Μορφές του Εικοσιένα: Ιστορικές Μονογραφίες - Γιώργης Λαμπρινός

Γ.

Λ Α Μ Π Ρ ! Μ Ο Υ

ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ

ΕίΚΟΣίΕΝΑ ί ΣΤΟΡΙΚΕΣ

ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΛΕΥΤΕΡΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΑΡΙΛ.

ΕΚΔΟΣΗ

ΜΑΡΗ&ΚΟΡΟΝΤΖΗ

ΤΡΙΚΟΥΠΗ

?

- ΑΘΗΝΑ

1 Ρ4 5

ΚΟΡΦΕΣ "ΤΟΥ Ε!ΚΟΣ!ΕΝΑ

ΧΑΡίΣΜΕΝΟ ΣΤΟ

ΜίΚΟ MAS Γ. Λ,

Γ. ΛΑΜΠΡίΝΟΥ

ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ Ε ί ΚΟΣ ί ΕΝΑ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΕΚΔΟΣΕίΣ ΜΑΡΗ & ΚΟΡΟΝΤΖΗ ΧΑΡίΛ. Τ Ρ ί Κ Ο Υ Π Η Ρ Α Θ Η Ν Α 1 ? 4 3

Ν ί Κ . A Λ t Κ ! Ω *ΐ* Η ^ AR P f 3 N2 - A< 3 HN^ 6

ΠΡΟΛΟΓΟΣ T o E tx o o ts v a μπλέκεται συχνά στά μ ά τ ια μας καί οχί α δίβέβαια, μέ τά δοξασμένα ονόματα των π ρ ω τ α γ ω ν ισ τ ώ ν τοί.', είτε αυτών πού μέσ' άπο καπνούς καί Η ί μ α τ α όδηγησαν τούς α ρ μ α τω μ έ ν ο υ : "Ελληνες νά τσίίκίσουν τις εχθρικές στρατιές στη στεριά, είτε κείνων πού θαλ ασ σο μαχώ ντας μέ γολέττες καί ψ αρόβαρκες κυνή γη σαν πελώριους καί επιβλητικούς σιό.λους α π ά ν ω στη θάλασσα. Τ ά ονόματα τού Κολοκοτροόνη καί τού Μ ίαούλη, τού Κ αραϊσ κάχη καί τού Κανάρΐ] χ α ί τόσων άλλων, γέμισ αν μέ το τρανό τους ανάστημα την ιστορία της Ε λ λ η ν ι κ ή ς ' Ε π α ν ά ­ στασης. Π ρ έ π ε ι νά ψάξουμε πολύ μέσα στά β ά θ η τής μνήμης μας γίά νά θ υ μ η θ ο ύ μ ε την ιστορία, δ π ω ς τή μ α θ α ίν α μ ε από τά χείλη τώ ν δασκάλων μας στά σκολειά καί νά φέρουμε ξανά μπρος στά μάτια μας ονόματα πού μάς

φ α ίν ο ν τ α ι, τις π ώ πολλές φ ο ­

ρές, σάν άγν ω σ τα καί σαν ξένα. θ ά θ υ μ η θ ο ύ μ ε έτσι π ώ ς «τρεις έμποροί, έξ "Οδησσού ά π εφ ά σ ίσ α ν την σύμπηξίν τής Φ ιλικής 'Ε τ α ιρ ε ία ς καί δί" αυτής νικού γένους»

την ανάστασίν τού υποδούλου

χσ.ί θ ' ακολουθήσουν

Σ κ ο υ φ ά , τού Ξ ά ν θ ο υ καί

τού

αίγλη πού τύλιξε τά π ο λιτικ ά

αμέσως

Τ σα κάλω φ. π ρ όσ ω π α

'Ε λ λ η ­

τά ονόματα

τού

"Αλλά είναι τόση ή

κ α ί τούς

πολέμαρχους

τ ή ς έπανάστασης, γρ ά φ τη κ α ν τόσα γ ί ά τή ζωή καί τούς ά9λους τους, ώστε τά ονόματα εκείνων πού θεμέλίωσαν το μεγάλο έργο πού δόξασε τούς άλλους, νά π αραμεριστούν καί νά σκεπαστούν στό π έρασμα τού χρόνου, ασ ή μαντα καί ξεχασμένα. Ε ίν α ι χρέος ίστορίκό νά τούς γνω ρίσουμε. Ξκίροντας τή ζω ή καί τά έργο τους, μ α θ α ίν ο υ μ ε τις πηγές άπ* δπου ξε­ χ ύ θη κ ε

ή

ε θ ν ίχ ή μας λευτεριά, μ α θ α ίν ο υ μ ε

χ ' εμείς π:ώς μπο-

6 ρ ονμε νά θεμελ ιώ σ ουμε τά μεγάλα έργα. re 1 ; ακόμα νά κάνουμε πράξη τ ά ί δ α ν ί κ ά μας.

H

σειρά αυτή με

τι;

ιστορικέ;

εναν τέτοιον κύκλο από λαϊκοί^;

μονογραφίες

ά γ ω ν ισ τ έ;

σχηματίζει

τού Ε ίκοσιένα. Δεν

εΐναί, λοιπόν, εδώ οί ξακουστοί πολέμαρχοί ούτε οί τρανοί κο* τζαμπ άσηδε; πού έδεσαν το'νομά του; μέ την 'Ε π α ν ά σ τ α σ η καί την Ε π α ν ά σ τα σ η μέ τδνομά του;. "Οσο ξεκαθαρίζει ό κ όσμο; τοΰ Ε ίκο σ ιέν α μέ τή μελέτη, την θ ο δ ο γ ί ά την καλή γνώ σ η του

π αρ ατήρηση καί τή σωστή μέ­ από τή σκοπιά τ ή ;

τόσο αλλάζουν στα μά τια μας τά ιστορικά

εποχής μας,

σκηνικά πού

παρου­

σιάζει ή επ ίσ ημ η παράδοση. Ε ίν α ι τόσο φοβερά τά γκ ρεμίσματα καί οί αλλαγές σέ π ρ ό σ ω π α καί σέ αξίες, σε ομάδες καί σέ τάξεις, σέ ρόλους μεγάλους καί σέ ρόλου; άσημους, σκηνικά που πασχίζουμε νά ζω γρ α φ ίσ ο υ μ ε τάνε π ιά

καμμίά

σχέση μέ τά π ρ ώ τα .

ώστε τά

τελευταία

σήμερα, νά μην χραΑλλαγή τής

σ κ η ν ο γρ α φ ία ς— νά τί χρέος έχει ό σημερινό;,

ιστορικής

αλλά κ ι' ό α υ ρ ι α ­

ν ό ; ιστορικός. Ό σκοπός τοΰ μικρού αύτοΰ βιβλίου εΐναί απλός καί καθαο ό : : ποοβαίνεί σέ μίά ποώ τη αλλαγή τής σ κηνογραφίας. Μέ τά οχτώ πρ όσω π α πού παρουσ ιάζει ιστορώντας τό πολιτικό τους π ορ τρ αΐτο , οσο καί νά φ α ν εί στενός ό κύκλος τους, πασχίζει νανεβάσει στο προσκήνιο τής νεοελληνικής ιστορίας τού; α λ η θ ι ­ ν ο ύ : δημιουρ γού;, στη

σ φ αίρα τω ν

π ρ οσ ω π ικώ ν

τοΰ μεγαλύτερου σ ταθμ ού της. Προσέξατέ τους : Ε ι ν α ί ολοί το υ ;

π α ρ α γό ν τω ν ,

ακριβοδιαλεγμένοί τύποι

άπό λ α ϊκ ού; αγωνιστές πού ή ρ θ α ν , πέρασαν χ ' έφ υγαν, σ ιω π η ­ λοί καί μαρτυρικοί, ταπεινοί καί ξεχασμένοι, αφού έκαμαν π ρ ώ τα το μεγάλο τους χρέο; στο λαό τής π α τ ρ ί δ α ; τους. Ε ι ν α ί οι αλη­ θ ι ν ο ί δουλευτάδες τοΰ ξεσηκωμού καί τ ή ; λευτεριάς. Α υτο ί, πρώ τοι καί ποοκομένοι έσκαψαν

τά θεμέλια,

αυτοί

π ύ ρ γω σ α ν

τή Φ ιλίχη, αυτοί τά οργάνω σαν καί τά ετοίμασαν *"λα ώς τό μοιρ αίο τους ξέσπασμα— τέλος, α ύ ιο ί ά ν α ψ α ν τό ντουφέκι άπ"

'

O α κ ρ η G'α.η I rj Ο/Λίί jj^'!μ έVii

Β(ΰμΐ Οσυνη K{_ αύτΟί εδεσαν

υ λ ο υ ς τ ο ύ ς Ρ ω μ ί ο ύ ς , μ έ τ ό καλό, στούς κοινούς εθνικούς σκοπούς. Η τα ν ε μικρό το έργο ; Α ς μαρττ'ρήσεί ό τελευταίο: "Ε λ­ ληνας άπο τους παλιούς, χα&ώς επαιρνε άλλοτε βαβείά την ά ν ά . σα του, όταν πατούσε άλαφρω μένος το ελεύτερο '.'ίκής γης τους.

χώ μ α της έλλη-

Χ άτους οι δύο π ρ ώ το ι, ό Σ κ ο υ φ ά ς κι^ ο Ξάνθος, μέ τον Τσαχοίλωφ στην άρχη, μέ τον "Α ναγνω στόπουλο ύστερα. Σ τ ά μυστικά τοί'ς σ υν α π α ν τή μ α τα σέ ρω μέϊκους φ τω χομαχαλάδες της Π όλης, είτε σέ απόμερα συνοικιακά σ π ίτ ια τής "Οντέσσας χαί τής Βλαχίας, έτσι απλά χρ υ φ ο μ ιλ ώ ν τα ς χ α ί σχεδιάζοντας, επλεξα.ν τό νεχροσέντονο ποΐ' αργότερα, μέ τον χαιρό, σαβιίνωνε μιά ολάκερη Α υ το χ ρ α το ρ ία .

Ν άτος ό Π α π α φ λέσ σ α ς,

φλογερός α π ό ­

στολος τής Φιλικής, ά φ ο ϋ άλο)νισε γ ι α χρόνια τή Β αλ χανίχή , κατέβηκε ύστερα, την ορισμένη ώ ρα κ ι' άναψε το ντουφέκι στο Μ ω ρ ία παρασέρνοντας στ" ακράτητο π έρασμά του, εμπόδια, δυ­ σκολίες, αρνήσεις χα ί δ ισ τ α γ μ ο ύ ς — τα πάντα. Ν ά τα τώρα, τά δυο λαμ πρά αστέρια τω ν νη σιώ ν, ο Οικονόμο^' Κί^ ό Αογο&έτης, πού μέ την τόλμη τους έ'ρριξαν χά τω την αντίδραση του

ν η σ ιώ τικ ο υ

έμ ποροκοτζαμπασίσμοϋ χ α ί έλυσαν τό πρόβλημα τοΰ ύαλασσ ινοϋ πολέμου αέ τόν έχ&ρό.

Κα.ί νάτος

τώρα, ό Π α ν α γ ι ώ τ η ς

Καρα-

τζας, που σήκωσε π ρ ώ τος τή σ ημαία μέ το λαό στην Π ά τ ρ α γ ιά νά μαζευτούν υστέρα μέσα σιή μισοελευτερωμένη πόλη, οι κρυμ μένοι στις άετόρραχες ι ώ ν Κ αλαβρύτω ν προεστοί κί από κοντά ό Μελέτης ό Βασιλείου πού ξεσήκωσε στό π οδάρ ι τούς χω ρικούς τής 'Α τ τ ι κ ή ς καί πήρε την

Αι9ήνα.

Τούς γ ν ω ρ ίζ α τε όλους αυτούς ; Π ο λ ύ

λίγο, τό πιστεύω. Ό

πολύς κόσιίος, πού ωστόσο κάτι μ α θ α ίν ε ι γ ί ά μ π ο ρ εΐ να ξαίρεί μερικά πράγματα, κι' αυτά

την ιστορία του, λιγοστά, γ ια τόν

Π α π α φ λέσ σ α , κάτι ψίχουλα γιά έ'να-δυό άλλους χα ί τίποτε γ ι ά τούς περισσότερους. Καί δέν είναι μονάχοι τους. Θ ά μπορούσε κανείς νά προχωρήσει χ α ί νά Γύροσύέσεί ακόμα πολλούς τέτοιους άγνω στους στρατιώτες τής ιδίας σειράς— ί)έλω νά π ώ : τής ίδιας κ α τ α γ ω γ ή ς — πού

σήκωσαν

άξια

στους ώ μο υς τους

το ε&νίχό

8 έργο. Μ ά δε μάς ά φ ίν ο ν ν xt" ο x S g o ; χί" 6 χρ όνο ; καί ή έποχή είν α ι χομμάτ), ανάπ οδη . Ά ς άφίσονμΒ ι δ έργο τοϋτο σ' ερχόμε­ νους χα ίρ ο ύς. Τ ί ησκνε λοιπόν, §λθί αΐ'τοί ο< άν&ρωποί xut y t a i t ΰέλω να ιο ύ ς ίστορήσω ; "Από δσα είπ α ο σκοπό: μου μίσοφάνηχε. Τ ον λέω τώ ρ α ά χ ε ρ ω ν : ο/^οί αυτοί,

μ.αζύ χα ί μέ πολλούς άλλους

ά γνω σ τους άχόμα, ορ γάνω σαν, ετοίμασαν, δ ιαφ έντεψ αν χί" έκα­ μαν ' ό Ε ίχοσ ίέν α χαί είν α ι δλοί τους λαϊκοί ά ν θ ρ ω π ο ί χω ρίς νά χρατάνε από μπεζαχτάδες ολόγιομους xt" από ψηλές γενιές. Ο ί π ρ ώ τ ο ι Φ ίλίχ οί ήσαν έμποροϋπάλληλοί, οί άλλοι

απλοί ναυ­

τικ ο ί των νησιώ ν, οί τρίτοι ταπ εινοί μτχροτεχνίτες της πόλης, cî τέταρτοί ξω μάχοι τής γης, δουλευτάδες τοϋ κάμπου χ ί ' οί αλλοί άπ ο κ άποιο άλλο λαϊχό στρώμα. "Ωστε το Ε ίχ ο σ ίέ ν α τό χάμανε αυτοί

οΐ λαϊχοί

κν&ρωποί

χ ω ρ ίς δλους μαζύ τούς "Ελληνες ; Ε α ίρ ω π οίός βιαστικός ê à μέ ρω τήσει. Δέ #έλω λοιπόν, ν ά π ώ αυτό. "Ας ξεχωρίσω τά π ρ ά γ ­ ματα. Τ ο Ε ίχοσ ίέν α , άν χρίνεί χά νεις από την πορεία χαί το τέλος τον, τό

χά μαν

δλοί μαζύ οί "Ελ/.ηνες,

αν χρίνεί

χάνεις

απ ό την ο ργάνω ση χαί την αρχή του το χάμαν ο ί λ α ϊχ ο ί του αν&ρωποί. "Αλλά πώ ς ; Ή σ α ν ε τόσο ώ ρ ιμ ο ι αυτοί οί άν&ρΰ)πθί ώστε νά π ροβαίνουν σέ αλλαγές τόσο μεγάλης σημασίας ; Ν α ί, ησανε τόσο ώ ρ ιμ ο ι. Ή

μακρόχρονη π είρ α τοΰ

λαοΰ

πού

τούς

γέννησε χαί τούς ανάθρ εψ ε, τοί'ς έμαΐΐε π ώ ς μόνο στις δίχές τους δυνάμεις σ τηριγμένοι # ' άποχτοϋσαν την εΰνίκή λευτεριά. " Ε π ε ί ΐ α , τά ολολώντανα π α ρ α δ είγμ α τ α ά π ο τούς άλλους τοϋ χόσμου πού τούς ίδ ιο υ ς

χα.ίρούς

έβραζαν στό χα μ ίν ι

λαούς τών

έ β ν ίχ ώ ν α γ ώ ν ω ν τους, δχί μονάχα ζυ μώ να νε χα ί χωνεύανε χαλά μέσα τους την άνάγχη τού λυτοω μοϋ μά χ α ί τούς δασκαλεύανε τούς σίγουρους τρόπους νά φτάσ ουν στο σκοπό χ α ί τη νίκη. Τέλος, πρέπει νά σχεφ τεΐ χάνεις π ώ ς δλοί οί "Ελληνες, από τον π ρ ώ το ω ς τον τελευταίο, μπ ο ρ εΐ νά χρυερομίλοΰσαν χαί νά χρυφαναστεναζαν γ ίά τό λυτρωμό, μ° ά φοϋ τ° ανώτερα σ τρώ ματα ε ί τ ε σχίαγμένα από τό αντιδραστικό πνεϋμα της εποχής πού τή'γ έπίεζε ό π ν ίχ τίχό ς βραχνάς της 'Ιε ρ ή ς Σ υ μ μ α χ ί α : εϊτε άπο

9 λόγους άλλους δικούς τους, έστεκαν π αράμερα, δίσταχτίκά, δεν πρ έπ ει ν' άπορε! χά νεις αν, αυτόματα, ο ρόλος τω ν ^ α τ ώ ΐε ο ω ν — λα ϊκ ώ ν — σ τρ ω μάτω ν μεγάλωσε, αν ένιω σ αν έπίταχτίκή την ανάγκη τού λυτοωμοϋ σέ χεΐνες τις ώ ριμες ώρες καί αν έπήραν αυτά, τέλος, την πρω το βου λία νά οργανώ σου ν καί νά κηρύξουν τον ξεσηκωμό. Τ ο Ε ίκοσ ίένα, λοιπόν, ή ΐα ν εργο

ώο'.μων

άν&ρώπων,

με

ώ ρ ιμ ες α π ο φ ά σ εις καί σέ ώ ριμ ες στιγμές. Ή π ρώ τη τιμ ή γ ίά το ξεκίνημά τον ανήκει στους λαϊκούς ά ν β ρ ώ π ο υ ς του. "Αν έρχεται κανείς σήμερα νά μιλήσει μέ τόση ίΜρμη γ ί ' αυτούς, τούτο δέ γ ίν ε τ α ι γίά νά παρ αμερ ισ τούν άλλοι με ονόματα χαί τίτλους άποχτημένους, καλά ή άσχημα α δ ιά φ ο ρ ο , μά γ ί ά ν ' ανε­ βούν οί π ρ ώ το ι στην

αψηλή ΰέση

πού τούς ανήκει.

Κυττάξετέ

τους : άν βγάλει κανείς από τή μέση τον Π α π α φ λ έ σ σ α που Χί' αυτόν ωστόσο άσχημα xt* α ν άπ οδα μάς τον εμαΦαν— γί° αυτό μένει χί" αυτός άγνω στος πού πρέπει νά γίνει, γνω στός— ολοί οΐ άλλοι α π ' δσους ιστορούνται εδώ, π οίός περισσότερο π οίός λίγότερο, εΐνε στρατιώτες μέ πολυ μεγάλους καί δυνατούς ρόλους χ ί ° δ μ ω ς άγνω σ τοί στον ελληνικό κόσμο. Ε ίν ε ο ΐ ά λ η & ί ν ο ί άγνω σ τοί σ τρ ατιώ τες τής φυλής μας που Ki-pÎU8S'ouv, χρόνια καί κ αιρούς τώρα, την ίστορ ίχή καί την σταση.

έ#νίκ ή τους

αποκατά­

Αέν ήτανε χρέος μας νά το κάνουμε αυτό κάποτε ; Ν α ί, ήτανε χρέος μας χαί χω ρ ίς αυτό νά σημαίνει π ώ ς το ξεπληρίίόσαμε ολάκερο άπο τώ ρ α κίόλας σημαίνει ακόμη π ώ ς πολλά εΐνε τά χρέη μας πού έμειναν άξεπλήρωτα γ ί ά το μέλλον. Τό Ε ίκοσ ίένα δέν τελείωσε μέ τον αγνό λαϊκισμό πού άρχισε. "Αλλες δυνάμεις τό πήραν στά χέρια τους μέσα στην

πορεία του

καί, τελεύοντας, το? άλλαξαν τις στράτες του. Ε κ α τ ό ν τόσα χρ όν ια νεοελληνικής ζωής κ* ή προκοπή π α ρ ' δλες τις π ρ ο σ π ά ­ θ ε ιες δέν άν 8ίσ εν ακόμα στόν ευλογημένο τόπο μας. Ά π ό τότε ακόμη, π ρ οβλήμ ατα ζω ή ς έμείνον άλυτα χ* ή 'Ελλάδα, ω ς καί σήμερα, ψάχνει νά βρει τόν εαυτό της. Δέν εΐνε χαί τούτα πίό τρανά χρέη γ ίά

νά ξεπληρώσουμε ;

ΙΟ * ** Τελευταίο χρέος μου θ α ρ ρ ώ π ω ς εΐν α ί ν ά δώ σ ω μερικές εξηγήσει: γ ίά τον τρόπο πού γράφτηκαν αυτές οΐ μονογραφίες. Δεν είν α ι κείμενα μέ π λ η θ ώ ρ α άπο πηγές, παραπ ομπ ές,

σχόλια.

ΊΗ ισ τ ο ρ ιο δ ιφ ικ ή

σκοπός μου εδώ. Π ρ ώ τ α ,

γ ι α τ ί δεν

υπ οσημειώ σεις,

εργασία

υπαρχουν

δεν

ήτανε ό

σοβαρές η π λ ο ύ ­

σ ι ε ς π ηγές γ ί ά τα

π ρ όσ ω π α πού ιστορώ καί γ ίά τούς λόγους πού σημείω σα κ ω λα ς. " Ε π ε ιτ α , γ ία τί τ ά χο ονίχά η άλλοι άκρίβολογήματα δέν προσφέρουνε τ ίπ ο τ α

θε τικ ά

στούς συγκεκριμέ­

νους σκοπούς μου εδώ καί π ρ ο τιμ ά ω ν* ά φ ίσ ω στούς κ αθαρ ο ύς ιστοριοδίφες. Κ α ί π ρ όθεσ η ήταρε νά

π ίά σ ω , σέ αδρές

ύστερα,

τις έγνοιες αυτές

γ ι α τ ί ή μεγάλη μου

γραμμές, τή

φ υ σ ιο γ ν ω μ ία

καί το έργο τους. Αυτό, λοιπόν, ήθελα νά κάμω , νά σ κιαγραφήσω το π ο λι­ τικά π ορ τρ αΐτο μίας σειράς άπο λαϊκούς αγω νιστές τοΰ Ε ίχ ο σίένα. Γ ι α τ ί δέν είν α ι άπ λοι ά ν θ ρ ω π ο ί ,

απλοί

λά οί κ α θα υ τά δ η μ ιουρ γο ί του. Ό καλός "Ελληνας αναγνώ στης μέ τέτοια τήσει το βιβλίο τούτο κ" έτσι τά φ ο

τοΰ

άγνω σ του

διάθεση ας μελε­

Α ς εΐν* αυτά λίγα λου­

στρ ατιώ τη

τής νεοελληνικής

ιστορίας. ΆΒήνα, Νοέμβρης Τ941

αλ­

άς κρίνει τή μικρή πρ οσφ ορ ά μου

στο φ ω τισ μ ό τής ελληνικής παράδοσης. λούδια στον

σ τρατιώ τες

Γ. ΛΑΜΠΡίΝΟΣ

ΝίΚΟΛΑΣ ΣΚΟΥΦΑΣ Τ ρία ε ΐν αί τά κ υρ ίώτε ρα πολιτ ικά π ρ ό σ ω π α πού θεμ έ λί ωσ α ν στην άρχή, μ ε γ ά λ ω σ α ν κ α τ ο π ι ν ά καί υστ έρα κ ρ άτ η σα ν στους ώ μο υς τους ώς τό τέλος, τόν ο ρ γ αν ι σ μ ό της Φιλικής. Ό Σ κο υ φά ς , ό Ξ ά ν θ ο ς καί ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ουλος. "Ολοι οι α λλ οί πού π ή ρ α ν ε μέρ^ς στ ά μυστικά καί στη δ ρά ση της καί π α ί ξ α ν ε τό ρόλο τους ε ϊτε κ α θ α ρ ά πο λι τι κό εϊτε ά πλ ό ν ο ρ γ αν ω τι κ ό, δεν ε ΐ ναί π α ρ ά δεύτεροί καί τρίτοι π α ρ ά γ ο ν τ ε ς , μέ α ξ ι ό λ ο γ η Κί' αυτοί δράση, μά χ ω ρ ί ς τή μ ε γ ά λ η καί ξ εχ ωρ ιστ ή π ρ οσ φ ο ρ ά πο ύ έ κ ά μ α ν οι τρε ις π ρώτ οι στό ε ρ γ ο της. "Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ή έ πίβλητίκή φ υ σι ογ ν ωμ ία τού Μίκόλα Σκο υφ ά, π ρ ώ το υ μ έσα στους πρώτους, ποΰ ό β α ρ ύ ς ο γ κ ο ς τής θετικής ε ρ γ α σ ί α ς του στ ά π ρ ώ τ α χ ρ ό ­ νια πο ύ α ρχ ί σ ε νά σ τ ε ρε ώ νε τα ι ή Φιλική, ά π ο ο κ ε π ό ζ ε ί τούς ρ όλ ου ς κ α ί τ ή δ ρά ση τ ω ν ά λ λ ω ν . ' Α π ό τό δικό του τό λ α ­ γ α ρ ό σ τ ο χ α σ μ ό ξ εκ α θ ά ρ ι σ α ν οι πολιτικοί ο ρίζοντες στ ους π ρ ώτο υς κύκλους των Φιλικών μέ τις ά ν α μ μ έ ν ε ς σ υ ζ η τ ή ­ σεις μ έ σα σ τ ά π ό μ ε ρ α κ α φ ε ν εδ άκ ί α τής "Οντέσσας καί τής Πόλης. Αυ τ ός εδείξε τήν ά ν ά γ κ η του δρόμου τής κοινής Β α λ ­ κανικής π ά λ η ς κ ατ ά τοϋ κοινού έχθροΟ— α ν α γ κ α ί ο υ ορού γ ί ά τόν έλληνίκό λυτρωμό. Σ τ ό δικό του τό μ υα λ ό χ ώ ν ε ­ ψ αν κ α λ ά τ ά ξ έν α δ α σ κ α λ έ μ α τ α καί μ π όρ εσ ε ν ά χα ρά ξε ι , μ' ε υκ ο λί α καί σι γουρι ά, τούς τ ρ ό π ο υ ς πού θά λ ε ι τ ο υ ρ γ ο ύ ­ σε ό π ε λ ώ ρ ι ο ς ε σωτερικός μ η χ α ν ι σ μ ό ς τής κρυφής ' Ε τ α ι ­ ρείας. "Αν α υ τ ός δέν ή τ α ν &πό τις π ρ ώ τ ε ς ώρες τής δ ημι­ ο υ ρ γ ί α ς της γ ί ά νά βάλε ι σέ τά ξη τό μ ε γ ά λ ο π ρό βλ η μα τής σ υ ν ε ρ γ α σ ί α ς όλων των τ ά ξ ε ω ν τής σκ λα β ωμ έν ης Ρωμί-

12 οσύνης στους κοινούς ε θ ν ι κ ού ; σκοπούς, κανείς δ έν ξαίρεί π ω ς θά έλυν αν κ α τ ο π ι ν ά καί τοΰτο μά καί τ ά λ λ α τ ρ α ν ά καί δ ύ σκ ο λα π ρ οβ λ ή μ α τ α , οί &λλθί σύντ ροφοί καί σ υ ν α ­ γ ω ν ι σ τ έ ς του. Ά λ λ ά , κ α θ ώ ς π α σ χ ί σ α ν ε νά π α ρ α μ ε ρ ί σ ο υ ν καί νά σρύσουν τό ε ργο καί τόν ομ α τής Φιλικής ά π ά ν ο υ στή βράση τής ε π α ν ά σ τ α σ η ς , δ π ω ς κοί σ τ ά μ ε τ ε π α ν α σ τ α τ ί κ ά χρόνια, δέ γ ί νε τα ι π ί ά βολετό σέ μάς σήμερα, ν ά ξ εχ ω ρ ί σ ο υ μ ε μδσην άκρίβε'.α θέλουμε, τό έ ρ γ ο καί τό ρόλο μ α ζύ μέ τή ζωή καί τή δ ρά ση του π ρώτ ου θεμελιωτή τής ελληνικής λ ε υτε ρι άς. Ξα ίο ου μ ε ομως κ α λ ά καί σέ βαθμό π ο ύ εγ ίν ε π ίστ η α σ ά λ ε υ τ η μ έσα μας, π ω ς μ' α ύτόν πολιτικό ο ρ γ α ν ω ­ τή, μ ' α υ τ ό ν δ ά σ κ α λ ο καί οδηγό, δ ο ύλ ε ψ α ν καί μ ό χ θ η σ α ν οί π ρώτ οι Φιλικοί γ ί ά ν ά στ ερίώσουν γ ε ρ α στ ά π ό δ ι α του τόν ο ρ γ α ν ι σ μ ό π ού ά νο ι ξ ε τις σελίδες ί ο υ Είκοσίένα, Γ ί ά τό Νίκόλα Σκουφά, λοιπόν, π ο λ ύ λ ί γ α π ρ ά γ μ α τ α ε σ ω σ ε ως έ μ ά ς ή ιστορική π α ρ ά δ ο σ η , σ ά μ ο ψ ά ί α συ νέ π ει α τ ής πολιτικής π ο ύ ά κ ο λ ο ύθ η σα ν α μ έ σ ω ς υστ έ ρα ά π ό τήν έ π α ν ά σ τ α σ η οί υπ εύ θυ ν οί η γέ τε ς της. ' Έτσι, ένώ μ άθαμε , μέ περισσή ά κρ ί β ο λ ο γ ί α τό γ ε ν ε α λ ο γ ι κ ό (πίό π ο λ ύ μ υ θ ο ­ λογικό) δ έντρο γ ν ω σ τ ώ ν π ο λ έ μ α ρ χ ω ν τής ' Ε π α ν ά σ τ α σ η ς , κ αν ε ί ς δέ φρόντισε νά μ ά ς άφήσεί μερικά σ ο β α ρ ά σ τ ο ι χ ε ί α ά π ό τή ζωή τοϋ δ η μ ιο υρ γ ού καί π ρ ω τ ε ρ γ ά τ η της.

Ό Σ κ ο υ φ ά ς γ ε ν ν ήθ ηκ ε σ' ενα χωριό, τό Κομπότί, έξω ά π ό τήν ' Ά ρ τ α , στό 1779. Έ κ ε ΐ μ ε γ ά λ ω σ ε κ' έ μ α θ ε τά π ρ ώ τ α γ ρ ά μ μ α τ α . Φ τ ω χ όπ αι δ ο, δ ούλε ψε ά π ό μικρός σκλη­ ρά γ ί ά τό ψωμί του. Σ τ ή ν "Αρτα, μ ε γ α λ ω μ έ ν ο ς πίά, άνοίγ ε ί μ ί κ ρ ο μ ά γ α ζ ο καί φτ ιά χν ε ι σκούφιες. Ά λ λ ά τό κλείνει σέ λ ί γ α χ ρό ν ι α ά α ό τήν ά γ ρ ι α τρ ομ οκ ρ ατ ί α τού Ά λ ή π α σ ά καί, ά κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τό ρ ε ύμ α τής ε π οχ ής του καί τοΟ τ ό π ο υ του, ξ ενητεύεταί. Σ τή Ρ ο υ σσ ί κ σ τ ά π ρ ώ τ α χ ρ ό ­ νια π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν ά έξακ ολου θήσ εί τήν π α λ ι ά του τέχνη.

ΐ3 Σ τ ά θ η κ ε λ ί γο ν καιρό μέ τό μίκρεμπόρίο, δ ο υ λ ε ι ά π ο ϋ κ α ν ε μέ σχετική ευκ ολί α τότε ό κάθε ξεν ητε μέ νο ς Ρωμιός κ' ϋστ ερα π ά λ ι ξέπεσε. Δούλε ψε κ α τ ο π ι ν ό σ' δλη τήν άλλη ζωή του ΰπάλλη/^ος σ' "Ελληνες μ ε γ α λ ε μ π ό ρ ο υ ς ως τον καιρό π ού τόν συ ν επ ήρ α ν οί π ο λ ι κ ο ί ά γ ών ες . Τό Σ κ ο υ φ ά οί " Ελ λη νε ς ιστορικοί τόν β άφ τ ι σ α ν σώνεί καί κα/ίά ε ποορο. Ά λ λ ά έ μπ ο ρο ς δέ μ π ο ρ ε ΐ νά είναι ενας πού κάνει μερικά χρ ό νι α τής ζωής του τό μ ίκροβίοτ έχ νη κ α ί τ' άλ?-.α του τ ά π ερ νά ει κ οπ έλ λί σ' ά λ λ ο υ ς εμπόρους. Ή κοινωνική κ α τ α γ ω γ ή τοϋ Σ κ ο υ φ ά ε ί ν αι καί π α ρ α μ έ ν ε ι μίά : π α ι δ ί τοΰ λα ο ύ κί' ά π ό τ ά κ α τ ώ τ ε ρ α λ α ϊ κ ά σ τ ρ ώ μ α ­ τα. " Εζ η σε τή Φτώχεια καί π ό ν ε σ ε τό διπλό κ αϋ μ ό : τοΰ ξενητεμένου καί του σκλάβου. Ή ε πο χή του εΐναί ποτισμένη ά π ό τ ά θούρια τού Ρ ήγ α , τά κ η ρ ύ γ μ α τ ά του καί τόν ή ρ ωϊ κ ό του θάνα το . Τ ά μ υ α λ ά των ' Ε λ λ ή ν ω ν ε ΐν αί α ν α μ μ έ ν α α π ό τόν π όθ ο τής εθνικής λευτεριάς. Σ τ ή δ ου λω μ έν η ' Ε λ λ ά δ α καί σ τ ά κέν. τ ρ α του εξωτερικού, δ πο υ κατοικούν " Ε λ λη ν ε ς ά ν ά β ε ί ό π υρ ε τ ό ς τής κίνησης γ ί ά τήν εθνική υπ όθ εση . Ή δική τους ή π ε ί ρ α ά π ό τά π α λ ί ό τ ε ρ α ά π ο τ υ χ η μ έ ν α κ ι ν ήμ ατ α καί τό π α ρ ά δ ε ι γ μ α ά λ λ ω ν λ α ώ ν στήν ι δ ί α έποχή, πού άγωνί ζονταί γ ί ά τή δική τους λευτεριά, τούς δ εί χ νε ι τό δρόμο. Ό Σ κ ο υ φ ά ς ζ ε ΐ Κί' ά ν ασ α ίν ε ί ολον α υτόν τό θερμόν άέρα. Γ ί ά π ρ ώ τ η του φορά στή Μό σχ α, σ τ ά 1812, κ άπ οι ο β ρ ά δ υ σ' ε ναν κύκλο Ε λ λ ή ν ω ν άκούεί τόν Κ ω σ τ α ν τ ΐ ν ο Ρ ά δ ο ν ά μιλάει γ ί ά έ θνίκόν ά γ ώ ν α . Ό Ρ ά δ ο ς ή τ α ν ε χ ρ ό ­ ν ια στήν Ι τ α λ ί α , ε ί χ ε κ άν ει μέ τ ού ς Κ α ρμ π ο ν ά ρ ο υ ς , ε ζ η ­ σε τόν έθνίκόν ά γ ώ ν α τοΰ 'ι τ αλ ικ ο ύ λ α ο ϋ κί' ε ί χ ε τήν π ε ί ­ ρα του. Σ τ ή ν ι δ ί α βάση εθετε καί τό π ρ ό β λ ημ α του Ε λ ­ ληνικού ά γ ώ ν α . Ά π ό τότε ό Σ κ ο υφ ά ς δέ ζ εΐ π α ρ ά μ' ενα σ κ ο πό : τήν ά ν ά σ τ α σ η του γ έ ν ο υ ς του. Ά λ λ ά ε ί χ ε κ α τ α ­ λ ά βε ι καί τό μ ε γ ά λ ο μυστικό, εκείνο πού ο δ η γ ε ί στήν έπίτυ):ία : π ώ ς οί "Ελλην ες πρ έ πε ι ν ά ο ρ γ α ν ώ σ ο υ ν τις δ υ ν ά ­ μεις τους καί νά στ ηρ ιχτ ούν μ ο ν ά χ α σ' αυτές.

14 Σ τ ά 1814 ά ν τ α μ ώ ν ε τ α ί στήν Ό ν τ έ σ σ α μέ τον Ξ ά ν θ ο καί τόν Τ σ α κ ά λ ω φ . Ε ί χ α ν ε κ' οι τ ρ ε ι ς τους τήν ι δ ί α θ ερ ­ μή κ αρ δ ιά μέ τούς ί δ ι ο υ ς π ό θ ο υ ς ά λ λ ά ε ίχ ε κί' ό κ α θ έ ­ ν α ς ξ ε χ ω ρ ι σ τ ά ν ά π ρ οσ φέ ρε ι ά π ό κάτι τά δικό του. Ό Τ σ α κ ά λ ω φ τήν π ε ί ρ α του ά π ό τό « Έ λ λ η ν ό γ λ ω σ σ ο ν Ξεν ο δ ο χ εΐ ο ν» του Πα ρί σί οϋ , ό Ξ ά ν θ ο ς τ ρό π ου ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς ά π ' τις τεκτονικές στοές. "Ολ' α ύ τ ά χ ώ ν ε ψ α ν μ έ σα στό κ ε ­ φ ά λ ι του Σ κ ο υ φ ά κ' ήταν α υ τό ς ό π ρ ώ τ ο ς πο ύ ερρίξε στό χ α ρ τ ί τό π ρ ώ τ ο σχ έδι ο γ ί ά μίά ' Ε τ α ι ρ ε ί α πού θ ά ο ρ γ ά ­ ν ων ε σέ στέ ρε ες βάσεις τόν έ λλην ίκόν ά γ ω ν α . " Ε μ π α ι ν α ν οί β άσ ει ς τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς των Φιλικών. ΟΕ άρχ ίκ έζ σκέψεις πού β α σ ά ν ι σ α ν τό μ υ αλ ό τού Σ κ ο υ φ ά κ αί των δυό σ υ ν ε ρ γ α τ ώ ν του α μ έ σ ως ϋστερ' α πό τήν Ι δ ρ υσ η τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , ή τ α ν ε μέ τί δυνάμεις, μέ π οι ους α ν θ ρ ώ π ο υ ς θά π ή γ α ι ν ε μ π ρ ο σ τ ά ό σκοπός. Χωρίς αμφιβολία, μίά καί ό σ κ ο π ό ς ή τ α ν έθνίκός, δλο τό έ θ ν ο ς— ολ ε ς οί τά ξ ει ς τ ο υ — θ ά π ρ ε π ε ν ά χ ω ρ έ σ ο υ ν μ έ σ α . Ά λ λ ά ενα τόσο κ ο λο σ σ ι α ί ο ε πι χε ί ρη μα — π ή γ α ι ν α ν ν' ά να τ ρ έ ψ ο υ ν ολόκληρη Α υ τ οκ ρα το ρ ία —α π α ι τ ο ύ σ ε καί κολοσσ ιαί ου ς π ό ­ ρ ους οικονομικούς γ ί ά ν ά μ π ε ι μ π ρ ό ς καί νά προκόψει. Ά π ό κεϊ γ ε ν ν ή θ ηκ ε ή σκέψη π ώ ς ε π ρ ε π ε νά μιλήσουν π ρ ώ τ α μέ τούς " Ε λ λ η ν α ς έ μ πο ρου ς του έξωτερί κοΰ. Ά ν ά λ α β ε ό ϊ δίος ό Σ κ ο υ φ ά ς ν ά μιλήσει. Ά λ λ ά πο ίά ά πο κα ρδ ίωση ! Ό χ λ ε υ α σ μ ό ς καί ή ά ρν ηση υ π ο δ έ χ τ η κ α ν τις π ρ ο ­ τ ά σ ε ι ς του ά π ό μέρους των έ μ π ο ρ ω ν καί τοϋ σ τ α μ ά τ η σ α ν τις π ρ ο σπ ά θε ι ε ς . " Ε ν α ς τ α π ε ι ν ό ς υ π άλ λ η λ ο ς , π α λ ι ό ς χρεω κ ο π ημ έ νο ς έ μπορδ κος, σήκωνε τ' α ν ά σ τ η μ ά του γ ί ά ν ά συμβ ουλέ ψε ι ενα Ρίζάρη, ε ναν Κα πλάν η, ε ν α Βαρβάκη! Ε ί χ ε σ ημ ει ωθ εί κ ί ό λ α ς ή π ρ ώ τ η ά π ο τ υ χ ί α . Α λ λ ά ζ ο υ ν πορεία, θ ά π λ ησ ι άσ ο υν τούς λογίους. " Ε χο υν θερμή κ α ρ ­ διά κ αί ε ίν αι μ ακ ρ υά ά π ό έ μπ ορί κούς υ πολογισμούς. ' Ε π ψ ε ά ζ ο υ ν τούς έμπορους, Κί' α ν α υ το ί πείσθοϋν, ά λλάζ ουν καί οί έμποροί. Κατηχ ούν τό Γ ί ώ ρ γ η Σέκερη, άδελφό τ ω ν έ μ πο ρων τής Πόλης, νέο π ο ύ σ π ο ύ δ α ζ ε στό ΓΊα-

15 ρίσί, δλο πίστη κάί φ λ ό γ α γ ί ά τόν α γ ώ ν α . Δέ χ ε τ α ι μ' ένθο υσ ίασ μό τήν έντολή π ο ύ τοΰ ά ν ά θ ε σ α ν ν ά μιλήσει γ ί ά τό μ ε γ ά λ ο σκ οπό μέ τόν Κοραη, τό Γ α ζ ή κί" άλλους. "Αλλά ή α π ά ν τ η σ η δ έν ά ρ γ η σ ε ν&ρθεί Κί' ά π ό κεΐ. Κανεί ς ά π ό τούς λ ο γ ί ο υ ς δέ σ υμ φω νού σε μέ τά σ χ έ δ ι α τής ' Ε τ α ι ­ ρ ε ία ς καί ά π ο δ ο κ ί μ α ζ α ν δλοί τά μέσα π ο ύ ε ίχε δ ί α λ έ ξ ί ί γ ί ά τό σκοπό της. Πί σ τε υ αν π ώ ς μόνον ή συστηματι κή καί μ ακ ρ υά π ν ε υ μα τι κ ή κ αλ λ ι έ ρ γ ε ι α θά μ π ορ ού σε ν ά φέρει κ ά π ο τ ε καί τήν πολίτική ά να μ ό ρ φ ω σ η του Γένους. Ό Κοραής μ ά λ ι σ τ α δ ρί ζε καί τόν καιρό : π ε ν ή ν τ α χ ρ ό ν ι α ! Δυό α π οτ υ χ ί ες , ή μί ά κον τά στήν άλλη. Οί πίό έξέχον τες " Ε λλην ες του κ αί ρ οϋ έ π ρ ό β α λ α ν έ πί μο νην άρνηση. Β α θ ε ί ά π ι κ ρ αμ έ ν ο ς ό Σ κ ο υ φ ά ς εμείνε γ ί ά /^ίγο α ν α π ο φ ά ­ σιστος. ' Α λ λ ά ο υτε γ ί ά μίά σ τ ιγ μ ή δέν ε λλείψε ά π ό τή μ ε γ ά λ η ψυχή του τό θάρρος. Τό κ α λ ο κ α ί ρ ι τοΟ Î815 α ν ­ τ α μ ώ ν ε τ α ι στήν Ό ν τ έ σ σ α μέ ι ό ν "Ανθιμο Γ αζ ή π ού τρι­ γ ύρ ι ζ ε στους " Ε λ λ η ν ε ς τοΰ έξωτερίκοΰ μ α ζ ε ύ ο ν τ α ς χ ρ ή ­ μ α τ α κί' έ π ί στ ημ ον ίκ ά ό ρ γ α ν α γ ί ά ν' α νοί ξε ι Σ χ ο λ ή στό Πήλίο. Δέ ν ή τ α ν ά π λ ή συνάντηση. ^Ηταν τ ι τ α ν ο μ α χ ί α δυό ά ν τ ρ ω ν π ο ύ τούς χ ώ ρ ι ζ α ν α π ο σ τ ά σ ε ι ς . Ό τ α π ε ι ν ό ς κί' άσημος Σ κ ο υ φ ά ς ό ρ θ ων ε τό μ π ό ι του γ ί ά νά δ α σ κ α λ έ ψ ε ι εναν π άν σ ο φ ο " Ε λλην α τής ε ποχής, ε ν α Γ α ζή ! Στήν άρχή ό Γ α ζ ή ς τόν ά π ο π ή ρ ε , μά στό τ έ λο ς ϋπ όκυψε στήν τ ε ­ τ ρ ά γ ω ν η λογι κή καί στό ά δ ά μ α σ τ ο π ε ί σ μ α του άλλου. Ό Σ κ ο υ φ ά ς τοΰ τ α π ε δ λ α καί τοΰ π ρ ό τ ε ί ν ε α π ε ρ ί φ ρ α σ τ α τήν ά ρ χ η γ ί α τής Φιλικής. Ό Γ α ζ ή ς τ ρ ό μ α ξε μπ ρο ς στό π α ρ ά ­ τ ολμ ο τ ω ν σ χ ε δί ω ν κ αί στις ευθύνες. Δ έ ν ήτ αν ό ά ν θ ρ ω ­ πος τής δράσης. Δ έ χ τ η κ ε στο τέλος ν ά π α ρ α μ ε ί ν ε ί ά π λ ό μέλος τής ' Αρ χ ής καί ν' ά λ λ η λ ο γ ρ α φ ε ΐ μ α ζύ του. "Ητανε μί ά κ α θ α ρ ή πρ οσωπ ικ ή νίκη του Σ κ ο υ φ ά π ού θ ά τήν ε κτι­ μήσει καν εί ς σ' δλο τό βάθος της δ τ α ν σκεφτεΐ τι ή τ α ν ό ε νας καί τι ό ά λ λ ος . Ό Σ κ ο υ φ ά ς έ π ίσ τ ευ ε γ ί ά βασική ελλείψη στις προσπ άθ ε ί έ ς του τήν π ρ ο σω π ικ ή του ά δ υ ν α μ ί α έξ α ίτ ια ς τής

ι6 κοινωνικής του θέσης γ ί ά νά λ υγ ίσ ει τ ελι κά τήν άντίσταση τ ων έξε χόν των ' Ε λλ ήν ων . Ζητούσε μίά π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α μέ τό ά ν α γ κ α ΐ ο κ ϋρος μ έσα σ' δ λον τόν Ε λ λ η ν ι σ μ ό , πού σ' α ότ ήν θ' ά ν ά θ ε τ ε την α ρ χ η γ ί α . Αύ τ ό ς θ ά π ε ρι ο ρ ι ζ ό τ α ν στό ρόλο τοϋ άπλοΟ στ ρατι ώτη. Γί' αυτό εστεί?-.ε τό Γαλ ά τ η στον Κα πο δί στρ ία . Ε ί χ ε στηρίξει μ ε γ ά λ ε ς έ λ π ί δ ε ς σ' αΰτή την α ποσ τολή . ' Α λ λ ά τόν π ε ρί μεν ε ή πί,ό τ ρα γι κή δ ιά ψε υ ση των έ λ π ί δ ω ν του. Ό Κ α πο δ ί σ τ ρ ί α ς ά ρνήθηκε Κί' ό Γ α λ ά τ η ς ά π ο δ ε ί χ τ η κ ε π ρ ό σ ω π ο σκ ά ρτ ο γ ί ά τέτοι ες άποστ ο λε ς καί γ ί ά έ κ π ρ ό σ ω π ο ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς σ ά ν τή Φ. Ε. α π ' ολη τήν κ ατ ο πι ν ή π ο λ ί τ ε ί α του. ' Α λ λ ά φ αί νε τα ι π ώ ς ή τ α ν μ οι ρ αί ο τά π ρ ώ τ α τρία χ ρ ό ­ ν ι α μέ τις τόσες π ρ ο σπ ά θε ι ες , μ έ σα σ τήν ά γ ω ν ί α καί τις χ α μ έ ν ε ς έλπίδες, ν ά τ ά συνοδεύει ή α π ο τ υ χ ί α . Ό Σ κ ο υ ­ φάς, αν κρίνει κ ανείς ά π ό τις π ρ ώ τ ε ς του έν έργε ίε ς, δ εί­ χ νε ι κ ά π ο ί α θ ο λ ού ρ α στόν πο/^ίτίκό του ορίζοντα. ΛΙά^οί ά π ο τ υ χ ί ε ς τόν εφεραν π ε ρι σσό τε ρο σιμά στήν π ρ α γ μ α τ ι ­ κ ότητα. ' Α ν τ ι μ ε τ ωπ ί στ η κε ή π ε ρ ί π τ ω σ η τού κοινού ά γ ώ ν α τ ων Β α λ κ α ν ι κ ώ ν Λ αώ ν κ α τ ά τού κοινού έχθροϋ, τής Τούρκικης ά π ο λ υ τ α ρ χ ί α ς . Σ τ ό 1817 γ ί ν ο ν τ α ι οί σ υ ν ε ν ν ο ­ ήσεις μέ τόν Κ α ρ α γ ί ώ ρ γ η , κν έζ ο τ ώ ν Σ έ ρ β ων , γ ί ά κοινή π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α καί κοινή έ ξέ γε ρση . Ή συ μ φω ν ία κλείνεταί κί' ό Κ α ρ α γ ί ώ ρ γ η ς μέ τή βοήθεια τών ' Ελ λ ήν ω ν Φί?ίΐ.κών μ π αί ν ει στή Σ ε ρ β ί α . ' Α λ λ ά σέ λ ί γ ο πέφτει θ ύμ α τών π ο ­ λιτικών του ά ν τ ί π ά λ ω ν κι' ο λ α τ ά σ χ έ δ ι α μ α τ α ι ώ ν ο ν τ α ι . Ε ί χ ε σημει ωθεί δ η λ α δ ή μίά ολάκερη σειρά α π ο τ υ χ ι ώ ν εως τ ό μ έ σ α του 1817, π ού ά λ λ ο ι θ ά ε ί χ α ν ά π ο γ ο η τ ε υ θ ε ΐ κί' άποκάμεί . Δέν ά ρ γ ο ΰ ν ομως τά σ η μ ά δ ι α τής ά π ο γ ο ή τ ευσπς ν ά φαν ούν στ ου ς ί δ ι ου ς τούς σ υ ν ε ρ γ ά τ ε ς του. Ό Σ κ ο υ φ ά ς ε ίχ ε π ρ ο σ γ ε ι ω θ ε ί πε ρι σσό τε ρο κ αί σ κέ φτε τα ι τή μ ε τ α φο ρ ά τής έ δρ α ς της Φ. Ε. στήν ι δ ί α τήν ' Ε λ λ ά δ α , γ ι α τ ί κ α τ ά λ α β ε π ώ ς μόνο ή άμεση έ π αφ ή μέ τό σ κ λ α βω μέ ν ο λ α ό θά ε κανε ν ά ρίζοβολήσεί ή ιδέα τού ξεσηκωμού. Καλ ε ΐ τόν Τ σ α κ ά λ ω φ στήν "Οντέσσα νά μιλήσουν. ' Α λ λ ά ό

17 Τ σ α κ ά λ ω φ έ κ δη λ ώ ν ε ί α ν ο ι χ τ ά τήν α π ο γ ο ή τ ε υ σ ή του κ αί ψιθυρίζει δ ει λά τήν π ρ ό τ α σ ή του γ ί ά τή διάλυση τής ' Ετ αι ρε ί ας . ' Q Σ κ ο υ φ ά ς π ο λ ε μ ά ε ι ν ά τ όν εμψυχώσει, έκεΐνος Φαίνεται δτί πείθεται, ά λ λ ά στήν Πόλη π ού π ά ε ι ξαν αλ έε ί τά ι δ ί α στον Ξ ά ν θ ο . Ό Ξ ά ν θ ο ς κ α τ έβ α λε μ ε γ ά λ ε ς π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς γ ί ά ν ά τον πείσει π ώ ς δ έν εχεί δίκηο καί τε/ ^κά φάν ηκ ε σά ν ά τό κ ατ όρθ ωσε . Τόν έπει σε άκόμη ν ά κατέβεί στις Μηλι ές τοΟ Πηλίου ν ά ίδεΐ τό Γ αζ ή κ αί ν ά συζητήσουν τό ζήτη μα τής μ ε τ α φ ο ρ ά ς τής έ δ ρ α ς στό Πήλίο. "Αλλά ό Τ σ α κ ά λ ω φ αν καί δ έχτηκε, ε κανε μήνες π ο λ λ ο ύ ς γ ί ά νά π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή σ ε ι τό τ α ξ ί δ ι εκείνο. Τό φ θ ι ν ό π ω ρ ο τοϋ 1817 ε φ τ α σ α ν στήν Πόλη, π η γ α ί ­ ν ο ν τ α ς γ ί ά τή Ρουσσία, ό Ά ν α γ ν ω σ τ α ρ ά ς , ό Χ ρ υ σ ο σ π ά θης, ό Δημητρόπουίλος, 'Έλ?^ηνες ο π λ α ρ χ η γ ο ί π ού ε ί χ α ν υπηρ ετή σε ι ατό Ρουσσίκό σ τ ρ ατ ό κ α τ ο χ ή ς τής Έ π τ α ν ή αου καί δίεκ δίκ ουσαν κ α θ υ σ τ ε ρ ημ έ νο υς μισθούς. Τήν ϊ δ ί α έποχή φ τά νε ι στήν Πόλη κί' ό Π α π α φ λ έ σ σ α ς . ^Ήταν ή π ρ ώτ η έ π αφ ή τ ων φιλικών μ' α ν θ ρ ώ π ο υ ς πού έ ρ χ ο ν τ α ν μέσ' ά π ό τό σ κ λ α βω μέ ν ο 'Ελλ ην ισμό. Ή κ ατ ήχη σή τ ους στους σκ οπ ο ύς τ ής ' Ε τ α ι ρ ε ί α ς ε ί χ ε εξαιρετική ση μ ασ ί α, γ ι α τ ί δέν ή σαν τ υ χ α ί ο ι π α ρ ά γ ο ν τ ε ς κί' ά π ο δ ε ί χ τ η κ ε υ σ τ έ ­ ρα μέ τό σ ο β α ρ ώ τ α τ ο ρόλο π ο ύ έ π α ι ξ α ν στήν ε π α ν ά ­ σταση. Σ τ ό με τα ξύ έ ρ χ ο ν τ α ι δ υ σ ά ρ ε σ τ α ν έα ά π ό τή Βε σσαραβία. Ό Γ α λ ά τ η ς ε ίχ ε δ ημιουργήσε ι τ έτοι ο σ ά λο μέ τή συ μπ ερ ιφ ορά του, ώστε Κινδύνευε ή ι δ ί α ή ύ π α ρ ξ η τής Φ. Ε. Τρ έ χε ι ό Σ κ ο υ φ ά ς ν ά δ ιορθώσε ι τ ά π ρ ά γ μ α τ α καί ν ά π ρ ο λ ά β ε ι μεγα?^ύτερα κακά. Τήν ϊ δ ί α έ π ο χή πού ά σ χ ο λ ε ΐ τ α ί ν ά φέρει σέ τά ξη δ,τί ε ΐχ ε α ν α σ τ α τ ώ σ ε ι ό Γ αλ ά τ η ς , στ έλν ει τ όν Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο στό Λεβέντη καί τόν ' Ο λ ύ μ π ι ο γ ί ά ν ά ξ α ν α ρ χ ί σ ο υ ν ν έες ε ν έρ γ ε ι ε ς στό Μί λοσχη τής Σ ε ρ β ί α ς γ ί ά τήν κοινή σύμπραξη. * 33

ιδ Βρ ισκόμαστε π ί ά στις ά ο χ έ ς ι ο ΰ 1818. Ξ α φ ν ι κ ά ε ρχ ετ αί ή είδηση π ω ς ό Τ σ ά ρ ο ς π ρόκε ιτ αι νά έ πί σκ εφτ εΐ τις ν ότιες π ε ρι φ έ ρ ε ι ε ς τής Ρ ουσσίας. Ό Σ κ ο υφ ά ς έκρινε π ώ ς δέ μ π ορ ού σε π ί ά ν ά μείνει έκεΐ καί τό Μάρτη τοϋ 1818 κ ατ ε β α ί ν ε ι στήν Πόλη. Ε ί χ ε σκ οπό νά κατ έβ εί στήν ' Ε λ λ ά δ α , νά π ά ε ι σ τ ό Πήλίο ή στή Μάνη μέσα στήν καρ δι ά τής δ ο υ λ ω μ ε ν η ς ' Ε θ νό τ ητ ας , δ π ου θάστηνε τό σ τ ρ α τ η γ ε ί ο τής Φιλικής καί θά μ π ορ ού σε ν ά σ υ ­ σ τ ημ α το πο ιή σ ει τή δ ρά ση του. Ά / ί λ ά τ ά νέα καί ά π ό τ ά δυό α υ τ ά μέρη δεν ήσαν ε υχά ρι στα . Δ έν ύ πή ρχ ε έ δ α φ ο ς κ αλ λ ιε ρ γ η μ έ ν ο . Πρό π α ν ­ τός ό Γ αζ ής στο Πήλίο δέν ε ί χε κ άμ ε ι ά π ο λ ύ τ ω ς τίποτα. ' Έ τ σ ι μ ατ α ιώ θη κ ε τό ταξίδι κί' εμείνε στήν Πόλη. Ά λ λ ά τ ό σ ων χ ρ ό ν ων α γ ω ν ί ε ς καί κλονισμοί τσάκ ισαν τ ή ν υ γ ε ί α του. Μίά σοβαρή κ αρ δ ι α κ ή προσβ ολή τόν ρίχνει, στό κρεββάτί. Τόν φ ι λ ο ξε νε ί ό Ξ ά ν θ ο ς στό φ τ ω χ ό σ π ι τ ό του. Ή γ υ ν α ί κ α τού Ξ ά ν θ ο υ σ τ ά θ η κ ε σ ά ν άδε λφ ή καί σ ά μ ά ν α . Μέ σ τ ορ γή κ α ί άφοσίωση τοϋ δ η μι ού ρ γη σε γ ύ ρ ω του ëva θερμό οικ ογ εν ει ακ ό π ε ρ ι β ά λ λ ο ν , οπ ου ό μ ε γ ά λ ο ς ά ρρ ω σ τ ο ς γ α λ ή ν ε υ ε τοό ς π ό ν ο υ ς τής κ α ρ δ ι ά ς καί τις ά γ ω ν ί ε ς τής ψ υχή ς του. Τόν β α σ ά ν ι ζ ε έ π ίμ ον α ή σκέψη γ ί ά τό τ α ξί δι καί τήν έ γ κ α τ ά σ τ α σ η στό Μορίά κ αί περίμ ενε νά κ αλυτ ε ρέ ψε ι λ ί γ ο ή κ α τ ά σ τ α σ ή του γ ί ά ν ά ξ εκ ι­ νήσει. "Ενα κ αι νο ύρ γι ο γ ρ ά μ μ α του Τ σ α κ ά λ ω φ ο μ ω ς ο π ο υ αφίν ε ν ά ξ εχ ύν εται π ά λ ι δλη ή ά π ο γ ο ή τ ε υ σ ή του καί οί φόβοι του τόν άντίσκοψε. ' Ή τ α ν ε μ οιραίο ν ά μην ξανασηκ ωθ ε ΐ ά π ό τό κ ρ εβ βάτ ί του. Τό Μά η έ ρ χ ον τα ι στήν Πόλη οί Α ν α γ ν ω σ τ α ρ ά ς , Φαρμάκης, Πεντεδέκας, Χ ρ υσ ο σπ άθ η ς καί Δημητρ όπο υλος. Π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο ν τ α ι στόν Α ρ χ η γ ό καί τού έκθέτ ουν τις ένέργ ε ί έ ς τους. "Ητανε δλοί μέλη τής Φιλικής κ' ε ί χ α ν ε άναλ ά β ε ι υ π εύθ υν ες υποστ ολές. Ό Σ κ ο υ φ ά ς ε ί χ ε νιώσει π ώς μόνο σέ τέτοι ους άνθ ρ ώ π ου ς θά μ π ορ ού σε ν ά στηρίξει τό ε ρ γ ο τού ξ α π λ ώ μ α -

19 τος τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς . Κί' ά π ό τό κρεββάτι. του κατ αρ τί ζε ι γ ί ά π ρ ώ τ η φορά τόν κ α τ ά λ ο γ ο των π ρ ώ τ ω ν δ ώ δ ε κ α α π ο ­ στ ό λω ν τής Φ. Ε. ' Ή τ α ν ε χ αρ ακ τη ρι στ ι κό π ώ ς ε καν ε τήν εκλογή του ά πο ο π λ α ρ χ η γ ο ύ ς , π ρ α μ α τ ε υ τ ά δ ε ς , υ π α λ λ η λ ά ­ κους καί λογίους. Ό Σ κ ο υ φ ά ς ή ξ α ψ ε πο ιου ς δ ι ά λ ε γ ε κί' ά π ό πού τούς δ ι άλ εγ ε . Πίστε υε στήν κρίση του καί δέν έ πεφτ ε όξω. Γιατί ά π ' ολους αυτούς, κ α θ ώ ς καί τούς κα. τοπι,νούς α ποστόλους , οί πίό π ολ λο ί έ φε ρ αν τήν α π ο σ τ ο ­ λή τους, μ' ά ξί οσ ύ νη καί προκοπή, ώς τό π οθητ ό τέλος. Ό θεσμός των ' Α π ο σ τό λω ν , πού ά π ά ν ω τους στηρί­ χτ ηκ ε δλο τό κ ατ ο πι ν ό ε ρ γ ο τής Φ. Ε., ήτ αν ε ή τ ε λ ε υ τ α ί α καί σοβ αρώ τε ρη συμβολή, ά π ό ά π ο ψ η ο ργαν ωτ ική, τού Σ κ ο υ φ ά στον ά γ ώ ν α τής Φιλικής. Γ ι α τί ά πό τότε Κί' υ σ τ έρ α ( Μά η ς— Ί ο ύν ης ) ή κ α τ ά σ τ α σ ή του χειροτέρεψε καί π λ η σ ί α ζ ε μέ γ ο ρ γ ά β ή μ α τ α στό θ ά να τ ο. Γ ύ ρ ω του μ α ­ ζ εύ τ ηκ α ν οί λ ί γο ι σ υ ν α ρ χ η γ ο ί καί σ υν ε ρ γ ά τ ε ς . Λίγες μέ­ ρες π ρ ο το ύ πεθάνει. ήρ θε κί' ό Τ σ α κ ά λ ω φ καί, σά μετανοίωμένος, έσκ υψε δ α κ ρ υ σ μ έ ν ο ς π ά ν ω ά π ' τό κ εφάλι του 'Α ρ χ η γ ο ύ πού μόλις ξ εκ α θ ά ρ ι ζ ε π ρ ό σ ω π α . ' Έ σ β υ σ ε ά π λ ά κί' α θό ρυ β α, ο π ω ς έζησε, τό δ ειλινό τής 31 Ι ο υ λ ί ο υ 1818. Τήν κηδεί α του μέ δ ά κ ρ υ α σ τ ά μ ά τ ι α καί σφ ι γμ έ νε ς κ α ρ ­ διές τήν ά κ ο λ ο ύ θ η σ α ν οί σ υ ν α ρ χ η γ ο ί μαζ ί μέ τόν Ά ν α γ ν ω σ τ α ρ ά καί τούς ά λ λ ο υ ς π ο λ έ μ α ρ χ ο υ ς . Τόν έ θα ψα ν σέ κ άπ ο ιο 'Ελλ ην ικ ό κοιμητήρι. τού Ά ρ ν α ο ύ τ κ ί ο ϊ . Π έ θ α ν ε ό ' Α ρ χ η γ ό ς ενός Λαού. Ποίός τ όν ήξαιρε τότε, ά λ λ ά καί π ο ίό ς τόν γ ν ώ ρ ι σ ε κ α τ όπ ι ; Τό Σκο υφ ά, οί " Ελληνες ιστορικοί τόν εΐιταν έμπορο, τόν ε ί π α ν θερμό π α τ ρ ι ώ τ η καί ησ ύχα σα ν. Σ τ ρ ά φ η κ α ν ά λλ ου , σ' ά λ λ ε ς δόξες του 'Ε λλ η νι σμ ο ύ νά κ άψ ο υ ν τό λι βαν ωτ ό τους. Ό ιστορικός Φιλήμων κ ρί νοντ ας τό Σ κ ο υ ­ φ ά λέει. π ώ ς «έ πεν όε ι σ τ ρ α τ η γ ή μ α τ α καί ε π ι τ η δ ε ύ μ α τ α ά τ ιν α έ νόμιζε χρήσιμα, ά λλ ' ά π ε τ ύ γ χ α ν ε σ υ χ ν ά εις τήν έ κτέλεσίν των». ' Ε ν ν ο ε ί ά σ φ α λ ώ ς τις ά π ο τ υ χ ί ε ς στούς έ μπορους , στ ούς λογίους, στόν Κ α ποδί στ ρι α, εϊτε τό μυ-

στήρίο τής "Αοράτου Α ρ χ ή ς . Ά λ λ ά δέ βαρύνει τό Σ κ ο υ ­ φ ά ή α σ υ μ φ ω ν ί α των π α ρ α π ά ν ω . Β αρ ύν ει ιστορικά τούς ϊδίους. Μά καί ή Α ό ρ α τ ο ς Ά ρ χ ή ά π ο δ ε ί χ τ η κ ε τόσο χ ρ ή ­ σιμη κί' α υ τ ή . . . Τό μ ε γ ά λ ο έ ρ γ ο τοΰ Σ κ ο υ φ ά κανείς δέ μ π ο ρε ΐ ν ά τό κλονίσει. Ή ίστορία δέν άναφέοει. κ α ί τ όσ α π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α α ν θ ρ ώ π ω ν τόσο ά σ η μω ν καί μέ τόσ ο άσήμ α ν τ α μ έσα π ο ύ π ή γ α ν ν' α να τ ρ έ ψ ο υ ν Α υτ ο κρ α τ ο ρ ί ε ς καί τό κ ατ ά φ ε ρα ν . Ό Σ κ ο υ φ ά ς δέν ή τ αν ό π ο λ έ μ α ρ χ ο ς τοΰ μ ε γ ά λ ο υ ά γ ώ ν α . ^Ηταν ομως κάτι π ερ ισσότ ερο : ό π ολ ιτ ι κό ς κί' ό ο ρ γ α ν ω τ ή ς του. Ά ς ή τ αν ά σημ ος ό Σ κο υφ άς, " ί σ α - ϊ σ α έ πεί δή ή τ αν τέτοιος κ ατ άφ ερε κί' εκλεί σε μ έσα στά πλα* τε ίά στήθεί,α του τήν πο ν εμ έν η ε ικόν α τ ών σ κλ α β ω μέ ν ω ν ά δ ε ρφ ίώ ν του. Ό Σ κ ο υφ ά ς έσκ υψε Κί' ά φ ο υ γ κ ρ ά σ τ η κ ε β α θ εί ά τούς π ό ν ο υ ς καί τ ούς κ α ϋ μ ο ΰ ς τής σ κλ α βω μέ ν ης Ρ ωμιοσύνης. Ά π ό κεΐ π ή γ α σ ε ή ορμή του. Καί τό τ ε τ ρ ά ­ γ ω ν ο μυα?ίό του τ ο ΰ δ ω σ ε τό σ τ έρε ο έ δ α φ ο ς πο ύ ά π ά ν ω του έχτι σε τό π ε λώρ ιο οικοδόμημα τής Φιλικής. Ό Σ κ ο υ φ ά ς π ρ έ π ε ι ν ά ζ ε ΐ μ έσα στό νοΰ καί τις κ α ρ ­ διές μας. "Ας με λε τούμε τό έ ρ γ ο του Κί' ε χ ο υμ ε τ ά π ά ν τ α νά ώφε/ίηθοΟμε, έμεΐς οί νέοι "Ελληνες. Τή μορφή του ε π ρ ε π ε ν ά τή β λ έ πο υμ ε ν ά στ έκε ται άδερφί,κά μέ τοΰ Ρ ή γ α, σάν τις μόνες μορφές του ά γ ώ ν α π ού μπ ορ ο ύσα ν α ξ ί α ν ά στέκουν π λ ά ι - π λ ά ι : τοΰ μ ε γ ά λ ο υ π ρ όδ ρομ ου καί τοΰ σξίου ο ρ γ α ν ω τ ή .. .

ΜΑΝΩΛΗΣ

ΞΑΝΘΟΣ

Ό Ξ ά ν θ ο ς ά νήκεί στό λ α μ π ρ ό τ ρ ί π τ υ χ ο των π ρ ώ τ ω ν ά ν τ ρ ω ν τής Φιλικής, ϋστερ' ά πά τό Σ κ ο υ φ ά καί π λ ά ι στον Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο . ίΆαζύ τους έσήκωσε τό β άρ ος τής σ κ λ η ­ ρ ό τα τ η ς π ρ ο σ π ά θ ε ι α ς γ ί ά τήν ο ρ γα ν ω τ ι κ ή έ τ ο ίϋ α σί α καί μ α ζ ύ τους, σ κ υ μ μ έ ν ο ς μ ε ρ ό ν υ χ τ α καί κ ρυ ψο μί λ ών τα ς σέ α π ό μ ε ρ ε ς σκοτεινές κ α μ α ρ ο ύ λ ε ς είτε σέ π ο λ ύ β ο υ α κ έ ν ­ τ ρ α τοΰ λι μα νι ού τής Ό ν τ έ σ σ α ς , έ χ ά ρ α ξ ε τ ού ς σκοπούς καί τήν πολιτική πο ρ εί α πού θ' ά κ ολ ου θο ϋ σε ή Έ τ α ψ ε ί α . Ό Σ κ ο υ φ ά ς εΐνε, χ ωρ ίς α ντ ι λ ο γ ί α , ή π ρ ώ τ η π ρ ο σ ω π ι κ ό ­ τ η τα τής Φιλικής. ' Α λ λ ά οί άλλο ι δυό. ό Ξ ά ν θ ο ς μέ τόν Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο , ο λ ο κ λ η ρ ώ ν ο υ ν τή φ υ σ ι ο γ ν ω μ ί α καί τό έ ργ ο του. Μ' α ύ τ ο ύ ς μαζύ, σά ν άξεχώρι,στη τρ ιά δ α, μ π ό ­ ρεσε ν ά θεμελιώσει, π ο λ ιτ ι κά καί ο ρ γα ν ω τ ι κ ά , τό Είκοσίένα. Χωρίς α υτούς, ε ί ν αι ά γ ν ω σ τ ο ώς π ο ύ θά μπορούσε ν ά προχωρ ήσε ι. Οί τ ρε ι ς μαζύ, σά ν ε ν α σώμα, άποτ έλε σα ν τήν α σ ά λ ε υ τ η βάση τής Φιλικής. Τήν έ σή κωσ αν στους γ ε ρ ο ύ ς ώμους τους, τήν έ π έ ρ α σ α ν μ έ σα ά π ό θ ύ ε λ λε ς καί κ α τ α τ ρ ε γ μ ο ύ ς , μέ κό πο υς ά φ ά ν τ α σ τ ο υ ς καί κιν δύν ους τ ρο με ρού ς καί τήν έ φε ρα ν π α λ λ η κ α ρ ί σ ί α ώς τό π οθ ητ ό τέλος. Δ έν ή σ αν ε μ ο ν ά χ ο ι τους. Μά δλοί οί άλλοι, όσο κί' α ν ε ίν αι άξίες όχι μι.κρές κ αί μέ υπηρεσί ες σημσντίκώτ α τ ε ς έ ρ χ ον τα ι τό κ ατ όπ ι τους, άφού δ έν έ π α ι ξ α ν τον π ρ ω τ α ρ χ ι κ ό καί ειδικό ρόλο α ύ τ ώ ν τ ων π ρ ώτ ων . Ό Ξ ά ν θ ο ς έ ρ χ ε τα ι ά π ό τ ά ι δ ί α σ τ ρ ώ μ α τ α πού γεννοβ όλησ αν τό Σ κ ο υ φ ά καί τόν Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο : ά π ά τά φ τ ω χ ό χωρ ικ ό λ α ό τής σ κ λ α βω μέ ν η ς Ρ ωμέϊκης ε θ νό τ η τ α ς πού δούλευε, χ ωρ ί ς λ α λι ά, τόν ξ ένον κ α τ αχ τ ητ ή . Γεννήθηκε στήν Π ά τ μ ο στ ά 1772, καί κεΐ μ ε γ ά λω σ ε. Σ π ο ύ δ α σ ε

22 στήν Πά τμ εί ο Σ χολή, ξ ακ ο υσ τ ή στόν καιρό της, μ ά δέν α π ο τ ε λ ε ί ω σ ε τις σπ ου δ ές του γ ι α τ ί ή Φτώχεια τοΰ σπιτιού τόν ερρίξε π ο λ ύ γ ρ ή γ ο ρ α στή βιοπάλη. ' Α π ό μικρός ήτ αν μ α ζε μ έν ος καί σκεφτικός, α γ α π ο ύ σ ε ν ά π ε ρ π α τ ε ΐ μ ο ν ά χ ο ς καί ν ά ρ ε μβ ά ζε ι στούς γ ι α λ ο ύ ς του ν ησιού του καί κανείς δέ μ π ορ ού σε ν ά π ρο βλ έψ εί π ώ ς α υ τ ό τό ώχρό, α δ ύ ν α τ ο κ αί λ ίγ ομ ίλη το π α ί δ α ρ έ λ ί θά σή κω νε μίά μέ ρα στους ώμους του τή λε υτ ερ ιά του γ έ ν ο υ ς του. Τί όνειρα ν ά π λ α θ ε τ ά χ α τ ε ς στους μ α κ ρ υ ν ο ύ ς καί μ ον αχ ι κο ύ ς π ε ρ ι π ά τ ο υ ς του ; Κανεί ς δ έν ήξαίρε, μ ά δ λ α ε δ ε ί χ ν α ν καί οί γ ν ω σ τ ο ί τοΰ σπιτιού τό μ ο λ ο γ ο ύ σ α ν ε π ώ ς ό ν εα ρό ς Μ αν ώ λ η ς μέ τις λ ίγ ε ς κ αί γ ν ω σ τ ι κ έ ς κ ουβ έν τ ες θ ά γ ι ν ό τ α ν μίά μέρα ε ν ας σοφός δ α σ κ α λ ά κ ο ς , Τ ά λ ί γ ό λ ο γ α κ αί σκεφτικά π α ι ­ διά στή λα'ί'κήν άντίληψη, έ χου νε μ έσα τ ο υς τή φώτιση γ ι ά τ ά γ ρ ά μ μ α τ α κ αί κ α ρτ ερ ο ύν π ά ν τ α ν ά τ ά ίδοΟν σ ο ­ φούς γ ρ α μ μ α τ ι σ μ έ ν ο υ ς μέ μ άθ η ση π ο λλ ή καί γν ώση . "Αμα τόν ρ ω τ ο ύ σ α ν ε γ ι α τ ί σ τ ά τ ό σ α του γ ρ ά μ μ α τ α οί κ ο υ β έ ν ­ τες του ή σ α ν ε λ ι γ ο σ τ έ ς ά π ο κ ρ ί ν ό τ α ν π ώ ς «γί' α υτό εχουμε δυό α υ τ ι ά κι.' ενα στ όμ α γ ι ά ν' άκο ΰμ ε π ο λ λ ά καί λ ί γ α νά λέμε>. Καί κ α θ ώ ς μ π ο ρ ο ύ σε ά π ό τό τ ε ν ά α π λ ώ ν ε ι μιά χ α ρ ά τούς σ τ ο χ α σ μ ο ύ ς του στό χ α ρ τ ί κι/ ό λ ό γ ο ς του ή τ α ν πειστικός, ot σπιτικοί του δέν έ π λ α θ α ν α λ λ ο ο ν ε ψ ο π α ρ ά νά τόν δουν, ο τα ν θ ά μ ε γα λ ώ σ ε ι , ενα σ ε β ασ τ ό δ ά ­ σκ αλο στή μ ε γ ά λ η Σ χ ο λ ή τού νησιού τους. Μά ή ζωή εχεί τή δική της θέληση Κί.' α κο λ ο υ θ ε ί τήν π ο ρ ε ί α της, ξένη κί' α δι ά φο ρ η στ ους π ό θ ο υ ς τ ω ν π λ α σ μ ά τ ω ν της. Ξε ν ητ ευ τηκ ε ά π ό τ ά είκοσι χρ ό νι α του. Ή β αρ ύ τα τ η σ κλ α βι ά του καιρού τ ου καί ή φ τ ώ χ ε ι α πού βασ ίλε υε στις ' Ελλ ην ικ ές χώρες, σ κ ο ρ π ο ύ σ α ν τούς " Ε λ λ η ν ε ς σ' όλες τις γ ω ν ι έ ς τής γης . Τό ρε ύμα τής ξ ε ν η τε ί ά ς συνεπήρε γ ρ ή ­ γ ο ρ α καί τό ν ε α ρό Μ αν ώλ η . Τόν π ρ ώ τ ο ν κ α ψ ό π ή γ ε στήν Τ ε ρ γ έ σ τ η , υ π α λ λ η λ ά κ ο ς σέ κ ά πο ι ο μ ε γ ά λ ο ν Έ λ λ η ν ί κ ό ν έμπορίκόν οίκο. ' Απ ό τό 1810 μένει στήν Ό ν τ έ σ σ α , γ ρ α μ ­ ματικός στό μ ε γ α λ έ μ π ο ρ ο Β. Ξένη. Ή θέση του αυτή μέ

τις σ υ χ ν έ ς α π ο σ τ ο λ έ ς γ ί ά ε μ π ο ρι κ ά τ αξ ίδια στις π ε ρι σσ ό­ τε ρε ς χώρες, ά π ό τήν Ε ύρ ώ πη ώς τήν κοντινή ' Α ν α το λή κί' ά π ό τις Βορεινές Β α λ κ α ν ι κ έ ς χ ώ ρ ες ώς κ άτ ου στά 'Ελ λ ην ι κά νησιά καί τήν Α ί γ υ π τ ο , τόν έφερνε σέ συχνή έποψή μέ τή σκ λα β ωμ έν η Ρ ωμιοσύ νη οπ ου κί' αν ζοϋσε. Προτιμούσε τ ά τ α ξ ί δ ι α στούς κ αθ α υ τ ό έλληνίκούς τόπους. Τότε μ π ορ ού σε νά ίδεΐ ά π ό κ ον τά τή ζωή τού σ κ λ α β ω μ έ ­ νου π α τ ρ ι ώτ η του, ν ά ζήσεί τούς κ α ϋ μ ο ύ ς καί τ ού ς π ό ­ νους του, νά φάει μ αζ ύ του τό πικρό ψωμί τής σ κλα βι άς ','.αί ν ά π ά ρε ι μέσ' στήν κ α ρ δ ι ά του τούς θυίΐοΰς καί τ ούς κρυφούς πό θο υ ς του γ ί ά τή λευτεριά. Παιδί τοΰ φ τ ωχ ο ύ λ α ο ύ κί' αυτός, ά π ό τά ι δ ί α σ τ ρ ώ μ α τ α πο ύ ή τ α ν Κί' ό Σ κ ο υφ ά ς, ε ί δ ε ά πό κον τά τή ζωή τ ών φ τ ω χ ώ ν ρ α γ ι ά δ ω ν , α ΰτοΰς εκλείσε σ τ ά π?.ατείά του στήθεία, γ έ ν ν η μ α δικό τους καί θρ έμμ α δικό τους, κ' έ π ί α ο ε ά π ό τότ ε τό άνήο υ χ ο μυαλό του τήν ι δ έ α τοΰ λ υ τ ρ ω μ ο ύ τους. Ό π ό θ ο ς κ α τ α σ τ ά λ α ξ ε μέ τόν καιρό σέ πίστη, μ ά θ α ι ν ε τ ά Κινή­ μ α τ α τών ά λ λ ω ν λ α ώ ν τής ε π οχ ής του, ή κ α ρ δ ι ά του φ λ ο γ ι ζ ό τ αν , πο λε μο ύσε νά τά σ πο υδ άσ ει , μίά γ ύ ρ ε υε π ά ν τ α στ έρε ο χ ώ μ α γ ί ά ν ά π ατ ήσ ει . Σ ' ε να ά π ό τ ά π ο λ λ ά τ α ξ ί δ ι α του στήν ' Ε λ λ ά δ α γ ν ω ­ ρίστηκε μ' έ ναν ά λ λ ο ν έμπορο, τόν Π. Κ α ρ α γ ί ά ν ν η , Κί' ό π ω ς λέ&ί. ό ΐ δίος σ τ ά α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ ά του, α υ τό ς τόν έδασκά/^εψε καί τόν ε μ π α σ ε στήν έ τ α ί ρε ί α τών Μασσόνων. Τί ζ ητο ύσ ε έκεΐ μέσα ; "Ενα δρόμο γ ί ά τούς π όθ ους του. Τ ά μ ε γ ά λ α λ ό γ ι α γ ί ά τήν ε λ ε υ θ ε ρ ί α καί τήν άλληλ ε γ γ ύ η σ υγ κί νη σα ν τήν ψυχή του. Τόν βρήκε τό δρόμο του ; Φαί ν ετ αι π ώ ς όχι. Γ t a n σέ λ ί γ ο γύρ εψε ά λ λ ο υ ς δ ρό μους κί' ά λ λ ο υ ς τρόπους, σί γ ου ρο υ ς καί στέρεους, σ' α υ τ ο ύ ς έρρίξε ό λ ο υ ς τούς λ ο γ ι σ μ ο ύ ς του καί σ' ολην υ στ έ ρα τήν κ ατ οπιν ή ζωή του, ώς τό θ ά ν α τ ό του, δέν υ π ά ρχ ει οϋτ' ενα σ η α ά δ ί πού ν ά μ α ρτ υ ρά ε ί τή σ υν έ χ ε ι α τής έ πα φή ς του μέ τούς Μασ σό ν ου ς . Τό Νοέμβρη του 1813 πού γύ ρ ισ ε στήν Ό ν τ έ σ σ α γ ν ω ­

24 ρίστηκε μέ τά Σ κ ο υ φ ά καί τόν Τ σ α κ ά λ ω φ . Ξε ν ητ εμ έν ο ί Ρωμ ιοί καί οί τ ρ ε ΐ ς τους, δ έθ η κα ν μ α ζ ΰ μέ στενή φιλία, Μ ά έκεΐνο π ο ύ τούς εδε σε m ô πο λύ ή τ α νε κάτι βαθύτ ερ ο καί α λ ηθι νό τε ρο : τ ά ϊ δ ί α μ υ α λ ά καί οί ίδιοι πόθοι, Ό κ α θ έ ν α ς του ς δούλευε ά π ό χ ρό ν ι α μ π ρ ο σ τ ά στό π ά θ ο ς του π ο ύ τ ο κ α ν ε ιδανικό : "Ο Σ κ ο υ φ ά ς π ε ρ ι δ ι ά β α ζ ε χ ρ ό ­ νια στ ο ύς έ λλην ίκ ού ς κ ύκ λ ου ς τοΰ εξωτερικού, ά ν ο ι γ ε σ υ ­ ζητήσε ις γ ί ά τά έθνος, ε ίχ ε π ο τ ισ τ εί β α θ ε ί ά ά π ό τ ά λ ό γι α του Ρ ά δ ο υ γ ί ά τούς Κ α ρ μ π ο ν ά ρ ο υ ς καί γ ύ ρ ε υ ε με λ α ­ χ τ ά ρ α κάτι θετίκώτερο, ό Ξ ά ν θ ο ς ζήτη σε στους Μασσόνους μί ά λύση στις σκέψεις του κί' ό Τ σ α κ ά λ ω φ ήτα.νε α ν α κ α τ ε μ έ ν ο ς ά π ό πο λύ πριν στ ήν κίνηση του Παρισιού μέ τό κ ' Ε λ λ η ν ό γ λ ω σ σ ο ν Ξ ε ν ο δ ο χ ε ΐ ο ν » τοϋ Ζαλύκη. Τώρα, σκυμμένοι κ αί οί τρ εΐ ς τους ά π ά ν ω στό σ υ ν ω­ μοτικά τ ρ α πέ ζι τους, σέ ά π ό μ ε ρ α σπίτ ια, μέ φωνή σι γ αν ή κ αί π ρ ο σο χή μ ε γ ά λ η ά λ λ ά ζ ο υ ν τις γ ν ώ μ ε ς τους. Ώ ς πότε οί σκ λ αβ ω μέ ν οι ά δε λφ ο ί θ ά μένουν στό ελε ος τοϋ τ υ ρ ά ν ­ νου ; Ώ ς π ό τ ε θ ά κ α ρ τε ρ ού ν τό λ υτ ρ ω μ ό τ ο υς ; Οί τοανοί τοϋ γ έ ν ο υ ς δέ δίνουν π ρ ο σ ο χ ή καί τ ά μ ε γ ά λ α χ ρ ι ­ σ τ ι αν ι κά κ ράτη ουτε θ έ λ ου ν ν ά πιστ έψου ν π ώ ς υ π ά ρ χ ο υ ν " Ελλην ες. Λοι πό ν ; Ή σκέψη κ α τ α σ τ ά λ α ξ ε . Οί ρ α γ ι ά δ ε ς δέ μπο ρο ύν ν ά περιμένουν τό λυτ ρωμό τους ά π ό κ α ν έ ν α ν ά λ λ ο ν εκτός ά π ό τόν έ α υ τ ό τους, ά π ό τή δική τους δ ύ ­ ναμη. Τι χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ι ; " Εν αν π ολί τί κόν ο ρ γ αν ι σ μό πού νά τ ούς ε τοιμάσει τόν π ολιτ ικό ξεσηκωμό. Ά π ό λ ό γ ο σέ λ όγ ο, ή Ε τ α ι ρ ε ί α σ χ ε δι ά στ η κε καί θεμελιώθηκε. Ό κ α θ έ ­ ν α ς έ δωσ ε δ,τί κ α τ α λ ά β α ι ν ε καί μ πορούσε . Μ ά ό Ξ ά ν θ ο ς τής π ρ όσψε ρε κ άτ ι έ ξα ίρ ετ ίκ ά π ο λύτ ι μο : Τ ο ύ ς μυστικούς τ ρό π ου ς λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ς π ού ε ί χ ε δ α σ κ α λ ε υ τ ε ί ά π ό τις Τε­ κτονικές Σ τ ο έ ς — δ,τί δ ηλ α δή , σ υμ π λ η ρ ω μ έ ν ο καί μ α σ τ ο ­ ρεμένο ά π ό τό Σ κου φά , α σφ άλ ισ ε τήν ' Ετ αι ρ εί α ά π ό τούς τ ρο με ρού ς κιν δύν ου ς π ο ύ π έ ρ α σ ε στή λ ί γ ό χ ρ ο ν η ζήση της Κί' άφησε τόν ο ρ γ α ν ι σ μ ό της ά π ε ί ρ α χ τ ο ως τήν ώρ α πού εφερε τήν ά πο σ τ ο λ ή της στό τέλος.

25 * * ^ Τά π ρ ώ τ α χρ ό νι α , ώς το 1817 πε ρ ίπ ο υ, ή ' Ε τ αι ρ ε ί α δέν ε ί χ ε σημει ώσει π ρ οό δ ο υ ς . " Ολες οί π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς τοϋ μίκροϋ κύκλου τ ών ά ρ χ η γ ώ ν καί π ε ρι σσότ ε ρο τοϋ Σκουφά, δέν ε φε ρ αν ά π ο τ έ λ ε σ μ α . Δύο μ ε γ ά λ ε ς κ ατ η γ ο ρ ί ε ς άνθ ρ ώ π ω ν τού γ έ ν ο υ ς πού ζ ο υ σ ο ν στό έξωτερίκό, οί έμποροί καί οί λόγιοι, ε ί χ α ν ά ρ ν η θ ε ΐ καί ε ί χ α ν χ λ ε υ ά σ ε ι τις π ρ ο ­ τ ά σε ι ς τών Φιλικών. Μόνο ά π ό τό φ θ ιν όπ ωρο τού 1817 καί υστέρα, π ο ύ π έ ρ α σ α ν ά π ό τήν Πό λη οί ο π λ α ρ χ η γ ο ί καί ήρθε καί ό Δ ί κ α ι ο ς καί κ ατ ηχ ήθηκ αν , α ο χ ί σ ε νά π αί ρν ει ζωή μ έσα της ή Ε τ α ι ρ ε ί α καί ν ά κίνεΐταί. "Ως τότ ε τ ά β ή μ ατ α π ρ ός τ ά μπρ ός ή σ αν έ λ άχ ί σ τα , οί κ α τ η ­ χήσεις περιορι σμένες, καί οί λί γο ι ά ρ χ η γ ο ί μ έσα στή δ ο ­ κ ι μασ ία τών π ρ ώ τ ω ν α π οτ υ χι ών , ά λ λ α ζ α ν μεταξύ τους μέ συζητήσει ς καί μέ γ ρ ά μ μ α τ α , μ ο ν ά χ α τήν α γ ω ν ί α τους. Τό 1818 ε ί ν αι ε νας σημ αν τι κό ς χρονικός στ α θμ ό ς στ ά π ρ ά γ μ α τ α τής ' Ετ α ι ρ ε ί α ς . Τό νέο α ί μ α δ υ ν ά μ ω σ ε τόν ο ρ γ α ν ι σ μ ό της, οί κ ατ ηχή σε ις α π λ ώ θ η κ α ν π α ντ ο ύ, π ρ ό ­ σ ω π α ν έ α καί π ο λ λ ά , φ ερ μ έν α μ έσα ά π ό τήν κ αρ δ ιά του σ κ λ α β ω μ έ ν ο υ Ε λ λ η ν ι σ μ ο ύ , π ρ ο σφ έ ρ ου ν τ ώ ρ α τις υ π η ρ ε ­ σίες τους. Ή ε δ ρ α της εχεί μ ε τ α φ ε ρ θ ε ΐ στήν Πόλη καί τό σπίτι τού Ξ ά ν θ ο υ έκεΐ γ ί ν ε τ α ι τό συνωμοτικό κέντρο τ ώ ν σ π ο υ δ α ι ό τ ε ρ ω ν έ ταίρων . Ό θ ά ν α τ ο ς τοϋ Σ κ ο υ ψ ά σ τ ά μ έσα τ ής χρ ον ιάς, οσο Κί' ά ν άνοιξε β α θ ύ κενό στις υ πο θέ σε ι ς τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , δ έν εμ πό δι σε τήν π ο ρ ε ί α της καί τήν α ν ά π τ υ ξ ή της. Ό ξ αφ ν ι κ ό ς χ α μ ό ς του ά ρ χ η γ σ ϋ ά π ό ε να κ ί νη μα γ ί ν ε τ α ι τόσο ?ίίγότερο α ισθητ ός, δσο π ε ­ ρ ισσότε ρο τό κίνημα ι ο ΰ τ ο π αί ρν ει τό σ υγ κρ οτ ημ έν ο τύπ ο τής ομαδικής π ρ ο σ π ά θ ε ι α ς . Ά π ό τό κ ρ εβ βάτ ί του θ α ν ά ­ του ό μ ε γ ά λ ο ς ά ρ χ η γ ό ο τής Φιλικής εφτίαξε τόν κ α τ ά ­ λ ο γ ο τ ώ ν π ρ ώ τ ω ν α π ο σ τ ό λ ω ν πο ύ σέ λ ί γ ο θά ξ ε χ υ ν ό ν ­ τ ου σ αν στις ά κρε ς τοΰ Ε λ λ η ν ι σ μ ο ύ γ ί ά ν' α π λ ώ σ ο υ ν τό μυστήριο τ ώ ν κ ατ ηχήσε ων. Οί μ οχλο ί τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ήσαν

26 έ τ ο ψ α σ μ έ ν ο ί καί μ π ορ ο ύ σ α ν ν ά μπουν σε δράση. Καί δ μω ς ό θ ά ν α τ ό ς του έδημί,ούργησε π ρ ο β λ ή μ α τ α . Ό Ξ ά ν θ ο ς μέ τόν Άν αγν63στόπου?ίθ έμει ναν οί δυό ο ύ σ ί α σ ^ κ ο ί ά ρ χ η γ ο ί τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , ϋστερ' ά π ό τό θ ά ν α τ ο τού Σ κ ο υ φ ά . Ά λ λ ά ή κ α τ ά σ τ α σ η π ο ύ ά ν τ ψ ε τ ώ π ί σ α ν , π α ρ ' ολες τις προόδους, δέν ή τ αν κ α θ ό λ ο υ ομαλή. Οί οι­ κονομικές δυσκ ολί ες ή σαν οί σημαν τί κώτ ερε ς. Γ ί ά ν ά Κινηθεί ό μ ε γ α λ ω μ έ ν ο ς τ ώ ρ α μ η χ α ν ισ μό ς τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , χρεί, αζόνιουσαν χ ρ ή μ α τ α . Γ ί ά ν ά τ α ξ ι δ έ ψ ο υ ν οί α π ό σ τ ο ­ λοί καί σέ τόσο μ ακ ρυν ές ά π ο σ τ ά σ ε ί ς , ή θε λα ν χρ ή μα τ α. Ή ι δ ί α ή ά ρχ ή, γ ί ά ν ά φέρνει κάθ ε φ ο ρά σέ π έ ρ α ς τις υ π ο θέ σε ι ς της, ήθελε χ ρ ή μ α τ α . Χωρίς α υ τ ά ήτ αν άδΰν ατ ο ν ά γ ί ν ε ι τό π αρ α μι κ ρό . Ά π ό τή Μάν η ό Πετρόμπεης, πού νόμισε π ώ ς έπεσε ά π ά ν ω σέ π α χ ε ί ά π ο υ γ γ ί ά μέ ρούσσίκα ρούβλια, ζ η το ύσ ε ο λο έν α καί π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α καί αυτοί ήσαν υ π ο χ ρε ω μέ ν οι , ά π ό λ ό γ ο υ ς πολιτικής, ν ά μήν άρνίοϋνταί. Ή κ α τ ά σ τ α σ η αυτή, μέ τις ο λοέ να α υ ξ α ν ό μ ε ν ε ς άπαίτήσε ίς, ε ί χ ε φτάσε ί σέ τέτοιο σημείο, πού α ν δέ λυ νότα ν, καί σ ύ ν τ ο μα κίόλας, τό οικονομικό πρόβλημα, κ ιν δύν ε υα ν δ λ α ν ά κ ατ ρα κυλήσ ουν . Ό ά λ λ ο ς κ ό σμ ος τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς δ έν ήξαίρε τίποτα, οϋτε καί μ ά ν τ ευ ε τ ίπ ο τα ά π ό τήν α γ ω ν ί α τ ω ν ά ρ χ η γ ώ ν . Σ έ κ εί ν ες τις κρίσίμώτατες σ τ ι γμ έ ς έ σ ωσ ε π ο λ λ έ ς φορές τήν κ α τ ά σ τ α σ η ό Σέκερης μέ τις π λ ο ύσ ι ες χ ο ρη γί ε ς του. Ώ ς π ότ ε δ μ ω ς θά μπ ορ ούσε ν ά κ ρατήσε ι αυτή ή ιστο ρί α ; Σ' αυτήν τήν α τ μ ό σ φ α ι ρ α μέσα ξ α ν α ή ρ θ α ν στ ά μυαλ ά των ά ρ χ η γ ώ ν π α λ ι έ ς σκέψεις γ ί ά τήν ά ρ χ η γ ί α του κινή­ ματος. Δέ θά μ π ορ ού σε ν ά κ ρ ατ η θε ί γ ί ά π ο λ ύ τό μ υστ ή­ ριο τής Α ρ χ ή ς καί τότε τό φ α ν έ ρ ω μ α τής γ ύ μ νι α ς , κ α τ ά τήν π ρ ό χ ε ι ρ η κρίοη τους, θά σκότωνε τήν ' Εταιρεία. Χρ ει αζ ότ αν έ να π ρ ό σ ω π ο μέ κ ύρος σ' δ λον τόν ε λληνι­ σμό γ ί ά ν ά υ π ε ΐ έ πίκεφαλής κ αί τότ ε δ λ α θά λ υ ν ό ν τ ο υ ­ σαν μεμιάς, καί οί λ ο γ ή ς ά ν η δ ρ ά σ ε ί ς καί οί οικονομικές ά νά γκ ες . Ό Ξ ά ν θ ο ς έφερε π ά λ ι τό ζήτη μα καί ε ίχ ε πίά-

27 cet κ ί όλα ς στο μυαλ ό του καί τά π ρ ό σ ω π ο : τόν Καποδίστρία. Τό π ρ ότε ίν ε στ όν Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο , υ στ έρα στον Τ σ α κ ά λ ω φ καί τό Σέκερη, τό σ υζ ή τησ αν δλοί μ α ζ ύ καί τελικά έ με ι να ν σύμφωνοί. Δ έ ν τό π ολυ σκ έφ τη κα ν , ϊ σ ω ς πίε ζόμε νοί ά π ό τήν α ν ά γ κ η , καί ή α π ό φ α σ ή τους πήρ ε τά χ α ρ α χ τ ή ρ α τοϋ βιαστι κού . Πολιτ ικά, β αρύν ει π ρ ώ τ α τόν Ξ ά ν θ ο κί' υ στ έ ρα τούς άλλους. Γιατί οσο σ ω ­ στή μπο ρο ύσε ν ά ν ε ή σκέψη του ένός άρχηγοΟ μέ τό α ν α γ κ α ί ο κύρος, τόσο λ ίγ ό τ ε ρ ο ό Κ α π ο δ ί σ τ ρ ί α ς ήτ αν ε τό κ α τ ά λ λ η λ ο π ρ ό σω π ο, άφοΟ ε ίχ ε δ η λ ω θ ε ί α ν ο ι χ τ ά θ α ν ά ­ σιμος έ χ θ ρ ό ς κ άθ ε έ π α ν α σ τ α τ ί κ ή ς κίνησης κ α ί τής ι δ ία ς τής Φιλικής. Ά λ λ ά ή ά π ό φ α σ η εμείνε α π όφ α ση . Καί τό Φλε βάρη τού 18!9 ό Ξ ά ν θ ο ς μέ τόν Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο πού θ ά τόν συ νόδ ευε ω ς τή Βεσσαραβία, ξεκίνησε γ ί ά τήν ά πο σ το λή ίου, ένώ στήν Πόλη εμενε μ ο ν ά χ ο ς ό Σέκερης. Τά ταξίδι καί ή π α ρ α μ ο ν ή του Ξ ά ν θ ο υ μ έσα στήν ά π έ ρ α ν τ η Ρουσσία κρ άτη σε π ά ρ ά πολύ, π ε ρ ί π ο υ έ νάμίσυ χρόνο. Τήν ά π οσ τολή του τήν εφερε σέ π έ ρ α ς π ο λ ύ νωρίτερα, μά καί π ά λ ι τό δ ι ά σ τ η μ α ε ί ν α ι μ ε γ ά λ ο . Ό Ξ ά ν θ ο ς δέν ή τ α ν ά ν ­ θ ρ ω π ο ς τής γ ο ρ γ ή ς δράσης. Αίποροΰσε β έβ αι α ν ά σκεφτεΐ κ α λ ά καί ν ά ε νεργήσει κ α λ ά στό σ κο πό του, μά γ ύ ­ ρευε π ά ν τ α τήν ή σ υ χ ί α καί τή μ ακ ρυά χρονική π ρ ο θ ε ­ σμία. Σ έ μίάν ά π ο σ τ ο λ ή πού ε ν ας Δί κα ιο ς, ν ά πούμε, θά τήν τ ε λ εί ω ν ε μέσα σέ μερικούς μήνες, δχί μέ κ α λ ύτ ε ρ α α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α ίσως, α ύ τ ό ς ξ ε π έ ρα σ ε τόν ενα χρόνο. Κί' ο μως τό μ α κρ ό χρ ο νο α υτό τ α ξ ί δ ι του ήτ αν ά πό τις γ ο νι μ ότ ερ ε ς π ε ρι όδους τής πολιτικής του ζωής, ί σ ω ς ή μ ο ­ ναδική. Τ ού ς π ρ ώ τ ο υ ς μήνες τής π α ρ α μ ο ν ή ς του στή Ρουσσία στάθη κε ά δ ύ ν α τ ο νά α ν τ α μ ώ σ ε ι τόν Καποδίστρία, άφου ό Υ π ο υ ρ γ ό ς του Τ σά ρ ο υ ε λε ίπε σέ πε ρι ο­ δείες. Ά ? \ λ ά δέν εμείνε ά ργ ός . Μ αζ ύ μέ τόν Κομίζ όπουλο, μέλος τής ' Αρχής, κ α τ η χ ο ύ ν τό μ ε γ α λ έ μ π ο ρ ο Π α τ σ ί μ ά δ η καί τόν κάν ουν καί α ότό ν μέλος τής 'Αρχής. Μ' α υτο ύς

28 τούς δυό ό Ξ ά ν θ ο ς μ ε λ ε τ ά ν μίά θ α υ μ ά σ ι α καί π ρ ω τ ό ­ τυπη σκέψη του : ν ά ι δ ρύ σο υν ε ν α ν ίσχυρόν οίκονομίκόν ορ γα νι σ μό πού θά χ ρ η μ α τ ο δ ο τ ή σ ε ι τ ί ς κά ν ά γ κε ς τής Ε τ α ι ­ ρ είας καί τής έ π α ν ά σ τ α σ η ς . Ά π ό τις συζητήσει ς α υ τ έ ς ξ ε πή δ η σ α ν τ ά σ χ έ δι α τής « Φ ι λ ά ν θ ρ ω π ο υ καί Φίλομούσου ΓραίΚίΚής ' Ε μ πο ρ ικ ής Ε τ α ι ρ ε ί α ς » , κ α θ α ρ ή ς έμπορίκής έ πίχείρησης, μέ μ ετ οχ ικ ά κ ε φ ά λ α ι α 10.000.000 ρούβλια, π ού θά δ ι ευ θ υν ότ α ν ά π ό μ π ι σ τ ε μ έ ν ο υ ς Φιλικούς, μέ φ α ­ νερό σ κο πό τήν υποστ ήριξη τής Ε λ λ η ν ι κ ή ς π αι δ εί ας , ε κ­ δόσεις α ρ χ α ί ω ν ' Ε λ λ ή ν ω ν σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν , α ν ο ί γ μ α σκολειών π ά ν τ ρ ε μ α φ τ ω χ ώ ν κορίτσίών, τή β οήθε ια τ ών ο μ ο γ ε ν ώ ν πού έ π εφ τ α ν φυλακή κλπ. κ αί μέ κρυφό σκοπό τή χ ρ η μ α ­ το δό τη σ η τ ώ ν α ν α γ κ ώ ν τοΰ ά γ ώ ν α . Τό σχ έ δι ο ή τ αν λ α μ ­ πρό, οί δ υ να τό τ ητ ες γ ί ά τήν ε π ι τυ χ ία του υπήρ χαν , μά τ ά π ο λε μι κά γ ε γ ο ν ό τ α π ο ύ π λ ά κ ω σ α ν σέ λίγο, τ ά μ α τ α ί ω ­ σα ν δλα. Ή π α ρ ο υ σ ί α σ η ό μως στόν Κ α π ο δ ί σ τ ρ ί α ά ργ ο ϋσ ε . Δέ ν ή τ αν ά π ό τά ε ύ κ ο λ ώ τ ε ρ α π ρ ά γ μ α τ α ν ά ε μ φα ν ισ τ εί κ ανείς στόν ' Υ π ο υ ρ γ ό των ' Εξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν τοΰ Τσάρου. " Οτ α ν ε π ι ­ τέ λο υς ό Ξ ά ν θ ο ς μπ όρ εσε ν ά τόν ίδεΐ, ή συν άν τη σ ή τ ους π ή ρε τό χ α ρ α χ τ ή ρ α έ νός α γ ρ ί ο υ π α λ έ μ α τ ο ς . Δυό ά ντ ρ ες έστεκαν α ντ ίκρυ μέσα στήν ά π λ ό χ ω ρ η καί πλουσίοστολίσμένη α ί θ ο υ σ α τοΰ ' Υ π ου ρ γε ί ο υ τοΰ Τσ άρ ο υ : ό ενας, έπίβλητίκός καί επίσημος, α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ε υ ε τήν α γ έ ρ ω χ η ε υ γ έ ­ νεια τ ών α ν θ ρ ώ π ω ν τής υψηλής κ α τ α γ ω γ ή ς , πού [βλέπουν τις υπ οθ έ σε ι ς τών Λαών, τή ζωή τ ους καί τούς π ό θ ο υς τους, μέ τό φακ ό καί τ ά σ υμ φ έ ρ ο ν τ α τής μ ε γ ά λ η ς δ ι π λ ω ­ ματίας. Ό άλλος, τ α πε ι ν ό ς καί άσήμ αν το ς, έ φερνε μ αζ ύ του τή μυριόστομη βουή τοΰ Λαού του γ ί ά λε υτ ερ ιά καί σ ήκ ωνε τό α π ό ϊ του γ ί ά ν ά δ ασκ αλ έ ψε ι εναν τ ρα ν ό του γ έ ­ ν ο υς καί ν ά του δείξει τό χ ρ έ ο ς του. Τ ά χ ρη σιμοποίησε ολα τά μ έ σα : καί τό π α ρ α κ ά λ ι ο καί τό π ε ί σ μ α καί τήν κ ολ ακ ε ία καί τήν έμμεση απειλή. ' Έ γ ί ν ε μέ τή σειρά π ο ι η τ ή ς : τοΰ π α ρ ά σ τ η σ ε μέ θ ε ρμ ά λ ό γ ι α καί ζ ω ν τ α ν έ ς

29 εικόνες τό ό ρ α μ α τής λ ρ υ τε ρ ί δς τοΰ γ έ ν ο υ ς " Επ ει τα π ο ­ λ ι τ ι κ ό ς : τοϋ ά π ό δ ε ί ξ ε μέ έ π ί χε ί ρ ή μ α τ α π ώ ς ή κ α τ ά ­ σταση ε ί χ ε ωριμάσει καί π ώ ς οί συνθήκες ή τ α ν οί π'.ό κ α ­ τ ά λλ η λ ε ς γτά ξεσηκωμό. " Υστερα κ ό λ α κ α ς : τ ο υ ξ ο μ ο λ ο . γ ή θ η κ ε μέ κ ατ ά ν υ ξ η π ώ ς τό γ έ ν ο ς ο λ ά κ ε ρ ο σ' α υ τ όν ε ίχε σ τ ρ α μ έ ν α τ ά Β λέ μματά του, α υ τ ό ν θα ρρ ο ύσ ε τόν πρ ώ το " Ε λ λ η ν α τοΰ κ α ι ρ ο ύ Κί' ά π ό τ ά χέ ρ ια του πε ρίμεν ε τό λ υ ­ τρωμό. Τέ λ ος τοΟ μαρ τύρη σε την ά ρ χ ή τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , τά π ρ ό σ ω π ά της, τις δ υ ν ά μ ε ι ς καί τό π ρ ό γ ρ α μ μ ά της καί τον κ άλ ε σε ν ά μπει έπί κ εφα λής. Τ ά π α ί ξ ε δ λα ό φ τ ω χ ό ς Ξ ά ν θ ο ς τ ά ά τ ο υ του, μέ την ψυχή στό στ όμα α π ό τήν ά γ ω ν ί α , μά τό π α ι χ ν ί δ ι το χ ασ ε. Ό ά λ λ ο ς εμείνε ά γ έ ρ ω χ ο ς έίς τό τέλος Ό Ξ ά ν θ ο ς ε χ α σε τό π α ι χ ν ί δ ι του, ά λ λ ό ή ευθύνη ι στορικά, δε β α ρ α ί ν ε ι σ' α υ τό ν μά στόν άλλον. Ά?\.λά φ α ίν ε τα ι π ώ ς δέν τόν εφερε στόν έ αυτ ό του ή π ρ ώτ η α π ο τ υ χ ί α . " Η θ ε λ ε μέ κάθε τ ρό π ο ν ά φέρει τήν ά π ο σ τ ο λ ή του σ' ενα κ αλ ό τέλος. Τό έρευνητυκό μυαλό του, μ αθ η μ έ ν ο σ τ ά π ρ ο σ ε χ τ ι κ ά ψ αξ ί μα τ α, έφερε τό γ ΰρο των έ ξε χό ντων Ε λ λ ή ν ω ν πού ζοΟσαν στή Ρ ο υ σσ ί α καί δέν ά ρ γ η σε ν ά σημαδέ ψε ι τό νέο κ α τ ά λ λ η λ ο π ρ ό σ ω π ο . ^Ήταν ό Ά?-.έξαντρος Ύ ψ η λ ά ν τ η ς . Ά π ό Φ α να ρ ί ώτ ί κη οι κο γέ ν ει α μέ οικόσημα καί ά ρ χ ο ν τ ί κ έ ς π α ρ α δ ό σ ε ι ς , ά ξ ί ω μ α τ ί κ ό ς :ώρα τοΰ Τσάρου, εσε ρν ε μ α ζί του ε να ό νο μ α ιστορικό καί έπίΒολής. Δέ ν ήτ αν ε τής σε ιρ άς τοΰ Κ σ πο δί σ τρ ί α μά δέν τούς χ ώ ρ ι ζ α ν καί μ ε γ ά λ ε ς ά π ο σ τ ά σ ε ί ς . Τ' όν ομ ά του ήτανε γ ν ω σ τ ό στόν ' Ελλ ην ισμ ό καί θά μ π ο ρο ύσ ε ν ά π α ί ξ ε ι τό ρόλο του. Ό Ξ ά ν θ ο ς τό σκέφτηκε π ρ ώ τ α κ αλά, τό ζ ύ γ ι α σ ε καί χωρίς ν ά τόν π αί ρ ν ε ι ό χρόνος, ά π ο φ ά σ ί σ ε ν ά χ τ υ π ή ­ σει τήν π ό ρ τ α του. Ό Π ρ ί γ κ η π α ς ή τ αν κ αλ ό β ο λ ο ς καί δέν ήθελε δ ι α τ υ π ώ ­ σεις π ο λ λ έ ς γ ι ά ν ά τόν ίδεΐ κανείς. Ή επίσκεψη π ήρ ε τό χ α ρ α χ τ ή ρ α τής ά π λ ή ς καί θερμής συζ ήτησ ης π α τ ρι ω τώ ν π ού σ υν α ν τ ι ο ύ ν τ α ι σέ ξένο μέρος. Ό Ξ ά ν θ ο ς φάνηκε πίό

30 μ α ζ ε μέ νο ς στις κουβέντες του έδω, δ έν έ φ α ν έ ρω σ ε τίποτ α ά π ό τήν άρχή, μ ο ν ά χ α π ολέμησε ν ά κεντήσει, καί ν ά βυθομετρήσεί τά π α τ ρ ι ωτ ι κ ά α ι σ θ ή μ α τ α του π ρ ί γκ ηπ α. Καί μ α ­ στορικά, ή σ υ χα , χωρίς ν ά βιαστεί, άφοΟ τού ά ν α ψ ε π ρ ώ τ α τούς εθνικούς κ αϋ μ οΰ ς καί τοΟ κολάκ εψε τόν έγω'ιίσμό του π ώ ς αυτός, ϊσως, θά μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α ν α ί ό κλητός τού γένους, τόν ά φη σε στήν ά γ ω ν ί α τής π ρ οσ μ ο ν ή ς του μυστηρίου. "Υστερα, ο τ α ν είδε π ώ ς ό π ρ ί γ κ η π α ς α ν α ψ ε κί' ήρθε σέ σημείο ν ά τά δ ε χ τε ί ολα, τού φ α ν έ ρω σε τά μ ε γ ά λ α μ υ ­ στήρια τ ων Έ λ ε υ σ ί ν ί ω ν , ο π ω ς τά λ έ γ α ν ε οί Φιλικοί. Δέν έμενε π α ρ ά ή ά πόφαση. Ό Ύ ψ η λ ά ν τ η ς τήν π ήρ ε θαρρετά. Ή ά π ο σ τ ο λ η τοϋ Ξά ν θο υ, ε φτ α ν ε έ πί τέ λο υ ς σέ καλά τέλος. Τό έ γ γ ρ α φ ο πού μιλάει γ ί ά την ά π ο δ ο χ ή ά π ο τόν Ύψηλά ν τη τής α ρ χ η γ ί α ς φέρνει χ ρ ο ν ο λ ο γ ί α τόν 'Απ ρί λη τοϋ 1820, είνε γ ρ α μ μ έ ν ο σέ κείνο τό π ε ρ ί ε ρ γ ο γ λ ωσ σ ι κό ε ί ­ δος τής έ π οχ ής , ά γ ν ω σ τ ο ά π ό π ο ώ ν , καί φέρνει τις υ π ο ­ γ ρ α φ έ ς τοϋ Ύψη λά ν τη , τοϋ Μ ά νο υ καί τού Ξ ά ν θ ο υ . Τό καλό νέο σ τ άλθη κε ά π ό τόν Ξ ά ν θ ο ά μ έ σ ω ς στούς ά λ λ ο υ ς Φιλικούς πού τό δ έ χ τ η κ α ν μ" ένθουσίασμό. Κανείς τ ο υς δέν π ρ ό β α λ ε ά ν τ ί ρ ρή σε ί ς καί φάνηκε σά ν ά τό περίμεναν. Ά λ λ ά ά π ο δ ο χ ή α ρ χ η γ ί α ς γ ί ά τόν Ύψη?^άντη ο πως καί γ ί ά τούς Φιλι κούς δέν έ σήμαίν ε υ π ο γ ρ α φ ή έ νό ς χαρτίοϋ καί ά γ ο ρ ά ένός τίτλου. Έ σ ή μ α ί ν ε δ ράση. Ζήτησε π ρ ώ τ α μίά μικρή πίστωση χ ρό νου γ ί ά τις ά ν α γ κ α ΐ ε ς α τ ο ­ μι κέ ς ετοιμασίες του (π αρ αί τηση ά π ό τό στ ρατό, τ α χ τ ο ­ ποίηση τών ο ι κο γε νε ια κών του υ ποθ έσε ων κλπ.) πού έ σή­ μ α ί ν ε α ρ γ η τ α μερι κών μηνών. Ή ά π ό φ α σ η ήτ αν π ώ ς ά μ έ ­ σ ω ς υ στ έ ρα θά κ α τ έ β α ι ν α ν στις Νότιες περιφέρειες τής Ρουσσίας, κο ντά στις Ή γ ε μ ο ν ε ΐ ε ς , ο πο υ τό Ε λ λ η ν ι κ ό σ τ ο ι ­ χ ε ί ο ήτ α ν π ο λ υ ά ρ ι θ μ ο καί οί β ά σ ε ι ς τής Φιλικής γερές. Έ κ ε ΐ θά έ σ τ η ν α ν τό Σ τ ρ α τ η γ ε ί ο τους καί κεΐ θ ά ήτανε τό κέντρο τ ών έ π α ν α σ τ α τ ί κ ώ ν τ ου ς ένερ γε ίών . Σ τ ό μικρό αΰτό δ ι άσ τ η μ α ό Ξ ά ν θ ο ς δ έν μένει άργός.

3ΐ '"Ερχεται, σ' έπσφ ή μέ τό Σ έρ β ο ήγ έτη Σ τ έ φ α ν ο Ζίφκοβίτς ιτού ε μενε τότε πολιτικός εξόριστος στό Νίζνί τής Ρο υσσ ίας καί τόν πείθει γ ί ά μίά ε υρύτερη πολιτική καί στ ρατι ωτική σύ μπ ρ αξ η ' Ε λ λ ή ν ω ν καί Σ έρ βων στήν ε ρχόμε νη ε π α ν ά ­ σταση. Ό Ζίφκοβίτς είΐείνε πέ ρ α γ ί ά π έ ρ α σύμφωνος κατ α ρχ ί σ ε νό ε τ οι μ ά ζε τ α ι γ ί ά ν ά κ ατέβεί στή Σ ε ρ β ί α κρυφά γ ί ' α υ τ όν τόν σκοπό. Μά π ερ ιστά σε ις ά ν ά π ο δ ε ς καί δ ύ σ κ ο ­ λ ε ς πο ύ του έ λ α χ α ν δέν τόν ά φη σ αν ν ά π ρ α γ μα τ οπ ο ι ήσ ε ι τα ξί δι του αυτό. Π α ρ ά τήν α π ο τ υ χ ί α ό Ξ ά ν θ ο ς δέν ά φη σ ε π ο τ έ τό σχ έ δι ο τής κοινής σ υ μ μ α χ ί α ς μέ τούς Β α λ ­ κ αν ι κούς λ α ο ύ ς καί π ά ν τ α ζ ητούσε καί στό μέλλον άκόμη τήν π ο θ η τ ή ε υκ αι ρ ία γ ί ά ν ά τό πετύχεί. Τ όν Α ύ γ ο υ σ τ ο τοϋ Ί820 ό Ύ ψ η λ ά ν τ η ς κ ατ εβ αί νει έπί τ έ λο υς μ α ζ ί μέ τ όν Ξ ά ν θ ο π ρ ό ς τή Β ε σ σ α ρ α β ί α κ αί τις Ή γ ε μ ο ν ε ΐ ε ς . Ή έ π α ν ά σ τ α σ η π ε ρ ν ά ε ι στήν άμεση π ραχ τ ίκ ή π ρ ο π α ρ α σ κ ε υ ή της. Γ ίά τόν Ξ ά ν θ ο ά ν ο ί γ ε τ α ί ν έα π ε ρ ί ο ­ δος έ ν το ν η ς π ολι τι κή ς δ ρά ση ς πού κ ρ άτ ησε ώ ς τό ξ έ σ π α ­ σμα τής ε π α ν ά σ τ α σ η ς στις Ή γ ε μ ο ν ε ΐ ε ς —ή στερνή άναλαμ πή , φωτεινή καί ωραί α, τής π ολ ιτ ι κή ς του ζωής. Αυτός ε ΐ ν ε ό σ τε νότ ερος καί π ο λ υ τι μ ό τε ρο ς σ ύμ β ο υ λ ο ς τοΰ Ύψηλά ντη, τό δεξί του χέρι στό χειρισμό των υ π ο θ έ σε ω ν τής Έ τ α τ ρ ε ί α ς στό δ ι ά σ τ η μ α αυτό. Σ τ ο χ ά ζ ε τ α ι , ένεργεΐ, άποφασίζεί, δρά, τ ρέχει π α ν τ ο ύ καί σολους. Εΐνε ό κύριος π ο ­ λιτικός μ ο χ λ ό ς τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς σ' αυτήν τήν περίοδο. Έ ν ω ό Ύ ψη λ ά ν τ η ς μένει στό Κίσνόβί τής Β εσσαραβίας, πρ ώτ ος σ τ α θ μ ό ς στό κ α τ έ β α σ μ ά του, σιμά στις περιφέρειες πού π ρ όκε ι ται ν ά ξεσηκώσουν, ό Ξ ά ν θ ο ς π άε ι στό Β ο υκ ο υρ έ­ στι οπού ά ν τ α μ ώ ν ε τ α ί μέ τ ούς 'Ολ ύμ πι ο, Φαρμάκη, Σ ά β ­ βα, Πε ρραίβό κί' ά λ λ ο υ ς Ε τ α ί ρ ο υ ς , κ άνει μαζ ί τους σ υ ­ σκέψεις π ο λ λ έ ς καί κ α τ α σ τ ρ ώ ν ο υ ν τ ό π ολ ε μι κ ά σχέδια. Το ύς ά π α σ χ ο λ ο ϋ ν ε π ο λ λ ά π ρο βλ ή μα τ α. Μά τ ά σ π ο υ ­ δ αι ό τ ε ρ α καί τ ά πίό β ι ασ τι κά ε ΐ ναί α) τό ζ ή τη μα τής σ υ μ μ α χ ί α ς μέ τούς Σ έ ρ β ο υ ς κ α ί β) ν ά έ τ ο ί μ α σ τ ε ΐ σ τ ρ α ­ τός ά ρκ ε τ ό ς στό Βουκουρέστι κ α ί Γ ί ά σ ί ά πό ν τόπ ιο υς

3^ Β λ ά χ ο υ ς καί Ρ ωμ ιο ύς ο π ω ς καί Σ έ ρ β ο υ ς καί Β ο υ λ γ ά ρ ο υ ς γ ί ά ν' ά ρχ ί σ ε ί το συν τ ομ ώτ ερ ο τό κίνημα στις Ή γ ε μ ο νεΐες. Ε ί ν α ι σύμφωνοί, ά λ λ α ό Σ ά β β α ς εχεί τις ά ν τ ψ ρή σείς του : οί δ υν άμ ει ς είναι λίγες, χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι ν ά σ ι γ ο υ ­ ρευτούν οί σ υ μ μ α χ ί ε ς μέ τούς ά λ λ ο υ ς Βαλκανικούς, ο π ω ς χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι καί κ αι ρ ός πε ρι σσ ότ ε ρο ς γ ί ά τις α ν α γ κ α ί ε ς π ρ ο π α ρ α σ κ ε υ έ ς . Πρ ο βά λλ ει στις συ σκ έψε ις τούς δ ι σ τ α γ ­ μούς του μά κί' α ρ γ ό τ ε ρ α τά γ ρ ά φ ε ι π ρ ο σ ω π ι κ ά στόν Ξ ά ν θ ο μέ Εδίαίτερο γ ρ ά μ μ α , γ ι α τ ί α υτόν θεωρούσε τά σ η μ αν τ ι κ ό τ ε ρ ο π ολιτ ικό π α ρ ά γ ο ν τ α στά π ρ ά γ μ α τ α τής ' Ετ α ιρ ε ία ς τήν έ π ο χή ν έκείνη. Ή μ ε γ ά λ η σύσκεψη τοΟ Ι σ μ α η λ ί ο ΰ πού έγίνε τόν Ό χ τ ώ β ρ η του 1820, ξ ε κ α θ ά ρ ι σ ε π ε ρι σσό τε ρο τ ά π ρ ά γ ­ μ ατ α. Μ α ζ ε ύ τ η κ α ν έκεΐ μ' έ π ί κ εφ α λή ς τόν Ύ ψ η λ ά ν τ η δ λ α τ ά αημαντί,κώτερα π ρ ό σ ω π α τοϋ π ο λέ μ ο υ π ού θ α ρ χ ί ζ ε σέ λίγο, ά ν θ ρ ω π ο ί δλοί τής Φιλικής. Ό Ξ ά ν θ ο ς ή τ α ν έκεΐ, π?^άϊ στόν Ύψ ηλ άν τη , ή σ πο υ δ α ι ό τ ε ρ η πολιτική φ υ σ ι ο ­ γ ν ω μ ί α τής σύσκεψης. Κρίθηκε π ώ ς οί έτοίμασίες έχο υν π ρο χω ρ ήσ ε ι άρκετά, π ώ ς ό κ αι ρ ός βιάζει, καί π ώ ς σέ δ υο μήνες τά π ά ν τ α π ρέ πε ι ν ά ε ΐ ναί έτοιμα. Κα τ αμ ερ ί στ ηκ α ν δυνάμε ις, ά ν θ ρ ω π ο ί , τ ο με ί ς δ ρ ά σ η ς ά π ό τις Ή γ ε μ ο ν ε ΐ ε ς ως τά Μ ωρ ί ά καί τά νησι ά καί ή σύσκεψη διαλύθηκε, έ νώ ό κ α θ έ ν α ς ξεκινούσε γ ί ά τό πόστ ο του. Ή διακήρυξη πού βγήκε πρ ός δλο τό έ θν ος ε λ ε γ ε π ώ ς ή ώ ρα έ ρχ ετ αι κ αί π ώ ς οί σκ λαβ ωμέ νο ι " Ε λ λη ν ε ς 6 ά ξ ελ ευτ ερωθο υν μόνο μέ τις δίκες τους δ υν άμ ει ς κί' οχί ά π ό ξένους. Ειδικοί α π ό ­ στολοί ά ν ά λ α β α ν ν ά τή φέρουν ώ ς τ ά π έ ρ α τ α τού σ κ λ α ­ βωμένου ελληνισμού. Ή τελική ά π ό φ α σ η ή τ α ν π ώ ς ό Ύ ψ η λ ά ν τ η ς ε πρ επ ε νά π ά ε ι στή Μ άν η κί' ά π ό κεΐ ν' α ρ ­ χίσει ή ε π α ν ά σ τ α σ η . Πε ριστ ατ ικά ομ ως π ο λ λ ά καί δ ι άφ ο ρ α πού μ ε σ ο λ ά β η ­ σαν ά λ λ α ξ α ν τήν π ο ρ εί α τ ώ ν π ρ α γ μ ά τ ω ν . Ό Ύ ψ η λ ά ν τ η ς ϋστερ' ά π ό τή σύσκεψη ξ α ν α π ή γ ε στό Κίσνόβί, ένώ ό Ξ ά ν θ ο ς εμείνε στό Ί σ μ α ή λ ί γ ί ά συνεκτικός δεσμός. Μά ή

33 τού Π α π α ρ ρ η γ ό π ο υ λ ο υ καί οι διαδόσεις ιτού κ υκ λοφόρ ησαν τ ό τ ε π ώ ς οί Κινήσεις τους π ρο ^ό θη κα ν, κ άν ουν τόν Ύ ψ η λ ά ν τ η νά π άρ ε ι ξ α φ ν ι κά την ά π ό φ α σ η ν' α ρ χ ί σ ε ι ή έ π α ν ά σ τ α σ η α μέ σ ως ά π ό τις Ή γ ε μ ο ν ε ΐ ε ς . Καλ ε ΐ βίαστ'.κά κ ο ν τ ά του τόν Ξ ά ν θ ο . Μόνον α ύτ όν μ π ο ­ ρ ο ύ σ ε ν ά συμβουλ.ευτεΐ καί μ' α ύτ όν ν ά π ά ρ ε ι ά π οφ ά σε ί ς. Μά ό Ξά ν θο ς, πίό ψύχραιμος, ρωτά, εξετάζει, μαθαίνει π ώ ς οί δ ιαδόσε ις ε ΐ ν ε ψεύτικες καί τ ρέχει κον τά του γ ί ά νά τόν ήσυχά σε ί. Μαζ ύ ύ σ τ ερ α ά π ο φ ά σ ί σ α ν ν ά μή βι α­ στούν καί ν' ά ψήσουν τά π ρ ά γ μ α τ α ν' α κ ολ ο υ θ ή σο υ ν τήν ομαλ ή τ ους πορεία. ' Ωστόσο, ή ά π ό φ α σ η γ ί ά τι ς Ή γ ε μ ο ­ νεΐες, ειιείνε. "Υστερα τά π ρ ά γ μ α τ α π ή ρ α ν ε τό μ οι ραί ο τ ο υς δ ρ ό ­ μο. Τό Γε νάρ η του 1821 ή έ π α ν ά σ τ α σ η ξ έ σ π α σ ε στ ις Ή γ ε μ ο ­ νεΐες», ό Ύ ψ η λ ά ν τ η ς π έ ρ α σ ε τό Φ λ ε β ά ρ η τόν Πρ ούθο κη­ ρ ύ σ σ ον τα ς τόν ξ εσ η κ ω μ ό τών ρ α γ ι ά δ ω ν , ή Ρ ουσσία άποκήρυξε, ό π ω ς ήτ αν έπόμενο, τό κίνημα καί τόν α ρ χ η γ ό του, όχλο βοή κί.' ά ν τ ά ο α καί σ ύγ χ ί σ η άκολούθησαν, σ φ ά λ ­ μ α τ α κ ο λο σ σ ι α ί α ε γ ί ν α ν , κί' ό Τούρκικος στρατός, πού μπ ήκ ε σέ λ ίγ ο στις Ή γ ε μ ο ν ε ΐ ε ς έ σά ρ ω σ ε τά π ά ν τ α σέ δυό μήνες. Οί ήρωΐσμοί τών ' Ε λλ ήν ων δέ σ τ άθ η κα ν ίκανοί νά κ ρα τή σ ου ν τόν Τούρκικο χείμαρρο, ό Ύ ψ η λ ά ν τ η ς ε φυγε στήν Αύ σ τρ ί α καί οί φ λ ό γ ε ς ά π ό τό Σ κ ο υ λ έ ν ί καί τό μο­ ναστήρι τοΰ Σ έ κ ο υ π ο ρ φ ύ ρ ω σ α ν γ ί ά υστερνή φορά τή λ α μ π ρ ή κί' ά τ υ χ η σελίδα του κ ι ν ή μ α τ ο ς στις Ή γ ε μ ο ν ε ΐ ε ς . Ή πολιτική ζωή τοΰ Ξ ά ν θ ο υ π α ί ρ ν ε ι τό τέλος της ο υσι ασ τι κά μέ τό χ α λ α σ μ ό τ ών Ή γ ε μ ο ν ε ί ώ ν . "Υστερ' ά π ' αύτόν, κατέβηκε μέ τόν Τ σ α κ ά λ ω φ στήν ' Ε λ λ ά δ α καί π ρο σκ ολλή θηκ ε κ ον τά στό Δημήτρη Ύ ψ ηλ ά ντ η . Ά λ λ ά εδώ ή πολιτική του δ ρ ά ση σ τ άθ ηκε α σήμαν τη, σ' δλο τό δ ι ά σ τ η μ α τοΰ ά γ ώ ν α καί υ σ τ έρ α ά π ' α ύ τό ν ώς τό τ έ λ ο ς τής ζωής του. Μόνο σ τ ά 1823 τόν β λ έ π ο υ μ ε ν ά χ ρ η σ ι μ ο ­ π ο ι ε ί τ α ι ά π ό τό Δημήτρη Ύ ψ η λ ά ν τ η σέ μι,ά επικίνδυνη ά π οσ τ ολ ή : Σ τ ή ν ά π ό π ε ί ρ α ξ ελ ε υ τ ε ρ ώ μ α τ ο ς τού Ά?ίέξαν-

ε π ί σ κε ψη

3

34 τρ ου Ύψη λά ν τη . Πή γ ε π ρ α γ μ α τ ι κ ά στήν Αυστρία, έ φτ ασε μέ π ο λλ έ ς π ε ρι πέτ ει ες στό Μ ου γκ άτ ς , δ πο υ κ ρατ ι ότ αν φυ?^ακίσμένος ό ' Α λ έ ξ α ν τ ρ ο ς καί μέ μύρίους κίνδυνους, πού κ α τ ά φ ε ρ ε ν ά τούς ξ ε π ερ ά σε ί δλους, σ υν αγ ρο ίκ ήθ ηκ ε μαζύ του. Μ ά α ό τ ό ς , κ ατ αφ οβ ίσμ έν ος, τοϋ μήνυσε βιαστικά ν ά φύγ ει γ ί ά ν ά μήν π ά θ ε ί χ ειρότε ρα. «Φύγε, γ ι α τ ί θά κ ά ­ νεις δ υ στυ χέ στε ρη τή θέση μου» τοΰ π α ρ ά γ γ ε ί λ ε , κί' ό Ξ ά ν ­ θος μή μ π ο ρ ώ ν τ α ς ν ά κάνει τ ίπ ο τα πίά, σηκώθη κ' έφυγε. Μ έ σα στήν πορ εί α τής έ π α ν ά σ τ α σ η ς , μέ τις τόσες π α ρ ά δ ο ξ ε ς εξελίξεις της, τούς π α θ ι α σ μ έ ν ο υ ς τ σ ακ ω μο ύς καί τ' α δ ι ά κ ο π α π α λ έ μ α τ α , τά α π ρ ό σ μ ε ν α ά ν ε β ά σ μ α τ α καί κ α τ ε β ά σ μ α τ α ά ν θ ρ ώ π ω ν καί κ α τ α σ τ ά σ ε ω ν , ό Ξ ά ν θ ο ς δ έ φάνηκε π ουθε νά. Π ο λ ε μ ο ύ σ ε δσο μπορούσε, προσκολλημένος σέ δ ι άφ ο ρ α σ ώ μ α τ α κα! π ερ ισσότ ερο τού Ύ ψ η ­ λά ντη. Πολιτικά δ μως χάθηκε. " Ε π α ι ξ ε τό ρόλο, θ ε λ η μ α ­ τ ι κ ά ή ά ν α γ κ α σ τ ί κ ά , τοΰ ήσ υχο υ στ ρα τι ώτ η πού δεν π α ­ σ χ ί ζε ι γ ί ά δόξες καί τιμές. Π ώ ς έ σ β υ σ ε , λοιπόν, τόσο α π ό ­ τ ο μ α κί' ά δ ο ξ α τό π ο λι τ ικό του ά σ τρ ο ; Οί ά ν θ ρω π οί τής Φιλικής πού τόν π ρώτο χρόν ο σ υ ­ γ κ ρ ό τ η σ α ν τή λα ϊ κή π α ρ ά τ α ξ η μ' έ π ί κ εφ α λή ς τό Δημήτρη Ύ ψ ηλ ά ν τ η καί π ο λ έ μ ησ α ν ν ά κ ρ ατ ήσο υν a ù r o Î τήν κ α τ ά σ τ α σ η στ ά χέ ρ ια τους, έ χ α σ α ν τή συνοχή τους μέ τό δεύτ ερο χ ρόν ο καί σκόρπισαν. ' Α π ό μ ε ί ν α ν ξεκ ομέ να ά τ ο μ α μέσ' στ όν ά γ ώ ν α , κ α θ έ ν α μέ τή δίκη του π α ν τ ί έ ο α ή καί κ α θ όλ ου καί χ ά θη κα ν. "Οσοι μ π όρ εσ α ν α νέ βη κα ν ψηλά, τούς ά λ λ ο υ ς τ ο ύς π ήρ ε τό ρέμα κ' ή λ α λ ι ά τους εσβυσε. Ό Δίκαιος, ά π ό τούς α ρ χ η γ ο ύ ς τής Φιλικής, άνέβηκε πο λύ ψηλά. ' Α λ λ ά ό Δ ί κ α ί ο ς εΐνε άτομο, δέν εΐνε κ α τ ά σ τ α σή . " Επ ε ι τ α τούς π ο λ έ μ ησ αν οί κ ο τ ζ α μ π ά σ η δ ε ς καί μ α ζύ τ ους οί Φ α ν α ρί ώ τε ς πού π λ ά κ ω σ α ν σ ί ή ν ' Ε λ ­ λ ά δ α τότε. Ή Φιλική, ή ο ρ γ ά ν ω σ ή της καί τά έ μβ λή μ ατ ά της θεωρ ήθηκ αν κ α τ ό ο α θεϊκή, γ έ ν ν η μα τοΰ Σ α τ α ν ά , πού ε π ρε π ε μέ κ άθ ε μέσο α υτή κ' οί ά ν θ ρ ω π ο ί της ν' α φ α ν ι ­ στούν ά π ό τήν ' Ελλ ην ικ ή γή. Κί' ά φο ΰ τούς ερρί ξαν κάτου

35 σά ν π α ρ ά τ α ξ η πολιτική, υστ έ ρα τούς κ α τ α χ ώ ν ι α σ α ν καί σά ν ά τ ο μ α : ά λ λ ο υ ς ξ ε π ά σ τ ρ ε ψ α ν (όπως τόν Οικονόμου), κί' ά λ λ ο υ ς κ α τ α δ ί κ α σ α ν στήν α ι ώ ν ι α πολιτική σιωπή. Τό κ α τ άφ ε ρα ν , γ ι α τ ί δέ μ π όρ εσ α ν ν' ά ντ ί δ ρ ά σ ο υ ν οί ϊ δίοί οί κ ατ αδ ί ωκ ό με ν οί . Οί ά ρ χ η γ ο ί τής Φιλικής ϋστερ' ά π ό τήν ' Ε π α ν ά σ τ α σ η , δ έ ν ά π ο δ ε ί χ τ η κ α ν κ α θό λο υ καλοί σ τ ρ α ­ τηγοί στις π ολι τ ικέ ς μάχες. Σ ' α υ το ύς τούς τ ε λ ε υ τ α ί ο υ ς άνήκεί καί ό Ξά ν θ ο ς . Πέρασε τή ζωή του μέσα στήν έ π α ν ά σ τ α ο η καί υ σ τ έρ α μέσα στό έλεύθερο Βασίλειο σ ά ν ά π λ ό ς π ο λε μ ι σ τ ή ς καί σάν α π λ ό ς πολίτης, σ ά ν ά μήν ήταν τ ί π ο τ α π ρ ώ τ α . Κί' άφοΟ ό ϊ δ ί ο ς δέ μ π όρ εσ ε ν ά κ ρατήσε ι τήν π ο λ ι κ ή του θέση κ αί δέν ξ αν α μ ί λ η σ ε πίά, τούς ά λ λ ο υ ς τί. τούς έ νί αζ ε νά π ον έ σο υν γί' α υ τ ό ν ; Γ ρ ή γ ο ρ α ξ εχ ν ι ο ύ ν τ α ι οί πρόδρομοί, πού ά νο ι ξα ν τ ο ύς δρόμους, ά π ό τούς ά π ο γ ό ν ο υ ς π ού γ ε ύ ­ ονται τ' ά γ α θ ά τής νίκης. " Αγ ν ωσ το ς , κ α τ α τ ρ ε γ μ έ ν ο ς , γ έ ­ ρος κί' ά ρ ρ ω σ τ ο ς ψ ωμ ο ζο ύσ ε μέσα στή δ ο ξ α σ μ έ ν η πόλη τής Π α λ λ ά δ ο ς , σ' όλα τά τ ε λ ε υ τ α ί α χ ρό ν ι α τής ζωής του. Κά π ο τ ε ή Κυβέρνηση τόν θυμήθηκε καί τοΟδωσε τό χ ρυ σό Σ τ α υ ρ ό τοΰ Σ ω τ ή ρ ο ς γ ι ά ν ά τόν ξ εχ ά σ ε ί α μ έ σ ω ς υστέρα. Πέθ ίΐ νε στις 28 Νοέμβρη τοΰ 1852. Τό ν γ κρ εμ οτ σάκίσαν ά π ό τις σκ ά λε ς τής βουλής σέ κ ά π ο ί α θ ορ υβ ώδη σ υ νε δ ρί ασ η πού π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε σά ν ά π λ ό ς πολίτης. Ποίός ή ξ α ψ ε τό φ τ ωχ ό Ξ ά ν θ ο γ ι ά ν ά τόν π ρο σέ ξει ; Λ α ­ βωμ έν ος β αρ εί ά ξ εψ ύχ η σε ΰστερ' ά π ό δ ώ δ ε κ α ώρ ες στό Νο σο κο με ίο πο ύ τόν π ή γ α ν . "Εκλεισε τά μ άτ ι α του π ι κ ρ α ­ μένος, μά χ ωρ ί ς μιλιά, τσ ακ ι σμ έν ο ς ά π ό τούς ά ν θ ρ ώ π ο υ ς πού έ ζη ο ε σ' δλη τή ζωή του μέ τ' ό ρ α μ α τής λε υτε ριάς τ ου ς καί π ά σ χ ι σ ε ά δ ί ά κ ο π α γ ι ά ν ά τούς τήν άσφαλίσεί. Π έ θ σν ε δ π ω ς κί' εζησε ά π ό τήν ώ ρ α πού π ά τ η σ ε τό πό δι του στήν Ε λ λ η ν ι κ ή γή μ ετ ά τήν ε π α ν ά σ τ α σ η , κί' ά ς ήταν α υ τ ό ς π ού τής εφερε τό λυ τ ρω μ ό της : π α ρ α γ ν ω ρ ι σ μ έ ν ο ς Κί' ά σήμ αν το ς.

ΠΑΝΑΓίΩΤΗΣ

ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΎΛΟΣ

Ή ιστορική π α ρ ά δ ο σ η θέ/^εί τόν Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο έξω ά π ό τόν π ρώ το στε'.όν κύκλο τ ων ά ν θ ρ ώ π ω ν πού ά π ο τ έ λ ε σ α ν τή Φιλική. "Οσο κι.' αν ή π α ρ ά δ ο σ η δεν α π έ ­ χει ά π ό τήν ά λ ήθ ε ί α, ά ν θελήσει κ αν ε ίς ν' ά κρ ί βο λο γ ήσ ε ί ιστορικά, ή ουσία π α ρ α μ έ ν ε ι ά ν ά λ λ α χ τ η , π ώ ς μέ τόν Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο , ά σ χ ε τ α ά π ό χρονικές λεπτομέρει ες, κλείνεταί ή μικρή σειρά των τ ρ ί β ν π ρ ώ τ ω ν ά ντ ρ ω ν π ού θε μ έλ ί ωσ α ν π ο λ ιτ ι κά καί ο ρ γ α ν ω τ ι κ ά τήν 'Εταιρεία. Σ τ έ ­ κει πλά'ί στό Σ κ ο υ φ ά κ αί στόν Ξ ά ν θ ο καί μ αζ ύ τους άποτελεΐ τήν πολιτική τ ρ ι ά δ α πού έστήρίξε καί δ ιαφ έν τε ψε τή Φιλική καί, μέ τό μέσο της, τήν ε τ ο ι μα σί α του ά γ ώ ν α , Τό ν ιστορικό μελετητή πού νίάζετα!. νά π ί ά σε ί τήν ούσία των ιστορικών π ρ α γ μ ά τ ω ν δέ θά τόν ά π α σ χ ο λ ή σ ε ί ή τριβή μέ ά σ ή μα ν τε ς χρονικές υποθέσεις, μά τό κ α θ α υ τ ό νόημα ί ο υ ρόλου τ ων π ρ ο σ ώ π ω ν καί τής ιστορικής πορείας. "Οσοι ζ ήτη σα ν στόν Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο τις π η γ έ ς τής π ο ­ λιτικής του ζωής μέ ά δε ι α ψ α ξ ί μ α τ α σ τ ά ιστορικά γ ρ α ­ φ τ ά γ ί ά τήν ά κρ ί βο λ ο γ η μ έ ν η χρονική του τοποθέτηση, έ χ α σ α ν τή φ υ σ ί ογ ω μ ία του. Γιατί τό ιστορικό π ρ ό β λ η μ α δέν ε ί ναι αν ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς ήτ αν ά π ό τ ούς όλότ ε λ α π ρ ώ τ ο υ ς ιδ ρυ τέ ς τής ' Ε τ α ι ρ ε ί α ς ή πήρε μέρος τό δ εύτερο χρόν ο σ' αύτήν, μά ό ουσι ασ τι κό ς ρόλος του στ ά π ρ ά γ μ α τ α καί τ όν ο ρ γ α ν ι σ μ ό της, ή μικρή ή μ ε γ ά λ η δ ράση του π ού δίνουν τό μέτρο γ ί ά νά κρίθεΐ ή π ρ οσ ω π ι κ ό τ η τ ά του καί νά π ρ ο βά λ ει τό ά ν ά σ τ η μ ά του στήν ιστορία. "Οχι π ά λ ι γ ι α τ ί δέν έχουν τήν ά ξ ί α τους τ ά χ ρο ν ι κ ά άκρίβολογ ή μ α τ α , μά θολώνει τήν ιστορική κρίση ή άμετρη έκτίμησή τους καί ή μ ε τ αβ ολ ή τ ο υ ς σέ κέντρο ίστορίκοϋ ένδίαφέ-

37 ρ ον το ς μ π ο ρε ΐ ν ά π α ρ α σ τ ρ α τ ί σ ε ι τήν κριτική θεώρηση, ά πό γ εν ίκ ήν άποψη, τών ιστορικών π ρ α γ μ ά τ ω ν . Με τόν Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο , εγίνε τούτο τό π α ρ ά δ ο ξ ο ; άν καί κ α τ έ χ ε ι ουσι αστικά τή θέση του στόν τρί πλόν ά στε ρί σμ ό τών π ρ ώ τ ω ν Φιλικών, κ α τ ά τόν τρ όπο πού έξηγ ή σ α μ ε κίόλας, τά έ π ί σ η μ α γ ρ α φ τ ά μνημονεύουν π ε ρ ι σ ­ σότερο τόν Τ σ α κ ά λ ω φ . "Ετσι, ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς εμείνε άκόμη πίό ά γ νο η μ έ ν ο ς ά π ' α υ τ όν τόν τ ελ ευ τ α ί ο . Ό Τ σ α ­ κ άλ ωφ εχεί τή θέση του, βέβαια, κ αί κ αν ε ίς δέν του τήν παίρνει, μά σάν π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α έ ρ χ ε τ α ι π ο λ ύ πίό κ ά τ ω ά π ' τ ο ύς τ ρ ε ι ς πρώτους. Ά λ λ ά κί' α υ τ ό ς (') δ π ω ς Κί' ό Ξά ν θ ο ς , δσο κ αί ν ά π α ί ξ ε τό σ π ο υ δ α ι ό τ α τ ο ρόλο του στή διεύ θυνση τής ' Ετ α ι ρ ε ί α ς σ τ ά π ρ ο ε π α ν α σ τ α τ ι κ ά χρόνια, τόσο χ ά ν ε τ α ι π ο λι τ ι κά υστερ' ά π ό τήν ' Ε π α ν ά σ τ α σ η καί σβύνεί μ α ζ ύ μέ τή ζωή του. Κ α τά ε ναν π ε ρ ί ε ρ γ ο τρόπο, οί δυό τούτοι π ρ ω τ α γ ω ν ι σ τ έ ς τής Φιλικής έ γ ρ α ψ α ν τήν ι δ ί α τ ρ ο χ ι ά στήν πο λί τ ικ ή ζωή τους, μέ τά ι δ ί α άνεβάσ μ α τ α καί κ α τ ε β ά σ μ α τ α καί σ ημ εί ωσα ν τό ίδ ιο τέλος, δσο κί' αν γ κ ρ ί ν ί α ζ α ν καί βρί στηκαν στό γ έ ρ μ α του βίου τους. Οί δυό τους, ε ί ναι τά δ ίδ υμ α π ολ ιτ ι κά ά δ έ ρ φ ί α τής Φιλικής, λ ί γ ο πίό κ άτ ω ά π ' τό Σ κ ου φ ά, τής ι δ ί α ς σειράς, τής ι δ ί α ς πολιτικής δ ύ ν α μ ης καί τής ι δ ί α ς ά γ ω ν ί σ η κ ή ς ά ντοχής. Μ ιλ ών τ ας , λοπτόν, κανείς γ ί ά τή Φιλική κάί τούς δ η­ μ ι ο υ ρ γ ο ύ ς της καί ι σ τ ο ρ ώ ν τα ς τό Σ κ ο υ φ ά καί τόν Ξ ά ν θο , θ ά δώσει λειψούς τούς ιστορικούς του π ίν α κε ς , θ ά δώσει λειψή τήν εικόνα τής ϊ δ ί α ς τής Φιλικής, αν δέν ιστορήσει καί τή φ υσ ι ο γ ν ωμ ί α του Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο υ . * * * Ε ί ν α ι ά π ό τά ΐ δ ί α σ τ ρ ώ μ α τ α πού ε φε ρ αν στή ζωή τό Σ κ ο υ φ ά κ αί τόν Ξ ά ν θο . Γεννήθηκε στήν Ά ν δ ρ ί τ σ α ί ν α , τό 1790, ά π ό γον ιούς φ τ ω χο ύ ς χ ω ρ ί ά τ ε ς καί κεΐ ε μαθε τά 1 Ό ΆνΝγνωοτόπουλος

π ρ ώ τ α του γράμί^ατα. Ά μ α σ' ε ν α ν τ όπ ο φ τ ωχ ό ε ΐ ναί καί τό σπίτι φτωχό, τότ ε οί ά ν θ ρ ω π ο ί του π αί ρ ν ο υ ν τά μ άτ ι α τους καί φεύγου ν, γ υ ρ ε ύ ο ν τ α ς σ ' ά λ λ α μέρη νά στ ερ ίώ σο υν τή ζήση τους. Ή ο ι κ ογ έ νε ια Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λο υ ξενητεύτηκε σ τ ά 1808, στή Σ μύ ρ ν η , γ υ ρ ε ύ ο ν τ α ς τύχη. Δέ ν τή βρήκε καί Φτωχοζοϋσε έκεΐ γ ί ά χρόνια. Μ ά τό ν εαρό Π α ν α γ ι ώ τ η δέν τόν έ σή κω ν ε ό τόπος. Τί ν ά κάνει π ί ά στή Σμύρνη ; Προκοπή δέν ε ί δ α ν ε στή ν έα π α τ ρ ί δ α κ' οί δικοί του, γ έ ρ ο ι π ί ά κί' ά πο κ αμ ω μέ νο ί, δ έν ά ν τ ε χ α ν γ ί ά νέες π ερ ιπέτει ες. " Ε φ υ γ ε μ ο ν ά χ ο ς στήν Ό ν τέ σσα, π α λ λ η κ ά ρ ί ε ι κ ο σά χ ρο ν ο καί μπήκε υ π ά λ λ η λ ο ς στό έ μπορί κό κ α τ ά σ τ η μ α τοΰ Θ α ν ά σ η Σέκερη. " Οσο κράτησε ή ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ή του ζωή, δέν άνέβηκε π ο τ έ πίό ψ ηλ ά ά π ό τού μισθωτού υ π ά λ λ η λ ο υ τή θέση. Έ κ ε ΐ στήν Ό ν τ έ σ σ α γ ν ω ρ ί σ τ ή κ ε μέ τούς Φιλικούς. Δέν ε ΐ ναί ά π ό τούς π ρ ώ τ ο υ ς πού τήν έσύσ τησ αν , μά τούτο εΐναί κ α θ α ρ ή χρονική σύμπτωση. " Ο τα ν , σ τ ά 1815, μπήκε σ τ ά μυστ ήρ ια τοϋ ο ρ γ α ν ι σ μ ο ύ της δέν ά ρ γ η σ ε κ αθ όλ ου νά ε πιβληθ εί καί ν ά π α ί ξ ε ι τόν ή γ ετ ί κό του ρόλο ά π ό κείνους τούς καιρούς. Ά π ό τ ού ς π ρ ώ τ ο υ ς πο ύ γνώρισε, α ύτ ό ς π ού τοΰ ε κανε έ ν τύ πω σ η ισχυρή καί ή έ π ίδρ ασή του στάθ ηκε β α θε ί ά ά π ά ν ω του, ή τ α ν ό Σ κο υφ άς . Αύτός τόν π ρ ωτ ο ζ ύ γ ω σ ε , τοΰ ά γ γ ι ξ ε τήν κ α ρ δ ι ά μέ τό λ ό γ ο του, του σ υν επ ήρ ε τό νοΰ. Κί' ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς , ψυχή θερμή, ά π ό τις π ά σ τ ε ς τ ω ν ά ν θ ρ ώ π ω ν πού ε ύ κολ α χ ω ­ νεύουν τις τ ρα ν έ ς ιδέες, ζ υμωμέν ος στή σκ λα βι ά, μ α θ η ­ μένος ά π ό στέρηση, ξ αί ρ ο ν τ α ς τόν κ αϋ μό πού κλείνει μέ σα του ό π ό θο ς τοΰ λ υτ ρωμού, ά ν α ψ ε καί φλο γί στ ηκ ε ο λά κε ρο ς στά ιδανικό πού φώτισε τό μ υ αλ ό του καί χ ά ­ ρ αξ ε ν έ α σ τ ρ ά τ α στή ζήση του. Δόθηκε τόσο ο λό ψυ χα στις υ π οθ έ σε ι ς τής ' Ετ α ι ρ ε ί ας , ά λ λ ά τόσο τόν χρε ιάστηκε κί' α ύτ ή στους σ κ οπ ο ύς της, ώστε ά ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν' άφήσεί γ ί ά π ά ν τ α τή μίζερη θέση τοϋ υ π α λ λ ή λ ο υ μ αζ ΰ μέ τά π α λ ι ά όνειρα γ ί ά τις μ ε γ ά λ ε ς προκοπές.

39 Ή λ ί γ ό χ ρ ο ν η πολιτική δ ρά ση του Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λου— δέν κ ρ ά τη σ ε πο?^ύν κ α ψ ό πέρ' ά π ' τήν ' Ε π α ν ά σ τ α σ η — μ π ο ρε ΐ νά χ ωρ ισ τ εί σέ τ ρ ε ί ς σύντ ομες έποχές. Ή π ρώ τη άρχ ίζε ί μέ τό μ π άσ ιμ ό του στήν Ε τ α ι ρ ε ί α καί κ ρ α ι ά ε ί ώς τό θ ά ν α τ ο τοϋ Σ κ ο υ φ α , ή δεύτ ερη ά π ό τό θ ά ν α τ ο ν α υτ όν πού τόν ανεβάζει, σέ ο ύσ ί αο ΐί κ όν ά ρ χ η γ ό της μ αζ ύ με τόν Ξ ά ν θ ο ώ ς τό ξ έ σ π α σ μ α τής ε π α ν ά σ τ α σ η ς καί ή τρίτη κλείνει μ έσα της τή λ ι γ οσ τ ή δ ρ ά ση του α π ά ν ω στή βρά ση τοϋ ά γ ώ ν α , μ έσα σ τ ά ' Ε λ λ ην ι κ ά χ ώ μ α τ α . Ά π ό κεΐ καί υ σ τ έρ α δέν υ π ά ρ χ ε ι τίποτα, δ π ω ς τίποτ ε δέν υπήρχε καί π ρ ο τ ού μ π ε ΐ στήν Ε τ α ι ρ ε ί α . "Ως τό θ ά ν α τ ο τοΰ Σ κ ο υ φ ά π ού κλείνει ή π ρ ώτ η σύντομη π ε ρ ί ο δο ς τής πολιτικής του ζωής, ε ίν αι γ ν ω σ τ ά π ώ ς ή Φιλική δ έν ε ί χ ε ξ ανοίξε ι άκόμη τήν π λ α τ ε ί ά δ ρά ση της. Οί βάσει ς μόνο ε ί χ α ν ε μ π ε ι πο ύ α ν ο ί γ α ν τις δ υ ν α ­ τότητες γ ι ά τή δράση. Κί' δ μ ω ς στό ά γ ο ν ο σ χ ε τ ι κ ά α υτό δ ι άστημα, ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ρ υ λ ο ς π α ρ ο υ σ ί α σ ε μίάν έ κτακτη δ ρα στ η ρι ότ η τα . Τ α π ε ι ν ό ς α υ τ ό ς υ π α λ λ η λ ά κ ο ς μ π ορ ού σε ν ά μ ιλά ει κ αί νά κ α τ η χ ε ί μ' ε υκολία καί π ε ι θ ώ τούς άνθ ρ ώ π ο υ ς τής σειράς του. Αύτ ός κ α τ ή χ η σ ε ά π ό τούς ο π λ α ρ ­ χ η γ ο ύ ς τον ' Α ν α γ ν ω σ τ α ρ α καί τό Δ η μ η τρ ό πο υλ ο. Μά καί σέ τ ρα ν ού ς μ ε γ α λ ε μ π ό ρ ο υ ς τόλμησε ν ά σηκώσει τό μ π ό ι του γ ι ά ν ά τ ού ς δ α σ κ α λ έ ψ ε ι — α υ τ ο ύ ς π ο ύ δέν έ δι ν αν σ η ­ μ α σ ί α σ' ά ν θ ρ ω π ο άν ή τσ έ πη του δέ φ ύ σ α γ ε ά π ό φ λ ο υ ­ ρ ιά κ αί κ ο λ ων άτ α . Αυ τ ός κ α τ ήχ η σε τ όν Π. Σέκ ερ η τόν πο?ίύτίμον οικονομικό χ ο ρ η γ ό τής "Εταιρείας, α υ τ ό ς κ α τ ή ­ χησε τόν Ά σ η μ ά κ η Κροκίδα, μ ε γ α λ έ μ π ο ρ ο , ε πί τρ ο πο τοΰ 'Αλή π α σ ά στήν Πύλη, Κί' άλλους. Κί" ένώ ξ α ν ο ί γ ε τ α ι τόσο στις κ α τ η χ ή σ ε ι ς του καί δ είχνει τέ το ια θ ά ρ ρη τ α ώς καί σέ μ ε γ α λ ε μ π ό ρ ο υ ς , δέ στ έργ εί ν ά κ ατ η χη θ ού ν στούς εθνικούς σκ οπ ο ύς Φ α ν α ρ ί ώ τ ε ς καί Μ ω ρ α ΐ τ ε ς κ ο τ ζ α μ π ά ­ σηδες, δ π ω ς ό Ζ α ΐ μη ς, ό Δεληγ.ίάννης, ό Π α π α λ έ ξ η ς , πού ήσανε β εκίληδε ς ( άν τίπρόσωποί) τοϋ Μωρ ίά στήν Πόλη. Δέν ε ί χ ε ψυχικές ε π α φ έ ς μέ τά σ τ ρ ώ μ α τ α α ΰ τ ά καί π ί ­

40 στευε π ώ ς δέ θ ά ωφε λ ού σα ν σέ τ ί π ο τ α στόν ά γ ώ ν α . Μά σ' ολο αυτά τό δ ιάστημα, δσο σύντ ομο καί νάναί, έ ργ άστηκε , έ χ ον τα ς π ίσω του π α ρ α σ τ ά τ η καί όδ ηγ ά σοφό, τή φωτεινή σκέψη τού Σκουφά. Κον τά του ψυχώθ ηκ ε στις δ υ σ κ ολ ί ες τού ά γ ώ ν α , ό π ω ς κοντά του ά τ σ ά λ ω σ ε τήν πίστη του κ αί π λού τι σε τήν πολιτική του πείρα, π ού τόν εκανε α ρ γ ό τ ε ρ α ικανό ν ά π αί ξ ει τό ρόλο τού ά ρ χ η γ ο ΰ στ ά π ρ ά γ μ α τ α τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς . Κί' όταν ό Σ κ ο υ φ ά ς π έ θ α ν ε (στά μ έσα τού 1818) μπόρεσε, ώριμος π ίά , ν ά συνεχίσει μ α ζί μέ τόν Ξ ά ν θ ο τό ε ρ γ ο τού π ε θ α μ έ ν ο υ ά ρ χ η γ ο ΰ καί ν ά κρατήσει στ ά χέ ρ ια του, α ξ ί α καί προ κο μέ να , τόν ο ρ ­ γ α ν ι σ μ ό της καί τις υ π οθ έ σε ι ς της, ώς τότ ε πο ύ α ρχ ί σε ό έθνίκός ά γ ώ ν α ς . Ή σοβ αρότ ερη πολιτική πράξ η τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ά μέ σ ως υστερ' ά π ό τό χ α μ ό τοϋ Σ κ ου φ ά, είναι ή α π ό φ α σ η γ ί ά τό κ ά λ ε σ μ α του Κα ποδίστρία. θ α μ π ω μ έ ν ο ι ά π ό τό τ ρ α ν ό του όνομα, τήν τ ε ρ άσ τ ι α έπίβολή καί τό κ ύρ ος π ού άσκοΰσε σ' δ λον τόν Ε λ λ η ν ι σ μ ό , φ ι λ ο δ ό ξ η σ α ν ν ά τόνε κάνουν α ρ χ η γ ό τού έθνίκοΰ κινήματος. Λ ο γ ά ρ ι α σ α ν τις α δ υ ν α ­ μίες τους, πολι τι κέ ς καί, πρό π α ντ ό ς, οικονομικές, καί π ά ­ σ χ ι σ α ν ν ά τ ά λύσ ου ν δ λ α μαζί μέ το ε να π ρ ό σ ω π ο τού μ ε γ ά λ ο υ κύρους, πού τ' όν ομά του θά φ ούντωνε τήν κάθε έλληνίκή κ αρ δ ιά καί θ' ά ν ο ι γ ε τό κάθε έλληνί,κό π ο υ γ γ ί . Δέ λ ο γ ά ρ ι α σ α ν δ μως δυό σ ο β α ρ ώ τ α τ α π ρ ά γ μ α τ α : π ρ ώτ α , π ώ ς ό Κ α π ο δί σ τ ρ ί α ς Κί' ά λ λ ο τ ε πού τοϋ ε ί χ α ν γίνει οί ί διε ς προτάσεις, τόν καιρό του Σκουφά, π ρ ό β α λ ε άρνηση καί ε π ε ί τ α π ώ ς ό ί δ ι ο ς α ύ τ ό ς Υ π ο υ ρ γ ό ς τού Τσ ά ρο υ ά π ό τή θέση του κί' ά π ό τήν πολιτική του ι δ ε ολ ο γί α , δ έν ήτ αν ά ν θ ρ ω π ο ς πού θ' ά γ κ ά λ ί α ζ ε καί θ ά κ α θ ο δ η γ ο ύ σ ε ε π α ν α ­ σ τ ατ ι κ ά κ ιν ήματα δ π ω ς ό έθνίκός ά γ ώ ν α ς τών Ε λ λ ή ν ω ν Τό π ρ ώ τ ο πάθημα, ά π ό τόν καιρό τού Γαλάτη, δέν έ γί νε μ ά θ η μ α γ ί ά τούς α ρ χ η γ ο ύ ς τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς καί γ ί' άλλη μίά φορά, ά ν καί ή π ρώ τη ά π ο τ υ χ ί α δέν ε ίχ ε α κ ό μ α σκε­ π α σ τ ε ί ά π ό τό χρόνο, ξ α ν α π έ σ α ν ε στήν ί δ ι α πολιτική

4άστ οχ ί ά. Μ ά τούτη τή φ ορά ή ευθύνη βαρύνει τόν Ά ν α ­ γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο κ αί τόν Ξάν θο , τούς δύο α ν θ ρ ώ π ο υ ς που κ ρ α τ ο ύ σ α ν ε σ τ ά χέ ρ ια τ ους τά π ρ ά γ μ α τ α τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , τήν έ πο χή έκείνη. Ξε κί νησ αν οί δυό τους, ό Ξ ά ν θ ο ς κι" ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό ­ πουλος, τό Φλε βά ρ η τού 1819, τ α ξ ι δ ε ύ ο ν τ α ς πρ ός τό Βορρίά. Ό π ρ ώ τ ο ς θ ά π ρ ο χ ω ρ ο ύ σ ε π ο λ ύ ψηλά, στις άπέρ αντες χ ι ον ισ μέ νε ς στ έ ππ ες , ώς μέσα στήν κ α ρ δ ι ά τής Ρουσσίας, έ χ ο ν τ α ς στ ους ώ μο υς του τό β αρ ύ χρ έο ς νά π λησ ιάσ ει τόν Καπο δί στρ ία . Ό δ εύτ ερος θ ά μ ε ν ε στις Ή γ ε μ ο ν ε ΐ ε ς , δ που θ ά ε β α ζ ε σέ τάξη σ ο β α ρ έ ς υπ οθ έσε ις τής ' Ετ αι ρε ί ας . "Ήταν έ κ εΐ π α ρ α π ο λ ύ τό 'Ελλ ην ικ ό στ οι ­ χ εί ο καί π α ρ α π ο λ λ έ ς οί βάσεις τής Φιλικής. " Α νθρ ωποί καί ο ρ γ α ν ώ σ ε ι ς καί κίνηση εθνική, έ β ρ α ζ α ν σέ καμίνι π ελώριο. " Επ ε ι τ α ή μ ε γ ά λ η ά ν ά γ κ η τής σ υ μ μ α χ ί α ς μέ τούς ά λ λ ο υ ς Β α λ κ α νι κ ού ς λα ούς, ά π ό κεΐ μόνο θ ά μ π ο ­ ρούσε ν ά μ π ε ι σέ πράξ η. Ή π α ρ ο υ σ ί α ε ν ό ς ά ρ χ η γ ο ΰ έκεΐ, τήν πε ρί οδ ον άκρίβώς π ού ι στορούμε, ή τ α ν ά ν α γ κ α ί α . " Ε φ τ α σ α ν στό Γ α λ ά τ σ ι υ στ έ ρα ά π ό ταξίδι κ ο π ι α σ τ ι ­ κό, μέ π ολ λή χρονοτριβή. Έ κ ε ΐ χώρισαν. Ό Ξ ά ν θ ο ς σ υ ν έ ­ χ ι σε τό τ α ξ ίδ ι του π ρό ς τ ά π άν ω, γ ί ά τήν "Οντέσσα, ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς χ ώ θ η κ ε στους Ή γ ε μ ο ν ε ΐ ε ς . Προτού χ ω ρ ί σ ο υ ν σ υν εν νο ήθ ηκα ν μ αζ ύ γ ί ά στερνή φορά ά π ά ν ω στους τ ρ ό π ο υ ς πού θ ά μ π α ί ν α ν σέ τά ξη τ ά έ σωτ ερίκά π ρ ά γ μ α τ α τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς . Γίατί, άληθίνά, οί ά ν ω μ α λ ί ε ς πού ε ί χ α ν π α ρ α τ η ρ η θ ε ί ώς τότε, έκεΐ στις Ή γ ε μ ο ν ε ΐ ε ς , φ έρ α νε π ο λ λ έ ς φορές σέ κ ί νδ υν ο αύτή τήν υ π όσ τ ασ η τώ\ ο ρ γ α ν ώ σ ε ω ν τής Φιλικής. Ά π ό τις π ρ ώ τ ε ς έ π αφ έ ς πού ε ί ­ χ ε ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς μέ π ρ ό σ ω π α καί π ρ ά γ μ α τ α , π α ­ ρ ά γ ο ν τ ε ς καί ο ρ γαν ισ μούς , κ α τ ά λ α β ε π ώ ς μόνο μίά στίβαρή τοπική διοίκηση θ ά σ φ ά λ ί ζ ε τήν π ρο κο πή τής ' Ε τ α ι ­ ρείας καί θ ά π ό δ ί ω χ ν ε μ α κ ρ υ ά τούς κ ινδύνους . Τότε φ ά ­ νηκε γ ί ά π ρ ώ τ η φ ο ρά στή σύντομην ί στ ορ ία τής Φιλικής, ό θεσμός τ ώ ν Ε φ ο ρ ε ι ώ ν . Ά π ο τ ε λ ο Ο σ α ν ε να ε ί δ ο ς τοπί-

42 κών διοικητικών έ ι κτ ροπ ών μέ γε ν ικ ά δ ί κ α ί ώ υ α τ α γ ί ά τις έσωτερίκές υ π οθ έ σε ι ς τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς στις π ο λι τ ε ί ε ς ή τις π εριφέρειες π ο ύ ε ί χ α ν τήν ε δ ρ α τους. Μ' α ύτ ές ά ρχ ίζε ί κ ά π ο ί α τά ξη καί ν οίκοκύρε μα στήν έσωτερίκή ζωή τ ων ο ρ γ α ν ώ σ ε ω ν τής Φιλικής καί ά π ' αότέ ς σ υ γ κ ε ν τ ο ώ ν ο ν τ α ί τά π ρ ώ τ α οικονομικά κ ε φ ά λα ι α πο ύ έ π ί τ ρ έ π ο υ ν ά π ό δώ καί μπρ ος στον π ο λυ έ ξ ο δ ο ν ο ρ γ α ν ι σ μ ό της ν ά κ ί ν ί έ ί α ί μέ κ ά πο ί α ν άνεση. Μέ τήν π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α του Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λου δ ημ ίο υρ γ οϋ ν τα ί σέ ?^ίγον κ αιρό μέσα, ε φο ρ εί ε ς σ τ ά σημαντίκώτερα, ά π ό εθνική κίνηση, κέ ντ ρα τ ώ ν Ή γ ε μ ο ν ε ί ώ ν . ' Α λ λ ά δσο κί' άν ό θε σμ ός τών έφορείών μ π ο ρε ΐ νά ωφέλησε γ εν ικ ά, δέν ελείψαν όμως κ αθ όλ ου οί έσωτερίκές ά ν ω μ α λ ί ε ς καί οί ά ντ ί δρ άσε ίς στό έ ργ ο τους. ' Ο ρ γ α ν ι ­ σμός π α ν τ α ξ ί κ ό ς ή Φιλική, ά φ ο υ ό σκ οπό ς της ή τ α ν κ α ­ θ α ρ ά εθνικός, έκλεισε μ έσα της κάθε κοινωνικό σ τ ρώ μ α τοΰ σ κλα βω μέ νο υ 'Ελληνισμού, ά π ' τ' ά ν ώ τ ε ρ α ώς τ ό πίό χ α μ η λ ά . Μ ά τό κ αθ έν α εσερνε μ αζ ύ του τ ά δικά τού ξ ε ­ χ ω ρ ι σ τ ά συμφέ ρο ντα, τις δ ικέ ς του δ ια θέ σε ι ς καί τή δική του ι δ εο λο γί α. Δ έ ν ε β λ ε π α ν ο λ α ά π ό τήν ϊ δ ί α σκ ο πι ά τόν έθνίκόν ά γ ώ ν α . Ό σχ η μ α τ ι σμ ό ς π α ρ α τ ά ξ ε ω ν μέ τή μ ο ρ ­ φή τής κ λίκας στις π ε ρ ι στ ά σε ι ς α ύ τ έ ς κ α τ α ν τ ά ε ι μοιρ αί ος . Μίά τέ το ια κλίκα μέ ά ρ χ η γ ό τό Μέγρη σχ η μα τ ίσ τ ηκ ε στό Γίάσί. Φ α ν α ρ ί ώ τ η ς ό Μέγρης, μέ ονομα μ ε γ ά λ ο καί φ ι λ ο ­ δοξίες μ ε γ αλ ύτ ε ρ ε ς , μέ ά γ ω γ ή καί κ α τ ά σ τ α σ η άρίστοκρατίκή, μ π λ ε γ μ έ ν ο ς σ τ ά μυστ ήρ ια τής ' Ε τ αι ρ εί α ς ά π ό τά Ροΰ σσ ίκα π α ρ α μ ύ θ ι α , π ά σ χ ι ζ ε μέ μ αν ί α ν ά μάθει τό μ υ ­ στικό τής ' Α ο ρ ά τ ο υ ' Αρ χής καί ν ά παί ξει ηγετικό ρόλο. " Ο τ α ν ήρθε ή ώ ρ α νά υ π ο γ ρ α φ τ ο ύ ν τά έ π ί κ υ ρ ω τ ί κ ά έ γ ­ γ ρ α φ α τής ί δ ρ υ σ η ς τών ' Εφορε ιών , θ έλησε ν ά ύ π ο γ ρ ά ψ ε ί κί' α ύ τ ό ς ά π ό μέρους τής ' Αρ χής. Μέ τήν υποστήριξη τής κλίκας του, ήρ θε σέ σ ύ γ κ ρ ου σ η μέ τόν ' Α ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λο. Τί ή τ α ν αυτός, ό υ π α λ λ η λ ά κ ο ς , πού έ ρ χ ό τ α ν ε νά κ ά ­ νει τόν ά ρ χ η γ ό καί τό δ ά σ κ α λ ο σέ ά ν θ ρ ώ π ο υ ς τής σε ιρ άς ένός Μ έ γ ρ η ;

43 Μά ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς μή θ έ λ ο ν τ α ς ν' άνοίξεί έσωτερίκές δ ι α μ ά χ ε ς καί κ α τ α λ α β α ί ν ο ν τ α ς κ α λ ά τί λογ ής ά ν θ ρ ω π ο ς ήτ αν ε τούτ ος ό Φα να ρ ίώτ η ς, α π ο φ ά σ ι σ ε ν ά ττο?^τευτεΐ δι αφ ορ ετ ικ ά α π έ ν α ν τ ι του. Τόν πήρ ε ιδιαίτερα, του μίλησε καί τόν ε π εί σ ε π ώ ς ή ' Α ό ρ α τ ο ς ' Αρ χ ή ά πο φ άσίσε ν ά συστήσει σκολειά κ άτ ου στό Μωρ ία μέ φανε ρό σκοπό τή μ άθηση καί κρυφό τή δ η μ ι ο υ ρ γ ί α έ π α ν α σ τ α τ ί κών κ έντ ρων, π αν έ το ιμ ων γ ί ά τόν ξεσηκωμό π ο ύ ζ ύγ ων ε, καί π ώ ς τό κ α τ ά λ λ η λ ο π ρ ό σ ω π ο π ο ύ δ ι άλ ε ξ ε γ ί ά τούτο τό οκοπό, ήταν αυ τός, ό Ν έ γ ρ ης . Ό Φ α ν α ρ ί ώ τ η ς ά ρχ ίκλίκαδόρος μ' δλη τήν π ο ν ηρ ι ά του, μ π λ έ χ τ η κ ε στό δ ί χτ υ πού το ΰσ τη σε ό άλλος, ένθουσίάστηκε κί' α ρχ ί σ ε ν ά ε τ ο ιμ ά ζε ­ ται γ ί ά τό τα ξί δι στό Μ ωρ ηά . Πήρε μέ τό π ρ ώ τ ο στ ά σ ο ­ β αρ ά τό π α ρ α μ ύ θ ι . Μέ τόν τ ρ ό π ο ν α υτό θά ξ εμ ά κρ αι νε ά π ' τ ί ς ή γε μ ο νε ΐ ε ς Κί' αυτέ ς θ ά λ ά φ ρ ω ν α ν ά π ό τήν π α ρ ο υ ­ σία του. " Ε φ υ γ ζ σέ λ ί γ ο γ ί ά τήν Πόλη. Ή σ υ χ α σ μ έ ν ο ς ά π ό τοϋ Ν έγ ρ η τις δίαβ ολέ ς, ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς μ π όρ εσ ε ν ά δ ο θ εί χ ωρ ί ς ά λ λ ε ς ε γν οί ε ς στήν τ α χ τ ο π ο ί η σ η τών έ σωτ ερ ί κών υ π ο θ έ σ ε ω ν τής ' Ε τ α ι ­ ρείας. Ά π ό τό Γίάσί π ή γ ε στό Βουκουρέστι κί' ά π ό κεΐ σ' ά λ λ α σ η μαν τι κά κ έ ντ ρ α τ ώ ν Ή γ ε μ ο ν ε ί ώ ν . Φ ρόν τι σε γ ί ά τή σύ στα ση έφορείών έκεΐ π ού σ τ ά θ η κ ε βολετό, χ τ ύ π η σ ε τις κλίκες, δ ι ό ρ θω σ ε τά οικονομικά τους, ε β α λ ε τά ξη στό χάος, σ υσ τη μα το ποί ησε τις κατ ηχή σε ις. ' Ή ρ θ ε σ' έ π αφ ή μ' έ ξέ χ ο ν τ α π ρ ό σ ω π α τής Φιλικής πού έ π α ι ζ α ν σημαντικό ρόλο κ αί στήν κοινωνία τών Ή γε μ ο ν ε ί ών . Δέν ε ίχ ε τόν τί­ τλο του ά ρ χ ηγ ο ΰ, μά ή σ π ά ν ι α π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ ά του μ π ο ­ ρούσε ν ά έ π ί β ά λ λ ε τ α ί π α ν τ ο ύ . Ε ί χ ε τή μυστηρίακή γ ο η ­ τεία του ήγέτη, ϊ σ ω ς δχί σέ μ ε γ ά λ ο βαθμό, μά τόσο δσο χ ρε ι α ζ ό τ α ν γ ί ά ν ά πείσει κ αί ν ά δ ημ ιο υρ γ ήσ ει γ ύ ρ ω του π ιστ ούς Κί' ο λό θε ρ μο υς ο π αδ ο ύς . Α ν ά μ ε σ α στούς π ο λ λ ο ύ ς έ ξέ χο ντ ες " Ελ λη νε ς γ ν ώ ρ ι ­ σε καί τό σοφό δ ά σ κ α λ ο Δούκα. Πή γε μίά μ έρ α σπίτ ι του ν ά γ ν ω ρ ι σ τ ο ύ ν ε ά π ό κοντά. Ε ί δ ε τήν εικ όν α τοΰ Κοραή

ν ά κρέμεται στον τ ο ί χ ο καί κ αθ ώ ς ήξαίρε τούς γ λ ω σ σ ι ­ κούς κ α υ γ ά δ ε ς τους, ρ ώτη σε τό Δ ά σ κ α λ ο π ώ ς κ ρα το ύ σε τήν ε ικόν α τοΰ έ χθ ρ οϋ του στό σπίτι του. Ό Δ ο ύ κ α ς τοϋ ά π ά ν τ η σ ε π ώ ς δέν ή τ α ν έ χθροί μέ τόν Κοραή ά λ λ ά τ ούς χ ώ ρι ζ αν οί γλωσσικοί του π αρ α λ ο γ ί σ μ ο ί . Κί' ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς πού έ βλ επ ε τά π ρ ά γ μ α τ α μέ τόν πολιτικό του φακό, π ήρ ε αφορμή ά π ό τά λ ό γ ι α τοϋ δ α σ κ ά λ ο υ καί μ ί λ η ­ σε γ ί ά τή βαθύτ ερη σημασία, ά πό έθνίκήν άποψη, πού έχου ν οί τσ ακ ω μο ί αύτοί. Τ ο π οθ έ τη σ ε τις δ ι αφ ων ίε ς τ ους στό π λ α ί σ ι ο τοϋ έθνίκοϋ Κινήματος. Μίλησε ώ ρ α π ο λ λ ή ν καί π ο λέ μ η σ ε ν ά δείξει στό σοφόν "Ελ/^ηνα π ού ά κ ο υ γ ε ξ α φ νι α σ μ έ ν ο ς καί σ ι ω π ώ ν τ α ς , π ώ ς στήν κρίσίμην ώρα πού π ε ρ ν ά ε ι τό έ θν ος έ τ ο ί μ ά ζ ο ν τ α ς τή λ ε υ τ ε ρ ι ά του, ολες οί έθ\'ίκές δ υ ν ά μ ε ι ς π ρ έ πε ι ν ά βρεθούν ε νωμένες καί υ π ο ­ τ α γ μ έ ν ε ς στον α νώ τε ρο σκοπό, π α ρ α μ ε ρ ί ζ ο ν τ α ς τις λ ο γ ή ς δ ιαφωνίες. Τέλος, κ άνει τό τόλμ ημ α καί τοΰ προτείνει νά γ ρ ά ψ ε ι ά ρ θ ρ ο υπέρ τοϋ Κοραή, μέ μόνο σκ οπό νά μάθει τό έ θν ος όλάκε ρο π ώ ς κ ά π ο ι ο ς π ο λ ύ σ π ο υ δ α ί ο ς λ ό γ ο ς τ ούς κάνει ν άφήσουν κ α τ ά μέρος τά π άθ η τους. Ό Δ ο ύ ­ κας, ξ α φ ν ι α σ μ έ ν ο ς άκόμη, φάνηκε ν ά π ε ί θ ε τ α ι καί δ έ χ τ η ­ κε μέ συγ κί νη ση τά λ ό γ ι α του. Τό ά π ο τ έ λ ε σ μ α ήτ αν π ω ς έ γ ρ α ψ ε ολόκληρη διατριβή ύ π ε ο τοΰ Κοραή κ αί τήν έ σ τ ει ­ λε στό Παρίσι νά δημοσιευτεί, Πού τή βρήκε τήν τόλμη καί τήν πειστική δύ ναμ η γ ί ά ν ά σηκώνει τ ά ν ά σ τ η μ ά του μ π ρ ο σ τ ά σ' ενα Δ ού κ α καί νά γ υ ρ εύ ει ν ά τόν δ ασκ αλ έ ψε ι , αυτός, ε ν ας ά σ ή μ α ν τ ο ς υ π α λ λ η λ ά κ ο ς μέ τά λ ι γ ο σ τ ά του κ ο λ υ β ο γ ρ ά μ μ α τ α καί τή μικρή του μ ά θ η σ η ; " ί σ ως τόν έ φ λ ό γ ί ζ α ν οί έθνίκοί πόθοι κ αί τόν έ κ α ν α ν ομιλητικό, ί σ ω ς ήτ αν ά π ό τήν π ά σ τ α ι ώ ν ά π ο σ τ ό λ ω ν π ού έ χο υν τό π ολιτ ικό τους τ α λέ ν το μεστό καί τ ο ύ ς κ άνει β αθιούς γ ν ώ σ τ ε ς τ ων π ρ ο σ ώ π ω ν καί π ο λ ύ ­ π ει ρο υς ρήτορες. Ί σ ω ς ν ά ήτ αν κ α ί τ ά δ υό μαζύ. Τόν ί δ ι ο ν καιρό πού κ α τ α π ι ά ν ε τ α ι νά λύσει ό λ α α υ ­ τά τ ά έ σω τε ρί κ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , φ ροντ ίζει

45 νά Βάλει σέ π ρ ά ξ η τό ζ ήτ ημ α τής σ υ ν ε ρ γ α σ ί α ς μέ τούς ά λ λ ο υ ς Β α λ κ α ν ι κ ο ύ ς λ αο ύς . Ά π ό τότε ά ρ χ ι σ α ν σο β αρ ές συν εν νοήσε ις μέ τούς Β λ ά χ ο υ ς καί τούς Σέρβους. Τις σ υ ­ ν έχι σαν ά λλ οι π α ρ ά γ ο ν τ ε ς τής Φιλικής, μ ά π ά ν ω στήν ι δ ί α βάση, πο ύ κ αθόρισε ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς καί κ α τ ά λ η ξ α ν σέ θετικές ο υ μ φ ω ν ί ε ς τήν άνοιξη του 1820. Ά λ λ ά κ α κ ά μ η ν ύ μ α τ α φτ άν ου ν σε λ ί γ ο ά π ό τήν Π ό ­ λη. Ό Μέγρης π ού ε ί χ ε ξεμείνεί έκεΐ, χ ω ρ ί ς νά συν εχ ί σε ι τό ταξίδι του γ ίά τό Μω ρηά , ά ρ χ ι σ ε π ά λ ι τις δίαβολές του καί τις π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς ν ά γ ν ωρ ί σε ι τήν Ά ρ χ ή . Βρήκεν ομως α ν τ ι μ έ τ ω π ο του τό Δίκαιο, τό μ ό ν ο ν ά π ό τούς άρχ η γ ο ύ ς π ο ύ εμενε τότε στήν Πόλη κοντά στό Σέκερη, πού φ ο υ σ κ ωμ έ νο ς ά π ό τις ρ α δ ι ο υ ρ γ ί ε ς τού Φ α να ρ ίώ τη άρρίβίστα κ αί π α ρ ά φ ο ρ ο ς , ό:συλλόγί στος καί βίαιος κ αθώ ς ή τ αν ά πο φ α σ ί ζ ε ί ν ά τόν ξ επ αστ ρέψ ει . Γρ άφ ει σ χ ε τι κ ά στόν Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ζ η τ ώ ν τ α ς τή γ ν ώ μ η του, μ' αυτός, ζ υ γ ί ζ ο ν τ α ς ψ υχρ αι μότ ερ α τ ά π ρ ά γ μ α τ α τ ρ έ χε ι ν ά τ ο ϋ π αρ α γ γ ε ί λ ε ί π ώ ς π ρέ πε ι ν ά π α ρ α μ ε ρ ί σ ε ι τις ά σ κ ο π ε ς καί κακές σκέψεις ά π ό τό νοϋ του. Μά ό Νέ γρης, π α ί ρ ν ο ν τ α ς τή σιωπή γί' ά δ υν α μί α , ολοκ ληρ ών ει τό δολερ ό έ ρ γ ο του μέ τήν ά πο σ τ ο λ ή ένός κ α θ α ρ ά π ρ ο δ ο τ ι κ ο ύ γ ρ ά μ μ α τ ο ς στον ΐδ ίο τόν Κα πο δί στρ ία , στήν τυφλή μ α ν ί α του ν άν α κ αλύ ψε ί τήν Ά ρ χ ή - Έ γ ρ α φ ε μ έ σ α : <;...Ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λος καί ό Ξ ά ν θ ο ς κ α τ α γ ί ν ο ν τ α ι ύπό τό ο ν ο μ α τής Ρωσσία ς καί του Κ α π ο δ ί σ τ ρ ί α ν ά διεγ εί ρο υν έντός τής Τ ουρ κί ­ ας μίαν έ π α ν ά σ τ α σ ί ν . Ή μ ε ΐ ς ά γ ν ο ο ΰ ν τ ε ς τήν άληθή τών π ρ α γ μ ά τ ω ν κίνησίν, έ νο μ ίσ αμ εν χρ έος μ α ς ά π α ρ α ί τ η τ ο ν τό νά είδοποίήσωμεν.. . διά νά γ ν ω ρ ί σ ω μ ε ν τ ούς τ ρό π ο υ ς κ ατ ά τ ούς ό π ο ιο υ ς δ υ ν ά μ ε θ α ν' ά κ ο λ ου θή σ ωμ ε ν έπομένως^. ' Ή θ ε λ ε ν ά βρει μέ κ ά θ ε τρόπο τούς ά ρ χ η γ ο ύ ς καί λ ο γ ά ρ ι α ζ ε π ώ ς άν ή τ αν ά λ η θ ί ν ά ολ' αύτά, ό Καποδίστρία ς θά τού ά π α ν τ ο ΰ σ ε ά ν ά λ ο γ α , κ^ α υ τό ς θά κ α τ α λ ά β α ι ­ νε τό π ν ε ϋ μ α του, θά καν όν ιζ ε τή σ τάσ η του κι.' έλπι ζε π ο λ λ ά ν ά π ε τ ύχ εί γ ί ά τό άτομό του. "Αν π ά λ ι δέν ή τ αν

46 αυτός, ό Κα ποδί στρ ία ς, θά του ά π α ν τ ο ϋ σ ε άρνητίκά, τ ά π α ρ α μ ύ θ ι α δ λα θα ε π ε φτ α ν , ά λ λ ο ι θά ήσαν οί α ρχ ηγ οί, ί σ ω ς [οχυροί ϊ σ ω ς ά σήμ α ντ οί , κί' α υ τ ό ς θ ά φρόντιζε ν ά παίξει, ά λ λ ο ί ώ ς τό ρ όλο του. Μ π ο ρ ε ΐ ν ά του ι κ α ν ο π ο ι ο ύ ­ σαν τις φιλοδοξίες καί τό τ ε θά π ή γ α ι ν ε μ αζ ύ τους, μά μ π ο ρε ΐ κ αί όχι, καί τότ ε θ ά τούς π ο λ ε μ ο ύ σ ε μέ δ λ ες τις δ υν άμ ει ς του. Ό Ν έ γ ρ η ς δέ λ ο γ ά ρ ι α ζ ε τ ούς έθν ίκ ούς σ κ οπ ού ς π α ρ ά μ ο ν ά χ α γ ί ά μέσο π ού θά τόν βοηθούσε στους ά τ ο μί κ ού ς του πό θο υ ς. Τό γ ρ ά μ μ α ε ίχε συ νέ πε ιε ς καί π α ρ α λ ί γ ο ν ά δ ημ ι ου ρ ­ γ ήσ ει φ οβε ρέ ς π ερ ι πέ τε ι ες στήν ' Ε τ α ι ρ ε ί α . Ό Καποδίστρία ς τό π α ρ ά δ ω σ ε στή Ρούσσίκη α σ τ υ ν ο μ ί α κί' αυτή, μ' ε ν­ τολή τού Τσάρου, ά ρχ ι σ ε δι ώξε ις τ ώ ν ' Ε τ α ί ρ ω ν πού έ με ­ ν α ν σέ Ρούσσίκη γη, ε ι δ ο π ο ι ώ ν τ α ς σ χ ε τ ι κ ά καί τήν Τ ο ύ ρ ­ κικη Κυβέρνηση γ ί ά τις Ή γ ε μ ο ν ε ΐ ε ς . Ειδική εντολή υ π ή ρ ­ χ ε γ ί ά τόν Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο . Αυτ ός β ρι σκόταν στό Ρένί, οπ ου π ή γ ε νά μάθει ν έ α του Ξάν θου. " Ητ αν ε Νοέμβριος τοϋ 1819. Ά π ό φιλικούς πο ύ κ ρ α τ ο ύ σ α ν επίσημα π ό σ τ α σέ κρατι κέ ς υπηρεσίες, μ α θ α ί ν ε ι τις μυστικές δ ι α τ α γ έ ς της Ρούσσίκης ά σ τ υ ν ο μ ί α ς ειδικά γί' α υτόν . Φεύγει, μασ κα ρ εμ έ νο ς κί' α γ ν ώ ρ ι σ τ ο ς , μ έσα σ τ ά κρύα τοϋ Ρούσσίκου χε ιμ ών α, π ε ρν άε ι τόν π α γ ω μ έ ν ο Δ ού ν α β η καί υστερ' ά π ό α φ ά ν τ α σ τ ε ς π ε ρι π έ τ ε ι ε ς φ τ ά νε ι κ ά π ο τ ε (Μάρτης τοϋ 1820, ένω ξεκίνησε τό Δε κέμ βρ η τοϋ 1819) στήν Ι τ α λ ί α . Τό τ έρ μ α τοϋ ταξιδιού του ήτ αν ε ή Πίζα, οπου σημαντι κή έλληνίκή π αρ οικ ία τήν ε κ α νε α ξ ι ό λ ο γ ο κέντρο ' Ελ λ ή ν ω ν τοϋ έξωτερίκοϋ. Ή π α ρ α μ ο ν ή τοϋ Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο υ στήν Πί ζσ τής ' Ι τ α λ ί α ς τοϋ ά νοι ξε ένα ξ εχωριστ ό κ ε φ ά λ α ι ο στήν π ο λ ι τ ι ­ κή του ιστορία. " Εμενε έκεΐ ό Ι γ ν ά τ ι ο ς , ό Μαυ ροκ ορ δάτος, ό Κα ρατζ άς, ό π ω ς καί άλλο ι κύκλοι τής ϊ δ ί α ς σει­ ράς. " Εμε ν ε άκόμη καί ό Τ σ α κ ά λ ω φ , οπο υ βρήκε άσυλο ϋ οτ ερ ' ά π ό τό σκοτ ωμό τοϋ Γ αλ ά τ η . Ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς σχετίστηκε μέ τούς κύκλους α υ τ ο ύ ς καί τόσο πο λύ

47 καί σέ τέτοιο βαθμό, ώστε ' / άσκ ήσου ν έ π ίδ ρα σ η ά π ά ν ω καί στις πο λιτ ικέ ς του αντιλήψεις. Ό α γ ω ν ι σ τ ή ς τοϋ λ α ­ ού, πού δ έν έ χ ώ ν ε ψ ε στήν ώς τότε ζωή του Φ αν α ρί ώτ ες καί κ ο τζ αμ π ά σ η δ ε ς , β ρέ θη κε σέ τέτοια δ ύσκολη ψ υ χ ο λ ο ­ γική θέση τότ ε στήν Πίζα, ώστε ν ά δ ε χ τ ε ί ε π ίδρ αση τών κατ' έξοχήν α ν θ ρ ώ π ω ν τοϋ Φα να ρ ίωτ ίσ μ οϋ . Ή κ α θ η μ ε ρ ι ­ νή έ π αφ ή μαζύ τ ους σέ δ ι ά σ τ η μ α σημαντι κό, οί π ρ ο σ ω π ι ­ κές σχέσεις, οί πολιτ ικέ ς συζητήσεις, οί δ ι π λω μ ατ ι κο ί τ ρ ό ­ ποι, κ α θ α ρ ά φ αναρί ώτίκοί, τοϋ Μ αυ ρ οκ ο ρ δ ά τ ο υ καί τοϋ Ι γ ν ά τ ι ο υ , ν ά φ α ί νο υν τ αί σ τ ά μάτ ια τ ών ά λ λ ω ν ά γν οί ά ν ­ θρ ωπ οί καί λευκοί π α τ ρ ι ώ τ ε ς , ξ ε γ έ λ α σ α ν τό ψτωχόν Ά ν α ­ γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο καί τόν έ κ α ν α ν νά π ιστ έψει π ω ς δλοί α υ ­ τοί ά π ο τ ε λ ο ϋ σ α ν π ο λύ τ ι μ ο έθνίκό κ εφάλαι ο, ά π α ρ α ί τ η τ ο γ ί ά τήν έ πί τυχ ί ά τής έ θνίκής υπόθε σης καί τόσο πολύ, πού, ϊσως, ό εθνικός ά γ ώ ν α ς , χ ωρ ίς έ δα ύ το υς , ν ά χ α ν ε τήν πρ οκοπή του. Χωρίς ν ά έξετάσεί τήν κ α τ α γ ω γ ή , ΐ ή ν ως τότε ιστορία καί τόν ι δ εο λ ογ ικ ό τους κόσμο, τούς δ έ χ τ η ­ κε σ τήν έκτίμησή του. Μ έσα του, σ χ η μ ά τ ι σ ε τήν π ε π ο ί θ η ­ ση, π ώ ς μέ τ ά τ ρ α ν ά τους ο ν ό μ ατ α καί τήν έπί βολή τους, θά ήσαν ά π ό τά λ ι γ ο σ τ ά π ρ ό σ ω π α πού θ ά έ π α ι ζ α ν τό σ π ο υ δ α ί ο τους ρόλο στήν έρχόμενη έ π α ν ά σ τ α σ η . " Ο τ α ν ά ρ γ ό τ ε ρ α ήρθε τό μ ήν υμ α π ώ ς ό Ύ ψ η λ ά ν τ η ς δ έχ τηκ ε τήν ά ρ χ η γ ί α τοϋ έθνίκοϋ κ ι νήμ ατ ος κ αί οί έτοίμασίες ε ί χ α ν ά ρχ ίσε ί κίόλας, οί μόνοι ϊ σ ω ς " Ελ λη νε ς τοϋ έξωτερί κοϋ πού άκο υσ αν ά σ χ η μ α τήν είδηση, ήσαν αυτοί, τής Πίζ ας. " Ε τ ρε φα ν ά λ λ ε ς φ ιλοδοξ ίε ς κι' ά λ λ α σ χ έ δι α ε ί χ α ν στό ν οΰ ό Κ α ρ α τ ζ ά ς κί' ό Μ α υ ρ ο κ ο ρ δ ά τ ο ς καί π ί ­ σ τ ε υ α ν π ώ ς έ χ α ν α ν τό π α ι χν ί δι , τώρα, πού ε νας άλ λο ς τούς εκοβε τό δρόμο, π α ί ρ ν ο ν τ α ς τήν ά ρ χ η γ ί α . Δ έ ν ε ίχ αν συγ κ εκ ρ ιμ έν ε ς έπ ίθυμ ίε ς γ ί ά μ π λ ε ξ ί μ α τ α μέ ε π α ν α στ ά σε ι ς , μά π ίσ τ ευ αν στ" ό ν ο μ ά τους καί θ α ρ ρ ο ύ σ α ν π ώ ς οί " Ε λ ­ λ ην ες ά μ α θ ά π ρ ο β α ί ν α ν ε οτόν ξ εσηκωμό τους, κ<.' α υτός β άδ ι ζε σέ καλή πορεία, μόνο σ' α υ το ύς ε πρ επ ε ν ά σ τ ρ έ ­

48 ψουν τά β λ έ μ μ α τ ά τους καί νά τ ούς κ αλέ σουν τίυητίκά, μ ή π ω ς δ ε χ τ ο ύ ν ν ά μπ οΰν έπί κ εφα λής τους. Ά π ό τις συζητήσει ς καί τά ψεύτικα φ ο υ σ κ ώ μ α τ ά τ ο υ ς έ π ηρ εάσ τηκ ε καί ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς κτ' δταν σέ λ ίγ ο ήρθε τό ε πί σημο κ ά λ ε σ μ α τοϋ Ύψ ηλ ά ν τ η , πού μηνούσε, σ' α ύ τ ό ν καί στόν Τ σα κ ά λ ω φ , σά ν π ρ ω τ ε ν ε ρ γ ά μέλη τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , ν ά π ά ν ε στό Κίσνόβί, έ π λ ασ ε στό νοΟ του ά λ ­ λα σ χ έ δ ι α κί' ετοιμάστηκε, φ τ ά ν ο ν τ α ς , ν ά τ ά βάλει σέ πράξ η. Ποίά ησανε, λ οι πό ν , α ύ τ ά τά σ χ έ δ ι α του Ά ν α γ ν ω στόπου/^ου ; ' Ή θ ε λ ε π λ ά ϊ στόν Ύ ψ η λ ά ν τ η νά σχ η μα τ ισ τ εί ε να μόνιμο συμ βούλιο πού νά κλείνει μέσα του τό Μαυρ οκο ρδ άτ ο, τόν Κα ρατζ ά, τόν Ι γ ν ά τ ι ο καί άλλους. ' Έ τ σ ι φ α ν ί α ζ ό τ α ν ε π ώ ς θ ά μ π ο ρ ο ύ σ ε ν' ά π ο τ ε λ ε σ τ ε ΐ ε ν ας σ ο ­ β αρ ός κ ύκλος μέ β α ρ υ σ ή μ α ν τ α ο ν ό μ α τ α π ού θά σ κ έ π α ζ α ν έπίβ/^ητίκά τό έθνίκό κίνημα στις ά ρ χ έ ς του. " Επειτ α, γ ί ά ν ά π ε τ ύ χ ε ί ολ' αύτά, καί έπεί δή δέν ήξαίρε τί ετο ι­ μ ασ ίε ς ε ί χ α ν γίνει στό δ ι ά σ τ η μ α τής δικής του ά πο υ σί α ς, ζητούσε μίά μικρή άναβο?^.ή τής κίνησης τ ω ν δπλ ων . Ά π ό τό δ ρόμ ο άκόμα, ά π ά ν ω στό λ α χ ά ν ι α σ μ ά του ν ά π ροφτ άσε'„, έστειλε γ ρ ά μ μ α στόν Ξ ά ν θ ο καί τοϋ ζητούσε ν ά π ε ρ ι ­ μένουν ώς π ού ν άρ θ εί κί' αύτός, γ ι α τ ί εχεί ν' ά να κοί νώ σεί σ ο β α ρ ά π ρ ά γ μ α τ α : «...έως ν ά ά ν τ α μ ω θ ώ μ ε ν ν ά μή ά π ο φ α σ ί σ ε τ ε κ α ν έ να π ρ ά γ μ α , διά ν ά σ ά ς β άλ ω μερικά π ρό οφθαλμών». Ά λ λ ά οί κλίκες πού ε ΐ χ α ν ξ α ν α σ χ η μ α π σ τ ε ΐ στήν ά π ο υ σ ί α του καί κ ρ α τ ο ύ σ α ν ε π α λ ι ά ε χ θ ρ α μαζύ του, β ά ­ λ α ν ε λ ό γ ι α στόν Ύ ψ η λ ά ν τ η π ώ ς έ ρ χ ε τ α ι ν ά τόν φ α ρ μ α ­ κώσει. "Ετσι, δ τ αν ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς μέ τήν ψυχή σ τ ά δ ό ντ ι α ά π ό τή λ α χ α ν ι α σ μ έ ν η μακ ρύ τα τη πορ εί α του π α ­ ρου σι άστ ηκ ε μέ τό όπ ό μν ημ ά του στόν Ύ ψ η λ ά ν τ η γ ί ά νά τοΰ έκθέσεί τις ά ν π λ ή ψ ε ί ς του, α ύ τ ό ς τόν δέχ τηκ ε ψυχρά. Τόν άφησε ώστόσο ν ά τού μιλήσει, τόν ά κ ου σ ε μέ π ρ ο σ ο ­ χή, α λ λ ά στό τέλος, ό π ω ς ήτ αν επόμενο, ά π όρ ρ ίψ ε τις

49 "προτάσεις του. Κάτι π ε ρ ί σ ο ό ι ε ρ ο : ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς ά π ό τότ ε π αρ αμ ερ ίσ τη κε , ά π ό μ ε ί ν ε στό περιθώριο των γ ε γ ο ν ό τ ω ν καί γ ί ά χρονικό δ ι ά σ τ η μ α αρκετό, Τό unôuetvg χωρίς δ ιαμ αρτ υρ ία. Σ ' αυτήν τήν κ α τ ά σ τ α σ η τόν βρήκε λ ίγ ο m o υστέρα ό Ξ ά ν θ ο ς . 'Απ ό ρη σ ε γ ι ά ο σ α ε μαθε καί μέ γ ο ρ γ έ ς ένέργ εί ες στόν Ύ ψ ηλ ά ντ η ξ εκ αθ άρ ισε τόσο τή μ π λ ε γ μ έν η αυτήν ΰτίόθεση, έγγυήθη*<ε μέ τόση θέρμη γ ί ά τήν τιμιό­ τη τα του κ ατ η γο ρ ού μ εν ο υ, ωστε ό ' Α ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς ά ιτ οκ ατ α στ ά θη κε σέ λ ί γ ο ξ α ν ά στήν π α λ η ά του θέση. Τ ά γ ε γ ο ν ό τ α ο μως ε ί χ α ν πρ οχωρήσει. Ή ε π α ν ά σ τ α σ η εΐχε ξ ε σ πά σε ι στις Ή γ ε μ ο ν ε ΐ ε ς καί μ έ σα στή Φωτιά της καιρός δ έν ήτ αν ε γ ί ά τέτοιες ίστορίες. Μ ά ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς δέν ε π αί ξ ε τό ρόλο του έκεΐ. Ζητ ούσε ν ά κατέβεί στό Μωρίά. "Επεισε τό Δημήτρη Ύ ψ η λ ά ν τ η ν ά κατέβουν μαζΰ, ά φ ο ϋ νίκησε τούς δ ι σ τ α γ μ ο ύ ς τοΰ Ά λ έ ξ α ν τ ρ ο υ γ ί ά τό σκόπιμο τοϋ ταξιδιού. Τέλος, έ φ υ γ α ν μ α ζ ΰ κ α τ ά τόν 'Απρίλη. Αυτ ός εκανε τόν έ μ π ορ ο της Β ε σ σ α ρ α β ί α ς μέ τ ο ν ο μ α Σ ω σ τ ο π ό π ο υ λ ο ς καί τόν Ύ ψ η λ ά ν τ η τόν β άφτισε δ ιευ θυντ ή τοΰ έμπορίκοΟ του οίκου μέ τ' ό ν ο μ α Χαρίτος. Ά φ ο ϋ π έ ρ α σ α ν τήν Τ ρ α ν ­ σ υλ β α ν ί α , τήν Κροατία, τή Γ ερ μα ν ία , ε φ τ α σ α ν τέλοΓ στά Τρίέστί. Ά π ό κεΐ θ ά ξεκ ιν ούσαν γ ί ά ν ά φ τ ά σ ο υ ν κ α τ ά τόν 'ίούνη στό Μωρίά. " Αν οι γε νέα έπο χή λ α μ π ρ ή ς δράσης έθνίκής κ' έπαν α σ τ α τ ί κ ή ς γ ί ά τόν Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο μ έ σα στήν κ α ρ δ ι ά τώ ρ α τής σ κλ α βω μέ ν ης π α τ ρ ί δ α ς του.

Ή π ρ ώ τ η χρ ο νι ά τοΰ ξ εσ ηκ ωμ ού στό Μ ω ρ ί ά ά ν έ β α σ ε στό προσκήνιο τής ά ν α σ τ α τ ω μ έ ν η ς ζ ω ής τοΰ έθνους,, α ν ά μ ε σ α στό πλήθος, στ ο ύς π ο λλ ού ς, δυό νέες κ' έ ξ α ψ ε τίκές φ υ σ ι ογ ν ωμ ί ε ς : του Κολοκοτρώνη σ τ ά σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ά καί του Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο υ στ ά πο λι τι κά . Τοϋ π ρ ώ τ ο υ 4

50 τ' όνομα θύμιζε παλιά περιστατικά, ντυυένα in.o πολύ στό θρύλο, άπό τήν κλέφτικη παράδοση του ίδιου καί τής γ ε ­ νιάς του, μά χωρίς τίποτα τό ψηλό κί' άξίό?^ογο ως τότε. Τοΰ άλλου τ' δνομα ήταν όλότελ' άγνωστο καί τ' άρματωμένα, δασωτά παλληκάρία γι.ά πρώτη φορά εβλεπαν έκεΐνον τόν ξένον άνθρωπο, μισό πολεμιστή μισό κα λα ­ μαρά, πού έστεκε πά ντ α πλά'ί, σά δάσκαλος, στόν «πρίντζηπαχ. Μά καί τούς δυό τώρα, τούς άνάοείξαν στήν πρώτη γραμμή τά σφοδρά έπαναστατίκά γεγο νότ α αύτής τής πρώτης χρονιάς. Ό έρχομός τοΰ Δημήτρη Ύψηλάντη στό Μωρίά (Ιούνης τοΰ 1821) χάλασε μίά τάξη πραγμάτων καί άνοιξε μίά νέα. Χάλασε τήν τάξη πού στεριώσανε μέ τήν έξουσία τής Γερουσίας τους, τόσο φρόνιμα καί νοικοκυρεμένα, οί κοτζαμπάσηδες, άμέσως ϋστερ' άπό τά πρώτα ξεσ π ά ­ σματα τής έπανάστασης, κ<.' άνοιξε νέα τάξη μέ τήν όλοδύναμη έξουσία πού σχηματίστηκε γύρω στόν πρίγκηπα καί τήν άποτελούσαν οί λαϊκοί άγωνί,στές μέ ^τούς Φιλι­ κούς. "Ολα δείχνανε κί' άπό τά φερσίματα του ϊδί,ου κί' άπό τούς άνθρώπους πού τόν περιτριγύριζαν πώς ό νέος πρίγκηπας, φερμένος γτ' άρχηγός, δέ θά γινόταν βολικός στά σχέδια τών κοτζαμπάσηδων. Ά π ό τήν πρώτη στιγμή οί διαφωνίες πήραν τέτοίαν έίπλα, πού δέν προμηνοΰσαν τίποτα καλό. Οί πρώτοι γύρευαν τήν έπανάσταση κάτω άπό τήν άπόλυτη δική τους ηγεμονία. Ό Ύψηλάντης ήθελε νά έπίβάλεί στήν άρχηγία τής έπανάστασης τούς άνθρώπους πού τήν έ&ημίούργησαν—τούς Φιλικούς καί τούς άλλους πολέμαρχους καί λαϊκούς άγωνίστές. Δέν ήσανε διαφορές προσώπων, μά οί βαθείές άντίθέσείς άπό κοινωνική θέση χωριστών κόσμων. Ποίός θά μπορούσε νά τούς ταψίά ξεί ; Κάθε μέρα πού περνούσε κί° ενας νέος τσακωμός μεγάλωνε τό μίσος καί χώριζε βαθύτερα τούς αντίπαλους κόσμους.

5ΐ

Τά επαναστατικά γεγονότα στά Βέρβαίνα. τό ΐδίο καλοκαίρι, ήρθανε σά μοιραίο έπακολούθημα. Ό άρματωμένος λαός, χιλιάδες πολλές, χύθηκε κατά πάνω στους κοτζαμπάσηδες νά τούς σφάξει, γιατί uè τή στάση τους έκαναν τόν Ύψηλάντη νά σηκωθεί καί νά φύγει. Οί άνθρωποί πού μπήκαν έπί κεφαλής τους ήσαν οί Φιλικοί κί.' άνάμεσά τους, στήν πρώτη γραμμή, ό Άναγνωστόπουλος. Έ κ ε ΐ σημείωσε μίάν έξαψετίκή δράση. Ή τ α ν ό κυρίώτερος πολιτικός σύμβουλος τοϋ Ύψηλάντη καί πρέπει νά ειπωθεί πώς αν δέν ήταν αύτός νά κρατή­ σει γερό χαλινάρι, τόν πρίγκηπα μονάχον θα τόν είχαν τυλίξει οί κοτζαμπάσηδες. Τά γεγονότα κατάληξαν σέ μίά προσωρινή υποχώρηση τών προκρίτων, μά οχί καί σέ οριστική συμφωνία. Ά λ λ ά στήν ουσία τά πολεμικά καί πολιτικά πράγμα τα άπό τότε κί' επείτα, τά διαφέντευε ή παράταξη Ύψηλάντη. Αυτά τά ιδία γεγονότα άνάδείξαν σέ φυσιογνωμία πολίτική πρώτης γραμμής τόν Άναγνωστόπουλο. Λίγο άργότερα, στήν πολιορκία καί τό πάρσιμο τής Τρίπο?νίτσάς, ό ρόλος του μεγαλώνει. Είναι μέσα στόν πρώτο κύκλο μέ τούς πολέμαρχους πού διευθύνουν τις μάχες στήν πολιορκία, π λά ι στόν Κολοκοτρώνη, τόν Ά ναγνωσταρά, τό Μαυρομίχάλη, αν καί άνθρωπος τής πολιτικής δράσης καί άψητος άπό τις φωτιές τοΰ π ο λ έ ­ μου. Μά τόν άνέβαζε στήν πρώτη σειρά καί ή παράταξη πού άντίπροσώπευεκαί ή προσωπική του άξια. Αυτό πήρε περισσότερο πανηγυρικό χαραχτήρα δταν μέσα στή βράση τών μαχών τής Τρίπολίτσάς, ό Ύψηλάντης χρειάστηκε νά πάει στήν Πάτρα γίά ν' άντίμετωπίσεί πιθανή τουοκίκη άπόβαση. "Αφησε άντίκαταστάτες του στά στρατιω­ τικά τό Μαυρομίχάλη καί στά πολιτικά τόν Ά ν α γ ν ω ­ στόπουλο. Ποίά καλύτερη άναγνώρίση, επίσημη καί δημοσία, τοΰ ρόλου του καί τής άξίας του θά μπορούσε νά '/ίνεί;

53

Στις διαπραγματεύσεις γίά τήν πα ράδοση τής Τροπολίτσάς, ώριμος καρπός τής πρώτης μεγ άλης νίκης, εΐναί τό σημαντίκώτερο πρόσωπο κοντά στόν Κολοκοτρώνη καί τούς άλλους. Αΰτός άναπτύσσεί τά ζητήματα στούς Τούρκους άντίπροσώπους. Στή χωριστή ουνθήκη πού έκανε ό Κολοκοτρώνης μέ τούς 'Αρβανίτες, αύτουνοΟ τή γνώμη ρώτησε. Μαζύ, οί δυό τους τό αποφάσισαν καί τό ζήτημα θεωρήθηκε τελείωμένο. Σ τ ή ν π ρ ώ τ η ν αυτή περίοδο τών πρώτων σημαντικών νίκέ&ν καί τών πρώτων μεγάλων ενθουσιασμών, ό Κολοκοτρώνης κί' ό Άν α γν ω σ τό π ο υ λ ο ς είναι οί δυό περισσότερο σημαντικές φυσίογνωυίες του C(\ (0 VCX. Ά λ λ ά τά κατοπινά γεγονότα δέν άκολούθησαν τήν ιδία πορεία. Οί κοτζαμπάσηδες εδεσαν τις δυνάμεις τους κί' όταν στό τέλος τής χρονιάς εγ ι ν ε ή π ρ ώ τη έθνίκή συνέ­ λευση παρουσιάστηκαν παντοδύναμοί. Ή λαϊκή π α ρ ά ­ ταξη δέν έτοίμασε τις δικές της δυνάμεις, δέν εσφίξε τις γραμμές της, δέ στερέωσε τή θέση της Κί' άνάμεσα στους άνθρώπους της, άν εξαιρέσει κανείς τόν Ύψηλάντη πού ήτανε περισσότερο ενα όνομα καί λίγότερο ενας ουσια­ στικός άρχηγός, τήν κυρίώτερη πολίτίκήν εύθύνη τήν εχεί χωρίς αντιλογία, έ Άν αγνωστόπουλος. Α ν τ ί νά στεριώ­ σει τήν πολιτική καί ήθίκήν υπεροχή τής παράταξής του άπό τις λαμπρές νίκες τής χρονιάς καί νά δέσει τις επι­ τυχίες οργανωτικά, άφησε καί χαλαρώθηκαν οί δυνάμεις, ή συνοχή εσπασε καί πολύτιμος χρόνος χάθηκε μέ άποτέλεσμα τόν πολιτικό νίκημό τής λαϊκής παράταξης στήν πρώτη έθνίκή Συνέλευση τής Έπίδαύρου. Τό γεγονός μο­ νάχα πώς ή άντίδραση κατάφερε ν' άρπάξεί καί νά δολο­ φονήσει τον Άν τών η τόν Οικονόμου, πού έρχόταν νά πάρει μέρος στή Ζυνέλευση μέσ' άπ' τήν άγκαλίά τών λαϊ κών KCÎ μάλιστα μ έ τήν άθέλητη, άλλά καί βλακωδέ­ στατη έγκριση αύτοΟ τοϋ Ύψηλάντη, δείχνει καθαρά τό

53 βαθμό τής ανοργανωσιάς καί τήν άπουσία ικανής καθο­ δήγησης άπό άνάμεσό τους. Ά π ό τότε, υστέρα μάλιστα άπό τήν όλοκληρωτίκήν έπίκράτηση των κοτζαμπάσηδων μέ τήν εθνική Συνέλευση ή παράταξη των λαϊκών εχασε τήν πολιτική δύναμη καί τή συνοχή της καί πέρασε στήν άφάνεία. Μαζύ της κί' ό Άναγνωστόπουλος, άφοϋ μ' αυτήν είχε συνδέσει τήν π ο ­ λιτική του υπόσταση. "Ολα τά κατοπινά του χρόνια καί μέσα στήν ' Ε π α ­ νάσταση καί υστέρα, ως τό τέλος τής ζωής του, τά πέρα­ σε σάν παραμερισμένη πολιτική προσωπικότητα. Μονάχα στά Ί826 παρουσιάζεται μέ μίά ξαφνική δραστηριότητα όταν δημωυργήθηκε ή κίνηση γίά τήν Άγγλί.κή προστα­ σία. Αύτός πίστευε πώς μόνο ή Ρούσσίκη βοήθεια μπο­ ρούσε άποτελεσματίκά νά βοηθήσει τήν 'Ελλάδα. Προ­ π αγά νδ ιζε μέ ζήλο τις απόψεις του. Κί' δταν είδε πώς τά πράγμα τα γίνόντουσαν κρίσιμα, άποφάσίσε νά δράσει έντονώτερα. Συνεννοήθηκε μέ τόν Ύψηλάντη, τόΝίκηταρά, τόν Καραϊσκάκη πού ήσανε κί' αύτοί τής γνώμης του, κί' εφυγε γίά την Πετρούπολη. Στήν Πόλη πού πέρασε, παρουσιάστηκε στό Ρώσσο πρεσβευτή καί του μίλησε άνοίχτά γίά τούς σκοπούς του. Αύτός δέν τόν άφησε νά πάει στή Ρουσσία, πα ρά τόν εβαλε νά κάνει υπόμνημα στόν Τσάρο καί νά τά λέει ολα. Τού σύστησε άκόμη νά προ­ παγανδίζει τήν π ειθαρχία στόν Καποδίστρία πού μόλις τότε εΐχεν έκλεγεΐ άπό τούς "Ελληνες καί τόν εστείλε πίσω στήν 'Ελλάδα. Μέ τό γυρισμό, τέλείωσε κ' ή απο­ στολή του. Στή διάρκεια τής έπανάστασης πολέμησε, όπως μπο­ ρούσε, στό πλευρό τοϋ Ύψηλάντη, στις σπουδαιότερες ίίάχες. Μά σ' ολα τά συνταραχτίκά γεγονότα πού Ακο­ λούθησαν κί' άναστάτωσαν τή ζωή τού 'Έθνους δέν τόν ξαναβρίσκει κανείς πίά. Σ' ολη τήν άλλη ζωή του, ώς τό γέρμα του βίου του, εμείνε, άπσρά λλ αχ τα οπως Κί' ό

54

Ξάνθος, χωρίς ρόλο σημαντικό : στό περιθώριο τών γ ε γ ο ­ νότων. Δέν υπάρχει τίποτα τό παράδοξο στις χρονικές αυτές συμπτώσεις στή ζωή τών δυο τούτων άντρων του Είκοσίένα. άφοΰ ήσαν τής ιδίας πολιτικής δύναμης καί τής ιδίας άγωνίστίκής άντοχής. Μέ άσήμαντες παρ αλλ α­ γές, έγραψαν τήν ιδία πολιτική τροχιά στήν πολυκύμαντη ζωή τους. Σημείωσε επιτυχίες μεγάλες στήν πολιτική του ζωή, μά σημείωσε καί λάθη τρανά. Σωστά καί καλά διαφέν­ τεψε τή Φιλική ϋστερ' άπό τό θάνατο του Σκουψά, μαζύ μέ τόν Ξάνθο, στις γενικές γραμμές, δπως σωστά καί καλά πολιτεύτηκε τήν πρώτη χρονιά του άγώνα. "Αν τήν πολίΐίκήν αυτή μπορούσε νά τή συνεχίσει καί τά κατο* πί νά χρόνια, ή Ε π α ν ά σ τ α σ η θά μπορούσε ν' άκολουθήσεί άλλη πορεία. Μά δέν είχε τέτοια δύναμη μέσα του. Ή 'Επανάσταση ζητούσε, γίά ν' άκολουθήσεί λαϊκές λύσειςοργάνωση γερή, παντοδύναμη καί αρχηγό μ' άνώτερες ικανότητες, πλασμένον άπό τήν πάστα τών μεγάλων. Ή οργάνωση δέ στάθηκε στό ϋψος της κί' ό Ά ν α γ ν ω σ τ ό ­ πουλος δέν άνταποκρίθη στό ρόλο τόϋ τέτοιου άρχηγοΟ —δπως καί κανένας άλλος. 'Ωστόσο, μέ τις δυνάμεις πού είχε πάλαίψε δσο μπο­ ρούσε μέ πείσμα, μέ μανία, μέ πίστη. Δέν πάλαίψε ώς τό τέλος, μά ήτανε νικημένος πίά. "Οσο κί' άν τό περιστατι­ κό τής Πίζας τόν βαρύνει ολοκληρωτικά—ό ϊδίος ύστερώτερα μετάνίωσε γίά τή στάση του, καταλαβαίνοντας τό λάθος του —δμως ήταν ό συνεπέστερος άπό τούς λαϊκούς άγωνίστές τοϋ Είκοσίένα στήν πάλη κατά τών κοτζαμπά­ σηδων. Τό διαπιστώνει κί' ό Φίλήμων πού τόν παρακολού­ θησε βήμα πρός βήμα μέσα στήν καρδιά τής έπανάστασης : «...ό Ά ν α γν ω σ τό π ου λο ς είχεν καρδίαν ευθείαν καί πατρίωτίκήν. Ά λ λ ' ήτο άμείλίκτος πολέμιος τού συστήμα­ τος τών προκρίτων καί τών κοτζαμπάσηδων». "Αν δέ μπόρεσε νά τό βγάλει πέρα μαζύ τους, φταίει κί' αυτός

55 προσωπικά, μά φταίνε περισσότερο καί οί γενικές καί με­ γάλες έλλείψείς τοϋ πολιτικού ρεύματος πού άντίπροσώπευε Έβλεπε τόν Έθνίκόν ά γώ να στό βάθος του, πίστευε ασάλευτα στό δίκηο τοΰ σκλαβωμένου λαοϋ καί γύρευε μέ πάθος λαϊκές λύσεις, στήν έθνίκή του υπόθεση. Δέ συνεπήρε τό νοΟ του κανένα παράλογο μίσος γίά τούς άλλόψυλους, ήξαίοε τούς πόνους των λαών κί' ας ήτανε στή θέση τοΰ δυνάστη, άφοϋ ή κρίση του μπόρεσε νά πάει στό βάθος καί νά διακρίνει τούς μεγάλους χωρισμούς τών άνθρώπων μέσα στά εθνη. «Πολεμάμε, ελεγε, γίά νά ζήσουμε καί μεΐς καί νά τούς κάνουμε νά ζήσουνε κί' αύτοί (οί ΤοΟρκοί), κάτω άπ ό νόμους δίκαιους, άνθρωπίνούς. Έ μ ε ΐ ς δέν πολεμάμε τούς Τούρκους, τά άτομά τους, μά κατά τής Τυραννίας)>, Δέν ήσανε πολλοί οί άρχηγοί τοΰ είκοσίένα πού είχανε τέτοιον εύρύ στοχασμό. Ό Άν αγν ωσ τόπ ουλ ος τόν είχε. Κί' αν ό άξιος αύτός άγωνίστής κάτεχε πιότερη δ ύ ν α μ η πολιτική καί πιότερη τ ό λ μ η , θά μπορούσε ν' άποτυπώσεί βαθείά τήν προσωπική του σφραγίδα στήν έ πα νάσ τασ η—όφελος θετικό γίά τούς λαϊκούς σκοπούς της. Δέν τά είχε στό βαθμό πού χρειάστηκε, ή επίδραση στάθηκε λίγότερη, πίό κάτω άπό ενα μέσον ορο, κ' ή έπανάσταση άκολούθησε άλλους δρόμους. Ωστόσο, είναι καί μένει ενας άπό τούς πρώτους καί κύριους δημιουργούς τοϋ Είκοσίένα καί τοΟ έθνίκοϋ λυτρωμοϋ. Στό έλεύθερο Βασίλειο έζησε σά δημόσιος ύπάλληλος τόν καιρό τοϋ Καποδίστρία καί τοΰ "Οθωνα, διοικη­ τής καί νομάρχης σέ διάφορες περιφέρειες τοϋ νέου έλληντκοϋ Κράτους. Στό τέρμα τοϋ βίου του, εζησε σάν άπλός ιδιώτης, άγνωστος Κί' άσήμαντος στήν 'Αθήνα, μέ τή λιγοστή σύνταξή του. Πέθανε στις 15 τοϋ Νοέμβρη τοϋ 1854, στήν επιδημία της χολέρας.

ΓΡΗ ΓΟ ΡΗ Σ ΔίΚΑίΟ Σ-ΠΑΠΑΦ ΛΕΣΣΑΣ (Ο ΟΡΓΑΝΩΤΗΣ-Ο Π 0 Λ Ι Τ ! Κ 0 Σ - 0 ΠΟΛΕΜΑΡΧΟΣ) Α ' Ο Ο ΡΓΑΝΩΤΗΣ

Ά π ό τούς άνθρώπους τοΰ Είκοσιένα λίγοι στάθηκαν τυχεροί κι.' άξιοι νά ζήσουν καί νά φανούνε σ' δλες τις φάσεις του μεγάλου άγώνα. "Αλλοι δούλεψαν κ' έφαγαν τή ζωή τους παλεύοντας γίά νά θεμελιώσουνε σέ στέρεες Κί' ώργανωμένες βάσεις τις δυνάμεις πού θά ώδηγοΟσαν ώς τήν 'Επανάσταση, κ' επεσαν προτού νά χαρεΐ ή ψυχή τους τόν κόπο τών χεριών τους. Ά λ λ ο ι εζησαν τά πρώτα ξεσπάσματα, άκουσαν τά καρυοφύλλια νά βροντολαλοΰνε στις πρώτες μάχες καί τις νίκες, χάρηκαν τούς πρώτους ένθουσίασμοΰς καί χάθηκαν χτυπημένοι άπό τό βόλι τοΰ έχθροΰ προτού νά φτάσουνε στό ποθητό τέλος. "Αλλοι μπλέχτηκαν ϋστερα, δταν ό αγώνας είχ ε πίά πάρει τό δρόμο του, πολιτικοί καί συμβουλάτορες, μέ μπόι τρανό κί' ονόματα μεγάλα, είδαν τό τέλος κ' εζησαν τό σάλο καί τις άγωνίες τής μετεπαναστατίκής εποχής. Κ' είναι λιγοστοί εκείνοι, μετριούνται στά δάχτυλα, πού στάθηκαν καλότυχοι καί προκομμένοι κ' έβαλαν τόν κόπο τους τόν καιρό τής οργάνωσης τοΰ ξεσηκωμού, ερρίξαν τά βόλια τους δταν ξέσπασε, πάλαίψαν δλο τον καιρό κ' είδαν —ή οχί, αδιάφορο—τη νίκη στό τέλος νά στεφανώνει τούς άγώνες τους. Σ' αυτούς τούς τελευταίους λογαριάζεται, πρώτος καί καλύτερος, ό Παπαφλέσσας. Ή πολυτάραχη ζωή του, δο­ σμένη όλότελα στους σκοπούς του σκλαβωμένου λαοΰ του, άρχίνάεί ά π ό τότε πού νεαρός απόστολος τής Φίλί-

57 κής φέρνει άπάνω-κάτω τή Βαλκανική ολάκερη γίά νό οργανώσει τούς σκλάβους της καί π ρ ώ ί α τούς "Ελληνες καί νά τούς ετοιμάσει γτά τόν 'Αγώνα, περνάει άπό τήν ταραγμένη περίοδο των μεγάλων κ' ιστορικών μαχών με τούς Τούρκους καί τής εσωτερικής πολιτικής πάλης μέ τούς κοτζαμπάσηδες μέσα στή φωτιά τής 'Επανάστασης καί φτάνει στο δοξασμένο του θάνατο στο Μανιάκι. Ό Παπαφλέσσας στάθηκε καί οργανωτής καί πολιτικός καί πολέμαρχος στή μεγαλύτερη περίοδο πριν καί μετά τήν άρχή τοΰ 'Αγώνα. Δέν είδε τό τέλος. 'Αδιάφορο. "Εζησε τόσο έντατίκά τήν εποχή του, έδωσε τόσο πλ.έρία τόν έαυτό του στήν υπόθεση του έθνους του, πού κί' ώς τότε άκόμα πού εζησε είναι, καί μένει ο "Ελληνας αγωνιστής πού ήρθε κ' έκαμε^τό χρέος του απ άνω στήν έλληνίκή γή. Οί βιογράφοι του μάς δίνουν τήν εικόνα ένός ζωηρού κί' άτίθασσου παλληκαρίου (γεννήθηκε στά 1788) πού ξε* κίνησε άιτό τό χωριό του, τήν Πολίανή τής Μεσσηνίας, καί πήγε νά καλογερέψει στό μοναστήρι τής Βελανιδιάς, εξω άπό τήν Καλαμάτα. Μά τοδείξε άπό τήν άρχή κί' ολσς πώς τό ράσο τοϋ καλόγερου δέν ήτανε καμωμένο γί' αΰτόνε. Δέν άργησε νά καυγαδίσει μέ τό Δεσπότη Μονεμβασίας καί καθώς δέ σήκωνε δεσποτίκές πα ρατ η­ ρήσεις τράβηξε κ' έφυγε. Πήγε σ' αλλο κοντινό μονα­ στήρι, τής Ρεκίτσας, κ' έμεινε άρκετόν καψό. Έ κ ε ΐ τή θέση τοΰ Δεσπότη τήν πήραν οί Τούρκοι. Πα?νίές χρημα­ τικές διαφορές τοΰ μοναστηριού μέ τούς γειτονικούς Τούρκους άφεντάδες τόν έφεραν σ' ανοιχτό τσακωμό μ,αζύ τους. "Αρπαξε τό ντουφέκι, τούς χτύπησε καί τόν χτύπησαν. 'Από τότε δέ μποροΟσε νά μείνει οΰτε ώρα στόν τόπο πού τόν κυνηγούσε ή έξουσία. Κ' έφυγε. Είχε σκοπό νά πάει στήν Πόλη. "Επίασε πρώτο σκαλί τή Ζάκυνθο καί κεΐ έίίείνε άρκετόν καιρό. Πρώτο σκαλί καί γίά τό μεγάλο ταξίδι του καί γίά τήν πολιτική του καρίέρα.

58 Ή Ζάκυνθο ήιανΕ 'ό ν καιρό έκεΐνο γεμάτη κί' άπά "Ελληνες πο?^τίκούς εξόριστους κί' άιτό εναν κόσμο π ο ­ τισμένο μέ τις νέες φιλελεύθερες ιδέες πού συντάραζαν τότε τήν Ευρώπη ολη. Στόν Παπαφλέσσα τό εδοφος ήταν έτοίμασμένο, γεμάτο λίπασμα. Τις εκ/^είσε μέσα του καί τις χώνεψε. Άρχίνοΰσε ετσί μέ στέρεες βάσεις τήν π ο λ υ ­ κύμαντη πολιτική του ζωή. Τό ταξίδι στήν Πόλη εγίνε λίγο αργότερα, στά 1817. Καί καθώς είχε τά μυαλά του άναμμένα κί' ολας, ήρθε αμέσως σέ γνωρίμίές μέ τούς Φιλικούς. Ό Άνα γνω στό πουλος τόν έμπασε στά μεγάλα μυστήρια τής 'Εταιρείας. Γνώρισε "στερα καί τό Σκουφά καί δέχτηκε τήν επίδρασή του. "Εγίνε άπόστολος τής Φιλικής, πήρε τ' όνομα 'Αρμό­ διος κί' άπό τότε άρχίζεί ή ώργανωμένη δράση του κί' ό ρόλος του στόν Ά γ ώ ν α . Τόν πρώτον καιρό τόν έστειλαν άπάνω, στις Ή γ ε μ ο ­ νεΐες. Αύτός γυρίζει παντού, εχεί τώρα άνοίχτό πεδίο δράσης, οπου είναι έλληνίκό στοιχείο, προσηλυτίζει, γ ρ ά ­ φε'. μέλη, άνασυντάσσεί οργανώσεις, δημιουργεί άλλες οπου δέν υπάρχουν, φέρνει νέον άγέρ α καί δίνει νέαν όψη στήν οργανωμένη κίνηση γίά τή λευτεριά άνάμεσα στούς σκλαβωμένους τοϋ Τούρκου δυνάστη. Ά λ λ ά είναι ζωηρός, δέν παίρνει μέτρα προφυλαχτικά, ή έξουσία τόν μυρίζεται καί τόν πιάνουν. Οί Φιλικοί είχαν μέσα, άνθρώπους πού στέκονταν ψηλά στήν Τουρκοφαναρίώτίκη έξου­ σία καί τόν γλύτωσαν. "Ερχεται στήν Πόλη. Ή δουλειά του εχεί έκτψηθεΐ πολύ, εχεί άναδείχτεΐ σέ προσωπικό­ τητα καί γίνεται μέλος τής Αρ χή ς. Συνεχίζει μέσα στήν Πόλη τή δουλειά μά πάλι τόν παίρνει είδηση κάποτε ή τουρκική άρχή καί τόν ξαναπιάνουν. Χρησιμοποιούνται άλλη μίά φορά δυνατά μέσα, πέφτει παράς πολύς καί ξε­ φεύγει γίά στερνή φορά άπό τά χέρια τους. Βρισκόμαστε στά τέλη τοΰ 1820. "Εχεί περάσεί άπό τότε πού πρωτάρχισε τή δράση του σάν άπόστολος ενα

59

τρίχρονο περίπου διάστημα. Εΐναί ενας όγκος οργανωτι­ κές έργασίας στά πλαίσια τής Ετ α ι ρ εί α ς σημαντικός, καθαρή προσωπική του συμβολή. Μά στό ΐδίο αυτό χρο­ νικό διάστημα τό πρ ά γμ α τα έχουν τόσο προχωρήσει, εχεί φουντώσει ή κίνηση τόσο κ' εχουνε δημίουργηθεΐ τέτοιες άνπκ εψενίκές συνθήκες ευνοϊκές πού ή 'Αρχή τών Φιλι­ κών άποψασίζεί τόν 'Αγώνα. Χωρίζουν τή Βαλκανική σέ τομείς καί σέ καθένα τομέα μπαίνει κ' ενας άπό τούς άρχηγοϋς ή τά στελέχη. Στό Μωρίά ορίζεται ό Παπαφλέσσας. Δέν ελαχε ό κλήρος, οπως θάλεγε κανείς, μά ήρθε σάν άνό.γκη πού είν' αδύνατο νά ξεφύγείς. Οΰτε μποροΟσε νά βρεθεί άνθρωπος πίό κατάλληλος άπ' αυτόν. Τό Νοέμβρη τοϋ 1820 μπαρκάρει γ ί ά τό μεγάλο τ α ­ ξίδι του στό Μωρίά. Περνάει πρώτα άπό τις Κυδωνιές καί τή Σμύρνη δπου κανονίζει άποστολές μέ μπαρουτόβολα. Φτάνει υστέρα στήν "Υδρα, στις Σπέτσες. 'Εκεί στις συζητήσεις του μέ τούς προεστούς θέτει άνοίχτά τό ζήτημα τής άρχής τοϋ 'Αγώνα. 'Εκείνοι διστάζουν κί' άρνίοΟνταί. Κί' αύτός, χωρίς νά χάσει τόν καιρό του, συ­ νεννοείται μέ τόν Οικονόμου κί' άλλα λαϊκά στοιχεία, δλους Φιλικούς κί' άληθίνούς πατριώτες καί κανονίζουν τις βάσε.ίς του κινήματος στά νησιά πού θά ξεσπάσει ίΐόλίς θά δοθεί τό σύνθημα. Προτού πατήσει τά πόδι του στό Μωρίά είχε πάε^ κί' δλας τό μήνυμα του έρχομοΟ του. Φόβος καί τρόμος επίασε τούς κοτζαμπάσηδες.—"Αν εΐν' αύτός, χαθήκαμε ! φωνάζει ό Κοπανίτσας, προεστός τού Μίστρά. Ξεστόμιζε αύτός καί τή γνώμη τών άλλων. Κάνουν σύσκεψη μεταξύ τους κί' άποφασίζουν νά στείλουν τόν 'Αρβάλη, κάποιο Μωραΐτη έμποράκο, στήν "Υδρα νά τόν ψαρέψει, νά μ ά ­ θουνε άκρίβώς τούς σκοπούς του. Ό 'Αρβάλης πάει, τόν άνταμώνεί. Μ' αντί νά τόν ψαρέψει, πιάνεται αύτός στό δόλωμα. Γθητεύεται, άπό τά λόγια του Δικαίου, άλλάζεί

6ο μυαλά καί γίνεται ό ίδιος απόστολος θερμός της Φιλι­ κής. Γυρίζει στήν Τρίπολη καί βάζει μπροστά, βρίζει, φο­ βερίζει τούς προεστούς. Αυτοί τάχασαν. "Αλλα περίμεναν Κ'.' αλλα τούς ήρθαν. Μυρίστηκαν τόν κίνδυνο πού γί' αυτούς μεγάλωνε καί παίρνουνε γοργά τά μέτρα τους. 'Αποφασίζουν τό σκοτωμό του Δικαίου μόλις θά πατήσει χώμα Μωραΐτί,κο καί πιάνουν τά πόστα, ό Περρούκας τό "Αργος, οί Ζαΐμηδες—θεσχαρόπουλος τά Καλάβρυτα κί' άλλοι άλλου. Μά ό Παπαφλέσσας δέν είναι άπό τά πουλιά πού πιάνονται εύκολα. Τά μυρίζεται ολα, τά ξαίρεί δλα. Ξε ­ μπαρκάρει, κάποία θεοσκότεινη νύχτα τοϋ Γενάρη τού 21, στ' 'Ανάπλί, άρματωμένος σάν αστακός, μέ τούς α ν­ θρώπους του άντάμα. Καί σέ λίγο στέλνει τά μαντάτα του στούς πρ οεστούς:—'Ήρθα, είμαι δώ καί σάς καλώ νά κουβεντιάσουμε! Πραγματικά, τούς κάλεσε μέ γρά μματά του σέ σύ­ σκεψη. Τούς παρουσιάστηκε σάν αντιπρόσωπος τής Α ­ νώνυμης καί 'Αοράτου 'Αρχής. Χάλασαν τά μούτρα τών προεστών μόλις τάμαθαν τούτα, ξαφρίστηκαν μέ τό θ ρά ­ σος αΰτουνοΟ τοϋ «τρελλόπαπα» νά τούς καλεΐ σέ σύ­ σκεψη κί' άρνήθηκαν. 'Αλλά υστέρα, δταν είδαν πώς ό «τρελλόπαπας» δέ χαμπαρίζεί άπό τέτοια κ' είναι άποφασίσμένος νά τραβήξει μπροστά μονάχος του, πράμα χεψότερο, άλλαξ αν πορεία καί δέχτηκαν. "Ετσι εγί,νε ή περίφημη σύσκεψη τής Βοστίτσας. Δυό κόσμοι όλότελα διαφορετικοί ήρθανε σέ τσακωμό έκεΐ μέσα : οί πρώτοι, πού δέ χωρούσε τό μυαλό τους ταραχές Κί' άναμπουμποϋλες, κ' οί δεύτεροί, πού δέ μπορούσανε νά ζήσουνε περισσότερο χωρίς λευτεριά. Τούς δεύτερους τούς άντίπροσώπευε ολομόναχος ό Παπαφλέσσας μέ τούς άρματωμένους ανθρώπους του πού τούς είχε μαζύ του γίά φρουρά. 'Αντιμετώπισε καί τήν έχτρητα καί τή λυσσασμένη μανία καί τήν περιφρονητική ματιά. Τόν κά-

6ι λεσαν νά τούς πει καθαρά τούς σκοπούς του καί τις έντολές πουχε. Τούς τάπε όλα Kl· ανάμεσα σ' α ύ τ ά τ ό σπουδαίότέρο : πώς τό πράμα δέν έπαιρνε άναβολή κί' ό 'Α­ γώνας έ π ρ ε π ε νά ξεσκάσει τό γρηγορώτερο. θ ύ ε λ λ α ση­ κώθηκε. Πώς, με ποίούς ανθρώπους, μέ τί μέσα ; Χάλα­ σαν τόν κόσμο πώς αυτά πού τούς πρότείνε ήσαν μωρίες καί τρελλοκουβέντες καί πώς έτσι θά χαθεί τό έθνος. Δέ γίνονται οί ξεσηκωμοί μέ τό τίποτα. Τόν έβρισαν, τόν κοροΐδεψαν, τόν φοβέρισαν. Τόν είπαν επιπόλαιο, «έξωλέστατον». Καί στό τέλος πήραν τήν άπόφαση πώς οί προτάσεις του εΐναί κμωραί καί άπηλπίσμέναί ώς μή εχουσαί κανενός είδους βάσίν καί θεμελιώδεις άποδείξείς^. Είδε καλά πώς δέ γινόταν τίποτα μέ τούτους τούς ξεροκέφαλους καί τούς φοβέρισε άνοίχτά πώς αύτός μονάχος του θ' άρματώσεί τό λαό καί θά κηρύξει τήν 'Επανάσταση. Τδπε καί θά τοκανε. Τό κατάλαβαν οί προεστοί καί κεΐ πού χαλούσε ή σύσκεψη τόν κάλεσαν πάλι, μα?ίακωμένοί τώρα, νά μιλήσουν ξανά. Μένουν σύμφωνοί γίά κάποία μικρή άναβολή ώσπου νά ίδοΰν αυ­ τοί, νά στείλουν άνθρώπους, νά έξετάσουν. Κ' υστέρα ιόν μπλέκουν μαστορικά καί τόν κλείνουν στό Μ. Σ π ή ­ λαιο, βάζοντας καλογέρους νά τόν φυλάνε. Ξεφεύγει, όρμηπκός κί' άκράτητος, παραοέρνοντας μαζύ του καί τούς καλόγερους πού τόν φρουρούσαν. Τρέ­ χει καί φέρνει ανω-κάτω τό Μωρίδ. "Ερχεται σ' έπαφή μέ τις τοπικές οργανώσεις τής Φιλικής. Φέρνει σ' δλους τό μεγάλο μήνυμα πώς ή ώρα ήρθε κί' άς έτοίμάζουνταί. 'Αρχίζει ή λαχανιασμένη τρεχάλα στά κέντρα καί τά χ ω ­ ριά τά Μωραίτίκα νά οργανώσει, να ετοιμάσει, νά δώσει κουράγιο, νά ήλεχτρίσεί. Πότε παρουσιάζεται σάν άπεσταλμένος-εξαρχος τών Πατριαρχείων καί πότε ντυμένος Τούρκος. Είναι ή παράνομη δράση στή ζωή τού άγωνίστή πού πρέπει νά μεταχειριστεί χίλίους τρόπους γίά νά

6s σκεπάσει τόν έαυτό του καί νά ξεφύγεί τό μάτι εξουσίας τόσο φοβερής όπως ή τούρκικη. 'Έρχεται, στό Μαρδάκί (τής Κουτσαβάς—Άλαγονίας). στήν Καλαμάτα, στή Μάνη. "Εχουνε μαζευτεί τώρα έκεΐ ό Κολοκοτρώνης, κί' άκόμα ό Ά ν α γν ω σ τα ρ ά ς, ό Κεφά­ λας, ό Νίκηταράς. Συμφώνησαν δλοί πώ ς ή άναβολή θά φέρει μεγάλο κακό καί πώς κανείς δε μπορεΐ νά περίμέ νεί τούς προεστούς. "Εβαλαν πρώτο στόχο τήν Καλα­ μάτα. Κί' ώργάνωσαν λίγο έξω άπ' αύτήν στό μοναστήρι τοΰ Προφήτ' Ήλία, τό πρώτο στρατόπεδο τοΰ 'Αγώνα. Μαζεύτηκαν σε λίγο έκεΐ, πάνω άπό δυό χιλιάδες αρμα ­ τωμένα παλληκάρία κί' άρχισε ή πρώτη συστηματική π ο ­ λιορκία πολιτείας σάν τήν Καλαμάτα πού εφερε κατόπι καί τήν πρώτη νίκη στόν 'Αγώνα. Τό στρατόπεδο τούτο εφοδιάστηκε μέ τά χρειαζούμενα μπαρουτόβολα, μέ τό καράβι πού ήρθε άπό τή Σμύρνη, καί φουντάρισε στόν 'Αρμυρό τής Μάνης, δουλειά πού είχε κανονίσει, κί' ορ­ γανώσει άπό καιρό πριν ό ϊδίος Παπαφλέσοας. Σ' όλο τό διάστημα τής προετοιμασίας του 'Αγώνα, διάστημα πού ζητάει, πρώτ' άπ' δλα έργασία οργανωτική, κουραστική κ' έπίμονη, ή παρουσία του Παπαφλέσσα στέκεται επιβλητική. Ή οργανωτική συμβολή του σ' δλο τό εργο τής προπαρασκευής καί τοΟ ξεσπάσματος τοΰ 'Αγώνα, είναι τεράστια. Ά ρ χ ί ν ά ε ί άπό τις Ήγεμονεΐες καί τήν Πόλη όπου επαίξε μ' άφάνταστη ένεργητίκότητα τό ρόλο τοϋ άπόστολου καί τοΰ άρχηγοΰ καί φτάνει ώς τούς πρώτους μήνες τοΰ 21, δταν έβαλε σέ πράξη τά σχέ­ διά του κί' αναστάτωσε προεστούς καί ξεσήκωσε κόσμο κί' ώργάνωσε στρατόπεδα καί πολιορκίες. Βέβαια καί ίίετά τήν επανάσταση δέν έπαψε νά παίζει τό ρόλο τοϋ οργανωτή, μά εΐναί αλλη ή σημασία του πίά. Ό κολοσ­ σι αίος όγκος τής οργανωτικής του εργασίας βρίσκεται πριν Κί' άπάνω στό ξέσπασμα τής 'Επανάστασης, ενας οόλος πού δε συνηθίζεται νά έχπμίέταί καί παραγνωρί-

6β ζεταί, γίά νά υμνηθούν τά πολεμικά ή πολιτικά κατοοθώμστα πού είναι αδύνατα στήν ίστορία, αν δέν τούς στοώσεί πρώτα τό δρόμο αότή, ή όργάνωση. Καί άκρίβως αυτό, ή τέτοια κα. τόση όογανωτίκή συμβολή τοΰ Παπαφλέσσα στήν Ε π α ν ά σ τ α σ η είναι άπό τούς πρώτους τίτλους τ ψ ή ς πού τού άνήκουν δικαιω­ ματικά. Β'οπΟΛίΤΙΚΟΣ Ό ρόλος τοΰ Παπαφλέσσα στήν 'Επανάσ τασ η θά ήτανε μισός αν κλείνότανε στό περίωρίσμένο στάδιο τοΰ άπλοΰ οργανωτή. Ά π ό τότε πού αρχίζει τή δράση του σάν απόστολος τής Φιλικής, άργότερα μέ τό μεγάλωμα τής προσωπικότητάς του καί τής θέσης του μέσα στην 'Εταιρεία καί πολύ περισσότερο άπό τότε πουγίνε μέλος τής 'Αρχής, ό πολιτικός του ρόλος όλοένα καί γίνεται κυριαρχικός. Μαζί μέ τούς άλλους αρχηγούς καθορίζουν τήν πολιτική γραμμή πού άκολουθεϊ ή 'Εταιρεία καί λύνουν τά πολιτικά ζητήματα πού παρουσιάζονται μπρο­ στά τους κάθε φορά. Βασικό πολιτικό πρόβλημα πού απασχόλησε τήν 'Εταιρεία καί τούς 'Αρχηγούς της άπό τόν καιρό τής δη­ μιουργίας της άκόμη ήτανε τό πρόβλημα τοϋ κοινού μετώ­ που τών Βαλκανικών λαών κατά τοϋ κοινού έχθροΰ τής 'Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πώς θά λυνόταν : Οί Φιλικοί ήσαν "Ελληνες βέβαια καί ή πρώτη σκέψη τους καί τό πρώτο χρέος πού καθώρίζαν στόν έαυτό τους ήτανε, χωρίς συζήτηση, τό ξελευτέρωμα του δικού τους λαοϋ πρώτα, τοΟ 'Ελληνικού. Ά λ λ ά οί ϊδίΟί άντίμετώπίζαν καί μίά πραγματικότητα. Σκλαβωμένος λαός στόν Τούρκο δυνάστη δέν ήταν μόνο ό έλληνίκός μά καί πλή­ θος άλλων λαών στή Βαλκανική, άπό τούς Σέρβους καί τούς Βουλγάρους ώς τούς Μολδαυούς καί τούς Βλάχους.

64 Κί' δσο ήτανε άληθίνά πώς δλοί θέλανε τήν έθνίκή τους λευτεριά, αλλο τόσο αληθινό ήτανε πώς ό καθένας ξεχω­ ριστά, μέ στήριγμα τις δικές του μονάχα δυνάμεις, ποτέ δε θά μπορούσε νά κερδίσει τούς έθνίκούς του πόθους. Ε ρ ­ χόταν ετσί μονάχη της ή σκέψη πώς τό ξελευτέρωμα τών Βαλκανικών λαών ήτανε κοίνή υπόθεση ολων τους. Κοινός α γ ώ ν α ς άπέναντί σέ κοινό έχΘρό. Αυτό τό χρέος χωνεύ­ τηκε καλά μέσα στό μυαλό των πρώτων Φιλικών κί' άποιέλεσε τό ουσιαστικά κίνητρο στήν κατοπινή πολιτική πορεία καί τις πράξεις τής 'Εταιρείας. Γί' αύτό, άπό τό 1817 ακόμα είχαν ερθεί σέ σχετικές συζητήσεις μέ τόν τότε αρχηγό τών Σέρβων, τόν Καραγίώργη, κ' εί χαν κλείσει μαζί του συμφωνία γίά κοινή σύμπραξη. 'Αλλά τόν Κκρσγίώργη σέ λίγο τόν σκότωσαν ο! πολιτικοί του ά ν τ ί ι α λ ο ί καί τά σχέδια χάθηκαν. Ποτέ δμως δέν επαψε νά υπάρχει καί στό μυαλό τών Φιλικών ή ιδέα τής συνεργασίας. 'Έρχονται άργότερα σέ διαπραγματεύσεις μέ τόν κα τοπίνό αρχηγό τών Σέρβων, τόν Όμπρένοβίτς. Κ' εΐναί ό ίδιος τώρα ό Παπαφλέσσα ζ πού πρωταγωνιστεί στήν πραγματοποίηση τοΰ σκοπού. Στό Βουκουρέστι άνταμώνεταί μέ τό Γ. Εΰαγγελίδη έμπορο Άμπε?^ακίώτη, πού είχε σχέσεις μέ τόν Όμπρένοβίτς. Τόν στέλνει σ' αυτόν κί' άρχίζουν οί συζητήσεις, πού, δπως εΐναί γνωστό, δέ μπόρεσαν νά φτάσουν, π α ρ ά τις υποσχέσεις, σ' ενα θετι­ κό αποτέλεσμα. Ξέχωρο άπό τό άποτέλεσμα, εΐναί χαραχτηρίστίκό τό πώς είδαν οί Φιλικοί καί μέσα σ' αυτούς κί' ό Παπαφλέσσας, τό πρόβλημα τής λευτεριάς τών Βαλκανικών λαών : μέσα στήν κοινή συνεργασία. "Οταν άργότερα, κατά τόν 'Απρίλη τού 1820, ό 'Αλέ­ ξανδρος Ύψηλάντης άνέλαβε τήν άρχηγία τής Φιλικής, οί υποθέσεις τής Ετ α ι ρ εί α ς είχαν προχωρήσει τόσο, πού Αντιμετωπίστηκαν πίά τά καθαρά πραχτίκά προβλήματα

65 τοΰ άγώνα. Σέ κοινή σύσκεψη τοΰ Ύψηλάντη καί τών ά λ ­ λων άρχηγών, μαζΰ καί τοΰ Παπαφλέσσα, καιαστρώνετα; τό σχέδιο τοΟ ξεσηκωμού. Είναι μίά σειρά άπό σπουδαιό­ τατες πολιτικές θέσεις άπ ά νο υ στό πρ όγραμμα τής ' Ε τ α ι ­ ρείας κί' ενας κα τάλογος μαζΰ άπό πραχτίκά μέτρα, άπαραίτητα γίά νά ετοιμαστεί καί νά ξεσπάσει ό ά γ ό ν α ς . Πρόκειται γίά ενα περίφημο ντοκουμέντο πού δείχνει τή φρόνηση, τήν άνωτερότηνα, τήν πίστη, καί πά νω άπ' δλα τήν πολιτική ωριμότητα των αρχηγών τής Φιλικής. Κρίνόμενο σήμερα θά είχε νά τοΰ παρατηρήσει κανείς άρκετά. Ά λ λ ' αΰτό δέν τοΰ λιγοστεύει καθόλου τήν άξια του. Ή ιστορική παράδοση δέ μάς δίνει τό συντάχτη ή τούς συντάχτες του. Ό Φίλήμων μνημονεύει τδνομα τοΟ Δικαίου. Δέν είναι αύτάς ό ενας μά είναι άοφαλ&ς ενας άπο τούς πολλούς δημιουργούς του. Χωρίς νά κρίνεταί έδώ τό ντοκουμέντο τοΟτο πρέπει νά ειπωθεί πώς είναι κυριαρχική καί σ' αυτό ή σκέψη γ'.ά τήν κοινή σύμπραξη. Ό Σ. Μελάς κάνοντας τή βιογραφία τοϋ- Παπαφλέσσα δλ' αυτά τά βλέπει γίά τερτίπια πολιτικά, θ α ρ ρ ε ί πώς οί Φιλικοί κί" ό Παπαφλέσσας παίζουνε. Καί γράφει: «...Βλέ­ ποντας δσο κανείς βσθείά τήν κατάσταση δέν πίστευε οϋτε στούς Β?^άχους οΰτε στούς ΛΙολδαυούς οΰτε στούς Σέρβους καί Βούλγαρους οΰτε ατούς Θράκες καί Μακεδόνες, οΰτε στή δράση τών 'Εταίρων στήν Πόλη. "Εκανε πώς πίστευε σ' αυτά δμως κί' έσπρωχνε σ' αυτά μ' δλη του τή δύναμη γιατί άκόμα κί' Αποτυχημένα τέτοια κινή­ ματα θά μπορούσανε νά βοηθήσουνε τόν α γ ώ ν α τοϋ Μωρηά». 'Ο Μελάς κάνει προσπάθεια πολιτικού μηδενισμού τοΰ Παπαφλέσσα. Τόν παρασταίνει γίά γνήσιο Μωρα'ί'τη πού τόν βασανίζει κάποιος άρρωστημένος τοπικισμός. Καί μέ μίά εύκολη μονοκοντυλίά σβύνεί καί δράση καί πολι­ τική καί σχέδια καί ρόλους μέσα στό φιλολογικό πορτραΐτο πού τοϋ φτιάχνει. "Αν αυτά στέκουν μέσα στή 5

66

φιλολογία τήν ιστορική, όμως στήν άληθίνή μελέτη τής Ι σ τ ο ρ ία ς δέν έχουν θέση. θ ά τόν ίδεΐ κανείς αύτάν τό Μ ωραΐτη άγωνίοτή καί θά τόν κρίνει καλύτερα άκόμη πίό υστέρα, άπό τό πώς χειρίστηκε τό πολιτικό μέρος στήν όλη προσπάθεια να ξεσηκώσει τό Μωρίά στήν 'Ε πα νά σ τα σ η . Ή σημασία τής σύσκεψης τής Βοστίτσας δέν περιορίζεται στό πλαίσιο Ιώ ν προσπαθειών του στόν τομέα τής οργάνωσης. Εΐναί περισσότερο €νας πολιτικός του άθλος. 'Α ντιμετώπισε κεί μέσα συσσωρευμένη τήν άντίδραση, τή λύσσα, τήν εχθρα. Σ ά ν άνθρωπος, ήταν άπό κείνους πού δέν άφίνουν μ υ ΐγ α ν' άγγίξεί τό σπαθί τους. 'Ή ξερε μίά χ α ρά νά τ' άνεμίσεί καί νά πάρει τό κεφάλι κείνου πού θά πρόσβαλλε τόν άντρίσμό του. Μά έδώ είχε συνείδηση τής μεγάλης του άποστολής. Δέν ήρθε νά πάρει κεφάλια μά νά κατανίκήσεί κάθε άντίδραοη γίά τό καλό του έθνους. Κ' έπνίμέσα τον ιό ν άντρα, 'Υπηρετούσε μίά πολιτική σκοπι­ μότητα δπω ς τού τήν είχε καθορίσει ή Φιλική κί' δπως τήν πίστευε κί' ό ίδιος : νά παρασύρει στόν ά γ ώ ν α τούς κοτζαμπάσ ηδες, μ' δλα τά μέσα, μέ τό καλό ή μέ τό σ τα ­ νιό Πέτυχε τό σκοπό τ ο υ ; Χωρίς άντίλογία, να ι! Δέν π έ ­ τυχε μέ τό καλό, πέτυχε μέ τό στανιό. 'Αδιάφορο. Ή έθνίκή ένότητα στόν ά γ ώ ν α κρίνόταν άπαραίτητη. Μέ τή βία, μ' ëva σωρό έλίγμους κατάφερε νά τούς ξεπορτίσει στό τέλος στήν 'Ε πα νά σ τα σ η , έστω κί' δταν δέ μπορούσαν νά κάνουν Κ ί ' άλλοίώς. "Ητανε νίκη δική του αύτή άπό τήν καπατσωσύνη του πού δσο κί' ά ν μ π ο ρ ε ΐ ν ά μ ή ν ταιριάζει στις σημερινές πολιτικές συνθήκες, τότε, στόν καιρό του, πρέπει νά λογα ρ ια σ τεί γ ίά πολιτική άρετή. Ό ρόλος τοϋ Π α πα φ λέσ σ α σάν πολιτικού μεγαλώνει περισσότερο μέσα στή φωτιά τής 'Ε π α ν ά σ τα σ η ς. Λίγο πίό ϋστερα άπό τό ξέσ π α σ μ ά της παίρνει μέρος στήν Πελοποννησίακή Γερουσία. Τό γεγονός εΐνα ί καθαυτό άσήμαντο, γιατί ή δράση του άοχίζεί κατοπινά.

67

Μπορεΐ νάγωνίστηκε καί νά κατάφερε νά μπλέξει τούς κοτζαμπάσηδες στήν Ε π α ν ά σ τ α σ η . Μά ό μεγάλος άγώ νας μαζύ τους τώρα θάρχίζε. Ζητούσανε κείνο πού ταίριαζε στά συμφέροντά τους : τήν πολιτική καί στρατιω­ τική ηγεμονία στήν 'Επανάσταση. Μά ποίός μπορούσε νάχεί τή διάθεση νά τούς τήν παραχωρήσει ; "Αλλοι φτύ­ σανε α ίμ α κί' έφαγαν τή ζωή τους γίά νά τήν κάνουν καί τώρα θά την παραδώσουν σ' αυτούς πού δέν τή θέλη­ σαν καί τούς βιάσανε νάρθοΰν μαζί τους, για νά τήν καρπωθοΟν; Τά π ρ ά γ μ α τα εφτασαν δπως ήταν έπόμενο στό χωρισμό καί στό σχηματισμό δυά άντίπαλων πολιτι­ κών μερίδων μέ τούς κοτζαμπάσηδες άπό τό ενα μέρος κί' ό λ α τά λα ϊκά στοιχεία μέ τούς Φιλικούς έπίκεφαλής άπό τό αλλο. Σ' αυτούς τούς δεύτερους ήτανε ψυχή ό Παπαφλέσσ ας μαζύ μέ τό Δημήτρη Ύψηλάντη, τόν Ά ν α ­ γνωστόπουλο, τόν Ά ν α γ ν ω σ τ α ρ ά κί' άλλους. Κ" ήταν αυτός ό ίδιος ό Παπαφλέσσας άρχηγός τού μεγάλου λ α ϊ ­ κού ξεσηκώματος, τό καλοκαίρι τού 2!, ά πά νω οτά Βέρβαίνα, μέσα στή βράση τού άγωνα, δταν πήγανε νά σφά­ ξουνε τούς προεστούς. "Εκανε όποίεσδήποτε θυσίες κί' άβαρίες άκόμα άπό τις άρχές του γίά νά σιγουρευτεί ή έθνίκή ένότητα μά σταματούσε σέ κάποιο δρίο, γιατί άπό κεΐ καί κ ά ιω υποχώρηση σήμαίνε καί τό χαμό του άγώνα. "Εμενε άκλόνητος στήν πολιτική του γραμμή, σ' δ,τί π ί ­ στευε. Ποτισμένος μέ τις ιδέες τής Φιλικής, μέ ιδέες φιλε­ λεύθερες, ζητούσε λύσεις λαοκρατικές άπό τόν έθνίκόν άγώνα. Ά π ό κεΐ τό μεγάλο μίσος του γί ά τούς κοτζαμ­ πάσηδες. Α γ α π ο ύ σ ε τό λαό, τό Ρωμιό τό σκλαβωμένο, ήταν παιδί του κ' ήθελε τό καλό του. Αότός ήταν ό γνώμονας τής πολιτικής του, ήταν δλη ή πολιτική του. Δέν εΐχε πάντ α τις καλές του ώρες καί τις καλές του έμπνεύσείς. Στή συνέλευση τοΟ Ά σ τ ρ ο υ ς (1823) ό έμφύλίος πόλεμος ξεσπάεί σφοδρότερος. Κυριαρχούν οί κο­ τζαμπάσηδες κί' ό Κολοκοτρώνης μέ τούς στρατιωτικούς

68 κί ά λλ α λαϊκά στοιχεία κάνει δεύτερη συνέλευση γίά νά παλαίψεί τούς πρώτους. Ό Παπαφλέσσας πάει μέ τούς δεύτερους. Δέν άργεΐ δμως ν άπογοητευτεΐ άπό τόν Koλοκοτρώνη, πού εδείξε σέ λίγο τήν άληθίνή του οψη : συμπεθέρεψε μέ τούς Ντεληγίανναίους καί τά φτιάχνει μέ τούς προεστούς. Σμπαράλιασε ή μερίδα τους... Χολιασμέ­ νος Κί' αύτάς πάει μέ τήν έπίσημη Κυβέρνηση. Γίνε­ ται υπουργός. 'Αλλά οοο κί' άν πήρε τρανό άξίωμα δέ μπορεΐ νά χωνέψει τούς προεστούς. Κρυφά τούς σκάβει τό λάκκο. Συνεννοείται μέ τούς άντίπολίτευόμενους νη ­ σιώτες καί τό Μαυροκορδάτο. Τόν μυρίζονται, τόν π ιά ­ νουν, κί' αύτός πάει τότε άνοίχτά μέ τή νησίώτίκη άντίπολίτευση. Κί' δταν σέ λίγο ή Κυβέρνηση τών προεστών πέφτει Kt' ανεβαίνει στήν άρχή ή άλλη μερίδα τών νησιω­ τών καί τοϋ Μαυροκορδάτου, αύτός γίνεται πάλι ύπουρ γός. Στήν ούσία δέν ήταν μέ καμμίά μερίδα. Δέν έχώνευε ουτε τή μίά οϋτε τήν άλλη. 'Αλλά σ' σύτές τις κρίσιμες στιγμές τής δικής του πολιτικής ζωής καί τοΰ έθνους του δέ βρήκε τούς καλύτερους δρόμους γίά νά πολιτευτεί. Δέν πάτησε στό στέρεο έδαφος τών ώργανωμένων λαϊκών δυνάμεων πού πατούσε ώς τότε κί' άφησε νά διαλυθεί ό οργανισμός τής Φιλικής, τότε άκρίβώς πού χρειαζόταν περισσότερο. Παλαντζάρησε άπό δώ Κί' άπό κεΐ καί στό τέλος τοΰ ξέφυγαν χωρίς νά τό καταλάβει μέσ* άπό τά χέρια καί χάθηκαν δυνάμεις πού πο λλ ά καλά θά μπορού­ σανε νά κάνουνε στόν έπαναστατημένο καί βασανισμένο τόπο. Είχε τις άνάποδες ώρες του πού ό πολιτικός του όρίζοντας παρουσιαζόταν άρκετά θολωμένος. Σέ κάτι τέτοιες στιγμές τόν γνώρισε ό Άμ ερίκάνος γιατρός How, στ' Ά.νάπλί, δταν ήταν υπουργός καί μάς τόν ζωγράφησε γίά τέρας φιλοδοξίας, τρυφηλό, γυναίκα, φιλήδονο, ενα είδος άρρίβίστα Ρτομίοΰ καί μέ συνήθειες Ανατολίτη άρχοντα. 'Από κεΐ πήοαν τις πηγές τους Κί'

^9 άλλοι πού πάσχισαν νά μάς δώσουν τή θελκπκή εικόνα τής «φλογέράς ψυχής» ένός αγνώριστου Παπαφλέσσα. Δέ θάρνηθεΐ κανείς τις κακές του ώρες. Τήν πηγή θά τήν αναζητήσεις σ' ό,τί ξεχωριστό εκρυβε ό πολυσύνθετος χ αραχτήρας του. Μά τοΟ ψάλλανε πολλά, ακριβώς έπείδή ε π α ί ξ ε τ ό μεγάλο ρόλο του. 'Αλλά ολα αυτά είναι άσήμαντα καί παραμένουν αδύνατα νά λερώσουν τή μεγάλη μορφή του. "Ο Παπαφλέσσας εμείνε κυριαρχούσα πο?^ίτίκή φυσιογνωμία τού καιρού του. Στή ζωή του χειρίστηκε ζητήματα πολιτικά σπουδαιότατα καί σάν άρχηγάς τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς στήν προε­ τοιμασία του ά γω να καί σάν αρχηγός του "Εθνους του α πά νω στή βράση τής "Επανάστασης, κί' εδείξε πολιτικό χαρίσματα σ π ά νι α —τέτοια καί οσα χρειάστηκε ό Αγώνας τοϋ "Εθνους του νά πάει μπροστά καί νά προκόψει. Γ' Ο Π Ο Λ Ε Μ Α Ρ Χ Ο Σ

Ή έποχή καί οί άνθρωποί πού άνάμεσά τους γαλουχήθηκε καί μεγάλωσε ό Παπσφλέσσας είχανε τά δ'.κά τους ξεχωριστά χαραχτηρίσπκά. Καί σέ κανέναν άλλο 8έ υπορεΐ νά καυχηθεΐ πώς τά ά πο ιύ πω σ ε τόσο ζωντανά δσο στή μορφή τοϋ Δικαίου. *Ηταν έποχή πού ζητούσε νά γνωρίσει τούς προκομένους ανθρώπους μονάχα α π ά ­ νω στό στίβο τής άδίάκοπης πάλης. Δέ σήκωνε, π ρ ο π α ν­ τός τά παχείά λόγια. Γί' αυτό καί δέν έχώνευε τούς «καλαμαράδες», έκείνους πού παρ άστ αίν αν τούς με γά ­ λους σοφούς κ' ήθελαν νά δίνουν συμβουλές άμπαρωμένοί στά σπίτια τους χωρίς νά ξεμυτίζουν νά τούς πάρει ή μπόχ α τής μπαρούτης ή έκείνους πού πλάκωσαν άπό τήν Ευρώπη κί' άπό τό Φανάρι, φραγκοφορεμένοί m' Αγέ­ ρωχος οταν πέτυχε ή 'Επανάσταση κί' Αποκτούσαν θέ­ σεις ψηλές καί λουφέδες παχιούς χωρίς τό χέρν τους ναχεί ροζιάσει ά π ' τό ξινάρι ή τό καρυοφύλλι.

7° Ό Παπαφλέσσας ήταν άκρίβώς ό τύπος πού άποζητσυσε ή έποχή. Δέ στάθηκε ουτε μπορούσε νά σταθεί ικανοποιημένος άπό τό ρόλο του σάν οργανωτή είτε σάν πολιτικού. "Οταν ήρθε ή ώρα άδραξε στά γερά καί ψη­ μένα χέρια του τό ντουφέκι καί βαφτίστηκε πολεμικός αρχηγός. Πολιτικός ή άλλος ήγέτης δέ μπορούσε νά λ ο ­ γαριάζεται στήν έχτίμηση των παλληκαρίών τοΰ Είκοσίένα χωρίς νά δίνει τή ζωή του στή φωτιά τής μάχης. Τέ­ τοιος στάθηκε άπό τούς πρώτους καί καλύτερους ό Παπαφλέσσας. 'Άρχισε τό πολεμικό του στάδιο άπό τήν ώρα πού βρόντηξε τό πρώτο ντουφέκι όξω άπό τήν Καλαμάτα. ^Ηταν ά πό τούς πρώτους αρχηγούς του στρατόπεδου καί τής πολιορκίας της. Ά π ό ποϋ εμαθε τήν πολεμική τέχνη ; Σέ ποίά Σχολή φοίτησε ; Πουθενά καί σέ καμμίά. Οί αλλοί πολέμαρχοί δπως ό Κολοκοτρώνης, ό Ά ν α γ ν ω σταράς κ?^π. κ ά π λίγα είχανε μάθει γί ά πολεμική τέχνη άπό τούς ξένους στρατούς κατοχής στήν Έφτάν ησο πού υπηρέτησαν. Μά εμείναν κακοχωνεμένα κί° άχρηστα. Κυριάρχησε σ' δλη τήν πορεία τοΰ άγ ώ να ή κλέφτικη π ο ­ λεμική παράδοση κί' ό αύτοσχεδίασμός. Καί π αρ ' δλ' αυτά ό α γώ να ς εβγαλε στό φανερό καί στρατηγικά τ α ­ λέντα οχί μικρής άξίας κί' εψησε αρχηγούς πού εγίναν πολύπειροι στή μάχη. Μέ τέτοια εφόδια στρατηγικά κατάφεραν τήν πρώτη νίκη στόν άγ ώ να : τό πάρσιμο τής Καλαμάτας. Ά π ό τότε κ' υστέρα τά πρ ά μα τα ροβόλησαν στόν κανονικό τους δρόμο. Α κο λου θε ί ή πολιορκία τής Καρύταίνας. Κ' ερχεταί ή πρώτη άποτυχία. Οί "Ελληνες σκόρπισαν μόλις φάνηκαν κάπως σοβαρές Τούρκικες δυνάμεις. Δέν είχανε πάρει άκόμα τόν άέρα τής μάχης. "Εφυγαν οί περισσό­ τεροι πίσω γίά τή Μεσσηνία κρίνοντας πίό άναγκαία τήν παρουσία τους κοντά στήν Καλαμάτα π α ρ ά κοντά στήν Τρίπολί. Εφυγκν κί άφίσαν μονάχο τόν Κολοκοτρώνη,

7ΐ Αύτός άρνήθηκε νά τούς ακολουθήσει. Πίστευε πώς τό πάρσιμο τής Καρύταίνας θά τούς άνοιγε τό δρόμο γίά τήν Τρίπολί, καί κείνον τό στόχο επρεπε νά χτυπήσουν : τήν καρδιά τοϋ έχθροΰ. 'Εδώ σπίθίρίσε τό στρατηγικό ταλέντο τοΟ Γέρου. Κανείς δεν τόν ακολούθησε τότε οΰτε κί' ό Παπαφλέσσας. Τόν κορό'ίδεψαν κί' ολας. Κί' α ν α γ ­ κάστηκαν άργότερα νά παραδεχτούν τά σχέδιά του, νά γυρίσουν πίσω καί ν' άρχίσουν κάτω άπό τις όδηγίες του ιό στενά αποκλεισμό της περιοχής όλοτρόγυρα στήν Τρίπολίτσά, νά νικήσουν στό Βαλτέτσι τήν περίλαμπρη νίκη τους καί στό τέλος νά πάρουνε καί τήν ϊδία τήν πόλί, πρωτεύουσα τής Τούρκικης εξουσίας στό Μωρ;ά. Οί νίκες αύτές ήσανε νίκες καθαρές τοΰ Γέρου β έ ­ βαια, κομμένες καί ραμμένες έπάνω στάχνάρία των δικών του σχεδίων. Μά θάδίκήσεί κανείς τόσα λαμπρά παλληκάρίσ άμα ξεχάσεί ή υποτιμήσει τό ρόλο τους. Γιατί έκεΐ θά ίδεΐ κανείς καί Ά ν α γ ν ω σ τ α ρ ά καί Λίά Μαυρομίχάλη καί Νίκηταρά καί Δημήτρη Ύψηλάντη καί Παπαφλέσσα καί τόσους άλλους. Ό Μωρίδς εδωσε σέ κείνες τις μάχες δ,τί καλύτερο είχε νά δώσει σέ θάρρος, σέ αυτοθυσία καί σέ παλληκαρίά. Μά ό άγώ νας οσο προχωρούσε τόσο άνοιγε καινούρ­ γιες δυσκολίες καί κινδύνους. Καί ή νίκη τής Τρίπολίτσ&ς ξεχνιόταν σάν μαθεύτηκε τά καλοκαίρι τοΰ 22 πώς κα τη ­ φόριζε κατά τό Μωρίά ό Δράμαλης μέ τή μεγάλη σ τρ α ­ τιά του. Κουβαλούσε μαζύ του κάπου 30.000 στρατό, καλά άρματωμένο καί γυμνασμένο, μέ ιππικό καί μέ κα­ νόνια. Ποιοι Έ λ λ η ν ε ς τώρα θά μπορούσανε νάντίσταθοΰνε σ' αύτόν τόν τρομερό άντίπαλο ; Φόβος καί τρόμος επίασε όλους έκείνους πού δέν είχανε μάθει τί πάει νά πει μάχη κί' άγώ νας. Κί' δταν ό Δράμαλης πέρασε τήν Κόρινθο καί τόν Ισθμό καί ροβολοΟσε κατά τό "Αργος, ή έπίσημη κυβέρνηση τών κοτζαμπάσηδων τδσκασε τρομο­

72

κρατημένη καί κρύφτηκε στά καράβια ποϋχανε π'οδίυε. στόν κόλπο τ' Άν α πλ ίο ΰ, ^Ησαν έκεΐ δμως οί άνθρωποί πού όταν άρχισαν τόν ά γ ώ ν α ήξεραν πώς θά τόν βγάλουν ιιέρα ή θά πεθάνουν. "Ορθώνεται ή τρίαντρία τού Κολοχοτρώνη —Ύψηλάντη— Παπαφλέσσα. Κί' άπάνου σέ καλά υπολογισμένο στρατη­ γικό σχέδιο τού Γέρου, πιάνουν δλες τις έπίκαίρες βουνο­ κορφές άνάμεσα Κόρινθος—"Αργος καί μπλοκάρουν εκεί μέσα τή στρατιά τοϋ Δράμαλη πού κατέβαινε. Ζητούσανε νάποφύγουνε τις μάχες κατά πα ράτ αξη πού δέ θά β γ ά ­ ζανε πέρα καί θέλανε νά τοϋ κόψουν δλ ου ςτ ού ς δρόμους εφοδιασμού καί νά τόν 'τσακίσουν ύστερα άπό την πείνα καί κομματιαστά. Σχέδιο λαμπρό καί σωτήριο. "Ετσι κ' εγίνε. Ό Δράμαλης στενοχωρημένος άπό τροφές πού τού λείπανε, ζήτησε νά γυρίσει πίσω στην Κόρινθο. Καί τότε εΐναί πού του ρίχτηκαν άπ άνω καί τόν τσάκισαν. 'Εκεί εΐναί πού θριάμβεψαν ή στρατηγική τέχνη *roû Γέρου, τό θάρρος του Ύψηλάντη, ή παλληκαρίά τού Παπαφλέσσα, Στάθηκαν λιοντάρια κ" έσωσαν τήν 'Ε λ λ ά δ α πού α γ ω ν ι ­ ζόταν σέ μίά άπ" τις κρίσίμώτερες στιγμές της, κί' άς τούς πότισαν τόσα φαρμάκια τότε κί* άργότερα. Ό Παπαφλέσσας έμελλε νά τελέψει καί τή ζωή του τήν ϊδία σάν πολέμαρχος, μέ τό σπαθί στά χέρι. Βρισκό­ μαστε στις άρχές τού 1825. Ό Ίμπρσήμ έχει πατήσει κ.' δλας τή Μεσσηνίακή γη κί' ετοιμάζεται ί ά τραβήξει γίά τήν Καλαμάτα. Μέοί φόβοι καί νέοι τρόμοι. Μά υπουργός εΐναί τώρα ό Παπαφλέσσας. Ζητάει καί παίρνει τήν αδεία νά πάει προσωπικά ν' αντιμετωπίσει τόν Ίμ.πραήμ. Πέρασε άπό τήν Καλαμάτα, μάζεψε δοα παλληκάρία μ π ο ­ ρούσε, κανόνισε μέ γρ ά μμα τα ναρθουν κί' άλλοι πολέμα,οχοί με στρατό τό γρηγορώτερο καί τράβηξε γίά τήν Πύλο. Μόλις ζύγωσε κ' είδε τόν δγκο τοϋ έχθροΰ κ α τά ­ λαβε πώς δέν μπορούσε νά δώσει μέ τις δυνάμεις πουχε μάχη κατά παράταξη μαζύ του. Τό μόνο πού έμενε ήτανε

73 νά τοΟ έμποδίσεί τό πέρασμα, 'Ανάμεσα στό Μανιάκι καί τούς Παιδεμένους, δ υ ό χωριά τής Πυλίας, είναι τρεις λόφοι πού εμείναν στήν ίστορία γίά «ταμπούρια τού Παπαφλέσσα». Έ κ ε ΐ ταμπουρώθηκε. 'Έστειλε ξανά μαντατοφόρους γίά ένίσχϋσείς. Μά μόλις Εί δε ι ό χείμαρρο τοΟ έχθροΟ είπε στό γραμματικό του τόν Τίσσαμενό: «"Ολα τούτα είναι περιττά, ώσπου νά πα ν οί ταχυδρόμο', θά πλακώσει ό όχτρός καί θά καταστρέφει τά πάντα. Έ δ ώ πρέπει νά εμποδιστεί». 'Ανάψανε φωτιές τή νύχτα, συνη­ θισμένο κόλπο, νά παραστήσουν πώς είναι πολλοί καί νά ξεγελάσουν τον έχθρό πού ζύγωνε. «Aûpto ή θά νικήσω ή θά δειπνήσω μέ τόν Πλούτωνα», ελεγε χωρατεύοντας μέσα στή θανατερή αγω νία τής προσμονής τής μάχης. Μάζεψε τά παλληκάρία, τούς μίλησε νά τούς έγκαρδίώσεί, νά τούς φιλοτιμήσει. Μά τή νύχτα έφυγαν πολλοί Κί' εμε'.νκ μέ λιγοστούς, κάπου τρακόσίους. Πολέμησε λίονταρίσ'.αοσο κράτησε ή μάχη, θέρίσε εχ­ θρούς κί' επεσε κρατώντας τό σπαθί ξεγυμνωμένο. Λένε πώς μετά τή μάχη γύρεψε ό Ίμπραήμ τό πτώμα του νά ίδεΐ άπό κοντά καί νά θαμάξεί τόν άντρείωμένο πολεμιστή πού τοΟ άντ'.στάθηκε καί μόλις ιόν είδε εσκυψε καί τόν φίλησε. Δέν τοϋ χρειάστηκε τέτοια τιμή τοϋ μεγά?^ου vs* κροΟ. Τόν Παπαφλέσσα εσκυψε ευλαβικά καί τόν φίλησε στό κούτελο, θερμά καί μέ τό δάκρυ στό μάτι, ολο τά Έ θ ν ο ς του, πού του προσφερε θυσία τή ζωή του. Ιστορικοί κατοπινοί καί σύγχρονοί ζήτησαν νά κά­ μουν άνατομία τής ψυχής του, νά βρουν το βαθύτερον άνθρωπο καί νά τον γνωρίσουν. Καί μετά έπίσταμένην ίατροψυχολογίκήν έξέταση τόν έβγαλαν άορωστημένο τύπο, γεμάτον άπό πάθη πού τοΟ στάθηκαν ό μοναδικός όδηγός καί σκοπός στήν πολυτάρ αχη ζωή του, Τόν είπαν 'Αλκιβιάδη Τόν παρομοίασαν έπίτηδες μέ τόν άντρα τούτο τής 'Αρχαίας Ε λ λ ά δ α ς γίά νά τόν ανε­ βάσουν ψηλά δσο άνέβηκε καί κείνος καί να του κολλη­

74 σουν υστέρα, μαστορικά καί ΰπουλα, μέ υπονοούμενα, χωρίς νά τολμούν νό τό πούνε, τήν προδοσίά τοϋ πρώτου. Ό Σ. Μελάς πού πάσχισε νά τόν γνωρίσει κατά β ά ­ θος καί νό δώσει άνάγλυφη τή φυσιογνωμία του, δέν τόν χωνεύει σέ κανένα ρόλο του άπ' οσους επαίξε στή ζωή του. Καί λέει : «ποτέ δέν υπήρξεν οΰτε πολιτικός οΰτε στρατιωτικός οΰτε τίποτα άπ' οσα πα ράσιησε στό δράμα τής ζωής του. 'Ήτο.νε κ' εμείνε στό βάθος & φλογερός καί υεγάλος άπόστολος τής Λευτεριάς μας». "Ενας άπόστολος φλογερός καί τίποτ' άλλο. 'Έπαιξε τό ρόλο τοΰ πολιτικού εϊτε τοΰ στρατιωτικού μονάχα γίά νά δώσει διέξοδο στή φουρτουνιασμένη ψυχή του. Λίγη λίγότερη φουρτούνα μέσα του καί δέ θά ήταν π α ρ ά Ενας κοινός καί συνηθισμένος άνθρωπάκος. Πρόκειται γίά τήν άντίληψη πού ξεκόβει τά άτομο άπά τήν ιστο­ ρική έποχή του, πάει νά τό μελετήσει ξεμοναχιασμένο καί τά κάνει αγνώριστο. Τέτοιος μεγάλος άγνώρίστος εμείνε κί' ό Παπαφλέσσας δταν τόν έντυσαν μέ τό ματ ω ­ μένο ράσο του. Καλύτερα σχετικά τόν είδε ό άμερίκάνος γιατρός How, πού τόν γνώρισε άπό κοντά, μ' δλα τά χτυπητά χ ρ ώ μ α τ α πού μάς τόν ζωγράφισε. « Ό Παπαφλέσσας, λέει, γίά δσους τόν έγνώρίσαν ήταν έκτακτο φαινόμενο. Άνα τρά φηκ ε μέ δλη τήν αυστηρότητα τής καλογερικής ζωής, άλ λ' οΰτε ό μάταιος ζήλος τής θρησκείας του οΰτε τά τείχη άρκεσαν νά κατασιγάσουν τά πολύ φιλελεύθερα φρονήματά του. Ά ν α λο γί ζ όμ εν ος τόν εκφαυλισμόν τής πατρίδος του γρήγορα διείδε μέ τήν παράτολμη θρασύτητά του ότι μόνο μέ έπανάσταση ήλπίζε άτομίκήν τίνα προαγωγήν. Προσήγγίσε τήν Φ.Ε. καί εγίνε ενα άπό τά δραστηρίώτερα μέλη της. Δίέτρεξε πολλές φορές μέ τά πόδια μεγάλες έκτάσείς μεταξύ Ρω σ σ ί α ς—Πελοποννήσου, πρός δίάδοσίν τών δογμάτων τής Φ.Ε. καί τήν προπαρασκευήν τοΟ άγώνος. Τήν στιγμήν τής έκρήξεως

75 αύτοϋ άφίσε τό μοναχίκόν σχήμα καί άφοΟ ζώσθηκε τό σπαθί, μάζεψε στρατόν καί άρχισε μάχες. Κατά τά ετη τής νεότητάς του ήτο ωραίος, ανδρείος, δραστήριος. Μέ τό προσόντα αό τά άπέχτησε σέβας μεταξύ των στρατιω­ τών κ.λ.π., κ.λ.π.». Ό How τόν γνώρισε άκρίβώς στις άσχημες ώρες του δ-αν ήταν υπουργός γίά δεύτερη φορά. Καί βιαστι­ κός κριτής, μέ τις έντυπώσείς τής στιγμής, τόν πήρε γίά τυχοδίώχτη, πού πάτησε ά πά νω στήν 'Επανάσταση γίά ν&νεβεΐ ψηλά. Μά εμείνε ξαφνιασμένος καί μ' όλάνοίχτο στόμα υστέρα, δταν τόν εΐ&ε νά ζώνεται ταρματα καί νά τραβάει νά πολεμήσει τόν Ίμπραήμ. Καί τόν είδε κί' άπό κοντά στό Μανιάκι πώς πάλαίψε καί πώς πέθανε παλληκαρίσία. "Οποιοι πεθαίνουν τέτοιο θάνατο, στέκουν ψηλά άπό τις λάσπες πού πάνε νά τούς κολλήσουν οί ταπεινοί καί οί άσήίΐαντοί. Ό Παπαφλέσσας ήξερε νάγωνίζεταί κ α ι ν ά πεθαίνει. "Έδωσε τή ζωή του σε κείνο πού πίστευε, στή λευτεριά τοϋ σκλαβωμένου "Εθνους του, τήν έθνίκή καί τήν κοινω­ νική. Δούλεψε στις περισσότερες περιόδους καί σ' δλους τούς τομείς. Δούλεψε σάν αρίστος οργανωτής, πρόσφερε τις υπηρεσίες του σάν έξοχος πολιτικός καί πάλαίψε μέ τό σπαθί στό χέρι σάν αξίος πολέμαρχος. Μά πάνω άπ' 5λα στάθηκε υπεράξιο παιδί τής Πατρίδας του.

ΑΝΤΩΝΗΣ

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

Δυά εΐναί ci φυσιογνωμίες πού πρόσφερε ή νησκάΐίκη 'Ε λλά δα στό Είκοσίένα : τοϋ Ά ν τ ώ ν η Οίκονόμου καί τοϋ Λυκούργου Λογοθέτη. Καί οί δυό ξεχωρίζουν σά φ ω ­ τεινά άστέρία μέσα στό πλήθος μέ τούς άξίόλογους καί τούς ασήμαντους, ξακουστούς ναυάρχους είτε α σ τ ό χ α ­ στους πολιτικάντηδες, θαλασσόλυκους εϊτε μαζεμένους προεσιάκηδες, ανθρώπους τού κινδύνου κί" άνθρώπους τοΰ παρά, πού γεννοβόλησε καί χάρισε στήν έπαναστατημένη Ε λ λ ά δ α ό νησίώτίκος Έλ/\ηνίσμός. Κί' αν ό δεύ­ τερος στάθηκε πίό τυχερός καίπ'.ό προκομένος νά ξεφόγεί δολοφόνα μαχαίρια καί νά στεριώσει άκέρίο τό εργο του, λαμπρή σελίδα στήν ιστορία τής 'Ελληνικής α ν α ­ γέννησης, ό πρώτος ερρίξε τό τεράστιο βάρος του σέ τέτοια επίκαιρη στιγμή, στις κρίσιμες ώρες τής άρχής τού ξεσηκωμού, ώστε ή ζυγαριά εχασε τήν ισορροπία της, εγε ψ ε μέ άπόφαση πρός τό μέρος τής νίκης κί' ή ' Ε π α ­ νάσταση άρχισε νά προχωρεί γοργά τό δρόμο της. Ά λ λ ά μ' δλο πού ή ζωή του κόπηκε τόσο άπ ότ ομ α καί τραγικά, χωρίς νά προλάβει ν' άποτελ=ίώσ?ί τό μεγάλο εργο του, στούς στίβαρούς ώμους τών δύο τούτων άντρων τοΰ Είκοσίένα στηρίχτηκε ό ξεσηκωμός τών νησιών : καί ή 'Επανά στα ση μπόρεσε νά προκόψει. Τό εργο τής "Επανάστασης εΐναί ουσιαστικά εργο πολιτικό. Χωρίς τήν ετοιμασία καί τό διαφέντεμα το5 πολιτικού, οί άλ λα γές δέ σημειώνουν βήματα στήν ιστο­ ρία. Ά λ λ ο ί ώ ς εΐναί γεννήματα τής τύχης. Οί στρατηγοί θά γεννηθούν στήν πορεία της. Τό μυαλό τοϋ πολιτικού θά πίάσεί, θά ζυμώσει, θά οδηγήσει τό επαναστατικό

εργο. Τό χέρι τοϋ πολέμαρχου θά σύρει τό σιταθί γίά νά τό έπφά λε ί. Καί γίνεται συχνά τούτο τό άλλόκοτο σ' αότές τις σκληρές περιπέτειες τοϋ ανθρωπίνου βίου : οί ανθρωπ&ί τοϋ πολέμου νά δένουν τδνομά τους καί τη ζωή τους τόσο nè τό εργο της άλ λαγής, νά τό λ α μ π ρ ύ ­ νουν καί νά λαμπρύνονται μαζύ του σέ τέτοιο βαθμό, &ΟΤΕ καί ή κοινή αντίληψη καί ή έπίσημη ιστορία νά μήν προβαίνουν στόν ξεχωρίσμό τους, ένώ οί άνθρωποί τοΰ πολιτικού χειρισμού τοϋ έργου τής άλλαγής, θεμελιωτές καί όδηγοί του, νά στέκουν ασήμαντοι καί άδοξοι στά περιθώρια τών γεγονότων. Αΰτήν τήν εικόνα μάς παρουσιάζει τό Είκοσίένα έξσίρετίκά τονισμένη. Ή ιστορία του μάς κληροδότησε άπό τούς άγωνίοτές τών νησιών τά ονόματα του Μκχούλη, τών Κουντουρίωτκίων, του Μέξη κ' ενός πλήθους άκόμα άπό ναυάρχους κί' άλλους καπεταναίους τής θ ά ­ λασ σα ς πού έβαλαν τό μίκρόν ή μεγάλο κόπο τους στόν άγ ω ν α . 'Αλλά όταν θά μπει τό σκληρό έρώτημα ποίός άνοιξε τούς δρόμους κ' εστρωοε τις δάφνες γίά νά περάσουν οί δοξασμένοι, τότε τά πίό π ο λ λ ά άπό τά π ο λ υ ­ θόρυβα τούτα όνόματα θά σβύσουν μεμιάς κί' αλλοί άσήμαντοί καί ταπεινοί θ' άνέβουν στό προσκήνιο τής έθνίκής ζωής. Τότε θά ξεπροβάλει στή μέση τ' όνομα τού Ά ν τ ώ ν η Οικονόμου, τό εργο του θά λάμψεί, καί μέ τό φώς του θά διαλυθούν τά σκοτάδια πού τύλιξαν τις άρχές τής 'Επ ανάστασης στά νησιά 'Αλλά ποίός ήτανε λοιπόν αυτός ό 'Αντώνης Οικο­ νόμου πού ή έπίσημη ιστορία τόν καταχώρησε στήν τάξη τών μικρών καί τών άσήμαντων καί τό εργο του στάθηκε τόσο μεγάλο ώστε νά κρίνει τις τύχες τοϋ Είκοσίένα ;

Ή "Υδρα, τήν έποχή πού ιστορούμε, ήταν άπό τά ισχυρότερα 'Ελληνικά έμπορίκά κέντρα. Τά καράβια της

78 έσκιζαν τή Μεσόγειο καί ξέβγαίναν άκόμη ώς εξω, πέρ' άπό τή Τζί μπψάλτα. πρός τούς γιαλούς τής νότιας 'Αφρικής εϊτε προχωρούσαν άπάνω πρός τις βορεινές παγωμένες θάλασσες καί κουβαλούσαν τις λογής λογής πραμάτειες τους άπό 'Ανατολή σέ Δύση καί γέμιζαν μέ πλούτία άμέτρητα τά κελλάρία των νοίκοκυραίων στό νησί. Δίπλα της κί' ά λ λ α νησιά δπως οί Σπέτσες, ή Χίο, τά Ψαρρά, ή Σάμος, ή Κάσσος κί' αλλα παράβγαίναν μαζύ της στήν έμπορίκή κίνηση, στά μεγάλ α γοργοτάξίδα καράβια καί στά πλούτη. 'Ακμή οικονομική σημαντικό­ τατη πού σημειώθηκε στις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες πριν ά π' τό είκοσίένα κ' υστέρα άπό τις Ρωσσο-Τουρκίκές συνθήκες (Κίουτσούκ-Καϊναρτζή, 1776) πού ε ξ α σ φ ά ­ λιζαν πα ρ απ ολ λά προνόμια στήν Ελληνική ναυτιλία κ'.' άκόμη υστέρα άπό τούς πολύχρονους τσακωμούς των Ε γ γ λ έ ζ ω ν καί τών Γάλλων στή Μεσόγειο μέ τούς άποκλείσμούς πού έκμεταλλεύτηκαν οί "Ελληνες ναυτικοί, σέ έποχές πού ή οικονομία τής στεργίανής Ε λ λ ά δ α ς εμενε άναίμίκή καί γυμνή άπό κάθε προκοπή. Τά νησιά μέ τή δυνατήν έμπορίκή κίνηση καί οχυρωμένα πίσω άπό τά έξαψετίκά τους προνόμια, σώρευαν άμύθητα πλούτη, ή ζωή τους άποχτουσε νέα θωριά καί οί κοινωνικοί σχη­ ματισμοί στά χώματά τους παίρνανε νέα μορφή, ά γ ν ω ­ στη στήν ώς τότε παράδοση τής άλλης Ρωμιοσύνης. Τό μεγαλύτερο μέρος τοϋ πλούτου τό κρατούσε στά χέρια της μίά μικρή μερίδα νησιωτών πού διαφέντευαν τά π ε ­ ρισσότερα καράβια κ' άπασχολοΟσαν στή δούλεψή τους ëva άμέτρητο πλήθος άπό γερούς κ' εμπείρους ναυτι­ κούς, στό καλό ταξίδι ως τις μακρυνές θάλασσες καί στις σκληρές κ' αιματηρές μάχες μέ τοΰς κουρσάρους τών ώκεανών. 'Ανάμεσα στους πρώτους καί στους δεύ­ τερους χαροπάλευαν λογής μ.ίκροκαπεταναΐοί τού νερού, μ' ενα εϊτε δυό καράβια δικό τους βίός, πού τά Kounavτάρίζαν μοναχοί τους κί' άμα ταχ α να ν έσκυβαν τό κεφάλι.

79 στόν πρώτο μεγαλονοίκοκύρη πού τούς επαίρνε στή δού­ λεψή του. "Ενας τέτοιος μίκροκαιτετάνίος μέ δικό του καράβι ήταν κί' ό 'Αντώνης ό Οικονόμου. Χρόνια πολλά πριν ά π' τό Είκοσίένα εσκίζε κί' αυτός θάλασσες μέ τό πλε ού­ μενό του, γευότανε τις αρμύρες καί τούς κινδύνους τους, καί πολεμούσε νά στεριώσει τή ζωή του μέ τήν άξωσΰνη καί τήν προκοπή του. Δέν είχε αύτάς τά πολλά καί μ ε ­ γ ά λ α καράβια, νά μπορεΐ νά μπορεΐ νά κάθεται στή στε­ ριά κί" άπό κεΐ νά τά κουμαντάρεί μ' άλλους καπεταναίους καί νά μήν τόνε νίάζεί ό χαμός τοΰ ένός π λ ε ­ ούμενου. Στό ëva του είχε δλο τό βίός του. Κ' ήξερε καλά πώς άμα τοχανε, άλλο δέ θά ματαποχτοΰσε καί ή στερνή του τύχη θά ήτανε νά προσφέρει τά ψημένα μπράτσα του στή δούλεψη τών άλλων άψεντάδων. Δέ γλύτωσε ά π' 5,τι φοβότανε. Σέ κάποιο μακρυνό χειμωνιάτικο ταξίδι του, ή άνελέητη φουρτούνα τσάκισε τό μονάκρίβό του στούς βράχους κοντά στά Γάδείρα. Ή θάλασσα τόν ξέπλυνε άπό πλεούμενα κί' άπ' άλλο βίός. Ά λ λ ά είχε καρδιά. Γύρισε στήν "Υδρα, όπου εμείνε πολύ λίγο, Κί' άπό κεΐ τράβηξε γίά τήν Πόλη. Αυτός ό π η γ α ι ­ μός στήν Πόλη τοΰ ά λ λ α ξ ε δλη τήν πορεία τής ζωής του. Έ,<εΐ ήτανε ή φωλιά τής Φιλικής κ' οί άνθρωποί της π α ρ ά ­ στεκαν μ' άγρυπνο μά τι τά περάσμ ατα τών 'Ελληνικών καραβιών άπό τά κανάλια της γίά νά σιμώνουν τούς "Ελ­ ληνες ναυτικούς. Χιλιάδες Ρωμιοί πραματευτάδες κί' ά λ ­ λοι περαστικοί καί δουλευτάδες τής θ ά λα σ σ α ς περνώντας άπό κεΐ ποτίστηκαν μέ τις ιδέες της καί ξαναθερμάθηκαν οί καρδιές τους μέ τους έθνίκούς πόθους. 'Απ' αυτά τά κανάλια πού έβραζαν οί ζυμώσεις καί οί ετοιμασίες πέρασε Κί' ό Οικονόμου. 'Ανταμώθηκε μέ τούς Φιλικούς καί κατηχήθηκε γο ρ γ ά στούς σκοπούς τής 'Εταιρείας. Ό Οικονόμου ήταν άπό τις πάστες τών άνθρώπων πού οί

8ο φλογερές ίδέες δταν χωνεύουνε μέσα τους σε πίστη δέν άκροδί,αβαίνουν άπό πάνω τους ξ ώ π ε τ σ α άλλά τους τ α ­ ράζουν καί τούς συνεπαίρνουν όλόψυχα. Κί' δταν οί ιδέες άνήκουν σέ κείνες πού προβάλλουν μέ τόσο μεγάλο β ά ­ θος- δπως οί ιδέες τοϋ λυτρωμού, οί πιστοί τους Α λ λ ά ­ ζουν ως καί θωριά, γίνονται ά λλ α οντα, φανατικά καί Αδυσώπητα, πού μήτε ό θάνατος δέ μπορεΐ νά τά ξέστρα τίσεί άπό τή νέα πορεία πού χ ά ρ α ξα ν στή ζήση τους. Ί σ ω ς είναι κραυγή, ί'σως είναι άνθρώπίνος νόμος βαθύ­ τερος αότή η μετουσίωση σέ φανατική πίστη, γίά νά μπο­ ρούν οί άνθρωποί νά προβαίνουν σίγουρα καί σταθερά 8ταν σημαίνει ή ώρα στις ά ν α γ κ α ΐ ε ς άλ λαγές στους τρό­ πους τής ζωής τους. Ό Οικονόμου εμείνε στήν Πόλη τόσον καιρό δσος τοΰ χρειάστηκε νά φωτιστεί καί νά δασκαλευτεί καλά Απάνω στους μυστικούς τρόπους ενεργειών τής 'Εταιρεί­ ας. "Υστερα εφυγε στήν "Υδρα μέ τήν ειδική Αποστολή νά έΐΟίμάσεί γίά τον ξεσηκωμό τόν τόπο του. Ά π ά τότε καί ώς τόν καιρό πού ξέσπασε ή 'Επανάσταση, ό Οικονό­ μου πρόσψερε δλες τις δυνάμεις του στά σκοπό πού εταξε στή ζωή του, δασκαλεύοντας, κατηχώντας, καί ορ γ α ­ νώνοντας τις βάσεις πού άπ άνω τους στηρίχτηκε καί ά ν α ­ ψε Αργότερα ό ξεσηκωμός στά νησί. Τήν ιδίαν έποχή δού­ λευε γ ί ά τό καθημερινό ψωμί, δεύτερος καπετάνιος σέ καράβια άλλων άφεντίκών. Αύτό τού βγήκε σέ καλό άπό άποψη πολιτική γιατί τόν εφερε πίό κοντά στό μεγάλο πλήθος του ναυτ'.κοϋ λαού, εζησε καί ζυμώθηκε μαζύ του στή σκληρή δουλειά καί στοΰς κινδύνους, μοιράστηκε κοντά του τά πικρό ψωμί τής θαλασσινής ζωής, καί κρυφομίλησε στ' αυτί του γίά άγώνες καί θυσίες καί α ϊ μ α τα πού θάψερναν κάποτε σΐήν ευλογημένη ώρα τοΰ λυτρωμοΟ, Ή έπίρροή του άπλώθηκε σ' δλο το ναυτόκοσμο τής "Υδρας καί των άλ λω ν νησιών κί' ό καπετάν 'Αντώνης gvtve τά λατρεμένο πρόσωπο του Αρχηγού πού συγκέν-

Si τρώνε τις έλπίδες καί τήν άπαντοχή τόσου νησίώΐίκου λαού.

Στις παραμονές τοϋ Είκοσίένα ό λαός τής "Υδρας μέ τόν Οικονόμου ήσαν ετσψοί. Δέν περίμεναν παρά τό σύν­ θημα. Ά λ λ ά καί δω παρουσιάστηκαν οί ϊδίες συνθήκες μέ τό Μωρίά κί' άκόμη χειρότερες. Οί πρόκριτοί του νηθίθϋ είχαν δηλώσει καθαρά πώς οχί μόνο δέ θ" άφηναν άνα στα τώ μα τα στό νησί μά καί θά χτυπούσαν άπό μέ­ ρους τους κάθε ταραχή. Ό Οικονόμου ήξερε καλά τί σήμαίνε αυτή ή άρνηση τών προκρίτων οπως ήξερε έπίσης καλά πώς τό δικό του χρέος ήτανε νά κρατήσει ως τό τέ­ λος πιστά τή γραμμή πού του χά ρα ζ ε ή Φιλική. "Ελεγε αύτή ή γραμμή πώς τό συμφέρο τής 'Επ ανάστασης έπέβαλε τή φρόνιμη πολιτική άπέναντί στούς προκρίτους γίά νά πείσθοΰν νά κατέβουν κί' αυτοί θαρραλέοι στόν ά γώ να άφού ή ένωση τών έθνίκών δυνάμεων θά μπορούσε νά όδηγήσ3ί μέ σιγουριά στή νίκη. Ό Παπαφλέ σσας είχε περάσεί τό Δεκέμβρη τού 1820 άπό τήν "Υδρα, είχε α ν τ α ­ μωθεί μέ τόν Οικονόμου καί τούς άλλους Φιλικούς καί μαζύ τους είχε καταστρώσεί τά σχέδια γίά τόν ξεσηκωμό τών κοντινών νησιών. Αντιμετ ώπισ αν άπό τότε τήν περί­ πτωση τής άρνησης τών προκρίτων καί μα ζυ πάλι είχανε πάρει τήν άπόφαση νά τραβήξουν έμπρός καί χωρίς αύτούς. "Οταν κατά τά μέσα του Μάρτη άρχισαν νά κα τα­ φτάνουν άπό τό Μωρίά καταπόδι τά επαναστατικά μηνύ­ ματα, στήν "Υδρα οί ετοιμασίες είχαν αποτελειώσει κ' ό Οικονόμου έβαλε άνοίχτά τό ζήτημα τής άμεσης άρχής τοϋ άγώνα, στούς προκρίτους. Τίποτα δμως στό άναμεταξύ δέν εΐχε μεταλλάξει τή γνώμη αυτών τών τελευταίων καί προχωρούσαν ως τό σημείο νά θέλουν νά πάρουν καί μέτρα γίά νά πνιχτεί κάθε κίνηση. Δέν έδίσταζαν, μά 6

άρνοΟνταν καί άντίδροΰσαν. Καί γίά να δείξουν τήντρανή τους απόφαση νά καθήσουν ήσυχοι στά σπιτικά καί στό βίό τους καί νά μείνουν πιστοί ραγιάδες στόν άψηλόν αφέντη τής Πό?^ης, εστείλαν τούς ναύτες πού κάθε χρόνο εστελνε υποχρεωτικά ή "Υδρα γίά νά υπηρετούν στόν 'Οθωμανικό στόλο. Μά είχαν πλακώσει κί' όλας τά γ ε ­ γονότα. Ό Οικονόμου έστειλε γο ρ γ ά ά'.θρώπους, τούς πρόφτασαν στή Μήλο καί τούς γύρισαν πίσω. Τότε τά πράγματα ακολούθησαν τή δική τους πορεία. Στήν "Υδρα μέσα ό Οικονόμου μέ τόν Πέτρο Μαρκέζη καί τό Γίώργη Ά γ α λ ό π ο υ λ ο στρατολογούσαν μέ τήν πρόφαση πώς θέλανε νά κάνουν έκστρατεία στό Μωρίά, στ' αλήθεια ομως ετοιμαζόντουσαν γίά κίνημα. Τό δειλινό τής 27 τοϋ Μάρτη έφτασε στήν "Υδρα κάποιο ψα ­ ροκάικο κ' εφερνε τήν είδηση πώς ή 'Επανάσταση στό Μωρίά ξέσπασε κ' οί έπαναστάτες γίά τήν ώρα πολιορ­ κούσαν τούς Τούρκους στήν Άκροκόρίνθο, Τό νέο πέταξε σάν αστραπή καί πλήθη λαού κατέβηκαν στό γιαλό τ α ­ ραγμένα Κί' ανυπόμονα, γυρεύοντας νά μάθουν περισσό­ τερα. Ή φωτιά ήταν σιμά στό μπαρούτι. Ό Οικονόμου είχε πάρει τήν απόφασή του καί τά ετοίμαζε δλα. Τό βράδυ άρ γά τής ιδίας ήμέρας, δταν ή νύχτα είχε πήξει τό σκοτάδι άπάνω στό νησί, άκούστηκαν ξαφνικά οί καμπάνες ν' άχολογουνε δυνατά, βιαστικά, δαιμονι­ σμένα, καί μέ τρελλά καμπανίσματα νά ταράζουν τή vu. χτερίνή γαλήνη τού τόπου. Ντελάληδες μέ κραυγές άγριες «στ' άρμανα ! δλοί στ' άρματα» διάβαιναν τρεχάτοι τό στενοσόκκακα, πόρτες καί παράθυρα στό ναυτικά χ α μ ό ­ σπιτα άνο ιγ α ν καί βροντούσαν, βουή ξαφνική πλ ημ μύ­ ρισε τούς δρόμους κί' ό γιαλός τοϋ νησίοΰ κατασκεπάστηκε σε λίγο άπό ενα αμέτρητο άνθρώπίνο πέλαγος πού σάλευε φουρτουνιασμένο καί σκοτεινό καί ξεφώνιζε άγρια μέσ' στή νύχτα. Φωτήματα θαμπά πού δέ Φώτιζαν τίποτα αγρίευαν μονάχα τό σκοτάδι, άρματα σηκωμένα ψηλά

8β πού κουνιούνταν πέρα-δώθε μανιακά, ξέφρενα ουρλιαχτά πού έσκιζαν τόν άγέρα, τραγούδια άγνωρ α κί' άρυθμα, πήγαιναν ολα ν' άνταμ&ισουν καί μπέρδευαν σέ μίάν α ν ­ τάρα δαιμονική μέ τά ξέμακρα μουγγρητά τού πελάγου. Ποίός θά μπορούσε τώρα ν' άλλάξεί τή γνώμη καί νά κόψει τή στράτα σέ τούτο τόν ξεσηκωμένο λαό πού ξεκι­ νούσε άποφασίσμένος γίά ολα ; Ό Οικονόμου ήταν έκεΐ, παραστάτης καί όδηγός. Π ά ­ τησαν στό λεφτό τ' αραγμένα καράβια στό λιμάνι καί γύ. ρίσαν τις μπούκες τών κανονιών κατά τό νησί. Δέν εί χ α ν Τούρκους νά πολεμήσουν μά είχανε ν' άντίίίετωπίσουνε κοτζαμπάσηδες. Τήν αυγή χύθηκαν στήν πόλη, κυρίεψαν τό Διοικητήριο καί καθαίρεσαν τό διοικητή τοϋ τόπου ΝίΚ. Κοκοβίλα. Οί πρόκριτοι ήαανε συναγμένοι στό Μονα­ στήρι οπου συνεδρίαζαν καί πάσχιζαν νά πάρουν άπ&φάσείς γίά τή στάση τους. "Ηξεραν τις νυχτερινές ταραχές μά όταν έμαθαν καί τήν πρωινή άποκοτίά τών επ ανα στα ­ τών νά πατήσουν τό Διοικητήριο, φοβήθηκαν μήν τούς μπλοκάρουν καί τούς ίδιους άπό στιγμή σέ στιγμή καί τόσκασαν καταφοβίσμένοί άπό τά παοάθυρα. 'Αλλά ποϋ νά π ήγαιναν καί τι νακαναν ; Ή 'Επανάσταση είχε κηρυ­ χτεί, τά καράβια τους τάχαν άλλοι, άπό δύναμη ήσανε γυμνοί καί τό μόνο κέρδος, αν έπέμεναν, θά ήτανε ίσως νά χάσουν καί τά κεφάλια τους. Κρύφτηκαν ενα-δυό μέ­ ρες κί' υστέρα, δειλά καί συμμαζεμένα, δήλωσαν υποταγή. Ό Οικονόμου, πιστός στή γραμμή του, τούς δέχτηκε, μά τούς υποχρέωσε νά ύπογράψουν ειδικό έγγραφο οπου άναγνώρίζαν γίά νόμιμη τήν έξουσία του, έδιναν τήν υπό­ σχεση νά συντρέχουν παντοϋ καί πάντ α τόν άγώ να καί πώς δέχονται ΰποταχτίκοί τή νέα κατάσταση πραγμάτων. Τό έγγραφο εχεί ήμερομηνία 31 Μαρτίου 1821 καί φέρνει τις υπογραφές 60 έπίσήγων προσώπων αρχίζοντας άπό τούς Κουντουοίωταίους καί φτάνοντας ώς τούς δευτερό­ τερους κοτζαμπάσηδες. Αιώνων συνήθειες καί καθεστωτί-

84

κές παραδόσεις ξέπεφταν καί νέα τάξη έπίκρατοΰσε, εστω καί γίά λιγοστό χρονικό διάστημα. Τό πολίτευμα εγίνε λαοκρατικό καί τά δημόσια έγ γρ αφα πίά δέν τά υπ ό γρ α ­ φαν οί κπρόκρίτοί» μά οί «κάτοικοι» τής νήσου "Υδρας.Ή "Υδρα ήτανε σέ θέση πίά νά βοηθήσει τό Μωρίά πουχε φουντώσει ή 'Επανάσταση καί σέ λίγο ό στόλος, ένωμένος μέ τά Σπετσιώτικα καράβια, σαλπάριζε ετοψος γίά μάχες στ' άνοίχτά πέλαγα. Στις 16 τοϋ 'Απρίλη εγίνε στό κέντρο τοϋ νησιού με­ γάλη λαϊκή γιορτή γίά νά πάρει επίσημο χαραχτήρα ή κήρυξη τής 'Επανάστασης. "Ολος ό λαός άρματωμένος εΐχε μαζευτεί μπροστά στό Διοικητήριο. Ε κ α τ ό νέα παλληκάρία εφεραν καμαρωτά τή σημαία, τήν παράδωσαν σέ κάποιον π α π ά Κί' αυτός κατεβάζοντας τήν τούρκικη, τήν εμπηξε στό πίό ψηλό σημείο τοϋ Διοικητηρίου. Συνεπαίρ­ νουν τόν καθένα οί τέτοιες στιγμές καί νοιώθει τόν έαυτό του λιοντάρι όλοδύναμο, νά πάει μπρός καί νά κάνει τά μεγάλα. Κί' εΐνε, άλίμονο, τόσο λιγοστές στή ζήση μας αυτές οί στιγμές . . . . Χαλοΰσεν ό τόπος άπ' τούς άλαλαγμούς τούς σμπάρους καί μέσ' στήν τόσην άντάρα ξεχώ­ ριζε καμπανιστό τό όνομα τοϋ καπτάν 'Αντώνη, τ' ονομα του λατρεμένου προσώπου, τοΟ άρχηγοΰ, τοϋ άγωνίστή πού πάτησε κεφάλια κί' άνοιξε διάπλατα τό δρόμο τοϋ λυτρωμοϋ. Ή λαϊκή έξουσία τοΰ Οικονόμου κράτησε λιγοστό διάστημα. Μίά πρώτη καί τρανή άποστολή της εΐχε τε­ λειώσει μέ νίκη : ή συμμετοχή τής "Υδρας καί των κοντι­ νών νησιών στήν 'Επανάσταση. Ή σημασία τοΰ περιστα­ τικού αυτού μπορεΐ νά έχτίμηθεΐ μόνο όταν λογαριάσει κανείς πώς ό πελώριος Όθ ω μα ν. κ ός στόλος ήταν έτοιμος νά κουβαλήσει άπό τήν 'Ασία δεκάδες χιλιάδες Τούρκι­ κου στρατού καί νά πατήσει τό Μωρίά, τόν πρώτον καιρό Κίόλας πού αρχίσε ό ξεσηκωμός. Κί' αν έμποδίστηκε καί δέ ζύγωσε καθόλου κί' ό Μωρίας συνέχισε τήν έπαναστα-

H.5 τίκή δράση του, αυτό χρωστίέταί στόν 'Ελληνικό στόλο τών νησιών. Στό βάθος τής ίστορίας τούτης θά προβάλει ή ήρωϊκή φυσιογνωμία τοϋ Άν τών η Οικονόμου καί θά ζητήσει τή δικαίωσή της. "Επειτα σάν κυβερνήτης τού νησιού, προσπάθησε νά έπίβάλεί τήν έσωτερίκή τάξη καί νά δίνει τό δίκηο χωρίς νά λογαριάζει δυσαρέσκειες. Μέ τήν πρόφαση πώς οί α' καπετανέοί στά καράβια δέν είχανε πεΐρα πολεμική τούς εβγαλε καί στή θέση τους εβαλε άνθρώπους του. Ή άλήθεία είναι πώς οί α' κα πε ­ τάνιοι ήσανε κοπέλία τών προκρίτων καί δέν τούς είχε έμπίστοσύνη. Μά κΓ οταν οί ναύτες ένός καραβιού πίάσανε κάποιο εχθρικό καί τή λεία τή μοιράσανε μεταξύ τους πα ρ ά τούς κανονισμούς, δέ δίστασε νά πάρει μέτρα ένάντίά τους. Κί' ομως σέ λίγο εχασε τήν άρχή. "Επεσε μέ πραξικόπημα τών προκρίτων. Για τί; Τό βασικό του σφάλμα ήταν πώς δέν εΐδε καλά τις άληθίνές διαθέσεις τών άντίπάλων του, υποτίμησε τή δύναμή τους καί δέν πήρε δρασπ κώτερ α μέτρα γίά νά δέσει, έκείνους καί νά στεριώσει, τή δική του θέση. 'Αντίπαλοί σάν τούς Κουντουρίωταίους καί τούς ά λ ­ λους άνθρώπους τής σειράς τους, μέ τήν οικονομική δύ­ ναμη στά χέρια τους, μέ ισχυρή τήν παράδοση τής έπίρροής τους, ακόμη Κί' οταν χάνουν προσωρινά τήν πολι­ τική δύναμη, έξακολουθοϋνε νά μένουν άντίπαλοί έπίκίνδυνοί καί φοβεροί. Κί' οταν δέ μάθεις καλά τά τερτίπια καί τά καμώματά τους κί' άποξεχάσείς τή δύναμη πού κρύβουν στό πουγγί τους, είναι σίγουρο πώς ή ώρα τοΰ νίκημοϋ σου στήν πάλη μαζύ τους θά εΐναί σύντομη. Τό κίνημα τών προκρίτων κατά τοΰ Οικονόμου καί τής έξουσίας του ξέσπασε στις 12 τοϋ Μάη. Ό στόλος ελείπε άπ' τό λιμάνι καί μαζί του ό περισσότερος α ρ μ α ­ τωμένος λαός. Ή φρουρά στό Διοικητήριο ήτανε λιγοστή. Οί πρόκριτοι είχαν έτοίμαστεΐ μυστικά άπό καιρό, μι­ σθώσανε άνθρώπους, τούς άρματώσανε καί περίμένανε

86 τήν κατάλληλη στιγμή. Δόθηκε κάποια μέρα όταν τά μέ­ τρα τού Οικονόμου γίά φρούρηση είχανε λασκάρει. Ή έπίθεση έγινε στό Διοικητήριο άπό μπράβους πολλούς, άρματωμένους σάν άστακούς, μέ τό Λάζαρο Παναγιώτα καί τό θεοφ. Δρένια. Ή σύγκρουση ήτανε τρομερή, κράτησε ώρες, οί ντου­ φεκιές άναστάτωσαν τήν πόλη, κορμιά ξαπλωθήκανε κ α ­ ταγής, ό ίδιος ό Οικονόμου μέ τό χέρι του ερριξε χάμου εχθρούς του, μά στό τέλος δέ μπόρεσε νά κρατήσει. Οί άντιπαλοι ήσανε πολλοί, είχανε πιάσει γερά πόστα κι' ό κίνδυνος μεγάλωνε. Πήδησε άπό κάποιο παράθυρο, τόν είδαν, τόν κυνήγησαν. "Υστερα άπό μίά τρελλή καταδίωξη πάνου-κάτου στό νησί, τέλος τόν επιασαν. Οί πρόκριτοί είχαν όλη τή διάθεση νά τόν μακελλοκόψουν, μά φοβόντουσαν τό λαό καί τά δικά τους κεφά­ λια. Μά τόν κρατήσουνε πάλι φυλακισμένο στό νησί, ήτανε σά νά τόν άφιναν έλεύτερο. 'Αποφάσισαν νά τόν στείλουν μέ μπιστοΰς άνθρώπους τους στήν απέναντι Μωραΐτικη στεριά και κεΐ νά τόν καθαρίσουν. "Υστερα θάλεγαν πώς πήγε νά τό σκάσει, πώς χάθηκε, πώς δέν ξέρουνε, τέλος, τίποτα γι' αυτόν. 'Αληθινά, αρμάτωσαν μιά βάρκα μέ άνθρώπους τους καί μιά θεοσκότεινη νύ­ χ τα τόν ξαπόστειλαν. Ή άπόφαση ήταν νά τόν σκοτώσουν καί νά τόν φουντάρουν υστέρα στ' άνοιχτά. Ό ίδιος έβλεπε τό χαμό του, μά τό κουράγιο δέν τόν άφισε ούτε λεφτό. Τούς μίλησε μέ λόγια άπλά, τούς έξήγησε τούς σκοπούς του, τούς σκοπούς τών άφεντάδων, υστέρα γιά τήν Πατρίδα, γιά τό λυτρωμό, τούς συγκίνησε, τούς μ ά ­ λαξε τήν καρδιά. "Ασκούσε άφάνταστη έπιρροή ό λόγος του στήν ψυχή τών λαϊκών άνθρώπων. Βρέθηκαν κι' όλας άνάμεσά τους μερικοί παλιοί οπαδοί του. Τέλος, τούς άλλαξε τή γνώμη κ' άντί νά τόν στείλουν στόν πάτο τής θάλασσας, τόν ξεμπαρκάρησαν κάπου κοντά στό Κρανίδι. Ό τ α ν τήν αλλη μέρα τό πρωϊνό τόν είδαν οι Κρανιδιώ-

87 τες τρελλάθηκαν άπό χαρά. Τό κίνημά του, ό ήρω'ίσυός του, ή άποκοτίά του, τόν είχανε κάνει γνωστό σ' δλες τις τρίγυρίνές περιφέρειες. Ό λαός έλάτρευε τόν καπτάν Άντώνη. Τοΰ δώσανε σπίτι., χρήματα, τον βοηθήσανε στις ανάγκες του κί' αυτός όέν εχασε τόν καιρό του : δόθηκε καί πάλι. στό σκοπό του κί' άρχι σε νά ετοιμάζεται. Τόν ϊδίον καιρό—πρός τά τέλη τού Μάη—οί Μωραΐτες πρόκριτοι πού είχανε κίόλας μπλεχτεί στήν άρχηγία τοΰ άγώνα, βλέποντας τά στενά, ζήτησαν με γράμμα τους άπό τούς 'Υδραίους τήν ένίσχυση τοΰ στό/\ου. Μά οί 'Υδραίοι δέσανε τά καράβια τους κι.' απάντησαν «φυλάττομεν διά τόν εαυτόν μας τά καράβια, ένόσω βλέπομεν αντίκρυ μας τόν καπετάν Άντώνη». 'Ελπίζανε πώς ετσί 6' άναγκάζανε τούς Μωραΐτες πού θά τούς ήτανε σ χ ε ­ τικά εύκολο, νά λύσουν εκείνοι τό ζήτημα Οικονόμου. Οί Μωραΐτες, σφιγμένοι άπό έπείγουσες ανάγκες, εστείλαν τό θεοχαρόπουλο στήν 'Ύδρα, νά παραστήσεί τή μεγάλη άνάγκη νά βγει ό στόλος. Μά οί Ύδραΐοί μεΐναν άλύγίστοι. στήν άπόφασή τους. Τότε ό θεοχαρόπουλος πήγε στό Κρανίδί μ' άλλους μαζύ καί ζήτησε νά τοϋ π α ρ α δ ώ ­ σουν τόν Οικονόμου. Ά λ λ ά οί Κρανίδίώτες ξεσηκώθηκαν κί' άντί,στάθηκαν. Μετά πο?^λά, ό θε οχαρόπουλος κατάφερε μέ τή συνεργασία μερι.κών προκρίτων τοϋ τόπου καί μέ τήν υπόσχεση πώς δέν εχεί κακό σκοπό, νά τόν πάρει καί νά τ ό ν κλείσει φυλ.ακισμένο στό Μοναστήρι του Φο­ νιά. Ό ηγούμενος μέ ισχυρή φρουρά πήρε ά πά νω του τήν ευθύνη τής φύλαξης καί στό μοναστήρι, τόν πρώτον καιρό, δέ μπορούσε νά ζυγώσει μήτε πετούμενο πουλί. 'Επιτέ­ λους, ό τρομερός έφίάλτης τών νησιωτών προκρίτων, αν δέν εΐχε πάψεί νά ζεΐ, είχε ομως γενεΐ ανίκανος νά βλ,άψεί, Κί' ό Ύδραίϊκος στόλος σήκωνε τά πα νιά του καί πή­ γαινε νά δώσει τις υάχες του. Τ' άφεν ηκά του ήσανε τώρα σίγουρα πώς τά κέρδος τών μαχών θάμενε δικό τους.

88 4= ** Πέρασαν μήνες πολλοί, ή 'Επανάσταση τράβηξε τό δρόμο της, πρόσωπα πολλά καί νέα άνάδείξε ό ά γ ώ ν α ς καί οί νίκες τής πρώτης χρονιάς έδωσαν τή δυνατότητα νά συγκληθεΐ ή πρώτη γενική συνέλευση τοΰ 'Έθνους γίά νά στεριωθεί μίά κεντρική Κυβέρνηση. Τό Δεκέμβρη τοϋ 1821 στό "Αργος του Μωρία είχανε μαζευτεί άντίπρόσωποί άπ' όλα τά μέρη τής έπαναστημένης Ε λ λ ά δ α ς γίά νά πάρουν μέρος στή Συνέλευση, κ' εβλεπες έκεΐ ολα τά τρανά όνόματα του Είκοσίένα άπό τούς γνωστούς π ο ­ λέμαρχους καί τούς προκρίτους ώς τούς ξένους τυχοδίώχτες πού κατέβηκαν γίά νά καρπωθοΰν τόν άγώνα. Ά π ό τό Μοναστήρι πού εμενε κλεισμένος ό Οικονόμου μάθαινε ολες αυτές τις κινήσεις καί τις έθνίκές ζυμώσεις κ' ή καρδιά του σφιγγόταν στήν άγωνία τής αναγκαστικής αργίας. Ά λ λ ά άνθρωπος τής λα χτάρας καί τής δράσης δέ μπορεΐ νά σταθεί ήσυχος, βλέπει τήν κρίσιμη, π ο λ ι ­ τικά, ώρα τοΰ "Εθνους νά ζυγώνει σ' αυτήν τή Συνέλευση κί' άποφασίζεί νά ξεβγεΐ στόν άγώνα. Τό σκάει άπό τό Μοναστήρι καί μέ τή συνοδεία άρματωμένων άνθρώπων του παίρνει τό δρόμο γίά τό "Αργος, θ ά βρεθεί έκεΐ α π ά ­ νω στή Συνέλευση, θ' ανταμώσει τούς άλλους συντρό­ φους τής σειράς του καί τότε, ποίός θά τόν έμποδίσεί νά στήσει ολόρθο τό μπόι του καί ν' άνοίξεί τό στόμα του γίά νά δίαλαλήσεί τό μεγάλο δίκηο τό δικό του καί τών άδερφίών του ; Τό μαντάτο τοϋ έρχομοΰ του, εφτασε στό "Αργος ένώ αύτός βρισκόταν άκόμη στό δρόμο. Καταταράχτη­ καν οί Υδ ρα ίο ι πρόκριτοι πού ήσαν μαζεμένοι έκεΐ, συμ­ βούλια καί δίαβούλία έγίναν καί πήραν τήν άπόφασή τους : πήγαν στόν Ύψηλάντη καί χωρίς ιτολλά λόγια ζή­ τησαν τό σκοτωμό του, άλλοίώς αυτοί αποχωρούν άπ' τόν άγώνα. 'Έκαναν καί γραφτό υπόμνημα κ' εθεταν

8ç όρθά-κοφτά τό ζήτημα ή αύτός ή έμεΐς, <κ.... 'Ενώ δέ ή εϊδησίς τής αύτών (τού Οικονόμου καί τών συντρόφων του) πλησίάσεως προξενεί τό φρίκτότερον άποτέλεσμα μεταξύ τών ήμετέρων, ή άναρχία μέλλει έντός ολίγου ν' άναφανεΐ μεταξύ ήμών' ήμεΐς μέλλει, νά χαθώμεν δλοί καί ή 'Ελλάς νά μή λογαριάσει πλέον οτί εχεί τήν "Υδραν, άνίσως καί άμέσως δέν προφθασθεΐ τό πράγμα». Τί ήταν, λοιπόν, αύτό τό «πράγμα» πού επρεπε νά προφθασθεΐ ; Ό σκοτωμός του ! Τό μίσολένε στό ϊδίο υπόμνημα προ­ χωρώντας : «.... Ή ύμετέρα έκλαμπρότης ήμπορεΐ νά συσκεφθή μυστίκώς μετά τών ήμετέρων πρέσβεων περί τοϋ πώς νά έπίτευχθεΐ τό ποθούμενον. Χωρίς δμως αυτό, ήμεΐς τό λέγομεν πάλι, ή "Υδρα έχασε τό παν καί ή 'Ελλάς έχ ασε διαπαντός τήν "Υδρα». Τό υπογράφουν «οί πρό­ κριτοι τής νήσου "Υδρας». Ή τ α ν ενας καθαρός εκβια­ σμός. Ό Ύψηλάντης βρέθηκε σέ δύσκολη θέση, δίσταζε καί τέλος έδωσε διαταγή άπλώς νά τόν πίάσουν καί νά τόν φέρουν στό "Αργος. "Απραγος άπό τέτοιες δουλειές— τό λάθος μένει όλότελα στό παθητικό του—δέν κατάλαβε πώς ύπόγραφε τό θάνατό του. Ό Ά ν δ ρ έ α ς Λόντος πήρε τήν εύθΰνη νά έκτελέσεί τή διαταγή καί συναγροίκημένος μέ τούς Υδρα ίου ς προκρίτους έστειλε ισχυρό άπόσπασμα άρματωμένων μέ τόν Ξύδη καί μέ τήν έντολή νά τόν σκοτώσουν. Ό Κολοκοτρώνης—ήταν άκόμη στήν καλή του έποχή—πού περίμενε μέ τούς άλλους πολέμαρχους καί Φιλικούς τόν Οικονόμου σάν πολύτιμο συναγωνιστή τους, κάτι μυρίστηκε άπό τά μυστικά αΰτά δίαβούλία κ' έστειλε μονάχος του 200 άνθρώπους του μέ τόν Τσόκρη γίά νά τόν συνοδέψει μέ άσφάλεία στό "Αργος. 'Αλλά ήταν άργά. Ό Ξύδης είχε προλάβει κί' ό Οικονόμου ήταν νεκρός.

Αύτός ήταν ό θάνατος

τοΰ

Οικονόμου.

Έ π ε σ ε άπ'

9° τά βόλια 'Ελλήνων τήν ώρα πού ή φωνή τοΟ άγωνίζόμενου Έ θ νο υ ς τόν καλοϋσε νά πάρει τή θέση του στή μάχη. Δέν επεσε στή μάχη μέ τόν έθνίκό έχθρό, μά στάθηκε τό μεγάλο θύμα τοϋ εσωτερικού πολέμου. Ό χαμός του δίνει τό μέτρο του έσωτερί,κοϋ βάθους στήν υπόθεση του Είκοσίένα. Ή ειδυλλιακή μορφή τών έπίκών μαχών μέ τούς Τούρκους παραμερίζεται μπρός στήν πάλη ζωής καί θ α ­ νάτου πού άναψε στό έσωτερίκό. ^Ηταν τά ελαττώματα τής ράτσας; ^Ηταν τά «ελκη τής 'Ελληνικής εύμορφίάς»; Τήν άπάντηση μπορεΐ νά τήν έχει κανείς αμα παρατη­ ρήσει βαθείά τήν τραγική εικόνα τοϋ σκοτωμού τοϋ Οι­ κονόμου. Κανείς χαμός δέν έστοίχίσε στήν Ε λ λ ά δ α εκεί­ νης τής έποχής τόσο, οσο ό σκοτωμός αΰτοΟ τοϋ 'Υδραίου καπετάνιου. Ή παρουσία του ήταν εγγύηση καί γίά τόν καλό δρόμο τής πάλης μέ τόν ξένο τύραννο καί γίά τή σταθερή πορεία πρός ενα δικαιότερο καί λα'ιίκώτερο νοίκοκύρεμα τών έσωτερίκών πραγμάτων τής έλεύτερης χ ώ ­ ρας. Πιστεύω πώς πολ?^ά αίματα τοϋ κατοπινού έί^φύλίου πόλεμου, οπως καί πολλά τραγικά σφάλματα τής μερίδας τών Φιλικών στό χειρισμό τών πολιτικών ζητημάτων τής Ε π α νά σ τα σ η ς δέ θά γί,νόντουσαν αν έζοϋσε ό Οικονό­ μου. Δέν ήταν συνηθισμένη φυσιογνωμία που κρίνεταί μέ τάκο'.νά μέτρα. "Εγραψε μονάχος του μίά άπότίς λαμπρό­ τερες σελίδες στήν πολιτική ιστορία του Είκοσίένα. "Εκανε λάθη. Δέν επρεπε νά πέσει άπό τήν εξουσία. 'Ήταν στό χέρι του, μποροΟσε νά πάρει μέτρα καί δέν τά πήρε. Ή πολιτική του πείρα δέν είχε ωριμάσει άκόμη, τό μυαλό του δέν είχε πήξει στις πολιτικές μανούβρες. "Οταν άργό τερα πήγε νά διορθώσει τ" άρχίκά σφάλματα, μπορεΐ νά μήν ήταν άργά, μά τόν πρόλαβαν οί έχθροί. Πιστεύω στό άστρο τοϋ Οικονόμου. "Ολα έδειξαν άπό τή ζωή καί τή δράση του πώς ή έκτακτη προσωπικό­ τητά του 6' άνέβα'.νε πολύ ψηλά στά σκαλιά τής ιεραρ­ χίας τών άντρών τής Επ ανά στα ση ς. Ό ιστορικός Φίλή-

9ί

μων λέει πώς κανένα πρόσωπο τοϋ Είκοσίένα άπό τά π'.ό διάσημα, δέ ντύθηκε τόσην εξουσία ΰοην ό Οικονό­ μου μέ τό κίνημά του καί τίποτα δέ θά τον έμπόδίζε, άν ήθελε, ν' απλώσει τήν άρχή του καί σ' δλη τήν Ε λ ­ λά δα Δέν εΐναί υπερβολή. Μπορεΐ νά τό δεχτεί κανείς ίΐέ μί,ά παρατήρηση : νά στήριζε τή δράση του στή συνερ­ γασία καί μέ τούς άλλους άγωντστές τής σειράς του. "Αν υπήρχε τέτοια συνοχή, ή πορεία τής 'Επανάστασης μπο­ ρούσε νάνε διαφορετική. Αύτό δέν έγίνε—σφάλμα πολι­ τικό άπό τά τρανότερα, κ' ϊσως τό πρώτο, στό Είκοσίένα, τά πράγματα άλλαξαν δρόμους, οί χτεσίνοί νικημένοι βγήκαν νικητές καί τό θύματα τοΟ έσωτερίκοϋ πολέμου μετρήθηκαν κατά σωρούς. Πρώτο καί τρανότερο άνάμεσά τους ό Οικονόμου. "Ομως τό εργο του μένει γερό κί' άσάλευτο. Πήγαν νά λερώσουν τή μορφή του, δέ θέλησαν νά τοϋ άναγνωρίσουν τίποτα, τόν είπαν μέθυσο, τυχοδίώχτη, άεργο, μεγάλο δημαγωγό. Ή χολή τύλιξε τή μνήμη του. "Ολα είναι τίτλοι τιμής. Πόσους άλλους μεγάλους δέν πιτσί­ λισαν μέ βούρκο ; Κί" άν ή έπίσημη ιστορία τόν αγνόησε ή δέν τόν τίμησε στήν πρεπούμενη θέση του, άπό αιτίες γνωστές κί' άνομολόγητες, ό 'Αντώνης Οικονόμου στέκει καμαρωτός κί'ωραίος στό πελώριο β ά θρ ο του, κί' αν είχε λαλιά θά μάς φώναζε καί σήμερα άκόμη τό δικό μας χρέος.

ΛΥΚΟ ΥΡΓΟΣ

ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ

Ό Λυκούργος Λογοθέτης εΐναί τά δεύτερο πρόσωπο υστερ' άπό τον Οίκονόμου, στό λαμπρά ζευγάρι πού χ άρί ­ σε ή νησίώτίκη Ε λ λ ά δ α στό Είκοσίένα. Μ' αν ή ζωή καί τό έργο τοΰ Υδραίου έπαναστάτη άστραψαν καί φώτισαν τήν ξεσηκωμένη 'Ελ λά δα σέ χρόνο λιγοστό κ' υστέρα κό­ πηκαν τόσο τραγικά, ό Λογοθέτης χάρηκε μίά π?^ούσία επαναστατική ζωή πού κρατάεί μισόν αιώνα περίπου κί' άρχίζεί άπό τά πρώτα χρόνια τοΰ δεκατουέννατου, περ­ νάει άπό τό φλογερό καμίνι τοΰ Είκοσίένα καί φτάνει ώς τά μίσά τοΰ αιώνα, μέσα στό έλεύτερο 'Ελληνικό βασίλειο. Ξεκινάει άπό τά βάθη τής σκλαβιάς, χρόνια πριν άπό τη Φιλική κί' απλώνεται πολύ πέρα άπ' τό τέλος τής ' Ε π α ­ νάστασης, ώς τότε πού ή πατρίδα του άποκαμωμένη καί γελασμένη κατάθεσε τά όπλα κ' επαψε ν' άγωνίζεταί. Παιδί τής Σάμου, βλαστάρι τοΰ λαού της άπό τή δική του ιστορία καί τις επαναστατικές παραδόσεις, ζυμώθηκε κί" άναθράφηκε μέσα στό σάλο των γεγονότων τοΰ νησιού του καί στάθηκε ϋστερα ό τρανός οδηγός του στόν άγώνα γίά ν' άποχτήσεί τή λευτεριά του. Τόν έθρεψαν οί πο λύ ­ χρονοι άγώνες τής πατρίδας του που τόν άνάδείξαν σε μίάν άπό τις πρώτες πολιτικές προσωπικότητες στήν ' Ε λ ­ λ ά δα τοΰ κάψου έκείνου καί τόν πότισαν ώς τό κόκκαλο οί ιδέες πού έτάραξαν τόν άέρα τής εποχής του, σ' δ?^α τά πλάτη καί σ' όλα τά μήκη τής γής. Ή έπίδραση τών ιδεών πού σκόρπισε στόν κόσμο ή Γαλλική 'Επανάσταση άπάνω στόν Ελληνικό ξεσηκωμό είναι περιστατικό ιστορικά ανα μ­ φισβήτητο. Μά σέ κανένα μέρος τής 'Ελληνικής γής ή έπί-

93 δράση τούτη δέν είναι τόσο βαθείά καί τόσο χτυπητή δσο στό πολυτάραχο αυτό νησί τού Αίγαίου. Στ ά τελευταία χρόνια, προτού κλείσει άκόμα ό δέκα­ τος όγδοος αιώνας, οΕ έσωτερίκοί άγώνες στή Σάμο έχουν πάρει τέτοια έκταση, ώστε ό σχηματισμός άντίπαλων κομ­ μάτων, μέ συνοχή καί οργάνωση, γίνεται απαραίτητος. ΟΕ προύχοντες σχηματίζουν τό κόμμα τών κ α λ λ ί κ α ν τ ζ ά ρ ω ν κί' ό πολύς λαός μέ τή δημοκρατική ιδεολογία του οργανώνεται στό κόμμα τών κ α ρ μ α ν ί ό λ ω ν . Οί πρώτοι πήραν τδνομα άπό τά νυχτοπερπατήματα γίά τά μυστικά τους δίαβούλία άπό τό φόβο του κόσμου ά κρφ ώς σάν τούς καλλίκάτζαρους τής λαϊκής παράδοσης κ' οί δεύτεροί άπό τό χορό τής Γαλλικής καρμανίόλας πού τρ α ­ γουδούσαν καί χόρευαν στις πλατείες καί τις ρούγες του νησιού. ΟΕ διαφορές πού χώριζαν τά δυό αυτά άντίπαλα κόμματα πού μέσα τους ήτανε συγκεντρωμένο τό σύνολο του πληθυσμού τής Σάμου δέν ήταν ή μόδα τών ιδεών τοϋ καιρού μά ανάγκες ζωής βαθύτατες πού γύρω τους μάχουνταί οΕ άνθρωποί σ' δλες τις χώρες του κόσμου τούτου. Ή ξένη έπίδραση τούς εσπρωξε νά π α ­ λέψουν περισσότερο φανατισμένα καί τούς δασκάλεψε τούς τρόπους τής πάλης. Στ' αχνάρια τους πάτησαν μά εφτασαν σέ σκοπούς δικούς τους. Χρόνια πολλά κράτησε ή πάλη αυτή. ΟΕ πρώτες δεκαετίες τοϋ δεκατουέννατου αιώνα γεμίζουν τήν Εστορία τής Σάμου άπό τούς έσωτερίκούς αυτούς άγώνες. Κ' είναι τέτοια καί τόση ή ξένη έπίδραση άπ άνω τους ώστε οί φάσεις τών μεγάλων μα­ χών πού διεξάγουν τόν ϊδίο καιρό άνάμεσά τους οί τρα­ νές δυνάμεις τής Ευρώπης, νά κανονίζουν τις τύχες τών πολιτικών πρ αγμάτων στό ϊδίο τό νησί. Κάθε φορά πού ή Γαλλική Δημοκρατία άνέμίζε τή σημαία της νικητής στό πεδίο τής μάχης, οί καρμανίόλοί έπαιρναν κουράγιο κι/ ανέβαιναν στήν έξουσία κί' δταν, κάποτε άλλοτε, ή Ρούσσίκη πολιτική εϊτε ό Μέίτερνίχ κατάφερναν νά έπίβάλουν

94 τή θέλησή τους στό ρυθμό των Ευρωπαϊκών ζητημάτων εστω καί μόνο στή μίσή λεκάνη τής Μεσογείου, οί καλλίκάντζαροί δινόντουσαν οί πολιτικοί άρχοντες του νησιού. Ά π ό τέτοιο φλογερό καμίνι βγήκεν ό Λογοθέτης, Ά νάσανε τόν καυτόν άέρα τής λαύρας του καί ψήθηκε στή φωτιά του. Πέρασε όλες τις φάσεις του εσωτερικού πολέ­ μου, μαζύ τους μεγάλωσε κί' άντρίεύτηκε, παιδί αύτός τής παρτίδας των καρμανίόλων, πολεμώντας τούς δυνά­ στες τοΰ τόπου του. Τό θερμό περιβάλλον του άποτύπωσε τήν αίματηρή του σφρ αγί δα άπάνω του άλλά κί' αύτός, φύση σπάνια Κί' άκρψή, μέ ολα τά χαρίσματα τοΰ πρ ω ­ τοπόρου καί τις ικανότητες του άρχηγοΟ, τύπωσε τή δική του άπάνω στήν έποχή του. Τόν γύοευε ό τόπος του, τό κλΐμα τής εποχής του, οί ραγιάδες πού ζητούσαν νά βρουν τόν έαυτό τους καί τή θέση τους κάτω άπ' τόν ήλιο. Πώς μπορούσε νά μή γίνει ό έλευθερωτής κί' ό οδηγός ;

Γεννήθηκε στό Καρλόβασί, τό 1772. "Ο πατέρας του, Παπλωματάς, Σαμίώτης μίκροβίοτέχνης, ε ΐ χ ε τ ό ε π άγγ ελμ α πού δείχνει τονομά του. "Ετσι τόν έλεγαν καί τόνϊδίον, Γίώργη Παπλωματά, ώς τόν καψ ό πού οί α ν ά ­ γκες τοϋ πολιτικού βίου τόν έκαναν ν' άλλάξεί ονομα καί νά μείνει γνωστός στήν ίστορία γίά Λυκούργος Λογοθέ­ της. Τά πρώτα του γράμματα τάμαθε στή Σάμο άπό εναν Ελλη νιστή καλόγερο, τόν Ιάκωβο, κ' ύστερα πήγε στήν Πόλη. Έ κ ε ΐ ακουσε μαθήματα φιλοσοφίας κί' άλλα πραχτίκά μαθήματα άπό διάφορους δασκάλους. Ά λ λ ά δέν εμείνε ούτε κεΐ. "Εφυγε στή Βλαχία οπου υπηρέτησε σά γραμματέας στούς Φαναρίώτίκους οϊκους πού ήγεμόνευαν στις παραδουνάβείες χώρες. Στή λίγόχρονη ύπηρεσία του έκεΐ πάνω μέ τούς Φαναρίώτες άρχοντες πήρε καί τόν τί­ τλο τοΰ δεύτερου Λογοθέτη, τίτλος πού τοΰμείνε γίά ονοΓιάννης

95 μα Οστερα σ' δλη του τή ζωή. Μερικά χρόνια κατόπι, κ α ­ τέβηκε ξανά στήν Πόλη. Αυτή ή μακρόχρονη θητεία του στούςΦαναρίωτες ηγε­ μόνες τόν ωφέλησε σημαντικά. Οί Φαναρίώτίκοί οΐ^οί ποτέ δέ στάθηκαν κέντρα εθνικής κίνησης άλλά ενα εί­ δος πολιτικών κοντοτίέρί στήν υπηρεσία τού 'Οθωμανού Δυνάστη. Τιτλούχοι τής Σουλτανίκής αυλής, ήγεμόνες κατ' εντολήν, πρίγκηπες μέ οικόσημα καί καταγωγή πού χ α ν ό ­ ταν στους αιώνες, κάθε φορά πού πρόσφεραν τις υπηρε­ σίες τους στόν υψηλό τους άφέντη, Φρόντιζαν νά σχ ημα­ τίζουν γύρω τους περιβάλλον δικό τους μέ άνθρώπους μπιστεμένους κί' άξιους νά τούς δουλεύουν. Σχημάτιζαν έτσι κέντρα μέ κίνηση πολίτική δχί άσήμαντη, δπου ή μη­ χανορραφία καί ή σκοτεινή ραδιουργία έπαιζαν τόν πρώτο ρόλο. "Ενα πλήθος 'Ελληνόπουλα μαθήτεψαν στις αύλές τους. Ό Ρήγας πέρασε άπό κεΐ δπως κί' άρκετοί άλλοι, παράγοντες τοϋ Είκοσίένα. Ό Λογοθέτης ήταν ενας άπό τούς πο/ίλούς. Δέν έδασκαλεύτηκε δπως κ' οί άλλοι, τήν πολιτική ήθίκή, μά εμαθε τήν άξια τών πολιτικών ελιγμών καί πλούτισε τήν πολιτική του πείρα χωρίς νά πάθεί ήθίκές ζημίες άνεπανόρθωτες. Αυτήν τήν πολιτική του πεΐρσ τήν εθεσε άπό τόν πρώτον καιρό στή δούλεψη τής πατριέ δας του. Ή τ α ν άκόμα στήν Πόλη δταν ό λαός τής Σάμου γυρεύοντας νά ξεφύγεί τήν τυραννία τών προυχόντων, έστειλε άνθρώπους νά πάνε στήν Τούρκικη Κυβέρνηση καί νά ζητήσουν τά δίκαίώματά του. Γύρεψαν τή βοήθεια τοϋ Λογοθέτη κί' αυτός χειρίστηκε μέ τέτοια πολίπκήν έπίδεξίότητα τήν δλην υπόθεση πού στό τέλος κατόρθωσε νά έκδοθεΐ έπίσημη διαταγή πού ξανάφερνε σέ τάξη π α ­ λιά προνόμια τής Σάμου : α) Νά μή μένουν δίαρκώς οί Τούρκοι έκεΐ, β) ή Σάμος νά δίοίκεΐταί άπό Χριστιανό καί γ) νά μή φορολογείται καί καταπιέζεται άπό τόν έξουσίάζοντα τά νησιά τοϋ Αίγαίου Καπουδάν πασά. 'Αλλά σέ λίγο τά πράγματα μπερδεύτηκαν. Μέ ένέρ-

ç6 γείες τών προυχόντων οί Τούρκοι τ' αναίρεσαν ολα κί' ό Λογοθέτης πού πήγε σέ λίγο στή Σάμο γίά νά έπίβάλεί τήν έφαρμογή τους βρέθηκε μπρός τήν οργανωμένη άντίστάσή τους. Μία πρόχειρη ψευτολα'ίκή συνέλευση πού καλέσανε οί προύχοντες άποκήρυξε τά προνόμια, ονόμασε τό Λογοθέτη ταραξία πού ζητούσε νά χαλάσει τή γαλήνη τοϋ νησίοϋ καί προσπάθησαν νά τόν καταδιώξουν. Ή τ α ν ή πρώτη σοβαρή σύγκρουση τοΰ Σαμίώτη έπαναστάτη μέ τούς πολίτικούς του άντίπάλους, Τό Μάρτη τοΰ 1807 οί καρμανίόλοί μέ κίνημα π α ίρ ­ νουν τήν έξουσία στό νησί. 'Αρχηγοί τους εΐναί ό Λογοθέ­ της, ό Λαχανάς, ό Χρ. Μπαρμπούνης κί' αλλοί. 'Ανεβαί­ νουν γίά πρώτη φορά στήν άρχή, παίρνουν μερικά πρώτα μεταρρυθμίστίκά μέτρα, άλλά οί άντίπαλοί τους δέν έπαψαν νά εΐναί δυνατοί. Οί καλλίκάντζαροί μέ πολύ χρήμα καί μέ τήν ένίσχυση τής τούρκικης εξουσίας τούς ρίχνουν καί παίρνουν αύτοί τήν άρχή. Ό Λογοθέτης, ό Λαχανάς, Κί' άλλοι φεύγουν άπό τό νησί. Ά λ λ ά σοβαρώτερα γεγονότα έγίναν στά τέλη τοϋ 1808 οταν οί καρμανίόλοί μέ άγώνες ξαναπήραν τήν έξουσία στά χέρια τους. 'Ανακάλυψαν μεγάλες κλεψιές τών προυχόντων. Οί ταραχές άρχισαν άπό τόν ξεσηκωμένο λαό μέ έπίθέσείς πρώτα κατά τών ξένων προξενείων, του Έγγ λέξίκου καί τοϋ Ρούσσίκου, γιατί οί πρόξενοί ύποστή ρίξαν τούς προύχοντες καί παραλίγο νά τούς πετσοκό­ ψουν. "Υστερα σχηματίστηκε μίά τεράστια διαδήλωση άπό χιλιάδες λαό πού κατέβηκε άπό τό γύρω Σαμιώτικα χ ω ­ ριά καί τράβηξε γίά τή Χώρα μέ τήν άπόφαση νά σκοτώ­ σουν τό βοεβόδα πού ύποστήρίζε τούς καλλίκάντζαρους. "Ομως τό μαντάτο γίά τις ταραχές καί τούς σκοπούς τοΟ ξεσηκωμένου λαοΰ έφτασε γοργότερα στ' α ύ π ά του βοε­ βόδα κί' αύτός τρομοκρατημένος ζήτησε άμέσως ένίσχύσείς άπό τις τουρκικές άρχές τής Μ. Άσία ς. "Οταν τήν άλλη μέρα έφτασαν οί ενισχύσεις, ή τρομοκρατία άπλώ-

97 θηκε σ' ολσ τό νησί. Οί άρχές επίασαν πολλούς, άλλους βασάνισαν, άλλους κρέμασαν, Κί' άλλους σκότωσαν. Μά τά σκληρά τοϋτα μέτρα εψεραν άντίθετα άποτελέσματα. Τά μυαλά άναψαν άπό τή μίά στιγμή στήν άλλη, ό κό­ σμος μέ τήν οδηγία των καρμανίόλων έπίασε πάλι τ' άρ­ ματα καί γενναία μάχη άναψε εξω άπ' τή Χώρα με τόν τούρκικο στρατό πού τσακίζεται καί σκορπάει. Οί )<αρμανίόλοί είναι κυρίαρχοί σ' ολο τό νησί. Τί θά κάνουν τώρα ; Πώς θά πολιτευτούν ; Οί δημοκρατικοί θεσμοί στό κόμμα τους είναι άρκετά ισχυροί. Καλούν άμέσως υστέρα γενική συνέλευση δλου τοϋ λαού τής Σάμου πού γίνεται στ' άλώ -aa τής Χώρας. Ή κατακραυγή καί τάνάθεμα τύλιξαν καί χαντάκωσαν τούς καλλίκάντζαρους. Ό λαός ζήτησε ευθύ­ νες άπό τούς προύχοντες, κί' αυτοί σκίαγμένοί άπό τήν όργή του τοσκασαν άπό τό νησί μυστικά. Οί περιουσίες τους δημεύτηκαν κί' ό τόπος φάνηκε νά ήσυχόζεί γίά λίγον καιρό. Τά μέτρα πού κανονικά θά επρεπε νά εχεί πάρει ή τούρκικη Κυβέρνηση ήρθαν άρ γά καί δέν ήσαν αυστηρά. 'Απασχολημένη τότε με τόν πόλεμο τής Ρωσσίας δέν είχε τόν καιρό καί τις δυνάμεις εύκαιρες νά καταπιαστεί μέ τέτοιες μίκροταραχές τών γκιαούρηδων, οπως τις πήρε. "Εστειλε δμως άνθρώπους νά κάνουν άνακρίσείς, επίασε μερικούς, τούς εφερε στήν Πόλη καί τούς φυλάκισε. Νέος βοεβόδας εφτασε στό νησί άλλά ή δημίουργημένη κ α τά ­ σταση δέν έσήκωνε δεσποπσμοΰς καί πολιτεύτηκε φρονίμώτερα. Ό Λογοθέτης διορίστηκε καπ ού—κεχαγιάς (εΐδος μονίμου άντίπροσώπου) τής Σάμου στήν Πόλη. 'Α λλά καί πάλι οί δίαβολές τών προυχόντων πού ξαναγύρίζαν λίγοίλίγοί καί δειλά στό νησί, πώς ό Λογοθέτης ξεσηκώνει τις ταρα χέ ς καί τις στάσεις, έδωσαν τήν άφορμή στήν τούρκικη έξουσία νά ζητήσ3ί τό πιάσιμό του. Τοσκασε καί κρυβόταν άρκετόν καιρό μά στό τέλος τόν επίασαν μέ προδοσίά καί τόν φυλάκισαν. Γλύτωσε τό θάνατο μέ

98 πολλούς - α ρ ά δ ε ς καί ενέργειες τών φίλων, άλλα τον έξόρ'.σαν στ' "Ayt.ov "Ορος. Πέρασε την έξορία του δι αβ ά­ ζοντας καί σχεδιάζοντας πολλά μέ τό νοϋ του. ** 'Εκείνους τούς καιρούς στήν 'Οθωμανική αυτοκρατο­ ρία οί διοικητικοί θεσμοί καί οί αντιλήψεις γίά τήν άπόδοση τής δικαιοσύνης, δοα καί οί περί κράτους καί νόμων θεωρίες, ήσανε διαφορετικού τόπου άπό τις σημερινές. Τό μπαχτσίσί ήτανε τό μαγικό κλειδί πού άνοιγε πόρτες, ε&ίνε λύσεις κ' έπαιρνε άποφάσείς Κί' ολόκληρο διοικητικό σύστημα ενός πελώριου Κράτους στηριζόταν άπάνω του. Σπάνια νά έκτελεστεΐ ποινή πολιτικού καταδίκου ως τό τέλος αν αυτός ήξα<ρε νά χειριστεί τά μαγικό κλειδί. Οί συνήθειες καί ή νοοτροπία τής έποχής σήκωναν τά πάντα. Ό Λογοθέτης δέν αμέλησε νά ιό χρησιμοποιήσει. Μέ ένέργεί,ες φίλων κί' ανθρώπων της πολιτικής του μερίδας, ξεγλυτώνεί άπό τήν εξορία καί γυρίζει στά 1810 στή Σάμο. Τότε παντρεύτηκε. Χάρηκε γίά λίγο τή συζυγική ζωή μά δέν αψίσε ούτε στιγμή τούς πολιτικούς του άγώνες. Το 1812 σε πολλά χωριά τής Σάμου τόν έβγαλαν προεστό. Ά λ λ ά ή ιδία αυτή χρονιά έφερε αποφασιστικές αλ λαγές στά πολιτικά πρ ά γμ α τα τοΰ τόπου. Ό Ναπολέων είχε νικηθεί στις Ρούσσίκες οτέππες κί' ό χαμός του σκορπούσε οίγη στόν κόσμον δλο. Ή αντίδραση σήκωνε γαύρο κε­ φάλι σ' δλες τις χώρες. Οί καλλίκάνιζαροί δέν έχασαν τήν ευκαιρία στή Σάμο κί.' άρπαξαν τήν έξουσία. Την κράτησαν στά χέρια τους μέ μ;.άν άγρια τρομοκρατία ώς τό 18?!. Μέ τή σειρά τους δήμεψαν κ' αυτοί τό βίός τών πολιτικών τους άντίπάλων. Πολλοί καρμανιόλοί τότε έφυ­ γαν καί σκορπίστηκαν σ' ολα τά μέρη τοΰ Ελληνισμού., Ά λ λ ά τό πρόσωπο που στράφηκαν μέ λύσσα γίά νά τό εξοντώσουν ήταν ο Λογοθέτης. Μέ χίλιες δίαβολές στήν τούοκίκη Κυβέρνηση πετυχαίνουν νά ψηφιστεί ό θάνατός

99 του. Αυτός τό μαθαίνει καί κρύβεται. 'Αναστατώνουν τόν τόπο νά τόν βρουν, νά τόν πίάσουν κ' εχουνε βρει τηά τόν τρόπο νά σιγουρευτεί ό χαμός του. Λογαριάζουν πώς τή φορά τούτη δέ θά τούς ξεφύγεί ό άσΰχαστος έφίάλτης τοϋ δίκαιου ύπνου τους.Μά καί πάλι τούςξέφυγε. Μασκαρεμένοςκάποία νύχτα μπαρκάρει σ 'ε να Σαμιώτικο καΐκι καί φεύγει γί ά τήν Κέρκυρα.Άπόκεΐ πήγε στήν Πόλη οπου κατάφερε νά πάρει νέα συστατικά γράμ ματ α—γίά τήν έποχή πού μιλούμε δέν πρέπει α ύ τ ά ν ά φαίνουνταί πα ρ άξ εν α —κ' ενα πρωινό δίχως νά τόν περιμένει κανείς κί' αψηφώντας τά πάντα, ξεμπαρκάρει στό Βαθύ. Ή άποκοτίά του είχε ξεπεράσεί κάθε ορίο κ' οί προύχοντες τρελλοί άπό φόβο ^ίά νέες ταραχές τόν πιάνουν, του κατάσχουν τά γράμματα καί τόν ρίχνουν στις φυλακές. Είχε φτάσεί τάχατες ή στερνή του ώρα ; Αύτός τήν περιμένει ατάραχος. Μά ό Τούρκος διοικητής, άν καί τόν ήξαίρε πολύ καλά, βλ έπον­ τας τά συστατικά, φοβάται καί δέ συμφωνάεί στή θα νά­ τωσή του. Κί' εγίνε τούτο τό παράξενο. Μέ τις εγγυήσεις, χρηματικές πάντα, τών δικών του τόν άφίνουν προσωρινά έλεύτερο. 'Αλλά καί πάλι σέ λίγο ζητούν νά τόν ξαναπίάσουν, αότός φεύγει καί κρύβεται μήνες πολλούς απάνω στά βουνά τής Σάμου, οπου τόν προστατεύουν οί χωρι.άτες. 'Αλλά τ ώ ρ α π ί ά τά πρ άγμ ατα έχουν στενέψεί φοβερά, κ' ή παραμονή του στό νησί γίνεται αδύνατη. Οί προ σπ ά­ θειες γί ά νά πάρουν ξανά οί καρμανίόλοί τήν έξουσία δέν έφεραν αποτέλεσμα. Φεύγει στή Σμύρνη. Έ κ ε ΐ πέρασε χρόνια άρκετά τής ζωής του κάνοντας τά φαρμακοτρίφτη καί μοιράζοντας τά γιατροσόφια του. Δέ γύρισε 'Επανάσταση.

στήν πατρίδα του παρά

σάν

ξέσπασε ή

Η "Οταν άναψε τό ντουφέκι γίά τόν ξεσηκωμό κάτω στό

ΙΟΟ

Μωρίά, ή Σάμος βρέθηκε ναναί ετοιμασμένη άπό χρόνια μπροστά. Σ τ ά τέλη τοϋ 1818 είχε περάσεί άπό κεΐ ενας άπό τούς φλογερώτερους Κί' όλότελα άγνωστους αποστό­ λους τής Φιλικής, ό 'Αριστείδης Παπάς. Καί εΐναί ν' άπορήσεί κανείς, άκόμη καί σήμερα, γίά τούς συνωμοτικούς τρόπους πού μεταχειρίζονταν οί τότε Φιλικοί στό εργο τους. Είχε μαζύ του κ' εκανε πώς πουλούσε τόμους τών άρχαίων 'Ελλήνων συγγραφέων, πού μόλις τότε είχαν έκδοθεΐ στή Γερμανία. Μέ τήν πρόφαση τούτη γύρισε δλα τά χωριά τής Σάμου καί πολύς κόσμος κατηχήθηκε στούς σκοπούς τής 'Εταιρείας. Στό περισσότερο μέρος τους ήσαν άπό τό κόμμα τών καρμανίόλων, πού άπάνω τους καί στηρίχτηκε ή 'Επανάσταση όταν ξέσπασε. Οί άρχηγοί τους εγίναν όλοι Φιλικοί κί' αν λο γαριά­ σει κανείς τις ισχυρές επαναστατικές παραδόσεις τού νησίοΟ καί πώς πολλοί άπ' αυτούς είχαν έξοχη πολεμική πείρα άπό τήν υπηρεσία τους στούς Ναπ ολεόνπους στρα­ τούς κί' άλλου, οπως ό Λαχανάς πολέμησε στό Νίκοτσάρα, θά κρίνει πώς τό έδαφος στή Σάμο άπό άποψη πολι­ τική καί στρατιωτική ήταν ετοιμασμένο κί' ώριμο. Ό Λο­ γοθέτης έλειπε βέβαια κί' οϋτε πήρε μέρος στή συγκεκρι­ μένη προετοιμασία τού ξεσηκωμού. Στή Σμύρνη είχε κα­ τηχηθεί στήν 'Εταιρεία άπό τό 1819 —τότε πήρε καί τονομα Λυκούργος— κί' έπαιζε τό σημαντίκώτερο ρόλο στά εργα της έκεΐ πού εμενε.'Αλλάτί ε ΐ χ ε ν ά κάνει ή άπουσία του; Τά μεγάλα κίνήματαστήν ιστορία, οταν εΐναί καρποί τών ώριμων ιστορικών στιγμών, βαδίζουν εμπρός μέ τήν άναγκαίότητα τοϋ νόμου καί τήν όρμή του χείμαρρου, ά ­ κόμη Κί'οταν όάρ χηγ ός άργοπορήσεί είτε χαθεί στή μέση τής στράτας. Ό Λογοθέτης εβαλε τήν πελώρια σφρ αγί δά του σ' όλη τή διάρκεια τών άγώνων γίά τό λυτρωμό στή Σάμο Κί' όμως στήν προετοιμασία της καί τήν κήρυξή της, γίά χρόνια πολλά, στάθηκε μακρυνός ξένος. 'Εμπόδισε τοϋτο νά ξεσπάσει καί νά πάει έμπρός ή 'Επανάσταση ;

ιο ί 'Ήρθαν τά πρώτα μηνύματα στά νησιά τοΰ Αιγαίου, οταν άκόμη πρωτοξεσποΰσαν οί μάχ ες στις Ήγεμονεΐες μέ τόν Ύψηλάντη. Ή ταραχή τής κρίσιμης ώρας έρχότανε νά συνεπάρεί τούς ραγιάδες ώς τις πίό απόμακρες γωνίες τής έλληνίκής γής, όπου έφταναν τά μαντάτα. Οί Φιλικοί έκαναν παντού τις τελευταίες έτοίμασίες τους.'Ο καθένας εκρυβε ή άκόνίζε τό σπαθί του κ' επ αίρνε τή θέση καί τήν άπόφασή του. "Ενα μπουλούκι Σαμίωτόπου?-.α πού μα­ θήτευαν στά σκολειά τής Χίου, κατηχημένα στή Φιλική, μόλις άκουσαν τά πρώτα νέα, ξεσηκώθηκαν, Κί' δλα μαζύ γύρισαν στή Σά μο μέ τήν άπόφαση νά πάρουν μέρος στήν προετοιμασία του άγώνα. Τό νεανικό μυαλό τους θαρρού­ σε τόσο σίγουρο τόν ξεσηκωμό στό νησί τους πού δέ μπο­ ρούσαν νά φαντασθοΟνε πώς θά βρεθούν άνθρωποί "Ε λ­ ληνες ν' άντίδράσουν. Μόλις εφτασαν έστειλαν τόν ά ρ ­ χηγό τους, τό Γιάννη Λεκάκη, μίά νεαρή ενθουσιώδη φυ­ σιογνωμία πού έπαιξε τόσο σημαντικό ρόλο υστέρα στά πολιτικά πρ ά γμ α τα τής Σάμου, νά μιλήσει μέ τούς πρού­ χοντες καί νά ζητήσει όδηγίες, σά νάσανε ολα ετοιμα­ σμένα. Ή όργή των προυχόντων ξέσπασε σάν κεραυνός. Τί γύρευαν αύτά τά ανόητα μαθητούδια μέ ξεσηκωμούς καί τα ρ α χ έ ς; θ ά μπούνε τά σκολίαρόπαίδα τώρα κεχα­ γιάδες στό κεφάλι προυχόντων πού γέρ α σ α νσ τή ν πολιτική καί στις φροντίδες γίά τήν πατρίδα ; 'Ήξαίραν αύτοί τή δουλειά τους. Τούς άποπήραν τόσο άπότομα πού τά π α ι ­ διά, φοβισμένα, δέν ξαναπαρουσίάστηκαν μπροστά τους. Ά λ λ ά τί θά μπορούσε νά εμποδίσει τώρα τά γεγονότα ; Οί προύχοντες, γυμνοί άπό πραγματική έξουσία, στεκόν­ τουσαν άπάνω σέ καμίνι πού χόχλαζε κ' ήσανε άνίκανοί νά βάλουμε φραγμό στήν πλημμύρα πού ζύγωνε. Οί Φιλι­ κοί, μέ δλο τό κόμμα τών Καρμανίόλων πού πήρε άπάνω του τήν υπόθεση τής 'Επανάστασης, εΐχαν έτοίμάοεί τά πάντα καί δέν περίμεναν παρά τό σύνθημα. Στό λιμάνι τοϋ Βαθύ είχαν ποδίσει άπό μέρες τρία

102 καράβια τούρκικα. Ξαφνικά, στις 14 τοϋ Άτ ρίλ η, φάνηκαν μακρυά άπό τό πέλαγος νάρχονταί άλλα δύο μεγάλα δίκάταρτσ. Λ'ίοίάζανε κί' αυτά τούρκικα κί' ό κόσμος μαζεύ­ τηκε ανήσυχος. Τί έμελλε νά γίνει ; Ζύγωσαν ήσυχα στό λιμάνι, διπλάρωσαν τά τούρκικα, καί σέ λίγο άλαλαγμάς κί'αν τάρ α γέμισαν τόν άέρα. Μάχη γ ι ν ό τ α ν άπάνω στά τούρκικα καί σέ λίγην ώρα μέσα ή Έλληντκη σημαία κυ­ μάτιζε καί στά πέντε. Τότε ό κόσμος έμαθε καί κ α τά λ α ­ βε : Τά δυο στερνά καράβια πού μπήκαν μέσα ήσανε τά δυό Ύδραίϊκα καράβια τοΰ Σκλίά καί τοΰ Μπούκουρη καί μέ τό κόλπο τους αΰτό σκλάβωσαν στό λεφτό τά τρία ξένα. "Ηρθανε νά φέρουν τό μήνυμα τής 'Επανάστασης άπό κάτω τό Μωρίά καί τ&λλα νησιά καί νά τούς πούνε πώς ή &5ρα εφτασε ν' αρπάξουν κί' αύτοί τό ντουφέκι. Τί καρτερούσαν μουδιασμένοι καί δέ σήκωναν στη στιγμή τό μπαϊράκι τους ; Τό σύνθημα εΐχε δοθεί. Σέ τρεΐς μέρες μέοα εγίνε δ,τί εΐχε ετοιμαστεί άπό κσίρό νά γίνει. Οί προύχοντες στό Βαθύ δήλωσαν πώς θά πνίξουν στό αίμα κάθε ταραχή καί πώς αύτοί μένουν πιστοί ραγιάδες στόν ΰψηλό τους άφέντη. θέ λησαν νά πάοουν καί μέτρα. "Εβαλαν άρματωμένους άνθρώπους τους γίά φρουρά σ' επίκαιρα σημεία, πιστεύοντας πώς έτσι θά προλάβαιναν τά γεγονότα. Ά λ λ ά τί νά προλάβουν καί τί νά σώσουν. Τή νύχτα τής 17 ' Α ­ πρίλη σηκώθηκε ή 'Επανάσταση. Οί ψευτοφρουρές τών προυχόντων σαρώθηκαν σά φρόκαλα στόν άνεμο, οί π ρό ­ κριτοι πιάστηκαν, οί λιγοστοί Τούρκοι άξ'ωματοΰχοί πού τούς φύλαγαν οί πρώτοι σφάχτηκαν, οί καμπάνες χτύπη­ σαν Κί' ό λαός μαζεύτηκε. Ή νύχτα ήταν ήσυχη κ' ή θ ά ­ λασσα δέν έστελνε άπό μακρυά τά μουγγρητά της.'Αλλά ποίός έπρόσεχε άπό κείνο τό έξαλλο πλήθος άν Οί νύχτες καί. οί θάλασσες ήσύχαζαν στή γαλήνη τους. Βράκες νησίώτίκες άνεμ'.σμένες, χωριάτικα κοντοβράκια φουσκωτά, φάτσες σκοτεινές στήν πίσσα τής νύχτας υ,πέρδευαν σκουν-

ιοβ

τουφλές στις ρούγες τής ανάστατης νησίώτίκης πολιτείας. "Αλλοί κρατούσαν άρματα m* ά/^λοί τσεκούρια καί μπαλτάδες, άλλοι πελώριες γιαταγ άνε ς κί' άλλοι κοντόξυλα καί λογής σιδερικά. Γέροι καί γυναίκες κουβαλούσαν μαζύ τους κλεφτοφάναρα καί λαμπάδες νά φωτίζουν τά θεο­ σκότεινα σοκάκια κ' έκαναν τρομερούς τούς άνθρώτκνους ίσκιους σ ί ά μουράγια, σά νάδείχναν τήν ψυχή τους. Ή καρμανίόλα αντιλαλούσε βροντερή ως τά μεσούρανα, κραυγές τραχείές καί τραγούδια έσκιζαν τον άέρα γίά νά σβύσουν υστέρα καί νά ξαναρχίσουν, άρρυθμα κί.' ακανό­ νιστα, στή βουή τοΟ πλήδους, Τρανούς ρήτορες δέν είχε τό ξεσηκωμένο νησί καί οί μεγαλόστομοι λόγοι δέν άκουστηκαν τήν πρώτη νυχτιά τοϋ λυτρωμοϋ στή Σάμο γίά νά ουνεπάρουν τά π λ ή θη ." Εν α ς δυό μονάχα ά π ' τ ο ύ ς αρχη­ γούς βγήκαν, έκεΐ στήν πλατεία τής μίκρόχωρης πολιτείας καί μίλησα.' μερικά λόγια. Ά λ λ ά δέ χρειάστηκαν. Στά στήθεία τοϋ άνάστατου λαού είχ ε μιλήσει ή &ρα κί'άν τά χείλια εμείναν σφαλιστά στούς μεγάλους λόγους, ή καρ­ διά είχε πυρώσει καί τά σκληρά πρό σωπ α σφραγίστηκαν μέ τή μεγάλη απόφαση. Τήν άλλη μέρα οί προύχοντες κα θαψέθηκαν καί στή θέση τους βγήκε νέα ί2μελής επαναστατική έτητροπή άπό άνθρώπους τοϋ λαού. Τά πρώτα πραχτυκά μέτρα τών επαναστατών ήτανε νά κατοχυρώσουν τή νίκη τους, νά βάλουνε περιπολίες καί ν' αρχίσουν νά οργανώνουν τά πρώτα σώματα ταχτίκοϋ στρατού.. Ή σχετική πείρα τών άρχηγών ήτανε σημαντική, όφοϋ οί περισσότεροι, είχαν υπηρετήσει σέ ξένους στρατούς. Ά λ λ ά ή επανάσταση δέν είχε άκόμα νικήσει στό νησί. "Εμενε ή πρωτεύουσα, ή Χώρα, οπου ή άντίδραση είχε στήσει τό φρούριό της μέ τους πολλούς προύχοντες καί τήν εδρα τής τούρκικης εξουσίας. Μόλις έφτσσαν τά νέα άπό τό Βαθύ, συνάχτη­ καν καταταραγμένοι οί προύχοντες στ' αρχοντικά τους με τούς Τούρκους. Πώς θ' αντιμετωπίσουν τώρα τήν κα-

ιο4

τάστααη ; Μαντατοφόρο έστειλαν τήν ιδία αέρα στόν Τούρκο τοπάρχη τής Μ. 'Ασίας, τόν Έλέζογλου, νά τοΟ πουν τό νέο καί νά του ζητήσουν ένίσχυση άπό 1000 άρματωμένους άντρες κ' ενα καράβι πολεμικό καί παίρνουν αυτοί τήν ευθύνη άπάνω τους νά πνίξουν τις ταραχές. Ή δεύτερη φροντίδα τους ήτανε νά μήν κακοπάθουν οί τούρκικες άρχές, γί' αυτό καί έκρυψαν τόν Τούρκο διοι­ κητή καί τόν Καδδή καί σέ δυό μέρες τούς μπαρκάρισαν μυστικά γίά τή Μ, Άσία. Μά οί ενισχύσεις δέν πρόλαβαν νάρθουν, οί επαναστάτες άπό τό Βαθύ προχώρησαν, ό ^αός στή Χώρα ξεσηκώθηκε καί ή άντίδραση τών πρου­ χόντων σαρώθηκε. Σέ λίγες μέρες δέν υπήρχε χωριό στό νησί πού νά μήν πανηγύριζε τή νίκη.

"Αμα ή έπανάσταση σιγουρεύτηκε, τά μάτια κ' οί ψυχές δλων στράφηκαν πρός τόν ενα, τον άρχηγό : Που ήταν ό Λογοθέτης ; Ό λαός του τόν καλοϋσε νανε σιμά του στήν κρίσιμη ώρα, παραστάτης κί' οδηγός του. Νά είχε, τάχατες, λησμονήσει τό χρέος του ; 'Αλλά τά χώματα τής πατρίδας του δέν ήσαν αύτά μονάχα πού τόν άποζητοΰσαν. Ή ϊδία ή άρχή τής Φιλι­ κής, άναγνωρίζοντάς τον γίά τό μόνο πολιτικό πρόσωπα ικανό νά οδηγήσει τά έπαναστατίκά πρ ά γμ α τα έκεί, στά νησιά τοΟ Αίγάίου, εστείλε είδίκόν άνθρωπο, τό θέμελη, άλλο φλογερό κί' άσημον άπόστολο τής Φιλικής, νά τόν άνταμώσε'. καί νά τού δώσει τό επίσημα έγγραφα, μέ τήν υπογραφή τοΰ Ύψηλάντη, πού τόν άναγνώρίζαν άρχηγό των δπλων στή Σάί-ίο. Ό θέμελης πήγε στό νησί, μά δέν τόν βρήκε κί' άπό κεΐ κίνησε γίά τήν Πάτμο γυρεύοντας τον. Μά κί' ό Λογοθέτης δέν έμεινε άργός. Μόλις μα ­ θεύτηκαν στή Σμύρνη πού έμενε τά πρώτα νέα άπό τό Μωρίά, μπήκε στό πρώτο καράβι πού βρήκε γίά νά πάει στή Σάμο. Τό χρέος του τονιωθε πελώριο στούς ώμους

105

του. Που άλλου θά μπορούσε νάνε έκτός άπό τή Σάμο στήν κρίσιμη τούτην ώρα ; Στά δρόμο δέν τόν βοήθησε ή τύχη. Μίά δυνατή φουρτούνα δέν τόν άφησε νά ζυγώσει στή Σάμο, τόν ξεμάκρυνε άπό τούς γιαλούς της καί τόν ανάγκασε νά ποδίσει μακρυά, ϋστερ' άπό σκληρό πάλεμα μέ τήν ανταριασμένη θάλασσα, στήν Πάτμο. Έ κ ε ΐ άντάμωσε, όλότελα στήν τύχη, τό Θέμελη. 'Αγ καλιάστηκαν καί χάρηκαν μαζύ, σά μικρά παιδιά. 3Σέ γύρευα στόν ουρανό καί στή γή σέ βρήκα», τοϋ είπε ό θέμε λη ς καί τόν πήρε υστέρα παράμερα, τουπέ τό σκοπό καί τοϋδωσε τά έγγραφα. Χωρίς νά χάσουν καιρό έφυγαν μαζύ άμέσως ϋστερα γίά τή Σάμο. Ό Λογοθέτης πάτρσε τό χώμα τής πατρίδας του ϋστερ' άπό έξορία τό­ σων χρόνων, στις 24 'Απρίλη του 1821. Τόν έδέχτηκε μέ ανοιχτή ά).καλίά ό λαός του πού τόν καρτερούσε καιρούς σάν πρόσωπο λατρεμένο πού τδστελναν οί ουρανοί. Ό λ ο μεμίάς μαθεύτηκε ό έρχομός του άπ' άκρη σ' άκρη στό νησί καί χιλιάδες λαός κατέβαινε οτή χώρα νά τόν ίδεΐ, νά τοϋ χαϊδέψει τό χέρι, νά τοϋ πει καί νά τούς πει ενα λόγο, νά τόν χαροΰνε τά μάτια του. Πήρε τήν άρχηγία στά χέρια του σά νάκανε μίά πράξη φυσική. Κανείς δέν ξεστόμισε λόγο οϋτε σκέφτηκε ν° άντίμίλήσεί. Ό Λαχανάς ό ίδιος, ή σημαντίκώτερη μετά τό Λογοθέτη φυσιογνωμία τής Σάμου, εκανε τόπο νά περάσεί ό αρχηγός. Μονάχα οί προύχοντες έστεκαν ζαρωμένοι στις γωνιές τους, χωρίς νά βγάζουν άχνα, ξαφνίσμένοί άκόμα άπό τόσα άναπάντεχα περιστατικά, σ τ α γ μ έ ν ο ι άπό τήν αγριάδα τών άποφασι,σμένων τούτων άντρων καί καταχωνιάζοντας στά βάθη του μυαλού τους τις σκοτεινές σκέψεις τους. Ό Λογοθέτης πολιτεύτηκε άπό τήν πρώτη στιγμή σάν ενας ώριμος πολιτικός άντρας. Ή πρώτη πράξη του ήτανε νά δώσει άμνηστεία σ' δλους έκείνους πού έφεραν, κατά τόν ενα ή τόν άλλο τοόπο, άντίδραση στήν Έ πα νά -

ιοό στάση. Βάδιζε βέβαια άπάνω στή γενική γραμμή πού είχε χαράξει ή Φιλική, στις συγκεκριμένες οδηγίες πού τοϋ είχε στείλει ακόμα μέ τό Θέμελη, μά ήξερε πώς νά εφαρμόσει τις γενικές αυτές υποθήκες στις δημίουργημένες συνθήκες τ&Ο νησίοϋ του. Ταχτοποιήθηκαν ετσί όυσλά τά πολιτικά πράγματα. 'Αλλά τώρα τά έπείγοντα καθή­ κοντα ήσαν αλλα. Δυό κυρίώτερα αντιμετώπιζε σέ πρώτη γραμμή ό Λογοθέτης : πρώτο, ή άμεση οργάνωση ένός συγκροτημένου καί πειθαρχικού στρατού άπάνω στό νησί άπό τις δικές του δυνάμεις γίά τόν πόλεμο καί δεύτερο, ή έπίβολή ένός διοικητικού καί πολιτικού συστήματος ικανού νά ρυθμίζει τά εσωτερικά ζητήματα τού λαού τής Σάμου. Καί στά δυό, εδείξε τις έξοχες ικανότητες τοϋ σπάνιου άρχηγοϋ. Προτού βάλει σ' εφαρμογή τά σχέδιά του, εγίνεεπίσημη γιορτή στό Καρλόβασς στις 8 τοϋ Μάη, οπου σηκώθηκε ή οηαάία τής 'Επανάστασης. 'Αμέσως υστέρα κλήθηκε γενική συνέλευση τών κατοίκων τού νησίοΰ. "Επρεπε νά πάρει τή γνώμη τους κ' ήτανε χρέος του αυτό γιατί τό επέβαλαν οί μακρόχρονες παραδόσεις τών καρμανίόλων. Ό Λογοθέτης παρουσιάστηκε καί μί­ λησε σ' αότήν τήν τεράστια λαϊκή συνέλευση φορώντας άσημέν.α περικεφαλαία μέ σκαλιστό άπάνω τό Μεγαλέίαντρο. 'Ήτανε κάτι πού τό σήκωνε ή νοοτροπία τής εποχής, χωρίς νά σημαίνει άλαζονεία κ' έπαρση. Ή συνέ­ λευση, οπως ήταν έπόμενο. ένέκρίνε τά πάντα, άφοΟ τόν άνακήρυξε άνώτατο στρατιωτικό καί πολιτικό αρχηγό τής Σάμου. Χωρίς άργοπορία, οί άποφάσείς μπήκαν σ' εφαρμογή. Σέ κάθε χωριό βγήκαν από συνελεύσεις τού λαού 2-3 έφοροί, εΐδος τοπικών διοικητών, κί' δλο τό νησί μπήκε ύπό τή γενική διεύθυνση τριών εφόρων πού τούς έβγαζαν οί τοπικοί, μέ τδνομα πολιτικοί κρίταί. Ά π ά ν ω απ' αυτούς στεκόταν ό Γενικός Διοικητής, σάν άνώτατη αρχή. Τό

ι ο7

C'/.o σύστημα συμπληρώθηκε μέ τό σώμα τής άστυνομίαΓ, τούς λιμενάρχες καί :ούς τελώνες. Στό στρατό έδωσαν μεγαλύτερη προσοχή. Τόν χώρι­ σαν σέ τμήματα, κλιμακωτά. έτπκζφαλής έβαλαν, α ν ά ­ λογα μέ τόν άριθμό, χιλίαρχους, συνταγματάρχες, εκα­ τόνταρχους κ.λ.π. "Ενας σ τ ρ α τη γ ό ς ά σ κ τϋ σ ε τή γενική στρατηγική έπ οπ τεία . Τή γενική άρχηγία τών πολιτικών καί στρατιωτικών πραγμάτων στό νησί την είχε ό ίδιος ό Λογοθέτης. Καί μ* ολο πού καί τά δυό συστήματα έφερναν οη μα νπ κ ό τό στοιχείο τοϋ πρωτογονισμού μέσα του<*, δμως μέ τόν καιρό διορθώθηκα-.' κ' έφεραν τελικά τόσο καλό πού ό λυτρωμός τής Σά,,'.ου άπάνω σ' αύτά σιηρίχτηκε. Ά ς μή νομιστεϊ ομως πώς τά πάνπα άκολουθοΰσαν τήν όμαλή τους πορεία, δίχως τις κρυφές μικροαντιδράσείς καί τις αρνήσεις τών αιώνιων προυχόντων. Παρά τήν υποταγή τους, έσπερναν τόσα έμπό&α ώστε άνάγκασαν τόν ίδιο τό Λογοθέτη νά μιλήσει λΐ* αΰτούς μέ τέτοιον τρόπο σ' έγγρ αφό του ποός τις τοπικές έφορειες μέ χ ρ ο ­ νολογία ι'ίπό 'ίούνη 1821 : «'Επειδή δμως ό μιαρός τουρκολατρίσμός έφθσσε νά λάβει έξιν εις τάς καρδίας π ο λ ­ λών δυνατών συμπατριωτών μας ώστε νά άναισθητώσιν πρός τά καλά καί συμφέροντα μέχρι τής σήμερον και νά θεοποιώσι τά χρήματα καί μέ μυρίας προφάσεις ν' άποφεύγωσι ιάςζητουμένας υπέρ πατρίδας συνεισφοράς κλπ., διά τούτο γράφοντες άποφαινόμεθα νά λείψει διόλου ή έπάρατος τουρκολατρεία καί καταισχύνη καί άτιμια του 'Ελληνικού ονόματος....)> Π α ρ ' ο λ α α ύ τ ά , ασήμαντα άλλωστε μπρος στη δύναμη τής λαϊκής εξουσίας, οι γενικες έτοίμασίες γιά τόν π ό ­ λεμο πήρανε τέτοιο γοργό ρυθμό, ώστε ολάκερο τό νησί είχε μεταβληθει οέ απέραντο πολεμικό στρατόπεδο. Στις κεντρικές πολιτείες, άλλά καί σέ κάθε χωριό δέν έβλεπες παρά άνθρώπους νά γυμνάζουντο.ι μέ αξιωματικούς έμ-

ιο8

πείρους εϊτε αυτοσχέδιους καπετάνιους καί μέ τόσο ζήλο, ώστε σέ διάστημα πολύ λιγοστό νά έχει ετοιμαστεί ^νας στρατός άξίόμαχος πού σέ λίγο εκανε θαύματα. "Αν αύτό δέ γινόταν, ή Σάμος πήγαινε χαμένη. Ή πρώτη μεγάλη μάχη πού εδωσε όνέος Σαμιώτικος έπαναστατίκός στρατός, ήταν ëva μήνα αργότερα. Στις 3 τοΰ Ιούλη φτάνει στή Σάμο ενας πελώριος οθωμανικός στόλος μέ τό ναύαρχο Καραλή. Φέρνει μαζΰ του δυνατό άποβατίκό σώμα μέ κανόνια καί μπόμπες κί' ο,τί άλλο χρειαζόταν γίά νά σαρωθεί, δπως πίστευαν οί Τούρκοι, σέ δυό μέρες ή επανάσταση στή Σάμο. Ό κίνδυνος ήταν άληθίνά μεγάλος. Τί θά γινόταν τώρα στήν κρίσιμη στιγ­ μή ; Οί προύχοντες, καθώς πάντα, τις περίμεναν αυτές τις δύσκολες ώρες κί' άρχισαν τά μυστικά τους δίαβούλία καί τά σίγοψίθυρίσματα πώς τίποτα δέ σώνεί τώρα τή Σάμο έκτός καί παραδώσουν τό Λογοθέτη στους Τούρ­ κους, παρακαλώντας τή συχώρεση. "Αλλοι, μιλούσαν πώς θά ήταν άδύνατο νά κρατηθεί άμυνα στό μάκρος τής παραλίας κάτου άπό τις μπούκες τών τούρκικων κανο­ νιών καί πώς ή μάχη θάπρεπε νά δοθεί πίό μέσα στό νησί, οπου οί ψηλές βουνοκορφές σχημάτιζαν τά φυσικά οχυρά. Ό Λογοθέτης αντιμετώπισε δραστήρια καί θαρρα­ λέα τήν κατάσταση. "Εστειλε πρώτα ειδικό καράβι στήν "Υδρα νά ειδοποιήσει γίά τό στόλο. "Επειτα, μ ' ε ν α άγριο κυνηγητό εκανε τούς προύχοντες νά λουφάξουν κί' άντίτάχτηκε άποφασίστίκά στή γνώμη νά φύγουν άπό τήν παοαλία. Κατάλαβε πώς τό ν' άποσύρεί τις δυνάμεις του άπό κεΐ σήμαίνε ν' άφήσεί έλεύτερο έδαφος γίά νά κά­ νουν άπόβαση οί Τούρκοι καί τότε όλα μπορούσαν νά χαθούν. Ή μάχη θά δινόταν έκεΐ, δίπλα στή θάλασσα, μούτρο μέ μούτρο μέ τά τούρκικα καράβια καί τά κανό­ νια τους κί' άν έμπόδίζαν τήν άπόβαση ή νίκη ήταν δική τους. Παράταξε τό στρατό του, εφπασε ταμπούρια, έστη­ σε τά κανόνια του καί περίμενε τή μάχη. Ή προσβολή

log των Τ ούρ κ ω ν ά ρ χ ισ ε τρομερή. Τρία μ ε ρ ό ν υ χ τ α μ π ο μ πα ρδίζουν τή σ τεριά γ ί ά ν ά μ ε τ α τ ο π ίσ ο υ ν τό Λ ο γ ο θ έ τ η ά π ό τή θέση του. Τήν τρίτη μ έρα έ π ίχε ίρ ο ϋ ν ά π ό β α σ η , ά λ λ ά τ σα κ ίζο ντα ι. 'Ε π ιχειρ ούν σ' ά λ λ ο σ ημείο τοΰ νησιού, ά λ λ ά καί κεΐ τ ο ύ ς π ε τσ ο κ ό β ο υ ν οί ε π α ν α σ τ ά τ ε ς . Ή ά π ό β α σ η σ τάθ η κε ά δ ύ ν α τ η , ό τούρκικος σ τό λ ο ς έτοίμάστηκ ε νά φύγει, ή νίκη ή τα ν μέ τούς "Ελληνες. Ή Σ ά μ ο ς ε ΐχ ε σωθεί. Ό λ α ό ς της, π ε ρ ή φ α ν ο ς κ' έ ξ α λ λ ο ς π α ν η γ υ ρ ίζ ε ι τή νίκη του. Σ έ μίά ν έ α γενικ ή του σ υ ν έ λ ε υ σ η β γ ά ζ ε ι τιμη­ τικό ψήφισμα γ ί ά τό ν ά ρ χ η γ ό του πού τόν ώ δήγη σ ε στή νίκη γ λ υ τ ώ ν ο ν τ ά ς τον ά π ό τή ν έ α σ κ λα β ιά . Τό μ α ν τ ά τ ο π έ τ α ξ ε χ α ρ ο ύ μ ε ν ο σ' δλην τήν 'Ε λ λ ά δ α π ο ύ π ά λ ε υ ε μ έσ α σέ κ α π ν ο ύ ς καί σέ φ λ ό γ ε ς . Ή 'Ελληνική κυβέρνηση μέ τ' ό ν ο μ α τού Δ ημ. Ύ ψ η λά ντη τού ά π έδ ω κ ε έπ ίσ η μ α τήν ά ρ χ ίσ τ ρ α τ η γ ία τής Σ ά μ ο υ , μ α ζ ύ μ' ε ν α σ υ γ χα ρ η τ ή ρ ιο γ ρ ά μ μ α δπ ου, μ α θ α ί ν ο ν τ α ς ώς φ α ίνεται τ ο ύ ς κ ινδ ύ νο υ ς π ο ύ π έ ρ α σ ε γ ί ά ν ά κερδ η θ εΐ ή νίκη, λέει : «...Δ ιορ ίζετ α ι π λ η ρ εξ ο ύ σ ιο ς ά ρ χ ί σ τ ρ ά τ η γ ο ς διά νά π α ύ ε ι τ ά ς δ ίχ ο ν ο ία ς , δ ιά ν ά σ υ σ τ έ λ λ ε ι τούς τ ο υ ρ κ ο λ ά τ ρ α ς καί ά ν α τ ρ έ π ε ί τούς ά σ ε β ε ΐ ς καί π ρ ο δ ο τ ικ ο ύ ς σ κ ο π ο ύ ς των...». Ά π ό τότε ή Σ ά μ ο ς , σ ίγ ο υ ρ ε μ έ ν η ά π ό τή νίκη της, ε γ ί ν ε τό κ α τ α φ ύ γ ιο π ο λ λ ώ ν κ α τ α δ ίω κ ο μ έ ν ω ν Ε λ λ ή ν ω ν καί ορμητήριο γ ί ά τις τα χ τικ έ ς έξο ρ μ ή σ ε ίς τους στήν ά π ένα ντί Μ ικρασιατική γη δπ ου π λ ε ΐ σ τ ε ς φ ο ρ ές έτσ ά κ ίσ α ν τούς έ χθ ρ ο ύ ς , υ π ε ρ ά σ π ι σ α ν τούς κ α τ α τ ρ ε γ μ έ ν ο υ ς έλληνίκοός π λ η θ υ σ μ ο ύ ς καί γ υ ρ ν ο ϋ σ α ν κ ο υ β α λ ώ ν τ α ς μ α ζύ τους π λ ο ύ σ ια λ ά φ υ ρ α .

"Ενα σημα ντικ ό κ ε φ ά λ α ιο στή μακρύτατη πολιτική ζωή τοϋ Λ ο γ ο θ έ τ η , ά π ο τ ε λ ε ΐ ή έ κ σ ψ α τ ε ί α στή Χιό. Γύρω σ' αύτή καί τήν τραγική ά π ο τ υ χ ία της, τί θ όρυβος καί τί κ α τ α τ ρ ε γ μ ό ς καί τί μ ε λ ά νι χύθηκε γ ί ά τό Σ αμίώ τη ήρω α !

no To πνεύμα τού κοτζαμπασίσμοΰ πού κυβέρνησε μετεπαναστατίκά τήν Ε λ λ ά δ α τόν τύλιξε στή φοβερή κατηγορία του μεγάλου υπεύθυνου τής καταστροφής τής Χίου. Τόν ίδιον, τόν έπόμπεψαν μέ έξευτελίσμούς, τόν πέοασαν άπό φυλακές καί τελικά τόν έσείραν άλυσοδεμένον κ' υπόλ ο­ γον έμπρός στήν άλύγίστη ιστορική κρίση. 'Γί δέν είπώθη γίά τήν άρχομανία του, τή θεότρελλη άποκοτίά του, ακό­ μη τόν τυχοδίωχτίομό του ! Ό κοτζαμττασίσμός πολέμησε νά φαρμακώσει μέ τή χολή του τόν άνθρωπο πού τοΰ άφάνίσε μέ τή δράση του τό τρανό του βίός, τόν άνάγκασε νά πολιτευτεί παρά τή θέλησή του καί τόν έπόμπεψε καταγέλαστον στήν ιστορία. Πώς θά μποοοΰσε νά τοΰ τό συχωρέσεί αύτό ποτέ ; Καί χρειάστηκε δλο τό άδάμαοτο ψυχικό κουράγιο τού Λογοθέτη γίά ν' αντιμετωπίσει ολον αυτόν τό φοβερό κατατρεγό, νά νικήσει, νά συνεχίσει τήν έπανασταηκή του δράση στή Σάμο καί νά λευκάνεί τή θέοη του στήν ίστορία. Ή Χιό ήτανε τό πλουσίώτερο ελληνικό νησί τοΰ Α ι ­ γαίου. Έπλούτίσε άπό τις μεγάλες έμπορίκές έπίχείρήσείς του, μέ τόν εμπορικό του στόλο καί οχυρωμένο πίοω άπό ξεχωριστά προνόμια. Τό άρχοντολό'ί τοΰ νησίοΰ δέν έβ α­ ζε στό νού του ταραχές καί ξεσηκώματα. Γίά ποίό λόγον άλλωστε ; "Αν υπήρχε κάποιος πού ένιωθε τή θέση του δίπλα στή θέση τών άλλων σκλαβωμένων Ε λλή νω ν πού πάλευαν γίά τό λυτρωμό, ήτανε ό πολύς Χιώτικος λαός. Είναι άληθίνό πώς τό νησί διατηρούσε πάντα μακρυες παραδόσεις γαλήνης καί ξάπλας κ' οί άνθρωποί του δέν ήσανε μαθημένοι στό χειρισμό τών οπλών. Ά λ λ ' άμα τά στήθεία τά καίει ό πόθος τής λευτεριάς, ολα τ* άλλα εΐνε ζητήματα πού τά λύνει ή θέληση καί ή άπόφαση. Ή Φιλι­ κή είχε ρίζες στή Χιό, μά δχί πολλές. Οταν δμως ξέσπ α­ σαν τά γεγονότα στή Σάμο, τά μυαλά Φούντωσαν καί κεΐ. Γίά πρώτη φορά, άπόπείρα νά επαναστατήσει ή Χ.ό εγίνε τόν 'Απρίλη τοΰ 182ί άπό τούς 'Υδραίους. Ά λ λ ά οί

I I [.

προύχοντες δέν τούς άφίσαν νά κάνουν τίποτα. Τώρα πού ή Σάμος είχε σηκώσει τό μπαϊράκι της, οί Χίώτες άναψαν άπ' τό παρ άδε ιγμ ά της. Καί καθώς ή άντίδραση τών προυχόντων ήτανε σοβαρή κι.' ό λαός δέν είχεν έμπειρους άρχηγούς, ζήτησαν τή βοήθεια τής Σάμου. 'Αρχηγός στούς Χίώτες παρουσιαζόταν ό Μ^ουρνίάς, άγροτόπαίδο άπό τά μαοτίχοχώρία, πού είχε κάνει λοχαγός στο στρατό του Ναπολέοντα στήν Αίγυπτο κ" είχε ποτίστε! άπό τις γαλλικές ιδέες. Ό Λογοθέτης εφτασε στή Χιό στις ΊΟ του Μόρτη 1822 μέ 2.500 στρατό, άρκετά κανόνια καί 60 καράβια. Οί πρ ώ ­ τες συγκρούσεις μέ τούς Τούρκους στό νησί εφεραν νικη­ τές τούς "Ελληνες. Ό Χιώτικος λαός ένώθηκε μέ τούς Σαμίώτες κ' ή έπανάσταση απλώθηκε σ' δλο τό νησί. Οί προύχοντες δέν είδαν μέ καλό μάτι δλη αύτή τήν α ν α ­ στάτωση. Φοβόντουσαν καί τόν τούρκικο κίνδυνο καί τούς άνθρώπους πού ήσαν έπί κεφαλής στήν επαναστατική κίνηση. Κ' ήταν τέτοια ή τρομάρα κ' ή ά ν π π ά θ ε ί ά τους πού ήταν άδύνατο αύτοί νά καθοδηγήσουν τά έπαναστατίκά γεγονότα, εστω καί έκ τών ύστέρων. Γί' αύτό καί ή πρώτη πράξη του Λογοθέτη ήτανε νά καθαψέσεί τή δημο­ γεροντία καί στή θέση της νά στήσει μίά 7μελή έπ α να ­ στατίκή εφορεία. Ό Μπουρνίάς ήταν άρχηγός της, άλλά τό Χιώτικο στρατόπεδο δέν έκράτησε τή συνοχή του. Ά π ό τούς προύχοντες πού ή δύναμη καί ή έπίβολή τους ήτανε πάντ α εξαιρετική σέ σημαντικά στρώματα, άλλοι άρχισαν τις δίαβολέςκαί τις αρνήσεις νά προσφέρουν τίποτα στόν άγώνα, καλλιεργώντας έπίτήδεία τό χωρισμό* καί τό μί­ σος άναμεοα σέ Χίώτες καί Σαμίώτες, άλλοι εστείλαν μαν[ατοφόρους, καθώς ομολογεί ό ΐδίος ό Λογοθέτης, στήν Πόλη νά ειδοποιήσουν σ χ επκ ά τις τούρκικες άρχές κί' άλλοι ετοιμάζονταν νά τό σκάσουν κρυφά στήν άπένανίί Μίκραοτατίκή παραλία. Κ' ένώ ό κίνδυνος τού έχθροϋ μέρα μέ τή μέρα μεγά­

ί I2 λω νε, οί Χ ίώτες κ α τ α τ ρ ίβ ό ν τ ο υ σ α ν σέ κ α υ γ ά δ ε ς χωρίς ν ά ε τ ο ιμ ά ζ ο υ ν τίπ ο τα κί' ό Λ ο γ ο θ έ τ η ς π ο λ ε μ ο ύ σ ε νά έπίβ ά λ ε ί κ ά π ο ία τάξη στό χά ο ς . "Οταν εφ τα σ ε υστέρα, σέ λ ί γ ο ν καιρό, ό τερά στιος τούρκικος σ τ ό λ ο ς , σ ο β α ρ ή ετο ι­ μ α σ ία δέν ε ί χ ε γίνει, καμμίά, χ ιλ ιά δ ε ς εχθ ρικ ού σ τ ρ α το ύ ά π ο β ίβ ά σ τ η κ α ν στό νησί, ό νίκημός ήρθε σά μ οιρα ία σ υ ­ ν έ π ε ια κ' ή Χιό π νίγη κ ε στή σφ α γή καί τό α ίμ α . Ό Λ ο ­ γ ο θ έ τ η ς ξ έ φ υ γ ε καί μέ μ ε γ ά λ ο μ έ ρ ο ς τοΰ στρα τού του ξ α ν α γ ύ ρ ί σ ε στή Σ ά μ ο, μά τόν σ υ ν ό δ ε ψ α ν τό κατόπι του ή όργή κ' οί κ α τά ρ ες τών χ α μ έ ν ω ν π ρ ο υ χ ό ν τ ω ν . Τί δέν του εσ είρα ν ά π ό π ίσ ω του ! Σ τήν τυφλή τους μ α νία τόν κ α τη γό ρ η σ α ν τώ ρα π ώ ς π ή γ ε στή Χιό γ ί ά πλιάτσ ικ ο ! Ή 'Ελληνική κυβέρνηση, τής ϊ δ ία ς σ ειράς μέ τούς κ α τ η γ ό ­ ρους, τόν κ ά λ ε σ ε ν' ά π ο λ ο γ η θ ε ΐ . Α ύτός π ή γ ε καί τό ν φ υ λ ά κ ισ α ν . 'Ε λευ θ ερώ θ η κ ε ά ρ γ ό ­ τερα, δ τ α ν ό Δ ρ ά μ α λ η ς κατέβ α ινε μέ τά φ ο υ σ ά τ α του στό Μωρίά κ' οί τύχ ες τής χ ώ ρ α ς ε ί χ α ν π ε ρ ά σ ε ί σέ χέ ρ ια άγ ω ν ι σ τ ώ ν τής σ ειράς του ϊδίου. Τόν έ β γ α λ α ν ό Κολοκοτρώνης Κί' ό Μίκηταράς. ' Α λ λ ά στή Σ α λ α μ ί ν α π ού π ή γ ε τόν ξ α ν α β ο ύ τ η ξ α ν οί 'Υ δραίοι κ ο τ ζα μ π ά σ η δ ε ς, ά λ λ η λ έ γ γ υ ο ί μέ τ ο ύ ς Χίώτες, τόν ε φ ε ρ α ν μ π ρός στήν ύδρα ίϊκ η δη­ μ ο γ ε ρ ο ν τ ία , τοΰ έ κ α ν α ν έ ρ ε υ ν α ν ά του β ρ ο υ ν τ ούς θησαυο ο ύ ς π ο ύ ά ρ π α ξ ε τ ά χ α τ ε ς ά π ό τή Χιό καί δ έ ν τού βρήκαν π α ρ ά τό ρ ο λ ό ι του καί 75 γ ρ ό σ ία . Μά οί Χ ίώτες έπέμείν α ν καί τότε τόν ε σ τ ε ίλ α ν στή Σ ά μ ο γ ί ά ν ά γίνει έ π ίτ ό π ία έρευ να. 'Α λ λ ά μόλις π ά τη σ ε τό πόδι του στό νησί καί μ α ­ θεύτηκε ό έ ρ χ ο μ ό ς του, δλ ος ό λ α ό ς μ α ζεύτη κ ε νά τόν π άρει : « Θ έ λ ο υ μ ε τόν ελευ θ ερω τή μας, τόν π α τ έ ρ α μ α ς» φ ώ ν α ζε . Οί ά ρ μ ο σ τέ ς υ π ο χ ώ ρ η σ α ν , ό λ α ό ς τ όν π ή ρε καί σέ μίά τ ε ρ ά σ τ ια σ υ ν έ λ ε υ σ η λαϊκή, ά π ά ν τ η σ ε μέ τό δικό του τρόπ ο σ το ύς έ π ίβ ο ύ λ ο υ ς : Τ όν ά να κ ή ρ ίξε γε ν ικ ό δ ιο ι­ κητή, κυρίάρχη καί π ρ ο σ τ ά τη τής Σ ά μ ο υ . Τί δ έν είπώθη καί τί δέ γράφτηκε γ ί ά τήν έκ σ τρα τεία καί τήν κ α τ α σ τ ρ ο ­ φή τής Χίου! Οί τρ ο μ ε ρ ές κ α τη γο ρ ίε ς ή σ α ν π ώ ς ό Λ ο γ ο -

ιΐ3

θέτης πήγε καί ξεσήκωσε σ' έπανάσταση ενα π/νούσιο κ' ήσυχο νησί χωρίς νά τό ζητήσουν οί κάτοικοί, χωρίς νά ΰπάρχει λόγος καί χωρίς νά κινδυνεύει, οτι καθαίρεσε καί κυνήγησε τούς προύχοντες μόλις πήγε κι' δτι ή άρχομανία του καί τό πλιατσικολόγημα ήσαν οί μόνοι οδηγοί τών πράξεών του. Ό Λογοθέτης δέν άφισεν ανυπεράσπι­ στο τόν έαυτό του. 'Απολογήθηκε θαρραλέα, υπερασπί­ ζοντας τήν πολίτικη του τιμή, καί παρουσίασε τόσο φωτει­ νά τ' άληθινά περιστατικά πού κανείς μωρολόγος ιστορι­ κός δέ μπόρεσε νά τ' άναιρέσει. «Οί πολιται Χιοι (Δημο­ γέροντες), λέει στήν περίφημη άπολογία του, άνάμεσα σέ πολλά άλλα, έγνώριζον τόν σκοπόν μας, εμαθον οτι ό λαος ήτο σύμφωνος μέ Σαμίους καί καθώς ύστερον έπληροφορήθημεν βεβαίως, ένώ έφάνη ό ήμέτερος στόλος, έπέρασαν άπό τήν Χίον ειςΤσεσμέν ταχυδρόμοι διά νά υ π ά ­ γουν οσον τάχιστα, χωρίς παραμικράν βραδύτητα, διά ξηράς εις Κωνσταντινούπολιν καί ειδοποίησαν εις τήν αυ­ λήν τού τυράννου τά τρέχοντα». Καί σ' άλλο σημείο πιό κάτου: «Αυτοί—οί προύχοντες —παρακινούμενοι άπό έσωτερικόν φθόνον καί ζηλοτυπίαν, κυριευμένοι άπό έπάρατον φιλαργυρίαν, άδιαφορουν καί άφ όσα τούς έπαράγ* γειλα, δέν βάλλουν εις πράξιν κανέν, άλλά, μεταχειριζόμενοι τήν ψευδοπολιτικήν, μελετούν νά βάλουν σχίσμα με­ ταξύ Σαμίων καί Χίων, άκολουθοΰντες, ώς φαίνεται, του Μακιαβελίου τόν λόγον divide et impere, βαλέ σχίσμα καί βασίλευε, πρ άγμ α τώ δντι άτιμον καί άνάξιον τών άρχόντων τής Χίου, τούς όποιους όλος ό κόσμος γνωρίζει ώς πολίτικούς και πεπαιδευμένους». Μίλησε ϊσια, άνοιχτά καί σταράτα, χωρίς φόβο καί χωρίς πάθος. Μπρός στήν ιστορική κρίση φέρνει δεμένο τό Χιώτικο άρχοντολό'ι, τό γονατίζει ν' άπολογηθεΐ, τό μα ­ στιγώνει άλύπητα καί τό προβάλλει ϋστερα γυμνό καί καταγέλαστο στήν ιστορία. Πολλοί Χιώτες μικροιίστορικοί που δέ χώνεψαν ποτέ τους τό Λογοθέτη καί ζήτησαν νά 8

ιΐ4

λερώσουν τή μνήμη του, στήν προσπάθεια νά βγάλουν α ­ θώους τούς σεβάσμιους πατριώτες τους, μολόγησ^ν π ρ ά γ ­ ματα άντίθετα πρός τούς πόθους τους. Ό Ά λ ε ξ . Βλαστός στά «Χίακά» του λέει. πώς οί πατριώτες του δέν ήθελαν τήν επανάσταση στό νησί τους γιατί α) ήσανε κοντά στή Μικρασιατική παραλία καί β) γιατί είχαν έμπορίκά κ α τ α ­ στήματα στή Σμύρνη, Πόλη καί σ' άλλες πόλεις τής Τουρ­ κίας μέ μεγάλες εμπορικές σχέσεις καί φοβούνταν μήν τά χάσουν. Ποίός είπε ποτέ οχί ! Ό καλόπιστος ερευνητής μπορεΐ νά τή βρει τήν αλήθεια άμα θέλει καί ξαίρεί νά τή ζητή­ σει, ακόμη καί μέσα στις απρόσμενες ομολογίες άνθρώπων πού πάνε νά υποστηρίξουν άκρίβώς τό άντίθετο. Ό Μάμουκας, άλλος Χίώτης μίκροϊστορίκός, άφοΰ βρίσει τό Λογοθέτη γίά καταστροφέα τής πατρίδας του, μιλάει μ' αυτόν τόν τρόπο γίά τή στάση του Χιώτικου λαού : «Μόλις λοιπόν οί Σάμίοί κατέβηκαν κάτω εις τήν χώραν καί όλα ουναλλήλως τά χωρία τούς ήκολούθησαν άοπλοί, έρχόμενοί άλλος μέ ράβδον, άλλος μέ σούβλαν καί άλλοι μέ θέρίστρα διά ν' άντίπαραταχθώσί κατά τών εχθρών». Καί άλλου: «"Οσοι τών προκρίτων τής Χίου εύρέθησαν εξωθεν του κάστρου κατ' άρχάς μέν συνεφώνησαν μέ τήν γνώμην τοΟ πλήθους, πολλοί όλίγοί ήσαν δσοί έταλάνίζον τόν τόπον, συμπεραίνοντες τό μέλλον, άλλά τί ήδύναντο ούτοί νά κάμωσί πρός τόν ενθουσιασμόν τοϋ λαοΟ». "Ωστε δέν ήταν ό Χιώτικος λαός έκεΐνος πού δέν ήθελε τήν 'Επανάσταση, μά οί άρχόντοί του. Αυτός πήρε μ' ένθουσίασμό μέρος στήν έπαναστατίκή κίνηση καί μόνο οί προύχοντες «έταλάντζον τόν τόπον διά τό μέλλον». "Υ­ στερα ό Μάμουκας τά ρίχνει όλα στους καυγάδες Μπουρνίά-Λογοθέτη, άλλά σηκώνει καί τό δάχτυλο γίά νά μα ­ λώσει φιλικά τό άρχοντολόϊ : *... έννοοΰντες (οί προύχον­ τες) έκ τούτου προφανώς τήν απώλειαν του τόπου, άντί νά σκεφθώσί τήν δίόρθωσίν, έσκόπουν τήν φυγήν. Ή φρον-

ιΐ5

τις των λ ο ιπ ό ν ήτο νά εΰρωσί κ α ρ ά β ια ε υ ρ ω π α ϊκ ά καί νά φύγω σί, ά φ ίν ο ν τ ε ς τό λ ο ιπ ό ν ο λ ο π λ ή θ ο ς χωρίς κ αμμίαν έ λ π ίδ α β οήθ ειας». Ο τ α ν ε ν α ς Μ άμου κ ας μιλάει ετσί γ ίά τούς ά ρ χ ό ν τ ο υ ς τοϋ νη σ ιού του, π ο ύ π ά σ χ ισ ε τόσ ο ν ό λευκάνεί τή θέση τους, κάθε ά λ λ η μ α ρτυρ ία ε ΐ ν ε περιττή. Α ύτός ό H o w άκόμα , π ού π ο λ λ ά π ρ ά γ μ α τ α ε ίδ ε κ' έ ­ γ ρ α ψ ε γ ί ά τήν έ π α ν α σ τ α τ η μ έ ν η ν 'Ε λ λ ά δ α , ά ν α φ έ ρ ε ί πώς : cO i δ η μ ο γ έ ρ ο ν τ ε ς Χίου έ κ α ν α ν δ,τί μ π ο ρ ο ύ σ α ν δ τ α ν ά π ο β ί β α ζ ό ν τ ο υ σ α ν οί Σ ά μ ίο ί γ ί ά ν ά έ μ π ο δ ί σ ο υ ν τό λ α ό ν ά ε π α ν α σ τ α τ ή σ ε ι ή ν ά έ νω θ ε ΐ μέ Σ αμίους». Τ έλο ς, ό π ο λ ύ τ ιμ ο ς ιστορικός τής Σ ά μ ο υ 'Ε π . Σ ταμα τίάοης, δίνει μέ λ ί γ α λ ό γ ια , ά λ λ ά μεστά, τ ο ύ ς β α θ ύ τ ε ρ ο υ ς λ ό γ ο υ ς γ ί ά τή σ τάση τών π ρ ο υ χ ό ν τ ω ν τής Χίου : «Οί π λεΐστοί των εύττόρων ά π η χ θ ά ν ο ν τ ο τήν έ λ ε υ θ ε ρ ία ν , διότι έν τ α ΐς ά ρ ίσ το κ ρ α τ ίκ α ΐς α υ τ ώ ν έξεσί καί φ ρονήμασί δέν έπεθ ύμουν ν ά σ υ γ χ ρ ω τ ίσ θ ώ σ ί μετά τοϋ ό χ λ ο υ καί ϊδ ω σ ίν άν ε ρ χ ο μ έ ν ο υ ς εις ά ξ ίώ μ α τ α , τώ δίκαίώματί τής τών π ά ν τ ω ν ίσότητος, τω εν τη έ λ ε υ θ ε ρ ία ά π α ντ ώ ν τ ί, τούς μή έπί κ ε­ φ α λής φ έ ρ ο ντα ς ώς ε ύ γ ε ν ε ία ς γ ν ώ ρ ισ μ α τά βα ρ ελοείδή κ α λ π ά κ ία ». Μέ τ ο ύ ς λ ό γ ο υ ς τοϋ Σ τ α μ α τ ίά δ η κλείνει καί σ φ ρ α γ ί ­ ζετα ι ή α ιμα τηρή σ ε λ ίδ α τών γ ε γ ο ν ό τ ω ν τής Χίου. Ά ς μήν π α σ χ ί σ ε ι κανείς ν ά βρει τούς φ τ α ίχ τ ε ς του χ α μ ο ΰ της εξω ά π ό τό δικό της τ ό π ο καί τούς ά ν θ ρ ώ π ο υ ς της. Οί μ ε γ ά λ ο ι φ ον ιά δ ες βρίσκονται μ έ σ α της καί δ έ ν ε χ ε ί κανείς π α ρ ά ν' ά π λ ώ σ ε ί τό χέρι, ν ά τό βουτήξεί μ έσ α σέ κ ελλ ά ρ ία όλόγ ίο μ α , γ ο ύ ν ε ς π α χ ι έ ς καί μ ετ α ξ ω τ ά π ο λ ύ χ ρ ω μ α , γίά ν ά φέρει στό φώς τό φταίχτη : τοΟ νησιού τό π ο λ υ τ ά λ α ν τ ο ά ρ χ ο ν τ ο λ ό ϊ. Ή κ ατα στροφή τής μ ά λ ισ τα ε φ τ α σ ε κεΐ Κί' π έτε ίέ ς του στό Μωρίά, ο χ υ ρ ω θ ε ί κ α λ ά τό νησί

Χίου δ έν έκλόνίσε τή Σ ά μ ο . "Οταν ό Λ ο γο θ έτ η ς ϋστερ' ά π ό τις περίν έες π ρ ο σ π ά θ ε ιε ς ά ρ χ ισ α ν γ ίά νά καί ν ά χ ε ί ε τ ο ιμ α σ μ έ ν ο τό στρατό

ι:6

ίου. "Εβλεπαν καθαρά πώς καί ή δική τους ή σειρά δέ θ' άργοΰσε. "Υστερ' άπό τήν καταστροφή καί τών Ψαρρών, ό τούρ­ κικος στόλος μέ τό Χουσρέφ πα σ ά πόδισε στή Μυτιλήνη. Ά π ό κεΐ ό Τούρκος στόλαρχος εστείλε χαρτί υποταγής στή Σάμο μέ κάποία 'Εγγλέζικη φρεγάτα καί μέ τήν υπό­ σχεση τής άμνηστείας άν προσκυνήσουν. Ό 'Εγγλέζος καπετάνιος πολέμησε νά δελεάσει τό Λυκούργο. 'Εκείνος γ έ λ α σ ε —τί άλλο μπορούσε νά κάνει. "Υστερα ζήτησε νά γυρίσει στό νησί γίά νά σιγουρευτεί πώς ό λαός δέ θέλε', νά προσκυνήσει.Ό Λογοθέτης τόν άφησε κί' ό'Εγγλέζος είδε καί κατάλαβε. Μά γίά νά δώσει μίάν άπάντηση ξεκομένη καί πανηγυρική, ό Λογοθέτης κάλεσε, κατά τό συνήθειο, γενική συνέλευση του λαοΰ τής Σάμου. Κατά τά χαρτιά τής έποχής, σ' αύτήν τήν κολοσσιαία συνέλευση πήραν μέρος 10.000 άνθρωποί, 'Εκεί μίλησε, οπως πάντα, καθαρά καί ξάστερα, χωρίς νά κρύβει τίποτα, χωρίς νά γελίέτα^ σέ τίποτα : «Τρία πράγμα τα μάς μένουν νά κάνουμε, ή νά υπο­ ταχτούμε ή νά έκπατρίστοΟμε ή νά πολεμήσουμε σάν άν­ τρες. Ά ν κάνουμε τό πρώτο, ας μήν ξεχνάμε τά δσα κά­ ναμε στούς Τούρκους τής Μ. Ά σ ί α ς τρία χρόνια τώρα, πού θά μάς τ' άνταποδώσουν δεκαπλάσια. 'Ά ν κάνουμε τό δεύτερο, έκτός άπ' τις κακουχίες τοϋ έκπατρίσμου, θάχουμε καί τή ντροπή πώς έγκαταλείψαμε άπό φόβο τήν πατρίδα. 'Άν δμως πολεμήσουμε σάν άντρες, δίτως σω­ θήκαμε τό 21, ετσί θά σωθούμε καί τώρα. Πριν 3 μέρες εστείλα καράβι στήν "Υδρα γίά βοήθεια». Τά λόγια του τάκλείσον οί κραυγές του λαοΰ ως τά μεσούρανα γίά κέλευθερία ή θάνατο». Τίποτα δέ στεκό­ ταν ικανό νά μεταλλάξει τήν άπόφαση τού λαοΰ ν' α γ ω ­ νιστεί γίά τή ζωή καί τή λευτεριά του ως τό θάνατο. "Οταν ό Χουσρέφ έμαθε τήν άπάντηση μάνιασε. θεοίευένος άπ' τήν όργή, πλώρισε άμέσως μέ δλο του

iiy

τό στόλο γίά τή Σάμο καί πόδισε στά νότια παράλια, άπέναντί στή Μυκάλη. Στή μικρασιατική παραλία ήσανε μα­ ζεμένοι πάνω άπό 60.000 Τούρκοι έτοιμοι νά όρμήσουν σ τ ό υπερήφανο νησί γίά σφαγή καί πλιάτσικο. Οί μάχες άρχισαν τρομερές καί κράτησαν όχτώ μέρες. Είχε φτάσεί στό άναμεταξύ κί' ό 'Ελληνικός στόλος κί' επαίρνε κί' αυτός μέρος στή μάχη. Ξαφνικά, πάνω στήν όγδοη μέρα, ενας τρομερός κρότος άκούστηκε, φλόγες καί ξάρτια τινά­ χτηκαν στόν άέρα κ' ή θάλασσα γίόμίσε συντρίμμια καί κουφάρια. Ό Κανάρης είχε ανατινάξει ενα μεγάλο έχθρίκό πολεμικό. Ό Τούρκικος στόλος σκορπάει, ό κίνδυνος πέρασε. Ή Σάαος σώθηκε γί' άλλη μίά φορά χάρη στό θάρρος καί τόν ηρωισμό του λαού της. Λίνο άργότερα, ιό Σεπτέμβρη τοϋ 1824 μίά νέα καί στερνή απόπειρα τοΰ Ίμπραήμ νά τήν πατήσει ματαιώθηκε άπό τόν 'Ελληνικό στόλο καί τή θεομηνία. Ά π ό τότε κί' ώς τό τέλος του έθνίκοΰ άγώνα ή Σ ά ­ μος εμείνεν ήσυχη, σίγουρεμένη στις νίκες της, χωρίς νά πείραχτεΐ πίά άπό έχθρίκές έπίδρομές. Δέν επαψε όμως ποτέ νάνε άγρυπνη καί δ έ ν ξ έ χ α σ ε ποτέ της τό τί χ ρ ω ­ στούσε στό άξιο παιδί της, τό Λυκούργο Λογοθέτη.'Υπάρ­ χουν καί σήμερα τά ψηφίσματα πού κάθε χρόνο εβγαζε ό λαός τής Σάμου, τόν άνακήρυτταν αρχηγό καί τόν ονό­ μαζαν άξιο τής Πατρίδας. Τί άλλη τρανότερη τιμή γίά τό λαϊκό άγωνίστή πού εταξε σκοπό στή ζωή του τ' αδιάκο­ πο πάλαίμα γίά τό ξελευτέρωμα καί τήν τίμια ζήση τοϋ λαού πού τόν γέννησε ; III Ό Λυκούργος Λογοθέτης εγραψε τις τελευταίες σελί­ δες στή μακρύτατη καί τόσο ταραγμένη πολιτική του ζωή πολλά χρόνια μετά τό τέλος τών αγώ νων τής Α ν ε ξ α ρ ­ τησίας. 'Επί Καποδίστρία κλήθηκε στήν Αίγινα δπου δίορί-

I ΐδ

σ ιηκ ε μ έλος τού Π α ν ε λ λ η ν ίο υ . Στήν 'Ε θ ν ο σ υ ν έ λ ε υ σ η τοΰ Ά ρ γ ο υ ς οί Σ αμίώ τες τόν έ ξ έ λ ε ξ α ν , χωρίς ν ά ε ίν α ι στή Σ ά μ ο , παμψ ηφεί π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ιό της. "Υστερα διορίστηκε ά π ό τόν Κυβερνήτη έ κ τα κ το ς έ π ίτ ρ ο π ο ς στή Μ εσ σ ηνία καί στή Λ α κ ω νία . Π ροικ ισμένος μέ τήν ώριμη πολιτική του π ε ίρ α π ο ύ ά π ό χ τ η σ ε στή διάρκεια ά γ ώ ν ω ν τ ό σ ω ν χ ρ ό ν ω ν ξ α ίρ ο ν τ α ς άκόμη τις ζ ω ν τ α ν έ ς ά ν ά γ κ ε ς τοΰ λ α ο ύ π ο ύ έρχ ό τ α ν ν ά διοικήσει, π ολιτεύτη κ ε καί στις δ υ ό α ύ τ έ ς π ερ ι­ φέρειες μέ τόση σ ύνεση κί' ά ξίω σ ύνη , δσο φυσικά έσήκων α ν οί συνθήκες τής έ π ο χ ή ς , πού ό λ α ό ς γ ίά χ ρ ό ν ια δέν επ αψ ε ν ά δ ί α λ α λ ε ΐ τή χ α ρ ά καί τήν ε ύ γ ν ω μ ο σ ύ ν η του. Ό ϊδίος ό Κυβερνήτης, τό σ ο σ φ ιχτ ός σέ κρίσεις γ ί ' ά λ λ ο υ ς ε λ ε γ ε σ' α ύ τ ό ν : «Οί ν υ ν Σ π α ρ τ ίά τ α ί π ρ έ π ε ι νά γνωρί* ζω σί π ρ ό ς σέ ε ύ γ ν ω μ ο σ ύ ν η ν μ ε ί ζ ο ν α τής π ρός τόν άρχ α ΐ ο ν α ύ τώ ν νο μ ο θ έτη ν Λ υ κ ο ύ ρ γο ν » . "Οταν σ τ ά 1830 τ έ λ ε ίω σ α ν οί π ο λ λ έ ς συζητήσεις καί τά δ ίο β ο ύ λ ία γ ί ά τόν τελικό κ α θ ορ ισ μ ό τών γ ε ω γ ρ α φ ικ ώ ν όρίων τοΰ ν έ ο υ Κ ράτους, ή Σ ά μ ο ς ά π ο κ λ ε ίσ τ η κ ε ά π ό τήν Έ λ λ η ν ίκ ή ν 'Ε πικράτεια, άφ οΰ δόθηκε σ ά ν τ ά λ λ α γ μ α τής Εύβοιας.

Ό Λογοθέτης εΐχε πιστέψει πώς δλα θά τέλείωναν πίά κ' ή Σάμος θά μπορούσε νά ζήσεί έλεύτερη στό π λ ά ϊ τής άλλης 'Ελλάδας. Ή άπόφαση τοΰ άποκλείσμοΰ ήρθε νά δίαψεύσεί, άπότομα καί τραγικά, τις έλπίδες τού τελι­ κού λυτρωμοΰ. Οί Σαμίώτες έχαναν τό πολύτιμο κέρδος τόσων άγώνων μέσ' άπό τά χέρια τους, τήν ώρα άκρίβώς πού τό θεωρούσαν σίγουρεμένο. Τό χτύπημα δέν ήταν μικρό. Τό δίλημμα πρόβαλε φοβερό, άδυσώπητο: θά δε χόντουσαν τήν άδικη τούτην άπόφαση τών μεγάλων Δυ­ νάμεων σκύβοντας τό κεφάλι ξανά στόν ξένο ζυγό ή θά συνέχιζαν τούς άγώνες τους γίά τήν έλευτερία μέ τόσο λιγοστεμένες τώρα τις έλπίδες γίά έπίτυχία ; * * *

ιΐ9

'Α ν α σ τ α τ ω μ έ ν ο ς ά π ό τήν - έ α ν αύ τήν έξέ λ ίξ η τών π ρ α γ μ ά τ ω ν τής π α τ ρ ίδ α ς του, ό Λ υ κ ο ύ ρ γ ο ς ε φ υ γε τό Μ άη τοΰ 1830 γ ί ά τή Σ ά μ ο , άφ οΰ π αραίτήθηκε ά π ό τις θέσεις π ο ύ υπ ηρ ετού σ ε στήν ά λ λ η 'Ε λ λ ά δ α . "Οταν εφτά σε, ό λ α ό ς τόν δέχτηκε μέ σφ ιγμένη τήν κ α ρ διά ά π ό τήν ά γ ω ν ία . Ζητούσε ν ό μ άθει ά π ό τόν ά ρ χ η γ ό τί θά γ ι ν ό τ α ν τ ώ ρ α στήν κρίσιμη σ τιγμή, πώς καί κ α τ α π ο ΰ θά β ά δ ιζε γίά νά μή χ ά σ ει τόν έ λ ε ύ τ ε ρ ο ν ά έ ρ α ά π ά ν ω στό νησί του. "Αν καί ή ά γ ω .-ία έ τ ά ρ α ζ ε τις ψ υχές δλω ν, δέ βρισ κ όταν ουτε €να ς λ α ϊ κ ό ς ά ν θ ρ ω π ο ς μέ διάθεση ν ά πάψ εί τόν ά γ ώ ν α κ α ι ν ά ξ α ρ μ α τ ω θ ε ί .' Α λ λ ά σ τ ό ν ά ρ χ η γ ό ε ί χ ε μά θει ν ά σ τ η ­ ρίζει τις έ λ π ίδ ε ς του, ά π ' α ύ τ ό ν γ ύ ρ ε υ ε τώ ρα ν ά του δεί­ ξει τό δ ρ όμ ο του κ' ήθελε ά π ό τό σ τ ό μ α του ν' άκούσεί τόν κ α λ ό λ ό γ ο . Τ ί θ ά λ ε γ ε , λ ο ιπ ό ν , ό ' Α ρ χ η γ ό ς : Χωρίς ά ρ γ ο π ο ρ ία , ε γ ινε ν ά μ έσ ω ς γενική σ υ ν έ λ ε υ σ η τοΰ λαοΟ δ π ω ς π ά ν τ α στις π ε ρ ισ τ ά σ ε ις αυτές κ' ή φωνή του 'Α ρ χ η ­ γ ο ύ άκούστηκε βροντερή κ ί 'ά π ο φ α σ ί σ τ ί κ ή .Δ έ θ ά δ ε χ ό ν τ ο υ σ α ν π ο τ έ τήν ά π ό φ α σ η τών Δ υ ν ά μ ε ω ν ν ά μείνει ή Σ ά μ ο ς εξω ά π ' τήν ά λ λ η ' Ε λ λ ά δ α καί ν ά μ α τ α σ κ λ α β ω θ ε ΐ σ τ ό ν π α λ ιό της τ ύ ρ α ν ν ο . Κί' ά ν ή έπίσημη ' Ε λ λ ά δ α τοΰ Κ απο δίστρία δέ λ ο γ ά ρ ι α ζ ε τήν τύχη της καί δέν ά ν τ ίσ τ εκ ό τ α ν στις ά π ο φ ά σ ε ίς τών ξ έ ν ω ν , ή τα νε σέ θέση ό ίδίος ό Σ α ίηώτίκος λ α ό ς ν ά διαφεντέψει τήν υ π όθ εσ ή του καί ν ά π άρει τό δίκιο μέ τό χέρι του. Χωρίς ν ά ξ ε γ ε λ ιο ύ ν τ α ι γ ίά τή ίΐεγάλη δ ύ να μ η τών ξ έ ν ω ν , ό ά δ ίά κ ο π ο ς ά γ ώ ν α ς εδίνε π ο λ λ ά ώ φ ε λ ή μ α τα άκόμη καί μίά όλοκληρω τίκή νίκη. Κ α­ νείς ξ α ρ μ ά τ ω τ ο ς , λ ο ιπ ό ν , κ α νείς φ ο β ισ μ ένο ς γ ί ά τήν τύχη τοϋ νη σ ίοΰ . Α ύ τ ά ε ίπ ε ν ό 'Α ρ χ η γ ό ς , α υ τ ά ά π ο φ ά σ ίσ ε κ' ή σ υ ν έ ­ λευση. Καί γί' ά λ λ η μίά φορ ά τόν ά ν α κ ή ρ υ ξ ε πολιτικό καί σ τρατιω τικό διοικητή τής Σ ά μ ο υ . Μέ δ λ ο τά υ έ σ α , άκόμη καί μέ ά γ ώ ν ε ς δ η μ ο σ ι ο γ ρ α ­ φικούς, ή Σ ά μ ο ς ε δείξε τή σταθερ ή της ά π ό φ α σ η ν ά μεί­ νει ενω μ ένη κ' έλεΰτερη, μέ τήν ά λ λ η ' Ε λ λ ά δ α . Αλλά

120

καί οί Δ υ ν ά μ ε ις έ π έ μ ε ν α ν στή δική τους ά π ό φ α σ η . Κί' άφοΟ ό ά δ ύ ν α τ ο ς υ π ο χ ω ρ ε ί π ά ν τ α σ τ ό ν ισχυρότερο, ά ρ ­ χισε νά π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι σ ά μ ο ιρ α ίο π ώ ς τό ηρωικό νησί θ' ά ν α γ κ α ζ ό τ α ν στό τέ λ ο ς , μ π ρ ό ς οπήν τόση πίεση νά σκύψει τό κεφάλι στό δ υ ν α τ ό . Ό Λ ογο θ έτη ς, β λ έ π ο ν τ α ς τις δυ σ κ ο λίες, εκ α νε ε ν α ν πολιτικό έ λ ίγ μ ό : δέχτηκε ν ά δίνει ή Σ ά μ ο ς κ ά π ο ιο φόρο ύ π ο τ ε λ ε ία ς στήν Πύλη, ά λ λ ά δ ια μ έ σ ο υ τών Δ υ ν ά μ ε ω ν . Ό σ κ ο π ό ς του ήτα νε ν ά ξεφ ύ γεί τήν έπίσημη καί άμεση έξάρτηση τής Σ ά μ ο υ ά π ό τήν Τουρκία. Ή π ρ ό τ α σ ή του δέν ëyÎve δεχτή καί οί μακρυές δ ι α π ρ α γ μ α τ ε ύ σ ε ι ς έξακολουθοΟ σαν. Ά λ λ ά οί π ρ εσ β ευ τ ές θ έ λ η σ α ν ν ά β ιά σ ο υ ν τά π ρ ά γ μ α τ α . Σ τ έ λ ν ο υ ν ν έ ο έ γ γ ρ α φ ο σ τό Λ ο γ ο θ έ τ η καί ζη τ ο ύ ν ν ά σ τ α λ ε ί ά μ έσ ω ς ή δήλωση υ π ο τ α γ ή ς στό Σ ο υ λ ­ τ ά ν ο , Δ έ ν υπ ήρ χε δ ιέ ξο δ ο ς . Ό Λ υ κ ο ύ ρ γ ο ς π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι τό έ γ γ ρ α φ ο τών π ρ έ σ β εω ν στή σ υ ν έ λ ε υ σ η τοΰ λ α ο ύ καί μ α ζ ύ ύ π ο β ά λ λ ε ί τήν π α ρ α ίτη σ ή του. Μ ά ή σ υ ν έλευ σ η μέ μίά φωνή τόν ύ π ο χ ρ έ ω σ ε ν ά μείνει στή θέση του. Ά ν ά λ α β ε τότε τό Π α τ ρ ια ρ χ είο ν ά μ ε σ ο λ α β ή σ ε ι καί νά λύσει τή δια φ ορά . Στάλθηκε ό ε ξ α ρ χ ο ς τής Μ. 'Ε κκλησίας Γ ε­ ρά σ ιμ ο ς γ ίά ν ά τόν καταφέρει ν ά θέσει τή Σ ά μ ο ύπό τήν κυριαρχία τής Πύλης καί σ' ά ν τ ά λ λ α γ μ α ν ά διοριστεί α ύ τό ς η γ ε μ ό ν α ς της. ^Ήταν ή δεύτερη φ ορ ά στή ζωή τοο π ο ύ έπ ίσ ημα σ τ ό μ α τ α π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν ν ά τόν δ ο λ ώ σ ο υ ν . Μά ό ε ξ α ρ χ ο ς έ π έμ ε ν ε κί' ό Λ ο γ ο θ έ τ η ς π ο υ δέν έσήκωνε π ο λ λ ά λ ό γ ια , σ τήλω σ ε τό κορμί του ό λ ό ρ θ ο καί τού φώ ­ ν α ξ ε : "Οχι, σ τ ά γ ε ρ ά μ α τ α δέ γίνο μ α ι π ροδότη ς τής π α τρίδας μου ! Ή άπόκρίση π ή γ α ιν ε ό λ ό ϊ σ α , κ α μ π α νισ τ ή καί θ υ μ ω ­ μένη, στις ξ έ ν ε ς δ υ νά μ ε ις , στήν Πύλη καί στά Π α τ ρ ια ρ ­ χ ε ία . Μ π ρ ός στήν ά δ ά μ α σ τ η ν έπίμονή τοϋ λ α ο ϋ τής Σ ά ­ μου, ό Σ ο υ λ τ ά ν ο ς υ π ο χ ώ ρ η σ ε καί ά ν α γ κ σ σ τ η κ ε ν' ά ν α γνω ρ ίσ εί τή Σ ά μ ο ή γ ε μ ο ν ία φόρου ύποτελη, π α ρ α χ ω ρ ώ ν ­ τ α ς έκτακ τα π ρ ονό μ ια . Ό Στέφ. Β όγορ ίδ ης όρίστηκε ήγε-

121

μόνας. Τό έγγραφο μπροστά μέ είδίκόν κυνήγησαν άσχημα ναψηφίζεί τήν Ενωση

τών βουλών του Σουλτάνου πήγε απεσταλμένο, μά οί Σαμίώτες τόν άπό τό νησί. Καί νέα συνέλευση ξαμέ τήν 'Ελλάδα.

Τήν έποχήν έκείνη (ήτανε πίά Μάρτης του 1833) ήρθε ο "Οθων στήν 'Ελλάδα. Οι Σαμίώτες βιάστηκαν νά στείλουν άνθρώπους τους γίά νά ζητήσουν συμβουλές καί βοήθεια. Πήραν δμως τήν άπάντηση άπό τήν έπίσημη Κυ­ βέρνηση : Τούς πρότείναν νά μεταναστεύσουν στήν ' Ε λ ­ λά δα καί νά μείνουν έκεΐ ώς Τοΰρκοί υπήκοοί ! Ά λ λ ά πόσο θά έξακολουθοϋσε αύτό τό άτέλείωτο κουβεντολόι τών τρανών Δυνάμεων μ' ëvav άσημο άντάρτη ; Καιρός ήτανε νά πάρει τέλος. Οι πρέσβεις τόν διέταξαν ν' άφίσεί τό νησί καί νά φύγει άμέσως, νά μ ή ν τόν βλέπει ά λαός καί ξεσηκώνεται. Ταυτόχρονα έταξαν δίίίηνη προθεσμία γίά νά παρθεΐ τελικά ή απόφαση τής υποταγής. Πέραν ά π ' αύτήν δήλωσαν πώς παύει ή προστασία τών Δυνάμεων ά πά νω στό νησί. Τότε εγίνε κάτι πού συνήθως μπορεΐ νά γίνει σ' αύ* τές τις κρίσιμες περιστάσεις. Μόλις διαλύθηκε ή συνέ­ λευση του λαόΟ, μαζεύτηκαν μυστικά 29 προύχοντες Σ α ­ μίώτες άπό τό κόμμα τών καλλίκαντζάρων καί υ π ό γ ρ α ­ ψαν τό χαρτί τής υποταγής καλώντας τόν Τούρκο στό­ λαρχο νά φτάσεί άμέσως γίά νά υπερασπίσει τούς πι­ στούς υπηκόους τού Σο υλτάνου ! Οι Τούρκοι τό πήραν, τό χρησιμοποίησαν γίά θαυμάσια πρόφαση άπέναντί στις άλλες δυνάμεις, έκαναν άμέσως τήν απόβαση καί κατέ­ λαβαν τή Σάμο. Μά καί τήν τελευταία στιγμή άκόμα πού πόδιζε ό Τούρκικος σίόλος στά μουράγια τοΟ νησιού γίά νά τήν καταλάβει, ό Σαμιώτικος λαός μαζεύτηκε στήν παραλία, φάτσα στήν Τούρκικη ναυαρ χίδα καί συζητούσε άκόμη υ.έ τήν ψυχή στό στόυα, αν πρέπει νά παραδοθεΐ.

122

Ό Τούρκος στόλαρχος ζήτησε μ'επίμονή νά πάει ό Λογο­ θέτης σιή ναυαρχίδα ά π ά ν ω νά μιλήσουν—ήθελε νά γ ν ω ­ ρίσει τόν άντρα — μ' αύτός κα ταλ αβαίνοντας τούς πονη­ ρούς σκοπούς του, έφυγε. 'Εδώ έκλεισε ή σελίδα τών μακρυών καί ήρωϊκών άγωνων τής Σάμου γίά τήν άνεξαρτησία της. "Εσκυβε τό κεφάλι γί' άλλη μίό φορά, καρτερικά δμως καί τψημένα, στόν παλιό της τύραννο. Ό Λογοθέτης άφίσε σέ λίγο τήν άγαπ ημένητου Σάμο καί πήγε άγνωστος στήν Τήνο. Τόν ϊδία καιρό με τ α ν ά ­ στεψαν στή Χαλκίδα άρκετές χιλιάδες Σαμίώτες πού δέν ήθελαν καί δέ ίίποροϋσαί' πίά νά ζήσουν στή δουλωμένη π ατρίδα τους. Στήν Τήνο έμεινε ό Λογοθέτης μέχρι τό 1836 κί' άπό κεΐ ήρθε στήν 'Αθήνα. Τά υπόλοιπα χρόνια του, γέρος καί κατάκοπος, άπό μίά πολυτάραχη καί βασανισμένη ζωή, τά πέρασε ήσυχος Κί' άποτρσβηγμένος. Τόν έκαναν μέ τή σειρά υποστράτηγο, ε π ε ί ν α σύμβουλο τής έπίκρατείας καί στερνά γερουσιαστή. Δέν άνακατώθηκε στις πολιτικές διαμάχες τής 'Αθήνας τοϋ καιρού του. άγν ω στο γιατί, ίσως γιατί δέν έβλεπε γύρω του άνθρώπους τής δικής του ιδεολογικής σειράς, καί πέθανε άπό άρρώστεία τής καρδιάς στις 22 λΐάη τοϋ 1850. Τέλείωσε τή ζωή rou κοντά 80 χρόνων, άναπαμένος στήν άγκ αλίά τής μίσολεύτερης 'Ε λλ ά δα ς καί μέ τό πικρό παράπονο πώς δέν είδαν τά μάτια του τό λυτρω* μό τής μικρής κί' άγαπημένης πατρίδας του. Ο! "Ελλη­ νες τόν έθαψαν καί τόν ξέχ ασ αν Ή έποχή δέν έσήκωνε τούς άνθρώπους πού έγραψαν τήν ίστορία τους βουτηγ­ μένη στά α ίμα οχί μονάχ α τών έχθρών του έθνους uà καί τών τρανών κεφαλών τής ιδίας 'Ελληνικής γης, άφεν" τίκών στόν τόπο πριν καί μετά τό Είκοσίένα. Πώς νά συχωρέσεί ό θριαμβευτής κοτζαμπασίσμός τό δίδυμο άδέρφί τοϋ Ά ν τ ώ ν η Οικονόμου, τόν άντάρτη πού γκρε-

1^3

μοτσ ά κ ίσ ε πολυχρονεμένους β εζύρηδες ά π ό τούς θ ρ ό ν ο υ ς τους, τό δ η μ α γ ω γ ό π ού ζήτησε ν' ά ν ε β ά σ ε ί τόν ό χ λ ο στούς ά δ ε ί α ν ο ύ ς θ ρ ό ν ο υ ς, τόν ψ υ χ ω μ έ ν ο ν ά ν τ ρ α μέ τήν ά λ ό γ ίσ τ η ν ά π ο κ ο τ ίά καί τό λ ίγ ο σ ε β α σ μ ό σ τ ο ύ ς ά ρ χ ο ν ­ τες ; Ή ρ θ ε ή ώρα του κί' αότουνοΟ νά π λ ε ρ ω θ ε ΐ τόν κ όπο τής μισερής δ ο υ λ ε ιά ς του. Ή έπίσημη ιστορία κ α τ α χ ώ ρ η σ ε τ' ό ν ο μ ά του σ τούς κ α τ α λ ό γ ο υ ς έκείνω ν π ο ύ π έ ρ α σ α ν άπ" τό Είκοοίένα, έ π α ι ξ α ν τό ρ ό λ ο τους καί π έ θ α ν α ν υσ τέ ρ α ή σ υ χ α σ μ έ ν ο ί καί π λη ρ ω μ ένο ι κ α τ ά τό ε ρ γ ο τους. "Ομως τό ε ρ γ ο του Λ ο γο θ έ τ η ε ΐν α ί τό σ ο μ ε γ ά λ ο καί ή π ρ ο σ ω π ικ ό τη τά του τόσ ο τρανή π ο ύ δίκαια π α ίρ νει τή θέση του μ π ρ ό ς στήν άληθ ίνήν ιστορική κρίση, μ έ σ α στή λιγο σ τή καί δ ια λ ε χ τ ή π λ ε ι ά δ α τών άν τρ ω ν, π ολιτικώ ν καί σ τρατιω τικώ ν π ο ύ δ η μ ιο ύ ρ γη σ α ν τό Είκοσίένα. 'Ελαφρή μ ε γέ θ υ ν σ η τοϋ έ ρ γ ο υ του στή Σ ά μ ο . θ ά μ π ο ρ ο ύ σ ε ν' ά ν ε ­ β άσεί ξ α φ νικ ά στό π ρο σκ ή νιο τήν π ε λ ώ ρ ια φ υ σ ιο γ ν ω μ ία του καί ν ά μ ά ς κάνε', ν ά π ισ τέψ ουμ ε π ώ ς άνήκε σ τούς δ υ ό - τ ρ ε ι ς ά ν θ ρ ώ π ο υ ς , κ ' ϊ σ ω ς νά ήτα ν ό μ ο ν α δ ικ ό ς , π ού ή ' Ε λ λ ά δ α ά π ο ζ η τ ο ΰ σ ε μ ε τ ε π α ν α σ τ α τ ί κ ά , ν ά τήν κ υ β ε ρ ­ νή σο υν. Ά λ λ ά οί ά ν θ ρ ω π ο ί π ο ύ τή δ ια φ έ ντ ε ψ α ν σέ κεί­ νο υ ς τούς χ ρ ό ν ο υ ς καί οί δρόμΟί π ο ύ ά κ ο λ ο υ θ ή θ η κ α ν ,δ έ ν ά φ ίν α ν ά έ ρ α έ λ ε ύ τ ε ρ ο γ ί ά ν' ά ν α σ ά ν ο υ ν οί ά ν τ ρ ε ς τής σειράς τοϋ Λ ογο θέτη . Δ έ ν εμ ε νε π α ρ ά ν ά π ε θ ά ν ε ί τ α π ε ι ν ό ς , ά λ λ ά μέ τή συνείδηση κ αθ α ρή κ' ήσυχη π ώ ς εκ α ν ε τό χ ρ έ ο ς του σ τό λ α ό τής π α τ ρ ίδ α ς του.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

ΚΑΡ ΑΤΖ ΑΣ

Ό Μωρίας δέν έδωσε στήν 'Επανάσταση μονάχα τή μεγάλη καί ήρωίκή φυσιογνωμία τοΟ Παπαφλέσσα. Μαζύ του, θ' άντίκρύσεί κανείς ενα πλήθος άγωνίστών μέ μ ε γ ά ­ λη εΐ!τε σημαντική άξια, τής ιδίας ιδεολογικής καί πολί τίκής σειράς καί μέ τήν ϊδία κοινωνική καταγωγή. Τά όνόματά τους δέ θά βρεθούν στούς έπίσημους καταλόγους τών τρανών προσώπων πού γέμισαν τις σελίδες τοΟ Είκοσίένα κί" ό έρευνητής πού νίάζεταί, θά μάθει κάτι γίά τή ζωή καί τή δράση τους άπό τά ψίχουλα πού θά περιμα­ ζέψει στά περιθώρια τής ιστορίας. Ά λ λ ά τό έργο τους μένει ασάλευτο καί στά μάτια τοΰ άληθίνού ιστορικού τί­ ποτα δέ θά σταθεί ικανό νά σβύσεί ή νά λιγοστέψει τή μεγάλη συμβολή τους στήν υπόθεση τοΰ 'Ελληνικού λαοΰ τήν έποχή τοΰ Είκοσιένα. Δυό ήσανε οί σοβαρές έπαναστατίκές έστίες στό Μωρία δπου ξεπήδησαν οί πρώτες έπαναστατίκές φλόγες καί σημείωσε τήν έπίσημη άρχή της ή 'Επ ανά στα ση : ή Καλαμάτα καί ή Πάτρα. Καί οί δυό τούτες Μωραΐτίκες πολιτείες κίνήθηκαν πριν άπό τήν ημέρα τοΰ θρύλου (ή πρώτη στις 23 καί ή αλλη άπό τις 2] τοΰ Μάρτη) καί μέ άνθρώπους άλλους άπό κείνους πού έσωσε ώς εμάς ή ιστορική παράδοση. Ή πρώτη επεσε μέ τή συστηματική πολιορκία τοΰ άρματωμένου χωρικού λαού μέ τό*.' Π α π α ­ φλέσσα τόν Κολοκοτρώνη καί τούς άλλους πολέμαρχους. Ό Μαυρομίχάλης ήρθε τήν ήμέρα πού έπεσε, υστέρα άπά μύρίους δισταγμούς, κί' δταν δέ μπορούσε νά κάνει άλλοίώς. Ή Πάτρα άναψε τό ντουφέκι νωρίτερα μέ τον ξε­ σηκωμό τού ϊ δ ί ο υ τ ο ΰ λαού της, δταν ακόμη οί τρανοί

κ ο τ ζ α μ π ά σ η δ ε ς ή σ α ν ε κ ρυ μμένοι στις άψηλές β ο υ ν ο κ ο ρ ­ φές των Κ α λ α β ρ ύ τ ω ν , σ κ ία γ μ έ ν ο ί ά π ό τό κυνηγητό τής Τούρκικης έ ξ ο υ σ ία ς . "Αν δλ ε ς οί Μ ω ραΐτίκ ες π ο λ ι τ ε ί ε ς έ δ ω σ α ν στό Είκοσ ίέ να α γ ω ν ισ τ έ ς πρώ της καί δεύτερης σ ε ιρ ά ς, π ρ ο κ ο μ έ ­ ν ο υ ς κί' ά ξ ι ο υ ς , π λ ά ϊ στις μορφές τού Π α π α φ λ έ σ σ α καί τοΰ Κ ολοκοτρώ νη, ή Π ά τ ρ α μ π ο ρ ε ί ν ά π α ιν ε υ τ ε ί π ώ ς έδω σ ε τόν κ α λ ύ τ ε ρ ο : τόν Π α ν α γ ιώ τ η Κ α ρ α τ ζ ά . "Οπως μέ δ λ ο υ ς τ ο ύ ς ά γ ω ν ίσ τ έ ς τής ο ε ψ ά ς τού Κ α ­ ρ α τ ζ ά , ή ΰ π α ρ ξ ή τους, ή ζω ή καί ή δράση τους, τ υ λ ίχ τ η ­ κ α ν μ έσ α ο τ ό θρύλο. Κ α ν έ ν α ς δέν ξέρει π ό τ ε καί π ο ύ άκρίβώς γ εννή θ η κ ε. Τήν παιδική του ζωή δμως τήν πέρασε δλη στήν Π άτρ α καί ε ΐν α ί π ιθ α ν ό ν ά γε ν νή θ η κ ε κεΐ. Ά π ό τ ό π ερ ισ τα τικ ά τής κ α το π ινή ς του ζω ής, ά π ό τό π ό ­ τε π ή γ ε καί γύ ρ ισ ε ά π ό τή Ζ ά κυ νθ ο, μ π ο ρ ε ί ν ά λ ο γ α ρ ι ά ­ σει κ α νείς π ώ ς θά γεννή θ η κ ε τριγύρω σ τ ά 1780. Μίά φο ρά στήν ' Ε π α ν ά σ τ α σ η ά π ά ν ο υ π ρ έπ ει ν ά ή τ α ν έ ν α ς ^ώρίμός μ ε σ ό κ ο π ο ς ά ν τ ρ α ς. Σ υ χ ν ά ό λ α ό ς τούς ήρωες π ού β γ α ί ν ο υ ν μέσ' ά π ό τά σ π λ ά χ ν α του, ήρωες τοΰ κ α λ ο ΰ καί τής π ρ ο κ ο π ή ς του, π ο θ εί ν ά λα τ ρ ε ύ ει καί ν ά σώνεί στή μνήμη του δ,τί κ α λ ύ ­ τερο έδ ω σ ε ή ά ντρείω σ ύ νη τους, ν ά τό π λ ά θ ε ι υσ τέρ α μέ τή φ α ν τ α σ ία δπ ω ς τοΰ β ό λ ε ϊ καί ν' άφίνεί μέ τή σ τ ο μ α ­ τική π α ρ ά δ ο σ η ν ά ζε ΐ λ α χ τ α ρ ισ τ ό τ' ό ν ο μ ά τους ά π ό γ ε ­ νιά σε γ ε ν ιά . Έ τ σ ι φ α νε ρ ώ νε ι τήν ά γ ά π η του καί τό σ έ ­ β α ς . Τά ήρω ΐκά π ρ ό σ ω π α π ο ύ μ ά ς ισ τορεί ό ά ν θ ρ ώ π ίν ο ς βίος κ αί π ο ύ δέν τ ά ν τ υ σ ε ό λ α ϊ κ ό ς θ ρ ύ λος μέ τέτοια σ τ ο ­ λίδια, ή δέν ή σ α ν ά λ η θ ίν ά ήρωΐκά π ρ ό σ ω π α ή δέν π ά σ χ ί ζ α ν γ ίά τήν π ροκ ο πή τοΰ λ α ο ύ καί δέν ά γ α π ή θ η κ α ν ά π ' αυ τ ό ν. Ό Κ α ρ α τ ζ ά ς ήτα ν ά π ό τά τέτοια λ α τ ρ ε μ έ ν α π ρ ό ­ σω π α . Λέει ή π α ρ ά δ ο σ η π ώ ς δ τ α ν ή τα νε νίός, π α λ λ η κ ά ρ ί δ ε κ α π ε ν τ ά χ ρ ρ ν ο , π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε μίά μέρα τά π α ιδ ιά τών ά γ ά δ ω ν π ο ύ έ π α ι ζ α ν α ύ γα τ ίσ τ ή , έ ν α π α ιχνίδ ι τοΰ καιρού, κάτι π α ρ ό μ ο ιο μέ τό πήδημα στις τ ρ ε ΐς . Τά ά γ α -

126

δόττουλα, ζω η ρ ά καί ά γ έ ρ ω χ α , π η δ ο ύ σ α ν καί ξ α ν α π η δ ο ΰ σ α ν , ά λ ά λ α ζ α ν , ε ρ ρ ίχ ν α ν σ μ π ά ρ ο υ ς , καί στό τέλο ς μερικά β γή κ α νε νικητές. Μέ κ α τ α φ ρ ό ν ια κ ύ τ τ α ζ α ν τά Ρωμ ίό π ο υ λ α π ο ύ ε ί χ α ν ε μ α ζ ε υ τ ε ί καί χ α ζ ε ύ α ν ε τό π α ιγνίδ ι τους. Ποίός ρ α γ ι ά ς θ 'ά π ο κ ο τ ο ϋ σ ε ν ά π α ρ α β γ ε ΐ μ α ζ ύ τους, ν ά δείξει τή σ β ε λ τ ά δ α του καί ν ά β ά λ ε ι κ ά του π α ιδιά άγ ά δ ω ν , ά ρ χ ο ν τ ό π ο υ λ α τοΰ τ ό π ο υ , π ο ύ ζ ο ύ σ α ν ε μέ τήν π α λ λ η κ α ρ ί ό καί τό άσίκλίκί τους καί σ ε ρ γ ί α ν ο ϋ σ α ν ά ν ά μ ε σ α σ τ ο ύ ς ρ α γ ι ά δ ε ς μέ τ ο ν α χέρι στό ψ ίλοστρίμένο μ ο υ ­ στάκι καί τ' ά λ λ ο στήν π ι σ τ ό λ α ; Ξ α φ ν ικ ά , έκεΐ π ο ύ δέν τό π ε ρ ίμ ε ν α ν , π ρ ό β α λ ε στή μέση ό Π α ν α γ ιώ τ η ς , πήρε ή­ σ υ χ α ή σ υ χ α τό σημάδι καί τ δ β α λ ε ε ν α μέτρο πίό κάτου ά π ό κ ε ΐ π σ ύ τό φ τ ά σ α ν ε οί νικητές. "Εφτυσε τά χέρια του, πήρε φ ό ρ α καί μέ τ ρ εις πή δου ς, τούς ε φ τ α σ ε καί τ ούς ξ ε π έ ρ α π ε δλους. Οί ρ α γ ιά δ ε ς ά λ ά λ α ξ α ν ά π ό χ α ρ ά , τ' ά γ α δ ό π ο υ λ α φ ρ ύ α ξ α ν . " Ε ν α - δ υ ό , τά πίό ζω ηρά , έ σ υ ρ α ν τις π ισ τ ό λ ε ς καί τ ρ ά β η ξ α ν μερικούς σ μ π ά ρ ο υ ς κ α τ α π ά ν ω του. ' Α ν α ­ στατώ θηκε ή ά γ ο ρ ά , μά ό Π α ν α γ ιώ τ η ς π ρ ό λ α β ε καί τοσκ ασ ε. 'Α π ό τότε, τδνομ ά του εμείνε στό σ τ ό μ α τού Πατρίνοΰ λ α ο ύ . Καί καθώ ς οί Ρωμιοί, ό π ο υ ή σ α ν ε μ α ζε μ έ νο ι π ο λ λ ο ί , π ο τ έ δέ ζ ο ύ σ α ν ε μ ο νια σ μ έ νο ι μέ τούς Τούρκους καί οί ά γ ρ ιο ι τσακω μοί μ α ζ ύ τους ή σ α ν ε σ υ χ ν ο ί καί φτάν α ν ε ώς τό σκοτωμό, ό Κ α ρ α τ ζ ά ς ά ν α δ ε ίχ τ η κ ε πρώ το καί κ α λ ύ τ ε ρ ο π α λ λ η κ ά ρ ί ά ν α μ ε σ ά τους. Κ οντό ς, σβ έ λ τ ο ς , μέ μ α τία γ ο ρ γ ο κ ίν η τ α , χ ε ρ ο δ ύ ν α μ ο ς κί' ά ν τ ρ ε ίω μ έν ο ς, άψη* φοΰ σ ε τόν κ ίνδ υ νο καί τ α β α ζ ε μ' άπίστευτη άφ οβίά μέ τούς Τ ούρ κ ους π α λ λ η κ α ρ ά δ ε ς καί τ ούς ζ α π τ ιέ δ ε ς Φτωχ ο π α ΐ δ ί , δ ο ύ λ ε υ ε τ σ α γ γ α ρ ό π ο υ λ ο σέ κ ά π ο ι ο π α τ ρ ίν ό μίκ ρ ο μ ά γ α ζ ο . "Ηξαίρε τή φ τώ χεια καί τή σκληρή ραγίάδίκη δ ο υ λ ε ιά ά π ό τά μίκράτα του, εζησ ε τ ούς π ό ν ο υ ς τών άδερφίών του, ζυμώθηκε μέ τά δά κ ρ υ ά τους καί ή ψυχή του π λ ά σ τ η κ ε κί' άντρείεύτηκε μέ τό β α θ ύ μ ίσ ο ς γ ί ά τό δ υ ν ά ­ στη τοΰ τ ό π ο υ του. Μ α ζ ύ του, δλ ο ς ό κοσ μάκ ης π ο ύ δέν

127

ήτανε άγά δες ή κοτζαμπάσηδες πα ρά φτωχοί δουλεφτάδες τοϋ ψωμίοϋ καί τής έλίάς κί' είχανε χάσει τό έλεΰτερο τής λαλιάς τους, ξεσήκωναν κάθε τόσο καί νέους τσα­ κωμούς καί ή άγορά τής Πάτρας άνα στατωνότ αν άπό τις φωνές, τά κυνηγητά καί τις ντουφεκιές. "Οχι σπάνια, α ί ­ ματα καί κουφάρια έστρωναν τούς δρόμους της. "Ομως ή τούρκικη έξουσία ήτανε δυνατή, κ' είχε τόν τρόπο της νά κάνει τή ζωή δύσκολη σέ κείνους πού δέν έσκυβαν τό κεφάλι στή θέλησή της καί πά σχι ζα ν νά ξ ε ­ σηκώσουν τό Ραγιά. "Ετσι στένεψαν τά π ρ ά γ μ α τ α καί γίά τόν Καρατζά κί' άναγκάστηκε νά φύγει άπό τόν τόπο του καί νά πάει στή Ζάκυνθο. 'Εκεί ήσανε ξένοι στρατοί κα­ τοχής κατά καιρούς καί τό ώραίο νησί είχε γενεί ëva ση­ μαντικό στρατιωτικό καί πολιτικό κέντρο τής έποχής. Πλή­ θος ρωμιοί πολιτικοί φυγάδες μαζευόντουσαν έκεΐ, πο λέ ­ μαρχοί κί' άλλοι, νά γλυτώσουν τόν κατατρεγμό τής τούρκικης έξουσίας καί οί περισσότεροι πήγαιναν έθελοντές στούς ξενικούς στρατούς καί μαθητεύανε χρόνια στή στρατιωτική τέχνη. Πάρα πολλοί άπό τούς πολέμαρχους τής 'Επ ανάστασης χρωστάνε τήν πλούσια πείρα τους, πού βγήκε τόσο χρήσιμη στόν άγώνα, σέ κείνες τις μα­ θητείες. Ό Καρατζάς δέ μπορούσε νά γυρέψει τίποτα καλύ­ τερο. Κατατάχτηκε άμέσως έθελοντής στό 3" τάγ μα τής 'Ελληνικής λεγεώνας γραμμής, δπως τήν ελεγαν, τό Νοέμ­ βρη τοϋ 1809. 'Υπηρέτησε στό λόχο τοϋ λο χα γού Καλογήρου τρία ολόκληρα χρόνια κ' εφτασε στό βαθμό τοϋ άνθυπολοχαγοΰ. "Οταν εκρίνεν δτί άρκετά εμαθε κί' άρ* κετά εμείνε κεΐ, άποφάσίσε τό γυρισμό του. "Εφτασε στήν Πάτρα, ϋστερ' άπό τόσων χρόνων ξενητεμό, τόν Ό χ τ ώ βρη τού 1812. Μέ τό φευγιό του είχαν ήρεμήσεί κάπως τά πρ άγμ ατα , άλλά τώρα πού γύρισε ζωήρευαν πάλι. Οί άγάδες κυριεύτηκαν άπό φόβο καί μίσος. Οι κ οτζ αμπ ά­ σηδες έστριψαν τά μούτρα. Καινούργιες εγνοίες τούς έ­

1 28

φερνε π ά λ ι έτοϋτος ό ά σ ύ χ α σ τ ο ς δ ια β ο λ ά ν θ ρ ω π ο ς . Ό Κ α ρ α τ ζ ά ς ξ α ν α β ρ έ θ η κ ε στό σ τ ο ιχ ε ιό του, ά ν ά μ ε σ α σ τούς λ α ϊκ ο ύ ς ά ν θ ρ ώ π ο υ ς τής σ ε ιρ ά ς του. 'Εδώ δέ μ π ο ρ ο ύ σ ε β έβαια ν ά κάνει τ ό ν ά ξίω μα τίκ ό, κ' ε π ία σ ε τήν π α λ ι ά τ ου τ έ χ ν η : τό σφυρί καί τούς κ ερ ω μ ένου ς σ π ό γ γ ο υ ς τοϋ τ σ α γ γ α ρ ίο υ . Ά λ λ ό τώ ρα ε ίχ ε μάθει καί μίά κ α ιν ο ύ ρ γ ια : πίό ταχτικ ά καί πίό μ α σ τ ο ρ ικ ά ν ά ο ρ γ α ν ώ ν ε ι τούς άτέλείω τους τ σ α κ ω μ ο ύ ς μέ τούς Τ ούρ κ ους. Καί δέν ψήσανε λ ίγ ε ς οί φορές π ού οί Πατρίνοί τόν ε β λ ε π α ν ^αότόν τ ό ν κ οντό, ηλιοψημένο καί μα υρίδερ όν ά ν τ ρ α ν ά κ υνη γά ει τούς άντ ί π α λ ο υ ς μ έ σ α σ τ ο ύ ς δ ρ όμους μέ τό κ α λ α π ό δ ι στό χέρι.

4= * "Ο λα τά κ α τ ο π ιν ά χ ρ ό ν ια π έ ρ α σ α ν μ έ σ α σ ίή ν άδίάκοπη π ά λ η , φ α νερή ή κρυφή, καί τό φ ο ύ ντ ω μ α τών έθνίκών π ό θ ω ν . Ώ ς π ο ύ ήρθε κ ά π ο τ ε τό π λ ή ρ ω μ α τοΟ χ ρ ό ν ο υ καί ή Φιλική ά π λ ω σ ε τις ρίζες της καί σ τ ό ν Π ατρίνό λ α ό . Ά π ό τότε έπ ίκ ράτησε ή σχετική τάξη, ή κρυφή κατήχηση σ υστημα το π ο ίή θη κ ε, τά π ρ ά γ μ α τ α έ β ά δ ίσ α ν σέ δρ όμ ους κ α ν ο νικ ο ύ ς καί ο ρ γ α ν ω μ έ ν ο υ ς . Πότε άκρίβώς ά ρ χ ισ ε ν ά ρίχνει τις ρίζες της ή Φιλική σ τ ά λ α ϊ κ ά σ τ ρ ώ μ α τ α τής Π ά τ ρ α ς , δ π ω ς καί π ό τ ε ε γ ίν ε ε τ α ίρ ο ς ό Κ α ρ α τ ζ ά ς , δ έν ε ί ν α ι γ ν ω σ τ ό . Ό τ α ν δμως ξ έ σ π α σ ε ή 'Ε π α ν ά σ τ α σ η ε ί ν α ι άληθίνό π ώ ς ή Π ά τ ρ α βρέθηκε γε μ ά τ η ά π ό ε ν α π λήθ ος έταίρω ν ετοίμω ν καί ικανώ ν ν ά π ά ρ ο υ ν σ τ ά χέρια τους τήν ύπ ό θ εσ η τοΟ Κι νήματος, ο π ω ς καί τήν π ή ρα ν. Τ ά π ρ ώ τα ε π α ν α σ τ α τ ικ ά μ η ν ύ μ α τ α φ τ ά σ α ν ε στήν Π ά τ ρ α δ τ α ν ό Ν ίκ ό λα ς ό Σ ολίώ τη ς, σ υ ν α γ ρ ο ίκ η μ έ ν ο ς μέ τόν Π α π α φ λ έ σ σ α καί τ ούς ά λ λ ο υ ς Φιλικούς π ο ύ δ ι α φ έ ν ­ τ ε υ α ν τό κίνημα στό Μ ωρίά, ά ν α ψ ε τό ντουφέκι κ ο ντά σ τά Κ α λ ά β ρ υ τ α σ ι ΐ ς 16 τοϋ Μάρτη, σ κ ο τ ώ ν ο ν τ α ς τούς γ υ φ τ ο χ α ρ α τ σ ή δ ε ς κί' ά λ λ ο υ ς σ η μ α ντ ικ ούς Τ ούρ κ ο υς. 'Ή ­ τ α ν ε τό π ρώ το β ρ ο ν τ ερ ό σ ίν ίά λ ο πού μη νο ύσ ε τήν ' Ε π α ­ ν ά σ τ α σ η κ' έ ρ χ ό τ α ν ε ν ά σκορπίσει τό ρ ί γ ο ς τής κρίσιμης

129 ώ ρ α ς σ τούς έ τ ο ίμ α σ μ έ ν ο υ ς Μ ω ρ α ΐτίκ ους π λ η θ υ σ μ ο ύ ς . Ό Σολίώτης ε ί χ ε σηκώσει τήν α υ λ α ί α . Π οίός θ ά τ ο λ μ ο ύ σ ε τώ ρα ν ά μήν π αίξει τό ρ ό λ ο του, χωρίς ν ά χ α θ εί σ ά ν προδότης ; Στις 20 τού Μ άρ τη ό διοικητής Κ α λ α β ρ ύ τω ν Ά ρ ν α ο ύ τ ο γ λ ο υ ς , φ ο β ισ μ έ ν ο ς ά π ' δ λ α το ύτα τ ό φ ε ρ σ ίμ α τ α τών ρ α γ ιά δ ω ν , κίνησε ν ά π ά ει μέ τ' άσκέρί του στήν Τρίπολη νά σ ιγ ο υ ρ ε υ τε ί. Τόν χ τ ύ π η σ α ν δμω ς στό δρόμο οί Πετμ ε ζ α ΐο ί, γύ ρ ισ ε πίσω καί κλείστηκε σ τ ό ν π ύ ρ γ ο του δ π ο υ τόν μ π λ ο κ ά ρ ίσ α ν . Μ ετά πέντε μέρες π α ρ α δ ό θ η κ ε . Μ ά δ λ α τούτα ε γ ί ν α ν γ ν ω σ τ ά στήν Π ά τ ρ α άπό τήν ϊδία μ έρα καί ή τούρκικη φρουρά π ο ύ δέν ή-αν λίγη ε κ λείσ ε τ όν τ ο ύ ρ ­ κικο π λ η θ υ σ μ ό στό φρούριο καί τήν ά λ λ η μέρα. στις 21, ξεχύθηκε σ ιή ν π ό λ η μ' α λ α λ α γ μ ο ύ ς καί ντουφεκιές καί π ολιόρκ η σ ε τό σπίτι τού Π α π α δ ί α μ α ν τ ό π ο υ λ ο υ . Ά λ λ ά τότε άρματώ θηκ ε κί' ό Πατρίνός λ α ό ς καί ξεχύ θ η κ ε κί' α ϋ τ ό ς μέ τή σ ειρά του σ το ύς δρ ό μ ο υς. 'Ε π ικ εφ αλής του ή σ α ν ε ό Κ α ρ α τ ζ ά ς , ό Β α γ γ έ λ η ς Λ φ α δ ά ς κί' ό Ν. Γ ε ρ α ­ κάρης. Οί σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ις σ τ ο ύ ς δρ ό μ ο υς ή σ α ν ε τρομερές, κ ρ ά τ η σ α ν δλη τή μ έ ρ α , α ί μ α χύθηκε π ο λ ύ καί κ α τά τό γ έ ρ μ α της οί Τούρκοι τ σ ά κ ι σ α ν καί κυνηγημένοι κ λείσ τη ­ καν στό φρούριο. Ό έ π α ν α σ τ η μ έ ν ο ς λ α ό ς εμείνε κ υ ρ ία ρ ­ χ ο ς στήν π ό λ η , οί τούρκικες έ ξου σίες κ α θ α ίρ έ θ η κ α ν κ' οί δρόμοι π λ η μ μ ύ ρ ισ α ν ά π ό ε ν α έ ξ α λ λ ο π ο λ ύ β ο υ ο π λ ή θ ο ς άντρώ ν, γ υ ν α ικ ώ ν , π αιδιώ ν ά ρ μ α τ ω μ έ ν ω ν μέ ντουφ έκ ια, τσεκούρια, κ ο ν τ ό ξ υ λ α κί' δ,τί ε λ α χ ε μ π ρ ο σ τ ά τους, π ο ύ π α ν η γ ύ ρ ιζ α ν μ ε θ υ σ μ έ ν α τις π ρ ώ τε ς έλεύ τερ ες ώ ρες τής ζω ής τους μ έ σ α στή θολή Μ αρτιάτικη ν ύ χ τ α . Ή Π άτρ α, ιστορικά, ε ΐν α ί ή πρώτη π ο λ ιτ ε ία στό Μωρία καί στήν ' Ε λ λ ά δ α δλην, π ο ύ σήκωσε τή σ η μ α ία τής 'Ε π α ν ά σ τ α σ η ς ά π ό τις 21 τού Μάρτη. 'Α κ ο λο ύ θ η σ ε ή Κ α λ α μ ά τ α στις 23 καί κ α τ ο π ιν ά έ ρ χ ο ν τ α ι οί ά λ λ ε ς . Τ ίτλος τιμής π ο ύ τής άνήκεί κί' άς π ά σ χ ι σ α ν ν ά τ όν σβύσ ο υ ν ά π ό τις σ ε λ ίδ ε ς τοΰ Ε ίκοσίένα. Τώ ρα π ώ ς α ύ τ ά τά 9

130 α λ η θ ινά καί ά π λ ά π ε ρ ισ τ α τ ικ ά κ α τ α χ ω ν ιά σ τ η κ α ν κί' έ κ α ­ ν α ν τ όπ ο στήν ήμέρα cou θ ρ ύ λ ο υ , ε ίν α ι ë v a ξεχω ρισ τό π ρ ό β λ η μ α , π ο ύ τή λύση του ό ιστορικός έρευνητής θ ά τή βρει δτα ν ή γν ώ σ η του φ τά νει ώς τούς α λ η θ ινο ύ ς λ ό γ ο υ ς π ο ύ ή έπίσημη ισ τορία άντίκρύζεί κ α τ ά έ ν α ν , ό λ ό τ ε λ α δικό της, τρόπ ο, τ' ά ν θ ρ ώ π ίν α π ρ ά γ μ α τ α . Τ ρεις μέρες καί τρεις ν ύ χ τ ε ς στή σειρά ό Π α τ ρ ι ό ς λ α ό ς με τόν Κ α ρ α τ ζ ά καί τ ούς ά λ λ ο υ ς ά ρ χ η γ ο ύ ς του π α ­ νη γ ύ ρ ιζ ε ξ έ φ ρ ε νο ς τή μ ε γ ά λ η νίκη του Τό μ α ν τ ά τ ο ξ ε χ ύ ­ θηκε σ ά ν α σ τ ρ α π ή στις κ ο ντ ιν ές περιφέρειες. " Ε σ τειλαν κ ίό λ α ς υ α ν τ α τ ο φ ό ρ ο υ ς ψηλά στις ά ε τ ό ρ α χ ε ς τών Κ α λ α ­ βρύτων ν ά ε ιδ ο π ο ιή σ ο υ ν τούς χ α μ έ ν ο υ ς κ ο τ ζ α μ π ά σ η δ ε ς Καί στις 24 τοΟ Μάρτη μ π ή κ α ν στήν Π ά τ ρ α μ α ζύ μ' έ ν α π λ ή θ ο ς ό π λ ο φ ό ρ ω ν , ό Ζ α ΐμ η ς, ό Λ ό ν τ ο ς , ό Χ α ρ α λ ά μ π η ς , ό Γ ε ρ μ α ν ό ς Κί' ά λ λ ο ι, κ α μ α ρ ω τ ο ί ά π ά ν ω σ τ ά ώ ρ α ΐα τους άτια. Τήν 'ίδια μέρα κ ίό λ α ς , χω ρίς π ο λ λ ά χ α σ ο μ έ ρ ια , σ χ η μ ά τ ι σ α ν μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς τό « Ά χ α ί κ ό ν Δ ίευθυντήρίον» Οπως τό ε ί π α ν ε , ε ν α ε ίδ ο ς τοπικής διοίκησης γ ίά τήν π ε ­ ριφέρεια καί π α ρ ο υ σ ι ά σ τ η κ α ν γ ί ά ά ρ χ η γ ο ί τής Έ π α ν ά σ τ ά σ η ς σ' δλη τήν Ά χ α ΐ α ' Α γ ν ό η σ α ν καί τόν Κ α ρ α τ ζ ά καί τ ούς ά λ λ ο υ ς ά ρ χ η γ ο ύ ς τοΟ λ α ο ύ π ο ύ σ ή κ ω σ α ν αύ το ί π ρ ώ τ α σ τ ο ύ ς σ τ ίβ α ρ ο ύ ς ώ μ ο υ ς τους τό β ά ρ ο ς τής 'Ε π α ν ά σ τ α σ η ς στήν Π άτρα. 'Α ρχίζει ά μ έσ ω ς υ σ τ έ ρ α ή συστηματική π ο λιο ρ κ ία τώ ν Τ ούρκ ω ν π ού κ λείστηκα ν στό φρούριο. Ά λ λ ά α ύ τ ό ς ό π α ρ α μ ε ρ ι σ μ ό ς τοΟ Κ α ρ α τ ζ ά δπ ω ς καί ή α σ τ ε ία διεύθυνση τών πολεμ ικ ώ ν π ρ α γ μ ά τ ω ν ά π ό τό « Ά χ α ϊ κ ό ν Δίευθυντήρίον* μέ ά ν θ ρ ώ π ο υ ς δπ ω ς ό Γ έρμα νό ς εφερε σέ λ ίγ ο κ α τ α σ ψ ε φ π κ ά α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α . Ά π ό τ ά Γ ιά ν ν ε ν α , μ α θ α ί ν ο ν τ α ς τό κίνημα τής Π ά τ ρ α ς , καί ειδο π ο ιη μ έ νο ς άπό τόν ' Ε γ γ λ έ ζ ο πρόξενο στήν Π ά τρ α Φ ίλ ιπ π ο Γκρήν, π ο ύ έκτελοΟσε τις γε ν ικ έ ς έ ν τ ο λ έ ς τής Κυβέρνησής του, κ ατεβα ίνει τ ρ ε χ ά τ ο ς π ο λ ύ ς σ τ ρ α τ ός μέ τό Γ ίουαούφ π α σ ά . Κ ανείς δέν τό λ μ η σ ε ν ά τοΟ π ροβ ά-

131

λεί άντίσταση στό δρόμο του καί μ' δλη του τήν ευκολία περνάει τό μπουγάζι καί στρατοπεδεύει στό Ρίο. Ό κίν­ δυνος ήταν άμεσος καί φοβερός. Οί "Ελληνες επρεπε μέ κάθε θυσία νά μήν τούς άφίσουν νά ζυγώσουν στήν πόλη, νά πίάσουν τά πόστα στά μίσά τοϋ δρόμου καί κεΐ να κρατήσουν άμυνα. Ά λ λ ά δέν έγίνε τίποτα, γιατί ό Γερμανός βρήκε τόν καιρό νά τσακωθεί μέ τόν Παπαδίαμαντόπουλο καί τά πρ ά γμ α τα εμείναν στήν τύχη τους. Ό Γίουσούφ, όδηγημένος άπό τό Γκρήν, πού τούς όρμήνεψε νά φοράνε δί­ χρωμες στολές γίά νά μοιάζουν μέ τούς "Ελληνες, π λ ά ­ κωσε στις 3 τοϋ Α π ρ ί λ η άπό τό Ρίο μ' δλο του τό στρα ­ τό καί πάτησε τήν πόλη. Οί "Ελληνες, χωρίς σχέδιο καί στρατηγική ηγεσία, άσύνταχτοί κί' άπειροι άκόμα, σκόρ­ πισαν κ' ή πανώρια πολιτεία παραδόθηκε στις σφαγές καί τά πλιατσικολόγημα. Οί τρανοί κοτζαμπάσηδες ëyÎναν πάλι καπνός, άφίνοντας τά πά ντ α στήν τύχη τους καί μονάχα ενας εμείνε νά παλαίψεί ήρωϊκά μέ τούς άνθρώπους του καί νά κρατήσει τή θέση του : Ό Πα ν α ­ γιώτης Καρατζάς. Μπόρεσε νά κρατήσει μέσα στή γενική φυγή, μίά θέση κοντά στήν Πάτρα, νά τήν όχυρώσεί κί' άπό κεΐ νά υπερασπίζει ολα τά γύρω χωριά άπό τις έπίδρομές τών έχθρών. Ά π ό τά μέσα τοΟ Μάη κ' υστέρα άρχίζεί ëvaç πολύ­ μηνος πόλεμος άνάμεσα στούς Τούρκους, πού ταμπού ρώθηκαν γερά στήν πόλη καί τό φρούριο, καί τούς "Ελλη­ νες, πού επίασα ν ολες τις τρίγυρίνές στήν πόλη στρατη­ γικές θέσεις καί τούς πολεμούσαν. Στό μοναστήρι Όμπλοϋ ήτανε οί Κουμανίωταΐοί, στή Ζωητάδα ό Καρατζάς καί στήν Περίβόλα ό Νενέκος Ζουμπατίώτης, μέ τους ά ν­ θρώπους τους. Ό Αόντος είχε π'.&σεί τά Σελά. Ή nuλίορκία αύτή τής Πάτρας κράτησε τό περισσότερο καλο­ καίρι ώς τις άρχές Αύγούστου πού διαλύθηκε τό σ τ ρ α ­ τόπεδο κί' δλο αύτό τό διάστημα πέρασε μέσα σέ έπίδρο-

μές, σέ μάχες ηρωικές, σέ εφόδους καί σέ θυσίες πού συ­ χνά έπαιρναν κάτι άπό τό έπίκό τών 'Ομηρικών μαχών. Ο μεγάλος ήρωας στις μάχες αυτές ήταν ό Καραιζ ά ς . Σά σίφουνας εκανε τις έπίδρομές του μέσα στήν πόλη μ' άπίστευτη τόλμη, σκότωνε ή σκλάβωνε έχθρούς, άρπαζε τροφίματα ή μπαρουτόβολα, σκορπούσε τό ν τρ ό μο καί γυρνοϋσε νικητής κί.' άνέγγίχτος στά ταμπούρια του. "Αλλοτε, δταν ξεμύτιζαν οί έχθροί στόν κάυ.πο γίά τροφές, επεφΐε ά π ά ν ω τους μέ τούς άνθρώπους του καί πάλευε σά λιοντάρι, κυνηγώντας τους ώς τά πρώτα σπίτια τής πόλης. Δέν έχασε οΰτε μίά μάχη, δέν άστόχησε οϋΐε σέ μίά έφοδο, δέν πίσογΰρίσε ου τεσ ' εναν τ σ α ­ κωμό. Τ' ονομά του εγίνε θρύλος στά ΓΟίγυρίνά στρατό­ πεδα. τά παλληκάρία έπαιρναν όρκο ά πά νω σ' αύτό κί' οσο ό κατατρεγμένος λαός δέν εβλεπε τήν προκοπή του μέ τούς τρανούς κοτζαμπάσηδες, τόσο ή πίστη καί ή ά τα ντ ο χ ή ίου κρεμόντουσαν στό δνομα τού Καρατζά. Αυτός ό πόλεμος, άκόμη κ'ετσί πού γινόταν, ήτανε φυσικό ν' άνεβάσεί στόν άφρό καί νά δοξάσει άνθρώπους πού κατάχτησαν τή θέση τοΰ πολέμαρχου μέ τό ξυπνά μυαλό καί τήν άντρείωσύ'.-η τους. Καί οί κοτζαμπάσηδες δέν είδαν μέ καθόλου καλό μάτι αυτό τό μεγάλωμα τής δύναμης καί τής έπίρροής τών άνθρώπων τών όπλων. ' Αρχίσε τότε ενας λυσσασμένος ά γώ να ς τών πρώτων, άλλοτε κρυφός κί' άλλοτε φανερός, γίά νά ξεπατώσουν τούς δεύτερους. Οί Καλαβρυτινοί όρχόντοί τάβ α λ αν μέ τούς Πετμεζαίους, οί Πατρίνοί μέ τόν Καρατζά, τούςΚουμανίωτσίοος καί τούς άλλους. Τό σαράκι τοϋ τσακωμού χύθηκε μέσα στό 'Ελληνικό στρατόπεδο καί φοβέριζε τά πάντα μέ τό χαλασμό. Σ' αύϊούς τούς τσακωμούς άπάνω καί τις ταραχές, ^νσς Κουμανίώτης μίά μέρα, στις 4 Αΰ γούστου, άγνωστο γίά ποτό λόγο κί' άγνωστο άκόμη ά ν ή τ α ν βαλτός ή όχι, σκότωσε μπαμπέσικα τόν Καρατζά. "Οταν μαθεύτηκε ό σκοτωμός του, ήταν τέτοιος ό

t 33

θρήνος τού κοσμάκη πού αντιβούιζαν σπαραχτικά όλο. οί γύρω τόποι. Ό πόλεμος σταμάτησε, ντουφεκιές πια δέν άκουγε κανείς κ' ή σιγαλιά τοΟ θανάτου άπλώθηκε στις πολυθόρυβες μπαρουτοκαπνίσμένες περιοχές. "Είκλαίγαν γυναίκες, παιδιά, γέροι, εκλαίγαν κί' άντρες μέ τό φυσεκλίκια σταυρωτά στό στήθος καί μέ μουστάκι μίσή πήχυ. 'Ή τα νε τόσο ξαΦνίκό τό κακό πού δέν πίστευε στο μάτια του κανείς. Πώς εγίνε, πώς εγίνε ενα τέτοιο θ α ν α ­ τικό; Γύρευαν τό φονιά νά τόν πνίξουν, νά τόν κομμα­ τιάσουν, μ' αυτός είχε γίνει άφαντος. Καί ήτανε τόση ή λατρεία στο πρόσωπο τού Καρα­ τζά, τόσο βαρύς ό ρόλος του καί τόση ή άπελπίσίά του άναστατωμένου λαοΰ υστερ' άπ' τόν πεθαμό του, ώστε σέ λίγες μέρες τά στρατόπεδα διαλύθηκαν κ' εκαναν καίρό πολύν ύστερα γίά νά ξανασυγκροτηθοΰν. * ** Ό Καρατζάς στάθηκε έξαίρετη φυσιογνωμία τού Είκοσίένα. 'Ανήκει στήν πλειάδα των λαϊκών εκείνων άντρών τοϋ Μωρίά πού υστέρα άπό τόν Παπαφλέσσα, άποτέλεσαν τά στέρεα βάθρα πού άπ άνω τους πάτησε καί προχώρησε ή 'Επανάσταση. "Αν τώρα μαζί μέ τήν ' Ε π α ­ νάσταση πάτησαν στά ίδία βάθρα κί' άνέβηκαν πίό ψηλά Ονόματα τρανά πού γέμισαν υστέρα τή γραφτήν ιστορία μέ τό μπόϊ τους, σβύνοντας εκείνους πού άληθίνά έβαλαν τόν κόπο τους, αύτό εΐναί ένα δεύτερο ζήτημα πού ή ευθύνη του θά βαρύνει λίγότερο τήν πλειάδα τών άγωνίστών τής σειράς τοϋ Καρατζά καί περισσότερο τήν υπεύ­ θυνη πολιτική ήγεσία τής 'Επ ανάστασης Ό ιστορικός Φίλήμων πού μνημόνεψε μέ περισσή άγά πη πολλούς λαϊκούς άγωνίστές καί τους άνέβασε ίστορίκά στή θέση πού άνήκαν, άφοϋ κί' ό ίδιος τούς γνώρισε άπό κοντά καί πάλεψε στό πλευρό τους στις μάχες τοϋ πολέμου καί στις μάχες τής πολίτικης, λέεί

134

τόν Κ α ρ α τ ζ ά λ ε ο ν τ ό θ υ μ ο καί τοΰ π λέκ ει σ τεφ ά νι μ' α υ τ ά τά λ ό γ ι α : . ό Κ α ρ α τ ζ ά ς , β λ α σ τ ό ς τής μ ε γ ά λ η ς οίκογ ε ν ε ί α ς τοΰ λ α ο ύ , ά φ α ν ή ς πριν σ α ν δ α λ ο π ο ί ό ς έν τη ά γ ο ρα τών Π ατρών, ΰ π ά ρ ξ α ς δέ έν τη στρατιωτική υ π η ρ εσ ία τών ' Α γ γ λ ω ν κ α τ ά τήν 'Ε π τ ά ν η σ ο ν ά ν ε δ ε ίχ θ η ά ρ ξ α μ έ ν ο υ τοΰ ά γ ώ ν ο ς περιφ ανής δί' έ ν θ ο υ σ ία σ μ ό ν πολίτης καί τό π ρ ώ τισ το ν κ α τά τών Τ ούρ κ ω ν τής Ά χ α ΐ α ς φόβητρον δί' ά ν δ ρ ε ία ν. "Ολος πίστίς καί ά γ ά π η π ρ ό ς τήν Π ατρίδα, δ λ ο ς ευκινησία καί δρασ τηρίότη ς, μ ό νω π ρ ο σ η λ ω μ έ ν ο ς τώ καθήκοντί αυ τού καί έν ό λ ίγ ω π ο ιο ύ μ ε ν ο ς τήν ζω ήν, π ά ν ­ τοτε δίέπρεψεν ΰπό τά δ π λ α καί π ο λ λ ά κ ί ς κ ατώ ρθ ω νε μ ό ­ ν ο ς δ,τί π ο λ λ ο ί δ υ σ κ ό λ ω ς ή ο υ δ ό λ ω ς έ τ ό λ μ ω ν. ΤοίοΟτος δέ ώ ν ύ π ί σ χ ν ε ΐ τ ο τή ά γ ω ν ίζ ο μ έ ν η Πατρίδί μ ε γ α λ ε ί τ έ ρ α ς υ π η ­ ρεσίας είμή κ α κ ο ύ ρ γ ο ς χειρ ά π εσ τ έρ εί α ύ τ ό ν τής ζωής». Δ έ ν άρκεΐ ν ά π ε ι κανείς π ώ ς ά ν έ ζ ο ΰ σ ε ό Κ α ρ α τ ζ ά ς θ' ά ν έ β α ί ν ε σ τά ψηλά σ κ α λ ιά των ά ν τ ρ ώ ν τής ' Ε π α ν ά ­ στα σ η ς. Ή σ υμβ ολή του θά ή τα ν μ ε γ ά λ η , δέ χω ράει σ υ ­ ζήτηση. Μ' α ν λ ο γ α ρ ι ά σ ε ι κανείς τήν τύχη τών ά ν τ ρ ώ ν τής σειράς του, π ο ύ ά λ λ ο ι δ ο λ ο φ ο ν ή θ η κ α ν κί" α λ λ ο ί κ α ­ τ α χ ω ν ιά σ τ η κ α ν είνα ι ά μ φ ίβ ο λ ο ά ν θά κ α τ α χ τ ο ύ σ ε τή θέση π ο ύ του άνήκε. ' Α λ λ ά κ' ετσί δπω ς εμείνε καί μέ τό ν τόσ ο λ ι γ ο σ τ ό χ ρ ό ν ο πού ε ζη σ ε στήν Έ π α ν ά σ τ α σ η , π ρ ό σ φ ε ρ ε τ ό σ α π ο ύ α ξ ία κατέχει τήν τιμητική του θέση σ τ ή μ α κ ρ υ ά σ ε ψ ά τών άληθ ίνώ ν π ρ ω τ α γ ω ν ισ τ ώ ν τοΰ Είκοσίένα. Μέ τό τέ λο ς τής Ε π α ν ά σ τ α σ η ς κί' δ τ α ν οί Πατρίνοί ξ α ν α γ ύ ρ ί σ α ν στήν π ό λ η τους, ό π ρ ώ τ ο ς πού θυμήθηκαν ή τ α ν ό Κ α ρ α τ ζ ά ς καί μέ ά ν α φ ο ρ ά τους σ τ ό Δ ίΟ ίκ η τή 'Α λ . 'Αξίώτη ά π ό 16 τού Μ άη 1829 ζή τ η σ α ν μίάν ά ν α γ ν ώ ρ ίσ η τώ ν δικαίων τής ο ίκ ο γενείο ς του. "Ητανε τό σ τ ε ρ ν ό δ ε ί γ μ α τής ά γ ά π η ς έ νό ς λ α ο ΰ π ρ ό ς τόν ά ξ ίο ν ά ρ χ η γ ό του, π ο ύ του ά ν ο ιξ ε τό δρόμο τοϋ λυτρωμοΟ. Οι κ α τ ο π ινέ ς γ ε ν ιέ ς, ά φ ο ΰ ή έπίσημη ίστορία δέ θέλησε ν ά κ ά ν ε ι τό χ ρ έ ο ς της καί τό ερ γ ο του ξ έ χ α σ α ν καί τ' δ ν ο μ ά του ά φ ίσ α ν ν ά λ η σ μ ο νη θ ε ί στό π έ ρ α σ μ α τού χ ρ ό ν ο υ .

Μ Ε Λ Ε Τ Η Σ ΒΑΣίΛΕίΟΥ Ή 'Αττική, αν ήθελε νά πάρει τή θέση της στήν ιστο­ ρία τής Ε π α ν ά σ τ α σ η ς καί νά δίαλαλήσεί τά όνόματα των παιδιών της πού έπαιξαν τόν πρώτο ρόλο στόν ξεσηκωμό της, στήν πρώτη σειρά θάπρεπε τιμητικά νά καταγράψει, άνάμεσα στούς λιγοστούς πού άνάδείξί, τό Μελέτη Βα­ σιλείου. "Ονομα καί φυσιογνωμία ξένη πρός τά τρανά όνόματα πού γέμισαν τις σελίδες του Είκοσίένα, π ρ ο σ ω ­ πικότητα άγνοημένη καί ταπεινή, ήρθε κ' εκανε τό χρέος του σ' ενα σημαντικό κομμάτι τής έπαναστατημένης 'Ε λ ­ ληνικής γής δσο λίγοι ά π' αυτούς πού μνημόνεψε ή έπίσημη ιστορία. Παιδί του χωρικού λαοΰ, τών Ξ ω τ ά ρ η δ ω ν τ ή ς ' Α τ τ ί Κ ή ς , ξεκίνησε άσήμαντος δουλευτής τοΟ κάμπου της μέσα στούς τόσους άλλους, εγίνεν υστέρα ό άρματωλός τοϋ τόπου μέ τήν άντρείωσύνη καί τήν άποκοτίά του, κί' οταν ήρθε ή ώρα έτοίμασε μέ τά χέρια του καί τόν ξεσηκωμό καί τή λευτεριά τής πατρίδας του άπό τόν ξενικό ζυγό. Στήν όρμή του ερρίξε κάτου έμπόδία μεγάλα πού έφραζαν τό δρόμο του, άκόμη <αί ψηλά όνό­ ματα πού πάσχισαν δσο μπόρεσαν γίά τήν ήσυχία του τόπου. Ό πλατύς κάμπος τής 'Αττικής, άκόμη καί πριν άπό τήν 'Επανάσταση, εθρεψε στούς γόνιμους κόρφους του χιλιάδες πολλές χωρίκοϋ λαού πού δούλευαν τή γη του σπαρμένοι στά δύστυχα ξεροχώρία του καί μαζύ ëva σημαντικό άστίκό πληθυσμό κλεισμένο μέσα στή μαντρω­ μένη καί πολυφροΰρητη 'Αθήνα. Οί ΤοΟρκοί μπέηδες πού έξουσίαζαν τόν περισσότερον κάμπο καί κρατούσανε στή δούλεψή τους δλο τό σκλαβωμένο ντόπίο λαό είχανε τό

136

κονάκι τους μέσα στήν πόλη, όπως στήν πόλη μέσα εμεναν καί οί ντόπιοι 'Αθηναίοι προύχοντες πού κατέχανε γίά τόν έαυτό τους όχι άσήμαντο κομμάτι γης καί δχί λίγότερους δουλευτάδες. Ό πληθυσμός όλος ήτανε χ ω ­ ρισμένος σέ τέσσερες κοινωνικές τάξεις : τούς άρχόντους, τούς νοίκοκυραίους, τούς παζαρίτες καί τούς ξωτάρηδες. Οί δυο πρώτες πού στήν οϋσίοί δέν ξεχώριζαν μεταξύ τους, ήσανε άκρφ ώς οί μεγαλονοίΚοκυραΐοί τοϋ τόπου — στό οίκονομίκό καί πολιτικό περιθώριο πού τούς άφίνεν ή Τούρκικη έξουσία. Ή τρίτη ήτανε οί μικροτεχνίτες κί* & άλλος λαουτζίκος τής Α θ ηνα ϊκ ής αγοράς καί ή τέταρτη ό πολύς χωρικός πληθυσμός τοϋ κάμπου. Ό χωρισμός ήτανε άρκετά αυστηρός Κί' εφτανε ώς τή διαφορά τοϋ ντυσίματος πού άλλαζε άπό τάξη σέ τάξη. 'H θέση τών κοινωνικών τάξεων καθόριζε καί τήν έπίθυμία γίά τήν έθνίκή άλλαγή. Οί δυό πρώτες, σκεφτι­ κές κα! μαζεμένες άπό τή φοβερή τρομοκρατία τής 'Ο θω ­ μανικής άρχής, άπόστρεφαν τό πρόσωπο άπό ταραχές καί α ϊ μ α τα καί προτιμούσαν τις ακίνδυνες έπαφές καί τις ήσυχες κουβέντες μέ τούς σοφολογίώτατους τής έποχής καί τούς ξένους περιηγητές πού μαζευόντουσαν άπό κείνα τά χρόνια ταπεινοί χατζήδες στό μεγαλείο τής Ακρόπολης. Ή «Φίλόμουσος Εται ρ εία » στάθηκε τό άπαντο τών φιλοδοξιών καί τών έθνίκών τους πόθων. Οί δυό τελευταίες τάξεις καί πολύ περισσότερο οί ξωταρηδες πού ένιωθαν ά πά νω στή βασανισμένη ράχη τους τή'< π ο λ ύ μ ο ρ φ η σκλαβιά, ήτανέίίόμενο, δταν τά π ρ ά γ ­ ματα ώρίμασαν, νά γίνουν οί φυσικοί φορείς στούς α γ ώ ­ νες γί ά τόν έθνίκό λυτρωμό τοϋ τόπου. Ή Φιλική ά π λ ω ­ σε τις ρίζες της άνάμεσά τους κ* ήταν αυτές πάλι πού άνάθρεψαν κί' έδωσαν τά ήρωϊκά παιδιά τους γ-ίά άρ χη ­ γούς στόν άγώνα. "Ενα τέτοιο ηρωικό παιδί κί' άπό τάξη τέτοια, τών ξωτάρηδων, βγήκε ό Μελέτης ό Βασ'.λείου. Γεννήθηκε στή

137 Χασίά, χωριό τής Ά ι ΐ ί κ ή ς . άπό γονιούς φτωχούς δου λευτάδες τού κάμπου της, άγνωστο ποίό χρόνο άκρίβώς. Δέ βρίσκεται πηγή πού νά μολογάεί τίποτα γίά τήν παίδίάτίκη ή τή νεανική ζωη του. Τόν συναντάει κανείς άργότερα στό ιστορικά γραφτά, παλληκάρί άντρείωμένο, δταν άρχισε τήν έθνίκή δράση του στήν περιφέρεια τών χωρίων τής Αττικής. 7 ό διοικητικό σύστημα του Τούρκικου Κρότους άφίνε τό φύλαγμα τών στενών περασμάτων, τών διρβε\ίών, σέ μόνιμες στρατιωτικές φρουρές πού άποτελοϋνταν ή άπό πληρωμένους όπλοφόρσυς κάτω άπό τήν άρχηγία ένός δερβεναγά η άπό Ρωμιούς πού enevav κοντά στά στενά, άν ήθελαν. Στην τελευταίαν αυτήν περίπτωση τούς άφίναν έλεύτερη τήν όπλοφορία καί τούς άλάφρωναν άπό τόν κεφαλίκό φόρο. Οί Ρωμιοί δέν άφίναν τις καλές α υ ­ τές ευκαιρίες νά πάνε χαμένες καί σέ πο λλ ά μέρη, δπως στά Μέγαρα, στά θ ε σ σ α λ ί κ ά Τέμπη κ λ.π κρατούσαν στά χέρια τους τά δερβενλίκία Ή Χσσίά, ά π ' δλα τά χωριά τής 'Αττικής, ήταν ενα τέτοίΟ δερβενλί^ί. Στό παλίότερα χρόνια, μίά μόνιμη φρουρά άπό 'Αρβανίτες οπλοφόρους μέ δερβεναγά είχε *:ή φύλαξή του. 'Αρκετά χρόνια άμως πριν άπό τά Είκοσίέτα ή κατάσταση άλλαξε. Ό Μελέτης, μεστωμένος άντρας τώρα, είχε ξανοίξει τή δράση του. Οί συνθήκες τής εποχής έσήκωναν ένέργείες στά πλαίσια τοΟ κυρίαρ­ χου ξενικού Κρότους κάποτε μέ βίαιο επαναστατικό χαραχτήρα καί πάντοτε μέ μπόλικους πασάδες γίά τήν έπίτυχία ένός όίΐαδίκοΰ σκοπού. Μέ γοργές του ενέργειες ό Μελέτης κατάφερε καίτόδερβενλίκί νά πάρουν στά χέρια τους οί ίδιοι οί Χασίώτες καί νά ξεγλοτώσουν κίόλας άπό τήν τυραννία τοϋ βοεβόντα της 'Αθήνας καί τού πασά τής Εύβοιας. "Ετσι, μέ τήν άρχηγία του, σχηματίστηκε a πρώ­ το στρατόπεδο όπλοφόρων στήν 'Αττική πού εμελλε

138 νά χρησιμέψει τόσο καί στήν προεπαναστατική περίοδο καί στήν ιδία τήν 'Επα νά σ τα σ η άπάνω. Ά π ό τότε κ' ύστερα, οί ξωτάρηδες δλου τού κάμπου πήρανε τέτοια θάρρητα άπέναντί στις Τούρκικες άρχές πού οί τσακωμοί μαζύ τους εγίναν τό ταχτικό θέαμα στήν Αττικήν ϋπαίθρο. Χρονώ δοκιμασίες καί χρονών άγώνες πριν ά π ό τ ό Είκοσιένα, μέ τις άξίνες καί μέ τάρματα, έτοίμασαν εναν κόσμο ψημένο στό ντουφέκι κί' άποφασίσίίένον, δταν ήρθε ή ώρα, νά παλέψει ώς τό θάνατο γίά τό λυτρωμό του. Ά π ά ν ο υ στους στίβαρούς ώμους αύτου τοΰ λαού, μ' αυτές τις παραδόσεις, στηρίχτηκε ή λευτεριά τής Ά τ τί κη ςγή ς.

"Οταν έφταναν τά πρώτα νέα γίά τις επαναστατικές ταραχές τοϋ Μωρίά κί' άλλοϋ, ή Αττική δέ βρέθηκε άπροετοίμαστη. "Αν τό άρχοντολόί τής Α θ ή ν α ς ησύχαζε, άποφασίσμένο νά μείνει μακρυά άπό ξεσηκώματα καί Κ ι ν δ ύ ­ νους, ό πολύς κόσμος τών ξωτάρηδων του κάμπου, άνακατεμένο^ άπό χρόνια μπροστά στήν έπαναστατίκή κίνη­ ση καί ετοιμασμένος, δέν εστεογε νά σκύβει πάντα τό κε­ φάλι στόν άβάσταχτο ζυγό. Ή Φιλική είχε απλώσει καί δώ τις ρίζες της καί δταν οί κρίσιμες ώρες φάνηκαν νά ζυγώνουν οχί μονάχα ό λαός βρέθηκε ιδεολογικά καί ψυ­ χικά προετοιμασμένος μά καί άρχηγοί είχαν δημίουργηθεΐ κατατοπισμένοι καί αποφασιστικοί, ίκανοί νά οδηγή­ σουν τό στρατό τους στή μάχη. Ά ν ά μ ε σ ά τους ξεχώριζε πάντα ό Μελέτης Τό μικρό στρατόπεδο τής Χασίάς στάθηκε ενα είδος προζύμι πού μ' αότό αργότερα ζυμώθηκε στ' άρματα ό πολύς χωρικός κόσμος. Ά π ό κεΐ ξεπήδησε ή αρματωμένη δύναμη τής Αττικής. Πάλι ΰμως άν λογαριάσει κανείς τά πράγματα, θά ίδεΐ πώς δ,τί υπήρχε δέ θά μπορούσε νά κρίθεΐάρκετό γίά έπίχείρήματα όχι μικρά, δπως μίά 'Επα-

139

νάσταση. Ή μεγάλη ικανότητα τών άρχηγών στις περι­ στάσεις αυτές είναι νά ξαίρουν καί νά μπορούν νά προ­ βαίνουν στή χρήση δλων τών δυνατοτήτων καί τών ευκαι­ ριών πού δίνει τό έδαφος, στόν άνώτερο βαθμό, γίά τις καλύτερες ετοιμασίες προτού γίνει ή άρχή του έργου. Ό ϊδίος ό Μελέτης, έτοίμάζοντας τά πράγματα, έβλεπε τις αδύνατες πλευρές πού παρουσίαζε ή δλη επιχείρηση κί' έκρινε πώς πρέπει νά δράσει τολμηρότερα στήν κρίσιμη στιγμή. Χρειαζόταν πολύς άρματωμένος κόσμος γίά νά παλέψει καί νά κατανίκήσεί τή^ Τούρκικη φρουρά τής 'Αθήνας πού δέν έπεφτε κάτω άπό τούς 500 οπλοφόρους 'Αρβανίτες καί μπορούσε ν' αυγατίσει εύκολα, ένίσχυμένη άπ' άλλου, Σάν έπίδέξίος άρχηγός χρωστούσε νά βρει τούς όποίουσδήποτε τρόπους γίά νά πετύχεί τό σκοπό του. Προτίμησε τό δόλο. "Εστησε λοιπόν τό δόλωμά του καί επίσσε μίά χαρά. 'Απάνω στήν 'Ήπειρο έβραζε ό πόλεμος τών Σουλτανίκών στρατευμάτων μέ τόν 'Αλή πασσά. Οί ευκαιρίες ήσανε μοναδικές γίά τούς σκλαβωμένους. Οι Τοΰρκοί, άπασχολημένοί έκεΐ, πολίτευόντουσαν οπως μπορούσαν μέ τήν άλλην 'Ελλάδα. Οί "Ελληνες κάθε πληροφορία Κί' άνησυχία τών Τούρκικων άρχών γίά έτοίμασίες ή κίνηση έπαναστατίκή, τάρρίχναν στις δίαβολές τού 'Αλή πασά. Αύτό τό έξυπνο παιχνίδι παιζόταν στις παραμονές τής 'Επανάστασης. Ό Μελέτης άδραξε τήν ευκαιρία, κατάστρωσε τά σχέδιά του καί χωρίς χασομέρια παρουσιάστη­ κε στό βοεβόντα τής 'Αθήνας. Τοϋ παράστησε πώς κλέ­ φτες πολλοί άρχισαν νά μαζεύουνταί στά τρίγυρνά τής 'Αττικής, σταλμένοι καθώς φαίνεται άπό τόν "Αλή, γίά νά βαρέσουν τήν 'Αθήνα, καί πώς γενναίο πλιατσικολόγημα πρέπει νά περιμένουν άπό μέρα σέ μέρα άνοίχτά στόν κάμπο καί στήν πόλη τήν ιδία. Χρειάζεται στρατός άρκετός καί γερά άρματωμένος γίά νά τά βγάλει πέρα μέ τό­ ση κλεφτουργίά καί ν' άσφαλίσεί τά στενά. Είπε πώς ό

140

ϊδίος άναλάβαίνε νά ιόν ετοιμάσει, αυτό', το στρατό, άρκεΐ νά τοΰδί,ναν οί άρχές τήν άδεια. Ό βοεβόντας καταφοβίσμένος άπ' δλα τούτα τά ανήσυχα μαντάτα, τοΰ τήν εδωσε μεταχαράς καί μέ τις ευχές του. Ό Μελέτης πέταξε γοργός σάν τόν άνεμο, μέ τή διαταγή στά χέρια, εφερε άνω-κάτω τόν τόπο καί σέ λίγες μέρες, κατά τις άρχές τοΰ 'Απρίλη, στό Μενίδί, στήν καρδιά τοΰ κάμπου, σχηματίστηκε ενα μεγάλο στοατόπε&ο άπό Χασίώτες καί Μενίδίάτες. τάχα γίά νά χτυπήσει τούς κλέφτες. 'Αλλά τά κακά μαντάτα πλήθαίναν καθεμέρα καί καθεώρα, άπ' δλα τά μέρη πλάκωναν οί ντουφεκιές καί τά ξεσηκώματα, ό άγέρας μύριζε παντού καπνό καί μπαρού­ τι, κ' οί Τούρκοι τής 'Αθήνας, φοβερά ανήσυχοι, τώρα, ζή ­ τησαν νά πάρουν τά πρώτα μέτρα γίά νά σίγουρέψουν τούς εαυτούς των. Ή πρώτη τους άπόφαση ήτανε νά σφά­ ξουν δλους τούς Έ λ λ η ν ε ς τής πόλης. "Υστερα βρήκαν τά μέτρο άστοχο κ' ίσως βλαβερό m' άλλαξαν γνώμη. Ε ί π α ­ νε νά φυλακίσουν τούς σημανπκώτερους.. Κάλεσαν στό Μεντρεσέ, οπου συνεδρίαζαν, τούς ρωμηούς προκρίτους καί τούς ζήτησαν έξηγήσίίς. Αυτοί, μέσα στό άγρίεμένο κ' ικανό γίά ολα πλήθος τών Τούρκων άξίωματούχω^', δή­ λωσαν πώς ολα είναι ψέμματα καί πως άκόμα «οί Ρωμιοί οπλα δέ σηκώνουν», κί' ό τόπος άς μένει ήσυχος. Γίά νά φανεί πόσο λένε άλήθεία πρότείναν νά μείνουν οί ϊδίΟί ομηροί. Οί Τούρκοι τούς κράτησαν, οπως κράτησαν κσί. πολλούς άλλους άκόμη γίά ασφάλεια καί τούς φυλάκισαν. Στις 18 του 'Απρίλη ήρθε τό πρώτο σοβαρό ε π α ν α ­ στατικό κρούσμα στήν 'Αττική, κοντινός μαντατοφόρος τών γεγονότων πού θά ξεσποΰσαν σέ λίγο. 'Αρματωμένοι άνθρωποί του Μελέτη, άπό τό στρατόπεδο τοΟ Μενίδίοΰ, χτύπησαν μ'-ά Τούρκικη συνοδεία μέ 'Αρβανίτες οπλοφό­ ρους, πού πήγαιναν γίά τά χωριά τοΰ κάμπου. Τό νέο τούτο περιστατικό καθώς διαδόθηκε άμέσως στήν'Αθήνα, τόσο φανερό πίά γίά τους σκοπούς τών ά .τάρτηδων,

141

έσπειρε τόν τρόμο στις Τούρκικες άρχές. Φοβέριζαν σφα­ γές καί κρεμάλες. Ζήτησαν νά πάρουν τά πρώτα μέτρα τους, νά έτοίμάσουν τήν άμυνά τους, νά ειδοποιήσουν γίά ένίσχύσείς. Μά οί μαντατοφόροί πιανόντουσαν λίγα μέτρα εξω άπ' τήν πόλη, βοήθεια καμμίά δέ μπορούσε νάρθεί. Ή 'Αθήνα ήταν μπλοκαρίσμένη. Τή νύχτα τής 24ης τού 'Απρίλη, τά Μενίδί πλημμύρί σε άπό ëva έξαλλο πλήθος άρματωμένων. 'Ήταν ό τόπος καί ή ώρα roO γενικού συναγερμού. Τό βαθύ σκοτάδι τής 'Απριλιάτικης νύχτας δέν άφηνε νά ξεχωρίσεις καλά τά πρόσωπα τών μαύρων άνθρώπων πού μαζευόντουσαν όμάδες-όμάδες άπ' δλες τις άκρες τοΰ κάμπου. 'Αλλοίώς 6' άντίκρυζες θωριές άγρίεμένες καί τρομερές κ' ή μόνη σου σκέψη θά ήτανε πώς κάτι πολύ κακό θάπρεπε νάχουν πάθεί στή ζωή τους οί άνθρωποί ολοί τούτοι, πού τό μίσος σκοτείνιασε τά πρόσωπά τους καί ή ά γ ρ ίά δα τους δείχνει τή φοβερή τους άπόφαση. "Ως 12C0 ήσαν οί άντρείωμένοί επαναστάτες πού μαζεύτηκαν, άρματωμένοί γερά οί π ε ­ ρισσότεροι κ' οί άλλοι μέ δ,τί πρόχειρο μπορούσε νό τούς βοηθήσει στήν πάλη τους. "Α?^λσί βαστοϋσαν κουμπούρες, μαχαίρια, λοστούς, σούβλες, κί' άλλοι όξινες, τσαπιά, τσε­ κούρια, ρόπαλα κί' δ,τί τούς λάχαίνε. Μ' δλες τις προφυ* λάξείς οί Τούρκοι τάμαθαν. Μανιασμένοι άπό τή λύσσα τους καί σκίσγμένοί άπ' τή φοβέρα, δυνάμωσαν δπωςδπως τις φρουρές στό τείχη τής πόλης κί' αύτοί βιάστηκαν νά κλειστούν στήν 'Ακρόπολη. Τήν άλλη νύχτα τής 25 πρός τήν 26 τοΰ μήνα, ό Με­ λέτης ώρμησε κατά τής 'Αθήνας μέ 600 γερά άρματωμένους πολεμιστές. 'Ήταν τόση ή όρμή τους πού οί 'Αρβα­ νίτες φρουροί τδσκασαν. Αυτοί πήδηξαν άπό τήν πόρτα τής Μπουμπουνίστρας (κάπου κοντά στούς άγ. 'Αποστό­ λους) καί σέ λίγην ώρα μέσα ή πολιτεία 8λη άντίβού'ίζεν άπό ντουφεκιές, τρεχάματα καί φωνές. Οι λίγοι Τούρκοι πού δέν πρόλαβαν νά κλειστούν στήν 'Ακρόπολη σφάχτη­

142

καν. Ή φρουρά, ϋστερ' άπό ασθενική άντίσταση, παραδό­ θηκε. Οί έπαναστάτες εγίναν σ' ελάχιστο διάστημα οί μ ό ­ νο). κυρίαρχοί τής ζηλεμένης πολιτείας. Ύ σ τε ρ ' άπό αιώ­ νες σκλαβιάς καί αιώνες σκοταδιού, ή 'Αθήνα ξανάβρισκε τή λευτεριά άπό τούς χωρικούς πού δούλευαν πάντα στή σκλαβιά καί στόν έλεύτερον άέρα, μέ πόλεμο καί μέ ει­ ρήνη, υπομονετικά καί μπιστεμένα, τό γόνιμο κάμπο της. Ά π ό τά τρίγυρνά χωριά, μόλις μαθεύτηκε τό πάρσιμο τής Α θ ή να ς, άρχιζε νά μαζεύεται κόσμος πολύς πού άλώνίζε τούς δρόμους της άντάμα μέ τούς ντόπιους ξέφρενοι δλοί μαζύ άπό χαρά, μέ κραυγές άγριες ώς τόν ουρανό, άνασαίνοντας μεθυσμένοι τόν πρώτον έλεύτερον άέρα τής ζωής τους. Ή πόλη γιόρταζε, φώναζε, γελούσε, έστηνε χορούς θεότρελλους, βούϊζε άπό τό σμπά ρα καί τούς λολής κρότους, μύριζε βαρείά άπό καπνούς καί μπαρούτι. Τήν άλλη μέρα άρχισε ή συστηματική πολιορκία τΠς Ακρόπολης. Οί κλεισμένοι Τούρκοι πού άναγνώρίζαν στό πλήθος τών πολίορκητ&ν τούς χτεσίνούς των κολλήγους καί δουλευτάδες, τούς ρωτούσαν άπό ψηλά τί επαθαν καί κάνουν ε τσ ί σ ά ν τρελλοί. Γιατί μέσα στις χιλιάδες του λαοΟ κυριαρχούσε πέρα γίά πέρα ή πουκαμίσα μέ τό ζουνάρί καί τό μαυρομάντηλο στό κεφάλι τών χωρικών τοΰ άττίκοΰ κάμπου. Τούς άπαντουσαν πώς πάψανε πίά νάνε σκλάβοι, κί' αυτοί δέν πίστευαν στά μάτια τους. Στις 28 Απρίλη σηκώσανε τήν 'Ελληνική σσμαία στό Διοικητήριο. Ή τ α ν ένα μεγάλο άσπρο τετράγωνο πανί. Ά π ό τή μίά μεριά ενας κόκκινος σταυρός τή χώριζε σέ 4 μέρη. Ά π ά ν ω άρίστερά μίά κουκουβάγια, δεξιά δυό μά ­ τια. Στό κάτΜ μέρος οί λέξεις «ή τάν έπί τσς». Στό πίσω μέρος ήτανε ζωγραφισμένες μονάχα οί δεκάξη κόκκινες γραμμές τών Φιλικών. Τί άλλη άπόδείξη πώς ή Φιλική ήταν μέσα σ' δλην αύτήν τήν επαναστατική κίνηση ; Ά λ λ ά τώρα ό καιρός τών πρώτων ένθουσίασμών επρεπε νά περάσεί καί ή θεπκή έργασία ν' άκολουθοΰσε

143

στόν τόπο τους. Συγκροτήθηκε μιά πρώτη έπίτροπή άπό κληρικούς καί άλλους, πού τούς είπανε βουλευτές, καί μέ άποστολή μάλλον τή φροντίδα νά οίκονομηθοΰν τά ύλίκά μέσα τοΟ πολέμου. Τήν πραγματική άρχηγία στήν έπανασταπκή κίνηση τήν είχανε οί πολέμαρχοί μέ τό Μελέτη έπίκεφαλής. Ή έπίτροπή άνοιξε τή δράση της. Σέ λίγο άρχι,σαν νά μαζεύονται έθελοντές άπ' δλα τά μέρη καί πίό πολλοί άπ' τά νησιά. ΟΕ Υδραίο', εστείλαν καί πολεμικό καράβι μέ 11 τηλεβόλα καί μέ καπετάνιο τό Πώργη Νέγκα. Τά πράγμα τα προχωρούνε κανονίκα, ό πόλεμος εχεί άνάψεί, ή πολιορκία γίνεται καθεμέρα καί πίό συστηματι­ κή, ή 'Αττική άλλαξε σέ άπέραντο στρατόπεδο. Οί πολέ­ μαρχοί κρατούνε γερά στά χέρια τους καί διαφεντεύουν καλά τή γενική κατάσταση. Ή έξουσία τους εχεί τό χρ ώ­ μα λαϊκής έξουσίας πού ξεπήδησε μονάχη της καί κυριάρ­ χησε μέσα στούς καπνούς τοϋ πολέμου. Μά ό πόλεμος τούτος είχε τά δικά του τ' άναπά ντ εχα : τό αθηναϊκό άρχοντολόϊ, οί Σκουζέδες, οί Μπενίζέλοί, οί Καρόρηδες καί οί άλλοι, ξεθαρρεμένοι κάπως άπό τις πρώτες νίκες, ά ρ­ χισαν νά βαδίζουν τώρα μέ τό έπαναστατίκό ρεύμα πού τούς είχε συνεπάρεί, άρχισαν νά σημειώνουν ε να ς- ε να ς τήν παρουσία τους. Δέν άργησαν ν' άνακατωθοϋν στήν πολιτική κίνηση, στήν άρχή μέ περίσκεψη, ϋστερα μέ πιό­ τερη τόλμη. Ά λ λ ά τούς ετρωγε ό καϋμός : νά βλέπουν τούς λερούς χωρίάτες, χτεσ'.νούς κολλήγους σ' αυτούς καί στούς μπέηδες, πρόσωπα τής άράδας, ταπεινούς σκαφτιά­ δες τής γής, νά κυβερνούνε σήμερα τήν Ατ τικ ή όλη καί τόν πόλεμο. Οί κίνδυνοί έρχονταν καταπόδι. Αϋρίο οί ρα­ γιάδες τούτοι τής άνθρώπίνης πλάσης, μεθυσμένοι άπό τις νίκες τους, χωρίς χαλινό στις ηλιοψημένες μασσέλες τους, άπρόσμενοί άφεντάδες σέ ξένο βίός, θά ζητήσουν ϊσως νά καρπωθοϋν άτοί τους τή γή πού θά γενεί έλεύτερη κ 'ϊ σ ω ς άκόμη νά διαφεντεύουν καί τά κοινά. Ποίός θά μπορέσει

νά τούς έμπο&ίσεί τότες ; Χρειάζεται να τούς κοπεί ή όρμή άπό τώρα, χρειάζεται νά χτυπηθεί τό κεφάλι πού τούς ο ­ δηγεί : ο Μελέτης ' Αυτός τούς ξεσηκώνει, τούς κάνει τρε?Αούς, τούς πάει όπου θέλει μέ μίά φωνή είτε μ' ενα γνέψιμο, τούς παίρνει τα μυαλά καί τούς άναστατώνεί. "Αν λείψεί αυτός καί ή στενή παρέα τών ψυχωμένων πού τόν τριγυρίζει, μά προπαντός αυτός, τά πράγμα τα άλλάζουν. Τό πολύ πλήθος, καθώς θά μείνει ακέφαλο, θά είναι εύκολο πίά νά τραβηχτεί μέ τό μέρος τους. Ξέρουνε τότε αυτοί τούς τρόπους. 'Ανοίχτηκε μίά ύπουλη έκστρατεία κατά του Μελέτη μέσα στό λαό τής 'Αθήνας πρώτα. Αυ­ τός δέν είναι 'Αθηναίος, είναι χ ω ρ ί ά τ η ς ξένος Κί' αμό ρ­ φωτος, πώς θά διοικεί τούς 'Αθηναίους ; Δέν εχουνε τ ά ­ χατες αύτοί άνθρώπους, καλούς κί' άξιους, νά μπουν άρχηγοί στήν κίνηση ; Ποτέ ώς τότε 'Αθηναίοι πολίτες, πού ζοϋνε κάτω άπό τή σκιά τής 'Ακρόπολης, δέν άκούστηκε νά τούς όδηγάνε οί χοντρόμυαλοι ξωτάρηδες πού μόνο νά σκάφτουν τη γης ήξαίραν. Τίκατά ντ',αή τανα ύτή τώρα; Ή εκστρατεία, άφοΟ ανοίχτηκε, συνεχίστηκε μέ δύ­ ναμη, άλλοτε κρυφά κί' άλλοτε φανερά, σ' ολους τούς τό­ νους καί μ' ολους τούς τρόπους. 'Ανθρώπους ψάρευαν καί μίσθωναν άπό δώ κί' άπό κεΐ. Οί δίαβολές τους άνοιγαν πληγές καί φούντωναν μίση. Ξανάβρισκαν λίγο λίγο τήν παλίά τους δύναμη, καί δέν άργησε ό έπαναστατημένος κόσμος νά χωριστεί σέ στρατόπε&α καί ν' άνάψεί άπό τή μίάν ώρα στήν άλλη ό έσωτερ'.κός πόλεμος. Οί πρόκριτοι τής 'Αθήνας, άπό μονάχοι τους, άνέβαίναν ξανά στήν π ο ­ λιτική σκηνή τοΰ τόπου νά παίξουν τό ρόλο τους σέ εργο πού ιδροκόπησαν άλλοι νά στερίώσουν Τί σημασία μπορεΐ ναχεί πώς ελείψαν στις κρίοίμες στιγμές τής ετοι­ μασίας καί του ξεσπάσματος, δταν παιζόντουσαν δλα γίά δλσ ! Ή ουσία είναι πώς τώρα πρέπει νά δράσουν γιατί οί κίνδυνοί μεγάλωσαν κί' αν άργήσουν θά τούς οδηγή ­ σουν στό χαμό τους.

145 Μέ τόν έ ρ χο μ ό τού Ύ ψ η λ ά ν τ η μ έ σ α στό κ α λ ο κ α ίρ ι τού 21 στεριώθηκε μίά κεντρική έ ξο υ σ ία του έ π α να σ τ α τη μ έ νο υ έ θ ν ο υ ς κί' ό ά γ ω ν ίζ ό μ ε ν ο ς 'Ε λ λ η ν ικ ό ς λ α ό ς έ ­ νιω θε τώρα μίά κεφαλή ν ά π α ρ α σ τ έ κ ε ι ά π ό π ά ν ο υ του καί ν ά τ όν ό δ η γ ε ΐ. Μ π ο ρ ο ύ σ ε έπί τέλου ς τώ ρα μα ζί μέ τ ά λ λ α νά λ ύ ν ε ι τις δια φορές του κ αί ν ά ζη τάει τό δίκιο του σέ κ ά π ο ιο ν ά ν ώ τ ε ρ ο κ' ισχυρ ότερ ο. Οί πρόκριτοι τής 'Α θ ή ν α ς β ιάστηκαν νά χρ η σ ιμ ο π ο ιή σ ο υ ν τήν ευκαιρία. Ύ π ό β α λ α ν τις ε υ χ έ ς τ ους σέ τ α π ε ινό τ α τ ο υφος, τόν ο ν ό μ α σ α ν έ θ νά ρ χ η καί τόν β ε β α ίω σ α ν π ώ ς άπ' α ύ τ ό ν π ε ρ ί μ ε ν ε ν ό τ ό π ο ς τή σωτηρία του. "Υστερα, μέ τό β αθ ύ τερο σ κ ο π ό ν ά π α ρ α μ ε ­ ρ ίσ ο υν τό Μ ε λ έ ίη , ζή τη σ α ν ν ά ο ρ ισ τ ε ί ά ρ χ η γ ό ς τών ο ­ π λώ ν σ τήν 'Αττική ό Γ ίώ ργης ό Ν έ γ κ α ς . Μέ τόν τ ρ ό π ο ν α ύ τόν έ λ π ι ζ α ν τά σ χ έ δ ι ά τους νά μ π ο ύ ν ε σ έ κ α λ ό δρόμο. Τ ο ύς έβ οή θ η σ ε π ο λ ύ ή α δ ρ ά ν ε ια τώ ν ά ν τ ί π ά λ ω ν τους. Ό Μ ελέτης δέ νίάστηκε ν ά φροντίσει. Ί σ ω ς ά π ό υπ ερβολικ ή έ μ π ίσ το σ ύ νη σ τό ν ε α υ τ ό του, ίσ ω ς για τ ί δ έ ν έχτίμησε τήν ύ π ο υ λ ό τ η τ α τών ά ν τ ί π ά λ ω ν του. Ί σ ω ς άκόμη γιατί δέν έπ ία τ ε υ ε στήν ά φ έ λ ε ί α τής κεντρικής Κ υβέρνησης. Μίά φ ο ­ ρά, ετσί ή ά λ λοίώ ς, ή ε υθύ νη του στό σ ημείο αύ τό ε ΐν α ί μ ε γ ά λ η καί ή δλη υ π ό θ εσ η , ά π ό τό χειρισμό π ο ύ τής ε ­ κ ανε, π ε ρ ν ά ε ι στό π αθ ητικ ό του. Γίατί σ έ λ ί γ ο ήρθε ή άπ ό φ α σ η τής Κ υβέρνησης καί ό Ν έ γ κ α ς δ ιο ρ ιζ ό τ α ν π ο λ ε μ ι ­ κός ά ρ χ η γ ό ς . Ά λ λ ά ό Υ δ ρ α ί ο ς κ α π ε τ ά ν ιο ς, δσο κί' ά ν ήταν κ α λ ό ς θ α λ α σ σ ο μ ά χ ο ς , δ έ ν κ α τ α λ ά β α ι ν ε τίπο τα ά π ό π ο λ έ μ ο υ ς τής σ τεριάς. Ή ά π ο τ υ χ ία του ήτανε π α νη γυ ρ ικ ή . Οί δ ι α ­ μα ρτυρ ίες του λαοΟ δ έ ν τόν ά φ ίσ α ν ν ά προχω ρήσει. Τ ό τε καί οί δυό μερίδες μ α ζ ύ , γ ί ά νά μή σ υ ν ε χ ισ τ ε ί τό ά ν α κ ά τεμα, ζή τ η σ α ν ά π ό τόν Ύ ψ η λ ά ν τ η νά όρίσεί έκ ε ΐνο ς π ο λ ε ­ μικό άρχη^'ό, δ π ο ίο ν ήθελε. Ό Ύ ψ η λ ά ντ η ς δέχτηκε καί σέ λ ί γ ο ν καιρό τούς εστείλε κ α ίν ο ύ ρ γ ίο ν π ο λ έ μ α ρ χ ο , ë v a ν έ ο πού τόν ε λ ε γ α ν Λ υμπέρη Λ υ μ π ε ρ ό π ο υ λ ο . "Εφτασε σ τ όν Π ειρα ιά τόν 'ίούνη τής ιδ ία ς χ ρ ο ν ιά ς , ντυ μ έ νο ς π α ρ ά ξ ε ν α ,

ίο

146 μέ στολή ιερολοχίτη. Ό λαός τόν δέχτηκε ίίέ χαρά. γιατί πίστεψε πώς στό πρόσωπό του θάβρίσκε δυό πρ ά γμ α τα πού τά ζητούσε μέ πάθος : τόν άξιο άρχηγό τής μάχης καί τόν ικανό πολίτίκόν ήγέτη, πού θά ρυθμίσει μ' επιβολή τά πολιτικά πράγματα. Οί προύχοντες άκολούθησαν καί σ' α ΰ το ν τήν ϊδία τα ­ χτική. Τόν υποδέχτηκαν μέ τιμές, τόν έδίπλάρωσαν άπό τήν πρώτη στιγμή, τόν έκολάκευαν, προσπαθούσαν νά τοΰ ικανοποιούν ολες του τις επιθυμίες, πρόθυμοί σ' δλα γίά νά μπορούν στό τέλος καί νά τά ζητήσουν όλα. Ό Μελέ­ της καί πάλι δέ νίάστηκε. Είτε δέν είδε, είτε δε θέλησε, τούς αψίσε μπρός στά μάτια του νά κάνουν δ,τί θέλουν. Τόν ξεγέλασε τό πρόσωπο τοΰ νέου άρχη γοΰ ; Είχε έμπίστοσΰνη στή δική του δύναμη; Τό ζήτημα εΐναί πώς ό Λυμπερόπουλος, νέος πρωτόπειρος, μέ τόσον άγνόν Εν­ θουσιασμό γίά τόν άγ ώ να όσο καί λιγοστή γνώση γί ά τά παοασκήνία τών πολιτικών πραγμάτων, έπεσεν εύκολα στήν πα γίδ α τών προυχόντων, εκρίνεν άσχημα καί πολίτεύτηκεν άστοχα. Τό άποτέλεσμα ήρθε γ ο ρ γ ό : μέ άπόφασή του, ό Μελέτης στάλθηκε νά έκστρατέψεί κατά του Ό μέρ Βρυώνη πού ήταν άκόμη στήν Εϋβοία. 'Έτσι ό μ ε γ ά ­ λος ταραξίας θάλείπε, έστω καί προσωρινά, καί τό έδαφος έμενε έλεύτερο νά δράσουν κατά τό σκοπό τους οί 'Αθη­ ναίοι κοτζαμπάσηδες. Είχανε κερδίσει τήν πρώτη φάση τής μάχης τους κατά τοΰ Μελέτη καί τοΰ κόσμου πού τόν άκολουθοϋσε. "Υστερα τά πράγμα τα πήρανε τή μοιραία πορεία τους. Πολεμικός άρχηγός έπαψε νά υπάρχει στό στρατόπεδο τής 'Αθήνας, ό Μελέτης έλείψε, οί οπαδοί του κυνηγήθηκαν, ό Λυμπερόπουλος δέν ήτανε άνθρωπος τοΰ πολέμου καί πολύ λίγότερο οί κοτζαμπάσηδες. Ή πειθαρχία, ή συ­ νοχή τοΰ στρατού έσπασαν, οί πρώτες ορμές καί οί ένθουσίασμοί κόπηκαν. Ή έσωτερίκή κατάσταση προχωρούσε πρός τό χάος. "Ετσί, οταν τόν 'Ιούλη ό Βρυώνης ξεκίνησε

147 ά π ό τήν Ε ύ β ο ια κ' ήρθε ν ά πατήσ ει τήν 'Αττική, δέ β ρ έ ­ θηκε Ενας ά ξ ίό μ α χ ο ς σ τ ρ α τ ό ς ν ό τ όν κρατήσει. Καί ή τα ν τέτοια ή κ α τά σ τα σ η , πού οΰτε ά μ υ ν α κρατήθηκε μέσ' στήν 'Α θ ή να , ή π ολιορκ ία τής 'Α κ ρ όπ ο λη ς δ ια λύ θη κ ε καί ό κ ό ­ σ μ ο ς δ λ ο ς σ κ ό ρ π ισ ε π ρός δ λ α τά μέρη. Κ όπ ο ι μηνών καί χ ρ ό ν ω ν π ο λ λ ώ ν χ ά θ η κ α ν ά δ ο ξ α μ έ σ α σέ λ ί γ ε ς μέρες. 'Α κ ο λο ύ θ η σ ε ό κ λ ε φ τ ο π ό λ εμ ο ς κ α τά του Βρυώνη όλοτ ρ ό γ υ ρ α στήν 'Αττική. Μ ε σ ο λ ά β η σ α ν ά λ λ α π ε ρ ισ τα τ ικ ά υ ­ στέρα. Ό Μ π εϋ ρ ά ν π α σ ά ς κ ατα σ τρά φ η κ ε τόν Α ύ γ ο υ σ τ ο σ τά Β α σιλικά , τό Σ ε π τέ μ β ρ η ε π εσ ε ή Τρίπ ολη, χε ιμ ώ ν α ς έ ρ χό τ α ν, ό κ λ ε φ τ ο π ό λ εμ ο ς π ο ύ δ ια φ έ ντ ε υ ε ό Μ ελέτης μέ τούς ξω τάρ η δες, ένω οί πρόκριτοι έ μ ε ν α ν σ τ ή ν Α ίγινα , μ ε ­ γ ά λ ω ν ε κί' ό Ό μ έ ρ Β ρυ ώ νη ς ά ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν' άφίσεί τήν Α τ τ ικ ή καί νά π ά ε ι ν ά ξεχε ιμ ω νιά σ ε ι στή Βοιωτία. Ή 'Α θ ή ν α ε μ ε ν ε λεύτερη, οί 'Α θ η ν α ίο ι ξ α ν α γ ύ ρ ί σ α ν . Τώρα οί π ρ ο ύ χ ο ν τ ε ς μ π ό ρ ε σ α ν ν ά κ υρ ια ρχή σ ουν π έ ρ α γ ί ά π έρ α καί ν ά π ε ρ ά σ ο υ ν τήν έ ξο υ σ ία όλο κ λ η ρω τίκ ά σ τά χ έ ­ ρια τους. "Εφτιαξαν ε ν α 12 μ ελές σ υ μ β ο ύ λ ιο ά π ό τούς ϊδίους μέ π ρ ό ε δ ρ ο τ όν Π ροκόπη Μ π εν ίζέ λ ο , ε ΐδ ο ς τοπικής Κ υβέρνησης μέ ά π ό λ υ τ α δικαιώ ματα. Ό Μ ελέτης καί κάθε ά ν θ ρ ω π ο ς π ο ύ σ υ μ π α θ ο ύ σ ε τή μ ερίδα του, άπ οκ λείσ τη κ ε. Ή δεύτερη φάση τής μ ά χ η ς κ α τά τοϋ Μ ελέτη καί τοΰ λ α ο ύ του, εκ λείσ ε μέ π λ έ ρ ια νίκη τους γ ί ά ν ά μείνου ν αύτοί τώρα ά π ό δώ καί π έ ρ α τά μ ο ν α δ ικ ό άφ εντίκ ά στόν ά γ ω ν ίζ ό μ ε ν ο καί α ιμ α τ ό β ρ ε χ τ ο τόπο. *

** Ό Μ ελέτης ό Β α σ ιλ είο υ εκλείσε τή σ τ α δ ιο δ ρ ο μ ία του μέ τή ζωή του, ϋστερ' ά π ό χ ρ ό ν ια , δτα ν σ τ ά 18?6, ό Κίουτ αχή ς μέ μ ε γ ά λ ε ς δ υ ν ό μ ε ί ς φ ο β έ ρ ιζ ε ν ά πλη μ μ υ ρίσ ει καί ν ά κ ατα κ άψ εί τήν 'Αττική όλόκληρη, αν δ έ ν π ροσ κ υνούσε. Ή ' Ε λ λ ά δ α π ε ρ ν ο ύ σ ε τότε κρίσιμες σ τ ιγμ έ ς . Ό Ί μ π ρ α ή μ έρήμω νε τό Μωρίά κί' ό Κ ίουτα χής π ο λ ε μ ο ύ σ ε ν ό υ π ο τ ά ­ ξει τή Ρ ούμελη. Σ ο β α ρ έ ς μ ά χ ε ς ε ί χ α ν ε χ α θ ε ί ά π ό τούς

148 " Ε λληνες. Ή Ε π α ν ά σ τ α σ η κ ινδύνευε. Ό κ ο τ ζα μ π α σ ίο μ ό ς π ο ύ τή δια φέντευε, τήν ε ί χ ε φέρει στήν άκρη τού γκ ρ ε μ ο ύ . Ο ό ρ α ν ό ς θ ο λ ό ς έ σ κ ε π α ζ ε τήν 'Ελληνική γή. Ποίός θ ά τήν εσ ω ν ε τώ ρα ά π ά ν ω στήν κρίσιμη ώ ρ α προτού κ α τ ρ α κ υ λ ή ­ σει σέ γκ ρ ε μ ο ύ ς ά π ά τ η τ ο υ ς ; "Οπως π ά ν τ α ή φωνή της θά έκ ρ α ζε καί π ά λ ι τά ηρωικά καί π α ρ α μ ε ρ ι σ μ έ ν α παιδιά της νά π ο λ ε μ ή σ ο υ ν , ν ά τή γ λ υ τ ώ σ ο υ ν ά π ό τό λ υ σ σ α σ μ έ ν ο ν κατακτητή, δπω ς ή ξ α ψ α ν νά π ο λ ε μ ή σ ο υ ν γ ί ά νά τήν ά ν α σ τήσ ουν σ τό Ε ίκ ο σ ίέν α ά π ό τή σ κ λ α β ιά καί τήν άντίδρα ση, δπ ω ς ή ξ α ψ α ν άκόμη ν ά π ο λ ε μ ή σ ο υ ν καί ν ά τή σ ώ σ ο υ ν ά π ό τις στρατιές τοΟ Δ ρ ά μ α λ η σ τ ά Είκοσίδύο. Ή Α τ τ ικ ή , ά π ό καιρ ό ξ ε χ α ρ β α λ ω μ έ ν η στρατιωτικά, ε ίδ ε τό ν Κίουταχή σ ά θ ε ο μ η ν ία π ο ύ τ ίπ ο τα δέ μ π ο ρ ε ΐ ν ά τής ά ν π σ τ α θ ε ΐ . Οί π ρόκ ρίπ οί τής 'Α θ ή να ς ά κ ο υ σ α ν τά μ α ν τ ά τ α τοϋ ερ χ ο μ ο ύ του, τή βουή τοϋ σ τρ α το ύ του που ζ ύ γ ω ν ε , τό π ο δ ο β ο λ η τ ό τών ά λ ο γ ω ν του καί τ ά χ α σ α ν . Ν ά π ρ ο β ά λ ο υ ν ά ν τ ίσ τ α σ η εστω καί τήν ύστατη στιγμή ; Ν ά ο ρ γ α ν ώ σ ο υ ν τήν ά μ υ ν α ; Ο ΰτε σκέψη! Μ όνη έπ ίθ υ μ ία τους νά β ο λ έ ψ ο υ ν τά π ρ ά γ μ α τ α δπω ς μ π ο ρ ο ύ σ α ν μέ τόν κ α τ α ­ χτητή. Μά δέν ή σ α ν ε μό νοι τ ους σ τ ό ν τ όπ ο. Ά π ά ν ω σ τόν κ ίν δ υ ν ο τοϋ γ ε ν ίκ ο ϋ χ α μ ο ύ , σ ή κ ω σ α ν τό κεφάλι, ξ α ν ά , ετσ'. ά π ό μ ο ν ά χ ο ι τους, οί ξω τάρ η δες, οί π α λ ι ο ί ά ν τ ά ρ τ ε ς τοϋ κάμ π ου. Ό Μελέτης ξ α ν α β ρ ή κ ε τό ν έα υ τ ό του, ξ έ φ υ γ ε ά π ό τό μ ο ύ δ ία σ μ α π ο ύ τόν ε ί χ α ν ε χ ρ ό ν ια κ α τ α δ ίκ ά σ ε υ τίνά χτη κ ε ά π ά ν ω , σήκωσε τό π ελώ ρ ιο κορμί του καί ή φωνή του ά ν τ ί β ο ΰ ϊ ξ ε ν ώς τις ξέμ α κ ρ ες άκρες τής Α τ τ ικ ή ς γής. Ποίός μιλάει γ ίά ύ π ο τ α γ ή ; θ ά ν α τ ο ς ! Ποίός λέει ν ά μήν π ο λ ε μ ή σ ο υ μ ε; θ ά ν α τ ο ς ! θ ά ν α τ ο ς σ ' δ λ σ υ ς τ ο ύ ς σ κ ί α γ μ έ ν ο υ ς , σ 'δ λ ο υ ς το ύς π ρ ο δ ό τες! "Αναψαν τότε μ ά χ ε ς λ υ σ σ α σ μ έ ν ε ς καί φ οβ ερές μ έ σ α σ τ ο ύ ς π λη θ υ σ μ ο ύ ς τοϋ κ άμ π ο υ. " Α νθρω ποί τοϋ Κίουταχή τ ρ ιγ ύ ρ ιζ α ν π ^ ν ^ - ^ ά τ ω κ ο υ β α λ ώ ν τ α ς τά π ρ ο σ κ υ ν ο χ ά ρ τ ία καί φ ο β ε ρ ίζ ο ντ α ς τόν κόσμο. 1 τών κ ο τ ζ α μ π ά σ η ­ δω ν π ο λ ε μ ο ύ σ α ν να π α ρ α σ ύ ρ ο υ ν τό λ α ό ν ά π ρ ο σ κ υ ν ,',-ϊ. :

149

Δ υ ν ά μ ε ι ς δέν εχο υ μ ε, έ λ ε γ α ν , ε λ π ίδ α δέ μ ά ς άπόμεί,νε καμμίά, οί Τούρκοι π λ α κ ώ ν ο υ ν σ ά ν τ ά μ υρ μ ή γκ ια ά π ό σ τιγμή σέ στιγμή, γ ι α τ ί ν ά π ο λ ε μ ά μ ε ; "Αν π ρ ο σ κ υ ν ή σ ο υ ­ με, θ ά σ ώ σ ο υ μ ε τά κ ε φ ά λ α μας. "Αν δ έ ν π ρ ο σ κ υ ν ή σ ο υ μ ε θά χ α θ ο ύ μ ε ολοί. Τ έτοια φ α ρμα κ ω μένη γ λ ώ σ σ α , άμ ολυμένη σ έ σ υ ν θ ή κ ες σ ά ν Κί ' αυτές, μ π ο ρ ε ί ν ά φέρει κ α τ α ­ σ τροφές. 'Α ρκ ετός κ όσ μ ος σύρθηκε ξ ο π ίσ ω τους. Τ ώ ρα τ ό π ρ ά γ μ α τ α δ έν ή σ α ν σ ά ν τις π α ρ α μ ο ν έ ς τού Είκ οσίένα καί ή άντίληψ η τής ά δ υ ν α μ ί α ς καί τού π α ν ικ ο ύ ε π ία ν ε ρίζες. Ό Μ ελέτης καί οί δικοί του π ά λ ε ψ α ν σά λιο ν τ ά ρ ια ν ά κ ρ α τ ή σ ο υ ν τήν κ α τ ά σ τ α σ η . Σ τ ή ρ ιζα ν τήν ά ν ά γ κ η τού π ο ­ λ έ μ ο υ στό λ ό γ ο π ώ ς μ π ο ρ ο ύ σ α ν ε ν ά κ ρ α τή σ ο υ ν τήν ά μ υ ­ ν α στήν 'Α κρόπολη, κ ί ' ό λ ο τ ρ ό γ υ ρ α στήν 'Αττική ν ά ο ρ γ α ­ νω θ ε ί ό κ λ ε φ τ ο π ό λ εμ ο ς. ^Ηταν ή μόνη σ τρα τηγικ ή άποψη π ο ύ μ π ο ρ ο ύ σ ε ν ά τούς σώσει. Τ' ά ν τ ί π α λ α ρ ε ύ μ α τ α ή σ α ν ισ χ υ ρ ά , τσ ακ ω μοί ξ έ σ π α ­ σ α ν ά ν ά μ ε σ ά τους Κί' ά π ά ν ω σ' ε ν α ν τέτοιο ν αίμα τηρό τσ ακ ω μό κ ά π ο ία κ ο π έ λ λ ία τών προκρίτω ν ξ ά π λ ω σ α ν ν ε ­ κρό τό Μ ελέτη. Ό θ ά ν α τ ό ς του μ α θ εύ τ η κ ε σ ά ν ά σ τρ α π ή καί ή π α γ ω μ ά ρ α εσψίξε τις καρδιές τών ξω τάρ ηδω ν. Οί π ρ ο ύ χ ο ν τ ε ς μ π ορ εί ν ά ξ α λ ά φ ρ ω σ α ν έ π ίτ έ λ ο υ ς , μά ή φ τω ­ χ ο λ ο γ ι ά τού κ άμπ ου ë v a σ υ ν α ίσ θ η μ α ενίω σ ε : π ώ ς ά π ό μείνε ορφ ανή στόν κ ό σ μ ο ά π ό π α τ έ ρ α . Γιατί ετσί ε ί χ ε νιώ σ ει τό Μελέτη, π α τ έ ρ α καί οδη γό. Α ύτό ήτα ν τό τ έ λ ο ς τής ζω ής τοΟ Μ ελέτη Β α σιλ είου , του Χ α τζημελέτη, τοΟ α ρ χ η γ ο ύ τώ ν ξω τάρ ηδω ν τής 'Αττικής. "Οσο καί ν α μ ε ίν ε ξ έ ν ο ς ά π ό τό μ ε γ α λ ό π ρ ε π ο π ά ν θ ε ο τών α γ ω ν ισ τ ώ ν π ο ύ συγκροτήθηκ ε ϋστερ' ά π ό τήν ' Ε π α ­ ν ά σ τ α σ η , κρα τάεί τή θέση του π ε ρ ή φ α ν α στήν τίμημένη σ ειρά τών α λ η θ ινώ ν δ η μ ιο υ ρ γώ ν τοϋ Ε ίκ ο σ ίέν α . Τ* ό ν ο ­ μά του δέν έ λ α χ ε ν ά κατεβαίνει ά π ό άρχοντ<.κή γ ε ν ι ά γ ί ά νά μα ζέψ ει γ ύ ρ ω του κόλακες. Ί σ ω ς είνα ι γί' αύτό ποΰ μ π ό ρ ε σ ε ν ά κάνει τό χρ έ ο ς του ώς τό τ έ λ ο ς . Βλαστάρι. τοΟ

150 β α σ α ν ι σ μ έ ν ο υ χω ριάτικου λ α ο ύ , δ ο υ λ ε υ τ ή ς τοΰ κ άμπου κι.' ό ϊδ ίο ς ά π ό τά μίκράτα του, πότισε μέ τόν ϊδ ρ ο του τή γης; ά κ ο υ σ ε τό β ο γ γ η τ ό καί τό κ λ ά μ α τοϋ π λ α ϊ ν ο ύ του καί ψήθηκε ή ψυχή του στήν οργή καί τό μ ίσ ο ς γ ίά τό Δ υ ν ά ­ στη. Δ έ θά μ π ο ρ ο ύ σ ε ά λ λ ο ίώ ς νά κάνει ο,τί εκανε. Β γή κ ε ά π ό τό καμίνι τοΰ λ α ο ύ τοΰ ά ρ γ α σ μ έ ν ο υ στή σκ λα β ιά κί' ά π ο ψ α σ ίσ μ έ ν ο υ ν ά ζήσεί έλ ε ύ τ ε ρ ο ς ή ν ά π εθά νεί. Ό Μ ελέτης δ έν ά νή κ ε στις π ολιτικές φ υ σ ιο γ νω μ ίες π ού έ τ ο ί μ α σ α ν π ο λ ιτ ικ ά τό Ε ίκοσίένα. Μά εδείξε ά π ά ν ω στήν κρίσιμη ώρα του ξ ε σ π ά σ μ α τ ο ς , ο ρ γ α νω τ ικ έ ς καί σ τρατιω τικές ά ρ ε τέ ς έξαίρετίκές. 'Ο ρ γ α νω τικ έ ς , γ ια τ ί ετοί­ μ α σ ε τις δυνά μεις του τό σο κ α λ ά , ώστε στήν ώρα τής έ φ ό δ ο υ βρέθηκε έτοιμος μέ τούς ά ν θ ρ ώ π ο υ ς του, άρματωμ ένος Κί' ά π ο φ α σ ί σ π κ ό ς γ ί ά τή μ ά χη. Δ ί χ ω ς τις δ υ νά μ εις α υ τ έ ς καί μέ τόν τρόπο π ο ύ ό ρ γ α ν ώ θ η κ α ν τί έ π α ν ά σ τ α σ η θά γ ι ν ό τ α ν ; Σ τρ α τ η γικ ές, γ ια τ ί δχί μ ο ν ά χ α στήν πρώτη έφοδο πήρε τήν 'Α θ ήνα καί σ ίγούρ εψ ε τήν πρώ τη νίκη, μά για τ ί κί' ά ρ γ ό τ ε ρ α στις μ ά χ ε ς κ ατά τοΰ Ό μ έ ρ Βρυώνη ά κ ο λ ο ΰ θ η σ ε τό μ ό νο τ ρ όπ ο , π ο ύ μ π ο ρ ο ύ σ ε ν ά τόν π αρα λ ΰ σ ε ί κ α ι ν ά τόν τσ α κ ίσ ει: τ όν κ λ ε φ τ ο π ό λ εμ ο . Ε ίνα ι ό π ρ ώ ­ τος π ο ύ τ όν κ α τ ά λ α β ε καί τόν έ φ ά ρ μ οσ ε στήν 'Αττική γ ίά ν ά ερθεί υ σ τέ ρ α ό Κ αρ α ίσ κ ά κ η ς καί ν ά θ εμελιώ σ ει τήν ά ξ ία του μέ τό θ α υ μ α σ τ ό στρα τηγικ ό του μυα λό. Αυτός, καί π ο λ ύ δίκαια, γέ μ ισ ε τό στήθος του π α ρ ά σ η μ α , μά ό π ρώ τος οϋτε μνημονεύτηκε. "Αν ε ί χ ε ν ά δ ύ ν α τ ε ς π λ ε υ ρ έ ς ό Μ ελέτης, αυτές ήσαν οί πολιτικές. 'Ο ρθά κ α τ ά λ α β ε καί τ ο ύ ς εσωτερικούς κιν­ δ ύ ν ο υ ς γ ίά τήν έ π α ν ά σ τ α σ η καί π ά λ α ίψ ε ν ά τούς κ α τ α ­ βάλει. Μά δ έ ν ήταν ά π ο φ α σ ίσ τ ίκ ό ς ά π έ ν α ν τ ί τους. Δ έ ν ά ντίμετώ π ίσε τις δ ία β ο λές τους. Ε ίχ ε τή δ ύ να μ η ν ά τούς ρίξει κάτου, ν ά τούς πατήσ ει, δπω ς χρειά σ τη κ ε σέ ο ρ ισ μ έ ­ ν ε ς σ τιγμ ές, καί δέν τοκανε. Λ ά θ ο ς πολιτικό τρανό πού τό π λή ρ ω σ ε καί ή 'Ε π α ν ά σ τ α σ η μέ σ υ φ ο ρ έ ς καί ό ϊδίος, ά ρ γ ό τ ε ρ α . μέ τή ζωή του. Δ έ ν ε δείξε τό θ ά ρ ρ ος καί τήν

ΐ5-

Αποφασιστικότητα ένός Οικονόμου είτε ένός Λογοθέτη. Ό π ω ς καί νάχεί τό πράγμα, δ,τί σφάλματα καί νά τού λογαριάσει κανείς, ή προσωπικότητα τού Μελέτη άπλώνεί τόν πελώριο ίσκιο της έπάνω σ' όλάκερο τό Εί,κοσίένα. Ζωή γεμάτη δράση έπαναστατί,κή μέ τό θετικό ερ­ γο πού τή στολίζει : Δημιουργός καί θεμελιωτής τοϋ ξεσηκωμοΰ στήν 'Αττική. Τίτλος τιμής πού άνήκεί μονάχα σ' αότόν καί σέ κανέναν άλλον άπό τά τρανά ονόματα τού άρχοντολογι,οΰ πού πάσχισαν νά τόν καρπωθοΰν. Ή α λ η ­ θινή ίστορία τοϋ τό άναγνωρίζεί ολόψυχα καί ή θέση του μένει άτάραχη στό λαμπρόν άστερίσμό τών δημιουργών του Είκοσίένα.

Φ

Οί Ε Κ Δ Ο Σ Η Σ

ΜΑΣ

])

ΣΤΕΦλΝ

Τ ΣΒ.\-]'Χ . Το

Γράμμα μίΛ;

ί)

ΣΤΕΦΑΝ ΤΣΒΑ-Ι-Χ : Φρειδερίκος Νίτσε

4) ΦΡ. ]^ΙΤΣΕ : Γ έ'ησ η τη ς Τραγωδίας 5) Μ Λ ΞΙ ΜΟΥ ΓΚΟΡΚΙ : Ό Βάνίας t!) * * Κονοβάλωφ

7)

*

*

Πρώτη Αγάπη

8) S. I-REUD : "Ονειρο χαί *Ajcoxçwpto^ôç H) κ L Οί *Υποστάσεις τή ς Ψ ν χ ^ 10) ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ : Τά θεμ έλ ια τή ς Ή β^χής 11) Χ ΤΟ ΣΤΟΓΙΕΒΣΚΙ : Ό Φτωχάχοσμος 12) D Β Τό ^Υ π ά γ ε ι 13) ΖΟΛΑ : Ή Πλημμύρα & Ν ΤΟΣΤΟΓΙΕΒi t ) A, I. ΚΟΥΠΡΙΝ : Ό Μολώχ 15) Β ΙΚ Τ ΡΡ Ο ΥΓΚΩ: Μπροστά σ τή Aatin) i?) is) in) ϋϋ) Hi) ΰ^)

Α. Ι10ΥΣΚ1Ν : Ή Α)νίς XwptaTOJtov^a Α. ΙΊΟΥΣΚ1Ν : Ε ν γ έ ν ^ ς *Ονέγ;.ν Θ. ΚΟΡΝΑΡΟΥ : Ό Δαίμονας. ^ ^ Δε ΰ ά πε^ά νονμε. Φ. ΔΕΛΦΗ : Ό άνθρωπος τή ς γής Γ. ΛΑΜΙΙΡΙΝΟΥ : Μορφές τ ο ν ΕίχοΑΧΡΥ Τ ΡΟ Υ Α Ρ ΙΑ : Ό

Ν τοστθγίέφ σχί

S3) Φ Ρ. Ν !ΤΣΕ : Ή Γέννηση τή ς Φίλοσοφ ία ς στά χρόνια τή ς ^Ελλην!.χής Τρα­ γω δίας. (Μετάφραση χαί σχόλια Αίμ. ΤΥΠΩΝΟΝΤΑ! : Hi) Ν. ΓΚΟΓΚΟΑ : Νεχρε; Ψ νχες 3ό) Ε Ρ. ΙΨ ΕΝ : Ό άρχίτέχτονας Σόλνες ^ ) EOGAR ΡΟΕ : Π οιήματα 1831 - 18ΑΗ