα υστερεί του μέσου ευρωπαϊκού όρου (9,13ο/οο έναντι 10,4ο/οο). Σε επίπεδο νησιών μόλις 15 από αυτά έχουν δείκτη υψηλότερο του μέσου όρου της χώρας με τη Κάλυμνο, τη Μύκονο, τη Θήρα και τη Ρόδο να ξεπερνούν το 11ο/οο. Η ακαθάριστη θνησιμότητα στην ΕΕ είναι 9,9 και στην Ελλάδα 9,14. 37 νησιά διαφόρων μεγεθών παρουσιάζουν θνησιμότητα μικρότερη του μέσου όρου. Το προσδόκιμο ζωής στις νησιωτικές περιφέρειες είναι υψηλότερο του εθνικού μέσου όρου (80,8 έτη) και του ευρωπαϊκού (80,3 έτη) με τη Περιφέρεια Ιονίων να σημειώνει την υψηλότερη επίδοση σε εθνικό επίπεδο με 82,5, τη Περιφέρεια Β. Αιγαίου να ακολουθεί με 81,4 έτη, ενώ η Κρήτη 81,2 και το Ν. Αιγαίο με 80,8 έτη να υπολείπονται. Η μετανάστευση των τελευταίων δύο δεκαετιών επηρέασε θετικά τον πληθυσμό πολλών περιοχών της χώρας. Σε επίπεδο χώρας το ποσοστό των κατοίκων με ξένη υπηκοότητα είναι 8,43%. Οι 3 από τις 4 νησιωτικές περιφέρειες έχουν ποσοστό υψηλότερο: το Ν. Αιγαίο 12,21%, τα Ιόνια 11,46% και η Κρήτη 10,17%. Σε επίπεδο νησιών 51 έχουν ποσοστό αλλοδαπών υψηλότερο του μέσου όρου: η Αλόννησος με 33,38%, η Μύκονος με 26,97%, η Ερεικούσσα με 26,01%, η Κέα 23,65% και η Σκιάθος με 22,36% έχουν τα υψηλότερα ποσοστά. Η πυραμίδα των ηλικιών αποτελεί έναν τρόπο αποτύπωσης της γήρανσης του πληθυσμού, που είναι ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι δείκτες γονιμότητας μειώνονται και αυξάνεται το προσδόκιμο ζωής, με προφανείς συνέπειες στη σχέση ενεργού και μη ενεργού πληθυσμού, στην ανάγκη για

30°0'0"Α



Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ . Μεταβολή Πληθυσμού % ανά νησί 1951-2011

Χάρτης 3.1 (Πηγές: Απογραφές πληθυσμού Ελληνικού κράτους 1951 - 2011)

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη




40°0'0"Β

40°0'0"Β

29

ΤΟΥΡΚΙΑ

ΙΤΑΛΙΑ


Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α

Ι


Ο

Αλόννησος

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Ι Ο

Σκιάθος

Λέσβος

Α

Περιστέρα

Ν

Σκόπελος

Ι Σκύρος

Εύβοια

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Λευκάδα

Ο

Ψαρά

Καστός

Λ

Π


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Ε

Γ

Λ

Ο

Άνδρος

Α Αίγινα

Ζάκυνθος


Ο

Αγκίστρι

Κέα

Πόρος

Τήνος

Γυάρος

Σ

Υπόμνημα




Μεγάλη Μείωση (-100 – -66 %) Μείωση (-65.9 – -33 %) Μικρή Μείωση (-32.9 – 0 %)

Ικαρία Φούρνοι


Σπέτσες

Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Γ

Σίφνος

Μήλος


Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Αγαθονήσι


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


Μικρή Αύξηση (0.1 – 33 %)

Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Αλιμιά

Ρόδος


Αύξηση (33.1 – 66 %) Σαρία

Μεγάλη Αύξηση (66.1 – 100 %)

Αντικύθηρα

Πολύ Μεγάλη Αύξηση (>100 %)


Δία

Χωρίς Δεδομένα

Κάρπαθος


Κρήτη


Κάσος

Ακατοίκητα

35°0'0"Β

35°0'0"Β


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

30



31

Μεταβολή πληθυσμού ανά νησί 1951-1981 (%)

Μεταβολή πληθυσμού ανά νησί 1981-2011 (%)

Μύκονος Σαλαμίνα Ρόδος Αίγινα Σκιάθος Αγκίστρι Σπέτσες Λέρος Εύβοια Αλόννησος Φούρνοι Κρήτη Ελαφόνησος Κάλυμνος Κώς Υδρα Πάτμος Κέρκυρα Αντίπαρος Πόρος Πάρος Σκύρος Θάσος Κάσος Σύρος Παξοί Ιος Κουφονήσι Μήλος Ζάκυνθος Σκόπελος Αμμουλιανή Θήρα Τήνος Νάξος Χίος Σίφνος Ικαρία Λευκάδα Λέσβος Αμοργός Αγαθονήσι Σαμοθράκη Σάμος Κάρπαθος Φολέγανδρο Ψαρά Λήμνος Λειψοί Μεγανήσι Ιθάκη Σχoινούσσα Τριζόνια Ανδρος Σέριφος Κύθνος Κεφαλληνία Χάλκη Αστυπάλαια Σύμη Ανάφη Αντικύθηρα Μαθράκι Κύθηρα Κέα Κίμωλος Ηράκλεια Σίκινος Οινούσσες Θηρασία Ερεικούσσα Κάλαμος Δονούσα Γαύδος Νίσυρος Μεγίστη Τήλος Καστός Οθωνοί

-80% Γράφημα 3.2

Τήλος Οθωνοί Μεγίστη Ερεικούσσα Θήρα Γαύδος Αντίπαρος Μαθράκι Μύκονος Αλόννησος Πάρος Κουφονήσι Ελαφόνησος Κώς Σχoινούσσα Αγκίστρι Κέα Ηράκλεια Σκιάθος Δονούσα Χάλκη Ιος Αγαθονήσι Λειψοί Σαλαμίνα Ζάκυνθος Φολέγανδρος Κάρπαθος Ρόδος Θηρασία Αστυπάλαια Κεφαλληνία Νάξος Σίφνος Σέριφος Κρήτη Φούρνοι Πάτμος Κύθηρα Καστός Οινούσσες Αίγινα Κίμωλος Αμοργός Σύμη Κάλυμνος Τήνος Σκόπελος Ικαρία Λευκάδα Νίσυρος Αμμουλιανή Σύρος Μήλος Σπέτσες Σκύρος Λήμνος Πόρος Χίος Θάσος Κέρκυρα Σάμος Εύβοια Παξοί Ανδρος Σαμοθράκη Ψαρά Κάλαμος Λέσβος Λέρος Κύθνος Τριζόνια Σίκινος Ανάφη Κάσος Αγ.Ευστράτιος Ιθάκη Μεγανήσι Υδρα Αντικύθηρα

-60%

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

-50%

80% Γράφημα 3.3

-25%

0%

25%

50%

75%

100%

125%

150%

20°0'0"Α

32


33

ΤΟΥΡΚΙΑ

Χάρτης 3.2 (Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, απογραφή πληθυσμού)

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη





Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α

Ι

Περιστέρα

Ο

Σκιάθος

Σκόπελος

Σκύρος

Εύβοια

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Λευκάδα

Ι

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος


Ο

Ύδρα

Σ

Σέριφος


Υπόμνημα



Σπέτσες

Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Λ

Σίφνος

Μήλος


Ηρακλειά


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



61.9 - 66

Λέβιθα


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Αγαθονήσι

Νίσυρος

Σαντορίνη


66.1 - 100

Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Αλιμιά

Ρόδος

100.1 - 200


Σαρία

200.1 - 500


> 500


Δία


Κάρπαθος


Κρήτη


Κάσος


35°0'0"Β

35°0'0"Β


Δείκτης Γήρανσης για τα Ελληνικά νησιά (2011)

Ν

Το επίπεδο εκπαίδευσης του πληθυσμού αποτελεί ένα σημαντικό ποιοτικό στοιχείο που αφορά τη δυνατότητα του να ανταποκρίνεται στις σύγχρονες προκλήσεις, να αφομοιώνει τις νέες τεχνολογίες και καινοτομίες αλλά να παράγει και δικές του που αφορούν παραγωγικές διαδικασίες, νέα προϊόντα, οργάνωση της παραγωγής κλπ., τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα. Με βάση την απογραφή του 2011,

Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .

Ο

3.3. Επίπεδο Εκπαίδευσης



Ι

κατάλληλες υποδομές (μείωση των αναγκών για σχολεία ειδικά σε αγροτικές περιοχές, αύξηση των αναγκών για περίθαλψη ηλικιωμένων), μείωση εισφορών κοινωνικής ασφάλιΛ Α σηςΙκλπ. Σήμερα το ποσοστό του πληθυσμού της ΕΕ με ηλικία κάτω των 15 ετών είναι 15,6%, και αναμένεται να υποχωρήσει ελαφρά στο 15% μέχρι το 2050. Τα αντίστοιχα ποσοστά του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας (15-64 ετών) είναι 66,2% και 56,9% αντίστοιχα, ενώ το ποσοστό των άνω των 65 ετών είναι 18,2% και αναμένεται να φτάσει το 2050 στο ποσοστό του 28,1%. Με βάση τις προβλέψεις ο δείκτης εξάρτησης ηλικιωμένων (ποσοστό του πληθυσμού άνω των 65 προς πληθυσμό 15-64) θα περάσει από 27,5 περίπου στο 50. Στην Ελλάδα τα ποσοστά στις 3 βασικές ηλικιακές ομάδες με βάση την απογραφή του 2011 είναι 14,5%, 66,0% και 19,5% με δείκτη εξάρτησης 29,5 γεγονός που δείχνει μια κατάσταση ήδη χειρότερη από αυτή της ΕΕ. Στις νησιωτικές περιφέρειες παρουσιάζονται δύο εικόνες: τα Ιόνια και το Β. Αιγαίο έχουν μικρότερο ποσοστό πληθυσμού νεαρής ηλικίας (14,3% και 14,0% αντίστοιχα) και υψηλότερο βαθμό εξάρτησης (32,9% και 35%). Αντίθετα, Ν. Αιγαίο και Κρήτη παρουσιάζουν καλύτερα αποτελέσματα από το μ.ο. της χώρας: 16,2% και 16,7% σε ότι αφορά στον πληθυσμό κάτω των 14 ετών και δείκτη εξάρτησης 23,6% και 26,8% αντίστοιχα. Σε επίπεδο νησιών η διαφοροποίηση είναι πολύ μεγαλύτερη: 58 νησιά έχουν πληθυσμό κάτω των 14 ετών σε ποσοστό μικρότερο του εθνικού μέσου όρου και κοντά στο μέσο όρο όλων των νησιών (13,6%,), ενώ 16 νησιά έχουν κάτω από 10%, 51 νησιά έχουν πληθυσμό άνω των 65 ετών υψηλότερο από τον εθνικό μέσο όρο και 28 νησιά έχουν δείκτη εξάρτησης ηλικιωμένων καλύτερο από το μέσο όρο της χώρας. Στα νησιά που έχουν συνολικά καλούς πληθυσμιακούς δείκτες κατατάσσονται τα τουριστικά νησιά (Ρόδος, Κρήτη, Κως, Πάρος, Θήρα, Μύκονος, Ζάκυνθος, Ιος, Σκιάθος) και ένας αριθμός άλλων μικρών νησιών που για λόγους συνδεόμενους με τη μετανάστευση (έξοδο) των παλαιότερων δεκαετιών δεν έχουν μεγάλο αριθμό ηλικιωμένων. Οι εξελίξεις αυτές επηρεάζονται τόσο από τη φυσική κίνηση του πληθυσμού, όσο και από τη μετανάστευση.

30°0'0"Α

40°0'0"Β

40°0'0"Β

ΙΤΑ

25°0'0"Α

Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

34




Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


35

ΤΟΥΡΚΙΑ

Αλλοδαποί κάτοικοι στα Ελληνικά νησιά % του μόνιμου πληθυσμού Χάρτης 3.3 (Πηγές: Απογραφή πληθυσμού Ελληνικού κράτους 2011)

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη





Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Παξοί

Ι

Ι


Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α

Ι

Περιστέρα

Ο

Σκιάθος

Ο

Σκόπελος

Σκύρος

Λευκάδα

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος


Ο

Ύδρα

Σ

Σέριφος

Υπ ό μ ν η μ α


Επί τοις εκατό < 5.0



Σπέτσες

Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Λ

το ποσοστό του συνολικού πληθυσμού της Ελλάδας που έχει ολοκληρώσει την ανώτερη και ανώτατη εκπαίδευση είναι 15,9%. Οι νησιωτικές περιφέρειες υπολείπονται Λ Α επίπεδο αυτό, με την Περιφέρεια απόΙ το Ν. Αιγαίου (ΠΝΑ) να σημειώνει τη χαμηλότερη επίδοση (10,9%) -που είναι και η χειρότερη σε επίπεδο χώρας- και την Κρήτη την καλύτερη μεταξύ των νησιών (13,7%) και την 3η σε επίπεδο χώρας. Το επίπεδο αυτό το ξεπερνά μόνο η Περιφέρεια Αττικής με 21,0%, ενώ το πλησιάζει η Π. Κεντρικής Μακεδονίας λόγω Θεσσαλονίκης. Σε επίπεδο νησιών, 52 από τα 77 νησιά για τα οποία υπάρχουν στοιχεία έχουν ποσοστό αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης χαμηλότερο από αυτό της ΠΝΑ, ενώ την Κρήτη ξεπερνούν μόνο η Μεγίστη, τα Αντικύθηρα και η Γαύδος, όπου η υψηλή αυτή επίδοση πρέπει προφανώς να οφείλεται σε παλιννόστηση έστω και μικρού αριθμού ατόμων με πανεπιστημιακές σπουδές. Σε υψηλό σχετικά επίπεδο κινούνται η Λευκάδα (13,6%) και η Χίος (13,5%), ενώ τα υπόλοιπα νησιά βρίσκονται κάτω από το όριο του 13%. Σε ότι αφορά στον αντίθετο δείκτη, δηλαδή το ποσοστό του πληθυσμού που έχει στην καλύτερη περίπτωση ολοκληρώσει το Γυμνάσιο, τα δεδομένα ακολουθούν παρόμοιες κατανομές, με την Περιφέρεια των Ιονίων να έχει τη χειρότερη επίδοση με 54,7%, σημειώνοντας την 3η χειρότερη επίδοση πανελλαδικά και την Κρήτη την καλύτερη μεταξύ των νησιών με 50,2% και 3η πανελλαδικά όταν ο μέσος εθνικός όρος είναι 46,6% και η επίδοση της Αττικής 36,2%. Σε επίπεδο νησιών, 13 νησιά έχουν καλύτερη επίδοση από εκείνη της Κρήτης και 6 καλύτερη από το μέσο όρο της χώρας (Οινούσσες, Μεγίστη, Μύκονος, Πόρος, Τήλος, Χίος). Τέλος 20 νησιά, κυρίως μικρά πλην της Θάσου και της Λέρου έχουν ποσοστό πληθυσμού με χαμηλό επίπεδο μόρφωσης πάνω από 60%.

30°0'0"Α

40°0'0"Β

40°0'0"Β

ΙΤΑ

25°0'0"Α

Σίφνος

Μήλος


Ηρακλειά

10.1 - 15


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



5.1 - 10

Λέβιθα


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Αγαθονήσι

Νίσυρος

Σαντορίνη


Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

15.1 - 20

Αλιμιά

Ρόδος



> 20


Δία

Κρήτη


Κάσος


35°0'0"Β

35°0'0"Β


Κάρπαθος


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

36


Κάλυμνος Μύκονος Θήρα Ρόδος Κώς Κρήτη Νάξος Ζάκυνθος Πάρος Σύμη Εύβοια Κέα Σκιάθος Σίφνος Λέρος Λειψοί Κέρκυρα Πάτμος Λέσβος Κεφαλληνία Άγ.Ευστράτιος Σύρος Υδρα Χίος Λευκάδα Σάμος Τήνος Αμοργός Θάσος Ανδρος Σκόπελος Παξοί Σαλαμίνα Σπέτσες Νίσυρος Ιθάκη Αστυπάλαια Αντίπαρος Αίγινα Σκύρος Μήλος Πόρος Σαμοθράκη Κύθνος Λήμνος Αμμουλιανή Κύθηρα Κάρπαθος Αντικύθηρα Κάσος Ανάφη Ιος Ικαρία Ελαφόνησος Μεγίστη Δονούσα Φολέγανδρος Ψαρά Αλόννησος Τήλος Φούρνοι Σέριφος Χάλκη Οινούσσες Σχoινούσσα Θηρασία Μεγανήσι Αγκίστρι Ηράκλεια Σίκινος Γαύδος Καστός Κουφονήσι Αγαθονήσι Κάλαμος Κίμωλος Ερεικούσσα Τριζόνια Οθωνοί Μαθράκι

Μύκονος Θήρα Ρόδος Κώς Μεγίστη Κάλυμνος Σκιάθος Πάρος Νάξος Κρήτη Κέα Αντίπαρος Σύμη Λειψοί Πάτμος Ζάκυνθος Αστυπάλαια Σίφνος Τήλος Χάλκη Ελαφόνησος Δονούσα Ιος Εύβοια Νίσυρος Γαύδος Λέρος Κεφαλληνία Παξοί Σπέτσες Σύρος Αλόννησος Οινούσσες Αμοργός Σκόπελος Σαλαμίνα Σκύρος Μήλος Κέρκυρα Χίος Τήνος Κουφονήσι Κάρπαθος Πόρος Σάμος Ανάφη Λευκάδα Ανδρος Αμμουλιανή Λέσβος Αίγινα Σαμοθράκη Λήμνος Σχινούσσα Αγκίστρι Ιθάκη Αγ.Ευστράτιο Φολέγανδρος Υδρα Θηρασία Θάσος Κάσος Φούρνοι Κύθηρα Ικαρία Σέριφος Αγαθονήσι Καστός Ψαρά Ηράκλεια Κύθνος Μαθράκι Ερεικούσσα Σίκινος Κίμωλος Κάλαμος Αντικύθηρα Τριζόνια Οθωνοί Μεγανήσι

Γράφημα 3.4

0%

-20%

-15%

-10%

-5%

37

Γεννητικότητα και θνησιμότητα στα νησιά 2001-2013

Φυσική κίνηση προς πληθυσμό ανά νησί 2001-2013

-25%


0%

5%

2%

4%

6%

8% Θνησιμότητα

10%

Γράφημα 3.5

10%

12%

Γεννητικότητα

14%

16%

18%

20%

22%

20°0'0"Α

25°0'0"Α


38

30°0'0"Α



Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


39

ΤΟΥΡΚΙΑ

Επίπεδο εκπαίδευσης στα Ελληνικά νησιά % του πληθυσμού (2011) για δύο κλάσεις: α) Πρωτοβάθμια εκπαίδευση, β) Τριτοβάθμια εκπαίδευση Χάρτης 3.4 (Πηγές: Απογραφή πληθυσμού Ελληνικού κράτους 2011)


Υπόμνημα

Θάσος

Θ

< 50 50.1 - 55


Οθωνοί

55.1 - 60




40°0'0"Β

40°0'0"Β

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη

Χαμηλό Επίπεδο Εκπαίδευσης %

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Ι

60.1 - 65

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α

Ο

> 65


Ν

Αλόννησος

Παξοί


Γ

Πιπέρι

Ο

Σκόπελος

Ο

Σκύρος

Λευκάδα

Εύβοια

Κάλαμος

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

4.5 - 8.5

Ε

Μεγανήσι

Π

8.5 - 11.5

Λέσβος

Α

Περιστέρα

Σκιάθος

Ι

< 4.5

Ι

Ι

Υψηλό Επίπεδο Εκπαίδευσης %

Ε


Ιθάκη

Λ

Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

11.5 - 14.5

Ψαρά

Λ

Καστός

Γ

Άνδρος Σαλαμίνα

Ο


Αίγινα

Ζάκυνθος

Σ

Κρήτης


Αγκίστρι

Κέα

Πόρος

Απόφοιτοι πρωτοβάθμιας & τριτοβάθμιας εκπαίδευσης % του συνόλου του πληθυσμού ανά Περιφέρεια 2011



51,68%

Νοτίου Αιγαίου

10,99%

Βορείου Αιγαίου


52,08%

12,44%

Σίφνος

21,01%

Πελοποννήσου

11,10%

Στερεάς Ελλάδας

Ιονίων Νήσων


Ηρακλειά

Αρκιοί

Λέβιθα


Λειψοί


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί


Νίσυρος

Σαντορίνη


54,70%

11,19%

Δονούσα

Αντίπαρος

54,38%

11,61%

Αγαθονήσι



54,96%

11,17%

Δυτικής Ελλάδας

Μήλος

55,24%

Φούρνοι

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Κίμωλος

36,27%

Αττικής

Ικαρία

Σύρος

50,20%

13,71%

Τήνος

Γυάρος


Σάμος

Σ

Γ


Ο

Α

> 14.5

Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Αλιμιά

Ρόδος


54,63%

Ηπείρου

13,69%

Θεσσαλίας

53,75%

13,68%


54,13%

Δυτικής Μακεδονίας

12,12%

Κεντρικής Μακεδονίας

47,60%

15,58%


Κάρπαθος



57,02%

Αν. Μακεδονίας & Θράκης

11,34%

ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ

Δία 46,62%

15,89%

0%

10%

ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ

20%

30%

40%

50%

Κρήτη

Κάσος

60%

35°0'0"Β

35°0'0"Β

Α Σ Σ Α Λ

ΤΡΙΤΟΒΑΘΜΙΑ

Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.


4. Οικονομία - Επιχειρήσεις


41

Εξέλιξη ΑΕΠ ανά Περιφέρεια και Νομό (Ελλάδα=1) 2000, 2004, 2008, 2012 1,4

1,2

1

0,8

0,6

0,4

0,2

2000

2004

2008

Χα νιά

υμ νο

Ρέ θ

Λα σίθ ι

ειο άκ λ

Ηρ

Κρ ήτ η

λά δες

νη σα

Κυ κ

εκά

Δω δ

Αιγ αίο

Νό τ

ιο

Χίο ς

Σά μο ς

Λέ σβ ος

Αιγ αίο

ρει ο

κά δα Βό

Λε υ

αλ λ

ην ία

ρα Κε φ

κυ

ς

Κέ ρ

υνθ ο

Ζά κ

Νη σιά

Ι όν ια

Σύ νο λ

ο

Ελ λ

άδ ο

ς

0

2012 Γράφημα 4.1

Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται η ανάλυ-

ση της οικονομικής κατάστασης των νησιών. Αυτή βασίζεται κυρίως στην παρουσίαση των εξελίξεων σε ότι αφορά το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) που αποτυπώνει την αξία της παραγωγής προϊόντων και υπηρεσιών και τη διαχρονική εξέλιξη της (μεγέθυνση ή μείωση) και δίνει επίσης πληροφορίες για την παραγωγική δομή. Παράλληλα, με τη χρήση του δείκτη «κατά κεφαλή ΑΕΠ» (κκ ΑΕΠ), γίνονται οι συγκρίσεις μεταξύ περιοχών, ενώ παρέχεται πληροφορία για το επίπεδο ανάπτυξης μιας περιοχής σε συνδυασμό με τη χρήση άλλων μεταβλητών και δεικτών. Η ανάλυση έχει δύο σημαντικά μειονεκτήματα: • βασίζεται κυρίως σε δεδομένα σε επίπεδο Περιφέρειας ή Νομού με αποτέλεσμα να έχουμε «εικόνα» για το τι συμβαίνει σε επίπεδο νησιού (ενδοπεριφερειακές ανισότητες) μόνο έμμεσα από τα στοιχεία της απασχόλησης, • οι χρησιμοποιούμενοι δείκτες βασίζονται σε δεδομένα που αφορούν το μόνιμο πληθυσμό. Όμως, ειδικά σε νησιά, δραστηριοποιούνται επαγγελματικά και

•

εργάζονται άτομα που δεν κατοικούν μόνιμα σε αυτά, αφού η εποχικότητα της κύριας δραστηριότητας, που είναι ο τουρισμός, το επιτρέπει. Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι να υπερεκτιμάται η ανάπτυξη των νησιωτικών περιοχών όταν υπολογίζεται με βάση το κκ ΑΕΠ όπως συμβαίνει και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας (πχ. Βοιωτία εξαιτίας της παρουσίας της βιομηχανίας της Αττικής στα όρια του Νομού) και της Ευρώπης (πχ. Λουξεμβούργο ή Πράγα) και αφορά μετακινούμενους εργαζόμενους σε ημερήσια βάση μεταξύ διαφορετικών διοικητικών περιοχών (σύμφωνα με την ετήσια αποτύπωση της κατάστασης των ευρωπαϊκών περιφερειών από την EUROSTAT), ενώ και τα στοιχεία παραγωγικότητας δεν είναι αντιπροσωπευτικά για τους ίδιους λόγους. Τέλος, θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι οι τιμές του ΑΕΠ δεν “μετριούνται” πραγματικά, αλλά αποτελούν προσεγγίσεις και υπολογισμούς που ναι μεν προσεγγίζουν την πραγματικότητα, αλλά συχνά δεν αντανακλούν όλες τις διαφορετικές

οικονομικές λειτουργίες σε μια περιοχή, ιδιαίτερα σε μια νησιωτική (μικρή και απομονωμένη).

4.1 Ακαθάριστο Προϊόν και Οικονομική Δομή Το συνολικό ΑΕΠ των νησιών δε θα μπορούσε παρά να ακολουθήσει την εξέλιξη που σημειώνεται στο σύνολο της χώρας από το 2008 που ήταν η τελευταία χρονιά αύξησης του με μείωση της τάξεως μεταξύ 20 και 25% μέχρι το 2012, έχοντας ήδη επιστρέψει στα επίπεδα του 2004, ενώ τα προσωρινά στοιχεία του 2013 καταγράφουν συνέχιση της μείωσης του ΑΕΠ με αποτέλεσμα οι Περιφέρειες Ιονίου, Β. Αιγαίου, Ν. Αιγαίου και Κρήτης να βρίσκονται στο 68%, 57%, 76% και 63% σε σύγκριση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (100%) αντίστοιχα, δηλαδή κατατάσσονται πλέον στις περιφέρειες χαμηλού επιπέδου ανάπτυξης. Ενδιαφέρον έχει η σχετική εξέλιξη των νησιών σε σχέση με το μέσο όρο της χώρας για την περίοδο από το 2000 και μετά, για την οποία υπάρχουν ομοιογενή και

συγκρίσιμα δεδομένα: • Τα Ιόνια νησιά ακολουθούν όλη την περίοδο μία ελαφρά φθίνουσα πορεία σε σχέση με το μ.ο. της χώρας που επιταχύνεται μετά το 2008, • Το Β. Αιγαίο ενώ είχε μια σημαντική αύξηση μέχρι το 2008, στη συνέχεια κατέγραψε μια σχετικά μικρή μείωση λόγω των αρνητικών επιδόσεων Σάμου και Λέσβου, ενώ η Χίος εξακολουθεί να βελτιώνει τις επιδόσεις της καθ’ όλη την περίοδο, • Στο Ν. Αιγαίο η επιβράδυνση του ρυθμού ανάπτυξης είναι σημαντική για όλη την περίοδο και στους δύο νομούς προσεγγίζοντας τον εθνικό μέσο όρο ενώ είχε ξεπεράσει το 120%, • Στην Κρήτη παρατηρείται εξέλιξη παρόμοια με αυτή των νησιών του Ιονίου. Σε ότι αφορά τη δομή της οικονομίας των νησιών, αυτή διαφέρει καθοριστικά από εκείνη της υπόλοιπης χώρας με αρκετές ιδιαιτερότητες ανά νομό: • Ο πρωτογενής τομέας εμφανίζει πολύ διαφορετικά αποτελέσματα μεταξύ των νομών: ο Ν. Κέρκυρας παρουσιάζει το χαμηλότερο ποσοστό (1,99%), ενώ ο Ν.

•

•

Λασιθίου το υψηλότερο με 10,77% όταν ο μέσος όρος της χώρας ήταν 3,69%. Άλλοι 4 νομοί (Λευκάδας, Δωδεκανήσου, Κυκλάδων και Σάμου) έχουν συμμετοχή του πρωτογενή τομέα μικρότερη του εθνικού μέσου όρου. Η μεταποίηση είναι σχεδόν ανύπαρκτη σε όλα τα νησιά με τη συμμετοχή της να κυμαίνεται από 1,42% του ΑΕΠ στο Ν. Κεφαλληνίας μέχρι το 6,05% στο Ν. Ηρακλείου όταν ο μέσος όρος στη χώρα ήταν 8,15%, το 2012. Ο κλάδος των κατασκευών έχει υποστεί υψηλές απόλυτες και ποσοστιαίες διακυμάνσεις την περίοδο 2000-12. Η κατάσταση που επικρατούσε το 2012 αποτυπώνει το γεγονός ότι αποτελεί τον κλάδο που έχει θιγεί ιδιαίτερα από τη κρίση: σε επίπεδο χώρας ο κλάδος παράγει το 2012 κατά 20% λιγότερο από την παραγωγή του 2008, ενώ στα νησιά η μείωση αυτή είναι 29,6%. Σε ότι αφορά το ποσοστό συμμετοχής του στο ΑΕΠ, στη πλειοψηφία των νησιωτικών νομών υπερβαίνει το αντίστοιχο της χώρας (2,59%), ξεπερνώντας το 6% στην περίπτωση της Χίου

42



Δομή οικονομίας

Σύγκριση Ελλάδας – Νησιωτικών Περιφερειών (2012)

4%

4%

•

11% 5%

5% 6%

22%

3%

4% 21%

Ελ λ άδα Ν η σ ιά 3% 5%

23% 35% 16%

3% 2% 20%

3% 5%

Γεωργία, δασοκομία και αλιεία Ορυχεία, λατομεία, βιομηχανία, παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου Κατασκευές Χονδρικό και λιανικό εμπόριο, Μεταφορές και αποθήκευση, Δραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύματος και υπηρεσιών εστίασης Ενημέρωση και επικοινωνία Χρηματοπιστωτικές και ασφαλιστικές δραστηριότητες Διαχείρηση ακίνητης περιουσίας 'Επαγγελματικές, επιστημονικές και τεχνικές δραστηριότητες, διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες Δημόσια διοίκηση και άμυνα - Υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση - Εκπαίδευση - Yγεία και κοινωνική μέριμνα Τέχνες, διασκέδαση και ψυχαγωγία, Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών, Δραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών & λοιπές υπηρεσίες

Γράφημα 4.2

•

και των Κυκλάδων. Είναι βέβαια πολύ χαμηλότερο από αυτό του 2004 (8,98%) και του 2006 (8,80%) για τη χώρα, αλλά και των ποσοστών άνω του 10% που κατέγραψαν νομοί όπως της Λευκάδας, της Ζακύνθου, της Δωδεκανήσου, των Κυκλάδων και της Κρήτης, τις ίδιες χρονιές. Οι κλάδοι του εμπορίου, των μεταφορών - αποθήκευσης και των ξενοδοχείων - εστίασης αποτελούν το σημαντικότερο οικονομικό τομέα των νησιών που στην αρχή του αιώνα είχε ξεπεράσει το 50% στα Ιόνια και στο Ν. Αιγαίο, τις δύο περιφέρειες όπου ο τουρισμός αποτελεί πρακτικά μονοκαλλιέργεια. Τα επόμενα χρόνια η αύξηση του προϊόντος του κλάδου ήταν λιγότερο γρήγορη σε Δωδεκάνησα και Κέρκυρα σε αντίθεση με τη Ζάκυνθο και Κυκλάδες που κατέγραψαν ουσιαστικά διπλασιασμό του τομέα σε απόλυτους αριθμούς και υψηλή ποσοστιαία αύξηση φτάνοντας στις Κυκλάδες το 57,03%, όταν στο σύνολο χώρας δεν ξεπέρασε το 27,41% ενώ υπήρξε μικρή υποχώρηση της σημασίας του κλάδου μέχρι το 2008 στο 25,95%. Στη συνέχεια η κρίση επηρέασε σημαντικά τον τομέα αφού σε επίπεδο χώρας υπάρχει μείωση κατά 26,8% σε απόλυτες τιμές (και υποχώρηση στο 23,71% του ΑΕΠ), ενώ στα νησιά η μείωση ήταν της τάξης του 33% με αποτέλεσμα να μην υπάρχει νομός με ποσοστό υψηλότερο του 45,9% (Κυκλάδες). Με βάση την ανάλυση της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας (ΑΠΑ) σε περισσότερους κλάδους (αλλά ως το 2010) με το εμπόριο, τις μεταφορές και τα ξενοδοχεία-εστιατόρια να εξετάζονται χωριστά, προκύπτει ότι το εμπόριο έχει περίπου την ίδια βαρύτητα σε όλη τη χώρα (12,4% για την Ελλάδα και από 8,4% ως 12,4% στα νησιά). Αντίθετα στο κλάδο ξενοδοχείων-εστιατορίων, ο μέσος όρος της χώρας είναι 6,8% ενώ στα νησιά κυμαίνεται από 8,7% στη μη τουριστική Χίο μέχρι 33,3% στη Ζάκυνθο. Σε ότι αφορά στις μεταφορές, οι διαφορές είναι μικρές μεταξύ Ελλάδας, Κρήτης και Β. Αιγαίου (6,6%, 7,1% και 7,4% αντίστοιχα) αλλά σημαντικές για Ιόνια και Ν. Αιγαίο (π.χ. 23% σε Κυκλάδες και Κεφαλληνία). Ο κλάδος της Διαχείρισης Ακίνητης Περιουσίας παρουσιάζει σημαντική ιδιαιτερότητα αφού δεν φαίνεται να θίγεται ιδιαίτερα από τη κρίση: μέχρι το 2010 σημειώνει αύξηση και μικρή κάμψη στη συνέχεια. Συνέπεια αυτής της εξέλιξης είναι το ποσοστό του στο συνολικό ΑΕΠ σχεδόν να διπλασιάζεται από το 2000 μέχρι το 2012 (από 11,76% σε 19,18% σε επίπεδο χώρας και από 8,87% σε 15,80% στο σύνολο των νησιών). Σε επίπεδο νομών τα Δωδεκάνησα, το Ηράκλειο και η Ζάκυνθος έχουν ποσοστά κάτω από το 15%.

43

•

Οι κλάδοι ενημέρωσης και επικοινωνίας, χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, επαγγελματικές – επιστημονικές - τεχνικές δραστηριότητες και διοικητικές - υποστηρικτικές δραστηριότητες, (που συχνά αναφέρονται ως οι τομείς του μέλλοντος) γενικά έχουν χαμηλή απόλυτη και ποσοστιαία συνεισφορά συνολικά στα νησιά σε σχέση με το μέσο όρο της χώρας. Ειδικά στα νησιά που δεν έχουν σημαντικά αστικά κέντρα η παρουσία των κλάδων αυτών είναι ιδιαίτερα χαμηλή αφού αποτελούν κλασσικές «αστικές» δραστηριότητες και για να αναπτυχθούν χρειάζονται οικονομίες συγκέντρωσης. Αντίθετα οι υπηρεσίες «τεχνών, διασκέδασης, ψυχαγωγίας και λοιπών υπηρεσιών» έχουν σημαντική παρουσία και ειδικά στα Ιόνια και στη Κρήτη ξεπερνούν τον εθνικό μέσο όρο. • Τέλος σε ότι αφορά τις δημόσιες υπηρεσίες: (α) η μείωση σε απόλυτες τιμές τόσο σε επίπεδο χώρας όσο και σε επίπεδο νησιών για την περίοδο 2008-12 ήταν της τάξεως του 13% σε σχέση με το -20% που μειώθηκε γενικά το ΑΕΠ, με αποτέλεσμα η συνεισφορά τους να έχει αυξηθεί και (β) η παρουσία του δημόσιου τομέα να είναι ιδιαίτερα υψηλή στο Β. Αιγαίο όπου ειδικά στη Λέσβο (με 35,2%) και δευτερευόντως σε Ηράκλειο και Χανιά (σε όλες τις περιπτώσεις πρόκειται για διοικητικά κέντρα με έντονη παρουσία Πανεπιστημιακών σχολών) να ξεπερνά τον εθνικό μέσο όρο. Αντίθετα, σε άλλους νομούς η παρουσία του δημόσιου τομέα είναι ιδιαίτερα χαμηλή: Κυκλάδες με 12,01%, Κεφαλληνία με 13,03% και Ζάκυνθος με 13,87%. Το γράφημα 4.2 που καταγράφει τη δομή της ελληνικής οικονομίας και εκείνης των νησιών στο σύνολο τους αποτυπώνει τις σημαντικές διαρθρωτικές διαφορές. Διαφορές που γίνονται εντονότερες όσο η ανάλυση επικεντρώνεται σε χαμηλότερο χωρικό επίπεδο. Μία βασική παρατήρηση που αφορά συνολικά τη χώρα είναι ότι ο τριτογενής τομέας ξεπερνά το 80% του ΑΕΠ, ενώ στα νησιά φτάνει στο 85% με τους κλάδους εμπορίου, μεταφορών, τουρισμού και το δημόσιο τομέα να αθροίζουν 57%. Αν και η κατάσταση αυτή έχει επηρεαστεί σημαντικά από τη κρίση, εντούτοις είναι ενδεικτική της κατάστασης που επικρατεί και του ποιοι είναι οι «ανθεκτικότεροι» κλάδοι, ενώ καταγράφει και την αποβιομηχάνιση της χώρας. Ακολουθεί μια παρόμοια προσέγγιση σε επίπεδο κλάδων με βάση την απασχόληση των μονίμων κατοίκων, ανά τομέα και ανά κλάδο με βάση την απογραφή του 2011 σε επίπεδο χώρας, περιφερειών και νησιών. Σε επίπεδο Περιφερειών: • Οι 4 νησιωτικές Περιφέρειες έχουν μετά την Αττική (82%) τα υψηλότερα ποσοστά απασχόλησης στον τομέα των υπη-

•

•

ρεσιών με το Ν. Αιγαίο να φτάνει στο 77,9% όταν ο μέσος όρος της χώρας είναι 72,5%. Στην περίπτωση του Ν. Αιγαίου και των Ιονίων, κυρίαρχο ρόλο έχει ο κλάδος του τουρισμού με ποσοστό τριπλάσιο του εθνικού μέσου όρου (23,9%, 21,8% και 7,8% αντίστοιχα), ενώ στο Β. Αιγαίο δημόσια διοίκηση και άμυνα κρατούν τα σκήπτρα (17,1% έναντι 9,7% του εθνικού μέσου όρου). Ο πρωτογενής τομέας απασχολεί σημαντικό αριθμό ατόμων (πάνω από τον εθνικό μέσο όρο) σε Β. Αιγαίο και Κρήτη, ενώ στο Ν. Αιγαίο το ποσοστό είναι ιδιαίτερα χαμηλό (5,2%) που αποτυπώνει την ουσιαστική εγκατάλειψη του τομέα ειδικά στα τουριστικά νησιά. Ο δευτερογενής τομέας κινείται και στις 4 περιφέρειες λίγο χαμηλότερα από τον εθνικό μέσο όρο (17,5%) εξαιτίας της υψηλής απασχόλησης στον κλάδο των κατασκευών, ενώ το ποσοστό της απασχόλησης στη μεταποίηση τις κατατάσσει στις τελευταίες θέσεις με τα Ιόνια να υστερούν ιδιαίτερα (4,1% έναντι 9,2% του εθνικού μέσου όρου).

Το σύνολο των ελληνικών νησιών (μαζί με τα παράκτια νησιά, που όμως η βαρύτητα τους σε σχέση με τις 4 νησιωτικές περιφέρειες είναι σχετικά περιορισμένη) παρουσιάζει ως μέσο όρο απασχόλησης στους 3 τομείς αποτελέσματα παρόμοια με όσα αναφέρθηκαν προηγούμενα (11,4% στον πρωτογενή, 16,42% στο δευτερογενή και 72,18% στον τριτογενή) με σημαντικές διαφοροποιήσεις ανά νησί: • Τα μικρά και τα μη τουριστικά νησιά (20 στο σύνολο) εμφανίζουν απασχόληση στον πρωτογενή τομέα υψηλότερη του μέσου όρου του συνόλου των νησιών. Η Λέσβος είναι το μεγαλύτερο από αυτά με ποσοστό 18,09%. • 47 από τα νησιά παρουσιάζουν απασχόληση στο δευτερογενή τομέα υψηλότερη από το μέσο όρο των νησιών. Αυτό οφείλεται κυρίως στον τομέα των κατασκευών, ενώ κάποια νησιά όπως η Εύβοια, η Κίμωλος, η Σύρος και η Μήλος παρουσιάζουν υψηλό ποσοστό στη μεταποίηση ή/και στον κλάδο ορυχείων-λατομείων. Στον τομέα των υπηρεσιών υπάρχουν 3 υποκατηγορίες νησιών: • Τα νησιά που έχουν υψηλή απασχόληση στον κλάδο υπηρεσιών καταλύματος και εστίασης (τον σκληρό πυρήνα του τουρισμού). Μόλις 8 νησιά έχουν απασχόληση κάτω του εθνικού μέσου όρου (7,8%) ενώ σε 28 νησιά (μέσα στα οποία κατατάσσονται όλα τα τουριστικά νησιά και αρκετά μικρά) το ποσοστό είναι πάνω από 20%. • Τα νησιά που έχουν υψηλή παρουσία του κλάδου του εμπορίου με νησιά όπως η Τήνος, η Θήρα, η Αίγινα, οι

44


Παξοί, η Σαλαμίνα και η Πάτμος να καταγράφουν τα υψηλότερα ποσοστά. • Τα νησιά που εμφανίζουν υψηλή παρουσία εργαζομένων στο δημόσιο τομέα, σε διαφορετικό συνδυασμό δημοσίων υπαλλήλων, στρατιωτικών, εκπαιδευτικών και υγειονομικών. Η Λέρος, η Σκύρος, η Λήμνος, η Σαμοθράκη, το Αγαθονήσι παρουσιάζουν ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά απασχόλησης άνω του 35%. Σε ότι αφορά τις νέες επενδύσεις σε πάγιο κεφάλαιο (σε επίπεδο Περιφέρειας) έχει ενδιαφέρον να υπογραμμιστούν τα παρακάτω: • Οι επενδύσεις σε όλη τη χώρα είχαν ανοδική πορεία μέχρι και το 2007 και το 2012 ήταν μειωμένες κατά 62% συνολικά στη χώρα και στις νησιωτικές περιφέρειες, • το ποσοστό των επενδύσεων που κατευθύνθηκε στις νησιωτικές περιφέρειες τη περίοδο 2000-12 ήταν 11,67% του συνόλου που βρίσκεται σε αναλογία με τη συμβολή των Περιφερειών στο ΑΕΠ της χώρας (11,07%) γεγονός που δεν επιτρέπει τη γρηγορότερη ανάπτυξη τους, • ο κλάδος της διαχείρισης ακίνητης περιουσίας απορρόφησε τις περισσότερες επενδύσεις ξεπερνώντας το 50% σε Ιόνια, Κρήτη και Ν. Αιγαίο με ποσοστά 54,79%, 51,44% και 51,07% αντίστοιχα (σημειώνοντας τις υψηλότερες επιδόσεις στη χώρα) και στο Β. Αιγαίο 43,95% όταν ο μέσος όρος της χώρας ήταν 38,02%, κυρίως λόγω της χαμηλής συμμετοχής της Αττικής (23,62%). Δεύτερος σε σημασία κλάδος ήταν αυτός του ευρύτερου δημόσιου τομέα (δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία) με το Β. Αιγαίο να απορροφά το 25% των συνολικών επενδύσεων, ενώ ο μέσος όρος της χώρας ήταν περίπου 15%. Τρίτος σε σημασία τομέας είναι του Εμπορίου – Μεταφορών & Αποθήκευσης – Ξενοδοχείων & Εστίασης με πρώτη την Περιφέρεια Ν. Αιγαίου με 15,35% που υστερεί ιδιαίτερα σε σχέση με την Αττική 36,58% που την ίδια περίοδο κατασκευάζει μεγάλα εμπορικά κέντρα και ξενοδοχεία. Κρήτη και Β. Αιγαίο έχουν επενδύσει στον πρωτογενή τομέα (8,14% και 7,28% αντίστοιχα) πολύ περισσότερο από το μέσο όρο της χώρας (3,94%). Τέλος, στον τομέα της βιομηχανίας και ενέργειας οι επενδύσεις των νησιών είναι ιδιαίτερα χαμηλές και κάτω από το μισό του εθνικού μέσου όρου (8,32%).

4.2. Παραγωγικότητα Επιχειρήσεις Η καθυστέρηση της οικονομίας των νησιών μπορεί να αναζητηθεί σε μια σειρά από

αίτια που συνδέονται με την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας τους, όπως και της οικονομίας ολόκληρης της χώρας και αφορούν την παραγωγικότητα, το επίπεδο εσωτερικής οργάνωσης και εξωτερικής υποστήριξης των επιχειρήσεων, το επίπεδο εκπαίδευσης και κατάρτισης εργοδοτών και εργαζόμενων, το επίπεδο καινοτομίας, το επίπεδο διείσδυσης των τεχνολογιών πληροφόρησης και επικοινωνίας κλπ. Ο περιφερειακός δείκτης καινοτομίας και ο γενικότερος περιφερειακός δείκτης ανταγωνιστικότητας αποτυπώνουν την υστέρηση συνολικά της Ελλάδας (26η στις 28 χώρες της ΕΕ) και ειδικότερα των νησιωτικών περιφερειών (σύμφωνα με το Regional Innovation Scoreboard 2014 και το Regional Competitiveness Index 2013 της ΕΕ). Ο πρώτος εστιάζεται ειδικά στην καινοτομία εξετάζοντας τις υπάρχουσες δομές και τη χρηματοδότηση τους, το ρόλο των επιχειρήσεων και το παραγόμενο αποτέλεσμα στη πραγματική οικονομία, ενώ ο δεύτερος εξετάζει μια σειρά από ευρύτερες παραμέτρους από τις βασικές, όπως είναι η ποιότητα της διακυβέρνησης, το επίπεδο εκπαίδευσης – κατάρτισης και υγείας, μέχρι τις ανώτερες, όπως η καινοτομία και οι επιδόσεις των επιχειρήσεων, περνώντας μέσα από το μέγεθος της αγοράς και στοχευμένες υποδομές (πχ. ευρυζωνικό δίκτυο). Η γενική κατάταξη των ελληνικών περιφερειών μεταξύ των 262 ευρωπαϊκών περιφερειών είναι ιδιαίτερα χαμηλή αφού οι 12 στις 13 -με εξαίρεση την Αττική- κατατάσσονται από τη θέση 238 και μετά. Μεταξύ των νησιωτικών περιφερειών η Κρήτη κατατάσσεται στη 240η θέση μεταξύ των ευρωπαϊκών και 3η μεταξύ των ελληνικών περιφερειών, το Β. Αιγαίο 243η και 4η θέση αντίστοιχα, το Ιόνιο 249η και 7η και το Ν. Αιγαίο 257η και 11η. Η σχετική κατάταξη έχει μικρή σημασία δεδομένης της απόκλισης τους από τον κοινοτικό μέσο όρο και βέβαια από τις περιφέρειες που ηγούνται της κατάταξης που είναι είτε πρωτεύουσες χωρών είτε περιλαμβάνουν πολύ μεγάλες πόλεις. Στο θέμα αυτό θα επανέλθουμε στην τελευταία ενότητα όταν θα αναφερθούμε στο θέμα της ελκυστικότητας των νησιών. Σε ότι αφορά στις επιχειρήσεις των νησιών, αναλυτικά δεδομένα ανά κλάδο δραστηριότητας ανά νομό και ανά νησί είναι διαθέσιμα από το Μητρώο Επιχειρήσεων του 2010 με βάση την ταξινόμηση τους σε διψήφιο αριθμό κατάταξης σε κατηγορίες. Τα στοιχεία σε επίπεδο νομού είναι διαθέσιμα σε διψήφιο κωδικό, ενώ εκείνα των δήμων από τα οποία προκύπτουν στοιχεία σε επίπεδο νησιού σε μονοψήφιο. Από την επεξεργασία των δεδομένων, προκύπτουν ενδιαφέροντα ευρήματα για την πληρότητα του οικονομικού ιστού, δηλαδή την ύπαρξη ή όχι επιχειρήσεων πολλών ή όλων των επιμέρους κλάδων σε μια περιοχή. Αυτό που προκύπτει, όπως αναμενόταν άλλωστε, ότι όσο πιο περιορισμένος είναι ο πληθυσμός τόσο η παρουσία των κλάδων εί-

ναι περιορισμένη. Έτσι για παράδειγμα ο Νομός Σάμου έχει επιχειρήσεις σε 16 κλάδους λιγότερους απ’ όσο ο Νομός Ηρακλείου που έχει πολλαπλάσιο πληθυσμό, ενώ ορισμένες δραστηριότητες εξυπηρετούν το σύνολο της Κρήτης. Το φαινόμενο αυτό είναι ακόμη περισσότερο έντονο σε επίπεδο νησιού: η Ανάφη έχει επιχειρήσεις σε 8 κλάδους, η Μεγίστη και η Φολέγανδρος σε 9, ενώ η Ρόδος και η Μύκονος σε 20 που είναι και το σύνολο των κλάδων σε ότι αφορά στην ανάλυση σε επίπεδο δήμου. Ένα ακόμη σημαντικό εύρημα αποτελεί η βαρύτητα των επιμέρους κλάδων σε αριθμό επιχειρήσεων, αλλά κυρίως σε τζίρο. Σε επίπεδο νομών υπάρχει απόλυτη κυριαρχία του κλάδου του «λιανικού εμπορίου» τόσο σε επίπεδο αριθμού επιχειρήσεων όσο και σε τζίρο καλύπτοντας άμεσες και έμμεσες ανάγκες μονίμων κατοίκων, παραθεριστών και τουριστών. Οι άλλοι κλάδοι που βρίσκονται σχεδόν πάντα στις πρώτες θέσεις είναι αυτοί των «καταλυμάτων», «υπηρεσιών εστίασης», «χονδρικού εμπορίου» και ακολουθούν κλάδοι που συνδέονται με τον τομέα των κατασκευών. Οι βιομηχανίες τροφίμων έχουν σημαντική παρουσία κυρίως στη Κρήτη, στη Λέσβο, στην Εύβοια, στη Σάμο και μικρότερη στα Ιόνια νησιά, οι βιομηχανίες ποτών σε Σάμο, Λέσβο και Κυκλάδες , οι επιχειρήσεις ζωικής και φυτικής παραγωγής σε Εύβοια, Λασίθι, Κεφαλλονιά, Κυκλάδες και Λέσβο, ενώ οι επιχειρήσεις αλιείας και υδατοκαλλιεργειών σε Κεφαλλονιά και Χίο. Σε επίπεδο νησιών κυριαρχούν οι κλάδοι του εμπορίου και παροχής καταλύματος και υπηρεσιών εστίασης καταλαμβάνοντας στη συντριπτική πλειοψηφία την πρώτη και δεύτερη θέση και συνήθως ακολουθούνται από τους κλάδους «μεταφορά-αποθήκευση», «μεταποίηση» και «κατασκευές» με διαφορετική σειρά. Οι κλάδοι της «Γεωργίας-Αλιείας», των «Διοικητικών και Υποστηρικτικών Δραστηριοτήτων» και «Επαγγελματικών, Επιστημονικών και Τεχνικών Δραστηριοτήτων» εμφανίζονται κάποιες φορές στη πρώτη πεντάδα των δραστηριοτήτων με τον υψηλότερο τζίρο.


45

Αριθμός επιχειρήσεων / 100 κάτοικους για Νησιωτικούς Δήμους & Κρήτη (2010) Δήμος Αγαθονησίου Δήμος Ψαρών Δήμος Οινουσσών Δήμος Νισύρου Δήμος Σαλαμίνος Δήμος Λέρου Δήμος Λειψών Δήμος Φούρνων/Κορσέων Δήμος Λέσβου Κρήτη Δήμος Χίου Δήμος Καλυμνίων Δήμος Λήμνου Δήμος Αίγινας Δήμος Σύρου Δήμος Ρόδου Δήμος Κω Δήμος Σάμου Δήμος Κιμώλου Δήμος Κάσου Δήμος Νάξου Και Δήμος Αγκιστρίου Δήμος Αγ. Ευστρατίου Δήμος Χάλκης Δήμος Ικαρίας Δήμος Τήλου Δήμος Πόρου Δήμος Μεγανησίου Δήμος Σπετσών Δήμος Άνδρου Δήμος Κεφαλονιάς Δήμος Σκύρου Δήμος Σύμης Δήμος Κέρκυρας Δήμος Μεγίστης Δήμος Ζάκυνθου Δήμος Κέας Δήμος Τήνου Δήμος Ελαφονήσου Δήμος Ιθάκης Δήμος Καρπάθου Δήμος Γαύδου Δήμος Θάσου Δήμος Σκοπέλου Δήμος Κυθήρων Δήμος Μήλου Δήμος Αλοννήσου Δήμος Σαμοθράκης Δήμος Ύδρας Δήμος Σκιάθου Δήμος Λευκάδας Δήμος Πάρου Δήμος Μυκόνου Δήμος Αμοργού Δήμος Σερίφου Δήμος Κύθνου Δήμος Θήρας Δήμος Σίκινου Δήμος Ανάφης Δήμος Φολεγάνδρου Δήμος Αστυπαλαίας Δήμος Αντιπάρου Δήμος Ιητών Δήμος Σίφνου Δήμος Παξών Δήμος Πάτμου


5

10

15

20

25

30

35

40

45

46


47

Τζίρος τουριστικών επιχειρήσεων ως ποσοστό (%) του συνόλου ανά Νησιωτικό Νομό, 2010

Τζίρος επιχειρήσεων ανά κάτοικο σε εκ € για Νησιωτικούς Δήμους και Κρήτη, 2010 Δήμος Μυκόνου Δήμος Ρόδου Κρήτη Δήμος Χίου Δήμος Κω Δήμος Θήρας Δήμος Σαλαμίνος Δήμος Αίγινας Δήμος Σύρου - Ερμούπολης Δήμος Λέσβου Δήμος Καλύμνιων Δήμος Κέας Δήμος Σάμου Δημος Λερου Δημος Παρου Δημος Συμης Δημος Σκιαθου Δημος Κεφαλονιας Δήμος Νάξου & Μικρών Κυκλάδων Δήμος Λήμνου Δήμος Τήνου Δήμος Οινουσσών Δήμος Ζακύνθου Δήμος Ύδρας Δήμος Κιμώλου Δήμος Κέρκυρας Δήμος Σκύρου Δήμος Σαμοθράκης Δήμος Άνδρου Δήμος Πόρου Δήμος Θάσου Δήμος Μήλου Δήμος Σπετσών Δήμος Ιητών Δήμος Λευκάδας Δήμος Σίφνου Δήμος Σερίφου Δήμος Κυθήρων Δήμος Καρπάθου Δήμος Σκοπέλου Δήμος Ιθάκης Δήμος Κύθνου Δήμος Αμοργού Δήμος Πάτμου Δήμος Αντιπάρου Δήμος Ελαφονήσου Δήμος Φολεγάνδρου Δήμος Αλοννήσου Δήμος Αγκιστρίου Δήμος Χάλκης Δήμος Ικαρίας Δήμος Λειψών Δήμος Μεγανησίου Δήμος Τήλου Δήμος Παξών Δήμος Κάσου Δήμος Αστυπάλαιας Δήμος Νισύρου Δήμος Μεγίστης Δήμος Σικίνου Δήμος Φούρνων Κορσέων Δήμος Ψαρών Δήμος Άγ. Ευστρατίου Δήμος Ανάφης Δήμος Αγαθονησίου

Χανίων

60%

Ρεθύμνης

51%

Λασιθίου

62%

Ηρακλείου

47%

Χίου

59%

Σάμου

62%

Λέσβου

60%

Κυκλάδων

68%

Δωδεκανήσου

59%

Εύβοιας

44%

Λευκάδας

64%

Κεφαλληνίας

66%

Κέρκυρας

62%

Ζακύνθου

69%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Γράφημα 4.5

Αριθμός τουριστικών επιχειρήσεων ως ποσοστό (%) του συνόλου ανά Νησιωτικό Νομό, 2010 Ηρακλείου

47,24%

Χίου

48,75%

Εύβοιας

50,83%

Χανίων

51,25%

Ρεθύμνης

51,35%

Λέσβου

55,30%

Λασιθίου

57,53%

Κεφαλληνίας

59,00%

Σάμου

59,21%

Δωδεκανήσου

60,39%

Κυκλάδων

64,03%

Λευκάδας

64,17%

Κέρκυρας

64,84%

Ζακύνθου



50.000

100.000

150.000

200.000

250.000

66,47% 0%

Γράφημα 4.6

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%


5. Απασχόληση


49

Απασχολούμενοι ανά κλάδο – Περιφέρεια (έρευνα απασχόλησης 2011) Δραστηριότητες ετερόδικων οργανισμών & φορέων Δραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών, μη διαφοροποιημένες δραστηριότητες νοικοκυριών που αφορούν στην παραγωγή αγαθών & υπηρεσιών για ιδία χρήση Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών Τέχνες, διασκέδαση & ψυχαγωγία Δραστηριότητες σχετικές με την ανθρώπινη υγεία & την κοινωνική μέριμνα Εκπαίδευση Δημόσια διοίκηση & άμυνα, υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση Διοικητικές & υποστηρικτικές δραστηριότητες

Η παρουσίαση της κατάστασης της αγοράς

εργασίας αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό θέμα, ιδιαίτερα εξαιτίας της μεγάλης αύξησης της ανεργίας ως συνέπεια της αρνητικής εξέλιξης στη μεταβολή της συνολικής παραγωγής στην Ελληνική οικονομία από το 2009 μέχρι σήμερα. Το θέμα αυτό απασχολεί την ΕΕ από τη δεκαετία του ’90 σε μια προσπάθεια για αύξηση των θέσεων εργασίας με στόχο την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, αλλά και για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που προκαλεί η γήρανση του πληθυσμού στο ασφαλιστικό σύστημα. Η απόκτηση των κατάλληλων προσόντων, κυρίως από τους νέους, ώστε να ανταποκρίνονται στη ζήτηση και τις τεχνολογικές αλλαγές θεωρείται το κυριότερο εργαλείο της πολιτικής αυτής. Τα στοιχεία προέρχονται από 3 διαφορετικές πηγές: • Από την EUROSTAT και αφορά κρίσιμους δείκτες που συνδέονται με την «Στρατηγική Ευρώπη 2020» και ιδιαίτερα με τον στόχο «Μεγέθυνση χωρίς αποκλεισμούς», • από τις απογραφές πληθυσμού ανά δεκαετία που αφορούν το μόνιμο πληθυσμό με ανάλυση σε επίπεδο Δήμου, • από τις έρευνες απασχόλησης που αφορούν εκτιμήσεις πληθυσμού, απασχόλησης και ανεργίας σε επίπεδο Περιφέρειας. Η ανάλυση που ακολουθεί συνδυάζει και τις τρεις πηγές ανάλογα με το θέμα στο οποίο δίνεται έμφαση. Σημειώνεται ότι οι μεθοδολογίες υπολογισμού είναι διαφορετικές στις διαφορετικές πηγές και επομένως τα ποσοστά θα πρέπει να συγκριθούν ως τάξεις

Επαγγελματικές, επιστημονικές & τεχνικές δραστηριότητες

μεγέθους και όχι ως απόλυτοι αριθμοί. Βασικός στόχος της πολιτικής που περιλαμβάνεται στη “Στρατηγική Ευρώπη 2020” είναι το 75% του πληθυσμού 20-64 ετών να έχει απασχόληση. Στόχος καθόλου εύκολο να επιτευχθεί όταν λόγω της κρίσης στην ΕΕ-28 το ποσοστό απασχόλησης (employment rate) μειώθηκε από 70,3% το 2008 στο 68,3% το 2012. Στην Ελλάδα, όπου υπήρχε ήδη σημαντική υστέρηση σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, η κατάσταση χειροτέρευσε τα τελευταία χρόνια με αποτέλεσμα το αντίστοιχο ποσοστό να είναι μόλις 55,3% το 2012 εξαιτίας της διαχρονικά χαμηλής συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας, του χαμηλού ποσοστού των ατόμων ηλικίας 55-64 που εργάζεται και της σημαντικής μείωσης της απασχόλησης των νέων λόγω της κρίσης. Οι νησιωτικές περιφέρειες παρουσιάζουν επιδόσεις υψηλότερες του εθνικού μέσου όρου με την Περιφέρεια Ιονίων να βρίσκεται επικεφαλής των Ελληνικών Περιφερειών με 61,7%, να ακολουθούν Ν. Αιγαίο με 58,7%, Κρήτη με 57,7% και Β. Αιγαίο 56,2%. Αυτό συμβαίνει κυρίως εξαιτίας της μεγάλης συμμετοχής των υπηρεσιών τουρισμού και εμπορίου όπου γενικά η συμμετοχή των γυναικών και νέων στη συνολική απασχόληση είναι υψηλότερη του μέσου όρου της χώρας έστω και αν παραμένει αρκετά χαμηλότερη από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Το ποσοστό ανεργίας στην Ελλάδα και κατ’ επέκταση στα ελληνικά νησιά ήταν το 2013 υπερδιπλάσιο του ευρωπαϊκού μέσου όρου (10,8%) με εξαίρεση την Περιφέρεια Ιονίων Νήσων (18,3%), έναντι 20,7% στην Π. Ν. Αιγαίου, 21,3% στην Π. Β. Αιγαίου και 24,4% στην Π. Κρήτης). Η ίδια κατάσταση

Διαχείρηση ακίνητης περιουσίας Χρηματοπιστωτικές & ασφαλιστικές δραστηριότητες Ενημέρωση & επικοινωνία Υπηρεσίες παροχής καταλύματος & εστίασης Μεταφορά & αποθήκευση Χονδρικό & λιανικό εμπόριο, επισκευή μηχανοκίνητων οχημάτων & μοτοσικλετών Κατασκευές Παροχή νερού, επεξεργασία λυμάτων, διαχείριση αποβλήτων Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου, ατμού & κλιματισμού

Μεταποίηση Ορυχεία & λατομεία Γεωργία, δασοκομία & αλιεία

0% Π. ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ Γράφημα 5.1

5%

Π. ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

10%

15%

Π. ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

20% Π. ΚΡΗΤΗΣ

25%

50



51

Ποσοστό Ανεργίας ανά Τρίμηνο 2001 - 2015 για τις Νησιωτικές Περιφέρειες

Ποσοστό Απασχόλησης ανά Τρίμηνο 2001 - 2015 για τις Νησιωτικές Περιφέρειες 65% 30%

60%

25%

20%

55%

15% 50%

10% 45% 5%

40%

ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ

Π. Ιονίων Νήσων

Π. Βορείου Αιγαίου

Π. Νοτίου Αιγαίου

ρί μ ην Γ΄ ο2 τρ 00 ίμη 1 Α΄ νο τρ 20 ίμη 01 νο Γ΄ 20 τρ ίμη 02 νο Α΄ 20 τρ ίμη 02 νο Γ΄ 20 τρ 03 ί Α΄ μηνο τρ ίμη 2003 νο Γ΄ 20 τρ 04 ίμη νο Α΄ 2 τρ ίμη 004 νο Γ΄ 20 τρ ίμη 05 Α΄ νο τρ 20 ίμη 05 νο Γ΄ 20 τρ 06 ίμη νο Α΄ 2 τρ ίμη 006 νο Γ΄ 20 τρ 07 ίμη Α΄ νο τρ 20 ίμη 07 νο Γ΄ 20 τρ ίμη 08 νο Α΄ 20 τρ ίμη 08 νο Γ΄ 20 τρ 09 ίμη νο Α΄ 2 τρ ίμη 009 νο Γ΄ 2 τρ ίμη 010 νο Α΄ 2 τρ ίμη 010 νο Γ΄ 20 τρ ίμη 11 Α΄ νο τρ 20 ίμη 11 νο Γ΄ 20 τρ 12 ίμη Α΄ νο τρ 20 ίμη 1 νο 2 Γ΄ 20 τρ 13 ίμη Α΄ νο τρ 20 ίμη 13 νο Γ΄ 20 τρ ίμη 14 νο Α΄ 20 τρ 14 ίμη νο 20 15

Π. Κρήτης

Γράφημα 5.2

επικρατεί και στην ανεργία των νέων: ο μέσος ευρωπαϊκός όρος ήταν 23,4%, ενώ στο Ν. Αιγαίο 37,0%, στη Κρήτη 45,3% και στα Ιόνια 49,8% (δεν υπήρχαν στοιχεία για το Β. Αιγαίο). Αρνητικές είναι οι συγκρίσεις και σε μια σειρά άλλων δεικτών όπως: • η συμμετοχή των νέων (ηλικίας 15-24) σε εργασία, εκπαίδευση ή κατάρτιση σε συνδυασμό με την πρόωρη εγκατάλειψη εκπαίδευσης ή κατάρτισης που αφορά τη δυναμική κοινωνικού αποκλεισμού που εμφανίζεται σε νέα άτομα που δεν αποκτούν επαρκή προσόντα για ένταξη στην αγορά εργασίας, • η απουσία συνεχιζόμενης εκπαίδευσης ή κατάρτισης των ατόμων σε ηλικία εργασίας (25-64) που καταγράφει τον εν δυνάμει κίνδυνο για ανεργία αλλά και γενικότερα για ανταγωνιστικότητα της οικονομίας. Εδώ τα ποσοστά είναι ιδιαίτερα χαμηλά σε όλες τις περιφέρειες (κάτω

Α΄ τ

Α΄ τ

ρί μ ην Γ΄ ο2 τρ 00 ίμη 1 Α΄ νο τρ 20 ίμη 01 νο Γ΄ 20 τρ ίμη 02 νο Α΄ 20 τρ ίμη 02 νο Γ΄ 20 τρ 03 ί Α΄ μηνο τρ ίμη 2003 νο Γ΄ 20 τρ 04 ίμη ν Α΄ ο2 τρ ίμη 004 νο Γ΄ 20 τρ ίμη 05 Α΄ νο τρ 20 ίμη 05 νο Γ΄ 2 τρ 00 ίμη 6 νο Α΄ 20 τρ ίμη 06 νο Γ΄ 20 τρ 07 ίμη Α΄ νο τρ 20 ίμη 07 νο Γ΄ 20 τρ ίμη 08 νο Α΄ 20 τρ ίμη 08 νο Γ΄ 2 τρ 00 ίμη 9 νο Α΄ 20 τρ 09 ίμη νο Γ΄ 2 τρ ίμη 010 νο Α΄ 2 τρ ίμη 010 νο Γ΄ 20 τρ ίμη 11 Α΄ νο τρ 20 ίμη 11 νο Γ΄ 20 τρ 12 ίμη Α΄ νο τρ 20 ίμη 1 νο 2 Γ΄ 2 τρ 013 ίμη Α΄ νο τρ 20 ίμη 13 νο Γ΄ 20 τρ ίμη 14 νο Α΄ 20 τρ 14 ίμη νο 20 15

0%

Ιόνια Νησιά

Βόρειο Αιγαίο

Νότιο Αιγαίο

Κρήτη

Γράφημα 5.3

του 3%) όταν ο ευρωπαϊκός μέσος όρος είναι 10,4% και ο στόχος για το 2020 είναι 15%, • το ποσοστό των γυναικών με πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι ιδιαίτερα χαμηλό για γυναίκες υψηλής ηλικίας (5054), ενώ έχει ξεπεράσει τον ευρωπαϊκό μέσο όρο στις νεώτερες γενιές (30-34) χωρίς βέβαια να περιορίσει το υψηλό ποσοστό ανεργίας των γυναικών και • τέλος ο σύνθετος δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης (περιλαμβάνει το προσδόκιμο ζωής, το κατά κεφαλή εισόδημα και το δείκτη εκπαίδευσης) υστερεί σημαντικά του ευρωπαϊκού (54 έναντι 45,2 στα Ιόνια νησιά, 44,4 στη Κρήτη, 43,6 στο Ν.Αιγαίο και 41,4 στο Β.Αιγαίο). Η έρευνα εργατικού δυναμικού, επιβεβαιώνει το σχετικά υψηλό ποσοστό εργατικού δυναμικού στις 3 νησιωτικές περιφέρειες, εκτός από την Περιφέρεια Β. Αιγαίου, που διαχρονικά παρουσιάζει ποσοστά χαμηλότε-

ρα του εθνικού μέσου όρου. Πιο αναλυτικά: ο πληθυσμός της χώρας από 15 ετών και άνω αυξάνεται από το 2001 (9.148,3 χιλιάδες άτομα) μέχρι το 2008 (9.437,3 χιλιάδες) και μειώνεται από τότε μέχρι και το α’ τρίμηνο του 2015 (9.259,1 χιλιάδες). Η εξέλιξη δεν ήταν κοινή στις 4 Νησιωτικές Περιφέρειες με το Ν. Αιγαίο και την Κρήτη να έχουν παράλληλη πορεία με συνεχή έντονη αύξηση μέχρι το 2012 και στη συνέχεια μικρή μείωση μέχρι το τέλος του 2014. Στο Ιόνιο καταγράφεται μικρή αύξηση από 2001 σε 2009 και μετά πρακτικά στασιμότητα, ενώ στο Β. Αιγαίο το αντίθετο (στασιμότητα τη πρώτη περίοδο και αύξηση στη συνέχεια). Ανάλογη με την εξέλιξη του πληθυσμού ήταν η εξέλιξη του ενεργού δυναμικού και της απασχόλησης σε επίπεδο χώρας. Ειδικά το ενεργό δυναμικό αυξήθηκε ως ποσοστό από το 51,8% (α’ τρίμηνο 2001) σε 53,7% (γ’ τρίμηνο 2009) για να μειωθεί στο 51,6% (α’ τρίμηνο 2015). Στις Περιφέρειες κα-

ταγράφονται διαφορετικές εξελίξεις κατ’ αναλογία των όσων αναφέρθηκαν προηγούμενα: Κρήτη και Ν. Αιγαίο έχουν ποσοστό ενεργού πληθυσμού σταθερά υψηλότερο του μέσου όρου της χώρας με αρκετές αυξομειώσεις που όμως δε συμπίπτουν με τη γενική οικονομική συγκυρία. Ανάλογες αυξομειώσεις παρουσιάζουν και οι άλλες 2 Νησιωτικές Περιφέρειες με το Β. Αιγαίο να έχει ποσοστό χαμηλότερο του εθνικού και τα Ιόνια γύρω από τον εθνικό μέσο όρο. Η ανεργία ήταν σχετικά υψηλή όλη την περίοδο αφού υποχώρησε κάτω από το 10% μόνο μεταξύ 2006 και 2009, για να ανεβεί στη συνέχεια στο ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό του 27,8% στο τέλος του 2013 και στην αρχή του 2014 με μικρή κάμψη στη συνέχεια. Σε επίπεδο Νησιωτικών Περιφερειών υπάρχουν σημαντικές αποκλείσεις από τον εθνικό μέσο όρο που οφείλονται περισσότερο στη συνολική συμπεριφορά του εργατικού δυναμικού με βάση τις μακροχρόνιες τάσεις της οικονομί-

ας και λιγότερο με την οικονομική συγκυρία. Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι η εξέλιξη των μεγεθών της απασχόλησης και της ανεργίας μεταξύ των τριμήνων του ίδιου χρόνου και τη διαχρονική εξέλιξη του. Σε επίπεδο χώρας από το 2001 μέχρι και το 2008, η απασχόληση το 2ο και το 3ο τρίμηνο αυξανόταν με αντίστοιχη μείωση της ανεργίας. Το φαινόμενο αυτό ήταν πολύ εντονότερο στις Νησιωτικές Περιφέρειες εξαιτίας του τουρισμού με αποτέλεσμα τα τρίμηνα αυτά η ανεργία να είναι πολλές φορές πολύ χαμηλότερη από τον εθνικό μέσο όρο, ενώ το 1ο τρίμηνο αρκετά υψηλότερη. Από το 2011 και μετά η διακύμανση αυτή εξαλείφεται αφού η αύξηση της ανεργίας σε εθνικό επίπεδο ξεπερνά το ποσοστό που συναντάται στα νησιά σχεδόν όλα τα τρίμηνα. Παράλληλα καταγράφεται συνεχής μείωση της απασχόλησης και αύξηση της ανεργίας σε απόλυτους αριθμούς και ποσοστιαία μέχρι και το 2012. Σε επίπεδο νησιού και με βάση τα στοιχεία της

απογραφής: • το ποσοστό απασχόλησης είναι κάτω από τον εθνικό μέσο όρο σε 31 μικρά και σε μη τουριστικά νησιά (και κυρίως εκεί που συνδυάζονται τα δύο αυτά χαρακτηριστικά). Υψηλά ποσοστά εμφανίζουν τα τουριστικά νησιά καθώς και εκείνα που έχουν εξαιρετικά υψηλό ποσοστό πληθυσμού άνω των 65 ετών. Ποσοστό ενεργού πληθυσμού χαμηλότερο του εθνικού μέσου όρου που καταγράφηκε από την έρευνα απασχόλησης στο 2ο τρίμηνο του 2011 παρουσίασαν 65 νησιά. • Το ποσοστό ανεργίας εμφανίζεται πολύ χαμηλότερο από εκείνο της έρευνας με τη συντριπτική πλειοψηφία των νησιών να καταγράφει ανεργία χαμηλότερη του 12%, όταν για το 2ο τρίμηνο του 2011 η ανεργία στις Νησιωτικές Περιφέρειες κυμαινόταν μεταξύ 13,7% και 14,7%.

20°0'0"Α

25°0'0"Α


52

30°0'0"Α



Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


53

ΤΟΥΡΚΙΑ

Ενεργός Πληθυσμός στα Ελληνικά νησιά % μόνιμου πληθυσμού, 2011 Χάρτης 5.1 (Πηγές: Απογραφή πληθυσμού Ελληνικού κράτους 2011, επεξεργασία από συγγραφείς)


Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

40°0'0"Β

Σαμοθράκη



40°0'0"Β



Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Ι

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Ι

Περιστέρα

Ο

Ο

Σκιάθος

Λέσβος

Α

Σκόπελος

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Σκύρος

Λευκάδα

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Ο




Επί τοις εκατό < 30

Σίφνος

Φούρνοι

Αγαθονήσι Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Δονούσα

Αντίπαρος


Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί


Νάξος

Πάρος

Κίμωλος

Μήλος

30.1 - 35

Ικαρία

Σύρος

Σ

Υπόμνημα

Τήνος

Γυάρος


Σάμος

Σ

Λ

Σαλαμίνα


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη

Ελαφόνησος

35.1 - 40

Θηρασία

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

40.1 - 45

Σύμη

Αλιμιά

Ρόδος


Σαρία

> 60




Δία

Κρήτη



35°0'0"Β


Κάρπαθος


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

25°0'0"Α


54

30°0'0"Α



Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


55

ΤΟΥΡΚΙΑ

Απασχολούμενοι στα Ελληνικά νησιά % μόνιμου πληθυσμού, 2011 Χάρτης 5.2 (Πηγές: Απογραφή πληθυσμού Ελληνικού κράτους 2011, επεξεργασία από συγγραφείς)


Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

40°0'0"Β

Σαμοθράκη



40°0'0"Β



Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Ι

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Ι

Περιστέρα

Ο

Ο

Σκιάθος

Λέσβος

Α

Σκόπελος

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Σκύρος

Λευκάδα

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος


Ο

Ύδρα

Σ

Σέριφος

Υπόμνημα


Επί τοις εκατό



Σπέτσες

Σάμος

Σ

Λ

Σαλαμίνα

Σίφνος

Μήλος


Ηρακλειά

Τέλενδος Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί


Νίσυρος

Σαντορίνη


35.1 - 40

Λέρος

Κάλυμνος


30.1 - 35

Λέβιθα


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

< 30

Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Αγαθονήσι

Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Αλιμιά

Ρόδος


40.1 - 45 Σαρία Αντικύθηρα

> 60



Δία

Κρήτη


Κάσος


35°0'0"Β

35°0'0"Β

Κάρπαθος


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

25°0'0"Α


56

30°0'0"Α



Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


57

ΤΟΥΡΚΙΑ

Άνεργοι στα Ελληνικά νησιά % ενεργού πληθυσμού, 2011 Χάρτης 5.3 (Πηγές: Απογραφή πληθυσμού Ελληνικού κράτους 2011, επεξεργασία από συγγραφείς)


Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

40°0'0"Β

Σαμοθράκη



40°0'0"Β



Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Ι

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Ι

Περιστέρα

Ο

Ο

Σκιάθος

Λέσβος

Α

Σκόπελος

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Σκύρος

Λευκάδα

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος


Ο

Ύδρα

Σ

Σέριφος


Υπόμνημα Επί τοις εκατό

< 10



Σπέτσες

Σάμος

Σ

Λ

Σαλαμίνα

Σίφνος

Μήλος


Ηρακλειά


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κώς

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


10.01 - 15

Λέβιθα


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Αγαθονήσι

Θηρασία

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

15.01 - 20

Σύμη

20.01 - 25

Αλιμιά

Ρόδος



> 25


Δία

Κρήτη


Κάσος


35°0'0"Β

35°0'0"Β


Κάρπαθος


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.


6. Αγροτική Ανάπτυξη

Σ

το κείμενο που ακολουθεί παρουσιάζονται ορισμένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της αγροτικής παραγωγής και των αγροτών - παραγωγών στα νησιά και οι μεταβολές τους τα τελευταία 60 χρόνια. Πιο συγκεκριμένα, θα παρουσιαστούν: • (α) Καλύψεις – Χρήσεις γης για βασικές κατηγορίες αγροτικής χρήσης (συνολική Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Γη (ΧΓΓ), αροτραίες – ετήσιες καλλιέργειες, αμπελώνες, δενδρώνες – μόνιμες φυτείες και βοσκότοποι – λειμώνες) • (β) Αριθμός εκμεταλλεύσεων για τις παραπάνω κατηγορίες • (γ) Ζωικό κεφάλαιο, με έμφαση σε αίγες και πρόβατα • (δ) Αριθμός κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων • (ε) Επιλεγμένοι διαρθρωτικοί δείκτες εκμεταλλεύσεων (μέση έκταση, αριθμός τεμαχίων, βοσκητική πίεση, αριθμός αιγοπροβάτων / εκμετάλλευση). Η παρουσίαση θα αφορά τόσο στις μεταβολές των δεικτών αυτών για την περίοδο 1961-2011, όσο και στη διερεύνηση και τεκμηρίωση χωρικών διαφορών μεταξύ των νησιών. Τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται προέρχονται από τις απογραφές γεωργίαςκτηνοτροφίας του 1951, 1961, 1971, 1981, 1991, 2000 και 2010.

6.1 Γενικά

Όπως έχει ήδη αναπτυχθεί και σε προηγούμενες ενότητες, η φυσική γεωγραφία των Ελληνικών νησιών δεν μπορεί να θεωρηθεί ιδιαίτερα κατάλληλη για ανάπτυξη εντατικών και μεγάλης έκτασης καλλιεργειών – εκτροφών. Τα χαρακτηριστικά που περιορίζουν την υποστήριξη τέτοιου είδους εντατικοποίηση και μεγάλης κλίμακας καλλιέργειες – εκτροφές είναι κυρίως το ανάγλυφο και η έλλειψη φυσικών πόρων (έδαφος, νερό). Όσον αφορά στο ανάγλυφο, αν και απουσιάζουν τα πολύ ψηλά βουνά, αυτό είναι πολύ έντονο με υψηλές και πολύ υψηλές κλίσεις και περιορισμένες επίπεδες εκτάσεις. Το αποτέλεσμα είναι έντονη διάσπαση του ανάγλυφου και πολύ σημαντικές διαφορές σε μικρές ή πολύ μικρές αποστάσεις (λίγων χιλιομέτρων). Όσον αφορά στο κλίμα, οι διαφοροποιήσεις είναι μεν σημαντικές αλλά ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά είναι κοινά. Η σημαντικότερη ομοιότητα αφορά σε ορισμένα γενικά χαρακτηριστικά του Μεσογειακού κλίματος που είναι οι μεγάλες εποχιακές διαφοροποιήσεις με μια έντονα ξηρή περίοδο, που συμπίπτει με τη θερμή περίοδο, με αποτέλεσμα έντονες ξηροθερμικές συνθήκες. Ταυτόχρονα, οι διαφοροποιήσεις στην κατανομή της βροχόπτωσης είναι επίσης πολύ μεγάλες.


Εκτός από τη βασική διαφορά μεταξύ δυτικών και ανατολικών Νησιών (Ιόνιο, Αιγαίο αντίστοιχα), σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ των νησιών τόσο εξαιτίας του μεγέθους τους (με τα μικρότερα νησιά να δέχονται λιγότερες βροχοπτώσεις), αλλά κυρίως λόγω του υψομέτρου, με τα νησιά με ψηλότερους ορεινούς όγκους να δέχονται πολύ περισσότερη βροχόπτωση. Το μικρο-ανάγλυφο όμως οδηγεί και σε σημαντικές διαφορές στα κατακρημνίσματα ακόμη και σε μικρές αποστάσεις στο εσωτερικό των νησιών. Έτσι, συνολικά στα νησιά μπορούν να παρατηρηθούν οι λεγόμενες «μικρο-οικολογίες» της Μεσογείου σύμφωνα με τους Horden και Purcell («Θάλαττα Πονηροδιδάσκαλος», εκδόσεις Οδυσσέας), δηλαδή μια έντονη χωρική διάσπαση της καταλληλότητας των περιοχών για καλλιέργεια και γενικά για διαχείριση. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν αναπτύχθηκαν συστήματα διαχείρισης της γης στα νησιά, το αντίθετο μάλιστα, πολλά διαφορετικά συστήματα άνθισαν και παράκμασαν μαζί με τις κοινωνίες που τα διαμόρφωσαν. Τα συστήματα αυτά, μαζί με το φυσικό περιβάλλον, συν-διαμόρφωσαν το αγροτικό τοπίο των νησιών. Εδώ, δεν θα αναλύσουμε την απώτερη ιστορία των συστημάτων αυτών ή την αρχαιολογία τους, αλλά θα περιγράψουμε τις αρχές και τη δυναμική τους, τους τελευταίους δύο αιώνες, δίνοντας έμφαση στην περίοδο έπειτα από το 1950, οπότε αρκετά ποσοτικά δεδομένα είναι διαθέσιμα, αλλά και είναι η περίοδος στη διάρκεια της οποίας συμβαίνουν πολλές και πολύ σημαντικές μεταβολές του κοινωνικοοικονομικού συστήματος των νησιών.

6.2 Μια σύντομη αναδρομή στα καλλιεργητικά συστήματα ως τον 19ο αιώνα. 6.2.1 Οι αρχές διαχείρισης Οι διαφορές μεταξύ χρήσεων γης και πρακτικών διαχείρισης της γης στη Μεσόγειο είναι σημαντικές, όμως οι βασικές “αρχές” διαχείρισης είναι κοινές. Σύμφωνα με τη σύνθεση των Horden και Purcell στο “Θάλαττα Πονηροδιδάσκαλος” αλλά και της ανάλυσης του Paul Halstead (“Two Oxen Ahead: PreMechanized Farming in the Mediterranean”, 2014, Wiley-Blackwell) και εξαιτίας της ύπαρξης των μικρο-οικολογιών που έχουν αναφερθεί ήδη, δημιουργούνται συνθήκες αβεβαιότητας για τη συνέπεια συγκομιδής, με πολύ “πλούσιες” και πολύ “φτωχές” χρονιές να καταγράφονται συχνά. Ως αποτέλεσμα, οι τρεις αρχές διαχείρισης της γης στη Μεσόγειο είναι: • (α) διαφοροποίηση, που αφορά τόσο σε διαφορετικές χρήσεις γης (περισσότερες καλλιέργειες για να μειωθεί η πιθανότητα ασθενειών και άσχημων σοδειών), όσο και χωρικά, με πολλά μικρά τεμάχια σε διαφορετικές περιοχές για την εκμετάλ-

59

λευση των μικρο-οικολογιών και για την ελαχιστοποίηση της πιθανότητας μειωμένης σοδειάς, • (β) αποθήκευση, τόσο των πλεονασμάτων από τις καλές σοδειές – χρονιές, αλλά κυρίως μεταποιημένων προϊόντων (παστών, καπνιστών, τυροκομικών, ελαιολάδου, αλκοόλ, αλεύρων, αρτοσκευασμάτων, κτλ.) για να είναι εφικτή η “αποθήκευση” θερμίδων για τις εποχές που δεν υπήρχαν διαθέσιμες ή για χρονιές που οι συγκομιδές ήταν κακές ή τέλος για αναδιανομή, • (γ) αναδιανομή, που αφορά πώληση – αγορά προϊόντων σε – από τοπικές ή υπερ-τοπικές αγορές, με τη σημασία των μικρών σε απόσταση μεταφορών να είναι σημαντική για την κάλυψη τοπικών αναγκών, αλλά και με το μεγάλης κλίμακας εμπόριο σε όλη τη Μεσόγειο να είναι επίσης σημαντικό. Οι βασικές αυτές αρχές δεν αντιστοιχούν σε ίδια συστήματα διαχείρισης και πρακτικές, απλά δίνουν μια γενική ιδέα για το σκοπό των διαφορετικών πρακτικών και για τις γενικές στρατηγικές των αγροτικών νοικοκυριών της Μεσογείου.

Σύμφωνα με τους ορισμούς της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής •

Ως Καλλιεργούμενη Έκταση νοείται το μέρος εκείνο του εδάφους που κατά την τελευταία πενταετία καλλιεργήθηκε για παραγωγή γεωργικών προϊόντων πλέον της έκτασης εκείνης που χρησιμοποιήθηκε για παραγωγή θεριστού χόρτου (κοφτολίβαδα). Η καλλιεργούμενη γη διακρίνεται: α) με βάση την άρδευση σε αρδευόμενες και ξηρικές καλλιέργειες, β) με βάση τη χρήση σε ετήσιες (αροτραίες, κηπευτική γη και αγραναπαύσεις) και πολυετείς (δενδρώδεις καλλιέργειες και αμπέλια) καλλιέργειες.

•

Ως Βοσκότοποι (ιδιωτικοί και κοινόχρηστοι) ορίζονται οι εκτάσεις που χρησιμοποιούνται για βόσκηση από τα εκτρεφόμενα ζώα (μηρυκαστικά, πτηνά, χοίροι).

•

Ως Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Γη (ΧΓΓ) νοείται το σύνολο της έκτασης των αροτραίων καλλιεργειών, των μόνιμων καλλιεργειών, των μόνιμων λιβαδιών και βοσκότοπων, περιλαμβανομένων των άγονων βοσκότοπων, των αγραναπαύσεων μέχρι 5 ετών και των οικογενειακών λαχανόκηπων.

•

Ως Γεωργική Εκμετάλλευση θεωρείται η εκμετάλλευση, που έχει μόνο χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση, χωρίς να εκτρέφει ζώα ή τα ζώα που εκτρέφει, δεν πληρούν καμία από τις προϋποθέσεις της αμιγούς κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης και η έκτασή της αυτή είναι τουλάχιστον ένα (1) στρέμμα ή, αν πρόκειται για θερμοκήπια, η χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση είναι τουλάχιστον μισό (1/2) στρέμμα.

•

Ως Μόνιμα Αρδευόμενη Γη θεωρούνται οι καλλιέργειες που ποτίζονται μόνιμα και περιοδικά, χρησιμοποιώντας μόνιμη υποδομή (κανάλια άρδευσης, δίκτυο αποξηράνσεων). Οι περισσότερες από αυτές τις καλλιέργειες δεν θα μπορούσαν να καλλιεργηθούν χωρίς τεχνητή παροχή νερού. Δεν περιλαμβάνονται τα σποραδικά αρδευόμενα εδάφη.

6.2.2 Μικτή καλλιέργεια στα νησιά

Στα νησιά της Ελλάδας, η ανθρώπινη παρουσία και τα συστήματα διαχείρισης ξεκινούν από τη Νεολιθική εποχή και ακολουθούν την πολυτάραχη ιστορία τους, με αύξηση και μείωση του πληθυσμού, διαφορετικά πολιτικά συστήματα, διαφορετικές χρήσεις γης και πρακτικές. Τον 18ο - 19ο αιώνα τα καλλιεργητικά συστήματα συνήθως περιλαμβάνουν καλλιέργεια κήπων, αμπελιών, οπωροφόρων δέντρων και δημητριακών κοντά στον οικισμό και στα καταλληλότερα εδάφη για την καλλιέργεια τους, ενώ ορεινές, άγονες και δύσβατες περιοχές χρησιμοποιούνται ως βοσκότοποι. Η αγροτική παραγωγή ήταν προσανατολισμένη προς την εξασφάλιση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου βαθμού αυτονομίας και αυτάρκειας, αλλά η αυτάρκεια αποτελεί περισσότερο έναν ιδεατό στόχο, παρά μια πραγματική δυνατότητα σε Μεσογειακές συνθήκες όπως αναλύθηκε στην παρουσίαση των τριών αρχών που αναφέρθηκαν ήδη. Δάση, δασικές εκτάσεις, σαβάνες και θαμνότοποι διαχειρίζονται για ξυλεία και βόσκονται. Τα χωράφια είναι μικρά και συνήθως οι ιδιοκτησίες είναι διεσπαρμένες στο χώρο. Η σχέση με τη θάλασσα ήταν πολύ ισχυρή και πάντα μια διέξοδος απασχόλησης, με συχνές τοπικές συνδέσεις, γεγονός που βοήθησε στην ανάπτυξη μιας μικρής κλίμακας εμπορίου στα πλαίσια του ευρύτερου εμπορίου της Ανατολικής Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου. Σε αρκετά νησιά αναπτύχθηκε και ισχυρή βιομηχανία στην αγρο-βιοτεχνία και στην υφαντουργία, με βάση την αναπτυσσόμενη τεχνολογία των ατμομηχανών στα τέλη του 19ου αιώνα.

60

Οι κυριότερες χρήσεις γης περιελάμβαναν έτσι καλλιέργεια σιτηρών σε διετή ή τριετή συστήματα αμειψισποράς – αγρανάπαυσης (σιτηρά – αγρανάπαυση, όσπρια – σιτηρά, σιτηρά – σιτηρά – βοσκότοπος) με μεγάλες χωρικές διαφοροποιήσεις στο είδος των οσπρίων και σιτηρά που περιλαμβάνουν σιτάρι, κριθάρι, βρώμη και αραβόσιτο. Η παρουσία αμπελώνων και ελαιώνων είναι ιδιαίτερα σημαντική τοπικά. Στις περισσότερο πεδινές και παραγωγικές περιοχές εισάγονται σταδιακά και εμπορικά σκαλιστικά φυτά (κυρίως καπνός αλλά και βαμβάκι). Τα ζώα είναι κυρίως αιγοπρόβατα. Τα χαρακτηριστικά που τα διαχειριστικά αυτά συστήματα άφησαν στο τοπίο είναι: • (α) Αναβαθμίδες, οι οποίες έχουν κατασκευαστεί για λόγους αύξησης της καλλιεργούμενης έκτασης σε επικλινείς εκτάσεις, αλλά οι λειτουργίες τους περιλαμβάνουν τη μείωση της κλίσης, το σχετικό έλεγχο της διάβρωσης, την αύξηση της απορρόφησης νερού από κατακρημνίσματα, την αναδιανομή του ιζήματος, τη χρήση της πέτρας που υπάρχει στους αγρούς και την αύξηση της εισχώρησης των ριζών, άρα αποτελούν πολύτιμο μέσο συντήρησης των φυσικών πόρων (έδαφος, νερό) και οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για πολλές διαφορετικές χρήσεις γης, αροτραίες καλλιέργειες, αμπελώνες, δενδρώνες, μικτή καλλιέργεια, βοσκότοποι, κηπευτικά, • (β) Περιφράξεις, οι οποίες διακρίνονται ανάλογα με το υλικό κατασκευής τους σε φυτοφράκτες και ξερολιθιές, με τους φυτοφράκτες (με δέντρα, θάμνους ή καλάμια) να απαντώνται σε εδάφη με ομαλό ανάγλυφο και να εξυπηρετούν κυρίως ως ανεμοφράκτες, ενώ οι ξερολιθιές απαντώνται είτε σε μικτά συστήματα γεωργίας – κτηνοτροφίας ως προστασία από βόσκηση (οπότε είναι κάθετες στις ισοϋψείς), αλλά και σε αροτραίες καλλιέργειες (ορθογώνιου σχήματος) φράκτες, κυρίως ξερολιθιές ως όρια αγρών και για προστασία από τη βόσκηση, • (γ) Μονοπάτια, τα οποία αποτελούσαν τις οδούς χερσαίας επικοινωνίας μεταξύ των οικισμών των νησιών, ή μετάβασης από τους οικισμούς στα κτήματα και που μπορεί να είναι από απλά περάσματα ως φαρδιά πλακόστρωτα, • (δ) Αγροτικές κατασκευές εκτός κατοικιών που είναι μια ευρύτατη κατηγορία που περιλαμβάνει κατασκευές αποθήκευσης προϊόντων και διανυκτέρευσης στους αγρούς (αποθήκες, οικήματα), κατασκευές στάθμευσης ή σταβλισμού των ζώων (στάνες, στρούγγες), ειδικές κατασκευές για εκτροφή ζώων ή/και πουλιών (περιστερεώνες), κατασκευές μεταποίησης προϊόντων (αλώνια, λιχνιστήρια, πατητήρια, ανεμόμυλοι, υδρόμυλοι), κατασκευές άρδευσης ή ύδρευσης των ζώων (πηγάδια, στέρνες) και


οι οποίες αποτελούν μέρος της τοπικής αρχιτεκτονικής παράδοσης, αλλά και αναπόσπαστα στοιχεία των διαχειριστικών συστημάτων, καθώς αν δεν εξυπηρετούσαν λειτουργικούς σκοπούς δε θα κατασκευάζονταν, • (ε) Οι υπόλοιπες κατασκευές της υπαίθρου που περιλαμβάνουν κυρίως ιερούς χώρους, κατασκευές για λατρευτικούς – θρησκευτικούς σκοπούς (στο παρελθόν ή σήμερα). Εκτός από αυτά τα κυρίως ‘αγροτικά’ χαρακτηριστικά, προφανώς τα τοπία των νησιών περιλαμβάνουν και τους οικισμούς τους.

6.3 Οι μεταβολές στον 20ο αιώνα Σε όλη τη Μεσόγειο, οι τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και οι πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα είναι μια περίοδος μεγάλων κοινωνικοοικονομικών αλλαγών: νέα μεταφορικά μέσα, βιοτεχνία και βιομηχανία, αύξηση του πληθυσμού και των πόλεων και εγκατάλειψη της αγροτικής παραγωγής και της ζωής στην ύπαιθρο. Για τα νησιά της Ελλάδας, εκτός από τους κοινούς παράγοντες που επέδρασαν παντού τον 20ο αιώνα (εντατικοποίηση της γεωργίας στις πεδιάδες και περιθωριοποίηση αλλού, κοινωνικές αλλαγές, κ.α.), κάποιοι είναι μοναδικοί στα νησιά. Ένας από αυτούς είναι η ανάπτυξη των χερσαίων μεταφορών που κατέληξε στη μεταφορά των βιομηχανικών και εμπορικών δραστηριοτήτων από τα νησιά στην ηπειρωτική χώρα. Ένας ακόμη είναι η οριστικοποίηση των συνόρων, όπου στη Μικρά Ασία στέρησε από πολλά νησιά κοντινές περιοχές με πολύ ισχυρούς ιστορικούς δεσμούς. Όπως έχει ήδη αναπτυχθεί στο αντίστοιχο Κεφάλαιο, ο πληθυσμός των νησιών μειώθηκε πολύ, ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του 1950. Οι εξελίξεις αυτές επηρέασαν πολύ τις χρήσεις γης. Σχεδόν όλες οι καλλιεργούμενες εκτάσεις μειώθηκαν (με την εξαίρεση των ελαιώνων σε κάποιες περιοχές) και οι περισσότερες πρακτικές που συνδύαζαν διαφορετικές χρήσεις γης και γεωργία με κτηνοτροφία σταμάτησαν, ενώ ο αριθμός των προβάτων αυξάνεται με αποτέλεσμα υψηλές πυκνότητες και υπερβόσκηση. Τα περισσότερα από τα χαρακτηριστικά του τοπίου δεν συντηρούνται και η ποιότητα τους χειροτερεύει. Ταυτόχρονα, εγκαταλείπονται όλες οι δραστηριότητες συλλογής που βοηθούσαν στη διαχείριση των δασικών εκτάσεων. Η ‘αρχή’ των εντατικών συστημάτων είναι η παραγωγή ποσοτήτων για διοχέτευση στην αγορά, χωρίς φροντίδα για τη μακροπρόθεσμη παραγωγικότητα των πόρων, καθώς χρησιμοποιούνται τεχνητές εισροές για τη διατήρηση της ή για τροφή των ζώων. Σε περιοχές όπως τα νησιά με περιορισμένους φυσικούς πόρους (βάθος και γονιμότητα εδαφών, διαθεσιμότητα νερού), οι αλλαγές αυτές κατέστησαν μη κερδοφόρες μια σειρά από καλλιέργειες και

πρακτικές, καθώς αναμφισβήτητα η παραγωγικότητα είναι μικρότερη από άλλες μη νησιωτικές περιοχές. Σε συνδυασμό με τη συρρίκνωση μιας σειράς οικονομικών δραστηριοτήτων (βιοτεχνία, βιομηχανία, εμπόριο, αγροτική παραγωγή) στα νησιά, οδήγησαν σε έντονη αγροτική έξοδο. Τα αποτελέσματα ήταν μείωση της καλλιεργούμενης γης (ως και το 50% σε ορισμένες περιπτώσεις) και αύξηση των βοσκότοπων και των εκτάσεων των οικισμών (ιδιαίτερα σε νησιά με τουριστική ανάπτυξη).

6.4 Η Κατάσταση τις δεκαετίες ‘50, ‘60 Τα διαθέσιμα δεδομένα από την περίοδο 1950 και 1960 δείχνουν μια εικόνα της αγροτικής παραγωγής στα νησιά μικτής παραγωγής: οι μέσοι όροι έκτασης ετήσιων φυτών, δενδρώνων και βοσκοτόπων ως ποσοστό της ΧΓΓ είναι 23,6%, 24,1% και 36,2% αντίστοιχα, αλλά με σημαντικές διαφορές μεταξύ των νησιών που δε σχετίζονται με το μέγεθός τους. Έτσι, 20 νησιά εμφανίζουν ποσοστιαίες τιμές στις ετήσιες καλλιέργειες μικρότερες από το 10% της ΧΓΓ και αντίστοιχα πολύ υψηλά ποσοστά σε βοσκότοπους (π.χ. Ύδρα, Ίος, Κάλυμνος, Αστυπάλαια) ή σε δενδρώνες σε λιγότερες περιπτώσεις (π.χ. Παξοί, Σκόπελος). Αντίστοιχα, σε 8 νησιά εμφανίζονται πολύ υψηλές ποσοστιαίες τιμές σε αροτραίες (πάνω από 50% της ΧΓΓ) σε συνδυασμό με πολύ μικρή παρουσία δενδρώνων (π.χ. σε Φολέγανδρο, Σίκινο, Σαντορίνη, Λήμνο). Η μέση έκταση των εκμεταλλεύσεων είναι λίγο μεγαλύτερη από 32 στρέμματα ανά εκμετάλλευση, αλλά με σημαντικές διαφορές που πάλι δε σχετίζονται με το μέγεθος του νησιού με μέση έκταση μικρότερη από το μέσο όρο (π.χ. στη Σάμο η μέση έκταση ήταν 15,3 στρ./εκμ. -εξαιτίας και της κυριαρχίας της αμπελοκαλλιέργειας- και στη Σύμη 10,5). Αντίθετα, μέση έκταση πολύ μεγαλύτερη από το μέσο όρο απαντάται σε μικρά ή πολύ μικρά νησιά και αφορά πάντα μεγάλες εκτάσεις βοσκοτόπων (π.χ. Ψαρά με 101 στρ./εκμ. και 84% της ΧΓΓ να καταλαμβάνεται από βοσκοτόπους, Σκύρος με 136 στρ./ εκμ. και 72% της ΧΓΓ με βοσκότοπους). Η έκταση αυτή βρίσκεται κατά μέσο όρο σε 6,7 τεμάχια, με λιγότερα τεμάχια σε νησιά όπου κυριαρχούν οι βοσκότοποι (π.χ. 2 τεμάχια /εκμ. στις Οινούσσες και 3 στη Δονούσα) και περισσότερα τεμάχια σε νησιά όπου κυριαρχούν οι δενδρώνες, οι αμπελώνες και οι ετήσιες καλλιέργειες (π.χ. 18,4 στη Χάλκη και 10,6 στην Κάρπαθο). ‘Όσον αφορά στην κτηνοτροφία, αυτή αφορά κυρίως αιγοπρόβατα, αλλά ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων που διατηρούσαν πρόβατα είναι υψηλός (35% του συνόλου των εκμεταλλεύσεων έτρεφαν πρόβατα κατά μέσο όρο) και ο αριθμός προβάτων ανά εκμετάλλευση χαμηλός (9,1 πρόβατα /εκμ. κατά μέσο όρο). Προφανώς και παρατηρούνται


61

Ετήσιες καλλιέργειες, δενδρώνες και βοσκότοποι % της Χρησιμοποιουμένης Γεωργικής Γης, 1961 Παλαιό Τρικέρι Παξοί Ιθάκη Αστυπάλαια Σκόπελος Καστός Ίος Θάσος Άγιος Ευστράτιος Κάλυμνος Πόρος Ψαρά Ηρακλειά Σπέτσες Σκιάθος Μεγανήσι Οθωνοί Οινούσσες Κάλαμος Λέσβος Κέα Φούρνοι Σκύρος Αλόννησος Αγαθονήσι Μεγίστη Αμοργός Σαμοθράκη Κέρκυρα Πάτμος Ανάφη Μαθράκι Σάμος Μήλος Κεφαλονιά Σαλαμίνα Κάρπαθος Θηρασία Ικαρία Χάλκη Ελαφόνησος Χίος Άνδρος Σχοινούσα Κύθηρα Ζάκυνθος Τριζόνια Μύκονος Αμμουλιανή Αίγινα Σύμη Νάξος Ερεικούσσα Αντίπαρος Λειψοί Τήλος Νίσυρος Ρόδος Σίφνος Λέρος Κύθνος Τήνος Πάρος Σύρος Σέριφος Κίμωλος Δονούσα Αντικύθηρα Σαντορίνη Λήμνος Κάσος Σίκινος Φολέγανδρος Κως Αγκίστρι

0%

10%

20%

30%

40%

Ετήσιες καλλιέργειες Γράφημα 6.1

50% Δενδρώνες

60%

70%

Βοσκότοποι

80%

90%

100%

62


Μεταβολή αριθμού εκμεταλλεύσεων στα νησιά 1961 - 2010 (%) Κάσος Αστυπάλαια Καστελόριζο Αντίπαρος Νάξος Καστός Κάρπαθος Κέρκυρα Λειψοί Σπέτσες Σχοινούσα Πάρος Αμοργός Σκύρος Ανάφη Ύδρα Μαθράκι Μήλος Σίφνος Παξοί Λήμνος Άνδρος Ηρακλειά Φολέγανδρος Δονούσα Ρόδος Κως Πάτμος Πόρος Ζάκυνθος Σαντορίνη Κύθηρα Κύθνος Κεφαλονιά Κέα Σκιάθος Σύρος Ικαρία Θηρασία Μύκονος Λέρος Ίος Τήνος Κάλυμνος Αντικύθηρα Σαλαμίνα Αγκίστρι Κίμωλος Λέσβος Σίκινος Σάμος Αίγινα Τήλος Οθωνοί Ερεικούσσα Σκόπελος Σέριφος Χίος Ιθάκη Αγαθονήσι Νίσυρος Κάλαμος Φούρνοι Αλόννησος Χάλκη Ψαρά Θάσος Οινούσσες Άγ. Ευστράτιος -100%

-90%

Γράφημα 6.2

-80%

-70%

-60%

-50%

-40%

-30%

-20%

-10%

0%

πολύ σημαντικές διαφορές που αντανακλούν τις διαφορές στις χρήσεις γης, με πολύ υψηλότερο αριθμό προβάτων /εκμ. στα νησιά με μεγάλες εκτάσεις βοσκοτόπων (π.χ. Κέα με 77 πρόβατα /εκμ., Κύθηρα με 74 πρόβατα / εκμ.).

6.5 Οι μεταβολές 1960 - 2010 Οι μεταβολές την περίοδο αυτή είναι ριζικές και σε πολλές περιπτώσεις συγκλονιστικές. Πριν από την επιμέρους ανάλυση ορισμένων από τις σημαντικότερες μεταβολές, αξίζει να σημειωθεί ότι: (α) οι μεταβολές δεν ήταν ομοιόμορφες σε όλη αυτή την περίοδο, αν και γενικά ήταν προς την ίδια κατεύθυνση, (β) οι διαφορές μεταξύ νησιών είναι πολύ σημαντικές και σε μερικές περιπτώσεις προς διαφορετικές κατευθύνσεις από αυτές σε άλλα νησιά. Επίσης, πρέπει εδώ να προστεθεί ένα γενικότερο σχόλιο σχετικά με τις αιτίες των μεταβολών αυτών. Αν και οι επιπτώσεις κλαδικών πολιτικών δεν μπορούν να αγνοηθούν -ιδιαίτερα της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), η οποία αρχίζει να επιδρά στην Ελληνική αγροτική παραγωγή από τα μέσα της δεκαετίας του 1980- η ανάλυση των μεταβολών δείχνει ότι πρόκειται για πιο βαθιές κοινωνικοοικονομικές διεργασίες και μεταβολές της οικονομίας και της κοινωνίας των νησιών και όχι επιπτώσεις μιας πολιτικής. Τέτοιες μεταβολές αναφέρονται στη μη-ελκυστικότητα της αγροτικής παραγωγής ως επαγγελματικής δραστηριότητας στην Ελλάδα, αλλά και σε όλο το Δυτικό κόσμο. Οι νέοι/ες δεν θέλουν να γίνουν αγρότες και προτιμούν να εργαστούν σε άλλες απασχολήσεις, γεγονός που συνήθως συνεπάγεται και μετακίνηση σε μεγαλύτερους οικισμούς. Στα νησιά, σε συνδυασμό με τη γενικότερη μειωμένη ελκυστικότητα της νησιωτικής οικονομίας μεταπολεμικά, αλλά και των νησιών ως τόπων μόνιμης κατοικίας, αυτό συνδυάστηκε με εκτεταμένη πληθυσμιακή έξοδο, όπως έχει ήδη αναπτυχθεί στο αντίστοιχο κεφάλαιο. Άλλη σημαντική μεταβολή σχετίζεται με τα χαρακτηριστικά της αγροτικής παραγωγής: από μια δραστηριότητα που είχε ως σκοπό την προμήθεια αγαθών στο νοικοκυριό και τα πλεονάζοντα αγαθά για την αγορά, σήμερα είναι σχεδόν αποκλειστικά προσανατολισμένη για την παραγωγή προϊόντων για κοντινές ή μακρινές αγορές. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά των νησιών (απουσία φυσικών πόρων και ιδιαίτερα νερού, έντονο ανάγλυφο, μικρή κλίμακα) δεν καθιστούν ανταγωνιστική την ανάπτυξη αγροτικών δραστηριοτήτων μεγάλης έντασης και μεγάλης κλίμακας. Έτσι, η μείωση του αριθμού των εκμεταλλεύσεων δεν πρέπει να εκπλήσσει. Η μείωση ξεκινά με ρυθμό σχεδόν 16% την περίοδο 1961-1971 και σχεδόν ολοκληρώνεται μέχρι το 1991 όταν η μείωση της περιόδου


1971-1991 είναι λίγο μεγαλύτερη από 25%. Ο ρυθμός της μείωσης είναι χαμηλότερος έπειτα και κοντά στο 1-2% ως το 2010, με αποτέλεσμα συνολική μείωση 1961-2010 στο 39%. Ο μέσος όρος βέβαια αποκρύπτει πολλές άλλες μεταβολές. Συνολικά, μόνο σε 3 νησιά καταγράφεται αύξηση του αριθμού των εκμεταλλεύσεων (Αίγινα, Φούρνοι και Ρόδος) την περίοδο 1961-2010. Η μείωση σε πολλά από τα υπόλοιπα ξεπερνά το 80% (π.χ. -92,5% στις Οινούσσες, -92,3% στη Νίσυρο και -86% στη Κίμωλο. Η μικρότερη μείωση ή και αύξηση του αριθμού των εκμεταλλεύσεων το 1991 σε σχέση με το 1971, σχετίζεται πιθανότατα με την πολύ μεγάλη μείωση του αριθμού τους στις προηγούμενες περιόδους, οπότε ακόμη και μικρός απόλυτος αριθμός εκμεταλλεύσεων να προστέθηκε, καταγράφηκε αύξηση. Η μεταβολή αυτή στον αριθμό των εκμεταλλεύσεων αντανακλάται και στις εκτάσεις. Όσον αφορά στη ΧΓΓ, ή μείωση είναι μεν μικρότερη (-12,4% από το 1961 ως το 1991, -9,97% από το 1991 ως το 2000, -1,86% από το 2000 ως το 2010 και συνολικά -22,6% για την περίοδο 1961-2000), αλλά αυτό οφείλεται περισσότερο στη μικρότερη αναλογικά μείωση (ή και αύξηση) των εκτάσεων των βοσκοτόπων. Έτσι, δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική γραμμική συσχέτιση μεταξύ της μεταβολής του αριθμού των εκμεταλλεύσεων και της ΧΓΓ. Από τις κατηγορίες των αγροτικών χρήσεων γης, αυτή με τη μεγαλύτερη μείωση είναι οι ετήσιες καλλιέργειες. Οι εκτάσεις μειώθηκαν την περίοδο 1961-2010 κατά σχεδόν 50% και οι εκμεταλλεύσεις με ετήσιες καλλιέργειες κατά 74%, ανεξάρτητα μεγέθους και πάλι (αν και η μείωση είναι κατά τι μικρότερη αν στις εκτάσεις του 1961 προστεθούν και οι αγραναπαύσεις που δε μετρώνται από το 2001 και έπειτα). Σε πολλά νησιά, ουσιαστικά δεν υπάρχουν πια ετήσιες καλλιέργειες (π.χ. στους Φούρνους οι εκτάσεις μειώθηκαν 98,5%, στην Ανάφη κατά 90%, στη Χίο κατά 95%). Η μείωση αυτή αφορά κυρίως σιτηρά και ψυχανθή που καλλιεργούνταν, πολλές φορές ακόμη με ζώα, ως τη δεκαετία του 1960 ή και 1970 σε κάποια νησιά και κάποιες περιοχές. Οι ετήσιες καλλιέργειες που υπάρχουν σήμερα είναι πολύ σπάνια πια σιτηρά ή ψυχανθή (με εξαιρέσεις κάποια νησιά όπως η Λήμνος και η Ζάκυνθος) και κυρίως είναι λαχανικά, κηπευτικά ή κτηνοτροφικά φυτά σε περιοχές όπου η άρδευση είναι δυνατή. Οι εξελίξεις αυτές αύξησαν όπως είναι προφανές τη μέση έκταση των εκτάσεων με ετήσιες καλλιέργειες ανά εκμετάλλευση από 12,1 στρ. το 1961 σε 23,4 στρ. το 2010. Οι εκτάσεις με ετήσιες καλλιέργειες μετατράπηκαν σε βοσκότοπους κυρίως, οι εκτάσεις των οποίων συνολικά αυξήθηκαν κατά 5% περίπου την περίοδο 1961-2010. Η μικρή αυτή αύξηση περιλαμβάνει σημαντική αύξηση σε πολλά νησιά (π.χ. οι εκτάσεις βοσκοτόπων αυξήθηκαν στη Νίσυρο κατά

63

Αριθμός Πρόβατων / Εκμετάλλευση 1961, 2010 Τήνος Μύκονος Σύρος Αντίπαρος Πάρος Σχοινούσα Κουφονήσια Ηρακλειά Δονούσα Νάξος Αμοργός Κίμωλος Σίφνος Σέριφος Μήλος Κύθνος Κέα Φολέγανδρος Σίκινος Ανάφη Ίος Θηρασία Σαντορίνη Άνδρος Χάλκη Τήλος Σύμη Καστελόριζο Ρόδος Νίσυρος Κως Κάσος Κάρπαθος Αγαθονήσι Πάτμος Λέρος Λειψοί Κάλυμνος Αστυπάλαια Ψαρά Οινούσσες Χίος Σάμος Φούρνοι Ικαρία Λέσβος Άγ. Ευστράτιος Λήμνος Ύδρα Σπέτσες Σαλαμίνα Πόρος Αντικύθηρα Κύθηρα Αγκίστρι Αίγινα Σκύρος Καστός Κάλαμος Κεφαλονιά Ιθάκη Παξοί Μαθράκι Ερεικούσσα Κέρκυρα Ζάκυνθος Σκόπελος Σκιάθος Αλόννησος Θάσος 0

50

100

Πρόβατα / εκμ. 1961 Γράφημα 6.3

150

200

Πρόβατα / εκμ. 2010

250

20°0'0"Α

64

Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


65

ΤΟΥΡΚΙΑ

Μεταβολή έκτασης με ετήσιες καλλιέργειες 1961 - 2010 Χάρτης 6.1 (Πηγές: Απογραφές γεωργίας - κτηνοτροφίας)

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη





Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α

Ι

Περιστέρα

Ο

Σκιάθος

Ο

Σκόπελος

Σκύρος

Λευκάδα

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Πόρος

Γ

Τήνος

Γυάρος

Σπέτσες


Ύδρα

Σ

Σέριφος

Μεγάλη Μείωση (-100 – -66 %)


Μείωση (-65.9 – -33 %)

Ικαρία

Σίφνος

Μικρή Μείωση (-32.9 – 0 %)


Πάτμος

Δήλος

Δονούσα

Αντίπαρος


Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί


Νάξος

Πάρος

Κίμωλος

Μήλος


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


Μικρή Αύξηση (0.1 – 33 %) Αύξηση (33.1 – 66 %)

Φούρνοι


Ο

Υπόμνημα

Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Λ

Θηρασία

Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Αλιμιά

Ρόδος


Σαρία





Δία


Κάρπαθος


Κρήτη


Κάσος


35°0'0"Β

412%, στη Ρόδο κατά 134%, στην Άνδρο 202%) αλλά και μείωση σε άλλα (π.χ. -57% στη Σχοινούσσα, -70% στη Σύρο). Εδώ θα πρέπει να σημιωθεί όμως ότι τα δεδομένα Λ ΙΑ αυτά της μεγάλης αύξησης των βοσκοτόπων σε κάποια μικρότερα κυρίως νησιά, ίσως να οφείλονται εν μέρει και σε μια μεταβολή στον ορισμό των “άγονων βοσκοτόπων” από την Απογραφή του 2000 και μετά. Παρόλα αυτά, οι γενικές κατευθύνσεις των μεταβολών δεν μπορούν να αμφισβητηθούν. Μια άλλη κλάση χρήσεων γης η έκταση της οποίας αυξήθηκε είναι οι μόνιμες φυτείες – δενδρώνες, κυρίως ελαιώνες. Η μέση αύξηση από το 1961 ως το 2010 είναι 4,5%, ποσοστό που ξανά περιλαμβάνει πολύ μεγάλες μειώσεις (π.χ. -98% στη Φολέγανδρο, -78% στη Χάλκη, -70% στη Σίφνο), αλλά και αυξήσεις (π.χ. 34% στη Σύμη, 11% στην Αμοργό, 220% στην Κύθνο). Η πιο σημαντική μεταβολή μαζί με αυτή της μείωσης της καλλιέργειας σιτηρών είναι η διάκριση της γεωργίας από την κτηνοτροφία και η εντατικοποίηση της κτηνοτροφίας προβάτων και αιγών. Όπως έχει ήδη συζητηθεί, η κτηνοτροφία ήταν παλαιότερα συμπληρωματική προς τη γεωργία, με μικρό αριθμό σχετικό ζώων ανά εκμετάλλευση (9,1 πρόβατα /εκμ. το 1961, με μόνο 3 νησιά να έχουν πάνω από 50 ζώα /εκμ., Ιθάκη, Άγ. Ευστράτιος και Χάλκη). Τα ζώα έβοσκαν στις αγραναπαυόμενες εκτάσεις και προσέφεραν λίπανση σε κήπους και σε χωράφια αλλά και κτηνοτροφικά προϊόντα. Η συμπληρωματικότητα αυτή σταματά σταδιακά και η κτηνοτροφία γίνεται εντελώς ανεξάρτητη από τη γεωργία, ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων που εκτρέφουν πρόβατα μειώνεται (-78% κατά μέσο όρο την περίοδο 1961-2010) και οι λίγες που μένουν αυξάνουν σημαντικά τον αριθμό των ζώων που διατηρούν (71,4% κατά μέσο όρο την ίδια περίοδο). Έτσι, ο αριθμός των ζώων /εκμ. ανεβαίνει στα 71 πρόβατα /εκμ., με 8 νησιά να παρουσιάζουν τιμές πάνω από 100 (Νίσυρος, Τήλος, Χάλκη, Ψαρά, Λέσβος, Άγιος Ευστράτιος, Σαλαμίνα, Θάσος και Κεφαλλονιά). Η αύξηση αυτή όμως δε συμβαίνει σε όλα τα νησιά, καθώς σε αρκετά νησιά, η κτηνοτροφία συνολικά εγκαταλείπεται, με μείωση του αριθμού των εκμεταλλεύσεων και μείωση του αριθμού των ζώων (π.χ στην Ύδρα μειώνονται οι εκτάσεις βοσκοτόπων κατά 93%, οι εκμεταλλεύσεις με πρόβατα κατά 60% και τα πρόβατα κατά 59%, ενώ στην Ανάφη οι εκμεταλλεύσεις μειώνονται κατά 97% και τα πρόβατα κατά 99%). Η κτηνοτροφία είναι σχεδόν η μοναδική αγροτική δραστηριότητα που παραμένει ανταγωνιστική σε νησιά και γι’ αυτό διατηρείται και εντατικοποιείται στην παραγωγή κυρίως τυριών και κρέατος. Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση είναι ότι η μεταβολή του πληθυσμού δε συσχετίζεται με τις μεταβολές της χρησιμοποιούμενης ή της καλλιεργούμενης γης, με εξαίρεση τα πολύ μικρά νησιά. Φαίνε-



Ι

35°0'0"Β


30°0'0"Α

40°0'0"Β

40°0'0"Β

ΙΤΑ

25°0'0"Α

Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

66


67

Χάρτης 6.2 (Πηγές: Απογραφές γεωργίας - κτηνοτροφίας)

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη





Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Ι

Περιστέρα

Ο

Σκιάθος

Λέσβος

Α

Σκόπελος

Ι Σκύρος

Εύβοια

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Λευκάδα

Ο

Ψαρά

Καστός

Λ

Π


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Ε

Γ

Λ Ο

Άνδρος

Α Αίγινα

Ζάκυνθος


Ο

Αγκίστρι

Κέα

Πόρος

Σέριφος


Σίφνος

Φούρνοι


Πάτμος

Δήλος

Δονούσα

Αντίπαρος


Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί


Νάξος

Πάρος

Κίμωλος

Μήλος


Αύξηση (33.1 – 66 %)

Ρήνεια

Ύδρα

Μεγάλη Μείωση (-100 – -66 %) Μείωση (-65.9 – -33 %)




Τήνος

Γυάρος

Σύρος

Σ

Υπόμνημα

Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Γ


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα


Αλιμιά

Ρόδος






Κάρπαθος


Κρήτη


Κάσος


35°0'0"Β

35°0'0"Β


ΤΟΥΡΚΙΑ

Μεταβολή αριθμού εκμεταλλεύσεων με ετήσιες καλλιέργειες 1961 - 2010

Ν

Σήμερα, η αγροτική παραγωγή στα νησιά του Αιγαίου είναι σε υποχώρηση. Από τη μια, τα χαρακτηριστικά των νησιών δεν επιτρέπουν παραγωγή μεγάλης κλίμακας και χαμηλού κόστους. Από την άλλη, παρά την οικονομική κατάσταση, η ελκυστικότητα της αγροτικής παραγωγής είναι ακόμη χαμηλή ιδιαίτερα για νέους/ες. Εξαιτίας αυτών των χαρακτηριστικών υπάρχουν ακόμη προϊόντα μικρής κλίμακας παραγωγής με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που πολλά από αυτά είναι χαρακτηρισμένα ως Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) ή Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ). Πάνω από το 60% των αναγνωρισμένων προϊόντων ΠΟΠ και ΠΓΕ (χωρίς τους οίνους) παράγονται και σε ένα ή περισσότερα νησιά και 35 από αυτά (περίπου το 30%) αποκλειστικά σε νησιά συμπεριλαμβανομένης της Κρήτης. Η κατανομή των αγροτικών χρήσεων γης φανερώνει το μέγεθος των αλλαγών των τελευταίων δεκαετιών: σχεδόν η μισή χρησιμοποιούμενη έκταση καταλαμβάνεται από βοσκοτόπους (περίπου 1,74 εκατ. στρ.), και 32,6% καταλαμβάνεται από μόνιμες φυτείες που αντιστοιχούν κυρίως σε ελαιώνες, αλλά και σε μικρές εκτάσεις άλλων δενδρώνων που μπορεί να είναι πολύ σημαντικοί τοπικά (π.χ. μαστιχώνες στη Χίο, φιστικιές στην Αίγινα, οπωροφόρα στη Σάμο). Οι ετήσιες καλλιέργειες έχουν περιοριστεί στο 15,6% της ΧΓΓ και οι αμπελώνες καταλαμβάνουν 2,5%. Προφανώς και παρατηρούνται σημαντικές διαφοροποιήσεις όσον αφορά στην κατανομή. Έτσι, στις Κυκλάδες και στα μι-

Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .

Ο

6.6 Αγροτική παραγωγή και παραγωγοί στα Ελληνικά νησιά στον 21ο αιώνα



Ι

ται έτσι, ότι άλλοι εξωγενείς παράγοντες έχουν επιδράσει στις μεταβολές αυτές. Τέτοιοι εξωγενείς παράγοντες είναι: • (α) Το είδος της καλλιέργειας, καθώς μόΛ Ινιμες Α φυτείες - δενδρώνες διατηρούνται πιο εύκολα σχετικά παραγωγικές με περιοδικές επισκέψεις στο νησί από «απόντες» αρχηγούς, σε σχέση με ενασχόληση με κτηνοτροφία ή αροτραίες καλλιέργειες που απαιτούν πιο συστηματική ή και καθημερινή απασχόληση. • (β) Η αύξηση της σημασίας των «ερασιτεχνών» αγροτών που είναι είτε συνταξιούχοι που επιστρέφουν στα νησιά, είτε πολυδραστήριοι αρχηγοί, με απασχόληση εκτός αγροτικής παραγωγής. • (γ) Η απόσταση από την ηπειρωτική χώρα ή από μεγαλύτερο νησί και η ευκολία πρόσβασης, καθώς προφανώς σε νησιά που είναι πιο εύκολα προσβάσιμα είναι ευκολότερη η διατήρηση εκμετάλλευσης, έστω και «από απόσταση». • (δ) Η τουριστική ανάπτυξη, που σχετίζεται με τα προηγούμενα, καθώς μπορεί να προσφέρει απασχόληση και πηγές εισοδήματος.

30°0'0"Α

40°0'0"Β

40°0'0"Β

ΙΤΑ

25°0'0"Α

Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

68

Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


69

ΤΟΥΡΚΙΑ

Μεταβολή Χρησιμοποιούμενης Γεωργικής Γης 1961 - 2010 Χάρτης 6.3 (Πηγές: Απογραφές γεωργίας - κτηνοτροφίας)

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη





Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α

Ι

Περιστέρα

Ο

Σκιάθος

Ο

Σκόπελος

Σκύρος

Ν Εύβοια

Κάλαμος

Ε

Ψαρά

Καστός

Λ

Ο

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Λευκάδα

Ι Κεφαλληνία

Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος Σαλαμίνα Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος


Φούρνοι


Ο


Σάμος

Σ

Λ

Ύδρα

Σ

Σέριφος


Σίφνος

Μήλος


Ηρακλειά



Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Υπόμνημα

Λέβιθα


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Αγαθονήσι

Νίσυρος

Σαντορίνη


Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Μείωση (-65.9 – -33 %)

Αλιμιά

Ρόδος






Κάρπαθος


Κρήτη


Κάσος


35°0'0"Β

κρότερα νησιά των Δωδεκανήσων, οι εκτάσεις με ετήσιες καλλιέργειες καταλαμβάνουν πολύ σημαντικότερο ποσοστό της ΧΓΓ (π.χ. 37,5% στους Λειψούς, 77% στην Κάσο, 56% Λ Α στηΙΦολέγανδρο, 30% στην Κύθνο), ενώ στα ίδια νησιά οι εκτάσεις με δενδρώνες είναι πολύ μικρές. Όχι τυχαία, σε μερικά από αυτά τα νησιά έχουν καταγραφεί ορισμένα από τα υψηλότερα ποσοστά εγκατάλειψης της ΧΓΓ από το 1961 και έπειτα. Οι αμπελώνες είναι επίσης πολύ σημαντικοί σε ορισμένα νησιά που ειδικεύονται σε παραγωγή κρασιού (π.χ. 60% της ΧΓΓ στη Θήρα, 11% στην Ανάφη, 11,5% στη Σάμο, 7,5% στην Ικαρία). Οι δενδρώνες κυριαρχούν σε μεγαλύτερα νησιά και σε νησιά με υψηλότερη ετήσια βροχόπτωση (π.χ. 92% στην Αίγινα και στους Οθωνούς, 86% στην Κέρκυρα, 71% στη Σάμο, 55% στη Ρόδο, 47% στην Ικαρία, 45% στην Κάρπαθο, 42% στη Λέσβο). Οι βοσκότοποι συσχετίζονται προφανώς με την εκτροφή αιγοπροβάτων και η έκταση τους ως ποσοστό της ΧΓΓ είναι ανάλογη με τον αριθμό των αιγών και προβάτων (Γράφημα 6.3). Φαίνεται ότι υπάρχουν αρκετά νησιά στα οποία η κτηνοτροφία είναι μια σημαντική δραστηριότητα, με προβλήματα όμως, καθώς πρόκειται για δραστηριότητα που είναι σχεδόν πάντα πλήρους απασχόλησης και υπάρχει απροθυμία ενασχόλησης από νέους/ νέες. Όπου υπάρχει πάντως, είναι πια «επαγγελματική», με λίγες σχετικά εκμεταλλεύσεις, μεγάλα κοπάδια και αυξημένη εξάρτηση από ζωοτροφές, καθώς στα περισσότερα νησιά οι βοσκότοποι είναι φρύγανα, με μικρή παραγωγικότητα σε ποώδη βιομάζα και φαινόμενα υποβάθμισης από την υπερβολική βόσκηση. Συμπερασματικά, η αγροτική παραγωγή και οι πρακτικές των παραγωγών έχουν διαμορφώσει το αγροτικό τοπίο των νησιών και συνεχίζουν να το διαμορφώνουν. Οι κυριότερες μεταβολές στις πρακτικές και τα χαρακτηριστικά του τοπίου είναι στην πλειοψηφία τους αρνητικές όσον αφορά στη μορφή και εμφάνιση του που θεωρείται ‘παραδοσιακή’. Ακόμη και όπου συνεχίζεται η αγροτική παραγωγή, παρατηρείται είτε στροφή προς τη κτηνοτροφία, είτε εντατική γεωργία (όπου αυτό είναι δυνατό), οι πρακτικές της οποίας δεν είναι συμβατές με τα χαρακτηριστικά αυτά. Το αποτέλεσμα είναι η υποβάθμιση της ποιότητας ή η καταστροφή χαρακτηριστικών του τοπίου, καθώς η όποια συντήρηση τους είναι περιορισμένη και ‘μουσειακή’, με την έννοια ότι γίνεται για να διατηρηθεί η μορφή των χαρακτηριστικών, αφού έχει χαθεί η λειτουργία τους. Το γεγονός αυτό έχει αρνητικές επιπτώσεις σε πολλά επίπεδα για τα νησιά: • Σε παραγωγικό επίπεδο, η παραγωγή αγροτικών προϊόντων έχει ελαττωθεί πάρα πολύ. Είναι γεγονός ότι ο ανταγωνισμός με μη νησιωτικές περιοχές είναι εις βάρος των νησιωτικών, αλλά καθώς οι ποιοτικές, εκτατικές καλλιέργειες



Ι

35°0'0"Β


30°0'0"Α

40°0'0"Β

40°0'0"Β

ΙΤΑ

25°0'0"Α

Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

70




Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


71

ΤΟΥΡΚΙΑ

Μεταβολή Χρησιμοποιούμενης Γεωργικής Γης 1961 - 2010 Χάρτης 6.4 (Πηγές: Απογραφές γεωργίας - κτηνοτροφίας)

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη





Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Ι

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α

Ο


Ν

Αλόννησος

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α Ι

Περιστέρα

Ο

Σκιάθος

Ι

Σκόπελος

Ο

Σκύρος

Εύβοια

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Λευκάδα

Π

Ψαρά

Καστός

Λ

Ε


Οινούσσες

Χίος

Α


Λ

Γ Ο

Α Άνδρος

Γ Αίγινα

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Σ

Κέα

Πόρος

Υπόμνημα

Τήνος

Γυάρος


Ύδρα


Σέριφος


Μείωση (-65.9 – -33 %) Μικρή Μείωση (-32.9 – 0 %)



Σπέτσες

Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Ο

«ονομασίας προέλευσης» βρίσκουν ολοένα και μεγαλύτερη θέση στις αγορές, το σταμάτημα των πρακτικών που παρήγαγαν ακριβώς αυτά τα προϊόντα, στερεί Λ ΙταΑνησιά από ένα σημαντικό πόρο, που ταυτόχρονα θα συντελούσε στη διατήρηση των χαρακτηριστικών του τοπίου. Επίσης, η εγκατάλειψη των πρακτικών και της συντήρησης των χαρακτηριστικών, έχει στερήσει από τις τοπικές κοινωνίες πολύτιμη τοπική γνώση, η οποία θα μπορούσε να είναι πολλαπλά χρήσιμη σε διαχείριση πόρων που τελούν σήμερα υπό πίεση, όπως το νερό και το έδαφος. • Σε οικολογικό επίπεδο, είναι μεν αλήθεια ότι η εγκατάλειψη της γεωργίας έχει οδηγήσει σε αύξηση της μακίας βλάστησης ή/και των δασικών εκτάσεων, αλλά η υποβάθμιση της ποιότητας ιδιαίτερα των αναβαθμίδων συντελεί στην αύξηση της διάβρωσης και στην απώλεια πολύτιμων εδαφικών και υδάτινων πόρων. Η απώλεια τοπικής γνώσης που αναφέρθηκε ήδη, είναι πολύ σημαντική και εδώ. • Σε συμβολικό και αισθητικό επίπεδο, το ‘παραδοσιακό’ τοπίο (μαζί με τους οικισμούς) αποτέλεσε έναν από τους περισσότερο πολύτιμους πόρους των νησιών για την τουριστική τους ανάπτυξη, καθώς θεωρήθηκε ως αντιπροσωπευτικό μιας ‘αυθεντικής’, ‘παραδοσιακής’, ‘αληθινής’ Ελλάδας. Έτσι, καθιερώθηκε ως ουσιώδες τμήμα της ταυτότητας των νησιών και των κατοίκων τους. Η υποβάθμιση του ‘διαβρώνει’ σταδιακά αυτόν τον πόρο, η απώλεια του οποίου θα σημάνει και έναρξη της παρακμής και του τουρισμού σε αυτά.

30°0'0"Α

40°0'0"Β

40°0'0"Β

ΙΤΑ

25°0'0"Α

Σίφνος

Μήλος


Ηρακλειά

Τέλενδος Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί


Νίσυρος

Σαντορίνη


Αύξηση (33.1 – 66 %)

Λέρος

Κάλυμνος



Λέβιθα


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Αγαθονήσι

Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα


Αλιμιά

Ρόδος



Πολύ Μεγάλη Αύξηση (> 100 %)


Δία

Κρήτη


Κάσος


35°0'0"Β

35°0'0"Β


Κάρπαθος


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.


7. Τουρισμός


73

Ξενοδοχειακές κλίνες σε χιλιάδες ανά Νησιωτικό Νομό 1980-2013

160

140

120

100

80

60

40

20

0

1975 1980 1981 1982

1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Νομός Ζακύνθου Νομός Δωδεκανήσου -

Αν και ο τουρισμός είναι σήμερα μια από τις

σημαντικότερες οικονομικές δραστηριότητες παγκόσμια, ο ορισμός του όπως κι αυτός του τουρίστα είναι συχνά προβληματικός. Εδώ, ως τουρίστες αναφέρονται τόσο οι αλλοδαποί τουρίστες (εισερχόμενος τουρισμός), όσο και οι μόνιμοι κάτοικοι της χώρας όταν αυτοί επισκέπτονται μια περιοχή διαφορετική από τον συνήθη τόπο κατοικίας τους πραγματοποιώντας τουλάχιστον μια διανυκτέρευση (εσωτερικός τουρισμός), ανεξάρτητα του σκοπού ταξιδιού (αναψυχή, επίσκεψη συγγενών και φίλων, εκπαίδευση, λόγοι υγείας, αγορές ή επαγγελματικοί λόγοι). Με βάση τον ορισμό αυτό, ως τουρίστες θεωρούνται όχι μόνο όσοι διαμένουν σε επαγγελματικά καταλύματα, αλλά και όσοι φιλοξενούνται από φίλους ή συγγενείς, διαμένουν σε ιδιόκτητες εξοχικές κατοικίες ή ενοικιάζουν κατοικίες γεγονός που κάνει ιδιαίτερα δύσκολη την καταμέτρηση τόσο των κλινών όσο και των τουριστών και κατ’ επέκταση της όλης τουριστικής δραστηριότητας. Ο τουρισμός αποτελεί μια υπηρεσία που τέμνει πολλές δραστηριότητες: κάποιες

Νομός Κεφαλλήνιας Νομός Κυκλάδων -

Νομός Κέρκυρας Νομός Ηρακλείου -

Νομός Λευκάδας Νομός Λασιθίου -

Νομός Ευβοίας Νομός Ρεθύμνης -

Νομός Λέσβου Νομός Χανίων -

Νομός Σάμου -

2012

Νομός Χίου -

Γράφημα 7.1

από αυτές όπως οι δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών διανυκτέρευσης και εστίασης, οι δραστηριότητες μεταφορών και ενοικίασης μέσων μεταφοράς, οι δραστηριότητες οργάνωσης ταξιδιών, ορισμένες πολιτιστικές δραστηριότητες και δραστηριότητες αναψυχής και ορισμένες εμπορικές δραστηριότητες (όπως καταστήματα αφορολογήτων ειδών, καταστήματα πώλησης souvenirs και ειδών χειροτεχνίας) συγκαταλέγονται, με βάση τους ορισμούς διεθνών οργανισμών όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού, στις τουριστικές χαρακτηριστικές δραστηριότητες, δηλαδή εξαρτούν την ύπαρξη τους από τη τουριστική δαπάνη. Σε περιοχές με έντονο τουρισμό και άλλες υπηρεσίες όπως το εμπόριο (χονδρικό και λιανικό), ο κλάδος των κατασκευών αλλά και άλλες δραστηριότητες επηρεάζονται άμεσα και έμμεσα από την πρόσθετη δαπάνη που προκαλεί ο τουρισμός και διαχέεται στην οικονομία. Επομένως, η παρουσίαση της εικόνας των αποτελεσμάτων και των επιπτώσεων του τουρισμού σε μια περιοχή-προορισμό, απαιτεί συνδυασμό δεδομένων πολλών κλάδων.

Η παρουσίαση περιλαμβάνει αρχικά στοιχεία της αποτύπωσης του τουρισμού ως οικονομικής δραστηριότητας (προσφορά και ζήτηση) με τη χωρική ανάλυση να διαφοροποιείται ανάλογα με την εξεταζόμενη παράμετρο και τα διαθέσιμα στοιχεία, ενώ στη συνέχεια θα γίνει προσπάθεια να αποτυπωθούν στο μέτρο του δυνατού τα αποτελέσματα και οι επιπτώσεις.

7.1 Προσφορά Οι κλίνες αποτελούν το βασικό μέγεθος που καθορίζει την παραγωγική δυναμικότητα του τουρισμού σε έναν προορισμό. Διακρίνονται σε 3 κατηγορίες: τις κλίνες σε ξενοδοχειακά καταλύματα και τα campings, τις κλίνες σε μη κύρια καταλύματα και τις κλίνες σε ιδιωτικές κατοικίες. Σε ότι αφορά στα ξενοδοχεία: • Στα νησιά όλης της χώρας συγκεντρώνεται το 66,5% των διαθέσιμων κλινών (512.033 έναντι 765.715 συνολικά για το 2012) σε σύγκριση με το 62,5% το 1999, σημειώνοντας μια αύξηση 36,9% μέσα σε 13 χρόνια. Στην ηπειρωτική

•

χώρα οι περιοχές που συγκεντρώνουν τις περισσότερες κλίνες είναι η Αττική με 51.679 κλίνες (χωρίς τις κλίνες των νησιών του Αργοσαρωνικού), η Χαλκιδική με 46.051, η Πιερία με 19.941, η Θεσσαλονίκη με 14.353 και η Αργολίδα με 11.150, διοικητικές περιοχές (νομοί) που ξεπερνούν τις 10.000 κλίνες (όπως και οι νομοί Μαγνησίας και Καβάλας αλλά μαζί με τα νησιά που υπάγονται διοικητικά σε αυτούς). Η πλειοψηφία των κλινών συγκεντρώνεται σε περιορισμένο αριθμό νησιών: στη Κρήτη βρίσκονται 164.249 κλίνες (το 32% το 2012 σε σύγκριση με 30,5% το 1999), στη Ρόδο 84.942 (16,6% έναντι 17,5%), στην Κω 45.097 (8,8% έναντι 8,1% αντίστοιχα), στην Κέρκυρα 43.940 (8,6% έναντι 10,1%), στη Ζάκυνθο 28.837 (5,6% έναντι 3,6%) και ακολουθούν η Εύβοια, η Θήρα, η Μύκονος, η Θάσος και η Κεφαλλονιά που είναι τα νησιά με περισσότερες από 10.000 κλίνες και ποσοστό υψηλότερο από το 2% του συνολικού αριθμού των κλινών. Στον αντίποδα υπάρχουν 12 νησιά με λιγότε-

•

•

ρες από 100 ξενοδοχειακές κλίνες και άλλα 12 νησιά χωρίς κανένα ξενοδοχείο. Στην πλειοψηφία των νησιών καταγράφεται αύξηση των κλινών που είναι ιδιαίτερα μεγάλη σε μικρά νησιά που γνώρισαν τουριστική ανάπτυξη στη δεκαετία του 2000 όπως είναι το Κουφονήσι, το Μεγανήσι, η Αστυπάλαια, η Τήλος, οι Λειψοί και το Καστελόριζο (πάνω από 200%) και σε ένα μεγάλο νησί, τη Ζάκυνθο με +116%. Στον αντίποδα υπάρχει ένας μικρός αριθμός νησιών με μείωση των κλινών όπως οι Οινούσσες, τα Ψαρά, η Κύθνος, ο Πόρος, η Νίσυρος, η Αίγινα, το Αγκίστρι, αλλά και η Σάμος, όπου οι μονάδες που έπαψαν να λειτουργούν είναι περισσότερες από αυτές που δημιουργήθηκαν την ίδια περίοδο. Μεγάλη διαφοροποίηση μεταξύ των νησιών υπάρχει και σε άλλα δύο σημαντικά ποιοτικά στοιχεία, το μέγεθος και η κατηγορία των μονάδων. Μεταξύ αυτών των δύο παραμέτρων υπάρχει υψηλή συσχέτιση: δηλαδή στα νησιά όπου καταγράφεται το μεγαλύτερο μέγεθος μονάδων έχουμε και τις μονάδες υψηλότερων κα-

20°0'0"Α

74

Π . Γ. Δ . Μ .


Μ Α Υ Ρ Η



75

ΤΟΥΡΚΙΑ

Σύνολο τουριστικών κλινών (2013)

Χάρτης 7.1 (Πηγές: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία από συγγραφείς)

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη





Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α

Ι

Περιστέρα

Ο

Σκιάθος

Ο

Σκόπελος

Σκύρος

Λευκάδα

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος


Ο

Ύδρα


Σύνολο Επαγγελματικών και Κενών Κλινών

Σίφνος


Αντίπαρος


Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί

Ι Κ Α Ρ Ι Ο Π Ε Λ Α Γ Ο Σ Δονούσα


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


100.000

Φούρνοι

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Κίμωλος

Μήλος

1.000

Ικαρία

Σύρος

Σέριφος

Υπόμνημα

10.000

Τήνος

Γυάρος


Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Λ

Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Αλιμιά

Ρόδος



500.000


Δία


Κάρπαθος


Κρήτη



τηγοριών. Πράγματι τα νησιά αυτά είναι η Ρόδος με 173 κλίνες ανά μονάδα, η Κως με 169, η Κέρκυρα με 112, η Κρήτη με 107 και η Ζάκυνθος με 106 όταν Λ ΙτοΑμέσο μέγεθος σε επίπεδο χώρας είναι 79,5 κλίνες. Σε ότι αφορά τις κλίνες υψηλών κατηγοριών (δηλαδή σε ξενοδοχεία 5 και 4*), στο σύνολο της χώρας είναι 305.362 κλίνες ή 39,8%. Στα νησιά οι υψηλότερες συγκεντρώσεις εμφανίζονται: στα Δωδεκάνησα με 82.047 κλίνες (ή 57,7% του συνόλου των κλινών) με τη Ρόδο και την Κω να έχουν τα υψηλότερα ποσοστά (63% και 60% αντίστοιχα), στη Κρήτη 81.406 κλίνες (ή 49,6%) με το Ηράκλειο να έχει 60,5% των κλινών του νομού στις κατηγορίες αυτές, στα Ιόνια 25.309 (ή 28,6%) με τη Κέρκυρα να ξεπερνά τον μέσο όρο με 40,3% και στις Κυκλάδες με 14.234 (ή 29,8%) με τη Μύκονο και τη Θήρα να καταγράφουν 51,6% και 39% αντίστοιχα σε κλίνες υψηλών κατηγοριών. Εκτός από τα νησιά, η Αττική με 51.412, η Χαλκιδική με 18.255 και η Θεσσαλονίκη με 6.182 κλίνες έχουν υψηλό αριθμό κλινών ανά μονάδα και αντίστοιχα υψηλά ποσοστά κλινών υψηλών κατηγοριών (45%, 39% και 43% αντίστοιχα). Τέλος και κάποιοι άλλοι νομοί έχουν ποσοστό κλινών σε υψηλές κατηγορίες ξενοδοχείων υψηλότερο του εθνικού μέσου όρου αλλά με σχετικά μικρό απόλυτο αριθμό κλινών (Αργολίδα, Μεσσηνία, Ιωάννινα, Καστοριά, Ροδόπη κλπ). Σε ότι αφορά τα campings δεν αποτελούν στην Ελλάδα μεγάλο τμήμα του συνολικού δυναμικού με 297 μονάδες και 80.000 θέσεις, δηλαδή περίπου 10% των ξενοδοχειακών κλινών, ενώ καταγράφουν διαρκή μείωση εδώ και 15 χρόνια. Από αυτές 85 μονάδες με 21.300 θέσεις (το 26,6% και το 28,6% αντίστοιχα του συνόλου της χώρας) βρίσκονται σε 28 από τα 80 νησιά της χώρας. Η Κρήτη (17 μονάδες με 2.995 θέσεις) και η Εύβοια (7 και 1.433 αντίστοιχα) λόγω μεγέθους, τα νησιά του Ιονίου (23 με 5.627) λόγω εγγύτητας με την πύλη εισόδου από δυτικά και η Θάσος με 5 μονάδες και 2.316 θέσεις λόγω εγγύτητας για όσους ταξιδεύουν οδικά από Βαλκάνια και την υπόλοιπη Ευρώπη (όπως και η υπόλοιπη Β. Ελλάδα που συνολικά καλύπτει το 40% των διαθέσιμων θέσεων), συγκεντρώνουν ένα σημαντικό αριθμό μονάδων. Οι Κυκλάδες – παραδοσιακός τόπος ελεύθερου camping κατά την πρώτη φάση ανάπτυξης του τουρισμού στην Ελλάδα – συγκεντρώνουν ένα σημαντικό αριθμό μονάδων (30 μονάδες με 8.564 θέσεις) με την Πάρο να ξεχωρίζει με 7 μονάδες και 1.974 θέσεις. Σε ότι αφορά στα συμπληρωματικά καταλύματα (ενοικιαζόμενα δωμάτια και διαμερίσματα), η εικόνα που υπάρχει είναι


Ι

35°0'0"Β


30°0'0"Α

40°0'0"Β

40°0'0"Β

ΙΤΑ

25°0'0"Α


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

76

Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


77

ΤΟΥΡΚΙΑ

Σύνολο επαγγελματικών τουριστικών κλινών ανά κάτοικο (2013) Χάρτης 7.2 (Πηγές: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία από συγγραφείς)

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη





Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α

Ι

Περιστέρα

Ο

Σκιάθος

Ο

Σκόπελος

Σκύρος

Λευκάδα

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος


Ο

Ύδρα

Σ

Σέριφος

Υπόμνημα


Κλίνες ανά κάτοικο < 0.5



Σπέτσες

Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Λ

Σίφνος

Μήλος


Ηρακλειά

1.01 - 1.5


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



0.51 - 1

Λέβιθα


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Αγαθονήσι

Νίσυρος

Σαντορίνη


Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

1.51 - 2

Αλιμιά

Ρόδος



>2



Κάρπαθος


Κρήτη


Κάσος


35°0'0"Β

λιγότερο ξεκάθαρη παρά το γεγονός ότι αποτελούν μεγάλο τμήμα του συνολικού διαθέσιμου αριθμού επαγγελματικών κλινών που διαθέτει η χώρα. Με βάση τα στοιχεία της Συνομοσπονδίας Επιχειρηματιών ΕνοικιαζοΛ ΙΑ μένων Δωματίων Διαμερισμάτων Ελλάδας (ΣΕΕΔΔΕ) ο επίσημος αριθμός των διαθέσιμων κλινών για το 2013 ήταν 366.121 που προφανώς υπολείπεται του πραγματικού αριθμού εξαιτίας της αδυναμίας καταγραφής και του τρόπου αδειοδότησης τους. Από αυτές οι 252.072 ή το 68,9% βρίσκεται σε νησιά, ενώ και οι άλλες τουριστικές περιοχές όπως η Χαλκιδική, η Πιερία, η Μαγνησία, η Αργολίδα αλλά και η Πρέβεζα με τη Μεσσηνία καταγράφουν ένα σημαντικό αριθμό κλινών. Σε επίπεδο νησιού πέρα από την Κρήτη που λόγω μεγέθους συγκεντρώνει το μεγαλύτερο αριθμό με 49.909 κλίνες, η Θήρα με 17.544, η Ζάκυνθος με 15.045, η Ρόδος με 14.395, η Εύβοια με 13.080, η Κεφαλλονιά με 12.379, η Πάρος με 12.121 και η Θάσος με 10.185 συγκεντρώνουν με 144.658 κλίνες το 57,4% όσων είναι χωροθετημένες στα νησιά. Με βάση την παραπάνω ανάλυση προκύπτει προσεγγιστικά ο συνολικός αριθμός επαγγελματικών τουριστικών κλινών στη χώρα και ειδικά στα νησιά. Σε αυτές θα πρέπει να προστεθούν και οι ιδιωτικές κλίνες (παραθεριστικές κατοικίες, ενοικιαζόμενες κατοικίες αλλά και σπίτια συγγενών και φίλων) που χρησιμοποιούνται παραδοσιακά από τους ημεδαπούς τουρίστες και όλο και περισσότερο από τους αλλοδαπούς. Η εκτίμηση των κλινών αυτών γίνεται με βάση στοιχεία της απογραφής κατοικιών και συγκεκριμένα της κατηγορίας «κενές κατοικίες» στις οποίες υπάγονται τόσο οι παραθεριστικές όσο και υπό ενοικίαση (περισσότερα στην ενότητα για τις κατοικίες). Με βάση τα στοιχεία της απογραφής κατοικιών 2010 υπάρχει σημαντική αύξηση τόσο των συνολικών όσο και των κενών κατοικιών στα νησιά, δημιουργώντας ένα απόθεμα κατοικιών για τουριστική χρήση της τάξεως των 519.440 έναντι 354.795 το 2000. Με βάση τη μάλλον ρεαλιστική υπόθεση εργασίας ότι κάθε κενή κατοικία διαθέτει 3 κλίνες κατά μέσο όρο προκύπτει ότι οι συνολικές κλίνες σε ιδιωτικές κατοικίες εκτιμώνται σε 1,5 εκατομμύρια περίπου πρόσθετες κλίνες. Ένα μικρό τμήμα από τις κατοικίες αυτές (περίπου 20.000) έχουν πλέον από το 2014 αποκτήσει άδεια λειτουργίας ως τουριστικές επαύλεις ή κατοικίες και λειτουργούν ως νόμιμες επιχειρήσεις. Σε επίπεδο νησιού τις περισσότερες κενές κατοικίες σε σχέση με το μόνιμο πληθυσμό διαθέτουν η Νίσυρος (1,52 κατοικίες ανά κάτοικο), η Σέριφος (1,47), η Κύθνος (1,43), η Ανάφη (1,24) και η Κέα (1,12).



Ι

35°0'0"Β


30°0'0"Α

40°0'0"Β

40°0'0"Β

ΙΤΑ

25°0'0"Α

Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

78

25°0'0"Α


Με βάση το σύνολο των διαθέσιμων κλινών μπορούμε να διακρίνουμε τα νησιά σε τρεις κατηγορίες: • Τα «ξενοδοχειακά» νησιά, δηλαδή αυτά που διαθέτουν μεγαλύτερο αριθμό ξενοδοχειακών κλινών στο σύνολο των τουριστικών κλινών που είναι τα κύρια νησιά οργανωμένου τουρισμού όπως πχ. η Κως, η Ρόδος, η Ζάκυνθος, η Κρήτη, η Κάρπαθος, η Αλόννησος, η Κέρκυρα, η Σάμος, • Τα νησιά «rooms to let», δηλαδή αυτά που διαθέτουν μεγάλο αριθμό ενοικιαζομένων δωματίων και κατοικιών σε σχέση με το σύνολο των ξενοδοχειακών κλινών που είναι μεσαία και μικρά νησιά είτε μη τουριστικά (π.χ. Κίμωλος, Ηρακλειά, Σίκινος, Κύθνος, Ανάφη), είτε τουριστικά όπως η Πάρος και η Θήρα, • Τα «παραθεριστικά» νησιά δηλαδή αυτά που διαθέτουν μεγαλύτερο αριθμό ιδιωτικών-παραθεριστικών κατοικιών παρά τουριστικών. Αφορά πολλές κατηγορίες νησιών: αυτά που βρίσκονται κοντά στην πρωτεύουσα (π.χ. Ν. Αργοσαρωνικού, Β. και Δ. Κυκλάδες), νησιά με υψηλή μετανάστευση τις προηγούμενες δεκαετίες με αποτέλεσμα να υπάρχουν πολλές κενές κατοικίες που χρησιμοποιούνται ως παραθεριστικές και άλλα νησιά που θεωρήθηκαν ως «ιδανικά» για την ανάπτυξη της 2ης κατοικίας όπως δείχνουν τα αποτελέσματα στη σχετική ενότητα. Η συνεχής αύξηση της προσφοράς, αυξάνει όπως είναι φυσικό την πίεση στις εύθραυστες τοπικές οικονομίες και κοινωνίες, και ιδιαίτερα στο περιβάλλον τους, φυσικό και πολιτιστικό (συμπεριλαμβανόμενου και του τοπίου -το οποίο συνδέει το φυσικό με το ανθρωπογενές- και βρίσκεται υπό πίεση εξαιτίας της εκτός οικισμού δόμησης), που αποτελεί κατά γενική ομολογία το σημαντικότερο πλεονέκτημα ως κοινό περιουσιακό στοιχείο. Οι κίνδυνοι που απορρέουν από την αυξανόμενη πίεση είναι από τη μια πλευρά η υποβάθμιση της εμπειρίας του επισκέπτη και η ίδια η βιωσιμότητα των προορισμών εξαιτίας έντονων ανισορροπιών και υποβάθμισης που μπορεί να δημιουργηθούν. Η αύξηση της προσφοράς αποτυπώνεται με: • Το δείκτη τουριστικές κλίνες/κάτοικο που υποδηλώνει τη μέγιστη πίεση που ασκείται στο μόνιμο πληθυσμό από τους «ξένους», αλλοδαπούς και Έλληνες που επισκέπτονται το νησί για λίγες ημέρες, εφόσον όλες οι κλίνες είναι πλήρεις, δηλαδή στην υψηλή περίοδο. Σε 25 νησιά η αναλογία αυτή έχει ξεπεράσει το 1:1 με τη μεγαλύτερη πίεση να ασκείται στο Κουφονήσι (2,65) και ακολουθούν του-

30°0'0"Α



Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .

Σύνολο επαγγελματικών τουριστικών κλινών ανά τετραγωνικό χιλ. (2013) Χάρτης 7.3 (Πηγές: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία από συγγραφείς)

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη




40°0'0"Β

40°0'0"Β

79

ΤΟΥΡΚΙΑ

ΙΤΑΛΙΑ


Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Παξοί

Ι

Ι


Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α

Ι

Περιστέρα

Ο

Σκιάθος

Ο

Σκόπελος

Σκύρος

Λευκάδα

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος


Ο

Ύδρα

Σ

Σέριφος


Υπόμνημα Κλίνες ανά τ.χλμ.

Σίφνος

Φούρνοι

50.1 - 100

Αρκιοί

Δονούσα

Αντίπαρος


Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί



Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



20.1 - 50

Αγαθονήσι

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Κίμωλος

Μήλος

< 20

Ικαρία


Σπέτσες

Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Λ

Νίσυρος

Σαντορίνη


Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

100.1 - 200

Αλιμιά

Ρόδος



> 200



Κάρπαθος


Κρήτη


Κάσος


35°0'0"Β

35°0'0"Β


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

80


Διανυκτερεύσεις σε χιλιάδες ανά Νησιωτικό Νομό 1980-2013

Χιλιάδες 50000

45000

40000

35000

30000

25000

20000

15000

10000

5000

0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 20042005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Νομός Ζακύνθου

Νομός Κερκύρας

Νομός Κεφαλλήνιας

Νομός Λευκάδος

Νομός Ευβοίας

Νομός Λέσβου

Νομός Σάμου

Νομός Χίου

Νομός Δωδεκανήσου

Νομός Κυκλάδων

Νομός Ηρακλείου

Νομός Λασιθίου

Νομός Ρεθύμνης

Νομός Χανίων

Γράφημα 7.2

•

ριστικά νησιά μεσαίου και μικρού μεγέθους όπως η Ίος (2,65), η Θήρα (2,39) η Φολέγανδρος (2,30), η Σκιάθος και η Ηρακλειά (2,26), η Μύκονος (2,22) και η Αντίπαρος (2,11) που ξεπερνούν τη σχέση 2:1. Το όριο 1:1 υπερβαίνουν και όλα τα μεγάλα τουριστικά νησιά πλην της Κρήτης και της Σάμου. Αν στις τουριστικές κλίνες προστεθούν και οι παραθεριστικές τότε μόνο 4 νησιά μένουν κάτω από τη σχέση 1:1, ενώ σε 4 νησιά (Σέριφος, Κύθνος, Αντίπαρος και Νίσυρος) καταγράφεται σχέση μεγαλύτερη από 5:1. Το δείκτη τουριστικές κλίνες/έκταση που υποδηλώνει τη μέγιστη πίεση που ασκείται στο περιβάλλον τόσο από τις μόνιμες κατασκευές-υποδομές που δημιουργούνται για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των τουριστών, αλλά και την κατανάλωση πόρων σε συνδυασμό με τη παραγωγή αποβλήτων που προκύπτουν από την τουριστική κατανάλωση. Βέβαια θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η περιβαλλοντική αυτή πίεση έρχεται να προστεθεί σε εκείνη των μονίμων κατοίκων

•

•

•

και δίνουν τα εξής στοιχεία Η «τουριστική πυκνότητα» είναι ιδιαίτερα υψηλή σε 4 νησιά όπου ξεπερνά τις 200 κλίνες/τ.χλμ. με τη Θήρα να αγγίζει τις 480, η Σκιάθος τις 286, η Μύκονος τις 262 και το Κουφονήσι τις 251, ενώ άλλα 6 τουριστικά νησιά ξεπερνούν τις 100 κλίνες/τ.χλμ. Όταν στην τουριστική πυκνότητα προτεθεί και εκείνη των παραθεριστών έχουμε πλέον 35 νησιά με πυκνότητα πάνω από 100 κλίνες /τ.χλμ. με τη Θήρα να φτάνει στο επίπεδο των 790 κλινών / τ.χλμ και άλλα 9 νησιά να ξεπερνούν τις 300. Τέλος αν στην παραπάνω πίεση αθροιστεί και αυτή των μονίμων κατοίκων, η Θήρα μετατρέπεται σε …. Αττική με 991 άτομα ανά τ.χλμ., ενώ η μη τουριστική Σαλαμίνα ξεπερνά τα 1000. Ακολουθούν οι Σπέτσες με 651, η Σύρος με 598, η Μύκονος με 583, ο Πόρος με 561, η Σκιάθος με 527 και η Αίγινα με 520 ενώ μόλις 27 νησιά έχουν συνολική πυκνότητα κάτω από 100 άτομα ανά τ.χλμ. Βέβαια η πυκνότητα αυτή αυξάνεται περιστασιακά από εκείνους που δε διαμένουν

σε ένα νησί αλλά το επισκέπτονται είτε μέσω του θαλάσσιου τουρισμού (κρουαζιέρα, γιώτιγνκ) είτε μέσα από ημερήσιες εκδρομές.

7.2 Ζήτηση Η καταμέτρηση των αφίξεων και διανυκτερεύσεων των τουριστών γίνεται μόνο σε ξενοδοχεία και campings και επομένως τα σχετικά μεγέθη αφορούν αποκλειστικά μόνο αυτό το τμήμα της τουριστικής κίνησης (και αυτό με ελλείψεις αφού δεν καταθέτουν όλα τα ξενοδοχεία τα απαραίτητα στοιχεία), ενώ για ένα μικρό αριθμό νησιών που δεν έχουν ξενοδοχεία υπάρχει πλήρης έλλειψη δεδομένων. Μερικές επισημάνσεις σε συνέχεια αυτών που έγιναν κατά την ανάλυση των διαθέσιμων καταλυμάτων, επαγγελματικών και ιδιωτικών: • Η άνιση κατανομή των διανυκτερεύσεων που ακολουθεί σε σημαντικό βαθμό την κατανομή των κλινών, • Η υψηλή εποχικότητα αφού στη συντριπτική πλειοψηφία των νησιών στο τετρά-

81

μηνο Ιούνιος – Σεπτέμβριος συγκεντρώνεται πάνω από το 75% των διανυκτερεύσεων, σε πολλές περιπτώσεις πάνω και από 90%, • Η «επικράτηση» των αλλοδαπών είναι συντριπτική συνολικά αφού οι διανυκτερεύσεις των ημεδαπών είναι περίπου 10% των διανυκτερεύσεων των αλλοδαπών, • Η διάκριση των νησιών σε εκείνα των «αλλοδαπών» και σε εκείνα των Ελλήνων: με ελάχιστες εξαιρέσεις τα μεγάλα τουριστικά νησιά (Κρήτη, Ρόδος, Κως, Κέρκυρα, Ζάκυνθος, Σάμος, Μύκονος, Θάσος, Κεφαλλονιά, Θήρα) κυριαρχούνται από τους αλλοδαπούς. Βέβαια στην πραγματικότητα η «κυριαρχία» αυτή είναι μικρότερη αν συνυπολογιστούν οι διανυκτερεύσεις στα μη κύρια καταλύματα και στις παραθεριστικές κατοικίες. Η Μέση Διάρκεια Παραμονής (ΜΔΠ): • είναι πολύ υψηλότερη για τους αλλοδαπούς (6,7 ημέρες κατά μέσο όρο) απ’ ότι για τους Έλληνες (3,2), • είναι υψηλότερη κατά την υψηλή τουριστική περίοδο παρά τους εκτός εποχής μήνες, • είναι υψηλή στα νησιά που χαρακτηρίζονται από μαζικό τουρισμό παραλίας και οι αλλοδαποί τουρίστες διακινούνται με οργανωμένες πτήσεις και παραμένουν για μια εβδομάδα στο ίδιο κατάλυμα (και νησί). Χαρακτηριστικά παραδείγματα η Κρήτη, η Ρόδος, η Κως, η Κέρκυρα, η Ζάκυνθος, η Σάμος, η Κάρπαθος κλπ, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο σε νησιά όπως η Μύκονος, η Πάρος, η Θήρα και γενικότερα στα νησιά των Κυκλάδων όπου οι επισκέπτες μένουν σε ένα νησί κατά μέσο όρο 3 ημέρες και στη συνέχεια επισκέπτονται ένα ή και δύο ακόμη νησιά. Η «διαρροή» τουριστών σε καταλύματα εκτός των ξενοδοχειακών είναι σημαντική και άνιση μεταξύ των νησιών: είναι μικρότερη σε νησιά όπως η Κρήτη και η Ρόδος και σε μικρότερο βαθμό η Κως, η Ζάκυνθος και η Σάμος και ιδιαίτερα υψηλή στα νησιά που έχουν μικρότερη εμπλοκή των Tour operators και των πτήσεων charter στη συνολική διακίνηση.

7.3 Αποτελέσματα Στοιχεία για την απόδοση του τουρισμού ξεπερνώντας την απλή αναφορά σε αριθμούς αφίξεων και διανυκτερεύσεων προέρχονται κυρίως από την έρευνα συνόρων της Τράπεζας της Ελλάδας που όμως αφορά μόνο τους αλλοδαπούς τουρίστες. Με βάση την έρευνα για το 2013 για την οποία έχουν δημοσιευθεί στοιχεία σε επίπεδο περιφερειών (ΣΕΤΕ 2014) προκύπτει: • Οι αφίξεις ήταν 4,1 εκ. για την Περιφέρεια Ν. Αιγαίου (ή 23,1% του εθνικού συνόλου) στην 2η θέση, 3,6 εκ. για την

•

•

•

•

•

•

Π. Κρήτης (ή 20,1%) στην 3η θέση, 1,8 εκ. για την Π. Ιονίου (10%) στην 5η θέση και 0,1 εκ. για την Π. Β.Αιγαίου (0,6%) στην 13η και τελευταία θέση μεταξύ των ελληνικών περιφερειών, δηλαδή 53,8% του εθνικού συνόλου. Τα αντίστοιχα ποσοστά επί των συνολικών διανυκτερεύσεων ήταν 24,7%, 22,3%, 10,7% και 0,8% δηλαδή 58,5% του συνόλου και επί των δαπανών 29,8%, 24,7%, 10,1% και 0,6% δηλαδή 65,2% επί του συνόλου με τις Περιφέρειες Ν. Αιγαίου και Κρήτης να ανεβαίνουν στην 1η και 2η θέση αντίστοιχα. Η μέση δαπάνη ανά ταξίδι των αλλοδαπών τουριστών στην Ελλάδα ήταν 653,3€ όταν το 2008 ήταν 730€ και 639,5€ το 2011. Μεταξύ των περιφερειών υπάρχουν σημαντικές διαφορές με την Περιφέρεια Ν. Αιγαίου να έχει την υψηλότερη απόδοση ανά ταξίδι (842,9€) πανελλήνια, την Π. Κρήτης να ακολουθεί με 801,9€ στη 2η θέση, την Π. Β.Αιγαίου με 671,9€ στην 3η και την Π. Ιονίων με 659,8€ στην 4η. Η δαπάνη ανά διανυκτέρευση ήταν 73,1€ σε αύξηση σε σχέση με το 2010 (68,6€), αλλά χαμηλότερη από τα 76,3€ το 2008. Η Π. Ν. Αιγαίου κατέχει και πάλι τα σκήπτρα με 88,2€, η Κρήτη με 81,0€ βρίσκεται στην 3η θέση, τα Ιόνια με 69,0€ στην 6η θέση και το Β.Αιγαίο με 52,6€ στην 10η. Η μέση διάρκεια παραμονής στη χώρα μας ήταν 8,9 ημέρες σε σύγκριση με 9,6 το 2008. Στο Β.Αιγαίο έχουμε τη μεγαλύτερη διάρκεια παραμονής σε εθνικό επίπεδο με 12,8 ημέρες, η Κρήτη με 9,9 ημέρες βρίσκεται στην 3η θέση και Ν.Αιγαίο και Ιόνια με 9,6 στην 4η. Η εποχικότητα που όπως έχουμε αναφέρει είναι υψηλή στην Ελλάδα με το 73,96% των διανυκτερεύσεων να γίνεται στο τετράμηνο Ιουνίου-Σεπτεμβρίου, με το Ιόνιο να συγκεντρώνει στην περίοδο αυτή το 85,1% των διανυκτερεύσεων, το Ν. Αιγαίο το 78,8%, η Κρήτη το 76,2% και μόνο το Β. Αιγαίο να βρίσκεται κάτω από το μέσο όρο με 65,9%. Η υψηλή εποχικότητα καθορίζει και το μέσο έσοδο ανά δωμάτιο με την Αττική (όπου οι μονάδες λειτουργούν όλο τον χρόνο) να έχει επίδοση μέχρι και διπλάσια του μέσου όρου (22.134,8€ έναντι 12.626,8€) και τις νησιωτικές περιφέρειες να έχουν επιδόσεις 13.943,3€ για τη Κρήτη, 11.605,7€ για το Ν.Αιγαίο, 9.838,8€ για το Ιόνιο και 7.591€ για το Β. Αιγαίο. Η πληρότητα των ξενοδοχειακών μονάδων που βρισκόταν σε ελεύθερη πτώση από το 2008 (56,7%) μέχρι το 2012 (43,2%) φαίνεται να βελτιώνεται έστω

οριακά το 2013 (45,2%). Σε ότι αφορά την πληρότητα σε επίπεδο νομών, ο Ν. Ηρακλείου με 64,2% (έναντι 72,6% το 2008) έχει το υψηλότερο ποσοστό πανελλήνια και ακολουθείται από το Ν. Ζακύνθου (61,9% και 73,3% αντίστοιχα), το Ν. Ρεθύμνης (60,2% και 72,6%), το Ν. Κερκύρας (59,6% και 71,8%) και το Ν. Χανίων (59,0% και 66,4%). Στον αντίποδα ο Ν. Χίου με (24,8% και 43,2%), ο Ν. Κυκλάδων (38,5% και 50,1%) και ο Ν. Λευκάδας (39,9% και 51,1%). Στα στοιχεία που αφορούν στον εισερχόμενο τουρισμό θα πρέπει να προστεθούν και εκείνα που αφορούν τον ημεδαπό τουρισμό που όμως δεν έχουν περιφερειακή ανάλυση: • Σύμφωνα με τον World Travel and Tourism Council (WTTC) η τουριστική δαπάνη των ημεδαπών τουριστών ήταν για το 2014 το 43% της συνολικής τουριστικής δαπάνης ή 7,9 δις ευρώ, ενώ πριν την κρίση ξεπερνούσε το 50% της συνολικής τουριστικής δαπάνης (π.χ. το 2009 ήταν 10,8 δις έναντι 10,2 δις της δαπάνης των αλλοδαπών) • Ο συνολικός αριθμός των διανυκτερεύσεων των ημεδαπών για διακοπές με περισσότερες από 4 ημέρες κατά μέσο όρο στην Ελλάδα είναι 45 εκ. διανυκτερεύσεις περίπου με το 35% να γίνεται με ταξίδι θαλάσσιο ή αεροπορικό και το 90% σε ιδιωτικό κατάλυμα (που σημαίνει ότι δεν καταγράφεται στον προορισμό).

20°0'0"Α

25°0'0"Α


82

30°0'0"Α



Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


83

ΤΟΥΡΚΙΑ

Μέση διάρκεια παραμονής τουριστών σε ξενοδοχεία (2013) Χάρτης 7.4 (Πηγές: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία από συγγραφείς)


Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

40°0'0"Β

Σαμοθράκη



40°0'0"Β



Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Ι

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Ι

Περιστέρα

Ο

Ο

Σκιάθος

Λέσβος

Α

Σκόπελος

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Σκύρος

Λευκάδα

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος


Ο

Ύδρα

Σ

Σέριφος


Υπόμνημα



Σπέτσες

Σάμος

Σ

Λ

Σαλαμίνα

Σίφνος

Μήλος

< 2 Ημέρες


Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Αγαθονήσι


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


2 - 4 Ημέρες

Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Αλιμιά

Ρόδος

4 - 6 Ημέρες


Σαρία

> 6 Ημέρες




Δία

Κρήτη



35°0'0"Β


Κάρπαθος


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

25°0'0"Α


84

30°0'0"Α



Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


85

ΤΟΥΡΚΙΑ

Διανυκτερεύσεις αλλοδαπών / Ελλήνων τουριστών (2013) Χάρτης 7.5 (Πηγές: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία από συγγραφείς)


Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

40°0'0"Β

Σαμοθράκη



40°0'0"Β



Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Ι

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Ι

Περιστέρα

Ο

Ο

Σκιάθος

Λέσβος

Α

Σκόπελος

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Σκύρος

Λευκάδα

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος


Ο

Ύδρα

Σ

Σέριφος


Υπόμνημα

Σίφνος

Φούρνοι

Αρκιοί

Δονούσα

Αντίπαρος


Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί



Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


2 - 5 Ημέρες

Αγαθονήσι

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Κίμωλος

Μήλος

< 2 Ημέρες

Ικαρία


Σπέτσες

Σάμος

Σ

Λ

Σαλαμίνα

Θηρασία

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

5 - 10 Ημέρες

Σύμη

10 - 20 Ημέρες

Αλιμιά

Ρόδος



> 20 Ημέρες


Δία

Κρήτη


Κάσος


35°0'0"Β

35°0'0"Β


Κάρπαθος


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

86


Η περίπτωση της Σερίφου Η ανάλυση του τουρισμού σε έναν προορισμό απαιτεί μια ολοκληρωμένη παρουσίαση των δεδομένων προσφοράς και ζήτησης αλλά και των αποτελεσμάτων του με στόχο να υπάρξουν όλα εκείνα τα απαραίτητα για το σχεδιασμό δεδομένα. Α. Προσφορά Μυθολογία – ιστορία –πολιτισμός Η Σέριφος συνδέθηκε με τη μυθική μορφή του Περσέα, ο οποίος ήρθε εδώ δια θαλάσσης, κλεισμένος σε ξύλινη λάρνακα, όπου τον είχε βάλει μαζί με τη μητέρα του, Δανάη, ο παππούς του Ακρίσιος, μυθικός βασιλιάς του Άργους.Στη Σέριφο έχουν βρεθεί αρχαία νομίσματα από τον 6ο π.Χ. αιώνα και έπειτα, τα οποία απεικονίζουν τον Περσέα, την κεφαλή της Μέδουσας ή τον «Βάτραχο εκ Σερίφου» (παράδοση από αρχαιότητα ότι οι βάτραχοι της Σερίφου είναι άφωνοι), που συνδέεται με την τοπική λατρεία του Περσέα. Οι πρώτοι κάτοικοι της Σερίφου ήταν Αιολείς από τη Θεσσαλία, ενώ αργότερα στο νησί έφτασαν Ίωνες από την Αθήνα. Στους Ρωμαϊκούς χρόνους το νησί ήταν τόπος εξορίας. Όταν περιήλθε στην κυριαρχία των Ενετών γνώρισε οικονομική άνθιση χάρη στην αξιοποίηση των μεταλλείων της. Αυτή τη δραστηριότητα τη σταμάτησε η Οθωμανική κατάκτηση, ενώ τα μεταλλεία ξαναλειτούργησαν με βασιλικό διάταγμα του Όθωνα το 1861. Η Μεταλλευτική ιστορία στη Σέριφο έχει μεγάλη διαδρομή. Από την προϊστορική εποχή μέχρι την δεκαετία του 1960 που σταμάτησαν οριστικά οι εξορύξεις στο νησί. Ο πράσινος χαλαζίας της Σερίφου θεωρείται ιδιαίτερα σπάνιος και αυτός που βρέθηκε στο Μεγάλο ή Μία Χωριό εκτίθεται στο ορυκτολογικό μουσείο του Παρισιού. Σήμερα η Σέριφος είναι διάσημη στους επιστημονικούς κύκλους της Ευρώπης, γιατί στα σπλάχνα της κρύβονται ακόμη ορυκτά με καλούς κρυσταλλικούς σχηματισμούς. Κάποια από τα ορυκτά αυτά είναι: ο γρανάτης, ο ανδραδίΕΤΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΙΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ ΣΥΝΟΛΟ

2007

της, ο φθορίτης, ο αιματίτης, ο λεμονίτης, ο γαλινίτης, ο μαγνητίτης και ο μαλαχίτης. Το νησί άκμασε στα τέλη του 19ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν εγκαταστάθηκαν μεταλλευτικές εταιρείες που εκμεταλλεύονταν το πλούσιο υπέδαφός του, ενώ είχε συγκεντρωθεί και σημαντικός αριθμός εργαζομένων κυρίως από τα γύρω νησιά. Αργότερα τα μεταλλεία εγκαταλειφθήκαν επειδή η εξόρυξη κρίθηκε ασύμφορη και αρκετοί οικισμοί ερημώθηκαν. Στο Μεγάλο Λιβάδι “σώζεται” νεοκλασσικό κτίριο που ήταν η έδρα μεταλλευτικής εταιρείας, ενώ στην ευρύτερη μεταλλευτική περιοχή υπάρχουν ερειπωμένα κτίρια και εγκαταστάσεις από την εποχή αυτή, μάρτυρες της σημασίας της δραστηριότητας. Η ίδια η Χώρα είναι ένας χαρακτηριστικός οχυρωμένος μεσαιωνικός οικισμός και χτίστηκε με αυτόν τον τρόπο για να προφυλάσσει τους κατοίκους από τις επιδρομές των πειρατών που ήταν πραγματική μάστιγα στο Αιγαίο. Με την ίδια λογική είχε χτιστεί και το καστρομονάστηρο των Ταξιαρχών που βρίσκεται κοντά στο χωριό Γαλανή. Η Χώρα, η Γαλανή, ο Κένταρχος και η Παναγιά είναι χαρακτηρισμένοι παραδοσιακοί οικισμοί. Η Σέριφος διαθέτει καταγεγραμμένα και προστατευόμενα μνημεία αρχαιολογικού ενδιαφέροντος πολλές εκκλησίες, παραδοσιακά κτίσματα και δύο μουσεία, ένα λαογραφικό και ένα αρχαιολογικό. Επίσης στο Μεγάλο Λιβάδι λειτουργεί Έκθεση Πετρωμάτων και Μεταλλευτικών Εργαλείων. Η τουριστική υποδομή είναι αναπτυγμένη κυρίως γύρω από το λιμάνι. Εκεί βρίσκονται τα περισσότερα τουριστικά καταλύματα (ξενοδοχεία, ξενώνες, ενοικιαζόμενα δωμάτια κ.λπ.), ταβέρνες και άλλα καταστήματα που εξυπηρετούν τους τουρίστες λειτουργώντας εποχιακά πλην ελαχίστων (Πίνακας 7.1). Λειτουργεί οργανωμένο camping με 78 θέσεις και 25 οικίσκους. Πέρα από τα τουριστικά καταλύματα έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια έντονη παραθεριστική δραστηριότητα που βασίστη2012

κε στην επισκευή εγκαταλελειμμένων σπιτιών κυρίως στη Χώρα, αλλά και κατασκευή νέων σπιτιών κυρίως στην ευρύτερη περιοχή γύρω από το Λιβάδι και τη Χώρα, στους άλλους παράκτιους οικισμούς αλλά και σε εκτός οικισμών περιοχές. Ο συνολικός αριθμός κατοικιών το 1971 ήταν 1.355, το 2001 2.329 και το 2011 2.747 χωρίς πρακτικά να έχει μεταβληθεί ο πληθυσμός, γεγονός που καταγράφει έντονη οικοδομική δραστηριότητα. Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 ο αριθμός των κενών κατοικιών που αποτελεί τον εν δυνάμει αριθμό ιδιωτικών κατοικιών που χρησιμοποιούνται είτε ως παραθεριστικές (1.951 κατοικίες), είτε ως ενοικιαζόμενες, ήταν συνολικά 2.085, δηλαδή πολλαπλάσιες ως προς τις κατοικούμενες που ήταν 662 (ενώ ήταν 1.722 και 605 αντίστοιχα το 2001). Με βάση την υπόθεση ότι ο μέσος όρος κλινών που διαθέτει κάθε δευτερεύουσα κατοικία είναι 3, ο εκτιμούμενος αριθμός κλινών είναι 6.255, χωρίς να εκτιμάται ότι και τα κατοικούμενα σπίτια φιλοξενούν συγγενείς και φίλους. Συγκοινωνία Η επικοινωνία με το λιμάνι του Πειραιά γίνεται με συμβατικά και ταχύπλοα πλοία με πολύ διαφορετικές συχνότητες τις διάφορες εποχές του χρόνου: • σε καθημερινή βάση κατά την τουριστική περίοδο (που μπορεί να είναι και 3 ημερήσια κατά τη διάρκεια της υψηλής περιόδου Ιουνίου-Αυγούστου) • 5-7 φορές την εβδομάδα τις περιόδους ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ CAMPING

ΜΟΝΑΔΕΣ

ΚΛΙΝΕΣ

12

395

1

128

ΣΥΜΠΛ/ΤΙΚΑ ΚΑΤΑΛΥΜΑΤΑ

126

1.477

ΣΥΝΟΛΟ

139

2000

Πίνακας 7.1: Μονάδες και κλίνες σε διάφορους τύπους καταλυμάτων. Πηγή: Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδας 2012 & ΠΥΤ

2013

2014

ΑΠΟΒΙΒΑΣΗ

ΕΠΙΒΙΒΑΣΗ

ΑΠΟΒΙΒΑΣΗ

ΕΠΙΒΙΒΑΣΗ

ΑΠΟΒΙΒΑΣΗ

ΕΠΙΒΙΒΑΣΗ

ΑΠΟΒΙΒΑΣΗ

ΕΠΙΒΙΒΑΣΗ

1.553 1.227 2.365 4.713 5.056 8.277 16.793 18.270 5.762 2.474 1.402 904 68.796

914 1.122 2.163 4.409 4.895 6.247 15.348 19.757 7.653 2.878 1.706 1.249 68.341

908 1.059 1.282 3.260 2.767 6.757 15.647 17.467 4.301 1.748 1.698 788 57.682

752 981 1.111 2.891 2.748 5.150 13.260 19.660 7.090 2.134 2.123 815 58.715

979 847 1.556 2.402 3.602 7.097 15.198 17.517 4.414 1.480 1.153 710 56.955

797 786 1.554 1.371 3.920 6.034 13.329 20.042 5.602 2.120 860 990 57.405

1.105 945 1.132 3.019 3.113 7.397 15.350 19.142 4.874 1.377 1.049 58.503

822 689 1.150 2.952 2.240 6.379 13.273 21.436 6.665 1.393 1.023 58.022

Πίνακας 7.2: Κίνηση λιμανιού Σερίφου για επιλεγμένα έτη. Πηγή: Λιμεναρχείο Σερίφου


87

Ημεδαποί

Aλλοδαποί

Γάλλοι

Ιταλοί

Α

Δ

ΜΔΠ

Α

Δ

ΜΔΠ

Α

Δ

ΜΔΠ

Α

Δ

ΜΔΠ

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

169 193 461 775 1.297 2.027 1.976 1.596

654 802 1.641 2.772 4.279 6.786 6.789 5.545

3,9 4,2 3,5 3,6 3,3 3,3 3,4 3,5

60 74 64 187 325 339 592 574

283 293 459 935 1.092 1.498 2.539 1.944

4,7 4,0 7,2 5,0 3,4 4,4 4,3 3,4

33 32 9 72 140 117 246 249

152 127 32 370 477 501 802 774

4,6 4,0 3,6 5,1 3,4 4,3 3,3 3,1

7 10 6 32 59 46 154 101

25 60 72 193 206 278 954 311

3,6 6,0 12,0 6,0 3,5 6,0 6,2 3,1

Πίνακας 7.3: Αφίξεις και Διανυκτερεύσεις Ημεδαπών και Αλλοδαπών Τουριστών. Πηγή: ΕΛΛΣΤΑΤ, επεξεργασία συγγραφέα

.Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου και Απριλίου (Πάσχα)-Μαϊου • 3-4 φορές την εβδομάδα την περίοδο Νοεμβρίου-Απριλίου. Β. Ζήτηση Στον Πίνακα 7.2 καταγράφεται η κίνηση επιβατών στο λιμάνι της Σερίφου. Φαίνεται η συρρίκνωση των αφίξεων από το 2007 που ήταν η καλύτερη χρονιά μέχρι και το 2013 που ήταν η χειρότερη, ενώ καταγράφεται μικρή ανάκαμψη το 2014 που όμως πολύ απέχει από το να προσεγγίσει την καλύτερη επίδοση. Επίσης, καταγράφεται ότι η κίνηση διακρίνεται σε 3 περιόδους: την ιδιαίτερα χαμηλή (Οκτώβρης-Μάρτιος), την ενδιάμεση (Απρίλιος-Μαϊος και Σεπτέμβριος) και την υψηλή (Ιούνιος-Αύγουστος). Μάλιστα η υψηλή περίοδος συγκεντρώνει πολύ υψηλό ποσοστό, υψηλότερο από την προ κρίσης περίοδο 70% (έναντι 63% το 2007), η ενδιάμεση μόλις 18,3% (έναντι 22,6%) και η χαμηλή 11,8% (έναντι 14,4%) καταγράφοντας και μια μείωση των μετακινήσεων των μονίμων κατοίκων. Αντίστοιχη είναι και η εξέλιξη σε ότι αφορά την κίνηση ΙΧ και μοτοσυκλετών, ενώ στα φορτηγά η μείωση της κίνησης οφείλεται εκτός από τη μείωση της ζήτησης των επισκεπτών και στη σχεδόν πλήρη διακοπή της οικοδομικής δραστηριότητας. Με βάση τη μεθοδολογία εκτίμησης του αριθμού των επισκεπτών που χρησιμοποιεί το Εργαστήριο Τοπικής & Νησιωτικής Ανάπτυξης, οι επιβάτες των μηνών με τη μικρότερη κίνηση (Φεβρουάριος - Νοέμβριος) θεωρούνται οτι είναι αποκλειστικά κάτοικοι του νησιού και αφαιρούνται από το σύνολο των επιβατών. Ο αριθμός των συνολικών επισκεπτών εκτιμούνται για το 2007 σε 57.948 και το 2012 (τελευταία χρονιά για την οποία έχουμε στοιχεία διανυκτερεύσεων σε ξενοδοχεία) σε 48.435. Ταυτόχρονα, ο αριθμός αφίξεων και διανυκτερεύσεων στα ξενοδοχεία της Σερίφου δεν μπορεί παρά να είναι ενδεικτικός της τουριστικής κίνησης αφού καλύπτει ένα μικρό τμήμα μόνο των επαγγελματικών κλινών και δεν συνυπολογίζει καθόλου τις ιδιωτικές κλίνες (παραθεριστικές και ενοικιαζόμενες) που είναι πολλαπλάσιες, ενώ τα στοιχεία εμφανίζονται ιδιαιτέρως προβλη-

ματικά αφού εμφανίζουν την εικόνα του Πίνακα 7.3 όπου η πληρότητα των ξενοδοχειακών μονάδων είναι μόλις 19 ημέρες, αντί των 72 ημερών που είναι ο επίσημος μέσος όρος των Κυκλάδων. Κάνοντας την εκτίμηση ότι η πληρότητα όλων των μονάδων (ξενοδοχειακών, camping και ενοικιαζομένων δωματίων) είναι 40 ημέρες και ότι η μέση διάρκεια παραμονής είναι 3,5 ημέρες τότε προκύπτει η εκτίμηση ότι οι τουρίστες που χρησιμοποιούν επαγγελματικό κατάλυμα υπολογίζονται σε 22.857 (=2000 κλίνες * 40 ημέρες πληρότητας / 3,5 ΜΑΔ) με σύνολο διανυκτερεύσεων 49.360. Οι υπόλοιποι 25.578 επισκέπτες του νησιού θα πρέπει να θεωρηθούν όσοι έχουν ιδιόκτητη ή ενοικιαζόμενη εξοχική κατοικία ή φιλοξενούνται από φίλους και συγγενείς και επισκέπτονται το νησί κατά μέσο όρο 4 φορές το χρόνο. Ο εκτιμώμενος αριθμός διανυκτερεύσεων σε εξοχικές κατοικίες είναι 191.835 με βάση την υπόθεση ότι αυτές χρησιμοποιούνται 30 ημέρες όλο το χρόνο. Η εποχικότητα των ταξιδιών των ημεδαπών τουριστών στο εσωτερικό και οι αφίξεις στη Σέριφο παρουσιάζουν γενικά την ίδια εποχικότητα με δύο διαφορές: την περίοδο των διακοπών των Χριστουγέννων όπου δεν υπάρχει καμία επισκεψιμότητα στη Σέριφο (αντίθετα φεύγει και μεγάλο μέρος των μόνιμων κατοίκων) και την περίοδο των διακοπών του Πάσχα όπου η επισκεψιμότητα στη Σέριφο είναι χαμηλή (αυτό ισχύει γενικά στους νησιωτικούς προορισμούς λόγω άστατων καιρικών συνθηκών, αλλά και επειδή το Πάσχα εξακολουθεί να συνδέεται με την ηπειρωτική Ελλάδα). Στη ζήτηση όσων διανυκτερεύουν στο νησί ανεξαρτήτως τύπου καταλύματος θα πρέπει να προστεθούν και οι αφίξεις τουριστών με σκάφη αναψυχής. Η θέση της Σερίφου πάνω στη διαδρομή από την Αττική όπου βρίσκονται τόσο τα ενοικιαζόμενα όσο και τα ιδιόκτητα σκάφη καθώς και το ασφαλές και μεγάλο λιμάνι σε συνδυασμό με τους περιφερειακούς κόλπους-παραλίες προσελκύουν μεγάλο αριθμό σκαφών με αξιοσημείωτα μεγάλη τουριστική περίοδο ειδικά σε ότι αφορά τα ενοικιασμένα από αλλοδαπούς τουρίστες (Μάϊο-Σεπτέμβριο).

Η Σέριφος δεν αποτελεί προορισμό κρουαζιέρας. Μόνο για μια 2ετία (2006-7) που λειτούργησε η εταιρεία Easy Cruise με μικρά κρουαζιερόπλοια υπήρξε περιορισμένος αριθμός προσεγγίσεων. Γ. Αποτελέσματα και Επιδόσεις Στην ενότητα αυτή επιχειρείται να προσδιοριστούν τα οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά αποτελέσματα της τουριστικής δραστηριότητας με βάση την εκτίμηση του αριθμού των διανυκτερεύσεων. Η έλλειψη έρευνας σε τοπικό επίπεδο δεν επιτρέπει την ύπαρξη εξειδικευμένων στοιχείων που αφορούν τη Σέριφο. Επομένως τα όποια συμπεράσματα μπορούν να προκύψουν από ευρύτερα δεδομένα και την υπόθεση ότι η Σέριφος αποτελεί έναν τυπικό προορισμό γεγονός που βέβαια αποτελεί υπόθεση εργασίας. Η καλύτερη προσέγγιση της κατάστασης απαιτεί έρευνα τόσο στους τουρίστες όσο και στις τουριστικές επιχειρήσεις με βάση τα ερωτηματολόγια που έχει επεξεργαστεί η μελετητική ομάδα. Έχοντας ως δεδομένο ότι στη Σέριφο οι κυριότεροι πελάτες είναι οι Έλληνες θα πρέπει κατά προτεραιότητα να αναφερθούμε σ’αυτούς. Τα στοιχεία για τον εγχώριο τουρισμό προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από την έρευνα που υλοποιεί η ΕΛΣΤΑΤ που δεν έχει χωρική διαφοροποίηση ώστε να γνωρίζουμε αν υπάρχει διαφορετική συμπεριφορά των ημεδαπών τουριστών ανάλογα με τον προορισμό . Οι ηλικίες 25-44 και 45-64 πραγματοποιούν τα περισσότερα ταξίδια, ενώ στην τρίτη θέση έρχονται τα παιδιά έως 14 ετών. Αντίθετα σε ότι αφορά στη διάρκεια παραμονής ανά ταξίδι οι ηλικίες άνω των 65 ετών έχουν την υψηλότερη με μ.ο. 23,2 ημερών και ακολουθούν οι νέοι 15-24 με 20 και τη μικρότερη έχουν οι ηλικίες 25-44 με 13,2 ημέρες (ΕΛΛΣΤΑΤ, Έρευνα Ημεδαπών Τουριστών). Η δαπάνη ανά διανυκτέρευση είναι πολύ υψηλότερη στα ταξίδια από 1 έως 3 διανυκτερεύσεις, σε σχέση με την ανά διανυκτέρευση δαπάνη των ταξιδιών 4 και άνω διανυκτερεύσεων (Γράφημα 7.3). Γενικά αποδεικνύεται ότι, όσο αυξάνεται ο αριθμός των διανυκτερεύσεων, μειώνεται η δαπάνη

88


ανά διανυκτέρευση. Σύμφωνα με τα δεδομένα, από το 2008 παρατηρείται και για τις δύο ομάδες ετήσια μείωση της δαπάνης ανά διανυκτέρευση, η οποία όμως στην περίπτωση των ταξιδιών 1-3 διανυκτερεύσεων το 2011 σημειώνει ανάκαμψη, με αύξηση της ημερήσιας δαπάνης κατά 2,3%. Επισημαίνεται δε στο σημείο αυτό, η σημασία των ταξιδιών της συγκεκριμένης ομάδας, κυρίως εν μέσω κρίσης, καθώς είναι σημαντικό να υπάρχει κινητικότητα των ημεδαπών τουριστών ακόμη και αν ακολουθείται από περιορισμένο χρόνο παραμονής σε έναν προορισμό. Το γεγονός ότι η ανά διανυκτέρευση δαπάνη μειώνεται όσο αυξάνεται ο αριθμός των διανυκτερεύσεων, ισχύει τόσο στην περίπτωση των τουριστών που διαμένουν σε επιχειρηματικά καταλύματα, όσο και στην περίπτωση των ιδιόκτητων δευτερευουσών κατοικιών. Λαμβάνοντας υπόψιν το κριτήριο της επιλογής καταλύματος, παρατηρούμε ότι η δαπάνη ανά διανυκτέρευση για ταξίδια 4 και άνω διανυκτερεύσεων, είναι διπλάσια όταν επρόκειτο για επιχειρηματικά τουριστικά καταλύματα (Πίνακας 7.4). Είναι προφανές ότι η δαπάνη ανά διανυκτέρευση αυτών που χρησιμοποιούν μη επαγγελματικά καταλύματα είναι περίπου το 30% της δαπάνης όσων μένουν σε επαγγελματικά καταλύματα. Βέβαια οι έχοντες παραθεριστική κατοικία έχουν και πάγιες δαπάνες που σχετίζονται με το κατάλυμα όπως είναι οι λειτουργικές δαπάνες για ενέργεια, νερό,

:επικοινωνίες, ενώ υπάρχουν και οι πάγιες δαπάνες που σχετίζονται με συντήρηση της οικοδομής. Σε ότι αφορά τη δαπάνη των αλλοδαπών τουριστών, με βάση τα δεδομένα της έρευνας συνόρων της Τράπεζας της Ελλάδας, οι Γάλλοι δαπάνησαν 78,6 €/ημέρα το 2012 και οι Ιταλοί 68,3 €/ημέρα, ενώ οι Γερμανοί που είναι η τρίτη εθνικότητα 65,3 €/ημέρα όταν ο μ.ο. των δαπανών των τουριστών που προέρχονται από τις χώρες της ΕΕ που ανήκουν στο ευρώ είναι 66,6 €/ημέρα. Με βάση τις παραπάνω υποθέσεις μπορεί να εκτιμηθεί η συνολική τουριστική δαπάνη (άμεση δαπάνη των τουριστών και παραθεριστών) που αποτελεί και την παραγωγή των τουριστικών επιχειρήσεων (έσοδα τουριστικής βιομηχανίας), δηλαδή του ΑΕΠ του τουρισμού στη Σέριφο. Όμως λόγω των πολλών υποθέσεων εργασίας που έχουν γίνει θεωρούμε παρακινδυνευμένη μια τέτοια άσκηση. Εκτιμήσεις σε εθνικό επίπεδο αναφέρουν ότι η άμεση τουριστική δαπάνη κινητοποιεί την ευρύτερη οικονομία δημιουργώντας υπερδιπλάσια παραγωγή και έσοδα (έσοδα τουριστικής οικονομίας). Στη Σέριφο εκτιμάται ότι λόγω της παραγωγικής δομής του νησιού, μεγάλο τμήμα αυτής της παραγωγής και των αντίστοιχων εσόδων «διαρρέουν» εκτός νησιού. Σε ότι αφορά τα πραγματικά στοιχεία της απασχόλησης στις τουριστικές επιχειρήσεις τα δεδομένα μπορούν να προκύψουν

Γράφημα 7.3: «Δαπάνες ανά Διανυκτέρευση». Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία στοιχείων «Έρευνα Διακοπών» Δαπάνη ανά Διανυκτέρευση με κριτήριο την επιλογή καταλύματος (ταξίδια από 4 και άνω διανυκτερεύσεις) 2004

2008

2012

Επιχειρηματικά Τουριστικά Καταλύματα

45,5

66,8

59,1

Ιδιόκτητοι χώροι

18,9

29,5

18,6

Σύνολο

25,6

38,4

28,6

Πίνακας 7.4: «Δαπάνη ανά Διανυκτέρευση βάσει επιλογής καταλύματος». Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία στοιχείων «Έρευνα Διακοπών»

μόνο μέσα από στοιχεία που θα συλλεχθούν άμεσα από τις επιχειρήσεις ή από το ΙΚΑ και θα αφορά μόνο τους νόμιμα απασχολούμενους. Με βάση την απογραφή του 2011 οι απασχολούμενοι από τους μονίμους κατοίκους στον κλάδο ξενοδοχεία-εστιατόρια ήταν 88 και 3 στο κλάδο Ψυχαγωγίας, ενώ στο εμπόριο (που όμως καλύπτει και ανάγκες των μονίμων κατοίκων) 68 άτομα. Με βάση εκτιμήσεις σε εθνικό επίπεδο η άμεση απασχόληση στον τουρισμό εκτιμάται σε 0,29 εργαζόμενους ανά κλίνη, ενώ άμεση και έμμεση απασχόληση εκτιμάται σε 0,61 εργαζόμενους. Με βάση αυτή την υπόθεση εργασίας, στη Σέριφο η άμεση απασχόληση είναι 360 περίπου άτομα, η δε συνολική περίπου 760. Σημαντικό τμήμα της άμεσης απασχόλησης είναι εποχική και καλύπτεται από μη μόνιμους κατοίκους, ενώ ο συντελεστής για τη συνολική απασχόληση αφορά και θέσεις που δημιουργούνται εκτός του νησιού με βάση την παραγωγική δομή του νησιού που έχει ως αποτέλεσμα σχεδόν όλα τα προϊόντα και πολλές υπηρεσίες που καλύπτουν πρωτογενείς ανάγκες των τουριστικών επιχειρήσεων να εισάγονται. Ανάλογο πρόβλημα υπάρχει και για την εκτίμηση της περιβαλλοντικής πίεσης που ασκεί ο τουρισμός εξαιτίας της κατανάλωσης φυσικών πόρων και παραγωγής αποβλήτων αφού δεν υπάρχουν πρωτογενή δεδομένα προερχόμενα άμεσα από τις επιχειρήσεις. Η μόνη διαφορά είναι ότι οι άμεσες και σημαντικό τμήμα των έμμεσων επιπτώσεων προκαλείται τοπικά. Η περιβαλλοντική πίεση μπορεί να εκτιμηθεί από τη σχέση μεταξύ του αριθμού των διαθέσιμων κλινών (2.000 επαγγελματικών και 6.255 ιδιωτικών) και της συνολικής έκτασης του νησιού που είναι 110 κλίνες ανά τ.χλμ. (σύνολο κλινών 8.255 και έκταση 75 τ.χλμ.) Την έλλειψη των πραγματικών δεδομένων μπορεί να καλύψουν προσεγγίσεις με βάση τα υπάρχοντα πρότυπα που όμως δεν αντανακλούν την πραγματική κατάσταση της Σερίφου. Για παράδειγμα η μέση ημερήσια κατανάλωση νερού εκτιμάται μεταξύ 150-250 λίτρα ανά διανυκτέρευση: 150 λίτρα για τους διαμένοντες σε κατοικίες ή σε ενοικιαζόμενα δωμάτια και ξενοδοχεία 1* και 250 σε ξενοδοχεία 2*. Σε ότι αφορά στην κατανάλωση ενέργειας κυμαίνεται αντίστοιχα από 0,8 έως 1,7 KW. Η παραγωγή στερεών αποβλήτων εκτιμάται σε 1,8 χγρ. ανά ημέρα. Με βάση τις εκτιμήσεις που έχουν γίνει παραπάνω σε ότι αφορά το συνολικό αριθμό εκτιμώμενων τουριστών και παραθεριστώνεπισκεπτών προκύπτει ότι είναι 241.195 (49.360 και 191.835 αντίστοιχα), δηλαδή αντιστοιχεί σε 661 ισοδύναμους κατοίκους. Η πίεση που ασκείται το δίμηνο ΙουλίουΑυγούστου είναι πολλαπλάσιο με μέγιστο τον εκτιμηθέντα αριθμό κλινών που είναι περίπου 8.200 σε σύγκριση με τους 1.400 μονίμους κατοίκους. Οι εκτιμήσεις αυτές δείχνουν έστω προσεγγιστικά την αυξημένη


89

Οικονομικώς ενεργοί

411 433 543

Απασχολούμενοι

Ανεργοι

Σύνολο

Πρωτογενής Τομέας

Δευτερογενής Τομέας

Τριτογενής Τομέας

Δε δήλωσαν κλάδο

Σύνολο

391 404 484

94 54 43

117 135 144

149 202 272

31 13 25

20 29 59

Οικονομικώς μη ενεργοί

608 829 877

Πίνακας 7.5: Ενεργός και μη ενεργός πληθυσμός, απασχολούμενοι ανά τομέα (1991-2011). Πηγή: ΕΣΥΕ-ΕΛΣΤΑΤ, απογραφές πληθυσμού

πίεση που ασκεί ο τουρισμός και την ανάγκη να σχεδιαστούν κατάλληλα οι υποδομές και υπηρεσίες από πλευράς δημοτικής αρχής ώστε να εξυπηρετηθούν οι επισκέπτες χωρίς να σημειωθούν προβλήματα. Μια σημαντικότερη και μόνιμη επίπτωση του τουρισμού - ή μάλλον του παραθερισμού αφού ο τελευταίος είναι ο κύριος αίτιος της ανοικοδόμησης, διαμορφώσεις χώρων και της διάνοιξης δρόμων - συνδέεται με την αλλαγή χρήσεων γης και τη μεταβολή του τοπίου που συνδέονται με τη δόμηση, τόσο αυτή εντός οικισμού, όσο και την εκτός οικισμού. Εδώ η πίεση είναι υψηλότερη στην ευρύτερη περιοχή του Λιβαδιού, ενώ τα τελευταία χρόνια επεκτείνεται και σε γειτονικές παραλίες και περιοχές στην ευρύτερη νότια περιοχή. Δ. Επιπτώσεις Στην ενότητα αυτή γίνεται προσπάθεια να εκτιμηθεί κατά πόσο η τουριστική ανάπτυξη έχει επηρεάσει τη συνολική ανάπτυξη της Σερίφου σε κάθε έναν από τους επιμέρους τομείς: την οικονομία, την κοινωνία και το περιβάλλον. Δ.1 Οικονομία Τα διαθέσιμα στοιχεία στην οικονομία είναι περιορισμένα και προέρχονται κυρίως από την ανάλυση του ενεργού πληθυσμού και της απασχόλησης των μονίμων κατοίκων. Σε ότι αφορά τον ενεργό πληθυσμό σημειώνεται αύξηση με την πάροδο των χρόνων γεγονός που οφείλεται τόσο στην αύξηση της απασχόλησης των γυναικών όσο και στην άφιξη αλλοδαπών που στην πλειοψηφία τους είναι στην ενεργή ηλικία. Αύξηση παρατηρείται και στον αριθμό των ανέργων, που όμως παραμένει σε ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα σε σχέση με την κατάσταση που επικρατεί στη χώρα: μόλις 10,9% του ενεργού πληθυσμού. Παράλληλα έχει αυξηθεί και ο μη ενεργός πληθυσμός λόγω της αύξησης του αριθμού των ηλικιωμένων. Η δομή της απασχόλησης μεταξύ των τριών τομέων της οικονομίας έχει μεταβληθεί σημαντικά ακολουθώντας την ενίσχυση του τριτογενή τομέα όπως σε ολόκληρη τη χώρα. Σημαντικότερος από πλευράς απασχόλησης κλάδος το 2011 είναι αυτός των κατασκευών με 112 απασχολούμενους (78% της απασχόλησης του δευτερογενή τομέα), ακολουθούμενος από αυτόν των ξενοδοχείων-εστιατορίων με 88 και του εμπορίου με 68 (25%, 18% και 14% των συνολικών απασχολούμενων

αντίστοιχα). Το 1991 οι απασχολούμενοι στον κλάδο των κατασκευών ήταν 77 άτομα έναντι 94 ατόμων στον πρωτογενή τομέα που ήταν τότε ο σημαντικότερος κλάδος και 70 ατόμων σε εμπόριο-ξενοδοχεία και εστιατόρια μαζί. Η εξάρτηση της συνολικής απασχόλησης από τον τουρισμό και τον παραθερισμό (κατασκευές) είναι προφανής, δημιουργώντας μια έντονη μορφή μονοκαλλιέργειας. Δ.2 Δημογραφία Ο πληθυσμός της Σερίφου με βάση τις μεταπολεμικές απογραφές παρουσίασε αρχικά σταθερότητα (1.851 το 1951 και 1.878 το 1961) και μετά το κλείσιμο των μεταλλείων σημαντική κάμψη (1.083 το 1971, 1.133 το 1981 και 1.095 το 1991). Η ανάπτυξη τουρισμού και παραθερισμού που καταγράφεται στη συνέχεια οδήγησε σε αύξηση του πληθυσμού λίγο πάνω από τους 1.400 κατοίκους (1.433 το 2001 και 1.420 το 2011). Η πληθυσμιακή αυτή βελτίωση δεν οφείλεται στην αύξηση των γεννήσεων που παραμένει έντονα αρνητική (ενώ στον νομό Κυκλάδων έχει μετατραπεί σε ελαφρά θετική από την αρχή της προηγούμενης 10ετίας) έστω και αν παρατηρείται τα τελευταία χρόνια μια αύξηση των νεαρών ζευγαριών, αλλά στη μετανάστευση: το 2011 απογράφηκαν 184 αλλοδαποί (13,1% του πληθυσμού), οι περισσότεροι των οποίων είναι είτε ενεργοί, είτε σε μικρή ηλικία. Αυτή η κατάσταση έχει επιδράσει θετικά στην εξέλιξη των απασχολούμενων που από 403 το 2001 ανήλθαν σε 484 2011 με παράλληλη αύξηση των ανέργων (από 29 σε 59). Όμως η αναλογία ενεργού πληθυσμού προς το σύνολο που το 2011 είναι 38,3% (543/1420) είναι χαμηλότερη από το μέσο όρο της χώρας που είναι 42,4% και της Περιφέρειας Ν. Αιγαίου που είναι 45,3% Η ηλικιακή δομή του πληθυσμού παρουσιάζει αυξημένη γήρανση σε σχέση με τον μέσο όρο της χώρας αφού οι άνω των 65 ετών είναι 29,7% έναντι 19,5%, ενώ ταυτόχρονα ο νέος πληθυσμός (κάτω των 19 ετών) υστερεί ιδιαίτερα αφού είναι μόλις 8,6% έναντι 14,5% του εθνικού μέσου όρου, καταδεικνύοντας μία ισχυρή ανισορροπία παρά τη μικρή βελτίωση που καταγράφηκε τη τελευταία δεκαετία. Η παραπάνω ανάλυση καταδεικνύει το γεγονός ότι η τουριστική ανάπτυξη ενώ κατάφερε να αντιστρέψει τη φθίνουσα δημογραφική πορεία της Σερίφου δεν κατάφερε να βελτιώσει ουσιαστικά τη βιωσιμότητα της τοπικής κοινωνίας. Η υψηλή εποχικότητα

της δραστηριότητας και η ένταση του παραθερισμού που δεν απαιτεί απασχόληση τοπικά στα καθαρά τουριστικά επαγγέλματα, δεν έχει βοηθήσει στη βελτίωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού. Δ.3 Περιβάλλον Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν η τουριστική ανάπτυξη έχει οδηγήσει σε πιέσεις που έχουν υπερβεί τη φέρουσα ικανότητα του νησιού δημιουργώντας προβλήματα στις ευαίσθητες ισορροπίες ενός νησιωτικού οικοσυστήματος. Η έλλειψη συστηματικής παρακολούθησης της κατάστασης του περιβάλλοντος δεν επιτρέπει να υπάρξει απάντηση στο ερώτημα αυτό. Όμως όπως επισημάνθηκε και προηγούμενα η πίεση από τον τουρισμό και τον παραθερισμό είναι πολύ μεγαλύτερη από εκείνη του μόνιμου πληθυσμού, ενώ συγκεντρώνεται στο χώρο και στο χρόνο. Ως επισημάνσεις που χρειάζεται να προσεχθούν ώστε να αποφευχθούν προβλήματα στο μέλλον: • Σημειακά προβλήματα σημειώνονται από έλλειψη νερού που όμως δεν φαίνεται να έχει δημιουργήσει υφαλμήρυνση υδροφόρου ορίζοντα εκτός από την περίπτωση της Συκαμιάς όπου όμως οφείλεται στην άντληση για αγροτικές ανάγκες. Αναγκαία είναι η εφαρμογή της οδηγίας 60/2000 ώστε μέσα από τη σωστή διαχείριση να προβλεφθούν αρνητικές εξελίξεις • Η πλειοψηφία των τουριστικών μονάδων λόγω ότι βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή του Λειβαδιού που καλύπτεται από το δίκτυο αποχέτευσης είναι συνδεδεμένες. Προβλήματα σημειώνονται από τη διάθεση των υγρών αποβλήτων κυρίως εξαιτίας της κακής λειτουργίας του συστήματος επεξεργασίας αποβλήτων στο Λιβάδι αλλά και σημειακά λόγω της ανεξέλεγκτης διάθεσης ανεπεξέργαστών αποβλήτων στη θάλασσα εκ μέρους ορισμένων μονάδων. • Παρά τη βελτίωση στη Διαχείριση των Στερεών Αποβλήτων με τη λειτουργία του ΧΥΤΑ, το όλο σύστημα δε λειτουργεί σύννομα αφού η ανακύκλωση βρίσκεται πρακτικά σε μηδενικό σημείο και γενικότερα όλα τα στερεά απόβλητα οδηγούνται εκεί (πλην των λευκών οικιακών συσκευών) με συνέπεια να είναι ορατός ο κίνδυνος για πρόωρο κορεσμό του.


8. Μεταφορές


91

Αφίξεις με διαφορετικά μέσα και εποχικότητα στην Περιφέρεια Β. Αιγαίου 45 40 35 30 25 20 15 10

Με πλοίο

Με Πτήσεις Εσωτερικού

Με πτήσεις charter

ος έμ βρ ι

ος Δε κ

μβ ρι

Ν οέ

ιο ς

Ο

κτ

ώβ ρ

ος πτ έμ βρ ι

ς Σε

στ ο

Αύ γο υ

ος Ιο

ύλ ι

ς ύν ιο Ιο

ς άΪ ο Μ

Απ ρ

ίλ ιο

ιο Μ

άρ τ

υά ρ

Φ

εβ ρο

ς

ς

ιο ς

ος

Χιλιάδες 0

άρ ι

υπηρεσίες μέσα από συγκρίσεις που γίνονται μεταξύ μικρών και μεγάλων νησιών, αλλά και μεταξύ νησιών και ηπειρωτικών περιοχών με αντίστοιχους πληθυσμούς. Η εξέταση της “συνδεσιμότητας” του κάθε νησιού που παρουσιάζει τη μεγάλη αυτή πολυπλοκότητα και οι τεράστιες εποχικές μεταβολές μεταξύ χειμώνα και καλοκαιριού, επιβάλλει την εξέταση σε μεγαλύτερη λεπτομέρεια, η οποία όμως δεν είναι πάντα εφικτή για όλα τα νησιά και όλα τα μεταφορικά μέσα. Έτσι, παρουσιάζονται ορισμένα ιδιαίτερα παραδείγματα που φωτίζουν πολλές από τις παραπάνω πτυχές της πολυπλοκότητας αυτής. Στο Γράφημα 8.1 παρουσιάζεται η ιδιαίτερη περίπτωση της Περιφέρειας Β. Αιγαίου που έχει 10 νησιά με τα αντίστοιχα λιμάνια και 5 αεροδρόμια από τα οποία 2 είναι διεθνή (Σάμου, Λέσβου) και δύο δέχονται διεθνείς πτήσεις (Χίου, Λήμνου). Από το διάγραμμα είναι προφανής η εποχικότητα των αφίξεων με όλα τα μεταφορικά μέσα και η σχετική σπουδαιότητα του καθένα από αυτά. Στο Πλαίσιο 2 αποτυπώνεται ο βαθμός της συνδεσιμότητας (προσπελασιμότητας) ενός αριθμού νησιών του Αιγαίου που βασίζεται κυρίως στη συχνότητα των δρομολογίων (ακτοπλοϊκών και αεροπορικών για όποια νησιά έχουν αεροδρόμιο) και στη διάρκεια του ταξιδιού σε σχέση με την απόσταση του νησιού από την περιοχή της Πρωτεύουσας. Στο Πλαίσιο 3 παρουσιάζονται ειδικές μελέτες περίπτωσης με νησιά και ομάδες νησιών όπου οι ανάγκες σύνδεσης προσδιορίζονται τόσο από το μέγεθος των νησιών όσο και από τους λόγους των συνδέσεων μεταξύ κύριων και «δορυφορικών» νησιών.

Ια νο υ

Σ

τη συγκεκριμένη ενότητα, παρουσιάζονται δεδομένα που αφορούν σε ένα πολύ σημαντικό θέμα για τα νησιά, τις μεταφορές. Οι μεταφορές στα νησιά -και ειδικά οι δημόσιες μεταφορές - καθορίζουν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό την καθημερινή ζωή των κατοίκων και τη λειτουργία των επιχειρήσεων απ’ ότι στην ηπειρωτική χώρα, αφού αποτελούν το μόνο μέσο για σύνδεσή τους είτε με άλλα νησιά είτε με την ηπειρωτική χώρα. Η παρουσίαση γίνεται σε δύο επίπεδα. Στην αρχή παρουσιάζονται τα συνολικά δεδομένα αφίξεων – αναχωρήσεων για τα λιμάνια και τα αεροδρόμια των νησιών για μια επισκόπηση της κατάστασης και των μεταβολών τα τελευταία χρόνια. Η αναφορά αυτή όμως δεν προσφέρει την πραγματική εικόνα της πρόσβασης και της απομόνωσης των νησιών, που είναι συνάρτηση: • της γεωγραφικής τους θέσης, • των υπαρχόντων μεταφορικών υποδομών που αφορά κυρίως την ύπαρξη ή όχι αεροδρομίου και των χαρακτηριστικών του, • του είδους και της ποιότητας των μεταφορικών μέσων, • του κόστους, • της ανάγκης για πρόσβαση σε κάποιες υποδομές και υπηρεσίες που δεν είναι τοπικά διαθέσιμες και αυτό αφορά κυρίως τα μικρά νησιά, και κυρίως • των δρομολογίων τόσο σε ότι αφορά στο δίκτυο όσο και σε ότι αφορά στη συχνότητα των συνδέσεων και του πως αυτές διαμορφώνονται σε εβδομαδιαία και εποχιακή βάση. Στο Πλαίσιο 1 παρουσιάζεται σφαιρικά το πρόβλημα της προσβασιμότητας των νησιωτών σε

5

Σύνολα

Γράφημα 8.1

8.1 Αεροπορικές μεταφορές Η Ελλάδα διαθέτει έναν υπερβολικά μεγάλο αριθμό αεροδρομίων σε σχέση με τον αριθμό των κατοίκων της αλλά και της τουριστικής της κίνησης εξαιτίας των φυσικών χαρακτηριστικών που αφορούν το ανάγλυφο της ηπειρωτικής χώρας αλλά κυρίως το μεγάλο αριθμό των νησιών. Πράγματι από τα 39 αεροδρόμια που βρίσκονται σήμερα σε λειτουργία τα 28 βρίσκονται στα νησιά, εκ των οποίων 3 στη Κρήτη. Από τα αεροδρόμια αυτά τα 10 είναι διεθνή (σε σύνολο 15), τα 14 για πτήσεις εσωτερικού (σε σύνολο 20) και τα 4 δημοτικά (όλα σε μικρά νησιά). Από τα 14 αεροδρόμια που χαρακτηρίζονται ως «εσωτερικού», 3 είναι νομοθετημένα σημεία εισόδου-εξόδου για ολόκληρο το χρόνο, ενώ άλλα 4 δέχονται πτήσεις εξωτερικού εποχιακά. Από την ανάλυση των στοιχείων αξίζει να σημειωθούν: • Τα νησιωτικά αεροδρόμια καλύπτουν μεγάλο τμήμα της συνολικής αεροπορικής κίνησης με δεδομένο το γεγονός ότι ο πληθυσμός των νησιών είναι μόλις 15,1%

•

•

του συνολικού πληθυσμού της χώρας αφού το 51,9% της συνολικής αεροπορικής κίνησης της χώρας και το 57,4% της κίνησης εξωτερικού γίνεται από τα αεροδρόμια αυτά. Ο σημαντικός ρόλος που διαδραματίζει περιορισμένος αριθμός αεροδρομίων όχι μόνο μεταξύ των νησιωτικών αλλά και σε εθνικό επίπεδο: τα αεροδρόμια του Ηρακλείου, της Ρόδου, της Κέρκυρας, της Κω και των Χανίων που καλύπτουν μαζί το 39,5% της εθνικής κίνησης, ενώ τα δέκα πρώτα καλύπτουν το 48,5%. Η σχέση μεταξύ επιβατικής κίνησης εσωτερικού και εξωτερικού είναι συντριπτικά υπέρ εκείνης του εξωτερικού με σχέση 4,2:1. Τα αεροδρόμια με τη μεγαλύτερη κίνηση την οφείλουν κυρίως στη κίνηση εξωτερικού. Ακραίο παράδειγμα αποτελεί η Ζάκυνθος όπου η σχέση μεταξύ κίνησης εξωτερικού/εσωτερικού είναι 29,9:1, ενώ στην Κω η σχέση είναι 11,1:1, στην Κέρκυρα 9,3:1, στο Ηράκλειο 6,4:1 και στη Ρόδο 5,7:1. Εκτός από τα αεροδρόμια που δέχονται αποκλειστικά πτήσεις εσωτερικού, υπάρχει

μικρός αριθμός διεθνών αεροδρομίων όπου υπερτερούν οι πτήσεις εσωτερικού (Μυτιλήνη, Χίος, Λήμνος) και αφορά μη τουριστικά νησιά. Τα δύο «μεγάλα» αεροδρόμια των Κυκλάδων (Σαντορίνης και Μυκόνου) έχουν περισσότερο ισορροπημένη κίνηση. Η μεγάλη εποχικότητα της κίνησης: • τους μήνες Γενάρη-Απρίλη και Νοέμβρη-Δεκέμβρη η κίνηση στο σύνολο των αεροδρομίων αντιπροσωπεύει το 8,9% της ετήσιας κίνησης, • τους μήνες Μαϊο-Ιούνιο και ΣεπτέμβριοΟκτώβριο το 50,5% και • τους μήνες Ιούλιο-Αύγουστο το 40,6%. Η παρατήρηση αυτή αφορά όλα τα αεροδρόμια της χώρας και είναι περισσότερο εμφανής στα μεγάλα αεροδρόμια όπου διακινείται ο μεγάλος όγκος των επιβατών. Η εποχικότητα της μεταφορικής κίνησης οφείλεται αποκλειστικά στην εποχικότητα του τουρισμού (εισερχόμενου και εσωτερικού) και του παραθερισμού όπως αποτυπώθηκε στην αντίστοιχη ενότητα.

20°0'0"Α

25°0'0"Α

30°0'0"Α



Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


ΤΟΥΡΚΙΑ

Αριθμός αποβιβασθέντων επιβατών στα αεροδρόμια των νησιών (2013) Χάρτης 8.1 (Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία από συγγραφείς)


Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

40°0'0"Β

Σαμοθράκη



40°0'0"Β



Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Ι

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Ι

Περιστέρα

Ο

Ο

Σκιάθος

Λέσβος

Α

Σκόπελος

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Σκύρος

Λευκάδα

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Α

Κέα

Πόρος

Σπέτσες


Υδρα Σέριφος


500.000


Σύρος

Σ

5.000 50.000

Τήνος

Γυάρος

Κύθνος

Ο

Επιβάτες


Αγκίστρι

Γ

Υπόμν η μ α

Αίγινα

Ζάκυνθος

Σάμος

Σ

Λ

Σαλαμίνα

Σίφνος

Μήλος


Ηρακλειά


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ιος

Σίκινος

Γυαλί



5.000.000

Λέβιθα


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Αγαθονήσι

Νίσυρος

Σαντορίνη


Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Αλιμιά

Ρόδος


Σαρία

10.000.000



Χωρίς αεροδρόμιο

Κάρπαθος


Χωρίς δεδομένα

Κρήτη



35°0'0"Β

Σύμη


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

94


8.2 Ακτοπλοϊκές μεταφορές

Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


95

ΤΟΥΡΚΙΑ

Αριθμός αποβιβασθέντων επιβατών στα λιμάνια των νησιών (2013) Χάρτης 8.2 (Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία από συγγραφείς)

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη





Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α

Ι

Περιστέρα

Ο

Ο

Σκιάθος

Σκόπελος

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Σκύρος

Λευκάδα

Ψαρά

Καστός

Λ


Οινούσσες

Χίος

Α


Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Πόρος

Γ

Τήνος

Γυάρος

Σπέτσες


Ύδρα

Σ

Σέριφος

Υπόμν η μ α


Επιβάτες 5.000

Σίφνος

Φούρνοι


Πάτμος

Δήλος

Δονούσα

Αντίπαρος


Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί


Νάξος

Πάρος

Κίμωλος

Μήλος

50.000

Ικαρία


Ο

Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Λ

8.3 Σύγκριση Η σύγκριση της αεροπορικής με την ακτοπλοϊκή κίνηση δίνει τα εξής πρώτα συμπεράσματα: • Η ακτοπλοϊκή κίνηση είναι υψηλότερη από την αεροπορική κάθε μήνα και κατά συνέπεια συνολικά για το χρόνο, • Η αεροπορική κίνηση εσωτερικού είναι συνολικά «ασήμαντη» και επηρεάζεται σχετικά ελάχιστα από την εποχικότητα παρ’ ότι τον Ιούλιο και τον Αύγουστο είναι διπλάσια απ’ ότι τον Φεβρουάριο που είναι ο μήνας με τη χαμηλότερη κίνηση όπως άλλωστε και για την ακτοπλοΐα, • Η αεροπορική κίνηση εξωτερικού έχει ομαλότερη κατανομή τους τουριστικούς μήνες και «πλησιάζει» την ακτοπλοϊκή κίνηση τους μήνες της ενδιάμεσης τουριστικής κίνησης (Μάιο-Ιούνιο και Σεπτέμβριο-Οκτώβριο).



Ι

Οι ακτοπλοϊκές μεταφορές αποτελούν το κρίσιμο για τα νησιά τρόπο σύνδεσης δεΛ Ι Α ότι αφορά στο σύνολο των νησιών, δομένου ενώ δια θαλάσσης μετακινούνται και όλα τα εμπορεύματα προς και από τα νησιά με φορτηγά καθώς και τα ιδιωτικά αυτοκίνητα. Από την ανάλυση των στοιχείων κίνησης επιβατών αξίζει να σημειωθούν: • Στο πορθμείο Περάματος-Σαλαμίνας διεξάγεται το 31,8% της επιβατικής ακτοπλοϊκής κίνησης της χώρας, ενώ τα πορθμεία της Κέρκυρας, της Θάσου, της Εύβοιας και η Αίγινα καλύπτουν ακόμη 16,7% της κίνησης. Από τα νησιά που βρίσκονται σε απόσταση από την ηπειρωτική χώρα η Κρήτη λόγω μεγέθους καλύπτει το 6,1% και ακολουθούν τα τουριστικά νησιά της Πάρου (3,6%), της Θήρας (3,0%), της Ζακύνθου (2,7%) και της Μυκόνου (2,5%). • Η εποχικότητα της κίνησης είναι ιδιαίτερα υψηλή αλλά σαφώς λιγότερο έντονη σε σύγκριση με την αεροπορική: Στους μήνες Γενάρη-Απρίλη και Νοέμβρη-Δεκέμβρη αντιστοιχεί το 28,9% της κίνησης, τους μήνες Μαϊο-Ιούνιο και Σεπτέμβριο-Οκτώβριο το 36,7% και τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο το 34,5%. Αν από τα συνολικά στοιχεία αφαιρεθεί η Σαλαμίνα που λειτουργεί στην ουσία ως προάστιο της περιοχής της Πρωτεύουσας τότε η εποχικότητα οξύνεται -με ποσοστά 22,1%, 37,8% και 40,1% αντίστοιχα- χωρίς να φτάσει στο επίπεδο της αεροπορικής κίνησης.

30°0'0"Α

40°0'0"Β

40°0'0"Β

ΙΤΑ

25°0'0"Α


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


500.000

Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Αλιμιά

Ρόδος



5.000.000


Δία

35°0'0"Β

Χωρίς δεδομένα

Κάρπαθος


Κρήτη


Κάσος

35°0'0"Β


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

96



Spilanis, I., Kizos, T. and Petsioti, P. (2012) Accessibility of Peripheral Regions: Evidence from Aegean Islands (Greece), Island Studies Journal, Vol.7, No. 2, 2012, pp.199-214

Σημείο εκκίνησης

Πλαίσιο 1: Προσβασιμότητα και Πρόσβαση σε Υπηρεσίες από τη μεριά των νησιωτών

97

Προορισμός

Λέρος

Λειψοί

Υπηρεσίες διαθέσιμες στον προορισμό Κτηνιατρείο, Συμβολαιογράφος, Δ.Ο.Υ., Φυσιοθεραπευτής, Νοσοκομείο

Απόσταση (χλμ.)

Συνολικός χρόνος (ώρες)

χλμ. / ώρα

Δυνατότητα αυθημερόν επιστροφής

20

13.3

1.5

NAI (7)

Πάτμος

Πρωτοβάθμιο δικαστήριο, Κινηματογράφος

18.1

12.6

1.4

NAI (7)

Κάλυμνος

Διοίκηση, Πολεοδομία

39

14.5

2.7

OXI (7)

Ρόδος

Εφετείο, Πανεπιστήμιο

160

20.4

7.9

OXI (1)

Πειραιάς

Έπιπλα, Πανεπιστήμιο

283

38.3

7.4

OXI (1)

60

1.6

36.7

NAI (49)

Διοίκηση, Ταχυδρομείο, Τράπεζα, Αθλητισμός, Αστυνομία, Βιβλιοπωλείο, Διεύθυνση Γεωργίας, Δικαστήριο και Εφετείο, Είδη σπιτιού, Ρούχα, Αγρίνιο Εμπεσός

Έπιπλα, Δ.Ο.Υ., Ηλεκτρικές συσκευές, Οδοντιατρείο, Πολεοδομία, Πυροσβεστική, Συμβολαιογράφος, Παπούτσια, Φυσιοθεραπευτής, Νοσοκομείο, Ιατρικές εξετάσεις, Κινηματογράφος,

Η προσβασιμότητα αναφέρεται στην ευ-

κολία πρόσβασης μεταξύ δύο σημείων στο χώρο, αλλά έχει περιεχόμενο που υπερβαίνει αυτό των μεταφορών και αφορά τόσο τους ανθρώπους όσο και τις περιοχές. Μια περιοχή δεν είναι απλώς “περισσότερο” ή “λιγότερο” προσβάσιμη, αλλά προσβάσιμη για ανθρώπους ανάλογα με διαφορετικές περιστάσεις και σχετίζεται επίσης και με την αντίληψη και την εμπειρία που έχουν οι άνθρωποι για το χώρο. Τα νησιά είναι ειδικές περιπτώσεις προσβασιμότητας εξαιτίας του μικρού τους μεγέθους, της χωρικής ασυνέχειας, αλλά και του γεγονότος ότι βασίζονται σχεδόν αποκλειστικά σε δημόσιες μεταφορές. Η οπτική του “νησιώτη”, δηλαδή η εξέταση της προσβασιμότητας για τους κατοίκους των νησιών προσθέτει επιπλέον θέματα στη συζήτηση για την προσβασιμότητα, όπως το επιπλέον κόστος των ακτοπλοϊκών συγκοινωνιών σε σχέση με τις χερσαίες, την αναγκαιότητα διανυκτερεύσεων αλλά και την εξάρτηση από τον πίνακα δρομολογίων. Οι επιλεγμένες περιοχές είναι 3 νησιά και 3 αντίστοιχες ηπειρωτικές περιοχές, για τις οποίες εξετάζεται η πρόσβαση σε 40 διαφορετικές υπηρεσίες. Τα νησιά είναι: οι Λειψοί (15,9 τ.χλμ. και 696 κάτοικοι, 283 χλμ. από Πειραιά, απουσία απευθείας σύνδεσης), η Σέριφος (73,2 τ.χλμ., 1.414 κάτοικοι, 119 χλμ. από Πειραιά και με απευθείας σύνδεση 5 φορές την εβδομάδα), και η Κάλυμνος (110,8 τ.χλμ., 16.000 κατοίκους, 315 χλμ. από Πειραιά, απευθείας σύνδεση 2-5 φορές την εβδομάδα) και οι ηπειρωτικές περιοχές: η Έμπεσος (σε Αιτωλοακαρνανία με 615 κατοίκους, 334 χλμ. από Αθήνα και 55 από Αγρίνιο), το Αδάμι (σε Ναύπλιο με 410 κατοίκους, 138 χλμ. από Αθήνα) και η Κυπαρισσία (σε

Πανεπιστήμιο

Μεσσηνία, 263 χλμ. από Αθήνα, 8.648 κάτοικοι). Οι υπηρεσίες που επιλέχθηκαν είναι 44 σε τρεις κατηγορίες (α) βασικές υπηρεσίες, για τις οποίες απαιτείται πρόσβαση κάθε μέρα, (β) ενδιάμεσες υπηρεσίες, με όχι ανάγκη καθημερινής πρόσβασης, (γ) υψηλότερου επιπέδου υπηρεσίες, λιγότερο συχνής πρόσβασης. Για τον υπολογισμό της προσβασιμότητας υπολογίζονται οι συνολικές ώρες ταξιδιού με βάση τις συνδέσεις, το χρόνο ταξιδιού και τη συχνότητα σύνδεσης σε εβδομαδιαία βάση. Η περίπτωση των Λειψών χρήζει εξηγήσεων: αν και μικρό νησί (με μισό πληθυσμό από τη Σέριφο), υπάρχουν 2 λόγοι που φαίνεται να είναι περισσότερο αυτοεξυπηρετούμενη από τη Σέριφο. Ο πρώτος έχει να κάνει με τη θέση των νησιών (η Σέριφος είναι κοντά στον Πειραιά – Αθήνα, ενώ οι Λειψοί είναι απομονωμένοι) και ο δεύτερος λόγος έχει να κάνει με την προσπάθεια της τοπικής αυτοδιοίκησης να προσφέρει υπηρεσίες τοπικά αλλά και ημερήσια συγκοινωνία με Λέρο και Πάτμο για να συγκρατήσει τη μείωση του πληθυσμού. Η δυνατότητα αυθημερόν επιστροφής είναι ιδιαίτερα σημαντική και κάνει μια υπηρεσία περισσότερο «προσιτή» από το να πρέπει κανείς να περάσει τη νύχτα στην περιοχή όπου η υπηρεσία είναι διαθέσιμη. Ταυτόχρονα, το μέγεθος του οικισμού είναι σημαντικό για τον αριθμό και το είδος των υπηρεσιών που είναι διαθέσιμες τοπικά: σε μικρά νησιά περισσότερες υπηρεσίες είναι διαθέσιμες τοπικά εξαιτίας της νησιωτικότητας από ότι σε αντίστοιχες ηπειρωτικές περιοχές, αν και η ποιότητα τους δεν είναι προφανώς η ίδια.

Κάλυμνος Κυπαρισσία

Μεσολόγγι

Περιφερειακή διοίκηση

95

2.6

36.3

NAI (49)

Αθήνα


334

10.1

33.1

OXI

Ρόδος


121

32.6

3.7

OXI (2)

Πειραιάς


315

31.5

10.0

OXI (2)

Καλαμάτα


68

3.9

17.3

NAI (49)

Αθήνα


263

10.1

26.0

OXI

52

19.2

2.7

50

30.8

1.6

OXI (3)

119

21.2

5.6

OXI (14)

7

1.5

4.6

NAI (35)

34

1.8

19.2

NAI (35)

138

8.1

17.0

OXI

Μήλος Σύρος Σέριφος

Πολεοδομία, Διεύθυνση Γεωργίας, Δ.Ο.Υ., Κέντρο Υγείας Διοίκηση, Δικαστήριο, Πυροσβεστική, Εφετείο, Ιατρικές εξετάσεις, Νοσοκομείο, Πανεπιστήμιο

NAI, κάποιες ημέρες (14)

Αθλητισμός, Βιβλιοπωλείο, Είδη σπιτιού, Ρούχα, Πειραιάς

Ηλεκτρικές συσκευές, Έπιπλα, Οδοντιατρείο, Super market, Παπούτσια, Φυσιοθεραπευτής, Κτηνίατρος, Πανεπιστήμιο Διοίκηση, Γιατρός, Δημοτικό Σχολείο, Ταχυδρομείο, Τράπεζα, Φαρμακείο, Αστυνομία, Γυμνάσιο, Βιβλιοπωλείο, Είδη σπιτιού, Ρούχα, Ηλε-

Λιγουριό

κτρικές Συσκευές, Κέντρο Υγείας, Κτηνιατρείο, Οδοντιατρείο, Συμβολαιογράφος, Παπούτσια, Φυσιοθεραπευτής, Ιατρικές εξετάσεις, Κινημα-

Αδάμι

τογράφος Διοίκηση, Διεύθυνση Γεωργίας, Πρωτοβάθμιο Ναύπλιο

Δικαστήριο και Εφετείο, Δ.Ο.Υ. Πολεοδομία, Πυροσβεστική, Νοσοκομείο, Ιατρικές εξετάσεις, Πανεπιστήμιο

Αθήνα


Πίνακας 8.1: Είδος υπηρεσιών ανά προορισμό και προσβασιμότητα των περιοχών, 2009

98

Πλαίσιο 2

Karampela, S. Kizos, T. Spilanis, I. (2014) Accessibility of islands: towards a new geography based on transportation modes and choices, Island Studies Journal, Vol. 9, No. 2, 2014, pp. 293-306, http://www.islandstudies.ca/node/473

Ο υπολογισμός της προσβασιμότητας γίνεται για 40 νησιά που συνδέονται άμεσα ακτοπλοϊκά ή αεροπορικά με την πρωτεύουσα (Πειραιά – Αθήνα), 6 από την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου και 34 από αυτή του Νοτίου Αιγαίου. Σε αυτά λειτουργούν 17 αεροδρόμια και τουλάχιστον 1 λιμάνι σε κάθε νησί. Ο υπολογισμός γίνεται για τις συνολικές ώρες ταξιδιού με βάση τις συνδέσεις, το χρόνο ταξιδιού και τη συχνότητα σύνδεσης σε εβδομαδιαία βάση χωριστά για ακτοπλοϊκές και αεροπορικές συνδέσεις (αν υπάρχουν) και το άθροισμα τους σταθμίζεται με βάση το ποσοστό χρήσης αεροπλάνων ή πλοίων από τους ταξιδιώτες για κάθε νησί. Η απεικόνιση της προσβασιμότητας γίνεται με τη χρήση “ισοχρονικών καμπυλών” που εκφράζουν τις ώρες που απαιτούνται κατά μέσο όρο

Άτλας Άτλαςτων τωνΝησιών Νησιών

και σε εβδομαδιαία βάση για να μπορέσει κάποιος/α επιβάτης να φτάσει στο νησί. Με βάση τις καμπύλες αυτές προκύπτει μια νέα γεωγραφία των νησιών, με “μαύρες τρύπες” στο χάρτη, π.χ. στην Ανάφη και στους Λειψούς. Αν για τους Λειψούς η γεωγραφική θέση δικαιολογεί κάπως το αποτέλεσμα, για την Ανάφη η γεωγραφική εγγύτητα με μεγάλα νησιά όπως η Σαντορίνη, όπου πολλές επιλογές είναι διαθέσιμες για τους επιβάτες, δε βελτιώνει την προσβασιμότητα του νησιού. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα μικρά νησιά Ηρακλειά, Σχοινούσσα, Κουφονήσι και Δονούσα, όλα δορυφόροι της Νάξου. Η έκταση τους και η απόσταση από τον Πειραιά είναι πολύ όμοια (η Ηρακλειά είναι κοντύτερα στα 203 χλμ. και η Δονούσα μακρύτερα στα 213 χλμ.) και το ίδιο ισχύει για την προσβασιμότητα σε ώρες (η Ηρακλειά με 29,29 ώρες είναι “πιο κοντά” και η Δονούσα με 30,36 ώρες “πιο μακριά”), αλλά πολύ διαφορετική από αυτή της Νάξου (8 ώρες) εξαιτίας της ύπαρξης αεροδρομίου. Φαίνεται ότι η προσβασιμότητα για τους νησιώτες έχει μια “πραγματική” και μια

“ψυχολογική” διάσταση: η πρώτη συνδέεται με τις υποδομές και τις υπηρεσίες μεταφοράς (τα διαθέσιμα μέσα μεταφοράς και την ποιότητα κάθε οχήματος), τη συχνότητα των συνδέσεων, τον προορισμό (η ηπειρωτική στεριά ή άλλο νησί) σε σχέση με την αιτία του ταξιδιού και του κόστους. Η δεύτερη διάσταση συνδέεται με το πως οι άνθρωποι προσλαμβάνουν και αξιολογούν την προσβασιμότητα. H Λέσβος συνδεόταν το χειμώνα μέχρι τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας με ένα πλοίο 6 φορές την εβδομάδα και 5-7 αεροπορικές συνδέσεις. Στη συνέχεια με την αναδιάρθρωση των αεροπορικών εταιρειών οι αεροπορικές συνδέσεις μειώθηκαν σε 3, ενώ η κρίση είχε ως αποτέλεσμα και τη μείωση των ακτοπλοϊκών συνδέσεων σε 3 την εβδομάδα. Οι ντόπιοι νιώθουν “απομονωμένοι”, αν και τα περισσότερα πλοία ταξίδευαν άδεια στο παρελθόν και σήμερα η πληρότητα είναι μεγαλύτερη. Φαίνεται ότι η διαθεσιμότητα μιας ταξιδιωτικής επιλογής είναι το ίδιο σημαντική για την πρόσληψη της προσβασιμότητας με την πραγματική χρήση της επιλογής αυτής.

Προσβασιμότητα στα νησιά (Ισοχρονικές Καμπύλες) Ώρες


Πλαίσιο 3

Karampela, S., Kizos, T., & Papatheodorou, A. (2014). Patterns of transportation for tourists and residents in the Aegean archipelago, Greece. In G. Baldacchino (Ed.), Archipelago tourism: Policies and practices. Farnham: Ashgate, pp. 35-50.

Το ταξίδι και οι μεταφορές είναι δομικά κομμάτια του τουρισμού και όλοι οι ορισμοί του τουρισμού εμπλέκουν κάποιο είδος μεταφοράς σε κάποιο προορισμό. Οι ενδο-νησιωτικές μεταφορές σε ένα αρχιπέλαγος είναι πιο προβληματικές από τις μεταφορές μεταξύ νησιών και της ηπειρωτικής χώρας, γιατί πολλά από τα νησιά αυτά στα αρχιπελάγη (κυρίως τα μικρότερα) αντιμετωπίζουν προβλήματα “πολλαπλής νησιωτικότητας” και βασίζονται πολύ σε μεγαλύτερα γειτονικά νησιά. Η σύγκριση 4 πολύ διαφορετικών περιπτώσεων στο Αιγαίο αποκαλύπτει πολλές διαστάσεις των δυσκολιών αυτών: (α) ένας πολύ δημοφιλής τουριστικός προορισμός, Σαντορίνη, (β) ένα μεγάλο νησί χωρίς “δορυφόρους”, Λέσβος, (γ) ένας πολύ δημοφιλής τουριστικός προορισμός με δορυφόρους, Ρόδος και Χάλκη, Τήλος και Σύμη και (δ) ένας λιγότερο δημοφιλής προορισμός με τους δορυφόρους του: Νάξος και Ηράκλεια, Σχοινούσσα, Κουφονήσι και Δονούσα.

99

Τέσσερα αεροδρόμια λειτουργούν σε Ρόδο, Σαντορίνη, Μυτιλήνη και Νάξο και τουλάχιστον ένα λιμάνι σε κάθε νησί. Οι συχνότητες σύνδεσης των μικρότερων νησιών με την ηπειρωτική χώρα είναι χαμηλές και πολύ χαμηλότερες από αυτές των μεγαλύτερων νησιών: 2 φορές την εβδομάδα για τους δορυφόρους της Ρόδου και τη Δονούσα και 3 για τους υπόλοιπους δορυφόρους της Νάξου. Σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται στον αριθμό των επιβατών και το μέσο μεταφοράς τους, με ιδιαίτερα Αφίξεις Τουριστών α/α Νησί θάλασσα αέρα 1 Λέσβος 97.972 108.083 2 Σαντορίνη 455.302 332.747 Ρόδος 139.401 1.813.003 Χάλκη 3.475 n/a 3 Σύμη 79.807 n/a Τήλος -1.366 n/a Νάξος 199.455 7.857 Δονούσσα 37.525 n/a n/a 4 Σχοινούσσα 9.598 Ηράκλεια 29.149 n/a Κουφονήσι 43.098 n/a

Αφίξεις Κατοίκων θάλασσα 115.748 116.044 162.736 2.496 26.000 2.844 133.304 1.984 2.700 2.260 4.204

αέρα 122.928 42.888 253.920 n/a n/a n/a 4.416 n/a n/a n/a n/a

αξιοσημείωτη την περίπτωση της Ρόδου, με περισσότερες αφίξεις τουριστών από όλα τα υπόλοιπα νησιά μαζί. Τα ταξίδια των κατοίκων παρουσιάζουν επίσης σημαντικές διαφορές: με 3 περίπου ταξίδια το χρόνο κατά μέσο όρο για Λέσβο και Ρόδο και πάνω από 10 φορές για τους δορυφόρους της Νάξου, εκφράζοντας την ανάγκη των κατοίκων των νησιών για περισσότερες μετακινήσεις για πρόσβαση σε υπηρεσίες που δεν είναι διαθέσιμες στο νησί τους. Αφίξεις τουριστών / κάτοικο 2.4 44.4 12.8 5.0 26.0 -1.7 11.3 213.2 42.7 194.3 104.6

Αφίξεις Αφίξεις Απόσταση από κατοίκων / τουριστών Αθήνα (χλμ.) κάτοικο / τ.χλμ. 2.8 126 285 9.0 10,398 237 2.7 1,396 439 3.6 124 399 8.5 1,374 398 3.4 -22 368 7.5 484 181 11.3 2,784 213 12.0 1,234 206 15.1 1,656 203 10.2 7,561 208

Πίνακας 8.2: Μεταφορική ζήτηση τουριστών και κατοίκων μέσω θάλασσας ή αέρα, 2011 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ και ΥΠΑ


9. Δόμηση - Κατοικίες

Ι

στορικά, η ανάπτυξη των οικισμών στα νησιά της Ελλάδας έχει ακολουθήσει τις ευρύτερες πολιτικές και κοινωνικοοικονομικές αλλαγές σε αυτά. Ο φόβος των πειρατών ως και τις αρχές του 19ου αιώνα, οδήγησε σε λίγους, συμπαγείς και οχυρωμένους οικισμούς στις ακτές και σε οικισμούς σε περιοχές μακριά από την ακτή. Οι οικισμοί γενικά είχαν την τάση να είναι σαφώς οριοθετημένοι, με μικρούς ελεύθερους χώρους. Η παρακτιοποίηση ξενικά τον 20ο αιώνα και γίνεται ιδιαίτερα σημαντική μετά τη δεκαετία του 1950, συμπίπτοντας με τις πληθυσμιακές μεταβολές στα νησιά και την αύξηση των μεγαλύτερων οικισμών στα μεγάλα νησιά (π.χ. στη Λέσβο ο πληθυσμός μειώθηκε κατά 35% την περίοδο 1951-1981, ενώ ο πληθυσμός της Μυτιλήνης τριπλασιάστηκε την ίδια περίοδο). Γενικά, τρεις διαφορετικές περιπτώσεις αύξησης της δομημένης έκτασης είναι σημαντικές στα νησιά: • Νέοι οικισμοί σε παράκτιες περιοχές όπου δεν υπήρχαν οικισμοί στο παρελθόν για να εξυπηρετήσουν το αυξανόμενο τουριστικό ρεύμα. Οι οικισμοί αυτοί συνήθως έχουν αναπτυχθεί χωρίς σχέδιο, ενώ συχνά η δόμηση επεκτείνεται και εκτός οικισμού. • Επέκταση γύρω από παλιότερους παράκτιους οικισμούς που συνήθως περιλαμβάνουν την επέκταση των ορίων των παλαιότερων οικισμών με κτίρια σε πρώην αγροτικές εκμεταλλεύσεις και κατά μήκος του οδικού δικτύου ή σε περιοχές με θέα και ιδιαίτερη ένταση στη δόμηση

•

κατοικίας και καταστημάτων δημιουργείται στη περιοχή του λιμανιού - πύλης εισόδου. • Επέκταση των “πρωτευουσών” των νησιών σε μεγαλύτερα ή μεσαίου μεγέθους νησιά που καταλαμβάνουν όλες τις γειτονικές περιοχές και εξυπηρετούν τις ανάγκες για κατοικία αλλά και για τουρισμό. Πολλοί οικισμοί χαρακτηρίζονται ως “παραδοσιακοί”. Σύμφωνα με τους Γ. Τσιλιμίγκα κ.ά., η θεσμική κατοχύρωση των μνημείων και παραδοσιακών χώρων περιλαμβάνεται στο ελληνικό Σύνταγμα του 1975 και το 1978 κηρύσσονται 421 οικισμοί ως διατηρητέοι, μεταξύ των οποίων 169 οικισμών στο Αιγαίο Πέλαγος. Δέκα χρόνια αργότερα μετά την πρώτη μαζική κήρυξη παραδοσιακών οικισμών, το 1988, 110 ακόμα οικισμοί των Κυκλάδων κηρύσσονται παραδοσιακοί, ενώ το 1989, ειδικοί όροι και περιορισμοί της κατασκευής συμπληρώνονται για τους οικισμούς που βρίσκονται στο νησιωτικό σύμπλεγμα των Κυκλάδων, οι οποίοι κηρύχθηκαν το 1978 (βλ. Χάρτης 9.1). Οι κατασκευές, όπως έχει ήδη αναφερθεί σε προηγούμενη ενότητα, αποτελούν πολύ σημαντική οικονομική δραστηριότητα για τα νησιά, τόσο σε επίπεδο απασχόλησης, όσο και σε παροχή εισοδημάτων. Η σημασία αυτή, μαζί με την άνοδο του τουρισμού και της δεύτερης κατοικίας, δείχνει έμμεσα την αύξηση των κατοικιών στα νησιά. Γενικά, υπάρχουν τρεις διεργασίες για την αύξηση των κτιρίων στα νησιά:

101

9. Κατοικίες

Οικίες/ οικήματα για τους μόνιμους κατοίκους (πρώτες κατοικίες) με μεγαλύτερους χώρους και περισσότερες ανέσεις από τις υφιστάμενες κατοικίες, • Οικίες/ οικήματα για δεύτερη κατοικία που μπορεί να αφορούν μόνιμους κατοίκους που διατηρούν δεύτερη κατοικία στο νησί όπου διαμένουν (κυρίως αφορά μεγάλα νησιά), παλιννοστούντες που διατηρούν δεύτερη κατοικία στο νησί και διαμένουν περιοδικά σε αυτή (είτε την οικογενειακή οικία είτε νέα), ή Έλληνες και αλλοδαπούς που αγοράζουν ή χτίζουν δεύτερη κατοικία στο νησί, • Κτίρια για άμεση χρήση από την τουριστική δραστηριότητα (ξενοδοχεία, ενοικιαζόμενα δωμάτια, εστιατόρια, μπαρ, γραφεία ταξιδίων και ενοικίασης αυτοκινήτων κλπ) και κτίρια που εξυπηρετούν και τον τουρισμό (εμπορικά καταστήματα, αποθήκες, γραφεία κλπ.). Σήμερα, το οικιστικό απόθεμα στα νησιά μπορεί να αφορά νέες κατοικίες σε χώρους που δεν υπήρχε πριν οίκημα (κυρίως σε πρώην αγρούς ή βοσκότοπους), νέες κατοικίες σε χώρους όπου υπήρχε πριν οίκημα μέσα σε οικισμό και περιλαμβάνουν την σε μικρότερο η μεγαλύτερο βαθμό διατήρηση του κελύφους του παλαιότερου οικήματος, παλαιότερες κατοικίες που συνεχίζουν να κατοικούνται, κενές παλαιότερες κατοικίες σε διαφορετικούς βαθμούς εγκατάλειψης, αλλά ακόμη κατοικήσιμες. Οι κατοικίες αυτές μπορεί να είναι κενές (δηλαδή είναι κατοικήσιμες αλλά δεν κατοικούνται την εποχή της απογραφής) να αποτελούν τουριστικά οικήματα, δεύτερη κατοικία ή είναι εγκαταλειμμένες οικίες. Έτσι, η εξέταση των κενών κατοικιών μπορεί να αποτελέσει έμμεση ένδειξη για τουριστική ανάπτυξη ή/και για δεύτερη κατοικία. Προφανώς, πολλοί και διαφορετικοί παράγοντες καθορίζουν ποια νησιά είναι περισσότερο “δημοφιλή”, είτε για τουρισμό, είτε για “παραθερισμό” (δεύτερη κατοικία), είτε και για τα δύο. Η ύπαρξη φυσικών και πολιτιστικών πόρων, η ιστορική τουριστική ανάπτυξη, η προσβασιμότητα του νησιού, το μέγεθος, είναι ορισμένοι από αυτούς. Γενικά, η αύξηση του αριθμού των κατοικιών στα νησιά (ο συνολικός αριθμός του οικιστικού αποθέματος), σύμφωνα με τις Απογραφές 1971 και 2011 (βλ. Χάρτης 9.2), είναι μεγάλη με τη διάμεσο στο 38% στο διάστημα αυτής της εικοσαετίας που αποτελεί περίοδο μεγάλης οικιστικής ανάπτυξης, αλλά με πολύ σημαντικές διαφορές: μικρά σχετικά ποσοστά αύξησης σε μεγαλύτερα νησιά όπως η Χίος (13%) και η Λέσβος (15%) και πολύ μεγάλα σε νησιά όπως η Μύκονος (114%), η Αντίπαρος (128%) και η Τήνος (130%). Η αύξηση αυτή δεν σχετίζεται στατιστικά με τον πληθυσμό του νησιού και πολύ λίγο με την τουριστική πυκνότητα. Οι νέες κατοικίες την ίδια περίοδο, δείχνουν ότι σε ορισμένα νησιά η αύξηση αφορούσε κυρίως αναπαλαίωση παλαιότερων κατοικιών (π.χ. Κάσος και Χάλκη), ενώ σε άλλα όπως η Αντίπαρος το 50% των συνολικών κατοικιών είναι νέες, στην Κέα το 43% και το 42% στη Μύκο-

νο. Η αύξηση των νέων κατοικιών σχετίζεται θετικά με την τουριστική ένταση, αλλά και με τον αριθμό των κενών κατοικιών, δείχνοντας ότι πολλές από τις νέες αυτές κατοικίες φτιάχτηκαν είτε για δεύτερη κατοικία, είτε ως τουριστικά καταλύματα, οπότε και στις 2 περιπτώσεις ήταν κενές κατά την απογραφή το Μάρτιο. Οι τιμές για τις “Σφραγισμένες εκτάσεις” (δομημένη γη) είναι γενικά χαμηλές για τα περισσότερα νησιά (καλύπτουν κατά μέσο όρο 1,1% της έκτασης του νησιού), αλλά σε νησιά με μεγάλη τουριστική ένταση οι τιμές αυξάνονται και φτάνουν στο 11,2% για τη Μύκονο και στο 6,3% για τη Σαντορίνη, ενώ γενικά οι τιμές σχετίζονται θετικά με την τουριστική ένταση και λιγότερο με το μέγεθος του πληθυσμού. Για τη “συνοχή” των οικισμών (πόσο συμπαγείς είναι οι εκτάσεις με δομημένη γη), οι τιμές φαίνεται να σχετίζονται μόνο με πως έχουν αναπτυχθεί ιστορικά οι οικισμοί σε κάθε νησί. Έτσι, σε νησιά με έναν συμπαγή οικισμό, οι τιμές είναι υψηλές (π.χ. στη Μεγίστη και στον Άγιο Ευστράτιο), ενώ ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η τιμή για τη Μύκονο, που είναι επίσης υψηλή, αλλά όχι εξαιτίας συμπαγών οικισμών, αλλά της έκτασης της οικιστικής ανάπτυξης εκτός των παλιών οικισμών που έχει επιφέρει αποτέλεσμα συνεχούς δομημένης έκτασης στην επιφάνεια του νησιού. Σε πολλές περιπτώσεις, η οικιστική αυτή ανάπτυξη έγινε χωρίς περιορισμούς και χωρίς σχέδιο, καθώς συνήθως πρόκειται για απρογραμμάτιστη και τυχαία δόμηση σε πρώην αγροτικές εκτάσεις, καθώς η νομοθεσία επιτρέπει την χωρίς περιορισμούς δόμηση σε εκτάσεις μεγαλύτερες των 4 στρεμμάτων, αλλά και με πολλές παρεκκλίσεις στα όρια οικισμών, στο παράκτιο μέτωπο, κατά μήκος οδών, κτλ., ενώ η παράνομη δόμηση αποτελεί επίσης μια δυσάρεστη αλλά υπαρκτή πραγματικότητα. Η βίαιη αυτή οικιστική ανάπτυξη οδήγησε σε πολλές περιπτώσεις στην καθοριστική υποβάθμιση του νησιωτικού δομημένου περιβάλλοντος αλλά και του τοπίου για το οποίο έγιναν παγκοσμίως γνωστά τα ελληνικά νησιά. Η διασπορά των κτιρίων στον αγροτικό χώρο, η παρόδια δόμηση, τα δυσδιάκριτα όρια των περιοχών κατοικίας και γεωργικής γης, στην ακτογραμμή ή σε παραθαλάσσιες περιοχές ή σε περιοχές με ωραία θέα, συναντούνται παντού στα νησιά και μαρτυρούν τις πιέσεις υπερεκμετάλλευσης του φυσικού και δομημένου χώρου και τη συνεπαγόμενη απώλεια της αξίας τους. Παραδείγματα όπως αυτά της Σαντορίνης και της Μυκόνου, αν και ομολογουμένως ακραία, δείχνουν τη δίχως όρια οικιστική ανάπτυξη, αλλά φανερώνουν και τα προβλήματα που δημιουργούνται αφενός από τη στενότητα (ανεπάρκεια) των φυσικών πόρων (πχ. νερό, έδαφος) που έχουν εξ ορισμού τα νησιά και αφετέρου από την έλλειψη σχεδιασμού σε ότι αφορά τα δίκτυα κοινής ωφέλειας (δρόμοι, κοινόχρηστοι χώροι, υποδομές ενέργειας, διαχείρισης υγρών και στερεών αποβλήτων) με αποτέλεσμα να υποβαθμίζεται η ποιότητα ζωής.

Οι δείκτες αφορούν (α) στις “Σφραγισμένες εκτάσεις” (Soil Sealing cover) που εκφράζουν τη δομημένη έκταση του νησιού (κατοικίες, υποδομές, κτλ., γενικά όλες οι μη-φυσικές καλύψεις), • (β) στην “Συνοχή” (Compactness) των σφραγισμένων εκτάσεων που εκφράζει τη χωρική συνοχή των δομημένων εκτάσεων στα νησιά, δηλαδή συμπαγείς ή όχι οικισμούς. Τα δεδομένα προέρχονται από την επεξεργασία των δεδομένων της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος (ΕΕΑ) για 2006-2008 με μέγεθος εικονοστοιχείου 100 Χ 100 μέτρα. Τα δεδομένα αυτά συνδυάζονται με τα δεδομένα που προέρχονται από τις Απογραφές Κατοικίας 1991, 2001 και 2011 (όπου καταγράφονται και οι κενές κατοικίες), το μόνιμο πληθυσμό του νησιού, αλλά και με δεδομένα τουριστικής έντασης. •

Πλαίσιο 4: Παραδοσιακοί Οικισμοί: Η Περίπτωση των Κυκλάδων Πηγή: Τσιλιμίγκας Γ., Χατζηκωνσταντίνου, Α. και Λιάκος Λ. (2015) Παραδοσιακοί οικισμοί στο Αιγαίο: Ζητήματα οικιστικής ανάπτυξης και παράγοντες μεταβολής του χαρακτήρα των παραδοσιακών οικισμών στο Αιγαίο, Παραδοτέο 3 στα πλαίσια του Πακέτου Εργασίας 6.3: Ανάπτυξη θεματικών Βάσεων Δεδομένων, του Έργου του Πανεπιστημίου Αιγαίου «Το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, ως βασικός παράγοντας για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του Αιγαιοπελαγίτικου χώρου» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από Εθνικούς Πόρους.

Το νησιωτικό σύμπλεγμα των Κυκλάδων φιλοξενεί σημαντικό αριθμό οικισμών με μοναδική αρχιτεκτονική συνοχή και ποικιλία, οι οποίοι είναι άλλοτε χτισμένοι με το μεσαιωνικό οχυρωτικό σύστημα και άλλοτε αναπτύσσονται γραμμικά, πάντα όμως είναι βασισμένοι στη λιτότητα των μορφών, την καθαρότητα των όγκων και τη λαβυρινθώδη διάταξη. Στις Κυκλάδες βρίσκονται 167 παραδοσιακοί οικισμοί, 96 περιοχές NATURA και πάνω από 80 περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Η ευρύτερη περιοχή του Νοτίου Αιγαίου συγκεντρώνει μάλιστα το 25% του συνολικού αριθμού παραδοσιακών οικισμών στην Ελλάδα (χωρίς να περιλαμβάνεται το νησί της Κρήτης) με συνολικά 231 οικισμούς και

20°0'0"Α

102


ταυτόχρονα παρουσιάζει την υψηλότερη πυκνότητα παραδοσιακών οικισμών μεταξύ των Περιφερειών της Ελλάδας (43 οικισμούς / 103 τ.χλμ.). Η Τήνος συγκεΛντρώνει Ι Α το μεγαλύτερο αριθμό παραδοσιακών οικισμών στις Κυκλάδες (34), ακολουθούμενη από την Άνδρο (32), τη Νάξο (18), τη Σαντορίνη (15) και την Πάρο (10), ενώ στα μικρότερα νησιά, ο κύριος και συχνά μοναδικός οικισμός είναι κηρυγμένος διατηρητέος (Αντίπαρος, Κίμωλος, Αγ. Γεώργιος Ηρακλειάς, Θηρασιά, Σίκινος) ή/και είναι αναγνωρισμένος ως περιοχή ιδιαίτερης προστασίας (Δονούσα, Σχοινούσα). Αξίζει να σημειωθεί πως στις περιπτώσεις της Σαντορίνης και της Τήνου, οι παραδοσιακοί οικισμοί ανέρχονται στο 50% και 60% του αριθμού των συνολικών οικισμών του κάθε νησιού αντίστοιχα.


Π . Γ. Δ . Μ .

Μ Α Υ Ρ Η


103

ΤΟΥΡΚΙΑ

Χάρτης 9.1 (Πηγή: Τσιλιμίγκας Γ., Χατζηκωνσταντίνου Α., Λιάκος Α. (2015) Παραδοσιακοί οικισμοί στο Αιγαίο, Ζητήματα οικιστικής ανάπτυξης και παράγοντες μεταβολής του χαρακτήρα των παραδοσικών οικισμών στο Αιγαίο.

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη





Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α

Ι

Περιστέρα

Ο

Σκιάθος

Ο

Σκόπελος

Σκύρος

Λευκάδα

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος


Φούρνοι


Ο


Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Λ



Σίφνος

Μήλος


Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Αγαθονήσι


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Αλιμιά

Ρόδος

Υπόμνημα


Σαρία

Παραδοσιακοί Οικισμοί


Νησιωτικός Χώρος



Κάρπαθος


Κρήτη


Κάσος

Όμορα Κράτη

35°0'0"Β

35°0'0"Β


9. Κατοικίες

Χαρακτηρισμένοι Παραδοσιακοί Οικισμοί στο Αιγαίο (2013)

Ι

Λόγω της έντονης τουριστικής ανάπτυξης σε πολλούς από τους Κυκλαδίτικους παραδοσιακούς οικισμούς κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, τα νησιά έχουν βιώσει ραγδαίες αλλαγές. Οι αλλαγές αυτές συνήθως αποτελούν απειλή για την ποιότητα των παραδοσιακών οικισμών και τοπίου των νησιών. Δύο είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του τουρισμού που έχουν επιπτώσεις στη χρήση της γης των Κυκλάδων: πρώτον, η έντονη εποχικότητα του τουρισμού και δεύτερον, οι υπεραξίες της γης που μπορούν να αποκτηθούν σε σύντομη χρονική περίοδο. Ο ισχυρός εποχικός χαρακτήρας του τουρισμού οδηγεί σε αυξημένη ένταση (όσον αφορά τον πληθυσμό, την οικονομία, τη ρύπανση, κλπ.) για περιορισμένο χρονικό διάστημα, που στην περίπτωση των νησιών των Κυκλάδων συμπίπτει με τη διάρκεια του καλοκαιριού. Αυτή η εποχικότητα, δημιουργεί σημαντικές δυσλειτουργίες και ανισορροπίες των τοπικών χωροκοινωνικών συστημάτων, όπως για παράδειγμα τη εγκατάλειψη και ερήμωση οικισμών για μεγάλα χρονικά διαστήματα της χειμερινής, μη τουριστικής, περιόδου με άμεση επίπτωση στη διατήρηση τόσο των μεμονωμένων κτηρίων όσο και του δημόσιου χώρου. Χωρίς συντήρηση και εκτεθειμένα στις συχνά έντονες καιρικές συνθήκες ή ακόμα και σε φυσικές καταστροφές π.χ. πυρκαγιές και πλημμύρες ή την αυτοφυή βλάστηση, τα κτήρια και οι οικισμοί υφίστανται φυσική γήρανση, σταδιακή φθορά και αλλοίωση που δεν είναι εύκολα ή καθόλου αναστρέψιμες.

30°0'0"Α

40°0'0"Β

40°0'0"Β

ΙΤΑ

25°0'0"Α

Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

104


Όσον αφορά τα οικονομικά οφέλη, ο τουρισμός μπορεί, υπό ορισμένες συνθήκες, να προσφέρει σημαντικές υπεραξίες σε πολύ σύντομο χρονικό διΛάστημα Ι Α εργασίας, καθιστώντας τον έτσι ως την πλέον ανταγωνιστική δραστηριότητα σε σύγκριση με τις παραδοσιακές, λιγότερο κερδοφόρες, παραγωγικές δραστηριότητες κυρίως στον πρωτογενή τομέα.




105

ΤΟΥΡΚΙΑ

Μεταβολή % αριθμού κανονικών κατοικιών 1971 - 2011 Χάρτης 9.2 (Πηγή: Απογραφές κατοικιών Ελληνικού Κράτους 1971-2011)

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη





Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α

Ι

Περιστέρα

Ο

Ο

Σκιάθος

Σκόπελος

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Σκύρος

Λευκάδα

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Ο

Ύδρα


Σίφνος

Φούρνοι


Πάτμος

Δήλος

Δονούσα

Αντίπαρος


Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί


Νάξος

Πάρος

Κίμωλος

Μήλος

0.1 - 50

Ικαρία

Σύρος

Σέριφος

<0

100.1 - 200

Τήνος

Γυάρος

Κύθνος

Επί τοις εκατό

50.1 - 100

Κέα

Πόρος

Γ

Υπόμνημα


Αγκίστρι

Σπέτσες

Σάμος

Σ

Λ

Σαλαμίνα


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


200.1 - 300

Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Αλιμιά

Ρόδος



> 300



Κάρπαθος


Κρήτη


Κάσος


35°0'0"Β

35°0'0"Β

Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .

Ι

Το νομικό πλαίσιο για τους κηρυγμένους οικισμούς στις Κυκλάδες αποκαλύπτει επίσης σημαντικά κενά στην κρατική διαχείριση των παραδοσιακών οικισμών γενικότερα. Πράγματι, στη χαρτογράφηση των οικισμών της χώρας, βρίσκεται κανείς αντιμέτωπος με ορισμένες ελλείψεις. Πρώτα απ’ όλα, δεν υπάρχει πλήρης βάση γεωχωρικών δεδομένων των οικισμών, συμπεριλαμβανομένων των διακριτών ορίων τους, πόσο μάλλον τυχόν ποιοτικών δεδομένων. Από το σύνολο των κηρυγμένων παραδοσιακών οικισμών που εντοπίστηκαν στο Αιγαίο Πέλαγος (425), μόνο για 118 από αυτούς υπάρχουν επίσημες περιγραφές των ορίων (συμπεριλαμβανομένων των ορίων του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου και οποιαδήποτε τμήματα και οικιστικών ζωνών). Επιπλέον, οι απαραίτητοι πρωτογενείς χάρτες που επισυνάπτονται στην αντίστοιχη νομοθεσία κήρυξης και απεικονίζουν τα όρια του κάθε οικισμού είναι χαμηλής ποιότητας και μερικές φορές ατελείς. Ακόμη και όταν οι χάρτες είναι αναγνώσιμοι, παρατηρείται μια σημαντική έλλειψη των χαρτογραφικών προτύπων, όπως και το σύμβολο προσανατολισμού, η κλίμακα, το υπόμνημα, ο κάνναβος και το γεωγραφικό σύστημα αναφοράς, ενώ υπάρχουν επίσης περιπτώσεις που τα στοιχεία συντεταγμένων δεν συμπίπτουν με τα αντίστοιχα όρια που απεικονίζονται στον ίδιο χάρτη, καθιστώντας τον εντοπισμό των ορίων και τη γεωαναφορά των παραδοσιακών οικισμών αδύνατη. Σε άλλες περιπτώσεις, τα όρια είναι απλώς περιγραφικά, βασιζόμενα σε ιδιωτικές περιουσίες ή τοπικές αναφορές, αφενός απαιτώντας εξοικείωση με την περιοχή και αφαιτέρου αντικείμενο μεταβολής ανάλογα με την αλλαγή των ιδιοκτησιών.

30°0'0"Α

40°0'0"Β

40°0'0"Β

ΙΤΑ

25°0'0"Α

Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

20°0'0"Α

25°0'0"Α


106

30°0'0"Α



Μ Α Υ Ρ Η

Π . Γ. Δ . Μ .


107

ΤΟΥΡΚΙΑ

Αριθμός κατοίκων ανά κανονική κατοικία, 2011 Χάρτης 9.3 (Πηγή: Απογραφή κατοικιών - πληθυσμού Ελληνικού Κράτους 2011)


Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

40°0'0"Β

Σαμοθράκη



40°0'0"Β



Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Ι

Παξοί

Ι


Γ

Πιπέρι

Ι

Περιστέρα

Ο

Ο

Σκιάθος

Λέσβος

Α

Σκόπελος

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Σκύρος

Λευκάδα

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος


Ο

Ύδρα

Σ

Σέριφος


Υπόμνημα Κάτοικοι ανά κατοικία

Σίφνος

Φούρνοι

Αρκιοί

Δονούσα

Αντίπαρος


Ηρακλειά

Λέβιθα


Λειψοί



Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


0.26 - 0.5

Αγαθονήσι

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Κίμωλος

Μήλος

< 0.25

Ικαρία


Σπέτσες

Σάμος

Σ

Λ

Σαλαμίνα

Θηρασία

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

0.51 - 1

Σύμη

1.01 - 1.5

Αλιμιά

Ρόδος



> 1.5


Δία

Κρήτη


Κάσος


35°0'0"Β

35°0'0"Β


Κάρπαθος


Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.


10. Ελκυστικότητα - Βιωσιμότητα των νησιών

Τ

α νησιά είναι γεωγραφικές ενότητες και “πραγματικά” αντικείμενα, αλλά είναι και “συμβολικά” αντικείμενα, στη σκέψη και στις αντιλήψεις ανθρώπων και κοινωνικών ομάδων. Στις προηγούμενες ενότητες επιχειρήσαμε να αναπτύξουμε ορισμένα από τα σημαντικότερα “πραγματικά” χαρακτηριστικά τους, από το φυσικό περιβάλλον με τις ιδιαιτερότητες του, στον πληθυσμό με τις μεταβολές του, στην οικονομία και στην ποιότητα ζωής (υποδομές – υπηρεσίες). Θα μπορούσαν να προστεθούν και πολλά ακόμη, όμως συχνά κρίσιμα δεδομένα δεν είναι διαθέσιμα. Στην τελευταία αυτή ενότητα θέλουμε να επιχειρήσουμε να συνοψίσουμε πως τα “πραγματικά” και τα “συμβολικά” χαρακτηριστικά των νησιών είναι σημαντικά για να κατανοήσει κανείς ολοκληρωμένα τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα και να μπορέσει να σχεδιάσει τις κατάλληλες παρεμβάσεις για να ενισχύσει τα θετικά τους σημεία και να αμβλύνει τα αρνητικά. Το γενικό πλαίσιο που τίθενται όλα αυτά είναι αυτό της βιωσιμότητας. Όταν αναφερόμαστε στη βιωσιμότητα, εννοούμε μια πρακτική προσπάθεια να εφαρμοστούν

οι γενικές αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης (οικονομική αποτελεσματικότητα, κοινωνική δικαιοσύνη, περιβαλλοντική διατήρηση) σε πραγματικές συνθήκες και σε πραγματικές οικονομίες και κοινωνίες. Η ανάλυση που προηγήθηκε δείχνει: • Σχετικά καλή αναπτυξιακή επίδοση των νησιών σε σχέση με το κατά κεφαλή Εθνικό ΑΕΠ αλλά με σημαντικές αδυναμίες που οφείλονται στη χαμηλή παρουσία ανταγωνιστικών-εξαγωγικών δραστηριοτήτων (πρωτογενής τομέας, μεταποίηση, υπηρεσίες σε επιχειρήσεις), υψηλή τουριστική μονοκαλλιέργεια με χαμηλές επιδόσεις σε πολλά νησιά και χαμηλή δαπάνη, χαμηλή πληρότητα, μεγάλη εποχικότητα), ανύπαρκτη καινοτομία και ιδιαίτερα χαμηλή ανταγωνιστικότητα. Βέβαια η έλλειψη οικονομικών στοιχείων ανά νησί δεν επιτρέπει να φανούν οι μεγάλες διαφοροποιήσεις μεταξύ των νησιών. Θα πρέπει να υπογραμμιστεί εδώ ότι η τουριστική ανάπτυξη που είναι η αιτία των όποιων θετικών αποτελεσμάτων δεν είναι αποτέλεσμα κάποιου σχεδιασμού, αλλά της αυξημένης ζήτησης


για διακοπές σε έναν τόπο με πολλά πλεονεκτήματα. Η μείωση της ζήτησης και η αύξηση του ανταγωνισμού από άλλους προορισμούς έχει δημιουργήσει σειρά προβλημάτων που αναλύσαμε σε κάποιο βαθμό στη σχετική ενότητα. • Σημαντικά προβλήματα σε ότι αφορά τα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου δυναμικού με σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των τουριστικών και μη νησιών: τη γήρανση, την αρνητική φυσική κίνηση, το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης, την ανύπαρκτη δια βίου εκπαίδευση και τον χαμηλό δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης. Σε πολλά νησιά μικρά και μη τουριστικά η βιωσιμότητα των κοινωνιών δεν είναι εξασφαλισμένη. • Σημαντικό κίνδυνο υποβάθμισης του φυσικού και του πολιτιστικού περιβάλλοντος που αποτελεί το συγκριτικό πλεονέκτημα των νησιών. Η πίεση που δέχεται το εύθραυστο περιβάλλον: (α) από την έντονη τουριστική ανάπτυξη που προκαλεί αστικοποίηση, αλλαγές στο δομημένο περιβάλλον και στο τοπίο ταυτόχρονα με την υψηλή κατανάλωση νερού και ενέργειας και την παραγωγή αποβλήτων χωρίς τα απαραίτητα σχέδια διαχείρισης (β) από την εγκατάλειψη της γεωργίας σε συνδυασμό με την ανεξέλεγκτη αύξηση της κτηνοτροφίας που μπορεί να οδηγήσει σε υποβάθμιση του εδάφους και ερημοποίηση, απαιτούν αλλαγή πολιτικής. Η βασική ιδέα είναι ότι απαιτούνται συνεχή βήματα βελτίωσης της αρχικής κατάστασης και στις τρεις διαφορετικές συνιστώσες (οικονομία, κοινωνία, περιβάλλον) με μικρά βήματα και με παρεμβάσεις προσαρμοσμένες στις γεωγραφικές, κοινωνικές και οικονομικές ιδιαιτερότητες και πραγματικότητες των περιοχών όπου εφαρμόζονται, ενώ ταυτόχρονα θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη το μεταβαλλόμενο παγκόσμιο περιβάλλον και τις προκλήσεις του, όπως οικονομικές και τεχνολογικές αλλαγές, κλιματική αλλαγή, μεταναστεύσεις πληθυσμών κλπ. Η περιβαλλοντική διατήρηση δεν υπονοεί και σταμάτημα κάθε οικονομικής δραστηριότητας, αλλά προσπάθεια να συνδυαστούν τα δύο με σεβασμό στην φέρουσα ικανότητα των οικοσυστημάτων που διαφυλάσσει τη συνέχιση παροχής οικοσυστημικών λειτουργιών μέσα από μια διαφοροποιημένη ανάπτυξη που δεν βασίζεται στη ποσότητα και στο χαμηλό κόστος παραγωγής, αλλά στην ποιότητα και στην υψηλή προστιθέμενη αξία. Στα νησιά η έννοια της βιωσιμότητας είναι ευκολότερο να γίνει αντιληπτή, εξαιτίας του δεδομένου και διακριτού (μικρού) μεγέθους τους και των δεδομένων εισροών και εκροών, χωρίς αυτό να συνεπάγεται ότι αυτό κάνει ευκολότερη και την εφαρμογή τους. Με βάση τους στόχους της στρατηγικής ΕΥΡΩΠΗ 2020 για έξυπνη, πράσινη και χωρίς αποκλεισμούς μεγέθυνση, η στρατηγική που φαίνεται να ανταποκρίνεται στα

109

ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των νησιών είναι η «ποιοτική, πράσινη και ίσων ευκαιριών ανάπτυξη» που φιλοδοξεί να ξεπεράσει τα εμπόδια που θέτουν αυτά τα χαρακτηριστικά (μικρό μέγεθος, απομόνωση, περιφερειακότητα, πλούσιο και ιδιαίτερο αλλά εύθραυστο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον), αλλά αντίθετα να τα αξιοποιήσουν για τη δημιουργία μιας διαφορετικής «ελκυστικότητας» Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τα ζητήματα των νησιών και να προτείνουμε παρεμβάσεις, εκτός από τη βιωσιμότητα, θα μιλήσουμε και για την “ελκυστικότητα” των νησιών. Η ελκυστικότητα εκφράζει το κατά πόσο μια περιοχή προσελκύει ή απωθεί ανθρώπους και οικονομικές δραστηριότητες επιχειρήσεις. Με αυτή την έννοια, μπορεί να έχει διαφορετικό περιεχόμενο για διαφορετικούς ανθρώπους και κοινωνικές ομάδες, για διαφορετικές χρονικές περιόδους, αλλά και για ιδιαίτερες περιοχές, όπως είναι τα νησιά. Εδώ ενδιαφερόμαστε περισσότερο για τους μόνιμους κατοίκους των νησιών (αλλά και αυτούς που θα ήθελαν να γίνουν μόνιμοι κάτοικοι είτε ως ενεργοί είτε ως συνταξιούχοι) ως ομάδα για την οποία θα διερευνήσουμε τα χαρακτηριστικά της ελκυστικότητας, αν και πολλά από αυτά αφορούν και επισκέπτες. Οι μόνιμοι κάτοικοι δεν είναι φυσικά μια ομοιογενής ομάδα: άλλες ανάγκες και αντιλήψεις έχουν οι νεαροί έφηβοι από τους ηλικιωμένους συνταξιούχους και αυτοί από εκείνους που αναζητούν εργασία και «καριέρα». Από την άλλη πλευρά διαφορετικά αντιμετωπίζουν τα νησιά οι κάθε είδους «μετανάστες»: από αυτούς οι οικονομικοί μετανάστες ενδιαφέρονται κύρια για απασχόληση, ενώ οι προερχόμενοι από τις αναπτυγμένες οικονομίες αναζητούν την ποιότητα ζωής που προσφέρουν η μικρή κλίμακα, η ασφάλεια, το καλό κλίμα, η εγγύτητα και η ποιότητα της φύσης, ο τοπικός πολιτισμός κλπ στοιχεία που δημιουργούν μια διαφορετική ελκυστικότητα από εκείνη των αστικών κέντρων και των άλλων περιοχών. Τέλος, διαφορετικό είναι το περιεχόμενο της ελκυστικότητας για τους εποχικούς «μετανάστες», τουρίστες και παραθεριστές, που σε κάποιες περιπτώσεις εξελίσσονται σε μόνιμους κατοίκους. Η ελκυστικότητα για τους μόνιμους κατοίκους έχει έναν εποχικό χαρακτήρα, αλλά όχι τόσο έντονα εποχικό όπως αυτή των επισκεπτών και φαίνεται να επικεντρώνεται περισσότερο σε “πραγματικά” παρά σε “συμβολικά” χαρακτηριστικά. Ιδιαίτερα για την εποχικότητα και τις γεωγραφίες που αυτή συνεπάγεται και δημιουργεί, η μελέτη των νησιών είναι παραδειγματική περίπτωση για μια σειρά από λόγους: • Ο πρώτος λόγος έχει να κάνει με την ίδια τη φυσική γεωγραφία τους. Το γεγονός ότι απαιτείται μετακίνηση μέσω της θάλασσας για να φτάσει κανείς ή να φύγει από ένα νησί, συνεπάγεται ότι ο χειμώνας διαφοροποιείται από το καλοκαίρι, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις

νησιών, ο χειμώνας σημαίνει αυξημένη δυσκολία πρόσβασης, ανάλογες με αυτές δύσβατων και απομονωμένων περιοχών, όπως είναι οι ορεινές περιοχές, συνήθως χειρότερες λόγω της χαμηλής συχνότητας των δρομολογίων αλλά και λόγω κακοκαιρίας. • Ο δεύτερος λόγος σχετίζεται με τον πρώτο και έχει να κάνει με τον τρόπο μεταφοράς από και προς τα νησιά. Η αναγκαιότητα μεταφοράς με θαλάσσια μέσα και το γεγονός ότι τα μέσα αυτά είναι στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων δημόσιας χρήσης, οδηγεί σε επιπλέον περιορισμούς και ανάγκη προγραμματισμού των μετακινήσεων με βάση προσχεδιασμένα προγράμματα δρομολογίων. Το γεγονός αυτό αυξάνει το αίσθημα απομόνωσης και ανασφάλειας που αντιμετωπίζουν όσοι βρίσκονται σε νησιά, ιδιαίτερα σε περιόδους όπου η επικοινωνία είναι έτσι και αλλιώς δύσκολη, τόσο από άποψης φυσικών συνθηκών, όσο και συχνότητας δρομολογίων. • Ο τρίτος λόγος αναφέρεται στην ανάπτυξη δημόσιων υποδομών και υπηρεσιών που δε δικαιολογούνται πάντα από τον απόλυτο αριθμό κατοίκων που εξυπηρετούνται από αυτές. Η ύπαρξη απομονωμένων περιοχών, όπως είναι τα νησιά, συνεπάγεται την ανάγκη δημιουργίας και λειτουργίας όσων υπηρεσιών θεωρούνται ως απαραίτητες (υγεία, παιδεία, τοπική αυτοδιοίκηση και γενικότερη λειτουργία του κράτους). Η αναφορά τους και μόνο υποδεικνύει την ανάγκη στελέχωσης τους από ειδικευμένους επιστήμονες ή από εκπαιδευμένο προσωπικό, το οποίο σπάνια προέρχεται από την τοπική κοινωνία, καθώς εξαιτίας της χαμηλής ποιότητας του ανθρώπινου δυναμικού συνήθως δημιουργείται η ανάγκη “εισαγωγής” ανθρώπινων πόρων. Η εισαγωγή αυτή μπορεί να καταλήξει στη μόνιμη κατοικία των εργαζομένων αυτών στα νησιά, αλλά συνήθως πρόκειται για θέσεις και υπηρεσίες για τις οποίες δίνονται ειδικά κίνητρα για την πλήρωση τους και έχουν έντονα εποχιακό ή περιοδικό χαρακτήρα. Η πλέον χαρακτηριστική περίπτωση στα Ελληνικά νησιά είναι αυτή των αναπληρωτών καθηγητών μέσης εκπαίδευσης, οι οποίοι καλύπτουν εποχιακά έτσι και αλλιώς κενές θέσεις, των γιατρών που «κάνουν το αγροτικό τους» για 1 ή 2 χρόνια αλλά και πολλών άλλων δημόσιων λειτουργών πριν συνεχίσουν την καριέρα τους στην ηπειρωτική χώρα ή έστω στα μεγάλα νησιά. Η χαμηλή ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών πρώτιστα του δημόσιου συμφέροντος και στη συνέχεια των ιδιωτικών, καθιστά τα νησιά λιγότερο ελκυστικά. Η πιο σημαντική ποσοτικά και ποιοτικά τέτοια εποχική γεωγραφία έχει να κάνει με τον τουρισμό και τις εποχιακές τουριστικές

20°0'0"Α

110

Π . Γ. Δ . Μ .

30°0'0"Α


Μ Α Υ Ρ Η

10. Ελκυστικότητα


111

ΤΟΥΡΚΙΑ

Περιοχές χαρακτηρισμένες ως Προστατευόμενες στα πλαίσια του Ευρωπαικού Δικτύου Περιοχών NATURA 2000 Χάρτης 10.1 (Πηγή: Υπουργείο Περιβάλλοντος & Ενέργειας)

ΑΛΒΑΝΙΑ

Θάσος

Θ

Α Σ Σ Α Λ

Α


Τ Ο Υ

Σαμοθράκη




40°0'0"Β

40°0'0"Β



Οθωνοί

Λήμνος

Μαθράκι

Κέρκυρα

Α

Ε Λ Λ Α Δ Α


Αλόννησος

Παξοί

Ι

Ι


Γ

Πιπέρι

Λέσβος

Α

Ι

Περιστέρα

Ο

Σκιάθος

Ο

Σκόπελος

Σκύρος

Λευκάδα

Εύβοια

Ι

Κάλαμος

Ε

Μεγανήσι

ΤΟΥΡΚΙΑ

Π

Ν

Ψαρά

Καστός

Λ


Τριζόνια

Οινούσσες

Χίος

Α

Ιθάκη

Γ

Π

Ο

Ε Άνδρος

Αίγινα

Α

Ζάκυνθος


Αγκίστρι

Κέα

Γ

Πόρος

Τήνος

Γυάρος


Φούρνοι


Ο


Σάμος

Σ

Σαλαμίνα

Λ



Σίφνος

Μήλος


Ηρακλειά


Κάλυμνος

Ψέριμος

Κως

Αμοργός

Ίος

Σίκινος

Γυαλί



Νίσυρος

Σαντορίνη


Υπόμνημα

Λέβιθα


Λειψοί


Αντίπαρος

Κίμωλος

Αρκιοί

Πάτμος

Δήλος

Νάξος

Πάρος

Αγαθονήσι

Σύμη

Τήλος

(Θήρα)

Σύρνα

Ανάφη

Χάλκη

Κύθηρα

Αλιμιά

Ρόδος


Περιοχές Natura Σαρία Αντικύθηρα

Νησιωτικός Χώρος


Ακατοίκητα Νησιά

Δία

Ηπειρωτική Ελλάδα

Κάρπαθος


Κρήτη


Κάσος

Όμορα Κράτη

35°0'0"Β

35°0'0"Β


ροές. Η ίδια η δομή και λειτουργία των τουριστικών ροών είναι έντονα εποχιακές σήμερα, σε μια εποχή μαζικής μετακίνησης τουριστών και ταξιδιωτών, προσανατολισμένες στη θερινή περίοδο. Οι έντονα αυτές εποχιακές ροές μπορεί να στρεβλώσουν σημαντικά τον τρόπο ζωής στα νησιά και να ενισχύσουν και άλλες εποχιακές μετακινήσεις ανθρώπων που καλούνται να προσφέρουν υπηρεσίες στις εποχιακές μετακινήσεις των τουριστών και άρα μετακινούνται εποχιακά και αυτοί. Η γεωγραφία αυτή αφορά και τους “παραθεριστές”, τους ιδιοκτήτες δηλαδή δεύτερης κατοικίας στα νησιά. Η γεωγραφία αυτή δεν περιορίζεται προφανώς στα νησιά, αλλά αφορά όλες τις τουριστικές περιοχές, τα νησιά όμως επηρεάζονται περισσότερο από τους μεγαλύτερους ηπειρωτικούς προορισμούς εξαιτίας του μικρού μεγέθους τους. Η εποχικότητα αυτή συμβάλλει πολύ στην ανάπτυξη μιας σειράς από αντίθετους πόλους για τα συμβολικά χαρακτηριστικά των νησιών (πχ. ‘κόλαση τον χειμώνα, παράδεισος το καλοκαίρι’, ‘φυλακή - τόπος εξορίας και παράδεισος διακοπών’), γύρω από την εποχιακή αυτή αντίθεση: χειμώνας – καλοκαίρι. Ένα άλλο ιδιαίτερα σημαντικό συστατικό της ελκυστικότητας και στενά συνδεδεμένο με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των νησιών είναι η προσβασιμότητα. Όπως έχει ήδη αναπτυχθεί στην αντίστοιχη ενότητα, αν υπολογιστεί η προσβασιμότητα με βάση την εβδομαδιαία συχνότητα των δρομολογίων προκύπτει μια νέα γεωγραφία των νησιών, με “μαύρες τρύπες” στο χάρτη νησιών πολύ δύσκολα προσβάσιμων. Φάνηκε όμως ότι εκτός από την “πραγματική” αυτή διάσταση, η προσβασιμότητα έχει και μια “ψυχολογική” διάσταση, η οποία συνδέεται με το πως οι άνθρωποι προσλαμβάνουν και αξιολογούν την προσβασιμότητα, καθώς η διαθεσιμότητα μιας ταξιδιωτικής επιλογής μπορεί να είναι το ίδιο σημαντική για την πρόσληψη της προσβασιμότητας με την πραγματική χρήση της επιλογής αυτής. Οι μικρές συγκεντρώσεις πληθυσμού που αποτρέπουν τις οικονομίες κλίμακες που αποτελούν έναν από τους βασικούς παράγοντες ανάπτυξης των αστικών κέντρων και περιθωριοποίησης αγροτικών, ορεινών και νησιωτικών περιοχών είναι μία άλλη αντικειμενική παράμετρος που συνδέεται με τη νησιωτικότητα και όσα αναφέρθηκαν παραπάνω και δεν μπορεί να «αλλάξει» ριζικά. Όσον αφορά στο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον των νησιών (ιδιαίτερα πλούσιο), μέχρι σήμερα η όποια προστασία γίνεται με παρεμβάσεις αποκατάστασης του προβλήματος (ποτέ σχεδόν πριν δημιουργηθεί το πρόβλημα), όπως π.χ. με τη δημιουργία μονάδων επεξεργασίας υγρών και στερεών αποβλήτων που είναι ιδιαίτερα κοστοβόρες και έχουν να αντιμετωπίσουν και το πολύ σημαντικό ζήτημα των πολύ μεγάλων εποχικών διακυμάνσεων αντί για παρεμβάσεις μείωσης

ΙΤΑΛΙΑ

25°0'0"Α

Λ Ι Β Υ Κ Ο 20°0'0"Α


Χρυσή


0

25

50

100 Χλμ.

112

του όγκου των αποβλήτων – απορριμμάτων. Όμως παρεμβάσεις προστασίας που γίνονται με βάση κυρίως απαγορεύσεις και οι οποίες δεν έχουν εξηγηθεί στους κατοίκους, είναι σχεδόν καταδικασμένες αν όχι σε αποτυχία, σε μερική στην καλύτερη περίπτωση εφαρμογή και αποτελεσματικότητα. Προτείνεται η αξιοποίηση του φυσικού και πολιτιστικού κεφαλαίου των νησιών με βάση τις αρχές που αναφέρθηκαν προηγούμενα και όχι με τη βραχυπρόθεσμη λογική της έγγειας προσόδου και του real estate. Όμως η ελκυστικότητα δεν εξαρτάται αποκλειστικά από «αντικειμενικά» κριτήρια, αλλά και από «αναπτυξιακά» που συνδέονται άμεσα από τα αντικειμενικά αλλά αποτελούν ανατροφοδοτούμενη συνέπεια της χαμηλής ανάπτυξης και της χαμηλής ελκυστικότητας. Τα κριτήρια αυτά παρουσιάζονται στο Πλαίσιο που ακολουθεί ως παράγοντες άμεσης και έμμεσης ελκυστικότητα και αποτελούν συμπεράσματα της έρευνας για τα ευρωπαϊκά νησιά όπως έχει αναφερθεί και προηγούμενα. Ως παράδειγμα αναφέρουμε: • Η υστέρηση στην ειδίκευση του ανθρώπινου δυναμικού αποτελεί τροχοπέδη για την εισαγωγή καινοτομιών, την ανάπτυξη νέων προϊόντων και γενικότερα στην πρόοδο. • Η περιορισμένη πρόσβαση και χρήση των τεχνολογιών επικοινωνίας και πληροφοριών ενισχύει την απομόνωση των νησιωτών και χαμηλή ανταγωνιστικότητα των νησιωτικών επιχειρήσεων όταν οι τεχνολογίες αυτές αποτελούν σημαντικό εργαλείο και στις μεγάλες αστικές περιοχές, ενώ θα μπορούσαν να βελτιώσουν κατά πολύ την προσβασιμότητα σε υπηρεσίες τόσο κοινής ωφέλειας όσο και ιδιωτικές. • Η χαμηλή επίδοση των Νησιωτικών Περιφερειών σε Έρευνα και Τεχνολογική Ανάπτυξη εντείνει τα προβλήματα σε συνδυασμό με τα προηγούμενα. Τα νησιά που έχουν ανάγκη για εξειδικευμένες λύσεις σε πολλούς τομείς υποχρεώνονται να χρησιμοποιούν «γνώση και καινοτομίες» που δεν έχουν σχεδιαστεί για αυτά με ανάλογα αποτελέσματα. • Η ποιότητα της διακυβέρνησης συνδέεται με αποτελεσματικές αναπτυξιακές πολιτικές μέσα από ένα σχέδιο και δράσεις που βρίσκονται σε συνέργεια ενώ αξιοποιούν και ενεργοποιούν το κοινωνικό κεφάλαιο της περιοχής. Δυστυχώς οι έρευνες έχουν δείξει ότι η λειτουργία των θεσμών και η εμπιστοσύνη των πολιτών σε αυτούς είναι ιδιαίτερα χαμηλή ειδικά στον ευρωπαϊκό νότο που συνδυαζόμενο με το προβληματικό θεσμικό πλαίσιο και το χαμηλό επίπεδο γνώσεων και εμπειριών των ατόμων ανατροφοδοτεί την ήδη χαμηλή αποτελεσματικότητα στις παρεμβάσεις. Έστω και αν τα χαρακτηριστικά της νησιωτικότητας είναι κοινά όταν συγκρίνου-


με τα νησιά (ακόμη και τα μεγάλα) με την ηπειρωτική χώρα, δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και διαβαθμίσεις μεταξύ των νησιών που συνδέονται με την γεωγραφία (που βρίσκεται ένα νησί, ποιο είναι το ανάγλυφό του), το μέγεθος και την ιστορία του. Τα παραπάνω οδηγούν σε έντονες ενδοπεριφερειακές και ενδονομαρχιακές ανισότητες. Οι ανισότητες αυτές συχνά δεν είναι “ορατές”, διότι κυρίως τα οικονομικά μεγέθη που θα τις καταδείκνυαν αναφέρονται συνήθως σε επίπεδο νομού ή περιφέρειας. Ας υπογραμμιστεί εδώ ότι στο νησιωτικό χώρο οι ενδοπεριφερειακές ανισότητες έχουν πολύ μεγαλύτερη σημασία απ’ ότι στην ηπειρωτική χώρα, διότι η φυσική απομόνωση που δημιουργεί η θάλασσα, δεν επιτρέπει σχεδόν κανενός είδους “όσμωση” μεταξύ νησιών, όπως γίνεται μεταξύ των πόλεων και της ενδοχώρας τους. Παράλληλα, η φέρουσα ικανότητα του κάθε νησιού δεν μπορεί να συνδυαστεί με εκείνη των γειτονικών, έτσι ώστε να «παρακαμφθούν» προβλήματα στενότητας πόρων, ανθρώπινων και φυσικών. Κλείνοντας, θα θέλαμε να υπογραμμίσουμε και πάλι ότι η προσπάθεια δημιουργίας του Άτλαντα των Νησιών είναι μια δυναμική διαδικασία, άλλωστε πολλά από τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν θα αλλάξουν ή έχουν ήδη αλλάξει, με στόχους την παρουσίαση των νησιών (των “γνωστών” και των “άγνωστων”), την υποστήριξη της εκπαίδευσης, της έρευνας αλλά και της λήψης αποφάσεων.


Πλαίσιο 5 (Spilanis, I., Kizos, T., Vaitis, M., Koukourouvli. N. (2013) Measuring the economic, social and environmental performance of European island regions: emerging issues for European and regional policy, European Planning Studies. European Planning Studies, 21 (12), pp. 1998 -2019 DOI:10.1080/09654313.2012.7 22970)

Τ

α νησιά της Ευρώπης μπορούν να οριστούν με πολλούς τρόπους. Αν εξαιρεθούν τα νησιά που συνδέονται μόνιμα με την ηπειρωτική ακτή, νησιά σε εσωτερικά νερά και υπεροπόντια νησιά, μένουν 362 νησιά με πάνω από 50 κατοίκους και 228 με λιγότερους από 50 κατοίκους. Όσον αφορά στις διοικητικές περιοχές, υπάρχουν 9 NUTS 2 Νησιωτικές Περιφέρειες και 20 NUTS 3 Νησιωτικές περιοχές από 11 κράτη μέλη που έχουν διοικητικές περιφέρειες αποκλειστικά νησιωτικές. Χρησιμοποιήθηκαν 5 σύνθετοι δείκτες για τις Περιφέρειες αυτές (βλ. Πίνακας 10.1): • (α) ένας δείκτης Κατάστασης (State Index), που καλύπτει οικονομική παραγωγή, ενεργό πληθυσμό, πληθυσμιακή δομή, ανεργία και το δείκτη τεχνητών επιφανειών, • (β) ένας δείκτης Μεταβολών για την περίοδο 2000-6 (Change Index), που καλύπτει μεταβολές παραγωγής, ενεργού πληθυσμού και πληθυσμού, • (γ) τρεις δείκτες Ελκυστικότητας: (ι) “‘Αμεσης Ελκυστικότητας” (Attractiveness Direct Index), που περιαμβάνει προσβασιμότητα και αστική δυναμικότητα, (ιι) “Έμμεσης ελκυστικότητας” (Attractiveness Indirect Index), που περιλαμβάνει δείκτες έξυπνης ανάπτυξης και Ε&Α, ανεργίας νέων, γυναικών και εκπαιδευτικό επίπεδο, πολιτισμικού δυναμικού κα διακυβέρνησης, (ιιι) “Κεφαλαίων ελκυστικότητας” (Attractiveness Assets Index) που καλύπτει το περιβαλλοντικό και το πολιτισμικό κεφάλαιο.

113

Δείκτης Κατάστασης

Δείκτης Αλλαγών Κατάστασης

Δείκτης Άμεσης Ελκυστικότητας

Δείκτης Έμμεσης Ελκυστικότητας

Δείκτης “Κεφαλαίων”

CY Cyprus

5,4

7,7

3

4,4

4,5

DK Denmark

5,6

2,7

DK014 Bornholm

3,6

2,7

EE Estonia

5,8

4

6

ES Spain

5

8

2

ES53 Illes Balears

4

7,7

ES531 Eivissa y Formentera

6

8

ES532 Mallorca

5,2

7,3

5,5

ES533 Menorca

5,2

8,3

4,5

FI Finland

6,4

3

FI20 Åland

7,6

5,7

FR France

4,4

7,3

FR83 Corse

4,2

7,7

GR Greece

5

5,3

1

GR22 Ionia Nisia

2,2

5,3

1,6

GR221 Zakynthos

5,4

7,7

1,5

6

3

5

3,5

5,5

GR223 Kefallinia

4,6

2,7

1

4,5

GR224 Lefkada

4,6

6

1

3

GR41 Voreio Aigaio

3,2

5,3

GR411 Lesvos

5,2

5,3

3

7,5

GR412 Samos

4,8

5

1,5

8,5

GR413 Chios

4,4

2,7

2,5

8

GR42 Notio Aigaio

3,6

4

GR421 Dodekanisos

4,8

4,7

3,5

9

GR422 Kyklades

6,2

3

3

9

GR43 Kriti

5,6

3,3

3

2,2

8,5

IT Italy

4,4

5,7

ITG1 Sicilia

2,4

2

2,5

1,2

7

ITG2 Sardegna

4

3,3

2,5

1,2

8

MT Malta

4

7

MT001 Malta

4,2

7

5

3,5

MT002 Gozo and Comino

3,4

7,3

1,5

3

SE Sweden

6,6

6,3

SE214 Gotlands län

6,2

5

UK United Kingdom

5,2

7

UKJ34 Isle of Wight

3,4

7

2

3

UKM64 Eilean Siar (Western Isles)

5,6

2,7

0,5

5

UKM65 Orkney Islands

6,6

4

0,5

4,5

UKM66 Shetland Islands

7,4

2,7

0,5

5

5

Όνομα

GR222 Kerkyra

European Union 27

9 3

2,5

4,5

3,8

7

7,3 3

6

1

5 3

3,4

3

1,8

2,4

3,8

7 3

3,5 6,8

Πίνακας 10.1: Έντονα: Κράτη μέλη της Ε.Ε., Πλάγια: Περιφέρειες NUTS 2, Κανονικά: Νομοί NUTS 3

5

2,5

114


Σαμοθράκη Θάσος Αμμουλιανή Αλόννησος Σκιάθος Σκόπελος Ζάκυνθος Ιθάκη Κεφαλληνία Ερεικούσσα Κέρκυρα Μαθράκι Οθωνοί Παξοί Κάλαμος Καστός Λευκάδα Μεγανήσι Εύβοια Σκύρος Τριζόνια Ελαφόνησος Αγκίστρι Αίγινα Αντικύθηρα Κύθηρα Πόρος Σαλαμίνα Σπέτσες Υδρα Αγ.Ευστράτιος Λέσβος Λήμνος Ικαρία Φούρνοι Σάμος Χίος Οινούσσες Ψαρά Αγαθονήσι Αστυπάλαια Κάλυμνος Κάρπαθος Κάσος Κώς Λειψοί Λέρος Μεγίστη / Καστελλόριζο Νίσυρος Πάτμος Ρόδος Σύμη Τήλος Χάλκη Αμοργός Ανάφη Ανδρος Αντίπαρος Δονούσα

115

Νησί χωρίς διοικητική υπόσταση που ανήκουν σε άλλα νησιά

Νησί με διοικητική υπόσταση 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 16 18 19 20 21 22 23 24 25 26 26 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59


Δήμος Δήμος ΔΚ Δ.Αριστοτέλη Χαλκιδικής Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος ΔΕ Δ. Κέρκυρας Δήμος ΔΕ Δ.Κέρκυρας ΔΕ Δ. Κέρκυρας Δήμος ΔΕ Λευκάδας ΔΕ Λευκάδας Δήμος Δήμος Δήμοι Δήμος ΤΚ Δ.Δωρίδος (Φωκίδα) Δήμος Δήμος Δήμος ΔΕ Δ.Κυθήρων Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος ΔΕ Δ. Νάξου και Μικρών Κυκλάδων

Κοίνυρα (81) Κ.Παναγιά (82), Περιστέρα (83), Πιπέρι (84)

Περιστέρες (85)

Αντίπαξος (86)

Σκορπιός (87) Τραγονήσι (88)

60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78

Ηράκλεια Θήρα Θηρασία Ιος Κέα Κίμωλος Κουφονήσι Κύθνος Μήλος Μύκονος Νάξος Πάρος Σέριφος Σχινούσσα Σίκινος Σίφνος Σύρος Τήνος Φολέγανδρος

ΔΕ Δ. Νάξου και Μικρών Κυκλάδων Δήμος ΔΚ Δ.Θήρας Δήμος Δήμος Δήμος ΔΕ Δ. Νάξου και Μικρών Κυκλάδων Δήμος Δήμος Δήμος ΔΕ Δ. Νάξου και Μικρών Κυκλάδων Δήμος Δήμος ΔΕ Δ. Νάξου και Μικρών Κυκλάδων Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος Δήμος

79

Κρήτη

Δήμοι

80

Γαύδος

Δήμος

Παράρτημα 1. Κατοικημένα Νησιά και διοικητική υπαγωγή

Δοκός (89)

Θύμαινα (90), Αγ.Μηνάς (91) Σαμιοπούλα (92)

Αντίψαρα (93)

Τελενδος (94), Ψέριμος (95), Πλάτη (96) Σαρία (97)

Φαρμακονήσι (98) Γυαλί (99) Αρκοί (100)

Κ.Αντικέρι (101)

Μακρόνησος (102) Πολύαιγος (103)

Δήλος (104)

Βαρβαρούσα (105) Χρυσή (106)

116


Πηγές Η Βιβλιογραφία που ακολουθεί περιλαμβάνει κυρίως κείμενα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που αφορούν μεταξύ άλλων στα νησιά, απ’ τα οποία έχουν αντληθεί δεδομένα ή χρησιμοποιούνται για συγκρίσεις με Ελληνικά ή/και Ευρωπαϊκά νησιά. •

EUROSTAT, 1994, The portrait of Islands, European Union,

•

EUROSTAT, 2014, Regional Yearbook 2014, European Union,

•

ESPON, 2013, ESPON Atlas: Territorial dimensions of the Europe 2020 Strategy, European Union,

•

ESPON, 2011, EUROISLANDS, the development of Islands; Islands and Cohesion Policy, European Union,

•

EC-Regional Policy, 2011, European regional Human Development and Human Poverty indexes, Regional Focus, no 2/2011, European Union,

•

EC-Regional Policy, 2011, Regional Typologies: a compilation, Regional focus, no 1/2011, European Union,

•

European Commission, 2014, Investment for Jobs and Growth, 6th report on economic, social and territorial cohesion, European Union,

•

European Commission, 2013, EU regional competitiveness Index, European Union,

•

Σπιλάνης Γ., 2012, Ευρωπαϊκά Νησιά και Πολιτική Συνοχής, εκ. Gutenberg,

•

Spilanis I, Kizos t, Petsioti P., 2012, Accessibility of Peripheral Regions. Evidence of Aegean Islands (Greece), Island Studies Journal, vol. 7, no.2 pp199-214,

•

Karampela S., Kizos T., Spilanis I, 2014, Accessibility of islands: towards a new geography based on transportation modes and choices, Island Studies Journal, vol.9, no 2, pp293-306,

•

Karampela S., Kizos T., Papatheodorou A., 2014, Patterns transportation for tourists and residents in the Aegean Archipelago, Greece. In Baldacchino G. Archipelago tourism: policies and practices, Ed Ashgate, pp. 35-50.

•

Τσιλιμίγκας Γ., Χατζηκωνσταντίνου Α., Λιάκος Λ, 2015, Παραδοσιακοί Οικισμοί στο Αιγαίο. Ζητήματα οικιστικής ανάπτυξης και παράγοντες μεταβολής του χαρακτήρα των παραδοσιακών οικισμών στο Αιγαίο.

117

Ο Άτλας Των Νησιών

Recommend Documents