Ελευθερία και Αναγκαιότητα

Μετάφραση :Δ.Α. Εκτύπωση: Μ. Σπόρου, Κύπρου 101, Σεπόλια. Βιβλιοδεσία: Θ.Ηλιώπουλος - Π.Ροδόπουλος Ο.Ε., Τσψισκή 26.

Αγγλικός τίτλος:

Joan Robinson, Freedom and Necessity Πρώτη έκδοση: 1971, "ΝΕΟΙ Σ ΤΟΧΟΙ' Δεύτερη έκδοση: 1982 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΕΩΡΙΑ: Ζ. Πηγής 17, Αθήνα, Τηλ. 3624187 Κωδικός αριθμός: 10/25

ΤΖΟΑΝ ΡΟΜ ΠΙΝΙΟΝ

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ

Α Ν Α Γ ΚΑ Ι Ο Τ Η Τ Α Μια εισαγωγή στή μελέτη τής κοινωνίας ΜίΤιίψηιισιι Λ. Λ.

Λ(-)Ι I \Λ

1982

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Σελ.

8

» 11 » 13

2. ΑΠΟΜΟΝΩΜΕΝΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ

» 25

3. ΓΗ ΚΑΙ ΜΟΧΘΟΣ

» 39

4. ΦΓΛΗ ΚΑΙ ΤΑΞΗ

» 48

6. ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΕΘΝΟΤΗΤΑ

» 58

6. ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ

» 64

7. ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ ΣΪΤΧΙΣΗΣ

» 76

8. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ

» 86

9. Η ΝΕΑ ΕΜΠΟΡΙΟΚΡΑΤΙΑ

» 92

10. ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΓΜΑΡΕΙΑ

> 98

11. ΕΝΑΣ ΑΛΛΟΣ ΤΡΟΠΟΣ

» 104

12. 0 ΤΡΙΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

» 109

13. ΨΕΓΔΟΠΡΟΦΗΤΕΣ

» 117

14. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ

» 123

ΠΡΟΛ ΟΓ ΟΣ ΣΤΗΜ Α Γ Γ Λ Ι Κ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η Ή καθηγήτρια τού Πανεπιβχημίου Τζόαν Ρόμτηνβον άρχίζει αύτό τό βιβλίο μέ τή φράοη: «Κοιτάξτε τό οχήμα ένός δελφινιού καί μιας ρέγγας*. ’Από κεϊ ξεκινώντας περνάει μέβα άπό χΐς πηγές της κοινωνικής όργάνωβης- τήν άνάπτυξη των οίκονομιών τύπου Ροβινβώνα Κρούοου καί τό θεβμό τής Ιδιοκτηοίας R τής δικαιωματικής Ιδιοκτηοίας* τΙς πηγές τής γεωργίας καί τήν άνόγκη τού άγρότη νά παράγει ένα περίββευμα γιά τόν Ιδιοκτήτη τής γής· φυλή καϊ τάξη. Τέββερις μέθοδοι — φεουδαλιβμός, κεντρική διαχείριβη, ίμπεριαλιβμύς καί άποικιοκρατία — χρηοίμεψαν οέ διάφορες μορφές άπό τους νεολιθικούς καιρούς ώς τούς τωρινούς γιά νά άρπαχτεΐ τό άγροτικό περίοβευμα πρός βφελος μιας ΰρχουβας τάξης. Τό βιβλίο βυνεχίζει μέ κεφάλαια γιά τό έμπόριο καί τό έθνικό κράτος· τήν καπιταλιβτική έξάπλωβη καί τελικά τόν πόλεμο μεταξύ των παραγωγικών δυνάμεων, πού όδηγεΐ βτό βημερινό έφιάλτη τοΰ τρόμου· τό νέο μερκαντιλιβμό- τή βοβιετική βιομηχανοποίηβη* τήν κινέζικη έναλλακτική προοέγγιβη· τόν τρίτο κόβμο, κ.λ.π. Τό είδος τοΰ βιβλίου είναι τώρα ξεκαθαριομένο. Είναι μιά λαμπρή έπιβκόπηοη τής έξέλιξης των οικονομικών οίκοδομημάτων τοΰ κόβμου καί των Ιδεών οτίς όποιες βαβίζονται — £να μικρό ταξίδι διό μέβου τής οίκονομικής Ιβτορίας. ’Αλλά τί ταξίδι! Εμπορικός πατριωτιβμός, διαχειριβτική νομιμότητα, οί μυθώδεις τεχνολογικές έπιτυχίες τοΰ βύγχρονου καπιταλιβμοΰ — ή διδάκτωρ Τζόαν Ρόμπινβον δέν είναι άπό κείνους τούς οίκονομολόγους πού άρνοΰνται τή χρήβη αύτών των έννοιών, άφοΰ φαίνονται διαφορετικές δταν χρηοιμοποιοϋνται έναντίον τοΰ κριτήριου μιας «εύγενοΰς ζωής προβιτής βέ δλους δπως τήν όνειρευτηκε ό Μάρβαλ». «Τό καθήκον τής τωρινής γενιάς βτήν έπανάβταβη είναι νά έπιβεβαιώβει τήν έξουοία τής ήθικής πάνω βτήν τεχνολογία». Ή νεότερη γενιά θά ψάξει πολύ πρίν βρει £να βυγγραφέα ^ξ ϊβου Ικανό νά τή βοηθήοει νά διαλέξει τΙς Ιδέες της καί λί­ R

γοι άτι* τΛν παλιόχερη γενιά θά τό διαβόβουν χωρίς 2να ζωογόνημα τού ένδιαφέροντός τους. Ή Τζόαν Ρόμπινβον είναι διδάκτωρ τής Οικονομίας βτό Πανεπιβτήμιο του Καίμπριτζ άπό τό 1965. *Έχει γράψει πολ­ λά βιβλία οχετικά μέ τήν Οίκονομία: «Ό νέος Μερκαντιλιομός* «Οίκονομική' Φιλοβοφία». «Εΐβαγωγή eti\ θεωρία χής έργαβίας». «Άβκήοεις οίκονομικής άνάλυβης». «Ή βυοβώρευοη τοϋ κεφαλαίου». «Δοκίμια βτι\ θεωρία τής οίκονομικής άνάπτυξης». «"Ενα δοκίμιο γιά τίι Μαρξιοτική Οίκονομία».

9

Ά πο που έρχονται οί σωστές ιδέες ; Πέφτουν άπδ τον ουρανό ; "Οχι. Γεννιούνται στί> μυαλό ; "Οχι. "Ερχονται άπ6 τήν κοινωνική πρακτική. Μ ΑΟ

ΤΣΕ

ΤΟ Υ ΓΚ

1 Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗ* ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ "Ας έξετάβουμε τή βιλουέττα ένός δελφινιού καί μιας ρέγγας. ‘Υπάρχει μιά όμοιότητα μεταξύ τους, κι αυτή είναι τό δ η καί τά δυό είναι κατάλληλα φτιαγμένα γιά τό κολύμπι. Ή έξελικτική οχέβπ άνάμεοά τους είναι τελείως μακρινή. .’Υπο­ θέτουμε πώς ή γενιά τού δελφινιού ξεχώριβε άπό τή γενιά τού ψαριού βτήν παλαιοζωική έποχή καί πώς μέ τόν καιρό διαμορφώθηκε τό θερμόαιμο ζώο τής βτεριδς. Έπιβτρέφοντας βτό νερό, τά μέλη τών προγόνων τού δελφινιού έγιναν πτερύγια καί ή κάπως χοντροκομμένη βιλουέττα τού τετρά­ ποδου Εγινε άεροδυναμική. Στό ψάρι καί οτό δελφίνι, oi Ι­ διες τεχνικές βυνθήκες — οΐ άπαιτήβεις τής θαλάββιας ζω­ ής— έφεραν δμοια άποτελέβματα, Αν καί δούλεψαν πάνω βέ πολύ διαφορετικά ύλικά. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα αυτής τής διαδικαοίας, βτίς όμοιότητες άνάμεοα βέ ζώα τής Αύβτραλίας καί βέ ζώα άλλων ήπείρων. ’Απομονωμένα βτήν Αύοτραλία, τά μαρβιποφόρα άναπτύξανε μιά πολύ διαφοροποιημένη βειρά είδών πού περιλαμβάνει ποντικούς, άρουραίους, μυρμηγκοφάγους, λύκους καί πολλά άλλα, πού τό καθένα τους μοιάζει μέ τό πλάομα πού έχει τό ϊδιο δνομα άνάμεβα βτά πλακεντροφόρα ζώα καί πού προοαρμόβτηκε £τβι πού νά έπωφελεΐται άπύ παρόμοια άποθέματα τροφής. (Ή Αύβτραλία πάντως έχει νά παρουοιάοει κι’ έναν άποκλειβτικό τύπο, γιατί, δπως ύποθέτουμε, βτή οτεγνή της γη τό μόνο μεγάλο ζώο πού θά μπορούβε νά έπιζήβει θδπρεπε νά μπορεϊ νά μετακινείται γρήγο­ ρα καί βέ μεγάλες άποβτάβεις). Ή πλαβτικότητα πού κάνει δυνατή τήν προβαρμογή, δέν έξαρτάται κατά κύριο λόγο άπό παραλλαγές βτά γονίδια πού έλέγχουν τήν κληρονομικότητα. (Αύτές μάλλον βλάπτουν παρά ώφελοΰν τά εϊδη). Μέ τή βεξουαλική άναπαραγωγή κληρονομιέται τό ϊδιο άπόθειμα βέ γονίδια, μέ ουνεχεΐς μεταβολές καί βυνδυαβμούς, 13

πού παράγουν έλαφρές παραλλαγές βέ κάθε όμάδα νεογνών. Τά περιββότερα είδη γεννούν έναν άριθμό νεογνών κάθε χρόνο, ένώ γιά νά υπάρχει βταθερός πληθυβμός (νά ύπάρχει δηλαδή βχέβη φύλων Ενα πρός £να) κάθε θηλυκό θά πρέπει νά γεννήβει δύο μόνο β’ όλόκληρη τή ζωή της. Αύτοί που έπιζουν οέ κάθε γενιά είναι έκεΐνοι πού ό γενετικός τους έξοπλιομός εύνοεϊ τήν έπιβίωβη, είναι δηλαδή κατάλ­ ληλος γιά τήν άνεύρεβη τροφής καί τήν άποφυγή τών έχθρών βτό Ιδιαίτερο περιβάλλον δπσυ μεγαλώνουν. “Ετοι ή πίεβη άπό βυγκεκριμένες βυνθήκες, προκάλεβε τήν έμφάνιβη δλων αύτών τών πλαβμάτων πού μας φαίνονται καταπλη­ κτικά «βχεδιαομένα» γιά τή ζωή πού ζοϋν.1 Μέβα βτά ίδια τά εϊδη, οί παραλλαγές εύνοοΰν ώς £να βημείο τήν έπιβίωοη. Τά εϊδη πού είναι ικανά γιά προσαρ­ μογή είναι, τά περιββότερα, έκεΐνα πού έπιβίωβαν ώς βήμε> ρα, Αν καί ύπάρχουν μερικά πού άποδείχτηκαν έπιτυχημένα μέ έλάχιβτες παραλλαγές. Κι oi βυνήθειες ένάς είδους δέχονται τήν ϊδια πίεβη άπό τήν έξέλιξη, δπως κι ή βωματική μορφή του. Υπάρχει οιή φύβη μεγάλη ποικιλία τύπων οικογενειακής ζωής - μονογα­ μία, πολυγαμία, όμαδικός γάμος· βυνεχής βχέβη, ζευγάρω­ μα γιά μίαν όριβμένη έποχή (άναπαραγωγης) η τυχαίο ζευ­ γάρωμα. Ό ρυθμός τής ζωής ένός είδους πρέπει νά βυμβαδίζει μέ τόν τρόπο έπιβίωοής του. νΕτβι, έκεί δπου τό φαγη­ τό βρίβκεται βέ μεγάλες άποβτάβεις καί χρειάζεται ικανότη­ τα γιά νά τό 6ροΰν η νά τό πιάβουν, ή μονάδα τής οικογένειας άποτελεϊται άπό ίίνα ζευγάρι πού φροντίζει τά νεογνά του μέ­ χρι νά χωριβτοΰν και νδναι βέ θέοη νά φροντίβουν τόν έαυτό τους. Ό βπουργίτης καί τό λιοντάρι είναι γνωβτά παραδεί­ γματα. Έ κεΐ δπου τό φαγητό βρίβκεται όμοιόμορφα βέ μεγά­ λες περιοχές, ή ζωή βέ όμάδες είναι δυνατή· τά χορτοφάγο τών λειβαδιών ζοΟν γενικά βέ κοπάδια* ή όμαδική ζωή είναι δυνατή γιά τΙς φάλαινες γιατί τρέφονται μέ πλαγκτόν. Τό πρόβλημα τής έπιβίωβης δέν είναι μόνο τό νά φας, άλλά καί τό νά άποφύγεις νά βέ φανε. Τά ζώα πού ή άμυνά τους άπέναντι βτούς έχθρούς τους είναι τό νά κρύβονται, νά βγαίνουν μόνο τή νύχτα η νάχουν προβτατευτικά χρώματα, είναι γενικά μοναχικά. Τά πουλιά πού βυγκεντρώνονται οί: κοπάδια τό χειμώνα, όπότε μπορούν νά βιαβτοϋν βτην πτή1. Βλ. σές> νΛλισταιο Χύρντυ, ϊ ό ζ ω ν τ α ν ό ν ε ύ μ α . Ή Λποψη αϋχι'ι έμφανίξεται έδώ σάν αΐνετιχή, &λλά σήμερα φαίνεται πώς ίχε ι γίνει γενικά παραδεχτή.

14

βη τους, οκορπίζουν γιά νά φτιάξουν τΙς φωλιές τους. Τά κοπάδια βτά λειθάδια δέ μπορούν νά κρυφτούν καί βτηρίζονται πάνω βέ όμαδικές προφυλάξεις R όμαδική άμυνα. Στίς μεγάλες άποικίες άπό θαλαοβινά πουλιά πολλών ειδών, γί­ νονται φανερές κι οί δυό άρχές ταυτόχρονα, γιατί έχουν ά­ φθονα άποθέματα τροφής κι άοφαλεϊς βράχους R νηβιά γιά τϊς φωλιές τους.3 Γιά νά μπορέβει νά έπιζήοει ένα είδος, πρέπει oi βυνθήκες του νά ταιριάζουν μέ τό περιβάλλον του, άλλά υπάρ­ χει ένα οτοιχεϊο βτό μηχανιβμό τής έξέλιξης πού μέχρι ένα βημεΐο ξεφεύγει άπό τά καθαρά οικονομικά κίνητρα· δηλαδή, ή βεξουαλική έκλογή. Σ έ όριβμένα εϊδη, καί ειδικά έκεϊνα πού είναι πολύγαμα, ύπάρχει βυναγωνιβμός άνάμεβα βτά άρβενικά γιά ν ' άποκτήοουν τά περιββόχερα θηλυκά καί νά τά έξάψουν δβο γίνεται πιό άποτελεβματικά. Αύτό δίνει βημαβία γιά τήν έπιβίωβη βτά δμορφα φτερώματα, πού είναι δμως έπικίνδυνα χτυπητά, ft β’ ένα πολύπλοκο μηχανιβμό γιά τε­ λετουργικούς άγώνες, δπως τά κέρατα τών έλαφιών, πού δέ χρηβιμεύουν βτήν άμυνα καί είναι ένα άκόμα φορτίο βχϊς άνάγκες τοΰ άτόμου γιά διατροφή. Ή οικονομική άνάγκη, δη­ λαδή, περιλαμβάνει τέτοιες άκρότητες πού τϊς βαβτάει μέβα βέ δρια, γιατί Αν ένα είδος προχωροΰβε περιββότερο άπό τό περιβάλλον του ο’ αυτή τήν κατεύθυνβη, θά έξαφανιζόταν. Τό πιό χτυπητό παράδειγμα τής άρχής δτι οί όμοιότητες άνάμεβα βτά εϊδη είναι πιό πολύ άποτέλεβμα τής πίεβης τών βυνθηκών παρά τής κληρονομικότητας, είναι τό γεγονός δχη μερικές άπό τϊς πιό βτενές άναλογίες μέ τήν άνθρώπινη κοινωνία βρίβκονται βτά μυρμήγκια.3 "Εχουν ειδικευμένα έπαγγέλματα· μερικά έχουν κατοικίδια ζώα πού τούς παρέ­ χουν τροφή· μερικά αίχμαλωτίζουν τά νεαρά έντομα άπό βχετικά εϊδη καί τά μεγαλώνουν βάν δούλους γιά νά τούς κά­ νουν τΙς δουλειές τους· βέ μερικά, oi άποικίες πολεμούν με­ ταξύ τους δταν βρίβκονται ή μιά βτό δρόμο τής άλλης, φαι­ νόμενο πού είναι άγνωβτο βτά ζώα έκτός άπό τούς άρουραίους καί τούς άνθρώπους. Αύτό βίγουρα δέν έχει καμιά βχέβη μέ τήν κληρονομικότητα. Ή έξελικτική βχέβη άνάμεβα βτά μυρμήγκια καί τούς άνθρώπους είναι άκόμα πιό μακρυνή ά­ πό τή βχέβη άνάμεβα βτά ψάρια καί τά δελφίνια. ‘Υπάρχουν άκόμα λιγότεροι λόγοι νά ύποθέβουμε δτι τά 2. Α(ττή ή κατεύθυνση μού δόθηκ* άπό τήν Ά λ ιβ ο ν Τξόλλυ. 3. Β λ. Κ. Π . Χάοχινς, Γ ύ ς ω ά π ό τ ά μ υ ο μ ή γ χ ι α τ ο υ ς ά ν θ ρ ώ π ο υ ς , κβφ. 8 χαΐ 9.

καί

15

μυρμήγκια έχουν ύποκειμενικές έμπειρίες παρόμοιες μέ αύτές πού αίοθανόμαβτε έμεΐς. Άνάμεβα δμως βχά θερμόαιμα ζώα κι Ιβως καί βέ μερικά ψάρια, φαίνεται δτι οΐ βυνήθειες πού χρειάζονται γιά τήν έπιθίωβη έλέγχονται άπό ένα μηχανιβμό άπό ουναιβθήματα. Δέ φαίνεται πιθανό δτι θό υ­ πάρξει ποτέ Λ δυνατότητα νά βρούμε άμεοη άπόδειξη γιά ύποκειμενική βυνείδηβη βέ ά^λο πλάβμα, άλλά άκόμα καί ό πιό αΰβτηρός φιλοβοφικός ύποκειμενιβτής, βτήν καθημερι­ νή ζωή προχωράει μέ τήν ύπόθεβη δτι oi άλλοι άνθρωποι έ­ χουν αίβθήματα. Κάποτε, τό νά άποδίδουμε αΐβθήματα βτά ζώα τό θεωροΰβαν βυναιβθηματικό καί άντιεπιβτημονικό, τώ­ ρα δμως τό ρεύμα έχει άλλάξει καί θεωρείται άκόμα πιό βυναιβθηματικό τό νά ύποθέτουμε δτι ό άνθρωπος διαφέρει τε­ λείως άπό τά άλλα ζώα πού είναι κι αύτά θνητά.4 Τό νά θεωρούμε δτι τά βυναιβθήματά μας έχουν τϊς ρί­ ζες τους βέ ένα μηχανιβμό βιολογικά προκαθοριβμένο, άπαιτεϊ ένα όριβμένο βαθμό άπομάκρυνβης. "Ας πάρουμε βόν παράδειγμα τήν πείνα. Νομίζουμε δτι έπιθυμοϋμε νά φάμε γιατί ή τροφή είναι άπαραίτητη γιά τή ζωή, άλλά τά πράγμα­ τα δέν είναι τόβο άπλά. θέλουμε νά φάμε, γιατί έχουμε ένα μηχανιβμό πού μας κάνει νά νοιώθουμε πείνα, καί έχουμε αύτό τό μηχανιβμό γιατί ένα είδος πού δέ θά τόν είχε δέ θά έπιβίωνε. Σ έ όριβμένες άρρώβτειες ό άρρωβτος ύποφέρει ά­ πό τέλεια έλλειψη πείνας· τό νά βάλεις έξωτερικές ούβίες μέβα βου, φαίνεται τότε, δχι μόνο βαρετό, άλλά καί άηδιαβτικό. Τό νά βυλλάβεις διανοητικά δτι ή τροφή είναι άναγκαία γιά τή ζωή δέ φτάνει γιά νά βέ κάνει νά τήν καταπιείς. Ή βχέβη της έπιβίωβης τών είδών μέ τή βεξουαλική έλ­ ξη καί τή μητρική άφοβίωβη είναι ϊβως πιό φανερή. Άκόμα καί ο’ αύτό τό βημείο oi όμοιότητες άνάμεβα βτούς άνθρώπους καί β’ άλλα εϊδη έχουν, Ος ποΰμε, ξαναπλαβτεϊ άπό τΙς άνάγκες της έπιβίωβης καί δέν έχουν κληρονομηθεί άπευθείας. "Ετβι βέ πολλές άνθρώπινες κοινωνίες ή οίκογενειακή ζωή είναι όργανωμένη γύρω άπό τό βυναίβθημα της Iδιοκτηβίας καί τήν άντρική ζήλεια. Τό ϊδιο μπορούμε νά παρατηρήβουμε άνάμεβα βτά πουλιά β’ έναν όποιοδήποτε κηπο. Τό έχει περιγράφει λεπτομερειακά ό Λόρεντς βχετικά μέ τϊς

4. Βλ. Β. X. θό ο π , «Ε θνολογία καί συνείδηση» στό Ν ο 0 ς σ υ ν ε ι δ η τ ή έ μ π ε ι q ( u, έκδοτης Τξ. Κ. Έ κκλες.

16

χ α I

χήνες.5 01 ξάδερφοί μας δμως οί χιμπαντζήδες δέν Εχουν αΰτά τά χαρακτηριβτικά.4 Σχετικά μέ τΙς βυνήθειες, ή ηίεοη πάνω βτά άτομο νά προβαρμοβτεΐ είναι λιγότερο Εντονη παρά βτή βωματική διάπλαβη. Τά βταθερά βχήμα γιά τΙς χήνες τοϋ Λόρεντς είναι ή μονογαμία γιά όλόκληρη τή ζωή, άλλά λίγα ζευγάρια προβαρμόζονται β’ αΰτά — πραγμα πού όδήγηβε βτήν παρατήρηβη: βτά κάτω-κάτω, οί χήνες δέν είναι παρά άνθρωποι I' Με­ ρικές φορές, φαινομενικά τυχαία, βχηματίζεται Ενα ζευγάρι άπά δύο άρβενικές χήνες. Ε π ειδή είναι πιά δυνατά καί πιό έντυπωβιακά άπό Ενα βυνηθιβμένο ζευγάρι, τά ζευγάρια αυ­ τά ζοΰβαν θαυμάβια. Ά πά τήν ύποκειμενική πλευρά ήταν έπιτυχημένα, δν δμως αύτά βυνέβαινε πολύ βυχνά β’ Ενα εί­ δος, τότε τό είδος αύτά θά έξαφανιζόταν. "Ενας βαθμός παραλλαγών άνάμεβα βτά άτομα είναι 8χι μόνο άνεκτός άλλά καί ώφέλιμος γιά τό είδος, γιατί τά ά­ τομα πού δέν περιορίζονται άπό τούς κανόνες μπορεϊ νά φέ­ ρουν χρήβιμες βυνήθειες καί βτούς άλλους. Σ έ κάθε όμάδα, μερικοί είναι πιά θαρραλέοι άπά τούς άλλους, γενναιότεροι R πιό φιλοπερίεργοι. Δοκιμάζοντας ά­ πό δώ κι άπά κεί, κάποια μεγαλοφυία άνακαλύπτει, βάν πα­ ράδειγμα, μιά νέα πηγή τροφής κι ή άνακάλυψη διαδίδεται μέ τή μίμηβη. Αυτό θά πρέπει νά Εχει βυμβεί βυχνά μέβα βτήν Ιβτορική έποχή, δπως δταν oi γλάροι πρωτόμαθαν νά άκολουθοΟν τό άροτρο γιά βκουλίκια R νά ψάχνουν γιά πι­ θανούς ά^θρώπους πού θά τούς Εδιναν τροφή βτά πάρκα τοϋ Λονδίνου. "Ενα τέτοιο παράδειγμα βυνέβη τελείως πρόβφατα. Ά πό τότε πού ΰρχιβαν νά άφήνουν βτά κατώφλια τών βπιτιών μπουκάλες μέ γάλα βκεπαβμένες μέ μεταλλικά έλάβματα R χαρτόνι, τά βπουργίτια βρήκαν τρόπο νά πίνουν τήν κρέμα. Ή πρώτη γνωβτή παρατήρηβη βτήν Α γγλία Εγινε τό 1921· βτήν 'Ολλανδία ή βυνήθεια διακόπηκε βτή διάρκεια τοΰ πολέμου άπό Ελλειψη γάλακτος, άλλά ζαναπαρουβιάβτηκε με­ τά τά 1948. Φαίνεται δτι βέ μερικές τοποθεβίες, μακρυά ή μιά άπό τήν άλλη, όριβμένα άτομα άνακάλυψαν δτι οί μπου­ κάλες τοΰ γάλακτος ήταν πηγή μιας εύχάριβτης προβθήκης βτή δίαιτά τους, μερικές φορές λίγα μόνο χρόνια άπό τότε πού πρωτοεμφανίβτηκαν. Άπό αΰτά τά άνεζάρτητα κέντρα ή 5. 6. τώ ν 7.

Λόοεντς, ’Ε π ι θ ε τ ι κ ό τ η τ α , 6λ. κεφάλαιο 11. Βλ. Βεοέν καί Φοάνοις Ρέυνολντς, Σ ν μ π c g ι φ ο g ά π ι θ ή κ ω ν , Εκδοαη Ί β δ ε ν ντέ Βόο, σ. 420. Λόβεντς, δπου π®1ν β. 167.

17

βυνήθεια ξαπλώθηκε βέ κύκλους πού όλοένα πλάταιναν, π ι­ θανόν άπό τϊς μεγάλες όμάδες πού μιμούνταν τούς πρωτοπό­ ρους βέ κάθε περιοχή, καί περνοΰβε ή γνώβη άπό τή μία γε­ νιά βτήν άλλη.* Σ ’ ένα 6λλο είδος πουλιών μπορούμε νά δούμε τήν έξάπλωβη ένός είδους έθιβμοϋ βτά ναρκωτικά. Τρώνε τούς καρπούς ένός καλλωπιβτικού θάμνου πού έχουν τοξική έπίδραβη. Στήν ’Αγγλία ή βυνήθεια πιβτεύεται δτι ΰρχιβε μ’ έ­ να μοναδικό πρωτοπόρο βτό κέντρο τής χώρας. 'Απλώθηκε πρός τό βοριά και τό νότο, μέ ταχύτητα μερικών χιλιομέτρων τήν ώρα, γιά περιββότερο άπό έναν αιώνα.9 "Αν καί τά πουλιά φαίνεται έχουν βυναιβθήματα πού μοιάζουν μέ τά δικά μας, κι δν καί έπειβόδια οπως τό δτι έ­ μαθαν νά άρπάζουν τήν κρέμα άπό τις μποτίλιες τοΰ γάλα­ κτος μπορεΐ νά φαίνεται μέ μια πρώτη ματιά οτι φανερώνουν άντίληψη τοΰ προβλήματος μέχρι τό βάθος, ό διανοητικός τους έξοπλιβμός είναι πολύ διαφορετικός άπό τό δικό μας. Είναι έξοπλιβμένα γιά νά άνταποκρίνονται βέ όριβμένους έρεθιβμούς, δχι γιά νά άναλύουν μιά κατάβταβη. νΕτβι, μερι­ κά κόκκινα φτερά δεμένα β’ ένα ξύλο, θά κάνουν μιά καρδε­ ρίνα νά φερθεί μέ δβην έχθρότητα θά φερνόταν β’ έναν άρβενικόν άντίπαλο. "Οταν χρηβιμοποιούβαν μποτίλιες γάλα­ κτος μέ διαφορετικά χρώματα βτά καπάκια τους, οί βηουργίτες βέ διάφορα προάβτια ειδικεύονταν βτό ένα R τό άλλο χρώμα (υποθέτουμε, βτό χρώμα πού ό πρωτοπόρος βέ κάθε περιοχή, πρωτάνοιξε) κι άγνοοΟβαν τϊς μποτίλιες πού είχαν καπάκια μέ διαφορετικό χρώμα και που έβτεκαν βτό ϊδιο κα­ τώφλι. Αύτό «ραίνεται οτι άποκλείει τή διορατικότητα βάν βτοιχεϊο β’ αύτοΰ τοΰ εϊδους τήν άνακάλυψη. Μάλλον πρό­ κειται γιά διαδικαβία δοκιμής και άποτυχίας η έπιτυχίας, ο­ πού ένα μικρό μέρος τοΰ πληθυομοΰ έχει τήν τάβη νά κάνει νέες δοκιμές και τό μεγαλύτερο νά μιμείται τις δοκιμές πού πέτυχαν. Ή πρωτοτυπία κι ό άτομικιομός είναι χρήοιμοι γιά τά εϊδη δν δέν ξεπερνούν όριομένα οριπ. Γενικά, ή όμοιομορφία, βύμφωνα με τό πρότυπο τών βυνηθειών πού έχει άπόs. Βλ. Ί ΐω η μ ; Ψίσερ xui Ρ . Λ. Χάϊντ, « Ό τ α ν τά ποι·λιά άνοίγουν τις μπονκάλες τού γάλακτος» στίι U ι> t t τ α ν ι χ ά π ο υ λ ι ά , τόμος 12, ΝοίμΟοιος 1949, καί «Νεότερες παρατηρήσεις* στύ ϊδιο θέμα, τόμος 49. Δεκέμβριος 1951. 9. » λ . Β . X. θό ο π , Ή μ ά θ η σ η κ α ί τϋ Ι ν σ τ ι κ τ ο ητά πονλιά (19«3) σ. 333 - 0G.

18

δειχτεί χρήοιμο, έπιβάλλεχαι βέ δλους. Γι’ αυτό χό λόγο, ή μακροχρόνια, άδύναμη παιδική ήλικία, πού είναι άδυναμία γιά χό είδος, όδήγηβε £μμεβα βχήν κοινωνική ζωή καί β’ Ε­ να βύβχπμα γιά νά μαθαίνεχαι ή βωβχή βυμπεριφορά, πού ήχαν 2να μεγάλο άλμα πρός χά έμπρός βχή διαδικαβία χής έξέλιξης. Τά μαρβιποφόρα χό χρειάζονχαν αύχό πολύ λιγό χερο άπό χά πλακενχοφόρα. Γιά χά πρώχα, ή μηχέρα καί χό παιδί είναι μιά άνεξάρχηχη μονάδα- μέχρι μιά προχωρημέ­ νη ηλικία, χό μικρό μπορε! νά ξαναμπεΐ βχό μάρβιπο γιά νά βρει άοφάλεια. Κι άκόμα ή Αυοχραλία δέν παρουβίαβε κανέ­ να μεγάλο βαρκοβόρο μέχρι πού έμφανίοχηκε ό άνθρωπος οχή οκηνή, Cxei πού ό άγώνας γιά χήν έπιθίωβη ήταν λιγόχερο ένχονος άπό δχι βέ άλλες ήπείρους. Μέ χή γέννηβη μέ πλακούντα καί χά άρκεχά χρόνια ώβπου νά ώριμάβει χό δχομο, ίίρχεχαι ή άνάγκη γιά όμαδική ζωή. Σ έ μερικά εϊδη ή όμάδα είναι Ενας «οίκογενειακός πυ­ ρήνας», δηλαδή {ίνα ζευγάρι μέ χά μικρά τους, βέ άλλα ένα μεγάλο κοπάδι άπό πολλές οικογένειες. «Γιαχί υπάρχουν oi όμάδες; Γιαχί δέ ζεΐ μόνο χου χό ζώο, αν δχι δλο χό χρόνο, χουλάχιβχο χόν περιββόχερο; 'Υ­ πάρχουν πολλοί λόγοι, άλλά ό κύριος είναι ή μάθηβη. Ή ό­ μάδα είναι ό χόπος χής γνώβης καί χής έμπειρίας πού ξεπερ­ νάει καχά πολύ χή γνώβη καί χήν έμπειρία χοΰ μεμονωμένου όχόμου. Μέβα βχήν όμάδα βυγκενχρώνεχαι ή έμπειρία καί έ\Tfavovxai oi γενιές. Ή προβαρμοβχική λειχουργία χής βιολο­ γικής νεόχηχας πού κραχάει πολύ, είναι δχι δίνει καιρό βχό ζώο νά μάθει. Μέβα β’ αΰχή χήν περίοδο, ένώ χό ζώο μαθαί­ νει άπό άλλα μέλη της όμάδας, προβχαχεύεχαι άπό αύχά. Μιά άργή άνάπχυξη βέ άπομόνωβη θάβήμ αινε καχαβχροφή γιά χό άτομο κι έξάλειψη γιά τό είδος. «Τό νά χονίβουμε χή βπουδαιόχηχα χής βυμπεριφορας που μαθαίνεχαι, δέ βημαίνει καθόλου δχι περιορίζουμε χή βημαβία χής βιολογίας. Σχήν πραγμαχικόχηχα μπορούμε νά δού­ με χή μάθηβη μέβα βχό προβαρμοβχικό βύνολο χής έξελικχικής βιολογίας. Ή βιολογία ένός είδους έκφράζεχαι μέβα άπό χή βυμπεριφορά καί περιορίζει αύχά πού μπορεϊ νά μάθει κα­ νείς. Ή έξέλιξη, μέβα άπό χήν έπιλογή, δημιούργηβε χή βι­ ολογική βάβη, £χβι ώβτε πολλοί τρόποι βυμπεριφορας νά μπο­ ρούν εύκολα, βχεδόν άναπόφευκτα, νά μαθευτούν*.10 Ό ’Ινδικός έλέφας έχει άβφαλώς ένα ύψηλόχερο έπίπε10. Σ έργουνχ Λ. Γουάσμπερν χαΐ Ντέηβιντ Λ. Χάμπουογχ, στή — υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά τ ώ ν π ι θ ή κ ω ν , σ. 618 χαΐ 620.

19

δο κοινωνικής άνάπτυξης καί ευφυΐας γιά τή λύβη προβλη­ μάτων άπό τούς λεμούριους, βάν παράδειγμα. 'Αλλά βτούς λεμούριους ή έξέλιξη άνέπτυζε βτερεοβκοπική δραβη καί δυό χέρια. Ή άνάπτυξη τής ευφυΐας μ’ αΰτή τή βωματική διάπλαβη άποδείχτηκε δτι όδηγεΐ πρός τά έμπρός. Οί λεμούριοι φαίνεται δτι έχουν Ενα πολύ άναπτυγμένο βύβτημα βυναιβθημάτων πού βρίβκεται βτή βάβη της κοινωνικής ζωής βέ μεγάλες όμάδες, άλλά δέν είναι βέ θέβη νά βυναγωνιβτοΰν τούς Εξυπνους πιθήκους. Τώρα ζοϋν μονάχα βτό νηβί τής Μαδαγαβκάρης, δπου δέν είχαν είββάλει οί πίθηκοι." Ή οικονομική ζωή κάθε είδους άποτελεϊται άπό τήν προβαρμογή τοϋ πληθυβμοϋ βτό άπόθεμα τροφής. Αύτό βυ­ χνά έξαβφαλίζεται μέ τόν καθοριβμό Ιδιοκτηβίας βέ κάθε πε­ ριοχή. Ή οικογένεια fi Λ όμάδα ύπεραοπίζεται τήν περιοχή άπέναντι βέ άλλους τοϋ ϊδιου είδους, δχι δμως άπέναντι βέ μέλη άλλων είδών πού Εχουν διαφορετική διατροφή.1’ Μ’ αύτό τόν τρόπο κάθε είδος ξαπλώνει β’ όλόκληρη τήν περιοχή πού είναι δυνατόν νά κατοικηθεί καί κάθε οίκογένεια Εχει βτή διάθεβή της τά μέβα διατροφής. Αυτός ό μηχανιβμός ένεργεί βέ πολλά είδη πουλιών καί θηλαβτικών, άκόμα καί έντόμων. Είναι μάλλον κοινή κληρονομιά. Τό έφαρμόζουν αύβτηρά, παράδειγμα, οί καρδερίνες, όλόκληρο τό χρόνο,’3 κι άλλα πολλά πουλιά τήν έποχή τοΰ ζευγαρώματος. "Οπου υπάρχει άφθονη τροφή καί οί έχθροί είναι λίγοι, δπως βτούς γορίλλες γιά παράδειγμα, ή Ιδέα τής περιοχής είναι τελείως άβαφής.14 Οί μέθοδοι πού χρηβιμοποιοΟνται γιά τήν άμυνα τής πε­ ριοχής είναι διάφορες. Ή καρδερίνα διακηρύββει τά δικαιώματά της μέ τό τραγούδι, κι έπιτίθεται μέ μανία βτόν εΐβθολέα. Οί πίθηκοι πού φωνάζουν πρσκαλοΰν τούς εΐββολεΐς βέ Ενα διαγωνιβμό φωνών, οί λεμούριοι βέ βυναγωνιβμό κακοβμίας. Σ έ κάθε περίπτωβη ή μάχη Εχει Ενα τελετουργικό χαρακτήρα. Οί ύπεραβπιβτές κερδίζουν πάντα κι οί είββολείς παραδέχονται τήν ήττα τους. "Ενα είδος πού θά πολεμοϋβε μέχρι τό θάνατο θά κινδύνευε νά έξαλειφθεϊ. "Οταν ό πληθυβμός τής κατοικίβημης περιοχής Εχει φτάβει βτόν άνεκτό άριθμό, θά πρέπει νά ύπάρχει κάποιος μηχα11. Ά λ ισ ο ν Τζόλλυ. Συμπεριφορά τών λεμούριων. 12. Λ. Γουάαμπουρντ καί Δ. Α. Πάμπουογκ. Συμπεριφορά τω ν πι­ θήκων ο. 615. 13. Ντέηβιντ Λάκ, «ή Ζ ω ή τ ή ς κ α ρ δ ε ρ ί ν α ς » . 14. Γουάσμπουρνχ καί Χάμπουργκ, δπου πρίν, σημ. 11.

20

νιβμός πού νά βταματάει τήν αΰξηβη τοΰ πληθυβμοΰ. "Ενα είδος πού θά αύξανε χωρίς δρια, θά κατέβτρεφέ κάποτε τό άπόθε^ια της τροφής καί θά έπεφτε θΰμα τής πείνας καί τοΰ άδελφοκτόνου άγώνα. Πρίν δμως έλθει ή συμφορά, ή μείωβη τής τροφής βταματά τόν πολλαπλαβιαβμό καί αυξάνει τόν άριθμό τών θανάτων άνάμεβα βτά νεογνά. Κι άκόμα, καθώς αυξάνεται ένα είδος, γίνεται ευκολότερα λεία γιά τά εϊδη πού τό κυνηγούν, κι έτβι ή «φυβική Ιβορροπία» παραμένει βταθερή. "Εχει παρατηρηθεί δτι βτά λεοντάρια, πού έχουν λίγους δυνατούς έχθρους, ό πατέρας αίβθάνεται τέτοια ζή­ λεια γιά τά μικρά του ώβτε δέν τ’ άφήνει νά φανε κι έτβι λί­ γα μόνο άνάμεβα βτά δυνατότερα έπιζοϋν καί μεγαλώνουν. Σ έ μερικά εϊδη κροκόδειλου, άρέβει έξαιρετικά βτόν άρβενικό νά τρώει τά νεογνά τοΰ είδους του. Άνάμεβα βτά κοινωνικά ζώα φαίνεται δτι ή περιοχή δέν έχει μόνο οικονομική βημαβία: «Ή ζωή βέ γνωβτή περιοχή παρουβιάζει ιδιότητες πού εύνοοΰν τήν προβαρμογή, δπως δείχνει τό παράδειγμα ένός βαβουίνου πού άλλαξε όμάδα. Καί οί δυο όμάδες είχαν μελε­ τηθεί καί ήταν γνωβτό δτι ό βαβουίνος ήταν ένας ένήλικος άρβενικός πού ζοΰβε βτήν άκρη μιας άπό τίς όμάδες. Υπήρ­ χα ν πέντε άρβενικοί πού τόν περνοϋβαν βτήν Ιεραρχία καί τόν έδιωχναν πρός τήν περιφέρεια τής όμάδςς δποτε προβπαθοϋβε νά μπει μέβα β’ αύτήν. Πήγε βτήν άλλη όμάδα καί νίκηβε τό μόνο ένήλικο άρβενικό που ύπήρχε β’ αυτήν. Έδώ, λοιπόν, ήταν ό ύπ' άριθμόν ένα ένήλικος άρβενικός, βέ νέα δμως όμάδα. Ή όμάδα αυτή ζοΰβε βτό πάρκο κοντά βτούς κα­ ταρράκτες τής Βικτωρία. ΤΗταν ϊβως ή πιό ήμερη όμάδα βτήν ’Αφρική καί τά μέλη της είχαν τελείως βυνηθίβει τούς άν­ θρώπους. Ό νέος άρβενικός κυρίαρχος φοβόταν τούς άνθρώ­ πους, κρυβόταν πίβω άπό θάμνους, καί δέν τολμοΰβε νά πά­ ρει τήν τροφή πού έπαιρνε ή ύπόλοιπη όμάδα. Καθώς περνοΰβε ό καιρός έμαθε ποιούς άνθρώπους νά άποφεύγει, πώς νά κλέβει μάγκος, καί ποιά μονοπάτια νά άκολουθεΐ. Μετά έξη έβδομάδες, δταν τελείωβε ή μελέτη, ό άρβενικός αύτός μάθαινε άκόμα τήν κατάλληλη βυμπεριφορά γιά τήν όμάδα δπου ήταν ό πρώτος Ιεραρχικά άρβενικός. «Ή περιοχή είναι ή οίκονομική βάβη, άλλά γιά τήν έκμετάλλευβή της ή όμάδα πρέπει νά μάθει τις τοπικές βυνθήκες, τούς κινδύνους καί τίς δυνατότητες. "Αν καί έδώ δίνε­ ται έμφαβη βτήν τοπική προβαρμογή μέβα άπό τή μάθηβη, θά πρέπει νά θυμώμαβτε δτι οί τρόποι μάθηβης περιορίζονται τόβο άπό τή βιολογία τοΰ εϊδους δβο καί άπό τίς τοπικές βυν21

θήκες καί δυνατότητες. Τό κυνήγι τών άνθρώπων, et'iv παρά­ δειγμα, δέ θά μποροΰβε νά γίνει βτις μικρές περιοχές που χαρακτηρίζουν δλους τους πιθήκους, άλλά κι ή βυλλογή άπο τούς άνθρώπους καλύπτει μεγάλες περιοχές κι ό Ανθρωπος μπορεί νά προβαρμοβτεΐ βτϊς άλλαγές τών έποχών μέ τρόπο πού δέ βρίβκεται βέ άλλο ζώο. Ή βημαβία τής περιοχής γί­ νεται καλλίτερα νοητή fiv πάρουμε ύπ’ δψη τά βχετικά χαρακτηριητικά τοϋ κεντρικού νευρικού βυοτήματος.15 Χρειάζεται κοινωνική πειθαρχία γιά νά ζεΐ κανείς βέ ό­ μάδα καί νά μάθει βωβτή βυμπεριφορά. Τά μικρά δέν θά πρέ­ πει νά μπαίνουν βέ κίνδυνο. ’Αποκτούν τις ικανότητες πού είναι άναγκαϊες γιό έπιθίωβη μέοα άπό τό παιχνίδι, άλλά δέν πρέπει νά ένοχλούν τούς μεγάλους. Ή όμάδα πρέπει νά άκολουθάει Εναν άναγνωριβμένο άρχηγό βτήν άναζήτηβη τής τροφής, θά πρέπει νά ύπάρχει Ενα αύοτημα γιά νά άποφεύγονται R νά μήν νικούν οί έχθροί, κι ή όμάδα θά πρέπει νά ένεργεϊ βυλλογικά γιά νά ΰπεραβπιβτεϊ τήν περιοχή της άπέναντι βέ άντίπαλες όμάδες· ό μηχανιβμός πού άνταποκρίνεται βτήν άνάγκη γιά πειθαρχία είναι ή έγκαθίδρυβη μιας ιεραρχίας. Τή βειρά τήν καθορίζουν γενικές κατηγορίες: ή μεγαλύτερη ήλικία, βυνήθως, (ώς τά γηρατειά) είναι άνωτερη άπό τή νειότη, βέ μερικά είδη τά θηλυκά είναι άνώτερα. βέ πολλά κατώτερα άπό τά άρβενικά. Μέοα β’ αύτές τϊς γε­ νικές κατηγορίές τά άτομα £χουν τή βειρά τους. Αύτό τό βύβτημα παρατηρήθηκε δτι ύπάρχει άνάμεβα βτά πουλιά, κι ή Εκφραβη «βειρά τβιμπήματος» έχει γίνει μέρος τής καθομι­ λουμένης. "Εχουν βρει δτι βτϊς καρακάξες Λ βειρά αύτή υ­ πάρχει άνάμεβα βτά άρβενικά καί δτι τό θηλυκό παίρνει τήν ίεραρχική βειρά τού βυντρόφου της.’6 Τά βυνηθιβμένα μέβα πού χρηβιμοποιούνται γιά νά έπιβληθεϊ ή βειρά ένός άτόμου πάνω άπό τά δλλα, είναι τά ϊδια, δπως έκεϊνα πού χρηβιμεύουν γιά τήν δμυνα τής περιοχής. "Ετβι άνάμεβα βτούς λεμούριους, πού βημαδεύουν τήν περιο­ χή τους μέ τή μυρωδιά, ό Ενας προκαλεΐ τόν δλλον β’ Ενα βυναγωνιβμό κακοβμίας, κι ό νικητής θεωρείται πιό πάνω Ιε­ ραρχικά δταν ό χαμένος παραδέχεται τήν ήττα του. Ό Λόρεντς έχει βημειώβει τή βημαβία τής Ιεροτελεβτίας τής παράδοβης, κι Ενα μηχανιβμό πού ύπάρχει μέοα βτό νικητή καί πού βταματά κάθε βυνέχεια έπίθεβης δταν δοθεί τό βημάδι 15. Ό π ο υ ποίν σημ. 11, σ. 61G - 17. 16. Λόοεντς, Τ ό β α χ τ υ ). ί 6 ι λ ο μ ώ ν τ α, α. 183 - 85.

22

τ ο ϋ .6 α λ ι λ ι Λ

Σ ο-

τής παράδοβης. (Τά περιοτέρια, πού δέν παλεύουν κανονι­ κά, δέν Εχουν αύτό τό μηχανιβμό, κι Ετβι δταν Εχουν κλειοτεΐ βτό Ιδιο κλουβί καί άρχίβουν μιά μάχη, παλεύουν μέχρι τό θάνατο.17 Τό γεγονός δτι Λ άντίδραοη τής άναγνώριβης τής άνώτερης θέβης άλλου είναι έξ ϊβου Εμφυτη μέ τό Ενβτικτο νά έπιζητείται ίι κυριαρχία πάνω άπό Εναν πιό άδύνατο, Εξακρι­ βώθηκε κι άπό μιά περίεργη ίβχορία. Κατά βύμπτωβη, Ενας λεμούριος ένός είδους Εγινε δεκτός βτήν όμάδα ένός άλλου είδους. Δέν είχε τούς ίδιους άδένες κακοβμίας μέ αύτούς κι ούτε μποροΰβε νά άναγνωρίβει τήν κακοβμία τους. "Έτβι δέν ήξερε ποτέ fiv Λταν ό νικημένος καί Εφταβε βέ πολύ ψηλή ίεραρχικά θέβη άνάμεβά τους.'* Κάποτε έπικρατοΰβε ή γνώμη δτι ό κύριος βκοπός τοΰ ίεραρχικοΰ βυβτήματος ήταν ή άναπαραγωγή — ό πιό λε­ βέντης Επαιρνε τϊς περιββότερες γυναίκες. Αύτό μπορεϊ νά βυμθαίνει βτούς κοκκόρους καί τά έλάφια, άλλά δέν είναι τό ίδιο καί βτούς πιθήκους. ’Έ χ ε ι παρατηρηθεί δτι άρβενικοί χιμπαντζήδες, πού γενικά είναι πολύ εύαίβθητοι βτό ζή­ τημα τής Ιεραρχίας, κάνουν ούρά φιλικότατα γιά μιά θηλυκή βέ κατάβταβη όχείας χωρίς νά δίνουν καμιά προβοχή βτή βειρά.” ΟΙ οικογενειακές καί κοινωνικές βχέβεις — ή μητρική φροντίδα, ή πρόκληβη τών βυνομήλικων — είναι άναγκαίες γιά νά τρέφουν καί ν’ άναπτύββουν τό βυναιβθηματικό βύβτημα τοΰ άτόμου, πού μέ τή βειρά του κάνει δυνατή τήν κοι­ νωνική ζωή γιά τό άτομο αύτό. (Πίθηκοι βτερημένοι μεγάλωβαν μέ ψυχολογικές παραμορφώβεις). Ή κοινωνική ζωή άπαιτεΐ έπικοινωνία. ΟΙ πίθηκοι Επι­ κοινωνούν μέ χειρονομίες, μορφαβμούς καί ήχους. ΟΙ φωνές τους βτό μεγαλύτερο μέρος τους μεταδίδουν διαθέβεις καί βτάβεις μάλλον, παρά πληροφορίες. «Τό μεγαλύτερο μέρος όλόκληρου τού βυβτήματος Επι­ κοινωνίας φαίνεται δτι άβχολείται μέ τήν όργάνωβη τής κοι­ νωνικής βυμπεριφοράς τής όμάδας, μέ τήν κυριαρχία καί τήν ύπακοή, τή διατήρηβη τής ειρήνης καί τής βυνοχής τής όμά­ δας, μέ τήν άναπαραγωγή καί τή φροντίδα γιά τά μικρά. Oi 17. Λόοεντς, έ π ι θ ε τ ι χ ό τ η τ α , σ. 207 κ α I τ ό β αχ τ υ λ ί β ι τοΰ β α σ ι λ ι ά Σ ο λ ο μ ώ ν τ α σ. 188 - 85. 18. Τζόλλυ, δπου πρ(ν, σημ. 10, σ. 123 χαΐ συνέχεια. 19. Τζαίην Γχοΰνχαλ, Σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά τ ώ ν π ι β ή χ οι ν σ. 455.

23

οχέβεις μεταξύ τών άτόμων είναι όρκετά πολύπλοκες οτούς πιθήκους καί άπαιτεΤται Ενα τόβο πολύπλοκο ούβτημα έπικοινωνίας. Τό ούβτημα δμως αύτό έφαρμόζεται πολύ λίγο οτά γεγονότα πού ουμβαίνουν Εξω άπό τήν όμάδα, πέρα άπό τά οημεΐα πού ύποδηλώνουν πιθανό κίνδυνο.*’0 Έπίβης oi πίθηκοι δέ δείχνουν καμιά Ικανότητα γιά νά μιμούνται ήχους καί νά μαθαίνουν νά τούς έπαναλαμβάνουν, πράγμα πού ουμβαίνει βέ μεγάλο βαθμό οτά ώδικά πουλιά11. Τά βημεΐα πού δίνουν δέν μπορούν ν’ άναπτυχθουν βέ μιά κανονική γλώββα πού νά μαθαίνεται άπό τά παιδιά τους. Σ ’ δποιο βημεΐο κι fiv χωρίστηκαν oi πίθηκοι άπό τό κύ­ ριο ρεΰμα τής έξέλιξης άπό τΙς άπαιτήβεις τής κοινωνικής ζωής γεννήθηκαν πολλά χαρακτηριβτικά πού δμοιά τους άναγνωρίζουμε καί βτούς άνθρώπους, δπως αίβθήματα άγάπης, φιλοδοξία, πίοτη καί έχθρότητα πρός ξένους. Ή κοινωνική ζωή άπαιτεϊ τή μετάδοβη τής παράδοβης καί τών ικανοτήτων μέβα άπό τή μάθηβη· Ετβι παρουβιάζεται τό βαβικό ήθικό πρό­ βλημα ή βύγκρουβη άνάμεβα βτό βυμφέρον του άτόμου καί τής όμάδας — πού τό λύνει ή Ικανότητα νά ύπακούει κανείς Ενα παραδεγμένο κώδικα βυμπερκρορδς. Σ έ κάθε όμάδα υ ­ πάρχουν Εντονες διαφορές άνάμεβα βτά άτομα βέ ικανότητα καί ίδιοβυγκραβία' υπάρχει μιά Ικανότητα γιά παιχνίδι καί διαβκέδαβη καί μιά βτοιχειώδης εύχαρίβτηβη βτό βτόλιβμα. Κάποτε ό άνθρωπος όριζόταν βάν τό ζώο πού φτειάνει έργαλεϊα, άλλά τώρα άνακαλύφτηκε δτι oi χιμπαντζήδες καταβκευάζ^υν έργαλεϊα γιά όριβμένες χρήβεις.53 Τό Ιδιαίτερο χαρακτηριβτικό τής άνθρωπότητας είναι δτι βρήκε τή γλώβ­ βα, πού μεταδίδει πληροφορίες γιά πράγματα πού δέν είναι παρόντα καί έπιτρέπει τό βχηματιβμό ύποθέβεων γιά πρά­ γματα πού δέν είναι γνωβτά. Oi πίθηκοι έχουν τρόπους, άλ­ λά ή γλώββα είναι πού κάνει τόν άνθρωπο.

20. Πήτερ Μάρλεο, Σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά τ ώ ν π ι θ ή κ ω ν , σ. 584. 21. Β. X. θό ρ π καί Μ. Ε. Β. Νόρθ, «καταγ<ογή χαΐ σημασία τής Ικανότητας τής φωνητικής άπομίμησης» Φ ύ σ η , τόμος 208, άρ. 5007, 16 ’Οκτωβρίου 1965. 22. ΡέΙίνολντς, βτή Σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά τ ώ ν η ι θ ή χ ω ν, σ. 380 καί Τζέην Γκοΰνταλλ, στό Ιδιο σ. 440.

24

2 ΑΠ ΟΜ Ο ΝΩΜ €Ν€£ ΟΙΚΟΝΟ ΜΙΕΣ "Οταν ό Ανθρωπος πρωτάρχιβε νά διανοείται, ύποθέτουμε πώς είχε φτάβει βέ ένα βπμεΐο κοινωνικής όργάνωβης τουλάχιβτον ϊβο μέ τών χιμπαντζήδων. "Ηξερε τί νά φάει καί που νά βρει τήν τροφή του. Είχε βυνηθίβει νά δέχεται όριβμένους κανόνες βυμπεριφορας καί άναγνώριζε τούς οικογε­ νειακούς δεβμούς. ’Ακριβώς δπως τά μαρβιποφόρα πού έπέζηβαν βτήν Αύβτραλία καί οί λεμούριοι βτή Μαδαγαβκάρη διαφωτίζουν τό βτάδιο τής βωματικής έξέλιξης πού είχαν φτάβει δταν ξεχώριβαν άπό τό κεντρικό ρεύμα, έτβι καί μερικές άνθρώπινες κοινωνίες πού ίχ ο υ ν ξεφύγει άπό τήν πρόοδο τής ίβτορίας ρίχνουν φώς βτήν κοινωνική άνάπτυξη τοΰ πρωτόγονου άνθρώπου. Οί κοινωνίες αύτές δέν είναι πρωτόγονες. Τά μαρβιποφόρα πού ζοϋν βήμερα άναπτύχθηκαν πολύ βτό δικό τους τόν κλάδο, έλεύθερα άπό βυναγωνιβμό μέ τά πλακεντοφόρα. Οί λεμούριοι έχουν ένα πολύ άναπτυγμένο καί διαφοροποιημένο τρόπο κοινωνικής ζωής, δν καί ξεχώριβαν πρίν νά προχωρήβει πολύ ή έξέλιξη τής εύφυίας. Μέ τόν ίδιο τρόπο οί κοινότητες πού μελέτηβαν οί άνθρωπολόγοι έχουν γλώββες καί έθιμα πολύ άναπτυγμένα — βέ μεγά­ λη άπόβταβη άπό τούς χιμπαντζήδες. Κάθε κοινότητα άναπτύχθηκε μέ τόν τρόπο της. Ε κείνες πού έρχονται βέ έπαφή μεταξύ τους (φιλική R έχθρική) άναγνωρίζουν δτι οί δλλοι «είναι διαφορετικοί», δτι έχουν δια­ φορετική όμιλία καί διαφορετικές ΐδέες βωβτής βυμπεριφορας. Οί γεωγραφικές βυμπτώβεις τούς κρατούν άπομονωμένους βχεδόν άπό τήν έπίδραβη τών μεγάλων έγγρόμματων πολιτιβμών, κι έτβι προβφέρουν βτήν έποχή μας παραδεί­ γματα άπό τή μεγάλη ποικιλία άπό λύβεις πού έχουν βρεθεί γιά τά προβλήματα τής άνθρώπινης Οπαρξης. ("Ενα είδος όριακής περίπτωβης άνάμεβα βτήν άπομόνωβη καί βτή βχέβη είναι οί κοινωνίες δπως μερικές ίβλαμικές φ υλές βτήν 'Α­ φρική, πού δέχονται κατ’ δνομα τή μία R τήν άλλη άπό τίς 25

μεγάλες θρηβκεΐες χωρίς νά τής έπιτρέψουν νά έπηρεάβει πολύ τύν ηαραδοβιακό τρόπο ζωης τους). Είναι πιθανό δτι ό τρόπος πού έξελίχτηκε ή γλώββα δέν θά άνακαλυφθεΐ ποτέ, παρ' δλα τά κρανία τών άνθρωποειδών πού ξεθάβονται. Ή παρατήρηβη δτι οΐ πίθηκοι δέν Εχουν τύν ικανότητα (πού Εχουν τά πουλιά καί ϊσως και τά δελφίνια) νά μιμούνται νέους Κχους, μας κάνει νά βκεφτοϋμε δτι Εγινε κάποιο μεγάλο δλμα βτά δρόμο τής έξέλιξης όφοΰ είχαν χωρίβει oi πίθηκοι άπά τό κύριο ρεύμα. Ή γλώσ­ σα καί oi κοινωνικές καί τεχνικές καινοτομίες πού Εγιναν Ε­ τσι δυνατές είναι φανερό πώς είχαν άξία γιά τύν έπιβίωοη. Δ έν ύπάρχει λόγος νά άμφιβάλουμε γιά τό δτι Λ γλώσσα άναπτύχτηκε κάτω άπό τήν πίεβη τής φυσικής έπιλογής, ΰπως άλλες ικανότητες, βάν τύν εύφυΐα τών πιθήκων στό νά λύ­ νουν προβλήματα, πού δέν την Εχουν οί λεμούριοι. Ά λλά δταν παρουσιάστηκε ή διανόηση, φάνηκε οτι είχε τεράστιες δυνατότητες παραπάνω, μπορούμε νά πούμε, άπό τις Απαιτή­ σεις τής σωματικής ύπαρξης. Τό παιχνίδι άνάμεβα στή συνεί­ δηση και τό περιβάλλον, βτήν έλευθερία και τήν άνάγκη, που χαρακτηρίζει τήν Ανθρώπινη ζωή, Λταν ή βυνέπεια τής γλώσ­ σας. μέ τήν άξία της πέρα άπό τά πρακτικά όφέλη γιά τήν έπιβίίοση. Λυτό γίνεται φανερό άπό τό πολύπλοκο δούλεμα τών μορφών της γλώββας κι άπό τίς χρήσεις πού τής κάνουν oi λαοί πού μπορούμε νά ξέρουμε ( καί πού είναι Ενα μικρό κλά­ σμα άπό δλους δβοι Εχουν ύπάρξει). Oi λαοί αύτοί Εχουν μιάν άντίληψη τού κόβμου μέ τή φανταβία τους· μιλάνε γιά τήν προέλευσή τους καί γιά τά φυβικά φαινόμενα πού τούς πε­ ριτριγυρίζουν οέ ποιητικούς μύθους, κι Εχουν έφεύρει μιά μεγάλη ποικιλία άπό θεούς καί φαντάβματα. Άβφαλώς Εχει βημαβία γιά τή βυνοχή μιας κοινο>νίας νά Εχει τούς μύθους της, άλλά τό ειδικό περιεχόμενο τού- μύθου δέν καθορίζεται άπό καμία άνάγκη· είχε τή δυνατότητα νά πάρει όποιαδήποτε μορφή διάλεγε Λ φαντασία R πρότειναν oi έοωτερικές άνάγκες. Μέ τόν ϊδιο τρόπο σέ πολλά εϊδη πουλιών τά άροενικά Εχουν Ενα λαμπρόχρωμο φτέρωμα μέ ειδικό σχέδιο βτό όποιο μόνο άνταποκρίνονται τά θηλυκά· δέν Εχει σημασία τί χρώματα είναι, ένόσω είναι τά χρώματα αύτοΰ τού εϊδους καί κανενός άλλου. Οί ψυχολόγοι Εχουν παρατηρήσει δτι ύπάρχουν κοινά θέματα βτή μυθολογία πού φαίνεται δτι άνταποκρίνονται βέ βτοιχεϊα βτή βυναιβθηματική ζωή τού άτόμου1. 1. η. 4».

26

Άντον»· Σ τ»οο,

’Α ν θ ρ ώ π ι ν η

έ π ι θ ε τ ι χ ό τ η ι α ,

Σ ’ αυτή τήν περίπτωβη, μέ άλλο τρόπο, μπορούμε νά πούμε δτι oi όμοιότητες όφείλονται βέ παρόμοιες βυνθήκες καί βχι βέ μετάδοβη μέβα άπό μιά κοινή κληρονομιά άπό παραδόβεις. 01 άπομονωμένες κοινότητες που έπιζήβανε και μελετήθηκαν άπό τούς άνθρωπολόγους, δέ θά είχαν έιηζήβει Ον ό τρόπος τής ζωής τους δέν ήταν προβαρμοβμένος βτό περι­ βάλλον τους. Oi Ιβτορίες δμως πού διηγούνται γιά τούς έαυτούς τους δέν άβχολοΰνται καί πολύ μέ οικονομικές ύποθέβεις. Μ ή — οΙκονομική δραβτηριότητα δέν είναι άγνωβτη ά­ νάμεβα βτά ζώα. Oi πελεκάνοι, πού ή οικονομική ζωή τους βρίβκεται όλόκληρη βτό νερό, περνάνε άρκετό καιρό πετώντας ψηλά βτόν άέρα βυντροφιά μέ τούς πελαργούς. Ή διαμόρφωβη τοΰ ίεραρχικοΰ βυβτήματος βέ πολλά εϊδη φαίνεται πιό πολύπλοκη άπό δτι είναι άναγκαϊο γιά τήν κοινωνική πειθαρχία — δίνει βτά δντα αυτά, δν μπορούμε νά πούμε, Ε­ να βκοπό βτή ζωή πέρα άπό τήν άπλή έπιβίωβη. Στίς άπομονωμένες κοινωνίες, φαίνεται, οτι δέν θεωροϋβαν δβα ή οικονομική δραβτηριότητα είχε βάν βτόχο, οι­ κονομικούς βκοπούς. Οί παραδοβιακές μέθοδοι παραγωγής άνταποκρίνονταν βέ παραδοβιακές άνάγκες· πού ήταν Εμμεβα μόνο άνάγκες έπιβίωβης: άμεβα κυβερνιώνταν άπό Ενα βύβτημα άπό θρηβκευτικές καί οίκογενειακές ύποχρεώβεις, παρουβιαβμένες βέ μεγάλη ποικιλία. Σ έ δλες αυτές (δπως καί βτούς ΐβτορικούς πολιτιβμούς) Εδιναν μεγάλη Εμφαβη βτή βυγγένεια, βτά ταμπού τής αιμομιξίας και.βτίς οικογενειακές βχέβεις. Τό ζευγάρωμα, ή πατρότητα κι ή βχέβη άνάμεβα βτ’ άδέλφια είναι οί ϊδιες γιά όλόκληρη τήν άνθρωπότητα· μέ τήν ικανότητα γιά βκέψη πού τού Εδινε Λ γλώββα, ό άνθρω­ πος Εδωβε πολλές μορφές βτούς δεβμούς άπό τή γέννηβη καί τό γάμο- ή οικονομική ζωή μπήκε βέ κάθε μορφή, βάν Ενα βύ­ βτημα άπό άπαιτήβεις καί ύποχρεώβεις. Κι άκόμα, Επρεπε νά δοθούν προβφορές βτούς Ιερείς, τούς προύχοντες R τούς άρχηγούς. Άκόμα κι έκεΐ πού αύτό τά δώρα ξαναμοιράζονταν βτό λαό, Εμεναν μερικά βτούς άποδέκτες, άλλά ό λαός δέ βαρυγκομούβε γι' αύτό, γιατί τιμώντας τούς άρχηγούς R τούς θεούς Ικανοποιούβε τό αϊβθημά του τιμής.5 Δέν είναι δυνατό νά όρίβουμε άκριβώς τό πόβο πλεόναβμα παρουβιάζει ή παραγωγή πέρα άπό τίς άνάγκες έπιβί­ ωβης, γιατί δέν είναι δυνατό νά όρίβουμε άκριβώς τήν έπι­ βίωβη. Oi άνάγκες, δπως πολύ καλά ξέρουμε, αύξάνονται μα2. Τ ΐώ ο τζ ΝτΛλτον, Φ ν λ f τ ι χ ή ο I χ ο ν ο μ 1 α (ίκδότη ; 6 ίδ ιο ;), β. 73.

χ n I

Λ γ ο ο τ ι χ ή

27

ζΐ μέ τά μέβα που έχουμε γιά νά τΙς Ικανοποιούμε. Πάντως, βέ κάθε κοινωνία ύπάρχει κάποια Ιδέα διαχωριβμοϋ άνάμεβα βτόν άρτο τόν έπιούβιο καί βέ κάτι έπΐ πλέον — γιά ένα καλεβμένο, γιά μιά γιορτή R βάν φόρος τιμής βέ δποιον όφείλεται φόρος τιμής. Ή άκαμπτη άνάγκη τοΰ νά ύπάρχει πλεόναβμα είναι χρήβιμη γιά τήν άπλίι έπιβίωβη. Δίνει ένα περι­ θώριο χρήβιμο βέ δύβκολους καιρούς. Τό κίνητρο τοΰ καλού όνόματος καί τής καλής βυμπεριφοράς είναι άναγκαΐο γιά νά διατηρηθεί ή οικονομική δραβτηριότητα, άκριβώς δπως τό κί­ νητρο τής πείνας είναι άναγκαΐο γιά νά μας κάνει νά φάμε. Στις λεγάμενες πολιτιβμένες κοινωνίες, oi φτωχοί περ­ νάνε τΙς μέρες τους άναζητώντας μέ άγωνία τά μέβα γιά τήν έπιβίωβη, κι οί πλούβιοι άβχολοϋνται μέ διάφορες άβχολίες πού δέν άποδίδουν· δταν δμως βυγκρίνουμε πλούβιες καί φτω­ χές κοινωνίες, τό άντίθετο γίνεται βυχνά φανερό. 01 άπομονωμένες κοινότητες, δταν άνακαλύφθηκαν καί μπήκαν βτό πλαίβιο άναφορας τού «έθνικοΰ είβοδήματος κατά κεφαλήν» τοποθετήθηκαν πολύ χαμηλά βτήν κλίμακα, κι δμως γιά πολ­ λές ή άναλογία ένεργητικότητας, Ικανότητας καί πνευματι­ κής δραβτηριότητας που άφιερώνεται βέ βκοπούς μή οίκονομικούς, είναι πολύ μεγαλύτερη άπό δτι β’ έμας. Κάτι-τέτοιο άνακαλύφθηκε δτι έχει άναπτυχθεΐ βέ μεγά­ λο βαθμό βτά νηβιά τών νοτίων θαλαββών, δπου δέ χρειάζε­ ται πολλή δουλειά γιά νά καλλιεργηθούν τά χρήβιμα φυτά. ’Αρκετές κοινότητες έκεϊ άνάπτυξαν πολύπλοκα βυβτήματα κοινωνικής άνόδου γύρω άπό άντικείμενα πού δέν είχαν άμεβη χρηβιμότητα. Τό πιό περίφημο άπό αύτά ήταν τό Κούλα πού παρατήρηβε ό Μαλινόφοκι.3 "Ενας άριθμός άπό βυγκροτήματα νηβιών (πού άνάμεβά τους είναι καί τά νηβιά Τρομπριάν) βρίβκονται βέ κύκλο· οί λαοί πού τά κατοικούν έπωφελήθηκαν άπ' αύτό γιά νά άναπτύξουν ένα βύβτημα άπό φιλικές βχέβεις πού βτέλνουν δώρα άπό τή μιά άκρη τοΰ νηβιοΰ βτήν άλλη κι άπό τό ένα νηβΐ βτό άλλο. νΕβτελναν μιά βειρά άπό περιδέραια μέ κόκκινες χάντρες άπό άριβτερά πρός τά δεξιά καί μιά βειρά άπό άβπρα βραχιόλια άπό δεξιά πρός τά άριβτερά. 01 βχέβεις δέν ήταν βχέβεις άπλής άνταλλαγής. Ό καθένας έδινε χωρίς άντάλλαγμα, άλλά περίμενε ένα ϊβο δώρο βτήν κατάλληλη βτιγμή. Τά δώρα γύριζαν τά νηβιά, έτβι πού κάθε κομμάτι έμφανιζόταν ξανά βέ κάθε νηβΐ περίπου μιά φορά βτά δέκα χρόνια. Ή τιμή τού άτόμου καί 3. Μαλινόφσκι, Ο η ν ι χ ο ΰ.

28.

’Α ρ γ ο ν α ύ τ ε ς

το ΰ

δ υ τ ι κ ο ύ

Ε Ι­

της φυλής του βασιζόταν πάνω βτό δώβιμο, κι δχι βτήν άποδοχή, τών δώρων αυτών. Ή Ιδέα τής τιμής πού βασίζεται βτό νά δίνεις, καί τής υποχρέωσης πού ύπάρχει στήν άποδοχή δώρων, παίζει μεγά­ λο ρόλο βέ πολλές κοινωνίες. Ή άνταλλαγή όπλισμοΰ καί θησαυρών άνάμεβα στούς 'Ομηρικούς ίίρωες βασιζόταν σ’ αύ­ τό / (Υ πάρχουν άκόμα υπολείμματα καί σ’ έμας, δπως τό έ­ θιμο τοϋ νά άνταποδίδεις προσκλήσεις γιά φαγητό R νά προβφέρεις ποτά). *Αν καί οί άνταλλαγές τοϋ Κούλα δέν είχαν οικονομικό σκοπό, είχαν βημαντικές οικονομικές βυνέπειες. 01 κάτοικοι έκαναν έπενδύβεις σέ μονόξυλα καί σέ τροφές γιά τό τα­ ξίδι καί γιά τήν φιλοξενία τών ξένων πού τά έφερναν. (Τά ταξίδια κάλυπταν βυχνά έκατοντάδες μίλια, πού άπαιτοΰσαν τόλμη καί Ικανότητα πού έκανε τό Μαλινδφβκι νά όνομάσει τούς κατοίκους ’Αργοναύτες); Κάθε φυλή είχε ένα κίνητρο γιά τήν όποταμίευση πλεονάσματος κι ένα παραδεκτό τρόπο γιά τήν κατανάλωβή του. Κι άκόμα γίνονταν οίκονομικές άν­ ταλλαγές κάτω άπό τό κάλυμμα τών Ιεροτελεβτικών άνταλλαγών. ΟΙ ταξιδιώτες έφερναν μαζί τους άγαθά πού δέν ύπήρχαν βτό νηβΐ πού θά έπιβκέπτονταν καί τά άντάλλαξαν μέ άντικείμενα πού χρειάζονταν βτήν πατρίδα. ’Υπάρχουν πολλά παραδείγματα άνάμεβα βτούς κατοί­ κους τής ’Ωκεανίας, μιας οίκονομικής ζωής όργανωμένης έτβι γύρω άπό μή οικονομικούς βκοπούς. ’Ανάμεσα βτούς λα­ ούς τής Μαλεκούλα στή Νέα Γουινέα ύπήρχε μιά λατρεία δοντιών χοίρων.* Τό έπάνω δόντι πού τρίβει τό κάτω έβγαι­ νε’ τό κάτω μεγαλώνει βέ μορφή βπείρας. Μερικές πληρω­ μές, δπως ή πληρωμή γιά νύφη καί τό άντίτιμο τής μοιχείας, μποροΰβαν νά γίνουν μόνο μέ χοίρους μέ τέτοια δόντια· μποροϋβαν νά γίνουν δάνεια καί νά άνταποδοθοΰν μέ τόκο πού μετριώταν μέ τήν αΰξηβη τού κάτω δοντιού. Ή λατρεία αύτή τών δοντιών έδινε ένα κίνητρο βτήν οικονομική δραστηριό­ τητα, γιατί έπρεπε νά ταίβουν τούς χοίρους καί νά έτοιμάβουν τελετουργικά βυμπόβια. Ή κοινότητα έτβι παρήγαγε έ­ να πλεόναβμα πέρα άπό τΙς άμεσες άνάγκες της καί τό κατα­ νάλωνε γιά νά τιμηθεί άπό τούς άνθρώπους καί τούς θεούς. Στό νησί Ρόββελ4 ύπήρχε ένα βύβτημα πού μάς φαίνε­ 4. Βλ. Μ. I. Φίνλεϋ, Ό κ ό σ μ ο ς τ ο ΰ Κεφ. 3. 5. Τξών Λαίηαρντ, Ά ν θ ρ ω π ο ι τής λ χής β τ ή Μ α λ ε κ ο ύ λ α . 6. Β λ. Λοκχαΐν Μπαρίκ στό Κ ε φ ά λ α ι ο ,

Ό & υ σ β ί α . ί θ ι ν η ς έπο' ο I χ ο ν ο μ 1α

29

ται άκόμα λιγύτερο βιιοιβμένο βτή χρηοιμύτητα, δν καί βίγουρα ο’ έκείνους που τό άβκοΰβαν φαινόταν φυβικύ καί απα­ ραίτητο. Υπήρχε ένα άπόθεμα άπό δύο εϊδη νομιβμάτων άπό κοχύλια, Ιεραρχημένα, που καθόριζαν τίς άξιες άνταλλαγής τών μεμονωμένων κομματιών, αυτές οί άξίες δμως ϊοχυαν μό­ νο γιά όριβμένες ,βυναλλαγές. "Ενα όριομένο είδος νομίοματος άπρεπε νά δοθεί βέ γάμο, άλλο βτούς βυγγενεϊς ένός θύ­ ματος γιά καννιβαλικη γιορτή, καί λοιπά. Υπήρχε ένα βύβτημα δανείων μέ τόκο, άλλά κάθε τύπος νομίβματος άπαιτοΰοε ένα όριβμένο άντάλλαγμα, έτβι πού δέν ύπηρχε άνταλλακτική άξία ένός τύπου νομίβματος μέ ένα άλλο. Όριβμένα χρήβιμα η τελετουργικά άντικείμενα άνταλλάββονταν μέ νομίβματα μικρής άξίας, άλλά ουνήθως ή ύπόθεβη ήταν νά άποκτήβεις τιμίι μάλλον καί κύρος παρά ύλικό πλοΰτο. Ή ιδέα τοΰ νά άνέβεις μιάν ίεραρχική πυραμίδα άποκτώντας πλούτο, η κληρονομώντας πλοΰτο και κΰρος, ή ιδέα τοΰ τόκου πού βχετίζεται μέ τίιν άξία καί τή διάρκεια δα­ νείου, ή έμφάνιβη τοΰ έπαγγελματία χρηματιβτίι πού μεβολα6εϊ μεταξύ τών δανειβτών και τών δανειζομένων, μοιάζουν, γιά τόν βύγχρονο παρατηρητή, μέ τά χαρακτηριβτικά της δί­ κης μας οίκονομικής ζωής, άλλά τόβο οί θεβμοί δοο καί τά κί­ νητρα τών κατοίκων τών νηοιών ήταν πολύ διαφορετικοί ά­ πό τούς δικούς μας. Ή άπαβχόληβη άλλων γιά νά κερδίοει ό έργοδότης δέν ήταν γνωβτή· ή έπένδυοη βέ μέβα παραγω­ γής, δπως βέ μονόξυλα καί έξαρτήματα τοΰ ψαρέματος, ήταν περιοριβμένη βτίς άνάγκες της μιας οικογένειας, R μιας ομά­ δας πού βυνεργαζόταν. Ή ύπόθεβη θά χάλαγε αν υπήρχε τ[>όπος άποθηβαύριοης άπό μερικούς, έτβι πού λίγες οικογένειες νά q»T0eouv νά κα­ τέχουν δλο τόν παραδοβιακό πλοΰτο. Ή ίεροτελεβτία δμως τής άνταλλαγής, δπως βέ γάμους καί βέ τελετές τής ταφής η το έθιμο τοΰ νά μοιράζεται ό πλούτος ένός άνθιχίητου βτό θά­ νατό του γιά νά έξαβφαλίβει τό πνεύμα του μιά ικανοποιη­ τική ζωή βτό ύπερπέραν, κρατοΰβε τόν πλοΰτο βέ κυκλοφο­ ρία. Στό νηβί Ρόββελ ή βυββώρευβη οικονομικού πλούτου (βέ άντίθεβη μέ τά νομίβματα πού αύξαναν τό κύρος) έλέγχονταν άπό τό έθιμο πού έπέτρεπε βέ έναν άνθρωπο νά προκολέβει έναν άλλο νά δώβει γιορτή. Γινόταν έτβι βυναγωνιομός γιά τό ποιός θά βκόρπιζε τόν περιββότερο πλοΰτο. χ α I π ί σ τ ω σ η σ τ 1 ς Α γ ρ ο τ ι κ έ ς κ ο ι ν co ν ί ε,ς (Εκδ. Ραίημοντ ΦίρΟ xui Β . Σ . Γιάμεϋ) χια Τζώ<ρζ Ντάλτον στϊ) Φ υ λ ε τ ι κ ή κ α ί ά γ ο ο τ ι κ ή ο I κ ο ν ο μ £α.

30

"Ενα πολύ άναπτυγμένο ούβτημα πού άπαβχολοΰνταν μέ τή βυνεχή καί δραβτήρια βυββώρευβη χωρίς νά αύτονεκρώνεται μέ μιά προοδευτική βυγκέντρωβη πλούτου έμφανίβτηκε βτούς ’Ινδιάνους τοΰ βορειοδυτικού Καναδά.7 "Ενας άνθρωπος μποροΰβε νά άποκτήβει μιά θέβη βέ μιά βταθερή Ιεραρχία τιμητικών τίτλων μέ τή γέννηβή του, μέ γάμο, η μέ τό νά νικήβει βέ μάχη έκεϊνο πού είχε τόν τίτλο πρίν. Ή έπικύρωβη τής διαδοχήζ βτόν τίτλο γινόταν μέ Ενα τελετουργικό γεϋμα — μιά μεγάλη γιορτή δπου μοιραζόταν δβο γινόταν περιββότερος πλούτος βτίς φ υλές πού είχαν βυγκεντρωθεϊ. Κάθε γιορτή ήταν μιά πρόκληβη πρός τούς καλεβμένους, πού Επρεπε νά άνταποδοθεΐ μέ μιά μεγαλύτερη κατανομή δταν έρχόταν ή βειρά τοΰ άλλου. Τό μεγάλο γεγο­ νός βτό βυναγωνιβμό ήταν ή καταβτροφή άντικειμένων άξίας. Κάτι χάλκινοι δίοκοι ήταν ή κορυφή τής τιμής (δπως τά πορίβματα τής πρώτης βειρας βτό νηβϊ Ρόββελ)· Ενας άρχηγός μποροΰβε νά νικήβει Εναν άλλο μέ τό νά ρίξει τόν δίβκο πού έκτιμοΰβε πιό πολύ βτή φωτιά. Γιά νά ένιβχύβουν τόν ά()χηγό τους καί νά τόν βώβουν άπό τή ντροπή, κάθε φυλή ουβοώρευε άποθεματα· μικρότερες τελετές γίνονταν άπό κοι­ νούς θνητούς γιά νά γιορτάβουν γεγονότα βτίς οίκογένειές τους· £τβι έμφανιζόταν μεγάλη δραβτηριότητα καί βυνεχώς λειτουργοΰβε ή παραγωγική δραβτηριότητα. Πολύς πλούτος £(ρταοε βτίς φυλές μέ τήν έπαφή μέ τούς έμπόρους γουνα­ ρικών, καί τό κύριο νόμιβμα βτίς μεγάλες γιορτές έγιναν oi ίίτοιμες κουβέρτες. Ταυτόχρονα ό πόλεμος £παψε νά θεω­ ρείται ίίνα άπό τά μέβα γιά τήν κατάκτηβη κοινωνικής προ­ βολής. Τό βύβτημα τών γιορτών υπεραυξήθηκε και τό μοίραβμα καί ή καταβτροφή άγαθών £φταβε πιό πολύ βτά άκρα. Ή καναδική κυβέρνηβη κήρυξε παράνομες τίς γιορτές αύιές, βαβιβμένη βτίς «βωβτές» οικονομικές άρχές, χρειάβτηκε δμως ίίνας αΙώνας γιά νά ββύβουν βτήν πράξη καί γιά νά ουνηθίβουν oi ύπερήφανοι Ινδιάνοι νά περιορίζονται βτό νά βγάζουν τό ψωμί τους βτίς χαμηλότερες θέβεις τής πολιτιβμένης κοινωνίας. Τά προηγούμενα δίνουν παραδείγματα γιά τό πώς ύ οΐκονομικός όρθολογιβμός μιας κοινότητας μπορε! νά διατηρη­ θεί οάν προϊόν τών πεποιθήβεων καί τών βυναιβθημάτων πού ύπάρχουν βτό άτομο, χωρίς νά £χουν καμιά οίκονομική έν­ νοια. 'Υπάρχουν άκόμα παραδείγματα άπό άπομονωμένες κοι­ 7. "Ελεν Κόντερε, Ή μ ά χ η τ ή ς Ι δ ι ο κ τ η ο ί α ς . Μονογραφίες τή ς Αμερικανικής έΟνολογικής Ε τα ιρ εία ς, άρ· 18·

31

νότητες δπου ή στάση ηρός τϊς οικονομικές υποθέσεις ήταν πολύ πιό άμεβη. Υπάρχει, βάν παράδειγμα, ή πιό κάτω άφήγηοη γιά τους Μπουβόγκ, μιά φυλή τής κεντρικής ’Αφρικής. «Γιά τούς Μπουβόγκ, ή δουλειά είναι τό μέβο γιά νά πλουτίβουν, κι ό πλούτος ό δρόμος πού όδηγεΐ βτό κύρος. Δίνουν μεγάλη έμφαση βτήν, άξία τής άτομικής προσπάθειας καί τών έπιτευγμάτων, κι είναι έτοιμοι νά βυνεργαβτοΰν βέ όμάδα γιά ένα βυνεχές χρονικό διάβτημα γιά νά αύξήβουν τήν παραγωγή. Oi Μπουβόγκ μιλούν βυνέχεια καί όνειρεύονται τόν πλούτο, ένώ 6ρίβκονται βυνέχεια βτά χείλη τους παροιμίες γιά τό δτι αυτός είναι ό δρόμος γιά τϊς τιμές. Πλούτος, κύρος καί έπιρροή βτήν αύλή βρίσκονταν φανερά σέ συσχετισμό μεταξύ τους».* Ό πλούτος έδώ έχει τή σημασία άπλώς τών τροφίμων καϊ τών οίκιακών άντικειμένων, Αν καί ύποθέτουμε πώς τό μεγαλύτερο καλό ποΰ έβγαινε άπό αύτόν ήταν ή δύναμή του νά προκαλεϊ τό σεβασμό τών συγγενών καϊ τών ύποτελών. Ή παρατήρηση αύτοΰ τού λαού βυνεχίβτηκε κι άφοϋ άπέκτηβαν μιά κάποια γνώβη τής δυνατότητας άγοράς καί πώληβης, μέΐία άπό τήν κυβέρνηβη τού Βελγικού Κογκό. Ή άντίδραβη διαφορετικών λαών βτήν έπαφή τους μέ τόν κεφα­ λαιοκρατικό κόβμο παρουσιάζει διαφορετικές μορφές. Αύτοϊ πού εύκολα βυνήθιβαν τήν έμπορική ζωή ήταν, ϊβως, έκεΐνοι πού είχαν κάποΐα άντίβτοιχα βτοιχεία βτούς δικούς τους θεβμούς. Είναι άξιοπαρατήρητο τό δτι oi γείτονες τών Μπουβόγκ, oi Λέλε, πού φαίνεται δτι είναι βυγγενεϊς τους, έχουν τελεί­ ως διαφορετικές άντιλήψεις γιά τήν άξιοπρέπεια καϊ τό κύ­ ρος πού δέν παρουβιάζει πεδίο γιά τά ύλικά άποκτήματα.9 ’Από τήν πλούβια ποικιλία πολιτισμών πού'ύπήρχε άκό­ μα γιά μελέτη στή σύγχρονη έποχή, μπορούμε νά βυμπεράνουμε δτι ό βυνδυαβμός διαρθρωμένων παραδόβεων μέ μιά ικανότητα νά μαθαίνει άπό τά πειράματα πρωτότυπων άτόμων, έδωσε μεγάλη έλευθερία βτήν άνθρωπότητα νά δημιουργήβει θεσμούς πού δέν δένονταν πολύ στενά μέ τή φυσι­ κή άνάγκη. Ταυτόχρονα δμως, oi βυνήθειες κάθε κοινότητας διαμορφώνονταν έτβι πού νά προβαρμόζονται μέ τϊς άπαιτήσεις τού περιβάλοντός της. 8. Μαίρη Ν τάγκλας, Γ. Ντάλτον, σ. 200 - 1. 9. Ό π ο υ π<*1ν.

’Α γ ο ρ έ ς

σ τ η ν

Ά φ ο ι κ ή ,

Ικβ.

Oi άπομονωμένες κοινότητες του EipnvucoO διατηρούν­ ταν βτή ζωή καλλιεργώντας κυρίως φυτά· τούς χοίρους θά Επρεπε νά τούς είχαν φέρει μαζί τους. Ή Αΰβτραλία κατοικήθηκε βέ μιά πιό παλιά έποχή άνάπτυξης, δταν ό άνθρωπος, βάν τούς πιθήκους, ζοΰβε άπό δ,τι μποροΰβε νά μαζέψει καί νά πιάβει άπό τά φυτά, τά Εντομα καί τά ζώα πού τόν περι­ τριγύριζαν. Ό κεντρικός ’Αρκτικός δέν έχει φυτά. ’Εκεί ό άνθρωπος άνάπτυξε Ενα τρόπο ζωής πού βτηριζόταν άποκλειβτικά βτό κυνήγι.10 Αύτό δέν ήταν πρωτόγονο μέ τήν Εν­ νοια δτι βριβκόταν κοντά βτούς πιθήκους. 'Υποθέτουμε δτι oi πρόγονοι τών Έβκιμώων ήρθαν άπό τήν ’Αβία βυνηθιβμένοι βέ μιάν άνάμεικτη διατροφή καί δτι τούς Επιαβε ή έποχή τών παγετώνων βέ μιά περιοχή δπου γιά νά έπιβιώβουν χρεια­ ζόταν νά υίοθετήβουν τίς κατάλληλες βυνήθειες. νΕτβι καί οΐ έλάχιβτοι Βουβμάνοι πού έπέζηβαν βτό Καλαχάρι χρειάβτηκε νά υίοθετήβουν τή βκληρή καί ίβχνή ζωή τής έρήμου, αν καί oi πρόγονοί τους μοιράζονταν τό άφθονο κυνήγι τής ’Αφρικής μέ τά λιοντάρια. Τό βύβτημα τής περιοχής, γιά τόν άνθρωπο δπως καί γιά άλλα πλάβματα ήταν μιά οικονομική άνάγκη- ή περιοχή πού χρειαζόταν μιά όμάδα νά έπιζήβει ήταν έξαρτημένη άπό τό τί παρήγαγε αυτή ή περιοχή — βτήν άνυδρη Αΰβτραλία ό άνθρωπος, δπως τό καγκουρό, χρειάζεται νά περπατήβει γιά νά βρει τήν τροφή του. Έ κεΐ δπου ή τροφή είναι άφθονη, εί­ ναι δυνατό νά δημιουργηθοΰν μόνιμοι οίκιβμοί. Μερικές φο­ ρές βτόν ίδιο χώρο βρίβκονταν περιοχές πού άνήκαν ταυτό­ χρονα βέ διαφορετικές κοινότητες, πού βυμδιώνουν βαβιομένες βέ διαφορετικές μεθόδους έκμετάλλευβης τών πόρων τοΰ χώρου αύτοΰ." Τά ζώα πού Εχουν δικές τους περιοχές τίς ύπεραβπίζουν μέ διάφορες μεθόδους πού βυμπυκνώνονται βτή βιολογική κληρονομιά καθενός είδους. Ή άνθρωπότητα, άπελευθερωμένη μέ τή γλώββα άπό άπαρέγκλιτους τρόπους βυμπεριφορδς, άνακαλύπτει τήν Ιδέα τής Ιδιοκτηοίας, τής νόμιμης κυ­ ριότητας. "Ετβι άνάμεβα βτούς Ιθαγενείς τών άνυδρων περιο­ χών τής Αυβτραλίας, δπου ή οικονομική ζωή ήταν βχεδόν νομαδική, κάθε φυλή είχε τήν ίδιαίτερή της πατρίδα. Τό κά­ θε άτομο τής όμάδας θεωροΰβε τόν τόπο αύτό βάν γενέτειρά του, άκόμα κι άν ή μητέρα του ταξίδευε Εξω άπ’ αυτόν δταν 10. P . Β. Λή, Ό δ ν θ Q ω η ο ς σ α ν κ υ ν η γ ό ς Ικδ. I». 13. Λ ή καί I. Ν τέ Βοο, ο. 42. 11. Β λ. Τζών Τέρνμπουλλ, ’Α ν υ π ά κ ο υ ο ι ύ π η ρ έ τ ε ς .

33

τόν γέννηβε. Ή περιοχή δμως δπου μποροΰβαν νά μαζέψουν τροφή δέν ήταν άποκλεΐδχική· ή γενναιοδωρία κι ή φιλοξενία βέ Αλλες φυλές θεωρούνταν άρετή.13 Μερικές φυλές δέν έπέτρεπαν τήν εΐβοδο βτή γή χους καί βκόχωναν χούς εϊββολείς ΰχαν χούς άνακάλυπταν·13 άναγνώριζαν δμως ούδέτερες ζώ­ νες άνάμεβα βτήν δική χους περιοχή καί χΐς γειτονικές.'4 Μιά άλλη ειρηνική μέθοδος γιά χήν έξαβφάλιβη χών βυνόρων (παραδείγμαχά χης βρίβκονχαι βτίς ’Ινδίες) ήχαν ή άνχαλλαγή γυναικών άνάμεβα βέ γειχονικές φυλές, έτβι που μιά όλό­ κληρη έκταβη νά καλύπχεχαι άπό ένα δίκχυο βυγγενών που σέβονταν χά δικαιώμαχα χών άλλων.15 Μιά άνθρώπινη κοινωνία πού καχοικοΰοε μιά περιοχή δ­ που κάχι άπαραίχηχο, δπως χό άλάχι, δέν μποροΰοε νά βρε­ θεί, χρειαζόχαν ένα είδος διεθνούς άνταλλαγής γιά νά έπιβιώβει, πού πιθανό νά χήν έξηγοΰβαν μέ άλλους δρους, ή, δπως βτήν Κουλά, ή άναγκαία άνχαλλαγή μπορεϊ νά ήχαν πα­ ρεπόμενο βέ χελεχουργικά καθήκοντα. Καί βέβαια χό έμπόριο δέν περιοριζόχαν μόνο βχά άναγκαία. ΟΙ κάτοικοι χοϋ Νόρφοκ χήν νεολιθική έποχή έκαναν έξαγωγικό έμπόριο βέ πελέκεις άπό πυρίχη, και φαίνεται δτι τό κύριο δφελος άπό αύτό ήταν ή είβαγωγή ήλεκτρου άπό τή Βαλτική.’* Υποθέτουμε δχι μποροΰβαν νά βροΰν χά άναγκαΐα βχόν τόπο τους· καί δέ θά ήταν δυνατό νά καλύπχει χέχοιες άηοβχάβεις ένα έμπόριο βέ μεγάλη κλίμακα’ χό όμορ­ φο έξωχικό προϊόν είχε Ιβως κάποια τελετουργική βημαβία ή ’γινόχαν ή βάβη γιά κοινωνικό κΰρος Δέ θά μάθουμε ποχέ πώς γίνονχαν oi άνχαλλαγές. ν Ιβως άρχιβαν άπό κάποιο βύβχημα δώρων δπως αύχό πού άναπχύχθηκε βχόν Είρηνικό, fi ήχαν ή ίκφραβη μκις θρηβκ£υχι-' κης λαχρείας. Φαίνεται, δμως, δχι κάχι βάν έμπόριο, μέ χή βύγχρονη έννοια, άναπχύχθηκε, γιατί οι πελέκεις έφθαβαν νά θεωρούνται νομίβματα.17 "Ενα λάθος πού κάνουν τά οικο­ νομολογικά βυγγράμματα είναι, δτι λένε πώς ή άνταλλαγή 12. Β. Λ. Ρ . Χιάττ, στο Ό ΰ ν Ο μ ω π ο ς β ά ν κ υ ν η ­ γός. 13. Ό π ο υ ποίν, σημ. 12, ουζήτιισΐ), σ. 158. 11. "Οπου ποίν, οημ. 1 ϊ, ο. 157. 15. Β . T t. Γονίλλιαμς, στό Ό Α ν θ ρ ω π ο ς βάν κ υ ν η ­ γ ό ς . 1U. Βλ. T t. Γ. Δ. Κλάοχ, Ι Ι ν ο ϊ σ τ ο ν ι χ ή Ε ύ μ ώ π η , σ. 2U4. 17. Ό π ο υ ποίν, σ. 250, βημ. 1U.

31

χρειάζεται ϊδιες ουνθήκες άπό τΙς δυό πλευρές — δτι μπο­ ρώ νά βοϋ δώβω ένα πέλεκυ καί θέλω ήλεκτρο άκριβώς δταν κι έβύ 6ρίοκεβαι βτήν άντίοτοιχη θέβη. Κάθε άντικείμενο διαρκείας που είναι γενικά έπιθυμητό είναι ταυτόχρονα ένα μέβο άγοραβτικής δύναμης. Μέ τό Ηλεκτρο θά μποροΰοε νά πάρει κανείς περισβότερους πελέκεις άπό δβους χρειαζόταν, καϊ θά μποροΰοε νά άγοράβει μ’ αυτούς δποια άλλα άγαθά ήθελε, R νά τούς κρατήοει οάν άπόθεμα γιά νά κάνει άγορές άργότερα Π γιά νά άποκτήβει τό κύρος τού πλούβιου. Μιά άπό τΙς πρώτες χρήβεις τοΰ χαλκού ήταν τό δτι έγιναν βυμβολικοΐ πελέκεις πού άργότερα άναπτύχθηκαν βέ κανονικό νόμιομα άνταλλαγής μέ ύποδιαιρέβεις διαφορετικής άξίας.18 "Ενα άλλο είδος διεθνούς βχέβης πού άοφαλώς άναπτύχθηκε γρήγορα ήταν ό πόλεμος. Ή γλώββα καί ή παράδοβη είναι ένιαΐες μέβα βέ μιάν όμάδα άλλά διαφορετικές άπό τή μίαν όμάδα βτήν άλλη. Oi άνθρωποι άνήκουν δλοι βτό ϊδιο είδος, καί (δυβτυχώς γιά μερικούς) μιιοροΰν νά ζευγαρώβουν μεταξύ τους. Oi όμάδες πού ζοΰοαν χωριβτά γιά χιλιε­ τηρίδες άπέκτηβαν άποθέματα άπό γονίδια που παρήγαγαν χαρακτηριβτικά πού άρμονίζονταν μέ τόν τρόπο τής ζωής τους — βκοτεινόχρωμα δέρματα καί μιά μεγαλύτερη ικανό­ τητα γιά έφίδρωβη πιθανόν νά είναι προβαρμογή βτή ζωή οέ θερμά κλίματα — καθώς καί πολλές ιδιότητες πού δέν φαί­ νεται νά είχαν καμία βυγκεκριμένη οκοπιμότητα. Αύτές oi μεγάλες όμάδες μοιράβτηκαν βέ άναρίθμητα τμήματα πού εί­ χαν διαφορετική ομιλία καί μυθολογία, καί μερικά άπ’ αύτά άρχιβαν νά χρηβιμοποιούν γιά μάχες τά δπλα πού ύποθέτου­ με πώς άναπτύχθηκαν άρχικά γιά νά πιάνουν τήν τροφή τους fi γιά άμυνα άπέναντι βέ άρπακτικά ζώα. Άνάμεβα βτούς λαούς πού έπιζήβανε καί μελετήθηκαν άπό τούς άνθρωπολόγους, έχουν παρατηρηθεί δυό διαφορε­ τικοί τύποι πολέμου. Ό πρώτος είναι ένα είδος άθλήματος. Άνάμεβα βτούς κυνηγούς κεφαλών τοΰ Βόρνεο ό νέος, γιά νά θεωρηθεί άντρας, πρέπει νά πάει βέ μιά έκβτρατεία πού β’ αύτήν θά έπαιρναν ένα κεφάλι άπό μιά γειτονική φυλή, πράγμα πού τό άπαιτοΰβε ή Ιεροτελεβτία δταν πέθανε ένας αρχηγός βτή δική τους φυλή. Στή Μαλεκούλα, ένα νηβι μιιοροΰβε νά χωριβτεϊ βέ δύο πλευρές, πού κανόνιζαν τίς διαφο­ ρές τους μέ μάχες· μάχες γίνονταν άκόμα άνάμεβα βτούς κα­ τοίκους τών μικρών νηβιών καί τών παραλιακών περιοχών τοΰ μεγάλου νηβιοϋ. Ό κανόνας β’ αυτούς τούς πολέμους 18. "Οπου πμίν, σ. 21ί4.

35

ήταν δτι άπρεπε νά ύπάρξει Ενας ϊβος άριθμός άπό νεκρούς καί γιά τίς δυό πλευρές (βυνήθως δυό R τρεις). "Ετβι oi νι­ κητές Λταν έκεϊνοι πού κινδύνευαν μέτά άπό κάθε φάβη κι δταν ό πόλεμος (πού πολλές φορές βήμαινε καί τήν κατα­ βτροφή τών κήπων τοΰ άντιπάλου) γινόταν πολύ ένοχλητικός, oi νικητές παράδιναν μέ δική τους πρωτοβουλία £ναν άπό τούς δικούς τους πού οί άντίπαλοι θυβίαζαν καί έτρω­ γαν, κι έτβι οί νεκροί γίνονταν ϊβοι κι ή εΙρήνη δυνατή.19 Τό βύβτημα άλλαξε δταν ή μία πλευρά πήρε τουφέκια άπό λευ­ κούς έμπόρους, καί βχεδόν έξάλειψε τήν άλλη. Αύτό ήταν έ­ να μεγάλο λάθος πού γι' αύτό μετάνοιωβαν οί νικητές δταν άνακάλυψαν τό πόβο είχε χαλάβει όλόκληρο τόν τρόπο ζω­ ής τους.’0 "Ανθρωποι τής λίθινης έποχής άνακαλύφθηκαν βέ μιά κοιλάδα βτά βουνά της Νέας Γουινέας, δπου είχαν μείνει άπομονωμένοι μέχρι τό 1961.” Γι’ αύτούς ό πόλεμος άνάμεβα βέ γειτονικές φυλές ήταν βυνεχής, καί τόν άποτελοΰβαν κα­ νονικές μάχες καί κρυφές έπιδρομές. Μετά άπό κάθε θάνατο ένός έχθροΰ γινόταν ένας τελετουργικός θρίαμβος βτόν άντίπαλο οίκιβμό, και μετά άπό κάθε θάνατο βτό δικό τους οίκιβμό γινόταν μιά πολύπλοκη κηδεία καί βχέδια γιά έκδίκηοη. ’Αποκτοΰβες κΰρος μέ τό νά βκοτώνεις. Υπήρχε μιά κατηγο­ ρία «άνάξιων» άνθρώπων πού φοβόνταν η δέν άγαποϋβαν τόν πόλεμο. Δέν ήταν ύποχρεωμένοι νά πδνε βτόν πόλεμο, άλλα τούς περιφρονοΰβαν καί μποροΰβαν νά τούς κλέβουν χωρίς φόβο. Ό πόλεμος δέν είχε οικονομικά κίνητρα· υπήρχε γή γιά δλους· ό πληθυβμός έμενε βέ χαμηλά έπίπεδα γιατί οί γυναίκες έκαναν έκτρώβεις.” Τά λάφυρα τοΰ πολέμου ήταν τά δπλα τών έχθρών, πού γίνονταν πηγή δόξας πιό πολύ, πα­ ρά πλούτου γιά έκείνους πού τά είχαν πάρει.35 Οί φόνοι δμως μέβα βτή φυλή δέν θεωρούνταν βωβτοί.34 Άνάμεβα βτά άλλα ζώα oi μάχες γιά περιοχή Γι γιά κυ­ ριαρχία βπάνια καταλήγουν βέ θάνατο, κι αύτό τυχαία. 'Έ ­ νας μηχανιβμός πού καθορίζει τήν παράδοβη, βταματάει τόν 19. 20. 21. 6 ο υ 22. 23. 24.

36

Τζών Λαίηναοντ, δπου πρίν σ. 59!). Ό π ο υ πρίν, σ. 603, σημ. 5. Β. Πήτερ Μάθιεσσον, Κ ά τ ω ά π ό ν ο ϋ. "Οπου πρίν, σ. 27, σημ. 21. "Οπου πριν, α. 86, σημ. 21. Ό π ο υ πρίν, σ. 31 χαΐ 76, βημ. 21.

τόν

τ ο ί χ ο

τ ο 3

νικητή.” Ό βυγκινηβιακός μηχανιβμός που κάνει τόν Αν­ θρωπο νά όπολομβάνει τό φόνο £χει άβφαλώς τϊς ρίζες του βτήν ικανότητα γιά όργη που αίβθάνονται τά Αλλα ζώα δταν ΰπεραβπίζουν τι\ν περιοχή τους, άλλά £χει προχωρήβει πολύ πιό πέρα. Οί μελετητές τής παθολογικής ψυχολογίας βυνδέ­ ουν τήν ικανότητα γιά μϊβος μέ τις βυνέπειες τής μακρόχρο­ νης κι άδύναμης παιδικής ήλικίας τοϋ άνθρώπου.34 "Οποιες καί νδναι οί βυναιβθηματικές της ρίζες, φαίνεται δτι ή γλώββα κι ή λογικότητα γεννούν τήν Ιδέα τού έχθροϋ. "Ιβως ό πόλεμος νδναι υπεύθυνος γιά τό μϊβος καί τό βαδιβμό, παρά τό μϊβος γιά τόν πόλεμο. 01 ικανότητες πού άναπτύββονται βτόν πόλεμο βάν Α­ θλημα βτράφηκαν βέ βοβαρούς βτόχους βτόν Αλλο τύπο πο­ λέμου — τήν κατάκτηβη. "Ενας λαός, πού μέ τήν άνώτερη τεχνολογία R πειθαρχία καί όργάνωβή του μποροΰβε νά νικήβει τούς Αλλους, έδιωξε τούς άδύνατους άπό τίς περιο­ χές τους, τούς Εκανε βκλάβους η άπέβπαβε φόρους άπό αύτούς. Σ έ άρκετές περιοχές της ’Αφρικής καί τής Κίνας μιά μικρή εικόνα φυλετικής κυριαρχίας έπέζηβε άνεξάρτητα άπό τούς μεγάλους ίμπεριαλιβτικους πολιτιβμούς. Τό πρώτο είδος πολέμου, δπως καί τό έμπόριο τελε­ τουργικών άντικειμένών R τά μεγάλα βυμπόβια, έπιτρέπει τό βυναγωνιβμό άνάμεβα βέ Ατομα μιας κοινωνίας γιά τήν άπόκτηβη κύρους. Χρειάζεται τήν παραγωγή ένός άποθέματος καί παρέχει τό μέβο γιά τήν κατανάλωβή του. (ΟΙ Έβκιμώβι δέν τό είχαν γιατί Λ ζωή τους Λταν πάρα πολύ βκληρή). Τό δεύτερο είδος πολέμου είναι τό μέβο πού μ’ αύτό ή μία όμάδα μπορεϊ νά άποβπάβει Ενα άπόθεμα άπό μιάν Αλλη. Καί τά δυό βτοιχεϊα βρίβκονται καί βτή δική μας Ιβτορία. ’Από δλα τά διαφορετικά εϊδη κοινωνικής όργάνωβης πού άνέπτυξε Λ άνθρωπότητα, πολύ λίγα έπιζήβανε άρκετά ώβτε νά τά μελετήβει ή βύγχρονη περιέργειά μας. Αύτά πού έπιζήβανε, παρουβιάζουν μεγάλη ποικιλία άλλά καί πολλά κοινά βημεϊα. 01 άνθρωποι πού τά δημιούργηβαν είχαν τόν ϊδιο βυναιβθηματικό έξοπλιβμό καί τήν ϊδια Ικανότητα γιά τήν άνάπτυξη τής εύφυίας μέβα άπό τή γλώββα. "Ολοι άντιμετώπιβαν τό ϊδιο βύνολο άπό προβλήματα — πώς νά έξαβφαλίβουν μιά οίκονομική βάβη, νά κανονίβουν τήν οίκογενειακή ζωή, καί νά καθορίβουν τούς κανόνες βωβτής βυμπεριφορας καί νά τούς κληρονομήβουν άπό γενιά βέ γενιά. Αύτά τά 25. Βλ. πιό πάνο>, σελ. 23. 2G. Σ τόοο, 3που πο(ν, σ. 44.

37

τρία εϊδη προβλημάτων — τά οίκονομικά, τοΰ πολλαπλαβιαβμοΰ και τά πολιτικά — βρίβκονται τό Ιδιο βτόν Ανθρωπο καί βτους πιθήκους. "Ενα τέταρτο είναι άποκλειβτικά άνθρώπινο — ή όργάνωβη τοΰ πολέμου. Γιά κάθε πρόβλημα είναι δυνατή μιά ποικιλία άπό λύβεις (ϊβως δοκιμάβτηκαν πολλές πού άποδείχτηκαν άδύνατες)· δποια λύβη βρέθηκε βτολίβτηκε μέ φανταβτικές Ιδιότη­ τες που μάθαινε β’ έκείνους που τήν άκολουθοΰβαν δτι Λ δι­ κή τους λύβη ήταν ή βωβτή. ΟΙ όμοιότητες που υπάρχουν ά­ νάμεβα βέ διαφορετικές κοινωνίες μπορεΐ νά άποδοθοΰν βέ όριβμένες περιπτώβεις βτήν κληρονομιά μιας κοινής παράδοβης, άλλά οί περιββότερες φαίνεται δτι έμφανίζονται, δπως ή ομοιότητα άνάμεβα βτή βιλουέττα ένός δελφινιού κι ένός ψα­ ριού, άπό τις άπαιτήβεις τών καταβτάβεων δπου άναπτύχθηκαν.

38

3 ΓΗ ΚΑΙ Μ Ο Χ Θ Ο Σ Ή πρώτη μορφή γεωργίας πιθανό ν’ όνακαλύφθηκε βυμπτωματικά. "Οταν ϊβως μιά φωτιά β’ ένα δάβος κατέβτρεψε τή φυτεία κι έδιωξε τά ζώα, νά βρήκαν oi άνθρωποι δτι οί οπό-’ ροι μεγάλωναν βτή βτάχτη· όπωβδήποτε, έγινε ταχτικό βύβτημα νά καθαρίζουν μιά όριβμένη περιοχή άπό τό δάβος καίγοντάς το. Μπορεΐ νά φυτευτεί ί^ϊδια περιοχή γιά δυό βοδειές, καί μετά είναι άναγκαϊο νά πανε oi καλλιεργητές βέ άλλο μέρος. "Οταν είχε άρκετά μεγάλη περιοχή ένας λαός θά μποροΰβε νά ζήβει εΰκολα, μέ τίς γυναίκες νά φυτεύουν καί τους άντρες νά κυνηγούν. "Αν μεταχειριβτοΰμε σύγχρο­ νες έκφράβεις, ή άπόδοβη κατά έκτάριο ήταν πολύ χαμηλή, ή άπόδοβη δμως κατά ώρα δουλειάς πολύ ψηλή.1 Τό βυνολι­ κό είβόδημα, δπως βτά νηβίά τών νοτίων θαλασσών, Λταν τό άναγκαϊο γιά τό βυνηθιβμένο έπίπεδο κατανάλωβης, μέ ένα άπόθεμα (Αν δχι γιά πόλεμο) γιά νά βυντηρήβουν έναν άρχηγό, τούς Ιερείς, καί γιά νά τιμήβουν τούς θεούς. (Τούς άνθρώπους πού ζοΰν μέ αύτό τόν τρόπο τούς θεωρούμε βάν τούς πιό φτωχούς· βέ άντίθεβη μέ τό έπίπεδο κατανάλωβης πού φτάνουν oi άλλοι δουλεύοντας πολύ πιό βκληρά). Γιά νά γίνει ή γή πάλι τό ϊδιο άποδοτική δπως καί πρίν, πρέπει νά μείνει άκαλλιέργητη περίπου γιά εϊκοβι χρόνια. Είναι ευκολότερο νά καθαριστεί ή δεύτερη φυτεία παρά τό παρθένο δάβος* ή μεγαλύτερη άπόδοβη κατά μονάδα δουλει­ άς έξαβφαλιζόταν δταν ή περιοχή Λταν άρκετή ώβτε νά μπο­ ρεΐ νά καλλιεργηθεί τό 8να πέμπτο της κάθε φορά κι άφοΰ εί­ χε δουλευτεί τουλάχιστον μιά φορά όλόκληρη ή περιοχή. Ή έπιδεξιότητα κι ή έφεϋρετικότητα τοΰ άνθρώπου άνάτρεψε τή «φυσική Ισορροπία». Ό άνθρωπος μποροΰβε νά τρέφει καί νά μεγαλώνει παιδιά πιό γρήγορα άπό τό ρυθμό 1. Αύτό χαΐ τό έπόμενο έπιχείοημα τό όφε(λο) orrfv Έ σ τε ο Μπόζοαπ, άπό τό βιβλίο της Σ υ ν θ ή κ ε ς ά γ ρ ο τ ι κ ή ς Ανά­ π τ υ ξ η ς .

39

άνχικαχάβχαβης, £χβι ώβχε ή πυκνότητα τοΰ πληθυβμοϋ μέβα βέ κάθε περιοχή μεγάλωνε βαθμιαία. Σχήν άρχή, μποροΰ­ βαν νά χακχοποιήβουν πλήθη πού όλοένα μεγάλωναν μέ τό νά φέρνουν καινούργιες περιοχές παρθένου δάβους μέβα βτόν κύκλο καλλιέργειας, δταν δμως δέν υπήρχαν πιά άλ­ λες διαθέβιμες, άρχιζαν νά καλλιεργούν ξανά κάθε τμήμα καί νά τ’ άφήνουν λιγότερο καιρό άκαλλιέργητα, έτβι πού τά δέντρα δέν ξαναμεγάλωναν πιά έκεϊ πού τό δάβος και­ γόταν πάρα πολύ βυχνά. Τό δάβος καταβτράφηκε R καλύ­ φτηκε Λ ϊκχαβη μέ θάμνους η χόρτο. ν Ιβως άπ’ αύτό τό λόγο η άπό μιάν άλλαγή βτό κλίμα, οΐ άνθρωποι βρέθηκαν ύποχρεωμένοι νά μάθουν άλλο τρόπο νά κερδίζουν τά άπαραίτητα γιά τή ζωή. Μιά παράλληλη κατεύθυνβη άνάπτυξης, πού γι’ αύτήν δμως ξέρουμε πολύ λιγότερα, όδήγηβε άπό τήν παρακαλούθηβη κοπαδιών άπό ζώα, βτήν έξημέρωβη καί τήν άνατροφή τους. ’Εκεί δπου μποροΰβε νά βρεθεί νερό, ή γεωργία καί ή κτηνοτροφία ένώθηκαν μέ τό άλέτρι καί ή μόνιμη καλλιέρ­ γεια £γινε ή θάβη της ζωής. Ή £ννοια τής ίδιοκτηβίας βέ γη έγινε τώρα ένβυνείδητη. ’Ακόμα καί βτό βύβτημα δπου άλλαξε ό τόπος πού καλλιεργόταν, ήχαν βολικό νά £χει κάθε οικογένεια τόν κήπο της μέβα βτόν καμμένο χώρο, κάθε μία δμως μποροΰβε νά ίχ ε ι τόβο δβο έφταναν νά καλλιεργήβουν τά διαθέβιμα χέρια κι ό βπόρος τους νά καλύψει- ή περιοχή πού θά διάλεγαν γιά κά­ ψιμο θά ήταν έκείνη πού φαινόταν κατάλληλη γιά δλους. Δέν ύπηρχε λόγος βύγκρουβης καί τό νομικό βύβτημα — δτι κάθε οίκογένεια έχει δικαίωμα βτή βοδειά πού είχε καλλιεργήβει — ήταν βίγουρα πολύ βαφές γιά νά χρειάζεται βχόλια. Αυτή ή οίκονομική βάβη μποροΰβε νά χρηφιμέψει γιά μεγάλη ποικιλία άπό βυβτήματα βυγγένειας καί δίκτυα άμοιβαίων ύποχρεώβεων δπως αύτά Πού παραχηρήθηκαν βτίς άπομονωμένες κοινωνίες. Μέ τό άλέτρι, τό νομικό βύβτημα ίίπρεπε νά προβαρμοοτεΤ βέ νέες τεχνικές βυνθήκες. Μερι­ κές φυλές βτήν ’Αφρική διατηρούν μέχρι βήμερα £να βύβτη­ μα κοινής Ιδιοκτηβίας. Ή γη άνήκει θεωρητικά βτόν άρχηγό πού τή μοιράζει γιά καλλιέργεια άνάλογα μέ τά χέρια πού ύπάρχουν. Ή οίκογενειακή κληρονομιά δμως ήταν μιά άρκετά πρόδηλη Ιδέα, κι άποδείχτηκε πώς ήχαν Ενα τεχνικό προβόν άφοΰ πρόβθετε τό δυναχό κίνηχρο τοΰ αΐβθήματος τής οίκογένειας βτή δουλειά καί χήν έξοικονόμηβη. Ή μητριαρ­ χική κληρονομιά ήταν τό πιό άπλό βύβτημα (πολύ λίγοι ξέ­ ρουν ποιός είναι ό παχέρας χους) άλλά έκεί πού ύπάρχει ά40

κόμα ό καθένας βρίβκει ένοχλητικό τό νά πρέπει νά βυνειβφέρει βτό εΐβόδημα τών παιδιών τής άδερφής του, κι 6χι βτό δικό του. "Οταν ή κτηνοτροφία διαδέχτηκε τό κυνήγι καί τό άλέτρι τό μπαβτούνι γιά βκάλιβμα, ή οικονομική θέβη τών άνδρών Εγινε κυρίαρχη καί έπικράτηβε ή κληρονομιά άπό τή μεριά τοΰ πατέρα. Στή μεβαιωνική Ευρώπη, άναπτύχθηκε Ενα βύβτημα νά άφήνουν τή γή άκαλλιέργητη Ενα χρόνο βτους τρεις· τά ζώα πού Εβοβκαν βτήν άκαλλιέργητη γή τής Εριχναν κοπριά. Αύ­ τό τό βύβτημα προϋποθέτει δτι όλόκληρο τό χωριό δούλευε β’ Ενα κοινό βχέδιο· κάθε οικογένεια είχε μιάν όριβμένη Εκταβη βέ κάθε περιοχή, Ετβι πού νά Εχει μιά βοδειά κάθε χρόνο. Ό έβραϊκός νόμος Ελεγε δτι ή γή καλλιεργόταν άπό κάθε Ιδιοκτήτη, άλλά δλοι Επρεπε νά κρατήβουν τό «βάββατο», πού βήμαινε δτι Ενα χρόνο βτούς έφτά ή γή Εμενε άκαλ­ λιέργητη· αύτό θά βήμαινε τήν άποταμίευβη άποθεμάτων άπό τά προϊόντα τών Εξη χρόνων δουλείας. Ή μεγάλη πυκνότητα πληθυβμοΰ βέ μερικές περιοχές της ’Αβίας Εκανε άναγκαία τήν έτήβια βυγκομιδή· δν υπάρ­ χει νερό καί λιπάβματα, τό ρύζι μπορεΐ νά καλλιεργείτάι βυνέχεια βτόν ϊδιο άγρό. Τά ζώα πρέπει νά ταΐζονται άπό καλ­ λιεργημένα βπαρτά. (Oi ώρες δουλειάς πού χρειάζονται γιά τήν τροφή τών ζώων πρέπει νά μετρηθούν άπέναντι βτή βοδειά γιά άνθρώπινη κατανάλωβη). Σ έ μερικά μέρη τής Κί­ νας ή καλλιέργεια ήταν τόβο Εντονη ώβτε δέ χρηβιμοποιοΰβαν ούτε ζώα· τό άλέτρι τό άντικατέβτηβε τό τβαπί, καί χρηβιμοποιοΰβαν άνθρώπινα περιττώματα καί λάβπη τοΰ ποτα­ μού γιά λιπάβματα· Ετβι βέ μερικές περιοχές Εγινε δυνατή ή διπλή καί τριπλή βυγκομιδή. Σ τίς ’Ινδίες ή μεγάλη αΰξηβη τοΰ πληθυβμοΰ Εγινε τώ­ ρα τελευταία· Ενα ζευγάρι βώδια θεωρείται άκόμα τό έλάχιβτο άπαραίτητο τοΰ έξοπλιβμοϋ. Ή άτομική καλλιέργεια ήταν ό κανόνας κάτω άπό τϊς άβιατικές βυνθήκες, δν καί ήταν βυνηθιβμένο νά βοηθάει ό Ενας τόν άλλο βέ όριβμένες περιοχές δταν ύπήρχε πολλή δουλειά. Ή παράδοβη καί ή βυνετή προβκόλληβη βέ γνωβτές μεθόδους έπιδάλανε μιάν όμοιομορφία άνάλογη μέ τό κοινό πρόγραμμα πού άπαιτοΰβε τό βύβτημα τών τριών άγρών. Σ έ μερικές περιοχές τής προκολομβιανής 'Αμερικής Ε­ νας πυκνός πληθυβμός Εβγαζε τό ψωμί του μέ τό τβαπί· ζώα γιά τό άλέτρι καί τροχός ήταν δγνωβτα. 41

’Ανάλογα μέ τήν γεωγραφική θέβη καί τό κλίμα, ή αίίξηβη ηληθυομοΰ βέ μιά περιοχή χρειαζόταν μιάν αίίξηβη βτήν άπόδοβη κατά έκτάριο καί μιά έλάττωβη βτήν άπόδοβη κατά άνθρωπο — ώρα έργαβίας. ("Ενας πληθυβμός πού δέ μποροΰβε νά προβαρμόβει τήν τεχνική του άνάλογα μέ τήν αΟξηβη τής πυκνότητας fi θά έξαφανιζόταν R θά έφευγε γιά νά κατακτήβέι άλλες χώρες). Οί άλλαγές πού άπαιτεϊ ή αυξημένη πυκνότητα, μπορούν νά προκαλέβουν έπανάβταβη β’ όλόκληρη τή βάβη τής κοινωνίας καθώς καί βτήν τεχνική, δπως τό άλέτρι, η μπορεϊ νά βυμβοΰν μετά άπό βαθμιαία βυνεχή πίεβη, δπως τά κτήματα πού βυνεχώς κατακομματιάζονταν, πού καταλήγει μέ τό νά ύποχωρήβει ή δύναμη των ζώων μπρός βέ όλοένα καί πιό έντο­ νη άνθρώπινη έργαβία. Μέβα β’ όλόκληρη τή γνωβτή Ιβτορία, οί χωρικοί ήταν τά θύματα τοΰ πολιτιβμοΰ, καί βτή βύγχρονη έποχή πολύ λί­ γοι έχουν μείνει πού νά μήν έχουν άπορροφηθεΐ εϊτε άπό τό βύβτημα τής άγορας εϊτε άπό τό βοβιαλιβτικό οικονομικό βύβτημα, είναι δμως δυνατό νά άναβυνθέβουμε άπό τά ύπόλοιπά του τό πώς μιά έλεύθερη κοινωνία καλλιεργητών μπορούβε νά είχε άναπτυχθεϊ. Μπορούμε νά ύποθέβουμε δτι, δταν τά κτήματα Λταν ά­ νάλογα μέ τή γνωβτή τεχνική, οί περιοριβμοί προέρχονταν άπό τή δυνατότητα έργαβίας. Κάθε οικογένεια έκανε μόνο τή δουλειά πού Λταν άπαραίτητη γιά τίς άνάγκες της καί τίς ύποχρεώβεις της δπως γιά βυνειβφορές βέ δημόβια έξοδα πού είχαν γίνει άποδεκτά γιά τή διοίκηβη καί τή θρηβκεία. Σ έ μιά τέτοια οίκονομία, βχεδόν τό βύνολο τής παραγω­ γής τής οίκογένειας τό κατανάλωναν οί ϊδιοι. Συββώρευβη βήμαινε τό νά έτοιμάζουν νέα γη, νά αυξάνουν τά ζώα τους, νά χτίζουν, καί νά φτιάχνουν έργαλεϊα. Σχετικά μέ τά ζώα, ή βυββώρευβη βημαίνει τό νά μή γίνεται κατανάλωβη — νά μεγαλώβει κανείς ένα μοβχάρι άντί νά τό βφάξει — δλλα δμως εϊδη έπένδυβης θά βήμαιναν έπιπλέον δουλειά μάλλον παρά έλλειψη κατανάλωβης* ϊβως μάλιβτα βήμαινε έπιπλέον κατανάλωβη, γιατί ή βκληρότερη δουλειά άπαιτεϊ περιββότερες θερμίδες. Ά πό τή νεολιθική έποχή ύπήρχε άβφαλώς είδίκευβη* χρειαζόταν είδικευμένη γνώβη καί έπιδεξιότητα γιά νά βγά­ λει κανείς μετάλλευμα άπό τή γή, καί γιά νά φτιάξει έργαλεϊα άπό πυρίτη, καθώς καί δυνατότητα έκμετάλλευβης τών φυβικών πηγών, (τό δν όριβμένα δτομα άπαβχολοΰνταν μέ είδικευμένη δουλειά βυνέχεια R 6χι θά πρέπει νά έξαρ42

τιόταν άπό χό μέγεθος χής κοινόχηχας. Σ έ μιά μικρή όμάδα. οί ειδικοί θά πρέπει νά άβχολοΰνταν, γιά μέρος χοϋ χρόνου χους, βάν κοινοί καλλιεργηχές). Ή είδίκευβη βυνεπάγεχαι άνχαλλαγή. Ό Ά ν ια μ Σμίθ Ελεγε δχι, άνάμεβα βέ ϊβους, θά γινόχαν άνχαλλαγή άγαθών μέ χήν άναλογία χοϋ ποβοΰ δου­ λείας πού χρειαζόταν γιά χήν παραγωγή χους. Ά λ λά αύχό δέ βήμαινε χίποχα έκεϊ δπου, ά π ί χή φύβη χών πραγμάχων, κάθε είδος δουλείας ήχαν διαφορεχικό. Ά πό χήν πιό παλιά έποχή έδιναν διαφορετική άξία βέ διάφορα εϊδη δουλείας — τόν Ιερέα χόν χιμοΰβαν πιό πολύ άπό τόν κουρέα — καί ή πληρωμή βέ βτάρι ένός βιδηρουργοΰ R ένός καλαμοβτεγαβτή θά όριζόταν βέ Ενα έπίπεδο πού θά τούς έπέχρεπε Ενα κατάλληλο, μέ χά κριτήρια χής κοινόχηχας, έπίπεδο ζωής. Ε ­ πειδή ή βοδειά ήταν διαφορετική άπό χρόνο βέ χρόνο άνάλογα μέ τόν καιρό, οί πληρωμές αυτές θά γίνονταν μιά με­ ρίδια βτή βοδειά παρά βέ μιάν όριβμένη ποβότητα βπόρου. Τό ποβόν γνώβης τοΰ είδικοΰ καί χά έργαλεϊα χου θά περνοϋβαν άπό παχέρα βέ γιό καχά χό ϊδιο βύβχημα δπως ή κχημαχική περιουβία. Διάφορα εϊδη κληρονομιάς είναι δυναχά — μέ διαδοχή \οϋ μεγαλύχερου γ,ιοΰ δχαν πέθαινε ό παχέρας χου (R δχαν άποβυρόχαν γιά νά άναζηχήβει χή βωτηρία, πρά­ γμα βυνηθιβμένο βχΐς βουδδικές κοινωνίες καί δχι δγνωβτο άλλοϋ), μέ κοινή κληρονομιά άπ’ δλους τούς γιοός, R μέ διαίρεβη τής περιουβίας άνάμεβα βτούς γιούς, R άνάμεβα βέ δλα τά παιδιά. Γιά τό γάμο μπορεΐ νά χρειαζόταν νά γίνει μιά πληρωμή βτήν οικογένεια τής νύφης R προίκα άπό τήν οΐκογένειά της. 01 πατριαρχικές κοινωνίες Εχουν κοινή τήν ίδέα τών νόθων, R τών άνώτερων R κατώτερων Ιεραρχικά βυζύγων. ΟΙ νόθοι καί οί μικρότεροι γιοί πού δέν Επαιρναν με­ ρίδιο βτήν κληρονομιά, θά ήταν ύποχρεωμένοι νά ύπηρετοΟν χούς βυγγενεΐς χους καί νά χούς ταΐζουν έκεϊνοι, έκχός δν υπήρχε κάποιος Αλλος χρόπος'ζωής. ΣχΙς περίπλοκες κοινω­ νίες φαίνεχαι δτι ή άνηβυχία τοϋ νά βεβαιώνονταν δτι οί κλη­ ρονόμοι τους ήταν δικοί τους, όδήγηβε τούς άνθρώπους βχό νά λαχρέψουν χήν γυναικεία παρθενία καί βχό νά βυλλάβουν χήν Ιδέα χής «χιμής> χής κόρης, χής άδελφής R χής γυναίκας. «Ή άγνόχηχα χών γυναικών* είπε ό Δρ. Τζόνβον, είναι έξαιρεχικά βημανχική, γιαχΐ όλόκληρη ή Ιδιοκτηβία έξαρτάχαι άπό αύχήν.3 νΙβως είχε βλλες ρίζες βχΐς μαγικές άνχιλήψεις χών πρωχόγονων άνθρώπων. Σ έ μερικές κοινωνίες Ε2. Τζαίημς Μπόσγουελλ, Ή ζ ω ή τ ο β (Εχβ. Ά λ λ ε ν χαΐ "Α νγοιιν, τόμος 11, σ. 86).

Λ ο·

Τ ζ ό ν σ ο ν

43

γίνε 0άβη ένύς είδους άθλήματος, δπως τό βλέπουμε βτϊς κω­ μωδίες της Παλινόρθωβης, — τό νά παραβύρεις τΙς γυναίκες ένός άλλου Αντρα καί νά προφυλάξεις τϊς δικιές οου. Στϊς περιββότερες κοινωνίες αύτό βυνοδευόταν άπό τό θεβμό της πορνείας γιά νά βυμβιβαβτεϊ Λ άνδρική οεξουαλικότητα μέ τΙς άπαιτήβεις τοΰ βυβτήματος τής οίκογένειας. Τά προβλήματα τής οικογένειας βυνδέονται δχι μόνο μέ τήν οικονομική βάβη τής ζωής άλλά καί μέ τήν κοινωνική όργάνωβη. Ή ίδιοκτηοία γής καί ζώων παρέχει Ενα μέβο βυναγωνιβμοϋ βέ θέβη κύρους — λέμε «μεγάλος Ανθρωπος» δ­ ταν έννοοΰμε κάποιον μέ μεγάλη περιουβία. Μέβα άπό τήν ίδιοκτηβία, οί οικογενειακές βχέβεις παραβύρθηκαν βτόν άγώνα. Έ κεϊ δπου τό άντάλλαγμα γιά τή νύφη ήταν βτό Εθιμο, oi κόρες άπέκτηβαν μεγάλη άξία· δπου άπαιτεϊται προίκα ή­ ταν βάρος βτό είβόδημα τής οικογένειας. ΤΗταν προοον τό νά Εχεις πολλούς γιούς νά δουλεύουν τή γή βου, άλλά μειονέκτημα τό νά Εχεις πολλούς άδερφούς γιά νά τή μοιραβτεϊτε. Μέ όποιοδήποτε βύβτημα κληρονομιάς, οί βυμπτώβεις τής οικογενειακής·ζωής Εφερναν άλλαγές βτή βχέβη τής Ιδιοκτηβίας βέ γή πρός τή δύναμη πού ήταν διαθέβιμη γιά νά τή δουλέψει, Ετβι πού μερικές οικογένειες νά βρίβκονται μέ περιββότερη γή άπό δβη μποροΰβαν νά καλλιεργήβουν καί Αλλες μέ λιγότερη. Κι άκόμα παίζουν ρόλο καί οί διαφορές τοϋ χαρακτήρα. Μερικοί Ανθρωποι είναι έργατικοΐ καί άγαποΰν τήν ίδιοκτηβία, Αλλοι είναι Αβτατοι, τεμπέληδες R γεν­ ναιόδωροι. Υπάρχει μιά τάβη γιά τόν περιοριβμό τής βυββωρευβης. Ή πιό πλούβια οικογένεια παντρεύει νωρίτερα τά παιδιά της, Ετβι πού τό μέγεθός της αυξάνει γρηγορότερα καί ή γή κατά κεφαλή έλαττώνεται βτήν τρίτη γενιά. Αυτή ή τάβη δμως Εχει γενικά άποδειχθεϊ πολύ άδύναμη γιά νά άνατρέψει τϊς δυνάμεις πού Ερχονται άντιμέτωπες μέ τήν Ιβότητα. Μέ μιά-κοινωνία δπου ύπάρχει άνιβότητα άνάμεβα βτίς οικογένειες, ή κατάβταβη διαιωνίζεται. Αύτοϊ πού Εχουν περιββότερη γή, μποροϋν νά χρηβιμοποιήβουν τήν έργατική δύ­ ναμη τών Αλλων, εϊτε χρηβιμοποιώντας τους μέ μιβθό εϊτε νοικιάζοντάς τους γή άπέναντι βέ Ενα μέρος τής βυγκομιδής. "Ετβι R άλλοιώς, ή Ιδιοκτηβία- γίνεται πηγή εΐβοδήματος άνεξάρτητα άπό τήν άπαβχόληβη τοΰ Ιδιοκτήτη. Έ κ εΐ δπου οί βυγκομιδές είναι έποχιακές, παρουβιάζεται μιά Αλλη πηγή εΐβοδήματος άπό τήν Ιδιοκτηβία. Άκόμα καϊ έκεΐ δπου ύπάρχει διαθέβιμη γή γιά νά καλλιεργηθεί, γιά νά

τήν έκμεταλλευτεϊ κανείς χρειάζεται προμήθειες βέ βπόρο, έργαλεϊα, ϊβως καί ζώα, καί όπωβδήποτε τρόπο ζωής γιά τήν περίοδο άπό τή βπορά ώς τό θεριβμό. Εκείνοι πού δέν Εχουν άρκετά γιά νά ζήβουν μέχρι τόν έπόμενο θεριβμό μπορούν νά βυντηρηθοΰν παίρνοντας ένα δάνειο, μέ τήν ύπόβχεβη πληρωμής δταν μαζέψουν τή βοδειά. Ά π ό αύτό έμφανίζεται φυβικά καί ή άντίληψη τού τόκου — τής πληρωμής μέ κάτι περιββότερο άπό έκεϊνο πού πήρε κανείς. "Ετει μιά οίκογένεια πού έχει Ενα περίββευμα πέρα άπό τϊς άνάγκες της, μπορεϊ νά αύξήβει τό εΐβόδημά της περιββότερο, δανείζοντάς το μέ τόκο. Τό μεγαλύτερο ποβόν τοΰ τόκου που μπορούν νά άποβπάβουν είναι ή διαφορά άνάμεβα βέ έκεϊνο πού μπορεϊ νά παράγει κανείς β’ Ενα χρόνο δουλείας βτή γή πού διαθέ­ τει καί βτό τί πρέπει νά καταναλώβει γιά νά ζήβει. Μέβα β’ αύτό τό δριο, τό ύψος μπορεϊ νά καθοριβτεϊ άπό τό Εθιμο βέ κάποιο βτρογγυλό ποβόν. Σ τούς Χάουβα, πρίν μπουν βτή βύγχρονη οίκονομία τού χρήματος, «κάθε δεμάτι καλαμπόκι πού δανείβτηκε νωρίς βτή χρονιά Επρεπε νά πληρωθεί βτό θεριβμό μέ δύο, ίί, δν ό δανειβτής ήταν γενναιόδωρος, τά δυό δε­ μάτια Επρεπε νά πληρωθούν μέ τρία.»’ “Έτβι δταν κάποιος είχε δυό φορές πιό πολύ καλαμπόκι άπό δτι χρειαζόταν γιά νά καταναλώβει μποροΰβε νά φάει τό μιβό καί νά δανείβει τό υπόλοιπο. νΕτβι θά είχε πάλι τό βύνολο τήν έπόμενη βοδειά, θά δάνειζε ξανά τό μιβό, κι Ετβι βυνέχεια χωρίς νά κάνει άλ­ λη δουλειά η νά οίκονομήοει, ζώντας άπό «είβόδημα πού δέν κέρδιβε». Ό γεναιόδωρος δανειβτής πού ζητοΰβε 50 βτά έκατό άντί 100 βτά έκατό θά πρέπει νά ήταν ό Ιδιοκτήτης πού δέν ϋθελε νά έκμεταλλευτεϊ τή φτώχεια τών γειτόνων του. Ή άπαγόρευβη τοΰ τόκου καί ό γιορτάβιμος χρόνος πού β* αυτόν ββύνονταν 8λα τά χρέη βύμφωνα μέ τόν έβραϊκό νόμο, χρειαζόταν γιά νά βάλει κάποιον Ελεγχο βτή βυββώρευβη ά­ πό αυτή τήν πηγή. Ά π ό τό βύβτημα τών δανειβμών άναπτύχθηκε τό βύβτημα τού νά βάζεις τή γή βάν ένέχυρο. Αύτό έπέτρεπε βέ πλούβιες οίκογένειες νά άποκτοΟν τή γή τών χρεοκοπημένων όφειλετών. Oi οίκογένειες πού Εχαναν τή γή τους Επρεπε νά δουλέψουν βέ άλλους η νά γίνουν κολλήγοι. Μιά καί ή οίκογενειακή ζωή βυνδεόταν μέ τήν ίδιοκτηβία, θά βχηματιζόταν μιά τάξη άπό γαιοκτήμονες πού παν3. Φέςθ, δπου πρίν, σ. 30. Ό καθηγητής Φέρθ, υπολογίζοντας σέ δ(?ους άγοοάς, υποστηρίζει δτι ή Αξία τής πληοωμής ϊσβυνε μέ τήν πτώση σέ τιμή τοΰ καλαμποκιού μετά τή συγκομιδή, άλλα αύτό δέν Α­ φοβα τή γένεση είσοδήματος σέ δοους καλαμποκιού.

45

τρεύονταν μεταξύ τους, και μιά τάξη άπό έργάτες ποΟ δέν είχαν παρά τή φτώχεια τους ν’ άφήοουν βτά παιδιά τους. Τό ρωμαντικό παραμύθι τής τραγικής βύγκρουβης άνάμεβα βτήν άγάπη καί βτό καθήκον ύπάρχει βέ πολλές γλώββες. Μιά άνεξάρτητη οίκογένεια πού είχε άρκετή γή γιά νά βυντηρηθεΐ μποροϋβε νά δουλεύει δβο αίβθανόταν δτι άξιζε τόν κόπο. ( Ή έλευθερία αυτή περιοριζόταν έκεΐ δπου ή καλ­ λιέργεια ήταν κοινή, δπως βτό βύβτημα τών τριών άγρών, άλλά άκόμα κι έκεΐ μερικοί μπορε! νά κόπιαζαν περιββότερο άπό άλλους). Δουλεύοντας περιββότερο μέβα βτό χρόνο Λ οίκογένεια θά κέρδιζε μεγαλύτερη βοδειά, εϊτε καλλιεργών­ τας πιό πολύ, βγάζοντας π. χ. καλλίτερα ζιζάνια, θ ά προβπαθοϋβαν νά παράγουν τόβο δβο χρειάζονταν γιά νά ζήβουν χωρίς νά κουράζονται ύπερβολικά. Στή γλώββα τών οίκονο­ μολόγων, θά ϊρορροποΰβαν τή χρηβιμότητα τοΰ είβοδήματος μέ τή δουλειά. Μιά οίκογένεια πού δέν είχε γή θά έπρεπε νά δουλέψει πολύ πιό βκληρά. "Ενας κολλήγος πού θάπρεπε νά δώβει τό μιβό προϊόν ένός κομματιού γής γιά νά τόν ά­ φήοουν νά τό δουλέψει θά πρέπει νά παράγει πιό πολύ άπό δυό φορές δβο παράγει μιά έλεύθερη οίκογένεια πού κατεί­ χε τήν ϊδια £κταβη, δν ήθελε νά τρώει τό ϊδιο καλά δπως αύτοί. (Π ιό πολύ άπό δυό φορές, γιατί θά έδινε τό μιβό άπό τό βύνολο τής παραγωγής καί θά άπρεπε, νά βρεϊ τό βπόρο άπό τό δικό του μιβό). Γιά νά κερδίβει δυό φ ορ ές τό είβόδημα, θά πρέπει νά δουλέψει πιό πολύ άπό δυό φορές πιό βκληρά. Στή γλώββα τών οικονομολόγων, μετά άπό ένα όριβμένο βημεϊο άποδίδει λιγότερο ή έργαβία πού γίνεται βέ μιά όριβμένη περιοχή μέ μιά δεδομένη γεωργική τεχνική, Ετβι ώβτε βάν παράδειγμα, οί έπΐ πλέον ώρες άπαβχόληβης κατά άνθρωπο βτή διάρκεια ένός χρόνου άποδίδουν λιγότερο προϊόν άπό δέκα βτά έκατό έπιπλέον. "Ιβ ω ς θά είναι άδύνατο νά παράγει κανείς άρκετά γιά νά βυντηρήβει τό ϊδιο έπίπεδο ζωής δπως ή άνεξάρτητη οίκογένεια, παίρνοντας ύπ’ δψη τό είδος τής γής καί τήν τε­ χνική πού χρηβιμοποιεΐται, £τβι πού δχι μόνο δουλεύει πιό βκληρά άλλά τρώει καί λιγότερο. Ή οίκογένεια των Ιδιοκτητών, άπό τήν άλλη μεριά, μπορεϊ νά καταναλώνει περιββότερο άπό τήν έλεύθερη οικο­ γένεια καί νά δουλεύει λιγότερο. Ή πρώτη χρήβη τοΰ περιββεύματος πού βυγκεντρώνουν είναι βυνήθως νά βγάζουν τϊς γυναίκες τους άπό τή δουλειά βτούς άγρούς. Μετά χρηβιμοποιοΰν ύπηρέτες Α βκλάβους ϋτβι πού νά μή χρειάζεται

46

νά δουλεύουν oi γυναίκες τους οΟτε βτό βπίτι, καί τελικά καί οί γιοί άπαλλάββονται άπό τή δουλειά. Υπάλληλοι καί φύ­ λακες χρηβίμευαν γιά νά άναγκάζουν τούς κολλήγους νά πληρώνουν, καί ό παππας, πού είχε τό μερίδιό του βτήν ύπό­ θεβη, κηρυββει βτούς φτωχούς τήν ύποταγή. Σ έ κάθε βτιγμή, τό ΰφος τών ένοικίων καί τοΰ τόκου βρίβκονται βταθεροποιημένα άπό τό Εθιμο και τή χρήβη βτρογγυλών άριθμών, άλλά ύπάρχει χονδρικά Ενα βτοιχεΐο προβφορας καί ζήτηβης βτήν κατάβταβη. "Οταν αυξάνεται ό πληθυβμός, ή ζήτηβη γιά γή αυξάνεται κι αυτή. Ό γαιοκτήμονας μπορεϊ νά 0ρεϊ κολλήγους γιά μικρότερους άγρους, Ετβι πού νά χρειάζεται νά δουλέψουν πιό βκληρά γιά νά ζήβουν. Τό βυνολικό προϊόν μιας όριβμένης περιοχής άνεβαίνει, καί μαζί καί τό εΐβόδημα τοϋ Ιδιοκτήτη. 'Ακόμα κι άν υ­ πήρχε γη διαθέβιμη γιά νέα έγκατάβταβη, δέν μπορούν να τή χρησιμοποιήσουν οί φτωχοί γιατί δέ διαθέτουν παρά τά χέρια τους. ΟΙ γαιοκτήμονες μπορούν νά άρχίβουν νά άποδίδουν. Στή γλώββα τών οίκονομολόγων, ή αΰξηβη τοϋ πληθυβμοΰ μειώνει τό όριακό προϊόν τής δουλείας και αυξάνει τό προϊόν τής γής, Ετβι πού τό μέβο εΐβόδημα πέφτει, ένώ ό πλούτος τοΰ γαιοκτήμονα αύξάνει. Ό Μάλθους τρόμαξε τόν άνθρωπιβτικό δέκατο δγδοο αΐώνα μέ τό δόγμα δτι ή αΰξηβη τοΰ πληθυβμοΰ β’ δλη τή γή ξεπερνάει τήν αΰξηβη βέ τρόφιμα, καί δτι ή δυστυχία καί ή πείνα θά τή βυγκρατήβουν. Ά π ό τήν άνάλυβη τών βυνεπειών τής οικογενειακής Ιδιοκτησίας βέ γη πού προηγήθηκε, (ραί­ νεται καθαρά δτι ή μαλθουβιανή δυβτυχία θά άρχιζε οταν (μέ τή διαθέβιμη τεχνική) τό μέγιβτο ποβόν δουλείας πού θά μποροΰβε νά άποδώβει Ενας άνθρωπος β’ Ενα χρόνο δέν άρκοΰβε νά άποδώβει άρκετά γιά νά τόν διατηρήβει βτή ζωή. Τότε δμως δέ θά είχε πλεόναβμα νά παραδώβει βτόν Ιδιο­ κτήτη R τό δανειβτή. Πέφτει βτή δυβτυχία, πολύ πρίν φτάβει β’ αύτό τό βτάδιο, άπό τΙς άπαιτήβεις τους. Ά λ λ ά δν δέν ύπήρχαν Ιδιοκτήτες δέ θά ύπήρχε πλεό­ ναβμα, γιατί oi έλεύθερες οίκογένειες δέ θά είχαν κίνητρο νά παράγουν περιββότερα άπό δτι χρειάζονταν γιά κατανάλωβη.

47

4 ΦΥΑΗ ΚΑΙ ΤΑΞΗ Ό βυνδυαβμός τής Ιδιοκτηοίας μέ χΐς οικογενειακές βχέβεις μπορεϊ νά γεννοΰβε μιά τάξη άπό γαιοκτήμονες βέ βυνθηκες ειρηνικές άλλά ή πιό βυχνή αίτία της ήταν ό πόλε­ μος. Δέν ξέρουμε δν ό πόλεμος άναπτύχθηκε πρώτα βάν ά­ θλημα fi βάν μορφή κυνηγιού — νά κυνηγούν άνθρώπους δταν δέν υπήρχε άλλο κυνήγι· ξέρουμε δτι δέν υπάρχει μέ­ ρος τοΰ κόβμου έκτός ϊβως άπό τόν άρκτικό κύκλο) που νά μήν παρουβιάβτηκε μέ τή μιά Λ τήν άλλη μορφή. Έ κεϊ δπου oi γείτονες βρίβκονται βτό ϊδιο τεχνικό έπί­ πεδο, μέ δχι πολύ ίβχυρά δπλα, δπως οί άνθρωποι τής λίθι­ νης έποχής πού βρίβκονται βτή Νέα Γουινέα1, ό πόλεμος μπορεϊ νά βυνεχιβτεϊ γιά άπεριόριβτο χρόνο. "Οπως άνεβαίνει τό τεχνικό έπίπεδο, μέ τή χρήβη τών μετάλλων, έμφανίζεται τό ταξικό βύβτημα που μπορούμε νά όνομάβουμε γενικά φ ε­ ουδαρχία. Οί εΰγενεΐς πολεμούν καί όργανώνουν τόν άγώνα, ένώ οί καλλιεργητές είναι ύποχρεωμένόι νά τούς βυντηρούν παρέχοντας Ενα γεωργικό πλεόναβμα, πέρα άπό τή δι­ κή τους κατανάλωβη καί νά έππρέπουν βτούς γιούς τους νά τούς παίρνουν βτρατιώτες γιά τΙς τάξεις τοΰ βτρατοΰ. 01 καλ­ λιεργητές βέ κάθε περιοχή Εχουν Ε,να δυνατό κίνητρο νά ύποβτηρίξουν τούς δικούς τους κυρίους, γιατί άλλοιώς οί κύ­ ριοι μιας άλλης περιοχής θά Εκαναν έπιδρομή καί θά τούς Εβφαζαν. "Οταν μιά όμάδα μπορέβει νά νικήβει μιάν άλλη, εϊτε γιατί είναι πιό πολυάριθμη, η πιό καλά όργανωμένη, εϊτε γιατί έμφανίβτηκε Ενας δυνατός άρχηγός R γιατί Εφταβε βέ £να άνώτερο έπίπεδο άποτελεβματικότητας βέ δπλα και τα­ κτική, τότε ό πόλεμος γίνεται κατάκτηβη. Σ έ πολλά μέρη τοΰ κόβμου, βέ καιρούς πού δέν έχει κα­ ταγράψει ή Ιβτορία, ό Ενας λαός έδιωξε Εναν άλλον, πού ή1. Βλ. πιό πάνω οελ. 86.

48

ταν λιγότερο καλά έξοπλιομένος γιά πόλεμο, άπό τή γή του, καί έγκαταβτάθηκε ό ϊδιος έκεΐ. Σ τή ούγχρονη έποχή αύτό παρατηρήθηκε δταν οΙ. Μπαντου πήραν τή Νότιο ’Αφρική ά­ πό τούς Βουομάνους κι δταν oi χριβτιανοί πήραν τή Βόρειο ’Αμερική. Πιό βυχνά ό καταχτημένος λαός έμεινε έκεΐ καί δούλευε γιά νά δίνει τό πλεόναομά του βτούς νέους άφέντες. "Οταν οί κατακτητές είχαν ήδη όργανωθεΐ βέ μιά κοινωνική Ιεραρ­ χία, έδιναν γή, μαζί μέ τούς'καλλιεργητές πού τή δούλευαν οτούς εύγενεϊς καί οί κάτω τάξεις άνέβαιναν πάνω άπό τή νέα πιό κάτω τάξη πού ήταν oi παλιοί κάτοικοι τής γής. Μιά άλλη οίκονομική χρήβη τοϋ πολέμου ήταν τό νά πάρουν δούλους. Τό βύβτημα τοΰ νά χρηβιμοποιοΰνται δού­ λοι γιά νά δουλεύουν τή γή ένώ oi κύριοι ήταν άπαβχολημένοι μέ τόν πόλεμο, έχει παρατηρηθεί βέ πολλά άφρικανικά βαοίλεια. Τό πιό περίφημο παράδειγμα (έκτός άπό τή βύγχρονη έποχή) ήταν ή άθηναϊκή αύτοκρατορία. (Ή Σπάρτη ήταν έξαρτημένη λιγότερο άπό τούς δούλους καί περιββότερο άπό τόν ντόπιο πληθυβμό πού μεταχειριζόταν βάν εί­ λωτες.) Μιά κοινωνία δμως, δέ μπορεϊ νά άποτελεΐται μόνο άπό κύριους καί δούλους, θ ά πρέπει νά ύπάρχει Ενας άρκετά μεγάλος έλεύθερος πληθυβμός — oi κάτω τάξεις — πού νά ταυτίζονται μέ τους κυρίους καί νά κρατδνε τούς βκλάβους βτή θέβη τους. Στήν 'Αθήνα, ^ήν άριβτοκρατία άποτελοϋβαν έκεΐνες oi οικογένειες πού είχαν άρκετή γή δική τους καί δούλους γιά νά βυντηροΰν τούς γιούς τους βάν Ιππότες, έ ­ νώ τό πεζικό τό άποτελοϋβαν άγρότες πού είχαν λίγους δού­ λους καί δούλευαν oi ίδιοι. ΟΪ έπιβτάτες πού χρειάζονταν γιά τήν κυβέρνηβη τών μεγάλων κτημάτων ήταν βυχνά δοϋλοι πού oi κύριοί τους τους είχαν προβιβάβει γιά νά κρατανε τούς άλλους δούλους βτή δουλειά. Oi δοΰλοι τοϋ βπιτιοΰ, βάν τόν μπάρμπα θωμα, χρειάζονταν λιγότερη βία γιά νά μείνουν ήβυχοι. “Ενας βυνεχής πόλεμος ήταν άπαραίτητος γιά νά προμηθεύονται βυνεχώς νέους αιχμαλώτους1. Σ έ ένα άλλο τύπο άργάνωβης, μιά κεντρική κυβέρνηβη είχε τόν έλεγχο τόβο τών βτρατιωτικών δβο καί τών πολιτι­ κών ύποθέβεων· ή δύναμη κι ή έξουβία έθριβκε τήν προβωποποίηβή της βτόν κληρονόμο μιας πριγκηπικής δυναβτείας — ένα Φαραώ ή έναν νΙνκ α '— πού διεκδικοϋβαν τό δικαίω­ μα νά παίρνουν φόρους κατευθείαν άπό τούς καλλιεργητές 2. Βλ. Μ. I. Φίνλϊϋ, ή δ ο υ λ ε ι ά ά β χ ά ι ό τ η τ ο , έκδοτης 4 Ιβιος.

στήν

κ λ α σ σ ι κ ή

49

καί που ξαναμοίραζαν χό πλεόναβμα βχούς διοικηχικους ύπαλλήλους χους καί χούς βχραχιωχικούς άρχηγούς. "Ε να κένχρο βχραχιωτικης δύναμης μπορεΐ νά αύξήβει χό είβόδημά χου μέ δυό άκόμα χρόπους. Ό πρώχος είναι χό νά ύποχάξει χις κυβερνήβεις γειχονικών χωρών, άφήνονχας χή διοίκηση, νά χούς παίρνουν φόρο, πού αύχές είναι άναγκαβμένες νά πάρουν άπό χό πλεόναβμα χοϋ δικού χους λαού. Τό δεύχερο είναι νά ιδρύουν άποικίες πού νά κυριαρχούν πάνω βτούς ιθαγενείς βχϊς περιοχές χους, η νά καλλιεργούν χή γή (μέ δούλους R μέ χή δική χους δουλειά) καί νά βχέλνουν Ενα ποβοβχό βχήν παχρίδα. Αύχοΐ οί χέββερις χρόποι — ή φεουδαρχία, ή κενχρική διοίκηβη, ή άποικιοκραχία καί ό άποικιβμός πού γι’ αυτούς εί­ ναι δυναχό μιά κυρίαρχη τάξη νά άποοπάβει χό άγροχικό πλεόναομα, Εχουν έπαναληφθεϊ, μέ διάφορες άλλαγές και βυνδυαομούς, β’ όλόκληρη χήν ίβχορία άπό χή νεολιθική έποχή μέχρι βήμερα. Εϊχε ή καλλιέργεια γινόχαν άπό σκλάβους, δουλοπάροι­ κους η χωρικούς, καί χό πλεόναβμα χό Επαιρναν άνεξάρχηχοι κύριοι R άξιωμαχικοΐ ένός μονάρχη, η μιας άποικιοκρατικής δύναμης, οί κεντρικές γραμμές τών οικονομικών βχέβεων ή­ ταν οί ϊδιες. "Ενα μέρος τοΰ πλεονάβματος τό κατανάλωναν γιά νά βυντηρήβουν Ενα βτρατοκραχικό σύστημα και Ενα άλ­ λο γιά νά διατηρήβουν τό έπίπεδο ζωης τών κυρίων. Τά Εξο­ δα τών σπιτικών τους αύξαναν πολύ τήν χειροτεχνική παρα­ γωγή. Χρειαζόταν είδικευμένη ικανότητα γιά νά γίνουν τά όπλα, τά ρούχα, χά Επιπλα, χά άμάξια καθώς καί χά καλλιχεχνήμαχα πού άφιερώνονταν βτούς θεούς. Οί λίγοι καί άπλοΐ τεχνίτες βτά έλεύθερα χωριά ζούβαν άπό χΐς βυνεισψορές χών καλλιεργηχών· οί χεχνίχες χώρα ήχαν έξαρχημένοι άπό χούς πλούβιους και κέρδιζαν Ενα χμήμα άπό χά νοίκια χους ύπηρεχώνχας τίς άπαιχήβεις χους γιά βχραχιωχική δύ­ ναμη, άνεβη κι έπίδειξη. Έ κεί δπου έκαχό οικογένειες πληρώνουν χή μιβή χους βοδειά β’ Ενα γαιοκχήμονα, ή οΐκογένηά χου δέ χρειάζεχαι νά φάει έκαχό φορές πιό πολύ βχάρι ά).ο χήν οικογένεια ένός καλλιεργηχή (κι άκόμα μπορεΐ νά άπαιχούβε νά χού δίνονται κρέας, φροΰχα και μέλι βάν Εκχακχη συνεισφορά). "Ενα χμημα χού μεριδίου χου βέ βχάρι ξοδεύεχαι βτό νά ύποβτηρίξει τούς παραγωγούς πρώτων άγροτικών υλικών (μεταξιού, βαμ­ βακιού ή μαλλιού) καί βέ μεχαλλωρύχους ή ύλοχόμους, καί το ύπόλοιπο γιά νά βυνχηρήβει έκείνους πού ήχαν έξαρχημένοι άπό αύχόν. Εκείνοι άπό αύχούς πού ήχαν οικοδόμοι καί

50

βιοτέχνες έξυπηρετοΰν ώς Ενα βημεϊο τϊς άνάγκες ό Ενας τοΰ Αλλου. *Έτβι τό οτάρι που άποχωρίζεται ό καλλιεργητής μετατρέπεται, μέβα άπό τΙς Ικανότητες καϊ τήν τέχνη, βέ ϋφθονο πλούτο καί μεγαλείο. 01 πόλεις άναπτύχθηκαν γύρω άπό όχυρά δπου oi ΰνθρωποι καί τά ζώα μποροΰβαν νά άποβυρθοΰν δταν γινόταν έπίθεβη, καί γύρω άπό ναούς καί παλάτια. ΔημιουργοΟνταν ένδιάμεβες τάξεις άνάμεβα βτούς καλλιεργητές καί τούς γαι­ οκτήμονες, τάξεις άπό τεχνίτες, έμπόρους, χρηματιβτές καί υπάλληλους πού φρόντιζαν γιά τΙς άνάγκες τών πλουβίων βπιτικών κι άκόμα τάξεις άπό Ιερείς καί βοφούς πού μοιρά­ ζονταν τά προνόμιά τους. "Οταν βαβτοΰβε ή είρήνη γιά μεγάλα διαβτήματα, βχηματίζονταν μεγάλες πόλεις άπό τεράβτιες μάζες τοΰ πληθυβμοΰ, κι όί πόλεις αυτές βυντηροϋνταν άπό τό πλεόναβμα πού, μέ τόν ένα R τόν δλλο τρόπο, ήταν υποχρεωμένοι νά παράγουν καί νά διαθέβουν oi καλλιεργητές. Ή άναλογία τών κατοίκων τής πόλης πρός τούς καλλι­ εργητές ήταν έξαρτημένη άπό τήν εύφορία τής γής, τήν πα­ ραγωγικότητα τών γνωβτών μεθόδων καλλιέργειας, (είδικά βέ βχέβη μέ τή χρήβη τοΰ νερού) καί τό έπίπεδο κατανάλω­ βης πού έπιτρέπανε βτόν καλλιεργητή. Έκι ϊ δπου ό θεριβμός είναι έποχιακός, μποροΰβαν νά όρ^ανωΟοΟν ολόκληροι βτρατοϊ άπό έργατικά χέρια (πού θρέφονταν άπό τό προϊόν τού κόπου τους) τίς έποχές πού δέν ύπήρχε δουλειά, γιά νά χτίζουν καί νά πολεμάνε. Ά ­ νάμεβα βτίς βτρατιωτικές κάβτες βτίς ’ Ινδίες μέ τή γιορτή τοΰ φθινόπωρου γιορτάζεται ή άρχή τής έποχής τών πολέ­ μων. Υποθέτουμε δτι μ’ αυτό τόν τρόπο γέμιβαν οί κοιλάδες τοΰ Νείλου, τοΰ Ίνδοϋ , τών ποταμών τής Μεβοποταμίας καϊ τό Μεκόγκ μέ τά καταπληκτικά μνημεία πού τά λίγα ύπολείμματά τους μάς γεμίζουν κατάπληξη βήμερα. Ε κτός άπό τήν κατάκτηβη, ύπήρχε μιά πηγή πλούτου βτό έξωτερικό έμπόριο. Μέ τή βυββώρευβη ένός γεωργικού πλεονάβματος βτό παλάτι, βτό ναό R τό βπίτι του γαιοκτήμο­ να, ύπήρχε δυνατότητα νά άγοραβτοΰν έξωτικά εϊδη πολυ­ τελείας. Μπορεϊ νά βυμβαίνουν άνταλλαγές τών άναγκαίων γιά μαζική κατανάλωβη άνάμεβα βέ γειτονικές φυλές μέ δια­ φορετικά μέβα — δπως άνάμεβα βέ κυνηγούς καί καλλιερ­ γητές, άλλά έκεϊ πού τό ταξίδι ήταν δύβκολο καί έπικίνδυνο μποροΰβε νά γίνει έμπόριο βέ μεγάλες άποβτάβεις μόνο μέ άγαθά πού είχαν μεγάλη άξία βέ άναλογία μέ τόν δγκο τους. (Αυτό ίβχύει τό ϊδιο καί γιά έκεΐ δπου γίνονταν άνταλλαγές

51

μέ τελετουργικό R πολιτικό περιεχόμενο, δβο καί δπου ύπηρχε ό παράγοντας τών τιμών καί τοΰ κέρδους). Τό κόβτος βέ βτάρι ένός άγαθοϋ πού έχει εΐβαχθεΐ άποτελεϊται άπό τό βτάρι πού χρειάζεται γιά νά βυντηρήβει τά έργατικά χέρια πού κάνουν τό έξαγώγιμο είδος μέ τό όποιο άνταλλάββεται, καί γιά νά βυντηρήβει καί νά ύπεραβπίβει τό φορέα τους. Τά παλά­ τια, οί ναοί καί τά πλούβια βπιτικά βτολίζονταν μέ έξωτικά προϊόντα R καταβκευές άπό έξωτικά πρώτα ύλικά γιατί μποροΟβαν, μέ τόν Ενα R τόν άλλο τρόπο, νά τά άγοράβουν μέ βτάρι. Ό Η ρόδοτος είχε παρατηρήβει δτι δέν ύπήρχαν άγορές βτίς περβικές πόλεις.3 Ή διαδικαβία τής προμήθειας τρο­ φίμων καί πρώτων ύλών γιά τήν άβτική κοινότητα μποροΰβε νά όργανωθεΐ μέ τή βυλλογή φόρων, μέ τήν άποθήκευβη καί τό μοίραβμά τους βάν μιβθούς, άμοιβές καί προβφορές πού γί­ νονταν βτό δνομα τού άρχηγοΰ τοΰ κράτους. Παρόμοιες άνταλλογές άγαθων καί ΰπηρεβιών μέβα βτήν άβτική κοινότητα, καί οί άξίες τών άνταλλαγών αυτών, κανονίζονταν άπό τό Εθιμο καί τή βειρά πού είχε κάθε άπαβχόληβη. Ή ιδέα τοϋ έμπορίου γιά κέρδος ύποθέτουμε βτι γεννήθηκε άπό τις άνταλλαγές άνάμεβα βέ λαούς πού ήταν ξένοι ό Ενας βτόν άλλον, πέρα άπό τούς κανόνες καί τΙς ύποχρεώβεις της κοινωνίας της πατρίδας. Τό έμπόριο βέ μεγάλες άποβτάβεις πού Εκαναν διάφοροι μεβάζοντες ήταν έλεύθερο καί βτίς δυό του άκρες. Οί Φοίνικες καί οί "Α ραβες πού είδικεύονταν βέ θαλάββιες μεταφορές δέν είχαν ύποχρεώβεις άπέναντι βέ καμιά άπό τΙς δύο άκρες τοϋ ταξιδιού. Ό Άριβτοτέλης θλιβόταν γιά τήν άφύβικη δραβτηριότητα τοΰ νά βγάζουν χρήματα, πού είχε πιά γίνει μόνιμη τήν έποχή του, Ον τή βύγκρινε κανεϊς μέ τή φυβική δραβτηριότητα τοΰ νά άνταποκρίνεβαι πρός τϊς άνάγκες τοϋ βπιτιοΰ καί της κοινότητας.4 Ά π ό τό έμπόριο διά μέβου τών έμπόρων άναπτύχθηκε Ε­ να ένδιάμεβο μέβο βυναλλαγής. “ Ετοι μποροΰβες νά πουλήβεις Ενα είδος άγαθοϋ χωρίς νά εΐβαι ύποχρεωμένος νά άγοράβεις Ενα άλλο άμέβως. Κι άκόμα βρέθηκε πώς ήταν ικα­ νοποιητικό νά έκφράζονται άξίες μέ τούς δρους ένός κοινοϋ μέτρου. Τό χρυβάφι (πού τό πρωτομεταχειρίβτηκαν βτήν έλληνική άποικία της Λυδίας) άποδείχτηκε έξαιρετικό υλικό 3. Βλ. Κΰρλ Πολάνυι, Έ μ π ό ρ ι ο κ α ί ά γ ο ρ ΰ σ ι i ς π ρ ώ ι μ ε ς α ύ τ ο χ ρ α ι ο ρ ί ε ς , (Ιχβ,,βη Χ0ο {βιου χβϊ Λλλιον), σ. 16. 4. Ό που πρίν, σ. G4 xui συνέχεια, σημ. 3.

52

γι’ αύτό χό βκοπό. Ά π ό χό έξωχερικό έμπόριο, τό χρήμα μπή­ κε βχήν έβωχερική οικονομία* έγιναν πολλές άνχαλλαγές υλι­ κών καί ύπηρεβιών μέ χό μέβον χής πληρωμής βέ χρήμα. Τι­ μές βέ χρήμα, μιβθοί βέ χρήμα καί φόροι βέ χρήμα έμφανίβχηκαν βχή θέβη χοϋ βυβχήμαχος χών πληρωμών βέ είδος. Ή ίδέα χής έπένδυβης γιά κέρδος άναπχύχθηκε κι αυτή άπό χό έξωχερικό έμπόριο. Ό έμπορος χρειαζόχαν χρήμα γιά νά άνχαποκριθεί βχά έξοδα χοΰ χαξιδιοΰ μέ πλοίο, καμήλες R άχθοφόρους, καθώς καί γιά χά άγαθά, πού ή πώληβή χους θά μποροΰβε νά ξεπληρώβει χήν έπένδυβη μέ άρκεχό κέρδος ώβχε νά άνχαμείψει έκεϊνον πού χήν έκανε γιά χόν κίνδυνο καί χήν ένόχληβή χου καί νά μπορέβει χό νά ξαναρχίβει πάλι βέ μεγαλύχερη κλίμακα. Ό χόκος, πού είχε άποδοκιμαβχεί βάν χοκογλυφία δχαν έμφανίβχηκε μέβα άπό χίς άνάγκες χοϋ καλλιεργηχή, χώρα πήρε άλλη μορφή, καί ύπολογιβμοί λεπχόχεροι άπό χό 100 βχά έκαχό βέ καλαμπόκι μπήκαν βέ χρήβη. 'Ολόκληρες πόλεις χρωβχοΰβαν χήν άκμή χους βχό έμ­ πόριο καί χό έπάγγελμα χοΰ χρημαχιβχή έμφανίβχηκε χόχε. Λύχό έπεκχάθηκε άπό χό έζωχερικό έμπόριο καί βχήν έβωχε­ ρική παραγωγή, άλλά μέχρι χίς άρχές τής βύγχρονης έποχής βτήν Ευρώπη καί μέχρι βήμερα βέ κοινωνίες πού δέν καχαβρόχθιβε άκόμη ό Ευρωπαϊκός πολιτιβμός, ή είββολή χοΰ κίνηχρου χοΰ κέρδους βχήν έβωχερική παραγωγή περνοΰβε άπό χόν έλεγχο χών κανονιβμών πού βασίζονταν βτό κΰρος καί τήν ίδέα τής βωβτής τιμής πού έδινε βέ κάθε άνθρωπο έ­ να έπίπεδο ζωής κατάλληλο γιά τή θέβη του βτήν κοινωνία. Μιά Ιεραρχημένη κοινωνία έπρεπε καί νά δικαιωθεί.'Πο­ λύ βυχνός ήταν ό βυλλογιβμός δτι ή κυριαρχία μιας όμάδας άπό οικογένειες πάνω βτίς ύπόλοιπες είχε βχέβη μέ χή «φυ­ λή». Ή άνχίληψη χοΰ «έμεΐς» καί «οί άλλοι», πού βχεχιζόχαν μέ κανόνες γύρω άπό χό ποιόν έπρεπε νά πανχρευχεϊ κανείς, έμφανίβχηκε έκεϊ δπου ήρθαν βέ έπαφή λαοί μέ διαφορεχική γλώββα καί βυνήθειες. Ό καθένας μποροΰβε νά είχε ένα βυναίβθημα ύπεροχής πάνω βχούς άλλους. Τώρα ή ύπεροχή έγινε άβύμμεχρη. Μέ καλλίχερη χροφή, μέ χήν εύκαιρία νά άναπχύξουν χή δύναμη καί χό θάρρος χους, R νά άφοβιωθοΰν βχά γράμμαχα, έκεϊνοι πού έπωφελοΰνχαν άπό χό βύβχημα μποροΰβαν νά νοιώθουν δχι ήταν διαφορετικά δντα άπό χούς δούλους R χούς χωρικούς πού χούς βυντηροΰβαν, καί περίμεναν νά χούς άναγνωρίζουν χή διαφορά αύχή. Οί κανόνες γύρω άπό χό γάμο έγιναν πιό αύβχηροί, έχβι πού χό «αίμα» χους νά μή μπορεΐ νά άνακαχωθεί μέ χό αίμα χών καχωχέρων χους. Σχίς περιββόχερες κοινωνίες ό κανόνας

53

αυτός έφαρμοζόταν βτίς γυναίκες τών άνωτέρων οίκογενειών — οί άντρες μποροΰβαν έλεύθερα νά άποκτοΰν νόθα καί νά άνυψώνουν καμιά φορά μία καλλονή βτή δική τους βειρά μέ τό γάμο. Μερικοί, δπως οί Εβραίοι βτήν Παλαιβτίνη καί οί Βραχμάνοι βτίς ’ Ινδίες, δίδαβκαν πώς ήταν τό ϊδιο έγκληματικό γιά τόν δνδρα καί γιά τή γυναίκα νά άνακατώνουν τό αίμα τους (δ ν καί ή πρακτική δέν άκολουθεί πάντα τή θεωρία). Ή ιδέα τής «φυλής* ένιβχύθηκε δπου ύπήρχε κάποια έντονη διαφορά βτήν έμφάνιβη τοΰ άνώτερου άπό τον κατώτερο λαό. Τό πιό κοινό ήταν τό χρώμα, άλλά μποροΰβε νά είναι δ,τιδήποτε. Οί Γιαπωνέζοι περιφρονοΰβαν τους Ά ϊνού δχι γιατί ήταν δβπροι άλλά γιατί είχαν γένια. Ό ’λ ριβτοτέλης ίβχυριζόταν οτι οί δούλοι ήταν κατώτερα δντα, δν καί πολλοί ήταν άπόγονοι αιχμαλώτων πού είχαν βυλληφθεί βτούς πολέμους άνάμεβα βτίς ελληνικές πολιτείες κι άπό.τό ϊδιο ποιόν δπως οί κύριοί τους. Ή ιδέα δτι ή τάξη ήταν τμή­ μα τής φυβικής τάξης τών πραγμάτων, έφταβε μέβα άπό τή φεουδαρχική έποχή βτήν Ευρώπη μέχρι τή βημερινή έποχή. Ό Σαίξπηρ, πού έμφανίζει τόν 'Ερρίκο τόν τέταρτο βάν ένα δημοκρατικό βαβιλιά, τοΰ άποδίδει αύτό τά βυναιβθήματα: ’Εμπρός, ευγενικοί "Αγγλοι! πού τό αϊμα βας έρχεται άπό πατέρες πού άποδείχτηκαν γενναίοι βτόν πόλεμο. Ναβτε παράδειγμα γι’ αυτούς άπό αίμα χειρότερο καί νά τούς μάθετε πώς πολεμούν. Κι έβείς, αγρότες μου καλοί, πού βτήν ’Αγγλία πλαβτήκατε, δείξτε μας τώρα τό τί άξίζει τό λείβάδι πού τραφήκατε· κάντε μας νά πούμε δτι άξίζετε τόν κόπο τού άναθρέμματός βας. Ή ιδέα τοΰ καθοριβμοΰ τής βειρας άπό τή γέννηβη, έφταβε βτή μεγαλύτερη άνάπτυξη βτό βύβτημα τής κάβτας βτίς ’ Ινδίες, δπου βυνδέεται μέ μιά «φυλετική* προτίμηβη γιά τό άνοιχτόχρωμο δέρμα τών ’Αβιατών είββολέων άντί γιά τό βκοΰρο χρώμα τών ιθαγενών. "Α ν ή γέννηβη καθορίζει τή δύναμη, χρειάζεται καί ικα­ νότητα, γιατί ένα κράτος χρειάζεται μιά γραφειοκρατία κι ένα νομικό βύβτημα. Ή γραφή είναι πολύτιμη γι’ αύτό, άλλά δχι άπαραίτητη. Στήν έξαιρετικά πολύπλοκη όργάνο>βη τών "Ιν κα, οί πληροφορίες μεταδίδονταν μέ κόμπους β’ ένα νήμα.

54

Σ τό βαβίλειο τής Δαχομέης, πού Κκμαβε τόν δέκατο όγδοο αιώνα μέ τήν έξαγωγΛ δούλων πού δρπαζαν άπό τούς γειτο­ νικούς λαούς, έκαναν Εναν άπολογιβμό τών κατοίκων κάθε χωρίου καί τής φορολογικής Ικανότητάς του μέ Ενα βύβτη­ μα δπου μετροΰβαν χαλίκια.3 Ή μόνη μεγάλη αύτοκρατορία πού Εχει μιά βυνεχή γρα­ πτή ίβτορία άπό τήν έποχή του χαλκού μέχρι τόν αίώνα μας είχε άναπτύξει τή γραφειοκρατία βτό ύψηλότερο έπίπεδο. Τήν έρωτηβη ένός βοφοϋ πρός τόν πρώτο αύτοκράτορα τών Χ ά ν : «κατέκτηβες τή χώρα άπό Ενα δρμα — μπορεϊς καί νά τήν κυβερνήβεις άπό τό άρμα;» τήν έπανέλαβαν βυχνά βέ κάθε έποχή τής Κινέζικης Ιβτορίας. (Ή κατάκτηβη τών Μογγόλων διέκοψε βάρβαρα τή βυνέχεια, άλλά ό Κούμπλα Χάν πήρε τό κινέζικο βύβτημα διοίκηβης, καί τό ϊδιο Εκανε κι ή δυναβτεία τών Μαντβού πού παραβρέθηκε βτό τέλος τής 1βτορίας). Γιά 1500 χρόνια τό προβωπικό τής διοίκηβης — τών δημοβίων ύπαλλήλων, τών δικαβτικών καί τών αύλικών — γι­ νόταν δεκτό μετά άπό γραπτές έξετάβεις. Τό θέμα τής με­ λέτης Λταν τά κλαββικά κείμενα, πού ύποθέτανε δτι Εδιναν ήθικές άρχές, πιό πολύ παρά Ενας βυγκεκριμένος κλάδος τεχνικής γνώβης. Αύτό τό βύβτημα Εδινε τό προβάδιβμα βτή μάθηβη μάλλον παρά βτή βτρατιωτική Ικανότητα* Ενα μεγάλο μέρος άπό τό άπόθεμα τό χρηβιμοποιοΰβαν γιά τήν καλλιέρ­ γεια τών τεχνών τοϋ πολιτιβμοϋ. Σ τήν Κίνα ή τά ξη δέ βαβιζόταν πάνω βέ «φυλετικές* άντιλήψεις. 01 άνθρωποι τής έποχής τών Χάν θεωροϋβαν δτι άνήκαν δλοι βτήν ϊδια φυλή· οί γαιοκτήμονες άναγνώριζαν δτι οΐ χωρικοί βτά χωριά τους άνήκαν βτίς ϊδιες φυλές δπως κι αύτοί· θεωρητικά ό καθένας ήταν έλεύθερος νά γίνει μαν­ δαρίνος. Γιά νά μάθει κανείς δμως τά γράμματα καί νά μελετήβει τούς κλαββικούς χρειαζόταν άκριβά δίδακτρα καί πολ­ λά χρόνια έλευθερίας άπό κάθε άλλη άπαβχόληβη. "Α ν προ­ ερχόταν άπό μιά άγράμματη οίκογένεια, άκόμα κι ό πιό άφοβιωμένος δέ θΰκανε παρά τό πρώτο βήμα βτό δρόμο τής μάθηβης — λεγόταν πώς χρειάζονταν τρεις γενιές γιά νά περάβει κανείς τΙς κρατικές έξετάβεις. νΕτβι ή γνώβη καί τά μαλακά χέρια πού δέν ήταν βυνηθιβμένα βέ δουλειά Εγιναν τά βημάδια άνωτερότητας. Στήν ’ Ιαπωνία τοϋ Χέϊαν, βτήν αύλή τοϋ πατέρα τοϋ Πρίγκηπα Τζένζι, καλλιεργοϋβαν 5. Κάολ Πολάνυι, π ό ο ι ο. Κεφ. III.

ή Α α χ ο μ έ η

χ α 1 τό

8 ο ν λ ε μ-

55

τις τέχνες βέ μιά μίμηβπ τής Κίνας, κι ή λεπταίσθητη άριστοκρατία θεωροΰβε δτι οί χωρικοί (περισσότερο άπό τούς χωρι­ κούς τοΰ ’Ερρίκου) ήταν πλάσματα μέ χειρότερο αίμα άπό αυτούς. Στις ’ Ινδίες έφαρμόζανε τήν άντίληψη γιά τή «φυλή» άκόμα καί βτό μάθηση- μέχρι σήμερα θεωρείται γενικά δτι oi Βραχμάνοι είναι πιό ίξυπνοι άπό τούς άνθρώπους πού άνήκουν σέ άλλες κάβτες. Στή φεουδαρχική Ευρώπη oi άγράμματοι κύριοι βασί­ ζονταν πάνω βτήν Εκκλησία, γιά νά τούς προμηθέψει μορ­ φωμένο προσωπικό- μέ τήν καθιέρωβη τοΰ νά μένουν, θεω­ ρητικά, άγαμοι oi κληρικοί, μποροΰβαν νά βρίβκουν καί νά χρηβιμοποιοΰν τούς πιό προικιβμένους άπό τΙς κατώτερες τά­ ξεις τής κοινωνίας χωρίς νά παρενοχλοϋν τήν οικογενεια­ κή δομή τής φεουδαρχικής τάξης. "Ο λες οί μεγάλες θρηβκεϊες πού Εχουν έφευρίεθεΐ άπό τήν άνθρωπότητα, περιφρονοΰν τή λατρεία τοϋ πλούτου καί της δύναμης, άλλά δλες ίίχουν συμβιβαστεί μαζί τους, καί ή έκκλησία R ό ναός υποστηρίζει τις κοβμικές άρχές R δημιουρ­ γεί τίς άρχές μόνος του. Ό συνδυασμός τής θρηβκείας μέ τύν άντίληψη τής βειρας άνάλογα μέ τή γέννηβη, όδήγηβε πολλές φορές βτό θεβμό τοΰ θείου μονάρχη πού είναι καί άνομαβτικά άρχηγός τής διοίκηοης καί ό μεβάζων άνάμεβα βτό λαό του καί τούς θεούς. Χρειαζόταν ίίνας άρχηγός τοΰ κράτους πού νά δίνει ένιαϊες διαταγές, ειδικά βέ κυβερνήβεις πού έπιβάλλονταν μετά άπό κατάκτηβη, καί ή ίδέα του νά κληρονομήβει ό με­ γαλύτερος γιός τήν έξουβία τοΰ μονάρχη, έμφανίβτηκε φυ βικά έκεϊ δπου είχε έπιβληθε! ή πατριαρχική κληρονομιά. 'Υπήρχαν καί μονάρχες πού τούς έκλέγανε δπως οί άρχηγοί βέ μερικές άφρικανικές φυλές, oi βαβιλεϊς τής Πολωνίας, ό διάδοχος τοΰ νΑμλετ καί οί "Αγιοι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες — άλλά κι έκεί περιόριζαν τούς ύποψήφιους άνάμεβα β’ έκείνους πού είχαν «θαβιλικό αίμα». "Οπου ή διαδοχή μέβα άπό τήν οίκογένεια ήταν ό κα­ νόνας, δέν μποροΰβε νά ύπάρχει έξαβφάλιβη δτι θά έμφανιζόταν {Ενας Ικανοποιητικά προικισμένος διάδοχος βέ κάθε γε­ νιά. Μερικές φορές βρέθηκε μιά βολική λύβη βτό νά ένιβχύουν τόν τελετουργικό χαρακτήρα τοΰ μονάρχη κα) νά τοΰ άφαιροΰν τήν έξουβία άπό τά χέρια του. νΕτβι, βτήν ’ Ιαπωνία κυβέρνηβε μιά καί μόνη δυναβτεία πού νομίζει δτι κατάγεται άπό τόν ήλιο, β’ δλη τή διάρκεια τής γνωβτής Ιστορίας, ένώ γιά άρκετά μεγάλες περιόδους (πού διακόπτονταν άπό πολέ­

μους άνάμεβα βτούς φεουδάρχες) διοικοΰβε τί> χώρα ή μιά R ή άλλη μεγάλη οικογένεια. Σ έ μικρή κλίμακα άναπτύχθηκε Ενα παρόμοιο βύβτημα βτούς Ράνας τοΰ Νεπάλ, πού μάθαι­ ναν τό βαβιλιά τους νά πιβτεύει δτι ήταν μετεμψύχωβη τοΰ Βιβνού. Κάθε δυναβτεία βτήν Κίνα καθόριζε τήν ιερότητα τής γενιάς της· άλλά Λ πολιτική φιλοβοφία τής Κίνας περιείχε τήν άρχή τής «θεϊκής έντολής» πού £δινε βτό λαό τό νόμιμο δικαίωμα νά άνατρέψει μιά δυναβτεία πού είχε παρακμάβει. "ϊβ ω ς τό δτι άπέτυχε ή δυτική ρωμαϊκή αύτοκρατορία νά βρει Εναν ικανοποιητικό τρόπο διαδοχής, νά Επαιξε Ενα ρόλο βτήν παρακμή καί τήν πτώβη της.

57

5 ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΕΘΝΟΤΗΤΑ Τό έμπόριο κι οί βιομηχανίες ήταν μιά πηγή πλούτου πού δέν ήταν δμεβα έξαρτημένη άπό τήν ίδιοκτηβία βέ γή, fiv καί ήταν Εμμεβα έξαρτημένη άπό τήν κατανάλωβη τοΰ γεωρ­ γικού πλεονάβματος. Σ έ μερικά κέντρα έδώ κι έκεϊ ο’ δλο τόν κόομο, άπό τήν Κίνα ώς τό Περού, άναπτύχθηκε μιά άβτική τάξη — μιά κοινότητα άβτών δηλαδή, πού είχαν Ενα είοόδημα άπό έμπορικές δραοτηριότητες, καί πού ήταν πιό λίγο R πιό πολύ άνεξάρτητοι άπό τήν αύλή καί τή δύναμη τών φεουδαρχών. Οί πιό έπιτυχημένοι άπό αυτούς χρηβιμοποιοΰβαν έργάτες — βάν τεχνίτες, άχθοφόρους, ναΰτες, γιά τή διαβκέδαβή τους η τήν έξυπηρέτηβή τους, Ετβι που ιδρύθηκε μιά Ιεραρχία πού είχε τή βάβη της πάνω βτό χρη­ ματικό είβόδημα, καί μιά άγορά δπου τά άγροτικά προϊόντα μποροΰβαν νά πουληθούν τοϊς μετρητοϊς. Σ τη δυτική Ευρώπη ή οικονομία τοΰ χρήματος μπήκε βιγά - βιγά μέβα βτή φεουδαρχική γεωργία. Στή ν ’Αγγλία, ή φεουδαρχία έπιβλήθηκε βτίς βαξωνικές κοινότητες τών χω­ ριών πού καλλιεργοΰβαν βέ κοινούς άγρούς. Ό γαιοκτήμο­ νας άποβποΰβε νοίκι άπό τούς χωρικούς, που ήταν υποχρε­ ωμένοι νά καλλιεργούν Ενα τμήμα τής γής του, χωρίς νά άμοίβονται. Οί καλλιεργητές ήταν δουλοπάροικοι δεμένοι βτή γή. Οί δούλοι δμως δέν άποδίδουν πολύ καί είναι δύβκολο νά τούς κυβερνήβει κανείς. νΕτβι οί γαιοκτήμονες βρήκαν βιγά - βιγά πιό βολικό τό νά μεταχειρίζονται βυνεχώς έργά­ τες βτά καλλίτερα μέρη τής περιοχής τους (μέ βυνειβφορά δουλείας άπό τους χωρικούς βτήν βυγκομιδή) καί νά νοικιά­ ζουν τίς ύπόλοιπες έκτάβεις, καί τό νοίκι Επαιρνε τή μορφή άπαλλαγής άπό τήν ύποχρεωτική άπαβχόληβη. Παράλληλα άναπτύχθηκε μιά οίκονομία χρήματος. ’Αβτικές κοινότητες άπό βιομήχανους βτήν ’ Ιταλία καί τήν 'Ο λ­ λανδία Εκαναν είβαγωγές άπό άγγλικό μαλλί. ΟΙ γαιοκτή­ μονες βυντηροΰβαν μεγάλα κοπάδια κι οί καλλιεργητές μποροϋβαν νά βόβκουν λίγα πρόβατα βτήν κοινή γή.

58

Φαίνετύι δτι τό δέκατο τρίτο αίώνα μιό αΰξηβη τοΰ πληθιιβμοΰ Εγινε αίτία νό γίνει βπάνια ή γη. Ή προβφορά καί Λ ζήτηβη εύνόηβε τούς γαιοκτήμονες. Μ έ τόν ένα R τόν βλλο τρόπο, περιορίβτηκε τό μερίδιο τών καλλιεργητών βτήν παραγωγή. Στήν κατώτατη βαθμίδα τής κοινωνικής δομής, βρέθηκαν πολλές οίκογένειες πειναβμένες καί χωρίς γή. ( 'Η ’Αγγλία άρχιβε νό δείχνει τά θλιβερό χαρακτηριβτικό τής βύγχρονης ’ Ινδ ία ς.)1 Ή άνακουφιβη Λρθε μέ φοβερό μέβα. Πάνω άπό τό μα­ κροχρόνιο χαμήλωμα τής αυξηβης τών άριθμών, Λρθε ό βί­ αιος κλονιβμός τοϋ Μαύρου θανάτου, πού έξαφάνιβε ϊβως τό Ενα τρίτο τών πληθυβμών πού άγγιζε.* Τό φεουδαρχικό βύβτημα βτήν ’Αγγλία, Εχοντας κιόλας άρχίβει νά διαλύεται, κλονίβτηκε πέρα άπό κάθε δριο άντοχής. Oi έπαναβτάτες χωρικοί βγάλανε τι\ν άθάνατη κραυγή: "Οταν ό Ά δάμ δούλευε κι ή Ευα ΰφαινε ποιός ήταν ό κύριος τότε; Γενικά οτή Δυτική Εύρώπη, ή μείο>βη τοϋ πληθυβμοΟ έπιτάχυνε τήν άπελρυθερωτική έπίδραβη τοΰ χρήματος μέ­ βα βτό πλαίβιο τής φεουδαρχίας. ’Ανατολικά δμως άπό τόν "Ε λβα oi γαιοκτήμονες κατάφεραν νά δυναμώβουν ξανά κι Εδεβαν βτερεά τή δουλεία βτό λαιμό τών καλλιεργητών, πιό δυνατά άπό πρίν.3 Στήν ’Αγγλία, τό έμπόριο του μαλλιού Επαιξε ένα με­ γάλο ρόλο βτήν άφομοίωβη τής φεουδαρχίας μέβα βτό έμπορικό βύβτημα. Ό Μαύρος θάνατος περιόριβε τήν καλλιεργη­ μένη περιοχή πού χρειαζόταν γιά τήν έπιβίωβη, κι δφηβε τό­ πο γιά λειβάδια γιά ζώα, καί μέ τό νά χάβουν τά νοίκια oi γαιοκτήμονες βτράφηκαν πρός κάποιον άλλο τρόπο γιά νά άποκτοΰν εΐβόδημα άπό τήν ίδιοκτηβία τους. Κι άκόμα ξεπεράβτηκε ό φεουδαρχικός τρόπος τοΰ νά καταναλώνεται τό πλεόναβμα μέ πολέμους γιά τήν κληρονομιά τών τίτλων. Μέ τήν έβωτερική είρήνη πού έπέβαλε ή μοναρχία τών Τυδώρ, ή γή δρχιβε νά θεωρείται πιό πολύ πηγή πλούτου ύπολογίβιμου βέ χρήματα, παρά βάν πηγή άνθρώπων πού Επρεπε νά 1. τοϋ 2. 3. Κ

Β).. Μ. Πόσταν, «τήν Ο Ι χ ο ν ο μ ι χ ή ' Ι σ τ ο ρ ί α Κ η ί μ η 0 ι τ t, τ. 1, β. 552. "Οπόν ποίν, tt. 609, σημ. 1. Λ. Ι7νι<τετ, <ττήν Ο Ι χ ο ν ο μ ι χ ή 1 β τ ο « 1 α τ ο Ο α ί μ π ο ι τ ζ, τ. 1, β. 73ίΙ.

59

έξοπλιβτοΰν καί νά όδηγηθοΰν βέ μάχη.4 Τά πρόβατα ήταν πιό πολύτιμα άπό τούς άνθρώχιους. Ό πληθυβμός βταδιακά αυξήθηκε, oi γαιοκτήμονες δμως δέν είχαν τήν ϊδια διάθεβη νά Εχουν κολλήγους. «Τό δέκατο Εκτο αιώνα γίνονταν είββολές άπό τούς γαι­ οκτήμονες η τούς άγρότες τους βτή γή πού άνήκε άπό κοινού βτόν πληθυβμό Π πού βριβκόταν βτούς άνοικτούς καλλιεργήβιμους άγρούς». Μέ τό κίνητρο τή£ προοπτικής κερδών άπό τήν πώληβη μαλλιού R τό νοίκιαβμα τής γης τους β’ δβους κέρδιζαν Ετβι χρήματα, οί πυργοδεβπότες βρήκαν ποικίλλα Εννομα η βχεδόν Εννομα μέβα γιά νά βτερήβουν τούς χω­ ρικούς άπό τά δικαιώματά τους βτό νά καλλιεργούν τούς άνοιχτούς άγρούς καί νά μεταχειρίζονται τά λειβάδια τής κοι­ νότητας γιά τά κοπάδια τους, γιά νά μαζεύουν καύβιμα ξύλα, καί λοιπά. «Είναι φανερό δτι μεγάλες έκτάβεις γής, δπου πρϊν δριζαν πατροπαράδοτοι κανόνες πώς θά καλλιεργηθούν, γίνον­ ταν γή πού μποροΰβε νά μεταχειριβτεί δπως Ηθελε ό καθέ­ νας. Ταυτόχρονα Λ έμπορικοποίηβη τής γεωργίας Εφερε μιάν άλλαγή: ό φεουδάρχης, πού ήταν βτή χειράτερη περίπτωβη Ενας άνομος τύραννος και βτήν καλλίτερη Ενας δεβποτικός γονιός, Εγινε πιό πολύ Ενας έπιχειρηματίας μέ όξεϊα άντίληψη πού έκμεταλλευότάν τΙς ύλικές πηγές τής περιοχής του άποβλέποντας βτήν άπόδοβη καί τό κέρδος. «’Εκείνοι πού προώθηβαν τό κύμα τοΰ άγροτικοϋ καππαλιβμοΰ, οί κύριοι νικητές βτόν άγώνα ένάντια βτήν παλιά τά­ ξη, ήταν oi μικροϊδιοκτητες καί πιό πολύ οί γαιοκτήμονες. Τά κύρια θύματα τής προόδου ήταν δπως βυνήθως oi άπλοΐ χω­ ρικοί.*5 "Ετβι τό έμπόριο είβέβαλε βτήν έβωτερική οίκονομία. Ταυτόχρονα ή άνάπτυξη τής θαλάββιας δύναμης, oi πρώτες άποικίες βτό Νέο Κόβμο καί τά μεγάλα κέρδη άπό τό δουλεμ­ πόριο πρόοφεραν μεγάλη ύπερπόντια ύποβτήριξη γιά τό έμπόριο. Ό έμφύλιος πόλεμος Εχει έρμηνευτεϊ βάν μιά έπίθεβη 4. Τό έπόμενο κπιχείρημα δφείλεται στόν Μπάρριγκτον Μονρ, βτό Κ ο ι ν οι ν ί ι ί ; π η γ έ ς τ ή ς δ ι κ τ α τ ο ρ ί α ς κ α ί τής δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς . δ. Μπάρριγκον Μούρ, δπου πρίν, σ. 9 - 11, σημ. 4. Ή παραπομπή στήν πρώτη παράγραφο flvai άπό τόν Τώνεϋ, τ ό ά γ ο ο τ ι κ ό π ρ ό β λ η μ α , σ. 150.

60

βτό τελευταίο άπομεινάρι τής φεουδαρχίας.4 Τό γεγονός δτι βτράφηκε άντίθετα πρός τή βαοιλεία Εθαλε τήν ’Αγγλία βτό δρόμο τοΰ δημοκρατικού καπιταλιομοΰ. Ή Παλινόρθωοη δέ μπόρεβε νά άνηοτρέψει τό ρεύμα. Τ ό έμπόριο βυνδέθηκε μέ τήν έλευθερία. Τό δέκατο Εκτο αιώνα «τά πρόβατα Εφαγαν τούς άνθρώ­ πους». Τό δέκατο δγδοο άλλαζε τό ρεύμα1 μέβα βτίς κλειβτές περιοχές μποροΰβαν νά έφαρμοβτοΰν έντατικές τεχνικές δουλειές. Ό πληθυβμός άρχιβε νά αυξάνεται. (Πιβτεύεται δτι αύτό όφείλεται κατά πρώτο λόγο βέ μιά πτώβη τοΰ άριθμοΰ τών θανάτων, δν καί αύτό δέν Εχει ποτέ έξηγηθεΐ ικα­ νοποιητικά). Μπαίνοντας β’ Ενα βύβτημα δπου ή γεωργία εί­ χε κιόλας βχεδόν τελείως έμπορικοποιηθεϊ, Εφερε μαζί του τήν άλλαγή καλλιέργειας βτόν ϊδιο άγρό καί τό τάϊβμα τών ζώων βτούς βταύλους, Ετβι ώβτε νά περιοριβτεΐ ό χρόνος πού Εμεναν τά χωράφια άκαλλιέργητα (κάθε τρία χρόνια) καί νά χρηβιμοποιεΐται βχεδόν δλη ή καλλιεργήβιμη γή κάθε χρό­ νο.7 Γιά νά έφαρμοβτοΰν αυτές οί τεχνικές, χρειάβτηκε νά κλειβτοΰν οί άγροί. Τά μεγάλα κτήματα πού είχαν κληρονο­ μηθεί άπό τή φεουδαρχική έποχή Εγιναν άγροκτήματα καί οί χωρικοί τά δούλευαν μέ μιβθό, βτερημένοι Ετβι καί άπό τά τελευταία άπό τά παλιά τους δικαιώματα. Είναι κακό, άντρας R γυναίκα, νά κλέβει χήνα μέβα άπ’ τό λειβάδΐ' μά είναι χωρίς δικαιολογία αυτός πού κλέβει τό λειβάδι άπό τό χωρικό.® Ή καταβτροφή τής φεουδαρχίας βτή Γαλλία άκολούθηβε Εναν άλλο δρόμο, πού δφηβε τή γεωργία βτά χέρια τών χωρικών Ιδιοκτητών.’ Ή άνάπτυξη τών πόλεων καί τών μεγαλουπόλεων Εκα­ ναν τήν τροφή Ενα είδος έμπορίου, τόβο βτή Γαλλία δβο καί βτήν ’Αγγλία, άλλά ένώ οί κλειβτοί άγροί αύξαναν τήν άγροτική παραγωγικότητα βτήν ’Αγγλία, τά πράγματα άλλαξαν πολύ λίγο βτή Γαλλία. «’Εκτός άπό τήν είβαγωγή τού κα­ λαμποκιού τό δέκατο Εκτο αιώνα βάν τροφή γιά τά ζώα, 6. 7. 8. δης, 9.

Ό που πι>ίν, σημ. 5, Κεφ. 1. Μπόζοαπ, δπου πρίν, σ. 38, σημ. 1, κεφ. 3. Πλ. τϋ 6 ι C λ ί ο π α ρ α π ο μ π ώ ν τ ή ς ’Ο ξ φ ό ρ ­ β. 527G. Βλ. Μπάρριγκτον Μούρ, δπου ποίν, σημ. 5, κεφ. 11.

Θ1

πράγμα πού αΰξηβε πολύ χό ποοόν χοΰ βχαρχοΰ πού μποροΰ­ βε νά περάβει βχήν άγορά, δέν ίγιναν Αλλες οημανχικές τε­ χνικές καινοχομίες. Ή γεωργία έξακολούθηβε νά γίνεχαι μέ­ βα βχό ίδιο βαβικά χεχνικό καί κοινωνικό πλαίβιο δπως καί χό Μεοαίωνα... oi εΰγενεΤς χρηβιμοποιοΰβαν χό κοινωνικό καί πολιτικό πλαίβιο πού ύπηρχε γιά νά άποβπάοουν περιββόχερο βχάρι άπό χούς χωρικούς καί νά πουλήσουν.*'° Oi χωρικοί ύποβχήριξαν χό λαό χοϋ Παριβιοΰ, πού άρ­ χιβε χή Γαλλική Έπανάβχαβη, βχό νά βυνχρίψει χήν άριβχοκραχία, νά καταβτρέψει χά φεουδαρχικά προνόμια καί νά καχανείμει χά κχήμαχα χών εΰγενών καί χοϋ κλήρου βέ μι­ κρά έλεύθερα κχήμαχα. Πέρα άπό αύχό δέν χούς χρειάζονταν ριζοβπαβχικές ίδέες. Ή Ελευθερία, ή ΊβόχηΧα καί ή Ά δελ φοούνη κατέληξαν νά γίνουν ό καχαβχαΧικός χάρχης τής α­ τομικής ίδιοκχηβίας. Σχήν Κενχρική Ευρώπη oi έπαναβχάβεις χών χωρικών χό δέκαχο £κχο αΙώνα νικήθηκαν καί έββυβαν μέβα βχό αί­ μ α." Σχήν Άναχολική Γερμανία ή φεουδαρχία έκβυγχρόνίβχηκε άλλά δέν μαλάκωβε- ό θεβμός χης δουλοπαροικίας κα­ θιερώθηκε βχή Ρωβία. Σχήν Ίβηρική χερβόνηβο, ή φεου­ δαρχία έλευθέρωβε χή χώρα άπό χούς “ Αραβες καί δημιούργηβε ϋβχερα ΰπερπόνχιες αΰχοκραχορίες. Τά ύπολείμμαχά χης έπέζηοαν καί άναχρέψανε χήν όλιγόζωη Ίβπανική δημο,κραχία χοϋ 1935, καί διαχηροΰν χίς χελευχαΐες άφρικανίκες άποικίες ώ ς βήμερα. Σχή Σουηδία ή φεουδαρχία δέν ρίζωβε ποχέ κι £χβι δέ χρειάβχηκε άναχαραχή γιά νά καθιερωθεί ή δημοκρατία. Σχή Δυχική Γερμανία καί χήν Ίχαλία άναπχύχθηκαν άβτικές κοινωνίες γύρω άπό χίς αύλές χών πριγκηπίβκων R άπό χά έοοδα χοΰ έμπορίου. Σ ’ αύχή χή μικρή Απειρο, βρέθηκαν χόβο πολυποίκιλοι χρόποι γιά χή μεχαμόρφωβη χοΰ άγροχικοΰ πλεοναβμαχος βέ βάβη έθνικοϋ πλούχου καί δύναμης, καί κάθε χρόπος άφηοε χά ϊχνη χου βχήν έθνική ΐβχορία. Τό αϊβθημα τής έθνικόχηχας, πού βυνδέεχαι πιό πολύ μέ χή χώρα παρά μέ μιά πόλη η μιά γειχονιά, άναπχύχθηκε μέ χήν παρακμή χής φεουδαρχίας. "Εγινε ένουνείδηχο μέ χόν πόλεμο. Οί προβπάθειες χών "Α γγλων βαβιλέων νά καχακχήβουν χή Γαλλία, πού άρχιβαν βά φεουδαρχικό άθλημα, κα­ χέληξαν μέ χό νά έμπλέξουν χούς πληθυβμούς κι άπό χίς δύο μεριές βέ μιά αϊβθηβη έθνικής χαυχόχηχας.” 10. Ό που <ιςάν, σημ. 5, ο. 53. 11. "Οπου πρίν, σημ. 5. σ. 400. 1*2. Ό που πρίν, σ. 418, σημ. 5.

62

Τό γεγονός δχι υπάρχει μιά κυβέρνηβη γιά μιάν όριβμένη περιοχή δημιουργεί Ενα κέντρο γιά τήν άποκρυβτάλλωβη τού πατριωτιομοΰ γύρω του. Βλέπουμε οήμερα πώς άναπτύοβεται Ενα έθνικό βυναίβθημα μέβα βτά τελείως αυθαίρε­ τα όρθογώνια που Εγραψαν οί Ευρωπαϊκές δυνάμεις πάνω βτό χάρτη τής ’Αφρικής. Μιά κυβέρνηβη όπωβδήποτε θά ένδιαφερθεϊ γιά τίς οίκονομικές ύποθέβεις τών ύπηκόων της, Εβτω καί μόνο γιά νά καθορίβει τή βάβη γιά φορολογία. Ή έθνική δύναμη Εχει πάντοτε χρηβιμοποιηθεΐ γιά νά προωθήβει έθνικά βυμφέροντα. Τό βυναίβθημα δμ(ος τοΰ πατριωτιβμοϋ δέν είναι άμεβα έγωιβτικό γιά τό άτομο. Στόν πόλεμο άποβπα τεράβτιες θυβίες, καί βτίς οίκονομικές ύποθέβεις, γιά τό μεγαλύτερο μέρος τοΰ πληθυβμοΰ βυχνά βημαίνει περιββότερο τό νά άφήνονται νά τούς διοικούν καί νά τούς έκμετ ταλλεύονται άνθρωποι πού Εχουν τήν ϊδια γλώββα καί τό ίδιο χρώμα μέ αυτούς, παρά μιάν έλπίδα προβωπικοϋ κέρ­ δους. " ϊβ ω ς ή τάβη τοΰ νά ταυτίζεται τό έγώ μέ μιά όμάδα με­ γαλύτερη άπό τήν οικογένεια, Εχει τϊς ρίζες της βτό ϊδιο βυναιβθηματικό βύβτημα πού δίνει κοινωνική βυνοχή βέ μιά ό­ μάδα πιθήκων, ή Ικανότητα δμως τοΰ νά βυνδέεται μέ άφηρημένες Εννοιες είναι άποκλειβτικά άνθρώπινη. Ό κ. ’Αρντρ έϋ '3 έ£ηγεϊ 8τι ή μεγάλη όργή πού αΐβθάνθηκε οταν δκουβε τήν Εφοδο βτό Πέρλ Χάρμπορ όφειλόταν βέ Ενα Ενβτικτο περιοχής, άλλά δέν Λταν τό τυφλό Ενβτικτο πού τόν Εκανε, β’ Ενα διαμέριβμα τής Νέας Ύόρκης, νά ταυτίβει τήν περιοχή του μέ τό νηβί τής Χονολουλου. "Οπως καί νδναι, φαίνεται καθαρά δτι ό έθνικός πατριωτιβμός άναπτύχθηκε καί βυβτηματοποιήθηκε βτή δυτική Εύρώπη μαζί μέ τήν έμπορικοποίηβη τών κοινωνικών βχέβεων, καϊ δτι ύποβτήριξε πολύ τις έθνικές κυβερνήβεις βτά βχέδια οικονομικής ανάπτυξης μέ τήν κατάκτηβη και τό έμπόριο, πού γρήγορα ύπόταξε τούς πάντες και πού κατέληξε νά άπλώβει τό έθνικό βυναίβθημα καί βτόν υπόλοιπο κόομο.

13. Ή

Αν ά γ κ η

τής

π ε ρ ι ο χ ή ς

ο. 230.

6

Κ€ΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΙΚΗ ΕΠ€ΚΤΑ£Η Ά π ό μιάν Αποψη τό βύνολο τής Ανθρώπινης Ιοτορίας άπό τήν νεολιθική έποχή μέχρι τόν δέκατο δγδοο αιώνα μπορεϊ νά θεωρηθεί μιά περίοδος, καί ή έποχή άπό τή Βιομηχανική Έπανάβταβη ώς οήμερα βάν μιά Αλλη. Πολλά άπό τά ίδια βχέδια έπαναλαμβάνονται. Ή Βρεταννική Αυτοκρατορία εί­ χε κάτι κοινό μέ τή Ρωμαϊκή- ή καταβτροψή τής Ε λλ ά δας ά­ πό τούς άδελφοκτόνους πολέμους που όδήγηβαν βτήν κυρι­ αρχία τής Μακεδονίας έπαναλαμβάνονται αυτό τόν αιώνα βτούς Ευρωπαϊκούς πολέμους που όδηγοΰν βτήν κυριαρχία τής Αμερικής. ’Υπάρχουν δμως τρία χαρακτηριβτικά τής ούγχρονης έποχής που τήν ξεχωρίζουν άπό τό παρελθόν — ή υ­ περτροφία τοϋ έθνους - κράτους (πού μερικές βύγχρονες προβπάθειες γιά διεθνοποίηβη δέν κατάφεραν νά βταματήβουν), ή έφαρμογή τής έπιβτήμης βτήν παραγωγή καί ή διείβδυβη χρηματικών άξιών βέ κάθε πλευρά τής ζωής.1 Ή άλλαγή δέ μπορεϊ νά άποδοθεϊ βέ μία καί μόνη αι­ τία. ΤΗταν βάν νά έπεβε μιά βπίθα β’ £να ξερό δεμάτι ξύλα πού βυββωρεύονταν γιά αιώνες. Χρειάβτηκε μιά μεγάλη άνάπτυξη τής έπιβτήμης — όχι τόοο τής γνώβης τοϋ ύλικοΰ κόβμου, δβο τής έπιβτημονικής Αποψης. Ή έπιβτήμη καί τά μαθηματικά άναπτύχθηκαν βτή Βαβυλώνα καί τήν Αίγυπτο, μέ λιγάτερη έπιτυχία βτήν Κί­ να, γιά νά όδηγηθοϋν άπό τή μελέτη τοΰ ουρανού βέ ένα η­ μερολόγιο, έτβι πού νά τηρούν βωβτά τΙς θρηβκευτικές τςλετές καί νά τό χρηβιμοποιούν γιά τή γεωργία. Τόν περιοβότερο καιρό δμως οί Ανθρωποι, άκόμα καί βήμερα, δέν άποδίδουν μεγάλη προβοχή βτή διαφορά άνάμεβα βτήν περίητωβη δπου κάτι είναι μέβα βτό θέμα, καί έκεΐ πού δέν είναι. Οί μύθοι, οί προκαταλήψεις καί οί Ετοιμες ψράβεις τούς ικανο­ ί. Βλ. Ε. Ζ. Χόμπσμπάουμ,

64

Β ι ο μ η χ α ν ί α

και

αύ το-

ποιούν. Ή λογική, ή άναζήτηβη μέβα άπό τό πείραμα καί μιά όρθολογιβτική άποψη της Ιβτορίας άναπτύχθηκαν βέ μεγάλο βαθμό βτήν ’Αθήνα, άλλά έπειδή ήταν μόνο oi εύγενεϊς πού άπαβχολοΰνταν μ’ αύτά, δέν έπηρέαβαν πολύ τις μεθόδους της παραγωγής. Στή Ρώμη, τό Βυζάντιο καί τή μεβαιωνική Ευρώπη τό νήμα κόπηκε. Ή Άναγέννηβη, καί ίίβτερα ή Μεταρρύθμιοη, έτοίμαβαν τό δρόμο γιά τήν άναζωογόνηβη τοΰ όρθολογιβμοϋ. Ό προτεβταντιβμός ήταν μιά βπουδαία προϋπόθεβη γιά τή Βιομηχανική Έπανάβταβη, δχι τόβο γιά όριβμένα δόγματα πού διακηρυββει, δβο γιατί έβπαβε τΙς βχέβεις μέ τήν όρθοδοξία καί τό βυβκοτιβμό. Ύπήρχε ίίνας τεχνικός λόγος γιατί τά μαθηματικά του άρχαίου κόβμου δέν έφαρμόβτηκαν βτήν τεχνολογία. Ή άλ­ γεβρα κι ή γεωμετρία άναπτύχθηκαν βάν θεωρητική φιλοβοφία άλλά oi ταπεινές χρήβεις τής άριθμητικής βρήκαν έμπόδιο βτό άδιέξοδο βύβτημα τών άριθμών. Oi “ Αραβες έμα­ θαν άπό τΙς ’ Ινδίες Ενα άλλο βύβτημα μέ τήν Ιδέα τοΰ μη­ δέν καί τήν καταγραφή τών θέβεων. Σ τό δέκατο τέταρτο αι­ ώνα ή Έκκληβία άγωνίβτηκε βκληρά γιά νά μήν είβαχθεΐ τό βύβτημα αύτό βτήν Ευρώπη,5 τά πρακτικά όφέλη άπό αύ­ τό δμως ήταν πολύ μεγάλα. Χωρίς αυτό ή μηχανική δέ θά είχε καθόλου προχωρήβει. "Ενα άλλο βτοιχεΐο βτή βτοίβα μέ τά ξύλα πού πήραν φωτιά βτή Βιομηχανική Έπανάβταβη ήταν ή είβαγωγή τής τυπογραφίας άπό τήν Κίνα καί ή έξάπλωβη τών γραμμάτων άνάμεβα βτό λαό. Γιατί ήταν ή ’Αγγλία ειδικότερα ή βκηνή τής έξέλιζης; Ή άνάπτυξη τής βιομηχανίας άπαιτοΰβε μιάν αΰξηβη βτό γεωργικό πλεόναβμα πού θά διέτρεφε τόν αυξανόμενο άβτικό πληθυσμό. Οί νέες μέθοδοι γεωργίας πού είβήγαγαν τό δέ­ κατο δγδοο αιώνα άνταποκρίνονταν βτήν άνάγκη αύτή. Κι ά­ κόμα τό βύβτημα τών κλειβτών άγρών έκαναν τούς χωρικούς άκτήμονες έργάτες. Δέν ήταν πιά δυνατό νά μαζεύονται με­ γάλα πλήθη βτή γή μέ τό κομμάτιαβμα τών οικογενειακών κλή­ ρων. Οί κεφαλαιοκράτες γεωργοί χρηβιμοποιοΰβαν τόβους έργάτες δβους τούς έφταναν γιά τή δουλειά μέ τούς μιβθούς πού αυξάνονταν. Ή αΟξηβη τοΰ πληθυβμοϋ δημιούργηβε μιά «προμήθεια έργατικών χεριών» πού μποροΰβε νά χρηβιμοποιήβει ή βιομηχανία. Στήν ’Αγγλία, δπου βτό κοινωνικό βύβτημα κυριαρχοϋ1. Βλ. Τομπίιι; Ντάντξιγχ, τ ή ς ί π ι σ τ ή μ η ς, σ. 33.

’Α ρ ι θ μ ο ί ,

ή 'γ λ ώ a α α

65

βε Λ άριβτοκρατία κι δπου υπήρχε μεγάλη βυναίβθηβη τής βειρας, καί πάλι οί τάξεις δέν ήταν τελείως άκίνητες. "Αξιζε τόν κόπο νά κάνει κανείς λεφτά γιά νά φτάοει βέ μιά θέβη ώβτε νά μπορέβει νά άντιμετωπίβει τις άξιώβεις τών παλιών οικογενειών. "Ιβω ς αυτό τό τελευταίο ήταν τό κύριο βυβτατικο που έλειπε βτήν Κίνα. Ή Κίνα είχε προχωρήβει μπρος άπό τήν Ευρώπη ο’ δλες τις χρήβιμες τέχνες. Είχε έγκαταβταθεϊ κα­ λά μιά έμπορική τάξη κι είχε άναπτυχθεϊ ένα έμθρυακό βύ­ βτημα άπό έργοβτάβια έδώ κι έκεΐ.’ Κάθε φιλοδοξία δμως και πνευματική δύναμη άβχολοΰνταν μέ τή μελέτη τών κλαοβικών βάν ένα μέβο γιά άνέβαβμα. "Οπως και νδναι, βτήν 'Αγγλία κι δχι βτήν Κίνα έπεβε ή βπίθα. Ή βπίθα που έπεβε β’ δλα αύτά τά ξερά ήταν τό έμπό­ ριο τών βαμβακερών ύφαβμάτων. Οί έμποροι "θρίβκανε μιά καλή άγορά γιά τό νέο έμπόρευμα, έβωτερική μέ τήν άνάπτυξη τοϋ γεωργικού είβοδήματος, καί έξωτερική μέ τό θαλάββιο έμπόριο. Τό βρήκαν βολικό ν’ άρχίβουν νά άργανώνουν τήν παραγωγή άντί νά άγοράζουν άπλώς άπό τούς 6ιοτέχνες· άπό τό νά δίνουν πρώτη ϋλη βέ βπιτικά, ανέπτυξαν έργοβτάβια καί χρηβιμοποίηβαν έργάτες μέ μιβθό. Οί χωρικοί που έμειναν χωρίς γή κι οί βιοτέχνες πού καταβτράφηκαν άπό τό βυναγωνιβμό μέ τά έργοβτάβια, άναγκάβτηκαν νά γίνουν μιβθωτοί έργάτες." Ή έλλειψή τους πρόβανατολιβμοϋ καί ή δυβτυχία τους έπαναλαμβάνονται βήμερα βτήν ’Αβία καί τήν ’Αφρική δπου ό έκβιομηχανιβμός είββάλλει βέ μιά παραδοβιακή κοινωνία. "Οπως καί τώρα, ή δυβτυχία δέ βταματοΰβε τήν άνάπτυξη τοϋ πληθυβμοΰ, ύπήρχε δμως μιά τεράβτια διαφορά άνάμεβα βτήν έκρηξη τοΰ πληθυβμοΰ τό δέκατο έννατο αίώνα καί β’ αύτή πού γίνεται βήμερα. Ή άνάπτυξη τοϋ Νέου Κόβμου, έπαναβτατικές βελτιώβεις βτή μεταφορά καί τή βιομη­ χανία άνταλλάξιμων άγαθών μέ άγροτικά προϊόντα, έδιναν ένα πλουβιο άπόθεμα τροφής. Αυτό είναι ένα κομμάτι ίβτορίας πού δέν πρόκειται νά έπαναληφθεϊ. 3. Ό Μάοκ "Ελβιν πέφιγοάφει μεθόδους παραγωγής καί ποοώθη­ σης στήν κινέζικη βιομηχανία καί έμπύριο · τόν δέκατο Εκτο αίώνα πού μοιάζουν Λοκετά μέ τις σύγχρονες. «Ή Αποτυχία τής παραδοσιακής Κί­ νας νά δημιουργήσει βιομηχανική κειραλαιοκοατία» (’ Αδημοσίευτο). 4. Βλ. Κοίστοφερ Χίλλ, «πινάκιο φακής γιά έλεύθεοους δγγλους» στό Σ ο σ ι α λ ι σ μ ό ς , κ ε φ α λ α ι ο κ ρ α τ ί α κα ί οίκ ο ν ο μ ι χ ή Α ν ά π τ υ ξ η , έκδοτης Φάϊνστάϊν.

βθ

Ή άνάπτυξη χοϋ βυβτήματος τών έργοβταβίων δημιουργηβε μιά νέα βειρά άπό οίκονομικές και κοινωνικές βχέβεις. Τό πιό βπουδαΐο ήταν ή μεγάλη έπέκταβη τής δουλείας μέ μιβθό. Σ έ μιάν άγροτική και βιοτεχνική οικονομία ό έργάτης κυριαρχεί βτούς υλικούς παράγοντες τής παραγωγής πού χει­ ρίζεται. 'Η δουλειά μέ ήμερομίβθια άπορρόφηβε τή γεωργία τών χωρικών βτό άγγλικό βύβτημα καλλιέργειας- τώρα έπεκτάθηκε γιά νά άπορροφήβει και τή βιοτεχνική παραγωγή. Αύτό δρχιβε βάν άπλή έκμετάλλευβη — οί οικογένειες πού δέν είχαν αλλο τρόπο ζωής μποροΰβαν νά δουλέψουν γιά ένα μιβθό πού μόλις τούς έπέτρεπε νά ζοϋν, κι άναγκάζονταν νά δουλέψουν πολύ πιό βκληρά άπό οτι θά δούλευαν αν είχαν γή η δικά τους έργαλεΐα. 'Η παραγωγή θά πουλιώταν οέ τιμές πού βυναγωνίζονιαν άποτελεβματικά τήν πα­ ραγωγή τοΰ βιοτέχνη κι ή διαφορά άνάμεβα βτό μιβθό καί το εΐβόδημα τοΰ βιοτέχνη βυββωρευόταν βάν κέρδος γιά τόν παραγωγό. 'Η άνάπτυξη τής άπαβχόληβης έφερε μιάν άνάλογη έπέκταβη βτίς έπενδύβεις γιά τόν έξοπλιβμό έργοβταβίων καί γιά νά βρεθούν χρηματικά κεφάλαια γιά τήν πληρωμή τών μιβθών και τήν άγορά πρώτων ύλών πρίν άπό τήν πώληβιι. ( ’Από αύτό πήρε τό βύβτημα τό όνομα κεφαλαιοκρατία). Ό κεφαλαιοκράτης έργοδότης χρειαζόταν ένεργητικότητα, φιλο­ δοξία καί άντίληψη βτή δουλειά του. Λύτές άκριβώς οί ιδιό­ τητες τον έκαναν νά ξεπεράβει τήν άπλή έκμετάλλευβη. Μέ μιάν όριβμένη μέθοδο παραγωγής, -ύπάρχει ένα δριο βτό κέρ­ δος πού μπορεΐ νό βγει άνά έργαζόμενο. Λύξάνοντας τήν παραγωγή κατά κεφαλή, μποροΰβαν νά αύξήβουν τό κέρδοςή κεφαλαιοκρατία έβαλε γρήγορα μπροβτά τήν τεχνική πρό­ οδο. Έ δώ έπαιξαν μεγάλο ρόλο οί ιδιαίτερες ιδιότητες τοΰ βαμβακιού. Τό βύβτημα είχε βχεδόν φτάβει βτό ϊδιο βημεΐο άκμής μέ τά μάλλινα πρίν άπό ένα αιώνα, άλλά τό μαλλί δέν είναι τόβο όμοιόμορφο καί δέν είναι τόβο εύκολη ή πα­ ραγωγή του κατά ένιαΐο τρόπο- καί μέ τό έπίπεδο πού έπικρατοΰβε βτά νοίκια καί τούς μιβθούς, ή πρώτη ϋλη τοΰ βαμ­ βακιού κατά γυάρδα ήταν πολύ φτηνότερη άπό τήν πρώτη ΰλη βέ μαλλί, έτβι πού νά δίνει πολύ μεγαλύτερο περιθώριο γιά έπωφελή παραγωγή. Πρίν πολύ καιρό είχε άρχίβει ή έκμετάλλευβη τοΰ κάρβουνου γιά τήν κατανάλωβη. Ό άρμός άναπτύχθηκε γιά νά άντλοϋν τά νερά άπό τά όρυχεϊα. Ή έφαρμογή τοϋ άτμοΰ βτήν παραγωγή τών έργοβταβίων έκανε τό κάρβουνο πηγή δύναμης. Άκόμα γίνονταν έπιβτημονικές

67

άνακαλύψεις κατά τήν άναζήτηβη τής γνώβης χωρίς δλλη βκοπιμότητα, άλλά τό κίνητρο τοΰ κέρδους παρείχε 8ργανα πόψης πού τϊς άπορροφοϋβαν μέβα βτήν παραγωγική τε­ χνολογία. Ή κίνηβη τής τεχνικής άνάπτυξης βέ βχήμα βπείρας ξεκίνηβε έτβι, κι άπό τότε βυνεχίζει τήν περιβτροφή της δβο πάει καί πιό γρήγορα. Ά π ό τήν άποψη τών κεφαλαιοκρατών, τό Αντικείμενο τής ύπόθεβης ήταν τό κέρδος, άλλά πριν άπ’ δλα χρειάζον­ ταν χρήματα γιά νά βγουν άλλα χρήματα. Ό έπιτυχημένος έπιχειρηματίας μεγάλωνε τήν έπιχείρηβή του ρίχνοντας τά κέρδη πίβω βτήν έπέκταβη. Τά έξοδα τοΰ βπιτιοΰ του περιο­ ρίζονταν βέ μιά μικρή μερίδα, αν και εφταβαν βέ μεγάλο έ­ πίπεδο έντυπωβιακοΰ πλούτου - καθώς ή μερίδα αυτή άναπτυββόταν μαζί μέ τήν έπιχείρηβη. Δέ ν ήταν μόνο ή άνώτερη παραγωγικότητα πού προκαλοϋβε τήν άνάπτυξη τοΰ βιομηχανικού πλούτου. 'Ολόκληρο τόν κόβμο τόν έρευνοϋβαν γιά πρώτες υλες. Oi υπερπόντιες κτήβεις πού άποκτουβαν τά εύρωπαϊκά κράτη και πού γι’ αύτές πολεμοϋβαν άπό τό δέκατο έκτο αιώνα, (κι όχι μόνο τά ευρωπαϊκά), άναπτύββονταν τώρα έτβι ώβτε νά παρέχουν πρώτες υλες βτή βιομηχανία. ΊΙ τεχνική γνώοη, ή οικονομία και oi διαθέβιμες άγορές έκαναν δυνατό γιά. δβους άναζητοΰβαν τό κέρδος νά άποβποΰν προϊόντα ζωικά, όρυκτά και φυτι­ κά άπό κάθε ήπειρο. Τά έργατικά χέρια για τήν έκμετάλλευβή τους βρίβκονταν μέ διάφορους τρόπους. Στις χώρες που κατοικήθηκαν κυρίως άιιό τά Βρεταννικά νηβιά, και ώς ένα βημείο βτή Λατινική Αμερική, οί ντόπιοι κεφαλαιοκράτες και οί έργάτες (πού αυξάνονταν βυνεχώς μέ τή μετανάοτευβη) όργανώθηκαν, πρώτα μέ έπενδύβεις βρεταννικοΰ κεφαλαίου καί μετά μέ τή δική τους βυββώρευβη. Τό βτάρι, τό κρέας, τά ξύλα, τό βαμβάκι καί τό μαλλί άνταλλάββονταν ώ ς ένα βημεϊο γιά κέρδος και βάν τόκος βτό κεφάλαιο πού παρείχε μεταφορά και άλλες έπενδύβεις πού έκαναν δυνατή τήν κατανάλωβή τους, και τό ύπόλοιπο γιά εΐβαγωγές βιομηχανικών είδών. Τά όρυκτά βρίβκονταν έκεϊ πού τά είχε τοποθετήβει ή γεωλογία άλλά τά φυτικά προϊόν­ τα δπως τό καουτβούκ καί τό τβάϊ μεταψέρονταν άπό τή μία τροπική περιοχή βτήν άλλη. Στήν Αφρική βρίβκονταν έργα­ τικά χέρια μέ τήν έπιβολή φόρων, έτβι πού oi άνθρωποι ήταν ύποχρεωμένοι νά άφήνουν τις χώρες τής φυλής τους γιά νά κερδίβουν χρήματα βάν μιβθό. Τό άντίοτοιχο τών όρυκτών έξαγωγών ήταν βχεδόν άποκλειβτικά κέρδος. Στίς νότιες Πο­ λιτείες τών Η.Π.Α., τήν Καραϊβική καί τή Βραζιλία υπήρχαν

Αδη έργατικά χέρια μέ τήν εισαγωγή χών δούλων, κι’ Λ άπελευθέρωβη δέν έπηρέασε πολύ τά πράγματα. Στήν Αυστρα­ λία τό δουλεμπόριο συνεχίστηκε, μέ άλλο δνομα, μέ τις έπιδρομές στά νησιά τοΰ Είρηνικοϋ γιά έργατικά χέρια, άλλά δέν έπιαναν άρκετούς δνθρωπους. Στίς ’ Ινδίες, τήν ’ Ινδο­ νησία, τήν ’ Ινδοκίνα καί τις περιοχές τών άποικιών στίς άκτές τής Κίνας, μπορούσαν νά βρεθούν πολλοί δνθρωποι πού είχαν άνάγκη νά δουλέψουν καί μόνο γιά Ενα υποτυπώδη μισθό, κι έκεΐ δπου oi χωρικοί, δπως στήν Κεϋλάνη καί τή Μαλαισία, ήταν άρκετά εΟποροι, μέ τά δικά τους μέτρα, ώ ­ στε νά μποροϋν νά άρνηθοΰν τόν έξευτελισμό, έφερναν ’ Ιν­ δούς καί Κινέζους πού δούλευαν μέ Ενα συμβόλαιο — μιά μορφή όπασχόλησης πού βρισκόταν άνάμεσα στή δουλεία καί τή μισθωτή δουλειά. Γιά νά διατηρήσουν «τό νόμο και τήν τάξη* ώστε νά δημιουργηθεϊ τό κατάλληλο περιβάλλον γιά τή δημιουργία κι’ άπόσπαση τοϋ πλούτου oi κεφαλαιοκρατικές άποικιοκρατικές δυνάμεις ήταν ύποχρεωμένες νά δημιουργήσουν μιά διοίκη­ ση σέ πολλές χώρες κι αύτό χρειάστηκε άρκετούς πολέμους κατακτητικούς, άλλά ή βιομηχανική τεχνολογία τούς παρεί­ χε άκατανίκητη δύναμη, έτσι πού νά μήν τούς κοστίζει πολύ. Σρ^ν άρχή οί άπαιτήσεις τών έργατών στήν πατρίδα, νά μοιραστούν τά έσοδα τής αύξανομένης παραγωγικότητας, κα­ ταπιέζονταν αύστηρά, σιγά - σιγά δμως διάφοροι συνδυασμοί άνάπτυξαν δύναμη· στήν ’Αγγλία, ή έπέκταση τοϋ δικαιώμα­ τος ψήφου, τά άνθρωπιστικά αισθήματα καί τό διαφωτισμένο ένδιαφέρον τών έργοδοτών όδήγηοε σέ μιά νομοθεσία πού προστάτευε τΙς γυναίκες καί τά παιδιά, έλάττωνε τις ώρες δουλειάς, έξάπλωνε τή μόρφωση καί ΰψωνε τά ήμερομίσθια. Οί έργοδότες βρήκαν δτι καλοταϊσμένοι κι έγγράμματοι έργάτες ήταν δχι μόνο καλλίτεροι γιά τήν παραγωγέ τών άγαθών άλλά καί δτι ήταν μιά άγορά γιά τήν κατανάλωσή τους. "Έτσι ή βιομηχανική έργατική τάξη, ένώ φαινομενικά άνταγωνιζόταν τό σύστημα, άπορροφήθηκε στήν πραγματικότητα άπό αύτό. (Αύτό τό φαινόμενο παρατηρήθηκε γιά πρώτη φο­ ρά στά μέσα τοΰ δέκατου έννατου αιώνα στήν 'Αγγλία δπου ό *Έγκελς παρατήρησε: «αυτό τό. έθνος, τό πιό άστικό άπό Άλα, σκοπεύει τελικά νά άποκτήσει μιάν άστική άριστοκρατία καί ένα άστικό προλεταριάτο παράλληλα μέ μιά άστική τά­ ξη*.* ’'Ετσι διαγράφτηκε τό σχέδιο πού άκολούθησε ή έπιτυχημένη κεφαλαιοκρατία σ’ όλόκληρο τόν κόσμο. 5. ’ Α λ λ η λ ο γ ρ α φ ί α

Μάρ ξ - Έγ χε λ ς ,

σ. 115-16.

69

Οί έργάτες της βιομηχανίας βτήν ’Αγγλία κέρδιβαν άπό τι\ν άποικιοκρατία κατά τρεις τρόπους. Πρώτα άπ’ δλα, οί πρώτες ΰλες καί τά τρόφιμα ήταν φτηνά βχετικά μέ τά βιο­ μηχανικά προϊόντα, πράγμα που διατηρούβε τήν άγοραοτική δύναμη τών ήμερομιβθίων τους. Τό τβάϊ, βάν παράδειγμα, άπό τό νά είναι ένα λοϋβο γιά τη μεβαία τάξη, έγινε κάτι άναγκαϊο γιά τούς φτωχούς τής ’Αγγλίας. Ύ βτερα οί μεγά­ λες περιουβίες πού γίνονταν βτή βιομηχανία, τό έμπόριο και τήν οίκονομία ξεχύλιζαν και πάνω βτήν ύπόλοιπη κοινότη­ τα βάν φόροι καί ευεργετήματα, ένώ οί βυνεχιζόμενες έπενδύβεις κρατοΰβαν τή ζήτηβη γιά έργατικά χέρια βέ άνοδο κα­ θώς αύξανε ό πληθυβμός (fiv καί οί κάτοικοι όριβμένων περι­ οχών, δπως βτήν ’ Ιρλανδία καί τά όρεινά τής Σκωτίας, δέν είχαν παρά τή μετανάβτευβη βάν μέβο γιά νά έπιζήβουν). Τελικά, καθώς παρίβταναν τους λόρδους β’ δλο τόν κόβμο βάν μέλη τοΰ κυρίαρχου έθνους, μποροΰβαν νά τρέφουν τόν έγωιβμό τους μέ ιδέες φυλετικής άνωτερότητας. Αυτοί πού κυρίως έπωφελήθηκαν άπό τό βύβτημα, ήταν άβφαλώς οί μεβαΐες τάξεις. 'Ακριβώς δπως τά έξοδα τοΰ ένοικίου άνέθρεψαν βιοτέχνες, έμπόρους, γραφειοκράτες κι άνθρωπους τών γραμμάτων, έτβι καί τά κέρδη βέ μιά άβύγκριτα μεγαλύτερη κλίμακα δημιούργηβαν νέα έπαγγέλματα — μηχανικούς, λογιβτές καί δανειοδότες, καί μεγάλωβαν τόν το­ μέα τών δαλιών· καλλιτέχνες, τεχνίτες κι έμποροι Ακμαζαν φροντίζοντας γιά τις έπιθυμίες τών πλουβίων. Κι άκόμα, οί άπαιτήβεις τής βιομηχανίας γιά χρήμα (κα­ θώς κι ή άνάπτυξη τοΰ ’Εθνικού Χρέους) άνοιξαν ένα τεράβτιο τομέα γιά τό δανειβμό χρημάτων μέ τόκο. Αύτό άναπτύχθηκε άκόμα περιββότερο μέ τήν Υδρυβη τής περιοριβμένης εύθύνης, πού έκανε δυνατό νά πάρει μερίδια βέ μιάν έταιρεία κάθε Ιδιοκτήτης πλούτου, καί μποροϋβε έτβι νά είβπράττει κέρδη χωρίς νά έχη άλλες εύθύνες. Αύτό όδήγηβε β’ ένα βαθμιαίο διαχωριβμό άνάμεβα βτήν όνομαβτική ϊδ ιο κτηβία βέ κεφαλαιοκρατικές έταιρεϊες καί βτόν άληθινό έ­ λεγχό τους· βυνεχώς περιββότερο μερίδια άνήκαν βέ κεφα­ λαιούχους πού άπέκτηβαν τόν πλούτο τους μέ οίκονομίες R κληρονομιά καί πού δέν είχαν έπαφή μέ τις άνάλογες έπιχειρήβεις, γιατί ή γοητεία τού βυβτήματος ήταν άκριβώς δτι δέν έδεναν τόν μεριδιοϋχο μέ τά τούβλα R τό άτβάλι πού έ­ βγαζε τά κέρδη, άλλά μποροΰβαν πάντοτε νά πουληθούν βτό χρηματιβτήριο δταν χρειάζονταν μετρητά R φοβώνταν δτι ή τιμή τους θά έπεφτε. "Εγιναν βτήν πραγματικότητα ένα cl'δ ο ς περιουβίας πού έφερνε εΐβοδήματα. Ή άρχική άντίληψη

70

ήταν δτι μέ αύτό τόν τρόπο οί οικονομίες θά μποροΰβαν νά περάβουν βτή χρηματοδότηβη της βιομηχανίας, άλλά τό με­ γαλύτερο μέρος της βέ κεφάλαιο βυναλλαγης της έπιχείρηβης γίνεται βέ βυναλλαγές άπό δεύτερο χέρι, βέ χαρτιά πού άντιπροβωπεύουν χρήμα πού έπενδύθηκε πρίν άπό πο­ λύ καιρό. Επειδή ή τιμή μιΰς μερίδας έξαρτάται κατά πολύ άπό τίς προοπτικές της έταιρείας πού άφορά, fi μάλλον βτό τί πιβτεύει ή άγορά γιά τίς προοπτικές της, μποροΰβαν νά δημιουργηθοΰν περιουβίες μέ τό νά διαλέγει κανείς αυτούς πού κερδίζουν χωρίς νά βυμβάλλει καθόλου βτή χρηματοδότηβη τής βιομηχανίας. Μιά βημαντική όμάδα έπαγγελμάτων τής μεβαίας τάξης άναπτύχθηκε γύρω άπό αύτό τόν κλάδο δου­ λειάς. Τό νά βγάζει κανείς λέφτά γιά τά λεφτά τά ϊδια άνέβηκε βέ άξιοβέβαβτη θέβη, καί μάλιβτα βέ κυρίαρχη, μέβα βτήν κοινωνία, κι αύτό ήταν τό νέο χαρακτηριβτικό τοΰ κεφα­ λαιοκρατικού βυβτήματος πού τό ξεχώριζε άπό δλους τούς προηγούμενους πολιτιβμούς. Μιά φυβική ροπή πρός τήν άπληβτία R τή γενναιοδωρία διαπιστώνεται βτατιβτικά κατά τόν ϊδιο τρόπο βέ δλους τούς άνθρώπινους πληθυβμοΰς. Δέν ύπάρχει λόγος νά πιβτέψουμε δτι τά φυβικά πάθη άλλαξαν τόν δέκατο έννατο αΙώνα. Μάλλον άναπτύχθηκε μιά κοινω­ νία δπου ή φιλοδοξία κι ή άγάπη γιά τή. δύναμη μποροΰβε νά ικανοποιηθεί μέ τή βυββωρευβη πλούτου, κι αύτό βυναντήθηκε μέ τίς τεχνικές καί ίβτορικές βυνθηκες πού έπιτρέψανε τήν άνάπτυξη καί τήν δνθιβή του, καί τό έκαναν ικανό νά άπλώβει τούς πλοκάμους του β’ όλόκληρο τόν κόβμο. Ή φυλετική άντίληψη γύρω άπό τήν τάξη — ή φυβική άνωτερότητα μιάς οικογένειας γαιοκτημόνων πάνω άπό τούς κολλήγες καί τούς έργάτες της — ύποβκάφτηκε άπό τό νέο .τλοΰτο. Στήν ’Αγγλία διατηρήθηκε άκόμα. Τά βικτωριανά μ^θιβτορήματα άβχολοΰνται μέ τό δικαίωμα τών έπαγγελματικών τάξεων νά άποκαλοΰνται κύριοι, κι οί κύριοι δέν μπο­ ροΰβαν νά άβχολοΰνται μέ τό έμπόριο. ’Ακόμα καί πρίν άπό βαράντα χρόνια τό βυναίβθημα αύτό ήταν άκόμα δυνατό. Ή ­ ταν τό τελευταίο άπομεινάρι τής φεουδαρχικής νοοτροπίας — ή Ιδέα δτι ή θέβη βτήν κοινωνία ήταν κάτι πού είχες έκ γενετής καί δέν μποροΰβες νά τό άγοράβεις. Στερημένοι άπό τό θείο δίκαιο, ο! κεφαλαιοκράτες ήταν άναγκαβμένοι νά παρουβιάζονται βάν εύεργέτες της κοινωνίας. «"Εβριβκαν δου­ λειά» βτούς άλλους, οίκοδομοΰβαν τόν πλούτο τοΰ έθνους κι έφερναν τό χριβτιανικό πολιτισμό βέ βάρβαρες χώρες. *Όβο βαβτοΰβε ή ευμάρεια μποροΰβαν νά κάνουν νά βωπάβουν δ-

71

λοι δβοι ζητοϋσαν νά έξετάσουν τά πιστοποιητικά τους, 6γάζοντάς τους Ιδεολόγους καί τρελλούς. Ά π ό τότε πού oi έξάδελφοι τών πιθήκων Εμαθαν νά μι­ λούν, έξηγοΰσαν τόν κόομο δπου βρίσκονταν μέ πνεύματα καί μέ θεούς. Κάθε μιά άπό τΙς μεγάλες θρησκείες πού άναπτύχθηκαν στούς προβιομηχανικούς πολιτισμούς Εδινε μιάν έξήγηση γιά τόν κόσμο καί τήν άτομική ζωή καί τό θάνατο συνδυασμένη μέ ήθική διδασκαλία, Ενα μέσο γιά μυστικιστική ένατένιση κι Ενα σύστημα τελετουργικό πού Εδινε μορφή καί χάρη στήν καθημερινή ζωή. Κατά τό δέκατο Εννατο αι­ ώνα τό ύπόβαθρο τοΰ πνευματικού σκεπτικισμού πού ϊσως ύπήρχε πάντοτε καί πού μεγάλωνε συνεχώς άπό τήν άναγέννηβη τής έλληνικής σκέψης, άνέβηκε στήν έπιφάνεια μέ τή διάδοση της έπιστημονικής γνώσης, είδικά μέ τήν άναγνώριση άπό τό Δαρβίνο δτι ό άνθρωπος ήταν Ενα είδος ζώου. (Ή άνθρώπινη ψυχολογία πού Εβρισκε Ικανοποίηση στή θρησκεία δέ φαίνεται δ η άλλαξε, άλλά oi προσπάθειες πού Εγιναν γιά νά άναζωο,γονηθούν oi άλλες δψεις της θρησκείας χωρίς τό πνευματικό της περιεχόμενο δέ φαίνεται δτι είναι πολύ έπετυχημένες). Μέ τήν παρακμή τής πίστης στήν άτομική άθανασία, ή άντίληψη τής Προόδου Εδωσε τήν κατάλληλη Ιδεο­ λογία στό σύστημα τής βιομηχανικής κεφαλαιοκρατίας. Αύτή Εχει δυό κλάδους. "Οταν πρωτοξεκίναγε ή κεφα­ λαιοκρατία ό Ρικάρντο προσπάθησε νά διεισδύσει στό νόημά της μέσα άπό αύτό πού θά άποκαλούσαμε τώρα «πρότυπο». «Τά προϊόντα τής γης — δλα δσα προέρχονται άπό τήν έπιφάνειά της μέ τήν ένωμένη έφαρμογή μόχθου, μηχανών, καί κεφαλαίου, διαιρείται άνάμεσα σέ τρεις τάξεις στήν κοι­ νότητα- δηλαδή τόν Ιδιοκτήτη τής γης, τόν Ιδιοκτήτη τοΰ κε­ φαλαίου πού είναι άπαραίτητο γιά τήν καλλιέργειά της, καί τούς έργάτες πού τήν καλλιεργούν. *Ά λλ ά σέ διαφορετικά στάδια τής κοινωνίας, oi άναλογίες τοϋ όλικοΰ προϊόντος τής γης πού θά μοιραστεί σέ κάθε μιά άπό αυτές τίς τάξεις, μέ τό δνομα τοϋ ένοικίου, τοϋ κέρ­ δους, fi τοΰ μισθού, θά είναι βασικά διαφορετικό- αύτό θά έξαρταται κυρίως άπό τήν πραγματική εύφορία τής γης, τή συσσώρευση τού κεφαλαίου καί τοϋ πληθυομοϋ, καί τό ταλέν­ το, τήν έφευρετικότητα καί τά έργαλεία πού θά μεταχειρί­ ζεται ή γεωργία. »Τ ό νά καθοριοθοϋν οΐ νόμοι πού ρυθμίζουν αύτή τήν κα­ τανομή, είναι τό βασικό πρόβλημα τής πολιτικής οίκονομίας»6. 6. ΝτίηΛιντ Ριχάοντο, ν ο μ ( α ς. ΕΙσαγίογή.

72

Ά q χ έ ς

π ο λ ι τ ι κ ή ς

ο ί κο­

Oi κεφαλαιοκράτες μεταχειρίζονταν έργατικά χέρια μέ ένα οτοιχειώδη μιοθό καί νοίκιαζαν γή: Ό βυναγωνιβμός με­ ταξύ τους έβαλε τά νοίκια βέ ένα έπίπεδο πού έξίβωνε τό κ6βτος παραγωγής βέ κ α λ λ ίτ ε ρ η χ ε ιρ ό τε ρ η γή. Τό πλεόναβμα τής παραγωγής κατά έργαζόμενο, καθαρό άπό νοίκι, πάνω άπό τό μιβθό, άποτελοΰβε τό κέρδος. Oi γαιοκτήμονες, κλη­ ρονόμοι φεουδαρχικών παραδόβεων, κατανάλωναν τά νοίκια τους· oi κεφαλαιοκράτες οίκονομοΰβαν τό μεγαλύτερο μέρος άπό τά κέρδη τους γιά νά τό έπενδύβουν βτήν έπέκταβη τής άπαβχόληβης καί τής παραγωγής. Ό Ρικάρντο ύποβτήριξέ άλλαγές βτό νόμο καί τήν πολιτική πού θά ώφελοΰβαν τούς κεφαλαιοκράτες — κυρίως τήν έλεύθερη είβαγωγή βταριοΰ — πού θά χαμήλωναν τά νοίκια καί θά βοηθοϋβαν τή βυββώρευβη. Oi πολιτικές πού εύνοοΰβαν τήν κεφαλαιοκρατία θριάμβευβαν κι ή βυββώρευβη άναπτύχθηκε ταχύτατα. Ό Μάρξ βρήκε μιά λύβη βτήν έρμηνεία τής ΐβτορίας μέ αύτή τήν προβαρμογή τών «βχέβεων παραγωγής» — ειδικά τό βύβτημα τρϋ νά μεταχειρίζεβαι έργατικά χέρια γιά κέρδος — βτίς «δυνάμεις παραγωγής» — τϊς τεχνικές δυνατότητες τοΰ βιομηχανικού βυβτήματος πού «ϋψωνε τήν παραγωγική δύναμη τής κοινωνικής έργατικής τάξης βάν μέβα βέ θερμο­ κήπιο». Έμποτιβμένος μέ Έ γελιανές ιδέες όρθολογιβμοΰ, εί­ δε τή διαδοχή τών οίκονομικών βυβτημάτων βάν μιά προβαρμογή τής κοινωνίας βτίς^ άπαιτήβεις τής τεχνολογίας. ‘Έ βγ α ­ λε τό βυμπέραβμα δτι ή διαδικαβία τής βυββώρευβης κάτω άπό τόν έλεγχο τοϋ κίνητρου τοΰ κέρδους ήταν μιά φάβη πού θά έφτανε άπό μόνη της κάποτε βτό τέλος της· άκριβώς δπως ή άβτική τάξη παραμέριβε τήν άριβτοκρατία, έτβι κι oi έργάτες τής βιομηχανίας θά παραμέριζαν τούς άβτούς καί θά χρηβιμοποιοΰβαν τήν παραγωγική Ικανότητα πού δημιουρ­ γούσε ή κεφαλαιοκρατία γιά νά δώβουν όρθολογιβτικές λύβεις βτίς ύλικές τους άνάγκες. «Τό μονοπώλιο κεφαλαίου γίνεται τροχοπέδη βτό μέβο παραγωγής, πού ξεπήδηβε καί άναπτύχθηκε παράλληλα καί μαζί μέ αύτό. Ή βυγκέντρωβη τών μέβων παραγωγής κι ή βοβιαλιβτικοποίηβη τής έργατικής δύναμης φτάνουν τελικά βέ ένα βημείο δπου δέν βυμβαδίζουν μέ τήν κεφαλαιοκρατική τους έπιφάνεια. Ή έπιδερμίδα αύτή βπάει. Ή νεκρική καμ­ πάνα βημαίνει γιά τήν κεφαλαιοκρατική άτομική ίδιοκτηβία. Αύτοί πού άπαλλοτρίωβαν βλέπουν νά τούς άπαλλοτριώνουν.*7 7.

Τό

κεφάλαι ο,

τόμ. 1, χεφ. 82.

73

Αυτές oi ιδέες δέν δρεβαν φυβικά βτούς βιομήχανους καί τούς χρηματοδότες, οΰτε βτά μεγάλα βτρώματα 'τών εΐβοδηματιών καί έπαγγελματιών τής μέβης τάξής που άναπτύββονταν άνάμεβα βτούς πρώτους καί τούς έργάτες της βιομη­ χανίας. Ό Μάρβαλλ παρουβίαβε μιά πιό εύπρόβδεκτη παραλ­ λαγή της θεωρίας τής προόδου. Μέβα άπό τό βύβτημα τοΰ κέρδους, ή άγάπη τοΰ χρήματος δενόταν μέ τήν ύπηρεβία πρός τήν κοινωνία. Οί άπαιτήβεις τής άγοράς όδηγοϋβαν τήν παραγωγή έτβι πού νά ικανοποιούνται οί άνάγκες κι οί προτιμήβεις τών καταναλωτών. Νέες οικονομίες καί ή τεχνική πρόοδος μείωναν τό κόβτος παραγωγής, κι ό βυναγωνιβμός έξαβφάλιζε τό δτι οί τιμές έπεφταν μαζί μέ τό κόβτος, έτβι ώβτε αυξάνονταν τά πραγματικά ήμερομίβθια. Ή έξάπλωβη της μόρφωβης έβθυνε τίς ταξικές διαφορές* κάθε οικογένεια πού είχε τή δύναμη νά «έγκαταλείψει τήν άμεβη ίκανοποίηβη* μέ τό νά κάνει οικονομίες, είχε έξαβφαλίβει μιά μερίδα τοΰ κέρδους. «Τό πρόβλημα τών κοινωνικών βτόχων παίρνει νέες μορ­ φ ές βέ κάθε έποχή· άλλά κάτω άπό δλες βρίβκεται αύτή ή βαβική ά ρ χή : ότι δηλαδή ή πρόοδος έξαρταται βαβικά άπό τό πόβο μπορούν νά χρηβιμοποιηθοΰν oi πιό μεγάλες, κι δχι μό­ νο οί υψηλότερες δυνάμεις τής άνθρώπινης φύβης γιά τήν άνάπτυξη τοΰ κοινωνικού καλού. 'Υπάρχουν μερικές άμφιβολίες γύρω άπό τό τί είναι άκριβώς τό κοινωνικό καλό· άλ­ λά αύτές δέ φτάνουν τόβο μακρυά ώβτε νά βλάπτουν τίς θά­ βεις αύτης τής θαβικής άρχης. Γιατί πάντοτε ύπήρχε ένα ύπόβτρωμα βυμφωνίας δτι τό κοινωνικό άγαθό είναι κυρίως έκείνη ή ύγιεινή ΰβκηβη κι άνάπτυξη τών ικανοτήτων πού δίνει βυνεχή εύτυχία, γιατί βυντηρεϊ τόν αύτοβεβαβμό καί βυντηρεϊται άπό τήν έλπίδα. A t μπορεϊ νά βυγκριθεί ή χρήβη τών άερίων βτήν ύψικάμινο μέ τό θρίαμβο τού νά κάνεις τήν άπαβχόληβη γιά τό δημόβιο άγαθό εύχάριβτη, καί μέ τό νά ύποκινεΐς άνθρώπους κάθε τάξης βέ μεγάλες προβπάθειες μέ άλλα μέβα παρά μέ τήν άπόδειξη τής δύναμης πού έμφανίζεται μέβα άπό τεράβτια βπατάλη. Χρειαζόμαβτε νά ύποθάλψουμε τήν καλή δουλειά καί τήν πρωτοβουλία μέ τή θερ­ μή πνοή τής βυμπάθειας καί έκτίμηβης έκείνων πού τήν κα­ ταλαβαίνουν πραγματικά· χρειάζεται νά βτρέψουμε τήν κα­ τανάλωβη βέ δρόμους πού δυναμώνουν τόν καταναλωτή καί φέρουν βτήν έπιφάνεια τίς καλλίτερες Ιδιότητες έκείνων πού φροντίζουν γιά τήν κατανάλωβη. ’Αναγνωρίζοντας δτι ένα μέρος τής δουλείας πού δέν έξευγενίζει πρέπει, νά γίνει, πρέπει νά έπιζητήβουμε νά έφαρμόβουμε τήν άναπτυββόμε-

74

νη γνώση καί τους Ολικούς πόρους τοΰ κόσμου βτόν περιορι­ σμό της δουλείας αύτής μέσα βέ στενά δρια, καί νά έξαλείψουμε δλες τΙς συνθήκες της ζωής πού είναι άπό μόνες τους ταπεινωτικές. Δ έ μπορεΐ νά υπάρξει μιά μεγάλη ξαφνική βελτίωση στις συνθήκες τής ζωης τοϋ άνθρώπου· γιατί τις διαμορφώνει δσο τόν διαμορφώνουν καί αυτές, κι ό ϊδιος δέν μπορεΐ νά άλλάξει γρήγορα- άλλά πρέπει νά συνεχίσει στα­ θερά πρός τό μακρινό στόχο δπου οί ευκαιρίες μιας ευγενι­ κής ζωής μπορεΐ νά είναι προσιτές σέ δλους».® Είναι περίεργο τό δτι ό Μάρσαλλ δημοσίευσε τά λόγια αυτά τό 1919.9 ΤΗταν πολύ γέρος γιά νά παρατηρήσει δτι ή ευχάριστη πρόβλεψή του είχε διαβτρεβλωθεΐ. Ή κεφαλαιοκρατίά άναπτύχθηκε βτή Γερμανία προτού ββύβει ή φεου­ δαρχία άπό τή γεωργία, καί οί φεουδαρχικές ιδέες γιά τόν πόλεμο, δτι ήταν ό φυσικός δρόμος πρός τήν τιμή, δέν είχαν ύποκύψει στήν ήθικίι ένός έθνους έμπόρων. 01 βιομήχανοι περίμεναν νά τούς δώσουν οί στρατιωτικοί £να μερίδιο άπό τόν πλοΰτο τοΰ κόσμου κι οί στρατιωτικοί ένθάρρυναν τήν έφαρμογύ βιομηχανικών μεθόδων στήν παραγωγή δπλων. Ή γρήγορη νίκη τοΰ 1870 φάνηκε δτι ήταν ή άπόδειξη τοϋ πό­ σο σωστή ήταν αύτή ή σκέψη. Οί κεφαλαιοκρατικές δημο­ κρατίες παρασύρθηκαν σ’ £να συναγωνισμό έξοπλιβμών καί βέ πόλεμο πού άλλαξε ριζικά τή φύση τοϋ συστήματος. Ή κεφαλαιοκρατική άποικιοκρατία ήταν πάντοτε, βέβαια, έξαρτημένη άπό τή στρατιωτικά δύναμη, άλλά στρεφόταν μόνο ένάντια βέ λαούς πού βρίσκονταν σέ πολύ κατώτερο τεχνικό έπίπεδο καί πού μποροΰβε εύκολα νά τούς νικήβει. (Οί Βρεταννοί μάλιστα μεταχειρίβτηκαν κατά πολύ ’ Ινδούς στρατιώ­ τες γιά τούς μικρούς πολέμους πού συντηρούσαν κι έπέκτειναν τό σύστημα, κι έβαζαν τό μεγαλύτερο μέρος τών έξόδων στόν ’ Ινδικό προϋπολογισμό.) Ό πόλεμος μεταξύ τών άποικιοκρατικών δυνάμεων ήταν μιά τέλεια διαφορετική ύπόθεση. Ά π ό τότε, ή έφαρμογή τής έπιστημονικής τεχνολογίας βτά μέβα καταστροφής, καί τό δτι ό κάθε πόλεμος άρχίζει λί­ γο πιό ψηλά άπό τό έπίπεδο δπου τέλειωσε ό τελευταίος, δλλαξε τό ευχάριστο δραμα τοΰ Μάρσαλλ — τής βιομηχανίας στήν υπηρεσία τής άνθρωπότητας — σ’ ένα έφιάλτη τρόμου.

8. Μάοπαλλ, Β ι ο μ η χ α ν ί α χαΐ έ μ π ό ρ ι ο , CB4 - 5. 9. Ά ν χαΐ τΰ είχε πβο>τογοάψει πολύ πιό ποίν.

α.

75

7 ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ *ΥΓΧΙΣΗ£ Κάνοντας μιάν άναβκόπηβη τό 1938, ό καθηγητής Τζών Χίκς παρατήρηβε δτι: «Δέ μπορούμε νά β.υγκρατήβουμε τή βκέψη δτι ϊβως όλόκληρη ή Βιομηχανική Έπανάβταβη βτά τελευταία διακόβια χρόνια δέν Λταν τίποτε άλλο άπό μιά τεράβτια λαϊκή οίκονομική άκμή».' Μ’ αύτή τήν έννοια, άκμή βημαίνει μιά κατάβταβη δπου οί έπιχειρήβέις, κάτω άπό τήν έπίδραβη τής προβδοκίας γιά κέρδος, προκάλεβαν μιάν άνοδο βτίς άξίες έπενδύβεων βτίς καταβκευές, τόν έξοπλιβμό καί τό άπόθεμα. Ή έπένδυβη άπαιτεϊ νά άπαβχολοΰνται άνθρωποι καί νά βγαίνουν εΐβοδήματα μέ τήν παραγωγή άγαθών πού θά βυντελέβουν βτό νά γίνουν κέρδη βτό μέλλον. Έ ν τψ μεταξύ δέν προβφέρουν τίποτα βτήν άγορά. Τά εΐβοδήματα πού πλη­ ρώνονται βέ βχέβη μέ αύτά άντιπροβωπεύουν ζήτηβη γιά άγαθά πού είναι ήδη διαθέβιμα καί δίνουν κέρδη βτίς έπιχειρήβεις πού μπορούν νά τά προμηθέψουν. Υπάρχει μιά «άγο­ ρά τοΰ πωλητή» δταν ή ζήτηβη έχει αύξηθεϊ πρίν άπό τήν Ι­ κανότητα νά τήν άντιμετωπίβουν. Μιά άρχική αΰξηβη βτά έ­ ξοδα έπενδύβεων υψώνει έτβι τό έπίπεδο τών κερδών καί κάνει έλκυβτική τή βυνέχεια τής έπένδυβης. Πρόκειται λοι­ πόν γιά μιά κατάβταβη πού άντιφάβκει μέ τόν έαυτό της. Ή έπένδυβη τονώνεται άπό τά κέρδη πού προκαλεϊ Λ ϊδια ή έ­ πένδυβη. "Οταν Λ νέα Ικανότητα πού δημιουργήθηκε άπό τήν έπένδυβη, μπαίνει βέ χρήβη, έρχεται άντιμέτωπη μέ τήν παλιά, ή άγορά τοΰ πωλητή φτάνει βτό τέλος, οί μελλοντικές προοπτικές γιά κέρδος έλαττώνονται, νέα βχέδια γιά έπέν­ δυβη δέν είναι άρκετά γιά νά πάρουν τή θέβη αύτών πού βυμπληρώθηκαν, καί έρχεται μιά πτώβη βέ άπαβχόληβη καί εΐβόδημα. Σ τήν κεφαλαιοκρατική έκβιομηχάνιβη ή μιά τέτοια κα­ ί. ΧΙκς,

76

Ά ξ ί α

χαΐ

κε φ ά λ α ι ο ,

σ. 802, βημείωοη.

τάβταβη διαδέχτηκε τήν άλλη, γιά νά άνοιχτοΰν νέες περιο­ χές καί νά έκμεταλλευτοΰν νέες έφευρέβεις. Κάθε βημαντικό ξέβπαβμα βέ έπενδύβεις τό άκολουθούβε μιά όπιβθοχώρηβη, άλλά πάντα έμφανίζονταν νέες ευνοϊκές ευκαιρίες. Oi όπιβθοχωρήβεις αυτές δέν ήταν παρά μιά πρόβκαιρη βτάβη βέ μιά βυνεχη αϋξηβη άπαβχόληβης καί βυββώρευβης πλούτου. Ή πρόταβη τοΰ ΧΙκς δτι αύτό ήταν μόνο μιά λαϊκή οικονομική άκμή βημαίνει δτι δέν ήταν μιά λογική διαδικαβία πού ρυθμιζόταν μόνη της, δτι ήταν έξαρτημένη άπό Ενα ίβτορικό τυχαίο περιβτατικό πού δέν φαίνεται πιθανό δτι θά έπαναληφθεί. Ή άποψη αύτή άντανακλδ τήν έμπειρία τής μεγάλης κρίβης τού 1930. Ή κρίβη μπορεϊ κι αυτή νά θεωρηθεί βάν Ενα ίβτορικό έπειβόδιο, μιά βυββώρευβη άπό ξερά ξύλα δπου Επεβε μιά βπίθα. Ό πόλεμος έπιτάχυνε μιά τάβη που άναπτυοβόταν έτβι κι άλλοιώς βέ άρκετές χώρες, τό νά ιδρύουν δηλαδή βιομη­ χανίες γιά τΙς άνάγκες τους καί νά έλαττώνουν τήν έξάρτηβή τους άπό τις έξαγωγές τών οικονομιών πού είχαν κιόλας άναπτυχθεΐ, διπλασιάζοντας Ετσι τήν παραγωγική ικανότητα, κι Εγινε Ενα κύμα άπό τεχνικές βελτιώβεις βτήν παραγωγή πρώτων ύλών πού αυξηβε τήν προβφορά πιό γρήγορα άπό τήν ζήτηβη. "Ο κεφαλαιοκρατικός κόβμος βάν βύνολο βούλιαζε βτήν κατάβταβη μιας άγορας άγοραβτών. Στίς Η νω μέ­ νες Πολιτείες, μετά άπό μιά περίοδο έναλλαγής άκμής και κρίβης, μετά τόν πόλεμο άρχιβε Ενα μεγάλο ρεύμα έπί, δύβεων. Ή έπένδυβη, ή κατανάλωβη καί τό έθνικό είβόδημα άνέβαιναν βχεδόν βυνέχεια άπό τό 1921 ώς τό 1929 — Ενα έξαιρετικά μακροχρόνιο κύμα ευμάρειας πού Εδωσε τήν ιδέα δτι ή ’Αμερική ήταν διαφορετική — οτι έδώ δέν πρόκειται για μιά νέα άκμή άλλά γιά μιά νέα έποχή. 'Υπήρχαν βημάδια οτι ή βιομηχανική έπέκταβη άρχισε νά βταματάει τό 1929, άλλά ή άντίδραβη δέ θά ήταν τόβο δυνατή αν δέν είχε βυμβεϊ πριν ή οικονομική άκμή. Ή τιμή τών άξιών βτό Χρηματιβτήριο έξαρτάται, οπως εϊδαμε πιό πάνω, άπό τό τί νομίζει δτι είναι ή άγορά. 'Υπήρ­ χε μιά έντονη άκμή μετά τόν πόλεμο γύρω άπό τή μετατρο­ πή τής βιομηχανίας βέ χρήβεις μή βτρατιωτικές, πού τήν άκολούθηβε μιά άπότομη κρίβη, πού Ερριξε τΙς τιμές τών άξιών. Μετά οί έπενδύβεις αυξήθηκαν και αύξάνονταν καί ή δύνα­ μη τής πραγματικής άξίας τών μεριδίων. "Αρχισε μιά έπανεκτίμηβη τών άξιών πού άντιβτοιχούβε άρχικά βέ 2να ψύχραι­ μο ύπολογιβμό τών κερδών πού μποροΰβαν νά περιμένουν.

77

Γρήγορα δμως ή άκμή τοϋ Χρηματιβτήριου βυνεχίβτηκε μό­ νη της κι έφταοε πολύ πιό ψηλά άπό τήν άντίβτοιχη βιομη­ χανική. «Μέχρι τήν άρχή τοΰ 1928, άκόμα καί ένας βυντηρητικός μποροΰβε νά πιβτεύει δτι οί τιμές τών μεριδίων παρακολουθοϋβαν τήν αύξηση τών κερδών τών έπιχειρήσεων, τά οχέδια γιά μελλοντικές αύξήοεις, τήν είρήνη καί τήν ήβυχία τών καιρών, και τή βεβαιότητα δτι ή Κυβέρνηβη πού βρι­ σκόταν τότε τόβο βταθερά βτήν Ούόβιγκτον, δέ θά έπαιρνε περιββότερο άπό δ,τι ήταν απαραίτητο άπό τά κέρδη βέ φόρους. Νωρίς τό 1928, άλλαξε ή φύβη τής άκμής. Ή μαζική διέξο­ δος βτήν αυταπάτη, πού είναι τόβο πολύ,, μέρος τοϋ πραγμα­ τικού όργίου τών ύπολογιβμών, άρχιβε γιά καλά. ΤΗταν ά­ κόμα άνάγκη νά βεβαιώβουν αύτούς πού τό ζητούσαν, δτι ύ­ πήρχε κάποιος δεβμός, όβοδήποτε χαλαρός, μέ τήν πραγμα­ τικότητα... »Πάντως είχε φτάβει ό καιρός, οπως οέ δλες τις άνάλογες περιόδους, όπότε oi Ανθρωποι ζητοϋβαν δχι νά πειβθοϋν γιά τήν πραγματικότητα τών πραγμάτων, άλλά νά βρουν δι­ καιολογίες γιά νά ξεφύγουν βτόν καινούργιο φανταστικό κόβμο.»’ «Ή κατάρευβη τής χρηματαγοράς τό φθινόπωρο τοΰ 1929 περιεχόταν μέβα βτήν κερδοβκοπία πού είχε προηγηθεί. Τ ό μόνο έρώτημα βχετικό μέ τήν κερδοβκοπία αύτή ήταν τό πόβο θά κρατήσει. Κάποτε, γρήγορα η άργά, ή έμπιβτοσύνη στήν πραγματικότητα τής αύξησης τών άξιων θά σταματού­ σε. "Ο ταν αύτό συνέβη μερικοί άνθρωποι θά πουλούσαν, κι αύτό θα άδυνάτιζε τήν πραγμαπκότητα τών αύξανόμενων άξιών. Τό νά περιμένεις γιά μιά αύξηση θά ήταν χωρίς πε­ ριεχόμενο* ή νέα πραγματικότητα θά ήταν ή πτώση τών τι­ μών. θ ά έτρεχαν δλοι, φύρδην - μείγδην, νά άπαλλαγοΟν. Μ ’ αύτό τόν τρόπο τελείωναν τά δργια τής κερδοσκοπίας. "Ε ­ τσι ήρθε και τό τέλος τό 1929. "Ετσι θά τελειώνουν καί στό μέλλον oi κερδοσκοπίες.»’ "Ετσι υποσκάφτηκε ή ίδια ή βάση τής άκμής. Σ έ μιά προ­ ηγούμενη φάση ήταν ή μόδα στις Η.Π.Α., νά άγοράζουν ξέ­ νες μετοχές. Αύτό είχε ύποστηρίξει τις έπενδύσεις σέ άρκετές χώρες, ειδικά τή Γερμανία, δπου έγινε δυνατό νά χρη­ ματοδοτηθούν οί πληρωμές έπανορθώσεων χωρίς νά δημιουργηθεϊ ένα άντίβτοιχο πλεόναβμα έξαγωγών καί νά βυνεχι2. Τζ. Κ. ΓχάλμπραιηΟ, Τ ό 3. Ό που ποίν, σ. 152 - 53.

78

μ ε γ ά λ ο

χ ο ά χ,

α. 23 - 24.

βτοΰν oi έβωτερικές έπενδύβεις. Ή 2λξη της κερδοβκοπίας γιά την Γουώλλ Στρήτ βτέγνωοε τήν πηγή έξωτερικών δα­ νείων καί προκάλεβε οίκονομικές δυοκολίες βέ άρκετές χώ­ ρες. Ή Μεγάλη Βρεττανία βριβκόταν βέ βυνεχή δύβκολη κατάβταβη, πού χειροτέρεψε μέ τήν έπιβτροφή βτό χρυβό μέ μιά ύπερεκτίμηβη τών δρων άνταλλαγής.4 Ή κρίβη τοΰ 1931 £φερε τελικά κάποιαν άνακούφιβη, άλλά έν τφ μεταξύ βυνέχιβε νά αυξάνεται ή άνεργία. Ή Αυβτραλία καί ή Λατινική ’Αμερική αίβθάνονταν τίς βυνέπειες τής ητώβης τών τιμών τών βαβικών προϊόντων, πού, μόλις έπεοε ή βιομηχανική δραβτηριότητα, κατέβηκε βέ καταβτροφικά έπίπεδα. "Ετβι δέν ύπηρχε πουθενά δύναμη άντοχής, καί ή άμερικανική κρίβη θύθιβε άλόκληρο τόν κεφαλαιοκρατικό κόβμο βέ μιάν άπότομη πτώβη βτά κέρδη, βτή δραβτηριότητα και τήν άπαβχόληβη. Τά uyifi δόγματα τής οικονομίας, που βύμφωνα μέ αυτά τό π οώιο καθήκον μιας κυβέρνηβης είναι νά Ιβορροπήβει τόν προϋπολογιβμό της, ήταν ή όρθοδοξία πού κυριαρχοϋβε, ειδι­ κά βτή Γερμανία, πού πέραβε τήν τραυματική έμπειρία μιάς όλοκληρωτικής διάλυβης τοΰ χρηματικού βυβτήματος βτό με­ γάλο πληθωριβμο τοΰ 1921—23. Μιά άλλαγή βτήν οικονομι­ κή θεωρία πού £γινε γνωβτή/βάν ή έπανάβταβη τοΰ Καίυνς (αν καί θά ίπρεπε νά άποδοθεϊ καί οτόν Μύρνταλ καί τόν Καλέκι5) ήρθε πολύ άργά ώβτε νά £χει κάποιο πρακτικό άποτέλεβμα, καί ή Νέα Κατανομή τοΰ Ρούζβελτ ήταν πολύ μπερδεμένη κι άνεπαρκής. ’Εκτός άπό τή δυβτυχία καί τήν ταπείνωβη, ή βπατάλη τής άπλής ύλικής παραγωγής γίνεται φανερή άπό τό γεγονός δτι ή άρχή τοϋ πολέμου αΰξηβε τήν κατανάλωβη τ ώ ν π ο λ ι τ ώ ν βτήν ’Αμερική βέ τρό­ φιμα καί ρουχιβμό περί τά 30 βτά έκατό. Φάνηκε βάν νά γινόταν πραγματικότητα ή διάγνωβη τοΰ Μ άρξ, δτι ή κεφαλαιοκρατία πληβίαζε βτή δύβη της καί θά 4. 15λ. Tt. Μ. Καίυνς, Ο Ι ο ΐ χ ο ν ο μ ι χ έ ς συνέ πει ­ ε ς τ ο ϋ χ. Γ ο υ ί ν σ τ ο ν Τ σ ώ ρ τ σ ι λ λ . Αύτός ό τί­ τλος ftvui μάλλον Αδικος γιατί δ Τσώρτσιλλ, σϊιν υπουργός τών ΟΙχονομιχών τήν έποχή εκείνη, ήταν ύποχρεομένος νά δεχτεί συμβουλές στίς όποιες δέν είχε χαμία έμπιστοσύνη· 6λ. χαί Δ. Ε. Μόγχριτζ, Ή έ π ι σ τ ρ ο φ ή σ τ ό χ ρ υ σ ό , 1925. (Σχολή έφηρμοσμένης ΟΙχονομίας, Καίμποιτζ, έποχιαχή Εχδοση 19). 5. Βλ. Γχούνναρ Μύρνταλ, Χ ρ η μ α τ ι κ ή Ι σ ο ρ ρ ο π ί α , χαί Μίχαλ Καλέκι, Μ ε λ έ τ ε ς σ τ ή θ ε ω ρ ί α τ ω ν κ ύ ­ κ λ ο ν έ π ι χ ε ι ρ ή σ ε <ο ν, που χαί τά δύο (στή γλώσσα τους) είναι προγενέστερα άπό τή Γ ε ν ι χ ή θ ε ω ρ ί α τοΰ Καίυνς.

79

ξεπερνιώταν γρήγορα, άλλά ή Ιοτορία είχε καί άλλα παιχνί­ δια άκόμα νά παίξει. Μιά νέα φόρμουλα είχε βρεθεί βτήν ’ Ιταλία. "Οταν τό έργατικό κίνημα Εγινε άρκετά δυνατό ώβτε νά παρουβιάζει μιά βοβαρή άπειλή βτούς γαιοκτήμονες καί τούς βιομήχανόυς, ή κάτω άβτική τάξη, οί μαγαζάτορες δηλαδή, oi άνθρωποι τών γραφείων Kai oi έπαγγελματίες πού άγωνίζονταν* Ενοι ωβαν βά νά βρίβκονταν άνάμεβα βέ δύο πυρά. Βρήκαν Εναν ύπεραβπιβτή πού άνακάλυψε δτι ήταν δυνατό νά μαζέψει Ε­ να βτρατά άπό δυβαρεβτημένους, καί μέ τό νά ευνοεί καί νά καλλιεργεί τό βαδιβμό πού, καθώς φαίνεται, θρίβκεται βέ κά­ θε λαό, νά έξαβφαλίβει τήν έξουοία μέ τή βοήθεια ένός βυβτή· ματος τρομοκρατίας. Oi άξιοπρεπείς τάξεις ώς Ενα βημείο τρομοκρατήθηκαν κι ώ ς Ενα βημείο Ενοιωβαν εύγνωμοβύνη πού τίς προφυλαββαν άπό μιά έπανάβταβη άπό τά άριβτερά. Τ ό ϊδιο, καί τά άξιοπρεπή κεφαλαιοκρατικά κράτη, μέ Ενα μείγμα φόβου καί βυμπάθειας, έπιτρέψανε βτό νέο βύβτημα νά κάνει δ,τι ήθελε. Ό Χίτλερ άρχιβε άκολουθώντας αύτή τή βυνταγή βτή Γερμανία. Ή βυγχρονη δυβτυχία τής μαζι­ κής άνεργίας κϊ ή βυνεχής πικρία τής παλιάς ήττας τοΰ Ε­ διναν ύποβτήριξη κι άρχιζε νά τά άντιμετωπίζει καί τά δυό μέ τις προετοιμαβίες γιά πόλεμο. Σ τό μεταξύ ή ίβτορία Επαιξε Ενα παιχνίδι βτόν Μάρξ. Τό διεθνές έργατικό κίνημα πού θδπρεπε νάχει άντιβταθεΐ βτή διεθνή κεφαλαιοκρατία, διαλύθηκε δταν oi έργάτες κάθε κράτους ύποβτήριξαν τϊς κυβερνήβεις τους τό 1914 μέ φλο­ γερό πατριωτιβμό. Ή κατάρρευβη δμως τής άνοργάνωτης άπολυταρχίας τοΰ Τβάρου βτόν πόλεμο Εδωβε βτούς ύποβτηρικτές τοΰ Μαρξιβμοΰ τήν ευκαιρία πού ήθελαν, καί βρέθη­ καν έπικεφαλής μιας αυτοκρατορίας δπου ή κεφαλαιοκρατία, άντϊ νά Εχει άρχίβει νά βαπίζει άπό μέβα, μόλις είχε άρχίβει νά ρίχνει ρίζες. ’Αποδείχτηκε δτι ό βοβιαλιβμός δέν ήταν Ενα βτάδιο μετά τήν κεφαλαιοκρατία άλλά Ενα άλλο μέβο γιά νά έπιτυχει ή έκβιομηχάνιβη. Μετά άπό άρκετά λάθη* oi βοβιετικές άρχές κατάλαβαν δτι ή δουλειά τους ήταν νά έκβιομηχανίβουν τήν οίκονομία πού είχε Ερθει βτά χέρια τους. Χωρίς κεφαλαιοκράτες πού θΰκαναν τή δουλειά καί χωρίς τό κίνητρο κέρδους γιά νά τούς όδηγήβει, τό Κράτος Επρεπε νά άναπτύξει νέα δργανα C. 13?.. Έ. X. Κάορ. «Μελικέ; σκένεις γύοω άπό τή Σοβιετική ίχϋιομηχάνιση» στό Σ ο σ ι α λ ι σ μ ό ς , κ ε φ ά λ α ι ο καί ο ί κ ο ν ο μ ι κ ή ά ν ά π τ υ ξ η , έκδοτης ΦαίνστάΙν.

γιά νά βχεδιάβουν καϊ νά διοικήοουν δλες χΐς οικονομικές δραβτηριότητες. Μέβα βέ εϊκοβι χρόνια, η Ε .Σ .Σ .Δ . έφταβε το μεγαλύτερο μέρος τών έπενδύβεων πού βυββωρεύονταν οτή Δύβη μέβα βέ 200 χρόνια. Σ ’ αύτό, τό νέο βύβτημα είχε όριβμένα προνόμια. Πρώ­ τα άπ’ δλα, ή τεχνολογία είχε προχωρήβει κάτω άπό τήν ώθηβη τής άναζήτηβης τοϋ κέρδους καί δέν έμενε παρά νά προβαρμοβτεϊ βέ νέες άπαιτήβεις. Ή κεφαλαιοκρατία είχε άρχίοει άπό τήν άγορά, πουλώντας φτηνότερα άπό τήν βιοτεχνι­ κή παραγωγή, και βιγά βιγά γύριβε πίβω πρός τις βαβικές βιομηχανίες. Σ τό νέο βύβτημα ήταν λογικό νά δημιουργήβουν πρώτα τις βαβικές βιομηχανίες και νά βυντομέψουν άπό τή διαδικαοία τής βυββώρευβης. Τ ό κίνητρο τοΰ κέρδους είχε άναπτυχθεϊ άπό τήν ίδιο­ κτηβία. Τά βπιτικά τών κεφαλαιοκρατών είχαν τήν άπαίτηβη νά καταναλώβουν ένα μερίδιο άπό τά κέρδη, πράγμα που άποβποΰβε δυνάμεις άπό τήν έπένδυβη. Κι άκόμα ένα μεγάλο ούβτημα πίβτωβης καί οικονομίας άναπτύχθηκε κυρίως γιά νά χειριβτεϊ τήν ίδιοκτηβία, κι αύτό, μαζί μέ τήν πώληβη καί τή διαφήμιβη, άπορροφοΰβε ένα μεγάλο μέρος άπό τήν πνευ­ ματική δύναμη τοϋ κεφαλαιοκρατικού κόβμου βέ μή παραγω­ γικές δραβτηριότητες. Αύτή τή βπατάλη πλεονάβματος που θά μποροΰβε νά έπενδυθεϊ, μπόροΰβαν νά τήν άποφύγουν όργανώνόντάς μιά διοίκηβη που θά έκανε μόνο δ,τι ήταν άναγκαίο γιά νά διατηρήβει βέ λειτουργία τήν οικονομία. Στόν κεφαλαιοκρατικό κόβμο ύπήρχε μιά άπότομη διαίρεβη άνάμεβα βτά άγαθά καί τις ύπηρεβίες πού παρείχε ή πο­ λιτεία, κι έκεΐνα πού θά παρείχε ή ιδιωτική έπιχείρηβη. "Ο,τι μποροΰβε νά πουληθεί βέ πακέτα R γιά ένα χρηματικό ποβό ήταν μιά ευκαιρία γιά κέρδος. Ή γενική διοίκηβη κι ό βτρατός, καί μερικές άβτικές ύπηρεβίες, πληρώνονταν άπό τούς φόρους. (Σ τή ν άρχή άκόμα καί οί δρόμοι γίνονταν μέ βάβη τό βύβτημα κέρδους, άλλά έπειδή τά διόδια ήταν πολύ μεγά­ λη ένόχληβη, ή ύπηρεβία αύτή μετατέθηκε βτόν τομέα τών φ ό ρ ω ν ). Τούς φόρους τούς νοιώθουμε βέ βάρος, δν δχι καί βάν κλεψιά, ένώ τά κέρδη πού κρύβονται βτίς τιμές τών άγαθών δέν θεωρούνται τό ίδιο. Τό κοινό γενικά δεχόταν χήν ιδεο­ λογία τών έπιχειρηματιών καί τούς ύποβτήριζε βτό νά κρατδνε τή βφαίρα τής άγοράς δβο γινόταν πιό πλατιά. Καθώς αύξανόταν ή παραγωγικότητα, άκόμα καί τά πιό χαμηλά εΐ­ βοδήματα παρείχαν μιάν άγορά γιά όλοένα περιββότερο άγα­ θά μαζικής παραγωγής. ’Αλλά οί βπουδαιότερες ύπηρεβίες

81

— oi βχετικές μέ τήν υγεία καί χήν έκπαίδευβη — ίταν προβιτές μόνο βχΐς οίκογένειες χής μεβαίας τάξης πού μποροΰ­ βαν νά πληρώβουν γΓ αύχές. Σ τό Σοβιετικά βύβχημα δέν έμφανίβτηκε ή διαφοροποίηβη άνάμεβα βέ φόρους καί κέρδη. Ό λόκληρο τό ποόό πού χρειαζόταν γιά νά πληρωθούν τά είβοδήματα έκείνων πού άβχολοΟνταν μέ τή διοίκηβη, τό βτρατό, τήν έπένδυβη καί τίς δωρεάν ύπηρεβίες βυγκεντρώνονται καί ξοδεύονται πάνω β’ ένα βυνεπές βχέδιο. Ή φροντίδα γιά τήν ύγεία καί τήν έκπαίδευβη καλύπτει όλόκληρο τόν πληθυβμό, πράγμα πού έκτός άπό τό δτι βυνειβφέρει βτό έπίπεδο ζωής, παρουβιάζει τό προβόν δτι έπιτρέπει νά άντλεί τά βιο­ μηχανικό βύβτημα άπό τά ταλέντα όλόκληρης τής γενιάς. Υπάρχει άλλο ένα μειονέκτημα βτό βύβτημα φόρων βτις κεφαλαιοκρατικές χώρες. Τό δημοκρατικό βυναίβθημα άπαιτεϊ νά φορολογείται τό εΐβόδημα άπό τήν ίδιοκτηβία, πού εί­ ναι βταθερό, μέ μεγαλύτερους φόρους άπό τό εΐβόδημα άπό τή δουλειά πού χαμηλώνει βέ περίπτωβη άρρώβτειας και βτά γεράματα- άπαιτεϊ άκόμα νά φαίνεται τουλάχιβτον δτι τά υ­ ψηλά είβοδήματα φορολογούνται βαριά. Τό άποτέλεβμα εί­ ναι δτι ή εύφυία καί τά έξοδα γιά τούς δικηγόρους πού ξο­ δεύονται γιά νά άποφύγουν τούς φόρους, πολλές φορές φέρ­ νουν μεγαλύτερο είβόδημα άπό δβα θά μποροΰβαν νά κερδηθοϋν μέ τή βυνειβφορά βτήν πρργματική παραγωγή. «"Ενα βτοιχείο άπό αύτά τά έξοδα θά πρέπει νά άναφέρθεϊ ειδικό. Είναι ή άπορρόφηβη ικανότητας βέ δραβτηριότητες προβτατευτικές καί μόνο. "Ενα βημαντικό μέρος τής βυνολικής δουλείας πού κάνουν oi δικηγόροι είναι ό άγώνας τών έπιχειρήβεων μέ τό κράτος καί τά δργανά του. Δ έν έχει βημαβία Αν αύτό τό όνομάβουμε κακόβουλη έμπόδιβη τοΰ κοινοΰ καλοΰ R ΰπεράβπιβη τοΰ κοινού καλοΰ άπέναντι βέ κακό­ βουλη έμπόδιβη. Σ έ κάθε περίπτωβη μένει τό γεγονός δτι βέ μιά βοβιαλιβτική κοινωνία δέ θά υπήρχε οΟτε άνάγκη οΰτε χώρος γι’ αύτό τό τμήμα τής νομικής δραβτηριότητας. Ή οι­ κονομία πού έπακολουθεΐ δέ μετριέται ικανοποιητικά μέ τις άμοιβές τών δικηγόρων πού άπαβχολοΰνται έτβι. Αύτό πού έ­ χει δμως βημαβία είναι ή κοινωνική άπώλεια άπό τέτοια μή παραγωγική άπαβχόληβη πολλών άπό τά πιό γερά μυαλά. "Α ν πάρουμε ύπ’ δψη τό πόβο λίγα είναι τά γερά μυαλά, ή άπαβχόληβή τους βέ άλλους τομείς μπορεΐ νά έχει πολύ περιββότερο άπό έλάχιβτη βημαβία.»7 7. Τζόξεφ Σούμπετεο, Κ ε φ α λ α ι ο κ ρ α τ ί α , λ ι σ μ ό ς χαί δ η μ ο κ ρ α τ ί α , σ. 198.

82

σ ο β ι ο­

'Η Ρωβική Έπανάβταβη καχάργηοε τό είβόδημα άπό τήν ίδιοκτηβία (έκτός άπό ένα μικρό ποβό τόπου άπό άποταμίευβη) κι ό φόρος είβοδήματος έφαρμόζεται μόνο βέ μερι­ κές άνώμαλες περιπτώβεις. Γιά τό μεγάλο μέρος τοΰ ένεργοΰ πληθυβμοΰ, κάθε άτομο παίρνει τό είβόδημα πού ύποτίθεται πώς πρέπει νά έχει. Δέν ύπάρχει άνάγκη γιά την πο­ λύπλοκη όργάνωβη που πληρώνει χρήματα μέ τό ένα χέρι καί τά παίρνει πίβω μέ τό άλλο. "Οταν ή ίδιοκτηβία άπό άτομα τών μέβων παραγωγής καταργηθεϊ, όλόκληρο τό έθνικό είβόδημα άνήκει β’ όλόκληρο τόν πληθυβμό. Τά κέρδη ένός έργάτη δέν είναι μιβθός μέ τήν ίδια έννοια ΰπως βτήν κεφαλαιοκρατία* είναι τό μερίδιό του βτή μεγάλη βυνεργατική έπιχείρηβη. Πάντως, βάν μέβο έφαρμογής πειθαρχίας και παροχής ένός κίνητρου γιά δου­ λειά φάνηκε άπαραίτητο ένα βύβτημα πληρωμών δμοιο μέ τό μιβθό* ό βοβιαλιβμός δέν διαφοροποίηοε τήν καθημερινή ζωή ένός έργάτη βιομηχανίας οβο είχαν ύποβχεθεϊ οί όραματιβτές. Γιά τόν διοικητή μιας έπιχείρηβης ή ζωή είναι διαφορετική. Άντί νά είναι υποχρεωμένος νά χρηβιμοποιεΐ τήν κρίοη του γιά νά δημιουργεί κέρδη γιά τήν έπιχείρηβή του, τοΰ έδιναν οδηγίες μέ τή μορφή καθοριβμών παραγωγής, κόβτους κλπ. που μ’ αύτές βά βάβη έπρεπε νά τά καταφέρει δβο καλλίτε­ ρα μποροΰβε. Ή πιό βημαντική διαφορά βτήν οικονομία πού έφερε ό οοοιαλιβμός ήταν ό έλεγχος τών έπενδύβεων. Άντί νά έχουν διαιρεθεί άπό ίβτορικά βυμβάντα άνάμεβα βτήν κυβέρνηβη, τις τοπικές άρχές, έναν άριθμό μεγάλων έπιχειρήβεων πού έπιδιώκουν κέρδη και άμέτρητες μικρές έπιχειρήβεις πού έ­ βγαζαν τά άπαραίτητα γιά μιάν οικογένεια, χωρίς νά ύπάρχει μιά γενική άποψη τοΰ βκοποΰ δλων αύτών, τώρα ή κύρια όπαβχόληβη τής κεντρικής κυβέρνηβης ήταν ένα γενικό βχέδιο έπενδύβεων γιά νά αυξηθεί ή δύναμη τοΰ έθνους. Οί προγραμματιβτές είχαν βτά χέρια τους μεγάλες ά­ θικτες φυβικές πηγές κι ένα μεγάλο μέρος τής δουλειάς τους ήταν τό νά όργανώβουν τήν παραγωγή πρώτην ύλών. "Ενα γενικό βχέδιο χρειαζόταν νά έξιβορροπήβει κάθε είδος ζωι­ κού, φυτικού καί όρυκτοΰ προϊόντος μέ τή χρήβη του βτήν καταβκευή καί τις βιομηχανίες. Άναπτύχθηκε ένα βύβτημα προγραμματιβμοΰ πού όριζόταν βάν ύλική παροχή καί παρα­ γωγή κι ένα διοκητικό βύβτημα πού βυμπλήρωνε τό βχέδιο πού άναπτύχθηκε μέ τήν κατανομή τών υλικών τής δύναμης καί ένα ποβόν γιά μιβθούς ώβτε νά βρεθούν τά έργατικά χέ­ ρια βτίς έπιχειρήβεις. Αύτό τό βύβτημα ξεκίνηβε νά έκβυγ-

83

χρονίβει και νά έκβιομηχανίβει όλόκληρη τήν αυτοκρατορία πού κληρονομήθηκε άπό τούς Τβάρους, δβο πιό γρήγορα γι­ νόταν. "Ενα ούβτημα χωρίς «κεφάλαιο*, μέ τήν έννοια τής άτομικής Ιδιοκτηοίας βτά οικονομικά, άποδείχτηκε έζαιρετικά έπιτυχημένο οτό νά βυβοωρεύει «κεφάλαιο» μέ τήν έννοια τοΰ βιομηχανικού έξοπλιβμοΰ. 'Υπήρξαν δμως μερικά οοβαρά μειονεκτήματα οτό βοβιετικό ούβτημα. Πρώτα, ή έκβιομηχάνιβη άρχιβε πριν άπό τήν άγροτική έπανάβταβη πού είχε προηγηθεΐ βτή Δύβη. Κατά τή διάρκεια τής Έπανάβταβης καί τοΰ έμφύλιου πολέμου, όπότε καί πέτυχε, οί χωρικοί τής Ρωβίάς είχαν οίκειοποιηθεΐ τή γή· καί βτήν κεντρική Άβία, φύλαρχοι είχαν άναλάβει τίς παλιές τους έξουβίες. Δ έ ν ’ πλήρωναν νοίκι, πού πρίν Αρπαζε τό άγροτικό πλεόναβμα, κι ένόβο ή βιομηχανία δέν πρόβφερε τίποτα γιά άγορά, οί χωρικοί δέν είχαν κίνη­ τρο γιά νά παράγουν πλεόναβμα γιά πούλημα. Ό Στάλιν έ­ κοψε δρόμο μέβα άπ’ αύτό τό άδιέξοδο έγκαθιβτώντας τά βυλλογικά άγροκτήματα, δίνοντάς τους βταθμούς μέ μηχανές τρακτέρ, πού υποτίθεται δτι αύξαναν τήν παραγωγή, καί άπαιτώντας άναγκαβτική βυγκομιδή βταριου καί άλλων καρ­ πών. Ή τρομακτική βαρβαρότητα μέ τήν όποία πραγματοποιήθηκε αυτή ή διαδικαβία άποξένωβε τούς χωρικούς, καί λί­ γοι άπό τούς διοικητές πού πήγαν νά διοικήβουν τά άγρο­ κτήματα βρήκαν τρόπο νά τά κάνουν νά άποδώβουν. (Σ τις ’Αβιοτικές Δημοκρατίες, δταν υποτάχτηκαν οί φύλαρχοι, τό νέο βύβτημα έφερε μιάν άνοδο τοΰ έπίπεδου τής ζωής πάνω άπό τό προηγούμενο άθλιο έπίπεδο κι έτβι έπέτυχε μιάν ύποοτήριξη). Τά χαμηλά άποτελέβματα τής γεωργίας ήταν με­ γάλο βάρος γιά τήν άνάπτυξη τής βοβιετικής βιομηχανίας. Τό δεύτερο μεγάλο μειονέκτημα τοΰ βυβτήματος ήταν δτι ή πίβτη πού έκανε δυνατή τήν έπανάβταβη βκληρύνθηκε βέ δόγμα. Ό Μαρξιβμός - Λενινιβμός (πολύ πέρα άπό τίς προθέβεις τών δημιουργών του) έγινε μιά θρηβκεία τοΰ βκοταδιβμοΰ καί τής καταδίωξης. Ή φυεικη καί ή μηχανική εί­ χαν πολύ μεγάλη βημαβία καί δέν βυντρίβηκάν, άλλά θέμα­ τα βιολογικά, γλωββολογίας, ψυχολογίας, αίβθητικής, καί κυ­ ρίως οικονομικών και κοινωνικής έπιβτήμης ρυθμίβτηκαν μέ άκλόνιβτες άποφάβεις. Ή άντίθεβη άνάμεβα βτήν έξάπλωβη τής έκπαίδευβης, ιδιαίτερα βτίς φυβικές έπιβτήμες, καί βτήν άπαγόρευβη μιας έλεύθερης πνευματικής ζωής μέ έρωτήματα καί κριτική, δημιούργηβε μιάν ένταβη πού δέν έχει άκόμα λυθεί. Τελικά, τριγυριβμένη άπό τήν έχθρότητα τών κεφαλαίο-

κρατικών χωρών, τωύ μεταχειρίβτηκαν άκόμα και τό Φαοιβμό βάν μικρότερο κακό, ή βοβιετική κυβέρνηβη βρέθηκε υ­ ποχρεωμένη νά βτρέψει τή βιομηχανία βαβικά πρός τήν άμυ­ να καί νά έπιβλέπει αΰβτηρά κάθε έβωτερική διαφωνία. Χρει­ αζόταν ίβχυρός κεντρικός έλεγχος γιά τή διεκπεραίωβη όλόκληρου τοϋ προγράμματος, πράγμα που φάνηκε υπερτροφικά βτήν τυραννία τοΰ Στάλιν. Οί βχέβεις τής παραγωγής προβαρμόβτηκαν βτίς δυνάμεις τής παραγωγής μέ έπώδυνο τρόπο. Σ τό τέλος, ό Χίτλερ έκανε τους Ρώβους καί τή Δύβη νά γίνουν βύμμαχοι, άλλά δταν τέλειωβε ό πόλεμος, δυνάμωβε ή παλιά έχθρότητα καί δρχιβε ή έποχή τοϋ Ψυχρού Πολέ­ μου.

85

8 ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ Μετά τόν πόλεμο, φάνηκε οτι ή κεφαλαιοκρατία είχε ύποβτεϊ μιό βημαντική παραλλαγή. Τήν άκμή της μεταπολεμι­ κής άνοικοδόμηβης δέν τήν άκολούθηβε μετία-άνοικοδαμητική κρίβη. Γιά περιββότερο άπό εϊκοβι χρόνια δέν υπήρξε πουθενά βημαντική κρίβη. Κανείς δέν μπορεϊ νά ξέρει πόβο Οά κρατήβει αύτή ή καινούργια έποχή, άλλά κράτηβε κιόλας άρκετά ώβτε νά φαίνεται βάν νέα φάβη βτόν βιομηχανικό πολιυβμό. Τ ό κυρίαρχο βτοιχεϊο βτόν κεφαλαιοκρατικό κόβμο είναι τώρα οί Η νωμένες Πολιτείες κι έκεΐ θά πρέπει νά ζητήβουμε τό μηχανιβμό τοΰ νέου βυβτήματος. 'Υπήρχαν δύο κύρια βτοιχεϊα β1 αύτό, τό Ενα έξαρτημένο άπό τό άλλο. Πρώτα, ή έποχή τής προβωπικής κεφαλαιοκρατίας, δταν οί «αρπαγές βαρώνοι» δημιουργοΰβαν μεγάλες περιουβίες, κι αυτή τελείωβε (αν καί υπάρχουν άκόμα μερικές περιοχές γιά άνάλογα παιχνίδια). Άκολούθηβαν μεγάλες γραφειοκρατικές έπιχειρήβεις προβοιρμοβμένες βτήν έφαρμογή έπιβτημονικών μεθό­ δω ν βτήν τεχνολογία, τή διοίκηβη καί τήν τεχνική τών πωλήβεων. Μετά, τό πολύ έντονότερο ένδιαφέρον τοΰ Κράτους βτίς οικονομικές ΰποθέβεις, πού δρχιβε τήν έποχή τής κρίβης καί μεγάλωβε βτόν πόλεμο, βυνεχίβτηκε καί βτήν βχεδόν ει­ ρηνική έηοχή. Τά μεγάλα οικονομικά βυγκροτήματα κληρονόμηβαν τους βκοπούς καί τή βτάβη τών άτομικών κεφαλαιοκρατών, άλλά ύπάρχουν βημαντικές διαφορές βτόν τρόπο πού λει­ τουργούν. "Οταν ξεκινήβουν, δέν έξαρτώνται άπό τίς άτσμικές οίκονομίες γιά τή λειτουργία τους. Κάθε Ενα άποτελεϊται άπό Ενα ποβό πού βυνεχίζεται καί έπεκτείνεται μόνο του καί πού έλέγχεται καί έξυπηρετεΐται άπό Ενα αύτοβυνεχιζόμενο πλαίβιο άπό διοικητές καί τεχνικούς. Ή τάξη τών τεχνοκρατών, δπως τή βάφτιβε ό Γκάλμπραιηθ,, άποτελεΐται άπό «δλους δβους φέρνουν είδικευμένη

ββ

γνώβη, ταλέντο R πείρα βτήν όμαδική λήψη άποφάβεων».' Τό κάβε ΰτομο δεν £χει περιββότερη δύναμη άπό ένα δόντι τροχοϋ βτή μηχανή, άλλά ή μηχανή βάν βύνολο κυβέρνα μι­ άν αυτοκρατορία άπό έκατομμύρια βέ χρήμα καί χιλιάδες ζωές. Υπάρχει μιά ίβχυρή κλίβη βτήν άνθρώπινη φύβη — ρι­ ζω μ ένη ϊβως βτά £νβτικτα πού ίίδωβαν κοινωνική βυνοχή βέ μιά όμάδα πιθήκων — νά άναπτύββει πίβτη πρός όποιοδήποτε βυνολο τυχαίνει νά άνήκει ίνα άτομο. Ό διοικητικός κε­ φαλαιοκρατισμός άπαιχεί £ναν μεγάλο βαθμό άφοβίωβης τοϋ προβωτηκοϋ πρός τήν όργάνωβη. Βέβαια υπάρχει καί τό άτομικό βυμφέρον β’ αύτό άλλά 3ν ήταν αύτό καί μόνο θά όδηγοΰβε βέ μεγάλη κίνηβη προβωπικοΰ άνάμεβα βτίς έταιρεΐες καί βτήν άποκάλυψη τών μυβτικών τής μιας βτήν άλλη. Ή πίβτη πού έμπλέκει καί τό έγώ του άτόμου μέ τήν έπιχείρηβη είναι £να βαβικό χαρακτηριβττκό τοϋ βυβτήματος. Σ έ κανένα δέν πέφτει λόγος ν’ άναρωτηθεΐ «ποιό είναι τό άντικείμενο αύτής τής λειτουργίας;» Σ ’ αύτούς πού ύπηρετοϋν κάθε όργάνωβη φαίνεται φυβικό καί φανερό τό δτι θά πρέπει νά δουλεύουν γιά τήν έπιτυχία της έπιχείρηβης. Τυπικά ή διοίκηβη μιας έπιχείρηβης £χει προβληφθεϊ άπό τούς ιδιοκτήτες της κι oi νόμιμοι ιδιοκτήτες της είναι οί μεριδιοΰχοι. Ά λ λ ά οί μεριδιοΰχοι — μεμονωμένοι είβοδημααίες, άβφαλιβτικές έταιρεΐες καί λοπιά — δέν ίίχουν λόγο γύρω άπό τό πώς διοικεϊται ή έπιχείρηβη· θεωροΰν τά μερίδιά τους άπλώς βάν τοποθετήβεις, 2να βολικό τρόπο νά έχουν καί νά παίρνουν εΐβόδημα άπό Ιδιοκτηβία. Οί διοικητές άγωνίζονται βυνεχώς νά αύξήβουν τά κέρδη μέ έπενδύβεις itou έλαττώνουν τό κόβτος £τβι ώβτε νά βελτιώνουν τήν δύναμη πώληβης. “Έτβι γίνεται δυνατό νά μεγαλώνουν oi μιβθοί χωρίς νά έλαττώνεται ό ρυθμός κέρδους. Τό μεγαλύτερο μέρος αυτής τής έπένδυβης χρηματοδοτείται άπό τά κέρδη καί ή άγοραβτική δύναμη τοϋ κεφαλαίου πού δημιουργεϊται £τβι είναι Ιδιοκτηβία δποιου τυχαίνει νά κατέχει τις μετοχές. “Ετοι ή θέβη τοϋ μεριδιούχου είναι άνώμαλη. «Είναι μιά παθητική καί μή λειτουργική μορφή, άξιοπαρατήρητη μόνο γιά τήν ικανότητα τοϋ νά μοιράζεται, χωρίς προβηάθεια κι άκόμα χωρίς φανερό κίνδυνο, τά κέρδη άπό τ^,ν άνάπτυξη ,μέ τήν όποία οί τεχνοκράτες μετρούν τήν έπι­ τυχία τοϋς. Καμιά φεουδαρχική παροχή δέν ήταν τό ϊδιο Φαπια προβοδοφόρα δβο ή πράξη τοΰ παποΰ πού άγόραβε καί 1.

Ή

ν έ α, 6 ι ο μ η χ α ν ι ν. ή η ο λ ι τ e I α, σ. 71.

87

δώριβε ατούς άπογόνους του χίλιες μετοχές τής Τζένεραλ Μότορς R τής Τζένεραλ Έλέκτρικ. Εκείνοι πού ώφελοϋνται άπό τήν προβλεπτικότητα αυτή Εγιναν, καί παραμένουν, πλούοιοι χωρίς νά κάνουν καμιά προβπάθεια καϊ χωρίς νά άβκήβουν τό μυαλό τους πέρα άπό τήν άπόφαβη τοΰ νά μήν κάνουν τίποτα, πού περιλαμβάνει τήν άπόφαβη τού νά μήν πουλήβουν.»5 Αύτό τό βύβτημα έξαβφαλίζει βτίς διοικήβεις Ενα με­ γάλο βαθμό άνεξαρτηβίας άπό τούς τραπεζίτες καί τΙς κυβερνήβεις καί γι’ αύτό τό λόγο άνέχονται τό βάρος βτό άπόθεμα τής έταιρείας πού άντιπροβωπεύει ή άνάγκη τοΰ νά πληρώ­ νουν άρκετά μερίβματα ώβτε νά παραμένουν βέ καλή θέβη βτό Χρηματιβτήρ». Ή κεφαλαιοκρατία τών μεγάλων έπιχειρήβεων άποδεί­ χτηκε δτι είναι ιδανική γιά τήν έφαρμογή τών άνακαλύψεων τών φυβικών έπιβτημών βτήν παραγωγέ, καί τών άνακαλύ­ ψεων τής ψυχολογίας καί τής κοινωνικής Ερευνας γιά τή δημιουργία ζήτηβης γιά τά προϊόντα της, άλλά μόνη της δέ θά μποροΰβε νά διοικήβει τήν έθνική οικονομία. 'Υπάρχει μιά βυνεχής άνύψωβη τής κατανάλωβης τών βιομηχανικών προϊόντων άπό τή μεβαία τάξη τών άγροτών, τών μικρών έπιχειρήβεων, τών έπαγγελματιών πού άνάμεβά τους βρίβκεται καϊ τό προβωπικό τής ϊδιας τής τεχνοδομής, καί έκείνου τοΰ μέρους της έργατικής τάξης πού Εχει άπορροφηθεϊ άπό τό βύβτημα- τό βύβτημα Εγινε γνωβτό βάν «ή καταναλωτική κοινωνία». ’Αλλά αυτή δέν είναι άρκετή βάβη γιά νά χρηβιμέψει βάν διέξοδος γιά τό μεγάλον δγκο τών ποβών γιά έπένδυβη πού δημιουργεί τό βύβτημα. Κι άκόμα ή άβτάθεια βτϊς έπενδύβεις πού είχε γίνει φανερή μέ τήν οι­ κονομία τής Ιδιωτικής έηιχείρηβης πρίν άπό τόν πόλεμο, βυμβαδίζει τώρα μέ μιά έν δυνάμει άβτάθεια βτήν κατανάλωβη. ( "Αν δλοι άποφάβιζαν νά κρατήβουν τά αύτοκίνητά τους γιά Εναν άκόμα χρόνο, ή βύγχρονη βιομηχανία, δχι μόνο βτήν ’Α­ μερική, θά βυθιζόταν βέ μιά τρομερή κρίβη). Τό βύβτημα πάντως β υ ν έ χ ι ο ε νά ύπάρχει μέ μέ­ τριες μόνο διαχυμάνβεις. Ή κρατική δαπάνη Εδωβε Ενα βτοιχεΐο ΐβορροπίας βτή ζήτηβη, ώβτε νά διατηρηθεί μιά βχετική βταθερότητα καί μιά βυνεχής άνάπτυξη βτήν άγορά άγαθών. Ό ευκολότερος τρόπος δαπάνης πού μπορεϊ νά άναλάβει τό κράτος είναι γιά τή λεγόμενη άμυνα. «Αυτός παρέχει βυμθόλαια μακρας διαρκείας, πού χρειά­ ζονται μεγάλες έπενδύβεις κεφαλαίου βέ τομείς προχωρη­ 2. Ό π ο υ ποίν, σημ. 1, σ. 894.

μένης τεχνολογίας. Δέν ύπάρχει κίνδυνος νά διακυμανθοΰν oi τιμές. ’Υπάρχει άηόλυτη κάλυψη άπέναντι βέ κάθε άλλαγή άπαιτήοεων, δηλαδή κάθε άλλαγή βτή ζήτηβη. "Αν ματαιωθεί Ενα ουμβόλαιο, Λ έταιρεία προβτατεύεται γιά τήν έπένδυβη που Εκανε. Γιά κανένα άλλο προϊόν δέν μπορούν oi τεχνοκράτες νά προγραμματίβουν μέ τόβη βεβαιότητα καί άοφάλεια. ’Αφού θεωρηθεί άναπόφευκτος ό προγραμματιβμός, ύπάρχει μεγάλο θέλγητρο βτίς βυνθήκες πού έπιτρέπουν νά γίνει τόβο καλά. Αύτό όδηγεϊ τούς τεχνοκράτες οτό νά ταυτιβτοΰν μέ τούς βκοπούς τής κάθε βτρατιωτικής ύπηρεβίας, τοΰ βτρατοΰ, τοΰ ναυτικού η τής άεροπορίας,. πού έξυπηρετεΐ άπό πιό κον­ τά. Ή άπλή βυνύπαρξη, δπως βτήν περίπτωβη τοϋ άτόμου καί τής όργάνωβης, ύποβτηρίζει τήν τάβη αύτή. Σάν βυνέπεια οί τεχνοκράτες φτάνουν νά ΘεωροΟν δτι είναι τόβο έπείγουβα ή άνάπτυζη δπλων, τόβο ώφέλιμη ή έπέκταβη τής άποβτολής τής άεροπορίας (ας ποΰμε) fi τοΰ ναυτικού, δβο καί Λ ϊδια ή ύπηρεβία. Τά μέλη της άναπτύββουν τήν ϊδια άφοβίωβη β’ αύτους τρυς βκοπούς δπιος και oi άξιωματικοΐ τών κλάδων αύτών.»3 "Ιβως υπήρξαν μερικοί προνοητικοί κυβερνητικοί βύμβουλοι που είδαν τήν άμιλλα τών έξοπλιβμών βάν λύβη βτό πρόβλημα τής διατήρηβης τής οικονομικής βταθερότητας, άλ­ λά φαίνεται πιθανό δτι αύτή ή φόρμουλα προήλθε άπό τή βυνάντηβη διαφόρων δυνάμεων. Οί βτρατιωτικοϊ καί δλες oi άρχές πού Εφταβαν βέ θέβεις μέ δύναμη καί τιμή βτή διάρκεια τοΰ πολέμου δέν ήταν διατεθειμένες νά τϊς έγκαταλείψουν. 'Αρκετές άπό τις βημαντικές βιομηχανίες θά πέρναγαν βοβαρή κρίβη fiv βταματοΰβε ή παραγωγή δπλων· οί έπιβτήμονες που είχαν ταυτιβτεί μέ τήν άτομική βόμβα δέν ήθελαν νά πιβτέψουν δτι ήταν άχρηβτη· πολιτικοί, χρηματιβτές καί βιομήχανοι φοβόνταν δτι ή βυμπάθεια πρός τούς Ρώβους μπορεϊ νά ένθάρρυνε τόν έβωτερικό κομμουνιβμό- μεγάλες όμά­ δες άπό λευκούς έργάτες, μικροεπιχειρηματίες, μέλη τής τά­ ξης τών τεχνοκρατών καί πνευματικοί άνθρωποι άκόμα πίβτευαν τά ϊδια μέ δβα είχε πει ό ΛΑλ Καπόνε: «αύτό τό άμερικανικό μας βύβτημα... δίνει βτόν καθένα άπό μας μιά με­ γάλη εύκαιρία, δν μόνο τήν άρπάξουμε μέ τά δυό μας χέ­ ρια*4 κι ήταν Ετοιμοι νά βυγκ'εντρωθοΰν γύρω άπό κάθε ύποψία δτι αύτό βριβκόταν βέ κίνδυνο. "Οποιοι κ ι δν είναι oi λόγοι, oi βυνέηειες τοΰ Ψ υχρού 3. Ό π ο υ πρίν, σημ., α. 310 - 11. 4. Βλ. πιό χάτω οελ. 120.

89

Πολέμου ήταν νά δώβουν μιά διέξοδο βτίς κυβερνητικές δα­ πάνες που δέν βυναγωνίζονταν τις Ιδιωτικές έπιχειρήβεις, καί πού δέν Εφερνε κορεβμό βτή ζήτηβη μέ τό νά παράγει ο,τιδήποτε μποροΰβε νά καταναλώβει τό κοινό. Τό βύβτημα άναγνωρίβτηκε γρήγορα: «Οί κυβερνητικοί προγραμματιβτές νομίζουν δτι βρή­ καν τή μαγική φόρμουλα γιά άτέλειωτη ευτυχία... Ό καταλύτης είναι ό Ψ υ χ ρ ό ς Π ό λ ε μ ο ς Γυρίβτε μιά βτρόφιγγα, καί τό κοινό ζητάει μεγαλύτερη δαπάνη γιά τούς έξοπλιβμούς. Γυρίβτε μιάν άλλη, κι ή φαβαρία βταματάει. Ή έμπιβτοβυνη, τό θάρρος τού Τρούμαν βαβίζεται β’ αύτή τή «φόρμουλα τοΰ Τρούμαν*. Ή κ α λ ή έ π ο χ ή τ ο ΰ Τ ρ ο ύ μ α ν , λένε βτόν Πρόεδρο, μπορεϊ νά βυνεχιβτεϊ πολύ μετά τό 1952. Οί άπαιτήβεις τοΰ ψυχρού πολέμου, fiv μόνο τίς έκμεταλλευτοϋν κατάλληλα, είναι βχεδόν άπεριόριβτες.»5 Τό βυμφέρον δλων δβων έξαρτώνται, γιά κέρδη η άπαβχόληβη, άπό τή βιομηχανία δπλων* (μέβα β’ αύτούς περι­ λαμβάνεται κι Ενα μεγάλο τμήμα άπό τά πανεπιβτήμια καί τά ίνβτιτοΟτα έρευνών) ιιποβτήριξαν βταθερά δλα αύτά, κι ή βταυροφορία γιά «έλευθερία» τούς Εδωβε Εναν εύγενικο βκοπό. Αύτό τό βύβτημα άποδείχτηκε έξαιρετικά έπιτυχημένο, δχι γιά νά κάνει πόλεμο, άλλά γιά νά διατηρήβει βυνεχή κέρδη κι Ετβι νά έπιτρέψει τή βυνεχή άνάπτυξη τής βιομηχα­ νίας, πού, βάν υποπροϊόν; ας ποΟμε, μποροΰβε νά έπεκτείνει βυνεχώς τήν παραγωγή καί τήν κατανάλωβη διαθέβιμων άγαθων. Οί βχέβεις τής παραγωγής ήταν καλλίτερα προβαρμοβμένες βτίς άνάγκες παραγωγής άπό όποτεδήποτε άλλοτε. Ζώντας βτήν έποχή πού τελείωβε τό 1914, ό Μάρξ είχε ύποθέβει δτι ύπήρχε κατ’ άνάγκη-Ενα είδος λογι«ότητας βέ μία τέτοια προβαρμογή- τώρα γίνεται φανερό δτι βυμβαίνει τό άντίθετο. Τά άτομικά, χημικά καί βιολογικά δπλα δχι μόνο καταβτρέψανε όριβτικά τόν πόλεμο βάν βκηνή θάρρους καί τιμής, άλλά τόν Εκαναν πάρα πολύ έπικίνδυνο γιά νά ύπάρχει βάν μέβο έπέκταβης τοΰ κράτους. Ό όρθολογιβμός άπαιτεϊ δτι ό πρώτος βκοπός τής πολι­ τικής θά πρέπει νά είναι νά ξεπεράβει τόν πόλεμο καί νά βρεϊ άλλους τρόπους γιά νά άντιμετιαπίζει τά προβλήματα 5. Ά π ό τά Ν έ α τ ίί ν Η .Π .Λ . ε κ 0 ε β η στό Μ ο ν ο π ω λ ε ι α κ ό Μπάραν και Σ ονήζν, β. 212.

90

κ α ί π α γ κ ό σ μ ι α κ ε φ ά λ α ι ο τών

πού τόν προκαλοϋν· άλλά άκριβως ή οικονομική έπιτυχία τοΰ βτρατιωτικο-βιομηχανικοϋ βυγκροτήματος (δν καί ξεπέ­ ραβε τά ΰριά του βτό Βιετνάμ) βάζει τά μεγαλύτερα έμηόδια βτό δρόμο κάθε τέτοιας άπόπειρας. Γιά νά διατηρηθεί μιά βχεδόν πλήρης άπαβχόληβη, δέν είναι άρκετό νά διατηρηθεί ή βταθερότητα. Είναι άνάγκη νά έξαβφαλιοτεί άκόμα καί τό δτι ό άριθμός τών θέβεων πού προβφέρει ή οικονομία άναπτύββεται μέ τόν ϊδιο ρυθμό δπως ό έργαζόμενος πληθυβμός. Ή τεχνική πρόοδος μειώνει βυνεχώς τόν άριθμό τών άνθρωποωρών δουλείας πού χρειάζον­ ται φέτος γιά νά γίνει ή παραγωγή τοϋ περβινοϋ χρόνου. Ταυτόχρονα, δταν αύξάνεται ό πληθυβμός, περιββότεροι ψά­ χνουν γιά δουλειά φέτος άπό πέρβι. Γιά νά μήν υπάρξει άνεργία χρειάζεται νά άνέβει καί ή ζήτηβη γιά έργατικά χέ­ ρια μαζί μέ τήν προβφορά. 'Έ νας ικανοποιητικός ρυθμός αΰξηοης τής όλικής παρα­ γωγής μαζί μέ μιά μείωβη βέ άνθρωποώρες δουλείας κατά άνθρωποχρόνο, καί τό μεγάλωμα τής περιόδου έκπαίδευβης, κάνει ικανό τό βύβτημα νά άφομοιώβει τις τεχνικές άλλαγές πού είναι βαθμιαίες καί πολύ διάχυτες μέβα βτή βιομηχανία, αν καί δέν φαίνεται νά ύπάρχει μεγάλη λογική βτό νά έπιτρέπεται νά άπολαμβάνει ένα μεγάλο μέρος τοϋ όφέλους ό «παθητικός καί μή λειτουργικός» μεριδοϋχος. Ά λλά τό κίνη­ τρο ·ξοϋ κέρδους δέν περιέχει κανένα μηχανιβμό πού νά έξαοφαλίζει δτι ή τεχνική πρόοδος θά πάρει άφομοιώβιμες μορ­ φές. Ή μηχανοποίηβη τής γεωργίας βτίς πολιτείες τών Η.Π.Α. πού είχαν πρίν δούλους, μαζί μέ τήν αύτοματοποίηβη βτή βιομηχανία καί τήν άτροφία τής δημόβιας μεταφοράς, έκαναν περιττό Ενα μεγάλο μέρος τής άνειδίκευτης έργατικής δύνα­ μης γιά τής άπαιτήβεις τής βιομηχανίας. Ή βυγκέντρωβη τής άνεργίας πού έπακολουθεί βτόν μαϋρο πληθυβμό, δημιουργεί ένα τρομακτικό πρόβλημα. Ή βύγχρονη κεφαλαιοκρατία είναι καλά προβαρμοομένη βτό νά παράγει καταπληκτικές τεχνικές έπιτυχίες, άλλά δχι γιά νά παρέχει τή βάβη γιά τήν εύγενική ζωή γιά δλους πού είχε όνειρευτεί ό Μάροαλ.

91

9 Η Ν€Α ΕΜΠΟΡΙΟΚΡΑΤΙΑ Ή κεφαλαιοκρατία μέ τίι βχεδόν πλήρη άπαβχόληβη εί­ χε μεγάλη έπιτυχία καί βτή Δυτική Ευρώπη. ’Ενώ οί έζοπλιβμοί ήταν τό τιμόνι πού κρατοϋβε βταθερή την οικονομία, ή πιό θεαματική έξέλιξη παρουβιάβτηκ: βτό νικημένα κρά­ τη, τή Δυτική Γερμανία καί τήν ’Ιαπωνία (γιατί ή ’Ιαπωνία είναι τώρα μέρος τοΰ «Δυτικού Κόβμου» τής καπιταλιβτικής βιομηχανίας) πού δέν τούς έπιτράπηκε βτήν άρχή νά ξαναδημιουργήβουν τή βτρατκύτική βιομηχανία τους κι έτβι έβα­ λαν δλες τίς έπενδύβεις τους κι δλη τήν πληγωμένη έθνική τους υπερηφάνεια βτήν ύπόλοιπη παραγωγή, ’^κόμα καί βτή Μεγάλη Βρεττανία* πού έφαρμόζει μέ τή λιγότερη έπιτυχία τή βύγχρονη κεφαλαιοκρατία, ύπηρξε μιά βημαντική άνοδος βτό έπίπεδο κατανάλωβης βιομηχανικών προϊόντων, καί ή καταβτροφή τών άνέβεων πού τή βυνοδεύει. ΛΕνα βημαντικό ύποπροϊόν της κεφαλαιοκρατικής ευμά­ ρειας ήταν ή μεγάλη έπέκταβη τοΰ βυβτήματος κοινωνικών ύπηρεβιών πού πρωτάρχιβε βτή Μεγάλη Βρεττανία βτήν άρ­ χή τοΰ αιώνα κι άναπτύχθηκε πολύ βέ άμιλλα μέ τά Σοβιέτ. Σ ’ αύτό oi άπαιτήβεις τής δημοκρατίας καί τό άνθρωπιβτικό βυναίβθημα βυνδυάβτηκαν μέ τό διαφωτιβμένο βυμφέρον τής έπιχειρηβιακής κοινότητας. 'Έ νας Απορος πολίτης παρουβιάζεται βάν μιά μορφή βτήν οικονομία κι είναι άχρηβτος βάν έργάτης πού παράγει, η βάν άγορά πού νά άπορροφα άγαθά πρός πώληβη· ή κακή ύγεία είναι δαπανηρή κι ή δημόβια έκπαίδευβη είναι άναγκαίπ γιά νά παράγει τούς είδικευμένους έργάτες βτίς χαμηλότερες βαθμίδες της τεχνο­ κρατίας. *Έτβι ή βύγχρονη κεφαλαιοκρατία παίρνει μιά βτροφή πρός τό κράτος πρόνοιας. Αύτό τό βύβτημα έχει προχωρήβει περιββότερο βτή Σουηδία,Ι δπου έχουν άποφύγει τόν πόλεμο. Τά δλλα κράτη ζη­ τούν δικαιολογίες γιά τήν καθυβτέρηβή τους κυκλοφορώντας φήμες δτι oi Σουηδοί είναι τρομερά βαρυεβτημένοι. 92

Ό Γκούνναρ Μύρνταλ, ό διακεκρ;μένος Σουηδός οικο­ νομολόγος και κοινωνιολόγος, άναφέρεται ο’ αύχο οάν βέ άνοηβίες.' «Ή Σουηδία πέτυχε νά δημιουργήβει μιάν οικονομία δ­ που ή μαζική άνεργία έξαφανίζεται άπό χόν όρίζονχα- υπάρ­ χουν βυνεχώς καί πιό άποτελεβματικές δημόβιες ΰπηρεβίες γιά νά βοηθούν έκείνους που κινδυνεύουν νά μείνουν άνερ­ γοι βέ μιά βιομηχανία πού περνάει κρίβη, έτβι ώβχε καί oi έξαιρετικές περιπχώβεις άνεργίας νά έλαχχωθοϋν· δλοι oi πο­ λίτες βέ περίπχωβη άρρωβχειας έχουν βτή διάθεβή χους Ια­ τρικές ΰπηρεβίες μέ μηδαμινή έπιβάρυνβη· μπορούν νά άποβλέπουν βέ μιά βύνταξη βχά γηραχειά χους πού, μέ βχαθερή άξία, θά άποχελεΐ χά δύο χρίχα χοΰ εΐβοδήματός χους βχά καλ­ λίτερα δεκαπένχε χρόνια χους· μιά άξιοπρεπής ζωή έξαβφΰλίζεχαι άπό χό κράχος γιά χά παιδιά, χίς χήρες, χούς ανάπη­ ρους. Ό νόμος άπαγορεύει νά άπολύβεις μιά γυναίκα γιά οι­ κογενειακούς λόγους· οί γυναίκες βχίς δημόβιες ύπηρεβίες πρίν καί μεχά χόν χοκεχό έχουν άδεια μέ άποδοχές καί δλες οί γυναίκες παίρνουν ένα έπίδομα γιά χά διάφορα έξοδα χά βχεχικά μέ χό γεγονός αύχό' δλα χά βχολεϊα είναι δωρεάν κι oi μαθητές κι οί οίκογένειές χους όπαλλάββονχαι βταδιακά άπό χήν άνάγκη νά βρούνε χά έξοδα διαβίωβής τους· γίνονχαι ένχονες προβπάθειες γιά νά βοηθηθοϋν οί οικογένειες πού έχουν περιοριβμένα μέβα ώβχε νά βροΰν ένα άξιοπρεπές βπίχι γιά νά ζήβουν· καί χά λοιπά.»1 "Ενα ΰποχιθέμενο έπιχείρημα γιά χή θλίψη καί χήν άπογοήχευβη χών Σουηδών βρίβκεχαι βχίς οχ.αχιοτικές αυτοκτο­ νιών, πού είναι ύψηλότερες άπό δτι βέ μερικές άλλες χώ­ ρες, κυρίως γιατί έκεΐ δέν είναι έγκλημα ή αύτοκτονία και δέν άναφέρεται βτίς έφημερίδες, έτβι ώοτε oi οικογένειες δέν έχουν λόγο νά τήν άποβιωπήβουν. «Μιά άλλη κοινή άντίληψη βτό έξωτερικό είναι Λ κυ­ ριαρχία της «άμαρτίας» βτή Σουηδία, δηλαδή της βεξουαλικής έλευθερίας. "Ενα βημείο γιά βυζήτηβη δμως είναι τό πώς αύτός ό τύπος «άμαρτίας» μπορεΐ νά χρηβιμέψει βάν μαρτυ­ ρία άπογοήτευβης καί θλίψης».3 Ό Μύρνταλ, βυνηθιβμένος βτό νά παίζει ένα ρόλο βτήν 1. τ ι κ ο ό q κ 2. 3.

«ΙΙοιό είναι τό λάθος τοϋ κράτους προνοΐας», Κ υ ρ ι α κ ά ­ π ε ρ ι ο δ ι κ ό τ ώ ν Τ ά ϊ μ ς τ ή ς Ν έ α ς ’Τη ς, 3U Ίανουαρίου 19GG. Ό π ο υ πρίν. ’Εδώ Ιγιναν μικρές άλλαγές στή διατύπωση. "Οπου πρίν, σημ. 1.

93

παγκόβμια βκηνή, όμολογεϊ δτι αίοθάνεται κάπως βαρυεβτηβμένος ό ϊδιος βέ μιά κοινωνία δπου δέν ύπάρχουν μεγάλα προβλήματα,) άλλά οί περιββότεροι άπά τους βυμπατριώτες του φαίνεται δτι τό βρίβκουν άπόλυτα Ικανοποιητικό. «Χωρίς άμφιβολία, ή άνοδος γιά τΙς μάζες βέ υλικό πλού­ το καί άβφάλεια δέν βυνοδεύτηκε άπό τήν έντονη βελτίωβη βέ μορφωτική βυμμετοχή που πιβτεύαμε δτι θά ήταν τό άποτέλεβμα τών κοινωνικών μεταρρυθμίβεών τόν καιρό που χρειάβτηκε νά άγωνιβτοΰμε γΓ αυτές. Πιβτεύαμε βίγουρα, βάν παράδειγμα, δτι ή άδεια μέ άποδοχές τών τεβοάρων έβδομάδων θά χρηβιμοποιόταν κατά κάποιον άλλο τρόπο , άπό αύτόν που τώρα βλέπομε δτι είναι ό βυνηθιβμένος. Ά λλά αυ­ τό ήταν ένα λάθος βτήν άνάλυβή μας τών μελλοντικών πρα­ γμάτων. Κατά κανένα δμως τρόπο δέ θά πρέπει νά θεωρηθκΐ δτι δείχνει μιά δυβφορία άνάμεβα βτό λαό. Είναι φανερό δτι δέν έχουν μεγάλη διάθεβη γιά άνώτερη μόρφωβη, δπως πιβτεύαμε τόβο ρομαντικά, άλλά είναι άπόλυτα εύτυχιβμένοι μέ ένα μικρό, δν και αυξανόμενο μερίδιο άπό αυτήν.»·* Είναι δυνατό νά γίνει βυζήτηοη πάνω βτό δτι βτή Σουη­ δία ή δημοκρατική κοινή γνώμη έχει κυριαρχηθεί πάνω βτούς βιομήχανους καί τούς έκανε ύπηρέτες της, ένώ οχΐς Η.Π.Λ. τό κράτος £γίνε ό ύπηρέτης τών βιομηχανιών. “Ά λ ­ λες δυτικές χώρες βρίβκονται κάπου άνάμεβα βτά δυό. 'Ό ταν ό παραδεδεγμένος βκοπός τής κυβερνητικής πο­ λίτικης είναι νά διατηρήβει βχεδόν ολοκληρωτική άπαβχόληβη και «οικονομική άνάπτυξη», πράγμα που ικανοποιεί τόν έθνικό αύτοβεβαβμό καί κρατά μιά δημοκρατία εύχαριβτημένη έπιτρέποντας νά έχουν οί περιββότεροι άπό τούς πολίτες της ένα άνερχόμενο .έπίπεδο κατανάλωβης* τότε βίγουρα ή διοίκηβη τών βιομηχανικών έπιχειρήβεων καί οί έργατικές ένώβεις είναι κι αύτές ένα τμήμα τής διοίκηβης τής έθνικής οικονομίας δπως καί οί δημόβιοι ύπάλληλοι- ταυτόχρονα ομως ή δημοκρατία δέν έχει άμεβους τρόπους ελέγχου πάνω τουςπρέπει νά πειβθοϋν καί νά παραβυρθοΰν μέ διάφορα μέβα, ή νά τούς άπειλήβουν μέ άπαγορεύβεις, γιά νά γίνει δυνατό νά κάνουν αύτό πού χρειάζονται οί βκοποί τής πολιτικής. Κάθε ένα άπό τά κεφαλαιοκρατικά κράτη έχει άναπτύξει ένα δια­ φορετικό βχέδιο βχέβεων άνάμεβα βτήν κυβέρνηβη, τίς έθνικοποιημένες βιομηχανίες καί ύπηρεβίες, καί τίς Ιδιωτικές έπιχειρήβεις· μιά διαφορετική μορφή κατανομής βτά όφέλη άνάμεβα βτίς τάξεις καί τούς τομείς τής οικονομίας,; βύμφωνα μέ τή δύναμη καί τίς άπαιτήβεις τών ένδιαφερομένων με•J, "Οπου πρίν, οημ. 1.

94

ρών.5 Τό κράτος πρόνοιας, εϊτε βαρυέται κανείς έκεΐ εϊτε 8χι, £χει μαλακώβει πολύ τήν όξύτητα της κεφαλαιοκρατίας κι έπαιζε Ενα μεγάλο ρόλο βτό νά τήν βώβει, μέχρι τώρα, ά­ πό τόν όλεθρο πού προεϊδε ό Μάρξ πρίν έκατό χρόνια. Παράλληλα μέ τή βιομηχανική τεχνολογία, το δεύτερο βυβτατικό βτό ύψηλό έπίπεδο ζωής βτά άναπτυγμένα κράτη είναι ό ίλεγχος τών γεννήβεων. Στό δέκατο δγδοο αίώνα ά­ κόμα κι οί εύπορες γυναίκες ύποφέρανε βάν τήν κυρία θραίηλ: «βυνεχώς γεννώντας καί χάνοντας μωρά, πράγμα πού ξεβκίζει τόβο τρομερά τό βώμα καί τό πνεύμα.»* Οί πρόοδοι βτήν ιατρική χαμήλωβαν το έπίπεδο βρεφικής θνηβιμοαητας κι άκολουθήθηκαν άπό £να περιοριβμό βτίς γεννήβεις. Άκό­ μα δέν έχει βγεϊ άπόλυτα νικηφόρος ό μακρύς αγώνας ένάνχια βτίς προκαταλήψεις, άλλά είναι άρκετά νικηφόρος ώβτε νά φέρει μιάν έπαναβτατική άλλαγή βτήν οικογενειακή ζωή βτίς εύπορες βιομηχανικές χώρες. Ή έλευθερία πού β’ αύτήν άναφέρεται ό Μύρνταλ εί­ ναι μιά προβαρμογή τρόπων βέ νέες τεχνικές βυνθήκες, αν καί ή νέα γενιά, τυραννιβμένη άπό κατάλοιπα πουριτανιβμοϋ άπό τή μιά μεριά, καί τήν έμπορική έκλαΐκευβη τοΰ βέξ άπό τήν άλλη, θρίβκει δυβκολίες βτό νά καθορίβει βτόν έαυτό της μιά παραδεκτή ψυχολογική βτάβη κι £να πρακτικό κώδι­ κα βυμπεριφοφς. Ά πό τήν άποψη τής Ιδιωτικής ζωής, ή παραδοχή τοΰ έλέγχου τών γεννήβεων ήταν μιά μεγάλη άπελευθέρωβη, αν καί ή πτώβη τοΰ άριθμοϋ τών γεννήβεων μετά άπό πρόβφατες τεχνικές καί νομικές βελτιώβεις μεθόδων δείχνει οτι ά­ κόμα ύπήρχε ένας μεγάλος άριθμός άνεπιθύμητων γεννήβεων. Άπό τήν άποψη τής οικονομίας, ή κίνηβη αύτή δεν προχώρηβε άρκετά. "Αν ό πληθυβμός ϋπαυε νά αυξάνεται βέ μιά οικονομία δπου ύπήρχε βχεδόν πλήρης άπαβχόληβη θά γινόταν δυνατή μιά πιό γρήγορη αΰξηβη βτό μέβο έπίπεδο κατανάλωβης, μέ λιγότρρη ^αταβτροφή τών άγοθών τοΰ χώ­ ρου, τοΰ νερού καί τοΰ α£ρα. “Ολα τά κεφαλαιοκρατικά βιο­ μηχανικά κράτη ύποφέρουν άπό τήν αΰξηβη τοϋ πληθυβμοΰ· κι οί άνθρωπιβτές βρίβκονται βέ βκληρό δίλημμα άνάμεβα βτό νά βώβουν δλα τά παιδιά πού γεννιώνται άπό τή φτώχεια, καί τό φόβο τοϋ νά ένθαρρύνουν τούς γονείς τους νά γεννήβουν κι νάλλα. Τό ϊδιο δπως καί oi άνάγκες τής «άμυνας», υποθάλπουν 5. Βλ. Σόνφηλντ, Σ ύ γ χ ρ ο ν η 6. Ά πό μνήμη Από ένα γράμμα οτά

κ ε φ α λ α ι ο κ ρ α τ ί α . θ ρ α λ ι α ν ά.

95

το έθνικό βυναίβθημα. Κάθε κυβέρνηβη άβχολεΐται μέ τους ιιολίτες της κι ή πολιτική δέν μπορεΐ νά κάνει διάκριβη άνά­ μεβα βτά όφέλη που είναι απόλυτα καί β’ έκεϊνα πού γίνον­ ται βέ βάρος άλλων λαών. "Οπως βημειώνει ό Μύρνταλ, τό δημοκρατικό κράτος πρόνοιας βτίς πλούβιες χώρες τοΰ Δυ­ τικού κόβμου είναι βαβικά, άπό τι\ φύβη του, προβτατευτικο καί έθνικιβτικό.7 Οί μεγάλες διαφορές βτό έπίπεδο ζωής καί τό έπίπεδο άπαβχόληβης βέ διαφορετικά μέρη τοΰ κόβμου δημιουργούν μιά ζήτηβη γιά μετανάβτευβη πρός τις πιό άναπτυγμένες οι­ κονομίες. "Οβο oi μετανάβτες κάνουν τή βκληρότερη δουλειά μέ τους πιό χαμηλούς μιβθούς, βοηθούν βτήν .άνύψωβη τοϋ βιωτικοϋ έπιπέδου τών κατοίκων τής χώρας, άλλά δταν έγκαταοταθοϋν και μοιραβτοϋν τά όφέλη πού προβφέρει ή πολι­ τεία τότε γίνονται άπειλή. Μιά ιδανική λύβη (άπό τήν άπο­ ψη τών ντόπιων κεφαλαιοκρατών) βρέθηκε βτή Δυτική Γερ­ μανία δπου Ερχονται έργάτες άπό πιο φτωχές χώρες, Ετοιμοι, χωρίς νά κοβτίβει τίποτα ή άνατροφή τους, βέ μιά έποχή άκμής τής βιομηχανίας, καί τούς διώχνουν δταν άπειλεΐται άνεργία. Σ έ τέτοιες καταβτάβεις, θεωρείται δεδομένο δτι μό­ νο ή ωφέλεια τών ντόπιων άπαβχολεϊ τήν κυβέρνηβη, είτε τό βύβτημα προβφέρει όφέλη βέ ξένους εϊτε δχι. Ό έθνικός έγωιβμός τής βύγχρονης κεφαλαιόκρατίας φαίνεται καθαρά βτή βφαΐρα τού διεθνούς έμπορίου. Ό κεφα­ λαιοκρατικός κόβμος (έκτός άπό τήν περίπτωβη ένός μεγά­ λου πολέμου) είναι μιά άγορά τοΰ άγοραβτή. Ή παραγωγι­ κή Ικανότητα ξεπερνά τή ζήτηβη. Οί έξαγωγές φέρνουν κέρ­ δη και οί είβαγωγές (έκτός άπό τΙς άναγκαϊες πρώτες ΰλες) βημαίνουν άπώλεια πωλήβεων βτούς άνταγωνιβτές. Κι άκό­ μα οί έβωτερικές έπενδύβεις ύποκινοΰνται ευκολότερα, ό πληθωριβμός άποφευ^εται πιό εύκολα καί τό βυνάλλαγμά εί­ ναι πιό εύκολο βτη διαχείρηβή του βέ μιά περίπτωβη δπου ύπάρχει ε υ ν ο ϊ κ ό Ιβοζύγιο έμπορίου — δηλαδή δπου οί έξαγωγές ξεπερνούν τΙς είβαγωγές. “Έτβι κάθε κράτος άγωνίζεται γιά νά πετύχει «άνάπτυξη μέ βτόχο τις έξαγωγές» ένώ τό καθένα προβπαθεϊ νά ΰπεραβπίβει τόν έαυτό του άπό τις έξαγωγές τών άλλων. Ό βυνδυαβμός ίθνικοΰ ήμι - προγραμματιβμού μέ τό διεθνές χάος (πού οί βυμφωνίες γιά τό έμπόριο καί τήν οικονομία πού εγιναν μετά τόν πόλεμο δέν κατάφεραν νά δαμάβουν) έξελίββεται κάθε τόβο'βέ διεθνή κρίβη. 7. Βλ. στό

96

ΙΙέβα

άπό

τό

κ ρ ά τ ο ς

π ρ ο ν ο Ι α ς .

Οί άπαιτήβεις τής πολιτείας βέ κατάοταβη πολέμου καί τοΰ κράτους πρόνοιας βυναντιώνται βτην έξαγωγή δπλων. πού κρατδνε άκμαία τή βιομηχανία βτίς πρώην άποικιοκρατικές χώρες και έπιτρέπουν νά βυνεχίζονται οΐ έχθρότητες βτίς πρώην άποικίες, πού είχαν οταματήοει βτήν έποχή τοΰ τόξου καί του βέλους, μέ βόμβες καί τάνκς.

97

10 £0*ΙΑ Λ ΙΠ ΊΚ Η EYMAP6IA Ά πό την σοβιετική πλευρά, Ενα μεγάλο μέρος της βυββώρευβης εϊκοβι χρόνων άπρεπε νά γίνει άπό χήν άρχή, μέ χΐς καταστροφές χοΰ πολέμου, κι έπειχα άπ’ αύχό ήχαν άκόμα μεγαλυχερη άνάγκη νά βχραφεϊ ή έπιοχήμη κι ή βιομηχανία πρός χήν άμυνα. Ά ρ χ ιβ ε μιά δευχερη περίοδος έπενδύβεων μέ κάθε χρόπο. Ή de facto βυμφωνία μεχά χό χέλος χοΰ πολέ­ μου (πού δέν χακχοποιήθηκε ποχε) έδωβε βχα Σοβιέχ μιά βφαίρα έπψροης βχήν Κενχρική Ευρώπη μέχρι χή γραμμή νΟνχερ - Νάϊβερ καί βχά Βαλκάνια έκχός άπό χήν Ελλάδα· ή Τβεχοβλοβακία (Ιβως γιά νά έμποδίβει μιά κίνηβη άπό χήν άλλη πλευρά) πήγε μαζί χους χό 1947. Τό Ρωβικό βύβχημα μεχαφυχεύχηκε β’ δλες αύχές τις χώρες, μαζί μέ χήν χυραννία καί χήν άδικία χου. Παρ’ δλα αύ^ά, ή δ.υναχή έπίδραβη χής προγραμμαχιβμένης άνάπχυξης άνέβαβε χήν παραγωγή ( καί βχούς έξοτιλιβμους) β’ όλόκληρη χήν περιοχή βέ χέχοιο επί­ πεδο ώβχε νά γίνεχαι δυναχή μιά πολιχική χαλάρωβης, καί έπίμονη ή άπαίχηβη χοΰ κοινοΰ γιά κάποιο ΰψελος άπό χόν κόπο καί χήν πειθαρχία χους. Ή έποχή χής έν δυνάμει εύμάρειας προκάλεβε καχάπληξη βχους βοβιεχικοΰς προγραμμαχιβχές. Σχή διάρκεια χής πε­ ριόδου χης ένχονης βυβοώρευβης θεωρήθηκε δχι ήχαν ίίνας «κανόνας χοΰ βοβιαλιβμοΰ» νά είναι μεγαλύχερο χό ποβοβχό χης έχήβιας έπένδυβης πού άφοβιωνόχαν βχήν έπέκχαβη χών βιομηχανιών έπένδυβης άπό χήν άναλογία πού άπαβχολεΐχο μέ χό νά δημιουργεϊχαι Ικανόχηχα βχΐς βιομηχανίες καχαναλωχικών άγαβών. “Έτβι ή άναλογία έπένδυβης βχό έθνικό εΐβόδημα θά μεγάλωνε, καί ό ρυθμός βυββώρευβης θά έπιχαχυνόχαν. Τώρα πρέπει νά γίνει παραδεκχό δχι αύχός δέν είναι «νόμος* άλλά μιά φάοη βχήν άνάπτυξη. 'Ό χαν χελειώβει ή πρώχη φάβη έκβιομηχάνιβης, ή οίκονομ ία μπορεϊ νά βχαθεροποιηθεϊ βέ Ενα ρυθμό άνάπχυξης πού χόν δίνει μιά βχαθερή άναλογία έπένδυβης, κι αΰχή δέ χρειάζεχαι νά είναι ή μεγα­ 98

λύτερη άναλογία πού είχαν φτάβει κατά τή διαδικαβία έηιτάχυνβης. Καχά την περίοδο της έπιταχυνόμενης ουββώρευοης, άναπτύχθηκε άπό τούς προγραμματιβτές £να είδος άντι-καταναλωτικής ιδεολογίας. "Επαιρναν οτ£ βοβαρά μόνο τή θαρειά βιομηχανία. Τό βοβιετικό βύβτημα άποδείχτηκε πολύ άποτελεβματικό γιά τήν παραγωγή βπούτνικ, άλλά πολύ άνεπαρκές γιά τϊς καθημερινές άνάγκες τής νοικοκυράς. 'Επιβλήθηκαν περιττές δυβκολίες βτόν καταναλωτή, δπως, βάν παράδειγμα, μέ τό νά μήν ύπάρχει πρόνοια γιά ύπηρεβίες δπως έπιβκευές παπουτβιών και ρολογιών, πάνω καί πέρα άπό τΙς δυβκολίες πού ουναντιώνται κατ’ άνάγκη μέ τή μεγάλη βυββώρευβη και μιά οικονομία δπου κυρίαρχε! ή άμυνα. Ή μέθοδος του νά έλέγχεται ή βιομηχανία μέ διαταγές άπό πάνω πού βυχνά διαφωνοΰβαν μεταξύ τους, ή διατυπωβη τών βχεδίων μέ τή μορφή τής όλικής παραγωγής, πράγμα πού εύνοοΰβε τή βπατάλη τών ύλικών, κι Ενα αύθαίρετο βύβτημα τιμών, όδήγηβαν βέ άνεπάρκεια βτήν παραγωγή. Τό οικονομικό βύβτημα πού άποδείχτηκε πετυχημένο βτήν έφαρμογή άναγκαβτικοΰ ρεύματος γιά τήν· βυββώρευβη γινόταν φανερό οτι ήταν έμπόδιο βτό νά άπολαύβουν τούς καρπούς της. Οί βχέβεις παρα­ γωγής επρεπε νά πρόβαρμοβτοΰν βέ μιά νέα κατάοταβη. Σχέδια άναμόρφωβης άρχιβαν νά βυζητώνται μαζί μέ τήν καταγγελία τοΰ Στάλιν τό 1956. Ά φοϋ βιγόβραβαν γιά δέκα χρόνια, δρχιβε Ενα νέο ξέβπαβμα κριτικής καί πειραματιβμών. Ό άγώνας άνάμεβα βτίς νέες ιδέες και τις παλιές άρχές έφταβε βέ κρίβη μέ τήν πολιτική άναβτάτωβη βτήν Τβεχοολοβακία τό 1968. Ή βοβιετική παρέμβαβη ήταν Ενα με­ γάλο έμπόδιο βτόν πολιτικό φιλελευθεριβμό καί τήν έλευθερία τής γνώμης, θ ά φανεί βτό μέλλον πώς μποροΰν νά λειτουργήβουν οί οικονομικές μεταρρυθμίβεις χωρίς τήν άνοιχτή βυζήτηβη καί τήν κριτική πού μ’ αύτές δρχιβαν. Οί μεταρρυθμιβτές ξεκινάνε γιά Ενα ταξίδι βέ ΰγνωβτες θάλαββες. "Εχουν έπηρεαβτεϊ ώς Ενα βημείο άπό τίς άναφορές βτήν κεφαλαιοκ(>ατία δπως παρουβιάζονται βτά δυτικά όγχειρίδια καί φαίνεται δτι ύποθέτουν πώς «ή άγορά» και «ή αύξηοη τών κερδών» είναι μιά λυβη γιά τά προβλήματά τους. Υπάρχει, βέβαια, μιά καμπούρα άπό τήν όποία μπορούν νά πάρουν τροφή μέβα βτήν ίδια τήν άνεπάρκεια του παλιού ουοτήματος. Μέ τό νά άναγκάβουν τούς διοικητές τών έπιχει­ ρήβεων νά παράγουν άγαθά πού θά πουληθοΰν βτό κοινό, άντί νά ρίχνουν βτά μαγαζιά προγραμματιβμένη παραγωγή πού δέν θέλει κανείς, μπορεϊ νά άνέβει άμέβως ή πραγματι-

κη άγοραβτική δύναμη τοΰ είβοδήματος τοΰ καταναλωτή. Ά λ ­ λά τά έγχειρίδια βυζητοϋν μόνο τή χρήβη δ ε δ ο μ έ ν ω ν μέοων γιά δ ε δ ο μ έ ν ε ς άνάγκες. “Οταν αυξάνονται τά μέβα, οί καταναλωτές δέν ξέρουν τί θά χρειαβτοϋν μέχρι νά τους τό προβφέρουν. Στή Δύβη, καί ειδικά βτίς Η.Π.Α., γίνε­ ται οέ μεγάλο βαθμό ερευνά της άγορδς, άλλά είναι κυρίως άφιερωμένη βτό νά βρεθούν οί πιό άποτελεβματικές μέθοδοι ηώληβης καί διαφήμηβης. Μιά άνατττυγμένη βιομηχανία που είναι πραγματικά άφιερωμένη βτό νά «έξαβφαλίζει τή μεγα­ λύτερη ίκανοποίηβη γιά τις βυνεχώς άνερχόμενες Ολικές καί μορφωτικές άπαιτήβεις όλόκληρου τοΰ πληθυβμοϋ*’ είναι ίνα φαινόμενο πού δέν έχει δει άκόμα ό κόβμος. Ή άντίληψη πού παίρνει κανείς άπό τά βιβλία οτι ό άντικαμενικός βκοπός τής οβο τό δυνατόν αΰξηβης τών κερδών μιας έπιχείρηβης έξαβφαλίζει τήν άποτελεβματικότητα, εί­ ναι καί πολύ έπιφανειακή. Άκόμα καί τά βιβλία παραδέχον­ ται βήμερα ΰτι οί κεφαλαιοκρατικές έταιρεϊες άντιβταθμίζουν τό βκοπό τής μακροχρόνιας άνάπτυξης μέ τό βκοπό τών βρα­ χυχρόνιων κερδών κι δτι πρέπει νά πάρουν ύπ’ δψη τΙς κα­ λές βχέβεις μέ τούς έργαζόμενους καί τήν καλή τους φήμη μέ τούς καταναλωτές δταν άποφαβίζουν γιά τήν πολιτική τους, έτβι πού νά μήν είναι τό μόνο άδιαμφιββήτητο κριτήριο της έπιτυχίας τό κέρδος. Υπάρχουν φανερά όφέλη βτό νά δίνονται βτούς βοβιαλιβτικούς διευθύνοντες άπλοποιημένες όδηγίες. "Οταν οί τι­ μές έχουν ρυθμιβτεϊ όρθολογιβτικά, μέ τό νά δίνονται όδη­ γίες βέ μορφή κέρδους γίνεται δυνατό νά περάβει κανείς γρή­ γορα άπό τή ζούγκλα τών «ένδείξεων έπΐ τών βχεδίων» πού λειτουργοϋβαν πρίν, άλλά δέν έχει γίνει άκόμα καθόλου βαφές πώς θά λειτουργήβει κάτι τέτοιο βτήν πραγματικότητα. Τό δεύτερο μεγάλο πρόβλημα γιά τούς μεταρρυθμιβτές είναι νά κερδίβουν τήν πίβτη τών έργαζόμενων. Στήν τωρι­ νή περίπτωβη, οί μεταρρυθμιβτές άνήκουν βτήν τάξη τών τεχνοκρατών τοϋ βοβιαλιβμοϋ — είναι μορφωμένοι, έξυπνοι ειδικοί καί διοικητικοί, μερικοί άπό τό κομμουνιβτικό κόμμα κι άλλοι έξω άπ’ αύτό. Αΐβθάνονται ΰτι είναι βωβτό κι άναγκαϊο νά δώβουν βτούς τεχνοκράτες άνεξαρτηβία, κΰρος κι έ­ να λογικό έπίπεδο ζωής. Δέν μποροΰν πιά νά παριβτάνουν δτι ή έπανάβταβη είναι ό θρίαμβος τών προββεβλημένων καί τών πληγωμένων. (Σ τήν Τβεχοβλοβακία τό 1968 οί Ρώβοι ξεβήκωβαν Ενα δυνατό κύμα έθνικοΰ αίβθήματος έναντίον 1. Βλ. Σ τΰλ ιν, Ο Ι χ ο ν ο μ ι χ ΰ π ρ ο β λ ή μ α τ α σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ σ τ ή ν Ε. Σ .Σ .Δ ., σ. 45.

100

τοΰ

τους, πού Εδωβε πλατειά ύποβτήριξη βτούς μεταρρυθμιβτές.) Στή Γιουγκοβλαυία, πού ξέφυγε άπό τήν άρπάγη της βταλινιβτικής όρθοδοξίας τό 1950, δόθηκε δικαιοβύνη βτούς έργαζόμενους βέ κάθε έπιχείρηβη δταν είβήγαγαν τό νέο βύ­ βτημα. Εκείνοι διόριβαν τούς διευθυντές τους κι άποφάβιβαν γιά τό ποιό θά πρέπει νά είναι τό ποβοβτό άπό τά Εβοδα πού νά πληρώνεται βέ μιβθούς, νά χρηβιμοποιηθεϊ γιά κοινούς βκοπούς R νά έπενδυθεΐ γιά τή βελτίωβη τής παραγωγικής Ικανότητας. Αύτό είχε μεγάλη έπιτυχία βτό νά έμποτίβει τούς έργαζόμενους βτίς πιό χαμηλές βαθμίδες μέ τό είδος τής πίβτης πού βρίβκεται βυνήθως βτά ψηλότερα έπίπεδα τής διοί­ κηβης, άλλά βύντομα διέκοψε τό γενικό βχέδιο πού μέβα του θά Επρεπε νά λειτουργήβει. ΟΙ άλλοι μεταρρυθμιβτές προβπαθοϋν νά βρουν Ενα τρόπο νά πάρουν μέ τό μέρος τους τήν ένεργητικότητα καί τήν καλή βυμπεριφορά τών έργαζόμενων μέ άμοιβές, ένώ θά κρατάνε βτά χέρια τους τή διοίκηβη τής οικονομίας βάν βύνολο. Καί άπ’ αύτή τήν πλευρά, θά φανεί τί θά είναι τό άποτέλεβμα τών μεταρρυθμίβεων πάνω βέ βυγκεκριμένη πραγματικότητα. νΙβως τό πιό βημαντικό έπίτευγμα τοΰ βοβιετικοΰ βυ­ βτήματος ήταν ή άνάπτυξη τής δημόβιας έκπαίδευβης, πού προχώρηβε πολύ πιό πέρα άπό δτι φάνηκε βτίς κεφαλαιοκρα­ τικές χώρες, καί τό δτι προβφέρονται εύκαιρίες βτά ταλέντα δλων τών κατοίκων τής Ένωβης. Αύτό βυνοδεύτηκε άπό μιά κατάταξη τοϋ είβοδήματος καί τής θέβης κατά βτρώματα, βύμφωνα μέ τό μορφωτικό έπίπεδο πού άπαιτεϊται γιά διαφορε­ τικά είδη δουλείας. Γιά πολύ καιρό οί άνάγκες γιά έκπαιδευμένο προβωπικό βτή διοίκηβη, τή βιομηχανία (καί τόν έξοπλιβμό καί τά διαβτημικά ταξίδια) καί τϊς κοινωνικές ύπη­ ρεβίες, μαζί καί τήν έκπαίδευβη, ήταν μεγαλύτερη άπό δ,τι μποροΰβε νά προβφέρει τό βύβτημα* τελευταία Εγινε φανερό δτι ή προβφορά είχε φτάβει βτό Οψος τής ζήτηβης κι δτι 6ρχιζαν νά ύπάρχουν περιββότεροι ειδικευμένοι ύποψήφιοι ά­ πό τίς θέβεις πού είχαν τά προνόμια πού έλπίζανε νά άπολαύβουν. Στήν αύβτηρά πραγματιστική ώθηβη γιά παραγωγή, ή άντίληψη τής μόρφωβης βάν αύτοβκοποϋ χάθηκε. "Εγινε ά­ κόμα πρόταβη νά περιοριβτεΐ ή είβδοχή βτήν άνώτερη έκπαί­ δευβη, έτβι ώβτε νά ύπάρχουν άρκετοί έργάτες ύποχρεωμένοι νά μείνουν βτίς χαμηλότερες βαθμίδες.5 Συζητήθηκε βτή Δύβη δτι ή έμφάνιβη κάποιων βημείων «καταναλωτικής κοινωνίας» βτό βοβιετικό κόβμο φανέρωνε 2. Βλ. Κίφιλ. Τίντμαρς,

Τ ά ΐ μ ς,

9 ’Οκτωβρίου 1968.

101

μιά βύγκλιβη τών δύο οίκονομικών βυβτημάτων. Είναι άλήθεια δτι άπό τήν πλευρά τών κεφαλαιοκρατών Εγινε κάποια κίνηβη πρός τόν έθνικό προγραμματιβμό κι άπό τή βοβϊαλιβτιki\ άλευρά μιά κίνηβη πρός τή χρήβη ένδείξεων τής άγορας, κι είναι άλήθεια δτι οί έπιχειρήβεις πού δουλεύουν μέ τίς ϊδιες τεχνικές Εχουν κατά μεγάλο μέρος τό ϊδιο είδος έβωτερικής όργάνωβης. Όπωβδήποτε, ό τρόπος μέ τόν όποιο Εγινε ή έκβιομηχάνιβη βτίς δύο πλευρές Εχει άφήβει βημαντικές διαφορές. Τά προβλήματα πού βυναντοΰν oi βοβιετικοί βτό νά προβαρμόβουν τό ούοτημά τους βτήν πιθανή ευμάρεια είναι τελείως διαφορετικά άπό τά προβλήματα πού όπαβχολοΰοαν τίς βύγχρονες κεφαλαιοκρατικές κυβερνήβεις καθώς προβπαθοϋοαν νά έλέγξουν τίς Ιδιωτικές έπιχειρήβεις. Ό Ελεγχος του έμπορίου μπορεϊ νά είναι άδέξιος καί δαπανηρός άλλά δέν έμφανίζεται πρόβλημα γιά τό Ιβοζύγιο πληρωμών, δπου οί εΐβαγωγές μένουν βτό έπίπεδο πού μπορεϊ νά πληρωθεί ά­ πό τίς έξαγωγές. Ό περιοριβμός τών βυζητήβεων γύρω άπό τούς μιβθούς έπιτρέπει νά διατηρηθεί μιά πλήρης άπαβχόληβη χωρίς τήν ένόχληβη τοΰ δτι βυν,εχώς αυξάνονται οί τιμές καί oi μιβθοί. ’Αποφεύγονται άπότομες καταβτροφικές άλλαγί:ς βτή ζήτηβη γιά έργατικά χέρια μέ τήν είβαγωγή τής αύτοματοποίηβης δχι ηιό γρήγορα άπό δβο μπορούν νά άντιμετωηιβτοΰν oi βυνέπειές της. Ό περιοριβμός τοΰ είβοδήματος άπό (διοκτηβία (δν καί δέ δημιούργηβε μιάν άταξική κοινω­ νία) βταματάει τό βάρος βτό πλεόναβμα πού μπορεϊ νά έπενδυθεϊ καί τίς παραμορφώβεις βτό ρυθμό ζήτηβης πού όφείλονται βτήν κατανάλωβη έκείνου πού oi έφοριακοί μας περι­ γράφουν περιεκτικά βάν «εϊβόδημα πού δέν Εχει κερδηθεϊ». Καί βτίς δυό πλευρές, ή έκβιομηχάνιβη Εγινε κάτω άπό τήν αίγίδα τών έθνικών κυβερνήβεων. Ή βοβιετική βφαϊρα, πιό πολύ, κυριαρχείται άπό οίκονομικόν έθνικιβμό. Oi εύρωποΛκές βοβιαλιβτικές χώρες βρήκαν δυβκολίες βτή βυνεργαβία β’ Ενα κοινό βχέδιο άνάπτυξης. Ό Ελεγχος τοΰ έμπορίου γίνεται κυρίως μέ άνταλλάγές άπό τίς δύο πλευρές, πράγμα πού περιορίζει μεγάλο μέρος τών έν δυνάμει προνομίων μιας διεθνούς κατανομής έργαβίας, καί κάθε οικονομία βρίβκει δτι περιορίζεται βτήν Ικανότητά της γιά εΐβαγωγές. ’Από τήν άλ­ λη μεριά, ή βφαϊρα τοΰ προγραμματιβμένου έμπορίου μένει άθικτη άπό τίς βυχνές κρίβεις πού άναβτατώνουν τόν κεφα­ λαιοκρατικό κόβμο. Ή άποψη τής βύγκλιβης χρηβιμοποιεϊται βτή Δύβη γιά νά έλαττωθεϊ τό τυφλό μϊβος τοΰ «κομμουνιβμοΰ», καί βτήν 102

Κίνα μέ τό δνομα τοΰ «ρεβιζιονιβμοϋ» γιά νά κατηγορήβουν τά Σοβιέτ δτι έγκατέλειψαν τΙς άρχές τοΰ βοβιαλιβμοϋ. Έ ν τώ μεταξύ ή βκιά τοΰ Ψ υχρού Πολέμου κρέμεται πάνω άπό τόν κόβμο. Ά πό τι\ μιά μεριά αύτό έπιτρέπει βτίς άρχές νά ξεπερνάνε τΙς άντιρρήβεις βτό νά βυνεχίζουν τόν άνταγωνιβμό τών έξοπλιβμών κι άπό την δλλη μεριά έπιτρέπει βτίς άρ­ χές νά καταπνίγουν τήν έλεύθερη βυζήτηβη άπό φόβο μήπως ή κριτική μετατραπεΐ βέ έλλειψη πίβτης.

103

11 ENAS ΑΛΛΟΣ ΤΡΟΠΟΣ Στήν Κίνα, δπως καί βτή Ρωβία, ό βοβιαλιβμός άποδεικνύεται δτι είναι ό τρόπος πρός τή βυββώρευβη καί τήν είβδοχή έπιβτημονικής τεχνολογίας βέ μιά προβιομηχανική οικο­ νομία, έκεϊ δμως παίρνει μιά νέα μορφή. Κάτω άπό τή βημαία τοΰ Μαρξιβμοϋ - Λενινιβμοϋ, ό Μάο - Τβέ - Τούγκ βυνέλαβε τήν ίδέα μιας έπανάβταβης που θά είχε βάν φροντίδα της πραγματικά τό βυμφέρον τοΰ λαοΰ. Στήν Κίνα ό δγκος τοΰ λαοΰ ήταν φτωχοί χωρικοί. Γιά νά τους βοηθήβει, ή πρώ­ τη δουλειά τής έπανάβταβης ήταν ή μεταμόρφωβη τής γε­ ωργίας. Άμέβως μετά τήν έγκαθίδρυβη τής Λαϊκής Δημοκρατίας, μιά όλοκληρωτική άγροτική μεταρρύθμιβη (που τήν είχαν κιόλας δοκιμάβει βέ περιοχές που είχαν καταληφθεί κατά τό μακροχρόνιο έμφύλιο πόλεμο) άπελευθέρωβε τούς καλλιερ­ γητές άπό τήν καταπίεβη καί τήν άναβφάλεια καί βήκωβε τή μεγάλη πλειονότητα βτό έπίπεδο του μέβου χωρικού, δηλαδή τής οικογένειας πού είχε άρκετή γή γιά νά χρηβιμοποιεΐ τά δικά της έργατικά χέρια καί νά έχει βχεδόν δλα δβα τής χρειαζόταν γιά νά ζήβει. Ά λλά μιά άγροτική τάξη β’ αύτό τό έπίπεδο δέ μποροΰ­ βε νά προβφέρει τή βάβη γιά μιά βύγχρονη βιομηχανική άνά­ πτυξη. Οί ίδιοκτηβίες ήταν μικρές, τά έργαλεία καί τά ζώα άνεπαρκή κι ή τεχνική πρωτόγονη. Γιά νά άρχίβει ή άνοδική κίνηβη, θά έπρεπε νά περάβει τό πλεόναβμα βτή βιομηχα­ νία, πού μέ τή βειρά της θά έδινε τά μέβα γιά τόν έκβυγχρονιβμό τής γεωργίας. Κι άκόμα ή άπελπιβμένη έπιθυμία γιά Ιδιοκτηβία τοϋ χωρικού, πού τόβο καιρό βριβκόταν βτό χείλος τής ένδειας, δέν ταίριαζε μέ τά Ιδανικά τοϋ βοβιαλιβμοϋ. Μέ μιά βειρά άπό βταδιακά βήματα, ή γή κολλεκτιβοποιήθηκε· βταδιακά, ά χωρικός έπαψε νά είναι χωρικός βτήν τυ­ πική μορφή κι έγινε μέλος τής όμάδας μιας άγροτικής Κοι­ νότητας. (Υ πάρχουν καί μερικά κρατικά άγροκτήματα πού καλλιεργούνται άπό μιβθωτούς έργάτες). 104

Ό χωρικός Αλλαξε τόν τρόπο ζωής του καί βτίς μεθό δους έργαβίας. Ή κατανομή έκτάβεων καί άπαβχόληβης ίίγί­ νε όρθολογιβτικά· ή έπένδυβη βέ κατανομή νερού, βτήν τρο­ φή των ζώων, τόν έξηλεκτριβμό καί τελικό τή μηχανοποίη­ ση, όνιίψωοε τό έπίπεδο παραγωγής κατά άτομο καί κατά έκτάριο. (ΟΙ Κινέζοι κομμουνιβτές παραδέχονται δτι Εγιναν με­ γάλα λάθη βτή διαδικαβία αύτή, άλλά όκτώ βυνεχή χρόνια καλής γενικά βυγκομιδής άπόδεικνύουν δτι τά λάθη αύτά Ε­ χουν διορθϋίθε! βωβτά). Oi οικονομικές βχέβεις τοΰ χωρικού μεταμορφώθηκαν κι αύχές. Ή όμάδα είναι ίδιοκτήτρια τής γής πού τής Εδωβαν καί τών ζώων πού Εχει, καθώς κι ένός βωρευτικοΰ κεφαλαίου κι ένός κεφαλαίου γιά κοινωνικές λειτουργίες πού βγήκαν καί τά δυό άπό τά κέρδη της. Δέν ύπάρχουν πιά νοίκια καί τοκογλυφία. Τό είβόδημα πού βγαίνει άπό τό προϊόν τής όμάδας, βέ είδος καί βέ χρήμα, μοιράζεται άνάλογα μέ τά βημεϊα δουλεί­ ας πού Εχει βημειώβει κάθε άτομο. Ή παραγωγή άπευθύνεται κυρίως βτήν έπιβίωβη. Μέ άπλα λόγια, 9ν τά 80 βτά έκατό τής έργατικής δύναιιης άπαβχολεϊται μέ τή γεωργία, χρει­ άζεται νά δώβουν μόνο^20 βτά έκατό άπό τήν καθαρή παραγω­ γή τους γιά νά τραφεί ό ύπόλοιπος πληθυβμός τό ϊδιο δπως αύτοί. (Πρίν ό γαιοκτήμονας πολλές φορές άποβποΟβε τά 50 βτά έκατό τής όλικής παραγωγής). Τό πλεόναβμα πουλιέ­ ται βέ βταθερές τιμές (έκτός άπό Ενα φόρο πού βαβίζεται βέ Ιδεατές άποδόβεις πού δέν Εχει βημαβία καθώς αυξάνονται oi πραγματικές άποδόβεις). Κάθε όμάδα βυμφωνεϊ μέ τΙς άρχές γιά τϊς ποσότητες πού θά πουληθούν κάθε χρόνο. Oi βυμφωνίες είναι καμωμένες Ετβι ώβτε νά άφήνουν άρκετά γιά τή διατροφή τής όμάδας, Ετβι πού τό πλεόναβμα βυγκεντρώνεται άπό έκεΐ δπου ύπάρχει ή μεγαλύτερη άπόδοβη Γιά νά κάνουν τόν άγροτικό πληθυβμό νά αίβθάνεται εύχαριβτημένος πού κερδίζει χρήματα, τούς κάνουν δυνατή τήν άγορά καταναλωτικών άγαθών. Τελικά άκόμα καί βέ τρόπο βκέψης ό χωρικός παύει νά είναι χωρικός. Ή νέα γενιά πού μεγάλωβε καί βκέπτεται δτι ή συλλογική δουλειά καί Λ συλλογική Ιδιοκτηβία τών μέβων παραγωγής είναι κανονική, δέν ένδιαφέρεται πιά γιά τά ιδιωτικά κτήματα πού είχαν έπιτραπεΐ βάν παραχώρηβη βτούς παλιούς τρόπους κι άπαβχολεϊται κατά κύριο λόγο μέ τό νά μάθει νέες τεχνικές καί ν ’ άποκτήβει νέο έξοπλιβμό. Ή ποι­ κιλία άπαβχόληβης βτίς γεωργικές περιοχές μεγαλώνει άπό χρόνο βέ χρόνο καθώς αύξάνεται ή μηχανοποίηση καί όλοέ105

να και περιββότερες μικρές βιομηχανίες Ιδρύονται βτίς κοινό­ τητες. Ή έκπαίδευβη κι ή βυζήτηβη τής πολιτικής βάζει τό χωρικό μέβα βτό ρεΰμα τής έθνικής ζωής. Μέ μιά όλοκληρωτική οίκονομικιλ έξαβφάλιβη, βέ όβοδήποτε όπλό έπίπεδο, καί μέ πειβτικές προοπτικές μελλοντι­ κών βελτιώβεων, ό παλιός χωρικός μπορεϊ νά άνταποκριθεϊ βτήν έπίκληβη τής Μορφωτικής Έπανάβταβης: κατανικήβτε τόν έγωιβμό καί άπαλλαγήτε άπό τά προνόμια. Γιά λόγους πού είναι φανεροί, ή άνάπτυξη τής βιομη­ χανίας δέν μπορεϊ νά είναι τόβο διαφορετικά άπό τό βοβιετικό πρότυπο δν καί oi άνθρώπινες βχέβεις βτό έργοβτάβιο είναι πολύ πιό δημοκρατικές βτήν Κίνα, κι οί κινέζοι φαί­ νεται δτι ξεβήκωβαν άκόμα μεγαλύτερο ένθουβιαβμό άπό τής Γιουγκοβλαυίας γιά παραγωγή καί τεχνική πρόοδο χωρίς νά καταφύγουν βέ χρηματικά κίνητρα. Oi κινέζοι προγραμματιβτές Εδωβαν άπό τήν άρχι\ τό εί­ δος τής προοοχής πρός τόν καταναλωτή πού τώρα μόλις γί­ νεται τής μόδας βτή Σοβιετική "Ενωβη. Ά πέφυγαν νά έμπλακοΰν βέ μιά κεντρόβαρη άκαμψία μέ Εναν πολύ άπλό τρό­ πο, δηλαδή, μέ τό νά έλέγχουν τήν παραγωγή καί τήν πώληβη άπό τό οτάδιο τής χονδρικής πώληβης. Στις παραλιακές πόλεις άρκετοί ντόπιοι κεφαλαιοκράτες (κυρίως βέ'ΰφάβ£ιατα) είχαν άναπτυχθεϊ κάτω άπό τήν προβταβία τών ξένων έκχωρήβεων. "Οταν άπελευθερώθηκαν oi πόλεις, αύτές oi έπιχειρήβεις βρήκαν ένθάρρυνβη καί βυνέχιβαν την παραγωγή· τούς Εδιναν πρώτες υλες καί τούς άγόραζαν τήν παραγωγή βέ βταθερές τιμές. Αύτή ή μέθοδος έπεκτάθηκε βτό μεγαλύτερο μέρος τής έλαφρής βιομηχανίας δταν αύτό άπορροφήθηκε άπό τό βοβιαλιβτικό βύβτημα. "Ενα γραφείο βτό υπουργείο ΈβωτερικρΟ Έμπορίου ρυθμίζει βυμβάβεις άνάμεβα βέ έπιχειρήβεις βέ διαφορετικά βτάδια παρα­ γωγής (βάν παράδειγμα, Π|>ομήθεια άπό Ενα κλωβτήριο βέ Ενα ύφαντήριο) κι άνάμεβα βτόν τελικό παραγωγό καϊ τά καταβτήματα λιανικής πώληβης. Ή βύμβαβη ρυθμίζει τόν τρό­ πο μείξης του προϊόντος, τό βχέδιο, τΙς ημερομηνίες παράδοβης καί τίς τιμές. Ό μεταπωλητής μεταδίδει τίς άπαιτήβεις τής άγορας βτό γραφείο, πού τροποποιεί τίς βυμβάβεις γιά τήν έπόμενη περίοδο βύμφωνα μέ τίς πληροφορίες αΰτές. *Έτβι οί άπαιτήβεις ^οϋ καταναλωτή κυβερνούν τήν προβφορά άντί νά γίνεται τό άντίθετο. Είναι άλήθεια δτι ή μαζική κατανάλωβη βτήν Κίνα βρίβκεται άκόμα βέ πολύ άπλό έπί­ πεδο, άλλά δέν υπάρχει λόγος νά μήν πετύχει τό βύβτημα αύτό καθώς τό έπίπεδο άνυψώνεται. 'Έ να βύβτημα άπό βυμ106

βόληια μέ χίς κοινότητες πού βρίβκονται γύρω έξαβφαλίζει τήν προμήθεια κρέατος, φρούτων καί λαχανικών βτίς μικρές καί τις μεγάλες πόλεις. Ή πιό πρωτότυπη κι έκπληκτική άπό τίς Ιδέες τοΰ Μάο άφορα τή βχέβη της διοίκηβης και τών έπαγγελμάτων μέ τούς άπλούς έργάτες. Ό Μάο παρατήρηβε βτή Ρωβία δτι Λ θέβη γίνεται βάβη προνομίων δταν καταργηθεϊ ή Ιδιοκτηβία, κι δτι, μέβα άπό μιά προνομιούχο έκπαίδευβη, μπορεΐ αύτό νά γίνει κληρονομικό καί νά γίνει βάβη γιά τάξεις. "Ενα κομμουνιβτικό κόμμα όργανωμένο μέ τή βταλινική παράδοβη δημιουργεί ένα χάβμα άνάμεβα β’ έκείνους πού κυβερνούν καί β’ έκείνους πού κυβερνιώνται. Κι άκόμα, βτήν Κίνα μακρότατη πα­ ράδοβη έβαζε πιό ψηλά τή μόρφώβη και περιφρονοΰβε τή χει­ ρωνακτική δουλειά. Οί ρίζες τής τάξης, βτή διοίκηβη καί τά έπαγγέλματα, έμεναν βτή γή δταν περιορίβτηκε ή Ιδιοκτηβία, καί γρήγορα θά φύτρωναν και πάλι. Ή κίνηβη γιά μιά πολιτική μόρφωβη βαβιβμένη βτή Σκέ­ ψη τού Μάο - Τβέ - Τούγκ έχει βάν βκοπό νά ξερριζώβει κάθε προνόμιο, νά κάνει τιμή τή δουλειά, νά ίβοπεδώβει τις δια­ φορές καί νά κατακυρώβει τό δικαίωμα τών μελών νά έλέγχουν τό Κόμμα καί τή διοίκηβη βέ κάθε είδος δραβτηριότητας. Ή ίβότητα βτήν κατανάλωβη δέν μπορεΐ νά γίνει έφικτή βέ μιά φτωχή χώρα. "Οταν δέν ύπάρχουν άρκετά πέτβινα παπούτβια ώβτε νδχει ό καθένας άπό ένα ζευγάρι, μερικοί Οά φοράνε πέτβινα καί μερικοί άχυρένια. Ύπάρχουν μεγά­ λες διαφορές άνάμεβα βτά κέρδη βέ πλούβιες καί βέ φτωχές κοινότητες, άκόμα κι άνάμεβα βέ έπιτυχημένες καί καθυβτερημένες όμάδες μέβα βέ μιά κοινότητα. Ό βκοπός είναι νά γίνει έφικτή ή ίβότητα άνυψώνοντας τό έπίπεδο άπό κάτω. ’Εν τώ μεταξύ δλοι πρέπει νά δουλέψουν ώβτε νά μάθουν τί θά πει δουλειά- ή μόρφοιβη δέν εϊναι γιά νά παρέχει βτό βτομο μιά δνετη γωνία, άλλά γιά νά τό κάνει ικανό νά «ύπηρετήβει τό λαό», μέ κάποιο τρόπο- ό καθένας πρέπει νά μά­ θει νά έκτιμά τόν έαυτό του άπό αύτό πού δίνει βτήν κοινω­ νία, δχι άπό δ,τι βγάζει άπό αύτήν. *Έτβι ό κινέζικος βοβιαλιβμός τείνει νά λύβει τό δίλημμα πού βυνάντηβαν οί τβεχοβλοβάκοι μεταρρυθμιβτές, άνάμεβα βτή δημοκρατία καί τά άτομίκά κίνητρα, μέ μιά ήθική έπίκληβη. ’Απαραίτητη ΰποβτήριξη γι’ αυτό έδωβε ή Ιβτορία τοΰ παρελθόντος. Γιά τρεις χιλιάδες χρόνια, ή άργή άλλαγή μέ­ βα βτόν πληθυβμό, δπου ποτέ δέ βαβίβτηκαν ο! τάξεις πάνω βέ «φυλετικές διαφορές», τούς είχαν έμποτίβει μέ τόν κινέ­ 107

ζικο πολιτιβμό, καί ό κινέζικος πολιτιβμός είχε πάντα βά βάβη του τήν Ιδέα τής οωβτής βυμπεριφορας. («Μπορεϊ νΰμαβτε φτωχοί, άλλά ξέρουμε νά ξεχωρίβουμε τό βωβτό άπό τό βτραβό*). Είναι πολύ πιό εΟκολο νά αλλάξεις τό περιεχόμε­ νο της βωοτής βυμπεριφορας γιά άνθρωπους πού Εχουν γυμναβτεϊ βέ μιά τέτοιαν άποψη χής ζωής, παρά νά φέρει κα­ νείς τήν άντίληψΛ αύτή άνάμεβα βέ άνθρωπους έμποτιβμένους μέ κυνιβμό κι άρπαχτικό βυναγωνιβμό. Ό κινέζικος βοβιαλιβμός είναι κάτι καινούργιο βτόν κ6βμο. ΟΙ τβεχοβλοβάκοι μεταρρυθμιβτές Ελεγαν δτι Εφτειαναν Ενα βοβιαλιβμό μέ άνθρώπινο πρόβωπο. Oi κινέζοι ξεκίνηβαν β’ Ενα πιό φιλόδοξο δρόμο, νά έγκαθιδρύβουν οικονομι­ κή άνάπτυξη μέ μιά άνθρώπινη πντίληψη άξιων. Άκόμα άπολαμβάνουν τή λάμψη μιας έπιι ηχημένης έπανάβταβης, καί τούς ύποβτηρίζουν oi πρόβφατες ΰναμνήβεις τής φτώχει­ ας καί τής διαφθοράς άπ’ δπου βγήκαν. Μετά άπό εϊκοβι χρό­ νια θά φανεί δν ή άνθρωπότητα είναι ικανή νά φέρει βέ πέ­ ρας Ενα τέτοιο πρόγραμμα.

108

12 Ο ΤΡΙΤΟ t KOSMO t ’Αποικίες, μέ χήν άρχική έννοια χής λέξης, είναι οί οίκιβμοι άπό οικογένειες άπό χήν παχρίδα πού ριζώνουν πέρα ά­ πό χή θάλαββα. Σχίς κτήβεις χης αύχοκραχορίας ό νχόπιος πληθυομός η Ενας πληθυβμός πού Εχει είβαχθεϊ κυβερνιέχαι άπό διοικηχικούς καί είναι άνοιχχός βχή διείοδυβη χών έπιχειρημαχιών καί χών ίεραποβχόλων πού δέ γίνονχαι μόνιμοι κάχοικοι. (Σ χή Βρεχχανία βυνηθίζεχαι, oi άποικίες νά όνομάζονχαι Κιήβεις κι οί κχήοεις Άποικίες). Οί περιοχές χης θρεχχανικής καί γαλλικής έγκατάβχαβης βχό Νέο Κόβμο, δπως και βχϊς ’Ηνωμένες Πολιχείες, μπή­ καν βχό ρεΰμα χής κεφαλαιοκραχικής άνάπχυξης. (Οί λευ­ κές άποικίες βχήν ’Αφρική είναι μιά ειδική κι άνώμαλη περίπχωβη). Οί άποικίες χής Ίβπανίας καί χής Πορχογαλίας βχή Λαχινική 'Αμερική άνέπχυξαν τήν κεφαλαιοκραχία μέ λιγόχερη έπιτυχία καί χά Εθνη χους χοποθεχοϋνχαι χώρα μέ χά κράχη πού διαδέχχηκαν χϊς βρεχχανικές, γαλλικές καί όλλανδικές αύχοκραχορίες βάν ύποανάπχυκχες οικονομίες. (Μόνο οί ΓΙορχογάλοι βχήν ’Αφρική πρόβπαθοϋν άκόμα νά διαχηρήβουν άποικίες μέ χόν παλιό χρόπο). Ή Ιδέα χοΰ «ΰποανάπχυκχου» έμφανίζεχαι μέ χήν άνχίθεβη πρός χίς «άναπχυγμένες» οικονομίες, πού είναι Ενα πρόβφαχο καί έντοπιβμένο φαινόμενο. Τό βαβικό οικονομικό χαρακτηριβτικό τής ύποανάπχυξης, πού ήταν ή κανονική κατά­ βταβη τοϋ κόβμου όλόκληρου καί β’ δλες τις έποχές μέχρι χώρα, είναι Ενα χαμηλό έπίπεδο παραγωγής χροφίμων καχά κεφαλή (χαμηλό βέ βύγκριβη μέ έκεϊνο πού είναι χώρα έφικχό) Εχβι ώβχε ή άναλογία χοΰ πληθυβμοΰ πού μπορεϊ νά ζήβει άπό χό άγροχικό πλεόναβμα νά είναι πολύ μικρή. Ί Ι ούβία χής «άνάπχυξης* είναι ή έφαρμογή χής δύναμης βχήν παραγωγή καί τή μεταφορά πού άνεβάζει τήν παραγωγή κα­ χά άνθρωποώρα έργαβίας πάνω άπό δ,χι μπορεϊ νά πεχύχει ή άπλή άνθρώπινη μυϊκή δύναμη (άκόμα καί μέ χή βοήθεια 10Θ

χής μυϊκής δύναμης χών ζώων). “Έχβι Ενα πρόγραμμα άνάπτυξης βυνεπάγεται Ενα πρόγραμμα βιομηχανοποίηοης, πού είναι άναγκαία χόοο γιά χήν αΰξηβη. χής άγροχικής παραγω­ γής δβο καί γιά χήν άνόρυξη μεταλλεύματος καί τίς βιομη­ χανίες. Ή πικχϊπάθεια γιά άνάπτυξη γίνεται κάτω άπό μιά με­ γάλη ποικιλία άπό πολιτεύματα — προσωπικές δικτατορίες, μερικές σχετικά καλοπροαίρετες, μερικές βάναυβες ώς τά ά­ κρα· κάτω άπό στρατιωτικές χούντες- βασιλικές δυναοτίες· κοι­ νοβουλευτικές δημοκρατίες, πού άρχίζουν άπό τό δέκατο Εννατο αιώνα η πού σχηματίστηκαν βιαστικά γιά νά παραλάβουν τήν άρχή άπό κάποια άποικιοκρατική δύναμη πού Ε­ φευγε. Ό ρόλος τών Η.Π.Α. βτόν κόσμο βήμερα βυνοψίζεται οτό παλιό βοβιετικό άβτεϊο: «ποιό είναι τό μεγαλύτερο πρό­ βλημα πού άντιμετωπίζει ό πρόεδρος τών 'Ηνωμένων Πολι­ τειών — είναι δυνατό νά Εχει κανείς κεφαλαιοκρατία βέ μιά χώρα;» Κάθε νέα έθνικιβτική κίνηβη η μεταρρυθμιβτικό πο­ λιτικό κφμμα βτόν Τρίτο Κόβμο τιτλοφορείται «κομμουνιστι­ κό» καί δέν τό άφήνουν νά πληβιάοει βτήν έξουβία, άκόμα καί μέ τή βία άν χρειάζεται, Ετβι ώβτε αύτά τά πολιτεύματα (μέ μιά η δύο εΰθραυβτες έξαιρέβεις) θεληματικά η αθέλη­ τα κρατάνε τις οικονομίες τους άνοιχτές βτό έμπόριο καί τήν έπένδυβη δπως χρειάζονται οί κεφαλαιοκρατικές έπιχειρήοεις καί, βέ πολλές περιπτώβεις, θέτουν τό Εδαφός τους καί τίς δυνάμεις τους βτή διάθεβη τής βτρατηγικής τών Η.Π.Α. Ή έπανάβταβη τής Κούβας κατάφερε νά ξεφύγει καί χρειάβτηκε νά ριχτεί βτήν ύποβτήριξη τών βοβιετικών. Ή ύπόθεβη δτι ή άρχηγία κάθε είδους έπανάβταβης ένάντια βτήν καταπίεβη πρέπει νά είναι κατά βάθος «κομμουνιβτική» γίνεται ετβι αύταπόδεικτη. Ή υποχρέωση νά παραμείνουν μέσα βτούς κανόνες τοΰ παιχνιδιού τής παγκόσμιας άγοράς βάζει Εναν άριθμό άπό έμπόδια βτό δρόμο τής άνάπτυξης. Ή πρώτη άπαίτηβη τής ανάπτυξης είναι νά κινητοποιήσει Ενα πλεόναβμα που είναι δυνατό νά επενδυθεί. Είναι άντίθετο πρός τούς κανόνες τό νά άπαλλοτριώνει κανείς τή γή τών γαιοκτημόνων καί νά χρηβιμοποιοϋνται τά νοίκια. Τά κέρδη τής ντόπιας βιομηχανίας καταναλίβκονται βτό μεγαλύτερο μέρος τους βτήν ύποβτήρι­ ξη τοΰ έπιπέδου ζωής τής μέβης τάξης. "Ενα μεγάλο μέρος άπό τά κέρδη πού παράγονται άπό τήν έκμετάλλευβη τών φυβικών πηγών β’ αυτές τις χώρες, βυγκεντρώνεται βτίς ξέ­ νες βιομηχανίες πού Εκαναν την έπέ'δυβη γιά χό άνοιγμα 110

τών άποθεμάτων τών πρώτων ύλών γιά τΙς δικές τους άγορές, προτού έμφανιβτοϋν ντόπιοι κεφαλαιοκράτες πού νά τό κάνουν· κι άκόμα Ενα μεγάλο μέρος άπό τά κέρδη πού παρουβιάζονται βτή βιομηχανία, τό έμπόριο καί τήν οικονομία, βυγκεντρώνεται άπό τϊς ξένες έπιχειρήβεις.1 Γιά νά βυμπληρώβουν τΙς άνεπαρκεΐς τους οίκονομίες ά­ πό τίς ντόπιες πηγές, πολλές άπό αυτές τίς χώρες δέχονται δωρεές καί δάνεια μέ τήν όνομαβία τής «βοήθειας». Σ έ με­ ρικές πολύ ειδικές περιπτώβεις αυτό πέτυχε νά ένθαρρύνει τή ντόπια κεφαλαιοκρατία άρκετά ώβτε νά άρχίοει νά φροντί­ ζει μόνη της τά βυμφέροντά της· βτά περιββότερο όδηγεΐ βέ μιάν έξάρτηβη πού πιό πολύ βταματάει τήν άνάπτυξη παρά τήν βοηθάει* μετά oi τόκοι τών δανείων αυξάνονται άπό χρό­ νο βέ χρόνο" όλοένα καί περιββότερη άπό τήν τρέχουβα βοή­ θεια ξοδεύεται βτό νά ξεπληρώνεται ή βοήθεια περαβμένων χρόνων. Τό δεύτερο πρόβλημα άνάπτυξης είναι τό νά κατευθυνθεϊ ή έπένδυβη του πλεονάβματος πού τυχόν βρίοκεται διαθέβιμο, βτίς διόδους πού θά θοηθήβουν καλλίτερα μιά βυνεχή άνάπτυξη. «Ή γεωργία είναι ή βάβη». Τό πρώτο βήμα Εξω άπό τήν πανάρχαια φτώχεια είναι τό νά άνυψωθεϊ ή παραγωγή τροφί­ μων κατά κεφαλή. Ή Ελλειψη ένός άηοτελεβματικοϋ άναδαβμόΰ είναι άντίθετη πρός τήν άνάπτυξη, δχι μόνο γιατί άφήνει τό πλεόναβμα πού άντιπροβωπεύεται άπό τά νοίκια νά καταναλίβκεται μέ τήν άδράνεια, άλλά γιατί βταματάει τήν έν δυνάμει αΰξηβη τής παραγωγής μέ τό νά άφήνει έκτάβεις νά ύποκαλλιεργοΰνται μέ παλιωμένες τεχνικές, γιατί άπογοητεύει τόν καλλιεργητή καί τόν κρατάει βυχνά βέ τόβο χα­ μηλό έπίπεδο πού νά μή μπορεϊ νά βάλει μεγάλη ένεργητικότητα βτή δουλειά του, άκόμα κι δν είχε τό κίνητρο νά τό κάνει, καί έμποδίζει τήν κινητοποίηβη έργατικών χεριών βτίς έλεύθερες ώρες, πού άποδείχτηκε τόβο άποτελεβματική βτήν Κίνα.5 Στό Μεξικό, καί πρόβφατα βτίς ’Ινδίες, Εγινε μιά βημαντική άνάπτυξη κεφαλαιοκρατικής γεωργίας πού παρουβιάζει πλεόναβμα καί βυντελεϊ βτήν άνάπτυξη- ταυτόχρονα δημι1. Βλ. X. Γ. Σίνγχει», «ή κατανομή τών χεοδών άνάμεσα στ’ις χώ(?ες πού έπενδύονν κι έχεϊνες πού δανείζονται* Ά μ ε ι χ α ν ιχ ή Ο Ι χ ο ν ο μ ι χ ή ε π ι θ ε ώ ρ η σ η (Δημοσιεύματα χαΐ πραχτιχά) Μάιος 1950. Ά νατνπομένο στήν Δ ι ε θ ν ή ά ν ά π τ υ ­ ξη: α ΰ ξ η σ η χ α ί ά λ λ α γ ή . 2. Β λ. Μύννταλ, ' Α σ ι α τ ι κ ό 6 ο ά μ α, κεφάλαιο 22.

ο

111

ουργεΐ ένα τεράοτιο κοινωνικό καί πολιτικό πρόβλημα, για­ τί ό όγκος τών χωρικών ωφελείται άπό αυτήν. Ή βιομηχανική άνάπτυξη κάτω άπό τούς κανόνες τοΰ παιχνιδιού γίνεται δταν ύπάρχει άγορά οτόν όρίζοντα, κυρί­ ως γιά τήν πώληβη καταναλωτικών άγαθών βτόν άβτικό πληθυβμό. Ή μεγάλη έκταβη τής άποκλειοτικότητας τών ξένων έταιρειών έκανε νά δημιουργηθεΐ ή έκφραβη «κοκακολαποιοκρατία»· ύπήρξε δμως καί μιά άνάπτυξη τοπικής κεφαλαιοκρατίας β’ αυτό τόν τομέα, κάτω άπό ένα είδος προβταβίας. Ή έπένδυβη πού φέρνει οίκονομία βτίς είβαγωγές βρίβκεται βτήν άρχή τοϋ άνοδικοΰ δρόμου τής άνάπτυξης, μέχρι ένα βημεϊό. Τό νά βταματήβουν οί είβαγωγές β’ ένα βημεϊο διαβώζει τά κέρδη άπό τϊς έξαγωγές, R τή βοήθεια γιά έπένδυβημιά βυνέχεια τής έπένδυβης βέ οικονομίες βτίς είβαγωγές θά αΰξήβει τϊς πηγές γιά έπένδυβη κι έτβι βυνέχεια. Αυτή δμως ή διαδικαβία φτάνει βέ άδιέξοδο δταν ένα βυνολο άπό άνεπαρκεΐς μικρές βιομηχανίες έχει ιδρυθεί βέ κάθε χώρα, κι ό­ λα τά διαθέβιμα κέρδη άπό τίς έξαγωγές χρειάζονται γιά νά πληρωθούν τά ύλικά κι δ,τι άλλο χρειάζεται γιά τή βυντήρηβή τους. Ό μεγάλος έπιθυμητός βτόχος είναι ή αδξηβη τών έξαγωγών. Πολλά άπό τά ζωικά, όρυκτά καί γεωργικά προϊόντα πού άναπτύχθηκαν κάτω άπό τήν άποικιοκρατία, φαίνονται τώρα βάν χρήβιμη πηγή κερδών άπό έξαγωγές γιά τά έθνη πού πρόβφατα άπελευθερώθηκαν. Άκόμα κι δταν πηγαίνει βτό έξωτερικό ένα μεγάλο μέρος τοΰ κέρδους καί πάλι ύπάρχει όφελος, γιατί τά έβοδα άπό τΙς έξαγωγές καλύπτουν καί τούς μιβθούς καί τά κέρδη πού δέ μοιράζονται. Ά λλά κι έδώ ύπάρχουν βτενά δρια βτίς δυνατότητες γιά άνάπτυξη. "Οταν ή παραγωγή αύτών τών'-διευκολύνβεων βριβκόταν βτό βτάδιο τής άνάπτυξης, όδηγός ήταν ή προοπτική τής άγορας βτίς βι­ ομηχανικές χώρες. Υπήρχαν περιπτώβεις δπου ξεπέρναγαν τίς δυνατότητες, κι ήταν κι ή φοβερή κρίβη τοϋ 1930, άλλά, γενικά, ή προβφορά ήταν προβαρμοβμένη βτή ζήτηβη έτβι ώβτε νά διατηρείται περιθώριο γκι κέρδος. Σήμερα οί έθνικές οικονομίες πού τά κληρονόμηβαν είναι πρόθυμες νά αΰξήβουν τά κέρδη άπό τίς έξαγωγές δποτε μπορούν, έτβι ώβτε νά ύπάρχει μιά βυνεχής πίεβη γιά παραγωγή, κι ένώ ή μιά χώρα η ήπειρος βυναγωνίζεται τήν άλλη γιά νά πάρουν ένα μέρος άπό τά όφέλη. Βρίβκεται μέβα βτή φυβη αύτών τών άγορών τό νά μήν έχουν έλαβτικότητα — δηλαδή δτι μιά αυξηβη βέ προβφερόμενες προμήθειες χαμηλώνει τΙς τιμές περιββότερο άπό άναλογικά, έτβι ώβτε τό άποτέλεβμα νά είναι 112

μιά χρόνια τάβη γιά χά δημιουργία μιας άγορδς χοΰ άγοραβτή. Μά κι αύχά δέν ήχαν καθόλου άβολο γιά χούς άγοραβχές — χίς βιομηχανίες χών άναπτυγμένων κραχών — oi πωληχές δέ βρίβκουν πολλή βυμπόνια βχίς παρακλήβεις χους νά διορ­ θωθεί ή καχάβχαοη. Οί βιομηχανικές έξαγωγές είναι ή επόμενη έλπίδα. Μέ χούς χαμηλούς μιβθούς μποροΰν νά κάνουν βυναγωνιβμό βχά ύφάβμαχα καί β’ άλλους τομείς χης παραγωγής δπου άπαβχολοϋνχαι πολλά χέρια. "Οταν οί Βρεττανοί πουλοΰβαν φτηνόχερα άπό τούς βιοτέχνες πίβτευαν φανατικά βτό έλεύθερο έμπόριο, άλλά βήμερα τά άναπτυγμένα κράτη δέ θέλουν νά πουλιούνται προϊόντα φτηνότερα άπό τίς τιμές’τής βιομηχα­ νίας: οί άγορές πού είναι άνοιχτές βτά ύποανάιττυξη κράτη είναι βτενά περιοριβμένες. Άκόμα κι ή έπεξεργαβία τών πρώ­ των ύλών τους κρατιέται βέ έλεγχο άπό τΙς βυνεννοήβεις πού προβτατεύουν τίς βιομηχανίες έπεξεργαβίας πού άναπτύχθηκαν βτίς άποικιοκρατικές χώρες μέ βάβη τις άποικιακές πρώ­ τες Ολες.3 Οί μεγάλοι διεθνείς βυνεταιριβμοί πού παίζουν τό ρόλο άγοραβτή τών βαβικών προϊόντων, η δημιουργούν βιομηχα­ νικές έπιχειρήβεις βτό έδαφος τών κρατών που ήταν πρίν άποικίες, βυμβάλλουν κατά μέγα μέρος βτίς οικονομίες τους. Φέρνουν προχωρημένες τεχνικές άγορδς καί παραγωγής, έκπαιδεύουν τούς έργάτες καί χά βοηθητικά βτρώματα τής τάξης τών τεχνοκρατών καί ύποβτηρίζουν τήν άνάπτυξη τής τοπικής βιομηχανίας πού έξυπηρετεϊ τή δική τους. Ά λλά ή άνοδική πορεία δέν μπορεΐ ν’ άρχίβει έτβι. Τό πλεόναβμα βγαίνει βυνήθως έξω άπό τή χώρα μέ τή μορφή κέρδους. "Ο­ ταν ύπάρχει νέα έπένδυβη βτήν έπέκταβη τής έπιχείρηβης γίνεται μιά βυνειβφορά βτήν άνάπτυξη, άλλά τό τίμημα γι’ αύτό είναι πολύ ψηλό. Τό νέο κεφάλαιο πού δημιουργείται είναι ή νομική Ιδιοκτηβία τής ξένης έταιρείας καί πρέπει νά πληρώβει μερίβματα βέ ξένους μεριδιούχους. Oi διεθνείς έταιρεϊες, έχοντας άπόλυτο δίκιο άπό τή δι­ κή τους άποψη, τακτοποιούν τΙς έπενδύβεις τους β’ δλο τόν κόβμο καί διαχειρίζονται τήν παραγωγή άπό τό ένα κέντρο βτό άλλο, έτβι ώβτε νά ικανοποιούν τΙς άπαιτήβεις τους γιά κέρδος, δχι γιά νά βελτιώβουν R νά άναπτύξουν μιά βυγκεκριμένη έθνική βιομηχανία. Κι άκόμα έχουν μιά μεγάλη έπίδραβη, μέβα άπό τήν πολιτική τών Ηνωμένων Πολιτειών κα) τών παλιών άποικιοκρατικών δυνάμεων και μέβα άπό τά βυμφέροντα τών ντόπιων κεφαλαιοκρατών πού έχουν βυ3. Βλ. Σύνγχεβ, δπου π®£ν, σημ. 1.

113

βχετιβτεΐ μαζί τους, βτό νά έμποδίβουν τήν ντόπια κυβέρνη­ ση άπό τοΰ νά πάρει τόν Ελεγχο τής διοίκηοης τής οίκονομίας της μέ φόρους R δλλους τρόπους, καί πάνω άπ’ δλα τήν έθνικοποίηοη, Ετβι ώβτε νά άφήβουν τή χώρα άνοιχτή βτίς έλεύθερες έπιχειρήβεις. Αύτό τό βύβτημα χαρακτηρίστηκε βάν νεοαποικιοκρατία, γιατί βτερεΐ τΙς νέες έθνικές κυβερνήβεις άπό τήν άνεξαρτηβία πού τούς δόθηκε βτό χαρτί τόν καιρό τής ΐδρυβής τους. Ή «βοήθεια», χωρίς άμφιβολία ( είδικά ή τεχνική βοή­ θεια) Εκανε κάτι βέ όριβμένες χώρες γιά νά προωθήβει τήν οικονομική άνάπτυξη κι άβφαλώς βυνέβαλε βτό νά διατηρη­ θούν βτήν έξουβία κυβερνήβεις πού θά είχαν άλλοιώτικα καταπέβει. Αύτό δμως βυνοδεύτηκε άπό τήν τεράβτια άντι-6οήθεια τοΰ νά βυντηροϋν δυνάμεις «άμυντικές». Ή παράδοξΛ Ιδέα τοΰ νά έξοπλίβουν το Πακιβτάν βά φρουρό ένάντια βτή Σοβιετική Έ νω βη έηέβαλε βτούς 'Ινδούς (πού ήξεραν βέ τί βκοπό θά χρηβιμοποιοΟνταν τά δπλα) Ενα βαρύ φορτίο στρατιωτικών δαπανών. “Ό τα ν ή Κίνα προβιβάβτηκε βτό άξίωμα τοΰ κυριότερου έχθροΰ τοΰ έλεύθερου κόβμου, ή ύπόθεβη άντιβτράφηκε καί τό Πακιβτάν αίβθάνθηκε ύποχρεωμένο νά έπεκτείνει τΙς βτρατιωτικές του προβπάθειες γιά νά φτάβει τούς έξοπλιβμούς τών ’Ινδών. Ή Σοβιετική "Ενωβη μπή­ κε κι αυτή βτό παιχνίδι, βτρέφοντας τόν κυνιβμό τών «φι­ λειρηνικών» κεφαλαιοκρατικών χωρών έναντίον τους. Παρ’ δλα αύτά, ύπάρχει άνάπτυξη β’ δλο τόν κόβμο. Σ χ ε ­ δόν παντού βτατιοτικά τό έθνικό είβόδημα αύξάνεται χρόνο μέ τό χρόνο. Τό κέρδος δμως έκμηδενίζεται κατά Ενα μεγάλο μέρος άπό τήν αΰξηβη τοΰ πληθυβμοΰ. Ύπήρχε μιά γρήγο­ ρη άνάπτυξη βέ πολλές χώρες (είδικά βτήν ’Ινδική χερβόνηβο) κατά τήν άποικιακρατική περίοδο, καί ή Ιατρική βοή­ θεια (πού έξάλειψε τήν έλονοβία, βάν παράδειγμα) αΟξηβε τό ρυθμό μετά τόν πόλεμο. Παρά μιά βχετική βελτίωβη βτή διατροφή καί τήν άπαβχόληβη, ό άπόλυτος άριθμός παιδιών πού μεγαλώνουν πειναβμένα κι άγράμματα αυξάνεται άπό χρόνο βέ χρόνο καί πολλές χώρες φαίνεται δτι φτάνουν τό βημείο δπου τό γενικό μέβο είβόδημα κατά κεφαλή παύει νά άνεβαίνει κι άρχίζει νά πέφτει.4 Ό Μάρξ Εκανε βωβτή κριτική βτήν άποψη τοΰ Μάλθους, οτι είναι παράλλογη κι άντιδραβτική.5 Δυστυχώς Εβγαλε άπό αύτό τό βυμπέραβμα δτι ό αύξανόμενος πληθυβμός δέν είναι 4. Μυονταλ, ’Α σ ι α τ ι κ ό 5. Βλ. πιό πάνω σελ. 47.

114

0 ι> ά μ α.

Κεφ. 27.

άπειλή γιά τήν ευτυχία. Στή Σοβιετική Έ νω βη ή τεράβτια έκταβη μέ τΙς φυοικές πηγές γιά άνάπτυξη κι oi μεγάλες άπώλειες βτόν πόλεμο, έκαναν τήν άριθμητική αΰξηβη, άντικείμενο πολιτικής. Σ έ βυνδυαομό μέ τή διδαοκαλία τοϋ Μάρξ, έγινε δόγμα τό δτι ό οικογενειακός προγραμματιβμός είναι άντίθετος βτό βοβιαλιβμό. Πάντως ύπήρχε ή δυνατότη­ τα ιατρικής έκτρωβης βάν κοινωνική ύπηρεβία (έκτός άπό έ­ να διάβτημα κάτω άπό τόν Σ τάλιν). Καί βτή Σοβιετική Έ νωβη καί βτίς Λαϊκές Δημοκρατίες ό ρυθμός τών γεννήβεων βτά άβτικά κέντρα έχει κατέβει πολύ χαμηλά. Oi κινεζικές άρχές βτήν άρχή άκολούθηβαν τήν όρθόδοξη διδαοκαλία άλλά (άποκηρυββοντας πάντα τόν Μάλθους) έδω καί μερικά χρόνια κάνουν προπαγάνδα γιά τό γά­ μο βέ μεγάλη ήλικία καί γιά μικρές οικογένειες. Τό δίκτυό τους ύγειονομικών ύπηρεβιών καί ή βτενή έπαφή τής διοίκη­ βης μέ κάθε χωριό καί κάθε δρόμο κάνουν δυνατή τή γρή­ γορη διάδοβη τών πληροφοριών καί τής προπαγάνδας ο’ όλόκληρη τή χώρα. Στίς ’Ινδίες καί τό Πακιβτάν ό οικογενειακός προγραμματιβμός είναι τώρα έπίβημη πολιτική, άλλά έκεΐ δέν είναι τόβο εύκολο νά τόν κάνουν γνωβτό βτόν κόβμο. Στήν ’Αφρι­ κή καί τή Λατινική 'Αμερική τό έθνικό βυναίβθημα κάνει νά έμφανίζεται καχυποψία γιά ένα δόγμα πού τό διδάβκουν oi λευκοί κι οί Γιάνκηδες, καί τά ύπονοούμενα βέ όριβμένα άπό τά έπιχειρήματα, δτι τελικά είναι κρίμα πού έξαφανίβτηκαν άρρωβτειες βάν τήν έλονοβία, φυβικά αύξάνει τήν καχυποψία. Μετά άπό εϊκοβι χαμένα χρόνια, παρά τή βυνεργαβία τής καθολικής καί τής μαρξιβτικής όρθοδοξίας, ή παγκόβμια γνώμη εύνοεϊ τώρα γενικά τήν άποψη δτι πρέπει νά γίνει δ,τι είναι δυνατό γιά νά χαμηλώβει ό ρυθμός τών γεννήβε­ ων. Γίνονται τεχνικές βελτιώβεις βτά άντιβυλληπτικά· ακό­ μα κι δταν βρεθεί ή τέλεια δβφαλτη κι ά6λαβής μέθοδος, δέ θάναι εύκολο νά μπει βέ παγκόβμια χρήβη. Κι άκόμα κι αν κατεβεϊ ό ρυθμός τών γεννήβεων β’ δλο τόν κόβμο βτό έγγΰ<; μέλλον, ή βύνθεβη βέ ήλικία τοΰ πλιιθυβμοϋ πού έχει ήδη γεννηθεί θά έμπόδιζε τό νά βταματήβουν νά αυξάνονται οί ένήλικοι καί νά άναιιαράγονται, γιά ένα μεγάλο διάβτημα. θ ά χρειαζόταν άκόμα μιά πολύ μεγάλη προβπάθεια βέ οικο­ νομική άνάπτυξη γιά νά γίνη δυνατή μιά ύπολογίβημη αύξηβη τοϋ έπιπέδου ζωής. Ή κινέζικη έμπειρία έχει άποδείξει τί χρειάζεται γιά νά υπάρξει άνάπτυξη- γιά νά άπαβχοληθεΐ μέ καλή θέληβη ολό­ κληρος ό πληθυβμός βτήν οικονομική προβπάθεια, καί γιά νά 115

όργανωθεί ή όπαβχόληβη έτβι ώβτε νά βυνειβφέρουν δλοιγιά νά αυξηθεί ή παραγωγικότητα βτή γεωργία ώβτε νά άποβπαβτεΐ πλεόναβμα χωρίς νά χρηβιμοποιηθοϋν βίαια μέβα· νά βταματήβει ή άνιβότητα έτβι πού νά μή βπαταλιώνται τά μέβα βέ άχρηβτη κατανάλωβη, καί νά μήν ύποβκάπτεται τό ήθικό μέ τό φθόνο· νά άνυψωθεϊ «ό γενικό έπίπεδο ύγείας καί νά ύπάρχει Ελεγχος βτίς γεννήβεις· νά δημιουργηθεί ή βάβη της βαριάς βιομηχανίας Ετβι πού νά είναι δυνατός ό έκβυγχρονιβμός τής παραγωγής δβο πιό γρήγορα γίνεται, κι ώς τότε νά ύπάρχει ύποβτήριξη γιά τούς βιοτέχνες, πού νά βιομηχανοποιοΰνται μέ «ένδιάμεβες τεχνικές»·* νά διαδοθεί ή έκπαίδευβη καί ν' άναπτυχθεϊ ή έμπιβτοβύνη βτόν έαυτό τους δλων (βέ κάθε έπίπεδο, άπό τΙς ριζοφυτεΐες μέχρι τό άτομικό έργαβτήριο) καί νά έφαρμόζεται ή ,έπιβτημονική μέθοδος πειραματιβμοϋ βέ κάθε δραβτηριότητα. Μένει άκόμα νά δοϋμε Αν θά βρεθεί καμιά-πιό έππυχημένη λύβη. "Ως τότε ή Κίνα, μαζί μέ τή Ρωβία καί τήν ’Ιαπωνία, δείχνει καί τήν τεράβτια άδράνεια τής Ιβτορίας. Έπαναβτάτες β' όλόκληρο τόν κόβμο άντλοϋν Εμπνευβη άπό τή Σκέψη τοϋ Μάο - Τβέ - Τούγκ, άλλά αυτή δέ δίνει καμιάν Ετοιμη λύβη, πού νά έφαρμόζεται βτή μεγάλη ποικιλία τών είδικών βυνθηκών πού δημιούργηβαν ή Ιβτορία κι ή γεωγραφία βέ κάθε χώρα.

6. Βλ. Ε . Φ. Σ ούμ α χεο: «’Ενδιάμεση τεχνολογία — μιά νέα προσ­ έγγιση στήν έξωτεριχή βοήθεια». Π ρ ό ο δ ο ς , 2 ’Απριλίου 1967). (’Ινστιτούτο έπισιημών χαί τεχνολογίας τοϋ Πανεπιστημίου τοϋ Μάντσεστερ).

116

13 Ψ€ΥΔΟΡΡΟΦΗΤ€* Έπιβκοπώνιας αυτή τήν άπειλητική βκηνή, οί άπολογητές της βυγχρονης κεφαλαιοκρατίας έχαβαν τήν αύτοπεποίθηβή τους. Δέ μπορούν νά βρουν τίποτα καλλίτερο νά προβφέρουν άπό τό δόγμα τοΰ μικρότερου κακοϋ. «Ή ύπεράβπιβη τοΰ κακοϋ άπέναντι βτό χειρότερο*1 δέν έμπνέει τούς γενναιόδωρους νέους. Ή έπανάβταβη της γενιάς πού μεγα­ λώνει βτά μέβα τοΰ είκοβτοΰ αιώνα είναι κατά κύριο λόγο μιά άπόρριψη της κλίμακας άξιών πού ένβαρκώνεται βτήν παραδεδεγμένη όρθοδοξία. Ή όρθοδοξία αύτή Εχει πολύ έμποτιβτεΐ μέ τή διδασκα­ λία τών οικονομολόγων που, βυνδυαβμένη μέ τόν πατριωτιβμό, κάνει βκοπό τής πολιτικής καί κριτήριο έπιτυχίας τήν «αΟξηβη τοΰ έθνικοΰ είβοδήματος» oi βτατιβτικές τοΰ γενικοΰ βυνόλου τοΰ έθνικοΰ είβοδήματος δέ δίνουν προβοχή βτήν κατανομή τής κατανάλωβης άνάμεβα βτίς οικογένειες R βτή βύβταβη του ρεύματος άγαθων καί ύπηρεβιών πού μετράει. Ή βυνθεβη τής παραγωγής καθορίζεται κατά μεγάλο μέρος άπό αύτό πού φέρνει μέ τήν πώληβή του κέρδος βτίς έπιχειρήβεις. Στήν έποχή τής άκμής τής οίκονομικής όρθοδοξίας αύτό παρουβιαζόταν βάν τό μεγαλύτερο προβόν του βυβτήματος — τό κέρδος έξαρτόται άπό τήν άνάλογη ζήτηβη καί ή ζήτηβη έκφράζει τήν έλευθερη έκλογή τοΰ καταναλωτή γιά τό πώς νά διαθέβει τήν άγοραβτική του δύναμη. (Ή άγοραβτική δύναμη βέβαια δέν κατανέμεται άνάλογα μέ τϊς άνάγ­ κες, άλλά κατά κάποιο τρόπο αύτό δέν άφέθηκε ποτέ νά χαλάβει τή βυζήτηβη). Τά οίκονομικά τά Εχουν περιγράφει βάν τή βπουδή 1. Ή φράση αυτή τον Σ . Νταίη Λιοΰις «ποΰ είναι οί ποιητές τοΰ πολέμου;» άναφέςεται στήν δμυνα τής βρεττανικής αΰτοκβατοβίας ένάντια στό φασισμό. Σ έ πολλές χώρες σήμ<ρα τό πρόβλημα είναι πιό πολύ ή υπεράσπιση τοΰ χειρότερου άπέναντι στό πιό καλό.

117

χης άνθρώπινης ουμπεριφοράς βάν βχέβης άνάμεβα βέ βκοπούς καί βέ λίγα μέβα πού μπορούν νά διατεθούν κατά διαφο­ ρετικούς τρόπους. Ή όρθοδοξία πού βαβίζεται β’ αύτή τήν άν­ τίληψη διαλύθηκε κατά θεαματικό τρόπο βτή μεγάλη κρίβη, δταν τό κυνήγι τοΰ κέρδους δέν κατάφερνε νά χρηβιμοποιήβει ένα μεγάλο μέρος τών μέβων γιά ένα όποιοδήποτε βκοπό. Λέγεται καμιά φορά δτι ό Καίυνς έβωβε τό κεφαλαιο­ κρατικό βύβτημα, μέ τό νά πείβει τίς κυβερνήβεις δτι έχουν τι\ δύναμη καί τό καθήκον νά διατηρήβουν βχεδόν πλήρη άπαβχόληβη. "Οπως καί νδναι βίγουρα έβωβε τήν οικονομική έπιβτήμη. Χωρίς αυτόν θά είχε τελείως χάβει κάθε κύρος βτόν άγγλόφωνο κόβμο κι ή πολιτική θβχε γίνει πεδίο γιά τρελλούς κι έμπειρικούς. Κι δμως μέχρι ένα βημαντικό βημεϊο ή διδαβκαλία έχει γυρίβει βτίς παλιές τροχιές της. Είναι άλήθεια πώς τό δόγμα ΰτι τό κερδοφόρο είναι καί τό καλλίτερο, έχει τροποποιηθεί πολύ άπό τήν κοινωνική πολιτική βτά κράτη πρόνοιας. Ή έπένδυβη βέ νοβοκομεϊα καί βχολεϊα έχει γίνει τώρα παρα­ δεκτή βάν πιό άναγκαία άπό τήν έπένδυβη βέ έργοβτάβια αυ­ τοκινήτων· καί γίνεται μεγάλη βυζήτηβη γιά τά προβλήματα πολιτικής πού άναφαίνονται μαζί μέ τό πρόβλημα τοϋ πώς νά διοικηθεΐ μιά οίκονομία βχεδόν πλήρους άπαβχόληβης, καί γύρω άπό τό έθνικό χρηματικό βύβτημα, κι άπό τό ποιά προβπάθεια νά γίνει ώβτε νά άποφευχθΐϊ ό πληθωριβμός, πώς νά γίνεται έλεγχος βτά ίβοζύγια, καί τά λοιπά. Ά λλά τό κεντρικό δίδαγμα τών παραδοβιακών οικονομι­ κών δέν έχει άλλάξει πολύ. Τό κέντρο τής θεωρίας είναι ά­ κόμα ή έκθεβη τοΰ τρόπου έργαβίας μιας τέλεια βυναγωνιβτικής άγορας πού έξαβφαλίζει τόν καλλίτερο καταμεριβμό δεδομένων μέβων άνάμεβα βέ διαφορετικές χρήβεις. Τά Εκ­ λαϊκευμένα οικονομικά δόγματα πού μπαίνουν βτό ρεΰμα τής δημόβιας γνώμης διακηρύββουν άκόμα τήν εύνοϊκή λειτουρ­ γία τής έλευθερίας τοΰ κίνητρου τοΰ κέρδους. Ή Ιδέα δτι Λ έπιδίωξη τοΰ άτομικοΰ βυμφέροντος έχει βάν άποχέλεβμα χό μεγαλύχερο καλό γιά χήν κοινωνία βάν βύνολο, έγινε χής μόδας μέ χή βύγχρονη οίκονομία. Ή έ­ ρ ε υ ν α βχή φύ β η καί τις α Ι τ ί ε ς τού π λ ο ύ τ ο υ τ ώ ν έ θ ν ώ ν τοΰ "Ανταμ Σμίθ έκανε τήν άρχή. Άνάμεβα βτά ζώα, τό άτομο τά βγάζει πέρα μό­ νο του. «Ό άνθρωπος δμως έχει βχεδόν βυνέχεια τήν ευκαιρία νά δεχτεί τή βοήθεια τών άδελφών του κι είναι μάταιο νά τήν περιμένει μόνο άπό τήν καλή τους θέληβη. θ ά έπικρα118

τήοει πολύ καλλίτερα δν μπορέβει νά τούς κάνει νά δουν δτι είναι βυμφέρο τους νά πάνε μαζί του, καί νά κάνουν δ,τι τούς ζητάει... Δέν περιμένουμε άπά τήν καλή θέληβη τοΰ χαβάπη, τοΰ έμπορου κραοιών R τοϋ ψωμά τά φαγητό μας, άλλά άπά τή φροντίδα τους γιά τά ουμφέροντά τους.» Τό έπιχείρημα τοΰ Π λ ο ύ τ ο υ τ ω ν έ θ ν ώ ν παρέχει άκόμα τή 6άβη γιά μιά λογικοφανή παρουβίαβη μιας ύπερβολικής παραλλαγής τών άρχών της έλεύθερης οικονο­ μίας. Αΰχό ήταν πρόγραμμα γιά τόν "Ανταμ Σμίθ. Ζώντας β’ ένα βύβτημα που μ’ αυτό ή έξουβία προβπαθοΰβε νά έλέγχει τήν οικονομική ζωή ούμφωνα μέ μιάν άποψη έθνικοΰ ουμφέροντος καί τήν κατάλληλη τάξη βτήν κοινωνία, πού έκεϊνος έβλεπε δτι δέν ήταν παράλληλη μέ τΙς «παραγωγικές δυνάμεις» πού άναπτυββονταν βτόν καιρό του, έγινε βυνήγορος τοΰ νά μήν ύπάρχουν δυβκολίες γιά τό έλεύθερο παι­ χνίδι της άγορας καί έκανε τήν πρόβλεψη δτι θά παρουβιαζόταν μεγάλη αΰξηβη βτό οικονομικό πλεόναβμα δν βαβίζονtav πάνω βτό κίνητρο τοΰ κέρδους. Γιά έκεΐνον ό πλούτος τών έθνών δέν περιέκλειε καϊ τό έπίπεδο ζωής τών έργατών· οί μιβθοί ήταν μέρος τοϋ κόβτους παραγωγής δβο κι ή τροφή τών κοπαδιών. Oi οίκονομολόγοι τοϋ δέκατου έννατου αίώνα παραδέ­ χτηκαν δτι οί μιβθοί ήταν μέρος τοϋ έθνικοΰ εΐβοδήματός, άλ­ λά δέν έξέταβαν άρκετά τΐ ριζική άλλαγή βέ έμφαβη χρεια­ ζόταν γι’ αύτό. Ό Γουίκβελλ, βτήν είβαγωγή τών Δ ι α λ έ ­ ξ ε ω ν του διακήρυξε: «Μόλις άρχίζουμε νά έξετάζουμε βοβαρά τά οικονομικά φαινόμενα β ά ν β ύ ν ο λ ο καί νά άναζητοΰμε τϊς βυνθήκες της ευμάρειας βάν βύνολο, πρέπει νά έμφανιβτεί τό ένδιαφέρον γιά τά βυμφέροντα τοΰ προλεταριάτου' κι άπό κεί ώς τή διακήρυξη ϊ β ω ν δικαιωμάτων δέν είναι παρά ένα μικρό βήμα. Ή ϊδια ή ίδέα τής πολιτικής οίκονομίας, λοιπόν, R ή ύ­ παρξη μιας έπιβτήμης μ’ αύτό τό δνομα, ύποθέτει, βτήν κυ­ ριολεξία, ένα τέλεια έπαναβτατικό πρόγραμμα*. Ά λλά ή δική του μεταχείρηβη τής οικονομικής θεωρίας δέν βοήθηβε βτό νά κλονιβτεί ή ύπόθεβη δτι τό κέρδος είναι ό βωβτός όδηγός γιά τήν παραγωγή. Καί ό Μάρβαλλ άκόμα δέν μποροΰβε νά παραδεχτεί τήν άγρια άνηθικότητα τής Καθαρής έλεύθερης οίκονομίας, άλλά έβωζε τή βυνείδηβή του μέ τήν άνάγκη γιά τϊς «πιό δυνατές, δχι άπλώς τίς ψηλότερες, δυνάμεις τής άνθρώπινης φύβης» πού έπρεπε νά χρηβιμοποιηθουν γιά τό κοινό καλό· δηλαδή 119

δταν Εμπαινε βτό θέμα, ύποβτήριζε τήν Αποψη δτι τό βυμφέρον καί τό καθήκον πρός τά κοινά βυμπίπτουν. Υπάρχει Ενα φανερό λάθος λογικής β' αύτό τό δόγμα. "Αν Λ Επιδίωξη τοΰ κέρδους είναι τό κριτήριο τής βωβτής βυμπεριψορας, δέν υπάρχει τρόπος νά διρφοροποιήβουμε τήν πα­ ραγωγική δραβτηριότητα άπό τήν κλοπή. Ό Κλώντ Κόκμπερν διηγείται πώς είχε κάποτε μιά βυνέντευξη μέ τόν «Εκατομμυ­ ριούχο δολοφόνο* "Αλ Καπόνε. "Οταν ό Κόκμπερν Εκανε μιά παρατήρηβη μέ βυμπάθεια γιά τίς δύβκολες βυνθήκες τής παιδικής ήλικίας βτίς φτωχογειτονιές τοΰ Μπρούκλυν, ό Καπόνε ταράχτηκε. «"Ακου* είπε, «μή βοΰ μπει ή Ιδέα δτι είμαι κανένας άπό αυτούς τούς καταραμένους τούς ριζοβπάβτες. Μή βοΰ μπει Λ ιδέα δτι χτυπάω τό άμερικάνικο βύβτημα. Τό άμερικάνικο βύβτημα —» βάν νά τόν είχε καλέβει κάποιος άόρατος ρυθμιβτής βυζήτηβης γιά νά πει λίγες λέξεις, δρχιβε Ενα λόγο πά­ νω βτό θέμα αύτό. "Επλεξε τό έγκώμιο τής έλευθερίας, τής πρωτοβουλίας καί τών πρωτοπόρων. Μίληβε γιά τήν «κληρο­ νομιά μας». ’Αναφέρθηκε μέ περιφρόνηβη βτό βοβιαλιβμό καί τούς άναρχικούς.· «Οί ύποθέβεις μου» είπε άρκετές φορές, «λειτουργούν πάνω βέ καθαρά άμερικάνικη γραμμή κι Ετβι θά μείνουν». «Τούτο τό άμερικάνικο βύβτημά μας* φώναξε, «πές το άμερικανιβμό, πές το κεφαλαιοκρατία πές το δπως θές, δί­ νει βέ καθένα άπό μός μιά μεγάλη ευκαιρία, φτάνει μόνο νά τήν άρπάξουμε μέ τά δυό μας χέρια καί νά τή μεταχειριβτοΰμε οβο καλλίτερα γίνεται».’ Τό νά τραβήξει κανείς μιάν αυθαίρετη γραμμή μέ τό νόμο καί νά τήν έπιβάλει μέ τή βία είναι καί άκριβό καί χω­ ρίς άποτέλεβμα. Τό βύβτημα τής έλεύθερης οικονομίας πού ήταν κατάλληλο γιά τή βυββώρευβη μέ κάθε μέβο, δέ δίνει καμιά όδηγία γιά τό πώς νά άπολαμβάνει ό πολίτης τούς καρ­ πούς του· βτήν πραγματικότητα ή λατρεία τοΰ βυμφέροντος κι ό βυναγωνιβμός δημιούργηβαν τό μοναχικό πλήθος τών έξωκίνητων άνθρωπων πού οί κοινωνικές έπιβτήμες δέ βρίβκουν καθόλου Ικανοποιητικό. "Οταν ό Καίυνς γιά πρώτη φορά άντιλήψτηκε τίς δυνα­ τότητες τής βυνεχοϋς βυββώρευβης, είχε τήν Ιδέα δτι («δν δέν γίνουν μεγάλοι πόλεμοι καί μεγάλη αδξηβη πληθυβμοϋ») θά μποροΰβε νά λυθεί τελικά τό οίκονομικό πρόβλημα. «Είναι λοιπόν άλήθεια δτι οί άνάγκες τών άνθρωπων 2. κουΐνου) .

120

Κόκμπερν.

Ε γώ

ό Κλ ώντ ,

β. 118 - 19. (Έ κδο ση Π ιγ ­

μπορεΐ νά φαίνονται άνικανοποίητες. Ά λλά κατατάββονται βέ δυό κατηγορίες — βτίς άνάγκες έκεϊνες πού είναι άπόλυτες μέ τήν έννοια δτι τΙς νοιώθουμε όποιαδήποτε καί νά είναι ή κατάβταβη τών βυνανθρώπων μας, β’ έκεϊνες πού είναι βχετικές μέ τήν έννοια δτι τΙς νοιώθουμε μόνο Qv Λ ίκανοποίηβή τους μας άνυψώνει, μας κάνει νά αίβθανόμαβτε άνώτεροι άπό τούς βυνανθρώπους μας. 01 άνάγκες της δεύτερης κα­ τηγορίας, αυτές πού ικανοποιούν τήν έπιθυμία μας γιά άνωτερότητα, μπορεΐ πραγματικά νά είναι άνικανοποίητες· γιατί δβο πιό ψηλά είναι τό γενικό έπίπεδο, τόβο πιό ψηλά βρίβκονται κι αυτές. Ά λλά αυτό δέν είναι άλήθεια γιά τίς άπό­ λυτες άνάγκες - μπορούμε γρήγορα νά φτάβουμε β’ ένα βημεϊο, γρηγορότερα ϊβως άπό δτι νομίζουμε δλοι, όπότε oi ά­ νάγκες αυτές Ικανοποιούνται μέ τήν έννοια δτι προτιμάμε νά άφιερώβουμε τήν υπόλοιπη δραβτηριότητά μας βέ μή οίκονομικούς βκοπούς. «Βλέπω λοιπόν δτι μένουμε έλεύθεροι νά έπιβτρέψουμε βέ μερικές άπό τΙς πιό βίγουρες καί βέβαιες άρχές τής θρηβκείας καί τής παραδοβιακής άρετής — δτι ή πλεονεξία είναι άμαρτία, δτι ή τοκογλυφία είναι κακή, δτι ή άγάπη τοΰ χρή­ ματος είναι μιβητή, δτι αυτοί πού βκέπτονται λιγότερο γιά τό αΰριο είναι έκεϊνοι πού άκολουθοΟν τό δρόμο τής άρετής καί τής βοφίας. θ ά ξαναβάλουμε τούς βκοπούς πάνω άπό τά μέβα καί θά προτιμήβουμε τό καλό άπό τό χρήβιμο. θ ά τιμήβουμε αυτούς πού μπορούν νά μας διδάξουν πώς νά άπολαύβουμε τήν ώρα καί τή μέρα μέ άρετή καί καλά, τούς άπολαυβτικούς άνθρώπους πού είναι Ικανοί νά εύχαριβτηθούν άμεβα τά πρά­ γματα, τά κρίνα τών άγρών πού δέν κοπιάζουν καί δέν γνέ­ θουν». Παρά τούς δυό πολέμους καί τήν αΰξηβη τοΰ πληθυβμοϋ, ή κεφαλαιοκρατία μέ βχεδόν πλήρη άπαβχόληβη πέτυχε νά παρουβιάβει ένα έπίπεδο κατανάλωβης άνά κεφαλή πού δέν τό είχαν όνειρευτεΐ άλλες έποχές, άλλά ή άλλαγή βτή βειρά τών άξιών μας πού γι’ αύτήν μιλοΟβε ό Καίυνς δέν έχει έμφανιβτεΐ. Αντίθετα, ή έμπορική άποψη άπορροφα δβο πάει καί πιό πολύ τήν κοινωνική ζωή, έτβι πού αύτοί πού θέλουν νά ζητήβουν, Ας πούμε, βελτιώβεις βτήν ύγειονομική ύπηρεβία τό βρίβκουν βκόπιμο νά ύπογραμμίβουν τήν άπώλεια πα­ ραγωγής πού όφείλεται βτήν άρρώβτεια, κι έκεϊνοι πού άβχολούνται μέ τήν έκπαίδευβη ύπολογίζουν τά όφέλη μέ τούς μιβθούς τού έκπαιδευμένου προβωπικοΰ. Στήν Ευρώπη τό έμπορικό βύβτημα άναπτύχτηκε μέβα βέ ένα άριβτοκρατικό πλαίβιο. Άπό μιάν άποψη ή Ιδέα μιδς 121

προβολής πού όφείλεται βτόν πλούτο πού άποκτιέται, καί δέν κληρονομήθηκε, είναι δημοκρατική — μιά διαμαρτυρία άπέναντι βτήν «έύγενική γενιά*. "Οταν μεταφυτεύτηκε βτίς Η νω μένες Πολιτείες χωρίς τό περίβλημα των άριβτοκρατικών παραδόβεων, ή Ιδέα αύτή μεγάλωβε κι δνθιβε· τώρα ξαναγυρίζει γιά νά κυριαρχίοει δχι μόνο βτή Δυτική Ευρώπη άλλά καί βτήν ντόπια κεφαλαιοκρατία πού άναπτύχτηκε κά­ τω άπό τήν προβταβία τών Εύρωπαϊκών δυνάμεων, £τβι ώβτε ή έννοια «έλευθερία» νά ταυτίζεται πιά μέ τήν έλευθερία νά κάνεις λεφτά. (Σ τίς Η.Π.Α. δμως ή παρωδία μιας άριβτοκρατίας δπως ύπηρξε βτίς πολιτείες τοΰ νότου £χει άφήβει μιάν ΰχαρη κληρονομιά).

122

14 ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ Ή πνευματική περιέργεια τοΰ βύγχρονου άνθρώπου πού βυνεχώς άναπτύββεται κάνει καί τήν ϊδια τήν άνθρωπότητα άντικείμενο μελέτης. Ή βύγχρονη έπιβτήμη, πού ϋρχιβε μέ 8,τι πιό μακρυνό άπό μας — τήν άοτρονομία — τώρα γυρεύει νά καταγράψει τούς μηχανιβμούς τής άτομικής βυμπεριφορας καί νά βρει τούς νόμους πού κυβερνοϋν τήν κοινωνική βυμπεριφορά. Τό μεγάλο κϋρος τών φυβικών έπιβτημών κι ή έκπληκτική τεχνολογία πού βαβίζεται β’ αυτές, όδηγεΐ βτήν έλπίδα ότι δν μονάχα μποροΰβε νά έφαρμοβτεϊ ή έπιβτημονική μέθοδος βτή μελέτη τής κοινωνίας θά μπορούβαμε νά έλπίζουμε δτι θά βρούμε τή λύβη γιά τά τρομερά προβλήμα­ τα πού βκιάζο/uv τή ζωή μας βήμερα. Δέν ύπάρχει άκόμα βοβαρός λόγος νά περιμένουμε πώς θά πραγματοποιηθεί £να τόβο μεγαλόπνοο πρόγραμμα. 01 μέ­ θοδοι πού β’ αυτές όφείλουν τήν έπιτυχία τους oi φυβικές έπιβτήμες — τό πείραμα ύπό έλεγχο κι fi άκριβής παρατήρηβη βυνεχώς έπαναλαμβανομένων φαινομένων — δέ μπορεϊ νά έφαρμοβτεϊ βτή μελέτη άνθρώπινων δντων άπό άνθρώπινα δντα .Μέχρι βήμερα, δέν 6χει βρεθεί καμιά τό ϊδιο έπιτυχημένη μέθοδος γιά τή διαπίβτωβη άζιόπιβτων φυβικών νόμων. Βέβαια, oi κοινωνικές έπιβτήμες δέ θά πρέπει νά είναι άντιεπιβτημονικές. Αΰτοί πού τις έξαβκοΰν δέ θά πρέπει νά βγάζουν βυμπεράβματα άπό άνεπαρκεϊς ένδείζεις R νά έκφράζουν άπόψεις πού έπαληθεύονται άπό τόν όριβμό τους βάν νά περιείχαν κάποιο πραγματικό περιεχόμενο· δταν δια­ φωνούν δέ θά πρέπει νά καταφεύγουν βτήν κακολογία βάν θεολόγοι fi κριτικοί τής λογοτεχνίας, άλλά θά πρέπει νά έρευνήβουν ήρεμα τό είδος τής διαφοράς καί νά προτείνουν £να πρόγραμμα έρευνας γιά νά τό λόβουν. Ό Νόρμπερτ Βίνερ βχολιάζει τή χρήβη τών μαθηματι­ κών πού χρηβιμοποιοΰνται βτήν κλαββική φυβική άπό τή θεω­ ρητική οίκονομία. 123

«Ή έπιτυχία τής μαθηματικής φυβ’κής όδήγηβε τούς κοι­ νωνικούς έπιβχήμονες βτό νά νοιώβουν ζήλεια γιά τή δύναμή τους χωρίς νά καταλάβουν καθαρά τήν πνευματική βτάβη πού χρειάβτηκε γι’ αύτή τή δύναμη. Ή χρήβη μαθηματικών τύ­ πων βυνόδεψε τήν άνάπτυξη τών φυβικών έπιβτημών κι έγινε τής μόδας γιά τΙς κοινωνικές έπιβτήμες. ’Ακριβώς δπως oi πρωτόγονοι λαοί υιοθετούν τίς δυτικές μόδες τοΰ ντυβίματος καί τοϋ κοινοβουλευτιβμοϋ μέ τό άόριβτο αϊβθημα δτι αύτές οί μαγικές ίεροτελεβτίες καί τά ροΰχα θά τούς βάλουν άμέβως βτήν πρωτοπορία τής βύγχρονης παιδείας καί τεχνικής, £τβι κι oi οΙκονομολόγοι άποκτήβανε τή βυνήθεια νά ντύνουν τίς μάλλον άβαφεΤς Ιδέες τους μέ τή γλώββα .τοΰ διαφορικού λογιβμοΰ*.’ Σήμερα oi άπαιτήβεις τών οίκονομολόγων Εχουν έντυπωβιάβει μερικούς άπό έκείνους πού δουλεύουν βέ άλλους κλάδους τών κοινωνικών μελετών, πού μιμούνται τυφλά τούς οίκονομολόγους πού μιμούνται τυφλά τούς φυβικούς. ‘Ά λ ­ λοι, άηδιαβμένοι άπό τό θέαμα αύτό, άπορρίπτουν τίς οίκονομικές έπιβτήμες βάν βύνολο καί προβπαθοΟν νά έξηγήβουν τήν κοινωνία βαβιβμένοι βέ ψυχολογικές άρχές καί μόνο. Ά λλά άκόμα κι fiv οί κοινωνικοί έπιβτήμονες μποροΰβαν νά βελτιώβουν τή μεθοδολογία τους γιά νά ύψώβουν τό έπί­ πεδο τής πνευματικής πειθαρχίας τους δέ θά τούς ήταν δυ­ νατό νά βροΰν μιά βάβη γιά τήν «κοινωνική» πού νά βυγκρίνεται μέ τή βάβη πού δημιούργηβε ή φυβική γιά τήν μηχα­ νική τού διαβτήματος. Ό λόγος είναι φανερός. Ό Αντικει­ μενικός βκοπός ένός προγράμματος μηχανικής δίνεται βτό μηχανικό· ό κοινωνικός έπιβτήμονας πρέπει νά βυζητήβει άκριβώς αύτό, τό βκοπό τοϋ προγράμματος. Δέν ώφελεΐ νά έ­ ξηγήβουν τήν άνθρωπότητα βάν νά πρόκειται γιά αύτόματα. «Κάθε άνθρωπος Εχει δουλειά κι έπιθυμία». Ό έπιβτήμονας δέ μπορεϊ νά θεωρήβει τόν έαυτό του βάν Ενα άνώτερο πλάβμα πού έξαιρεϊται άπό τήν ένέργεια τών νόμων πού έξηγεϊ. Oi άναγνώβτες μπορούν νά άπαντήβουν βτό βυγγραφέα — Αν έμεϊς εϊμαβτε αύτόματα, έβύ τί εΤβαί; Ή λειτουργία τής κοινωνικής έπιβτήμης είναι τέλεια δια­ φορετική άπό τών φυβικών έπιβτημών — είναι τό νό δώβει βτήν κοινωνία Ενα βργανο αύτογνωβίας. Κάθε άλληλένδετη όμάδα άπό άνθρώπινα βντα πρέπει νά Εχει μιάν Ιδεολογία — δηλαδή μιάν ϊδέα γιά τό ποιός εί­ ναι ό βωβτός τρόπος βυμπερκρορας καί τί έπιτρέπεται βτίς 1. Β(νεο,

124

θ ε ό ς

κ α I

Γ χ ό λ ε μ, A. Ε. , β. 91.

βχέβεις μέβα βτήν οικογένεια, τήν οικονομική καί τήν πολι­ τική ζωή. Άκόμα κι οί πίθηκοι έχουν μίάν ίδέα γιά τό τί «δέν γίνεται». Ή μητέρα - χιμπαντζής τραβάει τό μικρό της δταν τό δει νά παίζει μέ ένα βαβουΐνο. Γιά τούς άνθρώπους, πού έχουν άπελευθερωθεΐ άπό τά άμετάβλητα ένβτικτα, οί Ιδεολογίες μπορούν πολύ νά τρο­ ποποιηθούν. Υπάρχει μιά άναλογία, πού είναι περιββότερο άπό μιά μεταφορά, άνάμεβα βτήν ικανότητα νά μαθαίνουμε γλώββες καί τήν ικανότητα νά μαθαίνουμε ένα κώδικα βωβτής βυμπεριφορας.’ Ό άνθρώπινος νους είναι φανερό δτι περιέ­ χει ένα βύβτημα πού κάνει τό παιδί ικανό νά γίνει κύριος δχι μόνο ένός λεξιλογίου άλλά καί τών κανόνων μιας όβοδήποτε περίπλοκης γραμματικής δομής, χωρίς νά κάνει βυνειδητή προβπάθεια γι’ αύτό. (θ ά ήταν πολύ βολικό 3ν μποροΰβέ νά βρεθεί μιά όρμόνη πού νά διατηροΰβε αύτή ίή ν Ικανότητα κι άργότερα βτή ζωή.) Ή ικανότητα αύτή είναι κοινή β’ όλό­ κληρη τήν άνθρωπότητα, άλλά έξαρταται άπό τήν κοινότητα πού θά γεννηθεί τό τί γλώββα θά μάθει τό παιδί.3 Υπάρχει κατά τόν ϊδιο τρόπο καί μιά Ικανότητα, δχι λιγότερο άπαραίτητη βτήν κοινωνική ζωή, νά άναπτυξει τό παιδί μιά βυνείδηβη μιάν αίβθηβη ήθικών άξιων, ένώ τό πε­ ριεχόμενο τοϋ κώδικα διαφέρει πολύ άπό τή μιά κοινότητα βτήν άλλη ή άπό τή μιά τάξη βτήν άλλη μέβα βτήν Ιδια κοι­ νότητα. (Γιά τίς βυμμορίες τών έγκληματιών, τό νά τηρηθεί ό κώδικας είναι άκόμα πιό βημαντικό άπό δτι γιά τούς τίμιους νοικοκυραίους* ή άβτυνομία θά ήταν χαμένη δν δέν ήταν πο­ τέ δυνατό νά διαφθείρουν τούς πληροφοριοδότες της). Εί­ ναι πολύ πιό εύκολο νά μάθει κανείς μιά γλώββα άπό τό νά μάθει ένα κώδικα ήθικών άξιων, καί τά κριτήρια γιά τό τί εί­ ναι βωβτό βτή γραμματική γιά μιάν ποιαδήποτε γλώββα εί­ ναι πιό άκριβή άπό τά κριτήρια γιά τήν άξία τών ήθικών άρχών. Σ έ κάθε όμάδα, τό τί μπορεΐ καί τό τί δέ μπορεΐ νά γί­ νει, μαθαίνεται μέ κόπο άπό τή μιά γενιά μετά τήν άλλη. Αύτό φαίνεται καθαρά βτήν πιό βαβική άπαίτηβη τής κοινω­ νικής όργάνωβης — τόν κώδικα πού ρυθμίζει τις βχέβεις τών 2. Βλ. Τζόαν Ρόμπινσον, Ο Ι χ ο ν ο μ ι χ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α , β. 8 - 11. 5. Βλ. Νάομ Τσόμσχυ, «Τρέχοντα θέματα γλιοσσολογικής θεωρίας» στό Ή δ ο μ ή τ ή ς γ λ ώ σ σ α ς , ϊχβ. Τζέρρυ Α. Φόντορ χαί Τζέοοολντ Τζ. Κ άτς, γιά μιά θεώρηση αΰτής τή ς θέσης. Βλ. χαί Έ ρ ιχ X. Λέννεμπεργχ, «ή Ικανότητα γιά τήν Απόχτηση γλώσσας» στόν Ιδιο τόμο.

125

φύλων. Σ έ κάθε έποχή, κάθε φυλή καί κάθε έθνος, οί νέοι κάθε γενιάς τυραννήθηκαν άπό ιούς αυθαίρετους κανόνες που τούς έπιβάλλουν οί παραδόσεις πού μέβα τους είναι ύποχρεωμένοι νά τούς άνατρέφουν οί γονείς τους. 01 προεπιστημονικές έξηγήβεις της κοινωνίας με ορούς θρηβκευτικους, ίβτορικους καί φυλετικούς έπαιξαν ένα πολύ μεγάλο ρόλο βτό νά δημιουργήβουν τήν ιδεολογία, να κρατήβουν τήν κοινωνία βέ μιά τάξη καί νά καλλιεργήβουν τον πατριωτιομό πού θά δυνάμωνε τόν Ενα λαό άπέναντι βτόν άλ­ λο. Αυτή ήταν μιά κοινωνική αύτοβυνείδηβη βέ πρώτο, Ας ποΰμε, βαθμό. Ή δουλειά τώρα της κοινωνικής έπιβτήμης είναι νά άνυψώβη τήν αύτοβυνείδηβη βτό δεύτερο βαθμό, νά βρει τίς αι­ τίες, τόν τρόπο λειτουργίας και τις βυνέπειες της παραδοχής τών ιδεολογιών, έτβι ώβτε νά ύποβληθοΰν βέ λογική κριτι­ κή. Μόνο πού πολύ βυχνά μερικοί δήθεν έπιβτήμονες λει­ τουργούν άκόμα βτόν πρώτο βαθμό, δυναμώνοντας μιάν ιδε­ ολογία πού έξυπηρετεΐ όριβμένα βυμφέροντα, δπως οί παλιότερες θεωρίες τών οικονομολόγων ένίοχυαν τά βυμφέροντα τών κεφαλαιοκρατικών έπιχειρήβεων. "Εχει γίνει μεγάλη καί ταραγμένη βυζήτηβη γιά τό θέμα τών «κριτηρίων άξίας» βτίς κοινωνικές έπιβτήμες. Κάθε άνθρώπινο δν έχει τίς δικές του άπόψεις — ιδεολογικές, ηθι­ κές καί πολιτικές. Τό νά προσποιείται κανείς δτι δέν έχει καί δτι είναι κ α θ α ρ ά ά ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό ς , πρέπει νά είναι εϊτε αυταπάτη, εϊτε ένα τέχναβι.α γιά τήν έξαπάτηβη άλλων. "Ενας ειλικρινής βυγγραφέας θά διαβαφήβει τις έτοι­ μες Ιδέες του και θά έπιτρέψει βτόν άναγνώβτη νά τίς άπορρίψει δν δέν μπορεϊ νά τίς δεχτεί. Αύτό άφορά τήν έπαγγελματική τιμή τοΰ έπιβτήμονα. ’Αλλά τό νά έξορίβει κανείς τά κριτήρια άξίας άπό τό ύλικο τής κοινωνικής έπιβτήμης βημαίνει νά έξορίβει τό ϊδιο τό θέμα της, γιατί μιά κι αύτό άναφέρεται βτήν άνθρώπινη βυμπεριφορά, θά πρέπει νά άπαβχολεϊται καί μέ τά κριτήρια άξίας πού έχουν οί άνθρωποι. Ό κοινωνικός έπιβτήμονας (6,τι καί νά πιβτεύει ιδιαίτερα) δέν έχει τό δικαίωμα νά προβποιεϊται 8τι ξέρει καλλίτερα άπό τούς γείτονές του τί βκοπούς θά πρέπει νά εξυπηρετεί ή κοινωνία. Ή δουλειά του είναι νά τούς δείξει γιατί πιβτεύουν αύτό πού λένε δτι πιβτεύουν (μέχρι τό βημείο πού μπορεΐ νά τό καταλάβει) καί ποιάν έπίδραβη έχουν οί πεποιθή­ σεις τους πάνω βτή βυμπεριφορά. 'Αλλά άκριβώς δπως ύπάρχουν μερικά βαβικά βτοιχεία 126

πού βάζουν δρια βτίς δυνατές δομές τής γλώββας4, τό ϊδιο ύπάρχει ένας πυρήνας άπό κοινές άξίες ο' δλους τούς ήθικούς κώδικες. Τά μυαλά μας άρνοΰνται νά ουλλάβουν τήν ίδέα μιας γλώββας χωρίς κάποια μορφή διαχωριβμοϋ άνάμε­ βα βέ ούβιαβτικά καί βέ ρήματα, πού νά άντανακλδ τό διαχωριβμό άνάμεβα βτ’ άντικείμενα καί τϊς πράξεις· έτβι καί ό νοϋς μας άρνεΐται νά παραδεχτεί τή δυνότητα μιας κοινω­ νίας πού, νά θαυμάζει, βάν παράδειγμα, τή δειλία, (δν καί μπορεϊ νά έκτιμα τήν έπιφυλακτικότητα) R πού προτιμάει τή βκληράτητα άπό τήν εύγένεια πρός έκείνους πού άνήκουν βτήν ϊδια όμάδα. "Αν προβθέβουμε β’ αυτό τήν άρχή δ η είναι προτιμότερος έκεϊνος ό ήθικός κώδικας πού έχει τή μεγαλύτερη περιεκτικότητα, έχουμε μιάν έπαρκή 6άβη γιά τή διαμόρφωβη ηθικής κρίβης πάνω βέ βυβτήματα ήθικής. "Ενας μαύρος μπορεϊ νά ξέρει άπό προβωπική πείρα δτι ό ρατβιβμός τών λευκών είναι βάρβαρος κι άηδιαβτικός, R ένας άνεργος δτι τό οίκονομικό βύβτημα είναι βκληρό κι αυ­ θαίρετό. Δέν είναι άντιεπιβτημονικό νά χρηβιμοποιήβει ένας παρατηρητής τής κοινωνίας αύτά τά έπίθετα καθώς τήν πε­ ριγράφει R τήν άναλύει (έκτός Αν τά έπίθετα δέν είναι πα­ ρά ύποκατάβτατο τής παρατήρηβης). Δέν είναι άδύνατο νά καταλάβουν oi τίμιοι άνθρωποι ό ένας τόν άλλο, άκόμα κι δ­ ταν oi Ιδέες τους διαμορφώθηκαν βέ τέλεια διαφορετικές παραδόβεις. "Ενας κοινωνικός έπιβτήμονας πού παραδέχεται δτι τό θέμα του είναι βχετικό μέ τϊς άνθρώπινες άξίες, είναι δυνα­ μό νά νοιώβει πολύ μεγάλη αίβιοδοξία γιά τήν πρακτική έπίδραβη πού θά μπορεϊ νά άβκήβει, γιατί τά όμαδικά βυμφέροντα πού ύπεραβπίζονται oi όμαδικές Ιδεολογίες δέν βυμφιλιώνονται εΰκολα μ’ αύτή τήν γενική άρχή. Είναι πολύ πιθανό νά περιμένει, άφοϋ έχει άφοβιωθεί έπαγγελματικά βτό νά πιβτεύει βτή δύναμη τής λογικής κι έχει, γενικά, μιά άνθρωπιβτική άντίληψη άξιων, δτι δταν oi άνθρωποι γενικά δοΰν τό πρόβλημα δπως τό έκθέτει, θά θελήβουν νά δράβουν δπως πιβτεύει δτι πρέπει νά δράβουν. Ό Καίυνς ίβχυριζόταν δτι δταν γίνει κατανοητός ό τρόπος λειτουργίας τοΰ κεφαλαιοκρατικού βυβτήματος, θά μποροΰβε νά χρηβιμοποιηθεϊ ή μεγάλη παραγωγική του δύναμη γιά τήν κατάργηβη της φτώχειας καί γιά τή δημιουργία βυνθηκών πού μέβα β’ αύχές θά «προτιμούβαμε νά άφιερώοουμε τή δραβτηριότητά μας βέ μή οίκονομικούς βκοπούς. «Ό Μύρνταλ οτό ' Α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ό δ ί λ η μ μ ά τ ο υ είχε έκθέβει 4. Ό π ο υ πβίν, βημ. 3.

127

τήν Αποψη δτι, δν κάνουμε φανερή τή μυθολογία της φυλής, ή λογική θά μποροΰβε νά διαβρώβει τή φυλετική προκατά­ ληψη καί νά βοηθήβει έτβι βτή δημιουργία βυνθηκών Ιβότητας μπρός βτό νόμο βτίς νότιες πολιτείες τών Η.Π.Α. Κι οί δύο αυτές έλπίδες πολύ άπέχουν άπό τό νά πραγματοποιη­ θούν. Αύτό δέ βημαίνει δτι δέν ώφελεί νά γίνουν γνωβτοί οί λόγοι της άνεργίας R νά παρουβιαβτε! ή θέβη τών μαύρων βάν ένα δίλημμα γιά τούς λευκούς ’Αμερικανούς πού λένε δτι πιβτεύουν βτή δημοκρατία. "Οποιος γράφει βιβλίο, δβο καί νδναι βκοτεινό τό βυμπέραβμά του, πρέπει νά είναι αίβιόδοξος. "Αν οί άπαιβιόδοξοι πίβτευαν πραγματικά β' αύτά πού λένε, δέ θά ύπηρχε λόγος νά τά ποΰν. ΟΙ οικονομολόγοι τής βχολής τής έλεύθερης οίκονομίας έλεγαν δτι θά καταργοΰβαν τό Ϋιθικό πρόβλημα μέ τό νά δεί­ ξουν δτι ή έπιδίωξη τών άτομικών βυμφερόντων καταλήγει βτό βυμφέρον δλων. Τό καθήκον τής βημερινής έπαναβτατημένης γενιάς είναι νά προβάλουν τήν προτεραιότητα της ήθικής άπό τήν τεχνολογία· ή δουλειά τών κοινωνικών έπιβτημόνων είναι νά τούς βοηθήβουν νά δοΰν καί πόβο άναγ­ καΐο είναι αύτό καί πόβο δύβκολο είναι.

ΤΕ ΛΟ Σ

128