Η Πολιτική Οικονομία του Καπιταλισμού

Μ Α Ρ Ξ ΙΣ Τ ΙΚ Η 7

ΣΚΕΨΗ

Κουουσίνεν, ΆρμπΛτηφ, Μχελιακώ*, Βιγκόντση, Μακαρόφσκι, ΜιλβΙκ6φσκι, Σιτκόφσκι, Σβίντίτ

ΟΙ ΒΑΣΕΙΣ ΤΟΥ

ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ - ΛΕΝΙΝΙΣΜΟΥ III Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

“ ΘΕΜΕΛΙΟ,, ΑΘΗΝΑ

Πρώτη ρωσική Εκδοση : Μόσχα 1959 Ή καρούσα έλληνική: Δεκέμβρης 1964, Αθήνα

Copyright "ΘΕΜΕΛΙΟ,, 1964 Μετάφραση : X. ΠετρΙδης

Ι Ι ΐ βί εχ ό με να

ΚΙ 2 ΑΓΩΓΗ ΚΕΦ. I. Ο ΠΡΟΜΟΝΟΠΩΛΙ ΑΚΟΣ Τ Α Λ ΙΣ Μ Ο Σ.

Σελ.

9

ΚΑΠΙ­

1. Ή έμφάνιοη τών καπιταλιστικών σχέ­ σεων. 2. 'Η έμπορευματική παραγωγή. Τό έμπόρευμα. Ό νόμος τής αξίας καί τό χρήμα. 3. Ή θεωρία για την υπεραξία είναι b ακρογωνιαίος λίθος τής οικονομικής θεωρίας τον Μάης. 4. Ό μισθός. Λ . Ή αύξηση τον κέρδους είναι σκοπός καί τροχοπέδη τής καπιταλιστικής πα­ ραγωγής. fi. 'Η ανάπτυξη τοΰ καπιταλισμού στή γεωργία. Ή γαιοπρόσοδος. 7. Ή αναπαραγωγή τοΰ κοινωνικού κε­ φαλαίου καί οι οικονομικές κρίσεις. 8. Ό γενικός νόμος τής καπιταλιστικής συσσώρευσης. ΚΕΦ. II. Ο ΙΜ Π Ε ΡΙΑ Λ ΙΣΜ Ο Σ, ΑΝΩΤΕΡΟ ΚΑΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΣΤ Α Δ ΙΟ ΤΟΥ Κ ΑΠΙΤΑΛΙΣΜ ΟΥ.

]. Ό ιμπεριαλισμός σά μονοπωλιακός κα­ πιταλισμός.

»

15

■»

16

»

17

» »

Μ 3*2

»

-ΊΓ*

»

41

»

45

»

52

»

59

»

59

Ιμπεριαλισμός είναι παρασιτικός καπιταλισμός ή καπιταλισμός πον σα­ πίζει. 3. Ό Ιμπεριαλισμός είναι Ετοιμοθάνατος καπιταλισμός. 4. Ή έναρξη τής γενικής κρίσης τοΰ κα­ πιταλισμού.

2. Ό

ΚΕΦ. III. Ο ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΣΗ­ ΜΕΡΙΝΟ ΤΟΥ ΣΤΑΔΙΟ.

»

7ϊ

>

83

*

89

»

93

1. Ή παραπέρα ανάπτυξη τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού. » 2. Ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιτα­ λισμός. * 3. ΜπορεΙ νά απαλλαγεί ό καπιταλισμός ·_ από τίς οικονομικές κρίσεις; . * 4. Ή δξυνση καί ή έπέκταση των ταξι­ κών ανταγωνισμών. » 5. Ή τελευταία βαθμίδα τής Ιστορικής κλίμακας τοΰ καπιταλισμού. »

[.

96 122 129 148

'Η πολιτική οίκονομία τοΰ καπιταλισμοί

Ή π ολιτική οικονομία τοΰ καπιταλισμού

"Οπως αποδείξαμε οτόν προηγούμενο τόμο «'Ιστορικές υλισμός», οΐ οικονομικές σχέσεις καθορίζουν τό χαρακτήρα κάθε κοινωνικού συστήματος. ΙΥ αυτό, γιά νά γνωρίσουμε την κοινωνική ζωή, είναι απαραίτητη πρίν Απ’ δλα ή μελέτη τής οίκονομικής διάρθρωσης τής κοινωνίας. Μέ τή μελέτη αΰτή άσχολεΐται ή μαρξιστική πολιτική οικονομία. Πολιτική οικονομία είναι ή Ιπιστήμη που μελετάει τίς παραγωγικές σχέσεις τών ανθρώπων, τους νόμους ανάπτυ­ ξης τήζ κοινωνικής παραγωγής καί τής κατανομής τών υλι­ κών αγαθών ατά διάφορα στάδια τής ανθρώπινης κοινωνίας. «Ή πολιτική οικονομία, — εγραφε ό Λένιν, — άσχολεΐται γενικά δχι μέ τήν "παραγωγή” , άλλά μέ τίς κοινωνικές σχέ­ σεις τών ανθρώπων κατά τήν παραγωγή, μέ τήν κοινωνική διάρθρωση τής παραγωγής»*. Μερικά στοιχεία αυτής τής έπιστήμης έμφανίστηκαν κιόλας στήν έποχή τοΰ δουλοκτητι­ κού συστήματος σάν όδηγίες γιά τή διεύθυνση τοΰ νοικοκυ­ ριού. Έ τσι προήλθε καί ή άρχική της δνομασία €θ1κονομία» (από τίς λέξεις οϊκος καί νόμος). Σάν έπιατήμη ή πολιτική οικονομία άρχισε νά άναπτΰ·σεται μέ τή δημιουργία τοΰ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Ή πολιτική οικονομία ήταν, στά χέρια τής αστικής τά­

* 15. 1. Λίν.ν, '"Λταν-.α . ·1η ρ<»σ. Iv.t. , *όμ. 'Λος, 02λ. 4 0 -4 1 . ("Ολχ τ ΐ Αποσπάαμιτα ίπύ ~ά "Αξαντα - Asv.-i ε ίν ι: ίτλ -ήν ·1η

pdvcr/ή Ϊ/Λοίη. Σημ. Σ·3ν-.).

9

ξης, Ιδεολογικό δπλο στόν άγώνα της κατά τής φεουδαρχίας. "Οταν ή αστική τάξη έμφανίστηκε στό στίβο τής Ιστο­ ρίας σάν προοδευτική τάξη, ένδιαφερόταν γιά τήν έπιστημονική γνώση τών νόμων άνάπτυξης τής καπιταλιστικής παρα­ γωγής καί γιά τήν κατάργηση τών φεουδαρχικών σχέσεων, πού έμπόδιζαν τήν έγκαΟίδρυση τής έξουσίας τοΰ κεφα­ λαίου. Σ ’ αυτή τήν περίοδο διαμορφώθηκε ή έπιστημονική άστική πολιτική οικονομία, πού δνομάστηκε κλασική, θεμε­ λιωτές της ήταν οί αγγλοι έπιστήμονες Ούΐλιαμ Πέττυ (1623- 1G87), Ά νταμ ΣμίΟ (1723- 1790) καί Δαυΐδ Ρικάρντο (1772- 1823). Ή αγγλική αστική κλασική πολιτική οίκονομία ήταν μιά από τίς πηγές, πού χρησιμοποίησε ό Μάρξ γιά τή δημιουργία τής πολιτικής οίκονομίας τής εργατικής τάξης. Ή πολιτική οίκονομία από τήν άρχή αναπτύσσεται σάν ταξική, κομματική έπιστήμη. Ή κλασική πολιτική οίκονομία, μ* δλο πού Ικανέ πολλές σπουδαίες ανακαλύψεις, έξαιτίας τοΰ ταξικού αστικού της χαρακτήρα, δέν μπόρεσε νά άποκαλύψει ώς τό τέλος τίς Αντιθέσεις τοΰ καπιταλισμού. 01 αστοί οίκονομολόγοι, έξαιτίας τής ταξικής τους στενότητας, θεω­ ρούσαν τόν καπιταλισμό σά φυσική καί μοναδικά δυνατή μορφή όργάνωσης τής κοινωνικής παραγωγής. Δέν εβλεπαν καί δέν μπορούσαν νά δούν τόν Ιστορικά προσωρινό του χα­ ρακτήρα. “Οταν ή έργατική τάξη εγινε αυτόνομη καί ισχυρή δύνα­ μη, οί αστοί οικονομολόγοι έγκατέλειψαν τήν έπιστημονική ανάλυση τών νομοτελείων τής κοινωνικής άνάπτυξης. Στά 1830, στή Δυτική Ευρώπη έμφανίστηκαν γιά προπη φορά καθαρά οί ανταγωνιστικές αντιθέσεις άνάμεσα στήν άστική καί στήν έργατική τάξη. «’Από αυτή τή στιγμή, — γράφει δ Μάρξ, — ή ταξική πάλη, ή πρακτική καί ή θεωρητική, παίρ­ νει όλοένα πιό καθαρά έκφρασμένες καί άπειλητικές μορφές. Ταυτόχρονα σήμανε καί ή ώρα τοΰ θανάτου γιά τήν έπιστη­ μονική άστική οίκονομία. ’Από τότε τό ζήτημα δέν Εμπαινε αν είναι σωστό ή λαθεμένο αυτό ή έκείνο τό θεώρημα, άλλά αν είναι ώφέλιμο ή βλαβερό γιά τό κεφάλαιο, αν είναι κα­ τάλληλο ή άκατάλληλο, αν άρέσει ή δχι στήν αστυνομία. Ή ανιδιοτελής ερευνά παραχωρεί τή θέση της σέ μάχες πληρω­ μένων γραφειάδων, οί άμερόληπτες έπιστημονικές άναζητή10

σεις άντικαθίστανται μέ τήν προκατειλημμένη, δουλόφρονη Απολογητική»*. Ή άστική πολιτική οίκονομία Εγινε άπό τότε άντεπιστημονική. Τή χρεωκοπία τής πολιτικής οικονομίας έκείνης τής περιόδου, δπως διαπίστωσε δ Μάρξ, «τήν έξήγησε άριστοτεχνικά.. . ό μεγάλος ρώσος έπιστήμονας καί κριτικός Ν. Τσερνισέφσκι».** 'Όσο άναπτύσσεται ή ταξική πάλη, ή άστι­ κή πολιτική οίκονομία γίνεται δλοένα πιό απολογητική καί άντεπιστημονική. Τό ξεσκέπασμα τής άπάτης πού σπέρνει καί τής αυταπάτης πού γεννάει είναι τό πιό σημαντικό κα­ θήκον τής μαρξιστικής - λενινιστικής πολιτικής οικονομίας. Παράλληλα μέ τήν άστική, γεννήθηκε καί άναπτύχτηκε καί ή μικροαστική πολιτική οίκονομία. Ή μεγάλη παραγωγή κατάστρεψε τή μικρή Ιδιοκτησία τοΰ άγρότη καί εδιωξε τό χειροτέχνη άπό τό έργαστήρι του, υποχρεώνοντας τους νά γίνουν «έλεύθεροι» προλετάριοι καί νά υποταχτούν στή στρα­ τιωτική πειθαρχία τής έργασίας μέσα στίς καπιταλιστικές έπιχειρήσεις. Ή μικροαστική πολιτική οίκονομία έξέφραζε τήν Ιδεο­ λογία τών απελπισμένων μικροϊδιοκτητών. Ή πολιτική αυτή οίκονομία διαδίδει τήν αυταπάτη δτι μπορούμε νά ξαναγυρίσουμε στό «χρυσό αϊώνα», δηλ. στήν έποχή πού υπήρχε τό άνεξάρτητο νοικοκυριό τών αγροτών καί τών χειροτεχνών, θεμελιωτής της ήταν ό έλβετός οίκονομολόγος Σισμόντι (1773- 1842). Ό Σισμόντι έμφανίστηκε σά μικροαστός έπικριτής τοΰ καπιταλισμού, χωρίς νά καταλαβαίνει τήν Ιστο­ ρική σημασία τοΰ καπιταλισμοΰ σάν αναγκαίας βαθμίδας στήν άνάπτυξη τής κοινωνικής παραγωγής. Οί όπαδοί τοΰ Σισμόντι άναπτύξανε Ιπίμονα τίς άδύνατες πλευρές τής θεω­ ρίας του, τήν άντιδραστική ουτοπία δτι είναι δυνατό νά γυ­ ρίσουμε τήν Ιστορία πρός τά πίσω, άντικαθιστώντας τή με­ γάλη παραγωγή, πού έξασφαλίζει υψηλή παραγωγικότητα τής έργασίας, μέ τήν πρωτόγονη μικρή παραγωγή τής άγροτικής κοινότητας, δπου ή γεωργία πρέπει νά συνδυάζεται μέ τή χειροτεχνία.

* Κ. Μάρξ, «Κεφάλαιο», τίμ. I, 1Θ56, οελ. 1β. »* Κ. Μ4ρξ, «ΚίφΑλαιο·, τόμ. I, 1Θ56, 13.

χλ.

11

’Οπαδοί τοΰ Σισμόντι στή Ρωσία ήταν οί ναρόντνικοι, ιού οί οίκονομικές τους απόψεις δέχτηκαν τή συντριπτική κριτική τοΰ Λένιν. Ή μικροαστική πολιτική οίκονομία elVai περισσότερο διαδομένη στίς χώρες μέ αδύνατα αναπτυγμένη καπιταλιστική παραγωγή, δπου τό είδικό βάρος τής μικρής παραγωγής τών αγροτών καί τών χειροτεχνών είναι μεγάλο. Ή μικροαστική πολιτική οίκονομία δέν είναι σέ θέση νά κα­ θορίσει σιοστά τήν προοπτική τής κοινωνικής άνάπτυξης, ιι’ δλο πού συχνά παίζει χρήσιμο ρόλο μέ τήν κριτική πού κάνει στά τρωτά τοΰ καπιταλισμού καί τοΰ σύγχρονου ίμπεοιαλισμού. Πραγματική έπιστημονική ανάλυση τοΰ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, καθώς καί τών προηγουμένων τρόπων παραγωγής, τού πρωτόγονου κοινοτικού, τοΰ δουλοκτητικού καί τοΰ φεουδαρχικοΰ, έκαναν οί μεγάλοι ηγέτες καί δάσκα­ λοι τής έργατικής τάξης Μάρξ καί Ένγκελς. Ό μαρξισμός, αποκαλύπτοντας τούς οίκονομικούς νόμους τής γένεσης καί τής άνάπτυξης τής καπιταλιστικής παρα­ γωγής, δχι μόνο τράβηξε τό παραπέτασμα, πού σκέπαζε τό παρελθόν τής άνθρωπότητας, άλλά καί μάς εδοσε τή δυνα­ τότητα νά δούμε τό μέλλον της. Ό μαρξισμός, μέ καταπλη­ κτική έπιστημονική άκρίβεια, πού Επαληθεύτηκε στήν πορεία τής Ιστορίας, καθόρισε τίς προϋποθέσεις γιά τήν αναπόφευ­ κτη άντικατάσταση τού καπιταλισμού άπό εναν πιό άνώτερο τρόπο παραγωγής, τό σοσιαλισμό καί τόν κομμουνισμό. Τό βασικό οίκονομικό Εργο τοΰ Μάρξ, τό «Κεφάλαιο», είναι τό ιιεγαλύτερο θεωρητικό δπλο τής έργατικής τάξης. Αυτό τό μεγαλοφυές εργο τοΰ Μάρξ εχει τήν καταπληκτική ικανότη­ τα νά μή γερνάει, νά μή χάνει τή μαχητική φλόγα καί τή πυντριπτική του δύναμη. Μισό αίωνα άπό τότε πού είδε τό ίρώς ό πρώτος τόμος τοΰ «Κεφαλαίου», δημοσιεύτηκε τό Εργο τοΰ Λένιν «Ό ιμπεριαλισμός, άνώτερο στάδιο τοΰ καπιταλι­ σμού», δπου άναπτύσσεται πιό πέρα ή γενική θεωρία τοΰ κα­ πιταλισμού καί ή θεωρία γιά τό νέο του στάδιο, τόν Ιμπερια­ λισμό. Αΰτό τό Εργο τού Λένιν, δπως καί τά αλλα του Εργα γιά τήν πολιτική οίκονομία τοΰ καπιταλισμού, ήταν μεγαλο­ φυής οικονομική θεμελίωση τής νομοτελειακής άνάπτυξης τής προλεταριακής έπανάστασης στίς συνθήκες τοΰ Ιμπερια­ λισμού. 12

Ή οικονομική θεωρία είναι σπουδαίο συστατικό μέ(κις τοΰ μαρξισμού - λενινισμού, γιατί Αποκαλύπτει τήν ένέργεκι τών Αντικειμενικών οικονομικών νόμων, πού ή σωστή τους γνώση είναι Απαραίτητη γιά τήν έπιτυχία τής πρακτικής βράσης τών κομμουνιστικών καί έργατικών κομμάτων. Ή οι­ κονομική αυτή θεωρία βοηθάει τούς έργαζόμενους τών καπι­ ταλιστικών χωρών νά έπεξεργάζονται μιά σωστή τακτική ατήν ταξική πάλη μέ τήν Αστική τάξη. Στίς σοσιαλιστικές χώρες τά μαρξιστικά - λενινιστικά κόμματα, μέ βάση τούς νόμους πού Ανακάλυψε ή πολιτική οικονομία, καθοδηγούν τήν οικονομική ζωή τών χωρών τους καί κατευθύνουν τήν ανά­ πτυξή τους πρός τόν κομμουνισμό.

1»

1

*0 προμ,ονοπωλιαχός καπιταλισμός

1. Ή έμφάνιση τών κα πιταλισ τικώ ν σχέσεων.

Ή καπιταλιστική παραγωγή μπορεϊ νά πραγματοποιηθεί μέ δυό προϋποθέσεις. Πρέπει τά βασικά μέσα παραγωγής νά συγκεντρωθούν καί νά γίνουν Ιδιοκτησία τών καπιταλιστών. Είναι έπίσης απαραίτητο νά μήν Εχει μέσα παραγωγής Ενα μεγάλο ή σημαντικό μέρος τής κοινωνίας. Αυτό υποχρεώνει τούς ανθρώπους, πού δέν Εχουν τίποτε δλλο, έκτός άπό τά έργατικά τους χέρια, γιά νά μήν πεθάνουν άπό τήν πείνα, νά γίνονται μισθωτοί έργάτες στίς έπιχειρήσεις τών καπιτα­ λιστών. Στή φεουδαρχική κοινωνία κυρίαρχη τάξη ήταν οί γαιο­ κτήμονες, πού Εκμεταλλεύονταν δσους Εργάζονταν στή γη τους, καθώς καί τούς άγρότες καί τούς χειροτέχνες πού είχαν δικά τους μέσα παραγωγής καί ζοϋσαν μέσα στό έδαφος τής φεουδαρχικής έξουσίας τους. Ό μετασχηματισμός τής φεου­ δαρχικής κοινωνίας σέ καπιταλιστική Εγινε δυνατός μόνο δταν σημαντικό μέρος τών αγροτών καί τών χειροτεχνών στερήθηκε τά μέσα παραγωγής, δηλ. δταν Εγινε ή άπόσπαση τών παραγωγών άπό τά μέσα παραγωγής. Έκτός άπό αυτό, τή θέση τοΰ φεουδάρχη σάν κυρίαρχης οικονομικής δύναμης επρεπε νά τήν πάρει ό καπιταλιστής, πού είχε χρήματα καί υλικά μέσα γιά νά έξασφαλίζει τήν παραγωγή μέ τή βοήθεια μισθωτών έργαζομένων. Γιά νά προετοιμαστεί τό Εδαφος γιά τήν άνάπτυξη τής 15

καπιταλιστικής παραγωγής χρειάστηκε μιά όλόκληρη ιστο­ ρική έποχή περάσματος άπό τή φεουδαρχία στόν καπιταλι­ σμό. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτής τής έποχής ήταν τό γκρέμισμα τών βάσεων τής φεουδαρχικής κοινωνίας, ή βα­ σανιστική αιματηρή έποποιία τής καταστροφής τών άγροτών καί τών χειροτεχνών καί ή συσσώρευση πλούτου ατά χέ­ ρια τής δημιουργούμενης άστικής τάξης μέ τή βοήθεια τής (ϊποικιακής ληστείας, τοΰ δουλεμπορίου, τής τοκογλυφίας, τής θαλάσσιας πειρατείας καί άλλων βίαιων μέτρων καί έγκλημάτων. 01 άνθρωποι, κυνηγημένοι άπό τά χωριά τους, άποσπασμένοι άπό τή γή, ήταν υποχρεωμένοι νά γίνονται μισθω­ τοί έργάτες. Ό καπιταλισμός πού άρχιζε νά γεννιέται, Εσπρω­ χνε δχι μόνο μέ τήν πείνα, άλλά καί μέ τή βία τούς πρώην άγρότες καί χειροτέχνες στίς καπιταλιστικές Επιχειρήσεις, διδάσκοντας τους μέ αιματηρά πιεστικά μέτρα τήν πειθαρχία τής μισθωτής έργασίας. Ό καπιταλισμός δημιουργήθηκε πά­ νω στά κόκκαλα χιλιάδων καί χιλιάδων καταστραμμένων καί βασανισμένων άνθρώπων. « .. .Τό νεογέννητο κεφάλαιο, — Εγραφε ό Μάρξ, — στάζει αίμα καί λάσπη άπό δλους τούς πόρους του, άπό τ· κεφάλι ώς τίς φτέρνες»*. Τίς δυό διαδικασίες πού γίνονταν ταντόχρονα, τήν έμφάνιση τών μισθωτών έργατών, τών προλεταρίων, καί τή συσ­ σώρευση πλούτου στά χέρια τών καπιταλιστών, δ Μάρξ τίς όνόμασε πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου. Αύτή τήν πρω­ ταρχική συσσώρευση κεφαλαίου, πού Ιστορικά προηγείται άπό τήν άστική κοινωνία, πρέπει νά τήν ξεχωρίζουμε άπό τή συσσώρευση κεφαλαίου πού γίνεται άδιάκοπα μέ τήν Εκμε­ τάλλευση τών έργατών στίς καπιταλιστικές Επιχειρήσεις. 'Ωστόσο, ή πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου δέν αφορά μόνο τό παρελθόν, άλλά μερικές μέθοδοί της χρησιμοποιούν­ ται καί σήμερα στίς άποικίες καί στίς οίκονομικά υπανάπτυ­ κτες χώρες. Στήν Εποχή τής πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου δημιουργήθηκαν οί καπιταλιστικές σχέσεις. ’Εμφανίστηκε μιά

* Κ. ΜΛρξ, «Κεφ*λα:ο·, τόμ. I, 1966, ο·λ . 764.

16

νέα Εκμεταλλευτική τάξη, ή τάξη τών καπιταλιστών, καί μιά νέα Εκμεταλλευόμενη τάξη, ή τάξη τών μισθωτών Εργατών, τών προλεταρίων. Τό πέρασμα άπό τή φεουδαρχία στόν κα­ πιταλισμό, στίς χώρες τής Δυτικής Ευρώπης, πραγματοποιήθηκε μέ τίς άστικές Επαναστάσεις τοΰ 17ου - 19ου αιώνα, πού μ’ αυτές ή άστική τάξη εγινε δχι μόνο οίκονομικά, άλλά καί πολιτικά κυρίαρχη δύναμη. ; Στή Ρωσία ή δουλοπαροικία καταργήθηκε άργότερα άπό πολλές άλλες χώρες, τά ΰπολείμματά της δμως διατηρήθηκαν &ς τή Μεγάλη ’Οκτωβριανή σοσιαλιστική Επανάσταση. Μέ τήν κατάργηση τής δουλοπαροικίας, 1861, δρχισε ή Εποχή τής καπιταλιστικής άνάπτυξης, εγινε ή αντικατάσταση τον φεουδαρχικοϋ συστήματος άπό τό καπιταλιστικό.

2. Ή έμποροιματική π α ρ α γ ν γ ή . Τό ίμπόρευμα. Ό νόμος της ό ξία ς καί τό χρήμα.

Ό καπιταλισμός είναι ή ανώτερη μορφή τής έμπορευμβτικής παραγωγής, καί γι’ αύτό 6 Μάρξ στό «Κεφάλαιο» άρχίζει τήν άνάλυση τοΰ καπιταλισμού μέ τήν ανάλυση τοΰ Εμ­ πορεύματος. Ή άνταλλαγή Εμπορευμάτων, εγραφε ό Λένιν, άποτελεΐ τήν «πιό άπλή, συνηθισμένη, βασική, τήν πιό μαζι­ κή μορφή, τήν πιό καθημερινή, πού συναντιέται δισεκατομ­ μύρια φορές, σ χ έ σ η τής άστικής (Εμπορευματικής) κοινωνίας.. Στό Εμπόρευμα, στήν άνταλλαγή Εμπορεύ­ ματος μέ Εμπόρευμα, ό Μάρξ άνακαλΰπτει τά σπέρματα άπό τίς άντιθέσεις καί τίς ιδιομορφίες τοΰ καπιταλισμού. Ή Εμπορευματική παραγωγή είναι ή παραγωγή προϊόν­ των γιά άνταλλαγή, γιά πώληση. Ή παραγωγή αύτή άντικατάστησε τή φυσική οίκονομία, πού ήταν ή κυρίαρχη μορ­ φή παραγωγής, στό δουλοκτητικό καί στό φεουδαρχικό σύ­ στημα. Ή Εμπορευματική παραγωγή γεννήθηκε στήν πε­ ρίοδο κιόλας τής άποοννθίσης τοΰ πρωτόγονου κοινοτικοί

* Β. I. Aivtv, «'A ncm «., τόμ. 3βος, ο·λ. Κ 6 .

17

συστήματος καί σιγά - σιγά άποκτούσε όλοένα μεγαλντΓρη σημασία. Στά πρώτα στάδιά της ήταν άπλή Εμπορευματική παρα­ γωγή καί βασιζόταν στήν ατομική ιδιοκτησία καί στήν προ­ σωπική Εργασία τών μικρών παραγωγών, τών αγροτών καί τών χειροτεχνών, πού δέν Εκμεταλλεύονταν τήν ξένη Εργασία. Προϋπόθεση γιά τήν ανάπτυξη τής Εμπορευματικής παρα­ γωγής εΐναι ό κοινωνικός καταμερισμός τής Εργασίας καί ή ατομική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής. Τό Ιμπύρεν/ια. Κάθε προϊόν έργασίας δέν είναι Εμπόρευμα. νΑν κάποιος μέ τό προϊόν τής Εργασίας του Ικανοποιεί τίς ατομικές του άνάγκες ή τίς άνάγκες τής οίκογένειάς του, δημιουργεί μόνο προϊόν, πράγμα, δχι δμως Εμπόρευμα. Εμπόρευμα γίνεται μόνο Εκείνο τό προϊόν τής Εργασίας πού μπαίνει στήν κατα­ νά λ ω ση μέ τήν ανταλλαγή (αγορά - πώληση). Τό Εμπόρευμα εχει δυό Ιδιότητες^ Ή Ιδιότητά του νά Ικανοποιεί κάποια Αν­ θρώπινη ανάγκη κάνει τό Εμπόρευμα α ξ ί α χ ρ ή σ η ς ; Στήν αγορά αξίες χρήσης Ενός είδους, π.χ., τό ψωμί, ανταλ­ λάσσονται μέ αξίες χρήσης άλλου είδους, π.χ., μέ σίδερο.1Ή Ιδιότητα τού Εμπορεύματος νά ανταλλάσσεται μέ αλλο Εμπό­ ρευμα τό κάνει ά ν τ α λ λ α κ τ ι κ ή ά ξ ι α . ? Ή άν­ ταλλαγή Εμπορεύματος μέ Εμπόρευμα δείχνει δτι υπάρχει σ’ αυτά κάτι κοινό, πού μάς δίνει τή "δυνατότητα νά τά συγ­ κρίνουμε. Τό κοινό στά Εμπορεύματα δέν είναι οί φυσικές τους ιδιότητες: τό βάρος, ό δγκος, ή μορφή κτλ. ’Αντίθετα, οί φυσικές ιδιότητες τών Εμπορευμάτων είναι πάρα πολύ δια­ φορετικές. Τό κοινό πού υπάρχει σ’ αύτά είναι δτι δλα άπο-_ τελούν προϊόντα τής άνθρώπινης Εργασίας, ιΚάθε Εμπόρευμα' είναι, μπορούμε νά πούμε, συσσώρευση'άνθρώπινης Εργα­ σίας. Σάν έκφραση λοιπόν τής Εργασίας πού περιέχουν τά Εμπορεύματα είναι ά ξ ι ε ς . Ή αναλογία που μ’ αυτήν γίνεται ή άνταλλαγή δυό διαφορετικών Εμπορευμάτων δέν εί­ ναι αυθαίρετη. Είναι συγκεκριμένη. Ή άνταλλακτική άξια, πού Εκφράζουν οί ποσοτικές άναλογίες τής άνταλλαγής, χρη­ σιμεύει μόνο σά μορφή Εκδήλωσης τής άξίας πού περιέχεται 18

σχό έμπόρευμα. Τό έμπόρευμα είναι ένότητα τής άξίας χρή βης καί τής άξιος. Τό μέγεθος της άξίας ένός έμπορεύματος καθορίζεται Α­ πό τήν έργασία. ”Οχι δμως από τήν έργασία, πού δαπανήθηκε γιά τήν παραγωγή ακριβώς τοϋ δοσμένου έμπορεύμα­ τος. Τά ίδια πράγματα μπορεϊ νά Ιχουν γίνει άπό διαφορετι­ κούς ανθρώπους, πού χρησιμοποίησαν διαφορετικά έργαλεΐα έργασίας, πού διέθεσαν διαφορετικό χρόνο, δηλ. δχι τήν ίδια ποσότητα έργασίας. Ή αξία δεν καθορίζεται άπό τόν άτομικό έργάσιμο χρόνο, άλλά άπό τήν ποσότητα τής έργασίας πού άπαιτεΐται στή δοσμένη κοινωνία γιά τήν παραγωγή ένός δρισμένου είδους έμπορεύματος. Αυτή ή έργασία όνομάζεται κ ο ι ν ω ν ι κ ά ά ν α γ κ α ί α έ ρ γ α σ ί α καί μπο­ ρούμε νά τήν υπολογίσουμε μέ τόν έργάσιμο χρόνο. «Κοινω­ νικά άναγκαΐος χρόνος έργασίας, — εγραφε ό Μάρξ, — εί­ ναι ό έργάσιμος χρόνος πού άπαιτεΐται γιά τήν παραγωγή Λποιασδήποτε άξίας χρήσης, δταν υπάρχουν κοινωνικά δμαλές συνθήκες παραγωγής καί μέ τό μέσο δρο του έπιπέδου ικανότητας καί ένιατικότητας τής έργασίας πού υπάρχει στή δοσμένη κοινωνία»*. "Οσο αυξάνει ή παραγωγικότητα τής κοινωνικής έργασίας, ή άξια τών έμπορευμάτων έλαττώνεται, γιατί γιά τήν παραγωγή μιας μονάδας έμπορεύματος άπαιτεΐται δλοένα λιγότερη έργασία, λιγότερος έργάσιμος χρόνος. Ή Ιχφραομένη αχό έμπόρευμα ίργαοία. Τίς βάσεις τής θεωρίας γιά τήν αξία τών έμπορευμάτων ανάλογα μέ τήν έργασία τήν Ιβαλαν οΐ κλασικοί τής άστικής πολιτικής οικονομίας “Ανταμ Σμίθ καί Δαυΐδ Ρικάρντο. Μ6ίο δμως ό Μάρξ ανάπτυξε μέ συνέπεια καί θεμελίωσε όλόπλευρα αυτή τή θεωρία. Ό Μάρξ Εκανε μιά μεγαλοφυή ανα­ κάλυψη, έξηγώντας τό διπλό χαρακτήρα τής έργασίας, noi δημιουργεί τό έμπόρευμα. Ό Μάρξ διαπίστωσε δτι ot Ιδιότητες τον έμπορεύματος — άξια χρήσης καί άξια — καθορίζονται άπό τό διπλό χα-

* Κ. Map;, «Κΐφχλα:ο>,

I, 1Θ56, οελ. 1δ. 19

φακτήρα της έργασίας, πού ξοδεύεται γιά την παραγωγή του. Τήν άξια χρήσης τοΰ έμπορεύματος τή δημιουργεί δρι•μένη ειδική έργασία — ή σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η έ ρ γ ο ο ί α. 01 αξίες χρήσης είναι τό ίδιο πολύμορφες δπως καί τά συγκεκριμένα είδη έργασίας πού τίς παράγουν. Τά είδη έργασίας διακρίνονται τό ένα άπό τό δλλο άπό τούς τρόπους καί τά μέσα έργασίας πού χρησιμοποιούνται. Κάθε αξία χρή•ης έκφράζει όρισμένο είδος συγκεκριμένης έργαοίας. Ό ποιοδήποτε δμως πράγμα καί αν παράγει ή έργασία, ανεξάρ­ τητα άπό τίς συγκεκριμένες ιδιομορφίες της, πάντα είναι δα­ πάνη άνΟρώπινης ενέργειας — σωματικής, νευρικής, πνευμα­ τικής — καί άπό αυτή τήν άποψη είναι ή Ιδια ανθρώπινη έρ­ γασία, ή έργασία γενικά. Τήν αξία τοΰ έμπορεύματος τή δη­ μιουργεί ή έργασία, πού έμφανίζεται σά δαπάνη άνΟρώπινης έργατικής δύναμης γενικά, ανεξάρτητα άπό τίς μορφές αυτής τής δαπάνης, δηλαδή ή ά φ η ρ η μ έ ν η έ ρ γ α σ ί α . Ή άφηρημένη καί ή συγκεκριμένη έργασία είναι οι δυό πλευρές τής έργασίας πού έκφράζεται στό έμπόρευμα. «Κάθε έργασία είναι, άπό τή μιά μεριά, δαπάνη άνΟρώπινης έργατι­ κής δύναμης μέ τή φυσιολογική Ιννοια τής λέξης, καί μ’ αυτή τήν Ιδιότητα τής Ιδιας ή άφηρημένης άνΟρώπινης έργασίας δημιουργεί τήν άξία των έμπορευμάτων. Κάθε έργασία εί­ ναι, άπό τήν αλλη μεριά, δαπάνη άνΟρώπινης έργατικής δύ­ ναμης μέ ειδική σκόπιμη μορφή, καί μ’ αυτή τήν ιδιότητα τής συγκεκριμένης χρήσιμης έργασίας, δημιουργεί αξίες χρήσης»*·

’Ακριβώς δπως μιά άξία χρήσης ξεχωρίζει ποιοτικά άπό μιάν αλλη άξία χρήσης, ετσι καί μιά συγκεκριμένη έργασία ξεχωρίζει ποιοτικά άπό μιάν αλλη. Καί δπως ή άξία ένός έμπορεύματος ξεχωρίζει ποσοτικά άπό τήν άξία ένός άλλου, δτσι καί ή άφηρημένη έργασία πού έκφράζεται σ’ αυτά τά Εμπορεύματα ξεχωρίζει ή μιά άπό τήν αλλη μόνο ποσοτικά. 01 δνΟρωποι, δταν άνταλλάσσουν τά έμπορεύματα πο« παράγουν, έξισώνουν τή μιά μέ τήν δλλη τίς πιό διαφορετι­ κές μορφές έργασίας. Πίσω άπό τίς σχέσεις τής άνταλλβγής

• X. Ηά?ζ, 'Κ«?4λ«ιο-, 3Θ

τ^ ι. I,

1006,

οίλ.

βρίσκεται 6 κοινωνικός καταμερισμός τής έργασίας. 01 σχέ­ σεις άνταλλαγής στήν αγορά έκφράζουν τις άμοιβαΐες σχέ­ σεις τών έμπορευματοπαραγοβγών στήν κοινωνική παραγ«γή. Γι’ αυτό ή αξία, ή σχέση τής άξίας, δέν είναι σχέση άνάμεσα στά πράγματα, άλλά σχέση άνάμεσα στους άνθρώχους, άνάμεσα στους έμπορευματοπαραγωγούς. Ή αξία εί­ ναι κοινωνική, παραγωγική σχέση, μόνο πού καλύπτεται μέ τό περίβλημα τοΰ πράγματος καί έκδηλωνεται μέ τίς σχέσεις τών πραγμάτων. Ή άξια τοΰ έμπορεύματος δημιουργειται άπό τήν έργασία, πού ξοδεύεται γιά τήν παραγωγή του, έκδηλώνεται δμως μόνο κατά τήν άνταλλαγή, μόνο μέ τήν έξίσωση ένός έμπορεύματος μέ ίνα δλλο. Τό χρήμα. ’Αρχικά ή άνταλλαγή ήταν έξαιρετικά σπάνια καί τυ­ χαία. 'Ένα προϊόν άνταλλασσόταν αμεσα μέ Ινα αλλο. Μέ τήν ανάπτυξη τοΰ κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας, ή άν­ ταλλαγή γίνεται δλοένα πιό τακτική. Αυξάνεται δ αριθμός τών προϊόντων τής έργασίας, πού κατασκευάζονται ειδικά γιά άνταλλαγή. ,Τό πιό περιζήτητο άπό τά έμπορεύματα αρ­ χίζει σιγά - σιγά νά παίζει τό ρόλο γ ε ν ι κ ο ΰ Ι σ ο δ ύ ­ ν α μ ο υ * , δηλ. τό ρόλο τοΰ έμπορεύματος πού γίνεται μέσ· ανταλλαγής. 01 άνθρωποι άντί νά άνταλλάσσουν δμεσα τό έμπόρευμά τους μέ τό έμπόρευμα πού έχουν ανάγκη (γι’ αδτό θά χρειαζόταν νά βρεθεί υποχρεωτικά ένας άγοραστής πού νά διαθέτει τό έμπόρευμα πού εχει ανάγκη ό πωλητής), άρχι­ σαν νά άνταλλάσσουν τό έμπόρευμά τους μέ τό έμπόρευμα πού ήταν τό γενικό ισοδύναμο καί πού μ’ αΰτό μπορούσαν πάντα νά αποκτήσουν όποιοδήποτε έμπόρευμα. Στά διάφορα μέρη, τό ρόλο τοΰ γενικοΰ Ισοδύναμου τόν έπαιζαν διάφορα έμπορεύματα: ζώα, γουναρικά, αλάτι, χαλκός, σίδηρος κτλ. Αργότερα γενικό Ισοδύναμο εγιναν τά εΰγενή μέταλλα — τό ασήμι καί τό χρυσάφι. Τά εύγενή μέταλλα, χάρη στίς φυσικές τους Ιδιότητες, slvai πολύ κατάλληλα γιά νά παίζουν τό ρόλο γενικοΰ ίσοδύ-

* Ή λέξη «’.αδύναμο» ?ΐ)μα(νβι Τοη ίξία , Ιοτ) τιμή.

21

ναμου. Διατηρούν πάντα τήν Ιδια ποιότητα, δέ φθείρονται καί μπορούν εύκολα νά χωριστούν στά πιό μικρά κομμάτια. IV αΰτό στήν πορεία άνάπτυξης τής ανταλλαγής πήραν αυτόμα­ τα τή θέση τοΰ γενικού Ισοδύναμου, άρχισαν νά έκπληρώνουν τή λειτουργία τοΰ χρήματος. Τό χ ρ ή μ α είναι ειδικό έμπόρευμα, πού παίζει τό ρόλο γενικού Ισοδύναμου γιά ίλα τά έμπορεύματα. Δεν έμφανίστηκε υστέρα άπό κάποια διατα­ γή, ούτε είναι έπινόηση ένός άνθρώπου ή αποτέλεσμα οποιοσ­ δήποτε συμφωνίας ανάμεσα στούς ανθρώπους. Τά εύγενή μέταλλα άποσπάστηκαν άπό τόν κόσμο των έμπορευμάτων καί Σγιναν χρήμα χάρη στή μακρόχρονη πορεία άνάπτυξης τής άνταλλαγής τών έμπορευμάτοον. Τό χρήμα είναι είδικό έμπό­ ρευμα, πού χρησιμεύει γιά τήν άνταλλαγή δλων τών άλλων έμπορευμάτων. Ή Ικανότητά του νά είναι γενικό Ισοδύναμο άποτελεΐ τήν άξία χρήσης αυτού τοΰ έμπορεύματος. Ή ον­ βία τοΰ χρήματος: έκφράζεται μέ τίς λειτουργίες πού έκπληρώνει στήν έμπορευματική οικονομία. Τό χρήμα πρίν άπ’ δλα έκπληρώνει τή λειτουργία τού μέτρου τής άξίας δλω* τών άλλων έμπορευμάτων. Όποιοδήποτε έμπόρευμα έκφράζει τήν άξία του σέ χρήμα. 01 ανθρω*οι δέ λένε: Ενα ζευγάρι παπούτσια Ισοδυναμεΐ μέ §να μέτρο ύφασμα, αλλά λένε: τά παπούτσια άξίζουν τόσα ρούβλια, ή δολλάρια, λίρες, κορώνες κτλ. *Η άξία τοΰ έμπορεύματος πού έκφράζεται σέ χρήμα είναι ή τιμή του. Τό χρήμα έκπληρώνει τή λειτουργία τοΰ μέσου wrxXoφορίας. Ό έμπορος δέν άνταλλάσσει τό ύφασμά του μέ πα­ πούτσια, άλλά τό πουλάει μέ χρήματα καί μ’ αύτά Αγοράζει τά παπούτσια. Μέ τήν έμφάνιση τοΰ χρήματος ή άμεση Αν­ ταλλαγή τών προϊόντων αντικαθίσταται μέ τήν έμπορευματι­ κή κυκλοφορία, δηλ. μέ τήν άνταλλαγή διά μέσου τού χρή­ ματος. Ό τύπος τής έμπορευματικής κυκλοφορίας είναι: έμχόρευμα — χρήμα — έμπόρευμα. Ή ποσότητα τοΰ χρήματος, πού είναι άπαραίτητη γιά τήν κυκλοφορία τών έμπορευμάτων, πρέπει νά είναι ίση μέ τό άθροισμα τών τιμών τών έμπορευμάτων, διαιρούμενο μέ τόν άριθμό τών κύκλων τής νομισματικής μονάδας. Ά ν σέ μιά χώρα τό σύνολο τών τιμών δλων τών έμπορευμάτων, πού πουλιούνται σέ μιά δοσμένη χρονική περίοδο, ας πούμε σ’ Ενα χρόνο, είναι 10 δισ. νομισματικές μονάδες (δολλάρια, φράγ22

no, μάρκα κτλ.) καί κάθε νομισματική μονάδα στή διάρκεια τοΰ χρόνου κάνει 10 κύκλους, τότε ή ποσότητα τού χρήμα­ τος πού χρειάζεται γιά τήν κυκλοφορία δλης τής μάζας τών Ιμπορευμάτων Οά είναι 1 δισ. Στή διάρκεια τής κυκλοφορίας τά χρυσά νομίσματα τά Αντικαθιστούσαν συχνά μέ αργυρά ή χάλκινα νομίσματα καί αργότερα αρχισαν νά τά αντικαθιστούν μέ χαρτονομίσματα. Τό χαρτονόμισμα πού έκδίδει τό κράτος αντικαθιστά τό χρυ­ σό σά μέσο κυκλοφορίας. Τά χαρτονομίσματα αντιπροσω­ πεύουν τό χρυσό καί ή ποσότητά τους πρέπει νά αντιστοιχεί πρός τήν ποσότητα τοΰ χρυσού, πού άπαιτεΐται σά μέοο κυ­ κλοφορίας. “Αν ή ποσότητα τών χαρτονομισμάτων, πού μπαί­ νουν στήν κυκλοφορία, είναι μεγαλύτερη από τό χρυσό νόμιαμα πού άπαιτεΐται γιά τήν Εξυπηρέτηση τής έμπορευματικής κυκλοφορίας, τότε τά χαρτονομίσματα ύποτιμούνται. “Αν σέ μιά δοσμένη χώρα γιά τήν κυκλοφορία τών έμπορευμάτων χρειάζεται 1 δισ. χρυσών νομισματικών μονάδων, ένώ τό κρά­ τος βάζει στήν κυκλοφορία 2 δισ. χάρτινες νομισματικές μο­ νάδες, τότε μέ κάθε χαρτονόμισμα Λνομαστικής αξίας 10 δολ., π.χ., Οά μπορούμε νά αγοράσουμε μόνο δσα έμπορεύμα­ τα άγοράζουμε μέ 5 χρυσά δολλάρια. Ή Ιστορία τής καπιταλιστικής νομισματικής κυκλοφορίας μετά τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο χαρακτηρίζεται από έξαιρετική αστάθεια τού χαρτονομίσματος. Τά χαρτονομίσματα, έξαιτΐας της υπερβολικής έκδοσής τους, ύποτιμούνται συ­ χνά. Ή υποτίμηση τού χαρτονομίσματος Ονομάζεται πληθω­ ρισμός. Ό πληθωρισμός δδηγεϊ στήν πτώση τού βιοτικού έπιπέδου τών μισθωτών έργαζομένων. Τό χρήμα έκπληρώνει τή λειτουργία τοΰ μέσου συσσώ­ ρευσης. Μέ τό χρήμα μπορούμε πάντα νά αγοράσουμε όποιοΐήποτε έμπόρευμα, γιατί τό χρήμα είναι γενικός αντιπρόσω­ πος τοΰ πλούτου. Γι’ αΰτό στήν άστική κοινωνία τό χρήμα είναι ή πιό κινητή μορφή της συσσώρευσης πλούτου. Στίς αγορές καί πωλήσεις μέ πίστωση, τό χρήμα έκπληρώνει τή λειτουργία τού μέσου πληρωμής. Χάρη στήν πίστωβη περιορίζεται ή ποσότητα τών αναγκαίων γιά τήν κυκλο­ φορία μετρητών χρημάτων. Στό έμπόριο ανάμεσα στις διάφορες χώρες τό χρήμα έκ-

23

πληρώνει τή λειτουργία τοΰ παγκόσμιου χρήματος. Σάν παγ­ κόσμιο χρήμα χρησιμοποιείται 6 χρυβός. *0 νόμος τής άξίας. Ό νόμος τής άξίας είναι 6 οικονομικός νόμος τής έμπβρευματικής παραγωγής. Σύμφωνα μ’ αυτόν, ή άνταλλαγή τών έμπορευμάτων γίνεται άνάλογα μέ τήν ποσότητα τής κοι­ νωνικά άναγκαίας έργασίας που δαπανήΟηκε γιά τήν παρα­ γωγή τους. Χάρη στό νόμο αυτό, οΐ τιμές τών έμπορευμάτων τ ε ί ν ο υ ν πρός τήν άξία τους. Στίς συνθήκες τής έμπορευματικής παραγωγής κάθε παραγωγός έργάζεται άπομονωμένα άπό τούς άλλους, κατασκευάζει έμπορεύματα γιά τήν άγορά, δπου ή έκταση τής ζήτησης δέν είναι γνωστή άπό πρίν σέ κανέναν άπό τούς παραγωγούς. Ή Ισορροπία τής ζήτησης μέ τήν προσφορά, μέσα σ’ αύτή τήν άναρχία τής παραγωγής, μπορεϊ νά πραγματοποιηθεί μόνο τυχαία, σάν άποτέλεσμα τών μόνιμων διακυμάνσεων. Αυτό όδηγεί στό γε­ γονός δτι οί τιμές τών έμπορευμάτων άποκλίνουν άδιάκοπα άπό τήν άξία τους, πότε είναι ανώτερες καί πότε κατώτερες άπό αυτήν. νΑν ή προσφορά ξεπερνάει τή ζήτηση, οί τιμές πέφτουν κάτω άπό τήν άξία τους, αν ή ζήτηση ξεπερνάει την προσφορά, τά έμπορεύματα πουλιούνται σέ τιμές άνώτερες άπί τήν άξία τους. Οί τιμές δμως τών έμπορευμάτων τείνουν σταθερά πρός τήν άξία. "Αν ή τιμή όποιουδήποτε έμπορεύματος είναι άνώτερη άπό τήν άξία του, αυτό προκαλεΐ αύξηση τής παραγω­ γής, κατά συνέπεια καί αύξηση τής προσφοράς τοΰ δοσμέ­ νου έμπορεύματος, πράγμα πού άναπόφπυκτα όδηγεί στήν πτώση τής τιμής στό έπίπεδο τής άξίας του. Σέ περίπτωση πτώσης τής τιμής κάτω άπό τήν άξία, περιορίζεται ή παρα­ γωγή, παρατηρεϊται ελλει\[>η αΰτοΰ τοΰ έμπορεύματος καί τε­ λικά ή τιμή άνεβαίνει στό έπίπεδο τής άξίας. Έ τσ ι οί απο­ κλίσεις τών τιμών πάνω ή κάτω άπό τήν άξία έξισώνονται. Σ έ κάθε δοσμένη στιγμή ή τιμή αΰτοΰ ή έκείνου τοΰ έμπο­ ρεύματος άπό διάφορες αιτίες μπορεί νά άποκλίνει άπό τήν άξία, οί μέσες δμως τιμές γιά μεγάλες χρονικές περιόδους συμπίπτουν, μέ άρκετή ακρίβεια, μέ τήν άξία. Στήν κοινωνία πού βασίζεται στήν άτομική ιδιοκτησία, 24

i νόμος τής αξίας, μέ τό μηχανισμό τοΰ Ανταγωνισμού, ρυ­ θμίζει τις αναλογίες, πού μ’ αύτές γίνεται 6 καταμερισμός της κοινωνικής έργασίας καί τών μέσων παραγωγής άνάμεβα στους διάφορους κλάδους. Ή σταθερή διακύμανση τΑν τιμών προκαλεΐ τήν άναγκαστική έκδίωξη μερικών έμπορευματοπαραγωγών από τούς κλάδους, δπου ή προσφορά ξεπερ­ νάει τή ζήτηση καί οί τιμές πέφτουν κάτω άπό τήν αξία. Ή πτώση τών τιμών έπιδρά διαφορετικά στις διάφορες όμάδες τών έμπορευματοπαραγωγών. 01 πιό έπιτήδειοι, οί έπιχειρηματικοί, οί ισχυροί, έδραιώνουν τίς θέσεις τους, ένώ οί αδύ­ νατοι καταστρέφονται. Ό πλουτισμός μερικών άπό τήν κατα­ στροφή τής μάζας τών παραγωγών — αυτό είναι τό αποτέ­ λεσμα τών σταθερών διακυμάνσεων καί αποκλίσεων τών τι­ μών άπό τήν αξία. Ή μάζα δμως τών μικροπαραγωγών συν­ τρίβεται άπό τόν ανταγωνισμό δχι μόνο έξαιτίας τής απόκλι­ σης τών τιμών άπό τήν άξία. Τούς μικροπαραγωγούς δέν τοί'ς «όζει οΰτε ή ποΛηση τών έμπορευμάτων στήν άξία. Ό νόμος τής αξίας είναι ό νόμος τής αυθόρμητης άνάπτυξης τών πα­ ραγωγικών δυνάμεων. Οί έμπορευματοπαραγωγοί πού χρη­ σιμοποιούν πιό τελειοποιημένη τεχνική, βρίσκονται σέ πλεο­ νεκτικότερη θέση, γιατί παράγουν έμπορεύματα μέ μικρότε­ ρη άπό τήν κοινωνικά άναγκαία δαπάνη έργασίας. Ταυτό­ χρονα πολλοί παραγωγοί δαπανούν γιά κάθε μονάδα προϊόν­ τος έργασία άνώτερη άπό τήν κοινωνικά άναγκαία. Οί παρα­ γωγοί αυτοί δέν μπορούν νά συναγωνιστούν τούς ισχυρότε­ ρους άνταγωνιστές τους. "Ετσι μιά άσήμαντη μειοψηφία πα­ ραγωγών μετατρέπεται σέ καπιταλιστές, ένώ ή μάζα τών μι­ κρών έμπορευματοπαραγωγών καταστρέφεται καί, γιά νά ζήσει, άναγκάζεται νά πουλάει τήν έργατική της δύναμη. Τά μέσα παραγωγής συγκεντρώνονται όλοένα περισσότερο στά χέρια τών καπιταλιστών. ’'Ετσι γίνεται ή αναπόφευκτη μετα­ τροπή τής απλής έμπορευματικής οικονομίας σέ καπιταλι­ στική. Έ τσι 6 νόμος τής άξίας στήν έμπορευματική οικονομία, μέ τό μηχανισμό τής άνταγωνιστικής πάλης, Ικπληρώνει τρεις βασικές λειτουργίες: Παίζει τό ρόλο τοΰ ρυθμιστή στόν κα­ ταμερισμό τής έργατικής δύναμης καί τών μέσων παραγω­ γής άνάμεσα στούς διαφόρους κλάδους. Παίζει τό ρόλο το» κινητήρα τής τεχνικής προόδου. Όδηγεΐ στήν άνάπτυξη τών 25

καπιταλιστικών σχέσεων, καταδικάζοντας στόν δλεθρο rui «τήν καταστροφή τούς μικρούς έμπορευματοπαραγωγούς.

3. Ή θεωρία γ ιά τήν υ περ αξία είναι b Ακρογωνιαίος λίθος της οικονομικής θεωρίας τοΰ Μάρξ.

Ό Μάρξ έξήγησε τόν ανταγωνιστικό χαρακτήρα τΑν σχέσεων ανάμεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο, δηλ. τόν αξονα πού γύρω του περιστρέφεται όλο τό καπιταλιστικό σύ­ στημα οικονομίας. Ερευνώντας τήν υπεραξία, ό Μάρξ Εδοσε μιά έξαντλητικά έπιστημονική έρμηνεία τής διαδικασίας τής έκμετάλλευσης τών έργατών άπό τούς καπιταλιστές. Στήν ανάλυσή του ό Μάρξ ξεκινάει άπό τό άπλό καί γνωστό σέ δλους γεγονός δτι οΐ καπιταλιστές πρώτα αγορά­ ζουν τά άναγκαΐα γιά τήν παραγωγή έμπορεύματα καί υστέ­ ρα πουλούν τά είδη τών έπιχειρήσεών τους γιά περισσότερα χρήματα άπό δσα ξόδεψαν. Στήν απλή έμπορευματική κυκλοφορία 6 κάτοχος τον έμπορεύματος τό πουλάει γιά νά άγοράσει Αλλο έμπόρευμα. Τελικός σκοπός τής απλής έμπορευματικής κυκλοφορίας εί­ ναι ή ικανοποίηση τών άναγκών. Ό τύπος τής άπλής έμπο­ ρευματικής κυκλοφορίας, δπο)ς είδαμε, είναι: έ μ π ό ρ ε νμ α — χ ρ ή μ α — έ μ π ό ρ ε υ μ α . ’Αλλιώς παρουσιά­ ζεται ή διαδικασία τής κυκλοφορίας, δταν τό εμπόρευμα αγο­ ράζεται δχι μέ σκοπό τήν άμεση Ικανοποίηση αυτής ή έκείνης τής άνάγκης, άλλά γιά νά πουληθεί. Ό τύπος αυτής τής νέας διαδικασίας είναι: χ ρ ή μ α — έ μ π ό ρ ε υ μ α — χ ρ ή μ α . Ή άγορά μέ σκοπό τήν πώληση εχει νόημα μόνο στήν περίπτωση πού άπό τήν κυκλοφορία είσπράττεται πε­ ρισσότερο χρήμα, άπό αυτό πού άρχικά ξοδεύτηκε. "Οποιος αγοράζει μέ σκοπό τήν πώληση, άγοράζει γιά νά πουλήσει άκριβότερα. Αυτή ή αύξηση τοΰ άρχικοΰ ποσοΰ τής άξίας τή μετατρέπει σέ κεφάλαιο. Κ ε φ ά λ α ι ο είναι ή αΰτοαυξανόμενη άξία. Τό χρήμα είναι ή πρώτη μορφή κεφα­ λαίου. Ή διαδικασία τής καπιταλιστικής παραγωγής άρχίζει μέ τήν άγορά τών μέσων παραγωγής καί τής έργατικής δύ­ 26

ναμης, δηλ. μέ τή μετατροπή τοΰ κεφαλαίου άπό χρηματική μορφή σέ μορφή παραγωγικοί κεφαλαίου. Ό καπιταλιστής πουλάει στήν αγορά τά έμπορεύματα πού παράγει στήν πο­ ρεία τής παραγωγής. Έ τσ ι μετατρέπει τό έμπορευματικό κε­ φάλαιο σέ χρηματικό. Τό κεφάλαιο ξαναγυρίζει στήν αρχική του μορφή. Ταυτόχρονα δμως 6 καπιταλιστής εισπράττει πε­ ρισσότερα χρήματα άπό έκεΐνα πού ξόδεψε πρίν αρχίσει ή παραγωγή. Ή άνταλλαγή γίνεται σύμφωνα μέ τήν άξία (για­ τί δν όρισμένοι πουλούν ακριβότερα καί άλλοι φτηνότερα, αυτό έξισώνεται στήν κλίμακα τής κοινωνίας). Γεννιέται λοι­ πόν τό έρώτημα: πώς μπορεί ό ιδιοκτήτης χρημάτων, ό κα­ πιταλιστής, άγοράζοντας καί πουλώντας τά έμπορεύματα στήν άξία τους, νά εισπράττει άπό τήν κυκλοφορία του; μεγαλύ­ τερη αξία; Σ ’ αυτό τό έρώτημα, πού στάθηκε ανίκανη νά α­ παντήσει ή άστική πολιτική οίκονομία, δίνει άπάντηση 6 Μάρξ. Αυτό είναι δυνατό μόνο έπειδή ό Ιδιοκτήτης χρημά­ των βρίσκει στήν έμπορευματική άγορά Ενα έξαιρετικά ιδιό­ μορφο έμπόρευμα, πού ή χρησιμοποίησή του είναι πηγή νέας άξίας. Τό έμπόρευμα αυτό είναι ή έργατική δύναμη. νΑς δούμε τίς Ιδιομορφίες αΰτοΰ τοΰ έμπορεύματος. Ό Ένγκελς έξέθεσε αυτό τό ζήτημα μέ τόν παρακάτω τρόπο. Ή παραγω γή τής υπεραξίας. Ποιά είναι ή άξία τής έργατικής δύναμης; Ή άξία κάθε έμπορεύματος μετριέται μέ τήν αναγκαία γιά τήν παραγωγή του έργασία. Ή έργατική δύναμη υπάρχει μέ τή μορφή τοΰ ζωντανοΰ έργάτη, πού εχει άνάγκη άπό όρισμένη ποσότητα μέσο» γιά νά ζήσει αυτός καί ή οϊκογένειά του. Ό αναγκαίος έργάσιμος χρόνο; πού άπαιτεΐται γιά τήν παραγωγή αυτών τών μέσων ύπαρξης καθορίζει τήν άξία τής έργατικής δύναμης. «νΑς υποθέσουμε, — εγραφε ό Ένγκελς, — δτι αυτά τ« μέσα ύπαρξης άντιπροσωπεύουν, κάθε ημέρα, έργάσιμο χρό­ νο 6 ωρών. “Ετσι ό καπιταλιστής μας δταν άρχίζει μιά δονλειά καί άγοράζει γιά την έπιχείρησή του τήν έργατική δύ­ ναμη, δηλ. μισθώνει Εναν έμγάτη, τόν πληρώνει όλόκληρη τήν ήμερήσια άξία τής έργατικής του δύναμη;, αν τον ίίόσρι ?να

ποσό χρημάτων πού νά αντιπροσωπεύει έπίσης G ώρες έργα­ σία. Κατά συνέπεια, ό έργάτης πού δουλεύει 6 ώρες σ’ αύτόν τόν καπιταλιστή αναπληρώνει έντελώς τή δαπάνη το^, δηλ. παίρνει δλη τήν άξία τής έργατικής του δύναμης. Αυτό τό χρήμα δμως δέ μετατρέπεται άκόμα σέ κεφάλαιο, δεν παράγει καμιά υπεραξία. Γι* αυτό δ αγοραστής τής έρ­ γατικής δύναμης έννοεΐ έντελώς διαφορετικά τό χαρακτήρα τής συμφωνίας πού εκλεισε. Τό γεγονός δτι γιά νά συντη­ ρηθεί 6 έργάτης ?να 24ωρο χρειάζεται μόνο 6 ώρες έργα­ σία, δέν έμποδίζει καθόλου τόν έργάτη νά δουλεύει 12 ώρες τό 24ωρο. Ή άξία τής. έργατικής δύναμης καί ή άξία πον δημιουργεΐται άπό τήν έργατική δύναμη στήν πορεία τής έρ­ γασίας είναι δυό διαφορετικά μεγέθη. . . Έ τσ ι ή άξία πού σ τ ο ι χ ί ζ ε ι ό έργάτης στόν καπιταλιστή, σύμφωνα μέ τήν υπόθεσή μας, είναι προϊόν 6 ωρών έργασίας, ή ά ξ ί α δμως πού δ έργάτης π α ρ α χ ω ρ ε ί καθημερινά στόν καπιταλιστή είναι προϊόν 12 ώρών έργασίας. Ή διαφορά πη­ γαίνει στήν τσέπη τού καπιταλιστή, δηλαδή ό καπιταλιστής τσεπώνει 6 ώρες άπλήρωτη ύπερεργασία, άπλήρωτο ύπερπροϊόν, πού σ’ αυτό αντιπροσωπεύονται 6 ώρες έργασίας. Ή ταχυδακτυλουργία Εγινε. Ή υπεραξία δημιουργήθηκε, ιό χρήμα μετατράπηκε σέ κεφάλαιο>*. Τό παράδειγμα αύτό δείχνει καθαρά τήν προέλευση τής υπεραξίας. Ή άξία τής έργατικής δύναμης πληρώνεται, εί­ ναι δμως πολύ κατώτερη άπό αύτήν πού άντλεΐ ό καπιταλι­ στής άπό τήν έργατική δύναμη δταν τή χρησιμοποιεί. Λΰτή άκρι6ώς ή διαφορά, ή άπλήρωτη έργασία, σχηματίζει τό με­ ρίδιο τού καπιταλιστή, ή Ακριβέστερα, τής τάξης τών καπι­ ταλιστών. Ά πό αυτή τήν άπλήρωτη έργασία συντηρούνται δλα τά μέλη τής κοινωνίας πού δέν έργάζονται. Άπό αυτή πληρώ­ νονται οΐ κρατικοί καί οΐ κοινοτικοί φόροι, πού πρέπει νά πληρώνει ή τάξη τών καπιταλιστών, ή γαιοπρόσοδος τών γαιοκτημόνων κτλ. Σ ’ αντή στηρίζεται δλο τό καπιταλιστικό κοινωνικό σύστημα.

* Φ. Έ νγκβλς. «‘Aw. - Ντύρινγν.., 1β67, oeX. Ιθβ · 1β8.

28

Ή

xentTCXtanxi; /κμ*τAAisvatf.

νΕτσι, δ μισθωτός έργάτης μόνο βτή διάρκεια ένός μέ­ λους άπό τόν έργάσιμο χρόνο του δημιουργεί τό προϊόν πού είναι Απαραίτητο γιά τή δική του συντήρηση. Αΰτό τό μέρος τοΰ έργάσιμου χρόνου ό Μάρξ τό όνόμασε ά ν α γ κ α ΐ · χ ρ ό ν ο έ ρ γ α σ ί α ς καί τήν έργασία πού δαπαναται • αυτό τό χρόνο ά ν α γ κ α ί α έ ρ γ α σ ί α . Στη διάρκεια τοΰ άλλου μέρους τοΰ έργάσιμου χρόνου του, τοί π ρ ό σ θ ε τ ο υ έ ρ γ ά σ ι μ ο υ χ ρ ό ν ο υ , ό έργάτης μέ τήν ΰ π ε ρ ε ρ γ α σ ί α του δημιουργεί τήν υπερ­ αξία. Ή υ π ε ρ α ξ ί α (m) είναι ή άξία πού δημιουργεΐται μέ τήν έργασία τοΰ μισθωτοΰ έργάτη πάνω άπό τήν Αξία τής έργατικής του δύναμης καί πού τήν Ιδιοποιείται δω­ ρεάν ό καπιταλιστής. Ή ουσία τής διαδικασίας τής καπιταλιστικής έκμετάλλευσης βρίσκεται στήν παραγωγή τής υπεραξίας. Οί καπι­ ταλιστές δέν ένδιαφέρονται γιά τήν παραγωγή ώφέλιμων καί Αναγκαίων στήν κοινωνία μέσων παραγωγής καί είδών κατα­ νάλωσης, άλλά γιά τήν απόσπαση δσο τό δυνατό περισσότε­ ρης υπεραξίας. Ή άπληστία τών καπιταλιστών γιά τήν υπε­ ραξία είναι Ακόρεστη. Τό κεφάλαιο. Στήν καπιταλιστική κοινωνία ή έκμετάλλευση τής μισθω­ τής έργασίας είναι μέσο γιά τή διατήρηση καί τήν αύξηση τής αξίας πού άνήκει στόν καπιταλιστή, γιά τήν έπέκταση ifjg έξουσίας καί τής κυριαρχίας τοΰ κεφαλαίου. Τό κεφά­ λαιο είναι άξία, πού παράγει υπεραξία. 01 άστοί οικονομο­ λόγοι ισχυρίζονταν καί Ισχυρίζονται δτι κάθε μέσο παραγο*γής είναι κεφάλαιο. ’Αποσιωπούν δμως σκόπιμα τό Αναντίρ­ ρητο γεγονός δτι τά μέσα παραγωγής γίνονται κεφάλαιο μό­ νο δταν μετατρέπονται σέ μέσο έκμετάλλευσης τών έργατών, δτι τό κεφάλαιο δέν είναι πράγμα, άλλά κοινωνική σχέση ά­ νάμεσα στίς βασικές τάξεις τής άστικής κοινωνίας, σχέση έκμετάλλευσης τών μισθωτών έργατών Από τούς Ιδιοκτήτες τών μέσων παραγωγής. Ή μαρξιστική - λενινιστική Αντίληψη δτι τό κεφάλαιο βΐ2$

ναι κοινωνική σχέση αποκαλύπτει τήν σύσία τοΰ άστικοϋ τρό­ που παραγωγής — τήν έκμετάλλευση, από τήν τάξη τώ* κα­ πιταλιστών, τής τάξης τών μισθωτών έργατών, πού ζοΰν που­ λώντας τήν έργατική τους δύναμη. Στό κεφάλαιο πρέπει νά διακρίνουμε δυό μέρη: τό σ τ α θ ε ρ ό κ ε φ ά λ α ι ο (c) πού διατίθεται γιά τά μέσα παραγωγής (κτίρια, μηχανές, καύσιμα, πρώτες ΰλες κτλ.), κα ίτό μ ε τ α β λ η τ ό κ ε φ ά λ α ι ο (ν) πού διατίθεται γιά τήν έργατική δύναμη. Αυτά τά δυό μέρη τον κεφαλαίου δέν παίζουν τόν ϊδιο ρόλο στήν παραγωγή της υ­ περαξίας. Τά μέσα παραγωγής, ένώ μετέχουν στήν παραγω­ γή, δέ δημιουργούν καμιά νέα αξία. Ή άξία τού σταθεροί κεφαλαίου περνάει μεμιάς ή κατά μέρη στό Ιτοιμο προϊόν. Εντελώς διαφορετικό είναι αυτό πού γίνεται μέ τό μεταβλη­ τό κεφάλαιο. Τό κεφάλαιο αυτό αυξάνεται δημιουργώντας στή διαδικασία τής παραγωγής τήν υπεραξία. Ή σχέση της υπεραξίας πρός τό μεταβλητό κεφάλαιο

°1 έκφράζει τό

βαθμό Εκμετάλλευσης τής έργασίας άπό τό κεφάλαιο καί (ηομάζεται π ο σ ο σ τ ό τ ή ς υ π ε ρ α ξ ί α ς . Ή αύξηση τής υπεραξίας γίνεται μέ δυό τρόπους. Ό πρώτος τρόπος είναι ή παράταση τής έργάσιμης ήμέρας H ή εντατικοποίηση τής έργασίας (αύξηση τής έντασης τής έρ­ γασίας, αύξηση τών δαπανών ανθρώπινης ένέργειας σέ μιά χρονική μονάδα). Αύτή τήν υπεραξία δ Μάρξ τήν όνόμασε α π ό λ υ τ η υ π ε ρ α ξ ί α . Ό δεύτερος τρόπος είναι Λ περιορισμός τοΰ άναγκαίου έργάσιμου χρόνου. Αυτή τήν ■υπεραξία δ Μάρξ τήν όνόμασε σ χ ε τ ι κ ή ΰπερ α ξ ί α. νΑν θά ήταν δυνατό, ό καπιταλιστής θά παρέτεινε τήν έργάσιμη ημέρα σέ 24 ώρες, γιατί δσο μεγαλύτερη είναι ή έργάσιμη ημέρα, τόσο περισσότερη υπεραξία δημιουργεΐται. Ό έργάτης, άντίθετα, ένδιαφέρεται γιά τόν περιορισμό της έργάσιμης ήμέρας. Εμφανίζεται δ άγώνας γιά τόν περιορι­ σμό τής διάρκειας τής έργάσιμης ήμέρας. Αυτός δ άγώνας, πού άρχισε στίς καπιταλιστικές χώρες μέ τίς πρώτες έκδηλώσεις τών έργατών στίς άρχές τοΰ 19ου αΙώνα, δέ σταμάτη­ σε ποτέ. Γι’ αΰτό οΐ καπιταλιστές δέν μπορούν νά παρατεί­ νουν απεριόριστα τή» έργάσιμη ήμέρα. Ή παραγωγή τής ά30

Λτπυτης υπεραξίας στίς καπιταλιστικές χώρες γίνεται σήμε­ ρα κυρίως μέ τήν έντατικοποίηση τής έργασίας. Ή παραγωγή τής σχετικής υπεραξίας γίνεται μέ τήν βδξηση τοΰ πρόσθετου χρόνου, χωρίς νά μεταβάλλεται ή διάρκεια τής έργάσιμης ήμέρας, δηλαδή μέ τή μείωση τοΰ μέρους τοΰ έργάσιμου χρόνου πού είναι άναγκαΐος γιά τήν αναπαραγωγή τής άξίας τής έργατικής δύναμης. Αυτό έξα«φαλίζεται μέ τήν αύξηση τής παραγωγικής δύναμης τής έργασίας στους κλάδους τής βιομηχανίας πού κατασκευάζουν είδη κατανάλωσης, ζωτικά απαραίτητα γιά τούς έργάτες, καί πού τό σύνολό τους καθορίζει τήν άξία τής έργατικής δύνα­ μης. "Οσο μεγαλύτερη είναι ή παραγωγικότητα τής έργα­ σίας: σ’ αυτούς τούς κλάδους καί δσο μικρότερη είναι ή άξία τών προϊόντων τους, τόσο συντομότερος είναι ό άναγκαΐος έργάσιμος χρόνος καί, κατά συνέπεια, τόσο περισσότερος είναι ό πρόσθετος έργάσιμος χρόνος σέ δλες τίς καπιταλιστικές επιχειρήσεις. Ό περιορισμός τοΰ άναγκαίου έργάσιμου χρόνου γίνεται καί μέ τήν άνοδο τής παραγωγικότητας τής έργασίας στούς κλάδους πού παράγουν μέσα παραγωγής γιά τήν παραγωγή ϊΙΛών κατανάλωσης. Μερικοί καπιταλιστές μπορούν νά άποκτήσουν καί πρόσ­ θετη υπεραξία, δπως, π.χ., οί καπιταλιστές πού εΙσάγουν τε­ χνικές τελειοποιήσεις, πού δέν τίς Εχουν οί άλλοι. Ή δαπάνη μέσων γιά τήν παραγωγή μιάς μονάδας έμπορεύματος θά εί­ ναι γι’ αυτούς μικρότερη, θά μπορούν δμως νά πουλοΰν τά έμπορεύματα τους στίς ίδιες τιμές πού τά πουλούν δλοι οί παραγωγοί τοΰ δοσμένου έμπορεύματος. Γι* αυτό οί καπιτα­ λιστές, πού έχουν τήν πιό τελειοποιημένη τεχνική, παίρνουν ΐσιεραξία πάνω άπό τό συνηθισμένο ποσοστό. Αύτή είναι ή πρόσθετη υπεραξία. Καί οί δλλοι δμως καπιταλιστές προσπαθούν νά έξασφαλίσβυν μεγαλύτερη υπεραξία. Κυνηγώντας λοιπόν τήν πρόσ­ θετη υπεραξία, είσάγουν κι αυτοί νέα τεχνική. Ό Μάρξ, άναλύοντας τήν παραγωγή τής σχετικής υπε­ ραξίας, έρεύνησε τρία Ιστορικά στάδια άνόδου τής παραγω­ γικότητας τής έργασίας στόν καπιταλισμό: 1) τό απλό συν­ εργείο, 2) τή μανιφακτούρα, 3) τή μεγάλη μηχανοποιημένη βιομηχανία. 31

Τ β κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ό α π λ ό β υ ν ε ρ γ ε Ιο είναι ή συγκέντρωση λίγο - πολύ σημαντικού αριθμού μισθω­ τών έργατών γιά τήν παραγωγή ένός είδους προϊόντος κάτω από τή διεύθυνση τοΰ καπιταλιστή. Ή τεχνική στηρίζεται στή δουλειά μέ τό χέρι καί καταμερισμός τής έργασίας δέν υπάρχει. Ωστόσο ή συνένωση έργατών προκαλεΐ κιόλας κά­ ποιο άνοδο στήν παραγωγικότητα τής έργασίας. Ή μ α ν ι φ α κ τ ο ύ ρ α είναι καπιταλιστικό συνεργείο πού βασίζε­ ται στόν καταμερισμό τής έργασίας, άλλά διατηρεί τήν τεχνι­ κή τής δουλειάς μέ τό χέρι. Ή μανιφακτούρα έξααφαλίζει σημαντική άνοδο τής παραγωγικότητας τής έργασίας σέ σχέ­ ση μέ τό απλό συνεργείο. Ή μανιφακτούρα όμως δέν μποροΰ•ε νά όδηγήσει στή συντριβή τής μικρής παραγωγής καί νά γίνει κυρίαρχη μορφή παραγωγής. Ό καπιταλισμός έξασφάλισε τήν απόλυτη κυριαρχία μόνο περνώντας στή μ η χ α ­ ν ο π ο ι η μ έ ν η β ι ο μ η χ α ν ί α , πού είναι ή άνώτερη μορφή άνάπτυξης τής μεγάλης καπιταλιστικής παρα­ γωγής. Ή μηχανοποιημένη βιομηχανία, συντρίβοντας τή μι­ κρή παραγωγή, έπεκτείνει τόν τομέα κυριαρχίας τοΰ κεφα­ λαίου, δημιουργεί τίς προϋποθέσεις γιά τεράστια αΰξηση τής παραγωγής υπεραξίας. Ή θεωρία τής υπεραξίας τοΰ Μάρξ αποκαλύπτει μέ τρόπο συντελείται στήν άστική κοινωνία ή διαδικασία τής έκ­ μετάλλευσης άπό τόν καπιταλιστή. ’Αποδείχνει δτι μόνο ή έρ­ γασία τών μισθωτών έργατών είναι ή μόνιμη καί αστείρευτη πηγή τοΰ πλουτισμού τών καπιταλιστών. Ή θεωρία τής υ­ περαξίας τοΰ Μάρξ άπόδειξε τήν υποκρισία τών ισχυρισμών δτι τάχα τό καπιταλιστικό σύστημα στηρίζεται στήν ισότητα άνάμεσα στούς έργάτες καί στούς καπιταλιστές, στήν αρμο­ νία τών συμφερόντων. Αυτή ή θεωρία άποκάλυψε τήν άνειρήνευτη καί Δλοένα βαθύτερη άντίθεση τών συμφερόντων τον κεφαλαίου καί τής έργασίας. Ή μαρξιστική θεωρία τής «περαξίας κινητοποιεί τίς μάζες στόν αγώνα κατά τοΰ καπι­ ταλισμού. 4. Ό μισθός.

Ή θεωρία γιά τό μισθό άφορά τά βασικά συμφέροντα 32

τ«ν τάξεων τής άστικής κοινωνίας καί είναι ενα άπό τά δξύτερα προβλήματα τής οίκονομικής έπιστήμης. Στόν καπιταλισμό ό μισθός είναι ή τιμή τής έργατικής δύναμης. Δημιουργείται δμως ή ψεύτικη έντύπωση δτι δ μι•Οός είναι ή τιμή τής έργασίας, δτι ό καπιταλιστής πληρώ­ νει στόν έργάτη τήν έργασία του, καί μάλιστα δλη του τήν Ιργασία. Στήν πραγματικότητα ή έργασία δημιουργεί άξία, ή Ιδια δμως δέν έχει άξία. Ό καπιταλιστής δέν πληρώνει στόν έργάτη τήν έργασία του, αλλά τήν έργατική του δύνα­ μη. . .Ό μισθός δέν είναι αυτό πού φ α ί ν ε τ α ι δτι εΐναι, δέν είναι ή ά ξ ί α — ή ή τ ι μ ή — τής έ ρ γ α ­ σ ί α ς , άλλά μόνο μιά μεταμφιεσμένη μορφή τής ά ξ I α ς — ή τής τ ι μ ή ς — τ ή ς έ ρ γ α τ ι κ ή ς δ ύ ν α ­ μ η ς » * . ’Επειδή λοιπόν ό μισθός δέν έμφανίζεται δπως εί­ ναι στήν πραγματικότητα, δ Μάρξ τόν όνόμασε μεταποιημέ­ νη μορφή τής άξίας, ή τής τιμής, τής έργατικής δύναμης. Τό μέγεθος τοΰ μισθοί καθορίζεται άπό δυό στοιχεία: α) τό καθαρά φυσικό, πού περιλαμβάνει τήν άξία τών μέσων νπαρξης πού είναι άπόλυτα άναγκαΐα γιά τή συντήρηση τοϊ έργάτη, τή διατήρηση τής Ικανότητάς του γιά έργασία καί τή συντήρηση τής οικογένειας του, 6) τό Ιστορικό ή κοινωνι­ κό, πού έξαρτάται άπό τίς ζωτικές άνάγκες καί τίς πολιτι­ στικές άπαιτήσεις πού εχει δημιουργήσει ή έργατική τάξη μιας δοσμένης χώρας. Οί καπιταλιστές προσπαθούν νά μειώσουν τούς μισθούς ώς τό κατώτατο φυσικό τους δριο. Ή έργατική τάξη άγωνίξεται γιά τήν άνοδο τοΰ βιοτικοΰ έπιπέδου της. Γι’ αυτό ή κίνηση τοΰ μισθοΰ έξαρτάται ουσιαστικά άπό τήν ταξική πά­ λη τοΰ προλεταριάτου, άπό τήν όργάνωσή του, άπό τό βαθμό τής άντίστασής του στό κεφάλαιο. Ό άγώνας τής έργατικής τάξης γιά τή βελτίωση τών συνθηκών έργασίας καί τήν δνο&ο τοΰ βιοτικοΰ έπιπέδου, δσο ή άτομική Ιδιοκτησία στά μέσα καραγωγής καί ή πολιτική έξουσία διατηρείται στά χέρια xfjg άστικής τάξης, μπορεί νά έλαφρώσει τή θέση της, δέ θίγει δμως τίς βάσεις τον καπιταλιστικού συστήματος, δέν μπορεί

*

Κ. Μάρξ *α( Φ. 'Β νγχβλς, «’Εκλογή £ρητων», τόμ. II, Μόσχα,

«66, οελ. 20.

33

νά απελευθερώσει τούς έργαζόμενους άπό τή μισθωτή καπι­ ταλιστική δουλεία. Στήν καπιταλιστική κοινωνία κυριαρχούν δυό βασικές μορφές μισθού, ή πληρωμή ά ν ά λ ο γ α μ έ τ ό χ ρ όν ο καί ή πληρωμή μ έ τ ό κ ο μ μ ά τ ι . Ή πλη­ ρωμή άνάλογα μέ τό χρόνο έκφράζει άμεσα τήν άξία τής έργατικής δύναμης σέ μιά ώρα, ήμέρα, έβδομάδα ή μήνα. Μ’ αυτή τή μορφή μισθός είναι ή πληρωμή τής έργασίας μιας ώρας, ήμέρας, έβδομάδας ή μήνα. Ή πληρωμή μέ τό κομμάτι καθορίζεται μέ βάση τήν πληρωμή άνάλογα μέ τό χρόνο. "Ας υποθέσουμε δτι ή ώριαία πληρωμή είναι 90 σέντς. "Αν σέ μιά ώρα ό έργάτης παράγει δυό κομμάτια έμπορεύμα­ τος, Οά πάρει 45 σέντς τό κομμάτι. "Οταν ό έργάτης πληρώνεται μέ τό κομμάτι, τό προσωπι­ κό του συμφέρον τόν υποχρεώνει νά έργάζεται μέ δσο τό δυνατό μεγαλύτερη ένταση. νΑν ό έργάτης, στό παράδειγμά μας, άρχίζει νά παράγει δχι δυό, άλλά τρία κομμάτια τή» ώρα, ό μισθός του αυξάνεται κατά 50%. Ή ευνοϊκή δμως κατάσταση τοΰ έργάτη κρατάει πολύ λίγο. *0 καπιταλιστής συνήθως άναθεωρεΐ αμέσως τίς τιμές τής πληρωμής καί τε­ λικά ωφελείται αυτός άπό τήν αύξηση τής έντατικότητας τής έργασίας. Ή χρησιμοποίηση συστημάτων αλυσιδωτής έργα­ σίας καί άλλων μηχανών, πού ό ρυθμός τής κίνησής τους υπο­ χρεώνει τόν έργάτη νά δουλεύει χωρίς άνάσα καί μέ τερά­ στια Ινταση, έπιτρέπει στούς καπιταλιστές, καί δταν πληρώ­ νουν μισθό άνάλογα μέ τό χρόνο έργασίας, νά έξασφαλίζουν έξαιρετικά μεγάλη έντατικότητα τής έργασίας. Ή αύξηση τής παραγωγής μέ τήν έντατικοποίηση τής έργασίας προκαλεϊ αύξηση τής άξίας τής έργατικής δύνα­ μης, γιατί ετσι μεγαλώνει ή δαπάνη έργατικής δύναμης. Κα­ τά συνέπεια, πρέπει νά αυξηθεί καί ό μισθός. Ή αύξηση αυ­ τή δμως δέν άντιστοιχεΐ συνήθως στήν αύξηση τής έντατικό­ τητας τής έργασίας. Ό Μάρξ, λέγοντας δτι ή αύξηση της τιμής τής έργατικής δύναμης δέ σημαίνει καθόλου δτι αΰτή ή τιμή άνεβαίνει πάνω άπό τήν άξία της, παρατηρεί: «Ή αΰξηση μπορεΐ, άντίθετα, νά συνοδεύεται καί μέ πτώση της κάτω άπό τήν άξία. Αντό τό τελευταίο συμβαίνει σέ δλες τίς περιπτώσεις πού ή Μ

αύξηση τής τιμής τής έργατικής δύναμης δέν αντισταθμίζει τήν έπιταχυνόμενη φθορά τής έργατικής δύναμης»*. Ή αύξηση τού μισθού στόν καπιταλισμό είναι μ ό ν ο Αποτέλεσμα σκληρής τ α ξ ι κ ή ς π ά λ η ς καί κάθε φορά άποτελεΐ καθυστερημένη άντίδραση στήν αδξηση τής άξίας τής έργατικής δύναμης, ύστερα άπό τήν αύ­ ξηση τής έντατικότητας τής έργασίας. Αύτό γίνεται ύστερα άπό μιά μείωση τών μισθών (π.χ. στίς φάσεις τής άναζωπύρωσης καί τής ανόδου, πού παρουσιάζονται μετά τίς οικονο­ μικές κρίσεις), είτε δταν γίνεται απότομη πτώση τοΰ πραγμα­ τικού μισθού άπό αφορμή τόν πληθωρισμό καί τήν αύξηση άπό τά μονοπώλια τών τιμών στά είδη κατανάλωσης, δταν αυ­ ξάνονται τά ένοίκια, οί φόροι κτλ. "Αν οί έργάτες έγκατέλειπαν τόν καθημερινό άγώνα κατά τοΰ κεφαλαίου γιά τή βελτίωση τοΰ βιοτικού τους έπιπέδου, τότε, σύμφωνα μέ τά λόγια τοΰ Μάρξ, «θά έκφυλίζονταν σέ άμορφη μάζα έξαθλιωμένων ανθρώπων, πού γι’ αύτούς δέ Οά υπήρχε πιά σωτη­ ρία».** Τά κομμουνιστικά καί έργατικά κόμματα θεωρούν Ιε­ ρό καθήκον τους νά αγωνίζονται δχι μόνο γιά τούς τελικούς σκοπούς, άλλά καί γιά τίς δμεσες άνάγκες τής έργατικής τάξης.

3. Ή αύξηση τού κέρδους είναι σκοπός καί τροχοπέδη τής κα πιτα λ ισ τικ ή ς π α ρ αγω γή ς.

Στην οίκονομική δραστηριότητα τού καπιταλιστή ή υπε­ ραξία παίρνει τή μορφή τοΰ κ έ ρ δ ο υ ς . Κέρδος είναι τό πλεόνασμα τής άξίας τοΰ έμπορεύμα­ τος, αν άφαιρεθοΰν οί δαπάνες τοΰ καπιταλιστή γιά τήν πα­ ραγωγή αύτοΰ τοΰ έμπορεύματος ή, μέ αλλα λόγια, είναι ή αύξηση τοΰ συνολικού κεφαλαίου πού διέθεσε δ καπιταλιστής.

* Κ. Μάρξ καί Φ. "Έκγχελς, '"Α χα ντα ·, "«ύμ. 2Βος, I 960, οελ. GM. ** Κ. χα( Φ. 'Κ τγκ*λς, «’Εκλογή *5μ . I, Μόσχα, 1956, οελ. ίΟβ.

36

Τό κέρδος είναι ή κινητήρια δύναμη καί δ βασικός σκοπός κάθε καπιταλιστή. Γιά τούς καπιταλιστές ή παραγωγή είναι μόνο μέσο γιά τήν Απόκτηση κέρδους. "Οσο γιά τήν κατανά­ λωση τών λαϊκών μαζών, ή καπιταλιστική οικονομία τήν παίρ­ νει ύπόψη μόνο δσο άποτελεϊ άπαραίτητη προϋπόθεση γιά τήν απόσπαση κέρδους. Έ ξ ω άπό αυτό τόν υπολογισμό τό ζήτημα τής κατανάλωσης δέν Ιχει κανένα νόημα γιά τόν κα­ πιταλιστή. Τό κεφάλαιο προσπαθεί μέ κάθε τρόπο νά αυξήσει ιόν δγκο καί τό ποσοστό τοΰ κέρδους. Τ ό π ο σ ο σ τ ό τ ο ΰ κ έ ρ δ ο υ ς έκφράζει τή σχέση άνάμεσα στήν υπεραξία καί σέ δλο τό κεφάλαιο πο4 •Ιναι τοποθετημένο στήν έπιχείρηση. Τό ποσοστό τοΰ κέρ­ δους είναι ό δείκτης γιά τήν άποδοτικότητα τής καπιταλιστή κής έπιχείρησης. Στή διαδικασία τής παραγωγής τής υπεραξίας υπάρχουν διαφορές άνάμεσα στούς διάφορους κλάδους τής βιομηχα­ νίας. Σέ δρισμένους κλάδους ό έπιχειρηματίας είναι υπο­ χρεωμένος νά τοποθετήσει μεγάλο μέρος άπό τό κεφάλαιό του σέ μέσα παραγωγής — χτίρια, μηχανές κτλ. — πού αύτά καθαυτά δέν άποκομίζουν κέρδος, μ’ δλο πού είναι άπαραίτητα γιά τήν απόκτησή του. Σέ άλλους κλάδους, πού έχουν μικρότερο τεχνικό Ιξοπλισμό, μεγάλο μέρος τοΰ κεφαλαίο* ξοδεύεται γιά τήν πληρωμή τής έργατικής δύναμης. Ή ανα­ λογία άνάμεσα στό σταθερό καί στό μεταβλητό κεφάλαιο κα­ θορίζει τήν δργανική δομή τοΰ κεφαλαίου, τή δομή τοΰ κε­ φαλαίου σέ μιά δοσμένη έπιχείρηση ή σέ Εναν όλόκληρο κλά­ δο τής βιομηχανίας. "Οσο πιό μεγάλο είναι τό μερίδιο το* σταθερού κεφαλαίου σέ σχέση μέ δλο τό κεφάλαιο, τόσο ανώ­ τερη είναι ή όργανική δομή του. Τό μέσο χέβδος. Στούς κλάδους μέ διαφορετική δργανική δομή τσδ κεφα­ λαίου, τά Ισομεγέθη κεφάλαια δίνουν διαφορετική σέ μέγεθος υπεραξία. 01 κλάδοι μέ κατώτερη όργανική δομή τοΰ κεφα­ λαίου θά παράγουν περισσότερη υπεραξία άπό τούς κλάδους μέ άνωτερη δομή τοΰ κεφαλαίου, 01 κλάδοι δμως μέ διαφορετική δργανική δομή τοδ w 96

ςραλαίου δέ θά μπορούσαν νά συνυπάρξουν, fiv ol καπιταλι­ στές δέν είσέπρατταν τό ίδιο κέρδος άπό Ισομεγέθη κεφάλαια. Πραγματικά, γιά ποιό λόγο ό καπιταλιστής νά τοποθετεί κε­ φάλαια σέ Εναν κλάδο μέ χαμηλό ποσοστό κέρδους; Τά γεγο­ νότα δμως Αποδείχνουν δτι ίσα κεφάλαια, τοποθετημένα σέ διαφορετικούς κλάδους τής βιομηχανίας, δίνουν λίγο - πολύ τό Ιδιο κέρδος, Ανεξάρτητα Από τήν όργανική τους δομή. Αΰτό έξηγεΐται Από τό γεγονός δτι, παράλληλα μέ τόν Ανταγωνι­ σμό Ανάμεσα στούς καπιταλιστές μέσα σέ κάθε κλάδο γιά τήν πώληση τών ίδιων έμπορευμάτων, υπάρχει καί διακλαδικός ανταγωνισμός τών καπιταλιστών γιά τήν πιό έπικερδή έπένδυση κεφαλαίου. Ή μεταφορά κεφαλαίων Από τόν Ιναν κλά­ δο στόν αλλο συντελεί στήν αύξηση τών τιμών σέ βρισμένους κλάδους καί στήν πτώση τών τιμών σέ Αλλους κλάδους. Τό κεφάλαιο έγκαταλείπει τούς κλάδους δπου παρουσιάζεται υ­ περπαραγωγή έμπορευμάτων, απότομη πτώση τών τιμών καί χρεωκοπία έπιχειρήσεων, καί στρέφεται στούς κλάδους δπου ή Ελλειψη έμπορευμάτων προκάλεσε άνοδο τών τιμών. "Έτσι γίνεται αυτόματη έξίσωση τοΰ ποσοστού τοΰ κέρδους Ανάμε­ σα στούς κλάδους τής βιομηχανίας μέ διαφορετική όργανική δομή τού κεφαλαίου καί δημιουργεΐται Ενα μέσο (γενικό) ποσοστό κέρδους. Τό σύνολο τής υπεραξίας, πού παράγει ή έργατική τάξη, χάρη σ’ αύτή τή μεταφορά τών κεφαλαίων, κατανέμεται Ανάμεσα στούς καπιταλιστές σχεδόν Ανάλογα μέ τό μέγεθος τών κεφαλαίων τους. Ή τιμή τής ηαβαγωγής. Έξαιτίας τής έξίσωσης τοΰ ποσοστού τού κέρδους, ot τιμές τών έμπορευμάτων στόν καπιταλισμό καθορίζονται Από τήν τιμή τής παραγωγής, πού είναι ίση μέ τά £ξοδα τής πα­ ραγωγής συν τό μέσο κέρδος. Κάθε καπιταλιστής προσπα­ θεί νά έξασφαλίσει γιά τό έμπόρευμά του μιά τιμή που 8χ» μόνο θά τοΰ Αποδόσει τά έξοδα τής παραγωγής, Αλλά θά τοί Αποφέρει Ιστω καί τό συνηθισμένο, κανονικό γιά τή δοσμέ­ νη έποχή καί τή δοσμένη χώρα, μέσο κέρδος. Ή τιμή τής πα­ ραγωγής ένός έμπορεύματος μπορεΐ νά είναι Ανώτερη ή κα­ τώτερη τής Αξίας. Παρ* δλα αυτά τό σύνολο τών τιμών της 37

παραγωγής elvcu Ισο μέ τό σύνολο των άξιων δλων χΰη έμπορευμάτων. Αυτό (ραίνεται καθαρά άπό τό παρακάτω παράδειγμα.. Ά ς υποθέσουμε δτι ή άξία τών έμπορευμάτων στούς κλάδους μέ ανώτερη δργανική δομή είναι 120 νομισματικές μονάδες (τό σταθερό κεφάλαιο είναι 90, τό μεταβλητό 10, καί ή υπεραξία 20 νομισματικές μονάδες) καί στούς κλά­ δους μέ κατώτερη όργανική δομή είναι 140 νομισματικές μο­ νάδες (σταθερό κεφάλαιο 80, μεταβλητό 20 καί υπεραξία 40 νομισματικές μονάδες). Σ ’ αυτές τίς συνθήκες ή τιμή τής παραγωγής, άνάλογα μέ τό κεφάλαιο πού διατέθηκε καί τό μ έ σ ο κέρδος, θά είναι: 100 + —

= 130 νομισματικές μονάδες.

Τά έμπορεύματα τών κλάδων μέ άνώτερη όργανική δομή τοΰ κεφαλαίου πουλιοΰνται 10 νομισματικές μονάδες πάνω άχό τήν άξία τους, ένώ τά έμπορεύματα τών κλάδων μέ κατώ­ τερη όργανική δομή τοΰ κεφαλαίου πουλιούνται 10 μονάδες κάτω άπό τήν άξία τους. ΟΙ μεμονωμένες άποκλίσεις άπό τήν άξία αντισταθμίζονται άμοιβαΐα καί τό σύνολο τών άξιων δλων τών έμπορευμάτων (1 2 0 + 140 = 260) συμπίπτει μέ τό σύνολο τών τιμών τής παραγωγής (130 + 130 = 260). Ή θεωρία τοΰ μέσου κέρδους καί τής τιμής τής παρα­ γωγής εχει μεγάλη σημασία γιά τήν κατανόηση τών βασι­ κών καθηκόντων τής ταξικής πάλης τοΰ προλεταριάτου. Αυ­ τή ή θεωρία άποδείχνει δτι κάθε καπιταλιστής ένδιαφέρεται γιά τήν αύξηση τοΰ βαθμοΰ τής έκμετάλλευσης δχι μόνο τών έργατών του, άλλά καί τής έργατικής τάξης γενικά, γιατί σέ τελευταία άνάλυση τό κέρδος κάθε καπιταλιστή είναι τό μερίδιό του άπό δλη τή μάζα τής υπεραξίας πού παράγει ή έργατική τάξη. Καταλαβαίνουμε λοιπόν, εγραφε δ Μάρξ, γιατί «οί καπιταλιστές, μ’ δλο πού έκδηλώνουν τόσο λίγα άδελφικά αισθήματα δ Ενας γιά τόν άλλον στόν μεταξύ τους Ανταγωνισμό, άποτελοΰν ταυτόχρονα μιά πραγματική μασο­ νική Αδελφότητα στόν άγώνα κατά της έργατικής τάξης γε­ νικά»*.

* Κ. ΗΜ. «ΚβφΛλαιο», τίμ. Ill, 1β » , ο·λ. 306. 38

Έ τσ ι ή θεωρία τοΰ μέσου κέρδους Αποκαλύπτει τήν υλι­ κή βάση τής ταξικής αλληλεγγύης τών καπιταλιστών. Σ ’ αυ­ τή τήν αλληλεγγύη τών καπιταλιστών, πού βασίζεται στήν Ιδιοτελή τους έπιθυμία νά άποσποΰν δ,τι μπορούν περισσό­ τερο άπό τόν έργάτη, ή έργατική τάξη άντιπαραθέτει τή δι­ κή της άλληλεγγύη, πού βασίζεται στή νόμιμη έπιθυμία της νά καταργήσει τήν καπιταλιστική έκμετάλλευση. Ό άγώνας της έργατικής τάξης κατά τής έξουσίας τοΰ κεφαλαίου δέν μπορεΐ νά περιοριστεί στόν άγώνα κατά τών ξεχωριστών έπιχειρηματιών γιά τή βελτίωση τών δρων έργασίας σέ μιά έπιχείρηση, σέ Εναν κλάδο. Τελικός σκοπός τού άγώνα τής έργατικής τάξης είναι ή κατάργηση τοΰ συστήματος τής κα­ πιταλιστικής Εκμετάλλευσης, ή κατάργηση τού άστικοΰ κοι­ νωνικού συστήματος. Ή θεωρία τοΰ μέσου κέρδους άποδείχνει δτι ό ανταγωνι­ σμός τών κεφαλαίων τών διαφόρων κλάδων τής παραγωγής Ανάγει τά διάφορα κέρδη σ’ Ενα συνηθισμένο μέσο κέρδος, ανεξάρτητα άπό τήν οργανική δομή τοΰ κεφαλαίου σ’ αύτόν ή έκείνο τόν κλάδο. Τό ποσοστό τοΰ μέσου κέρδους άλλάζει μέ τό πέρασμα τοΰ χρόνου, σέ κάθε περίοδο δμως καί σέ κά­ θε δοσμένη χώρα άποτελεΐ Ενα άρκετά σταθερό μέγεθος, πού τό υπολογίζουν δλοι οί έπιχειρηματίες. Ή άνοδος τής όργανικής δομής τοΰ κεφαλαίου σημαίνει γρήγορη Ανάπτυξη τοΰ σταθεροΰ κεφαλαίου σέ σχέση μέ τό μεταβλητό. ’Επειδή δμως τό σταθερό κεφάλαιο δέν παρέχει, οΰτό τό ίδιο, κέρδη, είναι φανερό δτι τό ποσοστό τοΰ κέρδους (δηλαδή ή σχέση τής υπεραξίας πρός δλο τό κεφάλαιο, καί δχι μόνο πρός τό μεταβλητό του τμήμα) παρουσιάζει τάση γιά μείωση. Γιά νά έλαττώσουν αύτή τή μείωση, ot καπιτα­ λιστές προσπαθούν νά άνεβάσουν τό ποσοστό τής έκμετάλλευσης τών έργατών, χρησιμοποιώντας παράλληλα καί δλλα μέ­ σα καταπολέμησης αυτής τής τάσης. Κι αύτό δμως δξύνει μέ τή σειρά του τίς Αντιθέσεις Ανάμεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο. Τό Ιπιχειοηματιχό ίΐοόδημα χαί 6 τόκος. Τό καπιταλιστικό κέρδος χωρίζεται σέ έπιχειρηματικό εΙσόδημα καί σέ τόκο. Ό έπιχειρηματίας - καπιταλιστής συνή­ 39

θως δέν περιορίζεται στή χρησιμοποίηση τών δικών του κε­ φαλαίων. Χρησιμοποιεί καί κεφάλαια πού δανείζεται. Τό τμήμα τοΰ κέρδους πού ό καπιταλιστής παραχωρεί γιά τη χρησιμοποίηση τοΰ κεφαλαίου ένός άλλου καπιταλιστή ή μιας τράπεζας όνομάζεται τόκος. Τό κέρδος, μετά τήν αφαίρεση τοΰ τόκου τοΰ κεφαλαίου, όνομάζεται έπιχειρηματικό είσόδημα. Οί καπιταλιστικές τράπεζες παίζουν τό ρόλο τοΰ μεσά­ ζοντα στις πληρωμές άνάμεσα στούς καπιταλιστές, συγκεν­ τρώνουν (χάρη στίς καταθέσεις ή άλλες πράξεις) χρηματι­ κά κεφάλαια καί εισοδήματα πού τά θέτουν στή διάθεση τών καπιταλιστών. 01 τράπεζες, βοηθώντας τήν ανάπτυξη τής καπιταλιστικής παραγωγής καί τή συγκεντροποίηση τοΰ κε­ φαλαίου, έντείνουν ταυτόχρονα τήν κυριαρχία τοΰ κεφαλαίου κάνω στήν έργασία καί δημιουργούν τίς κατάλληλες συνθή­ κες ώστε τό μεγάλο κεφάλαιο νά διαθέτει δχι μόνο τά κεφά­ λαιά του, άλλά καί §να όλοένα αυξανόμενο μερίδιο τών χρη­ ματικών μέσων καί τών εισοδημάτων τών άλλων στρωμάτων τοΰ πληθυσμού. Τό κέρδος είναι τροχοπέδη τής καπιταλιστικής πα­ ραγωγής. Οί άστοί οίκονομολόγοι υμνούν τό καπιταλιστικό κέρδος παρουσιάζοντάς το σάν τό καλύτερο κίνητρο γιά τήν τεχνική πρόοδο καί τήν άπεριόριστη αύξηση τής παραγωγής. Ωστό­ σο παρασιωπούν τό γεγονός δτι τό καπιταλιστικό κέρδος εί­ ναι αποτέλεσμα έκμετάλλευσης καί έξάντλησης τής έργατικής δύναμης. Παρασιωπούν τό γεγονός δτι ή υποταγή τής πα­ ραγωγής στήν άρχή τοΰ καπιταλιστικού κέρδους δέν είναι μόνο κίνητρο, άλλά καί τ ρ ο χ ο π έ δ η τής καπιταλι­ στικής παραγωγής. Οί καπιταλιστές παράγουν μόνο τόσο καί δσο μπορούν νά ίχουν κέρδος. Συχνά, Ιδιαίτερα στίς συν­ θήκες τοΰ σύγχρονου καπιταλισμού, περιορίζουν τήν παρα­ γωγή, καθυστερούν τήν τεχνική πρόοδο καί καταστρέφουν μεγάλες ποσότητες προϊόντων γιά νά ανεβάσουν τό ποσοστό τοΰ κέρδους. Καί δέν περιορίζονται μόνο σ’ αΰτό" τά καπι­ ταλιστικά μονοπώλια έξαπολύουν πολέμους, προκαλοΰν στήν δνθρωπότητα αναρίθμητα δεινά, καί δλα αυτά τά κάνουν έν όνόματι τοΰ κέρδους. 45

6. Ή Ανάπτυξη τοΰ κα πιταλισ μού στή γεω ρ γία. Ή γ α ιο νρόσοδος.

01 οικονομικοί νόμοι τοΰ καπιταλισμού ένεργοΰν στή γεωργία τό Ιδιο ανελέητα, δπως καί στή βιομηχανία. Μέ τήν ανάπτυξη τοΰ κοινωνικού καταμερισμού τής έρ­ γασίας τά αγροτικά προϊόντα αρχίζουν νά παράγονται γιά πώληση, γίνονται έμπορεύματα. Ή γεωργία μετατρέπεται σέ κλάδο τής οΙκονομίας πού παράγει έμπορεύματα. ’Αναπτύσ­ σεται σκληρή ανταγωνιστική πάλη άνάμεσα στούς ξεχωρι­ στούς έμπορευματοπαραγωγούς καί ή πάλη αυτή φέρνει σέ έξαιρετικά δύσκολη θέση τούς μικροϊδιοκτήτες, πού έχουν λιγότερη γή, γεωργικά ζώα καί έργαλεΐα. 01 μικροπαραγωγοί καταστρέφονται μαζικά καί προλεταριοποιοΰνται. Σ η­ μαντικό μέρος της παραγωγής συγκεντρώνεται στά χέρια τοΰ πλούσιου καπιταλιστικού στρώματος τοΰ χωριού. Στήν ΰπαιθρο σχηματίζονται δυό άντίθετες όμάδες: άπό τό 2να μέρος οΐ φτωχοί αγρότες καί οί έργάτες γης καί άπό τό αλλο ή άγροτική αστική τάξη (οί κουλάκοι, ot καπιταλιστές καί οί διατηρούμενοι σέ πολλές καπιταλιστικές χώρες περισσότερο H λιγότερο άστοποιημένοι τσιφλικάδες). Ενδιάμεση θέση ά­ νάμεσα σ’ αυτές τίς δυό δμάδες κατέχει ή μεσαία αγροτιά. Συγκρίνοντας τήν πορεία ανάπτυξης τοΰ καπιταλισμού στή γεωργία καί στή βιομηχανία, διαπιστώνουμε δτι ή γεωρ­ γία καθυστερεί ασύγκριτα σέ σχέση μέ τή βιομηχανία. Αυτό Ισχύει δχι μόνο στις καθυστερημένες χώρες, δπου ή ανάπτυ­ ξη τοΰ καπιταλισμού στή γεωργία έμποδίζεται άπό τίς έπιώώσεις τής φεουδαρχίας, άλλά σέ δρισμένο βαθμό καί στις πολύ άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Μιά άπό τίς πιό σημαντικές αΙτίες αυτής τής καθυστέρησης είναι τό γεγονός δτι Ενα μέρος τής υπεραξίας, πού δημιουργεΐται στήν Αγρο­ τική οικονομία, τό Ιδιοποιείται ή παρασιτική τάξη τών γαιο­ κτημόνων μέ τή μορφή τής γαιοπροσόδον. Ή γαιοπρόοοδος. Στήν καπιταλιστική γεωργία, σέ διάκριση άπό τή βιο­ μηχανία, δλη ή δημιουργσύμενη άξία μοιράζεται άνάμεσα σέ 41

τρεις τάξεις. 01 έργάτες γης παίρνουν τό ήμερομίαθιο, 6 καπιταλιστής - ένοικιαστής παίρνει τό συνηθισμένο μέσο κέρ­ δος καί ό γαιοκτήμονας την πρόσοδο. Γεννιέται τό έρώτημα: μέ ποιό τρόπο στή γεωργία, έκτός άπό τό συνηθισμένο κέρ­ δος γιά τό κεφάλαιο, παρουσιάζεται Ενα Ιδιαίτερο μερίδιο υπεραξίας, πού μέ τή μορφή ένοικίου γιά τή γη δίνεται στους γαιοκτήμονες άπό τους καπιταλιστές - ένοικιαστές; *0 Μάρξ, Απαντώντας σ’ αυτό τό έρώτημα, εστρεψε τήν προσοχή του σέ μερικές οίκονομικές Ιδιομορφίες τής γεωρ­ γίας. Τά διάφορα καλλιεργούμενα έδάφη δέν είναι τό ίδιο γόνιμα καί δέ βρίσκονται στήν ίδια άπόσταση άπό τήν άγορά. Ή γή καλύτερης ποιότητας δίνει μέ τά Ιδια έξοδα αφθο­ νότερη σοδειά άπό τή γή χειρότερης ποιότητας. Τό ίδιο συμ­ βαίνει καί μέ τή διαφορά τής θέσης τών έδαφών αέ σχέση μέ τήν άγορά. "Οσο πιό κοντά στήν άγορά βρίσκεται ή γή, τόσο φτηνότερη είναι ή μεταφορά τών προϊόντων καί τόσο πιό προσοδοφόρα ή καλλιέργεια της. Γιά συντομία μπορούμε νά συνοψίσουμε αυτές τίς δυό διαφορές (δηλ. τή διαφορά τής γονιμότητας καί τής θέσης τής γης) σέ μιά διαφορά, τή διαφορά άνάμεσα σέ καλύτερα καί σέ χειρότερα έδάφη. Μόνο τά προϊόντα τών καλών καί τών μέσων έδαφών δέν άρκοϋν γιά νά καλύψουν τή ζήτηση τής κοινωνίας, γι* αυτό είναι Απαραίτητη ή καλλιέργεια καί τών χειρότερων έδαφών. 01 καπιταλιστές δμως πρέπει νά παίρνουν δχι μόνο άπό τήν κα­ λύτερη καί τή μέση γη, άλλά καί άπό τή χειρότερη, έκτός άπό τίς δαπάνες τους καί τό μέσο κέρδος. Γι’ αυτό ή τιμή τής παραγωγής τών προϊόντων τής άγροτικής οίκονομίας εί­ ναι ίση μέ τά έξοδα τής παραγωγής τους στή χειρότερη γή συν τό μέσο κέρδος. Τά μέτρια καί τά καλύτερα έδάφη δμως δίνουν, έκτός άπό τό μέσο κέρδος, καί κάποιο πλεόνασμα, πού Α καπιταλιστής - μισθωτής δφείλει νά τό πληρώσει στόν Ιδιο­ κτήτη τής γής. Τό πλεόνασμα τοΰ κέρδους πού παρέχει ή καλύτερης ποιότητας γή, ή ή γή πού βρίσκεται κοντά στήν άγορά, σέ οχέση μέ τή χειρότερη ή τήν πιό Απομακρυσμένη γή, όνομάζεται π ρ ώ τ η δ ι α φ ο ρ ι κ ή γ α ι ο π ρ ό σ ο • ο ς, γιατί Εξασφαλίζεται έξαιτίας τής διαφοράς τής ποιό­ τητας τής γής. Αυτή δμως ή διαφορά γονιμότητας καί θέσης τής γής είναι μόνο ή προϋπόθεση, ή φυσική βάση γιά τή δη­ 42

μιουργία τής πρώτης διαφορικής γαιοπροσόδου. Πηγή της είναι ή υπεραξία που δημιουργούν οί έργάτες γής. Πλεόνασμα κέρδους μπορεΐ νά πάρει δ καπιταλιστής μισθωτής καί άπό όποιασδήποτε ποιότητας γή υστέρα άπό πρόσθετες έπενδύσεις κεφαλαίου, που τοΰ έπιτρέπουν νά έξασ<ραλίσει καλύτερη συγκομιδή άπό τή συγκομιδή τής χειρό­ τερης γής πού καθορίζει τήν τιμή μιας μονάδας προϊόντος. Τό πρόσθετο κέρδος, πού είναι αποτέλεσμα τών νέων έπε»δύσείΰν κεφαλαίου στό καλλιεργούμενο έδαφος, δηλ. τής έντατικοποίησης τής καλλιέργειας, όνομάζεται δ ε ύ τ ε ρ η δ ι α φ ο ρ ι κ ή γ α ι ο π ρ ό σ ο δ ο ς . Ά ν ή δεύτερη διαφορική γαιοπρόσοδος έπιτευχθεΐ πρίν λήξει τό παλιό συμ­ βόλαιο έκμίσθωσης, τήν Ιδιοποιείται δ καπιταλιστής. Κατά τήν υπογραφή δμως τοΰ νέου συμβολαίου, ό γαιοκτήμονας συνήθως υπολογίζει τά άποτελέσματα τής έντατικοποίησης τής καλλιέργειας καί ανεβάζει τό ένοίκιο, συμπεριλαμβάνοντας σ’ αυτό καί τή δεύτερη διαφορική γαιοπρόσοδο. Ή αστική πολιτική οικονομία έξηγεΐ τήν προέλευση τής διαφορικής γαιοπροσόδου άπό τήν ύπαρξη κάποιου «νόμου φθίνουσας γονιμότητας τοΰ έδάφους». Ό Μάρξ καί ό Λένιν άπόδειξαν δτι ό μυθικός «νόμος τής φθίνουσας γονιμότητας* δέν Ιχει καμιά σχέση μέ τή θεωρία τής γαιοπροσόδου. Τό νόμο αΰτό τόν έπινόησαν οΐ άστοί οίκονομολόγοι καί προπαγανδιστές γιά νά άφαιρέσουν άπό τούς καπιταλιστές καί τούς μεγάλους γαιοκτήμονες τήν εύθύνη γιά τήν άκρίβεια τών άγροτικών προϊόντων, γιά τή φτώχεια τών μαζών καί γιά τή βάρβαρη χρησιμοποίηση τής γής, άποδίδοντάς τα δλα αυτά στήν ένέργεια ένός αΙώνιου καί αμετάβλητου «νόμου». Έ νας άπό τούς θεμελιωτές τής απλοϊκής πολιτικής οικονομίας, ό Ιερέας Μάλθους, στηριζόμενος σ’ αΰτό τό «νόμο», διακήρυξε δτι ή αύξηση τοΰ πληθυσμοΰ θά ξεπερνάει πάντα τήν αύξη­ ση τής παραγωγής άγροτικών προϊόντων καί γι’ αΰτό, γιά νά κρατηθεί κάποια «Ισορροπία», είναι άπαραίτητοι οί πόλε­ μοι, οΐ έπιδημίες καί ό τεχνητός περιορισμός τών γεννήσεων στίς φτωχές τάξεις. 01 σύγχρονοι μαλθουσιανοί χρησιμο­ ποιούν τό λεγόμενο «νόμο τής φθίνουσας γονιμότητας τού έδάφους» γιά νά δικαιολογήσουν τούς Επιθετικούς πολέμου; καί τή μαζική έξόντωση τών άνθρώπων. Ή Ιδιοποίηση τής διαφορικής γαιοπροσόδου άπό τους 41

γαιοκτήμονες, πού συνήθως τή χρησιμοποιούν γιά μή παρα­ γωγικούς σκοπούς, είναι τροχοπέδη γιά τήν ανάπτυξη της Αγροτικής οίκονομίας. Ακόμα πιό μεγάλη σημασία άπό αυτή τήν £πσψη Εχει ή ά π ό λ υ τ η γ α ι ο π ρ ό σ ο δ ο ς . Τά χειρότερα έδάφη, δπως είπαμε, δέν Αποδίδουν διαφο­ ρική γαιοπρόσοδο. 01 Ιδιοκτήτες αυτών τών έδαφών δμως δέν τά παραχωρούν στούς καπιταλιστές έπιχειρηματίες χωρίς καμιά Ανταμοιβή, χωρίς κανένα είσόδημα. ’Από πού δμως γεννιέται ή γαιοπρόσοδος στά χειρότερα έδάφη; "Οπως είναι γνωστό, μόνο τό μεταβλητό κεφάλαιο γεννάει υπεραξία. Στή γεωργία ή τεχνική είναι κατώτερη άπό τή βιομηχανία. Αυτό όφείλεται στό γεγονός δτι οΐ καπιταλιστές, που νοικιάζουν τή γή μόνο γιά δρισμένο χρονικό διάστημα, δέν τοποθετούν σέ μηχανές, κτίρια κτλ. τόσα χρήματα, δσα τοποθετούν στή βιομηχανία, στίς ίπιχειρήσεις τους. ’Επειδή λοιπόν ή όργανική δομή τοΰ κεφαλαίου είναι χαμηλή, τό μέ­ γεθος τής υπεραξίας γιά ίσα κεφάλαια είναι στή γεωργία Ανώτερο άπό τή βιομηχανία. "Ας υποθέσουμε δτι μέ Εξοδα παραγωγής 100 νομισματικές μονάδες, στή βιομηχανία Αναλογοϋν 90 σέ σταθερό κεφάλαιο καί 10 σέ μεταβλητό, καί στή γεωργία 80 σέ σταθερό καί 20 σέ μεταβλητό κεφάλαιο. Στήν περίπτωση αυτή ή υπεραξία στή βιομηχανία (μέ 100% ποσοστό έκμετάλλευσης) είναι 10 νομισματικές μονάδες καί στή γεωργία 20 νομισματικές μονάδες. Τό μονοπώλιο δμως τής άτομικής Ιδιοκτησίας στή γή έμποδίζει τήν έλεύθερη με­ ταφορά κεφαλαίων στή γεωργία. Κατά συνέπεια, δέν μπο­ ρούν νά έξισωθοΰν τά ποσοστά τοΰ κέρδους άνάμεσα στή βιο­ μηχανία καί στή γεωργία. Γι’ αυτό oi τιμές τών Αγροτικών προϊόντων δέ διαμορφώ­ νονται άνάλογα μέ τήν τιμή τής παραγωγής, άλλά άνάλογα μέ τήν άξία. Ή διαφορά άνάμεσα στήν άξία καί στήν τιμή τής παραγωγής άποτελεΐ τήν άπόλυτη γαιοπρόσοδο. Αυτή ή διαφορά είναι ταυτόχρονα καί διαφορά άνάμεσα στήν Ανώ­ τερη υπεραξία στή γεωργία καί στή χαμηλότερη υπεραξία στή βιομηχανία (στό παράδειγμά μας αυτή ή διαφορά είναι 10 νομισματικές μονάδες). Ό φόρος, που ή κοινωνία είναι Υποχρεωμένη νά πληρώ­ νει στούς μεγάλους γαιοκτήμονες μέ τή μορφή γαιοπροσόδου, προκαλεΐ τήν ακρίβεια τών είδών διατροφής καί τών γεωρ­

γικών πρώτων υλών καί, κατά συνέπεια, όδηγεΐ στή χειρο­ τέρευση τής θέσης τών έργαζομένων μαζών τόσο στήν πόλη ίσο καί στό χωριό. Οί γαιοκτήμονες εΙσπράττουν πρόσοδο καί άπό τίς έπιχειρήσεις τής έξορυκτικής βιομηχανίας, πράγμα πού συντελεί στήν άνοδο τών τιμών τών όρυκτών πρώτων ΰ­ λών. Ή πρόσοδος προκαλεΐ τήν άνοδο τών τιμών καί στά otκόπεδα τών πόλεων κι αύτό συντελεί στήν άνοδο τών τιμών τών ένοικίων. Ή αύξηση τής προσόδου χειροτερεύει καί τή θέση τών αγροτών, πού δέν ϊχουν δική τους γη. Ή μίσΰω ση γής χαί ή καταστροφή τών μικρών χαί μεσαίων άγροίών. Τό ένοίκιο πού παίρνει ό γαιοκτήμονας άπό τόν καπιτα­ λιστή - φάρμερ είναι τό πλεόνασμα τής υπεραξίας πάνω άπό τό μέσο κέρδος. Ό γαιοκτήμονας καί ό καπιταλιστής μοιρά­ ζονται μεταξύ τους τήν άπλήρωτη έργασία τών έργατών. Διαφορετική είναι ή θέση τών μικρών καί μεσαίων άγροτών. ’Από αυτούς ό γαιοκτήμονας, μέ τή βοήθεια τοΰ ένοικίου, άποσπάει συνήθως δχι μόνο δλο τό πρόσθετο προϊόν, άλλά καί Ινα μέρος άπό τό άναγκαΐο προϊόν. Τό ένοίκιο όδηγεΐ α­ διάκοπα σέ πλήρη καταστροφή τόν μικροενοικιαστή. Ή θεωρία τοΰ Μάρξ γιά τή γαιοπρόσοδο άπόδειξε μέ έπιστημονική άκρίβεια τήν άντίθεση τών συμφερόντων τής βασικής μάζας τής Αγροτιάς πρός τά συμφέροντα τών μεγά­ λων γαιοκτημόνων. "Ολη ή πορεία τής Ιστορικής άνάπτυξης έπαλήθευσε τήν δρθότητα τής άνάλυσης τοΰ Μάρξ καί άπόδειξε δτι ή έργαζόμενη αγροτιά μπορεΐ νά υπερασπίσει τά δικαιώματά της, μόνο άν συμμαχήσει μέ τό προλεταριάτο στόν άγώνα κατά τοΰ καπιταλισμού.

7. Ή Αναπαραγω γή τοΰ κοινωνικού κεφαλαίου καί οΙ οίκονομικές κρίσεις.

Οί άνθρωποι, γιά νά Αντικαθιστούν άδιάκοπα τά μέσα παραγωγής πού φθείρονται καί τά μέσα ύπαρξής τους (μη­

χανές, τρόφιμα, ένδύματα κτλ.), πρέπει νά παράγουν νέα υλικά άγαθά. Αυτή ή διαδικασία της αδιάκοπης άνανέωσης τής παραγωγής όνομάζεται ά ν α π α ρ α γ ω γ ή . Ή Αναπαραγωγή πραγματοποιείται τόσο στά πλαίσια τών ξε­ χωριστών έπιχειρήσεων, δσο καί στήν κλίμακα δλης της κοι­ νωνίας. Ή άναπαραγωγή είναι άπλή δταν μένει αμετάβλητος δ δγκος τής παραγωγής καί πλατειά, δταν ή διαδικασία τής παραγωγής έπαναλαμβάνεται σέ έκταση αυξανόμενη χρόνο μέ τό χρόνο. Ή πλατειά άναπαραγωγή είναι χαρακτηριστι­ κό γνώρισμα τοΰ καπιταλισμοΰ. Πρώτος ό Μάρξ εδοσε έπιστημονική άνάλυση τής καπι­ ταλιστικής άναπαραγωγής. Ή διαδικασία τής απλής αναπα­ ραγωγής δίνει στόν καπιταλιστή προϊόν μεγαλύτερης αξίας άπό τό κεφάλαιο πού Εχει τοποθετήσει στήν παραγωγή. Ό καπιταλιστής, πουλώντας τά έμπορεύματα πού παράγουν o'l έργάτες, γίνεται πάλι Ιδιοκτήτης κεφαλαίου, πού τοΰ δίνει τή δυνατότητα νά έκμεταλλεύεται τούς μισθωτούς έργάτες. 01 προλετάριοι δμως, μετά τό τέλος τής παραγωγικής διαδι­ κασίας, δέν Εχουν καί πάλι τίποτε αλλο έκτός άπό τήν έργατική τους δύναμη καί είναι υποχρεωμένοι νά τή μισθώνουν στόν καπιταλιστή. Έ τσι, άπό τήν άνάλυση τής άπλής άνα­ παραγωγής τοΰ άτομικοϋ κεφαλαίου βγαίνει τό συμπέρασμα δτι στήν πορεία τής καπιταλιστικής άναπαραγωγής άναπαράγονται άδιάκοπα οΐ σχέσεις τής καπιταλιστικής έκμετάλ­ λευσης. Σ έ συνέχεια, ή άνάλυση τής άπλής άναπαραγωγής τοΰ άτομικοϋ κεφαλαίου άποδείχνει δτι, τοποθετώντας στήν παραγωγή άρχικά όρισμένο κεφάλαιο, ό καπιταλιστής πολύ γρήγορα θά τό Ετρωγε γιατί στήν άπλή άναπαραγωγή δλη ή υπεραξία πού παράγουν ο! έργάτες χρησιμεύει γιά τήν άτομική του κατανάλωση. Τοποθετώντας στήν παραγωγή 100 χιλ. δολ. καί άποσύροντας κάθε χρόνο 10 χιλ. δολ. γιά τίς Ανάγκες του, ό καπιταλιστής μέσα σέ 10 χρόνια, αν δέν είσέχραττε κέρδη, θά Ετρωγε τό κεφάλαιο πού είχε τοποθετήσει. *Ωστόσο, καί υστέρα άπό 10 χρόνια ό καπιταλιστής έξακοΙουθεΙ νά παίρνει κέρδη. "Ολο του τό κεφάλαιο λοιπόν είναι ουσιαστικά συσσώρευση υπεραξίας, πού δημιουργήθηκε άπό την έργασία τών μισθωτών έργατών καί τήν Ιδιοποιήθηκε δωρεάν δ καπιταλιστής.

Ή άνάλυση άπό τόν Μάρξ τής απλής Αναπαραγωγής το® κοινωνικοί} κεφαλαίου άποκάλυψε τίς νομοτέλειες τής κίνη­ σης δλης τής καπιταλιστικής οικονομίας γενικά. Ό Μάρξ άπόδειξε δτι είναι άδύνατο νά διαπιστωθεί ή νομοτέλεια τής αναπαραγωγής τοΰ κοινωνικού κεφαλαίου, αν δέν χωριστεί βλη ή κοινωνική παραγωγή σέ δυό μεγάλους τομείς: τήν πα­ ραγωγή μέσων παραγωγής (πρώτος τομέας) καί τήν παρα­ γωγή ε’ιδών κατανάλωσης (δεύτερος τομέας). Σ έ συνέχεια ή ανάλυση τής κίνησης τοΰ κοινωνικού προϊόντος στή φυσική του μορφή, στά μέσα παραγωγής καί είδη κατανάλωσης, εί­ ναι απαραίτητο νά συνδυαστεί μέ τήν ανάλυση τής κίνησής του στή μορφή τής άξίας. Γι’ αυτό άπό τήν άξία τοΰ συνολι­ κού έτήσιου κοινωνικού προϊόντος, δηλ. δλης τής μάζας τών μέσων παραγωγής καί τών είδών κατανάλωσης πού παράγει ή κοινωνία σέ Ενα χρόνο, πρέπει νά χωρίσουμε τό τμήμα πού προορίζεται γιά τήν άντικατάσταση τοΰ σταθεροΰ κεφαλαίου πού καταναλώνεται μέσα στό χρόνο, τό τμήμα πού προορίζε­ ται γιά τήν άντικατάσταση τοΰ μεταβλητού κεφαλαίου καί τήν παραγόμενη μέσα στό χρόνο υπεραξία. Σ ’ αυτά τά τρία συστατικά μέρη διαιρείται ή άξία τοΰ προϊόντος, που παράγεται σέ Ινα χρόνο άπό κάθε τομέα τής κοινωνικής παρα­ γωγής. Ό Μάρξ Ιβαλε γιά σκοπό του νά έξακριβώσει τίς συνθή­ κες τής διάθεσης τοΰ κοινωνικού προϊόντος, πού παράγει ή καπιταλιστική κοινωνία. Γιά νά μπορούν δλοι οί καπιταλιστές νά πουλήσουν, δηλ. νά διαθέσουν τά έμπορεύματα πού παρά­ γουν στις έπιχειρήσεις τους, είναι άπαραίτητο νά υπάρχει όηισμένη σχέση άνάμεσα στόν πρώτο καί στό δεύτερο τομέα. Στήν απλή άναπαραγωγή είναι άνάγκη τό άθροισμά τοΰ με­ ταβλητού κεφαλαίου καί τής υπεραξίας τού πρώτου τομέα νά ίσούται μέ τό σταθερό κεφάλαιο τοΰ δεύτερου τομέα: Ι (ν + m ) = He. Κατά την άνταλλαγή αυτών τών μερών τοΰ κοινωνικού προϊόντος, οΐ έργάτες καί οΐ καπιταλιστές τοΰ πρώτου τομέα παίρνουν είδη κατανάλωσης καί οί καπιταλι­ στές τοΰ δεύτερου τομέα παίρνουν σταθερό κεφάλαιο γιά νέα παραγωγή. Έ τσι ό πρώτος τομέας έξασφαλίζει καί στούς δυό τομείς τά μέσα παραγωγής, ένώ 6 δεύτερος τομέας έφοδιάζει τούς έργάτες καί τούς καπιταλιστές καί τών δυό τομέων μέ είδη κατανάλωσης. 47

Στήν πλατεία αναπαραγωγή τό δθροισμα τοΰ μεταβλ*γτοΰ κεφαλαίου καί τής υπεραξίας τοΰ πρώτου τομέα ξ 8π ε ρ ν ά ε ι τήν άξία τοΰ σταθερού κεφαλαίου τοΰ δεύτε­ ρου τομέα: Ι(ν + m ) περισσότερο άπό lie. Ή διαφορά ανά­ μεσα στό πρώτο καί τό δεύτερο μέγεθος άποτελεί τό πλεόνα­ σμα πού διατίθεται γιά τή συσσώρευση. Μέ τήν πρόοδο της συσσώρευσης τό μερίδιο τοΰ σταθεροΰ κεφαλαίου μεγαλώνει, ένώ τό μερίδιο τοΰ μεταβλητού κεφαλαίου μικραίνει. Ή πιό γρήγορη αύξηση τοΰ σταθεροΰ κεφαλαίου σέ σχέση μέ τό μεταβλητό είναι ό νόμος τής συσσώρευσης τοΰ κεφαλαίου. Άπό τό νόμο αυτό βγαίνει τό συμπέρασμα δτι τό σταθερό κε­ φάλαιο σέ κάθε τομέα μεγαλώνει γρηγορότερα άπό τό μετα­ βλητό κεφάλαιο καί τήν υπεραξία. Άφοΰ δμως ή αύξηση τοΰ σταθεροΰ κεφαλαίου τοΰ πρώτου τομέα ξεπερνάει τήν αύξη­ ση τοΰ μεταβλητοΰ κεφαλαίου καί τής υπεραξίας αΰτοΰ τοΰ τομέα, ξεπερνάει πολύ περισσότερο τήν αύξηση τοΰ σταθεροί κεφαλαίου τοΰ δ ε ύ τ ε ρ ο υ τομέα. Αΰτό τό τελευταίο σταθερό κεφάλαιο, δπω; είδαμε παραπάνω, μεγαλώνει άργότερα άπό τό μεταβλητό κεφάλαιο καί τήν υπεραξία τοΰ πρώ­ του τομέα. Έ τσ ι στήν πλατειά άναπαραγωγή μεγαλώνει γρη­ γορότερα άπ’ δλα ή παραγωγή μέσων παραγωγής γιά τήν παραγωγή μέσων παραγωγής, ΰστερα έρχεται ή παραγωγή μέσων παραγωγής γιά τήν παραγωγή εϊδών κατανάλωσης καί τελευταία, μέ άργότερο ρυθμό, ή παραγωγή ειδών κατανά­ λωσης. Ή προτεραιότητα τής αύξησης τής παραγωγής μέσων παραγωγής είναι δ οικονομικός νόμος κάθε πλατείας άναπαραγωγής. Χωρίς τήν προτεραιότητα στήν αύξηση τής παρα­ γωγής μέσων παραγωγής ή πλατειά άναπαραγωγή δέν μπορεΐ νά πραγματοποιηθεί. Κίνητρο γιά τήν έπέκταση τής παραγωγής στόν καπιτα­ λισμό είναι ή προσπάθεια νά άποσπαστεΐ όλοένα περισσότερη υπεραξία. Σ ’ αΰτό έξωθεΐ καί δ ανταγωνισμός. Στήν πορεία τής πλατείας καπιταλιστικής άναπαραγωγής άναπαράγονται σέ πλατύτερη βάση οί σχέσεις τής καπιταλιστικής έκμετάλλευσης, μεγαλώνει ή στρατιά τών έργατών καί συνεχίζεται Ι| διαδικασία τής συγκέντρωσης καί τής συγκεντροποίησης τοί κεφαλαίου. Ή ανάλυση τής απλής καί της πλατιιάς αναπαραγωγής 48

τοΰ κοινωνικού κεφαλαίου από τόν Μάρξ άπόδειξε δτι ή Ισορροπία ανάμεσα στόν πρώτο καί στό δεύτερο τομέα καί άνάμεσα στους ξεχωριστούς κλάδους μέσα σέ κάθε τομέα Εξασφαλίζεται μόνο μέ τίς οίκονομικές κρίσεις καί γιά έξαιρετικά σύντομο χρονικό διάστημα, δτι στην καπιταλιστική άναπαραγωγή ένυπάρχουν οί άνταγωνιστικές Αντιθέσεις, πού προκαθορίζουν τό Αναπόφευκτο τών οικονομικών κρίσεων υ­ περπαραγωγής. Οί οίκονομικές χρίοεις υπερπαραγωγής. Ή προσπάθεια τών καπιταλιστών γιά απεριόριστη αύ­ ξηση τής παραγωγής στίς συνθήκες πού ή κατανάλωση πε­ ριορίζεται στά στενά πλαίσια τής αγοραστικής ικανότη­ τας τών μαζών, βρίσκει διέξοδο στήν αύξηση τής παραγω­ γής, κυρίως στόν τομέα τής παραγωγής μέσων παραγω­ γής. Ή έπέκταση τής παραγωγής μέσων παραγωγής στόν καπιταλισμό, πού είναι έκφραση τής τεχνικής προόδου, είναι ταυτόχρονα καί μιά προσωρινή διέξοδος άπό τίς δυσκολίες τής πώλησης, πού γεννιούνται άπό τήν άνεπαρκή αγοραστι­ κή Ικανότητα τών μαζών. Ή έπέκταση δμως τής παραγωγής στίς συνθήκες πού ή παραγωγή ειδών κατανάλωσης είναι πε­ ριορισμένη άπό τά χαμηλά εισοδήματα τών πλατειών μαζών, όδηγεΐ κατά περιόδους σέ κρίσεις υπερπαραγωγής. Άφοΰ τελικός σκοπός τής παραγωγής είναι ή παραγωγή ειδών κα­ τανάλωσης, τελική αίτία δλων τών οικονομικών κρίσεων υπερ­ παραγωγής, δπως τόνιζε δ Μάρξ, είναι ή φτώχεια καί ή πεφίορισμένη κατανάλωση τών μαζών. Σ ’ αΰτό Εκδηλώνεται ή βασική άντίθεση τοΰ καπιταλισμού, ή αντίθεση άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στήν Ατομική κα­ πιταλιστική Ιδιοποίηση. Γενική οικονομική κρίση υπερπαραγωγής ξέσπασε γιά πρώτη φορά στήν Α γγλία στά 1825. ’Από τότε ο! κρίσεις Ιρχισαν νά Επαναλαμβάνονται άρχικά κατά μέσο δρο κάθε 10 χρόνια καί υστέρα σέ λιγότερο καθορισμένα χρονικά δια­ στήματα. Στήν περίοδο άπό τό 1825 ώς τό 1938, ή ’Αγγλία πέρασε 13 οικονομικές κρίσεις. Στίς Αλλες καπιταλιστικές χάρες, πού μπήκαν Αργότερα στό δρόμο τής μεγάλης μηχα­ 49

νοποιημένης βιομηχανίας, οί κρίσεις αρχισαν αρκετά αρ­ γότερα. Οικονομική κρίση σημαίνει υπερπαραγωγή έμπορευμά­ των, Εξαιρετικές δυσκολίες γιά τήν πώλησή τους, πτώση τών τιμών, γρήγορη πτώση τής παραγωγής. Στήν περίοδο της κρίσης μεγαλώνει απότομα ή ανεργία, πέφτουν οί μισθοί τών έργατών που μενουν στήν παραγωγή, κλονίζονται οί πιστωτι­ κές σχέσεις, καταστρέφονται πολλοί, καί Ιδιαίτερα οί μικροί Επιχειρηματίες. Στήν πορεία τής κρίσης wit στήν περίοδο τής στασιμό­ τητας (ύφεσης), πον ακολουθεί συνήθως τήν κρίση, τά απο­ θέματα τών έμπορευμάτων πού Ιχουν συσσωρευτεί πουλιούν­ ται σιγά - σιγά σέ χαμηλές τιμές (πού επεσαν έξαιτίας τής κρίσης). Οί καπιταλιστές, στήν προσπάθειά τους νά ανεβά­ σουν τήν παραγωγικότητα της έργασίας ώστε νά Ιίχουν κέρ­ δη καί μέ τίς χαμηλές τιμές, άρχίζουν νά ανανεώνουν τόν έξοπλισμό των ίπιχειρήσεών τους. Αυτό προκαλεΐ ζήτηση μέ­ σων παραγωγής. Σιγά - σιγά άρχίζει στήν άγορά ή άναζωογόνηση, πού περνάει ύστερα στήν δνοδο. Αυτή ή περιοδι­ κή έναλλαγή τής κρίσης μέ τήν ύφεση, πού ύστερα τήν άκολουθεϊ αναζωογόνηση καί τέλος ή άνοδος καί ξανά πάλι ή κρίση, αποδείχνει οτι ή καπιταλιστική παραγωγή αναπτύσ­ σεται κ υ κ λ ι κ ά , δηλ. πραγματοποιεί Ιναν κύκλο μέ έπανάληψη τών Ιδιων φάσεων, δπως έπαναλαμβάνονται δ χει­ μώνας καί τό καλοκαίρι. Ή καπιταλιστική πλατειά αναπαρα­ γωγή δέν είναι αδιάκοπη διαδικασία. Ή έναλλαγή τών ανό­ δων με πτώσεις καί υφέσεις, οί αδιάκοπες διακοπές στήν άνάπτυξη τής παραγωγής είναι ό νόμος τής καπιταλιστικής πλατείας άναπαραγωγής. «Ή καπιταλιστική αναπαραγωγή, — εγραφε ό Λένιν, — δέν μπορεί νά αναπτύσσεται άλλιώς παρά μέ αλματα, δυό βήματα έμπρός καί Ινα βήμα (κάποτε καί δυό) πίσω»*. Οί κρίσεις γεννιούνται άπό τή βασική άντίθεση τοΰ καπι­ ταλισμού, άπό τήν άντίθεση άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρα­ κτήρα τής παραγωγής καί στόν άτομικό τρόπο Ιδιοποίησης τών προϊόντων τής έργασίας. Ό κοινωνικός χαρακτήρας τής

* Η. I. Λένιν, *"Ακαντα>, τίμ. 5ος, atA. 74.

50

παραγωγής έκδηλώνεται, πρώτο, μέ τήν ανάπτυξη τής εΐδίτ χίυσης τής παραγωγής χαί τόν καταμερισμό τής έργασίας Ανάμεσα στίς έπιχειρήσεις καί στους κλάδους τής οίκονομίας, Λπου ή έπί μέρους παραγωγή άποτελεΐ συστατικό στοιχείο τής κοινωνικής διαδικασίας τής παραγωγής, καί, δεύτερο, μέ τή συγκέντρωση τής παραγωγής σέ δλο καί πιό μεγάλες έπιχειρήσεις. Καί τά δυό αυτά φαινόμενα δημιουργούν τερά­ στιες δυνατότητες γιά τήν έπέκταση τής παραγωγής. Στήν περίοδο τής αναζωογόνησης, καί κυρίως στήν περίοδο τής ανόδου, ή τεράστια αύξηση της παραγωγής πραγματοποιεί­ ται κυρίως μέ τήν έπέκταση τής παραγωγής μέσων παραγω­ γής. "Οσο συνεχίζεται ή οικοδόμηση νέων έργοστασίων, σι­ δηροδρόμου, ήλεκτροσταθμών κτλ., μεγαλώνει &ς ενα βαθμό ή ζήτηση πρόσθετης έργατικής δύναμης καί, κατά συνέπεια, καί ή ζήτηση ειδών κατανάλωσης, αυτή ή άνοδος δμως δέν αντιστοιχεί καθόλου στήν αύξηση τής ζήτησης μέσων παρα­ γωγής. Γ ι’ αυτό, άργά ή γρήγορα, έξαιτίας τής άναρχίας τής παραγωγής πού χαρακτηρίζει τόν καπιταλισμό, οί τερά­ στιες δυνατότητες τής μεγάλης βιομηχανίας γιά έπέκταση προσκρούουν στά στενά δρια τής κατανάλωσης, στήν αδυνα­ μία τών αγορών νά παρακολουθήσουν τήν έπέκταση τής πα­ ραγωγής. ’Αποδείχνεται δτι ή μάζα τών προϊόντων, πού διο­ χετεύεται στήν άγορά, δέν μπορεΐ νά άπορροφηθεΐ άπό τή μάζα τών άγοραστών, γιατί είναι περιορισμένη ή άγοραστιχή τους ικανότητα, τά είσοδήματά τους. Ό Λένιν, στό γνωστό του άρθρο «Κάρλ Μάρξ», παρα­ τήρησε δτι ή δυνατότητα γρήγορης έπέκτασης τής βιομηχα­ νίας «σέ συνδυασμό μέ τήν πίστωση καί τή συσσώρευση κε«ραλαίου σέ μέσα παραγωγής, δίνει, άνάμεσα στά αλλα, καί τό κλειδί γιά τήν έρμηνεία τών κ ρ ί σ ε ω ν υπερπαρα­ γωγής, πού έμφανίζονται περιοδικά στίς καπιταλιστικές χώ­ ρες στήν άρχή κατά μέσο δρο κάθε 10 χρόνια καί υστέρα σέ πιό μεγάλα καί λιγότερο καθορισμένα χρονικά διαστήματα»*. Ή συσσώρευση σέ μέσα παραγωγής έξηγεϊ καί τόν πε­ ριοδικό χαρακτήρα τών κρίσεων. Τό χαμηλό έπίπεδο τών τιμών καί ή δξυνση τον άνταγω-

* Β. I. Αίνν», «Άπαντα», τόμ. 91ο(, ο*λ. 4 7 -4 8 .

51

νισμοΰ, στήν περίοδο τής στασιμότητας, αναγκάζουν τούς κα­ πιταλιστές νά Αντικαταστήσουν τόν ήθικά φθαρμένο (άπαξιωμίνο) τεχνικό έξοπλισμό μέ καινούριο, δηλ. νά άνανεώσοϋν τό βασικό κεφάλαιο (έξοπλισμό, μηχανές, έργαλεΐα κτλ.). Ό κάθε έπιχειρηματίας, άπό φόβο μή μείνει πίσω άπό τόν Ανταγωνιστή του, προσπαθεί νά μειώσει τά έξοδα τής παρα­ γωγής μέ τήν είσαγωγή τεχνικών βελτιώσεων. « . . .Ή κρίση, — ίγραφε ό Μάρξ, — είναι πάντα αφετηρία γιά μεγάλες νέες έπενδύσεις κεφαλαίου. Κατά συνέπεια, αν έξετάσουμε τήν κοινωνία γενικά, ή κρίση δημιουργεί, σέ μεγάλο ή μικρό­ τερο βαθμό, μιά νέα βάση γιά τόν έπόμενο κύκλο τής περι­ στροφής»*. 01 κρίσεις δείχνουν τήν όλοένα μεγαλύτερη Ελλειψη άντισνοιχίας τών άστικών παραγωγικών σχέσεων πρός τό χαρα­ κτήρα τών σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων. 0 1 κρίσεις {ιπερπαραγωγής είναι σαφής δείκτης της στενότητας τοΰ κα­ πιταλιστικού τρόπου παραγωγής, τής άνικανότητάς του νά ίόσει έλεύθερη διέξοδο στήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. 01 κρίσεις δείχνουν δτι ή σύγχρονη κοινωνία θά μπορού­ σε νά παράγει άσύγκριτα περισσότερα προϊόντα, πού θά συν­ τελούσαν στή βελτίωση τής ζωής δλων τών έργαζομένων, δν τά μέσα παραγωγής χρησιμοποιούνταν δχι γιά τήν άπόκτηση καπιταλιστικού κέρδους, άλλά γιά τήν Ικανοποίηση τών αναγ­ κών δλων τών μελών τής κοινωνίας. Αυτό δμως μπορεΐ νά γί­ νει μόνο δταν ή άτομική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής γί­ νει κοινωνική Ιδιοκτησία.

· . Ό γενικός νόμος τής καπιταλιστικής συσσώρευσης. Χάρη στήν άνάπτυξη τής μεγάλης μηχανοποιημένης 6ιομηχανίας καί στή βελτίωση τής γεωργίας καί τών άλλων κλά­ δων τής έθνικής οίκονομίας, γιά την παραγωγή τής ίδιας πο­ σότητας προϊόντων, άπαιτοΰνται όλοένα λιγότεροι έργάτες. Μέ άλλα λόγια, μέ τήν άνάπτυξη τοΰ καπιταλισμού, τό μ«ρΐ* Κ. Mdhpt. 'Κ»φάλαιο>, τόμ. II, 1966. osa. 1β2.

*2

Λιο τοΰ κεφαλαίου πού διατίθεται γιά μέσα παραγωγής (στα­ θερό κεφάλαιο) μεγαλώνει, ένώ τό μερίδιο τοΰ κεφαλαίου πού διατίθεται γιά τήν έργατική δύναμη (μεταβλητό κεφά­ λαιο) μικραίνει. Ή.δλοένα γρηγορότερη αΰξηση τοΰ σταθερού κεφαλαίου, σέ σχέση μέ τό μεταβλητό, προκαλεΐ σχετική μείωση τών α­ ναγκών τής καπιταλιστικής παραγωγής σέ ζωντανή έργασία έργατών, ένώ 6 συνολικός άριθμός τών βιομηχανικών έργατών μεγαλώνει, δσο αναπτύσσεται ό καπιταλισμός. Στόν κα­ πιταλισμό, ή τεχνική πρόοδος καταδικάζει έκατομμύρια αν­ θρώπους στήν ανεργία. Στήν άστική κοινωνία, ή άπειλή της ιΐνεργίας κρέμεται άδιάκοπα πάνω άπό τό κεφάλι κάθε έρ­ γάτη, πού ποτέ δέν μπορεί νά είναι σίγουρος γιά τό αύριο. Κάτω άπό τό φως τής θεωρίας τοΰ Μάρξ γιά την καπι­ ταλιστική συσσώρευση, γίνονται δλοφάνερα τά λάθη τής κλα­ σικής αστικής πολιτικής οίκονομίας. Ό Α. Σμίθ καί 6 Ντ. Ρικάρντο υπέθεταν οτι ή ζήτηση έργατικής δύναμης μεγα­ λώνει άνάλογα μέ τήν αύξηση τής παραγωγής, δτι στήν πο­ ρεία τής καπιταλιστικής συσσώρευσης ή θέση της έργατι­ κής τάξης πρέπει δπωσδήποτε νά βελτιώνεται. Στήν πραγμα­ τικότητα δμως ή καπιταλιστική συσσώρευση έπιταχύνει τήν «ϊπώθηση τών έργατών άπό τίς μηχανές καί δημιουργεί τή βιομηχανική έφεδρική στρατιά. «"Οσο μεγαλύτερος είναι δ κοινωνικός πλούτος, δσο με­ γαλύτερο είναι τό κεφάλαιο πού κυκλοφορεί, ή Ικταση καί ή ίνταση τής αύξησής του, καί, κατά συνέπεια, δσο μεγαλύτερο είναι τό απόλυτο μέγεθος τοΰ προλεταριάτου καί ή παραγω­ γική δύναμη τής έργασίας του, τόσο μεγαλύτερη γίνεται ή βιομηχανική έφεδρική στρατιά.. . Τό σχετικό μέγεθος τής βιομηχανικής έφεδρικής στρατιάς μεγαλώνει μαζί μέ την αύ­ ξηση τών δυνάμεων τοΰ πλούτου. Ό σ ο μεγαλύτερη δμως εί­ ναι αύτή ή έφεδρική στρατιά σέ σχέση μέ τήν ένεργό στρα­ τιά τών έργατών, τόσο μεγαλύτερος είναι ό μόνιμος υπερπλη­ θυσμός, πού ή φτώχεια του είναι άντιστρόφως άνάλογη πρόίς τά βάσανα τής έργασίας του. . . Α ύ τ ό ς ε ί ν α ι ί απόλυτος, γενικός νόμος τής καπι­ ταλιστικής σ υ σ σ ώ ρ ε υ σ η ς » (Μ ά ρξ)*. * Κ. Μάρξ, 'Κ ίψ άΪΛ ν», ι4μ· I. 1Η 6, αβΧ. 660.

Γ>3

“Οσο μεγαλύτερη είναι ή βιομηχανική έφεδρική στρατιά, τόσο χειρότερη είναι ή θέση τοΰ τμήματος τής έργατικής τά­ ξης πού Απασχολείται, γιατί ό καπιταλιστής μπορεΐ νά κατα­ φεύγει στήν Απόλυση τών δυσαρεστημένων καί «απαιτητικών» έργατών, Εκμεταλλευόμενος τό γεγονός δτι μπορεΐ, δποια στιγμή θέλει, νά βρίσκει αντικαταστάτες τονς άνάμεσα στούς Ανέργους. Έ κ εΐ δπου κυριαρχεί ή καπιταλιστική Ιδιοκτησία στά μιίοα παραγωγής, ή τεχνική πρόοδος όδηγεΐ στήν αύξηση τοΐ κέρδους τών καπιταλιστών καί στήν έπιδείνωση τής Ανέχεια* καί τής δνασφάλειας τών πλατιών στρωμάτων τον πλη·σμοΰ.

Ή χειοοτέρεναη τής ΰέσης τής ίργατιχής τάξης. Έ τ σ ι, έξαιτίας τών ίδιων τών νόμων του, ό καπιταλισμόν γεννάει Αναπόφευκτα τή φτώχεια, τήν ανεργία καί τήν α­ θλιότητα τοΰ έργαζόμενου πληθυσμού. Ή χειροτέρευση τών συνθηκών ζωής τών έργαζομένων έκδηλώνεται μέ Ιδιαίτερη 2νταση στήν περίοδο τών οικονομικών κρίσεων υπερπαραγω­ γής, δταν μεγαλώνει ή Ανεργία, πέφτουν οΐ μισθοί, έντείνεται ή διαδικασία τής καταστροφής τών μικρών καί μεσαίων παραγωγών. Στό σχέδιο προγράμματος τοΰ Ρ Κ Κ (Μπ.) 6 Λένιν Εγραφε: <01 κρίσεις καί οί περίοδοι τής βιομηχανικής στασιμότητας. . . μεγαλώνουν τήν έξάρτηση τής μισθωτής έργασίας άπό τό κεφάλαιο, όδηγοΰν ακόμα γρηγορότερα στή σχετική, μερικές φορές καί στήν απόλυτη χειροτέρευση τής θέσης τής έργατικής τάξης»*. Χειροτέρευση τής θέσης τών έργαζομένων μπορεΐ νά γί­ νεται καί δταν ακόμα αυξάνονται κάπως οί μισθοί. Μέ τήν αΰξηση τής έντατικότητας τής έργασίας, μεγαλώνει καί ή Ανάγκη γιά καλύτερη διατροφή, Ιατρική περίθαλψη κτλ. Καί δταν αυτή ή αυξανόμενη Ανάγκη δέν Ικανοποιείται, ή δέν Ικανοποιείται έντελώς, χ ε ι ρ ο τ ε ρ ε ύ ε ι ή θέση τής έργατικής τάξης, μεγαλώνουν οΐ Ανάγκες της, Ακόμα καί στήν περίπτωση πού γίνεται κάποια αΰξηση μισθών.

* Β. 1. Λένι>, •"Αχανή»», τάμ. 2βος, α*λ. 81.

Μ

’Ακόμα καθαρότερα φαίνεται ή χαρακτηριστική γιά τόν καπιταλισμό σχετική χειροτέρευση τής θέσης τής έργατικής τάξης, δηλ. ή έλάττωση τοΰ μεριδίου τής έργατικής τάξης στό έθνικό εισόδημα. Αΰτό χαρακτηρίζει τή θέση τής έργα­ τικής τάξης σέ σχέση μέ τή θέση τών καπιταλιστών. Ή αίξηση τοΰ κοινωνικοΰ πλούτου στήν άστική κοινοτνία όδηγεΐ αναπόφευκτα στήν αύξηση τής κοινωνικής ανισότητας ανά­ μεσα στούς καπιταλιστές καί στούς έργαζόμενσυς. Ή τάση γιά χειροτέρευση τής θέσης τής έργατικής τάξης όσο ανα­ πτύσσεται ό καπιταλισμός, τάση πού άνακαλύφτηκε άπό τόν Μάρξ, έξακολουθεΐ νά υπάρχει καί σήμερα. Αυτό δμως δέ θέλουν νά τό παραδεχτούν μέ κανένα τρόλο οΐ έπικριτές τοΰ μαρξισμού. Πλαστογραφώντας λοιπόν τήν πραγματικότητα, Εκμεταλλευόμενοι όρισμένα μεμονωμένα γε­ γονότα, παρουσιάζοντας, δπως τούς αρέσει, μερικά φαινόμε­ να τής έποχής μας, προσπαθούν μέ κάθε τρόπο νά αποδεί­ ξουν δτι ή θεωρία τοΰ Μάρξ δέν Επαληθεύτηκε δήθεν καί δτι ό σύγχρονος καπιταλισμός άνοίγει προοπτικές γιά απεριόρι­ στη βελτίωση τής θέσης τών έργατών. Ή πλαστογραφία γίνεται δχι μόνο γιά τή θέση τής έρ­ γατικής τάξης, άλλά καί γιά τήν ίδια τή θεωρία τοΰ Μάρξ. 0 1 έπικριτές πού άνήκουν στό άστικό - ρεφορμιστικό στρατό­ πεδο, προσπαθώντας νά διευκολύνουν τό Ιργο τους, δέ διστά­ ζουν νά έκχυδαίσουν αύτή τή θεωρία, άποδίδοντάς της παρά­ λογους Ισχυρισμούς πού ό Μάρξ καί οί μαρξιστές ποτέ δέ διατύπωσαν καί δεν υποστήριξαν. Τ ή μαρξιστική θέση γιά τήν τάση χειροτέρευσης τής θέ­ σης τής έργατικής τάξης τήν παρουσιάζουν μέ τή μορφή δόγματος, πού, σύμφωνα μ’ αΰτό, στόν καπιταλισμό γίνεται & δ ι ά κ ο π η άπό χρόνο σέ χρόνο, άπό δεκαετία σέ δεκα­ ετία, απόλυτη χειροτέρευση τών συνθηκών ζωής τών έργα­ τών. Ό Μάρξ δμως, διατυπώνοντας αύτή τή θέση, είχε ΰπόψη δχι μιά άδιάκοπη πορεία, άλλά μιά τ ά σ η τοΰ καπιταλισμού, πού πραγματοποιείται άνισόμερα στίς διάφο­ ρες χώρες καί στίς διάφορες περιόδους, μέ άποκλίσεις καί διακοπές, καί πού σ’ αΰτήν άντιτίθεται ή έπενέργεια δλλων παραγόντων. Έ ν α ς άπό αυτούς τούς παράγοντες πού άντιτίθενται είναι 56

ό αγώνας τής έργατικής τάξης γιά τήν αύξηση ιών μισθών καί τή βελτίωση τών συνθηκών έργασίας. Μετά τό δεύτερο παγ­ κόσμιο πόλεμο, αυτός ό αγώνας ήταν περισσότερο αποτελε­ σματικό; άπό όποιαδήποτε αλλη φορά. Χτυπήθηκε κατακέ­ φαλα τό προπύργιο τής διεθνούς άντίδρασης, δ γερμανικός καί ό Ιταλικός φασισμός. ’Αναπτύχτηκε ή όργάνωση καί ή συσπείρωση τής έργατικής τάξης τών καπιταλιστικών χω­ ρών. 01 έπιτυχίες τών χωρών τοΰ σοσιαλισμού άναγκάζουν τήν αστική τάξη νά κάνει παραχωρήσεις στούς έργαζόμενους. Μπορούσε νά γίνει αυτό χωρίς συνέπειες; ’Ασφαλώς δχι. 01 έργάτες πολλών χωρών άπόκτησαν τή δυνατότητα νά βελ­ τιώσουν τή θέση τους. Καί χρησιμοποίησαν αυτή τή δυνα­ τότητα. Είναι φανερό υτι αυτό ούτε στόν έλάχιστο 6αΟμ4 δεν μπορεί νά ανατρέψει τό μαρξισμό. Μόνο οί συκοφάντες καί οί πλαστογράφοι μπορούν νά ισχυρίζονται δτι, σύμφωνα δήθεν μέ τή θεωρία τοΰ Μάρξ καί τοΰ Λένιν, τό βιοτικό έπίπεδο τών έργατών δλων τών καπιταλιστικών χωρών πρέπει νά είναι σήμερα κατώτερο άπ’ δ,τι ήταν, δς πούμε, στίς αρ­ χές τοΰ 20ού αΙώνα. Πολλά άπό τά γεγονότα, δπου συνηθίζουν νά στηρίζον­ ται οί φανατικοί άρνητές τοΰ μαρξισμού, έξηγοΰνται καί μέ τό γεγονός δτι ή τάση γιά χειροτέρευση τής θέσης τής έρ­ γατικής τάξης έξαρτάται άπό τή γενική οικονομική συγκυ­ ρία. Είναι φανερό δτι στήν περίοδο τής κυκλικής άνοδον οί έργάτες ζούν καλύτερα άπό τήν περίοδο τής κρίσης. Αντί πρέπει νά τό έχουμε ύπόψη δταν συγκρίνουμε τή θέση τών έργαζομένων στήν περίοδο τής κρίσης καί τής ύφεσης στά 1930 - 40 καί στήν περίοδο τής υψηλής οικονομικής συγκυ­ ρίας στά 1950 - 60.

Ή ίοτοβική τάση τής καπιταλιστικής συσσώρευσης. Μέ τή συσσώρευση τοΰ κεφαλαίου συγκεντρώνονται, βέ δλο καί πιό μεγάλες έπιχειρήσεις, τεράστιες μάζες έργατών καί τεράστια μέσα παραγωγής. Ή ένέργεια τών έσωτερικών νόμων τής καπιταλιστικής παραγωγής κάνει τούς πιό Ισχυρούς καπιταλιστές νά νικούν τούς πιό άδ\>νατους. Παράλληλα μέ τή συγκεντροποίηση τών 56

κεφαλαίων ή τήν απαλλοτρίωση τών πολλών καπιταλιστών

fuvb λίγους καπιταλιστές, άναπτύσσεται καί ή συνειδητή έφα£μογή τής έπιστήμης στήν παραγωγή, ή σχεδιασμένη έκμετάλλευση τής γής, ή μετατροπή τών έργαλείων έργασίας σέ μέ­ σα, πού έπιβάλλουν μόνο συλλογική χρησιμοποίηση. Φτάνει κάιαχα στιγμή πού γίνεται οχι μόνο δυνατή άλλά καί αναγ­ καία ή μετατροπή τών αποφασιστικών μέσων παραγωγής σέ κοινωνική Ιδιοκτησία, γιατί όξύνεται στό έπακρο ή αντίθεση ανάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στήν ατομική καπιταλιστική ιδιοποίηση. 'Η συσσώρευση τοΰ κεφαλαίου δημιουργεί δχι μόνο τίς αντικειμενικές, άλλά καί τίς υποκειμενικές προϋποθέσεις γιά τό πέρασμα άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό. Μέ τή συσ­ σώρευση τοΰ κεφαλαίου ή κοινωνία δλο καί πιό Ιντονα χωρί­ ζεται σέ μιά χούφτα μεγιστάνων τοΰ κεφαλαίου καί στίς άντίΟετες πρός αύτή μάζες τών έργατών, πού τίς ένώνει ή με­ γάλη μηχανοποιημένη παραγωγή. Τό προλεταριάτο ξεσηκώ­ νεται όλοένα άποφασιστικότερα στόν άγώνα κατά τοΰ κεφα­ λαίου. Ή έργατική τάξη κατευθύνει τίς προσπάθειές της γιά τή μετατροπή τής καπιταλιστικής Ιδιοκτησίας σέ κοινωνική Ιδιοκτησία. Ή πορεία αυτή δέ θά είναι τόσο μακρόχρονη, Λκως ήταν ή μετατροπή τής κατακερματισμένης, βασισμένης στήν προσωπική έργασία, μικρής άτομικής ιδιοκτησίας τών χειροτεχνών καί τών άγροτών σέ καπιταλιστική ιδιοκτησία. Στίς συνθήκες τοΰ καπιταλισμού οί λαϊκές μάζες, μέ έπικεφαλής τήν έργατική τάξη, θά άπελευθερώσουν τήν κοινώνί* <ίπό τό ζυγό τών έλάχιστων σφετεριστών. "Οσο έλαττώνεται όλοένα ό αριθμός τών μεγιστάνων τοΰ κεφαλαίου, πού Ιδιοποιούνται δλα τά όφέλη άπό τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, αυξάνει καί ή άγανάκτηση τής έργατικής τάξης, ποΰ διδάσκεται, ένώνεται καί δργανώνεται στήν πορεία τής ίδιας τής διαδικασίας τής καπιταλιστικής παραγωγής. Ό καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής γίνεται τροχοπέδη γιά τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων της άνΟρωπινης κοινωνίας. «Ή συγκεντροποίηση τών μέσων πα­ ραγωγής καί ή κοινωνικοποίηση τής έργασίας φτάνουν σέ τέτοιο σημείο, ώστε γίνονται άσυμβίβαστα μέ τό καπιταλι­ στικό τους περίβλημα. Τό περίβλημα αΰτό διαρρηγνύεται. Σημαίνει τό τέλος τής καπιταλιστικής άτομικής Ιδιοκτησίας.

57

0 1 άπαλλοτριωτές απαλλοτριώνσνται» *. Αΰτή είναι ή Itnoyiκή τάση τής καπιταλιστικής συσσώρευσης. Τήν άνάγκη τοΰ έπαναστατικοΰ μετασχηματισμού τής κα­ πιταλιστικής κοινωνίας σέ σοσιαλιστική, ό Μάρξ τή διαπί­ στωσε δχι άπό κάποια οντοπική Επιθυμία, άλλά δλοκληραπικά καί αποκλειστικά άπό τόν αντικειμενικό οικονομικό νόμο ανά­ πτυξης τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Ταυτόχρονα άπόδειξκ βτι ή κατάργηση τοΰ καπιταλισμού θά γίνει άπό τούς έργαζόμενους μέ Επικεφαλής τήν έργατική τάξη. Μόνο βταν κα­ ταργήσουν τήν ατομική Ιδιοκτησία τών μεγιστάνων τοΰ κεφα­ λαίου καί τών μεγάλων γαιοκτημόνων· στά μέσα παραγωγής, οί λαϊκές μάζες τών καπιταλιστικών χωρών θά μπορέσουν νά Εξασφαλίσουν τή νίκη τοΰ σοσιαλιστικού συστήματος καί νύ· άνοίξουν Εναν πλατύ δρόμο γιά παραπέρα κοινωνική πρόοδο. Κατά συνέπεια, ή νομοτελειακή ανάπτυξη τοΰ καπιταλι­ σμού δδηγεΐ αναπόφευκτα στόν Επαναστατικό μετασχηματι­ σμό τής καπιταλιστικής κοινωνίας σέ σοσιαλιστική. Ό Μάρξ, μέ τήν άνάλυση τού γενικού νόμου τής καπιταλιστικής συσ­ σώρευσης, Εδοσε τήν οικονομική θεμελίωση τής θεωρίας δτι ή προλεταριακή Επανάσταση είναι άναγκαία καί άναπόφευκτη.

* Κ. lM rf, *X«fdAa«o>, τβμ. I, 1866, οιλ. 766.

58

2

*0Ιμπεριαλισμός, dv&rcpo κα( τβλευταΐο στάδιο τοΟ καπιταλισμού

Στά τέλη τού 19ου μέ άρχές τοΰ 20οΰ αΙώνα, 6 καπιτα­ λισμός μπήκε σέ Ενα νέο, στό Ιμπεριαλιστικό στάδιο τής άνάκτνξής του. Πλήρη έπιστημονική ανάλυση τοΰ Ιμπεριαλισμόν ίδοσε στά 1916 ό Λένιν στό σημαντικό του Εργο « Ό Ιμπερια­ λισμός, άνώτερο στάδιο τοΰ καπιταλισμού» καί σέ δλλα Εργα τον. ’Αποδείχνοντας δτι ό ιμπεριαλισμός είναι Ιδιαίτερο, άνώτιρο καί τελευταίο στάδιο στην άνάπτυξη τοΰ καπιταλισμού, ό Λένιν ίδοσε γι’ αυτόν τόν παρακάτω όρισμό: « Ό Ιμπερια­ λισμός είναι Ιδιαίτερο Ιστορικό στάδιο τοΰ καπιταλισμού. Α4ιή ή ιδιομορφία είναι τρυϊλή: δ Ιμπεριαλισμός είναι 1) μο­ νοπωλιακός καπιταλισμός, 2 ) παρασιτικός ή σαπισμένος κα­ πιταλισμός, 3 ) καπιταλισμός πού πεθαίνει»*.

1. Ό Ιμπεριαλισμός σ ά μονοπωλιακός καπιταλισμός.

Ή αυγχέντρωαη τής καταγωγής κα( τά μοψοηώλια. Ό Λένιν στό Εργο του « Ό Ιμπεριαλισμός, ανιίκερο στά­ διο τού καπιταλισμού» άρχίζει τήν Ερευνα τοΰ νέου στάδιο» Ανάπτυξης τού καπιταλισμού μέ τήν άνάλυση τών αλλαγών

* Β. I. Λένιν, «'Aiwurta·, τύμ. 23ος, ο*λ. 9*.

Γ»9

Λού γίνονται στόν τομέα τής παραγωγής. Ό Λένιν διαπι­ στώνει πέντε βασικά οίκονομικά γνωρίσματα τοΰ ιμπεριαλι­ σμού: 1) Συγκέντρωση τής παραγωγής καί τοΰ κεφαλαίου, Μβύ εφτασε σέ τόσο υψηλό έπίπεδο ανάπτυξης, ώστε δημι­ ούργησε τά μονοπώλια, που παίζουν αποφασιστικό ρόλο στήν •ίκονομική ζωή. 2 ) Συγχώνευση τοΰ τραπεζιτικού κεφαλαίου μέ τό βιομηχανικό καί δημιουργία, πάνω στή βάση αυτοΰ τού «χρηματιστικοΰ κεφαλαίου», μιας χρηματιστικής Ολιγαρχίας. Λ) ’Εξαιρετικά σπουδαία σημασία άποκτάει ή έξαγωγή κε­ φαλαίου, σέ διάκριση άπό τήν έξαγωγή έμπορευμάτων. 4 ) Αημιουργοΰνται διεθνείς μονοπωλιακές ένώσεις τών καπιτα­ λιστών, που μοιράζονται τόν κόσμο, καί 5) “Εχει τελειώσει τό ίδαφικό μοίρασμα τής γής άνάμεσα στίς μεγαλύτερες καπι­ ταλιστικές δυνάμεις»*. Βάση καί άφετηρία τοΰ περάσματος στόν Ιμπεριαλισμό ήταν ή τεράστια αύξηση τής συγκέντρωσης τής παραγωγής, δηλ. ή αύξηση τού ειδικού βάρους τών μεγάλων έπιχειρήοεων στό συνολικό άριθμό τών έπιχειρήσεων, καθώς καί ή αύξηση τοΰ μεριδίου τους στό συνολικό προϊόν τής παραγω­ γής, ή συγκέντρωση σέ τεράστιες έπιχειρήσεις ολοένα μεγα­ λύτερου τμήματος τής έργατικής δύναμης καί τοΰ παραγωγικοΰ δυναμικού. Σ τίς ΗΠΑ, π,χ., στά 1909 τό είδικό βάρος τών έπιχειρήσεων μέ άριθμό έργατών πάνω άπό 500 ήταν τό 1,1% τοΰ συνολικοΰ αριθμού τών έπιχειρήσεων καί σ’ αύτές έργάζονταν τά 30,5% τοΰ συνολικού αριθμού τών έργα­ τών. ’Ακόμα πιό Ιντονη Ιγινε ή διαδικασία τής συγκέντρω­ σης τής παραγωγής στή διάρκεια τού δευτέρου παγκοσμίου πολέμου καί ύστερα άπό αυτόν. Έ τ σ ι, π.χ., στή βιομηχανία έπεξεργασίας καί στήν έξορυκτική βιομηχανία τών ΗΠΑ, στά I9 6 0 , 500 μεγάλες έταιρίες, πού άποτελούσαν τό 0,3% τοΰ συνολικού άριθμού τών έταιριών, είχαν συγκεντρώσει τά 54% τών έργατών καί τών υπαλλήλων, πουλούσαν τά 57% δλης τής βιομηχανικής παραγωγής καί είσέπρατταν τά 72% ιών κερδών δλων τών έταιριών. Ταυτόχρονα 40 έταιρίες δισεκατομμυριούχων πουλούσαν προϊόν σχεδόν Ισο μέ τίς χ»ώ~ λοιπές 460 έταιρίες.

* Β. I. Λένιν, 'Άπαντα·, τύμ. 20ος, 3*1. 356. «Ο

Οί μεγάλες έπιχειρήσεις προσπαθούν ν’ Αρπάξουν βτά χέρια τους τήν άγορά, νά έξοντώσουν τούς άνιαγωνιστές τονς ή νά κλείσουν συμφωνία μ' αυτούς καί νά τους υπαγορεύουν τ(ς τιμές. ’Ανάμεσα σέ μερικές δεκάδες τεράστιες έπιχειρήσβις ευκολότερα μπορεΐ νά κλειστεί συμφωνία παρά ανάμεσα σέ έκατοντάδες καί χιλιάδες μικρές. Ή τάση γιά συμφωνία γεννιέται άκόμα καί άπό τήν έπιθυμία γιά μείωση τών έξόδων τοΰ άγώνα κατά τών ανταγωνιστών, γιατί αΰτά τά έξο­ δα, δσο έντείνεται 6 άνταγωνισμός, γίνονται όλοένα μεγαλύ­ τερα. Ή συγκέντρωση τής παραγωγής σέ όρισμένο έπίπεδο τής άνάπτυξης, δταν, π.χ., στούς βασικούς κλάδους στό με­ ρίδιο δυό - τριών ή τό πολύ πέντε έταιριών ανήκει πάνω άπό τό μισό τής βιομηχανικής παραγωγής, όδηγεΐ άναπόφευκτα οτή δημιουργία μονοπωλίων. Τό μ ο ν ο π ώ λ ι ο άπστιλεΐ ένωση ή συνεννόηση καπιταλιστών, πού συγκεντρώνουν στά χέρια τους τήν παραγωγή καί τήν πώληση σημαντικού, πολλές φορές καί τοΰ βασικοΰ τμήματος τής παραγωγής ένός ή μερικών κλάδων τής οικονομίας. Τό μονοπώλιο διακρίνεται γιά τήν τεράστια οίκονομική του δύναμη, τό υψηλό είδικό βάρος στό δοσμένο τομέα τής παραγωγής καί τοΰ έμπορίου, πού τοΰ έξασφαλίζει κυρίαρχη θέση, δηλ. τή δυνατότητα νά καθορίζει μονοπωλιακές τιμές καί, κατά συνέπεια, νά είσπράττει μονοπωλιακά υψηλό κέρδος. Ή μονοπωλιακή θέση έπιτρέπει τόν πολλαπλασιασμό τοΰ κέρδους χωρίς νά αυξηθεί ή παραγωγή τών έμπορευμάτων, άλλά μόνο μέ τήν αύξηση τών τιμών, έπιτρέπει τόν πλουτισμό σέ βάρος τοΰ άγοραστή μέ τήν καταλήστευσή του άπό τίς υψηλές μονοπωλιακές τι­ μές στά έμπορεύματα. Τό μονοπώλιο είναι ίνωπη καπιταλι­ στών, πού στρέφεται κατά τών έργατών πού έκμεταλλεύεται. Μέ βάση τό μονοπώλιο, γίνεται συστηματική συνεννόηση τ·ν έργοδοτών γιά τά μέτρα κατάπνιξης τοΰ ταξικού άγώνα rfcv έργατών. Βασικές μορφές μονοπωλιακών ένώσεων είναι τά καρτέλ, τά συνδικάτα, τά τράστ καί τά κοντσέρν. Τό κ α ρ τ έ λ είναι συμφωνία άνάμεσα σέ μερικές μεγάλες καπιταλιστικές έπιχειρήσεις, πού μ’ αυτήν μοιρά­ ζονται ανάμεσα τους οΐ άγορές διάθεσης τών προϊόντων, καθιερώνεται ό δγκο; τής παραγωγής, ένιαΐες μονοπωλιακές τιμές, δροι πώλησης, προθεσμίες πληρωμής κτλ. Έ τ σ ι, οί «I

μέτοχοι τοΰ καρτέλ πετυχαίνουν τόν περιορισμό τοΰ ανταγω­ νισμού καί είσπράττουν μονοπωλιακά υψηλά κέρδη. Ό λ ες οί έπιχειρήσεις που μπαίνουν στό καρτέλ διατηροΰν τήν ανε­ ξαρτησία τους τόσο στά ζητήματα τής παραγωγής, δσο καί τής πώλησης τών προϊόντων. Τίς περιορίζουν μόνο οί δρβι τής συμφωνίας τοΰ καρτέλ. Τά σ υ ν δ ι κ ά τ α διακρίνονται άπό τά καρτέλ γιατί οί έπιχειρήσεις πού παίρνουν μέ­ ρος σ’ αυτά χάνουν τήν έμπορική ανεξαρτησία τους. Ή πώ­ ληση τών έμπορευμάτων, καμιά φορά καί ή άγορά πρώτων ίλών γιά τίς έπιχειρήσεις πού μετέχουν στό συνδικάτο, γίνε­ ται άπό τή διεύθυνση τοΰ συνδικάτου. Στά τ ρ ά σ τ οί έπιχειρήσεις χάνουν όλοκληρωτικά τήν ανεξαρτησία τους. Τό τράστ διευθύνει τήν παραγωγή, τήν πώληση καί τά οικονο­ μικά τών έπιχειρήσεων. Τό κ ο ν τ σ έ ρ ν είναι Ενωση μιας σειράς έπιχειρήσεων άπό διάφορους κλάδους τής βιο­ μηχανίας, έμπορικές φίρμες, τράπεζες, μεταφορικές καί άσφαλιστικές έταιρίες, πού τυπικά είναι άνεξάρτητες, έλέγχσνται δμως όλοκληρωτικά άπό Ενα μεγιστάνα τοΰ κεφαλαίου ή άπό μιά όμάδα καπιταλιστών. Στίς άρχές τοΰ 20οΰ αΙώνα τά καρτέλ είχαν διαδοθεί χλατειά κυρίως στή Γερμανία, καί Ιδιαίτερα στήν έξορυκτική βιομηχανία καί στή μεταλλουργία. Στή Ρωσία, διαδομέ­ νη μορφή μονοπωλιακών ένώσεων ήταν τά συνδικάτα. Στά 1887 δημιουργήθηκε τό συνδικάτο τής ζαχαροβιομηχανίας. Σ τίς άρχές τοΰ 20οΰ αιώνα δημιουργήθηκαν μιά σειρά με­ γάλα συνδικάτα στή μαύρη μεταλλουργία, στή βιομηχανία έπεξεργασίας μετάλλου καί σέ άλλους βασικούς κλάδους τής ρωσικής βιομηχανίας. Τά τράστ εγιναν ή κυρίαρχη καί χαρακτηριστική μορφή μονοπωλίων στίς ΗΠΑ. Δημιουργήθηκαν μέ τήν έξαιρετική ανάπτυξη ορισμένων έπιχειρήσεων, τή συγχώνευση πολλών έταιριών καί τήν απορρόφηση τών μικρότερων έπιχειρήσεων άπό τίς μεγάλες. Στίς ΗΠΑ, υστέρα άπό τό πρώτο μεγάλο κύμα συγχώνευσης καί άπορρόφησης, στά 1898 - 1903 δημιουργήθηκαν τεράστια μονοπώλια, δπως ή «Γιουνάιτεντ Σ τέιτς Στήλ Κορπορέισιον» καί ή «Τζένεραλ ’Ελέκτρικ», πού άνήκαν στόν Μόργκαν. Ακόμα πιό πρίν (στά 1 8 70), Ιδρύ­ θηκε τό τεράστιο μονοπώλιο πετρελαίου τοΰ Ροκφέλερ («Στάνταρ Ό Λ » ), πού στό τέλος τοΰ 19ου αιώνα συγκέν­ Λ2

τρωσε στά χέρια του τά 90% τής παραγωγής πετρελαιοειδών (ττίς ΗΠΑ. Ό Λένιν, χαρακτηρίζοντας τήν παντοδυναμία τών αμερικανικών μονοπωλίων, τό Νοέμβριο τοΰ 1912 Εγρα­ φε δτι στήν ’Αμερική περίπου τό 1/3 δλου τοΰ έθνικοΰ πλού­ του τής χώρας, περίπου 80 δισ. ρούβλια, «ανήκει στά δ υ ό τράστ, τοΰ Ροκφέλερ καί τοΰ Μόργκαν, ή είναι υποταγμένο <ι' αυτά τά τράστ»*. Ή αντικατάσταση τοΰ έλεύθερου ανταγωνισμού άπό τά μονοπώλια είναι τό βασικό οικονομικό γνώρισμα, ή ο υ σ ί α τοΰ ιμπεριαλισμού. Ή πρώτη καί κύρια Ιδιομορφία τοΰ Ιμπε­ ριαλισμοί είναι τό γεγονός δτι δ Ιμπεριαλισμός είναι μονοπω­ λιακό; καπιταλισμός. «”Αν χρειαζόταν νά δόσουμε, — Εγραφε ό Λένιν, - - δοο μπορούμε πιό σύντομα τόν όρισμό τοΰ Ιμπε­ ριαλισμού, θά επρεπε νά ποΰμε δτι δ Ιμπεριαλισμός είναι τό μονοπωλιακό στάδιο τοΰ καπιταλισμού».** Τό μονοπώλιο άναπτύσσεται άπό τόν έλεύθερο ανταγωνι­ σμό. Λέν έξαφανίζει δμως τήν άνταγωνιστική πάλη, άλλά, άντίθετα, τήν κάνει πιό σκληρή καί καταστρεπτική. Στόν Ιμπε­ ριαλισμό, αυτή ή πάλη έκδηλώνεται με τρεις μορφές. Ό άνταγωνισμός συνεχίζεται άνάμεσα στά μονοπώλια καί (ηίς πολυάριθμες, μή μονοπωλιακές έπιχειρήσεις. Μ’ δλο πού τά μονοπώλια παίζουν κυριαρχικό ρόλο, στίς καπιταλιστικές χώρες διατηρείται καί τεράστιος άριθμός μεσαίων καί μι­ κρών καπιταλιστών, καθώς καί μιά μάζα, μικρών παραγωγών — άγροτών καί χειροτεχνών. "Οσο μεγάλη καί δν είναι ή παντοδυναμία τών μονοπωλίων, δσο καί αν είναι άκάθεκτη ή πορεία τής έκτόπισης τών μή μονοπωλιακών έπιχειρήσεων άπό τά μονοπώλια, οί έπιχειρήσεις αυτές υπάρχουν πλάι στά μονοπώλια. ’Αναγεννιούνται σταθερά μέ τήν άνάπτυξη νέων κλάδων, δπου ή κυριαρχία τών μεγάλων έπιχειρήσεων συνήθως Λέν μπορεΐ νά έπιβληθεΐ άπό τήν άρχή. Τήν έκτόπιση τοΰ μι­ κρού νοικοκυριού δέν πρέπει νά τή θεωρούμε σάν άμεση καί δλοκληρωτική έξαφάνισή του. ’Εκδηλώνεται παράλληλα μέ τή χειροτέρευση τών συνθηκών ύπαρξης, μέ τήν έξαιρετική ίντατικότητα τής έργασίας, μέ τό έξαιρετικά χαμηλό βιοτι­

* Β. I. Λένιν, «Άπαντα», τίμ. Ιθος, otX. 976. '* Β. I. Αίνιν, ·*Απαντα», τόμ. 22ος, ο*λ. 26Θ. 63

κό έπίπεδο τών μικρών παραγωγών καί γι’ αυτό άποτελεί μα­ κρόχρονη βασανιστική διαδικασία. Τό μεγάλο κεφάλαιο έκτοπίζει δχι μόνο τους μικρούς καί τοΰς μεσαίους ανεξάρτητους παραγωγούς, άλλά καί τίς μικρές καί μεσαίες καπιταλιστικές έπιχειρήσεις. Τά μονοπώλια, καθορίζοντας μονοπωλιακά υψη­ λές τιμές, είσπράττουν υψηλά κέρδη. Αΰτό όδηγεϊ στήν έλάττωση τών κερδών τών μή μονοπωλημένων έπιχειρήσεων, πού άγοράζουν έμπορεύματα άπό τά μονοπώλια. "Οσοι δέν υπο­ τάσσονται στά μονοπώλια συντρίβονται. 0 1 σχέσεις τοΰ έλεύθερου άνταγωνισμοΰ μετατρέπονται σέ σχέσεις κυριαρχίας καί, κατά συνέπεια, σέ σχέσεις βίας. Σκληρή ανταγωνιστική πάλη διεξάγεται καί άνάμεσα στά ίδια τά μονοπώλια. Ή πλήρης άπορρόφηση ένός όλόκληρου κλάδου τής οικονομίας άπό ίνα μονοπώλιο είναι πολύ σπάνιο φαινόμενο. Κι αύτό δμως δέν άποτελεί έγγύηση γιά τή μή διείσδυση σ’ αύτό τόν κλάδο ένός Ισχυροΰ άντίπαλου. Ό άνταγωνισμός άνάμεσα στά μονοπώλια είναι σκληρός άγώνας, δχι άγώνας ζωης, άλλά άγώνας θανάτου, δπου οί άντίπαλοι χρησιμοποιούν κάθε μέσο, άρκεϊ μόνο νά πετύχουν τήν έξόντωση τοΰ άνταγωνιστή. Στήν πορεία αύτοΰ τοΰ άγώνα χρησι­ μοποιούνται ή άμεση βία, ή έξαγορά, ό έκβιασμός, ακόμα κ«ί τό σαμποτάζ καί δλλα βαριά έγκλήματα. ’Αγώνας διεξάγεται δχι μόνο άνάμεσα στά μονοπώλια, άλλά καί μέσα σ’ αυτά. 0 1 καπιταλιστές, πού άποτελοΰν μιά μονοπωλιακή Ενωση, παλεύουν γιά τήν κυρίαρχη θέση στά διευθυντικά δργανα, γιά τό μερίδιο τών έπιχειρήσεών τους •τήν παραγωγή, στό έμπόριο, στά κέρδη κτλ. Έ τ σ ι, ό άνταγωνισμός γεννάει τό μονοπώλιο, τό μονο­ πώλιο δμως δέν έξαφανϊζει τόν άνταγωνισμό. Υπάρχει πάνω Από τόν ανταγωνισμό καί παράλληλα μ’ αυτόν. Τά μονοπώ­ λια δέν έξαφανίζουν τήν άναρχία καί τό χάος τής καπιταλι­ στικής παραγωγής. Οί άστοί Ιδεολόγοι έξυμνούν με κάθε τρόπο τόν ανταγω­ νισμό, παρουσιάζοντάς τον σάν Ισχυρό μέσο προόδου στόν το­ μέα τής παραγωγής, σάν πηγή μόνιμου κίνητρου τής πρωτο­ βουλίας, τής έπιχειρηματικότητας, τής έφευρετικότητας. Ό ανταγωνισμός δμως διατηρούσε &ς Ενα βαθμό αυτά τά προο­ δευτικά γνωρίσματα μόνο Δς τήν έποχή τοΰ Ιμπεριαλισμού. Γ\ά τόν άνταγωνισμό στίς συνθήκες τοΰ ιμπεριαλισμού, ό Λέ-

64

•νιν άγραφε: « . . . Ό καπιταλισμός άπό πολύ καιρό εχει αντι­ καταστήσει τή μικρή έμπορευματική ανεξάρτητη παραγωγή, 8που ό ανταγωνισμός μπορούσε σέ κάπως π λ α τ ε ι έ ς διαστάσεις νά καλλκργεί τήν έπιχειρηματικότητα, τήν ένεργητικότητα καί τήν τολμηρή πρωτοβουλία, μέ τή μεγάλη καί τεράστια έργοστασιακή παραγωγή, τίς μετοχικές έπιχειρήβεις, τά συνδικάτα καί αλλα μονοπώλια. ’Ανταγωνισμός σ’ α ύ το ύ τοΰ ε ί δ ο υ ς τόν καπιταλισμό σημαίνει τήν αφάνταστα θηριώδη καταπίεση τής έπιχειρηματικόϊητας, τής ένεργητικότητας καί τής τολμηρής πρωτοβουλίας τής μάζας τοΰ πληθυσμοΰ, τής τεράστιας πλειοψηφίας του, τοΰ 90% τών έργαζομένων, σημαίνει έπίσης τήν άντικατά«ταση τής άμιλλας μέ τή χρηματιστική άπάτη, μέ τό δεσποτισμό, μέ τή δουλική υποταγή πρός τήν άνώτερη Ιεραρχία τής κοινωνικής κλίμακας»*. Ή άνάπτυξη τής συγκέντρωσης τής παραγωγής, ποιί γεννήθηκε άπό τά μονοπώλια, ήταν ενα γιγάντιο βήμα πρός τά έμπρός στήν κοινωνικοποίηση τής παραγωγής. Τ ή θέση τής μικρής παραγωγής τήν παίρνει ή μεγάλη. Τά τεράστια έργοστάσια έκτοπίζουν τό μικρό έπιχειρηματία. ’Αναπτύσ­ σεται όλοένα περισσότερο ή ειδίκευση τής παραγωγής, που ένώνει σέ ενα σύνολο πολυάριθμες έπιχειρήσεις καί κλάδους τής οίκονομίας. Ό κοινωνικός χαρακτήρας τής παραγωγής έντείνεται όλοένα περισσότερο. Οί έπιχειρήσεις δμως έξακολουθοΰν νά είναι ατομική Ιδιοκτησία διαφόρων προσώπων ή καπιταλιστικών όμάδων πού ένδιαφέρονται μόνο γιά τήν από­ σπαση υψηλών κερδών. Ό ζυγός έλάχιστων μονοπωλητών πά­ νω σέ δλο τόν πληθυσμό γίνεται αβάσταχτος. Ή άντίθεση «νάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στήν ατομική καπιταλιστική ιδιοποίηση τών άποτελεσμάτων τή; παραγωγής, δξύνεται όλοένα περισσότερο. Ή δξυνση αυτής τής βασικής αντίθεσης τοΰ καπιταλι­ σμού στήν Ιμπεριαλιστική έποχή αποδείχνει, μέ τόν καλύτερο τρόπο, δτι δ Ιμπεριαλισμός δέν αλλάζει τά βασικά γνωρίσμα­ τα τοΰ καπιταλισμού. Οί γενικοί νόμοι τής καπιταλιστικής •Ικονομίας, πού έκθέσαμε στό Ιο κεφάλαιο, έξακολουθούν νά

* Β. I. Αίνιν, ·*Απ*ντα», -φι. 16ος, « λ . 367.

•5

Ισχύουν καί στό μονοπωλιακό καπιταλισμό. Ή μονοπωλιακή τιμή καί τό μονοπωλιακό κέρδος, π.χ., δέν καταργούν τό νό­ μο τής αξίας, τής υπεραξίας καί τοΰ μέσου κέρδους μέ τήν τάση του γιά μείωση, άλλά διαμορφώνονται μέ βάση αυτούς τούς νόμους, αλλάζοντας μόνο μορφή στίς συνθήκες τής κυ­ ριαρχίας τών μονοπωλίων. « Ό ιμπεριαλισμός, — ΐγραφε 6 Λένιν, — περιπλέκει καί όξύνει τίς αντιθέσεις τοΰ καπιτα­ λισμού, "ανακατεύει” τά μονοπώλια μέ τόν έλεύθερο Ανταγω­ νισμό, άλλά δ έ ν μ π ο ρ ε ΐ νά κ α τ α ρ γ ή σ ε ι τήν άνταλλαγή, τήν άγορά, τόν άνταγωνισμό, τίς κλί­ σεις κτλ.»*.

Τό χρηματιστιχό κεφάλαιο. Ή συγκέντρωση τής παραγωγής συνοδεύεται άπό τή συγκέντρωση καί τή συγκεντροποίηση τοΰ τραπεζιτικού κε­ φαλαίου. Αύτό όδηγεϊ στή δημιουργία τραπεζιτικών μονοπω­ λίων καί σέ ριζική άλλαγή τοΰ ρόλου τών τραπεζών. «'Όσο άναπτύσσονται οί τραπεζιτικές έργασίες, — Εγρα­ φε ό Λένιν, — καί συγκεντρώνονται σέ λίγα Ιδρύματα, οί τράπεζες παύουν νά παίζουν τόν ταπεινό ρόλο τοΰ με­ σάζοντα καί μετατρέπονται σέ παντοδύναμους μονοπωλητές πού διαθέτουν δλο σχεδόν τό χρηματικό κεφάλαιο τοΰ συνόλου τών καπιταλιστών καί τών μικρών Ιδιοκτητών, καθώς καί με­ γάλο τμήμα άπό τά μέσα παραγωγής καί τίς πηγές πρώτων υλών στή δοσμένη χώρα καί σέ δλόκληρη σειρά χωρών. Αυτή ή μετατροπή τών πολυάριθμων ταπεινών μεσαζόντων σέ μιά χούφτα μονοπωλητές άποτελεί μιά άπό τίς βασικές διαδικα­ σίες τής μετατροπής τοΰ καπιταλισμοΰ σέ καπιταλιστικό Ιμ­ περιαλισμό...».** Οί τράπεζες γίνονται συνιδιοκτήτες τών βιομηχανικών έπιχειρήσεων. Μέ τή σειρά του τό μονοπωλιακό βιομηχανικό κεφάλαιο είσχωρεΐ στίς τραπεζιτικές έπιχειρήσεις. Γίνεται ή συγχώνευση τού μονοπωλιακού τραπεζιτικού καί τού μονο-

* Β. I. Λένιν, «"Απαντα», τόμ. 24ος, οελ. 426. ** Β. I. Λένιν, «'Απαντα», τάμ. 22ος, « λ . 198. 6G

πωλιακοΰ βιομηχανικού κεφαλαίου, μέ άποτέλεσμα νά έμφανιστεΐ τό χρηματιστικό κεφάλαιο. 01 μεγιστάνες τοΰ χρηματιστικοΰ κεφαλαίου, πού έλέγχουν τεράστιες βιομηχανικές έπιχειρήσεις καί τράπεζες, εϊναι ταυτόχρονα καί βιομήχανοι καί τραπεζίτες. «Ή συγκέντρωση τής παραγωγής, τά μονοπώλια πού δη­ μιουργεί, ή άνάμιξη ή ή συγχιανευση τών τραπεζών μέ τή βιομηχανία, αύτή είναι ή Ιστορία τής έμφάνισης τοΰ χρηματιστικοΰ κεφαλαίου καί τό περιεχόμενο αυτής τής Εννοιας»*. Μεγάλο ρόλο στή διαδικασία τού σχηματισμού τοΰ χρηματιστικοΰ κεφαλαίου, τής ανάμιξης καί τής συγχώνευσης τών τραπεζών μέ τή βιομηχανία, Επαιξε ή δημιουργία τών μετοχικών έταιριών. 0 1 έταιρίες αύτές δρχισαν νά έμφανίζονται πριν φτάσει ή έποχή τοΰ ιμπεριαλισμού, Εγιναν δμως χαρακτηριστική μορφή τών καπιταλιστικών έπιχειρήσεων στήν έποχή τοΰ Ιμπεριαλισμού. Τό κεφάλαιο τής μετοχικής έταιρίας δημιουργειται άπό τά κεφάλαια τών ατόμων, πού αγοράζουν τίς μετοχές της. 01 μετοχές είναι άξίες πού δίνουν τό δικαίωμα είσπραξης ίνός μεριδίου άπό τά κέρδη. Ή τιμή τ ή ; μετοχής καθορίζε­ ται κυρίως άπό τό μέγεθος τοΰ αναμενόμενου μερίσματος (τοΰ εισοδήματος, πού μπορεΐ νά φέρει). Ό κάτοχος τής μετοχής (ό μέτοχος) μπορεΐ νά πουλήσει τίς άξίες του στό χρηματι­ στήριο, δηλ. στήν άγορά δπου γίνεται τό έμπόριο τών μετο­ χών καί τών άλλων αξιών καί καθορίζονται οι τιμές τών δια­ φόρων είδών άξιών. Ή μετοχική έταιρία διευθύνεται τυπικά από δλους τούς μετόχους. "Ολα τά ζητήματα λύνονται άπό τήν πλειοψηφία τών ψήφων, τούς ψήφους δμως τούς δίνουν οί μετοχές. “Οσο περισσότερες μετοχές Εχει‘κανείς, τόσο περισ­ σότερους ψήφους διαθέτει. IV αΰτό δλες τίς υποθέσεις τής μετοχικής έταιρίας τίς ρυθμίζει δ καπιταλιστής ή ή δμάδα τών καπιταλιστών, πού διαθέτει σημαντικό άριθμό μετοχών, τό λεγόμενο πακέτο έλέγχου τών μετοχών. Στή μετοχική έπιχείρηση τά πολλά ατομικά κεφάλαια μετατρέπονται σέ Ινα ένωμένο κεφάλαιο. ’Εξαιτίας τής ανγ-

* Β. I. Λίνιν, · Ά » · η » · , *όμ. » » ; , ο·λ. 3Μ.

κεντροποίησης τοΰ κεφαλαίου γίνεται δυνατό νά όργανωθοΰν γιγαντιαίες έπιχειρήσεις, πού δέ θά μπορούσαν νά τίς δη­ μιουργήσουν οί ξεχωριστοί καπιταλιστές. Στό κεφάλαιο τής μετοχικής έταιρίας περιλαμβάνονται καί τά χρήματα τών μικρών μετόχων - υπαλλήλων, ένός μι­ κρού τμήματος έργατών κτλ. Οί τεράστιες έταιρίες Εχουν χιλιάδες, μερικές φορές καί δεκάδες καί έκατοντάδες χιλιά­ δες μετόχους. Αγοράζοντας μερικές μετοχές 100 - 200 - 800 δολλαρίων καί είσπράττοντας 5 - 1 0 - 1 5 δολλάρια μέρισμα τό χρόνο, δ έργάτης, φυσικά, δέ γίνεται καπιταλιστής, Ιδιο­ κτήτης μεγάλης έταιρίας. Ποιά έπίδραση μπορεί νά δσκεΐ στή διεύθυνση μιας έταιρίας μέ κεφάλαιο πολλών έκατομμνρίων; Συνήθως δέν μπορεί οΰτε νά παίρνει μέρος στίς συνιλεύσεις τών μετόχων, γιατί γι’ αύτό άπαιτεΐται χρόνος, κα­ μιά φορά καί χρήματα γιά νά ταξιδέψει σέ αλλη πόλη κτλ. Μερικές δεκάδες δολλάρια μέρισμα τό χρόνο δέ μεταβάλλουν τήν ταξική θέση τοΰ μικρού μετόχου, δέ μειώνουν τήν έξάρτησή του άπό τήν έταιρία δπου δουλεύει, δέν τοΰ δίνουν πίστη γιά τό αΰριο. Στούς μεγάλους καπιταλιστές, πού διευθύνουν τίς μετο­ χικές έταιρίες, ή πώληση μικρών μετοχών καί ή αύξηση τοΰ άριθμού τών μετόχων είναι πολύ έπικερδής, γιατί μεγα­ λώνει τά κεφάλαια πού διαθέτουν. Ε κ τός άπό αυτό, δσο jteρισσότεροι είναι οί μικροί μέτοχοι, τόσο λιγότερες μετοχές χρειάζονται γιά νά διαθέτει κανείς τήν πλειοψηφία τών ψή­ φων. Σ έ πολλές σύγχρονες μετοχικές έταιρίες τό πακέτο Iλέγχου άποτελεΐται άπό τό 10 - 20% τών μετοχών. Ό μεγάλος καπιταλιστής (ή ή ομάδα τών καπιταλιστών), κυριαρχώντας στή μετοχική έταιρία, χρησιμοποιεί τά κεφά­ λαιά της γιά τήν έδραίωση τής χρηματιστικής του δύναμης, γιά νά άντλεΐ διαρκώς περισσότερα κέρδη. Ό μεγάλος καπιταλιστής, άγοράζοντας τό πακέτο έλέγχου τών μετοχών, κυριαρχεί στήν Ισχυρή μετοχική έταιρία. Αυτή ή μετοχική έταιρία άγοράζει τό πακέτο έλέγχου τών μετοχών μιας άλλης έταιρίας, έκείνη μιας τρίτης, τέταρτης κτλ. Έ τ σ ι b μεγάλος καπιταλιστής Εχει στή διάθεσή του μιά μετοχική έταιρία, πού τό κεφάλαιό της ξεπερνάει κατά πολ< τό δικό του, καί μιά δλόκληρη πυραμίδα έταιριών, πού είναι Αποταγμένες ο’ αντή τήν έταιρία. Μ1 αυτό τάν τρόπο &m08

πτύσσεται τό λεγόμενο σύστημα συμμετοχής, δπου οί δυνατό­ τητες πλουτισμοί καί καταλήστευσης τής κοινωνίας ά χί τό Μεγάλο κεφάλαιο είναι απεριόριστες. Μιά μικρή χούφτα άπό τούς μεγαλύτερους μεγιστάνες τοΰ χρηματιστικοϋ κεφαλαίου μετατρέπεται σέ χ ρ ή μ α τιστική όλι γαρχί α καί παίρνει στά χέρια της τήν κυριαρχία πάνω στίς θέσεις - κλειδιά τής οικονομίας τΰτ» καπιταλιστικών χωρών. Ή έξουσία τής χρηματιστικής όλιγαρχίας ένισχύεται έξαιρετικά άπό τό γεγονός δτι μέ τό σύστημα τών μετοχικών έταιριών Εχει στή διάθεσή της τερά­ στια ξένα κεφάλαια. Έ τ σ ι, π.χ., τό κεφάλαιο πού έλέγχουν οί Μόργκαν, οί Ροκφέλερ, οί Ντυπόν, οί Μέλλον κ.α. είναι πολλές φορές μεγαλύτερο άπό τήν άξία τοΰ δικοΰ τους πακέ­ του μετοχών. Στά 1956 τό πακέτο μετοχών τών Ροκφέλερ ήταν 3,5 δισ. δολλάρια καί τό κεφάλαιο τών έταιριών ηοί βρίσκονταν κάτω άπό τόν Ελεγχό τους εφτανε σέ 6,1 δισ. δολλάρια. Τό πακέτο μετοχών τών Ντυπόν ήταν τόν ίδιο χρό­ νο λίγο περισσότερο άπό 4,5 δισ. δολλάρια, ένώ τό κεφάλαιο των έταιριών πού είχαν κάτω άπό τόν Ελεγχό τους οί Ν ιν­ ιών Εφτανε σέ 16 δισ. δολλάρια. Ή άξία τοΰ πακέτου μετο­ χών τών Μόργκαν άποτελεί μόνο τά 5 % τοΰ κεφαλαίου τών έταιριών πού έλέγχουν καί πού τό σύνολό του φτάνει στό τε­ ράστιο ποσό τών 65,3 δισ. δολλαρίων. Ή χρηματιστική όλιγαρχία, μέ τό σύστημα τών υποτα­ γμένων μετοχικών έταιριών, πραγματοποιεί τά πιό πολύμορ­ φα καί έξαιρετικά Επικερδή χρηματιστικά κόλπα. Τεράστια κέρδη άποδίδει ή ίδρυση νέων μετοχικών έταιριών, ή συμ­ πληρωματική Εκδοση μετοχών, ή χρησιμοποίηση τών κρατι­ κών δανείων, ή κερδοσκοπία στά οΙκόπεδα κτλ. Έ τ σ ι δλη ή κοινωνία πληρώνει φόρο πού πηγαίνει στήν τσέπη τών μονοχωλητών. «...Ό 20ός αιώνας, — Εγραφε ό Λένιν, — είναι τό σηρεϊο μετάβασης άπό τόν παλιό στό νέο καπιταλισμό, άπό τήν κυριαρχία τοΰ κεφαλαίου γενικά στήν κυριαρχία τον χρηματκτΓίκοΰ κεφαλαίου**.

• Β. 1. Aiviv, -Άπαντα·, τόμ. 20ος, α*λ. MS.

Ή Ιξαγiuytf χεφαλαίον. Ή κυριαρχία τοΰ χρηματιστικοΰ κεφαλαίου μ f a n στίς χιό άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες όδηγεΐ αναπό­ φευκτα στήν κυριαρχία μικρού αριθμού Ιμπεριαλιστικών κρατών πάνω σέ δλο τόν καπιταλιστικό κόσμο. Σημαντικό όργανο αυτής τής κυριαρχίας είναι ή έξαγωγή κεφαλαίου. «Τυπικό γνώρισμα τοΰ παλιοΰ καπιταλισμού, — έγραφε ό Λένιν, — δπου κυριαρχούσε άπόλυτα ό έλευθερος ανταγω­ νισμός, ήταν ή έξαγωγή έ μ π ο ρ ε υ μ ά τ ω ν . Τυπικό γνώρισμα τοΰ νεότερου καπιταλισμού, δπου κυριαρχούν τά μονοπώλια, εγινε ή έξαγωγή κ ε φ α λ α ί ο υ»\ Έ ξαγωγή κεφαλαίου είναι ή τοποθέτηση κεφαλαίου στό έξωτερικό μέ σκοπό τήν Ιδιοποίηση τής υπεραξίας πού δη­ μιουργούν οί έργαζόμενοι μιας άλλης χώρας. Ή δυνατότητα έξαγωγής κεφαλαίου δημιουργεΐται άπό τό γεγονός δτι πολ­ λές καθυστερημένες χώρες έχουν παρασυρθεΐ στήν τροχιά τού παγκόσμιου καπιταλισμού καί Εχουν έξασφαλιστεΐ σ’ αυτές οι στοιχειώδεις συνθήκες γιά τή δημιουργία καπιταλι­ στικών έπιχειρήσεων μέ τή χρησιμοποίηση τής ντόπιας φτη­ νής έργατικής δύναμης. Ή άνάγκη έξαγωγής κεφαλαίου γεννιέται άπό τό γεγονός δτι σέ μερικές χώρες ό καπιταλι­ σμός «υπερωρίμασε». Ή μονοπωλιακή θέση μικροΰ άριθμού άπό τίς πιό άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, δπου ή συσσώρευση τού κε­ φαλαίου έχει πάρει γιγαντιαΐες διαστάσεις, δημιουργεί ο’ αυτές τεράστιο «πλεόνασμα κεφαλαίου». Τό κεφάλαιο δέ βρί­ σκει άρκετό πεδίο προσοδοφόρας τοποθέτησης μέσα στή χώ­ ρα. Βέβαια, «τό πλεόνασμα κεφαλαίου» είναι σχετικό καί δχι απόλυτο. νΑν τά καπιταλιστικά κέρδη χρησιμοποιούνταν γιά τήν άνοδο τοΰ βιοτικού έπιπέδου τών έργαζομένων μαζών, ή γιά τήν άνάπτυξη της γεωργίας, τότε δέ θά υπήρχε καί «πλεόνασμα κεφαλαίου». Τότε δμως ό καπιταλισμός δέ θά ήταν καπιταλισμός. Ή έξαγωγή κεφαλαίου γίνεται μέ δυό μορφές: 1) Μκ τή μορφή παραγωγικού κεφαλαίου καί 2 ) μέ τή μορφή πι-

* Β. I. Λένιν, «Άπαντα», τ<5μ. 20ος, <κλ. 328. 70

•τωτικοΰ κεφαλαίου. Ε ξαγω γή παραγωγικού κεφαλαίου εΐ ναι οί έπενδύσεις στή βιομηχανία, στίς μεταφορές, στό έμπόριο κτλ. Ή έξαγωγή πιστωτικού κεφαλαίου γίνεται μέ τή μορφή κρατικών δανείων καί Ιδιωτικών πιστώσεων. Τό κεφάλαιο έξάγεται κυρίως στίς καθυστερημένες, α­ ποικιακές καί έξαρτημένες χώρες, δπου τό κέρδος είναι συνή­ θως μεγάλο, γιατί υπάρχουν λίγα κεφάλαια, ή τιμή τής γης είναι σχετικά μικρή, τά ήμερομίσθια χαμηλά καί οί πρώτες ΰλες φτηνές. Έ τ σ ι, στά 1960 τά 48% δλ(ϋν τών κερδών τών ΗΠΑ άπό τίς δμεσες έπενδύσεις στό έξωτερικό προήλθαν άπό τίς χώρες της Ε γγ ύ ς καί τής νΑπω Ανατολής (έκτός άπό τήν ’Ιαπωνία) καί τής Λατινικής ’Αμερικής. Τό ποσο­ στό τοΰ κέρδους τών κεφαλαίων πού τοποθετούνται στήν Ε γ ­ γύς ’Ανατολή ξεπερνάει 5,4 φορές τό ποσοστό τού κέρδους τών κεφαλαίων πού τοποθετούνται στίς χώρες τοΰ αναπτυ­ γμένου καπιταλισμού. Χαρακτηριστική Ιδιομορφία τής τελευταίας δεκαετίας εγινε τό γεγονός δτι έξάγεται σέ μεγάλη Εκταση κεφάλαιο άπό τ(ς ΗΠΑ στίς χώρες τής Δυτικής Ευρώπης. Ά πό τό 1950 &ς τό 1960 οί δμεσες έπενδύσεις τών ΗΠΑ στό έξω­ τερικό αυξήθηκαν συνολικά κατά 177%, καί συγκεκριμένα οί έπενδύσεις τους στίς χώρες τής Λατινικής ’Αμερικής αυ­ ξήθηκαν κατά 88%, στίς καπιταλιστικές χώρες τή; ’Ασία; κατά 13%, ένώ στίς χώρες τής Δυτικής Ευρώπης σχεδόν τε­ τραπλασιάστηκαν. Εξαιρετικά σημαντικές είναι οί έπενδνσεις τών μεγάλων αμερικανικών μονοπωλίων στήν ’Αγγλία, τή Δυτική Γερμανία καί τή Γαλλία. Μερικές φορές τά πολιτικά κίνητρα μπαίνουν στό πρώτο πλάνο κατά τήν έξαγωγή κεφαλαίου. Ό ρόλος τοΰ πολιτικού παράγοντα έντάθηκε Ιδιαίτερα μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ή έξαγωγή κεφαλαίου άπό τίς ΗΠΑ χρησιμοποιεί­ ται πλατεία γιά τήν υποστήριξη τών αντιδραστικών δυνάμε­ ων στίς άλλες χώρες καί γιά τήν «έξαγορά* στρατιωτικών συμμάχων. Πρίν άπό τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, οί κυριότερες χώρες πού Εκαναν έξαγωγή κεφαλαίου ήταν ή ’Αγγλία, ή Γαλλία καί ή Γερμανία. Στήν περίοδο άνάμεσα στούς δυό πολέμους οί ΗΠΑ κατέλαβαν τήν πρώτη θέση άνάμεσα στίς χώρες, πού Εκαναν έξαγωγή κεφαλαίου. Σήμερα τά τοποθε· 71

τημένα στό έξωτερικό κεφάλαια τών ΗΠΑ ξεπερνούν τ4 συνολικό άριθμό τών έπενδύσεων καί τών πιστώσεων πού έ­ χουν στό έξωτερικό δλες οΐ άλλες χώρες τού καπιταλιστικού κόσμου. Άνάμεσα δμως στίς Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις διεξά­ γεται σκληρός άγώνας γιά τομείς τοποθέτησης κεφαλαίων. Τά τελευταία χρόνια μεγαλώνει κυρίως ή έξαγωγή κεφα­ λαίου άπό τήν ’Αγγλία καί τή Δυτική Γερμανία. Ή έξαγωγή κεφαλαίου μετατρέπει τίς περισσότερες χώ­ ρες τού καπιταλιστικού κόσμου σέ όφειλέτες καί φορολογού­ μενους μερικών Ιμπεριαλιστικών κρατών, είναι δργανο έκμε­ τάλλευσης, άπό μιά χούφτα μονοπωλητών, πολλών έκατομμυρίων λαών στίς χώρες δπου έξάγονται τά κεφάλαια.

Ό σχηματισμός Λιεΰνών μονοπωλιακών ίνώσεων. Ή έξαγωγή κεφαλαίου καί ή συνδεόμενη μ’ αυτή δξυνση τής άνταγωνιστικής πάλης στήν παγκόσμια άγορά έξωθούν τά μονοπώλια στή διανομή δλου τοΰ κόσμου σέ σφαίρες έπιρροής. Αύτό, φυσικά, όδηγεϊ στή δημιουργία διεθνών μο­ νοπωλίων. Τά δ ι ε θ ν ή μ ο ν ο π ώ λ ι α είναι συμφω­ νίες άνάμεσα στά μεγαλύτερα μονοπώλια διαφόρων χωρών γιά τή διανομή τών άγορών, τόν καθορισμό τών τιμών καί τής έκτασης τής παραγωγής. Ή δημιουργία διεθνών μονο­ πωλίων δείχνει δτι ή συγκέντρωση τοΰ κεφαλαίου καί τής παραγωγής σέ παγκόσμια κλίμακα £χει φτάσει σέ νέο ανώ­ τερο στάδιο. Στόν καπιταλισμό ή παγκόσμια άγορά, δπως καί ή έσωτερική, διαιρείται «σύμφωνα μέ τό κεφάλαιο», «σύμφωνα μέ τή δύναμη». Ό συσχετισμός δμως τών δυνάμεων τών μονο­ πωλίων άλλάζει διαρκώς. Κάθε μονοπώλιο άγωνίζεται αδιά­ κοπα γιά νά αυξήσει τό μερίδιό του στόν παγκόσμιο πλούτο. Τά διεθνή μονοπώλια διακρίνονται γιά τήν άστάθειά τους. Δέν έξαφανίζουν καί δέν μπορούν νά έξαφανίσουν τή σκληρή Ανταγωνιστική πάλη. Ό Ιδιοκτήτης τοΰ άγγλικοΰ Αύτοκρατορικοΰ χημικού τράστ “Αλφρεντ Μόντ, στά 1927 κιόλας, δήλωσε ανοιχτά: «Καρτέλ ή Ινωση... στήν πραγματικότητα δέν είναι τίποτα αλλο παρά άνακωχή στό βιομηχανικό πόλε­ μο». Ή άνταγωνιστική πάλη γιά τήν παγκόσμια άγορά τε­ λικά όδηγεϊ αναπόφευκτα στόν Ενοπλο άγώνα άνάμεσα στά

72

ιμπεριαλιστικά κράτη, πού Υπερασπίζουν τά συμφέροντα τών «Λικών τους» μονοπωλίων. Ή δημιουργία διεθνών μονοπωλίων είναι μιά άπό τίς μορφές τής οικονομικής προσέγγισης τών διαφόρων περιο­ χών τής γης καί άποτελεΐ συνέπεια τοΰ καταμερισμού τής έργασίας άνάμεσα στίς χώρες. Αυτή δμως ή μορφή είναι τερατώδης, αντιφατική. Ή προσέγγιση πραγματοποιείται μέ τήν έκμετάλλευση, άπό τίς πολύ αναπτυγμένες Ιμπεριαλιστι­ κές δυνάμεις, τών Υπόλοιπων χωρών καί δλόκληρων ηπείρων. Αντή ή προσέγγιση δέν μπορεί νά δδηγήσει στήν ειρηνική συνένωση δλων τών χωρών κάτω άπό τήν έξουσία ένός ένι«ίου παγκόσμιου τράστ. Οί αντιθέσεις κατά τό κυνηγητά τού κέρδους είναι δξύτατες καί πολύ μεγάλη ή όρεξη τών μονοπωλίων. «Δέν υπάρχει αμφιβολία, — εγραφε δ Λένιν, — δτι ή Ανάπτυξη προχωρεί πρός τήν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η ένός μοναδικού παγκόσμιου τράστ πού θά άπορροφήση δλες άνεξαίρετα τίς έπιχειρήσεις καί δλα άνεξαίρετα τά κράτη. Ή ανάπτυξη δμως αυτή γίνεται μέ τέτοιες συνθήκες, μέ τέτοι· ?υθμό, μέ τέτοιες άντιθέσεις, συγκρούσεις καί αναστατώ­ σεις — δχι μόνο οίκονομικές, άλλά καί πολιτικές καί έθνικές κτλ. — ώστε δπωσδήποτε π ρ ί ν καταλήξει σέ 2να παγ­ κόσμιο τράστ, πρίν άπό τήν "ΰπεριμπεριαλιστική” παγκόσμια συνένωση τών έθνικών χρηματιστικών κεφαλαίων, δ Ιμπερια­ λισμός άναπόφευκτα θά άνατραπεί, δ καπιταλισμός θά μετ«τραπεΐ στό άντίθετό του»*.

Ή ίδαφιχτ/ διανομή τον κόσμον. Ή οίκονομική διανομή τών αγορών άπό τίς διεθνείς μο­ νοπωλιακές ένώσεις συνδέεται στενά μέ τήν τάση τών ΐμκεριαλιστών γιά έδαφική διανομή τοΰ κόσμου. Στό τέλος τοΰ 19ου καί στίς άρχές τού 20οΰ αΙώνα ή κυριαρχία τών μονοπωλίων έγκαθιδρύεται άπόλυτα στίς κυριότερες χώρες τοΰ καπιταλισμού, ένώ στό μεταξύ συντελείται βασικά ή έδαφική διανομή τοΰ κόσμου άνάμεσα σέ με­ λικές πανίσχυρες δυνάμεις. Δέν είναι δύσκολο νά καταλάβει * Β. I. Λένιν, «"Αιοαντ*·, τ4μ. 20ος, σβλ. Μ - 86.

73

κανείς γιατί αυτά τά δυό γεγονότα συμπίπτουν στήν Ιστο(>ί«: συμπίπτουν γιατί ή τάση γιά τήν κατάχτηση νέων αγορών, νέων πηγών πρώτων υλών καί οικονομικών έδαφών ένυπά^χει όργανικά στά μονοπώλια. «Μόνο ή κατοχή αποικιών, — Εγραφε δ Λένιν, — δίνει οτό μονοπώλιο πλήρεις έγγυήσεις έπιτυχίας γιά δλα τά ένδεχόμενα τοΰ άγώνα κατά τών αντα­ γωνιστών τ ο υ ...» * . Αΰτό έξηγεΐται άπό τούς παρακάτω λόγους. Ή μονοπωλιακή κυριαρχία είναι πιό σταθερή δταν όλες οί πηγές πρώτων υλών συγκεντρώνονται στά Ιδια χέρια. Γιά τό χρηματιστικό κεφάλαιο έχουν σημασία δχι μόνο οί πήγες πρώτων υλών πού έχουν ήδη ανακαλυφθεί, άλλά κι αύτές πού μπορεΐ νά άνακαλυφθοΰν. Τά μή προσοδοφόρα σήμερα έδάφη μπορεΐ αΰριο νά γίνουν προσοδοφόρα. Έ τ σ ι γεννιέται ή άναπόφευκτη τάση τοΰ χρηματιστικοΰ κεφαλαίου για έπέκταοη τοΰ οίκονομικοΰ έδάφους πού έλέγχει, καί γιά έδαφικες κα­ τακτήσεις γενικά. Ή αποικιοκρατία γεννιέται έπίσης καί από τά συμφέροντα τής έξαγωγής κεφαλαίου: δ ανταγωνι­ στής έκτοπίζεται πιό εδκολα στήν αποικιακή άγορά. Ή τάση γιά τήν απόκτηση καί τή διατήρηση άποικιών έντείνεται καί γιατί μ’ αΰτό τόν τρόπο τό χρηματιστικό κεφάλαιο προσπα­ θεί νά βρει διέξοδο άπό τίς όξυνόμενες ταξικές αντιθέσεις μέσα στίς χώρες - μητροπόλεις. Τέλβς, οί άποικίες ένδιαφερουν τά Ιμπεριαλιστικά κράτη καί σά στρατιωτικά - στρα­ τηγικά προγεφυρώματα. Στήν περίοδο άπό τό 1876 &ς τό 1914, δηλ. στήν περίο­ δο τής έμφάνισης, τής άνάπτυξης καί τής έδραίωση; τών καπιταλιστικών μονοπωλίων, οί αποικιακές κτήσεις Εξι με­ γάλων δυνάμεων ( ’Αγγλίας, Ρωσίας, Γαλλίας, Γερμανία;, ΗΠΑ, ’Ιαπωνίας) αύξήθηκαν κατά 26 έκατομ. τετρ. χλμ., δηλαδή σέ Εκταση 1,5 φορά μεγαλύτερη άπό τήν Εκταση τών ϊδιων τών μητροπόλεων. ’Από τά 133,9 έκατομ. τετρ. χλμ. δλης τής Εκτασης τή; γής, στά 1914, στό μερίδιο τών Εξι μεγάλων δυνάμεων καί τών άποικιών τους αναλογούσαν 81,5 έκατομ. τετρ. χλμ. πού άπό αυτά τά 65 έκατομ. τετρ. χλμ., δηλ. σχεδόν τό μισό άπό

* Β. I. Λένιν, «ΆΓΑντα», τόμ. 23ος, o i l . 247.

74

Ιλη την έκταση τής γής, ήταν αποικίες. Ά πό τά υπόλοιπα 52,4 έκατομ. τετρ. χλμ. στό μερίδιο των μισοαποικιων (Κ ίν α . Περσία καί Τουρκία) Αναλογούσαν 14,5 έκατομ. τετρ. χλμ. κα( στό μερίδιο τών Αποικιών τών μικρών κρατών (Βελγίου, ’Ολλανδίας κ.α.) 9,9 έκατομ. τετρ. χλμ. 'Ε τσι, έκείνη την έποχή, στό μερίδιο τών αποικιών καί τών μισοαποικιων Ανα­ λογούσαν 89,4 έκατομ. τετρ. χλμ., δηλ. τά δνο τρίτα δλης τής J -κτασης τής γής. Ό λ α αΰτά τά γεγονότα ?δοσαν στόν Λένιν τή δυνατότητα νά βγάλει τό συμπέρασμα δτι στίς αρχές τοΰ 20οΰ αιώνα «ό καπιταλισμός μετατράπηκε σέ παγκόσμιο σύστημα Αποικια­ κής καταπίεσης καί οίκονομικοΰ στραγγαλισμού τή; τεράστι­ ας πλειοψηφίας τοΰ πληθυσμού τής γής άπό μιά χούφτα "πρωτοπόρες’’ χώρες»*. "Οταν τελείωσε ή διανομή τοΰ κό­ σμου, διαμορφώθηκε τό Αποικιακό σύστημα — 'ένα Από τά κυριότερα στηρίγματα τοΰ Ιμπεριαλισμού. Μονοπωλιακά νψηλά κέρδη, πρώτε; υλες, φτηνή έργατική δύναμη, κρέα; γιά τά κανόνια, δλα αΰτά τούς τά Εδιναν οί Αποικίες. "Οταν όλοκληρώθηκε ή έδαφική διανομή τοΰ κόσμου Α­ νάμεσα στίς μεγάλες δυνάμεις, ή Απόκτηση νέων Αποικιών ή σφαιρών έπιρροής μπορούσε νά γίνει μόνο μέ τήν απόσπασή τους Από άλλες Αποικιακές δυνάμεις. Έ τ σ ι Λξύνθηκε δ Αγόινας μεταξύ τών Ιμπεριαλιστικών κρατών γιά τήν Ανακατανο­ μή τών Αποικιακών κτήσεων. Ή Ανισομέρεια, ή άλματική Α­ νάπτυξη τών Ιμπεριαλιστικών χωρών συντελεί ώστε Αργά ή γρήγορα οί Αποικιακές κτήσεις αυτή; ή έκείνης τής χώρα: νά μήν Ανταποκρίνονται πιά στήν οικονομική καί στρατιωτική της δύναμη. Έ τ σ ι στά 1914 οΐ Αποικιακές κτήσεις τή; Α γ ­ γλίας ήταν ·33,5 έκατομ. τετρ. χλμ., ήταν δηλ. 11,5 φορέ; μεγαλύτερες Από τίς Αποικιακές κτήσεις τής Γερμανία; καί 112 φορές μεγαλύτερες Από τίς Αποικιακές κτήσει; τών ΗΠΑ. Στό μεταξύ, δχι μόνο οΐ ΗΠΑ, Αλλά καί ή Γερμανία είχαν κιόλας κατορθώσει νά ξεπεράσουν τήν Α γγλία σέ οι­ κονομική δύναμη. Τό μερίδιο τών ΗΠΑ στήν παγκόσμια βιο­ μηχανική παραγωγή ήταν στά 1913 περίπου 3G%, τό μερί­ διο τής Γερμανίας 16% καί τής ’Αγγλίας 14%. Στίς Αρχέ;

Β. I. Λένιν, «"Λκαντχ», -4<ι. 20ος, « λ . 179.

τοΰ 20οΰ αίωνα καί ή ’Ιαπωνία ξεπέρασε σημαντικά τήν 'Α γ­ γλία στους ρυθμούς ανάπτυξης της παραγωγής. Ή Εκταση δμως τών αποικιών τής ’Ιαπωνίας δέν Εφτανε ούτε στό Ενα έκατοστό τών αποικιών τής ’Αγγλίας. Αΐπή ή δυσαναλογία άνάμεσα στήν οίκονομική δύναμη καί στούς ρυθμούς άνάπτυξης τών διαφόρων χωρών, άπό τή μιά μεριά, καί στήν κατανομή τών αποικιών καί τών «σφαιρών έπιρροής», άπό τήν αλλη, ήταν μιά άπό τίς κυριότερες αΙτίες τοΰ πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Πρέπει νά τονίσουμε δτι χαρακτηριστικά γνωρίσματα τοΰ ιμπεριαλισμού δέν είναι μόνο οί δυό βασικές δμάδες χω­ ρών — αυτές πού κατέχουν αποικίες καί οί αποικίες — άλλά καί οί έξαρτημένες χώρες, πού τυπικά Εχουν πολιτική ανεξαρτησία, άλλά ουσιαστικά είναι πιασμένες στά δίχτυα της οίκονομικής καί διπλωματικής έξάρτησης. Έ τ σ ι, ένώ άπό τυπική - νομική άποψη δέ διαθέτουν καμιά σημαντική αποικία, οί ΗΠΑ ουσιαστικά είναι σήμερα ή μεγαλύτερη α­ ποικιακή δύναμη. Τοποθετώντας κεφάλαια, δίνοντας ύποδονλωτικά δάνεια καί υπογράφοντας έτεροβαρεΐς συνθήκες, τά μονοπώλια τών ΗΠΑ Εχουν υποτάξει στόν οίκονομικό τους Ελεγχο καί τά φυσικά πλούτη πολλών χωρών τής αμερικανι­ κής ήπείρου. Τό πετρέλαιο τής Βενεζουέλας, δ χαλκός τής Χιλής, ό κασσίτερος τής Βολιβίας, ό σίδηρος καί δ καφές τής Βραζιλίας εϊναι Ιδιοκτησία τών μονοπωλίων τών ΗΠΑ. Οί ΗΠΑ χρησιμοποιούν τίς χώρες τής Λατινικής ’Αμερικής σάν πηγή στρατηγικών ΰλών καί σά στρατιωτική βάση. Τά αμερικανικά μονοπώλια κατέχουν τή μερίδα τοΰ λέοντος άπό τό πετρέλαιο τής ’Εγγύς καί της Μέσης Ανατολής, δπον είναι συγκεντρωμένα τά δύο τρίτα σχεδόν άπό τά γνωστά α­ ποθέματα πετρελαίου δλου τοΰ καπιταλιστικού κόσμου. Τά αμερικανικά καί &ς Ενα βαθμό καί τά άγγλικά μονοπώλια άντλούν άπό αυτή τήν περιοχή τοΰ κόσμου τεράστια κέρδη, αφήνοντας στό μερίδιο τών ’Αράβων, δπως λέει μιά άραβική παροιμία, μόνο «τό αυτί τής γκαμήλας». Νομοτελειακό αποτέλεσμα τής καταπίεσης καί τοΰ οίνονομικοΰ στραγγαλισμού τών έξαρτημένων χωρών άπό τό» παγκόσμιο Ιμπεριαλισμό είναι ή οίκονομική τους καθυστέ­ ρηση. Ό ζυγός τών μονοπωλίων άποκλείει τή δυνατότητα γι£ όλόπλευρη οικονομική άνάπτυξη αυτών τών χωρών.

2. Ό Ιμπεριαλισμός είναι παρασιτικός καπιταλισμός καπιταλισμός πού σαπίζει. Τά μονοπώλια δδηγοϋν άναπόφευχτα τόν καπιταλισμό «τήν άπο σύνθεση. Κάθε μονοπώλιο, δίδασκε δ Λένιν, στό κα­ θεστώς τής άτομικής Ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής, γεν­ νάει τήν τ ά σ η πρός τή στασιμότητα καί τό μαρασμό ή τόν παρασιτισμό*.

Τάοη γιά Ανακοπή τής άνάπτνί-ης τών παραγωγικών δυνάμεων. Τά μονοπώλια έμποδίζουν τήν άνάπτυξη τών παραγωγι­ κών δυνάμεων καί τής τεχνικής προόδου. «"Οσο καθιερώ­ νονται, Ιστω καί προσωρινά, μονοπωλιακές τιμές, — εγραφε ό Λένιν, — τόσο έξαφανίζονται ώς Ινα βαθμό ot παρορμητι­ κές αιτίες γιά τήν τεχνική καί, κατά συνέπεια, γιά κάθε άλ­ λη πρόοδο, γιά τήν κίνηση πρός τά έμπρός, καί τόσο μεγαλύ­ τερη γίνεται ή ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή δυνατότητα τεχνητής άνακοπής τής τεχνικής προόδου».** 01 καπιταλιστές εΙσάγουν νέα τεχνική γιά νά άποσπάσουν («περκέρδη. "Αν δμως αυτά τά υπερκέρδη μπορούν νά απο­ κτηθούν χάρη στή μονοπωλιακή θέση στήν άγορά, έξασθρνοΰν φυσικά καί τά κίνητρα γιά άνανέωση τής τεχνικής. Στόν προμονοπωλιακό καπιταλισμό ό καπιταλιστής νικούσε τόν άνταγιονιστή του κυρίως μέ τή βελτίωση τών μεθόδων παραγωγής, μέ τή μείωση τών έξόδων παραγωγής καί τών τιμών. Γιά νά διατηρήσει τίς θέσεις του στήν άγο­ ρά, δ καπιταλιστής ήταν υποχρεωμένος νά άντικαταστήσει τήν παλιά τεχνική μέ καινούρια, νά τελειοποιήσει τήν παραγωγή. Ή μετατροπή τοΰ έλεύθερου όνταγωνισμον σέ μονοπώλιο αλλάζει ριζικά τήν κατάσταση. Εμφανίζονται νέες, χαρακτηριστικές γιά τόν Ιμπεριαλισμό μέθοδοι άπόσπασης μονοπωλιακά ΰι|τηλοΰ κέρδους. Τά μονοπώλια διατη-

* Β. I. Ai>iv. « Ά γα>τ«». τ, •Άπβ'ί-ce», τ6μ. 20ος, ο·λ. 963.

now καί ένισχύουν συνήθως τίς θέσεις τους χωρίς νά καταφεύγουν σέ μείωση τών τιμών. Ό έκτοπισμός τών αντα­ γωνιστών γίνεται μέ μεθόδους δμεσης καταπίεσης καί μέ Ska τά δυνατά οικονομικά κόλπα (στέρηση πιστώσεων, στέ­ ρηση πρώτων υλών, κήρυξη μποϋκοτάζ κτλ.). Τά μονοπώλια συχνά περιορίζουν τεχνητά τήν παραγωγή αύτών ή έκείνων τών έμπορευμάτων γιά νά διατηρούν τό ύι[>ηλό έπίπεδο τών τιμών καί τών κερδών. Αύτό, φυσικά, εί­ ναι σοβαρό έμπόδιο στό δρόμο γιά τήν τεχνική πρόοδο. Τήν πρόοδο τής τεχνικής τήν έμποδίζει καί ή τάση γιά διατήρη­ ση τοΰ παλιού έξοπλισμοΰ, δπου Ιχουν έπενδυθεΐ τεράστια κεφάλαια. Μόνο στήν περίπτωση που ή οίκονομία, ΰστερα Αχό τήν εισαγωγή νέας τεχνικής, μπορεΐ νά καλύψει τίς ζη­ μιές άπό τήν υποτίμηση τών παλιών έπενδύσεων ή δταν πρό­ κειται γιά νέες έπιχειρήσεις καί νέους κλάδους, δπου οί πα­ λιές έπενδύσεις είναι σχετικά μικρές, ή τεχνική πρόοδος πρα­ γματοποιείται χωρίς καθυστέρηση. Πολλοί αστοί οίν.ονομολόγοι, πού άναγνώριζαν δτι τά μονοπ<ί>λια καθυστερούν τήν τεχνική πρόοδο, ζητούσαν τήν έπάνοδβ στήν έποχή τοΰ έλεύθερου άνταγωνισμού. Ό Λένιν άποκάλυψε πόσο άσύστατες είναι οί έπιθυμίες καί οί έλπίδες γιά ξαναγύρισμα στό παρελθόν. «Μ’ δλο πού τά μονοποώια Αρ­ χισαν κιόλας νά έπιβραδύνουν τήν ανάπτυξη, — Εγραφε δ Λένιν, — αΰτό δέν είναι έπιχείρημα υπέρ τοΰ έλεύθερου άνταγωνισμού, γιατί ό έλεύθερος άνταγωνισμός δέν μπορεΐ πιά νά υπάρξει άπό τότε πού γέννησε τά μονοπώλια»*. Ή παρεμπόδιση της ανάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμιων είναι, λοιπόν, τάση τού μονοπωλιακού καπιταλισμού. Αυτή ή τάση έκδηλώνεται πρίν άπ’ δλα μέ τό γεγονός δτι τά μονοπώλια έμποδίζουν άμεσα τήν τεχνική πρόοδο. Ή τά­ ση αυτή έκδηλώνεται ακόμα καί μέ τήν αύξηση τής απόστα­ σης: άνάμεσα στίς δυνατότητες της έπιστήμης καί τής τεχνι­ κής καί στό βαθμό χρησιμοποίησης αύτών τών δυνατοτήτων, μέ τήν άνισόμερη ανάπτυξη τής τεχνικής στίς διάφορες χΑρες καί κλάδους. Τέλος, αυτή ή τάση έκδηλώνεται καί με τό γεγονός δτι ·ί ανβρ<οποι — ή βασική παραγωγική δύνα-

* Β. I. Λένιν, «Ά ηβντ·., ■7S

« λ . Ϊ7β.

ιιη — στήν έποχή τοΰ Ιμπεριαλισμού άποσπώνται δλοένα πε­ ρισσότερο άπό τήν κοινωνικά ώφέλιμη έργασία, άπό τή δη­ μιουργία υλικών άξιων. Μεγαλώνει ή άνεργία έπειδή δέ χρη­ σιμοποιούνται άπόλυτα οΐ παραγωγικές δυνατότητες. Μεγα­ λώνει δ αριθμός τών έργατών καί υπαλλήλων, που δέ δημι­ ουργούν υλικές αξίες, άλλά άπασχολοΰνται στόν τομέα τής κυκλοφορίας, οτόν κρατικό μηχανισμό, στό στρατό, στόν τομία τών ατομικών έξυπηρετήσεων. 'Ωστόσο, ή ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων δέ σταματάει στίς συνθήκες τού Ιμπεριαλισμού. Τά μονοπώλια :τοτέ δέν μπορούν νά σταματήσουν έντελώς καί γιά πολΰ με­ γάλο χρονικό διάστημα τόν ανταγωνισμό. Ή τεχνική πρόοΛος δίνει στά μονοπώλια τή δυνατότητα νά έξασφαλίζουν με­ γάλη μείωση τών έξόδων παραγωγής. Έ τ σ ι, μεκόνοντας κάΠίος τίς τιμές πώλησης τών προϊόντων, κατορθώνουν νά έκτοπίζουν τούς άνταγωνιστές. Τά μονοπώλια, κρύβοντας άπό τβνς άνταγωνιστές τά έπιτεύγματα τής τεχνικής, τίς καινού­ ριες μεθόδους παραγωγής, μπορούν νά παίρνουν μονοπωλια­ κά ίιψηλό κέρδος ακόμα καί μειώνοντας τίς τιμές. Χρησιμοποκόντας τή νέα τεχνική καί τά έπιτεύγματα τής ίπιστήμης, τά καπιταλιστικά μονοπώλια έχουν τεράστια πλε­ ονεκτήματα σέ σχέση μέ τίς μικρότερης κλίμακας έπιχειρήσεις, χωρίς φυσικά νά κάνουμε λόγο γιά τίς μεσαίες καί τίς μικρές έπιχειρήσεις. Είναι γνωστό, π.χ., δτι οί έπιστημονικές ϊρευνες στούς διάφορους κλάδους τής οίκονομίας γίνον­ ται βασικά άπό τίς μεγάλες έταιρίες. Ε κτός άπό έλάχιστες έξαιρέσεις, οί μικρές φίρμες δέν έχουν χρηματικά μέσα πού νά τονς έπιτρέπουν νά διατηρούν κέντρα έρευνών. “Ετσι γί­ νεται ή μονοπώληση τών τεχνικώ\’ ανακαλύψεων καί τελειο­ ποιήσεων. Ή τάση λοιπόν γιά άνακοπή τής τεχνικής προόδου δέν «πβκλείει καθόλου, σέ δρισμένες περιόδους, τή γρήγορη τε­ λειοποίηση τής τεχνικής καί τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. «θά ήταν λάθος νά νομίζουμε, — ?γραφε ό Λένιν, — δτι ή τάση αύτή πρός τή στασιμότητα άποκλείει τή γρήγορη fiνοδο τού καπιταλισμού. Ό χ ι, όρισμένοι κλάδοι τής βιομηχα­ νίας, δρισμένο στρώματα τής άστικής τάξης, δρισμένες χώ­ ρες έκδηλΑνονν «τήν έποχή τον Ιμικριαλισμον, μέ μεγαλντε73

ρη ή μέ μικρότερη δύναμη, πότε τή μιά καί πότε τήν Αλλη άπό αυτές τίς τάσεις»*.

Ή αΐ'ζηαη τον οτρώματος τών εΐοοδηματιών. Ό παρασιτισμός, στήν έποχή τοΰ Ιμπεριαλισμού, έ*δηλώνεται καθαρά καί μέ τήν άνάπτυξη τοΰ στρώματος τών είσοδηματιών, δηλαδή τών άτόμων πού κατέχουν άξίες (μετο­ χές, όμολογίες) καί ζοΰν μέ τό «κόψιμο κουπονιών». Ή άνά­ πτυξη τών μετοχικών έταιριών έκτοπίζει τή μεγαλύτερη μά­ ζα τών καπιταλιστών άπό τή συμμετοχή στή διεύθυνση τής παραγωγής. Ή χρηματιστική όλιγαρχία, αρπάζοντας τίς θέσεις κλειδιά στήν οίκονομία τών καπιταλιστικών χωρών, ή ίδια δέν παίρνει συνήθως μέρος στή διεύθυνση τών έκατοντάδων καί χιλιάδων έλεγχόμενων άπό αυτήν βιομηχανικών έταιρι&ν, τραπεζών, σιδηροδρόμων καί άλλων έπιχειρήσεων. Ή «δρα­ στηριότητα» τών χρηματιστικών όμάδων περιορίζεται όλοέ­ να περισσότερο στήν έπέκταση της κυριαρχίας τους μέ τήν άπόκτηση τών πακέτων έλέγχου τών μετοχών σέ όλοένα νέες έταιρίες, καθώς καί στά διάφορα χρηματιστικά κόλπα. Ί Ι άμεση διεύθυνση τών έπιχειρήσεων περνάει σιγά - σιγά στά χέρια μισθωτών διευθυντών. Μεγαλώνει καί τό στρώμα τών άνθρώπων πού άσχολοϋνται μέ τήν έξυπηρέτηση τής παρασιτικής ζωής τών έκμεταλλευτών. Μεγαλώνει ό υποταγμένος στά μονοπώλια κρατικός μηχανισμός, ή άστυνομία καί ό στρατός. Μερικές Ιμπεριαλιστικές χώρες μετατρέπονται σέ κράτη - είσοδηματίες. Αΰτό είναι άποτέλεσμα τής αύξησης τής έξα­ γωγής κεφαλαίου πού δίνει τή δυνατότητα στίς χώρες - πι­ στωτές νά εισπράττουν τεράστια εισοδήματα άπό τίς χώρες όφειλέτες. Τό εΙσόδημα άπό τό κεφάλαιο πού είχε τοποθβτήσει ή ’Αγγλία στό έξωτερικό, πρίν άπό τόν πρώτο ηαγκό•μιο πόλεμο, ξεπερνοΰσε πέντε φορές τό είσόδημά της ααώ τό έξωτερικό έμπόριο, μ’ δλο πού έκείνη τήν έποχή ή χώρα αΰτή είχε τό μεγαλύτερο έμπόριο τοΰ κόσμου. Σήμερα ή πιό Ισχυρή έμπορική χώρα τοΰ καπιταλιστικού κόσμον skm * Β. I. Aivm, •'&π«πα>, τ4μ 32ος, atX. 9Θ6. 80

οί ΗΙΙΑ. Καί πάλι δμως τόν αποφασιστικό ρόλο στήν έξωτερική οίκονομική έπέκταση τών ΗΠΑ τόν παίζει δχι ή έξαγωγή έμπορευμάτων, άλλά ή έξαγωγή κεφαλαίου. 01 ΗΠΑ είναι ό πιό μεγάλος παγκόσμιος πιστωτής.

Ή ηοληιχή άντίδρααη. Ό καπιταλισμός νίκησε τή φεουδαρχία μέ σημαία τήν έλευθερία, τήν ισότητα καί τήν αδελφότητα. Ή αστική δημοκρατία, σά μορφή πολιτικής: κυριαρχίας, ικανοποιούσε τόν προμονοπωλιακό καπιταλισμό. Ή κατάσταση δμως αλλαξε μέ τό πέρασμα στόν Ιμπεριαλισμό. Ή δημιουργία τών μο­ νοπωλίων σήμανε τό πέρασμα άπό τίς σχέσεις τοΰ έλεύθερου άνταγωνισμοΰ στίς σχέσεις τής κυριαρχίας καί τής συνδεό­ μενης μ’ αυτήν βίας. Τά μονοπώλια εγιναν οί κυρίαρχοι τής οικονομικής ζωής. Κυριαρχώντας δμως στήν οικονομία, τά μονοπώλια προσπαθούν νά αρπάξουν καί τήν πολιτική κυρι­ αρχία, νά υποτάξουν στήν υπηρεσία τους τό μηχανισμό τοΰ αστικοΰ κράτους. Παίρνοντας τήν έξουσία στά χέρια τους, τά μονοπώλια δλοένα περισσότερο απορρίπτουν τίς μεθόδους τής αστικής δημοκρατίας καί στρέφονται πρός τήν πολιτική αντίδραση. Μέ τήν πολιτική αντίδραση έκδηλώνεται καθαρά ή αποσύνθεση τοΰ καπκαλισμοΰ. Ταυτόχρονα ή στροφή πρός τήν πολιτική αντίδραση είναι συνέπεια τής αποσύνθεσης τού καπιταλισμοΰ καί δείχνει δτι ό καπιταλιστικός τρόπος παρα­ γωγής επαψε νά αναπτύσσεται σέ ανοδική γραμμή, δτι στήν έποχή τοΰ ίμπεριαλισμοΰ οί καπιταλιστικές σχέσεις εγιναν τροχοπέδη στήν ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τής πολιτικής αντίδρασης είναι ό φασισμός, δηλ. ή τρομοκρατική δικτατορία τής μονο­ πωλιακής άστικής τάξης. Φασισμός σημαίνει θηριώδη κατάπνιξη τοΰ έργατικοΰ καί τοΰ αγροτικού κινήματος, ανελέητο χτύπημα τών προλεταριακών καί τών άλλων δημοκρατικών κομμάτων καί τών κοινωνικών όργανώσεων, στρατιωτικοποίηση τής χώρας, έφαρμογή τής πολιτικής τών πολεμικών τυ­ χοδιωκτισμών. Πριν άπό τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, τό δρόμο τοΰ φασισμού τόν άκολούθησαν ή Γερμανία, ή ’Ιτα­ λία, ή ’Ιαπωνία, ή 'Ισπανία, ή Πορτογαλία καί μιά σειρά άλ­ λες χώρες. Μετά τόν πόλεμο, ή τάση γιά φασιστικοποίηση 81

έκδηλώθηκε στίς ΙΙΠ Α , στήν 'Ομοσπονδιακή Δημοκρατία τής Γερμανίας, στή Γαλλία καί σέ άλλες χώρες. Ή πολιτική αντίδραση είναι συνέπεια τής οξυνσης δλων τών καπιταλιστικών αντιθέσεων στήν έποχή τοΰ ιμπεριαλι­ σμού. Καί αυτή δμως, μέ τή σειρά της, όξύνει ακόμα πι4 πολύ τίς αντιθέσεις. Τά μονοπώλια προσπαθούν νά άφαιρέσουν άπό τούς εργαζόμενους δλες τίς δημοκρατικές τους κα­ τακτήσεις. Αυτό προκαλεΐ τή σκληρή άντίσταση τών μαζών. Γ ι’ αυτό ή έποχή τοΰ Ιμπεριαλισμού χαρακτηρίζεται άπό τήν άνοδο τών δημοκρατικών διαθέσεων μέσα στίς μάζες. Στόν πολιτικό στίβο τών καπιταλιστικών χωρών οί έργαζόμενοι α­ γωνίζονται γιά τήν πολιτική δημοκρατία, κατά τής αντιδρα­ στικής έξουσίας καί τής πολιτικής τών μονοπωλίων.

Ή ·ίργατικ7) άρ»στοκρατ«α*. Χαρακτηριστική έκδήλωση τής Αποσύνθεσης τοΰ καπιτα­ λισμού είναι ή συστηματική έξαγορά δρισμένων όμάδων έρ­ γατών άπό τή μονοπωλιακή άστική τάξη. Οί Ιμπεριαλιστές έχουν συμφέρον νά ξεχωρίσουν άπό τούς έργάτες Ινα προνο­ μιούχο στρώμα καί νά τό άποσπάσουν άπό τίς πλατειές μά­ ζες τοΰ προλεταριάτου. Τό φαινόμενο αυτό καθαυτό δέν εί­ ναι νέο. Ή έξαγορά δρισμένων προσώπων καί δρισμένων δμάδων τού προλεταριάτου, σά μέθοδος άγώνα κατά τού έργατικοΰ κινήματος, υπάρχει άπό τότε πού υπάρχει δ κα­ πιταλισμός. Κάτω δμως άπό δρισμένες συνθήκες Εμφανί­ ζεται ή οίκονομική βάση γιά τή δημιουργία δλόκληρου προ­ νομιούχου στρώματος στήν έργατική τάξη, τής «έργατικής Αριστοκρατίας». Ή «έργατική άριστοκρατία» δημιουργήθηκε γιά πρώτη φορά στήν Αγγλία, στήν περίοδο κιόλας τοΰ προμονοπωλιακοΰ καπιταλισμού. Ή Αγγλία, σέ διάκριση άπό τίς άλλες χώρες, άπό τά μέσα ακόμα τοΰ 19ου αίωνα, είχε δυό χαρακτηριστικά γνωρίσματα τοΰ ιμπεριαλισμού: τά άιιοικιακά μονοπώλια καί τήν έκμετάλλευση άλλων χωρών έξαιτίας τής κυριαρχικής της θέσης στήν παγκόσμια άγορά. Α ϊ­ τό Ιδινε στήν άγγλική άστική τάξη υπερκέρδη, πού ενα μέρος τους τό διέθετε γιά τήν έξαγορά της ήγεσίας τής έργατικής τάξης. Οί έκπρόσωποι αυτής της προνομιούχας ήγεσίας άποτέλεσαν Ινα Ιδιαίτερο κοινωνικό στρώμα, τήν «έργατική 82

Αριστοκρατία», πού ή άστική τάξη προσπαθούσε νά τήν άντιπαραΟέσει στή βασική μάζα τών έργατών, χρησιμοποιών­ τας την σάν πολιτικό της στήριγμα μέσα στήν έργατική τάξη. Ή κυριαρχία τών μονοπωλίων, ή έξαγωγή κεφαλαίο* στίς καθυστερημένες χώρες καί ή αποικιακή πολιτική όδήγησαν στή δημιουργία «έργατικής άριστοκρατίας» σέ δλες τίς Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Χρησιμοποιήθηκαν διάφορες μορφές έξαγορας: αύξηση τών ημερομισθίων σέ διάφορες όμάδες τής έργατικής τάξης, παραχωρήσεις προσοδοφόρων κρατικών θέσεων στούς πουλημένους ήγέτες τοΰ έργατικοΐ κινήματος, άμεση έπιχορήγηση τών ρεφορμιστικών όργανώσεων κτλ. Ή «έργατική άριστοκρατία» είναι ή κοινωνική βάση τοΐ όππορτουνισμοΰ στό έργατικό κίνημα. Ό όππορτουνισμός εί­ ναι προσαρμογή τοΰ έργατικοΰ κινήματος στά συμφέροντα τής άστικής τάξης, γραμμή συνεργασίας μέ τήν άστική χάτ ξη, γιά τή διάσπαση τοΰ έργατικοΰ κινήματος. 0 1 όππορτουνιστές προσπαθούν νά άποσπάσουν τούς έργάτες άπό τήν ταξική πάλη, προπαγανδίζοντας τήν ένότητα τών ταξικών συμφερόντων τοΰ προλεταριάτου καί τής άστικής τάξης, τή δυνατότητα «βελτίωσης» τοΰ καπιταλισμού μέ μεταρρυθμί­ σεις. Οί όππορτουνιστές είναι πράκτορες τής άστικής τά­ ξης μέσα στό έργατικό κίνημα. Ό όππορτουνισμός δμως μέσα στό έργατικό κίνημα δέν μπορεΐ νά καθυστερεί γιά πάντα τήν άνάπτυξη τής ταξικής συνείδησης τοΰ προλεταριάτου καί τής ταξικής πάλης, «για­ τί τά τράστ, ή χρηματιστική όλιγαρχία, ή ακρίβεια τής ζω­ ής κτλ., — ίγραφε ό Λένιν, — ένώ κ ά ν ο υ ν δ υ ν α τ ή τήν έξαγορά μιας χούφτας ήγετών, καταπιέζουν, συντρίβουν, καταστρέφουν καί βασανίζουν όλοένα περισσότερο τή μ 4ζ α τοΰ προλεταριάτου καί τοΰ μισοπρολεταριάτσυ»*. 3. Ό Ιμπεριαλισμός εΤναι έτοιμοθάνατος καπιταλισμός. Ό μονοπωλιακός καί παρασιτικός καπιταλισμός είναι τα*τΛχρονα καί έ τ ο ι μ ο θ ά ν α τ ο ς καπιταλισμός. * Β. I. Δίνιν, -Άπαντα», τώμ. 33ος, c»X. 106.

88

Ό Λένιν εγραφε: «Δέν είναι δύσκολο νά καταλάβει κα­ νείς γιατί ό ιμπεριαλισμός είναι Ε τ ο ι μ ο θ ά ν α τ ο : κ<χπιταλισμός, μ ε τ α β α τ ι κ ό στ άδι ο πρός τό σοσιαλισμό: τά μονοπώλια, πού αναπτύσσονται ά π ό τ ό ν καπιταλισμό είναι κ ι ό λ α ς τό ψυχομάχημα τοΰ καπι­ ταλισμού, ή αρχή τοΰ περάσματος στό σοσιαλισμό»*. ' Παράλληλα μέ τη δημιουργία τών υλικών προϋποθέσεων γιά τό σοσιαλισμό, 6 Λένιν θεωρούσε δτι χαρακτηριστικό γνώ­ ρισμα τοΰ Ιμπεριαλισμού, σάν έτοιμοθάνατου καπιταλισμού, είναι τό γεγονός δτι δ Ιμπεριαλισμός δημιουργεί καί τίς πο­ λιτικές προϋποθέσεις γιά τό σοσιαλισμό, όξννοντας στό Επα­ κρο δλες τίς αντιθέσεις τού καπιταλισμού. Ό Λένιν τόνιζε άκόμα δτι είναι ανεδαφική ή έλπίδα τών όππορτουνιστών τόσυ γιά τήν «έξέλιξη» τοΰ καπιταλισμού σέ σοσιαλισμό, δσο καί γιά τήν «αυτόματη χρεωκοπία» του. Ό Ιμπεριαλισμός Οά πέ­ σει κάτω άπό τό βάρος τών έγκλημάτων του. θ ά τόν καταρ­ γήσουν οί έργαζόμενες μάζες, πού ξεσηκώνονται στόν αγώνα γιά τή νίκη τής σοσιαλιστικής έπανάστασης. Ό Λένιν κατάληξε στό έπιστημονικά θεμελιωμένο συμπέρασμα δτι 6 ιμπε­ ριαλισμός είναι ο ί π α ρ α μ ο ν έ ς τής σοσια­ λιστικής έπανάστασης.

Ή δημιουργία τών υλικών προνποϋέοκων γιά τό οοοιαλισμό. Στήν περίοδο τοΰ ιμπεριαλισμού δημιουργοΰνται οί Ολι­ κές προϋποθέσεις γιά τό πέρασμα σέ Ινα άνώτερο κοινωνικό καί οικονομικό σύστημα, δηλ. στό σοσιαλισμό. «"Οταν μιά μεγάλη έπιχείρηση γίνεται κολοσιαία, — εγραφε δ Λένιν, - καί σχεδιασμένα, μέ βάση τόν ακριβή υπολογισμό δλ<ον τών στοιχείων, όργανώνει τή διάθεση τών δύο τρίτων ή τών τριών τετάρτων άπό τίς βασικές πρώτες ΰλες πού είναι αναγκαίες γιά δεκάδες έκατομμύρια ανθρώπων, δταν Οργανώνεται συ­ στηματικά ή μεταφορά αυτών τών πρώτων υλών στά πιό κα­ τάλληλα κέντρα παραγωγής, πού άπέχουν πολλές φορές έκατοντάδες καί χιλιάδες βέρστια τό ?να άπό τό άλλο' δταν άπό

* Β. I. Λένιν, -"Ar.xv-α ., τόμ. 2&>ς, 3ελ. Μ . 84

ί\·α κέντρο καθορίζονται δλα τά οτάδια τής διαδοχικής έπεξιργασίας τών πρώτων υλών ώς τήν κατασκευή όλόκληρης σειράς άπό ποικιλίες Ετοιμων προϊόντων' δταν ή κατανομή αυ­ τών τών προϊόντων πραγματοποιείται, μέ βάση ?να μοναδικό σχέδιο, ανάμεσα σέ δεκάδες καί έκατοντάδες έκατομμύρια κα­ ταναλωτές (πώληση τοΰ πετρελαίου καί στήν ’Αμερική καί στή Γερμανία άπό τό αμερικανικό "Τράστ πετρελαίου” ), τό­ τε γίνεται φανερό δτι πρόκειται γιά κοινωνικοποίηση της πα­ ραγωγής καί δχι γιά άπλή "συνένωση” καί δτι οί σχέσεις τής ατομικής οικονομίας καί τής ατομικής ιδιοκτησίας άποτελούν f’vrt περίβλημα, που δέν αντιστοιχεί πιά στό περιεχόμενο καί θά αποσυντεθεί αναπόφευκτα, αν δέν παραταθεΐ τεχνητά ή περίοδος τής έξαφάνισής του, πού μπορεί νά μείνει σέ κατά­ σταση αποσύνθεσης γιά μεγάλο σχετικά. . . χρονικό διάστη­ μα, άλλά παρ’ δλα αυτά θά έξαφανιστεί αναπόφευκτα»*. Ή τεράστια κοινωνικοποίηση τής παραγωγής στήν πε­ ρίοδο τοΰ Ιμπεριαλισμού δημιουργεί τίς υλικές προϋποθέσεις τοΰ σοσιαλισμού. Λέν πρέπει δμως νά συγχέουμε τίς υλικές προϋποθέσει; τοΰ σοσιαλισμού μέ τόν ίδιο τό σοσιαλισμό. Ό σοσιαλισμό; εμφανίζεται μόνο δταν ή έργατική τάξη κατακτήσει τήν πολι­ τική έξουσία, δταν καταργηθεί ή άτομική Ιδιοκτησία στά μέ­ σα παραγωγή; καί άντικατασταθεί μέ τήν κοινωνική Ιδιοκτη­ σία. Ή αντικατάσταση τοΰ καπιταλισμού μέ τό σοσιαλισμό είναι αδύνατο νά γίνει έξελικτικά. θ ά γίνει μέ τήν έπανάσταση, μέ τό έπαναστατικό άλμα, πού γι’ αυτό δέν άρκούν μόνο οί υλικές προϋποθέσεις, άλλά είναι αναγκαία καί μιά όλόκληρη σειρά άπό αντικειμενικές καί υποκειμενικές συνθήκες.

Ή ΰξννοη τών καπιταλιστικών άντιΜοεν,ν. Ό Ιμπεριαλισμός είναι έτοιμοθάνατος καπιταλισμός καί γιατί όξύνει στό έπακρο δλες τίς αντιθέσεις τοΰ καπιταλισμού. Πριν άπό δλα όξύνεται ή βασική άντίθεση τοΰ καπιταλι­ σμού, ή αντίθεση άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στήν άτομική καπιταλιστική μορφή Ιδιοποίη-

* Β. I. Λένιν, «'Άξαντα·, τ<5}ΐ. 33ος, 3βλ. 288 · ‘289. R.'i

βης. Ή συγκέντρωση τής παραγωγής καί ή ανάπτυξη τών μονοπωλίων έκφράζουν τήν παραπέρα άνάπτυξη τοΰ κοινωνι­ κού χαρακτήρα τής παραγωγής. Ή Ιδιοποίηση δμως μένει Ακόμα ατομική. Ή βασική αντίθεση τοΰ καπιταλισμού όξύνεται όλοένα περισσότερο δσο άναπτύσσεται δ μονοπωλιακός καπιταλισμός. Πάνω σ’ αυτή τή δάση δξύνονται δλες οί Αντιθέσεις τοΰ καπιταλισμού, πού οί πιό σημαντικές είναι: ή αντίθεση ανά­ μεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο, ή άντίθεση ανάμεσα στούς καταπιεζόμενους λαούς τών έξαρτημένων χωρών καί στίς ιμπεριαλιστικές δυνάμεις πού τούς Εκμεταλλεύονται, ή Αντίθεση άνάμεσα στίς ίδιες τίς Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Ή δξυνση τών άντιθέσεων φέρνει πιό κοντά τή σοσιαλι­ στική έπανάσταση καί τή χρεωκοπία τοΰ καπιταλισμού. Ό

νόμος τής άπσόμερης οικονομικής καί πολιτικής άνάπτνξης.

Στόν καπιταλισμό ot έπιχειρήσεις, οί κλάδοι τής οίκονομίας καί οί χώρες δέν μπορούν νά άναπτυχτοΰν μέ Ισομέρεια. Ή ατομική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής, ή άναρχία της παραγωγής καί ό άνταγωνισμός κάνουν άναπόφευκτη τήν άνισόμερη άνάπτυξη τής καπιταλιστικής οικονομίας. ’Ορισμένες καπιταλιστικές έπιχειρήσεις, κλάδοι καί χώρες μένουν πίσω, ένώ άλλες προχωρούν μπροστά. Στήν έποχή τοΰ Ιλεύθερον άνταγωνισμοΰ, δταν δέν υπήρχαν μονοπώλια, ό καπιταλισμός Αναπτυσσόταν σχετικά δμαλά. Γιά νά μπορέσουν δρισμένες χώρες νά ξεπεράσουν τίς άλλες, χρειαζόταν μεγάλο χρονικό διάστημα. Υπήρχαν άκόμα τεράστια έλεύθερα έδάφη, πού μπορούσαν νά μετατραποΰν σέ άποικίες. Ή άνάπτυξη τής οΐκονομικής δύναμης συνοδευόταν μέ τήν αρπαγή αυτών τών έδαφών, πού δέν είχαν άκόμα καταληφθεί άπό τίς καπιταλι­ στικές δυνάμεις. Κι αΰτό έκείνη τήν περίοδο γινόταν χωρίς μεγάλες πολεμικές συγκρούσεις άνάμεσά τους. Ή ένέργεια τοΰ χαρακτηριστικού γιά τόν καπιταλισμό νόμου τής άνισόμερης άνάπτυξης δέν όδηγοΰσε σέ παγκόσμιους ποΚΙμους. Ή ταν ή έποχή τής σχετικά εΙρηνικής άνάπτυξης τοΰ καπι­ ταλισμού. Χρειάστηκαν πολλές δεκαετίες γιά νά μπορέσει ή Ά γ 8«

γλία νά έξασφαλίσει τή βιομηχανική υπεροχή, έκτοπίζοντας τούς άνταγαινιστές της, τήν ’Ολλανδία καί αργότερα τή Γαλ­ λία, καί νά πάρει τή θέση της πρώτης δύναμης τού κόσμου. Στά μέσα τού 19ου αιώνα, ή ’Αγγλία ήταν τό «έργοστάσιο 8λου τού κόσμου*, ό προμηθευτής βιομηχανικών ειδών σέ δλες τίς χώρες, πού ήταν υποχρεωμένες σέ αντάλλαγμα νά τής προμηθεύουν πρώτες νλες καί τρόφιμα. Στά 1850 τό μερί­ διο τών ΗΠΑ στήν παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή ήταν 15%, καί τό μερίδιο της ’Αγγλίας 39%. "Οσο γιά τή Γερμα­ νία, <δς τά 1870 - 1880 ή δύναμή της σά βιομηχανικής χώ­ ρας δέν μπορούσε καθόλου νά συγκριθεΐ μέ τή δύναμη τής ’Αγγλίας. Ή κατάσταση δλλαξε ριζικά μέ τό πέρασμα στόν ιμπε­ ριαλισμό. Στό τελευταίο τέταρτο τού 19ου αιώνα τό μονο­ πώλιο τής Μεγάλης Βρεταννίας είχε υπονομευτεί. Αυτό όφείλεται στήν πολύ γρήγορη ανάπτυξη αί.λων καπιταλιστικών χωρών, δπως τών ΗΠΑ, τής Γερμανίας καί αργότερα τής ’Ιαπωνίας. Ή ανάπτυξη τής ’Αγγλίας καί τής Γαλλίας άπό τίς άρχές τής δεκαετίας 1870 - 1880 άρχισε νά έπιβραδύνεται. Στήν περίοδο 1870 - 1913 δλη ή παγκόσμια βιομηχανι­ κή παραγωγή αυξήθηκε σχεδόν 4 φορές, ή βιομηχανική πα­ ραγωγή τών ΗΠΑ αυξήθηκε 9 φορές, τής Γερμανίας σχε­ δόν 6 φορές, τής Γαλλίας 3 καί τής ’Αγγλίας μόνο 2,25 φο­ ρές. Σ τίς παραμονές τού πρώτου παγκοσμίου πολέμου, ή Γερ­ μανία ξεπέρασε τήν ’Αγγλία καί τή Γαλλία στόν δγκο τής βιομηχανικής παραγωγής. Τό μερίδιο τών ΗΠΑ στήν παγ­ κόσμια βιομηχανική παραγωγή ξεπέρασε τό μερίδιο τής ’Αγ­ γλίας καί της Γερμανίας μαζί. Τό τόσο γρήγορο ξεπέρασμα δρισμένων χωρών άπό άλ­ λες εγινε δυνατό στό τέλος τοΰ 19ου καί στίς άρχές τοΰ 20οΰ αΙώνα χάρη στήν πρωτοφανή ανάπτυξη τής τεχνικής, •τήν αύξηση τής συγκέντρωσης τής παραγωγής καί τοΰ κε­ φαλαίου, στήν άνάπτυξη τών μονοπωλίων. Οί χώρες πού μπή­ καν ύστερα άπό τίς δλλες στό δρόμο τής καπιταλιστικής άνάιττυξης, χρησιμοποιούν τά Ετοιμα Αποτελέσματα της τεχνικής προόδου καί Αναπτύσσουν γρηγορότερα νέους κλάδους τής βιομηχανίας. Ταυτόχρονα στίς χώρες τού «παλιού» καπιταλι­ σμού Αρχίζει γρηγορότερα νά έκδηλώνεται ή τάση γιά στα­ σιμότητα, γιά παρεμπόδιση τής άνάπτυξης τών παραγωγι87

κων δυνάμεων. ’Αποτέλεσμα είναι ή αλματώδης άνάπτυξη δρισμένων χωρών καί ή καθυστέρηση της ανάπτυξης τών άλλων. 'Η παλιά κατανομή τών αποικιών καί τών σφαιρών έπιρροής δέν ανταποκρίνεται πιά στό νέο συσχετισμό τών δυνάμεων. ΟΙ χώρες πού προπορεύονται αρχίζουν ένοπλο αγώνα γιά τήν ανακατανομή τοΰ μοιρασμένου πιά κόσμου, γιά την αρπαγή τών αποικιών. ’Αποτέλεσμα είναι ή τεράστια δξυνση τών αν­ τιθέσεων άνάμεσα στίς Ιμπεριαλιστικές χώρες, ή έξασθένιση τοΰ μετώπου τοΰ ιμπεριαλισμού, ή έμφάνιση άδΰνατων κρί­ κων στήν αλυσίδα τοΰ ιμπεριαλισμού. Ή άνισομέρεια της οικονομικής ανάπτυξης στήν εποχή τοΰ ιμπεριαλισμού προκαλεϊ τήν άνισομέρεια καί τής πολιτι­ κής ανάπτυξης, δηλαδή τήν δχι στόν ίδιο χρόνο ώρίμανση τών πολιτικών προϋποθέσεων γιά τή νίκη τής σοσιαλιστικής έπανάστασης. Ό Λένιν Ελεγε δτι ή «προλεταριακή έπανάσταση άναπτύσσεται σέ δλες τίς χώρες άνισόμερα, γιατί δλες οί χώρες βρίσκονται σέ διαφορετικές συνθήκες πολιτικής ζωής, μιά χώρα εχει πολύ άδύνατο προλεταριάτο, ένώ σέ άλ­ λη τό προλεταριάτο είναι Ισχυρότερο. Σ έ μιά χώρα ή έργατική αριστοκρατία είναι άδύνατη, ένώ σέ άλλες χώρες ή άστική τάξη έξασφαλίζει γιά Ινα διάστημα τή διάσπαση τών έργα­ τών, δπως εγινε στήν ’Αγγλία καί στή Γαλλία — νά γιατί ή προλεταριακή έπανάσταση άναπτύσσεται άνισόμερα. Ή άνάλυση τών άλλαγών πού γίνονται στό χαρακτήρα της ένέργειας τοΰ νόμου τής άνισόμερης άνάπτυξης τών καπιτα­ λιστικών χωρών στήν έποχή τοΰ Ιμπεριαλισμού Εδοσε στόν Λένιν τή βάση γιά νά καταλήξει στό συμπέρασμα δτι είναι αδύνατη ή ταυτόχρονη νίκη τής έπανάστασης σέ δλες τίς χώρες καί δτι, άντίθετα, είναι δυνατή ή νίκη τής έπανάστα­ σης άρχικά σέ μερικές ή ακόμα καί σέ μιά χώρα. Λυτή ήταν μιά νέα θεωρία γιά τή σοσιαλιστική έπανάσταση. Ό Μάρξ καί ό Ένγκελς, μελετώντας τόν προμονοπωλιακό καπιταλι­ σμό, είχαν καταλήξει στό συμπέρασμα δτι ή έπανάσταση μπο­ ρούσε νά νικήσει μόνο ταυτόχρονα σέ δλες ή στίς κυριότερες καπιταλιστικές χώρες. Μέ τό πέρασμα στόν Ιμπεριαλισμό ή κατάσταση «λλαξε. Ή ανάπτυξη τών Ιμπεριαλιστικών άντι-

* Β. I. Λένιν, -Άπαντα», τώμ. 28ος, οβλ. 9 9 - 100.

88

θέσεων καί η δχι στόν ίδιο χρόνο ώρίμανση τής έπανάστααης στίς διάφορες χώρες ?δοσαν τή δυνατότητα νά σπάσει ή άλυσίδα τοΰ ιμπεριαλισμού Αρχικά στόν πιό «δυνατό κρί­ νο ιης· Ή ζωή έποΛήθευσε εντελώς τήν όρΟότητα τής λενινιστιν.ής θεωρίας γιά τή σοσιαλιστική Επανάσταση. 4. Ή έναρξη τής γενικής κρίσης του καπιταλισμού. Στό στάδιο τοΰ ιμπεριαλισμού ό καπιταλισμός μπαίνει αναπόφευκτα στήν έποχή τής γενικής κρίσης του. Τί σημαί­ νει δμως «γενική κρίση τοΰ καπιταλισμού»; "Οπως είπαμε στό πρώτο κεφάλαιο, χαρακτηριστικό γνώ­ ρισμα τοΰ καπιταλισμού είναι οί περιοδικές οικονομικές κρί­ σεις, πού άποτελούν έμφυτη όργανική του Αρρώστια. Ή γε­ νική κρίση διακρίνεται άπό τίς περιοδικές οικονομικές κρί­ σεις, γιατί είναι κρίση δλου τοΰ καπιταλισμοΰ σάν κοινωνικού συστήματος. Είναι μόνιμη κατάστασή του, που χαρακτηρί­ ζεται άπό τήν προοδευτική αποσύνθεση τοΰ καπιταλισμοΰ καί τήν έξασΟένιση δλων του τών Εσωτερικών δυνάμεων: οικονο­ μικών, πολιτικών καί ιδεολογικών. Ή γενική κρίση δέν είναι τυχαία, δέν είναι ζίκ - ζάκ της ιστορίας, δέν είναι καρπός τών λαθών τών αστών ηγετών, άλλά Αναπόφευκτη καί νομο­ τελειακή κατάσταση τοΰ καπιταλισμού στήν έποχή τή; πα­ ρακμής καί τής Αποσύνθεσής του. Στίς συνθήκες τής γενι­ κής κρίσης τοΰ καπιταλισμού αυτό τό σύστημα δέν μπορεΐ πιά νά κρατήσει κάτω άπό τήν κυριαρχία του τούς λαούς, πού ό Ινας μετά τόν Αλλον άποτινάσσουν τό ζυγό τού κεφαλαίου καί μπαίνουν στό δρόμο τού σοσιαλισμού. Νά γιατί ή έποχή τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού είναι ή έποχή τής κα­ τάρρευσης τού καπιταλισμού καί τής άντικατάστασής του μέ τό σοσιαλισμό, ή έποχή τής άνάπτυξης τών σοσιαλιστικών Επαναστάσεων καί τών έΟνικοαπελευθερωτικών κινημάτίον κα­ τά τοΰ Ιμπεριαλισμού. Οί ίδεολόγοι τοΰ Ιμπεριαλισμού πιστεύουν δτι αν κατορ­ θώσουν νά (Ιποτρέψουν τή νίκη τών σοσιαλιστικών έπαναστάσεων καί νά καταπνίξουν τό κομμουνιστικό κίνημα, ό καπι­ ταλισμός θά μείνει σταθερός καί άναλλοίωτος σάν τό μοναδι­ κά δυνατό κοινωνικό σύστημα. Νομίζουν δτι πηγή τών δυσκο­ 89

λιών τοΰ καπιταλισμού είναι κυρίως ή έπενέργεια δυνάμ«»ν πού βρίσκονται Ιξω άπό τό καπιταλιστικό σύστημα. ’Ακόμα καί δσοι παραδέχονται τό γεγονός τής γενικής κρίσης to# καπιταλιστικού συστήματος, έξηγοΰν αυτή τήν κρίση μόνο μέ τήν ύπαρξη τοΰ σοσιαλιστικού συστήματος, μέ τίς μηχα­ νορραφίες τών κομμουνιστών, πού προσπαθούν νά ανατρέ­ ψουν τόν καπιταλισμό. Τό κομμουνιστικό κίνημα, πού είναι •νομοτελειακό Αποτέλεσμα τής Ανάπτυξης τής ταξικής πάλης, τό θεωρούν σάν κίνημα πού έμπνέεται άπό εξω καί όργανώνεται άπό τούς λεγάμενους «ξένους πράκτορες». 'Ωστόσο ή γενική κρίση τοΰ καπιταλισμού γεννήθηκε άπό τήν Ανάπτυξη τών έ σ ω τ ε ρ ι κ ώ ν άντιθέσεων τοΰ Ιμπεριαλισμού. Ή κρίση αυτή όξύνεται καί βαθαίνει πρίν Απ’ δλα κάτω άπό τήν έπίδραση τών ίδιων τών Ανταγωνιστών της καπιταλιστι­ κής κοινωνίας. Οί έξωτερικές συνθήκες — ή ύπαρξη καί ή Ανάπτυξη τοΰ σοσιαλιστικού συστήματος — συντελούν στήν χιό γρήγορη ώρίμανση αυτών τών Ανταγωνισμών, δέν είναι Ιμως ή πρωταρχική τους αϊτία. Ή γενική κρίση τοΰ καπιταλισμού ήταν Αδύνατο πια νά ίποτραπεΐ, δταν οί Ιμπεριαλιστικές χώρες έξαπέλυσαν τόν παγκόσμιο πόλεμο, πού προξένησε καταστρεπτικούς κλονι­ σμούς, μοιραίους γιά τόν καπιταλισμό. Ό πρώτος παγκό­ σμιος πόλεμος εδοσε Ισχυρή ώθηση σέ δλες τίς έσωτερικές διαδικασίες, πού δδήγησαν τόν καπιταλισμό στή γενική τον κρίση. Ό πόλεμος αυτός έπιτάχυνε τήν πορεία τής μετατροχής τοΰ μονοπωλιακού καπιταλισμού σέ κρατικό - μονοπωλια­ κό καπιταλισμό* καί τήν ώρίμανση τής σοσιαλιστικής έπανάστασης. Μετά τή νίκη τής πρώτης σοσιαλιστικής έπανάστασης, τής Μεγάλης ’Οκτωβριανής έπανάστασης στή Ρωσία, •ύτή ή κρίση Αναπτύχτηκε μέ δλη της τή δύναμη. Ό καπιταλισμός επαψε νά είναι τό μοναδικό καί καθολικό κοινωνικό - οίκονομικό παγκόσμιο σύστημα. Στό Ινα Εκτο τής Υδρογείου δρχισε τό πέρασμα στό σοσιαλισμό. Ή πάλη Ανά­ μεσα στόν καπιταλισμό καί στό σοσιαλισμό εγινε τό βασικό περιεχόμενο τής παγκόσμιας Ιστορίας. Οί συνθήκες ύπαρξης τού Ιμπεριαλισμού δλλαξαν σημαν­ τικά. Πρίν Απ’ δλα ό Ιμπεριαλισμός προσέκρουσε σέ καινού* Βλ. γι’

90

r .i τρίτο χ*?Λ λ«ο.

ριες σοβαρές οικονομικές δυσκολίες. Ή απόσπαση άπό τό κβπιταλιστικό σύστημα μιας τόσο τεράστιας χώρας σάν τή Ρ β σία, δ έθνικοαπελευθερωτικός άγώνας σέ πολλές αποικίες, ή Ενταση τοΰ ζυγοί τών μονοπωλίων καί ή συνδεόμενη μ* αυτήν χειροτέρευση τής υλικής κατάστασης τών έργαζομένων των Ιμπεριαλιστικών χωρών, προκάλεσαν τήν παραπέρα δξυνση τοΰ προβλήματος τών άγορών. Έξαιτίας τής σχετικής στενότητας τής άγοράς, σέ σχέση μέ τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνατοτήτων, στήν πε­ ρίοδο άνάμεσα στούς δυό παγκοσμίους πολέμους, έντάθηκε στό Επακρο ή χρόνια ύπαπασχόληση τών έπιχειρήσεων καί ή χρόνια μαζική άνεργία. Οί ρυθμοί άνάπτυξης τών παραγω­ γικών δυνάμεων Επιβραδύνθηκαν πολύ. Ή άποσύνθεση καί 6 παρασιτισμός τοΰ καπιταλισμού έκδηλώνονταν όλοένα καθα­ ρότερα στούς πιό διαφορετικούς τομείς. Ό ταν δρχισε ή γενική κρίση, Εγινε δλοφάνερη καί ή σο­ βαρή πολιτική έξασθένιση τοΰ Ιμπεριαλισμού. Αύτό έκδηλώθηκε ιδιαίτερα καθαρά μέ τή θυελλώδη δνοδο τής έπαναστατικής πάλης τής έργατικής τάξης στίς καπιταλιστικές χώρες. ’Αμέσως μετά τήν ’Οκτωβριανή έπανάσταση στή Ρωσία, κύ­ μα έπαναστατικών έκδηλώσεων τών έργαζομένων ξέσπασε ni πολλά ευρωπαϊκά κράτη (Γερμανία, Αυστρία, Ουγγαρία, Φινλανδία, Βουλγαρία). Αυτές οί έκδηλώσεις, μ’ δλο πού ή άστική τάξη τίς κατέπνιξε μέ θηριωδία, άνέβασαν τό έργατικό κίνημα σέ νέο στάδιο. Τό άπεργιακό κίνημα απλώθηκε σέ τεράστια έκταση. Ή πολιτική έξασθένιση τοΰ καπιταλισμού Εκανε πολύ πιό άντιδραστική τήν Ιμπεριαλιστική άστική τάξη. Ό καπιταλι­ σμός, μπαίνοντας στήν έποχή τής γενικής κρίσης, δρχισε δλοένα συχνότερα καί σέ πιό πλατειά κλίμακα νά χρησιμο­ ποιεί τίς αγριότερες μεθόδους τρομοκρατικής καταπίεσης τών έργαζομένων. Σ έ δρισμένες χώρες αύτό έκφράστηκε μέ τήν Εγκαθίδρυση φασιστικών καθεστώτων, πού σέ ώμότητα καί Εγκληματικότητα ξεπέρασαν δλα τά καθεστώτα πού είχε γνω­ ρίσει ώς τότε ή Ιστορία. Ή Εναρξη τής γενικής κρίσης έκδηλώθηκε μέ τήν Εντα­ ση τής Επιθετικότητας τοΰ Ιμπεριαλισμού καί μέ τήν παρα­ πέρα δξυνση τών άντιθέσεων άνάμεσα στίς Ιμπεριαλιστικέ; δυνάμεις, καθώς καί άνάμεσα σέ μιά χούφτα ληστρικών μο­ 91

νοπωλίων καί σέ δλο τόν υπόλοιπο κόσμο. Μόλις βγήκε άπό τόν πόλεμο, πού τόν είχε δδηγήσει στη γενική κρίση, ό ιμπε­ ριαλισμός ρίχτηκε μέ τά μούτρα σέ καινούριους τυχοδιωκτι­ σμούς — στήν Επέμβαση κατά τής Σοβιετικής Ρωσίας, σε (ΐΐματηρές Εκστρατείες κατά τών λαών τών άποικιακών χω­ ρών, σέ Εμφυλίους πολέμους κατά τών ίδιων τών λαών του. Ή όλοένα μεγαλύτερη άνισομέρεια τής άνάπτυξης τών ιμπε­ ριαλιστικών χωρών τίς Εξωθούσε σέ διαρκώς σκληρότερο ά­ γώνα γιά πηγές πρώτων υλών καί άγορές πώλησης. Τήν άνά­ πτυξη τον μιλιταρισμού τήν εΰνόούσαν καί οΐ οίκονομικίς δυσκολίες τής Ιμπεριαλιστικής άστικής τάξης, πού προσπα­ θούσε σέ μερικές χώρες, δπως στή Γερμανία καί στήν ’Ιαπω­ νία, νά βρει διέξοδο άπό τήν κρίση μέ τή στρατιωτικοποίηση τής οικονομίας. Ή προετοιμασία καινούριων πολέμων Εγινε ή βασική φροντίδα τών μονοποΛητών καί τών πιστών σ’ αυ­ τούς άστών πολιτικών. 01 οικονομικές καί πολιτικές μεταβολές, πού προκάλεσε ή Εναρξη τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού, δδήγησαν σέ παραπέρα πτώση τοΰ γοήτρου αυτού τοΰ κοινωνικού συστή­ ματος στά μάτια τών πλατειών μαζών. Φυσικό άποτέλεσμα ήταν ή ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή Ε ξ α σ θ έ ν ι σ η τ ο ΰ κ α ­ πιταλισμού, πού τήν εΰνόησαν καί οί άλλαγές πού εγιναν στήν ίδια τήν κοσμοθεωρία τής άστικής. τάξης. Κα­ θρεφτίζοντας τή θέση τής άστικής τάξης σάν έτοιμοθάνατης τάξης στόν Ιστορικό στίβο, δρχισαν νά διαδίδονται άνάμεσά της όλοένα περισσότερο οί Ιδέες τής παρακμής καί τής Α­ παισιοδοξίας. Στήν ιδεολογία τοΰ Ιμπεριαλισμού Εκδηλώθηκε μέ δλη της τή δύναμη ή στροφή πρός τήν ακρα αντίδραση, πρός τή μισανθρωπία, πρός τήν άναγέννηση τού μεσαιωνικού σκοταδισμού, πού Εκφράστηκε ιδιαίτερα καθαρά μέ τό «Ιδεο­ λογικό» δπλοστάσιο τού φασισμού. Κι αΰτό, μέ τή σειρά του, Ελάττωσε άκόμα περισσότερο τήν Ελκτική δύναμη τών άστικών Ιδεών στίς μάζες. Ή γενική κρίση τού καπιταλισμού άναπτΰχτηκε, λοιπόν, πρός δλες τίς κατευθύνσεις. Οί πιό Επιθετικές όμάδες τής μονοπωλιακής άστικής τά­ ξης προσπάθησαν νά βρουν διέξοδο άπό τήν κρίση, καταφεύγοντας στήν ώμή βία, καί πριν άπ’ δλα σέ Ιναν καινούριο παγκόσμιο πόλεμο.

1*2

3 *0 Ιμπεριαλισμός στό σημερινό του στάδιο

Ό δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος τελείωσε διαφορετικά γιά τίς ιμπεριαλιστικές χώρες: άλλες βρέθηκαν άνάμεσα στούς νικητές καί άλλες στούς ήττημένους, άλλες βγήκαν άπό τόν πόλεμο ένισχυμένες καί άλλες έξασθενημένες. 'Ωστόσο, γιά τό ιμπεριαλιστικό σύστημα γενικά 6 πόλεμος τελείωσε μέ τεράστια ήττα. Γενικό αποτέλεσμα τοΰ πολέμου ήταν ή παρα­ πέρα έοωτερική έξασθένιση τοΰ Ιμπεριαλισμού καί ή έξασθέ­ νιση τών παγκοσμίων θέσεών του.

1. Ή παραπέρα άνάπτυξη τής γενικής κρίσης τοΰ καπιτα­ λισμού. Στή διάρκεια τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου καί τών σοσιαλιστικών έπαναστάσεων, πού εγιναν σέ πολλές χώρες τής Ευρώπης καί τής Ά σίας, αναπτύχτηκε τό δεύτερο στά­ διο τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού. Ιίοιά είναι τά πιό χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτού τοΰ σταδίου; Πρώτο, ή απόσπαση άπό τόν καπιταλισμό μιας σειράς χο*ρών τής Ευρώπης καί τής Ά σίας καί ή μετατροπή τοΰ σο­ σιαλισμού σέ παγκόσμιο σύστημα. Δεύτερο, ή παραπέρα άποσύνθεση τοΰ αποικιακού συστή­ ματος τοΰ Ιμπεριαλισμού καί ή δξυνση τών αντιθέσεων άνά­ μεσα στίς ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, άπό τό ίνα μέρος, καί 9 :;

στίς Αποικιακές, μισοαποικιακές καί πρώην Αποικιακές χώ­ ρες, Από τό δλλο. Τρίτο, ή έμφάνιση νέων Αντιθέσεων μέσα στό Ιμπεριαλι­ στικό στρατόπεδο, καί πρίν Απ’ δλα Ανάμεσα στίς ΗΠΑ καί στίς Αλλες Αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, έξαιτίας τής έντεινόμενης έπέκτασης τοΰ άμερικανικοΰ Ιμπεριαλισμού καί τοΰ Αγώνα του γιά τήν παγκόσμια κυριαρχία. Τέταρτο, ή παραπέρα δξυνση καί έπέκταση τών ταξικών Ανταγωνισμών στίς καπιταλιστικά Αναπτυγμένες χώρες. Στήν περίοδο Ανάμεσα στόν πρώτο καί στό δεύτερο παγ­ κόσμιο πόλεμο τό σοσιαλιστικό κοινωνικό σύστημα Αντιπρο­ σωπευόταν μόνο Από μιά χώρα, δπου ζούσαν περίπου τά 8% ■*οΰ πληθυσμού τής γης. Ή χώρα αυτή, σάν πολιορκημένο φρούριο, ήταν περικυκλωμένη άπό παντού άπό έχθρικά καπι­ ταλιστικά κράτη. Μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο καί υστέρα άπό τή νίκη τών λαΐκοδημοκρατικών έπαναστάσεων, μπήκαν στό δρό­ μο τοΰ σοσιαλισμού μιά σειρά χώρες τής Ευρώπης καί τής ’Ασίας, άνάμεσά τους καί μιά τόσο τεράστια χώρα δπως ή Κίνα. Τό σοσιαλιστικό στρατόπεδο περιλαμβάνει σήμερα τά 35% τοΰ πληθυσμού τής γής, δηλ. πάνω άπό 1 δισ. αν­ θρώπους. 0 1 σοσιαλιστικές χώρες σχημάτισαν Ινα ισχυρό στρατό­ πεδο, πού διαθέτει δλα τά άπαραίτητα γιά νά υπερασπίσει τόν έαυτό του άπό τίς έπιθετικές ένέργειες τής ιμπεριαλι­ στικής άντίδρασης, καθώς καί γιά νά βοηθήσει την οίκονομική, κοινωνική καί πολιτιστική άνάπτυξη τών άλλων λαών Λον άποσπάστηκαν άπό τόν Ιμπεριαλιστικό ζυγό. "Τστερα άπό τήν άποσύνθεση τού Αποικιακού συστήμα­ τος, μεγάλο τμήμα τών χωρών τής ’Ασίας Απελευθερώθηκε από τήν άμεση υποταγή στούς Ιμπεριαλιστές. Ή σφαίρα τής Ιμπεριαλιστικής έπέκτασης ελαττώθηκε «ημαντικά μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Τό ιμπεριαλι­ στικό στρατόπεδο, που μόλις πρίν άπό λίγα χρόνια κατείχε ι ά πέντε Εκτα τής υδρογείου, μετά τήν άποσύνθεση τών άποιχιοκρατικών αυτοκρατοριών περιλαμβάνει χώρες δπου ζεΐ λιγότερο Από τό Ινα τέταρτο τοΰ πληθυσμού τοΰ κόσμου. Έ τ σ ι τώφα φαίνεται ακόμα καθαρότερα Από πρώτα δτι

94

ή γενική κρίση τοΰ καπιταλισμού είναι κυρίως κρίση τοί Ιμπεριαλιστικού συστήματος, πού άπ6 τό ζυγό του απελευθερώνονται όλοένα νέες χώρες καί λαοί. Οί ιμπεριαλιστές δέν έννοοΰν νά παραδεχτούν αυτές τίς ιστορικές μεταβολές. ’Αμέσως μετά τό τέλος τοΰ πολέμου δρχισαν τόν πυρετώδη ανταγωνισμό τών έξοπλισμών, μέ σκοπό τήν προπαρασκευή ένός νέου παγκοσμίου πολέμου καί έξαπδλυσαν τόν «ψυχρό πόλεμο» κατά τών χωρών τοΰ σοσιαλισμού. Τό δεύτερο στάδιο τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού έκτ δηλώνεται μέ τήν έντεινόμενη έπιθετικότητα τοΰ Ιμπεριαλι­ σμού, μέ τήν δξυνση τής άπειλής τοΰ πολέμου πού κρέμεται «άνω άπό τόν κόσμο. "Οσο έντείνεταί ή γενική κρίση, ή άνισομέρεια τής άνάκτυξης τοΰ καπιταλισμοΰ παίρνει νέες, άκόμα όξύτερες μορ­ φές. ’Αποτέλεσμα τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου ήταν ή ριζική άλλαγή τοΰ προηγούμενου συσχετισμού τών δυνάμεων ανάμεσα στίς καπιταλιστικές χώρες. Οί θέσεις τών νικημένων χωρών (Γερμανίας, ’Ιαπωνίας, ’Ιταλίας) υπονομεύτηκα». Βγήκαν σοβαρά έξασθενημένες άπό τόν πόλεμο καί μερικές νικήτριες καπιταλιστικές δυνάμεις (’Αγγλία, Γαλλία). ’Αντί­ θετα, οΐ Ηνωμένες Πολιτείες τής ’Αμερικής, ένισχύοντας τίς θέσεις τους, κατέλαβαν ήγετική θέση στόν καπιταλιστικό κό­ σμο. Τά μονοπώλιά τους δρχισαν άγώνα γιά τήν ϊνταση τής οικονομικής καί πολιτικής τους έπέκτασης, παντού δπου δέν συναντούν αποφασιστική άντίσταση. 0 1 ΗΠΑ προσπαθούν νά υποτάξουν καί τίς παλιές καπιταλιστικές χώρες, χωρίς νά ίξαιροΰν καί τούς Ιμπεριαλιστές συμμάχους τους. Μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, έντάθηκε ή άστάθεια τής καπιταλιστικής οικονομίας, πού κλονίζεται όλοένα συχνό­ τερα άπό οίκονομικές κρίσεις καί πτώσεις τής παραγωγής. 0 1 αυξανόμενες οίκονομικές δυσχέρειες τοΰ Ιμπεριαλιστικοί συστήματος, καθώς καί πολλοί πολιτικοί παράγοντες, που θά τούς Αναφέρουμε πιό κάτω, προκάλεσαν νέα δξυνση τών τα­ ξικών άνταγωνισμών στίς χώρες δπου κυριαρχούν τά μονο­ πώλια. Περιορίστηκε ή κοινωνική βάση τής κυριαρχίας της μονοπωλιακής άστικής τάξης. Ή ταξική πάλη τών έργαζομένων κατά τών Ιμπεριαλιστών εγινε δχι μόνο πιό άποφασνατική καί όργανωμένη, άλλά καί πιό πλατειά. Έ τ σ ι, μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο δέν έξασφαλί96

πτηκε καμιά σταθερότητα τοΰ καπιταλιστικού συστήματος. ’Αντίθετα, ή γενική του κρίση έξακολούθησε νά έντείνεται. Ή διάσκεψη τών άντιπροσώπων τών κομμουνιστικών, καί Ιργατικών κομμάτων στή Μόσχα (Νοέμβριος 19 60), ανα­ λύοντας τίς αλλαγές πού εγιναν μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, κατέληξε στό συμπέρασμα δτι ή άνάπτυξη τής γενι­ κής κρίσης τοΰ καπιταλισμού μπήκε σέ νέο, τρίτο στάδιο. Ή ιδιομορφία αύτοΰ τοΰ σταδίου είναι δτι δέν προήλθε άπό παγ­ κόσμιο πόλεμο. Στό τρίτο στάδιο τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού έξακολουθούν ν’ αναπτύσσονται οί ίδιες διαδικασίες πού χα­ ρακτήριζαν καί τό προηγούμενο στάδιο. Στό στάδιο δμως αύτό παρατηρούνται καί μερικά νέα, έξαιρετικά σημαντικά φαινόμενα. Πρόκειται κυρίως γιά τήν αποφασιστική αλλαγή πού εγινε στό συσχετισμό τών δυνάμεων στόν παγκόσμιο στί­ βο. Στήν ιστορική άμιλλα μέ τόν καπιταλισμό, ό σοσιαλισμός αποδείχνει τήν άδιαφιλονείκητη υπεροχή του στούς ρυθμούς της οικονομικής ανάπτυξης, σέ πολλούς σημαντικούς κλάδους τής έπιστημονικής καί τεχνικής προόδου, στήν έδραίωση τής στρατιωτικής του δύναμης. Τό νέο στάδιο τής γενικής κρί­ σης τοΰ καπιταλισμού χαρακτηρίζεται άκόμα άπό τήν ουσια­ στική κατάρρευση τοΰ αποικιακού συστήματος, πού είναι Ενα άπό τά πιό σημαντικά στηρίγματα τοΰ Ιμπεριαλισμού. Πα­ ράλληλα δέ σταματάει ό άγώνας άνάμεσα στούς ιμπεριαλι­ στές γιά τήν ανακατανομή τών άποικιών πού έχουν άπομείνει καί τών έξαρτημένων χωρών, γιά τή διατήρηση τής κυριαρ­ χίας τους σ’ αυτές τίς χώρες, μέ τή μορφή τής συλλογικής άποικιοκρατίας κάτω άπό τήν αΙγίδα τών 'Ηνωμένων Πολι­ τειών. Έντείνονται καί οί προσπάθειες τών ιμπεριαλιστών γιά νά συνεχίσουν τήν Εκμετάλλευση τών άπελευθερωμένων χω­ ρών μέ τίς μεθόδους τής «νεοαποικιοκρατίας». Τέλος, ή άνισομέρεια τής ανάπτυξης τού καπιταλισμού είχε γιά αποτέλεσμα νά μήν μπορούν πιά οί ΗΠΑ νά διατηρήσουν στήν οικονο­ μία τού καπιταλιστικού κόσμου τό είδικό βάρος πού είχαν έξασφαλίσει άμέσως μετά τόν πόλεμο. Τά νικημένα στό δε\>τερο παγκόσμιο πόλεμο Ιμπεριαλιστικά κράτη άποκατέστησαν τίς οικονομικές τους θέσεις καί αύτό συνετέλεσε στήν άναγέννηση τών παλιών καί στή δημιουργία νέων έστιών ιμπεριαλι­ στικού άνταγωνισμού καί συγκρούσεων. 9(1

Τό δεύτερο Kui τό τρίτο στάδιο τής γενικής κρίσης τον καπιταλισμού Ιδειξαν Ιδιαίτερα καθαρά τά βασικά γνωρί­ σματα καί τίς νομοτέλειες αυτής τής διαδικασίας. Συνοψίζον­ τας αυτά τά γνωρίσματα καί τίς νομοτέλειες, τό Πρόγραμ­ μα τοΰ Κ Κ Σ Ε τονίζει: «Ή απόσπαση όλοένα νέων χωρών άπό τόν καπιταλισμό' ή έξασΟένιση τών θέσεων τοΰ Ιμπερια­ λισμού στήν οικονομική άμιλλα μέ τό σοσιαλισμό' ή κατάρ­ ρευση τοΰ άποικιακοΰ συστήματος τοΰ Ιμπεριαλισμού' ή δξυν­ ση τών άντιθέσεων τοΰ Ιμπεριαλισμού δσο αναπτύσσεται ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός καί ό μιλιταρισμός" ή ένταση τής επωτερικής άστάθειας καί τής άποσύνθεσης τής καπιταλιστικής οίκονομίας, πού έκδηλώνονται μέ τήν αδυνα­ μία τοΰ καπιταλισμοΰ νά χρησιμοποιήσει άπόλυτα τίς παρα­ γωγικές δυνάμεις (χαμηλοί ρυθμοί άνάπτυξης τής παραγω­ γής, περιοδικές κρίσεις, άδιάκοπη υποαπασχόληση τών παρα­ γωγικών δυνατοτήτων, χρόνια άνεργία)' ή ένταση τοΰ άγώνα ανάμεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο' ή μεγάλη δξυνση τών άντιθέσεων τής παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας' ή πρωτοφανής ένταση τής πολιτικής αντίδρασης σέ δλους τους τομείς, ή έγκατάλειψη τών άστικών έλευθεριών καί ή έγκαθίδρυση σέ πολλές χώρες φασιστικών, τυραννικών καθε­ στώτων" ή βαθειά κρίση τής άστικής πολιτικής καί Ιδεολο­ γίας — μέ δλα αυτά έκφράζεται ή γ ε ν ι κ ή κρίση τοΰ καπι τ αλι σμού»* . Βάση δλων αυτών τών φαινομένων είναι, σέ τελευταία άνάλυση, ή δξυνση τής βασικής άντίθεσης τοΰ καπιταλισμού, δηλ. τής άντίθεσης άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στόν άτομικό χαρακτήρα τής ιδιοποίησης. Ό περιορισμός τοΰ τομέα τής Ιμπεριαλιστικής έκμετάλλευσης δημιούργησε καινούριες δυσκολίες στό δρόμο γιά τήν παρα­ πέρα άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων στίς συνθήκες πού διατηρείται ή άτομική Ιδιοκτησία καί ή άναρχία τής πα­ ραγωγής. Ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων έπιβάλλει όλοένα πιό έπιτακτικά τήν Απελευθέρωση άπό τά δεσμά τής καπιταλιστικής Ιδιοκτησίας. Στήν κατάσταση τής νέας

* «Πρόγραμμα τοβ Καμμουνιο*ι«οΟ Κόμματος τί)ς 2ο6ιβτιχί)ς Έ ­ νωσης», Κρ*τ·.*<ς π ο λ ικ έ ς ίχ Η κ ις , Μ*τχ«, 1961, σβλ. 2 6 -2 6 . 97

μεγάλης έντασης καί δξιτνσης τών Αντιθέσεων, πού χαρακτη­ ρίζουν τό σημερινό στάδιο της γενικής κρίσης τοΰ καπιταλι­ σμού, τά μονοπώλια δέν μποροΰν πιά νά εξασφαλίσουν τήν κυριαρχία τους μέ τά προηγούμενα μέσα. Γι* αΰτό στρέφον­ ται πρός τίς νέες κρατικές - μονοπωλιακές μορφές κυριαρχίας τοΰ κεφαλαίου.

2. Ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός.

Ή μετατροπή τον μονοπωλιακού χαπιταλω.ιιοΰ οί χραr ιχο-μονοζιωλιαν.'} καπιταλιομό. Τό Πρόγραμμα τοΰ Κ Κ Σ Ε , πού ψηφίστηκε άπό τό 22ο συνέδριο τοΰ κόμματος, καθορίζει μέ σαφήνεια τήν ουσία τής μετατροπής τοΰ μονοπωλιακού καπιταλισμού σέ κρατικό μονοπωλιακό καπιταλισμό. « Ό κρατικός - μονοπωλιακός κα­ πιταλισμός συνδέει τή δύναμη τών μονοπωλίων καί τή δύναμη τοΰ κράτους σέ £να ένιαΐο μηχανισμό μέ σκοπό τόν πλουτι­ σμό τών μονοπωλίων, τήν κατάπνιξη τοΰ έργατικοΰ κινήματος καί τοΰ έθνικοαπελευθερωτικοΰ άγώνα, τή σωτηρία τοΰ καπι­ ταλιστικού συστήματος, τήν έξαπόλυση έπιθετικών πολέμων»*. Ά πό τήν περίοδο τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός έγκαθιδρύθηκε στίς κυριότερες Ιμπεριαλιστικές χώρες καί άπλωσε λίγο - πολύ τίς ρίζες του σέ ολες τίς αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Φυσικά, ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός σέ κα­ μιά χώρα δέν μπορεΐ νά περιλάβει καί νά άναδιαρθρώσει δλους τούς κρίκους τής οικονομίας. Πλάι σ’ αύτόν, δπως καί γενικά πλάι στό μονοπωλιακό καπιταλισμό, έξακολουθοΰν νά υπάρχουν καί μή μονοπωλιακές, μεσαίες καί μικρές έπιχειρήσεις, διατηρείται σέ μεγάλο ή μικρό βαθμό ή μικροαστική τάξη τής πόλης καί τοΰ χωριοΰ, μερικές φορές μάλιστα δια­ τηρούνται καί έπιδιώσεις τών προκαπιταλιστικών μορφών έκ-

* «Πρόγρσψ^χ τοΟ Κο(ΐ4ΐοονι<πι*οΟ Κόμματος xifc Σο6ιβτιχϊ|ς Έ ­ νωσης», Κρατικές πολιτικές έχΒόαεις, Μόαχι, 1961, οελ. 26-2Φ . 98

μετάλλευσης. Ή ανάπτυξη δμως τοΰ κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού είναι νέο καί σημαντικό φαινόμενο στό σύγχρο­ νο καπιταλισμό, καί στή μελέτη του πρέπει νά δόσουμε ιδιαί­ τερη προσοχή. Ή ανάπτυξη τού κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού είναι σύνθετο καί πολύπλευρο φαινόμενο, πού περιλαμβάνει τόσο την οικονομία, δσο καί τήν πολιτική. Τά μονοπώλια, πού εγιναν ή κυρίαρχη οίκονομική δύνα­ μη στίς άρχές κιόλας τού 20ού αΙώνα, άπό τά πρώτα τους βή­ ματα κέρδιζαν άπό τίς κρατικές παραγγελίες καί κατόρθω­ ναν νά προσαρμόζουν στά ίδιοτελή τους συμφέροντα τήν τελωνειακή νομοθεσία, τήν κρατική πίστωση, τό σύστημα τών έπιχορηγήσεων, τή φορολογία κτλ. 'Ωστόσο, &ς τήν έποχή πού τό καπιταλιστικό σύστημα μπήκε στήν περίοδο τής γενι­ κής του κρίσης, ή πλατειά αναπαραγωγή τοΰ κεφαλαίου γι­ νόταν άπό τά μονοπώλια βασικά χωρίς τή μεσολάβηση καί τήν άμεση συμμετοχή τοΰ κράτους. Τό καπιταλιστικό σύστημα γενικά είχε άκόμα άρκετή σταθερότητα γιά νά τά βγάζει πέ­ ρα χωρίς τήν υποστήριξη τοΰ κράτους. Ή κατάσταση αλλαξε δταν 6 καπιταλισμός μπήκε στήν έποχή τής γενικής του κρίσης. Οί ισχυροί κλονισμοί τοΰ κα­ πιταλιστικού συστήματος, δπως οί παγκόσμιοι πόλεμοι, οί οΐκονομικές καί πολιτικές κρίσεις, εδειξαν στούς διευθύνοντες τά μονοπώλια δτι είναι άπαραίτητο νά συμπληρώσουν μέ νέες μορφές δράσης τήν κυριαρχία τους. Γιά νά έξασφαλίσουν τή λειτουργία τοΰ παραγωγικού, οικονομικού καί έμπορικοΰ μηχανισμού τών καπιταλιστικών έταιριών, ήταν άπαραίτητο νά ένώσουν τή δύναμή τους μέ τήν τεράστια δύναμη τοΰ κρά­ τους. Οί παγκόσμιοι πόλεμοι καί οί οίκονομικές κρίσεις, ό μι­ λιταρισμός καί οί πολιτικές άναστατώσεις έπιτάχυναν τή με­ τατροπή τοΰ μονοπωλιακού καπιταλισμού σέ κρατικό - μονο­ πωλιακό καπιταλισμό μέ βάση τήν τεράστια συγκέντρωση τής παραγωγής καί τή συγκεντροποίηση τού κεφαλαίου. Τό πρώτο κύμα τοΰ κρατικοΰ - μονοπωλιακού καπιταλι­ σμού έμφανίστηκε στήν περίοδο τοΰ παγκοσμίου πολέμου τοΰ 1 9 1 4 -1 9 1 8 . Ό Λένιν Εγραψε δτι αύτό εγινε έξαιτίας τής πίεσης τών περιστάσεων, πού δημιουργήθηκαν άπό τόν πόλε­ μο. Ή διαδικασία αντή άναπτύχτηκε τότε περισσότερο στή Γερμανία. * 0 Λένιν θεωρούσε τά κρατικά - μονοπωλιακά μέ­ ί>9

τρα τής πολεμικής περιόδου δχι τυχαία, δχι προσωρινά φαι­ νόμενα. Τά Εβλεπε σάν Ιστορικά νομοτελειακή, αναπόφευκτη πορεία πού έπιταχύνθηκε μέ τήν Επίδραση τοΰ πολέμου. ’Από τότε Ακόμα, στά 1917, δ Λένιν ανάπτυξε περισσότερο τόν έρισμό τοΰ Ιμπεριαλισμού, υπογραμμίζοντας δτι ό Ιμπεριαλι­ σμός δέν είναι μόνο ή έποχή τών γιγάντιων μονοπωλίων, άλ­ λά καί «η έποχή τής μετατροπής τοΰ μονοπωλιακού - καπιτα­ λισμού σέ κρατικό - μονοπωλιακό καπιταλισμό.. .»*. Σημαντικός παράγοντας γιά τήν ανάπτυξη τοΰ κρατικοΰ - μονοπωλιακού καπιταλισμού ήταν ή παγκόσμια οίκονβμική κρίση τοΰ 1929 - 1933, πού κλόνισε δυνατά τήν παγκόβμια οικονομία τοΰ καπιταλισμού. Ή κρίση Αναπτύχτηκε δ­ ταν ή Σοβιετική Ένωση πραγματοποιούσε μέ έπιτυχία τό πρώτο πεντάχρονο σχέδιο, πού έδειξε τά καταπληκτικά πλεο­ νεκτήματα τής σοσιαλιστικής σχεδιασμένης οικονομίας. Γιά νά σωθούν τά μεγάλα μονοπώλια άπό τήν κρίση πάρθηκαν τότε κρατικά μέτρα, πού τά παρουσίασαν σάν Επιτυχημένη προσπάθεια «ρύθμισης» τής καπιταλιστικής οικονομίας καί εισαγωγής σ’ αυτήν τής άρχής τοΰ «σχεδιασμοΰ». ’Από τότι τό σύστημα τών κρατικών - μονοπωλιακών μέτρων κατά τών κρίσεων Εγινε συστατικό μέρος τής δραστηριότητας τοΰ Ιμπε­ ριαλιστικού κρατικού μηχανισμού. Τό κράτος άνέλαβε νά προστατεύει, μέ τή νομοθεσία, τούς μεγ<5Αους καπιταλιστές άπό τίς οίκονομικές κρίσεις. Μέ τό πρόσχημα τοΰ Αγώνα κατά τών κρίσεων καί γιά τό «σχεδίασμά» τής οίκονομίας, τό μονοπωλιακό κεφάλαιο βρή­ κε νέα μέσα πλουτισμού άπό τό κρατικό ταμείο. Μέσα στά πλαίσια τοΰ προγράμματος «δημοσίων Εργων», τό κράτος κα­ τασκευάζει δρόμους, γιά νά μειώσει τά μεταφορικά έξοδα τών μονοπωλίων, καί ήλεκτροσταΟμούς, γιά νά μειώσει τά έξοδά τους γιά ήλεκτρενέργεια. Μέ τό πρόσχημα τής Απαλ­ λαγής άπό τά «πλεονάσματα» τής παραγωγής, τό κράτος Αγο­ ράζει Από τά μονοπώλια τά έμπορεύματα πού δέ βρίσκουν αγορές, τά συγκεντρώνει σέ Αποθήκες ή τά καταστρέφει. Τ4 κράτος παραχωρεί Επίσης στά μονοπώλια πιστώσεις καί buχβρηγήσεις γιά τήν πώληση τών Αδιάθετων προϊόντων τ·υς * Β. I. Aivtv, 10θ

τύμ. 9&»;, « λ . 33β.

<πΙς Αγορές τοΰ έξωτερικοΰ μέ τεχνητά χαμηλές τιμές, τιμές ντάμπινγκ. Είναι δλοφάνερο δτι αυτά τά μέτρα μόνο έντείνονν τόν παρασιτισμό τοΰ μονοπωλιακοΰ κεφαλαίου. Στή φασιστική Γερμανία ή συγχώνευση της έξονσίας τής χρηματιστικής όλιγαρχίας μέ τήν έξουσία τοΰ κράτους εφτασε στά έσχατα δρια. Κάθε μεγάλος καπιταλιστής στήν έπιχείρησή του είχε δικαίωμα νά αντιπροσωπεύει τή* κρβτική έξουσία. Τά κρατικά δργανα μαζί μέ έκπροσώπους τοΰ μεγάλου κεφαλαίου διηύθυναν δλόκληρους κλάδους τής οΐκονομίας, καθόριζαν τίς παραγγελίες πού θά δίνονταν στά κοντσέρν, κανόνιζαν τίς τιμές, έκαναν τήν κατανομή τών πρώ­ των υλών. Τό κράτος εγινε δργανο γιά τήν παραπέρα συγκεντροποίηση τοΰ κεφαλαίου. Ψηφίστηκαν νόμοι γιά τήν κατάρ­ γηση δλων τών μικρών μετοχικών έταιριών καί τήν προσάρ­ τησή τους στά μεγάλα κοντσέρν. Τό φασιστικό κράτος κατά­ πνιξε μέ θηριωδία τήν αντίσταση τοΰ προλεταριάτου κατά τών μονοπωλίων καί διέλυσε τίς συνδικαλιστικές δργανώσεις καί τά πολιτικά κόμματα τής έργατικής τάξης. *0 κρατικός μονοπωλιακός καπιταλισμός Εδειξε δλη τήν απαίσια ληστβική φυσιογνωμία του. Ό δετιτεοος παγκόσμιος πόλεμος έπιτάχυνε άκόμα περιασότερο στίς ιμπεριαλιστικές χώρες τή μετατροπή τοΰ μον·χωλιακοΰ καπιταλισμοΰ σέ κρατικό - μονοπωλιακό. Ή στενή συγχώνευση τών πανίσχυρων μονοπωλίων μέ τό κράτος, πού ?γινε στίς συνθήκες τής πολεμικής οίκονομίας, δέ διαλύθηκε ύστερα άπό τό τέλος τοΰ πολέμου. Έ γινε ό σκελετός τής κρα­ τικής - μονοπωλιακής διάρθρωσης. Ό μηχανισμός τής πολε­ μικής κινητοποίησης τής οίκονομίας εγινε συστατικό μέρος τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ καί στήν εΙρηνική περίοδο. Έ τσι μετά τους παγκοσμίους πολέμους τίς θέσεις - κλειδιά στήν οΐκονομία τών Ιμπεριαλιστικών κρατών τίς κατέλαβαν τά πολε­ μικά κοντσέρν, πού ένδιαφέρονταν Ιδιαίτερα γιά τά κρατικά μονοπωλιακά μέτρα. Γιά νά χρησιμοποιούν πληρέστερα τήν κρατική έξουσί* οί μεγαλύτεροι έκπρόσωποι τοΰ χρηματιστικοΰ κεφαλαίου Εγιναν υπουργοί, διευθυντές τών βασικών υπηρεσιών, πρε­ σβευτές, άνώτεροι υπάλληλοι. Δημιουργεΐται τόσο στενή οχέαη τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ καί τών μονοπωλίων, ώστε συ­ χνά είναι δύσκολο νά ξεχωρίσει κανείς τά δρια μεταξύ τονς. 101

Τό κράτος μετατρέπεται σέ έπιτροπη γιά νά διευθύνει τίς υποθέσεις τής μονοπωλιακής άστικής τάξης. "Ολη ή οικονο­ μική ζωή παίρνει evtovo γραφειοκρατικό χαρακτήρα. Ό Λένιν διεπίστωσε δτι τά μονοπώλια δέν καταργούν τύν άνταγωνισμό, άλλά μόνο άλλάζουν τή μορφή τής ανταγωνι­ στικής πάλης. Γεννιούνται καινούργιες μορφές ανταγωνι­ σμού. Βασική μέθοδος τής όξυνόμενης άνταγωνιστικής πά­ λης γίνεται ή οίκονομική, ή πολιτική, πολλές φορές καί ή φυ­ σική βία, ό στραγγαλισμός καί ή συντριβή τοΰ άνταγωνιστή μέ δ?Λ τά δυνατά μέσα. Ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλι­ σμός περιορίζει ακόμα περισσότερο τόν τομέα τοΰ έλεύθερου άνταγωνισμοΰ. Γίνεται στίβος μιας νέας μορφής ανταγωνι­ στικής πάλης, τής πάλης άνάμεσα στά τεράστια μονοπώλιο γιά τό προνόμιο νά καταληστεύουν τό κρατικό ταμείο, γιά τόν έλεγχο τών διαφόρων κρίκων τοΰ κρατικοΰ μηχανισμού. Ό χ ι τυχαία δ Λένιν παρατήρησε δτι δ κρατικός - μονοπω­ λιακός καπιταλισμός είναι ή νομιμοποιημένη καταλήστευση τοΰ δημοσίου χρήματος. Ό μηχανισμός τοΰ σύγχρονον κρατιχον-μονοπωλιακού καπιταλισμόν. Ή ουσία τοΰ κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού, 8πως είπαμε, συνίσταται στήν δμεση συνένωση τής κυριαρχί­ ας τών καπιταλιστικών μονοπωλίων μέ τή γιγάντια, δύναμη τοΰ κράτους. Σ ’ αυτή τή συνένωση τό κράτος δέν παίρνει άνεξάρτητη θέση, άλλά θέση υποταγής. Εξυπηρετώντας τά συμφέροντα τών μονοπωλίων, τό κρά­ τος Ιφαρμόζει διάφορα ρυθμιστικά μέτρα, κρατικοποιεί δρισμένους κλάδους τής οίκονομίας. Εξογκώνει τόν κρατικό προϋπολογισμό ετσι, ώστε νά δημιουργεί μιά Ιδιόμορφη προ­ νομιούχα έγγυημένη άγορά γιά τίς έταιρίες καί τόν χρησι­ μοποιεί γιά νά Ιξασθενίζει τούς κλονισμούς, πού προκαλοΰν οί οίκονομικές κρίσεις καί ό περιορισμός τών τομέων τής Ιμ­ περιαλιστικής έκμετάλλευσης. Τό κράτος χρησιμοποιείται άπό τά μονοπώλια, σέ πρω­ τοφανή έκταση, καί σά μέσο γιά τή συσσώρευση κεφαλαίου. Γιά νά συγκεντρώσει τά χρηματικά μέσα τού πληθυσμού στίς μεγαλύτερες ιδιωτικές τράπεζες καί στίς άσφαλιστικές έται10 2

ρ£ες, πού χρηματοδοτούν τούς μονοπωλητές, τό κράτος γίνε­ ται έγγυητής τών καταθέσεων. Σώζει τά τράστ καί τά κοντσέρν άπό τή χρεωκοπία, κατοχυρώνει καί διατηρεί τά κέρ­ δη τους σέ ίη|>ηλό έπίπεδο μέ τή σκληρότατη φορολογική καταλήστευση τών έργαζομένων. Τεράστιες διαστάσεις παίρ­ νουν ο! στρατιωτικές καί άστυνομικές λειτουργίες τοΰ κρά­ τους, πού χρησιμοποιούνται άπό τά μονοπώλια γιά τήν υπο­ ταγή τών έργαζομένων. ’Ιδιαίτερα χαρακτηριστικό γνώρισμα τού σύγχρονου κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμοΰ είναι δ σχηματισμός σημαντικής κρατικής άγορας μέ τή μορφή κρατικών παραγ­ γελιών, πιστώσεων γιά τήν άγορά τών πλεονασμάτων κτλ. Αυτή ή άγορά βρίσκεται σχεδόν στήν απεριόριστη έξουσία τών μεγάλων έταιριών. Αυτό όδηγεϊ σέ τεράστια ένίσχυση τοΰ ρόλου πού παίζει τό δημόσιο χρήμα στήν οίκονομία. Μέ τή μορφή τών άμεσων καί τών Ιμμεσων φόρων τό κράτος συγκεντρώνει στά χέρια του καί Ανακατανέμει πρός δφελος τών μονοπωλίων διαρκώς μεγαλύτερο μέρος τοΰ εθνικού εΐσοδήματος. Στίς άρχές τοΰ αιώνα μας, στίς Ηνωμένες Πο­ λιτείες καί στήν ’Αγγλία, οί είσπράξεις μέ τή μορφή φόρων ήταν μόνο μερικά έκατοστά άπό τό έθνικό εισόδημα, ένώ στά 1960 αυτές οί είσπράξεις Ιφτασαν περίπου στό % τού έθνικοΰ εισοδήματος. Οί τεράστιοι φόροι πού παίρνονται άπό τόν πληθυσμό χρησιμοποιούνται πρίν άπ’ δλα γιά τίς μεγάλες κρατικίς α­ γορές πολεμικού υλικού, πού παράγουν τά κοντσέρν μέ πα­ ραγγελία τοΰ κράτους. Αυτές οί παραγγελίες είναι συνήθως μακροπρόθεσμες ( 4 - 5 χρόνια). Έ τσ ι τά άντίστοιχα μονο­ πώλια Ιξασφαλίζονται ώς 2να βαθμό άπό τήν άστάθεια τής αυθόρμητης ζήτησης τής άγορας. Τό κράτος δχι μόνο δημιουργεί μιά σχετικά έγγυημένη ζήτηση, πού τή χρησιμοποιούν κυρίως οί μεγαλύτερες έταιρΰς, άλλά παρέχει σ’ αυτές καί τεράστιες έπιχορηγήσεις. Αυτές τίς έπιχορηγήσεις τίς παίρνουν κυρίως τά κοντσέρν, πού παράγουν έμπορεύματα στρατιωτικής σημασίας, στρα­ τηγικές πρώτες ΰλες, καύσιμα, μερικά είδη χημικών προϊόν­ των, ήλεκτρενέργεια. Σά μέσο πλουτισμού τών μονοπωλίων χρησιμεύουν καί οί κρατικές πιστώσεις, πού δίνονται γιά τόν έκσυγχρονισμό τοΰ τεχνικού έξοπλισμού. Οί τράπεζες 103

είσπράττουν τεράστια κέρδη σά μεσολαβητές γιά τήν τοπο­ θέτηση τών κρατικών δανείων. Κατά τό πέρασμα στόν κρατικό - μονοπωλιακό καπιταλι­ σμό παρατηρεΐται καί κάποια αύξηση της κρατικής ιδιοκτη­ σίας. Σ ’ αυτό συντελούν κυρίως οί γρήγοροι ρυθμοί τής σύγχρονης τεχνικής προόδου (ό αυτοματισμός, ή ήλεκτρονική, ή ατομική ένέργεια). Τή δημιουργία νέων κλάδων τής βιομηχανίας, πού απαιτούν έξαιρετικά μεγάλες αρχικές έπενδύσεις κεφαλαίων, τά μονοπώλια προσπαθούν νά τή μεταθέ­ σουν στό κράτο;, ένώ τά ίδια κρατούν τό ρόλο τοΰ έργολάβου γιά τήν οικοδόμηση τών έπιχειρήσεων καί τοΰ προμηθευτή τοΰ τεχνικού έξοπλισμοΰ, πράγμα πού χωρίς κίνδυνο τονς έξασφαλίζει έγγυημένα μεγάλα κέρδη. 'Η κρατική ιδιοκτη­ σία μεγαλώνει καί μέ τήν οικοδόμηση νέων έπιχειρήσεων πο­ λεμικής βιομηχανίας καί κλάδιον πού έχουν σχέση μ’ αυτήν. Καί σ’ αυτόν τόν τομέα οί Ιδιωτικές έπιχειρήσεις προσπαθοΰν νά φορτώσουν τήν οίκοδόμηση τών έργοστασίων στό κράτος, πού υστέρα τά παραχωρεί μέ ένοίκιο στά μονοπώλια. Έκτός άπ’ αΰτά, στήν ιδιοκτησία τού κράτους περνούν καί μερικοί σημαντικοί, άλλά δχι πολύ αποδοτικοί κλάδοι τής βιομηχανίας. Τέτοιοι κλάδοι στήν ’Αγγλία ήταν τά Ανθρακω­ ρυχεία, οί ήλεκτροσταΟμοί καί οί σιδηρόδρομοι. Ή κρατικο­ ποίηση αυτών τών βιομηχανιών ήταν έξαιρετικά έπικερδής έπιχείρηση γιά τίς αντίστοιχες εταιρίες. Χάρη στή «γενναιο­ δωρία» τοΰ κράτους, οί ιδιοκτήτες - καπιταλιστές πήραν γι’ αΰτές τιμές πού κανείς Ιδιώτης δέ θά τίς πλήρωνε. Έ τσ ι ου­ σιαστικά τούς δόθηκε ή δυνατότητα νά αποσύρουν τά κεφά­ λαιά τους άπό τίς δχι πολύ αποδοτικές έπιχειρήσεις καί νά τά τοποθετήσουν σέ άλλες πιό έπικερδεΐς. Οί έπιχειρήσεις πού πέρασαν στά χέρια τοΰ κράτους χρησιμοποιούνται πλατειά γιά τά συμφέροντα τών Ιδιωτικών καπιταλιστικών έταιριών, πού κερδίζουν άπό τίς χαμηλές τιμές τών σιδηροδρο­ μικών μεταφορών καί τής ήλεκτρενέργειας, τοΰ ανθρακα, τοΰ χυτοσιδήρου, τοΰ χάλυβα κτλ. Συνήθως δλες τίς ήγετικές θέσεις στίς κρατικές έπιχειρήσεις τίς κατέχουν οί μεγι­ στάνες τού χρηματιστικοΰ κεφαλαίου καί οΐ έκπρόσωποί τους. ’Εφαρμόζονται καί διάφορες μορφές μικτής, κρατικής άτομικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής. Στήν ’Ιταλία καί στή Λιαική Γερμανία, π.χ., τό κράτος κατέχει μεγάλα 104

πακέτα έλέγχου τών μετοχών πολυάριθμων έταιριών σέ διάφΛρους κλάδους τής οικονομίας. Χαρακτηριστικό γνώρισμα τοΰ κρατικού - μονοπωλιακού καχιταλισμοΰ είναι ή δραστήρια έπέμβαση τοΰ κράτους στίς συγκρούσεις άνάμεσα στούς έργάτες καί στούς έπιχειρηματίες καί ή προσπάθεια του νά καταπνίξει μέ τή βία τή δυσα­ ρέσκεια τών μαζών. Όλοένα συχνότερα τό κράτος έπιβάλλει τήν αναγκαστική του διαιτησία, στή διάρκεια τών άπεργιών, ασκώντας πίεση στούς απεργούς πρός δφελος τών μονοπω­ λίων. 01 κρατικοί νόμοι καί τά διατάγματα δυσκολεύουν πολύ τόν άπεργιακό άγώνα καί τή δράση τών συνδικαλιστικών όργανώσεων (π.χ. ό νόμος Τάφτ - ΧάρτλεΙ) στίς ΗΠΑ). 'Η γενική κρατική πολιτική τής «καθήλωσης» τών μισθών, δηλ. της διατήρησής τους στά ίδια έπίπεδα ένώ ανεβαίνει τό κό­ στος τής ζωής, δίνει τή δυνατότητα στά μονοπώλια νά αυ­ ξάνουν τό βαθμό τής έκμετάλλευσης τών έργαζομένων. Τυπικό γνώρισμα τής μεταπολεμικής περιόδου “γιναν τά κρατικά - μονοπωλιακά μέτρα στό διεθνή στίβο. Τά μονοπώ­ λια άναγκάζουν τό κράτος νά χρηματοδοτεί τίς έξαγωγές έμπορευμάτων καί νά έγγυδται τίς ιδιωτικές πιστώσεις πού παρέχονται στό έξωτερικό. Τό Ιμπεριαλιστικό κράτος άναλαμβάνει τήν έξαγωγή κεφαλαίου στούς κλάδους ή στίς χώ­ ρες, δπου δέν αποφασίζουν νά διακινδυνεύσουν οΐ ιδιωτικές έταιρίες. Ή πολιτική τής καπιταλιστικής «ένοποίησης» είναι ή πιή καθαρή έκφραση τών κρατικών - μονοπωλιακών τάσεων ο;·; διεθνή κλίμακα. Ή πολιτική αυτή γέννησε γιγαντιαΐες κρα­ τικές - μονοπωλιακές ένώσεις δπως είναι ή Ευρωπαϊκή 2νωση ανθρακα καί χάλυβα καί ή Ευρωπαϊκή κοινότητα άτομικής ένεργείας. καθώς καί ή Ευρωπαϊκή Οίκονομική Κοινότη­ τα («Κοινή Άγορά»), πού περιλαμβάνει τή Δυτική Γερμα­ νία, τή Γαλλία, τήν ’Ιταλία, τό Βέλγιο, τήν 'Ολλανδία καί τό Λουξεμβούργο, καί ή Ευρωπαϊκή Ινωση έλεύθερων άνταλλαγών, πού περιλαμβάνει μερικές δλλες χώρες τής Δυτικής Ευ­ ρώπης μέ έπικεφαλής τήν ’Αγγλία. Σ έ διάκριση άπό τά συνηθισμένα διεθνή καρτέλ τών ι­ διωτικών μονοπωλίων, ή «ένοποίηση» είναι άποτέλεσμα συμ­ φωνίας ά ν ά μ ε σ α σ έ κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς . 'Ωστό­ σο, πίσω άπό τίς πλάτες τών κυβερνήσεων κρύβονται καί πά­ 10Γ,

λι τά συμφέροντα καί ή θέληση τών μεγαλύτερων μονοπωλί­ ων. Στήν πολιτική τής «ένοποίησης» συμπλέκονται σέ iw σφιχτό κόμπο τόσο τά οικονομικά, δσο καί τά πολιτικά σχέ­ δια τής χρηματιστικής όλιγαρχίας τών χωρών τής Δυτικής Ευρώπης. Ενώνοντας τίς έθνικές αγορές σέ μιά «κοινή άγο­ ρά» καί καταργώντας ή έξασθενίζοντας τά έσωτερικά τελωνειακά φράγματα, τά μονοπώλια - γίγαντες προσπαθούν νά πλατύνουν τά δρια τής κυριαρχίας τους, νά έπεκτείνουν τίς αγορές πώλησης καί τίς σφαίρες τοποθέτησης κεφαλαίου, νά μεγαλώσουν τή ζώνη τής μονοπωλιακής έκμετάλλευσης καί νά αναταχθούν άπό κοινού στίς διεκδικήσεις τής έργατικής τάξης. Ή «Κοινή Άγορά» είναι ή «Ευρώπη τού τράστ>, ή σημερινή μορφή άνακατανομής τών αγορών άνάμεσα στά με­ γαλύτερα μονοπώλια. 'Ωστόσο τόν καθοριστικό ρόλο τόν παίζουν οί πολιτικοί σκοποί τών Ιμπεριαλιστών. 01 διεθνείς κρατικές - μονοπωλια­ κές ένώσεις είναι ή οίκονομική δάση τών έπιθετικών συνα­ σπισμών πού στρέφονται κατά τών χωρών τοΰ σοσιαλισμού, είναι Ενωση τών Ιμπεριαλιστών γιά τήν κατάπνιξη τοΰ έργατικοΰ καί δημοκρατικού κινήματος καί γιά τήν έφαρμογη τής πολιτικής τής «νεοαποικιοκρατίας». Έμπνευστής τής καπι­ ταλιστικής «ένοποίησης» είναι δ Αμερικανικός Ιμπεριαλισμός, πού τή βλέπει σά μέσο γιά τή συσπείρωση δλων τών αντιδρα­ στικών δυνάμεων τής Δύσης. Ταυτόχρονα δμως οί δργανωσεις, πού δημιουργοΰνται μέ τή σημαία τής «ένοποίησης» τής καπι­ ταλιστικής Ευρώπης, μετατρέπονται οί ίδιες σέ έστίες όξύτατων προστριβών καί συγκρούσεων. Οί Ηνωμένες Πολιτείες τής Αμερικής, πού φοβούνται γιά τίς δικές τους θέσεις, προσπαθούν έπίμονα νά περιλάβουν τήν «ένωμένη Ευρώπη» στήν τροχιά τής άμερικανικής έπιθετικής πολιτικής καί νά διατηρήσουν Ετσι τήν ήγετική τους θέση στόν καπιταλιστικό κόσμο. Ή οτβατιωτιχοποίηση τής οίχονομίας. Μέ τήν άνάπτυξη τών κρατικών - μονοπωλιακών τάσεων συνδέεται άδιάρρηκτα ή στρατιωτικοποίηση τής οικονομίας τών Ιμπεριαλιστικών κρατών. Σέ άναπτυγμένη μορφή ή στρατιωτικοποίηση τής οίκο10G

νομίας είναι τυπικό γνώρισμα μόνο γιά τήν έποχή τής γενι­ κής κρίσης τοΰ καπιταλισμοΰ μέ τούς παγκοσμίους πολέμους του. Αυτό γίνεται δυνατό γιατί ό κρατικός μηχανισμός χρη­ σιμοποιείται από τά μονοπώλια γιά τήν ανακατανομή τοΰ έ&νικοΰ εισοδήματος (άμεσοι καί Εμμεσοι φόροι, κρατικά δάνεια, Ελεγχος στήν κατανομή τών στρατηγικών πρώτων υλών καί υλικών κτλ.), μέ σκοπό τή δημιουργία τεράστιας πολεμικής οικονομίας. Ή αίτια αυτής τής πραγματικά «ολοκληρωτικής» στρατιωτικοποίησης, πού σάν πρότυπό της μπορεΐ νά χρησι­ μεύσει ή Γερμανία τοΰ 1933 - 1939 καί οί ΗΠΑ μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, βρίσκεται στήν δξυνση τών βασι­ κών αντιθέσεων τοΰ σύγχρονου μονοπωλιακού καπιταλισμού. 01 μεγαλύτερες έταιρίες προσπαθοΰν έπίμονα νά λύσουν τό πρόβλημα τής πώλησης έμπορευμάτων μέ τίς κρατικές στρα­ τιωτικές παραγγελίες. Ένδιαφέρονται βαθειά γιά τόν άνταγο)νισμό τών έξοπλισμών πού τούς έξασφαλίζει δισεκατομμύρια υπερκέρδη. Τά τεράστια έξοδα τών ιμπεριαλιστικών κρατών γιά στρατιωτικούς σκοπούς έξαοθενίζουν γιά Ενα διάστημα τήν όξύτητα τοΰ προβλήματος τής πώλησης έμπορευμάτων. Είναι δμως αδύνατο νά έξηγηθεΐ ή στρατιωτικοποίησΐ| τής οίκονομίας μόνο άπό οίκονομικές αιτίες, γιατί συν­ δέονται άδιάρρηκτα μέ τή γενική πορεία τής έσωτερικής καί της έξωτερικής πολιτικής τών ιμπεριαλιστικών κρατών. Είναι γνωστό δτι μετά τήν παγκόσμια οικονομική κρίση το>' 1929 - 1933, πολλά μονοπώλια καί στίς ΗΙΙΑ καί στή Γερ­ μανία ένδιαφέρονταν τό ίδιο γιά τίς στρατιωτικές παραγγε­ λίες. Ωστόσο, στό δρόμο τής έντατικής στρατιωτικοποίησης τής οικονομίας μπήκε τότε ή χιτλερική Γερμανία, υποτάσ­ σοντας τήν έσωτερική καί έξωτερική της πολιτική στήν προ­ ετοιμασία τοΰ πολέμου γιά τήν παγκόσμια κυριαρχία. Μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ό κυριότερος έμπνευστής τής στρατιωτικοποίησης τής οίκονομίας είναι οί Ηνωμένες Πο­ λιτείες τής ’Αμερικής. ’ Πρέπει νά ποΰμε δτι τό κοινωνικό σύστημα, πού χρησιμο­ ποιεί σά μέσο «παρόρμησης» τής οίκονομίας τήν παραγωγή δπλων μαζικής καταστροφής, άπό ήθική άποψη απαγγέλλει γιά τόν έαυτό του τή θανατική καταδίκη 1 Τό ζήτημα δμως δέν είναι μόνο ζήτημα ήθικής. Αύτή ή 107

πολιτική είναι δχι μόνο έγκληματική, αλλά σέ τελευταία α­ νάλυση καί μάταιη, γιατί δέ λύνει τίς βασικές αντιθέσεις τοΰ σύγχρονου καπιταλισμοΰ. Ή αύξηση τών πολεμικών παραγγελιών τοΰ κράτους «ποτελεΐ καμιά φορά μοχλό γιά τήν άνοδο τοΰ γενικοΰ έπιπέδσυ τής παραγωγής, δχι μόνο τής στρατιωτικής, άλλά καί της μή στρατιωτικής. Μπορεΐ π ρ ο σ ω ρ ι ν ά νά συντελέσει καί σέ κάποια αύξηση τών ημερομισθίων τών έργα­ τών, ιδιαίτερα αυτών πού Εργάζονται στίς πολεμικές βιομη­ χανίες. Αίιτό γίνεται συνήθα>ς δταν ή πολεμική παραγωγή ^εκτείνεται μέ τή χρησιμοποίηση «κινητοποιημένων δυνα­ τοτήτων καί κεφαλαίων. 01 άνεργοι, που πιάνουν δουλειά στίς πολεμικές βιομηχανίες, συντελούν στήν αύξηση τής ζή­ τησης τών έμπορευμάτων. Γιά τήν Ικανοποίηση αυτής τής ζήτησης γίνεται αναγκαστικά αύξηση τής παραγωγής καί σέ δλλους κλάδο\«ς. Αυξάνεται καί ή ζήτηση τών καπιταλι­ στών, Ιδιαίτερα γιατί, υπολογίζοντας στήν αύξηση τών στρα­ τιωτικών παραγγελιών, άρχίζουν νά έπεκτείνουν τίς παλιές καί νά οικοδομούν νέες έπιχειρήσεις, πράγμα πού χρειάζεται οικοδομικά υλικά, μηχανές καί τεχνικό έξοπλισμό. ’Ακριβώς πάνω σ’ αύτή τή βάση, στά χρόνια τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, χρησιμοποιήθηκαν οί ^κινητοποιημένες ώς τότε παραγωγικές δυνατότητες στίς ΗΤΤΑ. ’Από τό 1940 <ος τό 1943, ό δγκος τής βιομηχανικής παραγωγής στίς ΗΠΑ αυξήθηκε κατά 90% καί δ άριθμός τών έργατών στή βιομηχανία έπεξεργασίας αυξήθηκε κατά 70%. Ή Εναρξη τοΰ πολέμου στήν Κορέα, στά 1950, προκάλεσε καί πάλι αύ­ ξηση τής βιομηχανικής παραγωγής τών ΗΠΑ. Τό παράδει­ γμα δμως τών ΗΠΑ δείχνει έπίσης τίς αντιθέσεις καί τά ό­ ρια τής στρατιωτικοποίησης τής οίκονομίας. ’Ακόμα καί στά χρόνια τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου στίς ΗΠΑ, ή πε­ ρίοδος τής ταυτόχρονης αύξησης τής πολεμικής καί τής μή πολεμικής παραγωγής ήταν λιγόχρονη. 'Ύστερα άρχισε ή πτώση τής παραγωγής προϊόντίον γιά μή πολεμικούς σκο­ πούς. Πολύ πρίν άπό τό τέλος τοΰ πολέμου δημιουργήθηκε τέτοια κατάσταση, ώστε ή μή πολεμική παραγωγή έξάντλησε τίς δυνατότητες αύξησής της καί άναγκάστηκε νά περιορι­ στεί. ’Από τό 1944 παρατηρήθηκε κιόλας γενική μείωση της βιομηχανικής παραγωγής, γιατί ή αύξηση τής παραγωγής !08

πολεμικών υλικών δέν αντιστάθμιζε πιά τή μείωση τής πα­ ραγωγής, γιά τίς μή πολεμικές ανάγκες. Τό ίδιο έπαναλήφθηκε καί στήν περίοδο τοΰ πολέμου τής Κορέας. Ή λιγόχρονη παρορμητική έπίδραση τής στρατιωτικοποίησης στή γενική αΰξηση τής παραγωγής έξηγείται καί από τίς μεθόδους τής χρηματοδότησής της. Στήν αρχική περίοδο τό κράτος αυξάνει τό στρατιωτικό προϋπολογισμό, δχι μόνο έπιβάλλοντας φόρους, άλλά καί μέ τήν ξκδοση όμολογιών κρατικών δανείων, πού τίς άγοράζει πρόθυμα ή άστι­ κή τάξη, γιατί εχει διαθέσιμα χρηματικά μέσα. ’Αργότερα δμως ό προϋπολογισμό; έξασφαλίζεται δλοένα περισσότερο μέ τήν αΰξηση τών φόρων στούς έργάτες καί στους υπαλλή­ λους. Ή αύξηση τής ζήτησης από τήν πλευρά τοΰ κράτους, στίς συνθήκες αυτές, συνοδεύεται άναπόφευκτα μέ περιορισμό τής άγοραστικής Ικανότητας τοΰ πληθυσμού καί αύτό όδηγεϊ στόν περιορισμό τής αγοράς γιά τούς κλάδους πού παράγουν είδη κατανάλωσης. Τό πόσο άσήμαντη είναι ή παρόρμηση πού δημιουργεί ό άνταγωνισμός τών έξοπλισμών στίς συνθήκες τής μεταπο­ λεμικής στρατιωτικοποιημένης οικονομίας τών ΗΠΑ φαίνε­ ται άπό τό γεγονός δτι στό διάστημα 1943 - 1961 ή αμερι­ κανική βιομηχανική παραγωγή αυξήθηκε μόνο κατά 22%. Κι αυτή δμως ή μικρή αΰξηση δέν έξηγείται καθόλου μόνο άπό τήν έπίδραση τής στρατιωτικοποίησης. Τόν Ιδιο σημαντι­ κό ρόλο επαιξε καί ή άνάγκη μαζικής ανανέωσης καί επέ­ κτασης τών βασικών κεφαλαίων τής βιομηχανίας καί των άλλων κλάδων τής οικονομίας. Ένώ στίς ΗΠΑ ό συνολικός ογκος τής παραγωγής ui'ξήθηκε μέ τόν πόλεμο καί τή στρατιωτικοποίηση, στίς χώ ­ ρες πού τά έδάφη τους βρίσκονταν στή ζώνη τών πολεμιχ.ών έπιχειρήσεων οί οίκονομικές συνέπειες τοΰ πολέμου καί τής μεταπολεμικής στρατιωτικοποίησης τής οίκονομίας ήταν δια­ φορετικές. 01 τεράστιες στρατιωτικές δαπάνες δχι μόνο δέν έπιτάχυναν, άλλά έμπόδιζαν γιά πολλά χρόνια τή μεταπολε­ μική άνοδο τής οίκονομίας στή Γαλλία καί στήν ’Αγγλ· Μ* δλο πού στίς χώρες αυτές τό ποσοστό τών στρατιωτικών δαπανών σέ σχέση μέ τό έθνικό εΙσόδημα είναι μικρότερο άπό δ,τι στίς ΗΠΑ, ωστόσο γιά τήν έξασθενημένη άπό τόν πόλεμο οικονομία τους άποτελεί πολύ βαρύτερο φορτίο. Δ έν 10»

είναι τυχαίο τό γεγονός δτι ουτε ή 'Αγγλία, ούτε ή Γαλλία μπόρεσαν νά άποκαταστήσουν τίς προπολεμικές του; θέσεις στήν παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή. 01 στρατιωτικές δαπάνες Απορροφούν τά μέσα πού θά μπορούσαν νά χρησι­ μοποιηθούν γιά τόν έκσυγχρονισμό καί τήν έπέκταση τής βιο­ μηχανίας. Έ τσ ι ή στρατιωτικοποίηση έξασθένισε τήν αντα­ γωνιστική Ικανότητα τής ’Αγγλίας καί τής Γαλλίας στήν παγκόσμια αγορά. Ό Μάρξ εγραφε γιά τόν πόλεμο δτι «άπό Αμεση οίκο­ νομική άποψη είναι σάν Ινα έθνος νά πετάει στό νερό Ενα μέρος άπό τό κεφάλαιό του»*. Τόν καιρό δμως πού τά εγρα­ φε αυτά ό Μάρξ, άκόμα καί στά χρόνια τοΰ πολέμου δέν πετοΰσαν στήν άπύΟμενη θάλασσα τών στρατιωτικών δαπανών τόσο μεγάλη ποσότητα υλικών άξιών, σάν αυτή πού σπαταλιέται σήμερα στίς περισσότερες καπιταλιστικές χώρες στήν εΙρηνική περίοδο. Μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στά ιμπεριαλιστικά κράτη μέ τήν περισσότερο στρατιωτικοποιημένη οικονομία, ό έτήσιος στρατιωτικός προϋπολογισμός Α­ πορροφά κατά μέσο δρο τά 10 - 15% τοΰ έθνικοΰ εισοδή­ ματος. Ή στρατιωτικοποίηση τής οίκονομίας συνοδεύεται καί μέ τόν περιορισμό τής παραγωγής γιά εΙρηνικούς σκοπούς, υπονομεύει τή βάση τής πλατείας άναπαραγωγής καί σέ τε­ λευταία Ανάλυση όδηγεΐ Αναπόφευκτα στήν έλάττωση τοΰ γενικού δγκου τής παραγωγής. Ταυτόχρονα ή γρήγορη πρό­ οδος τής πολεμικής τεχνικής καί ή συνδεόμενη μ’ αυτή γρή­ γορη «ήθική φθορά» τών σύγχρονων δπλων έπιβάλλουν νά γίνεται διαρκώ; μαζική Αναπαραγωγή δπλων, πού μέσα of λίγα χρόνια Αχρηστεύονται καί μετατρέπονται σέ βουνά άπό Αχρηστα σιδερικά. "Οσο πλούσια κι αν είναι μιά Ιμπεριαλιστική χώρα, ή στρατιωτικοποίηση δημιουργεί τήν προοπτική τής 6 α θ μ ι­ ο ί α ς έξ άντ λησης τής έθνικής οίκο­ ν ο μ I α ς. ’Επιβραδύνει Αναπόφευκτα τούς ρυθμούς Ανά­ πτυξης τών κλάδων τής μή στρατιωτικής παραγωγής καί δλης τής οίκονομίας γενικά. Γιά νά πειστούμε γι’ αΰτό Αρκεί

* «‘ΑρχβΙο Μάρξ χλ( Έ ν γ ΐβ λ ς ·, τΰμ. IV, 1SQ6, ο*λ. 28.

110

μόνο νά συγκρίνουμε τούς ρυθμούς άνάπτυξης τής παραγω­ γής, μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στήν Αγγλία καί στή Γαλλία, πού ή οικονομία τους γονάτιζε από τό ασήκωτο βάρος τής στρατιωτικοποίησης, καί στή Δυτική Γερμανία, δπου γιά πολλά χρόνια τά έξοδα γιά έξοπλισμούς ήταν άσύγκριτα μικρότερα. Στή Δυτική Γερμανία, ή βιομηχανική πα­ ραγωγή αυξήθηκε πολύ γρηγορότερα. Ή χώρα αυτή έκμεταλλεύτηκε μέ τόν πιό αποτελεσματικό τρόπο τήν άνεπάρκεια βασικού κεφαλαίου, πού δημιουργήθηκε στίς περισσότερες καπιταλιστικές χώρες. Άπό τό 1950 ή Δυτική Γερμανία ανάπτυξε σέ μεγάλη κλίμακα τήν έξαγωγή μηχανών, έργαλειομηχανών καί τεχνικού έξοπλισμοΰ, γιατί τά αγγλικά καί γαλλικά έργοστάσια, απασχολημένα μέ τήν παραγωγή δπλων, δέν μπορούσαν νά κατασκευάσουν τέτοια είδη. Στίς ί­ διες αίτιες όφείλεται βασικά καί ή σχετική γρήγορη άνάπτυ­ ξη τής βιομηχανικής παραγωγής στή μεταπολεμική ’Ια­ πωνία. Έ ν α μέρος άπό τά χρήματα πού διαθέτει ή κυβέρνηση γιά τό στρατό τά συγκεντρώνει μέ τή βοήθεια τών κρατικών δανείων. Τίς δμολογίες τών δανείων τίς άγοράζουν κυρίως οί καπιταλιστές. 01 τόκοι πού τούς πληρώνει κάθε χρόνο τό κράτος γιά τά δάνεια, άποτελουν σημαντικό τμήμα τών εισο­ δημάτων τους. Ή κυβέρνηση δμως, γιά νά πληρώσει στούς καπιταλιστές τούς τόκους καί νά άποσβέσει τά δάνεια, πρέ­ πει νά έπιβάλει συμπληρωματικούς φόρους. Έ τσ ι τά χρή­ ματα, που ή άστική τάξη δίνει στήν κυβέρνηση άγοράζοντας τίς δμολογίες τών κρατικών δανείων, έπιστρέφονται σ’ αυτή άπό τίς τσέπες τών έργαζομένων δχι μόνο στό άκέραιο, άλλά καί μέ μεγάλο τόκο. ’Αναπόφευκτος συνοδοιπόρος καί τό πιό σημαντικό δργανο τής στρατιωτικοποιημένης οικονομίας είναι ή υ π ο ­ τ ί μ η σ η τοΰ ν ο μ ί σ μ α τ ο ς ή δ π λ η θ ω ­ ρ ι σ μ ό ς . Τό κράτος δέν μπορεΐ νά καλύψει έντελώς τά Εξοδα γιά τό στρατό καί τά δπλα μόνο μέ τούς φόρους καί μέ τά δάνεια. Τό ελλειμμα τοΰ κρατικοΰ προϋπολογισμού καλύπτεται &ς Ινα βαθμό μέ τήν Ικδοση χαρτονομίσματος περισσότερου άπό τήν ποσότητα πού απαιτεί ή κυκλοφορία. ’Εκτός άπό αΰτό, οί δμολογίες τών κρατικών δανείων χρησιμοποιοΰνται σά μέσα πληρωμών, σάν ένέχυρο γιά δάνεια 111

πού παραχωρούνται άπό τίς τράπεζες στούς καπιταλιστές καί αΰτό όδηγεΐ σέ αύξηση της ποσότητας τών χρημάτων πού κυκλοφορούν. Γι’ αυτό ό πληθωρισμός είναι ή συνηθι­ σμένη oirvinfia τών πολέμων καί τής στρατιωτικοποίησης τή; •ικονομίας. Στά 1961, ή Αγοραστική δύναμη τοΰ Αμερικανι­ κού δολλαρίου, σύμφωνα μέ τά έπίσημα στοιχεία, ήταν κα­ τώτερη Από τήν προπολεμική σχεδόν δυόμιση φορές, της Αγ­ γλικής λίρας στερλίνας ήταν τρισήμιση φορές κατώτερη, καί τής Ιταλικής λιρέττας ήταν Αρκετές δεκάδες φορές κατώτε­ ρη. Στίς συνθήκες τοΰ πληθωρισμού, ή αύξηση τών τιμών ξεπερνάει τήν αύξηση τών μισθών, πράγμα πού σημαίνει (τι τά κέρδη τών καπιταλιστών μεγαλώνουν Από τήν έλάττωση τοΰ μεριδίου τών έργατών στό έθνικό εισόδημα. Ό πληθωρι­ σμός είναι μέσο Ανακατανομής τοΰ έθνικοΰ εισοδήματος πρός δφελος τών μονοπωλίων, μέσο καταλήστευσης τών έργαζομένων. Έ τσι δλο τό βάρος τών στρατιωτικών δαπανών, μέ όποι«δήποτε μορφή καί δν γίνεται ή χρηματοδότησή τους, σέ τε­ λευταία Ανάλυση πέφτει στίς πλατειές λαϊκές μάζες. ’Αντίθε­ τα, αυτές οΐ πολεμικές δαπάνες χρησιμεύουν σά μέσο πλου­ τισμού τών μεγάλων καπιταλιστών. ’Αποτέλεσμα τής στρατιωτικοποίησης τής οίκονομίας εί­ ναι νά περιορίζονται στό έλάχιστο τά Εξοδα τοΰ καπιταλιστι­ κού κράτους γιά τίς κοινωνικές καί πολιτιστικές Ανάγκες, (σχολεία, Ανώτερα έκπαιδευτικά ιδρύματα, νοσοκομεία κτλ.). Ή στρατιωπκοποίηση τής οίκονομίας προκαλεΐ παρακμή τοΰ πολιτισμού, Αποχαλίνωση τοΰ σωβινισμού, αύξηση τής έπιρροής τής στρατιωτικής κλίκας καί τής γραφειοκρατίας, υπο­ νομεύοντας ετσι δλα τά έπιτεύγματα τής Αστικής δημοκρατί­ ας, πού Εχουν κατακτηθεί μέ τόν έπίμονο Αγώνα τών έργαζομένων μαζών. *Η στρατιωτικοποιημένη οίκονομία δείχνει καθαρά τόν παρασιτικό έκφυλισμό τοΰ σύγχρονου καπιταλισμού. Ή

κ α π ιτα λ ισ τ ικ ή έδ ν ιχ ο π ν ίη σ η χ ύ ί ό κρα τικός κ α π ι­ τα λισ μ ό ς.

Ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός είναι σύστημα βαθειά Αντιλαϊκό κ«ί Αντιδραστικό, δπως καί ό μονοπωλιακός 112

καπιταλισμός γενικά. Λεν πρέπει δμως νά τόν μπερδεύουμε μί τόν μ ή μ ο ν ο π ω λ ι α κ ό κρατικό καπιταλισμό. Ό μή μονοπωλιακός κρατικός καπιταλισμός μπορεί νά εχει είτε Αντιδραστικό, είτε προοδευτικό χαρακτήρα, άνάλογα μέ τί χοιές κοινωνικές δυνάμεις αντιπροσωπεύει. Σέ μερικές ΰπανάπτυκτες χώρες, π.χ., πού Ιχουν Απελευθερωθεί άπό τόν Α­ ποικιακό ζυγό, δ κρατικός καπιταλισμός καί Ιδιαίτερα ή κρα­ τική Ιδιοκτησία, παίζουν τώρα προοδευτικό ρόλο*. Ή κρατική Ιδιοκτησία στίς ιμπεριαλιστικές χώρες « ε κ ­ λαμβάνεται τώρα βασικά μέσα στά πλαίσια τοΰ Αντιδραστι­ κού συστήματος τοΰ κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμόν. Μήπως αύτό σημαίνει δτι ή έργατική τάξη καί οί άλλες προ­ οδευτικές δυνάμεις πρέπει νά έκδηλωθοϋν κατά τής κρατι­ κής Ιδιοκτησίας, υπέρ τής έπιστροφής τών έπιχειρήσεων πού έθνικοποιήθηκαν στούς καπιταλιστές; "Οχι φυσικά, γι­ ατί αύτό Οά ήταν ίνα βήμα πρός τά πίσω. Τήν ΑπεΟνικοποίηση δέν τήν Απαιτούν οί προοδευτικές δυνάμεις, Αλλά οί κα­ πιταλιστές μονοπωλητές. Στά χρόνια τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου στίς κα­ πιταλιστικές χώρες τής Ευρώπης, πού κατέλαβαν οί χιτλε­ ρικοί έπιδρομεΤς, ή μονοπωλιακή άστική τάξη Ατιμάστηκε μέ τή συνεργασία της μέ τόν έχΟρό. Γι* αύτό μετά τόν πό­ λεμο οί λαϊκές μάζες απαιτούσαν τήν έθνικοποίηοη, θέλοντας νά Απαλλαγούν Από τήν κυριαρχία τών μονοπωλίων, νά ξερριζώσουν τό φασισμό, νά τιμωρήσουν τούς έγκληματίες πο­ λέμου, νά έξασφαλίσουν τήν ειρήνη, τήν Ανεξαρτησία καί μιά πραγματική δημοκρατία. Τήν ΙΟνικοποίηση οί έργαζόμενοι τήν Ιβλεπαν σάν ?να Από τά μέσα γιά τήν αποτίναξη τοΰ ζυγοΰ τών πιό Αντιδραστικών όμάδων τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου. Τό Αστικό κράτος δμως, δπως καί οί δεξιοί σοσιαλδημο­ κράτες πού τό υποστήριζαν, πραγματοποιώντας μιά μερική καπιταλιστική έθνικοποίηοη κάτω άπό τήν πίεση τών μαζών, τήν έφάρμοσαν μέ τέτοιο τρόπο, ώστε νά έξυπηρετεΐ δσο τ4 δυνατό περισσότερο τά μονοπώλια καί νά Ικανοποιεί δσο τλ •υνατό λιγότερο τά αΐτήματα τών ίργατών. ’Εκτός άπό βΑ­ * Βλ. «τ4 Into κβφάΧ·'.· «ο· μέρους «Ή ν Λ ΒιβΟνοΟς κομμονΜννίΜ· Ηΐτήμ#.···*·.

·/.*( ή χ*κτ;χ*|

τό, μόλις ή κατάσταση άλλαξε, τά καπιταλιστικά μονοπώλια δρχισαν νά παίρνουν στά χέρια τους τίς κρατικές έπιχειρήσεις. Στήν ’Αγγλία δόθηκε ξανά σέ Ιδιωτικές έταιρίες ή Ιδι­ οκτησία τής μαύρης μεταλλουργίας. Μερική απόδοση τών έθνικοποιημένων έπιχειρήσεων εγινε στή Γαλλία, τήν Ίταλίλ καί τήν Αυστρία. Παρά τό γεγονός αύτό ot έργαζόμενες μάζες στήν ’Αγ­ γλία καί σέ μερικές άλλες χώρες ζητοΰν έπίμονα τήν παρα­ πέρα έθνικοποίηση τής μεγάλης βιομηχανίας, γιατί βλέπουν τό μεγάλο παράδειγμα τών σοσιαλιστικών χωρών, πού απο­ δείχνει όλοφάνερα τά πλεονεκτήματα τής έθνικοποιημένης σοσιαλιστικής βιομηχανίας. Οί μονοπωλητές αντιδρούν αποφασιστικά σέ κάθε έπέκτα­ ση ακόμα καί της καπιταλιστικής έθνικοποίησης. Γιατί κά­ θε έθνικοποίηση δείχνει δλλη μιά φορά δλοκάθαρα στους έργαζόμενους δτι ή κοινωνική οίκονομία μπορεΐ θαυμάσια νά ύπάρχει χωρίς καπιταλιστές. Έ τσ ι ή έθνικοποίηση, υπονο­ μεύοντας τήν «Ιερή άρχή» τής ατομικής ιδιοκτησίας, κάνει νά διαλύονται οί αυταπάτες, πού γιά τή διατήρησή τους ένδιαφέρεται πολύ ή άστική τάξη. 01 μονοπωλητές ξέρουν άκόμα δτι δσο οί έπιχειρήσεις είναι ατομική Ιδιοκτησία, Οά παραμένουν άπόλυτοι κυρίαρχοι αυτών τών έπιχειρήσεων. Μετά τήν έθνικοποίηση δμως, μ* δλο πού γενικά οί μονοπω­ λητές υποτάσσουν στή θέλησή τους τά κρατικά δργανα, δέν μπορούν νά είναι σίγουροι πώς δέ θά γίνει καμιά άνεπιΟύμητη ξένη έπέμβαση στίς υποθέσεις τους, γιατί τό κράτος προσπαθούν νά τό χρησιμοποιήσουν καί δλλοι μονοπωλητές, πού τούς άνταγωνίζονται» Εκτός άπό αύτό, τό κράτος άναγκάζεται πολλές φορές νά ένεργεΐ πρός δφελος τών συμφερόν­ των δλης τής κυρίαρχης τάξης, πού δέ συμπίπτουν πάντα μέ τίς έπιθυμίες καί τούς σκοπούς δρισμένων τράστ καί κοντσέρν. Γι’ αύτό οί μονοπωλητές προτιμούν πάντα τή μορφή τής άτομικής Ιδιοκτησίας. Τήν κρατική Ιδιοκτησία τή δέχον­ ται μόνο σέ είδικές περιπτώσεις καί σέ περιορισμένη κλίμα­ κα, Οείορώντας τη μόνο σάν δργανο γιά τήν έδραίωση τής άτομικής μονοπωλιακής ιδιοκτησίας τους. Τά κομμουνιστικά κόμματα σέ πολλές χώρες τοΰ κρατι­ κού - μονοπωλιακού καπιταλισμού υποστηρίζουν τό αίτημα τής βαθμιαίας έθνικοποίησης τής μεγάλης βιομηχανίας, καί 114

«ρίν fat' δλα στούς κλάδους δπου 6 ζυγός τών μονοπωλίων 8γινε γιά τούς Εργάτες τόσο ανυπόφορος, ώστε είναι Ετοιμοι νά ξεσηκωθούν σέ μαζικό πολιτικό άγώνα γιά τήν Εφαρμογή δμεοης έΟνικοποίησης. Παράλληλα οί κομμουνιστές άπαιτοΰ» τήν πραγματοποίηση τής Εθνικοποίησης μέ τέτοια μορφή, ώστε νά περιορίζει πραγματικά τήν παντοδυναμία τών καπι­ ταλιστών μονοπωλητών καί νά βελτιώνει τή θέση τών Εργαζομένων. "Οχι μόνο τό αίτημα τής Εθνικοποίησης, άλλά καί πολλά αιτήματα μεταρρυθμίσεων, πού προβάλλουν σήμερα οΐ Εργα­ ζόμενοι τών αστικών χωρών μέ σκοπό τήν υπεράσπιση τών συμφερόντων τους, αποβλέπουν στήν έφαρμογή κρατικών - κα­ πιταλιστικών μέτρων. Αυτό όφείλεται στόν αυξανόμενο ρόλβ τοΰ σύγχρονου καπιταλιστικού κράτους στήν οικονομική ζωή. 01 Εργαζόμενοι καθόλου δέν υποστηρίζουν τήν κατάργηση κά­ θε Επέμβασης τοΰ κράτους στήν οικονομία. 'Υποστηρίζουν τήν Επέμβαση τοΰ κράτους άρκεΐ νά περιορίζει τήν αυθαιρεσία καί τήν απεριόριστη ληστεία τών μονοπωλίων. ’Αφού τό κράτος μπορεΐ καί «καθηλώνει» τούς μισθούς γιά τό συμφέρον τών Επιχειρηματιών, σκέπτονται πολύ σω­ στά οί Εργάτες, γιατί δέ θά μπορούσαν νά πετύχουν ώστε τό κράτος νά καθιερώσει Ενα Εγγυημένο κατώτατο δριο μισθόν καί νά χρησιμοποιήσει γιά τό συμφέρον τών έργατών τή διαίτ τησία του στίς Εργατικές διαφορές; Γιατί δέ θά μποροΰσαν νά πετύχουν ώστε τό κράτος νά πάρει πρακτικά μέτρα κατά τής αυθαίρετης αύξησης τών Ενοικίων καί τής αύξησης τών τιμών τών εϊδών κατανάλωσης; Ή πείρα Εδειξε δτι στόν άγώνα γιά τέτοια αιτήματα οί Εργαζόμενοι άποσποϋν πραγματικά μερικές, Εστω καί μικρές, παραχωρήσεις άπό τό καπιταλιστικό κράτος. Κάπου - κάπου, κάτω άπό τήν πίεση τών έργατών, Εκτελοΰνται δημόσια Εργα γιά τήν άπασχόληση τών άνέργων. Είναι φανερό δτι οί Ιθύ­ νοντες κύκλοι, άκόμα καί στίς συνθήκες άπόλυτης κυριαρχίας τοΰ χρηματιστικοΰ κεφαλαίου, δέν μπορούν νά μή φοβοΰνται τή μεγάλη δξυνση τής δυσαρέσκειας τών πλατειών μαζών τών Εργαζομένων, άρκεΐ μόνο αυτές οί μάζες νά Εκδηλώσουν τή μαχητικότητα τους. Ό προοδευτικός άμερικανός οίκονομολόγος X. Λύμερ (Lumer) διαπιστώνει δτι, χάρη στόν άγώνα τών μαζών κατά 116

τών μονοπωλίων, βτά τελευταία χρόνια τοΰ δευτέρου παγκο­ σμίου πολέμου έφαρμόστηκε στίς ΗΠΑ Ενα σχετικά άποτί?£σματικό σύστημα έλέγχου τών τιμών. Οί χονδρικές καί οί λιανικές τιμές, καθώς καί τά ένοίκια, ανέβηκαν σ’ αύτή τήν περίοδο μόνο 2 - 4%. Μετά τό» πόλεμο, ή κατάργηση τοΰ κρα­ τικού συστήματος έλέγχου τών τιμών Ιλυσε τά χέρια τών μονοπωλητών. Οί μονοπωλητές άρχισαν νά υψώνουν τίς τιμές, πράγμα πού συνεχίζεται ακόμα. Ό Λύμερ γράφει: «. . .& ϊλεγχος τών τιμών έλάφρωσε σέ σημαντικό βαθμό τό βάρος χού σήκωναν στίς πλάτες τους οί έργάτες στή διάρκεια τον δευτέρου παγκοσμίου πολέμου καί τώρα ή Ελλειψη όποιουδήχοτε μέτρου, πού ίατω καί έλάχιστα νά μοιάζει μέ πραγμα­ τικό έλεγχο τών τιμών, μεγαλώνει σημαντικά αύτό τό βάρος*'. Οί λαϊκές μάζες λοιπόν, πού σηκώνουν στίς πλάτες τους δλο τό βάρος τοΰ ζυγοΰ τοΰ κρατικοΰ - μονοπωλιακού καπιτα­ λισμού, έχουν κάθε λόγο νά συνεχίζουν τόν άγώνα γιά τήν εφαρμογή κρατικών μέτρων, πού νά στρέφονται κατά της αυθαιρεσίας καί τής κυριαρχίας τών μονοπωλίων. Είναι δμως ίντελώς φανερό δτι 6 κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός αέ καμιά περίπτωση δέν μπορεΐ νά μετατραπεΐ ό ίδιος at όποιοδήποτε προοδευτικό σύστημα, καί πολύ περισσότερο δέν μπορεΐ νά μετατραπεΐ σέ σοσιαλισμό. Ό μοναδικός δρόμος προόδου άπό τόν κρατικό · μονοπωλιακό καπιταλισμό είναι ή μετάβαση στό σοσιαλισμό. Μόνο ό άγώνας τής έργατικής τά­ ξης καί, κάτω άπό τήν καθοδήγησή της, ό άγώνας δλων τών έργαζομένων γιά τ ή ν έ ξ ο υ σ ί α , δταν στεφθεΐ μέ άποφασιστική νίκη, θά άνοίξει τό δρόμο άπό τόν καπιταλιαμό γιά τό σοσιαλισμό. 01 Ιπινοήαεις τών ρεβιζιονιατώνκαί ι ώ ν ρεφορμιατ& ν γιά τό σύγχρονο καπιταλισμό.

Οί προπαγανδιστές τής άστικής τάξης, οί ρεφορμιστές καί οί ρεβιζιονιστές, παρουσιάζουν τόν κρατικό - μονοπωλιακέ καπιταλισμό σά νέ· κοινωνικό ηύστημα, πού διαφέρει ριζικά

* X. Λ όμ ^, « Η ·φ ·'ΐΜ ΐ ι* ή «ΙχονομΙα ν.α! ή -Apta)», Μ Κ , «βλ. 69.

116

■"υιό τόν παλιό καπιταλισμό. Γι4 τό βχοκό αδτβ βάζβνν βνέπιμα στήν Ιδια μοίρα αυτή τή μορφή κυριαρχίας τών μσν· πωλίων καί τά μέτρα κρατικού - καπιταλιστικοί χαραχτήρ*. πού κατορθώνουν πότε - πότε νά Αποσπούν οΐ έργαζόμενοι pi τόν ταξικό του; αγώνα. ’Ισχυρίζονται ακόμα δτι τάχα τό κα­ πιταλιστικό κράτος μπορεί τώρα νά ρυθμίζει τήν ανάπτυξη τής οίκονομίας καί νά τήν Απαλλάσσει άπό κάθε είδος χρίσεις. Λτι τό σημερινό Αστικό κράτος εγινε τάχα ύπερταξικό. Τή θέση τοΰ παλιοΰ έκμεταλλευτικοΰ καπιταλισμού, λένε, τήν πήοε τώρα τό «κράτος τής γενικής ευημερίας» καί ό σύγχρονος ληστρικό; Ιμπεριαλισμός Εγινε «λαϊκός καπιταλισμός». Σ ά «θεωρητική βάση» αυτών τών Απόψεων χρησιμεύει ή θεωρία τοΰ αγγλου Αστοΰ οίκονομολόγου Τζών Μέιναρντ Κέϋνς (Keynes) πού Ιχει διατυπωθεί στά 1930 - 1940. Σ ί διάκριση Από τούς άλλους Αστούς οικονομολόγους, δ Κέ\Ης παραδεχόταν δτι δ καπιταλισμός είναι βαρειά Αρρωστος καί :'χασε τήν Ικανότητα νά ρυθμίζει δ ίδιος τήν οικονομία. *0 Κέϋνς δμως μέ κανένα τρόπο δέν ήθελε καί δέν μπορούσε νά παραδεχτεί δτι αύτή ή Αρρώστια είναι Αγιάτρευτη. Καί δχι ;ιόνο αύτό, άλλά Ανέλαβε καί δ ϊδιος τό ρόλο τοΰ «γιατροί» τοΰ καπιταλισμού, προτείνοντας μιά σειρά μέτρα γιά τήν Εξυγίανση» αύτοΰ τοΰ οικονομικού συστήματος, μέ τή βοή­ θεια της κρατικής ρύθμισης τής οίκονομίας καί μέ τήν Ανά­ πτυξη τοΰ κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού. Ό ΚέΟνς καί οί Λπαδοί του δίνουν ιδιαίτερη σημασία στήν έφαρμογή Ιδικιαν μέτρων γιά νά διατηρούνται στό Απαιτούμενο νψ(Κ <Λ έπενδύσεις κεφαλαίου στήν παραγωγή, στόν ελεγχο τον κράτους πάνω στήν πίστωση (στή ρύθμιση τοΰ ΰψους τοΰ έπιτοκίου) καί στή νομισματική κυκλοφορία («ρυθμισμένη» Α­ ποτίμηση τοΰ νομίσματος μέ σκοπό τή μείωση τοΰ πραγματιν.οΰ ήμερομισθίου τών έργατών). Ή θεωρία τοΰ Κέϋνς είναι «ουσιαστικά Απολογία τοΰ καπιταλισμού, γιατί στηρίζεται στήν Απατηλή προϋπόθεση δτι είναι δυνατό νά διατηρηθεί αΐώνι* «ιύτό τό σύστημα, αν Απαλλαγεί Από μιά οειρά έλαττώματα Λα( έξαλείψει δρισμένα δεινά, πού φέρνει στούς έργαζόμενσν; ή κυριαρχία του. Σήμερα δχι μόνβ οί περισσότεροι Αστοί οικονομολόγοι, ΰλλά καί σημαντικό τμήμα τών δεξιών σοσιαλδημοκρατών στηρίζονται στή θιωρία τον Κέϋνς. Έ νας άπ4 τους πρώτονς ΠΤ

Λοΰ προσπάθησαν νά δικαιολογήσουν τήν έγκατάλειψη χαΛ μαρξισμού καί τήν Αποδοχή τής θεωρίας τοΰ Κέϋνς ήταν 6 Αγγλος έργατικός Τζών Στράτσεϋ, πού εγραψε τό βιβλίο «Ό •υγχρονος καπιταλισμός». Ό Στράτσεϋ Ισχυρίζεται δτι δήθεν ό Κέϋνς, ένώ ήταν είλικρινής Υπερασπιστής τοΰ καπιταλισμοί καί έχθρός τοΰ σοσιαλισμού, πρότεινε, χωρίς οΰτε δ Ιδιος νά τό υποπτεύεται, μεθόδους, πού έξασφαλίζουν τή βαθμιαία έξέλιξη τοΰ κρατικοΰ - μονοπωλιακοΰ καπιταλισμοΰ.. . σέ σο­ σιαλισμό. Ό Κέϋνς, λέει ό Στράτσεϋ, καλεΐ τό κράτος νά ένθαρρύνει μέ δλα τά μέσα τίς έπενδύσεις κεφαλαίου στήν παραγωγή καί νά καθιερώνει τέτοιο έλεγχο στούς κατόχους χρημάτων, ώστε νά μήν τά κρατϋνε, άλλά νά τά ξοδεύουν δσο τό δυνατό περισσότερο καί ετσι νά διατηροΰν τήν αγοραστική Ικανότητα. Αυτό, Ισχυρίζεται ό Στράτσεϋ, υποχρεώνει τό ά«ικό κράτος νά έξισώνει τά εισοδήματα μέ τήν έπιβολή φό­ ρων στά κέρδη. Κατά τή γνώμη τοΰ Στράτσεϋ, τό αγγλικά κράτος, ακολουθώντας τίς συμβουλές τοΰ Κέϋνς, ουσιαστικά πραγματοποιεί κιόλας τήν Ανακατανομή τοΰ έθνικοΰ εισοδή­ ματος καί «σχεδιοποιεΐ» τήν οίκονομία μέ σκοπό νά διατηρεί σέ υψηλό έπίπεδο τήν αγοραστική Ικανότητα καί νά ίξασφολίζει τήν «πλήρη άπασχόληση». Ή έφαρμογή άπό τήν Έργατική κυβέρνηση τής έθνιχοχοίησης όρισμένων κλάδων τής βιομηχανίας καί ή καθιέρωση έθνικοΰ συστήματος κοινωνικών Ασφαλίσεων καί Ιατρικής πε­ ρίθαλψης, κατά τή γνώμη τοΰ Στράτσεϋ, μετάτρεψαν κιόλας τήν ’Αγγλία σέ σοσιαλιστική, μ’ δλο πού δ ίδιος παραδέ­ χεται δτι στήν αγγλική οίκονομία κυριαρχεί ή «ολιγαρχία», δηλ. οΐ κλίκες τών μεγαλύτερων μονοπωλητών. Παρ’ Γ)λα αύτά 6 Στράτσεϋ διαβεβαιώνει δτι ή ’Αγγλία «υπερπήδησε τήν τα­ ξική σύγκρουση», δτι οΐ σχέσεις ανάμεσα στούς έργάτες καί τους έπιχειρηματίες μπήκαν σέ «εΙρηνική φάση» κτλ. Οί δεξιοί σοσιαλιστές Εχουν καί έπίσημα άπαρνηθεΐ τήν οικονομική θεωρία τοΰ Μάρξ. Ή Ιδέα δτι ή άνάπτυξη «Λ κρατικοΰ - μονοπωλιακοΰ καπιταλισμοΰ σημαίνει βαθμιαία μιτατροπή τής άστικής κοινωνίας σέ σοσιαλιστική άποτελεΐ τή βάση τών πραγματικών ντοκουμέντων, πού έπεξεργάστηκαν οί δεξιοί ηγέτες τών σοσιαλιστικών κομμάτων, καθώς καί τής διακήρυξης τής Σοσιαλιστικής Διεθνούς στά 1962. 118

Γιατί είναι άσύστατες αΰτές οί έπινοήσεις γιά τό σύγχοονβ καπιταλισμό; Πρώτο, γιατί οΐ δεξιοί σοσιαλδημοκράτες βάζουν στήν Βια μοίρα τόν κρατικό - μ ο ν ο π ω λ ι α κ ό καπιταλισμό κα( κάθε κρατικό καπιταλισμό, χωρίς νά κάνουν καμιά διά­ κριση μεταξύ τους. Έ τσι ύποκαθιστοΰν τή μιά έννοια μέ τήν «λλη καί κρύβουν τό μ ο ν ο π ω λ ι α κ ό χαρακτήρα τοΰ σύγχρονου καπιταλισμού. Μέ δλλα λόγια έξωραΐζουν τό σύγ­ χρονο καπιταλισμό καί παρασιωπούν έντελώς τά χαρακτηρι­ στικά του γνωρίσματα: τό ζυγό τών ληστρικών μονοπωλίων, ιό μιλιταρισμό, τόν παρασιτισμό, τίς κρίσεις καί τήν ανερ­ γία. Στήν πραγματικότητα δμως δλα αυτά τά γνωρίσματα άποτελοΰν τό βασικό περιεχόμενο τοΰ σύγχρονου κρατικού μονοπωλιακού καπιταλισμού. Ή ουσία τοΰ Ιμπεριαλισμού δνν Αλλάζει. Δεύτερο, οΐ δεξιοί σοσιαλδημοκράτες διαστρέφουν τήν πραγματικότητα, Υποστηρίζοντας δτι οί μονοπωλητές είναι αποταγμένοι στό κράτος, πού εχει τάχα «υπερταξικό χαρα­ κτήρα». Στήν πραγματικότητα τό κράτος είναι υποταγμένο στά καπιταλιστικά μονοπώλια. Στόν κρατικό - μονοπωλιακό καπιταλισμό ή άποφασιστική έξουσία στήν κοινωνία είναι συγ­ κεντρωμένη στά χέρια τών μεγαλύτερων έταιριών: υπάρχει άμεση ή Ιμμεση δικτατορία μερικών έκατοντάδων πλουσιό­ τατων οίκογενειών. Στίς συνθήκες αυτές δχι μόνο δέν άλλάζει ή κατάσταση τών βασικών τάξεων στό σύστημα τής κοινωνι­ κής παραγωγής, άλλά καί βαθαίνει τό χάσμα άνάμεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο, άνάμεσα στην πλειοψηφία τοΰ λαού καί στά μονοπώλια. Τρίτο, οί δεξιοί σοσιαλδημοκράτες προσπαθούν νά κρύ­ ψουν καί τόν ταξικό χαρακτήρα τοΰ άπλοΰ κ ρ α τ ι κ ο ΰ κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ , παρουσιάζοντας τά μέτρα, πού Ιχουν κρατικό - καπιταλιστικό χαρακτήρα, σά μέτρα γιά τήν οίκοδόμηση τοΰ σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ . Ό σ ο ή έξουσία βρίσκε­ ται στά χέρια τής άστικης τάξης, ή κρατικοποίηση δρισμένων έπιχειρήσεων καί τά αλλα μέτρα κρατικοΰ - καπιταλιστι­ κού χαρακτήρα δέν άλλάζουν τίς σχέσεις τής καπιταλιστικής έκμετάλλευσης άκόμα καί στίς χώρες, δπου αυτά τά μέτρα Εχουν τώρα προοδευτικό. χαρακτήρα (π.χ. στήν ’Ινδία, τήν ’Ινδονησία). Στά σπλάχνα τοΰ καπιταλισμού δέν μπορούν νά 119

γεννηθούν σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις. Μπορούν νά •ημιουργηθούν μόνο οΐ υλικές προϋποθέσεις γιά τό σοσιαλι­ σμό. ’Ωστόσο, είναι αδύνατο νά άρχίσει ή οικοδόμηση τοΰ •οσιαλισμού μέ βάση αυτές τίς προϋποθέσεις, δσο τό κράτος βρίσκεται στά χέρια τών καπιταλιστών, δηλ. δσο ή έξουσί* δεν περνάει στά χέρια τών έργαζομένων. Τόσο στήν έπιστήμη γιά τό σοσιαλισμό, δσο καί στή συν­ είδηση από πολλές γενιές αγωνιστών τοΰ έργατικοΰ κινήμα­ τος, ή έννοια τοΰ σοσιαλισμού συνδέεται πάντα μέ τήν κοινω­ νική ιδιοκτησία. Οί σημερινοί δμως δεξιοί σοσιαλδημοκράτες Απομακρύνονται πιά καί άπό αύτή τήν έπιστημονική αντίλη­ ψη. «Ή σοσιαλιστική σχεδιοποίηση, — άναφέρεται στή δια­ κήρυξη πού ψήφισε ή Σοσιαλιστική Διεθνής στή Φραγκφούρτη (1951), — δέν προϋποθέτει τήν έγκαθίδρυση τής κοινω­ νικής ιδιοκτησίας σέ δλα τά μέσα παραγωγής. Συμβιβάζεται ριέ τήν δπαρξη τής άτομικής Ιδιοκτησίας σέ σημαντικούς κλάδους». Ενεργώντας σύμφωνα μ’ αΰτό τό πνεύμα, ή δεξιά ήγεσία τοΰ ’Εργατικού Κόμματος τής ’Αγγλίας, γιά νά έξυιτηρετήσει τά συμφέροντα τής μονοπωλιακής ήγεσίας της αστικής τάξης, διακήρυξε δτι παραιτεΐται άπό δλλα παρα­ πέρα μέτρα έθνικοποίησης, δηλ. άκόμα καί άπό τήν καπιτα­ λιστική έθνικοποίηση. "Αν έξετάσουμε μέ προσοχή τίς προγραμματικές διακη^ ξ ε ις τών σημερινών δεξιών σοσιαλδημοκρατών, εΰκολα 04 ϊνακαλύψσυμε δτι, περιγράφοντας τό «σοσιαλισμό* τους, ον«αστικά Αντιγράφουν μόνο τά περιγράμματα τοΰ σημερινοί κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού. Δέν μποροΰν νά ανε­ βάσουν τά δνειρά τους υψηλότερα άπό αυτό τό κοινωνικό «Ιδα­ νικό» (τό ιδανικό τών Μόργκαν καί τών Ροκφέλερ). Στά ίχνη τών δεξιών σοσιαλδημοκρατών, γιά τόν έξωραΐ«μό τοΰ σύγχρονου καπιταλισμού, βαδίζουν καί μερικοί ρεβιζιοηστές στή Γιουγκοσλαβία. Κατά τή συζήτηση τοΰ πρβγράμματος της Ένωσης τών Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας, δλοι αυτοί Ισχυρίστηκαν, π.χ., δτι ατό σημερινό καπιταλισμέ έκδηλώνοηαι όλοένα περισσότερο «νέα άπό τήν άποψη της Αντικειμενικής τους τάσης σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ά σ τ ο ι ­ χ ε ί α σ τ ή ν ο ι κ ο ν ο μ ί α » , πού άσκοΰν τάχα « π ί ε σ η στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής»* «τά δι­ καιώματα τοΰ Ιδιωτικού κεφαλαίου περιορίζονται» καί ol oiι»

κ«νομικές του λειτουργίες μεταβιβάζονται δλοένα περισσότε­ ρο στό κράτος. Έ τσι, λένε, πραγματοποιείται στόν καπιταλι­ στικά κόσμο «ή πορεία ανάπτυξης πρός τό σοσιαλισμό». Λυτή ή ρεβιζιονιστική αντίληψη συμπίπτει ουσιαστικά μέ τούς Ισχυρισμούς τών δεξιών σοσιαλδημοκρατών γιά τή συν­ τελούμενη τάχα μετατροπή τοΰ καπιταλισμού σέ σοσιαλισμό. Έ τσι, ή δυνατότητα μιας τέτοιας «θαυμαστής μετατροπής* τοΰ σημερινού καπιταλισμού άνάγεται σέ άπλή ύποκατάσταση μιας Εννοιας μέ μιά δλλη. Ά ντί νά όνομάσουν τό σημερινό καπιταλισμό μέ τό πραγματικό του δνομα — «κρατικό - μονοΛωλιακό καπιταλισμό* — τόν δνομάζουν κρατικό καπιταλισμό, έξηγώντας δτι ό όρος «κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλι­ σμός» Ικφράζει μόνο τήν «προέλευση τοΰ κρατικοΰ καπιταλι­ σμού*. Έ τσ ι τόν αντιδραστικό κρατικό - μ ο ν ο π ω λ ι α κ ό καπιταλισμό οί ρεβιζιονιστές τόν μετατρέπουν σέ έμβρυο τοΰ πιό ανώδυνου κ ρ α τ ι κ ο ύ κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ . Ύστερα βλέπουν σ’ αυτόν τόν κρατικό καπιταλισμό «σοσιαλι­ στικά στοιχεία», πού καθαρίζουν τάχα τό σημερινό καπιταλι­ σμό άπό κάθε βρωμιά. .. Αύτοί οί συλλογισμοί τών ρεβιζιονιστών δέ διακρίνονται βέβαια γιά τή λογική τους καί γι’ αύτό δέν μπορούν' νά πεί«*υν κανένα. Στό ρεφορμιστικό καί αναθεωρητικό πρόγραμμα τής «μετατροπής* τού κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού σέ σοσιαλισμό, τά μαρξιστικά - λενινιστικά κόμματα άντιπαραΛέτουν τό καθαρό πρόγραμμα τοΰ αποφασιστικού άγώνα κα­ τά τών καπιταλιστικών μονοπωλίων, κατά της κυριαρχίας τους, γιά τήν άνατροπή της δικτατορίας μιδς χούφτας οικο­ γενειών τής μονοπωλιακής άριστοκρατίας. 01 μαρξιστές - λενινιστές προσπαθούν νά χρησιμοποιήβουν, γιά τά συμφέροντα τών έργαζομένων, δλες τίς δυνατές στην περίοδο τού καπιταλισμού μεταρρυθμίσεις, καθώς καί τίς μεταρρυθμίσεις κρατικού - μονοπωλιακού χαρακτήρα, τα»τόχρονα δμως πιστεύουν δτι ή αντικατάσταση τοΰ καπιταλι­ στικού τρόπου παραγωγής άπό τό σοσιαλιστικό μπορεί νά γί­ νει μόνο μέ τή σοοιαλίΦτική ίπανάστασ^.

121

9. Μπορεΐ νά <5πταλλαγεΐ 6 καπιταλισμός άττό τίς οικονο­ μικές κρίσεις; "Τστερα άπό τήν παγκόσμια οίκονομική κρίση τοΰ 1929 1933, καί ιδιαίτερα μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, μονοπωλιακό κεφάλαιο δημιούργησε, μέ τή βοήθεια τοΰ κρά­ τους, ενα όλόκληρο σύστημα μέτρων κατά τών κρίσεων. Αύτά τά μέτρα άποτελοΰν §να άπό τά χαρακτηριστικά συστατική μέρη τοΰ μηχανισμού τοΰ κρατικοί - μονοπωλιακού καπιτα­ λισμού. Τά μίτρα χαιά τών κρίσεων είναι μόνο προσωρινό μέσο κατά τής άΰεράπευτης Αρρώστιας τοΰ καπιτα­ λισμού. Τό βασικό μέτρο κατά τών κρίσεων είναι οί τεράστιες κρατικές παραγγελίες καί άγορές δπλων καί στρατηγικών ύλών, πού έξασφαλίζουν άρκετά σημαντική καί σταθερή ζή­ τηση γιά πολλά τεράστια μονοπώλια. Μεγάλη σημασία άπόκτησε καί ή κρατική ρύθμιση στόν πιστωτικό καί τραπεζιτικό τομέα, άπό δπου άρχιζε συνήθως άλλοτε ή θυελλώδης άνά­ πτυξη τών κρίσεων. Γιά νά άποτρέπεται ή πανικόβλητη ανά­ ληψη τών καταθέσεων, πού στό παρελθόν όδηγοΰσε στή χρεωκοπία μεγάλων τραπεζών, τά Ιμπεριαλιστικά κράτη άνέλαβαν •ΰσιαστικά τό ρόλο τοΰ έγγυητή αυτών τών καταθέσεων. Ε κ ­ τός άπό αύτό, σχεδόν παντού εχει καθιερωθεί μ' αύτή ή έκε(νη τή μορφή 6 κυβερνητικός Ιλεγχος στό χρηματιστήριο κπί ή ρύθμιση τής ίκδοσης αξιών. Τό κράτος, γιά νά άποτρέπει τίς κρίσεις, παίρνει καί διάφορα μέτρα γιά τόν περιορισμό ή τή μείωση τής παραγωγής (αΰξηση τοΰ έπιτοκίου <πίς τραπεζιτικές πιστώσεις, πριμοδοτήσεις γιά τόν περιορισμό των καλλιεργούμενων έδαφών κτλ.). Ταυτόχρονα τό κράτος προσπαθεί νά ασκήσει έπίδραση πάνω στήν οίκονομική συγ­ κυρία μέ τή ρύθμιση τής καταναλωτικής πίστωσης (πώληση μέ πίστωση ή μέ δόσεις αυτοκινήτων, συσκευών τηλεόρασης, fc^uxpiimiiv, έπίπλων κτλ.). Διαφημίζοντας μέ κάθε τρόπο αυτά καί αλλα παρόμοια μέτρα, ot όπαδοί τοΰ κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμόν 12 2

ύβοστηρίζουν δτι δήθεν μ’ αΰτά πέτυχαν (ή σχεδόν πέχυχαη) νά θεραπεύσουν τόν καπιταλισμό άπό τήν αρρώστια τών κρί­ σεων καί νά έξασφαλίσουν αδιάκοπη αύξηση τής καπιταλι­ στικής παραγωγής. ’Ανοίγεται, λένε, Ετσι ό δρόμος γιά αΐάνια «ευημερία» καί απαλλαγή άπό τήν ανεργία. Πώς εχει δμως τό ζήτημα στήν πραγματικότητα; Ά ς έξετάσουμε τό παράδειγμα τών 'Ηνωμένων Πολιτειών τής ’Αμερικής, δπου τά τεράστια καπιταλιστικά μονοπώλια έξα«φάλισαν τήν πιό μεγάλη έλευθερία δράσης, τήν πιό πλήρη έπιρροή πάνω στό κράτος, καί δπου οΐ συνέπειες τών πολεμι­ κών καταστροφών έπηρέασαν λιγότερο τήν πορεία της οικο­ νομικής άνάπτυξης. Παρά τίς Ιδιαίτερα ευνοϊκές γιά τίς ΗΠΑ συνθήκες, πού δημιουργήθηκαν μετά τόν πόλεμο στίς έσωτερικές καί έξοπε$ικές αγορές, τά μέτρα κατά τών κρίσεων δέν £δοσαν τό ανα­ μενόμενο Αποτέλεσμα. ’Αντί γιά άδιάκοπη αίξηση τής βιομηχανικής παραγω­ γής στή μεταπολεμική περίοδο έκδηλώθηκαν στίς ΗΠΑ τέσ­ σερις πτώσεις τής παραγωγής: τήν πρώτη φορά στά 1948 1949, δταν ή έλάττωση τής παραγωγής, σύμφωνα μέ τά έπίοημα στοιχεία, εφτασε σέ 10,5%, τή δεύτερη φορά υστέρα άπό τέσσερα χρόνια (στά 1953-1954), δταν ή παραγωγή Επεσε κατά 10,2%, τήν τρίτη φορά υστέρα άπό τρία χρόνια (στά 1957 - 1958), δταν ή παραγωγή Ιπεσε κατά 14,3% καί, τέλος, τήν τέταρτη φορά πρίν συμπληρωθούν δυό χρόνια (στά 1960 - 1961), δταν ή παραγωγή έλαττώθηκε κατά 8%. Πρέπει νά εχουμε δμως ΰπόψη δτι οί δημοσιευόμενοι έπίσημοι αριθμοί γιά τόν δγκο τής παραγωγής περιλαμβάνουν καί τά στοιχεία γιά τήν παραγο>γή δπλων καί στρατηγικών υλών, δηλαδή τούς τομείς δπου, κατά τήν περίοδο τών πτώσεων τής παραγωγής, οί κρατικές παραγγελίες δέν έλαττώνονται, άλ­ λά μεγαλώνουν. "Αν άποκλείσουμε τήν παραγωγή στρατιωτι­ κού ΰλικοΰ, θά διαπιστώσουμε άναμφισβήτητα δτι ή έλάττω­ ση της παραγωγής στούς άλλους τομείς είναι πολύ μεγαλύ­ τερη άπό δση φαίνεται στίς Αμερικανικές στατιστικές. Αυτές οί πτώσεις τής παραγωγής είχαν χαρακτήρα κρί­ σης, πράγμα πού φαίνεται άπό τό γεγονός δτι ή μαζική Ανερ­ γία στίς ΗΠΑ δχι μόνο δέν έξαλείφθηκε, άλλά Αντίθετα αν-

ξήθηκε. Ό αριθμός αΰτΛν χον λγγράφονταν έπίβημα σάν έντελώς άνεργοι στίς ΗΠΑ, σέ κάθε περίοδο πτώσης της η&ς*νωγής, μεγάλωνε Απότομα. Έ τσι, βτά 1949, σέ σχέση μέ τ4ν προηγούμενο χρόνο, ό αριθμό; τών Ανέργων αυξήθηκε κατΑ 1,3 έκατομ., στά 1954 κατά Ι,β έκατομ. καί στά μέσα τ·# 1958, σέ σχέση μέ τό μέσο Αριθμό τοΰ 1957 κατά 2,4 έκατομ. Στίς Αρχές τοΰ 19G1 στίς ΗΠΑ υπήρχαν 5,5 έκατομ. έπίσηιια καταγραμμένοι έντελώς άνεργοι. Αντά είναι τά Αδιαφιλονείκητα γεγονότα τής τελευταίας περιόδου. 'Ωστόσο, δέ θά ήταν σωστό νά βγάλουμε Από αίτιά τά γεγονότα τό συμπέρασμα δτι οί Ικπρόσωποι τοΰ κρατικοί μονοπωλιακού καπιταλισμού, μέ τά μέτρα τους κατά τών κρίσεων, δέν έπηρεάζουν καθόλου τό χαρακτήρα καί τίς μο|φές τών οικονομικών κρίσεων. Σ ’ αυτό τόν τομέα ιιπορούν νά εξασφαλίσουν όρισμένα Αποτελέσματα. Ό κρατικός - μονοπωλιακό; καπιταλισμός μπορεί αναμφι­ σβήτητα νά έπηρεάζει τίς μορφές, τή διαδοχή καί τό χαρα­ κτήρα τών κρίσεων. Τά τεράστια μονοπώλια χρησιμοποιούν τή μεγάλη οίκονομική δύναμη τοΰ κράτους σάν Αντίβαρο, πού ηέ πολλές περιπτώσεις έξασθενίζει τή δύναμη τής αυθόρμη­ της έκρηξης τής κρίσης Από τήν Αρχή της. Εκτός Από αυτί. τήμερα υπάρχουν περισσότερες Από άλλοτε δυνατότητες νά σώζονται Από τή χρεωκοπία οί μεγάλοι καπιταλιστές, σταθε­ ροποιώντας τίς θέσεις τους σέ βάρος τής χρεωκοπίας τών με•ταίων καί τών μικρών καπιταλιστών. 01 τεράστιες έταιρίες ■ττή διάρκεια τής κρίσης μπορούν έπίσης νά έμποδίζουν τήν ■ιΰθόρμητη πτώση τών τιμών σέ πολλά έμπορεύματα, μερικές ■ρορές μάλιστα μπορούν καί νά Ανεβάζουν δρισμένες τιμές βέ Λνώτερα Από πρίν έπίπεδα. Μπορούν καί νά χρησιμοποιούν τίς τεράστιες στρατιωτικές παραγγελίες τοΰ κράτους, γιά νά Εξασφαλίζουν αφθονα κέρδη Ακόμα καί στή διάρκεια τών οι­ κονομικών κρίσεων. "Ολα αύτά δμως είναι ή μιβ δψη τοΰ νομίσματος. Ή Ά λη δψη είναι δτι τά μέτρα κατά τών κρίσεων, πού χρησιμο­ ποιούνται γιά τόν πλουτισμό τών μονοπωλίων, όδηγοϋ* Ανα­ πόφευκτα στήν έξάντληση τών οίκονομικών δυνάμεων τής χώ­ ρας, στη χειροτέρευση τής υλικής κατάστασης τής συηριπηκής πλειοψηφίας τού λαόν. Ό σ ο τό Αστικό κράτος, ανξΑ124

νβντας τούς φόρους καί υποτιμώντας τό νόμισμα, καταλη(/αύίΐ τό λαό, γιά νά χρηματοδοτεί σέ βάρος του τό μανια­ σμένο άνταγωνισμό των έξοπλισμών, περιορίζεται άναπόφευ*τα ή αγοραστική Ικανότητα. "Ετσι δημιουργεΐται σοβαρή ,-τροϋπόθεση γιά νέες όξύτατες Αποτροπές της αγιάτρευτης αρρώστιας τοΰ καπιταλιστικού συστήματος — τών οΐκονομιχών κρίσεων. Ό σ ο τά μονοπώλια κατορθώνουν νά έμποδί$ουν τήν πτώση τών τιμών, πού συνόδευε άλλοτε τίς κρίσεις, τόσο μεγαλώνουν τά έμπόδια γιά τήν απορρόφηση τών πλεο­ νασμάτων τών έμπορευμάτων, πράγμα πού σέ τελευταία άνά­ λυση έμποδίζει τήν έξοδο άπό τήν κρίση καί τή δημιουργία προϋποθέσεων γιά νέα οίκονομική άνοδο. Καί δσο τό καπιτα­ λιστικό κράτος κατορθώνει νά διασώζει τίς μεγάλες έπιχειρήσεις άπό τή χρεωκοπία, ή νά μειώνει τούς άλλους αυθόρ­ μητους τρανταγμούς τής κρίσης, τόσο διαταράσσει μέ την επέμβασή του τήν πορεία ανακατανομής τοΰ κεφαλαίου στούς διάφορους κλάδους τής παραγωγής, πού μ’ αύτήν έξασφαλίζσνται οι άναγκαΐες άναλογίες άνάμεσά τους. Έ τσι, οί έκπρόσωποι τοΰ κρατικοΰ · μονοπωλιακού καπι­ ταλισμού, μ’ δλο πού έπηρεάζουν κάπως τήν πορεία τής κρί­ σης, δέν έξαφανίζουν τίς αίτιες τής ϊδιας της κρίσης, άλλά, αντίθετα, έξωθοΰν τήν άρρώστια βαθύτερα, δημιουργώντας ί'τσι τίς προϋποθέσεις γιά νέους κλονισμούς κρίσεων. Οί προσ­ πάθειες γιά κρατική ρύθμιση τής καπιταλιστικής οικονομίας δέν μπορούν νά έξαφανίσουν τόν άνταγωνισμό καί τήν άναρχία τής παραγωγής, δέν μπορούν νά έξασφαλίσουν σχεδια­ σμένη άνάπτυξη τής οικονομίας στήν κλίμακα δλης τής κοι­ νωνίας, γιατί βάση τής παραγωγής έξακολουθοΰν νά είναι ή καπιταλιστική ιδιοκτησία καί ή Εκμετάλλευση της μισθωτής έργασίας. Οί αστοί οίκονομολόγοι, γιά νά κρύψουν τό γεγονός δτι »>ί πτώσεις τής παραγωγής, πού κατά τή μεταπολεμική περίο­ δο έπαναλαμβάνονται συχνά στίς ΗΠΑ, Εχουν χαρακτήρα πρίσης, άποκαλούν αυτές τίς πτώσεις τής παραγωγής μέ τόν Ανώδυνο δρο «υφέσεις». Ό τα ν δμως αλλάζει ή έτικέττα τοΰ Ιοχείου, δπως είναι γνωστό, δέν άλλάζει τό περιεχόμενό τον. Ό χαρακτήρας κρίσης πού Εχουν αύτοΰ τοΰ είδους οί πτώσ·ις τής παραγωγής ύφείλεται στό γεγονός δτι τίς προκαftvvv σνσιαστικά · ί ίδιες αΐτίβς πον προκαλοΰν καί δλες τίς 18»

«ΐκηνομικές κρίσεις υπερπαραγωγής στόν καπιταλισμό. Μέ αλλα λόγια, ή άναρχία τής παραγωγής πού κυριαρχεί στόν καπιταλισμό καί τό αδιάκοπο κυνηγητό τών καπιταλιστών γιά κέρδη όδηγοΰν περιοδικά σέ μεγάλη δυσαναλογία ανάμεσα στήν αΰξηση τής παραγωγής καί στην καθυστέρηση τής Α­ γοραστικής Ικανότητας. Ή έπέκταση τών αγορών δέν μπορεΐ νά φτάσει τήν έπέκταση τής παραγωγής. Ή προσωρινή έξαφάνιση αυτής τής δυσαναλογίας είναι ή αντικειμενική λει­ τουργία τών οικονομικών κρίσεων. 01 αλλαγές στίς έκδηλωσεις τών σημερινών κρίσεων, ποί παρατηρούνται κατά τήν τελευταία περίοδο κυρίως στίς Η νω ­ μένες Πολιτείες τής ’Αμερικής, δέν μπορούν φυσικά νά στη­ ρίξουν τόν ισχυρισμό δτι στόν κρατικό - μονοπωλιακό καπι­ ταλισμό δλες οί οίκονομικές κρίσεις θά Εχουν μόνο αΰτό τό χαρακτήρα. Κάθε αλλο. Τό μέλλον θά παρουσιάσει ασφαλώς ποικίλες μορφές οίκονομικών κρίσεων στίς καπιταλιστικές χώρες. Μέ τό πέρασμα τοΰ χρόνου μπορεΐ νά έμφανιστοϋν καί πιό θυελλώδεις οίκονομικοί κλονισμοί στίς χώρες τοΐ κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού. 'Ένα πράγμα είναι εντελώς φανερό: δσο θά υπάρχει ή αντίθεση άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στόν καπιταλιστικό (άτομικό) χαρακτήρα τής Ιδιοποίησης, δηλ. δσο θά υπάρχει ό καπιταλισμός, θά έπαναλαμβάνονται αναπόφευκτα οί οίκο­ νομικές κρίσεις. Τά μέτρα κατά τών κρίσεων καί δλες οί Α­ πόπειρες ρύθμισης τής οίκονομίας πού χρησιμοποιούνται άπό τό σημερινό κρατικό - μονοπωλιακό καπιταλισμό δέν κάνου» τήν καπιταλιστική οίκονομία πιό σταθερή, άλλά, αντίθετα, ίντείνουν άκόμα περισσότερο τήν αστάθειά της. «Ή αδιάκοπη έναλλαγή τών πτώσεων τής παραγωγής καί τών πυρετωδών άνόδων, — τόνισε στό 21ο συνέδριο τοδ Κ Κ ΣΕ δ σύντροφος Χρουστσώφ, — δείχνουν τήν άστάθεια τής οίκονομίας τοΰ καπιταλισμού. Ουτε ό ανταγωνισμός τών έξοπλισμών, οΰτε τά αλλα μέτρα θά μπορέσουν νά απαλλά­ ξουν τήν οίκονομία τών ΗΠΑ καί τών άλλων καπιταλιστικών κρατών άπό τίς κρίσεις υπερπαραγωγής. "Ο,τι καί αν κάνουν ιά καπιταλιστικά κράτη, δέν μπορούν νά έξαλείψουν τήν αί­ τια τών κρίσεων. Ό καπιταλισμός δέν μπορεΐ νά απαλλαγεί «χό τό θανάσιμο έναγκαλισμό τών ίδιων τών αντιθέσεων του.

01 αντιθέσεις αύτές Εξακολουθούν νά συσωρεύονται καί νά Λξύνονται απειλώντας μέ νέους οικονομικούς κλονισμούς»*. Ή χρεωχοπία τής ΰεωρίας τής «χωρίς χρίσεις* άνάπτνξης τον καπιταλισμόν. Παρά τά γεγονότα, οΐ αστοί θεωρητικοί καί οί ρεβιζιοννσιές προσπαθούν ώς τώρα νά αποδείξουν δτι παρ’ δλα αυτά θά ήταν δυνατό καί οί κρίσεις νά σταματήσουν καί δ καπιτα­ λισμός νά διατηρηθεί άθικτος. Αυτοί οΐ θεωρητικοί χρησιμο­ ποιούν Επανειλημμένα σάν Επιχείρημα τή μεταπολεμική otκονομική συγκυρία στίς δασικές καπιταλιστικές χώρες τής Ευρώπης. "Ως τά 1957 - 1958 στίς χώρες αυτές δέν παρατηρήθηκαν πραγματικά καθαρά Εκφρασμένες πτώσεις της παραγω­ γής (αν βέβαια δέν υπολογίσουμε τίς κρίσεις σέ όρισμένους κλάδους της βιομηχανίας — στήν άνθρακοβιομηχανία, τή» υφαντουργία, καί σέ μερικούς άλλους κλάδους). Ωστόσο, μό­ νο δποιος ξεγελάει τόν Εαυτό του ή τούς δλλους μπορεί νά στηρίζεται στό γεγονός αύτό καί νά διακηρύσσει δτι Εφτασε ή έποχή τοΰ «χωρίς κρίσεις καπιταλισμού». Ή ανάπτυξη τής οικονομικής συγκυρίας στίς χώρες τής Δυτικής Ευρώπης όφείλεται, σέ μεγαλύτερο βαθμό άπό τίς ΗΠΑ, σέ προσωρινές συγκεκριμένες Ιστορικές αιτίες, που Εχουν σχέση μέ τίς συνέπειες τού πολέμου. Αύτές οί χώρες Επαθαν στά χρόνια τού πολέμου σημαντικές καταστροφές καί Ερημώσεις. Αύτό Ισχύει Ιδιαίτερα γιά τή Γερμανία, τήν Ιταλία, τή Γαλλία, καθώς καί γιά τή μοναδική ασιατική χώ­ ρα τοΰ μονοπωλιακού καπιταλισμού, τήν ’Ιαπωνία. Είναι φα­ νερό δτι στίς χώρες αύτές δέν μπορούσε νά γίνει λόγος γιά καμιά υπερπαραγωγή, δσο δέ θά Εξαλείφονταν Εντελώς οί καταστρεπτικές συνέπειες τού πολέμου. Καί γιά τό σκοπό αύ­ τό δέν Εφτανε ουτε ενας χρόνος οδτε δυό. "Οταν δμως ό σκοπός αύτός Επιτεύχθηκε βασικά, αρχισαν οιγά - σιγά καί στίς χώρες αύτές νά Εκδηλώνονται σοβαρά • Ν. 2. Χρουστσώφ, «Δβΐχτβς ίΧέγχοο γι4 τήν Ανάπτυξη τΙ)ς Avixffc οίκονομίας τί)ς ΕΣΣΔ στήν περίοδο 1959 - 1Θ66», Κρατικές «•λιτιχές έΜ&όοεις, Μόσχα, 196Θ, αεί. 73. 127

συμπτώματα κρίσης. Αύτό φαίνεται καθαρά από τόν περιο­ ρισμό τής καραγωγής χαί την απότομη Ελάττωση τής ανό­ δου τής παραγωγής στόν Καναδά, στήν ’Αγγλία, στό· Βέλ­ γιο, στή Φινλανδία, στήν 'Ολλανδία, στή Σουηδία, στή Νορ­ βηγία, στήν ’Ιαπωνία, στή Δυτική Γερμανία, στή Γαλλία καί στήν ’Ιταλία. Στά 1958, γιά πρώτη φορά μετά τόν πόλε­ μο, Επεσε ό δγκος τής βιομηχανικής παραγωγής καί τοΰ Εξω­ τερικού Εμπορίου δλου τοΰ καπιταλιστικού κόσμου. Έ τσι ή ζωή διέψευσε γιά αλλη μιά φορά τούς Αξιοθρή­ νητους θεωρητικούς πού είχαν μετατρέψει σέ ειδικότητά τους τή δικαίωση τοΰ καπιταλισμού. Μπροστά στά άδιάψευατα γεγονότα, ο! θεωρητικοί αύτοί προσπαθούν νά ξεφύγουν καί νά αποδείξουν δτι στό ζήτημα τών κρίσεων έκαναν λάθη ί χ ι μόνο αύτοί, άλλά καί οΐ μαρξιστές, γιατί μετά τό δεύτε­ ρο παγκόσμιο πόλεμο δλη ή πορεία τοΰ οικονομικού κύκλου καί οί κρίσεις δέ μοιάζουν τάχα μέ τόν τρόπο πού τίς χαρα­ κτήριζαν άλλοτε οί μαρξιστές. Τί άνοησία! Ποτέ ο! μαρξι­ στές δέν υποστήριξαν δτι ό Ενας οικονομικός κύκλος πρέπει υποχρεωτικά νά μοιάζει μέ τόν άλλον καί δτι ή καθορισμένη περιοδικότητα καί οί ιδιομορφίες τών κρίσεων δέν μπορούν νά ΰποστούν κάποια μεταβολή. 'Η αλήθεια είναι έντελώς δια­ φορετική. Ό Λένιν, απαντώντας στούς ρεβιζιονιστές, πο» προσπαθούσαν νά αμφισβητήσουν τή θεωρία τοΰ Μάρξ γιά τίς κρίσεις, στό άρθρο του «Ό μαρξισμός καί ό ρεβιζιονισμός» (1908) εγραφε: «Πολύ γρήγορα ή πραγματικότητα θά αποδείξει στούς ρεβιζιονιστές δτι ή περίοδος τών κρίσεων δέν τέλειωσε: ή κρίση Ερχεται μετά τήν δνοδο. "Αλλαξαν οί μορφές, ή διαδοχή καί ή εΙκόνα δρισμένων κρίσεων, οί κρίσεις δμως παραμένουν σάν άναπόφευκτο συστατικό στοι­ χείο τού καπιταλιστικού συστήματος»*. Τονίζοντας τό γεγονός δτι ό καπιταλισμός δέν απαλλά­ χτηκε άπό τίς κρίσεις, οί κομμουνιστές δέ νοιώθουν φυσικά καμιά χαιρεκακία. Τό κομμουνιστικό κίνημα, παρά τούς ι­ σχυρισμούς τής αστικής προπαγάνδας καί τών ρεφορμιστών, 8έ στηρίζει τίς έλπίδες του γιά τή νίκη τής σοσιαλιστικής Επανάστασης στίς οικονομικές κρίσεις. Βέβαια, οΐ καταστρε* Β. I. Α*νιν, • " im m a » , ιάρ. 16>f. ο»λ. 91.

128

πτικές οίκονομικές κρίσεις δυναμώνουν τή δυσαρέσκεια τών έργαζομένων κατά τοΰ καπιταλισμοΰ. Ωστόσο, δπως άπόδειξε ή Ιστορία, οΐ κρίσεις έντείνουν ταυτόχρονα καί τήν έπίΟεση τής Αντίδρασης, συντελοΰν στή δραστηριοποίηση τοΰ φασισμού, μεγαλώνουν τόν κίνδυνο πολέμου. Δέν είναι δμως μόνο αΰτό. 01 κομμουνιστές δέν μπορούν νά νοιώθουν χαιρεκακία έξαιτίας τών οικονομικών κρίσεων καί γιατί ξέρουν πολύ καλά πόσα δεινά φέρνουν οΐ κρίσεις στίς πλατειές μάζες τών έργαζομένων. ’Ακριβώς γι’ αΰτό οί κομμουνιστές ξεσκέπαζαν πάντα τίς άνεδαφικές αυταπάτες δτι δ καπιταλισμός μπορεΐ ν’ άναπτύσσεται χωρίς κρίσεις. Μόνο δν άπαλλαγοΰν άπό αυτές τίς αυταπάτες οΐ Εργαζόμε­ νοι, πού στίς πλάτες τους προσπαθούν τά μονοπώλια νά φορ­ τώσουν δλα τά βάρη τών κρίσεων, θά μπορέσουν νά άγωνιστοΰν άποτελεσματικά γιά τή ζωτική τους υπόθεση. Ό πιό σωστός δρόμος γιά τήν έξάλειψη τών κρίσεων εί­ ναι ή άντικατάσταση τοΰ καπιταλισμού μέ τό σοσιαλισμό, θ ά ήταν δμως τεράστιο λάθος νά βγάλουμε τό συμπέρασμα δτι είναι μάταιος κάθε άγώνας κατά τών βαρύτατων συνεπειών τών κρίσεοαν στίς συνθήκες τής κυριαρχίας τοΰ καπιταλι­ σμού. 01 κομμουνιστές πιστεύουν δτι αυτός δ άγώνας είναι άπαραίτητος καί δτι μπορεΐ νά έξασφαλίσει σημαντικά απο­ τελέσματα στίς λαϊκές μάζες. Νά γιατί τά κομμουνιστικά κόμματα όργανώνουν τούς έργαζόμενους στόν άγώνα γιά νά έφαρμοστοΰν κρατικά μέ­ τρα πού νά μπορούν, Ιστω καί στόν έλάχιστο βαθμό, νά βελ­ τιώσουν τή θέση τών μαζών. Σ ’ αύτά τά μέτρα περιλαμβά­ νονται ή αύξηση τών μισθών, τό άμοιβαΐα ώφέλιμο έμπόριο μέ τίς σοσιαλιστικές χώρες, πού έχουν άπαλλαγεΐ γιά πάντα άπό τίς οίκονομικές κρίσεις, ή κατασκευή μεγάλων δημοσίων έργων, ή οικοδόμηση κατοικιών, σχολείων καί νοσοκομείων, ή ασφάλιση κατά τής άνεργίας, ή μείωση τών φορολογικών βαρών, ή έλάττωση τών ένοικίων. 4. *Η δξυνση καί ή έιτέκταση τών ταξικών άνταγωνισμών. 01 μεταβολές πού εγιναν στήν οίκονομία τοΰ καπιταλι­ σμού καί πού όφείλσνται στό μεγάλωμα τών δυσκολιών καί 129

τών αντιθέσεων του, καθώς καί «ττό πέρασμα τών μονοπωλί­ ων σέ νέες κρατικές - μονοπωλιακές μορφές κυριαρχίας, πλήττουν βαθειά τίς διάφορες τάξεις καί τά κοινωνικά στρώ­ ματα της άστικής κοινωνίας. Ή έργατική τάξη χαί τό κεφάλαιο. "Οσο αναπτύσσεται ή γενική κρίση τοΰ καπιταλισμοΰ, έντείνεται αναπόφευκτα ή Εκμετάλλευση τής έργατικής τάξης καί χειροτερεύει ή θέση της. Αυτό Εκδηλώνεται κυρίως μέ την πρωτοφανή αύξηση τής Εντατικοποίησης τής έργασίας, ηράγμα πού προκαλεΐ αύξηση τοΰ άριθμοΰ τών έργατικών άιυχημάτων, καθώς καί τών Ασθενειών έξαιτίας τής ΰπερένΐασης. Ή έντατικοποίηση τής έργασίας φθείρει γρηγορότε­ ρα τόν δργανισμό καί έλαττώνει τήν περίοδο πού ό έργάτης είναι Ικανός γιά έργασία. Μέ αΰτό τό τίμημα δημιουργοΰνται τεράστια πλούτη. Τά πλούτη δμως αυτά τά παίρνουν οί έκμεταλλευτές. Τό μερίδιο τών έργατών στό έθνικό εισόδημα, dvrl νά μεγαλώνει, γίνεται δλοένα μικρότερο. Είναι Αλήθεια δτι στίς τελευταίες δεκαετίες παντοΰ σχε­ δόν εγινε σημαντική Ονομαστική αύξηση τοΰ ήμερομίσθιο* τών έργατών. Ή αύξηση δμως αύτή έκμηδενίστηκε βασικά άπό τήν υποτίμηση τοΰ νομίσματος καί τήν αύξηση τών φόftov. Έ τσι, στίς περισσότερες καπιταλιστικές χώρες τό πραγ­ ματικό ήμερομίσθιο δέν αύξήθηκε, ή ή αύξησή του ήταν ηολύ ασήμαντη. Στή βιομηχανία έπεξεργασίας τών ΗΠΑ, Λ.χ., τό μέσο έτήσιο πραγματικό ήμερομίσθιο τών έργατώ? (μετά τήν αφαίρεση τών φόρων) γιά Εξι χρόνια (1947 1952) Εμεινε κατώτερο άπό τό έπίπεδο τοΰ 1939. Στά έπόμενα χρόνια εγινε κάποια αύξηση τοΰ πραγματικού ημερομι­ σθίου. Στά 19C0 τό πραγματικό ήμερομίσθιο ήταν κατά 7% άνώτερο σέ σχέση μέ τό 1939, ένώ ή ωριαία απόδοση τής έρ­ γασίας αυξήθηκε κατά 77%. Στή Γαλλία, τό μέσο πραγμα­ τικό ήμερομίσθιο στίς περισσότερες κατηγορίες έργατών, σύμφωνα μέ υπολογισμό τοΰ Γαλλικοΰ Κομμουνιστικού Κόμ­ ματος, στά 1954 δέν είχε ξεπεράσει άκόμα τό έπίπεδο τον 1938. Στήν ’Αγγλία, μόνο στά 1956 τό πραγματικό ήμερο­ μίσθιο ξεπέρασε τό προπολεμικό. 'Ωστόσο, οΐ αριθμοί τοΰ ήμερομισθίου δέ δίνουν πλήρη 130

(Ιχόνα γιά τήν υλική κατάσταση τής έργατικής τάξης. Πρέχει νά υπολογίσουμε καί τήν άξία τής έργατικής δύναμης, *ού καθορίζεται κυρίως άπό τά Εξοδα που είναι άπαραίτη» γιά τή διατήρηση καί τήν άναπαραγωγή της. Καί ή άξία της έργατικής δύναμης, στίς τελευταίες δεκαετίες, αυξήθηκε σο­ βαρά. Πρώτο, έξαιτίας τής έντατικοποίησης τής έργασίας. Εί­ ναι φανερό δτι δσο πιό έντατικά δουλεύει δ έργάτης, τόσο πε­ ρισσότερα έξοδα είναι απαραίτητα γιά νά άναπληρώσει τίς δυνάμεις του. Δεύτερο, έξαιτίας τής άλλαγής τών Ιστορικά καθορισμέr»i»v αναγκών τοΰ έργάτη καί τής οίκογένειάς του. Στίς τελευταίες δεκαετίες, π.χ., ?γινε θυελλώδης άνάχτυξη τών πόλεων. Όλοένα περισσότεροι έργάτες ζοΰν μα­ κριά άπό τίς έπιχειρήσεις. Έ τσι, στόν προϋπολογισμό αύτών τών έργατών, τά μεταφορικά £ξοδα άποτελοΰν υποχρεωτικό καί διαρκώς μεγαλύτερο κονδύλια Ά λλη άλλαγή πού χαρα­ κτηρίζει τίς τελευταίες δεκαετίες είναι δτι μπήκαν στήν πα­ ραγωγή οΐ γυναίκες καί οΐ μητέρες τών έργατών, πού πρίν ασχολούνταν μέ τό νοικοκυριό. Μ1 δλο πού αύτό μεγαλώνει τόν προϋπολογισμό τής οίκογένειάς, δημιουργεί καί νέα έξο­ δα — γιά μερικές διευκολύνσεις, μηχανήματα καί συσκευές, πού κάνουν πιό έλαφριά τήν έργασία τοΰ σπιτιού, γιά πιό ακριβά προϊόντα (ήμικατεργασμένα) καί υλικά κτλ. Αυξή­ θηκαν τά έξοδα τής οικογένειας γιά Ιατρική περίθαλψη. ’Ε­ πειδή ή σημερινή βιομηχανία χρειάζεται πιό μορφωμένους έργάτες, γίνονται μεγαλύτερα καί τά βάρη τών γονέων γιά τήν άγωγή τών παιδιών. Γιά ολους αυτούς τούς λόγους ή άξία τής έργατικής δύ­ να μ η ς φτάνει συνήθως σέ πολύ υψηλότερο έπίπεδο άπό τό μέγεθος τοΰ πραγματικού ήμερομισθίου. Μιά Ιδέα γι’ αυτή τή διαφορά δίνει ή σύγκριση τοΰ πραγματικού ήμερομισθίο* μέ τό έλάχιστο κόστος τής ζωής, πού καθρεφτίζει &ς Ινβ βαθμό τίς άνάγκες τοΰ έργάτη καί τής οίκογένειάς του. Στίς ΗΠΑ, π.χ., τό μέσο ήμερομίσθιο στή βιομηχανία έπεξεργα«ιίας ήταν μικρότερο άπό τό κόστος τής ζωής μιας οίκογίνειας μέ 4 ατομα (υπολογισμός τής έπιτροπής τοΰ καθηγητή Χέλλερ, πού τόν παραδέχτηκε ή έπίσημη άστική έπιστήμη) κβτά 19% στά 1944 καί κατά 29% βτά 1961. Στή Δυτική 181

Γερμανία τό έλάχιστο κόστος ζωής μιας οίκογένειας μέ 4 ατομα υπολογιζόταν στά 1955 σέ 445 μάρκα τό μήνα. Ωστό­ σο, περίπου τά 70% τών έργατών Ιπαιρναν ήμερομίσθιο μι­ κρότερο απ’ αυτό τό κατώτατο δριο. Ό σύγχρονος καπιταλισμός είναι σχεδόν άχώριστος άπό τή χρόνια ανεργία. Σέ μιά χώρα σάν τίς ΗΠΑ, ακόμα καί στά χρόνια τής ευνοϊκής οικονομικής συγκυρίας, ό αριθμός τών έντελώς ανέργων δέν επεσε κάτω άπό τά 3 έκατομ. καί οί ΰπαπασχολούμενοι ήταν άκόμα περισσότεροι. Στήν ’Ιταλία, σέ δλη τή μεταπολεμική περίοδο, ή στρατιά τών άνεργων καί τών ΰποαπασχολουμένων ξεπερνοΰσε τά 2,5 έκατομμύρια. ’Εκτός άπ’ αυτό, στίς συνθήκες τοΰ σύγχρονου καπιτα­ λισμού εγινε πιό Εντονη άπό κάθε αλλη φορά ή άστάθεια τής θέσης τών έργατών καί ή άβεβαιότητά τους γιά τό αΰριο. Αυτό δέν όφείλεται μόνο στόν τρόμο τους άπέναντι στίς κρί­ σεις καί στή μαζική ανεργία, άλλά καί στόν άδιάκοπο φόδο μήπως χάσουν τήν Ικανότητα γιά έργασία άπό κάποιο άτύχημα, άρρώστια ή άπό τήν καθημερινή υπερένταση. Ή προ­ οπτική τών άνασφάλιστων πρόωρων γηρατειών εγινε βραχνάς γιά τόν έργάτη. Ή ελλειψη έξασφάλισης τής ζωής της έργατικής τάξης έντείνεται καί έξαιτίας τής αύξησης τών καταναλωτικών πι­ στώσεων, δηλ. τοΰ συστήματος τής άγορδς ειδών μέ δόσεις. Είναι χαρακτηριστικό δτι στίς ΗΠΑ τά χρέη τών κατανα­ λωτών, που όφείλονταν σέ αγορές μέ δόσεις, άπό τό 1945 ώ; τό Δεκέμβριο τοΰ 1960 αυξήθηκαν άπό 5,6 σέ 56 δισεκατ. δολλάρια. Τό σύστημα τής άγοράς μέ πίστωση μπορεί προ­ σωρινά νά άνακουφίζει τίς συνθήκες ζωής τοΰ έργάτη, γιατί χωρίς πίστωση ποτέ δέ θά μποροΰσε νά αποκτήσει πολλά πράγματα άπό αυτά πού χρησιμοποιεί. Αυτό τό σύστημα δμως κάνει άκόμα πιό τρομακτική τήν άπειλή δχι μόνο της άπώλειας της έργασίας, άλλά καί κάθε διακοπής της: γιατί ή μή έγκαιρη πληρωμή τών δόσεων σημαίνει τήν άπώλεια βχι μόνο τών πραγμάτων πού άγόρασε, άλλά καί τών χρη­ μάτων πού Ιδοσε ώς τότε γι’ αυτά. Άκόμα καί στίς πιό πλούσιες καπιταλιστικές χώρες, ή μοίρα λιγότερο ή περισσότερο σημαντικών στρωμάτων τών έργαζομένων έξακολουθεί νά είναι ή ελλειψη έξασφάλισης, δ χρόνιος υποσιτισμός καί ή άθλιότητα. Έ τσι, σύμφωνα μέ τή 132

μαρτυρία τοΰ άστοΰ άμερικανοΰ οίκονομολόγου Λ. Κάιζερλινγκ, που μέ τήν έποπτεία του συντάχτηκε στά 1962 μιά εκθεση μέ τό χαρακτηριστικό τίτλο «Ή ευσυνειδησία άπένανη στήν αθλιότητα καί στίς στερήσεις», τά 25% σχεδόν τοΰ πληθυσμοΰ τών ΗΠΑ βρίσκονται σέ κατάσταση «αξιο­ θρήνητης αθλιότητας». Ή χαρακτηριστική λοιπόν γιά τόν καπιταλισμό τάση γιά Επιδείνωση τής κατάστασης τής έργατικής τάξης, Εξακολου­ θεί νά Εκδηλώνεται καί τώρα μέ δλη της τή δύναμη. Είναι αλήθεια δτι σέ μερικές καπιταλιστικές χώρες ή έρ­ γατική τάξη (ή όρισμένα στρώματά της) πέτυχε στά τελευ­ ταία 10 -15 χρόνια κάποια μερική βελτίωση τής θέσης της. Αΰτό δμως δέν εγινε γιατί επαψε νά υπάρχει ή τάση τοΰ καπιταλισμοΰ που άναφέραμε παραπάνω. Βασική αιτία γι* αύ­ τή τή μερική βελτίωση είναι τό γεγονός δτι μετά τόν πόλε­ μο δημιουργήθηκαν πιό εύνοϊκές συνθήκες στόν άγώνα τής έργατικής τάξης γιά τά οίκονομικά της συμφέροντα (πρίν rut’ δλα χάρη στίς Επιτυχίες τών σοσιαλιστικών χωρών) καί δυνάμωσε ή αντίστασή της στά μονοπώλια. Ό τρόμος τών Επαναστάσεων, οί Επιτυχίες τών σοσιαλιστικών χωρών καί ή πίεση τοΰ έργατικοΰ κινήματος, δπως τονίζεται στό Πρόγραμ­ μα τοΰ Κ ΚΣΕ, αναγκάζουν τήν άστική τάξη νά κάνει Επί μέρους παραχωρήσεις στό ζήτημα τοΰ ήμερομισθίου, τών (ΐυνθηκών έργασίας καί τής κοινωνικής Ασφάλισης. Ή αδιά­ κοπη δμως αΰξηση τοΰ κόστους τής ζωής καί ό πληθωρισμό; Εκμηδενίζουν συχνά αυτές τίς παραχωρήσεις. Άκόμα καί τό σχετικά υψηλό βιοτικό έπίπεδο μιας μικρής δμάδας καπιτα­ λιστικά αναπτυγμένων χωρών διατηρείται μέ τήν καταλή«ιτευση τών λαών τής ’Ασίας, τής ’Αφρικής καί τής Λατινι­ κής ’Αμερικής, μέ τίς μή Ισότιμες ανταλλαγές, μέ τίς δια­ κρίσεις σέ βάρος τής έργασίας τών γυναικών, μέ τήν αγρια καταπίεση τών νέγρων καί τών ξένων έργατών, καθώς καί μέ τήν αύξηση τοΰ βαθμοΰ Εκμετάλλευσης τών έργαζομένων αυ­ τών τών χωρών. Παρά τίς Επιτυχίες πού Εξασφάλισε ή έργα­ τική τάξη μέ τόν οικονομικό της άγώνα, γενικά ή κατάστασή της στόν καπιταλιστικό κόσμο χειροτερεύει. Μποροΰμε λοιπόν νά βγάλουμε τό συμπέρασμα δτι άκόμα καί δπου ή έργατική τάξη (ή οί διάφορες όμάδες της) ζεί κά­ πως καλύτερα άπό πρίν, αΰτό δέ σημαίνει δτι μειώθηκε ή δξν133

τητα τοΰ Ανταγωνισμού όνάμεσα στήν έργασία καί στό « φάλαιο. ’Αντίθετα, οί άλλαγές πού ϊπαθε δ καπιταλισμός στίς τελεχιταϊες δεκαετίες πρόσθεσαν ουσιαστικά καί δλλες αίϊίες ταξικής σύγκρουσης, όξύνοντας τίς πολιτικές αντιθέσεις άνάΐιεσα στήν έργατική τάξη καί στούς καπιταλιστές. Ή απειλή κατά τής εΙρήνης, τής δημοκρατίας καί τής έθνική; ανεξαρ­ τησίας, πού δημιουργείται άπό τήν κυριαρχία τών μονοπω­ λίων, φέρνει έξαιρετικά μεγάλα δεινά στήν έργατική τάξη, κάνοντάς την ετσι πιό άδιάλλακτο έχθρό τής μονοπωλιακής άστικής τάξης. Αύτό όδηγεϊ πάντα σέ Αποτελεσματική άνοδο τής ταξι­ κής πάλης; “Οχι, δχι πάντα. Τά γεγονότα άποδείχνουν &*» «τίς συνθήκες τοΰ σύγχρονου καπιταλισμού, δπως καί πριν, τό έργατικό κίνημα άναπτύσσεται άνισόμερα καί σέ μερικέ( χώρες μένει κατά διαστήματα πολύ πίσω άπό τά ώριμα τα­ ξικά καθήκοντα τοΰ προλεταριάτου. Βασική αίτια γι* αύτό είναι ή ένταση τοΰ πολιτικού ζνγοΰ τών μονοπωλίων, πού χρησιμοποιούν δλοένα πλατύτερ· τόν υποταγμένο σ’ αυτά κρατικό μηχανισμό γιά νά καταπνί­ ξουν τό έργατικό κίνημα. Έκεΐ πού άλλοτε οί έργάτες είχα* νά άντιμετωπίσουν τούς ξεχωριστούς έπιχειρηματίες, σήμερα Αντιμετωπίζουν δλοένα συχνότερα δλη τή δύναμη τού ιμπε­ ριαλιστικού κράτους. Τά μονοπώλια, στηριζόμενα στό κρά­ τος, δημιούργησαν Εναν τεράστιο μηχανισμό γιά τήν υποταγή τοΰ προλεταριάτου. ΈγκαΟίδρυσαν σύστημα έλέγχου γιά τή δράση τών συνδικάτο» καί γιά τήν άναγΚαστική ρύθμιση τών σχέσεων έργασίας. Χρησιμοποιούν όλοένα πλατύτερα με­ θόδους καταπίεσης τών έργατών, δπως είναι ή κατάρτιση «μαύρων πινάκων», ή όργάνωση «έργοστασιακής άστννομίας» κτλ. Πολλές φορές, άκόμα καί στίς Αστικές χώρες δΧου δέν εχει καταργηΟεΐ έπίσημα ή δημοκρατία, ή χρησιμο­ ποίηση άπό τούς έργάτες τών στοιχειωδών μορφών ταξικής πάλης, δπως είναι ή συνηθισμένη άπεργία, γίνεται υπόθεση πού Απαιτεί μεγάλη αύταπάρνηση καί ήρωισμό. Αύτή δμως ή μέθοδος τής μονοπωλιακής Αστικής τάξης δέν μπόρεσε νά έξαφανίσει ούτε τίς πρωταρχικές αίτιες τής ταξικής πάλης τών έργατών - τόν ανταγωνισμό άνάμεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο - ουτε καί αύτή τήν ίδια τήν πάλη. Κατά τίς τελευταίες δεκαετίες δμως καί ή έργατική

τάξη αναπτύχτηκε σημαντικά, σέ πολλές χώρες εγινε πιό Οργανωμένη, συνειδητή καί μαχητική. 01 άλλαγές πού Εγιναν στόν κόσμο — ή συντριβή τοΰ προμαχώνα τής διεθνούς Αντίδρασης, τοΰ γερμανικού καί τού Ιταλικού φασισμού, οί έπιτυχίες τοΰ παγκόσμιου σοσιαλισμού καί ή άνοδος τον Απελευθερωτικού αγώνα τών αποικιακών λαών — δημιούρ­ γησαν πιό ευνοϊκές συνθήκες γιά τόν αγώνα τών έργατών τών καπιταλιστικών χωρών. Μ’ δλο πού στίς ΗΠΑ καί σέ μερικές άλλες χώρες έγκαθιδρύθηκε τό σκληρό καθεστώς τής δικτατορίας τών μονοπωλίων, ή έργατική τάξη δέν κατάθεσε τά δπλα, άλλά συνεχίζει παντού τόν άγώνα της, μερι­ κές φορές δχι σέ δλο τό μέτωπο, ουτε κατά μέτωπο, άλλά Α­ ναζητώντας πλάγιους, πιό ευνοϊκούς καί κατάλληλους γιά τήν κάθε περίσταση δρόμους. Έ τσι, ή σημερινή δραστηριότητα διαλύει όλοφάνερα τό μύθο, πού διαδίδουν οί δεξιοί σοσιαλιστές καί οί ρεβιζιονιστές, ίσχυριζόμενοι δτι ή «ταξική εΙρήνη» άντικατάστησε τάχα τήν έποχή της ταξικής πάλης. ’Αντίθετα, δπως θά δούμε παρακάτω, οί άλλαγές πού ίπαθε ό καπιταλισμός, δχι μόνο όξύνουν τίς παλιές ταξικές αντιθέσεις, άλλά γεννούν καί νέες. Πλάι στήν βασική ταξική σύγκρουση άνάμεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο, άναχτύσσεται καί γίνεται δξύτερος ό άνταγωνισμός άνάμεσα στήν κλίκα τών μονοπωλίων καί σέ δλο τό λαό. Πάνω σ’ αυτή τή βάση, ή ταξική πάλη τών έργαζομένων χεριλαμβάνει δλοένα πλατύτερα στρώματα τοΰ πληθυσμοΰ, «ίσχωρεϊ καί στούς πιό μακρινούς καί «ήσυχους» πυρήνες της κοινωνίας, άποκτάει άκόμα μεγαλύτερη όξύτητα καί ίνταση. Τι γίνονται οί άλλες τάξεις τής σύγχρονης Δοτικής κοινωνίας. ’Εκτός άπό τήν έργατική τάξη καί τούς καπιταλιστές, στήν άστική κοινωνία, δπως είναι γνωστό, υπάρχουν καί δλλες τάξεις καί στρώματα: ή Αγροτιά, οί μικροαστοί τής πύ­ λης (έπαγγελματίες, βιοτέχνες, μικρέμποροι), οί διανοούμε­ νοι, οί υπάλληλοι. Μέ τήν αριθμητική τους δύναμη καί μέ 135

τό ρόλο τους στην κοινωνική ζωή, αυτά τά λεγόμενο «μεσαία (ή ένδιάμεσα) στρώματα» άποτελοΰν σημαντική δύναμη. Τί γίνονται τά στρώματα αυτά στίς συνθήκες τοΰ σύγχρονου καπιταλισμοΰ; Οί ίδεολόγοι τής αντιδραστικής άστικής τάξης ισχυρί­ ζονται δτι τάχα συνεχίζεται ή διαδικασία τής βαθμιαίας έπέκτασης τών «μεσαίων στρωμάτων» σέ βάρος δλων τών δλλων τάξεων. Ή κοινωνία γίνεται τάχα σιγά - σιγά κοινωνία ένός μοναδικοΰ στρώματος, τοΰ «μεσαίου στρώματος», πού ή θέση του βελτιώνεται αδιάκοπα. “Ετσι, δηλώνουν οί αντι­ δραστικοί θεωρητικοί, ή καπιταλιστική κοινωνία απαλλάσ­ σεται άπό τούς ταξικούς άνταγωνισμούς καί γίνεται κοινωνία τής «κοινωνικής αρμονίας». Τά γεγονότα άπορρίπτουν δλοφάνερα αύτή τήν προπα­ γανδιστική έκδοχή. ’Αντίθετα, αποδείχνουν δτι ή άνάπτυξη τοΰ κρατικοΰ - μονοπωλιακοΰ καπιταλισμοΰ προκαλεΐ άμεση καταστροφή σέ σημαντικό τμήμα τών «μεσαίων στρωμάτων». Αύτό Ισχύει πρίν απ’ δλα γιά τούς άνεξάρτητους μικροπαραγωγούς (τά λεγάμενα π α λ ι ά «μεσαία στρώματα», δηλ. τά στρώματα πού υπάρχουν σάν Ενα είδος έπιβιώσεων τοΰ προκαπιταλιστικοΰ τρόπου παραγωγής καί τών αντίστοι­ χων σ’ αυτόν μορφών ανταλλαγής) — τούς άγρότες, τούς έπαγγελματίες, τούς χειροτέχνες κτλ. Στίς συνθήκες τοΰ κρατικοΰ - μονοπωλιακοΰ καπιταλι­ σμού, ή μαζική καταστροφή τών ανεξάρτητων μικροπαραγωγών δέν είναι μόνο αποτέλεσμα τοΰ άνταγωνισμοΰ μέ τό με­ γάλο κεφάλαιο. Μέ δλόκληρη σειρά κρατικών μέτρων (ρύ­ θμιση τών τιμών, τών πιστώσεων κτλ.) τά μονοπώλια έπιταχύνουν συνειδητά αύτή τή διαδικασία, αποβλέποντας στήν έξαφάνιση τών μικροπαραγωγών ή στήν πλήρη υποταγή τους. Είναι γνωστό δτι όλοένα μεγαλύτερος άριθμός μικροπαραγωγών καί έμπορων διατηρεί τήν «άνεξαρτησία» του μόνο δνομαστικά: τά μέσα παραγωγής τους άνήκουν ουσιαστικά στούς πιστωτές, στίς τράπεζες, στίς μεγάλες έταιρίες. ’Ιδιαί­ τερα έπιταχύνεται ή καταστροφή τών μικρών καί τών με­ σαίων έπιχειρηματιών, έξαιτίας τής καπιταλιστικής «Ενοποί­ ησης». ’Ενώ γενικά τό στρώμα τών μικροπαραγωγών καταστρέ­

φεται καί έξαφανίζεται αδιάκοπα, ή αντίθετη πορεία χαρα­ κτηρίζει όρισμένες όμάδες τής μικροαστικής τάξης τών πό­ λεων, πού άποτελοΰν τά λεγάμενα ν έ α «μεσαία στρώμα* τα» καί συνδέονται μέ τούς νέους κλάδους τής παραγωγής καί μέ τόν τομέα τών έςυπηρετήσεων (πρατήρια βενζίνης, έπισκευή οικιακών ήλεκτρικών συσκευών κτλ.). ’Επεκτείνεται έπίσης καί τό στρώμα τών διανοουμένων καί τών υπαλ­ λήλων, γιατί ή άνάπτυξη τής τεχνικής, παράλληλα μέ τή διόγκωση τοΰ διοικητικού μηχανισμού (τόσο τού οικονομικού, δσο καί τού κρατικού), δδηγεΐ σέ γρήγορη αύξηση τοΰ άριΟμοΰ καί τοΰ ειδικού βάρους τών ίιπαλλήλων, τών μηχανικών, τών τεχνικών καί τών έπιστημονικών στελεχών, τών λογιστών, τών ειδικών στό έμπόριο καί στή διαφήμιση καί, τέλος, τών έργαζομένων στόν τύπο, στήν παιδεία, στήν τέχνη κτλ. Ή γρηγορότερη αύξηση τοΰ άριθμοΰ τών υπαλλήλων σέ σχέση μέ τόν αριθμό τών έργατών εκανε ώστε στίς ΗΠΑ, ούμφωνα μέ τά έπίσημα στοιχεία, οΐ υπάλληλοι δλων τών κατηγοριών νά άποτελοΰν στά 1961 τό μισό σχεδόν αριθμό δλων τών έρ­ γαζομένων. Καί ή θέση δμως αΰτών τών αυξανόμενων στρωμάτων μεταβάλλεται πρός τό χειρότερο, κυρίως γιατί ή έργασία τής βασικής μάζας τών υπαλλήλων, δσο μεγαλώνει ό αρι­ θμός τους, ύποτιμαται αδιάκοπα καί χάνει τόν προηγούμενο προνομιακό χαρακτήρα της. Στά 1890, ή μέση αμοιβή τοΰ υπαλλήλου στίς ΗΠΑ ήταν σχεδόν δυό φορές μεγαλύτερη άπό τή μέση αμοιβή τού έργάτη. Στά 1920, αύτή ή διαφορά περιορίστηκε στά 65%. Στά 1952 δμως, ό μέσος μισθός τοΰ υπαλλήλου αποτελοΰσε μόνο τά 96% περίπου τού μέσου μι­ σθού τοΰ έργάτη. ’Αξιοθρήνητη αμοιβή γιά τήν έργασία τους παίρνουν οί δάσκαλοι, πολλές όμάδες έπι στημόνων καί οί Ικπρόσωποι μιδς σειράς άλλων ειδικοτήτων. . Οί αλλαγές πού εγιναν δμως στή θέση τών ανθρώπων πού έργάζονται πνευματικά δέν έξαντλοΰνται μέ αύτή τήν υλική πλευρά τοΰ ζητήματος. Χαρακτηριστικό φαινόμενο είναι δτι οί περισσότεροι άπό αυτούς, καθώς καί δσοι ασκούν τά λεγόμενα έλεύθερα έπαγγέλματα (δικηγόροι, γιατροί, παράγοντες τής έπιστήμης, καί τής τέχνης κτλ.) Ιχασαν τήν ανεξαρτησία τους. Όλοέ­ να μεγαλύτερο τμήμα τών άνθρώπων τής πνευματικής έργα137

•{ας γίνονται μισθωτοί, δηλ. περιλαμβάνονται στόν αριθμό «ύτών πού τ ο ύ ς έ κ μ ε τ α λ λ ε ύ ο ν τ α ι α μ ε σ α βί καπιταλιστικές έταιρίες. Αΰτό συντελεί δχι μόνο στόν πε­ ριορισμό τής έλευθερίας τής έπαγγελματικής δράσης τών διανοουμένων, πού Υποχρεώνονται νά υπηρετούν τά πιό τα­ πεινά συμφέροντα της κλίκας τών μονοπωλίων, άλλά καί στήν αΰξηση τοΰ άποπνικτικοΰ πολιτικού έλέγχου. Τά διάφορα αντιδραστικά μέτρα, πού χαρακτηρίζουν τήν πολιτική τών μονοπωλίων — καταπιέσεις, ταπεινωτικός ελεγχος τής «νο­ μιμοφροσύνης» — στρέφονται μέ δλη τους τήν Ενταση δχι μόνο κατά τοΰ πρωτοπόρου τμήματος της έργατικής τάξης, Αλλά καί κατά τών διανοουμένων. Μιά ιδέα γιά τό πόσο σκληρή είναι ή θέση τών διανοουμένων δίνουν τά παρακάτω λόγια τού ’Αλβέρτου ’Αϊνστάιν, τοΰ διάσημου έπιστήμονα πού υπήρξε αύτόπτης μάρτυρας τής Αποχαλίνωσης τής Αν­ τίδρασης αρχικά στήν πατρίδα του, τή Γερμανία, καί αργό­ τερα στίς ΗΠΑ, δπου κατέφυγε γιά νά σωθεί Από τους φα«ιστικοΰς διωγμούς: «“Αν ξαναγινόμουν νέος καί επρεπε νά •ιαλέξω έπάγγελμα, δέ Οά προσπαθούσα νά γίνω έπιστήμονας ή δάσκαλος, θ ά προτιμοΰσα νά γίνω υδραυλικός ή μικροπωλητής μέ τήν έλπίδα νά 6ρώ τό Ασήμαντο κομμάτι τής Ανεξαρτησίας, πού είναι δυνατό νά υπάρχει Ακόμα στίς ση­ μερινές συνθήκες». Ποιά μπορεΐ νά είναι ή θέση τών έπιστημόνων στή σημερινή Αστική κοινωνία, δταν Ακόμα καί οί κο­ ρυφαίοι Από αυτούς όνειρεύονται μιά τέτοια αξιοθρήνητη «Ανεξαρτησία», σάν αυτή πού μπορεΐ νά εχει Ακόμα Λ ΰδρανλικός καί ό μικροπωλητής 1 "Οταν μιλάμε γιά «μεσαία στρώματα» πρέπει GtGaiu νά ϊχουμε ύπόψη δτι σ’ αυτά περιλαμβάνονται καί όρισμένες κοινωνικές όμάδες πού σήμερα υπηρετούν πιστά καί είλικρινά τήν Αντιδραστική Αστική τάξη: οί Ανώτεροι δημόσιοι υπάλ­ ληλοι, οί Ανώτεροι υπάλληλοι τών έταιριών, τά προνομιούχα βτρώματα τής διανόησης κ.α. Αυτές δμως οί δμάδες Αποτελοΰν μόνο Ενα Ασήμαντο τμήμα τών «μεσαίων στρωμάτων» καί δέν πρέπει Από τή θέση τους νά κρίνουμε δλες τίς ένδιάμεσες τάξεις καί στρώ­ ματα. Γιατί, αν έξετάσουμε τά «μεσαία στρώματα» γενικά, Οά δούμε δτι οί Αντιθέσεις, πού τά χωρίζουν Από τήν Ιθύ­ νουσα κλίκα τών μονοπωλητών, δοο Αναπτύσσεται ό κρατι­ 138

κός - μονοπωλιακός καπιταλισμός, γίνονται όξύτερες, πιό 6α βειές καί Ανειρήνευτες. Άπό αυτή τήν δποψη ή πολιτική βέση «τών μεσαίων στρωμάτων», ή θέση τους στίς ταξικές σχέσεις τής άστικής κοινωνίας, άλλάζει ριζικά στήν έποχή μας. 'Τπήρξε μιά έποχή πού μεγάλο τμήμα τών «μεσαίων στρωμάτων» (τό εύπορο τμήμα τής Αγροτιάς στίς άναπτνγμένες καπιταλιστικές χώρες, οι μικροί έπιχειρηματίες καί οί Εμποροι κτλ.) συντελούσε στή σταθερότητα τής έξουσίας τής κυρίαρχης άστικής τάξης. Σήμερα τόσο τά παλιά δσο καί τά νέα «μεσαία στρώ­ ματα», στό μεγαλύτερο μέρος τους, δέν έδραιώνουν, άλλά, άντίθετα, έξασθενίζουν τίς θέσεις τής Ιθύνουσας κλίκας τής άστικής τάξης, τών μονοπωλητών. Γιατί άπό τή θέση καί τά συμφέροντά τους, αυτά τά στρώματα, παρά τούς Ισχυρι­ σμούς τών άστών καί τών ρεφορμιστών Ιδεολόγων, γίνονται δλοένα σέ μεγαλύτερο βαθμό Αντίπαλοι τών μονοπωλίων, φνσικοί σύμμαχοι της έργατικής τάξης. Οί άντιδραστικοί θεωρητικοί, προσπαθώντας νά διαστρε­ βλώσουν τήν εικόνα τών ταξικών σχέσεων, συσκοτίζουν μέ μεγάλη προσοχή τό ζήτημα γιά τήν κυρίαρχη τάξη, υποστη­ ρίζοντας δτι τάχα στή σημερινή άστική κοινωνία ή έξουσία καί ή έπιρροή τών καπιταλιστών αρχισαν νά έλαττώνονται. Οί καπιταλιστές, λένε, ξχασαν ή, τουλάχιστον, χάνουν τήν κνρίαρχη θέση τους καί έγκαταλείπουν τόν κοινωνικό στίβο χωρίς καμιά έπανάσταση, μέ «είρηνικό δρόμο». Ποϋ βλέπουν αυτοί οί θεωρητικοί — άπό τούς ανοιχτούς Απολογητές τών μονοπωλίων ώς τούς ρεβιζιονιπτές — τήν παρακμή τής κυριαρχίας τών καπιταλιστών; Τή βλέπουν πρίν άπ’ δλα στό γεγονός δτι Εξαφανίζεται τάχα ή καπιταλιστική Ιδιοκτησία καί Αντικαθίσταται Από τήν Ιδιοκτησία πολλών μετόχων, πού Ανήκουν στίς πιό διαφορε­ τικές κοινωνικές τάξεις, κ* έτσι πραγματοποιείται «η έπανάσταση στά είσοδήματα», έξισώνοντας τό βιοτικό έπίπεδο τον πληθυσμού. Στή δοσμένη δμως περίπτωση μέ τήν καινούρια έτικέττα τοΰ «λαϊκού καπιταλισμού», προπαγανδίζεται ουσιαστικά ή πολύ παλιά, πού άπό καιρό υποβλήθηκε σέ κριτική άπό τόν Λένιν, θεωρία τής «δημοκρατικοποίησης» τοΰ κεφαλαίου μέ 1:‘.y

τήν έκδοση μικρών μετοχών. "Οσο γιά τήν «έπανάσταση στά εισοδήματα», άντί γι’ αυτή, ουσιαστικά συντελείται άκό­ μα παραπέρα πόλωση τοΰ πλούτου. Τό χάσμα άνάμεσα σέ μιά χούφτα δισεκατομμυριούχων καί στή μάζα τών απόκληρων γίνεται δλοένα πιό πλατύ καί πιό βαθύ. Στίς ίδιες τίς ΗΠΑ στά 1956, σύμφωνα μέ τά έπίσημα στοιχεία, περίπου 5,5 Εκατομμύρια οίκογένειες, μέ γενικό αριθμό ατόμων 1 7 - 2 0 έ κ α τ ο μ μ ΰ ρ ι α , π ή ρ α ν μ ι κ ρ ό τ ε ρ α σ υ ν ο λ ι κ ά ε ι σ ο δ ή μ α τ α άπό τ ό κ α θ α ρ ό κ έ ρ δ ο ς 17 μ ε γ ά λ ω ν μ ο ν ο ­ πωλίων! 01 άντιδραστικοί θεωρητικοί, γιά νά αποδείξουν δτι «Ε­ ξαφανίζεται» ή τάξη τών καπιταλιστών, κάνουν θόρυβο καί γύρω άπό τούς φόρους στά υπερκέρδη καί στήν κληρονομιά, ιοχυριζόμενοι δτι τάχα αυτοί οί φόροι όδηγοΰν στό «είρηνικό» πέρασμα τής άτομικής Ιδιοκτησίας στά χέρια δλόκληρης τής κοινωνίας. Τυπικά αύτοί οί φόροι είναι πραγματικά μεγάλοι καί φτάνουν στά 50% ή καί περισσότερο τοΰ συνό­ λου τών κερδών. Οί έταιρίες δμως, πρώτο, βρήκαν δεκάδες τρόπους γιά νά ξεφεύγουν τήν καταβολή τών φόρων. Καί, δεύτερο, τά ποσά πού άφαιροΰνται έπιστρέφονται έπαυξημένα άπό τό ίδιο τό κράτος, μέ τό σύστημα τών ύπερκερδοφόρων κρατικών παραγγελιών καί τών κάθε λογής προνομί­ ων, δηλαδή μέ τή βοήθεια δλου τοΰ μηχανισμοΰ τής κρατικής έπέμβασης στήν οίκονομία, πού γι* αυτόν μιλήσαμε πιό πά­ νω. Δέν είναι παράξενο τό γεγονός δτι άκόμα καί οί πιό έν­ θερμοι ΰποστηρικτές τών μονοπωλίων δέν μποροΰν νά παρου­ σιάσουν ουτε μιά περίπτωση, πού νά καταστράφηκε ενας μονοπωλητής καί ή περιουσία του νά Εγινε κοινωνική Ιδιο­ κτησία έξαιτίας τών φόρων. Μεγάλη πέραση στήν άστική προπαγάνδα απόκτησε στίς τελευταίες δεκαετίες καί ή θεωρία τής «Επανάστασης τών τεχνοκρατών», πού σύμφωνα μ* αυτήν ή πραγματική Εξουσία πάνω στήν οίκονομία (κατά συνέπεια καί στήν πολιτική) περνάει τάχα στίς άστικές χώρες άπό έκείνους πού τήν κα­ τέχουν «τυπικά» σέ έκείνους πού τή διευθύνουν πραγματικά (στό διευθυντή, στό διοικητικό προσωπικό καί στά Εκτελε­ στικά συμβούλια τών Εταιριών, στό άνώτερο τεχνικό προσω­ πικό κτλ.). "Ολοι αυτοί, σύμφωνα μέ τά λόγια τών άντιδρα14 0

στικών θεωρητικών, άποτελοΰν τή νέα Ιθύνουσα τάξη, παν ενεργεί πρός δφελος τών συμφερόντων δλης της κοινωνίας. Ό σ ο γιά τό ρόλο τών καπιταλιστών στήν παραγωγή, εί­ ναι άλήθεια δτι μεταβάλλεται — οΐ Ιδιοκτήτες χάνουν καί τίς τελευταίες χρήσιμες λειτουργίες καί τίς μεταβιβάζουν σέ μισθωτούς υπαλλήλους. Αΰτό είναι Ινα άκόμα έπιχείρημα ύπέρ τής απαλλοτρίωσης τοΰ κεφαλαίου καί τοΰ περάσματος στό σοσιαλισμό. Ωστόσο αΰτό δέν αλλάζει καθόλου τήν έκμεταλλευτική ουσία τοΰ καπιταλισμού. Ή πραγματική έξουσία πάνω στήν παραγωγή παραμέ­ νει στούς Ιδιοκτήτες καί δχι σ’ αυτούς πού διευθύνουν έξ όνόματός τους τήν τεχνολογική διαδικασία, όργανώνουν τίς λογι­ στικές υπηρεσίες, τόν έφοδιασμό, τήν πώληση τών προϊόντων κτλ. Οί μηχανικοί καί οί υπάλληλοι τής μονοπωλιακής εται­ ρίας δέν μπορούν νά διώξουν τούς Ιδιοκτήτες ή νά τούς υπο­ χρεώσουν νά παραιτηθούν άπό τά κέρδη τους πρός δφελος τών έργατών. ’Αντίθετα, οί ιδιοκτήτες, δπως καί πριν άπό έκατό χρόνια, μπορούν νά απολύουν ή νά προσλαμβάνουν μη­ χανικούς καί υπαλλήλους καί νά τούς υπαγορεύουν τή θέλη­ σή τους. 'Τπάρχουν βέβαια άνάμεσα στούς ανώτερους Υπαλλήλους τών τράστ καί δρισμένοι, πού έχουν πραγματικά τεράστια έξουσία: οί πρόεδροι τών μεγάλων μετοχικών έταιριών, οί Εκπρόσωποι τής διοίκησης καί τών έκτελεστικών συμβουλίων κτλ. Στήν πραγματικότητα δμως καί αύτοί είναι καπιταλι­ στές, μόνο πού παίρνουν Ενα τμήμα τών κερδών μέ τή μορφή μισθοΰ. Οί άλλαγές λοιπόν, πού διακηρύσσουν μέ πολύ θόρυβο οί αστοί θεωρητικοί, οί ρεφορμιστές καί οί ρεβιζιονιστές δτι εγιναν στήν τάξη τών καπιταλιστών, είναι ουσιαστικά άνύπαρκτες. Ωστόσο αύτό δέ σημαίνει δτι στή θέση τής άστικής τάξης δέν εγιναν τίς τελευταίες δεκαετίες κανενός είδους άλλαγές. Τέτοιες άλλαγές Εγιναν Αναμφισβήτητα. Ή κυριότερη άπ’ αυτές είναι ή παραπέρα δ ι α φ ο ρ ο π ο ί η σ η αΰτής τής τάξης. Ή άστική τάξη καί πρώτα βέβαια δέν άποτελοΰσε Ενα μονολιθικό σύνολο. Στήν έποχή μας δμως ή διαφο­ ροποίησή της παίρνει ριζικά νέες μορφές. 141

Ή χούφτα τών μονοπωλίων, πού Εχει Αποτάξει τόν κρβτικό μηχανισμό, Ανεβαίνει δλοένα Αψηλότερα δχι μόνο πάνω άπό τήν κοινωνία, άλλά καί πάνω άπό τήν τάξη των καπιτοτ λιστών. Ό χ ι μόνο Ενας κοινός άνθρωπος, άλλά καί Ενας μ«βαϊος καπιταλιστής, δσο κι fiv είναι Επιτήδειος καί έξυπνος, «Ιναι σχεδόν αδύνατο νά «είσχωρήσει» άνάμεσα σ’ αΰτοίς πού κατέχουν τήν Εξουσία, δηλαδή στούς Ιδιοκτήτες τών ptγαλύτερων κονισέρν καί τράστ. ’Επικεφαλής τής κοινωνία?, Αντί γιά τίς δμάδες τής άστικής τάξης πού διαδέχεται 4) μιά τήν αλλη, μπαίνει μιά κλίκα μονοπωλητών, άναντικατά«τατη καί ουσιαστικά άνεύθυνη, γιατί στηρίζεται στό στενδ κύκλο τών αμεσα συνδεόμενων μ* αυτήν άνώτερων υπαλλή­ λων τών Εταιριών καί τών αντιπροσώπων τής γραφειοκρα«-<«ής καί τής μιλτταριστικής άνώτατης Ιεραρχίας. Έ τσ ι ή καταστροφή γίνεται ή μοίρα όλοένα μεγαλύτερου τμήματος τών μικρών καί τών μεσαίων Επιχειρηματιών. ΤΑ ποσοστό τής «θνησιμότητας» τών έπιχειρήσεων πού άνήκο«ν σ’ αυτούς γίνεται μέ τόν καιρό τόσο μεγάλο, ώστε ώρισμέν* αστοί οικονομολόγοι τό συγκρίνουν μέ τό ποσοστό θνησιμό­ τητας τών παιδιών στίς άποικίες. Γι* αυτούς τούς Επιχειρη­ ματίες γίνεται δλοένα όξύτερο τό πρόβλημα τής Ιδιας τής ύ π α ρ ξ ή ς τους σάν Εκπροσώπων μιας προνομιούχας τάξης. 01 μικροί καί οί μεσαίοι επιχειρηματίες, στίς συνθήκβς «ύτές, βρίσκονται σέ παράδοξη κατάσταση. ’Από τό Ενα μέ­ ρος καί σήμερα, δπως καί πρίν άπό μισό αιώνα, Εξακολου­ θούν νά είναι Εκμεταλλευτές, γιατί αντλούν κέρδη σέ 6άρος τής έργασίας τών μισθωτών Εργατών. ’Από τό δλλο μέρ*ς, καί αυτούς τούς ίδιους τούς καταπιέζουν καί τούς ληστεύονν τά πανίσχυρα τράστ καί οί έταιρίες. Έ τσι, δ κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός δχι μόν· εντείνει τή διαφοροποίηση μέσα στήν άστική τάξη, άλλά καί Αδηγεί στή διάσπαση τών γραμμών της: άπό τή μιά μεριά έμφανίζεται μιά παντοδύναμη μονοπωλιακή όλιγαρχία καί Από τήν αλλη ή μάζα τών μεσαίων καί τών μικρών καπιταλι­ στών, πού άποτελοΰν τήν πλειοψηφία αυτής τής τάξης. Μέ ιόν τρόπο αυτό, ή κοινωνική βάση τής κυριαρχίας τοΰ μοι·πωλιακοΰ κεφαλαίου περιορίζεται άκόμα περισσότερο. U2

5. Ή τελευταία βαθμίδα τής Ιστορικής κλίμακας τού *ανιταλισμοΰ. Κανένα νέο στάδιο της γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμό» Λέν είναι μόνο αποτέλεσμα μεταβολών, πού εγιναν στό παρελ­ θόν, άλλά καί προϋπόθεση γιά νέες μεταβολές, πού Οά γί­ νουν στό μέλλον. Άπό τότε πού άρχισε, ή γενική κρίση τοΰ καπιταλισμοΰ αναπτύσσεται μέ αυξανόμενη Ενταση ώσπου θά όδηγήσει στήν πλήρη κατάρρευση τοΰ καπιταλισμοΰ. Ή Α­ νάλυση τής θέσης τοΰ σύγχρονου καπιταλισμοΰ καί τών βα­ σικών νομοτελειών τής άνάπτυξής του μάς έπιτρέπει νά βγά­ λουμε τό συμπέρασμα δτι δλα τά μέτρα, πού παίρνει ή μονο­ πωλιακή άστική τάξη γιά νά σώσει τόν καπιταλισμό, δέ θά τόν άπαλλάξουν άπό τίς άντιθέσεις πού τόν κατατρώγουν, άλλά, άντίθετα, Οά δδηγήσουν, σέ τελευταία Ανάλυση, στήν παραπέρα άποσύνθεσή του. «Τά νέα φαινόμενα στήν άνάπτυξη τοΰ Ιμπεριαλισμού, — άναφέρεται στό Πρόγραμμα τοΰ ΚΚΣΕ, — έπαληθεύουν τήν όρθότητα τών συμπερασμάτων τοΰ Λένιν γιά τίς βασικές νομοτέλειες τοΰ καπιταλισμοΰ στό τελευταίο του στάδιο, γιά τήν ένταση τής αποσύνθεσής του. Ταυτόχρονα αύτή ή Απο­ σύνθεση δέ σημαίνει πλήρη στασιμότητα, παράλυση τών πα­ ραγωγικών δυνάμεων καί δέν Αποκλείει τήν Ανοδο τής καπι­ ταλιστικής οίκονομίας σέ διάφορες περιόδους καί σέ διάφο­ ρες χώρες»*. Τό Ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο δέν είναι σέ θέση νά Ανα­ χαιτίσει τήν πορεία τής παραπέρα Αλλαγής τοΰ συσχετισμόν των δυνάμεων πρός δφελος τοΰ σοσιαλιστικού στρατοπέδου. Στόν Αγώνα κατά τών σοσιαλιστικών χωρών, τό Ιμπερια­ λιστικό στρατόπεδο χρησιμοποίησε δλα τά μέσα άπό τόν Αμεσο πόλεμο (Κορέα) καί τίς άπόπειρες νά δργανώσει Αν­ ιεπαναστατικές έξεγέρσεις (Ουγγαρία) <δς τήν κάθε δυνατή (οιονομευτική δράση. Σάν άπάντηση δμως στίς άγριότατες έχιΟέσεις τών Ιμπεριαλιστών κατά τών σοσιαλιστικών χωρών.

*

«Πρόγρα+ψΛ χσΟ ΚομμοννιατιχοΟ Κόμματος ·Λ)ς Ιο6ιετικί]ς Έ -

-»«■>%>, Κρατικές κολπικές ίκδόσβις, Μόσχα·. Ιθβΐ, «λ. 27. 143

τό στρατόπεδα τοΰ σοσιαλισμοΰ συσπειρώνεται Ακόμα περισβότερο. Είναι αλήθεια, δτι δ Αδιάκοπος Ανταγωνισμός τήν Εξο­ πλισμών καί ή προετοιμασία τοΰ πολέμου, Από την πλευρά τών Ιμπεριαλιστικών κρατών, Αναγκάζουν καί τίς σοσιαλιστι­ κές χώρες νά Αποσπούν Από τήν ειρηνική οίκοδόμηση σημαν­ τικό τμήμα Από τίς δυνάμεις καί τίς πηγές τους, γιά νά Γ ξασφαλίσουν τήν Αμυντική τους Ικανότητα. Ή υπεροχή δμω; τοΰ σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής είναι τόσο μεγάλη, ώστε Ακόμα καί σ’ αυτές τίς συνθήκες οί χώρες τοΰ σοσια­ λιστικού στρατοπέδου Εξασφαλίζουν δλοένα μεγαλύτερες έπιτυχίες στήν οίκονομική αμιλλα μέ τό παγκόσμιο σύστημα τον καπιταλισμοΰ καί τό ξεπερνούν δλοένα καθαρότερα. 01 νίκες σ’ αυτήν τήν κοσμοϊστορική αμιλλα έμπνέουν τούς λαούς τών σοσιαλιστικών χωρών γιά νέα κατορθώματα στήν έργασία, συντελούν στήν παραπέρα αύξηση τών ρυθμών τής ειρηνικής οίκοδόμησης, ένώ ταυτόχρονα δ σοσιαλισμός Αποκτάει διαρκώς μεγαλύτερη έλκτική δύναμη γιά τούς έργαζόμενους τών καπιταλιστικών χωρών. ’Αποτυχαίνουν καί οί Απόπειρες τών Ιμπεριαλιστών νά Αποκαταστήσουν τίς Αποικιακές τους αυτοκρατορίες πού κα­ ταρρέουν, ή Εστω νά σταματήσουν τήν πορεία τής παραπέρα Αποσύνθεσης τοΰ Αποικιακοΰ συστήματος. Ή μονοπωλιακή Αστική τάξη, προσπαθώντας μέ τήν ώμή βία νά έδραιώσει καί νά Αποκαταστήσει τήν Αποικιοκρατία, ΰποβοηθεΐ ή ίδια τήν Ακόμα μεγαλύτερη δξυνση τών Αντιθέσεων ανάμεσα στίς Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις καί στούς λαούς τών αποικιών καί τών μισοαποικιών, καθώς καί τών χωρών πού έχουν απελευ­ θερωθεί Από τόν Αποικιακό ζυγό. Οί απόπειρες γιά οίκονο­ μική υποδούλωση τών πρώην Αποικιακών λαών, σπρώχνουν αυτούς τούς λαούς στήν προσέγγιση καί στή συνεργασία μέ τίς χώρες τοΰ σοσιαλιστικοΰ στρατοπέδου. Τό Ιδιο μάταιες είναι, σέ τελευταία Ανάλυση, καί οί Α­ πόπειρες τής μονοπωλιακής Αστικής τάξης νά καταπνίξει τήν ταξική πάλη τών έργαζομένων στίς μητροπόλεις. Είναι Αλήθεια, δπως Αποδείχνει ή πείρα τής Ιστορίας, δτι μέ τή βοήθεια τής αγριας τρομοκρατίας καί τής Αχαλίνωτης δημα­ γωγίας, είναι δυνατό γιά Ενα διάστημα νά σταματήσουν σχε­ δόν οί Ανοιχτές έπιθέσεις τής έργατικής τάξης καί τών δλ144

λων τμημάτων τών έργαζομένων. Τέτοιο παράδειγμα ήταν τό φασιστικό καθεστώς στή Γερμανία καί στήν ’Ιταλία Στίς σημερινές δμως συνθήκες, πού αναπτύχτηκε ή δργάνωση καί ή δύναμη τοΰ απελευθερωτικού κινήματος δλων τών έχθρών τής μονοπωλιακής αστικής τάξης, ή έφαρμογή μιας τέτοιας πολιτικής γίνεται δλοένα πιό δύσκολη. 'Ωστόσο, καί αν άκόμα κατορθώσει νά τήν έφαρμόσει σέ κάποιο βαθμό, ή κυρίαρ­ χη όλιγαρχία δέν μπορεΐ νά καταργήσει τίς ταξικές συγκρού­ σεις, άλλά μόνο τίς συμπιέζει, συντελώντας ταυτόχρονα στήν αΰξηση τού ταξικού μίσους τών έργαζομένων. Ό σ ο πιό έντατικά ή αντιδραστική άστική τάξη χρησιμοποιεί γιά τά συμφέροντά της τό κράτος, δσο πιό προσεχτικά κρύβεται πίσω άπό αύτό, σάν πίσω άπό άσπίδα, γιά νά τήν προστα­ τεύει άπό δλα τά χτυπήματα πού τής έτοιμάζει ή Ιστορία, τόσο πιό άποτελεσματικά πείθει τίς πλατειές μάζες τών έργα­ ζομένων δτι χωρίς άγώνα γιά τήν κρατική έξουσία είναι άδύνατη ή υπεράσπιση καί ή Ικανοποίηση τών συμφερόντων τους. Παρ’ δλες τίς προσπάθειες της άντιδραστικής άστικής τάξης τών κυριοτέρων καπιταλιστικών χωρών, μεγαλώνουν καί θά μεγαλώνουν καί οί άντιθέσεις μέσα στό Ιμπεριαλιστι­ κό στρατόπεδο. "Οπως άποδείχνουν τά γεγονότα, οί διεθνείς κρατικές - μονοπωλιακές ένώσεις, πού Ιδρύονται μέ τό σύν­ θημα τής «ένοποίησης» καί τής άμβλυνσης τοΰ προβλήματος τής άγορας, μετατρέπονται ουσιαστικά σέ στίβο αγριότατης Ανταγωνιστικής πάλης, σέ έστίες νέων προστριβών καί συγ­ κρούσεων. ’Ανάμεσα στούς Ιμπεριαλιστές διεξάγεται ύξύτατη άνταγωνιστική πάλη γιά τίς άγορές πώλησης, γιά τομείς τοποθέτησης κεφαλαίου, γιά πηγές πρώτων υλών. Ή πάλη αύτή άποκτάει όξύτερο χαρακτήρα άπό τό γεγονός δτι περιο­ ρίστηκε άπότομα δ έδαφικός τομέας της κυριαρχίας τοΰ καπιταλισμοΰ. Γιά νά πραγματοποιήσει τά φιλόδοξα σχέδιά του, πού αποβλέπουν στήν κατάχτηση τής παγκόσμιας κυ­ ριαρχίας καί στη συντριβή τοΰ άπελευθερωτικοΰ κινήματος τών λαών, δ άμερικανικός ιμπεριαλισμός εχει άνάγκη νά έξασφαλίσει θέση ήγεμόνα στόν καπιταλιστικό κόσμο καί νά με­ τατρέψει δλες τίς μεγάλες καπιταλιστικές χώρες σέ συμμά­ χους του. Δέν υπάρχει άμφιβολία δτι στόν τομέα αΰτό Ιχει έξασφαλίσει μερικές επιτυχίες. Δέν πρέπει δμως νά ξεχνάμε δτι ό Ιμπεριαλισμός μπορεΐ νά άποκτήσει συμμάχους μόνο 145 1·

■υποτάσσοντας τους. Αυτό δμως δδηγεΐ σέ Αδιάκοπες συγκρού­ σεις μέ τούς Ιθύνοντες κύκλους τών κρατών πού έχουν προσδεθεΐ στό άρμα τοΰ άμερικανικοΰ ιμπεριαλισμού, πολύ περισ­ σότερο μάλιστα γιατί, έξαιτίας τής άνισόμερης ανάπτυξης τοΰ καπιταλισμού, ή διανομή τών σφαιρών Επιρροής παύει νά άνταποκρίνεται στόν πραγματικό συσχετισμό τών δυνά­ μεων. Έ τσι, ή δημιουργία τής «Κοινής ’Αγοράς» στή Δντική Ευρώπη αλλάζει σοβαρά τή διάταξη τών οικονομικών δυνάμεων στό Ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο. Ό Ιμπεριαλισμός τών ΙΙΠΑ, σ τό α γ ώ ν α του γιά τήν παγκόσμια κυριαρχία, άνέλαδε τό ρόλο τοΰ «σωτήρα» τοΰ καπιταλισμού. Ή ζωή δμως αποδείχνει πόσο ασύστατα είναι αυτά τά σχέδια. Τό Πρόγραμμα τοΰ Κ Κ ΣΕ τό τονίζει αν­ τό, άναφέροντας πολύ σημαντικά γεγονότα άπό τή μεταπολε­ μική Ιστορία καί καταλήγει στό έντελώς βάσιμο συμπέρασμα δτι στήν πραγματικότητα άκόμα καί ή πιό Ισχυρή καπιταλι­ στική χώρα, οί Ηνωμένες Πολιτείες τής ’Αμερικής, εχει «Β­ ράσει τό ζενίθ καί βρίσκεται τώρα στό δρόμο τής δύσης της. Άπό δλα αυτά μποροΰμε νά βγάλουμε τό συμπέρασμα δη οί κυριότερες δυσκολίες τοΰ σύγχρονου μονοπωλιακού καπι­ ταλισμού δέ βρίσκονται πίσω, άλλά μπροστά. Ό κοινωνικός χαρακτήρας τής παραγωγής απαιτεί καί Οά άπαιτεΐ όλοένα καί πιό Επιτακτικά τήν κατάργηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής, τήν άντικατάσταση τοΰ καπιταλισμού άπό τό σοσιαλισμό. Τό χρηματιστικό κεφάλαιο προσπάθησε νά έξαπατήσει τήν Ιστορία καί άντί γιά τή σοσιαλιστική κοι­ νωνικοποίηση νά έπιβάλει τήν κυριαρχία του μέ νέες κρατι­ κές - μονοπωλιακές μορφές. Αυτή δμως ή απόπειρα είναι καταδικασμένη σέ αποτυχία. “Οπως διαπιστώνεται στό Πρό­ γραμμα τοΰ ΚΚΣΕ, «ή δ ι α λ ε κ τ ι κ ή τ ο ΰ κ ρ α τικ ο ν -μ ο ν ο π ω λ ια κ ο ΰ καπιταλισμόν, ί ν τ ί νά ε δ ρ α ι ώ ν ε ι τό κ α π ι τ α λ ι σ τ ι η4 βνστημα, δπως Επιδιώκει ή άστικ ή ιάξη, όξύνει άκόμα π ε ρι σσ ότ ερ ο τίς α ν τ ι θ έ σ ε ι ς τοΰ κ α π ι τ α λ ι σ μ ό ν , τ · ν κ λ · ν ί ζ ε ι άπό τά θεμέλια»*. * «Πρόγραμμα τοΟ ΚομμουνunutoO Κόμματος τής 9 o 6 iru x % Έ νβ«ττ)ζ*, Κρατικές πολιτικέ; έκΐόοβις, Μόσχα, 1961, oeA.'itf.

146

Ή μετατροπή τοΰ καπιταλισμού σέ κρατικό - μονοπωλια­ κό δέν άποτελεϊ σωτηρία αΰτοΰ τοΰ ξεπερασμένου πιά συστή­ ματος, άλλά είναι μόνο ή δ λ ο κ λ ή ρ ω σ η τ ή ς υ­ λ ι κ ή ς π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α ; γιάτό νέο, σοσιαλιστικό κοινωνικό σύστημα. «... Ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλι­ σμός, — Ιγραφε ό Λένιν, — είναι ή πληρέστερη υ λ ι κ ή προετοιμασία τοΰ σοσιαλισμοΰ, είναι ό π ρ ο θ ά λ α μ ό ς του, είναι ή βαθμίδα τής Ιστορικής κλίμακας πού άνάμεσα σ’ αυτή (τή βαθμίδα) καί στή βαθμίδα πού λέγεται σοσια­ λισμός δέν υπάρχει κ α ν έ ν α έ ν δ ι ά μ ε σ ο σ τ ά δ ι ο » . * Έ τσ ι στά σπλάχνα τοΰ καπιταλιστικού συστήματος σνντελοΰνται σημαντικές οίκονομικές διαδικασίες πού τά αποτε­ λέσματα τους, μετά τήν κατάκτηση τής έξουσίας από τούς έ^γαζόμενους, θά διευκολύνουν ουσιαστικά τό σοσιαλιστικό μετασχηματισμό τής κοινωνίας. Στίς αναπτυγμένες καπιτα­ λιστικές χώρες, ή σοσιαλιστική έθνικοποίηση τής Ιδιοκτη­ σίας των μονοπωλίων θά μετατρέψει σέ παλλαϊκή ιδιοκτησία τά 60%, 70% καί άκόμα μεγαλύτερο τμήμα τής κοινωνικής παραγωγής. «... Στίς συνθήκες τής έπανάστασης, στή διάρ­ κεια τής έπανάστασης, — τόνιζε δ Λένιν, — ό κρατικός - μο­ νοπωλιακός καπιταλισμός περνάει α μ ε σ α στό σοσια­ λισμό».** "Οσο γιά τίς πολιτικές προϋποθέσεις τής σοσιαλιστικής έπανάστασης, καί αυτές, δπως πρόβλεψε δ Λένιν στήν όνάλυσή του γιά τόν ιμπεριαλισμό, έξακολουθοΰν νά μεγα?Λΐνουν. Ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός δέν δδηγεΐ στήν άμβλυνση τών ταξικών άντιθέσεων, άλλά, άντίθετα, στήν Ανοδο τοΰ ταξικοΰ άγώνα τοΰ προλεταριάτου, στήν δξυνση τοΰ άνταγωνισμοΰ άνάμεσα στίς άντιδραστικές κλίκες της μονοπωλιακής δλιγαρχίας καί σέ δλες τίς άλλες τάξεις καί στρώματα τής σύγχρονης άστικής κοινωνίας, δδηγεΐ στή δημιουργία ένός ευρύτατου άντιμονοπωλιακοΰ καί άντιϊμπεριαλιστικοΰ μετώπου. «Ή άνθρωπότητα, — άναφέρεται στό Πρόγραμμα τον Κ ΚΣΕ, — γνώρισε τήν πραγματική φυσιογνωμία τοΰ κα­ πιταλισμόΰ. Εκατοντάδες έκατομμύρια άνθρωποι βλέπουν δτι * Β. I. Λένιν, «"Απαντα», '2όος, οελ. 393. ** Β. I. Λέν;·;, .-ΑΓΛντα>, τόμ. 26ος, ζζλ. 143.

147

ό καπιταλισμός είναι σύστημα οίκονομικής αναρχίας καί πε­ ριοδικών κρίσεων, χρόνιας ανεργίας καί Αθλιότητας τών μαζών, ληστρικής διασπάθισης τών παραγωγικών δυνάμεων, είναι σύστημα πού κουβαλάει αδιάκοπα τήν άπειλή τοΰ πολέ­ μου. Ή ανθρωπότητα δέ θέλει νά συμβιβαστεί καί δέ θά συμ­ βιβαστεί μέ τό ιστορικά ξεπερασμένο σύστημα τοΰ καπιτα­ λισμού»*. Ό λ α αυτά τά φαινόμενα, πού συντελοΰνται στό σημερινό καπιταλισμό καί θά αναπτυχτούν λεπτομερέστερα στά κεφά­ λαια τοΰ έπόμενου μέρους αύτοΰ τοΰ βιβλίου, δείχνουν δτι τό καπιταλιστικό σύστημα εχει μπει στήν περίοδο τής δριστικής κατάρρευσής του.

* «Πρόγραμμα τοΟ Κομμοον umxoO Κάμματος τής Εοίιβτιχής Έ ­ νωσης», Κ ρ ά τ ο ς τ,ο λ ι-^ ίς έκδόσεις, Μόσχα, 1961, σεΧ. 36.

148

Μ Α Ρ Ξ ΙΣ Τ ΙΚ Η

ΣΚΕΨΗ

Se-.ρά 1964

Λένιν: Ό αριστερισμός, παιδική αρρώστια τοΰ κομ­ μουνισμού. » : Ό Ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο τοΰ καπι­ ταλισμού. * : Τί νά κάνουμε; » : Γιά τήν ειρηνική συνύπαρξη (Συλλογή κει­ μένων). Οί βάσεις τοΰ μαρξισμού - λενινισμού: 1. 01 φιλοσοφικές βάσεις της μαρξιστικής - λενινι«πικής κοσμοθεωρίας.

ί. Ό Ιστορικός Υλισμός. 3. Ή πολιτική οίκονομία τοΰ καπιταλισμού. 4. θεωρία καί τακτική τοΰ διεθνούς κομμουνιστι­ κού κινήματος — Μέρος Α '. 5. θεωρία καί τακτική τοΰ διεθνούς κομμουνιστι­ κού κινήματος — Μέρος Β '. β. Σοσιαλισμός καί κομμουνισμός.

Ή «Πολιτική οικονομία τοΟ καπιταλιομοϋ», τρίτο μέρος τοΟ 6ι6λ(ου ΙίΑ Σ ΕΙΪ ΤΟΓ ΜΑΡΞΙΣΜΟΙ- - ΛΕΝΙΝΙΣΗΟΓ, τΟν Κουουοίνεν, ‘Αρμπάταφ, Μπελιαχώφ χ .4 ., οτοιχειοθβτή&ηκε καί τυπώθηκε στό τυπογρα­ φείο *20ός α ΐώ νις», ΚαλωνοΟ 3, τό Δεκέμβρη τοΟ 1964, γιά λογα­ ριασμό τ®ν εκδόσεων «θεμέλιο», “Ακαδημίας 67 (στοά σινέ - δπβρα), η)λ. 630.739. Εξώφυλλο τϊ)« Σ ειρ ίς: Γ. Βακιρτζής.