Μαρξισμός και Ψυχανάλυση - Ζωρζ Πολιτζέρ

ΖΩΡΖ ΠΟΛΙΤΖΕΡ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΪ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΟΡΟΝΤΖΗ ΑΘΗΝΑ 1978

COPYRtGHT:

EDtTÎONS SO C tA L E S

'Αποκλειστικό δικαίωμα

στήν Ελλάδα:

Έκδόσεκ: Δ. ΚΟΡΟΝΤΖΗ

Μετάφραση όπό τά Γαλλικά: ΚΩΣΤΑ ΜίΛΤΊΑΔΗ

Ft

/â a # y ^ 4

F ^rc

f 0

.Φ Ρ Ο Ύ Δ Ο Μ Α Ρ Ϊ!Σ Μ Ο Σ-0), ENA ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤ!ΚΟ ΨΕΜΑ

'Απευθυνόμενος ό Aévtv στους "μαρΕίΖοντες- ρώσους όπαδούς τών Μάχ, Οστδαλντ, Πουανκαρέ καί Σία, στο 6)6λίο του -Υλισμός κα! Έμπείρίοκρίτίκίσμός- έγραφε: -Τό δυστύχημα είναι, ότ< δέν είστε έ σ ε ! ς π ο ύ ψ ά χ ν ε τ ε , άλλα ε ί σ τ ε έ σ ε ί ς τ ο ύ ς ό π ο ι ο υ ς ψ ά χ ν ο υ ν ν ά 6 ρ ο 0 ν ί Δέν είστε έοεϊς πού άνπμετωπί&τε κάθε άλλαγή τής φι­ λοσοφικής μόδας, άπό τή δική σσς άποψη, δηλαδή τή μαρξιστική (γίατ! θέλετε νά λέτε ΰτ< είστε μαρζ) στές), άλλά αύτή ή φιλοσοφική μόδα έρχεται κα! σάς 6ρίσκε), σάς έπ)6άλλε< άνάλογα μέ τό !δεαλ)στίκό

(1) Commune No 3, Νοέμ6ρης 1933.

9

της γούστο, κάθε φορά καί νέες παραμορφώσεις, σή μερα αέ στυλ "Οοδαλντ, aüpto σέ στύλ Μόχ, καί με­ θαύριο σέ στύλ Πουανκαρέ-('). "Ετσ) κα! σήμερα, αυτές οί -παραμορφώσεις ίδεαλίστίκοΰ γούστου" προσπαθούν νά έπ<6ληθοϋν στό χώρο τής ψυχανάλυσης. Καί σήμερα όκόμα, -συγγραφείς πού θέ­ λουν νά λέγονται μαρξιστές, οργάνωσαν αϋτό τό χρόνο άνάμεσό μας μ<ά αληθινή έκστρατεία ένάντία στή φιλοσο­ φία τοϋ μαρ&σμοϋ"("). Τό φαινόμενο αυτό ήταν άναπόφευκτο καί ό Aévtv τό είχε διατυπώσει μέ σαφήνεια. Συνεχίζοντας ό Aévtv τό πρώτο κείμενο πού μόλις πριν άναφέραμε, έγραφε: *Τά άρκετά κουτά -θεωρητικά- τεχνάσματα (-ένεργητίκή-, -στοιχεία", -ένδο6ολία" κλπ.) στά όποϊα πι­ στεύετε μέ άφέλεία, άν καί περιορίζονται στά πλαίσια μίάς μίκρσύτοίκης, στενούτσίκης σχολής, έχουν ωσ­ τόσο μίό ιδεολογική καί κοινωνική προέκταση, ή όποια γίνεται ένα όργανο πού μπαίνε) στήν ύπηρεσία τών διαφόρων Γουώρντ, τών νεοκρίτίκίστών, τών ϋπαρΕίστών, τών πραγματιστών, τών διαφόρων Λσπανίν, καί χρησιμεύει γ)ά νά έ ξ υ π η ρ ε τ ε ϊ τούς σκο­ πούς τους. Ό ένθουσίασμός γ<ά τόν έμπε<ρίοκρ)τίκίσμό καί τό -φυσικό* ιδεαλισμό, έρχεται καί φεύγε) τόσο γρήγορα, όσο γρήγορα έζατμΚετα) κ< ό ένθου­ σίασμός γ<ά τό -φυσιολογικό" ιδεαλισμό, ένώ ό Φιν­ τεϊσμός εισπράττει, μετά άπό κάθε τέτοιο κύμα ένθουσίασμοϋ, τή λεία του, άλλό^οντας μέ χίλίους δυό

(1) Κεφάλαω V), παράγραφος 4 οελ. 300, 'Υλισμός καί

Έμ-πείρίοκρίτίκίσμός. (2) Πρόλογος στην πρώτη ρωσική έκδοση τού 'Υλισμού καί Έμ-κείρίοκρίτίκίσμού.

10

τρόπους τό τεχνάσματά του, npôc όφελος τοϋ φιλο­ σοφικού ιδεαλισμού- (*). Τά λόγ<α αύτά τοϋ κειμένου ισχύουν θαυμάσια, σ* δ,τ) άφορό τήν κατάσταση πού έχε) δημίουργηθεί μέ τή διάδο­ ση τής ψυχανάλυσης. Στά «άρκετά κουτά- θεωρητικά τε­ χνάσματα τής "ένεργητίκής τών -στοιχείων-, τής -ένδοδολίας-, πού άλλωστε ποτέ δέν σταμάτησαν νά ύπάρχουν, προοθέτονταί τώρα τά άρκετά κουτά τεχνάσματα τών -συμ­ πλεγμάτων-, τοϋ -υπερεγώ-, τής -λίμπίντο- κλπ. Σάν μίά μόδα, ή ψυχανάλυση θά έΕαφανίστεϊ κ< αυτή μέ τή σε<ρά της (άπό όρίσμένες άπόψείς όρίσκεταί ήδη στά στάδιο τής παρακμής), όχι όμως χωρίς νά είσπράΕεί τή λεία της άπό τά -νέα τεχνάσματα- στόν όγώνα της ένάντία στό μαρΕίσμό. Οπως άκρίδώς ή διάδοση τής φιλοσοφίας τοϋ Μόχ, Αδενάρίου καί Πουανκαρέ είχε σάν άποτέλεσμα νά άναπτυχθεί ή έμπείρίοκρίτίκίστίκή φαλκίδευση τοϋ μαρΕίσμού, καί αύτά π<ό συγκεκριμένα έγίνε κάτω άπ' τό πρόσχημα τής συμφιλίωσης τοϋ μαρξισμού μέ τόν -πίό σύγχρονο θε­ τικισμό-, ό όποιος δέν ήταν τίποτε άλλο άπό μίά προσπά θε<α παραμόρφωσης τοϋ ύλίσμοϋ, έτσι άκρίθώς κσ! σήμερα ή διάδοση τής ψυχανάλυσης είχε σάν άποτέλεσμα νά όναπτυχθεΐ ό "φροϋδο-μαρΕίομός-, ό όποίος δέν είναι άλλο άπό μίά προσπάθεια ή όποία έχε) γ<ά σκοπό νά στερήσει τό μαρξισμό άπό τόν ύλίστίκό καί έπαναστατίκό του χαραστήρα, κάτω άπό τό πρόσχημα τής συμφιλίωσης τοϋ μαρξί σμοϋ μέ τήν -πίό μοντέρνα ψυχολογία-. Πριν οί τάσεις αύτές γεννηθούν στή Γαλλία, είχαν ήδη γεννηθεί σέ άλλες χώρες πού πρωτογνώρίσαν τή μό­ δα τοϋ φροϋδίομοΰ. Σήμερα όμως ό φροϋδομαρ&σμός, πα-

(1) 'Υλισμός tcod Έμπείρίοκρί-πκίσμός, σελ. 300.

ράλληλα μέ τήν αύξανόμενη μόδα τής ψυχανάλυσην, έκα vs κ)' αύτός έπίσης τήν έμφάνίσή του στή Γαλλία. Στήν άρχή γνωρίσαμε τόν Φροϋδομαρξίσμό τών σουρρεαλίστών, ό όποϊος έκφράστηκε ιδιαίτερα από τόν AN­ DRE BRETOU, καί θά μπορούσαμε νά τόν χαρακτηρίσου­ με παραλήρημα. Επειδή όμως άπό τότε ό μαρΕ'ομός άρχι­ ζε νά γίνεται όλο καί περισσότερο γνωστός, ό Φροϋδσμαρξίσμός άνόλαδε τήν υποχρέωση νά τελειοποιήσει Tie άναλύσε<ς του. "Ετσι, τις προφητείες του Ά ντρέ Μπρετού Tic διαδέχτηκαν οί θ ε ω ρ ε ί τοϋ ψευτο-έπίστημονίκοϋ Φροΰδομαρξίσμοϋ. Είδαμε ήδη τόν JEAN BERNÎER, ένα άπό τά άντεπαναστατ)κ& στολίδια, νά συναντιέται μέ τόν Σου6αρίν καί τούς αουρρεαλίστές. Σήμερα, ό Φροϋδομαρξίσμός πλεύρι­ σε κάποιον άπό μάς, ένα συγγραφέα πού -θέλε) νά λέγεται μαρ&στής-. Τόν πλησίασε γ<ά νά τόν 6ρεί καί νά τόν με τατρέψε) σέ όργανο τών παραμορφώσεών του. Πραγματι­ κά, έτσι βλέπουμε νά άναδύετα) ένας άλλος προφήτης τοϋ Φροϋδομαρ&σμοϋ, ό JEAN AUDARD. Τόν εϊδαμε ήδη όταν, μέ τήν ευκαιρία τοϋ όίθλίου Υ­ λισμός καί Έμπείρίοκρίτίκίσμός, θέλησε νά δώσε) μαθή­ ματα φιλοσοφίας ατό Aévtv. Αύτές τις μέρες προετοιμάζει μ)ό μεγάλη σύνθεσή του μέ τόν τίτλο -Μαρξισμός καί Φροϋδίομός". Περίμένοντας τή δημοσίευση αύτής τής με­ γάλης σύνθεσης, είδαμε ένα μικρό άπόσπασμά της πού δημοσιεύτηκε στά CAH!ERS DE SUD, στό τεϋχος τοϋ Σ ε πτεμδρίου μέ τόν τίτλο -Πά τόν ύλίστ)κό χαραχτήρα τής ψυχανάλυσης*. Οί προγενέστερο) τοϋ Ζάν Ώντάρ στό ΦροϋδομαρΕ)σμό, όπως γ)ά παράδειγμα ό REiCH, θέλανε νά συμφιλιώ­ σουν τόν μαρξισμό μέ τόν Φροϋδομαρξίσμό, δηλώνοντας ότ) παραμένουν στό εδα(ρος τοϋ όρθόδοΕου μαρξισμού Κρύδανε τις άναθεωρητίκές τους προθέσεις κάτω άπό δη­ λώσεις καί όμολογίες πίστης στόν Μάρξ καί στόν όρθό12

δοζο μαρξισμό. Χρειάστηκε έτσι νά γίνει μ<ά λεπτομε­ ρειακή άνάλυοη, γίά νά άποδείχθεί ΰτ< πίσω άπό τή συζή­ τηση που γινότανε σχετικά μέ τό μαρΕίστίκό χαραχτήρο τής ψυχανάλυσης, κρυβόταν μ)ά όγεφύρωτη όντίθεση άνάμεσα στό μαρξισμό καί σ' αυτές Tic διαστρεβλώσει. Έπρόκείΐο, όπως καί οτήν περίπτωση των μαρζι^όντων οπα­ δών τοΰ έμπε<ρίοκρίτίκίομοϋ, γ<ά μ)ά -άνταρσία στά γό νατα- ένόντια ατόν ΜάρΕ καί τόν " Ενγκελς. Σ ' ό,τ< άφορά όμως τόν Ζόν Ώντάρ, οί συνθήκες τής σημερινής έποχής τοΰ έπίτρέπουν νά μήν μπαίνε) οτόν κό­ πο νά κρόδεί τις άντίδραστικές του ένέργείες. Ή άνταρ­ σία του ένάντω στους ΜάρΕ καί "Ενγκελς δέν είναι π)ά παρά μίά κατά τό ήμ<συ -άνταρσία στά γόνατα-. Καί αύτό συμβαίνει όχ) μόνο γ)ατί τό ένα του γόνατο δρίσκετα) στή γή, άλλα γ<ατί τό άλλο του υποκλίνεται μπροστά οτήν ό στίκή τάξη. Πραγματικά, ό Ζάν Ώντάρ, άπό τήν άρχή κίόλας της μελέτης του, μάς μαθαίνει πώς ή συζήτηση άνάμεοα σ'αύτούς που δέχονται καί σ' αύτούς πού άρνοΰντσί τόν ϋλίοτίκό χαραχτήρα τοΰ φροϋδίσμοΰ, άντίθέτε) στήν πραγματι­ κότητα δύο ε!δη ^μαρξιστών". Άφοϋ άρχί^εί τό άρθρο του μ* ένα τοτάτο τοϋ Σου6 a p tv < K o û σουρεαλιστή Ζάν Μπερνίέ, στό όποίο αύτός μέ σα σ' ένα τσαρλατάνίκο συνσθύλευμα τεχνικών όρων υπο­ στηρίζει ότι "ό Φρόϋντ διευρύνει άφάνταστα τό πεδίο δρά­ σης τοΰ σύγχρονου ύλίαμοΰ*, έπειτα άντίπαραθέτεί ο* αύτό τό τσιτάτο ένα άπόσπσσμα τοΰ Στολίάρωφ, παρμένο άπ* τό νούμερο 3 τής -'Επιθεώρησης τής παγκόσμιας έπανάστασης-, στό όποιο υποστηρίζεται ότι ό φροϋδίσμός «οέν έχε) τίποτα τό κοινό μέ τό μαρξισμό καί τόν ύλίσμό*. Σύμφωνα λοιπόν μέ τόν Ζάν Ώντάρ, -ή θεωρητική όρθαδοΕία- τοΰ ισχυρισμού τοϋ Ζάν Μπερνίέ, δηλαδή ένός άντεπαναοτάτη, -δέν πρέπει ν'άμφίοδητείτα) καθόλου-(*). (1) Σελίδα 528. 13

"Αντίθετα, ό Ζάν Ώντάρ παραθέτει τό άπόσπασμα τοϋ Στολιάρωφ συνοδεύοντας το μέ τά παρακάτω σχόλια: -Ό σύντροφος Στολιάρωφ, πού είναι μαρξιστής τής Μόσχας ut' δχ< τοϋ Παρισιού, κλπ.-. Βλέπουμε λοιπόν, ότι είνα< ό !δ<ος ό Ζάν Ώντάρ πού δηλώνει ότι πίσω άπ' τήν άντίθεση τών θέσεων, όπ' τις όποιες ή μ<ά δέχεται καί ή όλλη δέν δέχεται ιό ν ύλίστίκό χαραχτήρα τής ψυχανάλυσης, κρύδεταί ή άντίθεση δύο κατηγοριών -μαρξιστών-. 'Αντίθετα όμως μέ ό,τί πραγμα­ τικά συμβαίνει, π α ρ α μ ο ρ φ ώ ν ε ι αύτή τήν όντί θεση, γιατί στην πραγματικότητα ή άντίθεση αύτή δέν υ­ πάρχει άνάμεσα στό Παρίσι καί τή Μόσχα, άλλά άνάμεσα στούς μαρξιστές τοΰ Παρισιού καί όλου τοϋ κόσμου, άπό τή μ)ά μεριά δηλαδή σ' αύτούς πού μένουν πιστοί στή δι­ δασκαλία τών Μάρξ, Ένγκελς, Λένίν, καί άπό τήν όλλη στήν κατηγορία έκείνη τών -μαρξιστών" πού τούς ένώνε< τό κονό μίσος κατά τής προλεταριακής έπανόστασης γε­ νικά καί κατά τής Μόσχας ιδιαίτερα — μίσος πού τό μοιρά­ ζονται μέ τήν άστίκή τάξη — σχηματίζοντας όμάδες γύρω άπό τόν Σουδαρίν καί τήν Κ ο ι ν ω ν ι κ ή Κ ρ t τ t κ ή, τών οποίων ή «μαρξιστική ορθοδοξία", σύμφωνα μέ τόν Ζάν Όντόρ, δέν πρέπει νά άμφισδητεΐτα). "Ετσι, δέν έχουμε άνάγκη νά ξεπεράσουμε τή 12η γραμμή αύτής τής φημισμένης μελέτης πάνω στό Φροϋδομαρξίσμό, γίά νά μάθουμε ότ< γίά ν' άποδείχτεί ή υλιστική φύση τής ψυχανάλυσης θά προσφύγουμε όχ< καί μέ τόσο διακριτικό τρόπο στήν όντίμοσχοδίτίκη δημαγωγία καί θά ψάξουμε νά δρουμε τή -θεωρητική όρθοδοξία- σέ μίά όμάδα σταμπαρίομένων άντεπαναστατών Kci κομφου^ίονίστών. Μαθαίνουμε έτσι άπό πρώτο χέρι, on ή άπόδείξη τοϋ υλιστικού χαραχτήρα τής ψυχανάλυσης ε!να<, γίά νά μετα­ χειριστούμε τή γλώσσα τής ψυχανάλυσης, τό -φανερό πε­ ριεχόμενο- καί 6τ< τό -λανθάνον περιεχόμενο- είναι ή όντεπαναστατίκή σταυροφορία ένάντία στό μαρξισμό. 14

Προκε<μένου όμως τό περιεχόμενο αύτό νά μήν είναι πολύ λανθόνον, ό Ζάν Ώντάρ, οάν καλός ψυχαναλυτής πού είναι, μάς δίνε) στήν τελευταία παράγραφο τής μελέτης του τήν έρμηνεία τοϋ φαινομένου χρησιμοποιώντας γλώσοα κατανοητή. Κα! είνα< πραγματικά τόοο πολύ -προσιτός- πού φτό νε< νά μάς 6ε6α<ώνεί ότ< μόνο ή ψυχανάλυση θά μπορούσε νά σώσε) τό μαρΕίσμό άπό τις άθλίότητες τού ιδεαλισμού. *Ή μόνη θεωρία πού έπίτρέπε) στό μαρΕίσμό νά άποφύγε< μ<ά ίδεαλιστίκή ρωγμή στό οικοδόμημά του, είναι ή φροϋδική θεωρία τής άποκόλυψης-έΕύψωσης* 6ε6α)ώνε) ό Ζάν Ώντάρ. Νά λοιπόν, πού κ) αύτός έπίσης, όπως άλ­ λωστε ό Σουδαρίν, ό Μπερνίέ, όπως όλο αύτό τό ουνάφ), έχε) τό -σύμπλεγμα- τοϋ -σωτήρα-. Αύτοί θέλουν νά σώ­ σουν τήν έπανάσταση, αύτός θέλε) νά σώσε) τό μαρΕίσμό Οι Λευκορώσοί Θέλουν νά σώσουν τή Ρωσία, ό Χίτλερ ή θελε νά σώσε) τό σοσιαλισμό. Ούσίωδώς, τό κόμπλεΕ τοϋ σωτήρα πού εκδηλώνουν, είναι τουλάχιστον τό ίδιο άναπτυγμένο μέ τό Οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Άλλωστε, κί έδώ γ)ά τί άλλο πρόκεπτη άπ' ότ) γ:ά ένα Οίδ)πόδε<ο σύμπλεγμα άντεπαναστατών;........ Γίά τί άλλο πρόκειται κ< έδώ παρά γ)ά τήν προσπάθεια σωτηρίας τής μητέρας-άστίκής τάΕης καί τήν άφομοίωση μ* αύτήν, κάτω άπό διάφορες συμβολικές μεταθέσεις; (*). Αύτόν τό μαρΕίσμό ό Ζάν Ώντάρ δέν τόν βρίσκε) άρκετά ύλίστίκό. Γιατί, σέ τελευταία άνάλυση, δέν προσπαθεί νά άποδείΕε) άπλά καί μόνο ότ) ό φροϋδίσμός είναι δίαλε-

(1) Έδω, δπως KL άλλου, ό Ζάν Ώντάρ θά μάς πεΐ δτί τό νά μίσοΰμε τήν ψυχανάλυση είναι άντίδραση. Αύτό τά ξέρω. Α λ ­ λά 8λα αότά είναι ^διαστρεβλώσεις^.

15

χτίκός, άλλό θέλο νά άποδειΕεί δτί ό φροϋδίσμός είναι π<ό υλιστικός κα! άπ' αύτόν τόν ίδιο τό μαρΕίσμό. - Η ψυχανάλυση έπίτρέπε) τήν έΕαγωγή τέτοιων συμ­ περασμάτων, λέει ό Ζάν Ώντάρ, άφοϋ πρώτα έΕήγηοε τί έννοεί μέ τήν έκφραση -άποκάλυψη-έΕύψωση-, πού μάς κάνε) νά πιστεύουμε, ότ) άπό τήν άποψη αύτή ή ψυχανά λυση ε!να) π)ό ύλίστίκή άπ' ότ< ό ίδιος ό μαρΕίομός- (σελ. 528). Δέν πιστεύουμε στά λόγια τού Ζάν Ώντάρ. Ή έπ<φύλαΕη τήν όποία έκφρόΖεί λέγοντας -άπ' αύτή τήν άποψη-, είναι γίά μάς ένα άπό τά «τεχνάσματα* στά όποία κατα­ φεύγουν πάντα ο! δίαστρεδλωτές τοϋ μαρΕίομοϋ. Πατ!, φυσικά, ύπάρχεί πάντα χώρος γίά τήν έφαρμογή τοϋ μαρ­ Είομοϋ σ* όλους έκείνους τούς τομείς μέ τούς όποιους ό ΜάρΕ κα! ό " Ενγκελς δέν είχαν οΰτε τό χρόνο ούτε κα! τήν ιστορική δυνατότητα νά άσχοληθοΰν. Είναι αύτό πού έκανε ό Λένίν, είναι αύτό πού έκαναν οί -μαρΕ'στές της Μόσχας-, τούς όποιους ό Ζάν Ώντάρ κοίτάΖεί μέ τόση φρίκη. Ό ταν όμως ό Λέν<ν έφάρμοΖε τό μαρΕ'σμό στήν περίοδο τοϋ ιμπεριαλισμού, δέν ισχυριζόταν ότ< έλευθέρωνζ τό μαρΕίσμό άπό τις ίδεαλίστίκές ρωγμές του. Γίά ένα μαρΕίστή ή άνακάλυψη ένός νέου πεδίου ό που μπορεΐ νά έφαρμοστεί ό μαρΕίσμός, είναι μ<ά εύκα<ρία συγκεκριμένης έργασίας κα! άν ό Ζάν Ώντάρ ήταν πρα­ γματικά μαρΕίοτής κα! όχι -ένας συγγραφέας πού τόν πλεύ­ ρισε μίά άστίκή μόδα-, άν άκόμα είχε δίερευνήσεί τό πρό θλημα τής άποκάλυψης άπό τή σκοπιά τοϋ μαρΕίσμοΰ, θά είχε προσφέρει μίά θετική έργασία. 'Αλλά ή θέση τοϋ Ζάν Ώντάρ είναι άκριβώς ιδία μέ τή θέση τών ιδεαλιστών φιλοσόφων κα! τών παπάδων, ο! ό notot, έπείδή ή έπίστήμη δέν έλυσε άκόμα όλα τά προόλή ματα κατά τρόπο οριστικό, βγάζουν τό συμπέρασμα δτ< ή έπίστήμη φαλίρισε, γίά νά μπορούν έτσι νά ύποστηρί&υν ότι ό δρόμος γίά τή μεταφυσική είναι άνοίχτός. Τό δτί !16

οχυρί^ονταί ότ< στενεύουν τά opta τοϋ μαρΕίομοϋ (κατά τή γνώμη τους) άπό τό γεγονός ότι δέν έχει δοθεί μαρΕί οτίκή λύση σ' όλα τά προ6λήματσ, αύτό καί μόνο είναι σί­ γουρο σημάδι ytà τό μίσος πού νοιώθουν γίά τό μαρΕίσμό. 'Αλλά ό Ζάν Ώντάρ μπορεί νά μένει ήσυχος: Ή θεω­ ρία του τής άποκάλυψης-έΕύψωσης θά σκουπίστε), όπως σκουπίστηκαν καί τά άλλα -θεωρητικά καί άνόητα τεχνά­ σματα- πού έπίνόησε ή άστίκή φιλοσοφία. Ό μαρ&σμός έχει άντίσταθεϊ καί σ' άλλους τέτοιους -σωτήρες-. "Αν τώ­ ρα θέλει κανείς νά μάθει κατά πόσο τό ένα γόνατο τοϋ Ζάν Ώντάρ, πού υποκλίνεται μπροστά στό μαρΕίσμό βλέ­ ποντας τό αλλο πού ύποκλίνεταί μπροστά στήν άστίκή τάΕη, θά άντίσταθεί σ' αύτά τόν πειρασμό, αύτό ε!να< μίά όλότελα άλλη ίστορία.

Τό γεγονός ότι ό Ζάν Ώντάρ άναγκάστηκε στήν πρώ τη καί στήν τελευταία παράγραφο τής μελέτης του, νά φα­ νερώσει τό άληθίνό του πρόσωπο, κάνε) έτσι, ώστε στίς ένδίάμεσες παραγράφους νά είναι έντελώς άδύνατη ή *άπόδείΕη- τών ισχυρισμών του. Καί κατ' άρχήν, τί σόϊ πράγμα μπορεί νά είναι αύτός ό υλιστικός χαραχτήρας τής ψυχανάλυσης, όταν ή άπόδείΕή του προϋποθέτει τήν άντίθεση δύο κατηγοριών μαρΕ)στών, τών «μαρΕ)στών τής Μόσχας- καί τών -μαρΕ'Οτών τοϋ Παρισιού-, καί έπίπροσθέτως παρουσιάζει ένα μαρΕ) σμό πού ύπονομεύεταί άπό τόν ιδεαλισμό; 'Από τήν άλλη μεριά, πώς είναι δυνατό νά άποδείχτεί ό ύ λ ί σ τ ί κ ό ς χαραχτήρας τής ψυχανάλυσης, άφοΰ; σέ τελευταία άνάλυση, μάς 6ε6α<ώνουν ότι ή ψυχανάλυση είναι ύ π ε ρ υ λ ί σ τ ί κ ή ; Πατί τότε δέν μάς λένε άνοίχτά, ότι ό μαρΕίσμός δέν είναι καθόλου υλιστικός καί ότι ή μόνη ύλίστίκή θεωρία είναι αύτή τής ψυχανάλυσης; Κα! άκόμα, γιατί νά κάνουν λόγο γίά ύλίσμό κα! γιατί νά 2

17

προσπαθούν νά άποδείξουν τόν ύλίστίκό χαραχτήρα τής ψυχανάλυσης, καί δέν προσπαθούν καλύτερα νά άποδείξουν τ ό ν .............. ψυχαναλυτικό χαραχτήρα τοϋ ύλίσμοϋ, Μ' άλλα λόγια, γιατί άκόμα νά δρίσκονταί μέ τό ένα γόνατο σκυμένο μπροστά στοϋς Μάρξ - "Ενγκελς, ένώ τό άλλο ύποκλίνετα) μπροστά στήν Κ ο ι ν ω ν ι κ ή Κ ρ ι ­ τ ι κ ή κα! γενίκώτερα μπροστά στήν άστίκή τάΕη; A πλούστατα, όλα αύτά συμβαίνουν γίατ! ό Φροϋδομαρ&σμός δέν θά μπορούσε νά σπείρει τή σύγχυση στόν ύλίσμό καί στό μαρΕ'ομό. Γιατί θά φανερωνόταν πολύ γρήγορα. Γί'αύrô Kt έχε< άνάγκη νά χρησιμοποιεί τ ε χ ν ά σ μ α τ α καί νά π α ρ α μ ο ρ φ ώ ν ε ι τό μαρξισμό. *** Γίρέπε) λοιπόν νά εξετάσουμε τήν «άπόδείζη" τού υλι­ στικού χαραχτήρα τής ψυχανάλυσης, έτσ< όπως μάς τήν παρουσιάζει ό Ζάν Ώντόρ. Πρέπει νά έξετάσουμε πο)ό εΐvat τό είδος έκείνο τοϋ ύλίσμοϋ πού προσδίδει στήν ψυ­ χανάλυση υλιστικό χαραχτήρα. ϊέρο υ μ ε ήδη ότ) πρόκειται γ)ά ένα είδος άντίμοσχοθίτίκου ύλίσμοϋ, καί μάλιστα όχι άπλώς ύλίσμοϋ, άλλά ύπερυλίσμοΰ. "Ας δούμε όμως τώρα πίό συγκεκριμένα πο<ό είναι τό περιεχόμενο αύτοϋ τοϋ ύλίσμοϋ. Μίά κ< άκόμα ό Ζάν Ώντάρ συνεχίζει νά ύποκλίνετα) μέ τό ένα του γόνατο μπροστά στούς Μάρξ - "Ενγκελς, παραθέτει ένα περίφημο κείμενο τοϋ "Ενγκελς, ένα άπό τά πίό γνωστά του κείμενα, όπου ό "Ενγκελς άνππαραθέτε) τόν ιδεαλισμό καί τόν ύλίσμό, σάν δύο άνταγωνίστίκά ρεύ­ ματα τής ιστορίας καί τής φιλοσοφίας. Τό κείμενο τοϋ "Ενγκελς πού παραθέτει ό Ζάν Ώντάρ είναι τό παρακάτω: -Τό μεγάλο βασικό ζήτημα κάθε φιλοσοφίας, καί πο­ λύ περισσότερο τής σύγχρονης φιλοσοφίας, είναι τό 18

Ζήτημα τής σχέσης πού ύπόρχεί άνάμεσα στή νόηση καί στό είνα) ............... άνάλσγα μέ τή θέση πού έ­ παιρναν οί φιλόσοφο) ο* αύτό τό Ζήτημα, χωρίστη­ καν σέ δύο στρατόπεδα: Σ ' αύτούς πού ύποστήρίΖαν δτί τό πνεύμα ύπήρχε πρίν άπό τή φύση καί οί όποίσ) άνήκαν στό στρατόπεδο τοϋ ιδεαλισμού.......... κα! σ' έκείνους πού θεωρούσαν σάν πρωταρχική τή Φύση κα! άνήκαν στις διάφορες ύλίστίκές σχολές* (*). Άφοϋ ό Ζάν Ώντάρ μάς δήλωσε &π -άπ' τήν άρχή κίόλας φαίνεται πώς στό πεδίο τής ψυχανάλυσης ή έννοια τής "πρωταρχίκότητας τής ύλης πάνω στό πνεύμα- παίρ­ νε) μ)ά συγκεκριμένη μορς ή, άναλαμδάνε) ό !δ)ος νά άποδείΕε) σύτή τή -συγκεκριμενοποίηση*. Ό ύλίσμός, μάς λέει ό Ζάν Ώντάρ, -είναι ή έγκατάλείψη κάθε προσπάθειας νά έΕηγηθεΐ τό κατώτερο άπ' τό άνώτερο, κάθε προσπάθεια άναδρομής στις τελικές αιτίες*. "Ετο< άποδείχνε) τελικά ότι ό ύ λ ί σ μ ό ς είναι ν τ ε τ ε ρ μ ι ν ι σ μ ό ς . Στή συνέχεια θέτει τό πρόδλημα ώς έΕής: -Ή ψυχολογία τοϋ Φρόϋντ εκπληρώνει καί τις δυό αυτές συνθήκες, καί τήν πίστη στόν ντετερμινισμό καί αυτή τήν ειδική συνθήκη τής υλιστικής 9εώρησης <τ}ς ιστορίας πού είνα) ή πίστη, κλπ.<* (σελ. 518). Γιατί όμως ό Ζάν Ώντάρ μίλα γίά -γενική συνθήκη* καί γίά -ειδική συνθήκη* ; Αύτό τό κάνε), γιατί Εέρε) καλά, δτ) τό νά άποδείΕε) τόν ύλίοτίκό χαραχτήρα τής ψυχανά λύσης σύμφωνα μέ τις ξεπερασμένες μορφές τοϋ ύλίσμοϋ, δέν θά είχε καμιά σημασία, ϊέ ρ ε ί καλά, ότ) έκείνο πού εχε) σημασία είνα) νά κατορθώσει νά άποδείΕε) τόν ύλίστίκό

(1) Φ. "Ενγκελς: Ό Λουδο&ΐκος Φοόερμπαχ καί τό τέλος της κλασσικής Γερμανικής φιλοσοφίας.

19

χαραχτήρα τής ψυχανάλυσης σύμφωνα μέ τό σύγχρονο ύλίσμό, μέ τόν ύλίσμό των Μάρξ - "Ενγκελς. 'Αλλά ό υλι­ σμός γ'* αύτόν δέν άποτελεί παρά τή -γενική συνθήκησύν μίά -ειδική συνθήκη* ή όπως θά λέγαμε χρησιμοποιών­ τας τήν όρολογία τής τυπικής λογικής, -τό γένος κα! ή διαφορά*. Τό γένος ό Ώντάρ τό έκφράΖεί άναφερόμενος σ' ένα κείμενο τοϋ "Ενγκελς, τό όποιο ό "Ενγκελς δέν τό έγραψε μέ τήν πρόθεση νά δείξει τί είναι τό νέο πού ύπήρχε στή θεώρηση τοϋ ύλίσμοϋ πού έκανε μαΖ! μέ τό Μάρξ, άλλά έκείνο πού ήθελε νά δείξει ήταν τί τό κοινό είχε ή ύλίστίκή άντίληψη μέ τούς άλλους ύ λ t ο μ ο ύ ς. "Ετσι λοιπόν βλέπουμε ότι γίά τόν Ζάν Ώντάρ ό ύλίσμός τών Μάρξ - "Ενγκελς είναι ή -γενική συνθήκη-, αύν τόν ιστορικό ύλίσμό. Τό γεγονός ότι οί δάσος τοϋ ιστορι­ κού ύλίσμοϋ βρίσκονται σ' έναν ύλίσμό πού έχε) ξεπεράσεί τις παλιές μορφές του, δηλαδή στό δ ί α λ ε χ τ ί κ ό . ύ λ ί σ μ ό , ό Ζάν Ώντάρ τό άγνοεί. Παρόμοια, άγνοεϊ έπίοης τά γεγονός ότ< οί Μάρξ - "Ενγκελς δέν -προσθέ­ σανε" άπλά καί μόνο δίπλα στόν παλιό ύλίσμό τήν ύλίστίκή άντίληψη τής ιστορίας, άλλά καί τελειοποιήσανε τόν ύλί­ σμό, θεωρούμενο σάν μίά θ ε ω ρ ί α π ο ύ έ ξ η γ ε ϊ τήν πραγματικότητα. Γί' αύτόν, ό ύλίσμός τών Μάρξ κα! "Ενγκελς, είναι τό -γένος- ύλίσμός, πού δέν άλλαξε κα­ θόλου άπό τό Δημόκριτο τόν 'Αβδηρίτη μέχρι τό Μάρξ. σύν ό ιστορικός ύλίσμός. Ή δίαλεχτίκή τής φύσης δέν ύπάρχεί γίά τόν Ζάν Ώντάρ. Υπάρχουν τρία σημεία πού πρέπει νά δούμε έδώ: 1. Τό σχολαστικισμό τών όοτών φιλοσόφων, τών όποίων οί πνευματικοί .όρίΖοντες ταυτίζονται μέ τά ôpta τής τυπικής λογικής: Οί φιλόσοφοι αύτοί. τό ιστορικό προταέσο τής έξέλίξης τοϋ ύλίσμοϋ τό Βλέπουν σάν μίά πρόσθεση ένός νέου είδους σ' ένα αιώνιο γένος. 2. Πάνω στή δάση αύτοϋ τοϋ σχολαστικισμού, πού 20

πλαισιώνεται άπό T ic έπίσημες άστίκές διαστρεβλώσεις τής Σορβόννης καί παραμορφώνει μέ διάφορες ταχυδα­ κτυλουργίες καί πρός τό συμφέρον τοϋ ιδεαλισμού τή δίαλεχτίκή τής φύσης, πρατηρούμε ότ) οί άστοί φιλόσοφο) στό έργο τών ΜάρΕ καί "Ενγκελς δέν θεωρούσαν τόν ιστο­ ρικό ύλίσμό παρά μόνο οάν ένα οικονομικό φαταλισμό. 3. Προσπαθούν νά -έρμηνεύσουν- έτσ) τόν ύλίσμό, ώ­ στε νά -άποδείΕουν* αϋτά πού θέλουν. Ό Ζάν Όντάρ ύποστηρίΖε) ότ) ό ύλίσμός είναι ντε­ τερμινισμός, γ<ά νά μπορεΐ νά Βάλε) στό ύλίστίκό ένεργητίκό τής ψυχανάλυσης τις ντετερμ<ν)στ)κές όμολογίες πί­ στης τοϋ Φρόϋντ καί τών μαθητών του. -Οί ψυχαναλυτές πάρα πολλές φορές ύποοτηρίΖουν τόν ντετερμινισμό- μάς λέε< ό Ώ ντάρ{*). Αύτό είναι άλήθείο. Ό ίδιος ό Φρόϋντ στό TRAUMDEUTUNG, στό βι­ βλίο του -Ψυχοπαθολογία τής καθημερινής 2ωής-, πολλα­ πλασίασε αύτές τις όμολογίες πίστης στόν ντετερμινισμό. Έκεϊ μάς λέε) ότ) άντίκατάστησε τις έρμηνεΐες πού έδινε στά φαινόμενα ή παραδοσιακή ψυχολογία, οί όποιες βα­ σίζονταν στήν τύχη. 'Αλλά οί ντετερμίνίοτίκές όμολογίες πίστης δέν άρκοΰν. "Οπως μάς σύστησε κ) ό Λένίν, δέν πρέπε) νά πιστεύουμε στά λ ό γ ι α τών άνθρώπων τής άσΐίκής τάΕης. "Αν οί ντετερμίνίοτίκές ομολογίες πίστης άρκοϋσαν, τότε καί ή ψ υ χ ο λ ο γ ί α τ ώ ν σ υ σ χ ε ­ τ ι σ μ ώ ν θ ά ή τ α ν α ύ τ ή κ α θ ' έ α υ τ ή ύ λ ίσ τ ) κ ή. Τότε καί ό φιλόσοφος Στίούαρτ Μίλ, αύτός ό ντροπαλός ιδεαλιστής, θά μπορούσε νά θεωρηθεί κ) αύτός ύλίστής. Γιατί ύπάρχε) μ)ά όλόκληρη σειρά φιλοσόφων, γίά τούς όποίους οί ντετερμίνίοτίκές τους θέσεις έχουν τήν ίδια άΕία μέ τις θέσεις τών Ταρντίέ, Λαβάλ καί Σίάπ, πού ισχυρίζονται ôn είναι -δημοκρατικοί-. Αύτό σημαίνει άπλά

(1) Σελίδα 519.

21

καί μόνο, on αύτοί oi φιλόσοφο) ύποστηρί^ουν τόν !δεαλ)* σμό πλαγίως, χωρίς νά χτυπούν τήν έπίστήμη κατά μέ­ τωπο. Αύτό πού μάς ενδιαφέρει είναι ή πραχτίκή τοϋ -ντε­ τερμινισμού*. Πίό συγκεκριμένα, θέλουμε νά μάθουμε πώς παρουσιάζει ή ψυχανάλυση τις σχέσεις προσδιορισμού πού υπάρχουν άνάμεσα στό ε!να< καί στή σκέψη, άνάμεσα στήν ύλη καί τήν ψυχολογική (^ωή) ('). 'Απαντώντας σέ μίά παρατήρηση τοϋ Στολίάρωφ, σύμ­ φωνα μέ τόν όποίο -ή μέθοδος τοϋ Φρόϋντ δίακρίνετα) πριν άπ' όλα γ)ά τόν άπόλυτο άντίψυχίκό ψυχολογισμό της-, ό Ζάν Ώντάρ γράφει: -Ούτε ό Φρόϋντ, ούτε κανείς άπό τούς οπαδούς του άρνείταί τή σχέση πού ύπάρχεί άνάμεσα στήν άνάπτυζη τών ψυχικών τάσεων καί τήν άνάπτυΕη τών φυ­ σιολογικών οργάνων. Φυσικά καί δέν τήν άρνοϋνταί. Δέν θά έφταναν ποτέ ώς αύτό τό σημείο. 'Αλλά τό ζήτημα δέν είναι τί ό μ ολ ο γ ί ε ς π ί σ τ η ς κ ά ν ο υ ν , ά λ λ ά τί π ρ α χ τ ί κ ή ά κ ο λ ο υ θ ο ϋ ν . Καί σ' ΰ,τ< ά(ρορά τήν πραχτίκή ό Ζάν Ώντάρ κάνει μνεία τοϋ κειμένου τοΰ Φλουρνώ σύμφωνα μέ τόν όποίο -ή ποσότητα τής λίμπίντο έΕαρτά τα<— αύτό έξυπονοείταί— άπό παράγοντες άδενοείδείς-. "Επειτα υποχρεώνεται κί αύτός ό ίδιος νά άναγνωρίσε): -Πιθανόν πολλές φορές οί ψυχαναλυτές νά μήν έΕηγοΰντα< μέ πολλή σαφήνεια πάνω ο* αύτό τό ζήτημα. "Αλλωστε δέν είναι κί αύτός άκρίόώς ό ρόλος τους- (σελ. 523). Στήν πραγματικότητα ό -ρόλος- τους ήταν άκρίόώς

(1) Σ ' αύτό τά σημείο λείπει άπ* τό πρωτότυπο μίά λέξη. Προφανώς θά πρέπει νά δία&αστεΐ: Ψυχολογική ζωή (σημ. τοΰ Ε κδότη).

22

νά κάνουν "ψυχαναλυτική κονωνίολογία-, νά έξηγοΰν τήν πάλη τών τάξεων μέ τά συμπλέγματα καί νά άνπκαταοτή οουν τήν έπανάσταση μέ τήν ψυχαναλυτική θεραπεία ! Πραγματικά, σ' ό,τί άφορό τής 6<ολογίκές 6άσε)ς τής ψυχολογικής 2ωής, οί ψυχαναλυτές προχωρούσαν πάντα μ' έναν άλότελα άφηρημένο τρόπο. Απασχολημένο) μέ τό νά άποκαταστήσουν μίά καθαρά ψυχική σχέση, προσπάθη­ σαν άπλά καί μόνο νά καλυφθούν, εφευρίσκοντας κάποκ) πέπλο βιολογικής ή φυσιολογικής ΰφής. Ποτέ όμως δέν έκαναν κάτι τέτοιο καί ή ψυχανάλυση δέν έπίχείρησε ποτέ νά κάνε) καμ<ά έρευνα πού θά είχε οάν σκοπό νά δρεί τή σχέση πού ουνδέε) τά ύλίκά φονό μενα μέ τά ψυχολογικά φαινόμενα. 'Απ' αύτή τήν άποψη όλο) οί ορίζοντες τής ψυχολογίας παραμένουν κλειστοί. Πώς έχετε λοιπόν τήν άπαίτηση ή άλυοίδα παραγωγής τών -συμπλεγμάτων- τά όποια, σύμφωνα μέ τόν όρκ3μό τοϋ Φρόϋντ, είναι άναπαραοτάοείς φορτισμένες μ' ένα δυνατό συγκινησιακό περιεχόμενο, νά δείξει τις φυσιολογικές καί 6<ολογίκές σχέσεις; "Αλλωστε, αύτή είναι καί ή αίτία πού κάνει τήν ψυχανάλυση άνίκανη νά όναπτυχθεϊ -άπό τά κάτω- κ) έτσ< αναπτύσσεται άποκλείοτίκά καί μόνο -άπό τά πάνω-. Αύτή ή -άπό τά πάνω- άνόπτυξη τής ψυχανάλυ­ σης πραγματοποιείται άφ' ένός μέν μέσω μ<ός καθαρής κατασκευής θεωρητικών οχημάτων μέ έ κ τ ώ ν π ρ ο τ έ ρ ω ν θγαλμένα συμπεράσματα, άφ' έτέρου δέ μέ τήν άνόπτυΕη μίάς ίδεαλίοτίκής κοίνωνίολογίας. Ή φυσιολο­ γία καί ή 6<ολογία δέν ήταν ποτέ, όπως καί δέν θά είναι ποτέ, γίά τήν ψυχανάλυση τίποτα παραπάνω άπό δ < ακ ο σ μ η τ ί κ ά σ τ ο ι χ ε ί α . Γίά μάς όμως τά δίακοσμητίκά στοιχεία δέν είναι ίδιον τών υλιστών άλλά τών τσαρλατάνων (*).

(1) Ό Ζάν Ώντάρ ξέχαοε νά μάς ntî ôït ot ψυχαναλυτές elvat ϋΕρήφανοί, 6χί άπλά καί μόνο γιατί είναι ντετερμίνκττές,

23

*0 Ζάν Ώντόρ ΰλα αύτά (έκτός άπά τό ότ< ή φυσιο­ λογία καί ή βιολογία παίζουν ρόλο δίακοομητίκό γίά τήν ψυχανάλυση), τά καταλαβαίνει πολύ καλά, έπείδή όμως δέν μπορεί ν' άποδείΕεί ότι ή ψυχανάλυση είναι ύλίοτίκή σύμφωνα μέ τόν ύλίσμό, δηλώνει δτί πρέπει νά διευρύ­ νουμε τόν ύλίσμό τόσο, όσο χρειάζεται γίά νά συμπερίλάδεί τήν ψυχανάλυση. -Τό επιχείρημα τοϋ Στολίάρωφ, μάς λέει ό Ζάν Ώντόρ, φαίνεται δτί πηγάζει άπό τήν πολύ στενή άντίληψη πού Ê χεί γ)ά τόν ύλίσμό- (σελ. 523). Καί όπως δ λ ο ί ο ί ι­ δ ε α λ ι σ τ έ ς , ετο) κί αύτός έπίτίθεταί ένάντία στόν ισχυρισμό δτί ή σκέψη παράγεταί άπ* τόν έγκέφαλο. -Βέβαια, ό "Ενγκελς είπε ότ< -ή σκέψη καί ή συνεί­ δηση είνα) προϊόντα τοϋ άνθρώπίνου έγκέφαλου*. 'Απ' αύτή όμως τήν πολύ άπλή πρόταση, πρέπει νά συμπεράνουμε —καί αύτό είναι μίά πολύ άπλή άλήθεία — ότι δέν μπορεί κανείς νά σκεφτεί χωρίς έγκέφαλο* (σελ. 523). "Οχι, τό νά λέε< κανείς ότι ή σκέψη παράγεταί άπ'τόν έγκέφαλο, αύτό δέν είναι καθόλου τό ϊδίο πράγμα μέ τό νά λέει ότ) δέν μπορεί κανείς νά σκεφτεί χωρίς έγκέφαλο Τό νά λές ότ< ή σκέψη παράγεταί στόν άνθρώπίνο έγκέ­ φαλο, είναι μίά θέση ύλίοτίκή, τό νά λές όμως ότι δέν σκέ­ φτεται κανείς χωρίς έγκέφαλο, δέν είναι -μίά πολύ άπλή άλήθεία*, άλλά είναι ενα κλασσικό τέχνασμα τών ιδεαλι­ στών φιλοσόφων, πού δέν βλέπουν τόν έγκέφαλο παρά ένα έ ν δ ί ά μ ε σ ο άνάμεσα στό πνεύμα καί στήν ύλη.

άλλά γιατί Αποδείξανε τόν ντετερμινισμό των ψυχικών φαινομέ­ νων χωρίς νά άναγκασθοΰν νά Ανατρέξουν στή φυσιολογία καί τή βιολογία, θά μπορούσαμε άκόμα ν' Αποδείξουμε δτί ή θέση πο ύπαίρνουν πάνω στή φυσιολογική ψυχολογία διαμορφώθηκε σάν τέτοια, άφοϋ δέχτηκε τήν έπίδραση όχι μίάς κριτικής της άρίστεράς, άλλά μίάς κριτικής της δεξιάς, ΰπως αυτή γινόταν στήν πράξη άπό τούς σιπρίτουαλίστές.

24

Πρόκειται γ)ά ενα τέχνασμα πού ό Λένίν τό άναίρεσε στό έργο του Υλισμός καί Έμπε)ρ)θκρ)τ)κ)σμός καί πού έφτασε μέχρι τόν Ζάν Ώντάρ μέσο τοϋ BERGSON. Σύμφωνα μ'αύ τόν, ό έγκέφαλος παίζει τό ρόλο ένός τηλεφωνικού κέν­ τρου. Βλέπουμε λοπόν, ότ< ό Ζάν Ώντάρ, γίά νά άποδείξε) τόν ύλίστίκό χαραχτήρα τής ψυχανάλυσης, δανείζεται τις άπόψε<ς τοϋ BERGSON! Πατί κ) ό BERGSON έπίσης εί­ ναι ένας άστός φιλόσοφος τοϋ όποιου τά λόγ<α πιστεύει ό Ζάν Ώντάρ. Ο BERGSON, αύτός ό έΕ έπαγγέ.\ματος δ)αοτρεδλωτής τής φιλοσοφίας, ό άρχίδίαστρεδλωτής τής σύγ­ χρονης γαλλικής φιλοσοφίας, είναι φίλος τών πνευματ)οτών καί δάσκαλος τοϋ LE ROY, πού είναι ύμνητής τοϋ Φιντεϊσμού. Έ ρ γ ό ^ ε σ θ ε γ )ά λ ο γ α ρ ι α σ μ ό τ ο ϋ Φ ι ν τ ε ϊ σ μ ο ύ (καί γΓ άλλα άκόμα πράγματα) Ζάν Ώντάρ! Σ ' ό,Ή άφορά τή 6αθύτερη έ ν ν ο ι α τής θέσης σύμφωνα μέ τήν όποία ή σκέψη παράγετα) άπ' τόν έγκέφαλο, αύτό είναι κάτί πού δέν μπορεί νά έΕηγηθεί άπό τό ντροπαλό ΜπερΕονιομό, οΰτε καί νά δανειστούμε τήν έΕήγηση αύτή άπ' αύτόν. Αύτό είναι κάτι πού μόνο ή έπίστήμη μπορεί νά τό προσδιορίσει. -"Εχουμε πάντα συνείδηση, γράφε) ό "Ενγκελς, τής άναγκαίας σχετικότητας πού έχε) κάθε γνώση πού όποχτάμε, τής έΕάρτησης κάθε γνώσης άπό τις συνθήκες μέσα στις όποίες άποχτήθηκε-(*). Αύτό σημαίνε) ότ< σέ δοσμένη στιγμή τό συγκεκριμένο περιεχόμενο πού μπορεί νά έχε) ή έννοα σύμφωνο μέ τήν όποια τό -πνεύμα δέν ύπάρχε) άνεΕάρτητα μέ τό σώμα, καί ότ) τό πνεύμα είνα) ένας δευτερεύων παράγοντας- (" ) , μίά -λειτουργία- τοϋ -σώματος-(^), έΕαρτάται κάθε φορά (1) Φούσρμπαχ, σελ. 49. (2) 'Υλισμός καί 'Εμπείρίοκpt/rίκίσμός. (3) 'Υλισμός καί Έμπείρίοκρίτίκίσμός.

25

άπό τήν κατάσταση στήν όποία βρίσκεται ή έπίστήμη, ιδιαί­ τερα δέ ή έπίστήμη τής φυσιολογίας. "Οταν στό τέλος τοϋ ΧίΧ αίώνα, ή κλασσική θεωρία τών έγκεφαλίκών κέντρων άναθεωρήθηκε άπό τούς φυσιο­ λόγους, οί άστοί φιλόσοφο) πανηγύριζαν τό θάνατο τού ύλίσμού, μέ τόν !δ<ο άκρίδώς τρόπο πού τό έκαναν όταν άρχισε ή στροφή τής ήλεκτρονίκής θεωρίας τής ύλης. "Εγ<νε τότε μίά έπίθετίκή έπίοτροφή τής σπίρίτουαλίστίκής ψυχολογίας πού έφερε στό προσκήνιο μίά πολύ μεγάλη μυστίκοποίηση, δαοίομένη πάνω στις νέες έργασίες τής έγκεφαλίκής φυσιολογίας. Άπό τήν άποψη αύτή, ή περί­ πτωση τοϋ BERGSON στή Γαλλία είναι πολύ χαραχτηρίστίκή. Επομένως, ό ύλίσμός δέν συνδέεται μέ μίά έκ τών προτέρων διαμορφωμένη άντίληψη γίά τήν ύλη. Ό πως λέει ό Λένίν, -ό υλισμός έπψένεί πάντα στό προσεγγίστίκό χαραχτήρα κάθε έπίστημονίκής πρότασης πού σχετίζεται μέ τή δομή καί τις ιδιότητες τής ύλης-. Πα­ ρόμοια καί ό ύλίσμός δέν συνδέεται μέ μ<ά έκ τών προτέ­ ρων διαμορφωμένη κατάσταση τής έγκεφαλίκής φυσιολο­ γίας κα! τής φυσιολογίας γενικά. Άπό τήν άποψη τοϋ ύλίσμοϋ—συνεχίζει ό Λέν<ν—δη­ λαδή τοϋ μαρΕίσμοϋ, τά μέν όρια τής προσέγγισης τών γνώσεών μας πρός τήν άπόλυτη άντίκεψενίκή άλήθεία εί vat άπό ιστορική άποψη σχετικά, αύτή καθαυτή όμως ή ΰπαρΕη τής άντίκεψενίκής όλήθοας είναι άναμφίσδήτητη, όπως άναμφίσδήτητο έπίσης είναι ότι τήν πλησιάζουμε όλο καί περισσότερο". Ό συγκεκριμένος τρόπος μέ τόν όποιο υλοποιείται αϋτή ή λειτουργική έΕάρτηση τοϋ πνεύματος άπό τό σώμα, ό άκρίδής τρόπος μέ τόν όποίο τό πρώτο έρχεται σέ δεύτε­ ρη μοίρα σέ σχέση μέ τό δεύτερο, ό τρόπος παραγωγής τής σκέψης άπό τόν έγκέφαλο, αύτή ή ίδια ή άντίληψη γ<ά τόν έγκέφαλο, είναι άπό ιστορική άποψη πολύ σχετικά πρά­ γματα πού έΕαρτώνταί άπό τήν κατάσταση στήν όπο!α κάθε 26

φορά βρίσκεται ή ψυχολογία καί θά άλλά^ουν μα& της, μέ τήν έννοιαν ότι θ ά π ρ ο σ ε γ γ ί ζ ο υ ν σ υ ν ε χ ώ ς τήν ά ν τ ί κ ε ί μ ε ν ί κ ή ά λ ή θ ε t α. Αύτό όμως πού δέν πρόκειται νά άλλόξε) εΐνα< ή φϋαη τής όντίκεψε­ νικής πραγματικότητας τοϋ σώματος γενικά καί τοϋ έγκεφάλου είδ<κώτερα, δηλαδή ό ύλίκός τους χαραχτήρας καί τό γεγονός ότι αύτή ή υλική πραγματικότητα είναι πού πα­ ράγει τή σκέψη. Σ έ τελευταία άνάλυση, οάν ύλίστής ό Ζάν Όντόρ, Ζητά πολύ λίγα πράγματα άπ' τήν ψυχανάλυση. Δέν τής Ζητά παρά μόνο μερικές ντετερμίνίοτίκές όμολογίες πίστης Ο Ζάν Ώντάρ δέν Ζητά περισσότερα πράγματα άπό τήν ψυχανάλυση γιατί κ< ό δικός του -ύλίσμός- δέν πάε< μακρύτερα άπ' τόν ύλίσμό τής ψυχανάλυσης, πράγμα πού ά&Ζεί τόν κόπο νά προσεχθεί ιδιαίτερα. Γιατί, μέ τόν όρο "ντετερμινισμός" ό Ζάν 'Ωντάρ δέν έννοεϊ τήν άναγνώρίοη μίάς αντικειμενικής αιτιότητας καί άναγκαίότητας, άντίκείμενίκής μέ τήν έννο<α ότ< ε<να) άνεΕάρτητες άπ'τό πνεϋμα Ανάγει έτσι τόν ύλίσμό σέ -ντετερμινισμό-, γιατί αύτός ό τελευταίος, όντας γί' αύτόν μίά -πίστη-(^), τοϋ προσφέ­ ρει τή δυνατότητα τής παρουσίασης μ<άς -θεώρησης- τοϋ ύλίομοϋ πού δέν είναι τίποτε άλλο άπό μίά ίδεαλίστίκή πα­ ραμόρφωση. -Ή ύλίστίκή θεώρηση τής φύσης — γράφε) — συνίστοτα< ο* αύτή τήν πραχτίκή θέση τοϋ φιλόσοφου, πού μπρο­ στά σ' ένα φαινόμενο δέν σταματά παρά μόνο όταν όνακαλύψε) τις συνθήκες τής ϋπαρΕής του.......... -. -Ή ύλίστί­ κή θεώρηση τής ιστορίας συνίσταταί ατήν όχι λίγότερο πραχτίκή θέση τοϋ ίστορίκοϋ ή τοϋ κοινωνιολόγου γίά τήν όποίσ, κλπ- (').

(1) Σ ελ. 518. (2) Ή συνέχεια τής παραπομπής, <5ν καί θά μπορούσαμε πολλά νά ποΟμε γί* αύτή, ε'ναί χωρίς ένδίαφέρον.

27

Άπό τά προαναφερθέντα κείμενα, μπορεί νά καταλά 6ε< κανείς ότ< γ<ά τόν Ζάν Ώντάρ, ό υλισμός δέν όποτελεΐ μ<ά κοσμοθεωρία — μ<ά θεωρία πού έπαληθεύεταί άπό τήν ΐδ<α τήν πράξη—όλλά είναι μόνο ή θέση πού παίρνε) ό σο­ φός στις έρευνές του. "Ετο) όμως, έδώ ό Ζάν Ώντάρ δέν κάνε) τίποτε άλλο άπό τό νά παρουσιάζει έναν υλισμό τέτοιο σάν κ< αύτόν πού θά ήθελαν πολύ νά παρουσιάσουν οί ιδεαλιστές φιλό­ σοφο). Αύτό! είνα) υποχρεωμένο) νά άναγνωρίσουν ότ< οί σοφοί είνα) στήν επιστημονική τους έργασία ύ λ ί ο τ έ ς καί δέν μπορούν νά άρνηθοϋν ότ) οί πρόοδες τής επιστή­ μης έπαληθεύουν αύτό τό πράγμα καί τούς δικαιώνουν ό­ ταν έργάΖοντα) σάν υλιστές. θά θέλανε όμως νά έμποδίοουν νά φαίνεται ότ) ή έπίτυχία τών ύλίοτίκών θεωρήσεων σ τ ή ν πράξη άποτελεί ταυτόχρονα καί έπαλήθευση τών ύλιστίκών θεωρήσεων ά π ό τήν πράξη. ΓΓ αύτό τό λόγο βρήκαν τό σόφισμα ούμφωνα μέ τό όποιο ή θεωρία καί ή πράξη είνα) δύο πρά­ γματα διαφορετικά καί δέν μπορούμε νά περνάμε άπ' τό ένα στό άλλο. Στή συνέχεια, καί στό όνομα αύτής τής διά­ κρισης, ισχυρίζονται ότ) ό ύλ)ομός δέν είνα) παρά μ)ά -πραχτίκή θέση- καί τό νά μετατρέπει κανείς τόν ύλίσμό στήν πράξη σέ θεωρία είνα) σάν -νά κάνε) μεταφυσική-. "Ετσ) σκέφτεται ό Μόχ, έτο< σκέφτοντα) κα! στή Σορ­ βόννη όπου ό Ζάν Ώντάρ έμαθε τό σύστημα. 'Αλλά τό -σύ­ στημα- αύτό θά έκτρέψε) άπό τό δρόμο τοϋ ίδεαλίσμοϋ έναν ύλίσμό πού έπαληθεύεταί άπό τήν ίδια τήν έπίστήμη Επειδή ό ύλίαμός μπορεί νά είναι -ή πραχτίκή θέση τοϋ έπίστήμονα-, άκρίθώς γίά τόν ϊδίο λόγο ό φ ε i λ ε ) ν ά ε ί ν α ) κα! ή θεωρητική του θέση. Γιατί ό ύλίσμός δέν θά μπορούσε νά ήταν μίά πραχτίκή θέση παρά γιατί ή πρα­ χτίκή τόν έπαληθεύε). -Γ)ά τόν ύλίστή—λέε) ό Λέν<ν— ή -έπίτυχία- τής άνθρώπίνης πραχτίκής άποδείκνύεί τή συμφωνία τών ίδεών 28

μας μέ τήν άντίκεψενίκή φύση τών πραγμάτων πού πέ­ φτουν στήν άντίληψή μα ς-(') Τί λέει όμως ό Ζάν Ώντάρ; Ό ύλίσμός είναι μίά -πραχτίκή θέση-. "Ετσι, ό δρόμος γίά τή μεταφυσική είναι έλεύθερος. Νά ποίός είναι ό ύλίσμός τοϋ Ζάν Ώντάρ. Επομένως, τό ότι σύμφωνα μ' έναν τέτοιο ύλίστή ή ψυχανάλυση θεω­ ρείται Kt αύτή ύλίστίκή, είναι ένα γεγονός πού δέν πρέπει νά μάς παραξενεύει. Παρ' όλ' αύτά, έτσι γεννιέται ένα και­ νούργιο έρώτημα: "Αν ή ψυχανάλυση δέν είχε τίποτα τό κοινό μέ μ<ά άληθίνή ύλίστίκή θεωρία, τί ήταν αύτό πού οδήγησε στήν άΕίοποίηση τών ΦροϋδομσρΕίστών; Πρέπει νά πούμε άνοίχτά, ότι πρώτα-πρώτα αύτό όφείλεταί σ' αύτό καθαυτό τό γεγονός ότ ί ή ψ υ χ α ν ά λ υ ­ ση ε ί ν α ι τ ή ς μ ό δ α ς . -Τό δυστύχημα τών ρώσων όπαδών τοΰ Μάχ—γράφει ό Λένίν— πού φανταΖόντουσσν ότ< είναι δυνατή μίά -συμ­ φιλίωση- τοϋ Μάχ μέ τό ΜόρΕ, είναι ότ< δείΕανε έμπίστοσύνη ατούς άντίδραστίκούς καθηγητές τής φιλοσοφίας. "Ε­ πειτα άπ' αύτό, τούς πήρε ό κατήφορος πάνω στό ήδη κε­ κλιμένο έπίπεδο. Οί διάφορες προσπάθείές τους νά άναπτύΕουν καί νά συμπληρώσουν τόν ΜάρΕ, 6αοί<ίονταν πά­ νω σέ πολύ άπλές διαδικασίες. Δία6ά^ανε "Οσΰαλντ, πι­ στεύανε στόν "Οσδαλντ, διαδίδανε τόν "Οσ6αλντ καί νομί­ ζανε ότι ήταν μαρξιστής. ΔίαδάΚανε τόν Μάχ, διαδίδανε τόν Μάχ καί τόν νομίζανε μαρΕίστή. ΔίαδάΚανε Πουανκαρέ, διαδίδανε τόν Πουανκαρέ καί τόν νομίζανε μαρξι­ σ τή -^ ). "Ετσι καί τώρα, διαβάζουνε Φρόϋντ, διαδίδουνε τόν

(1) 'Υλισμός καί Έμπεψίοκρίτίκίσμός σελ. 112. (^) 'Υλισμός καί Έμτκψίοκρίτίκίσμός σελ. 229.

29

Φρόϋντ, πιστεύουνε στόν Φρόϋντ κα! νομίζουνε μαρξιστή τόν Φρόϋντ. "Αραγε, μ' αύτό πού λέει ό Λένιν στό παραπάνω κεί­ μενο έννοεί τούς άστούς φιλόσοφους; Ναι, χωρίς άμφιβολία. Κι αύτό πραγματικά φαίνεται άπό τό κείμενο πού έπακολουθει. Παρακάτω ό Λένίν προσθέτει: -Οϋτε μίά λέξη αύτών τών καθηγητών, πού κατά τά άλλα ήταν πολύ ίκανσί στό νά έπιτελοΰν πολύτιμες έργασίες στά πεδία όπου ήταν ειδικευμένο), τής ιστο­ ρίας, τής χημείας, τής φυσικής κλπ., δέν μπορεϊ νά θεωρηθεί σωστή όταν πρόκειται γιά φιλοσοφικά ζη­ τήματα*. Είναι όμως ή θεωρία τού Φρόϋντ μίά φιλοσοφία; Βε­ βαίως, άντίθετα μέ τήν πρόθεση πού ύπάρχει νά θέλουν νά τήν κάνουν έπίστήμη, ή θεωρία τής ψυχανάλυσης άποτελει ένα φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό σύστημα, βασισμένο σ' ένα κάποιο άριθμό γεγονότων, τών όποιων τή σειρά θά πρέπει άλλωστε νά έπαληθεύσουμε, τά όποια όμως γεγονότα ε ί ναι σήμερα, όπως καί νά έχει τό πράγμα, συνθλιμμένα κά­ τω άπό τό βάρος ένός κυκεώνα έργασιών. Καί μόνο όμως ή ύπαρξη τής Φ ρ ο ϋ δ ι κ ή ς κ ο ^ ν ω ν ι ο λ ο γ ί α ς άρκεΐ γιά νά κάνει τόν Φρόϋντ φιλόσοφο μέ τήν κυριολελεκτική έννοια τοϋ όρου, γιατί, κατά πάσα πιθανότητα ή -Φροϋδική κοινωνιολογία- διαμορφώθηκε σ' όλους της τούς τομείς, άπό μιά διαδικασία μιάς τελείως άφηρημένης μεταφοράς πάνω στό κοινωνικό προσκήνιο, τών θεωριών πού σχετίζονται μέ τήν άτομική ψυχολογία. Αύτό ωστόσο ό φροϋδομαρξιστής μας τό πιστεύει μόνο στά λόγια. Επομένως, διαβάζουν Φρόϋντ, Ράνια, Φερέντσι, Κόλ να!, Φλουρνώφ, Λαφάργκ, Μαρί Μποναπόρτε, και τούς πι­ στεύουν. Βρίσκουν στή -λίμπιντο* τή βάση τής έξήγησης τών ψυχικών κα! κοινωνικών φαινομένων, τά θεωροϋν θε­ μέλιο τής ψυχολογίας καί τής κοινωνιολογίας. Καί τούς 30

πιστεύουν κα! τά πιστεύουν κ< όλα αύτά στά λόγια. 'Αγνο­ ούν όμως ή μάλλον τούς διαφεύγει τό γεγονός ότι ή λ ί μπ t ν τ ο ε ί ναι τό σ ε Ε ο υ α λ ί κ ό έ ν σ τ t χ τ ο θ ε ω ρ η μ έ ν ο μέσω μίός έ ν ε ρ γ ε τ ί σ τ ί κ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς . Ό Φρόϋντ θέλησε νά έΕηγήσεί τά φαι­ νόμενα πού άποκόλυψε: τό ρόλο τών σεξουαλικών Ζητημά­ των, τό ουμδολίσμό τών ονείρων καί τά νευρωτικά συμ­ πτώματα ('). Αύτά τά προβλήματα θέλησε ό Φρόϋντ νά έΕηγήσεί. Δέν είχε όμως στή διάθεσή του καμιά σίγουρη κα) μέ συ­ νοχή μέθοδο. Η κουλτούρα τοϋ Φρόϋντ ήταν μίά -γενική κουλτούρα-, μ<ά άστίκή -κλασσική κουλτούρα- ('Αστική Λατίνο-Ελληνική φιλολογία). Τό ϊδίο ισχύει καί γίά τήν ια­ τρική του κουλτούρα πού είναι κλασσική, ετσί όπως τήν συναντάμε στό μέσο γιατρό. Ποτέ καί καμιά στιγμή δέν Εεπέρασε τά πλαίσια τής άστίκής φιλολογικής του καί ια­ τρικής του κουλτούρας, άντίθετα γίά παράδειγμα μ' ό,τί συνέβη στούς ΜάρΕ-Ένγκελς. "Ετσι, δέν είχε τήν παρα­ μικρή ιδέα γίά τή δίαλεχτίκή μέθοδο. Άπό τήν άλλη μεριά, ή ψυχανάλυση δέν συνεπάγεται τήν έφαρμογή καμιάς άπό τις έπίστημονίκές μέθοδες μέσω τών οποίων ή δίαλεχτίκή θά μπορούσε νά είσαχθεϊ κατά κάποιο τρόπο -άσυνείδητα-, κί αύτό συμβαίνει γιατί ή ψυ­ χανάλυση δέν χρησιμοποιεί οΰτε μαθηματικά, ούτε φυσική, οΰτε χημεία, οΰτε φυσιολογία, καί άντίθετα μ* ό,τί πιστεύει ό Ζάν Ώντάρ, δέν θά χρειαστεί ποτέ αύτές τις έπίοτήμες, γιατί δέν μπορεϊ ν' άναπτυχθεΐ παρά μόνο άπό τά πάνω, ένώ ή πόρτα πρός τήν ΰλη θά παραμένει γί' αύτήν κλειστή "Ενα όλλο έρώτημα προβάλλει τώρα: ή ψυχανάλυση, αύτή

(1) Τά φαινόμενα πού άποκάλυψε ή πού νόμισε πώς άποκάλυψε. Τό μπέρδεμα της θεωρίας καί της πράξης στήν ψυχανάλυ­ ση είναι τόσο μεγάλο, πού είναι άδόνατο νά πιστέψει κανείς στά λόγια τούς ψυχαναλυτές, άκόμα κί* δταν πρόκειται γίά γεγονότα.

31

καθαυτή, δέν έφερε στήν έπκρόνεια τή δίαλεχτίκή τών ψυ­ χολογικών φαινομένων; Πραγματικά, τελευταία μέ τήν εύκαιρία τής ψυχανά λύσης έχουν ειπωθεί πολλά σχετικά μ έ τ ή δ t α λ ε χ τ <κ ή τ ώ ν τ ά σ ε ω ν , καί ό Ζάν Ώντάρ μάς μίλα κ< αύτός γίά τή -δίαλεχτίκή τής άρχής τής ήδονής κα! τής άρχής τής πραγματικότητας-. Άλλά τόσο ή -άρχή τής ή­ δονής- όαο καί ή -άρχή τής πραγματικότητας-, είναι άφαίρέαε<ς πού θά θέλανε νά τοποθετηθούν ατό ίδιο πλάνο μέ τ!ς 6ασίκές άρχές τών έπίοτημών, όπως γ<ά παράδειγμα -ή άρχή τής άδράνείας-, άλλά πού στήν πραγματικότητα είναι άντίγραφή τοϋ μοντέλου τών μεταφυσικών άρχών, όπως ή -άρχή τοϋ καλού- κα! ή -άρχή τοϋ κακοϋ-. Β λέ­ πουμε λοπόν, ότ< τό γεγονός δτί συγκρούονται μεταΕύ τους άφηρημένες άρχές, δέν άρκεί γίά νά θεωρηθούν δίαλεχτίκές. Ο! φροϋδομαρΕίστές μας δίαδά^ουν -πάλη- κα! λένε -δίαλεχτίκή-. Ή δίαλεχτίκή όμως δέν είναι μίά στρατηγική συγκρούσεων άνάμεσα σέ μεταφυσικές ούσίες. Άλλά, ό­ πως μδς λέει ό "Ενγκελς, είνα! -ή έπίστήμη τών γενικών νόμων κίνησης, τόσο τοϋ έΕωτερίκοϋ κόσμου όσο καί τής άνθρώπίνης σκέψης-(*). Κα! -ή δίαλεχτίκή τής ιδέας δέν είνα) παρά ή συνειδητή άντανάκλαση τής κίνησης τοϋ πρα­ γματικού κόσμου (^). Αύτό σημαίνει δτί δέν άρκεί νά προόάλλε) κανείς, όπως κάνε) ή ψυχανάλυση πίσω άπ' τόν πραγματικό κόσμο, έναν κόσμο μυθολογικό, κα! νά παρου­ σιάζει έκεϊ -άρχές- ή, όπως συχνά λέε< ό Φρόϋντ, -ίΝ5ΤΑΝΟΕ5-(όπως ή -λογοκρισία-, τό -προσυνείδητο-κλπ) 6ρίθκόμενα σέ πάλη μεταΕύ τους. Κάτι τέτοιο κα! στήν κα­ λύτερη τών περιπτώσεων ίσοδυναμεί μέ ίδεαλίστίκή δίαλε-

(1) Ό Λουδοβίκος Φουέρμπαχ. (2) Ό Λουδοβίκος Φουέρμπαχ.

32

χτίκή καί 6χ< μέ υλιστική δίαλεχτίκή. Κα! μόνο ή παρουσία στό λεΕίλόγίο τής ψυχανάλυσης όρων όπως -σύγκρουση-, -πάλη- καί τών συνώνυμών τους, άρκεΐ γίά νά Εεχόσουν οί φροϋδομαρΕίστές μας τή διαφορά πού ύπάρχε) άνάμεσα στή δίαλεχτίκή πού στέκεται στά πόδια της καί τή δίαλε­ χτίκή πού στέκεται μέ τό κεφάλι πρός τά κάτω. Άπό τή στιγμή πού τούς μίλησαν γίά -συγκρούσεις* καί -πάλη-, δέν μπήκαν στόν κόπο νά ψάΕουν νά μάθουν όν τούς μιλούσαν γίά κείνες τις πραγματικές -συγκροϋ σείς- καί κείνη τήν πραγματική -πάλη- τοϋ π ρ α γ μ α ­ τ ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ , ή αν έπρόκείτο γ<ά -συγκρούσείςκαί -πάλη- πού δέν ύπάρχουν παρά μόνο στά μυαλά τών ψυχαναλυτών. Πατί οί ψυχολόγο) άντίκαταστήσανε, κί αύτό τό κά νανε συστηματικά, τις συγκρούσεις καί τούς άγώνες τοϋ πραγματικού κόσμου μέ συγκρούσεις πού δέν ύπάρχουν παρά μόνο στό κεφάλι τους. Υπάρχει πραγματικά μίά -σύγ­ κρουση- άνάμεσα στήν ύγ<ή άνάπτυΕη τοϋ σεξουαλικού ένστίχτου καί στό ύπάρχον κοινωνικό κατεστημένο, άλλά αύτή τήν πραγματική σύγκρουση οί ψυχολόγο) τήν μετα­ τρέψανε σέ ιδανική σύγκρουση άνάμεσα σέ δύο ψυχανα­ λυτικές τάσεις. Τή φυσική κατάληΕη καί τό πίό όλοκληρω μένο άπάνθίσμα αύτής τής τάσης, τό συναντάμε στήν ψυ­ χαναλυτική κοίνωνίολογία, όπου ή πάλη τών τόΕεων, πού είναι πραγματικά αύτή καθαυτή μίά -σύγκρουση-, μετατράπηκε σέ ιδανική σύγκρουση ψυχολογικών έπίθυμίών. Χτίζοντας ό Φρόϋντ πίσω άπ' τόν πραγματικό κόσμο τό δικό του ίδεαλίστίκό κόσμο, δέχτηκε τήν έπίδραση, όχι τών πίό προοδευτικών έπίστημονίκοφίλοσοφίκών ρευμάτων, άλλά τών πίό άντίδραστίκών. Κί έδώ 6ρ!σκετα< άκόμα ένα σημείο πού δέν κατόρθωσαν νά καταλάβουν οί φροΰδομαρΕίστές. Οί θαυμαστές τοϋ Φρόϋντ συγκρίνουν τό έργο του μέ τό έργο τοϋ -Κοπέρνίκου- καί άποκαλοΰν τό Φρόϋντ -Κοπέρνίκο-. Καί οί φροϋδομαρΕίστές έπαναλαμδάνουν παθητικά -Κοπέρνίκος-. 3

33

-Στήν ψυχαναλυτική φιλολογία, γράφε) ό Ζάν Ώντάρ; υπάρχει ένας κονός χώρος, ή όλυοίδα Κοπέρν<κος—Δαρ6ίνος—Φρόϋντ.......... Αύτή ή άλυοίδα είναι άπό μόνη της ή άπόδείΕη τοϋ ύλίοτικοΰ χαραχτήρα τής ψυχανάλυσης(σελ. 521). Πραγματικά, τόν κα<ρό πού ό Φρόϋντ έπεξεργαΖόταν τή θεωρία τής Λίμπίντο, δέχτηκε τήν έπίδραοη τοϋ φιλο­ σοφικού ρεύματος πού ύποστήρίΖε τόν έ ν ε ρ γ η τ ί σ μ ό ('). 'Επεξεργάστηκε τή θεωρία του άκρίόώς τή στι­ γμή πού άρχισε νά διαδίδεται άνάμεσα σέ μίά φράξια σο­ φών καί στό κοινό ή -φιλοσοφία τοϋ ενεργητισμού- τοϋ Β. "Οο6αλντ, -ό όποιος υποστήριζε ότ) ή κίνηση μπορεΐ νά νοηθεί άνεΕάρτητα τής ϋλης-(') καί ό όποιος ήθελε νά αντικαταστήσει τή φυσική πού 6ασ)Ζόταν στήν ϋλη, μέ τή φυσική πού θά 6ασ<Ζόταν μόνο στήν έννο<α τής ένέργείας Έπρόκείτο γ<ά μίά κατ' έΕοχήν άντίδραοτική θεωρία, V; όποία άντιπροσώπευε τήν έκμετάλλευση τής κρίσης πού περνούσε ή φυσική άπό τόν ιδεαλισμό καί ή όποία όδηγοϋσε σ' ένα ίδεαλίσπκό σύστημα. Τίς δυνάμεις μέ τις όποιες ό Φρόϋντ ουλλαμ6άνε< τήν έννοια τοϋ -κλίματος- τίς άντλεί άπό τόν ένεργητίσμό. Τό γεγονός ότ< τό σεξουαλικό ένστίχτο μετατρέπετα) τελικά οτόν Φρόϋντ σέ μ<ά -ένέργεία- καί στή συνέχεια ή ψυχανά­ λυση γίνεται μ<ά -ένεργητίκή- τής -λίμπίντο-, όφείλεταί στήν έπίδραοη τοϋ ρεύματος τοϋ ένεργητίσμοϋ. ιδιαίτερο στόν ένεργητίσμό όφείλεταί τό γεγονός ότι ή λίμπίντο, δηλαδή ή ένέργεία, άποτελεΐ τήν τελευταία -έπίστημονίκήλέξη τής ψυχανάλυσης.

(1) Δέχτηκε άκόμα τήν έπίδραοη της ψυχολογίας πού δέ­ σποζε στήν έποχή του, άλλά αύτό είναι ένα σημείο πού δέν μπο­ ρούμε νά Αναπτύξουμε έδ<5. (2) Λένίν: 'Υλισμός καί Έμπεψίοκρίτίκίσμός, σελ. !38.

34

Βέ6ακι, ό Ζάν Ώντάρ μάς λέει ότ<: -Αύτό πού θά έ­ κανε τή θεωρία τοΰ Φρόΰντ ίδεαλίοτίκή, θά ήταν νά γίνει ή λίμπίντο ένας τελευταίος όρος ό όποίος δέν θά ήταν δυ­ νατό νά άπλοποίηθεϊ περισσότερο. Αλλά ούτε ό Φρόΰντ οϋτε οί μαθητές του δέν έκαναν ποτέ κάτ) τέτοιο, γιατί δέν είναι στό πνεϋμα τής ψυχανάλυσης νά σταματήσουν μπρο­ στά στό τείχος ένός όρου πού δέν έπίδέχεταί μεγαλύτερη απλοποίηση-(-). Αύτό όμως ό Ζάν Ώντάρ τό λέει, γιατί πιστεύει -τόν Φρόϋντ καί τούς όπαδούς του- στά λόγια, )Jπεpδεύεt όμως τά λ ό γ ι α μέ τήν π ρ ά ξ η . Ό Φρόϋντ καί οί όπαδοί του ισχυρίζονται ότι δέν θεωρούν τήν λίμπίντο σάν τήν τελευταία λέξη τής ψυχανάλυσης. *Απ'ό,τ< ξέρουμε όμως, δέν ύπάρχεί ούτε ένας ψυχαναλυτής ό ό­ ποιος νά πήγε ntô μακριά άπ' τή -λίμπίντο-, ntô μακριά άπό τις -ένέργείες τής λίμπίντο-, παρά μόνο ατά λόγια. Άναφέραμε ήδη στις γραμμές noù προηγήθηκαν, ότι αύτά τά λόγια δέν είναι παρά εύσε8είς πόθο). Στήν πρα­ γματικότητα ή ψυχανάλυση σάν θεωρία βρίσκεται περιορι­ σμένη στά πλαίσια μ<άς καί μόνο κατεύθυνσης: άνάγεί τά πάντα σέ μίά -καθαρή ένέργεία-, δηλαδή ιδανική, μ' άλλα λόγ<α ίδεαλίστίκή. Τό νά έπαναλαμθόνεί αύτό τό μονόδρο­ μο μέσα στόν όποίο περιορίζεται ή ψυχανάλυση είναι τό μόνο πού μπορεί νά κάνε). Μετά τή θεωρία τοΰ όνείρου καί τών νευρωτικών συμ­ πτωμάτων άκολούθησε τήν ;5)a μέθοδο στήν τέχνη, τή θρηοκαί, τή φιλοσοφία* μετά τό άτομο έπεχτάθηκε καί στήν κοινωνία. Δέν είναι δυνατό ή ψυχανάλυση νά Εεφύγεί άπό αύτή τήν πορεία. Γί* αύτό κα! ή όνάπτυΕή της δέν άφοροϋοε παρά τήν μ η χ α ν ι κ ή κα! όλότελα όφηρημένη κα! θ ε ω ρ η τ ι κ ή έπανάληψη αύτής τής πορείας, μέ xpt τή στιγμή πού ή έφαρμογή της στήν κοίνωνίολογία έ

(1) Σ ελ. 524.

35

κανε νά φανερωθεί ή βαθύτατα ίδεαλίοτίκή καί άντίδραατίκή ούαία της. Η ψυχανάλυση λοιπόν δέν είναι ούτε δίαλεχτίκή ούτε ύλίστίκή. Πρόκειται γίά έναν έ ν ε ρ γ η τ ί ο μ ό μέ μίά ίδίόΖίουαα άπόχρωση προερχόμενη άπό τήν ένεργετίστικη παραποίηση τοϋ σεΕουαλίκοϋ ένστίχτου. Είναι ένας ένεργητίομός καί όπως κάθε ένεργητίομός, έτοί κ< αύτός είναι ίδαλίστίκός, οέ τελευταία άνάλυαη άντίϋλίστίκός καί άντίδίαλεχτίκός. "Αν είναι δυνατό νά παραλληλίσουμε τόν Φρόϋντ μέ κάποον, αύτός δέν πρέπει νά ε!να) ό ΜάρΕ άλ λά ό Όοβαλντ. 'Ακόμα πρέπει νά προσθέσουμε όπ ό προ­ σανατολισμός της είναι καθαρά μυθολογικός, τόσο ώς πρός τόν προσανατολισμό του όσο καί ώς πρός τό περιεχό­ μενό του. Ολόκληρος ό λιμπιντίκός ένεργητίσμός τής ψυ­ χανάλυσης άποτελεί μίά μυθολογική άφαίρεση. Άφαίρέστε, έστω καί γίά μίά στιγμή, τή λέΕη λίμπίντο άπ' τήν ψυχανάλυση άντίκσταστήστε την μέ τό σύμβολο -ένέργεία- θά δείτε τότε ότι τό τείχος πού χτίστηκε βασι­ σμένο οτή σεξουαλικότητα θά σωριαστεί καί θά βρεθείτε μπροστά σ' έναν ψυχολογικό μηχανισμό σάν κί αυτούς πού συχνά κατασκευάζουν οί ψυχολόγοί μέ δάση αύτό ή έκείνο τό μοντέλο. Η ψυχανάλυση χτίστηκε μέ βάση τό ένεργετίστίκο μοντέλο, μίά κατάσταση δηλαδή τήν όποία ή έπίστή μη έχε) σήμερα Εεπεράσεί, χωρίς όμως ποτέ νά τήν άπορρίψεί. Ωστόσο, αύτή είναι ή φόρμουλα μέ βάση τήν όποία χτίστηκε ή ψυχανάλυση. Ποϋ όφείλεταί έντούτοίς τό γεγονός, ότ) αύτός ό έ­ νεργητίσμός μπόρεσε νά μυστίκοποίηθεί τόσο πολύ ο* αύτό τό σημείο; Μά αύτό συμδαίνεί όκρίδώς γιατί πρόκειται γίά έναν ένεργητίομό λίμπίντίκό. Αύτό συμδαίνεί όκρίδώς γιατί πρόκειται γίά έναν ένεργητίομό πού -βασίζεται οτή λίμπίν­ το-. Αύτό συμβαίνει γιατί ή λίμπίντο, παρά τό γεγονός ότι άντίπροσωπεύεί μίά ένεργετίστίκη παραμόρφωση τοΰ σεΕουαλίκοΰ ένστίχτου, είναι όκρίΒώς μέσω αύτοΰ τοϋ τελευ­ ταίου πού κατορθώνει νά κάνει αύτή τήν παραμόρφωση. 36

Η άναγωγή όλόκληρης τής ψυχικής Ζωής τοϋ όνθρώπου στή σεξουαλική ένέργεία, ή έρμηνείσ μέσω τής σε­ ξουαλικής ένέργείας, τών κοινωνικών φαινομένων, φαντά Ζε) στά μάτια τών φροϋδομαρΕίστών σάν μίά πράξη όκρως ύλίστίκή. Οί φροϋδομαρξίστές μας δέν ψάχνουν γίά ένα συνεπή ύλίσμό. Δέν τούς άπασχολεί καθόλου ό χαραχτήρας τής ψυχαναλυτικής κοίνωνίολογίας πού είναι χωρίς άμφίθολία ίδεαλίστίκός καί άντίδραστίκός. Η άναγωγή πού κάνε) ή ψυχανάλυση στή σεξουαλικότητα, άποτελεί γί* αύτούς μ<ά έπαρκή έγγύηση τοϋ ύλίστίκοϋ της χαραχτήρα Γιατί άραγε συμβαίνει αύτό; Αύτό συμβαίνει ε!τε γιατί κ< αύτοί σκέφτονται μέ τόν !δίο τρόπο, είτε γιατί έπίλέγουν σάν βάση γίά νά κάνουν τή μυστίκσποίησή τους, τήν άποψη πού έκφράΖεί γίά τόν ύλίσμό ό -φίλίσταίος-, άποψη πού, όπως λέει ό "Ενγκελς, -έχει τήν προέλευσή της στήν πα­ λιά συκοφαντία τών παπάδων ένάντία στόν ύλίσμό-. -Ό τα ν ό φίλίσταίος μιλά γίά ύλίσμό, έννοεί μ' αύτό τό φαγοπότι, τό μεθύσι, τήν ήδονοβλεψία, τήν ήδονή τής σάρκας, τή φίλαργυρία, τήν άλαΖονία, τήν κερδοσκοπία, τήν πλεονεξία, τίς κομπίνες τοϋ χρηματιστηρίου, μέ λίγα λόγ<α όλα έκείνα τά βρωμερά .έλαττώματα πού χαραχτηρίΖουν τόν ϊδίο καί τά όποϊα προσπαθεί νά τά κρατήσει μυστικά. Καί όταν ό Φίλίσταίος μιλά γίά ιδεαλισμό έννοεί τό ιδανικό τής άρετής, τήν άγάπη τοϋ πλησίον του κλπ , γενικά όλες έκείνες τις άρετές γίά τίς όποιες ύπερηφανεύετα) μπροστά στοάς άλλους, πού όμως διαρκούν τόσο όσο δίαρκεί ή άπογοήτευσή του καί ή χρεοκοπία του, πού έρχεται άναγκαστίκά ύστερα άπό τίς συνηθισμένες του -υλιστικές- αισχρότητες, τραγουδώντας ταυτόχρονα τά άγαπημένο του ρεφραίν: Τί σοΰ ε!να< ό άνθρωπος, μισός Ζώο, μισός άγγελος!- (*). Επομένως κα! σέ τελευταία άνάλυση, οί φροϋδομαρ-

(1) Φούερμπαχ, σελ. 63.

37

&οτές γενικά καί ό Ζάν Ώντάρ ιδιαίτερα, 6λέπουν τόν Φροϋδίσμό ύλίατίκό, έπείδή αύτός ό τελευταίος θέλε) νά άποδείξε) δτ) ό -ιδεαλιστής-, μέ τήν ëwota πού δίνουν σ* αύτή τή λέξη οί μικροαστοί, δέν είναι στό 6όθος παρά ένας ύλίστής, πάλι 6έδα<α μέ τή μικροαστική έννοια τοΰ όρου. Γ)' αύτό, καί άφοΰ μάς δήλωσε δτ< ό ύλίομός φαίνεται σάν ή άναγωγή άπό τό -άνώτερο- στό -κατώτερο-, ό Ζάν Ώντάρ μεταφέρει μέ έκσταση τις έννο ες αύτές στό πεδίο τής ψυχανάλυσης: -Τό ιδανικό καί κάθε τ< πού είναι -άνώ­ τερο- στή Ζωή, άποκαλύπτεταί κάτω άπ* τό φως τής ψυ­ χανάλυσης, κα! έ&χνίάΖετα) ή πο δική του προέλευση. (Γίά φώς δέν είναι καί άσχημο, Ζ. Π ). Ό λ η ή ιεραρχία τών ά&ών τής άστίκής κοινωνίας μέ τήν άνάπτυΕη τής ψυχα­ νάλυσης έχασε τό ύπερφυσίκό της γόητρο. Ή μέθοδος της ψυχανάλυσης είναι κατ' έξοχήν άσεδής καί έξαίτίας αύτοϋ τοϋ χαραχτηρίστίκοϋ της συνεχίζει τούς σκοπούς τών ύλίστίκών έπίστημών. Όπως ό Γαλιλαίος καί ό Δαρ6ί νος ήταν σκάνδαλα, γιατί θίγανε σύτούς πού όκολουθοΰσαν τό γράμμα τής Βίδλου, έτο< καί ό Φρόϋντ κα) ο !όπαδοί του έρχονται σήμερα σέ σύγκρουση μέ τούς εύσεδείς άνθρώπους- (σελ. 520). Ο " Ενγκελς είχε άπό τότε πει, δτ) τό νά στρέφεται κανείς ένάνπα στούς εύσεδείς άνθρώπους δέν είναι μο­ λαταύτα παρά ίδιον τοϋ χυδαίου ύλίσμοΰ. -*Ο λες οί πρόοδες τών φυσικών έπίστημών δέν χρησιμέυσαν σέ τίποτε άλλο στούς έκπροσώπους τοϋ χυδαίου ύλίσμοΰ, παρά μόνο σάν νέες άποδείΕείς ένάντία στήν πίστη σ' ένα δημιουργό-. Τό νά θές νά άποδείΕείς στόν άστό, ότι δέν είναι τόσο -ιδεαλιστής- όσο λέει ότ< είναι, άλλά δτί στήν πραγματικό­ τητα είναι -ύλίστής-, είναι σάν νά υιοθετείς τή λογική του Αύτό όμως είναι ίδιον ένός ύλίσμοΰ πίό ρηχοΰ κα! π<ό χυ­ δαίου άκόμα κί άπό τόν ίδιο τό χυδαίο ύλίομό. Τό κείμενο τοΰ "Ενγκελς σχετικά μέ τόν τρόπο πού ό Φίλίσταίος δλέπεί τόν ύλίσμό, δείχνε) καλά δτί δέν περί38

μεναν τήν ψυχανάλυση γίά νά έρθουν οέ άντίθεοη μέ τούς -ευσεβείς άνθρώπους*. Αύτό όμως πού ό Ζάν Ώντάρ δέν μάς λέει έδώ είναι ότ) ο! -εύσεβείς άνθρωποί- προτιμούν νά βάλλονται άπό τούς ψυχαναλυτές παρά άπό τούς μαρξιστές. Γιατί, αν κα! βάλλονται κ<* άπό τούς δυό, ώοτόοο αύτό γίνεται μέ δυό τρόπους που είναι πολύ διαφορετικοί μεταξύ τους. Ό ψυχαναλυτής βάλλε) μέν έναντίον τους, άλλά ταυ­ τόχρονα τούς προοφέρε) πολυάριθμες άνταμείβές γ)ά νά επανορθώσει τό κακό πού τούς έκανε. 'Αντίθετα, ό ύλίστήςμαρξίστής, πίσω άπό τις άρετές τού άστοΰ—τήν άπληστία, τήν τσιγκουνιά, τήν πλεονεξία, τό κυνήγ) τοϋ κέρδους, τις κομπίνες τοϋ χρηματιστηρίου—πίσω άπ* τή φιλανθρωπία τών άφεντίκών άποκαλύπτε) τις διεφθαρμένες τάσεις τοϋ άστοΰ. Ό ψυχαναλυτής όμως, όλα αύτά τά άνάγε) στή λίμπίντο Καί άφοΰ άνάμεσα στ* άλλα θεωρεί τή λίμπίντο σάν αιτία, άνάγεί στή λίμπίντο καί τήν τσιγκουνιά καί τήν πλεονεξία καί τό κυνήγι τού κέρδους καί τις χρηματίστη ρίακές κομπίνες, κ< έτο< ό άστός παίρνε) χάρη καί αυγχωρεϊτα) γ)ά όλες αύτές τις διαφθορές τους. Καί τό μόνο πού θά μπορούσε νά τόν άνησυχήσε) καί πού πραγματικά τόν άνησύχησε στις αρχές τής ψυχανάλυσης, ήταν ό γενετήσιος ρόλος τής λίμπίντο, άλλά οί ψυχολόγο) τό άπαλείψανε μέ­ σω τών πίό περίπλοκων παραμορφώσεων. Πόσες καί πόσες φορές δέν διακήρυξαν ότ< δέν πρέ πε) νά μπερδεύουμε τήν έννοια τοϋ -σεξουαλικού- καί τοϋ -γενετήσιου- καί ότ) λίμπίντο δέν σημαίνει -γενετήσιος έρωτας-. Καί αύτός έπίσης ό Ζάν Όντάρ τό έπαναλαμβάνεί θριαμβευτικά. Είναι όμως προφανές, ότ) όλες αύτές οί παραμορφώσεις τής ψυχανάλυσης είχαν σάν σκοπό νά κα θησυχάσουν τούς άστούς. Οί ψυχαναλυτές αυτοί, πού οί ίδ)θ) διακηρύσσουν τόσο πολύ ΰτ< δέν πρέπε) νά φοβόμα­ στε τήν ήθίκή τών άστών, βρέθηκαν οί ίδίΟ) ξεφούσκωτο) κα! άξίολύπητοί μπροστά σ' αύτή τήν ήθίκή. Γίά νά καθη39

ουχάοουν τόν -ιδεαλισμό- τοϋ Φίλίσταίου Ευνούχισαν τή λίμπίντο κα! τήν μετατρέψανε σέ σεΕουαλίκή ένέργεία εύνούχων. "Ετσι, τήν έκφυλ!σανε άποτελεσματίκό. Ή ψυχανάλυση έπαψε νά φαίνεται σάν σκάνδαλο στά μάτια τών όστών 'Αλλά ο! ψυχαναλυτές πρόσφεραν ατούς άστούς καί μίά άλλη άνταμοίδή. Τούς λένε: -Έ μεΐς σάς άπογυμνώνουμε άπό τις άρετές αας, άλλά μή φοδάστε, τό ϊδίο κάνουμε καί γ<ά τό προλεταριάτο-. Πρόκειται κ< έδώ γίά μ<ά όποψη τής ψυχανάλυσης γ<ά τήν όποία οί φροϋδομαρΕίστές δέν λένε τίποτα καί γ<ά τήν όποία καί ό Ζάν Ώντάρ δέν λέε< τίποτα. Παρασιωπούν τό γεγονός ότι ή ψυχαναλυτική κοίνωνίολογία άποτελεί ένα δασικό κομμάτι τής ψυχανάλυσης γενικά καί τοϋ έργου τοϋ Φρόϋντ ιδιαιτέρα. Φυσικά, μ<ά τέτοια κοίνωνίολογία, πού έξηγεί τά κοι­ νωνικά φαινόμενα καί τις ιδεολογίες μέ τόν ένεργητίσμό τοϋ λίμπίντο, δέν μπορεί παρά νά είναι μ<ά κοίνωνίολογία ίδεαλίοτίκή, διαμετρικά άντίθετη μέ τόν ιστορικό ύλ<ομό πού δέν -άποκαλύπτεί- άπλά καί μόνο τά κοινωνικά φαινό­ μενα ρίχνοντας φώς, όπως λέει ό Ώντάρ, στις -σκοτει­ νές- παιδικές τους προελεύσεις, άλλά δείχνει ταυτόχρονα μέ σαφήνεια, ότ< πίσω άπό τήν κ ο : ν ω ν ί κ ή σ υ ν ε ί ­ δ η σ η ύπάρχεί ή κοινωνία. Ταυτόχρονα, ή ψυχαναλυτική κοίνωνίολογία είνα) ό κρως άντίδραστίκή: Οί σκοποί τοΰ προλεταριάτου αιτιολο­ γούνται έτσι μέ τόν ένεργητίσμό τοϋ λίμπίντο, καί τό ΐδ<ο συμδαίνεί μέ τούς σκοπούς καί τις έπίδίώΕεις τής άστίκής τάΕης. Σάν άνταμοίδή γ<ά τήν έρμηνεία τής θρησκείας μέ δά­ ση τή λίμπίντο, ή ψυχανάλυση προσφέρει στήν άστίκή τόΕη τή λίμπίντ<κή έρμηνεία τοϋ σοσιαλισμού. 'Από δώ καί πέρα ή κοινωνική έπανάστααη δέν θά στηρίζεται σέ άντίκείμενίκές δόσεις, άλλά μόνο σέ δάσείς ύποκείμενίκές, 40

δηλαδή λφπίντίκές(*) "Ετο', ή ψυχανάλυση γίνεται ένα άντίδοτο ένάντία στή μαρξιστική κοίνωνίολογία. Παρ' όλ' αύτά, ό Ζάν Ώντάρ δηλώνει: -Ή ψυχανά­ λυση όπως καί ό οικονομικός υλισμός καταστρέφουν τούς θεούς τής όνθρωπότητας. Σίγά-ογά, βοηθώντας ή μίά μέ θοδος τήν άλλη, φωτίζουν τά προβλήματα. Ιερ<2ώνουν 6 λες έκεϊνες τίς μεταμφιέσεις πού κατασκευάζονται άπό τήν άστίκή κοινωνία καί τή λογοκρισία, προκείμένου νά άποκρύψουν τήν πραγματικότητα. "Ετσι, φροϋδικοί κα) μαρ­ ξιστές έργά^οντα), ό καθένας ατό δικό του πεδίο, γίά νά δίαλύοουν τίς αύταπάτες πού κληρονομήσαμε άπό τήν ιστο­ ρία καί νά γκρεμίσουν τό καπιταλιστικό καθεστώς, έξαφανί&ντας έτσι μίά πηγή διανοητικής άγνοιας καί ψυχικής άθλίότητας, όπως καί τίς οικονομικές δυσκολίες-(σελ. 521). *Ολ' αύτά δέν άνταποκρίνοντα) καθόλου στήν άλή θεία. Δέν ύπάρχουν -έπί μέρους πεδία- έρεύνης γίά τούς μαρξιστές, γιατί ύπάρχεί μίά ψυχαναλυτική κοίνωνίολογία καί γιατί είναι ύποχρεωμένο) νά έχουν μίά ύλίοτίκή άντίληψη τής ψυχολογίας. Οί φροϋδικοί κινούνται στά ίδια πεδία μέ τούς μαρξι­ στές, άλλά έπεξεργάίονταί ίδεαλίοτίκές θεωρίες. Πίό συγ­ κεκριμένα, ή υποστήριξη τής φροϋδικής κοίνωνίολογίας ισο­ δύναμε) μέ άρνηση τής μαρξιστικής κοίνωνίολογίας, καί τό νά παραλληλίζει κανείς τίς δυό αύτές κοίνωνίολογίες, αύτό συνίοτά μίά ύποκρίτίκή μορφή αύτής τής άρνησης. Είναι όλότελα όναληθές τό ότι οί φροϋδικοί προσπαθούν νά δίαλύοουν τίς αύταπάτες. Αντίθετα, στήν πραγματικό­ τητα προσπαθούν νά τίς δημιουργήσουν. Μέ δλα της τά μέ-

(1) Elvat Αξιοσημείωτο ΰτί & Ζάν Ώντάρ &ν καί κάνει πο­ λεμική στόν Στογίάρωφ, δέν Απάντησε ώστόσο στό έιτίχείρημα πού αύτός τού Εθεσε καί σύμφωνοί μέ τό όποιο ή ψυχανάλυση ύποκρόπτεί τήν πάλη των τάξεων.

41

οα ή φροϋδική κοίνωνίολογία προσπαθεί νά δημιουργήσει τήν αύταπότη ότι τό μόνο πράγμα πού υπάρχει στήν κοι­ νωνία είναι οί όντιξοότητες τοϋ σεξουαλικού ένατίχτου Καί ή πάλη τών τάξεων; Λίμπίντο! Δέν μπορούμε νά έπεχταθοϋμε περισσότερο έδώ. Ή ύπαρξη όμως καί μόνο τής φροϋδικής κοίνωνίολογίας δεί­ χνει ότι τό Ζήτημα πού μπαίνε) δέν είναι φροϋδίομός καί μαρξισμός, άλλά φροϋδίομός ή μαρξισμός. Αύτό πού πρέπε) νά άποδείξουμε δέν είναι ό ύλίστίκός χαραχτήρας τής ψυχανάλυσης, άλλά ό άντίϋλίοτίκός της χαραχτήρας. ### Μετά άπ' όλα όσα είπαμε, γίνεται φανερό ότ) ό φροϋδίομός δέν ε!να< μίά θεωρία < τίκή άλλά μ)ά θεωρία ίδεαλίστίκή. Δέν ε!να) παρά μέ 3οήθε)α κάθε λογής παρα­ μορφώσεων τοϋ ύλίσμοϋ, πού μπορεϊ κανείς νά τήν παρου­ σιάσει σάν ύλίστίκή θεωρία. Άκριόώς γί' αύτό τό λόγο ό φροϋδομαρξίσμός δέν άποτελεΐ παρά μίά προσπάθεια παμόρφωσης τοϋ μαρξισμού. Ή ψυχανάλυση δέν είναι μίά άντίκαπίταλίστίκή καί άντίαστίκή θεωρία. "Ο,τί -άντίαστίκό- θά μπορούσε νά περιέχει, κί αύτό σέ σχέση μέ τό σε­ ξουαλικό παράγοντα, έξατμίσθηκε όλότελα μέ τή θεωρία τής λίμπίντο. 'Αντίθετα, έτσι όπως άναπτύχθηκε καί μέ τίς κοινω­ νιολογικές της έφαρμογές, ή ψυχανάλυση τοποθετήθηκε σ' έκείνη τήν κατηγορία τών θεωριών πού μπορούν νά έξυπηρετούν τήν άστίκή τάξη καί πού πραγματικά ή άστίκή τάξη δανείζεται πολλά άπ' αύτή γίά νά πολεμήσει τό μαρ­ ξισμό. Δέν χωράει καμιά άμφ)6ολία ότι ή ψυχανάλυση πλού­ τισε τό ιδεολογικό όπλοστάσίο τής άντεπανάστασης. "Ετσι έξηγεΐταί γιατί στό σύνολό της, ή άστίκή τάξη συμφιλιώ­ θηκε μέ τήν ψυχανάλυση. "Ετσι έξηγεΐταί γιατί στή Γαλλία π.χ., όπου οί έκπρόσωποί τής έπίσημης έπίστήμης, αν καί ιήν πολέμίσαν ώς έπ! τό πλεϊστον χρησιμοποιώντας σω6<42

νκτηκά, άκόμα καί άντισημιτικά έπίχειρήματα, όλέπουν σή μερα τήν ψυχανάλυση μέ πολύ καλό μάτι ('). Ο καθηγητής Κλώντ, παρά τό ότι είχε δηλώσει ÔTt ό φροϋδιομός δέν ταίριαζε παρά μόνο στή γερμανική ιδιοσυγ­ κρασία, παραδέχτηκε τό λάθος του καί ξαναβρίσκουμε σή­ μερα τή θεωρία τής ψυχανάλυσης άκόμα καί κάτω άπό τήν πέννα τοϋ Ζερόμ καί Τε6ώ. Ή άστίκή τάξη συνειδητοποίησε πολύ καλά τί υπηρεσίες θά μπορούσε ή ψυχανάλυση νά τής προσφέρει. 'Αντικειμενικά, ό ψροϋδομαρξιομός είναι άκριθώς τό όργανο έκμετόλλευοης τής ψυχανάλυσης ένάντια στό μαρ­ ξισμό. Πρόκειται γιά μιά άπό τις πιό χαρσχτηριστικές θεω­ ρητικές συγχύσεις, και δέν είναι παρά μιά χονδροειδής άντεπαναστατική επίθεση ένάντια στό μαρξισμό. Άκριδώς γι' αύτό τό λόγο, ό φροϋδομαρξισμός άναπτύχθηκε μέ τό­ ση επιμονή άπό τήν άντεπαναστατική όμάδα τής Κ ο ι ­ νωνικής Κριτικής. "Οσο γιά τό φροϋδομαρξισμό τοϋ Ζάν Ώντάρ, άντικειμενικά παίζει κι αύτός τόν ίδιο ρόλο. 'Αντιπροσωπεύει τή διείσδυση στις γραμμές μας τής άντεπαναστατικής πα­ ραμόρφωσης τού μαρξισμού. Φυσικά, είναι δικαίωμα τοϋ καθενός νά κάνει λάθη καί όλοι κάνουμε λάθη θεωρητικά καί λάθη πραχτικά. Ο Ζάν Ώντάρ ύπήρξε ένα χαραχτηριοτικό θΰμα, γιατί γεμάτος -συμπλέγματα- ίδεαλιστικά, δέν άποχωρίστηκε όσο θά έπρεπε άπό τό μαστό τής άστικής φιλοσοφίας. Τό μέλλον θά μάς δείξει τί άπό τά δύο θά διαλέξει: Τό μαρξισμό πρός τόν όποίο είχε τήν πρόθεση νά έλθει, ή τήν άντιμαρξιστική σταυροφορία άπό τήν όποία όφέθηκε νά παρασυρθει. Σ ' ό,τι όφορά έμάς, νομίζουμε ότι ό Ζάν Ώντάρ μάς

(1) Γίά τήν υπόθεση Φρενέ, ή ψυχανάλυση δέν ήταν παρά τό πρόσχημα. Ή άστίκή τάξη θέλησε νά χτυπήσει τόν άγωνκττή.

43

προσφέρει μίά λαμπρή έπαλήθευση τοϋ γεγονότος ΰτ) -δέν μπορούμε νά άναίρέσουμε καμιά άπό τίς θεμελιακές έν­ νοιες, κανένα δασικό κομμάτι τής μαρξιστικής φιλοσοφίας, πού ρέει σάν άτσάλί, οΰτε ένα κομμάτι χωρίς νά έρθουμε σέ άντίθεση μέ τήν άντίκείμενίκή άλήθεία, χωρίς νά βου­ λιάξουμε στό άστίκό άντίδραστίκό ψ έμ α -('). Πρόκειται κ< έδώ έπίοης γίά μίά έπίπλέον άπόδείξη, ότι δέν πρόκειται νά -συμπληρωθεί* ό δίαλεχτίκός ύλίσμός μέ μίά όποίαδήποτε άπό τίς μόδες πού λήγουν σέ -ίσμόςτής άστίκής φιλοσοφίας, ακόμα κ< άν αύτή ή φιλοσοφία παίρνει τή μορφή μίός έπίστήμης. Πρέπει νά καταλαθαίνουμε τά γεγονότα κάτω άπό τό φως αύτοϋ τοϋ ύλίσμοϋ Μένοντας σ* αύτή τή θέση κάνουμε μίά θετική δουλειά. Στήν άντίθεση περίπτωση, τό μόνο πού πετυχαίνουμε είναι νά δοηθάμε τήν άστίκή τάξη νά πραγματοποιεί τούς άντεπαναστατίκούς της στόχους(').

(1) Λένίν: Ύλίσμός καί Έμπείρίοκρίτίκίσμός. (2) Δέν θελήσαμε σ* αύτό τό Αρθρο νά έζαντλήσουμε τό ζήτημα της ψυχανάλυσης. Αύτό έξυπακούεταί άπό μόνο του. 'Α­ κόμα καί σ* Β,τί άφορά τό ιδιαίτερο Αντικείμενο τής μελέτης μας, θά είχαμε πολλά νά ποΰμε. 'Υπενθυμίζουμε χαραχτηρίστίκά Ηλο τό πρόΦλημα πού υπάρχει, του προσδιορισμού τοϋ σεξουαλικού παράγοντα άπό τόν κοινωνικό. Στήν ψυχανάλυση, αύτό πού γ ί­ νεται σέ τελευταία άνάλυση είναι ό προσδιορισμός τοϋ κοινωνι­ κού άπό τό σεζουολίκό.

44

F#

Ο θάνατος τού Σίγκμουντ Φρόϋντ ξαναφέρνει στή μνήμη μας τήν ψυχανάλυση, ή όποια στήν πραγματικότητα άνήκεί ήδη στό παρελθόν. Τό ένδίαφέρον γίά τις άπόψείς κα) τις μεθόδους πού συνδέονται μέ τό όνομα τοϋ Φρόϋντ, δέν σταμάτησε νά έλαττώνετα), ιδιαίτερα ο* ΰ,τ) άφορά τά δέκα τελευταία χρόν<α. Τό ένδίαφέρον αύτό έχε) ήδη έξαφανίστεί στούς πραγματικά προχωρημένους έπίστημονίκούς κύκλους. Ή ιστορία τής ψυχανάλυσης περιλαμβάνει στήν πρα­ γματικότητα τρεις περιόδους: Μίά περίοδο έπεξεργασίας τών θεωριών της, μίά περίοδο μεγάλων θεωρητικών λογο μαχίών καί αύΕανομένου γοήτρου, τέλος μίά περίοδο εισα­ γωγής της στήν έπίσημη έπίστήμη κα! σχολαστικής πα­ ρακμής.

(1) Ή Σκέψη, No 3, ΌκτώΗρης—ΜοέμΦρης—ΔεκέμΦρης 1939.

45

Σ ' όλη τή διάρκεια τής δεκαετίας πού άκολούθησε τις έργασίες τοϋ Φρόϋντ, ύστερα άπό τή ρήΕη του μέ τόν Μορό!ερ, ή ψυχανάλυση ήταν πολύ λίγο γνωστή καί πολεμή θηκε άπό τούς έκπροσώπους τής άκαδημαίκής ψυχιατρι­ κής. Οί συζητήσεις πάνω στήν ψυχανάλυση γίνονται όλο καί πίό Ζωηρές στό μέτρο καί στό 6αθμό πού ό -φροϋδιομός- διαδίδεται όχι μόνο άνάμεσα στούς γιατρούς, άλλά κί άνάμεσα στούς συγγραφείς καί τό -καλλιεργημένο κοι­ νό*. Κατά τή διάρκεια τών έτών πού όκολούθησαν τόν πό­ λεμο, τό γόητρο τής ψυχανάλυσης έφτασε στό άπόγειό του. "Επειτα ο! παθιασμένες συζητήσεις σταματούν ή -άν τίοταση- τών κλασσικών ψυχιάτρων πέφτει ή ψυχανάλυση ένσωματώνεται, μέ τή σειρά της, στήν έπίοημη έπίστήμη, άν καί στούς -αύθεντικούς- έκπροσώπους της παίρνε) τή μορφή ένός άληθινοϋ σχολαστικισμού: λίμπίντο, σύμπλε γμα, υπερεγώ κλπ. γίνονται τυποποιημένοι όρο), καί οι ψυ­ χαναλυτικές έργασίες στριφογυρίζουν γύρω άπ' αύτούς τούς όρους, άναμασώντας συνεχώς τά ιδία πράγματα. Παρά τό γεγονός ότι στή δεκαετία πού προηγήθηκε τοϋ πολέμου 1914 —1918, ή ψυχανάλυση ήταν ήδη άρκετά γνωστή στις χώρες τής Κεντρικής Εύρώπης κάί άρκετά διαδεδομένη στούς έπιστημονικούς κύκλους τών ΆγγλοσαΕωνικών χωρών, στή Γαλλία άντίθετα ήταν σχεδόν ά­ γνωστη. Ή έπιχειρηθειοα άπό τόν Ύ β ΝτελάΖ διάδοση τής φροϋδικής θεωρίας τοϋ όνείρου ήταν μιά προσπάθεια άρ­ κετά άπομονωμένη. Ή διάδοση τής ψυχανάλυσης στή Γαλλία άρχισε τήν έπομένη τοϋ πολέμου. Κι έδώ έπιοης, τόν πρώτο καιρό, έ γιναν άπό μέρους τών έκπροσώπων τής έπίσημης έπιστήμης χλευαστικές πολεμικές μέ έπιχειρήματα πού δέν είχαν πάντα έπιστημονική 6άση. Δέν ήταν μήπως ό θλιβερός Κάρολος Μπλοντέλ, καθηγητής έκεϊνο τόν καιρό στό Πα νεπιστήμιο τοΰ Στρασβούργου, πού έγραφε σ* ένα συγγραμματάτι πού δημοσίευσε μέ σκοπό τήν άπόρρίψη τής ψυχανάλυσης, ότι οί θεωρεΐες καί οί πραχτικές τής ψυχα46

νάλυοης μπορεί νά ταιριάζουνε πολύ μέ τή γερμανική ιδιο­ συγκρασία, δέν τα<ρ)άόουν όμως μέ τή λατινική. Παρ* δλ' αύτά, ή διάδοση τής ψυχανάλυσης συνεχί­ στηκε καί στή Γαλλία έπίαης, κα) σήμερα συνυπάρχει σ'αύτή τή χώρα μαΖί μέ τις μεθόδους κα) τ)ς κλασσικές θεω­ ρίες πού σύμφωνα μέ τούς όπαδούς της ύποτίθετα) ότι θά έΕαφάνι^ε. Οί άλλαγές πού έπήλθαν στά πεπρωμένα τής ψυχανάλυσης είχαν παρατηρηθεί άπό τόν ΐδ)θ τόν Φρόϋντ. Τό 1932, ό Φρόϋντ έγραφε ότ) ή ψυχανάλυση -άντψετωπίϋετα) τώρα π<ά σάν μίά έπίστήμη-, ότι -κατάχτησε τή θέση της στό πανεπιστήμιο- καί ότ< -κ) όν άκόμα ο) δίενέΕε<ς γύρω άπ* αύτήν δέν είχαν τελειώσει-, ώστόσο -συνε­ χίζονται μέ μικρότερη ένταση-. (Νέες δ<αλέΕε<ς πάνω στήν ψυχανάλυση, σελ. 189). Τίποτα ώστόσο δέν δείχνει ότ< τό δικαίωμα τής θέσης δόθηκε στήν ψυχανάλυση έΕαίτίας τών πραγματικών θετι­ κών συνεισφορών της στόν τομέα τής ψυχιατρικής. Χωρίς νά θέλουμε νά έπψείνουμε ο* αύτή μας τή με­ λέτη σέ λεπτομερειακή συζήτηση, έΕετόΖοντας τήν ψυχα­ νάλυση σάν θεραπευτική μέθοδο, μπορούμε ώστόσο νά ση­ μειώσουμε ότι άπό τότε κα! μετά είνα) 6é6ato ότ< ή μέθο­ δος τοϋ Φρόϋντ δέν δικαίωσε τις μεγάλες έλπίδες πού γεννήθηκαν άπ* αύτή. Πολλοί γιατροί μνημονεύουν τήν έφαρμογή τής ψυ­ χανάλυσης στις κλινικές. Στή μεγάλη όμως πλείοψηφία τών περιπτώσεων, έφαρμό^ουν στήν πραγματικότητα μίά έκλεχτίκή μέθοδο, καί δέν στάθηκε δυνατό ν' άποδε<χθεί μ' έναν τρόπο πραγματικά έπίοτημονίκό, ότι τά πραχτίκά άποτελέσματα πού πετυχαίνοντα! άπό καθαρά φροϋδικές μεθόδους, όποτελοϋν μίά άποτελεσματίκή πρόοδο τών μέ­ σων καταπολέμησης πού έχουμε ένάντία στ)ς ψυχικές άρρώστιες. Τά άποτελέσματα πού πετυχαίνοντα) δέν είνα< καλύτερα άπ' αύτά πού πετυχαίνοντα) μέ άλλες μεθόδους, 47

όπως ή ψυχολογική φαρμακολογία, καί ύπο6όσκε< πάντοτε ή άμφ)6ολία σχετικά μέ τή φύση τής διαδικασίας μέσο τής όποίας έπετεύχθηκε πραγματικό τό έπίδ<ωκόμενο άποτέ λεσμα. Είναι έζ άλλου χαραχτηρ<οτ)κό ότ< στά τελευταία του έργα ό Φρόϋντ δήλωσε μιλώντας γ<ά τήν άποτελεσμα τίκότητα τής ψυχανάλυσης, ότ< δέν συγκρινόταν μέ τις άλλες μεθόδους παρά σάν PR!MA ÎNTER PARES (πρώτη άνάμεσα σέ ίσες). Τό άποτέλεσμα είναι ότ) τά μέσα δράσης στήν ψυχια­ τρική παραμένουν, έπειτα άπ* τήν έμφόν<ση τής ψυχανά­ λυσης, τό ίδιο άνεπαρκή όσο καί πρώτα. Τό πρόδλημα πού τίθεται σ' αύτό τόν τομέα ξεπερνά, όπως πολύ εύκολα μπορεί νά καταλά6ε< κανείς, τά πλαίσια τόσο τής ψυχολογικής φαρμακολογίας τών δύο αύτών θεωρουμένων ξεχωριστά, όσο κα! τών μεθόδων πού περιορίζονται νά τίς συνδυό Ζουν, κάνοντας άφαίρεση τών ιστορικών άντίκεψενίκών συνθηκών μέσα στις όποιες άναπτύσσετα) ό ψυχοπαθής άν­ θρωπος, όντας ένα φαινόμενο κο<νων<κό, καί μή κατανοών­ τας τήν άναγκαίότητα μίάς δράσης ένάντία σ' αύτές τίς ϊδ<ες τίς συνθήκες. Δ έν θά έπεχταθοϋμε περισσότερο πάνω σέ μ<ά Αλλη άποψη τής ψυχανάλυσης πού στήν άρχή φάνηκε Kt αύτή έπίσης ουνταραχτίκή. Πρόκειται γ<ά τίς παιδαγωγικές της έφαρμογές. Kt έδώ έπίσης φαίνετα) σήμερα μέ σαφήνεια, ότ) οί έλπίδες πού στηρίχτηκαν στήν ψυχανάλυση δέν δικαιώθηκαν καθόλου. Ή ίσχυρίΖόμενη άπόδείξη τής άΕίας τής ψυχανάλυσης άπό τά -όποτελέσματά- της, πού προτάσσουν μέ τή συνη­ θισμένη τους àoptcrria ο) ψυχαναλυτές, στερείται ένδίαφέ ροντος. Ό πως συμ8αίνε< καί στήν ψυχοθεραπεία, έτο) κοί οί μέθοδες πού πραγματικά έφαρμόΖουν οί ψυχαναλυτές στήν παιδαγωγική, είναι δύο ειδών. 46

Υπάρχουν μέθοδες που είναι ωφέλιμες, ο! όποιες &μως δέν μπορούν νά χαραχτηρίοθοϋν ειδικά φροϋδικές Πρόκειται γ<ά μεθόδους οί όποίες άντίδροϋν ένάντια στό 6άρ6αρο περιεχόμενο τοϋ παραδοσιακού παιδαγωγικού συ­ στήματος πού έχουμε. Αύτό τό νόημα έχε) γ<ά παράδειγμα ή άποψη πού καταδικάζει τή μέθοδο, σύμφωνα μέ τήν όι ποια τά προβλήματα πού σχετίζονται μέ τή διαμόρφωση τοΰ χαραχτήρα τοϋ πα<δ)θϋ, πρέπε) νά δύνοντα) μέ βίο α μέσα, ή όποία όμως δέν έχε) τίποτε τό καθαρά ψυχαναλυτικό. Σ ' ό,τ) άφορό τις καθαρά ψυχαναλυτικές μορφές θε­ ραπείας, αυτές είναι στήν καλύτερη περίπτωση άναποτελεσματίκές. Π)ό συγκεκριμένα, οί μορφές αύτές θεραπείας μπορεί νά είναι 6λα6ερές, στό μέτρο πού προσανατολίζουν όλη τή διαπαιδαγώγηση νά συγκεντρώσει τήν προσοχή της αέ άντίθέσείς σεξουαλικής ύφής. Ύπάρχε) μίά κοίνωνίκοφυοκή πραγματικότητα, τής όποίας ή Ζωή δίέπετα) άπό μηχανισμούς τούς όποίους οί ψυχαναλυτές δέν γνωρίζουν καθόλου. Ή πραγματικότητα μέσα στήν όποία ύποχρεώνοντα) νά ψήσουν τά άγόρ<σ καί τά κορίτσια θέτε) προβλή­ ματα τά όποία έχουν μ)ά ύφή πολύ π)ό άντ)κε)μεν)κή άπό ότ) αύτό πού προέρχονται άπό τά συμπλέγματα τοϋ Οίδίποδα καί τής 'Αριάδνης. Τό νά θεωρεί κανείς ότ< ή έξαφόν<ση σύτών τών συμπλεγμάτων ή ή λύση τών άντίθέσεων τις όποιες έμπερίέχουν, είνα< ό 8ασ)κός στόχος ή ένα άπό τά 6ασ)κά καθήκοντα τής διαπαιδαγώγησης, είναι οάν νά άποπροσανατολίΖουμε τά πα<δ)ά άπό -τήν παρατήρηση τής πραγματικής 2ωής-, γ)ά νά χρησιμοποιήσουμε τήν έκφραση ένός διάσημου φιλόσοφου. Ή ψυχαναλυτική παιδαγωγική, έπείδή σάν μέθοδος έχε) ένα τέτοιο προσανατολισμό, έμπνέετα) 6ασ)κά άπό τή θέση έκείνων γ)ά τούς όποίους τά άντ)κε)μεν)κά οικονομικά καί διάφορα άλλα προβλήματα έχουν λυθεί, καί γ)ά τούς όποίους ό κόσμος φαίνεται πραγματικά νά γυρίνε) γύρω άπό τά σεξουαλικά προβλήματα. Υπάρχουν, β έβ οα , κονωνίκά στρώματα στά όποία

4

49

ύπάρχουν οί ύλίκές συνθήκες noù θά έπέτρεπαν στήν ψυ­ χανάλυση νά κάνη μίά τέτο<α άφαίρεση, καί μ* άύτή τήν έννοια ή ψυχανάλυση περιέχει κάποιο κομμάτι άλήθείος. Σ ' ό,τί άφορό όμως τίς μεγάλες μά^ες τών άνθρώπων, & πως είνα< γίά παράδειγμα αύτοί πού έχουν καθημερινά ένοχλήσε<ς πολύ περισσότερο αντικειμενικές άπ* ότ< οί σχέ­ σεις νάάμεσα στό )CH κα) ατό ES, ή ψυχανάλυση δέν εί­ ναι άληθίνή. Αύτός είνα) χωρίς άμφ<6ολία ό λόγος, γίά τόν όποίο ύπήρξαν μερικές προσπάθειες πού είχαν γ<ά σκοπό νά συμπληρώσουν τήν άτομίκή ψυχαναλυτική παιδαγωγική καί μίά κοινωνική παιδαγωγική πού νά δίέπεταί άπό τίς ίδιες άρχές. Σ έ τελευταία άνάλυση, ή ψυχανάλυση παρουσιάζει με­ γαλύτερο ένδίαφέρον σαν ιστορικό γεγονός, παρά σάν έπίστημονίκό ρεϋμα, κα! μάς διδάσκει περισσότερο άπό τά κοινωνικά φαινόμενα πού όντίκαθρεφτίΖεί, άπ' ότ) άπό τ!ς θεωρίες μέσο τών όποίων θέλε) νά μάς διδάξει. Παρ' όλ' αύτά, αν καί ή ψυχανάλυση έχασε μεγάλο μέρος τοϋ γοή­ τρου της, αν καί άκόμα, κί άπό φιλολογική άποψη, τά θέ ματα τής λίμπίντο κα! τών συμπλεγμάτων τής προσωπικό­ τητας είνα) χωρ!ς ένδίαφέρον, ύπάρχεί άκόμα τό καθαρό θεωρητικό περιεχόμενο τοϋ ρεύματος, πού γεννήθηκε άπό τόν Φρόΰντ, πού δημιουργεί, σέ σχέση μέ τ' όλλα, τις πε­ ρισσότερες αύταπάτες. Κατά τή γνώμη μας, δέν είναι κα­ θόλου άσκοπο νά έπεχταθοϋμε περισσότερο σ' αύτή τήν άποψη του προβλήματος.

50

FF# 'FF gfPJEW lM vdM MHÏ M

% Μ # ^ < Μ Σ θ φ ίΜ

Ή θεωρητική άλληλουχία τής ψυχανάλυσης συνίστα τα< σ' ένα πολύ έτερόκλητο έκλεκτ<κ<σμό. Ή κατηγορία τήν όποια προσάπτουμε οτόν Φρόϋντ γίά έκλεκτίκίομό, μπορεί νά προκαλεί έκπληξη, γιατί κυρίως ή κατηγορία πού τοϋ προσάψανε οί δίαφωνοϋντες μ' αύτόν μαθητές του είναι ό δογματισμός, καί τό γεγονός ότ< ό Φρόϋντ έφτασε μέχρι νά ύποστηρίΖεί ότι ή ψυχανάλυση, ετο) όπως ό ίδιος είχε τή συνήθεια νά τήν θεωρεί, ouvtστοϋσε ένα σύνολο άπ* τά όποίο δέν θά έπρεπε νά άφα<ρεθεί κανένα 6ασ)κό κομμάτι της. Ο δογματισμός όμως δέν άποκλείε) καθόλου τόν έκ λεκτίκίσμό, καί όντίθετα, ό έκλεκτίκίσμός δέν άποκλέίεί τό δογματισμό. Ή ιστορία τών ιδεών μάς προσφέρει μίά σίγουρη άπόδείξη γ<' αύτό. Ό Βίκτωρ Κου&ν, ό ιδρυτής τής Σχολής τοϋ έκλεκτίκίσμοϋ, δέν ήταν δογματικός όταν ήθελε νά έπίδόλε! μίά έπίσημη φιλοσοφία στό πανεπιστή­ μιο; Αύτό συμβαίνει, γιατί ό δογματισμός δέν έκφρά^εί τή σταθερότητα τοϋ στοχαστοϋ πού δέν δέχεται κανένα άλλο κανόνα παρά μόνο τή συμφωνία τής θεωρίας μέ τά γεγο­

51

νότα, άλλά έκφράΖεί τό πείσμα ν άδίατηρήοουν ένα ιδεο­ λογικό ικρίωμα, διαφορετικό άνάλογα μέ τήν περίπτωση, πού έρχεται σέ άντίθεση μέ τά γεγονότα τής πραγματικό­ τητας. Οί εκπρόσωπο) όλων των άσυνεπών κα! χωρίς συ­ νοχή συστημάτων ε!ναί δογματικοί, καί εΐνσ) αυτοί πού νιώθουν τήν άνάγκη νά είναι. Μίά σκέψη πραγματικά βα­ θιά, δέν έχει καμιά άλλη φιλοδοξία άπό τό νά έκφράΖεί άπόψείς στενά δεμένες μέ τήν πραγματικότητα, καί γ<* αύτό προσαρμόζεται μ' ένα τρόπο όλότελα φυσικό στις νέες πραγματικότητες καί στις νέες καταστάσεις. Γίά τόν αυ­ θεντικό σοφό καί στοχαστή, ένα νέο γεγονός, μ<ά νέα άνακάλυψη είναι πάντα εύπρόσδεκτα γεγονότα, ένώ ό ψευτοφίλόσοφος κί ό ψευτοστοχαστής, πού & ΐ βασισμένος σέ άσυναρμολόγητες άπόψείς, στρέφεται μέ τόσο μεγαλύτε­ ρη μανία ένάντ<α στούς άνανεωτές, όσο περισσότερο τα­ ράζεται απ' αύτούς ή έκλεχτίκή τους ήρεμία. Ο Φρόϋντ ήταν δογματικός καί έκλεκτίκός, κ< αύτός ό έκλεκτίκίσμός του στάθηκε όποφασίοτίκός γίά τά πεπρω­ μένα τής ψυχανάλυσης. "Αν έξετάσουμε τίς πρώτες θεωρητικές σκέψεις τοϋ Φρόϋντ, διακρίνουμε σ' αύτές πολύ καθαρά τήν έπίδραση τοϋ μηχανικού ύλίσμοϋ, έκείνου τοϋ ίδιου ύλίσμοϋ, πού ή­ ταν τόσο πολύ διαδεδομένος άνάμεσα στούς γιατρούς τοϋ περασμένου αιώνα καί έκλαϊκεύτηκε τόσο πολύ άπό τούς φιλοσοφικούς έκπροσώπους τοϋ χυδαίου ύλίσμοϋ, όπως τόν Μολέσκωτ καί Μπύχνερ. Ο μηχανικός ύλίσμός του Φρόϋντ έκδηλώνεταί, γίά παράδειγμα, στό έργο του "Τρία δοκίμια γίά τή σεξουαλικότητα-, όπου προτείνε! νά προκαλέσουμε τή γοητεία ένό ς φύλου πάνω στό άλλο μέσο μίάς φυσίκο-χημίκής δράσης. Αύτός ό ϊδίος μηχανικός ύλί­ σμός έμφανίΖεταί πάλι στά μοντέλα μέσο τών όποίων ό Φρόϋντ προσπάθησε νά έξηγήαεί τίς παρατηρήσεις του. Οί βασικές θεωρητικές άπόψείς τοϋ συγγραφέα τής TRAUMDEUTUNG δεσπόζοντα), πραγματικά, άπό παρόμοια μη­ χανικά μοντέλα. Γενικά, ή ιδεώδης έπίστημονίκή έξήγηση

52

τών φαινομένων ουνίσταταί, ο' ô,n άφορά τόν Φρόϋντ, στήν έκφραση τών πνευματικών φαινομένων μ' ένα συν­ δυασμό δυνάμεων πού έχε< καταακευασθεΐ μέ πρότυπο τό μοντέλο τών ψυχικών δυνάμεων. Ά πό δώ προέρχεται ή έννοια τοΰ -συμπλέγματος-, πού όρίΖετα) σάν ή δράση μίάς δύναμης πάνω σέ μ<ά άντίπροσώπευση, άπό δώ έπ!σης προέρχεται ή έννοια τής -λίμπίντο-, πού μέ τή συνη­ θισμένη χρήση τοΰ όρου στά κείμενα τοϋ Φρόϋντ, είχε τή σημασία μίάς ένέργε<ας, σύμφωνα μ' ένα καθαρά φυσικό σχήμα. Αύτή τή συμπεριφορά τοϋ Φρόϋντ άπέναντ) ατά φαινό­ μενα, τήν ξαναβρίσκουμε άκόμα κα! στις τελευταίες του έργασίες. Παρ' όλ' αύτά, ό Φρόϋντ θέλησε νά άντίδράσε) ένάνn a σ' όρίσμένες θεωρίες πού φέρνανε τή σφραγίδα τοΰ μηχαν!κοϋ ύλίσμοΰ. Στήν εισαγωγή τοϋ TRAUMDEUTUNG έξετάΖε< καί παραμερίζει όλες τις θεωρίες τών όνείρων πού είχαν 8ασίτεί άποκλείστίκά στή φυσιολογία. 'Επιμένει ιδιαίτερα στήν άποψη ότι δέν είναι δυνατό νά έξηγήοουμε τό όνειρο άποκλείστίκά μέ φυσιολογικές διεργασίες, γιατί τό όνειρο έχε) έπίσης Kt ένα κάποιο περιεχόμενο. Ό π ω ς εΐνα) γνωστό, ό Φρόϋντ θέλησε νά άφίερώσεί τό μεγαλύτερο μέρος τών προσπαθειών του ο* αύτόν άκρίδώς τόν τομέα, δηλαδή στήν έρμηνεία τοΰ περίεχόμενου τών όνείρων. Αύτό πού ήθελε νά έξηγήσεί ήταν, γιατί ένα όρ'σμένο άτομο είδε αύτό τό συγκεκριμένο όνειρο κί όχι ένα άλλο. Στή συνέ­ χεια ό Φρόϋντ προχώρησε μέ τόν ίδιο τρόπο στό πεδίο τών νευρώσεων κα! τών ψυχώσεων, προσπαθώντας νά έξηγή σε) τό περιεχόμενο τών συμπτωμάτων. "Ετσι ό Φρόϋντ όρχίύε νά έργάΧετα< σ' ένα τομέα Τ8ραοτίας σημασίας, όπου όμως ο! θεωρίες πού δίέπονταν άπό τό μηχανικό ύλίσμό ήταν έντελώς άνίκανες νά χρη­ σιμεύσουν σ* δ,τίδήποτε.

53

Πραγματικά, άπ* τή στιγμή πού πρόκείτα) νά έξηγήαουμε αύτό πού συνήθως ονομάζουμε ψυχική Ζωή, όρθώ νετα< μπροστά μας ή άναγκαώτητα νά κάνουμε μίά διά­ κριση πού είναι θεμελιακή: τή διάκριση άνάμεσα στό φαί νόμενο τής παραγωγής τών -ιδεώ ν- καί στό περιεχόμενο τών "ιδεών- πού παράγοντα). Ή παραγωγή τών ιδεών γίνε­ ται στόν έγκέφαλο, οί ιδέες όμως πού στόν έγκέφαλο πα­ ράγοντα) έχουν ένα -περιεχόμενο- πού δέν μπορεί νά έξηγηθεί ούτε μόνο μέ τόν έγκέφαλο, ούτε χωρίς τόν έγκέφα­ λο. Etvat σαφές ότι έδώ ό έγκέφαλος είνα) όρος άπαραίτητος, όχ< όμως καί έπαρκώς. "Αν, γ)ά νά σκεφτεί κάποιος τήν ιδέα τής έλευθερίας, πρέπε) νά έχε) ένα έγκέφαλο, ό διαφορετικός τρόπος μέ τόν όποιο ο! διάφορες κοινωνικές τάξεις άντίλαμδάνονταί τήν έλευθερία, δέν μπορεί νά έξηγηθεϊ άπό τίς διαφορές τής έγκεφαλίκής τους δομής. Τό φαινόμενο αύτό θεμελιώνεται στό έξής κλασσικό έπ<χε!ρη μα: Δέν ύπαρχε) παραλληλισμός άνάμεσα οτήν έΕέλίξη τών ιδεών άπό τή μίά, καί στήν έξέλίξη τοϋ έγκεφάλου άπό τήν άλλη. Αύτό όμως δέν σημαίνει ότι δέν πρέπε) νά έπίτρέψουμε στήν έρευνα νά άσχοληθεϊ μέ μ)ά πραγματι­ κότητα άναμφίοδήτητη, πού θά μπορούσε νά χρησιμεύσει σάν δασικό ύλίκό στήν ιστορία τών ιδεών. Αύτό σημαίνει άπλά καί μόνο, ότ) αύτή ή πραγματικότητα πρέπε) ν' άναΖητηθεί κάπου άλλου κ) όχ) στόν έγκέφαλο. Αύτό είνα) άκρίδώς έκεϊνο πού ό μηχανικός ύλίσμός είνα) όνίκανος νά κάνε). Παραμένει φυλακισμένος μέσα στά πλαίσια καθαρά φυσιολογικών έρμηνείών τών φαινο­ μένων καί δέν γνωρίΖεί όλλες ύλίστίκές έρμηνεϊές. 'Ανίκα­ νος έτσ< νά έξηγήσε) τό συγκεκριμένο περιεχόμενο τής -ψυχικής Ζωής-, άπομακρύνεταί άπ' αύτό, κάνοντας μ)ά σειρά άπό άφαίρέσείς ή, καλύτερα, ξαναβρίσκει τόν ιδεα­ λισμό. Ό μηχανικός ύλίσμός δέν άσχολεΐταί καθόλου μέ τό συγκεκριμένο περιεχόμενο τής ψυχικής Ζωής. Έπε<δή οί -ιδ έες- δέν μεταφέρονταί στόν έγκέφαλο, έπείδή δέν μπο-

54

ροϋμε *νά κάνουμε έπαγωγή* τών -ιδεών* τοϋ έγκεφά λου, συναρμολογεί τίς ιδέες σάν ανεξάρτητες πραγματικό­ τητες, κατασκευάζει ένα άπομονωμένο κόσμο κα! άδίαφορεϊ γίά τό συγκεκριμένο άνθρωπο. Ο μηχανικός ύλίσμός κα! ό ιδεαλισμός είνα) άξεχώρίστα ό ένας άπ' τόν άλλον: ό μηχανικός υλισμός ένέχε! μ)ά κάποία δόση !δεαλ)σμοϋ, κα! οί σπ)ρ)τουαλ)στ)κές θεωρίες προέρχονται άπό άντίπροσωπεύσείς πού είναι πάντοτε άντίγραφές λίγότερο ή πε­ ρισσότερο ραφιναρίσμένες τής ύλης. Ό Φρόϋντ κατηγόρησε τίς ψυχολογικές κα! ψυχοπα θολογικές θεωρίες πού ήταν έμπνευομένες άπό τό μηχανι­ κό ύλίσμό, ότ) άδίαφοροΰν γίά τό περιεχόμενο τής ψυχι­ κής Ζωής. 'Αφήνουμε γίά τήν ώρα στήν πάντα τό ζήτημα τοϋ κα­ τά πόσον αυτοί ο! ίδιο ο! ôpot μέ τούς οποίους διατύπωσε τό πρόβλημα είνα) σωστοί* άν, γίά παράδειγμα, τό πρόβλη­ μα ήταν ό συμβολισμός κάθε ονείρου καί κάθε νευρωτικού συστήματος. Αύτό πού είνα) ούσίώδες είνα) ότ), αν ό μη­ χανικός ύλίσμός κα! ό ιδεαλισμός — δηλαδή οί λεγάμενες φυσιολογικές θεωρίες κα! οί θεωρίες τής κλασσικής ψυ­ χολογίας πού βασίζονται στή μέθοδο τής αύτοπαρατήρησης—πάσχουν άπό άφαίρεση τής πραγματικότητας, α6τό τό έλλειμμα δέν θά μπορούσαν ποτέ νά τό ξεπερόσουν παρά μόνο αν ταυτόχρονα όπελευθερώνονταν άπό τά δε­ σμό τοϋ μηχανικού ύλίσμοϋ καί τοϋ !δεαλ)σμοϋ. "Αν δέν τό κάνουν αύτό, μέ τό νά άντίδροϋν ένάντία στό μηχανικό ύλίσμό, δέν πετυχαίνουν τίποτ' άλλο άπό τό νά ξαναπέ­ φτουν στόν ιδεαλισμό. Είναι αύτό πού συνέβη μέ τόν Φρόϋντ. Υπογραμμίζοντας μέ πολύ έπίμονή τήν άνίκανότητα τών καθαρά φυσιολογικών έξηγήσεων τής ψυχολο­ γίας κα! τής ψυχιατρικής, ό Φρόϋντ άντίπαράθεσε στ!ς έρμηνείες πού βασίζονταν στή φυσιολογία, τ!ς έρμηναες πού βασίζονταν στά δεδομένα τής ψυχανάλυσης. Σ ' ό,τί άφορα τήν πνευματική Ζωή τοϋ άτόμου, ό Φρόϋντ άρνήθηκε νά δεχτεί τή λανθασμένη έξήγηση γ)ά τή

55

γένεση αύτής τής Ζωής πού έδινε τότε ό μηχανικός υλι­ σμός, χωρίς όμως νά μπορεί ό ίδιος νά δώσει μίάν άλλη έΕήγηαη, σωστή, αυτής τής γένεσης. Γί' αύτόν άκριδώς τό λόγο, ενα άπό τά άποτελέσματα τής σύγκρουσης τοϋ Φρόϋντ μέ τις θεωρίες τοϋ μηχανικού ύλίσμοϋ ήταν ότι π θεωρία του χρησίμευσε σάν στήριγμα τή ς γενίκώτερης θεω­ ρίας σύμφωνα μέ τήν όποία ή σκέψη δέν έξαρτάταί όπ' τόν έγκέφαλο. "Επειτα όπ' αύτό, ή ψυχανάλυση μπήκε στόν πόλο έλξης τής άντίδραστίκής φιλοσοφίας τοϋ ΧίΧ αιώνα, γίά νά ϋπόκείτα) άπό τότε όλο καί περισσότερο στήν άσχη­ μη έπίρροή της. Συνήθως έπ<καλοϋντα< τό 6 < ο λ ο γ ) σ μ ό τοϋ Φρόϋντ γ<ά νά τόν χρησιμοποιήσουν σάν έπίχείρημα ένάντ<α Οτόν ισχυρισμό σύμφωνα μέ τόν όποιο ή ψυχανάλυση έχε< ίδεαλίστίκό προσανατολισμό. Πρέπε) νά σημειωθεί ότι ενα άπό τά π)ό δασικά χαραχτηρίστίκά, τό πίό δασικό κατά τή γνώμη μας χαραχτηρίστίκό τής θεωρίας τοϋ Φρόϋντ, είναι ή έπίμονή του στόν αποφασιστικό ρόλο πού παίζουν τά ένστίχτα, ρόλος τοϋ ό­ ποιου ή προέλευση είναι δίολογίκή, έπομένως ύλική. Παρ' όλ' αύτά, μίά θεωρία πού θά έΕηγοϋσε όλη τήν πνευματική &υή είτε μέ τό παιχνίδι τών ένστίχτων, ε!τε μέ τή δράση ένός κυρίαρχου πάνω σ' όλα τά άλλα ένστίχτου, δέν θά μπορούσε νά κινηθεί παρά μόνο μέσα στά στενά πλαίσια ένό ς μηχανικού ύλίσμοϋ. Καί άκριδώς, ό προσα νατολισμός πρός αύτό τό είδος τοϋ ύλίσμοϋ άποτελεΐ ένα άπό τά χαραχτηρ<στίκά τής φροϋδικής θεωρίας τών ένστί­ χτων γενικά, καί τής λίμπίντο είδίκώτερα. Αύτή ή τελευ­ ταία θεωρία δημίουργήθηκε άπ'τήν άρχή κίόλας μέ 6άση τό ένεργετίσηκο μοντέλο. Ή έννοια τής λίμπίντο άπό τήν άρ­ χή ήταν μ<ά κατ' ευθείαν άπομίμηση τής έννοιας τής φυ­ σικής ένέργείας. Είναι άκόμα χαραχτηρίοτίκό ότι άκόμα κ)' ό Φρόϋντ δέν μπόρεσε νά είναι πάντοτε συνεπής μ* αύ­ τή του τήν άποψη. 'Αλλά μίά παρόμοια θεωρία, έπείδή όκρίδώς προέρχεται άπό τό μηχανικό ύλίομό, πλησίάΖε) τις

56

απόψεις τοϋ ιδεαλισμού σ' όλα τά ιστορικά Ζητήματα, γιατί ό ιδεαλισμός στό πεδίο τής ιστορίας είναι άκρίδώς, σύμ­ φωνα μέ μίά έκφραση τοϋ "Ενγκελς, μ<ά μόνο άπό τίς -ει­ δικές στενοκέφαλες- θεωρεΐες πού πηγάΖουν άπ' αύτή τή γενίκώτερη όντίληψη. "Αν τά ένοτίχτα έχουν μίά οργανική προέλευση, δη­ λαδή ύλίκή, δέν συνεπάγεται καθόλου άπ' αύτό ότι κάθε έΕήγηοη πού παίρνει σάν δάση τά ένοτίχτα είναι καί ύλίστίκή, μέ τήν κυρίολεχτίκή έννοια τοϋ όρου. Πραγματικά, τά ένοτίχτα έχουν σάν άμεσες όργανίκές πηγές τό σώμα τοϋ άνθρώπου, καί μίά έξήγηση τών ιστο­ ρικών γεγονότων μέ τή βοήθεια τών ένστίχτων έξομοίώνεταί στήν πράξη μέ μίά έξήγηση τής ιστορίας μέσο τής άτομ<κής ψυχολογίας, όχι μέ τήν ëvvota τής άποδοχής τής συ­ νεισφοράς της σ' αύτή τήν προσπάθεια, άλλά μέ τήν έννοια τοϋ ότι τό ένοτίχτα γίνονται έτσι ό πίό άποφασίστίκός πα ράγοντας έξήγηαης τής ιστορίας. Ιέρουμε όμως πολύ κα­ λά, ότι ό μηχανισμός τών ψυχαναλυτικών -συμπλεγμάτωνχρησίμοποίήθηκε άπό τόν Φρόϋντ γίά νά έξηγήσε! τά κοι­ νωνικά φαινόμενα κα! τά ιστορικά γεγονότα. Σύμφωνα μέ τόν Φρόϋντ καί τούς μαθητές του, μίά άπό τις σημαντίκώτερες θεωρητικές συνεισφορές τής ψυχανάλυσης ήταν -ή έπανόσταση* πού προκάλεσε στις κοινωνικές έπίοτήμες "Ετσι, ή ψυχανάλυση στράφηκε ένάντ<α στή θεωρία τοϋ ίστορίκοϋ ύλίσμοϋ. Στράφηκε έναντίον του κατ' άρχήν, κατά τρόπο όλότελα «όσυνείδητο-. Ή έχθρίκή θέση τής ψυχανάλυσης ενάντια στόν ιστορικό ύλίσμό, ήταν ή φυσική συνέπεια τής θεωρητικής της σύγχυσης. Στήν πορεία όμως άκολούθησε τό άντίδραστίκό ιδεολογικό ρεΰμα κ< άπό τότε άνάπτυξε κατά τρόπο συστηματικό τήν άντίδραστίκή όψη τής θεωρίας της: τήν -ψυχαναλυτική κοίνωνίολογία- ή ό­ ποία στράφηκε ένάντία στή -μαρξιστική κοίνωνίολογία-. 'Αρκεί νά ξεφυλλίσει κανείς ενα όποίοδήποτε 6)θλίο ψυχανάλυσης, γίά νά άντίληφθεί σέ τί παιδαριώδη συμπε­ ράσματα μπορεί νά όδηγήσεί ή -Φροϋδική κοίνωνίολογία-.

57

'Αρκεί νά ηοΰμε ότ< ό Φρόϋντ κα! οί όπαδοί του έφθασαν σέ σημείο νά προτείνουν τήν άντικατάσταση τών πραγμα­ τικά κινητηρίων δυνάμεων τής ιστορίας άπό τά -συμπλέ­ γματα*. "Ετσι, ή "κοίνωνιολογία* τήν όποία διατυπώσανε έκανε νά 6γεΐ στήν έπίφάνεία ό ιδεαλισμός πού κρυόόταν στή 6άση αυτής τής θεωρίας. Ά πό τήν άποψη αύτή, ο! ψυχαναλυτικές θεωρίες καί τό κίνημα πού πήγασε άπ' τόν Φρόϋντ ένώθηκε, άπό ένα σημείο καί μετά, μέ τήν άντίδραστίκή φιλοσοφία καί τήν κοίνωνικοπολίτίκή άντίδραση. Ό π ω ς ξέρουμε, ό Φρόϋντ στή θεωρία τών όνείρων πού διατύπωσε, κάνε) τή διάκριση άνάμεσα στό «φανερό περιεχόμενο* καί στό «λανθάνον περιεχόμενο* τοϋ όνείρου. Ή μέθοδός του έρμηνείας τών ονείρων συνίσταταί στό νά 6γάΖε< συμπεράσματα γίά τό «λανθάνον περιεχόμε­ νο* ένός ονείρου, ξεκινώντας άπό τό «φανερό περιεχόμε­ νο* τοϋ όνείρου, όπως αύτό προκύπτει άπό τήν άνάλυση τών στοιχείων πού δίνε) αύτός πού όνείρεύθηκε. Αύτή ή αναγωγή τοϋ -φανερού περιεχομένου- τοϋ ό­ νείρου στό -λανθάνον* παρουσιάστηκε άπ' τήν ψυχανάλυ­ ση σάν μίά διείσδυση στά κατάθαθα τής ψυχής τοϋ άτόμου πού ονειρεύτηκε καί είναι έξαίτίας αύτής τής μεθόδου πού ή ψυχανάλυση θεωρείται σάν μίά «άδυοααλέα ψυχολογία* Αύτή ή διάκριση άνάμεσα στό φανερό περιεχόμενο καί ατό λανθάνον περιεχόμενο, γενικεύτηκε άργότερα άπό τόν Φρόϋντ, καί έφαρμόστηκε όχι μόνο στήν έρμηνεία τών νευρωτικών συμπτωμάτων, άλλά έπίσης στά κοινωνικά καί ιστορικά Ζητήματα. Καί μ' αύτό τόν τρόπο έφαρμόστηκε καί στήν ιστορία τών ιδεών. Έ δώ, όμως ή ψυχανάλυση φάνηκε άνίκανη νά κατα­ νοήσει πώς ή κατ' άρχήν φανταστική άντανάκλαση τοϋ πραγματικού κόσμου στήν άνθρώπίνη συνείδηση, γίνεται μίά άντανάκλαση πού πλησίάΖεί όλο κα! περισσότερο τήν άντίκείμενίκή πραγματικότητα.

58

'Ακόμα περισσότερο: δέν ψάχνε) νά 6ρεί στά ιστορικά ζητήματα τήν άντανάκλαση τοΰ πραγματικού κόσμου, άλλά τήν άντανάκλαση τών -συμπλεγμάτων-, που στήν πραγμα­ τικότητα ήταν προϊόντα μίάς ερευνάς πού δέν έγινε ατό πεδίο τής ίστορίας. "Ετσ), οί ψυχαναλυτές έφτασαν στό σημείο νά έξαρτήαουν καί νά έΕηγήοουν τά* κοινωνικά κι­ νήματα άπό τά -συμπλέγματα-. Φυσικά, μίά θεωρία πού ισχυρίζεται ότι άντίπροσωπεύεί τήν έξέλιζη τοΰ πραγματικού κόσμου, είναι άπατηλή στό μέτρο καί στό 8αθμό πού πηγάζει άπό έναν ψυχολογικό συμβολισμό. Οί όπαδο) τοϋ Φρόϋντ, προσπαθώντας νά ε­ φαρμόσουν τήν -μέθοδο τής ψυχανάλυσης- στήν έρευνα τών κοινωνικών κινημάτων, άντίπαραθέσανε ένάντια στις πραγματικές ιστορικές αιτίες πού γέννησαν αυτά τά φαι­ νόμενα, μ:ά φανταστική έζήγηση πού βασιζόταν αέ έξωπραγματίκές αιτίες. 'Αλλά αυτή ή πτυχή τής θεωρίας τους υίοΘετή3ηκε καί υιοθετείται ιδιαίτερα άπό όλους εκείνους πού θέλουν νά -άπορρίψουν* τήν έπίστημονική κοίνωνιολογία καί νά καταπολεμήσουν τό κίνημα πού συνδέεται μ' αύτή Έ δώ όεφίλετα) καί ή επιτυχία πού είχαν αύτές οί άπόψείς σέ ορισμένους κύκλους -ψυχαναλυτών- πού ισχυρίζονταν ότ) πιστεύουν στό μαρξισμό ή ατό σοσιαλισμό. Πρόκειται έδώ γ)ά ένα σημείο, όπου ή έλλειψη συνο­ χής πού βρίσκεται οτή βάση τής ψυχανάλυσης παρουσιά­ ζεται σ' όλη της τήν άνπεπιστημονίκή χυδαιότητα. Μέσα σ' αύτό πού άπό συνήθεια ονομάζουμε ψυχολο­ γία, μελετώντας τις -άνώ τερες ψυχικές λειτουργίες-, βρι­ σκόμαστε συνέχεια μπροστά στό πρόβλημα τών σχέσεων πού ύπόρχουν άνάμεσα στό ότομο καί τήν άντίκείμενική πραγματ)κότητα πού έπίδρά σ' αύτό, καί πάνω στήν όποία τό άτομο έπίδρά. Ποτέ ό Φρόϋντ καί οί μαθητές του, δέν κατόρθωσαν νά κατανοήσουν μέ σαφήνεια τις σχέσεις πού ύπάρχουν άνάμεσα στό άτομο καί τήν άνπκεφενίκή πρα­ γματικότητα, άνάμεσα δηλαδή στούς νόμους πού διέπουν τήν ίατορία. 59

Ό τ α ν μελετάμε ένα κοινωνικό κίνημα, πρέπει Βεβαίως νά μάς άπασχολεί κα! ό ρόλος πού παίζανε σ' αύτό τά άτο­ μα, άφοϋ, σέ τελευταία άνάλυοη, ή ιστορία γίνεται διά μέ σου τής δράσης τών άνθρώπων. Τό νά έξηγήσουμε όμως, γιατί ένα όρίσμένο άτομο μπορεϊ νά παίΖε) ένα όρίαμένο ρόλο, τό νά έξηγήσουμε δηλαδή τήν έπίλογή τοϋ ρόλου αύτοϋ άπό τό έν λόγω άτομο, είναι ένα πρόβλημα πού δέν πρέπει νά συγχέετα) μέ τήν έζήγηση αϋτοϋ τοϋ ϊδίου τοϋ κινήματος. Ά λλά άκόμα καί μ<ά τέτοια διάκριση άνάμεσα στό ρό­ λο τοΰ άτόμου στό κίνημα κα! στήν έξήγηση αύτοϋ τοϋ !δίου κινήματος, θά ήταν άνεπαρκεϊς άν δίνονταν μ' αύτή τή μορφή. Ό ρόλος πού ένα άτομο όδηγεϊταί νά διαδραμα­ τίσει, δέν μπορεϊ νά έξηγηθεΐ σ' ό,τί άφορά τή συγκεκρι­ μένη ιστορική φύση αύτοϋ τοΰ ρόλου, μόνο άπό τό άτομο αύτό. Etvat ένας ρόλος πού τό άτομο παίΖεί στά πλαίσια τή ς ιστορικής άνάπτυξης, καί αύτό τό όποίο έξαρτάτα) άπό τό άτομο είναι μόνο ή έπίλογή πού ή -ψυχολογία- του θά κάνε) άνάμεοα στις δοσμένες ιστορικές δυνατότητες μ<άς έποχής. Αύτή του ή -ψυχολογία- δέν μπορεϊ καθόλου νά ξεχωριστεί άπό τή συγκεκριμένη ίστορία τής άνθρωπότητας. Οί -ψυχολογικοί μηχανισμοί- τοϋ άτόμου μπορούν νά διαλέγουν άλλοτε τό ρόλο τοΰ ήρωα καί άλλοτε τό ρόλο τοϋ δείλοΰ, αύτοί όμως οί -μηχανισμοί- έχουν έπίσης μ<ά ιστορική προέλευση καί τις δικές τους κοινωνικές συνθή­ κες ύπαρξης. Ό Φρόϋντ καί οί όπαδοί του δέν άρκοϋνταί νά έξηγή σουν τις καθαρά άτομίκές πτυχές των άτομ<κών πράξεων, μέ δάση τήν άτομίκή ψυχολογία, άλλά βασίζονται στούς μηχανισμούς τής άτομίκής ψυχολογίας προκε<μένου νά έξη γήοουν τά κοινωνικά κινήματα. Άκόμα Kt άν ύποθέσουμε ότ) τά σπουδαιότερα -συμ­ πλέγματα-, όπως τό -σύμπλεγμα τοϋ Οίδίποδα- κα! τό -σύμπλεγμα τής Α ριάδνης- ύπάρχουν πραγματικά μέ τ!ς άναλογίες καί τούς χαραχτήρες πού περιγράφουν οί ψυχα­ 60

ναλυτές, έχουμε νά κάνουμε μέ -μηχανισμούς* πού θά μπορούν, στήν καλύτερη περίπτωση, νά έζηγήοουν τήν κλίση ένός άτόμου σ' αύτήν ή σ' έκείνη τή μορφή δραστη­ ριότητας στά πλαίσια συγκεκριμένων ιστορικών συνθηκών. Προσπαθώντας οί ψυχσλόγοί νά έξηγήσουν τά κοινωνικά φαινόμενα μέ 6όση τήν άτομίκή ψυχολογία, έφτασαν σέ τέτοιο σημείο πού έφάρμοσαν τήν ψυχαναλυτική μέθοδο γίά νά έζηγήοουν τή γένεση τοϋ ναΖ'ομοΰ. Ή να&στική χτηνωδία, μέ τή συχνότητα τών έρωτίκών θεμάτων, φαί­ νεται νά έπίΖητά μίά τέτοια εξήγηση. Παρ' όλ' αύτά, όν σέ τελευταία άνάλυση ή ψυχανά­ λυση μπορεί νά έξηγήσεί γ<ατί ό ναΖ! A δέχεται νά παίξε) τό ρόλο τοΰ βασανιστή σ' ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης περισσότερο άπό τό ναΖί Β, αύτό δέν σημαίνει ότ) αύτή ή έξήγηση μάς κάνει ταυτόχρονα νά κατανοήσουμε τό ναζι­ σμό σάν κοινωνικό φαινόμενο. Ό Φρόϋντ μετάτρεψε τήν άρχίκή του σύγχυση τών σχέσεων πού ύπάρχουν άνάμεσα στήν ιστορία κα! στήν ψυ­ χολογία, σέ δόγμα κα! φαντάστηκε o u τά συμπλέγματα θά μπορούσαν νά έξηγήσουν τήν ιστορία. Οί -έφαρμογές τής ψυχανάλυσης στ!ς κοινωνικές έπίστήμες* δέν μποροϋν νά έπίχείρηθοϋν χωρίς αύτό νά οδη­ γήσει σέ μ<ά διπλή άφαίρεση. Τά περίφημα -συμπλέγματα* δέν είναι — στό μέτρο κα! στό 6αθμό πού είναι — παρά πολύ γενικά οχήματα. Ή γενικότητα αύτών τών θεμάτων όφείλεταί φυσικά οτό γεγονός, ότι τά συναντάμε σ' όλη τήν ιστορία τής όνθρωπότητας. "Ετσι, γίά παράδειγμα, συμ6αίνε< κα! μέ τό Ζήτημα τών σεξουαλικών σχέσεων άνάμεσα στόν άνδρα καί τή γυναίκα. Παρ' όλ' αύτά, πρέπει έδώ νά σημειώσουμε ότι, άντίθετα μέ τό γενικό τρόπο μέ τόν όποιο χειρίζεται τά θέματα αύτά ή ψυχανάλυση, στήν πραγματικότητα όλα αύτά τά φαινόμενα έμφανίΖονταί πάντοτε μέσα σέ συγκε­ κριμένες ιστορικές συνθήκες: πρόκειται γίά φαινόμενα πού

61

έμφανίΖοντα) μέσα οέ συγκεκριμένες κοινω νίες μέ συγκε­ κριμένο τρόπο παραγωγής, καί μ* ένα πολύπλοκο οίκοδό μημα σχέσεων πού δασίΖεται πάνω σ' αύτό τό συγκεκριμέ νο τρόπο παραγωγής. Ή κοινωνία, μ' όλη τήν πολύπλοκο τητα τών ιστορικών μορφών πού τήν διακρίνει, έπιδρα όκόμα κα! σ' ό,τ< άφορά τό πλέγμα τών σεξουαλικών σχέ­ σεων. Θέλοντας ό Φρόϋντ νά έξηγήσε) τό κοινωνικά φαινό­ μενα μέ τά -συμπλέγματα", έφτασε πραγματικά στό ση­ μείο νά χρησιμοποιήσει μερικούς γενικούς τύπους σάν νά ταν πανάκεια γιά τή λύση όλων τών προβλημάτων, παρα­ γνωρίζοντας τό συγκεκριμένο άνθρωπο καί τή συγκεκρι­ μένη ιστορική πραγματικότητα μέσα στήν όποία &ϊ. Γι' αύ­ τό τό λόγο, ή κοίνωνίολογία τής ψυχανάλυσης δέν όποτελει παρά μιά έπανέκδοση τής παλιός ίδεαλίστίκής κοινωνίο λογίας, μέ διαφορετική όρολογία Μιά άλλη άποψη τής ίδεαλίστίκής άφαίρεσης τής πρα­ γματικότητας άπό τόν Φροϋδισμό, φανερώνεται αν έξετό αουμε τόν τρόπο μέ τόν όποιο ό Φρόϋντ καί οί μαθητές του άντίλαμδάνονταί τίς σχέσεις πού ύπάρχουν ανάμεσα στήν άντικείμενική πραγματικότητα καί στά προϊόντα τοϋ άνθρωπίνου πνεύματος. 'Αφήνουμε κατά μέρος γίά τήν ώ ρα τις φιλοσοφικές όμολογίες τοϋ Φρόϋντ άπό τις όποιες μπορούμε ν' αντλήσουμε πολλά έπίχείρήματα, ένδειχτίκά τοϋ 6αθμοϋ δίάδρωαης του άπό τήν ιδεαλιστική έπίρροή Παρ' όλ* αύτά, προτιμούμε νά λάδουμε ύπ' όψη μας εκείνα τά σημεία τών καθαρά ψυχαναλυτικών θεωριών, πού είναι πολύ περισσότερο φανερά. ϊέρουμε ότι ό Φρόϋντ, άφοϋ προσπάθησε νά δώσει μιά έρμηνεία στά όνειρα κα! στά νευρωτικά συμπτώματα, συ­ νέχιζε νά έφαρμόΖε) τήν ιδία μέθοδο, όχι μόνο σ' ό,τι άφο­ ρά τήν έρμηνεία τών μύθων, άλλά άκόμα καί σ' ό,τι άφορά τήν έρμηνεία τής λογοτεχνίας, τής φιλοσοφίας, άκόμα καί τής έπίοτήμης. Ή μέθοδος πού άκολουθεί συνίσταται 6χ< 62

μόνο στή συναρμολόγηση τοϋ -λανθάνοντος* περιεχομέ­ νου τοϋ όνείρου, όπου βρίσκονται τά βασικά συμπλέγματα πού όποκόλυφε ή ψυχανάλυση, άλλά άκόμα στό νά θεωρεί ότ! ή μεσολάβηση τών συμπλεγμάτων αύτών παίζει τόν πίό όποφασίστίκό ρόλο στή δημιουργία τών μύθων, γίά παρά­ δειγμα. "Οταν ό Φρόϋντ διατυπώνει τήν έρμηνεία σύμφωνα μέ τήν όποια ό μύθος τοϋ Λαβύρινθου συμβολίζει τή γενε­ τήσια κατάσταση, ή ότι τό νήμα τής Α ριάδνης συμβολίζει τόν όμφάλίο χώρο — νομίζει δτί αύτή ή έρμηνεία είναι ή σπουδαιότερη άπ' όσες θά μπορούσε νά δοθούν. "Ετσι όμως ή άντανάκλαση τής άντίκεψ εν^ής πραγ­ ματικότητας, στήν ανθρώπινη συνείδηση, έξαφανί^εται καί όδηγούμαστε πάλι στήν παρακάτω τερατώδη άφαίρεοη τής πραγματικότητας: τό άνθρώπίνο πνεϋμα έπεξεργό&τα! τούς συμβολισμούς σέ συνάρτηση μέ τά -συμπλέγματά* του. Αύτό όμως είναι καθαρός ιδεαλισμός, διατυπωμένος μέ ψυχαναλυτική όρολογία. "Ετσι, ό άείμνηστος ένδοξος -ιδεαλισμός τής φυσιολογίας- ερχεταί νά συναντήσει τόν -ιδεαλισμό τής ψυχολογίας* καί ή -ειδική ένέργεία τών αισθητικών νεύρων- τοϋ Μύλλερ άντίκαταστήθηκε άπό τό -λίμπίντο* τοϋ Φρόϋντ. Τόσο ό Φρόϋντ όσο καί οί οπαδοί του υποτίμησαν πάρα πολλές φορές τήν έπίδραση τής κοινωνίας πάνω στό άτο­ μο. Έ δώ όμως μπαίνε: ένα έρώτημα: Τό Οιδιπόδειο σύμ­ πλεγμα δέν προϋποθέτει μίά κοινωνική έμπείρία, τήν έμπείρία τής οικογένειας; Θά μπορούσε έπομένως κάποιος νά σκεφθεϊ ότι οί ψυ­ χαναλυτές επρεπε νά έμδαθύνουν πίό πολύ σ' αύτή τήν πλευρά τοϋ ζητήματος. Στήν πραγματικότητα όμως, ποτέ δέν προσπάθησαν νά σκεφθοϋν πιό βαθείά. "Αλλωστε δέν είχαν καμιά τέτοια δυνατότητα, γιατί μίά τέτοια έργασία θά ήταν άντίθετη μέ τις άρχές άπό τις όποιες έμπνέεταί ή ψυχανάλυση. "Αν έκαναν κάτι τέτοιο, αν δηλαδή σκεφτόντουσαν πίό Βαθείά καί λάμβαναν περισσότερο ύπ' όψη τους τήν κοινωνική έμπείρία, θά είχαν άπό μόνο) τους αδηγηθεϊ 63

στήν άποκάλυψη τού κατ έξοχήν ίστορίκοΰ χαραχτήρα τών συμπλεγμάτων κ) ετσ< θά κατανοούσαν ότ) οί καθαρά ψυ­ χολογικές μέθοδες δέν έπαρκοϋν ΰταν θέλε) κανείς νά έξηγήσεί τίς κινητήριες δυνάμεις τής ιστορίας. Ή ψυχανάλυση όμως προσπαθεί νά έΕηγήσε) τήν krroρία μέ τήν ψυχολογία καί όχ) τήν ψυχολογία άπό τήν ιστο­ ρία. "Ετσ) όμως υιοθετεί μοιραία τήν άντίληψη γ<ά τόν άν θρωπο πού είχε ή μεταφυσική καί γίνεται όλο καί π)ό δύσ­ κολο νά υιοθετήσει μ)ά δίαλεχτίκή έξήγηοη τών ςκκνομέ νων. Ά πό δώ καί πέρα, κάθε λεπτομερειακή μελέτη δέν μπορεί παρά νά έπαληθεύε) τίς διαπιστώσεις πού άφοροΰν τόν ϊδεαλίστίκό προσανατολισμό της ψυχανάλυσης. Αύτός ό ιδεαλισμός τής ψυχανάλυσης μπορεί νά φανερωθεί καί μ' έναν άλλο τρόπο. Ό ιδεαλισμός, ετοί όπως άναπτύχθηκε άπό τά τέλη τοϋ ΧίΧ αιώνα καί μετά, στό μέτρο καί στό 6αθμό πού άναπτυοοόταν, έπαιρνε μίά όλο καί περισσότερη άνορθολογίστίκή άπόχρωση. Ή ψυχανάλυση προετοίμαζε κί αύτή μέ τό δικό της τρόπο τό έδαφος γίά ένα τέτοιο άνορθολογίσμό Πραγματικά, ξέρουμε πολύ καλά, ότ) ή ψυχανάλυση ονομάστηκε *ά6υοσαλέα ψυχολογία- έξαίτίας κυρίως τών "άποκαλύψεων- πού έκανε σχετικά μέ τό «όσυνείδητο-. "Οταν θέλουμε νά κάνουμε ένα μεγάλο κομπλίμέντο σ' ένα θεωρητικό, τοϋ λέμε οίκε<οθελώς ότ< πραγματοποίη­ σε μ<ά κοπερνίκειο έπανάσταση. Οί όπαδο) τοϋ Φρόϋντ δέν ξέχασαν νά άποδώσουν αύτό τό κομπλίμέντο στόν καθη­ γητή τής Βιέννης. Ή κοπερνίκειος έπανάσταση ουνίσταταί έδώ στό γεγονός ότι, ένώ ή παλιά ψυχολογία γυρνοϋοε γύρω άπό τό συνειδητό, ό Φρόϋντ άντίκατάστησε αύτή τήν ψυχολογία μέ μίά άλλη πού στριφογυρίζει γύρω άπό τό ό­ συνείδητο. Τό δασικό θεωρητικό συμπέρασμα τής ψυχανά­ λυσης είναι άκρίδώς ότι τό όσυνείδητο πού πρώτα δέν τό λογάριαζαν καθόλου, σήμερα άποτελεί τό παν κα! όντίστροφα, τό συνειδητό πού ήταν κάποτε τό παν, σήμερα δέν λογαρίάΖετα) καθόλου.

64

"Ενας τέτοιος όμως ισχυρισμός συμφωνεί άλότελα μέ τις θέσεις τοΰ Ιρασιοναλισμού (άνορθολογίσμοΰ), τις ό­ ποιες έξοπλίΖεί μέ νέα επιχειρήματα π<ό ισχυρά. Κσ! σ' αύτό έπίσης τό σημείο ο! ψυχαναλυτές συναντήθηκαν μέ τό άνΐίδραστίκό ιδεολογικό ρεϋμα. Τό όνορθολογΜτπκό κα! τό όουνείδητο έγίναν έτσι ό κανόνας στήν ψυχική Κωή τοϋ όνθρώπου. Τό πέρασμα άπό τή θεωρητική πλευρά τοϋ ζη­ τήματος στήν πραχτίκή έγίνε εΰκολα: γιατί αν πραγματικά ή ψυχική ^ωή βασίζεται στό δυναμικό όουνείδητο, ποίός ό λόγος νά παλσίψουμε ένάντια στό όουνείδητο, όντί νά προσπαθήσουμε νά δίείσδύσουμε σ' ούτόί Μ' αύτό τόν τρόπο όμως, ή ψυχανάλυση, πού στήν άρχή είχε έμφανίοτεί οάν μίά επιστήμη πού ξεσκέπαζε μίά άσέδεία, κατέληξε στό τέλος νά ύποοτηρί&ί τό μυστίκίσμό κάτω όη' όλες του τις μορφές. Ο! πολλαπλοί δεσμοί άνάμεσα οτή θρησκεία καί τήν ψυχανάλυση, ή συχνότητα ψυχαναλυτικών θεμάτων άπό τούς κάθε είδους σκοταδιστές, άκόμα κ< άπό τούς να<3, τό άποδείκνύουν έπαρκώς. Ή ψυχανάλυση έδειχνε νά κατακτά τόν κόσμο. Στό τέλος όμως, κατρακυλώντας άπό έπίρροή οέ έπίρροή, όδηγήθηκε μέχρι καί τά πίό άντίδραοτίκά ιδεολογικά ρεύματα. Μετά άπό τά προηγούμενα, θά μπορούσαμε νά περίο ρίοτοϋμε οτή δήλωση, ότι όλοι αύτοί πού προσπάθησαν νά παρουσιάσουν τήν ψυχανάλυση σόν τό συμπλήρωμα πού άκόμα έλειπε στό δίαλεχτίκό ύλίομό, γίά νά είναι έντελώς σύγχρονος, δέν γνωρίζουν οΰτε τό ένα ούτε τό άλλο, οΰτε τήν ψυχανάλυση οϋτε τό δίαλεχτίκό ύλίομό. 'Εντούτοις, πρέπει νά δείξουμε ότι οί τέτοιου είδους προσπάθειες είναι πολύ χαραχτηρίσπκές κα! προβληματί­ ζουν, έπίσης, πάνω στόν κοινωνικό χαραχτήρα τοϋ φροϋ δίομοϋ. Στήν πραγματικότητα, οί φλυαρίες γίά τή σύνθεση τοΰ μαρξισμού καί τής ψυχανάλυσης άναπτύχθηκαν στό περιβάλλον τών ρε6)ί?ονίοτών. Ά πό τήν έπίΐηδείότητά της

5

65

νά χρησιμοποιηθεί σάν κάλυμμα γ<ά τό ρεδί&ονίομό σέ μίά όρ<σμένη ατπγμή, ή ψυχανάλυση άπσκάλυψε τίς δαθύτερες σχέσεις της μέ όλες τίς πηγές πού τροφοδοτούν τό ρεδ) Ζίονίομό. Παρ' όλ' αύτά, είναι άλήθεία ότι πα<νέσαμε πολύ τόν έπαναστατίκό χαραχτήρα τής ψυχανάλυσης. Τό κύριο έπίχείρημα πού χρησψοποίήθηκε ήταν ότι ή ψυχανάλυση τόλ μησε, έπ<τέλους, νά δώσει τή θέση πού άξι^ε στό σεξουα­ λικό ένστίχτο, στή λίμπίντο καί οτόν έρωτίσμό. Μερικό! συγγραφείς δέν δίστασαν νά κάνουν, πάνω σ' αύτή τή δά­ ση, ένα παραλληλισμό άνάμεσα στήν ψυχανάλυση κα! στήν επιστημονική κοινωνίολογία. Ή έπίστημονίκή κοίνωνίολογία κατάλαδε τήν πραγματική θέση τοϋ προλεταριάτου μέ­ σα στήν κοινωνία. Ή ψυχανάλυση κατάλαδε τήν πραγματι­ κή θέση τής σεξουαλικότητας. Ή έπίστημονίκή κοίνωνίολογία δημιούργησε τίς θεωρητικές δάσείς γίά τήν κατάρ­ γηση τής έκμετάλλευσης άνθρώπου άπό άνθρωπο. Ή ψυ­ χανάλυση έσπασε τίς άλυσίδες τοϋ σεξουαλικού ένστίχτου, άπελευθερωτίκή θεωρία καί στις δύο περιπτώσεις. Δέν είναι χρήσιμο νά έπίμείνουμε πάνω στόν παραλογίσμό πού δάΖεί έτσι σέ παράλληλη θέση τό προλεταριάτο, δηλαδή μίά κοινωνική τάξη, καί τό σεξουαλικό ένστίχτο, δηλαδή—στήν καλύτερη περίπτωση—μίά δίολογίκή άντίλη­ ψη. Είνα) όμως χρήσιμο νά δείξουμε ότι αύτοϋ τοϋ είδους οί διακηρύξεις φέρουν τή σφραγίδα ένό ς προσανατολισμού, πού καταφανέστατα δέν έχε) καμιά σχέση μέ τόν έπίστημονίκό σοσιαλισμό. Ό μεγάλος ούτοπίστής Φουρίέ έδωσε μεγαλοφυείς ά ναλύσείς τής ύποκρίσίας, αύτοϋ πού όνόμασε -ή άστίκή ήθίκή- καί κυρίως τά έργα του περιέχουν πάνω στό -σεξουτλίκό πρόδλημα- έξοχες παρατηρήσεις. "Ομως γί* αύτόν, ή διαφθορά τών ήθών, ή ύποκρ<σία κτλ., χαρακτηρίζουν αύτό πού όνομάΖεί ή ήλίκία τοϋ -πολιτισμού*, δηλαδή τήν ιστορική έποχή πού άντίπροσωπεύεί ό καπιταλισμός, κα! κατάλαδε πολύ καλά ότ< ή ύγίής σεξουαλική Ζωή είναι, σέ 66

κοινωνική κλίμακα, συνάρτηση τή ς κοινωνικής όργάνωσης, καί ότι ή λύση τοϋ -σεξουαλικού προβλήματος- έξαρταται άπό τή λύση τοϋ κοινωνικού προβλήματος καί όχι ή λύση τοΰ κοινωνικού προβλήματος άπό τή λύση τοΰ -σεξουαλι­ κού προβλήματος-, όπως οί ψυχαναλυτές έχουν τήν τάση νά πιστεύουν. "Ομως, αύτή ή τάση, άκριβώς, άποκαλύπτει τή χαραχτηριστική άφαίρεση τοϋ περιβάλλοντος τής μικρό μπουρΖουαΖίας. Ή παρατήρηση των γεγονότων έπιβεβσιώνει έξ όλοκλήρου αύτή τήν άποψη. Δέν είναι, στήν πραγματικότητα, οί λαϊκές μάΖες πού έδωσαν στήν ψυχανάλυση τις κοινω νικές της βάσεις. Αύτό πού μπόρεσε νά δημιουργήσει, σ' αύτό τό πεδίο, πολλές αυταπάτες είναι τό γεγονός ότι, κυ­ ρίως στις όρχές της, ή ψυχανάλυση βρήκε θυελλώδεις άντιπάλους άνάμεσα στούς συντηρητικούς κύκλους. Αύτή ή άντίδραση τών συντηρητικών κύκλων ήταν κυ­ ρίως συνδεδεμένη μέ τ!ς θρησκευτικές άντιλήψεις. 'Αλλά πρέπει νά λάβουμε ύπ' όψη έδώ δύο γεγονότα. 'Από τή μιά μεριά, τό νά θέτει κάνεις στό έπίκεντρο τών προσπα­ θειών του τήν πάλη γιά τήν -άναγνώριοη τών σεξουαλικών δικαιωμάτων- είναι μιά χαραχτηριστική στάση μερικών στρωμάτων τής μικρομπουρΖουαΖίας, κι άπό τήν όλλη με­ ριά, άκόμα κι ώ ς πρός αύτό, ή άποψη τής ψυχανάλυσης άλλαξε. "Οπως τό είπαμε ήδη, έπίσημοι δεσμοί όποκαταστόθηκαν άνάμεσα στή θρησκεία κα ίτήν ψυχανάλυση. Εϊνσι άλήθεια ότι συχνά χρησιμοποίησαν οι ψυχανα­ λυτικοί κύκλοι τήν έξορία τοϋ Φρόϋντ σάν σύμβολο πού καταδίκαζε τήν ψυχανάλυση άπό τούς ναΖί. Βέβαια, ύπήρξαν ναΖιστικές ιαχές ένάντια στήν ψυχα­ νάλυση κι οί ψυχαναλυτές πρόσφεραν άρκετές ιδέες στούς θεωρητικούς τοΰ ναΖισμοϋ, καί κυρίως έκείνη τοϋ άσυνεί δήτου. Ή πρακτική στάση τοϋ ναΖισμοϋ άπέναντι στήν ψυ­ χανάλυση προσδιορίσθηκε ούσιαστικά άπό λόγους ταχτικής Παίρνοντας τήν όψη εικονοκλαστών, οι ψυχαναλυτές

67

συγκρούστηκαν δαθείά μέ τά συναισθήματα τών μαΖών τών μεσαίων τάξεων. Τέτοια είνα) ή ιστορική σπεσιαλιτέ τοϋ μικροαστικού αναρχισμού. Ό ναΖισμός άποκήρυξε κά­ πως τό φροϋδίσμό γιά νά έξυπηρετήσεί τή ρατσιστική ύπό θεση, όμως αύτό ποτέ δέν έμπόδισε οϋτε τούς ψυχαναλυ τέ ς νά συμπεριληφθοΰν στό προσωπικό τών ΝαΖί, οΰτε τούς ναΖί νά δανειστούν θέματα άπό τό φροϋδίσμό. Έπι πλέον, άκριδώς γιατί οί ψυχαναλυτικές ύπερδολ ές συγκρούοντο μέ τά συναισθήματα μερικών κοινωνικών στρωμάτων, καί έπίσης έπειδή ύπήρχαν πολυάριθμο) θερ­ μοί ύποστηρίχτές τής ψυχανάλυσης άνάμεσα στους πρω­ τοπόρους διανοούμενους, κυρίως σοσιαλδημοκράτες, οί προπαγανδιστές τών va Zi χρησιμοποίησαν τά ένόνπα στήν ψυχανάλυση συναισθήματα γιά νά άποδυναμώσουν τήν έπίρροή αύτών τών κύκλων. Γίά τούς ίδιους λόγους, ό Χί τλερ δροντά στό 6)6λίσ του - Ό άγώνας μου- ένόνπα στήν ξεπερασμένη τέχνη κλπ. Προσπαθήσαμε νά δείξουμε ότ) οί θεωρητικές δόσεις τής ψυχανάλυσης χαραχτηρίΖονται άπό ένα συγχισμένο έκλεχτίκίσμό. Σ ' αύτές τις συνθήκες, ό Φρόϋντ ήταν άσχη­ μα εφοδιασμένος, μέ τήν κυριολεξία τής λέξης, γ<ά νά όναλύσε) σωστά τά καινούργια ή σχετικά κα'νούργία γεγο νότα πού μπόρεσε νά δει. Καί, πράγματι, μέ τήν άνάπτυξη ή ψυχανάλυση, όλο καί περισσότερο έπεφτε στήν έπιρροή άνασχετίκών ιδεολογικών ρευμάτων. 'Εντούτοις, ε!να< γ ε­ γονός ότ< μόλις ή κλασσική φιλολογία μίλησε γίά τή σε­ ξουαλικότητα, όπέοτρεψε τό ένδίαφέρον της άπό τό συγ­ κεκριμένο άτομο, άπ ότό συγκεκριμένο ιστορικό του περιδάλλον καί άπό τό Ζωτικό του περιδάλλον. Etvat έπίσης γεγονός ότι ή ψυχανάλυση μέ ιδιαίτερη έπψονή τράδηξε τήν προσοχή πάνω στά ύποκείμενό της ταμπού. Ό μ ω ς , τό νά μιλάμε γ)ά ύποκείμενα *άπαγορευμένα*, δέν εΐνα< άρκετό γίά τήν έπιστήμη καί φαίνεται σήμερα καθαρά, ότι ή ψυχανάλυση δέν έκανε τίποτα περισσότερο: δέν πρόσφερε καμιά καινούργια διευκρίνιση πάνω στά προδλήματα πού έπιδάλλουν τά γεγονότα μέ τά όποια άσχολήθηκαν. 68

Τά γεγονότα πού άγγιξε ή ψυχανάλυση πρέπε) νά ξα ναμελετηθοΰν γίά νά κατανοηθοϋν σωστά. Η ψυχανάλυση ή ίδια οφείλει τήν έπίτυχία της όχι οτά καινούργια μέσα πού μάς πρόσφερε γίά νά γνωρίσουμε μίά όψη τής πραγματικότητας κα! γίά νά ένεργήοουμε πάνω της, άλλά στό ότ) όνταποκρίνόταν στόν προ6ληματ<σμό κα! τήν κατάσταση ώρ<σμένων κοινωνικών κύκλων. Υπήρξε μίά μόδα μέ τήν κυριολεξία τής λέξης. Ή άνοδός της έξηγεϊτα), έξάλλου, άπό τίς συνθήκες πού γνωρίσαμε κατά τά χρόνια πού άκολοΰθηααν τόν πόλεμο τοϋ 1914—1918. Etvat πιθανόν σήμερα, ότ< ή ψυχανάλυση θά γνωρίσε) όνόλογη τύχη μέ έκείνη τής φρενολογίας κα! τοϋ υπνωτι­ σμού. "Οπως αυτές, έτσι καί ή ψυχανάλυση άνήκεί στό πα­ ρελθόν. Ό δρόμος τών πραγματικών όνακαλύψεων καί τής πραγματικής έπίστήμης τού άνθρώπου δέν περνά άπό τ!ς έκπληκτίκές «συντομεύσεις* τής ψυχανάλυσης. Περνά άπό τήν άκρ<6ή μελέτη τών φυσιολογικών καί ιστορικών γεγο­ νότων, στό φώς έκείνης τής κοσμοαντίληψης, πού τό σύ­ νολο τών συγχρόνων έπίοτημών τής φύσης έγγυάτα) τή στερεότητά της.

69

Ο Φρόϋντ, ό μεγάλος δάσκαλος τή ς ψυχανάλυσης, δέν είναι καί πολύ συνθετικό πνεϋμα. Αύτό ισχύει τουλά χίοτον σ' ό,τί άφορά τή σύνθεση τών έργων του. Πραγμα Τίκά, τά έργα του είναι συχνά άσχετα τό ένα μέ τ' άλλο, μπερδεμένα καί γεμάτα άπό έπαναλήψείς. Αύτό τό άνα γνωρίζει κ) ό ίδιος καί θεωρεί ΰτ< αύτό όφείλεταί στό ότ) πρόκείταίγίά μίά πολύ νέα καί πολύ ιδιόρρυθμη έπίστήμη. Ό π ω ς όλες οί φυσικές έπίστήμες στήν "Αναγέννηση, όπως όλες ο) ν έες έπίστήμες γενικά, έτσι καί ή ψυχανά­ λυση έλίοσεταί άνάμεσα σέ μίά συνοπτική καί λεπτομε­ ρειακή σύνθεση. Συχνά ό Φρόϋντ μάς λέει ô n ή έπίστήμη τής ψυχανάλυσης είναι προϊόν τής έμπεφίας κα! προόδευε στό δαθμό πού βλέπανε τό φώς ν έες έπίστημονίκές άνακαλύψείς. Κα! τά τυπικά έλαττώματα τοϋ οικοδομήματος τής ψυχανάλυσης προσφέρουν τόσες άποδείΕείς γίά τό νεαρό

(1) Φιλοσοφία, No 4, Νοέμάρης 1924.

71

τής ήλίκίας καί Tt\ 6)ωσ)μότητα αύτής τής έπίστήμης. "Ον­ τας ταυτόχρονα ό Φρόϋντ δημιουργός καί δάσκαλος αυτής τής έπίστήμης, δέν μπόρεσε νά μάς προσφέρει ενα έ γ χ ε ι­ ρ ί δ ι ο ψ υ χ α ν ά λ υ σ η ς , πράγμα όλλωσε πού ποτέ του δέν θέλησε καί νά κάνε). Νά γιατί όποοδήποτε βιβλίο πού θά ε!χε σάν σκοπό νά παρουσιάσει τήν ψυχανάλυση στό σύνολό της θά ήταν πάρα πολύ χρήσψο, ύπό τήν προϋ­ πόθεση δτ! θά ήταν άντίκειμενίκό, δηλαδή θά ήταν γραμ­ μένο χωρίς Ζηλοτυπία, χωρίς προκαταλήψεις κα! καλά ντοκουμενταρίομένο. Πράγμα άλλωστε πού, σέ τελευταία ό νάλυση, είνα< κ< εύκολο, γ<ατ! ο! θεωρίες κα! οί έμπείρίες τής ψυχανάλυσης εΐνα< προσιτές σ' όλο τόν κόσμο. Θά άρκοΰσε μ<ά ένημέρωση πάνω σ' αύτά τά Ζητήματα κα! λ!γη ταξινόμηση. Ά πό τήν άποψη αύτή, ό Λαφόργκ κα! ό Άλλεντύ, 6χ! μόνο πρόσφεραν μ)ό -έργασία πού δέν είναι ά­ χρηστη", όπως γράφε) στόν όχι κα! τόσο γενναιόδωρο πρό λογό του ό καθηγητής Κλώντ, άλλά όντίθετα έκαναν μίά έργασία όχ< μόνο χρήσιμη άλλά καί όλότελα άπαραίτητη. Εδώ κα! πάρα πολύ κα<ρό, οί συγγραφείς τοϋ 6ί8λίου αύτοϋ, πού μόλις δημοσιεύτηκε, είχαν άποδυθεΐ σέ μίά προσ­ πάθεια συλλογής στοιχείων. ΜποροΟμε νά ποΰμε ότι τό βι­ βλίο αύτό άπό τήν ϊδία του τή φύση προορίΖεταί νά κάνει γνωστή τήν ψυχανάλυση στή Γαλλία. Τό μεγάλο έρώτημα, τό κουσούρί τή ς ψυχανάλυσης, συνίστατα! στό γεγονός ΰτ< πρόκειται -γίά μίά έφεύρεση γερμανική-. Αύτή τήν παρατήρηση γίά τήν ψυχανάλυση τήν συναντάμε σ' όλες τίς βαθμίδες, διατυπωμένη τόσο κάτω άπό μ<ά χυδαία μορφή, όσο καί κάτω άπό μίά σοφή καί «κοινωνιολογική- έκφραση. Ό ίδιος ό Μ. ,Ανρί Κλώντ λέει πάνω σ' αύτό τόν πρόλογό του:

(1) Ρ. Λαφόργκ - Ρ. Άλλεντύ: Ή ψυχανάλυση καί οί νευ­ ρώσεις. Πρόλογος τοϋ καθηγητή Ά νρί Κλώντ, τόμ. 1, κεφ. 8 σελ. 251 (Παγίό, 1924).

72

"Ή ψυχανάλυση δέν έχε) άκόμα προσαρμοστεί έτσι ώστε νό έΕερευνό τή γαλλική ιδιοσυγκρασία. Μερικές μέθοδες έρεϋνης τής ψυχανάλυσης σοκάρουν τήν εύαίσθησία τών ένδόμυχων αισθημάτων καί όρ<ομένες γενικεύσεις άκραίων συμβολισμών, πού ίσως μπομποροϋν νά έφαρμοοθοϋν σέ άνθρώπους πού άνήκουν σ' άλλες ράτσες (γίά τούς γερμανούς μπορούν άναμφίοδήτητα νά έφαρμοοθοϋν), δέν μοϋ φαίνονται νά μποροϋν νά γίνουν άποδεχτές οτή λατινική κλινική (σελ. 7 )-. Επομένως, οί Λαφόργκ καί Άλλεντύ βασίζουν τήν έργασία τους πάνω σέ γεγονότα οταχυολογημένα άπό τήν ίδια τους τήν προσωπική καί ιατρική τους έμπεψία. Είναι τό πρώτο γαλλικό βιβλίο πού άπορρέε) άπό μίά ψυχανά­ λυση έφαρμοομένη στή Γαλλία, είναι ή πρώτη φορά πού τά άποτελέσμστα μ<άς έφαρμοομένης ψυχανάλυσης σέ -λατινική κλινική-, χρησιμεύουν οόν βάσεις γίά μ<ά γενική θεωρία τής ψυχανάλυσης. Οί συγγραφείς άσχολοϋντα) μέ όλα τά ζητήματα τά σχετικά μέ τήν ψυχανάλυση, καί παν­ τού όλα όσα εκθέτουν προέρχονται όπ' τήν ίδια τους τήν πείρα, χωρίς νά προσδιορίζουν τις διαφορές πού ύπάρχουν άνάμεσα -στή λατινική κλινική- καί οτή -γερμανική κλινι­ κή- άπό τήν άποψη τής εφαρμογής τής ψυχανάλυσης. +** Τό 8)8λίο τών Λαφόργκ καί Άλλεντύ είναι πολύ δίδαχπκό καί άπευθύνετα) στους γιατρούς καλής πίστης καί ατούς ψυχίατρους εκείνους οί όποίο) σέβονται—ας πούμε — τόν εαυτό τους. Χωρίς νά προσπαθήσουν νά κάνουν μίά συνθετική παρουσίαση, χωρίς νά έχουν τήν πρόθεση νά μάς δώσουν ένα έγχειρίδιο ψυχανάλυσης, οί συγγραφείς θέ­ λησαν άπλά νά μάς προσφέρουν μερικές συγκεκριμένες άπόψεκ: τών ψυχαναλυτικών θεωριών τών μεθόδων πού άκολουθεϊ ή ψυχανάλυση, καί τής θεραπευτικής της όξίας Ή άζία τοϋ βιβλίου πηγάΖε< περισσότερο άπό τή σύγκρισή

73

του μέ τ' άλλα βιβλία πού υπάρχουν στή Γαλλία καί πρα­ γματεύονται τήν ψυχανάλυση. Οί συγγραφείς δέν θέλησαν νά προσθέσουν στό βιβλίο τους τίποτα τό προσωπικό έξω άπ* τήν ίδια τους τήν έμπείρία. 'Επιφύλαξη φρόνιμη καί χρήσψη όταν πρόκειται γίά ένα 6)6λίο πού έχε) δίδαχτίκό χαραχτήρα. Μόνο πού οί ψυχαναλυτές σήμερα όπέχουν πάρα πολύ άπό τό νά είναι σύμφωνο) μεταξύ τους. Υπάρ­ χουν σταυροδρόμια όπου οί μαθητές τοϋ Φρόϋντ χωρίζον­ ται έκφράΖοντας διαφορετικές άπόψείς — όπως γίά παρά­ δειγμα τό Ζήτημα τοϋ ρόλου πού πσίΖε) ή σεξουαλικότητα καί τό -ένστίχτο τοϋ έγώ -, ή άποκλείστίκότητα τής ψυχα­ ναλυτικής θεραπείας πάνω στις άλλες μορφές θεραπείας, οί σχέσεις τής ψυχανάλυσης μέ τήν παλιά ψυχιατρική κλπ. Τόσο ο! πολέμιοι τής ψυχανάλυσης όσο καί οί όπαδοί της, δίαδάΖοντας αύτό τό βιβλίο, θά δοΰν μέ πόσες επιφυ­ λάξεις, μέ πόση φρονιμάδα, κ< άκόμα μέ πόση ευσυνειδη­ σία, οί συγγραφείς πραγματεύονται αύτά τά λεπτεπίλεπτα προβλήματα. Ο Λαφόργκ καί ό 'Αλλεντύ έκαναν δ,τ< μπο­ ρούσαν γίά νά δείξουν ότι, αν καί ή ψυχανάλυση είνα) ή κριτική τοϋ μή καθαρού λόγου, αύτό δέν πάει νά πει ότ< ή ίδια δέν είνα) καθαρή κί ότι άναγκαοτίκά έμφσνίΖετα) στό προσκήνιο ντυμένη τή δικαστική τήβεννο τοΰ κυνισμού καί τής περ<φίλαυτίας. Μιλώντας γ<ά τό συμβιβασμό τών όνείρων, θεωρία πού έχε) προκαλέσεί τόσες διαμάχες άνάμεσα στούς ψυχανα­ λυτές οί συγγραφείς μας γράφουν: -Δ έν πρέπει νά πιστεύουμε ôn όλα τά όνειρα έχουν μιά σεξουαλική σημασία. Τά όνειρα έχουν σχέση μέ έπίθυμίες όλων τών ειδώ ν___ Μόνο πού έπείδή ή σεξουαλικότητα είναι σέ πολλούς όνθρώπους ή ntô άπωθημένη τάση άπ* όλες τις άλλες, καταλαμβάνει καί τή μεγαλύτερη θέση στά όνειρά τους* (ο. 205). Σχετικά μέ τήν έρμηνεία τών όνείρων οί συγγραφείς μάς συνίοτοΰν νά είμαστε πάρα πολύ προσεχτικοί:

74

-Προκεψένου νά, γίνει άνάλυση όλων τών όνείρων, ή καλή θέληση δέν όρκε). Ορισμένες φορές τό περίεμενο τών όνείρων είναι τέτοιο πού είναι φοδερά δύσ­ κολο νά γίνουν ταυτίσεις κα! όρίσμένες λέξεις πού έξωτερικεύονταί δέν άρκούν γίά νά μπορέσουμε νά δώσουμε μίά άκρίδή έρμηνεία. Πρέπει νά ξέρουμε νά αποφεύγουμε τίς ριψοκίνδυνες έρμηνεΐες τών ο­ νείρων κα! νά άντίστεκόμαστε όσο μπορούμε σ' αύτό τόν πειρασμό. Δέν μπορούμε νά προσδιορίσουμε μίά νεύρωση, παρά μόνο αν μένουμε στενά δεμένοι μέ τήν πραγματικότητα. Ακόμα κ< ό πίό σοφός άπ* όλους μας δέν μπορεί πάντα νά δει μέ σαφήνεια. Εκείνο λοιπόν πού εχεί σημασία είναι νά είμαστε πολύ ύπομονετίκο! κα! νά μήν εμπιστευόμαστε πάρα πολύ τά λεξικό τών κοινών συμδόλων τών όνείρων* (σ. 202), Ο! συγγραφείς έπίμένουν πολύ στήν άναγκσίότητα μ)άς άπλής ψυχανάλυσης: ------ Δέν θέλουμε νά σάς παρασύρουμε σέ ριψοκίν­ δυνες θεωρίες, πράγμα πού συμδαίνε) κάθε φορά πού οί διδασκόμενες θεωρίες προηγούνται άπό τά γεγονό. Eïvat προτιμότερο νά δασίΖόμαστε σ* αύτό πού ήδη έχει καταχτηθεί κ< έπαληθευτεί- (σ. 213). Καί ntô κάτω, προσδιορίζοντας τόν τρόπο μέ τόν όποιο ό ψυχαναλυτής πρέπει νά καθοδηγήσει τόν άρρωστό του, γράφουν: «Πρέπει μέ κάθε τρόπο νά άποφύγουμε τόν κίνδυνο νά άκολουθήσουμε λαθεμένα άχνάρια. Πρέπε) πάντα νά στεκόμαστε στήν πλευρά αύτοϋ πού είναι δέδαίο, αύτοϋ πού είναι πιθανό, αύτοϋ πού είναι πραγματικό* (σ. 213). -"Α ν μίά ψυχαναλυτική έρμηνεία είναι λαθεμένη, πρά­ γμα πού μπορεϊ νά συμδε!, είτε γιατί ό ψυχαναλυτής

75

δέν κράτησε έπ)φυλάξε<ς είτε γ<ατί τοϋ έλειπε ή τεχνί κή κα! τό κριτικό πνεύμα, αύτό θά φάνε! καθαρά σέ μερικές συνεντεύξεις πού θά έπακολουθήσουν όργότερα καί θά μπορέσει έτσ< χωρίς δυσκολία νά όναγνωρίσε) τό σφάλμα του-. Άκόμα κί ένας έντομολόγος δέν θά μπορούσε νά εί­ ναι π<ό άπλός. "Οπως καί ό Φρόϋντ, ëiot καί οί συγγραφείς έπίτίθεντα) ένόνπα ατούς -όνειροφόγους- : -Ή ψυχανάλυση, έφαρμοομένη άπό έναν άνθρωπο πού τού λείπε) ή πείρα, είναι σχεδόν τό tôto έπικίνδυνη δοο καί τό νυστέρι τοϋ χείρούργου στά χέρια ένός άπειρου γιατρού. Αύτό τό λέμε, γιατί άλλίώς δέν θά μπορούσαμε νά προφυλάγουμε τούς γιατρούς κα! πολύ περισσότερο τούς ασθενείς άπό τόν κίνδυνο όρίσμένων πειραματισμών πού τούς όποκαλοϋν ψυ­ χαναλυτικούς καί πού γίνονται στήν πράξη χωρ!ς προ­ φυλάξεις άπό γιατρούς τούς όποίους δίακρίνε) ή έπίπολαίότητα καί οί ônotot καθοδηγούνται άπο όχ< κα! τόσο άξ)έπα!να κίνητρα- (σ. 232). ** + "Ooot είνα) ήδη γνώστες τής ψυχανάλυσης, δέν θά έκπλαγοΰν άπό τό 6)6λίο τών Λαφόργκ κα! Άλλεντύ. Ο! γιατρό! πού Ζητούν μίά ένημέρωση πάνω στήν ψυχανάλυ­ ση θά δροϋν στό 6<6λίο αύτό τά πολύ έντονα σημάδια μ)δς είλίκρίνοϋς κα! όλοκληρωμένης έπίστημονίκής προσπάθειας πού δέν θά παραλείψεί νά τούς ένθαρρύνεί. Τό μή ιατρικό κ ονό, πού ένδ<αφέρετα< γίά τήν ψυχανάλυση, θά δίαδάσε) ένα 6ί6λίο καλά ντοκουμενταρίσμένο καί πολύ καταληπτό. Δυστυχώς, ατά παραπάνω κομπλψέντα δέν συμφω­ νούν όλο) οί ψυχολόγο) καί οί φιλόσοφο), πού όμως όλο)

76

οί καλής πίστης γιατροί καί οί -περίεργοί όναγνώστες* σί­ γουρα δέν θά άρνηθοϋν ατούς Λαφόργκ καί Άλλεντϋ. Οί συγγραφείς μας έκαναν ό,τί μπορούσαν γίά νά κρυ­ φτούν πίσω άπό τις αυθεντικές θεωρίες καί τά αύθεντίκά γεγονότα τής ψυχανάλυσης. Δέν τό κατάφεραν όμως νά τό κάνουν αύτό, παρά μέ ένα πολύ άτελή τρόπο. "Εκαναν ό,τί μπορούσαν γ<ά νά μή θίζουν «τήν ευαισθησία τών ένδόμυχων αισθημάτων-* κανενός. Τό μόνο όμως πού κατά­ φεραν νά κάνουν είναι νά δυσαρεστήσουν τόσο τούς ψυ­ χολόγους όσο καί τούς φιλόσοφους. Τό θεωρητικό οικοδόμημα τής ψυχανάλυσης είναι ό,τί πίό πρόχειρο υπάρχει. Οί θεωρίες πού κί ό ίδιος ό Φρόϋντ ονομάζει «τοπικές-, όπως αυτές πού πραγματεύονται τή διάκριση άνάμεσα στό όσυνείδητο, τό προσυνείδητο καί τό συνειδητό, δέν άποτελοϋν παρά γενικές ύποθέσείς χρήσι­ μες γίά τή μελέτη τών ψυχικών φαινομένων. Τό ϊδίο συμ­ βαίνει καί μέ τις ύποστάσείς τής Λογοκρισίας, τής 'Απώθη­ σης καί τής Λίμπίντο. Χωρίς νά είμαστε φορμαλιστές σέ σημείο πού νά παραπονιόμαστε ,έπείδή στις θεωρίες της ψυχανάλυσης δέν ύπάρχεί άρχίτεκτονίκή αισθητική, μπο­ ρούμε ώστόσο νά ύποστηρίΕουμε ότι όλο τό θεωρητικό οι­ κοδόμημα τής ψυχανάλυσης πρέπε) νά Εαναφτίαχτεϊ άπό τήν άρχή. Υπάρχουν πολύ μεγάλες διαφορές άνάμεσα στή σύγχρονη ψυχολογία καί τις θεωρίες τής ψυχανάλυσης, τής όποίας ή όρολογία εϊνα) δανεισμένη άπό τήν ψυχολο­ γία τοϋ ΧίΧ αιώνα. Δέν είναι άνάγκη νά είνα) κανείς πολύ οξυδερκής γ<ά νά καταλάβει ότι ή ψυχολογία δέν θά μπο­ ρέσει νά άφομοίώσεί τήν ψυχανάλυση παρά μόνο αν τήν ξαναφτίάξε) άπό τήν άρχή. "Αν πάρουμε ύπ' όψη μας αύτή τήν παρατήρηση, τότε πρέπο νά συμφωνήσουμε, ότ) ιδίως σ' ένα βιβλίο πού έχει δίδαχτίκό χαραχτήρα καί τό όποίο προορίζεται νά κάνε) γνωστή στό πλατύ κοινό τή μ ε θ ο δ ο λ ο γ ί α πού άκολουθεί ή ψυχανάλυση, δέν ύπάρχεί λόγος νά έπψένεί κα­ νείς σέ όρίσμένες θεωρίες μέ τέτοιο τρόπο, ώστε στά μό-

77

τ<α τοϋ κοίνοϋ νά δίνεται ή έντύπωοη ότι πρόκειται γίά θεω­ ρίες οί όποιες δέν ύπαρχε) περίπτωση νά μεταόληθοϋν. flap* όλα αύτά, μέ τόν τρόπο πού οί Λαφόργκ κα! Άλλεντύ παρουσιάζουν τίς θεωρίες αύτές, δίνεται αύτή ή έντύπωοη. Δέν περιορίζονται στό νά έκθέσουν μόνο κατά τρόπο δο­ γματικό τις κλασσικές θεωρίες τής ψυχανάλυσης, άλλά έκτός όπ" αύτό προσπαθούν νά τίς ένοποίήσουν, σπρώχνοντά ς τε ς σ' ένα 6<ολογίσμό κα! σέ μίά ταύτιση πού στερεί­ ται ολωσδιόλου ούσίας. Γίά νά μή σοκάρουν τή -λατινική κλινική* προτιμούν νά χρησιμοποιούν τόν όρο *TROP!SME VtTAL* καί όχι τόν όρο «LÎBtDO- — όρος ό όποιος κα­ θιερώθηκε απ' τόν ίδιο τόν Φρόϋντ. -Ποίά εΐνσί ή προέλευση, ή έξέλίξη κα! ό σκοπός πού εξυπηρετούν.......... οί «άσυνείδητες δυνάμεις* πού διαπερνούν τό συνειδητό μέσο τής λογοκρισίας; Δέν είναι κάτι παρόμοιο μέ τό ένοτίχτο τών 2ώων, μέ τ!ς χημικές συγγένειες τών στοιχείων, μέ τή μωρίακή TROPÎSME; (γενετήσια όρμή). Δέν είναι στήν πρα­ γματικότητα ή γενετήσια όρμή πού, άφοϋ καθοδηγε! τό παιδί όταν άκόμα είναι στό οικογενειακό του περιδάλλον, 8γά^ε< τόν ένήλίκα στόν κόσμο κατευθύνοντάς τον μέσο διαφόρων εύαίσθηοίών, έλ ξ εω ν ... κλπ.* (σ. 15) . Τουλάχιστον, οί άπόψείς πού διατυπώνουν οί συγγρα­ φείς πάνω στή διολογία θά έπρεπε νά είναι πίό σαφείς. Παρ' όλ' αϋτά, διαδά^ουμε μέ πολλή έκπληξη: -Ποίά είναι ή φύση τοϋ άσυνείδητου; Ταυτίζεται μέ τό ένοτίχτο τοϋ όποίου τά στοιχεία είναι έμφυτα άπό τήν άρχή, τέλεια καί άμετάόλητα ; * (σ. 246) Οί Λαφόργκ καί Ά λλεντύ άγνοοΰσαν τίς έργασίες τοϋ καθηγητή Ραμπό; Συχνά καί σάν τελευταίο έπίχείρημα χρησιμοποιούν μίά όλότελα ξεπερασμένη φιλοσοφία. Έπε78

ζηγώντας τήν άντίσταση, μ<ά ôf<ô Tic δασικές έν ν ο ε ς της ψυχανάλυσης μάς λένε: -Ποϋ όφείλετα) αύτή ή άντίσταση; Απλούστατα,στήν άκατανίκητη τάση μac νά άποφεύγουμε τήν άδύνη καί τόν πόνο, όπως τό παιδί άποφεύγε) τή φωτιά(σελ. 17). Έτσι όμως, ή έννοια τής άντιστασης γίνεται περισσό­ τερο πολύπλοκη καί φαίνεται ότ< θά έπρεπε νά έζηγηθεί πάνω σέ μιά 6άση κοινωνιολογική. Τό ίδ<ο ίσχύε) καί γίά τήν έννο α τής λογοκρισίας -Αύτό τό περιστατικό (άναφέροντα) σέ μίά περίπτω­ ση πού άναλύουν σ' ένα προηγούμενο κεφάλαιο) δεί­ χνε) πολύ καλά τή 6ασ)κή τάση πού ύπάρχε) σέ πολ λoùc νευρωτικούς τήν τάση δηλαδή τοΰ νά μένουν άπομονωμένοί, νά μή θέλουν νά έχουν άνάγκη κα­ νένα, νά μήν έμιπστεύονται καί νά άναΖητοΰν στόν έαυτό τους όλες τις άπολαύσεις τής ^ωής. Θά ήταν πολύ καταστροφικό νά θεωρούσαμε μιά τέτοια τάση σάν ιδανική, γιατί ό άνθρωπος δέν φτιάχτηκε γίά νά & ΐ μόνος του- (σελ. 38). Οί συγγραφείς θεωρούν άκόμα όπαραίτητο νά προθάλλυον μιά κάποία κοινωνική φιλοσοφία κάποίας έποχής -Ύπάρχε) — λένε — ένας άγραφος νόμος, ό ônotoc δίέπε< τις άνθρώπίνες οχέοε<ς. Πρόκειται γ)ά τό νό μο τής άνταλλαγής, σύμφωνα μέ τόν όποίο καθένας προκείμένου νά πάρε), είνα) ύποχρεωμένος νά δώσε) κ) αύτός. Ή Κωή είνα) ένα προτσές άνταλλαγής, γ)ά τήν άνανέωση τής ζωντανής ϋλης καί τοϋ φυοκοΰ συστήματος: Ή νευρωτική πού άρνειται νά δοθεί, άποστερείτα) καί τή ζωτικότητά της. Αύτή είνα) μ<ά άπό τις άπόψείς τοϋ ζητήματος- (σελ. 58).

79

Σχετικά μέ τά καθαρά Ζητήματα πού θίγουν ο! συγ­ γραφείς, ό,τί λένε τό λένε τόσο κατηγορηματικά, πού κα­ ταλήγουν νά έκφρόΖουν παράλογα πράγματα, φανερώνον­ τας μ<ά έλλειψη ψυχολογικής κουλτούρας τέτοια, πού κα νείς δέν θά περίμενε άπό ψυχολόγους. Ά πό τήν άποψη αύτή, ή ψυχολογία τους είναι ένα κράμα ύλίσμοϋ πού θυμίΖεί τό μηχανικό ύλίσμό τοϋ Λου­ δοβίκου Μπύχερ. -Σ τά χρόνια πού πέρασαν, ή όλαΖονία τοϋ άνθρώπου άναγκάστηκε νά ύποχωρήσεί καί νά δεχτεί τίς άπό ψε<ς τοϋ Κοπέρνίκου ( ') , άρνούμενη νά κατοικήσει τό κέντρο τοϋ κόσμου. Α ργότερα ό άνθρωπος άναγκάστηκε νά δεχτεί τίς άπόψείς τοϋ Δαρδίνου κα! νά άρνηθεί τή θείκή καταγωγή του, δεχόμενος ότι προ­ έρχεται άπό ενα γενεαλογικό δέντρο όλωσδίόλου Ζωόδίκο. "Ετσι κα! σήμερα πρέπει νά άναγνωρίσουμε ότ) ή ψυχή, όπως κί οί άλλες ένέργείες τή ς φύσης( ! ) ύπόκείταί στόν ντετερμινισμό τών παγκοσμίων φυσι­ κών νόμων κί ότ< ή έννοια τής θείας μας θέλησης δέν είναι παρά μίά άνθρώπίνη έρμηνεία___ *(σ. 12). "Η άκόμα ntô κάτω: " . . . "Ενα μεγάλο μέρος άπό τήν κοινωνική μας Ζωή 6ασίΖετα< σέ μίά όλότελα έλεύθερη καί υπεύθυνη θέληση. Πρέπει λοιπόν νά άρνηθοϋμε αύτό τό όπατηλό είδωλο.......... *. Αύτό τό παράφορο πάθος τών συγγραφέων δέν έχει καμιά θέση σ' ένα δίόλίο ψυχανάλυσης. "Οταν άκόμα ο! συγγραφείς δέχονται ότι ό συνειρμός άποτελεί τό 6ασ<κώ-

(1) "Αλλωστε ή σύγκριση τού -Κοπέρνίκου μέ τόν Φρόϋντ γίνεται Αρκετά συχνά ατά κείμενα της ψυχοίνάλυσης.

80

τερο στοχείο τοϋ συμβολισμού, πού γί'αύτούς είναι ή σπου­ δαιότερη μορφή τής ψυχικής δραστηριότητας, αύτό τό κά νουν μέ ύπερδολίκή απλότητα κα! χωρ!ς νά τούς προόληματίΖε) ή πολυπλοκότητα τοϋ Ζητήματος. «Ό συμβολισμός, δηλαδή ή άναπρόσταση ένός πρά­ γματος μ' ένα σύμβολο, πηγάΖεί άπό συνειρμούς ι­ δεών, εικόνων κσ! αισθημάτων.......... Ό συμβολισμός είναι ένα φυχ<κό άντανακλαστίκό πού παίΖε) στήν πνευματική Ζωή τοϋ άνθρώπου τόν ίδιο ρόλο πού παίΖουν τά φυσιολογικό άντανακλαστίκό στή φυσική Ζωή-. Ετσι, ή ψυχολογία τών ψυχικών δυνάμεων ξανακά­ νει τήν έμφόνίοή της κάτω άπό τήν πέννα τώ ν Λαφόργκ καί Άλλεντύ. -Αύτή ή σφαιρική άποψη πάνω στό συμβολισμό γε­ νικά μπορεϊ νά μάς δείξε) μέχρι πο<ό σημείο ό συμ­ βολισμός συμμετέχει στόν άνθρώπίνο ψυχισμό, άπό τήν άποψη τοϋ κατά πόσον άποτελεί μιά δ α σ ι κ ή τ ά σ η πού χρησιμεύει σάν 6άση όλόκληρου τοϋ διανοητικού κα! συναισθηματικού μηχανισμού μας(οελ. 182). "Η άκόμα: - Ό συμβολισμός σχετίΖεταί μέ δασικές μορφές τής πνευματικής μας Ζωής.......... φαίνεται δέ ότι συν­ δέεται μέ τή στοίχειώδίκη λειτουργία τή ς άναπαράσταοης πού τήν συναντάμε σέ κάθε άνθρώπινη & παρξη- (σ. 190). Έ το), έδώ έχουμε νά κάνουμε μέ μιά συνένωση τής βιολογικής ψυχολογίας μέ τή φυσιολογική ψυχολογία, μέ τήν κυριολεκτική σημασία τοϋ όρου. Οί Λαφόργκ κα! Ά λ λεντύ θεωρούν άκόμα σωστό νά άνορωτηθοΟν: 6

81

-"Α ν μερικά οϋμ8ολα πρέπει νά δημ)ουργοϋντα< συ­ νειδητά στή σκέψη άπό τό ϊδ<ο τό άτομο προκεψένου νά μπορεϊ νά έλέγχε) τούς συνειρμούς τώ ν ιδεών του, ή άν 0uvt0T0ùv ένα κατά κάποιο τρόπο κομμάτ! τής συνειρμικής μνήμης τοϋ είδους, άν δηλαδή αύτά τά σύμδολσ έχουν κληροδοτηθεί άμεσα στόν ανθρωπω ς συμ6α!νε) μέ τά θαυμάσια ένστίχτα τών έντόμων- (σ. 159). Κα! προχωρώντας ο! συγγραφείς φθάνουν μέχρι τοϋ νά άναρωτίώνταί άν: ------ ή ύπερθέοη πού κατέχε! τό συνειδητό κα! ή λο­ γοκρισία, οί δυνατότητες τής άτομ<κής τους όπόχτησης άνπστοίχοϋν.......... στήν άνάπτυξη τοϋ έγκεφαλονωτίαίου νευρικού συστήματος- (σελ. 247). Ή ϊδία άνεπάρκεω καί ή ϊδ<α έλλειψη έπίφυλάζεων τών συγγραφέων έκδηλώνετα) έπίσης κάθε φορά πού θί­ γουν Ζητήματα κοίνωνωλογίας κα! ήθίκής. Κα! παρ' όλ' αύ­ τά, όποτε τούς δίνεται ή εύκα<ρία διατυπώνουν άπόψείς πού βρίσκοντσ) όλότελα έκτός θέματος. Ό σκοπός μας έδώ δέν είνα) νά κάνουμε κρπική στή φροϋδική κο<νων)ολογία. Γ<ά νά γίνε) κάτ< τέτοιο, δέν θά μάς έφτανε ένας ολόκληρος τόμος. Εδώ, όπως κάναμε καί στά θέματα τής ψυχολογίας, θέλουμε νά κριτικάρουμε, ή μάλλον νά δούμε τις θέσεις πού πήραν οί συγγραφείς μέ δ < κ ή τ ο υ ς π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α καί γ<ά τ!ς όποϊες φέρνουν άκέρα<η τήν εύθύνη. Στό κεφάλαιο -Ή ψυχανά λυση άπό παραίατρ!κή άποψη- γράφουν: -Οί άπόψε<ς πού διατυπώνονται σ' αύτό τό βιβλίο σηκώνουν πάρα πολλή συΖήτηση. Πολλές άπ' αύτές 6ασ!Ζοντα! άκόμα σέ εικασίες, παρά σέ δεδομένα έ ν ό ς πραγματικού πλάνου έρευνών- (σ. 239).

82

"Ετσι όμως ο! συγγραφείς, χωρίς νά ύποατηρίΖουν ότ< «έχουν τίποτα όποδείξείς- άπαρίθμοϋν άπλά κα) μόνο τά θέματα πού μπαίνουν γ<ά μελέτη. 'Επειδή όμως τό Βιβλίο αύτό έχε) δίδαχκκό χαραχτήρα, αύτό πού θά περίμενε κανείς είνα) μ<ά «άπαρίθμίοη τών προσπαθειών καί δοκιμών πού έγίναν άπό τούς ψυχο­ λόγους γ<ά τήν παραίατρίκή εφαρμογή τών φροϋδικών θεω­ ριών καί μεθόδων. Μίά καί οί συγγραφείς άφίερώνουν ένα τόσο μεγάλο άρίθμό σελίδων πάνω σ' αύτό τό θέμα, θά έπρεπε νά μήν Εεχάοουν νά κάνουν Kt αύτή τήν άπαρίθμηση. 'Αντί όμως γΓ αύτό, βλέπουμε νά γεμίΖουν ένα όλόκληρο κεφάλαιο μέ θέματα τά όποία, έκτός άπό όρ<ομένες προσπάθειες πού ήδη έχουν γίνει, δέν υπήρχε λόγος νά δη­ μοσιευτούν σ' αύτό τό Βιβλίο. Κι' αύτό είναι τό λιγότερο πού θά μπορούσαμε νά τούς προσάψουμε. Γιατί, άντί νά μάς έκθέοουν, γίά παράδειγμα, τίς έργαοίες τοϋ Ράνκ, τοϋ Φίσερ, τοϋ Πούγκ άλλά καί τοϋ ίδιου τοϋ Φρόϋντ κλπ., κάθονται κα! μάς άραδιάΖουν θέματα πού προέρχονται ύπό τήν παράλογη θέση πού παίρνουν οί συγγραφείς άπέναντι στήν ψυχανάλυση. Ά φοϋ μάς είπαν Ô T t: Ά πό καθαρά φιλοσοφική άποψη, όντας ή ψυχανά­ λυση τό μέσον έΕερεύνησης τοϋ άσυνείδητου. μάς άποκαλύπτε) ένα κόσμο τόσο πλούσιο κα! τόσο άπέ ραντο όσο κ< ό κόσμος πού μάς όποκόλυψε ή παρα­ δοσιακή ψυχολογία μελετώντας τούς συνειδητούς μη­ χανισμούς-(*). Κα! «ότι θά χρειαστούν πιθανόν πολλοί αιώνες γίά νά έΕερευνηθεϊ τό άσυνείδητο άρκετά ( ! ) . . . « , θέτουν ύ­ στερα γίά λύση προβλήματα τής παρακάτω μορφής:

(1) Δέν πρόκειται νά μάς Απασχολήσει & τρόπος αύτός τα ­ ξινόμησης τβ ν θεμάτων πού χρησιμοποιούν οί συγγραφείς, 4ά-

83

-Τό ασυνείδητο, όπως κα! τό ένστίχτο, έχουν διαφο­ ρετικές δυνατότητες πληροφόρησης όπ* αυτές πού διαθέτει τό συνειδητό; Τό ασυνείδητό μας, πλουτι­ σμένο όπ' όλες τις συλλογικές έμπείρίες κα! όπ* όλα τά ένστίχτα τοϋ είδους μας, μπορεί νά κατανοίσεί ορισμένα πράγματα πού τό συνειδητό μας τά όγνοεΐ, Πίό συγκεκριμένα, μήπως ύπάρχεί μίά μορφή άμεσης έπίκοίνωνίας άνάμεσα στά άαυνείδητα τών άνθρώπων, οί όποιοι θά μπορούσαν έτσι νά μαντέψουν πολύ καλά τ!ς άμοίόαιες προθέσεις τους, όπότε μάταια θά προσπαθούσαν ο! άνθρωποί νά γνωριστούν διά μέσου τών συνειδητών τους, όπότε καί θά κρίνόντουσαν μέ κριτήρια πολύ διαφο­ ρετικά ; (σ. 248). Καί στό 6άθος, μετά άπ' όλ' αύτά ξεπροβάλλει τό πορτραίτο τοΰ Μέτερλίνγκ: -Μήπως τό άσυνείδητο είναι ένα συλλογικό κληρο­ δότημα τοΰ είδους, πού άποτελεΐταί άπό στοιχεία τά όποια είναι ταυτόσημα σ* δλα τά άτομα; Μπορούμε νά ποΰμε ότι τό άσυνείδητο, θεωρούμενο μέ τήν κα­ θαρά ψυχολογική έννοίά τ ο υ ( ί) , είναι ένα είδος συλ­ λογικής ψυχής, κάτι περίπου σάν καί τή συλλογική ψυχή, γ'ά τήν όποία μέ τόση άγάπη μιλούσαν οί με­ ταφυσικοί, σύμφωνα μέ τούς όποιους κί αύτή ή !δία δέν όποτελεΐ παρά ένα κομμάτι τής μεγάλης παγκό­ σμιας ψυχής- (ο. 249).

ζοντας άπό τή μίά τήν παραδοσιακή ψυχολογία νά μελετά τό συσεώητό καί άπό τήν άλλη τήν ψυχανάλυση νά μελετά τό άσυνείδηοτ. Etvat μίά άποψη προσφιλής στόν Φρόϋντ καί ατούς φροϋ­ δικούς. Έ8& θ* άσχοληθο&με μόνο μέ 8/π άφορά τις προσωπικές Απόψεις των Λαφόργκ καί Άλλεντύ.

84

Προχωρώντας παρακάτω, ή έκθεση μετατρέπετα) oè άληθίνό παραλήρημα: -Θά είχε πολύ ένδίαφέρον νά έρευνούοαμε αν τό ό συνειδητό στά 6ασ<κά του στοιχεία είνα) τό ίδιο σέ όλα τά άτομα καί αν τό μόνο πού κάνει τούς ανθρώπους νά διαφέρουν μεταξύ τους είναι μόνο τό συνειδητό. 'Α ν αύτό μπορούσε νά άποδείχθεΐ, θά εδίνε μίά πολύ μεγάλη σημασία στό αίσθημα τής άνθρώπίνης άδελφό τητας, γιατί θά άποκάλυπτε ότ< όλοι μας είμαστε κατά κάποιο τρόπο παιδιά λίγότερο ή περισσότερο συγχωρεμένα άπ' τό ίδιο προπατορικό άμάρτημα. "Ετσι, ή ψυ­ χολογία τών όχλω ν........ δέν θά ήταν παρά μίά έκδήλωση τοϋ Kotvoû ένστίχτου: Ό όχλος θά ήταν τότε ή ένοάρκωση αύτοΰ τοϋ ένστίχτου, άναγόμενου σέ μίά πίό μεγάλη διάσταση άπ' ô n στό μεμονωμένο άτο­ μο Μ' αύτό τόν τρόπο, ή -εύφυΐα τής ράτσας- καί ή -ψυχή τής όνθρωπότητας- πού μέχρι τώρα δέν ήταν παρά μεταφορικές καί ποιητικές έκφράσείς, θά μπο­ ρούσαν νά γίνουν έπίστημονίκές άλήθείες- (σ. 249). Βρισκόμαστε πραγματικά σ' ενα φιλοσοφικό ψίλίκατΖίδίκο έκθετήρίο μίάς λαϊκής άγοράς. * * *

Προσπαθήσαμε μέ τό τσιγκέλι νά βάλουμε άπ' αύτό τό άκατανόητο 6<6λίο τίς σπουδαιότερες άπόψε<ς καί θεω­ ρίες πού έκφράΖονταί σ' αύτό πάνω στή νέα καί πολύ πρό­ σφατη επιστήμη τής ψυχανάλυσης, άπόψείς πού στό σύ­ νολό τους είναι παλιές καί στείρες. Δέν θέλαμε έδώ νά κάνουμε κριτική στό σκελετό τής θεωρίας τής ψυχανάλυσης. 'Απλώς θέλαμε νά δείξουμε τό κεντημένο μέ άπλοίκότητα πέπλο, τό όποϊο οί Λαφόργκ κα! Άλλεντύ ρίχνουν πάνω στήν ψυχανάλυση. Δέν κατηγορού­ με τούς συγγραφείς έπείδή δέν είναι ψυχολόγοί ή φίλόοο-

85

φο). Τούς κριτικάρουμε όμως γίά τόν τρόπο μέ τόν όποιο σκέφτονται καί γίά τήν έλλειψη γνώσεων πού πρέπε) νά έχε< κάποιος όταν θέλε) νά πραγματευθεΐ τέτοια ζητήματα καί γιατί δέν συμφωνούμε μέ τόν τρόπο μέ τόν όποιο οί συγγραφείς καλύπτουν τά κενά πού άφήνε) άνοχτά ή έλ λείψη τής ψυχολογικής καί φιλοσοφικής τους κουλτούρας, παραθέτοντας μερικές φράσεις δανεισμένες άπό μ)ά λαθε­ μένη καί χυδαία NATURWtSSEUSCHAFT('). Θεωρούμε ότ) τό 6)6λίο τών Λαφόργκ κα! Ά λλεντύ θά έχε) ένα κάποο μέλλον. Χωρίς άμφ)6ολία θά διαδοθεί ατούς χώρους τών φοιτητών κα! τών ειδικών καθηγητών τής ψυχολογίας καί τής φιλοσοφίας. Γt' αύτό άκριδώς θά είμαστε πολύ εύχαρίστημένο) νά τό βλέπουμε άπαλλαγμένο άπ' όλα του τά έλαττώματα. Στήν έπόμενη έκδοση θά θέλαμε νά δοϋμε ένα θ)6λίο πού θ' άοχολεΐτα) μέ τήν ψυ­ χανάλυση καί τίποτε άλλο. Π ερψένοντάς το χαιρετίζουμε στό έργο τών Λαφόργκ καί Άλλεντύ τό πρώτο καλό 6<6λίο πού δημοσιεύτηκε στή Γαλλία.

(1) *Ή Φυσική έπίστήμη^ (σημ. τον έκδότη).

86

^4vto τό /?ί/%ώ) eifai ενα xet/icvo owoôevd/^evo άπό eya êptoî^aioAd^io, τό όποΓο ό ÆoAtt^ep eoTCiAe σέ 5Aovç τον? yw^oAoyov?, παραχαΑωντα? τον? yd άπαντ^σονν στά ^ρωτ^ατα πού ê^eTC, σαν ένα πρ^το προ^Α^^ατίσ^Μον ytà τόν xa^opto/ίό τών /2aotxàv αρχών τ^? γυχοAoytay.

'Ασφαλώς θά έπεσε στήν άντίληψή σας τό γεγονός ότι ύστερα άπό προσπάθειες πενήντα έτών, ή ψυχολογία δέν κατόρθωσε άκόμα νά μάς προσφέρει μίά καθαρή εικό­ να τών 6ασ<κών της άρχών: νά μάς προσδιορίσει ένα πε­ ριεχόμενο καί μ<ά μέθοδο τής ψυχολογίας πού 1?ά μπορού­ σαν νά γίνουν άποδεχτά άπ' όλους τούς ψυχολόγους. Αύτή ή κατάσταση οτήν όποία βρίσκεται άκόμα ή ψυχολογία, όφείλεταί στό γεγονός, ότι άφ* ένός μέν τό θεωρητικό οί-

87

κοδόμημα τής παραδοσιακής ψυχολογίας, ιδιαίτερα δέ ή πραγματιστική θεωρία τής ύπαρξης μ<άς έσωτερίκής ^ωής, έπε<δή δασί&τα) σέ πηγές πού δέν έχουν καμιά σχέση μέ τήν έμπεψία, είναι άνίκανη νά άφομοίώσε) τό πνεύμα τών θετικών έπίστημών, άφ' έτέρου δέ στό μεγαλύτερο μέρος τών προσπαθειών πού έγίναν δλέπουμε τή θεωρία αυτή νά έπ)6)ώνε< μέ μ)ά έκπληκτίκή έπψονή, φρενάροντας όλες έκείνες τίς προσπάθειες που θά μπορούσαν νά άποφέρουν κάτι τό θετικό. Νά, γ<ατί τό ntô σπουδαίο μέλημα τών σημερινών προ­ σπαθειών είναι νά ξεκαθαριστεί ή κλασσική ψυχολογία, εί­ τε ξεκόβοντας μ<ά καί καλή μέ τίς παραδοσιακές έννοιες, είτε άποκαλύπτοντας τή οφαλερότητα καί τήν κενότητα τών δασικών της άρχών. Επομένως, ή πείρα πού έχουμε άπό τίς διάφορες προ­ σπάθειες πού έγ<ναν τόν τελευταίο καιρό Kt άπό τίς όποίες καμιά δέν έφερε όλότελα ικανοποιητικά άποτελέσματα, δείχνε) καλά, ΰτ) ή λύση τοϋ προβλήματος τών δασικών άρχών τής ψυχολογίας δέν πρόκε<τα< νά είνα) τό όποτέλεσμα καθαρά θεωρητικών μανουδρών. Ή πείρα πού έχου­ με δείχνε) ότ) ό μόνος τρόπος νά καταπολεμηθούν οί έν­ νοιες τής παραδοσιακής ψυχολογίας, είνα) νά καταλήγουμε σέ όρίσμένα δαοκά συμπεράσματα, παίρνοντας σάν βάση έκείνες τίς ψυχολογικές έρευνες οί όποίες άπό τόν ίδιο τους τόν προσανατολισμό, δρίσκοντα) σέ πολύ στενή έπαφή μέ τήν πραγματικότητα, άλλά άκόμα είνα) άπό τή φύση τους όλότελα ξένες πρός τά ζητήματα καί τίς παραδοσια­ κ ές ένασχολήσείς τής κλασσικής ψυχολογίας. Τέτοιου είδους έρευνες είνα) αύτές πού κάνε) ή δίομηχανίκή ψυχολογία καί γενίκώτερα ή ψυχοτεχνική. Πραγματικά, αύτές οί έπίστήμες δέν μπορούν κατά κανένα τρόπο νά θεωρηθούν σάν μ<ά άποκλείσπκή καί άπλή έφαρμογή τής παραδοσιακής ψυχολογίας άσχολοϋντα) μέ τέτο α θέματα καί παίρνουν τέτοιες θέσεις άπέναντ) 88

στα γία, σμό άπό

θέματα αύτά, πού τόσο ή γενική βιομηχανική ψυχολο­ όσο καί ή ψυχοτεχνική ξεπερνούν τόν κλασσικό ôptτοϋ ψυχολογικού γεγονότος καί τοποθετούνται έξω τή σφαίρα τής παραδοσιακής ψυχολογίας.

Βέβαια, ή κλασσική ψυχολογία δέν βλέπε) σ' αύτές τις έπίστήμες παρά μ)ά άπλή εφαρμογή τής γενικής ψυχο­ λογίας. Ε μ είς είμαστε άντίθετο) μ' αύτή τήν άποψη καί θεω­ ρούμε ότ) οί έπίστήμες αύτές είναι θεμελιώδους σημασίας γ<ά τή λύση τοΰ προβλήματος τών βασικών άρχών τής ψυ­ χολογίας. Πρέπει νά έρευνήσουμε, πώς είνα) δυνατό, ξεκινών­ τας άπό τά συμπεράσματα τής βιομηχανικής ψυχολογίας καί τής ψυχοτεχνικής, νά φορμάρουμε μιά σ υ γ κ ε κ ρ ι ­ μ έ ν η γ ε ν ι κ ή ψ υ χ ο λ ο γ ί α , πού θά ήταν όλότελα διαφορετική άπό τή σημερινή άφηρημένη γενική ψυ­ χολογία πού, όπως είναι γνωστό, έχε< δανειστεί τις βασι­ κές έννοιες καί τόν καταμερισμό τής έργασίας της άπό πηγές άλλες έκτός τής έμπεψίας. Είναι δυνατό ν& φαντασθοΰμε μιά ψυχολογία ή όποία νά είναι πρωτότυπη, μέ τήν έννοια δτί δέν θά δανείζεται τά δεδομένα της οΰτε άπό τή βιολογία οΰτε άπό τή φυσιο­ λογία, καί νά είνα) όλότελα ξένη όχ) μόνο πρός τά παραδο­ σιακά προβλήματα τής κλασσικής ψυχολογίας, άλλά άκόμα καί μέ τή θεωρία τής έσωτερίκής Ζωής κάτω άπ' όλες τις μορφές της. Μόνο πού γίά νά πραγματώσει αύτό τό στόχο ή ψυχο­ λογία αύτή πρέπει νά όρίσε) τό ψυχολογικό γεγονός σάν -ένα τμήμα τής Ζωής ένό ς συγκεκριμένου άτόμου- θ ά εί­ να), έπομένως, βασικής σημασίας μιά -συγκεκριμένη ψυχο­ λογία-, πού θά άδίαφορεί άκόμα γίά τά λε<τουργ)κά προβλή­ ματα, πού τόσο πολύ άπάσχόλησαν τήν κλασσική ψυχολο­ γία. 89

Etvat ωστόσο άναμφίσδήτητο ΰτ< τά λειτουργικά προ6λήματα έχουν κ< αύτά έπίσης μίά συγκεκριμένη σημασία. Α πλώς, έκεί πού χρειάζεται προσοχή είναι στό πώς θά προσελκυσθοϋν αύτά τά Ζητήματα, χωρίς ή μελέτη τους νά γίνε) πρόσχημα γίά νά ξαναείσαγάγουν τό παλιό μετα­ φυσικό άπόθεμα τής κλασσικής ψυχολογίας. Επομένως, αύτό πρέπει, νά γίνει : 1) Χωρίς νά ληφθεϊ ύπ' όψη ή θεω­ ρία τοϋ ρεαλισμού τής έσωτερίκής Ζωής. 2) Χωρίς τίς πα­ ραδοσιακές έννοιες πού προέρχονται άπό τή σχολαστική θεωρία τών ψυχικών επιστημών. Μάς φαίνετα) λοιπόν ότι τά χαραχτηρίοτίκά μίάς συγ­ κεκριμένης γενικής ψυχολογίας, έτσι όπως τά προσδιορί­ σαμε λίγο πρίν, ύπάρχουν ήδη στή βιομηχανική ψυχολογία καί τή ψυχοτεχνική. Αύτές οί έπίστήμες αν έξετασθοϋν χωρίς προκαταλήψεις, είναι πραγματικά ξ ένες όχι μόνο μέ τόν σπίρίίουαλίστίκό ρεαλισμό, άλλά κα! μέ ό,τίδήποτε έχει σχέση μέ τή λεγόμενη <*έσωτερ<κή Ζωή-, καί συχνά είναι ύποχρεωμένες νά μή λαμβάνουν ύπ' όψη τους τίς έννοιες τής παραδοσιακής ψυχολογίας. Θά ήταν, λοιπόν, πραγματικά πολύ σημαντικό βασιζό­ μενοι στά γεγονότα τής βιομηχανικής ψυχολογίας κα! τής ψυχοτεχνικής, νά θροϋμε τίς άρχές πού άνπστοίχούν σ'αύτά καί στή συνέχεια νά δοΰμε πο<ά είναι έκείνη ή γενική ψυχολογία στήν όποία θά μπορούσε νά ύπάρξε) μίά 6λοκληρωμένη καί αύστηρή έφσρμογή αύτών τώ ν άρχών. Αύτόν άκρίβώς τόν προβληματισμό θέλουμε νά θέσου­ με στήν κρίση οας καί συγχρόνως νά σάς θέσουμε δύο έρωτήματα: 1) Μέ ποίό τρόπο θά ήταν δυνατό νά έξάγουμε άπό τά σημερινά δεδομένα τής βιομηχανικής ψυχολογίας καί τής ψυχοτεχνικής, μία γενική θετική ψυχολογία, μ* άλλα λόγια μ<ά ψυχολογία όλότελα ξένη μέ τή θεωρία τή ς έσωτερίκής Ζωής καί τίς άφηρημένες ένασχολήσείς τής σημερινής γε­ νικής ψυχολογίας; 90

2) notée μπορεί νά είνα) οί άρχές καί έτσ) φορμαρισμένης γενικής ψυχολογίας; δύο έρωτήσείς πού συνοψίΖοντα) σέ μίά καί μ π ο ρ ο ύ μ ε νά φ α ν τ α ο θ ο ΰ μ ε μ !ά γ ε ν ! κ ή ψ υ χ ο λ ο γ ί α π ο ύ π ρ α γ μ α τ ι κ ά κα! α ύ σ τ η ρ ά άπό τήν έ μ π ε < ρ ί α :

οί έννοιες τής 'Εχουμε έδώ μόνο: Π ώ ς σ ή μ ε ρ α θά ή τ α ν δγαλμένη

91

Π Ε Ρ ! Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

I.

«ΦΡΟΓΔΟΜΑΡΞΙΣΜΟΣ*, ΕΝΑ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ Ψ Ε Μ Α ......................................................

9

II.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Ψ ΪΧ Α Ν Α Α Τ Σ Η Σ .................

45

III.

Η ΨΤΧΑΝΑΛΤΣΗ ΚΑΙ Η ΙΔΕΑΛΙΣΤΙΚΠ ΦΙ Α Ο Σ Ο Φ ΙΑ .....................................................................

51

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΨΤΧΑΝΑΑΤΣΗ, ΙΑΤΡΙΚΗ ^ ΦΙΑ Ο Σ Ο Φ ΙΑ ;....................................................................

71

Η ΓΕΝΙΚΗ ΨΪΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Π ΨΥΧΟΤΕ­ ΧΝΙΚΗ ...........................................................................

87

IV.

V.

Ό τ α ν μελετάμε ενα χοίνω νίκό σύστημα, π ρ έπ ει 6ε6αίω ς νά ίίάς ά πασ χολεΐ κ αί έ ρόλος πού π α ίξα νε σ' αύτό τά άτομα, άφοΰ, σέ τελευ­ ταία ανάλυση, ή ιστορώ γίν ετα ι διά μέσου τή ς δράσης τώ ν άνθρώπων. Τό νά εξηγήσουμε δμω ς, γ ια τ ί ένα ορισμένο άτομο μ πορεί νά π α ίζει ^να ορισμένο ρόλο, τό νά εξηγήσουμε δηλαδή τή ν έπίλογή τοΰ ρόλου αύτοΰ άπό τά έν λόγω άτομο, είναι ενα π ρόδλημα πού δέν π ρ έπ ει νά σ υ γ χ έ ε τ ε μέ τή ν εξήγηση αύτοΰ τοΰ 'ίδιου τοΰ κινήματος. Ο ρόλος πού ενα άτομο ό δη γεΐτα ί νά διαδραματίσει, δέν μπορεί νά εξ η γη θ εί σ' ό,τί αφορά τή συγκεκριμένη ιστορική φύση αύτοΰ τοΰ ρό­ λου, μόνο άπό τό άτομο αύτό. E ivat ενας ρόλος πού τό άτΰμο π α ίζει στά π λα ίσ ια τή ς ιστορικής ανάπτυξης, κ αί αύτό τό όποιο έξαρτάταί άπό τό άτομο είναι μόνο ή έπ ίλογή πού ή «ψυχολογίαν του θά κάνει άνάμεσα στις δοσμένες ιστορικές δυνατότητες μ ίάς έπ ο χή ς. Α ύτή του ή «ψυχολογία> δέν μπορεί καθόλου νά ξεχω ρίσ τεΐ άπό τή συγκεκριμένη Εστορία τή ς άνθρω πότητας. Ο ί «ψυχολογικοί μηχανισμοί" τοΰ άτόμου μποροΰν νά διαλέγουν άλλοτε τό ρόλο τοΰ ήρω α κ ι άλλοτε τό ρόλο τοΰ δί'.λοΰ, αύτοί όμως οί «μηχανισμοί^ έχουν έπίσης μίά ίστορ'.κή προέλευση καί τις δ ι­ κές τους κοινω νικές συνθήκες ύπαρξης. Ό

δρόμος τών π ρ α γμ α τικ ώ ν άνακαλύψεων κ αί τή ς π ρ α γμ α τικ ή ς

επισ τή μη ς τοΰ ανθρώπου δέν περνά άπό τις εκ π λ η κ τικ ές «συντομεύσεις» τή ς ψυχανάλυσης. Π ερ νά άπό τή ν άκρί6ή μελέτη τών φυσιολογικών καί ιστορικών γεγονότω ν, στά φώς έκ είνη ς τή ς κοσμοαντίληψης, πού τό σύ­ νολό τών συγχρόνων επιστημώ ν τή ς φύσης έγγυ ά τα ί τή στερεότητά της.