Πρωτοπρεσβυτέρου
Γεωργίου Δ. Μεταλληνοv
ΠΑΡ ΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ TOMEl ΤΟΤ
ΣΠΙΙ'\ ΙΙ~ΕΤΜΑτΙΚΙΙ ΠΟΡΕΙΑ ~ΕΩΤΕΡΟΊ
ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΤ
ΚΛ Τ Α ΤΗ ΜΕΤ ΑΒΤΖΑΝτΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ
'Εκδόσεις- Δόμος
Ιlρωτοτ:ρεσβu-:έpοu Ι'εωργiο·J Δ. ~lε-:~λλr;νοu Il::ψiooσ-r, χαi iN,,/rpίω:;--r, Πρώη; i:xooσr,, 'ΛΟΥ;ν~ 'Εr.~νε:χόόσει;:
1989.
198!) 1998
199Ιι.
π~F"'~σ~ έτ:~νέχοο:η;. 'ΛΟ·Ι;ν~ 20!Η
ISBN (<) (;.
lJ
9(;0-7217-ΟΙι-7
M~t
Sr,
ι
'5-i5
ι Arlιι·ns
'U Γι~ -:Υ;ν έλλ·r;νικ-f; γλι~'J'3':1..: 'Εκ66:τεt~ Δόμος ~-:ΙJιχειrΑJε:τί':Ι.. κχt έκ-:~τ.ιι)'JΊ';: Τ:..ιτ:Όγp-:ιτι!κό έpγ7.'3τf,pι <<Δόμος>>
ΕΚΔΟ~ΕΙ~ ΔΟ:\!ΟΣ
.\l~·J~'Ψ·7_iλ·r, Ηι. IΟ!ι 80 'ΛO·(;v:.c, Γr,λ .Jω :·,-ι κ~τ~ρι-:σir,u
10,
~ι/ι()
2:J
32.
θεσσ~λονίχr,. Τηλ 2Ιι() Ιι
ι::ιχ .J!i .Jϊ JΟΊ
Jl' I :ι:-. 287 !i22
ΚΕ:'\Π'ΙΚΙΙ ..l!ΛΗΕ~ΙΙ
ΠΙ'ΟΧΟl'ΟΣ Λ.Ε .. Σ-:~όίοu Ιιlι, !([ι cι9 Άθ+,ν~ Τr,λ.
.J2
ι:ι
:i!il.
ι·:ι:-.
:12 19
Τι7
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝ Α
Εtσοιγωγιχο πpολόγισμοι
.....................
1. Θεόφιλος Κοpu8οιλλεuς- Εύγέvως Αtτωλός
11
..
23
.....................
45
3. "Αγως Κοσμiiς ό Αtτωλός . . . . . . . . . . . . . . .
85
2. Βιχέvτως Δοιμοaός
4. Μετοιφpciσεις -Γης 'Αγtοις Γpοιc;ι'Ιjς στο στόχαστρο 111 5. Κοροι·ίχιΧ 1: ΆποτίμrισΊJ τ'Ιjς πpοσφοpiiς τοϋ Kopoι'Yj στό 'Έθνος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 6. Κοροι·ίχιΧ 11: Ό 'Α8. Κοpοι~ς χοιl ~ Όpθο8οξίοι 149 7. '18εολογιχοl πpοσοιvοιτολισμοl χοιl 8ομιχΕ:ς 8ιοι φοpοποι~σεις στ~ Νεοελλψιχ~ χοιvωvίοι . . 191 8. Το Έλλοι8ιχο Αύτοχέφοιλο
9.
«'Η χοιτιΧ
..............
'Αvοιτολ~v Δύσις))
10. Κοι·ίριχιΧ 1: Θύμοι~ θύτrις; πpοσέγγισΊJ τοϋ «χοι·ίρείοu
227
............
259
' Εpμψεuτιχ~ 8ράμοιτος)) . . . . .
~325
11. Κοι·ίριχιΧ 11: Τ ο λοιτpειοιχο σύστΊJμοι τοϋ Koιtprι
353
Εύpετ~pιο
403
..................................
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΠΡΟΛΟΙΊΣΜΑ
1.
ΜLα σεφα Προσώπων, μΕ: εύρύτοιτ-η άκτLνοβολ(οι
στΥ)ν έποχ~ τους, κοι1. Γεγονότων- στοιθμων στΥ)ν πορε(οι μοις ώς 'Ελλ~νων προσεγγ(ζοντοιL κρLτLκα στ1.ς σελ(8ες οιύτοu τοu βLβλ(ου.
'Εκ πρώτης όψεως πρόκεLτοιL γLα
θέμοιτοι οιύτοτελΥ) κοι1. άσύνδετοι μετοιξύ τους. Κοι1. ε ίνοιL,
πράγμοιη,
Μελετ~μοιτοι,
ποu
άπο
8Lάψορες
άφορμΕ:ς
γράφθΊ)κοιν -~ κοι1. ξοινοιγράφθψοιν- στα τελευτοι'Lοι χρό νLοι. 'Όλοι τους όμως έντάσσοντοιL σΕ: μLα εύρύτερΊJ θεμοι ηκ-1) ένότΊJτοι, ποu έπLτρέπεL τ-1) συνοιγωγ~ τους κάτω
ά.πο ένοιν ένLοι'Lο τ(τλο. Σχετ(ζοντοιL μΕ: μLα προσπάθεLοι δLερεύνΊ)σΊ)ς τΎjς πνευμοιτLΚΎjς ποιρά8οσΊJς τοu Νέου
• Ελ
λΊJνLσμοu κοι1. τΎjς ίστορLκΎjς του άνέλLξΊJς στοuς τελευ τοι(ους κρ(σψους οιt&νες. ΔΕ:ν είνοιL, Ε:τσL, άπο μLα όίποψΊJ, συστΊ)μοιτLΚΥJ
άνάπτυξΊJ τοu θέμοιτος τοu τ(τλου, ε!νοιL
όμως όπωσ8~ποτε μLα σφοιφLκ~, ποιρα τΥ)ν άποσποισμοι τLκότψά τΊJζ, προσέγγLσ~ του στα όρLοι, ΠΟU 8LοιγράψεL
κοι1. έπLτρέπεL ~ εt8LκYj προοπηκ-1) κάθε Κεψένου. οι Μελέτες
1, 2, 6
(ά.νέκ8οτες έκτος ά.πο τΥ)ν
κοι1.
11\
ε!νοιL
ΆνοικοLνώσεLς
6) σΕ: έπLστΊJμονLκα Συνέ8ρLοι, 1984 κοιt ξοινοι8ουλε
γραμμένες ολες στο β' μLσο τοu
μένες πρ1.ν άπο τ-1) 8ΊJμοσ(ευσ~ τους. τα Κε(μενοι
3 κοιt 7
ε!νοιL 8ΊJμοσLευμένες ΔLοιλέξεLς- Μοιθ~μοιτοι, ποu άνοιδΊJ μοσLεύοντοιL άνοιθεωρΊ)μένες ΚοιL σε άρκετα σΊ)με'Lοι συμ ΠλΊJρωμένες. ΔΊ)μοσLευμένοι ε!νοιL κοιt τα θέμοιτοι
4, 5, 9
κοιt 1Ο, άλλα κοιt οιύτα έχουν 8εχθε'L κάποLοι έπεξεργοισ(οι.
'Ο άρLθμος 8, τέλος, ε!νοιL ~ Εtσοιγωγ-1) μLιΧς πρόσφοιτ-ης έρευνάς μοις γLα το • Ελλοι8Lκο Αύτοκέφοιλο, ποu μετοι φέρθΊJκε έ8ω βελτLωμένΊJ, γLοιτ1. δένεL μΕ: τΥ)ν ύπόλοLπΊJ
12
ΙΙΛΡΑJ.ω:ΙΙ
θ εμ:χ-:-ιχΊJ'
'
σ:χν
,,
εν:χς
ΚΑΙ
'
\
χριχος
σε
Α.\.\Οτi'ΙΩ~\1
\
μι:χ
f
'
ενιοιιοι
't:'
εc,ε
λ
'
~ σι:χ-
ιχηχΊJ
διχ:χσί:χ.
"Ολοι τα θέμοι-:-:χ,
μια χρονιχΊJ
r:ou
Ιtχ-:-οισΊJ
συνά.χΟΊ)χοιν έδw, χοιλύπτοuν
τριwν περίπου οιtώνων,
:Χπο τον
Θεόφιλο Κορυδοιλλέοι μέχρι -:-ον Θ~όφιλο Κοι·tρΥι χοιt τον
Μοιχρά.χΊJ, περίοδο χρισιμότοιτΊJ, οπως. ε'Lποιμε ~δrι, γιοι-:-!. μέσοι σ' οιύτfιν συν-:-ελε'Lτοιι ή πνευμοιτιχ+ι χοι!. πολι-:-ιχ+ι
ά.νοιγεννψιχfι πορείοι
-:-ou 'ΕλλΊJνισμοu, άλλα χοι!. +ι διοι
μόρφωσΊJ τΎjς σΊJμερινΥ)ς τοιu-:-ό-:-ΊJ-:-ά.ς -:-ου. Πρόσωποι χοιt Γεγονότα, πο\.ι ά.νοιλuον-:-οιι έδw, δεν ε!νοιι ποιρα όρόσΊjμοι οιύ-:-Ύjς τΎjς πορείοις, οειγμοιτολΊjπτιχα έχθέμ:χ-:-οι τοu ποιο;)
και τι7Jν puθμων τ1)ς. 'Η
2.
μελέτη τΎjς
tστορίοις
μοις
ε!νοιι
ά.πόλυ-:-οι
ά.νοιγχοιf.οι.
ΜετοιβυζοιντινΎjς περιόδου -:-Ύjς
tδιοιf.τεροι
διδ:χχτιχ+ι
χοι!.
γι'
οιύτο
'Έχει πολ\.ι όρθα λεχθε'L ά.πο τον
ά:εf.μνΊJστο Ε. Ποιποινοu-:-σο, οτι συχνα έμε'Lς
ot
σύγχρονοι
"ΕλλΊJνες πάσχουμε ά.πο ενοι ε!δος πρεσ~υωπf.οις. Στρέ\
'
......
\
\
'
,
·,-~---··'
φουμε τ:χ μοιτιοι συνεχως προς τΊJν οιπομοιχρΊJ οιρχοιωτΊJτοι
χοιt πορευόμοισθε σαν να μΊJ βλέπουμε χ:χθόλου το έγγύ τερο παρελθόν μοις, τΊ)ν ΊΌυρχοχροι-:-f.οι χοι!. 'Ενετοχροιτf.οι,
ά:χόμΊJ χοιt οιύτο το χιλιόχρονο Βυζά.ντιο/Ρωμ:χνf.:χ. Μι λοuμε έξάλλου συνεχwς για «το σκοτάδι -:-Υjς Δουλεf.οις11
χ:χ!. σε οσοι ά.φοροuν τΊ)ν περίοδο οιύτΊJ το ένδιοιφέρον μοις μετ:χτοπf.ζε-:-οιι σ-:-Ί) ΔύσΊJ χοι!. τα ιιφwτοι>> τΊJς. "Οτι τΊ)ν τά.σΊJ οιύτΊJ tσχυροποf.Ί)σε χοι!. κατοχύρωσε tδεολογιχα ό Α.
Κοροι~ς, μΕ: τη γιββωνιχΊJ χοι!. βολτοιφιχΊJ ά:ντf.λΊJψ~ του για το Βυζά.νηο/Ρωμοινf.οι χοι!. τΊJ συνέχειά. μοις στΊJ Δου λεf.οι,
ε!νοιι περιττό να ά:νοιπτυχθε'L έδw
μόνο, πο\.ι πρέπει να ποuμε, ε!ν:χι
tδι:χf.τερ:χ.
Το
οτι +ι στά.σΊJ οιύτ+ι
ά.ντοιποχρf.θΊ)χε σε συγκεκριμένοι σχέδιοι τΎjς ΕύρώπΊJς γι:Χ τΊ)ν η)χ-η τοu 'ΕλλΊJνισμοu χοι!. ολΊJς τΎjς Ρωμ:χf.ιχΊJς 'Α
νοιτολ1jς. Μέσοι στο εύρuτερο σχέδιο τ1jς ΦροιγχοσύνΊJς
~;ΙΣΑΙ'ΩΓΙΚΟ ΙΙΡΟΛΟΙΊΣΜΑ
13
γιά τ~ 8ιά.λυσ~ τ~ ς συνεχιζόμεν~ς χαt στ~ν 'Οθωμανιχ~ Αύ-:-οκροιτορίοι Ρωμοινίοις/Βυζοιντίου, οχι μόνο <~ς προιγ μοιηκό-:-ητοις, ά.λλα κοιt ώς ίσ-:-ορικΊjς άκόμrι μν~μΊJς, ό
• Ελλrινισμος επρεπε να σ-:-ροι?εϊ άποκλεισ-:-ιχα σ-:--fιν :iρ χοιιόη;τοι, όβελίζον-:-οις όρισηκ:Χ άπο τ~ν ίστορικfι -:-ου συνείδηση το κονηνο παρελθόν του. 'Η ρομοιν-:-ικΊ; οιύτ~ στροφΊ; -σ-:-Ί;ν
'Ελλ:Χοοι περίεργοι ό διοιφωησμος συν
δυάσθ-r;κε μΕ: -:-ον ρομοιντισμο κοιt τ~ν άρχοιιολοιτρίοι- μιiς lμοιθε να άνοιζrιτοuμε τοuς Δασκάλους κοιt Φωτιστές μοις στοuς άρχοιίους η τουλάχιστο στοuς Εύρωποιίους, πο~, σύμφωνοι μΕ: τα οσοι μιiς δίδοιξοιν ό Κοροι~ς κοιt ό κύκλος του, fιτοιν οί όίμεσοι κλrιρονόμοι κοιt συνεχιστΕ:ς τΥjς σο φtοις -:-wν προγόνων μοις. Το ά:ποτέλεσμοι ~τοιν να ποιροι θεωρεϊτοιι ΤΟ έγγu-:-ερο παρελθόν μοις ΚQιL να περι((ρΟ
νε'i:τοιι. Μοι:Χζοιμε σαν να άρνούμοισθε τον Ποι-:-έpοι μοις κοιt να άνοιζη-:-οuμε τfιν ταυτότητά μοις ά:ποκλειστικα στον Ποιππού μοις. Σαν να μ~ν ε'ίχοιμε
Ποιτέρες, άλλα μόνο
μοικρινοuς Προγόνους. 'Η σπουδ~ ομως τΥjς περιόδου τΊjς Δουλείοιc; (τουρ κοκροιτίοις κοιt 'Ενετοκροιτίοις) είνοιι -κοιt άποδεικνύετοιι συνεχwς- tδιοιίτεροι σημοιντικ~. Κοιt είνοιι άλrιθιν-Υ; εύλο γίοι, οτι στα τελευ-:-οιϊοι χρόνιοι οχι μόνο +ι profan ίστορικΊ;
έπιστ~μ'Υ), άλλα κοιt +ι 'ΕλλοιδικΊ; Θεολογίοι, ποu για πολu
είχε μείνει σχεοον άποκλειστικ:Χ άγγιστpωμένΊJ σ-:-Ί;ν ά:ρ χοιιότητοι, μελετιi σ~μεροι κοιt έρευνα τοuς τελευταίους
οιΕwνες μΕ: οιύξοινόμενο συνεχwς ένδιοιφέρον. τα άπο-:-ε
λέσμοιτοι οιύ-:-Υjς τΥjς σ-:-ροψϊjς άποδεικνuοντοιι πολλοιπλ:Χ
ώφέλψοι. ΒεβοιιωνόμοισΟε για τ+ι διάρκεια κοιt συνέχειά μοις, οχ ι μόνο τ~ν έθνικ~- συνειοrισιοικ~' άλλα κοιt τΊ;ν πνευματική. Ποιρ:Χλληλοι οέ, όδηγούμεθοι κοιt σΕ: μια ση μοιντικ~
διαπίστωση.
"'Αν +ι
'Ελλάδοι μΕ: τ~ν
άρχοιίοι
μορφ~ τΊJς εχει φοιινομενικα κάποιοι συγγένειοι μΕ: τ-Ι;ν
Νεώτερη ΕύρώπΊJ -γιοιτt στο βάθος κοιμια σ•)μπ-:-ωση
14
ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
οΕ:ν είναι μετρ'Υ)τ1)- ~
'Ελλάδα, οπως διαμορφώθψε
μέσα στ1Jν έλληνορθόδοξ'Υ) Ρωμαν(α, είναι ά.πένανη στ1)ν (uπόλοιπΥJ) ΕύρώπΥJ όχι μόνο ιιμοναχικ1J» καl ιιά.νάδελ
φψ>, κατά. τlς πρόσφατες διακριβώσεις δύο Προέδρων μας, ά.λλά. καl ιιμοναδικ~». Γιατl ένσάρκωσε ενα πολι
τισμό, ποu είχε μιιΧν ά.λλιώηκη πορεία ά.πο τον πολιη σμο τ1jς ΕύρώπΥJς, του φεουδαλισμοu, τ1jς δουλοπαροι κίας καl ά.πωκιοκρατίας καl ολων των μεταγενέστερων ύποκαταστάτων
τους.
Καl 'ίσως
εΙναι
γι'
αύτό,
ποu
έπιδιώκεται ά.πο μεpικοuς ~ λ~θΥJ τοu έγγύτερου παρελ θόντος μας, ~ -οταν τοuτο είναι ά.ούνατο
'
~ σεσ'Υ)
του
' '
απο
'
τ'f)ν
'
!:' -πατερικη' ορ θ'~ οσΟι..,ΥJ
-
+ι ά.ποσύν-
'~ παρασΟσΥ).
'
Γ ιαη
τότε εύκολα ((ΟCνακαΜπτεται» 'ή -τ:αύ-τ:ισfι μας μΕ: ,ην
(ύπόλοιπΊJ) ΕύρώπΊJ, πολιτιστικά. καt πνευματικά. 'Όταν καl ΟΠΟU ομως συνειδΊJτΟποιείται ~ ίδιαιτερό τΊ)τα τοu πολιησμοu μας, ά.παλλασσόμασθε αύτόματα ά.πο τΎ)ν ιιπνευματικ1) ξεν'Υ)λασία» -τ1Jν καταφuγ1) στο\.ις
-'
.:::.ενους-
'
και
'
τΊJν
'
ιιπατροκτονια»
'
-το
τέρων μας. Τότε βλέπουμε καθαρά,
θ α'Ψ ιμο
on
-
π α-
των
~ δίψα γιά. τ1Jν
παιδεία καt +ι πνευμαηκ1) δΥJμιουργία οΕ:ν έ:σβrισαν ποτΕ: στο χωpο μας, εστω χαl fl.ν Ελειπαν -:-ά. τεχνικά. μέσα, ποu ά.ναγκασηκά.
τιΧ ά.ναζψούσαμε στ1)
Δύσ'Υ).
Σ-:-η
ΔύσΊJ
ομως ά.ποκτώνταν έr:ιστΊ)μονικΕ:ς γνώσεις, ΠΟU διοχετεu
οντα'ν
στfιν
άνανέωσΊJ
καl
ά.ξιοΠΟLΊJσΎ)
του δικοu
μας
προγονικοu πνευμαηκοu θΥJσαυροu, κλασικοu καl χρι σηανικοu. Χωρlς φυσικά. νά. λε[πουν, ίδιαt:-ερα στο χωρο
τ1jς Θεολογίας, καl οί αύτοο(οακτοι μέσα στα πνευμα τικά, μΕ: :-+;ν κύρια σ'Υ)μασtα τοu ορου, καταφύγι:Χ μας, :-ά. Μοναστ~ρια, οποu +ι προγονικΥ; σοφία διαιωνιζόταν συν
τροφευμένΊJ μΕ: τ1Jν fισυχαστικ1) παράοοσΊJ. Το πλ1jθος των Λογίων μας στ+; Δουλεία, ποu μiΧς ά.ποκάλυψαν συγγραφείς, οπως ό Γ. Ζαβ(ρας, ό Κ. Σάθας κ.ιΧ., ά.ψήνει νά. φανεί όχι μόνο φως στο σκοτάδι, ά.λλά. χαt +ι ϋπαρξΊJ
EllΛrΩrιKO ΠΡΟΛΟrΙlΜΑ
15
τrνευματιχων ά.ναστΊ)μά.των, έφά.μιλλων των ά.ρχαιοτέρων κα.l σεβα.στων χα.l σ'
α.ύτ~ τ~ν ιιφωτισμένη Εύρώπψ>
(π.χ. ό Εύγένιος Βούλγα.ρις). 'Όλα. α.ύτα εΙνα.ι ίχα.να να
ά.πελά.σουν τ~ν έπαρχιωτιχή μειονεξία μας.
'Αλλα χα!. στο χωρο τΊjς Θεολογίας, μέ τ~ συνέχεια τΊjς ήσυχαστιχΊjς παρά.όοσrις, οπως ά.πέδειξε έ:μπραχτα +ι
περίπτωσΊJ
των
Κολυβά.δων, +ι πορεία μας παρέμεινε
πα.τεριχή χα!. αύθεντιχή χα!. μέσα στή Δουλεία, οχι μόνο σε μεγά.λΊJ ΙtχτασΊJ, άλλα χαl σ' Ιtνα έπίπεδο -χαl ά.πο
ιιέπιστημονιχΊjς πλευριΧςιι- ά.νώτερο όπωσδ~ποτ~ ά.πο
έκε'Lνο τοu Ι Θ
' α ίών α, ο ταν θεμελιώθηκε μια ά.χαδημα·ιχ+ι
θεολογική έπιστ~μη, ποu ζοuσε μΕ: μόνιμο το σύμπλεγμα κα.τωτερότΊJτας ά.πέναντι στή Δύση χα!. γι' αύτο Οεω ροϋσε χαΟΊjχον τrις να συμβουλεύεται συνεχως (σΕ: μερι κ.Ες περιπτώσεις χα!. να ιιά.ντιγρά.φειι>) το\.ις Εύρωπαίοuς, για να φανε'L έπιστημονιχή χαl σύγχρονη. "Αν μά.λιστα
για τ~ Φιλοσοφία !.σχύει ό λόγος, οτι απο τον Πλ~θωνα χα.!. έδω ιιδΕ:ν πραγματοποιfιθηχε κανένα καινούριο πνεu μα.τιχο ξεχίνΊJμα>>
(G. Ρ.
Hendι~rson ), για τή Θεολογία
μιχς, ώς πάλαισμα σωτηρίας χαl έ:χφραση πνεuματιχων
έμπεφιων, ύπά.ρχει στή Δουλε(α. συνέχεια. χα.t διαρκής ιΧνθισΊJ.
3. 'Η στά.ση μας ά.πέναντι στα ερεuνόμενα έδω Πρόσωπα χα!. Γεγονότα είναι κριτική, δrιλαο+ι ύπεύθuνη. ΔΕ:ν εΙναι μια έ:ρεuνα ψυχρή χα!. ά.πρόσωπη, άλλα έχφρά.
ζει και τ~ν προσωπιχ+ι μας σuμμετοχfι, το πά.θος χαl τ+ιν ά.γωνία μας, για μια περίοδο, χατα τ-fιν όποία σuντελοuν τιχι πολλά., χαl στ~ν όποία χuοφορε'Lται το σ~μερά. u.ας με
όλο τον περίπλοκο προβληματισμό του, τlς όδύνες 'χαl τα ιiδιέξοδά. μας. 'Η κριτική θεώρηση πά.ντως δΕ:ν σημαίνει, ώς προς τα Πρόσωπα, χωρ1.ς iλλο χαl ά.πόρριψη. Και
ότιχν ιiχόμΊJ διαπιστώνονται όδυνηρΕ:ς ά.ποχλίσεις ά.πο τ-fιν
16
1/ΑI'.\J.ω.ΙΙ
ΚΑΙ
A.\.\O'ΓI'IΩlll
ένιοιίοι γροιμμf. τΎ;ς μοικροιίωνΊjς παράδοσής μοις, ο ισ-:-ο ρικος εΙνοιι άνάγκη να έπψείνει ά.τοιλάν-:-ευ-:-οι σ-:--fιν έρμΥJ νε (οι -:-wν νοοτροπιwν κοιt συμπεριφορwν -:-wν συγκεκρι
μένων
Προσώπων κοι1. στ+.ν έπισήμοινσΊj τΎ;ς γενετικ1jς
διοισύνδεσΊjς των γεγονότων. Τα
Πρόσωr:οι, ποu μελε
τwντοιι έδω, δέν εΙνοιι r:οιρ:Χ μάρ-:-υρες ένος έσωτερικοu διχοισμοu,
ποu
ένδΊ)μικ+. νόσο.
κουβοιλοuμε 'Απο
-:-+.
ά.πο
οιtwνες μέσοι μοις
ι~ς
μια στέκεται +ι άγιοποι-:-ερικ+.
ποιράδοσΊj, +ι ποιράδοσΊj τΊjς
'Ελλr;νορθό8οξης Ρωμηο
σύνΊ)ς, ΟεοινΟρωποκεν-:-ρικ+. κοιt νΊjπτική, κοιt ά.r:ο τ"fιν rί.λλΊj μι :Χ
ιιέλλΊ)νLζουσοιη
ποιροιποιράδοσΊj,
ά.νθρωποκεν-:-ρική,
ποu σέ κάποιοι στιγμ+. συνοιντ:Χτοιι μέ τ+.ν όμότροπή :-ης Δύσr; κοι1. συμπίπτει μοιζί τΊjς. τα Πρόσωποι οιuτ:Χ διοι
λέχΟηκοιν μέ τ+.ν Ε•.Jρώπη κοιt τ:Χ φwτοι της, το κοιΟένοι μέ τον δικό του -:-ρόπο κοι1. ά.νάλογοι μέ τ1.ς πνευματικές του προUποθέσεις.
Ποιροικολοuθοuμε, Ε:-:-σι, μια συνεχιζόμενΊj ά.λλοτριω τικ-η πορείοι, ποιρέκκλισΥJ ά.πο οιύ-:-ο ποu ά.ποτέλεσε για
σειρά οιίώνων :-+.ν ούσίοι μοις ι~ς έλληνορθοδόξων Ρω
μηwν. 'Όπως ποιροιτ~ρrισε κοι1. ό Κ. Θ. Δrιμοιρ:Χς, ιι+ι 'Ανοι
τολ-η κοι1. +ι ΔύσΊJ σμίγουν
l τ-ην
περίοδο οιύτ-η] έπάνω
στα έλλΊjνικα έδά.φΎ), ποu γίνον-:-οιι Ε:-:-σι ενοι σ-:-οιυροορόμι, οπου ά.διάκοr:οι σ•.;γκρούον-:-οιι ο•:ιο r:ρωτοιρχικές μορφές
Πολιησμοu». Τ:Χ Ιlρόσωποι ΠΟU ά.νοιδuοντοιι σ-:-1.ς σελ(8ες οιύ-:-ο::J το::J βιβλίου, εΙνοιι ά.πο -:-οuς r:ρω-:-οιγωνιστές οιύτ1jς
-:-Ίjς πνευμοι-:-ικΊjς διελκυστίνοοις, χωρ1.ς ομως να φέρουν κοι1. ολο το βάρος -:-Ίjς εuΟύνης για τ1.ς συνέr:ειες. Το βάρος το
σrικώνουν
κ•.;ρ(ως
OL
κοιφο( :-ους,
OL
συγκυρίες,
OL
r:εριστάσεις. Γεννήθηκαν κοι1. οιύξήθΊJκοιν σΕ: κάποιο κλίμοι κοι1. .jr:Ίjρξοιν ποιιδιά τοu, ποu ποιλεύοuν να βροuν το δρόμο :-ους.
Για τΥ,ν
ολη
πορείοι -:-ο•.;ς σημοισίοι Ε:χει το ποu
:::uμώΟηκε +ι συνείδr;σή :-ους, :-όσο μέσοι στ+.ν 'Ελλάδοι,
δσο κοι1. σ-:-ο
'Εξωτερικό. ΠοιΕ:ς έπιρροΕ:ς 8έχθηκοιν κοι1.
17
ΕΙΣΑΓΟΓJΚΟ ΙΙΡΟΛΟΓΙΣΜΑ
ποιοι εσωτεριχ~ δύνοιμΥJ
ά.ντtοροισΥJς οιέθετοιν.
Γιοιτl. fι
8\)νοιμ'Υ) ά.ντtοροισής τους -+ι πνευμοιηχ~ τους, θα λέ
γ~με, ά.νοσΟΠΟι'Υ)τιχ~ ούνοιμ'Υ)- ~τ οι ν όίμεσοι συνοιρτΥ)μένΥJ ιi.πό τ~ν έσωτεριχ~ τους σχέσ'Υ) μΕ: τl.ς ρtζες, ποu μόνο ιJσοι σΕ: πλοιtσιοι έχχλησιοισηχα (π.χ. Μονοιστ~ριοι) ~'οιν
τ-ήv περtοοο οιύτ~ έπιτευχτ~. Για τ~ οιοιπροσωπιχ~ οιύτΥj δ,οιπά.λΥJ ~ ΔύσΊJ δΕ:ν ~τοιν ~ πρώτrι οιίτtοι, ά.λλ' ό ένισχυ τ-ής χοιl. χοιτοιλύτΥJς τΎjς ά.ντιθεσ'Υ)ς χοιl. τελιχα τΎjς ά.λλο
τp(ωσΊJς. Βέβοιιοι ό οιά.λογος τοu
• ΕλλΊJνισμοu
μΕ: τον γύρω
του κόσμο δΕ: ν ά.ποχλε tσθΊJχε χ οι!. ο.Jτε ε Ινοιι δυνοιτον να
ιiποχλεισθε'L ποτέ. Εϋστοχοι, ά.νοιφερόμενος στο θέμοι οιύ τό, ποιροιτΥJρε'L ό ,
ι
οpγοινισμος,
Κ.
ΔημοιeιΧς:
ι-
'
οιφομοιωνουν
,,
ο σο
τ
«OL
ε ινοιι
y
λοιοt, οπως χά.θε ι
~.,ωντοινοι,
'
χοιι
'
αφο-
μοιώνουν τόσο περισσότερο χοιl. τόσο χοιλύτεροι, οσο πιο ζωvτοινοl. εΙνοιι.
•Η
έλά.πωσΥJ τΎjς ά.φομοtωσΥJς έχφρά.ζει
βιολογιχ-1) πτώσrι τοu όργοινισμοu. Μόνο ο[ νεχροl. όργοι νισμοl. ποιύουν να ά.φομοιώνουν.
'Η πνευμοιηχ-1) οιύτά.ρ
χeιοι ε!νοιι ένοις μύθος». Αύτ-1) τ-Υ)ν προσλ'Υ)πτιχ~ χοιl. ά.φο
μοιωτιχΊ] Μνοιμ~ του διοιτ'Υ)ρε'L πά.ντοι ό 'ΕλλΥJνισμος χοιl.
τήv προιγμοιτώνει ά.διά.χοποι στ~ν [στοριχ~ του πορεtοι.
Το βοισιχο προτέρΊJμά. του ομως, πού, ιΧν χοιθε'L, όδΊJγε'L στήν ά.λλοtωσ'ΥJ τΎjς ούσ(οις του, εΙνοιι ό τρόπος, μΕ: τον
Qτto'Lo προσλοιμβά.νει χοιl. ά.φομοιώνει. Κ οι!. οιύτο ε Ινοιι ~
ΒύνοιμΥJ να διοιχρtνει το όμοιογενΕ:ς χοιl. όμοούσιό του ά.πο τό ά.λλότριο χοιl. ά.νοιφεηχο τΎjς ούσ(οις του. ΑύτΥj ~
ιiξιωμοιηχΥ) ά.ρχ~ θα οιοιφοροποιε'L ριζιχα συνεχως τον
ΈλλΊJνισμό, ποu ξέρει να έπιλέγει, ά.πο τον Γροιιχυλι σμό, ποu δέχετοιι ά.νεξέλεγχτοι τα πά.ντοι, χωρl.ς έπtγνωσ'ΥJ 'rijς ούσtοις του. Στο σΊ)με'Lο οιύτο ά.χριβως έντοπ(ζετοιι ή
ι:ύθύνΊJ μεγάλων χοιτα τιΧ όίλλοι Διδοισχά.λων τοu Γένους
(Ο7tως ό Κορυδοιλλέοις, ό Κοριiης ~ ό Κοι·tρ'Υ)ς), ά.νε ξά.ρ-
18
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
-:-ητοc ά.πο τ~ν ένσυνείδΥJΗJ ~ μΥ; μετοχή τους στ~ν ά.λλο τρίωσή μοcς.
ΕΙνοcι γεγονός, οτι το βά.ρος στ~ν έρευνά. μοcς πέφτει περισσότερο στ~ν ποcθολογίοc.
ΕΙνοcι μιιi tδιοτυπίοc τοϋ
συγγροcφέοc, ποu πιστεύει οτι ή ύγείοc φοcίνετοcι πιο κοcλιi
μέσοc ά.πο τ~ν περιγροcφ~ τΥjς ά.ρρώστιοcς, ή όρθοδοξίοc μέσοc ά.πο τ~ν οctρετικ~ ά.πόκλισΥ) ΚιΧL οτι ά.πο τιi ά.ντίθετιi τΥJς γνωρίζετοcι περισσότερο ή 'Αλήθειοc. "Άλλωστε, οcύ το εlνοcι σε τελευτοcίοc ά.νά.λυσΥJ ΚιΧL το &.μεσο δεi'γμοc τΥjς προσωπικΥjς ά.γωνίοcς γιιi μιιi συνεχιζόμενΥJ ποcρέκκλισΥ), ποu οctωνες τώροc διοcκυβεύει τ~ν τοcυτότΥ)τοc μοcς.
4. 'Η διά.τοcξΥJ των μελετΥJμά.των μοcς στοχεύει στ~ν ΚιΧτοcδειξΥj οcύτΥjς τΥjς διοcπΟCλΥJς, ά.νά.μεσοc στ~ν ποcροcδΟσΥ)
κoct τ~ν
ά.λλοτρίωσΥJ.
συμπόρευσΥJ
ποcτερικΊjς
διοcνοψικισμοϊί
'Αρχίζουμε
με τ~ν ποcροcλλΥJλΥJ
θεολογήσεως
( Εύγένιος
τεκμΥ)ριώνει τ~ν συνέχειοc
κoct
φιλοσοφικοϊί
Αtτωλος- Κορυδοcλλέοcς), ποu τοϋ έγγενοuς διχοcσμοϊί
τΊjς
πνευμοcηκΥjς ποcροcδοσής μοcς, ό όποi'ος ά.ρχίζει Υ)δrι στοuς πρώτους χρισηοcνικοuς οctωνες με τ~ν έμφά.νισΥJ τοϊί Γνω στικισμοu ΚιΧL των οcλλων οctρέσεων. Συνεχίζουμε με μιιi προσποcθειοc
διιiσωσΥJς
τΥjς έκκλΥJσLοcστικΥjς ποcροcδοσΥJς
στΥ;ν ένετοκροcτούμενΥJ 'Επτά.νΥ)σΟ κoct ά.νηδιοcστολΊJ τΥjς
'Ορθοδοξίοcς ά:πο τ~ δυτικη οctρεηκ~ πλ&νΥJ, με ποcροcλλΥJ λ YJ
( ποcτερικ~) κοcτοcφοcσΥJ τΥjς ( δυτικΥjς) έπιστήμΥJς ( Δοc
μοδός). Ό ά.γώνοcς γιιi ένότψοc μέσοc στ~ν ποcρά.δοσΥJ κoct πνευμοcηκ~
tσχυροπο LYJσYJ τΥjς ύπόδουλΥJς ΡωμΥJοσύνΥ)ς,
στιi έλλοcδικιi πλοcίσιοc, φοcίνετοcι στο πρόσωπο τοϊί οc γίου Κοσμιi τοϊί Αίτωλοϊί. 'Η 'Αγίοc Γροcφ~ στιi οριοc τοϊί ρωμοcίικου διοcφωησμοϊί κoct τΥjς έτερόδοξης προποcγά.ν δοcς, θιi μποροϊίσε νιi ητλοφορΥjθεi' το μελέτΥ)μιΧ γιιi τtς Νεοελλψ, ).ς Μετοcφροcσεις τΥJς. 'Η σύγκρουσΥJ ποcτερι
κΥjς ποcρά.δοσΥJς κoct δυηκότροπου διοcφωησμοϋ διοcλευ-
19
ΕΙΣΑrΩrΙΚΟ ΠΡΟΛΟrΙΣΜΑ
κcχ(νετοcι με τlς ά.νοcφορες στον Kopoc~ ~ τον
• 'λ οιποc uπο
θ' εμοcτοc,
τε'λ ος,
• ~ ' επιοιωκουν
' νοc
Koc·tpYJ.
~ 'ξ ουν, οει
Toc
' μεσα
«πό τ!.ς ένδοελλοcδικΕ:ς έξελ(ξεις, τ~ν π ο ρε (oc τ1jς ά.λλο τρ(ωσ~ς μοcς κoct τοuς ποcρά.γοντες, ποu τ~ν κοcνουν κοινω
νικ~ πριΧξΥJ.
5.
ΘιΧ θέλοcμε ομως tδιοcίτεροc νοc βεβοcιώσουμε τον
~νcχγνώστΥJ, οη ό λόγος -θρ-ϊjνος οcν θέλουμε- γιοc τ~ν ~λλοτρ(ωσΥJ δεν όδΥ)γεϊ: ά.νοcπόφευκτοc στ~ν ά.πόγνωσΥJ, ~λλά. στ~ν έλπ(δοc. Γιοcτl κoct το γεγονός,
on
δΕ:ν σιγfi.
οδτε σηγμ~ σήμεροc ό λόγος οcύτός, ά.λλ' ά.κούετοcι ά.πό πολλά. στόμοcτοc στοuς κοcφούς μοcς, είνοcι μιοc ά.διιiψευστΥJ ~Πό~ειξΥj, οτι ~ μν~μΥJ τ1jς ποcpά.δΟσΥjζ δεν έσβΥ)σε, οπως ~έν έσβΥJσε -κocl οίίτε θοc σβήσει- κoct -ή ένσοcρκωσή τΥJς,
μ.Ε: τ~ XJpYJ τοu Θεοu, έστω κoct οcν περιορίζετοcι στοuς λ(γοuς, τοuς ποcτερικοc • Ορθοδόξους ΡωμΥJΟUζ τ1jς έποχ1jς μ.cχς . .. Αν κυριοcρχεϊ: κιiπου κοcποιος θρ1jνος, οcύτος δεν είνοcι γι&. κά.ποιον <<ά.πολεσθέντοc ποcροcδεισω>, ά.λλοc γιοc τ~ν τύcpλωσΥ) κοcποιων ά.πό μιiς, ποu μιiς κοcνει δυσ~ιοcκριτο
τον «ύποcρκτο» ποcριiδεισο, μολονότι τον κουβοcλοuμε στ~ν
ίστορική μοcς σοcρκοc, κoct ΨΥJλιΧcpΥJτΟC ά.νοcζψοuμε όίλλους ~' ποcροcσεισους,
σ
'
'Α νοcτο λ' YJ
'
κοcι
Δ'υσΥJ,
'
'
ποcντοc οcνυπο ψ'ιοc-
στοι γιοc το θεΊ:κό κοcλλος τ1jς ποcροcδοσής μοcς.
6. Στο σΥJμεϊ:ο ομως οcύτο ά.νοcκύπτει ~ προσωπικ~ ά.νά.γκΥJ τοu συγγροcφέοc νοc κοcτοcφύγει στ~ν ά.πολογ(οc. 'Όπως συμβοc(νει συνήθως, διοcτρέχει κocl οcύτος τόν κ(ν
~υνο νοc κοcτοcτοcχθεϊ: ά.πό μερικοuς σε κοcποιοc ποcροcτοcξΥ) ~ ομά.~cχ. ΕΙνοcι ~ συνΥJθισμένΥJ είίκολΥJ λύσΥJ, γιοcτl μιiς βο"l)θεϊ: νοc ξεμπλέκουμε γρήγοροc με τοuς προβλΥ)μοcη σμούς μ.οcς. ΜΕ: βιiσΥJ τ~ν προσωπικ~ μοcς κp(σΥJ τοποθε τοϋμε τοc Πρόσωποc κoct τελειώνουμε έτσι μιοc γιιi πιiντοc
20
!ΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
μοcζ( τους. οι τοποθετήσεις μοcς ε!νοcι ποcντοc οcντιθετικές:
δεξωl-ά.ριστεpο(, προοδευηκοl-συντΥJpΥJηκο(, ~υτικόφι
λοι-ά.ντιδυτικο(, δυηκοl-ά.νοcτολικοl κ.τ .ο. Πρlν ά.πο χρόνιοc γωρτοcζότοcν στ~ ΔύσΥJ τοc
80 χρό νιοc κοcποωυ μεγοcλου ζωγροcφου τ"Υjς έποχ1jς μοcς. Ot γνωστότεροι Kpιnκol τ1jς ΤέχνΥ)ς ά.νέλοcβοcν νοc κοcμουν τ~ν ά.νοcλυσΥJ τοϋ εργου του, γιοc νοc κοcτοcδειχθε"L ή σΥ)μιΧν
τικ~ πpοσφοροc του στ~ν Τέχνη. 'Ότοcν οcύτοl τέλειωσοcν, ζψήθΥJκε κocl ά.πο τον ποcρόντοc ΚοcλλιτέχνΥJ νοc πιiρει θέσrι στ~ν κριτικ~ ποu τοu έγινε.
Έκε"Lνος σε γενικ~
κοcτιiπλΥJξη &ρχισε με τιi λόγιοc: 'Ομολογώ, πως οτοcν δΥ)μωυργοuσοc, δεν ε!χοc στο νοu μου τ(ποτε ά.πο οcύτοc, ποu
ot προλοcλήσοcντες έχουν δψώσει... Θοc θεωρΥJθε"L
οcύθιiδειοc, οcν έποcνοcλοcμβοcνοcμε το L~LO κocl στ~ν περ( πτωσή μοcς;
.ο
φοcινομεναος οcντιδυτικισμος τοu συγγροcφέοc δεν
σrιμοc(νει, οτι ε!νοcι κocl προcγμοcτικ~ ά.ποστροφ~ ά.πένοcντι
στ~ν ( όποιοcδήποτε) ΔύσΥJ. Δεν σΥ)μοc(νει, περισσότερο, οcρνΥ)σ'Υ) κocl ά.πόρριψΥJ τ1jς Εύρώπης «οcνευ έτέρουιι, ά.φοu πιστεύει, πως ή συνοcντησΥJ Λοcών κocl πολιτισμών κoct ή διοcστοcύρωσή τους ε!νοcι tστορικ~ ά.νοcγκοcιότΥJτιΧ. Το πρό
βλημοc γιοc τον ύπογροcφόμενο δΕ:ν ε!νοcι ή συνοcντΥJσrι κoct:
συνεργοcσ(οc με τ~ν ΕύρώπΥJ, ά.λλοc το
"' λ ιΧο"Υ]_
..
θ'εσεις
πρ.οvπα
'
και
'
με
f!E5,
με ποιες δΥJ-
' -στοχοος.,..~νοι,..rc.J' ~ '
ποΗΗίζ
μ~~θε ~--ΕUρώπ:η -κοιι τον .&λ4 κόσμο κal.:r ι.~ ... , ' ' ' ι ' ι fl ~ ~' μενουμε οcπο τΎJ .QJΔΙ..α.ντψηJ sttl"rfJ.διii οuνοcτοτΥ)τιΧ κριτικ1jς
έπιλογ1jς έχουμε
μέσοc μοcς, ποu σrιμοc(νει πόσο
ξέρουμε κocl πόσο εi:μοcσθε ένωμένοι με τlς πνευμοcηκες κocl πολιτιστικές μοcς ρ(ζες. Τελικοc οcύτο σrιμοc(νει, πόσΥJ
ά.ξωπρέπειοc κoct οcύτοσεβοcσμο διοcθέτουμε. Γιοcτt ά.πο το σrιμε"Lο οcύτο οcρχ(ζει κocl ό προβλΥjμοcησμος οcύτοu τοu βιβλ(ου.
Περιττο νοc ποuμε, οτι χωρlς τ~ν ά.γιΧπΥJ κoct συνερ-
ΕΙΣΑrΩΙΊΚΟ ΠΡΟΛΟrΙΣΜΑ
21
yrι.σία. τοu φίλτα.τοu σuνα.δέλφοu κ. ΔημήτpΎJ Μα.uρόποu
).ου, δLεuθυντΥj των έκδόσεων ι<Δόμος», ~ έκδοσΎ) α.ύτοu
τοϋ βLβλίοu δεν θοc ~τα.ν δuνα.τ~ χα.!.
YL ' α.ύτο τοu έκφροc
ζουμε κα.t ά:πο τ-1j θέσΎ) α.ύτ-1j τtς ά:δελφLκές μα.ς εύχα.pLστίες. Ποινεπιστ~μιο 'ΑθΊJνών
20 '(hι.τωβpίοu 1985 - Υlν~μη το\J Όσίοu π:χτpος ~μών 'Αγίοu Γεp:χσίμοu, τοί.ί Νέοu
'Ασκητοί.ί.
Ι.
~ΕΟΦΙΛΟΣ ΚΟΡΤ ΔΑΛΛΕΤΣ-ΕΤΓΕΝΙΟΣ ΑΙΊΩΛΟ~ Παραδόσεις
άλληλοσυμπληρούμεvες
ή
άλληλο
αποκλειόμεvες;
Ci)
θ. Κορυδαλλεvc;Γενν~θΊ)χε στ~ν
• Αθήν~ το 1570. Το οtχογενειοιχό τοu
&νομοι ~τοιν Σκοpδαλός, τό όίλλοιξε ομως ό 'ί8ιος, γιοc νοc το
ίξαιρχοιtσει. 'Έμοιθε τοc πρωτοι γροcμμοιτοι στ~ν 'Αθ~νοι, γιοc νοc
φο~τ~σει μετοc στο
'Ελληνοχοιt:Ιολιχο Κολλέγιο τ-Υjς ΡώμΊJς
ιι • Α γιος 'Αθοινοcσιος». Κοιτόπιν σπού8οισε Φιλοσοφίοι χοιt 'Ιοι τρ~χ~ στο Ποινεπιστ-ήμιο τής Ποc8οβοις. Το
λος στ~ν
'ΕλλΊJνικ~
lμεινε ~
w 1613.
Κοινοτικ~
1609
~γινε Μσχοι
Σχολ~ τijς Βενετίοις, οποu
Το έ:τος οιύτο ~ το έπόμενο έπέστρεψε
άτ~ν 'Αθ~νοι, οποu 8ί8οιξε Φιλοσοφίοι κοιt 'Αστρονομίοι. 'Η 3~3αtκτικ~ τοu 8ροιστΊ)ριότΊ)τοι σuνεχίστΊJχε στ~ν Κεφοιλλφίοι (1620) κοιt στ~ Ζοcκuνθο Ι 1621 ), οποu ποιροcλλΊJλοι μΕ: τ~ 3~ιχσχοιλίοι τ-Υjς Φιλοσοφίοις όίσκΊ)σε κοιt το tοιτρικο έποcγγελμοι.
Στή Ζοcκuνθο qι.vε. μ.αιιιχχ~ χι:J. χ~τcιv"/tfiιι1<ε πρεσβύτερος μΕ: το 15νομοι Θεο8όσιος. Γρήγοροι ομως οcπέβοcλε το αχwαι )(αt\ έγινε λοιϊκός. Γύρω στοc 1625 τον κοcλεσε ό ΠοιτριοcρχΊJς Κύριλ λος Λούκοιρις στ~ν ΚωνστοιντινούπολΊJ κοιt τοu οcνέθεσε τ~
3ιι:ιjθuνση τ-Υjς ΠοιτριοιρχικΥjς 'Ακοι8ΊJμίοcς. Τ~ θέσΊJ οιύτ~ κροc τησε μέχρι το
1640,
οτοιν χειροτον~θηκε Μψροπολίη;ς "Αρ
της κοιt ΝοcuπιΧ.ιr.τοu. Μόνο f.νοι χρόνο έμεινε στ~ Μψρόπολ~ τοu, ε'ίτε γιοcτt 8Ε:ν Ε8ειξε τtς οcποιιτούμενες 8ιοtΚΊ)τtΚές !κοινό τητες, είτε γιοcτt ο[ οcντίποcλοί τοu (εlχε κοιτΊ)γορΊ)θεί ~8η στ~ν
ΚωνστοιντινούπολΊJ οcπο ciντιποcλοuς τοu γιοc ciθεtοι) κοιτόρθω
σοιv voc πείσοuν το Ποcτριοcρχείο νοc τον ciπομοικρύνει ciπo τ~ θέt!'νl ' ' ' ~ ' Jι...........,ο •• ~-ι: ' -·ι τ ou. Ο'ι 'Αθ Ί)νοιιοι, uπερΊ)φοcνςιι.. yι.α. παιτρ«•ΗΊJ τοuς, τον κciλεσοιν στ~)/ •Αθ:ήv_οι Κ9t~ τον περιέβοιΜν μ1:. με.γι:iλε.,
τ~μι~, Στ~ν 'Αθ~νοι σuνέχισε ό Κορu8οιλλεuς τ~ 8ι8οcσχοιλίοc
24
ΙΙΑΡΑΔΟΣΙΙ
ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
τ-Υjς Φιλοσοφίοις κοιt συγκέντρωσε πολλοuς μοιθ'Υ)τές. Στοc τε λευτοιϊ:οι χρόνιοι
τ-Υjς ζω-Υjς του εΙχε μεγοcλες 8uσκολίες.
'Η
ά.σθένειοι τών μοιτιών του τον εριξε σέ βοιθιοc μελοιγχολίοι κοιt εκοιμε ά.κόμΥ) 8uστροπότερο τον ποcντοι 8ύσκολο χοιροικτήροι του. 'Απεβίωσε το
.ο
1646 .
Κορυ8οιλλεuς χεφοιγωγήθΎ)Κε
. Αριστοτελισμό,
στ~ν
Ποc8οβοι στο νέο
ενοι πνευμοιτικο κίνΥ)μοι ποu ά.νοιπτύχθηκε έκεϊ:
ά.πο τοc τέλ1J τοu 15ου οιlώνοι. 'Ο νέος 'Αριστοτελισμος μετοι
φέρθΎJκε ά.πο τον Κορu8οιλλέοι στtς έλληνικές ποιροικίες κοιt σ":ον έλλοι8ικο χώρο. 'Η έπί8ροισ1) του στ-f]ν έλληνικ-t, ποιι8είοι
θοc 8ιοιρκέσει έκοιτο "J.Ρόνιrχ περίπου. μέ:ι'Ρι ":1)ν έμφοcνισ'Υ) τοu σοφοu κλ'Υ)ρικοu Εύγενίοu Βουλγιipε.ως ( 17 .16.-1806} •
β) Εύγένιοc;- Αίτωλδc;ΓεννΊ)θ"Υ)κε στο Μέγοι Δέν8ρο τοu 'Αποκοuρου Αlτωλίοις.
Στ~ Moν-IJ τοu Βλοχοu (1610-14) 4,ι.ι:rθε τοc πρώτα. γρςψ.μα.τοι. 'Απο το 1614 μέχρι το 1618 εμεινε στ~ Μον~ τ~ Πaινα..yιοις Τροβοc":ου
'Αγροcφων, οπου συν8έθΥ)κε μέ σπου8οιίους κληρι
κοuς κοιt μονοιχούς, συμπλήρωσε 8έ κοιt τ~ βοισικ~ σπου8ή του. Το 1616 ,χειροτον~θψε 8ιοcκονος στ-1] Μον~ τ-Υjς Τοιτοcpνοις. Μέ
το Γέροντοc τοu 'Αρσέ.νιο εμεινε γιοc ενοι 8ιοcστΥ)μοι (1618i9)
στο "Α γιο 'Όρος. Μετοc τον θοcνοιτο τοu 'Αρπενίου έπιστρέφει στο
Τροβοcτο, yιoc νοc
ά.νοιχωρf;σει λίγο ά.ργότεροι yιoc τοuς
'Αγίους Τόπους. Στ-t,ν 'Αλεξοcν8ρειοι ό ποιτριοcρχ"Υ)ς Κύριλλος
Λούκοιρις :z.εφοτόνΎJσε τον Εύγένιο πρεσβύτεrιο ( 1619), γι.ατι
έκ":ίμ'Υ)σε τi]ν ποιι8είοι κοιl τ~ν ά.ρε":ή του. Τρίοι χρόνιοι έ:μεινε ώς έψΎJμέριος στοc 'Ιεροσόλυμοι, το 1622 ομως ξοινοιγuρισε στο Τροβά.το κοιt κοιτοc τοc ετΎJ 1624-1625 σπού8οισε στ~ Σχολ~
τών Τρικάλων.
'Απο το 1628 μέχρι το 1629 συνέχισε τtς
σπου8ές τοu στ-ην Κεφοιλλ-ηvίοι, κοντοc στο ψ'Υ)μισμένο Κλ'Υ)ρικο Ποιtσιο Μετοιξii, κοιt κοιτόπιν στ~ Ζοcκυνθο κοντοc στον Κορu-
8οιλλέσ. .• ο Εύγένιος ά.φοσιώθΎ)Κε στο σοφο Μσκοιλό του, εγινε μοcλιστοι ιισύσσιτος κοιt όμωρόφιός)Ι του, ύπομένοντοις ποcντοι μέ
uπομονή, τοιπείνωσ'Υ) κοιt προσευχ~ το 8ύστροπο χοιροικτήροι του. Κοιτοc τοc έ:τΥJ 1636-1639 φοίτησε στη Σχ,ολ~ ":ών Ποι τριοφχειωv τ'i< κ~τ(ΙWτινοuπολης μέ 8ι8οισκοcλους ":Ον Κορυ-
θ. ΚΟΡΤΔΑΛΛΕΊ'Σ
- Ετr'. ΑΙΤΩΛΟΣ
25
διχλλέιχ κιχt γιοc λίγο τον Μελέτιο Luρίγο, φιχνιχτικο οcντίπιχλο τοu πρώτοu. Γιοc ενιχ διοcστΊJμιχ έγκιχτιχλείπει τον Κορuδιχλλέιχ
χιΧρΊJ τοu Σuρίγοu, γιοc νοc έπιστρέψει κιχt ποcλι κοντοc στον πρώτο, uπομένοντιχς τtς
ιδιοτροπίες
τοu
στιfσΊJ τοu. 'Ο θοcνιχτος τοu Λοuκοcρεως κιχt
με
τ~ν οcσκrιηκ~
1] οcνιχστοcτωσΊJ ποu
έπιχκολούθΊJσε έκιχμιχν τον Εύγένιο νοc έγκιχτιχλείψει τ~ν ΠόλΊJ
( 1639),
πιχίρνοντιχς οcπο τον πιχτριοcpχΊJ Πιχρθένιο έγγριχφη
civιχlρεσΊJ τΎjς κιχθιχ.Lρεσ"ήζ τοu οcπο τ.ι'ι .. ~ιοcδοJ:ο τοu Λοuκciρεως. Κοντιχρ-Υj με τ~ν κιχτrιγορίιχ, οτι ~τιχν φίλος τοu Κορuδιχλλέιχ. Κιχτοc τοc έτη
1639-1640 διεuθύνει τη Σχολη τ'ij, "Άρτα.,, ciτ:o 1640-1641 σχολιχρχεί στο Αίτωλικο κιχt μετιχξu 1641 κιχt 1644 διΜσκει στο Μεσολόγγι. 'Απο το 1645 μέχρι το 1661
τό
lμ.ειvε στο Κιχρπεν~σι, διΜσκοντιχς q-τΥ;ν Lδρuμ.έvΊJ οcπ: ιχύτον
Σχολή κιχt πιχpέχοντιχς στοuς όίποpοuς σποuδιχστi:ς. δωpεοcν
σποu8-Υ( κιχt διιχτροψή. "Ιδρuσε σχολείο γιοc τi)ν κιχτώτερ"Υ) πιχι δε(ιχ κιχt
οcνιχκιχίνισε το νιχο τ-Υjς
• Αyίιχς
Τριοcδοι;. ΠΟ'J τον
μ.ετέβιχλε σέ ιιπεpικιχλλή νιχόν!>. Το 1662 οcποσύρθψε γιοc clσκΊJσΊJ κιχ\ οcνοcπιχuσrι σοο:ο μονύδριο τΎjς 'Α γ. Πιχριχσκεu-Υjς (Γοuβιχς), στοc Βριχγγιιχνοc των 'Αγροcφων. 'Ίδρuσε ομως καt Cχεϊ Σχολ~, στην όποίιχ φοίτΊ)σιχν πολλοt σποuδιχστες κιχt στ~ν
όποlιχ σχολciρχφε ά:πο το 1662 μέχρι το 1673. Το 1674 ξιχνιχyuρισε στο Κιχρπεν~σι, γιοc νοc ξιχνιχφύγει μετιΧ ενιχ χρόνο, ίπισκεπτόμενος διιχδοχικοc το Μέγιχ Δένδρο (οποu 'ίδρuσε έκ κλησlιχ), τη Νιχuπιχκτο, το Μεσολόγγι, το Αίτωλικό, οο:ο Δριχ
yιίμεστο, τ~ν Τιχτάρνα κιχ\ τέλος oo:oc ΒριχγγιιχνιΧ. Το 1680
ξιχvιχγuρισε στο Καρπεν~σι γιοc τρlτΊJ φοροc, οποu εμεινε ενιχ έτος.
Toc
τελεuτιχία χρόνιιχ τ-Υjς ζωΎjς oo:ou πέριχσε στοc Βριχγ
yιιχvιΧ .• Απεβίωσε το
1682. Το 1982 οcνιχκ"Υ)ρύχΟrικε έκκλrι ., Α γιος. ~ 0. οσιος Εύγένιος uπijρξε ενιχς οcπο τοuς οcξιολογότεροuς
σιcχστικοc
Κλl)ρικοuς κιχt λογιότιχτοuς Διδιχσκοcλοuς τοu Γένοuς, οcλλοc κιχt μοvιχχος διιχπρετ:ης κιχt πνεuμιχτικος πιχτέριχς. 'Η σuμβολfι τοu
Ο'τήv οcνιχγέννΊJσΊJ τΎjς πιχιδείιχς κιχτοc την Τοuρκοκριχτlιχ ήτιχν ΠολU μεγοcλΊ), οcτ:ετέλεσε δε το πρότuπο τοu σuγχωριιχνοu τοu
ιiylou Κοσμii τοu Αίτωλοu, ποu θοc σuνεχίσει το έργο oo:ou τον
έπόμενο ιχίώνιχ.
26
ΠΑΡΑΔΟΣ\1 ΚΑΙ Α.\ΛΟΤΡΙΩΣ\1
*
* * ιιContraria juxta se posita magis illucescuntιι.
'Ο
Θεόφ. Κορu~οcλλεuςJ1~70-1§~6) 1 χocl ό Εύγένιος ΓLοcν
νούλης ό Αtτιμλος ( 159517-1682.1.2 ύπΥjρξοcν δύο μεγιiλΕ:ς
~[ζ" ·τοιΓ Γέ"~ό~ζ' μοcς με έμφοcνε'Lς οcνηθέσεLς, τών όπο(ων ομως
oi.
β(οL σuνοcντ~θ"Ι)ΚιΧV γLoc ένοc ~Lοcστ"Ι)μιΧ σε
ΚΟLν~ πορείοc χocl ποcροcλλ"Ι)λιΧ έν~Lοcφέροντοc.
•Η
σuνοcν
τrρ~ τοuς οcύτ~ οcποχτii L~LocLτερ"f) σ"Ι)μοcσίοc, ~Lόn συνέ
πεσε με μLoc χρίσψ"Ι) περίο~ο τοu Γένοuς, οτοcν οcύτό, στο πρόσωπο
τών πνεuμοcηκών ~γετών τοu, έχοcλε'Lτο νdι
κοcμεL τlς ί.στορLκες έπLλογές τοu, γLoc τ~ ~Lοcσωσ"Ι) τΥjς
ποcροcδόσεως χoct τ~ ~LocσφocλLσYJ τΥjς σuνεχείοcς τοu. ΕίνοcL ~ε γεγονός, οη
oi.
~LοcπροσωπLχΕ:ς σχέσεLς τών Μεγοcλων
τΥjς ί.στορ(οcς σΥ)μιΧLνΟuν ΚΟCτL περLσσότερο ΟCΠΟ μLoc σuνοcν
τησ'Υ) προσώπων, γLocτl σφροcγ(ζοuν οcμετοcΚλ"Ι)τιΧ τ~ν ΠΟ ρε(οc
ΚιΧL
ολοu
τοϊί
περLβοcλλοντός
τοuς,
σε
έκτιΧσΥ),
κοcθορLζόμεν"Ι) ΟCΠΟ το βελψεχες τΥjς πνεuμοcτLκΥjς τοuς
οcχηνοβολ(οcς. Στ~ν ποcρ'ΟC~ιiτω ~ρL ηκfι οcνοcφοροc μοcς στlς ~ύο οcύτες ΜορφΕ:ς θοc έπLχεφήσοuμε, στ"Ι)ρLζόμενοL στlς μέχρL τώροc έ:ρεuνες,
VOC ά.νοcτοcμοuμε τ~ σχέσ"Ι) τών Ούο
οcύτών μεγοcλων ΔLδοcσχοcλων -:-οϊί Γένοuς μοcς, ύπο τ~ν
1. Βλ. <:Icul>ule Tsuu rkas, Le.1· ι/ehut.1· ιle /'ι•n5e(r:nι•nιent philωophique et ιle /α libre pen.1·ce ιlans les Ba/kans - ιa viι· et /'oeuvre ι/ι· Thi:ophile Corydalee (1570-1646), Thι~ssalorΙiψH~ 2 1967 (βιβλιογp. στlς σσ. 395403). Νεώτερες μελέτες: (;. Ι>. 1\enιlerson, Ίl άναβίωση τοϋ Έλλη vικοϋ στοχασμού
(1620-1830), μετοιι:ρρ. Φ. Κ. Bώpou (οcπο το οcγγλικο
πpωτόηιπο: The reviva/ of Greek Thou.r:hι, 1970), 'ΑΟ'fiνοιι 1977 (σσ.
23-:35).
Νικ. Έμμ. Τ~φοcκΊJ,Ή περί μετουσιώσεως (TransuhHantiatio)
εύχαριστιακfι έρις (οιοιτpιβ~),
• ΑΟ'Ιjνοιι 1977. 2. Βλ. Ποινοιγ. Κ. Bλciχou, Εύyέvιος ό Αίτωλός κ:αi τό φερώvυμοv Έλληvομουσείοv, 'ΑΟ'Ιjνοιι 1976 (βιβλιογp. στlς σσ. 83-86). Τοt.ί · loίou, "Όσιος Εύγέvιος ό Αίτωλός, 'Αθ'fiνοιι 1983.
θ. ΚΟΡΤΔΑΛΛΕΊ'Σ
-
ΕΤΓ. ΑΙΤΩΛΟΣ
27
tδLότ-ητοc των, ώς έκκλησιαστικώv προσώπων κυρίως, ΟCΠΟ
·ημ.ωντες τ~ διοcμόρφωσΥJ τοu φρον~μοcτος κocl. τ~ν ά.νέλι ξ1j τ~ς πολιτείοcς τους.
1.
Θεόψιλος, ό σοφος _ρι.Μaκ.οcλο.ζ.. w.Euyb~aς., ..ό
π~στος μοc_~w~ια.)!. .κ.rι.:ι:.Ά.• .iρχ-ηy §~?~Π.f..ό_σ:
οcσυ πτωτοc
ετοc ύ
~ 'ΕποcνεLλΥ)μμένοc έχει ύπογροcμμισθε'L ~ διοcκρίβωσΥJ σtUΤ-η ΟCΠΟ σύγχρονους ΚOCL μετοcγενέστεpους έpευνΥ)τΕ:ς τοu β(ου κocl. τ~ς πολιτείοcς τους.
του φρον~μοcτοςιι 4 '
((
« 'Αν~p οcνΥJμέρου κocl. οcστοc
LΟLΟτpοπώτοcτος όίνθρωπος με οχ ι
σσtφε'Lς έκδΥJλώσεις όμοcλοu χοcροcκτ~ροςιιS, <<χοcθ' ύπεp βολ~ν όργίλος χoct έπl. τοσοuτον μελοcγχολικος κocl. θυ μώδΥJς κocl. τ~ν γνώμψ δυσοcρεστος, ώς πολλων κοcτdι χιχφοuς οcύτ({) φοιτΥ)σιiντων ούκ έ:στιν οστις ~δυν~θΥJ μετ' ιχύτοϋ έξοcμΥJνιοc'Lον χρόνον οcποπλΥJpωσοcι, μιiλλον δΕ: κocl. τοότου έλιiττοντοcιι 6 • Αύτοl. ε!νοcL χιχφοuς-
οcποδιδόμενοι
στον
OL οcδίστοcκτοc -κοcτdι
Θεόφιλο χοcροcχτΥJpισμοι
--·---·-
Τιχπεινός, οcφιλοχp~μοcτος, οcσΚΥJτLΚός, ιiνεχτιχος οcπένοcν-
.;ι στις L~LΟ'fpόΠ(ες tou διδοcσχά.λου 11 ύπομένων οcκόμΥ) ΚOCL τi.c;"" βοcpε'Lες ϋβpεις του, «όπψίκοc τοuτον [τον Θεόφιλον]
3. Σuγκpίσειζ των ouo χocpocκτfιpωv, θεμελιοuμενες στlζ ποcλοcιό τερε:ς πηγέζ, βλ. στο~ llocνocγ. Βλοcχοu, Εύyέvιος ό Αίτωλός, ο. π., σ.
23
έ.έ. Tciσou · ΑΟ. Γpιτσοποuλου, Πατριαρχικη Μεγάλη τού Γέvους Σχολή, τόμ. Α', Έν Άθfινοcις 1966, σ. 176 έ.έ. κocl Άποστ. Ε. Βοcκοcλο ποόλου, 'Ιστορία τού Νέου Έλληvισμού (Τοιψκοκρατία, 1453-1669),
Τόμ. Β', Θεσσοcλονίκη
2
1976, σ. 317 έ.έ.
4. Κων. ΣciOoc, Νι:οελληvικη Φιλολογία, ·Εν 'ΑΟΊ)νοcιζ 1868, σ.
250. 5. Tciσou Γριτσοποuλου, μv. έργ., σ. 176. 6. 'Ανοcστοcσίοu Γοpοίοu, "Βίος Ε\ιγενίοu Αίτωλοu», στο εpγο
το\ί Κ. ΣciOoc, Μεσαιωvικη Βιβλιοθη'κη, τόμ. Γ', Έν Βενετίοc 1872, σ. ~& .
28
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
θυμοuσθοcL συνέβοcLνεν» 7 , ποcρουσLοcζετοcL ά.πο το \.ι ς βLΟγpιi φους του ό
.Η σε
ΕύγένLΟς .
ά.ντLθεσΥ) ομως των δύο ά.νδρων έπεχτεLνότοcν ΚιΧL
θέμοcτοc
συνέπεLιΧζ
θεολογLκΥjς
ΚιΧL
έχχλησLοcσηχ"Υjς.
Μονοcχος χοcτοc σύμπτωσLν 8 χoct «χοcτ' εύχοcφ(οcν θεολό γος»9 ό
ΘεόφLλος,
ά.ποβιiλλεL το μονοcχLχΟ σχ"Υjμοc χοc1.
πocpocπocLεL θεολογLχοc, «νοcυοcγήσοcς πεpt τ~ν π(σην» (Α • Τιμ.
1, 19) 10 .
ιι 'ΥπΥJpετε'L τ~ν
ΈχχλΥ)σLοcν χoct μιiχετοcL
προς οcύτήν». ΠοcpουσLιiζεL «"':οcσεLς ά.νηθεολογLΚοcςη 11 χoct χοcλβLνLζεL στο ζήτΥJμιΧ τ"Υjς μετοcβολΥjς στ~ Θ. ΕύχοcpL στ(οc12. Το ά.ντιθετο ό ΕύγένLΟς: 'ΑσχΥJτ~ς δόχψος, έχ χλΥJσLοcσηχος ποψένοcς ύποδεLγμοcηχός, ποcτεpLΚος στ~
θεολογ(οc του κοc1. ιιούδεμLοcς λύμΥ)ς μέτοχος, των τε ε'Cτε λοcηνLχων, ε'ίτε χoct λουθΥ)pιΧνLχων, ε'ίτ' οuν χοcλου'LνLχων
οc[pέσεων, ά.λλοc χοc1. τούτων χά.χε(νων όίσπονδος έχθρός» 13 •
Q[ ά.νnθέσεLς οcύτες θοc όδΥjγήσουν έποcνεLλΥ)μμένοc σε δLιΧΚΟΠ~ των σχέσεών τους, μέχpL όpLστLΚΟU τεpμοcησμοu τ"Υjς συμπορεύσεώς τους.
7. Αύτόθι. Kocτoc τον Γ όpοιο κocl οcλλοι μοcΟr,τΕ:ς το σ Θεοφίλου οcκολουΟοσσοcν το ποcροcοειγμοc -:-οσ
8. f.ργ., σ.
F.:,Jγενίου.
Ηλ. σ-:-οϋ Τ Γpιτσοπο·)λου, μν. έργ., σ.
85,
ση μ.
177. !'\.
Τ~φοcκη, μν.
109.
9. Ν. Τ~ιροcκη, δ.π., σ. 87 κocl σr,μ. 122. 10. Koc-:-oc τον Πoc-:-pιcipχr, ΔοσίΟεο, ό Θεόφιλος
έοίοοcσκεν ιιέν μΕ:ν
τfι φιλοσοφί~ τον ciΟεϊσμόν, έν οΕ: τfι Οεολογί~ τον κοcλβινισμον» (Περί ru)ν έν 'lεροσολύμοις πατριαρχωσάντων, σ. τΊ;ς κρίσεως κocl ό
χρισ-:-ιοcνικf, (μν.
Κ.
Βοcκοcλόποuλος
1172).
Πocpoc τ-fιν uπερβολΊ;
σημειώνει: ιιφοcίνετοcι οτι
+,
-:-ou πίσ-:-η [s<,. -:-οσ Θεοφίλοu] οΕ:ν ~-:-οιν cir.:όλu-:-oc στοcΟεpΊ;n f.ργ., σ. 321). 11 .. Τ. Γpι,σοποuλοu, μν. έργ., σ. 187. 12. Βλ. ;\/. Τζφοcκrι, δ. π., σ. 90 έ.έ. 13. 'Αν. Γόpοιος, δ.π., σ. 475.
θ. ΚΟΡΤΔΑΛΛΕτΣ
2.
-
29
ΕτΓ. ΑIΤΩΛΟΣ
"ΕχεL ~δΊ) έπLχεφΊ)θε~ ~ έπLσ~μιχνση των ιχtτ(ων
τijι; δLιχφοροποL~σεωι; των δύο σοφων τοϋ Γένους ΔLδιχ
ι:n<«λων, άλλα κιχτα τ~ yνώμΊJ μας δεν άνιχζψοϋντιχL σ'~ν όρ&η κιχτεύθυνση 14 • τα ιχ'lτLιχ τΊjς δLιχφορας των δύο άν8ρών, οχL μόνο εLς οσιχ άνιχψέροντιχL στο χιχριχκτ~ριχ τους,
ιiλλα κυρ(ως στ~ θεολοyLκ~ πορε(ιχ κιχl τ~ν πολLτε(ιχ τους ώι; έκκλΊ)σLιχσηκων προσώπων, δεν εΙνιχL τόσο έπLφιχ
νc~ιχκα ΚΙΧL έξωτερLΚΟC, οσο ψΙΧLνοντιχL, άλλ' ο\.ίτε ΚIXL μόνο ψuχολοyLκοc. "Άλλωστε ό δLχιχσμος ιχύτός δεν έντοπ(ζΗιχL
ιiποκλεLσηκα στ~ν περ(πτωσΊ) των προκεφένων προσώ Π(ι)ν, yLιxτl έχεL πολλα άνοcλοyιχ σέ προγενέστερους κιχl
14. Χοιροιχτr,ριστιχο ποιριiδειγμοι ποιρόμοιοις προσπιiθειοις ο χρι τιχότοιτος
ίστοριχος
τ-ϊjς
Νεοελλψιχ'ίjς
Λογοτεχνίοις
Κ.
Δ-ημοιρiiς.
Έπισ-ημοιίνει τ~ διοιφοριi ιiνιiμεσιi τοuς χοιl τ~ν έρμψεύει μΕ: βοίσ-η τlς προσποθέσεις τοu:
"' Ολότε):οι διοιφορετιχο φως ιiπο τον διiσχοιλό τοu
Ιiχτινοβολεί ό Εύγένιος Γιοιννούλr,ς, ό Αtτωλός, σΕ: ολο -:ον έλλ-ηνιχο
χώρο. Διδοιχτιχος είνοιι ~ ό ποcροιλλr,λισμος ιiνιiμεσοι στο μοιθψ~ κοιt στο διiσχοιλο. Σχλ-ηpοt χοιt οί δuό, οπως τοιιριιiζει στtς γενιΕ:ς πο\.ι
ιiνεβοιίνοuν. Μιi ένί;J τόν Κοpuδοιλλέοι ή άvησυχία τώv χρόvωv τον φέρνει προς μιιi έξωτερίχεuσ-η χοιt ιiστιiθειοι, ό Εύγένιος τρέπε-:οιι προς τον
έοιuτό τοu χοιt φθιiνει ώς τ~ν όίσκ-ησψ>. (Κ. Θ. Δ-ημοιρii, 'Ιστορία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, "Ιχοιρος,
4 1968,
σ. 61/62). 'Αξιοπρόσεχτες
a:Ινοιι ο[ χρίσεις -;ou τ. Γριτσοπούλοu (μv. f.ργ., σ. 179): ιι' Ο χοιροιχτήp τοu μοιpτuρεί ιiνώμοιλον yuχιχον ίiδοιφος. [ ... J 'Ανικοινοποί-ητος ιΧν ·θρωπος έρχόμενος εtς ιiνοιστροφ~ν μΕ: τοuς νέοuς τ-ϊjς έποχ-ϊjς τοu χοιt όφε(λων, οcν μf, τι όίλλο, νιi στερεώση τ~ν π(στιν των προς τ~ν ζωήν, τ~ν Όρθοδοξίοιν χοιt το έθνος. Είνοιι φοβερόν, οτι προς τιi τρίι:χ
μεγιiλοι οιύτιi στοιχείοι, χιiριν των όποίων έφοιίνετο ό Κορuδοιλλεuς
ιiνοιλισχόμενος, ό Ίδιος δΕ:ν έπίστεuεν, 'ίσως δΕ: χοιt έπολέμει ένοιντίον των μuστιχοc ~ φοινεροc». Δ~ν είνοιι ομως εύστοχος 'ή ποιροιτήρ-ησr,:
ιι 'Αλλιi χοιιροσχοπων [ ό Θεόφιλος] χοιt ιiμφιτοιλοιν-:εuόμενος χοιτώρ
θωσε νιi μείνει έξω τ-tjς οιύσi-ηρiiς fιθιχ'ίjς έντος τ-tjς όποίοις τοποθε τεϊτοιι π.χ. ό μοιθ-ητf,ς τοu Ε~γένιος Γιοιννούλ-ης» (σ. 85). 'Η διοιφορό τροπος ~θιχ~ τοποθέτr,σ-η δΕ:ν είνοιι ιiπροUπόθετος. Προ-ηγείτοιι, οπως
6ιΧ. Βοuμε, 'ή διοιφοριi στ~ν (έσωτεριχ~) πνεuμοιτιχ~ -μΕ: τ~ θεολογι Κοεχχλ-ησιοιστιχ~ σr,μοισ(οι τοu οροu- τοποθέτ-ησ-η των δύο ιiνδρων.
30
ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
μεταγενέστερους χρόνους. κτΎjρες καl
OL
Ot φύσει aιαφορετικοt χαρα
έξωτερικες συνθΎjκες όίσκΊ)σαν προφανwς σε
κάποιο ποσοστο τ~ν έπ(aρασ~ τους. 'Η αtτ(α ομως τΎjς ά.ντιθέσεως εΙναι, όπωσa~ποτε, πολU βαθύτερΊ) καl ούσια
σηκότερΊ), ΚαL οχι τόσο έξωτερικ~, ΟσΟ πνευμαηκ~. Είναι -κατα τ~ν προσωπικ~ μας κρLσΊ)- +ι aιαφορα το ποθετ~σεως ά.πένανη στ~ν παράaοσΊ), +ι aιαφορα «όawν β(ουι>, +ι aιαφορα φρον~ματος καl πνευμαηκότψας .
.ο
Κορυaαλλεuς εΙναι ενα ά.πο τα χαρακτΊ)ριστικό
τερα συμπτώματα των tδεολογικwν μετασχΊ)μαησμwν
στο Γένος μας κατα τ~ν περ(οaο τΎjς aουλε(άς καt πολU
έκφραστικ~ περ(πτωσΊ) τοποθετ~σεως ά.πένανη στ~ σχέ σ'l) π(στεως καl γνώσεως, θεολογ(ας καl έπιστ~μΊ)ς. 'Η
παράaοσΊ), στ~ν όπο(α έξ ά.ρχΎjς ένετάχ.,θΊJ~ ό Θεόφιλος 15 , καt 'ή πνευμαηκ~ πορε(α τ~ν όπο(α άκολούθΊ)σε, aι(σταν ται aιαμετρικα προς τ~ν παράδοσΊ) καl tδεολογικ~ πορε(α τοu Εύγεν(ου, καt έaω θεμελιώνεται 'ή θεολογικοεκκλΊJ σιασηκ~ aιαφοροπΟLΊ)~ τους.
'Η γραμμ~ τΎjς παραδόσεως, στ~ν όπο(α έβάaισε ό Θεόφιλος, έκτεινόμενΊJ προς τα όπ(σω, περνα ά.πο τον Πλ~θωνα,
τον Βαρλαάμ, τον
'Ιταλό, τον Ψελλο καl
φθάνει μέχρι τον ΏριγένΊ). ΠροεκτεινόμενΊ) aε στα νεώ τερα χρόνια aιαθέει το ΚLνΊ)μα τοu έλλΊ)νικοu aιαφωη
σμοu, στ~ aυηκότροΠΊ) κατεύθυνσ~ του, καt κορυφώνεται στον Κορα~ καl τον κύκλο τwν μαθψwν καt όπαawν του,
15.
Χοιροιχττ,ρισηχο εΙνοιι ότι χοιt οί βοισιχΕ:ς σπουδές του γ(
νοντοιι στο
Κολλέγιο τοϋ
'Αγίου
'Αθοινοισίου στ~ Ρώμrι χοιt στο
Ποιτοcβιο, ένδύετοιι δΕ: το μονοιχιχο σχ'ίjμοι χοιt χειροτονεϊ:τοιι πρεσβu
τερος χωρtς χοιμίοι Ε:φεσ'tj γιιΧ τον μονοιχισμό, χωρlς προετοιμοισ(οι οcσχrισ'fl, χοιt μiiλλον μΕ: tδιοτελεϊ:ς σχοποuς, γιοc νοc το ιiποβοcλει σχεδον
ιiμέσως. Βλ Κ. Σοcθοι, μv. έργ., σ.
160.
250
έ. χοιt τ. Γριτσοποuλου, δ.π., σ.
θ. ΚΟΡΤΔΑΛΛΕΤΣ
-
ΕΤΓ. ΑΙτΩΛΟΣ
31
μέχρι σήμεροt. Εrνοιι μια ποtράδοση, ποu ποtτερικά, δ·1Jλ. έ)()(λ'r)σιοισηκά θεωρούμεν'r), σφροtγίζετοtι άπο τ~ν άπο τuχίοt στ~ διοtσύνδεσ'r) έκκλ'r)σιοισηκ~ς πίστεως κoct έπι στήμ1)ς, «άνωθεν» κotl ιιέπιγείου>> σοφίοtς (πρβλ
3,15
Ίακ.
ε.)' 6 •
'Ο Θεόφιλος έ_ντά...χ..~ΊJ~ε κoct_ λe:ιτ_οt)_ρy!Jσε_ σε ε~οι yν~-:
_ι~::~~~;_'~.Ρ~.ι: στο.: όπο~ο άποθεώνετοtL ό όρθος λόγοζ. ΚotL
ιχνat>('r)ρύσσετοιι ό μονοιδικος όδ1)γος τοu άνθρώπου στ~ν άνοtζ~τ'r)σ'r) τ~ς άλ'r)θείοις κοιt λυτρώσεως. 'Όσο κοιl οcν αuμ.π(πτει ~ τάσ'r) οιύτ~ με τ~ν πνευμοιτικ~ πορε(οι τ~ς Δ~ς στα νεώτεροι χρόνιοι, δεν πρέπει νά θεωρε~τοιι χΑηρονομίοι μόνο τοu δυηκοϋ πολιησμοu, γιοιτl εχει βοι
θLtς ρίζες ΚotL στ~ν έλλ'r)νικ~ άνοιτολ~, οπως φάν1)Κε με τ-ήν άνοιγένν'r)ση τών κλοισαών σπουδών άπο τον ΙΑ' οιι
•Η
πνευμοιηκ~ πορείοι κοιl τ~ς έλλ'r)νικ~ς άνοιτολ~ς εrνοιι
3\πλ~. 'Απο τ~ μιά βρίσκετοιι ~ έκ~λ'r)σιοιστικ~ όρθόδοξ1) παtράδοσ'r), ~συχοισηκ~ κοιt άποφοιηκ~, πορε(οι θεώσεως, άαχ'l)τικ~, σωμοιτικ~ κοιl προικτικ~, ποu στ'r)ρ(ζετοιι σε
σuyχεκριμέν1) γνωστικ~ μέθοδο: κάθοιρσ'r) τ~ς κοιρδίοις ιiπο τα πάθ'r), φωτισμος τ~ς κοιρδίοις άπο το
"ΑγLΟ
Πvείίμοι κοιt δοξοισμος (θέωσ'r)), ποu συνιστα τ~ν τελείω σ-η τ'i}ς άνθρωπίν1)ς ύπάρξεως μέσοι στ~ θέοι τ~ς άκτιστ'r)ς
36ξιχς κοιt βοtσιλε(οις τοu Χριστοu .• Η προφψικ~- άπο στολικ~ κοιt ποιτεpικ~ ποιράδοσ'r) τ~ς 'Ορθοδοξ(οις άπορ
ρ(πτει τ~ν άφ'r)ρ'r)μέν'r), στοχοιστικ~- φιλοσοφικ~ θεώρ'r)σ'r) τοi) Θεοu, έπιμένοντοις στ~ν έμπεφικ~- άσκ'r)τLκ~ προσέγ ΎL~ του. "Οργοινο τ~ς θεολογικΊjς γνώσεως εrνοιι κοιτά
~ όρθόδοξ'r) ποιράδοση ό «νοuς>>, ΠΟU οτοιν λειτουργε~
4pe&, έ8ράζετοιι μέσοι στ~ν κοιρδιά κοιl πού διοικρίνετοιι ~6. Βλ. ποιποι-Φιλοθέοu Φιfροu, Ή άπόγvωση τfίς Δύσεως rcai ή της 'Ανατολής, 'Αθ-ι)νοι 1982, σ. 137 έ.έ.
32
IIAPA.lOΠI ΚΑΙ Α.\.\ΟΤΡΙΩ~ΙΙ
σuνάμα απο το λογικο ποu έχει κέν,ρο ,ον έγκέφαλο.
Μόνο ό μ~ κεκαθαρμένος (στ~ν καρδιά) ταu7ί~ει «νΟU)) και λογικ~ και σuγχέει τις λει τοuργ[ες 70Uζ 17 • τα γνωσιολογικά, λοιπόν, κριτήρια 7Ίjς 'Ορθοδοξίας εΙναι διαφορετικά ά.πο έκεϊ:να τοu λογοκρατοuμενοu ά.ν θρώποu.
Με τον άγιοπνεuματικά φωτισμένο «νοuν)) ό
όίνθρωπος γνωρίζει το «γνωστον)) τοu Θεοu, τις όίκηστες ένέργειές τοu. Με
70 λογικο (διάνοια) γνωpί~ει 7Ον κ τι
στο κόσμο, μέσω τΊjς έπισ,ήμΊJς. 'Η 'Ορθοδοξία διακρί-
-··-
···---·----
νε,h_ ε,σι..t_~ ε'LδΊJ γνώσεως και γι' αu7ο δεν μπορε~ .':t!'τε
νά _ε~\Ιιχι_ έ~ιχν.τ~ο~_!cψ _όρ~()tί .λόγοu, ιι~~λογικrg> .<,<αι
;;Ιιfuστ:v·~ή)), άλλά γνωρίζει τα ορια τοu:Τ\ατι το ι
•
-
αντικειμενο
ναι
' το
7ΊJς
• ' ιιuπερ
•
ορ
θ ο σο ~'ξ ou-
λ' ογον)),
ι κα7L
τΊ)τες τοu όρθοu λόγοu.
'
•
εκκ
λ Ί)σιασηκης « β ι uτ:ερ αινει
'
ποu
ι
εL-
-:-Lς
~ ι οuνατο-
γνωσεως
'
7
Η σuγχuστι σuνετ:ως των γνω
σηκων όργάνων ιινοu)) και λόγοu, όδ-ηγεϊ: ά.ναπόδραστα στο παρά-λογο.
'Α ν7ίθετα +ι
λει τοuργία τ1jς λογικΊjς
δuνάμεως τοu έγκεφάλοu μέσα στ~ θέα των ά.κ-:-ίστων λόγων ~ ένεργειων τοu Θεοu στ+ιν κτίστι, διά μέσοu τΊjς άγLοπνεuματLκά ά.τ:οκα-:-αστ-ημέντις ιινοερας λει -:-οuργίας))
(ά.διαλείπτοu πpοσεuχ'Υjς-μνήμΊJς Θεοu) όδΊJγεϊ: και στ+ιν έτ:ισ7-ημονικ+ι ΟεώpΎ)σΥj τής κτίσεως ιιέμπετ:λr;σμένΊJς έν τyj δόξη τοu Θεοu)) και «έν φuσεως
-:-ou
-:-yj δόξrιη τ1jς ά.νθρωπίντις
Χριστοu.
ou θ ει-
αuτ'Υ) τr,
γνωσιολογικi) τ:ορεία- χάνει τα κριτ-ήρια τ1jς
'Ορθο
'Ο
' ορ ' θ οοο ~ ξ ος
μ'Υj
1
' '
'
'
~· -αu-:-ος ποu οεν ακο λ
' '
'
δοξίας και όδ-ηγεϊ:ται σε πίσ-:-'Υ) λογικ~- ιδεολογική, οπως
εΙναι ολες οί αίρέσεις. ··~-~~(Χ~~ϊ: ~ μέθ~~~5 .:'~7..ό~ο δόξ~~.:~J5-~λησιαστικ1jς γνωσιολογιας, τότε ή τ:ίσ7η με-
17.
Rλ. Γ. Δ. Με-.οcλλ τ,νο::ί, f.ϊσαγωi'ΙΙΟJ πρόσβαση στην όρΟόδο(,η
τrνι:υματικότητα. σ.- ο πεpιοο. «Lr,μocoιoc», -.ε.::iz.
9 ( 1984 ),
π.
18-22.
θ. ΚΟΡΤΔΑΛΛΕτΣ
33
- ETI'. ΑΙΤΩΛΟ};
τιχβιΧλλεται σε (ίδεολογικο) σύστ'Υ)μα Ορrισκευηκwν άρ
ν και εννωω~ ':;Ο~ ~:;.?~~~Y.':S. ..~"'.o_H_ι.~A.cr:rQ.ν.. .!'.ρ.~.I.~~o έλεγχο τοϋ λοyικο~,- ~~~σ~~~-:~ι_j_~::;?..e.eiz:.:r~:::_~, '"tιχπ ο σα ~~~~:~-~ς. μ~ ___τ_clλ
μ:;ς έχει γνωρίσει τέτοιες συγκρούσεις, ποu έφΟασαν ~q:rα ·σε όριακα σΊJμε~α, οπως ~ Εtκονομαχία, +ι άντί θεση ~συχασμοϋ- άντιΊJσυχασμοϋ καt +ι κολυβαδικ~ έριδα.
-·τον ά.πόλυτο όρθολογισμό του φανερώνει ό Κορυδαλ λεuς στ~ (μiiλλον βέβαιΊJ) &ρν'Υ)σΊJ τΎjς μεταβολ~ς κατα τ+ι Θ. Εύχαριστία, ποu γίνεται με οπλα φιλοσοφικα- άριστο
τελικά, μολονότι '})θελε να <
• Φαίνεται ά.κόμ'Υ) στο έπι χείρΊ)μιΧ του έναντίον έκείνων, ποu τον κατrιγοροϋσαν για ιiποδοχ~ τοu καλβινίζοντος ιζ' &ρθρου τΊjς Λουκα:ρείου όμολογίας: ά.πα:ιτοuσε «αύ'ί}> μiiλλον πεισ,έον, φιλοσόφψ
δντι, ~ &λλCJ.> 'ινt τwν μ~ 'Lσα ":'OUτCJ.> τ~ν φιλοσοφία:ν πεπαιδευμένCJ.>n 19 • Φαίνε,αι άκόμ'Υ) καt στtς κοσμολογικές του ιiντιλ~yεις, ποu άναφοuν τ~ν πίσ''Υ) τΊjς 'Εκκλrισίας του. Για_τ~ν
'Ορθοδοξία ομως τα δόyμ.ιχ,_ιχ gεν__ _i_~ο:
τελοϋν ~-~φ,Ι)~?;t~ψ_ξ;~, ά.λλ' έκφρασrι ά:γιοπνευ....
ματικΊJς
~
;
· · · I ····-··-, .....
εu.πειριας.
Ο
\
,
Κορυδαλλευς
·
πιστευε,
,,
οτι
·ι ~
...
ως
φιλόσοφος- διανοούμενος, κα":'ενόει καλύτερα άπο όίλλοuς
τα δόγματα. 'ΟρΟόδοξα ομως γίνεται διάκρισrι άνάμεσα '
~
ι
~ι
.....
'
ι
'
ι
στΊ) οιατuπωση 'ου οογμα":'ος και σ":''Υ)ν κατανο'Υ)σ-η του.
'Η
'
'
' λ ογικα'
'
'
πρω''Υ) γινετα:ι με κησ":'α-
μεσα.
Τ'ο Ο εο λ ογικο'
όμως περιεχόμενο το'J δόγματος (7ο «πwςn) παραμένει πάντα μυστ-ήριο, ούδέποτε κα,ανοούμενο λογικά, άλλα
βιούμενο καt γνωριζόμενο στ+ι φωησμένΊJ άπο ':'Ο "Α γιο η"Υε-
.
~'
f
f
ι
'
\
f
υμα καροια, 'Υ) οποια μονrι και υπ
t
'
\
\
αuτες ης συν
18. ~- Τ~ιροcχ-ι;. μΙ'. ί:ρ;·., σ. 87 έ.έ. •.~ 19. Κ. LocOoc, Νι:οιλληι•ικfι Φιλολο;·ία, σ. 2:-J 1.
e-
rικες
34
!ΙΑΡΑ.lΟΣΗ
ΚΑΙ
Α.\.\ΟΤΡΙΩΣΙΙ
δuνιχτιχL να Οεολογεϊ:, να «πpοφΊ)τεuεL» ΟΊJλΙΧο~, έκφρά ζοuσιχ τl.ς πνεuμιχηκΕ:ς έμπεφ(ες τΊJς 20 •
Τ~ν έλλΊ)ν(ζοuσιχ γpιχμμ~ των ιχ[pεηκwν -
μένων ~ ά.κΊ)pύκτων- ά.κολοuΟεϊ: ό
ΚΕΚΊ)puγ
ΘεόφLλος κιχl γt'
ιχuτο όδΊ)γεϊ: στο δuηκότpοπο, ιχuτόνομο κιχl άνθρωπο-
20. T1jv εύστοχότερrι έκΟε=. των γνωσιολογικών οcρχwν τ-1)ς όρ0ο3όζοu θεολογίοις μiiς ποιρέδωσε ό θεόπτrις οcγιος ΓρΊ)γόριος ό Θεολόγος: κοιt ιι-:-ούπίκλψ» ιιού ποιν-:-ός, ώ ou-:-OL, το περl Θεοu φιλοσοφε'ίν, ού ποcν-:-ός, ούχ οu-:-ω το πρiiγμοι εuωνον κοιl -:-ω~ χοιμοιl έρχομένων.
Ιlροσθ~σω 3έ, ούδΕ: ποcντο-:-ε, ούδΕ: πiiσ1ν, ούδΕ: ποcντοι,
οcλλ' εσ-:-ιν οτε, κοιl οlς, κοιl έφ' ο σον. Ού ποcντων μέν,
tn
των
έξ"t)-:-οισμένων κοιl διοιβεβrικότων έν Οεωρί~ κοιl προ τού-:-ων κοιl ψuχ-ΙJν κοιl σwμοι κεκοιΟοιρμένων Υ, κοιθοιιρομένων, το μετριώ-:-οι-:-ον.
M-IJ
κοι
Οοιριi) γ.Χp όίπ-:-εσθοιι κοιθοιροu -:-uχον ούδΕ: οcσφοιλές, ι;',σπεp ούδΕ: όψει σοιΟρ~ f.λιοικrjς ιiκτ'ίνος. "0-:-ε 3έ; 'Ηνίκοι οcν σχολ-ΙJν όίγωμεν ιiπο τ'ίjς Ιf.ζωΟεν ίλύος κοιl τοιροιχ'ίjς, κοιl μ1; το 1;γεμονικον ήμwν σuγχέ"t)-:-οιι το'ίς μοχθΊ)pο'ίς -:-ύποις κοιl πλοινωμένοις, οίον γροcμμοισι πονηρο'ίς ιiνοιμι γν•Jν-:-ων κοcλλΊ) γροιμμοc-:-ων, η βορβόp(J) μύρων εύω3ίοιν. Δε'ί γοcρ τ
ον-:-ι σχολιiσοιι, κοιl γνι7Jνοιι Θεόν. Κοιl ο-:-οιν λά.βωμεν κοιιpόν, κρίνειν Οεολογίοις εύΟύτrι-:-οι. τίσι 3έ; Οίς το πρiiγμοι 3ιοc σποuδ'ίjς, κοιl ούχ ώς
lf.ν -:-ι -:-ων οcλλων κοιl -:-οίϊ-:-ο φλuοιpε'ί-:-οιι fιδέως, με-:-ιΧ -:-οuς ίππιχοuς-κοιl
-:-oc
Οέοι-:-ροι κοιl τοc ~σμοιτοι, κοιl -:-1;ν γοιστέροι κοιl
-:-oc
ύπο γοιστέροι· οlς
κοιl τοuτο μέρος -:-ρuφ'ίjς, ή περl -:-οιu-:-οι έρεσzελίοι κοιl κομψείοι των οcντιΟέσεων. "Γίνοι δΕ: φιλοσοφΊ)-:-έον κοιl έπl πόσον; 'Όσοι ήμϊν έφικτά., κοιl έφ. κοιθάπερ
οσον
+.
τοu οcκούοv-:-ος έ:ξις έφικνε'ί-:-οιι κοιl 3ύνοιμις 'ίνοι μ+,
οι[ uπεpβοcλλοuσι:χι
-:-ων φωνών
Υ.
-:-ων
τροφι7Jν -:-+,ν ιiκο1;ν
βλάπτοuσιν η τοc σώμοc-:-οι· εί βούλει δέ, -:-ών φορτίων τοc ύr:έ:ρ δύνοιμιν -:-οuς ·~ποβοιίνον-:-οις, -η -:-+,ν γrjν -:-ων ύε-:-wν ι;[ σφοδρό-:-εροι· οuτω δ-ΙJ κοιl οUτ-οι -:-ot::; σ7εpροLς, 'lν' οϋτως ε'ίπω τών λόγων κοcτ-οcτ:ιεσθέν-:-ες κοc!.
βι:χρ•JνΟέν-:-ες ~Ί)μιωΟεϊ:εν κοιl είς -:-+,ν οcρχοιίι:χν 3ύνοιμιν». Α'ίρει δΕ: ό ιΧγιο:: κοιl γνfισιος θεολόγος -:-'ijς
'Ι<:κκλrισίοις κιiΟε κίνδυνο ποιρεζ"tjγήσεω::
riπo τοc λόγιοι -:-ου οιύ-:-οc, προσθέ-:-ον-:-οις: tιΚοιl ού λέγω τοuτο, μ+, δεϊν ποcν-:-ο-:-ε μεμν'ίjσΟι:χι
Θεοu·
μ1;
πιiλιν έπιφuέσΟωσι:χν 1;μϊ:ν
εiίκολοι κοιl -:-ι:χχεϊ:ς. ΜνΊ)μονευ-:-έον γοcρ Θεοu μiiλλον
r,
ot
ποcντα
οcνοιπνεuσ-:-έον·
κοιί, εί οίον -:-ε -:-ο\Jτο είπε'ίν, μr.δΕ: όίλλο η Ί) τοu-:-ο προικτέον. Κιiγι:, τών
έποctνούντι.ιJν
εLμ!.
τΟν
λόγον,
δc; μελετiiv -iJμέp~ς κιχ!. vuκ-:-0:::
3ιοικελεύε-:-ι:χι· κοιl έ:σπέροις κοιl πρωί κcxl μεσrιμβρίοις διτ,γεϊσΟοιι, καl
θ. ΚΟΡΤΔΑΛΛΕΤΣ
-
Ετr. ΑΙΤΩΛΟΣ
35
χ.εντρLκό, δLαφωτLσμό 21 , ποu θα θέσεL ύπο άμφLσβ~τΊJσΊJ -καt ό ΘεόφLλος το έκαμε στ~ν πράξΊ)- τ~ λυτρωηκ~ πλΊ)ρότψα τΎjς παραδόσεως μΕ: άπόλΊJξΊJ τ~ σχετLκοποLΊJ ιrl) τ-ης 22 •
Τ~ν πατερLκ~ γραμμ~ τΎjς παραδόσεως θα
ιiκολουθ~σεL, άντιθετα, ό ΕύγένLΟς, γενόμενος πρόδρομος τοu άλλου Εύγεν(ου, τοϋ Βουλγάρεως, των Κολυβάδων χ.αt τοϋ Πατροκοσμii τοϋ Αtτωλοϋ. Στο σ-ημε~ο δΕ: αύτο ΙγκεLταL προ πάντων καt κυρ(ως ~ συμφων(α τοϋ Εύγε νιου καt τοϋ Κοσμii καt οχL μόνο στ~ν i.εραποστολLκ~ κα~ ιύλογείν τον Κuριον έν ποιντl κοιιρt;;· εt ilε\ κοιl το Μωuσέως εtπείν,
κοιτοιζόμενον, διοινιστοcμενον, όδιιιποροuντοι, ο,τι οlίν οcλλο προcττοντοι,
κοιι τjj μνήμr. τuποuσθοιι προς κοιθοιρότ-ητοι. 'Ώστε ού το μεμνΊjσΟοιι &'r)νεκως κωλύω, το Οεολογείν δέ· ούδΕ: τ-ην θεολογίοιν, wσπερ ιiσεβές, ιΧλλιΧ τ-Υ)ν ιiχοιιρίοιν- ούδΕ: τ-ΙJν διδοισχοιλίοιν, ιiλλοc τ-ΙJν ιiμετρίοιν. ~Η μέλιτος μΕ:ν πλ-ησμον-ΙJ κοιl κόρος έ!μετον έργοcζετοιι, χοιίπερ οντος μέλιτος, χοιl κοιιρος τι;; ποιντl προcγμοιτι, ώς Σολομωντι κιiμοl δοχεί,
χοιt το χοιλον ού χοιλόν, οτοιν :ι-IJ χοιλως γίν-ητοιι ... )). Α' Θεολοyιιcι'ις Αι'ι yος,
§3,4, P.G. 36 13-16. ΓιιΧ. τ-ΙJν ίtννοιοι τΊjς όρθοδόξοu ποιτεριχΊjς θεολογίοις βλ. το χεφ.
ιιΑuτοσuνειδησίοι χοιl χρέος τΊjς όρθοδόξοu Οεολογίοις)) στο ίtργο τοu π.
'Ηλ(οι Μοιστρογιοιννοπούλοu, Το πολίτευμα τώv Χριστιαvώv, Θεσσοιλο ν!χ")
1975,
σσ.
22-36, οποu χοιl ιiνοιφέροντοιι ο[ σ-ημοιντιχότερες
όρθόδοξες μελέτες κοιl ιiνοιφορέ:ς στο θέμοι. ΓιιΧ τ-η σ-ημοισίοι τοu ιιδόγμοιτος)) βλ. Α. Θεοδώρου, 'Ιστορία Δογμάτων, Α', 'Εν 'Αθήνοιις
1963, σ. 10 έ.έ., Μ. Φοιροcντοu, Θι:ολογικαί όψι:ις τού δόγματος, 'ΑΟ'fj 1969 (ιiνοcτ. ιiπο τ-η ιιθεολογίοι))), Π. Εύδοχίμωφ (μετοιφρ. Α. Τ.
νοιι
Μοuρτζοπούλοu), Ή 'Ορθοδοξία, Θεσσοιλονίκ-η 1972, σ. 235 έ.έ., χοιl !8(ως πρωτ. 'Ιωοcννοu Ρωμοινίδοu, Δογματική καί Συμβολική Θεολογία τίk Όρθοδόf,οΙJ Καθολικής 'Εκκλησίας, τόμος Α', Θεσσοιλονίχr, 1972 σ. 10 έ.έ., 45 έ.έ., 213 έ.έ. 21. ΚοιτιΧ τον ι:Ι. Ί'soιιrkas (μv. έργ. ), σ. 197: "(:oryιlalee peω donc etre consideree ωmme le premier ι'η date ιles propagatι,ιιrs de l'influence occidι,ntale erι Orierιt". Πρβλ. σ. 211 έ.έ. 22. Βλ. Ν. ΤζιριΧχ-η, όπ.π., σ. 87 έ.έ. ιιΤι;i γοcρ φιλοσοφίοιν
-οίίντι τέλος, -η τιϊJ Θειjι όμοίωσις κοιτιΧ. το δuνοιτόν)), γροcφει ό ~όφιλος (l'sourkas σ. 225, σ-ημ. 3). ιι' Η φιλοσοφίοι μόν-η τον οcν "'Ρfιιπον θεον ιiπεργοcσοιι δύνοιμιν ε'Ι.ληχε)) (αύτ., σ. 219, στ,μ. 2).
36
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
ΟLΟακτLκ~ τους aράσΊ), ποu aέν ε!ναL παρα ~ φανέρωσΊ) τοu ΚΟLνΟU φρον~ματός τους.
3. . Η άνaρων -
πνευματLΚ~
αυτΊ)
ΟLαφοροπΟLΊ)σΊ)
των δύο
Θεοφ(λου καt Εύγεν(ου- ά.ναφα(νεταL στ~ν
πορε(α τοu β(ου τους. Το προβάοLσμα τΊjς φLλοσοφ(ας
έπLστ~μΊ)ς ( τΊjς ιιέπLγε(ουΙ> σοφ(ας) καt ~ προτεραLότψά τΊ)ς στον ΘεόφLλο ε!ναL ά.πόλυτα, τοu ΟΊ)μLΟυργοuσαν aέ τ~
φυσ(ωσΊJ
τοu κατέχοντος τα φωτα τΊjς γνώσεως
έπLστ~μΊ)ς, όπως ε'Laαμε παραπάνω.
, ο
:ησεωρι
,
αρkqτοτε
λ
, 23 . L,?f-Oς
•
Η
φL
λ
7
,
Η ταν «έκ πεποL-::
οσοφLα
7
Ί)ταν
•
ο
,
κανονας
τΊjς ζωΊjς του. 'Η έκκλΊJσLαστLκ~ π(στΊ) ύποτάσσεταt στ~
φLλοσοφ(α καt γνώσΊ), τ~ν όπο(α οtακονοuσε 24 • Το ότt aέν ~ταν «&θεοςιι 25 οέν σΊ)μα(νεL ά.ναγκαστLΚά, ότL fιταν ΚΙΧL όρθόδοξος, ά.φοu ~
'Ορθοaοξ(α ώς «τρόπος ζωΊjςιι aέν
προσοLόρLζε τ~ν ϋπαρξ~ του. ''Άλλωστε καt μόνο ~ ά.~ο λυτοποLΊ)σΊ) τΊjς φLλοσόφ(ας όο'Υ)γεi: έξω ά.πο τα όρθόaοξα πλα(σLα έρμΊ)νε(ας τοu κόσμου. ΓL' αύτο καt ot Πατέρες όλων των αtώνων, χρΊ)σLμΟΠΟLΟUν τ~ γλώσσα τΊjς φLλο σοφ(ας, ά.λλα aέν ε!ναL φLλόσοφοL .• ο Κορυδαλλεuς π.χ. «ά.ρνεί:ταL τον κληραον θεολόγον εtς θέματα έρμΊ)νε(ας
των φυσLκων φαLνομένωνιι 26 -ΚαL ή έρμ'ΥjνεLα του γ(νεταL
23. ~. Τζιροcκrι, μv. έργ., σ. 85. 24. Κοι-:ιi τόν α. Tsourkas (δπ.π. σ. 208), "il !~SI Ιrορ eρris de ρlιilosoρhiι~. troρ corινoinι:u ιJι· sa lιaule valeιπ, μοιιr renonι:er a ce tjUi ~Ιaίι devι~nιH~ ροιιr lui la verital!lι· foi". 25. 'Απ. Βοικοιλοποuλου, μv. ί5ργ., σ. :~21. Πρ~λ. Τ. Γριτσο ποuλου, μv. ί5ργ., σ. 185. 26. Τ. Γριτσοπούλου, δπ.π. σ. 186. «'Αποκρούει οο;Υjν ιiνοcμειξτ, το~ Οεολογικοu 8ογμοιτισμοu (sic) σοο;1)ν φιλοσοφίοι κοιl εlσοcγει τό πνεuμοι των σ•:,γχρονων φιλελεuΟερων φιλοσοφικών ιiντιλ~ψεων ποu έπικροιοο;οuν σ-:-+,ν πούλου,
μv.
έργ.,
Δύστ, κοιl κυρίως στ+,ν σ.
Ποc8οβοιJ> ('Απ.
Βοικοιλο
322). ΓιιΧ τ1)ν ιiγιογροιφικ1) 8ι8οισκοιλίοι περl
θ. ΚΟΡΤΔΑΛΛΕτΣ
-
37
ΕΤΓ. ΑΙΤΩΛΟΣ
ιpLλοσοφLΚα κιχt οχL έμπεφLκα- ΟΊ)λ. με τα μέσα τΊjς νεωτέρας φυσLΚΊjς έπLστ~μΊ)ς. Αύτό όμως ε!νιχL άaLιχνόΊ)τΟ
λ.χ. yLα τόν Μ. Βιχσ(λεω, ποu έρμΊ)νεύεL τόν κόσμο στ~ν << • Εξιχ~μερό» του με έκκλΊ)σιιχστLΚα- θεολοyικα κρι τ~ριιχ,
μ~ άyνοώντιχς κιχt τα έπιστΊ)μονικα δεδομένα, άλλα με χόριο στόχο τ~ν άπόκρουσΊ) των κοσμολοyικwν θεωριwν τwν φιλοσόφων, ΠΟU άντέβιχινιχν στ~ν έκΚλΊ)σιιχστLΚ~ έρ μΥ)νε(ιχ. Δεν ε!νιχι μεν πρωτότυπος φιλόσοφος ό Κορυ8ιχλλεύς,
άλλα άπουσιάζουν στό
ερyο του κάθε 'ίχνος
άντLθέσεως και ~ έλιχχ(στΊ) κριτικ~ πρός τ~ φιλοσοφ(ιχ τοίί Στιχyεφ(του, τ~ν όπο(ιχ έκθέτει κιχτιχφάσκοντάς τΊ)ν
άπόλυτιχ 27 •
• 0 όρθόaοξος ΚλΥ)ρικος και πιστ~πουσιά ζεL τελε(ως σ!~~~~.:ι::_ Γι' ιχύτο φθάνε~ ~~Τ;ε
χιχθιχρ& ciντ~χριστLιχνικες θέσεις: όίpν:nσ!) των tδιοτ~των τοu χpισηιχνικοϋ Θεοu, άπόρριψ'Υ} τΊjς ιιέκ τοtί μΥ)δενος
προιχyωγ-~ζl> τοϋ κό,ι,r.ιz..ου κ~ π. 29 ' για να μ~ν άνιχφερθοuμε .. πάλL στ~ στάσ'l) του άπένιχντι στ~ Λουκάρειο όμολοy(ιχ ΚIXL τ~ν περι μετιχ~ολ1jς όpθόaοξο aιaιχσκιχλ(ιχ, ΠΟU συνι στοuν κιχθιχρα ι<ΙΧ tρετικες» άποκλ(σεις.
8ΊJμιουργίοις ό Θεόφιλος έλεγε, ο·π εrνοιι ιιού μόνον ιiντίξους τΊϊ
~!?:.!.?l!l.χ~ φιλοqοφί~ι ιiλλιΧ χοιι π~~rις 1πιστ~μΊJς ιiνοιιpετι~ lΠsourkas, οπ.π. σ. 277, σΊ)μ. 2). · ··-· - - - - - - - 27. Κοι! χοιτιΧ τον Άπ. Βοιχοιλόπουλο (δπ.π. σ. 321, πρβλ. Tsourkas, σ. 197-205) ιιεrνοιι φοινερ'iJ ~ ιiπόχλισ~ του προς τ!ς ιiπόψεις τ~ς ιiριστοτελιχ'ίjς φιλοσοφίοις, προς τ~ν uλιστιχ1) χοιι θετιχιστι.χ~ ιiντίλΊ)ψΊ) τοu κόσμου». 28. Μολονότι, ιιγιιΧ ν' ιiποφύγει τον χίν8υνο νοc ποιρεξΊJγΊJθ'ίj» προσποιεi:τοιι
on
ά.πλwς ιiνοιλύει τον
'Αρισ-:-οτέλΊJ, τονίζων
on
ιιό
ί8ιος ιiπο8έχετοιι τ!ς 8ογμοιηχΕ:ς λύσεις τ'ίjς ιiνοιτολιχ'ίjς 'ΕχχλΊ)σίοις>>. Δεν ιiντιχρούει ομως ποτΕ: τον ΣτοιγειpίτΊJ χοιι ~ ιiπό8ειξrι εrνοιι on ΎΡ~γοροι έγινε ϋποπτος στο\.ις ποιροι8οσιοιχούς. Βλ. Βοιχοιλοπούλου, μv. lργ., σ. 321.
29. Βλ. Tsourkas, δπ.π., σ. 203 έ.έ., 'Απ. Βοιχοιλοπούλου, μv. έργ., σ. 320 έ.
38
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
'Η μύ·φ~ του στ~ θεολογίοι
- μέ τ~ν ποιτερLκ~ σΊ)
μοισίοt τοu ορου, ώς έμπεφ(οtς θεώσεως- τοu ίtλεLπε ποιντελώς.
Kotl
οtύτο πρέπεL περLσσότερο νά σΊ)μοt(νεL ό
χοtροtΚτΊ)ρLσμός του ά.πο τον
• Αθψών
Μελέηο: «ά.στοL
χείωτος)) εtς τά θεολογLκά 30 . 'Η ϋποtρξΊ] του ~τοtν προσ οtνοtτολLσμένΊ) στ~ν ά.ρχοtLότΊ)τοt κotl κάλλLστοt μπορε~ νά θεωρΊ)θε~ πρόδρομος στ~ν έφοtρμο~ τ"Υjς ά.ρχ"Υjς τ-ϊjς «ά.νοt μν~σεως)), οχL βέβοtLοt ώς φυσLΚ"Υjς συνεχε(οtς τοu έλλΊ)νL σμοu
έντος τ-ϊjς
ΈκκλΊ)σίοις, ά.λλ'
ά.ρχοtLοπλΊJξίοις κocl έλλΊJνολοιτρ(οις.
ώς ά.νοtχρονLσηκ"Υjς
"'Ή τοtν λοLπον πολU
<<δεδουλωμένος ύπο τά στοLχε~οt τοu κόσμου)) (Γαλ.
4,3),
γLά νά μπορέσεL νά γίνεL μέτοχος κotl μάρ·:-υροις τ"Υjς έκκλΊ)σLοtστLΚ"Υjς ποtροtδόσεως, ποu θεμελLώνετοtL στ~ «μω
ρίοιιι τοu Στοtυροu, στ~ν έν τοtπεLνώσεL άσκΊ)τLΚ~ δΊ)λοtδ~ έμπεφίοt. ΓL. οtύτο κotl τά θεολογLκά ά.τοπ~μοtτά του δέν μποροuν νά άποtλυνθοuν μέ τον χοtροtΚτΊ)pLσμό τους ώς άπλών ιιά.στοχLwνιι στ~ν ά.νοιζ~τΊ)σΊJ τ"Υjς ά.λΊ)θείοtς.
• Αλ~θεLοt
στ~ν
'Η
ΈκκλΊ)σίοt δέν εύρίσκετοtL ά.πο τον ά.ν
θρώπLνο λόγο. ElνotL ά.ποκεκοtλυμμένΊ) προσωπLκά. EiνotL σοtρκωμένΊJ Ποtνοtλ~θεLοt στο Πρόσωπο τοu Θεοu Λόγου. Τ tX λάθΊ) περf. τ~ ν ά.λ~θεLοtν τ-ϊjς πίστεως ( νerίtas quae creditur) φοtνερώνουν τ~ ν ά.πουσίοt τ-ϊjς ΧάρL τος στ"fιν κοιρδLά τοlί ά.νθρώπου ~ τ"fιν ίtλλεLψη τοtπεLνώσεως, κocl συνεπώς κοt1. δLοtθέσεως ά.ποδοχ-ης τ"Υjς έμπεφLκ"Υjς γνώ σεως τ-ϊjς ά.λΊjθεLοtς ά.πο τοuς θεουμένους
(veritas qua creditur).
-
τοuς
• Αγίους
ΓL' οtύτο κotl ά.σχολούμενος μέ το
ζ~τΊ)μοt τ"Υjς μετοtβολijς ά.ποσLωπii τελείως τ~ν Ζ' Οtκου μενLΚ"fι Σύνοδο, μέ τρόπο μάλLστοt ποu φοtνερώνεL προτε στοιντLκ~ θεώρΊ)σΊ) τ"Υjς σχέσεως Γροιψijς- Ποtροtδόσεως 31 •
30. Έκκλ. Ίστορία, -:-όμ. Γ', σ. 451. Ν. Τζιροcκη, δπ.π., σ. 86. 31. Ν. ΤζιριΧχ"'Ι, δπ.π., σ. 89/90.
θ. ΚΟΡΤΔΑΛΛΕτΣ
•Η
-
39
ΕτΓ. ΑΙΤΩΛΟΣ
ά.ντ(δριχσΎ) συνεπ&ς των πιχριχδοσtιχκ&ν θεολόγων τ~ς
έποχ~ς του, πιχριΧ τtς έπtβιχλλόμενες ά.πο τtς περtστά.σεtς ύπερβολΕ:ς 'ίσως δΕ:ν ~τιχν ά.θεμελ(ωτ-η, οϋτε έπtτρέπετιχt νιΧ ά.ποδ(δετιχt μόνο σε προσωπtκιΧ ΚLνΥ)τριχ. Αύτο ά.λλω
στε πtστοποtε'L κιχt ~ στά.σΎJ τοϋ Εύγεν(ου ά.πένιχνη στον διδά.σκιχλό του.
4.
'Ο Εύγένtος, πιχριΧ τ~ν ά.σκΥ)τtΚ~ τιχπε(νωσΥJ κιχt
ά.νεκτtκότΥJτά. του ένιχνη τοϋ Θεοφ(λου 32 , ά.λλιΧ κιχt τον
θιχυμιχσμό του γtιΧ τ~ σοφ(ιχ του, eα: τον έγκιχτιχλε(ψεt τελικιΧ κιχt ά.μετά.κλΥJτιχ. 'Η κρ(σΎ) του γtιΧ τον Κορυδιχλ
λέιχ, θεμελtωμένΥJ στ~ θεολογtκ~ έκτροπ~ τοϋ δtδιχσκά. λου, δtκιχtώνεt τ~ν ά.πόφιχσ~ του: ιιΟύκ όρθοποδ&ν ~ν όλως προς τ~ν ά.λ~θεtιχν· εt γιΧρ κιχt μ~ ά.μφοτέριχtς τιχ'Lς
tγvuιxtς, ά.λλιΧ γοϋν θιiτέρ~ τοuτων έχώλιχtνεν»33 . 'Ο Εύγέ
νιος, ιiκολουθ&ν τ~ν πορε(ιχ τ~ς έκκλΥJσιιχστιΚ~ς πιχριχ δόσεως, τοποθέτΥ)σε το δtιχφωηστtκό του έργο σε &λλΥJ
βά.σΎJ: στ~ν ά.σΚΥJσΎJ, τ~ν τιχπε(νωσΥJ, τ~ν κά.θιχρσΥ) τ~ς κιχρδ(ιχς, τ~ν πιχτερικ~ σοφ(ιχ, συνδέοντιχς έτσι ιiγtοπιχ
τερtκιΧ τ~ν πιχtδε(ιχ με τ~ν έκΚλΥ)σtιχσηκότΥ)τιχ. Τ~ γνώσΥJ
τοϋ κτtστοϋ μΕ: τον ιiγώνιχ γtιΧ ενωσΥJ μΕ: το « "Ακτtστο»: Έντά.σσοντιχς τ~ν έπ(γεtιχ γνώσΎJ μέσιχ στο πλιχ(σtο τ~ς ((Πιχριχσκευ~ς έτέρου βtOUJΙ, σΕ ιiπόλυτΥJ συμφων(ιχ μΕ: τον
Μ. Βιχσ(λεω 34 • 'Η πιχtδε(ιχ, ποu ιχύτος προσέφερε στον
uπόδουλο • ΕλλΥ)νtσμό, εΙνιχL πιχtδε(ιχ έκκλΥ)σtιχστtκ~ (οχt Κλ1jρtκιχλtστtκ~}. ρtζωμένΥJ μέσιχ στο χ&ρο τ~ς Χά.ρtτος
τοϋ Κυρtιχκοϋ Σώμιχτος, τ~ ς 'ΕκκλΥJσ(ιχς, στοχεύουσιχ οχt
,
32. τtς t8ιοτpοπίες τοu Θεοφίλοu άντιμε-:-ώπιζε ό Ειίγένιος με τό
αισκ1Jτικότα:το ιιΚιίpιε έλέφον»
(με -:-~ν ιιε..Jχ~J>!).
ιcΜεσαιιωνικ~ Βιβλιοθ~Κ1J», δπ.π., σ. 433.
Βλ.
Κ. Σάθα:,
33. Αύτόθι, σ. 475. 34. Βλ. 'Ομιλία: ccΠpoς τοuς Νέοuς», κεφ. 3, P.G. 31, 565.
40
Ι!ΑΡΑΔΟ~Η ΚΑΙ ΑΛ.\ΟΤΡΙΩ~Η
στον «σοφό,, άλλα στον ιιέν Χριστ
'Αγίου
Πνεuματος.
'Έχοντας ένσωματωθε'L, με τ~ν ά.σκΥJσΎJ καt τ~ν πατε ρικ~ γνώσΎJ, στ~ν παμπεριεκηκότΎJτα τ-ϊjς 'Ορθοόοξίας, ποu ιικαινίζειιι τον κόσμο, είναι όλότελα ξένος προς κάθε
όυισμο ~ άνισορροπία στ+ι σuζευξΥJ παραόόσεως έκκλΎJ σιαστικΊjς καt θuραθεν σοφίας. Γι' αuτο φυσικότατα θα συνάψει στο μοναστικο ιιέργόχεφό)) του τ~ μελέτΥJ των ά:γίων
Πατέρων μΕ: τ~
σuνταξΎJ
tαμβικών στίχων καt
έπιγραμμάτων, καt μάλιστα για θεωροuμενα ιικοσμικαιι
θέματα, 'Αφ'
οπως λ.χ. τ~ν περιβόψΎJ
Φοντάνα
(ΠΎJγ~) 35 •
έτέρου, όtπλα στον Χρυσόστομο θα άφ~σει στ~
Διαθ~ΚΥJ του καt τον "ΟμΥ)ρο στ~ν 'ΕκκλΎJσία τ-ϊjς 'Αγίας Τριάόος, κτισμένΥJ άπο τον 'iόιο 36 • Τ~ν προικίζει ετσι μΕ:
τ~ν πατερικ~ καt τ~ν έλλΥJνικ~ θεολογοuσα σκέψΎJ. Καt μόνο αuτα άρκοϋν, για να φανε'L ~ ά.όολΎJ πατερικότΥJτα καt αuΟεντικ~ έλλψικότψα το\J Εuγενίου, ποu προβάλ λει στα νεώτερα χρόνια ώς ένα άπείκασμα τοu Εuσταθίου
ΘεσσαλονίκΥJς, τοu Μ. Φωτίου, τοu ΓρΊJγορίου τοu ΘεΙ? λόγου, τοu
Μ.
Βασιλείου.
'Ο
Εuγένιος όΕ:ν όιαθέτει,
πράγματι, ιιτον φιλοσοφικο στοχασμο τοu όιόασκάλου του, οuτε καt τ~ν πολυμέρεια των γνώσεών τουη 37 , άλλ.
αuτο όΕ:ν είναι μειονέκτΎJμα. Γιατί, ώς αuθεντικα παρα δοσιακος- πατερικός,
άπο τ~ όαιόαλώόΎJ φαντασία του
όιανΟΥ)τιΚισμοu, θα προτιμοc τον άπέρι ττο ρεαλισμο τ-ϊjς έν Χριστί{) 'Αποκαλuψεως, ποu ιιuπερβαίνει ποcσαν γνώ σιν" καt τ~ν όποία ιιέρμΥ)νεuσαι γλώσσα
ou όuναται».
Πα:ν. Βλάχοu, ΕιΊγένιος ό Αίτωλός, οπ. πα:p., σ.
:35. 36.
Αύτόθι
37.
'Απ. Βα:κα:λοποuλοu, μν. έργ., σ.
, σ. 69.
322.
61.
θ. ΚΟΡΤΔΑΛΛΕτΣ
"Ετσι, ένω ό
41
- ΕΤΓ. ΑΙΤΩΛΟΣ
Θεόφιλος θα ά.πορρίψει κάθε αποπεφα
θεολογίας τ~ς tστορίας, ό Εuγένιος θα γράψει σΕ: μιαν έπιστολ~ τοu, μ~ φοβοuμενος οτι θα όιακινόuνεuσει το όιόασκαλικό τοu γό-ητρο: ((.ο πόλεμος τοu ταλαιπώροu
ήμων γένοuς καΙ. γ~θεν καΙ. οuρανόθεν σκεuωρε'Lται, καθwς φαίνεται, οτι τα έργα των tερωμένων καl ά.νιέρων πον-ηρα
καl λίαν εtς Θεό ν ά.όόκιμαιι 38 •
5.
Ποu θα όό-ηγοuσε, λοιπόν, ή ά.πόπεφα μιοcς σuγκρι
τικ~ς ά.ποημ~σεως των όUο αuτων μορφων; Κατ' ά.ρχfιν, ά.πό έκκλ-ησιαστικ~ς ά.πόψεως, μιΟι παρόμοια σuγκρισrι όΕ:ν μπορε'L να εΊναι 1ΧπροUπόθετ-η. Αuτό ά.ποόεικνuει
de
facto ή ά.νακ~ρuξ-η τοu Εuγενίοu wς 'Aγtou, ώς φορέως δΎjλαό~
και
μάρτuρος τ~ς όρθοόόξοu
παραόόσεως,
ό
όπο'Lος έφθασε στον άγιοπνεuματικό φωτισμό καl τ~ θέωσ-η. Γιατl &.λλα κριτ~ρια για τ~ν ά.νακ~ρuξ-η 'Αγίων (όΕ:ν λέγοuμε: άγιοποί-ησ-η) όΕ:ν έχει ή 'Ορθοόοξία. Πρέ πει όΕ: να λεχθε'L,
on
στ~ν κρίσ-η για τ~ν &.νοόο κάποιοu
πιστοu στον άγιοπνεuματικό φωτισμό όΕ:ν βαρuνοuν
OL
ήθικολογικΕ:ς ά.ξιολογ~σεις μΕ: μέτρο (μόν-η) τ~ν κοινω νικ~ προσφορά, ά.λλα κuρίως
ot μαρτuρίες &.λλων άγιο
πνεuματικα φωτισμένων, ποu έχοuν το χάρισμα τ~ς όια
κρίσεως καl των χαρισμάτων των &.λλων. Γι' αύτό ή μαρτuρία τοu 'Αναστ. Γορόίοu, προοραηκοu χαρίσματοςιι 39 ,
on ό
Εuγένιος ιιμετε'Lχε
βαρuνει περισσότερο
ά.πό
κάθε ιΧλλ-η, στ~ν κατεuθuνσ-η αuτ~, μαρτuρία .
.ο
Εuγένιος τιμοcται οχι άπλως ώς σοφός, οπως
&λλοι δ-ηλαό~ όιόάσκαλοι τοu Γένοuς, έν ο1ς καΙ. ό Κορu όαλλεuς, ά.λλ' ώς "Α γιος, Πατ~ρ καΙ. Διόάσκαλος μιοcς 38. Σωφp. Είιστpοιτιά8οu, Έπιστολαί Εύγενίου τού Αίτωλοϋ, «' Ελ
ληvικιΧιι τ. 8 (1935), σ. 280/81. ·' 39. Κ. Σάθοι, δπ.π., σ. 476.
42
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙ!η:ΙΙ
εuρuτερΎ)ζ, άγιασμένΎJζ παιόεLαζ ΚαL σοφίας, ά.νθρώπLνΎJζ μέν, ά.λλά ταuτόχρονα καl Λόγοu Θεοu, όιά Πνεύματος
γεννΎJθέντος. Θεωρώντας τον Κορuόαλλέα ώς όιΜσκαλο τοu Γέ νοuς τον τιμοuμε ιιώς φωτεινον όρόσΎ)μον καt λαμπράν ά.φετΎ)ρtαν όιά τ~ν φιλοσοφοuσαν όιανόΎJσLν τοu Νεωτέροu 'ΕλλΎJνισμοu)) 40 • Παραβάλλοντάς τον ομως μέ τον Εύγέ
νιο, είμαστε ύποχρεωμένοι νά όμολογ~σοuμε τ~ν έλλεLψΎJ καt μονομέρειά τοu, ώς έπtσΎJς το γεγονός, οη όέν έκ
προσωπε'L τ~ν παράόοσΎJ έκεtνΥJ, ποu πανθομολογοuμένως έσωσε το Γένος καt έξασφαλίζει τ~ν tστορικ.Υι σuνέχειά τοu.
Στο σΎJμε'Lο αuτο ά.κριβώς έντοπtζονται οί ά.νηθε τικές κρ(σεις περt ά.ναλόγων ζεuγών σοφών τοu Γένοuς
μας. 'Όταν όίόεται ~ προτεραιότΎJτα στ~ν tστορικ~ μας όιάστασΎJ, θεωρε'Lται ~ παράόοσΎ), ποu έκπροσωπε'Lται ά.πο τον Κορuόαλλέα, όχι μόνο ά.κραιφνως έλλΎJνικ~, ά.λλά
καt όρθόόοξΎJ.
'Ιπο το φως ομως τ~ς πατερικ~ς- ρω
μα(ικΎJς παραόόσεως, ΠΟU σuνιστii τ~ν ΚλΎ)ρΟνομ(α τοu Βuζαντtοu, τ~ς έλλψορθόόοξΎJς Ρωμαν(ας, μόνο ό Εuγέ νιος είναι τ~ς παραόόσεως αuτ~ς φορέας καt έκπρόσω πος.
Μέσα σ'
ένα κλίμα σuντΎ)ρΎJηΚο- έλλΎJνολατρικό,
ποu βλέπει τ~ν 'ΕκκλΎ)σtα ώς ένα άπλο έθνικο θεσμο καl θρΎ)σκεuηκο φορέα,
oi. όύο αuτές παραόόσεις είναι όuνα
τον νά σuνuπάρχοuν, ά.λλΎJλοσuμπλΎJροuμενες. Μέσα ομως στ~ν πατερικ~ προοπτικ~, έλλΎJνικ~ μέν ά.λλ' όχι καl έλλΎJνολατρικ~,
oi. όuο αuτές παραόόσεις ά.ναποφεuκτως
ά.λλΎJλοαποκλεtονται. 'Εξ(σοu ομως ά.λλΎJλοαποκλεtονται
καl οταν πρuτανεuσοuν τά κριτ~ρια τοu όuτικότροποu
40. λογία, σ.
Ν. Τζιροίκη, μν. έργ., σ.
253.
85.
Πρβλ. Κ. Σοίθα:, Νεοcλλ. Φιλο
θ. ΚΟΡΊ"ΔΑΛΛεΊ"Σ
-
Ι.;Ί"Γ. ΑlτΩΛΟΣ
43
8Lιχφωησμοu, όπό,ε το βάpος φuσLκιi κλ(νεL στ~ν πλεupιi τοϋ Κοpuόιχλλέως 41 . η &λλο ομως φιχνεpώνεL ~ όLάσ,ιχσ-η
ιχύτ~ πιχpιi τ~ν πνεuμοcηκ~ σuyχuσ-η, ΠΟU πpοσόωp(ζεL την ποpείοc μοcς ώς Νεοελλfινων;
41. Βλ. π.χ. στοu G. Hrιιderson, μν. έργ., σ. 25/26.
2. ΒΙΚΕΝΊΙΟ~ ΔΑΜΟΔΟ~ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΚΑΙ ΔΥΊΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟ~ ΙΗ' ΑΙΩ~Α
Βιογραφικά
'
Γενν~ΟΊ)χε το
1700
σ-:-:Χ Χ:χβριά-:-:χ Πάλλης -:-Ίjς Κεφ:χλ
ληνίιχς. ΣΕ: μικρ+ι f;λιχί:χ τ:Ίjγε στη Βενε. -:-(:χ κ:χί σπο•,Jδ:χσε σ-:--fιν περίφ'Υ)μΊ) Φλ:χγγινι:χv+ι Σχολ-fι τΊjς έχεί 'ΕλλψικΊjς Κοιvό-:-r; τιχς, χοντ:Χ σΕ: στ:οuδ:χίο·Jς δ:χσκάλοuς, οτ:ως ό 'Ιωάνvr;ς Χαιλ χείιχς, ό 'Ατ:όσ-:-ολος :\ιl(χος κ:χί ό 'Αντώνιος Κ:χ-:-~9ορος (χλr;
ρικοί κιχί οί τρεϊς καιί λόγιοι) τ:οu -:-ον είσ~γ:χγ:χν στ-fι νεώ-:-εpr;
(γιχλλικ-fι) φιλοσοφία χ:χί σ-:-η μελέ-:-ΊJ τwv Πατέρων. Το
1721
Π'ijpε τη ιιδά<:(νψ> τwν δικαίων (καt.νοvικοu Κ:ΧL άσηκοu), δr;λ:χδ+ι τό δίτ:λωμά τοu, άτ:ο το ι:ollelζio \'ι~ηι~tο τοu ΙΙ:χνετ:ισ-:-r;μίοu τ'ijς Πάδοβιχς, κ:χί -:-ον -:-ί-:-λο γενέτειρά
-:-ou
-:-ou
Διδάκτορα. 'Ετ:ιστρέφει σ-:--fι
χ:χt γpf,γop:x (γ·,Jpω σ-:- :Χ
1723)
ίδρ·,Jει Σχολη
ίδιωτικ-fι σ-:-ό χωριό -:-ou, τ:οu άν:χδείχΟηκε σΕ: μι:Χ άπο -:-ίς τ:ιο άξιόλογες τ'f,ς έτ:οχΥ,ς σ-:-:Χ 'Ετ:-:-:ΧvΊJσ:χ χ:χί γεvικ:Χ στον έλλ:χ
δικο χwρο. Δίδαισκε όλόκλr;pο -:-ον κ·.Jκλο -:-ι7Jν φιλοσοφικwv μ:χθ'Υ)μά-:-ων, -:-+ι Θεολογία χαιl -:--fιν 'ΗΟικ+, χαιl σuνέγpα·~ε διδ:χ χτικ:Χ έγχειp(δι:χ γι!Χ ολο το 9άσμα -:-wν σποΙJδwv, τ:οu τ:pόσ φερε: +ι Σχολή τοu, χpr;σιμοποιώv-:-:χς -:-+,v ά.τ:λfι γλώσσα χ:χl
' " . ''1' ' ' ,. '1'' ' ' φ, ιχ νερωνοντας εν:χ ε·Jσυνειοr;-:-ο και 9ω-:-ισμενο οιο:χσκ:χΛο, ποu ιχφιερωνό-:-αv και.Οολικ:Χ σ-:-οuς μ:χΟr,τές το'J.
'Ο Δ:χμοοος άνανέωσε 7lς μεΟόδο·Jς οιο:χσχαιλίας, έγκ:χ":'έ
λειψε τη σχολασ-:-ικ+ι μέΟοοο κ:χί δίδαξε πρwτος -:-Ί; vεώτεpr, φιλοσοφία, χρr;σιμοποιώv-:-αις μάλισ-:-:χ -:-όσο σ-:-ή ?ιλοσοφί:χ, οσο ~IXL' στοc &λλα έ:ργαι 't'O'J, -:-Ί; λαι'(χ+, γλώσσα -:-Ίjς έποχ'f,ς
70'J.
Εγινε έ:-:-σι ιιπρόδρομος τοu νεοελλr,vικοu δι:χ?ωησμοuΗ. . Η
μεγάλη διάδοση τwν έ:pγων ":"0\J άτ:οδειχν~ι τ+,ν άκ-:-ινοβολία του, ποu ά.πλώΟψε γp-ήγοpαι σ-:-Ί;ν •Jπόλοιτ:r; 'Ελλάδα καl στlc
46
ΠΑΡΑΔΟ~ΙΙ
ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩ~Η
έ:λληνικΕ:ς παροικίες τοu έξωτερικοu, οπως οcποοεικνuοuν τ:Χ σωζόμενα χειρόγραφα με εργα τοu στtς οιά<;?ορες Βιβλιοθ'ijκες. ·~οχι ομως μόνο ~ φιλοσοφία, οcλλοc καt ~ θεολογία όφείλει
πολλ:Χ στον Δαμοοό, γιατt συνέγραψε Οεολογικ:Χ εργα, ποu
προοίοοuν βαθιοc γνώσΊJ των πτιγων, καt μοcλιστα τ~ν όγκώοτι ιιΔογμαηκ+ι» τοu (ποcνω οcπο :3000 φύλλα), ποu παραμένει
οcκόμΊJ άνέκοοτΊ). Πέθανε το 17 52 καt τΟCψJΚε στ~ ν έκκλησία τοu χωριοu τοu.
* * * Στ~ν πνευμαηκ~ παραγωy(J τοu uπόόουλοu 'Ελλη νισμοu είναι πολλαπλα εκό-ηλες
OL
συνέπειες τ-Υjς συνάν
τ-ησ-ης τοu νεοελλ-ηνικοu στοχασμοu μΕ: τ~ όυηκ~ σκέψ-η .
•Η
μεταφύτευσ-η- μετακένωσΎ) τοu εuρωπα"Cκοu πνεύμα
τος συντελε"Lται σ, ολους τοuς τομε"Lς τ~ς γνώσ-ης, ά.κόμ-η και στο χώρο τ~ς θεολογίας. 'Η μεταβυζανην~ έλλ-ηνικ~
θεολογία, tόιαίτερα στα πρόσωπα έκείνων ποu σπούόα σαν σε όυηκΕ:ς χώρες, όιαλεγόταν σ, ολ-η τ~ όιάρκεια τ~ ς όουλείας μΕ: τον όυηκο Χριστιανισμό, άλλοτε ένεργ-ηηκά,
έκφράζοντας τ~ν όρθόόοξ-η αuτοσυνειό-ησία, και άλλοτε όεχόμεν-η παθrιηκα τ+ιν έπίόρασrι τ-Υjς Δύσrις και ά.φο μοιώνοντας ά.νεπαίσΟ-ητα τ~ν έπιστ-ημονικ~ τ-ης μέθοόο
και μαζι τα κριτ~ριά τrις, ~ συχνα ά.ντιγράφοντας αuτού σια τtς θέσεις καt τον προβλΎ)ματισμό τ-ης 1 • Το πρόβλημα
1. ΜιιΧ yεvικ-1; Οεώρr,σrι τοu προβλ~μ:χτος ~λ. στοu Xp. Γι:xvv:xpi. 'Ορθοδοξία καi Λύση. ·ιι Θεολογία στήν 'Ελλάδα σήμφα, 'Αθ~v:χ
1972.
Πρβλ. Γεωpγίοu Φλωpόφσκu, Δυτικές έπιδράσι;ις στή ρωσσική θεολογία, στόv τόμο: «θέμοιτοι έκκλr,σιοισηκΊ;ς [στοpίοις», Θεσσ:χλοvίκr,
σ.
18:3
έ.έ. (βλ. lδιοιίτεp:χ στ-fι σ.
θωλογίας, στοv ίδιο τόμο, σ. Μεγάλη
1979,
σ.
21:3
189)
1979.
κοιί, Οί δρόμοι τής ρωσσική;
έ.έ. Βλ. :iκόμr, Στ'ίjβεv Ροcvσιμοιv, ΊΙ
'Εκκλησία έν αίχμαλωσίq. (μετφp. Ν. Κ. Π:χπ:χppόδοu), 'Aθf.v:x
400
έ.έ.
47
ΒΙΚΕΝτrω: ΔΑΜΟΔΟΣ
· τών 8υτ~κωv έπ~όράσεων στ~ νεοελλην~κ~ σκέψ-η είνα~ tδια(τερα όξu στο χ&ρο τ~ς θεολογ(ας, γ~ατl. άνακuπτε~ το καίρ~ο έρώτ-ημα, ποιο uπερ~σχuει τελικά, το όυηκο Ί) το όρθό8οξο πνεϋμα, καΙ. κατσ πόσο ~ ά.νατολικ~ παρά δοσ-η
-οχ~ τόσο
ώς στοχασμός, ά.λλα προπάντων ώς
φp6ν"1)μα καi. στάσ-η ζω~ς- κατορθώνει να όιατ-ηρ~σει '"ιv αύτοτέλε~α καΙ. συνέχε~ά τ-ης.
Το πρόβλ-ημα αύτο έχει έπανειλ-ημμένα έξεταστε'L, κιχί μάλιστα ά.πο τ~ν έμφάνι~ του, ποu συμπ(πτει μΕ: τ~ μ.ετάφρασ-η των έργων τοϋ Θωμοc 'Ακtνάτου στ~ν έλλ-η νικ~ κατ α τοuς τελευταίους αtωνες τοu Βυζαντ(ου- Ρω
μ.ιχvίας2. 'Η όυηκ~ έπ(όρασ-η σΕ: πολλοuς θεολόγους τ~ς περιό8ου αύτ~ς έχει χαρακτ-ηρ~στε'L <<χαταλυηκ~». ΓLνε τιχι λόγος γ~α «νόθευσ-η τ~ς όρθοόόξου παραόόσεως» καΙ.
<<ιiπώλεια τ~ς όρθοόόξου συνε~ό~σεως>>\ ποu όΕ:ν σχετ( ζετιχt βέβαια μόνο μΕ: τοuς ά.ναντίρρ-ητα γνωστοuς ώς ((λιχτtνόφρονες>>, ά.λλα καΙ. μΕ: θεολόγους, ποu κατα τα
ιΧλλιχ θεωροuντα~ όρθόόοξοι καΙ. «παραόοσιακοL>>. ·Ο «έκόυηκ~σμος» τ-Υjς έλλψ~κ~ς θεολογ(ας προχωρε'L
ραγ8α'Lα ά.πο τον ΙΖ' αtώνα, έκφραζόμενος ώς ά.πώλεια Πjς συνείό-ησ-ης τ~ ς καθολικότ-ητας τ~ ς 'Ορθοόοξ(ας, μΕ:
~ν προο8ευτ~κ~ έπ~κράτ-ησ-η τ~ς όμολογιακης νοοτρο πίας.
'Έτσι, καΙ. έκε'L ά.κόμ-η ποu όΕ:ν χάνεται ~ συν
αίσθ-ησ-η τ~ς ά.πόστασ-ης τ~ς ά.νατολικ~ς θεολογ(ας ά.πο
~ 8υηκ~, οπως ~ τελευτα(α όιαφοροπο~~θ-ηκε στοuς Κόλπους τοu σχολαστικισμοί), όΕ:ν παuει νιi κατανοε'Lται ~
2. Βλ. (;eor~ios D. Vletallinos, Vikentios Damodos, Θεολογίοι δογ μrιτr.χ~ κα:τιΧ σuντομία:v ... , Athen 1980, σ. 21* έ.έ. (βιβλιογpα:cρία: στ-!; σελ. 21, στ,μ. 6). 3. Στuλια:vοϊί Πα:πα:δοποιίλοu, Έλληνικαί Μεταφράσεις Θωμιστι Κώv έργων. θωμισταί καί Άντιθωμισταί έν Βυζαντίω, 'AOijvα:ι 1967, σ.
173/4.
.
48
IIAPAΔO~II ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙ!l~ΙΙ
'Ορθοδοξια σαν μ~α «τριτ-η λύσ-η η, ά.νάμεσα στον Ρω
μα~οκαθολLκLσμο καΙ. τον Προτεσταντισμό, σαν ενα τμ~ μα
τ~ς
'Εκκλ-ησίας,
μLα
έπl.
μέροuς
'Εκκλ-ησία καi.
'Ομολογία, ποu ά:πλως δLεκδ~κε'L τ~ν όρθότερ-η έκπροσώ
πησ-η καΙ. έρμηνεία τ~ς χρ~στ~αν~κ~ς 'Αλ~θε~αξ 'Η έλλ-ηνLκ~ θεολογία τ~ς Τοuρκοκρατ(ας δLαμορφώ θ-ηκε στο μεγαλύτερο μέρος τ-ης σύμφωνα με τα δuτLκα πρότuπα. 'ΈγLνε «θεολογία σuστ-ημάτωνη 5 καΙ. ύποστ~ ριξης
θέσεων,
εστω καΙ. &ν
αύτο
προέκuψε
ά.πο
τ~ν
ά.γωνLώδ-η προσπάθεLα ά.πόκροuσ-ης των δογμαnκων πα ρεκκλίσεων τ~ς Δύσ-ης με τ~ γλώσσα τ~ς έποχ~ς καΙ. τα έπιστ-ημονLκά τ-ης
μέσα.
Δεν πρόκειται ομως ΠLα γLα
ά:πλ~ σuστηματοποίησ-η τ~ ς όρθόδοξ-ης- πατερLκ~ς δογ μαηκ~ς παράδοσ-ης, οπως σuνέβ-η λ. χ. στον &γLο 'Ιωάνν-η τον Δαμασκ-ηνό 6 , ά.λλα για ά.ποδοχ~ καΙ. κuρLαρχία τοu
έπLστ-ημονLσμοiJ σύμφωνα με τα Lσχύοντα στ~ν ά.καδΊJ μαtΚ~
θεολογία τ~ς
φuσLκα
4. 5.
Εύρώπης.
OL λαηνόφρονες
7
Σ'
αύτο προ-ηγ-ήθ-ηκαν
με εuγλωττο παράδειγμα τον
Rλ. Χρ-ί)στου l\οιννοιρii, μν. f.ργ., σ.
58/9.
Ηλ. Ι. Ν. KoιpμlpΊJ,
ocpOpo: Λογματική, στ~ ι&)pφκε•Jηκ-!j Κ:Χl 'ΗθικΊ; 'ΕγκuκλοΠοιιδείοι», τόμ. 5 ( 1964) στ. 141 έ. Πρβλ. Il. 1\". Τρεμπέλοι, Δογματικfι τής ΆθΥ,νοιι
1959
σ.
53
'Ορθοδόξου Καθολικής
έ.έ. κοιi
Xp.
\laloπtΎ, Α Hisιory o_{Orιhodoχ τheology sίnce
169
'Εκκλησίας, τ. Α'.
ΓιοιvvοιpιΧ, δπ. παρ., σ.
62
έ.,
(;.
Α.
1453. Belπιont 1976, σ.
έ.
6.
Rλ.
Ι.~.
KoιpμlpΊJ,
Θωμδ. τοϋ
Άκινάτου, l.ούμμα Θεολογίκή.
tξελληνισθcϊσα ύπό... , τόμ. Α', Έv 'Αθ+,νοιις Ίδίοu στο τ;οιpοιπά.vω όίpθpο, στ.
1935, σ. 29 έ. Πρβλ. το\) 139. . 1:-:π(σης τlς είσοιγωγΕ:ς τwν
Κοιθηγr,τwv Π. Xpf,στou κιχ\ Θ. Ζ+,σr, στΊ;ν έ:κδοσr, τοίί έ:pyo•J « "Εκδο σις Άκpιβ~ς τΊjς Όpθοδόξοu Πίστεως», στ~ σειp:Χ « "1:-:λλ-ι;vες Ποι τέpες τ'ijς
7.
ΈκκλΊ)σlοις» τοίί Π.l.\1., τόμ.
19,
σ.
16
έ.έ. κοι\
37
έ.έ.
'Υ'πά.pχει, βέβοιιοι, μιιΧ ούσιοισηκΊ; διοιφοpιΧ ά.vά.μεσοι στοlι:
λοιηνόφpοvες κοιl τοuς ίιπόλοιποuς άvοιτολικοuς θεολόγους.
Ol
πpwτο~
δΕ:v βλέποuν κοιμι:Χ διοιψορ:Χ -Χvά.μεσοι στΥ; δuτιχΊ; χοιi τΊ;v άνοιτολικ~
ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
49
θεολόγο-φ~λόσοφο τοu ΙΔ' αt. 'lωάν. Κuπαρ~σσ~ώτrι 8 • ΈπLκρατε'i: κατιΧ κανόνα ό φLλοσοφLκος στοχασμος πάνω
στιΧ βLβλLκιΧ χωρια μΕ: τ~ βο~θεLα τ-ϊjς φLλοσοφιας καΙ. των cpLλοσοφLκων αύθενηων παράλληλα μΕ: τοuς Πατέρες .
.Η
έπ~χεφούμεν-η άνάμεLξ-η των έπLστ-ημονLΚων καΙ.
λογLκων άποδειξεων Ί) αύθεντιων μΕ: τtς μαρτuριες τ-ϊjς ίμπεφιας των θεοuμένων αγιων Πατέρων σuνLστii όπωσ-
8~ποτε άλλοιωσ-η τΊjς άγLοπατερLκΊjς θεολογLΚΊjς μεθό δοu9, κατα τ~ν όποια ~ καθαρμέν-η άπο τα πάθ-η καρδια χιχl όχL ~ δLάνοLα (ώς λογLκ~ λεLτοuργια) εΙναL ό χωρος
μόρφωσ-ης τ-ϊjς θεολογιας, ώς γνώσ-ης τοϋ Θεοϋ μέσα στ~ν ιi8LάλεLπτ-η προσεuχ~ καΙ. τ~ μελέτ-η των Γραφων. ΓLιΧ τη'~ Έχχλησtα., ώς Όρθο8οξtα., 8Ε:ν tσχύει 'ή Μυλλογι
στLκ~ μέθοδος», άλλ' ~ ίστορLΚ~- άποδεLκτLκ~, ώς άνα φοριΧ στlς άγLοΠνεuματικΕ:ς έμπεφLες των
θεολογίοι κοιl γι
• Α γιων ολων
οιuτο χρησιμοποιοίίν τ~ν πρώ-:-η άνεξέλεκτοι. οι
uπόλοιποι σuνοιισθάνον-:-οιι τ~ 8ιοιφοριΧ κοιί, μολονότι κοι-:-οιφειίγοuv σuχνιΧ στιΧ έπιστημονικιΧ μέσοι τΊjς πpοΊJγμένης ΔιίσΊJς, 8Ε:ν ποιιίοuν νιΧ
ιiσκοίίν κριτικ~ στ~ 8uτικΥ; θεολογίοι, προσφέροντοις τ~ν όρθό8οξΊJ ποιρά8οση μΕ: 8uτικο έ:ν8uμοι κοιl 8εχόμενοι μόνο άνεποιίσθητοι -:-lς
έπιρροΕ:ς τΊjς ΔιίσΊJς.
8. Κοιτ:Χ τον Α. Ehrhard, το έργο τοίί ΚuποιρισσιώτΊJ ιιΤών Θεολογικών Ρ~σεων Στοιχειώ8ης "Εκθεσις» εΙνοιι "der erste Versuch
einer systematischen Dogmatik nach dem Muster der abendliindische Theologie". Βλ. Βοισ. Λ. ΔεντιΧκΊJ, Joh. Kyparίssίotes. Stoίcheίodes Ekthesίs ton Theo/ogίkon τheseon- ίhre ϋberlίeferung und ihr Gehalt, στ~ ιιΘεολογίοι» τ. 32 ( 1961) σ. 439. ΓιιΧ -:-ον ΚuποιρισσιώτΊ) εί8ικότεροι βλ. Βοισ. Λ. ΔεντιΧκΊJ, 'Ιωάννης Κυπαρισσιώτης. ό σοφος καi φιλόσοφος, Άθ:;jνοιι 19772. . 9. τtς άρχΕ:ς τΊjς όρθό8οξΎ)ς γνωσιολογίοις 8ίνει ό &γ. Γρ1)γόριος ό
θεολόγος κοιτιΧ τρόπο μονοι8ικο κοιl τελεσί8ικο, όρίζοντοις ότι μπο Ρ~uv (κοιl έπιτρέπετοιι!) νιΧ θεολογοίίν μόνον ιιοί 'έξψοισμένοι κοιl
&ι~βεβ'l)κότες έν θεωρίqι (= θεοπτίqι) κοιl προ -:-ούτων κοιl ψuχ~ν κοιι σωμrι κεκοιθοιρμένοι ~ κοιθοιιpόμενοι, το μετριώ-:-οιτον». (Θεολογικος
λόγος Α', §3.).
50
ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
των ΙΧLωνων (Προψητων- 'Αποστόλων- Πατέρων), άφοu
άλλωστε ό σκοπος των δογμάτων δΕ:ν ε!νιχL ~ (λογLκ~) κοcτιχνόΥ)σ~ τους, άλλ' ~ κιχτάργ'Υ)σ~ τους, οτιχν ό άν θρωπος μΕ: τ~ βο~θεLΙΧ (κιχf.) ιχύτων ψτάσεL στο δοξιχσμο θέωσ'Υ), ~ όπο(ιχ ε!νιχL πέριχ κιχ!. πάνω άπο κάθε κιχτιχ
νόΥ)σΥJ. 'Η έπ(γνωσΥJ τοu σκοποu ιχύτοu των δογμιΧτων
όδΥ)γε'L στ~ν κιχτιχνό'Υ)σ'Υ) τοu γράμματός τους χωρf.ς ποτΕ: νιΧ συγχέοντιχL -όρθόδοξιχ- τιΧ δόγμιχτιχ μΕ: τον 'lδLO τον Θεό, ώς «άντLκε(μενοΙJ τ-ϊjς π(στΥ)ς .
.Η
<<άντLκεψενLκότΥ)τΙΧΙJ 10 (κιχτιΧ τον Διχμοδο (((ΧΚρL
βολογ(ιχΙJ) τοu έπLστΥ)μΟνLσμοu ε !νιχL όλότελιχ ξένΥ) προς τ~ν πιχτερLΚ~ μέθοδο, άνιχτολ-ϊjς κιχ!. ΜσΥJς, ποu δLιχφορο ποLε'LτιχL ρLζLκιΧ άπο κάθε έ:ννοLιχ ύποκεψενLκ-ϊjς άποκρυ
πτογράψΥ)σ'Υ)ζ των βLβλLκων χωρ(ων μΕ: τ~ βο~θεLΙΧ τοu ιιόρθοu λόγοωΙ κιχ!. τοu ψLλοσοψLΚΟU στοχιχσμοu. Μονιχ
δLκ~ στο σ'Υ)με'Lο ιχύτο έξιχ(ρεσ'Υ) ιiποτέλεσε στ~ν πιχτερLΚ~ άρχιχLότΥ)τΙΧ ό tερος Αύγουστ(νος 11 • 'Η στεβλ~ ιχύτ~ θεο λογLκ~ πορε(ιχ όδ~γ'Υ)σε στ~ν ύποκιχτάστιχσ'Υ) τ-ϊjς πιχτε
ρLκ-ϊjς έμπεφLκ-ϊjς θεολόγ'Υ)σ'Υ)ζ άπο τον άψΥ)ρΥ)μένο δLιχ λογLσμο κιχ!. σΕ: σύντιχξΥJ όμολογLιχκων κεLμένων έξω άπο
τό λεLτοuργLκΟ χώρο τi)ς θεολογίιχς, τ~ν προσωπLκ~ δΥJ-
10. ιιΑuτ~ τ~ Οεολογικ~ ιιιivηκεψεvικότ-ιιτοοι μiiς τ~v έμοιθοιv ο[ 8E:v τ~ βρίσκουμε στ~v
8υτικοί, κοιl μliλιστοι στ~v ποιροικμή τους
Ποιριiοοσ'ΥJ τjjς 'Αvοι-:-ολjjς. Οί θεολόγοι κοιl Ιlοιτέρες τjjς 'Ορθοοοξίοις
Oi:v οcσχολήθ'Υ)ΚΙΧV ΠΟτ!: θεωρ"ΙjτLΚΟC ΚotL OCV'nΚεψεVLΚOC μΕ: τ+ιv οcλήθειοt τjjς 'Εκκλ'Υ)σίοις, ~ Οεολογίοι -:-ους έκι:ρρliζει ιiποκλειστικοc τ~v προσω πική τους μετοχ~ στ~v πίστ'Υ) κοιl τ~v έμπεφίοι τοϊί έκκλ'Υ)σιοιστικοϊί σώμοι-:-ος, τοc προσωπικοc βιώμοιτοι τοϊί όίγιου βίου τουςιι. (Χρ. Γιοιv vοιρii, μv. έργ., σ.
7-8). 11. Γιοc -:-~ θεολογίοι τοϊί ι Αuγουστίvου κοιl τ~ χρ'Υ)σψοποίφή τ'Υ)ς ιiπο τοuς Φρliγκους βλ. I. Σ. Ρωμοιvίοου, Ρωμyοσύvη-Ρωμαvία Ρούμελη, Θεσσοιλοvίκ'Υ) 1979, σ. 77 έ.έ. Πρβλ. τοϊί 'Ιοίου, Κριτικη θεώρησις τώv έφαρμογών τής θwλογίας, στοc ιι Προικτικοc τοϊί Β' Συvε
ορίου
'Ορθοοόξου Θεολογίοιςιι,
'Αθjjvοιι
1980, σ. 411-439.
51
ΒIΚΕΝτΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
).~δ~ μετοχ~ στ~ ζω~ τοu έκκλησ~αστ~κοu σώματος στιΧ 6pLΙX τΥjς άσκησης καί τΥjς δtακονίας τοu θυσLαστ-ηρ(ου. Χαρακτ-ηρ~σηκο παράδε~γμα 'Έλληνα θεολόγου τΥjς
Ι)πόψΎ) περtόδου συνtστιΧ ό Βαένηος Δαμοδός 12 • Κtν~ θ't)κε καt αύτος
mutatis mutandis στο 'iδ~ο προϋποθεσ~ακο
πλιχ(σtο καt γt' αύτο προσφέρεταt γtιΧ μελέτΎ) καt κατα
ν6't)σ1) τΥjς έποχΥjς, λόγω των σπουδων του στ~ ΔύσΎ), τΥjς ΒριΧσης του στιΧ ένετοκρατούμενα
'ΕπτάνΎ)σα καί τΥjς
σύντιχξΎ)ς καt ά.π' αύτον έπtστΎ)μον~κοu θεολογLκοu συ
στ~μιχτος («ΔογμαηκΥjς Θεολογίας))). Ζώντας καt δΎ) μ.Lουργώντας δtδακτ~κιΧ καt συγγροcφLκιΧ ό Δαμοδος σ' iνιχ σταυροδρόμL ΠΟλ~ησμ{;)ν, έγ~νε πρωτοπόρος ΚαL στο χώρο τοu θεολογ~κοu δ~αφωησμοu, όδΎ)γώντας ούσtαση
κιΧ στο νεώτερο έλλΎ)ν~ΚΟ θεολογ~ΚΟ έπtστΎ)μΟνLσμο μέ σuνεχ~στές του σ'
αύτο τον Ε. Βούλγαρ~ καt τον Α.
Μοσχόπουλο, wς τον ΔαμαλιΧ, τον ΡώσσΎ) καt τον Χρ. 'Ανδροuτσο.
Ό Δαμοδος ε!να~ έπLστ~μονας, μέ τ~ νεώτερΎ)-εύ ρωπαi:κ~ ΕννΟLα τοu ορου, ΚαL στιi θεολογ~κά του ίtργα.
ΒιχσαιΧ χαρακτΎ)ρ~στLκά του: ~ έχπλΎ)ΚτLΚ~ βtβλtογρα φ~κ~ ένΎ)μέρωσΎ) 1\
~ πtστ~ έφαρμογ+ι τΥjς έπ~στΎ)μΟνLκΥjς
μεθόδου, ο[ κρLηκές παρεμβάσεtς στιΧ κείμενα 1\
~ πλΎ)
ρέστιχτΎ) γνώσΎ) τΥjς σύγχρονΎ)ς έπ~στΎ)μον~κΥjς όρολογ(ας μ.ιχζί μέ τ~ν προσπάθεtα γ~ιΧ καθ~έρωσΎ) έλλΎ)ν~κΥjς θεο-
12. Βλ. τ~ βιχσικ~ σf.μεριχ μελέτ"Υ) γιοc τον Διχμοοο ΚΙΧL το έργο τοu τ7jς Βιχσ. Μπόμποu- Στιχμοcτ"Υ), Ό Βικέντιος Δαμοδός. Βιογραφία
lργογραφία (1700-1752), 'Αθ~νΙΧ 1982, μΕ: τ'f) σχετικ'f) βιβλιογριχι:ρίιχ. 13. Βλ. Β. Μπόμποu-Στιχμοcτ"Υ), μν. έργ. σ. 15., G. Maloncy, μν. lργ. σ. 170. 14. 'Αποφεύγουμε νοc βιχρύνοuμε τ~ σύν-:-ομΊJ ιχύτ'f) ιiνιχκοίνωσ"Υ)
μC το πλούσιο ύλικό, ποu προσφέρει στο σ"Υ)μεϊ:ο ιχύτο τb οογμιχτικο θοc χρ"Υ)σψοποι"Υ)θεϊ: σΕ: έκτετιχμένr,
Epyo τοu Διχμοοοϊί ΚΙΧL το όποίο ε'3 • ι UtYJ μελέτ"Υ) (βλ. πιχριχκοcτω).
52
ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
λογ~κ~ς έπ~στ'Υ)μον~κ~ς όρολογ(ιχς 15 κ.λπ. • Η Δογμιχτ~κ~ του, ά.κόμιχ ά.νέκδοτΥ) 16 , ε!νιχ~ μ~ιΧ έπ~στ'Υ)μον~κ~ Δογμιχ
ηκ~1 7
-
ά.πάντ'Υ)σ'Υ) ά.σφιχλwς στ~ν πρόκλΥ)σΥ) τ~ς έποχ~ς
του (zeitbedingt), στ~ συνάντ'Υ)σ'Υ) τijς πιχριΧδο~ς του με τ~ν
ά.ντ(περιχ
Δuσ'Υ).
ΠιχριΧ τ~ν πιχριχδοσ~ιχκότΥ)τΙΧ τijς
συνεLδΥ)σ~ς του κιχl τΎ)ν ά.γιχθ~ του προιχ(ρεσ'Υ) το έ:ργο του
ά.ποτελε'L έπ~στ'Υ)μον~κ~- λογ~κ~ κιχl οχt δοξολογtκ~ θεο λογ(ιχ.
Ε!νιχ~ λογ~κ~ κιχτοχuρωσΥJ κιχ1. ύποστ~ρ~ξΥJ τijς
όρθόδοξΥJς π(στΥJς κιχl συγχρόνως προσπάθε~ιχ γ~ιΧ μtιΧ θεολογ~κ~ δtιχφώησ'Υ), μέσιχ στιΧ ορtιχ τοu σuνολου δ~ιχ φωτ~στ~κοu του έ:ργου 18 κιχl στοuς όtλλους χbιρους τijς έπ~στ'Υ)μοναijς γνώσΥJς. Πιχρόλιχ ιχύτά, έκε'Lνο ποu βιχρύνε~ ιδ~ιχ(τεριχ στον Διχμοδο ε!νιχ~, οη δεν έ:χε~ χάσε~ τιΧ όρθόδοξιχ συνε~δΥJ σ~ιχκιΧ ά.ντιχνιχκλιχσηκά του, πιχριΧ τ~ σπουδ~ του στ~ ΔύσΥ), όπως ά.κόμ'Υ) τ~ συνιχ(σθΥ)σΥ) τijς ίδtιχ~τερότΥ)τιχς τijς πιχράδοσ~ς του κιχ1. τijς έτερότψάς τΥJς προς έκε(νΥJ.
15. Χοιροικτ'Υ)ρtστικdι ποιροιοείγμ.οιτοι: Τον λοιτινικο ορο 'Άuctor naturae" τον ιiποοίοει μ.Ε: το ιιοιuτουργος τ'ijς ι:ρύσεωςιι (Χειρ. Βοιτο πεοίου 99, ι:ρ. 734οι). Τ~ν ιιλοιτινικ~ν ι:ρων~νιι "providentia", μΕ: το ιιπροόροισιςιι (ι:ρ. 236οι) κοιl τον ορο "catechismus" τ'ijς έν ΤριοέντΙJΙ Συνόοου μέ τό ιιΚοιτ'Υ)χtσμοςιι (φ. 638β) κοιl οχι ιιΚοιτf.χφιςιι.
16. Βλ. σχετικdι στ'ίjς Β. Στοιμ.οc':''Υ), δπ. παρ., σ. 278-297 κοιl σ. 377, οπου τdι χεφόγροιι:ροι τοG έργου. Έμ.είς έοώ χρ'Υ)σψοποιοuμε τdι χεφόγρ. 99-102 τ'ijς Μον'ίjς Βοιτοπεοίου, ποu έ!χουμ.ε μελετ~σει. 17. Ό 'totoς οίνει το χοιροικτ~ροι τοi) έργου ':'Ου: (( "Ο':'οιν +. θεολογία( κοιτοιγ!νετοιt μόνον περ! τdι οογμοιταdι ζ'Υ)τ~μ.οιτοι, τό':'ε λέ γετοιt σχολαστική δογματική, ~ν κυρίως έχομεν σκοπον νdι έξ'Υ)γf.σωμενιι
(Χειρ. Βοιτ. 99, σελ. 1 ). Τοuτο λέγετοιt σ' ιiντίθεσ'Υ) μΕ: τ~ν ιιιiπλ-i;
σχολοισ":'ικr.ιι,
ποu
κοιτοιγίνετοιt
Ιiνοιγκοιίοι 1)ιdι τ~ν πίστινιι (αύτ.
ιιείς
οcλλοι 'ζ'Υ)τ~μ.οιτοι,
μ~
οίίτως
).
18. 'Η Δογματική θεολογία εΙνοιι μοιζ! μ.Ε: τlς Ήθικi:ς Πραγματείες τοG Δοιμ.οοοG το έπιστέγοισμ.οι τ'ίjς σuγγροιι:ρικ'ίjς ποιροιγωyrjς του (Βλ.
Στοιμli''ΥJ, δπ. παρ., σ. 184).
53
ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
ΓL' ιχύτο ~ συνάντ-ησ'Υ) ά.νιχτολLκ-ϊjς κιχl δυηκ-ϊjς θεολογLκ-ϊjς
φttψ'Υ)ζ στο έργο του ΠιχLρνεL ούσLιχσηκιΧ τ~ μορφ~ δLιχ
)\&ΚτLΚ-ϊjς ά.ντLπ~ράθεσΥ)ς ά.νιχτολLκ-ϊjς κιχl δυηκ-ϊjς θεολο y(cχς, πιχτερLκοu πνεύματος κιχl δυηκοu -νεωτερLσηκοu.
Στ~ν έπLσ~μιχνσ'Υ) των βιχσLκων στοLχε(ων τijς θεο λογLκ-ϊjς μεθόδου τοu Β. Διχμοδοu ά.ποβλέπεL ~ πιχρούσιχ -περLλΥ)ΠτLκ~ όπωσδ~ποτε κιχl ιiποσπιχσμιχηκ~- ά.νιχ
χο(νωσ'Υ), ~ όπο(ιχ κιχτιΧ κάποLο τρόπο ά.ποτελε'L περ(λΥJΨΥJ έvος
κεφιχλιχ(ου
των
ΘεολογLκwν
Προλεγομένων
στο
θεολογLΚΟ ΣύστΥ)μΙΧ τοu Διχμο~οu, πού γράφοντιχL κιχl θιΧ
δ'Jlμ.ΟσLευτοuν προσεχwς ώς προανάκρουσμα τ-ϊjς έκδΟσ'Υ)ζ 'tijς ά:νέκδοτΥJς όγκώ~ους Δογμιχηκ-ϊjς του, ποu έτοψά
ζετcχL ΚΙΧL ιχύτ~ ά.πο Ενιχ μLκρο θεολογLΚΟ έπLτελε'Lο, UΠΟ τη 8Lεύθυνσ'Υ) τοu όμLλοuντος 19 •
Ό θεολόγος Δαμοδος και ή Δύση α) Κατάφαση ύπο δρους
'Ο Διχμοδος ώς θεολόγος κLνε'LτιχL στιΧ πλιχ(σLιχ τ-ϊjς
έποχ-ϊjς του. Θεολογε'L πάντιχ σΕ: σχέσ'Υ) κιχl ά.νιχφοριΧ προς τη ΔύσΥJ, ποu γνώρLσε κιχλιΧ μΕ: τlς σπουδές του κιχl
8Lιχτ'Υ)ρε'L τ~ν έπιχφ~ μιχζ( τΥ)ς μΕ: τlς συνεχLζόμενες έπL στΥ)μονLκές του έρευνες. ΜΕ: ολΥ) τ~ δογμιχτLκ~ πιχριχγωγ~ του δΕ:ν δ(νεL άπλως δLέξοδο σΕ: προσωπLκοuς θεολογLκοuς
19. Πρέπει έοώ νdι λεχΟεϊ:, δη +. πpώ-:-'1) σuστημοιηκ-!ι Οεολογικ-!ι -:-ov Γεώργιο :νtετοιλλ'Υ)Vό, εστω κοιl σέ κιiποιοι περιορισμέvr. έ:κτοι~, μΕ: β:Χσr. -:-ο ιιΣuvτοιγμιiτιοv Θεολο ,
rιvrιφορdι στοv Δοιμοοο εγιvε ιiπο
ΥUtοv)) τοu Δοιμοοοu κοιl μερικ-!ι yvώσrι κοιl χp~σ'ΥJ τ'Υjζ ιivέκοοτr.ζ Δοyμοιηκijς Θεολογίοιζ -:-ou. Βλ. (;, D. :vtetallirιos, Vikentios Damodω·:
θεολογία Δογματική κατά συντομίαν η τε Συνταγμάτιον Θεολογικον (inaug. .
Dissert.), Athen-Koeln 1980.
54
ΠΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
προβλημαησμοuς, ιiλλιΧ θέλει νιΧ κάμει γνωστΕ:ς στον κuκλο των μαθΎ)των του τlς διαφορΕ:ς ~ συμπτώσεις τijς 'Ανατολijς μΕ: τ~ ΔuσΥJ. Το δυτtκο κατέναντι ε!ναt το κuριο σΎ)με'Lο τijς ιiναφορiiς τοu θεολογικοu στοχασμοu
του. Γράφει τ~ «Θεολογ(α>J του, γιατl ύπάρχεt ~ δυηκ~ πρόκλΥ)σΎ), περισσότερο έ:ντον'Υ) μάλιστα στιΧ 'ΕπτάνΎ)σα, οπου λειτουργοuσε ώς διδάσκαλος, καl ~ όπο(α τοu έπέ βαλλε νιΧ δώσει, το κατιΧ δύναμ'Υ), καθαρ~ τ~ν έκκλΥ)σtα στικ~ παράδοσ'Υ) στοuς μαθΥ)τές του, διαφοροποιώντας τ'Υ)ν ιiπο τlς δυηκΕ:ς καινοτομ(ες. Αuτο ~ταν δυνατο μΕ:
Μο τρόπους: μΕ: τ~ν κατάδειξΥ) των παραδοσιακων στοι χε(ων,
ποu
σώζονταν στ~
Δuσ'Υ) καl
συνιστοuσαν τ+ι
σuμπτωσ~ τ'Υ)ζ μΕ: τ~ν έκκλ'Υ)σιασηκ~ ιiρχαιότψα, καl
των διαφορων καl παρεκκλ(σεών τΥJς. Γι' αύτο ό Δαμο δος
στ~ν
ιiνηπαράθε~
ιiπροUπόθετα ~
του
μΕ:
τ~
Δuσrι
ιiπόλυτα ιiπορριπτικος ιiλλ'
δΕ:ν
ε'Lναι
οuτε καl
ιiπόλυτοc καταφατικός. 'ΑναζΥ)τε'L το ένοπΟιΥ)τικό, το κοινό, καl γι ε'Lναι
πρωτα θεηκος- καταφατικός,
αύτο
έκφράζοντας
σαφ-Υ;
οiκουμενικ~ τάσΥJ στο έπιστrιμονικο φυσικιΧ πεδ(ο. Κρ( νοντας μΕ: ιiξιοθαuμαστrι ν'Υ)φαλιότψα δΕ:ν διακρ(νει μόνο απο ξ' ενωσΥJ
'
-
θ εο λ ογικα'
'λλ οτριωσrι α
'
'
και
'
στ'Υ)
Δ' υσΎJ,
ιiλλιΧ καl μερικ~ διατ~ρΎ)σΎ) τοu παραδοσιακοu δογμοc ηκοu πλούτου. Το κοινο το ιiναζΥ)τε'L εύσuνε(δΥ)τα καl t
I
ανηκειμενικα,
Ν
οπου
\
και
"'
αν
ΜιιΧ τέτοια τάσΥ) φυσικιΧ σ'
β
Ι
ρισκεται;
'ξ
ε
1
1
αφοντας
το.
άλλους ιiνατολικοuς συγ
γραφε'Lς, οπως λ.χ. στον πατριάρχΥJ Δοσιθεο, ε!ναι ιiδιοc
νόΥJ'ΎJ· Στον Δαμοδο ομως ε!ναι δυνατ~ -
μιλοuμε για
τ~ Δογμαηκ~ του Θεολογ(α- γιατl τιΧ κριτ~ριά του ε!ναι πρωταρχικιΧ έπιστrιμονικά, σ' ιiντιθεσ'Υ) μΕ: τιΧ κα θαριΧ πολεμικά του έργα, ποu ιiναφέρονται όχι σ' ολο το φάσμα τijς δογμαηκijς διδασκαλ(ας, ιiλλιΧ σΕ: συγκεκρι μένες διαφορές. 'Εδω ύπάρχει βέβαια μιιΧ συγκεκρψέν-r,
55
ΒΙΚΕ:>ΠΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
iξ-/jγΎ)σ-η. 'Ότιχν ~ θεολογ(ιχ νοε'Lτιχι, πιχτερικά, ώς δο ξολογικ~ ιiνιχφοριΧ στο "Ακηστο κιχ!. «θεριχπεuτικ~ ιiσκΎ)
~~Κ-/jΙΙ, ~ διιχφοριΧ μΕ: τ~ φριχγκεuμένΎ) ΔύσΎ) φανερώνεται Αι-εράσηιχ κιχ!. ιiγεφύρωτΎJ. Γιιχτf. ιχuτ~ ~ όψΎ) τΊjς θεολο
y(ιχς χάθΎ)κε στ~ ΔύσΎ) ιiμετάκλΎ)τΙΧ. 'Ότιχν 6μως ~ θεο λόγΎ)σΎ) περιορίζεται στ~ «θεωρΎ)ηΚ~Ι> ιiνιχζ~τΎ)σΎ), τότε jvcχφιχ(νοντιχι οχι μόνο διαφορές, ιiλλιΧ ΚΙΧL όμοιότΎ)τες σΕ ΙογμιχηκΕ:ς θέσεις κιχ!. στ~ μεθοδολογίcχ. Κιχ!. ό Διχμοδος ;!φcχρμόζει στο πρόβλΎ)μΙΧ ΙΧUτΟ μιιΧ σuγκεκρψένΎ) ιiρχ~: troύ πάντιχ 6σιχ λέγοuσιν οι ιχιρεηκοf. δε'L ιiθετε'Lν, ιiλλ' 6σcχ
ou
σuμφωνοuσι τΊ) π(στει, τΊ) Γριχφjj δΎ)λιχδ~ κιχ!. τjj
.Κcχθολικjj
•Ο
'ΕκκλΎ)σL~)) 20 •
Διχμοδος ιiντιμετωπ(ζει τ~ δuηκ~ θεολογικ~ πιχ
ριί8οσ1) κάτω ιiπο συγκεκριμένες προϋποθέσεις. ΧρΎ)σι μ.οποιε'L πρwτιχ εύρύτιχτιχ τοuς δuηκοuς ιiρχιχ(οuς Πιχτέ
ρcς, φuσικιΧ ώς όρθοδόξοuς, φορε'Lς τΊjς ιiρχιχ(ιχς έκκλη αιcχσηκΊjς πιχράδοσΎ)ς: ιιΔε'L θεωρε'Lν τιΧ ρψιΧ των τΊjς
!απέριχς πατέρων· Εχοuσι γιΧρ ΚIXL ιχuτοf. το ιiξιόπιστΟν)) 2 1• ΆλλιΧ
'
ε!νιχι
'
cχuτονοΎ)τΟ
σ"t)μιχνηκο
στΎ)ρι'ζ ετιχι
πως κιχt γι.
\
σε
\
σχεηΚΎ)
ιχύτο
~ ~ λ'ιιχ οιοιχσκιχ
ιiκόμΎ)
το
•
οικοuμε-
vικων σuνόδων 22 , θέλει νιΧ έχει δΎ)λιχδ~ έκκλΎ)σιιχστικιΧ
20. Χειρ. Βιχτ. 99, ι:ρ. 283β .• Aνriλoyr. τriσ"Υ) θοc οείξει ΚΙΧL ό ~αuχliστ~ς οcyιος Νικόο"Υ)μος ό 'Αγιορείτ-ης: <
v«. μισώμεν ΚΙΧL νοc οcποστρει:ρώμεΟιχ· ε'ί τι οέ είιρίσκετιχι έν ιχuτοίς όρθώς εχον ΚIXL ίιπο τών Κιχνόνων των • Ιερών Σuνόοων βεβιχιοuμενον, Το\ίτο οέν πρέπει νοc μισώμεν>J. Βλ. Μονιχχοu Θεοκλf.τοu Διονuσιri.τΟ'J,
Ό ΝΑγιος Νικόδημος ό Άγιορι:ίτης. Ό Βίος καi τa "Εργα του (17491809), 'Αθjjνιχι 1959, σ. 192. 21. Χειρ. Βιχτ. 99, ι:ρ. 729β. Γι. ιχuτο σuχνοc στ+. οιοιχσκιχλίΙΧ των «vrιτολικών προσθέτει ΚIXL έκείν"Υ) των οuτικών Πιχτέρων. Π.χ. 99, σ.
!.97: «Αίίτ'Υ) έστlν +. οιοιχσκιχλί:χ τών Πιχτέpων ΚIXL τjjς Δuτικ7;ς Εχχλ'Υ)σίιχς>J.
22. Χειρ. Ηιχτ. 99, ι:ρ. 729β. (Στ'Υ)ρίζετιχι στlς ιiποι:ρriσεις των
56
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡIΩΣΗ
κριτ~pια ιiκόμ'Υ) καt στtς πιο ιiκ(νδυνες έπιλογές του. 'Η έφεκτικότ'Υ)τά του, πιστεuουμε, έρμ'Υ)νεuεται ιiπο τ~ στά σ'Υ) του ιiπέναντι στον μεγαλuτερο θεολόγο τΊjς φραγκικΊjς παράδοσΥ)ς, τον Αύγουστ(νο. 'Η ιiναφοριΧ τοu Δαμοδοu στον tερο Αύγουστ(νο ε!ναι tδια(τερα συχν~ καt έκτεταμένΥ).
"Άλλωστε
ό
Αύγου
στ(νος ιiποτελε'L τον κορμο τΊjς σχολαστικΊjς καt γενικιΧ
τΊjς δυτικΊjς -φραγκικΊjς θεολογ(ας, τον κατεξοχ~ν πατέρα τΥJς. 'Η έξάρτ'Υ)σ~ του συνεπως ά:πο τιΧ δυτικιΧ δογματικιi
έγχειρ(δια συνεπαγόταν καt πολλαπλ~ χρ~σ'Υ) τΊjς αύθεν τ(ας τοu
Αύγουστ(νου, ποu
τον
όνομάζει
ιιμέγαν καt ιiγχινοuστατον διδάσκαλον»
23
ό
Δαμοδος
καt ιιθε'Lον» 24 ,
όπως δΥ)λαδ~ καt τοuς μεγάλους ιiνατολικοuς πατέρες. 'Η
αύγουστ(νεια
σκέψΥJ
θεμελιώνει
πολλΕ:ς
ιiπο
τtς
δογματικΕ:ς θέσεις τοu Δαμοδοu. ΣΥJμασια μεγάλΥJ όμως έχει το γεγονός, ότι ό Δα μοδος δΕ:ν ε!ναL ιiπόλυτα ιiνοικτος στον Αύγουστ(νο, φα
νερώνοντας συχνιΧ τ~ν έπιφυλακτικότΥ)τά του ιiπέναντ( του.
Κάτι ποu ιiποκαλuπτει τ~ν πατεpικ~ γν'Υ)σιότ'Υ)τα
των κρLτΥ)ρLων τοu Δαμοδοu, ε!ναι ~ έπ(γνωσ~ του, ότι ό Αύγουστ(νος δΕ:ν μπορε'L νιΧ θεωpε'Lται ιiναμφ(βολα ιiσφα λ~ς όδΥ)γος τΊjς έκκλΥ)σιαστικΊjς παρά.δοσΥ)ς. Γι. αύτο τον ιiκολουθε'L μόνο έκε'L, ποu όρθοδοξε'L, καt πάντοτε παράλ λΥ)λα μΕ: ιiποδεδειγμένα όpθόδοξους πατέρες. σμός
του,
βέβαια,
προς το
Οίκοuμ. Luνόοων Ε', ΣΤ' κ:χl Ζ τοu σΕ: ίiν:χ σ-ι;μεϊο: «Ο-:-ε
I!E:
ά.pχ:χίοuς
οέχε-:-:χι
έκείνοuς,
ο!Jς
').
έπιβλΥJ·ηκο
'Ο σεβα
έκε'Lνο δυτικΟ.
Σ:χφέστ:χ-:-:χ οιεuκpινίζει -:-+ι σ-:-ά.σ-r,
λέγω, ο[ τΥ,ς έσπέp:χς ποπέpες ... νοώ το•J::
+.
ά.ν:χ-:-ολικΊ;
έκκλ-ι;σίσι.
Πεpl
των
οcλλων οέ, μά.λιστ:χ -:-ών μετ:Χ το σχίσμσι, ο!Jς κσιλοuσιν (siι:) :iγίοuς.
ούοΕ:ν φ-ι;μί. Αύ-:-οl
y:Xp fικολούΟ-ι;σσιν τι;i 99, 730β). 2:3. Χειρ. Ησι-:-. 99, ?· 59:3β. 24. Χειρ. Βσιτοπ. 99, σελ. 199.
σίσις» (Χειρ. Βσι-:-.
οόγμσιτι τ~ ς οuτικΥ,ς έκκλ r,-
57
ΒΙΚΕ/ΙίτJΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
~εuμιχ, τον άνιχγκάζε~ κάποτε νιi τον δ~κιχ~ολογεϊ:, άμφ~
Αβψώντιχς άποδ~δόμενες σ' ιχuτον θέσε~ς, γ~ιχτt γνωp(ζε~
~t τtς άλλεπάλληλες νοθεύσε~ς στιi ιχuγουστ(νε~ιχ κε( ~νιχ25. ΔΕ:ν δ~στάζε~ όμως νιi τον κιχτιχκp(νε~ άμεpόληπτιχ
:~« φιχνεpιi ιi~οpθ~δο~ες ~~διχ~ιχλ(ε~' του, ο:rως λ.χ. :~α tf.όν πpοοp~σμο κιχ~ τΎ) θε~ιχ χιχpΎ). « Ας μου συγχωpΎJση ·.~eα πεϊ:- ό μέγιχς οuτος δ~Μσκιχλος, ΟτL ~ δόξιχ IXU"t'Ύ)
ju
μόνον έστt ψευδ~ς, ιiλλιi ιχtpετ~κ~». Συνεχ(ζοντιχς
~.~μ.ως: «OU δ~ιi τοuτο ~ν ΙΧLpεηκος ό Αuγουστϊ:νος, ~~όη
!~κ ε!πεν έκεϊ:νιχ ιiντψιχχόμενος τyj Κιχθολ~κη 'ΕκκλΎ)σ(~, !,~'#.λ' ένόμ~σεν
on τοuτό
έστ~ το δόγμιχ τ-ϊjς 'ΕκκλΎJσ(ιχς,
.ρt τοu όπο(ου ou γέγονε πp6τεpον ζ~τΎ)μΙΧ ΚIXL φιχνεpιi #νιχ(pεσ~ς ... »26 • Εισέpχετιχ~ ετσ~ στtς πpοϋποθέσε~ς όpθο25. Π.χ. Χειρ. Βιχτ. 99, ι:ρ. 737β: "··· ποcλιν ι:ρ-ησtν ό Αuyουστϊ:νος ~ τij Θ', πριχyμιχτε [oc ε ίς τόν Ίωοcνν"Υ)ν, εί κoct οuκ έστιν ~ πριχyμιχ1-ι(ιχ
ιχίίτ"Υ)
yν~σιος κoct ιiμι:ρίβολος,
κιχθό προι:ρέρετιχι κιχΟ'
+.μων.
:ι.Ωσπερ πολλιχt οcλλιχι πριχyμιχτεϊ:ιχι ιiποοίοοντιχι ΙXuτ/jτ"Υ)μΙΧ, πότερον τΟ ΠνεuμΙΧ έκπορεύετιχι έκ τοu υίοu, μ~τε ό τρόπος
rou
λέγειν έστt τοϋ Αuyουστίνου ... ». Όλιχ οείχνουν τr, οιιiθεσ"ΥJ τοϋ
Διχμοοοϋ νdι οιιχσώσει τό κύρος τοϋ Αύγουστίνου ΚΙΧL ιχύτό ι:ριχίνετ:χι κιχt στό έκοεοομένο «Lυντιχyμοcτιόν>> του (σ.
31,
έκο. Γ. Μετιχλλr,νοϋ:
α'Ομο[ως εupον (Ι!·ηλ. οί μετιχγενέστεpοι ιιΛ:χτίνοι» κ:χt στ~ν ούσ(ιχ οί
Φροcγκοι) είς τόν Αύγουστϊ:νον ΚIXL τόν • Αμβρόσιον ΚΙΧL τοuς λοιποuς 'uτικοuς 'Αγίους, ο τι το Πνεϋμιχ "proι~edit ex fllio". Koct έξΥJγώντες btι:ίvοι τό ρ7jμιχ ιιπpοκέl!ερε» οιdι τ-iιν :itοιον τοϋ Ι!νεύμιχτος πpόοl!ον,
θι:μελιώνουν τ7ιν yνώμτ,ν τους έποcνω είς τdις μιχpτυρίιχς τούτων ... Τώριχ οί ουτικοl ·Α γιοι, όμιλώντες περί τ7jς χpονικ7jς τοϋ Πνεύμ:χτος wροόοου ΚIXL έξελεύσεως, είπον τό
Πνεuμ.ΙΧ
'πpοκέl!ερε' π:χpdι τοu
'fl.oim. Είνιχι όμως πιdι γνωστό, ότι ό Αύγουστϊ:νος, σ' ιiντίθεσ"ΥJ μΕ: .1'Qν Άμβρόσιο, είνιχι πpιχγμιχτικdι lrιitiator τοu fllioque, κoct έγινε σ' ·ιιιliτό θεμέλιο τοu ι:ρριχyκικοu fϊlioque λόγω τών πιχριχνο~σεών του στό
\ήτ"Υ)μιχ ιχύτό (Βλ. τό !:ργο του De Fide et .'iymbolo, κει:ρ. 19-20. Πρβλ. · ~τομερ~ Ιiνοcλυσr, στοϋ I. Ρωμιχνίοου, Ρωμyοσύνη ... , σ. 89 έ. κocl
. a<>5).
26. Χειρ. Βιχτ. 99, ι:ρ. 286 β.
58
ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
δοξίιχς κιχl ιχύθεντίιχς των Πατέρων (ζ~τ-ησΥJ τ-ϊjς ά.λ~ θειιχς)
-
χάη ποu θιΧ τον ά.πιχσχολ~σεt έκτετιχμένιχ σΕ:
&.λλιχ σ'Υ)μεϊ:ιχ τοu έργου του.
'Αποδίδει ά.κόμ'Υ) ά.περ(
φριχστιχ στον Αuγουστ(νο τ~ν εuθuνΥJ γιιΧ τ~ν προέλεuσr,
τοu φριχγκικοu δόγματος τοu ιιfilioque» 27 ' ά.ποδεtκνuοντιχς έτσι έκπλΥ)κτtκ~ γνώσr, τ-ϊjς όρθόδοξ"Υ)ς προβλημιχηκ-ϊjς, ά.λλιΧ κιχt τ-ϊjς θεμελ(ωσΥ)ς τ-ϊjς φριχγκtκ-ϊjς πιχρά.δοσΎ)ζ στον
έπίσκοπο 'Ιππωνος, ένω σ' άλλιχ σr,μεϊ:ιχ διιχφωνεϊ: ριζικοc μΕ: άλλες όψεις τ-ϊjς θεολογίας τοu Αύγουστίνου, δΥJλώ νοντιχς τ~ν ά.ντιθε~ του: «ούκ ά.ρέσκει μοι ~ θεωρία ιχϋη;
τοu Αύγουστίνοω> 28 • 'Ανά.λογιχ έκδtπλώνετιχι ~ στά.σΥ) του κιχl ά.πένιχνη
στοuς νεωτέρους.
'
Η ά.ντιθεσ~ του μΕ: τον σχολιχστικισμο
δΕ:ν τον όδΥ)γεϊ: σΕ: σ'Υ)μεϊ:ο νιΧ ά.γνο'ήσεt ~ ά.πορρίψει τον
«principem scholasticum»
Θωμοc 'ΑκινάτΥJ. 'Ο χιχριχκτΎ)
ρισμος βέβιχιιχ ποu χρ'Υ)σψοποtεϊ: σuχνιΧ γt. ιχύτόν, ιιτοu
μεγάλου σχολαστικοϋ θεολόγου» 29 , δείχνει δη ό Διχμοδος περιορίζει τ~ μεγιχλοσύνΥJ τοu Θωμοc στιΧ πλιχίσtιχ τijc; Σχολιχστικ-ϊjς.
'Ανιχπτuσσει όμως έπιχνεtλΥJμμένιχ ά.κινά
τειες θέσεις κιχt τlς δέχεται, πάντιχ ομως στιΧ ορtιχ τ-ϊjς άνιχλυηκijς κιχt κριτικijς θεώρΥ)σ* τους, ά.φοu ~τιχν ά.δu νιχτο στ~ν έποχ~ του νιΧ τlς πιχριχκάμψει. ''Άλλωστε
+.
συχν~ ά.νιχφορά του στον 'ΑκινάτΥJ έπtβιχλλότιχν κιχt με
θοδολογικά, γιιΧ νιΧ φιχνεϊ: ~ θεολογικ~ πορεία τ-ϊjς δυτtκijς θεολογtκ'ijς σκέψΥJς. ιιΚιχl περl πλέον ένόμισιχ άρμόδιον -στ, μειώνει- νιΧ προσθέσω κιχ/. τ~ν διδιχσκιχλίιχν τοtί
'Ακινά.του Θωμοc έν τγj ιχύτγj uποθέσει, διότι ιχύτός έσην
ό όδηγος των σχολιχστικων θεολόγων» 30 • ΣυνΥJθίζει άλ-
27. Βλ. π.χ. Χειρ. Βιχτ. 99, ι:ρ. 556β. 28. Χειρ. Βιχτ. 99, φ. 550β.
29. 30.
Χειρ. Βιχτ. Χε φ. Βιχτ.
100, 100,
ι:ρ.
137oc.
ι:ρ.
t:34β.
59
ΒΙΚΕΝτΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
).ωστε ό Δαμοδός νιΧ καταφεύγει καl στ~ν ex contrario ; .fπιβεβαίωσΎ) τ1jς όρθόδοξΎ)ς διδασκαλίας. Παραπέμπει · 1eιΧντως συχνιΧ στόν Θωμii, ά.ποδεικνύοντας ότι γνωρ(ζει ·:κιχλιΧ τό σύστΎ)μά του. • Η στάσΎ) τοϋ Δαμοδοu ά.πέναντι · ·crroν 'ΑκινάτΎ) θιΧ μποροuσε νιΧ χαρακτΎ)ριστε'L κρι τικ~ i)ιott έκλεκτικ~, ά.νά.λογΎJ μΕ: έκεtνΎJ τοu πατριάρχΎ) Γεν . 19a3(ου
Σχολαριου, ποu προΎ)γ~θΎ)κε τοϋ Δαμοδοu στ~ν
. (ΙπL8ε&ξΎ) πατερικ1jς εύρύτψας πνεύματος: ttΕίς τ~ν ciρ ~v, λέγομεν πάλιν, ότι έκφέροντες τ~ν διδασκαλ(αν τοu ~~~Ακινάτου, συμφωνεϊ:ν μετ' σ.ύτοϋ νοούμεθα, έν οις σ.ύτός ι:Οuμ.φωνεϊ: το'Lς παρ' ~μ'Lν λεγομένοις, ού συμφωνοuμεν δΕ:
·:s... 'aν
τ ο~ς
~ ι οιαφερει
... » 31 . ·ι ΜΕ: τό Ίδιο ά.νηκειμενικό καl έλεύθερο πνεuμα κατα ·~ύγει καl στοuς άλλους - ά.ι:tΎ)μότερους σχολασηκοuς
.
:μ.έ: στόχο όμως πάντα τ~ν κατιίδειξΎ) τijς ά.λήθειας: «ΔΕ:ν iφ~σοcμεν όμως νιΧ μ~ν έξΎ)γ~σωμεν καl πολλιΧ τών σχο ~cχστικών
ζψ~ματα, τιΧ όποϊ:α
έκρίναμεν
άρμόδια νιΧ
φέρωσι γνώσιν περισσοτέραν είς τ~ν περl Θεοu διδασκα
λLοcν>>. • Η ά.ρχ~ αύτ~ τιθετοcι ~~Ύ) στιΧ Προλεγόμενα τ1jς Δογμαηκ1jς του καl ~χει καθοριστικ~ ι:tΎ)μιχσtα 32 • Γράφοντας έπιστΎ)μονικ~ ( «σχολαστικ~») Δογμαη-
31. Χειρ. Βοcτ. 101, ι:ρ. 686β. Πρβλ. 102, ι:ρ. 226. 1\li τον · rεννli8ιο Σχολlipιο κocl τ~ στliσΥJ τοu ιiπένοcντι στον 'ΑκινliτΥJ βλ. Στυλ. Ποcποc3οπούλοu, Έλληνικαί Μεταφράσεις Θωμιστικών έργων, οπ. notρ., σ. 150 έ.έ. κocl Θεο3ώροu ΖfισΥJ, Γεννάδιος Β· Σχολάριος. Βίος Συγγράμματα-Διδασκαλία, ΘεσσοcλονίχΥ) 1980, σ. 83 έ., :365 έ.έ. 437 ιέ.
32. Χειρ. Βοcτ. 99, σ. 2. 'Επιλέγει ομως τιi ιι~ψ~μοcτοc» έκεϊ:νοc, εtνοcι ((ώι:ρέλιμοc προς ιiνοcίρεσιν των οclρετικων κoct πληρεστέροcν .toiί θεολογικοϋ ζΥ)τ~μοcτος έπίγνωσιν» (αύτ. ). ΔΕ:ν π~ροcλείπει 31: νιi
:1COu
'}*"'•γνωρίζει κocl τlς όρθ/:ς σχολοcστικ/:ς ιiπόψεις κocl νcΧ. το ιiνοcι:ρέρει: .,irΔιότι ώς θεωροϋσιν όρθώς oi σχολοcστικοlιι (Χειρ. Βοcτ. 99, φ. 311oc)
:~~ «τοϋτο μοcρτuροuσι πliντες ol σχολοcστικοl θεολόγοι, oi είι ι:ρρο -.'.όiίντες ... ιι (100, ι:ρ. 153β) κ.λπ.
60
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛ
κ~, ό Δαμο8ος ~ταν φuσLΚΟ να καταφuγεL στα σuγχρονά. τοu 8ογμαηκα 8uηκα έγχεφ(8Lα, παράλληλα με τ~ χρfι σΎJ των πατερLκων 8ογματLκων έργων, ΠΟU γ(νεταL πλοu σLα, ε~τε ά.πο &μεσΎJ γνώσΎ) τοuς ά.πο έκ8όσεLς ~ χεφό γραφα,
ε'Lτε
έμμεσα
μέσω των 8uηκων
ΒασLκες ΠΎ)γές τοu ε!ναL, έτσL, ~
Δογμαηκων.
νΕκδοσις dκριβης τοu
'lωά.ννοu ΔαμασκΎJνοu καt ~ Δογματικη Πανοπλία τοu Εύ
θuμLοu ΖLγαβΎJνοu. Ε!ναL εύνόΎJτΎJ σuνεπως ~ έξά.ρτΎJσfι τοu
' '
απο
'
Π ετω '
τον
(D .
Ρ etau )
λέγεL-, μεγά.λο LΎJσOuLτΎJ θεολόγο
33
Π ετα'β LO
"
οπως
'
τον
, ό όποϊ:ος σuγγένεuε
με τον Δαμο8ο στ~ν προσπά.θεLα uπέρβασΎ)ς τοu σχολα σηκLσμοu καt ά.ποσχολασηκοπΟLΎJσΎJς τ~ς θεολογ(ας τοu .
• Εν τοuτοLς καt τοu Πεταβ(οu ~ χρ~σΎJ γ(νεταL ά.πο τον Δαμο80 πά.ντα με σαφ~ σuνεL8ΎJσΎJ τ~ς ά.πόστασΎJς. 'Η έξά.ρτΎ)σ~ τοu ά.πο τον 8uηκο θεολόγο -
αύθεντ(α τον
18ο αLώνα- περLορ(ζεταL σε θέματα έπLστΎ)μΟνLκα ΚαL
μεθο8ολογLκά. 3 \ όπως καt ό 'L8Loς 8ΎJλώνεL στα Προλε-
33.
"Εζr;σε
1583-1652.
"[)ictionnaire de Thcologie
Βλ.
το
ocpθpo
τοu
Ωιtholique", τ. ΧΙ!, σ.
τ-iι σχέσr, του με τον ΔοcμοδΟ βλ. Β. Στοcμοcτr,, δπ.
:34.
Λ.χ. ό καθορισμός τοϋ ocpιOμou των
ΚOC":"OC -:-Ύj Β. Στοcμοcτr, {σ.
290)
Ρ.
Galtier στiJ
1313-1336. παρ., σ. 289
(( Πpοcγμοcτει&ν>>,
ΓιιΧ
έ.έ.
ΟΠΟ'J
ύποcpχει οcπόλuτr, σύμπ-:-ωσr, με-:-οc!Ξ;)
των δύο θεολόγων. Δr,λώνει όίλλωσ-:-ε ό 'ίδιος ό Δοcμοδός, ότι οcπό -:-~ διδοcσκοcλίοc τοu Πετω <<Πλουτείν μέλλομεν την +ιμε-:-έpοcν θεολογίοcν»
(Πpολεγ.), ποu σr,μοcίνει ότι κoci +ι πpοβλr,μοcτολογ[οc τοu έπr,pεοcσΟr,κε οcπό τόν ποcπικό Θεολόγο. Πpοcγμοc-:-ι τόν χpr;σιμοποιεί σuχνοc οcκόμr; κocl σ-:-οc μΎj Οεολογικοc f!pγoc τοu. Τό πpίσμοc όμως ΟεώpφΊ)ς τοu Πε-:-ι::. δεν οcλλοcζει οcπό έκείνο, ποu χpr;σιμοποιεί ό Δοcμοδός γιοc τ~ θεώp"Ι)σr;
τοu 'Ακινοcτου.
"" Ακpος
των λατίνων θεολόγος», χοcpοcκτr,pίζετοcι στ~
ιιΦuσιολογίοc» τοu Δοcμοδοu {κεφ. ιβ
'.
Στοcμοcτrι, δπ. παρ., σ.
251-2).
κάτι ποu δείχνει έπίγνωιτη τΊjς οcπόστοcσr;ς, γιοcτl είνοcι γνωστ-iι
+.
σr;μοcσίοc τοu ιιλοcτίνος» στόν Δοcμοδό (=μ~ όpθόδοξος). Γιοc τ~ χpfισr; ":"OU Πετω οcπό τόν Δοcμοδό, σε θέμοcτα έπιστ"Ι)μονικοc, ώς οcύθεντία;
άρκεί τό οcκόλουθο χωpίο τΊjς <<δογμοcτικΊjς» {Χειp. Βοcτ. 99, φ. 732oc): " ... Διό μocp-:-upεί ποcλιν ό οcύ-:-ός Πε-:-οcβιος έν τ
61
ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
γόμενά τοu, μ~ 8Lστάζοντας, όπως θα λεχθε'L παρακάτω,
vci 8LατuπώσεL καt τtς ιiντLθέσεLς τοu. Δεν ε!ναL 8uνατον όμως να 8εχθε'L κανε(ς, οτL +ι t1vιχφορα τοu Δαμο8οu στtς 8uηκΕ:ς ΠΎ)γΕ:ς έμενε χωρtς ι
αuvεπεLες.
Τ'
α
ξ'
ενα
~ι
οανεLα,
fl
οσο
,
προσεκηκα
,
,
,
καL να επL-
λέγονταL, μεταφέρουν έναν &.λλο τρόπο σκέψΎJς, στΟLχε'Lα μιιiς fί.λλΎJς παρά8οσΎJς, στ~ν όπο(α ΚαL το «παρα8οσLα
)t0»
uλLΚΟ λεLτοuργεL 8Lαψορεηκά, rΧΠΟσπασμένο rΧΠΟ το
φυσικό τοu χωρο. 'ΈτσL, ό «8uηκLσμος>> τοu Δαμο8οu
3cv πρέπεL να ιiναζψε'LταL μόνο στ~ μέθο8ο ~στα χρΎ)σL μοποιοuμενα «χωρ(α>>, άλλα περισσότερο στtς 'L8ιες τi.ς t3έες, ΠΟU rΧνΕ:π(γνωστα φα(νονταL να 8LεLσ8ύοuν έ8& ΚL
-ίχεί στο έργο τοu, προβαλλόμενες ώς όρθό8οξΎJ παριi3οσ'Υ) -ΚαL αuτο ε!ναL rΧΚρLβ&ς, ΠΟU έπLχειpοuμε στ~ν πιχριχπιiνω
ιiναγγελθε(σα έρεuνιi
μας-
όσο
καt
στ~ν
rΧVτικατάστασ'Υ) τ&ν όρθο8όξων θεολογLκ&ν προϋποθέσεων μ.i τtς φραγκLκές .• Αλλ&. καt πέρα ιiπ. αuτα ~ καταφuγ~
τοu Δαμο8οu στtς 8uηκΕ:ς ΠΎJγΕ:ς σuντελε'L στο να εtσά yετιχι ό &.γνωστος στ~ν
'Ανατολ~ 8uηκος προβλΎ)μα
τισμός, με όλες τi.ς εuνόΎJτες σuνέπειές τοu.
D)
μ
'Η
.ο
•
αιιτι'θ εση
8ιάλογος τοu Δαμο8οu με τ~ ΔύσΎJ έσηάζεταL
τελικα στο να 8ειχθε'L ~ 8Lαψορά, ~ θεολογικ~ 8ιαφορό1'Ύ)τα .τΎjς ΔύσΎJς, γLατt αuτο έπιβεβαLώνεL ιiρνψLκα τ~ν
~όyος είς τ~ν ~μέpα.ν τΊjς Πεντ"Ι)ΚΟστΊjς, ό όποίος οcποδίδετα.ι τι;;
Αμβροσι
ΎΡαtπταιι, ότι τό Πνεuμα. οcϊδίως κocl οcδια.ιρέτως έκποpεύε_τα.ι πocpoc τοu
Παιτρος κιχl Ιίοu, ούκ έστι γν~σιος τοu 'Αμβpοσίοu. "Ετι δέ, ούκ lατι, λέγει, τοu 'Αμβpοσίοu τό βιβλίον κα.λούμενον Πεpl τοu οcξιώ μαtτος τΊjς οcνθpωπίν1)ς κα.τα.στοcσεως ... >>
62
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
οc3Lατά.ρακτΎJ σuνέχεLα τ~ς 3LκΎjς τοu
• ΕκκλΎ)σίας. • Η
στά.ση γενLκά τΎjς 'ΑνατολΎjς ιiπένανη στ~ ΔύσΎJ προ-
3Lαγρά.φθΎJκε ιiπο τ~ Σuνο3ο τ~ς Φλωρεντίας ΟCΠΟ τις προσπά.θεLες έπLβολ~ς τ&ν f8ος αLώνας εrναL έποχ~ τΟU
• ΑνατολΎjς-Δuσης 35
( 1439) και οcποφά.σεών τΎJζ· '0
rίgorίsmus στις σχέσεLς
και κuρLαρχοuν
ot
μ.ορφΕ:ς τοu ΔοσL
θέοu 'Ιεροσολύμων κoct τοu Εuστρατίοu 'ΑργέντΎJ, ποu πρωτοστά.τΎ)σαν στον ά.ντL3uτLΚΟ ά.γώνα, καθtερώνοντας
τ~ν εL3Lκ~ μ.εθο3ολογία. 'Ο Δαμ.ο3ος δΕ:ν 3LέπεταL ιiπο ά.λογΎJ έχθρότψα ιiπέ νανη στ~ ΔuσΎJ. ΔLακρίνεt κανεtς σ. αuτον τ~ 3Lά.θεσΎJ νιΧ
προσφέρεL βοΎ)θεLα στ~ ΔύσΎJ. 'Η σuχν~ ιiναφορά. τοu σε ((έναντ(οuςιι καt ((ά.νηπά.λοuςιι γ(νεταL οχL μ.όνο στά θεο λογLκά., οcλλά ΚαL στά φLλοσοφικά. τοu έργα ΚαL πρόκεLται περισσότερο γtά τεχνLΚΟUζ
νοοuνται
οροuς, ΠΟU 3Ε:ν πρέπει νά
μ.Ε: το κuρLολεκτLΚΟ
νΟΎ)μ.ατLΚΟ φορτίο
τοuς.
ΣΎ)μ.αίνοuν πά.ντως πνεuμ.ατLκ~ καt ι3εολογLκ~ ιiντιθεσ'Υ) καt ιiποστασLΟπΟ(ΎJσΎJ· Μολονόη στο χωρο τΎjς έπLστ~μ.ΎJς καt τΎjς φLλΟ σοφίας ό Δαμ.οΜς βρίσκεL πολλά θετLκά στοLχε'Lα στ~
ΔuσΎJ, στ~ θεολογία αισθά.νεταL uποχρεωμ.ένος νιΧ uπο γραμ.μ.ίσει τΥ)ν παρατΎ)ροuμ.ενη ά.λλοτρίωση 36 • ΘεολογtκιΧ ' βλ επεL
'
στΎJ
Δ' uση
ι πτωση
ζονται στο έργο τοu στtς
'
καL
3uo
~ ι οLαστροφΎJ,
'
ποu
, ι εντοπι-
νεώτερες οuσιασηκΕ:ς ά.λ-
35. Βλ. σ-:-οu Γ. Δ. Μετοcλλrινοu, Θεολογία Δογματικiι κατι'ι. σvν τομίαv .... aπ. ποcρ. σ. 42*, σημ. 81, όπου κocl βιβλιογροcφίοc γιοc -:ο πρόβλημοc.
36. Ε!νοcι πολU έκφροcστικ~ ~ ποcροcκοcτω ποcροcτ~ρrισ~ του στr; σrιμείο οcuτό, πού οείχνει τ~ν γνώμη πού εΙχε yιoc τ-f; σίιyχρον~ τΟ'-' δυτr.κΥ) θεολογίοc, σ. οcντίθεσrι μέ τ~ συνέχειοc κocl ποcροcδοσιοcκόττ,τ:ι. τ"ijς οcνοcτολικ"ijς θεολογίας τ"ijς έποχ"ijς του: « ... Οuτως ένόουν κocl ο~
οcρχοcίοι διδιiσκοcλοι -:ων λοcτίνων προ τοu σχίσμοcτος, ο'ίτινες έξ~γr,σαν τον Κύριλλον, ώσπερ vϋv έξrιγοuμεν ~μεϊς «(Χειρ. Βοcτ. 99, φ. 688β)
63
ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
).οιώσεις τijς ά.ποκεκαλuμ.μ.έν"Υjς
•Αλ~θεLας,
τον ΠαπLσμ.ο
χιχt τόν Πpοτεστανησμ.ό, σ' όλες τtς γνωστΕ:ς τότε πα
ριχφuci8ες τοu. ΓLα τον Δαμ.ο8ο ~ Δuσ"Υ) νοσε"L πνεuμ.αηκά., Ιχει χά.σεL τtς πατεpLκΕ:ς θεολογLκΕ:ς πpοUποθέσεLς. 'Η αuνεt8"1)σ"1) αuτ~ ΚUpLαpχεt σ' όλο το έpγο τοu, τεκμ."Υ)
ρ\ώνεταL 8Ε: μ.Ε: έπLστ"Υ)μ.ΟνLΚ~ Πλ"1jpότψα 37 • ΣΕ: κά.θε κεφά.λαω τοu έpγοu τοu ά.νασκεuά.ζεL μ.(α προς μ.(α τtς παπLκΕ:ς καt πpοτεστανηκΕ:ς καLνοτομ.(ες.
'Έμ.μ.εσα κά.ποu ά.μ.φLσβ"Υjτε"L καt αuτο τον έκκλ"ΥjσLασηκο χlkpιχκτ~pα τοu ΠαπLσμ.οu: ιιΕL aε έpωτ~σεLς, πώς έστL
πρciγμ.α φανεpον ~μ."Lν ~ 'Εκκλ"Υ)σtα, φ"Υ)μ.t, οη ~ ά.λ"Υ)θ~ς 'Εχχλ"Υ)σ(α έστt φανεpα 8Lα τών έν αuτij γLνομ.ένων θαu.ι.
μσιτων...
"Q ποu
ι
t
ι
'θ
τοLνuν εupLσκονταL τα
ι
'
θώς εup(σκεταL ό Θεος καt το Πνεuμ.α τοu Θεοu»
37.
-'λ
αuμ.ατα εκεL α 38
"1)-
• 'Η
ιι 'Απο τον κσιιpον έκείνον τΊjς έν Φλωρεντί~ Συνόδοu έστε
ρeώθη κocl περισσότερον rιϋξrισεν ~ διχόνοισι μετοcξu άνοcτολικων κοcί Βuτικwν, +ι όποίοc διοcμένει μέχρι τΊjς σ~μερον, έπειδ~ ο[ δυτικοί όχι
μόνον στέκοντοcι πεισμοcτικοί είς τ~ν προσθ~κrιν τοϋ σuμβόλοu, οcλλοc προσέτι έξώκειλοcν τελείως άπο τ~ν πpωτότυπον έκκλησίοcν κοcί έπρό
σθι:6ιχν κσιί οcφα.ίρεσοcν κιχ τ. οcρέσκειοcν κocl ε ίς τα θεοποcράδοτοc μυστ~ ριιχ τ1jς οcγίοcς τοϋ Χριστοϋ κοcθολικΊjς κocl οcποστολικΊjς 'Εκκλrισίοcς,
ι:ίς τ~ν όποία.ν οcντιφέροντοcι μέ: πολλοcς οcίρετικοcς κοcινοτομίοcς ... Toc ·&σοι 8έ. .. κοcκ&ς έπρόσΟεσοcν κοcί δυσεβ&ς οcφα.ίρεσα.ν κοcί έκοcινοτό μΊJσιχν, θέλομεν φοcνερώσει κοcί στrιλιτεύσει είς τ~ν ποcpοϋσα.ν lεροcν
βtβλον'' (Χειρ. Βοcτ. 99, φ. 607oc). Σφοδρότοcτοc κοcτοcδικοcζει, i:τσι, ιiνιiμεσοc στ. οcλλοc, τον ροcντισμο οcντl τοϊί βοcπτίσμοcτος (ιι ... ο'ίδα.τε τον πονηρεuόμενον όφιν, τον οcντεισοcyοντα. οcντl τΊjς [ερiiς κολuμβ"ή
θριχς το ροcντισμοc;, (Χειρ. Βοcτ. 99, 591β κοcί 101, 140 έ.έ., όποu 3ιι:ξοδικ~ οcνοcπτuξrι). 'Επίσrις τ~ν ιιπερί ίκοcνοποι~σεως, Οεωρίοc τοϋ
Άνσέλμου Κοcντοcβpuγία.ς ( 100, φ. Ι β έ.έ.). Ol ποcπικΕ:ς κοcινοτομίες ciνcισκεuοcζοντοcι διεξοδικοc, οcpκεί δΕ: νοc ίιπενΟuμίσουμε κocl το έργο τοϋ Ασιμοδο\ί ιιΚοcτοc Λοcτίνων" (Β. Στοcμοcτrι, μν. έργ., σ. 299 έ.έ.), ποu
ιiναιαχεuιiζει οcποκλειστικοc ποcπικΕ:ς θεωρίες, κα.l το ιιΣυντοcγμοcτιον θ&ολογικόν,, ποu ιiποτελεί συνοπτικ~ Σuμβολικ~ κοcί οcνοcφέρετοcι -rόσο στοuς Λοcτίνους, όσο κocl στοuς Προτεστοcντες. 38. Χειρ. Βοcτ. 99, σ. 42.
64
ΠΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
προcγμοc:ηκότΎJτΟC στ~ν όποία: ιiνοcφέρετοcι εΙνοcι φuσικοc Ί)
~ικ~ τοu 'ΕκκλΎJσ(οc, ~ 'Ορθο~οξ(οc. Πρόκειτοcι έτσι γιιΧ έμμεσο ιiποκλεισμο κοcθε οcλλΎJς λεγομένΎJς
(( 'ΕκκλΎ)σLΟCζ)).
'ΑνοcλοΎΎJ μέθο~ο θά χpΎJσψοποι~σει κoct ό πνεuμοcτικός ~ιοc~οχος τοu Δοcμο~οu, Εuγένιος ό Βοuλγοcρις, γιά νά ιiπορρίψει κoct α:uτος τόν Ποcπισμό, ιiρνοuμενος τ~ν ύπαρ
ξ-η
• Αγίων
σχ(σμοc
39
-θεοuμένων ~ΎJλΟC~~- στ~ ΔuσΎJ μετά το
•
''Αν ομως στον Ποcπισμο βλέπει έν μέρει κοcποιοc συγ γένεια.,
ά.πΟ
τΟν
Προτεστα.ντLσμ.Ο
ά.ποστοισιοποLεi:τα.ι
πλ~ρως ό Δοcμο8ός, μΥ) βλέποντοcς την έλΟCχιστΎJ ~uνοcτό τΎ)τοc πνεuμοcτικΥjς σuμπτωσΎJς μοcζί τοu. Μιλε'L φοcνεριΧ γιά Ηοc'ίρεσιν των ΛοuθΎ)ροκοcλβινιστ&ν» 40 , τον ιιοcί.ρεσιοcρ
ΧΎJV ΛούθΎ)ρΟν» 41 ' τον ΗrΧσεβέστοcτον οcί.ρεσιοcρχΎ)ν Κοcλβ'L νονη42 ΚOCt τa «ψεu~έστοι:τοc ΚIXL Πλ~ρΎ) ιiσεβε(οcς» 'Υ) ΚΙΧt
Η~ιοcβολικά» ιiκόμΎJ Μγμοcτοc τοuς 43 •
Ot
κρίσεις θεμελιώ
νοντοcι ποcντοc θεολογικά κoct έπιστΎ)μονικοc 44 . Το GΎ)μοcν-
39.
Βλ.
Έπιστολfι Εύyενίου
-:-oG
Βουλyάρεως, Προς Πέτροv τδι
Κλαίρκιοv. Περί τώv μετά το σχiσμα Άγiωv τής
'Ορθοδόξου ΆvατολικιΊ,
'Εκκλησίας καί τώv γινομένων έν αύτfί θαυμάτων,
'ΑΟΥ,νrισιν 1844. 40. Χειρ. Βοcτ. 99, 9· 206β. Πρβλ. ιιτο δόγμοc τwν ΛοuΟrιροcνων, (100, φ. 174α). 41. ιι 'Ο οcίρεσιοcpχΊ)ζ Λουθfιρ κοcί οί οcκόλουθοι ocύ-:-oiJ, (Χει~. Boc-:-. 100, φ. 173α). 42. Χειρ. Hoc-:-. 99, 9· 174oc κ.π.οc. 43. Π.χ. Χειρ. Βοcτ. 99, ψ. 310β, 313β κλπ. 44. Δίνουμε ένοc μικρο παροcδειγμοc, ποu προσφέρει συγχρόνω: κοcί μιοc γεύσrι -:-oG θεολογικοG ϋφοuς τοu Δοcμο&οu: « ... 'Όθεν κοcτοc -:-ο'' Κοcλβίνον ό Θεόζ έστιν ό πρwτος οcϊτιος τΊjς κολάσεωζ -:-ou άνΟρώπο·, ΚOCL μόνος οc'ίτιος -:-1;ς οcμοcρτίοcζ ocύ-:-ou. Διότι :iπολύτως ΚOCL χωρ~: σχέσεως προς τοc κακοc έργοc θέλει την κόλοcσιν κoct έξ ocύ-:-ou κινεί -:-+.ν
~μετέροcν θέλrισιν, ϊνοc ποcροcβwμεν τον θείον νόμον. Το διοcβολικον τοϋ-:-ο Μγμοc fιδΊJ :iπερρίφθrι κoct έξ ocvτou :iπορpίπτε-:-οcι. τtς
yip
δUνοcτοcι νοείν έν -:-ι;; Θει;ϊ τοσοcύ-:-ψ κακίοcν, ώ σ-:- ε :iνοcγκοcζειν f.μ:Χ: .jβpίζειν οcύτόν, 'ίνοc κολοcσΟwμεν; Δικοcίως οi'.ίν :iπέρριψοcν -:-fιν βλοcσφ;-
ΒΙΚΕΝτΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
65
τLκότερο 8έ εrναι, ΟτL, παρά τ~ νΎ)φαλιότΎJτά τοu, άρ
VEL't'IXL κάθε έκκλΎJσLαστικ~ κοινωνία με τοuς αtρεηκοuς κιχ& σχισμαηκοuς 45 (γιά νά περιλάβει ιiσφαλώς καl τοuς
Πιχπικοuς στο μέτρο), τοποθετούμενος ετσι στ~ γραμμ~
θεος
1)
ό Βοuλγαρις 46 •
'Η κριτικ~ όμως τοu 8uτικοu χριστιανισμοu ιiπο τον Δοtμο8ο 8Ε:ν περιορίζεται στ~ν εuκολΎJ έπιφdνεια, οuτε
κιχτεuθuνεται ιiπο καθαρά όμολογιακά- t8εολογικά κ(νΎJ
μίαιν τοcuτην ού μόνον ποcντες οί κοcθολικοί, οcλλ. ο[ ~δη λοuθηpοcνοl κocl
χαιλβινιστοcί, πλ~ν τινών. Kocτoc το έτος yocp 1620 γέγονε σuνοcξις των Καιλβινιστών κocl Λοuθηpοcνών, }jν κοcλοϋσι Σuνοδον δοpδpεκτοcν~ν, έν ή ιίπι:βλ~θη το
δόγμοc τοϋ
Κοcλβίνοu πεpl τοϋ προοpισμοϋ κocl τΥις
ιίποδοκιμοcσίοcς. 'Εν τοcuτη οίιν τjj σuνοcξει ο ί τΊjς Γοcλλίοcς Κοιλβινι σται:ί κσcl τjjς
'Ιέννοcς, έδιώpισοcν οϋτως- ό Θεος οcπ' οcίώνος κοcτοc
μόνην εύδοκίοcν τΊjς θελ~σεως οcύτοϋ οcπεφοcσισεν οcγιάσοcι κοιl δοξοcσοcι τινιΧς ιiνθρώποuς, έκ τοϋ σπέpμοcτος τοϋ
'Αδάμ, έν οcύτιj) κocl μετ'
αι:ύτοϋ -ήμοcρτηκότοcς, οcύτούς τε διώρισε χωp(σοcι τών οcλλων, οίτινες
ι:ύρίσκοντοcι έν τιj) οcύτιj) φupοcμοcτι κocl ποcpοcπτώμοcτι. 'Ωσοcuτως ό Θι:ος ιiπ' οcίώνος τjj έλεuθέp~ θελήσει οcύτοϋ οcπεφοcσισε τινοcς οcν θρώποuς πεπτωκότοcς έν τιj) 'Αδαμ κocl μετοc τοϋ 'Αδιiμ έγκοcτοcλε( πι:ιν κοιl οcφιένοcι έν τjj κοcτοcστοcσει τΊjς οcμοcpτίοcς κocl τΊjς φθοpοcς κοιl
μη δοuνοιι οcύτο~ς την lοιτpεLοcν τΊjς ένεργοuς χοcριτος κσ.t σωτ-ηριώδοuς
έν τι;> Χpιστιj) ... » (Χειρ. Βοcτ. 99. φ. 313-314oc). Πεpιττο νοc λεχθεί, <Ιτι ιiκολοuθεί ~ όpθόδοξrι-ποcτεpικi) διδοcσκοcλίοc. 45. Βλ. στο ιιΣυντοcγμοcτιον)), οπ. παρ. σ. 81-82. 46. Ό Βούλγοcpις δέχετοcι (Σχεδίασμα περi τής dvεξιθρησκείας, σ. 156). Βλ. G. Ρ. Henderson, μετφp. Φ. Κ. Bώpou, 'Η dvαβίωση τοϋ 'Ελληνικού Στοχασμοϋ. 1620-1830, 'ΑθΊjνοcι 1977, σ. 107 τ~ν dκοιvω Vrισfα κοιl τον dφορισμο γιοc τούς οcίpετικούς κocl οχι φuσικοc τούς
&ιωyμοuς. Αίσθανόμοcστε βέβοcιοc τ~ν οcνοcγκrι, έστω κιχl έκτος θέ
μαtτος, στο ιiπόprιμοc τοu κ. Χέντεpσον (ιιάνοcpωτιέτοcι κοcνεlς τι έννοεί όΒο·~λy ••• "' ' ) νοc••οcποcντησοuμε: , Μ'oc φuσικα• τΊ)ν • , v οιρις με τον opo σιωγμοι>> ΙεριΧ 'Εξέτοcση! ...
66
[[ΑΡΑΔΟlΗ
ΚΑ[ ΑΛΛΟΤΡrΩlΗ
ποu εΙναL ό σχολασηκLσμός, ό όπο'Lος &:ποξένωσε ρLζLκ~
τ~ οuτικ-fι χρLσ:"LανοσuνΎ) ιiπο τ~ν πατερLΚ~ Παριiοοσr;. ΜΕ: τον θωμLσμο καt γενLκιΧ τον σχολασηκLσμό 47 , μια τά.σ'Υ) ποu έμεLνε καt μεταγενέστερα στ+ι ΔύσΎJ παριΧ :-Ύιν προσπάθεια ιiποσχολασηκοποίΎJσΎJς (πρβλ. τον Νεοσχο
λαστικισμο τοu
19ou αL.}, ~ θεολογία χρεLά.ζεται :-Ύ;
διιχλεκτικ-ή, για νιΧ οιεuκρινίσει (manifestare} τ~ν ιiποκε καλuμμένΎ) ιiλ~θεLα μΕ: τLς Οuνα:-ότΎ)":'ες τοu ιiνθρωπίνου λογικοu (σuλλογιστικ+ι οιαοLκα.σία). 'Η θεολογία κατά.ν τΎJσε έτσι προσπάθεια ιiντικεψενLκ-ijς κιχτοχuρωσΎJς ":''f.ς χριστιανικΎjς ιiλ~θεLιχς, προσπά.θεLα κuριαρχίιχς, δπως στ·f.
φuσLκ~, έτσι καt στ~ν ύπερφuσικ~ πpαγματικότΎ)τα, με τ~ν ιiτομικ+ι διανω;τικ+ι ίκιχνό,ψα. ·Η γνώσΎJ
:-ou Θεο:-;
πιχuει νcΧ έπιΟLώκεται ΚαL νcΧ σuντελε'ίτιχL στο χwpo τΥ,c έμπειρf.ας- uπαρξΎ)ς, ιiλλιΧ σέ: έκε'Lνο τΊjς οιανόΎJσΎ)ς, :-ο;; στοχιχσμοu.
• ως
• Η ιiλ~θεια τΎjς θεf.ας \ οεοομεν'Υ) ~ ~ ' • β \ uπεp ΙΧ":'LΚΎJ
'θ ιχu εντικα
ιiποκά.λuψΎJς νοε'Lτω
'
γνωσr;,
' ε, πι β α'λ μέ: 70 αr,Υ.-
ποu
λε:-αι ΗΟCνωθενΙ> στο έκκλΎ)σιαστικο πλ~ρωμα
47. Πpόσφα-:-rι ΟεώpΊJσrι άτ:ο όpθοδόξο>J τ:λε>Jρiς χαί σχε-:-~r.i, βιβλιογp:χ9ί:χ βλ. σ-:-οϋ ~lpψ. Μτ:οvλοβι-:-ς, Το ΜΙJστήριον rιίς έι· τι) Άγίι;ι Τριάδι διακρίσαvς τής Οι:ίας οιjσίας καί ί:νι:ργι:ίας κατa rοι• 'Ά;·ιοι Μiiρκον
'Εφέσου τον Ειjγι:vικόv,
Ά(}ήντ,σι
1980,
σ.
100
έ.έ.
fl?~ί..
Σ-:-υλ. ΙΙ:χτ::χδοπο•)λου, l:uνάντησις όρθοδόξοιJ καί σχολαστικής θι:ολοϊiιι,· ί:ν τψ τrροσώτrψ ΚαλλίστοΙJ
λονίκrι
Μέσοι; αίώνος, Μέρος Β', -:-σοτ:οvλοu,
Άγγι:λικούδη καί Θωμά
ΆκινάτοΙJ, Θεσσ:χ·
καί Κων. ΛογοΟέ-:-οu, Ή Φιλοσοφία τr.Vv Πατέρων καί τοι·
1970,
'F.:ν
Ή σχολαστικfι
ΆΟ+,ν:χις
1934,
σ.
401
έ.έ.
F.:. :VJr,·, ·
Διανόησις (καταβολαi καi διαμόρφωσι.').
'Αοr,ν:χι (χ.χp.) 'Απο δuτικΥ,ς πλεupiς βλ. -:-ίς μελέτες:
\1. D. Οιι•nοΙJ. 1/eil. Τhοrιια:; von Aquin, Koeln 1960 - ι. Rοιψ;ίι·r. /.α .'\ι·hola.51ique eι le Yhomi.Ιme, Paris 1925 Μ. Grabmann, Dic Gcschichtc der Scho\astischen Methode ... τόμ. Α' -Β', f'reilJUr~ 190~11911. - Η. Holtz, Yhomas von Aquin und die Phi/o:;ophie. Ιhι· Verhii/tιιiΙ zur Thoma.Ιisι·hen Theo/o,φ'e in Kriιi.Ιι·her .'\ίι·hι, PaderιJOrn 1975. - ''· Redirιg, /Jie .\'trukιur de.Ι Thomi.ΙmU.\, ~·reiιιurg 1974. Da.1 Werk
ιle.1
67
ΒΙΚΕ~τιω: ΔΑΜΟΔΟΣ
μ.ιχ τΎjς τuφλΎjς Πιχpιχδοχ~ς ιιδLιi τ~ς π(στεως>>, το μόνο δε ΠΟU μένεL στον άνθρωπο ε!νιχL ή σuστΎ)μιχηκ-1) ά.νάλuσΎJ
'
χιχι
τιχ ξ LνομΎ)σ'Υ) 1
•Η
1
τΎJς 48
.
κιχτιχδLΚΎJ τοu σχολιχστLκLσμοu ά.πο τον Διχμοδο
ε{νιχL οcπόλuτΎ) Κ(ΧL δεν όφε(λετιχL σε τUΠLΚ-1) ΠpΟσιχpμογ-1)
στιΧ έπLστψl.ΟνLκιi- θεολογLκιi δεδομένιχ τ~ ς έποχ~ς τοu, ά.λλιi Κ(ΧL πάλL σε βιχθLιi γνώσΎ) τοu σχολιχστLΚLσμοu ώς πνεuμ~ηκοu μεγέθοuς. "ΕτσL δLκιχωλογοuντιχL χιχριχκτΎJ
ρισμοt επως: ιιτων ψευδολόγων σχολιχσηκωνη 49 , ιιψεuδ-1)ς των σχολιχσηκων δLδιχσκιχλ(ιχη 50 , ιιψεuδοσχολιχσηκ-1) φλοL -νιχφ(ιχ μiiλλον
1)
φLλοσοφ(ιχη 51 , ιιφpενοβλιχβε'Lς κιχt βλά
σφημοL έξ-ηγ'ήσεLς των ψεuδωνuμων θεολόγων, λέγω δ-Υj των σχολιχσηκωνη 5 2,
OL
όπο'Lες ά.πιχντοuν σuχνιΧ-πuκνιΧ
στο έργο τοu, είσάγοντιχς μιχκpες ά.νιχσκεuες σχολιχσηκων
θεωρLων,
ά.νιχφεηκων
τ~ς πιχτεpLκ~ς πιχpάδοσΎ)ς,
ποu
φuσLκιi δεν μποpοuν να πεpLλΎ)φθοuν στ-Ι) σuντΟμΎ) ιχuτ-1) Ιχθεσή μιχς. 'ΈχεL εμως μεγάλο ένδLιχφέpον το γεγονός,
δτι στ-f)ν τοποθέτΎJσΎJ του Διχμοδοu ά.πένιχνη στον σχολιχ στLκLσμο ά.νιχδύετιχL -ΚιΧL μέσα σε δογμαηκο έργο- ή
ληξοupLώτLΚΎJ σιχηpLκ~ δΎJκηκότΎ)τιΧ τοu ΚεφιχλονLτΎJ σοφοu, οπως λ.χ.
ιιΠpοσέχετε, μ~πως κιχτιχφλεχθωμεν
ά.πο τ-f)ν uπεpβολ-f)ν τ~ς έλλάμψεως των σχολασηκων,
on
~8Yj ε[σδuοuσL ε[ς τον γνόφον ΚιΧL δLεpεuνωσL τα βάθΊ) των ά.κατιχνο~τωνη 5 3, Ύ): ιιΑϋτη έστtν ή ύψΎJλοφpενοσχημαη48. Βλ πεpισσό-:-εροι σ-:-ο~ Xp. Γιοιννοιpοc, Όρθοδοζία καi Δύση ... , όπ. πσφ., σ. 15 έ.έ. 1\i -:-·Ι;ν πα.-:-ερικ+, Οεολογικf, γνωσιολογία.+, γνώσr, -:-ο::ϊ
θεοu προϋποθέτει -:ον ά.γιοπνευμα.-:-ικο 9ω-:-ισμο -:-oiJ άνΟpώπο•J. Οί Ιlοι τtρες IJr.λoιiJ-ή όοr,γοuν στ+, μέθοl>ο -:-Ύjς άπο μέρο"ς -:-ο::ϊ πισ-:-οiJ γνώσεως τοi) ΘεοiJ , α.pνοuμενοι ' '
'
-:-r,ν
49. Χειρ. Β:χ-:-. 99, 50. Χειρ. Rοι-:-. 99, 51. Χειρ. Ηοι,. 99, 52. Χειρ. Βοι-:-. 99, 5 3. Χειρ. Βα.-:. 99,
·•
' επι"'ο ' "- λ r,'
:χr,ιωμοιτικr,
φ. 52ψ
φ. 232~. φ. 5~>3~.
φ. :>5/ι~. φ. 524:χ.
-
-:ων
~ οογμα.":ων.
'
68
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
στ~ καl κοLν~ 8L8ασκαλ(α τών ύψΎJπέτων
(sic)
σχολα
σηκwν λατ(νων θεολόγων, οtηνες εισέ8uσαν ειc τον γνό
φον της θεολογ(ας καl σκοτLσθέντες ~pεuνΎ)σΟCν τα οcγ
γέλοLς καl τα'Lς οupανLαLς 8uνοcμ.εσLν οcκατανόΎJτα)) 54 . 'ΑποβλέπεL ομ.ως στ~ν οuσ(α τοu σχολασηκLσμ.οu 55 . «'Η σχολασηκ~ θεολογ(α έστl 8L8ασκαλ(α σuλλογLση
Κ~))56. Τ~ν 'L8Lα κατΎ)γορ(α 8Ε:ν θα οcπεuθuνεL στον Καλα
βρο Βαρλααμ. καl ό &γως ΓρΎJγόpLος ό Παλαμ.iiς 57 ; MLoc θαρραλέα οcποστροφ~ τοu Δαμ.ο8οu στον πρuτανΎJ τοu σχολαστLΚLσμ.οu
- ΠΟU 8Ε:ν ε rναL παρ α μ.(μ.Ύ)σ'Υ) τών ΟCΠΟ
στροφwν τοu ιiγ(οu ΓρΎJγορ(οu τοu Θεολόγοu προς τouc; Εuνομ:Lανοuς 58 - οcρκε'L γLα να 8ε(ξεL σuγκεντρωτLκα τα
μ.έτρα τΎjς 8αμ.ό8εLαζ σκέψΎ)ς: ((Τ wν σχολαστLκών 'L8Lόν έσην ή λογομ.αχ(α περl πραγμ.οcτων θε(ων, νοuσL
\ τΎJν
t , Ύ)μ.ετεραν
'λ ΎJ ψ Lν κατα
'
καL
' .,.
περL
ων
&
'
uπερβα(-
'λ αποκα
uψ Lζ
οuκ έση. Ειποcτω πρώτον ό Θωμ.iiς, πόθεν οcπεκαλUφθΎJ ό τρόπος τΎjς γενν~σεως τοu θε(οu Λόγοu καl τότε 8εξό μ.εθα, OC οι πνεuμ.ατοφόpΟL πατέρες ήμ.wν ΟUΚ ~ρεUνΎJσαν
καl ήμ.ε'Lς ώς οcσαφΊj καl ψεu8Ύj οcποστρεφόμ.εθα)) 59 . Στον σχολαστLκο τρόπο θεολόΎΎJσΎJς («τ~ν σχολαστLκ~ν πολu-
54. 55.
Χειρ. Βα-:.
99,
ψ. 552β.
Βλ λ.χ. στο Χειρ. Βατοπ.
99,
516β έ.έ:. (= Β' Πραγμ., κεφ.
10).
όποu ιiσκεί κριτική στΥ, σχολαστική θεολογική μέθοδο καl στον ιικα-:αφα τισμο» τ'ijς δuτικΊjς θεολογικΎ)ς σκέψΊJς.
56. 57.
Χειρ. Βατ.
99, σ. 7. "' Αποδεικηκοuς
Βλ. Τοuς ι%ο
Λόγους» τοϋ Περί έκπορεύσεως
τοv Άγίου Πνεύματος. ιιΣυγγροcμματα» Γρηγορίου Παλαμii, έπιμ. Π. Χρfιστου, τ. Α', σ.
23 έ. 58. Βλ τοuς θεολογικούς του λόγοuς, P.G. 36, 13 έ.έ. (Λόγος Ε'.
§8: ιιτίς ~ν ~ έκπόpευσις; ΕίπΕ: σu ,ήν οcyεννrισίαν τoiJ πατρός, κοcγ<•> τήν yέννησιν
":OU
uίot:i φuσιολογfισω, καl τ'ήν έκπόρεuσιν τοu πνεύ
ματος, καl παραπληκτίσωμεν οcμφω είς Θεοϊί μuστ~ρια παρακύπ-:ον
τες.
Καl ταuτα τίνες; οί μrιδl: τοc έν ποσlν εί/Ιέναι οuνοcμενοι ... ».
59. Χειρ. Βατ. 99. φ. 541β.
ΒΙΚΕΝτΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
69
nριχyμοσuνΎ)ν») ιiνητιiσσεL ό Διχμο8ος το «εuσεβως όμο ).οyε'Lν μετα φόβοu κιχt τιχπεLνότΎJτΟςιι 60 των άy(ων Πιχτέ ρων. ΣτΥ) σχολιχσηκΥ) στοχιχσηκΥ) φιχντιχσίιχ (μετιχφuσL-
1tΥ)) ιiντLπιχριχβιiλλεL τΥ)ν πιχτερLκij ιiπο8εLκτLκi) κιχ!. tστο-
. ). e
,
'
, 'ζ οντιχL OL• << τ ιχuτιχς τιχς ε'ξΎJΥΎJσεLς φιχντιχ ιιχολιχστLκοί, &ς ot θε'LοL πιχτέρες ~μων ού8έποτε έστο χιiσθΎJσιχνιι61. ΓLα να ytνεL ιiκόμΎ) κιχuσηκότερος: (( Περt '\'OU ζΎJτ~μιχτος τοuτοu οΜΕ:ν ε!πον OL ιiρχιχtΟL 8LΜσκιχλοL )(IXL θε'LοL τ~ς έκκλΎJσ(ιχς πιχτέρες, 8Lόη οuκ ε!χον τi)ν
.pLΚ•ι
,
ε ο λ oyLιx.
ιipy(ιxv των σχολιχσηκων τοu έρεuνάν τΟLιχuτιχ μιiτιχLιχ
ζητήμιχτιχιι 62 . Ε!νιχL εuνόΎJτΟ, σuνεπι";ις, yLιχτ( ιiρνε'LτιχL τi)ν
ιivεξέλεyκτΎJ χρ~σ'Υ) τ~ ς λογLκ~ς κιχ!. rijς 8LιχλεκτLκΎjς φιλοσοφ(ιχς ·εtς τα τijς πίστεως, 8ίνοντιχς στi)ν τελεuτιχίιχ
'\'OV χιχριχκτ~ριχ τοu <<όργιiνοuιι 63 κιχt 8LιχτΎ)pώντιχς τον ιiκιvιiτεω χιχριχκτΎJpLσμό τΎJς ώς «8οuλΎJς>> 64 (ancuillae} '\'ijζ θεολογ(ιχς, στα OpLιx ομως τΎjς ιiρχιχωεκΚλΎJσLιχστLκΎjς
60. Χειp. Βοcτ. 99, 555oc. 61. Χειp. Βοcτ. 99, φ. 495oc. 62. Χειp. Βοcτ. 99, 356oc. Σuχν.Χ έποcνέρχετοcι στο θέμοc τΊjς 3ιοcφοριΧς τΊjς σχολοcστικΊjς ά.πο τΥ)ν ποcτερικΥ) θεολοyίοc κocl τΥ)ν uπο yροcμμίζει μ1: ίδιοcίτερrι σφοδρότψοc: ιιΟί όvομαζόμεvοι θεολόγοι -ήθέ λΥjσιχν δι' έπίδειξιν τΊjς ά.γχινοίοcς οcύτών ν.Χ φοcνερώσωσι διά. τινων
πιθιχνών λόγων έκείνο, όποϋ ο[ πνεuμοcτοφόροι ποcτέρες εύλοcβ~θrισοcν νQ: πι:ριερyοcσθώσιν. Αύτοt λοιπον uπερηφοcνεί~ νικώμενοι έκοcτοcλοc
βοιν, ώς λέyοuσι, τΥ)ν διαφορ.Χν τljς θείοcς γενν~σεως έκ τΊjς θείοcς έχπορεύσεως. 'Επερειδόμενοι τοίνuν εις τΥ)ν διδοcσκοcλίοcν τοϋ dρχηγοϋ ιιιίrώv 'Ακινοcτοu ΘωμιΧ λέyοuσιν, ότι ~ τοϋ uίοϋ πρόοδος λέγετοc.ι γiνVΥ)σις, διότι ~ γέννησις κuρίως έστl πρόοδος ζώντος έξ ά.ρχΊjς
tώGYjς, -ήνωμένης έκείν> (Χειp. Βιιτ. 99, φ. 523β). ·
63. Τό θέμιχ πριχyμοcτεuετοcι στ.Χ Προλεyόμενοc τΊjς ιιΔογμοcτι
ki\ι;» τοu. Για: τΥ) θεώρηση τΊjς φιλοσοφίοcς ά.πο τοuς όρθοδόξοuς τιιτ,ρι:ς γενικοc βλ. στοϋ Στuλ. Γ. Ποcπιχδοποuλοu, Πατρολογία, τόμ. Α', Άθijνιχι 1977, σ. 51 έ.έ. 64. Χειρ. Βοcτ. 99, σ. 23.
70
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛ(JτΡΙΩΣΗ
σΎ)μοcντLκ"ijς. Ποcpόλοc οcίιτοc 8εν ε!νοcL λ(γοc τοc σΎ)με'i:οc, στα.
όποtοc ~ έπ(8pοcσΎJ τοu σχολοcσηκLσμοu στον Δοcμο8ο γ( νετοcL οcισθΎJτ~, κocl 8uσ8LocκpLτoL σχολοcσηκοl πpοβλΎ)μοc ησμοl φοc(νοντοcL νοc 8LεΚ8LΚΟUν τ~ν έγκupότψΙΧ τ"ijς όpθό8οξΎ)ς 8L8οcσκοcλ(οcς.
Το σΎJμοcνηκότεpο 8μως στ~ν πεpίπτωσΎJ τοu Δοcμο8οu ε!νοcL ~ 5χt οcπλΥj οcπο8οχ~, οcλλιi πλοcτLοc γνώσΎ) ποu έ:χεL στο ζ~τΎ)μΙΧ τ"ijς 8tιfκpLσΎ)ζ οίισ(οcς ΚIXL ένεpγε(οcς στο
Θεό 65 , ποu σuνtστοc το κοcτεξοχ~ν 8LocφopoπOLΎJτLΚO στοL χε'i:ο μετοcξu 'Ανοcτολ"ijς κocl ΔύσΎJς.
Kocl μόνο οcίιτο θιΧ
οcpκοuσε, ΎLOC νοc οcπο8εtχθε'i ~ ποcpοc8οσLοcκότΎ)τΙΧ τοu Δοc
μο8οu, έ:στω κocl <
τοu,
οί
όπο'i:ες
βοcpύνοuν πεptσσότεpο τ~ν
Δοcμο8οu οcπ' 8σο τον
τοu
Θεοu 8t8οcσκοcλίοc
έποχ~ τoiJ
'L8LO .• Η πεpt οcκτ(στων ένεpγεtων (ποu 8εν οcποcντοc κocl σε πολu
μετοcγενέστεpοuς έκπpοσώποuς τ"ijς έλλΎJνLκ"ijς θεολογ(οcς!)
8ίνεL στον Δοcμο8ο τ~ν είικοcφίοc νοc ίιπεpοcσπ(σεL ;ον ocγLO ΓpΎJγόptο τον Ποcλοcμοc κocl νοc οcνηκpούσεt τοuς Δuηκοuς σuλλογLΚΟC ΚIXL μοcζl με ocuτouς τοuς οcνοcτολLΚΟUζ λοcηνό φpονες, κocl πpοποcντων τον Πετοcβtο, οcσκώντοcς κpLτL
κότοcτο έ:λεγχο στ~ν οcντιποcλοcμtκΥj τοποθέτΎ)σ~ τοu. 'Αλ
λοc ό ΠετοcβLΟς ~τοcν έκε'iνος, ποu τοu ε8ωσε τ~ν οcφοpμΥι νοc οcσχολΎJθεϊ με τον ~σuχοcσμο στ~ Δογμοcηκ~ τοu 66 .
65. Βλ. ";Ο κεψ. 7 τΊjς <<Πρα.γμα.τεία.ς Α·, (Χειρ. Βα.τ. 99, σ. 1:3ί έ:.έ:.): «Περl τΊjς σuκοι:ρα.vτία.ς Δτ,μΊ)";ρ(οu τοίί Κuδωvίοu λα.ηvόψροvο~
κα.τιΧ τοίί
Πα.λα.μii κα.l τΊjς έv Κωvστα.vηvοuπόλει Σuvόδοu κα.τi
Βα.ρλα.ιΧμ κα.l
'Ακιvδύvοu γεvομέvΊJς,
on
έδογμά.τισε πρα.γμα.ηκw=
δια.ιρείσθα.ι τοcς θεία.ς έvεργεία.ς κα.t θεία. ά.ποδιδόμεv~ ά.λλ'ήλωv κα.t έχ τΊjς θεία.ς οuσία.ς». Πρβλ. 99, 228β έ:.έ:. κα.t το είδικο κεψά.λα.ιο («Ποία λέγοvτοιι ψuσικά., ποία. προσωπικά., διοικριτικιΧ κα.l έvεργε(α.ς όvόμα.";:Χ
είς τοv Θεοv>>) τοίί «Σuvτα.γμα.τίοu Θεολογικοίί», οπ. πα.ρ., σ. 9 έ:.έ.
66. Αuτο δέχεται κα.t ή Β. Στα.μά.τΊJ (δπ. παρ., σ. 291, σΊJμ. 2):
71
ΒΙΚΕΝτΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
ΔΕ:ν ε!νιχι Ομως ιχύτΟ τΟ μόνο σΎ'JμεLο, στΟ όποίο ό Δοcμ.ο8ος 8ε(χνεt τ~ν ιχίιτοτέλεtι:Χ τοu κιχt τ~ν ιχίιτο8uνιχμ.(cχ τοu ιΧπένιχντt στον Πετοcβω. ΠολλΕ:ς φοpΕ:ς 8tιχφωνεί μιχζ( τοu, μΕ: τpόπο μοcλtστιχ ιΧπόλuτο κιχt κιχτΎJγοpΎJμιχηκό .
« •Η
'
φιχντιχστtΚΎ)
iπtχε(pΎ)μιχ
-
• '
ιχuτΎJ
"'ξ ιχ κιχt σο
'
' οεtνον "
το
I
τοu
π ετιχ β'tou
λέγεt κοcποu- οίι 8οκεί μοt ιΧpκετόν, tνιχ
πεLση ~μiiς. 'Ημείς γocp ιΧποπτύομεν τοcς τοtcχότιχς σχο λοcστtκοcς
τ"ijς κιχtν"ijς θεολογ(ιχς 8t8ιχσκιχλ(ιχς.
Ot
θείοt
ποcτέpες ~μων κιχt πνεuμιχτοφόpοt 8tΜσκιχλοt οίικ έ8(3οcξοcν ~μiiς τοtιχότιχς λεπτολογ(ιχς))67 • 'Ιπογpιχμμ(ζοuμε I
τLc;
λ' ξ ε εtς
«σχο
λ ιχσηκιχρ) I
(Ο I ιχνιχφεpομενΎJ
I
στον
Ο
«ιχντtσχο-
λιχστtΚΟ)) Πετοcβω) κιχt «κιχtν"ijς θεολογ(ιχς)), ποu σχετ(
ζετοct γεναοc μΕ: τ~ν τόχη τ"ijς θεολογ(ιχς στ~ ΔύσΎJ. 'Αλλοu μοcλtστιχ έλέγχεt τον Πετοcβtο γtoc σκόΠψΎJ ΠΙΧ
ροcπο(Ύ)σΎJ χωptων ~ έντεχνΎ) ΟCΠΟσtώΠΎ)σΎ) τών όpθο8όξων
•
'Ψ εων ιχπο
(
'λλ ιχ I «ΙΧ
I τοuτο
• εσην
~-totoν
των
• 'λ ων, ιχντtπιχ
νείσθιχt τοcς μιχpτuptιχς, οτιχν εtσt φιχνεpώς κιχ τ.
•
ιχp-
ιχίιτων ... )) 68 ).
'Η μελέτΎJ τοu έpγοu τοu Διχμο8οu ιΧπο8εtκνύεt, 8η ~
iξοcpτΎJσΎJ ΟCΠΟ τον Πετοcβtο 8Ε:ν ξεπεpνii τοc έπtστΎ)μονtκοc δpLoc.
ΔΕ:ν λΎ)σμονεί ποτέ, οτt ιΧπένιχντ( τοu έχεL ένιχ
(<οcντ(πιχλον)) Λιχτ(νο κιχt μοcλtστιχ tησοu(τη 69 •
ιιΕ!vοιι φοινεpό, ότι ό Δοιμοl>ος έχει ίιπόψΊJ τοu το κείμενο τοu Petau, πού ιΧνοιφέρετοιι στο Οέμοι οιuτό, όποu ποιpοιπέμπει μΕ: ιΧκpίβειοι, κοιl φοι!vετοιι ιιοτι το ποιpοικολοuθεϊ: σ!: όλόκλΊJpο το κεφιiλοιιο, yιoc νοc
llιοιφωv~σει μΕ: τlς θέσεις τοu, 7lς όποϊ:ες ιiντικροόει μίοι προς μίοι αuστΊJμοιτικοc>>. Στον Πετιiβιο ά.νοιφέpετοιι κοιl σ' άλλοι σΊJμεϊ:οι (yιoc το
tllιo θέμοι). Βλ. π.χ. Χειρ. Βοιτ. 99, φ. 168β έ:. rιoc τlς ά.ντιποιλοιμικΕ:ς θcαεις τοu Πετοιβίοu βλ. Vladimir Lossky, &hau Gottes, Zίirich 1964, α. 15 έ:. [κοιl έ:λλψ. μετάφpοισΊJ: Ή θέα τοϋ Θεοϋ. μετάφp. 'Αρχιμ. Μελετ(οu Κοιλοιμοιpii, 'Αθ'ijνοιι 1973, σ. 33 έ:.]. 67. Χειρ. Β οι τ. 99, φ. 588β. 68. Χειρ. Βοιτ. 99, φ. 585οι. 69. Ξέρει ό Δοιμοl>ός, ότι έχει ά.πένοιντί τοu ένοι ά.πο έκε!νοuς, Πού με' οικρ • !β ειοι χοιpοικτΊJpιι,ει ,.,. ιιοιντιποι ' 'λ οuς». Γ pοιφει , • εvοι • σΊJμειο: • , σ
72
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
'Εν ω ο μ ως ιiπένοcνη στ~ ΔuΟΎJ κoct τ~ θεολογιοc τΎJς 8ε(χνει οcρκετ~ ΚΙΧτοcνόΎ)ΟΎ) κoct οχι σποcνιοc 8ιοcλλοcκηκΕ:ς τοcσεις, 8Ε:ν σuμβοc(νει τοuτο
φρονες Γροcικούς.
Σ'
σχετικοc μΕ: τοuς λοcηνό
οcίιτοuς έκ8Ύ)λώνει οcκοcθεκτΎ) τ~ν
ιiντ(θεσ~ τοu κoct τον ιiποτροπιοcσμό τοu. 'Η στιΧΟΎJ τοu οcπένοcντι τοuς ΠλΎ)σιοcζει έκε(νΎJ ιiπένοcντι στοuς Προτε στάντες κoct λοιποuς οcιρετ.ικοuς. Τοuς χρΎ)σψοποιε'L σuχνοc, οcλλοc κuρ(ως γιοc νοc 8ε(ξει τ~ν πλάνη τοuς (π.χ. τον
ΊωοcννΎJ ΚuποcρισσιώτΎJ) 70 . Μόνο ~ στοcΟΎJ τοu Δοcμο8οu ιiπένοcνη στον ποcτριοcρχη Γεννοc8ιο Σχολοcριο έχει μιοcν L8ιορρuθμ(οc. Τ ον κοcτοcλέγει βέβοcιΙΧ οcνοcμεσοc στοuς λοcη νόφρονες71, μόνο γιοc οσοc λέγει στο έργο
Ύπ'έρ τής έν
Φλωρεντίq. Συνόδου, 8ιοcτΎ)ρε'L ομως πολλΕ:ς έπιφuλοcξεις. «Ποu έστιν νuν ό Γεννοc8ιος ~ έτερός λοcηνόφρων, ος
έπο(ησε τον λόγον uπΕ:ρ τΥjς έν Φλωρεντ(~ Σuνό8οu ΚΙΧL
ιι ... Κα.l πολλοl έτεροι λα.τινόφρονες, έξ ών έ:λα.βεν ό Πετοcβιος τοuς λόγοuς, οι' ών, ως ψΥJσι, νομίζει άλΥJθέστερον το βιβλίον, ό προέβα.λον οί Λατίνοι έν τΊj έν Φλωρεντ(q. σuνόο κα.l ΊιεφΟα.ρμένον έκείνο τών Γρα.ικώv» (Χειρ. Βα.τ. 99, φ. 698β. πρβλ. 238 έ., 231 έ. 243 έ).
70. Οί σuν~θεις χα.ρα.ΚτΊJρισμο( τοu γι' α.uτοuς είνα.ι: ιιοί άσεβείς λα.τινόφρονες» (99,529β) ΊΊ ιιάμα.θείς λα.τιvόφρονες γρα.ικοl>) (ιιΣuν τα.γμάτιον)), σ.
34). ιι "Ω τ'Ιjς κιχκοοοξία.ς τώv λα.τινοφρόvων τούτων
άνθρωπίσκωV)), γράφει άλλοu (99,529β) κα.l κα.uτΊJριάζει τό ιιφρενο
βλα.βές φρόνΊJμα. τών λα.τινοφρόνων»
(99,531α.). ΜΕ: τ7) ΔuσΊJ τόν
σuνοέοuν μερικά σΊJμεία., μέ τοuς λα.τινόφρονες κανένα.. Γιά τόν Κuποι ρισσιώτΊJ, ποu τον μνΊJμονεύει σuχνά, θά σΊJμειώσει: ιι' ΙωάνvΊJς ό Κuπα.ρισσιώτΥJς, οιοα.σκα.λία.ΙΙ
ος έστι λα.τινόφρων...
(99,234α.).
Τόν
ίοο\.ι ~ φρενοβλα.β~ς α.uτο::ί
πα.ρα.θέτει,
άλλά κuρίως γιά νά τόν
άπορρίψει κα.l κα.τα.οικάσει. Μιλεί γιά ιιμύθοuς» άκόμΥJ τών λα.τινο φρόνων, στοuς όποίοuς
!!OU Οεί πιστεύειν)) (99,697α.). 71. ιι' Ο λα.τινόφρων Γεννάοιος)) (Χειρ. Β α. τ. 99, φ. 378α.), ι<ό κα.κόφρων Γεvνάοιος κα.l οί λοιποl λα.τινόφρονες» (99, φ. 387α.). Γι:Χ τΥj νόθεuσΊJ τών ltργων τοu Γεννα.οίοu βλ. στοu Θ. Ζ~σΊJ, Γεννάδιος Β. Σχολάριος, όπ. πα.ρ., σ. 28 έ.έ.
73
ΒΙΚΕΝΤIΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
τέθΥ)Κε το <5νομιχ τοu Γεννιχ8(οu;ιι 72 Κιχt σ' ά.λλο σΥ)με'Lο: ccΤιχuτιχ λέγοuσιν
OL
γεννίΧ8ες λιχηνόφpονες ... , έν οτς κιχt ό
fεvvιΧ8ιος έν τyj έpμΥ)νε(~ uπE:p τ1jς έν Φλωpεντ(ιχ Σuνό Βοu, εt !8ιο( εtσιν ιχuτοu
ot
λόγοι έκε'Lνοιιι 73 • Το έpγο ιχuτό
τοu Γεvνιχ8(οu ε!νιχι ιiπο8ε8ειγμένιχ νόθο κιχt ιiπο8όθηκε α' ιχuτόν γιοc τ~v ένοχοπΟLΥ)σ~ τοu
( σκεuωp(ιχ
Πλοuσιιχ-
8Υ)vοu)74. "Οτιχν ομως μετιχγεvέστεpοι θεολόγοι μεγιίλοu κόροuς γιοc 8ιιχφόpοuς λόγοuς χpΥ)σψοποLΥ)σιχν τό έpγο ώς
yv~σιο τοu Γενvιχ8(οu
(π.χ. ό Gass) 75 ' φιχ(νετιχι ~ έπιστη
μ.οvLΚ~ εuσuνει8Υ)σLΙΧ κιχt γνώσΥ) τοu Διχμο8οu, ό όπο'Lος
πρέπει
voc γνώριζε τ~ν κιχτιΧ8ειξη τότε τ1jς νόθεuσ11ς τοu lρyou ιiπό τόν βολλιχν8ιστ~ R. Ρ. Cuperus το 1733 76 , Βε(χvοντcχς έτσι τ~ν ένημεpότητοc τοu στοc έπιστΥ)μΟνLΚΟC θiι-ιιχτιχ.
Έv8ιιχφέpον πιχpοuσιιίζει κιχt ~ νΥ)φοcλιιχ κpLσΥ) τοu γιοc
ιτόv Νικ. Πιχπιχ8όποuλο- Κομν11νό: «Mιxpτupε'L κιχt Νικό λιχος ό ΚομνΥ)νός, ό Πιχπιχ8όπολις, τ~ γένει ypιχικός έκ
της Κp~τΥ)ς, οcλλΟC το'Lς 8όγμιχσι λιχτινόφpων κιχt πολέ μ.Lος, ιiv~p λ(ιχν έλλόγψος κιχt των lεpων κανόνων έpμΥ) 'ΙΙεuτ~ς έν τyj 'Ακιχ8ΎJμι~ τοu Πετιχβιοu (sic))) 77 . Γεvικοc στ~v πεp(πτωσΎJ των λιχηvοφpόvων κιχt γενικοc των 8uη-
72. Χειρ. Βα.τ. 99, φ. 389β. 73. Χειρ. Βα.τ. 99, φ. 528β. Πρβλ. 565β. 74. Β.λ. Θ. Ζ-ήσΊJ, μν. έργ. σ. 405 έ. το έργο τοίί Πλοuσια.Ι>ΊJνΟίί, πο\ι ό ίl>ιος ά.πέl>ωσε στον Γεννάl>ιο, έχει τον τίτλο: "'Ερμηνεία.
!'tννοι8(οu τοίί Σχολιχpίοu πα.τριάρχοu Κωνστα.ντινοuπόλεως ίιπΕ:ρ τ~ς Ay(a.ς και:ί οίκοuμενικ~ς έν Φλωρεντίq. Σuνόl>οu, ότι όρθwς έγένετο,
Uπεροιπολογοuμένοu τwν τι{) όρι_r α.uτ'ijς πέντε κεφα.λα.ίων»
(P.G. 159,
1109-1393). 75. W. Gass, Gennadius und Pletho, Breslau 1844, σ. 3. 76. Βλ. τ-ήν είσα.γωγ-ή στο έργο, στ-ήν P.G. 159, 1107. 77. 'Εννοεί: Πα.τα.βίοu (Padova). Χειρ. Βα.τ. 99, 384α.. Πρβλ.
82 7Qt.
74
ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
κών φιχ(νετιχL ~ tκιχνότψιχ 8LocκpLσΎJς τοu Διχμο8οϋ με τιχξu π(στεως κιχt έπLστ~μΎJς, μLoc τάσΎJ ποu θοc σuνεχLσθεϊ στον ΒοuλγιχpL κιχt τον ΘεοτόκΎJ, οcλλοc κιχt σ' ιχuτον τον
κ.
Οtκονόμο 78 ' κιχt ποu μιχpτupεϊ πιχτεpLκ~ εupuτψα.
πνεύματος κιχ/. ΜνιχμΎJ tεpάpχφΎJς των πραγμάτων.
γ)
Ό στ6χος: ή πατερικΥι σύιιθεση
.ο
οcπώτεpος στόχος τοu Διχμο8οu στο θεολογLΚο
σuστΎ)μά του εΊ:νιχL νοc έπL τuχεL τ~ν πιχτεpLκij σuνθεσΎJ γLιi τ~ φιχνέpωσΎJ κιχ/. κιχτ(σχuσΎ) τΥjς οcλ~θεLιχς τΥjς 8οξ(ιχς.
ΧpΎ)σψΟΠΟLώντιχς τοc έπLστΎ)μΟνLΚΟC
'Οpθο-
μέσα, πού
του πpόσφεpε +ι ΔuσΎ), κιχ!. κpιχτώντιχς τ~ν πνεuμιχτLκ+ι οcπόστιχσ~ τοu ΟCΠ' ΙΧUτ~ν ΚΙΧL τ/.ς όποLεσ8~ποτε Πιχpεκ κλ(σεLς τΎJς, θέλΎ)σε ν' ιiπο8ε(ξεL δη ~
'ΕκκλΎJσLιχ του
εrνιχL ~ μόνΎJ οcλΎ)θLν~, ποu 8LΙΧτΎ)pεϊ τ~ν τιχuτότψά κιχ/. τ~ν ένότψά τΎJς μΕ: τ~ν οcpχιχ(ιχ
7Y;C:
'ΕκκλΎ)σLΙΧ, οcπα.ν
τώντιχς ετσL στοuς Δuηκοuς κιχ/. τοuς 8uηκόφpονες τΎ)ς
έποχ'ijς τοu κιχ/. βοΎJθώντιχς τοuς μιχθψές τοu στ~ν όpθΎ;
έπLλογ~ τοuς.
Στ~ν ολΎJ στάσΎJ τοu μένεL πLστος στ+,
γpιχμμ~ τοϋ πcχ7pLά.pχΎ)
ΔοσLθέοu, ποu λ(γο πp1.ν εΊ:χε:
χα.pοcξεL ιχuτ~ τ~ θεολογLΚ~ γLoc τον νέο έλλΎJνLσμο ποpε(α.. 'Ως θεολόγος ό Διχμο8ος τιχuτ(ζετιχL ιiπο τ~ν ι:ΧποψΎJ τώv έσωτεpLκών πpοUποθέσων μΕ: τον ΔιχμιχσκΎ)νΟ σε πολλ~
σημεία. Δεν θέλεL νοc ΚΙΧLνοτομfισεL στο έλάχLστο, οu'ε
' ' ιχτομLκες ' ' πα.pοuσLιχσεL τLζ
τοu
πεΠΟL θ' ΎJσΕLζ
v* • ' θ " ξ' ως op ΟοΟ LIΧ,
ά.λλοc νοc με(νεL στο πιχpιχ8οσLΙΧΚΟ έδαφος τ"ijς 'ΕκκλΎ)σ(α.ς τοu, έπιχνεpμ:φεuοντιχς κιχ/. έπιχvεκφpάζοντιχς με τοc μέσα
78. Rλ. Γ. Δ. :νlε-:-οιλλΊJνοu, Κωvσταvτίvου Οίκοvόμου τοv έξ Οίκο 'ΑΟΎ)νοιι 1981, σ. 9.
''όμωv έπιστολή προς (onstantin TisciΙendorf,
75
ΒΙΚΕΝτΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
τijς έποχΥjς τοu τ~ν οcλf)θε~οc τ1Jς 79 • Πόσο τό έπ~τuγχοcνε~ ιχότό ε!νοc~ ι:Χλλ1J uπόθεσ1J. ·Η θεολογ~κ~ οcότοσuνε~81Jσ(οc τοu Δοcμο8οu φοc(νετοc~
crrιX ι:Χκόλοuθοc λόγ~οc τοu:
«' Ημε'!:ς τyj 8~8οcσκοcλί~ των
θεοφόρων ποcτέpων πε~θοcpχοuντες κoct ό81Jγοίιμενο~ πocp' οιuτων, λέγομεν ... » 80 . Ξέpει πολu κοcλοc, όη μένοντοcς
'
ι ' ποcτεpικος κocL'θ εο λ ογωντοcς με
β ocσ1J ι
' ' ' ης ποcτεpLκες εμπε~-
ρ(ες, ε!νοcL ΚIXL οcύτός όpθό8οξος: «Δ~ιΧ τοuτο έσποuΜ (JΙΧμεν νιΧ φέpωμεν εtς τό μέσον τ~ν δ~8οcσκοcλίοcν των
θε(ων ποcτέpων, τοuς όπο(οuς ώς φωστ~pοcς, 8L8οcσκοcλοuς J(ΙXL ιίκpοuς θεολόγους έκpοcτ1Jσε καt κpοcτε'!: ~ 'Εκκλ1) σ(οcιι81 .• Η Ολ1J στΟCσΊ) τοu άπένοcντL στοuς Ποcτέpες πpο-
3L8ε~ τ~ν ένσuνεί81Jτ1J ποcpοcδοσLοcκότ1JτιΧ τοu: ιιΟu δε'!: σε ).έyεLν ΟσΙΧ μ~ γέγpοcπτοc~ σοcφως ~ ΧΙΧLως έκ των γεγpοcμμένων ΚΙΧL χλ1Jσ(~ ... » 82 . 'Η ~' μ.οοο
' με
ήμείς
OL
' τ1J
ou
OU σuνοcγετοcL οcνοcγ ποcpε8όθ1J τyj • Εκ
Όpθο8οξ(οc τοcuτ(ζετοcL κοcτιΧ τόν Δοc-
~ ι σuνοο~κοτ1JτΙΧ
ΚΙΧL'
ι ποcτεptκοτ1Jτοc:
ιι ' Αλλ
'
όpθό8οξοL, άκολοuθοuντες τιΧς ποcpοc8όσεLς των
ιiy(ων Ποcτέpων ΚΙΧL τοuς 8LΟp~σμοuς των Lεpων σuνό8ων, λέγομεν ... ιι 83 79. Βλ. κοιt το κεφάλοιιο "Die Theologisch . Ekklesiologischc lι!ι·ntitiit des Verfassers" στοC Γ. Δ. Με-:-οιλληvο\3, Θεολογία δογματική... , όπ. ποιρ., σ. 98 έ.έ. Γι' οιuτο riλλωστε κοιl Ι>ιοιφοροποιεί-:-οιι ά.πο riλλοuς σuγ χρόνοuς τοu ά.νοιτολικοuς θεολόγους, όπως λ.χ. ά.πο -:-ον Κοpέσιο, γιά
ΤΟ\/ όποίο γράφει: «Τοιϋτοι 8ιδά.σκει ό Κορέσιος έκ τοϋ 'Ακινά.-:-οu
θωμ.Χ, έξ
ou έλοιβε πά.ντοι όσοι θεολογικά έγροιψεν.
'J:ΙκολοuθΊJσε γάρ
;~ 8ιllοισκοιλίt?- των Θωμιστών, uφ. ών έl>ιl>ά.χθΊJ τ~\1 σχολοισηΚ~\1
θcολογ(οιν ... » (Χειρ. Βοιτ. 99, φ. 351οι). .
80. Χειρ. Βοι-:-. 99, σ. 220. Πρβλ. κοιl «Σuν-:-οιγμά.-:-ιον Θεολο-
,._611», σ. 18*, στ. 30 έ. («'Ημείς Ι>έ, οί τΊjς ά.νοιτολικΊ;ς 'ΕκκλΊJσίοις .~ι:ς κοιt ά.κόλοuΟοι, έπιμένοντες στοιθερώς εtς τά Ι>όγμοιτοι, όποC ~ρέλοιβεν -ή ΈκκλΊJσίοι μοις ά.πο τοuς θείοuς ποιτ'έροις ... ». Ή, 81. Χειρ. Βοιτ. 99, σ. 2 . .~: • 82. Χειρ. Β οι τ. 99, 626β. ' 83 • Χειρ. Βοιτ. 100, φ. 146οι. 'Αλλοϊί σuμπλΊJρώνει: "'Η πίστις Ι«.,_
76
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
Στο ~pγο τοu Δocμcoou φοc(νετοc~ ~ όpθ~ 8~οcσuν8εσ'Ι) Δογμάτων - Έκκλφ(οcς- Σuνό8ων- Ποcτέpων- Γpocφijς 84 • Γνωp(ζε~ κoct ι:Χνοcπτύσσε~ τ~ν ΠΎJΎ~ τijς ά:γLΟποcτεp~κijς
γιΧρ κα.ι '/) φανέρωσις των Ι>ογμά.των οuκ εσην έφεύρ'Ι)μα. ~μέτερον, ά.λλιΧ Ι>ιl>α.σκα.λία. τοϊί Θεοϊί, δς Ι>ιl>r.ίσκει ~μiiς Ι>ιιΧ τ1jς θεία.ς α.uτoiJ ά.ποκα.λύψεως κα.t θέλει πιστεύειν ~μiiς όσα. έκείνος ά.πεκά.λυψε κα.l φρονείν
μ'I)I>E:
Ι>έχεσθα.ι
όσα.
ούκ
ά.πεκά.λυyε»
(Χειρ.
Βα.τ.
99,
626β/627α.). Βέβαια. πώς κα.t σΕ: ποιοuς γίνεται ~ ά.ποκά.λυψ'ΙJ τoiJ Θεοϊί, εlνα.ι άλλ1J ίιπόθεσ'ΙJ, ποu I>E:v θιΧ έξετα.στεί έl>ώ. 'Η πα.τερικό τ'Ι)τr.ί του όμως ώς πα.ρα.l>οσια.κότ'Ι)τα. εlνα.ι πα.ντοϊί φα.νερ~. Λ.χ. γιιΧ τlς
'Ερωταποκρίσεις, ποu ά.ποl>ίl>οντα.ι στόν φιλόσοφο κιχt μr.ίρτυροι
'Ιουστίνο (P.G., 6) θιΧ σ'Ι)μειώσει ό Δα.μοl>ός: ιιτtνΕ:ς ά.ποκρίνοντα.ι προς τιΧ ρψιΧ τα.ϊίτα. τοϊί Ίουστίνου, ότι οuκ εlσιν α.ύτοϊί γν~σια. ... Οί
πλείονες
όμως τών
όρθοl>όξων
έχουσι γν~σιον
τοϊί θείου έκείνοu
μr.ίρτυρος το βιβλίον τοϊίτο. Διο Ι>εί όρθώς ποιείν κα.t έξ1Jγείν τijv
Ι>ιl>α.σκα.λίιχν α.uτοϊί» (Χειρ. Βα.τ. 99, φ. 233β). ΓιιΧ τij χρ'Ι)σιμοποί-ι;σr, των ά.ρχα.ίων θεολόγων ά.πο τον Δα.μοl>ο βαρύνει ~ γνώμΊJ του γιιΧ τι, ΏριγένΊJ: ιιμέγα.ς Ι>ιl>ά.σκα.λος, εt κα.t έν πολλοίς έκπεπτωκώς» (100,
φ. 162β). 'Ως ΠΊJγiJ 1>1: τ1jς πίστεως χρησιμοποιεί κα.l τιΧ λειτουργικοc βιβλία. (99, 382α.), Ι>είχνοντα.ς έτσι σα.φi) έμπειpικi) γνώση τ1jς έκκλ-ι; σια.σηκ1jς ζω1jς.
84. Χα.ρα.κτΊJρισηκi) ~ ά.κόλουθΊJ ά.να.φορά.: ιι Έπειl>i) τιΧ Ι>όγ,.:"Ιτοι τ1jς πίστεως ίιπερβα.ίνουσι πά.ντα. λόγον τοϊί ά.νθρωπίνου νο~ς, l>ιο γεννώσι πολλάκις κα.l Ι>υσχερεστά.τα.ς ιiπορία.ς.
"Οθεν
ou l>εί τα.i)τοι
έξετά.ζειν ά.νθρωπίνοις λογισμοίς, ά.λλιΧ Ι>εί πιστεύειν α.ύτοίς, ώς ά.πο κεκα.λυμμένοις πα.ριΧ τοϊί Θεοϊί τjj έκκλΊJσίq. Ι>ιιΧ τ1jς Γρα.φ1jς κα.l τΎjς ά.λ1Jθοϊίς ά.ποστολικ1jς πα.ρα.Ι>όσεως. ριγμα. κα.l ό στύλος τ1jς
ιiλΊJθεία.ς.
'Η έκκλησία. γά.ρ έση τό στ+, 'ΕκκλΊJσία.ν λέγω τ-Υιν ά.ρχα.ίιχν
έκείνΊJν κα.τιΧ τον κα.ιρον τών ά.ποστόλων, ~ης κιχl μέχρι σ~μερον
+.
α.uτ~ έσην, συλλέξα.σα. ά.πα.ρα.μειώτους τιΧς ά.ποστολικιΧς ποιροιl>όσεις, Ι>ιο κα.t ά.ποστολικ~. Ou κα.λώ 1>1: 'ΕκκλΊJσία.ν πiiσα.ν νέα.ν σύνα.ξιν, ~τις έκα.ινοτόμΊJσε κα.t εtσ~γα.γε νέα. Ι>όγμα.τα., έκτριχπείσα. τοϊί ιiποστο λικοϊί συστ~μα.τος κα.l σώματος,
ou κεφα.λ~ έσην ό Χριστος (= κα.τιχ
Ι>ίκΊJ πα.πισμοϊί). Τα.ύτΊJς οuν τ1jς ά.ρχα.ιοτά.τΊJς έκκλησία.ς τ-ην Ι>ιl>ιχ σκα.λία.ν ~μείς
(sc. οί όρθόl>οξοι) έμά.θομεν πιχριΧ τών πνευμα.τοφόρων
άγίων Πατέρων ~μων, οτ ~σα.ν α.uτ1jς τιi εuγεν1j κα.l ίεριi μέλη» (Χειρ. Β α. τ. 99, 436β).
77
ΒΙΚΕΝτΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
8L8ιχσχιχλ(ιχς, τον ά:γιοΠνεuμιχηκο 8ΎJλιχ8~ φωησμό 85 , τ~ θεολογικ~ μέθο8ο των Πιχτέρων (οcποφιχησμο) 86 κιχt τ~ν uπεριχσπL'ζ εL
'
με
σ θ' ενος
' ,
'
ιχπενιχντL στ'Υ)
σχο λ ιχστLΚΎJ «φ λ ΟL-
'
vιχφ(ιχ>>, 8ι<ΧΚΎ)ρύσσοντιχς τ~ σuμφων(ιχ των Πcχτέρων με -rιχξu τοuς λόγω τοu ΚΟLνοu σuν8έσμοu τοuς, τοu
• Αγ(οu
Πvεuμιχτος 8Ύ)λcχ8~, πού 8ιcχκρcχτεί τ~ν έκκλΎJσLcχστικ~ ίvό-rΎJτιχ 87 • Κcχθcχρ~ oc8uνcxμ(cx τοu Δcχμο8οu κcxt τ"ijς έπο-
85. ιιΤιΧ θεία. νοοίίντα.ι (= κιχ τα.- νοοCντα.ι, έν- νοοίίντα.ι, εtσέρ χοντιχι στον νοίίν, ποu I>Ε:ν τα.uτίζετα.ι μΕ: το λογικο) τι;; φωτισμι.;; τοu
'·Αγίοu Πνεuμα.τος, ένοικοίίντος τοίς 'Αγίοις» (Χειρ. Βα.τ. 99, σ. 4819). Πρβλ ιι' Η πίστις ou σuλλογίζετιχι, άλλιΧ νοεί άπλώς μόνον τιΧ θcίαι ~μίν πα.ριΧ τοίί Θεοίί (l>ηλα.Ι>Ίj Ι>ιιΧ τοίί φωτισμοίί) πεφα.νερωμένα.» (αύτ., σ.
14). ΈΙ>ω πρόκειται γιιΧ τΊjν "tldes, qua creditur". Κα.l σ'
ιlλλο σημείο: ιι' Η ίιπερφuσικ~ φιχνέρωσις τoiJ Θεοu έστιν ο φωτισμος ήμών, έν ~ ·όρώμεν το φως, .δηλα.I>Ίj τον Θεον» (99,355β).
86. ιι Προσέτι Ι>Uω εtσιν α.ί όl>οί, α.ί φέροuσα.ι ~μiiς είς τΊjν τοu θeοίί έπίγνωσιν, μία. τ'ijς άποφάσεως κα.l άλλη τ'ijς κα.τα.φάσεως ... 'Εκ τών
l>uo τρόπων τοuτων τ'ijς γνώσεως τοu Θεοίί οί πατέρες λέγοuσι ou λέγομεν, τl οuκ ί:στιν ό Θεός, ~ τbν κιχτιχφα.τικόν, Ι>ι' ou λέγομεν -:-l έστl" (Χειρ. Βα.-:-. 99, σ. 74). χuριώτερον τον άποφα.τικόν, Ι>ι'
'ΕξΥ)γεί aε εuρuτερα. τΊj χρ~ση τοίί ά.ποφα.τισμοίί άπο τοuς άyίοuς Παιτέρες: ιιΤο α.!τιον οuν, Ι>ι' ou νομίζοuσιν οί πατέρες κuριώτερον τον ιiποφιχηκον τρόπον τοίί yινώσκειν τον Θεόν, έστίν, Ι>ιότι ένόμισα.ν ότι
ήμι:ίς ώς ίιλικοl άνθρωποι ou σχημα.τίζομεν έν τι;; ~μετέρι.r νοί τΊjν ι3έιχν κιχl γνώσιν τοίί Θεοίί, εί μΊj κα.θ' όμοίωσιν των πραγμάτων ... » (99, σ. 75 έ.έ.). 'Η άπόρριψη τ'ijς 'Άnalogia entis" άπο τοuς Πατέρες, δπως άνιχπτuσσει στΊj σuνέχεια., εrνα.ι ~ α.ίτία. τ'ijς άπορρίψεως άπ. ιχuτοuς τοίί κα.τα.φα.τισμοίί. Γι' α.uτο κα.l χρειάζεται κα.λΊj γνώση τ'ijς •γλώσσαις" των πατέρων. ,, 'Il>ou οuν ότι τοuς θείοuς πα.τέρα.ς κα.l
~ροuς 8ιllιχσκάλοuς Ι>εί όρθώς έξr,γείν κα.τιΧ το Ι>uνα.τον κα.l μΊj άπορ Ρtπτειν. 'Ενίοτε γιΧρ έκείνοι ou λα.μβάνοuσι τιΧς σημα.σία.ς τών φωνώ\ι ιιαιθ«: τιχuτα.ς νοοίίμεν ~μείς, άλλιΧ κα.τ' άλλην ~ κuριώτερον ~ κα.':α. ΧJn!στικώςιι. (99, φ. 196).
87. ιι'Επειl>i) οuν κα.l οί τ'ijς έσπέρα.ς Ι>ιl>άσκα.λοι άγιοί είσιν
('οι lννοι:ϊ: τοuς άρχα.ίοuς Ι>uτι.κοuς πατέρες), Ι>εί σuμφωνείν κα.l α.uτοl
ΊΌ'iς έξ εωα.ς ' ' ' ' Π α.ντα.χοu- γα.ρ ' ο 'ι α."γιοι πα.τερες ' α.γιοις... α.'λλ η'λ οις ~μφω·~· • ' , ... ... ' • ι . - 'λλ. ενα.ντιοuν• •vL εισιν, ενα.ντιωσις οε οuοεμια. εστ ν α.uτοις, α.
78
ΠΑΡΑΔΟ~Η ΚΛΙ
ΛΛΛΟΤΡΙΩΣ\1
χΎjς του εrναι ~ παροcλλΎ)λΎJ χρ~σΎJ, καt σέ 8ογμαηκα. θέματα, φιλοσόφων, κυρίως τοu
• Αριστοτέλους, καt έξω
θεν αίιθεντιων, κατοc το πνεuμα τΎjς έποχΎjς, έστω καt αν
στον Δαμο8ο ιωt ίtξωθε·J» €χουν μόνο συμπλΎJρωματικ~ σΎJμασία. Δέν μπόρεσε ό Δαμο8ος -αίιτο εrναι ι:Χλ'f.θ εια-
'
να
ξ εφυγει ι ' ' το ' απο
'
ροcσιονα λ ιστικο
ι π λ αισιο,
περιορίζεται στο γράμμα τΎjς 8ιαφορiiς, σέ
ΠΟ 1'J
μιοc t8εο
λογικ~ θεώρΎ)σΎ) τΎjς έκκλΎ)σιασηκΎjς 8ι8ασκαλ(ας περισ
σότερο, παροc ώς καρποu ζωΎjς ά:γιοπνευματικΎjς. OL ι:Χνα. φορές στον ΓρΎJγόριο Παλαμii 8έν σΎJμαινουν ι:Χναπόφευ κτα καt γνώσΎJ τοu ~συχασμοu ώς τρόπου ύπάρξεως. 'Ο Παλαμiiς φαίνεται νοc εrναι, τουλάχιστον γιοc το 8ογμα. τολόγο Δαμο8ό, ίtνας μάρτυρας τΎjς t8εολογικ1jς πορείας τΎjς όρθό8οξΎ)ς ι:ΧνατολΎjς, σ.
ι:ΧντιθεσΎ) μέ
οcλλους, π.z.
τοuς Κολυβά8ες 'Αγιορείτες, γιοc τοuς όποίους ό παλα. μισμός, ώς ~σuχασμός, εrναι ό αύθενηκος τρόπος πα
ρουσίας τΎjς Όρθο8οξίας στον κόσμο 88 • Γι. αίιτο καt 8εν μπορεί νοc θεωρΎJθεϊ ό Δαμο8ος ι:Χπόλυτα πρό8ρομος τΥ,::; σΎ)μερινΎjς ιινεοπατερικΎjς θεολογίας)) ποu θέλει νοc ε!να.ι
κα.θαροc πα.τερικ~, ι:Χλλοc μόνο ώς προς τ~ ν προσπάΟε~α. γιοc πατερικ~ θεμελίωσΎJ των 8ογμαηκων θέσεών του. Ε!ναι πάντως σΎ)μανηκό,
on
μελέτrισε κα.λοc τ~ν πα.λα.
μικ~ θεολογία., τ~ν κατενόΎJσε καt τ~ν χρΎ)σψοπΟί1Jσε ι'u: ά.ντίβcχρο στ~ 8υηκ~ θεολογία καt ώς 8είκτrι πορεία: προς τ~ν πα.τερικ~ ι:Χρχαιότ1Jτα.
τα.ι οcύτοϊς οί -:-ΟCς οίχονομί~ς χ~t -:-οUς σκοr:οUς α.Uτών μ-IJ έπιστά.μενrJ~η
(Χειρ. Βσ.τ. 99, ψ. 729~. Τιi ϊl>ια λέγει κσ.l σ-:ο χωρίο 99, ?· 670:χ).
88. παρ.,
Βέ~οιιοι είναι πολu όpθ-r, ή ποιρσ.-:fιpφr, τ'f.ς Β. ~-:οιμi-:r, (iί;:.
σ.
322), οτι ό Δσ.μοl>ος γνώpι~ε πολu καλi τον Γpr,γr;pι'' Ι\αλοιμοc καl «είχε έμβσ.θύνει σ-:Υ, μελέτΎ) το'J έpγοu -:oun. Τ-Ι;ν έτ::χ:r~ το\.ί Δαμο8οu μΕ: την -ί;σuχασηκ-1; 1\ιl>ασκοιλίοι δείχνει κ:χl μιιi έπισ-:οί.~
-:ou ιιπpος Εuγένειονη (-:ον Βούλγσ.ρι;), τ:ο·~ έζέl>ωσε (οπ. παρ., σ. 3:1/i/57).
+,
Β. ~τοιμ:Χ7r,
ΒΙΚΕΝτJΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
δ)
79
Ό «δαμ6δειος» διαφωτισμός
Ε!νοcι όλοφοcνεpο, οτι ~ θεολογικ~ σuνε(8·φΎJ του
Δοcμ.ο8ου 8ιοcποτίζει ολο το έπιστΎJμ.ονικο έpγο τοu 89 • "Ετσι γίνετοcι ό Δοcμ.ο8ός, κοcτοc τ~ γνώμ.ΎJ μ.οcς, εtσΎJγψ~ς έvος οcuτόχpΎ)μΙΧ όpθοδοξοπατεpιΚΟU διαφωτισμοu, 8ΎJλΙΧ8~ )(CtθΙXpoc έλλΎ)νtκοu, ποu θοc συνεχισθεί μέ τον Βούλγοcpt,
τον ΘεοτόΚΎJ, τοv Κοσμii τον Αtτωλο ΚΙΧL τοuς Κολu
βιί8ες, μέχpι τον Κ. Οtκονόμο. Σ' ocuτ~ τ~ν έλλψικό
τροπΎJ 8ιοcφωτιστικ~ πpοσποcθειοc ε !χοcν πpοΎJγΎ)θεί ~8ΎJ ό Εύyένιος ΓιοcννούλΎJς ό Αtτωλός, ό 'Ανοcστιίσιος Γόp8ιος
χ.~. Μέ τ~ 8ιοcφωτιστικ-ΙJ τοu τιίσΎJ ό Δοcμο8ος ε!νοcι aύθεντικοc ποcτεpικός: ιίπο8οχ~ τΥjς σύγχpονΎ)ς (8unκijς)
ίπιστΎ)μονtκΥjς πpοό8οu, οcλλοc μέ ποcpιfλλΎ)λΎJ ΠtστότΎJτΙΧ στ~v πocpoc8oσ1) γιοc τ~ 8ιοcφύλοcξΎJ τΥjς σuνέχειιfς τΎJς.
Κοcλύτεpοc: οcπο8οχ~ τΥjς ιiλΎ)θtνijς ΚIXL γνf)σιοcς πpοό8οu, ποu ιiξιολογείτοcι μέ τ~ λu8(oc λιθο τΥjς έκκλΎ)σtοcστικΥjς,
δΎJλΙΧ8~ ποcτεpικijς, ποcpοc8όσεως. 'Η έπι8ίωξΎJ του Δοcμο8ου νοc γνωρίσει στοuς μοcθΎJ τiς τοu τ~ σuγχpονΎ) εupωποc'ίκ~ σκέψΎJ σέ ολο τΎ)ς το
φ&σμοc 8έv τον μετοcβοcλλεt σέ oupocγό, 8έν τον uπo8ou89. ΆκόμΊJ κα.l τΥ] ιιΦuσιολογία.» τοu ( Rλ. Β. Στα.μάτΊJ, μv. lp;·., σ. 260, 272 κ.όί).) Τοuτο γίνεται Ι>εκ;-ο κα.l άπο τον G. Ρ. llenderson: ~rι:νικιΧ τιΧ έννοιολογικιΧ Οέμα.τα. τ~ς φιλοσοφίας τοϊί Δα.μοl>οu εΙνα.ι σι.pιστοτελικά, ό ίl>εολογικος ομως προσα.να.τολισμός τοu εΙνα.ι χpι
στιe~νικος» (δπ. παρ., σ. 50). Χα.pα.κτΊJρισηκΥ] εΙνα.ι ~ Ι>ια.σuνl>εσΊJ τ~ς
Δοyμαι:τικ'ίjς άπ' τον Δα.μοl>ο μΕ: τιΧ ύπόλοιπα. iipyα. τοu. Π.χ. Χειρ.
:ο.τ._ 9?, φ. 576β/577α.: ιιΤιΧς δΕ: φα.ντα.σηκιΧς όντότψα.ς άνα.ιpέσα.μεν _•τι ΊJμετέpq. ΦuσικΊ) κα.l Μετα.φuσικ'!j». 99, φ. 353α.: Τον τρόπον ο - • - ' 'ι , - φ uσικη- κα.ι, εν ' τιr- ιΟ , ΤΊ)ς ν ειν ΊJμεις α.περpιψα.μεν εν τη
'C'Quτoν , τοu-
·1t«ροuσης πρα.γμα.τεία.ς». 99, 181β: ιιέν τΊ) +ιμετέpq. Φuσικ'!j έl>είξα.~Αev - σuμ β ε β Ί)Κοτων ' - μuστΊ)pιοu • τ· 83β·. << Π ερι' των τοu ττ,ς · , ... ιι 100 , ro
~ριστίαι:ς ε'ίpψα.ι έν τΊ) +ιμετέpq. ΦuσικΊ) κα.l πάλιν Θεοϊί Ι>ιl>όvτος σεται:ι έν τη πpα.γμα.τείq. περl των μuστΊJpίων ... ».
80
ΠΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
λώνε~ στ~ν έπ~στ'Υ)μονικοc προ'Υ)γμέν'Υ) Δύσ'Υ) 90 • Διοcτ'Υ)ρε'i: σ. ολο το έργο τοu μιοc θοcuμοcστ~ ά.ξιοπρέπειοc, θοc λέ γοcμε
κοcλύτεροc,
«λεβεντLΟC)).
Γι.
ocuτo
~εν
μποροuμε
όπωσ~~Ποτε νοc Lσχuρισθοuμε, οτι «φροντίζει ώστε~ ~L~OC σκocλ(oc τοu νοc μ~ σuγκροuετοcι ποτε με τ/.ς θέσεις τΊjς έπtσ'Υ)μ'Υ)ς όρθό~οξ'Υ)ς έκκλ'Υ)σ(οcς», γιοc νοc μΥ)ν έχε~ τΥ)ν
τύχ'Υ) τοu κοcθε
'Α νθροcκ(τ'Υ) 91 • 'Ο Δοcμο~ος ε!νοc~ ξένος προς
τέτο~οc σκοπψότ'Υ)τοc 92 ο
•
Η έκκλ'Υ)σ~οcστ~κ-η π(στΎ)
ε!νοcι ~ πεμπτοuσ(οc της uποcρξ~ς τοu κocl. ~ θεολογ(οc τοu
γ(νετοcι ~ προcγμοcτωσ'Υ) της uποcρξ~ς τοu, ~ οcuτοπροcγμοc τωσ~ τοu. ΘεολογεΊ: οcλλωστε σε ολοc τοc έργοc τοu. 'Εν
σuνεt~'Υ)τοc μπορε'L νοc ~~οcκρ(νει τ~ν έπιστ~μ'Υ) ά.πο τ~ν π(στ'ΥJ κoct νοc τtς (εροcρχ~σει σωστοc. 'Έτσι κoct σε κοcθοcρα έπιστ'Υ)μονικοc θέμοcτοc κοcτεuθuνετοcι ά.πο το έκκλ'Υ)σιοcστι κο φρόν'Υ)μοc τοu 9 3, οτοcν λ.χ. ~έχετοc~ οcuτοπροοc(ρετοc τ~
90. Προκαλεί θιχυμιχσμο +ι έλεuθερίιχ κιχ\ άνεξιχρ7·ησίιχ τΥjς πάν":"α εuκιχψης γνώμΎ)ς του, ποu θεμελιώνεται βέβαια στ~ν πιχράl!οσ~ 70ΙJ. Αύτο φιχίνε-:-ιχι άκόμr. κιχ\ στΥ; ιιΔογμιχηκ~ιι του: ιι "Ι ν' όμως πεp(
τοu7ου ε"ίπωμεν τ~ν +ιμε-:-έριχν Ι!όξιχνιι (Χειρ. Βατ.
99, φ. 200 β. Πρβλ. 99, φ. 217ιχ: ιιπρος τιχi:ίτιχ +ιμείς λέγομεν ... » Ξέρει έξάλλου νιΧ ζυγζει μΕ: όρθόl!οξιχ κριτf,ριιχ τοuς σοφοuς 7-Υjς ΔύσΊJς, όπως λ.χ. τον Σπινό~α.
"ΚιχτιΧ το ίtτος αχ ο ω έτυπώθΊJ έν βιβλίον όνομιχσθΕ:ν Πpιχγμιχ7ε lα θεολογικοπολιτικ~, είς το όποίον φαίνεται Υ. ιΧθεος Ι!ιl!ιχσκιχλίιχ ένο~ όνόμιχτι Σπινόζα» (Χειρ. Βατ.
99, σ. 53). 91. 'Εννοείται στιΧ φιλοσοφικά του έργα (Βλ. Β. ΣτιχμάτΊJ, μι·. έργ., σ. 320/91 ). 92. ΈΙ!ω έ:χει άπόλυτιχ Ι!ίκιο +ι Β. Σ7ιχμάτr. (σ. 322), όταν γράφει: <<'Ο ΔιχμοΜς φροντίζει νιΧ καθορίζει πάντοτε τ~ θέσΎ) του μΕ:
σιχφ~νειιχ, κι' ιχύτο -:-ο έπιχεφεί συνειδητό. ι +ι ίιπογρ. του Γ.Μ. ), για-:-ι κιχνε\ς Ι!έν μπορεί νιΧ άμφισβψ~σει τ~ν προσ~λωσ~ του στιΧ όρθόl!οξα Ι!όγμιχ7CΧ κιχ\ το βιχθu θρΊ)σκευ":"ιΚΟ ιχ"ίσΟΊ)μCΧ ποu τον έμπνέει».
93. ΘιΧ μπορούσαμε νιΧ ποGμε, ότι Ι!ιαπνέεται άπο το πνεi:ίμιχ το~ ά.γ. ΓρΊ)γορίου τοG Θεολόγου: ιιΦιλοσόφει μοι περ\ κόσμου ~κόσμων.
περ\ ϋλr.ς, περ\ ψυχΎ)ς, περt λογικών φύσεων, βελτιόνων τε καt χεφόνων, περt άνιχστάσεως, κρίσεως, άν":"ιχποl!όσεως, Χριστοi:ί πιχθτ,-
81
ΒΙΚΕΝτΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ
θεωρ(ιχ τοu Τuχωνος (τycho) yιιχτt
YLtX τ~ν ΟCΚLν'Υ)σ(οc της γης,
- μετοcξu οcλλων- «μiiλλον σuμφωνε~ τ1j θειtf ou τ1j
fριχφ1j, ~ όπο(οc οcπο~(~ωσL την ΚLν'Υ)σLν τ~ ~λL
r1)>>94• 'Αλλ&. κocl σ' οcλλοc riστρονομικ&. θέμοcτοc οcκολοuθε~ yριχφLκες κoct ποcτεpLκΕ:ς θέσεLς, θέτεL ~'Υ)λοc~~ ποcροcλλ'Υ)λοc τήν έπLση)μ'Υ) κocl τ~ν έκκλψiLοcστα~ π(στ'Υ). ΔΕ:ν μπορε~ σuνεπώς ν&. γ(νεL ~εκτό, οη ό Δοcμο~ος ι ~ ' fχεL κιχμεL μονοcσLκο
τρ(8ιχ τοu
τ&.
' ' ι ' σκοποι τοu νοc εLσοcγοcγεL στ'Υ)ν ποc-
ιιφώτοc της
Εύρώπ'Υ)ς», yLocτl ~Ε:ν εΙνοcL
πpόθuμος οt)τε στο έλοcχLστο νοc πpο~ώσεL τ~ν έκΚλ'Υ) (JLΟCστLΚ~ ποcρά.8οσlj τοu. ΓεναιΧ λε(πεL οcπο τον ΔοcμοΜ χιiθε έκστιχσLοcσμος γLιΧ τ~ φοcντοcσμοcγορα~ σηλπνότ'Υ)τοc
της Δόσ'Υ)ς ΚOCL της εuρωποcί:κης έπLστ'Υ)μοναης προό~ο\J. τtς έπLστ'Υ)μΟνLΚΕς οcπόψεLς τlς ~έχετοcL, ocφou ομως τlς θέσει κά.τω ΟCΠΟ τον ~λεγχο της ~Lκης τΟ\J Ποcpοc~Οσ'Υ)ς ΚOCL της οcτομLκΥjς τοu κpLσ'Υ)ς. 'ΈτσL, ~έχετοcL τον
che (1638-1715),
Malebran-
οcλλιi τον σuμπλ'Υ)pώνεL μΕ: τοc ~LΚoc τοu
πιχριχ8οσLιχκ&. ~ε~ομένοc, προσθέτοντοcς ένοcν πέμπτο τρό
πο νο-ήσεως, τ~ θε(οc οcποκά.λuψ'Υ) 95 • ΓL'
ocuτo κocl ~εν
uπijρχε κιχνένοcς κ(ν~uνος ν&. ((~Lωχθε'Lιι ό Δοcμο~ος έκκλ'Υ)-
'
\
\
σιιχστLκιχ, γLοcη κοcνεLς
~· οεν
'
οcμφε'β
\ oc λλ ε yLoc\ τ'Υ)ν ' ' με τοuς
' ι τοu, κοcη ι \ οεν ~' σιιχκοτητιχ ποu σuνε'β οcLνε
~ ποcροcσο-
~ σuνεLο'Υ)-
σιοcκιΧ οcνερμοcτLστοuς,
ot όποLΟL στο θοcuμοcσμό τοuς YLtX τη Δόσ'Υ) 8Ε:ν μποροuσοcν ν&. οcποημ~σοuν σωστ&. τ~ ~LΚ~ τοuς πιχρά.8οσ'Υ).
Κιχt στ~ ~ιοcμά.χ'Υ) οcνοcμεσοc στ~ν π(στ'Υ) κocl τ~ν έπL
στ'ήμ'Υ), ποu εΙχε κορuφωθε'L στ~ Δόσ'Υ), ό Δοcμο~ος θ&. ιι«των. 'Εν τοuτοις yιXp κοιι το έπιτuyχάνειν οuκ ιΧχpΊ)στον κοιt το
iιιaιρτιίνειν ιiκ(νδuνοvΙΙ (Λόγος Θεολοyικος Α', §10, _P.G. 36,25).
94. <<ΦuσιολοyίοtΙΙ, φ. 349οι. Βλ. Β. ΣτοιμάτΊ), μv. έργ. σ. 249. •-· 95. ((Σuντιχγμάτιοv ΜετοιφuσικijςΙΙ, βλ. στijς Β. ΣτοιμάτΊ), μv. •ι., σ.
220.
82
ΙΙΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
πά.pεL θέσ'Υ) κocθocpoc θεολογLκΎ)- ποcτεpLκ~: «'ΑκολουθεΊ: ομως, ΟτL τοc θεολογLΚΟC συμπεpά.σμοcτοc ε!νοcL βεβοcLότεpα
των συμπεpοcσμά.των των φυσLκων έπLστ'Υ)μων, ~Lόn το οc'ίηον τοϊί θεολογLκοϊί συμπεpά.σμοcτός έστL βεβοcLότεpον
τοϊί οctτίου των έπLστ'Υ)μονLΚων συμπεpοcσμά.των. Τούτων γocp οc'ίτLόν έστLν ό φυσLΚος λόγος, κoct τοϊί θεολογLκοϊί τοu
Θεοϊί ό λόγος κoct γνωσφι 96 .
Koct σ' ocuτoc τοc ~θLκο
ΚΟLνωνLΚΟC θέμοcτοc θοc με(νεL ό Δοcμο~ος πocpoc~oσLocκoς καl γL' ocuτo φοc(νετοcL σε πολλοuς σ~μεpοc τόσο πpοο~ευηκός.
Xocpocκτ'Y)pLστLΚΎj πεp(πτωσ'Υ): θεωp~θ'Υ)κε πpόσφοcτοc -καl πολU σωστοc- σοcν στοLχεLΟ μεγά.λ'Υ)ς πpοο~ευηκότrιτας γLoc τον Δοcμο~ο το γεγονός, οτL τοποθετε"L ά.νά.μεσοc στχ σοβοcpότεpοc ocμocpτ~μocτoc τΎ)ν ά.~LΚLOC ά.πένοcνη στοuς έp γά.τες97 .• Η ά.λ~θεLΟC ομως ε!νοcL, οτL ό Δοcμο~ός, κoct στο
σ'Υ)μεLΟ οcuτό, μένεL ΠLστος στΎ)ν ποcpά.~ο~ του, ά.νοcφεpό μενος
tacite στΎ)ν έπLστολΎ) τοϊί 'Ιοcκώβου 98 κoct στ-Υ) γνf;
σLοc σχεηκΎ) ποcτεpLΚΥJ κοLνωνLΚΥJ ~L~ocσκocλ(oc 99 .
Χειρ. Βα-:.
96. 97.
99,
σ.
37.
Β. Σταμάτr,, δπ. παρ., σ.
313
σr,μ.
1.
Ό Δαμοδος χαpακ-:·r.
pίζε-:αι έδω «ένα πνεuμα πολu πpοοδεuτικο για. -:Ύ)ν έποχfι το·J». Ίακ.
98.
4,13
έ.έ. Ό έπαναστατικό-:εpος λόγος, πο\ι γpάςπ;κε
ποτέ, ένάνηα στΎ)ν ά.δικία!
Δειγματολψ:τικα. παραθέτουμε ένα άπόσπασμα άπο τον
99.
l\1.
Βασίλειο: «Σu δΕ: ού πλεονέΚ'":Ί)ς; σu δΕ: ούκ ά.ποστεpΊ)η\ς; α τ:ρο: οίκονομίαν έδέξω, -:αuτα 'ίδια σεαuτοu ποιούμενος; ~Η ό μi:ν ένδεδΨ
μένον άπογuμνwν λωποllύ-:Ί)ς όνομασθfισεται· ό δΕ: γuμνόν μ~ ένδuων, δυνάμενος τοu-:ο ποιείν, όίλλΊJς τινός έστι πpοσr,γοplας όίξιος;
πεινwντος
έστιν
ό
To'J
όίpτος, ον σu κατέχεις τοu γuμνr,τεύοντος
";fJ
ίμά.τιον, ο σu ς:ιuλάσσεις έν ά.ποθf.καις· τοu άνuποΜ-:οu το uπόδΊJμα, δ παpα. σοι κατασαπfισεται· τοu χp~ζοντος το ά.pγύpιον, ο κατοpuξιχ:: έχεις.
"Ωστε
31,277).
-:οσούτοuς
ρωv-Κείμεvα, 'ΑθΎjναι
ΆθΊjναι
άδικείς,
όσοις
παpέχειν
έδύνασω>
(Ρ.(;.
Βλ. Ν. Θ. Μποuγάτσοu, Κοιvωvικfι διδασκαλία έλλήvωv Πατ{
1970.
1980,
Ροδίτοu Γ. Δ., Χριστιαvισμος καί πλούτο;.
83
ΒΙΚΕJ>;τιω: ΔΑΜΟΔΟΣ
.ο τ1)ΤΟC
trr1J
ΔοcμοΜς ε!νοcL ocκέpocLOC- ΟC~Lοcτμ'Υ)τ'Υ) προσωπLΚό
(Kultureinheit). Τοποθετε'LτοcL όλόκλ'Υ)pΟς οcπένοcνη •ο
Δuσ'Υ), οχL κομμοcηοcσμένος κocf. ~Lοcσποcσμένος.
φ,).όσοφος ΔοcμοΜς, ό φυσLκος Δοcμο~ος κocf. ό θεολόγος Δοcμο~ος ~ ~θLκολόγος, συμπ(πτουν riπόλυτοc μετοcξu τους. Τ-ήν πρόο~ο τΎjς Δuσ'ΥJς τ~ν περνοc ό Δοcμο~ος riπo το ιp(λτρο τΎjς ποcροc~οσ~ς του. ΓL' ocuτo κocf. ~Lοcκρ(νεL στο lργο του οcνοcμεσοc σε ΓpocLκouς- Ρωμοc(ους κocf. Λοcτ(νους
(Φροcγκους) 100 • ΠLστεύω, οη κocf. ιχuτό, ποu έγροcψε ό Δ. Γλ'Υ)νΟς
YLOC τον Δοcμο~ο tσχύεL YLtX τον Εόγ. ΒούλγοcpL:
γον>> τόσο στ~ν περtπτωσ'Υ) του Βουλγάρεως, οσο κocf. στη)! περ(πτωσ'Υ) του Δοcμο~ου tσχύεL μόνο γLti τον Δ.
Γλ'Υ)νό. Σuμπεροcσμοcηκοc λοLπόν: Στ~ στοcσ'Υ) του Δοcμο~ου ιΧπένοcντL στ~ Δύσ'Υ) ocπouσLocζεL κocf. ό ποcροcμLκpος «γpοcL κυλLσμος» κocf. ~ έλάχLστ'Υ) μεLονεξ(οc. Δεν μπορε'L ετσL νοc χιχροcκτ'Υ)ρLστε'L μονολεκηκοc ούτε φLλο~uηκος
(Westler),
οGτε οcνη~υηκός. ΓLocτf. ε!νοcL, οcπλοuστοcτοc, οcνηκεψε νLκος έκτLμ'Υ)τ~ς ΚOCL ΟCΠΟ~έΚ't''Υ)ζ του κοcλου ΚOCL του όpθου,
100. Είναι πολU ένδιαφέpοuσα Υ; διάκpισΊJ α·:ιτ~ στον ΔαμοδΟ καl
~ ΧΡ~σΊJ τοu opou Ρωμαίος παpάλλΊ)λα μΕ: το Γpαικος καl 'ΈλλΊJν. Βλ Χειρ. Βατ. 99, φ. 376α ( Γpαικοl- Λα";'(νοι). Lτο τυπωμένο itpyo τοu <<Πpiiξις κατιΧ σuν";'ομίαν είς ";'cΧζ pr.τοpικιΧς έpμr.νείας», ΒοuδαπέστΊ) 18Η:ι, κεφ. δ' (βλ. Β. Σ";'αμά";'ΊJ, δπ. παρ. σ. 205): « ... ' Ηξεύpω πwς ol Ρωμαίοι lεpοκ~puκες itχοuσι μεγάλr.ν δuσκολίαν νιΧ κάμωσι ταύτψ τ-i;ν
αχιαιypαφίαν, διότι δi:ν itχouν βιβλία, όπο\ί σuνάζοuν PΊJ";'cX καl παpα:
&.:ιγματα, wσιΧν είναι είς τοuς λα:τίνοuς». :νlιλεί άκόμΊJ ό ΔαμοδΟς yιιΧ •pωμαίικια γλώσσα», οπως άpyότεpα ό Κα:ταpτζ'ijς. (Β. Σταμ:ΧτΊJ, σ.
226, σΊ)μ. 2).
101 .. Δ. Γλψοu,
'
Ή dξία τών dvθρωπιστικώv Γραμμάτων στfιv · Ελλdδα, 'Αθ~να 21945, σ. 38-9. •
84
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
ά.π' ΟΠΟ\J κoct οcν προέρχετοcι. Κοcτοcφοcσκει τ~ Δύση, ά.λΜ ι ξ ερει
κοcι'
' ης
t ι οcρpωσηες
τΎJς
-
κοcι'
" οχι
ι μονο
' στο
θ εο-
λογικο πε~ίο. Ξέρει ότι ~έ:ν ~χει μόνο νά. ποcρει, ά.λλοc καt νοc ~ώσει στ~ Δύση. Γι' ocuτo χρωστιiμε στον Δοcμο~ο
εuγνωμοσύνΎJ γιοc τ~ μεγοcλΎJ βο~θειοc, ποu σέ: Μσκολοuς κοcιροuς πρόσφερε στο Λοcό μοcς, νοc ~ιΟCτΎ)ρ~σει τ~ σuνεί
~Ύ)ση
τΎjς ι~ιοcηεpότ'Υ)τοcς τοu όχι μόνο ά.πένοcντι σ'+. ' β οcρ'Υ) τ οuρκιοc, oc·λ λ oc' κοcι' στ'Υ)ν ' πνεuμοcτικοc' κοcι' κοινωβ οcρ
'
νικοc ά.λλοτριωμένΎJ Φpοcγκιοc.
3. ΑΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΟΤ ΓΕΝΟΤΣ
Βιογραφικά Γενν'Ι\θΎJχε το
1714
στο Μέγοc Δένορο (χοcτ' &λλους στον
Τcιξιrίρχη) τ-Υjς έποcρχίοcς 'Αποχούρου στ~ν Αίτωλίοc.
Toc πρωτοc
yρrkμμsιτΙΧ εμοcΟε στο tεροοιοοcσχοcλείο του ΛuτσtχΙΧ στ~ Σιγ3(τσαι τ-Υjς Ποcρνοcσσίδος χocl στ~ Μ ον~ τ-Υjς 'Αγίοcς Ποcροcσχευ-Υjς στοc ΒροcγγtΙΧνοc των
•Αγροcφων.
Διορίσθ1)χε οοcσχοcλος στ~
Λομποτινοc Νοcυποcχ-:-ίοcς χocl ο[οοcξε πιθοcνως ΚIXL σ. οcλλΙΧ χω
ριrί. 'Επιθυμώντοcς νοc λΟCβει μιοc άνώτερ1) ποcιοείοc, π-Υjγε σ-:-~ν
•ΑθωνιοcΟΙΧ
Σχολ~, οπου είχε ΟΙΧσχοcλους τον Ποcνοcγιώτ1) Ποc
λαtμοc χocl τον Εύγένιο Βούλγοcρι. Συγχρόνως έπιοόθψε στ~ j.ιι:λέτ1) τ-Υjς χιίρ1)Κε
• Αγίοcς
Γροcφ-Υjς ΚIXL των οcγίων Ποcτέρων. Το
1759
μονοcχος στ~ Μον~ Φιλοθέου χocl οcφιερώθψε στ~ν
4σκφ1) χocl μελέτ1). Φλεγόμενος οcπο τον πόθο νοc βο1)θ~σει το
ύπόοουλο Γένος χocl νοc συμβάλει στον χοcτοc Θεο φωτισμό του π~γε στ~ν Κωνστοcντινοuπολ1) χoct ΕλΙΧβε τ~ν &οειΙΧ του Κ1)ρuγ μοιτος
οcπο
τον
Οtχουμενιχο
Ποcτριάρχ1)
Σεροcφεtμ Β'.
Το
1760, σε ~λιχίοc 46 έτων, &ρχισε το ίεροcποστολιχό του έ:ργο, τό όποίο συνέχισε ΟCΟιΟCΚΟΠΙΧ γιti μιοc περίπου είχοσοcετ[ΙΧ ΚIXL τΟ
iπtσφριΧγισε με το μοcρτuριό του. Προcγμοcτοποί1Jσε τέσσερις μεγοcλες περιοοείες, σχεοον σ'
δλες τl.ς περιοχες οπου άπλωνό-:-οcν το έλλψιχο στοιχείο. Στ~ν περιοχ~ Κωνστοcντινουπόλεως χoct Θράκης, στ~ν 'Aχoctoc, στ~
Θεσσαιλίοc, στ~ Μοcχεοονίοc, στ~ν "Ηπεtpο, στοc ν1)σιοc του Αίγοcίου χocl του • Ιονίου, στ~ ΝότιΙΧ Σερβίοc ΚIXL στ~ν • Αλβοc -νLοι. Το χοcροcχτ'ήροc του Κ1)ρuγμοcτός του οείχνουν ο[ Διδαχές του, 1tou 8ιοcσώθ1)χΙΧν οcπο τοuς μΙΧθ1)τές του .• Η έπίοροcσ~ του στο Ααιό ~τοcν τεράστιοc χoct -:ον σεβόντουσοcν Ρωμ1)οL χoct Τουρχοι. Μετοc άπο συχοφοcν-:-ίοc • Εβροcίων στlς τουρχιχες άρχές, ο-:-ι
86
ΙΙΑΡΑ~ΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡ!ΩΣΗ
a~θεν fι":"Χν οpγανο των Ρώσων καt .:ιποκινοuσε έπανάστ:χσ-r;.
σuνελfιφθΥJ καt κpεμάσθrικε άπο aένapo σ":"tς
1779.
Άνακrιpuχθ1)ΚΕ
'Άγιος το
άμέσως μετα ,σ μαpτupιό
Ι.
24
Αuγοuσ-:-ο·_,
Τάψηκε κοντοc στο χωριό Κολικόν,ασι ,-ης Β. 'Ηπείpο·J.
1961,
ένω τιμώ":"αν οcπο
":"0
Λχr_,
μΕ:
μι±
":"ou.
Ή έποχfι*
'Η
έμφάνισrι
τοu
riγ(ου
Κοσμοc
συνέπεσε
κpισιμότατ1J πεp(ο~ο τ-Υjς έθνικΊjς μας tστοp(ας. Το ά.πο πνικτικο σκοτά~ι τ-Υjς τουpκικΊjς κupιαpχ(ας κpατοuσε -;ο
Γένος στ~ φpικαλεότ'Υ)τα μιοcς ά.τέλειωτ1Jς νύκτας.
'Η
σκλαβιti ομως είχε κα~ κάποια θεηκti άποτελέσμα-;χ, γιατt άνοcγκασε το Γένος να ά.ναζrιτ~σει τ~ν ένότψοc τΟ'.J. 'Ο
Λαός, ά.πο τ~ν ά.pχ~ τ-Υjς ~οuλε(ας, συσπειpώθrικε
στ~ν πpοστασ(α καt φpοντ(~α τ-Υjς 'Εκκλrισίας, ποu ξανά γινε ποcλι, ώς
ένότψας,
'Οpθο~οξ(α, ~ πεμπτουσ(α τ-Υjς έθνικΥ,ς
't'O ά~ιάpp1JΚτΟ θεμέλιο τ-Υjς ύπάpξεως το;:!
'Έθνους- Γένους. 'Εμπpος σ-::ο μεγοcλο κ(ν~υνο άναπτύχ θrικε ένότ'Υ)τα π(στεως καt φpον~ματος. Στ~ν 'Εκκλrισ(α.
*
'Η
βιβλιογροιψίοι γύρω οιr:ο ":Ο πpόσι..ιr:ο κοιl το εργο -o;r;·,
1\οιτροκοσμiΧ
εlνοιι r:λοuσιότοιτη. "HIIr, έπισημά.νΟηκοιν πά.νω ~:::i; 1200 μ(κρΕ:~ κοιl μεyά.λεζ μελέ":ες. Βλ. Κ. Σοιpl!ελ}j, Άvαλυrικfτ Βιβi.ιο γραφία Κοσμά rοϋ Αίrωί.οϋ, /765-1973, ΆΟ~νοι 1974 (945 λf,μμ:ι <;οι). Πρβλ. τ+,ν πρόσψοιτr, Ι!ιl!οικτ. Ι!ιοιτρ. τοϋ Ί. Μενούνοu, Κοσμri rοι~
Α/rωλοϋ Διδαχές, 'ΑΟ~νοι 1979 (σελ. 7) Τελεuτοιίοι (νεώτερη) μελέ-ο;r,:
'' Αp":εμ-ι;ς ΞοινΟοποuλοu - Κuριοικοϋ,
Ό Κοσμriς ό Αίrωλι'ις καί ιί
Βενεrία (1777- 79}, Θεσσαλονίκ-η 1984. τα κείμενά. ":OU, ποu χρr,σψο· ποLοUμε, πpοέρχον-:-χL ά.πΟ "':'~ν έκδοσrι τοU Ι. ΜενοUνοu χ:χt έχείvτ, :-ο~ Αuγο•Jσ":ίνοu
Κοιν":ιώτοu
'ΑΟf,νοι 5 1977.
(~ψpor:. Φλωρίνr,ς), Κοσμriς ό ΑίrωίΑ.
87
ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ
6.λλωστε, σαν σε τρυφερη μοcνα, εϋρισκαν
OL
ύπό~ουλοι
pωμ'Υ)ΟL ύποστfιριξ'Υ) καΙ. προστασία. Με τη ~ιατ~ρ'Υ)σ'Υ)
3C
τ~ς riκεραιότψας τ~ς 'Εκκλ'Υ)σίας, ~ιατ'Υ)ρ+ιθψε καΙ. ~
ιiκεραιότ'Υ)τα τοu ·ι~ωυ τοu Λαοu, t~ιαίτερα στοuς κρίσι μους γιοc τ~ν έπιβ(ωσ+ι του 16ο καΙ. 17ο αtwνες. Το 18ο α ι οcρχισε ν' άπειλε'Lται καΙ. πάλι ~ έθνικ-Υ) ίνότ'Υ)τα τοu 'Ελληνισμοu, οχι ά.πο τΎ)ν 'Ανατολ+ι, αuτΎ)
't'~ φοροc, άλλ' riπo τ-Υ) Δύσ'Υ). Συντελε'Lται ~ συνοcντ'Υ)σ'ΥJ
-rou 'Ελλ'Υ)νισμοu με το ~υηκο ~ιαφωτισμό, ποu εtσ βοcλλει στ~ ζω~ τοu 'Έθνους μέσω τ~ς έλληνικ~ς ~ια αποροcς. Παροc τl.ς άναμφισβ+ιτψες θετικές του πλεuρες ό Βιαφωτισμος μετακένωσε στΥjν έθνικ~ μας συνε(~'Υ)σ'Υ) καt στοιχε'Lα Καταλυηκοc τ~ς οuσ(ας τΊJζ, π.χ. τη θρ'Υ)σκευτLΚ~ ιi8ιαφορ(α ~ μια άλλοιωμέν'Υ) θρ'Υ)σκευηκότ'Υ)τα, όλότελα ξέν1J προς τ'Υ)ν οuσία τΊ)ς παραΜσεώς μας, ποu ε'Lναι +ι Όρθο~οξία τοu Βυζαντίου- Ρωμανίας, των ά:γίων Πατέ
ρων. Το προβάοισμα ~ίνεται τώρα στ~ γνωσιολογία, σε βοcρος τ~ς πατερικ~ς πνευματικό":'rιτας. Ot θρ'Υ)σκευηκες πεποιθ+ισεις οcουνατίζουν, ένω παροcλλ'Υ)λα έπικρατε'L τoc IJ'Y) γιοc έγκόσμια εu~αψονία. Το κέντρο βάρους μετατο
πίζεται riπo την ά:γιότ'Υ)τα σ":'ην κοσμικ~ σοφία κoct πε
ραιτέρω στην έπίγεια άπόλαυσrι. Θεοποιε'Lται ~ έπιστfι μ'Υ) καΙ. uποτψοcται ~ έκκλ1Jσιαστικ+ι πίστ'ΥJ. 'Ένας κλrι
ρικός, ό Εuγένιος Βούλγαρις (1716-1806), θα ε'Lναι ιiπο
τοuς πρώτους μεταλαμπα~ευτΕ:ς των νέω'! t~εων, t~ιαί τερα στο χώρο τ~ς έπιστ+ιμ1Jς.
'Αλλ' ένω οcλλοι ~ια
ιρωτιστΕ:ς θοc ύπο~ουλωθοuν στοc φώτα τ~ς Εuρώπ'Υ)ς, ό
Βούλγαρις θοc εtσ'Υ)γ1Jθε'L ενα ρωμαίικο ~ιαφωτισμό, ποu 3eν θοc uποτιμ+ισει ~ περιθωρωποι+ισει την έκκλ'Υ)σιαστικ~ 1totρ ασοσ'Υ). '~ Σ τ·ην ' κοινωνικ'Υ)' "'-:.ω'Υ)' 1J' '~ ' του- αστι' ισεο λ ογια αμοu, καρπος μακρών ζυμώσεων στο χώρο τοu Προτε οτιχντισμοu, κατακ'οc συνεχώς καΙ. περισσότερο ε~αφος
ί:rτ1J Δύσ'ΥJ (φυσιοκρατία). Δέκα χρόνια μετα το θάνατο
88
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
τοu Ποcτροκοσμοc γ(νετοcι ~ Γοcλλικ~
• Εποcνοcστοcσ'Υ), ποlι σ'Υ)μοc(νει νtΚ'Υ) κoct οcποθέωσ'Υ) της ά.στοκροcτ(οcς. Ot νέες
πολιτικες t~έες περνοuν ΚOCL οcuτες στον έλλ'Υ)νικο χώρο.
Ot
ζuμώσεις
ομως
ε!χοcν
ά.ρχ(σει πολU νωρ(τεροc.
•ο
~\JτLΚΟζ οuμοcνισμος έξοcπλώνετοcι ρocγ~OCLOC στ~ν «Κοcθ' ~μοcς ά.νοcτολ~ν» εtς βοcρος της όρθό~οξ'Υ)ς κοινοβιοcκΊjς ποcροcΜσεως.
'Έτσι,
ά.νοcπόφεuκτοc ~ έθνικ~ σuνεt~'Υ)σΊ)
~ιχοcζετοcι σε μιαν ά.νεπιφύλοcκτοc φιλΟ~\JτLΚ~
(~ ~\JτLΚό
Πλ'Υ)Κτ'Υ), ΠΟλλες φορες) τΟCσ'Υ) ΚOCL σε μια Ποcροc~οσιοcκ~ (όχι ομως κoct ποcντοτε ά.μιγ~ ποcτερικ~ άλλα) έντονα
σuντ'Υ)ρ'Υ)τLΚ~- ά.ντι~ροcστLΚ~, ΠΟU ά.γων(ζεται να φuλοcξει
τ~ν όρθό~οξ'Υ) πνεuμοcτLΚότψοc κoct τ~ χριστοκεντρLΚόηι τοc τοu φρον~μοcτός τ'Υ)ς .
.Η
κατοcστοcσ'Υ) στον
tστορικο έλλ'Υ)νικο χώρο ε!ναι
ζοφερ~. Στtς όρεινες περιοχες βοcσιλεuει ~ λ'Υ)στε(οc και ά.νοcρχ(οc. Ε!νοcι κoct γενικότεροc μια έποχ~ κρ(σεως για τ~ν
·ι~ιοc τ~ν 'Οθωμοcνικ~ Αuτοκροcτορ(οc.
• Η ά.γριότψοc, τ~ν
όπο(οc έποcνειλ'Υ)μμένοc θα στιγμοcτ(σει ό Ποcτροκοσμοcς,
~ιχοcζει έσωτερικα το Λοcό, κoct σuνοcμοc ~ ~θLΚ~ κοcτά πτωσ'Υ) κoct ~ έκθ'Υ)ρ(ωσ~ τοu.
Ot σuνεχε'Lς πόλεμοι (μΕ:
Ρώσοuς κoct Αuστριοcκοuς) ~ιοcτ'Υ)ροuν μια τετοcμέν'Υ) κοι νωνικ~ κoct
ot
ά.ν'Υ)σuχ(οc κoct ά.βεβοcιότ'Υ)τοc.
Ot
μετοcνοcστεuσεις
βοcριες φορολογ(ες έπιφέροuν μια σuνεχ~ octμop
ρocγ(oc σε έμψuχες κoct uλικες ~uνοcμεις.
Ot έξισλοcμισμοt
~εν έχοuν στοcμοcτ~σει κoct νέοι μοcρτuρες προστ(θενται στο νεοελλ'Υ)νικο μοcρτuρολόγιο. Σ. ολ. οcuτα πρέπει να
Προστεθε'L ΚOCL ~ Κοcτοcπτωσ'Υ)
( πνεuμοcτLΚ~ ΚOCL ~θικ~)
μεγοcλοu μέροuς τοu Κλ~ροu, ποu σ'Υ)μοc(νει κλονισμο τΎjς πνεuμοcηκΎjς ~γεσ(οcς, της ~uνοcμεως ποu έπωμ(σθ'Υ)κε στ+ι
~οuλε(οc τ~ ~ιοcσωσ'Υ) τοu Γένοuς. • Η ά.ποcι~εuσ(οc ΚOCL
+.
~θικ~ έξοcθλ(ωσ'Υ) κροcτοuσοcν σε θλιβερο έπ(πε~ο το Λοcο.
Ot ~ιοcφορες κοινωνικες όμοc~ες ά.λλ'Υ)λοuποβλέποντοcν κcΛ ά.λλ'Υ)λομισοuντοcν. Ot ροcγιοc~ες -~ μεγοcλ'ΥJ μοcζοc τοu
89
ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ
ι:J)(.λιχβωμένοu Λιχοu- ~έχοντιχν ολες τtς πιέσεις κιχt κιχ
τιίφεuyιχν στΥ) ~οuλοπρέπειιχ κιχt πον-ηρ(ιχ, yιoc νοc έπιτύ-
\
.
χοuν τ-ην επι
τολόι στ"f)ν
β'
,
ιωσ-η τοuς.
ο·
ι κοτ
ένετοκριχτούμεν-η
ζ
,
..
~
, •
ιχμπιχσ-ησες "Υ) το ιχρχον-
'Επτιίν-ησο σχεΜν κιχτοc
χ.ιχνόνιχ σuμπορεύοντιχν μέ: τον κιχτιχκτ-ητΥ) κιχt περιφρο νοuσιχν τό λιχ"Cκό στοιχε"Lο. οι
. Εβριχ"Lοι
μέ: το έμποραό
-τ:οuς ~ιχιμόνιο ~τιχν Υ) προσωποπο(-ησ-η τΊjς νοθε(ιχς κιχt b.μετιίλλεuσ-ης, ένw οι Τοuρκοι σuνέχιζιχν τ"f)ν κιχτιχπ(εσ-η
χιχt ιiπομύζ-ησ-η σ€ κιίθε ε~~οuς Μνιχμ-η τwν ύπο8ούλων. [Γιοc τΥ)ν κιχτιίστιχσ-η τΊjς έποχΊjς βλ. στου
'Αποστ. Ε.
Βιχκιχλοπούλοu,
'Ιστορία τοϋ Νέου Έλληνισμοϋ, τόμ. Δ'
cιΤοuρκοκριχτ(ιχ
1669-1812ι),
Θεσσιχλον(κ-η
1973.
Βλ.
bόμ-η ΣτΊjβεν Ριίνσιμιχν (μετοcφρ. Ν. Κ. Πιχπιχρρό~οu);Η Μεγάλη 'Εκκλησία έν αίχμαλωσίq., 'Αθ~νιχ
1979,
piα τοϋ Έλληνικοϋ UΕθνους, εκ~. Έκ~οτικΥ) ΙΑ
(1978 ).]
2.
Ή μαρτvρ ία Μέσιχ σ. α:ύτο το κλ(μιχ, σ
κιχt Ίστο
• Αθ-ηνών,
τόμ.
ιχuτο το κοινωνLΚο κιχt
ίστοραο πλιχ(σω, τοποθετε"Lτrη ~ ~ροcσ-η τοu Πιχτροκο σμίi. Διιχλέyει ένιχν οcποστολαο τρόπο έργιχσCιχς, τ-ην πε~' ρ Lοσειιχ.
π~',,
'·~ι εριοσεuει γιιχ εικοσι περ ι ποu χρονιιχ, ιχρσεuον-
τοtς όλ-η τ-η χώριχ μέ: τοc νοcμιχτιχ τΊjς χρισηιχναΊjς οcλ~
θειοtς. οι περιο~ε"Lες τοu οcποσκοποuσιχν βιχσικοc στ"f)ν άπο κατάσταση τής ένότητας τοϋ λαοϋ κιχt στ-ην ένιαία όργάνωσή
τοu 8ιοc τΊjς οcλλ-ηλοκιχτιχλλιχγΊjς κιχt σuνιχ~ελφώσεως. Γι'
ιιuτο έπισκέπτετιχι σχεΜν ολ-η τ-f)ν τότε 'Ελλοc~ιχ, τοuρ kΟχροtτούμεν-η κιχt ένετοκριχτούμεν-η. Θέτει ~έ: μέ: τtς Δι
dιιχές τοu μιοc κοινΥ) βοcσ-η γιοc μιοc κιχθολικΥ) άνάπτυξη όλων ~v πλευρών τής έθνικής ζωής ποcνω στο ·ι~ιο ιχuτο θεμέλιο.
~-Η 8ροcσ-η τοu ~τιχν ριζικοc ένοποιητική, γιιχτt ~τιχν πρwτιχ
90
ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
απ
ολα άποστολική. 'Όπως δΊ)λαδ~
OL
'ΑπόστολοL τ~ς
'Εκκλ"Υ)σ(ας, μετοc τ~ν Πεντ"Υ)κοστ~, καλοϋν στ~ν ένότ"Υ)τα τοϋ ΚuρLακοϋ Σώματος ποcντας, όλόκλΊ)ρΟ τον κόσμο, έτσL καf. ό Πατροκοσμiiς δΕ:ν κοcνεL τ(ποτε &.λλο, παρα καλε~ σε ένότ"Υ)τα τον δοuλεuοντα • ΕλλΊ)νLσμό, θέτοντας
"
οποu
'
παεL
' "~ LoLo
το
θ εμε'λ LO,
'
τ"Υ)ν
"~ ' LoLα β ασ"Υ).
Δ'εν
7
εLναι
μάλLστα περ(εργο, οη καt αuτο το κ~ρuγμά τοu δΕ:ν
δLακp(νεταL ά.πο ά.πέραντΊJ ποLκLλ(α θεμοcτων. ΕΙναL μLoc βασLΚ~ δLδασκαλ(α, ΠΟU (μΕ: έλαφρξ:ς κοcθε ψοροc τροπο ΠΟL~σεLς) έπαναλαμβάνεταL στf.ς Διδαχές τοu. Παρουσιά ζοντας, λοLπόν, έδω τον ocγLO Κοσμii ώς «ά.πόστολο τγ;::: ένότ"Υ)τας τοϋ 'ΕλλΊJνLσμοuη θοc σταθοϋμε σΕ: τρ(α σ"Υ)μεία: α} ΣΕ: ποLοuς ά.πεuθuνεταL το κ~ρuγμά τοu, ποLο είναι δΊ)λαδ~ το ·ΚΟLνωνLΟλογLΚΟ θεμέλLΟ τ~ς ένΟΠΟLΊJτLΚΊjς του προσποcθεLας, β)
ΠoLoc εΙναL ~ βάσ"Υ) τοϋ ένοπΟLΊJηκο;:)
ά.γώνα τοu καf. γ) ΠoLof. ot όραμαησμο( τοu, ot στόχοι τών έπLδLώξεών τοu.
α) Το βεληνεκΕς τοϊί κηρύγματ6ς του
. ο οcγLος
Κοσμiiς ά.πεuθuνεL το κ~ρuγμά τοu σ' όλό
κλ"Υ)ρο το Γένος. ΣτρέφεταL ομως βασLΚΟC στο Λαο (μΕ:
τ~ν ΚΟLνωνLΟλογLΚ~ tννΟLα τοu οροu ), στ~ν εuρuτερ"Υ) λα'ί Κ~ βοcσΊJ. ΕΙχε πLστεuσεL στtς λα'ίκΕ:ς δuνάμεLς, ποu δLα τΊ)ροϋσαν μέσα τοuς τοc ζώπuρα τΊjς παραδόσεως. ΑuτΕ:ς
τtς μακραίωνες tερΕ:ς καταβολΕ:ς τοϋ Λαοϋ στοχεuεL ό γεμοcτος Μναμ"Υ) καf. σοφ(α Θεοϋ λόγος τοu. Πίστεuε στ+. δuνατότΊ)τα ά.φuπνίσεώς τοuς, έπαναφορiiς τοuς στ~ν φα νέρωσ"Υ) τΊjς ρωίJ.αLLΚΊJς σuνεLδ~σεως, γLoc νοc πραγματο
ΠΟLΊ)θε~ έτσL καf. ~ ά.νοcστα~ τοϋ Γένοuς. ΔΕ:ν θοc μπο ροϋσε ομως ό Πατροκοσμiiς νοc έπLχεφ~σεL κοcη τέτοLΟ, οcν δΕ:ν κοuβαλοϋσε ό 'ίδLος όλόκλΊ)ρΟ το Λαο μέσα του.
91
ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ
fν~σιο ποcιδl. τοu Λocou κocl. οcuτός, ζuμωμένος μΕ: τ~ δuστuχ(οc κocl. κοcτοcπτωσ~ τοu, μΕ: τl.ς οcν"Υ)σuχ(ες, τl.ς ά.γω•• 1 ~ες
,
'
' ε'λ πιοες ·~ κοcι' ης τοu, μπορεσε νοc κοcτοcλ
oc'β ει
'
,
το ποcροc-
~ονο τ-Υjς λοcΊ:κ-Υjς ψuχ-Υjς, νοc μιλ~σει στl.ς ψuχΕ:ς κocl. νοc γ(νει
,,jκοuστός.
Χωρl.ς ocuτ~ τ~ν οcμεσότΊ)τΟC οcνοcμεσοc στ~ν
ΦUΧ~ τοu πνεuμοcηκοu ~γέτ"Υ) κocl. στ~ν ψuχ~ τοu Λocou δΕ:ν
.·(ntιΧρχει
δuνοcτότΊ)τΟC λoc'Cκou οcγώνοc. 'Όπως χοcροcκτ"Υ)ρι
f'r~κιΧ ε!πε ό 'Έντοuοcρτ Σπροcγκερ, «!)ποLΟς δΕ:ν έχει το Λσ.ο μέσοc τοu, τίποτε δΕ:ν μπορεΊ: νοc τοu δώσει». Το λοcΊ:κο φρόνΊ)μΙΧ τοu Ποcτροκοσμii φοc(νετοcι στ~
yλώσσοc κocl. στο uφος τwν Διδαχών τοu. 'Η γλωσσικ~ κocl. Uφολογικ~ ά:πλότψοc τοu δΕ:ν όφε(λοντοcν βέβοcιοc στ~ δικ~ τοu ιiνεποcρκ~ ποcιδε(οc. 'Ο '(διος κοcτε'i:χε ύψΊJλ~ γιοc τ~ν ίποχ~ τοu μόφωσ"Υ), ποu ά.ποκτ~θ"Υ)κε κοντοc σε μεγοcλοuς κσ.ι όνομοcστοuς διδοcσκοcλοuς (Ε. Βοuλγοcρι, Ν. Τζοcρτζ
ou'λ "Υ) )
' •
,
κοcι ο λ οκ λ "Υ)ρω θ Ί)Κε
' οcσκ"Υ)τικο ' '
στο
,,
κε λ'ι τοu, οποu
μπορεΊ: νοc ποcρει κοcνεl.ς τ~ βοcθuτερ"Υ) κocl. πιο όλοκλ"Υ)ρω
μέν"Υ) οχι μόνο θεtοc, οcλλοc κocl. κοcτοc κόσμο ποcιδε(οc. Π-Υjρε
δμως το γλωσσικο κώδικοc τοu Λocou τ-Υjς έποχ-Υjς τοu, ποu τον σuντοc(ριοcξε μΕ: τ~ γλώσσοc τ-Υjς Κοcιν-Υjς Διοcθ~ΚΊ)ζ, τ~ν
δποίοc οcκοuε σuνεχwς ό Λοcος στ~ν οcδιοcκΟΠΊ) λειτοuργικ~ ποcροcδοσ~ τοu. 'Ο ιιδΊJμοηκισμος» ομως τοu Ποcτροκο σμii δΕ:ν ε!νοcι τεχνΊJτός, οcλλοc φuσικος κocl. οcβ(οcστος. ΔΕ:ν
lφθασε σΕ: έξεζψΊJμένες οcκρότΊJτες, γιοcτl. δΕ:ν ε!χε σκοπο νιΧ έντuπωσιοcσει, οcλλοc νοc σώσει (Πρβλ. Α' Κορ. 9,22).
Δεν κλε(σθΊJκε σΕ: κοcνένοc γλωσσικο κοcλοuπι- σχ-Υjμοc. Ξέ νος ιiπο κοcθε δοuλε(οc σε ποcθ"Υ), έμεινε κoct στο γλωσσικό τοu έλεuθερος κocl. έκλεκτικος. Χρ"Υ)σψοπο("Υ)σε ένοcν έθνικο
δημοτικισμό, ποu δΕ:ν ε!χε τοcξικο ~ τεχν"Υ)το χοcροcκτ~ροc.
Γιοcτl. σκοπός τοu δΕ:ν ~τοcν ~ δ"Υ)μοcγωγ(οc, ~λλοc ~ πνεu
μatτικ~ ώφέλειοc κocl. οcπελεuθέρωσ"ΥJ τοu Λocou. ΧρΊJσψο ποιοuσε γι' ocuτo μιοc ζωντοcν~ γλώσσοc, ποu μποροuσε voc
μιλ-ήσει στ~ν ψuχ~ τοu Λocou κοcτ' εuθε(οcν, ΚΙΧL οχι τ~
92
ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
γλώσσιχ, ποu θιΧ μ.ποροuσε tσως ό Λιχος
v
ιiλλιΧ πού, ιiπομ.ιχκρuσμ.έν-η κιχ! ψuχρ~, θιΧ ιΧφ-ηνε ιivέγ γιχτ-η τ~ν ψuχ~ τοu. Γι' ιχuτο στlς ά:πλοuστεuμ.ένες μ.ορ φές τοu λόγοu τοu σώζετιχι ιiτόφιος ό έλλ-ηνικος γλωσ σικος θ-ησιχuρός κιχ! δέν θιΧ διστιίζει δ(πλιχ στ!ς λιχ'ίκές έκφριίσεις
νιΧ
πιχριχθέτει
κιχ!
ιχuτοίισιοuς
λόγοuς
τ~ς
'Αγ(ιχς Γριχφ~ς ~ τ~ς λειτοuργικ~ς ζω~ς, ά:φ~νοντιχς στ~ δωρικ~ λιτότ-ητιί τοu ο, τι ~χοuσε κιχθ-ημ.ερινιΧ στ. ιχuτια. τοu Λιχοu κιχ(, ποu έστω κιχl «ιiρχιχLΟ)), τοu jjτιχν οικε'Lο
κιχ! εuπρόσδεκτο.
'!π~ρχιχν ομ.ως κιχ! βιχθuτεροι λόγοι στ~ χρ~σ-η μ.ιiiς
ά:πλοuστεuμ.έν-ης γλωσσικ~ς μ.ορφ~ς ιiπό τόν &γιο. 'Όπως ό
'Ηλίιχς Μ-ηνιιίτ-ης κιχl ό Διχμ.οδός λ(γο πιχλιχιότεριχ,
έτσι κιχ! ιχuτός χρ-ησιμ.οποιε'L γλώσσιχ ιiνιίλογ-η προς έκεί ν-η, ποu χρ-ησιμ.οποιοuσιχν οί προπιχγιίνδες, κιχ! μ.ιίλtστιχ
των πιχπικων στ~ν έποχ~ τοu. Κιχ! κrίτt ιiκόμ.-η ομ.ως για τ~ν γλώσσιχ τοu. τ~ γλωσσtκ~ τοu έλεuθερ(ιχ κιχ! ιiνεξιχρ τ-ησίιχ δείχνει τό γεγονός, ότι προσιίρμ.οζε τ~ γλωσσικ~ τοu μ.ορφ~ ιiνrίλογιχ μ.έ τlς περιστιίσεις. 'Έτσι σέ &λλ-η
γλωσσικ~ μ.ορφ~ μ.ιλε'L στό Λιχό κιχ! σ' &λλ-η γριίφει τlς έπιστολές τοu, ίιψ-ηλότερ-η έκε'L κιχ! πιό κιχλλtεργΥjμ.έν-η. Γενικά: ~ γλώσσιχ κιχ! τό uφος των Διδαχών τοu δε(χνοuν
τ~ σuγκιχτιίβιχσ~ τοu για. χιίρ-η τοu Λιχοu. 'Απλοuστεuει τοc ίιψψα. κιχl δόσκολιχ κιχl δέν δuσκολεuει τοc ά:πλοc κιχ! εuκολιχ, για νιΧ φιχνε'L σποuδιχ'Lος. Μιμ.ε'Lτιχι κιχ! σέ τοuτο
τόν Χριστό, ποu «Θεός wν)) σιχρκώθ-ηκε
- ά:πλοuστεu
θ'Υ)κε δΥjλιχδ~ κιχl μ.ετιχφριίσθ-ηκε- γιοc νοc μ.πορε'L νοc γίνει δεκτος ιiπό τον ιΧνθρωπο κιίθε τιίξεως, έποχ~ς κιχ! ~λι κίιχς. Γν~σιος δοuλος
Χριστοu, δέν ιχίσχuνθ'Υ)κε νοc ιiκο
λοuθ~σει τό πιχριίδειγμ.ιχ τοu Kuρ(ou τοu.
'Η ιiπίιθμ.εν'ΥJ ιiγιίπ-η τοu για. το Λιχο φιχίνετιχι στοc πιχριχκιίτω λόγιιχ: «Χρέος έχοuν έκε'Lνοι, όποu σποuδοc
ζοuν, νοc μ.~ τρέχοuν είς ιiρχοντικοc κιχl ιχuλιΧς μ.εγιίλων κιχ!
93
ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙτΩΛΟΣ
•
'
ν« μιχτιχιωνωσι
[ νιχ'
χιχριχμι'ζ οuν
]
'
'
'
'
~ τοuς, σιοc ~ τΥJν σποuοΥJ νοc
ciποκτ-ήσοuν πλοuτον κoct ά.ξ(ωμοc, ά.λλιΧ νιΧ διΜσκωσι μ.ιiλιστοc τον κοινον Λοcόν, οποu ζώσι μΕ: πολλ~ν ά.ποcιδεu
σLιχν κoct βοcρβοcρότΥJτΟC ... )), ΘιΧ ε!χε ά.σφοcλώς uπόψΥJ όλοuς ιχε(νοuς τοuς σποuδοcσμένοuς στ~ ΔύσΥJ
(ίοcτροφιλόσο
φοuς κλπ.), ποu έμποcινοcν στ~ν UΠΥJρεσ(οc τοu κocτocΚτYJ
'C'OU,
γι<Χ νιΧ στοcδιοδρομ-ήσοuν κoct νιΧ κά.μοuν περιοuσ(οc.
'Ο Ποcτροκοσμ~ς θέλει ν <Χ γ(νει δε(κτΥJς στροφ-Υjς όλων
'C'ών μορφωμένων προς το Λοcο, γιιΧ τον όπο"Lο όφa(λοuμε
'
~'ζ οuμε. νιχ σποuοοc
Γ ιοcτι, '
"' YJ'
οcν
~· σεν ~· σποuοΥJ
οcπο βλ' επει στο
'
'
φωησμο τοu Λocou, δΕ:ν ε!νοcι «θε(οc)), ά.λλιΧ ιιέπ(γειος,
ψυχικ-ή, διοcμονιώδΥJς>Ι Το
ά.φuπνιστικό
( Ίακ. 3,15 ). κoct
ά.νοcγεννΥJτLΚΟ
κ'Ιιρuγμά.
-γv-ήσιοc ποcτερικό- ε!χε καθολικό χαρακτήρα. 3'Ι)μοσιεuθε"L τόσες μελέτες
τόν
Ποcτροκοσμ~.
Λε(πει
-
τοu
''Εχοuν
μικρΕ:ς κoct μεγά.λες- γιιΧ
όμως
ά.κόμΥJ
μιά.,
ποu
θιΧ
.! ' ' τ.ιν ~ ποcροcοοσιοcκοτΥJτΟC ~ ' ιΑVLχvεuσει σuστΥJμοcτικοc κοcι' ποcτε-
ρικότΥJτοc τοu ά.πέρι ττοu
- φοcινομενικ<Χ- ά.λλιΧ βocθu y1j11 (Λουκ. 8,8)
't'ot't'ot θεολογικοu λόγοu τοu. 'Η ιιά.γοcθ~
δμως ποu δεχότοcν το σπόρο- λόγο τοu, ~τοcν οι κοcρδιΕ:ς τοίί Λocou, ποu διοcτΥJροuσε ά.κόμοc κά.τι ά.πο τ~ν πρωτοcρ χικ"Ιι τοu ώροcιότψοc
(ιιτο ά.ρχοc"Lοv κά.λλος)) ). Μέσοc σ'
ιχότο τό Λοcο όμως ~σοcν κoct ά.ρκετοt Τοuρκοι, ποu ό
Πιχτροκοσμ~ς δev τοuς ά.πέκλειε, γιοcτt το γν-ήσιο ρω μ«(ικο- οίκοuμενικό τοu πνεuμοc ά.νοcζΥJτοuσε κά.θε &νθρω πο κοcλ-Υjς θελ'Ιισεως. Το ~διο θιΧ κά.μει, μέσοc σΕ: πολιτικιΧ κοιvωvικιΧ πλοc(σιοc, ό &λλος μεγά.λος φωτιστ"Ιις μοcς, ό
Ρ-ήγοcς. '!π-Υjρχοcν όμως κoct στο ά.κροοcτ'Ιιριό τοu κoct «κιχρδιΕ:ς κλειστές, λΕ:ς μΕ:
βοcρειΕ:ς ά.μπά.ρες κι' ~τοcν
αφιχλιστές)), όπως θιΧ έλεγε κoct ό ά.ε(μνΥJστος Στ. Μπο
λiτσ"Υ)ς. "Ολοι ocuτo(, όχι μόνο δΕ:ν θέλΥJό-οcν νιΧ τον
«κοόσοuv κoct νιΧ τον κοcτοcλά.βοuν, ά.λλ<Χ έγινοcν κoct οι φοtνιχτικότεροι έ):θρο( τοu. Στ~ν ποcριΧ.τοcξΥJ τών ά.ντι-
94
ΠΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
ποcλων
τοu κοcτοcλέγοντοcν οcρκετοl κοτζοcμποcσΎ)δες, το
έπτοcν'Υ)σLΟCΚΟ οcpχοντολόt, ~ «οcptστοκpοcτ(οcιι των ν'Υ)σtων,
ot
tσχuροl Τοuρκοt, ποcροcσuρόμενοt ιiπο τούς όμοεθνείς
έχθροuς τοu, κocl φuσtκοc
ot • Εβροcίοt.
Κλοcσtκοc δtοcτu
πώνεt το θέμοc τοuτο ό '(δtος, γροcφοντοcς στον ιiδελφό τοu Χρuσοcνθο: «Δέκοc χtλtοcδες Xptστtocνol με ιiγιχπωσt κιχι ένοcς μΕ: μtσεί. X(λtoL Τοuρκοt με ιiγιχπωσt κocl ένοcς οχt τόσον. Χtλtοcδες
'Εβροcίοt θέλοuν τον θοcνοcτόν μοu κιχι
ένοcς οχt)).
β) Τδ «πώς)) τοv άγώνα του
Ποu στ~ρtζε ομως τ~ν ένοποt'Υ)τtκ~ tεροcποστολtκ~ κoct έθνα.ποστολLκ~ τοu μα.ρτuρίιχ;
1. Στην γνησιότητα τής πίστεως. Στ~ν όρθόδοξ'Υ) π(ση, στ~ν 'Ορθοδοξ(οc. Στον οcuθεντtκο δ'Υ)λοcδ~ κocl ά.ποκεκιχ λuμμένο τρόπο σκέψεως- π(στεως- δροcσεως. 'Α γων(σθΥ)
κε νοc ά.νοcζωπuρ~σεt το όρθόδοξο φρόν'Υ)μοc τοu Λocou, το
φρόν'Υ)μιχ των ά:γ(~ν Ποcτέρων τοu.
Noc
έποcνοcφέρεt το
Γένος στοc γν'ήσtοc uποcρκτtκοc θεμέλtοc τοu.
Γt'
ocuτo
έκοcνε ocδtocκoπoc έκκλ'f)σ'Υ) στοc όρθόδοξοc βοcθ'Υ) τ-Υjς ιiδοu λωτ'Υ)ς λοc"Cκ-Υjς ψuχ-Υjς. χocp'YJ
τοu
Kuρ(ou
« "Εμοcθοc -
μοcς
λέγεt- πwς με τ~ν
'I'Y)σou Χρtστοu κocl
Θεοu δΕ:ν
ε'(σθενε "Ελλ'Υ)νες [δΥJλ. ειδωλολοcτρες], δεν ε'(σθενε ά.σε
βείς οctρεηκο(, &θεοt, ά.λλ. ε'(σθενε εuσεβείς όρθόδοξοt χρtσηοcνο(,
πtστεuετε
κocl εϊσθενε βοcπτtσμένοt εtς το
ονομοc τοu Ποcτρος κocl τοu μοcτος
κocl
μοcς ... )) ποtείτοct
ε'(σθενε
ltou
κocl τοu 'Αγ(οu Πνεu
τέκνοc κocl θuγοcτέρες τοu Χρtστοv
Ό δtκός τοu ιιδtοcφωησμοςιι δ'Υ)λοcδ~ δtοcφορο οuσtοcσηκοc
ά.π,
έκείνον
των
δuτtκοφρόνων.
Θεμελtώνετοct στ~ν όρθόδοξ'Υ) ά.λ'ήθεtοc, στ~ν όπο(οc προσ ποcθεί νοc κροcτ~σεt το Λοcό, πού Κtνδuνεuεt ιiπο τlς τόσεζ
95
ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ
προπιχyοcvδες. «'Όλες
ot π(στες - θοc λέyεL- ε!νιχL ψεu
τ~κες, κοcλπLκες, ολες τοu ΔLιχβόλοu. Τοuτο έκιχτοcλιχβιχ
ιiλ1)θLvόν, θε'Lον, oupocνLoν, σωστόν, τέλεLΟν Κ<ΧL δLoc λόyοu μ.οu κιχ!. δLoc λόyοu σιχς, πwς μόνη ή πίστις τών εύσεβών καi
όpθοδόξων Χριστιανών εlναι καλη καi άγία, το νοc ΠLστεuωμεν καιι
voc βιχπηζώμεθιχ εtς το ονομιχ τοu "f[ou κιχ!. τοu 'Ay(ou Πνεuμιχτοςιι.
Πιχτρος κιχ!. τοu
Σοcν θεμέλLΟ τΎjς ολΊJς ζωΎjς δέχετιχL κιχ!. ΚΊJpύσσεL σuvεχώς το uπέρλοyο
μuστ~pLο
Σuvεχώς έπιχνιχλιχμβοcνεL: ζω-ή σιχς) τ~ν
τΎjς
• Αy(ιχς
TpLocδoς.
«Noc δοξοcζετε [δΊ)λ. μΕ: ολ'Υ) τ~
'Αy(ιχν TpLocδιx». Ε!νιχL σιχφ~ς ό δLιχχω
ρισμος ΠΟU ΚοcνεL ΟCΠΟ τον έξωχριστιανικο μονοθεϊσμό, ένώ θ~ ε!χε κοcθε δLκιχ(ωμιχ νοc ζψ~σεL νοc βρε~ ΠpοσβοcσεLς,
•
•
~
yιαι νιχ
«οLεuκο
λ,
uνεL>>
'
,
τΥ)ν ΚΊJpUΚτLΚΊJ
τοu
Καιvένιχς δLπλωμιχτLκος σuμβLβιχσμος δΕ:ν
κ-ήρuyμοc τοu ... Η ά.λ~θεtιχ ~ τ(ποτε!
.. Η
,
~
οριχστ'Υ)pLΟτΊ)τ<χ.
φιχ(νετιχL στο
ζω~ έν ά.λ'Υ)θε(~ ~
θιΧvιχτος! Αuτο το μ~νuμοc τοu: ΚιχΜτερος ό ζωΊJφόρος
θιΧvιχτος ά.πο μLoc ζω~ προδοσ(ιχς τΎjς π(στεως, δΊJλιχδ~ όπιχpξLιχκοu θιχνοcτοu!
Το κ~ρuyμοc τοu δΕ:ν ε!νιχL μόνο τριαδοκεντρικό, ά.λλοc κιχ!. χριστοκεντρικό .
• Η θεότης τοu XpLστou δL<ΧΚΊ)pύσσετιχL Tou, τ~ βασL λικ-ή Tou έξοuσtιχ στον οuριχνο κιχt στ~ y1j, στοc πνεuμιχ μέ σθένος, σuνδuιχσμέν'Υ) μΕ: τ~ν κυριότητά
τLκοc κιχ!. στοc βLοηκοc. χ
ΕΑς ocyLOς, εlς κupLoς,
'I'Υ)σοuς
7 Α'uτο' ε~νιχL ' β ιχ θ'uτερο yLιx' τ'Υ)ν ' ε'θ νLΚΊJ' ζ ω'Υ)' το μ~vuμoc τοu! • ο ΧpLστος δΕ:ν ε!νιχL YLOC τον Πιχτροκοσμii μόνο Θεός, ά.λλοc κιχ!. «ό yλuκuτιχτος αύθέντης κιχ!. δεσπό
'
ptστος.
tηι;>>. ΚιχτιχλιχβιχLνομε τ~ν ιχ'CσθΊJσ'ΥJ ιχuτοu τοu λόyοu σΕ:
ivα Λ ιχο, ' ποu' εLχε ,. σuν'Υ) θ'LσεL νιχ' ονομιχ ' 'ζ εL «ιχu'θ'εντψι τοu tov τ'uριχννο- Σ ou λ τιχνο ' κιχL' «οεσποτψι ~ ' ' επtσκοπο ' ' ' τοu. τον
ΠιΧvω ά.πο κοcθε έπ(yεLιχ ά.ρχ~ κιχt έξοuσ(ιχ ε!νιχL YL' ιχuτον
. ό ΧpLστός. Σε μLoc στLyμ~ δΕ: οcyLΟπνεuμιχτLκΎjς έξοcρσεως , θ~ δLιχλιχλ~σεL τον μuχLιχ(τιχτό τοu πόθο μξ: τοc λόyL<χ:
,·'·
96 ((
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
'Αν(σως, οc8ελφο( μοu, κιχί ~τιχν 8uνιχτον νοc οcνεβώ είς
\
' I \ 'ξ ω μLιχν I ~ 'λ Ύ)ν, νιχ ΚΎ)ρu'ξ ω τον οuριχνον, νιχ φωνιχ φων.ιν μεγιχ \
εtς όλον τον κόσμον πώς μόνος ό ΧρLστός μοu ε!νιχL
ltoc;
κιχί Λόγος τοu Θεοu κιχί Θεος &λΎJθLνος κιχt ζω~ τών
ά:ποcντων [πρβλ. Α'
Ίωάν.
5,2),
~θελιχ νοc το κοcμωη.
ΧρuσοστομLκΕ:ς έξοcρσεLς μέσιχ στο σκοτοc8L τ-Υjς Τοuρκο κριχτ(ιχς!
Το κ~ρuγμοc τοu περιχLτέρω, 8Ε:ν ~τιχν μLoc οcχρωμΎ) 'θ LΚΟ λ ογLιχ, 'Υ)
'
'λλ'ιχ ιχ
θ εο λ ογLιχ, '
'
ποu
προ β ιχ λλ' οτιχν
•
ως
τολογLκο θεμέλω τοu όρθο8όξοu ~θοuς. Σuν~θως
' ον'
το
- οcκό
μ'Υ) Κ<ΧL ~μεριχ- έπLκριχτεL μLoc UΠΟτtμ'Υ)σ'Υ) τοu λιχΊ:κο\J στοLχε(οu. Λέμε: 8Ε:ν ε!νιχL ΎLOC το Λιχο ιχuτό, ~ uψψ~ μιχc;
-
8-Υjθεν- θεολογ(ιχ. Το 8Lιχβοcζοuμε ιχύτο κιχτοc κόρον σε
πολλά:
- έκκλΎ)σLιχστLκοc οcκόμ'Υ)- κε(μενιχ τ-Υjς Τοuρκο
κριχτ(ιχς. 'Ο Πιχτροκοσμiiς ε!χε όμως 8Lιχφορεηκ~ γνώ μ'Υ). 'Όπως
OL
ocγLOL Πιχτέρες, ζψοuσε κιχθιχρότΎ)τ<χ κιxp-
3Liiς οcπο το Λιχο κιχl εtλLκρLν~ 8LοcθεσΎ), ΎLOC νοc τοuς ΚΎ)ρuξεL -στ~ν οcπλοuστεuμέν'Υ) βέβ<χL<Χ μορφ~ τ'Υ)ζ- ολη τ~ν οcποκεκιχλuμμέν'Υ) θε(ιχ οcλ~θεL<χ. ΓL' ιχuτο ποcλL δΕ:ν
ΚΎ)ρuσσεL 8LιχνΟΎ)τLΚΟC- θεωρΎ)τLΚΟC, οcλλοc τ~ σuγκεκρψένη πίστ'Υ), ποu ~γLνε γεγονος κιχl Lστορ(ιχ, σιχρκωμέν'Υ) οcλ~ θεLιχ στο πρόσωπο τοu Κuρίοu ~μών
'IΎ)σΟU ΧρLστοlί.
ΠιχροcλλΎ)λ<χ όμως προς τ~ν πίστ'Υ)
( οχL μόνο ώς θεία
8L3ιχσκιχλ(ιχ, οcλλοc Κ<ΧL Wζ κιχτοcψ<Χσ'Υ) τοu οcνθρώποu στΥ; λuτρωτLκ~. κλ~σ'Υ) τοu Θεοu) θέλεL νοc σuνεL8ΎJ70ΠΟLΎ)θεί κιχl ~ οcνοcγΚΎ) μετοχ-Υjς στ~ μuστΎ)ρLΙΧΚ~ ζω~ τ-Υjς 'Εκκλ'Υ)
σίιχς.
'Η
8Lπλ~
ιχuτ~ πριχγμιχτLκότΎ)τιχ, ποu ζΎJτε"L ν:Χ
προβοcλεL, φιχίνετιχL οcνοcγλuφιχ στlς Μο έκε"Lνες χιχριχκη;
ρLσηκΕ:ς ένέργεLές τοu, όποu π~γιχLνε: Πρώτιχ έστ'Υ)νε itν:Χ
ξuλLνο στιχuρό, uπο τ~ σκιά: τοu όποίοu 8ί8ιχσκε, καt tΠεLτιχ κιχλοuσε σξ: λιχτρεuηκΕ:ς Κ<ΧL μuστ'Υ)ρLιχκΕ:ς προcξεις (π.χ.
εύχέλιχιο, έξομολόγΎ)σ'Υ), Εύχιχριστίιχ). Τοuτο με
τιχφριχζότιχν στ~ σuνεί8ΎJσΎJ τοu Λιχοu μιχς: ΜΕ: τοc μuστf;-
97
ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙτΩΛΟΣ
pLιx
τ-Υjς
'Εκκλ"t)σtιχς
στο
μuσηjρω
τοu
Στιχuροu
τοu
Χριστοu, στο γεγονος τ-Υjς σωτΊJρ(ιχς!
'Απ ο τ~ν π(στ'ΥJ (τ~ σχέσ'Υ) προς τον Θεο) προχω pοuσε το κ~ρuγμοc τοu στον '(δω τον οcνθρωπο, στο οcν θρώπινο 'Εγώ. Γιιχτt οcπο τ~ν όρθόδοξ'Υ) π(στ'Υ), μετοuσιω
μέV'Υ) σΕ: φρόνΊ)μιχ, Π'Υ)γοcζει το όρθόδοξο ~θος, ό όρθόδοξος τρόπος uποcρξεως. 'Η όρθ~ διιχσuνδεσ'ΥJ τοu 'Εγw μΕ: το Έμε~ς,
οπως θοc έλεγε
προβοcλλει γιοc
τον
ό
Μιχκρuγιά.ννΊJς.
'Αδιά.κοπιχ
οcνθρωπο τ~ σωτ~ριιχ τριοcδιχ των
Ιipετων: τιχπε(νωσ'Υ), σuγχωρΊ)τLΚότ'Υ)τιχ ΚιχL οcγΟCΠ'Υ), σοcν τ~ βriσ"t) τ-Υjς έκκλ'Υ)σιιχστικ-Υjς κοινωνικότψιχς. Z'Y)τii οcπο τον Θεό νοc <<φuτεύσ'Υ) κιχt νοc ριζώσ'Υ) εtς τ~ν κιχρδ(ιχν [των
6,κροιχτων τοu] τ~ν εLρ~ν'Υ)ν, τ~ν οcγοcΠ'Υ)ν, τ~ν όμόνοιιχν, τ1jν πριχότψιχ, τ1ιν θερμ~ν π(στιν, τ~ν όρθ1ιν έξομολό yησιν» .• Η οcγοcΠ'Υ) ομως ώς κορuφ1ι των οcρετων, πρέπει νιΧ μετοuσιωθε~ σε θuσ(ιχ γιοc τοuς οcδελφοuς
(οcνιδιοτέ
λειιχ} κιχt ~ θuσ(ιχ νοc μετιχστοιχειωθε~ ποcλι σΕ: δικιχιοσuν'Υ). 'Έτσι χιχλκεuει κιχt το σύνδεσμο ά.τομικότ'Υ)τιχς κιχt ΚΟL vωvικότ'Υ)τιχς, οcτομικ-Υjς θρ'Υ)σκεuτικότ'Υ)τιχς κιχt ζω-Υjς στο
iνιχ σωμιχ, τ1ιν
'Εκκλ'Υ)σLιχ, τ1ιν κοινότ'Υ)τιχ, ώς τοπικ1ι
φιχνέρωσ'ΥJ τοu Κuριιχκοu Σώμιχτος.
Στι} γνήσια άνθρωπιστικη παιδεία. 'Ο Πιχτροκοσμiiς
2.
έγινε όχι μόνο τ-Υjς όρθοδόξοu π(στεως tεριχπόστολος, ιiλΜ κιχt τ~ς πιχιδε(ιχς. Γιοc το ζ~τ'Υ)μιχ ιχuτ-ο €χοuν γριχφε"L Πολλοc κιχ(, όχι σποcνιιχ, οcντιφιχτικοc. Είνιχι γεγονός, οτι ό
t8ιος ποθοuσε νοc μορφωθε~ ό Λιχός, νοc έξιχνθρωπισθε~.
Στ1ιν uπόθεσ'ΥJ τΊJς πιχιδε(ιχς βλέπει μ(ιχ θρ'1Jσκεuτικ1ι i.vιχγκιχιότψιχ, γι' ιχuτο ~ οcμέλειοc τ'Υ)ζ είνιχL γι' ιχuτον
/~μ.ιΧρτΊJμιχ, πιχρά.βιχσΥJ δ'1Jλιχδ1ι τοu θε(οu νόμοu. Θοc έπιχ, ' τιχ' ιχφ'Υ)νετε • , [ τιχ' πιχιιι • Α μιχρτιχνετε πο λ'u νιχ
ι,.," .. λ ιχμ β,ιχνει: j/1::""
~dt] οcγροcμμιχτιχ κιχt τuφλοc, κιχt μ1ι μόνον φροντ(ζετε νιΧ ί't*ιt't-t\
ι'!"'•"'"'ς
,.
I
I
ιχφ'Υ)σετε
π
λ
Ι
ουτΥ)
\
κιχι
t
Ι
uποστιχτικιχ,
\
κιχι
\
μετιχ
\
τον
98
ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
θά.νοcτό σοcς νοc τοc τρwν ΚOCL VOC τοc π(νοuν ΚOCL νοc σiiς όπtσολογοϋν [κοcτ'Υ)γοροϋν; δuσφ'Υ)μοϋν;). Κοcλύτεροc νοc τιχ
οcφ~σετε φτωχοc ΚOCL γροcμμοcτtσμένοc, ποcροc πλοuσtοc ΚOCL οcγρά.μμοcτοc». 'Ανώτερ'ΥJ οcπο τοc πλοuτ'ΥJ ε!νοct γt' οcuτον ~ ποctδε(οc. Σuχνοc θοc όνομά.ζεt τοc οcγρά.μμοcτοc πoctδtoc «γοu ροuνόποuλοc», έλέγχοντοcς έτσt τ~ν ocδtocφoρ(oc των γονέων ' γtoc
' τ'Υ)
ι ι μορφωσ'Υ)
τοuς,
κoct'
t θ uμt'ζ οντοcς uπεν
'
'
τ'Υ)ν
κοcτοc-
πτωσ'Υ) τοϋ οcποc(δεuτοu, ~ τοϋ μ~ όρθοc πεποctδεuμένοu οcνθρώποu.
Zψii ομως ΚOCL έδω κά.η το σuγκεκρψένο.
"Οχt
όποtοcδ~ποτε ποctδε(οc, οcλλοc ποctδε(οc έλλ'Υ)νLΚ~. ΔΕ:ν κρu βετοct κοcνένοcς έθvtκtσηκος σωβtνtσμος κοcτω οcπο οcuτ~ν
τ~ν οcποc(τ'Υ)σ'Υ). 'Ανοcφέρετοct στ~ 8οκψοcσμέν'Υ) έκε(ν'Υ) κoct νtκ~τρtοc τοϋ χρόνοu (κλοcσtκ~) ποctδε(οc, τ~ν όπο(οc οcπέ Κτ'Υ)σοcν ΚOCL
OL Ποcτέρες ΚOCL δtοcτ~ρ'Υ)σΟCν τ~ν uπόστοcσ'Υ) κoct
τοcuτότ'Υ)τΟC τοuς. 'Εκφρά.ζεt ο μ ως ΚOCL μtοcν &.λ λ 'Υ) οcλ~θεtοc το οc'Lτ'Υ)μά. τοu οcuτό. ΜΕ: τ~ν έλλ'Υ)νLΚ~ ποctδε(οc, ποu δΕ:ν
ε!νοct παροc γν~σtοc οcνοcζ~τ'Υ)σ'Υ) τ-Υjς οcλ~θεtοcς, φtλο-σοφ(οc, οcνο(γετοct ό δρόμος προς το Εuοcγγέλtο.
φωθεί: ό
.. Αν
δΕ:ν μορ
&.νθρωπος έλλ'Υ)νtκά., οcν δΕ:ν δεχθεί: το γν~σtοc
έpεuνψtκο έλλ'Υ)νtκο πνεϋμοc κoct δΕ:ν μά.θεt τ~ν έλλ'Υ)νtκ~ γλώσσα
-καρπο ένος οcρμονtκοc οcνοcπτuγμένοu οcνθρω
π(νοu πνεuμοcτος- δΕ:ν γ(νετοct σωστος χρtστtοcνός, οπως
ot
μεγά.λοt
Ποcτέρες.
«'Η
ε!νοct είς τ~ν έλλΥ)νLΚ~ν.
Koct
Έκκλ'Υ)σ(οc μοcς -λέγεt οcν δΕ:ν σποuΜσ'Υ)ς τοc
• Ελλ'Υ)
νtκά., δΕ:ν ~μπορεϊ:ς νοc κοcτοcλά.β'Υ)ς έκεϊ:νοc, ποu όμολογεϊ: Έκκλ'Υ)σ(οc μοcς».
Koct
στερεώνετε σχολεϊ:οc
θρωποt,
δtόη
+.
σ' οcλλ'Υ) περ(πτωσ'Υ):
'Ελλ'Υ)νtκά., νιΧ
δtοcβοcζοντοcς
« Πρέπεt νιΧ φωτ(ζωντοct OL &.ν
έλλ'Υ)νtκοc
τιΧ
'Υ)Uρα,
όποu
λοcμπρuνοuν ΚOCL φωτ(ζοuν τον νοϋν τοϋ οcνθρώποU>Ι. ΓtιΧ νιΧ
περωρ(σεt
ΚOCL
έξοcφοcν(σεt
οcπο
τοuς
''Ελλ'Υ)νες
τη
χρ~σ'Υ) τοϋ βλά.χtκοu κoct ά.pβοcν(ηκοu γλωσσtκοϋ ίδtώ μοcτος, ΠΟU γtνότοcν σΕ: βοcpος τοϋ έλλ'Υ)νLΚΟU- ποcτερtκοϋ,
99
ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ
θdt φθά.σεL σΕ: σΎ)με"Lο νοc πε"L: ιι "ΟποLος χρLσηοcνός, οcνδροcς ~ γuνotLΚOC, uπόσχετοcL κοuβεντLά.ζΊ)
μέσοc εLς το
• Αρβοcν(ηκοc,
σπ(τL
τοu νοc μ~
οcς σ"Υ)κωθ-Υj έπά.νω νοc μοϋ ε'ιπΊ),
κιχt νοc πά.ρω όλοc τοu τοc ιiμοcρτ~μοcτοc εtς τον λοcψόν μοu
ά.πο τον κοcφον όποu έγενν~θ"Υ)κε, έως τώροc, κoct νοc βά.λω
'
\
\
'
,
\
'
"λ οuς τοuς χρLστLοcνοuς νοc τον σuγχωρεσοuν, κocL νοc ο
λ 'β "Υ)
oc
μ(οcν σuyχώρεσLν, όποu νοc έδLνε χLλLά.δες πouyyLά., δΕ:ν θοc
'
τ"Υ)ν
'
'β ρLσκεν>>.I εμοcτοc
'Η ποcLδε(οc όμως, ποu πρότεLνε γLoc τ~ν έθνLκ~ ένό
τ-ητοc ΚOCL ά.νοcγένν"Υ)σΎ),
έχεL ενοc tδLοtLτερο χοcροcκτ~ροc.
"Οπως έγροcφε στοuς
Ποcργ(οuς, το έλλΊ)νLΚΟ σχολε"Lο,
ποu θοc tδρuσοuν, πρέπεL νοc σuντελέσεL στ~ν ιιδLοcφuλοcξLν της π(στεως κoct έλεuθερ(οcν τ-Υjς ποcτρ(δος>>. ΠροσφέρεL
έλληνοχριστιανικι} δΊ)λοtδ~ παιδεία, μΕ: τ~ν οcuθενηκ~ τοϋ όροu σΎ)μοcσ(οc.
MLoc
ποcLδε(οc, ποu δΕ:ν εΙχε τ(ποτε ά.πο τον
πLθΊJΚLσμο των δuηκοπλ~κτων ΚOCL τοc ιιοcθεοc γρά.μμοcτοc>> μερLκών δLοcφωηστών. ΚΊ)ρύσσεL τ~ν ά.νά.γκ"Υ) έλλΊ)νοχρL στLοcνLκ-Υjς ποcLδε(οcς, μΕ: τ~ ν 'CδLoc κρL ηκ~ δLά.θεσ"Υ) ά.πένοcντL στο έλλΊ)νLκό τ"Υ)ς στοLχε"Lο, ποu ποcροuσLοcζεL ΚΙΧL ό πρό
δρομός τοu Μ. Βοcσ(λεLΟς στο γνωστό τοu έργο Προς τούς Νέους ...
• Απο τον έλλ"Υ)νLσμο θέλεL γLoc το Λοcο τ~ γλώσσοc
κoct τ~ φLλόσοφ"Υ) δLά.θεσΎJ, ώς δ(ψοc κoct ά.νοcζ~τ"Υ)σ"Υ) τ-Υjς σοφ(οcς-ά.λ~θεLΙΧς .• Απο τον ΈλλΊ)νLσμο ζΊ)τΟC δΊ)λοtδ~ κoct
ΙΧuτός, όπως OL μεγά.λοL "Ελλ"Υ)νες Ποcτέρες, το οργοcνο, ΚΙΧL ά.πο τον ΧρLστLοtνLσμό, τ~ν
• Ορθοδοξ(οc, τ~ν ouσ(oc.
Ή ΠοtLδε(οc, ποu οcuτος θέλεL γLoc τ~ν ά.νοcγένν"Υ)σΎ) τ~ν έθνLκ~, έκφρά.ζετοcL μΕ: τοc ποcριχκοcτω λόγLοc τοu: ιιΣοcς σuμβοuλεuω νοc κά.μετε σχολε"Lον, διά νά έννοήτε το ιϊγιον
Εύαγγέλιον κoct τοc λοLποc βLβλ(οcη. Το γν~σLΟ δΕ: ποcτερLΚΟ κιχt ξένο προς κά.θε uποψ(οc σκοτοcδLσμοϋ πνεϋμοc τοu φιχ(νετοcL στοc λόγLοt τοu: <
8Lοcτ"Υ)ροϋν, οuτε ένLσχuοuν τ~ν π(σην μοcς, όσον ΚOCL όπως πρέπεL, έάν οί εlς Θεον πιστεύοντες δεν εlναι φωτισμένοι ύπο
100
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
τών παλαιών καί νέων Γραφών.
' Η πίστις μιχς δεν έστε
ρεώθ-η ιiπό ιiμιχθείς ά:γ(οuς, ιiλλιΧ ιiπό σοφοuς κιχt πεπιχι δεuμένοuς, ο'lτινες κιχt τιΧς ά:γ(ιχς ΓριχφιΧς ιiκριβώς μiΧς
έξ~γ-ησιχν κιχt διιΧ θεοπνεuστων λόγων ιiρκοuντως μiΧς έφώησιχν ... ». "Εχοuμε έδω ιiπ~χ-ησ-η τijς διιχκ~ρuξ-ης τοu ά:γίοu Γρ-ηγορ(οu τοu Θεολόγοu: «Οuκοuν ιiημιχστέον τ~ν πιχ(δεuσιν, ότι τοuτο δοκεί ησιν>>, γιιχτι ~ (όρθ~) πιχιδε(α ε!νιχι «τών ιiγιχθων των πιχρ. ~μίν τό πρώτον» φιος είς τόν Μ. Βασίλειον, κεφ.
( 'Επιτά
IA).
Πιiνω σε πιχρόμοιες θέσεις τοu Πιχτροκοσμοc φιχί
νετιχι, στ-ηρίχθ-ηκε ~ ιΧποψ-η, ότι γκρέμισε στ~ Χειμιiρρα έκκλ-ησίες, γιιΧ νιΧ φτιιΧξει σχολείιχ. Δεν ε!νιχι ιiπιθιχνο όμως, έρειπωμένες κιχt έγκιχτιχλειμμένες έκκλ-ησίες ν:Χ όριζε
νιΧ ·τtς μετιχτρέποuν
σε
σχολείιχ.
'Αλλά: κιχt &ν
ιiκόμ-η τό ~κιχμε, τιΧ σχολείιχ ποu 'Lδρuε, πιΧλι ιιέκκλ-ησίες>> ~σιχν,
ιiφοu σ.
ιχuτιΧ ιιλιχτρεuότιχν» ~
tερ~ γνώσ-η και
κοινωνοuσιχν τιΧ ρωμ-ηόποuλιχ τtς θείες ιiλ~θειες. Διότι μόνο ~τσι μποροuσε νιΧ νο~σει τό έλλ-ηνικό σχολείο ό ιΧγιος. ΓριΧφει λ.χ.
(( ... 'Από τό σχολείον μιχνθιΧνομεν το
κιχτιΧ Μνιχμιν, τ( ε!νιχι Θεός, τ( ε!νιχι ~ ά:γίιχ τ ριιΧς, τί ε!νιχι ιΧγγελοι, τί ε!νιχι ιiρχιΧγγελοι, τ( ε!νιχι διχίμονες, τ[ ε!νιχι
πιχριΧδεισος,
τ( ε!νιχι κόλιχσις, τ( ε!νιχι
ά:μιχρτία,
ιiρετ~. 'Από τό σχολείον μιχνθιΧνομεν, τ( ε!νιχι ά:γίιχ Κοι νων(ιχ, τί ε!νιχι ΒιΧπησμιχ, τί εrνιχι τό &γιον Εύχέλιχιον, ό
'
'
'
ημιος γιχμος, η
ε Ινιχι
ψ uχ-η, ι
7, ' ' ι ' ' ηι ε~νιχι κορμι, τιχ πιχντιχ ιχπο
το σχολείο τιΧ μιχνθιΧνομεν». 'Έβλεπε δ-ηλιχδ~ τό σχολεϊ.ο σιΧν μιιΧ δεuτερ-η 'Εκκλ-ησίιχ, πριχγμιχηκό νιχό τijς ιiλ-ηθι νijς γνώσεως κιχt θεοκεντρικijς πιχιδείιχς.
'Ο διιχφωτι
σμός, ποu μετέδιδε στό 'Έθνος ό ΠιχτροκοσμiΧς, ~ταν όρθοδοξοκεντρικός,
ιiπόρροιιχ
τijς χριστοκεντρικότ-ητιχς
τοu κ-ηρuγμιχτός τοu. Τό πιχιδεuηκό τοu πρότuπο ~τιχν ό
όρθόδοξος άνθρωπος. "Οχ ι ό κιχτιΧ κόσμον σοφός, ιiλλ' ό &γιος.
'Εκκλ-ησιιχσηκιΧ βρίσκετιχι στό 'Lδιο ~διχφος μέ:
101
ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ
:τοuς ~σuχιχστΕ:ς πιχτέρες κιχl τοuς σuγχρόνοuς τοu Koλu-
'
R. ι~ ,..ιχσες.
' Ε θ νLκιχ
ι ζ εL περLσσοτερο ι ' π λ Ύ)σLιχ τον
ΒοuλγιχρL, πιχριΧ τόν Κοριχ~.
p Ύ)γιχ ι
' τον ' κιχL
'Από τόν Κοσμii κιχί τόν
Ιf'~γιχ βγιχ(νεL κιχτ. εuθε(ιχν τό
ΜΕ: τον Κοριχ~ κιχl
1821.
ifouς όπιχδοuς τοu ιiνοtγετιχL ό δρόμος στο λογLοτιχτLσμό
)CIXL'
'
τον
(~ oou λ Lκο')
~ ι φL λ οοuηκLσμο.
'
ΓL
' '
ι ιχuτο, πLστεuοuμε,
JχεL ό Πιχτροκοσμiiς τιΧ γvωρ(σμιχτιχ τοu γν~σLιχ πιχριχ .ΙοσLιχκοu λιχr:κοu φωηστij κιχl ιiνιχγενν'Υ)τij.
3.
Στη γνήσια κοινωνικότητα γLιΧ τ~ δΎ)μLοuργ(ιχ μLiiς
αr.ίιθενηκijς χρLστLιχνLκijς ΚΟLνων(ιχς. Τό εργο τοu Πιχτρο
χοσμii ιiπέβλεπε στ~ν ΟCνιχγένν'Υjσ'Υ) οχL μόνο τοU ιiνθρώ f'ςLνΟU προσώπου, ιiλλιΧ κιχl τijς ιiνθρώπLνΎ)ς κοLνων(ιχς. ΒλέπεL τ~ν κοLνωνLκότ'Υ)τιχ ώς όρLζόνηιχ θρ'Υ)σκεuηκότ'Υj τσ: τό ένδLιχφέρον κιχl τ~ θuσ(ιχ γLιΧ τοuς ιiδελφοuς ώς
ιiνιχπόφεuκτ'Υ) σuνέπεLιχ τijς όρθijς π(στεως. ιιΣLμιΧ εtς τιΧ δ.λλιχ
-
έκ~ρuττε- Ύ)Uρ'Υ)κιχ κιχl τοuτον τόν λόγον, όποu
λέγεL ό ΧρLστός μιχς, πώς δΕ:ν πρέπεL κιχνένιχς χρLστLιχνός,
4ν8ριχς ~ γuνιχ"iκιχ, νιΧ φροντ(ζΎ) δLιΧ τοu λόγοu τοu μόνον, Πώς νοc σωθij, ιiλλοc νοc φροντtζΎ) ΚIXL δLOC τοuς ιiδελφοuς
τοu [πρβλ. Α' Κορ.
10,24].
Κιχl οποLος φροντ(ζεL μόνον
ΒLιΧ τοu λόγοu τοu κιχl δΕ:ν φροντ(ζεL κιχl δLιΧ τοuς ιiδελ φοuς τοu,
έκεtνος θιΧ κολιχσθij.
'Ακοuοντιχς κιχl έγώ,
ιi8ελφο( μοu, έτοuτον τον γλuκuτιχτον λόγον, όποu λέγεL ό ΧρLστός μιχς, νιΧ φροντ(ζωμεν κιχl δLιΧ τοuς ιiδελφοuς μιχς, με ετρωγεν έκε"iνος ό λόγος μέσιχ εtς τ~ν κιχρδ(ιχν
μοu τόσοuς χρόνοuς ώσιΧν τό σκοuλ~κL, όποu τρώγεL τό
ξύλον>>. "Ενιχς ιiτομLκός χρLστLιχνLσμός, κλεLσμένος δΎ) λαr.Β~ στιΧ στεγιχνιΧ τijς ιiτομLκότΎ)τιχς, ποu ένδLιχφέρετιχL μόνο ιιγLιΧ τ~ν ψuχοuλιχ τοu», δΕ:ν μπορεί ινιΧ γ(νεL δεκτός
ιiπο τ~ν ιiκέριχLιχ πιχτερLκ~ σuνε(δΥJσΎ) τοu Πιχτροκοσμii. . Αuτό τον ιερό ζijλο προσπιίθ'Υjσε νιΧ μετιχδώσεL γLιΧ τό κτ(σιμο τijς χρLσηιχνLκijς κοLνων(ιχς. Κ~ρuξε Ισότητα
102
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
κιχt dδελφότητα ολων τών ιiνθρώπων (((ιiπο ένιχ ιΧνδριχ κιχt
μίιχν γυνιχ'iκιχ έγενν~θΥJμεν κιχ ι ολοι ε'lμεθιχ ιiδελφοίιι). ΔΕ:ν πιχριχλείπει ομως ν&: συμπλΥJρώσει: (("Ολοι εtμεθιχ ιiδελ φοί, μόνον ~ πίστις μίiς χωρίζειιι, συμφωνώντιχς κιχt σε τοuτο
με
τούς
ιΧγωυς
Πιχτέρες,
οη
νιχt μεν ολοι οί
ιΧνθρωποι ε!νιχι έξ Ίσου πλιΧσμιχτιχ τοu Θεοu, τ~ν πριχγμιχ τικ~ ομως -
πνευμιχτικ~- ιiδελφοσuνΥ) δΥ)μιουργε'i μόν'Υ)
~ πίστ-η. 'Η φεουδιχρχικ~ ιiντίλΥ)ψΥ) γιιi φυσικ~ διιΧκρισΥ) των ιiνθρώπων σε εuγενε'iς κιχt δουλοπιΧροικους ιiπουσιιΧ ζει τελείως στον έκκλΥ)σιιχστικοκεντρικο στοχιχσμο τοu Πιχτροκοσμίi. Ε!νιχι 'Lσως κιΧπως τολμΥ)ρο νιi ισχυρισθεΊ:
κιχνείς, οτι έφθιχσε στ~ σόλλΥJΨΥJ τοu σχεδίου τοu Ρ~γιχ, πού όριχμιχτίσθΥ)Κε κοιν~ συνένωσΥ) ολων των Βιχλκιχνικών
Λιχών με έλλΥ)νιστικ~ ιiφομο(ωσΥ) κιχt κοινο οργιχνο τ~ν έλλΥ)νικ~ γλώσσιχ. 'Ίσως έτσι σκεπτότιχν μέχρι το 1774, πού κυριιχρχοuσε μέσιχ του ~ ιδέιχ τijς έπιχνιχστιΧσεως
κιχτιi τοu τυριΧννου κιχt ιiπελευθερώσεως. 'Ίσως νιi μ~ν ιΧγγιξε τ~ν οικουμενικ~ ιδέιχ τοu Ρ~γιχ, πού ε!χε ιΧλλωστε κιχθιχρο πολιτικο χιχριχκτ~ριχ. 'Ο Πιχτροκοσμίiς ιΧλλωστε διιχπνέετιχι ιiπο μιιi ιΧλλου τόπου οικουμενικότΥ)τιχ, θρΥ) σκευτικοu- έκκλΥ)σιιχστLΚΟU χιχριχκτ~ριχ, θεμελιωμένΥ) στ~ν όρθοδοξο- ρωμιχίικΥ) πιχριΧδοσΥ). Ζοuσε κιχ ι έκινε'iτο μέσιχ στο ρωμιχίικο κλ(μιχ, ΟΠΟυ οχι ~ έθνότΥ)τιχ, ιiλλιi ~ Κοιν~ πίστΥ) ένωνε μιιi πολλιχπλότΥ)τιχ λιχών, πρώτιχ στο ένιχ
έκκλΥ)σιιχστικο σώμιχ κιχt μετιi στ~ μιιi οικουμενικ~ Πολι τείιχ. 'Έβλεπε γι' ιχuτο τ~ν ιiδελφοσuνΥ) τών ιiνθρώπων πρώτιχ εuιχγγελικιi- χριστιιχνικιi κιχt έπε ι τιχ πιχτριωτικιi
έθνικιΧ. 'Η συνείδΥ)σΥ) τijς ιiδελφοσόνΥ)ς κιχt κοινijς κιχτιχ
γωγijς ~τιχν γι' ιχuτον ~ ιiνιχγκιχιότιχτΥ) προuπόθεσΥJ γιιi δΥJμιουργίιχ χριστιιχνικijς κοινωνίιχς.
'Έτσι κ~ρυξε ισό
τψιχ ιiνδρών κιχt γυνιχικών, μέσιχ ομως στ~ν ιδιιχιτερό τΥ)τιχ τοu φuλου κιχt τijς ιiποστολijς τους στο κοινωνικο σώμιχ (θέλει τον ιΧνδριχ ((ώσιiν βιχσιλέιχιι κιχt τ~ γυνιχίκιχ
103
ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ
ιιώσιΧν βεζίρΥj»! ), ιiλλιΧ συγχρόνως κιχt ιiποφυγ-Υj τijς ιιιiρ πιχγijς κιχt ιiδικίιχς», τονίζοντιχς: <<"Αν εlσθε χριστιανοί, μt
τόν κόπον σας νa ζijτειι, δείχνοντιχς ετσι τ-Υjν ιiντιφεου3ιχ λLΚ1) κιχt ιiντιιχσηκ~ συνεί81)ιτη του. Το ιiγιογριχφικο ύπόβιχθρο τοu κοινωνικοu ΚΥjρύγμιχ
τ6ς του φιχίνετιχι, οτιχν λέγει: ιι 'Όθεν, ιiδελφοί μου, οσοι
,,..
'
ιχοLΚ"Υ)σιχτε
χ ρισηιχνους ' Υ)"'Εβ ριχιους ' "τ' Υ) οuρκους,
'"'
νιχ οω-
σετε το ιΧδικον όπίσω, διότι ε!νιχι κιχτ"Υ)ριχμένον κιχt 3Ε:ν βλέπετε κιχμμίιχν προκοπ~νιι. ΔΕ:ν στιχμιχτ~ ομως έδω. Προχώρ"Υ)σε, πά.λι θεηκα χιχt συγκεκριμένιχ, κιχt στ-Υjν κοινωνικrι-κοινοτικη όργάνωση. 'Η 8ι8ιχσκιχλίιχ του 81)λιχ81) ξεπέριχσε τα οριιχ μι~ς ιiπλijς φιλιχνθρωπίιχς-έλε"Υ)μοσύν"Υ)ς Ί) θεωρ"Υ)τtκijς προσφορ~ς, ποu μέσιχ στα οριιχ τοu tδεολογικοποι"Υjμένου χρισηιχνισμοu
θεωρεϊ:τιχι ώς το κιχτιχκόρυφο τijς κοινωνικότ"Υjτιχς τοu
χρισηιχνικοu
κόσμου.
'Απο
τ-Υjν κοινωνικ-Υj- συλλογικ+ι
προσέγγισ"Υ) τοu λόγου τοu Θεοu ιiρχίζει, για να προχω ρ~σει μετα στ-Υj θεμελίωσ"Υ) τijς κοινωνικijς- συλλογικΊjς 3ρά.σεως κιχt μιχρτυρίιχς. Λέγει:
<<' ΑμΥ)
τί ε!νιχι -η πλε
ρωμ~ μου; Να κιχθίσετε ιiπο πέντε δέκιχ να συνομιλ~σετε
ιχuτα
τα θεϊ:ιχ νο~μιχτιχ, να τα
βά.λετε
μέσιχ εtς την
κιχρδίιχν σιχς, δια να σ~ς προξεν~σουν τ-Υjν
ζωην '+ιν
ιχtώνιονιι. "Οη aέ aέν <<έξώριζειι ιχύτήν τήν <<ζω~ν τ~ν
ΙΧLώνιονιι σΕ χώρους έ:ξω τοu κόσμου τούτου, ιiλλα τ~ν lβλεπε να ά.ρχίζει, σαν ά.ρριχβώνιχς, στήν πιχρούσιχ πριχγ μιχτικότ"Υ)τιχ, φιχίνετιχι ιiπο το γεγονός, οτι ό κοινοτισμός
του συνδέετιχι μΕ: συγκεκριμέν"Υ) ιιπολιτικ-Υj» (ρυθμιστικ+ι των κοινών) δρά.σ"Υ), την 'Lδρυσ"Υ) 81)λιχ8ή σχολείων. ΣΕ: κά.θε τόπο, ιiπ' οπου περνοuσε, συνιστοuσε συσσωμάτωση σε dδελφότητα, ή όποίιχ θα ένεργοuσε τ-Υjν 'Lδρυσ"Υ) των σχο
λείων. ''Αν ή συλλογικη -κοινωνικ-Υj δρά.σ"Υj των ιiδελφο τητων στιχμιχτοuσε έδω, 8Ε:ν ε!νιχι Μσχολο να κιχτιχλά.-
. βοuμε, πως τοuτο όφειλότιχν στtς συνθijκες τijς έποχΊjc;:
104
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
Αuτο ~τιχν το μόνο, ποu μποροuσε νιΧ κιΧμεL το Γένος μιχς στιΧ ζοφεριΧ έκε'i:νιχ χρόνLιχ. 'ΕπρόκεLτο όμως yLιi κοLνω νLκ-Υj δριχστ'Υ)ρLότ-ητιχ τijς
• ΟμιΧδιχς,
κιχt μιiλLστιχ κιΧτω ιiπο
μLιiν ιiντ(χρLστ'Υj ΚIXL κιχθόλου εuνο"Cκ-Υj πολLτLΚ-Υj έξουσ(ιχ. Χιχριχκτ'Υ)ρLστLΚΟ ε!νιχL, όη ~ έκλογ-Υj των προσώπων όρLσε νιi γ(νετιχL μΕ: βιfσ'Υj δ'Υjμοκριχηκ"Υ), δ'Υjλιχδ-Υj ΟCΠΟ τοuς tδLους τοuς ΧρLσηιχνοuς («μΕ: τ-Υj γνώμ'Υj όλων των ΧρLσηιχνών»), ιiπο τ-Υjν εuρε(ιχ λιχ"Cκ1ι βιiσ'Υj. ΚιχτιΧ μ(ιχ μιiλLστιχ μιχρτυρίιχ
τοu Προβλεπτij ΛευκιΧδιχς, ποu ε!χε πιΧρεL ιiπο τον Κερ κυριχ'i:ο κιχτιΧσκοπο τοu ά:γ(ου, ιΧρχοντιχ Μιχμων~, ό Πιχ
τροκοσμ~ς προέτρεπε τοuς κιχτο(κους τijς Πρέβεζιχς να μ1ιν έκκλησLιiζοντιχL στtς ένορίες έκε'i:νες, ποu δΕ:ν ε!χιχν ένσωμιχτωθε'i στ1ιν ιiδελφότ'Υ)τιχ! "~"Ητιχν ~ ένέργεLιχ ιχuτ"Υ),
φυσLκιi, μLιi ~σχιχτ'Υ) κριχυγ1ι yLιi τ1ιν ιiνιΧγκ'Υ) ένότ'Υ)τιχς κοLνωνLκijς. Το βιχθότερο νό'Υ)μιχ τijς ένέργεLιiς του ~τιχν: ~ ένότ'Υ)τιχ ~ κιχτιχστροφ1)!
.ο
Πιχτροκοσμ~ς ζοuσε κιχt έκLνε'i:το μέσιχ στο γν"Υ)σLΟ
κοLνοβLιχκο- κοLνοηκο tδεώδες τijς Όρθοδοξίιχς. Σ' ιχuτο
βο'Υ)θ"Υ)θ'Υ)κε ιiνιχμφLσβ"Υ)τ'Υ)τιχ ιiπο τ1ι μονιχχLκ1ι tδLότ'Υ)τιΧ του κιχt τ1ιν έμπεφ(ιχ του μέσιχ στ1ιν πιχριΧδοσ'Υ) τοu κοLνο βLιχκοu μονιχχLσμοu, ποu ιiπο το
., AyLo
'Όρος μετέφερε
στο χώρο τijζ ίεριχποστολLκijς δριχστ'Υ)ρLότ'Υjτιfς του. ' τ 'Υ)ν
' . '
κοLνωνLΚ'Υ)
ενοτ'Υ)τιχ
'
τ'Υ)
βλ'επεL
'λλ 'Υ) λ οεκηστ'Υ)ν ιχ
'
'
μ'Υ)σ'Υ) κιχt τον ιiλλ'Υjλοσεβιχσμο «ιiρχόντων κιχt ιiρχομέ νων». ΠροτρέπεL, ~τσL, τοuς ΧρLστLιχνοuς νιΧ τψοuν τοuς Lερεtς τους πιχριχπιfνω ΟCΠΟ τοuς βιχσLλεtς ΚIXL τοuς ιiγ
γέλους. ΣυνLστ~ έπLσ'Υ)ζ νιΧ τLμοuν κιχt τοuς προεστοuς τijς χώριχς ΚIXL τοuς γεροντοτέρους, ΚIXL νιi τψώντιχL ΚΙΧL οί πολίτες μετιχξό τους ιιώσιΧν ιiδελφοί», χωρtς ιινιΧ κιχ τιχφρονοuν κιχνένιχν,
οuτε τον πιχριχμLκρόν, όη ό Θεος
όμοLιχ μ~ς ~χεL όλους». Τοuς ζ'Υjτ~ νιΧ προσεόχοντιχL
YLtX
τοuς προεστοός τους, συμπλ'Υjρώνοντιχς κιΧη, ποu λ'Υjσμο
νοuν συχνιΧ οί έριχσLτεχνLκιΧ ιiσχολοόμενοL μΕ: τ1ιν ίστορίιχ:
105
ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ
« ''Ο,τL χρε(ιχ τuχη τijς χώριχς, τοuς προεστοuς γuρεuοuν χιχt σε'iς χοψiiσθε ξέγνοLιχστοL>>! ...
ΠιχριΧλληλιχ όμως uποδεLχνuεL κιχ ι στοuς ποψένες .3Lιχχόνοuς τοu Λιχοu, πότε ε !νιχL ιΧξLοL τijς. ημijς ιχύτijς.
ΛέγεL λ. χ. οη ό tερεuς δΕ:ν πρέπεL «νιΧ χεφοτονijτιχL δL' .ιiνιΧπιχuσLν>ι
(νιΧ μ~ν ε!νιχL «έπιχγγελμιχτ(ιχςιι), ιiλλιΧ νιΧ
lχεL τ~ σuνε(δ"Υjσtj, ΟτL ιιuπιΧρχεL χιΧρLν τοu Λιχοuιι. Ot iερε'iς πρέπεL δΥjλιχδΥ) νιΧ ένώνοuν το Λιχό στΥj χρLσηιχνLΚΥJ .ιiλήθεLιχ. ΓL' ιχύτο δΕ:ν μποροuν νιΧ ε!νιχL κοτζιχμπιΧσΥ)δες, χιχπετιχνιχ'iοL,
χιχσιΧπΥ)δες,
πριχμιχτεuτιΧδες,
φοριχτζijδες
Χ. τ .0 1 yLιi νΟC μένοuν πιfντιχ ιιλιχμπροt ώσοcν ιiκτ'iνες τοu
ijλίοωι. 'ΑλλιΧ κιχt ot προεστοt όφε(λοuν νιΧ ε!νιχL ιιώσιΧν πιχτέρες τοu Λιχοuιι. ΝιΧ ιiyιχποuν όλοuς τοuς χρLστLιχνούς, ιcχιχθώς κιχt τιΧ πιχLδLιΧ των)), «νιΧ ρ(χνοuν τιΧ χpέΥ) κιχτιΧ '8ύνιχμLν έκιΧστοu, κιχι νιΧ μ~ κιΧνοuν φLλοπροσωπε(ιχν>>. ΑύτΕ:ς ε!νιχL ot ΚΟLνωνLολογLΚΕς uποθijκες τοu, θεμελLω μένες στ~ σuνθεσ"Υ) τοu μονιχστLΚΟU ΚΟLνοβ(οu. Μέσιχ στο 'LδLo πνεuμιχηκο κλ(μιχ ΚLνε'iτιχL μLλώντιχς Χιχt YLOC τ~ στΟCσΥ) τών uποδούλων έ:νιχντL τοu κιχτιχκτ"ΥjτΟU.
ΔLΙΧΚΥjρόσσεL τ~ν πιχντοu κιχt πιΧντοτε προτεριχLότ"Υjτιχ τοu θε(οu Λόγοu. ΣΕ: κιΧποLον Κιχτ~ θιΧ γριΧψεL: ιιΠερLπιχτώ χιχt δLδιΧσκω τοuς ΧρLστLιχνοuς νιΧ φuλιΧγοuσLν τιΧς έντο λιΧς τοu Θεοu κιχt νιΧ πειθωντιχL [ uπιχκοuοuν] είς τιΧς κατά
θεδν βιχσLλLκιΧς προστιχγιΧςιι (πρβλ. Πραξ.
5,29).
ΜΕ: με
yιχλότερ"Υ) πιχρρ"Υ)σ(ιχ δΕ:ν μποροuσε νιΧ μLλ~σεL! ΣΕ: ιΧλλΥ) 7tερ(πτωσ"Υ) θι); σuστ~σεL UΠΙΧΚΟ~ cισΕ: οσιχ δΕ:ν ιiντLστέ ΚΟντιχL στο ΕύιχyγέλLΟ)). ΔΕ:ν δLστιΧζεL όμως, οτιχν πρέπεL,
VOC ΟCΠΟΚιχλόψεL τοuς έχθροuς τijς π(στεως ΚΙΧL σuνιfμιχ tχθροuς τοu Λιχοu. ΚιχτονομιΧζεL τοuς uπονομεuτΕ:ς τοu 'Έθνοuς, τοuς τuριΧννοuς κιχι προπιχγιχνδLστΕ:ς τijς πλιΧ"1)ς.
ΜLλώντιχς ετσL γLιΧ
τον
'Αντ(χρLστο, λιχ'Lκότιχτο
:·ι.έμ.ιχ τijς έποχijς τοu, θιΧ πε'i: « • Ο ιiντ(χρLστος ό ένιχς .a!νιχL ό ΠιΧπιχς κιχι ό έτερος ε!νιχL ιχύτός, ποu ε!νιχL είς το
106
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙ.ω:ιι
κεφιΧλι μιχς. Χωρtς νιi ε'Lπω τό ονομιΧ του, τό κιχτιχλιχ βιχίνετε ... >>.
Δριμύτερος ομως θιi ε!νιχι ιiπένιχντι στοuς • Εβριχ(ους. ΔΕ:ν πιΧσχει βέβιχιιχ ιiπό ιiνησ-ημιησμό ό &γιος. Μιλεί: κιχt έaω τη γλώσσιχ τijς ιiλ~θειιχς. Ξέρει όη ot 'Εβριχ'Lοι
βρίσκοντιχν πίσω
ιiπό
τtς ιiδικίες κιχt τοuς διωγμοuς
ένιχντίον των Χρισηιχνών. 'Όπως θιi πριΧξει ιiργότεριχ ό ΚοσμiΧς Φλιχμιοcτος, δΕ:ν στρέφετιχι κιχτιi τοu έβριχ'Lκοu λιχοu, ιiλλιi ξεσκεπιΧζει τόν Σιωνισμό τijς έποχijς του. '13ιιχίτεριχ ιiγιχνιχκτε'L ένιχντίον των
'Εβριχίων γιιi τtς
συκοφιχντίες τους εtς βιΧρος τijς 'Ορθο8οξίιχς ποu συν7ε λοuν στόν ιiποπροσιχνιχτολισμο κιχt τΥjν ιiπιστίιχ τοu Λιχοu.
Γ ιιχη'
•
ο
'
Λ ιχος
β ρισκετιχι ι
κ~ρυγμιΧ του. «'Ο
ι κιχτω
t \ ιχπο
' το
' ' ιχνησιωνισηκο
'Εβριχ'Lος μοu λέγει -
έκ~ρυττε
πwς ό Χριστός μου ε'Lνιχι μπιΧστιχρ8ος κιχt τΥjν Πιχνιχγ(ιχν
μου ,ην λέγει πwς ε'Lνιχι πόρν'Υ). Το &γων Εύιχγγέλων --:ο λέγει πως ε!νιχι ιiπο τόν ΔιιΧβολον. τ ώριχ ε χω μιΧηιχ ν :Χ βλέπω --:ον 'Εβριχ'Lον; "Ενιχς όίνθρωπος νιi μΕ: ίιβρίσ'Υj, ν:Χ
μοu σκοτώσ-η τΥjν μ'Υ)τέριχ μου, τ:Χ ιiaέλφιιχ μου, τιΧ πιχι3ία μου καt ϋσ:τερα και το μιΧη νιΧ μοu βγιΧλ'Υj, εχω χρέος ώσιΧν χρισηανος νιΧ τον συγχωρέσω. Το aE: νιΧ ύβρίζ'Υ) --:ον
Χρισ--:όν
μου καt τΥjν Παναγίαν μου aεν θέλω νιi --:ον
βλέπω. Καt +ι εύγενεία σας, πώς σiΧς βαστιΧει Υι καρ3~ά σας καt κάμνετε πpαγματε'Lες καt λισιβερίσια μΕ: το~::
• Εβραίους;» Ot λόγοι --:ου ομως aεν κρύβουν καμι:Χ μι σαλλοδοξία. Πιστεύω,
on
τιΧ 'ίδια θά ελεγε σ~μερα γ~:Χ
τοuς βαπησμένους ύβριστες τοu Χριστοu καt τΊjς
'Εκ
κλ'Υ)σίας Του! τη· γεμάτ'Υ) ιiγάπ'ΥJ καρ3ιιΧ του ιiποκαλU πτουν τιΧ λόγια ποu προσθέτει μετά ά.πο τέτοιες ά.να
φορες στο έβpα'r:κο σ--:οιχε'i:ο: «Τοuτα, aιατί σοcς τά εΙτ:α.
χρισ7ιανο[ μου; 'Όχι 3ιά νιΧ φονεύετε τοuς . Εβραίους και νtΧ τΟUζ Κατατρέχετε, άλλά νά τΟUς ΚλαLε7ε, ΠWζ όίφ'Υ)σ:ΧV
τον Θεον καt έπΊjγαν με τον Διάβολον. Σοcς τ:Χ είπα ν:Χ
107
ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ
μ.ετιχνο~σωμεν ~με'iς τώpιχ, όποu έχομεν κιχφόν, διιΧ νιΧ
μ.Υj τuχη κιχt μiiς όpγισθij ό Θεός κιχt μiiς ιiφ~σΥJ ιiπο το χέρι Του, κιχt το πιiθωμεν κιχt ~με'iς ώσιΧν τοuς Έβpιχtους Jιιχl χεφότεpιχ».
·ο όραματισμόι; του
3.
'ΑλΥ)θινΊ) π(στ"Υ)
( 'Οpθοδοξ(ιχ), γν~σιιχ πιχιδε(ιχ (έλ
λ"Υjνοpθόδοξ"Υj ), ιχuθεντικ~ κοινωνικότ"Υ)τιχ (κοινοβιιχκό tδεω8ες)
ε!νιχι το τpιιχδικό
tδιχνικο τοu ά:γtου Κοσμii, ποu
θέλει γιιΧ θεμέλιο τijς ένότ1Jτιχς τοu Γένους. 'Εaω ομως ,ιi.νιχauετιχι δικιχιολογΥJμένιχ το έpώτΥJμιχ: ι
ι
ιχπωτεpος
ι
t
οpιχμιχησμος
του;
Σ'
ε
ι
η
•
ιχπ
Ποιος ~τιχν ό
έβλ
επε
• ιχγωνιχς • ι
ο
του; Δεν ε!νιχι Μσκολο νιΧ ιiπιχντ~σουμε, γιιχτt το διιχτpιχ
νώνει ό 'Lδιος στο κ~pυγμιi του. 'Ο ιiγιος Κοσμiiς ιiπέβλεπε σε μιιΧ Πιχτpt3ιχ «κιχτοι
~(ιχ τοu Θεοu, κιχτοικtιχ των ιiγγέλων». ·Ο ιiγώνιχς του ιiποσκοποuσε στ~ χριστοποίηση τijς έλλ"Υjνικijς κοινων(ιχς,
στ~ν έκκλησιοποίηση, a"Yjλιxa~ στ~ ν ένχp (στ ω σ~ τ"Υjς. Τ οuτο
δμως θιΧ ~τιχν δυνιχτον μόνο με τ~ν όρθοδοξοποίηση τοu "Εθ νους. Μ'ε
'
'
τον ιχνιχ
8οσ~ του. Σ~μεpιχ,
β ιχπησμο 1
oi
του
' στΥjν
op θ''~οοο ξ Yj '
1
πιχpιχ-
συμβιβιχσμένες κιχt έκκοσμικευ
μένες συνειδ~σεις μιχς θιΧ τον ιiποκιχλοuσιχν οuτοπιστfι.
""Ητιχν όμως τόσο οuτοπιστ~ς, όσο ό Κupιος ~ OL •Από στολο( Του. Δεν ε!νιχι όμως ούτοπισμός ιχuτο ποu τον
συνέχει, ιiλλιΧ πνευματοκρατικός ρεαλισμός. 'Έθεσε τιΧ θε
μέλιιχ τijς νεώτεpΥJς έλλΥjνικijς κοινων(ιχς κιχt έγινε ό Πρωτιχγωνιστ~ς γιιΧ τ~ δΥjμtουpγ(ιχ τοu νεώτερου έλληνικοv
IJθovς, γιιΧ τ~ν ιiνιχγέννΥjση τοu • ΕλλΥjνισμοu, οχι μόνο
. :ιpuλετικιΧ νοουμένου. Το κ~pυγμιi του όδΥjγοuσε σε μιιΧ χριστοκεντρικη κοι ·~νία, σε μ(ιχν άταξικη άδελφοποιία έν έλευθεp(ιχ κιχt δικιχιο-
108
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
σuνΥ). ι<ΝιΧ ζ~σοuν
[ot ιΧνθρωποL] -έλεγε- κιχ!. έδω
κιχλιΧ, εtρΥ)νLκιΧ, ~γιχπΥ)μένιχ, κιχ!. μετιΧ νιΧ ΠΥ)γιχίνοuν εtς τον πιχριΧδεLσον νιΧ χιχίρωντιχL πιΧντοτε>> .• Η χιχριΧ, ~ χιχρα
τοu
ΧρLστοu
βέβιχLιχ,
«ΚΟLνωνίιχιι (Πραξ.
μέσιχ στ~ν ιiδελφοσuνΥ) κιχ!. τ~ν
2,42),
ε!νιχL κιχf.
YLOC
τον κόσμο ιχuτό ό
στόχος τοu. 'Εργιχζότιχν, έτσL, γLιΧ τ~ν έπLκριΧτΥ)σΥ) τ'Υjς ΧρLστοκριχτίιχς- ΧρLστοβιχσLλείιχς, προετοψιΧζοντιχς tδεο
λογLκιΧ το δρόμο γLιΧ τόν ΠιχποuλιΧκο, τον ΦλιχμLiΧτο, τόν ΜιχκρuγLιΧννΥJ. Το γεγονος οη ιχuτοί, ποu ιiκολοuθΥ)σιχν τ~ γριχμμ~ τοu, πιχρ' ολες τf.ς ιiποτuχ(ες ΚιχL ιiπογοΥ)τεuσεLς ποu ~λθιχν μετιΧ το
1821
(βιχuιχροκριχτίιχ, ιiσηκοπο~Υ)σΥ),
έθνLκος ιiποχρωμιχησμος κ.λ. π.), πίστεuσιχν στό μ'ήνuμιχ
τοu ΠιχτροκοσμiΧ κιχ!. ιiκολοuθΥ)σιχν στ~ θuσίιχ γLιΧ το 'ίδω (διχνLΚό, aε(χνεL πως δΕ:ν ~τιχν κιχθόλοu οuτΟΠLΚΟς ό στό χος τοu .
.,. Η τιχν
ό πνεuμιχτοκριχηκός ρειχλLσμος τ'Υjς Έκ
κλΥ)σίιχς, ποu «πιΧντιχς θέλεL σωθ'ΥjνιχL κιχ!. εtς έπίγνωσLν
ιiλΥ)θείιχς έλθε'Lν>> (Α' Τιμ.
2,4),
έστω κιχ!. &ν δΕ:ν ιiντιχπο
κρίνοντιχL «πιΧντες>>. 'Ο 3Lκός τοuς ρόλος εΙνιχL ~ σποριΧ, +ι ιiδLιΧκοπΥJ σποριΧ. Αuτος ποu θιΧ ιχύξ~σεL ε!νιχL ό Θεός, γLιχτ!. ε!νιχL δLκό
3,2).
Το
κ~ρuγμιχ τ'Υjς ΧρLστοβιχσLλείιχς κιχ!. στόν κόσμο ιχύτο
aE:v
Tou
το χωριΧφL (πρβλ. Α. Κορ.
μπορεΊ: νΟC ε!νιχL κιχθόλοu ούτΟΠLΚό, οπως δΕ:ν ε!νιχL ούτο πίιχ κιχ!.
~
σιΧρκωσΥ)
τοu
«Κε'LτιχL έν τ~ πονΥ)ρ~>>
ΧρLστοu σε ένιχ κόσμο πο.J (Α·
Ίωάν.
5,19).
ΓLιχτ!. στ+ιν
ύπόθεσ"Υ) τ'Υjς έν ΧρLστ~ σωτΥ)ρίιχς tσχuεL το ιiξίωμιχ: ((τ α ιiauνιχτιχ πιχριΧ ιiνθρώποLς δuνιχτιΧ πιχριΧ τ~ Θε~» (Λουκ.
18,27) .
.ο
ΠιχτροκοσμiΧς ζοuσε μΕ: το οριχμιχ μLiΧς χρLσηιχ
νLκ'Υjς ΡωμLοσuνΥ)ς. 'Έχοντιχς δΕ: σuνείδΥ)σΥ) τ1jς tδLιχίτερΊJς
θέσεως τοu έλλΥ)νLΚΟU έθνοuς στ~ν tστορ(ιχ, έβλεπε τον
όρθόδοξο έλλΥJνLσμο πνεuμιχηκ~ ζuμΥ) ποu θιΧ μποροuσε νιΧ ζuμώσεL ολο τον κόσμο. ΓL. ιχuτό πιΧλεuε νιΧ ξιχνιχ-
'
~ οωσεL
\
\
"θ νος την ξ ιχχνLσμ έ νΥ) στο ε
• \
\ oou ~ λ εLιχ '
ιχπο τΥ)
\
'
κιχL τιc;
109
ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑJτΩΛΟΣ
ιστορLκΕ:ς περLπέτεLες τιχuτότ"Υjτά: τοu. ΔΕ:ν επιχσχε όμως
ciπό ΚΟCΠΟLΟ νΟσ"ΥjρΟ έθνLΚLσμό, ΟCΠΟ μLιi τuφλ~ έλλ"ΥjνΟ ).ιχτρ(ιχ. ΓL' ιχuτον μLιi
'ΕλλιΧδιχ χωρtς ΧρLστό, χωρtς
Όρθοδοξ(ιχ, aεν ~τιχν ~ ΈλλιΧδιχ, ποu ιχuτός ζΥ)τοuσε, ιiλλιΧ κιχθιχρ~ ιiπά:τ"Υ). 'Η φLλοπιχτρ(ιχ τοu
ιχίιτο έκL
yL'
νείτο μέσιχ σε κιχθιχριΧ χρLσηιχνLκιi πλιχ(σLιχ. ΝιΧ ~ 8Lπο
λLΚ~ ιiλ~θεLιΧ τοu yLιi τ~ν όρθ~ ψLλοπιχτρ(ιχ: ιχ) <<'Η πιχτρ(διχ μοu ~ ψεuηκ"Υ), ~ yήLν"Υ) κιχt μιχτιχ(ιχ,
εlνιχL ιiπο τοu 'Αγ(οu 'Άρτ"Υ)ς κιχt ιiπο τ~ν Έπιχρχ(ιχν 'Απόκοuρον ... ». β) ((.Ημείς, χρLσηιχνο( μοu, aεν εχομεν έδώ πιχτρ(διχ
[πρβλ. Έβρ.
13,14].
ΔLιi τοuτο κιχt ό Θεος μiiς εβιχλε τον
νοίίν ε[ς το έπιiνω μέρος, aLιi νιi στοχιχζώμεθιχ Ποcντοτε την οuροcνLΟν βιχσLλε(ιχν, τ1lV dληθινι}ν πατpfδα μαςιι. Κιχλοuσε σε σuνεχ~ στροφ~ πρός τιΧ dίνω. <<~Α ν ω σχώμεν τιΧς κιχρδ(ιχςιι! ΓL'
ιχuτό κιχt έπεδ(ωκε την έπL
στροφ~ τοu Λιχοu στ~ν πρωτοχρLσηιχνLκ~ κοLνων(ιχ. ΓLιi
νιΧ εΙνιχL κιχt ~ έδώ ζω~ τοu ιiδLιΧκοπ"Υ) πορε(ιχ προς τ~ν ιχtώνLιχ Πιχτρ(διχ. Στόχος τοu λοLπόν, δεν ~τιχν κιχνένιχς Πιχχuλός, έπ(γεLΟζ εuaιχLμονLσμός, ιiλλ' ~ μιχκιχρLότ"Υjτιχ
ποu γεννii ~ κιχτιΧ ΧρLστον ζω~ κιχt ~ ιiδελφLκ~ σuμβ(ωσ"Υ) τών ιiνθρώπων. Στό πλιχ(σLο ιχuτό πρέπεL νιΧ taωθε'L κιχt ό ιiγώνιχς τοu yLιi τον έρχομό τijς ιiπελεuθερώσεως τοu σμοu
(πρβλ.
χpLσηιχνLΚιi
τtς ό
προφ"Υ)τε'Lες τοu ).
Τόπος,
• Ελλ"ΥjνL
ΓLιi νιΧ όργιχνωθε'L
χρεLιχζότιχν
ΚIXL
~
έξωτερLΚ~
- έθvLκ~- έλεuθερ(ιχ. ΠιΧντοτε όμως μέσιχ τοu τ~ν προ Ά1fεpιχLότ"Υ)τιχ εΙ χε ~
'Ορθοδοξ(ιχ. Κιχt ιχίιτος ό ψLλορωσL
ιομός τοu ύπιχγορεuότιχν ιiπό την ψLλορθοδοξ(ιχ τοu. Δεν
~I"YI 'λ εu θ ερLιχ ι :,;.,τοuσε ε
~ι
' ' ιχπο
• οποLοο"Υ)ποτε.
Τ'ο
' θ οοο ι~ ξ ο
((ορ
ι
γε-
~ος τών Ρώσωνιι τόν ε!λκuε κιχt οχL μLιi τuφλ~ ξενομιχν(ιχ.
t•~·Α πο' το' 1774
'
' (ιχποτuχ · ι ες
κιχL μετιχ
-
-
των ρωσοτοuρκLκων
~γκροuσεων) θιΧ σuνεLaψοποL~σεL τ~ν ιiνιΧγκ"Υ) έντιχηκijς
·'
ι ιο
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
σποροcς μέσιχ στ~ν ψuχ~ τοu Λιχοu, γLoc νοc βρε'i: μόνος τό 8ρόμο τοu .• Από τότε βο-ηθεΊ: με ολες τοu τtς 8uνοcμεLς τό 'Έθνος νοc
οcνιχζωπuρ~σεL τ~ν ιχuτοσuνεL8-ησ(ιχ τοu, νά
ξιχνιχβρε'i: τ~ν τιχuτότ-ητοc τοu, γLoc νοc ξιχνιχστιχθε'i: μLoc μέρα κιχt ΠΟCλL στοc πό8Lιχ τοu. Δ(κιχLιχ όνομοcσθ-ηκε ό Πιχτροκοσμοcς ιιό μεγιχλύτερος μετοc τ~ν οcλωσ-η dΕλλ-ηνιχρ> (Κώνστιχς) κιχt πιχτέριχς το\J
νεοελλ-ηνLκοG
"Εθvοuς.
'Εμε'i:ς
θοc
τόν χιχpιχκτηρ(σομε
πρότυπο νεοελληνικοϋ ήθους, πιχτέριχ τ1jς έθνLκijς μιχς ένό τ-ητιχς κιχt ένσαρκωτη τοϋ αύθεvτικοϋ έλληνορθόδοξου ίδεώ δους.
4. ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ
ΣΤΟ ΣΤΟΧΑΣΤΡΟ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟ:ΞΙΑ Η ΑΤΤΟΠΡΟΣΤ ΑΣΙΑ;
Α' 'Η
'Ο ρ θ'\1' οοο ξ ΎJ
'Ε κκ λΎ)σιιχ, '
"' ι.,ωντιχς
'
πιχντιχ
'
μεσιχ
'
στο
mιεuμιχ τ-ϊjς έν Χριστω έλεuθερ(ιχς, δΕ:ν έ:θεσε ποτΕ: στ~ν
Ιhτορ(ιχ τΎJς πρόβλΎJμιχ «tερων γλωσσων», οπως σuνέβΎJ :t«ριχκτΎJριστικοc στ~ Δt.ίσΎJ. Κοcθε Λιχος γ(νετιχι δεκτος ατ~ν Όρ~οδοξ(ιχ όλόκλΎ)ρος, μιχζl δΎJλιχδ~ μΕ: τ~ν tστο ρικ~ κιχl πολιτισμικ-Υ) σοcρκιχ τοu, γιοc νοc ένσωμιχτωθεί όλόκλΎ)ρος στον Χριστό κιχl νοc μετιχμορφωθεϊ ολος έν
)(ριστω, ιiποβοcλλοντιχς μονοcχιχ τοc στοιχείιχ έκείνιχ τ-ϊjς Οπιχρξ~ς τοu, ποu σuνιστοuν «οcμιχρτ(ιχ» κιχl κιχθιστοuν
ιiδuνιχτΎJ τ~ν πρόσλΎJΨ~ τοu ιiπο τον Χριστό, ό
• Οποϊ:ος
Ketτoc το 8όγμιχ τ-ϊjς ΧιχλκΎJδόνιχς προσέλιχβε μΕ: ν όλόκλΎJ pΎJ Πjν ιiνθρωπότψιχ, ιiλλοc «χωρlς ιiμιχρτ(ιχς».
'Η στοcσΎJ τ-ϊjς
'ΕκκλΎJσ(ιχς ιiπένιχντι στlς διοcφορες
yλ(;}σσες κιχθορ(στΎ)Κε πρ(;}τιχ χριστολογικοc μΕ: το γεγονος njς σιχρκώσεως. ·Ο Χριστός, ό «οcπόστολος»
( • Εβρ. 3,1)
.του Θεου στον κόσμο, ό ενσιχρκος Θεος Λόγος, «Κενού μενος» «έπιχχuνθΎJ σιχρκ(», «έμορφώθψι κιχl «γέγονεν ο
οuκ ~ν δι' -Υ)μοcς» (uμνογριχφ(ιχ Χριστουγέννων). Π οcλλο, ΦJνιπως, ε!νιχι
1)
σοcρκωσΎJ τοu
Θε(οu
Λόγοu πιχροc
1)
."'fJ.ετοcφριχσΎJ» τοu 'ΑκτLστοu στ~ γλώσσιχ του κτιστου;
;iΜ!λΎJσε ό Θεός τ~ «γλώσσιχ» μιχς, γιοc νοc μπορέσουμε νοc
~θοuμε έμεϊ:ς τ~ δικ~ Tou γλώσσιχ. Προσδιορ(στΎJΚε
ιlfιως ~ στοcσΎJ τ-ϊjς 'ΕκκλΎJσ(ιχς κιχl ιiγιοπνεuμιχτικοc, τ~ν r:ιpoc τ-ϊjς ΠεντΎJΚΟστ-ϊjς, οτιχν OL ιiκροιχτΕ:ς του πρώτοu '·'
112
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
οcποστολLΚΟU κηρuγμοcτος ocκouocν «ε1ς ΕΚΟCστος τjj ίδ(~
δLοcλέκτ» (Προcξ.
2,6).
Πιστ~ στ~ν οcποστολLκ~ ocuτ~ ποcροcδοσ'Υ) ~ Όρθό δοξ'Υ) 'Εκκλ'Υ)σtοc ((Ποcντοτε έπέτρεψε τ~ν μετοcφpοcσLν τ~ς 'Αγίοcς ΓροcφΎ)ς εtς τοcς γλώσσοcς τών όρθοδόξων Λοcών, ώς κοcι τ~ν ΚΟLν~ν ΟCνοcγνωσιν ΟCuτΎjς UΠΟ τών πιστών»
( 'J.
Κοcρμtρ'Υ)ς). Κοcι δεν ~τοcν δuνοcτον νοc προcξεL δLοcφορετικά,
ocφou στ~ν 'Lδιοc τ~ν προcξ'ΥJ τ'Υ)ς, λειτοuργικ~ κoct ποιμοcν ηκ~, ΚΟCτοcξιώνεL τις ά.γωγροcφικες μετοcφροcσεις, χρ'Υ)σι
μοποιώντοcς τ~ν Μετοcφροcσ'ΥJ των Ο', ποu έγινε οcπο το έβροcΊ:κο πρωτότυπο τΎ)ς Π. Διοcθ~κ'Υ)ς. Είδικότεροc δε γLα τ~ν νεοελλ'Υ)νιΚ~ γλώσσοc κοcι το έκκλ'Υ)σιΟCστLΚΟ πλ~ρωμα,
ΠΟU
οcuτ~ν έχει σοcν μψρLΚ~ τοu γλώσσοc, θοc έπLκα
λεσθοuμε τ~ν γνώμ'Υ) τοu μεγιiλοu δογμοcτολόγοu τ~ς περοcσμέν'Υ)ς γενιοcς
Χρ.
'Ανδροuτσοu, ό όποίος με 7ο
γνωστο οcξLωμοcηκο uφος τοu οcποφοc(νετοcL: ιι0uδέποτε
δuνοcται νοc οcποcγορεuθΎ) ~ μετάφροcσLς (τΎ)ς Α. Γ.) είς τ'fιν νεωτέροcν
έλλ'Υ)νLκ~ν,
μοcλλον δε κoct έπιτοcσσετοcι, έιΧν
κοcταδειχθΎ) ~ είς τοuτο οcνοcγκψ. 'Ο Χρ. 'Ανδροuτσος, γράφοντας χρονLκοc κοντοc στιΧ περιβό'Υ)τΟC <<Εuοcγγελιοcκαιι
(1901),
ποu με πρόσχ'Υ)μοc τ~ μετοcφροcσ'ΥJ τΎ)ς 'Αγ. Γpα
φΎ)ς οctμοcτοκuλισοcν τ~ν 'Αθ~νοc, οcγγίζει τ~ν κοcpδιοc το;;
πpοcγματος, uπογροcμμ(ζοντας το ψLλελεuθερο πνεuμα τ~ς 'Ορθοδοξίας (οuδέποτε ... οcπαγορεuθΎj), ΠΟU ΚLνεLτΟCL ομως ΠΟCντοc σε όρισμένοc προuποθεσιΟCΚΟC πλοc(σLΟC, κοcθοpιζό
μενο οcπο τις ποφοcνηκές τ'ΥJς οcνοcγκες
(έocv κοcταδειχΟΊj
κλπ.).
Δεν ε!νοcL σuνεπώς καθόλοu περίεργο, οτL κοcτοc 7-fιν διοcρκεLΟC τΎ)ς
Τοupκοκροcτ(οcς,
μόλLς οcρχίζει
voc
γίνετ~L
αίσθψ~ ~ οcδuνοcμ(α τοu Λocou νοc κοcτοcνο~σεL το πρω7ό
τuπο κείμενο τΎ)ς Βίβλοu, κοcθως μεγαλώνεL ολο καl περισσότερο ~ δLΟCψοροc τοu λοcϊκοu ΚOCL λογtοU γλωσσLΚΟV tδιώμοcτος, έμφοcνίζοντΟCL ~ μίοc μετοc τ~ν οcλλ'Υ) Μεταφpi-
113
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΑΓ. ΓΡΑΦΗΣ
σεις οcγLΟγροccrtκων βιβλίων ~ κocl. όλόκληρΊ)ς τΎjς ΓροcφΎjς. Τόσο
έντuπες έκ~όσεις πολλων ά.πο οcuτές, οσο κocl. ό
ot
ciρtθμος
των
σωζομένων χεφογρά.φων τοuς ε IνocL
μίοc
ci8ι~ψεuστΊJ μοcρτuρίοc γιοc τ~ν ά.νά.γκΊJ των Μετοcφρά.σεων χcxl τ~ν ά.πο~οχ~ τοuς ά.πο το Λοcό, ά.λλοc κocl. τ+ιν έλεu θεp'ΥJ κuκλοφορίοc τοuς. 'ΑκόμΥJ κocl. ocuτo το«" Ανθοςη τοu
'J. Κοcρτά.νοu ( 1536), ποu ~ημιοueχησε προβλ~μοcτοc, lγtνε γενικοc εuμενέστοcτοc ~εκτο κocl. σrιμcl~·;ε-··πΌ'λλε'ζ ιχΜσεις.
'Απο τον 17ο οcίώνοc γνωστS:ς έπιφοcνεΊ:ς προσωπικό
τ'Υ)τες τΎjς ΈκχλΊJσίοcς ά.σχολοuντοcι μΕ: το μετοcφpοcστικο
!pyo
οcγLΟγροcφικ{;)ν βιβλίων, ΟCντοcποχρινόμενος σε προc
)(1'LΧΕζ ιiνά.γκες τοu Λocou. Μετοc τον Κοcρτά.νο, ποu ~(νεL ffιν πpώτΊJ ά.πόπεφοc έ:λλΊJVΟC Κλ'Υ)ρικοu γιοc τ~ν ά.πό~οσ-η
rijι; Α.Γ. στ~ν οcπλοελλ'Υ)νικ~ γλώσσοc, ό__Μ_"ΥJ..Ύ.Ε22~~
Κeιτό~οuλος ( 158~ : ..1..§3,2hJ!~~~PX..ΎJ5__ '_Δλε~~ν~.e~L~ι;.... δ- 'Αθοcνά.σιος Ποcτελλά.ρ (ι )ο ς, μψροπ. ΘεσσοcλονLΚ!J5..~-
ιrΓπtν Οίκοuμ. Ποcτ ιά.
e
ι • · Cλ ΟΠΟνν!J.σL~
-ηκο
1654 , ό Μά.ξιμος ό 'Α γοcπιος ι Α'~ • οcν~,.2_. 'Αθοcνά.σιο Boc ou οcς (ολΟL τοu
' ' ΚΕ1JτLΚΟζ μονοcχος
tε ο όνοc ο
11?u οcί.) 1 ά.κόμy; κocl. ό ποceοc§~Ξ:.~~τ~;~s_i~.?:~.~-~~-τrις
iy. Νικ_§.Ώμ~...:..δ...rl!?.Ρ.~J.:~ΧJς (f1809) ~.~. ~εν ~ιστά.ζ-~u~ .. · -οcλλ
Pt
;
,
ιv
·
'
'
οuτε κοcι εμπο~ι'-:.οντοcι οcπο κοcνενοc- νοc οcσχολΊJ,
'
'
1
'
'
θοGν με τ~ μετά.φpοcσ'ΥJ οcγιογpοcφικων βιβλίων στ~ νεο ιλλ1Jνtκ~. ~~.lo μά.λιστοc, ποu σuγκινοuσε ί~tοcί τιpοc τον ύπό~οuλο
• ΕλλΊJVισμό,
γνώρισε ά.λλεπά.λλ-ηλες
_
.
μ.ετοcφpοcσε Lζ στ~ ν τοuρκοκροcτ(οc ( ocz:-~.1:_0Δ.~β-~ _μfu~ το~,
•,~821 :iυ_:~τά.φpοcσ-ή _τοu έκ~<)_θΊJ_J:<ε :::-τ:ι!:τ:οις!::::-;..~.~- Ψ.~. e~.~).
>
Ποcρόλοc οcuτά., πά.λι ά.πο τον 17ο οcίώνοc κocl. μέχρι
:'τόν 20ό, έποcνειλ-ημμένοc κοcτοc~ικά.ζοντοcL Μετοcφpά.σεις .:-njς Άγίοcς Γροcφ-ϊjς, μΕ: πpωτοποpείοc τ-ϊjς ΔLΟικοuσοcς
~~·Εχκλ1Jσίοcς, ό σά.λος ~ε γupω ιiπο όρισμένες ιiπο οcuτΕ:ς <,iβιk ε!νοcL μόνιμο πρόβλ-ημοc τ-ϊjς 'Εκκλ'Υ)σίοcς, μΕ: τροcγικ~ Ι'·
114
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙω:ιι
κοpύφωσ~ τοu στοc ΕuιχγγελLιχκοc τοu
ΠρόκεLτιχι
1901.
μ~πως γLoc ΚΟCΠΟLιχ οcνηνομίιχ οcνάμεσιχ στ~ ιιθεωρίιχ» κιχl
τ~ν ιιπράξψ>, τον λόγο κιχl τ~ν πριχκτLΚ~ τ-ϊjς Έκκλ·φίιχς μιχς, ~ λόγοL βιχθύτεροL σuγκρότησιχν τοc ΚLνΊ)τριχ τίiJν οcνη8pάσεων στlς συγκεκριμένες ιχuτΕ:ς πεpLπτώσεLς; Στο έρώτ-ημιχ ιχuτο θοc προσπιχθ~·σοuμε νοc 8ώσοuμε οcπάντ-ησ-η στ~ σuνέχειιχ.
Β' 'Όλες
ot
πιχριχπάνω
Μετιχφpοcσεις uπ-ϊjρξιχν κιχρπος
t8ιωηκ'ijς πpωτοβοuλίιχς, έγLνιχν περLστιχσLιχκοc κιχl ε!χιχν
οcνεπίσ-ημο χιχριχκτ~ριχ. ΔΕ:ν προκάλεσιχν κιχμιοcν οcντί8ριχ σ-η, γιιχτ( γνωστό
ot
το
μποροuσιχν
σuντάκτες τοuς ήτιχν λόγLοL κλ-ηρLκοί, μΕ: όρθό8οξο φρόν-ημά τοuς κιχl γL.
VOC
θεολογLκο κόσμο ~ το λιχό, οcλλ
'
στοuς κόλποuς τ'ijς Διοικούσιχς
•Η
ιχuτο
οuτε πολu περLσσότεpο 'Εκκλ-ησίιχς.
πρώτ-η μετιχφριχσηκ~ πpοσπάθειιχ, ποu 8έχθ-ηκε
έπιθέσεις, ε!νιχL έκείν-η τοu κερκuριχίοu κλ-ηpLΚΟU νίκιοu
1536
8E:v
8-ημωuργ~σοuν κιχμιοc uποψίιχ, οuτε στο
Κιχρτάνοu.
•ο
Κιχpτάνος
(Lστ'
ιχί.)
• Ιωιχν
τύπωσε το
στ~ Βενετίιχ το έργο τοu (('Άνθος τ-ϊjς ΠιχλιχιιΧς κιχ!.
Κιχιν-ϊjς Διιχθ~κ-ης», ποu οcποτελε'i τ~ν πρώτ-η προσπάθειιχ όρθό8οξοu κλ-ηρικοu οcπό8οσ-ης τ'ijς Α.Γ. στ~ν κιχθομιλοu μέν-η γλώσσιχ τ-ϊjς έποχ-ϊjς, χωρlς κιχμιοc 8ιάθεσ-η φuσικά 8-ημιοuργίιχς γλωσσικοu προβλ~μιχτος (οcντίθεσ-η λόγιιχς κιχl ιι8-ημοηκ-ϊjς» ). Κιχτιχλιχβιχίνει ομως, οη θοc προκιχλέ
σει όπωσ8~ποτε οcνη8ράσεις ~ πρωτοβοuλίιχ τοu, οπως κιχl ~ γλωσσικ~ μορφ~ τοu έργοu τοu, ocφou πολU 8ύσκολα θοc ήσιχν 8ιιχτεθειμένοι
ot
σύγχρονοί τοu λόγιοι νοc οcνεχθοuν
μορφές, οπως ((Προς π ιΧ σ ιχ χρισηιχνόν». ΓL. ιχuτο κιχ!.
115
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕIΣ ΑΓ. ΓΡΑΦΗΣ
οπεύ8εt νοc 8tΚOCLOλOyt)θε'L:
« ... τοuτο
8εν το έκιχμιχ
8LOC
τούς 8t8ιχσκοcλοuς, ιiλλοc διά τούς dμαθείς ώς έμέ».
Πocpoc τ~ν κιχλ~ τοu όμως θέληση ό Κιχpτοcνος έπεσε (1έ πολλιΧ σφοcλμιχτιχ, ΚOCL οχt
βέβΙΧLΟC μόνο yλωσσLΚΟC.
Ποφενέβιχλε ιiψηy~σεtς ιiπο ιiπόκpuφιχ έpyoc με πιχνθε·ι: trt'Lκες ΚΟCΚΟ8οξ(ες, ΠΟU κιχθLστοuσιχν το
Epyo
τοu βtβλ(ο
τοu οχL μόνο ύποπτο, ιiλλοc κιχ1. έπtκ(ν8uνο.
'Αντtypοc
φοντQις τον ιτιχλΟ Φωpέτ1J, ιiπο8εtκνύετιχL ιiπο πεπο(θ1Jσ1J απιχνθε·ι:στ~ς» κιχ1. ιiνητptιχ8tκός, έpyοcστ1Jκε 8ε με ζ-ϊjλο
yt.cX
τ~ν έξοcπλωσ1J των ι8εων τοu. ΓL' ιχuτο κιχ1. ό κύptος
.,ολέμtός τοu, ζιχκύνθως μονιχχος Πιχχώμtος Ροuσοcνος
(1508-1553),
έypιχψε
ιχtρεηκες κιχκο8οξ(ες
4
μελέτες,
τοu
ytoc
Kocpτocνou.
νοc ιiποκpοuσεL τ1.ς
• ίποστ1Jp(χθ1)Κε,
δτι ό Κιχpτοcνος πολεμ~θ1Jκε κup(ως γtoc τ~ yλώσσιχ τοu.
Κιχt πpocyμocn ό μορφ~ τοu
Ροuσοcνος ειpωνεύθΎ)κε τ~ yλωσσLκ~
((, Ανθοuς»,
uποστΎ)p(ζοντιχς, οτL ιιοuκ έσην
c(λλως ypocφεtν, εL μ~ κιχτοc τ~ν οcpχιχ(ιχν Πιχpοc8οσLν, ΚOCL
3LιχκpΟCτ1JσLν». Κιχτοc τον Β.
Knos
στ~ν πεp(πτωσ1J ιχuτ~
Ιχοuμε ένιχ «ΟCΠΟ τοc πpωτιχ 8ε(yμιχτιχ των σuyκpούσεων των λιχ"iκtζόντων ΚOCL των σuντ1Jp1JτLΚων Πνεuμοcτων τ-ϊjς
ίλλ1JνLκ-ϊjς 'ΕκκλΎ)σLΟCζ>>. 'Ανοcλοyιχ θοc uποστΎ)p(ξεL κιχ1. ό
Κ. Δ1Jμιχpοcς: Ποcλ1J ιiνοcμεσιχ ιιστ~ θέλ1Jση ytoc ιiνιχνέωσψ> κιχt στ~ ιιθέλ1Jση ytoc σuντ~p1JσΎJ>>. Κιχτοc τον Kocθ1Jy. ι Kιxpμ(p1J όμως ιιφιχ(νετιχL πtθιχνώτιχτον on 8tετέθ1J οuτος
(= ό Ροuσοcνος} 8uσμενως κιχτοc τ-ϊjς 81Jμοηκ-ϊjς έκ θpΎJ σκεuτtκων μοcλλον λόγων τ.έ. έκ φόβοu νοθε(ιχς των 'Α
γίων Γpιχφων κιχ1. κtν8uνοu τ-ϊjς Όpθο8οξ(ιχς>>. Έξοcλλοu
-ι:ο yλωσσαο έπtχε(p1Jμιχ χpΎ)σtμοποtε'L ό Ροuσοcνος «ολως
, 3cuτεpεuόντως κιχ1. έπtκοuptκωςι> . . '. Το οτL ό θεολοytκο8ογμιχτtκος πpοβλΎ)μιχτtσμος βιχ : pU'IIεL στ~ν πολεμtκ~ τοu Π. Pouσocνou ένοcντLΟC στο (("Αν
~."Οόι;)) (οcποψ1J ι Kocpμ(p1J} ε!νιχL κιχt κιχτοc τ~ 8tκ~ μιχς
:.;:rνώμΎ) ιiπόλuτιχ βέβιχLο. Με τ~ 8ιιχφοpοc, οτL κιχt το ,..
116
ΠΑΡΑΔΟΣΗ
ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
γλωσσLΚΟ θέμιχ κοcνεL τ~ν έμφοcνLσή τοu στον έκκλησLιχ
σηκο χώρο
(γLoc πρώτΎJ φοροc) κιχ/. ~τιχν έπόμενο νοc
τιχpοcξεL τ/.ς σuνεLδ~σεLς, συνδεόμενο μέ τον κ[νδuνο νό θεuσ'Υ)ς τ1jς 8ογμιχηκ1jς πιχpοc8Οσ1Jς μέ τ~ν εuκολ1J 8Loc8oσ'Y) κιχκοδοξLών ά.νοcμεσιχ στο Λιχό. ~ Οπως δέ σωστοc πιχριχ
τΎ)pεr: ό Κ. Δ'Υ)μιχρiiς « ... κ'~ γλώσσιχ τοu (του Κιχρτοcνοu) δέν μποpοuσε νοc μ~ δuσιχpεστ~σεL οσοuς, μένοντιχς μέσιχ στο οcpχιχLότpοπο βuζιχντLνο κλ[μιχ, π[στεuιχν ΟτL θοc μπο
pοuσιχν νοc σuντ1Jp~σοuν στοuς νέοuς χpόνοuς, οcνά.μεσιχ στοc οcλλιχ πιχτpοπιχροcδοτιχ, κιχ/. τ~ γλώσσιχ οcνοcλλιχγψ>.
Το
έγχε[p1Jμιχ
όμως
τοu
Κιχpτοcνοu
ώς πpος τ~
γλώσσιχ εrχε κιχ/. μLoc σΎ)μιχντLΚ~ γLoc τ~ ζω~ τ1jς σ[ιχς
σuνέπεLιχ.
•ο
Κιχρτοcνος
ά.ν1jκε
• ΕκκλΎ)
στ~ν οuσ[ιχ στον
έλλ'Υ)νLσμο τ1jς 8Lιχσποpiiς (Βενετ[ιχ), ό όποίος οcνοLξε το δρόμο στ~ χρ~σ'Υ) τ1jς λιχi:κ1jς γλώσσιχς -τ1jς κιχθομLλοu μένΎJς
81Jλιχ8~- κιχ/.
στο
γpιχπτο λόγο.
κιχτεuθuνσ1J 8ριχστ1JpLοποL~θ1Jκιχν πολύ πιχγοcνδες
Σ.
ιχuτ~
τ~ν
ot
ιχtpεηκές πpο
(πιχπLκές, λ.χ. οcπόφοLτΟL τοu
• Αγ .• Αθιχνιχ
σ[οu), ποu οcπλοuστεuοντιχς στον προφοpLκο ~ γpιχπτο λόγο τ~ γλώσσιχ, εupLσκιχν οcπ~χ'Υ)ση στοc λιχi:κοc στpώ μιχτιχ. "ΕτσL ένθιχpρuνθΎ)κε ~
'Εκκλ'Υ)σ[ιχ νοc κιχτιχνLκ~σεL
ολοuς τοuς 8Lστιχγμοuς τ1Jς κιχ/. νοc οcντιχποκpLθεr: στlς οcπιχLτ~σεLς τών κιχφών μέ τ~ν ΠLΟ φωτLσμέν'Υ) ά.λ'Υ)θLνοc
λt.ίσ'Υ): στ~ λιχτpε[ιχ 8Lιχτ1Jp~θ'Υ)κε ~ κιχθLεpωμένΎJ γλωσσLΚΥJ μοpφ~, ένώ το κ~puγμιχ, έκτος ΟCΠΟ τ/.ς έξιχφέσεLς τών ΟCΠpοσγε[ωτων οcpχιχLΟΠλ~κτων, γLνότιχν στ~ δ'Υ)μώδ'Υ). Μελέηος
Π'Υ)γiiς, ό
Μοcξψος ΜιχpγοuνLΟς, ό
'0
Μοcξψος
Πελοπονν~σLΟς, ό ΚupLλλος Λοuκιχp1Jς κιχ/. ό Μψpοφοcν1Jς ΚpLτόποuλος, ολΟL Κλ1JpLκol του
17ou
ιχι, θοc πpωτοστιχ
τ~σοuν στΥjν έκλιχtκεuσ'1) του ΚΎ)puγμιχτος, ένώ ό τελεu τιχίος θοc σuντοcξεL κιχ/. « Γpιχμμιχηκ~ν τ1jς Νεοελλ1JνLκ1jς Γλώσσ1Jς», φιχνερώνοντιχς τ~ν πpοοδεuτLκότ'Υ)τιχ τοu Kλfι
pou
κιχ/. τον βιχθμο σuλλ1Jψ1Jς τοu μ'Υ)νuμιχτος τών κιχφών.
117
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΑΓ. ΓΡΑΦΗΣ
Πιχροcλληλιχ κuκλοφορε'L στοc τέλη τοu Lστ' ιχι ό «θ-ησιχu p0ζ)) τοu Διχμιχσκηνοu Στοu8(τοu «εLς τ~ν ΚΟLν~ν γλωσ
σιχν))' με κηpuγμιχτιχ θεμελLωμένιχ στ~ν πιχτερLΚ~ όμLλη ηκ~ πιχpοc8οση, ποu θοc στιχθε'L σποu8ιχLότιχτο πνεuμιχηκο στ~pLγμιχ των uπο8οuλων στοuς ΚΟCτΟΠLνοuς ιχtωνες.
Γ'
Πρώτ-η ΟtκοuμενLκο
σοβιχρ+,,
όpγιχνωμέν-η κιχl ιiπο το '(8LO το
ΠιχτpLιχpχε'Lο
κιχτεuθuνόμεν-η
προσποcθεLιχ
μετοcφριχσ-ης όλόκλ-ηp-ης τ-ϊjς Κ. ΔLιχθ~κ-ης εΙνιχL ~ Μετοc φpιχση τοu Μιχξ(μοu ΚιχλλL (ou )πολ(τ-η, σuν8ε8εμέν-η με το
πρόσωπο τοu μocpτupLΚOU ΠιχτpLοcρχ-η Κuρ(λλοu Λοuκοc ρεως
(1572-1638).
'Η μετιχφpιχστLκΥj ιχuτ~ προσποcθεLιχ
θέτεL γLoc πρώτ-η φopoc έπ(σ-ημιχ, έκκλ-ησLιχσηκοc κιχl θεο λογLκοc, το πpόβλ-ημιχ τ-ϊjς γλώσσιχς τ-ϊjς
• Α γ.
Γριχφ-ϊjς κιχl
της σuν8εσ-ης μLοcς έλλ YJVLΚ"ijς Μετοcφριχσ-ης με τοuς σκο ποuς ξένων θp-ησκεuηκων (κιχl πολLηκων) προπιχγιχν8ων. ΓL' ιχuτο κιχl ~ πεp(πτωσ-η ιχuτ~ έχεL γLoc τΎ)ν 'Εκκλ-ησ(ιχ μιχς τεροcσηιχ σημιχσ(ιχ. ΓLιχτ( λεLτοuργεί προγριχμμιχτLκοc
ΚOCL κιχθοpLστLΚΟC στ~ χοcpιχξ-η τ~ς στοcσ-ης τ-ης οcπένιχντL στlς νέες μετιχφριχσηκες προσποcθεLες τοu
.ο
19ou
ΟCLώνιχ .
κ. Λοuκιχp-ης, έχοντιχς κιχl ιχuτος ένστεpνLσθεί το
μ~νuμιχ των ΚΙΧLpων ΚOCL οcποβλέποντιχς ώς κιχλΟς ΠΟLμέ νιχς στ~ν πνεuμιχηκ~ ιiνιχζωογόν-ησ-η τοu Γένοuς, πρωτο
στοcτ-ησε στ~ γλωσσLΚ~ ΟCΠλοuστεuσ-η τοu Κ"Υ)puγμιχτος.
MLoc μετοcφριχσ-η σuνεπως κιχl τ-ϊjς Κ. ΔLιχθ~κ-ης γLoc t8Lω τLκ~ χρ~σ-η τ-ης ιiπο το Λιχο βpLσκότιχν μέσιχ στοc πλιχ(σLΙΧ των t8εολογLκων πpοuποθέσεών τοu.
•Η
έπιχφ~ τοu οcλ
λωστε με τ~ Δt.ίσ-η τον εΙχε έξοLκεLώσεL με τ~ 8unκ~ σκέψ-η κιχl τοu εΙχε γνωρ(σεL τ~ σ-ημιχσ(ιχ ποu ε!χε ~ λιχ·r:κ-1)
118
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
χρ~σ'ΥJ τ-ϊjς Γροcφ'ijς. "H~'YJ ~ε το 1620 εΊ:χε οcνοcθέσει σΕ: χοcποιο Γοcβpι~λ τ~ μετοcφpοcσ'Υ) τ'ijς Κ.Δ. χocl των έρμ'Υ) νεuηκων 'ίπομν'Υ)μοcτων τοϋ ι Χpuσοστόμοu χοcρ'Υ) των όρθο~όξων τ'ijς Οuχροcν(οcς. οι ~ιοcφωησηχες έΠLσ'Υ)ζ τοc
σεις τοu,
σύμφωνες μΕ: το πνεϋμοc τ-ϊjς
φοcίνονται χocl.
ά.πο
τ~ν
έγχοcτοcστοcσ'Υ)
'Οpθο~οξtοcς,
ά.πο
οcuτον τοu
πρώτοu τuπογροcφε[οu στοc ΠocτpLocpχείoc. Στοc μεγοcλεπ[ βολοc, σuνεπως, σχέ~LΟC τοu γιοc το φωησμο τοϋ Λocou ιιό έχσuγχpονLσμος των μέσωνιι σuμποpεuό,οcν με το οcί:τημα γιοc τ~ν ιιά.νοcνέωσ'Υ) χocl τ-ϊjς γλώσσοcς τ-ϊjς Γροcφ'ijςιι. 'Ο σκοπός τοu, όπως ~1Jλώνετοcι στον Πρόλογο τ'ijς Μετοc φροcσ'ΥJς, ~τοcν «νοc γριχιΧ χοcθεlς ~ιοcβοcζοντοcς τοc
(= ,α
ίεροc Βιβλίοc), νοc χοcρποφοp-ϊjτοcι έχεϊνοc όποu εΊ:νοcι γροcμ
μένοc μέσοc χocl. νοc ώφελ-ϊjτοcι εtς τ~ν ψuχ~νιι. ΕΊ:νοcι ίστοριχοc έποcρχως βεβοcιωμένο, οη ~ Με7ά
φροcσ'ΥJ
70U
Mocξtμou ~Ε:ν θοc προχοcλοϋσε οσοc προβλ~μοc7ΟC
προχοcλεσε, οcν ~Ε:ν σuν~εότοcν με τlς μετοcρρuθμιστικΕ:ς
προσποcθειες ,ων Κοcλβινιστων σ'~ν 'Ανοc7ολ~. 'Ο Λού χοcρ-r;ς,
μοcρτuριχ+ι
χocl
προσ,οcσίοc οcπο τοuς
ποcρεξ-r;γ'Υ)μέν'Υ)
μοpφ~,
ζ~τφε
'Ολλοcν~οuς Κοcλβινιστές, γιιΧ ν~
μπορέσεL νοc ά.νημετωπίσεL 7ΟUς 'l"ησοu·tτες οcνηπάλοuς TOU.
(ιιΓLοc νοc ξανοcχερ~[σοuμε τ~ν
• Ελλψικ+ι
Έκχλ-r;σίοc.
πρέπει πρωτοc πρωτοc νοc φuγεL οcuτος ό ΠοcτριοcρχΎ)ς ό Κuριλλοςιι, έ:γροcφε στοc ΠΤ'Υ)ζΙJ τΊjς Ρώμ'Υ)ς Ρ.
1622 ό ιιά.ποστολLχος έπισχέ Demarchis) .• Η έπιλογΥj ocuτ~ 70::!
Ποcτριάρχ-r;, χάη το Πολu σuν-r;θισμένο για <:Υjν έχχλΎ)σLΟC σηχ~ πολιηχ-f) σ70: χpόνιοc τ'ijς σκλοcβιιΧς, σφράγισε 7f;ν
ολη πορείοc τοu, μΥ) μπορών7οcς νοc άφfισει οcνεπ-r;ρέοcσ7Υ,
τ~ν πολLτε[οc τοu .• Απο το
1612, ώς τΟΠΟ7"ΥJΡ"ΥJτ-fJς τοσ
Οtχοuμ. Θρόνου στ-f)ν Πόλ-r; εΊ:χε σuνάψει ψLλLχοuς ~ε σμοuς μΕ: τοuς Διοcμοcpτuρομένοuς ~ιπλωμοcτιχοuς άν7\ προσώποuς χocl χuρίως μΕ: 7ον όλλοcνΜ πρέσβΥ) Κορνfιλιο Ha!ζa, ποu άνέπ7uσσε κocl θρΎ)σχεuτιχfι ~ράσ'Υ), σuνεργοcζό-
ll9
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΑΓ. ΓΡΑΦΗΣ
μενος με τον ποcστοpιχ τ-ϊjς '0λλιχν8Lκ-ϊjς Πρεσβε(ιχς 'Αν
τώνLο
Leger.
Σuμφωνιχ με το σχέ8Lό τοuς, ΎLOC τ~ν έπέ
κτσισ-η τ-ϊjς προπιχγοcν8ιχς τοuς στ~ν
'Ανιχτολ~ τρ(ιχ σ-η
μείιχ έπρεπε νοc τεθοuν σε έφιχρμογ~: ~ Ί:8ρuσ-η σχολε(ων προτεστιχντLκών, ~ έκ8οσ-η κιχλβLνLκ-ϊjς όμολογίιχς π(στεως
xoct
~ μετοcφpιχσ-η τ-ϊjς Α.Γ., ποu νοc χp-ησLμοποLείτιχL στοc
σχολείιχ, έρμ-ηνεuόμεν-η με βοcσ-η τ~ν κιχλβLνικ~ όμολογ(ιχ.
Toc
μέτpιχ ocuτoc εlχιχν προτιχθεϊ κιχt στον πιχτpLοcρχ-η 'Α
λεξιχν8pε(ιχς ΓεροcσLμο ΣπιχρτιχλLώτ-η
(1620-1636),
8Lιί8οχό τοu Μ-ητpοφοcν-η ΚρLτόποuλο κιχt στον
λύμων Θεοφοcν-η
στον
• Ιεροσο
( 1608- 1644)' ο t όπο ίοL ο μ ως ιiπέρρLψιχν • Ο Λοuκιχρ-ης τtς ιiπο8έχθψε
τtς κιχλβLνLκες προτοcσεLς.
κιίτω ιiπο τ~ν π(εσ-η των πριχγμοcτων.
·Η Μετοcφριχσ-η
" '11' ' οεν 11'' .,. ' ι ' εLνιχL .,. ' ψ uχο λ ογLομως εLοLκιχ -ητιχν ιχνιχγκ-η νιχ κιχpπος
κ-ϊjς π(εσ-ης ~ έπφρο-ϊjς, γLιχτ(, όπως ε'lπιχμε, ιiντιχποκpL
vότιχν στtς 'L8Lες τtς πνεuμιχτLκες ιiν-ησuχ(ες τοu ΠιχτρLοcp
Χ"ΥJ· 'ΑκpLβώς όμως ~ σuν8εσ~ τ-ης με τον Λοuκιχρ-η κιχt .τοuς
ΚιχλβLνLστες
τ-ϊjς
Πόλ-ης
ιiποτελοuσε
γL'
στ(γμιχ ισχupότιχτο, ποu 8εν μποροuσε εuκολιχ
voc
ιχuτ~ν πιχριχ
θεωp-ηθεί .
• Η Μετοcφpιχσ-η έγLνε ιiπο τον τιχξu 1629 κιχι 1632. Έκ8όθ-ηκε
Μ. ΚιχλλLπολ(τ-η με
ομως το
1638
στ~
Γενεu-η μf. έξοδα τής ·Ολλανδικής Κυβέρνησης. ·Ο Λοu κιχp-ης 8Ε:ν πρόφθιχσε νοc 8εϊ τ~ν έκ8οσ-η, γLιχτ( ε!χε πέσεL
θuμιχ τ-ϊjς τοuρκLκ-ϊjς θ-ηpLω8(ιχς στtς
27 .6.1638. 'Η σuνέκ8οσ-η μετάφριχσ-ης κιχt πρωτοτuποu πρέπεL νοc ~τιχν ιiπό
·φιχσ-η τοu
Κuρ(λλοu
(Στ.
ΡοcνσLμιχν) γLoc τ~ν ιiποφuγ~
Πιχpεξ-ηγ~σεων κιχt (8Lκιχ(ων) ιiντL8ροcσεων. Αuτο 8ε(χνεL
tacite ΚOCL ό Πρόλογος τοu Μιχξ(μοu, στον όποίο όρ(ζετιχL όη ~ μΕ:ν Μετάφριχσ-η 8εν μπορεί voc θεωρ-ηθεί «ΚΙΧLνο τομ(ιχ»,
ocφou προ-ηγ~θψιχν ΚOCL οcλλες προσποcθεLες, ~
•ΟUνέκ8οσ-η 8ε μετοcφριχσ-ης κιχt πρωτοτuποu έγLνε, γLoc νοc φσr.νεί ό σεβιχσμός τοu προς το έπ(σ-ημον κε(μενον τ-ϊjς
120
ΠΑΡΑΔΟΣΗ
ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
έκκλΥJσLΙΧς του ΚIXL νοc οcποκλεLσθε'i κοcθε
ύπόνοLΙΧ
YLOC
οcπόπεφοc νόθευσΥJς τοG [εροG κεψένου. 'ΈτσL στο ζ~ τΥJμΙΧ οcίιτο έπικροcτ'Υ)σε ~ &ποψΥJ τών 'Ανοcτολαών, ένώ ~
τοcσ'Υ) τών Δυηκών ~τοcν ά.πο τότε ~ ποcροcλεLψΎJ του πρωτοτύπου στlς έλλΥJνLκΕ:ς έκόόσεLς.
'Η ΜετοcφροcσΥJ, ποu πρlν οcπο τ~ν έκτύπωσΥJ τΥJς τ-Υ)ν εΙχε έπεξεργοcστεϊ: ό ίόLος ό ΛούκοcρΥ]ς, ocφou ό συντοcΚτΥJς τ'Υ)ζ είχε ΟCΠΟβLώσεL το
, Ανοcτολ-Υ) μόλLς μομφ~, on εϊνοcL
στοc
1633, οcρχLσε VOC Κυκλοψορε"i στ-Υ)ν 1645, συνοόευόμενΥJ όμως με τ-Υ)ν
έργο ένος κοcλβιν(ζοντοc ΠοcτρLοcρχΥ] και
ΟτL σuνόέεταL με τlς προποcγοcνόLσηκες ένέργεLες τών ΚαλβινLστών στ-Υ)ν
• Ανοcτολ~.
Το 'LόLO το κε(μενο τΎjς
ΜετοcφροcσΥJς, ~ γλωσσικ~ κoct θεολογLκ~ ά.ξ(οc τΥJς, οϋ7ε κοcν λοcμβοcνοvτοcν ύπόψεL, τότε τούλοcχLστον, yLocτ( προ
εi:χε ~ προέλεuσ~ τΎ)ς, ~ όποιοc οcρκοGσε
YLOC τ~ν κοcταόLΚΊ]
ΚIXL ά.πόpριψ~ τΎ)ς. τtς οcντιόροcσεις βέβαLΙΧ είχε προβλέψει καl ό '(όως ό ΛούκοcρΎ)ς, yLocτ( γνώρLζε καλοc τοc πνεύματα.
'Άλλωστε καt πρlν νοc γ(νεL ~ ΜετοcφρασΥJ, ό Γεροcσψος ΣπαρτοcλLώτΥJς εΙχε ά.νηόροcσεL σε μLoc τέτοLα tόέοc, όΥJλώ νοντας στοuς ΚαλβLνLστές, οη θεωρε"i τlς με7οcφροcσεις ((νεωτερLκοcςιι, όηλώνοντοcς κατΥ]γΟρΥ]ματικοc: «ούτε νuv έχω όοκψοcσαL, οϋη μετοc τ-Υ)ν έ:νωσιν, οcν ΚΙΧL γένοLτοη!
ΠpοτεLνεL μοcλLστα κocn οcλλο, οχL χωρlς σ'Υ)μοcσ(α, γLα7ί όε(χνεL τ-Υ)ν πατεpLκότΥJτΙΧ κocl ποcροcόοσLακότΎJτΟC του: έκόώσουν
ot
Noc
Πpοτεστοcντες πατεpLκοc κε(μενα. Το ύπο
νοούμενο έόώ εΙνοcL: Γιατ( όΕ:ν έκό(όετε χοcρΥ] τών 'Ελ λ~νων, γιοc τοuς όπο(οuς ένόLοcφέρεσθε, Ποcτέρες -κocn που ΚL, έκε(νους τους ένόLοcφέρεL, οcλλοc μLoc ΜετοcφροcσΎj
τΎjς Κ.Δ.- κocn που έσοcς tόLΙXLτεpoc συμφέρεL; Κατοc τον
Σπα.ρταλLώτΥJ οcύτό, πού τtς ΜετοcφροcσεLς, στην
ot Προτεστοcντες έπLζψοuν με • Οpθοόοξ(οc έπLτυγχοcνεταL με το
κ~ρυγμοc (έρμ"Υ)νε(οc) τΎjς ΓραφΎjς. Ε!χε &λλωστε συνεLόΊJ τοποL~σει ό πατρLοcρχΥ]ς 'Αλεξοcνόρε(ας πολύ κοcλοc αύτό,
121
ΜΕτΑΦΡΑΣΕIΣ ΑΓ. ΓΡΑΦΗΣ
ποu θοc ποcpοcτ-ηp~σει ό Κ. Δ-ημοcpίiς yιoc τ~ν έποχ~ έκείν-η: «'Η σuyypocφ~ βιβλίων στ~ν λοci:κ~ yλώσσοc όπωσό~ποτε όΕ:ν μποpοuσε νοc οcποβεr: πολu οcποτελεσμοcηκ~, ocφou το
μέγιστο μέpος τοu λocou ~τοcν ocypocμμocτo, ΚIXL σε οποιΙΧ yλώσσοc κocl &ν έβpισκε ypοcμμένο ένοc βιβλίο, θοc τοu ~τοcν
' 'λ -ηπτω>.I e:'ξ'ισου ocκocτoc Ό Σποcpτοcλιώτ-ης εΙνοcι ά.κόμ-η ό πpωτος, ποu θοc δποστ-ηpίξει,
on
OL
'Απόστολοι μΕ: το νοc ypοcψουν στ~ν
έλλ-ηνικ~ «οcπο ποcντος έθνους τ~ν τijς κpείττονος μεpίόος yλωττοcν» έξέλεξοcν, ύποypοcμμίζοντοcς έτσι τ~ν θεολοyι κ~ σ-ημοcσLΙΧ τijς έλλψικijς yλώσσοcς, ΚΟCτL ΠΟU θοc έποcνΙΧ λοcβει πλοcτύτεpοc ΚΙΧL έμφοcνηκότεpοc τον 19ο οcι ό Κων. Οtκονόμος. Τ~ν θέσ-η οcύτ~ τοu Σποcpτοcλιώτ-η θοc ε Ιχοcν ά.σφοcλως ύπόψ-η ό Μοcξιμος κoct ό Κύpιλλος, ypοcφοντοcς στον Πpόλοyό τους, ό μΕ:ν πpωτος
on
«ό Θεος έποcpοc
κίν-ησεν &νόpοcς εύσεβεr:ς, όιοc νοc έpμΥ]νεύσουν τ~ν θεία.ν ypα.φ~ν εtς όλες τΕ:ς yλώσσοcις τοu κόσμου», ό όΕ: όεύτεpος
"
οτι
'θ ε «ΚΙΧ
' y λ ωσσοc
~ ξ σο
oc'ζ ει
' uμνει ' -
ΚΙΧL
'
τον
Θ ' ~ ' "εον», οεχο-
μενοι έμμεσοc τ~ pιζικ~ όιοcκpLσΥJ οcνοcμεσοc στ~ν κοcθομι λοuμένΥJ τijς έποχijς τους (τοc pωμοc(ικοc) κocl τ~ yλώσσοc τijς Γpocφijς (Κοιν~).
'0
ΛούκοcpΥJς όΕ:ν εΙχε τtς κοcτοcλλΥJλες θεολοyικΕ:ς
προϋποθέσεις, yιoc νοc κοcτοcλοcβει,
on
~ ΜετοcφpΙΧσΥJ τijς
Κ.Δ., κοcθεοcuτ~ν νομψοΠΟLΥ]μέν-η όpθοόοξοεκκλΥJσιοcση κοc, έκόιόόμενΥJ οcπο τ~ν 'Ολλοcνόικ~ Κυβέpν-ησ-η κocl έν τοcσσόμεν-η
στο πpοποcyοcνόισηκο σχέόιο των
Κοcλβινι
στων, μΕ: τ~ν ποcν-ηyυpικ~ κοcτοcξίωσ-η μοcλιστοc τοu Οt κουμενικοϋ
(=
τοu πpώτου
Ρωμοc(ικου)
Ποcτpιοcpχε(ου,
μόνο τ~ν ξένΥJ πpoπocyocνόoc μποpοuσε νοc βοΥJθ~σει, ~
όποίοc έτσι τοcσσότοcν ύπο τ~ν εύλοyίοc τοu ΈθνοcpχΥJ των ΡωμΥJων. ·Η Μετοcφpοcσ-η, ύπο τlς τότε πpοuποθέσεις,
έξuπΥJpετοϋσε τ~ν &σκΥ]σ-η πpοσΥJλuησμοu, yιοcτ( μΕ: α.ύτ-;, ~ ~ ' ' "Ελλ ΥJνΙΧς ·.,ν οιοοcσκοτοcν ο
' '
'
'
'
νοc οcποκpουει τ-ην ποcτεpικη
122
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
ποcροcόοσ~ του ΚOCL νΟC ποcροcόέχετοcL, κα.τοc τ-Υjν ΚΙΧλβLνLΚ-Υj όLόοcσκα.λ(α. ώς
όρθό,
μόνο ο,η ύποcρχεL στ-Υ)ν
"Άλλωστε το β' &ρθρο τ-Υ)ς ιιΛουκοcρεLΙΧζ))
όLΙΧΚ~ρυττε: ιι(πLστεύομεν) εrτοc τ-Υ)ν τ-Υjς
Γροcφ~.
• Ομολογtοcς
• Ιεροcς
Γροcφ-Υ)ς
μοcρτυρtοcν πολλ(J} μοcλλον οcνωτέροcν εtνΙΧL τ-Υjς ~ν κέκτΥJτΙΧL +ι
Έκκλησtοc)). ΜΕ: οcύτΕ:ς τtς προϋποθέσεLς όΕ:ν εϊνοcL περίεργο το
γεγονός, οη +ι ΜετοcφροcσΥ) τοu Μ. Κα.λλLπολtτ-η, ποcροc τη
γλωσσικ~ τΥJζ κομψότψοc ΚΙΧL τοc οcλλοc προτερ~μοcτοc τΥJς, οcπορρίφθΥ]Κε &πο το 'LόLO το ΠοcτρLοcρχεr:ο, ποu τ-Υ)ν όΥJ μωύργφε. EtόLΚOC η σύνοόος τοu Ία.σ(ου οcνα.ίρεσΥ)
τΎjς
ΛουκοcρεLΙΧζ
• Ομολογία.ς,
( 1641/2)'
στ-Υ)ν
&φα.φεϊ
κοcθε
έρεLσμοc γLoc τ-Υ)ν ΜετοcφρΙΧσΥJ τοu Μα.ξίμου, ποu όΕ:ν εΊ:χε κυκλοφορ+ισεL
&κόμΥ].
Στην
&να.tρεσΥJ
μοcλLστα. τοu β'
&ρθρου τ-Υjς · 'Ομολογία.ς προστιθετα.ι +ι χα.ροcκτΥ]ρtσηκη φροcσΥJ: ιιτ-Υ)ν ά:γίοcν Γρα.φην γυμνην έξΥ]γ~σεων των τ-Υ)ς ΈκκλΥJσtα.ς ά:γίων Ποcτέρων όεχόμενος)) (όΥJλα.ό-Υ) ό Λού κα.ρ'Υ)ς ), ύποόΥJλώνοντοcς έτσL τον οcνηποcτερLΚΟ- οcνηποc
ρα.όοσLΙΧΚΟ χα.ροcκτ~ροc τ-Υ)ς τυπωμένΥJς ~όΥJ Μετοcφροcσfις του κα.t &πορρίπτοντά:ς τψ πρtν &πο τ-Υ)ν κυκλοφορία. τΥJς, ποu οcνοcμενότα.ν οcπο σηγμ+ι σΕ: σηγμ~.
'0
όεLνος μοc
λLστα. ποcρα.όοσLα.κος θεολόγος ΜελέτLος Συρίγος θοc ά.νοc λοcβεL τ-Υ)ν πολεμLΚη ένα.ντtον τΎjς Μετα.φροcσεως μετοc την κυκλοφορία. τΥJς, όπως έκα.με τ:οcλα.ιότερα. ό Ρουσά:νος γιοc το (("Α νθος>Ι τοu Κοcρτοcνου.
'Έμμεσα. κα.τα.όικοcσθΥJκε +ι Μετοcφρα.σΥJ κα.t στ-Υ) σύνοόο των
• Ιεροσολύμων
τοu
1672.
ΦτοcνεL μοcλιστα. σε σΥ]με'Lο
+ι σύνοόος νοc όεχθε'i: (έμμεσα.) ΚOCL την οcπα.γόρευσ'ΥJ τ-Υjς tόLωηκ-Υjς &νοcγνωσΥJς τ-Υ)ς Γροcφ-Υjς, περιλα.μβοcνοντα.ς στα Πρα.κηκοc τΥJς τ-Υ)ν 'Ομολογίοc τοu ποcτρ. ΔοσLθέου, ποv ά.να.φέρετΙΧL ρψοc στο θέμα.. ΔΥJμLούργ'Υ)σε έτσL ΕνΙΧ ΚΙΧΚΟ προΥJγούμενο, ποu θοc βρεϊ συνέχεLΙΧ μόλLς μετοc &πο λίγα. χρόνLα.. Στοc
1723,
ό ποcτρ. Κων/λεως 'Ιερεμία.ς Γ' μοcζt
123
ΜΕΤΛΦΡΛΣΕΙΣ ΛΓ. ΓΡΛΦΗΣ
μΕ: τοuς οcλλους Ποcτριοcρχες τΎjς 'ΑνοcτολΎjς κocl
8
ΜΥJ
τροπολ(τες οcποcγόρευσοcν έκ νέου ΚIXL οcύτ~ τ-Υ)ν οcνοcγνωσΥ) τijς 'Α γ. ΓροcφΎjς οcπο το Λοcό. Βέβοcιοc οcύτο το μέτρο, ποlι όε(χνεL τον σοcλο, ποu προκλ~θΥJΚε οcπο τ~ν Μετοc φροcσΥ) τοu
Μοcξ(μου,
έ:μεινε ΚΙΧLpLΚΟ
(zeitbedingt) ΚIXL
προσωρινό, χωρlς νοc λοcβει ποτΕ: μόνψο, κοcθολικο κocl ύποχρεωηκο χοcροcκτ~ροc.
.,. Η τοcν
ένοc μέτρο &μυνοcς τΎjς
Όρθοόοξ(οcς, έπιβοcλλόμενο οcπο τtς περιστοcσεις. Γιοc τον προβλΥJμοcησμό μοcς έόω έχει ένόιοcφέρον,
ότι ~ πρώτΥJ έποcνέκόοσΥ) τΎjς ΜετοcφροcσΥJς έγινε (&πο δυτικοuς κίικλοuς) το
1703
ροcφεlμ
τοu ΜυηλΥJνΙΧLΟυ» κoct ιιέξόόοις τοu
• lερομονοcχου
στο Λονόtνο, ιιόιορθώσει Σε
'Αγγλικοcνικοu Κλ~ρου». Γιd πρώτη φορd tκδιδόταν ή Μετά φραση χωρiς τό πρωτότυπο. "Ενοc χρόνο ύστερότεροc ό Ποc
τριοcρχΥ]ς Γοcβρι~λ Γ', μετοc τ-Υ) συνοόικ-Υ) κοcτοcό(κΥJ τΥJς, θοc τ-Υ)ν ποcροcόώσει στο πuρ. ΣΕ: έγκuκλιο ποcτριοcρχικ-1) ~ ΜετοcφροcσΥJ κοcτοcόικοcζότοcν μΕ: τ-Υ)ν οctηολογ(οc: ιι&τε πε
ρLττΎjς οϋσΥJς κocl οcνωφελοuς». ΠεποιθΥJ~ μοcς είνοcι, ΟτL το πρwτο έπιθετο οcνοcφέρετΙΧL στ-Υjν έκόΟσΥJ (ποcλι ΟCΠΟ ξένες όυνοcμεις) το όΕ: όεuτερο στ-Υjν ποcροcλειψΥJ τοu πρω τοτuπου. Γιοcτt προcγμοcη, &ν όποιοcό~ποτε ΜετοcφροcσΥJ όΕ:ν οcνηστοιχε~ σε κοcποιο συγκεκριμένο πρωτότυπο
(ot
εtόικοl έρμΥ]νευηκοt ξέρουν τ( σΥ]μοc(νει οcύτο γLoc τ-Υ)ν
Α.Γ.) ΚIXL μοcλιστοc στο ποcροcόοσιοcκο κε(μενο τΎjς Όρθό
δοξΥJς 'ΑνοcτολΎjς (Κε(μενο ΜεγοcλΥJς ΈκκλΥJσLοcς), ποιοc οuσιοcστικ-1) ύπ'Υ)ρεσ(οc προσφέρει, οχι μόνο έκκλΥJσιοcσηκοc λεLτουργικοc, &λλοc &κόμΥJ κocl έπιστΥJμονικοc;
Mtoc κοcθο
ποιοό~ποτε τρόπο ιι&πολελuμένψ χρ~σΥ) τΎjς Μετοcφροc σεως τΎjς Α.Γ. -όποιοcσό~ποτε- στ~ν ΈλλΥJνLκ~ Έκ
κλφ(οc, ποu έχει τ-Υ)ν εύλογ(οc νοc έχει στ-Υ) γλώσσοc τΥJς το πρωτότυπο τΎjς Κ.Δ. όΕ:ν μπορεΊ: ποτΕ: νοc βρε~ όLκοc(ωσΥJ.
Αύτο θοc εΙνοcι ένοc &πο τοc βοcσικότεροc έπιχεφ~μοcτοc τοu Κων. Οtκονόμου τοu έξ Οtκονόμων τον 19ο octώνoc.
124
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
Δ'
• Απο το 1723 ΚIXL γtoc ένοc όλόκληρο octώνoc το πρό βλημοc τΎjς Μετοcφροcσεως Μοcξ(μοu όΕ:ν &ποcσχόλησε την
ΈλληνLΚη
Έκκλησ(οc.
'Άλλωστε μετοc το έτος
1710
(νέοc έκόοσΊJ τΎjς Χοcλλης) όΕ:ν ξοcνοcεκόόθψε η Μετοc
φροcσΊ) ocuτ~, ποcροc μόνο μετοc ΟCΠΟ έκοcτο ΟCΚρtβώς χρόνtΙΧ
(1810,
Λονό(νο οcπο τ-Υ)ν
BFBS).
Τον 19ο ομως octώνoc θοc
&νοcνεωθε"L η έρtόοc μΕ: &φορμη τtς μετοcφροcσηκΕ:ς ένέρ γεtες ένος Προτεστοcνηκοϊί
'Οργοcνtσμοu, τΎjς ΒtβλtκΎjς
• Eτoctpε(ocς τοϊί Λονό(νοu (British and Foreign Bible Society) . • Η προσποcθεLΙΧ τijς Β. Ε. κοcτοc τον 19ο iXt. γtoc μετοc φρΙΧσΊ) τΎjς Α. Γ. στην νεοελληνtκη ε Iνoct &νοcπόσποcστοc σuνόεόεμένΎJ μΕ: τ1.ς γενtκότερες έπtόtώξεtς τών Προτε
στοcνηκών 'Ιεροcποστολών ξο
κόσμο.
Βtβλtκών
•Η
'LόρuσΊ)
(Missions)
όίλλωστε
στον έλλΊJνορθόόο
τών
Προτεστοcνηκών
Έτοcφεtών, μΕ: πρώτΎJ την
B.F.B.S. (1804),
σuμπ(πτεt χρονtκοc μΕ: τ-Υ)ν ένεργοπο('Υ)σ'ΥJ τοϊί tεροcποστο λtκοu ζ~λοu τοu &γγλοοcμερtκΙΧνLΚΟU
Προτεστοcνησμοu,
ποu εΙχε οcνοcζωπuρΊ)θε"L οcπο τοc τέλΊ) τοu
18ou oct.
βοcσεt
είόtκών θεολογtκών κoct πολtηκοκοtνωνtκών προϋποθέ σεων. Στ-Υ)ν ΚLνΎ)σ'Υ) ocuτ-Yj η
. Α γ.
Γροcφ~, μονοcόtκ-Υ) ΠΎ)γ-Υ)
πίστεως γtoc τον προτεστοcνηκο κόσμο, έποctξε ένοc σΊ) μοcντtκο ρόλο .• Η οcποκλεtσηκ~ προβολ~ ΚIXL οcύτόχρΊ)μΙΧ οcπολuτοποίΊJσΊJ τΎjς ΓροcφΎjς σε βοcρος τών τοπtκών έκ κλΎJσtοcσηκών ποcροcόόσεων
ό'Υ)μtοuργοuσε προϋποθέσεtς
κοcτοcστοcσΎJς ένότψοcς, ώς προοόοπΟLΎ)σΊ) μtιΧς εuρύτερ'Υ)ς
ποcγκόσμtοcς ένότψοcς μέσοc στ-Υ) Μετοcρρύθμtσ'Υ).
•Η
έπt
κροcτφΊ) όΕ: μtιΧς Μετοcφροcσεως τΎjς Α.Γ., μΕ: τ-Υ)ν έγκρtσΊJ μοcλtστοc τΎjς τοπtκijς
'ΕκκλΎJσία.ς,
κuρtος
στόχος τijς
Β. Ε. ποcντοτε, όΊ)μtοuργοuσε &ρtστες προϋποθέσεtς γtιΧ τ-Υ)ν οcνοcπτuξΎJ τοu σχεό(οu τών προτεστοcνηκών
• Ιεροc-
125
ΜΕΤΛΦΡΑΣΕΙΣ ΛΓ. ΓΡΛΦΗΣ
ποστολικών 'Ετοcφειών -κoci. τijς Ίόιοcς τijς Β.Ε.- μΕ:
τi)v οcνετΥJ όιοcκ(νΥJ~ τών Lόεών τους μέσω τών Lκοcνό τοcτων Προcκτόρων κocl τών πολυοcριθμων έντuπων των. Ή οcνοcγεννΥ]μένΥJ με την έποcvοcστΙΧσΥJ τοίί
μικρi)
1821
'Ελλοcόοc τρ&βΥJξε τ-Υ)ν προσοχ-Υ) των όιοcφόρων Προτε στοcvτικών 'lεροcποστολικών 'Ετοcφειών, yιοcτ( πρόσφερε πρόσφορο έ:όοcφος όχι μόνο στi) όιεθνi) όιπλωμοcτ(οc, ά.λλοc κocl στlς όυτικΕ:ς προσΥJλυτιστικΕ:ς ένέρyειες,
ot
όπο"iες
κοcτω ΟCΠΟ τΟ θρΥ]σκευτLΚΟ μοcνόuοc ~ ποcροcλλΥJλΙΧ μΕ: τοc
\
θ ρΥ]σκευτικοc
>
~
~I
I
ενοιοcφεροντοc
συνεουοc
ζ
οcν
\
κοcι
πο
λ
\
ι τικ ες
σκοπιμότΥJτες, στο εύρ,)τερο πλοc(σω των όροcστΥ]ριοτ~ τωv τijς όυτικijς όιπλωμοcτ(οcς στ-Υ)ν 'Ανοcτολ~. ΕΙνοcι όΕ:
χοcροcκτΥ]ριστικό, ΟτL τον 19ο οcι έφοcρμόσθΥJΚε μΕ: περισ σότερΥ] πλΥ]ρότψοc ΚIXL μεyοcλUτερΥ] έπιτυχ(οc το κοcλβινικο σχέόιο τοu 17ου ΙΧLώνοc: έκό(πλω~ έκποcιόευτικοu προ
γροcμμοcτος
μΕ:
τ-Υ)ν
'Lόρυ~
προτεστοcντικών
σχολε(ων,
διοcόοσΥJ προτεστοcντικών βιβλ(ων- έντuπων κιχ!. έκπόνΥJ~ ΜετοcφροcσΥ]ς τijς Α. Γ., μΕ: στόχο τ-Υ) ν έλεύθερΥJ κuκλο
φορ(οc τΥJζ (μΕ: έκΚλΥJσιοcστικ-Υj ~ στ-Υjν OCνocyΚY] πολιτικ-Υj
οcδειοc} κocl εισοcyωy~ τΥJς στοc σχολε"iοc, όχι μόνο τοc όικοc τους ά.σφοcλώς, οcλλοc κocl στοc κροcτικοc. 'Έτσι ~ Μετοc φροcσΥJ τijς Α. Γ. σuνόέθΥJκε ά.πο τ-Υ)ν πρώτΥJ στιyμ-Υ) μΕ: τ-Υ) ν
ά.vοcπτuξΥ] τοu σχεό(οu yιoc τον έκπροτεστοcντισμο (με τοcρρύθμισΥJ) τijς Έλλοcόικijς ΈκκλΥJσ(οcς, ποu ~τοcν ά.ρ χικοc τούλοcχιστο ό βοcσικος στόχος. Πρώτο στοcόιο στ-Υ)ν έκό(πλωσΥJ τοu σχεό(οu τijς Β. Ε.
yιoc μιοc νεοελληνικ-Υ) ΜετάφροcσΥJ τijς Α. Γ. uπijρξε ~ μετοcφροcστικi) προσποcθειοc τοu Μψροπολ(τΥJ Τορνόβου
(Bouλyocρ(ocς) 'lλοcρ(ωνοc.
'Η έκλοy~ τοίί ά.ρχιμοcνόρ(τΥJ
ιiκόμΥJ (1818) Ίλοcρ(ωνος, κλΥ]ρικοu μΕ: σΥJμοcντικο κύρος στοc Ποcτριοcρχε"iοc, ώς μετοcφροcστοu, όΕ:ν ~τοcν &σχετΥJ μΕ:
τi)v έπιό(ωξΥJ τijς Β.Ε. νοc λοcβει ~ Μετοcφροc~ τ-Υ)ν έ:yκρι0""1) τοίί Οικοuμενικοu Ποcτριοcρχε(οu, ώστε νοc ποcρουσιοc-
126
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
ζετα.L
σοcν ύπόθεσΊ)
εύνόψες σuνέπεLες
τijς
'Ανα.τολLκ'Υjς
'ΕκκλΊ)σία.ς,
μΕ:
τ~ν ολΊ) 8pοcσΊ) τ'Υjς Πpοτεστα.ν
yLoc
ηκ'Υjς 'lεpα.ποστολ'Υjς, ιiλλΟC κα.Ι. τ'Υjς 'C8Lα.ς τ'Υjς 'Ετα.φεία.ς.
Ε!να.L χα.pα.κτΊ)pLσηκό, οτL όΕ:ν έyLνα.ν όεκτΕ:ς ιiπο τ~ν έλλΊ)νLΚ~ πλεupοc
OL
ιiκόλοuθες όύο πpοτοcσεLς των "Αy
yλων: νοc κuκλοφοpΊJθε~ ~ Μετοcφpα.σΊJ χωpl.ς το πpωτό τuπο
(πα.λα.Lο
πpοτεστα.νηκο α.'( τΊ)μα. Ί)όΊ) ιiπο τον
17 ο
α. ι) κα.Ι. νοc yίνεL ~ μετοcφpα.σΊ) -rijς ΠοcλΙΧLΟCζ ΔLοcθ~ΚΊ)ζ ιiπο το έβpοctκό, ΠΙΧpοcμεpLζομένοu τoiJ έπLσ~μοu κεtμένοu τ'Υjς 'ΑνοcτολLκ'Υjς ο
I.
Στ~
• ΕκκλΊ)σίοcς,
σuνοcφεLΙΧ
πpωτος ό
8Ί)λΙΧό~ τ'Υjς Μετοcφpοcσεως των
οcύτ~ πpέπεL νοc σΊ)μεLώσοuμε, ΟτL
'Αό. Kopocijς
( 1808)
ύπέόεLξε στ~ Β. Ε. νοc
ιiνοcλοcβεL τ~ν μετοcφpοcσΊJ κocl. τijς Π.Δ. κocl. μοcλLστοc όχι ιiπο το ιiνεyνωpLσμένο κείμενο τijς 'ΕκκλΊ)σίοcς του, ιiλλοc οcπο το έβpοc"iκό, «όLOC νοc ποcύση ~ εύλοcβεLα. πpος τ~ν έν χp~σεL μετοcφpοcσLν», οπως έypοcφε στον Α. ΒοcσLλε(οu! 'Η μετοcφpοcστικ~ έpyocσίoc τοu
pώθψε κocl.
'Ιλοcpίωνος όλοκλΊJ
yLoc τ~ν Π. κocl yLoc τ~ν Κ. ΔLοcθ~ΚΊJ, ε!χε
όμως ιiπpοσόόκψες πεpιπέτεLες. 'Η μΕ:ν ΜετοcφpΙΧσΊJ τ'Υjς ΠocλocLocς τελLκοc ιiποppίφθΊ)κε ιiπο τ~ν Β.Ε., yLocτί έπL κpοcτΊ)σε
( 1825)
~ ποcλοcLότεpΊJ ύπόόεLξΊ) τοu Kopα.ij νcΧ
yίνεL νέοc μετοcφpΙΧσΊ) «έκ τοu έβpoctΚOU» .• ΑνοcλοyΊ) ομως
τύχΊJ ε!χε κocl. ~ ΜετοcφpοcσΊ) τ'Υjς Κ.Δ., ποu όΕ:ν tκοcνο ποίΊJσε τ~ν
• Ετοcφείοc
λόγω τοu πεpLφpοcσηκοu τΊ)ς χoc
pocκτ~poc, ποu -:-'1)ς έόLνε πεpLσσότεpο τ~ν μοpφ~ πεpL φpοcστικijς έpμΊ)νείοcς. 'ΈτσL, ιiποκοcλύφθψε, οη +ι Με τοcφpα.σΊ)
τοϋ
πpόσχΊ)μΙΧ,
YLOC
'lλοcpίωνοc
όΕ:ν
ιiποτελοuσε
πocpoc
οcπλο
νοc έπLτύχεL ~ Β.Ε. τ~ν ιiπόσπΙΧσΊ) τijς
πocτpLocpχLκijς ιiόείοcς οχL μόνο
YLOC
τ~ν έλεuθεpΊ) κuκλο
φοpίοc τijς Μετά.φpοcσΊ)ς, ιiλλοc κocl. ολοu τοu έpyou τΊ)ς στ~ν
yLoc τ~ν όLεuκόλuνστ, •Ανοcτολ~. "Οτοcν ~ έyκpLσΊ)
ύποόείχθΊ)κε ιiόuνα.-:-ΊJ, τότε ιiποppίφθΊ)κε κocl. ~ Μετά. φpΙΧσΊ), ~ όπο(οc, πέpοc ΟCΠ' ολοc τοcλλοc, όΕ:ν έκπλ~pωνε ίtνα.
127
ΜΕΤΑΦΡΛΣΕΙΣ ΛΓ. ΓΡΛΦΗΣ
βιχσαο σκοπο του Προτεστιχντισμου, τ~ν εtσιχγωγ~ ό-ηλ. του προτεστιχντικου κιχνόνιχ στ~ν 'Ελλ-ηνικ~ 'Εκκλ-ησίιχ.
Ε'
Ot
πολιτικΕ:ς έξελtξεις στον έλλιχόικο χ6ψο έ:στρεψιχν
τ~ν προσοχ~ τ~ς Β.Ε. στ~ν έλεύθε:ρΥJ Έλλοcόιχ. 'Έτσι έπιχε:φ~θψε: νέα με:τά.φριχσ-η όλΥJς τ~ς Α. Γ. στ~ν οcγγλο κριχτούμε:ν-η Κέρκυριχ, γιοc τ~ν e:uκoλYJ όιοcόοσ-η τ~ς όποίιχς κιχ!. στ~ν
'Ελλοcόα θοc ~τιχν ιiρκετ~ τώριχ ~ ε:ϋνοιιχ όχι
τόσο ·6jς Έκκλ-ησίιχς, οσο τ~ς Πολιτε:ίιχς. Πρόκειται γιοc τ~ν Με:τά.φριχσ-η, ποu έμεινε γνωστ~ μΕ: το ονομιχ τοu βιχσικοu 'ΈλλΥJνιχ με:τιχφριχστ~, τοu Διιχκόνου (τότε:) κιχ!. Κιχθ-ηγψ~ τ~ ς
'Ιόνιιχς
Άκιχό-ημίιχς, Ν ε:οφύτου Βά.μβιχ,
πιχρόλο ποu έ:λιχβιχν μέρος σ' ιχύτ~ν κιχt όίλλοι, 'ΈλλΥJνε:ς κιχ!. "Αγγλοι.
τοu
1838,
'Η έργιχσίιχ όλοκλΥJρώθψε: τον Αϋγουστο
ιiπο το
1832
όμως όίρχισε: νοc κυκλοφορεΊ:
τμ-ημιχτικοc ~ Με:τά.φριχσΥJ πρωτιχ τ~ς Π.Δ. Το
1850/51
κυκλοφόρ-ησε: ~ πρώτΥJ έπ[τομΥJ έ:κόοσ-η όλόκλΥ]ρΥ]ς τ~ς Με:τά.φριχσ-ης,
'Η έκε:[ν-η
Π. κιχ!. Κ.Δ.
Με:τά.φριχσ-η Βοcμβα, συγκρινόμε:νΥJ ποιοτικοc μΕ: τοu
• Ιλιχρ[ωνιχ
ύστερε:'!: σΥ]μιχντικά..
'Όχι
μόνο
γλωσσαοc (~ τοu 'Ιλιχρίωνιχ ε:ίνιχι 'ίσως ~ κιχλύτε:ρ-η οcπ'
ολε:ς τ!.ς πιχλιχιότε:ρες με:τιχφροcσε:ις τ~ς Α.Γ.), οcλλοc κα!. στ~ν ιiκρίβε:ιιχ τ~ς έ:κφριχσ-ης. 'Η Μετά.φρασ-η τοu 'lλα
ρί.ωνιχ ~ταν κιχρπος τ~ς έλε:ύθε:ρ-ης έργιχσίιχς τοu Σινιχtτη
Μονιχχοϋ, κιχt στ~ν ούσίιχ έρμΥ]νε:υτικ~ πιχροcφριχσ-η μΕ: ιiπόλυτ-η πιστότ-ητιχ στ~ν πιχτε:ρικ~ πιχρά.όοση. 'Η Με: τά.φριχσ-η Βά.μβιχ, ιiντίθετα, ε!νιχι μιοc ξερ~ κιχt οχι πά.ντιχ
έπιτυχ~ς με:τιχγλώττισ-η τ~ς π-ηγ~ς -ΔΕ:ν λέμε:: του πρωτοτύπου, γιιχτ[ ώς προς τ~ν Π.Δ. όΕ:ν έ:γινε ιiπε:υθείιχς
ιiπο το έβριχ·ι:κό, ιiλλοc κuρίως ιiπο ξένες με:τιχφροcσε:ις του
128
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
έβρα:Cκοu ΚIXL προσοcρμόσθψε μετοc γλωσσικοc προς το κείμενο -:ων Ο'. Γι' οcύτο κoct συχνοc γ(νετοcι περισσότερο
όυσνόψΥJ ΚIXL ά.πο το 'CόLO το πρωτότυπο.
Koct &ν ά.κόμΥ]
8Ε:ν έχει σκόπψες ποcροcχοcρά.ξεις, πρόκειτοcι γιοc φυτό, που μετοcφυτεύθΥJΚε στον έλλοc8ικο χωρο. Γιοc νοc χρ-ησψο ποι~σουμε όΕ: τ~ν έπιτυχΥj έκφροcσΥJ τοu Εύλογ(ου Κου ρ(λοc, ιι ... το ϋόωρ έλ~ψθΥJ ούχt έκ κοcθοcροcς π-ηγ"Υjς, ά.λλοc έκ τεθολωμένων κoct ά.κοcθά.ρτων ρυοcκ(ωνη.
"Άλλωστε κoct
μόνο ~ ά.ποβολ'Υ) των όευτεροκοcνονικων βιβλίων τΎjς Π.Δ.,
"':OC
όποίοc ~ Έκκλησ(οc μοcς περιλοcμβά.νει στον κοcνόνοc τΎjς
Α. Γ., κοcθιστοc τ'Υ) Μετά.φροcσΥJ κoct 8ογμοcηκοc έπιλ~ΨΨΥJ· 'Επειό'Υ) όΕ:
έξυπ-ηρετοuσε τοc σχέδιοc των ξένων θρ-η
σκευηκi;)ν προποcγοcνόων, έγινε -ή Μετά.φροcσ-η οcύτ'Υ) ολο τον 19ο octώνoc -ΚΙΧL οcύτο συνεχ(σθΥJΚε ΚIXL στον 20ο οργοcνο στΟC χέριΙΧ οχι μόνο των ποικιλώνυμων οcμερικοc
νικων ΚΙΧL εύρωποc'Cκων προτεσ-:οcντικων όμοc8ων, ά.λλοc ΚIXL οcύτων των οcύ-:οκοcλοuμένων
(( Μοcρτύρων
τοu
• Ιεχω
βοcη ~ ιιΧιλιοcστων». Αύτο ε!νοcι ά.ρκετό, γιοc νοc όικοcιο λογ~σει τον ά.ντιεκκλ-ησιοcστικο χοcροcκ-:~ροc, που -ή Μετά. φροcσ-η οcύ-:'Υ) στ'Υ) συνε(8-ησΥ] τοu όρθοόόξου Λocou προσ
έλοcβε. ΣΕ: τελευταίοc ά.νά.λυσ"Ιj μποροuμε νοc ποuμε, οτι +ι Με-:ά.φροcσ"Ιj οcύ-:~ έγινε περισσό-:ερο, γιοc νά έξυπ-ηρε-:γ; θοuν ο ί ά.νάγκες των Μισσιονοcρ(ων στ~ν πολύποcθη αύ-:Υ; γωνιcΧ τΎjς γΎjς, πocpoc γιcΧ νοc γνωρίσει ό Λοcός μας το θείο λόγο.
Οί Μισσιονά.ριοι τΎjς Β.Ε. ά.νέμενοcν βέβοcιοc ά.ντι-
8ροcσεις ένοcντ(ον -:Ύjς Μετοcφροcσης Βοcμβα, κυρίως γιοc-:t έγινε
ά.πο το έβροc'Cκό, ποτΕ: ομως όΕ:ν μποροuσοcν νοc
φοcντασθοuν, δη -ή ά.ντΕορασ-η θοc προερχό-:αν ά.πο τ~ν 'lερcΧ Σύνοδο, ιιά.ριστ(ν8Ί)ν» έκλεγμένη, ποu ύπο -:ο κα
θεστwς τΎjς πολιτεLΟκροcτ(ας 'Ε κκ λ rισιοcς '
' στα
~ ') σιοικηηκοc
(ό βοcσιλιcΧς κεφαλ'Υ) -:Ύjc:
... rιταν
'
'
'
ουσιαστικα οcιχμοc'λ ω-:'f;
τijς Πολιτε(οcς κιχ(, κατcΧ μ(οc έ:κφροcσ-η -:Ύjς έποχ"Υjς, ιικω-
129
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΑΓ. ΓΡΑΦΗΣ
cpocλocλψ>.
"Άλλωστε, ένω στ-Υjν
Πόλη έπιόιώχθΥ]Κε νοc
έμφοcνισθεr: ~ Μετοcφροcση τΎjς Α.Γ. ώς ύπόθεση τΎjς Έκ κλησίοcς, στ-Υjν 'Ελλοcόοc κυκλοφορ-ήθψε ώς ίόιωηκ+ι ύπό θεση μιοcς ξένΥJς 'lεροcποστολικΎjς 'Ετοcιpε (οcς, έ:στω κocl.
ocv συνεργοcσθΥJΚΟCν • ίπijρχε ομως στη
σ'
οcύτ-Υjν κocl. όρθόόοξοι
της Έλληνικijς Έκκλησίοcς» τοu συγκροτοuσε
τl.ς
"ΕλλΥJνες.
((Διοcκ'ήρυξιν περl. τΎjς ά.νεξοcρτησίοcς
ά.ποcροc(τΥJτες
1833
ένοc σΥJμεr:ο, ποu
γιοc τ-Υjν
έπέμβοcση τΎjς
Συνόόου προϋποθέσεις. "Ήτοcν το &ρθρο
11,
ποlι έ:όινε
στ-Υj Σύνοόο το όικοc(ωμοc νοc έποcγρυπνεr: ((Περl. το περιε
χόμενον των είς χρΎjσιν τΎjς νεολοc(οcς κocl. των έκ τοu Κλ-ήρου προσόιωρισμένων κocl. περl. θρΥ]σκευτικων ά.ντι κειμένων πpοcγμοcτευομένων βιβλίων». ' β oc Β οcμ
"
'
'
~ οχι μονο οιοcκινιοτοcν ε'λ ευ'θ εροc,
Kocl. ~ Μετοcφροcσ'Ι) \ σχοoc'λλ'oc κοcι\ σοcν
λικο βιβλίο χρ'Υ)σιμοποιότοcν. τ ο μόνο λοιπόν, ποu χρειοc ζότοcν, ~τοcν +ι όΥ]μιουργίοc θορύβου, ποu θοc προκοcλουσε
'
τΥJν
' '
επεμ β οcσ'Υ)
-
της
Σ υνοοου. '~ Κ οcι'
' '
~' ο::ν
οcυτο
ΥJτοcν κιχ θ ο'λ ου 7
όύσκολο στ-Υjν +ιλεκτρισμένη ά.τμόσφοcιpοc τΎjς έποχΎjς. Τον Μά'Lο του
1834
κυκλοφόρrισε στ-Υjν
Μετοcφροcση τοu βιβλίου του του Να.υπλίου
(( Σωτ-Υjρ»
'Hσoc·toc.
3ΊJμοσιεύθrικε
• Ελλοcόοc
~
Στ-Υjν έφΥJμερίόα
( 1834)
((ά.νώνυμος
κocl. ά.νυπόγρα.φος προκ+ιρuξις», ποu όιοcφ-ήμιζε τ-Υj νέα.
Μετοcφροcσrι. Σ+ιμερα. ξέρουμε, οτι το κείμενο προερχότα.ν ά.πο τον ά.ντιπρόσωπο τΎjς Β. Ε. στ-Υjν 'Ελλοcόα. Η. η.
Leeves. ΜΕ: ά.φορμ-Υj το όημοσίεuμοc α.ύτο έ:γρα.ψε όΎJμόσια. έvοcντίον τΎjς Μετα.φροcσεως ό tεροκ'ήρυκα.ς Γερμα.νός, ά. γωνιστ-Υjς τΎjς
'Επα.νοcστα.σΎJς κα.Ι. κα.τόπι στενος συνερ
γοcτΊJς του Κ. Οίκονόμοu κ α. Ι. έκόότης τΎjς (( Εύα.γγελικΎjς
Σοcλπιγγος», βα.σικου όργοcνοu έναντίον των Μισσιονα.l .<~evcs ΊJ' Μ ετα.φρα.σ'Υ) ' ~, οεν
~ ' ρι, ων. Μ ετα.' το' οημοσιευμα. του
~τοcν πιοc ίόιωηκ+, ι)πόθεσ'ΥJ των Μισσιοναρίων, ά.λλοc είσέόυε στ+ι ζω'fι του έλλψικου Λα.ου, ό όπο'Lος εrχε το όικοcίωμα. νοc ά.μuνθεL. • Η άρθρογραφία. ':'ου Γερμα.νοϊί
130
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣ/1
έπe:σ-ήμαινε τα ά.κόλουθα σΎJμεϊ:α: α) Σκοπος τΎjς Μετα φpάσεως ~ταν ό πpοσΊJλυτισμός β) ~ άνηκατάστασΊ) τοu
κειμένου των
ο'
μΕ:
το έβρα·cκό ~ταν ά.νωφελ~ς καt
έπιζ-ήμια· γ) ~ ΜετάφpασΊJ δΕ:ν ~ταν ά.ναγκαία καt δ) ~ άνάλΊJΨΊJ αuτου τοu εpγου άπο έξωελλψιχοuς παpάγον τες ~ταν lίποπτΊJ.
Σχεδον ταυτόχpονα &ρχισε ~ άντίδpασ"Υ) έναντίον τΎjς Μεταφpάσεως, έ:μμεσα δΕ: καl των Μισσιοναpίων καl των έλλ-ήνων συνεργατων τους, καt στο κλίμα τοu Οtκουμ. Πατpιαpχε(ου. ΜΕ: χρονολογ(α στ~ν
δΊ)μοσιεύθΊ)κε
15.11.1834
έφΊJμερ(δα «Έθνικ~» των
Άθψων
(24.1.1835)
μιιΧ έπιστολ~, σταλμένΊJ άπό τ~ν Πόλη, τΎjς όπο(ας ό συντάκτΊJς καλυπτόταν μΕ: το ψευδώνυμο δ-ήμου». "Ολοι όμως γνώpιζαν,
on
(( 'Ιωσ~φ Νικο
δΕ:ν ~ταν &λλος άπο
τον Οtκουμενικό Πατριάpχη Κ~νστάνηο Α'
(1830-34),
ποlι λ(γο πplν είχε ά.πομακpυνθεϊ: ( ώς φιλοpωσος) ά.πο το θpόνο .• ο σκοπος του δημοσιεύματος αuτοu ~ταν -κατιΧ
τον 'iδLO τον
Lceνes- νιi ένισχύσει τ~ν ένδοελλαδικ~
άντ(δραση έναντίον
τΎjς Μεταφράσεως, ποlι μΕ: τόν Γερ
μανο είχε άpχ(σει, άλλιΧ καt νιΧ παpοτpύνει τ-Υ)ν 'Ι. Σύνοδο , να
, "':ι. 'β αναΛα ει
, ,
αυτΎ)
,
,
τον
,
αντιπpοτεσταντικο
, ..
αγωνα.
'Η
έκτ(μΊJσΊJ αuτ-1] τοu Ε:μπεφου πράκτορα τΎjς Β. Ε. άνταπο κpινόταν στα πράγματα.
Στlς
2
'Απριλίου
1835
συντάχθηκε καl στlς
Αuγούστου τοu ϊδιου χpόνου δΊJμοσιεύθτικε στ-Υ]ν γελικ~ Σάλπιγγα» ιιΔιιχκ~ρυξις» τΎjς
23
(( Εύαγ
'Ι. Συνόδου τΎjς
ΈκκλΊJσ(ας τΎjς 'Ελλάδος ΗΠεpl τΎjς Μεταφράσεως τΎjς Παλαι&:ς ΓpαφΎjςιι, ποlι είναι το πρiiJτο έπίσημο Κείμενο τής ·Ελλαδικής
'Εκκλησίας, που καταδικάζει μιa Μετάφραση τής
Γραφής καt γι'
άκόλουθο:
αuτο Ε:χει tδια(τεpΊJ σΊJμασ(α. Είναι το
131
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΑΓ. ΓΡΑΦΗΣ
<< • Η Σύνοδος, παpαβαλοlίσα την προ μ-ηνών ά.να
φανε~σιχν
λαtfiς
έκ τοlί
• Εβpα·r:κοlί
μετά.φpιχσtν τ1jς
Γpαφ1jς προς την κανονtκ-f)ν τών
Πιχ
• Εβδομ~
κοντα μετάφpασtν καt εlιpοlίσα αuτ-f)ν δtαφέpοuσα~
έκεLν"Υ)ζ' όφε(λοuσα καt τα παρα τ1jς
'Ορθοδόξοu
'Ανατολtκ-Υjς Έκκλ"Υ)σtας παραδεδεγμένα να δtατ"ΥJ
ρ"ήση, ώς τα παρέλαβε, κα!. τοlις χρtσηανοlις να προφuλάξη ά.πο πάσ"Υ)ζ πιχpεκτpοπ1jς των ά.νέκαθεν παραδεδεγμένων- έχοuσα lιπ' οψtν το 11 άρθρον τοu ά.πο 23 Ίοuλ(οu ( 4 Αuγοuστοu) τοlί 1833 Βασtλt κοiJ Διατάγματος Δ t α κ "Υ)
p ι) τ τ ε
t
Α'. Κανονtκη Μετάφρασtς τ1jς Παλαt!Χς Δtαθ"ή
Κ"Υ)ς εrναt καt λέγετΙΧt ~ ά.νέκαθεν παpα τΊJ 'Ανατο
λtκΊJ 'Εκκλ"ΥJσLCf μόν"ΥJ μετάφpασtς των έβδομ"ήκοντα καt αuτη ά.ναγtνώσκεταt είς τας
'Εκκλ"Υ)σLΙΧζ, καt
ΙΧUτ"Υ) εrναt ΚΙΧL είς χp1jσtν τοu κλ~ροu, τ1jς νεολα(ιχς καt έν γένεt τοu λαοu, καθ' οσον ά.φορ~ την θp"Υ) σκεuηκην αuτoiJ διδιχσκαλ(αν.
Β'.
Πfiσα άλλ"Υ) μετάφρασtς τ1jς Π. Διιχθ~κ"Υ)ς,
ε'(τε έκ τοlί έβρα·r:κοu, ε'Cτε έξ άλλ"Υ)ς γλώσσ"ΥJς οcπο δοκψάζετιχt εtς την
ά.νωτέpω χρ1jσtν, καt Κ"Υ)puτ
τεταt ά.κανόνtστος καt ά.παράδεκτος είς τ-f)ν 'Ανα τολικην
'Εκκλ"Υ)σLαν.
'Εν
'Αθ"ήναtς 2α
Τα Μέλ"ΥJ τ1jς
'Απρtλ(οu
1835.
Ίερfiς Σuνόδοu
ό
Κορtνθ(ας Κuρtλλος, Πρόεδρος,
ό
'Αττ~κΥjς Νεόφυτος,
ό ΒοtωτLα.ς Πα:tσtοc;, ό
'ApyoλEδoc; Κύρtλλος,
ό πρ.
'Ηλεtα.c;
Ίων&ς.
• Ο Γραμματεlις Θεόκλψος Φαpμακ(δ"Υ)ς.
132
IΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΜΗΡΙΩΣΗ
ΔΕ:ν θα σχολLάσοuμε πλαηα το σ-ημανηκότατο αuτο
κείμενο σ' αuτο το σύντομο άρθρο. Θα lιπογραμμ(σοuμε μόνο μερLκιΧ βασLκα σημεία: α. 'Η Σύνοδος μLλεϊ: μόνο
γLιΧ «μετάφραση τΊjς ΠαλαLας ΔLαθfικης», γLατf. ά.κόμγ; δΕ:ν
ε7.χε κuκλοφορ~σεL
~
Μετάφραση
τΊjς
ΚαLνΊjς.
β.
'ΑπορρίπτεL (γενLκιΧ) κάθε μετάφραση ωiπο το έβρα"iκο η άλλη γλώσσα» (έμμεση ά.πόρρLψη τΊjς Μεταφράσεως Βάμβα) γLατί το κανονLΚΟ yLιX τ-Υ]ν 'Ορθόδοξη
, Εκκλησί:Χ
κείμενο τΊjς Π.Δ. είναL ~ καLνοδLαθηκLκα καl άyLοπα τερLκιΧ καt λεL-:οuργLκα κα-:αξLωμένη
Ο'. γ.
Με-:άφραση -:ων
'Η φράση «καθ' όσον άφορα τ-Υ]ν θρησκεuηκ+ιν
αuτοu δLδασκαλ(αν» (σ' αuτ-Υ)ν άναφέρεταL ΚαL ~ παρα
κάτω φράση: ιιεtς -:+ιν ά.νωτέρω χρΊjσLν») τψα -:-Υ] ν Σύνοδο έκε(νη, γLατ( δΕ:ν ά.ποκλε(εL τlς ΜεταφράσεLς τΊjς Α.Γ.,
άπο όποLCΧ:δ~ποτε καt σ' όπΟLαδ~πο-:ε γλώσσα, yLιX άλ λοuς σκοπούς, λ.χ. έπLστΎ)μονLκοuς. ΜΕ: το κείμενο αu-:ο Υι
'Ι.
Σύνοδος
έμεLνε
πLστ-1]
στ~ν
όρθόδοξΎJ
παράδοσΎj.
δε(χνοντας σuγχρόνως ΚαL το φLλελεuθερό -:ης Πνεuμ:Χ.
Ε7.ναL σΎ)μανηκο ά.κόμΎ), ό-:L δΕ:ν θf.γε--:αL καθόλου ζ~--:Ύ)μ'Χ γλώσσας, (γλωσσLκοiJ tδLώματος), παρόλο ποu -:ο γλωσ σLκο ~ταν --:-Υjν έποχ-Υj αuτ~, λόγιr τοu σuν--:Ύjρη--:LΚΟU κλ(μα--:ος,
'~
ι
LοLαLτερα
'~
ι
οι..,uμμενο.
ΒέβαLα στον εuρuτερο έναντf.ον τΊjς Μεταφράσειυ::
άγώνα, ποu ~ταν πολuδLάστατος καt έ:ντονος, +ι « Με--:i φρΜΥj Βάμβα» συνδέθηκε μΕ: όλα τιΧ άκανΟώδΎJ προβλf, ματα
-:ou
Νεώτεροu
• ΕλλΥJνLσμοu,
έφερε δΕ: σ-:ο φως ολε::
τf.ς μεταξu «σuντηρΎ)ηΚων» Κα!. «Προοδεuηκων -φLλελευ
θέρων» σοβοuσες άνηθέσεLς. ΓLα τ-Υ)ν συντΎ)ρΎ)ηκ-1] παρi ταξη (ποu σΕ: μερLκιΧ σΎ)μεία ήταν σuγχρόνως καt παp'Χ
δοσLακ+ι) +ι «Με-:άφραση Βάμβα» ά.ποδεf.κνuε -:ην uλο
ποf.ηση -:ων έπLόLώξεων των ιιφLλελεuθέρων»
(ΠΟU σε
πολλιΧ σΎ)μεία ήταν καt άνηπαραδοσLακοt), ώς προς -:ο έκκλΎ)σLασηκο (πρβλ Αuτοκέφ:Χλο), το έθνLΚΟ (πολL-:Lκ(;::
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΑΓ. ΓΡΑΦΗΣ
133
προσανατολLσμος) και το γλωσσLΚΟ ζ~τ"Υ)μα και συνεπ&ς ~ττα τ1jς παράδοσ"ΥJς τοu 'Έθνους. "ΕτσL ~ Μετάφραση ιχύτ~ εγLνε το σuμβολο ένος εύρυτέρου άγώνα, θεωρου μ.έν"Υ) ώς ~ ένσάρκωσ"Υ) τ1jς έπερχομένης άλλοτρίωσ"Υ)ς τ1jς Έκκλ'rισίας καl τοu
'Έθνους.
Παράλλ"Υ)λα ό πόλεμος
γύρω άπο τ~ν ιιΜετάφρασ"Υ) Βάμβα)), οσο ισχυρα καl &ν .:ι:. ' πνευμαηκα-εκκ ' ' λ "Υ)σLο λ ογLκα ' ΚLν"Υ)τρα , , του, σεν "'' •ιταν τα !παυε να δίνεL δLέξοδο ΚαL στ~ μόνLμ"Υ) καi. άδυσώΠψ"Υ)
σuγκρουσ"Υ) ρωσLΚ1jς καi. άγγλLκ1jς ΠΟλLηκ1jς στΟ νεότευ κτο
• ΕλληνLκο κρατίδLο.
Τον κύκλο τ1jς καταδίκ"Υ)ς Μεταφράσεων τ1jς • Αγίας
Γραφ1jς στ~ν Νεοελλ"Υ)νLΚ~ κλείνουν τα ιιΕύαγγελLακαιι τοϋ
1901,
ποu συμπίπτουν μΕ: τ~ν κορύφωσ"ΥJ τοu γλωσ
σLκοϋ ζητ~ματος στ~ν
• Ελλάδα.
Το ζ~τ"Υ)μα ξεκίν"Υ)σε
βασtλLσσας
'Όλγας, ~δ"Υ)
άπο τ~ν έπLθυμία τ1jς τότε
άπο το
1897,
να γίνεL μLα
σuγχρον"ΥJ μετάφραση τ1jς Κ.Δ. χάρ"Υ) τοu Λαοu. Ή Με τάφρασ"ΥJ εγLνε άπο τ~ν γραμματέα τ"Υ)ζ • Ιουλία Σωμ.άκ"Υ)
(Καρόλου) καΙ. δωρθώθ"Υ)κε άπο τον Θεολόγο Καθ"ΥJγψ~ ΦίλLππο Παπαδόπουλο. Τόσο ομως ~ Σύνοδος, οσο καt ~
ΘεολογLκ~ Σχολ~ δΕ:ν ένέκρLναν τ~ Μετάφρασ"ΥJ. Παρόλα αύτα ~ Μετάφρασ"Υ) τυπώθ"Υ)κε καΙ. τέθ"Υ)κε σΕ: κυκλοφορία, (1900). Μετα άπο λίγο (9.9.1901) &ρχLσε να δΎ)μΟσLεύε ταL στ~ν έφτιμερίδα ιι 'ΑκρόπολLς)) μετάφρασ"Υ) τοu Εύαγ
γελίου στ~ν δ"Υ)μοηκ~ γλώσσα άπο τον λογοτέχν"Υ) 'Αλέξ.
Πάλλ"Υ). Πολλοt συνδύασαν τις δύο προσ~άθεLες, που δΕ:ν
ε!χαν ομως σχέσ"Υ) μεταξύ τους. Ή πολLτLΚ~ έκμετάλ λευσ"Υ) δΕ:ν ελλεLψε ομως καt στ~ν περ(πτωσ"Υ) αuτ~.
134
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
Ot γλωσσtκες σκοπtμότ'ΥJτες τοG Πάλλ'ΥJ (ιiσυμβ(βα στου
όπαδοu
τοu
δ'Υ)μοηκtσμοu),
ποu
έκφράσθ'Υ)καν
δυστυχώς μέσω τοu lεροu κεtμένου, στοtχεtοθέτ'Υ)σαν το πλιχ(σω τ-Υjς νέας καταδLΚ'Υ)ς.
Πρ&το άποδοκ(μασε τ~
Μετάφρασ'ΥJ Πάλλ'ΥJ το Οίκουμ. Πατρtαρχεϊο
(8.10.1901 ),
γtα να άκολουθ~σεt ~ άποδοκtμασ(α τ-Υjς • ΕλλαδLκ-Υjς • Ι.
Συνόδου (ΣυνοδLκ~
Έγκuκλtος τ-Υjς
θεολογtκοεπtστ'Υ)μονLκ~
άπόκρουσ'Υ)
17.10.1901) (κάθε)
καt ~
μετάφρασ'Υ)ς
τ&ν Γραφών ιiπο τ~ ΘεολογLκ~ Σχολ~ 'ΑθΎJνών ('Υπό μνημα άπο
3.11.1901).
Ή έξύβρLσ'ΥJ τών Καθ'Υ)γψών
τΊjς ΘεολογLκΊjς ΣχολΊjς άπο τ~ν
« 'Ακρόπολ'Υ)ιι ~δωσε το
έναυσμα γtα φοLτ'Υ)τtκέ:ς δLαδηλώσεLς, μέ συμμετοχ~ καΙ. των ιιΣυντεχνtών
• Αθ'Υ)νών καΙ. ΠεφαLώςιι καΙ. κατα το
αtματηρο συλλαλψ~ρLο τΊjς
8.11.1901
έγκρ(θ'Υ)κε (δtα
βοΊjς) παλλα'iκο ψ~φLσμα, ΠΟU άπαLτοuσε, ιιοπως το κε( μενον τοu ι Εuιχγγελ(ου παραμεtνη τοu λοtποu ~θtκτον καΙ. άμόλυντον, ώς παρεδόθ'Υ) ~μίν ιiπο των άρχιχωτάτων χρόνωνιι, έπtκρtνόταν δέ ~ Σύνοδος γLα τ~ χλtαρ~ τ'Υ)ς στάσ'ΥJ. 'Έτσt το ζ~τημα πέρασε, για μtα άκόμ'ΥJ φορά, στα χέρtα τοu Λαοu, πού σέ τέτοtες περtπτώσεtς κtνεϊταt στιΧ ορtΙΧ τοu φιχνΙΧτtσμοu ΚαL τΊjς άνευθυνότ'Υ)τΙΧς.
Θα με(νουμε στ~ν συνοδtκ~ καΙ. θεολογtκ~- έπtστ'Υ) μονtκ~ κατιχδ(κ'ΥJ τΊjς ΜετάφρασΎJς ΠάλλΎJ. Το κύρtο έπt χε(ρημιχ ~ταν ~ άνεπ(τρεπτ'Υ) άλλο(ωσ'Υ) τΊjς γλώσσας τοu Εuαγγελ(ου, ποlι δέν άποτελοuσε φυσtκα lιπερβολ~, άν
λάβεt κανεlς lιπόψΎJ τtς γλωσσtκές άρχές τοu μεταφραστΊj καΙ. τlς ίδεολογtκές προuποθέσεtς του, άλλα κιχ!. το γε γονος Οτt δέν έπρόκεtτΟ προφανώς γtα μLα χάρ'Υ) ΠΟL
μιχντtκ&ν άναγκ&ν μεταγλώτησΎJ τοu Εuαγγελtου, άλλιΧ γtα κιχθαρ1] ίδεολογtκ~ χρ~ση τ-Υjς γλώσσας τοu ά.γtογρα φLΚΟU κεtμένου.
Το γλωσσtκο πρόβλΎJμΙΧ τΊjς μεταφράσεως τ-Υjς Α.Γ. στ~ νεοελλ'Υ)νtκ~ είχε τεθεί, όπως εrδαμε, πολlι ένωρ(ς,
135
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΑΓ. ΓΡΑΦΗΣ
~8"1) στtς άρχες τοu 17ou αιώνα άπο τον πατριάρχ'Υ) 'Αλεξανδpε(ας Γεράσιμο Σπαρταλιώτ"Υ). Αuτος πpωτος t' σιατuπωσε
' τΎ)ν
" ψ ΎJ, απο
" on
'
"Υ)
Γ ραφ"Υ)'
"
ειναι
κιχ θ ιχuτ"Υ)ν
'
'
σε
πολλα άσιχφ-1]ς καt καμμια Μετάφρασ'ΥJ δεν μπορεί: να τ-Υ]ν καταστ~σει στα σ'Υ)μεϊ:α αύτα εuλΎJπτότερ'Υ), παριΧ μόνο ~ έρμΎ)νε(α, ποu γtνεται με το κ~ρuγμα. , Απο την παρα
δοσιακ-1] όμάδα, στ-Υ]ν όπο(α άν1jκε καt ό ΣπαρταλιώτΎJς, ~ 8ιάδοσ'ΥJ τ1jς Γραφ1jς στον Λαό, «γuμν1jς έξΎJγ~σεων των τ1jς ΈκκλΎJσLας Άγ(ων Πατέρων>> (~ φράσ'Υ) άν~κει στ-Υ) Σύνοδο τοu Ίασ(οu, 1641/2), δΎJλαδ-1] απλ-1] μετάφριχσΎJ μεταγλώτησΎJ χωρtς πατερικ-1] έρμψε(α, σuνιστα άθέ
τ"Υ)σ"Υ) τ1jς όρθόδοξΎJς έκκλ'Υ)σιαστικ1jς παράδοσΎJς. Καt στο σ"Υ)μεϊ:ο αuτο
δεν
εrχαν
καθόλου
άδικο, γιατ( μόνο ~
πατερικ-1] πιχράδοσ'Υ) διασώζει όχι μόνο το γράμμα, άλλα καt το πνεuμα τοu
[εροu κειμένου καt προσφέρει το
άπαραtτψο πλα(σιο, μέσα στο όποϊ:ο ~ Γραφ~, ώς βιβλ(ο ΤΗΣ
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ,
γ(νεται
κατιχνοψ~.
'Απο
τον
ΣπαρταλιώτΎJ θα τονισθεί: για πρώτΎJ φορα -καt θα
έπαναλΎJφθεϊ: σuχνα κατόπιν- ~ σ"Υ)μασ(α τ1jς γλώσσας τοu πρωτοτύπου τ1jς Α.Γ. για τ-Υ)ν όρθόδοξη Έκκλ"Υ)σ(ιχ καt μάλιστα τ-Υ]ν έλλΎJνόφωνΎJ. Αύτό θα lιποστ'Υ)ρ(ξει με
ι8ια(τερ'Υ) έμφιχσ'ΥJ τον 19ο αι ό κ. οικονόμος, θεωρώντας τ-Υ)ν γλώσσα τ1jς Γραφ1jς μέσα στο 'Lδιο το σχέδιο τ1jς
θε(ας ΟLΚΟνομ(ας.
'Έτσι, στον προβλΎ)μαησμο γιιΧ τtς
ιiγιογραφικες μεταφράσεις, ~ γλώσσα τ1jς Γραφ1jς θα ξεπεράσει τα ορια τοu γλωσσικοί) ζΎJτ~ματος, πα(ρνοντας καθαριΧ θεολογικο χαpακτ~ριχ.
'ΑντLθετα oL lιποστ'Υ)ρι
κτες τ1jς μετάφρασΎJς, ώς όπαδοt τ1jς λα"ίκ1jς-καθΎ)μεριν1jς
γλώσσας, εΙχαν σαφ-1] σuνε(δΎJσΎJ τ1jς διαφορας μεταξu
(άpχα(ας) έλλψικ1jς καt καθομιλουμένΎJς στ-Υ]ν έποχ~ τοuς. 'Όταν δε άπο τον 19ο ιχt. θα προστεθεί: στην έναντtον τ1Jς μεταφράσεως πολεμικ-1] καt ό έθνικος-πατριωηκος λόγος
(Κ.
Krumbacher), κιχτιχνοεϊ:ται
εύκολώτεριχ,
πως
το
136
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
πράγμα έ:φτασε στα α[ματηρα γεγονότα τοϋ
1901.
Τα: Εuαyγελ~ακα εrχαν σοβαρότατες έπ~πτώσε~ς. 'Ο 'Αθηνων Προκόπως παρα~τήθηκε τ-Υ] νύκτα ποlι άκολού θησε το σuλλαλητήρω
(8 προς 9.11.1901). Μετα άπο
δύο μέρες παρα~τήθηκε καt ~ Κuβέρv-ηση Γ. Θεοτόκη
(10.11.1901). Ή όλη δε lιπόθεσΎJ όδήγησε στη σuν ταγμαηκ-Υ] κατοχύρωση τ1jς άπαγόρεuσης τ1jς μετάφρα σης τ1jς Γραφ1jς με το άρθρο
2 τοu Συντάγματος τοϋ 1911. Κάη, ποu δεν άλλαξε μέχp~ το τελεuτα~ο Έλλη ν~κο Σύνταγμα τοϋ 1975, ποlι όρ(ζε~: ιιΤο κε(μενον τ1jς 'Αγίας
Γραφ1jς
γλωσσ~κον
τηρεϊ:τα~
τύπον
άναλλο(ωτον.
έπ(σημος
μετάφpασ~ς
'Η
εtς άλλον
τούτοu,
άνεu
έγκρ(σεως τ1jς Αύτοκέφαλοu 'Εκκλησ(ας τ1jς 'Ελλάδος
καi τ1jς έν Κωνστανηνοuπόλε~ Μεγάλης τοϋ Χρ~στοϋ 'Εκκλησίας, άπαγορεύετα~»
( "Αρθρ. 3,3).
*** 'Από την παραπάνω tστορ~κη άναδρομη εγ~ναν, νομ( ζοuμε, φανεριΧ τα άκόλοuθα: α)
Ποτε ~
'Ελλην~κη
'Εκκλησ(α δεν καταδ(κασε
Μεταφράσε~ς τ1jς Α.Γ., ποlι εγ~ναν -tδ~ωηκιΧ εστω-, άλλα γ~α σκοποlις ποψανηκοlις ~ έπ~στημον~κούς. Στην πρώτη περ(πτωση ~ταν γ~'
αύτ-Υ]ν άρκετη έγγύηση το
όρθόδοξο φρόνημα των μεταφραστων καt ~ ένερyος συμ μετοχή τοuς στο πο~μανηκό έ:ργο τΎJς (ΚλΎ]ρ~ΚΟL, λα.LΚΟL θεολόγο~ κλπ.).
β)
ΠαριΧ τ-Υ]ν άρνηηκ-Υ] έ:ναντ~ των Μεταφράσεων
στάση έκκλΎJσLασηκων προσώπων με σuντηρητLκες γλωσ σLκες τάσεLς ~ 'ΕλληνLκη 'Εκκλησία, ώς δtοLΚΎJηκό σω μα,
δεν κατεδ(κασε ποτε μ(α
λόγοuς γλωσσLκούς.
Μετάφραση
μόνο
γLιΧ
137
ΜΕΊΆΦΡΑΣΕΙΣ ΑΓ. ΓΡΑΦΗΣ
οι γνωστές έπίσ-ημες έκκλησιασηκές καταδίκες στον έλλ-ηνικο χω ρο έ:γιναν:
α) Έπειδ~ ~ Μετάφρασ-η ~ταν έμβόλιμ-η. Δέν εΙχε προκύψει δΎJλαδ~ άπο έσωτερικές ποιμαντικΕ:ς άνάγκες τ-Υjς ίδιας τ-Υjς 'Εκκλ-ησίας, άλλα έγινε οcπο ξένες δυνάμεις
καt χρ-ησιμοποι~θηκε οcπ' αuτές για σκοποuς προσΥ)λυτι στικοuς (Μεταφράσεις Καλλιπολίτη καt Βάμβα) ~ συγ χρόνως έμφανιζόταν σαφως οcντορθόδοξ-η, οcθετώντας τον aγιογραφικο κανόνα τ-Υjς
'Ορθόδοξ-ης 'Εκκλ-ησίας (Με
τάφρασ-η Βάμβα ώς προς τ~ν Π.Δ.). β) κύκλο
Έπειδ~ έ:γινε του)
ίδεολογικ~
(οcπο τον Μεταφραστ~ καt τον χρ~ση
τ-Υ) ς
Μεταφράσεως καt
έμπλοκ~ τ-ης στο γλωσσικο ζ~τημα (Μετάφρασ-η Πάλ λ-η).
Θα κλείσουμε γι'
αuτο τ~ν
έ:κθεσ~
παλαιότερο για το ζ~τ-ημα συμπέρασμά
μας μΕ: ενα μας
( 1977):
<<"Οθεν το αίτ-ημα προς δ-ημιουργίαν ένιαίας Με,αφρά σεως τ-Υ) ς Α. Γ. είς τ~ ν νεοελλ-ηνικ~ ύπο αuσ,-ηρας έπι
στ-ημονικας καt όρθοδόξους προϋποθέσεις καt ύπο τ~ν εύλογίιχν καt έγκρισιν τ-Υjς
'Εκκλησίας έξακολουθε~ καt
~μερον έ:τι νιΧ tσχύη». ΕΙναι το α'iτημα, ποu κατοχυρώ θ-ηκε πολιτειακιΧ (καt) μΕ: το Σύνταγμα τοu
1975, οπως
είδαμε παραπάνω.
Σ"Υ)μεlωσΊJ: 'Αποφίιγοιμε νιΧ ,Jπερφορ-:-ώσοuμε το &ρθρο οιuτο μΕ: έπιστΊJ μονικο άποδεικτικο {..λικο γιοιτl οποιος θέλει περισσό-:-εροι γιιΧ -:-ο πρό
βλ"Υ)μοι στοιχεϊοι μπορεϊ νιΧ σuμβοuλεvθεϊ τ-fι μελέτη μοις: Το Ζf,-:-ημοι τ'ίjς Μεταφράσεως -:-Ίjς • Αγlοις Γροιφ'ίjς είς τ~ν ΝεοελλΊ)νικ~ν κοιτιΧ τον ΙΘ' οιί. (έπt τ1j βάσει lδ(~ των 'Αρχείων τ'ίjς B.F.B.C., C.M.G., L.M.S., τοϋ Κ. Τuπάλδοu - Ίσικωβιiτοu κσιl τοϋ Θ. Φοιρμοικlδοu), διδοικτ. διοιτρ., 'Αθ'ίi ναιι 1977.
5. Κ Ο Ρ Α
·Ι· Κ Α
Ι
ΑΠΟΤΙΜΗ~ΙΙ ΤΗ~ ΠΡΟΣΦΟΡΑ~ ΤΟ! ΚΟΡΑΗ ΣΤΟ ΕΘΝΟΣ
Οί σΎJμοcντιχότεροι στοcΟμοt τΥις ζωΊjς τοu πολuσuζψΎJμέ νοu Διο:χσχά.λοu τοu Γένοuς, ί:χτροu χoct οιοcπρεποuς φι λολόγου, εΙνοcι:
1748
Γέννψτη σ":Υ) Σμύρνη άπο ποcτέροc Χιώτrι. Φοίτφη στfιν
Εuοcγγελιχfι Σχολfι τΊjς Σμuρνrις, οποu ποcίρνει μιοc πολύ χοcλfι έyχuχλιο π:χιοείοc. Σuνοέετ:χι με τον π:Χστοροc τοu όλλοcνοιχοu
Προξενείου τΊjς
Σμuρνrις Βερν:Χροο
Κεuνο
(Kenn) χοcί με ίησοutτες μονοcχοuς, πού τον βοΊJΟοuν νοc όλοχλΎJρώσει τfιν π:χιοείοc τοu.
1771 'ΕγχοcΟίστοcτοcι το έμπόριο.
στο "Αμστερντοcμ, yιoc νοc ά.σχοληθεί μέ
'Αποτuγχά.νει ι~ς Ιtμπορος, ά.λλ:Χ έλχuετοcι
ά.πο τ+ι φιλελεύθερη ά.τμόσφοcιροc τ-ϊjς όλλοcνοιχ-ϊjς μεγοc λοuπολης.
ΠοcροcχολοuΟεί τΊ)ν πλοuσιοc πνεuμοcτιχfι χ[
νΎJσΊJ
Μελετοc φιλοσοφίοc, μοcΟ:χίνει γλ&σσες χocl
τrις.
έπηρε:Χζετοcι
άπο
το
φιλόσοφο
~'ranςois
Hι~msterhnis.
Στο "Αμστερντ:χμ Οεμελιώνετ:χι ολη ή μετέπειτοc άνά πτuξΊJ χocl έξέλιξη τοu ΚοροcΊj.
1778 Έπισ:-ρέφει στ+, Σμύρνη χocl ά.σχολείτοcι μέ ΟρΊ)σχεuτιχες μελέτες μέσοc σε μιοc άη.ι.όσφοcιροc βοcθιiiς μελοcγχολίοcς.
'Εμφοcνίζοντοcι τοc πρ&:-οc οημοσιεuμοcτά.
:-ou,
χοcτrιχη
τιχοu περιεχομένου.
1782 'Εγχοcτοcλε[πει όριστιχοc την 'ΑνοcτολΊ) χocl σποuΟάζει τΊ)ν ί:χτριχ-Υj στο Μομπελιέ. Γίνε:-οcι ΔιΟάχτωρ τΊjς 'lοcτριχΊjς χocl μέλος τΊjς
'ΑχΙΧΟΎJμ[οcς των
Έπιστημων.
1788' Εγχοcθίστοcτοcι μόνιμοc στο Ποcρίσι. 'Αφιερώνετοcι ιιείς ο,τι τ-Υjν ποcτρίοοc Ιtμελλε μiiλλον νοc ώφελfισψ>, οηλ. την χριτιχ+ι Ιtχοοσrι χocl μετά.φροcσΎ) άρχοcίων έλ),ήνων σuy-
ΙIΑΡΑΔΟΣΙ! ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
140
γρ:χφέων (' Ελληνικ(J Βιβλιοθ~χΎJ). Το εργο ocuτo τοπο θετεί τον
Kopoc-1) στ-Υ)ν πρώτΎJ σειρα τών μεγάλων φιλο
λόγων χoct γλωσσολόγων τΊjς έποχΊjς τοu. Δημοσιεύει :Χξιόλογες μετοcφράσεις ξένων σuγγροcφέων χoct οιχές το•_;
οcuτοτελεϊς μελέτες, στοχεύοντοcς πάντοc στ-Υ)ν έπιτάχuν ση τΊjς οcνοcγεννηηχΊjς χoct άπελεuθερωηχΊjς προσπάθειοc:; τοu
'Έθνοuς.
Γράφει, οcχόμη, πλΊjθος έπιστολών, πο•)
οcποτελοuν οcληθινοc μνημείοc λογοτεχνικοί) χάλλοuς χocl
σrιμοcντιχ-1) πηy-1) τοtί οιχοu τοu βίοu, οcλλοc χoct yιoc ltν:ι. εuρύτ:χτο κύκλο σχέσεων χoct γεγονότων, έλλψιχών χαl οιεθνών. ΜΕ: τοc πολιηχ& χείμεν:Χ τοu, tοίως τοuς οια
λόγοuς τοu, έπΎJpεοcζει τ-Υ)ν έξέλιξη τών έλληνιχών προcy μάτων χoct γίνετοcι ό πνεuμοcτιχος χoct νομιχος σύμβουλο~ τοtί νεότεuχτοu έλληνιχοu κροcτοuς, τlς στοχοθεσίες το~ όποίοu
χοcτεuθύνει
λόγω
τοu
άνοcγνωρισμένοu
χύρο·χ;
τοu.
Πεθοcίνει στο Π:χρίσι, γεμάτος οόξοc, άλλα: χocl φτώχεια.
1833
ΔΕ:ν είναι εtίκολο έγχε(pημα νά μιλ~σει κανεtς γι~
τον Κοpα~* και τ~ θέση του στ~ νεώτερη ιστορία μας σ-:-~ στενά πλαίσια μιας συνέντευξης. Γιατt 3Ε:ν πρόκειται γι~ κάποια, σπου3α(α μέν, άλλά συνηθισμένη προσωπικότγ;τα,
'
απ
t
'
'
αuτες
'
που
t
επανα
λ
αμ
β ι ανονται
'
συχνα
\
στην
ι ιστο-
ρία. 'Ο 'Αδ. Κοpα~ς εΙναι μοναδικ~ -ήγe:μονικ~ μορφfι. άπ' αuτΕ:ς ποu σπάνια έμφαν(ζονται στοuς αιωνες. • Η
*
Το κείμενο, ποu ιiκολοuΟεϊ:, ε'tvοιι μιιΧ σuvέvτεuξΊ) στ~v 'Εψr,
μερίδα ιιΧpιστιοιvικ~>> (2!ι.3.1984) καl χp-ησιμε\Jει έί)ώ ώς είσαγωγικΎ; πρόσβαση στο β' σκέλος τΊjς κοροι'ίκ:;;ς dvoιφopiiς μας. Φωτίζοv-:-?:t.
ετσι, μεpικ1:ς όψεις τοu βίοu καt τοίί εpyou τοu Χίοu σοφοu, ΠΟ'J πpοuποθέτοvτοιι στ~v ποιpακάτω
'Ανακοίvωσ~ μας.
141
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ ΤΟ Εθ~ΟΣ
πλ-ηθωp~κ-ή του δpιΧσ-η, πο\.ι ά.νιχπτύχθ-ηκε ούσ~ιχσηκιΧ μέ σσ. σ' ενιχ ypιχφεϊ:ο -κιχ!. ιχύτο ε!νιχ~ θιχυμιχστο- σφpιχ
γ(ζε~ τ!.ς τελευτιχϊ:ες δεκιχετίες τΎjς ζωΎjς τοu 'Έθνους
rένους πp!.ν ά.πο τ~ μεyιΧλ-η 'ΕπιχνιΧστιχσ-η τοu
-
'21,
&στε
μ~ μποpε'L κιχνε!.ς νιΧ ά.νιχφεpθε'L στο Νεώτεpο Έλλη-
1\/~σμό, πιχpιχβλέποντιχς τον Κοpιχ~ κιχ!. τ~ συμβολή του :Οιι:Υ)
δ~ιχμόpφωσ-ή
του.
'Ο
Κοpιχ~ς εΊ:νιχ~ ~ π~στότεp-η
ffoppιxσ-η τΎjς έποχΎjς του κιχ!. ~ 'iδ~ιχ ~ Νεώτεp-η 'ΕλλιΧδιχ
jpοσωποπο~-ημέν-η. Γιιχτ!. στο νεώτεpο έλλ-ηνικο βίο έν ~ρκώθ-ηκιχν οί ά.pχΕ:ς κιχ!. τιΧ tδιχν~κιΧ τοu Kopιxij κιχ!. το
)f_λ-ηνικο κpιΧτος -mutatis mutandis- ά.ποτέλεσε τ~ν *ριχyμιΧτωσ-η των όpιχμιχτ~σμωv του. ~!.
Τό στοιχε'Lο πο\.ι κυpιιχpχοuσε ύπεpοχικιΧ στΥjν πpο
~ωπ~κότ-ητιχ τοu Kopιxij ~τιχν ~ φ~λελευθεpίιχ, το φιλελεύ \-hρο πνεuμιχ. '1πΎjpξε φύσ-η ά.νυπότιχκτ-η κιχ!. ά.δούλωτ-η,
~uτόχp-ημιχ έπιχνιχστιχηκ-ή. π~στεύω, πως κιχ!. οί ά.στοχίες
\orou
σε ζψ-ήμιχτιχ πίστεως, έχουν σχέσ-η μΕ: ιχύτΥj τΥjν ' ' το' ιχνυποτιχκτο ' ι ι του, που' κιχτιχ' κιχι
:ιJ. .~πιχνιχστιχηκοτ-ητιχ
χσ.νόνιχ, όδ-ηyε'L σε ύπεpτpοψLΚΥJ ιχύτοπεποtθ-ησ-η κιχ!. ((δ~ιχjΑ.οtρτύp-ησψ>
(πpοτεστιχνησμό).
'Η έσωτεp~κ-ή του ο μ ως
ιpLλελεύθεp-η δ~ιΧθεσ-η μετουσ~ωνότιχν -ε Τνιχ~ yεyονος
σέ πυpετο φ~λοπιχτpίιχς.
Πίστευε,
on
σΕ: μ~ιΧ έλεύθεp-η
πιχτpίδιχ δ~ιχσφιχλίζετιχ~ κιχ!. ~ ά.τομ~κΥj έλευθεpίιχ. 'Έζ-ησε,
lτσ~, μ~ιΧ ζω~ yεμιΧτ-η έpωτιχ y~ιΧ τ~ν πιχτpίδιχ του κιχ!. τ~ν έλευθεpίιχ τ-ης .• ο πόθος τΎjς ά.νεξιχpτ-ησίιχς τ-ης ύπΎjpξε το cιπρωτον κ~νοuνη στ~ δόμ-ησ-η τΎjς πpοσωπ~κότ-ητιΧς του
κιχl στ~ν έκδίπλωσ-η τΎjς πληθωp~κΎjς του δpιΧσ-ης. 'Απο ·τιΧ πιχ~δ~κιΧ του χpόν~ιχ μέχp~ το θιχνιχτό του, πο\.ι ~λθε 1toλU ά.pyιΧ
- πέθιχνε 85 χpόνων- μίιχ κιχ!. μόν-η κιχτευ θυντ-ήpLιχ ypιχμμ~ ε!χε στο πολύμοχθο έpyo του, τ~ν ΚΘtτιΧλυσ-η τΎjς τουpκ~κΎjς τυpιχννίιχς κιχ!. τ+ιν ά.νιΧστιχσ-η τοu
"'Ελλ-ην~σμοu, μΕ: τ~ν 'iδpυσ-η έθν~κοu κpιΧτους. Γ~ιχτί, f·1tρέπε~ νιΧ το ποuμε: ό Κοpιχ-ής, ως όπιχδος τοu δ~ιχφω τισμοu κιχ!. πιχτp~ιΧpχ-ης του στο χωpο μιχς, εΙχε πpοσκολ-
142
ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
λtjθε'L στ~ στεν~ κpιχηκ~ ιδέιχ, μ~ έχοντιχς τtς έσωτεpικΕ:ς πpοϋποθέσεις, ~ κιχt μ~ θέλοντιχς μέχpις ένος σΎ)με(ου, νιΧ
δεχθε'L τ~ν οtκουμενικότψιχ τ~ς έλλ"Υjνοpθόδοξ"Υjς Ρωμ"Υjο σύν"Υjς, τιχυηζόμενος έτσι μΕ: τ~ν εύpωπιχ~κ~ ΠΟλLτLΚ~ στο διιχμελισμο τ~ς Ρωμ1Jοσύν1Jς κιχt στο θιΧψψό τ"ΥJς. Βέβιχιιχ ε'Lνιχι θιχυμιχστ~ ~ όλοκλ"Υjpωηκ~ ιΧφιέpωσ~ του στο στόχο ιχύτό, τόσο ποu νιΧ θέσει σΕ: δεύτεp"Υj μο(pιχ το βιχσLΚΟ
ιΧνηκε(μενο τ~ς σπουδ~ς του, τ~ν tιχτpικ~, κιχt τ~ν κιχ
pιέpιχ του, γLιΧ νιΧ έπιδοθε'i: στ~ σπουδ~ τ~ς έλλ"Υjνικ~ς ά.pχιχιότψιχς, ΚΙΧL βέβιχιιχ, οχι ά:πλως γιιΧ νιΧ ιΧνιχδειχθεΊ: σε σοφο έλλψιστ~, ιiλλιΧ γιιΧ νιΧ μετιχλιχμπιχδεύσει τ~ν έλ λ"Υjvικ~ σοφ(ιχ στο γένος του ΚIXL μέσω
ιχύτ~ς νιΧ τοu
μετιχδώσει, οπως πίστευε, τον έpωτιχ τ~ς έλευθεp(ιχς. Αύτ~ ~ κtν"Υjσ"ΥJ τοu Κοpιχ~ όνομιΧζετιχι συμβολικιΧ ιιιΧpχ-ή τ~ς ιΧνιΧμν"Υjσ"ΥJς». ΕΙνιχι ~ προσπιΧθειιχ νιΧ έπιχνιχσυνδεθοuν οι "Ελλψες μΕ: τ~ν ιΧpχιχωελλψικ~ σοφ(ιχ, ζψώντιχς έτσι
θεμέλιο κιχt πpοσιχνιχτολισμοuς στον ά.πελευθεpωηκο ιΧ γώνιχ, ποu βέβιχιιχ μΕ: τ~ δικ~ του λογικ~
-
τοu διιχνοού
μενου ιΧγωνιστ~ τοu γpιχφε(ου- τον πεp(μενε πολu ά.p γότεpιχ. Γιιχτl. ιΧλλ"Υj fjτιχν ~ συλλογισηκ~ τοu Κοpιχ~ ΚIXL των διιχνοουμένων ΚΙΧL ιΧλλ"Υj έκεLν"Υj τοu όλιγογpιΧμμιχτου Υ; ιΧγpιΧμμιχτου
"Ελλ"ΥjνΙΧ- Ρωμ"Υjοu, ποu πολέμ"Υjσε γιιΧ τ+ιν
έλευθεp(ιχ.
ΦυσικιΧ ιχύτ~ ~ πpοσπιΧθειιχ δΕ:ν έμεινε χωpl.ς έπι πτώσεις. Ε'Lχε σ1JμιχνηκΕ:ς συνέπειες σε κιχίpιους τομείς
τ~ς έθνικ~ς μιχς ζω~ς. Κιχ!. πpωτιχpχικιΧ στ~ν πεp(πτωσrι τ~ς έθνικ~ς μιχς γλώσσιχς. Στ~ν έποχ~ τοu Κοpιχ~ το Γένος ιΧκολουθοuσε τ~ διιχμοpφωμέν"ΥJ στο ιιΒυζιΧνηοι>
ποpε(ιχ του, κιχt μιΧλιστιχ στ~ν Τουpκοκpιχτ(ιχ, ποu πιχp:Χ τ~ δουλε(ιχ δεν έπιχψε νιΧ ζε'i: στο φως τ~ς έλλψοpθόδοξ't)ι::; πιχpιΧδοσ~ς
του.
•Η
•Εκκλ"ΥjσLΙΧ
μΕ:
το \.ι ς φωτισμένους
κλΥ)pLκούς τ't)ζ ΚΙΧL τοuς πνευμιχηκοuς ~γέτες, μΕ: τοuι::; όπο(ους θωpοcκLζε συνεχως το ύπόδουλο γένος, ά.κολου
θοuσε
μιιΧ
διπλ~
γλωσσικ~
- μοpφολογικιΧ- ποpε(:χ.
143
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕθΝΟΣ
'Απο τ~ μLιΧ, δLιχσώζοντιχς τ~ν ιiρχιχωελλ"Υ)νLκ~ γλωσσLκ~ πιχρά.8οσ"Υ), εΊτε μΕ: τ-Υjν ιiνηγριχφ~ κιχl δLιi8οσ"ΥJ των ιiρ χιχ(ων συγγριχφέων, εΊτε μΕ: τ~ν '(δLιχ τ~ λεLτουpγLκ~ τ"ΥJς
προcξ"Υ).
Κιχl εrνιχL γεγονός, ΟτL οσο ύπιΧρχεL όρθόδοξ"Υ)
λεLτουpγLκ~ πρά.ξ"Υ), θιΧ σώζετιχL κιχl ~ ιiρχιχf.ιχ μιχς γλώσ σιχ, γLιΧ νιΧ έπιχλ"ΥjθεύεL το γεγονός, ΟτL μέσιχ στ~ν 'Εκ κλ"Υ)σLΙΧ- 'Ορθοδοξf.ιχ σώζετιχL ό
• Ελλ"ΥjνLσμος -
κιχl οχL
μόνο έδω στ~ν 'ΕλλιΧδιχ ... 'Απο τ~ν όίλλ"ΥJ, το κ~ρυγμιχ τ1jς
'Εκκλ"Υ)σf.ιχς κιχl ~ κιχθ"Υ)μεpLν~ κιχτ~χφ~ τ"Υ)ς στιΧ
μονιχστ~pLιχ κιχl τlς ένορf.ες, ιΧλλιΧ κιχl ιχύτ~ ~ κιχθ"Υ)μεpLν~
ζω~ κιχλλLεpγοϋσιχν τ~ λιχ'tκ~ γλωσσLκ~ πιχριΧδοσ"Υ), ποu χωρlς κιχμLιΧ σύγκρουσ"Υ) μΕ: τ~ν ιiρχιχf.ιχ γλώσσιχ πλουη ζ6τιχν συνεχως ιΧπο έκεf.ν"Υ), κριχτώντιχς μορφολογLκιΧ τ-Υ)
θέσ"Υ) τ1jς θυγιχτέριχς ιiπένιχντL στ~ μψέριχ, μΕ: συνδεηκο κρf.κο τ~ γλωσσLκ-1) μορφ~ τ1jς Άγ(ιχς Γριχφ1jς, τ~ν Κω ν1}. 'Ο Κοριχ~ς, ποu εrχε ιiποκοπε'L ιiπο τ~ν κιχθιχρ~ λιχ'tκ-1) πιχριΧδοσ"Υ), έφθιχνε σε σ"Υ)με'Lο νιΧ ιiποκιχλε'L τον 'Ερωτό κpLτο « "0μ"Υ)ρον τ1jς χυ8ιχ'Cκ1jς φLλολογf.ιχς», μολονόη τον χp"Υ)σψοποωϋσε σιΧν γλωσσLκο ύλLκό, χωρlς δ"Υjλιχδ~ νιΧ
τόν ιiπορp(πτεL. 'ΈτσL, οπως θιΧ λεχθε'L πολU σωστιΧ, δΕ:ν (J.ΠΟpοuσε νοc ψιχντιχσθε'L, ΟτL τοc κλέψτLΚΙΧ τpιχγούδLΙΧ «-Ιj
Βόνιχντο νιΧ ΠΙΧLδιχγωγ~σουν ΚΙΧL φρον"Υ)μιχτf.σουν τοuς 'Έλ λ"Υjνιχς ΡιχγLii8ες πεpLσσότερον ιΧπο τοuς ιχtσωπε(ους μύ
θους τοωι (Ν. ΤωμιχΜκ"Υ)ς). Ή ιiγωνf.ιχ τοϋ Κοριχ1j νιΧ ((Κιχθιχρf.σεL>> τ~ γλώσσιχ «των χυδιχf.ων>> -
δ"Υ)λΙΧδ~ τοϋ
Λιχοϋ- συνέτεLνε στΎjν οξυνσ"Υ) τοϋ γλωσσLΚΟU προβλ~ μ.ιχτος, ποu ιiποτελε'L μέχpL m)μεριχ σκόλοπιχ στ~ν έθνLκ~ μ.ιχς σιΧρκιχ. 'Η οξυνσ"ΥJ θιΧ κορυφωθε'L μΕ: τ~ν ιiντf.ρροπ"ΥJ
-=--
ιΧλλιΧ ιΧνιΧλογ"Υ)- προσπιΧθειιχ τοϋ Ψυχιiρ"Υ) νιΧ φηιΧξει τ~ yλώσσιχ κιχl ιχύτος μέσιχ στο yριχφε'Lο του! ΧιΧθ"Υ)κε, ετσL, •ι ενοτ"Υ)τιχ J. • '
κιχL' ιχρμονLιχ, • •
που ' "Υ)•
'Ε κκ λ "Υ)σLιχ • ε τχε
πριχγμιχ-
τοποL~σεL μΕ: τοuς μεyοcλους κ~pυκές τ"Υ)ς, μΕ: πρώτους τον
ιlyLo Κοσμii κιχl τον όίyLο ΝLκό8"Υ)μο, OL όπο'LοL ά:πλού στευιχν τ-Υj μοpψ~, δLΙΧτ"Υ)pώντιχς ομως ά.λώβψο ολο τον
144
ΙΙΑΡΑΔΟΣΙΙ
ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡιω:Η
πιχριχδοσιιχκο yλωσσικο πλοuτο, χωρtς δ'Υ)λιχδ~ νιΧ θεω ροuν τ~ Νεοελλ'Υ)νLκ~ ώς ιΧλλ'Υ) yλώσσιχ κιχt νιΧ ιiνιχφοuν τ+ι yλωσσικ~ (κιχ ι έθνικ~) συνέχειιΧ μιχς. "Ας έπιστρέψουμε όμως στο διιχφωησμο τοu Κοριχ~ κιχt στ~ Δύσ'Υ), στ~ν όπο(ιχ πέριχσε το μεyιχλύτερο μέρος τ~ς
ζω~ς
του.
Μέχρι
ποu έ:φτιχνε ό διιχθρυλλούμενος
φιλοδυηκισμός του;
.Η
ιiπιΧντ'Υ)σ'Υ) στο έρώτ'Υ)μιχ ιχύτο συνδέετιχι μΕ: τ~
δεύτερ'Υ) προσ8LΟριστικ~ ιiρχ~ στ~ συνεtδ'Υ)σ'Υ) τοu Κοριχ~, τ~ <ιμετιχκένωσψ. Πρόκειτιχι yιιΧ τ~ν ιiνιΧyκ'Υ) εύθυyριΧμ μισ'Υ)ς τ~ς έλλψικ~ς πιχιδε(ιχς μΕ: έκεtν'Υ) τ~ς «φωησμέ
ν'Υ)ζΙ> Εύρώπ'Υ)ς. Μιχyεμένος κυρLΟλεκηκιΧ ό Κοριχ~ς ιiπο
τ~ν έπιστ'Υ)μονικ~ πρόοδο στ~ν Εύρώπ'Υ) τijς έποχ~ς του, έ:βλεπε τ~ μετιχφοριΧ των έπιστ'Υ)μών ιiπο «τιΧ κοφ(νιιχ τών ιiλλοyενών εtς τιΧ κοφ(νιιχ τών
'Ελλ~νων))
(ιχύτ~
~τιχν ~ «μετιχκένωσψ>) ιiπόλυτιχ ιiνιχyκιχ(ιχ. ΚιχτιΧ τ~ yνώ μ'Υ) του όμως δέν ~τιχν ιχύτο ξενομιχν(ιχ. Γιιχτt π(στευε, ό-:-ι
τιΧ φώτιχ τ~ς Εύρώπ'Υ)ς ~τιχν έλλψαιΧ, κιχt συνεπώς +ι κ(ν'Υ)σ'Υ) ιχύτ~ δΕ:ν θιΧ ~τιχν τίποτε ιΧλλο πα.ριΧ έπιχνιχπιχ
τρισμος τijς προyονικijς πιχιδε(ιχς στ~ν κοιτ(διχ τ'Υ)ς. • Ο «έξευρωπιχi:σμός)), ετσL, των • Ελλ~νων tσοδυνιχμοuσε στ~
σκέψΊJ του μΕ: έπιστροφ~ τους στ~ν ούσ(ιχ τοu πολιησμοu τους, πού εrχε φθιχρε'L ομως μέ τ+ιν πιχρεμβολ~ τοu «βυ ζιχνηνισμοuη κιχt του «τουρκισμοu)). Αύτο όμως ~τιχν κιχt το ιiδύνιχτο σ'Υ)με'Lο τ~ς tδεολοy(ιχς του. Γιιχτt έπ'Υ)ρειχ σμένος ιiπο τον ιiνηβυζιχνηνισμό, πού εντεχνιχ κιχι συ
στ'Υ)μιχηκιΧ κιχλλιερy~θ'Υ)κε στ~ φριΧyκLΚ'Υ) Δύσ'Υ) ιiπο τ~ν
έποχ~ τοu ΚιχρλομιΧyνου μέ σκοπο τ~ν ύποτ(μ'Υ)ση κιχ\ περιφρόν'Υ)σ'Υ) «τ~ς ιχtρετικ~ς όρθό8οξ'Υ)ς ιiνιχτολijς)) -στά. σ'Υ) Πού κιχτέλ'Υ)yε στον οcνθελλ'Υ)νLσμο- περιψρονοuσε κιχ\
' '
α.υτος
'
το
Β υ ζ ιχνηο 1
1
κιχι,
βλ εποντιχς ι '
ροuσε ώς μεσιχ(ωνιχ κιχt πιχριχκμ~.
ι το γι β ωνικιχ,
' το
θ εω-
'ΑλλιΧ το ΒυζιΧν-:-LΟ
βρtσΚεL τ~ν τελειότερ'Υ) έ:κψριχσ~ του στ~ν πιχτερικΊ; +ισυχιχστικ~ πιχριΧδοσ'Υ), μέσιχ στ~ν όπο(ιχ ό 'Ελλ'Υ)νLσμο:::
145
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕθΝΟΣ
8έv θιΧ γνωpίσει ποτΕ: μεσιχίωνιχ, ιiλλιΧ θιΧ ιiκολουθ~σει τΥ) μεyιχλειώδΥJ πορείιχ του, 8ιιχσώζοντιχς ηχ ιiλΥ)θινιΧ πνευ
μιχτικιΧ στοιχε'Lιχ του μέσιχ στΥ)ν κιβωτο τ-Υjς 'Ορθο8οξ(ιχς. ' ' Α υτο
~· οεν
θ'λ ε Υ)σε
'β ει ο ο'ξ υνουστιχτος στιχ ΙΧ"λλ ΙΧ νιχ κιχτιχ λ ΙΧ
'
'
'
'
Κοριχ~ς, ώς πι στο τέκνο τ-Υjς ΕuρώπΥJς. 'Ε8ω πρέπει vιΧ uπογριχμμισθε'L όη, uποστΥ)ρίζοντιχς με τόσΥ) συνέπειιχ
κιχl πε'Lσμιχ ό Κοριχ~ς τ~ συγγένειιΧ μιχς μέ τ~ ΔuσΥJ κιχt τ~v ιivιXyκYJ έξιΧpτΥJσ~ς μιχς ιiπ' ιχuτ~ν, έξυπΥ)ρετοuσε κιχt μLιi συγκεκpψένΥ) ΠΟλLτLΚ~ σκοπψότΥ)τΙΧ, τον προσΙΧνΙΧ
τολισμο των συμπιχτpιωτων του στις 8υηκές 8υνιΧμεις, κιχl μιΧλιστιχ τ~ Γιχλλίιχ, φθιΧνοντιχς σέ σ"Υ)με'Lο νιΧ μtλε'L
' ενιχ "
yLΙX
"θ νος
ε
Ρ
1
ωσLΙΧ>>
ιι
Γ ριχικογιχ'λλ ων)).ι Β'β ε ιχιιχ,
• ιχντφωσισμος ' '
'β ετιχι κρυ
ο
!I ι:;τpεφε
uποτίμΥJσΥJ·
ΠΟ λ L't'LΚIX
'
β IX θ ιιχ'
(. ΕκκλΥJσLιχσηκιΧ
'
' '
κιχτω ιχπο
' '
ιχυτιχ
'Α πενιχνη ι .,). ν ιιομοοο • ~~ξ στ, 1
του.
'
1
ΙΧΠΟστpοφΥ),
IX'λλ'IX
YJ '
ΚΙΧL
όμως ιiπιχtτοuσε προσιχρ
μογ~ τ-Υjς 'ΕλλιΧ8ιχς πpος τ~ Ρωσίιχ. 'Αλλ' ιχuτο ~τιχν το
τέχvιχσμιΧ
του: ~
μίμΥ)σΥ)
τ-Υjς
Ρωσίιχς ό8Υ)γοuσε στον
έκ8υηκtσμό μιχς!) ΓtιΧ το Νέο ΈλλΥJνισμο όμως ~ &νευ δρωv ιiπο8οχ-1j ιχuτοuσιου τοu 8υηκοu πολιησμοu, χωρlς την ιiνιχγκιχίιχ κpιηκ~ τοποθέτΥJσ"Υ) ά.πένιχντ( του, χωρtς
8Υ)λΙΧ8~ νοc λιχμβιfνετιχι uπόψΥ) ~ ιiπογuμνωσ~ του ιiπο το ζωοποιο στοtχε'Lο τ-Υjς όρθό8οξΥJς πιχpιΧδοσΥJς, σ~μιχtνε ιiλλοτpίωσΥJ τοu • Ελλψισμοu ΚIXL ά.πώλειιχ τ-Υjς τιχυτό τΥ)τιΧς του. Γι' ιχuτο χωptς νιΧ ά.ρνε'LτιχL κιχνεtς τΥ; φtλο πιχτρίιχ τοu Κοριχ-Υj κιχt σέ μεγιΧλο βιχθμο τ~ν κιχλΥ) θέλΥJ~ • 'ζ ετιχL νιχ ' οtκΙΧLωσεL 'I' ι ' ι ' ε r~ του, ιχνιχyκιχ εκεLνους, που οιχv κιχι
'
βλέπουν μέ μεyά.λΥJ έπtφuλιχξΥJ κιχt ιiνΥ)συχ(ιχ τΥ)ν κίνΥJσΥ) τjjς μετιχκένωσΥJς. Πόσο μiiλλον, &ν ιiνιχλογtσθοuμε, Cίη ~
μετιχκέvωσΥJ, φεόyοντιχς κιχτόπtv ά.πο τον ~λεyχο τοu Κο ριχΥj, κιχτιΧντΥ)σε ιiσυγκριΧτΥJτΥJ ξεvομιχvίιχ, ytιX vιΧ μετιχ
βιΧλει τελtκιi τ~ χώpιχ μιχς σέ ΠεLθ~νLΟ 8οpυφόρο τοu
8υηκοu πολtησμοu (κιχt μ~ν ξεχνiiμε, πc'υς στΥ; ΔuσΥJ, γtιΧ τΥ}v όποίιχ μιλοuμε έ8ω, ιiν-ήκει κιχt ~ Ρωσίιχ}. ElvιxL, βέβιχLΙΧ, ιiνιχντίρρΥ)τΟ, όη 8έv μποροuμε vιΧ
146
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣ/1
ξεχιΧσοuμε ~ νιΧ ύποτψήσοuμε τ~ σΎjμοcσ(ιχ τοu γιιΧ τον 'Αγώνιχ του
'21.
Πpέπει ομως νιΧ δουμε τιΧ πpιΧγμιχτιχ
στ~ σωστ~ -!στορικιΧ κιχ1. πpιχγμιχησηκιΧ δαιχιωμένΥ) πpοοπηκ~ τοuς. Τ~ σ'ΥJμιχσ(ιχ τοu γιιΧ τον 'Αγώνιχ του
'Έθνοuς τ~ν διιχκ~puξε ~δ'Υj ~ Σuνέλεuσ'Υj τ~ς Τpοιζ~νιχς, στ1.ς
9
'Απpιλ(οu
1827,
ιiνιχγνωp(ζοντιχς τον Κοpιχ~, ώς
ΔιδιΧσκιχλο του 'Έθνοuς, ένιχ ε'tδος <φater
τέpιχ τ~ς πιχτp(δος).
patriae)) (ΠΙΧ
ΌνομιΧζετιχι έκεϊ «τ~ς έλεuθεp(ιχς
ύπέpμιχχος» κιχt πpιχγμιχτοποιεϊτιχι, έτσι, ~ 8ιιχσύνδεσ~
τοu με ολοuς τοuς οcλλοuς σποpεϊς τ~ς tδέιχς τ~ς έθνικ~ς ά.νιΧστιχσΎJς.
Κιχι ε!νιχι γεγονός,
on
ό Κοpιχ~ς ιiπο το
μιχκpινο Πιχp(σι έκιχμε οπλο τοu τ~ γpοcφ(8ιχ ΚIXL πολε μ(στpιχ το γpιχφε'Lο τοu, ΚIXL μιΧλιστιχ ά.pκετιΧ χpόνιιχ πptν
ά.ντ'ΥJχ~σοuν
ol
πpώτες ά.γωνισηκες τοuφεκιες στο ΜωpιιΧ
κιχ1. στ~ Ρούμελ'Υj. 'Ο ιiγώνιχς τοu γιιΧ τ~ν ά.νιΧστιχσ'Υj τοu ~Εθνοuς κιχτεuθuνότιχν κιχt πpος τιΧ μέσιχ κιχt πpος τιΧ
έξω. Φpόνησε νιΧ πεισθουν πpώτιχ οι ΕύpωΠΙΧLΟL γιιΧ τ~ν ϋπιχpξ'Υj τών 'Ελλ~νων κιχt τ~ 8uνιχτότ-ητά. τοuς νιΧ πιχ(
ξοuν πιΧλι κιΧποω pόλο στ~ν !στοp(ιχ. Ν ιΧ διιχλύσει τ1.ς πpοκιχτιχλ~ψεις γιιΧ το νεώτεpο 'ΕλλΥJνισμο κιχt νιΧ έμ φιχν(σει τοuς νεώτεpοuς "Ελλ'Υjνες ιiντιΧξωuς του ένδόξοu πιχpελθόντος
τοuς.
ΘιΧ
ά.νιχσκεuιΧζει
σuνεχώς ολες τtς
έπιθέσεις, ποu θιΧ έκτοξεύοντιχι κιχτιΧ κιχφοuς ένιχντ(ον
τ~ς ιiγωνιζόμεν'Υjς 'ΕλλιΧδιχς, πpοσπιχθώντιχς νιΧ δ'ΥjμLΟup γ~σει πιστοuς φ(λοuς γι.
ιχύτ~ν σε
ΠιχpιΧλλ'ΥjλΙΧ, ιiπό τό
μέχpι τό
1788
κιΧθε κιχτεύθuνση.
1833
ιiφοσιωμένος
στιΧ κλιχσικιΧ γpιΧμμιχτιχ κιχt στ~ν έκ8οσΎJ κεψένων, θέλει
νιΧ δώσει στο χέpι του έθνοuς ένιχ οπλο, γιιΧ νιΧ ά.γωνισθεϊ μ' ιχύτό γιιΧ τ~ν έλεuθεp(ιχ τοu. Με τtς έκ8όσεις ιχύτές,
πpοπιΧντων με τιΧ ΠpολεγόμενιΧ τοuς κιχt τοuς Διιχλόγοuς τοu
(ποu
διιχβιΧζοντιχν με ιχύξ'Υjμένο ένδιιχφέpον ά.πό τοuς
σuμπιχτpιώτες τοu ), κιχτ'Υjχεϊ έθνοκεντpικιΧ κoct νουθετεί πιχτpικιΧ. 'Η τιΧσ'ΥJ μά.λιστιχ ιχύτ~ νιΧ γ(νει έθνικος κιχθο-
147
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕθΝΟΣ
81jγ1jτ~ς ΚIXL «νομLκος σύμβουλος>> του νέου κριΧτους,
εΙνιχL πιχσLφιχν~ς.
• ΕλλψLΚου
ΑύτιΧ ολιχ δΕ:ν τιΧ
ιΧρνε"LτιχL
κιχνεtς. ΓL' ιχύτο εΙνιχL πιΧντιχ πολU Μσκολ1j μLιΧ κιχθολLκ~
κρ(σ-η του Κοριχ~. Το έρώτ1jμΙΧ ομως γLιΧ μιΧς ε!νιχL, ιΧν
μπόρεσε νιΧ συλλιΧβεL, ~ έστω νιΧ δεχθε"L, τ~ συνέχεLιχ του 'Ελλ-ηνLσμου κιχ1. τ~ν έπLβtωσ~ του μέσιχ στ-fι «βυζιχνη v~>> πιχτερLκ~
, Ορθοδοξtιχ,
κιχ1. οχL τ~ν tδεολογLκΟΠΟL1j
μέν1j όρθο8οξ(ιχ του γροcμμιχτος, τ~ν όπΟLΙΧ φυσLΚΟC δΕ:ν τ~ν
ά.pνLότιχν, ΟΠως όίλλωστε 8Ε:ν τ~ν οcπέρρLπτιχν -ούτε τ~ν ά.πορρ(πτουν-
δLιχνοούμενοL, οτιχν θέλουν νοc οcν~κουν
OL
στtς «συντ1jρ1jτLΚΕς δυνιΧμεLς>> .
•Αγωνtσθ1jκε
ό Κοριχ~ς, το δέχομιχL, γLιΧ τ~ν έθνLΚ~
(φυλεηκ~) t8έιχ ΚIXL γLoc τ~ δ-ημLΟυργ(ιχ του μLκρου κροc τους, ποu προέβλεπιχν
ot
σ(ιχ), τιχυηζόμενος ετσL
ΔυηκΕ:ς ΔυνιΧμεLς (κιχ1. ~ Ρω μιχζt τους.
ΠόσοL ομως ε!νιχL
έκε"LνοL (tστορLΚο1., προπιΧντων) ποu μέχρL σ~μεριχ μLλουν γLιΧ ιΧποτυχ(ιχ του
1821,
ιΧφου «το ρωμιχ(LΚΟ>> δΕ:ν ιΧνιχ
στ~θ-ηκε, ά.λλοc θοcφτ1jκε, μέσιχ σΕ μLoc μιχκροc δLιχδLΚΙΧσLΙΧ
φυσLκιΧ, ποu θιΧ κριχτ~σεL μέχρL το
1922,
σLΙΧτLΚ~ μιχς τριχγωδ(ιχ;
μ~πως το μιχουερLκο
ιχuτοκέφιχλο του
1833
, ΕξιΧλλου,
κιχ1. τ~ ΜLκριχ
δΕ:ν ~τιχν σε μεγιΧλο βιχθμο κιχρπος
του ιΧνηβυζιχντLνLσμου του Κοριχ~ κιχ1. του ιΧνηρωμιχtLκου
(8έν λέγω «ά.νηρωμιχΊ:κουιι) φρον~μιχτός του; ΓLιΧ νιΧ έκ τψ-ήσουμε όίριχ στο σΥ)με"Lο ιχύτο σωστιΧ τ~ν έθνLκ~ προσ φοριΧ του Κοριχ~, πρέπεL νιΧ δουμε κιχι τιΧ ά.ποτελέσμιχτιχ
τijς ΈπιχνιΧστιχσ1jς του
'ΑσφυκτLκο
'21,
ποu εrνιχL σ' ολους γνωστά..
στρ(μωγμιχ του
• Ελλ-ηνLσμου στιΧ μLκριΧ
κριχηκιΧ σύνοριχ, ύποχώρ-ησ1j κιχ1. συρρ(κνωσ-η του οtκου
μεvLκου όριΧμιχτος τ~ς έλλψορθό8οξ1jς Ρωμφσύν-ης, ά.πο-
3υvιΧμωσ-η του Ρωμιχ(Lκου Κέντρου, του ΟtκουμενLΚου ΠιχτρLιχρχε(ου (τ~ς Νέιχς Ρώμ-ης, ά.π, οπου κιχ1. τιΧ ρω μ1jοσύν-η- ρωμιχ(Lκος- ρωμ-ηός), έξιΧρτΥ)σ-η ά:πο τlς ΜεγιΧ
λες ΔυνιΧμεLς κιΧθε έποχ~ς κ.λ.π. ΔΕ:ν πιχριχγνωρ(ζεL, λοL-
148
ΙΙΑΡΑ.:;ΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙ!
πόν, κιχνεlς
έθνικ~
-
ΚΙΧL οuτε μπορεϊ νιΧ πιχριχyνωρίσει- τijν
προσφοριΧ τοu
ΚοριχΎj.
'Υπενθυμίζω ομως τ~ν
πιχτερικΊ) ιiρχ~: «Το κιχλΟν έστl κιχλόν, οτιχν κιχλως yί νΎJτιχι»
...
6. Κ Ο Ρ Α
·Ι· Κ Α
ΙΙ
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ
Το ετος
1983
συμπληρώθηκοιν
150 χρόνιοι οcπο το θά.νοιτο (1748-1833). Ή Χίος ' ' ' ' με' Δ ιε θ νες ' 'Ε πιεπετειο οιυτη
τοu Χίου σοφοu Άοοιμοιντίοu Κοροι~
δέ: ν
ποιρε'λ ει ψ ε
στημονικο
'
νοι
'
τιμησει
Συμπόσιο,
'
ηιν
το
Πνεuμοιτικον Κέντρονιι οcπο
όποίο συνεκλ~θrι στο ιι' Ομήρειον
11-15
Moιtou
1983.
ΕΙχοι τ'Υjν τιμ'Υj
νόι ε'lμιχι ενοις έκ τών προσκληθέντων νοc κοcμοuν έπιστημονικ+;
ιΧνοικοίνωσΊJ στο Συμπόσιο οιuτό.
'Ομολογώ οέ: το οιστοιγμό
μου νοc μετοcσχω σέ: ενοιν τόσο έπιβλψικο ποινηγυρισμο τΎjς μν~μης τοu 'Αοοιμ. ΚοροιΎj μέ: ενοι θέμοι, ποlι έπέβοιλλε οιuστηρ'Υj κριτικ+; κοιt σέ: πολλοc σrιμεϊοι οιuτόχρημοι έλεγκτικ'Υι προσέγγισή
τοu.
'Η οcνοιγνώρισrι ομως τΎjς σuμβολΎjς τοu . ΚοροιΎj στ+ιν
πολιτικ+ι οcνοιγέννηση τΎjς 'ΕλλΟCοος κοιt ~ οcνοιμφισβ~τψΊJ εu δοκίμησfι τοu ώς φιλολόγου, κριτικοu, γλωσσολόγου, [οιτροu, φιλοσόφου κοιt πολιτικοu,
οέ:ν uπερκοιλύπτει τ'Υjν οcνοcγκη νοc
uπογροιμμισθοuν κοιt οί οcρνΊ)τιΚοc κρινόμενες πλευρέ:ς τ~ς προ σφορiiς τοu, μέσοι στο πνεuμοι τΎjς πλοuροιλιστικΎjς κοιt ιιοcντι
στικτικΎjςιι πολυφωνίοις, ποlι έπιβοcλλει ~ έποχf; μοις. 'Η έπι
δίωξ~ μοις οέ:ν εΙνοιι, οcλλωστε, +ι οικοιίωση -YJ ~ κοιτοιοίκη τοu Κοροι~, οcλλ' ό θεολογικος κριτικος ελεγχος τΎjς θρησκεuτικ~ς σιινειο~σεώς του,
+.
οcνίχνευση τ~ς όρθοοοξίοις του, τ+ιν όποίοι ό
ιιΣεβοcσμιος ΓέρωνΙΙ σuχνοc -πuκνοc προέβοιλλε σ' οσοuς οcμ φισβψοuσοιν τ'Υjν πίστη του.
Θοc σuνιστοuσε ομως στοcση ριζικοc οcντιεπιστrιμονικ+; κοιt
ένέργειοι κοιθοιροc ιιπολιτικ+;11 ~ όποιοιοf;ποτε τοcσ'Υ) μονοορομι Κ'ijς θεωρ~σεως κοιt έξιοοινικεuσεως (θοc λέγοιμε κοιλUτεροι: ε[
δωλοποιf;σεως) μεγοcλων μορφών τΎjς ίστορίοις κοιt θοc όοηγοuσε στ~ν έξωπροιγμοιτικ+; οcπομόνωσ~ τους. Κοιt το\.ις θεωρουμένους
150
ΠΑΡΑΔΟ~Η ΚΑΙ
ΑΛΑΟΤΡΙΩΣΗ
Μεyοcλους σuνοόεύουν οχι μόνο έξοcρσεις, ά.λλοc κοιt ά.μφισβψ~ σεις, ό όΕ: ίστ-ορικος όΕ:ν εχει όικοιίωμοι νοc είνοιι όποιόός, οuτε ά.ντ-ίποιλος, ά.λλοc μόνο έ:ρμ-ηνευτ~ς, μΕ: βοcσΊ) τtς έπιστΊ)μονικΕ:ς
ά.ρχές του. Γι:Χ. λόγους όΕ: έπιστΥ)μονικ~ς είλικρινείοις κοιt μόνο όηλώνουμε, ότι ~ μελέτ"Ι] οιuτ~ όΕ:ν θά. έyράφετο, ιΧν
:Χ.λλες ά.φορμΕ:ς- όΕ:ν είχε προΥ)y-ηθε~, πέρσι τ:λοuσιότοιτr,ς κοροιi:κ~ς
βιβλιοyρ:χ.φlοις,
- ά.πο ocr.o τ+ιν μελέτΊJ τ~ς
σπουό~
τρείς φορΕ:ς
όλου τ-οi] κορ:χί"κοσ ερyου κ :χι συστ-r;μιχηκi) οcποόελ τίωσ+, του,
r.ou
κpοcτΊJσε μιοc όιετ-ίοι. "Άλλωστε όΕ:ν εΙνοιι όυνοι-:-ον νοc -:-ολ
μf,σει κ:χ.νεtς τ~ν ερεuνοι τοu ΙΗ' κοιί τοu ΙΘ' οιίώνοι χωρlς νοc εχει r.ροηyr,Οεϊ μελέτΊJ τοu ερyου τοu Kop:x.~, ό όποϊος βρίσκε τοιι στ-ο έr.lκεντρο ολων -:-ων ένόοελλοιόικων έξελίξεων.
'Ωc
μίοι προσr.οcθειοι Οεολοyικ~ς κρι ηκ-Υjς θεωρfισεως τοu βίου,
-:-ou
εργου κοιt -:-οϋ στοχοισμοu τοu
Κοροι~ yροcφθηκε κοιl όΊ)μΟ
σιε~ετοιι έόω, yιoc r.ρώτ-ΊJ φοροc στ~ν κοινονικfι τ-r;ς μορφf,, +ι άνοικοίνωσ+, μοις*.
'Η
τ:ραξικοπημοιηκΊj ά.ν:χ.κ-ήρuξΎ) τΎ)ς οι•.>:οκεφοcλlοcς
τijς ΈλλοcοικΎ)ς Έκκλ·φlας ( 1833) ά.ποοεlχθrικε γεyονος
σ-ημοcνηκότοc:-ο, με άπρόσμενες συνέπειες όχι μόνο στον έκκλησιοcσηκό μοιc, χGψο, ά.λλιΧ σΕ: ι5λο το φά.σμοc τ-t;ς
έΟνικΎ)ς μοις ζωΊjς, μΕ: ιΧμεσο ά.ντlκτυτ:ο σ:-ο 'ίοιο το Οί κοuμενικο Πατριοcρχεϊ:ο καί :-~ Οέσ"ΙJ :-ou στον 'Ορθόδοξο ' I κοσμο
*
~ ' . Il pοποcγανσιστης
-
ΤΊ]ζ
,
IΧU"':ΟΚεψοι λ'ιας,
'
ΚIXL
'
μεχpι.ς
ΣΕ: πpώτΎJ, έκλοιϊκευμένΎJ, μοpφ~ οrιμοσιεuθrικε στ-ήν έφr,μεpίοα
(('Οpθόοοξος ΤύποςΙΙ, σi: συνέχειες στοc φύλλα. τ~ς 14.10, 21. to, 28.10 κοιl
4.11.1983. 1. Βλ. Άpχιμ. Στεφάνου Δ. Σοιχτ:ελίοου, Το αύτοΙCέφαλοv τής 'ΕΙ(
κλησίας τής 'Ελλάδος καi ό Κωv. ΟίΙCοvόμος (οcνοcτ. οcπο το πεpιοο.
ιιf'pηyόpιος ο Ποιλοιμοcς»), Θεσσοιλονίκη 1972. (Μψpοπολ[του Κί τρους) Βοιρνοcβοι Δ. Τζωρτζοcτου, 0{ βασικοi θεσμοi Διοικήσεως τής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας τής 'Ελλάδος μετά lσrορικής άνασκοπήσεως, 'Εν
ΆΟ-ήνοιις
1977, σ. 18 έ.έ. Charles Frazee, Yhe Orthodox Church and lndependent Greece, 1821-1852, Cambridge 1969. ΙΌ Δ. Μετοιλληvοu, Έλλα-
!51
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟ:Ξ:ΙΑ
ένος σημε(οu ΟΥ)μ~οupγός τΥ)ς, ύπΎjpξε ό κύκλος των Δ~α. φωηστων, εύα.(σθΥ)των στ~ν ίδέα. τΎjς έλευθεp(α.ς, ποτι
σμένων ομως με το δuτικο πνεϋμα. -άντίποοα. τΎjς όpθό δοξΥ)ς πα.pά.δοσΥ)ς- κα.1. φα.να.ηκιi πpοσκολλΥ)μένων στ·~ν ά.pχ~ των έθνοτ~των κα.1. στ1.ς δuηκογενεΊ:ς πpοκα.τα.λ~-
ψ εις
' '
για.
το
Β UΙ.,α.νηο"' Ρ ω μα. νια. ' 2. Π pωτοποpος ' ~, σε,
στο σΥ)μεΊ:ο α.ύτό, ύπΎjpξε ό πpύτα.νΥJς τοϋ
'
κα.ι
'ΕλλΎJν~κοϋ
Δια.φωησμοu 'Αδα.μά.νηος Κοpα.~ς ( 17 48-1833) 3 , φ ωδικού Αύτοκεφάλου Παραλειπόμενα, Άθ~νοc 1983. Στtς μελέτες οcύτες βρίσκει κοcνεlς κocl την ποcλοcιότερ"Ι) βιβλιογροcφίοc.
2. Γενικοc γιοc την κίνψτη τοϋ Νεοελληνικοϋ Διοcφωτισμοϋ βλ Κ. Θ. Δ"l)μocρii, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Άθ~νοc 1977. Σχετικοc με τtς προεκτοcσεις τοϋ Διοcφωτισμοϋ στο χώρο τ~ς έχ.χ.λ"Ι)σιοcστικ~ς ζω~ς βλ. 8ιεξο8ικ~ ά.νοcλυσ"Ι) τοϋ Ν. Γ ρ. Ζοcχοcροπούλου, Γρηγόριος Ε', Σαφι}ς lκ
φρασις τής έκκλησιαστικής πολιτικής έπi Τουρκοκρατίας, Θεσσοcλονίκη
1974, σ.50 έ.έ. Εύρύτεροc γιοc το πρόβλ"Ι)μοc Ρωμ-ηοσύν"Ι) - Δύσ"ΙJ βλ. στοϋ π. 'Ιωοcννου Σ. Ρωμοcνί8ου, Ρωμηοσύνη- Ρωμανία- Ρούμελη, Θεσ
σοcλον(κ"Ι)
3.
2
1981.
ιιΤοϋ έως τ~ν ι:Ίροcν τοcύτ"Ι)ν ά.πελευθερωθέντος μέρους της Έλλιi-
8ος δ κλ~ρος- σ-ημειώνει δ Κοροc-1)ς ~8"1) το 1821 -
Βεν χρεωστεί πλέ
ον νά. γνωρίζη έκχ.λ"Ι)σιοcστικον ά.ρχ"Ι)γόν του τον Ποcτριοcρχ"Ι)ν τ~ς Κων στοcντινουπόλεως, ένόσιι> ~ Κωνστοcντινούπολις μένει μολυσμέν"Ι) ά.πο
την κοcθέ8ροcν τοϋ ά.νόμου τυροcννου· ά.λλΟC πρέπει νοc κυβερνiiτοcι ά.πο σύ νο8ον lερέων, έκλεγμένων έλευθέρως ά.πο lερείς κoct κοσμικούς, κοcθwς
!προcσσεν ~ ά.ρχοc(οc κocl προcσσει έκ μέρους σ~μερον ά.κόμ"Ι) των δμοθρ~ σκων Ρώσων fι 'Εκκλησίοc. 'Ελευθέρων κocl οcύτονόμων Γροcικών κλ~ ρος εrνοcι ά.πρεπέστοcτον νοc ιjποcκούη εlς προστοcγdις Ποcτριά.ρχου έκλε γμένου ά.πο τύροcννον κocl ά.νοcγκοcσμένου νοc προσχυνjj τύροcννονιι. Ά8.
ΚοροcΥ), Προλεγόμενα είς τιi Πολιτικιi τοϋ 'Αριστοτέλους, 'Εν Ποcρισίοις 1821 (= 'Ελλr,νικ~ς Βιβλιοθ~κης τόμος Τρισκοcι8έκοcτος), σ. ρκ '.Στο βέμοc έποcνέρχετοcι το 1831. Βλ. Τοϋ l8loυ, Συνέκδημος 'Ιερατικός, περιέ χων τιiς δύο Πρός Τιμόθεον καί τήν Πρός τίτον Έπιστολιiς τοϋ Παύλου ... ,
'Εν Ποcρισίοις 1831, σ. κζ '. Πρβλ. 'Α ποστ. Β. Δοcσκοcλιiκη, Ό 'Αδα μάντιος Κοραής καί ή έλευθερία τών 'Ελλήνων, Άθ~νοcι 21979, σ. 425 έ.έ. Όρθοc ποcροcτηρεϊ δ Χρ. Γιοcννοcρiiς ('Ορθοδοξία καί Δύση. Ή Θεολο Υiα στην 'Ελλάδα σήμερα, Άθ~νοc 1972, σ. 72, σ"Ι)μ.): ιι'Ο Koρoc'ijς έρ μΊ)νεύει τΥjν έκκλφιοcστικ~ έvότψοc σοcν πολιτικ~ 8έσμευση κocl συν8έ-
\52
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
τLστ~ς
μεν
τοu
Γένους χα.t εύεργέτΥ)ς του, άλλιi χα.t
εtσΥ)γΥ)τ~ς ά.λλοLωηχ.ων τΊjς ούσ(α.ς του χα.LνοτομLων στον
έχχλΥ)σLα.σταο χωρο χα.l τ~ν πνευμα.ηχ~ πα.ρά.δοσ~ του. 'Η νεωτερLσηχ~ μα.ν(α. των εύρωπα."Lζόντων νεοελλ~
νων ΟLα.νοουμένων δεν περωρ(σθΥ)χε στ~ν ά.να.κ~ρυξΥ) τοu α.ύτοχεφά.λου, ά.λλιi προχώρΥ)σε χα.l σ. οcλλους τομε~ς τΊjς έκχλΥ)σLα.σηχ.Ίjς ζωΊjς: ΟLά.λυσΥ) των μονα.στΥ)ρLων -
στΊ)
ρLγμά.των τοu Γένους χα.τα. τ~ν Τουρχοχρα.τ(α. κα.l χύρLων φορέων τΊjς έλλΥ)νορθόοοξΥ)ς πα.ρά.δοσΥ)ς - , έπιθεσΥ) χα.τα τοu μονα.χLσμοu, έχουηχ.Lσμο τΊjς πνευμα.nχ.Ίjς ζωΊjς χα.l τΊjς ά.χα.ΟΎ)μα."Lχ.Ίjς θεολογ(α.ς, ΠΟU χωρ(ζετα.L ά.πο το ψυσL χό τΥ)ς χωρο (το μονα.στ~ρL), ώς χα.t τΊjς έχχλΥ)σLα.σηχ.Ίj.:;
τέχνΥ)ς (ζωγρα.φLχΊjς, μουσLχΊjς, ά.ρχ LτεχτοναΊjς), δυηχο ΠΟLΥ)σΥ) τΊjς λα.Ί:χ.Ίjς θρΥ)σχευταότψα.ς (χα.λλLέργεLα. εύσε
βLσταοu πνεύματος χα.l θεώρΥ)σΥ) τΊjς ΟρΥ)σχε(α.ς ύπο το πρ(σμα. τΊjς ΧΟLνωνLΧΊjς προσψορα:ς, τΊjς οράσεως χα.t τ"Υjς
ώφελψLσταΊjς
ά.ποτελεσμα.ηχότψα.ς),
με
πα.ρά.λλΥ)λ'fί
έγχα.τά.λεLψΥ) τοu ά.σχψLΚΟU χα.ρα.χτ~ρα. τΊjς πα.τερLχ.Ίjς I
πνευμα.τLχοτΥ)τα.ς
ο
ως
' I εμπεφLα.ς
θ εωσεως I 4 . 'Ο
'
εχχ
λ Υ)σLα.-
σηχος χα.ρα.χτ~ρα.ς τΊjς έθνtχ.Ίjς ζωΊjς, ποu δLα.φυλά.χθΥ)χε στιi χρόνLα. τΊjς Οουλε(α.ς, ύποχωρεL έντuπωσLα.χιi μετιi το
1833,
γtα.τt τώρα. τα. πά.ντα. έξελ(σσοντα.L μέσα. στ~ χοά.νΥj
τοu ΟυτLΧΟU- ρα.σωνα.λLστLΚΟU- έχχοσμLχευμένου χράτοuς. ·Η
Έχχλφ(α. 1
χοLνωνLα.
)
(οχL ώς
tερα.ρχια., ά.λλ'
ώς έν ΧρLστψ
ι ' -r ι ' α.πο περLεχον, που Ι'JΤα.ν μεχρL τ'Ίν '
'
'Ε πα.να.στα1
σΥ), γ(νετα.L περLεχόμενο.
• Η σε πα.Lδε(α. -:-ou 'Έθνους,
ρυθμ(ζετα.L
τΊjς
στιΧ
πλα(σLα.
κρα.ηχ.Ίjς
tδεολογ(α.ς,
με
εt οcύθοcίρετοc, βt~ζοντοcς τ~ν ίστορικ1j ιiλ~θειοc, το σuvο8ικο σύστημα
τ~ς Όρθό8οξης 'Εκκλησίας μΕ: τ1jν 8ιοίκηση των συγχρόνων του προ τεστοcvτικωv έκκλησιων 'ύπό σuνε8ρ(ωv 8ιοcρκωνΊι.
4. Βλ. στοϋ Alexander Schmemann, The Historical Road of Eastem Orthodoxy, New York 1963, σ. 290 έ.έ.
153
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟΞΙΑ
σuνέπε~α. τ~ μετα.βολ~ τΎjς Όρθοδοξ(α.ς ά.πο πα.νενωηχο έθν~χο φορέα. σε θρ1)σχευηχό, έν(οτε σε χα.!. τα.ξαό, χα.!. Π)ν άποσύνοεσ~ τ1Jς άπο το σύνολο τΎjς ζωΎjς στιi Πλα.(σ~α. τΎjς νέα.ς ά.σταΎjς χο~νωνία.ς.
Πίσω ά.πο τ!.ς ούσια.σηχότερες θεσμ~χες χα.!. δομαες
μετα.βολες στ~ ζω~ τοu Νεώτερου 'Ελλ1Jν~σμοu χα.!. στον έχχλ1Jσ~α.σηχο χwρο δ~α.χρtνε~ χα.νεtς τ~ σχια. τοu Κορα.Ύj, πο\.ι ά.λλοτε ά.μεσα. -με σuyχεχρψένες ένέρyειες, χα.ρπο
τΎjς έκπεφρα.σμένΥ)ς θελ~σεώς τοu να. οια.μορφώσει το νέο Ι
I
\
\
'
I
χpα.τος σuμφωνα. με ης α.ρχες τοu
5
-
\ "λλ
χα.ι α.
>f
οτε εμμεσα.,
μετα.δ(δοντα.ς το φιλοδuηχισμό τοu χα.t τ~ν ά.ρχα.ωλα.
τpε(α. τοu (μετα.κένωσΥ) χα.!. ά.νά.μν1Jσ1J), έπΥ)ρεά.ζε~ χα.!. τ!.ς
ένδοεχχλ Υ)σια.σηχες έξελ(ξε~ς ' ω στ ε διχα.ιολοy1)μένα. να. 6
5. Βλ. Άποστ. Δοcσκοcλιίκη, μν. lpy., σ. 195 έ.έ. Πpβλ. σ. 30 έ. Philip Sherrard, Ή 'Ιδέα τοίi Έλληvικοίi "Εθvους, στο συλλογι κο τ6μο ιιΔοκίμιοc γιοc τοv Νιfο Έλληvισμ6», Άθ~vοc 1971, σ. 58 έ.έ. 'Αλλά: κoct ό r8ιος ό Kopoc~ς έγpοcφε το 1793: «'Η uγείοc μου είvοcι εις
'Αχ6μη,
ιiθλίοcv κοcτιiστοcσιv κocl φοβοϋμοcι, μ~πως 8ώσω τοc κωλοc, πplv 8είξω ι:ις τοuς pοcικούς, ποίοι εΙvοcι κocl τ[ 8ύvocvτocι VOC κοcτοpθώσωσιv, &v θέ
r
λωσιv voc έξυπv~σωσιv ιiπο τοv βocθuv ϋπvοv, εις τοv όποίοv εupίσχοv τοcιιι. Βλ. Γpιiμμοc πpος Δ. Λωτο ('Α. Kopoc~, 'Αλληλογραφία, έκ8.
Ο.Μ.Ε.Δ., τ. Α, σ. 301). 6. Kocτoc τοv Βοcσ. Στεφοcvί8η ('Αδαμάντιος Κοραfίς, στο ιιΠοcvελλ~ ΙΙιο Λεuκωμοcιι, τ. Ε', 1930, σ. 49), «ό μεγοcλοφυ~ς ούτος civ~p έσχεv
cπ(8pocσιv έφ' όλοκλ~pου τοϋ πvευμοcηκοϋ βίου τ~ς vεωτέpοcς Έλλιί3ος». Άπο έκχλφιοcσηκ'ίjς πλευpiiς ά:pκεί VOC ποϋμε, ή ιιvΕκθεσηιι
on
τijς έπτοcμελοϋς Έπιτpοπ~ς, ποu συγχp6τησε ή βοcυοcpιχή ιivηβοcσι
λε:ίοc uπο τήv πpοε8pίοc τοσ Σπ. ΤpικούΠ"Ι) στlς
15.3.1833, πιivω στήv
όποίοc στΥJpίχθ"Ι)χε το Β.Δ. τοϋ 1833 τΥjς οcύθοcίpετης ά.vοcκ~pυξ"ΙJς τ'ίjς 'Ελλοc8ικ~ς οcύτοκεφοcλίοcς, 8είχvει κocθocpoc τήv έπί8pοcση τοϋ Kopoc~ σέ πολλά: σημείοc (π.χ. στιiση xocτoc τοϋ Ποcτpιοcpχείου, έvοcvτι μοvοcχισμοϋ
1«<1 μοvοcστ"Ι)pίωv, πολιτειοχpοcηκές ά:vηλ~ψεις, χ.λπ.) Τοϋτο βέβοcιοc ιξ-ηγείτοcι, &v λ"Ι)φθεί ύπόψ"Ι) 1\τι στήv 'Επιτροπή μετέσχε xocl ό πιστος f&Cιθητής τοσ Kopoc~, Θ. Φοcpμοcκί8ης. Τήv VΕκθεση βλ. στοσ , Αpχιμ.
θε:οχλ~του Α. Στpιiγχοc, 'Εκκλησίας 'Ελλάδος 'Ιστορία έκ πηγιiίv άψευ-
154
ΠΑΡΑΔΟΣΗ
ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
χα.ρα.χτ-ηρίζετα.~ ά.περίφρα.στα. ώς ((ά.να.μορφωτ~ς τΊjς θρΥ) σχεία.ς»7 κα.i ιιέκκ~ησtα.σηκος ά.να.μορφωτής» 8 • Στα. τελευτα.i:α. έκα.τον πενήντα. χρόνια. εχει έπα.νεt
λημμένα. ά.σχ.Υ)θεi: ά.πό τ~ν πλευριi τΊjς έλλ Υ)ν~χΊjς θεολο γίας κρ~ηχ~ στο πρόσωπο χα.l το εργο τοu Κορα.Ίj, ά.πό έκπροσώπους της μΕ: άνα.γνωρtσμένο κύρος στ~ν έποχ+ι τους. 'Έτσt, μποροuμε να. παρακολουθήσουμε οtα.δοχtκa ολες τiς δtα.κυμά.νσεtς τΊjς ά.χα.δΥ)μα.Ί:χ.Ίjς μα.ς (tδtα.ίτερα.)
θεολογίας στ~ν ά.ποτίμησΥ) τΊjς πλΥ)θωρtκΊJς προσωπtχό τητα.ς χα.l τΊjς προσφοροcς τοu Κορα.Ίj. r~' α.ύτό, ά.ποφεύ γοντα.ς το ρtψοχtνδύνευμα. μtοcς στεν1jς προσωπtκ1jς έρμη νεία.ς, εχρtνα. σχόπtμο να. έπ~χεφήσω πρωτα. μ~α. σύντομ'Υj δtα.γρα.μμα.ηχ~ πα.ροuσ(α.ση τ1jς χρ~ηχ1jς θεώρησης τοu
Κορα.Ίj ά.πό τ~ θεολογtχ~ έπ~στfιμ"ΥJ τοu σύγχρονου • Ελ ληνtσμοu, ~ou έκφρά.ζεt συνά.μα. ύπεύθυνα. χα.l τ~ στά.σrι τijς 'Ελλιχδι.κ-1)ς
'Εκκλησία.ς, ώς πληρώμα.τος, ά.πένα.ντί
του, έπ~τά.σσοντα.ς "':~ν προσωπ~κ~ κρίση 9 •
1. 'ΑρνητtχΕ:ς χρίσεtς γtιi τό έργο τοu Κορα.1j δtα. τυπώθηκα.ν ήδη άπο τοuς συγχρόνους του. ·Ο Α. Πά.ρtος,
διiίv, 1817-1967, τόμ. Α', ΆθΥjνοcι
1969, σ. 24-55. Γιοc το €pyo τ'ίjς
ΈπιτpοπΥjς βλ Χpυσ. Ποcποc8οπούλου,
'Ελλάδος, τ. Α', ΆθΥjνοcι
1920,
σ.
70
'Ιστορία τής Έιcιcλησίας τής
έ.έ. Πpβλ Κ. Θ. ΔY)μocpii, Ό
Κοραής ιcαi ή έποχή του, ιιΒοcσικ~ Βιβλιοθ~κ"Ι)>>, τ. Θ'
7. ιιΛόyος Έπιτοcφιος, ό όποίος Kopocrj, είς τοuς 1833 'Απριλίου 8 νόν, πεpιο8.
8.
σ.
210.
ε. ν.>>, ά.πο τον Φpοcyκίσκον Πυλοcpι
«Le Polyglotte», ΠοcpLσι 1833, φ. 2., σ. 4-8.
Βλ Βοcσ. Στεφοcνί8ου, Ό ·Α δ. Κοραής ώς έιcιcλησιαστιιcος άvαμορ
φωτής,
9.
(1953),
έξεφωνήθΥ) είς τ~ν θοcν~ν τοϊί Δ. Α.
(ιι 'Ανοcyέννησις)), τ. Α'), Κωνστοcνηνούπολις
1920.
Στο Συνέ8pιο τ7jς Χίου ά.νοcκοινώθΥ)κε ΚOCt ά.πο τον ΚοcθηΥ"Ι)τ~
' Ακοc8ημοcϊχ.ο
-
Κων. Μπόνη το θέμοc: Αί περi θρησιcείας ιcαi έιcιcλησίας ίδέ
αι τοϋ Κοραή ιcαi ή έποχή μας (8"Ι)μοσιεύθΥJκε στην έφημεpί8οc ιι' Εστίοc))), ποu φυσικοc 8εν σχολιοcζετοcι έ8ω.
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟ:Ξ:ΙΑ
ό Ν. Δούχα.ς χα.l ό π.
155
KoδpLxaς uπ-Υjpξα.ν οί. πpωτοL
σφοδpοL έπLχpLτές τοu, ά.χολοuθοuμενοL ά.πο Ενα.ν κύκλο Φιχνα.pLωτων χα.l 'ΕχχλησLα.σηχων, tδLα.(τεpα. τοu χώpοu
τοu OtxouμενLXOU ΠιχτpLα.pχε(οu 10 •
'ΈμεLνε χλα.σLχ~ ~
δLιχτuπωσ1J τοu KoδpLxa, ποu σuνοψιζεL σύνολ1J τ~ν ά.νη κοpα."Lκ~ κpLτLx~ τ-Υjς γενεaς έχε(ν1Jς: ιι "Εσετα.L ~μα.p, οτε
ά.ποδεLχθ~σετιχL ~ ύπο τοu Kopα.-Yj εtς το Γένος ~μων βλιΧβ1J με(ζων τ-Υjς έξ α.ύτοu ώφελε(α.ς» 11 • "'Ήτα.ν φuσLχο
<1μ.ως ~ xpLτLΚ~ έκεLν1J να. σuνοδεύετοιL ά.πο το πιίθος χα.l
την όξύτ1JτΙΧ των πpοσωπLκων ά.ντεγκλ~σεων 12 • Το σποu διχLότερο δέ, ΚΙΧL οτα.ν ά.να.φερότα.ν στ~ θρ-ησκεuτLκότ1JτΙΧ
τοϊ:ί Κορα.-Υj, έμενε σχεδον πά.ντοτε στ~ν έπLφιίνεLα. χα.l τlς εδκολες δLα.ΠLστώσεLς, χωρlς να. έπLχεφ~σεL να. δLεLσδUσεL στο βά.θος ΚIXL να. ά.να.ζψ~σεL τ~ ((δuσθ~pα.τψ> οuσ(α.. 'ΑνηχεLμενLκότερα. εrδα.ν τον Κοpα.~ -χωρlς να. λε( ποuν βέβα.Lα. ποτΕ:
of. uποκεψενLΧΕζ προuποθέσεLς των
ΚpLνόντων- μετ α. το θά.να.τό τοu, οτιχν μά.λLστιχ εrχε
όλοΚλ1Jpωθεi: το έpγο τοu ΚIXL έμενε έκτεθεLμένο στ~ν «κρ(σψ> τ-Υjς ί.στοp(α.ς.
'ΈτσL, ό Κ. Οtκονόμος, παρόλο
ποu πα.pοuσLά.ζετα.L σuν~θως μόνο ώς έπα.Lνέτ1)ς τοu Κο
ριχ1j13, θα. δLα.δ1JλώσεL μΕ: πά.θος τ~ν ά.ντιθεσ~ τοu, μετα. τ~
1Ο. Μιοc σοcφ~ εlχ.όvοc τ~ ς χ.ίVΥ)σΥ)ζ οcύτ~ς βλέπει χ.οcvεlς στο ~pyo του Κ. Θ. ΔY)μocpoc, Ό Κοραής ΙCαί ή έποχή του, 6π. πocp. 11. Αύτόθι, σ. 43. 12. Ό Στ. ΚομΥJτοcς, ~τσι, φθιivει σε σ"Ι)μείο voc όvομιiσει τοv Kopoc~ «ιlθεο» χ.ocl ιιοcίpεσιιipχψ. Βλ. Β. Σχ.ουβοcpοc, Ά vέΚ"δοτα άvτιΙCοραϊΙCa ιrείμεvα, 'Έρανος εiς Άδαμ. Κοραήv, Άθ~vοcι 1965, σ. 280 έ.έ. Πpβλ. Στοcμιiτ"Ι) Πέτpου, Γράμματα άπό τό "Αμστερvταμ, έπιμέλειοc Φlλιππος Ήλιου, Άθ~vοc 1976, σ. ξοc' έ.έ. 13. Π.χ. Δ. Σ. Μποcλιivου, Ό 'Αδαμ. Κοραijς περί 'ΕΙCΚ"λησίας ΙCai Κλήρου, Άθ~vοcι 1933, σ. 22. Άλ. Ποcποc8εpου, ιlpθpo στ~ θ.Η.Ε., τ. 7 (1965), στ. 819. Ό Οlχ.οvόμος έχ.φpοcζετοcι σέ 8ύο περιπτώσεις
iποcιvετιχ.οc yιoc τοv Kopoc~. Βλ. Κ. Οlχ.οvόμου, τtχvης ΡητοριΙCijς βιβλία τρία, Σμύpv"IJ 1813, σ. ΚΥJ ', χ.ocl Του l8loυ, Περί τώv τριi!Jv {ερατω'!Jv βα-
156
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
βtα.LΥ) ιiπόσπα.σΥ) (ιια.ίιτογνωμόνως)), κα.τιΧ τ~ν έ:κφρα.σ~ τοu) τΎjς 'Ελλα.δικΎjς
'ΕκκλΥ)σtα.ς ιiπο το Οtκοuμενικο
Πα.τρια.ρχε'Lο: ιι 'Έχοντες ώς νέον Είια.γγέλιον τιΧ περt τΎjς μετα.ρρuθμ(σεως τΎjς 'ΕκκλΥ)σ(α.ς άνόσια κα.t κακόδοξα τοu
Κορα.Ύj γνωμα.τειίμα.τα. (έξ ών ίιμ'Lν έν το'Lς πλε(στοLς ~ μεγιΧλΥJ σοφία.) μα.θΥ)τειίετε τοuς όρθοδόξοuς "ΕλλΥ)να.ς
ολα. τιΧ λουθηροκαλβινικά φρον~μα.τα.>> 14 • Κα.θα.ριΧ ιiρνΥ)τLΚ~ στιΧσΥ) άπένα.ντL στον Κορα.~ θιΧ τΥ)ρ~σεL κα.t ό όρθόδοξος άyωνιστ~ς Κ. Φλα.μLά:τος, έκφρα.στ~ς τΎjς λα..,κΎjς σuνε(
δφΥ)ς τΎjς έποχΎjς τοu, θεωρώντας τον α.'( η ο τΎjς κα.κΎjς
πορε(α.ς τΎjς
ΈκκλΥ)σtα.ς, ιiλλιΧ κα.t τοu 'Έθνοuς 15 •
Κα.τιΧ τ~ν πρώτΥ) ομως πενηκοντα.ετ(α. άπο το θιi να.τό τοu ό βα.θuς σεβα.σμος τοu "Εθνοuς προς τον Κορα.~
δΕ:ν έπέτρεπε τ~ν άσκΥ)σΥ) ίιπειίθuνΥ)ς κρLηκΎjς ά.πο τ~ν πλεuριi τΎjς θεολογ(α.ς ~ έστω τοu έκκλΥ)σLα.σηκοu Κόι Υ)
σμοu,
~' οε
,
περιπτωσLα.ΚΥ)
(
, ι επισΥ)μες
'
σε
θμώv έπιστολιμαία Διατριβτj ... , έν Νοcυπλί~
1835,
σ.
ι ) περιπτωσεις
299,
σημ.
oc
[ιι ... Εί
δΕ: κοcί ηνοc έν τοίς ύστέpοις οcύτοϋ συγγpά.μμοcσιν (έν οίς κοcι ό Ίεpοcη κος Συνέκδ"Ι)μος) έξέδωκεν ά.π~δοντοc ΚOCL ά.σύμφωνοc πpός τινοc των ίε
pων τΥjς όpθοδόξου 'Εκκλφίοcς έθίμων κoct διοcτά.ξεων πpος το 8όγμοc) συγγνωστός ό ocν~p.
Koc!
( ούδέποτε
δΕ:
~ζ"ΙJσε κοc! έτελεύτ-φεν όpθό
δοξος, βίον διοcπεpά.σοcς όpθόδοξον κoct σωκpοcηκόν» ].
14.
Κ. Οίχονόμου τοϋ έξ Οίχονόμων, Έπίιcρισις εlς ττjv περi Νεοελ
ληvιιcιjς 'Ειcιcλησίας σύντομο ν άπάντησιν τοίί... Νεοφύτου Βάμβα, 'Α!Νjνοcι
1839,
σ.
364. Koc!
στ-1) σ.
48:
ιιπολυμοcθ-ης ά.ν~p, σοφώτοcτος κοcτά. πολ
Μ πλ-ην (xocτoc δυστυχίοcν) οcσοφος πολλά.κις η κοcκόσοφος πεp! τοuς θε σπεσίους τΥjς ΈκκλΎ)σίοcς θεσμοuς χοcινοτόμοςΙΙ. Ή όξύτψοc έξΥ)γείτοcι
ά.πο τ-ην έφοcpμογ-η των διδοcγμά.των τοϋ
Kopoc'ij
ά.πό τοuς όποcδοuς κοcι
μοctιψές του.
15. Κοσμίi Φλοcμιά.του, ιι"Απαντw>, ι}τοι Φωντj 'Ορθόδοξος ιcαi σπου δαία περi τώv μελλόντων, ιcαθdJς ιcai Έπιστολτj πρΟς τούς έv Άyίφ "Ορει
Πατέρας, ~χδ. Κ. Σποcνοϋ,
1976,
σ.
32.
Πpβλ. Γ. Δ. ΜετοcλλΎ)νοϋ, Δύο
Κεφαλλfίvες Άyωvισταi 'Αντιμέτωποι (Κ. Φλαμιaτος ιcαi Κ. Τυπάλδος),
Λευχωσίοc
1980,
σ.
15
έ.έ.
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟΖΙΑ
157
θέιχσ~ του ά.πο θεολόγους, 8πως ό Ν. Δα.μα.λιΧς 16 , δΕ: ν προσέφερε τf)ν είικιχφ(ιχ, πα.pιΧ μόνο γLιΧ έκφών1Jσ1J πα.ν1)
yυρLκών μΕ: ά.να.γκα.(ιχ ά.ποσLώΠ1Jσ1J κά.θε έπLλ~ψψου σ1)
με(ου. Το δρόμο γLιΧ μLιΧ βιχθίιτεp1J θεώp1Jσ1J τοϋ Kopα.1j, κιχt συνά.μα. γLιΧ κpL τLΚΥJ τ1jς προσφοpιΧς του, θιΧ ιΧνο(ξεL ό δχL φυσLκιΧ έξ έπα.γγέλμα.τος θεολόγος, ά.λλ' όπωσδ~ ποτε έπLσ1)μότεpος tεpοκ~pυκιχς στf)ν έποχ~ του, 'Απόστ. Μιχκρά.κ1Jς
(1831-1905),
θ&. ά.κολουθ~σουν δΕ: ό ά.pχL
μιχνδp(τ1Jς Βα.σ. Στεφα.ν(δ1Jς, ό Δ1)μ. Μπιχλά.νος, ό Γεώpγ. Γιχλ(τ1Jς, ό 'Αλ Πιχπιχδεp6ς, ό π. 'Ιωά.ν. Ρωμα.ν(δ1Jς, ό
Κων. Δ. Μοupα.τ(δ1Jς κα.t ό ΝLκ. Β. Τωμα.Μκ1Jς.
2. • ο
.Απ.
Μα.κpά.Κ1Jζ,
«YJ
μεγα.λίιτεp1J Ίσως στο
ε!δος της μορφfj τοϋ ΙΘ' ιχιώνα.)) 1 \ έλιχβε δ1JμόσLα. θέσ1) ά.πένιχνη στον Κοpιχ~, με μLιΧ σεφ&. οcpθpων του στfjν ~φ1)μεp(δα. «Λόγος)) το
1877 18 ,
μΕ: ά.φοpμfj τf)ν ά.να.κομLδΥj
τών όστών τοϋ Kopα.1j ά.πο το Πιχρ(σL στfjν 'Αθ~να. κα.t τtς σχεηκΕ:ς τψ1JτLΚΕ:ς έκδ1)λώσεLς, μΕ: συμμετοχ~, έκτος ά.πο τf)ν ΠολLτε(ιχ, τοϋ Πα.νεπLστ1Jμ(ου κα.t τ1jς Έκκλ1)
σLιχστLκ1jς
• Ιεpα.pχ(α.ς 19 • 'Aλ1JθLνfj πpόκλ1Jσ1J άποτελοϋσε
γLιΧ τον Μιχκpά.κ1J κιχt όλ1J τfj θρ1)σκεuουσα. μεp(δα. τ1jς
16. ιιΤοc κοcτοc τ-ljν ιΧνοcκομ.ι81jν των όστων τοϋ 'Α8οcμ.οcντίου Κοροc~ ιΧπο Ποcρισίων εtς τοcς Άθ~νοcς τη όy8όη. Απριλίου τοϋ ~τοuς 1877ΙΙ, (λόγοι Μ. Ρενιέρ"Ι), Ν. Δocμ.ocλii κoct Κοκκίνου). 17. Βοcσ. Τ. ΓιοuλτcrΥJ, Κοινωνιολοyικη θεώρησις τών θρησκευτικών 'Αδελφοτήτων, στο ~ρyο: ιιΘέμ.οcτοc Κοινωνιολοyίοcς τ~ς Όρθο8οξίοcςιΙ,
iπιμ.έλειοc Γεωργίου Μοcντζοcρί8ου, Θεσσοcλονίκ"Ι) 1975, σ. 17 4.
18. ιιΌμ.οφυ-1)ς κocl όμ.οyεν-1)ς τριοcν8ρίοc, Βολτοcίρος- Koρoc'ijς- Κοct ρ-ης χοcι περt Έλληνισμ.οϋ κocl Χρισηοcνισμ.οGΙΙ, "Αρθροc έχ τ~ς Έφ"Ι)μ.ε
ρ(8ος ιιΛόyοςιΙ (1877-1881), ύπο 'Αποστόλου ΜοcκριΧχ"Ι) xoct Σ. Δ. Φιλοcρέτου, 'Εν Ά&ι)νοcις 1967. 19. Βλ. Toc κοcτοc τ-ljν ιΧvοcκομ.ι8Υjν των όστων τοϋ 'Α8. Koρoc'ij, δπ. παρ.
158
ΠΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
τότε έλληναΎjς κοινων(α.ς, ποu με ένθουσια.σμο τον ά.κο λουθοϋσε, το «νά. ημωσιν τόν ά.ντ(χριστον Κορα.Ύjν έν όνόμα.τι τοϋ όρθοδόξου έλληναοϋ έθνους, ώς πρύτα.νιν τΎjς πνευμα.τικΎjς α.ύτοϋ ά.να.γενν~σεως, νά. συνοδεύωσι τά. όστa α.ύτοϋ
OL
ά.ρχιερεi:ς μετά. των έκκλησια.στικων συμ
βόλων κα.l νά. έγκωμιά.ζωσιν α.ύτόν ot κα.θΥ)γψα.l τΎjς Θεολογ(α.ς, ώς ώφελ(μως λ(α.ν τό τοϋ Χριστοϋ εύα.γ γέλLΟν εtς τό έθνος οιδά.ξα.ντα.ιι 20 • • ο Μα.κρά.κΥ)ς, ζώντοcς
με το ορα.μα. τοϋ βυζα.ντινοϋ μεγα.λε(ου κα.l με βα.θιά. δια.λεκηκ~ κα.l φιλοσοφικ~ συyχρότΥ)σΥ), ά.νηπα.ρα.τά.σσει ά.με(λικτο τον έλεγχό του. 'Ονομά.ζει τόν Κο ρ α.~ «έθνο πλά.νον>> κα.l «δια.φθορέα. των νέωνιι 21 , «άσπονδον έχθρόν κα.l
πολέμLΟν
τΎjς
χριστια.νικΎjς
α.ύτΎjς οtκοδομΥ)θε(σΥ)ς
π(στεως κα.l
τΎjς έπ'
'ΕκκλΥ)σ(α.ς)) 22 •
'Η κριτικ~ τοϋ Μα.κρά.κΥ) έχει κύριο στόχο τόν Κορα.Υι
ώς θρΥ)σκευτικ~ προσωπικότ-ητα. κα.l τ~ν 'ίδια. τ~ν όρθο δοξ(α. του, τ~ν όπο(α. δεν έπα.υε ό τελευτα.ϊ:ος νά. ύποστrι ρ(ζει σ' όσους τ~ν ά.μφισβψοuσα.ν. Θεμελιώνει τ~ν κρ(σ-ι; του tδια.(τερα. στ~ στά.σΥ) τοϋ Κορα.Ύj ά.πένα.ντι στόν Βολ τα.ϊ:ρο κα.l σ":~ σχέσΥ) του με τόν πρα.γμα.τικά. ξένο προς τ~ν όρθόδοξΥ) πα.ρά.δοσΥ) Θεόφιλο Κα.'i.ρΥ). « Ό Βολτα.ϊ:ρος
έγέννΥ)σε τον Κορα.Ύjν, ό Κορα.Ύjς έγέννΥ)σε τον Κα:i.ρrιν
[ ... ]. 'Η τρια.νδρ(α. α.ϋτΥ) ε!να.ι όμοφυ~ς κα.l όμογεν~ς έκ πα.τρος τοϋ δια.βόλοωι 23 • Ε!να.ι ~ έκρΥ)ξΥ) τοϋ Μα.κρά.κ'Υj
μέσα. στ~ν ά.συγκρά.τψΥ) σφοδρότΥ)τά. του!
Ό Κορα.~ς
εΙνα.ι γι' α.ύτον «θε·Lστ~ςιι 24 • Μετέβα.λε τ~ φιλοσοφ(α. σε
20. 'Απ. Mocχ.pocχ."l), μv. έρy., σ.3. 21. Αύτ6θι. 22. Αύτ6θι, σ. 8. 23. Αύτ6θι, σ. 3. Πpβλ. Άπ. Δοcσχ.οcλιiχ.η, μv. έρy., σ. 62. 24. Άπ. Μοcχ.pιiχ.ΎJ, μv. έρy., σ. 9, 12. Kocτoc τον Δεϊσμό, Deus creator est, sed non gubernator!
159
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟΕΙΑ
θρ1Jσκε(ιχ, συνιστώντιχς στοuς 'Έλληνες <<τ~ν δυηχ~ν ψευ δοφιλοσοφ(ιχν,
τ~ν όπο(ιχν ύπελά.μβιχνεν ώς
ιχύτ~ν τ~ν
θρ1)σχε(ιχν» 25 . 'Η χρ(σ1J τοu Μιχχρά.χΊJ για. τ~ν ά.πολυτο πο(φΊJ τ1jς φιλοσοφtιχς ά.πο τον Κοριχ~ χιχl τ~ μετιχτροπ~
στ~ σκέψΊJ του τ1jς χρισηιχνιχ1jς π(στΊJς σε ά.πλ~ ancilla philosophiae δε(χνει, πόσο μπόρεσε ό Μιχχρά.χ1Jς να. είσ δUσει στ~ν ούσ(ιχ τοu χοριχ'Lχοu στοχιχσμοu. "Ετσι, φθά.νει
σε σΊJμεϊ:ο να. διερωτα.τιχι, &ν ό Κοριχ~ς «έσωζεν έν τ?)
ψuχ?) του '(χνος όρθοδόξου χρισηιχνικijς π(στεως» 26 , ά.μφι σβ1)τώντιχς χιχθιχρα. τ~ν όρθοδοξtιχ του. Σύνολο σε το έργο τοϋ Κοριχ1j χιχριχχτηρ(ζει με τον ά.χόλουθο, ά.πόλυτο βέ βιχιιχ, τρόπο: << 'Ανδρά.ποδον ό Κοριχ1jς τ1jς πεφιχμιχηχ1jς
ψευδοφιλοσοφ(ιχς τ1jς Γιχλλ(ιχς, είς 1)ν έδούλευε» 27 , «έπε χε(ρΊ)σε νιi έλευθερώση τοuς όμοφύλους του
''Ελλ1Jνιχς
ouχl ά.πο τ~ν τυριχννtιχν των βαρβάρων Τούρκων, riλλ' ιiπο τ~ν κιχ τ' ιχύτον δεισιοιχ(μονιχ ιiνθρωπολιχτρε (ιχν, i)τοι
ιiπο τ~ν π(σην εtς -:ον Θεάνθρωπον 'IΊJσοϋν Χριστον χιχl εtς τ~ν μ(ιχν, ά.γ(ιχν, χιχθολιχ~ν χιχl riποστολιχ~ν έχχλ1)
σ(ιχν»28. Κιχl το γενιχο συμπέριχσμά του: Φωηστ~ν τοu
lθνους i)θελιχν ot τότε πιχν1Jγυριστες -
χιχl θεολόγοι
τον Κοριχ~, ωφύτιχνιν τοu σχοησμοϋ χιχl τ1jς riποπλιχ
ν~σεως τοϋ έθνους riπo όοοϋ rlλ1Jθε(ιχς» τον riνιχχ1)ρύσσει
urbi et orbi ό Μιχχρά.χ1Jς 29 . 'Απόλυτιχ χιχτιχλυηχος στ~ν χριτιχ~ του χιχl χιχτ1JγορΊJμιχηχα. riπορριπηκος ό Μιχκρri
ΚΎ)ς,
δεν
βρ(σχει
οuτε
ένιχν
έπιχινετιχο
λόγο
γιιi τον
25. Αύτόθι, σ. 18, 19. 26. Αύτόθι, σ. 8. 27. Αύτόθι, σ. 20. Αuτο ίσχύει γιοc τοc πpώτοc χpόνιοc. Άpγότεpοc ό
Κοροc~ς οcπομ.οcκpύνθ'Ι)Κε οcπο τ~ν έμ.πεφικ~ φιλοσοφ[οc. Βλ. Alexandros Papaderos, Mctakcnosis ... , Meisenheim am Glan 1970, σ. 105 έ. 28. Mv. lρy., σ. 7. 29. Αύτόθι, σ. 21.
160
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
τψώμενο ΙΧΠΟ τοuς συγχρόνους του ΚΙΧθ"Υjγ"Υ)τες τ~ς θεο λογ(οις ώς έθνοσωτ~ροι.
3.
Στ~ν περίοδο τοu μεσοπολέμου έ:χουμε ά.φορμες
γcα. νέες θεολογcκες έκημ~σεcς τ~ς προσφορiiς τοu Κο ροιΎj. Στα.
1920 ό
ά.νερχόμενος στο χώρο τ~ς ά.κοι81)μοιϊ:κ~ς
μας θεολογ(οις κοιt ά.πο τοuς βοισLκότερους έκπροσώπους
τΟU «θεολογLΚΟU έπtστΥ)μΟνLσμοiJ» στ~ χώροι μοις 30 Lστο ρtκός, άρχLμ. Βοισ(λεως ΣτεφοινLΟΥ)ζ, θα. γρά.ψεL γLα. τον
Κοροι~ εLΟLΚ~ μελέτΥ), ποιρουσLιίζοντιίς τον ώς ιιέκκλΥ) σcοισηκό
ά.νοιμορψωτ~», θιi έποινέλθεL οε στο θέμα σε
ιΧρΟρο του στο ιι Ποινελλ~νω Λεύκωμα)) τοu Ε'CνοιL γεγονός,
οτL
1930 31 •
στέκετοιL πριίγμοιη κρLτLκα.
ό
Στεφοιν(δΥ)ς ά.πένοινη στον Κοροι~, ά.λλα. ε'CνοιL έξώφθοιλμΥ) κοιt ή τά.σΥ) του να. τον ΟLΚΙΧLολογ~σεL, γLα. να. μ~ν τον μεLώσεL.
ΚοροιΎj
0L
έπLστΥ)μοναές, άλλωστε, προi.ίποθέσεLς το\J
συμπ(πτουν
σε
πολλιi
σ"Υ)με'Lοι
με
έκε'Lνες τοu
θεολόγου Στεφοιν(δΥJ. Ποιρόλ' οιuτα. θα. ποιροιδεχθε'L ό Στε φοινLδΥ)ς τ~ν ά.πόστοισ"Υj τοu ΚοροιΎj ά.πο τό ποιροιδοσLΙΧΚΟ πνεuμοι τΎjς 'Ορθοδοξ(οις κοιt τ~ν άντλΥ)~ του ά.πο ξένες ΠΥ)γές, ά.φοu όμολογε'L,
on
ιιά.νοιμψLβόλωρ) ό δάσκαλός
του ΔενδρLνΟς ιιούδεμ(οιν έπίδροισLν εσχεν έπt τ~ς πνευ μοιηκΎjς ά.νοιπτύξεώς του)), ιιδcόη ή ύπο τοu ΚοροιΎj εΊτα
ΟεLχθεi:σοι νοοτροπία 1jτο ολως ά.ντιθετος
[ έκεLν"Υ)ς] τοu
δcδοισκάλου» 32 • 'Ο Στεφοιν(οΥ)ς θα. ύπογροιμμ(σεL ά.κό'μ"Υ) ζωΥ)ριi ιιτ~ν
30. Xp. Γιocννocpii, μv. {ργ., σ. 85. 31. Βοcσ. Στεφοcν[8ου, Ό · Αδαμ. Κοραής ώς έκχλησιαστιrcός άvαμορ φωτής, (ιι 'ΑνοcγέννΥ)σtςΙΙ Α'), Κωνστοcντινοuπολις 1920. Τοϋ ι8[ου, Άδαμ. Κοραής, ιιΠοcνελλ~νιον Λεύκωμοcιι Ε' (1930), σ. 49-53. Ποcpοc πέμπουμε στ~ β' μελέτΥJ.
32. Άδ. Κοραής, δπ. παρ., σ. 49.
161
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟ:::ΙΑ
ιiκοcτοcνίκ:ητον οcποστpοφ-ήν» τοϋ KopocΎj πpος τοuς Βυ
ζοcντινούς33' οctτιολογώντοcς τ-ην οcπο το γεγονός, ότι ό Κοροc-ής δΕ:ν μποpοϋσε πocpoc νοc ε!νοcι ποcιδt τΎjς έποχΎjς του. Κοcτοcλήγει δΕ: μΕ: τ-ή σπουδοcίοc -κυpίως γιοcτt πpο έρχετοcι οcπο ένοc γν~σιο τέκνο τΎjς δυτικΎjς (γεpμοcνικΎjς) έπιστ~μ-ης- διοcπίστωσ-η: <<Τ-ήν Βυζοcντιν-Υ)ν tστοpίοcν
[ ... ]
tθεώpει ό Kopoc-Yjς διοcpκΎj κοcτοcπτωσιν κoct εtς τοuς βυ ζοcντινοuς οcύτοκpοcτοpοcς, οϋς παραδόξως έθεώpει ξένους
κοcι έπ~λυδοcς, οcπέδιδε τ-ήν ποcpοcκμ-Υ)ν κoct ύποδούλωσιν τοϋ έλλ-ηνικοϋ έθνους» 34 . Έκκλ-ησιοcστικος tστοpικος κoct δεινός μελετψ-Υ)ς των βυζοcντινών κειμένων ό Στεφοc
νί3ΥJς, ~τοcν οcδύνοcτον νοc μ-Υ)ν έκφpοcσθεϊ έτσι, κλείνοντοcς μ.έσοc στο «Ποcpοcδόξως» οχι ψυσικοc τ-Υ)ν ΕΚΠλ-ηξ~ του, ιiλλοc το ποcpοcπονό του γιοc τ-ήν κopoc·r:κ-Yj ποcpεpμ-ηνε ίοc τΎjς Ρωμφσύν-ης κoct τ-Υ) δουλικ-Υ) έξοcpτ-ησ-η οcπο τοc φpοcγκικοc, χοcλκευμένοc ιiπο τ"ήν έποχ-ή Κοcpόλου τοϋ «Μεγοcλου»,
ιiντιpωμοcίικοc κoct ιiνθελλ-ηνικοc σχ~μοcτοc γιοc τ-ήν έpμ-ηνείοc τΎjς ΒυζοcντινΎjς μοcς
4.
'Ιστοpίοcς.
Τ-ήν 'iδιοc έποχ-Υ)
( 1920)
θοc κοcμει τ-ήν έμφοcνισ~ τ-ης
μιοc έκτεν-ής μελέτ-η τοϋ ποcτpολόγου Δ-ημ. Μποcλοcνου γιοc
τtς θp-ησκευτικΕ:ς tδέες τοϋ KopocΎj 35 κoct οcpγότεpοc
( 1933)
ένοcς ποcν-ηγυpικος λόγος του στοc έκοcτοντοcχpονοc τοϋ θοc νοcτου τοϋ Χίου σοφοϋ μΕ: θέμοc τtς tδέες τοϋ τελευτοcίου ((7tεpt έκκλ-ησίοcς κoct κλ~pουι> 36 •
33. Αύτόθι, σ. 51. 34. Αύτόθι. 35. Δ. Σ. Mπocλιi'IOU, Αί θρησrcευτιrcαί ίδέαι του Άδ. Koρaij, 'E'I •A~'IOCLς 1920. 36. Δ. Σ. Mπocλoc'lou, Ό 'Αδαμάντιος Kopaijς περi Έrcrcλησίας rcai Κλήρου, Άθij'IΙXL 1933 (πρβλ. το'Ι τόμ.ο: Έrcατοvταετηρiς Άδ. Kopaij , Άθ'ίjνοcι 1935, σ. 87-107). ToG tl>ίou, 'Ο Kopaijς rcai ή θρησrcεία, στ~'Ι iφΥ)μ. ΙΙΒpοc8υ'Ι-ίρ>, 4.4.1933.
162
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
Ε!νοcι γεγονός, όη κρίνοντοcς ένοc ύποcρξιοcκο φοcινό μενο,
ώς
ε!νοcι
φοcνερωθοuν
ot
το
οcνθρώπινο πρόσωπο,
οcφ~νουμε νοc
δικές μοcς πνευμοcτικΕ:ς προϋποθέσεις. Αu
το ισχύει ΚOCL γιοc τ~ν κρL τικ~ τοu Μποcλοcνου γLoc τον Kopoc~. Δυστυχώς περωρίζετοcL στις «tδέες>Ι, στ~ν ποcρά. θεσ'Υ) οcπόψεων ΚOCL κρίσεων, λείπει δΕ: κά.θε ΠpοσποcθεLΟC,
•0
οcν οχ ι έpμψε(οcς, τουλά.χιστον κpι τLκΎjς οcνοcλίισεως. Μποcλά.νος
ε!νοcι
ά.πpοκά.λυπτοc θετικος
οcπένοcνη
στον
Kopoc~ κoct οτοcν ά.κόμ'Υ) φοcίνετοcL νοc δLοcφωνεί μοcζί του.
τ ο'
-
σπου δ οcιο
όμολογεί, κoct
~' σε
7
εLνοcι,
βλ'επει
" οη
'
τον
Κ opoc'Y), 1
" οπως
ώς θεολόγο κoct έκκλησιαστικο συγγραφέα,
λόγω των θpΎJσκευηκων συγγpοcφών του 37 • 'Έχει, έτσι, κοcνεtς οcύξ'Υ)μένες ά.ποcLτ~σεLς οcπο τ~ν κpLτLκ~ ένος ποc τpολόγου γLOC ΕνΟC λόγω, που έχεL νοc ΠΟCpουσLΟCσεL ΚOCL
(έπLσ-:-Ί)μονLκο)
θεολογLκο έργο.
Kocτoc τον Μποcλά.νο ό Kopoc~ς ύπΎjpξε <ικυpωλεκτL
κώς ψLλόθp'Υ)σΚος ocν~p» 38 , χωpLς κocμLOC έπίδpοcσ'Υ) ΟCΠΟ ,ους προτεστά.ντες φίλους του 39 , κoct «ΠLστον τέκνον τΎjς
'
ορ θ ο δ ο'ξ ου
'Ε κκ λ 'Υ)σιοcς», 1
«... ως '
-
' ' .,. ' λ ογεο> οcυτος ουτος ομο
40
,
ΠΟU «ΚΟCτψά.λωσεν ΟCΠοcντοc τον βίον του έpγοcζόμενος δLOC
τ~ν οcνόρθωσLν των τΎjς
ΈκκλΎ)σίοcς ΚOCL του έθνους>Ι 41 •
Τον χοcροcκτ'Υ)ptζεL «μεγά.λον 'Έλληνοc ΚOCL σοφόν» 42 , τον όποίον <ιτο ψLλόχρLστον έθνος θεωρεί ώς τον ΚΟCτ' έξοχ~ν
37. ιι ... πρέπει νοc yνωσθyj το μ.έyοc κoct πολuμ.ερ€ς ~ργον τοϋ Kopocij, uπο τιΧς ποικίλοcς οιύτοϋ έκφάνσεις, ώς θεολόγου, ώς φιλολόγου. ώς γλωσσολόγου, ώς φιλοσόφου, ώς ποcιl!οcγωγοG, ώς κοινωνιολόγο·;.
ώς ~θικολόyοu, ώς ίστορικοG, ώς φuσιο8ίφοu, ώς ίοcτροφιλοσόφοu, ώ~ ποcτριώτοu ... ΙΙ (Αί θρησιc. ίδέαι, 1\π. ποιp., σ.
38. 39. 40. 41.
Αύτ6θι, σ. Αύτ6θι, σ. Αύτ6θι, σ.
Αύτ6θι, σ.
9. 16. 27. 10.
42. Άδ. Κοραής, 1\π. ποcρ., σ. 3.
7).
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟ:Ε:ΙΑ
163
διδοcσκοcλόν τΟυ)) 43 , κοcτι πού έγινε Πpοcγμοcτι έπ(σ-ημοc μΕ: τ~ν ποcνεθνικ~ ιiνοcγνώpισ-η του
Kopocjj
ώς φωτιστ"Υj τοu
'Έθνους
(pater patriae) στ~ Συνέλευσ-η τjjς Τpοιζ~νοcς το
1827 44 ο
Ό Kopoc~ς ύπjjpξε γιοc τον Μποcλοcνο ΙΙθp-ησκευ
τικ~ φύσις μΕ: βοcθύτοcτον θp-ησκευτικον συνοc(σθ-ημοc κocf. μΕ: πλ~pΎJ έπ(γνωσιν τ"Υjς μεγοcλ-ης σ-ημοcσ(οcς του θp-ησκευτικου ποcpοcγοντος» 45 ο
τουιι γιοc τ~ν
•
Ανοcγνωp(ζει· τ~ ν αοcδολον ιiγοcπ-ην
Έκκλ-ησ(οc 46 κocf. οτι ~ κpιτικ~ του αδΕ:ν
πpο~pχετο έκ φιλοκοcτ-ηγόpου προθέσεως, οuτε έξ ιiντι θp-ησκευηκοu πνεuμοcτος, 'lνoc κλον(ση το θp-ησκευτικον οi.κοδόμ-ημοc, ιiλλοc τούνοcντ(ον έκ βοcθυτοcτ-ης θp-ησκευτι
κότ-ητος»47. Δέχετοcι έπ(σ-ης ιιτον διocκocjj πόθον του νοc έποcνέλθουν
oct
~μέpοcι τΊjς ποcλοcιοcς εύκλε(οcς κocf. δόξ-ης
της έκκλ-ησ(οcς» 48 .
'Ο Μποcλοcνος τοποθετε"Lτοcι μΕ: ένθουσιοcσμο ιiπένοcντι στ~ν πpοσποcθειοc του KopocΊj γιοc μιοc ~θ ι κ-Υ) βελ τ(ωσ-η στον έκκλ-ησιοcστικο χι';'ψο, πού θοc όδ-ηγουσε στ~ν πνευ μοcτικ~ ιiνοcγένν-ησ-η ολου του 'Έθνους. Κινούμενος κocf. ό
'ί3ιος σε ~θικισηκοc πλοc(σιοc, κοcτοcξιώνει τοc ~θικοc κpι τ~ pιοc του KopocΊj, έποcινώντοcς τον, γιοcτf. δέχετοcι τον ύπε pοχικο χocpocκτ~poc ατΊjς χpιστιοcνικΊjς θp-ησκε(οcς)), αιiσυγ
κp(τως θειοτέpοcς τΊjς θp-ησκε(οcς του Σωκpοcτουςιι 49 , κocf.
έξοc(pοντοcς τ~ν ιiποστpοφ~ του γιοc τf.ς δογμοcτικΕ:ς συζ-η τησεις,
ot όπο"Lες ιιέβλοcψοcν» το βυζοcντινο κpοcτος κocf. τ-Υjν
Έκκλ-ησ(οc 50 , ώς νοc μποpουσε νοc ύποcpξει ιιΒυζιiντιο)) κocf.
43. 44. 45. 46.
Αιίτόθι, σ. 4. Βλ 'Απ. ΔοcσκοcλΟCκη, μv. lpγ., σ. 'Αδ. Κοραής, οπ. ποcρ. σ. 4. Αιίτόθι, σ. 4. Al θρησιc. lδέαι, οπ. πocp., σ. 9. 'Αδ. Κοραής, aπ. ποcρ., σ. 4. Αιίτόθι, σ. 5.
611
έ.
47. 48. 49. 50. Αιίτόθι, σ. 6. Πρβλ Al θρησιc. lδέαι, σ. 28, 29.
164 βυζοcνηνός
ΙΙΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
πολι ησμός, διοcμετρικοc οcντιθετος πρός τ-f;
φροcγκικ~ φεουδοcρχίοc, χωρtς οcνύστοcκτο οcγώνοc γιοc τ-f;
διοc τ~ρψrη τΎjς κοcθοcρότψοcς κoct γνησιότψοcς του δόγ μοcτος, όχι βέβοcιοc ώς θεωρψικ'ijς- tδεολογικΎjς διοcτύπω σ'Υ)ς οcρχών, οπως τό εβλεπε ό Κοροc~ς, οcλλ' ώς εκφροcσΎJς
ά.γιοπνευμοcτικ'ijς έμπεφ(οcς θεώσεως. Χωρlς τ~ν έλοcχι στ"ΥJ κριτικ~ οcπόστοcσ"ΥJ ό Μποcλοcνος δέχετοcι κocl πολλΕ:ς οcλλες οcπόψεις του ΚοροcΎj γιά. τοc έκκλ'Υ)σιοcστικά. (π .χ. νέο
~μερολόγιο, tεροc λείψοcνοc, θοcύμοcτοc, οcγιο φως, οcγοcμ(α του κλ~ρου, έκκλ'Υ)σιοcστικ~ λοcτρε(οc, κοσμικ~ ποcιδε(οc ":OG
Κλ~ρου, οcν":ψονοcχικ~ ΚOCL οcντιΟCσκ'Υ)τLΚ~ τΟCσ'Υ) ), yιoc νιi οcντικρούσει μΕ: σφοδρότΎ)τΟC οσοuς ποcλοcιότεροc ετχοcν χα ροcΚτ'Υ)ρ(σει τόν Κοροc~ ώς Ιiθεο κocl αίρετικο κocl. uβριστ-1; ":ου κλ~ροu (Κοδρικοcς), οcποφοcινόμενος κοcτ"Υ)yΟρ"Υ)μοcηκά.,
οτι ιιζ~τ'Υ)μΟC έτεροδοξ(οcς Koρoc'ij δΕ:ν ύφ(στοcτοcι, τούλά.
χιστον διοc τούς γνωρίζοντοcς τοc κριτ~ριοc τΎjς 'Ορθοδο ξίοcς»51. Βέβοcιοc έδω πρέπει νοc σ'Υ)μειωθε~ οτι ό Μποcλά. νος -κοcτοc τ~ν κρ(σ'Υ) του έπ(σ"ΥJς ποcτρολόγου Π. Χρf.
στοu- ιιοcπέδιδε μεγοcλuτέροcν σ'Υ)μοcσ(οcν εtς τ-Υjν ~θικ~ν κocl. κοινωνικ-Υjν πλεuροcν τοu Χριστιοcνισμοu ποcροc εtς τ~v
δογμοcηκ-Υjν κocl. λοcτρευτικ~ν, διό κocl. uπε":ίμοc σοβοcρwς
τ~ν μuστικ~ν θεολογ(οcν κocl δΕ:ν ~θέλ'Υ)σε νοc εtσέλθη εtς το βά.θος τ'ijς θεολογίοcς των Ποcτέρων» 52 . Ώς πρός τlς tδέες δΕ: τοu ΚοροcΎj γιοc τ~ν έλλοcδικΎ) οcuτοκεφοcλίοc ό Μποcλά.νος τtς κοcτοcφοcσκει οcπόλυτοc, περιοριζόμενος μόνο στό να
διοcχωρ(σει τtς οcπόψεις του ΚοροcΎj οcπό τούς έφοcρμοστέ::;
τοuς 53 . Τό γενικό συμπέροcσμοc τοu Μποcλά.νοu: ιι 'Ο Κο-
51. Άδ. Κοραής, σ. 4. Πρβλ. Αί θρησιc. lδέαι, σ. 89. Ό Mπocλocvoc θεωρεί συκοφοcντlες τtς ά:πόψεις τοϋ Μοικpοcκ11 γιοc το'Ι Κοροc7) (οcύτ., σ.
90).
52. Βλ. Θ.Η.Ε., τ. 9 (1966), στ. 146. Πρβλ. Δ. Σ. Μποcλά:"ου, Οί 1951, σ. 145. 53. Αί θρησιc. iδέαι, 8π. ποcρ., σ. 82 έ.
Βυζαvτιvοi Έιcιcλησιαστιιcοi Συγγραφείς, 'Aθ1j'locL
165
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟΕΙΑ
ρoc"ijς έγενν~θ-η, ε ζ -ησεν, έ:δpοcσεν, έδίδοcξεν, οcπέθοcνεν ώς
οcλ-ηθ~ς χpLσηοcνός» 54 • BέβocLOC ό ~ντονος οtκοuμενLσμός τοu Μποcλοcνου, που συνέπLπτε μΕ: τόν «ΠοcνευpωποcΊ:κό» χριστιοcνLσμό του
δΕ:ν θοc θεωp~σει ocνocγκoc(oc τ~ν
Kopocij,
πpοσθ~ΚΎ) του χοcροcκτ-ηpLσμοu «όpθόδοξος>>, ΠΟU μετοc τό σχ(σμοc θοc διοcφοpοποιε~ pLζLκoc τ~ χpLσηοcνLκ~ 'Ανοcτολ~
ά.πό τ~ φpοcγκευμέν-η Δύσ-η!
5.
Στοc τελεuτοc~οc
χpόνLοc ~ έλλ-ηνLκ~ θεολογίοc
30
χοcροcκτ-ηp(ζετοcι οcπό μ(οc ούσιοcσηκ~ στpοφ~.
'
σμεuετοcL
β
oc θ μLocLoc I
Ο \ οcπο
\
τοc
εύσεβLσηκοc πλοc(σLοc του μισοu του κ
βοcθος.
.,).1
I,
σχο
ΙΘ
I
λ
I
ocσnκoc,
'Αποδε-
\
'θ -η LκιστLκοc
\
κοcι
octώνoc ΚOCL του πpώτου
οcνοcκοcλύπτοντοcς κoct ποcλL τό ποcτερLκό
'Από τ~ δεοντολογίοc κoct ~θLκολογίοc πεpνοcμε
•
I στ • ν οντο λ oγLoc.
•
•
'
'
"Ε τσL οcνοcγνωpL'ζ ετοcL ο 'Η συχοcσμος κocL
Υι πνευμοcηκότ-ητά. του ώς Υι pοcχοκοκκοcλιοc τ-ϊjς 'Οpθο8οξίοcς, ΚOCL έ:κφpοcσ-η του XpLστLOCνLσμou στfιν οcύθεντLκό 'fΥJτΟC του. 'Ή τοcν έπόμενο, λοLπόν, μέσοc οcπ' οcύτό τό Πp(σμοc τών οcνοcνεωμένων ΚpLτ-ηp(ων νοc θεωp-ηθε~ ΚOCL ό
Kopocfις οcπό τους θεολόγους, που θοc γpοcψουν τώpοc ΎL. ΟCUτόν, ocφou ΠοτΕ: δΕ:ν έ:ποcψε νοc οcποcσχολε~ τη θεολογLΚ~ μοcς
σκ έψ -η-
I κοcη
\ που
δ εLχνει I
π οI σο
μεγοc'λ ο
'λ κεφοc
ocLo
εΙνοcL ό Κοpοcης γLoc τη νεώτεp~ μοcς ιστοpίοc. Στό μετοcίχμLο οcύτ-ϊjς τ-ϊjς οcλλοcγ-ϊjς θοc έκθέσεL τtς πεpt κλ~pου tδέες τοu
Kopocjj τό 1960 ό νέος ύφ-ηγ-ητης
τότε τ-ϊjς θεολογίοcς στό ΠοcνεπLστ~μLο τών 'Αθ-ηνών,
54. Άδ. Κοραfίς, σ. 21. Εlvοιι yεyov6ς, δτι ό Μποιλάvος λόyιμ τώv
ciρχώv τοu τοισσ6τοιv ά.vεπιφύλιχχτοι \ιπ€ρ κοιl τοG πιστοϋ μ.oιlhJτij τοG
Κοροι'ίj, Θεοκλ~τοu Φοιpμ.οικίl!1j, τον όποίοv έπίσ1jς έγκωμ.ιιΧζει. Βλ τ~
μοvοyροιφίοι τοu: Θε6ιcλητος Φαρμαιcίδης, Άθ1jvοιι 1920, κοιl τ~ μ.ελέτ11
τοu: Έαλησία ιcai Πολιτεία, Άθijvοιι 1920, σ. 10-19.
166
IIAPA~Olll ΚΑΙ
A.\.\OTPIΩlll
Κοt~νοδ~α.Ο-ηκολόyος Γ. Γα.λίτ-ης 55 . Βέβα.~α., δεν κοcνε~ συ στ-ημα.ηκ~ έ:ρεuνοt
:-ou κορα.ϊκοu ερyου ό Γ. Γα.λίτΊ)ς, οuτε :-ou
έ:χε~ σκοπο να. ιiνα.λuσε~ κ ρ~ :-~κα. τΊ;ν προσωπ~κότ-ητοι
Κορα.Ίj, περ~ορ~ζόμενος περ~στα.σ~α.κα. στ~ν α.πλΊ; έ:κθεσΊΙ :-ων tδεων του.
Κα.:-α. τον Γ. Γα.λίτ-η, ό Κορα.~ς uπjjρξε ιιιiνα.μφ~ βόλως είς :-ων μεyίσ:-ων δ~δα.σκοcλων τοu Γένους, 'ίσως ό
μέy~στος, δ~α.κρ~νόμενος έπi εuρυτάτη πα~δεί~, συνδεδυα. σμένη μετα. βοcθυ:-οcτ-ης εuσεβεία.ς>> 56 . Θα. σΊjμε~ώσε~ δε με έ:μφα.σ-η: ιι' Η uπό :-~νων ιiμφ~σβ~τ-ησ~ς :-Ίjς εuσεβεία.ς τοu
άνδρος
τελείως άστ~ρ~κτος>> 57 .
εΙνοc~
Tou άνα.yνωρίζε~
άκόμ-η ιιβα.θυτάη;ν yνωσ~ν των πρα.yμάτων» κα.i ιιυί~κον
ένδ~α.φέρον δ~α. τ~ν άνόρθωσ~ν κα.i το μεyα.λεϊον τΊjς 'Εκ
κλ-ησίας»58, τΊjς όποία.ς uπjjρξε ιιπ~σ:-ον τέκνον>> 59 . Πα.ρα. δέχετα~ μέν,
on
ό Κορα.~ς ιιέξεφροcσθ-η κοcτα. τοu μονα.
χ~κοu θεσμοu, ΚotL ,ου άyά.μου κλfιρου πολλά.κ~ς)) ΚotL οη ιιπα.ρα.yνωρίζε~ προφα.νως UΠΊ)ρεσία.ς, &ς προσέφερεν οu
τος εtς τΊ;ν Έκκλησία.ν, το 'Έθνος κα.i -:ον πολ~ 'ισμον έν yένε~>>. Δικαιολοyεϊ ομως τ~ σ,ά.σ-η -:ου: (('Η δρψUΤΊjζ, μεΟ' ~ς οuτος έκφράζετα.ι, δuνα.τα.ι να. έξr;y-ηθΊj έχ των πα.ρεχχλίσεων
έχ των
άρχων
τοu
μονα.χισμοu,
α'ίτινες
εΙχον σΊJμε~ωΟε~ χα.τα τΥ;ν έποχΥ;ν έκείνψ κα.i α'ί,ινες εtς μ~χρον ~
μέγα. βοιθμον ποιρατ-ηρο::ίντα.ι καθ'
ολα.ς τα.ς
έποχά.ςιι 60 • Βέβα.ια., θα. μποροuσε να. πα.ρα.τ-ηρfισε~ χανεiς έδω, πόσο yνώρ~ζε ~ ~-:οιν πρόθυμος να. άvα.yvωρίσει ό
55. Γεωρy. 1960.
Α. Γ:χλίτ1J, Αί περί κλήρου ίδέαι τοσ Κοραή, 'Εν Άθf.-
ν:χις
56. 57. 58. 59. 60.
Αύτόθι, σ.
3.
Αύτόθι, σ.
1.
Αύτόθι, σ.
4. 31,
Αύτόθι, σ. Αύτόθι, σ.
19.
σ1Jμ.
154 κ:χι σ. 33.
167
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗ.Σ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟΕΙΑ
Κοροc"ής τtς «ιχρχεςιι τοϋ όρθοδόξου μονοcχLσμοu, πέροc φυσLκοc ά.πο τ-ήν έξωτερLκ-ή (νομLκ-ή) ΎjθLκΎj, ποu συνLστοϋ σε το κύρLό του ένδLοcφέρον. ·Ο Γ. Γοcλίτ-ης προσπερνοc χωρtς τ~ν έλοcχLστ-η κρLηκ-ή τ-ήν ά.νοcμεLξ-η τοu Κοροc~ στο ζΎjτ-ημοc τοί) έλλοcδLΚΟU οcύτοκεφοcλου ΚOCL το ΠΟλLτεLοκροc
τLΚό του πνεϋμοc 61 •
Noc ot
γενLκες κρίσεLς του: «'Ο Κο
ροc~ς, ΠLστον τέκνον τ~ς 'Ορθοδόξου 'Εκκλ-ησίοcς, π ον ων
3L'
οcύτ-ήν κoct ένδLοcφερόμενος δLoc τ-ήν δόξοcν τ-ης, ά.νοc
λοcμβοcνεL τον ά.γωνοc τ~ς έξυψώσεως τοϋ κλήρου τ-ης. "Οσοc γροcφεL, τοc γροcφεL δLOC νοc ώφελ~ση, ούχt δLoc νοc κοcτοcκρίνη
[ ... ].
·Ο Κοροc~ς δέν δογμοcτίζεL. ~Οσοc γροcφεL
8έν τοc θεωρε~ θέσφοcτοc. Ούδεtς δtίνοcτοcL όμως νοc ά.ρν-ηθjj τΥjν κοcτοc βοcσLν τούλοcχLστον όρθότ-ητοc των ά.πόψεών του
κoct τ-ήν πλ~ρ-η εtλLκρίνεLοcν κoct άγνότ-ητοc των προθέσεών τοu
[ ... ].
'Απλ~ ά.νοcγνωσLς των συγγροcμμά.των τοϋ με
γοcλου ά.νδρος ά.ρκε~ δLoc νοc πείση περt τ~ς εύσεβε(οcς του κoct τ~ ς ά.yοcπ-ης του προς τ-ήν
'Εκκλ-ησίοcν κoct νοc τον
κοcτοcτοcξη εtς τ"ήν χορείοcν των ά.νδρων έκείνων, ο'Lηνες
έπόνεσοcν κoct έμόχθ-ησοcν όσον όλίγοL σύγχρονοί του δL'
ΟCUτ~νι,62. 'Εποcνοcλοcμβοcνουμε όμως, ότL σε μLOC σύντομ-η μελέτ-η, όπως οcύτ~, ό
Γ. Γοcλίτ-ης περLορίσθ-ηκε στ-ήν
lκθεσ-η των tδεων τοϋ Κοροc~, χωρtς νοc έπLχεφ~σεL νοc
, έ ρευν-ησεL
'
,
ουσLοcστLκοτεροc προ
βλ
,
~
7
•
'
-ημοcτοc, οπως εLνOCL -η ου-
σίοc τ-ϊjς κοροcϊκ-ϊjς όρθοδοξ(οcς (ά.φοϋ ά.πέρρLπτε τον ~συ χοcσμό), ~ έννΟLΟC τοί) δόyμοcτος ΚOCL τ~ς πίστεως,~ έννΟLΟC της θρ-ησκείοcς ΚOCL τ~ς ψLλοσοφ(οcς, σε τ(, τέλος Ποcντων,
σuνίστοcτοcL ~ δLοcφοροc 'Ορθοδοξίοcς κoct Δυηκοϋ ΧρLστLοc νLσμοϋ.
BέβocLoc, ά.νεξά.ρτψοc ά.πο τ-f)ν τοποθέτ-ησ-η τοϋ Γ.
Γοcλ(τ-η, πρέπεL έδω νοc ύπογροcμμίσουμε μLOC προcγμοcτL61. Αιίτ6θι, σ. 22 έ.έ. 62. Αιίτ6θι, σ. 33. έ.έ.
168
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
κότψιχ, ποu βο'Υ)θεϊ: νοc έρμ'Υ)νεuσουμε τ~ στοcσ'Υ) πολλ&ν έκκλΥ)σ~ιχσηκων οcπένιχνη σε οcμφ~λεγόμενιχ πρόσωπα, ο πως. ό Κοριχ~ς. Γ LOC λόγους κιχθιχροc οcπολογΥ)τLΚΟUζ κιχ!.
οcμυντ~κοuς έφιχρμόζετιχ~ ~ οcφιχφεηκ~ κιχt οcπλουστευτικΥj μ
~ έθ οοος
\
'ζ
κιχι πιχριχγνωρι
'
\ '
\
οντιχι ουσ~ιχστικιχ ιχρνΥ)τLΚιχ στο~-
χεϊ:ιχ μ~οcς προσωπικότΥJτιχς, γιοc νοc καταστεί: δυνιχτον νοc χρΥ)σψοΠΟ~Υ)θεϊ: ύπΕ:ρ τΎjς ΈκκλΥ)σLιχς, οτιχν ιχύτ~ ιχtσθοc νετιχι τ1jν οcνοcγκ'Υ) tσχυρ&ν συνΥ)γόρων. 'Έτσι, έπιστριχ τεύοντιχ~ συν~θως έτερόδοξοι, οcλλοc κιχt οcλλόδοξοι οcκό μΥ),
σοφοt κιχt έπιστ~μονες, ε'( :-ε
ώς έκπρόσωποι τοu
χρισηιχνισμοu, ε'Lτε ώς ύποστ'Υ)ρικτές του, σοcν οcντ(ρροπο στ1jν πιχροcτιχξ'Υ) των οcθε'(στων, ποu κιχt έκεϊ:νοι μΕ: τ~ν
Ίδ~ιχ
μέθοδο
έπιδ~ώκουν
νοc
έμφιχνίσουν
κοcθε
μεγοcλΥJ
προσωπ~κότΥ)τιχ ώς έκπρόσωπό τους. Εtνιχ~ όμως γεγο νός, οη σε παρόμοιες περιπτώσεις δεν μπορεί: νοc γ(νε~
λόγος γ~οc έπιστ'Υ)μον~κ-ΥJ προσέγγισ'Υ) τοϋ συγκεκριμένου προσώπου.
6.
ΜΕ: νέες γ~οc τ~ν έλλΥJν~κη θεολογία προϋποθέσε~ς
βλέπει τον Κοριχ~ σΕ: εtδικΕ:ς μελέτες του ό 'Αλ. Πιχπιχ
δερός63. Βέβιχ~ιχ δΕ:ν περιορ(ζετιχι σΕ: μιοc πτυχ1j τΎjς κο ριχ~κΎjς προσωπογριχφtιχς, οcλλοc έντοcσσει τον Κοριχ~ σΕ: ενιχ εύρύτερο πλιχ(σLΟ, τ~ν tστορ(ιχ του πνεύματος
tesgeschichte)
στο νεοελλΥ)ν~κο χ&ρο.
Στον
(Geis·
Πιχπιχδερο
όμως βρίσκουμε τ~ν πρώτΥJ συστΥ)μιχτικΥ) κιχ!. σε έκτιχσ'Υ) προσποcθειιχ φ~λοσοφικοθεολογ~κΎjς έρμ'Υ)νείιχς του προσώ-
63. Alexander Papaderos, Metakenosis. Griechenlands kulturelle Herausforderung durch die Aufkliirung in der Sicht des Korais und des Oikonomos, Meisenheim am Glan 1970 (=έ:κ8οιrη σε βελτιωμ.έν7J μ.οpφ~ rijς Δι8. 8ιοcτp. τοG Πocπoc8εpoG στο Mainz, 1962). ToG ίl>ίοu, Κοραής, στ+. ιιΜεyοcλ7j Ποcι8οιyωyικ~ Έyκuκλοποcί8ειοc», τ. Γ'. Τοϋ ί8ίου, Κοραijς, στη Θ.Η.Ε., τ.
7 (1965),
στ.
818-825.
169
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟ:Ε:ΙΑ
που του ΚοροcΎj uπο το πρίσμοc τΎjς φιλοσοφίοcς τΎjς tστο ρίοcς κocl. του πολιτισμου, οcλλΟC κocl. τΎjς όρθόδοξ-ης ποcτε
pLκΎ)ς ποcροcδοσ-ης. 'Ο Ποcποcδερος θοc οcνοcζψ~σει σΕ: βοcθος τ1.ς όθνε1:ες
έπLδροcσεις ποcνω στον Κοροc~, θοc μελετ~σει διεισδυηκοc
τijν έπίδροcσ-η, ποu δέχθ-ηκε οcπο τον Hemsterh uίs, κocl. θιi έπιχεφ~σει νοc προσδιορίσει τ~ν όρθοδοξ(οc του ΚοροcΊj
κocl. 6χι ιiπλώς τ~ χριστιοcνικότ-ητοc του 64 • Δέν εlνοcι δυνοc τον βέβοcιοc νοc έπιχεφ~σουμε έδώ οcνοcλυηκ~ έκθεσ-η 6λων τών θέσεων, οcλλοc θοc περιορισθουμε στ~ν ποcρουσ(οcσ-η τών βοcσικών πορισμοcτων τΊjς έρεύv-ης του .
.ο
Ποcποcδερος έπLσ-ημοc(νει τοuς οcκόλουθους τέσσερις
ποcροcγοντες ποu διοcμόρφωσοcν τij θρ-ησκευηκοφιλοσοφικ~ σκέψ-η του ΚοροcΎj κoct κοcτεύθυνοcν τ~ν κριτικ~ του, ώς 3ιοcφωτιστου, οcπένοcντL στ~ θρ-ησκε(οc κocl. τ~ν > I Αuτοι
7
εινοcι:
oc
)
ι> θ'~ ξ -η ο ρ οοο -η
I
3έν έγκοcτέλειψε ποτέ τον Κοροc~, β)
τοu, γ) τοc «φώτοc» τΎjς Εuρώπ-ης φωτισμος)
κocl.
δ)
ό
'
πι στ-η, που
'Ολλοcνδος
OL
-
• Εκκλ-ησίοc.
κοcτ
'
''
οcυτον-
κλοcσικές σπουδές
(οcγγλογοcλλικος διοc φιλόσοφος
Franι;oίs
Hemsterhuis 65 • 'Απο τ~ μιοc δέχετοcι ό Ποcποcδερος τον Κοροc~ ώς φορέοc του πνεύμοcτος τΎjς 'Ορθοδοξίοcς, c>πως τη γνώρισε κoct τ~ν έζ-ησε στο οtκογενειοcκό του περιβοcλ λον- οcπο τ~ν οcλλ-η 6μως ιiνοcγνωρ(ζει τtς έπιδροcσεις ποu
ιΧσκ-ησοcν ποcνω του ό κοcλβινιστ~ς ποcστοροcς Βερνοcρδος
Κευνος κoct ot 'Ι-ησουίτες τΎjς Σμύρν-ης. Τ~ν έπίδροcσ-η ocuτ~ οcποτιμοc ό Ποcποcδερος θετικοc: <<προξενουν εtς οcύτον ζω-ηρον ένδιοcφέρον γιοc τ~ Δύσ-η κoct τον προφuλοcσσουν
64. Metakenosis, σ. 98 έ.έ. 65. Αύτ6θι, σ. 102. Γιοc τόv πpοσl>ιοpισμό τώv ποιροcyόvτωv, ποu l>ι οιμ6ρφωσοcv τ~v προσωπικότητοc τοϊί Koρocij, βλ. κoct Ν. ·Β. Τ ωμοcΜκη,
Κλασσικισμ6ς, Διαφωnσμός καί 'Αδαμάντιος Κοραής (Διαπιστώσεις κoct
προβλ~μοcτοc), «Μν-ημοσύνη» τ. ΣΤ' (1976-1977), σ. 109.
170
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
ΟCΠΟ τον κ(νδυνο τΊjς θρ'Υ)σΚευηκΊjς ΟCΠΟΚλε~στ~κότ'Υ)τΟς κοcι
του φοcνοcησμου)) 66 • 'Ο Κοροc~ς, οcλλωστε, οcπέβλεπε σέ: μ~οc δυνοcμ~κ-Υι οcρσ'Υ) των όμολογ~οcκων δ~οcφορων των χρ~ σηοcνων τ-ϊjς Εuρώπ-ης, γ~οc νοc οcποβε~ ό Χρωηοcνtσμος
Μνοcμ'Υ) στ-ή δ~οcδ~κοcσ(οc τ-ϊjς εύρωποci:κ'Υjς ένότψοcς 67 • 'Έγ~ νε ό Κοροc-ής πρόδρομος κοcι πρωτοπόρος τΊjς ποcνευρω
ποc·,κης 'Ιδέοcς, κοcτι ομως που δΕ:ν οcπε~χε πολυ οcπο τ"ήν
νοcπολεόντε~οc ποληικ~. 'Έτσι δtοcμορφώθ-ηκε ~ οtκουμε νικ-ή συνείδ-ησΎJ του Koρoc'Yj, που ιiπλωνότοcν όμως στο χωρο τ-ϊjς Δύσεως, σ
οcντίθεσ-η μέ: τους ποcροcδοσ~οcκους
'
όμοεθνε~ς του, ποu τ-ήν έβλεποcν στο χωρο τΊjς όρθόδοξ-ης ιiνοcτολ-ϊjς. 'Ο
G. Finley
χοcροcκτ~ρισε τον Κοροc-ή «έξοχώ
τοcτον οcπόστολον τ-ϊjς θρ-ησκευτtΚΊjς έλευθερ(οcςιι68 • 'Όντοcς βέβοcιοc βοcθυς γνώστΎJς του κοροc·,κου έργου ό Ποcποcδερός, οcνοcγκοcζετοc~ νοc όμολογ~σει όη ~ φιλοσο φικοθρΊ)σκευτικ~ του σκέψ-η «Ποcρουσιοcζει τοc τυπικοc έ
κε~νοc γvωρ(σμοcτοc, τοc όπο~οc συνθέτουν τ"ήν θρ-ησκευτι κότΎ)τΟC των δ~οcνοουμένων των νεωτέρων χρόνωνιι 69 . • Η τροπΎ) τοu Διοcφωτισμου πρός ,όν οcπόλυτο όρθολογισμό δέ:ν συμποcροcσύρει μέ:ν τόν Κtιροc-ή στΎ) θρ-ησκευτικΎ) οcμφιι β ο λ toc
' ' ι ' 'θ tΙ ,, ' ''λ ζ ι κoct οcπtστιοc, ιιτον πει ε~ ομως, οτι "':Ο ο ον 'Υ)τ-ημοc
τ~ ς θρ-ησκε(οc, γενικως, κoct εtδικώτερον "':Υjς 'Εκκλησ(οcς,
πρέπει νοc έποcνοcθεωρ'Υ)θjj ύπο το πρ'Lσμοc των νέων δεδο μένων τΊjς
'Επιστ~μ-ηςη, νοc ύποcρξει δέ: συγχρόνως ή
θέλ-ησr; κοcι ~ ΟCΠΟψοcσιστιΚό"':"Υ)'":"ΟC γιοc σ"f)μοcνηκέ:ς μετοcρ ρυθμ(σεις, όπου τοuτο κρίνετοc~ οcνοcγκοcϊο.
'
Η οcξ~ωμοc
τικΎ) πεποLθΎJσfι του, ότι ή θρ'Υ)σκε(οc πρέπει νοc προστοc-
66. ΙΙKopocijς», Θ.Η.Ε., 67. Metakenosis, σ. 98. σ.
όπ. πocp., στ.
819.
68. Δ. ΘεpειοινοG, 'Αδαμάντιος Κοραής, τόμ.. 157. 69. ΙΙΚοpοcijςιι, Θ.Η.Ε., όπ. πocp., στ. 819.
3ος, Τ εpγέστ11
1890,
Ο ΑΔ.
ΚΟΡΑΙΙΣ ΚΑΙ
11
171
ΟΡθΟΔΟ::ΙΑ
...
'
'~ ''ισοu οιπο ' ' ' 'λλ οινιι τΊJς οιπισηοις κοιι' οιπο ' ' τεuετοιι ει., τ-ην ιι Σ κu 1
1
τ~ν ιιΧάρuβοινη τΊjς οεισιοοιψον(οις, οιοιγpάφει όλόκλΊJpΊJ
τ~ θpΊJσκεuηκ~ πολιηκ~ τοu 70 • 'Υπογροιμμ(ζει ό Ποιποι δερός,
on
ό Κοpοι~ς «Κοιτοιοικάζει τ~ν προ~λωσLν εtς
τ~ν ζwσοιν ά.κόμΊJ ποιράοοσιν κοιl. νοοτροπ(οιν τοϋ Βuζοιν τ(οu, ώς τpοχοπέοψ εtς τ~ν ά.νοιγεννΊJηΚ~ν προσπάθειοιν τοu
Γένοuςη.
Γι'
οιuτο
καΙ.
ιιά.πορρ(πτει
[ό
Κοpοι~ς]
ποcσοιν θpΊJσΚεuηκ~ν έκο~λωσιν, τ~ν όπο(οιν οεν έγκp(νεL ό
ύγι~ς καΙ. όρθος λόγος>> 71 , εtσάγοντοις στο χwpo τΊjς ΠL στεως τ+ι λογικοκροιτ(οι.
ΠεποLθΊJσΊJ ομως τοϋ Ποιποι
δεροϋ ε ίνοιι, ο η ό Κοpοι~ς ο εν εtσΊJγfιθΊJΚε ιιμ(οιν κοιλβι νισηκ~ν ά.πογύμνωσιν τΊjς λοιτpε(οιςιι, ά.λλά. μιά. τολμΊJp~ μετοιρpύθμLGΊ) τοϋ λοιτρεuηκοϋ τuπικοϋ καΙ. προσοιpμογ~ τοu στ Ι. ς ά.ποιι τfισεις τΊjς νέοις έποχΊjς καΙ. τοu σύγχρονου
ά.νθρώποu 72 . Κοιτά. τον Ποιποιοερό, ό Κοpοι~ς, μολονόη ((Ενθεpμος κΊjpuξ τΊjς ά.νεξιθpΊJσΚε(οιςιι 73 , οεν ποιpοισupθΊJΚε σε ά.νεuθuνες uπεpβολές, οί.ίτε το ά.νηκλΊJpLκο πνεuμοι τΊjς
έποχΊjς τοu τον έπΊJpέοισε. την κριηκ~ τοu τ-ljν &σκΊ)σε πά.ντοι ώς ιιποιιοοιγωγόςιι, ποτε ώς ιιπολέμωςη 7 4, σuμφω νε'L οε στο σΊJμε'Lο οιuτο ό Ποιποιοερος με τον Μποιλάνο.
Σ' ά.ντLθεσΊJ με τον ΜοικράκΊJ, ά.πορρ(πτει ό Ποιποιοεpος κιΧθε έ:ννοιοι ιιοε·ι:σμοϋη στον Κοpοι~, δεχόμενος οη άπλwς
ιιά.μφιτοιλοιντεύετοιι μετοιξu όρθοοόξοu εύσεβε(οις κοιl. έν
θοuσιοισηκοu μuσηκισμοϋ τοϋ Hcmsterι1 uis, με,οιξu χρι σηοινικΊjς θpΊJσΚε(οις κοιt όρθολογικΊjς θpΊJσκε(οις τοu ΟLοι-
70. Αύτόθι, στ. 821. Πpβλ. Ά8ιχμιχντ[οu Kopιx"ij, 'Αλληλογραφία (lκ8. Ο.Μ.Ε.Δ.), τόμ. Α' (1964), σ. 61. 71. Θ.Η.Ε., όπ. πιχp., στ. 821.
72.
Αύτόθι.
73. Αύτόθι, στ. 822. 74. Αύτόθι.
172
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
φωησμοuιι 75 • Το πνεuμα τοu Διαφωησμοu καΙ. των 'Εγ κυκλοπαιοιστων ομως έπ-ηρέασε πολu περισσότερο τον Κορα~, ά.π'
οσο το πνεuμα τΊjς Κωνσταντινουπόλεως,
τοu "Αθω ~ τοu
• Ησυχασμοu. • Ο
Κορα~ς συναντiΧ τ~ν
όρθόοοξ-η θεολογ(α, οπως ά.κριβως καΙ. ~ Δύσ-η τΊjς έπο χΊjς του, ά.ν(κανος να συλλάβει τ~ν πνευμαηκότ-ητά τ-ης. Μένει στο έξωτερικό,
στ~ν έπιφάνεια, καΙ. ά.γνοε'i: το
βάθος, τ~ν οuσ(α τ-ης 76 • 'Άλλωστε έ:μεινε «Ουηκοςιι στο βάθος του ό Κοpα~ς.
« •Η
Δύσις -παρατ-ηρεί ό Παπα
οερος- πιχρα τ~'ΙΙ πολιησηκ~ν τ-ης συγγένειαν προς τ'fιν έλλ-ηνορθόοοξον
ά.νατολ~ν ά.ποτελε'i: tο(αν πολιησηκΎιν
ένότψα, τ~ν όπο(αν προσοωρ(ζουν, πλ~ν τΊjς κοινΊjς έλ λ-ηνορωμα~κΊjς κλ-ηρονομ(ας, παράγοντες παλαωl. καΙ. νεώ τεροι, ξένοι έντελως προς τας κοινωνικας βάσεις το::J 'Ελλ-ηνισμοu. Το γεγονος αuτο ~το ούσκολον να έκη μ~ση όρθως ό ΚοραΊjς, λόγ({) τΊjς περl. πολιησμοu ά.ντι
λ~ψεώς τουιι 77 • Καταλ~γει σε στο συμπέρασμα,
on
δι
καιώνονται wς ενα σ-ημείο έκείνοι ά.πο το\.ις συγχρόνοvς τοu ΚοραΊj, ποu έβλεπαν με έπιφυλά.ξεις ολ-η τ~ν κ(ν-ησ·r. τΊjς <ιμετακένωσ-ηςιι, ~ όπο(α «έξετράπ-η εtς ά.συγκρά τ-ητον ξενομαν(αν καΙ. ά.λόγιστον μ(μ-ησιν, οια να κατα
στ~ση τελικως τ~ν Χώραν μας οορυφόρον τοu ουτικο::J
πολιτισμοuη 78 • Σ' ά.νάλογο συμπέρασμα καταλ~γει καl ενας μ~ θεολόγος, ά.λλ' ικανότατος ιστορικός, ό Φ(λιτ:.
'Ηλωu: διαβλέπει στον Κορα~ των χρόνων τοu "Αμ σ,ερνταμ ο(ψα για ολους τοuς «νεωτερισμο\.ιςιι τΊjς φωτι-
75. Metakenosίs, ~π. πιχp., σ. 110. Ό Κοpιχ~ς, κιχτιΧ τον Πιχπιχllεpό. έμ.εινε φοpέιχς τοϋ εupωπιχ'ίκοϋ κpιτικοϋ πνεuμ.ιχτος (σ.
76.
Αύτόθι, σ.
77. 78.
Αύτόθι, στ.
123.
Θ.Η.Ε., ~π. πιχp., στ.
825.
824.
114).
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟΖΙΑ
173
σμέν-ης Εύρώπ-ης, τοuς όποtοuς προσπαθε~ να ά.φομοιώσει
χαt να μψ-ηθεί 79 •
7.
Ό καθ-ηγ-ητ~ς τΊjς οογμαηκΊjς στο Πανεπιστ~μω
της Θεσσαλονtκ"tις π.
'lωαν. Ρωμαν(ο-ης ά.σκεί σuχνά.,
-rόσο στα έργα τοu, όσο καl στtς προφορικές τοu παρα-
8όσεις, κριηκ~ στο πρόσωπο τοu ΚοραΊj 80 • 'Η σ-ημασια της κptτtκΊjς αuτΊjς έγκειται στο ότι οεν προσοιορ(ζεται μόνο ά.πο έκκλ-ησιασηκοοογμαηκές, ά.λλα καt ά.πο tστο pLκΕ:ς καl κοινωνιολογικΕ:ς προϋποθέσεις, καt έντά.σσεται
στο εύρύτερο πλαtσω τΊjς 'Ελλ-ηνορθόοοξΎJς Ρωμ-ηοσύ V1Jς. Γνώστ-ης τΊjς πατερικΊjς -~σuχασηκΊjς παραδόσεως, δ π.
Ρωμαν(ο-ης,
μποροϋμε
να ποuμε, όη προσφέρει
ύπεύθuν-η -'ίσως τ~ν ύπεuθuνότερ-η- Οεολογικ~ κρι τικ~ για τον Κοpα~ μέχρι σήμερα. 'Ο π. Ρωμανtο-ης ά.ποο(οει ά.περ(φραστα στον Κορα~ ((ΤΟ οοuλοπρεπες είς τ~ν Φραγκιαν καt ά.φελέστατον νεο
γραικικον πνεuμα» 81 , καl έοw βρ(σκει σύμφων-η τ~ σ-ημε ριv~ γενεα των 'Ελλ ~ν ων θεολόγων, όπως ό Χρ. Γιαν
vαρiiς82. Συμπληρώνει οε για τ~ν προσ~λωσ-η τοu ΚοραΊj στο
έθνικο ονομα ιιγραικός»: ιι 'Απορεί κανεtς πως ό
μορφωμένος οuτος ά.ν~ρ οεν fινοιξε κανένα εuρωπαΊ:κον
79. Mv. έρy., σ. νε '. 80. Πpωτοπp. Ίωάννοu Σ. Ρωμ.ιχνί8οu, Ρωμηοσύvη, ΘεσσιχλονίΚ1) 2 1981. Τοϋ ί8ίοu, 'Η Ρωμηοσύvη τού 1821 ιι:αί αί Μεyάλαι Δυνάμεις, στ-Ι)ν έφ1)μ.. ιι'Οpθ. Τuποςιι (εκτιχκτ1J εκΒο~, 25.3.1978). 81. Ρωμηοσύvη, σ. 47. 82. Xp. ΓιιχννιχpιΧ, Ή Νεοελληvιιι:fι ταυτότητα, Άθ~νιχ 1978, σ. 71: ιιΤο πνεϋμ.ιχ τοϋ Κοpα.Ίj κιχl τwν όπιχ8wν τοu θιΧ ά:νοlξει 8ιάπλιχτιχ τlς πόρτες yιά: τ~ν όλοκλ1)pωτικ~ έξάpττ,σrι τοϋ νεοyένν-ητοu έλλιχ8ικοϋ Κράτοuς ά:πό τ~ Δuσψι. 'Αλλοϋ θά: μ.ιλ~σει ό Xp. ΓιιχννιχpιΧς yιά: τον ιιμuωπικο ά:λλοιθωpισμ.οιι τοϋ Κοpιχ'ίj. Βλ. Κεφάλαια πολιτικής Θεολο
Ύίας, Άθ~νιχ 1976, σ. 21.
174
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
λεξLκον τΊjς έποχΊjς του να 'Ο)η,
on το 'γραLΚος'
ΟLα τοuς
σuγχρόνους του εuρωπα(ους έσήμαLνεν α[ρετLΚΟζ, κλέΠτΎ)ς, ψεύστης, ά.γύρτ'Υ)ς καt ά.πατεών» 83 • ΡωμανLΟ'ΥJ
πολλες φορες γ(νεταL
'Η κρL η κ~ τοί:ί π.
έντονα καυσηκfι.
Οί
ρωμαLLΚες ΚαL αuθενηκα πατερLκες προϋποθέσεLς του τον ά.ναγκάζουν να εlναL ά.πορρLπηκος ά.πένανη στον Κορα+ι
καt τ~ν τακτLκfι του. ((.Ως ό τύπος τοu τότε εuρωπα(οu ά.ρχαωλά.τρου καt ρατσLστοu, έπ(στευεν ό ΚοριχΊjς, ο--:ι
uπά.ρχεL το γνfισων ά.ρχα'f:ον, το όπο'f:ον παραφθε(ρεται, ΚαL πρέπεL να καταβάλωμεν πCJ.σαν ουνατ~ν προσπάθεLαν να το ά.ποκαθά.ρωμεν καt να το έπαναφέρωμεν εtς την ά.ρχα(αν καt πρώτψ του γν'Υ)σLότ'Υ)τα. Δεν ά.ναγνωρ(ζει ούτε το κuρος, ούτε την γν'Υ)σLότ'Υ)τα, ούτε την ά.νά.γΚ'Υ)ν τών [στορLκών έξελ(ξεων τών φυλών ΚαL έθνών, ώς καt τΊjς ά.λλαγΊjς τΊjς crΎJμασ(ας των όνομά.των.
'Ασχολε'i:ται
με έθνLκα όνόματα καt με τ~ν γλώσσαν, ώς να συνεσκέ πτετο κατ, εuθε'i:αν με τον LOLOν τον
• ΑρLστοτέλψ, τον
Πλιiτωνα καt τον ΠερLκλΎj, ΟLα να καθορ(ση το γνfισων ά.ρχα'i:ον. Το τ( έννοοuν τον ά.πασχολε'i:.
OL
εuρωπαίοι με το 'γραικος' οεν
Τον ά.πασχολε'i: μόνον το τι crΎJμα(νει,
οταν έμφαν(ζεταL το πρώτον εLς τ~ν ίστορ(αν» 84 . 'Ο π. ΡωμανLΟ'ΥJζ βλέπεL περαLτέρω συμπόρεuσ'Υ) τοu ΚοραΊj καt σύνολου τοu κύκλου των όπαοων του με τα οuηκα σχέοLα ά.πένανη στ~ Ρωμ'Υ)οσύν'Υ). ((.Η ΟLά.λυσLς
καt καταστροφ~ τΊjς ΡωμΎ)οσύν'Υ)ς έσχεοLά.σθ'ΥJ καt προ
ωθfιθΎJ uπο των Φρά.γκων καt περιέργως ένεφαν(σθ'ΥJ εtς τον νεογραικLκον κύκλον τοu
• Αοαμαντ(ου ΚοραΊj καt συμπε
ρLελfιφθ'Υ) παραδόξως εtς ηχ πρώτα Συντάγματα τΊjς 'Ελ-
83.
Ρωμηοσύvη, σ.
ΤΟ «ypΙΧLΚΟζ))
84.
1j
Αύτόθι, σ.
4 7.
Τ ο ιιpωμ.ιχίος» μ.ιΧς συν8έει μ.ε τ~ν όpθο8οξ(ιχ,
«~λλΥJνΙΙ μ.ε τ~ν άpχιχιότΥJΤΙΧ!
217
έ.
175
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟ:Ε:ΙΑ
λοcδος>> 85 • 'Απερ(φραστα δέχεταL ιΧκόμΎJ ό π. Ρωμαν(δ-ης, 6η στο νέο ΚριΧτος τΎjς 'Ελλοcδος «έπεβλ~θ-η ~ γραμμ~
τοu 'Αδαμαντ(ου ΚοραΎj>>, δ-ηλαδ~: «ό ΜοναχLσμος καΙ. +ι Έκκλ-ησtα γενLκως
πρέπεL να προσαρμοσθοuν
εtς τα
εύρωπα'Cκα πρότυπα, ώς εΙχε γtνεL εtς τ~ν Ρωσ(αν κατα
'
'
'
-
τΎJV εποχΎ]ν του
κλύσθ-η ~ νέα
Μ . Π ετρου. "Ε τσL βλ επομεν, oLαn ~ 1
1
1
κατε-
'Εκκλ-ησ(α τΎjς ·Ελλάδος με άρχLτεκτο
vLκ~ν, μουσLκ~ν, εtκονογραφ(αν, άλλα καΙ. Θεολογ(αν καΙ. πvευμαηκότ-ητα tσχυρως έπ-ηρεασμέν-ην άπο τ~ν Ρωσ(αν
καΙ. τ~ν Εύρώπ-ην>> 86 • Τοuτο όφεtλετο, κατα τον π. Ρωμα v(δΎJ, σ'
ένα «φοβερο α'iσθΎ]μα κατωτερότ-ητος>> -τοu
ΚοραΎj- έ:νανη τΎjς Ρωσ(ας καΙ. τΎjς Εύρώπ-ης, καΙ. τ-Υj μαv(α «προς άπομ(μ-ησLν των Εύρωπα(ων καΙ. συγχρόνως
άποστροφΥjν δLα τα Ρωμα(Lκα>>. Σπουδαίο δε εrναL οτι, κατα τον' π.
Ρωμαν(δ-η, ((~
άπ(στευτ-η άγνοLα τοϋ Α.
ΚοραΎj έγLνε το θεμέλων [καΙ.) τΎjς νέας Θεολογ(ας καΙ.
85.
ιι Όpθ. Τύπος», δπ. παρ., σ. β'. Δεν θιΧ έπιμείνοuμ.ε έi!ώ στ~
γνώμ.1J τοG Kopιx7j yιιΧ τοuς Μιχχε8όνες (ώς ύποilοuλωτες τών Έλλfι νωv, κιiτι ποu χp1)σψοποιείτιχι ε\!κολιχ κιχτιΧ τ7jς έλλ1)νικότ1)τιχς τ7jς
Μιχχεi!ονίιχς), ο\!τε yιιΧ τ~ν πpoώθ1)cr1J άπ' ιχύτον τών yιχλλικών σuμ.φε ρόντων στ~ν 'Ανιχτολή, yιιχτi εΙνιχι ζ1)τήμ.ιχτιχ τετpιμ.μ.ένιχ. ΘιΧ ύπενθu
μ(σοuμ.ε μόνο, ότι yύpω στο 1825 είcr1Jyfιθ1JΚE ό Κοpιχ~ς νιΧ ζ1)τήσει ~ 'Ελλιi8ιχ τ~ yιχλλικ~ πpοστιχσίιχ, 8ιιχκόπτοντιχς τον άyώνιχ. ΝιΧ γίνει 87jλιχ8~ yιχλλικο πpοτεκτοpιΧτο. ΜετιΧ Βε τ~ν ιΧφιξ1J τοG Κιχποi!ίστpιιχ ζήτησε άπο τοuς Χίοuς μ.εyιχλέμ.ποpοuς νιΧ 8ιιχπpιχyμ.ιχτεuθοGν τ~ν άνε ξιχpτ7jσ(ιχ τ7jς Χίοu άπεuθείιχς μ.ε τον Σοuλ τιΧνο, yιιΧ νιΧ μ.~ yίνοuν ιιilοG λοι>> της Έλλιiilος. Βλ. Ν. Τωμ.α.Μκ7j, μv. lρy., σ. 110. 86. ιι 'Οpθ. Τύπος», σ. β'. Ό Κοpιχ~ς ύποστ1)pίζει- κιχ! ένεpyεί ό
Ι'Βιος -
τ~ 8ιιX8ocr1J ιιφpιΧyκικων» είκόνων. Βλ. Γράμματα άπο το "Αμ
στερvταμ, όπ. πιχp., σ. μ.ιχ ι. Πιχpιχπονείτιχι 8έ, 8ιότι ιιιχί 'Εκκλ7jσίιχι μ.ιχς
Βεv Βέχοντιχι άκόμ.1) τοιιχύτιχς ζωypιχφίιχς». 'Αλληλογραφία ( ~κ8. Ο.Μ.Ε.Δ.) τόμ.. Α', σ. 249. Ό Φ. 'Ηλιοu 8έχετιχι (δπ. παρ.) ότι +ι
iπ(ilocr1J τοG Kopιx7j στ~ 8ιιi8ocr1J ιιείκονισμ.ιiτων» ~τιχν ιι~pyο θεοσέ
βειας>> κιχl πpοεpχότιχν ιιάπο ένα. κλίμα., άπο το όποίο ό Κοpιχ7jς Βεν εΙ χε άκόμ.ιχ άποχολλ7jθεί>>!
176
ΠΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
τΊjς πνεuμαηκότψος τΊjς 'Εκκλησ(ας τΊjς 'Ελλάοος>> με τον πόλεμό τοu κατα τοu όpθόοοξοu μονιχχLσμοu, γLα να
καταστραφεί: ((~ οuνιχμLς τΊjς Ρωμ-ηοσuν-ηςιι 87 • ΒλέπεL ο-η λαο-Υ) τον Κορα-Υ) ώς «πατέρα>> όχL μόνο «τΊjς Πατρ(οοςιι, ιiλλα καl τΊjς νεοελλ-ηνLκΊjς θεολογ(ας. ΔέχεταL σε ιiκόμ-η,
ότL ΚαL σ~μεριχ σuνεχ(ζεταL ιιό οcνταγωνLσμος μετιχξu των ΟLανοοuμένων, ποu έπανΊjλθιχν εtς τ-Υ)ν ΘεολογLκ~ν παρά οοσLν τΊjς Ρωμ-ηοσuν-ης, καl των όπαοων τοu ΚοραΊj, ποu παραμένουν ΠLστοl εtς τ-Υ)ν οuτLΚΟΠΟL'Υ)μέν-ην ΘεολογLκ-Υjν μέθοοον>>, χάη ποu ε!ναL φuσLκri ιιζωτLκΊjς σ-ημασ(ας οLα
το μέλλον τΊjς Ρωμ-ηοσuν-ηςιι 88 • Ε!ναL δε ιiπόλuτιχ ά:vη κεψενLΚΟς ό π. Ρωμαν(ο-ης, όταν ίιποστ-ηρ(ζεL, όη ιιτα ψLλοσοφLκα μεταφuσLκα θεμέλLrχ τΊjς φραγκLκΊjς καl προ τεστανηκΊjς θεολογLκΊjς παραδόσεως, οLα τα όπο'Lα ψLλο
σοφLκα θεμέλLα έν~ργ-ησε με φαναησμον ό ΚοραΊjς, ώστε να εtσαχθοuν εtς τ-Υ)ν • Ελλάοα, έχοuν καταοαφLσθΊj πλέον
έξ αtτ(ας των είιρ-ημάτων εtς τας θεηκας-κοLνωνLκας έπLστ~μας εtς τέτοLΟν βαθμόν, ποu ό εύρωπα·cκος χρL
σηανLσμος ΚLνοuνεuεL να ά:φανLσθΊJιι 89 • Ε!ναL ό κ(νοuνος, ποu
ά:ντψετωπ(ζεL
ά:ναγκασηκα
κάθε
θεολογ(α,
όταν
περLΟρ(ζεταL στο στοχασμό, οcγνοώντας τ-Υjν έμπεφ(α.
8. όίλλ-ης
Στο σ-ημεϊ:ο αuτο πρέπεL να προστεθεί: καl ~ έξ ά:φορμΊjς κρLηκ-Υ)
τοu καθ-ηγ.
Κων.
Μοuρατ(ο-η,
κανονολόγοu, γLα τlς καLνοτομ(ες τοu ΚοραΊj, σχεηκα με τ-Υ) ΟLαμόρφωσ-η των σχέσεων Έκκλ-ησ(ας- ΠολLτε(ας στο Νεοελλ-ηνLκο Κράτος. « 'Αφελεϊ:ς καl πεπλαν-ημένας>> όνο
μάζεL τlς ά:πόψεLς τοu ΚοραΊj ό κ. Μοuρατ(ο-ης, ίιπο γραμμ(ζοντας, όη ιιό ΟLακεκρψένος ΟLανο-ητ-Υ)ς καl ΠLστος
87. 88. 89.
Αύτόθι.
Αύτόθι. Αύτόθι.
177
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟ:Ε:ΙΑ
χρLσηανος>> κατέληξε «εις τ~ν πλ~ρ-η ίιποταγ~ν τΊjς 'Εκ χλ-ησ(ας εις τ~ν ΠολLτε(αν, καt ο~ καt εις τον ΛεLτοuρ γόν, ο-ηλαο~ τον 'lποuργον τΊjς Δ-ημοσ(οu ΠαLδε(ας, εις
τ~v
οcpμοοLότ-ητα τοu όπο(οu σuνuπ~γοντο UΠ'
μ.ετιΧ τΊjς Θp-ησκε(ας καt ~
αuτoiJ
'Αστuνομ(α καt ΔLκαLοσύ
vη»90. Μέσα στο ~θLΚLσηκο κλ(μα του εύσεβLσμοϋ, στο
δπο"Lο έκLνε"Lτο ό Κορα~ς, εΙναL ciλ~θεLα, OLέκpLvε παvτοϋ vομLκ~ τάξ-η, έπLβαλλόμεν-η ά:πο κcίποLα
'Αρχ~, ά:κόμ-η
χαt στο χ6ψο τΊjς π(στεως- έκκλ-ησLασηκΊjς ζωΊjς, οχL όμως γLα τ~ν πραγμriτωσ-η των σκοπωv τΊjς 'Εκκλ-ησ(ας,
ά:λλιΧ τωv στόχων τΊjς ΠολL τε(ας, ~ όπο(α ώς &λλος
90. Κων. Δ. Moupιxτ(8ou, Σχέσις Έπλησiας ιcai Πολιτείας tξ tπόyιε ~ 6ρθοδόξου ιcai τιiίν νεωτέρων ιcατευθύνσεων tν τi} tιcιcλησιολοri11ιcαi τi}
ιrολιτειολοrίf1, τόμος Α', 1, 'Αθ7jνιχι 1965, σ. 209 έ.έ. Ό Κ. Moupιxτ(8-rJς 8έχετιχι ιiχόμ."Ι), llτι ό Κοριχ~ς ιι ... Μγιιι της μ.εγιχλοφutιχς κιχ! της εu ρότ-rJτος τοϋ πνεύμ.ιχτ6ς τοu 8έν πιχpεσUpθ1) μ.έν άπο τιΧ Εωλιχ κιχ! λάμ. ποvτιχ σuνθ~μ.ιχτιχ τοG Διιχφωτισμοϋ, άλλ' έπε8(ωξε νιΧ σuvθέση κιχ! mρμοv(ση τιΧς άξ(ιχς της χpιστιιχνικ7jς πίστεως πpος τιΧς τοιιχότιχς της
Cλλ-rJνικ7jς φιλοσοφ(ιχς ώς κιχ! τώv εupισκομένων έv άρμον(~ προς ιχuτιΧς πvε:uμιχτικών pεuμ.ιίτων τ7jς έποχ7jς τοu κιχι σuνε:πώς νιΧ έντιίξτι κιχ!
uποτιίξτι ιχuτιi:ς είς τοcς ιχίων(οuς άξ(ιχς τοG έλλ-rJνοχpιστιιχνικοϋ πολιτι σμοG· έν τούτοις ώς πpος το πp6βλ"r]μ.ιχ τών σχέσεων Έκκλ-rJσ(ιχς κιχ!
Πολιτε:(ιχς άπε8έχετο το κpιχτοϋν έν ήj Δύσει σUστ"r)μ.ιχ τ7jς πολιτειο κριχτ(ιχς. 'ίπο την έπί8ριχσιν τών πεp( 'Εκκλ-rJσίιχς άντιλ~ψε:ωv της
έποχ7jς τοu ( ... ) ό Κοpιχ7jς έθεώpει τ~ν έν Χpιστίj> άποκιίλuψιν ώς θp"r) σκε(ιχν uπο τ~ν σuν~θ"r] Εννοιιχν κιχ! ouχt έν ήj ί8ιιχζούση ιχuτ7jς μ.οpφ1j, τ.l. έν τίj> θε(ΙJ.! κιχ! άνθpωπίνιμ τ7jς Έκκλ-rJσ(ιχς όpγιχνισμίj>, τίj> σuνι στώντι το Σώμ.ιχ τοϋ Χpιστοϋ κιχ! τ~ν Βιχσιλε:(ιχν τοϋ Θε:οG έπt της γ7jς
( .•. ). Σuνεπώς εΙνιχι κιχ! ~ χριστιιχνικ~ θp-rJσκε:ίιχ uπόθε:σις γνώσεως. Ή «ποκιίλuψις κιχτιΧ τιχϋτιχ μ.ετιχβοcλλετιχι ε:ίς γνώσιν κιχ! ιiρνε:ίτιχι ό Κο ριχ7jς ε:ίς τ~ν Έκκλ"r)σίιχν iνιχ τών οuσιω8ών σκοπών της έν ήj Υ1ί
uπιίpξεώς τ-rJς, την άποστολ~νl ( ... ). Ή άπλοϊκ~ ιχ~τ"r) άvτ(λ-rJψις τοϋ Κοριχ-η πεp! τοϋ πεpιεχομ.ένοu τ7jς έν Χpιστίj> άποκιχλύψε:ως κιχ! της «ποστολ7jς, ώς ιχδτιχι έμ.πεpιέχοντιχι έν ήj 'Εκκλ-rJσ(~, fιτο φuσικον νιΧ όΒ"'Jriιση ιχuτον είς το ν' άρν-rJθτϊ ε:ίς την 'Εκκλ"r)σ(ιχv οίιχν8~ποτε: ιχuτοτέ λε:ιιχν κιχ! ιχuτο8ιοίκ-rJσινιι (ιχuτ6θι).
178
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
Μ~νώταυρος οφε~λε να καταβροχθ(ζε~ καt τ~ θρ-ησχευηκ~ ζω~, σύμφωνα με τlς ά.ρχες τοϋ δ~αφωησηκοu «λα'r:κ~ σμοϋιι καl τΎjς δυηκΎjς έκκοσμ~κεύσεως.
9. ΠολU ένδ~αφέρουσα ε!ναι καt ~ κρ~τ~κ~ του οχ~ ex officio, ά.λλα θεολογ~κοτάτου στ~ν πα~δε(α
θεολόγου
καθ-ηγ. Ν~κ. Τωμαδάκ-η, οπως παρουσ~άζετα~ σε παλαιό
τερο δ-ημοσιευμά του 91 • r~α το θέμα μας ό Ν. Τωμα δάκ-ης προσφέρε~ ά.ξωπρόσεκτες ά.πόψε~ς. Δέχετα~ «ά.ν ηπάθε~ανιι τοϋ ΚοραΎj προς τ~ θρ-ησχε(α, <<τ~ν όπο(αν έβλεπεν ύπο το πρϊ:σμα τΎjς εις πολλcΧ κατα τον ~θ~κον β(ον σφαλλομέν-ης έκκλ-ησ(ας, καl ~ όπο(α έξετε(νετο καl
προς τ~ν Βυζαντ~ν~ν Αύτοκρατορ(αν καl τ~ν πνευματι κ~ν αύτΎjς παραγωγ~νιι.
•Η
<<γερονηκ~ του έμπάθε~α»
τον έστρεψε κατα τοu Γρ-ηγορ(ου Ε' καl τοϋ
δ(στρ~α.
'I.
Καπο
<< 'Εμ(σε~ τοuς ά.ργοuς καλογ~ρους, χωρtς να
ίιπολογ(ση το έκ τΎjς εύσεβε(ας τoiJ λαοu (καt δ~. αύτΎjς τΎjς ημΎjς τών ά.λ -ηθών ~ ού λ ε ~ψάνων) κέρδος του έθν~ σμοϋ ~μών,
ά.λλα καl
τΎjς ~θtκΎjς
συγκρατ~σεως τοu
Λαοϋιι. Δεν ύποψ~άζετα~ καν <<το έργον τοϋ έθναποστό λου ΚοσμiΧ τοu Αtτωλοϋ. 'Υπόπτως βλέπε~ ώς δρώντας έν Ρωσσι~ τον πολUν Εύγένων Βούλγαρ~ν καt τον Ν~κr. φόρον Θεοτόκ-ην. Τοuς πατρ~αρχ~κοuς θεωρεί: τουρκόφι
λους, ώς έαν το Πατριαρχεϊ:ον Κωνσταντινουπόλεως ~δύ νατο να χαράξη άλλ-ην πολ~τ~κ~ν 8~ασώσεως καt προστα σ(ας τοϋ όρθο8όξου ποψν(ου
[ ... ].
Το έργον τΎjς
Έκ
κλ-ησ(ας βλέπε~ ~θ~κο8~δακηκον καt φιλανθρωπ~κον ώς εύσεβ~στ~ς
[ ... ].
Πολεμεϊ: τοuς έν 'Ανατολγj 'Εκκλ-ησ~α
στικούς, τοuς ά.ντιταχθέντας εtς ηχς t8έας τΎjς Γαλλ~κ-ϊjς
91.
Ν. Β. Τωμ.ιχ8ιΧχ7J, Κλασσιιcισμ6ς, Διαφωτισμός ιcai 'Αδαμάντιος
Κοραής, 8π. πιχp., σ.
109-111.
179
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟ:Ξ:ΙΑ
Έπcχνcχστάσεως, χωρtς να οιcχκρ(ν-η τας πολιηκας tοέcχς
της ά.πο την ά.θε·Lσηκην κcxt ά.ντιχρισηcχνικ~ν τ-ης θεωρ(cχν
κcxt πρiΧξιν ... ». Προσπcχθ~σcχμε να πcχρουσιάσουμε τtς οιcχστά
10.
αεις τΊjς κριτικΊjς τΊjς νεώτερ-ης έλλ-ηνικΊjς θεολογ(cχς στον Κορcχ~.
'Όπως βλέπουμε, ~ στάσ-η των θεολόγων μcχς
ιiπένcχντ( του κυμcχ(νετcχι ά.πο την πλ~ρ-η πcχριχοοχη κcxt
κιχτάφcχσ~ του μέχρι την πλ~ρ-η ά.πόρριψ~ του. Γιcχτt ~ στάση των θεολόγων μcχς ά.πένcχντ( του έξcχρτiΧτcχι ά.πο τLς δικές τους θεολογικες προϋποθέσεις, την πcχρcχοοσιcχ κ6τ-ητcχ ~ έλευθεροφροσύν-η τους, κcxt προ πάντων την τοποθέτ-ησ~ τους ά.πένcχντι στην κλcχσικη ά.ρχcχιότ-ητcχ κcxt
τη Δύσ-η. 'Όσο περισσότερο όρθόδοξcχ ε!νcχι τα θεμέλιcχ, τ6σο εύκρινέστερcχ οιcχκρ(vει ΚCΧVεLς την οcλλο(ωσ-η, την δπο(cχ έπέφερε ~ γρcχμμη τοu ΚορcχΊj στην έκκλ-ησιcχστικ~ μcχς πcχράοοσ-η ΚCXL στα θεολογικα κριτ~ριά μcχς, ΚCXL ΠΟU δδ~γ-ησε στηv πνευμcχηκη έκε(v-η ά.λλοτρ(ωσ-η, ά.πο την
δπο(cχ ά.πεγνωσμέvcχ σ~μερcχ προσπcχθοuμε να ά.πελευθε ρωθοuμε. Κρινόμενος ό Κορcχης με ά.vθρωπισηκα-οuμcχ'
νισηκcχ
ι κριτ-ηριcχ,
•
cχνcχγvωρ
(ζ
ετcχι
ι ως
ι προτυπο
χριστιcχνι-
χ6τ-ητcχς, ποu εύεργέτ-ησε το 'Έθvος σε ολο το φάσμcχ τΊjς
ζωΊjς του. Θεωρούμενος ομως με cχύθενηκα ά:γιοπιχτε ρικα κριτ~ριcχ, οικcχιώvει την κριηκη τοu π. Ρωμcχν(ο-η,
6σο κcxt αν φcχ(vετcχι κcχτcχλυτικ~. Βέβcχιcχ δεν θα έξετά σουμε έοω το ποσοστο τΊjς ά.γνο(cχς τοu ΚοριχΊj, για να
'
λιψ
oιvcxκcx υ
'
ι
ι
ι
~ι
,
ουμε τυχον κρυφιες σχοπψοτ-ητες του, σωτι ο
ΚορcχΊj, ά.λλα μόνο ~ θεολογικη ά.ποτ(μ-ησ-η τΊjς προσφο ρiΧς του. .lt uσες
θ'cx
'Έχουμε ομως περισσότερες ά.ποδε(ξεις ά.π' ι χρειcχ ζ ομcχστcχν,
' γιcχ
vcx'
" εψcχστε
β~ε β cχιοι,
,
οτι
•
ο
Κορcχης πcχρουσιάζει μιαν έvσυvε(ο-ητ-η μετιχλλcχγ~, ποu τ-l)v συνοδεύει ~ ένσυνε(δ-ητ-η ά.πόρριψ-η μιiΧς πcχρcχοόσεως
180
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛι>τΡΙΩΣΗ
ποu γνώρ~σε καλα στ-fιν πατρίδα του. Αύτο άποοε~κνύουν τα περ~βόΥjτα ιιΓράμματα τοu Σταμάη Πέτρου» και :-α
σχόλ~α. σ' αuτα τοu Φ. 'Ηλιοu. 'Ο τελευταϊ:ος μ~λεϊ: για ιιέπαναστατικ-fι ρ~ξΥj με τα παραοοσ~ακα πρότυπα, :-α
όποϊ:α, λίγο καφο πρ/.ν ένσάpκωνε>> ό Κορα~ς 92 • Μόλις φθάνε~ στο "Άμστερνταμ, στα εtκοσ~τρία του χρόνια, ό Κοραης ι<παρουσιάζεται
[ ... ]
με όλΥj την αύστΥjρότητα
ποu χαρακτηρίζει τα ~συχαστικΊjς προέλευσης κιν~ματα, ποu άρχίζουν να ξανανθίζουν έκεϊ:να άκριβως τα χρόνια
στοuς κόλπους τΊjς άνατολικΊjς
Έκκλησ(ας και με τα
όποί:α οιαταυρώθΥ)Κε -εuνοi:κά, φα(νεται, στΥjν άρχ~, με
όίκρα έχθρότητα στη συνέχεια τΊjς ζωΊjς του» 93 • Κάπως άντιφατικα
ό
Φ.
'Ηλιοu
άπο τη
μια οέχεται, ότι
ό
Κοpα-fις έπηρεάσθηκε άπο τον όλλανοικο καλβινισμο 94 (ποu τον θεωρεί: ... φιλελεύθερο ό κ. Ήλιοu!) καΙ. άπο την
92. Γράμματα άπο το Άμστερνταμ, όπ. πιχp. σ. θ'. Κιχt πιχpιχκάτω (σ. κθ' - λ'): ((0[ πιχpιχ8οσιιχκΕ:ς ίσοppοπίες άνιχτpέποντιχι ~ μία. μετιΧ τ-i;ν rχλλΥj κιχl στη θέ~ τοuς πpοβάλλοuν θpιιχμβεuτικιΧ οί νέες άξίες τ'ijς γ~ ινης εύ8ιχιμονίιχς, τ'ijς έλεuθεpίιχς τ'ijς σκέψης κιχl τ'ijς άνεξιθpησκείιχς κιχl τ7jς άτομικ'ijς έλεuθεpίιχς ... άντl γιιΧ τlς νηστείες κιχl τ~ν έγκpάτe:ιιχ
ό ~pωτιχς, τιΧ γλέντια., τιΧ ξενύχτια. ... ~ φωτισμένΥj Εύpώπ.., τον μιχγe:v e:ι κιχl τον κεp8ίζει)).
93. ·οπ. παρ., σ. κζ '-κη '. 94. Αύτ6θι, σ. μβ '. Βέβιχιιχ, ό Φ. Ήλιού, ώς μ~ θεολόγος, μένει σε πολ\ι έπιφιχνειιχκο\ις συσχετισμούς, ένώ εrνιχι πολ\ι βιχθύτεpες ο[ έπι8pά σεις. Πpόκειτιχι γιιΧ μετάyyισΎJ ένος rχλλοu τpόποu σκέψης, ζωf,ς, ύπιχpξης. Ί-Ι8η το 1782 φιχίνετιχι ό Κοpιχ~ς νιΧ εχει 8εχθεί τ~ν πe:pl ίκιχνοποι~σεωι; (satisfactio) θe:ωpίιχ τοϋ 'Ανσέλμοu Κιχντιχβpuγίιχς. Βλ. (( Πpο8ιοίκησιν)) τ'ijς Όpθο8όξοu Δι8ιχσκιχλίιχς ( τοϋ μψp. Πλάτωνος Μόσχιχς) μετάφp. Α. Κοpα.Ίj (Γ. Βιχλέτιχ, Κοpα.Υjς, "Απαvτα τά πρωτ6τvπα έργα, τ. Αι, σ.
20):
rχπεφος Θεός, ιΧπe:φη άμιχpτίιχ, ιΧπεφος
μεσίτης, πο\ι ίκιχνοποιεί τ~ν ιΧπεφη 8ικιχιοσύνΥj τοϋ Θεοϋ. Βέβιχιιχ, ΟιΧ μποpοϋσε νιΧ πιχpιχτηp~σει κιχνείς, ότι~ άπο8οχ~ τ'ijς θεωpίιχς τοϋ 'Αν
σέλμοu 8Ε:ν ~τιχν πιχpέκκλισ-η μόνο τοϋ Kopιx'ij, άλλιΧ όλης τ'ijς 8uτικό τpοπης ιιόpθο8οξίιχςΙΙ τ'ijς έποχ'ijς τοu.
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟ:Ξ:ΙΑ
181
~λλη, οη ιφέπει στ~ν οc~ιοcφορίοc>ι, κοcη ποu εχει όίμεσ-η
σχέσΥJ με το ~ιοcφωησμο κoct μοcλιστοc τοuς 'Ι~εολόγοuς 95 . Κοcτοcλ~γει ομως στο σuμπέροcσμοc, οη οcπο τ~ν έποχ~ τοu "Αμστερντοcμ ιιοcρηώνετοcι ενοcς νέος οcνθρώπινος τu
πος, τον όπο~ο ό Κοροc~ς θοc ένσοcρκώσει με σuνέπειοc, wς
τοc εσχοcτοc γΥJpοcτειοc τoun 96 • Δεν χρειοcζετοcι, λοιπόν, νοc προχωρ~σει σε OLΚOC τοu συμπεροcσμοcτοc ό θεολόγος, οτοcν lχεL τόσο κocθocpoc ~ιοcτuπωμένοc τοc σuμπεροcσμοcτοc τοu
(profan
tστορικοu) Φ.
'Ηλωu. Το μόνο, ποu ενοcς θεο
λόγος θοc οcμφισβΥJτοuσε, ~ιοcφοροποιοuμενος κοcπως οcπο τη θεώpΥJσ-η τοu Φ. 'Ηλωu, είνοcι, οcν εχοuμε στον Κοροc~ τ1jς ΣμupνΥJς προcγμοcτικ+ι εuσέβειοc κoct ποcροc~οσιοcκότψοc κoct οχι προσοcρμογ+ι οcνοcγκοcστικ~ σε τuπικες σuμβοcη κότψες, τtς όποϊ:ες οcπορρίπτει οcμέσως, μόλις βρεϊ: τ~ν
εύκοcφίοc γιοc οcuτοέκφροcm; κoct οcuτοπροcγμοcτωσΥJ. "Άλ λωστε κoct +ι
στοcσΥJ
τοu τον πρwτο
-
μετοcβοcηκο
κοcφο στο 'Άμστερντοcμ ~εν ε!νοcι ιιποcτερικοc>> όρθό~οξrι,
οcλλΟC οcuτόχρΎ]μΟC εuσεβισηκ~ 97 •
Ένω λοιπον ~εν οcμφι
βοcλλοuμε κοcθόλοu, οη γνώριζε τ~ν όρθό~οξΎJ ποcροc~οσrι
ό Κοροc+ις, οcμφισβψοuμε, οτι uπ-tjρξε περίο~ος ποu τ~ς ~τοcν προcγμοcηκοc πιστος κoct είχε ποcροc~οθεϊ: στtς έμπει ρίες τrις με τοcπείνωσrι κoct εiλικρίνειοc. Ε!νοcι, λοιπόν, σuγκινrιηκ~ προcγμοcη +ι ~θικιστικ~
ΚΥJpuγμοcτικ~ τοu Koρoc-Yj κocl fι προσπά:θειά: τοu γιοc ~θικ~
βελτίωσrι των σuμποcτριωτwν τοu. ΕΙνοcι. ~ε γεγονός, δη 95. Αύτόθι, σ. μ γ'. Πpβλ. Φ. Ήλιοu, Στήv τροχιά τώv 'Ιδεολόγων, Kopιx'ijς- Daunou- Φοupvιχpάχης, ιιΧιιχχιΧ ΧpοvιχιΧ» I' (1978), σ. 37 έ. Κιχl ό Γ. Βιχλέτιχς πιχpιχη;pεί, ότι ιιά.π' τιΧ χpόvιιχ ιχuτιΧ (= τ'ijς Όλ λιχv8[ιχς) βyιχίvει όλος ό χιχτοπιvος Κοpιχ1jς» (Kopιx'ijς, ~Απαvτα, όπ. Πιχp., σ. ιιχ '). 96. Γράμματα άπο το "Αμστερvταμ, σ. μ8 Ό 97. Άpχεί vιΧ 8ιιχβάσει χιχvεlς τlς σσ. χη' - χθ' τ7)ς πιχpιχπάvω μελέ τ-ης τοu Φ.
Ήλιοu.
182
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
γιοc τον
ά.θεολόγψο τοc ~θικισηκοc κηρuγμοcτοc πά.ντα
~'Υ)μιοuργουν μεγά.λες έντuπώσεις κocl θοcuμοcσμό. Σrιμ:χ
σ(οc όμως εχει, ΟτL
OL
~θικες προUποθέσεις του Κορ:χ~
εΙνοcι κοcθοcροc φιλοσοφικες κocl
~uηκές, γιοcτl
ά.γνοοuν
τελε(ως τον ά:γιοπνεuμοcτικο ποcρά.γοντοc κocl τ~ν ά.νοcγεν νψικ~ Μνοcμ'Υ) τ~ς θε(οcς Χά.ρ'Υ)ς. Αuτο ποu σuμπεροcσμ:χ ηκοc έπιτρέπετοcι νοc πουμε γιοc τ~ν όρθο~οξtοc του Κορ:χΊ).
εΙνοcι,
on
στο ποσοστο ποu τ~ς έμεινε πιστός 98 , ~εν
έ~μοcνε γι' οcuτον ποτε ~ 'Ορθο~οξtοc κά.τι περισσότερο
ά.πο μιά: θρ'Υ)σκεuηκ~ φιλοσοφtοc ~ ~θικfι 99 • Το uψιστο κριτfιριο γιοc τον Κοροc~ ~εν Ύjτοcν ~ 'Εκκλ'Υ)σ(οc, ώς Σwμ:χ Χριστοu, ά.λλ' ~ ά.λ'Υ)θ~ς φιλοσοφ(οc, ό όρθος λόγος ( όρθο λογισμος- λογικοκροcτ(οc) 100 • Μένει ά.σφuκηκοc ά.νθρωπο κεντρικός, οτοcν
OL
οcγιοι Ποcτέρες ~εν βλέποuν περισσό
τερο ά.πο ενοc «οργοcνο» τ~ φιλοσοφ(οc 101 κocl ά.νοcγνωρ(ζοuν ώς uψιστο κριτfιριο τον φωησμο τοu 'Aγtou Πνεuμοcτος κocl τ~ «θεωρLοc»
(θεοπτtοc).
'Ο Κοροc~ς τοcuτιζε τ~ φιλοσοφtοc με τ~ν ά.λfιθειοc. 'Η
φιλοσοφtοc εΙχε γι' οcuτον «Μνοcμιν tσόθεον» 102 ._ Τ~ θρΥι98. Βέβαιοι, εΙνοιι πολU περιορισμένος ό όpίζοντοις τ'ijς «πίστεως" τοu Kopoι'ij. «Τό Σύμβολον περιέχει όσοι χpεωστεi νιΧ πιστεuη χοιl νi
έλπίζη ό Χpιστιοινός>>. 'Αλληλογραφία (εχ8. Ο.Μ.Ε.Δ.), τόμ. Δ', σ.
:i29, στ. 17-18 (10.1.1822).(Γpά.μμοι πpος τοuς Πpοχpίτοuς τ-Υjς Πε λοποννfισοu!) Μ ε τ-Υιν ά:pχ-η όμως οιuτ-η aεν ίιπά.pχει διοιφοpιΧ ά:νά.μεσ:χ σε όpθοδόξοuς χοιt έτεpοδόξοuς, ά:φοu χοιt έχεiνοι δέχονται το Σuμ~ο λο!
99. ιι~ Αν χοιl δεν εΙνοιι σοιφώς ά:ντιθpησχe:uτιχος χοιl ά:ντιχληpικόζ. ά:ντιτίθετοιι είς τ-ην χοσμοθεωp(οιν τ'ijς Έχχλησίοις. Είς τ-ην θέσιν τ-f,c
πίστεως ποιpεισά.yει Μο νέοις θεότητας: τ-ην ποιιδείοιν χοιt τ-ην yλwσ σοιν>> (Δ. Ζοιχuθηνοu, Πολιτική 'Ιστορία τίjς Νεωτέρας 'Ελλάδος, Άθ'ijνα~
1965, σ. 43). 1 00. Βλ. Α. Papaderos, Metakenosίs... , όπ. ποιp., σ. 113. 101. Βλ. Στuλ. Γ. Ποιποιδοποuλοu, Πατρολογία, τόμ. Α', ΆΟ+,ν:χ 1977, σ. 24 έ.έ., 51 έ.έ. 102. Αύτοσχέδιοι στοχασμοί, Β', Βοιλέτοι, όπ. ποιp., τ. Αι, σ. 904.
183
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟΞΙΑ
σκε(οc θεωροuσε (((ΧΠλ~ν Μξοcν κoct uπόλΊJψLν τοu νοu περt
Θεοu κoct των θείων προcγμοcτων» 103 • Δεν εΙ~ε ποτε τ~ν Όρθο~οξ(οc ώς οcποκεκοcλuμμένο τρόπο ζω~ς ΚOCL ά:γω πvεuμοcηκ~ς έμπεφίοcς, όπως σuνέβΊJ λ. χ. με τον
Ποcποc~LοcμοcντΊJ, ~ όπο(οc ό~Ί)γε~ στην ένοtΚΊJσΊ) τοu
'Αλ.
• Αγίοu
Πνεuμοcτος στον οcνθρωπο, με κοcτοcλΊJξΊJ στο μονοc~LΚΟ έπt
y~ς σκοπο τ~ς όρθό~οξΊJς ποcροc~οσΊJς, τη θέωση. Οί.ίτε ποcλL
- οcνεξοcρτψοc οcπο το &ν ~Lοcβοcζε Ποcτέρες- εΙ~ε
τ~ θεολογ(οc τοuς ώς προcκηκη έπtστ~μΊ) -θεροcπε(οc τοu πεπτωκότος οcνθρώποu, κocn ~Ί)λοc~η περtσσότερο οcπο
μ.Loc θεωρΊ)τtΚ~ έπtστ~μΊ) (γνώσ-η) ~ κώ~tκοc ~θtκijς. ΕΙχε ()μ.ως χοcσεL κοcθε προUπόθεσΊJ γtoc μtoc τέτοtοc θεώρΊ)σΊJ
τ~ς ποcτερtκ~ς θεολογ(οcς, κuρtεuμένος όπως ~τοcν οcπο το θοcuμοcσμο τ-1)ς φLλοσοφ(οcς κoct τ~ν οcπολuτοποίΊJ~ τΊJς, l>πως φοc(νετοcL στη στοcσΊJ τοu οcπένοcνη στον Βολτοc~ρο.
'0
~Lοcφωησμός, οcπολuτΟΠΟLΊ)μένος, γεννοc ποcντοc uπερ
ΟΠτLΚΟC πνεύμοcτοc, ένw ~ θεολογίοc ζΊJτΟC ((Κοcρ~ίοcν σuντε τρtμμένΊ)ν κoct τετοcπεtνωμένΊJν» .
.ο
Κοροcης τοcuηζε τη θρΊ)σΚε(οc με την πολtηκη
ήθLκ~. ((.Η θρΊ)σκείοc όνομοcζετοcL ΠΟCL~είοc Κuρίοu κoct το πλέον οcξLοσΊ)με(ωτον, ΠOCL~ε(oc ~LΚΟCLΟσUνΊ)ζ, ~γοuν ~L~ΟC σκεL οcκρtβwς ό,η χρεωστεϊ: νοc ~LΜσκη κoct ~ ΟCλΊJθLνη
Πολtηκ~» 104 • 'Η σuχν~ οcνοcφοροc τοu στον Κλ~μεντοc τον
103. Α. Κορα1j, Σημειώσεις εlς το προσωριvοv Πολίτευμα τfίς 'Ελλά δος τοϋ 1822 έτους, Γ. Βαλέτα, όπ. παρ., σ. 376. 104. Σημειώσειςεlςτοπροσωριvοvπολίτευμα(Γ. Βαλέτα, μv. εpy., σ.
400). Καηχ τοv Δη μ. Α. Χαvτζεp~ ( 'Ολίγα τινά περί τfίς παρ' ήμiv 6παρχούσης παιδείας ιcαί περί τfίς ήμετέρας τώv •Ελλήvωv γλώσσης κατ' dντιπαράθεσιv προς τάς ρωμαvιιcάς διαλέκτους, τεuχ. α', Άθ1jvαι 1871, σ. 24), ό Κοpα~ς χαταvτοuσε τ~ θpησχε[α ιιμόpιόv η πpαχτιχ1jς i)θι χijς, 15σοv χpήσιμοv αuτ<;) έ8όχει εΙvαι είς εuημεplαv ηvιΧ χοιvωvιχ~v ~ι πολιηχήvιι. Αuτος ό ά:σφuχηχος όpιζοvτισμος ( ό όρος ιιεύ8αιμο ν(~,, έπαναλαμβ&vεται σχε8οv σε χ&θε σελ[8α τοG χοpαϊχοG εpyou χαt
184
ΠΑΡΑΔΟ~/1 ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡ!Ω~Η
• Αλεξοcν~ρέοc (κoct
οεν
y(νετοcL οχL σοcν σε έκκλΊJσLοcσηκο ποcτέρ:χ,
ε!νοcι,
πρocyμocn,
έκκλΊ)σLοcστικος ποcτέροcς ό
ΚλήμΊJς, ποcροc μόνο χρισηοcνος σuyyροcφέοcς κoct οχL μοcρ τuροcς τΎjς ποcροcΜσεως} 105 , οcλλοc σε ενοc ιιyνωσηκ(ζον-:-οcη
χρισηοcνο σuyyρocφέoc, ποu προσέφερε έρε(σμοcτοc στο ΟL:Χ
φωησηκο πρόyροcμμοc τοu ΚοροcΎj 106 • ΧρΊJσψοποιεί σuχνi ποcτέρες ό ΚοροcΥ)ς, οcλλοc με ενοc πνεϊίμοc uποχειμενικοiJ
έκλεκησμοu, ΚΟCτL, ΠΟU έπιβοcλλεL το πνεuμοc τοu ~Lοcφω ησμοu, οcπο το όποίο έμφορείτοcL.
Koct οcuτον τον Κλf,
μεντοc -ποcροcτΊ)ρε'i ό
•Αλ Ποcποc~ερος- οχL σποcνLΟC -:-ον
ποcρερμψεuεL 107 •
Κοροcης
Ποcτέρων
•
ο
ζψοuσε
στοc
έρyοc
των
- ocyocπΊ)τOC στοuς σuμποcτριwτες τοu- t~έες,
ποu θοc στfιριζοcν τtς ~ικές τοu οcπόψεις 108 ' κοcθιστώντ:χ::: τες έτσL περισσότερο προσL -:-ες ΚOCL εuκολότεροc ΟCΠΟΟε
κτές. 'Έβλεπε τοuς Ποcτέρες ώς στΊJρtyμοcτοc τοu κoct οχι ώς φορείς ΟCλΊJθε(οcς κoct ~LΟΟCσκοcλοuς ζωΎjς οcλΊJθLνΎjς. r~' ocuτo κoct έρμΊ)νεuεL τοuς Ποcτέρες σuμφωνοc με τtς πολι
ηκες οcρχές τοu 109 • Γιοc νοc οcνοcφέροuμε ενοc χοcροcκτΊJpt-
θuμίζει το σιίyχροvό μιχς πολιτιχο σuvθημα ιιεuημερία>>) εrvαι 8ιάχuτσc στο εργο τοu Κοραij.
105. Ό ΚοραΥ,ς τοv παροuσιάζει, ώς ιισοφώτατοv τ1jς Έχχλφία: πατέρα>> γιιΧ vιΧ στηρίξει όμως τ~ 8ιχfι τοu μέθο8ο, τ-ή χρ-ήση 8ηλαο+, θιίραθεv αuθεvτιwv
-
χάτι ποu είσ-ήγαγε +ι μεσαιωvιχ-ή σχολαστικ-ή θε
ολογία. Βλ. Συνέrcδημος Ίερατιrcός, περιέχων τάς δύο Προς Τιμόθεον ιωi τι}ν Προς Πτον Έπιστολάς... , Παρίσιοι
1831, σ. vε '-vστ '. 106. Tov Κλ-ήμεvτα, έπει8-ή 8ίvει άπάvτηση στο πρόβλημα τijς σχέ σης ιιπίση;ς - γνώσης>>, χρησιμοποίησε εuριίτατα ό Διαφωτισμός. Βλ. Walter Volker, Der wahre Gnostiker nach Klemens Alexandrίnus, Berlin 1952, σ. 375. Πρβλ. Α. Papaderos, Metakenosis ... , σ. 116. 107. Αύτόθι, σ. 121 έ. 108. Πρβλ. Α. Papaderos, Metakenosis ... , σ. 127. 109. ΜεριχιΧ παριχ8είγματα: Στον Διάλογο Δύο Γραιrcών Περί τώ~· Έλληνιrcών συμφερόντων, 'Ί'8ρα 1825, σ. 56, γράφει: ιι ... ΚιχL τοιαuτΊ)v παι8είαv παραγγέλλει -ή Θρησκεία, "πιχι8είαv τ-ήv έv 8ικαιοσUνΊ)" ...
185
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟΞΙΑ
στLΚΟ ποcροc~εLγμοc: ~έχετοcL οσοc γLoc την ΠOCL~ε(oc ~LΟΟC
σκοuν
oi. Ποcτέρες, π.χ. ό Μ. Βοcσ(λεως στο γνωστο λόγο
τοu Προς τούς νέους. Πουθενοc ομως στο έργο του Koρoc-t) δέν βρ(σκουμε την προοπηκη θεωρ~σεως τ-t)ς ποcL~ε(οcς
ιlπο τον Μ. Βοcσ(λεω, κoct γενLΚΟC την ' τ ' ποu ε~νοcL: «προς
( ι ετεροu
β'
Lou
• Ορθο~οξ(οc,
'
κoct
,,
ι ποcροcσκεu-ην οcποcντοc προcτ-
τομεν))ιιο, σuνεπώς κoct την ποcL~εuηκη πολLηκ~ μοcς. Αuτο ποu λε(πεL όλότελοc ά.πο το έργο του Koρoc-t) κoct το
λ6yο τοu εΙνοcL ~ κοcτοcκόρuφΊ) ~LοcστοcσΊJ της θρΊ)σκεuτLκότη
τοο;;, ώστε νοc μπορεt ~ θρΊ)σκεuτLκότητοc νοc μετοcμορφωθεt σε αζω~ έν ΧρLστί}»>.
Koct
κοcτοc τον Α. Ποcποc~ερό ό Κοροcης
δέν θ(γεL μΕ:ν το οογμοc-:-LΚΟ περLεχόμενο τ-t)ς έκΚλΊJσLΟC σnκ"fις ~L~οcσκοcλ(οcς, ά.πορρ(πτεL ομως τον ποcροc~οσLΟCΚΟ τρόπο
προσεyy(σεως κoct
βLώσεώς
τοu.
Στην ιιά.λΊJθ"fι
θρφκε(οcν)) του Koρoc-t) ~εν uποcρχεL χώρος γLOC <ψuστoc yωy(oc)), σμό)).
ιιθεωρ(οc)),
''Ολοc
ocuτoc
~λλωστε κoct ολοL
<<Οuροcνοκοcτέβοcτον φώς)), ιιμuστLΚL τοc
θεωρε"L
νεοπλοcτωνLκοc ι ι ι,
οπως
oi. ~υτLΚΟL ~ ~uτLκόφρονες .• Η • Ορθο
δοξ(οc στον Κοροcη έχεL κοcτοcντ~σεL νεκρο γροcμμοc, ~ΊJλοc~η ~σοcρΚΊ) L~εολογ(οc, ποu, ε'(τε ά.πορρ(πτετοcL ε~τε οχL, ε!νοcL lνoc κoct το οcuτό.
Δεν εΙνοcL έτσL περ(εργο,
on ό
νοc ξεχωρ(σεL τον μονοcχLσμο τ-t)ς
Κοροcης ~εν μπόρεσε
• Ανοcτολ-t)ς, ώς τρόπο
Έλεuθεpωθέvτες ά.πο τijς ά.μιχpτίιχς έ8οuλώθητε τ'ij 8ικιχιοσύvη» (Ρωμ.
6, 18). Στοv Πιχϋλο 15μως <ι8ικιχιοσύvψ σημιχίvει «8ικιχ(ωσηΙΙ - uίο6εσίιχ τοϋ Πιστοϋ, σωτηpίιχ. Βλ. στο rΒιο κείμενο, σ. 35, yιιΧ τ~v·έpμη νείιχ τοϋ «Γvώσεσθε τ~v ά.λ~θειιχv κιχl "ή ά.λ~θειιχ έλεuθεpώσει uμίiς»,
Ίωάv.
8 ', 31-32.
Ώς φιλολόγους 8Ε: κιχi έπιστ~μοvες θιχuμά.ζει τοv Μ.
Φώηο χιχl τοv Εuστά.6ιο Θεσσιχλοvίχης. Βλ. Διατριβfι αι}τοσχέδιος... , Γ. Β«λέτιχ, 15π. πιχp., σ. 201.
110. ι'ίΟμιλ(ιχ πpος τοίις Νέοuς, 15πως &v έξ έλληvικώv ώφελοίvτο λόγωvιι, χεφ. 2. 111. Metakenosis ... , 15π. πιχp., σ. 123, 125.
186
ΠΑΡΑΔΟΣ/1 ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
ζωΎjς, ά.πο έκε'i:νον τΎjς Δύσεως, κοcτL ποu ~τοcν ά.πόλuτcχ
φuσLΚΟ ΚOCL εuνόΊJτΟ γLά. τον ΜοcκρuγLοcννΊJ 112 • Kocl. οcuτος ό Μποcλά.νος θά. ποcροc~εχθε'i: 8τL ό ΚοροcΥ)ς ((ποcρεγνώρLζέν πως τΥjν σuμβολην τοu μονοcχLΚΟU β(οu κοcτοc τοuς χρόνοuς
τΎjς ~οuλείοcς ΚOCL τΎjς έθνεγερσ(οcς» 113 . Μέσοc στον &κροcτο ά.νηβuζοcνηνLσμό τοu ~Ε:ν μπόρεσε νά. κοcτοcλά.βεL, ό Κο-
,
~ οτL
ροcΊJς,
' ορ ' θ'~ οοο ξ ο
το
1
μονοcστΊ)ρL
π έ ροc
' '
οcπο
'
'
ης οποLεσ-
~~ποτε ά.τέλεLες τwν προσώπων, uπΎjρξε ό χώρος ~LΟC
πλΟCσεως τΎjς έλλΊJνορθό~οξΊJς σuνεL~~σεως, τΎjς ~LΟCτΊJ ρ~σεως τwν έλλΊ)νορθόοοξων ΚΟLνωνLΚWν θεμελ(ων, τoiJ ά.γLοcσμοϊί κoct τΎjς θεώσεως, τΎjς ά.νοc~είξεως τwν Νεο μοcρτuρων
-
τwν
ά.κροcLψνέστερων
οcνηστοcσLΟCΚWν
τΊjς
τοuρκοκροcτ(οcς - , ά.λλά. κoct ό τόπος, όποu ά.πεκροuσθΊJ ~UνocμLΚOC ό έξLσλοcμLσμος ΚOCL οcψελλΊ)νLσμος σuνοcμοc, ΚΟCτοc τον ά.ποτελεσμοcηκότερο τρόπο .
• Εν~εLκηκά.
ά.νοcφέροuμε 8σοc γρά.φεL ό Κοροcης γLά. το
μονοcχLΚΟ βίο στον
((. lεροcηκον
ΣuνέΚ~Ί)μόν» τοu:
(( Ot
μονοcχο(, ά.cp(νοντες τοc μονοcστ~ρLοc, εcpεροcν μοcζ~ των εtς τά.ς πόλεLς κoct τά.ς μοcκρά.ς των προσεuχοcς, τοcροcσσοντες την
~σuχίοcν
112.
(sic) κocl ά.νοcτρέποντες τά.ς οtκίοcς τwν
Σημειώνει ό Στρατηyος και Άyωνιστ~ς τοu
1821:
ιι ... τ
&για τιχ μοναστήρια, όποtί 'τρωyαν ψωμ! ο! 8uστuχισμένοι, ά.φοu αuτοc Cίποu ζοuσαν πολU ά.8tίνατοι ά.πο τ~ν εuλοyίαν τοu Θεοu χα! ά.πο τοuς χόποuς των πατέρων, τών χαλοyέρων
-
8Ε:ν ~ταν χαπιτσίνοι 8uτιχοί,
~ταν uπηρέτες τών μοναστηρίων τ1jς όρθο8οξίας 8Ε:ν ~ταν τεμπέλη8ες, 8οtίλεuαν χαt προσχuνοGσαV" χαt εlς τον ά.yώνα τ1jς πατρί8ος σ' αu τοc τοc μοναστήρια yενόταν τοc μuσηχοσuμβοόλια, σuναζόταν τοc όλίyα
ά.ναyχαία τοu πολέμοu, χαt εlς τον πόλεμον, θuσίαζαν και σκοτωνόταν αuτείνοι ο! περέτες των μοναστηριών και των έχχλησιών
-
τριάντα
εlναι μόνον μΕ: μένα σκοτωμένοι έ'ξω εlς τοuς πολέμοuς και εlς το κά στρο, το Νιόχαστρο, χα! εlς τ~ν Άθήνα11 (Στρατ-ηγοu Μαχρuyιά.ννη, Όράματα κ:αi θάματα, μεταyραφ~ 'Ayyέλou Ν. Παπακώστα, 'Αθήνα
1983, σ. 163-164). 113. Ά8. Κορα1jς,
δπ. παρ., σ.
19.
187
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟ2ΙΑ
πολιτών)) 11 \ ώς νοc μ~ν ~τιχ.ν γιοc τ~ν
Όρθο?>οξ(ιχ. το
μοvιχ.στ~ρι κocl. ~ λοcτρε(οc ~ κιβωτος τΥjς έv Χριστίj) ζωΥjς κιχ.l πvευμοcτικότ1Jτιχ.ς. Eivocι γενικοc οcvτ(θετος στ~v έv (σχυσ1J τΥjς φιλομονιχ.στικΥjς τιίσεως. Χιχ.ριχ.κτ1)ρισηκΕ:ς εΙ νιχ.ι κιχ.!.
ot
έρμ1Jνε~ες του Κοριχ.Ύj γιοc Μο οcπο τοc σημιχ.v
τικότεροc γιοc τ~ν 'Ορθο?>οξ(οc φιχ.ινόμενιχ. του οcvιχ.τολικοϋ μονιχ.χισμου, τοuς ιι?>ιοc Χριστοv σιχ.λοuς)) κιχ.l τοuς στυ
λLτες. ,
πρώτοι ε!νιχ.ι γιοc τον Κοροc~ έκτροπ~, ιχ.ί:ρεσ1),
Ot ,
μωριιχ. κοcι
,..
,..
,
σεισιοιχ.ιμονιοc
11s
.
Γ
,
ιοc
'
τον
·
,
~,
·
επισ1)μοτερο σε εκ-
πρόσωπο των ?>ευτέρων, Συμεών, γριίφει: ιιΤο μέγα. κιχ.t
πρωτότυπον τοϋ Θεοϋ 8ώρον, το λογικόν, οcντl νοc το τελειοποι~σ'() εις ώcpέλειιχ.ν έιχ.υτοu Κ!Χ.L τών συγκοινωνών της πολιτε(οcς, το κοcτέστρεψε, τεσσιχ.ροcκοντιχ. lτ1) εις στύλον λ(θινον)) 116 • ΕΙνιχ.ι περ(εργο, οτι ό Κοριχ.~ς. μολονότι γιιχ.τρός, 8Ε:ν
θέλ1)σε
' ερευν1)σει ' , ' ' επιστ1]μονικιχ.
νοc
' •ιεροc'
τα.
λ ει'ψ ιχ.vιχ.·
μο-
λονότι <ιπολύμορφον Πνευμοc))Ι17 1 οcγνοε~ πλ~ρως (στοc lρ γιχ. του) το φοcινόμενο τΎjς «νοερiiς εύχΎjς)), πεμπτουσ(ιχ.ς
της όρθο?>όξου πιχ.ροc?>όσεως 8Ε:ν έν?>ιοcφέρθ1)κε 8Ε: κιχ.θόλου
yιoc το φοcινόμενο τών vεομιχ.ρτύρωv, ένω μιλε~ γι_ά. οcγριχ.μ μοcτους κοcλογ~ρους, νοθευτΕ:ς κιχ.τ' ιχ.ύτοv τΎjς έκκλ1Jσιοc στικΥjς ποcροc?>όσεως,
ot
όπο~οι ομως οcνε8ε(κνυιχ.ν τοuς
νεομιίρτυρες ώς πνευμοcτικο( τους. 'Α?>ιοcφόρ1)σε τελε(ως
γιοc τ~ν κ(ν1Jσ1J τών Κολυβιί?>ων κocl του οcγ(ου Κοσμii τοu ΑLτωλοϋ κocl. γιοc το 8ιιχ.φωτισηκό, οcλλΟC σΕ: ~λλ1J βιίσ1J κιχ.t μΕ: ~λλες προϋποθέσεις, οcγώνιχ. τους. Ξεκινώντιχ.ς
όμως οcπο έντελώς προσωπικΕ:ς έκτιμ~σεις 8Ε:ν μποροϋσε
114. Ίερατιιι:δς Συνέιι:δημος, 15π. πιχρ., σ. 139. Θεωρεί το μοvιχχισμο ώι; προερχόμενο ιΧπο κuxλouc; έγκριχτητικοuc;, 811λιχ8~ ιχιρετικοuc;Ι
115. Αuτόθι, σ. κ'. 116. Ά8. Κοριχij, Έπιστολαί, lκ8. Ν. Μ. ΔιχμοιλίΧ, τόμ. Γ', σ. 124. 117. Ν. Τωμιχ80Cχ1), μν. lργ., σ. 109.
188
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
νοc φοcντοcσθε~ μιοc έν~οεκΚλΊJσιοcσηΚ~ ά.νοcγέννΊ)σΊ), ΟΠως έκε(νΊJ του ά.γ(οu Κοσμii κocl των σuγχρόνων τοu Κολu
βά.~ων. Μιοcν ά.νοcγέννΊJσΊJ έρ~μΊ)ν των ~ικων τοu σuλλfι ψεων κocl σχε~(ων .• Η μεγά.λΊJ έμπιστοσuνΊ) στον έοcuτό
τοu 'iσως ~τοcν ~ μεγοcλUτερΊ) ά.~uνοcμ(οc τοu. 'Όσο μελε-:-ii κοcνεlς τοuς ά.γ(οuς μοcς Ποcτέρες όλων των οctώνων, τόσο
~ιοcπιστώνει τ~ν πνεuμοcηκ~ γuμνότΊ)τΟC του Koρoc-Yj, ποcροc τ~ν πολuγνωσ(οc τοu, όπως ά.κριβως σuμβοc(νει κocl στ~ν περ(πτωσΊJ του ΚΟCτΊ)γόροu κocl σφο~ρου πολεμLοu τοu Koρoc-Yj,
'Απ. Μοcκρά.κΊJ.
'Ο Κοροc~ς θεμελ(ωσε κocl τ~ν ~θικολογικ~ ΚΊ)puγμοc ηκ~ του κλfιροu μοcς έξω οcπο τοc πλοcLσιοc τ-Υjς όρθό~οξ'Υjς πνεuμοcnκότΊ)τοcς, ΠΟU ε!νοcι το όντολογικο θεμέλιο κοcθε ~ρά.σεως. Τοuς tερε~ς θέλει νοc ά.σχολοuντοcι μέ <<τ~ν κοcλ λιέργειοc τοu λογικοu», «νοc στρέφωσιν ΟλΊJν οcuτων τ-Υ;ν προσοχην είς την ~ι~οcχ~ν ΚOCL έξ~γΊ)σLν τ-Υjς εuοcγγελικ'Υ)c
~θικ1jς» 118 •
τ-Υjς ~θικ1jς»
•
Ο tερεuς τoiJ
119
•
•
'Υψιστοu ε!νοcι «~ι~ά.σκοcλος
Ο tεροκ~ρuκοcς έχει χρέος μονοc~ικο «νοc
~ι~οcσκη τοuς προκΟCτΊ)χοuμένοuς το ~θικον μέρος τ'fjc:
θρΊJσκε(οcς» 120 •
Kocl το σποu~οcιότερο: «Ot έξΊJγΊJτοcl το::!
Εuοcγγελ(οu χρεωστοl.ίν προ πά.ντων
voc
πολεμωσιν ά.κ:χ
τοcποcuστως τοcς ~εισι~οcψον(οcς, νοc ~ι~οcσκωσι κοcθ' ~μέ
ροcν τον λοcόν,
voc
μη προσμένη την σωτΊ)ρLοcν τοu μfι-:-ε
ά.πο μοcκροcς ά.κολοuθ(οcς κocl προσεuχά.ς, μ~τε ά.πο μοcκροcς νΊ)στε(οcς, ά.λλΟC ά.πο την πλfιρωσιν τ-Υjς ~ι~οcσκομένΊJς ά:r:ο τον Χριστον ά.~ελφικ-Υjς tσότψος, ά.γά.πΊJς, εtρ~νΊJς, ~ι
κοcιοσuνΊJς, tσοπολι τε(οcς>> 12 ι, ώς νοc ~το ~uνοcτ-Υ; ~ μορψf;
118. Συvέlίδημος Ίεpατιlίός, 6π. πιχρ., σ. μη', με'. 119. Διάλογος δεύτερος. Περi τώv έλληvιlίώv συμφερόντων, ϊ'8ρα 2 1827, σ. 75. 120. Σημείωσις εiς τό προσωριvόv πολίτευμα, 6π. πιχρ., σ. 402. 121. Συνέlίδημος Ίεpατι'ιι:ός, 6π. πιχρ., σ. ιζ '.
189
Ο ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡθΟΔΟΞΙΑ
αtύτ~ ΚΟLνων(οcς χωρtς τ~ θεροcπεuτLΚ~ μέθο~ο τοu ΧρL στοu, ποu έκφροcζετοcL με τ~ν πνεuμοcτLκότΊJτοc τ1jς 'Εκ κλΊ)σίοcς. ΤέλεLΟC οcποξένωσΊJ οcπο τοc όρθό~οξοc κρLτ~ρLοc! ' Δ εν
τ εLνocL
λ
\
οLπον
ι περLεργο,
tι οuτε
\
κocL
'
οcνε
ξ' Ί)γΊ)το,
πώς, ένω σuνέπεσε ό Κοροc~ς χρονLΚΟC με τον όίγLο ΝLκό
δΊ)μΟ τον
• ΑγLορε(τΊJ, ~LοcφοροποL~θΊ)Κε οcπο έκε~νον τόσο
πολύ, wστε νοc κοcτοcλ~ξεL στ~ γροcμμ~ τοu Βοcρλοcοcμ κoct τών όμοφρόνων τοu, ύποτοcσσοντοcς τ~ν π(στΊJ στ~ ψLλΟ
σοφ(οc κoct τ~ ΜνοcμΊJ τοu όρθοu λόγοu 122 . ΧρεLοcζετοcL, λοLπόν, μεγοcλΊ) προσοχ~, οcν μπορε~ νοc χοcροcΚτΊ)ρLσθε~ ό Κοροc~ς σuνεχLστ~ς οcκόμΊ) κoct τοu Ν. ΘεοτόΚΊJ. Σuμφωνοc μk την κρ(σΊJ τοu Φ. 'HλLou, «το έργο τοu Koρoc1j έντοcσ σετοcL όργοcνLΚΟC, μέσοc στοc πλοc(σLΟC τ1jς L~εολογ(οcς>ι.
•Q
Κοροc~ς θοc γ(νεL «ό κuρLος οcγωγος ΎLOC τ~ν μετοcκένωσΊJ τών οcνηλ~ψεων τών 'Ι~εολόγων στ~ν κοcθ' ~μοcς 'Ανοc τολ~νιι123.
Με όλοc τοc ποcροcποcνω ~εν θέλοuμε νοc οcρνΊJθοuμε τ~ν έπLθuμ(οc τοu Koρoc1j, έστω με το ~Lκό τοu τρόπο, τtς
122. Ό Κορα~ς θεωρεί τ~ φιλοσοφία στήριγμα τijς πίστεως, τijς 6ρ7Jσκείας. ΠοuθενιΧ 8έv φαίνεται vιΧ 8έχεται τ~ 8ιπλ~ γνώσrι, θεία καt ιiνθρώπινη. Γι' αuτον ~ θρησκεuηκ7j γνώση 8έv όφείλεται σε φωησμο τοu 'Α γ. Πνεuματος. Είναι uπόθεση τ7jς 8ιάvοιας, τοu λογικοu, κατιΧ
το πνεuμα τijς Σχολαστικijς. (Πρβλ. Papaderos, Metakenosis ... , σ. 118 έ.έ.). Μολονότι 8έv το βρίσχοuμε στιΧ ~ργα τοu expressis verbis, ~ στάση αιύτΥj 8έν ε!vαι παριΧ ~ρνησ7) τijς αuτιΧρκειας τijς ποιpά8οσης γιιΧ τ~ σω τηρία, κιΧη ποu ά.ποτελοuσε τ~ σuvισταμέvη τ-tjς 8ι8ασκοcλίας τοu
ΒαρλαιΧμ τοu Καλαβpοu. Ό Philip Sheπard (Δοlίίμια γιά τόv Νέο Έλλη νισμ6, Ά6ήvα 1971, σ. 58) 8έχεται, ότι «οί θεωρίες ποu ιΧντιπροσώ πεuε ό Κοραijς, άνάγοvταv κατ' εuθείαν στtς ά.ριστοτελικές κατηγορί
ες, ποu ε!χσιν ιΧνσιπτuχ6Υj κσ.τιΧ τον 8έκατο τρίτο καt 8έκατο τέταρτο
αιίώναιι, στοuς κύκλους 8ηλ. τοϊί σχολαστικισμοG. 123. Στήν τροχιά τώv Ίδεολ6γωv, &π. παρ., σ. 38. Το πvεGμα 8έ τώv
'18εολόγων κατιΧ τον ί8ιο ~ταv «6ρησκεuτικος ιΧ8ιαφορισμός, σuv8uα σμένος μέ ~να ί8ιότuπο ίιλισμοιι (σ. 37).
190
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ
ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙω:Η
ά.ρχΕ:ς κoct τ~ μέθοΜ τοu, νοc ώφελ~σεL το 'Έθνος, ΜΊJ γώντοcς το έκε'L, οποu κοcτοc τ~ν κρ(σΊ) τοu βρLσκότοcν fι σωτήρtοc τοu.
'Η ά.πόστοcση ομως τοu Koρoc-Yj ά.πο τ~v
π(στΊJ των Ποcτέρων τοu ΚOCL ό «εuρωποc"Lκος» χρLσηοc νLσμός τοu έξΊ)γε'L ΚΟCτοc τον κοcλύτερο τρόπο τ~ν έπ( ~ροcσ~ τοu στ~ν πνεuμοcηκ~ ΚOCL ι~εολογLκ~ πορε(οc τοu Νεώτερου
• ΕλλψLσμοu
ΚOCL στ~ν όίμβλuνσΊ) τwν ποcροc
οοσιοcκwv μοcς κρι τΊ)ρ(ων.
7. ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΔΟΜΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Διαγραμματικi)
άναφορa σri) μεrεπανασrατικi)
διαμόρφωση καΙ. έξiλιξη rfίς Έλληνικfίς κοινωνίας με μερικες έπακριβώσεις γιa
ra
νέα συστατικό rfίς Έλ
ληνικfίς ίδεολογίας, με άπώrερο στόχο ri)ν έπισήμαν ση rών καρπών
l.
rov
ίδεολογικοv αύrοv διαποτισμοv.
Το άvολοκλήρωτο Το
1821
'21
σ"Υ)μα(νεL yLιX τον ΈλλΊ)νLσμο ά.λΊ)θLν~ κο
σμογονία. ΜΕ: αίιτο πραγματοποLε"LταL ~ ά.νάστασ"Υ) μέ ροuς τοu
• ΕλλΊ)νLσμοu
μΕ: τ~ σύστασ"Υ)
• ΕλλΊ)νLΚΟU
Κρά
τοuς, έλεύθεροu καt ά.νεξάρτψοu, yLιX νιΧ 8Lα8ραματ(σεL
το ρόλο τοu στ~ (νεώτερΊJ) tστορ(α. 'Ισχuρ~ πρόκλΊJσΊJ δμως yLιX τ~ν έλλΊ)νLκ-1) σuνεL8Ί)σΊ) ά.ποτελε"L το έρώτ"Υ)μα: πέτuχε ~ οχL ~ • ΕλλΊ)νLκ-η 'Επανάστασ"Υ) τοuς σκοπούς τΥ)ς; ΕrναL ενα έρώτ"Υ)μα, το όπο"Lο έχεL τεθε"L έπανεLλΊ)μ
μένα μέχρL σήμερα. ΠοLος ~ταν ό κύρως στόχος τ~ ς
'Επαναστάσεως
τοu
1821; ΚατιΧ τ~ν πλεLΟψΊ)φ(α των tστορLκων μας το 1821 εlχε μεγαλο~8εαηκο- ρωμα(LΚΟ χαρακτ~ρα. «Ν&.
φτεLαχτε"L το ρωμαLLΚΟ» 1 ~ταν το βασLκότερο κ(ν"Υ)τρό
1. Ή Ρωμσινlσι, το ιiπο τοuς Φpοcγκοuς 7J81J ιiπο τον 16ο σιίώνσι (J. Wolf) κσιλοuμενο ιιΒuζοcνηοΙΙ. ·ο 8pος ιιΡωμσινίσιιι [ γνωστος 7]81) στον Μ. Ά6σινοcσιο (8' σιί.}: ιι ... 8τι μ1]τp6πολις ~ Ρώμ1] τ~ς Ρωμσινίσιςιι
192
ΙΙΑΙ'.Uω.ιι
ΚΛΙ
.\.\.\ΟΊΊ'ΙΩ~ΙΙ
-:ou. ιιΟί Ρωμrιοt έπανεσ-:άτrισαν το 1821, οια. να. ξανcι. yίνr, -ή Ρωμrιοσ{ινr, Κρά::-ος με ":Ον ρωμαίικον πολι":ισμόν
ΤΎ)ζ, ποu με uπεpψpά.νειαν καt κάθε Οuσίαν είχαν οια9'-.J λά.ξει κατα. τα. σκληρ:Χ χρόνια -:~ς Τοuρκοκρατίας, 7·7,ς
(
Ίσrορία Άρειανών πρός Μοναχοvς
F.:', Ξ5) ], 8ια.τ-ηρεϊ:τα.ι στ+, συνεί8-r;.
σ-η τοϊ.i Ι'ένους κα.l μετ:Χ τ+ιν πτι~σ-η τΊjς Ιlόλ-ης, όπως μα.ρτυροϊ.iν -:-:Χ
8-ι;μοτικά μα.ς 1"pα.yού8ια., έλεύΟερα. όπως είνα.ι ά:πο τlς συμβα.,ικΕ:c σχ-ηματοποιήσεις τοϊ.i λοyιω,α.τισμοϊ.i
1)
1"Lς συνf,θεις σκοπιμότη,έc
το•;: π.z. "Τ ρ ία. πρ:Χyμα.τ:χ έzάλ:χσα.ν τ+ιν Ρωμανίαν όλην,/ ό φΟόνοc. -~
φιλαργυρία. κα.l ~ κεν+ι έλπί8α.>> ( « • Αλωσις
1)
ΘρΊjνος τr,ς Κωνστα.ντι
νουπόλεωςη)· « ... ~ Ρωμανία κι' &ν έπέρα.σεν/ ά,νθεί κα.ί φέρει κι' άλλα. η
(πον1"ια.κό). Άκόμr, κα.l οί ύποση;ρίζοντες τ+ι στεν+ι κρα.τικfι-έΟνικΊ; ί8έα. (8ια.φωτιστi:ς κλπ.) στιΧ τέλ-η τοϊ.i ιη'
1)
τlς ά:ρχi:ς 1"0u ιθ' α.t., 8Ε:ν
ΟιΧ μποροϊ.iσα.ν νιΧ φα.ντα.σθοϊ.iν ιι' F.:λλr,νικο Κράτοςη μΕ: ,α σύνορα. ,ο;:;
1828,
άκόμ-η κα.l μΕ: τιχ σr,μερινά. Τούς σ,όχο'Jς τΊjς 'Ελλr,νικΊjς 'F.:πα
ν:χσ,άσεως :Χπο έλλ-r;νικΊjc;-ρωμα.ίικ-r;ς πλε·Jρiiς κ:χΟόριζε Ί; συλλογικ·r, μνήμη το.:ί Γένους, +ι όποία. προσα.να.τολιζότα.ν στfιν 'Αyια.-Σοφιά, τΥ, Νέα. Ι)ώμ-η- Κωνσταντινούπολ-η (πρβλ Μ. Ί8έα.), σ' ό,τι 8r,λα.8+ι είχε χαθεί κα.l το όποίο όνεφευότα.ν ,ο Γένος νιΧ ζα.να.ποκ,ήσει. Ή ά:r;ελε-;
Οέρωσ-η ένος μικροϊ.i τμήματος, κατοικ-ημένου ά:πο "Ελλ-ηνες, κα.l μ:Χλι στα. τοϊ.i ά:ρχα.ίο'J θέματος 'ΕλλιΧς (Σ,ερειΧ 'F.:λλ:Χ8α., Πελοπόνν-ησος κ:χί μερικ:Χ ν-ησι~), :Χποτελοϊ.iσε ίσως φιλοaοζία. έκείνων πού εlχ:χν τα.ιχ:-ι σθεί μΕ: τοι)ς 8ιπλωμα.,ικούς σ1"όχους τιi>ν F.:ύρωπα.ϊκwν Δυνάμεων, όποίες γιιΧ εί8ικοι)ς λόγους
r;[ ( πα.ν,οτεινο θάψιμο Ρωμα.νί:χς - Ηυζ:χντί ·
ου) προσέβλεπαν στ+ι μετα.βολfι μόνο τοu πα.λα.ιοu ι<έλλα.8ικοϊ.i Οέμ:χ τος η σΕ: κρ:Χτος ,ων 'Ελλήνων, yια.τl :χύτο •)πr,ρε,οuσε τιΧ σχέ8ι:Χ τouc.
ΘιΧ φθάσουν μοίλιστ:χ σ1"ο σr,μεϊ:ο οί "F.:λλr,νες τοϊ.i μικροu έλευΟέρr;•ι 'Ελληνικοu Κράτους ν:Χ :Χπα.ιτοiJν νιΧ έγκα.τα.στα.θοiJν. οί έκτος (έλε•JΟέ ρα.ς) 'Ελλάδος "F.:λλr,νες σ' α.ύ,ήν, yι:Χ νιΧ ι<πολι,οyρ:χφ-ηΟοuν "Ελλr; νεςη, δια.φορετικιΧ έ!μενα.ν ιι Ρωμ-ηοίη! Ι'ι:Χ ,α. προ~λήμα.τα. α.ύ,ιΧ παρα
πέμπουμε σ1"+ιν είδικfι μελέ'η 1"0U π. 'Ιωάννου Ρωμα.νίδο•J, Ρωμηοσι!ι·η
-Ρωμανία- Ρούμελη, Θεσσα.λονίΚΊ) 1981 κα.ί ίδια.ί,ερα. στίς σσ. 17 έ.έ .. 2
190
έ.έ.,
Romίdee
251
έ.έ. Βλ έπίσψ τ+ι μελέτr, τοϊ.i
bei den Griechen nach /453,
Johanncs Irmschcr, l)ic
όπου κα.ί νει~τερr, βι~λιοyρα.φία.
( .-
ιιΤψ-ητικος Τόμος•• είς μνr,μόσυνον ΙΌ Θ. Ζι~ρα., έ!κ8. Φ. Σ. Πα.ρν:χσ· σός, Άθ'ijνα.ι 1984, σ. 38-46). Είνα.ι περίεργο, πί;ις ό τόσο έν-ημερωμέ νος στ:Χ έλλr,νικιΧ θέμα.'α. σ"Jyγρα.φέα.ς ά:γνοεί τίς μελέπς -:-οϊ.i Ί. (>ω· μα.νί8οu, ά:λλιΧ κα.ί ,ου Νικ. Τωμα.δάκr, yιιΧ 'ο πρό~λημα. 'F.:λληνισμοc ·
11
193
ΝΕΟΕΛΛΙΙΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩ~ΙΑ
Φροιγκοκροιτίοις κοιt τ"Ιjς 'Αροιβοκροιτίοις» 2 • 'Η άνάστοισΊ) τηι; έλλψορθόοοξΊ)ς Ρωμοιν(οις ~τοιν το
1821
~ κupLοιp
χοvσοι στοc εuρuτεροι στρώμοιτοι τοu λοιοu tοεολογίοι. Ot μοικροιίωνοL ποιλλοιΊ:κοl όροιμοιτLσμοl ι
'λ
με κοιφοuς, ποι
L
~
ι
οLΚοι μοις
ιιπάλL με χρόνLοι
0.,.οινοιL>>- εLχοιν .,. ' λ οιποκρuστοι -
λωθεϊ: tacite στ~ φοινοιpLώτLΚΊJ tοεολογ(οι κοιl προοπτLκ~ yιιΧ βοιθμLοι(οι ΟLάβρωσΊ) κοιl uποκοιτάστοισΊ) των • Οσμοι vι8ων στ~ν dίσΚΊ)σΊ) τ"Ιjς έξοuσ(οις άπο το pωμοι(LΚΟ στοL
χεi:ο, με κοιτάλΊ)ξΊ) φuσωλογLκ~ σε ενοι • ΟθωμοινLΚΟ Κρά τοι; τ"Ιjς έλλΊ)νLΚ"Ιjς- pωμοι(LΚΊJς έθνότψοις 3 • Τ Ο οpοιμοι οιuτο ιivοι8uετοιL κοιt στοc σχέοLοι τοu Ρ~γοι Βελεσηνλ"Ιj, τοu
Θεσσοιλοu 'Αντων(οu KupLoιζ-tj, ποu κοιl με τ~ν άλλοιγ~
ιiκόμΊJ τοu όνόμοιτός τοu σε ιι Ρ~γοιιι φοινέρωνε τοc ρω μοιίικοι σχέοLά τοu. Ποιρόλο τον έπΊ)ρεοισμό τοu άπο τ~ ΓοιλλLΚ~ • ΕποινάστοισΊ), οεν έ:ποιuσε ό Ρ~γοις νοc ΚLνεϊ:τοιL
μέσοι στΎ)ν ποιτpLοιpχLΚ~ -φοινοιρLώηΚΊJ προοπτLΚΎj τοu OLκouμεvLΚOU έθνLσμοu, μέσοι στ+ιν όποίοι είχε οομ~σεL τ~ν
Ρωμηοσύνη. "Οσο yιιΧ το ιιφτιά.ξψο)) τοϋ Ρωμαίικου είναι πολ\ι ση μοιντικ~ ~ ά:κόλουθη ί)~λωσr, τοϋ Κεφα:λλήνα: πολιτικοϋ Γεωpyίου Τυ
πιΧλ8ου- 'Ια:κωβά.του
(1813-1882) μέσα: στ-f)ν Έλληνικ~ Βουλ~ στtς 23.11.1879: ιι ... εϋχομα:ι 8Ε: κα:l ~μείς νιΧ yίνωμεν Ρωμαίοι, ώς είμαι Ρωμοιίος κα:t έyώ! Θέλω σiΧς έξr,yήσει πα:p' έμπpός, όποία:ν i:ννοια:ν προσιΧπτω είς τ~ν λέξιν Ρωμαίος σείς χωpLς νιΧ θέλετε κα:l νιΧ το α:ί
σθιΧνεσθε, λέγετε "πότε θιΧ κά.μωμεν το Ρωμαίικο;:' Έyώ θέλω σiΧς έξηγήσει το Ρωμα:ίικω1 (Γ. Ία:κωβά.του, 'Αγορεύσεις έv τfί Β' έv 'Αθή ναις Έθνοσυvελεύσει ιcαι' έv ταίς Βουλαίς, 'Εν 'Αθήναις
1902,
σ.
212).
2. Βλ. π. Ίω. Ρωμα:νί8ου, Ή Ρωμηοσύvη τοϋ 1821 ιcαι' αί Μεγάλαι Δυνάμεις, στ-fιν έψημεp. ιι 'Οpθό8. Τύπος)), ά:p. :309/25.3.1978 (i:κτα: χτη i:κ8οσ-η). Άλλα. κα:l το ιι' Ελλr,νικόν Σχέ8ιον)) τοϋ
1781
πpοέβλεπε
~οισύστα:ση τΊjς ιιΒυζα:ντινΊjς α:ύτοκpα:τοpία:ς". Βλ. Ε. Driault, La Question DΌrient, Paris 6 1914, σ. 56 έ. Αύτο το ~ξεpα:ν κα:λιΧ οί Εύpωπα:·ί χCς ΔυνιΧμεις, κα:L ~ Ρωσία: φυσικά.. 3. Βλ. Δ. Ζα:κuθηνοϋ, Ή πολιτιιcη 'Ιστορία τfίς Νεωτέρας 'Ελλάδος,
'Α61jνοιι 1965, σ. 44.
194
ΠΑΡΑΔΟΣ\1 ΚΑΙ ΛΛ.\ΟΤΡΙω:ΙΙ
προσωπικότ-ητά
'ou, πρtv μετοιβε'L στ~ Δuσrι. Ό ιιθού
ρως))4 ΚΙΧL το ιιΣuντοιγμά)) 5 τοu έκφράζοuν, με κάποια
4. << ... Βούλyαpοι χι Άpβανίτες, 'Αρμένιοι (ιΧλλη παpαλλαyfι: χα.\ Σέpβοι) χιχl Ρωμ-ηοί,/ ά:pάπ'Υ)ilες χαl ιΧσπpοι, μέ μιιΧ χοινΎ) όpμ~,/ yιιΧ τΎ)ν έλευθεpίαν νdι ζώσωμεν σπιχθί. .. ιι. ~Αν μελετ~σει κανείς το Θούριο,
βλέπει, ότι ((Πατpίίlαιι yιdι τον Ρ~γα εΙναι ~ ύπόίlουλr, Ρωμανία χσιt όχι το μιχpο ((θέμαιι τijς 'Ελλάδος. Γνωρίζοντας 8έ ά:σφαλώς χαl τιΧ σχέ
ίlια τών Εύpωπαίων χαt το πpόβλ-ημα τijς Τουpχίας τijς έποχijς το"J. f,ταν έπόμενο νdι προσανατολίζεται πεpισσότεpο στο Βαλχανιχο χώρο (εύpωπαϊχ~ Τουpχία). Καλεί όμως άχόμ-η χαt τοuς ((Λαζοuςιι σ' έπανi
στασ'ΥJ. Ol ύπό8ουλοι, ά:ντιπαpατασσόμενοι στοuς Τ ούpχους, ονομά ζονται ((Ρωμ-ηοίιι, ol όποίοι 8Ε:ν εΙναι μόνο οί (φυλετιχdι) "Ελληνες. Ρούμελ-η εΙναι γιΟι τον Ρ~γα ~ ύπό8ουλ-η Ρωμανία - Ρωμ-ηοσύν-η χα.l οχι φυσι.χdι μόνο ~ ΣτεpειΧ 'Ελλάδα. Καt ό
J. Irrnscher δέχεται, ότι ό Ρf.
yας ιΧπέβλεπε στ~ 8-ημιουpγία ένος ((ΒαλχανιχοG Κpάτους έλλ-ηνιχοG χαpαχτijpος χιχt οχι σ' ά:ποχατάστασ-η τοG ΡωμαϊχοG Κpάτουςιι (δπ.
παρ., σ. 46.). Ή σχεδιαζόμεν-η ά:πο τον Ρ~yα έπανάσταcrΥJ εΙχε οtχοu μενιχΕ:ς βλέψεις χαt οχι στενΕ:ς έθνιχιστιχές, μολονότι 8Ε:ν ~παυε νιΧ σκέ
πτεται ώς << "Ελλ-ηναςιι (πpβλ. <<ΣiΧς κράζει~' Ελλά8α ... ιι, ποu ήταν+, ίδιαίτερη πατpίίlα του, όπως yιιΧ τον Σέpβο-Ρωμr,ο πατpί8α του εΙναι ~ Σεpβία χαl γιιΧ τον Βούλyαpο-Ρωμr,ο ~ Βουλγαρία). Άχόμ-η χαl τοuς Τούpχους χαλοGσε σ' έπανάστασ-η, έχείνους πού, χαταπιεζόμενοι
χαl αύτοί, 8Ε:ν ά:νέχονταν τ1)ν χυpιαpχία τοG Σουλτάνου. Αύτο ήταν -:ο pωμαίιχο ονειpο τοϋ Ρ~yα στο Θούρι6 του, χαί οχ ι ή μιχp1) 'Ελλά8cχ τοG
1828, όπως ιΧλλωστε φαίνεται χαl στ1) <<Μεγάλ'Υ) Χάpταιι του.
'ΑλλιΧ χα( ό
&y.
ΚοσμiΧς ό ΑtτωλΟς συν~θιζε νιΧ λέγει: ((Αύτο μιdι μέpα
θιΧ yίνη pωμαίιχa>ι! Ή λαϊχ1) πίστ-η στ1)ν ιiνάσταση τijς Ρωμ-ηοσύνr,c φαίνεται στlς φpάσεις, ποu χp-ησιμοποιόνταν πplν ά:πο τ1)ν Έπανάστα σ'Υ) τοG
1821: ιιοταν θιΧ κάμουμε το pωμαίιχοιι, <ι όταν θιΧ έλθ-η το pω ol όποίες στοuς Ποντίους έπαιρναν τ1) μοpφ~: ((όταν θιΧ γίνε
μαίιχο),
ται Ρωμανίαιι (Βλ. Άποστ. Ε. Βαχαλοπούλου, 'Ιστορία τοίJ Νέόυ Έλ ληνισμοίJ, τ. Γ', <<Τουpχοχpατία 1453- 1669ιι, Θεσσαλονίκ-η 1968, σ. 99). Κανείς, βεβαίως, Πόντιος-Ρωμ-ηος 8Ε:ν μποpοGσε τότε νιΧ φαντα
σθεί, ότι άpγότεpα, μετιΧ τ1) δ-ημιουργία τοG 'Ελλ-ηνιχοG Κpάτους, θιΧ τοG έζ-ητείτο νdι έλθει νdι έγχατασταθεί σ' αύτό, γιΟι νdι έχει 8ιχαίωμα νιΧ λέγεται "Ελλ-ηνας! "Ενα λάθος δυστυχώς, πού οιαπpάττεται συνf, θως, εΙναι, ότι ό έλλ-ηνιχος χαpαχτ~pας τοG ((Βυζαντίουιι νοείται όχι πολιτιστιχdι (γιΟι τοuς μ1) φυλετιχdι "Ελλ-ηνες), ά:λλdι φυλετιχιΧ χαl έθνι-
Η 1\'ΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
195
μ&κρ~ πα.ρα.λλα.γ~, τ~ν tοέα. τ~ς Ρωμ'Υ)οσuνΊjς, τοu έλλ'Υ) vορθόοοξοu ΟΊ)λα.ο~ πολtησμοu μΕ: κέντρο τ~ν Κωνστα.ν ·ηvοuπολ'Υ)- Νέα. Ρώμ'Υ). Έοω θdι πρέπεt νdι οtεuχ.ptνtσθε'L, γ&ιi τ~ν όλοτελ~ οtα.φοροπο('Υ)~ μα.ς οcπο χ.οcθε φολχ.λο
ρ&κ~ -~ όποtα.ο~ποτε όίλλ'Υ)- έννοtα. Ρωμ'Ι)οσuν'Υ)ς, ~
χιστιχά, χάη ποu ό όρθό8οξος ΡωμΥ)ός, χιχt 5χι μόνο ό Θεολόγος, 8Ε:ν
μπορεί νιΧ δεχθεί (βλ. Πράξ. 17, 26: ιι ... έποl"f)σέ τε (=ό Θεος) έξ έvος αrματος Πiiν ~θνος ά:νθρώπων ... Ι>).
5. Σύνταγμα, &ρθρο 1: ιιΗ ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΔΗΜΟΚΡΑΠΑ (σ'Υ)μ. yιοι:τι όνομάζετιχι ιιέλλ"f)νιχ~>>, ένω θιΧ πρόχειτιχι γιιΧ οίχουμενιχο κρά
τος, βλ. Πιχριχχοcτω τ~ν LΚΙΧνΟΠΟLΥ)τtΚ-Υj έξ~γ'Υ)σ'Υ) τoiJ Κ. Τ ριιχντιχφυλλο ποόλου) εfνιχι μ[ιχ, μ' ολον όποiJ Περιλιχμβάνει ε[ς τον κόλπον τ"f)ς 8ιά cpοpιχ γέν'Υ) χιχt θρ'Υ)σχε!ιχς 8Ε:ν θεωρεί τιΧς 8ιιχφοριΧς των λιχτρειων μΕ: ίχθριχον μάτι· εΙνιχι ά:8ιιχ!ρετος, μ' όλον όποϋ ποτιχμοl χιχt πελιΧΥ"f) 8ι οιχωρ!ζουν τιχίς έπιχρχ!ιχις τ"f)ς, ιχ[ όποίιχι όλιχι εΙνιχι ένιχ συνεσφιγμένον ά:8ιιΧλυτον σωμιχ>>. Κιχt στο ιΧρθρο
7: ιιΌ ιχύτοχριiτωρ (= χυρlιχρχος)
λοιος εΙνιχι δλοι οί ιcάτοιιcοι τοϋ βιχσιλεlου τοότου, χωρiς έξιχlρεσιν θρ"f) σχε(ιχς
1)
διαλέιcτοv, 'Έλλ"f)νες, Άλβιχνο[, Βλάχοι, 'Αρμένιοι, Τοϋρχοι
)(.OCL χιiθε &λλο εΙ8ος γενεiiς)). Ή ιιιiνεξιθp"f)σχεlιχ)) τοϋ Ρ~γιχ ιiπορρέει ιΧ.πο τιΧ ιι8ιχιχιώμιχτιχ τοϋ ά:νθρώποω> ποu εΙχιχν ΚΥ)ρόξει ~ ιiμεριχιχνιχ~ χοιi γιχλλιχ~ Έπιχνιiστιχσ"f), ένω ~ Ρωμιχν[ιχ (Ρωμ"f)οσόν"f)) ~τιχν όρθό8οξ1). ΓιιΧ νιΧ χιχτιχνο~σουμε όμως χιχλότεριχ το πνευμιχτιχο χλlμιχ, στο
όποίο έχινεϊ:το ό Ρ~γιχς, θιΧ έπιχιχλεσθοϋμε τlς 8ιευχριν~σεις τοϋ βυ
ζιχντινολόγου -
5χι θεολόγου, ιiλλιΧ profan ίστοριχοϋ - ' Ι ω. Ε. Κιχ
ροιγιοιννοπούλου ('Ιστορία τοϋ Βvζαvτιvοϋ ιcράτοvς, τ. Α', Θεσσιχλονlχ"f)
1978): ιιΚριiτος γνωστον έπι~μως ώς "βυζιχνηνον" δέv ύπήρξε ποτέ)) (σ. 19). ιιΟί όροι "βυζιχντινον" χιχt "βυζιχντιν"iι ίστορlιχ" ... εfνιχι ιiνύ ποιρχτιχ>> (σ. 19). ιιΤοuς έιχυτούς των ώνόμιχζον lol ιιβυζιχντινοt))] μό νον Ρωμιχ!ους, ~ ιχύτοχριχτορ[ιχ των ~το "ρωμιχ·ίχ~" χιχt πρωτεύουσά των ~το~ Νέιχ ΡώμΥ))) (σ.
19). ιιΌ όρος "βυζιχντινος" εfνιχι νεολογι
σμος>> (σ. 19). Το ιιβυζιχντινον)) Κράτος ~τιχν ιιύπερεθνιχον κράτος,
ά:ποτελούμενον έχ 8ιιχφόρων έθνολογιχων στοιχείων)) (σ. 23). ιιΔΕ:ν περιωρ[ζετο εlς τιΧ στενιΧ έθνολογιχιΧ πλιχίσιιχ ένος Λιχοϋ, ιiλλ' έν"f)γχιχ
λ(ζετο τ~ν οtχουμέν"f)ν>Ι (σ. 23). Βεβιχίως, ιιχιχτιχλότ"f)ς όλων των 8ιιχ φοροτρόπων στοιχείων τοϋ βυζιχντινοϋ πολιτιστιχοϋ ιiμιχλγιiμιχτος
UΠ1jρξεν ό έλλ"f)νtσμός, όστις χιχt χιχτώρθωσε νιΧ 8ώση εlς το Βυζάντιον τ-Jιν 8υνιχτότψιχ χιχt τιΧ μέσιχ τ1jς πολιτιστιιcijς του έχφριiσεως)) (σ. 23).
196
ΙΙΛΡΛ~ΟΣΗ ΚΑΙ ΛΛΛΟΤΡΙΩ~ΙΙ
«ρωμαLLΚΊJ>> Οεώρ'Υ)σ~ τ'Υ)ς, οπως μiiς τ~ν ο(νοuν κρ(σεLς των 'ΑνατολLκων 'Ορθοδόξων» πρός
γλLΚανοuς
Άνωμότο~ς
(1716125):
OL ((. Απο τοuς • Αγ
<< ••• ~ των
Άνατο
λLκων 'Ορθοδόξων, πά.λαL μΕ:ν Έλλ~νων, νuν οε ΓραLχων καt νέων Ρωμαίων, διιi τήν Νέα ν Ρώμην καλουμένων, χρL
σηανων π(σης ... »6 • • Ανάλογο οραμα ένσά.ρκωναν και
ot
Κολuβά.οες πατέρες. "Ή ταν και αύτο ι φορε"Lς τοu πνεύ
ματος τ~ς
Ρωμ'Υ)οσuν'Υ)ς, τ~ς άπελεuθερώσεως ΟΊ)λαο+ι
ολων των UΠΟΟΟuλων στό σοuλτά.νο λαων, χωρLς καμLοc
έθναLσηκ~ οLά.κρLσ'Υ) ~ κατακερμαησμό τοuς σΕ: σuμβα τLΚΕ:ς χ.ρατLΚοεθνtκΕ:ς ένότ'Υ)τες, πράγμα τό όπο"Lο σ"ήμαLνε οLαμελLσμο τ~ ς Ρωμαν(ας- Ρωμ'Υ)οσuν'Υ)ς- « Βυζαντ(οu» γLoc νοc μ~ν ά.ναστ'Υ)θε"L ποτ ε ΠLά!
•Η
"Αλωσ'Υ) χ.άνεL τον Οt
κοuμενLΚΟ ΠατρLά.ρχ'Υ) «ΜLλΕ:τ-μπασ~» (έθνά.ρχ'Υ)) ολων των
Ρωμ'Υ)ων
-
οχL μόνο των
• Ελλ~νων -,
wστε νοc
• Αλλrχ κα:l κα:τrχ τον Κων. Τpια:ντα:φuλλόποuλο - νομ.ικον α:ύτον Κ<ΧL ίστοpικον ( Ό 'Ayώv τίjς Έλληvιιcijς 'Ανεξαρτησίας ιcαi ή άρχη τώv Έθvιιcοτήτωv, βλ. ιιΤο Είκοσιένα:)), έπιμ.έλ. Π. ΧιΧpη, Άθijνα:ι 1977, σ. 290-320) - μ.Ε: το κίνημα: τοϋ 'Αλ. 'Υψηλάντη ά:λλιΧζει ό ( οίκοuμ.ενι κος - pωμα:ίικος) στόχος τοϋ Ρfιyα:: ιιΔεν πpόκειτα:ι πλέον πεpl ένώ σεως πλειόνων λι:ι.wν είς πολιτεία:ν φέpοuσα:ν τον χα:pα:κτijpα: τοϋ ύπερέ χοvτος έλληvιιcοϋ στοιχείου, ά:λλrχ πεpl ά:ποκα:τα:στιΧσεως τοϋ έλληvιιcοv
γένοuς [σημ.
yp. = yενιiΧς!])) (σ. 296-297). Σuνεχίζει aε πα:pα:κιΧτω:
ιιΜε &λλοuς λόyοuς +ι ά:pχlj των έθνικοτ~των, ηv έvσαριcώvει δ έλληvι ιcός άyώv, /Ιια:τελεί είς έσωτεpικ~ν σuνοχ~ν πpος πολίτεuμα:, οίον u[ο
θετ~θ-ι; ά:πο τ~ν έν Έπι/Ια:ύp<:J σuνέλεuσιν ... )) (σ. 308). Έπεβλ~θη 11-ι;λ &νωθεν t/Ιεολογία:, &yνωστη στο Γένος μ.έχpι τότε! Το βα:uα:pικο α:ύτο κέφα:λο (1833) κα:l όλες οί πολιτικΕ:ς έξελίξεις μέχpι τ-1] Μικpα:σια:τικ+, τ pα:γω/Ι[α; ( 1922) θιΧ όλοκληpώσοuν τιΧ ιι/ΙuτικιΧ)) σχέ/Ιια:.
6. 'Ιωάννου Ν. Κα:pμίpη, Τιi Δοyματιιcιi ιcαi Συμβολιιcιi Μνημεία τfί.; Il, 'Εν 'Αθ~'Ια:ις 1953, σ. 789. Γιrχ τ~ν έπιβίωση τοϋ όνόμ.α:τος ιι Ρωμ.ηοςι) μ.ετrχ τ~ν • Αλωση βλ. σ--:+, μελέτη τοϋ Irmscher, δπ. π., κα:l στ-ή Β. Zeitschήft 53 (1960) 86 έ.έ. (Η. - G. Beck) 'Ορθοδόξου Καθολιιcίjς Έιcιcλησίας, τόμ..
197
Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΉ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
σuνεχ(ζετοιι ~ οtκοuμεναότ-ητοι τ"Ιjς Ρωμοιν(οις- « Βvζοιν τ(οω> κοιt μέσοι στ~ δοuλε(οι!
Βέβαιοι
Yj
ΡωμφσuνΊJ ~ταν (κοιt ε!νοιι) tδέοι πολU
έvοχλψικ~ γιιΧ τ~ φράγκιΚΊJ ΕuρώπΊJ. Ε!νοιι το μόνψο σκιίvδοιλό τΎJς. 'Ο ρωμοιf.αος πολιησμος άποτελε~ γιιΧ τ~ ΔuσΎJ πολU δUσκολΊJ uπόθεσΊJ, διόη βρf.σκετοιι στοuς άν τf.ποδες του δικοϋ τΊJς. Το «Βυζάντιο», όπως όνομοιτ( σθΊJκε άπο τοuς Φράγκοuς tστορικοuς, έπρεπε νιΧ θοιφτε~ ' μια
' γιοι
ι ποιντοι,
' γιοιη
' το
Β ζ οινηο ι
u
Ύ εινοιι
• ο
' θ ο'δ Ο<.,Οζ ~ ορ
• ΕλλΊJνισμος «στ~ν άπέροιντΊJ κοσμοπολ(τικψ> διάστοισ~ τοu 7 •
Κοιt ό μΕ:ν
'ΕλλΊJνισμός, ώς ένα σuστοιηκο του
ρωμοι(ικοu (όχι: ρωμοι"r:κοu!) τριπτuχοu (τιΧ άλλοι δUο ε!νοιι
~ Νέοι ΡώμΊ) κοιt ~ Όρθοδοξ(οι) ε!χε ~δΊJ άλλοιωθε~ μέσοι στο σχολαστικισμό, ποu μετιΧ το σχ(σμοι άρχισε νιΧ άρ
δεuει κοιt τ~ν
'Ανοιτολ~.
'ΑδοuλωτΊJ έμενε ~
'Ορθο
δοξ(οι. Στ~ν ύποδοuλωσ~ τΊJς άποσκοποuσε ~ φροιγκικ~ έπιχε(ρΊ)σΎ)
του
φράγκεuσΊJ τ"Ιjς
1204,
στον
όρισηκο
έκλοιηνισμο -έκ
'Ανοιτολ"Ιjς. ΤελαιΧ όμως άπέτuχε.
'Η
τοuρκικ~ ΜσΊJ (όίλωσΊJ τ"Ιjς ΠόλΊJς) δΕ:ν προιγμοιτοπο(Ί)σε ΚIXL οιύτ~ το πνεuμοιηκο θάψψο τ"Ιjς ΡωμΎ)οσuνης. μισσιονάριοι τ"Ιjς ΕuρώπΊJς κοιt ολες
ot
Ot
δuηκΕ:ς θρΊJσκευ
τικΕ:ς προπαγάνδες έπ(σΎ)ς άπεχροuσθΎ)σΙΧν. 'Έμενε, λοι
πόν, ~ λUσΊ) του έθνικου κράτοuς, γιιΧ νdι έπιτuχει ό βασικότερος στόχος τ"Ιjς ΦροιγχιιΧς άπο το σχf.σμοι κοιt έδω. Σuμμοιχοι στο έργο οιύτο βρέθΊJΚΙΧν ολοι
OL
ποτι
σμένοι μΕ: τtς πολιτειοικΕ:ς άντιλ~ψεις του διοιφωησμου,
και στ~ν ούσf.οι φροιγκεuμένοι ρωμΊ)οf..
Ot
tστορικΕ:ς δΕ:
σuγκuρ(ες σuνετέλεσοιν στο νιΧ έπιβλΊJθε~ το δικό τοuς
7. Βλ. Χρ. Γιιχννοφοc, Ή Νεοελληνική Ταυτότητα, Άθfινοι 1978, σ. 67 έ.έ. (= 'Η Revanche τ7jς Εuρώπης).
198
ΙΙΑΡΑΔΟΣ/1 ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣ/1
οροιμοι ΚIXL οχt έκε'Lνο του Ρ~γοι η των Κολυβάοων 8 • Γtοιτ!. οεν πρέπεt νdι ποιροιγνωρ(ζουμε, οτt το εύκολότερο μέσοι στο
οtεθνες οtπλωμοιηκο
κλ(μοι
τ~ς
έποχ~ς
~ταν
το
έλεύθερο κράτος, μαρο στην άρχ~, άλλΟι με ουνοιτότψοι βοιθμιοι(οις μεγεθύνσεως.
'Η λύσΊJ αύτη εuρtσκε την εύ
ρωποιί:κΥ; (κοι!. τη ρωσtκ~, φυσtκdι) κοιτάφΙΧσΊJ. Ή ουτtκΥ; πολt-:-αi) γtdι τοuς Βοιλκάνωυς συνοψtζότοιν στη θέσrι: οtοιμελtσμος τ~ς Εύρωποιί:κjjς Τουρκ(οις γtdι την έμπόοισrι άνοισυγκροτ~σεως τ~ς Ρωμοιν(οις- Βυζοιντ(ου
( άνοιτολαο
ζ~τ"Υ)μΙΧ). "Ετσt έξΊ)γε'Lτοιt το γεγονός, ότι ~ ουηκη ΚΙΧL ρωσtκη [στορωγροιφ(οι ΚΙΧλλιέργ"Υ)σΙΧν τη θεωρ(οι, οτι ο[ ρωμοι(αες έθνότΊJτες ~σαν οουλοt των Βυζοιντινων, ενοι
ΟΊJλοιοη συνονθύλευμα λοιων, uποτοιγμένων στη βυζοιντtνΥ; άριστοκροιτιοι, στοuς «τυράννους)) τ~ς Κωνστοινηνουπό λεως.
"Ε-:-σt ομως έξάφθΊ)Κε ό έθνικtσμος των μερtκό
τερων έθναων συνόλων κοι!. προωθ~θΊ)Κε ~ σύστοισ"Υ) μι κρων έθνικων κροιτων, με βάσ"Υ) τη οtάλεκτο -γλώσσα, με ποιράλλΊJλΊJ κοιτάλυσ"Υ) τ~ς μοικροι(ωνΊJς συνεtΟΊ)σιοικ~ς τους ένότψοις. Οί Οtοιβοιλκοινικες συγκρούσεις του Ι Θ' ΚIXL κ
'
οιί. εLνΙΧL το κορύφωμα οιύτ~ς τ~ς πολιηκ~ς. Συνεπως ~ Έποινάστοισ"Υ) τοu
1821
άπο πλευριΧς τ-Υjς
Ρωμ"Υ)οσύν"Υ)ς σ"Υ)μοι(νεL ούσιοιστικη ~ττοι τ~ς ρωμοιtLΚΎJζ ιοέοις ΚΙΧL θρ(οιμβο τ~ς φροιγκικ~ς πολιτικ"ijς των Δυτικων Δυνάμεων.
'Η άλΊJθLνΥj όμως ~ττοι τ~ς έλλΊ)νορθόοοξΊJς
Ρωμ"Υ)οσύν"Υ)ς είναι ~ πνευμοιτικΥj !ί.λωσ~ τΊ)ς, ποu συνετε λέσθrι βοιθμLΙΧLΙΧ στdι πλοι(σLΙΧ τοi) όρθολογικdι ΟΟμΊ)μένου
κράτους. Αύτη τΥjν «~ττοι)) Οdι ποιροικολουθ~σουμε σ-:dι πλοι(σιοι του οικοu μοις Κράτους.
8. Πpβλ. 8ιιiλογο τοϋ Xp. Γισιvvσιpii μ.Ε: τον Δ. Χσιτζ'ij στο ιιΔελτίο>~ τ'ijς Έτσιιpείσις σπουδών νεοελληvικοϋ πολιησμ.οϋ κσιt γε:vικ'ijς πσιι8εί σις, τ.
48,
Άθ~vσι
1980,
σ. 7 έ.έ., ί8ισιίτε:pσι σ.
20.
199
Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩ:'Ιί!Α
2.
Άπο τf]v «Οίκουμέvη» στο «Κράτος» Ή '03ρυσ1J τοϋ Έλλην~χοϋ Κράτους, με τ~ν έγγu·φ'Υ)
κιχt ιιuπο τ~ν έποπτε(ιχ» των Μεγάλων Δυνάμεων, εθετε ά.πιχρχ'Ιjς το πρόβλ'Υ)μιχ: πως θιΧ άνεπτuσσετο με τιΧ σuγ χρονιχ μέσιχ, χωρtς ομως νιΧ χάσε~ τ~ν τιχυτότ'Υ)τά του, το
'Έθνος, οεοομένου οη ~ τιχυτότψιχ τοϋ 'Ελλ'Υ)ν~σμοϋ ~o'YJ ά.πο τον
ΙΗ'
ιχι,
με τ~ν έξάπλωσ'ΥJ τοu
(έλλ'Υ)ν~κοϋ)
8tιχφωησμοϋ, γ~νότιχν ολο κιχt περ~σσότερο ουσο~άκρ~ηι
κιχt 8υσπροσοιόριστ'1). Ot Μ. Δυνάμεις έβλεπιχν τιΧ μικριΧ βιχλκιχνικιΧ κράτ'ΥJ, ποu ά.ρχισιχν τον ΙΘ' ιχι νιΧ οιιχμορ φώνοντιχι,
ώς μέσιχ γιιΧ τ~ν έκο(πλωσ'Υ) τ'Ιjς πολιηκ'Ιjς
τους. ΓιιΧ τοuς 'lοιους ομως τοuς βιχλκιχνικοuς λιχοuς
OL
ά.νιχκιχτιχτάξεις ιχύτες έθετιχν το πρόβλ'Υ)μιχ τ'Ιjς συνέχειιχς τ'Ιjς πιχριχΟόσεώς τους. Το κuριο πρόβλ'Υ)μιχ τοϋ 'Ελλ'Υ)
νισμοϋ θιΧ ε'Lνιχι, έτσι, στο έξ'Ιjς το πρόβλ'Υ)μιχ τ'Ιjς τιχυτό τ'tjτάς του ποu συνοέετιχι ά.νιχπόσπιχστιχ με τον κ(νουνο
ά.λλοτριώσεως ~ ά.πωλε(ιχς τ'Ιjς ίοιομορφ(ιχς κιχt tοιιχιτε
ρ6τ'Υ)τάς του. Κιχι ε'Lνιχι γεγονός, οτι το 1821 μπορε'L μεν νιΧ έπ'ΥJ
ρεάσθ'Υ)κε έξωτερικιΧ ά.πο το οιιχφωτισμο κιχι τ~ Γιχλλικ~
έπιχνάστιχσ'Υ), οεν έγινε ομως ά.πο τοuς ά.γωνtστες κιχι το λιχ6, ποu σ~κωσιχν ολο το βάρος των ένόπλων συγκροu σεων, γιιΧ νιΧ πριχγμιχτοπΟt'Υ)θοϋν τιΧ σχέοιιχ των Μεγάλων
~ των ουηκιζόντων οιιχφωτιστων. Τοϋτο φιχ(νετιχι ά.πο
τις ΟtΙΧΚ'Υ)ρuξεις των έπιχνιχστιχηκων ~γετων κιχι τιΧ πολι τtκιΧ κε(μενιχ των πρώτων Συνελεuσεων, ο'ΥJλιχο~ ά.πο τ~
θέσ1J σ' ιχuτιΧ τ'Ιjς Π(στεως κιχι τ'Ιjς Έχκλ'Υ)σ(ιχς. ΘιΧ έπικιχλεσθοϋμε ομως έοω ενιχ σπουοιχ'Lο κε(μενο τοϋ κιχ θΥjγ. Ν. ΤωμιχΜκ'Υ): « Ό χωρικος κιχι ό όρεσ(βιος γιιΧ νιΧ 1tολεμ~σ'ΥJ τον Τοϋρκον, έπρεπε νιΧ εχ.'ΥJ πεποLθ'Υ)σιν οη
etuτoς τον ά.οικε'L εtς τ~ν π(στιν του, ί5χι τοϋ έμποο(ζει
200
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
τ~ν φLλοσοφLκ~ γνωσLν. • Ομο(ως οη θdι τον uποκοιτοι
στ~σΊJ εις τdις ΟLΚονομLκdις σχέσεLς, έκοLώκων μετdι το\J τuριΧννοu ΚIXL τον LΟLΟΚτ~τΊ)ν ΚIXL τον φοpολόγον. 'Έπρεπε:
\
νοι
'
πLστεuΊJ
κριΧτος,
"
οη
θ\οι
"
εχΊJ
"~ ' LoLoν
tΟLΚ'ήν τοu έξοuσ(οιν.
τοu
ΔL'
β οισL λ'εοι,
οιuτον ~
·~ ' LοLΚον
του
έλεuθερ(οι
σuνεοuιΧζετο μΕ: τ~ν άνεξιΧρτψον εtς τdι OpΊJ ΟLοιβ(ωσLν, μοικρdιν άπο τ~ν κοιτοιοuνιΧστεuσLν τοu Τοuρκοu. Αuτος θdι
έθuσLιΧζετο, άγριΧμμοιτος, όλLyογριΧμμοιτος, άποι(οεuτος, άφLλοσόφψος (άλλ' οχL προικτLκως), OLdι νdι ΟLώξΊJ τον Τοuρκον ΚIXL οχL
OL
γροιμμοιηζοuμενοL ΚIXL ~ φLλοσοφ(οι
των, ε!τε άpLστοτελLκ~, ε'Lτε πλοιτωνLκ~, ε!τε εuρωποι'Lκ+ι
~το» 9 • οι κοιτdι τον. Ν. τ ωμοιΜΚΊJ «γροιμμοιτLζοuμενΟLη ~λθοιν ά.πλως νdι κuβερν~σοuν τον τόπο ΚΙΧL νdι τον ΟLΙΧ
μορφώσοuν' σuμφωνοι μΕ: τ~ ΟLΚ~ τοuς tοεολογ(οι. ΓLοιτt πολu πρtν άπο τ~ν • ΕλλΊJνLκ~ έποινιΧστοισΊJ ε!χε άρχ(σεL ~ πpοσπιΧθεLΙΧ των ΟUτLΚLζόντων yLdι τ~ γενLκότεpΊJ ΚΟLνω
νLΚΟΠΟλL ηκ~
άνοιμόρφωσΊJ- άνοιοόμΊ)σΊJ τ'Υjς
ΈλλΊJνLκ'Υjς
ΚΟLνων(οις, σ' ολΊJ τ~ν ~ΚτΙΧσΊ) τοu tστopLΚOU • ΕλλΥjνLΚΟU
χώροu. ΜΕ: τ~ν topuσ'Y) τοu ΈλλΊJνLΚΟU κριΧτοuς έπLτΙΧ χuνθΊJΚΙΧν ά.πλως ot ΟLΙΧΟLΚΙΧσ(ες τοu έξεuρωποι'(σμοu μοις, ποu λοιμβιΧνοuν τώρα κοιt τ~ν πολLτεLΙΧΚ~ τοuς κοιτοχύ
ρωσΊJ.
Το οροιμοι τοu pLζLΚOU έξεuρωποιtσμοu, ποu έν
(σχuοιν ~ όίγνοLΙΧ ΚIXL ~ περLφpόνΊ)σΊ) των pLζων τοu τόποu, «σφροιγ(ζεL ώς σ~μεροι κοιt τtς ποιροιμLκpΕ:ς λεπτομέpεLε:ς
τοu ΟΊ)μοσ(οu β(οu κοιt τ'Υjς κροιηκ'Υjς σuμπεpLφορiiςη 10 • Το πέρασμα τοu Κοιποο(στpLΙΧ άπο το
ΈλλΊJνLΚΟ
ΚριΧτος οΕ:ν όο~yησε στdι άνοιμενόμενοι άπο τtς ΔuηκΕ:ς οuνιΧμεLς ΚIXL τοuς οuηκ(ζοντες "ΕλλΊJνες άποτελέσμοιτοι.
9. Βλ. Ν. Β. Τωμ.σιΜχη, Κλασσιιcισμός, Διαφωτισμος καi 'Αδαμάντιος 6
Κοραής (Δισιπιστώσεις χσι! προβλ'Ιjμ.σιτσι), στ1) «Μνημ.οσύνηιι, τ.
(1977),
σ.
99.
10. Χρ. Γισιννσιρδί, Ή Νεοελληνική ταυτότητα, δπ. π., σ. 8.
201
Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
• Ο πρωτος Κuβερν"ήτΥ)ς τΎjς Χώριχς μιχς, με σuνε(8ΥJσΥJ έλλΥ)νLΚ~- ρωμιχLLΚΥJ, προσποcθΥ)σε νοc σuν8uοcσεL τοc σuγ χρονιχ
μέσιχ όργιχνώσεως του κριΧτοuς με τ~ν τοπLκ~
πιχριΧ8οσΥJ. ΓL' ιχuτο ήτιχν έφεκηκος ιΧπένιχντL στ~ ΔuσΥJ κιχt τ~ν έκπιχL8εuηκ~ προπιχγιΧν8ιχ τΥ)ς -
κιχt τουτο 8εν
όcpεLλότιχν μόνο στον οc8LιχμψLσβ"ήτΥ)τΟ cpLλορωσLσμό τοu. ΓL. ιχuτό, έξιΧλλοu, προωθο.Uσε ρωμιχLLΚΥJ λUσΥ) στο έκ κλΥ)σLιχσηκο ζ"ήτΥJμιχ 11 • Αuτο όμως ~θελιχν ιΧκρLβως οι Μ.
ΔuνιΧμεLς
νιΧ
ιΧποφuγοuν,
τ~ν
έκκλΥ)σLιχσηκ~
8ΥJλιχ8~
έξιΧρτΥ)σΥ) του νέοu κριΧτοuς ιΧπο τ~ν έστ(ιχ τΎjς ΡωμΥ)ο σuνΥ)ς, το Οi.κουμενLΚΟ ΠιχτρLιχρχείο. Σ. ιχuτο το πλιχ(σLΟ
έντοcσσετιχL
~
πριχξLΚΟΠΥ)μιχηκ~
οcνιχκ"ήρuξΥ)
ΟCΠΟ
τοuς
Βιχuιχροuς ( 1833) του Έλλιχ8Lκοu ιχuτοκέφιχλοu. Ό 8Lιχ μελLσμος τΎjς Εuρωπιχα.Ύjς Τοuρκ(ιχς σuν8έθΥJκε ιiπο τtς
Μ. ΔuνιΧμεLς με τ~ 8LΚOCLo8oσLOCΚ~ σuρρ(κνωσΥ) τοu Οi. κοuμενLΚΟU ΠιχτρLιχρχε(οu γLoc τ~ν ιχuτόνομΥ) κιχt οcνεξιΧρ τητΥ) ιiνιΧπτuξΥJ των νέων έθνLκων κριχτων τΎjς Βιχλκιχ νικΎjς, κιΧη ποu θιΧ βοΥJθLότιχν ά.ποτελεσμιχηκιΧ με τ~
8Υ)μιοuργ(ιχ «έθνLκων έκκλΥJσLων))' τ~ν τιχuτLσΥJ 8ΥJλιχ8~ κριχηκωv όρ(ων κιχt έκκλΥ)σLιχσηκΎjς 8LκιχLΟ8οσ(ιχς 12 • Στ~ν κιχτεuθuνσΥJ ιχuτ~ σuνέβιχλε ιiποφιχσLσηκιΧ ό 'Α8. Κοριχ-ής, τοu όπο(οu όλο το lργο έστLοcσθΥ)Κε στον πολLτLΚΟ προσ ιχνιχτολισμο τοu νεοπιχγοuς 'ΕλλΥ)νικοϋ κριΧτους κιχt 8(ΚOCLOC χιχριχκτΥ)ρL'ζ ετιχL
•
ως
•
Ο
\
«ΠΟ λ L"t;LΚOζ
,
σuμ β OU λ' Οζ τΟω).
Με το ρωμιχLοκιχθολLΚΟ βιχσLλέιχ κιχt τ~ν προτεστιχντLΚ~ • β λ , \ • βλΥ)'θΥ)Κιχν ιχπο • \ τLς \ εγγuΥ)τρLες ' , ~ , ιχντL ιχσL εLιχ, ποu επL οuνιχ-
11. Βλ. Έμ. '1. Κωνστσιντινί8οu, Ή Αν 'Ελλάδι Έιι:ιι:λησία ιι:ατa τήν ~ιrαναστατιιcήν ιι:αi τήν μέχρι τής dφίξεως του -Οθωνος μεταβατιιcήν tποχήν (1821- 1833), 'Εν Άθ~νσιις 1970, σσ. 52 έ.έ. Πρβλ. 'Γοu Ί8ίοu, 'Ιωάν νης Καποδ{στριας ιι:αί r} 'Ειι:ιι:λησιαστιιι:ή του πολιτική, 'Αθηνσιι 1977. 12. Βλ. Γ. Δ. ΜετσιλλrινοG, Έλλαδιιι:οίi Αύτοιι:εφάλου παραλειπόμενα, Ά&ήνσι 1983, σ. 17 έ.
202
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
μεtς, όργ~νώθΥ)Κε το νέο κροcτος σuμφωνιχ μΕ: τ/.ς οcρχΕ:ς τοu εuρωπιχΊ:κοu πνεuμιχτος .
•Η
πολtηκ~ πορε(ιχ τοu
• ΕλλΥ)νLσμου
πέριχσε ιΧπο τιΧ
προο8εuηκοc κιχt φιλελεuθεριχ σuντιΧγμιχτιχ τΎjς έπιχνιχστιΧ
σεως (τοc όποίιχ κιχτιΧ τον κιχθΥ)γ. Γ. ΔιχσκιχλιΧκΥJ σuγ γένεuιχν μΕ: τ~ν «χρισηιχνικ~ν 8ΥJμοκριχτ(ιχνιι του Βuζιχν
τ(οu, ιΧλλιΧ κιχ!. τtς 8tιχκΥ)ρuξεις του έθνομιΧρτuριχ Ρ~γιχ) 13, στ~ν ιΧπολuτιχρχ(ιχ, ποu έπ!. 8έκιχ χρόνιιχ θεμελ(ωσε τtς
μετέπεtτιχ έξελ(ξεις,
ot
όποίες ό8~ΥΥJσιχν στ~ «λόγιp μΕ:ν»
έλλΥ)νοκpιχτ(ιχν, «έργιp 8Ε:ιι
(έσωτερικ~ κιχ!. έξωτερtκ~)
ΚΥJ8εμόνεuσ'Υ) τΎjς έθνικΎjς μιχς πολιηκΎjς. ΒιΧσΥJ τΎjς πολι τtκΎjς μιχς σuyκροτ~σεως τέθΥ)κιχν
ot
πολιτεωλογtκΕ:ς ιΧν
τιλ~ψεtς τοu 8tιχφωησμου περt σuyχρόνοu έθνtκοu κριΧ τοuς, σΕ: σuν8uιχσμο μΕ: τ~ νέιχ 8uηκ~ φtλοσοφ(ιχ κιχ!. τ!.ς ιΧστtκΕ:ς ιΧρχές τΎjς ΓιχλλtκΎjς έπιχνιχστιΧσεως. 'Όπως πιχ
ριχτΥ)ρεί ό κιχθΥ)γ. Βλ. Φει8iiς σΕ: πρόσφιχτο 8Υ)μοσ(εuμά τοu, ~8YJ ό
Th. Hobbes
(ΙΖ' ιχι) ε!χε προβιΧλεt τον τuπο
τοu έκκοσμικεuμένοu κριΧτοuς χωρ!.ς θρΥ)σκε(ιχ ~ έκκλΥ) σ(ιχ,
σuμφωνιχ με τ/.ς
έξελ(ξεις τΎjς 8uηκΎjς κοινων(ιχς
μετοc τ~ μετιχρρuθμtσΥ) 14 •
Ot
Βιχuιχροt βέβιχtιχ σuνεΜιχσιχν
τtς πολtτειιχκΕ:ς ιχuτΕ:ς κιχτεuθuνσεις μΕ: τ~ν προτεστιχν ηκ~ πολtτεtιχκ~ t8εολογ(ιχ, ποu ιΧπιχtτουσε πλ~ν οcλλων κιχ/. τ~ν έννοιιχ τΎjς κριχηκΎjς θρΥJσκε(ιχς
ιΧρχ~:
(σuμφωνιχ
με τ~ ν
cujus regio, ejus religio ),
έλιχφροc πιχριχλλιχγμένΥJ,
ιiφοu ~ θρΥ)σκε(ιχ έ8ώ Ύjτιχν ~
'Ορθο8οξ(ιχ, χωρtς νιΧ
πιχριχβλέπετιχt όμως κιχt το ()χι τuχιχ'iο γεγονός, οη οί
προτεστιΧντες μtσσtονιΧριοι, ένισχuόμενοι ιΧπο το κριΧτος,
13.
Γ. ΔσισχσιλιΧχ7j, Ή αlωνία Έλληνιιcή 'Ιδέα τής Βυζαντιvι}ς Αύτο
ιφατορίας, Άθijνσιι
1953,
σ.
25.
14. Βλ. Φει81i, Τό πρόβλημα τοϋ σιcοποϋ τής παιδεlας στό Νεώτερο 'Ελληνισμό, στη ιιΣuνοtξΥ)ι>, οcρ.
8
(Φθινόπωρο
1983),
σ.
19.
203
Η ΝΕΟΕΛΛΗ~ΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
eπ~χεtρΥ)σΙΧν ΚIXL τ~ μετιχρρuθμtσή τΥ)ς, χωρίς όμως έπL'
τuχLιχ
15 .
Τtς πολtτεtιχκΕ:ς προUποθέσεLς των Βιχuιχρων μέσιχ
στij βιχθuτερΥ) tστορtκή τοuς προοπηκ~ έχεt ιiνιχλUσεt πε~σηκότιχτιχ ό
Ph. Sherrard 16 :
πολtτε(ιχ πιχντο8uνιχμΥ)
κιχf. ιχuτιiρκΥJς, ά.ποκλεtσηκοc ά:ρμό8tιχ γtιΧ τ~ν tκιχνοπο(ΥJ
σΥJ των ιiνιχγκων τοu λιχοu τΥ)ς στ~ ζω~ ιχuτή, κιχf. έκκλΥJ σ(ιχ, uποτιχγμένΥ) στ~ν πολtτε(ιχ, μΕ: όργιiνωσΥJ ποu νιΧ
ιiφορii σκοποuς σχεηζόμενοuς ά.ποκλεtστtκοc μΕ: τ~ θρΥ) σκεuτtκ~ σφιχ(ριχ κιχt τ~ μέλλοuσιχ ζωή... 'Η φtλοσοφ(ιχ ιχότ~ Μήγφε βιχθμtιχ(ιχ στ~ν ιiνιχπόφεuκτΥ) ιiποεκκλΥ)σLο
πο(Υ)σΥ) τΎjς έθνtκΎjς ζωΎjς κιχ!. τ~ν ιχuτονόμΥJσή τΥJς. ΔΕ:ν ε!νιχ~ πtιΧ ~ ΈκκλΥ)σ(ιχ, ώς Κuρtιχκον Σωμιχ, ποu σuνtστii
το πλιχ(σLΟ τΎjς ΚΟLνωνLΚΎjς- έθνtκΎjς ζωΎjς, οcλλοc ~ έΚΚλΥ) σ~ολογLΚΟC οcχρωμΥ), πιχροc τ~ θρΥ)σΚεUτLΚ~ χροtοc τΥ)ς, ΠΟ λ~τε(ιχ.
•Η
'ΕκκλΥ)σLΙΧ ά.πο περtέχον σuνόλοu τοu έθνLΚΟU
β(οu μετιχβά.λλετιχι σΕ: περιεχόμενο, μΕ: μονιχ8ικ~ ά:ρμο8tότΥ)τΙΧ τοc θρΥ)σκεuηκιΧ «ΚΙΧθ~κοντιχΙJ των πολtτων ΚIXL τijν προετοψιχσ(ιχ τους γιιΧ τον οcλλο κόσμο, όπωσδ~ποτε
όμως οχt τον πιχρόντιχ! Σκοπος τΎjς έθνtκΎ)ς ζωΎjς γιιΧ τον νεοέλλΥ)νΙΧ 8Ε:ν είνιχι πιιΧ ~ σωτΥ)p(ιχ- θέωσΥJ, ά.λλ' ~ έπ( γεtιχ
εu8ιχψον(ιχ,
~
εuΥ)μερ(ιχ.
ΒέβΙΧLΙΧ ~
8ομtκ~
ιχuτ~
μ.ετιχβολ~ δΕ:ν γtνότιχν τότε εϋκολιχ ιiντtλΥ)πτ~, όπως σΕ: μ.iiς σ~μεριχ, μετοc τ~ν ά.ποκτΥ)μένΥJ πtκρ~ έμπεφ(ιχ. ''ΕτσL
έξΥ)γε"Lτιχt ~ σφιχλερ~ ιiντ(λΥJψΥJ, ποu φιχ(νετιχL κιχf. στιΧ 15. Βλ. Γ. Δ. ΜετσιλληvοG, Το ζήτημα τijς Μεταφράσεως τijς Άy. Γpαφfjς εiς τήν Νεοελληνικ:ήν κ:ατά τον ιθ' αί., Άθijvσιι 1977, σ. 104 έ.έ. Πρβλ. TaG '18ίοu, 'Η κ:ατά τήν 'Ανατολήν Δύσις - ·ο μετακ:ενωτικ:ος ρ6λ.ος τών Δυτικ:ών Μισσιοναρίων στο 'Ελληνικ:ο Κράτος, ιιΣύvοtξ7j>>, οcρ. 8 (1983), σ. 4 7. έ.έ. 16. Rh. Sheπard, Δοκ:ίμια yιά τον Νέο 'Ελληνισμό, Άθ~vσι 1971, σ. 294 έ.έ. (= 'Εχχλ7jσίσι, Κpοcτος χσιl ό 'Ελλ7jvιχος 'Αyώvσις τijς 'Αvε ξσιpτ7jσ(σις).
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
204
πpώτιχ έκκλησLιχσηκιΧ κε(μενιχ μετιΧ το Β.Δ.- ΔLΙΧΚ~puξ"Υ) τοu Ίοuλ(οu
1833 17,
γLoc 8~θεν σuνέχεLΙΧ τ~ς ποpε(ιχς τοu
'Ελλ"Υ)νLσμοu, κιχt μόνο μεpLκοc χιχpLσμιχηκιΧ πνεuμιχτιχ θα ιiνηλΥ)φθοuν τ~ pLζLκ~ μετιχβολ~ κιχt θιΧ τ~ν έπLσΥ)μιίνοuν, ιiλλ' εtς ιιώτιχ μ~ ιiκοuόντων» ~ ιιμ~ βοuλομένων σuνLέ νιχL>>!
.Η
μετιίθεσ"Υ)
στο νέο
ιχuτο
πλιχ(σLΟ
σuνολ"Υ)ς
τ~ς
κοLνωνLκ~ς πpιχγμιχηκότ"Υ)τΙΧς έκφpιίζετιχL με τ~ν πιχγκu pLιχpχ(ιχ τοu κpιίτοuς, με το σuγκεντpωησμο ΚIXL τ~ γpιχ
φεLΟΚpΙΧτLΚ~ σuγκpότ"Υ)σ~ τοu, πού σ~μιχLνε θιίνιχτο τοu
κοLνοτLσμοu
18
κιχt τ~ς πεpLφεpεLΙΧΚ~ς ιχuτο8LοLκ~σεως .
~ΟλοL OL ιιθεσμοtιι πεpLέpχοντΙΧL στ~ν έξοuσ(ιχ τοu κpά. τοuς κιχt 8LιχμοpφώνοντιχL 8uηκότpοπιχ: ~ οtκονομ(ιχ,
+.
πιχL8ε(ιχ, ό στpιχτός, ~ 8LΟLΚ"Υ)σ"Υ), ~ οtκογένεLΙΧ, ~ 8Υ)μο σLονομίιχ, το φοpολογLΚΟ σuστ"Υ)·μιχ, ~ νομοθεσ(ιχ. • Η ιiντί8pιχσ"Υ) -
γLιχτt φuσLΚΟC uπ~pξε ΚIXL ιiντ(8pιχσ"Υ)- πέτuχε
17. Βλ λ.χ. τ~ν oc' έyχuχλιο τ~ς Ί. Σuνό8οu τ~ς Έλλοc8ιχ'ης 'Εχ χλφίοcς μετ&: τήν προcξιχοπ1Jμοcτιχή οcνοcχ~ρuξ1J τοϋ 'Ελλοc8ιχοϋ Αύτο χεφιΧλοu (23 'Iouλtou/4 Αύyοuστοu 1833) στοG Θεοχλ. Ά. Στροcyχα, Έκ:κ:λησίας 'Ελλάδος 'Ιστορία έκ: πηγών dψευδώv (1817-1967), τ. Α', ΆθΎ;
νοcι 1969, σ. 66-68, οποu μετοcξu ~λλων 8ιοcβιΧζοuμε: ιιΉ Α.Μ. ό πο λuοcyιΧπ1)τος ήμών Βοcσιλεuς
[= ό
φοcνοcτιχος ποcπιχος "Οθων!] ... ~8ωχεν
έπι~μως τήν πιΧν81)μον όμολοyίοcν, ότι θέλει προστοcτεuει εuσuνειόό τως τήν θρ1)σχείοcν τοu "Εθνοuς [ = ιΧνοcλοcμβιΧνει 8ψοc8~ το ρόλο τοv ρωμοcίοu/ιιβuζοcντινοu>> οcuτοχριΧτορος]. [ ... ] Ποίος, λέyομεν, τοιοcuττ,ν βοcσιλιχήν έyyιί1)σtν ~χων, 8uνocτoc[ ποτε νιΧ ύποπτεuση η πον1)ρόν;» (σ.
67). Koct μόνο~ τελεuτοc[οc (ρ1)τοριχή) έρώτφ1), ποu ψuχολοyιχιΧ μπο ρεί νιΧ χοcροcχτηρισθεί ώς ιιπροσπιΧθειοc yιιΧ σuyχοcλuψ1) τ~ς ένοχ~ςη. έπιβεβοcιώνει τιΧ εlς βιΧρος τ~ς Έχχλ1)σtοcς τεχτοcινόμενοc.
18. Koct οτοcν θιΧ έπιχεφείτοcι οcποχέντρωσ1), το έρώτ1)μΟC εlνοcι, μfι πως 8Ε:ν y[νετοcι τίποτε ~λλο ιΧπο έπέχτοcσ1) τ~ς χροcτιχ~ς σuyχεντpω τιχ~ς μ1)χοcν~ς στιΧ έποcρχιοcχιΧ χέντροc, μετοcτόπtσ1) 81)λοc8ή τοG σuyχεν
τρωτισμοu, μΕ: τήν ύποχρέωσ1) τ~ς περιφέρειοcς νιΧ ύπ1)ρετεί τ~ν έχ:Χ στοτε χuβερνητιχ~ t8εoλoy[oc.
205
Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΉ ΚΟΙΝ"ΩΝΙΑ
ιiπλώς τ~ν έπ~βριΧ8uνσ'Υ) μερ~κών λεπτομερε~ιχκών έξελ(
ξεων, οπως λ.χ. στο ζ~τ'Υ)μΙΧ τοu πολ~τLΚΟU yocμou, y~oc ρuθμ~σθοuν
ομως ΚΙΧL
' δ ~οtφωτ~σμος χώσιχν»-
OL
λεπτομέρε~ες ιχύτές,
θ'ΙΧ ξ ιχνιχπιχρε~ '
σΕ:
' ιιτο
' πιχνω
' χερ~» -
οτιχν
' ιιτ'Υ)ν
VOC ό ν~-
μετιχyενέστερες φιίσε~ς τijς έθν~κijς πο
ρε(ιχςΙ9.
'Ιπο τlς προUποθέσε~ς ιχύτΕ:ς σuντελείτιχι κιχt ~ θε σμοπο(φ'Υ) τijς
'Εκκλ'Υ)σ(ιχς. Τοuτο ~τιχν ιiνιχπόφεuκτο.
ιι 'Ο Θεος κιχt ~ 'Εκκλ'Υ)σ(ιχ 8Ε:ν ~τιχν 8uνιχτο νιΧ λειτοuρ
~σοuν ώς ιχuτόνομ'Υ) ιiπο τ~ν κριχτικ~ έξοuσ(ιχ ύπερ βιχτ~κ~ ιχύθεντ(ιχ, κιχ!. πολu περισσότερο δΕ:ν ~τιχν 8uνιχτο νιΧ ιiσκοuν
ιχύτόνομ'Υ)
έπιpρο~
στο κοινωνικο σuνολο»,
πιχριχτ'Υ)ρεί εϋστοχιχ ό ΚΙΧθ'Υ)γ. Φει8ιΧς 20 • Αύτο ~τιχν το νέο πνεuμιχ τοu ounκou κόσμοu, μετοc
-
φuσ~κοc- τ~ μιχκροc
ό8uν'Υ)ρ~ έμπειp(ιχ τijς πιχπικijς πιχντοκριχτορ(ιχς.
OL 8u-
τ~κοt ~ 8uηκόφρονες σuντονιστΕ:ς τijς έθνικ'Υjς μιχς πορε(ιχς
19. Βέβοιιοι, έ8ω ό ά.ντ(λοyος ΒΕ:ν εΙνοιι yιdt τ~ν έλεuθερίοι έπιλοy~ς μετοιξu έκκλφιοιστιχοG χοιl πολιτιχοG yocμou, ποu οcντοιποχρίνετοιι ά.πό
λuτοι στο πνεGμοι τ~ς έποχ~ς μοις. ΈπισΥJμοιίνετοιι μόνο +ι προο8εuτιχ~ μετιΧβοισ'Υ) τοG Κροcτοuς μοις στ~ν ιΧπομuστ'1)ριοποίτ,σΥ) τοG yocμou χοιl
τη νομιχ~ χοιτοχuρωσlj τ1Jς. Ή έξέλιξη οιuτ~ έν8ιοιφέρει έμiiς έ8ω, yι οιτi έπιβεβοιιώνει το λόγο yιdt προιyμοιτοποι1Jθείσες ΒομιχΕ:ς - θεσμιχΕ:ς
3ιοιφοροποι~σεις, ά:νεξοcρτητοι ΟCΠΟ τοuς λόyοuς ποu τlς προχοcλεσοιν.
Ή Εντοιξ~ μοις στ~ν Ε.Ο.Κ. σuμπίπτει μΕ: τ~ν χορuφωσ'Υ) τ~ς 8ιοιποcλτ,ς οcνοcμεσοι στ~ν έΚΚλ'1)σιοιστtΚ~ (ΠΟU μέχρι το 1821 ~τοιν χοιl έθνικ~) ποι pοc8οσ'Υ) κοιi τ~ν t8εολοyίοι τοG νέοu ΚριΧτοuς. Αuτο έχφροcζετοιι μέ: τ~ νέοι νομοθεσίοι ( 1977 χ.έ.), τ~ν προσοιρμοζόμεντ, στdι χοινοτιχdι πλοιί σιοι. "Οσοι οcπο πλεuρίiς έχχλ1Jσιοιστιχ~ς ΒΕ:ν εχοuν τlς προϋποθέσεις
καιi τiς 8uνοιτότ1Jτες νdt 8οGν μέσοι οcπο το tστοριχο πρ(σμοι τdt προcyμοι ται, εΙνοιι έπόμενο νdt ά:ποροGν, yιοιτ( το Κροcτος 8έ:ν ΙΙUΠεροισπίζει» πιdι
τiς ποιροι8όσεις, όπως σuνέβοιινε λ. χ. στο Βuζοcντtο. Δέ:ν θdt ποGμε, βέ βοιιοι, 1\τι όσοι Εχοuν σljμεροι οιuτ~ τ~ν ά:πορtοι ζοGν οcχόμτ, στο ΙΙΒuζιΧν 'fΙΟΙΙ, οcλλιΧ ά:πλώς, ότι Βέν ζοGν στ~ν έποχ~ μοις.
20. ·aπ. παρ.
206
!!ΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡ!ΩΣΙΙ
οΕ:ν ~τοcν οuνοcτόν, βέβοcLοc, νιΧ σuλλοcβοuν κοcν τ~ OLocμε τpLΚOC ιiντίθετΎ)
yLoc τ~ν 'ΟpθόοοξΎ) 'Ανοcτολ~ σχέσΎ) 'Εκ
κλΎ)σίοcς-ΠολLτείοcς
(ιιtεpωσuνΎ)ς>> κoct ιιβοcσLλείοcςιι} ώς
<<σuμφωνίοcςιι- σuνοcλλΎ)λ(οcς κoct σuνεpyοcσίοcς, βuθLσμένΟL, ΟΠως ~τοcν στον ΟUτLΚΟ πpοβλΎ)μιχτLσμό, ΠΟU OCUτOUσLo
έκτοτε θοc μετοcμοσχεuοuν στο έθνLκό μοcς σωμοc. ΜεpLΚΕς πεpLθωpLοcκΕ:ς ΟLοcφοpοποL'ήσεLς στ~ OLOCOLΚocσ(oc ocuτ~ δεν θιΧ έχοuν ιiποφοcσLσηκό χocpocκτ'ήpoc. 'Ο ΟLοcφωησμος λ. χ. έπεοίωκε τ~ν έξοuοετέpωσΎ) τΊjς ιiνοcyκοcLότΎ)τοcς τΊjς 'Εκ ΚλΎ)σίοcς
( ώς
κοcθLοpύμοcτος κoct ώς κλ'ήpοu) στό κοLνωνLκο
σuνολο. οι Bocuocpoί, χωptς τ~ν τιΧpyΎ)σΎ) τΊjς
• ΕκΚλΎ)σLΟCς,
-
ιiούνοcτΎ) τότε- ΚΙΧ
πέτuχοcν τον ιiπόλuτο έλεγχο
πιiνω τΎ)ς κoct έτσL έμμεσα. τ~ν έξοuοετέpωσ'ή τΎ)ς, ιiπο δuνοcμώνοντά.ς τΎ)ν κoct μετοcβοcλλοντά.ς τΎ)ν σε ιiκ(νοuνο κpοcηκο ιιθεσμόιι.
Στ~ σuνά.φεLΟC ocuτ~ φοc(νετοcL ή ψεuοοcίσθΎ)σΎ) έκε(νων, ποu μLλοuν οuνά.μεων
YLOC έπLκpά.τΎ)σΎ) κοcτοc τ~ Bocuocpoκpocτίoc ιιτων τΊjς ποcpά.οοσΎ)ς κoct σuντ'ήpΎ)σΎ)ς)), ~ yLoc ιικοcθο
λLκ~ Ί)ττοc)) τοu ΟLΟCψωησμοu. ΓLoc το οuηκο κλ(μοc, μέσοc στο όΠΟLΟ OCUτOL ΚLνouvτocL, ή ΠΟCpΟCΠΟCνω ΚpLσΎ) βp(σκε~
ΚOCΠOLOC ΟLκοcίωσΎ).
ΓLoc το κλίμα. ομως τΊjς όpθοοόξο•;
ποcpοcοόσεως μLoc τέτοLοc έpμΎ)νείοc βpίσκετοcL τελείως έκτος
πpοcγμοcηκόηιτος. 'Η ΠολLτε(οc, κοcλώντοcς τ~ν όpθόοοξr; Έκκλφ(οc σε βο'ήθεLΟC, οεν το έκοcμε χά.pΎ). τΊjς βοcσLλεία.ς
τοu Θεοu, άλλ' ιiποβλέποντοcς στ~ οLκ'ή τΎ)ς οcϋξΎ)σΎ) κα.ί ΟLεvκόλuνση.
Πως ~τοcν, όίλλωστε, οuνοcτό νοc σuνεχίσε~
οcπpόσκοπτοc τ~ σωστικ~ οcποΟ'τολ'ή τΎ)ς στον ΚΟLνωνLΚΟ
-
' ' Ελλ ocoLΚΎJ ~ ' ' Ε κκ λ Ύ)σLοc, '
χωpο Ύ)
με τον οcνΎ) λ εΎ) οcντL β vl,ocν-
'
'
'
' '
"
ηvLσμo ΚOCL τ~ μεθοοεuμένΎ) οcντιποcpοcοοσLΟCΚότΎ)τΟC, ΠΟ'J έκδΎJλώθψοcν ιiμέσως μετοc τον Κοcτοcστοcηκο ΧιΧpτΎJ το;:i
1833:
κοcτοcστpοφΊ] βuζιχνηνωv έκκλΎ)σL&ν, ΟLοcλvσΎ) μονοc
στΎ)pίων ΚOCL έξοuθένωσΎ) τοu μονοcχLΚΟU β(οu, ο'ήμεuσr;
τΊjς έκκλΎ)σLοcστLκΊjς πεpLΟuσ(οcς, ΟLώξεLς μοvοcχων κοcι
i-
Η :>;ΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ
207
KOIN"!lNIA
yωνLστών κλΥ)ρLκών, έ:ξιχρσΥ) τ'Υjς προτεστιχντLκ'Υjς προπιχ
yιΧν8ιχς (8ριΧσΥ) μLσσLΟνιχρίων}, ΟLΟCσΠΙΧσΥJ των έκκλΥ)σLΙΧ
στLκών 8uνοcμεων ( σuγκροuσεLς ΟLκονόμοu- Φιχρμιχκί8ΥJ ΒιΧμβιχ), μείωσΥJ τοu κuροuς τοu Κλήροu, uπιχλλΥ)λΟΠΟLΥJ ιπ) τοu ΚΙΧL ιΧποεκκλΥ)σLΟποίΥ)σΥ) τ'Υjς πιχL8είιχς, έκ8uηκL σμος τ'Υjς ζω'Υjς, οcπομόνωσΥ) τ'Υjς , ΕκκλΥ)σLΙΧς ΚΙΧL κιχτά.
λuσΥ) τοu έθνιχρχLΚΟU τΥ)ς ρόλοu μΕ: τ~ μετιχβολή τΥJς σΕ: ιiπλΟ σωμιχτείο, έλεγχόμενο ά.πόλuτιχ ά.πο το κριΧτος.
"ΕτσL έπετεuχθΥ) ~ οcπρόσκοπτΥ) έπLβολ~ τ'Υjς έξοuσίιχς τοG κροcτοuς σΕ: ολο το φοcσμιχ τ'Υjς έθνLκ'Υjς ζω'Υjς, οτιχν
•
'
'λ Lστιχ Ο ΠΙΧΠLΚΟζ μιχ
ΧΥJζ>> τ'Υjς
β ΙΧσL λ'ειχς
'
ι θ Υ)Κε «ΚUρLΙΧρι ΙΧUτΟΙΧVΙΧΚΥ)ρuχ
, ΕκκλΥ)σίιχς, έστω ΚIXL οcν 8LεuκρLνLζότιχν, οτL
τοuτο Ίσχuε ΎLOC το «8LOLΚYJτLΚOV μέροςιι 21 • λεuησμος κεφοcλοu
(1843) (1850)
•
ο ΚΟLνοβοu
ΚΙΧL ~ ΚIXVOVLΚ~ οcνιχκήρuξΥ) τοu Αuτο 8Ε:ν
θιΧ
θεριχπεuσοuν τ~ν
(πρβλ. νόμοuς Σ ι ΚIXL ΣΑ ι}, οuτε ιΧκόμΥ) ΚΙΧL
κιχτιΧστΙΧσΥJ
OL
μετιΧ το
• Απλώς θιΧ οcλλοcξεL ~ όρολογίιχ. Οί βιχθuτεροL στόχοL ομως θιΧ μένοuν ά.πιχριχσιΧλεuτΟL .• Υπο
1923
μετιχβολές.
οίο8ήποτε μετιχγενέστερο πολLηκο κιχθεστως ~ 'ΕκκλΥJ σ(ιχ έπρεπε νιΧ μένεL εuχρΥ)στο μέγεθος ΎLOC τ~ λεLτοuργίιχ τ'Υjς ΠολLτείιχς ΚΙΧL ποτΕ: tσόημο μΕ: ιχύτ~ν ΚΙΧL σuνεπώς ιιέπLκ(ν8uνοιι.
21. ((Δισιχ~puξις πεpl τ~ς ιiνεξσιpτ-ησ(σις τ~ς Έλλ1)νιχ~ς Έχχλφί 35/1833, σ. 268. Πpβλ. Θεοχλ. Στpοcγχσι, μv. lρy., σ. 58 έ. (= &pθpον 1 ).
«ςιι, Φ.Ε.Κ. ιip.
208
3.
ΠΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
Ή ιιέα
Ίδεολογ ία
'Η 8ιιχμόρφωσΥJ τοu νεοελλΥJνικοu βίου πριχγμιχτο ποιείτιχι σύμφωνιχ μΕ: τ~ νέιχ t8εολογίιχ: το πιχντο8ύνιχμο
κροcτος, ποu μετιχστοιχειώνει τοuς θεσμοuς κιχι κιχθορίζει τ~ν προοπτικ~ τΊjς ιiνελίξεώς τους. Ποιοc ομως ε'Lνιχι, πιο συγκεκρψένιχ, ιχύτ~ ή i8εολογίιχ ποu 8ιιχποτίζει εκτοτε
τ~ ζω~ τοu νέου
'Ελλφισμοu;
'Απο τοc τέλΊJ τοu
IH'
ιχι συντελείτιχι στον tστορικο
έλλ'Υ)νικο χώρο οιιχστιχύρωσ'Υ) ποικίλων ρευμοcτων κιχι ρο
πων κιχι νέων κιχθορισηκων προσιχνιχτολισμων. Κυρίιχρχο ρεuμιχ ε'Lνιχι φυσικοc ό Διιχφωτισμός, ό νέος κιχτιχκλυσμος τΊjς ΕύρώπΊJς, ποu ιiκιχτοcπιχυστιχ ιiροεuει κιχι μετιχμορ
ιpώνει ριζικοc το πiiν. 'Η οιεισουηκότΊJτιΧ του σΕ: ολους τοuς χώρους τΊjς κοινων(ιχς έπι τυγχοcνετιχι μΕ: τ~ν ΠΙΧL
ΟεLΙΧ, το βιχσικό του οργιχνο, φυσικοc κιχι πριν ιiπο τ+ιν
• ΕπιχνιΧστΙΧσ'Υ) .•
Η ιiνηοριχσηκότ'Υ)τΙΧ τοu Πιχτριιχρχείου,
ποu τόσο τονίζετιχι στις ήμέρες μιχς, χωρις νοc εχει στόχο τ~ν
πιχι8είιχ κιχθ.
προεπιχνιχστιχτικος
ιiνιχμόρφωσ'Υ).
έιχυη)ν, εχει τ~ν έξ~γ'Υ)σ~ τ'Υ)ς. . ο • Ελλ'Υ)νισμος εχει ύποστεί ~01) ριζικ+,
'Όλο κιχι περισσότερο ά.πλώνετιχι ή έκ
κοσμίκευσrι, tοιιχίτεριχ στοc ιiστικοc κέντριχ. Χιχριχκτrιρι
στικ~ ε'Lνιχι ή ιiγωνιώοrις κριχυγ~ ένος κειμένου τοu τέ λους τοu ΙΗ' ιχι Ό Άλ. Κοcλφογλους εγριχφε το 1797: ιιΜυστ'Υ)ρίων
'Εκκλ'Υ)σίιχς, γν&σιν θείων έντολ&ν
ΟΕν μιχνθοcνουν, ΟΕν οcκούουν ούοΕ:ν μοcθΊ)μΙΧ κιχλόν. Προκομμένος νέος, οcρχων, τερμπιές, ιiν~ρ σοιpο:= οΕ:ν ΠΊ)γΙΧίν' εtς 'Εκκλrισίιχν, γιχλλικον οτ' εχει φως.
Θείον λόγον οΕ:ν ιiκούει ιiπο οcμβωνος κιχνείς, Θεοu λόγον ιiγνοοuσι κιχt πιχι8ίιχ κιχt γονείς ... Κιχι σ' τ~ν Πόλιν πολλοι νέοι οcρχισιχν νοc φωησθοuν.
209
Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΉ ΚΟΙ~ΩΝΙΑ
ιΧπο γοcλλους ιΧθεtοcς λ(μπεροc νοc ΟL8οcχθοuν.
Κοcτοcλύουν πιχρρ'Υ)σL~, κρέοcς τρων οcριχ8Lκως, 'oc8LΚLOC, οcσελγε(οc, λέγουν, νόμος φυσLκός'. 'Όθεν μΕ: οcύτιΧ τιΧ φωτοc, μΕ: φροcντζέζLκοc χιχρηιΧ,
ιΧνιχLοως ο L νέοL βοcλλουν εις τιΧ σπ(τLΟC των φωτLΟC» 22 • "Άλλωστε, κoct οcύτος ό Κοροc~ς θοc ιΧνοcγκοcστεί νιΧ
δμολογ-ήσεL το
1818: (( "ΑρχLσοc
νοc φοβοuμοcL, οχL μ~
φωτLσθjj το Γένος, οcλλοc μ-ή, πρtν ιΧποκτ-ήση φωτοc ιΧρ
κετιΧ ... γένη ~ έσχιΧτ'Υ) πλιΧν'Υ) χε(ρων τΊjς πρώτ'Υ)ς»! 23 'Η
,
κοLνωνLΚ'Υ)
,
~
οLοcστρωμοcτωσ'Υ)
~,
,
~'ζ
οeν εμποοL
εL
,
,
τ'Υ)ν εLς
βιίθος πρόοδο οcύτοu τοu νέου πνεuμιχτος, ά.πο τ~ν ά.στLκ~ ίπLφιίνεLιχ 8ψιχο~ στ~ν ποcντοc συντ'Υ)ρ'Υ)τLκότερ'Υ) κoct ιΧν θεκηκότερ'Υ)
στtς έξωθεν έπφροΕ:ς ά.γροτLκ~ κοLνων(οc.
MLoc προκοcτοcσκευοcσμέν'Υ), έτσL, κοLνωνLκ~ κoct έθνLκ~ συνε(8'Υ)σ'Υ) έπLβοcλλετοcL στο χωρο μοcς, ~Ο'Υ) προεποcνοc-
'
στιχηκιχ,
'
προερχομεν'Υ)
' '
οcπο
'
τ'Υ)ν
'λλ 'Υ)νLΚ'Υ) ε
θιΧ ε!νιχL βοcσLκο πρόβλ'Υ)μοc τοu νέου
'
~ οLοcσποροc.
'
'
κ ocL
'Ελλ'Υ)νLσμοu νιΧ
ΒέχετιχL συνεχως νέοc σχ'ήμοcτοc ιΧπ' έξω, ποu έπLβοcλ λοντιχL στοcνLκοc στ~ ζω-ή του. 'Αρκεί νιΧ μελετ-ήσεL κιχνεtς
το χιχριχΚτ'Υ)ρLστLΚΟ ψΟCLνόμενο των έΚΠΟCLΟευηκων μοcς μετιχρρυθμ(σεων σΕ: Ολ'Υ) τ~ OLocρκεLOC τοu έλευθέρου μοcς
β(ου. Ot πολL ηκές, ΚΟLνωνLκΕ:ς ΚOCL οικονομLκΕ:ς προUπο
θέσεLς, ποu ό8Ί)γ'Υ)σοcν στ~ ΓοcλλLΚ~ έποcνοcστοcσ'Υ), το θρ(ιχμβο τοu ά.σησμοu ΚOCL στ~ γένν'Υ)σ'Υ) τοu μοcρξLσμοu
22. Άλ. Κοcλφοyλοu, ιι 'Ηθιχ~ στιχοupyισι προς τον έv Βοuχοupε :.τ_ι<ι~ οcvεψιοv σιuτοG, εupεθείσσι έv Κωv/λει έπl ~τοuς 1797 >>, ~χ8. Γ. •ψiμοu, έv Λειψι~ 1870, στοG: Μσιv. Ι. Γε8εώv, 'Η πvευματιια) κίνησις to6 Γένους ιcατά τον ι η· ιcai ι θ · αlώνα, έχ8οτιχ~ έπιμέλεισι 'Α. 'Α yyέλou -
~· 'ΗλιοG, 'Αθ~vσι 1976, σ. 88/9. 3. Μ. Γε8εώv, μν. lργ., σ. 280.
210
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
κοcτόπLν, μετοcμοσχεuοντοcL όχL χωρ1.ς κocπoLoc ιiντ(οροcσ~ κoct έπLβροcοuνση, στόν έλλοcοLκό χώρο.
Μέσα; στ~ν έξελLκηκ~ οcύτ+ι δ~οcο~κοcσ(οc ιiνοcφuετοcι τό πρόβλΥ)μΙΧ τΊjς ισορροπ(οcς: τι ΟΥ)λοcο~ θιΧ επρεπε νιΧ ΚρΙΧτΥ)θεL ΟCΠΟ τοc εLσοcγόμενα; στο~χεLΟC ΚOCL πώς θοc σuμ πλεκότοcν ά:ρμον~κιΧ μέ τ~ν έοω προcγμοcηκότψοc. 'Αλλlχ οcύτό τό πρόβλΥ)μοc ιiποcσχολοuσε μόνΥJ τ~ ιiντ(δροcσΥJ.
Koct
(σuντΥ)ρΥ)ηκ+ι)
πρέπει νοc όμολογΥJθε'L, οη στ1.ς σuντε
λοuμενες ποcγκόσμ~οc κoct ένοοεuρωποc·Lκοc ιiνοcκοcτοcτοcξε~ς ~ ιiπομόνωσΥJ τοu 'ΕλλΥJν~σμοu ~τοcν τελε(ως ιΧΜνοcτΥJ, ιiλ λοc κοc1. έπ~κ(νοuνΥ) σuνοcμοc.
'0
λογ~κός κoct ρεοcλ~στ~κος
ιiντ~οuηκ~σμός οέν ~τοcν οuνοcτόν νοc ποcρε~ τ~ μορφ~ τΊjς όλ~κΊjς ·ιiπορρ(ψεως τΊjς Δtίσεως, ιiλλ!χ μόνο τΊjς κρLτ~κΊjς
κoct λελογ~σμένΥJς σuνοέσεως των ξένων στο~χε(ων μέ τ~ν
ποcροcοοσ~ μοcς. 'Η λUσΥJ βρ~σκότοcν στ~ σωστ~, OYJλoco~ τ~ν tκλεκτική πρόσλΥJΨΥJ των νέων μορφών ώς tστορ~κ-ης χρον~κΊjς σοcρκοcς τΊjς κοcτοcξ~ωμένΥ)ς κοcι κοcθοcγ~οcσμένΥJς στοuς οcιωνες όρθοοόξοu ποcροcοόσεως. Αύτ~, όίλλωστε, εrνοc~ ή ιiνοcνεωηκ~ πορειοc τΊjς
'Ορθοοοξ(οcς σΕ: κοcθε
έποχ~. Τ~ν όργοcνωσΥJ ομως τΊjς κο~νων~κΊjς- έθν~κΊjς ζωΊjς μοcς οέν τ~ν ιiνέλοcβοcν ο t 'ioLO~ ο t 'ΈλλΥ)νες πρωτοcρχ~κοc, οuτε έκ των
ν~κ~
• Ελλ~νων ot ποcροcοοσΥJ, ιiλλοc ot
εχοντες ιiφομΟLώσει τ~ν έλλΥ)
ιiγνοοuντες ~ ιiπορρ(πτοντες
ιiσuζψψ1. οcύτ~ τ~ν ποcροcοοσΥJ. 'Έτσ~, οέν κοcτέστΥJ οuνοc τόν νοc προcγμοcτοπο~Υ)θε'L στόν έλλΥ)νικό χώρο, ο,τι εrχε
έπ~τεuχθε'L σέ μεγοcλο βοcθμό στ1.ς ποcροcοοuνοcβιες ήγε μον(ες24.
24. 'Εκεί ιισυvε8ύσισσιv rijv Βuζσιvτιv~v πσιpιΧ8οσιv μετdι τώv πpσι yμσιτιχοτ~τωv τοG τόποu, τσιύτσις 8Ε: μετdι Πjς οcvσιχσιιvιστιχ~ς σιίίpσις,
~τις ήpχετο έχ τ~ς έσπεp(σιςιι. Δ. Ζσιχuθ'1)vοG, Ή Τουριωιφατία, Άθrj vσιι 1957, σ. 50.
:-1
211
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ KOJ;\IΩNIA
'Ο Δια.φωτισμός, ώς πολιτικο κα.t πολιτιστικο κί ν'Υ)μα., έγινε κα.t στον 'Ελλ'Υ)νισμο κοινωνικ~ προcξ'Υ). Του το λειτούργ'Υ)σε ώς συλλογικ~ προσποcθειοc νοc ά.ποδεσμευ
θεϊ: ~ νεοελλ11νικ~
σκέψ'Υ/ κα.t ζω~ ά.πο τ~ θεολογικ~
ποι.ρά.δοσ'Υ) κα.t τ~ν έκκλ'Υ)σια.στικ-Υ)
α.ύθεντίοc.
'ΑλλΟC
έλλ'Υ)νικος διοcφωτισμόζ, μ~ έχοντοcς νοc ά.ντιμετωπ(σει
ό
-
ΠOI.p' όλα. όσα. λέγοντοcι γιοc τ~ν ά.ντιδροcστικότ'Υ)τΟC τ1jς Έκκλ'Υ)σLΟCζ- το προ'Υ)γούμενο τοu ποcπικοu ά.πολυτοcρ χισμοu, δεν ά.πέρριψε τελείως τtς χριστιοcνικες Π'Υ)γές, κα.t
οι.ύτο θεωρεϊ:τοcι ά.πο πολλοuς ώς ούσιοcστικ~ διοcφοροc του
ΟCΠΟ τον ά.ντιθρ'Υ)σΚευτLΚΟ ~ θρ'Υ)σκευτικοc ά.διοcφορο εύρω ΠΟI.LΚΟ διοcφωτισμό.
Στ~ν
'Ελλοcδοc
ό διοcφωτισμος δεν
lποι.ψε νοc ά.νέχετοcι ~ κoct νοc χρ'Υ)σψοποιεί τtς χριστιοcνικες
Π'Υ)γές, ά.λλοc προσοcρμόζοντά.ς τες σε δικούς του στόχουζ
κα.t έρμ'Υ)νεύοντοcς μ' λωστε ~
a
prίorί
οcύτες τοuζ σκοπούς του 25 •
κότψοcς θοc τον κοcθιστοuσε ά.π
θρ'Υ)σκεύουσες -
"Άλ
ά.πόρριψ'Υ) κοcθε στοιχείου θρ'Υ)σΚευτι
'
ά.ρχ1jς ά.ποκρουστικο στtζ
ά.νεξοcρτψοc ά.πο το πως- λοcΊ:κες μοc
ζεζ, τtς όποίες όμως ~θελε νοc έπ11ρεοcσει. "Ετσι, με βοcσ11 τοc χριστιοcνικοc κείμενοc θοc ά.πορρίπτει κoct θοc κοcτοcργεϊ: ό,τι θοc θεωρεί έμπόδιό του, π.χ. τ-Υ) συμμετοχ~ τοu
Κλ-ήρου στtς κοσμικες- κοινωνικkς ύποθέσεις, τ~ν έκκλ'Υ) σια.στικότ'Υ)τοc τ1jς ποcιδείοcς (γιοc νοc έπιτύχει τ~ν ά.ποεκ
κλ'Υ)σιοποί'Υ)σ-ή τ'Υ)ς), με κύριο όπλο τον έμφοcντικο τονισμο
των κοcτοcχρ-ήσεων ~ ~θικων ά.τελ~ιων μερίδοcς τοu κλ-ή ρου. Στ~ν ποcγίδοc οcύτ-η θοc πέσουν
- (ποcροc το συντ'Υ)ρ'Υ) ot θρ'Υ)σκευτικες όμοcδες, ot όποίες θοc ά.πορρίψουν τ-ην <<έπ ίσ'Υ)μ'Υ) Έκκλ'Υ)σLΟC>>, έπικοcλούμενεζ
τLσμό τους)- κoct
25. Πρβλ. Φ. 'ΗλιοG, Νεοελληνιιcός Διαφωτισμός. Νεωτεριστιιcές Ιrpοιcλήσεις rcai παραδοσιαιcές dντιστάσεις, στο <ΙΔελ-iίοΙΙ τijς Έτσιφίσις
Σποu~ών ΝεοελλΥjνιχοG ΠολιτισμοG χσιi Γενιχijς Πσιι~ε(σις, 'Αθ~νσι
1978, σ. 109.
212
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
τ~ν οcδροcνειοc Ί) τtς ~θικες οcτέλειές τ-ης. Στο πλοcίσιο ομως οcύτο τοποθετεϊ:τοcL ΚOCL ό οcγώνοcς γιοc το χωρLσμο
τ1jς
Έκκλησ(οcς- ΠολL τε(οcς, ποu οcπο τ~ ν πλευροc τ1jς
ΚLνούμενΎjς στο κλ(μοc τοu διοcφωησμοu ΠολLτε(οcς σΎj μοc(νεL: οcπομόνωσΎj ΚOCL ποcροπλισμο τ1jς 'ΕκκλΎjσ(οcς στον
κοLνωνLκο χϊ;ψο. ΓLocτt μόνον ~τσL μποροuν νοc προcγμοc τοποLοuντοcL βοcσLκές του τοcσεLς; ΟCΠολυτΟΠΟLΎjσ'Υ) τ1jς ΚΟ σμLκ1jς σφοc(ροcς
(λοci:κLσμός), έπLδ(ωξΎj έπlγεLοcς εύδοcL
μον(οcς, ύλLσηκές έπLδLώξεLς, ~θLΚΎj τΟU ποcρόντος, συν
δυοcσμένΎj
μΕ: τον ΚΟLνωνLΚΟ ώφελψLσμο ΚOCL γενLΚΟC ~
κοcτοcλυσΎj τ1jς έλλψLκ1jς κοcθολLκότψοcς μέ τ-Υ) νΟ'Υ)σLοcρχ(οc
ΚOCL χρΎjσLμΟθΎjρtοc. 'Απο το
17 44
έμφοcν(ζετοcι στ-Υ) ν ΠόλΎj
κoct ~ πρώτΎj τεκτονLΚ~ στοοc (κοσμοθεωρLΟCΚΟ προπύργιο τοu οcσησμοu), γLoc νοc προωθΎjθεϊ: ό ΜοcσονLσμος μέσω
των οcγγλοκροcτούμενων 'Ιονίων κoct στ-Υ)ν ύπόλΟLΠΎj λΟCδοc.
ω
οcνημοcσονLΚΟL
οcγωνες
τοu
'Απ.
• Ελ
Μοcκροcκγ;
(1866 κέ.) 26 ε!νοcL ~ κορύφωσΎj τ1jς συνεLδψοποL~σεως τ1jς σΎjμοcσ(οcς τ1jς ποcρουσ(οcς τοu ΜοcσονLσμοu στον • Ελ λΎjνLΚΟ χωρο, ocφou βέβοcLοc ε!χε προΎ)yΎ)θεϊ: ~ έπLσ~μοcνσΎ) τοu ρόλου των ιιμυσηκων έτοcφεLωνιι οcπο τον Κοcπο δ(στρLΟC κoct ~ κρούσΎj τοu κώδωνος τοu ΚLνδύνου ΟCΠΟ τον
ΦλοcμLiiτο 27 κoct οcλλους .
.ο
διοcφωησμος ομως μοcζt με τον ούμοcνισμο των
Βοcυοcρων
έκτος
οcπο
τ-Υ)
ροπ-1)
τ1jς
ιιμετοcκενώσεωςη
έν(σχυσε κoct τ-Υ)ν ποcροcλλΎjλΎj ροπ-1) τ1jς ιιοcνοcμν~σεωςη,
26.
Βλ. Mψii Γp. Χσιpίτοu, 'Ιστορία τού Μ. Διδασιcάλοv... Άποστ.
Μαιcράιcη, Σικιiγον 1964, σ. 52 έ.έ. Ό 'Απ. Μσικpιiκης ~γpσιψε: Ή 2
έλεvθέρα Τειcτοvιιcι) (Μασονία), 'Εν 'Αθ-ήνσιις
1867·
Ή Μασονία γvωρι
ζομένη ιcαi διιi τοϋ μασονιιcοϋ Διπλώματος, 'Εν 'Αθ-ήνσιις
197 5) ·
1868
(γ' ~κδ.
Ό έν 'Ελλάδι έλεύθερος Τειcτονισμός έν δρισμφ ιcαi έν σvγιcρίσει
πρός τόν έν 'Ελλάδι Όρθόδοξον Χριστιαvισμόν, 'Εν Άθ-ήνσιις
27. Βλ.
r.
1899.
Δ. ΜετσιλλψοG, Δύο Κεφαλλijνες Άγωvισταi dντιμέτωποι
(Κ. Φλαμιάτος ιcαi Κ. Τυπάλδος- 'Ιαιcωβάτος), Λεuκωσ(σι
1980,
σ.
6
έ.έ.
213
Η :-.:ΕΟΕΛΛΗ:-.:ΙΚ\1 ΚΟ!ΝΩ:-.:ΙΑ
στροφ~ς δ-ηλ. προς τ~ν ά.ρχαιότΎJτ:Χ, ποu όο~γΎ)σε γρ~ γορα στ~ν ά.ρχ:χιολατρεί:χ. ΊΌuτο οΕ:ν €χει φυσικοc καμιοc ι σχεσΎJ
' με
' ΤΎ)ν
'~ ι αοιαταρακτrι
'
tλλ ε Ύ)νικrι
' φυσικrι
ι συνεχει:χ
στοuς κόλπους τΊjς 'ΕκκλΎ)σί:χς, γι:χτt +ι στροφ~ προς τ~ν κ
' I λ :χσικΎ)' αρχ:χιοτrιτ:χ
συμ
β'~V :χοι:.,ε
\
με
\
τον
'
ανη
β
V
'
UL,:Χνηνισμο
καt τή Ησυγκεκ:χλυμμένψΙ ά.νηπ:χτερικότrιτα- ά.νηπαρα δοσιακότ1Jτ:Χ. Χαρ:χκη;ρισηκο σε είν:χι, οη στήν ά.ρχαιο
λ:χτρεία (έλλΊ)νομαν(α) σuναντiiται ό Ουηκισμος μΕ: τ~ συντηρΊ)σ'Υ), ποu Ετσι κατορθώνουν νοc σuνυπάρχοuν, π:χρα την είς ΓJ.λλα σΊ)μεϊ:χ ά.ντίθεσ~ τους. 'Ο ά.ρχαιοελλ1JνLκ:Χ προσανατολισμένος 'Ελλrινισμος ά.ν:χζ~τΎ)σε τ~ νεοελλη
νικ~ ταυτότΎJτά του στήν ά.ρχαιότrιτα, χρΎ)σψοπωώντας (έκλεκηκα) τα πατερικα κείμενα ώς οcπλοuς μάρτυρές της κ:χt μέσα έτ:ιβεβαιώσεώς τΎJς. Για τήν ομως το τ:ρόβλΎ)μ:Χ τΊjς σχέσεως
'Εκκλησία
• Ελλrινισμοu- Χριστια
νισμοu είχε τεθεϊ σε τ:ολV οιαφορεηκ+ι βάσΊJ καt λuθεϊ τελεσίδικα τον
ΙΔ
I
:χι, οπως μ:χρτuρε'L το ιιΣuνοοικον
τΊjς 'Ορθοδοξίας)): ιιΤοϊς τα 'Ελλψικα οιεξιοuσι μ:χθ~ ματ:χ,
κ:χt μ+ι
δια παίοεuσιν
μόνον
ταuτ:χ οεχομένοις,
ά.λλα κ:χt τα'Lς Οόξ:χις :χ•jτων τα'Lς ματ:χίαις έπομένοις, καt
'
'λ Ύ) θ'εσι τ:ιστευουσι, ι ' ,, ' ... ι ' β'4 και ου-:-ως :χυταις ως το ει-':χιον
ως α
έχούσαις έγκειμένως, ωστε κ:χ!. έτέροuς ποτΕ: μΕ:ν λάθpQι, ποτΕ: σε φ:χνεpως έν:Χγειν αύ-:-αϊς κ:χt οιοάσκειν ά.νενοοιά στως,
ΟCνάθεμ:χ Εσ":"ωΙΙη.
'Ο ρόλος τοu Φαλμερ:Χuεp στο σΎJμεϊο :χύτο -
(ά.λfι
θει:χ, ποια βαΟuτερΊJ σκοτ:ψόητ:χ έξuπΎ)ρε-:-οuσε;) 29 ύπΊjρξε ά.ποφασιστικός, ώς έξωτερικ+ι πρόκλrισΎJ, ποu παρέσυρε κ:χt -:-tς συντrιρΎJ-:-ικΕ:ς δυνάμεις .• Η μονομερ+ις 28. Τριώδιον rcaτaνvrcτιrcόν... , εχδ. 'Α ποστ. Διακονίας τijς 'Εχχλησί οιι; τ-ϊjς 'Ελλάδος, 'Εν ΆΟ~ναις 1960, σ. 147.
29. Βλ. Γεωργίου Βελουδij, 'Ο Jacob Phίlipp FaJJmerayer rcai ή γένεση rοιϊ Έλληνιrcοϋ ·Ιστορισμού, ΆΟ+,ν:χ 1982.
214
1\ΑΡΑΔΟ~Η
ΚΑΙ
ΑΛ.\ΟΤΡΙΩ~ΙΙ
ομως στpοφη στην κλοcσLκη έποχη έξυΠΎ)pετοuσε OCpLσ7:X
τοuς στόχους τ~ς Δύσεως ΎLOC τ~ν οcπόσποcσ'Υ) -:-Ύjς έθνLκΊjς ι ' ' ' β y \ ι~ ' \ ~ ι .... μνΎ)μΎ)ς ΟCΠΟ τ'ΥJ UL.,OCVτLV'YJ ΠΟCpΟCοΟσΎ) ΚOCL τ'Υ) ΟLΟCσΠΟCσΎ) η;ς
ΡωμΎ)οσύνΎJς, ocφou ποcpοcλλΎJλοc
ot PouμocνoL ιιμετεβλ+ι ot •Αλβοcνοt σε
θΎJσΟCν» οcύ-:-όμοcτοc σΕ: ocpχoc(ouς Δοcκες, οcpχοc(ους
, lλλupLούς,
ένω
OL
μόνοL ποu εμεLνοcν δεμένοL μΕ:
το μεσοcLωνLΚΟ ποcpελθον ~σοcν
OL
Σέpβω κoct
ot Βούλ
γοcpοL, γLoc-:-t οcύτο έξuπ'ΥJpετοuσε -:-η pωσLκη πολLηκ+ι γLi τΟι ΣτενΟι κoct τη ΜεσόγεLο .
•Η
στpοφη ομως
στην ocpχocLότψoc Ελοcβε, ένδοελ
λοcδLκοc, μοpφ+ι φοpμοcλLσηκ-1) κoct ΟCνοcχpονLστLκfι, γLocτt ό
ψευδοκλΟCσLΚLσμος τΎjς τέχνΎ)ς ~τοcν Εξω ΟCΠΟ κοcθε πpοcγ μοcηκότΎ)τΟC, ΚΟCτοcντώντοcς συχνοc οcφuσLΚΎ) ΠpογονΟΠλΎ) ξ[οc.
Ot
έπLπτώσεLς τοu ΚLν-ι]μοcτος οcύτοu θΟι φοcνοuν κ:χ
θοcpΟι στην έξοcpσγ; τοu γλωσσLκοu ζψ-ι]μοcτος κoct σ-:-ον pομοcνησμό, ι:.ις μ(οc τοcσΎ) φuγΎjς οcπο την πpοcγμοcηκό
τ'Υ)τ:Χ κoct κλε[σψο τοu ΝεοέλλΎJVΟC στον ocpχocίo κόσμο των
β Lβλ 'Lων,
' :χποτε , λ' εσμοcτοc
με
'
τΎ)ν
,
'
οcπουσLοc
~
'
οΎ)μωυpγLκο-:-r;-
τοcς κoct το σχολοcστLΚLσμο στην ΠΟCLδε[οc.
4.
Οί πρακτικες έπιπτώσεις ΜετΟι τ-1)ν tσ-:-οpLκη κoct tδεολογLκη :χύ'+ι όpLοθέ,φ·r.
μποpοuμε νΟι δοuμε δLοcγpοcμμοcηκΟι κoct '+ι σuγκεκpψέv-r. δLοcμόpφωσΎ) τοu έθνLκοu μοcς βίου στtς βοcσLκές του δt:χ
σ,οcσεLς: την πολιτικη ζωή, '+ι λαϊκη Ορησκcυτικότητα κ:χl '+ιν κοινωνικη πράξη. :χ)
ΈκφpοcστΕ:ς του πολLτLΚΟU βLou έγLνοcν τοc κόμ
μοcτ:χ, ποu λεηουpγοuν ΊJδ'ΥJ οcπο την έποcνοcσ7οcηκη τ:ε:-
11
215
~~;ΟΕΛΛΙΙΝΙΚΙΙ ΚΟI:\Ω:\ΙΑ
ρίοδο 30 • τα όνόμοcτά. τους δείχνουν όίμεσ-η συνά.φειοc προς τtς
tδεολογικοκοινωνικΕ:ς
διοcφοροποι~σεις,
λοuντοcι μέσοc στ~ Χώροc. I
κομμοcτοc
β
t:
'Υ
ποu
συντε
'Απο τ~ν ά.ρχ~ τα έλλ-ηνικ:Χ \
\
,..,
\
,~
....
οcπη-.οντοcι '"'ενικοc κοcι ποcιι.,ουν το ποcιχνιοι των
έσωτερικων ά.νηθέσεων τοu ξένου κυριά.ρχου. Γίνοντοcι
τιΧ
οργοcνοc
τ~ς
ζενικjjς
έπφροjjς ΚOCL
μετοcφορας
τοu
διεθνοuς πολιηκοϋ ά.ντοcγωνισμοu έπt έλλ-ηνικοu έδά.φους. οι στόχω των κομμάτων ώς έπl το πλείστον χοcρά.σ σοντοcι €ζω ά.πο τ~ν ιv
σχ-ημοcηι.,ει
, κοcνεις
'Ελλά.δοc, τόσο μά.λιστοc, ποu να
, τ-ην
, ι εντυπωσΎ),
,,
on
t
ω πο
λ
'
ιηκες
,,..
εc,ε-
λίξεις στ~ν 'Ελλά.όοc λοcμβά.νουν χώρ~ έρ-ι]μ-ην των 'Ελ
λ~νων. 'Η ζενικfι έπέμβοcσ-η είνοcι συχνα τόσο βοcΟια κocl προφοcν~ς, ωστε νοc λ-ησμονεί κοcνεlς τlς έσωτερικΕ:ς δυνά. μεις, ποu τ~ν προκάλεσοcν! τα κόμμοcτοc στ+ι στοχοθεσίοc τους δΕ:ν δέΟψοcν λει
τουργικοc μΕ: τ~ν έγχώριcχ ποcράδοσrι, ά.κόμrι κocl μετα τ~ν ιιέλλ-ηνικοποί-ησ~» τους
ά.τ:ο το
'Οργάνωσrι ΚOCL
1843.
tδεολογικα πρότυποc μένουν περισσότερο ζένοc ά.πο έλλ-ηΙ vιΚΟC.
ε!νοcι
τ\
Ο
I
μονο
-
' ~ β I ΟCοιοcμφισ 'Υ)τ'Υ)τΟC-
ΚΟC
ο
\ .
ocρoc
ε
λλ
\
-ηνιΚΟ
OL προσωπικΕ:ς φιλοδοξίες των ά.ρχ-ηγων, ποu δίνουν
στα κόμμοcτά τους τον γνωστο προσωπικο χοcροcκτ~ροc.
'Απο το
1875 (Χ. τρικω)π-ης, «οcρχ~ τ~ς δεδ-ηλωμέν-ης»)
θα ά.ποκτfισουν τα έλλ-ηνικα κόμμοcτοc κocl ιιά.ρχές» 31 , μΕ: πpόδ-ηλη ομως ΚOCL έδω την ποcρουσ(οc τοu ξένου στοι
χείου: ά.σησμός,
μοcρζισμος ά.ργότεροc.
'Απο πλευρας
έπιδιώζεων κινοuντοcι σΕ: ΕνΟC λοcβύρινθο tδεολογικ~ς τοcυ τολογ(οcς χωρlς οuσιοcσηκΕ:ς διοcφοροτ:οιfισεις μετοcζu τους,
30. Γιά τά προβλfιματα, ποu θίγονται έ8ω, βλ. περισσότερα στοu
Χσιρ. Κορυζij, 'Η πολrτιrcή ζωή εiς ττ)v 'Ελλάδα 1821-1910, 'Αθijναι 1974.
31. Το πρωτο κόμμα άρχων στον έλληνικο χωρο είναι το Ριζοσπα στικο κόμμα τijς • F.πταν~σου, πού ί8ρύθ1JΚΕ. στ~ν Κεφαλλ'Ι)νία το 1848.
216
llAI'A.:ω~H
ΚΛl
Α.\.\ΟΊΊ'!Ω~Η
ά.νοcφοριχΟι προς τ~ ρωμοcίιχrι π:χράοοση, χocl οτοcν οcχομ·r. τΟι οιοcμορφοuμενοc, άργότεροc, χοινωνιχΟι συστ~μοcτοc
0?.
οι:χφέρουν. 'Η στάση τους :iπένοcντι σ-:~ν ποcράοοσrι πάν τοτε περίπου Ο:Χ συμπίπ-:ει.
Βέβοcιοc, δεν ΟΟι ποcuουν -:Οι χόμμοcτοc νΟι οcντιπροσω πεuο\Jν τlς -:οπιχες χοινωνιχες δυνάμεις χoct -:Οι χοινωνιχ:Χ
στρώμοc-:οc με -:Οι συμφέρον-:ά τους. 'Αλλdι χocl οτοcν ένερ γοuν έλληνιχά, οα οι:χχρίνον-:οcι ά.πο μιΟιν «ίοιωτιχόη;τ:χη,
ά.φοu
είνοcι τΟι χλεισ-:Οι σύνολοc, στΟι όποί:χ θΟι λ:χμβά
0?.
νοντοcι οί ά.ποφ:Χσεις. χοcν ώς μ:χτοc
'Επειο~ μάλιστοc οεν σχημοc-:ίσθr;
έπισ-:έγοcσμοc ένοογενων χινrιμάτων χoct ά.ποχυ+,
έλλ ηνιχων
ώοίνων,
ά.λλ.
ώς uποσυστ~μοcτοc -:'f.ς
χυριοcρχοuσrις :iστιχijς ίοεολογίοcς, θΟι χοcθίσ-:οcντοcι φορεί:::
-:ou
πολιηχοu μετοcσχΊ)μ:χ-:ισμοu τ'Υjς χοινωνί:χς «έχ των
:Χνωη. Δεδομένου δε ο-:ι το οcρχιχο ίοεολογιχο περίβλrιμά
-:ους σχημ:χτίζετοcι €ξω :iπο τ+ιν
φώνουν -:+ιν πολι -:ιχ+ι
'Ελλάοοc, ΟΟι οι:χμορ
ζω +ι μέσ :χ σε προοιοcγεγροcμμέν:χ
σχ~μ:χτοc, ποu μετ:χφu-:εuον-::χι (:.ις «πρώτη uλt;ιι στο έσω τεριχό, οι:χμορφώνοντοcς :iνάλογ:χ -:ον νεολληνιχο πολι -:ιχο βίο, μέσοc στο εuρuτερο εuρωποc·Lχο τ:λ:χίσιο, χωρt: νΟι
λείπουν
βέβ:χιοc χ:χt
τ:Χ uπερχ:χλuτ:τόμενοc
ένοογεγ~
στοιχειοc.
ΥlεριχΟι z:χρισμ:χ-:ιχΟι πνεύμοc-:οc,
οπως
ό
Κ.
Φλ:χ
μιiτος12 ~ ό Μοcχρυγιάννrις13 , σ'Jνέλοcβοcν τον -:ρόπο λει τουργίας -:ων πολιτιχων οuνάμεων τjjς zώρ:χς uπο τ·f,•;
:η. Ηλ. Κοσμii Φλαμι:i-:-ου, 'Απαντα, ήτοι Φωνfι 'Ορθόδοξος περί τιίίι· μελλόντων, κ:αθώς κ:αi Έπιστολfι προς τούς έν τψ Άyίφ 'Όρει Πατέρα;. έ:χο. Κ. Σπανοu,
1976.
:{1. Ηλ. Στρατr,yοu Μαχpυyιά.ννΊ), 'Απομνημονεύματα ... , εχο. Μτ.ά;; ρον (χ. χρ.)· ΣτρατΊ)yοu ~αχρυyιά.ννΊ), Όράματα κ:αi θάματα, μεταγρ:χ
?-iι 'Αγγέλου Ν. Παπαχώσ-:-α, Άθ~να 198:-1. Ιlρβλ. Μοναχοϋ Θεοχί.~ του Διονυσι:iτου, ·ο στρατηγός Μακ:ρvyιάννης- Πατέρας κ:αi Διδάσκ:αλιι. τοΟ Γένους, εχο.
'Ακρίτας,
198:1.
Η
217
~ΕΟΕΛΛΙΙ~ΙΚΗ KOI~!l~IA
κοcθο~fιγΎJσrι ΚOCL έτ:οπτεί.οc των ξένων ~υν:Χμεων ΚOCL τtς
συνέπειές τrις στ+ι ~ιοcμόρφωσΎJ τ~ς έθνικ~ς πολιτικ~ς, έσωτερικ~ς ΚOCL έξωτερικfjς .• Η άνάλuσΎ), τ:οu μοcς ε~ω σοcν τ:Χ πρόσωπ:χ οcύ,ά, λόγω τοu χοcρισμοc,ικοϋ χοcροc
κτ~ροc τΎ)ς, άποκροuε,οcι σuν~θως άπο τ~ν «κοcθ:χρ+ι έτ:ι
στ~μψ>, οπως όίλλωστε
όφθοcλμοt των σοφων Φοcρι
OL
σοcί.ων ~Ε:ν μποροuσοcν νdt «'ί~οuνη τdι Oocuμoc-:-:x τοu Χρι στοu...
'Η €ρευνοc ομως των :iρχεί.ων των Εύρωποc·ίκων
κροcτων σfιμεροc ~ικοcιώνει τοuς ιιάσόψουςη, γιΟι -:-ον έπι στΎ)μονιχο κόσμο
-:-1)ς
έποχjjς, ποcροc~οσιοcκοuς
έκε ί.νοuς
&ν~ ρε ς.
Koct
οcuτ+ι ~
Μεγάλη
'Ιδέοc, το χρuσο ονεφο τ"Ιjς
έλλΎ)νικjjς ρωμοcί.ικΎ)ς ψυχjjς, έν-:-άσσετοcι μέσ:χ στο τ:λ:χί.
σιο τjjς ξενοκί.νrιτΎJς κομμ:χτικjjς λειτουργί.οcς κoct με-:-οc
βάλλετοcι ~ σΕ: ΠΎJγ+ι έθνικων σuμφορων ~ σΕ: ίσχuρό-:-οc-:-ο συντελεσ-:-+ι
άτ:οπροσοcν:χ-:-ολισμοlί,
~ιοc~ικοcσίες πολιηχjjς άνοc~ιοργάνωσΎ), ~
ποu έπιβροc~uνει
τtς
ι:.ιριμάνσεως κoct τ~ν έσωτερικ+ι
&.λλο7ε
λειτουργεί
σdιν
δικοcιολογί.:χ
των άτ:οτuχιων τΎJς 34 •• ο πολιηκος :iποτ:ροσοcν:χτολισμος
άνηστοc0μί.ζε7οc~ στ~ συνεί.~rισrι των λοc'ίκων μοc~ων μΕ: 7+ι Μεγάλ ΎJ
'Ι~έ:χ κ:χt
κάθε ψορ:Χ "ή
7οuς κροc~:χσμοuς τ:οu τ:ροκ:χλοlίσε
οcνοcρρlπισ+ι
71)ς.
,, Αλλωσ7ε
ΚOCL :χύτο
περιεχόμενό τrις συνεχως :iνοc;:ροσοcρμό~ε7:Χι.
70
'Απο ρω
μοcί.ικο μεγοcλο'ίδεοcησμο με-:-οcβάλλε7οcι ~ι:χ~οχικdι σΕ: σuν
θΎ)μοc έθνικισηκό, χωρtς νdι λείψει Κ:ΧL ~ uπoyί.oc, οη τουλάχιστον
ά;:ο
το
18Μι
( Κωλέ77ΎJς)-
συνιστο:::ίσε
ούσιοcσηκdι σχέδιο, τ:οu έξuϊ:Ύ)ρετο:::ίσε την ποc;:ικ~ τ:ρο ποcγάνδοc ('Ι. Φ~λ+ιμων). 'Έτσι
70 1851
ό Κ. Δόσιος θdι
γράψει σ7Υjν ιι 'Εφrιμερί.δοc τοu Λocoun: ιι IliXς "Ι:<:λλrιν [ ~-
34. Πρβλ. Rασίλη Ι. Φίλια, Κοινωνία κ:ai έξοvσία στήν Έλλάδα, Ι. Ή νόθα ά.στιχοποίφΊ) (1800-1864), 1974.
218
ΙΙΑI'Λ.:ωηι
ΚΑΙ
Α.\ΛΟΤΡΙω:ιι
τοcν] έροcστ~ς τoiJ Μεγοcλεtοuη. 'Αλλοc <ι-ή ΜεγοcλΎJ 'l~έoc
κοcτ~ντΎ)σε μικρά, μικροτάτΎ), ωστε σfιμεροc τΊjς Μεγοcλψ; οcuτΊjς Μιοc
Ί~έοcς
μικροτέροc ~Ε:ν {ιπάρχει στΥ;ν
νέοc άποφοcσισηκ~
άνοcρρtτ:ιση ":Ίjς
'Ελλά~οcη!
Μ.
Ίόέοcς
(}.
τελεuτοctοc;) στ~ν έποχ~ τoiJ Βενιζέλου κοc!. τών μεγοcλων όνείρων
ταφεί -κuριολεκηκοc- άπο τ!.ς Μ. Δυνάμεις
Ooc
μΕ: τ~ ΜικροcσιοcηκΥ; κοc τοcσ,ροφ~
( 1922) 35 •
Στ~ σuνοcφειοc ocuτY; πρέπει, βέβοcιοc, νοc λεχθεί οτι κάθε άρνΎ)":Lκο στοιχείο τοu νεοελλΎJνLκοu βtou, ~Ε:ν πρέ πει νοc άπο~t~ετοcι οcφελώς μόνο στ!.ς νέες σuνθΊjκες, άφο1J
κocl Υ; τοuρκικΥ; περtο~ος ε!χε ~ιοcστρεβλώσει ,α πολιτικοc
ΊJΟΎJ.
01. ξένοι ομως όλοκλΎJρώνοuν τ~ν άλλοτρtωση, uπο
~οcuλtζοντοcς τοc έΟνικά μοcς πάΟΎJ, μεγεθύνοντοcς τlς άντι-
0'εσεις
' '
'
' "
'
κοcι ενισχuοντοcς τΎ) σιχονοιοc.
πρωτόγονrι
κοινωνtοc
'Η
τ:ο λ ιτικοc ε'"'οc'λλ o~J
' '"
μοcς ~Ε:ν έπέτρεπε
'~ν έμφάνισΥi
τ:ροcγμαηκών -ήγετών, φορέων τΊjς ποcpοcΜσεως. Κι ocuτo εΙνοcι ,σ
μεγάλο παράπονο τοu
ΜοcκρuγιοcννΎJ.
ΜΕ: ,+,ν
οcπομάκρuνσΎ) τών ΚλΎ)ρικών ΟCϊ.Ο το χώρο τΊjς ΠΟλιηκΊjς. μετιΧ
,ην
έτ:οcνάστοcσΎJ
'ΕκκλΎJσtοcς και
OL
35.
Ooc
(-:-oc
Κοcτοcσ,οcηκοc
κε[μενοc
-:-~c
το όρtζοuν μΕ: μεγάλ14 έπιμέλειοc, οπωc
σχετικΕ:ς σuνο~ικΕ:ς έγκύκλιοι) 3\
όίφΎ)σε τον τ:ολι-
'Ένα γενικότερο καl εύρύτερο 1\ιά.ypαμμα τοu πpοβληματισμο·)
αύτοu βλ. στ~ν 'Ιστορία τοίi 'ΕλληvΙΙωίi Έθνους, ί:κ/1. ΈκllοτικΊjς 'ΑUτ,
νων, τόμ.
15, 1977,
σ.
455
έ.έ.
(= ιι' Η lοεολογικ~ uπο/ΙομΊ] τοu 1'\έο·,
'Ε<:λλr,νικοu Κράτους», τοu Κ. ΔΊJμαpii).
36.
Βλ. το
Νόμο ΣΑ'
(1852),
"Αρθρο
I ':
Ή
'lεριi Σύνοοο:
«φροντίζει, ίνα οί ίεpωμένοι Καt ο[ μοναχοt 1\ιατr,ρωσι τΟC Καθήκον7Χ τοu έπαyyέλματός των καl μΥ; ά.σχολωνται ... εlς πολιτικοc πpάyματχ. μήτε νιi λαμβά.νωσι τΊ]ν παpαμικpοcν μετοχΊ;ν εlς αύτά.». Θ. Στpά.yκχ.
μv. έρy., τόμ. Α', σ. 262. Πρβλ. τ-1; Συνο/Ιικ-1; 'Εγκύκλιο άp. 1799/28.9.
1854:
«α) Πiiς 'Επίσκοπος νιΧ μΊ;ν έπεμβαίνr. οϋτε εlς 1\ικαστικά., οϋ-:-<:
εlς πολιτικιΧ πρά.γματα». 'Εγκύκλιος άp. 4353/Σεπτ. 1854: «0) ;\' ά.πέχr,τε όλως άπο πολιτικων πραγμάτων» (Αύτ., σ. 282 καl 28::.).
219
Η :>ΙΕΟΕΛΛΗ[';'IΚΗ ΚΟΙ:-.:Ω~ΙΑ
'
β'
LO
τικο
'
ι
'
ι
~
Υ ι
στα χερια κατα κανονα συτικιι.,οντων πο
λ
-
ιτικων,
ποu ~ιερωταταL κανεtς ποιiiς παραΜσεως φορείς ~σαν. Πολu περισσότερο, οταν πολλοt ά.πο αuτοuς έτοιμάζον ταν στ-Υjν ά.ποστολ~ τους ά.πο ξένες ~υνάμεις, οπως εϋ στοχα παρατ~ρΎ)σε, ά.πο τοuς πρώτους, ό Φλαμιiiτος .• Η ά.περιόριστΎ)
κομμαηκ~
συναλλαγ~,
το
ρουσφέτι,
πρώτους ~ιΜξαντες τον ΚωλέττΎ) καt τοuς
μΕ:
((. ΕλλΎ)νά
δαις» του, τυφλοt φαναησμο(, φαυλότΎ)τα, έκλογικΕ:ς νο θείες,
κομματικο κράτος,
ε!ναι κατΎ)γορ(ες ποu προσ
~ιορ(ζουν το νεοελλΎ)νικο πολι τικο β(ο καt ~Ύ)μιουργοuν τ~ν ά.ρνψικ~ παρά~οσ-η για τα μεταγενέστερα κόμματα, -ή όπο(α θα ύποθάλπεται καt ά.πο τον κομματικο τύπο. Στην 'Ελλά~α παρατΎJρείται t~ια(τερα το περ(εργο, να
τεκμΎ)ριώνονται οί κομματικΕ:ς πεποιθ~σεις ά.πο τ~ν έφΎ) μερ(~α,
ποu ~ιαβάζει ό καθένας!
'Ο κομματισμος
-
καταλύτΎJς τ1jς πολι τικ1jς ζω1jς- αtχμαλωτ(ζει «πάντα νοuν» τόσο, σΕ: σΎ)μεϊ:ο ποu καt αύτΕ:ς οί θρΎ)σκευτικΕ:ς
πεποιθ~σεις τοu λαοu να περνοuν πρwτα μέσα ά.πο το φ(λτρο τ1jς κομματικ1jς τοποθετ~σεως.
β) Καt στο χwρο τ1jς λα·cκ1jς εύσέβειας παρατΎJρείται
βαθμια(α ά.πομάκρυνσΎ) ά.πο τtς παρα~οσιακΕ:ς συνιστα
μένες ποu έκφράζει ό στρατΎ)γος ΜακρυγιάννΎJς. ' Η ά.ρ χαιολατρε(α θεωρείται ά.πο μερικοuς αtτ(α για τ+ιν κατά
πτωση ~ καλύτερα νόθευσΎ) τ1jς θρΎ)σκευτικότΎ)τας ά.νά μεσα
στtς εuρύτερες
λα"CκΕ:ς
μάζες.
'0
οc~ιαφορισμός,
βέβαια, κινείται καt σΕ: ύψΎJλότερα έπ(πε~α: ε!ναι χαρα κτηριστικΕ:ς OL ~ιατάξεις περt ά.νεξιθρΎ)σκε(ας των Συνε
λεύσεων τοu "Αργους καt τ1jς • Επι~αuρου, κάτι ποu προπαγάν~ιζε καt συνιστοuσε Εντονα ό Κορα~ς. οι νέες
Περιττο να σΙJμειώσοuμε, ότι Ι>Ε:ν έννοεϊτσιι έΙ>ω ό χσιl χσινονιχα ιiποp
pιπτέος χομμσιτισμός!
220
Ι\ΑΡΑ.:ω~ΙΙ
ΚΑΙ
ΑΛ.\ΟΤΡΙΩηΙ
έπανασταc~κες ομως t~έες ~ταν φυσ~κο να κρημνίζουν -:-ιc ΟρησκευτικΕ:ς πεπο~θ~σε~ς τοu λαοu.
'Απο ":Ο
1834 παρατηρεϊτ:χ~ +ι τάσΎj γ~α Ορησκευτικ+,
ά.νάπλασΥι μΕ: ~~πλfι κατεύΟυνση: ά.πο τη μ~α βρίσκεc:χ~ Κ.
Οtκονόμος και
ό
r,
κύκλος του, ποu ά.ναρρ~πίζε~ τ+,
θρησκευηκό-:-ητα, ώς άντί~ρασΎj ομως στ~ν άντίπερα οχΟΎj, τοuς μ~σσ~οναρίους κ:χt τοuς 'ΈλλΎjνες συνεργά":ες τους,
ποu καλλ~εργοuν
":0
~υηκο εuσεβ~σμο μΕ: τ~ν άνηπ:χρα
~οσ~ακότηc:Χ του χάρη μ~ας «πεφωτισμένης Ορησκευcι κότ'Υ)"':Ος>>.
'Η Ορησκευτικ~
ιΧνωσΎj, ποu τ~ν ένίσχυε ,r)
κρά,ος, γ~α τοuς λόγους ποu παραπάνω ά.ναφέραμε, ~εν σ~μα~νε καθόλου έπιστροφ~ στις ρίζες, ά.λλιΧ προώΟησr; προς τ+ιν ά.σηκ~ Ορrισκευηκό,ητα, ποu ~~ευκόλυνε τ+,ν κρα,ικfι έπ~βολ~ μέσω και τ'f;ς θρΎjσκείας. Σ' χ<;ψο πρω,οστατοuν γ~α €να ~~άσcημ:χ
ot
αuτο το
όργανωμένεc
ΟρησκευτικΕ:ς όμά~ε::;. 'Ο ά.ντιβυζανην~σμος τ'f;ς βαυαροκρατία::; :iνακόπτε τα~ κάπως χάρ'Υ) τΊjς έθν~κΊjς ένότ'Υ)cας, ά.ν:χγκαίου παρ?.-
'
γον':':χ
'
στις
κρ~σιμες
•ι: λ'!:' ει.,ε ~ι.,ε~ς
-
':'Ύjς
,,.
-
εζω':'ερ~κrι::;
μας
πο
λ
ι-
τικΊjς. Σ' :χuτο συνέβαλαν μΕ: τ:Χ €ργα ':'ους ό Σπ. Ζαμπέ λιος (πρώη χρ~ση
€ργο του, το
cOU
ορου ιιέλληνοχριστιανισμοςη σ"":(,
1852) και ό Κ. Π:χπαρρ'Υ)γόπουλος μΕ: ";-~ν (1860-1876). Ή φαινομενικ-Υj ετσ'
ιι'Ισ-:-ορίαη
του
εξαρση
Ορησκευ-:-ικό,ητα::;,
τΊjς
γυμνωμέν'Υ)::; ομως
τ-Υjν παρα~οσιακότ'Υ)τα, (το t~αν~κο
':'OU . Αγίου,
άπC,
το όποίr;
Οα περ~ορ~σΟεϊ ,ώρα στtς μονέ::;), έξυπηρετεϊ πρώησ-:-:χ κο~νων~κοuς στόχου::;: τη ~ημ~ουργία χρΎjστων καl εuπε~
Οων πολ~ των ( αuτο ζ Ύjτεϊτα~ και ά.πο τtς έκκλ ησ~:χστικΕ:=
έγκυκλ ίου ς) 37 ,
:37.
καλων
uπηκόων
Η λ π.χ. τ+ι Συvο8ικ~ 'Εyκ\Jκλιο ά.ρ.
κα., όπ. π., σ.
(Su ι>jcct : φεου~αρχ~κ+,
81 β/11. 7.185:ι
(Θ. Στράγ
273): « ... 'Οφείλετε λοιπόν[== οί Μ1Jτpοπολίτες] νά. 8ιόά
σΚ1)Τε συνεχwς εlς πάντα.ς, τ~ν είς Θεον κα.l τ~ν εlς τον πλ7Jσlον ά.yά-
221
Η :'-ΙΕΟΕΛΛΗ:\'ΙΚΗ ΚΟΙ:'-/Ω~ΙΑ
νοοτροπία.), ~θικων προσωπαοτ~των
μΕ: ά.ν-ηκειμενικο
χοινωνικο ά.ντίκρισμοc. 'Η θρ'Υ)σκευτικ~ έξάλλου πα.ιόε ίοc,
ιiποκομμέν'Υ) ά.πο τ+ι λειτουργα~ κocl. έκκλ'Υ)σιοcσηκ~ ζω~, μετοcόίόει μιοcν tόεολογαοπω'Υ)μέν'Υ) θρ'Υ)σκευτα~ γνώσr;, «σχολοcσηκοc σκοcριφ~μοcτοc νεκρων
έννοιων
ά.πωθΊJηκοc
rijς πίστεως» (Χρ. Γιοcννοcροcς). Αύτο ποu έπιόιώκετοcι
xocl. μΕ: τ~ θρΊ)σκευτικ~ ποcιόείοc όΕ:ν ε!νοcι ~ όρθ~ έντοcξΊJ στο Σωμοc του Χριστου, ά.λλοc στο κροcηκο-κωνωνικο σωμοc, κοcτοc τl.ς έπιόιώξεις τΊjς Πολιτείοcς. Κύριο γνώρισμοc τΊjς λοc'LκΊjς εύσέβειοcς ά.πο τον ΙΘ ι ! oc~.
.,.
'
'
θ' ι 'β οcινει ι α. εινοcι σιωπ'Υ)ρος εχπροτεστοcνησμος τΊJς, που
ποcριΧ.λλr;λοc μΕ:
τ~ν
ά.σταοποL'Υ)σΊJ, τ~ν
ά.τομοκεντρα~
θpΊ)σκευταότΊJτΟC ΚOCL προcκτικΎ) ~θLΚολογ(οc, τον κοινω νικό ά.κηβισμό, τΎ) νο'Υ)σιοcρχικΎ) ά.πολογΊ)τtΚ~, τ~ν τυπο πο(ΊJσΊJ
τΊjς
λειτουργαΊjς ζωΊjς,
ά.ποκομμένΊJς
ά.πο
το
μονοcστ~ρι κocl. τοc ποcροcόοσιοcκοc σχ~μοcτοc. Βέβοcιοc, ολ'
οcύτοc όΕ:ν ε!νοcι ά.ποκλειστικοc κοcρπος κoct ποcρά.γωγο τΊjς χρα.τικΊjς θεσμοποι~σεως τΊjς
στροcτεύσεώς
χοcθεστωτος.
τ'Υ)ς
γιοc
τ~ν
'ΕκκλΊJσίοcς κocl. τΊjς έπι
ύποστύλωσ'Υ)
τοu
ά.στικου
'Εκε'Lνο ποu προέχει έόω, ε!νοcι ό έθισμος
τοϊi λοcου μΕ: πολλοuς τρόπους κoct μέσοc, μΕ: πρωτο τΎ)ν
Ποcιόε(οc, νοc βλέπει τ+ιν έκκλΊJσιοcστικ~ του ϋποcρξ'Υ) νΟC
έξοcντλε'Lτοcι στοc ((θρ'Υ)σκευηκοc κοcθ~κοντα.», ποu τοπο
θετοuντοcι ποcροcλλΊJλΟC μΕ: τοc οcλλοc ιιχρέψ> σ'
οcλλους
τομε'Lς του κοινωνικου βίου (έκκοσμίκευσΊJ) κoct όχι ώς
<Χ.ρχ~ κoct τέλος τΊjς ζωΊjς του.
'Αλλοc τουτο συνιστοc
Πpα.κτικΎj οcρν'Υ)σ'Υ) τoiJ λειτουργαοiJ ΟCLτ~μοcτος:
(( ... έοcυ-
ΠΊ)ν, τ~v είς τοuς vόμοuς uπαχο~v, χαi τ~v είς Τοuς Βασιλείς χαi τιΧς
ι., τ(/) Βασιλε(ιμ' Αpχιiς, uποτατfJvΙΙ. Βέβαια ~ 8ιαψων(α ~γχειται στb δτι ~ σύστασ"f) θεμελιώνεται στb Ρωμ. 13, 1 έ.έ., έvω άγνοεϊται τελεί ως τb Πραξ. 5, 291
222
Ι\ΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛ.\ΟΤΡΙΩΣΗ
τοuς κocl ά.λλ~λους κocl πάσαν τfιν ζωfιν ήμών Χριστιf)
'ifi
Θε<}> ποcροcθώμεθοc>Ι.
Δέν πρέπει ομως νοc ά.γνο~σουμε κocl τ~ν ποcροcλληλι; ποcρουσιοc κocl ΚLνΎ)σΎ) του ά.πωθΎ)μένου ά.πο το πνεuμοc ,ων
κοcφων κολυβοcόικοu- ~συχοcσηκοu ρεύμοcτος, στο περιθώ ρLΟ βέβοcιοc τjjς έθνικjjς ζωΊjς, ά.λλοc ά.πο χοcρισμοcτLΚοuς ά.νθρώπους, ποu έ:μεινοcν ώς το «λΊjμμοc>Ι τjjς ποcροcόόσεως κocl ~ συνέχειοc τΎ)ς, τ+ιν όπο(οc -μέσω οcύτων των προ
σώπων- ά.νοcκοcλύπτουμε κocl ποcλι στlς ~μέρες μοcς. Το γεγονος ομως, οη ό σΎ)μερινος ά.γώνοcς γιοc τ~ν έποcνοc σύνόεσ~
μοcς
μέ
,ις
ρ(ζες
μοcς
βρ(σκει
ικοcνοποιψικf;
ά.π~χΎ)σΎ) στο λοcό, πρέπει νοc ά.ποόοθε'L στ~ όιοcσωσΎ) μέσα. στ~ λοc·cκ~ συνε(όΎ)σΎ) κocl μν~μΎ) των ζωπύρων τjjς ρω μοcίtκΎ)ς ποcροcόόσεως, ~ όπο(οc σέ κρίσιμες σηγμές έκ φροcζετοcι ώς ρωμαίικο φιλότιμο.
γ) ·Ο κοLνωνLΚος β(ος, τέλος, όιοcμορφώνετοcL κυρ(ως μέσοc στοc σχολε'Lοc μέ το πρόγροcμμοc τjjς ΠΟCLόε(οcς. Το
πρόβλΎ)μΟC όίλλωστε τΊjς κοινωνLΟCζ ε!νΟCL σέ κοcθε έποχ~ πρωτοcρχLκοc πρόβλΎ)μΟC ΠΟCLόε(οcς .• Η έποcφ~ μέ το όυηκο
τρόπο ζωΊjς ΠΟCLρνεL τεροcσηες όLοcστοcσεLς ΚΟCτΟC τ~ν πρώ τΎ) είκοσοcετ(οc τοu έλεύθερου β(ου μοcς μέσοc στοc σχολε'Lα.
των Προτεστοcντων μLσσLΟνοcρ(ων, ά.πο τοc όπο'Lοc κυρίως έ:βγοcLνοcν
OL
~γέτες τΊjς έλλΎ)νικjjς κοινων(οcς τον Ι Θ, οcί.
"ΑνθρωποL όυηκοσπουόοcσμένοL κocl ούσLοcσηκοc ξένοL μέ σοc στ~ν 'ίόLοc τους τ~ Χώροc θοc ά.νοcλοcμβοcνουν τ~ν τύχι; τjjς
• Ελλοcόοcς γLoc τ~ όLοcμόρφωσΎ) τjjς κωνων(οcς τΎ)ς. Kocl
τΟU70 όέν θοc περLΟρLσθε'L φυσLΚΟC στον ΙΘ, οcί., γιοcτl ~όΊ) κοcτοc τ~ Βοcυοcροκροcτιοc θοc ά.ρχ(σει ~ κοcτοcρησΎ) κocl προ ε,ωμοcσιοc των ~γε,ων τjjς χώροcς στοc έκποcLόευηκοc Lόρύ μοcτοc τοu έξωτερLκοu 38 ,
38. Βλ.
r. Δ.
ΜετοιλλΥ)VΟG, ιιΉ κοιτιΧ τ~v Άvοιτολ~v ΔtίσLζΙΙ, δπ. π.
223
Η /ΙόΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙ/ΙόΗ:\'ΙΑ
'Η
Ρωμ'Υ)οσύνΊJ-' Ελλ'Υ)νισμος σώθψε στ~ν Τουρκο
χριχτίοc χά.ρΎ) στ~ν κοινότ'Υ)τΟC κoct τ~ν
'Εκκλ'Υ)σίοc.
'Η
χοινοτικ+ι ζωΎ) στ~ν κλειστ~ ά.γροτικ~ κοινωνίοc εσωσε τ-ήν ένότΎ)τΟC θεσμων, έθίμων, ποcιδείοcς κoct κοινωναjjς ζωijς.
'Ο ά.σηκος μετοcσχ'Υ)μοcησμος μΕ: τ~ν έξέλιξ~ του
τον Ι Θ' οcι διοcλύει τ~ν κοινότΎ)τΟC, σπά.ζοντοcς τ~ ν ένό τ'Υ)τά. τΎ)ς. 'Η συνύποcρξ'Υ) κoct συνοcνά.πτυξ'Υ) στο χωρο τjjς χοινότΎ)τοcς προcγμοcτοποιότοcν, προσωπικοc κoct οcύθόρμΎ) τιχ, έ:ξω ά.πο συμβοcταΕ:ς ~θαολογίες κocl ώφελιμιστικΕ:ς ' ~ ' t: επωιωι..,εις.
' Η
'
κοινοτΎ)τΟC,
"λλ ωστε, ιχ
.,. '
τοcυηι,οτοcν
'
με
'
τΎ)ν
ΈκκλΎJσlοc- 'Eνoploc, στοuς κόλπους τΊjς όποίοcς διοcρθpω νότιχv
κoct
ά.νοcπτυσσότοcν
σύνολος
ό
βίος.
'Η
ά.στικ~
μετοcμόρφωσΎ) κοcθιστii τΎ)ν κοινότ'Υ)τοc ιiποεκκλΎ)σLΟΠΟLΎ) μένο οcύθύποcρκτο μέγεθος, οcύτόνομΎ) συσσωμά.τωσΎ), στΎ)ν όποίοc
1)
κοινωνικ~ ϋποcρξ'Υ) δΕ:ν ε!νοcι πιοc κοινωνικο έπ[
τευγμοc, ά.λλοc πρόγροcμμοc πολιτικό, έπιβοcλλόμενο ιiπο τ-ήν i.δεολογίοc τjjς κροcταΊjς έξουσίοcς κocl φυσαοc έ:ξω ά.πο τΎ)ν ύποcρκτα1)
ά.λ~θειοc τijς
'Ορθοδόξου ποcροcόόσεως.
Έδω τοcιριά.ζει ά.πόλυτοc ~ εϋστοχΎJ ποcροcτ~ρ'ΥJσ'ΥJ τοu ΜιχνουΎ)λ Γεδεών: «έλεύθεροι των ά.πο τjjς θρΎJσκείοcς δεσμων, φυσικ~ν ζωΎ)ν ζωντες, φυσικον νόμον ά.κούοντες ~ μΎ) ά.κούοντες ούδένΟC>>, ΠΟU ά.νοcφέpετοcL στο νέο πνεuμοc τοu ΙΘ'
.ο των
oci.. 39 •
φιλελευθεpισμος τοu διοcφωησμοu, μΕ: τΎ)ν έ:ξοcρσΎ)
ά.τομικων
δικοcιωμά.των,
ένίσχυσε
ΚOCL
οcύτος
τ~ν
ιiπίσχνοcνσ'Υ) του κοινοηκοu πνεύμοcτος, το όπο'Lο, οτοcν θοc
έπιχνέλθει, δΕ:ν θοc συνιστii ποcροc ιiντίδροcσ'Υ), ποcροcφθοροc κιχt έπείσοcκτο στοιχε'Lο (μοcρξισμός). Βέβοcιοc, ~ ιiστικΎ)
ιiνιχμόρφωσΎ) στΎ) χώροc μοcς, ποu όριοθετε'Lτοcι χροναοc μετιχξu
1821 κocl 1910, εγινε χωρlς όξε'Lες συγκρούσεις,
39. Μ. Γε8εώv, μv. έργ., σ. 93.
224
IIAI'AΔO~II
ΚΑΙ ΑΛ.\ΟΤΡΙ!!ΗΙ
ά.φοϋ όίλλωστε +ι όρθόόοξΊJ 'Ανα.τολfι όΕ:ν γνώρ~σε τ:οcΕ: όυτικ~ φεουόα.ρχία., πρl.ν κα.Ι. μετοc τ~ν
'Επα.νά.σcα.σ·rι.
οϋτε κα.Ι. ά.ρ~στοκρα.τία. εύρωπα.Ί:κοiJ η)που.
'Η ά.σc~κ+.
τοcξΊ] συγκροτ~θψε μΕ: όΊJμογρα.φ~κ~ κυρίως έ:ννο~α., μΕ: --:+; συρροfι οcγρο-ηκων μα.ζων στl.ς πόλε~ς (ά.στυφ~λία.). Στ+ιν ά.ποόυνοcμωσ'Υ) ·6)ς πα.ρα.όοσ~α.κΥjς
1)
εστω συντΊ)ρΊ)-ηκΊjc:
uπα.ίθρου σuν7ελε'L κα.Ι. ~ μετα.νοcστεuσ'Υ) (κυρίως ~ έξω τερ~κΎJ) ΠΟU θοc εΙνα.ι ά.πο τοc τέλ'Υ) τοϋ ΙΘ' α.ί. μόνψτ, α.ίμορρα.γία. τοϋ έθνικοϋ σώμα.τος, πα.ροc τοc uπερτονιζό
μενα. μΊJόα.μινοc uλικοc ώφέλΊ]. Το πρόβλΊJμα. τοϋ 'Ελλτ, νισμοu 71)ς όια.σποροcς, ώς πρώτου όέκτΊJ κα.~νων τρόπων ζω1jς, θοc συνεχίζεται μΕ: ολες τlς συνέπειές του. 'Αλλοc κα.l οί έργα.ηκοl. άγωνες στ~ν
• Ελλοcόα.
όΕ:ν
έ:λα.βα.ν γενικοc τl.ς όια.στοcσε~ς κο~νωνικων συγκρούσεων. ΠερωρίστΊJΚΟCν
στο
α.'Lτ'Υ)μα. βελτιώσεως των συνθΊ)Κb)ν
έργα.σία.ς κα.l τοu έπ~πέόου ζω-Υjς, ά.πουσιοcζε~ ομως στΎ;ν
κοινωνία. μα.ς ~ πολu,α.ξ~κfι όομfι τ1jς Δύσεως. Σ' α.ύ-:6 όφείλετα.~ fι μεγοcλΊ] ένό7ΊJτα. τΊjς έλλΊJν~κΥjς κοινωνίας. ποu κορυφώνεται στl.ς κρίσιμες στιγμΕ:ς έθνικοu κινόύνο~J.
Οί κομμα.τικΕ:ς συγκρούσε~ς, μολονότι ένίο'ε ά.γγίζουν τi όρ~α.κά. τους σ'Υ)με'Lα. (ό~χα.σμος
1916,
έμφύλιος
1944
κέ.).
όΕ:ν €χουν τα.ξικο χα.ρα.κτ~ρα. όυ,ικοϋ τύπου, ά.λλοc κομ-
,
μα.ηκο
'
φα.να.7ισμο,
'
υπο
θ
α.
λ
I
πομενο
\
κα.~
f
\
α.πο
\
7Ον
ξ'
ενο
πα.-
ροcγοντα., ΠΟU γνωρίζει νοc έκμετα.λλεύετα.ι εϋσcοχα. ":"Lζ έθνικές μα.ς ά.όυνα.μίες. ΕΙνα.ι γεγονος ομως, οη -η ά.στικfι τοcξΊJ συντΊJρε'L cΥ;ν έξά.ρτΊ)σΊ]
ά.πο
τ!.ς ξένες όυνά.μεις κα.l καλλιεργεΊ: c+;ν
σύγκρουσΊj των νέων έπ~λυόων σ'ο~χείων μΕ: τfιν έθνικ+, πα.ρά.όοσΊJ. 'Η πορεία. τ-Υjς κοινων~κΥjς μα.ς ζω-ϊjς θοc συνε-
,.,.
χιι.,ετα.ι
•
ως
"'
'
σια. λ εκηκΊJ
•
'θ εσΎ) α.ν7~πα.ρα.
-
των
ξ' ενων
κοινω-
νικων συστΊ)μοcτων μΕ: τοc πα.ρα.όοσ~α.κοc πρότυπα., ποu ολο κα.Ι. τ:εριορ(ζονcα.ι. r~α.τl. +ι ά.λλοτρ(ωσΊJ στοc πλα.(σια. το::! κοινωνικοί) μα.ς βίου φα.(νετα.ι σχεόΟν όρ~σηκ~. Σ' α.ύ7(J
225
Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
σuμβοcλλεL φυσαοc κoct +ι προ·ιούσοc έξοcσθένΊJσ"Υ) -:-ων κρL τηρίων.
Ot
ΡωμΊJοt τ-ϊjς Τουρκοκροcτίοcς μποροϋσοcν νοc
3ιοcκρίνουν σοcφως μετοcξύ Ρωμ-ηοσύνΊJς- τ ουρκLiiς- Φροcγ χι&ς.
'Απο το
1821
μοcθοc(νεL το 'Έθνος νοc βλέπεL τ~ν
τιχunσΊJ μΕ: τ~ ΦροcγκLοc ώς έκπολLησμο κoct σωτ-ηρίοc. ΔιΜσκε-:-οcL νοc Οεωρε"L το πέροcσμοc ά.πο τΎ) λα"ίκ~ χεφο τεχν(οc στοc βLΟμΊ)χΟCνΟΠΟLΊ)μένοc προ"ίόντοc, ΟCΠΟ τοc ά.ρL στουργ~μοcτοc τ-ϊjς λοcί:κ-ϊjς ά.ρχLτεκτονLΚ~ζ στοc τεροcτουρ
~μιχτοc τjjς σύγχρονΊJς πολεοόομίοcς κoct ά.πο τ~ βυζοcν ην~
ε(κόνοc στ~ν
ά.νοcγεννΊ)σLΟCΚ~
οc(σθοcντLκότΊ]τΟC,
σοcν
ά.πόόεLξ"Υ) ΠΟλLτLσηκjjς προόόου, ύποημώντοcς ομως τ~ν πιχροcόοσ~ του, ~ όπο(οc, ΚOCL οτοcν έξυμνε"LτοcL, ά.νημετω π(ζετοcL ώς φολκλορLΚΟ εϊόος ΚOCL οχL ι~ς έκφροcσΊJ ένος τρόπου ζωjjς, πού όLοcσώζεL τ~ν οcύθενηκότΊJτΟC τοtί ά.ν
θρώπLνου προσώπου. 'Ο νεώτερος 'ΕλλΊ]νLσμος όLοcμορ φώθ-ηκε ΚΟCτΟC τέτΟLΟ τρόπο, ΠΟU νοc συνθέτεL μLοcν ά.πρό σωΠ"Υ) ΚΟCτοcνοcλωηκ+ι ΚΟLνων(οc, ά.νοcλογοc μΕ: το ΚΟLνωνLΚΟ
ε'Lόωλο, το όπο"Lο -νομLκοc κοcτοχυρωμένο- πpοσφέρε τιχL στο λοcο μΕ: τ~ν ΠΟCLόείοc ΚOCL τοc όLοcφοροc μέσοc ένΊ]
μερώσεως, οπως ά.κόμΊ] ΚOCL μΕ: τ~ν πολύμορφ-η έποcφ+ι μΕ: τον ύπόλοLΠΟ κόσμο. Το τελευτοc"Lο ένLσχύε-:-οcL ά.πο τ~ν πολLτLκΎ) έξουσία μΕ: τtς ά.όLοcκοπες ά.νοcπροσοcρμογΕ:ς τΊjς
νομοθεσ(οcς κοcτοc τοc εύρωποc"ίκ!Χ ~ ά.μεpLΚOCVLΚOC πρό-:-υποc.
** * 'ΕπLχεφήσοcμε μLοcν ά.πλ 1) όLοcγροcμμοcηκfι ποcρουσίοc σ-η τjjς πορείοcς τοu 'Έθνους μοcς στοc τελευτοc"Lοc όLοcκόσLΟC ι Δ'εν οcπεοε ' '1- ιLχθ Ί] -:-Lπο-:-ε ι χρ OνLoc.
'1'' ν Ί]τοcν .,. ' ' - oc"λλ ω σ τε σε οcυτος ό σκοπός μοcς. • Απλως περLγροcyαμε τ~ν πορείοc μοcς, θεωρ-ημένΊJ μέσοc ά.πο το πρ(σμοc 70U όLΚΟU μοcς λεLτουρ
ΥLΚοi) χώρου, -:-jjς θεολογ(οcς.
ΓL'
οcύτο
~
γεναότερΊJ
προβολ+ι -:-ων ποcροcποcνω σκέψεων κLνόuνεύεL ά.πο τ~ μορ-
226
ΠΑΡΑΔΟ};Ι! ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
φ~ τjjς σχετικότψοcς .... Αν ποcροcμερLσθεί το κρLτ~ρLο μέτρο τjjς 'Ελληνορθόδοξης- Ρωμοc(αης ποcροcοόσεως, ή κρ(ση γLoc τlς ποcροcηρούμενες έξελ(ξεLς κocl οcλλοLώσεLς
μετοcβοcλλετοcL οcύτόμοcτοc σε θετα~.
Kocl οcύτο συμβοcίνεL
μΕ: ολους έκείνους, ΠΟU ένοχλοuντοcL ΟCΠΟ τ+ιν οcνοcκοcμψτ, τοu ιιβυζοcντLνLσμοu», οπως λέγουν, στον τόπο μοcς.
•Η
ΟLΚ~ μοcς οcποcντηση στ~ν «οcνησυχ(οc>> οcύτ~, οσων έ:μοcθαv ' τοcυτι~ουν ιv ' τη ' νοc με
οcρνηθοuμε,
Δ' υση
'
'
'
~ την επL β'Lωση μοcς, εLνocL:
Δ'εν Ο'α.
on πολλοc έχουν βελτιωθε~ σε όργοcνωση στ~ν
περίοδο τοu έλεύθερου βίου μοcς, κocl LΟLΟC~τερα στοc τε λευτοc~οc χρόνLΟC. ΔΕ:ν συνLστii ομως όπωσο~ποτε ~ όποLα ο+ιποτε ΚΟLνωνLΚ~ ((πρόοδος» νίκη τjjς Ρωμηοσύνης .• Η έλληνορθόοοξη
Ρωμηοσύνη
μέσοc στ+ιν έπίγεLοc πορεία
της ΟΕν χοcνεL τ~ν octώνLOC προοΠτLΚ~ της, ~ όΠΟLΟC ομως χοcνετοcL οcνεποcνόρθωτοc στοc πλοc(σLΟC τοi:ί
ΝεοελληνLΚΟ'J
κροcτους σχεοον ποcντοu, οcκόμη κocl σ. οcύτο το χω ρο της
θρησκευηκότητοcς, ΠΟU
οχL σποcνLΟC θεωρείτοcL προϋπό
Οεσt] οίκονομLκjjς εύρωστίοcς κocl κοLνωνLκjjς έπLτυχ(ας. Κοcθε οΕ: ουνοcτόη;τοc έποcνοcσυνοέσεως μΕ: τlς ρίζες μοcς θi
έξοcκολουθεί νΟC χά.νετοcL οcνεπLστρεπτί, οcν ΟΕν οοuμε τfιν
• Ελλοcοοc
ώς τρόπο ζω-ϊjς κocl οχL άπλως ώς ενοc γεωγρα
ψLΚΟ χωρο τοu πλοcν~τη μοcς .• Η
. Ελλά.οοc
των
• Αγίων
μοcς εrναL πρώηστοc τρόπος uποcρξεως, πού ΟLοcσώζεL κα.~
\
'/ο λ'Υ σLασφα L'-,εL τrιν
ρ ία. ς ο
'
'
-
'I Ι β οcμεση προσ οcση στο γεγονος τΊ]ς σωτr,-
8. ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑίΤΟΚΕΦΑΛΟ ΠΡΟ·Ί'·ΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΊ'ΚΕΙΙΕΙΕΣ
Έκοcτον πεν~ντοc χρόνιοc συμπληρώθ'Υ)κοcν τ~ν
«οcύτογνώμονοc»
ΈκκλΊJσ[οcς τjjς
1833),
ά.νοcκ~ρυξΊJ
ΈλλΟCόος
(23
τοu
( 1983) ά.πο
οcύτοκεφοcλου τjjς
Ίουλ[ου I
Ε:ργο τjjς «όμοψύχου ξυνωρ[όος»
4 Αύγούστου Maurer- Φοcρμοc
χ(όΊJ. Το γεγονος οcύτό, το όπο'Lο χοcροcχτ'Υ)pLσθΊJΧε ά.πο τον t8ιο τον
Maurer
'Ελλοcόος»,
μ.ετέπειτοc (Ματθ.
εχει
«σπουόοc'Lον όιοcβ'Υ)μοc όιοc το μέλλον τjjς ά.ποτψΊJθε'L
έξελ[ξεις,
ώς
τελεσ[όιχοc,
προcγμοcηχ~
ώό[νων»
xoct
σύνολο
( 1833-
1850),
Έκκλ'Υ)σLοc
βοcσΊJ τlς
το Έλλ'Υ)νικο 'Έθνος. Γιοcτt τοc όεκοcεπτοc χρόνιοc
24,8)
γιοc τ~ν Έλλοcόιχ~
μΕ:
<<ά.ρχ~
κοcτοc τοc όπο'Lοc ~ 'Εκκλ'Υ)σLοc τjjς 'Ελλοcόος βρέ
θΊJκε ά.όόχ'Υ)τΟC στ~ν χοcτοcστΟCσΊJ τoiJ σχ[σμοcτος, Εγινοcν +ι μ~τpοc, μέσοc στ~ν όπΟLΟC ΧUΟψοp~θ'Υ)ΧΟCν ολες ο[ χοcτοπινΕ:ς
περιπέτειές τΊJς, των όποιων ό ά.πόΊJχος όΕ:ν €χει σβ~σει
ά.χόμΊJ. Μιοc συνοπηχ+ι ποcρουσLΟCσΊJ των προϋποθέσεων
xoct
των σuνεπειων τοu Αύτοχεφοcλου τjjς
'Ελλοcόιχjjς
ΈκχλΊJσLοcς έπιχεφε'Lτοcι στ~ συνέχειοc.
1.
ΜΕ: τ-1)ν ΕΧpΊJξ'Υ) τjjς 'Ελλ'Υ)νιχjjς Έποcνοcστοcσεως
έτέθ'Υ) στ~ν προcξ'Υ) το ζ~ημοc τjjς περοcιτέρω σχέσεως τjjς
«έν 'Ελλοcόι» 'ΕκκλΊJσ[οcς μΕ: το Οίκουμενικο Ποcτριοcρ χε'Lο', ΠΟU βρισκό-:-οcν μέσοc σ-:-~ν έπικροcτειοc τοu Σουλ-
1. Βλ. Xp. Α. Ποιπιχδοποιίλο·J, 'Ιστορία τijς 'Εκκλησίας τijς Έλλάδος, ;· Α', 'Ev Άθ~vοιις 1920, σ. 21 έ.έ., Έμμιχvου~λ I. Κωvστοιvτιvίδου, Η έv ·Ελλάδι 'Εκκλησία κατά τήv έπαvαστατικήv καί τήv μέχρι τijς άφί ξεως τοϋ Όθωνος μεταβατικήv έποχήv (1821 - 1833), 'Ev 'Αθ~vοιις 1970,
228
IIΛP.\jO:lll ΚΛΙ Λ.\.\ΟΤΡΙΩΗ!
τοcνου, ένα.ντίον -:οϋ όποίου εrχε έπα.να.σ-:α.τ~σει ό 'Ελλr; νικος Λα.ός. 'Ιόια.(τερα. ό κύκλος των Δια.φωτιστων, πε
ρισσότερο εύα.(σθΊJτων στ+ιν ίόέα. τΊjς έλευΟερία.ς, ποτι σμένος ΟCΠΟ το όυτιΚΟ πνεuμα. θόόοξΊ)ς
ά:ντtποόα. τ~ ς έλλΊJνΟρ
πα.ρα.όόσεως- κα.Ι. φα.να.τικοc προσκολλΊJμένος
στ~ν ά:ρχ+ι των έθνοτ~των -προϊον τΊjς όυτικ~ς πολt τα~ς νοοτροπ(α.ς
- , προ ποcντων ομως έγκλωβισμένο:::
στl.ς όυτικογενείς προκα.τα.λ~ψεις γιοc το Βυζοcντιο καl
φυσαοc κα.l τΥ; ΡωμΊJοσύνΊJ 2 , €γιν ε ό προπα.γα.νόιστ~ς τΊjς ά.νεξα.ρτΊ)τοποι~σεως
(α.ύτοκεφα.λ(α.ς)
τ~ς
'Ελλα.όικΥ)ς
'ΕκκλΊJσία.ς ά:πο τ+ι όαα.ιοόοσία. τοu Οίκουμενικοϋ Πα
τριαρχείου, ποu fιτα.ν ύπόόουλο, οπως συν~θιζα.ν νοc λέ γουν,
στον
Σουλτοcνο.
-κα.Ι. στο σΊJμείο
αύτο-
ύπΊjρξε
Κορα.~ς
(1748-1833), ιιφωηστ+ιςη μΕ:ν τοv 'Έθνους μα.ς,
ότ:ου κocl
1j
ό
Πρωτοπόρος
έκ των Δια.φωτιστων
σχετικf. βιβλιογροcφίοc (σ.
'Αόα.μά.νcιος
133-1:39). Πρβλ Άρχιμ. Στεφά.
νου Δ. Σοcχπελίδου, Το Αύτοιcέφαλον τijς Έιcιcλησίας τijς 'Ελλάδος ιcαi δ Κωνσταντίνος Οίιcονόμος
μiiς))), Θεσσοcλονίκr,
(= ά.νοcτ. ά.πο το Περιοδ. «Γpτ.γόριος ό Ποcλοc
1972, σ. 17 έ.έ. (ΜΥ)τροπολίτου Κίτρους) Βοcρνά
βοc Δ. Τζωρτζά.-:-ου, Οί βασιιcοi θεσμοί Διοιιcήσεως τijς 'Ορθοδόξου Έ:Ίc ιcλησίας τijς 'Ελλάδος - μετιi ίστοριιcijς ιiνασιcοπήσεως, 'F:ν 'Αθ~νοιι( 1977, σ. 18 έ.έ. (με βιβλιογροιφίοc). 2. Γενικοc γι:Χ -:-r.ν κίνr,σΎJ τοϋ ΝεοελλΥ)νικοϋ Διοcφωτισμοϋ βλ Κ. Θ. ΔΥ)μοιροc, Νεοελληνιιcός Διαφωτισμός, 'Αθ~νοι 1977. 'Ιστορία τοϋ •Ελλη νιιcοϋ Έθνους (Έκδοτικrjς ΆθΥ)νων), τ. ΙΑ', σ. 306-359. Σχετικά με τlς τ:pοεκ-:-άσεις - κοιl διοισ-:-άσεις - -:-οϋ (όuτικοϋ κocl νεοελλΥ)νικοiJ)
Διοιφωησμοϋ σ-:-6 χωρο -:-'fiς έκκλΊJσιοισ-:-ικrjς μοις ζω'fiς τον ΙΗ' -ΙΘ' οcί. βλ. διεζοδικ-f; ά.νά.λuσr, σ-:-οϋ
:'\. l'p.
Ζοιχοcpοποιίλοu, Γρηγόριος Ε'.
Σαφής έιcφρασις τijς έιcιcλησιαστιιcijς πολιτιιcijς έπi Τουριcοιcρατίας, Θεσ
σοcλονίκΥ) σιίνΥ)
-
1974,
σ.
50
έ.έ.,
66
έ.έ. Ι<:ύρ•.J-:-εροc γιοc -:-ο πpόβλr,μοc Ρωμr,ο
Διίσr, βλ π. 'Ιωάννου Σ. Ρωμοινίδου, Ρωμηοσύνη- Ρωμανία- Ροι;
μελη, Θεσσοcλονίκr, 1981. Άπο τοc τέλΊJ τοϋ ΙΗ' οcί. 1j tδέοι το.:ϊ Γέ 2
νους ύποχωpεί ενοcντι έκείνΊJς τοG 'Έθνους, τοcυτίζετοιι όΥJλ. μέ
«φpοcγκικο))
-:-r,
Nation. Βλ Κ. Θ. Δr,μocpoc, Ίστορία τijς Νεοελληνιιcijς Λογο τεχνίας, νlκοιpος 5 1984, σ. 161.
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑΤΤΟΚΕΦΑΛΟ
ά.λλοc κocl.
initiator
229
ά.λλοιωηκων τjjς ούσιοcς μοcς κοcινο
τομιων στον έκκλησιοcσηκο χώρο κocl. τΎ)ν πνευμοcτικΎ)
ποcρά.όοσ~ μοcς 3 • 3. 'Αρκεί ν.Χ διαβάσει κοινείς τ.Χ ιιΠρολεγόμενοιιι τοϋ έργου του: Συ νtκ:δημος Ίερατιιcός, περιέχων τdς δύο πρός Τιμόθεον ιcαί τι]ν πρός τίτον Έπιστολdς τοϊi 'Α ποστ. Παύλου, μέ δύο ιcοινdς μεταφράσεις ιcαί έξηγήσεις
διεξοδιιcάς, Έν Ποιρισίοις 1831. Είνοιι γνωστό, ιΧλλωστε, ότι δύο ψο ρές, το 1820, μετ.Χ τ~ν κυκλοψοp(οι τοϋ έργου του: ιιΣυμβουλ~ τριών 'Επισκόπων, έπιστοιλείσοι κοιτ.Χ το έτος 1553 προς τον Πάποιν Ίούλι ον τον Γ' , μετοιψροισθείσοt έκ τ'ίjς Λοιτινικ'ίjς ΚotL πλουτισθείσοt δι.Χ μοι χρων προλεγομένων ΚotL σ"Ι)μειώσεωνιι, όπως ΚotL το 1831, μετ.Χ τ~ν lχδοσ"Ι) τοϋ ιιΣυνεκδ~μουιι, ή ά.ντίδροtσ"Ι) τών έκκλ"Ι)σιοιστικών κύκλων
τοϋ Οίκουμενικοϋ Ποιτριοιρχείου έψθοισε μέχρι τ~ν ά.πόψοtσ"Ι) ά.ψορισμοϋ τοϋ Κοροι'ίj, πού
-
όρθ.Χ- όμως δεν έτελεσψόρ"Ι)σε. Βλ. 'Απ. Β. Δοι
σκοιλοcκ"Ι), Ό 'Αδαμάντιος Κοραής ιcαί ή 'Ελευθερία τών 'Ελλήνων, Άθ'ίj
νοιι 1979, σ. 245 ΚotL 426. Ώς προς τ~ στοcσ"Ι) τοϋ Koρot'ij ά.πένοιντι σε 2
·θεσμούς τ'ίjς 'Ορθοδόξου Έκκλφ(οις δεν πρέπει ν.Χ λφμονοuμε, ότι ποιρ.Χ τ~ν είς ιΧλλους τομείς ά.νυπολόγιστ"Ι) προσψορ.Χ κοιί ώψέλειοc του στο "Εθνος, στ.Χ θέμοιτοι τ1jς πίστεως οί προϋποθέσεις του ~τοιν κοιθοι ρ.Χ δυτικές. Βλ. Στ'ίjβεν Ροcνσψοιν (μετοcψρ. Νικ. Κ. Ποιποιρρόδου), Ή
Μεγάλη Έιcιcλησία έν αlχμαλωσί~, Άθ~νοι 1979, σ. 668 έ .. Πρβλ. Ί.
Ρωμοινίδου, μ ν. έργ., σ. 4 7, Ει6, 20~ έ., 217. Κοιl σ' οιύτην τ~ν Κ. Διοιθ~ Χ1)
-
τ~ν όποίοι έγνώριζε πολύ κοιλιΧ
-
ή πρόσβοισ~ του περνοϋσε μέ
σοι ά.πο δυτικούς ά.γωγούς. Ό δρόμος τ'ίjς 'Ορθοδόξου ποιτερικ1jς ποι ροιδόσεως, με το δογματικό, Κοtνονικο ΚotL ά.σκ"Ι)τιΚο-μυστικο uπόστρω
μοc τ1)ς, ΠΟύ ΠοtρtΧ τlς ά.νθρώπινες ά.δυνοιμ(ες δεν χάθ1)κε Ποτε ΚotL στο πολύπαθο Οίκουμενικο Ιlοιτριοιρχείο, τοϋ ~τοιν δυστυχώς ξένος, κοιί γι'
οtύτο πολλες ψορες οί κρίσεις του ύπ1jρξοιν ιΧστοχες. Αύτ~ έξ ιΧλλου εΙ ναι ή κοιν~ μοίpοι τών ιιδιοιψωτιστώνιι κάθε έποχ1jς
- κοιί 5χι μόνο τοϋ Κοροι1j. "Ετσι ά.κριβώς κρίνει τον ιΧνδροι κοιl ό Κων. Οίκονόμος, ό όποί ος το 1835 έπικρίνει τ.Χ όσοι ιΧστοχοι έγραψε ό Κοροι~ς στον ιιΣυνέκδ"Ι) μοιι, ένώ δf:ν Ποtύει ν.Χ τον έποtινεί γι.Χ τ~ν uπόλοtΠ"Ι) προσψορά του.
Βλ Κων. Οίκονόμου τοϋ έξ Οίκονόμων, Περi τών τριών ίερατιιcών τής Έttλησίας βαθμών έπιστολιμαiα διατριβή, έν ύ ιcαί περi 1 τijς γνησιότητας rι»ν Άποστολιιcών Κανόνων, 'Εν Νοιυπλί~ 1835, σ. 299-300. Το 1839 δμως θ.Χ ά.νοιγκοιστεί ν.Χ γροcψει προς τούς ψοινοιτικούς όποιδούς τοϋ έλ λcιδιχοϋ οιύτοκεψάλου: ιι ... Έχοντες ώς νέον Εύοcγγέλιον τ.Χ περί τ'ίjς μετοcρρυθμίσεως τ7)ς Έκκλ"Ι)σίοις ά.νόσιοι κocl κακόδοξοι τοϋ Κοροc7)
230
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
'Ο ΚοροcΎ)ς ~τοcν έκε'Lνος, ποu πρώτος πρόσεξε τ~ν ΠΟλLτLΚΎj δLοcστοcσΊJ τοu θέμοcτος ΚOCL πρώτος Εθεσε έπ(
σ-ημιχ (το
1821) το ιχττΊ)μΟC γLoc μLοcν οcuτόνομΊJ ΈλλοcόLΚ+ι
'ΕκκλΊ)σ(ιχ, οcνεξοcpτΊJτΊJ ΟCΠΟ το ΟtκοuμενLΚΟ ΠοcτpLαp
χε'Lο\ μΕ: τ~ν έκ τών ύστέρων «οcχοcροcκτ~ρLστψ> δLκοcLο λογίοc, ΟτL «δΕ:ν ε!νοcL περl όόγμοcτος ό λόγος, οcλλοc περt τύποu)) 5 • Το κocl σποuόοcLότερο όμως, ό Kopoc1)ς ούτε λίγο
yvωμ.οιτεύμοιτοc (έξ ών ύμίν έν τοίς πλείστοις ή μεγάλ"f) σοψίοι!) μοιθr. τεύετε τούς 'Ορθοδόξους "Ελλ"f)νοις ολοι τ.Χ λουθ"f)ροκοιλβινικ.Χ ψρονή μοιτοt>>. Βλ. Κ. Οίκονόμου τοu έξ Οίκονόμων, Έπίιφισις είς τήν πεp•' Νεοελληνιιcής Έιcιcλησίας σύvτομον άπάvτησιν τού... Νεοφύτου Βάμβα,
'Αθ'ijνοιι 1839, σ. 364. Πρβλ. Κων. Δ. Μουροιτίόου, Σχέσις Έιcιcλησίας ιcαί Πολιτείας έξ έπόψεως όρθοδόξου ιcαί τών νεωτέρων ιcατευθύνσεων έν τίj
Έιcιcλησιολογίι;ι ιcαί τfί Πολιτειολογίι;ι, τ. Α', 1, Άθ'ijνοιι 1965, σ. 209 έ.έ. Γράφει συγκεκριμένοι ό Κ. Μουρσιτt8Υ)ς: ιιΉ ά.πλοϊκ~ [ ... ] ά.ντίλη ψις τοu Koρoc'ij περί τοu περιεχομένου τ'ijς έν Χριστijι ά.ποκοιλύψεως κοιί τ'ijς ά.ποστολ'ijς, ώς οιοτοιι έμ.περιέχοντσιι έν τ1j Έκκλ"f)σtΙf, ~το φυ σικον ν.Χ όό"f)γ'ι)ση οιύτον είς το ν' ά.ρν"f)θ1j είς τ~ν Έκκλφίοιν οίοινόήπο
τε οιύτοτέλειοcν κ:χί οιύτοόιοίκφιν [ ... ] Ό Κοροι'ijς, ά.όυνοιτών λόγω των έσψοιλμ.ένων έκκλφιολογικών οιύτοu προ\iποθέσεων ν.Χ σuλλάβη τΥ,ν eννοιοιν τοu οcύτονόμ.ου κocl οιύτοόιοικήτου πνευμοιτικοu όργοινισμ.οu τΊjς
'Εκκλφίοcς, κοιτοιλήγει κοιτ' ά.νάγκ"f)ν είς τ-Ι; ν πλ'ι\ρ"f) ύποτοι~ν τοu έκ κλ"f)σιοcστικοu όργοινισμοu είς τ~ν Πολιτε[οιν ... » (σ. 210-211). Γιά lστοpικοuς λόγους πρέπει ν.Χ ά.νοcφέρουμε κοιί τ~ βοιρει.Χ κριτική, ποι) :Χσκφε κοιτοc τοu Κοροι'ij ό 'Απ. Μακράκης. Βλ. 'Ομοφυής ιcαi όμογεvής τριανδρία, Βολταίρος
- Καίρης (ά.νάτυπ. ά.πο τ~ν έψ"f)μ.ερίόοι 1967. Προσθέτουμε τέλος, τ~ν πρόσφοιη; Άνοcκοίνωσή μοις στο Συνέδριο ι(Κοροι'ijς κοιl Χίος» (Χίος, 11-15 Moc~ ου 1983) μΕ: τίτλο: ((0[ έκκλφιοιστικΕ:ς έξελίξεις στ.Χ πλοcίσιοc τοG -
Κοραής
((Λόγος»), 'Εν Άθήνοιις
Νεοελλ"f)ν!ΚΟU Κράτους κοιί ή θεολογικij κριτικ~ γι.Χ τον Koρoc'ij». Πpοt κτικ.Χ Συνεδρίου, τόμ.. Β',
Άθήνοι 1985, σ. 199-222.
4. Βλ Charles Frazee, The Orthodox Church :;nd lndependent Greece 1821-1852, Cambήdge 1969, σ. 102. Philip Sheπard, Δοιcίμια γιιi τόν Νέο 'Ελληνισμό, Άθήνοι
1971, σ. 296. 5. Βλ. Συνέιcδημος Ίερατιιcός ... , όπ. ποcρ., σ. κς ': ((,Η έλευθερωμένr,
Έλλ:iς, &ν κοιί όμόόοξος μΕ: τ~ν Έκκλ"f)σίοιν τοu Βυζοcντίου, κοcί τ:Χς
ύπο τον τουρκικον ζυγον λοιπ.Χς Έκκλ"f)σίοις τ'ijς 'Ανοιτολ'ijς, έπειόή.
231
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑΤΤΟΚΕΦΑΛΟ
οuτε ΠΟλ\.ι εβλεπε τ~ δLOCδLΚOCσLOC τ~ς έλλιχδLΚ~ζ ιχuτο
)(εψιχλLιχς εξω ά.πο κά.θε κιχνονLκ~ τά.ξΎJ, ώς μ(ιχ πpοτε στιχντLκοu χιχpιχκτ~pιχ «θpΎJσκεuτLΚ~» έπιχνοcστιχσ"Υ) ένιχν ;r(ον τοu ΠιχτpLιχpχε(οu, ά.νιχγκιχ(ιχ σuνέπεLιχ τ~ς πpΟΎJΥΎJ θε(σΎ)ς πολLτLΚ~ς έπιχνιχστά.σεως ένιχντ(ον τοu Σοuλτά.νοu.
ccTou
εως τ~ν ωpιχ τιχuτψ -έγpιχφε- έλεuθεpωθέντος
μέροuς τ~ς 'Ελλά.δος ό κλ~pος δΕ:ν χpεωστε'L πλέον νιΧ yνωp(ζη έκκλΎ)σLιχσηκον ά.pχΎ)γόν τοu τον ΠιχτpLά.pχψ ΚωνστιχντLνοuπόλεως, ένόσιι> ~ ΚωνστιχντLνοuπολLς μένεL μολuσμένΥ; οcπο τ~ν κιχθέδpιχν τοu ά.νόμοu τupά.ννοu· ά.λλοc
πpέπε L νοc κuβεpνiiτιχL ΟCΠΟ σuνοδον ίεpέων, έκλεγμένΎ)ν !λεuθέpως άπιJ JΕ!είς κai lι.'QllfιiKθt)ς, κιχθώς έπpιχσσεν ~ ά.ρχιχ(ιχ έκκλΎJσLιχ, κιχt πρά.σσεL έκ μέpοuς σ~μεpον ά.κόμΎJ τών όμοθp~σκων Ρώσων ~ έκκλΎJσ(ιχ. ιχύτονόμων
ΓpιχLκών
κλ~pος
εΙνιχL
'Ελεuθέpων κιχt
ά.πpεπέστιχτον
νιΧ
ύπιχκοuη εtς πpοστιχγιΧς ΠιχτpLά.pχοu έκλεγμένοu ά.πο τu ριχννον κιχt ά.νιχγκιχσμένοu νιΧ πpοσκuνΊj τupιχννονι> 6 • 'Ανε
ξά.pτΎJτιχ ά.πο -:ο πνεuμιχηκο κιχt ίστοpLΚΟ ύπόβιχθpο τοu
Κοpιχ~ κιχt τοuς σuγκεκpψένοuς λόγοuς ποu εΙχε, ι'~στε νιΧ
8έν εlνοcι περt 8όγμοcτος ό λόγος, ά:λλΟC περt τuποu έκκλφιοcστικοu, lχει το 8ίκοcιον νοc σuγκροτ~ση l8locν τοπικ-f)ν έλεuθέροcν lερέων έλεuθέ ρων σUνο8ον, κocl νοc 8ιοcτοcξη τοcς ά:κολοuθίοcς τ1)ς, ώς σuμφέρει εlς τ-f)ν
'Εκκλ1)σίοcν κocl εlς τ-f)ν νέοcν κοσμικ-f)ν οcύτ'ijς πολιτε[οcνιι. Άνοcγκοcζετοcι δμως (το 1831!) νοc σuμπλ1Jpώσει: << 'Αλλοc 8!:ν jjλθεν ά:κόμ1J ό κοcιρος τοιοcuτ1)ς σuνό8οu· πρέπει πρωτον νοc έξοcπλωθ'{j +ι ποcι8είοc είς το γένος,
χrι.ι νΟC Πλ1)θuνθ'{j ό οcpιθμος των λογίων lεpέων» (οcύτ.). 6. Προλεγόμενα είς τά πολιτιΙCά τοϋ 'Αριστοτέλους (Έλλ1)νtκ'ijς Βι
βλιοθ-ήκ1)ς τόμος τρισκοcι8έκοcτος), 'Εν Ποcρισίοις 1821, σ. ρκ '. Ποcροc τΊ)ρεί εϋστοχοc ό Χρ. Γιοcννοcρiiς: ιιΌ Koρoc'ijς έρμ1)νεuει τ-f)ν έκκλ1)σιοc
στικ-ΙJ ένότψοc σοcν πολιτικ-1) 8έσμεuσ1) κoct σuν8έει οcύθοcίρετοc, βιοcζον τιις τ-f)ν lστορικ-1) ά:λ~θειοc, το σuνο8ικο σuστ1)μΙΧ τ'ijς Όρθό8οξ1)ς Έκ
χλ1)σ(οcς μ!: τ-1) 8ιοίΚ1)σ1) των σuγχρόνων τοu προτεστοcντικων έκκλ1)σt
&iν uπο Σuνε8ρίων 8ιοcρκων» ('Ορθοδοξία JCαi Δύση - Ή Θεολογία στl}v 'Ελλάδα σήμερα, Άθ~νοc 1972, σ. 72).
232
ΙΙΑΡΑΔΟ~Η
~ ι οιιχτuπωνει
'
'
ιχuτες
'
ης
ΚΑΙ
ΑΛΛΟrΡΙΩ~ΙΙ
'ψ σκε εις,
'
το
ι ι ΚΎJpuγμιχ
τοu,
,,
οπως
~τιχν έπόμενο, βp~κε ά.μέσως ά.ντιχπόκpισΎ) στοuς όπιχ
δοuς κιχt όμο·Lδεά.τες τοu 7, ίδιιχίτεpιχ το \.ι ς πολι τικοuς 8 , το uπέθιχλπιχν
δέ,
γιιΧ
λόγοuς
εuνο~τοuς, κιχt
oi δuηκοt
μισσLΟνοcpιοι 9 , φοpε~ς τοu ίδίοu πνεuμιχτος μέ τον Κοpιχ~ κιχt τον κύκλο τοu.
Ή uποστ~pιξΊ) (θοc λέγιχμε κιχλUτεpιχ: ~ uποβολ-1]) τΎjς ί8έιχς τ~ς ιχuτονόμΎ)σΊ)ς τ~ς
'ΕκκλΊ)σίιχς τ~ς
'Ελλά.8οc
ά.πο τον Κοpιχ~ εδωσε το ενιχuσμιχ τ~ς λειτοupγίιχς τoiJ
μΊ)χιχνισμοu, ποu θιΧ όδΎ)γοuσε στ~ν κιχτιΧ τ-Υjν uπόδειξ·f. τοu διεuθέτΎJσΎ)
τοu έκκλΎJσιιχσηκοu πpοβλ~μιχτος τΎ:::;
• Ελλά.δος. Το γεγονός δέ, οη ό ά.pχΊJγος τοu έλλψικοiJ Διιχφωησμοu θιΧ έπιχνέλθει τον ΌκτώβpLΟ τοu 1831 στο ζ~τΎJμιχ τ~ς ιχuτοκεφιχλίιχς στον <<' Ιεpιχηκον Σuνέκδημόvη τοu
' ~ ι ιχποοεικνuει,
rι on
t v ι οι σUi.,Ί)τΎJσεις
' ' ~' "'' ιχuτ~ς οεν. ειχιχν σ;:α.-
μιχτ~σει ποτέ κιχt οτι το ζ~τΊ)μιχ τοu ιχuτοκεφά.λοu Ύjτιχv πά.ντιχ στο προσκήνιο.
Το 1831 8Ύ)μοσιεuθψε ομως κιχt ~ έλλΊ)νικ~ μετά φpιχσΊ)
τοu βιβλίοu τοu Ε.
Βιχττέλ, «Το οίκιχιον των
Έθνων ~ ά.pχιχt τοu φuσικοu νόμοu, πpΟσΎ)pμοσμένοu εt;:
τ~ν 8ιιχγωγ~ν κιχt είς τα πpάγμιχτιχ των 'Εθνων», uπο Γ. Α.
ΡάλλΊJ
(τόμ.
1ος,
'Εν Νιχuπλ(~ 1831 ).
Το βιβλίr)
7. Ό Χρuσ. Πσιπσι8όποuλος, σ1)μειώνει σχετικοc: <
λοc8ι, lσχuροc μερtς
κλφί~ όλως οcvεξσιρη)τως ιiπό τοu Πσιτρισιρχείοu ώς σιuτοκέφσιλο""
(
'Ιστορία τής Έκ:κ:λησίας της 'Ελλάδος, τ. Α', 'Εν Άθ-ι)νσιις
1920.
σ.
52). 8. Χρuσ. Πσιπσι8οποuλοu, μv. έργ., σ. 54. 'Υπ'ijρχσιν βέβσιισι κσιt έζχι ρέσεις, όπως ό 'Ι ω. Κωλέττ1)ς, ό 'Α λ. Μσιvροκορaά.τος κ.&.
9. Βλ. Άθσιν. Γρ. Γερομιχσιλοu, ίδρυσις κ:αί Διοίκησις τής Έ~~.,_._r σίας τής 'Ελλάδος, στΥ)ν Έπιστ. Έπετ1)ρί8σι τ1jς Θεολ. Σχολ'ijς το':ί
Πσιν/μ[οu Θεσσσιλον(κ1)ς, τ. λοu,
11 (1967), 53 έ.
'Ιστορία... , όπ. πσιρ., σ.
σ.
356
έ.έ. Χρ. Πσιπσι8οποι)
233
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑττΟΚΕΦΑΛΟ
ιχύτο
ά.ποτελοuσε
ενιχ ένθοuσLώδες Κ~puγμιχ uπεp τΎjς
ποληεωκpιχτ(ιχς 10 • Το μ~νuμιχ τοu βLβλtοu ιχύτοu, ποu μετιχφpιχζόμενο στοc έλλ~νLκοc τ~ν έποχ~ ιχύτ~ έξuπ~pε τοuσε
τ~ν πpοπιχγά.νδιχ τΎ)ς
(δuτLκΎjς)
κpιχτLκΎjς
tδέιχς,
ήτιχν, ΟτL: ό μονά.pχ~ς έ:χεL τ~ν έποπτε(ιχ έπl τΎjς θpη σκε(ιχς κιχl τών ίεpέων- το φuσLΚΟ δtκιχω κιχl το Εύιχγ
yέλLΟ όp(ζοuν τον μονά.pχ~ κεφιχλ~ τΎjς θp~σκε(ιχς
OL
ί.εpε'iς ε!νιχL κuβεpνηηΚΟL uπά.λληλοL uπεuθuνΟL έ:νιχντL τοu μονά.pχοu κιχl έπομένως δΕ:ν πpέπεL νοc λέγεL κιχνε(ς, ΟτL ~ φροντlς τών θε(ων πpιχγμά.των δΕ:ν ά.ν~κεL είς κιχμ(ιχ κο
σμLκ~ έξοuσ(ιχ, δLότL ό ΒιχσLλεuς οχL μόνο έπLθεωpε'i τοc της θρ~σκε(ιχς, ά.λλοc έ:χεL κιχl έξοuσ(ιχ έπl τών λεLτοupγών
ιχύτΎ)ς 11 • "ΕτσL, πpοετοψιχζότιχν μεθοδLΚΟC το έ:διχφος
YLOC
τ~ν ά.ποδοχ~ νέοu σuστ~μιχτος δωLκ~σεως τΎ)ς 'Εκκλη σ(ιχς, κιχτοc το όΠΟLΟ ΚUpLocpχης(!) ιχuτΎjς θοc εtνιχL ό ~γε-
'
μονιχς,
2. τΎ)ς
"
εστω
' ετεpοοο • ,~ ξ ος 12 .
κιχL
Πρόσφορο έ:διχφος βpΎjκε ~ tδέιχ τΎjς ά.νεξιχρτησ(ιχς
'ΕλλιχδLκΎjς
'Εκκλησ(ιχς στ~ν έκ τών πpιχγμά.των
8Lιχμορφωθε'iσιχ κιχτοc τ~ν 'Επιχνά.στιχσ~ έ:κpuθμη κιχτά. στιχ~. ΜΕ: τ~ν έ:κp~ξ~ τΎ)ς έθνεγεpσ(ιχς, όπως ~τιχν φu σLκό, δLεκό~ ~ έπLκοLνων(ιχ τΎ)ς 'Εκκλ~σ(ιχς τΎjς
• Ελ
λά.δος μΕ: το ΟtκοuμενLΚΟ ΠιχτpLιχpχε'iο, οί δΕ: έπ(σκοποt της έμνημόνεuιχν ((Πά.σ~ς έπLσκοπΎjς όpθοδόξωνιι 13 • "Ή τιχν,
10. Βλ σχετιχdι στοu Χρ. Πσιπσι8οποuλοu, 'Ιστορία... , όπ. πσιρ., σ. 54-55. Πρβλ. Στ. Σσιχπελί8οu, μv. έργ., σ. 24. 11. Στ. Σσιχπελί8οu, μv. έργ., σ. 24 χσιt Χρ. Πσιπσι8οποuλοu, 'Iστo pla... , σ. 54 έ. 12. Χρ. Πσιπσι8οποuλοu, μv. έργ., σ. 55. 13. Κ. Οίχονόμοu, Τά Σωζόμενα 'Ειι:ιι:λησιαστιιι:ά Συγγράμματα (€χ8. Σοφ. Κ. Οίχονόμοu), τ. Γ', 'Αθ~ν1Jσι ΑΩΞS ',σ. 2 έ., 11 έ., 26 έ. Γ.
I. Kovι8ocp1J, 'Ειι:ιι:λησιαστιιι:rj 'Ιστορία τijς 'Ελλάδος, τ. Β', 'Εν 'Αθ~-
234
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ
οcλλωστε,
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
διά.χυτη ~ πεποιθηση,
ότι ~ έκκλησιιχσηκ~
έξά.ρτηση τΥjς 'Ελλά.δος &.πο τον Πιχτριά.ρχη Κωνστιχνη νουπόλεως, εuρισκόμενο κά.τω &.πο τ~ν έξουσ(ιχ των έχ
θρων τοu "Εθνους, μποροuσε νιΧ βλά.ψει ΚOCL τ~ν Ίδιιχ τ~ν Πολιτικ~ της uπόθεση. 'Η κιχτά.στιχσ'Υ), τ~ν όπο(ιχ ιχuτόμιχτιχ δημιοuργησε +ι Έπιχνά.στιχσ'Υ), έθεσε έπl τά.πητος οcλυσ(διχ όλόκληρη πο λιτLΚων, &.λλιΧ κιχ ι έκκλησιιχστικων- κιχνονLΚων πpοβλη
μά.των. 'Ο ΟLκουμενικος Πιχτριά.ρχης, uπο τ~ν tδιότψά του ώς
'Εθνά.ρχου, ~τιχν συγχρόνως κεφιχλ~ τΥjς πολι
ηκijς κιχl έκκλησιιχσηκΥjς δLΟικ~σεως (κιχ!.) των
• Ελλ~
νων. Κιχl. τιΧ πολιτLΚοc μΕ:ν προβλήμιχτιχ βρΥjκιχν &.μέσως
τ~ Μση τους, &.φοu ~ 'Lδιιχ ~ 'Επιχνά.στιχση δΕ:ν έσ~μιχινε τ(ποτε οcλλο ά.πο τ~ν
de facto
ά.πόσπιχση τοu έπιχνιχστιχ
τημένου μέρους τijς Ρωμηοσuνης ά.πο τ~ν τουρκικ~ πολι ηκ~ έξουσ(ιχ κιχ!. συγχρόνως ά.πο τον 'Εθνά.ρχη- Οtκου μενικο Πιχτριά.ρχη, ό όπο~()ς ~τιχν ά.νιχγκιχσμένος νιΧ δρα ώς έντολοδόχος της. τ Η τιχν όμως δυνιχτον νιΧ λυθε~ τόσο «εuκολιχιι κιχl το έκκλησιιχστικο πρόβλημιχ, ά.φοu ~ λιχδικ~
Έκκλφ(ιχ ά.ποτελοuσε
τμΥjμιχ τΥjς
• Ελ
(κιχνονικΥjς)
δικιχιοδοσ(ιχς τοu Οtκουμενικοu Πιχτριιχρχε(ου; "Οχι, φυ σικά.!
"Ετσι ά.νέκυψε τό σοβιχρότιχτο πρόβλημιχ τΥjς πε
ριχιτέρω διοικήσεως τΥjς
Έκκλησ(ιχς τΥjς Έπιχνιχστιχη;
μένης 'Ελλά.δος, ~ όπο(ιχ βρέθηκε έξιχφνιχ σΕ: ά.δυνιχμ(ιχ να. συνεχ(σει τf.ς ΚΟCνονικές της σχέσεις μΕ: το Πνευμιχηκό τΎ)ζ
Κέντρο, το Πιχτριιχρχε~ο τΥjς Κωνστιχντινουπόλεως. Πιχρ' ολιχ ιχuτά, ~ διιχκοπ~ των κιχνονικων σχέσεων ~).. οι:; ν
'Υ ε ι χε
-
,
ουτε
'
κιχ ι
"λ β ε ιχ ε-
,
'
• λ οκ λ,ηρωση
μεχρι τ'Υ]ν ο
-
του
ά.πελευθερωτικοu 'Αγώνιχ τον χιχριχκτ~ριχ πριχξικοπημα.-
νοcις 1970, σ. 225 έ. Α. Δ. Κuριοcκοu, 'Ειcιcλησιαστιιcl} ·Ιστορία, τ. 3ος. 2 'Εν Άθ~νοcις 1898, σ. 54. 2
235
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑττΟΚΕΦΑΛΟ
τ~κΥjς ιiνεξιχpτΎJτοποL~σεως τΥjς ιι 'ΕλλιχδLκΥjς>>
'ΕκκλΎJ
σ(ιχς ιiπο το
Ίjτιχν το
ΟtκοuμενLΚΟ
ΠιχτpLιχpχεϊ:ο, ιiλλ.
ιiποτέλεσμιχ τΥjς δημLΟupγΎ)θε(σΎJς κιχτιχστοcσεως, δΎJλιχδ~ τΥjς ιiδuνιχμ(ιχς έπLΚΟLνων(ιχς 14 •
Toc
δLΚΟCLώμιχτιχ τοu Οt
κοuμενLΚΟU ΠιχτpLιχρχε(οu οuτε ιiποpp(φθΎ)ΚΟCν ποτέ, οuτε χιχl λΎJσμον~θΎJκιχν 15 • ΚιχτιΧ τ~ν έπLγpιχμμιχηκ~ 8ε δLιχτu
πωσΎJ τοu Κ. Οtκονόμοu τοu έξ Οtκονόμων, ιiπο τ~ν ιipχ+ι τοu
•Αγώνιχ μέχpL το 1832 «έν ouδεμLif έθνLκΊj σuνελεu
σεL οuδιχμοu οuδέποτε φιχ(νοντιχL (8ηλ. οί "ΕλλΎ)νες] οuτε ψΎ)φ(σιχντες, οuτε βοuλεuσιΧμενοL τον ιiπο τ-Υ) ς Μ.
• Εκ
χλΎ)σίιχς ιχuτογνώμονιχ κιχt β(ιχLον χωpLσμόν» 16 • Αuτ~ ε!νιχL ~ πριχγμιχτLκότψιχ.
3.
Οί έπιχνιχστιχτΎ)μένοL
8uνιχμΎJ τΥjς ΧλΎJσ(ιχς στιJν
'Έλλψες, γνωρ(ζοντιχς τ-1)
'Οpθοδοξ(ιχς κιχt τ-1) «δuνιχμLκ~>> τΥjς
•Αγώνιχ,
'Εκ
ιiπ. τ~ν ocpχ-1) θέλΎ)σΟCν νιΧ έκφ(:ΙΟC
σοuν τ~ν όpθόδοξΎJ ιχuτοσuνεLδησ(ιχ τοuς, 8LΟCΚΎJpuσσοντιχς,
δτt «έπLκpιχτοuσιχ θpΎJσκε(ιχ ε!νιχL ~ θpΎJσκείιχ τ-Υjς 'Αvιχ τολLκΥjς Όpθοδόξοu ΈκκλΎ)σίιχςιι 17 • Στ~ δε Β ι Έ!:ΙνLΚ~
ΣuνέλεuσΎ) ('Άστρος, τΥjς Θpησκε(ιχς
1823)
έπιφοpτίσθψε ό Μινίστpοc.
( 'Ανδpοuσης 'Ιωσ~φ) με τi)ν εuθuνΎJ νιΧ
σuντοcξει σχέ8ιο πεpL έκΚλΎ)σLιχστικΥjς διιχτοcξεως, «ώστε
νιΧ εχη εtς τ~ν 'Ελλιiδιχ το βοcpος ης ή Θpησκε(ιχ διιΧ τ~ν
εύτuχίιχν των ιiνθpώπωνιι 1 '. ΣτιΧ uποβληθέντιχ, ιiκόμΎJ, σχέδLιχ ιιπpοσωpLνΥjς όpγιχνώσεως τΥjς έν 'ΕλλοcδL 'Εκ-
14. Σ. Σοcχπελίδοu, μv. έργ., σ. 18, ιτt)μ. 32. 15. Γ. Kov~80Cp1J, δπ. παρ., rr. 228. 16. Τά Σωζόμενα, οπ. πocp., σ. 94. 17. Α. Mocμouκoc, Τά ιcατά n}v άvαγέwησιv τijς 'Ελλάδος, τ. Α', · Dειpιιιεuς 1839, σ. 46. 18. Αύτόθι, τ. Β', σ. 70-71.
236
IIAI'A.lO~II ΚΑΙ
Α.\.\ΟΤΡΙΩ~ΙΙ
κλ·φιιχςιι 19 (σuσκεψΎJ 'Αρχ~ερέων στ~ν Έρμ~όνη,
1826)
τονιζότιχν ιι~ άνά.γκΎJ πνεuμιχτικϊjς κιχl ~θ~κ~ς άνορθώ σεως τ~ς
• Ελλά.δος,
δ~ότL οcνεu χρ~σηιχν~κων άρετων κιχl
θρΎJσκεuηκοu βtou το 'Ελλψ~κον 'Έθνος δΕ:ν θιΧ άπέκτιχ
πολ~τικ~ν έλεuθερtιχν στιχ0ερά.νιι 20 •
•Η
Γ ι
•
ΕθνLΚ~
ΣuνέλεuσΎ]
( • Επtδιχuρος,
1827)
άνέθεσε στοuς μΎJτροπολtτες Κορtνθοu Κuρ~λλο, Τ ρ~ πό λεως Διχν~~λ, Ρέοντος Δ~ονuσLΟ κιχl στοuς έπισκόποuς
'ΑνδρούσΎJς 'Ιωσ~φ κιχ!. ΒρεσΟένΎJς Θεοδώρψο, τ~ σuν τιχξΊJ Σχεδtοu, ποu θιΧ ρύθμιζε τ~ν προσωριν~ διοLΚΎ]σΊ) τ~ς 'Ελλιχδικ~ς 'ΕκκλΎJσtιχς 21 • Μολονότ~ το Σχέδω, ποu σuνέτιχξιχν,
προέβλεπε
'ΕκκλΎJσίιχ αύτοδιοικούμενη
τρψελ~ ~ πεντιχμελ~
"
εκιχμιχν κιχ θ ο'λ
ou
λ ογο ι
ΈκκλΎ]σLιχσηκ~ ' γιιχ
' ι λ ο 22 ιχuτοκεφιχ
άπο
Έπ~τροπ~, δΕ:ν
.
Δ ~ιχκΎ)ρu ι ξ ιχν
'
μα-
λιστα τ~ν προσ~λωσ~ τοuς στο Οtκοuμεν~κο Πιχτριαρ χε~ο, σΎ]μειώνοντιχς τιΧ άκόλοuθα: ιι 'Επειδ~ πά.ντες ~ με~ς,
έξιχφέτως τοu
'lεpou
Κλ~ροu τ~ς
'Ανιχτολικ-ϊ;c:
'ΕκκλΊJσίιχς, οuκ έγνωρίσαμεν οcλλψ μψέρα, εtμ~ τΊ)ν Μεγά.λην
'Εκκλησtαν, ούτε οcλλον Κuριά.ρχΎJν, εtμ~ τον
Πατριάρχην ΚωνσταντLνοuπόλεως, κιχθ. α καf. ό μεγαλό φρων αύτ~ς π ατριά.ρχης
r pηγόριος
πρό όλtγων χρόνων
έθuσιά.σθη uπΕ:ρ τ~ς iερας ~μων πίστεως καf. uπΕ:ρ πα τρίδος, όLOC τοuτο 01jΚ έφε~ταL ~μ~ν ά.ποσπασθ~ναL άπ'
19.
'Ένα σχέΙJιο •)πέβαλε ό Παλαιών 11ατpων Γέρμοcνος χαl
Τριπόλεως Δανι-ήλ. Βλ. 'Εμμ.
-κ:λησία ... , ότ:. ποcρ., σ.
I.
lluo ;,
Κωνστοcν-:ινlllου, ΊΙ έν Έλλάδι 'ΕΛ·
4:{.
ij ό ίεpι)~ 1873, σ. 870. έ. 21. Α. Μοcμουκα, μν. έρy., τ. 7 (1840), σ. 20, έ.έ. Πρβλ. 'Εμμ ΚωνσταντινίiJου, μν. έρy., σ. 46 έ.έ. 22. Βλ. Χρυσοστόμου ΠοcπαiJοπούλου, Ίστορία ... , όπ. ποcρ., σ. :Ω: 20.
Μ. Οίχονόμου, ΊστορωΊ τijς Έλληνι-κ:ijς Παλιyyενεσίας
τών 'Ελλήνων άyών,
Άθ-ϊjναι
ιιΔι' αuτοu [ΙJΊ)λ. τοu Σχεόίου] κοcθωρίζετο σuστ1Jμοc οcuτοiJιοικουμένr,:: Έχκλr,σίας, ούχl όμως αuτοκεφιiλουη).
237
ΤΟ ΕΛΛΑΔ!ΚΟ ΑΤΤΟΚ~;ΦΑΛΟ
ιχύτΎ)ς κιχl ιΧποσκφτΎ)σιχι» 23 • Πιστεuουμε, οη 8εν θιΧ εupι σχόμεθιχ μιχκpιοc οcπο τ~ν πpιχγμιχηκότΎJτιχ κιχt τον οcλη θινο «νοuν» τΎjς 8ιιχκηpuξεως ιχuτΎjς, οcν tσχυpιζόμεθιχ, οη
έ8ώ 8εν έχουμε οcνιχφοpοc μόνο στ~ν έκΚλΎ)σιιχσηκ~ 8ι κιχιο8οσ(ιχ τοu Πιχτpιιχpχείου (ιψΎJτέpιχ ΈκκλΎJσίιχ»), οcλ λιΧ κιχl στιΧ έθνιχpχικιΧ 8ικιχιώμιχτά. του
( ιικυpιά.pχΎ]ς»!) lστω κιχl πνευματικά τώpιχ. Ε!νιχι γεγονός, οτι ot ά.γωνι ζόμενοι "ΕλλΎJνες (όχι, φυσικά., ot τΎjς 8ιιχσποpiiς κιχl μά.λιστιχ 8ιιχνοοuμενοι-8ιιχφωηστές), 8εν μποpοuσιχν οu
τε κιΧν νιΧ 8ιιχνοΎJθοuν τ~ν έποχ~ ιχuτ~ 8ΎJμLουpγίιχ ιιιχύτο κεφά.λου»
'Ελλιχ8ικΎ)c,
'ΕκκλΎJσ(ιχς, πιχpιΧ τιΧ ά.ντLΟετιχ
χοριχ"Lκοc κηpuγμιχτιχ!
4. • ΑντLθετιχ,
ε!νιχι γνωστες
OL
πpοσπά.θειες τοu
Κιχπο8ίστpιιχ γιιΧ τ~ν ά.ποκιχτά.στιχσΎJ τών κιχνονικών σχέ
σεων2\ κιχθόσον μά.λιστιχ uπΎ)pχε φόβος, ~ 8ιιχκοπ~ τοu 8ογμιχηκοϋ κιχt κιχνονLΚΟU 8εσμοu τΎ)ς
• Ελλά.8ος
με το
Οίκουμενικο Πιχτpιιχpχεϊο νιΧ συντελέσει στο νιΧ ιικιν8υ νεuση κιχt νοc 8ιιχμελισθfj ό έν τfj π(στει ένσεσιχpκωμένος κιχt ιχuτΎ)ς ά.χώpιστος
• ΕλλΎJνισμός» 25 •
.,.
Ητιχν, όίλλωστε, ό
Κιχπο8ίστpιιχς, όχι μόνο 8ιοpιχτικος πολιηκος κιχt 8ιπλω μά.τΎJς, ά.λλοc κιχ!. βιχθuς γνώστης τΎ)ς σΎ]μιχσ(ιχς γιιΧ τον
Έλληνισμο ':"ou Οικουμενικοu Πιχτpιιχpχείου κιχ!. τΎ)ς οt κουμενικΎ)ς ά.ποστολΥjς του 26 • Γι' ιχuτο ιιού8' έπ!. σηγμ~ν
23. Κ. Οίκοvόμοu, τα Σωζόμενα έrcrcλησιαστιrca συγγράμματα, τ. Β', Άθiιv1Jσι 1864, σ. 47. 24. Γ. Kovι8ά.p1J, δ π. παρ., σ. 229 έ.έ. 'Εμμ. Κωνστοcντιvί8οu, μ ν. lpy., σ. 70 έ.έ. 25. Χρ. Ποcποc8οποuλοu, 'Ιστορία ... , όπ. ποcρ., σ. 36. Ιlρβλ. Γ. Κονι
&ίρ1J, μν. έργ., σ. 2:30. , 26. Βλ. τιΧ Γρά.μμοcτοc τοu προς τοuς Οίκοuμεvικοuς Ποcτριά.ρχες
Αyιιθιίγγελο (1826-30) κoct Κωvστοcvτιο Α' (1830-34) τοu Κ. Οίκο Υόμοu, Τά Σωζόμενα, όπ. ποcρ., σ. 53. έ.έ. κocl 'Εμμ. Κωνστιχντινί8ου,
238
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ
ΑΛΛΟrΡΙΩΣΙΙ
έσκέφθΎ) ό Κuβεpν~τΎJς νοc ά.ποσπά.ση πριχξLΚΟΠΎ)μιχτLκως έκ τοu ΠιχτpLιχpχείοu τιΧς έν
• ΕλλοcδL
έπιχpχ(ιχς τοu Θpό
νοu κιχt νιΧ δΎJμLΟupγ~ση ιχuτοκέφιχλον
'ΕκκλΎJσ(ιχν. Δu
στuχως ~ δολοφονίιχ τοu έτεpμοcησεν όλιχς τιΧς πpοσπιχ
θείιχς ΚOCL τοc όpθοc σχέδLΟC τοu)) 27 • Δuστuχως ομως, σε ά.ντιθεσΎ) προς τtς ένέpγεLες των
Έθνοσuνελεuσεων τ~ς 'EπLδιxupou ζ~νιχς
( 1827) 28 ,
~ tδέιχ τ~ ς ά.νεξιχpτησίιχς τ~ς
κιχt τ~ς ΤpοL
(1822)
ά.λλοc κιχt τοu ΚιχποδίστpLΟC
( 1828-1831 ),
• ΕλλιχδLκ~ς
'Εκκλησ(ιχς,
εuνοοuμενΎJ ά.πο το πνεuμιχ τ~ς έποχΥjς κιχt τi)ν έκ μέpοuς των ΠΟλL ηκων κιχλλLεpγοuμενΎJ νοοτpοπ(ιχ, έπεκpοcτΎ)σε. 'Ενσιχpκωτ+ις τοu πνεuμιχτος ιχuτοu, ώς όίλλωστε φοpέιχς
των tδεων τ~ς Δuσεως κιχt τοu ΚοpιχΊj σε βιχθμο ποu νιΧ
γίνεL στόχος των ά.νηκοpιχΊ:στων, βpέθΎJΚε ό ΘεόκλΎ]τΟς Φιχpμιχκίδης
(1784 -1860),
ό όποϊ:ος uπΊjpξε ((ό ΚUpLOς
έμπνεuστΥjς)) τοu ιχuτοκεφοcλοu 29 • Τtς σχεηκες πεποLθ~-
μν. έργ., σ. 71 έ.έ. κoct 95 έ.έ. Χοcροcκτ1Jριστικο εΙνοcι, ότι ~δ1J στΙς
18.4.1819 ό Κοcποδίστριοcς, εύρισκόμενος στ7)ν Κέρκuροc, εΙχε έχ8ώσει έπώνuμοc 'lπόμν1)μοc, ύποστ1)ρίζοντοcς τ7)ν ά.νοcβολ7) τ'ijς έποcνοcστοcσε ως, όπως έπίσl)ς τ7) θεμελίωσ1J τ'ijς Φιλικ'ijς •Ετιχιρείοcς ιιούχl έπl τΊjς έθνότ1)τος, ά.λλοc έπt τ'ijς εύρείοcς κoct ζώσΙJς 'Ορθοδόξου Έκκλ1Jσίοcς, προτείνων νοc μορφωθώ σι ν οί ίερείς ώς διΜσκοcλοι τοu λocou ΚIXt δι. οcύ τών νοc μορφωθ'ij ό λοcός». Χρuσ. Α. Πιχποcδοποuλοu, Ή' Ειι:ιι:λησία Κωνσταντινουπόλεως ιι:αί ή Μεγάλη 'Επανάστασις τού
1821, ιιΘεολογίοc»
ΚΑ (1950), σ. 316.
27. Έμμ. I. Κωνστοcντινίδοu, 'Ιωάννης Καποδίστριας ιι:αί ή έιι:ιι:λησια 1977, σ. 83. 28. Βλ. Φιλοcρέτοu Βιχφείδοu, Έιι:ιι:λησιαστιιι:fι 'Ιστορία, τ. Γ2, 'Εν 'Αλεξιχνδρεί~ 1928, σ. 498. 29. Νοuβίοcς 'Ανθίμοu, Ό Κωνσταντίνος Οίιι:ονόμος ώς ιι:ανονολόγος. ιι Έκκλ1JσίΙΧΙΙ ΛΔ' (1957), σ. 486. Πρβλ. Β. Στεφοcνίδοu, Έιι:ιι:λησια στιιι:ή 'Ιστορία, 'Εν Άθ~νοcις 2 1959, σ. 746. 'Ο ίδιος ό Φοcρμοcκίδ-ι;c στιιι:ή του πολιτιιι:ή, Άθ'ijνοcι
κοcuχώμενος διοcκ1)ρuσσει: ιιΔέν θέλομεν δέ είπεϊ ψεuδος ~ λόγον ύπεpi,
φοcνον, έοcν εrπωμεν, ότι ΚIXL οcύτ7) η πρώτ1J τ'ijς ά.νοcδείξεως οcύτοκες?ά λοu τ'ijς Έλλ1)νtκ'ijς Έκκλφίοcς ίδέοc ~τον ημετέρΙΧΙΙ. Συνοδιιι:ός Τόμος r'i
239
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑττΟΚΕΦΑΛΟ
σε~ι; του
- πα.ρα.λλα.γ~ τών δLα.ΚΎJpuξεων τοu Κοpα.Ίj
βρ(σκουμε συστΎJμα.τοπο~ΎJμένες στ~ γνωστ~ πολUκpοτΎJ Άπολογία του: «Το
'ΕλληνLκον 'Έθνος δLα.κηpuξα.ν έξ
ιiρχijς τΊjς ένδοξοτιΧτΎJς α.ύτοu έπα.να.στοcσεως ένώπLον θεοG κα.t ιiνθpώπων τ~ ν έα.υτοu πολL ηκ~ν α.ύτονομ(α.ν κα.t ιiνεξα.ρτησ(α.ν, ιiπέδεLξεν έν τα.ύτ
[ ... ]
& ε!χεν
ιiφ'
κα.t τ~ν έα.υτοu έκκλησ(α.ν α.ύτοκέ
φα.λον κα.t ιiνεξιΧpτΎJτον, 8Lόη κα.t ό σκοπος τοu tεpou
ιχύτοu οcγώνοζ ~το οχL μόνον ~ ΠΟλLτLΚ~, οcλλοc ΚOCL ~ έκκλησLα.στLκ~ α.ύτονομ(α. κα.t ιiνεξα.pτΎJσ(α.
[ ... ]. 'Η Έκ
χλησ(α. τΊjς 'Ελλοcδος ~το πρα.γμα.ηκώς α.ύτοκέφα.λος κα.t
ιiνεξοcpτψος,
ιiφ'
~ς ~μέpα.ς δLεκηpuχθη
έπL~μως ~
πολLηκ~ τοu 'Έθνους α.ύτονομία. κα.f. ιiνεξα.pτΎJσLα.» 30 •
5. Ot
uποστΎJpLκτες τοu Αuτοκεφοcλου ~τα.ν φυσLΚΟ
'VcX έπLκα.λοuντα.L ΚOCL τον ΠΟCντα. uπα.pκτο κ(νδυνο πολε μικΊjς σύppα.ξΎJς με τ~ν Τουρκία. ιιιiνιΧ πiiσα.ν στLγμ~ν>>.
•Η
'
πεpLπτωσΎJ
'λ Lστα. πο λ'εμου μα.
~ ζ' συνουα. οτα.ν
'
με
'
~ τΎJ ου-
νιχτότΎJτα. έπεμβοcσεως τοu Πα.τpLα.pχε(ου σ' όποLα.δ~ποτε όρ θ οοο '" ξΎJ 'Ε κκλ ΎJσLα., '
'β pLσκοτα.ν κα.τω α.πο τΎ)ν κα.νοπου
νιχ~ 8Lκα.ωδοσ(α. του.
'
'
' '
'
Πόσο δLκα.~ολογΎ)μένΎJ ~τα.ν μLoc
τέτοια. ιΧνΎJσυχ(α.; Κα.τ' ιipχ~ν ~ πεpίπτωσ"Υ) πολέμου ~τα.ν ποcντα. 8υ
να.τ~. Το κλ(μα. τΊjς ΕύpώπΎJς τ~ν έπο χ~ α.ύτ~ ( 1830 έ.)
~τα.ν ιδ~α.ίτεpα. τετα.μένο. Το έτος
1830 ε!χε ιiποβεϊ: έτος
Rpi 'Αληθείας, Άθ'ijvocι 1852, σ. 8. Πρβλ. 'Απολογία, Έv 'Αθ~vοcις - χοιvως - ως ' ιιπρωτοcιτιος , - προc, ξ εως εκει' , σ. 25 ('θ ε εωρειτο τΊJς "Jc;»).
.·~1840 ,
· ·,, · 30. θ. Φοcρμοcχί3οu, 'Απολογία, i)π. ποcρ., σ. 14. Γεvιχότεροc τl.ς ί8έ .·.~ τοσ Φοcρμοcχί8ΊJ γιοc το πρόβλΊ)μΙΧ οcύτο βλ. οcύτόθι, σ. 35 έ. XIXL Τοσ ;~U(ou, ΣυvοδιΙCός Τ6μος, iJπ. ποcρ., σ. 177 έ.έ. Πρβλ. στοσ Χρuσ. Πoc ::~toπouλou, ,"Ι~τορία ... , iJπ. ποcρ., σ. 64 έ.έ. κιχ!. Στ. Σοcχπελί8οu, μv. ., σ. 35. ε.ε.
240
ΙΙΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
έξεγέρσεων, άφοu σχεδον σ' όλες τf.ς Εuρωπιχ·cκες χωpες σοcν μLκpες πuρκιχ·cες όίνιχβιχν
OL
έπιχνιχστιΧσεLς ~ μιιχ μετιΧ
τ~ν όίλλΎJ: Γιχλλ(ιχ, Πεδεμόνηο, Διχνίιχ, ΣοuΎJδ(ιχ, Σιχξο νίιχ,
Πρωσσ(ιχ,
'ΈσσΎ),
ΒέλγLΟ,
Πολων(ιχ κλπ.
έγLνιχν,
σχεδον συγχρόνως, έστ(ες έξεγέρσεων. 'Ο ιΧντιχγωνLσμος τ~ς
Ρωσ(ιχς,
επεLτιχ,
με
τ~ν
• Αγγλ(ιχ
στο
βιχλκιχνLΚΟ
χωpο κιχ/. εiδLκοc τ~ ΜεσόγεLΟ έπιχφνε σuνεχως δLιχστά
σεLς.
'Απο το
1829,
μετιΧ τ~ σuνθ~κη τ~ς 'ΑδpLιχνου
πόλεως, ~ Ρωσ(ιχ οcκολοuθοuσε ψLλότοupΚΎJ πολLτLΚ~. σχέσεLς τ~ς
• Αγγλ(ιχς
με τ~ Ρωσ(ιχ το
1830
Ol
ε!χιχν ιΧρ
κετιΧ ψuχριχνθεϊ:, ένω ~ Τοuρκίιχ βpLσκότιχν σε μεγάλr, ιiδuνιχμίιχ, ιΧπεLλοuμενΎJ άπο τον ~γεμόνιχ τ~ς Αίγuπτου
Μωχοcμετ "Αλη, ποu έκLνεϊ:το έπLκίνδuνιχ 31 • 'Η έπφpοfι, έτσL, τ~ς Ρωσίιχς ποcνω στ~ν Τοuρκίιχ ιχuξιχνε σr,μιχντLκά..
ΕrνιχL -&κόμη χιχριχκτηpLστLΚο κιχ/. ά:uτονόητο σuνοcμιχ,
OTL
ΟCΠΟ ΤΟUζ όπιχ8οuς τοU ιχuτοκεφάλοu σuνδεότιχν το
ιχuτοκέφιχλο
με
το pωσLκο κ(νδuνο 32 , κιχt έπομένως Υ,
Έλεuθεροu80Cκ1J), τ. 2β, S:κ8. ~ ', 864 έ. Στ. Θ. Λοcσκοcρι, Διπλωματιιι:ι} 'Ιστορία τijς Έλλάδος (1821-1914), 'Εν Άθ-ίjνοcις 1947, σ. 36 έ.έ. Μιχ. Θ. Λοcσκηι. Το Άvατολιιι:οv Ζήτημα (1800-1923), τ. Α', Θεσσοcλονίκ1) 197Η (c1948), σ. 71 έ.έ. 32. Γιοc τον ά.ντιρωσισμο τοG Φ?.ρμ.ιχκί8rι !Λ. Στ. Σοcχπελί8οu, μι·. lρy., σ. 27 έ. Πρβλ. r. Δ. Με-οcλλ1JνΟU, Τό Ζήτημα ... , οπ. ποcρ., σ. 374. Frazee, μv. lρy., σ. 104 έ. Κρίνοuμε σκόπιμο νοc ποcροcθέσοuμε έ8ω ά.τ:r,
31.
Παyιι:όσμιος 'Ιστορία (S:κ8.
'Αθ'ijνοcι χ. χρ., σ.
σποcσμοcτοc ά.πο ένοc ά.νέχ8οτο κείμενο τοG Θ. Φοcρμοcκί81J, ποu έρμrινε·; ει ριζικοc το φόβο τοu ά.πένοcνη στον Πιχνσλοcβισμό:
11 ...
Μόλις ά.ν1Jγέρ
θ1J • Ελλ1Jνιχον Βοcσίλειον, ΚIXt εuθuς έγενν7]θ1) μείζων άλλ1J '18έοc, κ:χl ocuτ~ είνοcι όλως ά.ντίθετος κocl ά.νηπολέμιος τ'{j ποcρ' -ήμίν λεγομένγ; Μεγοcλη '18έ~ κocl είς προcγμοcτοποί1Jσιν ocuτ'ijς γίνετοcι ά.8ιοcλείπ-:-ω::
μεγίστ1) ένέργειοc. Kocl τ(ς ή μείζων ocuτ1) ί8έοc; Ή t8έoc τοG ποcνσλοcβι σμοG! Ό σλοcβισμος uποβλέπων κocl φθονων τον Έλλ1)νισμόν, ώτ:λί
σθ1) εuθuς είς τελείοcν οcύτοu κοcτοcστροφ-Ιjν, όχι είς κώλuιτιν των προό8ων οcύτοu. τι 8έ έστι ποcνσλοcβισμός; 'Ένωσις όλων των πολuπλr;Ο&Jv
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑΤΤΟΚΕΦΑΛΟ
ακέψ'Υ)
yLoc
241
ένδεχόμενο πόλεμο δέν σχεηζότιχν όtμεσιχ μόνο
μέ τ~ν TouρκLoc, ά.λλοc κoct μέ τ~ Ρωσιιχ, ποu όλο κoct χιχτιχκτοuσε έδιχφος στ~ν έπφρο~ ποcνω στο Σοuλτοcνο.
• Η ά.ποδέσμεuσ'ΥJ τijς • Ελλοcδος ά.πο τ~ν έπφρο~ τijς
ιrλιχβιχών έ6vών uπο εν κιχ( το οιuτο σχΥjπτρον, κοιl &ν ποτε ή ίοέοι οιtίτ1) yιvfj πρίiγμοι, τρέχει μέγιστον κίνοuνον οιuτοι; ό εuρωποιϊσμόι;! 'Αλλ' Ιν ~ είι; εν μέγοι σλοιβικον έθνος ένωσις των uπο &λλοι έθν1) τελοuντων ολοιβικών έθνών ε!νοιι νGν οuσκολοι;, οέν ε!νοιι 6μωι; οuσκολοι; χοιt ή
Ινωσιι; των έν τ?j Όθωμοινικ?j έπικροιτείqι σλοιβικών έθνών. Τ οGτο ~ροποιροισχεuάζετοιι, κοιι ~ προποιροισκεu~ οιtίτ1) ένεργείτοιι άφ' ~ι; ήμέ p«ζ uπεγράφ1) τοG. Ελλ1Jνικοϊ.i Βοισιλείοu ~ ιΧνέγερσιc;. ·Ωστε &μοι ooθij χιιτιiλλ1Jλοι; άφορμ-ι), /)λοι τιΧ uπο τ~ν όθωμοινικ~ν οεσποτείοιν σλοιβιχιΧ Ιθν1) εuρίσχοντοιι ήνωμένοι uπο το ίσχuρότοιτον σλοιβικον σχΥjπτρον
( ... )ιι,
('Υπάρχει Έτοιιρείοι τοG ΠοινσλοιβισμοG), «ορμ1)τ-ι)ριον oe τYjc;
'Ετοιιρείοιι; τοu Ποινσλοιβισμοϊ.i ε!νοιι το κοιτ' άντίφροισιν &γιον λεγόμε νον ιlροι;. 'Εκεί uπάρχει κοιθιορuμένον το σχολείον τών άποστόλων τοG ΠοινσλοιβισμοG, κοιl οuτοι οέν ε!νοιι μόνον Σλάβοι, άλλα χοιl "Ελλ1Jνει; τό γένος. Το άργuριον κοιt το χρuσίον τί οέν κοιτορθώνοuσιν; Κοιt οέν ι:{νοιι άπόστολοι μόνον λοιϊκοί, άλλα ΚοιL Κλ1)ρικο( ΚοιL πολλiίι περισσό
τεροι κοιt τοG λεγομένοu άγγελικοG, ~τοι τοG μονοιχικοG τάγμοιτοι;, διό τι ot iγγελοι οuτοι έχοuσι προ ποιντοc; &λλοu τ~ν έπιτ1Jδειότ1Jτοι κοιt
tχιινότ1Jτοι είι; το μετοιβάλλεσθοιι κοιτιΧ τouc; πολUποοοιι; ( ... ] Έπειο~ οι!: δ σλοιβισμοι; τον έλλ1Jνισμον φοβείτοιι, τοGτον πολεμεί ποιντοιχοG τYjc; όθωμοινικΥjι; έπικροιτείοιι;, κοιt 6ποu ouτoc; ~τον προ έτών πολλών ριζω μiνοι; οιιΧ τ~ν έπιμιξίοιν, έκριζόνετοιι νGν ώι; φuτον ξένον. 'Εξορίζεται
~ Έλλ1)νικ~ γλώσσοι έκ των κοιτιΧ τ~ν Θράκ1)ν, Βοuλγοιρίοιν, Μοικεοο ν(«ν, Βοσσνίοιν, 'lλλuρίοιν κοιt 6λouc; τouc; ποιριΧ σλοιβιχων έ6vων έν
Τοuρχ(qι κοιτοιχ1)μένοuι; τόποuι; έκχλ1)σLών, ouo' άνέχετοιι πλέον οιuτ-η, Χ«ι μόν1J -ή σλοιβικ~ σuνιστίiτοιι [ ... ]ιι (Ό ποινσλοιβισμοι; θεωρεί τ~ν
Έλλιίοοι) ιιέμπόοιον είι; τ~ν έπιτuχίοιν τοG μεγάλοu οιuτοG σχοποG ( ... ].
~iλει νιΧ έκτοιθ?j μέχρι Μεθών1Jι; κοιt οέν θέλει ήσuχάσει ποτέ, έν 6σφ uπιίρχει Έλλ1Jνικον Βοισίλειον ( ... ]. τίνος έργον ~τον έφέτοι; τιΧ Φλοι μ.ιοιτιχιΧ [σ-ημ. γρ. 1852] ~ ΧριστοφοριχJ, εί μ~ τYjc; Έτοιιρείοιι; τοG ΠσινσλοιβισμοG; [ ... ] 'Οδ1Jγείτοιι οέ κοιt οιεuθuνετοιιι -ή 'Ετοιιρείοι έκ kωνστοιντινοuπόλεωι; [ ... ] 'Εκείθεν σuχνοιt μετοιβάσειι; κοιt έ<πι>σχέ
Ψιι.ς εtc; τό λεγόμενον &γιον ιlροι; κοιt έκείσε μετοιβάσειι; κοιt έπισχέψειι; d&εσ(μων κλ1)ριχών έξ 'Αθ1)νών. Τώροι έξ1)γοGντοιι πολλά, τιΧ όποίοι,
242
ΙΙΑΡΑΔΟ~ΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩ~Η
Toupκ(ocς σήμιχLνε γLoc τ~ν πολLηκ~ τ"ijς 'Αγγλ(ιχς τοπο
θέτΊ)σΊ) τ"ijς Έλλοcδος έξω κoct ιiπο τ~ pωσLκ~ έπφpο'ή, ~ όπο(ιχ μποpοuσε ποcντιχ νοc ιiσκε'i:τιχL μέσω τοu Σοuλτοcνοu,
οcλλοc ΚOCL τοu ΟtκοuμενLΚΟU ΠocτpLocpχε(ou 33 , τον θρόνο τοu όπο(οu ΟCΠΟ το
κιχτε'i:χε ό tδLOCLτεpoc pωσόφLλος
1830
θεωpοuμενος Κωνστοcνηος Α'
( 1830-34).
'Έβλεπιχν δε
κιχι τ~ν ποpείιχ τών γεγονότων, τοc όπο'i:ιχ στο σΊ)με'i:ο ocuτo τοuς δLκιχ(ωνιχν ιiπόλuτιχ .• Η pωσLΚ~ έπφpο~ είχε
ιχuξΊ)θε'i: σΊ)μιχντLκοc κιχτοc τ~ δLιχκuβέpνΊ)ση τοu Κιχποδ(
στpLιχ (τοuλοcχLστον ocuτo έπ(στεuιχν
1831
κuβέpνΊ)σΊ) τjjς στιχτον
•Αγγλ(ιχς,
κpοcτος
Ρωσσ(ιχς» 34 •
•
Ο
uπο
τ~ν
μ-ήπως <<ΠεpLπέση το νεοσύ ιiποκλεLσηκ~ν
έπφpο~ν τ"ijς
pωσLκος έπεκτιχτLσμος ήτιχν γLoc τ~ν
ότε εγινοντο, ένομίζοντο άθώοω. Χφον
OL "ΑγγλοL), το δε
είχε φθοcσεL σε τέτοLΟ σΊ)με'i:ο, &στε νοc ΟCνΊ)σuχε'i: ~
('Αρχείον Φοιρμοικίοοu, δπ. παρ.,
15, χ. άρ.).
Γίνετοιι φοινερό, ότι ό άγώνοις τών ouo μερίδων εΙχε βοιθu ίοεολογικο κοιt κοιθοιριΧ πολιτικο uπόβοιθρο, ποιράλλψοι μΕ: τ~ν uπόθειτη τΥjς Όp θοοοξίοις, ποu ο εν lποιuε κοιt τtς
ouo πλεuρeς νιΧ ένοιοιφέι- <:ι. ΤΗ τοιν άν
τίθειτη άνάμεσοι στοuς φορείς τΥjς εuρωποιϊκΥjς ίοέοις ( Φοιρμοικίδ1Jς) κοιl τοuς uποστ1JρικτΕ:ς τΥjς ρωσικΥjς (όχι οΕ: πάντοτε κοιt τijς ποινσλοιβιστι κijς) πολιτικijς. "Εφθοινοιν βέβοιιοι σΕ: uπερβολές, μΕ: το νιΧ θεωροGν οί μeν τοuς oe ώς προδότες, όπως εΙχοιν έπίιτης κοιt μιιΧ τροιγικ~ μονομέ ρεια: Οί ((ρωσ(ζοντες>Ι έντόπισοιν τον κ(νΟUνΟ στ~ <<μοισον(οιΙΙ, ένώ
OL
ιιοuτικίζοντες>Ι στον ποινσλοιβισμό. ΔΕ:ν γνωρίζοuμε, πόσοι μπόρεc<οιν τελικιΧ νιΧ οοGν άντικειμενικιΧ κοιt τtς
ouo πλεuρές. ΓιιΧ τον Ποινσλοιβι
σμο κοιt τιΧ σχέδιά τοu βλ. Γ. Κονιδάρ1J, Ή ι'iρσις του βουλrαριιι:οu σχί
σματος έν τιfι πλαισίφ τijς ιι:αθολιιι:ijς 'Ορθοδοξίας του ·Ελληνισμού, lκο.
Γ' έπφξ1Jμένη, Άθ1jνοιι 1971, σ. 30 Ε:.έ. Εuρuτερο χοιροικτ~ροι lχει
+.
μελέτ1): Ίω. Ν. Μοσχοποuλοu, Πανσλαβισμος ιι:αi 'Ελληνισμός... , Μέ ρος Α' , άπο τοG 1840 lως τοG 1917,
ΆθΥjνοιι 1978. 33. <ιln the Russian view the Bond with Constantinop\e was an important link between independent Greece and the tsar because of the great influence exercised by Russia in the Ottoman Empire» Ch. Frazee, δπ. παρ., σ. 109. 34. Στ. Θ. Λάσκοιρι, μν. έρy., σ. 45.
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑΤΤΟΚΕΦΑΛΟ
243
ιΧγγλLκ~ πολLηκ~ στ~ ΜεσόγεLΟ μόνLμος πονοκέφιχλος. οι
~ε
έπεκτιχκτLκες
βλέψεLς
τΊjς
Ρωσ(ιχς
ποcνω
στοc
ιiνεξιχρτψοποLΟuμενιχ ιiπο το Σοuλτοcνο τοuρΚLΚΟC έδιiψη
μ.πορο\Jσιχν κοcθε στLγμ~ νοc βροuν UΠΟστ~ρLξΊ) ΟCΠΟ τοuς όρθο~όξοuς Βιχί.ί<:χν(οuς, κιχ!. μοcλLστιχ τοuς ΚλΊ)ρLκοuς, ποu
lμενα.ν πLστοι σ7~ν ιιόμόδοξΊ)» Ρωσ(ιχ 35 • Το ΟtκοuμενLκο ΠιχτρLιχρχε'i:ο στο σΊ)με'i:ο ιχuτο ήτιχν δuνιχτο ν'
πολu
έπLκ(νδuνο
8uνιχτότΊ)τιχ
yLoc
τ~ν
ιiσκ~σεως
στ~ν ΤοuρχLιχ, κριχτοuσε πύλΊ)
τοu
ιiγγλLκ~
yLoc
ΠιχτρLιχρχε(οu, το όρθοδόξων.
γLιχτι
Υι
Ρωσ(ιχ ποcνω
τ~ν πρώτΊ) ιiνοLκτ~ κιχι τ~ν όπο'i:ο μποροuσε σε κοcθε
σηγμΊ) νοc κιχτιχστε'f: οργιχνό τΊ)ς
ιiπα.ντιχχοu
πολLτLΚ~,
έπφροΊjς ιiπο τ~
ιiποβεϊ:
yLOC
ΤέτοLιχ,
τον έπΊ)ρειχσμο των
όtλλωστε,
δuνιχτότΊ)τιχ
8Lέθετε ποcντιχ το ΟtκοuμενLΚΟ ΠιχτρLιχρχεϊ:ο κιχι σε ά.ρ χετΕ:ς περLπτώσεLς δεν οcπέφuγε
λ
, ογοuς
' ποu
' ' ,β λ το επε ιχ ιχν-
-
' νιχ
οcνεξοcρτΊ)τιχ ΟCΠΟ τοuς
' τΊ)ν
,
χρΊ)σψοπΟLΊ)σεL.
'Ή~Ί) με τ~ν κuκλοφορ(ιχ τΊjς «Νέιχς ΠολLηκΊjς ΔLΟL
χ~σεωςιι τοu Ρ~γιχ στ~ν
πρώτΊ)
TOU
χιχριχκτΊ)ρLσηκ~
(1797)
ό πιχτpLοcρχΊ)ς ΓρΊ)γόρLΟς Ε',
πιχτρLιχρχ(ιχ, κιχτεδ(κιχσε
ιχuστΊ)ρότΊ)τιχ,
γLιχτl
ιiπο
το
έργο με
φόβο
τuχον
έπLκριχτ~σεως των ιiρχων τΊjς ΓιχλλLκΊjς 'Επιχνιχστοcσεως το ΠιχτρLιχρχεϊ:ο ε~εLξε μεγιχλύτερΊ) ο~μποcθεLιχ προς τ~·J
Τοuρκ(ιχ κιχ!. ιiτένLζε Αύτοκριχτορ(ιχ
τοu
με έμπLστοσuνΊ) τ~ν
Βορροc 36 •
'Ότιχν
ΓοcλλοL πέριχσιχν στοc ΈπτΟCνΊ)σιχ
'ΟρθόδοξΊ)
oi. ΔΊ)μοκριχηκοl
(1797), ποcλL ό ΓρΊ)
γόρLος ιiπέλuσε έγκuκλLΟ, σuνLστώντιχς στοuς
• Επτιχ
νΊ)σ(οuς νοc μ~ν ΠLστεuοuν στlς ιiπιχτΊ)λες uποσχέσεLς των
Γοcλλων ΔΊ)μοκριχ-;-ι.κων. "Οτιχν ποcλL, στ~ν β' πιχτρLιχρχ(ιχ 35. Ch. Frazee, μv. lρy., σ. 105 έ.
36. Γ. Κονιδάρη, 'Εκχλησιαστική 'Ιστορία τijς Έλλάδος,6π. ποιρ., σ. 254. Κ. Θ. ΔημοιρίΧ, ·ο Κοραijς καi ή έποχή του (=Βοισ. Βιβλιοθ~κη 9), 'ΑθΥjvοιι 1958, σ. 46. Ν. Ζοιχοιροπούλοu, Γρηyόριος Ε', /)π. π., σ. 75 έ.
244
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
τοu Γp'Y)yop(ou, ό οcγγλLκος στόλος με τον uπoνocuocpχo
Sir
John Duckworth έμφιχν(στΊ)Κε ξιχφνLκοc έμπpος στ~ν Πό λΊ), ό ΓpΊ)γόpLος μΕ: τοuς σuνο~Lκοuς ocpχLεpε'i:ς πpοέτpε ψιχν
το
Λιχο
νοc
βοΊ)θ~σεL
τ~ν
Toupκ(oc.
•ο
'L~LOς
ό
ΓpΊ)yόpLος «Κpιχτώντιχς τ~ν ποφιχντοpLκ~ν τοu pοcβδο, όδ~γΊ)σε χ(λLοuς
''ΕλλΊ)νες έpγοcτες νοc σuντpέξοuν τοuς
Toupκouς στ~ν κιχτιχσκεu~ όχupώσεων ένιχντ(ον των δυ
ηκων εtσβολέων)) 37 . BέβocLOC δεν ~τιχν τοuτο πocpoc «νο μφοφpοσuν'Υj))38, yLocτf. κocf. λ(γοuς μ"ijνες πpf.ν ε!χε έκδοθει έγκuκλLός τοu ένιχντ(ον των Ρώσων, έχθpων τότε τ"ijς Toupκ(ocς, ποu κιχλοuσε το Λιχο νοc στιχθε'i: ΠLστος στ~ν τελεuτιχ(ιχ 39 . «ΠιχτpLΚ~
Έ~ω μποpε"L νοc έντιχχθε'i: κocf. ~ πεp(φΊ)μ'fJ
ΔL~ΟCσκιχλ(ιχ)),
ποu
οcνεξοcpτ'Υ)τΟC
οcπο
ΠΟLΟν
έγpοcφ'Υ) κocf. ολιχ τοc «έλιχφpuνηΚΟC)), ποu eχεL, ~τιχν κocθocpoc
eνoc «φLλότουpΚΟ)) κείμενο, ΠΟU κιχλο\Jσε τον όpθόδοξο λιχο σΕ: μLOC σuγκεκpφένΊ) ΠΟλLηΚ~ ένέpγεLιχ 40 • Θοc μποpοuσιχμε νοc πpοσθέσοuμε κocf. οcλλες πεpL πτώσεLς φιχνεp"ijς πpοσποcθεLΟCς τοu ΠocτpLocpχεtou νοc έπrι
pεοcσεL πολLηΚΟC το όpθόδοξο πλ~pωμιχ, έστω κocf. &ν τοuτο γινότιχν κοcτω οcπο τ~ν π(εσΊ) τ~ς Toupκ(ocς
-
ocu-:-6
δε ιiκpLβως φοβότιχν ~ οcγγλLΚ~ πλεupοc. "Άλλωστε, σύμ φωνιχ μΕ: τ~ν κιχτοcστιχση, ποu ε!χε δLιχμοpφωθε'i: ιiπο -:-Υ;ν
έποχ~ τ~ς οcλώσεως, ό οικοuμενLκος ΠιχτpLοcpχΊ)ς ((~':Ο -ήνιχγκιχσμένος, τUΠLΚως, νΟC ένεpγ"(j ώς έντολοδόχος -:-Υjς
37. Ph. Sheπard, μv. lργ., σ. 295. 38. ΚιχτιΧ τον Ph. Sheπard, <ι'Εντuπωσιιχκ~ έπί8ειξ1J νομιμοφροσu V1Jς άπένιχνη στοuς Τοuρκοuς ~ρχοντεςιι. Αύτόθι.
39. Κ. Δ1)μιχρίi, Ό Κοραής ιcαi ή tποχή του, 6π. πιχρ., σ. 46. Ν. Ζrι. , σ. 70 έ. 40. Βλ Άποστ. Β. Διχσκιχλάκ1), Ό 'Αδαμ. Κοραής ιcαi ή 'Ελευθερία 2 τώv Έλλήvωv, Άθ~νιχι 1979, σ. 94-101 (6ποu κιχt βιβλιογρ. γιιΧ -:ο lpγo). Πρβλ Ph. Sheπard, μv. lργ., σ. 294. έ.έ.
χιχροποuλοu, δπ. παρ.,
245
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑΥΤΟΚΕΦΑΛΟ
Τοuρκικ~ς έξοuσ(ιχς ~ιά τ~ς πιχρεμβοcσεώς τοu είς τά
iσωτερικά τ~ς
• Ελλοcδος προcγμιχτιχιι 41 . Περιοριζόμιχστε
σε μερικες οcκόμΊ) χιχριχΚτΊ)ριστικες περιπτώσεις στά χρό
vιιχ τ~ς ΈλλΊ)νικ* Έπιχνιχστοcσεως. 'Ή~Ί) με τ~ν ενιχρ ξ'Υ) τοϋ κιν~μιχτος τοu
•Αλ. • 1ψΊ)λιiντ1),
το Πιχτριιχρχε"Lο
βpέθ'Υ)Κε οcνιχγκιχσμένο νά λοcβει θέση, ΚΟCτιχδικοcζοντοcς το με «οcφορισμόη 42 .
1824)
Ό πιχτριοcρχΊ)ς 'Άνθιμος Γ'
(1822-
έξορ(σθΊ)Κε, γιιχτt δέν μπόρεσε νοc ΚΟCτεuνοcσει τοuς
έπιχνιχστιχτΊ)μένοuς 'ΈλλΊ)νες. ·Ο διοcδοχός τοu Χρuσιχν-
6ος
( 1824- 26) οcνιχγκοcσθΊ)Κε νά δΊ)μοσιεuσει έγκuκλιο
πρός τοuς 'ΈλλΊJνες, έ:γριχφε δε είδικά στοuς άγιορε'Lτες
μονιχχοuς κoct τοuς Κρ~τες νά είρΊ)νεuσοuν με τ~ν Τοuρ κ(ιχ43.
'Αλλά κoct ό 'Αγιχθοcγγελος
(1826-30),
μετά τ~
νιχuμιχχ(ιχ τοu Nocuocp(νou, ζ~τΊ)σε κιχ τ' έντολ~ τ~ς ΠuλΊJς ιiπο τοuς 'ΈλλΊJνες νά έ:λθοuν σε σuμφων(ιχ με τ~ν Τοuρ κ(ιχ κoct νά μ~ δεχθοuν τ~ σuμφων(ιχ των Προστιχτ(δων Δuνοcμεων
(6
Ίοuλ(οu
1827),
με τ~ν όπο(ιχ ή Έλλιiδιχ
ιiνιχκΊ)ρuσσότιχν έλεuθερο κροcτος 44 .
41.
Ν. Ποcντοcζοπούλοu,
Georg- Ludwig νοη Maurer.
Ή πρός τά εύρω
παϊΙCά πρότυπα δλοΙCληρωτιΙCή στροφή τής vεοελληvιΙCής νομοθεσίας, Άθ~ νοιι
1968, σ. 216. 42. Βλ Άποστ. Β. Δοισκοcλ0Cκ1), Κείμενα - Πηγαί τής 'Ιστορίας τijς ΈλληvιΙCής 'Επαναστάσεως, τ. Α', ΆθΥjνοιι 1966, σ. 128 έ.έ. 43. Γ. Κονι80Cρ1), 'ΕΙCΙCλησιαστιΙCή 'Ιστορία τijς 'Ελλάδος, τόμος Β. , όπ. ποιρ., σ. 228. 44. Βλ Κ. Οtκονόμοu, Τά Σωζόμενα ... , τ. Β', σ. 53 έ. Άνά.λογοc θοc μποροGσοιν νοc λεχθοGν KOCL γιοc τlς έγκuκλlοuς τοG Ποιτριοιρχεlοu λίγο
πριν άπο τ~ν ένοιρξ1) τΥjς Έποcνοcστά.σεως τοG 1821 κoct μ€ τtς όποίες Χ«τοι/)ικά.ζοντοιν "Ελλ1Jνες 8ιοcνοούμενοι γιοc τοc φιλελεύθεροι σuγγρά.μ
μ.ιχτά τοuς. Γρά.φει σχετικιΧ ό Ί. Φιλ~μων (ΔοΙCίμιον ΊστοριΙCόν περί τής
ΈλληνιΙCής 'Επαναστάσεως, τ. Α', 1859, σ. 97): ιι'Η τοuρκικ~ έξοuσlοc
«τησύχe:ι κοιl έξωτe:ρικώς κοιt έσωτερικώς, κοιt έγκuκλίοuς ποιριΧ τοG Ποιτριάρχοu τΥjς Κωνστοιντινοuπόλe:ως προεκάλe:σe:, οι' ών άφωρlζοντο οί έν τ'ij άλλοοοιπτJ έκ8ίοοντες φιλελεύθεροι σuγγράμμοιτοc "Ελλ1Jνες ... ».
246
IIAPA.:.Oλll ΚΑΙ Α.\.\ΟΤΡΙω:Η
, Εγνώριζιχν, οcριχ, OL "Αγγλοι πόσΊJ έπιρρο~ μπορο\.ίσε νοc ιiσκfισει το Πιχτριιχpχεϊο, κιχ!. μέσω ιχύτοϋ -ή Τουρκίιχ, σε θέμιχτιχ πολι7ικιi, κιχ!. μιiλιστιχ σε πεpίπτωσΊJ πολέμου .
.ο
στόχος ,ων έπιδιωκόντων το ιχύτοκέφιχλο δεν ήτιχν -
γι' ιχύτο- πρωτιχρχικά, πως θοc έ:βγιχζιχν τ~ν 'ΕλλιχδικΊ; ΈκκλΊJσίιχ ιiπο κάποιο κιχνονικο- πνευμιχηκο ιiδιέξοδό
τΊJς, ιiλλοc πως θοc ιiπέφευγε ή δικ~ τους πολιηκ~ νοc περιέλθει σε ιiδιέξοδο, πράγμιχ ποu ιiπιχιτο\.ίσε νοc ιiπο δυνιχμωΟεϊ
όπωσδfιποτε
το
Οtκουμενικο
Πιχ,ριιχρχεϊο,
wστε νοc μ~ μπορεί νοc έπΊ)ρεάζει τl.ς uπο τ~ν δικιχιοδοσίιχ του όρθόδοξες 'ΕχχλΊJσίες κιχ!. μέσω ιχuτων κιχ!. τοc 'Lδιιχ ,α κράτΊJ, σ,ιΧ όποϊιχ ιχuτες εuρίσκοντιχν. 'Η 'Ορθοδοξίιχ, ,όσο τΊjς Ρωσίιχς οσο κιχl των 'Ελλ~νων, ήτιχν γιοc ,ι::
Δυηκες
Δυνάμεις μια πολu έπικίνδυν'Υ) uπόθεσΊJ.
Γι'
ιχύτο κιχ!. ή δυηκ~ πολιτικ~ συνίστιχτιχι εκτοτε στο ν~ διιχτΊ)ρείτιχι ή 'Ορθοδοξίιχ ιiποδυνιχμωμένΊJ κιχ!. ιiνίσχuρr;. έκφράζε,ιχι δε κιχτα κιχνόνιχ ώς ιiνθελλ'Υ)νισμος κιχ!. φιλο τουρκισμός.
6. Δεν είνιχι, ομως, δυνιχτον να προσεγγίσει κιχνεl.:: ' το' "i.,'Υ)τ'Υ)μιχ ' - 'Ελλ ιχσικΊJς "' - ιχυ7οκεφιχ ' λ'ιιχς χωpι:: ' τ'Υ)ς ' λ 'β ι ι ' ' '~ λ ' ' νιχ ιχ ει υποyΊ) κιχι τους ισεο ογικους με,ιχσχ'Υ)μιχησμο·J:: σωστιχ
t
ποu
σΊ)μειώθΊJκιχν
στΊ;ν
ΕuρώπΊJ ιiπο
τΊ;ν έποχ~
,Υ.::
'Ανιχγενν~σεως κιχ!. κυρίως κιχτοc τ~ν περίοδο το\.ί Διιχ
φωησμοu (17ος ιχL. κ.έ.) κιχ!. 1
Q. λ ιχμι-'ιχνουν
ot
όποίοι m':ltatis mutanιJi~
' ' ' σιχρκιχ κιχι' οσ7ιχ κιχι' σ7'Υ)ν ε'λ ευ'θ ερ'Υ) 1
'Ε λλιχοχ '"
άπο ,α 1833. 'Η βuζιχν7ινΊ;- ρωμιχίικ'Υ) θεωρίιχ τΥjς συνιχλ λ'Υ)λίιχς για 7Lς σχέσεις «' Ιερωσύν'fjςΙΙ κιχ!. « Βιχσιλεία::»
( 'ΕκκλΊJσίας καt Πολι,είας, οπως έπεκράτ'fjσε να λέΒλ εύpύτεpοc γιοc το θέμοc: Φ. Ήλιοu, "Τύφλωσαν Κύριε τον λαόν σοι,» Οί προεπαναστατιιccς κρίσεις ιcαί ό Ν. Σ. Πίιcολος, ιι Ό
11 (1973),
σ.
580-626.
'
Εpοcνιστfιςη.
-:-.
247
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑΤΤΟΚΕΦΑΛΟ
yεταL), ΠΟU ~εν έπαυσε ποτΕ: νοc συνLστοc βασLΚ~ συντε τιχyμένΊ) τ~ς ρωμιχ(LΚΊ)ς-βυζιχνην~ς πολLηκ"ijς ζω~ς, έρ χετιχL τώριχ ιiνημέτωΠΊ) με τ~ ~υηκ~ πολιτειοκρατικι} ιiν τ(λΊ)ψΊ)
συνέπεLΟC τοu μιχκροu οcγώνιχ ένιχντ(ον το\J έκ
-
κοσμLκευμένου πιχπLσμοu- κoct τtς νέες <ιλιχ·cχLσηκες» ιiντιλ~ψεLς, ποu έπΊ)ρέιχζιχν τοuς Βιχυιχροuς
• ΑνηβιχσLλεϊ:ς ιiποφιχσLστLΚΟC, κoct t~LΟC(τερα τον G. Maurer. Προτεστοcν της οcλλωστε έκ πεποLθ~σεως ό Maurer' είχε μόνιμο φόβο yιoc τ~ν τυχον έξέλLξΊ) μLοcς «έλεuθερΊ)ς» 'ΕχκλΊ)σίιχς στ~ν
• Ελλοc~ιχ
σε μLoc ΠΟCΠLΚ~ μLκρογριχφ(ιχ κoct ocuτo ~θελε νοc
προλιίβεL με κοcθε θυσίιχ. 'Η 'ΕκκλΊ)σίιχ Κιχθ(~ρυμιχ)
( ώς
Κλijρος καt
έπρεπε νοc όργιχνωθεϊ: κιχτοc τέτοLΟ τρόπο,
&στε νοc κιχτιχστεϊ: εuχρΊ)στο μέγεθος ΎLOC τ~ λεLτουργ(ιχ τijς ΠολLτε(ιχς, ιiλλοc ποτε tσόημο κoct συνεπως έπLκίν
~υνο. Ή ΔLιχκ~ρυξΊ)- Β. Δ. τοu Κ'Υ)ρuχθΊ)Κε ~
• Ελλιχ~LΚ~
1833,
με το όποϊ:ο ιiνιχ
ιχuτοκεφιχλ(ιχ, με το θεσμο τοu
πολLnκοu οcρχοντος (ΒασLλέως) ώς «οcρχΊ)γοu ... κιχτοc το 8LoLΚ1Jnκo μέρος>> (οcρθ. σιλLκοu
1 ),
'ΕπLτρόπου» (οcρθρ.
κoct τοu πιχντο~υνοcμου «Βιχ
6, 7)
ε!νιχL σιχφ~ς έκφριχσrι
ocuτou τοu πνεuμιχτος .
• Απο
τ~ν οcλλΊ) δμως πλευροc το πρόβλΊ)μΟC έντιχσ
σότιχν ΚOCL μέσιχ στοc πλιχ(σLΟC τοu «ΟCνιχτολLΚΟU ζΊ)τ~μιχ
τος», τ~ς ΠλΊ)ρώσεως, ~Ί)λΟC~~' το\) κενο\J το\J ~Ί)μLΟυρ γουμένου ~LOC τijς βιχθμLιχ(ιχς uποχωρ~σεως τ~ς τουρκLκijς
ιχύτοκριχτορ(ιχς έν Εύρώπη. 'ΕπεL~+ι ~ε κιχτοc τ+ι ~LocρκεLoc της Τουρκοκρατ(ιχς ~ ~LΚOCLO~OσLOCΚ~ έκτΟCσΊ) τοu Οtκου μενLκοu ΠατρLιχρχε(ου, τοu πρώτου Θρόνου τ~ς
τολijς,
έκοcλυπτε
κoct
τ~ν περωχ~
των
• Ανιχ
(εύρωπιχ·cχων)
κτ-ησεων τijς Τουρκ(ας, ό ~LαμελLσμος τ~ς τελεuτιχ(ιχς
στον εuρωΠΟCLΚΟ χωρο συν~έθΊ)Κε ΚOCL με τ~ ~LΚOCLO~OσLOCΚ~ σuρρ(κνωσΊ) τοu ΟtκουμενLΚΟU ΠιχτρLιχρχείου ΎLOC τ~ν ιχύ
τ6νομ'Υ) κoct ιiνεξοcρτψΊ) ιiνοcπτυξΊ) των νέων έθνLκων Κριχτων τ~ς ΒιχλκιχνLκijς. • Η ιiνεξιχρτψΟΠΟLΊ)σΊ), ocρoc,
248
ΙΙΑΡΑΔΟ~ΙΙ
των
ιιέθνLκ&ν»
ΚΑΙ
• ΕκκλησL&ν
ΑΛΛΟΤΡΙΩlΗ
βοΊJθΟuσε
άποτελεσμιχηκcΧ
το σχέδω ιχuτό, ΠΟU σuν(στιχτο ΟUσLΟCσηΚcΧ στ~ν πpοσπά θεLΟC τελεσ(δLκοu έντιχφLασμοu τjjς Ρωμιχν(ιχς- Βuζαντ(οu
κιχ!. τοu πολLησμοu, ποu εΙχε ένσιχpκώσεL. Το πεp(εpγο δε εLνOCL,
ΟτL
ό
πεpωpLσμος αuτος
ΠιχτpLαpχε(οu,
μιχζl.
με
τον
τΊjς δLκαωδοσ(ιχς το:::ί
έδιχψLΚΟ
δLιχμελLσμο
τ~ς
Τοupκ(ας, ένδLέφεpε πολu πεpLσσότεpο άπο τ~ δuηκ+. ΠΟλLηΚ~ τ~ pωσLΚ~ δLπλωμιχτ(ιχ (πpβλ. ΠΟCνσλιχβLσμο Καl
τ~ θεωp(ιχ πεpt Ητp(τΊJς ΡώμΊJς») 45 • 'Ο
7.
Maurer
σuνεπ&ς στ~ν πpοσπάθεLά τοu νcΧ
όργιχνώσεL τ-Υjν 'ΕχχλΊ)σLα τΊjς έλεuθεpωμένΊJς 'Ελλάδος
.
κατα
.
ης
(πpοτεστανηκες . ) αpχες ' '
τοu
--yLoc'
\
να
ε'ξ ιχσφα-
λ(σεL τ-Υjν άπpόσκοπτΊJ έπLβολ~ τ"ijς έξοuσ(ιχς τοu 'Όθωνα
σ' ολο το ψάσμιχ τΊjς έθνLΚΊjς ζωΊjς 46 - βp"ijκε τ~ν ίδέιχ τΊ)ς ιχύτοκεψιχλ(ιχς, ΠΟU οcντΟCΠΟΚpLνότιχν ΚOCL στοuς δLΚΟUζ του
στόχοuς, βocθLcX pLζωμένΊJ στον έλλιχδLΚΟ χ&pο. 'Εκείνος τΊjς
έ:δωσε
άπλ&ς μΕ:
τl.ς ένέpγεLές τοu σuγκεκpLμένο
45. Γιοc τοc προβλήμοcτοc ocuτoc ποcροcπέμποuμε γενικοc στα lργοc: Ph. Sherrand, «' Εκκλησίοc, Κροcτος κocl ό Έλληνικος Άγώνοcς τ'ijς Άνε ζοcρτησίοcς)) στον Τόμο: Δοκίμια yιd τόν Νέο 'Ελληνισμό, 'Αθήνοc 1971. σ. 294-323. Γ. Ι. Κονι80Cρ7), 'Εκκλησιαστική 'Ιστορία τής 'Ελλάδος, τ. 2 Β', 'Εν Άθ~νοcις 1970, σ. 232 έ.έ. Μ. Θ. Λοcσκοcρι, Τό ΆvατολικόΖτj τημα (1800-1923), τ. Α' (1800-1878), Θεσσοcλονίκη 1978 (=1948). Μ. S. Anderson, The Eastern Question, London - Ν. York 1966· π. Ίω. Ρωμοcνί8οu, Ή Ρωμηοσύνη τού 1821 καί α{ Μεγάλαι Δυνάμεις, lκτ. έκδο σrι τ'ijς έφημ. «'Ορθ. Τuπος>>, άρ. 309, 25 Μοcρτίοu 1978. 46. Γροcφει ό i.'8ιος: ιι ... Ό άπελεuθερωτικός άγώνοcς 8Ε:ν γινότοcν μό νο γιοc τήν πολιτικfι, άλλα κocl για τ-1) θρησκεuτικ-1) έλεuθερ[οc. "Αλλω·
στε, ή μίοc χωρlς τ-Υjν aλλ1) 8Ε:ν είχε κοcνένοc νόrιμοc, κocl κοcτοc σuνέτ.ειοc ~ οcνεζοcρτησίοc τ'ijς Έλλrινικ'ijς Έκκλησίοcς ~τοcν οcποcροcίτητ1J για την ύτ.ό στοcση τ-1)ς i.'8ιοcς τ'ijς Μονοcρχίοcς)).
G. - L. Maurer, Ό 'Ελληνικός Λαό; 1976, σ. 501 (cr1Jμ.). Πρ~λ. Ίστορία ... , όπ. ποcρ., σ. 66 έ.
(μετοcφροcσ"1) Όλyοcς Ρομποcκη), Άθήνοc
Xp.
Ποcποc8οποιίλοu,
249
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑΤΤΟΚΕΦΑΛΟ
περLεχόμενο. ΓL' ιχuτο ά.μέσως μετοc τ~ν οcφLξ~ τοu στο Νιχuπλω, εσπεuσε νοc ά.νιχζητ~σεL τον Φιχρμιχκ(δΊ) ΎLOC τ~ν
(ά.πο κοLνοu) έφιχρμογ~ τοu κοLνοu σχεδ(οu 4 \ δΊ)λιχδ~ τ"ijς ά.νιχκΊ)ρuξεως τοϊ.ί ιχuτοκεφοcλοu τ"ijς
• ΕλλιχδLκ"ijς
'ΕκκλΊ)
·σίιχς, χωpLζ τ~ν τ~ρΊ)σΊ) ομως των κιχνονLκων πpοuποθέ σεων, με τ!.ς ά.νιχπόφεuκτες γνωστες σuνέπεLες, δΊ)λιχδ~ τ~ σχLσμιχηκ-1) ά.πομόνωσΊ) τ"ijς
'Εχκλησtιχς τjjς
yιoc δεκιχεπτοc όλόκλΊ)ριχ χρόνLα
• Ελλοcδος
(1833-1850).
ΓLιχτ!. ή
χοσμογονLκ~ σΊ)μιχσ(ιχ τΊjς πριχξLκοπΊ)μιχηκΊjς κιχl ά.νη
χιχνονLκ"ijς ά.νιχκΊ)ρuξεως τοu ιχuτοκεφοcλοu τ"ijς
• ΕλλιχδL
χijς 'ΕκκλΊ)σ(ιχς φοcνΊ)κε ά.πο τlς σuνέπεLές τΊ)ς, ποu προ εχτε(νοντιχL μέχρL τ~ν έποχ~ μιχς, πιχρ' ολες τlς μετέ
ΠεLτιχ βελτLώσεLς, ά.φοu ή δuηκότροπΊ) όρθολογLκ~ δομ~ τοu ΝεοελλΊ)νLΚΟU Κροcτοuς, οχL μόνο δεν όtλλιχξε εκτοτε,
οcλλοc ΚιχL περLσσότερο ένLσχuθΊ)Κε.
8.
οι έπLπτώσεLς τοu μιχοuρερLΚΟU ιχuτοκεφοcλοu ΎLOC
τήν ποpεtιχ τΊjς
στιχτες48.
•Η
• ΕλλιχδLκ"ijς 'ΕκκλΊ)σίιχ,
'ΕκκλΊ)σ(ιχς ~τιχν δuσμενέ
ποu
κιχτοc τ~
δLοcρκεLιχ
τΊjς
3οuλε(ιχς ύπjjρξε ή εuεργετLΚ~ τροφος κιχl ή σuνεκηκ~ 8ύνιχμΊ) τοu Γένοuς κιχ!. συνετέλεσε οχL μόνο στ~ δLοcσωσΊ), ά.λλοc κιχ!. στ~ν πνεuμιχηκή σuνέχεLοc τοu, ά.πο ((περLέχον~> ποu ~τιχν μέχρL τ~ν 'ΕπιχνοcστιχσΊ), κLβωτος δΊ)λιχδ~ σω τηρίιχς, μετιχβοcλλετιχL ΟCΠΟ το
έντιχσσομένΊ)
1833
σΕ: «ΠερLεχόμενοη,
στοc πλιχ(σLιχ τοu όρθολογLΚΟC δομΊ)μένοu
47. Θ. Φοιρμοικίοοu, 'Απολογία, 5π.ποιρ., σ. 18 έ. Πρβλ. Γe:ρομιχοι λοϋ, μv. έργ., σ. 312, 369. Γ. Κονιδ0Cρ1J, μν. έργ., σ. 233 έ. C. Frazee, μν.
lpy., σ. 102. 48. Βλ. Στ. Σοιχπe:λίοοu, μν. έργ., σ. 39 έ.έ. Πρβλ. Νικολάου Δ. ·ΚοuλοuγλιώτΎ), 'Η διαμάχη Θεοκλήτου Φαρμακίδη- Κωνσταντίνου Οlκο ν6μου καi ή διαμόρφωση τού παιδευτικού iδεώδους τού Νεωτέρου Έλληνι Ομού, Πολuγρ. οιοοικτορικ+ι οιοιτριβ'lj
(1983), σ. 71 έ.έ.
250
ΠΑΡΑΔΟ~Η ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩ~ΙΙ
Κροcτοuς ΚOCL περωρLζομένΊ) σε μLoc μόνο πτuχ~ τ"ijς έθνL κ"ijς ζω"ijς, τ~ θρΊ)σκεuηκ~. Το
1833
οcνο(γεL μLoc νέ:χ
περ(ο~ος στ~ ζω~ τ"ijς 'Ελλιχ~Lκ"ijς 'ΕκκλΊ)σLιχς 49 , κοσμο γονLκ~ πριχγμιχτLΚΟC, ΠΟU σΊ)μιχ~εuετΟCL ΟCΠΟ οcποφιχσLσηκι:; ~LιχφοροποL~σεLς ΚOCL οcνιχκιχτιχτοcξεLς. Το ιχuτοκέφιχλο ~εν εrνocL,
οcλλωστε,
ενιχ
μεμονωμένο γεγονός.
• ΑποτελεΊ
κιχτ' οcρχ~ν τ~ν κορuφωσΊ) τ"ijς ΠεLσμιχηκΊjc σuγκροuσεως των Μο t~εολογLκων ρεuμοcτων, ποu έπt πολλοuς ιχtωνε:; προσ~LόρLζιχν τ~ν πορεLΟC σuνΟλΊ)ζ τ"ijς ζω"ijς OCUτOU το\J
Τόποu: των σuντΊ)ρΊ)τLκων ΚOCL των φLλελεuθέρων, οcλλοc ΚOCL οcφετΊ)ρLιχ των t~εολογLκων μετιχσχΊ)μιχησμων, ποu θi οcκολοuθ~σοuν. Πλ~ττοντιχς το οcντLκιχνονLΚΟ ιχύτοκέφιχλο
τ~ σuνεκηκ~ Μνιχμ·η τοu 'Έθνοuς, τ~ν ΈκκλΊ)σLΟC, fιταν σοcν νοc ό~'ηγοuσε το 'Έθνος στ~ ~LοcπριχξΊ) ιχuτοκτον(ιχς.
ΓLocτt
ol σuνέπεLες τοu ιχuτοκεφοcλοu ~εν itθLξocν μόνο τfιν
ΈκκλΊ)σLΟC ΚOCL τ~ θρΊ)σκεuηκ~ ζω~, οcλλοc ΚOCL σuνολο τον έθνLΚΟ β(ο.
Ot
σuνέπεLες τοu ιχuτοκεφοcλοu εrχιχν Μο κιχτεuθuν
σεLς, προς τοc μέσιχ ΚOCL προς τοc ίtξω. 'Εσωτερικά, οcντι να βοΊ)θ~σεL ή
ιχύτοκεφιχλ(ιχ στ~ν έν(σχuσΊ) κoct κιχλUτερr;
όργοcνωσΊJ τΊjς ΈκκλΊ)σ(ιχς, προεκοcλεσε τ~ν οcπο~uνοcμω σΊ) ΚOCL οcπο~ωργοcνωσ~ τΊ)ς 50 • Το κόρος τ"ijς
• ΕκκλΊ)σLιχ:;.
ένLσχuμένο οcπο τ~ν προσφοροc τΊ)ς στο Γένος κιχτοc ~οuλε(ιχ κιχ ι μέχρL τ~ν
-:+.
'ΕπιχνοcστιχσΊ), μεLώνετιχL σuντp~
πηκοc, ocφou μετιχβοcλλετιχL ή
•ΕκκλΊ)σLΟC
σε ενιχν οcπο τouc
πολλοuς τροχοuς τjjς κριχτLκ"ijς μΊ]χιχν"ij::;.
'Όπως πολ·:..
49. «At the end of 1833 the Church of Greece had gone through a great tranformation)), Ch. Frazee, μν. lργ., σ. 124. 50. Κοιτοc τον Ch. Frazee, <
251
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑΤΤΟΚΕΦΑΛΟ
6ρθοc ποcρετ~p1Jσε ό Ν ~κ. Ποcντοcζόποuλος, το πρόβλ1Jμοc τΥjς
• Ελλοc~LΚΥjς
οcuτοκεφοcλ(οcς ~εν περ~ορ~ζότοcν στο ~~0~
Κ'Υ)τLΚΟ χωρο, ά.λλοc ε!χε πολ\.ι εuρuτερο χocpocκτ~poc. Οu σιοcστLΚΟC προέβοcλλε το έρώτ'Υ)μοc, &ν ~ Αuτοκέφοcλ'ΥJ 'Ελ
λοc~~κ~ Έκκλ'Υ)σ(οc ιιθοc ~~ετ~ρε~ έν τ<ϊ> Κρά.τε~ τ~ν έσω τερ~κ~ν
οcuτοτέλεtοcν
κoct
οcuτονομ(οcν
τ'Υ)ς,
~
&ν
θοc
κοcθ(στοcτο uποτελ~ς εtς οcuτό· πως εtς τοc πλοc(σtοc τοu
νεοσuστά.τοu +ι
•Εκκλ'Υ)σLΟC,
ΠΟλLησηκ~ν
• Ελλ'Υ)ν~κοu Κρά.τοuς θοc -ή~uνοcτο νοc έντοcχθΎj ~~OCτ'Y)pOuσoc το θp'Υ)σκεuηκον κuρος κoct τ~ν ά.κηνοβολ(οcν, τοc όπο~οc εfχεν ΟCΠΟΚτ~σε~
κοcτοc τ~ν μοcκροcν περίο~ον τΥjς ~οuλε(οcς~> 51 • 'Αλλ' οcuτ~ν ά.κρLβως τ~ θέσ'Υ) τΥjς Έκκλ'Υ)σtοcς ~θελοcν
ot Bocuocpot κoct ot 'Έλλ1Jνες σuνερyοcτες τοuς νοc κοcτοcρ~σοuν ... 52 • 'Όπως
Βε θοc πocpocτ1Jp~σε~ ενοcς ά.νώνuμος ά.ρθροyροcφος στ~ν Έφ'Υ)μερ(~οc {{ΑtωνΙ> τΥjς
23.7 .1850,
ιιέν<ϊ> έπt Τοuρκο
κροcτ(οcς ~ 'Εκκλ'Υ)σ(οc ~μων τοσοcύτ'Υ)ν ά.π~λοcuσεν ά.νεξοcρ τ'Υ)σtοcν κoct ~~κοc~ώμοcτοc, έπt Bocuocpoκpocτ(ocς κοcτέστ'Υ) ~οu λ'Υ) κoct οctχμά.λωτος των ξένων ... τίς ~εν φρ(σσε~ βλέπων 'Έλλ'Υ)νοcς ά.ρνοuμένοuς εtς τ~ ν Μεyοcλ'Υ)ν
ocuτot
OL
κοcτοcκτ'Υ)τοct
Toupκo~
• Εκκλ'Υ)σ(οcν,
ά.νεyνώptσοcν
οσοc
εtς οcύτ~ν
8tκocLώμocτoc νομ(μοu κuptocpχ(ocς;>ι 53 • Το
1833
οuσLοcστLκότερο έποcκόλοuθο τΥjς προcξεως τοu
~τοcν
~
κοcτοcστοcσ'Υ)
ά.πόλuτ'Υ)ς
ΠΟλLτειοκpοcτ(οcς
(Staatskirchentum) στtς σχέσεLς 'Εκκλ'Υ)σ(οcς- Πολ~τε(οcς, ώστε νοc μποpε~ κοcνεtς νοc μLλε~ χωpLς uπεpβολ~ yLoc
51. Ν. Ποcνηχζοποuλοu, Georg Ludwig νοη Maurer, Ή προς τά εύρω JΙUfιcά πρότυπα δλοκληρωτιιn] στροφή τfίς vεοελληvιkfίς νομοθεσίας, Άθ~ 'ιlαιι 1968, σ. 220.
52. (('Ο Maurer ά.πεφyοcσθ7J τ~ν ά.ποδιορyοcνωάιν τ~ς 'Εκχλ7Jσίοcς», Ί'tοtραιτηρεί δ Ν. Ποcντοcζόποuλος, μv. lργ., σ. 239.
53. ((Αιωνιι ά.ρ. 1083123.7.1850, σ. 1 (τίτλος: Άθ7Jνοcϊχοc. "Αρθρον 1tpώτον).
252
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
προcyμοcηκ~ ιικοcτοc~οι.ίλωσLν τ-Υjς Έκκλησ(οcρι 54 , ~ όπο(οc κοcτά.ντ-ησε FEpμocLO στοc χέpLoc των Bocuocpων κoct των ξέ νων, ΠΟU ά.νέλοcβοcν uπεuθuνες θέσεLς στον ΚpΟCτLΚΟ μ'Υ)χΟC νLσμό.
•ο
Koc'i:σocp ~'Υ)λοc~~ έπ-Υjρε κoct οcuτό, ποu ά.ν'ήκεL
στο Θεό! (Βλ. Ματθ.
22,21 ).
Ή Έκκλ'Υ)σLΟC πεpL-Υjλθε στ~
θλLβερ~ κοcτά.στοcσ'Υ) ένος Σωμοcτε(οu
(yLoc
τ~ν έξuπ'Υ)pέ
τ'Υ)σ'ΥJ τ-Υjς ΠολLτε(οcς), με τον ΒοcσLλέοc ιικuρLά.ρχ'Υ)ν>> στα
~LOLΚ'Y)τLΚOC
(~'Υ)λ. τοc μ~ πνεuμοcηκά.) 55 •
• Ελλ'Υ)νLΚΟ
Κρά.τος οcpχLσε τ~ν πορε(οc τοu με μLά. ά.πο
~uνοcμωμέν'Υ)
• Εκκλ'Υ)σLοc,
'ΈτσL, το νέο
~ όπο(οc με το θεσμο μά.λLστοc
τ-Υjς πεντοcμελοuς ΔLocpκouς Σuνό~οu, έκλεyομέν'Υ)ς ιιά.pL στ(ν~'Υ)ν>>, ~εν μποpοuσε νοc τοu πpοσφέpεL κocμLoc ΟUσLΟC
σηκ~ βο'ήθεLοc στ~ χά.ροcξ'Υ) των προσοcνοcτολLσμων τοu .
•Η
ά.ντ(~ροcσ'Υ) τ-Υjς
• Εκκλ'Υ)σ(οcς YLOC
τοc τεκτοcLνόμενοc σε
βά.ρος τ'Υ)ς έκφροcζότοcν ά.πο μLoc μερ(~οc, ποu σuσπεφώ
θ'Υ)κε yι.ίρω ά.πο τον κ. οικονόμο, ά.λλοc μέσοc στ~ν όξι.ί τψοc ΠΟU ~LέΚpLνε τLς ένέpyεLες των ά.λλ'Υ)λΟΠΟλεμοuμέ
νων ποcροcτά.ξεων κoct στοc πά.θ'Υ) των σφο~ρων σuyκροu σεων, ~ ψων~ ocuτ~ οχL μόνο ~Εν ά.κοuyότοcν ΟCΠΟ έκε(νοuς ποu μποροuσοcν νοc έπ'Υ)pεάσοuν έξελ(ξεLς,
άλλα
κoct
1)
κoct νοc προλά.βοuν τtς
ά.ποppLπτότοcν πρtν
άκόμ'Υ) κοcλιΧ
κοcλοc ά.κοuσθε'i:!
Τ~ν κοcτά.στοcσ'Υ) ποu ~Lοcμορφώθ'Υ)κε έσωτεpLκοc με-:-:Χ
το 1833 μοcς ~(νεL -με ΚOCΠOLOC Μσ'Υ) uπερβολ-ΥjςιιΕuοcyyελLκ~ Σά.λπLyξιι τ-Υjς 141)ς Νοεμβρ(οu
+. 1836: ιιΚαl
54. Φ. Βοcφείδου, Έκκλησιαστιιcι] 'Ιστορία, οπ. πocp., σ. 512. Πρβλ Γ. Κονιδοcp7J, Σταθμοί έκκλησιαστικijς πολιτικijς έν Έλλάδι άπό τού Κα ποδιστρίοv μέχρι σήμερον, 'Εν Άθ~νοcις 1971, σ. 47 έ.έ.
55. Βλ Διοcχ~pυξιν Π εpl τ'ijς ά.νεξοcpτ7Jσίοcς τ'ijc; Έλλ7Jνιχ1jς Έκ χλησίοcς, ~pθpον 1: ιι ... xocτoc δe το διοtΧ7)τLΧΟν μέρος ~χουσοc [ sc. f. Έχχλ7Jσίοc τ'ijς Έλλιiδος] ά.pχ7Jγον τον Βοcσιλέοc τijς Έλλιiδος ... )). Κ. Οίχονόμου, Τά Σωζόμενα έκκλησιαστικά... , τ. Β', σ. 177.
253
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑΤΤΟΚΕΦΑΛΟ
τιΧ μέν πολLτLκιΧ iJθ'YJ βλέπομεν κοcθ' ~μέροcν έλεεLνοc. Των ΒΕ:
οi.κLοcκων
κoct κοLνωνLκων
έκ~'Υ)λοuντοcL
Κ'Υ)λ(~ες κoct
νοσήμοcτοc οcν~κοuστοc ~ μόλLς ΟCΚΟUστοc πρLν τ'fjς έποcνοc στοcσεως. Ψuχρότ'Υ)ς ΚOCL οκνος ΚOCL προσοχθLσμος περt τ-1)ν ποcτρLον εuσέβεLοcν· ά.λογLστ(οc προς τοuς ά.νθρώποuς μLΚOL ,
τους
ά.πολοcκησμο(· ι γενν'Υ)τοροcς,
yoc-
ocuθoc~εLOCL ΚOCL ά.σχ'Υ)μΟσύνοcL προς '
περL
'
τοuς
πρεσ
β
ι uτεροuς
ι σοφω-:ε-
'
κocL
ροuς, μLσοc~ελφίοcL, φθοροct κoct ά.ποcγωγοct σuγγενων εi.ς dθεσμοc σuνοαέσLΟC ΚOCL όλLγωρίοcL των φρατων έπL τιμLων της έκκλ'Υ)σίοcς. φu
' λ οcς
'EπLyocμίocL άπροφύλοcκτοL προς ποcσοcς
'θ ρ'Υ)σκεLοcς ι ' γ λ' κocL κoct ωσσοcς
[ ... ] οcπLσηοc, ' ι
κοcκοuρ-
γίοc, ποcγγροcφίοc, κλεψLγροcφίοc, περt τιΧ σuνοcλλοcγμοcτοc· ώμότ'Υ)ζ περL τοuς ποcσχοντοcς
[ ... )
θν'Υ)τόψuχος uλοποcθεLΟC.
"ΟλοL θεολόγοL κοcθ' έοcuτούς ολοL ΠΟλLηκο(, ολΟL σοφο(,
ολΟL γροcμμοcτεϊ:ς, ΟλΟL σuζψ'Υ)τοc(, φέροντες άνοc στόμοc τ' OVOμoc τoiJ Lθ
1
οci.ωνοςιι 56 •
'Εξ 'Lσou όμως σοβοcρές uπ-tjρξοcν τa έξω.
'Η 'Ελλοc~α-1)
ot
σuνέπεLες ΚOCL προς
'Εκκλ'Υ)σίοc βρέθ'Υ)κε οcuτόμοcτοc σέ
κοcτοcστΟCσ'Υ) «~uνοcμεοι σχ(σμοcτος, άποκομμέν'Υ) άπο τον φuσαό τ'Υ)ς χωρο, τ-1)ν ΚΟLνωνίοc των 'ΑνοcτολLκων Κλ'Υ)σLων.
•ο
• Εκ
ΟίκοuμενLΚΟς ποcτρLοcρχ'Υ)ς Κωνστοcνηος Α ι'
ΚOCTOC τ1jν πocτpLocρχ(oc τοu όΠΟLΟU Κ'Υ)pύχθ'Υ)Κε ~ οcuτοκε φοcλ(οc, άποκοcλuψε στον Δ. Κοcλλέργ'Υ),
ά.πόφοcσ'Υ) νοc
ά.φορ(σεL τ-1)ν
on είχε λοcβεL τ-1)ν
'Εκκλ'Υ)σ(οc τ-tjς
• ΕλλΟC~ος,
έμπο~ίσθ1Jκε ομως ά.πο τ-1) Ρωσίοc 57 • 'Η τελεuτοcίοc, βέ βοcιοc, φρόνησε νιΧ ~ε(ξεL ~Lοcφορεηκοc τ1jν άντί~ροcσ~ τ'Υ)ς, στο ~LπλωμοcτLΚΟ ΚOCL πολLηκο έπίπε~ο, ένεργοποLώντοcς
56. «Εuοcyγελική Σοcλπιγξη, τ. Β' ocp. 15/14.11.1836, σ. 114. Γιοc ""ι 87Jμιοupγηθείσοc, κupίως ά.πο έκκλ7Jσιοcστικ1jς κocl κοινωνικ'ijς πλεu pίiς κοcτοcστΙΧσ7J, βλ Xp. Ποcποc8οποuλοu, 'Ιστορία... , σ. 1·33 έ.έ., Στ. Σαιχπελί8οu, μv. lργ., σ. 39 έ.έ. C. Frazee, μv. lργ., σ. 125 έ.έ. 57. Ch. Frazee, μv. lργ., σ. 129.
254
ΙΙΑΡΑΔΟΣΙΙ
τ~ν ~ρά.σ'Υ) τ.'Υ)ζ στ~ν
ΚΑΙ ΑΛΛ<ΗΡΙΩΣ\1
• Ελλά~οc ~LOC τοu πρεσβεuτοu τ'Υ)ζ στο
NocuπλLO Ν. Κοcτοcκάζ1J. Τοuτο ομως προκάλεσε ~ μοcλλον έντοcηκοπΟL'Υ)σε τ~ ~ροcστ'Υ)ρLότψοc κoct τ-tjς ά.yyλLκ'fjς πο λLτLκ'fjς στον έλλοc~LΚΟ χώρο,
YLOC
νοc ποcροcμε(νεL πά.ση
θuσ(οc ~ 'Ελλά~οc μοcκρLιi ά.πο τ~ ρωσLΚ~ έπφρο~, μόνψο
βροcχνοc
yLoc τ~ν 'Ayyλ(oc 58 • "ΕτσL, ~ προσπάθεLοc τ-tjς
• Ayyλ(ocς σuyκεντρώθ'Υ)κε • Ελλά~οc Σuνο~ο,
ποτΕ: ~
στο στόχο να μ~ν ά.ποκτ~σεL ποu νοc εuρ(σκετοcL μέσοc στ+ιν
έπφρο~ τοu ΟtκοuμενLΚΟU τ-tjς
Ρωσ(οcς.
ΠοcτρLοcρχε(οu κοc(, έμμεσοc,
Κοcτέλ'Υ)ξε, λοLπόν, fι
'Ελλά~οc σε πε~(ο
σuyκροuσεως κoct άντοcyωνLσμων των
Μεγάλων Δuνά.
μεων, μΕ: οcμεσες έπLπτώσεLς ΚOCL στ~ν έκκλ'Υ)σLΟCστLΚ~ τ'Υ)ς
ζω~. Το οcuτοκέφοcλο έπέφερε σuyχρόνως ~Lά.σποcσ'Υ) τ-tjς πνεuμοcτLκ'fjς
ΚOCL
έθνLκ'fjς
ένότ'Υ)τοcς
τοu
• Ελλ'Υ)νLσμοu,
έλεuθέροu ΚOCL uπo~ouλou.
• Η βLOCL'YJ κoct ά.ντLκοcνονLκ+ι
ά.πόσποcσ'ΥJ τ-tjς 'Ελλοc~Lκ-tjς
'Εκκλr,σ(οcς ά.πο το Οtκοu
μενLκο ΠοcτρLοcρχε~ο έσ~μοcLνε σχ(σψο έλεuθέροu κoct uπo ~ouλou 'Ελλ'Υ)νLσμοu, yLocτt ποcροcμερLζότοcν ό tστορLκός, πνεuμοcηκος κoct έθνLκός, σuν~εσμος ΚOCL σuντελεστ~ς τ-tjς ένότ'Υ)τά.ς τοuς, το
λεως59. ά.πο
ΠοcτρLοcρχε~ο τ-tjς Κωνστοcνηνοuπό
'Ο Κ. Οtκονόμος, ποu άντελ~φθ'Υ) περLσσότερο
κά.θε
οcλλον
τ~
σ'Υ)μοcσ(οc
τοu
οcuτοκεφοcλοu
κoct
~Lέyνωσε τ~ ~LπλωμοcτLκ~ προοπηκ~ τοu, θοc κοcτ'Υ)yο ρ~σεL τοuς ~'Y)μLOuρyouς τοu, ΟτL στόχο ε!χοcν «~Locρρ-tjξocL
το
των
'Ελλ~νων
όρθό~οξον
έθνος».
'Ορθότοcτοc
~ε
κοcτενό'Υ)σε τ~ σ'Υ)μοcσ(οc τοu χοcροcκτ'Υ)ρLσμοu ώς 'Ελλ~νων μόνο των εuρLσκομένων μέσοc στο μLκρο
• Ελλ'Υ)νLΚΟ
Κρά
τος, των ~ε έξω ά.πο τοc oρLoc τοu ώς ΓροcLκων, ΚOCL θιΧ
58.
Αύτόθι, σ.
59.
Βλ. Π. Κοcpολίδοu, Σύγχρονος 'Ιστορία τών Έλλήνων rcαί τών
130.
λοιπών λαών τί'jς Άνατολί'jς aπό
1821 μέχρι 1921, τ. Β', σ. 31.
255
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑΤΤΟΚΕΦΑΛΟ
ποcροcτ'Υ)p~σει εtρωνικοc: ιι ... "Αλλοι ~ε ~~ποu έκτος των δρ(ων "Ελλ1Jνες οu~ένες uποcρχοuσιν ... », σuμπεροc(νοντας: ιιΟί
[ ... ]
σποuΜσοcντες άποσπά:σοcι τοuς 'Έλληνας άπο
τΥjς μ ψ ρο ς οcuτων 'Εκκλ1Jσ(οcς έβοc~ισοcν ~ρόμον άντεθνι κόν κoct (κοcτοc τ-1)ν όρθο~οξ(οcν των σκον »60 •
•
Η
'Ελλ~νων) άντίθρη
~ιά:σποcσ'Υ) τΥjς ένότ'Υ)τοcς τοu
• Ελλ'Υ)νισμοu
8'Υ)μιοupγοuσε ενοc [σχupότοcτο έμπό~ιΟ στΥjν πpοcγματο ΠΟL'Υ)σ'Υ) τοu χpuσou όνε(ροu τοu
γάλ'Υ)ς
, Ι~έοcς,
• Ελλ'Υ)νισμοu,
τΥjς Με
ΠΟU συνέπιπτε τότε με τον πόθο γιοc τ-1)ν
ιiνοcστασ'Υ) ολ'Υ)ς τΥjς Ρωμ'Υ)οσuν'Υ)ζ. 'Όσο κoct οcν ό 'Όθων φοcινόταν νοc εχει έγκολπωθεϊ: τον μεγοcλο·ι:~εαησμο των uπ'Υ)κόων τοu, ό
Maurer
κoct οί σuνεργοcτες τοu έχάλκεuαν
μuσηκοc τέτοιες προuποθέσεις, πο-J +ι ένσάρκωσ'Υ) ocuτou τοu όνε(pοu νοc κοcθ(σταται πpocκnκoc οcΜνοcτ'Υ), έξuπ'Υ)pε τοuμένων έτσι των στόχων τΥjς ΔuηκΥjς πολιηκΥjς. Πα
ρά:λλ1Jλοc ομως θ(χθ'Υ)κε ιiνεποcνόρθωτοc και το κuρος τοu Οtκοuμενικοu Πατριαρχε(οu ιiπένοcνη στtς όίλλες έθνικες 'Ορθό~οξες 'Εκκλ'Υ)σ(ες, ποu βρ(σκοντοcν στ-1) ~LΚοcιο~οσ(οc τοu.
Ε!νοcι
8έχθ'Υ)Κε το
~ε
άν~κοuστο,
οη
το
πρωτο
πλΥjγμοc
ΟtκοuμενLΚΟ Ποcτριαρχεϊ:ο άπο το
το
'Έθνος
έκεϊ:νο, ποu άποτελοuσε ιισοcρκοc άπο τ-1)ν σάρκοc τοu», το Έλλ'Υ)νικό! "Οτοcν οcργότεροc θοc i.σχuροποι'Υ)θεϊ: +ι έθνικι σηκ-1) i.~εολογ(οc καt στοc uπόλοιποc Βοcλκοcνικοc Κράτ1J, οί
έθνικες 'Εκκλ1Jσ(ες θοc μιμ'Υ)θοuν το ποcροc~ειγμοc τΥjς 'Ελ λοc~ικijς καt θοc Κ'Υ)pύξοuν ΚOCL αuτες τ1jν ιιοcuτογνώμονα»
•
οcuτοκεφα λ'ιοc
τους
.
• Η κατάστοcσ'Υ) ocuτ-1) τΊjς άβεβοcιότ-ητας ΚOCL έκκρεμό Τ1)τοcς γιιi τ-1)ν 'Ελλά~οc καt τ-1)ν 'Εκκλ'Υ)σ(οc τ'ΥJς θοc ~ιοcρ
κέσει 17 όλόκλ'Υ)pοc χρόνιοc. 'Όσο ~'Υ)λα~-1) ~ταν οcρκετό, γιοc νοc θεμελιωθοuν στ-1)ν 'Ελλά~α ολες οί έπι~ιωκόμενες
60. Τα σωζόμενα έrcrcλησιαστιrca συγγράμματα, τ. Γ', σ. 20.
256
ΠΑI'ΑΔΟ~/1
ΚΑΙ
ΑΛ,\ΟΤΡΙω:ιι
ά.πο το β:χυαρ~κο καθεστιiις έξελίξε~ς (~ομ~κες ΚIXL θε
σμ~κες μεταβολες y~oc τ~ ~uτ~κοποL-ησ'Υ) τοu Κροc-:-οuς, προώθ·ησ'ΥJ τοu έκ~υηκ~σμοu τοu Λαοu με τ~ ~uηκό-:-ροπrι ΠΙΧ~~είοι ΚIXL τ~ ~ροcσrι των ~uηκων μ~σσιοναρίων, κ.όί.) 61 •
•ο
κ. οικονόμος θοc ά.νηλ'Υ)φθεϊ:, ΚΙΧL θοc το ά.ναφέρε~
70
σε yροcμμα τοu στο μψροπολίτ'ΥJ Νοβοyορί~'ΥJς κ:χt
1845
Πετροuπόλεως 'Αντώνω, οη στfιν πολ~ηκfι των Βαυα
ρων κuρ~αρχοuσε ένταuθα
Ενοχ'Υ)
σκοπψότ'Υ)τΙΧ:
« ... ΚωλUετα~
'Εκκλ'Υ)σία ΙΧL71jσα~ παροc τ'fjς Μ.
+.
'Εκκλrισίας
τfιν κανον~κ+ιν καt νόμψον τ-tjς ά.νεξαρτ'Υ)σίας ά.ναyόρευ σ~ν, ώς οcν μένη μόνη. ΚΙΧL ~rιλονόη ΚΙΧL άσχετος προς τιΧς λο~πας
ά.~ελφοcς,
έκ
~ε
ποcσαν κα~νοτομίαν ... ιι
62
τοuτου
ΚIXL εύεπιχείρητος
προc:
•
Δεν ε"Lνα~ περίεργο, λο~πόν, οη το θλ~βερο ερyο ,ων
Maurer - Φαρμακί~'ΥJ έπέκρ~ναν έκτος ά.πο τοuς ''Ελλrινεc: ά.κόμ'Υ)
καt
ΚΙΧλΟC, σε
61.
-:"L
ξένο~ 63
-
έκεϊ:νο~, φuσLΚοc, ποu έyνώρ~~:χν
σ-:-όχεuαν τιi σχέ~~ΙΧ -:-ων «οcλλοyενωνΗ,
Ot
Βλ. Γ. Δ. Μεταλλ'Υjνοu, Ή rcaτιi τιjv Άvατολι]v Δύσις -Ό ιιμετα
rcεvωτιrcόςιι ρόλος τώv Δvτιrcώv Μισσιοvαρίωv στό 'Ελληvιrcό Κράτος, ιιΣ·~
ναξ'ΥJη, ά.ρ.
8 (19R3).
62. 27.12.1845.
Δ. Σ. Μπαλάνοu, Ά vέrcδοτοι έπιστολαi Κω ν. Οίιcο
vόμοv τοϋ έξ Oircovόμωv, Πραγμ. τΊjς Άκα8'Υ)μ. 'ΑΟ'ΥJνwν, τ. Ε', ά.ρ.
'Εν Άθ~ναις
63.
1936,
σ.
1.
14.
Ό 'Αρχι8οuκας τΊjς Αuστρίας Ίωάνν'ΥJς έπισκέφθ'Υ)κε τ+,ν 'F:λλ:Χ-
8α το
1 R37 καl 8ιαπιστώνοντας τlς συνέπειες ,οσ :χ'ύτοκεφάλοu, έγpcχ φε: ,(Η έπl τοu έκκλr,σιαστικοu 8οθεϊ:σα λuσις uπΊjρξεν άφρων. Ό i.cxoς κρέμαται κυριολεκτικwς ά.πο τ+,ν πίστιν τοu καl οί έπίσκοποι ύτ:'(,p
ξαν πρότερον οί ήγέται καl 8ικαστα[ τοu. τ ο φιλελεuθερον, πλ~ν έλί.~ πες τ~ν πίστιν πνεuμα τΊjς ά.ντιβασιλείας wθ'ΥJσεν είς ρΊjξιν με τον ά.p χηγον τΊjς ΆνατολικΊjς Έκκλ'Υ)σίας, μπέβαλε τον βασιλέα εtς Άρχ-r,
γον τΊjς Έκκλ'ΥJσίας, είς τ~ν όποίαν 8εν ά.ν~κει, με,έβαλε τοuς έπ~σκ" ποuς είς ύπαλλfιλοuς, κατfιργφε τοcς πλειοτέρας μονά.ς, κα,έρριψε πλf, θος ναwν χωρtς νά. κτίση οuτε ένα, έ8'Υjμιούργησε μετανά.σ-:-εuσιν ποi.
λwν κλr,ρικwν καl έρριψεν άλλους είς μεγίστ'ΥJν ά.θλιότr,.-α>>. Leitner. :;.
ΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΑΤΤΟΚΕΦΑΛΟ
257
όπο~οι ά.νέλοcβαν τ+ιν πολιτικ~, πνεuμοcηκfι, tδεολογικ~,
ιiλλοc κocl θp1Jσκεuηκ~ οιοcμόρφωσ'ΥJ τ1jς Νεωτέροcς 'Ελ ~άοος.
Καt μόνον &ν άνοcλογισθε~ κανε(ς, οη OL ρ(ζες
ιλων των σ-ημε(ων τ1jς όξε(ας προβλ'Υ)μοcηκΊjς, ποu άνη
μετωπ(ζει +ι 'Εκκλ1Jσ(οc μοcς μέχρι τ~ν έπο χ~ μα.ς, εuρ( σκοντοcι στ~ μικρ~ σε έ:κτοcσ'Υ) περ(οοο, τ~ν όπο(οc κοcλU
πτει το ζfιτ'Υ)μΟC τοu οcuτοκεφοcλοu
(1833-1852),
ε!ναι
ιiρκετό, γιιi νοc κοcτοcνο~σοuμε τ~ν κεφοcλοcιώδ1J σ'Υ)μασ(οc τοu.
Baptist Kaiserl. Prinz u. Erzherzog von Osterreich, Ein treues Bild des HerzoBtums Steiermark, Graz 1860, σ. 320, στοiJ Δ. Πετρσικάκοu, Κοιvοβοvλευ tιιnj 'Ιστορία τfjς 'Ελλάδος, τ. I, ΆθΊjνσιι 1935, σ. 472.
9. «Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣΙΣ»
Ο «ΜΕΤΑΚΕΝΩτΙΚΟΣ» ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΔΎτΙΚΩΝ
ΜΩ:ΣΙΟΝΑΡΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ
Σοβοcρότοcτο σύμπτωμοc τΎjς ποcθολοytοcς τοu Νεώ
τεροu
'ΕλληνLσμοu ε!ναL ~
~ouλLx-1) στροφ-1) προς τ-1)
Δuσ-η, ~ μocνtoc τοu έχ~uτLΧLσμοu ι.
•Η
τοcσ'Υ) ocuτ~, ποu
ά.ρχ(ζεL πρ!.ν ά.χόμ'Υ) ά.πο τ-1)ν πτώσ'Υ) τΎjς ΒοcσLλεύοuσοcς στα χέpLOC τοu έξ 'Ανοcτολwν ~uνοcστ'Υ), χορuφώνετοcL στ!.ς
ά.ρχες τοu ΙΘ' αtώνοc, σuντ'Υ)ρούμεν'Υ)
xocl. τροφο~οτοuμεν'Υ)
χοcτοcλλ1Jλοc ά:πο μLιi μεyοcλ'Υ) μερ(~οc ~Lοcνοοuμένων ποu ά.νο(yοuν ~Lοcπλοcτα τ!.ς πuλες προς τ-1)ν όλοχλ'Υ)ρωηχ-1)
έξοcρτ'Υ)σ'Υ) τοu
• Ελλ'Υ)νLσμοu ά:πο τ-1)ν «φροcyχLΚ'Υ)» Δuσ'Υ), xocl. πνεuμοcτLχοc ~LοcμετρLχοc ά:ν τιθετο προς τ-1)ν ποcρά~οσ'Υ) τΎjς 'ΟρθοΜξοu Ρωμ'Υ)οσύν'Υ)ς . . ο χuχλος των • Ελλfινων ~Lοcφωηστων, σuσπεφωμένος lνoc μέγεθος πολL ησηχοc
yupω ά.πο τον Α. Κοροc~, βοcθLιΧ μu'Υ)μένος στ-1)ν t~έoc τΎjς &.νοcyχ'Υ)ς τοu έξεupωποci:σμοlί τοu "Εθνοuς <~yLIX τ-1) σωτ'Υ) ρ(οc τοu», θοc σuνεχ(σεL
-
έντονότερα τώροc- τ-1)ν προσ-
1. Γιοc το φαιν6μενο τοu ιι8υηκισμοuΙΙ βλ. Arno1d Toynbee, The Western Questίon ίn Greece and Turkey; a study ίn the contract of Cίvilization, London 1922. Lewis Sergeant, Greece in thc nίnctccnth century (1821-1897), London 1897. A1exandros Papaderos, Metakenosίs. Gricchenlands Kulturclle Herausfordcrung durch dίc Aufklitrung ίn der Sicht des Korais und des Oikonomos, Meisenheim am G1an 2 1970, σ. 38 έ.έ. Char1es Frazee, Thc Orthodox Church and lndcpendent Greece 1821-1852, Cambήdge 1969, σ. 10 έ.έ.
260
!ΙΑI'ΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛ()ΤΡΙΩΣΙΙ
ποcθειοc τοu ΙΔ'
oct. γιοc το ζεuγοcρωμοc τijς 'Ανοcτολijς μΕ:
το δuηκο προβληματισμο κοc!. το δuηκο τρόπο ζω~ς σΕ: ολο
"':0
φοcσμοc τοu .• Η ΚLν"Υjσ"Υj δΕ: ocuτ-1) θοc έξιδανικεuΟεϊ:
έντεχνα μΕ:
τfιν οcφελ1) θεωρ(οc τijς ιιμε"':οcκένωσ-rjς»,
όπο(οc προuποθέτει "':ον έλλ-rjνικο χοcροcκτ~ροc πολι ησμοu, ποu έπιστρέφει ,(δοc τοu, τΊ]ν
• Ελλοcδοc
2
-
+.
δunκoi)
"':Ou
δijθεν- σ"':1jν πρώτ"Υj κοι
• • Η μεθοδικοc κοcτοcσκεuοcσμέντ.
φιλοοuηκΊ] προπαγάνδοc, σuνεπικοuροuμεν"ΥJ κοc!. ά.πο τ!.ς ξένες πολιηκΕ:ς Δuνοcμεις, ποu ά.νέλοcβαν τ-1)ν όργοcνωστ,
τοu νεό,εuκτοu 'Ελλ-rJνικοu κροcτιδίοu, θοc ά.ρδεuει ά.κοc τοcποcuστοc τη νεοελλψικ-1) σuνείδ-rJσ"ΥJ, γιοc νοc έπιβοcλει τΎjν πεποLθ-ησ"ΥJ οη ~ σωτ-rjρία θοc ι!Ελθει ά.πο τ-Υj Δuση (Εχ Oι;cidente
Lux ... ) -
μιοc
tδέοc ποu
θοc
μείνει μόνψ:Χ
«σκόλοψ τfj σοcρκίιι μοcς ι!Εκτοτε. Ε!νοcι ομως γεγονός,
on OL
διαφωτιστές, μΕ: το ποcι
δεuηκό τους ι!Εργο κοc!. τ-1)ν έκδο"':ικΊ] δροcστ"Υjριότψοc τοuς, δΕ:ν uπijρξαν
OL
μόνοι σuντελεστΕ:ς τοu έμβολιασμοu τοσ
'Έθνοuς μας με το δuηκο πνεuμα. Γιατί, ποcροcλλ-rJλοc μΕ:
ocuτouς, κιν~θ-rJκε δροcστ~ρια κοc!. ~ 'ίδια ~ Δuσ"ΥJ προς τΊ;ν 'Ανοcτολfι, κοc!. όχι μόνο στο πολιηκο έπίπεδο. Σ' oλ-rJ τ+. διοcρκειοc
τijς
μετοc τ-1)ν
• Ελλ-rjνικΊ] • Ετ:ανοcστΟCσ"ΥJ,
Τοuρκοκρα-:(οcς,
(ίεροcπόστολοι)
ά.λλοc
πολu περισσότερο οuηκο!. μισσιονάpιοι
-παπικο!. κοc!. προτεστάντες-
Ooc
ΟΥ)
μιοuργ-ήσοuν σφuζοuσες οuηκΕ:ς έστίες στην ιικαΟ' Υιμ:Χ:;
'Ανοcτολ~ν», τέλεια όργοcνωμένες, ποu θοc λειτοuργοuν ώc: κωνωνικο!.
κοc!.
πνεuμαηκο!. κοcτοcλuτες
στ-1)ν
έλληνικ+,
προcγμοcηκότ'Υ)τα, κοcτεργοcζόμενοι μεθοδεuμένοc τον δuτι κότpΟΠΟ κωνωνικοπολιηκο μετασχημοcησμό τ"Υ)ς. "Αν
ol
διφωηστΕ:ς θοc προωθοuν τον έκδuηκισμο τοu εθνοuς στο
2. Γιdι τ~ν ούσίσι κσιl τlς 8ισιστά.σεις τοϋ σιίτ'ήμσιτος τ1jς ιιμετσικένω CΠ)ζ» βλ. τ~ν πσιpσιπά.νω θεμελισικΥ, μελέτ7J τοϋ 'Αλεξ. Πσιπσι8εpοϋ,
όπου κσιl ~ σχετικ~ βιβλιογpσιφίσι.
261
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣIΣ»
χω ρο τΎjς μάθ-ησΥJς -γνώσ'Υjς κoct τΎjς κοινωνικΎjς ζωΎjς μΕ: τ~ μετάγγLσ-η t~εων κoct σuστ'Υjμάτων ~uηκΎjς κοcτοcσκεuΎjς,
OL
μLσσLονάρLΟL θοc ~ώσοuν μεγοcλιJτερ'Υj έ:μφοcσ'Υj στο χωρο
της θρ'ΥjσκεuτLκΎjς ζωΎjς κoct τΎjς κοινωνικΎjς ~θικΎjς, σuνοcν
τώμενοι Ετσι μΕ: τοuς ~ιοcφωηστές, ποcροc τl.ς όποιεσ~~ ποτε ~ιοcφορΕς μοcζ( τοuς, στ1jν προσπάθειοc οcνοcμόρφωσ'ΥJς τΎjς έλλ'ΥjνικΎjς ΚΟLνων(οcς κοcτοc τοc ~UτLΚOC πρότuποc .
• Οπλισμένοι με τ-1)ν πε(ροc των pLζοcν κοcλοc OL μισσιονοcρLΟL ΟτL ό
κοινωνιων τοuς, γνώ οcποτελεσμοcηκότερος
τρόπος προcγμάτωσ'Υjς τΎjς προσποcθεLΟCζ οcuτΎjς ~τοcν ό Βpόμος τΎjς ποcι~ε(οcς, οχL μόνο με τ-1)ν εuρuτερ'Υj μορφ-1) τΎjς κοcτ~χ'Υjσ-ης των λοc"Lκων
μοcζων ΚOCL τον προσΥjλuησμό,
ciλλoc προποcντων μέσοc στον 'L~LO το φuσικό τ-ης χωρο, το σχολε~ο. 'Έτσι, ~Ε:ν εlνοcι περίεργο οη
ot
μισσιονοcριοι,
ΠΟU ~ροcστ'ΥjρLΟΠΟLΟUντοcL στο μεσογειΟCΚΟ χωρο ποcροcλ λ'ΥjλΟC μΕ: τ-1)ν ένεργοπΟL'Υjσ'Υj τΎjς πολLηκΎjς των ΔuτLκων Δuνοcμεων στ-1)ν περιοχ-1) ocuτ~, θιi οcνοcπτuξοuν ενοc τεροc
στLΟ έκποcιδεuτικο έ:ργο στ-1)ν
• Ελλοc~οc. • Η
~ιοcτuπωμεν'ΥJ
άπο τον Leibniz οcρχ-1) ιφropagatio fidei per scientias », θοc βpεϊ: στοuς μισσιονοcριοuς τ1jν τέλειοc έφοcρμογ~ τ'Υjς. Αuτο οcκριβως το έργο των μισσLονοcρ(ων στο χωρο τΎjς έλλ'ΥjνLκΎjς ποcι~ε(οcς ποcροuσιοcζομε έ~ω, ποcροcμερ(ζον τοcς οcνοcγκοcστLΚΟC οcλλες σποuδοcϊ:ες οψεLς τΎjς ~ροcστ-ηρLό τητοcς τοuς.
·Η προσοχ~ μοcς θοc στροcφε~ κuρ(ως στ-1)
8pocσYJ των Προτεστοcντων μLσσιονοcρ(ων,
OL όποϊ:οι γιοc
8Lοcφόροuς λόγοuς οcνέλοcβοcν πρωτοcρχικο ρόλο μετοc τ1jν 'Ελλ'ΥjνLκ-1)
'Εποcνοcστοcσ'Υj στ-1) χώροc μοcς. 'Η εt~Lκ-1) ~ε
προοπτLκ~, μέσοc στ-1)ν όπο(οc κινεϊ:τοcL ~ προσποcθειοc μοcς,
κοcθιστοc εuνόψ'Υj τ-1) χρ~σΥJ Π'Yjγoc(ou οcπο~εLΚτLΚΟU uλικοu, κoct μοcλιστοc οcριθμων, γιοc νοc κοcτοc~ειχθοuν
OL
σuνέπειες,
ποu ε!χε γιοc τ-1) μετεποcνοcστοcηκ1) έλλ'ΥjνLκ-1) πocL~ε(oc, ή
ΟCνοcμειξ'Υj σ' ocuτ1jν των ~uηκων μισσιονοcp(ων.
262
I.
I.
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
ΠΑΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝτΙΚΉ ΠΡΟΠΑΓΆΝΔΑ
Ή παπικ1ι προπαγάνδα
''ΗδΎ) ά.πο τ~v έποχ~ τ~ ς Φpιχγκοκpιχτ(ιχς ( 1204 κέ.) το πιχπLΚΟ στοLχε'Lο ε!χε ά:πλωθε'L στl.ς έλλΎ)vόφωvες πε pLΟχές, ψθοcvοvτιχς σe πολλοc σΎ)με'i:ιχ VOC ELVιxL το συμπιχ
γέστεpο πλΎJθυσμLιχκο στοLχε'Lο (Χ(ος, Κυκλοcδες, 'ΕπτιΧ VΎJσιχ κ. λ. π. ) 3 • οι Πpοτεστοcvτες θά: ά.vιχπτύξουv κιχ!. ιχύτοl.
τ~ γvωστ~ δpιχστΎ)pLότΎ)τοc τους στο κλ(μιχ τοu Οικουμε νLκοu ΠιχτpLιχpχε(ου (ΙΖ' ιχL.- ΚύpLλλος ΛούκιχpLς), ά.λλοc πολU ά.pγότεpιχ -
ΙΘ' ιχL.- θά: ά:πλωθοuv εύpύτεpιχ στον
έλλιχδLκο χώpο, μΕ: τl.ς ά.λλιχγΕ:ς τ~ς πολLτLκ~ς κιχτοcστιχ σΎ)ς κιχ!. τl.ς ά.vιχκιχτιχτοcξεLς τώv πpοσιχvιχτολLσμώv τ'Υjς
δυτLκ~ς πολLηκΎjς.
'Η πεpLβόψΎJ Λουκάρειος
'Ομολογία
κιχ!. ό θόpυβος ποu δΎ)μLούpγΎ)σε, συvοψ(ζεL τl.ς πpοτε στιχvτLκeς έπLδLώξεLς, οcλλοc συvοcμιχ ψιχvεpώνεL κιχf. τ~ν όίμυvιχ τ~ς
'ΑvιχτολΎjς.
οι δLιχθpυλλούμεvες ά.πο πιχπLκοuς κιχ!. ψLλεvωτLκοuς «φLλLκeς σχέσεLς» 'Οpθοδοξ(ιχς κιχ!. ΠιχπLκώv στά: χ~cνLιχ
τ~ς Τουpκοκpιχτ(ιχς\ δΕ:v ~σιχv τl.ς πεpLσσότεpες φοpΕ:ς πιχpά: ά:ποτέλεσμιχ π(εσΎJς κιχ!. ά.vοcγκΎJς, πο\.. έπέβιχλλε
στον όpθόδοξο κλ~pο κιχf. λιχο το κυp(ιχpχο λιχτLVLΚΟ σ1.ο•.-
3. Βλ. 'Απ. Βοικοιλοποuλοu, 'Ιστορία του Νέου 'Ελληνισμού. Δ·, ιιΤοuρκοκροιτ[οι 1669-1812ιι, Θεσσοιλοvίκτι 1973, σ. 112 έ.έ. Εiδικοc yιιΧ το ΙΘ' οιi. βλ. Ch. Frazee, δπ. παρ., σ. 122 έ. Ά. Μ. Ποιποιδοποu λοu, Ή στάσις τών 'Ελλήνων Καθολικών έναντι τής 'Επαναστάσεως τού
1821, στ~ ιιΜΝΗΜΗ 1821ιι (= ΠοιριΧρτ. ά.ρ. 9 τοG JΣΓ Τ6μοu τ'ijς Έπιστ. Έπετ. τ'ijς Θεολογ. Σχολ'ijς τοG Ποιv/μ[οu Θεσσοιλοvίκτις), Θεσσοιλοvίκτι 1971. Α. Papaderos, μν. έργ., σ. 137 έ.έ. 4. Βλ. Π. Γρτιγορίοu, Σχέσεις Καθολικών καi Όρθοδ6ξων, Άθ'ijvοιι 1958 (μέ σuγκεκριμέvτι ιιτιΧσΥJΙΙ).
263
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣΙΣ»
χε'Lο 5 • Τοuτο φιχ(vετιχL ά.πο τtς συχvΕ:ς ά.λλιχγΕ:ς δLιχθέσεωv τώv Όpθοδόξωv, οτιχv μετιχβά.λλοvτιχv
OL
τιχστά.σεLς, οπως συvέβεL λ.χ. μετοc το
1797
πολLτLκeς κιχ (κιχτοcλυσΎJ
Πjς βεvετLκΎjς κυpLιχpχ(ιχς) στοc
• Επτά.VΎ)σιχ. Πιχp. ολιχ
' ι ιχυτιχ,
σε
•
ΎJ
.,),
πιχπLΚ·ι
' ι,._ επLοpιχσΎJ
χυpLολεκηκοc κιχτιχλυτLκ~.
Ύ Ύ)τιχv
'
πο
λλ.Ι.
ι:;ς
ι περLπτωσεLς
'Η ιχλλο(ωσΎJ τώv κpLτΎJp(ωv
τΎjς όpθόδοξΎJς συvε(δΎ)σΎ)ς, κιχt σ. ιχύτο ά.κόμΎ) το έπ(πεδο τΎjς έκκλΎ)σLιχστLκ~ς • Ιεpιχpχ(ιχς, ~τιχv έv(οτε έξουθεvω
τLκ~. ΠολU έκφpιχσηκ-fι ε!vocL στο σΎ)με'Lο ιχύτο Υι πεp( πτωσΎJ τοu Μψpοπολ(τΎJ Σεβιχστε(ιχς, Πpοέδpου Πιχpο vιχξ(ιχς Ίωσ~φ (Δόξιχ) -
ΙΗ' ιχιώvιχς- ποu μΕ: ~γγpιχφό
του ά.vέθετε τοc κιχθ~κοvτιχ τοu ιιπvευμιχηκοu πιχτpος» κιχt
τοu
ιι' Ιεpοκ~pυκος»
έξουσLΟδοτοuσε
ιιτοu
σΕ:
μοvιχχοuς
οcvιχδέχεσθιχL
Κιχπουκ(vους!
Τοuς
ΚOCL δLocκp(vεLV τοuς
λογLσμοuς κιχt τοc ΠΟLΚLλιχ πά.θΎ) πά.vτωv τώv εις έξομο λόγΎ)σLV ιχύτο'i:ς πpοσεpχομέvωv ΚOCL OLΚOVOμε'i:v τ~v σωτΎ) p(ιχv ΚOCL μετOCVOLOCV ιχύτώv», συvLστοuσε δe στοuς όpθο8όξους ΠLστοuς VOC τοuς ά.γιχποuv κιχt τψοuv, ιιεύλιχβού μεvοL ιχύτοuς ώς δ~ έvιχpέτωv κιχt όσ(ωv ά.vδpώv τυγχά. vεL))6 .
• Η έπιχvά.στιχσΎ) τοu
1821
βp~κε το ΠΟCΠLΚΟ στοLχε'Lο
ΚΙΧ.λΟC όpγιχvωμέvο σe ολους τοuς τομε'i:ς τ~ς ΚΟLVωVLΚ~ζ
ζω~ς. • Η πιχπLκ~ πpοπιχγά.vδιχ έξιχκολουθοuσε voc χpΎJσL μοπωε'L ώς evoc ά.πο τοc ισχυpότεpιχ μέσιχ τΎ)ς τοc σχολε'Lιχ,
μΕ: τοc όπο'Lιχ μποpοuσε VOC ά.σκε'L όίvετιχ τ~v έπ(δpιχσ~ τΎ)ς.
5. Βλ. Άθοιv. Χρ. Τσ(τσοι, Ή' Εκκλησία τής Κερκύpας κατά τι}ν ι\α (1267-1797), Κέρκuροι 1969. Πρβλ Ίερ. Κοτσώv7j, Ή άπό
nvοκpατίαv
ι-avovικijς άπ6yιεως άξία τής μυστηριακijς imκοιvωvίας 'Ανατολικών καί
Δυnι-ώv iπi Φpαγκοκpατίας, Θεσσοιλοv(κ7j 195 7.
6. Βλ Γρ7jγορ(οu, μv. lργ., σ. 11/12. Περισσότεροι yιιΧ το θέμοι βλ G. D. Metallinos, Vίkcntios Damodos: θεολογlα Δογμαnκή κατά συv τομίαv if τε Συvταγμάτιοv θεολογικ6v, Athen 1980, σ. 36 έ.έ.
οτοϋ
264
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
Πιχρ' ολη τ~ν ιiτιχξίιχ κιχt σύγχυσΥJ των έπιχνιχστιχτικων χρόνων, ~ Λιχηνικ~
'ΕκκλΥJσ(ιχ, ένισχυόμενΥJ όίμεσιχ ιiπο
το Βιχηκιχνο κιχt έχοντιχς τ~ν προστιχσίιχ τ~ς Γιχλλίιχς,
μπόρεσε νοc συνεχίσει έλεύθεριχ το έργο 'ΥJζ, ocφou μάλι στιχ
μΕ:
τ~ν
«ούδετερότΥJτΟC»
των
• Ελλ~νων πιχπικων
έμενε εξω ιiπο τtς συνέπειες τ~ς σύγκρουσΥJς μΕ: τοuς
Τούρκους, συγχρόνως δΕ: έξω κιχt ιiπο τ~ν ούσιιχσηκ+ι έποπτε(ιχ τοu
'ΕλλΥJνικοu
Κριiτοuς.
Το γ' πρωτόκολλο τ~ς ΔιάσκεψΥJς τοu Λονδίνου για τα έλλΥJνικιΧ προcγμιχτιχ (3 Φεβρουιχρ(ου 1830) δΕ:ν μπο ροuμε να ποuμε οη όίλλιχξε τ~ν κιχτοcστιχσΥJ. 'Όρισε τ+ιν πιχριχ(τΥJσΥJ τ~ς Γιχλλίιχς ιiπο το προνόμιο τ~ς προστιχσίιχς
των Λιχτίνων τ~ς
'Ελλοcδος, τ~ν όποίιχ ομως θα ιiνιχ
λοcμβιχνε ιχύτοπροσώπως ό βιχσιλεuς των 'Ελλ~νων, ύπο τον ορο, να έχει ~ Λιχηνικ~
'ΕκκλΥJσίιχ έλευθερίιχ στ}.
λιχτρε(ιχ τΥJς κιχt να μείνουν ιiμε(ωτιχ ολιχ τα μέχρι τότε δικιχιώμιχτιχ κιχt προνόμιά τΥJς.
OL
οτι
'ΑκόμΥJ διευκρινιζότιχν,
πιχπικοt θοc γ(νοντιχι έλεύθεριχ δεκτοt σε ολες τtς
δΥJμόσιες ύπΥJρεσίες, διιχτΥJρώντιχς πλ~ρΥJ tσότΥJτιχ μΕ: το.Jς ύπόλοιπους ύΠΥJΚόους τοu • ΕλλΥJνικοG Κροcτους .• Η • Ελ
λΥjνικ~ Γερουσίιχ, στο ιiπο 10
'Απριλίου 1830 Ύπ~
μνΥJμοc τΥJς, ιiνιχγκιχζότιχν να δΥJλώσει οη ιiποδέχετιχι τtς
πιχριχπάνω ιiποφοcσεις, ύπογριχμμ(ζοντιχς μονοcχιχ οη +ι Έλλψικ~ ΌρθόδοξΥJ ΈκκλΥJσ(ιχ θα εlνιχι ~ έπικριχτού σιχ.
'Ο έρχομος τοu "Οθωνιχ (πιχπικο::J, κιχt μοcλιστιχ φιχ
νιχηκοu)
φιχινομενικα
μΕ:ν έθεσε
τοuς λειτουργοuς τ~ς
Λιχηνικ~ς 'ΕκκλΥJσ(ιχς ύπο τ~ν έποπτε(ιχ τ~ς 'ΕλλψικΊjς
Κυβερν~σεως (Ν.Δ. τ~ς 3.4.1833), μιχζt δΕ: κιχt τα εύιχγfι κιχt έκπιχιδευτικοc
ιδρύμιχτοc τΥJς.
Στ~ν
ούσίιχ ομως .Υ,
έποπτε(ιχ ιχύτ~ οcποδε(χθΥJΚε οτι δeν ~τιχν οcλλο ΟCΠΟ
OCU-
ξYjσYJ τ~ς κριχηκ~ς προστιχσ(ιχς κιχt ύποστ~ριξΥJς ιiπένιχντ( τΥJς.
'Η πιχρουσίιχ δΥJλιχδ~ τοu πρώτου Βιχσιλέως τ"fjc:
265
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣΙΣ»
• Ελλοcδος
ά.ποτελοϋσε
έγγύψτη γιοc τ~ν ά.σφοcλειιχ κιχt
προστιχσtιχ τ~ς δpιχστΎJptότ'Υ)τιχς των Πιχπικων, κοcτι ποu πιχp' ολες τtς μετιχγενέστεpες νομοθετtκΕ:ς μετιχβολΕ:ς θοc συvεχισθε'L ΚOCL στοc κιχτοπινοc χpόνtιχ.
2.
Οί μισσιοιιάριοι τοv Προτεσταιιτισμοv
Πιχpοcλλ'Υ)λιχ ομως μΕ: τ~ 3pά.σΎJ των Λιχτtνων όpγιχ vώθΎJκε ΚOCL ά.vιχπτύχθ'Υ)Κε' ά.πο τοc πpωτιχ έπιχνιχστιχτtκοc χρι)..ιιιχ, ~ δpocσ'YJ των μισσωνιχptων τοu Πpοτεστιχνησμοϋ, ΠΟU βpέθΎ)ΚΟCν Κοcτω ΟCΠΟ τ~ν ύποστ~ptξΎ) των δuηκων 8uvοcμεων,
κιχt
μοcλιστιχ
τ~ς
'Αγγλ(ιχς,
~
όπο(ιχ κιχτ'
ούσ(ιχν κuptocpχouσε στ~ χά.pιχξ'Υ) σύνολ'Υ)ς τ~ς έθνικ~ς μιχς
πολιτικ~ς.
'Ο ΙΘ ι ιχt. ε!νιχι ~ έποχ~ νέιχς σuνοcντ'ΥJσΎJς
Όpθοδοξtιχς κιχt Πpοτεστιχνησμοϋ 7 • 'Απο τtς ά.pχΕ:ς τοϋ ιχtώνιχ σ'Υ)μειώθ'Υ)κε ζωΎJp~ κ(νΎ)σ'Υ) Πpοτεστιχντων μισσω νιχp(ων στ~ν
'Ανιχτολ~. Το τέλος των νιχπολεόντειων
πολέμων ΚOCL ~ ά.ποκιχτά.στιχσΎ) τ~ς τοcξΎ)ς στ~ Μεσόγειο 8ιεuκόλuνιχν κιχt τ~ν έγκιχτοcστιχσΎ) ΚOCL δpοcσ'Υ) των μισ σtονιχp(ων στtς πιχpιχμεσόγειες χωpες.
'Η κ(νΎJσ'Υ) ιχύτ~
τοϋ Πpοτεστιχντισμοϋ, ποu ~λιχβε το χιχpιχκτ~pιχ μιοcς πιχγκόσμιιχς έκστpιχτε(ιχς, είχε ποικ(λιχ κ(ν'Υ)τpιχ: θεολο
γικοc, όμολογιιχκοc, πολιτικοc, πολιτιστικοc. Κupίως ομως
ήτιχν ό κιχpπος μιοcς tσχupijς ά.φύπνισ'Υ)ς τοu ά.γγλοιχμεpι κιχvικοu
Πpοτεστιχντισμοu,
μΕ:
ύπόβιχθpc
μεθοδιστικο
εύσεβισηκό, ποu σ'Υ)μειώθ'Υ)κε στοc τέλ'Υ) τοu ΙΗ ι ιχt., ά.πο
ιivτί8pιχσ'Υ) στον σκεπτικισμό, τον όpθολογισμο κιχt τον
7. 'Εκτετοιμέvτι διοιπροιγμιΧτεuιτl) το() θέμοιτος, μΕ: πλοuσιο ιΧρχειοικδ uλικό, βλ. στο\ί Γ. Δ. ΜετοιλλτιvοG, Τό Ζήτημα τfjς Μεταφράσεως τfjς Άy. Γραφής εlς τljv Νεοελληvικηv κατa τόv Ιθ' αlώvα, Άθ'ijvοιι 1977, σ. 58 έ.έ., 71 έ.έ. "Οποu ποιροιθέτοuμε ιΧρχειοικο uλικό, ποu χρτισιμοποιοG μc στ-η μελέτη οιuτή, ποιροιπέμποuμε σ. οιuτηv τον ιΧvοιγvώστη, οποu
Ιtίδοvτοιι πλήρΥ) τιΧ ιΧρχειοικιΧ στοιχείοι.
266
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
δογμιχησμό.
•Η
πpοέλιχση των Πpοτεστιχντων μισσLΟ
νιχp(ων στ~ν
Άνιχτολ~ έλιχβε οcπο τ~ν ocpχ~ το χιχpιχ
κτ~pιχ μιοcς οcpτιιχ όpγιχνωμένΎJς πpοσποcθειιχς γιοc «έκχpι στιοcνισΎ)ΙΙ ΚOCL ιιέκπολιτισμοη τΟU κόσμου, μe βΟCσΎ) βέ βιχιιχ τtς κpιχτοuσες στ~ν οcγγλοιχμεpικιχνιΚ~ ΚΟLνων(ιχ προ ϋποθέσεις. 'Όπως ~τιχν δΕ: έπόμενο, στο πpόγpιχμμιχ τ~ς
πpοτεστιχνηκ~ς lεpιχποστολ~ς πεpιελ~φθΎ) κιχt ό έλλιχ δικος χωpος σε ολΎ) του τ~ν tστοpικ~ έκτιχσΎJ. οι πpωτοι μισσιονά.pιοι τοu Πpοτεό'τιχντισμοu έμφιχ ν(σθΎJΚΟCν στ~ν Έλλά.διχ γύpω στο έξεpευνΎ)τLΚΕς πεpLΟδε'Lες κιχt έγκιχτιχστά.σεις. 'Η 'ΕλλΎJνικ~
1821. ΠpοΎ)γ~θΎJΚΟCV OL μόνψες
οcκολούθΎ)σΟCν
Έπιχνά.στιχση ~τιχν έπό
μενο νοc έπιβpιχδύνει τ~ν έγκιχτά.στιχσ~ τους. 'Έτσι, ένω στοc
• ΕπτοcνΎ)σΟC
δpοuσιχν
έλεύθεpιχ ~δΎ)
οcπο το
1820
πεp(που, στ~ν έλεύθεpΎJ 'Ελλά.διχ μόλις μετοc τ~ νιχυμιχχία. του Ν ιχυιχpίνου μισσLΟνιχpίων.
( 182 7) ση με ιώθΎ)Κε οcθpόιχ πpοσέλευσ"f) , Απο τότε eνιχς μεγά.λος οcpιθμος εύpω
πιχ[ων κιχt οcμεpικιχνων μισσιονιχp[ων εtσέpχετιχι στ~ ζω~
τοu 'Έθνους, γιοc νοc δεθοuν γιοc οcpκετοc χpόνιιχ στενοc μιχζί τ'Υ)ς .... Αν μά.λιστιχ σκεφθεΊ: κιχνείς, οη κά.θε μισσLΟνά.pLΟς πεpιβιχλλότιχν συν~θως οcπο eνιχ μικpο έπιτελε'Lο κιχt O"':L κιχt
OL
σύζυγοι κιχt τοc τέκνιχ τους οcνιχλά.μβιχνιχν ένεpγο
3pιχστΎ)pιό7'Υ)τΟC, γ[νετιχι οcντιλΎ)Πτο το δυνιχμικό τους ΚOCL
σuνά.μιχ το βελψεκΕ:ς τ-ϊjς έπφpο~ς τους 8 • Το
έpγο των
μισσιονιχpίων ~τιχν
έκδίπλωσ'Υ)
μιοcς
όίpηιχ pυθμισμένΎ)ς έπιχείp'Υ)σΎ)ς, ποu διέθετε ολιχ τοc σύγ χpονιχ τότε μέσιχ τ~ς συστ'Υ)μιχηκοc όpγιχνωμέν'Υ)ς lεpιχπο
στολ~ς9.
"Άλλωστε,
tσχυpΕ:ς πολιηκοc
κιχt
οtκονομικιi
8. Λεπτομ.ερέστεροι βλ. στοG Γ. Δ. ΜετοιλληvοG, Το Ζήτημα ... , σ. 71
έ.
9. Βλ. Ίω . .Ν. Κοιρμ.ίρΥ), 'Ορθοδοξία καi Προτεσταντισμός, τόμ.. Α'. 'Εν Άθ~vοιις 1937, σ. 278.
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣΙΣ»
267
εί)ρωστες lεριχποστολ~κΕ:ς 'Ετιχφε'Lες τΎjς 'Αμερ~κΎjς κιχ!. τΎjς Ε~ρώπ'Υ)ς ά.νιχλοcμβιχνιχν τ~ν προετοψιχσίιχ, τ~ν ά.πο στολ~ κιχ!. τ~ συντ~ρ'Υ)σ'Υ) τών μ~σσιονιχρίων, ά.λλοc κιχ!. τ~ν
ιπ~μελ'Υ)μέν'Υ) κιχθοδ~ΥΥJσ~ τους. Πίσω ομως ά.πο τl.ς tεριχ ποστολ~κΕ:ς 'Ετιχφε'Lες βρίσκοντιχν
ot 'Lδ~ες ot ιι 'Εκκλ'Υ)
σ(ες»-' Ομολογίες τοu προτεστιχντικοu κόσμου, ποu οχ~ μόνο εύλογοuσιχν, ά.λλοc κιχt ποικιλότροπιχ ένίσχυιχν κιχt χιχτεύθυνιχν το έργο τών μισσιονιχρίων. 'Η Ίδρυσ'ΥJ μιας 'ΙεριχποστολLΚΎjς 'Ετιχφε(ιχς ά.ποφιχσιζότιχν ά.πο τ~ Μ'Υ)
τέριχ -' Ομολογ(ιχ, συχνοc δΕ: κιχl περισσότερες 'Ομολογ(ες αuvεργοuσιχv στ~ν 'iδρυσ'Υ) μιας 'ΙεριχποστολικΎjς 'Ετιχι
ρείιχς, ~ όπο(ιχ έπιχφνε έτσι ιιοLκουμενικο» χιχριχκτ~ριχ. Περ~ττο νοc ποuμε, οτι στο έγχε(ρ'Υ)μιχ ιχύτο ε!χιχν ποcντιχ κιχ!. τ~ συμπιχροcστιχσ'Υ) -έστω συγκιχλυμμέν'Υ)- τών κυ
βερν~σεών τους, ά.φοu το έργο τΎjς tεριχποστολΎjς έξομοc λuvε το δρόμο γιοc τ~ν έπιτυχ(ιχ κιχ!. τών σχετιζόμενων μΕ: τ~ν τύχ'Υ) τΎjς 'ΑνιχτολΎjς κιχt τών οcλλων πολιτικών τους σχεδίων.
3.
τα κίνητρα τώιι μισσιοιιαρίωιι
• Η δριχστ'Υ)ριότ'Υ)τιχ τών μισσιονιχρ(ων στοv έλλιχδικο χώρο έδριχζότιχν σε συγκεκριμένες ιδεολογικΕ:ς προϋπο
θέσεις 10 , ά.λλιi κιχt σε σιχφε'Lς προκιχτιχλ~ψεις του δυτικοu κόσμου γιιi τ~v όρθόδοξ'Υ) γενικοc 'Ανιχτολ~. Ot μισσιο
vοcριοι, φορε'Lς τοu πνεύμιχτος τών κοινωνιών τους, έκρι νιχv τιΧ ποcντιχ μΕ: βοcσ'Υ) τl.ς δικές τους έμπεφ(ες στ~ Δύσ'Υ).
'Έτσι κιχτιi τ~ συνοcντ'Υ)σ~ τους μΕ: τ~ν 'Ορθοδοξ(ιχ διιχ π(στωνιχν ιχύτοc ποu κιχ!. ol διοcφοροι δυτ~κοl. περι'Υ)γ'Υ)τΕ:ς εlχιχν ~δ'Υ) περιγροcψε~ μΕ: τόσ'Υ) ύπεροψ(ιχ κιχt δ'Υ)κτικότψιχ, 10. Λεπτομεpέστεpτι ά.vιΧπτuξτι τωv ί8εολοyιχωv πpοuποθέσεωv τωv
Μισσιοvοιpίωv βλ στοu Γ. Μετοιλλτιvοu, Το Ζήτημα ... , σ. 96-104, 5ποu 1ιιιι πλοuσιοι βιβλιογpοιφίοι.
268
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ
ΑΑΑΟΤΡΙΩΣΗ
πολλΕ:ς φορές, στl.ς ά.φ'Υ)γ~σεις τους: οη δ'Υ)λα.δ~ ό χρι σηα.νισμος τ'Υjς
'Ανα.τολ'Υjς διέφερε ριζLκοc, στ!.ς λα.'Lκό
τερες tδίως έκφροcσεLς του, ΟCΠΟ τον χρLστLα.νLσμο ΠΟU α.ύτο!. έκπροσωποuσα.ν. 'Έρχοντα.ν έτσL ά.ντψέτωποL μΕ: ενα. δLα.μετρLΚΟC ά.ντιθετο τρόπο ζω'Υjς ΚOCL μe μLoc πα.ροc δοσ'Υ), ποlι δΕ:ν μποροuσε πα.ροc νοc στέκετα.L έμπόδLΟ στά. έπεκτα.ηκοc σχέδLΟC τους. Κρ(νοντα.ς τοc προcγμα.τα. μΕ: τl.ς δικές τους προϋποθέσεLς, πίστευα.ν οη +ι
• Ορθόδοξ'Υ) • Εκ
Κλ'Υ)σία. βρLσκότα.ν μέσα. στο σκοτοcδL τ'Υjς δεLσLδα.Lμον(α.ς, τ'Υjς
οcμοcθε LOCζ ΚOCL το\) «βυζα.νηνLσμοu», σe
στα.σ'Υ),
μe
οcλλα.
λόγLα.,
νοσ'Υ)ρ'Υjς
μLOC κα.τοc
πα.ρα.δοσLα.ρχ(α.ς ΚOCL
πνευμα.ηκ'Υjς νοcρκωσ1Jς. Στοc πρόσωπα. των 'Ορθοδόξων, ΠΟύ eμενα.ν ΠLστοf. στ~ν έκΚλ'Υ)σLα.σηκ~ πα.ροcδο~ τους, eβλεπα.ν εLδωλολοcτρες, eνα. εLδος ι<έθνLκων χρLστLα.νων»,
κα.τοc σχ~μα. όξύμωρο. 'Η όρθόδοξ'Υ) λα.τρε(α., tδLα.ίτερα., ήτα.ν ΚΟCτL ΠΟύ συνLστοuσε γι'
α.ύτοuς οcδια.νό'Υ)ΤΟ σκοcν
δα.λο. Τfιν περLγροcφουν συχνοc σοcν κα.θα.ρ~ δεLσLδα.Lμονία.
κα.t
θεα.τρινLσμό.
Πα.ντοu
στ~
ζω~
των
'Ορθοδόξων
eβλεπα.ν κα.τοcπτωσ'Υ) χα.!. δLα.φθοροc ά.πο τον ά.ρχLΚΟ χρι
σηα.νLσμό, τον όπο'iο φυσLΚΟC τα.ύηζα.ν μΕ: τ~ 3LΚ~ τους π(στ'Υ) κα.ί πα.ροcδΟσΊ).
Ot προτεστάντες
μLσσLονάρLΟL eνιω
θα.ν tδια.(τερrι ά.ποστροφ~ προς τ~ λα.i:κ+ι εύσέβεια., πού -:+ι θεωροuσα.ν
κα.θα.ρ~
εtδωλολα.τρ(α.,
για.τ!. π(σ-:ευα.ν
o-:-t
στερε'iτα.ι έλλόγου στοιχείου. "Εκα.να.ν ομως το λάθος νά. συγχέουν τ+ι δεLσLδα.ψονία. μΕ: τ~ λα..LΚ~ θρ'Υ)σκευηκότη-:α..
~ όποία. δια.φέρεL ά.πο τ+ιν πρώτ'Υ), γLα.τt .όΕ:ν στερεϊ:τα.t
• Αγίου» 11 • ΠερLσσότερο σκα.νδi μLσσLΟνα.ρίοuς ~ έπίκλ'Υ)σ'Υ) των • Αγίων - κά-:-t
ι<τοu α.tσθ~μα.τος τοu λLζε -:ούς
οcπόλυ-:α. συνδεδεμένο μΕ -:~ν κα.θ'Υ)μερινότ'fjτΟC τoiJ όρθο-
"
'ξ οο
ou
...
πι στου-
\
\
κα.ι που
'
Υ' φα.ντα.;.,ε
σ
'
'
\
α.uτους
t
'
'
ως 'Υ) χειρο-
11. Βλ. G. Mensching, Soziologic dcr Rcligion, Bonn 1947, σ. 136.
269
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣIΣ»
τεpΎJ μοpφ~ δε~σ~διχιμονίιχς. Δε~σ~διχιμον~κοc χιχpιχκτ~p~ζιχν κιχ!. οσιχ
OL
'ΈλλΎ)νες Μσκιχλοι, κιχ!. μοcλιστιχ
OL
ΚλΎJpικοί,
3ίδιχσκιχν στοc σχολεϊ.ιχ τους .• ΟλόκλΎJpΟ τον έλλψοpθό
δοξο κλ~pο τον οcποκιχλοuσιχν οcμιχθέστιχτο, γιιχτl. ιχύτοl.
lppιχνιχν το βοcpος στ~ν κοσμικ~ γνώσΎJ κιχ!. πιχιδείιχ, κιχ!. ώς γν~σιιχ τέκνιχ τ~ς δυηκ~ς μετιχφυσικi'jς εΙχιχν χοcσει
κοcθε βιωμιχτικ~ έπιχφ~ μΕ: τ~ν κιχpδιιχκ~ γνώσΎ) κιχ!. πνευ μιχηκότΎ)τιχ.
'Όχι ομως μονοcχιχ έκκλ ΎJσιιχστικιΧ, οcλλοc κιχ!. πολι η στικοc eβλεπιχν
OL
μ~σσ~ονοcp~ο~ τοuς 'ΈλλΎ)νες σΕ: κιχτιΧ
στιχσΎ) eσχιχτΎJς κιχτοcπτωσΎJς. Τ~ν έλλειψΎJ λεπτων τpό πων ζωijς χιχpιχκτ~pιζιχν ά.ξεστιοc κιχ!. βιχpβιχpότψιχ· τ~ν οcνυπόκpιτΎJ ιχύτοέκφpιχσΎ) κιχf. τον ιχύθοpμψισμο τ~ς έλ λΎ)νικ~ς κιχpδιοcς όνόμιχζιχν κιχτοcπτωσΎJ κιχ!. έλεειονολο γοuσιχν τον έλλΎJνικο λιχο ώς όλότελιχ διεφθιχpμένο, ΠΟU χpειιχζότιχν τl.ς ιιά.νθpωπιστικΕ:ς ά.pχΕ:ς τοu Εύιχγγελίοωι
-τl.ς πpοτεστιχντικΕ:ς δΎJλιχδ~ πιετιστ~κΕ:ς νόpμες- γιοc νιΧ ά.νοpθωθεϊ.. Κιχ!. το οτι μΕ:ν ~ δουλείιχ εΙχε ά.ποθέσει στον έλλΎ)νικο λιχο τοc δυσοcpεστιχ έπιχκόλουθά τΎ)ς, δeν
μποpε'L κιχνεl.ς νοc το ά.pνΎJθε'L. Τοuτο οcλλωστε δΕ:ν eπιχυιχν νοc το έπισΎ)μιχlνοuν στοc ΚΎ)pύγμιχτοc τους
OL
φωτιστΕ:ς τοu
έλλΎJνικοu λιχοu, όπως ό &γιος Κοσμοcς ό Αtτωλός. ~ Ητιχν
όμως έξ(σου ά.λΎ)θινό, οτι ό 'ΈλλΎ)νιχς πιχpοc τ~ δουλε(ιχ
8Ε:ν εΙχε χοcσε~ τον πολιησμο τijς ψυχi'jς του. Το πεplεpγο δε εΙνιχι, οτι μολονότι ιχύτοl.
OL 'ίδιοι ά.πολοcμβιχνιχν κιχθΎ)
μ.εpινιΧ τl.ς ά.pετΕ:ς τijς έλλψικijς ψυχΥjς, ποu έκδΎJλωνότιχν
μΕ: τ~ν ιχύθόpμψΎJ πpοσφοpοc φιλlιχς κιχ!. φιλοξενlιχς, χocpΎJ των όποίων διευκολυνότιχν ~ δpάσΥJ τους στ~ν 'Ελλάδιχ,
έπέμενιχν νοc μιλοuν γιοc κιχτιΧπτωσΎJ κιχ!. διιχφθοpοc! 'Υπ ο τl.ς προϋποθέσεις ιχύτΕ:ς θεωpοuσιχν τοuς έιχυ
τούς τους σωτijpες τijς 'Ανιχτολijς κιχ!. δΕ:ν eπιχυιχν, όχι
.ιiπλως
\
\
,
'λλ
νιχ το πιστευουν, ιχ
. 1tεpι'Υ)ΎΎJτ+ις j, Emerson
\
\ \
\ ...
,
. •ο Ed. Masson -
ιχ κιχι νιχ το οιιχκ'Υ)pυσσουν
έπιχινοuσε λ.χ. τον
270
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
τον yνωστο εtσιχyyελέιχ τ~ς 3(κης τοu Θ. Κολοκοτpώ
νΎJ- yLocτt ~λθε στ~ν 'Ελλοcδιχ, «οπως βεληώση νηθfί, τον ~θLΚΟ χιχpιχκτ~pιχ των
• Ελλ~νων,
liv δυ
σχολεϊ:οc τε
συνLστων κιχt δL. οcλλων δυνιχτων ιχύτίf> μέσων» 12 • Πως λοLπΟν νοc μ~ βλέπουν το έ!pyo τους ώς χpLσηιχνLΚΟ ΚOCL
οcποστολLκό, μΕ: τ~ν κύpLιχ σ"Υ)μιχσίιχ τοu οpου; Χωptς νιΧ έχουν κιχθόλου συνείδΎJσΎ), τ( ~τιχν ό πολLησμος έκεϊ:νος ποu έ!pχοντιχν ιχύτόκλΎ)τΟL νοc «δLΟpθώσουν»
νοc τον κιχτιχστpέψουν)
13
,
yLoc
( ούσLιχσηκti
νοc έπεκτείνουν στ~ν 'Ανιχ
τολ~ τον δLκό τους πολLησμο κιχt τ~ δLκ~ τους κυpLιχpχίιχ, δLιχκ~pυττιχν οη συνέβιχλλιχν στ~ν οcνιχyέννΎ)σΎ) τ~ς λοcδος, τ~ν όπο(ιχ όμως οcνιχyέννΎ)σΎ) νοοuσιχν ώς y(στpωσ-η των
• Ελλ~νων
δοκLμιχσμένιχ κιχt
• Ελ οcπιχy
οcπο έκεϊ:νιχ τοc στοLχεϊ:ιχ πού,
βLωμένιχ τόσους ιχtωνες, συνLστοuσιχν
τ~ν 'iδLoc τ~ν ύπόστιχσ~ τους.
Θ ιχ'
...
-ητιχν
β'β ε
' ' OCLOC εκτος
'
πpιχyμιχηκοτητιχς,
.,,
ιχν
'
'
ιχpνοv-
μιχστιχν τ~ν ϋπιχpξΎJ κιχλ~ς θελ~σεως σΕ: πολλοuς οcπο τοu::; μLσσLονιχpίους ποu έ!δpιχσιχν σ--;ον τόπο μιχς. οι Πpο--;ε στοcντες
μLσσLoνocpLOL
τοu
πεpιχσμένου
ΟCLώνιχ ~τιχν σe
μεyοcλο βιχθμο εLλLκpLνεϊ:ς ΚOCL οcνυπόκpL τοL όσον ocφopi τ~ν
lεpιχποστολLκfι τους δpάσΎ).
'ΑνιχyνώpLζιχν μονολι
θLκοc μLoc μονοcχιχ πίστ'Υ), --;~ δLκ~ τους, κιχt ~τιχν πρόθυμο~ νοc ύποστοuν τοc πάντιχ βεβιχLότ-ητά τους
yLoc
YL.
ιχύτ~ν.
•Η
οcπόλυτ-η ομω::;
τ~ χpLσηιχνLκ~ ιχύθενηκότ-ητιχ ":Oil
Πpοτεστιχνησμοu, τοuς έ!κιχνε νοc δLιχπpάτ-:-ουν μLοcν έy κλ-ημιχηκ~ ένέpyεLΟC. Πιχpιχyνωp(ζοντιχς τον lστοpLκιi βε-
12. J. Emerson, Tableau de la Grece en 1825... , Paris 1826. Πρβλ. Κ. Οiκοvόμου, Τά Σωζόμενα 'Εκκλησιαστικά Σvyyράμματα... , τόμ. Β', ΆΟ}, v-φι, ~ωξ8
', σ. 32. 13. ΚιχτιΧ τ~v έπιyροιμμοιτικ~ φριΧσΥJ τοi) Ρ. Kawerau: ιιΉ κοι-=-~ στροφ~ τώv ά.vοιτολικώv έκκλΥ)σιώv θιΧ ό8Υ)γοuσε στ~v ά.vοιγέvvησf.
τους»!
271
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣΙΣ>>
βιχLωμ.ένο δυνιχμ.Lσμ.ο τΎjς Όpθοδοξίιχς, έ:κιχνιχν έκε~νο που
ιχuτοt θεωpοuσιχν ώφέλψο γLoc τον έλληνLκο λιχό, ocφou στόχος τους ~τιχν νοc δLιχμ.οpφώσουν τον λιχο ιχuτο κιχτοc τοc
'
~ οtκιχ
τους
'
μ.ετpιχ.
πpιχγμ.ιχτtκΕ:ς
Δ'εν
ά.νοcγκες
'
πpοσφεpιχν,
τοu
λιχοu,
λ οLπον, ' β Ο"Υ)'θ εtιχ
'
σης
οcλλοc τtς δtκές τους
πpοκιχτιχσκευιχσμ.ένες λύσεLς. 'Επέβιχλλιχν τ~ν πpοσφοpοc τους, μ.~ν πεpψένοντιχς τ~ σχεηκ-1) πpόσκλ"Υ)σ"Υ). 'Έτσt, 3Ε:ν πpόσφεpνιχν στ~ν ούσίιχ βο~θεtιχ, οcλλοc έpγοcζοντιχν γtoc την έπέκτιχσ"Υ) τοu Πpοτεστιχνησμ.οu κιχt τοu πνεύμ.ιχτος
των ΚΟLνωνtων τους,
οcφομ.οtώνοντιχς τους όίλλους στο
8tκό τους σύστ"Υ)μ.ιχ ζωΎjς. Γt' ιχύτο κιχt ό λιχος εϋκολιχ ιiντtλιχμ.βιχνότιχν τοc σχέ3Lιχ των μ.tσσtονιχp(ων ΚιχL 3tέκptνε τον ιιφtλελλ"Υ)νLσμ.ο» τών μ.tσσtονιχp(ων ΟCΠΟ τοuς πpιχγ μ.ιχτtκους Φtλέλλ"Υ)νες, που δΕ:ν θεωpοuσιχν οcνιχγκιχ'i:ο νοc
τελοuν ποcντιχ' σΕ: συμ.φων(ιχ μ.Ε: τ~ν πολtηκ~ τΎjς χώpιχς τους ιiπένιχντL στ~ν
4.
'Ελλοcδιχ.
Πολι τικ& κ ίιιητρα Ίδtιχίτεpιχ ομ.ως έ:χεt σ"Υ)μ.ιχσ(ιχ το γεγονός,
ότι
θpΎ)σκευτtκΕ:ς έπLδtώξεLς των μ.LσσLονιχpίων κιχt στ~ν
ot
• Ελ
λιiδιχ έ:βιχtνιχν πιχpοcλλ"Υ)λιχ μ.Ε: τtς έπL3tώξεtς τΎjς 3υηκΎjς
πολtτtκΎjς στο μ.εσογεtιχκο χωpο 14 • Μέχptς ένος σ"Υ)μ.ε(ου
εtχιχν δtκιχ(ωμ.ιχ νοc 3tιχΚ"Υ)pύσσουν πpοπιχγοcνδιζιχν
μ.toc
ot μ.tσσtονά.ptοL, Οτt δΕ:ν
συγκεκpψέν"Υ)
'Ομ.ολογ(ιχ.
ΔΕ:ν θιi
μ.ποpοuσιχν ομ.ως κιχθόλου νοc πε(σουν οη δΕ:ν δpοuσιχν ώς
έκπpόσωποt τοu έ:θνους τους. 'Όχt μ.όνο γtιχτt ύποστ~ ριζιχν τ~ν πολtτtκ~ του, εστω κιχt οcν πpοφιχσίζοντιχν
:ι18tιχφοp(ιχ γtoc τοc ΠΟλL τtΚΟC (στ~ ν πpοσωΠtΚ~ μ. ου Εpευνιχ
fχω έπtσ"Υ)μ.οcνεt συχνΕ:ς μ.υστtκΕ:ς οcνιχφοpές τους πpος τtς
. · 14. Βλ. το σχετικο κεφιΧλοιιο στ~ μελέττι τοG Γ. Μετι:kλλτιvοG, Το
~~μα... , σ. 104-119.
272
IIAPAΔOlll
ΚΑΙ ΑΛΛιΗΡΙΩlΙΙ
κuβερν~σεις τοuς γιιΧ τοc σuμβιχ(νοντιχ στ~ν
'Ελλοcοιχ),
οcλλιΧ κιχi γιιχτi με όλη τ~ οριχστ"Υ)ριότ-ητιΧ τοuς έπεο(ωχαν νοc προβοcλλετιχι το έθνος τοuς ΚOCL νΟC προωθοuντιχι ο[ πολιτικές τοu έπιοιώξεις 15 • 0L μισσωνοcριοι οεν έπιχuαν νιΧ ε!νιχι "Αγγλοι, Γερμιχνοi ~
'ΑμερικιχνοL. Βρ(σκοuμε
λοιπον πολu σωστ~ στο σ"Υ)με~ο ιχuτο τ~ γνώμ"ΥJ τοu Χρ. Γιιχννιχροc: «Δεν φιχ(νετιχι νιΧ οtερωτ"Υ)θ~κιχμε ποτέ, για7ί
OL
λεγόμενες Μεγοcλες Δuνοcμεις οεν ιiρκοuντιχι στ~ν οt
κονομικ~ κιχi πολεμικ~ τοuς tσχu, ιiλλοc προσπιχθοuν και ξοοεuοuν γιοc τον χρ"Υ)σιμοθ"Υ)ριχο οιεθνισμο τΥjς γλώσσας τοuς κιχl τ~ οιοcοοσ"Υ) τΥjς πιχιοε(ιχς τοuς σε όλες τlς χώρες
κιχl τ~ν ένίσχuσ"ΥJ των lεριχποστολwν τοuς» 16 • Τοuτο ε!να\ εuνό-ητο, ocφou ό έκοuτικισμος τΥjς
'ΑνιχτολΥjς κιχl τοu
uπόλοιποu κόσμοu προσέφερε -κιχl προσφέρει- τ~ οu νιχτότ"Υ)τΟC κιχi γιιΧ πολιτικ~ έκμετοcλλεuσ"Υ)! Τοuς πολι τικοuς στόχοuς των μισσιονιχρ(ων -~ έστω τον πολιτικό
τοuς όριχμιχτισμό γιιΧ τ~ν γριχμμιχτικ:Χ ό
'Ελλοcοιχ- οιιχτuπωσε έπι
'' Αγγλος μισσωνάρως Β. Barker σε μι:Χ
έκθεσ~ τοu το
1827:
«'Η σηγμ~ ιχuτ~ ε!νιχι ~ κιχλύτφr;
για οριχστ"Υ)ριότ"Υ)τΟC των iεριχποστολών χιχi των Βιβλικών
'Ετιχφιwν 'ξ ασφιχ λ'., ε ιι.,ει
σ'
eνιχ
'
τ"Υ)ν
'
ιχνε
έθνος,
το
ξ ιχρτ"Υ)σιιχ '
όπο~ο, όπως ιiρχ(ζει ν :Χ
'
κιχι
χ(ζει ν:Χ σχέπτετιχι κιχl με ποιοcν
σuντιχχτε~» 17 • • ο οε
'
τ"Υ)ν
'
'
'λ ειιχ ιχσφιχ
τοu,
'
ιχp-
'Εκχλ"Υ)σ(ιχ πρέπει ν :Χ
s.
Wilson' οα ΟΎ)λώσει ιiπερίφρασ7ιχ: «Greece is the very heart and eye of the east» 18 ! Αtσθi15. Πσιρσιτ'Ι)ρεί σχετικοc ό 'Αλ. Πσιπσιδερός: «Wie in fast al\en anderen Liindern ging der abendliindische Missionar auch im orthodoxen Osten Hand in Hand - als Protege oder als Pionier - mit der Westlichen Politik, deren Unterstϋtzung er gerne in Anspruch nahm». Metakenosis... , σ. 148. 16. Χρ. Γισιvvσιρίi, Ή Νεοελληvιια) Ταυτότητα, Άθ~vσι 1978, σ. 82. 17. Γρ. 30.11.1827, σ. 4. 18. S. S. Wilson, Α Naπativc of the Greek Mission, London 1839, σ. 225. Σε ποιοc δε σιίσιόδοξη προοπτικ.;, τοποθετοGσσιv τόv «φωτισμο»
273
«Η ΚΑΤΑ Α]Ι;ΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣΙΣ»
,νετοt~, πpάγμοtη, Κοtνεl.ς τον πεφοισμο νοc πpοχωp~σε~ ;Ο'τΟν Ποtpοtλληλ~σμο τΥjς πολ~ηκΥjς των μLσσLΟνοtpLων με jκεLν"Υ) τών οuηκών οuνοcμεων σ~μεpοt (πpβλ. «ΒοcσεLς»). I
.~ Απόλuη τοιuησ"Υ)!
Tdt πολLτLΚΟt ΚLν"Υ)τpοt των 'Άγγλων μ~σσLΟνοtpLων .θέτεL σε πpώη μο[pοι ό Van den Berg 19 , τdt 'Lo~ot οέχετοι~ . ΚOtL y~dt τοuς 'ΑμεpLκοtνοuς ό Ρ. Kawerau: (( 'Αλ"Υ)θLν'f) .
θρΎ)σκε(οι τΥjς Β(βλοu ΚotL οcμεp~κοtν~κος πολ~ τ~σμος Ύ'jτοtν
'
κοιτοι
β' οtσ"Υ)
'
το
' '
οιuτο...
'Εξ' οιπ λ ωσ"Υ)
-
τ"Υ)ς
Β'βλ ' L. ou, λ οLπον,
σήμοtLνε σuγχpόνως έξοcπλωσ"Υ) οcμεpLκοtνLΚWν τοcσεων ΚotL
τρόποu ζωΥjς, τών όπο[ιuν σuνLστοιμέν"Υ) ~τοtν ~ έλεuθε ρ(οι... 'Εκε~νος ποu οεχότοtν τ'f)ν ύπεpοχ'ΙJ τΥjς 'ΑμερLκΥjς, θ!πρεπε νdt κοtτοtλ~ξεL στο σuμπέpοισμοt οη
OL • Ηνω
μένες Ποληε~ες ~σοιν το Ο"Υ)μLΟupγ"Υ)μένο οcπο το
Θεο
δργοινο, με το όποϊ:ο 'Εκε~νος μποpοuσε νdt έπLτuχεL τοuς
σκοπούς τοu.
Φοpέοις οε
'}εpοtποστολ~ » • 20
οιuτών των σκοπών ~τοιν ~
'0 οuτLκος μεσσLοtνLσμος σε Ολ'ΥJ τ'IJ
μεγοιλοπpέπεLοc τοu ...
τijς Έλλοcδος φοcίvετοcι xoct ά:πο τ~ σuvέχειοc τώv λόγων του:
' ιιillars of Greece hang the Keys of the east, and from
ccUpon the
that land will the word
. of the Lord go forth into all Asia». 19. Joh. van den Berg, Constrained by Jesus' Love, Kampen 1956, σ. 59 . ι, 93 έ., 144 έ. · 20. Ρ. Kawerau, Amerika und die orientalischen Kirchen, Berlin 1958, σ .
. 203.
274
ΠΑΡΆΔΟΣΗ
11.
l.
ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
ΜΙΣΣΙΟΝΑΡΙΟΙ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΠΑΙΔΕΙΑ
Οί στ6χοι τώv μισσιοvαρίωv
Ot ~ιοcφοpες πpοτεστιχντικες 'Ετιχφε~εζ εστpεψ:χν κιχτιΧ κupιο λόγο τΎ)ν πpοσοχ~ τοuς στΎ)ν πιχι~ε(ιχ, σuνεχ(
ζοντιχς φuσικιΧ τΎ)ν ocνocλoyYJ ~pιXOYJ των πιχπικων.
'Η
'(~puσY) σχολε(ων, uπο τΎ)ν ιΧμεσΥ) έποπτε(ιχ τοuς, uπΥjpξε &πο τ"f)ν &pχΎ) -η βιχσικότεpΥJ μέpψνιΧ τοuς. Βέβιχιιχ, έ~ω
πpέπει νιΧ θuμΥJθοuμε οτι -η ·ι~puσYJ σχολε(ων yιoc τοuς "ΕλλΥJνες, uπο τΎ) ~ιεuθuνσΥJ των μισσιονιχp(ων, uπΥjpξε ~~Υ) &πο τΎ)ν πιχλιχιότεpΥJ έπιχφΎ)
Πpοτεστιχντισμοu κ:χt
Όpθοοοξ(ιχς έπt Kup(λλou Λοuκοcpεως (ΙΖ' ιχt.) κεντpι
κο ΟΥ)με~ο τοu πpογpοcμμιχτός τοuς 21 • 'Ανοcλογο πpόγpιχμ μιχ έφιχpμόστΥ)Κε κιχt κιχτοc τΎ) νέιχ σuνοcντΥ)ΟΥ) τοu Πpο τεστιχντισμοu με τ"f)ν
'Οpθο~οξ(ιχ κιχτιΧ τον ΙΘ' ιχt.
'Ο
μισσιονιχpισμός, γενικιΧ, βλέπει στΎ)ν πιχι~ε(ιχ ενιχ &πο τα βιχσικότεpιχ μέσιχ τΥjς έπιτuχ(ιχς τοu. Γιιχτt -η έκπιχ(~εuσΊJ τοu λιχοu κιχt μοcλιστιχ των πιχι~ιων με βιΧσΥ) ενιχ σuγκε
κpψένο πpόγpιχμμιχ, ~Lεuκόλuνε κιχt τΎ) ~Loc~OσY) των πpο πιχγιχν~ισηκων έντuπων κιχt μετιχφpοcσεών τοuς, &λλοc τΎ)ν &ποτελεσμιχτικότεpΥ) &π~χΥ)ση
-:-ou
x:xt
ΚΥ)puγμιχτός τοuς.
ΠιχpοcλλΥ)λιχ, -η &γωγΎ) των έλλΥ)νΟπιχLδ'
,';
με βάσΊJ EV:J.
ιΧχpωμο, πpιχκτιχο κιχt uπεpομολογι:χκό, στΎ)ν οuσ(:χ όμως
πpοτεστιχντικιΧ θεμελιωμένο χp~στιιχνισμό, :σχupοποιοuσε το εpyo των μισσιονιχp(ων στΎ)ν 'ΕλλιΧ~ιχ κ:χt ~ιzuκόλuνε
τΎ)ν πpιχγμοcτωσΥJ τοu τελικοu σκοποu τοuς, ~Υ)λ:χ~Ύ) -:-ο::ί
21. Βλ. Gunnar Herring, Dkumenisches ι•atriarchat und Europiiίsche Politik (1620-1638), Wiesbaden 1968, σ. 181 έ. Alexios Dimaras, Foreign and partίcularly Eng1ίsh influences on educational policies in Greece during ιhe War of Independence and their deve1opment under Capodίstrias (1821-1831 I - διοcτριβ~ πολuγροcφ. -
Λονδίνο
1973.
275
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣIΣ»
βιχθμιιχ(ου έκουτιχισμοu ολου τοu 'Έθνους κιχ ι τijς 'Εκ :κλησ(ιχς του. Ε!νιχι σπουοιχ(ιχ στο σημε~ο ιχuτο ~ πιχριχτ~ρησ-η τοu
:κιχθ-ηγ.
Ρ.
Kawerau:
«Ή
ά:μερικιχνικ~
iεριχποστολ~
on μΕ: τ~ν έξύψωσ-η τΥjς γενικΥjς
σκέφθ-ηκε ά:π' τ~ν ά:ρχ~,
κιχτιχστοcσεως τΥjς πιχιοε(ιχς θιΧ έξυπ-ηρετε~το κιχι ό δικός
τ-ης
τελικος
σκοπόρι 22 •
.,. Ητιχν
όίλλωστε
φυσικο
νιΧ
κιχθ(στιχτιχι το σχολε~Ο ό χώρος στον όπο~Ο έξοικειω νότιχν κιχνεις μΕ: τον ουηκο πολιησμο χιχι τις πριχχηκές
του όψεις. Toc έλλ-ηνόπουλιχ με-!ιχφέροντιχι έτσι ιχuτόμιχτιχ στο χώρο τΥjς Δύσ-ης, οιιχμορφώνοντιχς ά:νοcλογιχ τ~ συνε(-
8-ησ~ τους κιχι το φρόν-ημά: τους. ΜΕ: τ~ν 'Lορυσ-η λοιπον σχολε(ων έβλεπιχν
oi μισσιονοcριοι τ~ν έξιχσφοcλισ-η μονι
μότερ-ης κιχι ουνιχμιχότερ-ης πιχρουσ(ιχς τους στ~ν 'Ελ λcίδιχ.
Toc
προτεστιχντικιΧ σχολε~ιχ «ε!νιχι τόσο εuεργεηκιΧ
στ~ν έξοcπλωσ-η τοu ά:νηκειμέ·ιου τΥjς 'Ετιχφε(ιχς μιχς>>,
θοc γροcψει ό Β. π(ζω,
Barker, συμπλ-ηρώνοντιχς: «γι' ιχuτο έλ
on γρ~γ'ψιχ
θοc οοuμε ιχuτ~ τ~ χώριχ [Μ. 'Ασ(ιχ],
6πως κιχι τ~ν 'Ελλοcοιχ, γεμοcτες ά:πο έκπιχιοευηκιΧ tορύ
μιχτιχιι23. Συχνά: πυκνά: στις έκθέσεις τών 'Άγγλων κιχ ι
•Αμερικιχνών μισσιονιχρ(ων uπογριχμμ[ζετιχι ~ σ-ημιχσ(ιχ των σχολε [ων yιoc το σκοπό τους.
'Ο περισσότερο έμπειρος οcπο κcίθε όίλλο μισσιονοcριο στιΧ έκπιχιοευηκιΧ προcγμιχτιχ τΥjς
• Ελλcίοιχς,
πρcίκτοριχς
τijς C.M.S., ό L. Korck, σ-ημε(ωνε το οcκόλουθο σχέδιο σΕ:
lκθε~ του προς τ~ ν Έτιχφε(ιχ του στις 16.2.1828: ιχ)
t3ρυσ-η ά:λλ-ηλοοιοιχκτικών σχολε(ωv- β) κιχτοcρτιση οιευ
θuντωv- γ) έν(σχυσ-η των κοινών σχολε(ωv- ο) uποστ~ριξ-η τοu
Όρφιχνοτροφε(ου
τΥjς
Α'Lγινιχς
ε)
μετεκπιχ(οευση
'tιχλιχντούχων κιχι εuσεβών νέων στ~ Δύσ-η· ς) 'Lορυση στ~ν
22. «Ameήka», σ. 398/99. Πρβλ. ΑΙ. Papaderos, μv. έργ., σ. 152. 23. r. ΜετοcλλΥjVΟU, Τό Ζήτημα... , σ. 76, σ'Ι)μ. 1.
276
ΙΙΑΡΑΔΟΗΙ ΚΑΙ
ΑΛ.\ΟΤΡΙω:ιι
'Ελλά~α 'Ακα~'Υ)μ(ας χαt ζ) 'L~ρuσ'Υ) βιβλιοθfικ'Υ)ς, βασικ:Χ
με
μεταφράσεις προτεστανηκων
uπο~ε(ξεις αuτες τοu
έργων
(tracts }24 . 0[
Korck, ποu συνέπιπταν με έκεϊνεc;
οcλλων σuνα~έλφων τοu, ΟCΚΟλοuθ~θ'Υ)Καν ΟCΠΟ τLς Lεραπο στολικές
2.
« Ετcχιρείες
ΠLστcΧ.
Οί προϋποθlσειι; ποv τοvι; διευκ6λυvαv
'ΥπΥjρχαν μερικες βασικες προϋποθέσεις, ποu οcνοιyαν ~ιάπλατα το ~ρόμο στ-Υjν έκπαι~ευηΚ~ ~ραστ'Υ)ριότ'Υj7CΧ των μισσιοναρ(ων, οπως έπ(σ'Υ)ς στ~ν άνάμειξ~ τους σ-:+;ν έκπαι~εuηκ~ πολι τικ~ τοu έλλ'Υ)νικοu κράτοuς: α}
'Η παι~ε(α, οπως ε'Lπαμε, ~ταν το βασικότερο
οcπο τοc μέσα ποu χρ'Υ)σιμοποιοuσε +ι προτεσταντικ+ι tερα ποστολ~. 'Η σ'Υ)μασ(α τ'ΥJς ~ταν σε ολοuς τοuς μισσιονά ριοuς έντονα αtσθ'Υ)τ~.
'Ο οcμερικανος μισσιονάριος Ro·
bertson, σε μι:Χ σποu~α(α έκθε~ του ~'Υ)μοσιευμένrι 70
18302 5,
έκθέτει τοuς λόyοuς, yιιΧ τοuς όπο(οuς ιιοt μισ
σιονάριοι πρέπει νιΧ θέσουν uπο τ~ν καθο~~γ'Υ)~ τους οσο το ~uνατο περισσότερα σχολεϊαιι στο έλλ'Υ)νικο κράτος: Κατ' ιΧρχ~ν -
γράφει- θιΧ αuξ'Υ)θεϊ ~ ~uνατόη-:α έϊ.ιp
ροΊjς πάνω σ'~ νέα γενεά. Σ-:-lj συνε(~'Υ)σ'Υ) ~ε των μα ΟΥj-:ων τοuς θιΧ μένουν πάντα εuεργέτες.
'Έτσι,
θιΧ
είναι
OL
μισσιονάριοι ώς φ(λοι και
πρόθυμοι
OL
~Ελλ'Υjνες να
~έχονται τ-Υ)ν καθο~~γrισfι τους καt στ~ν uπόλοιϊ.'Υ) ζωf.
24.
Αύτόθι, σ.
74.
25. Βλ. Το κε(μενο στοu Ρ. Ε. Shaw, American Contacts with the Eastern Churches (1820-1870), Chicago 1937, σ. 171-188. ΠολU ά.ποκσ:λv πτικο είνσιι το Γ ρ. τοu ΕΙ. Griddey (18.3. 1827): «These schools [ γρriφει. μιλώντσις γιοc τοc σχολείσι τ-ϊjς Μ. 'Ασ(σις] seem to me present an exceedingly important field for missionary effort; not the schools of Smyrna merely. but the thousands, which are scattered wherever of the Greece are foundιι, βλ Ε. Layton, The Greek press at Ma1ta of the A.B.C.F.M (1822-1833), ιι'Ο 'Ερσινιστ~ρ' Θ' (1971), σ. 177.
277 ,1 οuς!
'Απο τ~ν ά.λλΥJ πλεuρά, τ:Χ σχολεϊιχ θ:Χ οιεuκολu
:νοuν το κ~ρuγμά τοuς, άφοu μέσιχ στο σχολεϊο έλεuθεριχ,
~uχνοc ΚιχL με ΠλΥ)ρότΥ)τιχ ΚιχL -το σποuοιχιότερο- eξω ~πο κάθε uποψlιχ, θιΧ προσφέρουν τ+ι οιοιχσκιχλ(ιχ τοuς,
11:0\.ι θοc έντuπώνετιχι στl.ς τρuφερες σuνειο~σεις των παι3Lων.
'0
'LoLOς εuρισκε ομως, οτι κιχ!. άρνψικ:Χ θοc άσκοu
σιχν έπφρο+ι τοc σχολεϊιχ τοuς, με το νοc άπορρlπτ-οuν ολες 'τtς ιιοεισιοιχιμον(ες)), ποu οιοάσκοντιχν στοc οrιμόσιιχ σχο-
λε1:ιχ. Τέλος, μέσω των σχολείων τοuς θιΧ γινότιχν εuκολό
τερη ~ πρόσβιχ~ τοuς κιχ!. στοuς γονεϊς των μιχθητων 26 • β),. Το έκπιχιοεuτικο πρόγραμμιχ των μισσιονιχρlων
cuρισκε πρόσφορο εοιχφος γι :Χ τ-~ ν πριχγματοπο (η σ~ του στο κενο
ΠΟU οημLΟupγοuσαν ο[ έλλε(ψεις,
πιχροuσ(αζε
~
προσφερό μενη
άπο
το
τLς όποϊες
έλληνικο κράτος
πιχιοεlα. Το κενο αuτό, ποu εΙχε γίνει ίοιαίτερα αίσθη-:-ο μετοc τ~ν έπανάσταση, eρχονταν ο[ μισσιονάριοι ιχuτό κλητοι
ν:Χ
τ-ο
καλuψοuν.
'Ο
Καποδίστριας
άνέπτuξε
σποuοιχ[α έκπαιοεuηκ+ι πολιηκ~ καΙ. θεωρεϊται καθολικ:Χ οcνορθωτ+ις ·6jς έθνικΥjς παιοείας. 'Η eλλειψη δμως uλι κων μέσων, σε Πολλες οε περιπτώσεις ΚαL eμyuχou uλι
ΚΟU, οrιλαο-1; δασκάλων, οuσχέραινε σrιμαν-:-ικ:Χ τ~ν προσ πάθειά τοu. "Ετσι έξηγεϊται +ι πρόθuμrι :Χποοοχ+ι καΙ. άπο ιχuτον τον Καποδίστρια -:-Υjς βο~θειας των μισσιοναρίων,
ποu προσφερόταν με σuστrιμα καΙ. όργάνωσrι. Το σuνεστ~Οrι ε ίοικ+ι
'Ε πι τροπ~ στ-+ιν Ν.
1829
'Υόρκη γι :Χ τ-Υ; ν
'ίορuσrι σχολείων στ-Υ; ν ' Ελλάοα 27 • γ) ΤΊ;ν έχπαιοεuτικ+ι προσ;:άΟεια -:-ων μισσιοναρίων ε,
...
uνοοuσε,
'λ
τε
ος,
,
,
εκτος
, ,
απο
,
-:-r,ν
,,
εμqJuτr,
~~'
οιyα
...
-:-ων
, Ελ -
26. Ρ. Shaw, δπ. π., σ. 177 έ.
, 2~. Βλ. Τ ρuφ. Εuσιγγελίδοu, Ή παιδεία έπί Τουριωιφατίας, τόμ. Α' . Αθ1Jvσιι 1936, σ. CXXIV έ. Πρβλ. Ρ. Shaw, μv. έρy., σ. 21 έ.
278
I!APA.lO~II
ΚΑΙ
Λ.\.\ΟΤΡΙω:ιι
λ~νων γι:Χ παιοεία 28 καt ή πpόθuμΎ) ιiνταπόκpιση μι&:::; σ-ημαντικΥjς μεp[οας άπέναντι στή
'Ελλήνων, τοποθετ-ημένων φιλικi
Δύση καt -:οuς μισσιοναpίοuς λόγω τοv
eντονοu 9ιλοοuτικισμοu της.
'Η ένθοuσιώο-ης uποοοχ+ι
των μισσιοναpίων ιiπο τή μεpίοα αύτή 1jταν πολU φuσική.
Κάθε τι το οuτικο εrχε ταuτισθεϊ στή σuνείο-ησ~ της με το ποιοτικ:Χ καλό. Αuτ~ 1jταν ή κupιαpχοuσα μέσα η;ς qJιλοσοφία .• Αpκοuσε λοιπον οτι
άπο τή
OL
μισσιονάpιοι epχον-:αν
ΔuσΎ) γι:Χ νιΧ θεωpοuνται σωτΥjpες.
'Ανάμεσα
στοuς uποστηpικτΕ:ς των μισσιοναp[ων συγκαταλέγονταν έκπpόσωποι -:-Υjς οιαμοpφοuμεν-ης καt ιiνεpχόμεν-ης άσ-:-ι
κfjς τάξης, οπως π.χ.
ol eμποpοι τΥjς Σupou ΚOCL προ
ι 'ξ εις, -η « μετα ' τΎ)ν ' παν-των οι Ηανωτεpες» -τα 1
t
'
σχτιματισθείσα έλλ-ηνικ~
ιιοcpιστοκpατtα».
'
'Ε παναστασι,
Στή
στpοφ~
αύτή πpος τοuς μισσιοναp[οuς σuνέβαλε άποφασιστικi καt +ι άπο το
1833 άναζωπupτιση -:-Υjς θp-ησκεuτικόητ:χς
τοu έλληνικοu λαοiJ μέσα στο εupuτεpo πλα[σιο τοu καλ λιεpγοuμενοu pομανησμοu . .,Ήταν ομως μι& Οpησκε~η
κόττιτα σαφως οιαφοpοποιημένη ιiπο τήν παpαοοσιακ~ όpθόοοξη πνεuμα-τικότητα καt πpοσοιοpιζόταν ιiπο εuσε βιστικ:Χ pεuματα οu-:-ικΊjς πpοέλεuσης. 'Εφόσον, λοιπόν,
ΟpΥjσκεuτικό-:-ητ:χ ταυτιζόταν με τ~ν ήθικότη-:α, σιονάpιοι ένσάpκωναν
70
·(,
ot μισ
ίοανικο αuτό, τ:Χ σε σχολεϊ:Χ
τοuς παpεϊχαν έγγύηση γι:Χ τήν άποτελεσματιχή ήθικο πο[ηση -:-Ύjς έλληνικϊjς νεολα[ας.
οι μισσιονάpιοι εrχαν eτσι κάθε οικα[ωμα ν:Χ πι-
28. Οί "Ελληvες ιtεΙνσιι έθνος ιiν-ήσυχο μΕ: 8ίψσι γιοc γνώσΎ) κσιl πσιι 1828. Βλ. Γ. Δ. Μετσιλληνοϋ, Τό Ζήτη μα ... , σ. 88. Τό rδιο θοc δ-ηλώσει στην περίφ-ημ-η Έκθεσή του (βλ. τ:ιχ δε[σιιι έγρσιφε ό Β. Barker τό
pσιπ. σ-ημ. 25) ό Robertson: «As to our securing pupils for our schools thcre will be no difficulty. The thirst for knowledge in eνery direction is almost unparalleledιι (δπ. παρ., σ.
178).
279
«Η ΚΑΤΑ Α:'\ΑΤΟΛΗ:'\ Δη:ΙΣ»
-στεuοuν οη ~ έκπιχιοεuηκ~ έπιχε[pησ~ τοuς οεν οιέτpεχε ,ιcιχνένιχ ΚLνΟuνο στ~ν • Ελλοcοιχ, οτιχν οcνοcμεσιχ στοuς μιχ
,1)τές τοuς σuγκιχτιχλέγοντιχν γόνοι ένοόξων οtκογενειων !ιr1jς
'ΕπιχνιΧστιχσης, οπως λ. χ. τοu Κωλέττη, Μιιχοuλ1J,
·κιχνοcp1J, Κολοκοτpών1J, τ1.ς οε έξετιΧσεις των σχολεtων τοuς τιμοuσιχν με τ~ν πιχpοuσ[ιχ τοuς uπoupγot, οcνώτεpοι όποcλλ1)λοι, στpιχηωηκο1. κιχ1. έπ[σκοποι. Τ~ν 'Lοιιχ θετικ~ στοcσ1)
ηpοuσε
κιχ1.
ό
τύπος,
οπως λ.χ. ~
έφ1)μεp[οιχ
cι 'Aθ1Jνii», ποu οιιχφ~μιζε το έ:pγο τοuς, κιχ1. tοιιχtτεpιχ τΊjς ΣχολΥjς Χtλλ.
'Ακόμη κιχ1. αuτος ό <ιοcνηοuτικος» ιιΣω
τηp)) έπιχινοuσε το έκπαιοεuηκό τοuς έ:pγο, ιiποκpοuον
τιχς σuγχpόνως ιιθεωpητικοοι τ1.ς κιχκοοοξ(ες τοuς 29 •
3.
Ή σοφη έπιφυλακτικ6τητα τοv Καποδίστρια 'Η ιΧνιΧπτuξη τοu έκπιχιοεuτικοu πpογpοcμμιχτος των
μισσιονιχp[ων μόνο ιiπο τ~ν έποχ~ τ'Υjς Βιχuιχpικ'Υjς 'Ανη βιχσιλε[ιχς σuντελεϊτιχι χωp1.ς έμπόοιιχ. 'Η πεp[οοος τ'Υjς
διιχκuβέpν1)σης τοu Κpάτοuς ιiπο τον Κιχποο[στpιιχ οεν ~τιχν γι'
ιχuτοuς ιiπόλuτιχ εuνο·Lκ~.
ν~τ1)ς τ'Υjς χώpιχς, πιχp.
'0 πpωτος Κuβεp
οη διπλωμάτης κιχpιέpιχς, με
3uτικ~ πιχιοε[ιχ κιχ1. ιiνιχτpοφ~, ε!χε έσωτεpικες κιχτιχβολες ποu λειτοupγοuσιχν ιiνιχστιχληκdt ιiπένιχνη στοuς μισσιο
νιχp[οuς: όpθόοοξο φpόνrιμιχ κιχ1. γνώσ1) τ'Υjς πιχpιχΟόσεως,
ocλλdt ΚOCL tσχup~ <ιΟCντιοuηΚ~» οιάθεσ1), ΠΟU κιχθοpιζότιχν κιχ1. ιiπο τ~ στάση τ'Υjς pωσικ'Υjς πολιηκ'Υjς, τ~ν όποια οεν
έπιχψε ποτέ, οπως ~τιχν φuσικό, νdt ιiκολοuθεϊ. 'Αλλdt κιχ1. νdt το ήθελε ιiκόμ1J ό Κιχποοιστpιιχς, ~ πολι τικ~ κιχτιΧ στιχσ1J στ~ν 'Ανιχτολικ~ Μεσόγειο οεν τοu πpόσφεpε τ~
3uνιχτόητιχ νdt οcποκλε[σει τ~ν ιiνάμειξ1) των ξένων στ~ 3ιιχμόpφωση τοu νέοu κpοcτοuς, ώς κιχ1. τ~ν πιχpοuσ[α
29. Γ. Δ. Μετσιλληνοϋ, Το Ζήτημα... , σ. 65 έ., 389 έ.
280
ΠΑΡΆΔΟΣΗ
ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
Δuηκων στtς ~ο μες τΥjς ΚΟLνωνLκΥjς ζωΥjς. 'Εν τοuτοLς ό Κιχπο~(στpLιχς, ποu ηξεpε κιχλοc σε τ( οcπέβλεπε το έpγο των μLσσLΟνιχp(ων, ~εν ~τιχν ~uνιχτο νΟC ~εχθε1: «ΟCνεu έτέ pοu» τ-Υjν πιχpοuσ(ιχ τοuς στο χωpο τΥjς ΠΟCL~ε(ιχς. • Q 'L~LOς, οcλλωστε -
ΚOCL τοuτο οcνιχγνωp(ζετιχL οcκόμη ΚOCL ΟCΠΟ τοuς
οcνηποcλοuς τοu- κιχτεχότιχν οcπο τ-Υ) φpοντ(~ιχ γLoc τ-Υ)ν
όpθό~οξ"Υ) ~LιχπιχL~ιχγώγησ"Υ) τΥjς νέιχς γενLοcς 30 • ·Η ~Lοcθεσf. τοu ιχuτ-Υj φιχ(νετΟCL ΚOCL ΟCΠΟ τ-Υjν οcνοcθεσ"Υ) τΥjς όpγοcνωσης τΥjς έθνLκΊjς ΠΟCL~ε(ιχς
στο φ(λο τοu ΦιχνιχpLώτη
ξιχν~pο Στοupζιχ ( 1829), τον όποϊ:ο ό
Maurer
'Αλέ
με έμφιχση
οcποκιχλε1: «pωσσο κpιχτLΚΟ σuμβοuλο» 31 γLoc νοc ~ε(ξεL οχL τόσο τ-Υjν ΠΟλLτLΚ-Υj τοποθέτ"Υ)σ~ τοu ΚOCL τΎj θ"Υ)τε(ιχ τοu στο οcντ(πιχλο γL'
ιχuτον στpιχτόπε~ο, οcλλοc πpοποcντων τtς
t~εολογLκές τοu κιχτεuθuνσεLς.
'Απο τιΧ 'L~LOC τιΧ κε(μενιχ των μLσσLΟνιχp(ων ξέpοuμε
πως έκ~Lπλώθ"Υ)κε ~ ολ"Υ) στΟCσ"Υ) τοu Κιχπο~(στpLιχ οcπέ νιχντ( τοuς. Δεν μποpοuσε ιΧπpοκιΧλuπτιχ νιΧ ά:pνηθεϊ: τ-Υ)ν πpοσφοpοc τοuς.
"ΟχL μόνο λόγω έξωτεpLκων πLέσεων,
ά:λλοc κιχt λόγω τΥjς έλλε(ψεως μέσων. "ΕτσL, σuνέστησε
ά:pχLΚΟC στον
Korck τα σχολεϊ:ιχ ποu θιΧ '(~puε κιχτιΧ τ+ιν
ιχ'(τ"Υ)σfι τοu νιΧ τοc έγκατιχστ~σεL στΎ)ν ε~pιχ τΥjς Κuβεpν~-
30. Στοc κσιποδιστpισικοc σχολεϊ.σι έκτος ά.πο τοc έ:pγσι τοu 'Η λ. Μ-ηνιιi τ-η κσιl τοu Ν. Θεοτόκ-η (Κupισικοδpόμισι) διδιiσκοντσιν κσιl Πσιτέpες.
Με τ~ν πσιpοuσ(σι δε κλ-ηρικών στ~ν πσιιδείσι προσπσιθοuσε ό Κ. νοc δισι τr,p~σει τ~ν έκκλr,σισιστικότ-ητιi ΤΙ)ζ. Βλ. Tp. Εuσιγγελ(δοu, μv. έργ., σ.
CXXXIII. Σποuδσιϊ.ο στο σr,μεϊ.ο σιuτο εΙνσιι το uπ' ά.pιθμ. 353 ( 16.1.1830) Διιiτσιγμσι τοu Κσιποδίστpισι. Μετοc τον κσιθοpισμο τών θp-ησκεuτικών
ά.pγιών πpοσθέτετσιι: ιιΤιΧς λοιποcς έοpτσισίμοuς ήμέρσις τοcς μ+, σr,μει οuμένσις έντσιuθσι, μετοc τ~ν ά.πόλuσιν Πjς ίεpίiς λειτοupγίσις σuνέpχον
τσιι οί μσιθ-ητσιl είς το σχολείον, κσιl μετοc τ~ν έξ~γ-ησιν τοu ίεpοu Εu σιγγελίοu κσιt τοu 'Αποστόλοu τijς ήμέpσις γίνετσιι ή σuν~θ'Ι)ς πσιριiδο
σις». Πσιιδείσι κσιt λειτοupγικ~ ζω~ δισιτ-ηpοuντσιι οcμεσσι σuνδεδεμένσι. 31. Georg- L. Maurer, Ό 'Ελληνικός Ααος («Das griechische Volk•>) ... , μετιiφp. Όλγσις Ρομπιiκ'Ι),
Άθ~νσι 1976, σ. 327.
281
ιιΗ ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣIΣ»
σεως, τ~ν Α'lγLνα.. τι ά.λλο όμως μποpε~ νοc σ~μα.Lνε α.uτο ά.πο τ~ν έπL~Lωξ-η νοc έχεL τον
Korck
uπο τον ά.πόλuτο
έλεγχό τοu; Βέβα.Lα., ~εν το πέτuχε! Δεν θέλ-ησε, έπtσ-ης,
νΟC πpοβοcλεL οcpν-ησ-η στη χp-ησψΟΠΟLησ"Υ) πpοτεστα.νη ΚWν έκ~όσεων ώς σχολLκwν βιβλίων, ά.φοu έλεLπα.ν ά.ντί στοLχες έλλ-ηνLκες έκδόσεLς. Πα.pά.λλ-ηλα., ώς κα.λος ~L πλωμά.τ-ης, πpοσπα.θοuσε νοc ~LνεL τ~ν έντuπωση στοuς Δuηκοuς,
όη ~τα. ν φLλLκος ά.πένα.ντί τοuς.
,, ΕτσL
τον
βλέπουμε νοc έπLσκέπτετα.L μα.ζl. με τον uπoupyo Χpuσό
γελο τοc σχολε~α. τοu
Korck στ~ Σύρο, uποσχόμενος μά.
λLστα. κα.Ι. μLκp~ οtκονομLκ~ ένίσχuσ-η.
Oi. μLσσLονά.pLΟL ομως ~τα.ν ά.οuνα.το νοc μ~ κα.τα.λά. βοuν, όη π(σω ά.πο το ~Lπλωμα.ηκο χα.μόγελο τοu Κα. πο~(στpLα. κpuβότα.ν uποψ(α. ΚOCL έπLφuλα.ΚτLκότητα., ΚOCL ΟτL πpοσπα.θοuσε νοc πεpLοp(σεL, όσο το ~uνα.το πεpLσ
σότεpο, τ~ Όpά.σ-η τοuς ~. οτα.ν ~εν μποpοuσε, νοc χp-ησL μοποL~σεL τοuλοcχLστον έπωφελwς yLoc το 'Έθνος τ~ ~pα. στ-ηpLότψά. τοuς. « • Ο Κα.πο~(στpLα.ς - γρά.φεL ό Korck στοuς προ·~στα.μένοuς τοu- έ~ωσε μεν στον Anderson τ~ν οc~εLα. νοc i.~puσεL σχολε~α., κά.η ποu ~τα.ν YLOC ολοuς μα.ς
εuνο·~κ~
ΟCΠό~εLξ"Υ)
τwν φLλελεuθέpων φpον-ημοcτων
τοu. 'Αλλοc κα.τιΧ τ~ σuζ~τ-ησ~ μα.ς φά.ν-ηκε νοc κα.τέχε,α.L ΟCΠΟ ά.ν-ησuχ[α., wστε νοc πεpLοp(σεL τ~ν oc~εLOC ΠΟU πα.pα. χωpοuσε, με το νοc έπψένεL έντονα. στο νοc μ~ έπLτpα.πε~
νοc ~LΜσκετα.L τ(ποτε σ' α.uτοc τοc σχολε~α. χωpl.ς νοc έχεL λά.βεL πpο-ηγοuμένως γνώση ~ Κuβέpνησ-η».
• Ο 'i~LOς ό
Korck μiiς πλ-ηpοφορε~, οη ένw ό Κα.πο~(στpLα.ς έ~εLχνε lκα.νοποL-ημένος με τ~ ~pα.στ-ηpLότητά. τοu, προέβα.λλε φα.νεριΧ
ά.ντφρ~σεLς
στ~ν
κuκλοφορ(α.
προτεστα.νηκwν
φuλλα.~(ων, ποu προσέβα.λλα.ν τ~ θρ-ησκεuηκ~ σuνεί~-ησrι τοϋ λα.οu.
• Ο Clarke
στpLα.ς έγρα.φε στον
σ-ημεLώνεL έξ όίλλοu, όη ό Κα.πο~(
R. Anderson ,
οη ιωi. 'Έλλ-ηνες θιΧ
δεχθοuν εuχα.p(στως σχολε~α. ΚOCL όίλλα., βLβλ(α, εLκόνες,
282
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
ΚOCL τέλος κοcθε η, ποu 8Ε:ν θοc τοuς ά.ποσποuσε ~ 8Ε:ν θοc uπονόμευε τ~ν π(στΊ) τους στ~ν ΈκκλΊ)σLΟC τοu 'Έθνους
τους!» 32 • μεγά.λΊJ
C.F.M.
ΈπL8tωξε 'ΑμεpLκοcνLκ~
μοcλLστοc νοc λοcβεL ΜνεLΟ ά.πο τ~ 'ΙεpοcποστολLκ~
-τ~ν έτοcφε(οc τοu
'Ετοcφε(οc Α.Β.·
Anderson-
έκποcL8ευηκο πpόγpοcμμοc ΎLOC τ~ν
ποu όpγοcνωνε
• Ελλοc8οc, ((γLoc νοc όp
γοcνώσεL 8Lκό του σύστΊ)μοc έθνLκΊjς ποcL8ε(οcςιι, ά.λλ'
ή
'Ετοcφε(οc ά.πέppLψε τ~ν πpότοcσή του .
.,. Η τοcν
εuνό"fjτΟ νοc ά.ποφεύγεL ό
Κοcπο8(στpLοcς τ Υ; ν
ά.νοLκτ~ p~ξΊ) μΕ: τοuς μLσσLονοcpLΟυς, γLocτt τέτοLες συγ κpούσεLς θοc ε!χοcν γενLκότεpο 8υσμεν~ οcντ(κτυπο στο ολο
πολLηκο πpόγpοcμμοc του.
·Η
πολLηκ~ του ά.πένοcνη
στοuς μLσσLΟνΟCpLΟυς ύποcγοpεύθΊ)Κε ΟCΠΟ τοc πpοcγμοcτοc,
ΚOCL ΠOCp' ΟλΟ τον έφεκτLκό τΊ)ς χocpocκτ~poc 8Ε:ν μποpεi: νιi
χοcpοcκτΊJpLσθεϊ: σοcφως ά.pνrιηκ~. Ot μLσσLoνocpLOL 8Ε:ν ~τοcν aυνοcτον νοc ά.ποκpουσθοuν, i8Loc(τεpoc στοuς τομεϊ:ς ποu
μποpοuσοcν νοc 8ώσουν ΚOCΠOLOC ώφέλεLΟC στο 'Έθνος, κοc λύπτοντοcς μΕ: τ~ν έκποcL8ευηκ~ κoct έκ8οηκ~ 8pocστ"fjpLό τΊ)τoc τους συγκεκpψένες ά.νοcγκες τοu κpocnκou μΊ)χοcνL
ομοu. Γεγονος ομως ε!νοcL, ΟτL ~ 8pοcσΊ) τους τελοuσε ύπο
τον έλεγχο τοu Κυβεpνfιτrι.
'Απο ά.νέκ8οτοc ά.pχεLοcκi
κε(μενοc γνωp(ζουμε τ~ στεν~ συνεpγοcσ(οc Kocπo8(στpLoc
Μουστοξύδrι γLά. τ~ν ποcpοcκολούθΊ)σΊ) ΚOCL τον πεpLΟpLσμό των 8pοcστ-ηpLΟτ~των των μLσσLΟνοcp(ων 33 • "Άλλωστε, ά. νοcμεσοc στtς ΟLοcτυποuμενες ά.πο τ~ φLλοοcγγλLκΥj ποcpά τοcξΊ) ένοcντ(ον τοu Kocπo8(στpLoc ΚΟCτΊ)γοp(ες, ~τοcν οτL δΕ:ν επετpε ψ ε σ-:ους
' '
'
'' Ελλ "fjνες,
~ που εLχοcν σπουσοcσεL στ"fJ
'
.,.
'
'
Γ oc λ -
32. James F. Clarke, Bible Societies, American Mission.aries and the national revival of Bulgaria, Ν. York 1971 (=1937), σ. 232. 33. Βλ Εuιχγγ. Ίιχχ. Μιχν-ϊj, "Ανδρέας Μουστοξύδης (1785-1860). Ό "Επιστήμων, δ Πολιτικός, δ Έθvιιcος "Αγωνιστής, 'Εν Άθ~νιχις 1960, σ. 51.
283
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗ:S ΔΤΣΙΣ»
λ(οc κoct στ~
Γερμοcν(οc, νοc 8tΜξουν στο σχολεϊ:ο τ~ς
Α'(γtνοcς, γtoc νοc μ~ μετοc8ώσουν τtς ι8έες τους!
4.
Ό δρ6μο" άνοίγει μΕ τοiι" Βαυαροiι"
.ο
8ρόμος οcνο(γεt εύρύτεροc γtoc τοuς μtσσωνοcρtους
μΕ: τον έρχομο των Βοcυοcρων
(1833).
'Η έκποct8ευηκ~
πολtηκ~ τοu
Maurer εύνοοuσε τ~ θέσ-η των μtσσLΟνοcρ(ων έλλ-ηνtκ~ κωνων(οc .• Η •ΑνηβοcσLλε(οc όργοcνωσε το
στ~ν
κροcτος σύμφωνοc μέ 8υηκότροπες γροcφεtοκροcηκές 8tοc δtκοcσ(ες, ποu έξυπ-ηρετο.:Jσοcν τ~ν οcπρόσκοπτ-η 8ροcσ-η των ,,
Ι:'
'λ
..,ενων, οτοcν μοc
'
ι
'
ι~
ι
,
Lστοc οcντοcποκρtνοτοcν στοc σχεσtοc τ-ης γtoc
τον ρtζtκο έξευρωποc'ι:σμο τ~ς χώροcς .• Η
. ΑνηβοcσLλε(οc
θεμελ(ωσε νομοθετικοc κoct το νεοελλ-ηνtκο έκποcι8ευηκο σύστ-ημοc, ποcνω στο όποϊ:ο στ-ηρ(χθ-ηκε κoct +ι 8ροcσ-η των μtσσLΟνοcρ(ων. Μετοcξu των έτων φώθ-ηκοcν
1833
κoct
1837
8tοcμορ
τοc θεωρΎ)τLΚΟC πλοc(σLΟC ΚOCL κοcθορ(σθ-ηκοcν τοc
προcκηκοc μέσοc, πο\.ι θοc όρtοθετοuν έκτοτε τ~ νεοελλ-ηνικ~ έκποc(8ευσ-η. Το
1834
τ~κ~ 'Εκποc(8ευσ-η, το
1837
ψ-ηφ(σθ-ηκε ό νόμος γtoc τ~ Δ-ημο
1836 γιοc
τοc Μέσοc Σχολεϊ:οc κoct το
γtoc τ~ν 'Ανώτοcτ-η Ποcι8ε(οc. Το ολο σύστ-ημοc οcπο
τελοuσε πιστότοcτΎ) μ(μ-ησ-η των οcντ(στοιχων γερμοcνικων
~ γερμοcνογενων προτύπων. 'Έτσι οcύτόμοcτοc 'ή έλλ-ηνtκ~ ΠOCL8ε(oc βρέθ-ηκε έξω ΟCΠΟ τοc πocρoc8oσLOCΚOC -ΚOCL οcύτοc τοc
Κοcπο8tστριοcκοc- πλοc(σιοc. ~Ολοc κοcθορ(ζοντοcν μΕ: τ~ν ΠLστ~ έφοcρμογ~ των ξένων προτύπων.
Μέσοc στο πρόγροcμμοc των κυβερνώντων ~τοcν κoct 'ή
οcποστολ~ νέων, κοcτοc προτ(μψrη τέκνων των • ΑγωνL στων, γιοc νοc σπου8οcσουν στο Μόνοcχο, ώστε ν' οcνοcλοc
βουν τ~ν έφοcρμογ~ των βοcυοcρtκων σχε8(ων. ιι 'Αφοu τοc Maurer, ό οcρχιτέ
yερμοcνLκοc έκποcι8ευτ~ριοc -γροcφει ό
Κτονοcς τοu έκποcι8ευηκοu μοcς συστ~μοcτος- ποu θεω
ροuντοcι σ~μεροc τοc κοcλύτεροc τ~ς Εύρώπ-ης, θοc χρ-ησ(-
284
1\ΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
μευοcν σοcν ύπό8ειγμοc γιοc τοc έλλΊ)νLκοc, έ:πpεπε ΚOCL το
οcύpιοcνο 8ι8οcκτLΚΟ ΠpοσωΠLΚΟ των έλλΊ)νLκων σχολε(ων ' ' , ' ' , ' ,., νοc οcψομοιωσει τΊ)ν γεpμοcνLΚΊJ μοpφωσΊJ, που στΊJpιι.,ετοcι έξοcλλου στ~ν ά.pχοc(οcν έλλΊJνLκ~ ποcι8ε(οcJι 34 •
Πpόκειτοcι
γιοc οcπλ~ σύμπτωσΊJ ποu έποcνοcλοcμβοcνετοcι ΚOCL έ8ω ό μύθος τΊjς ((μετοcκένωσΊ)ςJι; 'Η
τον
συγκεντpωτικο
πpοcγμοcτοc,
~
'Ανηβοcσιλε(οc έ8pοc(ωσε
κpocnκo έ:λεγχο
θpΊJσκευηκ~
8Ε:
στοc έκποcι8ευηκα.
ποcι8ε(οc έντοcχθΊ)κε
στα.
πλοc(σιοc τΊjς κpοcηκΊjς σκοποθεσ(οcς κoct μετοcβλr)θΊ)κε κoct
οcύτ~ σΕ: ύπΊ)pετικ~ των έπι8ιώξεων τΊjς κpοcηκΊjς t8εο λογ(οcς, ά.φοu ~ ολΊJ ποcι8ε(οc ά.ποεκκλΊ)σιοποι~θΊ)κε, γιιΧ ν:Χ κοcτοcστε'L ετσι 8υνοcτ~ +ι κpοcηκοπο(Ί)σΊ) κocl έκκοσμ(κευσfι
τΊJς 35 • 'Όσοι κλΊJpLκοt θιΧ χpΊ)σιμοποιΊ)θοuν τώpοc σΕ: ποcι8οcγωγικο έ:pγο, θοc ε!νοcι οcπλοt 8ι8ά.σκοcλοι, ποu θοc ύπη pετοuν ά.νοcγκοcσηκοc τ~ν t8εολογ(οc τοu κpά.τους 36 • Βέ βοcιοc, οcύτο βpισκότοcν σΕ: ά.πόλυτΊJ συμφων(οc μΕ: τlς ά.pχΕ:ς τοu νέου όpθολογικοc 8ομΊ)μένου κpά.τους, στο όπο'i:ο
+.
34. Ό Έλληvιrcός Λαός, όπ. πcxp., σ. 530. 35. Οι σχολες ((cΧψηpέθ·ησcχν ι cΧΠΟ ΠcΧσΎ)ζ τοϋ κλ~pου έποπτε[cχςη γpciφει ό Xp. Πcχπcχl>όπουλος, 'Ιστορία τijς Έrcrcλησίας τijς 'Ελλάδος. τόμ. Α', 'Εν Άθ~νcχις 1920, σ. 171. Πολu πpίν είχε κcχτcχγγείλει σ-:6
... ]
Λcχο τίς ciλλcχγές cχύτες ό Κοσμiiς Φλcχμιciτος: <<Το ~pγον τοϋ /Mcxσχci·
λου ciπ-r,γοpεuετο είς όλους τοuς όpθοl>όξους χcχι όpθόφpονcχς κcχι έπε τpέπετο συστ-ημcχτιχως είς όλcχ τιΧ πνεuμcχτcχ τ-ϊjς πλciν-ης χcxt είς όλcχ τα έν γνώσει, είτε έν ciγνο[~ όpγcχνcχ τ-ϊjς έπιβουλ-ϊjς)), l>·ηλ. τ-ϊjς 'Αγγλίcχ:.
Βλ. Κ. Φλcχμιciτοu, Φωvι} ορθόδοξος rcαi σπουδαία ... , 'Εν 'Αθ~vcχι::
1849, σ. 45. Πpβλ. Γ. Δ. Μετcχλληνοϋ, Δύο Κεφαλλijvες Άγωvισταί 'Αντιμέτωποι (Κ. Φλαμιάτος rcαi Κ. Τυπάλδος), Λευχωσ(cχ 1980, σ. 13 έ. (== ciνciτ. ciπo το πεpιοl>ικο ((,Απ. Bcxpνciβcxς)) τ-ϊjς Έχχλησίcχς Kuπpou. ~τΥ) 1979-1980).
36.
οι πcχpcχl>οσιcχχοί, όπως ό Φλcχμιciτος, θιΧ ΚCΧτΥ)γοpοϋν τοuς κλτ,·
pιχοuς-Ι>cχσχciλους, ποu UΠΥ)pετοϋσcχν ώς κpcχηχοt uπciλλ YJλOt, l>ίνov-:cx:: όpχο στ~ν ΚυβέpνΥ)σΎJ· Βλ. Γ. Δ. Μετcχλλ1Jνοϋ, Δύο Κεφαλλijvες άγω~·ι
σταί άvτιμέτωποι, όπ. πcxp., σ. 17 έ.έ., 54 έ.
285 ΈκκλΊJσ(οc οcπο «περ~έχον» (στοc χρόν~οc τ~ς Τουρκοκροc τ(οcς) γ(νετοc~ ιιπερ~εχόμενο»
- κocf. έ8ω οcπέβλεπε, πλ~ν
οcλλων, ΚOCL ό προcξ~ΚΟΠΊ)μΟCτLΚΟζ χωρ~σμός τΊ)ζ ΟCΠΟ το Οικουμεν~κο Ποcτρ~οcρχε'i:ο τΊJσε έξοcρτΊ)μοc τ~ς
(1833).
'Η 'ΕκκλΊJσ(οc κοcτοcν
Πολ~τε(οcς, ύπεύθυνο μόνο γ~οc τ~
θρΊ)σκευτικ~ ζω~ 37 • Το 8Locτocγμoc τ~ς
6/18
Φεβρουοcρ(ου
1834
γ~οc τ~
ΔΊJμοηκ~ 'Εκποc(8ευσΊJ θοc εύνο~σε~ ι8~οcιτεροc τ~ σχολ~κ+ι 8ροcστΊ)ρ~ότΊ)τΟC των μ~σσιονοcρ(ων. Το οcρθρο
60
όρ(ζε~:
ιιΚοct ι8~ωτοc~ έχουν 8~κοc(ωμοc νοc συν~στωσLν, ε'Lτε μόνοι, ε'Lτε ΚOCL μετ' οcλλων, 8ι' L8(ων έξό8ων, σχολε'i:οc ~ ΠΟCL8ο
τροφε'i:ον ~ άλλο τL 8ι8οcκτ~ριον. Προς τοuτο ομως θέλουν ζΊ)τε"i τ~ν oc8εLocν τ~ς έπt των 'ΕκκλΊ)σ~οcσηκων κoct τοc λοLΠΟC Γροcμμοcτε(οcς τ~ς 'ΕπLκροcτε(οcς». Σ' οcύτο το νόμο
θοc στΊ)ρLχθοuν πεLσμοcηκοc
OL μLσσιονοcριοL, κoct θοc τον έπLκοcλοuντοcL κοcθε φοροc ποu θιΧ ξεσποuν OL όποLεσ8~ποτε
ένοcντ(ον τους οcνη8ροcσεLς.
ΓενLΚΟC +ι κοcτά.στοcσΊ) ποu 8LοcμορφώθΊ)κε κοcτοc τ~ν 'ΑνηβοcσLλε(οc έξυπΊ)ρετοuσε τοc έκποcL8ευηκοc σχέ8Lοc των μισσιονοcρ(ων.
•Η
θέσΊ) τους ένLσχυότοcν οcπο τ~ν οcθρόοc
Ποcρουσ(οc 8υηκων στον κροcηκο μΊ)χΟCνLσμο ΚOCL φυσLΚΟC οcπο τtς 'L8Lες τtς
'Αρχές,
OL όπο"iες τοuς ποcρε"iχοcν οχL
μόνο έλευθερ(οc, οcλλοc ΚOCL προστοcσ(οc 38 , ΚOCL μοcλLστοc, οτοcν
ξεσποuσοcν ένοcντ(ον τους οcντL8ροcσεLς. Το κλ(μοc, οcπο κροcηκ~ς πλευρiiς, στο όπο"iο έκLνοuντο
OL
μLσσιονοcριοL,
37. Βλ. Ph. Sheπard, Δοκίμια γιιi τόv Νέο Έλληvισμό, Άθ~νcχ 1971, σ. 311 έ., 321 έ.έ. 38. Ό rΙ>ιος ό 'Όθωνcχς έπισχέφθ-ηχε τ~ Σχολ~ τοG Hildner χcxl με l-yypcxφό τοu τ~ν περιέβαλε με τ~ν uψίστ-η χρcχτιχ~ ciνcχγνώpιq-1). Βλ.
r.
Δ. Μετcχλλ-ηνοG, Τό Ζήτημα ... , σ. 400 έ.έ., οποu πλούσιο ciποl>ειχτιχο uλιχό. Πρβλ. Ί. Κcχρμίρ-η, 'Ορθοδοξία ιcαί Προτεσταντισμός, οπ. πcχρ., σ. 292 έ.
286
IIAI'AΔO};II
ΚΑΙ
ΑΛΛΟτi'ΙΙΙ};ΙΙ
8ε(χνεL ~ ποcροcκοcτω 8-ήλωσΊ) τοϋ τοϋ
1837,
οτοcν
OL
Leeves τον Αύγουστο
οcνη8ροcσεLς κλ-ήρου κoct λοcοϋ ε7.χοcν
κορυφωθεί: ιιΠροχωροϋμε χωρtς οcποcγόρευσΊJ, ~ όπο(α., ΠLστεύω, 8Ε:ν ύποcρχεL φόβος νιi οcνοcμένετΟCL έκ μέρους των
πολLηκων 'Αρχων>> 39 • 'ΕλεύθεροL κoct νομLκιi κοcτοχυρω μένοL
OL
μLσσωνοcρLΟL οα. ΟLα.βρώνουν οcνεμπό8LστοL τ+;
συνε(8Ί)σΊ) τοϋ λοcοϋ.
:19.
Γ. Μετcχλληνο\ί, Το Ζήτημα ... , σ.
403.
287
«Η ΚΑΤΑ Α:>;ΑΤΟΛΗ:>; ΔΤΣη:.,
ΠΡΟΤΕΣΤ ΑΝΊΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ
111.
1.
Μισσιοιιάριοι σΕ θέσει()- κλειδια
Kocτoc τ~ν εtκοσοcετίοc
± 1830:±-1850
καt tδιοcίτεpοc
κοcτοc το πpωτο μισό τΊJς, πocpocτΊJpε'i:τocι r.pocγμocnκ~ ποcν
το8υνοcμίοc των Πpοτεστοcντων μισσωνοcpίων στο χωpο
τΎjς ποcι8είοcς, τόσο στ~ν έλεύθεpΊJ 'Ελλοc8οc, οσο κΟ'.t στιΧ ιiγγλοκpοcτούμενοc 'Επτά.νΊJσΟC.
Ot μισσιονοcpιοι, tΧμεσοc ~
lμμεσοc, πΎjpοcν στοc χέpιοc τους τον έλεγχο τΎjς έλλΊJνικfι:; ποcι8είοcς, κοcτοcλοcμβοcνοντοcς κοcίpιες σ' οcύτ~ν θέσεις. Τό
1834
8ωpίσθΊJκε στ~ν Έλλοc8οc ιiπο τ~ν 'Ανηβοcσιλείοc ό
πpοcκτοpοcς τΎjς
«Basler Mission » L. Korck διευθυντ+ις του
Έλληνικοϋ Διδασκαλείου,
του
'Ανώτοcτου
έθνικΎjς ποcι8είοcς κoct συγχρόνως τΊjς
όpγοcνου
τΊjς
'ΑνώτοcτΊJς Κpοc
τικΊjς ΣχολΊjς. 'Η t8ιότΊJτοc του ΔιευθυντΊj συνδυοcζόταν
μΕ: έκείνΊJ του 'Ανώτοcτου ΈπιθεωpΊJτΊJ ολων γενικοc ,ων σχολείων τΊjς χώpοcς κoct ποcpοcλλΊJλΟC του ΕtσΊjγΊjτΎj στο 'Ιπουpγε'i:ο 'ΕκκλΊJσιοcσηκων κoct ΔΥjμοσ(οcς 'Εκποcιδεu-
' οcνη . β οcσι λ εχ ' . κ ocτoc' ":Ον Maurer, ποu τοποθέτΊJσε τον Korck σ' οcύτ+ι τ+ι Οέσr;, ό σεως
'
γιοc
'
τοc
θ εμοcτοc '
'
~ ποcισειοcς
40
πpοστοcτευόμενός του ιισυγκέντpωνε ολοc τιΧ άποcιτούμενοc πpοσόντοcη 41 •
Τ~ν 'L8ιoc σχε8ον έποχ~
(1835),
κoct ένw στ~ν έλεύ
θεpΊJ 'Ελλοcδοc όγκωνότοcν +ι ιiντί8pοcσΊJ γιιΧ τον 8ωpισμο ένος μισσιονοcpίου στ~ν κοpυφ~ τΊjς iεpocpχίocς τ-Υjς έλλΊJ νικΊjς ποcι8είοcς, στοc ριος
τ·~ς
• ΕπτοcνΊjσΟC δωpιζότοcν ό «London Missionary Society ιι Isaac
μισσιονοc ιowndes
«Γενικος "Έ>tιοpος των Μεσοcίων κoct 'ΑλλΊJλο8ι8οcκηκwν 40. Διciτcχγμcχ τ~ς 6/18.2.1834, ιXpθpcx 65, 70, 73 (= Φ.Ε.Κ. 11/1834, σ. 73 έ.έ.) 41. G. L. Maurer, Ό 'ΕλληVΙJ(ός Λαός, οπ. πcxp., σ. 637.
288
!!APA:lO~ff
ΚΛΙ
..1..\.\ΟΤΡ!Ω~f/
Σχολείων11 42 • 'Η θέσrι οcύτΎj [aρύθΊJκε μέ τΎjν ΙΘ' Πράξγ; τ~ ς Ε' Γερουσίοcς τ~ς 'Επτοcν'ήσοu σχεοον σύγχρονοc με
τΎjν
ά.ντίστοιχΊ)
στΎjν
έλεύΟεργ;
'Ελλάοοc
( 1834). Δέν
χρειάζετοcι ά.σφοcλως ιaιοcίτερΊj εύφυίοc, για να έξrιγ-fJσει κοcνεtς τΎj σύμπτωσΊJ οcύτ'ή! Τόσο στΎjν 'Ελλάοοc, οσο κoct στΎjν
• ΕπτάνΊ)σΟ
+ι ποcιδείοc Ιtπρεπε να μένει ύπο τΎjν
οcύστΊJρΎj έποπτείοc των Δυηκων.
Koct
ό μέν
Korck
θ:Χ
χάσει τ+ι θέσΊ) του σ' itνoc χρόνο περίπου, χωρtς φυσικοc να
σΊ)μοcίνει οcύτό τΎjν ποcροcμικρΎj μετοcκίνrισΊJ των στόχων 43 .
• Απλως ot
Bocuocρol ά.νοcγκάσθΊJΚΟCν να tκοcνοποιΎjσουν τοuς
ά.νηaρωντες, ποu έξέφροcζοcν τΎjν πλειοψΊ)φίοc τοu λocou.
Ό
Lowndes
ομως θοc ποcροcμείνει μέχρι το
1840.
Το
πολιηκο κλίμοc στΎjν ά.γγλοκροcτούμενΊ) 'ΕπτάνΊJσΟ ~τοcν όπωσοΎjποτε λιγότερο προβλΊ)μοcηκο γιοc τοuς μισσιονά ριους. ΣΊJμοcσίοc ομως Ιtχει, οτι +ι έλλγ;νικΎj ποcιοείοc ποcpοc
δόθΊJκε ά.πο τΎjν ά.ρχ+ι στα χέριοc των ξένων, κoct μάλιστοc οχι πολιτικων προσώπων, ά.λλοc οροcστηριοποιημένων στον προσΊ)λuτισμο μισσιονοcρίων, σοcν να μΥ)ν uπ~ρχοcν "ΕλλΊJ νες γι' οcύτές 7Lς θέσεις. 'Εδω πρέπει νοc σΊ)μειωθε'i:,
07L
σuμφωνοc με 'ο topυnκo Διά.τοcγμοc ,ου Διοοcσκοcλείου το προσωπικό του ά.πεηλε'i:7ο ά.πο itνoc διευθυντΎj κocl δύο κοcθΊ)γψές τουλ:Χχιστον, <<έξ ών ό ε1ς έξ όίποcντος έπρεπε νοc είνοcι tερωμένοςη.
•ο
ά.ρχιμοcνδρίτγ;ς ΜισοcΎ]λ
'Απο
στολίΟΊJς, δά.σκοcλος τοu "Οθωνοc γιοc -:-α έλλrινικά, ζΎjτΊ)σε να πάρει τΎj θέση
TOU
Διεuθυντ~ κocl να περιορισθεΊ: ό
42. Μέ το ιipθpo 17 τ1jς ΙΘ' Πpciξεως τ1jς Ε' Γεpοuσίcχς (23.7./4. 8.1834, «Gazetta Jonia)) ιip. 190/1834) lόpύθ1Jκε -ή θέmι. 43. Διciόοχος τοϋ Korck ύπ1jpξε ό I. ΚοκκώνΥJς. Ό D. Leeves άντι μετωπίζει τ7)ν ά:λλcχy7) μΕ: σκεπτικισμό, ιiλλά: κcχί cχtσιοόοξίcχ:
(
successor is likely to set hostilely to the schools of the Missionaries, but it may be difficult to overthrow them, and if they be oνerthrown, even this may work for good, tho'l do not all think this will be the case». Γ. Μετcχλλ1Jνοϋ, Τό Ζή τημα ... , σ. 76 (κcxl σΥ)μ. 3).
289
Korck στο οcξ[ωμσι τοu 'Επιθεωρητ~, οcλλοc ό Maurer οcπέρριψε τ~ν οι'(τr;σ-1) του! 44 'Η σr;μσισ(σι των δύο σιύτων 8ωρισμων φσι(νετσιι οcπο τlς 8-r;λώσεις των 'Lοιων των μισσωνσιρtων. 'Ο
D. Leeves θοc γράψει σΕ: έ:κθεσ~ του, οτι +ι πσιρουσ(σι -:-ou Korck στ+ιν κορuφη τ~ς πσιι8ε(σις, 8r;μωuργοuσε σuνσιισθr;μσι οcσφσι λεtσις
στοuς
μισσωνά.ριους,
ένω
ό
οιάοοχός του ~τσιν
πιθσινο «νοc 8ε'i: έχθρικιΧ τιΧ σχολε'i:σι -:-ων μισσωνσιρ(ωνΙΙ,
οcπο8εικνuοντσις ετσι μΕ: ποιΕ:ς προοπτικΕ:ς σuν8εότσιν ό
8ιορισμος -:-ou Korck 45 • Χσιρσικτr;ρισηκο είναι ΚCXL το 8-r;μοσ(ευμσι τ~ς 'Ετσιφε(σις τοu ιowrιdes μετοc το 8ωρισμό του: «'Ο κ. ιowndes οωρtσθr;κε στtς
11 Σεπ-:-εμβρtου
Γενικος 'Επιθεωργ;της των Σχολε(ων των
'Ιον(ων Ν~
σων, Οέσr; ποu θιΧ τοu προσπορ(σει σιύξr;μένες εύκολ(ες εtς τ~ν έξσικολοuθr;σr; τών σπουδαίων καθηκόντων του, ώς ίεραποστόλου του ΣταυροϋΙΙ 46 •
'Η κρσιτικη θέσr; τά.σσετσιι
στην έξυπ-ηρέτr;σr; -:-ων στόχων τ~ς 'Ετσιφεtσις! ·Η σκο
πιμό-:-r;τσι τοu 8ωρισμοu του οcπο προτεστσιντικ~ς πλευ ροcς
ύπογρσιμμ(ζετσιι κσιt οcπο 8r;λώσεις τοlί 'ι8ωu τοlί
Lowndt~S στ+ιν • Ετσιφεtσι του μετ&. την πσιuσr; του ά:πο το οcξ(ωμσι σιύτό: « ' Η σχέσr; μου μΕ: το ολο σύστr;μσι τ~ ς
itοιι8ε[οις θιΧ είναι πολu περισσότερο έκτετσιμένr; ά:πο οσο τότε ποu ~μουν Γενικος 'Επιθεωρψ~ς, μολονότι -ή έποι φ~
μοu
μΕ: τοc πρόσωπα :-ων 8σισκά.λων 8Ε:ν
θοc είναι
ά:νσιγκσισ-:-ικιΧ τόσο εύρε'i:σι, οϋτε θιΧ εχει τόσr; ά:μεσότr;τσι κσιt ά:νεξσιρ-:-γ;σtσι έπφρο~ς πά.νω τους ( so
extensi ve nor so directly anιJ independently influerιtial over them)ιι 47 • 'Ο
44. G. L. Maurer, 45. Βλ. σΎJμ. 43.
Ό 'Ελληνικός Ααός, όπ. πιχp., σ.
46. London Missionary Society 42 Report/1836,
47.
'ΈχθεσΎJ
σ.
637
έ.
77.
Lowndes ciπό 10.11.1840 = L.M.S., Greek Mission Βοχ 3,
Corfu 1840, σ. 112. Ή θέσΎJ τοϋ Γενιχοϋ Έφόpοu χιχτιχpyήθ7Jχε με τ-1)ν
290
ΙΙΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
ιowndes, πα.ροcλλΊ)λΙΧ, κα.τε'!:χε γιοc ενα. 8ιοcστΊ)μΙΧ τ~ θέσΊ) τοu βιβλωθrικα.ρ[ου κιχ!. οcρχεωφύλα.κα. τ~ς 'Ιόνια.ς 'Ακα.8ΊJμ[α.ς.
• Η • Ετα.φε[α. του ~τα.ν βέβα.ιΊ) οη κιχ!. μΕ: το
ά.ξ[ωμα. α.ύτο «εΙχε τ~ 8υνα.τότψα. νιΧ ά.σκε'!: σΊ)μα.ντικ~ έπφρο~ προς όφελος των έν8ια.φερόντων τ~ς κα.θα.ρ~ς κιχ!. ύποημΊ)μένΊ)ς
πλΊ)θυσμό»
48
(underfi\ed)
θρΊ)σκε[α.ς μέσα. στον έλλΊ)νικο
•
Μετοc τ~ να.υμα.χ[α. τοu Να.υα.ρ[νου κιχ!. τ~ν τροπΊ;
ποu π~ρα.ν τιΧ πρά.γμα.τα. στ~ν ά.γωνιζόμενΊ) 'Ελλά.8α., οί 8ιά.φορες
ά.μερικα.νικΕ:ς κιχ!. εύρωπα.·ικΕ:ς
έτα.φε'Lες
οcρχισα.ν νοc
ί8ρύουν σχολεϊ.α.
ίερα.ποστολικΕ:ς (t8ιωτικά.), ποu
λειτουργοuσα.ν πα.ρά.λλΊJλα. μΕ: τοc 8ΊJμόσια. .... Ητα.ν ομως ά.ρηότερα. όργα.νωμένα. κα.t
γι'
2.
καλύτερα. έξοπλισμένα. κιχ!.
α.ύτο περισσότερο έλκυσηκιΧ ά.πο τοc έλλΊ)νικά.. 'Ιδιαίτερη <<φροντίδα)) για σχολεία θηλέων Πρέπει νιΧ ύπογρα.μμισθεϊ. το γεγονός, οη οί μισσω
νά.ριοι πα.ροcλλΊ)λΙΧ μΕ: τ~ν έκπα.[8ευσΊ) των ά.γοριων έ:8ει-
Γ' ΠpciξY) τ1jς Ζ' Γεpοuσίcχς (&pθp. 1) τ~ν 28.10.1840 Ε.Ν. «Gazetta Jonia)), cip. 516/1840, σ. 9. Πpβλ. G. J. cip. 540/1841, σ. 7. Άπο μιιΧν ciνέχl>οτΥJ "ΕχθεσΎJ τοu 'Αpμοστ1j τ1jς Έπτcχν~σοu Sir Alexander Stewart Mackenzie (1841-43) στο \ιποupγείο 'Αποικιών μcχθcχίνοuμε τοuς λόγους χcχτcχpγ~σεως τ1jς θέσΎ)ς ΚCXL τ1jς μετciθεσΎ)ζ τοu Lowndes: (( ... From the best information I can gather, there has ever been a most deadly antipathy on the part of the Greek population of these Islands against Missionaήes of every denomination [ ... ] I was myself advised and acted ο η the advise, of removing Mr Lowndes from the situation he held in the School Commission, under my predecessor's [= Η. Douglas] appointment, in order to check any jealousy, that his being a Missionary from the London Missionary Society might occasion, and I shall feel constrained to continue to give neither to him nor to any other Missionary such public countenance as I might otherwise have felt inclined to exted towards him". Public Record Office, C.O. 136/114 (1842). "Εχ θεσΎJ τ1jς 8.3.1842, σ. 1 έ. 48. L.M.S. Report 50/1844, σ. 83.
291 ξοcν LδLΟCLτερο ένδLοcφέρον κocl. ΎLOC τ~ν ΠΟCLδε(οc των Οrι λέων, οχL όμως μόνο ΎLOC λόγους προοδευηκότΊ)τοcς κocl.
προσοcρμογ~ς στο πνεuμοc τ~ ς έποχ~ς 49 , οcλλοc ΎLOC σκο ποuς κοcθοcροc LεροcποστολLκούς 50 •
0L
μLσσLΟνοcρLΟL γνώρL
ζοcν κοcλοc τ~ σ'Υ)μοcσ(οc τ~ς γυνοcLκε(οcς κοcρδLοcς, τοu στοcθε ροu τούτου φορέοc το\) λoc'Lκou πολLησμοu, στ~ν οcφομο(ω
σ'Υ) κocl. δLοcδοσΊJ τ~ς θρΊ)σκε(οcς (βλ Β· Τιμ. όμόλογ'Υ)
οcνοcτροφ~
των
οcνοcλοcμβοcνοcν συν~θως
1830
ΠΟCLδLων.
Toc
3,6-7)
μΕ: τ~ν
σχολεi.οc θΊ)λέων
OL σύζυγοL των μLσσωνοcρ(ων. Το
συστ~θΊ)κε στ~ν Κέρκυροc
ΈπLτροπ~ ιιπρος προ
οcγωγ~ν τ~ς ΠΟCLδε(οcς των θΎ)λέων ... » μΕ: πρόεδρο τον .,.,
συνεργοcι.,ομενο
τον
Lowndes
λεχθεί.,
'
με
'
τους
I
μLσσωνοcρωυς
κocl.. γροcμμοcτέοc τον
Ν
.
D. Leeves
Β'
οcμ
51
•
β
oc,
I
τocμLoc
ΠερLττο νοc
on οπως γενLΚΟC σΕ: ΟλΊJ τ~ν ποcLδε(οc τ~ς μετοcεποc
νοcστοcηκ~ς
'Ελλοcδος, πολu περLσσότερο στ~ν ποcLδε(οc
των θΊ)λέων ύπ~ρχε
( οcκόμΊ) κoct το 1831) ενοc μεγοcλο OL μLσσLονοcρLω,
κενό, το όπο'i:ο εσπευσοcν νιΧ κοcλύψουν
OCψOU μοcλLστοc μπορο\Jσε νιΧ έξυπΊ)ρετ~σεL τόσο τοc σχέδLΟC τους. 'ΈτσL το
C.M.S. 'ίδρυσε στ~ Σύρο σχολ~ Korck (τον όποϊ.ο το 1831 θιΧ 52 F. Hildner) • Το 1830 το προτεστοcνηκο Σύρου ε!χε συνολLΚΟC 330 μοcθψές, οcπο τοuς 1827
~
6-rjλέων ύπο τ~ δLεύθυνσΊ) του 8Lοcδεχθεϊ. ό
σχολε'i:ο τ~ς
49. Τ~ν πcχιl>είcχ τών θ-ηλέων σuνιστοϋσε ένθεpμcχ χcxt ό 'Α. Kopcx~ς, "rl>pcx 1825, σ. 126. 50. Βλ. λ.χ. τ~ν "Εχθεσ-η Robertson (σ-ημ. 30), Shaw, δπ. παρ., σ. 178. 51. Πpβλ. Σπ. Δεβιciζ-η, Ή γυναικεία tκπαίδευσις tν Έπτανήσφ tπί dγγλικής προστασίας, στ~ν ιιΈλλ-ηνιχ~ν ΈπιθεώpφινΙΙ ('Αθ-ηνών) 4 (1915), τεύχ-η 92-97. 52. Shaw, μν. lργ., σ. 21 έ. J. Wenger, Beitrlige zur Kenntnis des gegen-
Περi τών ·Ελληνικών συμφερόντων Διάλογος δύο γραικών,
Wlirtigen Geistes und Zustandes der Griechiscben Kircbe in Griechenland und der Tiirkei, Berlin 1839, σ. 62 έ.έ.
292
ΠΑΡΑΔΟ};ΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡ\Ω};ΙΙ
όπο(ους
~σιχν κορ(τσLΟC. Τον 'iδLO χρόνο, το σχολεϊο
130
θΥjλέων τ'ijς Τ~νου ε!χε
30
μιχθ~τρLες, ιiπο τtς όποϊ:ες μ(ιχ
~τιχν εγγιχμΥJ 53 . E!νocL συχνο φιχLνόμενο νοc συνιχντοcμε κoct νέες προχωρΥjμένΥjς ~λLΚLΟCζ στοc προτεστιχντLΚΟC σχολεϊ:ιχ. Τ~ν 'iδLoc ιiκρLβώς έποχ~ σχολεϊιχ θΥjλέων tδρύοντιχL στ~ν 'ΕπτοcνΥJσο, tδLιχ(τεριχ στ~ν Κέρκυριχ κoct τ~ν Κε φιχλλονLοc. Το
1830
ό μLσσLΟνοcρLΟς
Dixon
κoct ~ σύζυγός
του 'Lδρυσιχν σχολεϊ:ο έσωτερLκο γLoc κορ(τσLιχ στ~ γυνιχL κε(ιχ μον~ τοϋ φοLτοϋσιχν
γενεL(;')νη54.
OL
• Αγ(ου
'Ανδρέου MYJλocπLδLocς, στο όποϊο
θυγιχτέρες ιιτών κιχλυτέρων τΊjς ν~σου οtκο
'Απο το
(οcφLξη τοϋ D. Leeves στ+ιν
1829
Κέρκυριχ ΚOCL ενιχρξΥ) τΊjς συνεργιχσ(ιχς μΕ: τον Ν. Βοcμβιχ)
θεμελLώνετιχι ~ ΠOCLδεioc των θrιλέων στ~ν Κέρκυριχ.
μLoc εκΟεσΥJ ΎLOC τtς έξετοcσεLς τοϋ
1831
, Απο ot
μιχθιχ(νουμε οη
μLσσLΟνοcρLοL ε!χιχν σχολεϊιχ στον Ποτιχμό, το ΜιχντούκL, κoct τοuς Κιχστpοcδες μΕ: περLσσότεpες ιiπο
150
μιχθ~τρLες,
ΠΟU ύποστ'Υ)ρ(ζοντιχν ΗΟCΠΟ τ+ιν οcγιχθοεργο ΚOCL εύσπλιχχνL Κ~
δLοcθεσLν έτιχφε(ιχς συγκεLμένΥJς ιiπο
ΚυροcδιχLς τ-1)ς
'Αγγλ(ιχς κoct Σκωττ(ιχς ... ύπο τ~ν δLεύθυνσLν τοϋ ιχtδεσL
μωτοcτου κυp(ου Λ~βςη. ΠιχροcλλΥ)λιχ ύπ-tjρχε ~ Σχολ~ τοu 'Ελέους στ~ν πόλΥJ περLσσότερες ιiπο
της Κέpκυριχς,
120
μιχθ~τρLες το
ιiπο το
1831.
με
1829,
Το σχολεϊο
ιχύτο τελοuσε ιιύπο τ+ιν οcμεσον προστιχσ(ιχν τ-1)ς Α.Ε. τοv σΕ:ρ
Φεδεp(κου
'Αδοcμ
(τοu
'Αρμοστ-1))
κoct
ύπο
τ+ιν
έπιχγρύπνrισΥJ μLοcς έπLλέξεως ΚυρLών, προεδρευομένων
ιiπο τ~ν Λιχiδrι 'ΑΜμη 55 . Το 'iδLO σχολεϊ:ο θοc εχεL μιχθfιτρLες το έπόμενο Ετος
56
150
• Τ ον 'iδLO χρόνο οcνιχφέροντ:χ~
53. Shaw, μν. έργ., σ. 177. 54. Άyγελο-ΔιοvύσΎ) Δεμ.πόvου,
Ή παιδεία στήν Κεφαλλονιά στά
χρόνια τfίς Άγγλοιφατίας, πεpιο8. ιιΠιχpvιχσσός)), τ. ΚΔ
255. 55. <
σ. σ.
7. 7.
(1982),
σ.
293
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣΙΣ»
συνολLΚΟC
345
μιχθ~τpLες στοc πέντε σχολεi.ιχ κοριχσίων τ~ς
Κέρκυριχς (ιiπο το
1831
λεLτουργοϋσε σχολεϊ.ο ΚOCL στοuς
ΚυνοπLοcστες). <<Π ολυοcρLθμιχ» σχολε i.oc <<Κοριχσ(ων» λε L-
τουργοϋσιχν τ~ν 'lδLoc έποχ~ στοc KύθYJpoc, στ~ Ζοcκυνθο κoct στ~ν
'ΙθιΧκΥJ 57 . ΓLoc το σχολεϊ.ο τοϋ
rί.γγλος μLσσLονοcρLος
Wilson
• Αγιου 'Ανδρέου ό
έγριχφε οη θοc ιiσκοϋσε «εύ
εργετLκ~ έπ(δριχσΥJ οcνοcμεσιχ σΕ ολες τLς τοcξεLςιι 58 • ιiμερLκιχνο( μLσσLονοcρLοL τ~ς 'ΕπLσκοπLκ~ς 'Εκ
Ot
κλΥJσtιχς έδεLξιχν tδLιχ(τερο ένδLιχφέρον γLoc τ~ν κιχτοcρτLσΥJ
8LδιχσκιχλLσσών. Στ~ν κιχτεύθυνσ'Υj ιχύτ~ δLιχκρLθΥjκε tδLιχL
τεριχ το ζεϋγος
Στο σπ(τL τους, μΕ: τ~ν έγκpLσΥJ τ~ς
Hill.
Κυβερν~σεως ΚOCL μΕ:
έξοΜ τΥJς, στοcλθΥJΚΟCν το
1834
8ώδεκιχ νέες κοπέλες, γLoc νοc έκπιχLδευτοuν κιχτοcλλΥjλΟC 59 • 'ΈτσL, οτιχν ίδρύθΥJΚΟCν τοc πρώτιχ κυβεpνΥJτLΚοc σχολεi.ιχ ΎLOC κορ(τσLΟC σχολ~
π~ριχν το προσωπLκό τους ιiπο τ~
(1836),
Hill. • ο Maurer
θοc σΥjμεLώσεL σχεηκοc, όη το
σχολεϊ.ο «ποu δLΥJύθυνε προσωπLκοc ~ έξιχ(ρετΥJ πιχLδιχγω
γος κ.
Hill,
στιΧθΥJΚε το φυτώρLο, ιiπ' οπου βγ~κε ιiργό
τεριχ ΕνΟC π λ ~θ ο ς ΟCΠΟ οcξLες δLδιχσκοcλLσσες ΚOCL ΠΟCLδΟC
γωγούς»60. ΜεγιΧλΥJ σχολ~ θΥjλέων δLΥjύθυνε κoct ό Ε. το
1834
στο "Αργος
τον συνοcδελφό του
3.
61
, συνεργιχζόμενος ιiπο το
Riggs
1836
μΕ:
Benjamin.
τα ξέvα σχολεία
Ot
μLσσLoνocpLOL των δLιχφόρων tεριχποστολLκών
• Ε
τιχφεLών ιiνέπτυξιχν τ~ν έκπιχLδευηκ~ τους δριχστΥJpLό τητιχ εύρύτιχτιχ σΕ: ολιχ
57. 58. 59. 60. 61.
:oc
οcστLκοc κέντριχ τοu νεογέννΥJτΟυ
«Gazetta Jonia••, ocp. 70/1832, σ. 6. S. S. Wilson, Α Naπati.ve... , 1\π. πocp., σ. 223. Shaw, μv. lργ., σ. 22, Wenger, Beitriίge... , 1\π. πocp., Ό ·Ελληνικός Αα6ς, 1\π. πocp., σ. 532. Wenger, Beitrlige, 1\π. πocp., σ. 57.
σ.
61.
294
ΠΑΡΑΔΟ~Η ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡ!Ω~ΙΙ
'ΕλληνLκου Κροcτους.
Toc
στοLχείιχ ποu έχουμε ύπόψΎJ,
όπωσδ~ποτε οχL οcκόμΥJ Πλ~ρΥJ οcφου ύποcρχεL ΟCνεκμετοcλ λευτο πλούσω ιiρχεLιχκο ύλLκό, μοcς δ(νουν τ~ν ιiκόλουΟΎJ ε(κόνιχ.
Στ~ν
τεριχ
ιiμερLκιχνοf.
oi.
'Αθ~νιχ ιiνέπτυξιχν δριχστΥ)ρLότψιχ (δLιχ(
Robertson
κιχ!.
Hill,
έκθεLιχζόμενοL ιiπο
πιχντου ώς μεγοcλοL ι<οcνθρωπLστές» 62 • ΔLΥJύθυνιχν το ιiμε ρLκιχνLΚΟ έκπιχLδευ-:-~ρω, ιiφου ε!χιχν δροcσεL πρwτιχ στ~ν
Τ~νο 63 • Στο έπLτελείο ιχύτο θοc προστεθουν ~κ. ό
J. King .• Η
σχολ~
όίρχLσε το
Hill
σπLηου τ~ς ο(κογένεLιχς
Hill,
1831
Hill,
κιχt
στο (σόγεLΟ του
γLoc νοc ιiποκτ~σεL δύο χρό
νLιχ μετοc tδLόκτΥJ-:-ο κτ~ρLο με τf.ς ε(σφορες 'ΑμεpLκιχνwν. ΠερLλοcμβιχνε ΔΥJμοτLκο κιχt Γυμνοcσω, ιiγορLwν κιχ!. κορι
τσLwν, ποu έφθιχνιχν τοc λ(γο σε
70064 •
300 το 1833, ΎLOC νοc ιχύξΥjθοuν σε Hill έγLνε γρ~γοριχ ένιχ μεγοcλο
'Η σχολ~
κιχf. πολυδLιχψΥJμLσμένο 'Lδρυμιχ, στο όποίο φρόνηζιχν νοc στέλνουν τοc ΠιχLδLΟC τους
oi.
εύπορότερες κιχf. ΟCρLστοκριχ
τLκότερες ο(κογένεLες τ~ς πρωτεύουσιχς.
'Ο
οτιχν στιχμιΧτΊJσε τ~ συνεργιχσ(ιχ του με τον
τιχστιΧθΥJΚε στ~ Σύρο περLσσότεριχ ιiπο
(1833), οπου 300 κορ(τσLιχ.
Robertson, Hill, έγκιχ
δLΥ)ύθυνε σχολείο με
ΠιχροcλλΊJλΥJ δριχστΥ)ρLότψιχ ιiνέπτυξε ό
J. King,
πο•)
θοc ιiπιχσχολ~σεL ιiργότεριχ τ~ν 'ΕκκλΎ)σLιχ κιχt τtς έλλΎ)
νLκες 'Αρχες με τf.ς συνεχείς προκλ~σεLς του στ~ν όρθό δοξΥ) συνε(δφΥJ του λιχου 65 • Το
1829 'ίδρυσε σχολείο στον ( 1836) στ~ν 'Αθ~νιχ (70 μιχθΥ)τές). King στοc πρw-:-ιχ χρόνLιχ πιχρουσ(ιχσε
Πόρο κιχt ιiργό-:-εριχ Το γυμνοcσLΟ -:-ου
62. G. Maurer,
Ό 'Ελληνικός Λαός, όπ. πocp., σ.
Κοcφοφύλλοc, Ή Σχολlj Χiλλ κατιi τό
1835,
532.
ιιΝ. Έστίοc>>
Πpβλ. Κ.
1.9.1931, σ.
909-913. Σπ. Μοcγγίνοc, Σύντομη βιογραφία Ίω. Χίλλ, χ.τ.χp.
63. Wenger, Beitriige,
64. Shaw, γι'
όπ. πocp., σ.
22. Wenger,
61. Αιίτόθι.
J. King ~τοcν μ.ισσιονοcpιος Πjς οcύτον στοG Shaw, μv. έργ., σ. 25.
65.
Ό
μv. lργ., σ.
'Αμ.εpιχοcνιχijς
A.B.C.F.M.
Βλ
295
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣIΣ»
μεγοcλη
οcνθLση.
"ΑρχLσε νοc ύποχωρεϊ: μόνο μετοc τ~ν
'LδρυσΥJ τοu ΒιχσLλLΚΟU Γυμνιχσίου των 'ΑθΥJνων
( 1835).
Δεν έ:πιχψε ομως ~ δριχστΥjρLότψιχ του Κίηι:; στο χωρο
τ~ς κιχτ'Υ)χ~σεως των μιχθΥJτων του Γυμνιχσίου κοcθε Κυ
ρLιχκ~66.
• Ο Α. Hildner τ~ς tεριχποστολ~ς τ~ς Basel,
συνεργιχζόμενος με τ~ν
C.M.S.
τοu Λονδίνου, 'ίδρυσε το
((ΦLλελλΥJνLκον ΠιχLδιχγωγεϊ:ον» στ~ Σύρο, ποu γρ~γοριχ έ:γLνε
οcπο
σπουδιχϊ:ο έκπιχLδευηκο κέντρο με περLσσότερους
500
μιχθψές 67 .
δριχστ'Υ)ρLότ'Υ)'!'ιχ στ~ν
• ο Hildner
οcσκησε έκπιχLδευηκ~
'Ελλιiδιχ έπ!.
ΠιχροcλλΥJλιχ δροuσε στ~ Σύρο κιχ!. ό το
1829
όλόκληριχ χρόνLιχ.
Korck,
οπου δLΥJύθυνε
δύο έfλΥJνLΚΟC κιχ!. δύο ιiλλΥjλοδLδιχκτικοc σχολεϊ:ιχ,
χρ'Υ)σψοποιώντιχς
1837
44
3 διχσκοcλους κιχ!. 2 διχσκοcλες 68 • Το
ξέρουμε δη λειτουργοuσε στοc Χιχνιοc σχολεϊ:ο ύπο
τ~ διεύθυνσΥJ τοu
J. Benson 69 , ένω
στ~ν Ποcτριχ ιiνέπτuξιχν
έκπιχιδεuηκ~ δριχστ'Υ)ριότΥJτιχ μισσιονοcριοι Βιχπηστές 70 . 'Απο τοuς μLσσιονοcριους σχεδιιχζότιχν κιχ!. ~ 'ίδρυσΥJ
πιχνεπιστΥJμίου στ~ν 'Αθ~νιχ, τοu όποίου τ~ δLεύθυνσ'Υ) θοc ιiνιχλιiμβιχνε ό Κίηι:;. Το σχέδιο ιχύτο οcρχισε νοc λειτουργεί
~δΥJ ΟCΠΟ το
1827, οcλλιΧ ~ ΕλλειψΥJ προσωΠLΚΟU δεν δLευ-
66. Βλ. Shaw, μv. έργ., σ. 75 έ. Wenger, μv. έργ., σ. 56 έ. 67. Ε. Stock, The History of the C.M.S., τ. 1, London 1899, σ. 350 έ. Wenger, δπ. παρ., σ. 63. Ί8ιιχίτεpιχ βλ. ΔΥ)μ. '1. ΠολέμΥJ, "Αγvωστα μονό φυλλα τώv έv Σύρφ Μισσιοvαρίωv ιcαί είδήσεις περί τοίί φιλελληvιιcοίί Παιδαγωγείου, ιι Ό 'Εpιχνιστ-ΙJς» (1972) σ. 14-22. ΓιιΧ τιΧ έτΥJ 1835 χιχi 1842 ol ΠΥ)yΕ:ς μιΧς 8ίνουν τοuς ά.χόλουθους ά.pιθμοuς γιιΧ τιΧ Σχο λείιχ του Hildner: 1835, 247 ά.γόpιιχ -306 χοpίτσιιχ· 1842, 377 ά.γόpιιχ
χιχl 287 χοpίτσιιχ (ΠολέμΥJ, δπ. παρ., σ. 18,20 έ.). "Οσο γιιΧ τ-f)ν τόσο μεyιΧλΥJ μισσιονιχpιστιχ-ΙJ 8pιχστΥJpιότΥ)τοt στ-ΙJ Σύpο, μ-f)ν ξεχνιΧμε πως
~τιχν τότε το πpώτο λιμοcνι τ'Ιjς Χώpιχς χιχl E\IIX ά.πο τοc σπου8ιχιότεpιχ τ'Ιjς Μεσογείου.
68. ΠολέμΥJ, μv. έργ., σ. 16 έ. 69. Wenger, μv. έργ., σ. 61 έ. 70. Shaw, μv. έργ., σ. 124.
296
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙJ
κόλυνε τ~ν έφιχρμογ~ του
71
•
"Αριστιχ ομως ΚOCL σε μεγοcλrι
εκτιχσtj έφιχρμόσθΥ)κε ~ οcποστολ~ εύφuών νέων στ~ν Εύ
ρώπ'Υ) Ύ) στtς Η.Π.Α., γιοc νοc λιiβουν εί.δικ~ έκπιχιδευσrι ΚOCL έπιστρέφοντιχς νοc οcνιχπτύξουν δριχστ'Υ)ριότ'Υ)τΟC στο
χώρο τ~ς πιχιδειιχς 72 • Μ'
ιχύτο τον τρόπο ~ έλλΥJνικ+ι
πιχιδειιχ μποροuσε νοc κιχτευθύνετιχι συγκεκιχλuμμένιχ μέν, οcλλ' οcποδοτικοc ιiπο τοuς μισσιονιχριους.
"On τοuτο δεν
άποτελεϊ: ά.πλ~ εί.κιχσιιχ, άποδεικνύετιχι άπο μυσηκ~ έ:κ
θεσ'Υ) τοu
Kor<;k προς τον W. Jowett (30.8.1830- ζοuσε
άκόμΥJ ό Κιχποδιστριιχς) άπο τ~ Σύρο: ιιΦροντιζω, οσο μπορώ περισσότερο, νοc οcποφύγω νοc δώσω στ~ν Κυβέρ νΥJσtJ το πιχριχμικρο δικιχιωμιχ νοc άνιχμειγνύετιχι στοc δυο
σχολεf.ιχ μουιι.
Koct συνεχιζει: ιι 'Οφείλουμε νοc φρον,ι
ζουμε ί.διιχιτεριχ νοc εχουμε μερικοc οcτομιχ έξ όλοκλ~ρο•;
κοcτω άπο τ~ν έπLβλεψ~ μιχς, γιοc νοc φροντιζουν γιοc τ+ιν οί.κογενειιχκ~ κoct σχολικ~ πιχιδειιχ. Μόνο τότε
Ooc
μπορέ
σουμε νοc κοcμουμε κοcη cέλεLΟ ΚOCL νοc μορφώσουμε διχ σκοcλους, ΠΟU θοc έργοcζοντιχι σύμφωνιχ μΕ: τΟ Πνεuμιχ μιχς
(in our spirit). Πιστεύω, λοιπόν, εΙνιχι κιχφος νοc λοcβουμε μέτριχ, το γρ'Υ)γορότερο δυνιχτό, wστε νοc θέσουμε uπο τfιν έποπτειιχ
μιχς
μερικοuς
άξιοσύστιχτους
νέους,
μΕ:
τfιν
προοπηκ~ νοc τοuς κιχτιχρτισουμε σε εύφυεϊ:ς ΚOCL εύσεβεΊς
έκπιχιδευηκούςη 73 •
Λόγιιχ, έπιφιχνειιχκοc γεμοcτιχ οcνθρω
πισμο ΚOCL εύσέβειιχ, ποu ομως σ. έκεϊ:νον ποu ξέρει '+ι ιιγλώσσιχη των μισσιονιχριων φιχνερώνουν το πριχγμιχηκο νόΥ)μιΧ τους.
71. Shaw, μv. έργ., σ. 75 έ. Πpβλ. 77, σημ.. 6 XIXL 335, σημ.. 3.
Γ. Μετιχλληνοϋ, Το Ζήτημα ... , σ.
72. Βλ. Theodore Saloutos, Amerίcan Mίssionaries ίn Greece (18201869), στο πεp. <
son, Α Narratίve, σ. 220 έ. 73. Γ. Μετιχλληνοϋ, Το Ζήτημα ... , σ. 114, σημ.. 5.
297
«Η ΚΑΤΑ Α:-;ΑΤΟΛΗ~ ΔΤΣI~»
Θα κλεισοuμε αuτ~ τ+ιν πλεuρα τοu θέματός μας, παροuσLοcζοντας δεLγματοληπηκα μερLκα ιiρLΟμrιηκα σύ
νολα.
ΜLα
Society,
'Εταφεια κα!. μόνΥJ, +ι Clιurclι
Missionary
ποu έκπροσωποuσε τ~ν έπLσΥ)μ'Υj 'ΑγγλLκΥj Έκ
κλ"ησια, δLέθετε κατ α το σχολLΚΟ Ε τος
1838- 1839
στ~ν
• Ελλοcδα ενα δLευθυντ+ι σχολε(οu, μια γυνα(κα δLευθύν τρLα (Μ.
C. Wilcox}
στ~ Σύρο κα!.
13
'ΈλλΥ)νες δασκοc
λους, ποu έργοcζονταν γLα τοuς σκοπούς τΥJς 74 • 'Όσο δε οcφοροc στοuς οcρLθμοuς των μαθrιτων των προτεστανηκων σχολε(ων σε γενLκα σύνολα, Ενας σύγχρονος "Ελλrινας, ό
Κωνσταντίνος Οίκονόμοζ, uπολόγLζε, οη ποcνω ιiπο
2.000
παLδLα στ~ν • Ελλάδα φοLτοuσαν στα ιiγγλοαμερLκανLκα σχολεϊ.α, ιiναφερόμενος μόνο στ+ιν 'Αθ~να, στ~ Σύρο κα!.
το ΛψένLΟ (ΣποcρτΥJς) 75 •
. Αλλα κα!. Ενας μLσσLΟνΟCρLΟς, ό D. ιeeves, ύπολόγLζε το
1839
σε
1. 500
τοc παLδLα μόιιο στ~ ν 'Αθfινα, τ+ι Σύρο
κα!. τα ΧανLοc, ποu «βρ(σκονταν uπο τ~ν έπ(δρασrι το\) λόγου τοu Θεοuη, έννοώντας φυσLκα τ~ φοιτ"Υ)σ~ τους στα σχολεϊ.α τοuς. ΔLαΠLστώνουμε, δΥJλαδ~, ΟτL ενα σΥ)μαν
τLκότατο μέρος τijς έλλΥJνLκijς νεολαLας περνοuσε οcπο τα σχολεία των μLσσLΟναρ(ων, δLαμορφώνοντας σ' αuτοc τη
θρΥ)σκεuηκ+ι κα!. κοLνωνLκοπολL τLκ~ συνεLδΥ)σ~ τοu, κα!. μοcλLστα τΟC ΠαLδLΟC των μεγαλοαστLκων οίκογενεLων, ΠΟU
θοc ιiποτελοuσαν ιiργότερα τ+ιν Γί..ρχοuσα τιΧξΥJ .τiJς χώρας. Θοc φανεί δε περιεργο -κα!. ομως εΙναL πέρα γLα πέρα άλΥJθLνο-
on
κα!. πολλο!. ( 'Έλλψες} κληρικοi φοLτοuσαν
στοc προτεσταντLκα
σχολεϊ.α, γLα έπψόρφωσrι κuρ(ως,
όπως κα!. διδάσκαλοι τών Ορησκι;υτικών 76 • Δεν εΙναL, λοLπόν,
74. Αύτόθι, σ. 72. 75. Βλ. Κ. Οlχονόμ.ου, Τιi Σωζόμενα Έrοcλησιαστικά ... , τ. Γ', σ. 297. 76. Βλ. Xp. Πσιπσι8οποuλου, 'Ιστορία τfίς 'Εκκλησίας τfίς 'Ελλάδος, τ. Α', έν Άθ~νσιις 1920, σ. 326 χσιi 331.
298
ΠΑΡΑΔΟ~Η ΚΑΙ
ΑΛΛ(JτΡΙΩΣΗ
οcνε ξήyΥJτΟς ό ΠpοτεστιχντLΚΟζ
-
ΚOCL γενικά. ουτικότρο
ΠΟς- οιιχποησμος τ~ς έλλΥjνιΚ~ζ ΠΟCιΟεLΟCζ ΚOCL θρΥjσΚεU-
-
ηκΥJς
-
.,..ι,ωΥJς.
Τ~ν κυριιχρχ[ιχ τών Δυτικών στ~ν έλλψLΚ~ πιχιοε[α. έπιβεβιχιώνει έπ[σΥjμΟC μ(ιχ εκθεσΥJ τοϋ
'Επτιχν~σοu κιών
Grcy,
Ward
• Αρμοστοϋ
της
προς τον "Αγγλο 'Ιπουργο 'Αποι
γριχμμέν-η μά.λιστιχ το
1850 (20.7.1850): «Ή [ 'Επτά.νΊJσιχ], οσο κα.t
έκπιχ(οευσΊJ τΎjς νεολιχ(ιχς τόσο έοω
στ~ν 'Ελλά.οιχ, εΙνιχι σχεδον έξ όλοκλήρου στά. χέριιχ "Άγ γλων κoct
, Αμερικιχνών, OL
όποϊ:οι εχοuν ά.σκ~σει σ, ιχuτ+ι
τ~ν κιχτεύθυνσ-η μιά. πολU σωτήρια έπίδρασηιι.
'Αναφερό
μενος στtς ά.νηορά.σεις, ποu ~τιχν έπόμενο νά. συνοδεύουν ιχύτ~ τ~ν τόσο έκτετα.μέν-η κoct έντιχηκή μισσιονιχριστικ+ι οριχστΊJριότ-ητιχ, θά. συνεχ(σει: ιιΘά. ιχtσθιχνόμουν σε με γά.λΊJ λύπ-η νά. οώ ένα. σύστημα, ποιΊ έχει λι;ιτουργήσει τόσο καλιi μέχρι τώριχ, νά. κιχτιχστρέφετιχι ά.πο τ~ λιχ·Lκ~ πρό λ-ηψ-η, ~ όπο[ιχ θά. ~ταν άνιχμφ[βολιχ το άποτέλεσμιχ τΊjς
πεποLΟΊ]σΊJς
όπωσο~ποτε οχ ι οικιχιολογΥJμένης- ο η Υ,
-
Κυβέρν-ησ-η είχε ά.πώτερους σκοποuς ύπόψΥJ κoct χρ-ησιμο
ΠΟLΊJσε τ~ν πιχιοε[α. σά.ν μέσο προσΊJλυησμοuιι
77
• ΕΙνα.ι
φανερό, οπως τουλά.χιστο το πρώτο μέρος τ~ς πιχριχπάνω
ά.νιχφοροcς τοϋ
"Αγγλοu
'Αρμοστ~
άποοεικνύει,
on +,
rlντ 1.οριχσ-η δεν όφειλότα.ν καθόλου σε πρόλΥJψΊJ, άφοϋ άπο τον
LOLO
βεβιχιώνετιχι,
' β pισκοτιχν 4.
'
στα.
'
χεριιχ
on
+ι πιχιοε[ιχ τοu έλλΊJνικοu λoco::J
I
τους.
τα προτεσταvτικα «κυριακα σχολεία»
ΤΊ;ν έκπιχιοευηκ~ ομως ορα.στΊJριότ-ητιχ των μισσιο νιχρίων συνόδευε κoct
έντονη κατηχητικfι δράση άνάμεσα.
στ+ιν 'ΕλλΊJνικ~ νεολα.(α.. Το λεγόμενο στ+ιν ΕύρώπΥJ Κυ-
77. P.R.O., C.O. 136/137,
φ. 5-σιβ (ά:νέχ8οτη).
299
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣΠ:»
ριακο Σχολείο
(Snnda Υ S<:hool)
μέσω των μLσσLονιχρίων
ένσωμιχτώθΊJκε στ~ν έλλψLΚ~ ζω~ 78 , χωρl.ς μΕ τοuτο να θέλουμε να οcρνΊ]θοuμε, βέβιχLιχ, τl.ς οcρχιχLότερες κιχτιχβο λΕ:ς της χρLσηιχνLκ-1)ς κιχτΊ]χ~σεως. ΠρόκεL τιχL ο μ ως γLα
μLα σΊ]μιχνηκ~ μετιχβολ~ στο θέμιχ τ-1)ς κιχτΊJχfισεως τ-1)ς νεολιχίιχς:
ιχ)
•Η
κατήχηση περLέρχετιχL στα χέρLιχ
οχL
όρθοδόξων κιχτΊ]χΊJτών, κιχ!. μάλLστιχ ΚλΊ]ρLκών οπως πρώ
τιχ, ιiλλα μLσσLΟνιχρίων είδLκευμένων στ+ιν προπιχγάνδιχ τοu Προτεστιχνησμοu κιχ!. τοu δυηκοu τρόπου ζω-1)ς- β) ΜετιχφέρετιχL -κυρίως- ιiπο τοuς νιχο\.ις σε ιχ'Cθουσες,
κάτL ποu θα βρεΊ: συνέχεLιχ δυστυχώς ιiργότεριχ κιχ!. ιiπο ένδοελλψLΚΕζ προσπάθεLες κιχ!. θα το κιχτιχκρίνεL εϋλογιχ ό πιχριχδοσLιχκος ρίωςη,
γLιχτl.
'Αλ. ΠιχπιχδLιχμάντΊJς. (Λέμε έδω <ικυ
δοθείσΊJς
εύκιχφίιχς
δΕ:ν
δίστιχζιχν
κιχ!.
OL
μLσσLονοcρLΟL να δLΟάσκουν μέσιχ στl.ς όρθόδοξες έκκλΊJ σίες, οτιχν οcνυποψ(ιχστΟL ΚλΊ]ρLΚΟL μΕ: κάθε εύκολ(ιχ τοuς τl.ς προσέφεριχν, δLευκολύνοντιχς το έργο τους ... )· γ) ΜΕ: ιχύτο τον τρόπο ομως
OL
μLσσLΟνοcρLΟL έδωσιχν τfιν άψοpμiJ
ΚιχL το ύπόδειγμα ΚιχL στοuς όρθοδόξους, ΠΟU θέλΊJσιχν -γLα
πολλο\.ις
λόγους- να μψΊ]θοuν τl.ς μεθόδους των, να
μετιχφέρουν
τ~ν κιχτ~χΊ]σΊJ
σΕ:
ιχ'Cθουσες,
οπως κιχ!.
το
κ~ρυγμιχ, ιiποκομμένιχ ιiπο τ~ λεLτουργικ~ κιχ!. ιiσκΊJτLκο μονιχσηκ~ ζω+ι κιχ!. ιχύτονομΊ]μένιχ, ύπο τ~ μορφ~ διδιχ σκιχλίιχς θρΊ)σκευηκ-1)ς, μΕ: τον γνωστο <<θεωρΊ]τLΚΟΙΙ κιχ!.
διιχνοΊJηκο χιχριχκτ~ριχ. Το πρώτο δυηκοu τύπου «κυρLιχκο σχολεϊ:οη στον
έλλιχδικο χώρο tδρύθψε ιiπο τον Ι. ιowndes στ~ν Κέρ κυριχ το
σ.
1825 79 •
τί δ(διχσκιχν στα «ΚυρLιχκα σχολε"i:ιχ» τών
78. Βλ. Shaw, μv. lργ., σ. 178· Πρβλ. Γ. ΜετιχλληvοiJ, Τό Ζήτημα ... , 81, σημ. 3. 79. 'ΈχθεσΥJ Lowndes οcπο 18.11.1825, όπου ό ~γγλος μισσιοv!Χριος
300
ΙΙΑΡΛΔΟ};Η ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡIΩ};ΙΙ
μισσLΟναρίων
Ooc
μiiς οcπασχολήσει παρακοcτω. Ποcντως
ολοι OL μισσιονοcριοι σuστΥjματιΚΟC διατΥjρΟuσαν -παροcλ
λΥjλα
με τοc σχολεi.α τοuς- καt κατΊJΧΥJτLΚΟC, γιοc νοc
μποροuν οcνετότερα νοc προσφέροuν τ~ θρΥjσκεuτικ~ διδα σκαλία τοuς.
Πρέπει βέβαια νοc σΥ) μειωθεί., οτι ~ δίψα των 'Ελλ~ νων γιοc θρΥJσκεuτικ~ οcγωγ~ δΥJμιοuργοuσε τtς καλύτερες προϋποθέσεις οcκόμΥj.
εuκολΥjς
Κατοc τ~
έξαπΟCτΊJσΥjς
μαρτuρία τοu
καt
των ΚλΥjρικών
Leevt~S OL (όρθόδοξοι)
ΚλΥjρικοt τ~ς Κέρκuρας όδΥjγοuσαν οί 'ίδιοι τοuς μαθψές τοuς του έλλ Υjνικοu- δΥjμόσιοu σχολε ίοu σ7οc προτεσταν
ηκοc κατΥJΧΥJτLΚΟC, ΟΠΟ\J μοcθαιναν πλ~ν των Clλλων καt το
ΗΠοcτερ fιμών>> στ~ν κακόζΥJλΥJ νεοελλΊJνικ~ μετοcφραση τών
μισσιοναρίων,
ποu
οcκούγεται
μέχρι
σ~μερα στtς
σuνοcξεις των αύτόχθονων Προτεσταντών τ~ς χώρας μας.
Δεν είναι οcνοcγκΥJ νοc οcναλuθεϊ. περισσότερο, τί έσ~μαινε αύ7ο
γιοc
τ~
σuνέχισΥJ
τ~ς
όρθόδοξΥJς παροcδοσΊJς καt
λειτοuργικ~ς ζω~ς οcνοcμεσα στοuς 'ΈλλΥJνες νέοuς.
Toc
μαθ~ματα μοcλιστα τοc παρακολοuθοuσαν, έκτος οcπο τοuς νέοuς, καt έν~λικες 80 •
5.
Κλείσιμο τώv μοvαστηριώv
'Εδώ πρέπει νοc uπογραμμισθεϊ. καt ~ σuστΥJμαηκ+ι προπαγοcνδα των δuηκών χαt δuτικοφίλων έναντίον τοu
μοναχισμοϋ καt των μοναστΥjρίων καt ~ μανιώδΥjς έκ
δίωξΥJ των μοναχών οcπο 70C σχολεία καt τ~ν κοινωνία -κocn ποu με ποcθος ύποστ~ριζε καt ό Κοραfις-, με καταφαν~ βέβαια στόχο νοc οcποκοπεϊ. κοcθε δεσμος τΎjς
ά.νσιφέpει, ότι ί8pυσε «the first Sunday School in Greece», 8ΥJλ. στ~ν Κέp χυpσι (= L.M.S., Greek Mission, Βοχ 2, Corfu 1825).
80. 'ΈχθεσΥ) Leeves ά.πο 14.10.1830, σ. 3 = 'Αpχείο τ~ς B.F.B.S., Foreign Coπesp. lnw. 1830/4, σ. 55.
301
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗ]Ι; ΔΤΣI~»
έλληνLΚ~ζ ΚΟLνων[ιχς ΟCΠΟ τον μονιχχLσμο κoct το μονιχ
στ~pL, το φυσLΚΟ δΥjλιχδ~ σχολεϊ.ο τ~ς Ρωμ'Υ)οσύνΥJς στοc χpόνLιχ τοϋ Βυζιχντίου κoct τ~ς δουλείιχς.
ύπόψ'Υ),
ΟτL
στ~ν
βpέθΥJΚΟCν ΚΟCΠΟυ
έλεύθεp'Υ)
600
μLκp~
"Αν λοcβουμε
• Ελλοcδιχ τοu 1833
μονιχστήpLΟC, σ'Υ)μιχ[νεL ΟτL δ[πλιχ σε
κοcθε κώμΥJ ΚOCL πόλΥ) ύπ~pχε ΚΟCΠΟLΟ μονιχστ~pL, μέσιχ στ-ο όποi.ο συνεχLζότιχν, ΟΠως ΚOCt συνεχ[ζετιχL, ~ οcγωπιχτε
pLΚ~ πocpocδoσYJ. Με τ-~ δLοcλυσ'Υ)
(1834) ύπεpπεντιχκοσίων
μονιχστΥ)pLων πpιχγμιχτοποLότιχν το ΠΟνΥJpΟ ιχύτο σχέδω,
ποu οcνοLγε το δρόμο στ~ δυηκοποίΥjσ'Υ) τοϋ
• EλλYJVLΚOU
λocou, ιiποκομμένου ιiπο τtς πνεuμιχηκες πrιγές του. Εί νιχL δΕ γεγονος ΟτL ιχύτ~ ~ ΟCνημονιχστΥJpLΟCΚ~ πpοπιχγοcνδιχ -Ο Πως ΚOCL ολες
ot
μεθοοευμένες πpοπιχγοcνδες- έΠΥJ
pέιχζε ιiσυνιχcσΟΥJτιχ κoct τοuς κοπτόμενους ύπεp τ~ς 'Οp θοδοξίιχς, ιiλλΟC ποu ~τιχν κιχτ' ούσίιχ Ούμιχτιχ τ-Υjς δυτ-Lκ~ς νοοτpοπ[ιχς, κoct τοc όποi.ιχ πολιJ γp~γopoc ΠεpLόpLσΟCν τ~ν Όpθοδοξίιχ σε αέπLστrιμονLΚ~)) (θεωpΥ)τLΚ~) δLδιχσκιχλίιχ κιχτοc
τοc
δυηκοc
πpότυπιχ ΚOCL
σε
ocσocpΚYJ
fιθαολογίιχ,
ιiντφpψLΚ~ ~ ιiπολογψLΚ~.
6.
Ή άvτίδραση
.Η
έξοcπλωσrι των σχολείων των μLσσωνιχpίων ~τιχν
έπόμενο
νοc
(έλεuσΥJ τοu
έγείpεL κ.
ιiνηδpοcσεLς.
Οtκονόμου στ~ν
"ΗδΥ)
ιiπο
70 1834
Έλλιiδιχ), ιipχίζεL ~
δpιχστrιpωποίΥJσΥJ τ~ς πιχpιχδοσLιχκ~ς πιχpοcτιχξΥJς κoct έμ φιχνίζετιχL ~ πpώτΊJ ιiνηπpοτεστιχνηκ~ φLλολογLκ~ πιχpιχ
γωγ~.
'ΕπίσΊJμιχ το ένιχυσμιχ δόθrικε το
1836
ιiπο το
ΟLκουμενLκο ΠocτpLocpχε'i:o, γLocτt ιiνοcλογΊJ με τ~ δpιχστΥJ pLότΥJτιχ των μLσσLΟνιχp[ων στον έλλιχδLΚΟ χωpο ~τιχν ΚOCL
έκείνΥJ στ~ Μ.
'Ασίιχ ΚOCL γενLκότεpιχ στο κλίμιχ τοu
ΟtκουμενLΚΟU ΠιχτpLιχpχείου, στο όποϊ.ο ιχνrικε κoct iJ 'Επτοcνrισος. Μετοc τ~ν ιiπόλυσ'Υ) σχεηκ~ς 'Εγκυκλίου
302
ΙΙΑΡΑΔΟ~Η ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙω;ιι
τοu Οtχοuμενικοu Πατριάρχη Γρ'Υ)γορίοu ΣΤ' 81 , σφοδροu πολεμίοu τοu μισσιοναρισμοu -κάτι ποu τοG στοίχισε
τ~ν άπώλεια το\J θρόνο\J τοu το
1840- όργανώνεται ~
άντίδρασ'ΥJ καl στ~ν 'Ελλάδα καl άρχίζει να περιορtζεται
ό σχολικος όργασμος των μισσωναρίων. Θα σuνεχισθε'i: ομως για μια άκόμ'Υ) δεκαετία, γιατl καl
ot μισσιονάριοι
~ταν έπόμενο να σuσπεφωθοGν, μΕ: τ~ βο~θεια των δuη κοφρόνων, καl να άποκροuοuν τlς έναντ(ον τοuς άντι
δράσεις μΕ: τα κατάλλ'Υ)λα οπλα. Μόλις άπο το
1850
(άποκατάστασ'ΥJ των σχέσεων τ1jς 'Ελλαδικ1jς 'Εκκλ'Υ) σίας με το Οtκοuμενικο Πατριαρχείο) θα δραστ'Υ)pLΟΠΟι'Υ)
θεί ~ παράταξ'Υ) των παραδοσιακων, άποκτώντας μεγα λUτερΊJ ένότ'Υ)τα καl άποτελεσματικότ'Υ)τα στlς ένέργειές τ'Υ)ς. 'Έτσι το
1852 καταδικάζεται ό King για προσ'ΥJλu ησμό, ένω προ'Υ)γοuμένως - ε!ναι χαρακτ'Υ)ρισηκο τ'Υjς άλλαγ1jς κλίματος- οί δεκατέσσερις ( 14) άναφορΕ:ς καταγγελίες τ1jς 'Ιερ&ς Σuνόδοu προς τl.ς Κuβερν~σεις των έτων
1834- 1839 κατέλΊJγαν σuστ'Υ)μαηκα στον κά 1850 ομως κορuφώνεται
λαθο των άχρήστων ... Μετα το
~ δραστ'Υ)ριότΊJτα των λα'ίκων φωηστων, τοG Παποuλά χοu χα!. του Φλαμιάτοu. 'Έτσι το
1854 uποuργικ~ έγκu
κλιος όρίζει να γίνεται στα ι;χολεϊ.'α, τοuλάχιστο μιιΧ φοριΧ τ~ν έβδομάδα, άνάγνωσ'Υ) tερων άκολοuΟιων άπο τιΧ Μrι να'Lα χα!. «αuτ1jς άκόμ'Υ) τ1jς άφρόνως χλεuαζομένrις παριΧ των δοκ'Υ)σισόφων
'Οκταήχοu»
( όίμεσ'ΥJ άπάντ'ΥJσ'ΥJ στοuς
διανοοuμένοuς -διαφωηστΕ:ς κα!. τοuς μισσιονάριοuς). Μι~
πρότασ'ΥJ τοG Δ . .Στροuμποu το
1855 «να προτψωνται οί
tερε'Lς ι~ ς δ'ΥJμοδιδάσκαλω», έπαναλαμβάνεται άπο τον Ν. Σαρίπολο το
1865, το δΕ: 1857 ό νέος Κανονισμος των
Γuμνασίων καl των
σ.
'Ελλ'Υ)νικων Σχολείων εtσάγει τον
81. Μ. Γ. Γεδεών, Kavovικai Διατάξεις ... , τ. Β', 'Εν Κων/λει 1889, 197 έ.έ. Πρβλ Shaw, μv. έργ., σ. 28.
303
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣΩ:»
θεσμο τοG έκκλησ~ασμοu των μαθ'Υ)των τtς Κuρ~ακες καt 'Εορτες με τ~ν έπ~τήρ·φ'Υ) των δ~δασκάλων καt καΟ-ιιγ-ιι των. 'Όλα αuτα δείχνοuν μ~α προσπάθε~α να έπ~στρέψε~ ~ πα~δε(α στtς π-ιιγές τ'Υ)ς, μετα φuσ~κα τ~ν -rρομακτ~κ~ έκτασ'Υ) ποu εΙχε λάβε~ +ι σχολ~κ+ι δράσ-ιι των μ~σσ~ονα' ρ~ων
' κα~
' -r~ς
"' ι ο~απ~σ-rοuμενες
'λλ ωωσε~ς. ι α
Β'β ε α~α,
'
Ίj
'!:"' εc,ε-
λ~ξ'Υ) αuτ~ εuκολα χαρακτ'Υ)ρίσθ-ιικε άπο τοuς δuτ~κόφρονες -χάη ποu γ(νετα~ μέχρ~ σήμερα- ώς ν(κ-ιι τοu σuντ-ιι p'Υ)τ~κοG κατεστ-ιιμένοu!
.,. Ηλθε
ομως κάπως άργα +ι άντ(
δρασ-ιι αuτή, γ~ατt ~δ'Υ) +ι πρώτ'Υ) μετεπανασταηκ~ γεν~α εΙχε γ~α καλα μπολ~ασθεϊ άπο το δu-r~κο θρ-ιισκεuηκο καt
κωνων~κοπολ~ηκο πνεGμα. Οί με-ιέπε~'α έξελ(ξε~ς στ+ι θp'Υ)σκεuτ~κ~ ζω~ τοG 'Ελλ'Υ)ν~κοG λαοG (κεν,ρόφuγες τά σε~ς, ιιπαρεκκλ'Υ)σ~ασηκες)) κ~νήσε~ς με δομ~ δuηκή, εu
σεβ~στ~κ~ καλλ~έργε~α
-roG λαοG κ .λ. π.) έπ~βεβα~ώνοuν
άπλως τ~ν σ'Υ)με~ωθε(σα παρέκκλ~σ'Υ).
304
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
IV.
Η ΠΡΑΚτΙΚΉ ΤΗΣ «ΜΕΤΑΚΕΝΩΣΗΣ))
Ι. Τυπογραφεία και όργασμος έκδόσεων 'Η δρασηJρ~ότ-ητα των μ~σσωνιχρ(ων σuνδέθ-ηκε στε νιΧ με τ+ιν έκτuπωσ-η καt κuκλοφορ(α β~βλ(ων κιχt φuλλα δ(ων, ποu διέδιδαν σuστ-ηματοποι-ημένα τ+ι διδιχσκιχλ(α τοuς.
'Ήδ-η κατιΧ τ+ι
διάρκεια τijς
Τοuρκοκριχτ(ιχς
oi.
παπικΕ:ς i.εραποστολες (~ παπικη προπιχγιΧνδα) κuκλοφο ρο\Jσαν κατάλλ-ηλα βιβλ(α μετιχξu των
'Ελλ~νων, καt
μάλιστα στην ιiπλη νεοελλ-ηνικη γλώσσα, γιιΧ νιΧ ε!ναι εuλ-ηπτα καt να: γ(νονται εύκολότερα δεκτιΧ &πό τό λιχό. ΔΕ:ν είναι τuχα"Lο, οτι τόσο
σταντικες
oi.
παπικΕ:ς όσο καt
oi.
προτε
i.εραποστολες χρ-ησιμοποιο\Jσιχν πάντοτε την
ά:πλη γλώσσα το\J λαο\J, δΎ)λαδη την όμιλοuμέν-η γλώσσα τijς έποχijς τοuς. Αύτο σuνέβαινε, γιατt δεν φιλολογο\J
σαν ά:πλως, ούτε &πεuθuνονταν στοuς λ(γοuς, ιiλλ& ένδια
φέρονταν νιΧ πλ-ησιάσοuν τό λαό καt νιΧ &γγ(ξοuν την καρδιά τοu, γιατt μόνο έτσι θιΧ πραγματοποιόταν ό σκο πός τοuς.
C.M.S.,
'Ήδ-η τό
1822
ό
W. ]owett,
πράκτορας τijς
ποu έπεχείρ-ησε έξερεuνψικη περιοδε(α στη Με
σόγειο, πρtν &ρχ(σοuν
oi.
μόνιμες έγκαταστάσεις, περι
γράφοντας τtς έντuπώσεις τοu καt καθορ(ζοντας τοuς
κuριοuς στόχοuς των μισσιοναρ(ων, ύπογράμμιζε tδ~αί τερα
λαοu 82
την -
&νάγκη χρ~σ-ης τijς
ζωντανijς γλώσσας τoiJ
ενα &ποστολικό πραγματικιΧ μέτρο, ποu με
μεγάλ-η προσοχη &κολοuθοuν όλες παγάνδες, καt όχι μόνο
ίn
oi.
oi.
ποικιλώνuμες προ
θρΎ)σκεuηκές.
82. W. Jowett, Christίan rcscarches ίn thc Mcdίtcπanean from 1815-1820 furthcrancc of thc objccts of thc C.M.S., London 1822, σ. V. έ.έ. Πρβλ.
Δ. Γ. Τσιiκωvιχ, Κοινωνιολογία τοίί Νεοελληνιιωίί Πνεύματος, Άθ7jvα.ι 3
1972, σ. 84.
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣIΣ»
305
Ot πρώτοt μtσσωνάρtοL στ~ χώρα μας δtέγνωσαν τ~ν
έλλεtψ'Υ)
μαθψtκών
βtβλ(ων, ποu ~ταν πράγματt
8ύσκολο ν.Χ τuπωθοGν κα!. μάλtστα στ.Χ ταραγμένα χρόνtα τijς
• Ελλ'Υ)νtκijς • Επανάστασ'Υ)ς.
Γt. αuτό πρόθuμα ά.νέ
λαβαν ν.Χ καλuψοuν καt αuτο τό κενό, ά.φοG κάλλtστα
ιiνταποκρtνόταν στ~ν ά.ποστολ~ τοuς. 'Ιδρuθ'Υ)κε μάλtστα καt
Tract Society (Φuλλαδtκ~ 'Εταφε(α) στο Λονδ(νο
(1799)
με σκοπό τ~ μετάφρασ'Υ) καt δtάδοσ'Υ) θρ'Υ)σκεu
τLκών προτεστανηκών καt δtδακτικών- σχολLκών βLβλ(
ων83. ΓLατt βέβαLα, ot μεταφράσεtς τοuς δέν κάλuπταν μόνο τ~ σχολLκ~ ζ~τ'Υ)σ'Υ), ά.λλ.Χ εΙχαν εuρuτερο χαρακτ~ ρα, σχεηζόμενες με ολο τό φάσμα τijς 'Ιεραποστολijς.
Το Δεκέμβρω τοG
1824
tδρύθψε ά.νάλογ'Υ) Tract Society
κα!. στ~ν Κέρκuρα, γt.Χ να: έφοδLάζεL με έντuπο uλLκό καt τόν uπόλοtπο έλλαδtκο χώρο 84 . ΕrναL εuνό'Υ)τΟ όίλλωστε, δτt ~ έκτύπωσ'ΥJ μεταφράσεων, οχt μόνο τijς Βtβλοu ά.λλα: καt βασtκών προτεστανηκών βtβλ(ων, έπρεπε ν.Χ προ
'Υ)γ'Υ)θε'L τijς tεραποστολLκijς δράσ'Υ)ς, ποu θ.Χ χρ'Υ)σψοποt οGσε ά.ν.χγκαστLκ.Χ έντuπο uλLΚΟ γt.Χ τοuς σκοπούς τ'Υ)ς.
Ot όίγγλω μLσσLονάρωL S. Sher. Wilson καt I. Lowndes δLακpLθ'Υ)καν tδtαtτεpα στο μεταφpασηκό έργο. T.i βLβλtα ~ φuλλάδLα τuπώνονταν στ.Χ tδρuμένα γL.Χ το σκοπό αuτό τuπογραφε'Lα. Τό
1830
uπijρχαν τρ(α προ
τεσταντLκ.Χ τuπογραφε'Lα στ~ Μάλτα, ένα τijς Church Missionary Society, ένα τijς London Missionary Society καt ένα τijς 'ΑμερLκανtκijς A.B.C.F.M. 'Η τελεuτα(α
83. Βλ. W. Jones, The Jubilee Memorial of the Relίgious Tτact Society, 1799-1849, London 1850 (γιιΧ το έργο στ~v ΈλλιΧ8ιχ βλ σσ. 376-78). Πρβλ S. W. Green, The History of the Religious Tract Society, London
1899. 84. L.M.S., Greek Mission, Βοχ 2, Corfu 1825, 'Έκθεση Lowndes ιiπο 10.2.1825, σ. 6.
306
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
• Εταφε(α - σ'Υ)μεLώνοuμε ένδεLκτLκα- τuπωσε μέσα σΕ: δLάρκεLα έπτα έτων ( Ίοuλως 1822 - 31 Δεκεμβρίου
1829) 180.650 βLβλ(α στη νεοελληνLκή, δ'Υ)λαδη κάπου 7.568.400 σελ(δες 85 . Στον έλλαδLκο χω ρο λεL τοuργο\Jσε άνεξάρτ'Υ)το
τuπογραφε"Lο
στη
Σuρο
- σποuδαLότατο
έμπορLΚΟ κέντρο καt το πρωτο έλλ'Υ)νLΚΟ λψάνL πρtν ν' άναπτuχθε"L ό ΠεφαLας- το όπο"Lο (τuπογραφε"Lο) δLΎ)'.J θuνε
ό
άμερLκανος
Την πρωτοπορία όμως
Robertson.
στην παραγωγη δLατήρ'Υ)σαν τα τuπογραφε"Lα τ-Υjς Μάλ τας. Χαρακτ'Υ)ρLσηκα θα γράψεL γLα το άμερLκανLΚΟ τu
πογραφε"Lο ό
S.S. Wilson: ιιtheir Press never sleeps»·! 86
Στην περίφημη άνηπροτεστανηκ-1] 'ΕγκύκλLό τοu ό ΠατρLάρχ'Υ)ς
Γρ'Υ)γόρLΟς
ό
ΣΤ'
(1836),
στο κεφάλαLο
«Περt των σ'Υ)μερLνων α[ρετLκων ... καt των έπLβοuλων αuτων», γράφεL όη OL μLσσLΟνάρLοL «έπεχεφίσθ'Υ)σαν [ ... ] με όλοuς τοuς τρόποuς ΚαL με όλα τα μέσα να χuσωσL τον ψαρμακερον άκοας των -ήμων π(σην
LΟν
των
δLαψόρων
[ ... ) α[ρέσεων εtς τας
, Ορθοδόξων, να μοΜνωσLν την άμώμ'Υ)τΟν [ ... ] Καt δLα να έκτελέσωσL ταuτα ραδ(ως,
λαμβάνοuσL δLάφορα σχήματα, προσποωuνταL ψLλανθρω πίαν [ ... ], έπαγγέλλονταL σοφ(αν καt παLδείαν [ ... ] tα τρεύοuσL δωρεάν, δLδάσκοuσLν άμLσθεL με μόνον τον σΚΟ Πον να
λάβωσLν
την
εuνοLα
των
, Ορθοδόξων καt νά
μολUνωσLν τα πάτρLα -ήμων δόγματα· δαπανωσLν πολλα προς τύπωσLν βLβλLαρίων, ΠεΠλ'Υ)ρωμένων rΧΠΟ ταu•ας
τας δLαφόροuς βλασφ'Υ)μίας των[ ... ) χαρίζοuσL τα\Jτα ~ τά ΠωλωσLν δLα σμLκροτάτ'Υ)ς τψ-Υjς [ ... ), δLα να έμφuτεu σωσLν εtς τας καρδίας των
ά:παλων
παίδων,
85. Th. Saloutos, 86. Α Naπatίve,
• Ορθοδόξων, καt μάλLστα των
τας παρανόμοuς
μv. έργ., σ. όπ. πιχp., σ.
172/3, 213.
αuτων
ιΝJμ.
19.
βλασφ'Υ)μίας.
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗ:-.1 ΔΤΣIΣ»
307
ΠροσποLΟuνταL πaσαν έπψέλεLαν προς έκπα(δεuσLν τ~ς
νεολαtας μας, ώς πλέον εuαπατήτο\J ΚαL έπLδεκτLΚ~ζ, έλπtζοντες με τον κα.φον άφθόνοuς καρποuς παρ' αu
το'Lς»87. Θα: μποροuσε κανεtς να: θεωρήσεL το πατρLαρχLΚΟ α.uτο κεtμενο ώς uπερβολLΚό, χάη ΠΟU θιΧ δLΚαLΟλογο\Jσε
οcπόλuτα ~ κατοcστασ'Υ) όίμuνας, στ~ν όποtα βρLσκόταν ό ΠατρLάρχ'Υ)ς καt στο πρόσωπό τοu ~ 'Ορθοδοξ(α. Ε'Cμα στε ομως σε θέσ'Υj νιΧ ξέροuμε, ΟτL άνταποκρtνεταL άπό λυτα στ~ν πραγματLκότ'Υ)τα, ΟΠως καL όίλλα rΧνάλογα έκ Κλ'Υ)σLασηκιΧ κείμενα ποu εΙδαν το φως τ~ς δ'Υ)μοσLότ'Υ)τας μέσα στο
2.
• Ελλ'Υ)νLΚΟ κρ:Χτος 88 .
Στόχος όχι ό &τομικος προσηλυτισμός &λλa ό έκ π ροτεστα ν τι σ μ ο ς
"ΟτL ot μLσσLΟνάρLΟL δLενεργοuσαν προσ'Υ)λuτLσμο στ~ν
• Ελλ:Χδα όμολογε'LταL καt ά:π' αuτοuς τοuς '(δLΟuς, χωρtς καμLιΧ έπLφuλαξ'Υ). "Άλλωστε ~ δLάδοσ'Υ) των άρχων τΊjς π(στεώς τοuς ~ταν ΟUσLαστLΚΟ στοLχεLΟ το\J εργοu το\Jς στ~ν
'Ανατολή. Βέβαια, άρχικος σκοπός τοuς δεν ~ταν
νιΧ κάμοuν εναν άρLθμο προσ'Υ)Μτων, άλλιΧ νιΧ έκπροτε
σταντίσουν όλόκληρη την
Έλλαδικη
Έκκλησία, κάτL ποu
εΙ χε κα7ανοήσεL εν ας μLκρος άρLθμος 'Ορθοδόξων στ~ν
'Ελλάδα με πρωτο τον Κ. Οtκονόμο. 'Η μεταρρύθιση τ~ς 'ΕλλαδLκ~ς 'Εκκλ'Υ)σ(ας, με βάσ'Υ) τiς άρχl:ς τής Διαμαρτύ ρησης, rΧΠοτελο\Jσε άρχLΚιΧ τον κuρLο σκοπο τ~ς προτε σταντLΚ1jς tεραποστολ1jς. 'Η 'Cδρuσ'Υ) μLaς προτεστανηκ1jς
ΧοLνότ'Υ)τας στ~ν
'Ελλάδα άπο
'Έλλ'Υ)νες προσ'Υ)Μτοuς
8Ε:ν ~ταν ό άρχLκος σκοπός, καt ΎL' αuτο μόλLς το 187 4 θιΧ tδρuθε'L μLιΧ τέτοLα κοLνότψα. Στο σκοπο τ1jς μεταρ-
87. Μ. Γεδεών, Καvοvικαί Διατάξεις... , όπ. πιχp., Β' σ. 261 έ.έ. 88. Βλ. Θεοκλ. 'Α. ΣτpιΧγκιχ, 'Εκκλησίας 'Ελλάδος 'Ιστορία έκ πηγών d"ευδώv (1817-1967), τ. Α', Άθijvιχι 1969, σ. 86 έ.έ. - 90 έ.έ.
308
ΠΑΡΑ.lΟΣΗ ΚΑΙ
Α:\.\ΟΤΡΙΩΣΙΙ
ρύθμισης άπέβλεπε +ι ολrι έκ:r.αιδεu-:-ικ+ι δραστrιριό-:--ητi 70\Jζ.
'Η έκπαίδεuσ-ιι -:-Ίjς έλλ-ιινικΊjς μετεπανασ-:-α-:-ικΊjς γε
νεας
-
διαβiζοuμε στtς 'Εκθέσεις των μισσωναρίων
έπρεπε ν:Χ πραγμα-:-οπωrιθε"L ιιμΕ: τον καΟαρο λόγο
-:-ou
Θεοuη, έννοών-:-ας προφανώς -:-~ Με-:-αρρύθμισ-ιι. Το σuν δεόμενο μΕ: τ:Χ σχολε"Lα τοuς σχέδιο δίνεται στtς βασικές
-:-ou
γραμμΕ:ς σε μι:Χ "ΕκΟεσrι τοu άγγλικανοu έπισχόποu
Βοuργες
(Bourgues), δ-ιιμοσιεuμένrι στ~ν έφrιμερίδα « 'Αλ
λοδαπ"ήη: ιιΤο άπο των "Αγγλων καt 'Αμερικανών ιερα
ποστόλων άκολοuθούμενον σύστrιμα έλπίζε-:-αι, έπιτύχει
με-;-:):
βεβαιότΎ)τΟς
το\J
on θέλει
σκοποuμένο\J
τέλους.
Κατrιχοuμένrι καθ' έκ:Χσ-:-Ύ)ν +ι νεολαία εiς τ+ιν καθαρ:Χν διδασκαλίαν τοu Εuαγγελίοu, θέλει κοcμνει μετ:Χ βεβαιό
τψος βάσψον πρόοδον εiς -:-~ν ΥιΟικ"ήν, τΊjς όποίας προ τοσοuτοu ~δΊJ χρόνοu σ-:-εροuν-:-αι νομίζοuσι φρόνψον
OL
ot
'Έλλ-ιινες. 'Αλλ:Χ δΕ:ν
lεραπόσ-:-ολοι ν:Χ καταπολεμfισωσι
φανερ:Χ rdς μωρίας καi τιiς δεισιδαιμονίας τΊjς
'Εκκλrισίας.
Δι:Χ
τοuτο
σuγχωροuσιν
'Ελλrιν,κΊjς
άκόμrι
εiς -:-ο•:.ις
μαθr;-:-άς των νιi κάμνωσιν το σημείον τοι! σταυροι! καt παρα βλέποuσι -:-ο όπο"Lον προσφέροuσι σέβας προς τ+ιν Πανα γίαν,
τ~ν φύλαξιν -:-ων νr;στειών καt
λοιπ:Χς τοιαύτας
δεισιδαιμονικaς πράf,εις μΕ: σιωπ"ήν. 'Επειδ~ ό σκοπός -:-ων είναι ν :Χ ρίψωσιν εiς --:~ν 'Ελλ-ιινικ+ιν μόνον 'Εκκλrισίαν, καΟώς uπ:Χρχει τώρα, τον uποκαίοντα βαuλόν, εrτε τον σπινΟΊjρα τοu έμπρr;σμοu καt ν:Χ :iφανίσωσι -:--fιν έπικρ:χ
τοuσαν έν αuτη πλάν-ιιν με μόνrιν -=-Υιν δύναμιν τΊjς :iλrι θείας ... η89.
Το κείμενο αu-:-ο διαγράφει όλοκάθαρα -:-}.ν
89. ιιΕύοcyyελικ~ Σοcλπιyξ», ιip. 6 (πεpίοοος Β'), τ. 1 (1836) σ. 115. ΜιχκpΕ:ς ιiνιχλύσεις yιoc τ~ οιοοcσκιχλίιχ τών πpοτεστιχντών δίνει ό Κ. Οiκονόμος. Βλ. το έ:pyo τοu: Περi τώv τριών iερατικώv τijς έκκλησίας βαθμών έπιστολιμαία διατριβή,
'Εν Νιχuπλί~
1835,
σ.
262
έ.
309 εύρεια
προοπτικ~,
μέσα
στ~ν
όποια άναπτuσσόταν "ή
έκπαιδεuηκ~ δράσΎ) των μισσιοναριων. Ε!ναι όμως γε
γονος ότι ο ταν έγραφε ό Βοuργες
( 1834)' OL μισσιονάριοι
είχαν προχωρ~σει πολU περισσότερο στ~ν έφαρμογΥ; των στόχων αuτων άπο οσο έκείνος ένόμιζε!
Το βασιλικο διάταγμα
(( Περt διδασκαλιας τ1jς Κα τΎ)χ~σεως εtς τα σχολεία» (Δ. 5/17.7.1834) όριζε: (("ή κατ~χΎ)σις θέλει διδάσκεσθαι εLς τα Υιμέτερα δΎ)μοηκα σχολεία, λuκεια καt γuμνάσια, εt δuνατόν, ύφ' ένος [ε ρέως τοu αuτοu δόγματος, ώς
OL
διδασκόμενοι». Το δη +ι
άρχ·fj α•jτ~ σποραδικα τΎ)ρ~θ-ιικε έστω καt σέ περιορι σμέν-η τοπικα καt χρονικα έκτασΎJ, είναι γνωστό. Κατα κανόνα ομως παραβαινόταν, μέ διάφορες κάθε φορα δι καιολογιες.
0[
μαρ-:-uριες ποu
έχοuμε γι'
αuτο είναι
έπαρκείς καt καλύπτοuν -:-ο χωρο τ1jς 'Ελλάδας καt
-:-ou
Οtκοuμενικοu Πα-:-ριαρχειοu. 'Επιμονα άπέφευγαν ο[ μισ σιονάριοι να χρησψοπωοuν στα σχολεία τοuς όρθόδοξο κλ-ηρικο καt όρθόδοξ-η κατ~χ-ησ-η. 'Ως κύριος λόγος τ1jς άρνfισεώς
τους προβαλλόταν ό οlκουμενικος χαρακτήρας
των σχολειων τοuς, δ-ιιλαδ~ "ή φοιτrισ-η σ' αύ-:-α μαθ-ητων διαφόρων όμολογιων. Χp-ιισιμοπωοuσαν ομως ώς διδα
κηκο
βιβλιο τΥ;
μετάφρασ-ιι τΊjς
'Αγιας
Γραφ1jς, τΥ;ν
όποια δέν έρμ~νεuαν άπροuπόθετα. Θα έπψεινοuμε σέ δuο πολu χαρακτ-ηρισηκές περι πτώσεις, μια ά:τ:ο ΤΟ κλιμα τοu Οtκουμενικοu Πατριαρ χειου καt μια άπο τον έλλαδικο χωρο.
Έκκλ-ησιαστικ-1;
.,ι.,;ΥJτrισε ' ' \ απο
\
τον
ΠνεuματικΥ;
,
μισσιοναpιο
'Η
'Ορθόδοξ-η
'Ε πι -:-ροπ-1; -:-Ίjς Σμύρνrις
J<~Ιtcr
' '
να απο
λ,
'
\
uσει απο
'
το
σχολείο του ενα μ~ όρΟόδοξο διδάσκαλο. 'Εκείνος άρνή
θΎJκε άνuποχώρ-η-:-α, τεκμ-ηριώνοντας τΥ; σ-:-άσrι τοu μέ τον άκόλοuθο τρόπο στ~ν 'Έκθεσ~ του: ((Τα σχολεία [ τοu] δέν είχαν ίδρυΟεί, για να διδάσκουν τα δόγμα-:-α όρισμένης 'Εκκλ-ησιας»! 'Ο δέ σuνάδελφός τοu Barker. σχολιάζον-
310
ΙΙΑΡΑΔΟΣ/1 ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣ/1
τας τ~ στάση τοu
Jetter σημειώνει: ((.ο κ. ]etter καΙ. ολω
οί έδω άδελφο!. άμέσως κατάλαβαν τον κuρω σκοπο του Γράμματός τ'ΥJς
[ τ1jς Πνεuμ. 'Επιτροπ1jς], ποu ~ταν να
εχει πλ~ρ'Υ) πρόσβασ'Υ) στα μισσωναρισηκα σχολεi.α καΙ. να διδάσκει σ. αuτα ολες τ!.ς δεισιδαιμοvικi;ς άντιλ~ψεις τ'ΥJς καΙ. πράξεις>>.
Korck,
'Απο τον έλλαδικο χωρο, τώρα, ό
άναφερόμενος στ!.ς άντιδράσεις τοu "Ελλ'Υ)να όρ
θοδόξοu διδασκάλου Κλεοβοuλοu στ~ Βρεσθέν'Υ) τijς Πε λοποννfισοu για τα έκεi. προτεστανηκα σχολεία προσθέ τει: ιι ... κα!. δεν μποροuσαμε να θέσοuμε τα σχολεία μας uπο τ~ν διεuθuνσfι τοu, γιατ!. χρ'Υ)σψοπωοuσε είκόνες στα σχολεία καΙ. δ(δασκε άκόμ'Υ) τοuς μαθ'Υ)τές τοu στα τuπω
μένα μαθfιματά. του va ύποκλίvοvται μπρος στiς είκόνες)) 90 • 'Η γραμμΥι αuτ~ έτ'Υ)ρείτο άπο τοuς μισσωνάρωuς χωρ!.ς
τ~ν έλάχιστ-rι παρέκκλισ'Υ). Για να πολεμ~σοuν τ!.ς ιινο Οεuμένες διδασκαλ(ες))
(C:orrupt Doctrines) των 'Ελλfι
νων, άπέρριπταν τ+ιν άνάρτ'Υ)ση είκόνων στα σχολεi.α τοuς, το σrιμεϊ.ο τοu Σταuροu, ά:γιασμοuς άπο όρθόδοξο ίερέα, άκόμΎ)
καΙ.
τ+ιν
ά:πλ~
έπ(σκεψrι
'Έλλrινα κλ'Υ)ρικοu σ'
αύτά. 'Αλλα καΙ. χωρ!.ς να στρέφονται άπεuθε(ας έναvτ-(ον τ-ων όρθοδόξων έΟ(μων
( τψ1jς
ε ίκόνων- ά:γ(ων, ν'Υ)στειων
Κ.λ.π.), rΧpκο\Jσε οτ-ι τα έχλεύαζαν ΚαL τα γελωοπωο\Jσαν
με τ+ι στάσ'ΥJ τ-οuς. 'Έτσι -ή '(δια -ή παροuσ(α τοu μισσω νά.ρωu δασκάλου στο σχολείο σuνιστοuσε προτεσταντικ+. προπαγάνδα.
3.
τα βιβλία
τα σχολεi.α τ-ων μισσωναρ(ων εκαναν χρ~σΎ) άπο
κλεισηκα των έκδόσεών τοuς, ποu έξuπ'Υ)pετο\:ίσαν τ-ο σκοπο τijς tεραποστολ1jς τοuς. Μια σεφα είδικων μελε-
90. Βλ. Γ. ΜετιχλλΎJvοϋ, Το Ζήτημα ... , σ. 372, σΎJμ. 3.
311
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ Δη:ΙΣ»
των για τtς έκδόσεις των μισσιοναρίων στον μεσογειακο
χωρο μας έχει πληρέστατα φωτίσει στο ζ~τ'Υ)μα αuτό 91 • 'Έτσι ξέροuμε σ~μερα ότι
έκδόσεις τοuς είχαν μεγάλΊj
ot
ποικιλία καt έκάλuπταν ολες τtς άπαιτήσεις τ1jς δραστ'Υ) ριότψάς τοuς. σ'Υ)με'Lο
αuτο
έπρεπε
να
·· Οπως
δΕ: σε ο λα τα &λλα, έτσι καt στο
άκολοuθοuσαν
έφαρμόσοuν.
σuγκεκρψένα
'Ο
Hartlt~y
(τ1jς
σχέδια, ποu
C.M.S)
λ.χ.
φορτωμένος με πλοuσιες έμπεφίες καt γνώσεις άπο τα άναγνωρισηκα ταξίδια τοu στ~
Μεσόγειο, σuνιστοuσε
(1825) να τuπώνονται για τοuς ''Ελλ'Υ)νες τα άκόλοuθα ε'ίδ'Υ) βιβλίων: α) βιβλία, ποu να καταδεικνuοuν κατα τον
πλ'Υ)ρέστερο καt καθαρότερο τρόπο τtς πλάνες των όρθο δόξων καΙ. τ~ν οuσία τοu Χρισηανισμοu, β) έκδοσrι έργων ποu να περιέχουν τ~ χριστιανικ~ διδασκαλία καΙ. γ) έργα
πρακτικοu χαρακτfιρα 92 . Μποροuμε να ποuμε, ότι αuτ~ 1ι άρχ~ τ'Υ)ρfιΟ'Υ)κε μΕ: άπόλuτΊj πιστότΊjτα. Δίνοuμε σΕ: σ'Υ)μείωσΊj μερικοuς τίτλοuς μισσιοναρι σηκων βιβλίων προσφέροντας έτσι -δειγματολrιπηκα-
91. Β.
Βλ. Αύτόθι, σ.
78-79,
σ-Ι) μ.
όποu ποcλιχιότεpΎJ βιβλιοypιχψίοc.
7,
at the Press of the Ecumenίcal Patriarchate in Consjple, 1818-1820, στο πεpιο8. «Eastern Churches Review», 1( 1966), σ.152-164. Δ.'Ι. ΠολέμΎJ, Td Έλληνιιcι1 έντυπα τοίί έν Μάλτq Clogg, Some Protestant Tracts
prίnted
Τυπογραφείου τής 'Αγγλικανικής 'Ιεραποστολής, ιι 'Ο 'Εpιχνιστ~ς» Η' σ. 153-168. Ε. Layton, The Greek Press at Ma1ta of the American Board of Commίssίoneτs fοτ Foreίgn Mίssίon (1822-1833), ιι 'Ο 'Εpιχνι
( 1970),
στ~ςΙΙ Θ'
(1971),
σ.
169-193.
Δ. 'Ι. ΠολέμΎ), "Αγνωστα μονόφυλλα
τών έν Σύρφ Μισσιοναρίων ιcαi εiδήσεις περi τοίί Φιλελληνιιcοίί Παιδαγω
γείου, ιι Ό 'Εpιχνιστ~ς11 Ι'
(1972),
σ.
14-22.
Δ.
'1.
ΠολέμΎJ, Άπο τήν
δραστηριότητα τοίί έν Μάλτq Έλληνιιcοίί Τυπογραφείου τής Άποστολιιcής
'Εταιρείας τοίί Λονδίνου, ιιΌ 'Εpιχνιστ~ς11 ΙΑ'
(1973),
σ.
213-240.
Σ6ψ1Jς Πιχπιχyεωpyίοu, Το <<έξ 'Αμερικής Φιλελληνιιcον Τυπογραφεiονιι, ιιΌ 'Εpιχνιστ~ς11 ΙΔ'
r.
(1977),
σ.
77-92. 115,
ΜετιχλλΎJVΟU, Το Ζήτημα ... , σ. εlνιχι οί ύπο8είξεις Πjς A.B.C.F.M.
92.
σ-Ι)μ.
4.
Έv8ιιχψέpοuσες
312
ΠΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
μι
1
'
αuτα,
1
' ' πLσω απο
'
'
'
'
' ' θ pωπLσηκο Κ<ΧL ΊJ'θ Lκο πpοκατο αν
λuμμα, κpuπτονται πpοτεστανηκες κακοόοξ[ες. Το κλ[μα
στο όπο'Lο εtσά.yοuν εΙναL αuτόχp'Υjμ<Χ ά.ναφεηκο τΊjς 'Οp θοόοξ[ας. Καt μόνος ό ~θLκLσηκος μονLσμός τοuς ά.pκε'L
93.
Α) ΔΙΔΑΚτΙΚΑ: Νηπιαrcον 'Αλφαβητάριον πρός χρijσιν τών
νηπιαrcών Σχολείων τijς 'Ελλάδος, 'rπο Π.Α. Ραυτοποιίλου, 'Εν Μελί
τη 1842. 'Απλούν 'Αλφαβητάριον... , 'Εν Μελίτη 1828. 'Απλούν 'Αλ 2
φαβητάριον διά τά παιδία, 'Εν Μελίτη τά μιrcρά παιδία, 'Εν Μελίτη
1825.
1829.
'Αλφαβητάριον σvvτεθέν διa
Ή rcλίμαξ τijς μαθήσεως διά τά μιrcρά,
rcαλά rcαi φιλομαθή παιδία (άλφαβητάριον), 'Εν Μελίτη
3
1827. Σ.Χ.
Οuίλσων, Τό Άyyλοελληνιrcον 'Αλφαβητάριον, ήτοι πρώτον βijμα προς μίαν είiπρ!lrcτον yνώσιν τών Άyyλιrcών rcαi Γραιrcιrcών Γλωσσών
λίτrJ
'Εν Μελίτη
1831.
(sic),
Με
Σύντομος 'Ιστορία τών τριών πρώτων αiώνων τijς Έrcrcλησίας,
1829.
1825.
Κατήχησις τijς 'Ιστορίας τijς 'Ελλάδος, Έν Μελίη;
Σύνοψις τijς Ρωμαϊrcijς 'Ιστορίας, ΜελίτrJ
1831. 'Ιστορία τού Με 1832. Ή τών παίδων Γεωyραφία ύπο Πέτρου τού 'Ομι Σμιίρντ, 1835. Άτλας yεωyραφιrcος προς χρήσιν τών Έλληνι
σαίωνας, Μελίτ-r; λητού, 'Εν
rcών σχολείων. Χριστιανιrcιj άvατροφιj τών άρσενιrcών παίδων, 'Εν Μελίτη
1835.
Τού διδασrcάλοv ό δδηyός, ήτοι 'Αλφαβητάριον άπλοελληνιrcον
(πρόλογος uπο Νεοφ. Βάμβα),
'Εν Μελίτη
1822.
Β) ΜΕ ΘΡΗΣΚΕΥτΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ: Μαθήματα διά άνά yνωσιν, έrcλεχθέντα άπο τάς Ίερaς Γραφάς διa χρijσιν τών Σχολείων, rcατa
τον τρόΠον τijς περi Σχολείων Βρεττανιrcijς rcαi Ξένης 'Εταιρίας, 'Εν Λόν8ρζf
1833.
Βοηθήματος ίεροyραφιrcού Έπιτομιj εlς χρήσιν τijς Νεολαίας,
'Εν Μελίτη
1833. Scripture lessons ( πολλαπλΕ:ς έκ8όσεις). 1825, 1828.
τρός rcατήχησις προς το τέrcνον της, 'Εν Μελίτη
Ή τijς μη Παλαιονο
μία, ήτοι έπιστολιj προς το έν 'Ελλάδι σεβασμιώτατον 'Ιερατείον rcαi aπαν
τας τοvς ~Ελληνας (ίιπο8εικνιίει τ~ν ά:νάyκrJ έκκλrJσιαστικ'ijς μεταρρυ
θμίσεως κατά: τιΧ προτεσταντικιΧ πρότuπα), 'Εν Μελίτη νος Εlδωλολατρείας (rcατά τών lερών εircόνων), Έν Μελίτη
1828. Κίνδυ 1828. J. Watt,
Κατήχησις· το lρyo φέρεται καt μΕ: τον τίτλο: Τών yονέων δ δδηyος
rcαi Χριστιανιrcιj Διδασrcαλία (άπο το
1824
ij
κ.έ. άλλεπάλλrJλες έκ8ό
σεις). Εlναι lρyo τοG ποuριτανοG θεολόyοu τοG t'Y)' αί. I. Watt
17 48).
Αόyος προς τοvς σπουδαστάς τijς Θεολοyίας, 'Εν Μελίτη
(16741825.
Γ) ΗΘΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΉΡΑ: Σvμβοvλιj εiς τa παιδία, 'Εν Μελίτy.
1824.
Καλά παιδάrcια, έξετάζετε τον έαυτόν σας, 'Εν Λον8ίν(j}
18:31.
313
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΤΣIΣ»
να νοθεuσεL τ~ν όpθόόοξΊj παpάόοσΊj.
OL
~θLκΕ:ς κατΊjyο
p(ες τοϋ <<χαλοϋΙJ καf. τοϋ ιικακοϋΙJ, ά.ποyuμνωμένες ά.πο
το
πατεpLΚΟ
πνεuμαηκο
στοLχε'ίο,
χαpάσσονταL
στ~
σuνε(όΊJσΊJ τ-ϊjς έλλΊJνLκ-ϊjς νεολα(ας, ποu έ:τσL ά.πομακpύ
νεταL ά.πο τ~ν όpθόόοξΊJ πνεuμαηκότΊJτα, ~ όπο(α όΕ:ν χpΊjσLμοποLεL ~θLκΕ:ς κατΊjyοp(ες καf. όΕ:ν βλέπεL τον &ν θpωπο ώς ιικαλΟ ~ κακοΙJ ά.λλ' ώς &ppωστο, πεpLσσότεpο
~ λLyότεpο, καf. πεpLσσότεpο ~ λLyότεpο (ά:yLοπνεuμα
• ο R. Glogg όνομάζεL γενLκα τα προτεσταντικά: βLβλ(α ιιΟf a markedly protestant character>ι καf. «protestant propagandaιι 9 \ έπαναλαμβάνοντας ηκα)
θεpαπεuμένο.
τον Κ. Οίκονόμο ποu σΊjμεLώνεL οη: ιιΚαf. είς τοLαuτα βLβλ(α μάλLστα όLόάσκον,αL έν το'ίς ξενLΚΟLς σχολε(οLς τα έλλΊJVLΚΟC παLό(α, ά.πομανθάνοντα κατα μLκpον καf. λΊjσμο νοϋντα τ~ ν πάτpLον όpθοόοξ(ανιι 95 • Τ α βLβλ(α μάλLστα αuτά, κατά: το σuστΊjμα τ-ϊjς έποχ~ς, οταν ά.ποτελοuσαν σχολLΚΟC βοΊjθ~μα,α, όΕ:ν τοc μελετοuσαν ά:πλώς τα ΠαL όLά, άλλα καf. τα ά.ποστ~θLζαν.
pε'ϊταL
on
'ΕπανεLλΊjμμένα μαpτu
ά.ποσ,~θLζαν τά: παLόLοc ίόLα(τεpα τ~ν (καλβL
νLσηκ+ι) Κατ~χφΊj τοϋ Watt, ά.κόμΊj όε καΙ. οι μαθψΕ:ς
τών κα'ΊJΧΊJηκών σχολε(ων 96 • Καt αuτα τά: ά:yLOypαψLκoc μαθ~ματα, ποu θά: μποpοϋσε κανεf.ς να τα Οεωp~σεL ώς
'Ιστορία τού 'Ανδρέου Δούwου, 'Εν Μελίτη
1827. Τό Καινόν 'Αλφαβητά 1830. ΕύλαβΊ'ις συνανα
ριον- Βραβείον διά τά ιcαλά παιδιά, 'Εν Λον8ίν(j)
στροφή, ήτοι έννέα θρησιcευτιιcοί ιcαί ήθιιcοί διάλοyοι μετά διαφόρων νεα
vιιcών προσώπων, Μελ(τ'ΥJ
1826.
Βίος ιcαλά ζωyραφισμένος. Εlς ττjν ίστο
ρlαν τού Θωμά ιcαί Άρίιcου, έιc τijς δποίας είμπορεi ή νεολαία νά μάθι:ι τοvς k:ινδύνους τού πειρασμού ιcαί νά δπλισθfί έναvτίον είς τ· άποτελέσματα τijς
mιcijς συντροφίας, Μελίτ'ΥJ
1828. 94. R. Glogg, Some Protestant Tracts ... , όπ. παρ., σ. 152. 95. Έπ{ιcρισις είς ττjν περί Νεοελληνιιcijς Έιcιcλησίας Σύvτομον Άπάν tησιν τού... Ν. Βάμβα, Άθ~νφιν 1839, σ. 361. 96. Βλ. LMS 33 Report 1827, σ. 81, LMS 35 Report 1829, σ. 66 κ.λ.π.
314
!ΙΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
άπόλuτα άθώα, όεν παρέλεLπαν άνά.μεσα στf.ς όLόασκό μενες περLκοπες να παρεμβάλλοuν καf. καθαρα Κε(μενα,
ποu όεχόντοuσαν προτεστανηκ~ καf. σuνεπώς άντορθό όοξ'Υ)- έρμ'Υ)νεία (κατα των εικόνων, κατα τΊjς τψΊjς καf. πρεσβείας των ά:γίων, κατα τΊjς μεταβολΊjς των Τψίων Δώρων κ.λ.π.).
ΠαράλλΊ)λα ομως όLακρίνοuμε καf. μLα ά:κόμ'Υ) κατ'Υ)
γορία βLβλίων, ποu ε!χε &μεσ'Υ) σχέσ'Υ) με τ~ σποuόάζοuσα νεολα(α. ΠρόκεLταL γLα τα βLβλία 'Ύμνων καi Τραγουδιών.
τα βLβλ(α αuτα χρ'Υ)σψΟΠΟLΟUνταν τόσο στα σχολε'ία, οσο καf. στα κατ'Υ)χ'Υ)τLΚά, ΚUΚλοφοροuσαν όε σε μεγάλ'Υ) ΠΟLΚL λ(α. Κα!. με τα τραγοuόLα τοuς
OL
μLσσLονά.ρLοL έ:καναν
έργο καθαρα προπαγανόLσηκο με πολU μεγαλUτερ'Υ) μά λLστα έπLτuχ(α, ά:φοu με τον ΠΟL'Υ)τLΚΟ λόγο καf. τ~ μοu
σLκ+ι όLαδίδονταL καλUτερα οχL μόνο
OL
OL
όLάφορες προπαγάνόες, καf.
Ορ'Υ)σκεuηκές .• Η ψuχολογLκ~ έπίόρασ'Υ) τΊjς
μοuσLκΎjς είναL, &λλωστε, γνωστ~ 97 • Το περLεχόμενο των τραγοuόLών αuτών, σuναLσθ'Υ)μαηκα φορησμένο, ΚLνε'ίταL στο χώρο τοϋ ΠLεησμοϋ καί, ΟΠΟ\J όεν προσφέρεL ρ'Υ)χα νο~ματα σε μLα κακόζΊ)λ'Υ) ΠΟλλες φορες μετοcφρΙΧσ'Υ) τών '(όLων τών μLσσLοναρ[ων, ένσπε(ρεL tόέες προτεστανηκές,
σαφώς άνηπατερLκες (π.χ. ~ περf. tκανοποL~σεως θεωρία τοu
'Ανσέλμοu, ό Θεος τψωρος καf. έκόLΚ'Υ)τ~ς καf. οχL
Πατέρας καf. 'Αγά.π'Υ) κ.&.π.) 'Αλλ α καf. ~ μοuσLΚ~ -
εu
ρωπα'Lκ~- προσέφερε &κοuσμα όλότελα ξένο προς τ+ιν έλλ'Υ)νορθόδοξ'Υ)
παρά.όοσ'Υ), χάη ποu πολu περLσσότερο
τότε άπ' οσο σ~μερα, έξένLζε τf.ς άκοες τοu έλλΊ)νLΚΟU
λαοϋ. Τ~ν άπόκλLσ'Υ) αuτ~ άπο τ~ν έθνLΚ~ παρά.όοσ'Υ), ποu σuμπλ~ρωνε τf.ς aλλες ά:ποκλ(σεLς, θα uπογραμμ(σεL ό Κ.
97. Καηχ τον Μ. Βασίλειο (P.G. 31, 577) ό μοuσικος μπορεί ιικαl θuμον ά:yείρειν 8ιιΧ τ'ijς σuντόνοu και αύστ'Υ)piΧς ά:ρμονίας και μέντοι χα~ χαλiiν και μαλάττειν πάλιν 8ιιΧ τ'ijς ά:νειμέν'Υ)ς, όπότε βούλοιτο))!
315
«Η ΚΑΤΑ ΑΝΑΤΟΛΗΝ ΔΊ'ΣΙΣ»
Οικονόμος: ιι Τ αύ-:-"1)ς δε τΊjς μουσικΊjς προαύλιον ~ προ
κιθάρισμα προεξεδόΟΎj κα!. +ι νυν έν -:-οίς σχολείοις εLς -:-:Χ
παιδία παραδιδομένrι
ΝεαριΧ Λuρα, πολu μαγωδεστέρα
παρ :Χ -:-~ν ά.ρχαίαν -:-ου Πρόκειτα.ι για το 'Ωδαί
'Jι:ραί καί
Λονδίν~
18:30.
'Α ρε ίου Θάλειαν
βιβλίο -:-ου Wilson
4
-f) Θαλίανιι χ.
Νι:αρa Λύρα, ijτοι
ΉΟικa Τραγοι)δια διd τfιν Νωλαίαν,
'Εν
Σκοr:ος του βιβλίου ήτ-αν ή ύποβοfιθ"fJσΥi
του έ:ργου τwν καΠJΧ"f)τLΚWν μισσιοναρισ-:-ικwν σχολείων
44
.
τα κείμενα ήταν μετα<;:ψάσεις προτεσταν-:-ικwν τραγου
διwν- ϋμνων με μουσικΎ) του 'ίδιου του συγγραφέα. Στ :Χ σχολεία χρ"f)σψ.οποιουντ-αν και
&λλα παρόμοια βιβλία,
οπως: Ό Ειjαγγι:λικος Ψαλμψδος (ποιrιηκΊ) ά.πόδοσrι έκλε κτwν Ψαλμwν με μουσικ-fι του Wilson) ιοu, Ή κλίμαξ τι;ς μαθήσι:ως (με
ά.λλεr:άλληλες έκδόσεις)
στα DiviιH~ Son~s το;::ί καλβινιστΊj
r:ou σ-:-ηριζόταν
I. Watt,
Σύντομοι προσ
ευχαί διa πάσας τ aς ήμiρας της tβδομάδος ( 1823), Δ εήσι:ις
προς χρήσιν πάσης τάξεως καί βαθμού (siι:) άνΟρώπων, ~ε λί-:-rι
1828,
Προσι:vχητάριον ι:ίς χρήσιν τών έν τψ
Γυμνασίψ παίδων,
Κέρκυρα
1840
κ. π.&.
'/οι·ίψ
'Επαναλαμβά
νουμε, πι~ς κα!. οταν ά.κόμΎj δεν περιείχαν τ:Χ τραγούδια αuτ:Χ σα9wc; ά.ντορΟόδοξες διδασκαλίες, έπι τ-ελουσαν το σκοπό -:-ους, εισάγον-:-αc; τ:Χ έλληνόπουλα σ-:-ο προτεσ-:-αν τικο κλίμα καf. διευκολύνοντ-ας τ~ν Κατ-οr:ιν~ έπαψf; τους
98. Έπίιφισις, οπ. παρ., σ. 362. 'Ανάλογα 8ιαβάζοuμε καl στο πe:ρι ( τόμ. Β', φ. 1 Ει/14.11.1836, σ. 113): « ... ο[
ο8ικο ιιΕuαγγ. Σάλπιγξη
παί8e:ς των 'Ελλ-ήνων όμοu μΙ: γράμματα καt ράμματα έ8ιΜ.σκοντο καt
τΎjν μοuσικ+ιν των :τροτe:σταντικων 8ογμάτων, προσφέροuσαν ιΧνετον χαl ά.πe:ρίγραπτον ραστών'Υ)ν, τιΧς πzρl πίστεως κρίσεις, παριστάνοuσαν
τιΧ εθιμα χαt τιΧς παρα8όσεις τ'i)ς έθνικ'i)ς όρθο8όξοu λατρείας ώς προ λ-ήψεις καl βαρετιΧς 8εισι8αιμονίας».
99. «I published this work I σrιμειώνει ό Wίlson (Α Narratίve ... , σ. 210 I with a νiew to aid the general establishment of Sunday- Schools in Greece)>. 100. S. S. Wilson, Αύτ6θι, σ. 1:~0, 212.
316
'
με
IIAI'A:.O~H
'
τον
ΚΑΙ
'
π ροτεσ-:-ανησμο,
Α.\Λ<ΗΙ'ΙΩ~ΙΙ
'λλ α α
'
'
και
'
7Ύ)
β α θ μιαια '
'
απο-
στροι:ρ+ι τους προς τ+ιν όρθόδοξΎ) παρά.δοσ'Υ) καt ίδιαίτερα -:-~ν r:αραδοσιακΎ; λατρεία.
Ιlαραθέ-:-ουμε στ~ συνέχεια μερικ:Χ δείγμα-:-α ά.πο τΎ; ιιΝεαριΧ Λuρα~>, -:-ο περισσότερο διαδεδομένο βιβλίο αύ τοu τοu ε'ίδους: Η l.ΤΑΥΡΩΣΙΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ
I. Θώρα1ν το ξι5λον το φρικτόν. • i5-παθ · ό ίr;ρος Άμνός,
iνΟ
χάνομ' ι:ίς λι5-πην καi κλαιJΟμον καi μί:νω δλ
Θν!]σκι;ι,
'
tκστατικός.
Ον!]σκι:ι,
Χριστιανοί,
τα)ν ά-πάντων ή Ζωή.
2.
Οι)δ
τών
αί'ματος οί -ποταμοi
'
'Ιουδαίων ΟΙJσιών,
ούδ' δλ
'
οί έΟιιικοi βωμοi
άρκοϋν cίς τtλι:ιον ίλασμόν.
Θν!]σκι;ι,
Ον!]σκει.
Χριστιανοί.
τ61ν ά-πάντων ή Ζωή.
J.
Άλλ
'
δτ
'
Ι:σφάχΟη ό Χριστός,
έξιλιώσας (si(~)
τον Κριτήν,
μiiς έκαΟάρισ' ό
Άμνος
μt -προσφορiι.ν τι]ν σταvρικήν.
Θν!]σκει,
Ον!]σκι:ι,
Χριστιανοί.
τών ά-πάντωι• ή Ζωή.
317
ΚΑΤΑ ΑΚΑΤΟΛΗ:-.1 ΔΤΣIΣ»
«11
Η ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕ/Σ ΥΠΑΚΟΥΗ
(,;ic)
I. Παιδί μοΙJ, iiv θέλης vιi ζής, Οεάρωτα κ ' ι:ίς ήδοvήv, ωι τίμα έσού τοι)ς γοvcίς καi πiiσαv αύτώv προσταγήv.
2.
ΣτοχάσοΙJ μ
όποίας πληγιiς
'
σi: πλήττει ό μέγας Θεός,
iiv
παίξης μi;
Θι:οιJ,
3.
τιiς έvτολιiς
Πrιτρός,
ij
ij
Μητρός.
Μαι;ρόv' ή κατάρα
Θεού
το δvομα τού άπειΟοιJς, «Κ
οί ίiρακες τ' δμμα αύτοιj
το τpώγοΙJV μ' όδόvτας ώμοι}ςf»
4.
Άλλ
'
δσοι τιμούv rovς γοvεϊς
καi προς τοv Χριστοv εύπι:ιΟούv, μακρόβιοι είv' έπi γής καi είς τοv παράδcισοv ζούv.
Το γνωστο ΤpLαδικο τpοπάpω ,-ης 'Ορθόδοξης 'Εκ κλησίας, πο\.ι ψάλλε":<ΧL στο
. ΑπόόεLπνο,
δLασκεuάζεταL
με τον ά.κόλοuθο τρόπο, είσάγοντας τ~ δLδασκαλία πεpL tκανοποLfισεως τοu
. Ανσέλμοu .• ο ΧpLσηανος δεν ά.γω
νίζεταL νli έλεuθεpωθεϊ: ά.πο τ~ν ά:μαpτία καt -:ον δLάβολο,
ά.λλ' ά.πο τ+ιν όpγ~ του Θεοu ... ΤΟ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΓ.
ΤΡ/ΑΔΑ
ΤΡΟΠΑΡ!ΟΝ
·Η έλπίς μοΙJ ό Πατήρ, κατοικrvv έv ούραvψ. cίς κιvδύvοΙJς ό Σωτήρ, πώς, ω πώς,
v' άπελπισΟώ·
318
ΙΙΛΡΑ:.ΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΥΙ'\ΩΣΙΙ
Καταφυγή μου ό
Υίός. aν βροντήσ' ή Οεία όργfι
μi; λυτρώνει ό Σταυρός. μη κ· ό
Πνεvμα
'Άδης κεpαυνfί.
"Άγιον, σκέπη μου! Σv φωτίζεις, μόνον σύ·
Βόησον, ώ γλώσσά μου,
Τpιdς άγία δόζα σοι!
Το πα.Lόl. έντά.σσετα.L ετσL στο πpοτεστανηκο πεpL
βά.λλον κα.Ι. ιιπα.pα.κολοuθε"ίΙΙ τ~ν ΚupLα.κά.ηκη Σuνα.ξΎj, ΟΠΟU όΕ:ν OCΚOUεL τίποτε οcλλο ΟCΠΟ το Κήpuγμα. ΚOCL το γpαψLΚΟ οcνά.γνωσμα.! "Αν τa σχολε"ία. τών μLσσLονα.pίων ~ταν ιιόοupεως 'Lππος11 μέσα. στ~ν έλληνLκ~ κοLνωνία., τ:Χ βLβλία ΚOCL τa ψuλλά.όLά. τοuς όLενεpγοuσα.ν ΚUpLολεΚτLΚ:i ιιπλύσ-η έγκει:ράλοuΙΙ στ~ν έλληνLΚ~ σuνείόΊ)σΊ).
«Η ΚΑΤΑ
319
Α!'>ΑΤΟΛΗ~ Δη:ΙΣ»
ΣίΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
'Η
δραστrιριότrιτα
των
δuηκων
μισσιοναρtων
όΕ:ν
~ταν δuνατον ν:Χ μείνει χωρ!.ς άποτελέσματα, τ:Χ όποία
ι:ρuσικ:Χ δΕ:ν πρέπει νli ά.ναζrιτοϋνται σΕ: άριθμοuς προσrι λuτων. Μι:Χ τέ--:οια έκτtμrισ-ιι των ά.τ:οτελεσμά--:ων μόνο
ώς έξωπραγματικ~ χα!. ά.νεόαι:ρικ~ πρέπει ν:Χ θεωρ-ηΟεί.
•Ο
μισσιοναρισμος
!Χι:ρ-ησε
βαθιli
άποτuπώματα
στ~
σuνεtο-ησ-η καt τ~ ζω~ τοϋ • Ελλ-ηνικοu λαοϋ, εuόιάκριτα
μέχρι σfιμερα. 'Η πρώτ-η μετεπανασταηκΎι γενε:Χ -καt οχι μόνο αuτΎ;- τρά.ι:ρ-ηκε μΕ: το κ~ρuγμα τοϋ τ:απικοu νομικισμοϋ καt όεσποτισμοϋ χα!. τοϋ κοινωνικli προσανα
τολισμένου τ:ροτεστανηκοϋ πιετισμοϋ. Μπορεί ν' ά.πέ
τuχε ό τ:ρωταρχικος σκοπος τοϋ Προτεσταντισμοϋ, όrι λαό~ ό έκτ:ροτεσταντισμος τΎjς 'Ελλάδος μΕ: τ~ ριζικ~ μεταρρ,)θμισrι τΎjς
'Εκκλ-ησt:χι:, τγ;ς, 101 aπ ως είχε ά.πο
τuχει τ:αλαιότερα +ι ύποταγ~ στον Πάπα. • ο μισσιονα
ρισμος ομως, γενικά, διάβρωσε σ-ημαντικ:Χ τ~ν έλλ-ηνικ-fι σuνεtδΊjσΊJ, είσάγοντας κοσμολογικΕ:ς καt έκκλ-ησιολογικΕ:ς
ά.νηλ~ψεις ποu άναφοuν τ~ν όρθόόοξη πατερικ-Υ; παρά όοσrι.
. Η ά.λλοtωσrι τΎ;ς Ορησκεuτικότητας τοu 'Ελλη -:-oiJ πιεησμοϋ (προτεραιό
νικοu λαοu, μΕ: --:~ν είσβολ~
τ-ητα -:-Ίjς +ιθικΊjς Ενανη τοϋ δόγματος), τ+ιν ά.πολογrιτικ~
κατοχuρωσrι τΊjς χριστιανικΊjς ά.λ~θειας, τ-fιν ά.παγγtστρω σ-η ά.πο το κέντρο τΊjς όρθόοοξΊjς πνεuματικΊjς ζω"Υjς (το
101. Καηχ τον R. Anderson, γνωστότατο μισσιονάριο Πjς A.B.C.F.t-{., ~ ά.ποτuχία τοϋ σκοποϋ αuτοϋ όφειλόταν στο ότι ο[ 'Έλληνες fιταν σταθερά 8εμένοι μέ τ~ν l8έα τ~ς ά.ναστάσεως τ~ς ά.νατολικ~ς οcuτο κρατορίας
(the restoration of the Eastern Empire), ποu στ'Υ)ριζόταν στ~ν Ενότψα τΊjς Έλλ'Υ)νικΊjς ( Όρθό8οξ1Jς) Έκκλ'Υ)σίας! R. Anderson, Memoria/ Volume of the fίrst fίfty years on the A.B.C.F.M., Boston 5 1862, σ.
355.
320
1\ΑΡΑΔΟ~Η ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩ~Η
μοναστ~ρι), τ~ν έξεζψΊ)μέν'Υ) τεχνικ~ τΊjς ι<χαλΊjς σuμπε ριφορiiς» στ!.ς κοινωνικές σχέσεις, χα[, τέλος, τ~ν παρα μέρισ'Υ) τοϋ οροu ((όρθόόοξος» ι)πέρ τοϋ ά.ορ[στοu <<χρι
στιανικός», ωστε νά μεταφράζονται χα!. διαβάζονται ά.πο το
λαο
ά.κραιψνέστατοι
προτεστάντες
σuγγραψε'ίς ώς
ύποόειγματικο!. Χριστιανο!. κ.π.&., όέν θά προχωροϋσε τόσο πολu έρ~μ'Υ)ν τών μισσιοναρ[ων. 'Ιόια[τερα στο χώρο τΊjς σχολικΊjς έκπαιόεuσεως +ι παροuσ[α Ύ; άπλώς ~ έπ[όρασ'Υ) τών μισσιοναρ[ων ~ταν καταλuηκ~.
Μέσω τών σχολε[ων τοuς ~ ((χρισηανικ~
κοuλτοuραιι τΊjς Δuσ'Υ)ς μετακενώθΊ)κε στ~ν έλλΊ)νLκ~ νεο λα[α, ~ όπο[α ά.πο τά μέσα τοϋ ΙΘ' αίώνα ά.νέλαβε τ~ν
~γεσ[α τΊjς χώρας χα!. τ~ν πνεuμαηκ~ καθοό~γrισ~ τ'Υ)ς. Οί μισσιονάριοι όλοκλ~ρωσαν μέ τ~ όικ~ τοuς όραση; ριότ'Υ)τα τ+ιν έκπαιόεuηκ~ πολιτικ~ τών Βαuαρών χα!. ένLσχuσαν σ'Υ)μαντικά τον ίόεολογικο άποπροσανατολισμο 7Ίjς έλλΊ)νικΊjς παιόε[ας κα!. τ~ν πρόσόεσ~ η;ς στά δu7ι κοεuρωπαϊκά πρότuπα. Τοϋτο όιεuκολuνθ'Υ)κε προπάντων
μέ
τ~ν ά.ποεκκλ'Υ)σιοποL'Υ)σ'Υ) τΊjς παιόε[ας, δΊ)λαό~ τ~ν
ά.ποσuνδεσ"f) τΊjς λ ει τοupγ[ας τοϋ σχολε [ou ά.πο τ~ ν Λει τοuργ[α τοϋ ναοϋ. 'Ο γενικότερος μορι:ρωτικος προσανα τολισμος τοϋ έκπαιόεuτικοϋ μας σuστ~ματος προσκολ λ~θ'Υ)κε
στο
γερμανικο
πνεϋμα
-κuρ[αρχο αύτ+ιν τ·Ι;ν
έποχ~ στο χώρο τΊjς έπιστ~μ'Υ)ς- ~ όέ έλλ'Υ)νιΚ~ ΠαιόεLα κατάντ'Υ)σε ((ά.κριβές ά.ντ[γραι:ρον» 7Ίjς γερμανικΊjς. Οί μισ
σιονάριοι μπορε'ϊ βέβαια νά ~σαν στ~ν πλειονότrιτά του:: άμέτοχοι στ~ν κατάρησ'Υ) τών προγραμμάτων, καλλιερ γοϋσαν ομως χα!. προπαγάνδιζαν τ~ δοuλικ~ στροι:ρ~ πρι')::
τ~ Δuσ'Υ) χα!. τ~ μετά.στασ'Υ) σ' αύτfιν. Τοuτο ι:ρα[νε7ω ·~
'
ιοιαιτερα
'
στ'Υ)V
'
~-
επισιω
ξ'
ΎJ
τοuς
'
,.,
να καταρηι.,ονται
.
οι
"L'> r"r.-
λrινες έκπαιδεuηκο!. σ7!.ς δuτικές χώρες, το 'ίδιο όέ σχέδω
θά έφαρμόσει κα!. ~ 'Ελλt;νικ+ι Ιlολιτε[α. 'Έτσι ((όuηκο σπουδασμένοιιι, ποu ά.πο ενα πνεuμα ((έπαρχιωησμοii))
«Η ΚΑΤΑ ΑΚΑΤΟΛΙ\Ν ΔΤΣIΣ»
321
καt rJ.γνοια ·:-Ίjς παράδοσ~ς τους ταυτίζονταν μΕ: τ~ δυτικ~ κουλτοuρα, άναλάμβαναν το έ:ργο τΊjς έκπαίδευσ-ης, κα θιστάμενοι
άγωγοt
τοu
δυτικοϋ
πνεuματος
μέσα σηχ
δΎ)μοτικά, στα γυμνάσια καt σ' αύτο το Πανεπιστ~μιο. Πολu σωστα εχει είπωθε'ϊ, οτι μποροuσαμε να άναγνω ρίσουμε
άπο
τα
συγγράμματ-α των άκαδ-ημαΊ:κων θεο
λόγων μας σΕ: τί δυτικο Πανεπιστ~μιο εΙχαν σπουδάσει:
παπικο δ-ηλαδ~ ~ προτεσταντικό ... 102 • Οί έπιδράσεις των μισσιοναρίων προεκτάθ-ηκαν καt στο χωρο των σχολικων έγχεφιδίων. "Αλλοτε ηχ εντuπά. τους, στ~ν άρχ~ τουλάχιστον, εϋρισκαιν εϋκολΎ) πρόσβασ-η στα κρατικα σχολε'ϊα, λόγω έ:λλειψΎ)ς άντίστοιχων έλλ-η νικων.
"Αλλοτε χρ-ησιμοποιοϋνταν ίδιωτικιΧ ώς βο-ηθ~
ματα άπο δασκάλους καt ίεροκ~ρυκες, οί όπο'ϊοι άναπό φευκτ-α άφομοίωναν μαζt καt τtς ίδέες. Μια συστ--ηματικ+ι
έ:ρευνα για τ-tς δυτικΕ:ς έπιδράσεις στ-α Οεολογικ:Χ καt θρ-ησκευτικα βιβλία τοϋ Ι Θ' α ίών α Ο α φανέρωνε τ-fι με γάλ-η άλλοτρίωσ-η στ~ν περιοχ~ αύτ~! Το 'ίδιο ίσχuει καt για τα θρrισκευτικ:Χ τραγοuδια, ποu οί μισσιονάριοι διέδι δαν στο χω ρο τΊjς νεολαίας μέσω των ιι Κυριακων Σχο λείων» τους. Καt έδω θα ~ταν πολu άποκαλυπτικ~ μια
σuγκρισΎ) των προτεσταντικων τραγουδιων μΕ: τΎ)ν τερά στια ιιδυ·ηκότροπψΙ Ορ-ησκευτικ~ ποι-ητικ~ καt μουσικ~ φιλολογία, ποu τροφοδότ-ησε τ~ν έλλΎ)νορΟόδοξΎ) κατ~ χ-ησ-η ά:πο το τέλος τοu περασμένου αίώνα.
ΔΕ:ν εΙναι
περίεργο, λοιπόν, ποu καt φιλικ:Χ προσκείμενοι στο δυ
τικο διαφωτισμο όμολογοϋν τ~ν καταΟλιπτικ~ έπίδρασ-η
102. Βλ Timothy Ware, Eustratios Argenti. Α study of the Greek Church under the Turkish Rule, Oxford 1964, σ. 15 έ. Ί8ιαίτερα yιιΧ το πρό βλ'Ι)μα σ' όλΥ) τη 8ιάστοcσ-ίj τοu βλ Χρ. Γιανναρii, 'Ορθοδοξία rcαi Δύση Ή Θεολογία στην 'Ελλάδα σήμερα, Άθ~να
1972, σ. 53 έ.έ. ΓιιΧ τη
Ύερμανικη χροιιΧ τΊjς ΘεολοyικΊjς ΣχολΊjς τοϋ Παν. Άθ'ΙJνών βλ το
· σχετικο ιΧρθρο στη Θ.Η.Ε. τ. 6 (1965), στ. 267 έ., τοϋ Δ'Ι)μ. Μωραtτ'ΙJ.
322
!IΛPA.lO~IJ
ΚΑΙ
ΛΑ.\ΟΤΡ!Ω~ΙΙ
των δv7ικι-;)ν πρΟ":'JΠων σ":+ιν έλλΊJνικΎ) παιδεία 10 \ Ί) το γεγονος
ο":ι
μόλις πρόσφα":α +ι
Ο.Λ.Μ.Ε. είσrιγΊ]θψε
( 'Ιο•,Jνιος 1983) ":Ο κλείσιμο ":Wν ξένων σχολείων στ+ιν 'Ελλάδα! ΊΌu,ο -πέρα άπο κάθε rί.λλο- δείχνει πόσο αίσΟψος έ:γινε ό διαβρω7ικος ρόλος τοu ξένοu παράγον":α
στ+ι χώρα μα.c,. ΣτΎ)
μελέ'Υι μας α.ύτfι
πρα.γμα,ευΟοuμε
δΕ:ν ε'ίχαμε σκοπο να δια.
,σ πρόβλrιμα τΎjς έλλΊJVικΎjς πα.ιδείαc
σΊ]μερα.. τα οσα. ομως Χνα;:ιέραμε -ε στ ω καΙ. χωρl.ς ν :Χ τ:Χ
σuσχε":ίσοvμε '
'
'
rί.μεσαι
'
ι
'
φω,(ζοuν
μια. απο ":ις κεν7ρικες αι7ιες
...., ":O'J
προ
άσφα.λwς καΟα.ρ:Χ
\
βλ' Ύjμα":ος.
ποu εΙχε Χκόμα εύρ•)τερα άποτελέσμα":α:
'
j\ιf ι ·ιι:χ αιτι:χ
μισσιονά
Ot
ρ.ιοι, μαζJ. μΕ: ολοuς τοuς ξένΟ'Jζ Π01J έ:δρασαν έλεuθερω
σ":Ο 'ΕλλΊJVιΚΟ Κράτος, άναλαμβάνον":ας ":~ν διαμόρ;:ιω
σι;
":Ύjς λα'ίκΎ)ς
σvνείδrισr,ς
μΕ:
'~ν
παιδεία, στάΟr,καν
έμπόδιο σ":Ύjν όμαλ+ι σvνέχεια 7Ίjς έΟνικΎ)ς μας πορείας
,
με":α
,
":Ύjν
'Ε
,
'Α,
Παναστασγ;.
.ι.
νεκο•-rαν
,
":'Γ,
,
,
σuνεχεια
μας,
ναρκώνον":ας τ~ν έθνικ~ καΙ. ΟρΊJσκεu,ικf. μας ίδια ι 7ερό ''Γ,'α καΙ. σ":ριμώχνοντάς μας σ":ανικα στ+ιν τροχια τΊ;:: «;:ιραγκεuμένrις))
ΔvσΎjς.
'Έτσι,
οπως πολιτικ:Χ
έ:μεινε
άτέλεστο κα!. rΧ":ελεσφόργ;το το Ε:ργο τοu '21, ":Ο 'ίδιο Κ:Χt πνε•Jμα,ικ:Χ ,σ
εμεινε
ονεφο
,Ίjς
άπραγματοποίr,το.
σvνέχειας
πολιτικ:Χ (δvτικα σuστγ)ματα)
10:i.
τΊ;ς
Ρι •..ιμr,οσ•.Jγι;:
'ο δ•Jτικος τρόπος σκέ·~·ι;:. 1114
καΙ. πνε·ψαηκα (δ•Jτικi
Βλ π.χ. 'Αλέξη Δr,μιχpίi, Ξένες έπιδράσεις σπ} διαμόρφωση τοι~
έκ:παιδευτιιωύ συστήματος (περίλr,yη μοcθημ:Χ•ων), &το «Δελτίο» τΥ,:
'F: τοcφείοcς ~ποuaι';jν ~εeιελλι;νικο·'J Il eιλι cισμο•'J κιχl Ι'ενικΥ,ς 11 :χιaεί:χ:. 2, ΆΟfινιχ 1978, σ. 60-63. 104. Ή οuνοcμικ-1) "':"OU Μισσιονιχpισμοϋ κιχl στο χwpo τwν πολιτικι-;j•,
ιip.
μιχς έπιλογwν κιχl έξελίξεων είνιχι τεpοcστιιχ. Θοc έπικιχλεσθοϋμε εν:χ
σποuοιχιότιχτο κείμενο, οημοσιεuμένο το
1863
ιiτ:ο τΊ;ν
BFBS,
τον με·
γιχλύτεpο πιχγκόσμιιχ όpγιχνισμο στην κuκλοφοpίιχ τwν μετοcι:γpοcσεων τ'fjς Βίβλοu. Τ ο κείμενο ιχlιτό, με τον ιιέπίσημο» zοφιχκτ~pιχ τοu, πρeισ · φέρει μιdι σr,μιχντικη ιχlιτομιχpτupίιχ τwν "Α γγλων Μ ισσιονιχpίων γιοc ,?,
323 lοεολογικ:Χ ρεύματα), οα ;:ροσοιορζει τ~ ζω+ι τοu μέσου "Ελλι;να, νοθε~οντας άοιάκοπα τ+ιν ο,jσία του. 'Η ;:ορεία
τοv
' Ελλι;νισμοu με-:-:Χ το 1821 Ο :Χ ε Ιναt €.να ολο καt -:-Yj Δ~σι;, σΕ: κάΟε τομέα τΊjς ζωΎ;ς,
στενό-:-ερο οέσψο μΕ:
μέχρι ν. άρχίσει -στ :Χ -:-ελευ-:-α"ϊα χρόνια- μι:Χ ουναμικ+ι στροφ-f) στ~ν παράοοσ+ι μας, ποv ;:ροχωρε"ϊ γοργ:Χ άνά μεσα στη νέα γενι:Χ σ:Χν μι:Χ άχτίοα έλ;:ί?\ας μέσα στο σκrηάοι ...
ιiποτελέσμιχτιχ τ'ίjς οpιiσης τοuς στ-f)ν Έλλιiοιχ: « ... Ή έξιiπλωση τwν Γpσιφwν στ-f)ν Έλλοcοιχ, οί πpοσπιfθειες τwν χpιστιιχνwν μισσιονιχpίων χσιl τοc θσιuμοcσισι έθνικdι σχf.Jλεϊ.ιχ, ποu lοpύθηχιχν στη Χώpιχ, σuνέβσιλιχν
τdι τελεuτιχϊ.ιχ χpόνισι στ-f)ν ιiνοcπτuξη ένος πνεuμιχτος φιλελεuθεpισμοG
χσιt έλεuΟεpίιχς στ+ι Οpφχεuτιχ-1) εpεuνσι. Ή χpfιση τ'fjς Βίβλοu στιΧ χpσιτιχdι σχολεϊ.ιχ
ποu εχει έπιτpσιπεϊ. γιΟι όλιχ XOCL uίοθετεϊ. στοc μισοc
-
σχεοον ιiπ' ocuτoc
οcσκr,σε έπίοpιχση, ποu τώpιχ ιiποοίοει τοuς χιχp
πούς της. Άφοu οί Γpιχφες οιιχοίοοντιχι τόσο πολu οεν πpέπει νdι ά.νιχμέ νετσιι, ότι οί θλιβεpες χιχτιχχp~σεις
xocl
πλιfνες •'ίjς Έλληνιχ'ίjς Έχχλη
σίσις θιΧ έξιχλειφθοuν; Άπο το Έλληνιχο Κοινοβούλιο Οόθrιχε ένιχ οεϊ. γμσι σεβιχσμοG πpος τ-f)ν ίεpότητιχ τοG Σσιββοcτοu, με τ-f)ν πpόσφιχτη ιiπόφιχση νοc οιιχχόπτοντσιι
ol
σuνεοpιιfσεις τ-f)ν ~μέpιχ ιχuτ-ή ... η Ό σuντιf
χη;ς τ'ίjς "Εχθεσ7)ς οεν θοc οιστοcσει νdι οισιχ7)pύξει, ότι XOCL ιι+ι ίσχupdι έχφpιχσμένrι έπιθuμίιχ των Έλλ~νων νοc ιiποχτf,σοuν ·Α γγλο βσισιλέιχ
[βpισχόμιχστε στdι
186:-3]
φιχνεpώνει μιοc σποuοιχίιχ μετιχβολ-1) στο βοcθος
τwν θpησχεuτιχwν πεποιθfισεων τοϊί Λιχοϊί
-
χιfποιιχ ούσιιχστιχ-1)
έλιiττωσrι τ'ίjς οεισιοσιιμονίιχς, ~ όποίιχ στοc πpοrιγούμενιχ χpόνιιχ :ιjτιχν πεpιβόrιτrι γιοc τον φιχνιχτισμό της. Δεν θιΧ πpέπει, λοιπόν, νοc σuμπεpιf νοuμε, ότι
ol
ξύπνιοι
xocl
εuφuεϊ.ς "Ελλψες εχοuν χιχτιχλf,ξει στο σuμπέ
pσισμιχ, ότι Υ. έπίοpιχση τοG Πpοτεστιχντισμοϊί
xocl
Υ. έλεuθεpίιχ τΎ;ς πpο
σωπικϊjς θpησχεuτιχ'ίjς σuνείοrισης, ποu ίσχύει στ-f)ν 'Αγγλίιχ, οεν εΙνιχι βλσιβεpιf, :Χλλοc βοηθητιχιΧ γιοc τ-f)ν πολιτιχ-1) πpόοοο τιχ;
xocl
στιχθεpότrι
... )>
Το
1863
ό Μισσιονιχpισμος στ-f)ν Έλλοcοιχ έξιχχολοuθεϊ. νοc χινεϊ.τιχι
στο ίοεολογιχο χλίμιχ τ'ίjς οεχιχετίιχς τοϊί
1820-:iO.
Τότε πίστεuε, ότι
θιΧ έπιτύχει τ+ι μετιχppύθμισrι τ-t;ς Έλλιχοικϊjς 'Εχχλησίιχς xocl τf. στιχ θεp-1) στpοφη τΊjς Έλλrινιχ'ίjς πολιτιχ'ίjς πpος τ+ιν 'Αγγλίιχ. ~ocpocντoc χpόνιιχ ιipγότεpιχ
ol Ιlpοτεστιfντες τ'ίjς 'Αγγλίιχς θpιιχμβολογοuν γιιΧ τιΧ
θετιχdι ιiποτελέσμιχτιχ τΊjς πpοσπ:Χθειοcς τοuς (B.F.B.S., 59 Report (1863) σ.
142/3).
10. Κ
Α
·Ι· Ρ Ι
Κ
Α
Ι
ΘΤΜΑ Η ΘΤτΙ-ΙΣ; ΕΡΜΗΝΕΤτΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΙΙ ΤΟΥ
ΔΡΑΜΑΤΟΣ»
«KA·I·PEIOT
ΘεόΦ. Καίρης Γενν~θ'Υ)κε
στ+ιν
"Ανδρο
ονομα Υ,ταν Θωμiiς. Διδciχθr.κε
το
178/ι.
-:-oc
Το βοcπτισηκό
":O'J
πρwτοc γρά.μμοcτοc σ-:-ο νησί
του. Τ~ ~οcσικf. τοv ομως έκποcίδευσrι τ~ν έ:λοcβε στ~ Σχολ~ των Κυδωνιwν κιχι στις ΣχολΕ:ς τΊjς Ποcτμου κοcι τΊjς Χίου. Δεκοcοκτι~ έτwν χειpοτονf.θr.κε διοcκονος κοcι π-Υjρε το ονομοc Θεόφιλος. Στ.ούδασε στ~ν Πίζα τΊjς 'Ιτοcλίας φιλοσοφία, ψJσι
κομοcθημοcτικοc και φuσιολογίοc
(1807-1810)
φιλοσοφίοc.
τον Koρocf.. Τ ο
1811
( 1803-1807)
κοcι στο Ποcρίσι
·~κεί γνωρίσΟηκε και συνδέθηκε μΕ:
ό Κοctρης έ:γινε διευθυντ-1;ς τΊjς Εύοcγγε
λικ-Υjς ΣχολΊjς Σμύρνης, οποu ίtμεινε ομως μόνο Ενα χρόνο. Το
1812 1819
οcνοcλαμβοcνει διδασκοcλίοc στr. Σχολ-1; των Κvδωνιwν. Το μυ~Οηκε στ-Υ; Φιλικ-1;
στον οcγώνοc
-:-ov 1821.
'Ε-:-οcιρείοc. 'Έλαβε ένεργο μέροc;
Πολέμησε, τραuμοcτίσθηκε κοcι ι'.Jς πλη
ρεξούσιος τ'ijς "Ανδρου ίtλαβε μέρος στις Αύτος όρίσΟηκε νοc προσφωνf.σει τον Κυβερνf.τ-ης Υ, λ θ ε στ-f)ν
Έλλοcδοc
'Εθνοσυνελεύσεις.
Κοcποδίστριοc, οτοcν ό
( 1828 ).
Προcγμοcτοποιεί -:-οc
ξίδιοc στο έξωτερικό, γιοc νοc σ'Jγκεντρώσει χρf.ματοc, και
1831!
70
έγκοcτοcστοcθr.κε στ~ν 'Άνδρο, :iποφασίζοντοcς ν:Χ ίδρύσει
έκεί το Όρφοcνοτροφείο του. Το σχολείο όίρχισε νοc λει-:-ο·Jργεί το
1835,
μΕ:
3S
όρφοcνοc
-:-ov
'Αyώνοc, γρήγορα ομως έξελίzθr.κε
σΕ: πασίγνωσ-:-r. Σχολfι, τ.ο·~ συγκέντρωνε μοcΟητΕ:ς άπο ολrι τ-Υ;ν 'Ελλά.δοc, τ+ιν Πόλr, κοcι όίλλες βαλκοcνικΕ:ς περιοχΕ:ς :iκόμr., π.χ. τ~ Βοvλγοcρίοc.
'Αρν~θr.κε τ-f)ν πρότοcσrι, r.ov τοi:ί έ:yινε το 1837, νοc διορισΟεί κocO'fJyr.τr.c; τΊjς Φιλοσοφίας στο νεο"ίδρυμένο Ποcνετ.ιστήμιο 'Αθηνwν. Το 1839 οcποκοcλύφθrικοcν τοc οσοc
8ί8οcσκε στο 'Ορφοcνοτροφείο τοv, ό ΟΓ;οσεβισμός τοu δηλοcδή, +. θρ'Υ)σκείοc ποv ό Κοctρης δημιούργr.σε, κοcι καταyγέλθ'Υ)κε γιοc
326
IIAPA.:\OYH
ΚΑΙ
Α.\.\ΟΤΡιω:ιι
κοcκοδοξίοc. "Ετσ~ οcρχίζουν οί περιπέτειες τοv Κοctρ-η, ποu τlς
+.
έπιδείνωσε
φοcνοcτικ+, έμμονη στlς δοζοcσίες τοu. Κλείσθ-ηκε
το σχολείο τοu, κσι.θοcιρέθ-rικε ό 'ίδιος, μετοcφέρθ-ηκε στ+ι ΣκιοcΟο ΚOCL επειτοc στη
Σοcντορίν-η,
οπου κλείσθ-rικε
σε
μονοcστfιρι.
'Επειδη είχε ΊJδ-rι ζ-rιτfισει νοc τοu έπιτροcπεi. έ:ξοδος οcπο τ·f; χώροc, τ.οcίρνει τ+ιν &δειοc τΊ;ς Πολι τείσι.ς κσι.l ξοcvοcπ-ηyοcίνει στ+, ν Εύρώτ.-η, στο Ποcρίσι ΚOCL κοcτόπιν στο Λονδίνο, οτ.ου διδοcσκει σΕ: κύκλο όμογενwν τοc φιλοσοφικοc μσι.θ-i;μοcτοc. Το
18-1-1,
μΕ: τ·f;
δυνοcτότ-ητοc ποu τοv έ:δωσε το Σύντοcγμοc, έτ.ιστρέφει στ+,ν 'Ελλοcδοc. Μετοc το Οά.νοcτο ομως τοu· τ.ροστοcη; του Ι.
Κω
λέττ-rι, δέχεται νέες έτ.ιθέσεις, γιοcτt συνέχ~ζε νοc διοcδίδει τl:
κοcκόδοξες διδοcσκοcλίες του στ-ηρίζοντοcς τες κσι.l μΕ: είδικΕ:c συγγραφές. Κοcτ-ηγορfιΟ-ηκε yιoc προσ-rιλυτισμο κοcί το Δεκέμ βριο τοu
δικοcσθηκε στο δικσι.στf.ριο τ-t;ς Σύρου ΚOCL κοcτσι.
1852
δικοcσθ-rικε σΕ: φυλοcκισ-η. πέΟοcνε στlς
Κλείσθ-rικε στlς φυλοcκές, οπου κocl
Ίοcνουοcρίου τοu 18Ε<3. Λίγες μέρες οcργότερσι. Ι;
9
"Αρειος Ποcyος, μΕ: οcτ.όφσι.σf. του, ά.ποcλλά.σσει τον Κσι.tρ-rι τtς κσι.τηγορίες
r.ou
ocr.r;
τοu ε7.χοcν οcποδοθεi., δεi.γμοc ΚOCL σι.ύτο τΥ,.:
πνευμοcτικΊjς σύγχυσης τΥ,ς έτ.οχΥ,ς κocl τ-Υjς ίδεολοyικ-Υjς πό
λωσ"Υjς,
r.ou είχε ΊJδ-rι έπικροcτf.σει.
*
* * ΔιλΊJμματικ+ι μορφ~
παραμένει
Θεόφιλος Καtρ-ιις.
-και για
γι
oc•jτo
τ:ολλοuς,
σuνάμοc τραγικ~-
οcκόμ-ιι καί
σ~μερα,
;,
'Αγαπ-ήΟΊJκε καί κατακρίθ-ιικε· "":ψfι
θΊJκε κοcι καταοικάσ"":Ύ)Κε. Δοζάστ-ιικε ώς εvεργέτ-ιις :-Υ,:: Ιlα:-ρίοας,
οcλλοc
και
σ"":ιγμοcτίσ:--ιικε
τ:νεuμαηκ-ϊjς τοcu:-ότΊJτάς 'ΊJς. οcλtjθεια;
ι~ς νοΟεuτ~ς
τ·t;::
+,
Ποv βρίσκεται ομως
Πιστεύω, πι..Jς μια κατα το οuνοcτο
οcντικει
μενικ+ι θεώρrισ-ιι τοu ΚαtρΊJ ήταν πολU οuσκολό:-ερrι σ--:+,ν έποχ~ τοu άπ. οσο σ-ήμερα, ποu ή γνώση μας εχει π ο):)
'
'
'
'
- γuρω απο ' ' ' τ: λ οuτιστει "":Ο προ βλ -ιιμοc του. Γ ια τ-ιιν κοινωνιJΙ: 1
1
τοu ΙΘ' αtώνα ό Κοctρ-ιις (πρέπει να) ήταν πραγμαηκι';::
ΤΟ
«KA·I·PEIO:o-;
ιισταuρός>>. Πολu περισσότερο για τ+ιν βρέθΥ)Κε
άναγκασμένη
327
ΔΡΑΜΑ»
'Εκκλησία, ποu
να τιον καθαιρέσει.
Να άρνηθεϊ:
δ"Υ)λαδ~ εναν ψ"Υ)μισμένο Κλ"f)ρικό τ"Υ)ς. Γιατl. είχε
ό
Καtρ"Υ)ς, άσύμπτωτες μεταξύ τοuς.
ouo
οψεις
Διδάσκαλος τοu
Γένοuς άκαταπόνητος καΙ. έθνικος άγωνιστ~ς, άλλα καΙ. εtσ"Υ)γ"Υ)τ~ς ιικαινων δαιμονίων>>, άλλοιωτικων τΊjς παρά δοσ~ς μας. Το 'ίδιο
το πρόσωπο καΙ. οι αγωνες τοu για τ+ιν
άνάστασ"Υ) τΊjς Πατρίδας σΕ: κάνοuν να το θαuμάζεις οι tδέες τοu ομως σΕ: άποστασιοποιοiJν αuτόματα καΙ. σΕ: άναγκάζοuν να πάρεις θέσ"Υ) κριτικ~ άπέναντί τοu. Πόσοι ομως μποροuσαν -καΙ. μποροuν- να κρίνοuν τl.ς tδέες καΙ. μΕ: ποια κριτfιρια! διαφοροΠΟL'Ι)σ"Υ)ζ
Καtρ"Υ).
των
Έδω έντοπίζεται το ιπ;μεϊ:ο τΊjς άπόψεων
στ~ν
προσέγγισ"Υ)
τοu
'Η κοινωνικ~ προσφορα καΙ. δράσΎ) μένοuν στ~ν
έπιφάνεια καΙ. πέφτοuν εuκολα στ+ιν α'ίσθ"Υ)σ"Υ) (προ πάν των τοu πλ~θοuς). οι tδέες ομως, για να κατανο"Υ)θοuν
καΙ. έρμ"Υ)νεuτοiJν, προϋποθέτοuν έπαφ~ μΕ: το βάθος καΙ. ικανότψα ένδοσκόΠ"Υ)σΥ)ζ. , Αλλα καΙ. πάλι ~ άποτίμ"Υ)σ~
τοuς έξαρ-:iiται άπο τα χρ"Υ)σιμοποιούμενα κριτ~ρια, καΙ. γι,
αu-:ο δΕ:ν λείπει ποτΕ: το προσωπικο σ-:οιχεϊ:ο, ποu
διαφοροποιεϊ: τ~ μια κρίσ"Υ) άπο τ~ν άλλ1J. 'Έτσι, για μια μερίδα ~ καταδLΚ"f) τοu κα·tρ"Υ) Ίjταν μΕ:ν όδuν"Υ)ρ~, άλλα δίκαιη καΙ. άναπό-:ρεπτ"Υ). Για μια άλλ1) -
άντίθετα- ό
Καtρης ύπΊjρξε ιιθiJμα τοu κατεστ"f)μένοu καΙ. -:Ίjς σuγο;~
ρ"Υ)σ"Υ)ς» τΊjς έποχΊjς του, μιiiς <ψισαλλόδοξ"Υ)ς» έκκλ"Υ)σίας καΙ.
μιiiς
ιιάπολuταρχικΊjς»
πολι -:ε ίiς.
ΚαΙ.
συμβαίνει
συχνά, +ι κα-:αδίκ"Υ) κάποιου προσώπου, ποu διαθέ-:ει μια
δuναμΊj μαγν"Υ)τισμοiJ στα λα'Lκα στρώματα, να κάνει τον <<ενοχο>> άκόμΎ) πιο σuμπαθ"Υ)τtΚό, σΕ: σr;μεϊ:ο ΠΟU να έπι Καλuπ-:ονται τα α'ί-:ια ΠΟU τ~ν προκάλεσαν. Αuτο άκριβως σuνέβ"Υ) -καΙ. σuμβαίνει άκόμ"f)- καΙ.
στ~ν περίπτωσ"Υ) τοu Καtρ"f). Αuτ~ είναι +ι προσωπικ~ μας
328
ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
γνώμΊJ, ΠΟU πολu σuνοπηκα οcναπτuσσεταL στ~ σuνέχεLα. ΚαμLα κρLσΊJ ομως 8Ε:ν μπορεί να μεtνεL οcπροϋπόθετΊJ.
ΓL' αuτο καt ~ παρακάτω οcνατοποθέτησΊJ τoiJ προβλ~ ματος τΊjς κατα8ίκης τoiJ ΚαtρΊJ γίνεταL μΕ: βάση σuγκει
'
κρψενα κρLτηρLα,
'
ποu
tι
,.
ομως
εLναL
'
ι
'
'
αναγκΊJ να μΎJ
ι
φψω-
νονταL, οcν θέλοuμε να ΟCΠΟψuγοuμε τ~ μονο8ρομLΚ~ θεώ ρΊ]σΊJ, 8ΊJλα8~ τ~ν ιια'LρεσΊ)».
1.
Ή καταδίκη τοiί Καίρη 'Ο Κα·tρΊJς 8Ε:ν κατα8LκάστΊJκε οcπο τ~ν
(tεραρχ(α} καt
τ~ν
'ΕκκλΊJσLα
ΠολLτε(α τΊjς έποχΊjς τοu γLoc όσα
καλοc πρόσφερε στ~ν πατρ(8α ~ μόνο γLoc τLς οcτομLκΕ:ς οcρχΕ:ς καt πεποLθΊjσεLς τοu .• Η προσφορά τοu στ~ν πα
τρt8α τψ-ήθΊJΚε
λαμπρά.
'Αλλοc καt
ot οcτομLκές τοu
πεποLΟ-ήσεLς μποροuσαν νοc με(νοuν οcνεξέλεγκτες, οcν 8Ε:ν έπLοLωκε
ό
Καtρ-ης νοc τtς σαρκώσεL στ~ νεοελληνLκ~
πραγμαηκότ-ητα κάνοντάς τες κοLνωνLκ~ πράξ-η, πράγμα
ποu έπLτεuχθΊJΚε σΕ: σ-ημανηκο βαθμό. ΓLατt ό ΚαtρΊJς έγLνε ΟΊJμωuργος (θρΊJσκεuηκοφLλοσοφLκοiJ) tεροκραηκοiJ σuστ-ήματος. ΠρόκεLταL ΎLOC τον περLβόΊJτΟ ιιθεοσεβLσμό» τοu 1 •
Χwρος οLαμόρφωσΊJς καt έφαρμογΊjς τoiJ σuστ~-
1. Έπιτuχi; οcνιiλuση Α. Ποιποιδοποuλοu,
TOU
θεοσεβισμοϋ τοϋ Κοιtpη βλ. στοϋ Xpuσ.
Ίστορία τής
'Εκκλησίας τής Έλλάδος, τόμ. Α',
'ΑΟijνοιι 1920, σ. 244 έ.έ. Βλ. ιiκόμη Ντ!μr. · Αποστολοποuλοu, Το άπειροτατικον καi το Οεοσεβικον στη φιλοσοφία τοϋ Κα1ρη, ιιΝέοι Έστ(οι»
54 (1953), σ. 1119-20. Άντ. Φ. Κοιτσοupοu, Αί φιλοσοφικαi καi 7 ( 1958) σ. 131- 37. Χοιpοιλ. Κοιμιipοι, Θεόφιλος Καtρης καi ό Οεοσοφισμος αύτοϋ έv τfι όρθοδόξψ ΟεολογίQ ( 1959). (=·Ανέκδοτη διοιτpιβΎ) στ-Ι) Θεολ. Σχολ-1;
Ορησκευτικαi δοξασίαι τοϋ Θ. Καtρη, « Ποιιδε(οι κοιl Ζωfι••
Χάλκr.ς. Βλ.
Βοισ.
Χάλκης, τόμ. Β'
Θ. Στοιup(δοu,
( Άθi)νοιι 1968)
σ.
Ή
Ίερr'ι. Θεολογικiι Σχολiι τή;
121 ).
φιλος Καtρης, ό νεωτεριστfις φιλόσοφος,
Δημ. Ν. Κupιοικοϋ, Θεό
'Αθ'ijνοιι
1971.
329
ΤΟ «ΚΑ·Ι·ΡΕΙΟΝ ΔΡΑΜΑ»
μοcτός τοu ~τοcν το
Όρφοcνοτροφε"Lο τΎjς "Αν8ροu,
8YJ-
μLouρyYJμoc τοu '(8ωu τοu KoctρYJ. "ΕτσL, πίσω ά.πο μLoc λεLτοuργίοc κοLνωναοc κοcτοcξLωμένΥJ
(φLλοcνθρωπίοc), κοc
λuπτότοcν ένοc σuστΥ)μΟC μΕ θρΥjσκεuηκές, ΚΟLνωνLΚΕζ κoct πολLηκΕ:ς προεκτοcσεLς. ΓL. ocuτo οcλλωστε 8εν προκοcλεσε
μόνο τ~ν ά.ντί8ροcσΥ) τΎjς έκΚλΥJσLοcστLΚΎjς tεροcρχ(οcς, οcλλοc κοc1. τΎjς ΠολLτείοcς, ποu 8εν θοc ε!χε t8Lοcίτεροuς λόγοuς νοc ένοχλΥjθε"L, οcν ό KoctpYJζ περLορLζότοcν σε ένοc θρΥjσκεuηκο ~ θεωρΥJηΚΟ πλοcίσω, όπως 8εν έaεLχνε νοc ένοχλεϊ:τοcL ~ ΠολLτείοc t8Lοcίτεροc κοc1. οcπο τοuς 8unκouς μLσσωνοcρωuς κoct τοc τόσοc οcλλοc
(8unκoc)
t8εολογLκοc
ρεuμοcτοc ποu
οcρ8εuοcν κοcτοcκλuσμLΚΟC τ~ν έλλΥJνLΚ~ ΚΟLνωνίοc ... Ας 8οuμε
όμως χωρLστοc το σuστΥJμΟC τοu KoctpYJ κοc1. τ~ στοcσΥJ ΈκκλΥJσίοcς κοc1. ΠολLτείοcς οcπένοcντί τοu,
YLOC νοc προχω
ρ~σοuμε σε μερLκοc βοcσψοc σuμπεροcσμοcτοc.
oc) • Η Σύνοδος στ~ γνωστ~ ocνηκoc"LpLΚ~ οcπόφοcσ~ τΥJς (3 Νοεμβρ. 1839) όνομοcζεL τον θεοσεβLσμο ((ΚΟCLν~ν θρΥjσΚεLΟCν)}, ((ΟCσέβεLΟCν κοc1. οcθεtοcν)} 2 • • ο '(8ως ό Koc"tpYJζ
8LοcτεLνότοcν (οcρχLκοc)
:on
((Οuτε είσΥJγΥJτ~ς, οί.ίτε t8ρuτ~ς
νέοcς θρΥjσκε(οcς)} ~τοcν, οcλλοc ΚOCL οuτε <<ΠpΟσΥJλuηστ~ς uπερ οcuτΎjςΙ> 3 • Ποu βρίσκετοcL λωπον ~ οcλ~θεLοc; Εuτuχj;}ς
YLOC
μiΧς σ~μεροc τοc προcγμοcτοc ε!νοcL ΠLOC ξεκοcθοcρισμένοc.
'Ο θεοσεβισμος τoiJ Koc·tρYJ fιτοcν t8Lόμορφο (θρΥJσκεuη κοκοL νωνLΚΟ) σuστΥ)μΟC οcνοcφεηκο τΎjς οuσίοcς γενLΚΟC τοu
ΧρLστLοcνLσμοu κοc1. οχL μόνο τΎjς
• Ορθο8οξίοcς 4 • • ο
κoc·t-
2. Βλ Κων. Οίκονόμοu τοu έξ Οίκονόμων, Td σωζόμενα tκκλη σιαστικd συγγράμματα,
έκ3ι0όντος
Σοφοκλ.
Κ.
τοϋ
έξ
Οίκονόμων,
Άθηνοιι 1854, τόμ. Β', σ. 423.
3. Αύτόθι, σ. 410/11. Πpβλ. ιι'Ελληνικi; Δrιμιοupγίοι», ιip. 129 (1953) σ. 714. 4. Πρβλ. Xpuσ. Ποιποι3οποuλοu, Ίστορία ... , όπ. ποιp., σ. 256.
330
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
ρΊJς θεωροuσε τ~ θεοσέβε~α ώς τ~ μόνΊJ άλΊJθ~ν~ θρΊJσκε(α, καταργώντας κάθε &λλΊJ θρΊJσκε(α, μαζf. καt τον Χρ~στια ν~σμό.
'18~α(τερα
φα(νετα~
άπο
το
ό
άντιχρ~στιαν~κος χαρακτ~ρας
«Σύμβολό)) τοu 5 ,
τοu
στο όπο'Lο άπορρ(
πτοντα~ tacite ολα τα χρ~σηαν~κοc «Μγματα)) καt αuτο το Οεμέλω τΊjς χρ~στιαν~κΊjς π(στΊJς, ό Τρ~αδ~κος Θεος καt ~ ένανθρώΠΊJσΊ) τοu Θεοu Λόγοu .• ο λόγος σ. αuτο εΙνα~
γ~α Θεο άόρ~στο καt &γνωστο, άφοu 8Ε:ν γ(νετα~ 8εκτ~ +ι
ύπερφuσ~κ~ άποκάλuψΊJ, ~ αuτοφανέρωσΊJ καt ε'Lσο8ος τοu Θεοί) στ~ν tστορ(α, στο πρόσωπο τοί:ί • IΊJσOu Χρ~στοu.
ΜΕ: βάσΊJ τ~ν άόρ~στΊJ αuτ~ ιιθεολογ(α)) 8ΊJμωuργΊ]σε ό Κα·tρΊJς 8~κ~ τοu ιισωτΊJρ~ολογ(α)), ιιέκκλΊJσLΟλογ(α)) καf. ιιέσχατολογ(α)), wστε να μ~ν μπορε'L νοc μ~λε'L κανεtς γLoc αϊρεση χριστιανική, άλλοc γLoc σαφwς άντιχριστιανικη θρΊJ σκεiα καf. καθολLκ~ τΎjς χρLστιανLκΎjς π(στΊJς άνατροπ~. Το σuστΊJμα τοu Κα·tρΊJ εΙχε ομως, οπως ε'iπαμε, καt κοLνωνLκΕ:ς προεκτάσεLς .
.,. Η ταν τρόπος ζωΊjς, ποu χά
λuπτε καt τον ΧΟLνωνLΧΟ χwρο, μΕ: τ~ν άπαραLτΊJτΊJ γL'
αuτο πλαω(ωσΊJ. "ΑρχLζε άπο τ+ι λατρε(α -
ΟLκΊjς τοΙJ
έπ~νόΊJσης: εί.οικοc σχεδιασμένος ναός, εί.οικιΞ:ς έορτΕ:ς χα!. τελετές, προσεuχΕ:ς καf. ί.ίμνοL, εί.οLκοl κληρLκοl (ιιθε~α γοl)) Ί) ιι 'lεραγοi», &νορες καl γuνα'Lκες) μΕ: άπόρρLψΊJ
φuσ~κοc τΎjς μuστΊJρ~ακΊjς tερωσύνΊJς (άπο τον ιιόρΟόοοξο» ΚλtjρLΚΟ Κα'tρΊJ!). Νέο άκόμrι Υιμερολόγω, κατα μiμΊJσ'Ιj
'ou tδρuτΎj θρΥ)σκε(ας στ~ ΔuσΊJ Α. Comtc, καf. νέα χρονο λογ(α (άρχ~ ,σ
1801)
-έπανιΧλΥJΥΊJ προφανwς τΎjς άνά
λογrις ένέpγε~ας τΊjς γαλλ~κΊJς έπανάστασΥJς, άλλοc καl τοu Μωάμεθ. 'Όλα φανερώνοuν ,~ν ,άσΥJ γ~οc το νέο, ,α
:'ι.
Δr,μοσιεuετ:χι
ιiπο
τον
Xpuσ.
Πιχπιχaόποuλο, μν.
έργ., σ.
251/2. (Θ. KoctpΎJ, Έπιτομη τής θεοσεβικής διδασκαλίας καi ήθικής, 'Εν Λονοίνt:ι' νβ' (1852) σ. 96-102. Πρβλ Θεοσεβών προσεvχαi καi ίερa (!σμα τα, έν Λονδίνt:ι' ν β' ( 1852) σ. 14-16.
ΤΟ
«KA·I·PEION
331
ΔΡΑΜΑ»
8Lαφορεηκό. Νέα καl ή γλώσσα των ΗLερων» χεψένων,
ΟχL χρονLκα ομως, γLατL πρόκεLταL γLα μLoc άρχαLΟελλΊJ νLΚ~ aLάλεκτο (τ+ι 8ωpLκ~), ποu καθLστοuσε μuστΊJpLώΟΊJ
' επL ' βλ ΊJτLΚοτερο ' ' λ'oyo. Σ' αuτα ' ' το τεΟοuν OL ΠλΊJθωρLκες ~θLκες 8LατάξεLς,
'
καL
'
πρεπεL
να
προσ-
ΠΟU ορLζαν προ
γραμμαηκοc τ~ ζω~ .των «Οεοσεβων», ~ σεκταρLσηκ~
μορφ~ τΎjς κοLνων(ας τοu -άποκοπ~ β LωτLΧΊJ')
. '
α.πο
'
•
τΊJν uπο'λ ΟLΠΊJ
(tοεολογLκ~ καl
'
'
,
χωνωνLα., ποu θ εμε λ ιωνοταν
ΚαL πρακηκα με τον περLΟρLσμο των γάμων μέσα στο
θεοσεβLΧΟ χωρο, Κ\ΧL ~ cXΠόρpLψ-fj explίcίte τΎjς uπόλΟLΠΊJζ κοLνων(ας: <<σuναγελαrτμοl. καΙ. αύ-τ-ο'Lς το'Lς άγελασηκο'Lς ζώοLς άνο(κεLΟL» 6 • 'Η θεωpΊJτLΚ~ καΙ. πρακηκ~ «riναρχ(α»
τοu Κα·tρΊJ ΟΊJλαa~ (άθέτφΊJ τΊjς βασLλεtας άλλοc καl κάθε ΠΟλLτεLακΊjς άρχΊjς, ώς έναντ(ων στ~ν [σότΊJτα των rΧν
θρώπων), 8εν Ίjταν παρ α 8εuτερογεν~ κοLνωνLκοc άξLώ ματα, ΠΟU άπέρρεαν άπο τον εuρύηρο ΚΟLνωνLΚΟ σεκτα pLσμό τοu καΙ. τ+ιν όλLκ~ άπόρρLψΊJ τΎjς κωνων(ας καΙ. τΊjς
8ομΊjς τΊJς. 'ΈτσL μπορεί νοc έξΊ]γΊJθε'L καi. ~ άρν'Υ)~ τοu να 8ωρLσθε'L χαθΊJγψ~ς στο όθωνLΚΟ
ΠανεπLστ~μLΟ (άθέ
τ'Υ)σΥJ τΎ)ς ΟΥJμΟσLΟuπα.λλ ΊjλLκΎjς LΟLότΊJτας) χαl τοu παρα
σ~μοu τΎjς πολLτε(ας (έ:μμεσΊJ άπόρρLψ~ τΊJς). Το σύστΊJμα τοϊ.ί Κα'tρΊJ προσφερόταν σε μLκροuς καΙ. μεγάλους, άλλοc lοLα(τερα στ~ νεολα(α, χάη ποu πρό8L8ε τ~ν προοπηκ~ χα!. τα μακρόπνοα σχέ8Lά τοu .• Η μαγLκ~ έλκuσηκότψα τοu
αuξαLνε το
μαθψες άπο
καLνοφανοuς
(πρβλ.
Πράξ.
17,21!)
βελΊJνεκες ΚαL τ~ 8LεLσΟuηκό-τ-ψά τΊJζ. Q[
30
μέρΥJ τΊjς τότε
έ:φΟασαν γρ~γορα τοuς μLκρΊjς
600,
άπο ΟLάφοpα
'Ελλάδας, άκόμΊJ χα!. άπο τ~ν
ΠόλΥJ καΙ. τ~ ΜLκρασ(α 7 • Μαζl με τοc παL8Lα σuνωστ(-
6.
Πρβλ. Κ. Οίκονόμοu, μv. έργ. σ.
'Ιστορία ... , οπ. ποιp., σ.
7.
251
403
έ. κοιι
Xp.
Ποιποι3οποuλοu,
έ.έ.
Βλ. τ~ν πολU έν3ιοιφέpοuσοι εί3ικ~ μελέτη τοϋ Δ. Ι. Πολέμη,
Περί τούς μαθητaς τοϋ Κα1ρη, στο ιιΠέτοιλονιι, τ.
4 (1984)
σ.
138-158.
332
ΙΙΑΡΑΔΟΥΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΥΗ
ζονταν στο καί:ρικο περιβοcλλον καt έν~λικες, όίν8ρες καt γuνα'Lκες.
'Ανοcμεσοc
τοuς καΙ. πρόσωπα, ποu itπαιξαν
άργότερα σΊJμανηκο
ρόλο στ~ ζω~ τοu τόποu: ό
Θ.
ΔελλΊJγιοcννΊJς καΙ. ό Α. Σuγγρος λ.χ., άλλοc καΙ. 8ιοcφοροι σΊJμαντικο!. παροcγοντες τΊjς τότε κοινων(ας (8ικαστικο(,
itμποροι, έκπαιδεuτικο(, άκόμΊJ καΙ. κλΊJρικοί.). ''Αν 8εχ θοuμε
- itστω καΙ. με έπιφuλάξεις- τ!.ς καταγγελ(ες των
κατΊJγόρων
τοu
Κα·tρΊJ,
ό
προσΊJλuησμός τοu
itφθανε
μέχρι το Παρ(σι, στοuς έκε'L 'ΈλλΊJνες σπουδαστές, ένω
στ~ν
"Αν8ρο περί.ποu
προσχωρ~σει
700
οικογένειες το
στόν κα·Lρισμό 8 .
'Όσο
καi.
1852
εΙχαν
οcν παροuσιοc
ζονται τοc πράγματα 8ιογκωμένα, τοc γεγονότα 8εν μπο
ροuν νοc άμφισβψΊJθΟuν, έστω Καt οcν rΧνασΊJματο8οτοuν ται οcργότερα με βοcσΊJ όίλλες tδεολογικες έπιλογές, οπως λ.χ. στ~ν περί.πτωσΊJ τοu Α. Σuγγροu9. β) Δεν ξέρω, οcν μεcοc οcπό αuτοc
ΟCΠΟ
τ~ν
έκΚλΊJσLαστικ~
-!)
((Καταδί.κψΙ τοu
tεραρχf.α μπορεί νοc θεωρΊJθεL
άναί.τια χαt νοc οcποδοθεϊ οcποκλειστικοc σε προκατάλΊJΨΊJ·
• ο Καtρης 8εν καcαδικάστΊJΚε γιοc τ~ σοφ(α Ί) το διδα κτικό cOIJ itργο! • Η προσφορά τοu αuc~ έκcιμόταν uπέρ μετρα οcπο τοuς έκκλΊJσLαστικοuς κuκλοuς καΙ. τ~ν ϊδια τ~ν
• lεραρχ(α . . ο
κ. οικονόμος λ. χ., πρώην φ(λος τοu
καΙ. κατόπιν σφοδρός καcf]γορός cou, τόν έπαινοuσε γιοc
cO
itργο 7ΟΙJ καΙ. τ~ν έθνικ~ προσφορά τοu, όμολογώντας
07L ιιεuσεβως καΙ. όσ(ωςΙΙ it8ρασε ό Κα·tρrις πρ!.ν άπό τ~ν Έπανάσταση 10 • 'Η «Εuαγγελικfι Σάλπιγξ11, φύλλο θρrι-
8.
Ηλ.
'Αpίσ-:-ο•J Κ:χμπ:Χνη, Θεόφιλος Κα1ρης, σ":Υ,ν
Δημιο'Jpγί:χΙΙ, ":ε'.ίχ.
9.
129
(άφιέpωμ:χ),
σ.
72:>
"' ελληνικ+,
έ.
Ηλ. οσιχ ό ~uγγpοζ άν:χφέpει γι:Χ τ+, ~χολ+, ":Οlί Καtρη καί τοι·
ίδιο στιi Άπομνημονει!ματά
Xp.
195:3,
":Ou (=
Π:χπ:χδοποίιλοu, μ ν. ί'ργ. 1 σ.
10. Mv.
f.ργ. 1 σ.
401.
-:-οlί Σuγγpο'.ί) 1 τόμ. Α', σ. 40-Ιι2.
25 7-58.
ΤΟ
«KA·I·PEION
333
ΔΡΑΜΑ>>
σκευηκο υπο τ~ν έπφρο~ τοϋ Οίκονόμου, έ:γροcφε στοc
1836/7: (( ... τοϋ κοcτοc ποcντοc ένοcρέτου κoct σοφωτοcτου οcνδρος ΚOCL κλεινοϋ διδοcσκοcλου ~μων Κυρίου Θεοφίλου Κοc'tρου, οστις κοcτέστΥjσε ΚOCL το εύεργεηκώτοcτον τοϋτο σχολεϊ.ον [το Όρφοcνοτροφεϊ.ο] κοcθwς ΚOCL έοcυτον ποcντος έποc(νου οcνώτερον» 11 • • ο οcπο Σινοcίου Κωνστοcνηος ΚOCL οίκουμενικος ποcτριοcρχΥJς
τοϋ χοcρισε
( 1830-34)
( 1834)
μιοc έκκλΥjσίοc ΚOCL το γύρω οίκόπεδο, μετόχι τοϋ Σινοc, γιοc τ~ λειτουργ(οc τοϋ
'Ορφοcνοτροφείου, δίνοντοcς κoct χρΥj
- μολονόη γνωστος ρωσόφιλος 12 • 'Αλ λοc κoct ~ Σύνοδος στο γροcμμοc τΊjς οcπο 10.7.1839 τοϋ μοcτικ~ ένίσχυσΥJ
γροcφει: <ι' ΑσποcζομένΥJ ποcντοτε τ~ν οcλΥJθΊj ποcιδείοcν ~ 'Αγίοc
τοϋ Χριστόϋ
ΈκκλΥJσίοc
[ ... ], έ:χοcφε μεγίστΥJν
χοcροcν, βλέπουσοc μετοcξu των πεποcιδευμένων τοϋ έθνους οcγωνLζόμενον κocl τον κοcτοc πνεϋμοc οcύτΊjς υίον Θεόφιλον ' ' ι ' λ' τον οcγωνοc τον κοc ον
... ».
'
Τ' ιv ' ι , ξ' ον ονομοcι.,ει οcκομΥJ: <ι ο μετοc υ
των διοcκεκρψένων ΚλΥjρικων συνοcριθμούμενος ΚOCL ποcροc ποcντων τψώμενος των όμογενωνιι
<ιδιδοcσκοcλος ζΥJ
-
λωτ~ς τΊjς οcλΥjθοϋς ποcιδείοcς, ό εύσεβ~ς κoct φιλόχριστος».
'
Γ ιοc'
ι ι του εκφροcι.,ει ' ιv ' " λ τοc ΚΥJρυγμοcτοc τΥJν εκπ
YJ ξ'YJ
τΥJς: ιι
... το'
οcκουσμοc τοϋτο οσον εΙνοcι λυπΥJρον κoct φρικωδες, τόσον οcφ' έτέρου θεωρεi:τοcL οcπίστευτον ... » 13 .
.Η οcκριτοc.
Σύνοδος δεν κοcτοcδίκοcσε τον Koc'tρYj οcίφνίδιοc ΚOCL
'Απο το
1838
άκοuοντοcν
oi
πρωτοι ψLθυροι
-
δίδοcσκε μόνος, μ~ θέλοντοcς οcλλο δοcσκοcλο στ~ σχολ~ του.
'Αργότεροc -κoct οcίφνιδιοcσηκοc- έ:ποcυσε νοc tε
ρουργεϊ: ώς όρθόδοξος ΚλΥjρικος ΚOCL νοc ΚΥJρύττει, στ~ν
'ΕκκλΥJσ(οc, είσοcγοντοcς τ~ δικfι του λοcτρείοc στ~ Σ χολ~
11. Αύτόθι. 12. Αύτόθι. Πρβλ. Χρuσ. Πιχπιχ8οποuλοu, μν. ί'.ργ., σ. 241. 13. Κ. Οiχονόμοu, μ ν. ί'.ργ., 407- 409.
334
ΙIΑΡΑΔΟΣΗ
του 14 •
προκλfισεLς
Ot
ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
γ(νοντοcν
έκ
μέρους
του
Koc·tρYJ
συνεχως tσχυρότερες, οσο προχωρουσε ~ συνεLδψ~ δLοc φοροπο(ΥJσfι του ά.πο τ~ν προcξΥJ ~Ίjς 'ΕκκλΥJσ(οcς του. 'Η
έπέμβοcσΥJ ομως τΊjς Συνόδου ά.ρχ(ζεL μόλLς το
1839,
κoct
δεν μπορουσε νοc γίνεL ά.λλLως, ά.φου ό Κοc·tρΊ)ς δi:ν ήταιι
fνας όποιοσδήποτε πολίτης. άλλa κληρικός, έ:φερε ~ο σχΊjμοc τΊjς
'ΕκκλΥJσ(οcς κoct έμφοcνLζότοcν ώς έκπρόσωπός ~ΥJς.
Koct
εΙνοcL βέβοcω, πwς θοc μοcκροθuμουσε ά.κόμΥJ περLσ
σό~ερο +ι Σύνοδος -με γροcμμοc~έοc τΥJς τον ψLλελεύθερο ΚOCL ά.νεκτLκότοcτο 'Ελλοcδοc
ΦοcρμοcκίδΥJ-
οcν
δεν
έ:φθοcνοcν
στ~ν
δLοcμοcρ~υρ(ες τοϋ ΠοcτρLοcρχε(ου κoct σωρε(οc
ot
κοcτοcγγελLων του Τύπου ΚOCL ά.πο λοc'Lκούς, ΚOCL μοcλLστοc κροcηκοuς ύποcλλ~λοuς των Κυκλοcδων 15 • έπίσκοπος τΊjς
'' Ανδρου
'ΑκόμΥJ ΚOCL ό
(«κωφονη τον ά.ποκοcλεΊ: ό Οtκο
νόμος) 16 σLωπουσε, σεβόμενος το κύρος ~ου Koc'tρYJ.
'Αλλοc κoct +ι μέθοδος ποu ά.κολούθΥJσε ~
Σύνοδος
ά.ποδεLκνύετοcL μΥjτρLΚ~, έ:ξω ΟCΠΟ κοcθε μLσοcλλοδοξ(οc, ΚOCL
σύμφωνΥJ με τ~ν έκκλΥJσLοcσηκ~ πocρocδocrYJ.
Koct τουτο
γ(νετοcL δεκτο οχL μόνο ά.πο θεολόγους, ά.λλοc ΚOCL ά.πο
έπLσ~~μονες Μελiiς κ.οc.)
κoct 17
κρL~Lκοuς
ψLλελεύθεροuς
(ΚοcμποcνΥJς,
• ΓίνετοcL ά.πο τfι Σύνοδο μLoc σεφοc προσ
ποcθεLων συνεννόΥJσΥjζ με τον Koc·tρYJ 18 • ΣτέλνοντοcL γροcμ μοcτοc κoct ά.πεστοcλμένω, δLεξοcγοντοcL συζ-r;τ~σεLς. Προ-
14. 15. πούλοu
16.
Χρ.
Πιχπ:χaοπούλοu,
'Ιστορία ... , σ.
244
έ.
Τ ιΧ σχετιχιΧ ιiντιχ:χϊριχιΧ διιχβ~μιχτιχ βλ. στοu Χρ. Πιχπ:χδο 'Ιστορία ... , σ.
258
έ.
Μ ν. f.ργ., σ. 402.
17. Θεοφ. Κιχμποcνr,, μν. f.ργ., σ. 724 (« ... Ή θεοσεβιχ~ :χύ-:-Ί; [ ... J δi:ν μποροϋσε νοc aισιφιίγr, τ~ν προσοχ~ τΥjς . ΕκκλΥ, σίιχς ... »). Σπ. Μελίi, Θεόφιλος Καtρης, σ-:-~ν ιι' Ελλr,νιχ~ Δr,μιοuργί:χ». όπ. πιχρ., σ. 712 έ.έ. 18. Βλ σχετιχιΧ στοϋ Κ. Οίχονόμοu, μν. f.ργ., σ. 404 έ.έ. Xp. Π:χπιχaοπούλοu, δπ. παρ., σ. 259 έ.έ.
κίνησις
ΤΟ
«KA·I·PEION
335
ΔΡΑΜΑ»
Υjγεϊ:τοc~ μοcλ~στοc μ~οc πλοcγ~οc ένέργε~οc (του γροcφε~ οcνεπί σΥjμΟC ό φίλος κoct συνοcγων~στ~ς του στ~ν 'ΕποcνοcστοcσΥJ Θεοδώρψος Σελλοcσίοcς}.
Koct
μόνον οτοcν ό KoctρYJς έμ
μένε~ στ~ν έπ~λογ~ του με οcπολυτότψοc κoct σφοδρότψοc, τότε +ι Σύνοδος προχωρεί: στtς κοcνον~κες οcνοcκρίσε~ς. 'Η κοcθοcίρεσ~ του -το κοcνον~κοc έπ~βεβλΥJμένο κoct γ~' οcύτο δίκοc~ο έκκλΥJσ~οcστ~κο μέτρο- μολονόη οcποφοcσίζετοc~ το έφοcρμόζετοc~ το
1839,
1841,
+ι δε οcπέλοcσΥJ του Koc·tρYJ
(με οcπόφοcσΥJ τ-Υjς πολ~τείοcς) γίνετοc~ με δ~κ~ του oc'ίτYJcrYJ
(« ... θέλω
on +ι
οcπέλθε~, οπως ό Θεος με φωτίσε~ ... εϋελπ~ς,
'Ιεροc Σύνοδος δεν θέλε~ με οcρνΥJθεϊ: ποτε τ~ν χοcρ~ν
τocU7YJν ... »
-14.9.1839) 19
κoct οcύτ~ τfι λύσΥJ ύποδείκνυε
οcπο τ~ν οcρχ~ κoct ό ΦοcρμοcκίδΥJς2ο. 'ΑκόμΥJ
κιχt
ό
Φοcρμοcκίδ1Jς
θοc
δ~κοc~ώσε~
(στ~ν
<< 'Απολογίοc» του) τ~ν τοcκηκ~ τΊjς Συνόδου: « ... 'Όθεν
δεν κοcτοcκρίνω, οϋτε Μνοcμοc~ νοc κοcτοcκρίνω τ~ν tεροcν Σύνοδον, δ~' Ί)ν οcπέφΥJνε κοcτοc του Κυρίου Κοctρου γνώ μΥJν ... 'Εβοcδ~σεν οπως οφε~λε νοc βοcδίση, οcφου έξ οcρχΥjς
δεν ένέκρ~νε τ~ν ~συχον κoct οcθόρυβον οtκονομίοcν εtς κοcτοcποcυσ~ν τοlί σι
λος τ-ϊjς Συνόδου, ποu κοcτοcδίκοcσε τον Koc·tρYJ, οcλλ' εΙχε προτε(νε~ -γ~οc νοc σώσε~ τον ΚΟC~νοτόμο ΚλΥjρ~ΚΟ- νοc
τοlί έπ~τροcπεϊ: +ι €ξοδός του οcπο τ~ν 'Ελλοcδοc, wστε το προcγμοc, όμως
on
οπως
ένόμ~ζε,
νοc λυθεί: σ~ωΠΥJρΟC.
Ξεχνοlίσε
+ι ύπόθεσΥJ εΙχε π~οc ξεφύγε~ οcπο το πρόσωπο
τοlί Koc·tρYJ. Δεν έπρόκε~ το π~οc γ~οc οcτομ~κές του πεπο~
θ~σε~ς, wστε νοc έφοcρμοσθεi: «οcνεξ~θρΥjσΚεLΟC», όπως ό 'ίδ~ος ό κοc·tρΥjς ζψοlίσε (« ... έπ~τρέπετοc~ έν εύνομουμέν!{.Ι κροcτε~, κοcυχωμένιp μοcλ~στοc έπt οcνεξ~θρΥjσκεί~, νοc έρευ-
19. 20. 21.
Κ. Οtχονόμου, μν. f.ργ., σ.
Θ. Φcφμιχχίοοu, Αύτόθι, σ.
193.
416.
Άπολογία, 'Εν Άθ-ήνιχις
1840 2 ,
σ.
190
έ.
336
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
νq. τLς τ~ν συνε(δ·φLν τοϋ έτέρου ΚOCL νοc ζψΊj εγγροcφον όμολογ(οcν τΊjς π(στεώς του;»
τοϋ
-1839) 22 •
'Η κοcLνοτομ(οc
KoctpYJ ετχε περοcσεL ΠLOC στο Λοcο -στο οcνώνυμο
πλΊjθος- που
1)
ε'Lχε μυΥjθεϊ: σ' οcύτ~ν
1)
τ~ν οcπέκρουε, ΚOCL
γL' οcύτο θοc θεωροϋσε τ~ Σύνοδο συνένοχΥJ τοϋ
Koc·tpYJ, οcν
οcύτ~ σLωποϋσε, έpμΥJνεuοντοcς τ-Υ) σLωΠ~ σοcν ΚοcτοcξtωσΥJ τοϋ συστ~μοcτός του .
•Η
Σύνοδος ~τοcν οcΜνοcτο νοc σLωπ~σεL, οπως έξε
λ(χθΥjΚΙΧν τοc προcγμοcτοc.
Ό Koc'tpYJζ ~τοcν ΚλΥJ pLΚΟς ΚOCL
έμφοcνLζότοcν ώς έκπρόσωπος τΊjς οcύτο
τοϋ ζψ~θΥjκε
γροcπτΥ)
'ΕκκλΥJσLοcς.
Koct
γL'
όμολογ(οc, οπως ζψεϊ:τοcι
οcλλωστε ΚOCL οcπο τον κοcθε έπ(σκοπο («κλεtς οcσφοcλε(οcςΙJ, λέγετοcL) κoc't'oc τ~ χεφοτον(οc του. "'Αν προσπερνοϋσε τ~ν περ(πτωσΥJ
~ Σύνοδος, θοc ~τοcν σοcν νοc οcuτοκοc
Koc·tp'YJ
τοcργότοcν, οcθετώντοcς το ρόλο τΥJς, ώς έγγυψΊj τΊjς κοcθοc ρότψοcς τΊjς όρθόδοξΥJς π(στΥJς κoct ποcροcδοσΥJς. σκοcλ(ες τοϋ
κοcτοcδLκοcσμένες.
OL
δLδοc
~τοcν έξοcλλου οcπο οctωνες συνοδLκοc
Koc'tpYJ Το
περ(εργο
ocpoc
-ΚOCL πρωτοφοcνες
συνοcμοc- θοc ~τοcν νοc μ~ν ποcρει θέσΥJ έπtσΥjμΟC ΚOCL οcνοι κτοc
~
Σt.ίνοδος,
οcφοϋ
ό
Koc'tpYJς ε'Lχε
ΠLOC
μόνος
τοu
ΟCΠΟΚΟΠεL ΟCΠΟ τ~ν έκΚλΥjσtοcστLΚ~ ΚΟLνων(οc (οcύτοοcφοpL
σθεi: ΚOCL οcύτοκοcθοcφεθεϊ:) ΚOCL δεν εμενε πocpoc μόνΥJ +ι τuπικΥ) δLocκ~puξYJ τΊjς κοcθοc(ρεσfις τοu. Οί οcποcντ~σεLς τοu, οcλλωστε, ~τοcν οχL μόνο οcν~κουστες, οcλλοc ΚOCL τεροc τώδεLς ΎLOC ιιόpθόδοξωι ΚλΥJpLκό: ζψοϋσε νοc το\.ί έπιτpοc πεi: νοc ποcεL σε μLoc εύρωποc'ίκ~
(sic) 'AκocδYjμtoc, νοc δL
δοcχτεϊ: δογμοcτLΚ~ θεολογ(οc, γLoc νοc όμολογ~σεL ΠtστΥJ σ' οcύτ~ν! 23
'Αλλοc ΚOCL ποτε δεν εποcυσε νοc έμμένει στο
«ΠLστεt.ίωΙJ του.
22. 23.
Χρ.
'Απο το
Πιχπιχaοποuλοu,
Αύτόθι.
1844
(έπέστρεψε βοcσεL τΊjς
'Ιστορία, σ.
270.
ΤΟ
«KA·l·PEION
337
ΔΡΑΜΑ»
έλευθερίοcς του Συντοcγμοcτος) μέχρι το
1852
συνέχισε
τον προσΥjλυησμο στο σύστ'Υjμοc του, εστω ΚOCL οcν, οπως δέχοντοcι μερικοί, το πεϊ:σμοc ένισχυότοcν οcπο το ποcθος του ένοcντtον
ΈκκλΥJσLοcς κoct Πολιτε(οcς.
γ) Το ζ~τ'Υjμοc τοu Koctρ'Yj έπιδεινώθΥjΚε οcκομοc πε
ρισσότερο
εΊ:νοcι γεγονος- με τ~ν οcνοcμειξΥj σ. οcύτο
-
τijς Πολιτε(οcς. ΠολU δε περισσότερο, ocφou περιπλέχτΥJΚε στοuς
πολιηκοuς
(κομμοcηκοuς)
ροcγμένΥJς έκε(νΥJς έποχijς
μ'Υjχοcνισμοuς τijς τοc
(1833-1843).
'Απο το
1836
εlχε έντοcθεϊ: ~ ρωσικ~ έπιρρο~ ποcνω στον 'Όθωνοc σε βοcρυς τijς οcγγλικijς, ΚOCL ό φιλοοcγγλος.
KoctρYjς ~τοcν γνωστος ώς
'Ο φιλορωσικος ιιΑίwν>> εγροcφε με μοcνίοc
ένοcντ(ον του, ένω με τον 'lδιο φοcνοcτισμο τον ύπεροcσπιζοcν
ot φιλοοcγγλικες έφΥJμερ(δες ιι 'ΑθΥJνΟC>> κoct ιιΦ(λος τοu Λocou». τijς
• Απο τοuς ύποστ'Υjρικτές του θεωρ~θΥJΚΕ θύμοc
Ρωσ(οcς ΚOCL του Οίκοuμενικου Ποcτριοcρχεtου, που
βρισκότοcν ποcντοc ύπο τ~ν έπιρρο~ τΥjς λόγω του ιιόμο δόξου>>. 'Η Πολιτεtοc, προcγμοcτι, συν~ργ'Υjσε στ~ν έκκλΥJ σιοcστικ~ κοcτοcδ(κΥJ του κoct τ~ν περιέβοcλε με το κύρος
τΥJς, προχωρώντοcς στ~ν οcπομόνωσΥJ, τ~ φυλοcκισΥJ ΚOCL τ~ν οcπέλοcσ~ του. Πολλοt κοcτοcκρίνοuν τ~ν πολιτειοcκ~ οcνά μειξΥJ24.
• Υποcρχει όμως κoct έδω μιοc έξ~γΥJσΥJ, ποu βγοc(
νει οcπο το κλ(μοc τijς έποχijς, που ότοcν οcγνοεϊ:τοcι εlνοcι
φυσLΚΟ νοc δΥJμLουργοuντοcι Ποcρερμ'Υjνεi:ες. Το ότι
OL
οcντιπολιτειοcκες θέσει,ς του KoctρYJ θοc τον
όδΥJγουσοcν οcνοcπότρεπτοc σε ρ~ξΥJ με τ~ ν Πολι τε LOC, ~τοcν οcνοcμενόμενο.
'0
"Οθωνοcς εlχε προειδοποιΥJθεϊ: οcπο "Ελ
λΥJνες κoct ξένους γιοc τ~ στοcσΥJ τοu KoctρYJ, ~ οcρνΥJσΥJ δε
24.
'Ο Κ. Πιχπιχπιχνιχγιώτοu λ. χ. γρά.φει («' Ελληνικ~ Δ-ημ.ιοuρ
γίιχΙΙ, οπ. πιχρ., σ.
733): ιι' Η Έχκλησίιχ !:πρεπε νιΧ ά.μuνθ~. Κ' είχε
'δίκφ. Το Κρά.τος όμως κoct ~ Διχιχιοσuνrι;''
338
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
οcπο
τον
τελευτοcϊ:ο
τοu κροcηκου ποcροcσ~μου ~τοcν ~
έ:μπροcκτrι έπιβεβοcίωσΥJ των κοcτοcyyελιων. EiνocL ομως ποcλι γεγονός,
on ~
Πολιτε(οc οcρχικοc εΙχε οcλλες διοcθέσεις
οcπένοcνη στον KoctρYJ.
Koct
τοϋτο δεν συνοcyετοcι μόνο οcπο
τ~ν ά.πολοy(οc τΊjς Πολιτε(οcς στον
μοιι (έφΥjμερ(δοc τΊjς Κυβερν~σεως,
{( 'ΕλλΥjνtκό Τοcχυορό 1839) 25 , οcλλοc ΚOCL οcπο
εϋyλωττοc yεyονότοc. Δεν εΙνοcL μόνο ~ οcπονομ~ ΚOCL σ' οcύτον του οcνωτοcτου ποcροcσ~μου τΊjς Χώροcς, ~ ~ πρό τοcσΥJ νοc διοριστεί κοcθΥjyψ~ς τΊjς φιλοσοφ(οcς στο νεοσύ στοcτο Ποcνεπιστήμιο, οcλλοc κoct
+;
οcπόλυτΎJ έμπιστοσύνr;
που του έδειξε ~ Πολιτε(οc, ωστε νοc οcφ~νει τ~ σχολ~ του έξω άπο κάθε έποπτεία, τ~ν όποίοc ό 'ιδιος ό KoctρYJς οcρν~
θΎJκε έπ(μονοc. Σ' οcύτ~ τ~ συνοcφειοc ομως πρέπει νοc ύποyροcμμισθεϊ: μιοc χοcροcκτΥJρtστικ~ οcνηστοιχίοc. Το ίtτος
1839 - οcρχ~
όδυνων yιoc τόν Koc'tρYJ- συντοcροcξοcν τ~ν έλλΥJνικ~ κοι νων(οc δύο yεyονότοc, ιδεολοyικοc οιοcμετρικοc οcντιθετοc με τοcξu τους. Το ενοc εΙνοcι ή ιισυνωμοσ(οcιι τΊjς Φιλορθο δόξου
• Ετοcφε(οcς,
με κοcθοcροc ποcροcδοσιοcκό, όρθόδοξο κoct
συνοcμοc ψLλορωσικο περιεχόμενο, που ομως κρίθΥJΚε ώς οcνηκοcθεστωηκο ΚLνΎ)μΟC κoct ποcτοcχθΎ)ΚΕ οcπο το Κροc τος26. Το οcλλο εlνocL ~ ύπόθεσΥJ του Koctρ'Yj, με κοcθοcροc
δυηκό, οcντιποcροcδοσιοcκο- οcνηορθόδοξο κoct φιλοοcyyλικο χοcροcκτ~ροc, που κρίθψε έξίσου έπικίνδυνΥJ γιιΧ τ~ν κροc-
..), οcσφοc ' 'λ ειοc.
τικ.ι
Δ'εν
"
εγινε,
λ οιπον, 1
' κοcμιοc
1
'1' οιοcκρισΥJ
' στrιν
περ(πτωσΥJ KoctρYJ. Στ~ν πρώτΥJ περ(πτωσΥJ ή οcπειλ~ (yιoc τ~ν πολιτείοc)
25. Βλ. Το κείμενο στοu Κ. Οίκονόμοu, όπ. παρ. σ. 404 έ:.έ. 26. Βλ. Barbara Jelavich, The Philorthodox Conspiracy of 1839, σ-::Χ "Balkan Studies", τ. VII ( 1966) σ. 89-109 (βιβλιογρ.) Πρβλ. Charles frazee, τlιe Orthodox Church and Jndependent Greece 1821-1852, Cambridge 1969, σ. 152 έ.έ.
ΤΟ
«KA·l·PEION
339
ΔΡΑΜΑ•
προερχότοcν οcπο τ~ (φοc~νομ.ενικοc τουλοcχιστο) δ~οcθεση yιoc όρθόοοξΥJ (ρωμ.οcLLΚΥJ) λύσΥJ τοG πολιτειοcκοu προβλ~ μ.οcτος. Στ~ δεύτερ'Υj τοcροcζε τ~ν ΠολL τε LOC το «σκοπού μ.ενον», που ~τοcν +ι οcνοcτροπΎ) τΎ)ς χρισηοcνικΎ)ς -οχι
μ. όνο τ~ς όρθόδοξΥjς- θρΥjσΚε LOCζ, μ.ε βοcσΥJ ιιτ~ν οcσέβειοcν περt
τοc θεi:οc δόγμ.οcτοc κoct μ.υστ~ρLοc τΊjς Lεροcς Ύjμ.(;)ν
έκκλησίοcς)) 27 •
Koct
στΎ) δεύτερΥJ ομ.ως περtπτωσΥJ, μ.ε τοc
δεδομ.ένοc τΊjς έποχΊjς, οφειλε +ι
((
Πολιτε(οc νοc έπέμ.βεL.
Εις τοLοcύτΥJν περίπτωσιν, τ( ~θελε κοcμ.εL ποcσοc κυβέρ
νΥJσLς, περt πολλο\J ΠΟLουμ.ένΥJ τοc Πνευμ.οcτtΚΟC Κoct ύλLΚΟC συμ.φέροντοc του Κροcτους, τ~ν ποcροuσοcν κoct μ.έλλουσοcν εύδοcιμ.ονίοcν του λοcου τΥjςj>> 28 • • Η έπέμ.βοcσ'Υj ~τοcν οcύτο νόψη. Δεν ένεργουσε <<βυζοcντινοc))
'1j
Πολιτε(οc -ποcροc
τον εις οcλλοc σ'Υjμ.εi:οc σοcφ~ οcνηβυζοcντtνLσμ.ό τ'Υjς- ώς
προστοcτης δΥjλοcδ~ τΊjς ΠίστΥJς. 'Ήτοcν <<ύποχρεωμ.ένψ> νοc έπέμ.βει βοcσει τοϋ δικοu ΤΥJζ Kocτocστocnκou Χοcρτη τΊjς
• ΕκκλΥjσLοcς
του
1833
(οcνοcκ~ρυξΥJ προcξLΚΟΠΥJμ.οcτLκ~
του έλλοcδικου οcύτοκεφοcλου), «Κυριοcρχ'Υj'\1)) τΊjς
• ΕκκλΥjσLοcς
που
ορ~ζε
τον
"Οθωνοc
κοcι «οcρχΥjγόν>> τΥJς γιοc ιιτο
διωκΥJτ~κον μ.έρος>> (πολιτεωκροcτ(οc) 29 • 'Η ύπόθεσΥJ, λο~
πόν,
του
KoctρYJ, κoct
ιΧν οcκόμ.ΥJ δεν ~:θιyε οcμ.εσοc τ~ν
Πολιτείοc "Υ) τ~ν κοινωνικ~ τοcξΥJ, δεν έ:ποcυε νοc οcφοροc πρωτοcρχικοc τ~ν Πολιτεtοc, οcφου Ύj 'ΕκκλΥJσl.οc ~τοcν ύπο
τον
οcμ.εσο ελεγχο κoct τ~ν έξουσ(οc τΥJς.
έκκλΥJσιοcσ·ηκοc, κέντρο οcνοcφοροcς ~τοcν Ύj
Koct γιοc τοc Πολι τεtοc, ώς
οργοcνο τΊjς όποίοcς ένεργοuσε στ~ν ούσίοc Ύj
Σuνοδος.
Κοcνένοcς, λοιπόν, φοcνοcησμ.ος δεν έπικροcτΥJσε ά.πο τ~ν
27. Στον «' Ελλr,νιχο Τιχχuδρόμωι, βλ. Κ. Οίχονόμοu, μν. έργ., σ.
406.
28.
Αύτόθι.
29. Βλ. Θεοκλ. Στροcγκιχ, 'Εκκλησίας Έλλάδος 'Ιστορία έκ πηγών dψευδών 1817-1967, τόμ. Α', Άθ'Ιjνιχι 1967, σ. 58 έ.
340
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
πλεuροc τοuλά.χLστο τΊjς 'ΕκκλΥJσLοcς, που με τ~ν ποcροuσ(οc του «βοcσLλLκου έπL τρόποω> ΚOCL το βέτο τοu ~τοcν όλό
τελοc ά.νίσχuρΥJ, δέσμLοc στ~ν ούσ(οc τΊjς κροcηκΊjς έξοu σίοcς30.
δ) Το δρά.μοc του Koctρ'Yj ομως φωτ(ζετοcL περLσσό τερο ά.πο τον ά.ντ(κτuπο τΊjς περLπέτεLά.ς τοu στον έλλΥj νLΚΟ λοcό, κocl γενLΚΟC στον ΚΟLνωνLΚΟ χωρο .• Η δ(ωξ~ τοu,
tδLocLτερoc ά.πο τ~ν ΠολLτείοc, ~τοcν φuσLΚΟ νοc ~ρωοποL~σεL τον Koc·tρYJ, ποu τον σuνόδεuε πά.ντοc ό φωτοστέφοcνος του έθνLκου ά.γωνLστΊj, ΚOCL νοc θεωρΥjθεi: θύμοc τΊjς ΠΟλLτLΚΊjς.
Τ~ν έντύπωσΥJ οcύτ~ ένίσχuε ~ ά.ντLκuβερνΥJτLκ~ (φLλοοcγ γλLκ~) μερ(δοc, ά.λλοc κocl ψLλοδuηκοl πολLηκοl ύποστΥJ
ρLκτές τοu, οπως ό
I.
ΚωλέττΥJς .• ο δLχοcσμος γLoc τ~ν
κοcτοcδίκΥJ τοlί Koc·tρYJ ά.πλώθψε σε ολοc τοc έπίπεδοc τΊjς έθνLκΊjς ζωΊjς. ΟCΠΟ κά.θε
•Η
OpLO
στά.σΥJ ά.πένοcντL στον Koc·tρ'Yj ξέφuγε
ΚpLηκου έλέγχοu
-
ΟΠως σuμβοc(νεL σuν-ή
θως- κocl κοcθορLζότοcν ά.πο τlς προσωπLκες πεποLθ~σεLς (tδεολογLκες κocl πολLηκες) κocl κuρ(ως ά.πο τ~ν τοποθέ
τΥJσΥJ ά.πένοcνη στ~ν έκκλΥJσLοcσηκ~ ποcρά.δοσΥJ κocl τ~ν έκκλΥjσLοcσηκ~
Lεροcρχίοc, wστε λ(γο νοc προσέχοντοcL ο[
'ίδLες οί tδέες τοlί Koc'tρYJ, τlς όποϊ:ες εl:νocL βέβοcω οτL ΠΟλλοl -ΚOCL οχL μόνο ό ΟCΠλος λοcος- δεν μπορουσοcν νοc
ά.ποτψ~σοuν σωστοc μέσοc στ~ θρΥjσκεuτLΚ~ τοuς ά.δLοcψο ρ(οc.
•Η
δLά.βρωσ'Υj, επεLτοc, των σuνεLδ~σεων κocl ~ οcμ
βλuνση των κρLτΥJρίων, που εl:χε
ά.ρκετοc οcύξΥjθεϊ:, δεν
έπέτρεπε σε πολλους νοc προχωρ~σοuν ΟCΠΟ τ~ν έπLψά.νεLΟC
τΊjς κοc·ίρLκΊjς ~θLκολογ(οcς στ~ν ούσ(οc τοlί σuστ~μοcτός τοu. "ΕτσL προσωπLκότΥJτες του έπLσ7ΥjμΟνLκου κόσμοu,
οπως
--:Υ;ς
ό
Ν.
Σοcρίπολος
κocl ό
Μ.
ΡενLέρΥJς,
ά.νέλοcβοcν
30. "ΑρΟριχ 6, 7, 9, 13, 17 τ~ς «Διιχχrιρuξεως περl ιiνεξιχρτ-ησίιχς 'F.:λλ-ι;νιχr,ς Έχχλησίιχςη, Θεολ. Στριiγκιχ, μv. έργ, σ. 59 έ.έ.
ΤΟ
«KA·I·PEION
πρόθυμοc τ~ν uπεροcσπLσfι του
341
ΔΡΑΜΑ»
( 1853). Θερμ~ στοcση οcπέ
νοcντL του τ~ρησοcν +ι οcγγλLΚ~ κυβέρνηση (γLoc εuνόητους λόγους) κoct το φιλοοcγγλικο κόμμοc. 'ΌσοL όμως οcπο τοuς
λογίους ε Ιχοcν έπ ίγνωση τijς κοc'ίρLκijς ίδεολογ[οcς, μολο νόη κοροc·cστες κoct ψLλελεt.ίθεροL, οπως ό Φοcρμοcκίδης κoct ό Βοcμβοcς, κοcτοcδίκοcσοcν το σύστημοc του Κοc·tρη κoct τ~ν προσποcθεLοc του. 'Ακόμη κoct οι προτεστοcντες μLσσLΟνοc ριω
(Leeves, Lowndes
κoct
Benjamin)
τον χοcροcκτηρίζουν
οcπερίφροcστοc <<δε'ίστ~>>, οπως ξέρουμε ά.πο (ά.νέκδοτες) έκθέσεLς τοuς, έν(;) με χοcροc εβλεποcν '~ σύγκρουση του Κοc'tρη με τ~ν έλληνLκ~ 'Εκκλησίοc, ΚOCL δ~λωνοcν το σκε ΠτLΚLσμό τους γLoc τ~ν τολμηρότητοc κoct σοβοcρότητοc τijς ΚΟCLνοτομίοcς του 31 • Δεν ελεLψοcν φuσικοc ΚOCL τοcπε Lνό,εροc
31.
Βλ.
Δ.
I.
Ιlολέμ'Ι),
Ό Θεόφ.
κa·Ιρης καi οί Προτι:στάvται
Μισσιονάριοι είς τό Αίγαίοv, στο «Πέτιχλον», οπ. πιχρ., σ. 78-103. Στlς έπψελέστιχτιχ συλλεγμένες μ:χρτυρίες ά.πο τον έχλεχτο συνι:iδελφο χ.
Δ. Πολέμ'Ι) θα προσθέσουμε ί:ν:χ κείμενο ":'OU Isaac Luwndι~s, πρά.κτοριχ τΥ;ς l.orιιlorι Missiorιary Sσciety, ποu βpf,χιχμε σ":'οc 'Αρχε'ί:χ τΊjς 'Ετιχι ρείιχς χιχτ:Χ ":'(ς έρευνές μιχς στ:Χ
'Αρχε'ίιχ τών
στολικών Ί~τιχφειών
'Ά ι:ase, ~ωwcvcr, sσπιcwhat
( 197:3-7 4):
'Αγγλικών 'lεριχπο
extra-
σrdirιary lιas ρrest~rιteι! itstM at Atlιcns, as I lι~arrι by a letlt~r frσπι Mr. ιeι·νι,s, agerιt
of thc H(ritislι) arιιl 1-'(orcigrι) B(iblf') S(ociι~ty) tlιerι,. Α of ωrιsidcral>le cι~lι;l>rity of t~ιf' rιamt; of ΊΊιeophilus [arics (siι:), DirtΨior of arι Orplιan AsyluΠΙ at Andrσs, has bι;eιι accuseι! to tlιι· Synoιl of Ιιοlι!ίιιg heretiι;al terιets, arιιl has lιeerι takι~rι to Atlιι~rιs to arιswer tlιe aι:ι:ιrsations. Mr. ιeeves says it appcars that it is l>ent too trut~. tlιat Ιιt, ιlot>s not l>clίι;vι~ ίrι thc Trirιit)· arιt! thι; Irιcarrιation of tlιι• Sorι ο{ (;οιl. Hc lιas marιy frierιds arιd followf'rs, anιl Mr. L(ι-cvcs) says, pul>liι· ορirιίοrι is πηιι·h in lιis favoιιr ση acι-oΙJrιt of the violf'nl measιιrcs 11sed against hίπι. llad rιot Mr. ι(ι;ves) givcrι it as his σρίrιίοη that hι, is urιsourιιl ίrι tlιe faitlι, Ι shσιιlιl lιavc tlιought tlιe vatcry is varicd agairιst lιirn ίιι corιst'c tlιe casc. He was ίrι Erιgland about terι or twelve yι~ars ago, arιd ωllcι:ted corιsideral>le money for tlιt' Orphan AsyluΠΙ, arιd lιy his excrtiorιs it has rωt orιly ι:ΟΠΙΠΙCΠ<Ψtl, lιut has bf'crι sιιpportcd. Ι knι;w
pt~rsorι
342
ΙΙΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ ΑΑ.\ΟΤΡΙω:ιι
ΚLνYJτpoc συμποcΟεLοcς: «Πολλοl. των
'Ανδρ(ων, ώφελοu
μενΟL ά.πο των ξένων μοcΟΥJτων, κocl. 7pόφψοc πωλοuν7ες οcκρLβ.ως ι OCΚpLβOC ], ΚOCL νOC\JτLΚOC oocνεLOC ΠOCp' οcύτων λοcμ
βοcνοντες είς τοc πλοϊ:οc, fιγοcπων κocl. τ~ν όρφοcνο7pόφον σχολ~ν κocl. τον LχολοcρχΥjν, τ' οcλλοc
OL'
όλ(γον έφρόν
ηζον περl. τΥjς ΟLοοcσκοcλ(οcς»3 2 •
"ΟσΟL ομως είχοcν ΟLοcσώσεL τοc όρθόδοξοc κpL7fιpLα μποροuσοcν νοc ά.νηληφθοuν
έσ~μοcLνε στο βοcθος ηις ιι+ι
ά.ποσ":"ΟCσLΟC)) του
οχL μόνο ΚλYJpLΚOL (π.χ. κ.
TL KoctpYJ. Kocl.
Οίκονόμος, Ν. Δούκοcς), ά.λλοc ΚOCL λα'LΚΟL, οπως ό Lτροc
τΥjγος Ι. ΜοcκρυγLοcννΥJς, ό όποϊ:ος σ7οc μοcτοc>>
« 'ΑπομνΥJμονεu 70\J ΚΟCτΥJγορεϊ: ":"Ον Koc'tpYJ 07L ΟCΠΟC7Υjσε το Λοcό:
« ... Γέλοcσε
τοuς γονέοuς κocl. τοuς πΥjρε τοc ΠOCLOLOC τοuς
ΚOCL τα πρόκοψε» 33 . Δρψuτερος ομως είνοcL στοc
((. Oρoc
μoc70C κocl. Θοcμοcτοc» τοu: « ... Ό κοcλόγερος Koctp·fJς θέλεL νοc φορεί: ολοc
70U ΧρLστοu 70C φορέμοc7οc, κocl. οcuτον τον
ΧρLστον κocl. Θεοτόκο καΙ. άγ[ους δΕ:ν θέλεL,
on ό Θεος δΕ:ν
τον ρώτΥjσε νοc ":"Ον συβοuλευτεi: ΚOCL τον Κοcλόγερον σοφο Καγ(ρΥJ, κocl. 7ότε, οcν συγκατανέψεL ό Koc·tpYJς, νοc γένοuν
τιΧ κοντροcτοc. ΚαΙ. ά.φοu οcύτο ά.μέλΥJσε ό Θεος κocl. δΕ:ν συ
β ου λ εuτ-η I
'
\
οcυ7ον
\
τον
Ι
σοφον,
Ι
\
'
\
~
Ι
7Ο7ε κocL αuτος σροcπετευεL
μΕ: τα 'ίοLα φορέμοcτοc κocl ΟέλεL νιΧ γένεL ά.ρχίΟpΥJσκΟς μΕ: κaUφια κι:χ.pύδιι:χ. κι:χ.t άσκιι:Χ. γιaμά.τι:χ. ιiγέρα ... »34. lιim,
wlιt~rι
lιe ρassι~d
tlιrutΙ~Iι
ισrfιι, arιιl
sιιl>sιτίiΗ~ιl
also to tlιι·
lrωitιιtiorι. He is a ρersorι of ωrιsiιJι·ral>lι• talι~ιιt. aιHI lιas ι·rιjοyι·ιl, till
tlιι~ f!Γι~Sl~JJI tίnιe, great ΓCfJtΙiatίorι aΠJOIJ~St lιίs I'Ot!JJIΓ\'!Jlt~IJ. Ί'!Jt• t'U'l' j, likι·ly to ρroιltΙ('e effects of arι antΙstΙal natιιrι·.
I
IΗψι· urιιl fΙΓUΙ tlι!ιt ;ι/1
ιηay work togetiH~Γ for gooιl, anιl tlιat ι•νι·r ··~· tlιis t'l't•ΙJt Goιl will ι ... ι;Ισrίfίι>ιl'' (Γρ. -;ou Lowndes, !\ovcmlιer 18:~9, σ. 1-2/(;rtΨk :\[ί,sίοιι. Βοχ 3. c:σrf t1 1839). 32. Κ. Οlκονόμοu, μν. 15ργ., σ. 402. ~~:J. Lτp:xτ"f)yoϊi Μ:χκρuγι:ΧννΥ), 'Απομνημονεύματα, εχa. :Yiπ:Xupoν. σ.
:391. 34.
Lτp:x-;r,yoϊi Μ:χκρ'Jγι:Χννr,, 'Οράματα καi Θάματα, Εlσ:χγωyΥ,-
343
ΤΟ «ΚΑ·\·ΡΕ\ΟΝ ΔΡΑΜΑ>>
'ο ΜαχρuγιάννΊJς, μΕ: τ~ φuσιχ~ διάχριmj χαρισματιχο χριτ~ριό
70U,
70U
χαt το
κατορθώνει να διαγνώσει ολο
το βάθος χαt πλάτος τοu χαΊ:ριχοu προβλΊJματισμοu. τί να πε'i: ομως χανεtς για ΓJ..λλες χρίσεις, μεταγενέστερες,
ποu είναι άβασάνιστα θετιχΕ:ς παρα τ~ν πλfιρΊJ ΓJ..γνοια τοu
σuστ~ματός τοu [π.χ. Π. Νιρβάνας: ιιΔΕ:ν έ:λαβα ποτέ μοu άφορμ~ να μελετ~σω τα έ:ργα τοu Θ. Κα·tρΊJ. Ξέρω μονάχα πως ~τανε φιλάνθρωπος ...
η 3 S,
ενας ΓJ..νθρωπος σοφός, άγαΟος χαt ~
ό
Κ.
ΠαλαμiΧς:
ιι 'Απο
κανένα
σκιάχτρο δΕ:ν τρομάζεις/Γeχλψός, ά.μετανό"fjτος ά.με,ά
νοιωτος τ'
ά.δ?:ιάζεις/το πιχρο
Χριστός, ίερΕ: Κα·tρΊJ ... η
36
•
ποτ~ρι/
Μ'
έσένα ό
'Αλλα το έρώτ"fjμα δΕ:ν είναι,
αν ό Χριστος είναι (χαl είναι ... ) μΕ: τον ΚαtρΊJ, ά.λλα αν ό
Κα·tρΊJς είναι μΕ: τον Χριστό, ά.φοu ά.ρνε'i:ται τ+ι θεότψά τοu].
2.
Μια άπ6πειρα έρμηνείας 'Ο
ΚαtρΥις
είναι
ενα
ά.πο
,α χαρακrΊJριστιχότερα
συμπτώματα τοu νεοελλΊJνιχοu ίδεολογιχοu μετασχ"fjμα τισμοu χαl tδιάζοuσα περ[πτωσΊJ των ά.να'ζΊJτ~σεων χαt ά.ναπροσαρμογων σ--:ον έλλαδιχο χωρο χα--:χ 7ον αίώνα
τοu διαφωτισμοu. ΔΕ:ν ~ταν παρα γν~σιο τέκνο τΊjς έπο χΊjς τοu χαt
δΕ:ν
ένδοελλΊJνιχΕ:ς
μπορεΊ: νχ χατανοΊJθε'i: έ:ξω ά.πο --:tς
έξελιχτιχΕ:ς
διαδικασίες,
ποu
προΊjλΟαν
ά.πο τ+ι σuνάν--:φΊJ τ-Υjς έλλψιχ-Υjς διανόΎjσης μΕ: τον εuρω
παΊ:χο διαφωτισμό. ΠαρασuρΟΊ)χε χαt αu--:ος ά.πο τ+ι δίνΊJ τΊjς
uστερίας
των
Κείμενο- Στ, μειώσεις Πολίτγ;,
ΆΟ-ήν:χ
ιιδιαφωτισμένωνη
'Αγγέλο".J
:-.1.
γραιχων
Π:χπ:χχώσ-;οι,
Πρόλογος
198:3, σ. 177 έ.
35. Βλ. ιι' ΕλληνιχΊ; Δrιμιοupγίοιη, οπ. π:χρ., σ. 745. 707.
:~6. ΑύτόΟι, σ.
για
,α
Λίνο".J
IIAPAΔO};II ΚΑΙ ΑΛΛ<ΠΡΙΩΣΗ
344
«φωταΙΙ τfjς ΕύρώΠΊJζ μΕ: το δικό του ομως τρόπο, λόγω
τfjς tσχυρijς προσωπικότΊJτάς του, ποu ~θελε πάντα να βαδ(ζει τον δικό τΊJς δρόμο.
•Η
μαγευηκ~ έ:λξΊJ των
εuρωπαικων φώτων όδΊ)γοuσε άναπότρεπτα στ~ν άπο
στροφ~ προς τ~ ρωμα(ικΊJ παράδοσΊJ, ποu ταυτιζόταν μΕ:
o,n
στ~ γλώσσα των δυηκων -κατα σάρκα ~ κατα
-
πνευμα-
.,
'ξ' εφραι.,ε
ε
f
ο
,,
ορος
« β"' υι.,αντιοΙΙ.
Γ
,
ιαη
,
παντα,
οταν το Βυζάνηο- Ρωμαν(α θεάζεται μΕ: τα γυαλια ,ων δυτLΚων, φα(νεται πράγμαη άποκρουσηκο καt τερατω δες.
'Ο Διαφωησμος λειτουργε"L ώς ά.ποθέωσΊJ τοu όρθοu λόγου, ΠΟU ά.ναΚΊ)ρuσσεται ό μοναδικος όδΊ)γΟς
TOU
ά.ν
θρώπου στ~ν ά.ναζ~τΊJσΊJ τijς ά.λ~θειας καt τijς λuτρωσΊJς. 'Η έκκλΊJσιασηκ~ -όρθόδοξΊJ παράδοσΊJ στ~ν όπο(α, τυ πικα
τουλάχιστο,
έντάχθΊ)κε
μΕ:
τ~
χεφοτον(α του
ό
Κα·tρΊ]ς, ε!ναι ~συχασηκ~ καt ά.ποφαηκ~, πορε(α θέωσΊJς
ά.σχΊJτLΚ~ καt πρακηκ~, ποu στΊ)ρ(ζεται σΕ: συγκεκρψένrι έμπεφικ~ μέθοδο: κάθαρσΊ) τijς καρδιiΧς ά.πο τα πάθΊJ, φωησμος τijς καρδιiΧς ά.πο το
σμος
''AyLO
Πνεuμα καt δοξα
(θέωσΊJ), ποu συνιστiΧ τελε(ωσΊJ τijς ά.νθρώπινΊJς
uπαρξΊJς μέσα στ~ θέα τijς άκησης δόξας καt βασιλε(ας τοu Χριστοu.
0[
Πατέρες άπορρ(πτουν, στο χωρο τijς
π(στΊ)ς, τ~ν ά.φΊ]ρΊ]μένΊJ στοχαστικ~- φιλοσοφικ~ θεώρΊ)σγ;
τοu Θεοu, έπψένοντας στ~ν έμπεφικ~-ά.σΚΊJτικ~ προσέγ γισ~ του. 'Όργανο τijς θε(ας γνώσΊJς ε!ναι, στ~ν όρθό δοξΊJ παράδοσΊJ, ό «νοuς», ποu οταν λειτουργε"L σωστά, έδράζεται μέσα στ~ν καρδιά.
•ο
νοuς ομως διακρ(νεται
ά.πο το λογικό. Μόνο ό μ~ κεκαθαρμένος (στ~ν καρδια)
ταυτ(ζει νοu καt λογικ~.
'Ο ΚαtρΊJς ομως παραδόθΊJκε
όλόκλΊJρΟς σ":~ν εuρωπα~Κ~ παράδοσΊ), ΠΟU θεοποιεL τον όρθο λόγο καt ά.πολυτοποιε'i τ~ λειτουργ(α του, έπεκτε( νοντάς ΤΊ)ν ΚαL στο χωρο τijς θε(ας σοφ(ας καL yνώσψ. τα γνωσιολογικα κρι,~ρια τijς
Όρθοδοξ(ας ε!ναι
345
ΤΟ «ΚΑ·Ι·ΡΕΙΟ!Ιό' ΔΡΑΜΑ»
διαφορετιχα cΧΠΟ έχεLνα τοu λογοχρατούμενοu ά.νθρώποu,
χα!. όλοu τοu εuρωπα·r:χοu χριστιανισμοu. ΜΕ: το νοu ό άνθρωπος γνωρίζει το ιιγνωστον» τοu Θεοu -τf.ς άχτι
στες ένέργειές τοu· με το λογιχο γνωρίζει τον χηστο
κόσμο, μέσω τΊjς έπιστ~μΊJς. 'Η 'Ορθοδοξία άρα διακρί νει δύο ε'LδΊJ γνώσΊJς χα!. γι' αύτο όΕ:ν (μπορε"L να} είναι έναντtον τοu όρΟοu λόγοu, «ά.νορθολογιχ~ιι χα!. ιιμuση
χιστιχψι, μόνο ποu γνωρίζει τα όριά τοu. Το ά.ποδιδό μενο στον Τερτuλλιανο -χα!. σuχνα χρΊJσψοποωύμενο ύπΕ:ρ τοu Κα·tρΊJ
- 37 "Credo, guia absurdum est",
χα τα
νοούμενο όρθόδοξα, δ&:ν εχει τ~ν εyνοια ποu τοu ά.πο δtόεται. ΣΊ)μαtνει, ότι το λογιχα ά.πιθανο ~ ά.δύνατο εχει
στο χωρο τΊjς θεολογιχΊjς γνώσΊJς '~ σφραγίδα -:Ίjς ά.λΊJ θείας38. Γιατt το ά.ντιχείμενο τΊjς όρθόδοξΊJς -έχχλΊJσια
σηχΊjς γνώσΊ)ζ είναι το uπέρλογο, κάτι ΠΟU ύπερβαίνει τf.ς δuνατότΊJτες τοu όρθοu λόγοu. 'Η σύγχuσΊJ σuνεπως των γνωσηχων όργάνων, νοu χα!. λογιχΊjς, όδΊ)γε"L ά.να
πόόραστα στο παράλογο. 'Ο
' '
' '
' "'
'
'> ξ ος -αuτος ποu οεν αχο λ μΊJ ορ θ οοο 1
ou θ ει-
' '
'
αuτΊJ τΊJ
γνωστιχ~ πορεία- χάνει τα χριτ~ρια τΊjς 'Ορθοδοξίας, γιατf. ά.χολοuθε"L μια (έλλψίζοuσα} όρθολογιστιχ~ τάσΊJ, ποu όόΊJγε"L σε πtστΊJ ίδεολογιχ~- λογιχ~, όπως είναι όλες
OL
αιρέσεις. Αuτ~ τ~ μέθοδο uιοΟέτΊ)σε +ι ΔύσΊ) χα!. στο
θρΊ)σχεuηχο χωρο (σχολαστιχισμος} χα!. αuτ~ν ά.χολοu
θοuσε χα!. ό ΚαtρΊJς, οντας όλότελα ξένος προς τ~ γνω σωλογιχ~ μέΟοδο τΊjς ΈχχλΊJσ(ας τοu. 'Όταν χαθε"L δΕ: fι
37. Βλ. 'Αpίσ-:ο'J ΚοιμποcνΎ), Θεόφιλος Κα1ρης, στ~ν «' Ελληνικi) Δ1)μιοupγίοι)), οπ. ποιp., σ. 726 («Το pΎ)μοι -:ou Τεpηλλιοινοϊί (sic)
"credo
38. Βλ. Γεpοισίμοu Ι. ΚονιΜpη, Γενική 'Εκκλησιαστική Ίστορία, 'Εν 'Αθ~νοιις 2 1957, σ. 202.
τόμ. Α',
346
ΠΑΡΑΔΟ~ΙΙ
ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩηΙ
μέθοδος τΊJς πατερLΚΊjς γνωσιολογίας, τότε +ι πίστΊJ με ταβάλλεταL σε (tδεολογLχο) σύστΊ)μα θρΊ)σχεuτLΚων έν νοLων χαL άρχων, ΠΟU uποχείμενες στον χρL·ηχο έλεγχο
τoiJ
λογLχοu,
ά.ναπροσαρμόζονταL
με
βάσΊJ
τα λογLχα
χρLτfιρLα τoiJ αuτοθεοΠΟLΊ)μένοu ά.νθρωπίνοu UΠΟχεψένοu. Κάθε α'ίρεσΊJ χLνεϊ:ταL μέσα στο πλα[σω αuτό.
Το μαρτύριο τοu όρΟολογLσμοu τοu όμολογεϊ: ό 'ίδιος ό Κα·tρΊ)ς: «ΠαLδ[ον ά.χόμΊJ ών, ε'Lχα πλε[στας ά.μφLβολ[ας περL των δογμάτων τΊjς χρLσηανLχΊjς θρΊ]σχε[ας χαL περL των μuστΊ)ρίων αuτΊjςη 39 •
Δεν εΙναL &ρα περ[εργο, οη
χατέλΊJξε σε μLα μΊ)χανLστLχ~ έρμψε[α τΊjς ένεργε[ας το\J
• Αγ[οu Πνεύματος, ποu τ~ θεωρεϊ: μαγLκή, έστω χα!. αν το ά.χόλοuθο είπώθηχε χλεuασηχα -άλλα χαL έτσL δΕν
ά.λλάζεL ~ οuσLα των πραγμάτων: « ... ά.πεφάσLσα να προ αχθω εtς .Ολοuς τοuς tεραηχοuς βαθμούς, 'ίνα έπέλθη χα!.
εtς έμΕ: το
'Άγιον Πνεuμα, ά.λλ'
ά.φοu είδον, οτL δΕ:ν
έπΊjλθεν, ά.νεχαLτίσθΊJνη 40 ! 'Άν μάλLστα ά.λΊJθεύεL +ι πλΊJ ροφορ[α τοu Γούδα, O":'L ό Κα'tρΊ)ς έγLνε χλΊJρLχός, γLα να με[νεL &γαμος χα!. να μπορέσεL να σποuδάσεL στ+ι ΔύσΊJ 41 , τότε γίνεταL πολu εύχολότερα χατανοΊJτ~ +ι πνεuμαηχf,
τοu πορε[α. "Αν δΕ:ν ά.νΊJχε όλόχλΊJρος στ~ «φωησμένr,
Εύρώπψ> χα!. πρtν -:-+ι γνωρίσεL, δεν θα μποροuσε να σχέπτεταL έτσL. ΜΕ: τtς προϋποθέσεLς αύτΕ:ς μπορεϊ: να
έρμψεuθεϊ: χα!. το σύστΊ)μά τοu.
'ο Κα"tρΊJς δLαμαρτuρόταν, οη «Οuτε έδίδαξε ποτέ, οuτε ~το Lχανος να δLόά_ξΊJ δογματLχ~ν θεολογ(ανη, θεω ρώντας
ΤΊ)ν
ω)πΕ:ρ
τας
δuνάμεLς»
τοu.
ΓL'
αuτο
δεν
39. Βλ. -:~ν « 'Απολογίοω τοu Koιtpr,, σ-:'i)ν "' F.λλr,νιχ~ Δr,μιο'Jp 714. 40. Βλ. 'Ανοισ-:. Ν. Γού~οι; Βίοι παράλληλοι, τόμ. Β', 'ΑΟΊ;νοιι 1870, σ. 187.
γίοι», οπ. ποιρ., σ.
41.
Αύτόθι.
347
ΤΟ «ΚΑ ·Ι·ΡΕΙΟΝ ΔΡ ΑΜΑ»
μποροuσε, «cΧΠαLτοuμενος λόγον εLς τα UΠΕρ λόγον, να όμολογjj
o,n ...
εΙναL άχατάλΊJπτονη 42 •
άπόδεLξΊJ της έξάρτΊ)σ~ς
1'0U
ΕΙναL χα!. τοuτο
ΚαL στα θεολογLχα cΧΠΟ τ+ι
ΔύσΊJ. Βλέποντας μΕ: δuηχα χρLτ~ρLα χα!. προϋποθέσεις το έχΚλΊJσLαστLΚΟ ιιδόγμα>>, το δεχόταν ώς άλάθΊJτΟ χρL τ~ρω-άρχ~ (ιιάλ~θεLαL άναντ(ρρψοLη}, ποu έπLβάλλεταL &νωθεν χα!. ~ γ(νεταL δεχτο λογLχα ~ άπορρ(πτεταL, πάλL
λογLΚcΧ, γLατL uπερβα(νεL τ~ δuναμΊJ τοu όρθοu λόγοu να το χατανο~σεL. ΓLα τ+ιν 'Ορθοδοξ(α ομως το δόγμα δΕ: ν
είναι μεταφuσLχ~ σύλλΊJψΊJ, άλλ' έ:χφρασΊJ ά:γLοπνεuμα τLχης έμπεφ(ας των θεοuμένων. ΓL' αuτο γ(νεταL (όρθό
δοξα) δLάχρLσΊJ άνάμεσα στ·~ δLατύπωσΊJ τοu δόγματος, ΠΟU γ(νεταL μΕ: ΚτLστα- λογLχα μέσα, ΚαL στο περLεχόμενό τοu, ποu ποτΕ: δΕ:ν νοείταL, ώς μuστ~ρω, άλλα γνωρ(ζεταL στ~ φωτLσμένΊJ άπο το "Α γ. Πνεuμα χαρδLά .• Η uπαχο~, ι\:τσι, στο δόγμα θεωρι~
χα!. cΧΠΟ τοuς μ~ ιιδLαβεβΊJχότας έν τγj
(= θέ~}η τοu Θεοu (&γως ΓρΊJγόρως Θεολόγος)
έξασφαλ(ζεL τ~ν χαθαρότψα της π(σης, της τοποθέ
τΊJσΊJς
τοu
άνθρώποu
άπένανη
στο
Θεό,
ποu
είναL
άναγχα(α προϋπόθεσΊJ γLα τ~ν παραδοχ~ της μLiiς καΙ. σuγχεχρψένΊJς θεραπεuηχΥjς μεθόδοu της
'Ορθοδοξ(ας,
ποu όδΊJγε~ στ~ ~έωσΊJ. 'Όταν λοLπον ζψοuσε Ηόμολογ(α π(στεωςη ~
'ΕχχλΊJσLα, έχαλε~το ό Κα·tρΊJς να δΊJλώσεL
τ+ιν πLστότΊJτά τοu στ~ν παράδοσΊJ της 'ΕχχλΊJσLας τοu χαL οχL τ~ν χατανόΊJσΊJ των ιιδογμάτωνη .
•Η
θρΊ)σχε(α τοu κα·tρΊ) ~ταν φuσLKYJ (φuσLχος θε·ι
σμος} καΙ. μεταφuσLχ~
(φαντασ(α, στοχασμός). Το σύ
στΊJμά τοu fιταν κράμα ~θLχοχρατLχοu στοχασμοlί χα!. (δLαφωτLσηχοu} όρθολογLσμοu, χωρ!.ς μάλLστα τ~ν έλά χLστΊJ πρωτοτuπ(α. ΕίναL σ' αuτο χαταφανε~ς
OL
έπφροΕ:ς
42. Βλ. το κείμενο στοiJ Κ. Οtχονόμοu, μν. έργ., 410 έ.
348
ΙΙΑΡΑΔΟΣΙΙ
ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
τΥjς γαλλιχΊjς έπανάστασΊJς, τΊjς πρώης μάλιστα «σκλΊJ ρΊjς» περιό3ου τΊJς (λατρε(α τοu όρθοu λόγου
-
θεοφιλαν
θρωπισμός), χαt ~ έχλεχτιχ~ πρόσλΊJΨΊJ t3εων 3υτtκων φιλοσοφαων συστΊ)μάτων.
'ΕπισΊJμάνθΊJχε ~ έπ(3ρασΊJ
στον ΚαtρΊJ τοu άγγλου τοu γάλλου Α.
G. Berkeley (1685-1753) χαl Compte ( 1798-185 7) - t3ρυτ~ τΊjς ιιθετt
χΊjς θρΊ)σχε(ας» με πολλcΧ παράλλΊJλα προς τ~ θεοσεβι
στtχ~ όργάνωσΊJ τΊjς χοινότψας τοu ΚαtρΊJ 43 • Το παρά3οξο 3Ί)λα3~ ε!ναι, οτι ό ΚαtρΊJς άχολουθοuσε t3έες, ποu είχαν ξεπεραστε"L χαt σ' αuτ~ τ~ν ΕuρώΠΊJ. Σε άλλα ομως σΊ)με"Lα συναντιόταν με τον φιλελεύθερο προτεσταν
τtσμο (έρμψε(α των θαυμάτων τΊjς ΓραφΊjς λ.χ.) χαl με τον τεχτονισμο (άόριστο ύπέρτατο ον), φέρεται μάλιστα '
και
t
ως
'
χανονιχος
ι τεχτονας
(
ι ) μασονος
,
\
χωρις
#
ομως
σο-
βαρες μαρτυρ(ες 44 • Το σύστΊJμα τοu ΚαtρΊJ χαταντii φυ σιχ~ θρΊJσχε(α- tεροχρατ(α χαt χώ3ιχας ~θιχων άρχων. Το
βάρος πέφτει στ~ν ~θιχ~ (~θιχισμος) μέσα στο πνεuμα των συγχρόνων του ρευμάτων, τΊjς χαντtανΊjς χαθΊJΚΟν τολογ(ας χαt τοu προτεσταντιχοu εύσεβισμοu. 'Η ~θιχ~
σχοπtμότΊJτα προτάσσεται χαl ~ π(στΊJ θεωρε"Lται μέσα άπο τ~ν ~θιχ~ άναγχαιότψα.
•Ο
θρΊJσχευηχος β(ος γ(
νεται σύνολο ~θιχων ύποχρεώσεων, ώς χοινωνιχος προ γραμματισμός, με στόχο τ~ 3ιαμόρφωσΊJ τΊjς χα·LριχΊjς χοινων(ας 45 •
έ.,
43. 251 44.
Βλ. γιοc ολ' οιύτοc στοu Χρuσ. Ποιποιί!οπούλοu, μv. έργ., σ.
Βλ. Διον. Π. Κοιλογεροπούλοu, Ή δράσις τοϋ Θεοφίλου Κα1ρη
ώς τέκτοvος, φιλικοϋ καi θεοσόφου, ι<ΠuΟοιγόροις>> χοιl
245
έ.
1381-9:3.
4(1926)
σ.
1354-57
'Ο Δη μ. Πολέμ1)ς ποιροιτηρεί σχεηχοc: «"Ας σημειωθΎ),
οτι ούί!εμίοι μοιρτtιρίοι περt τεχτονιχ'ίjς ίllιότητος τοu Κοιtρη έχει μέχρι τoullε προσχομισ07)». "Πέτοιλον», όπ. ποιρ., σ.
45.
188.
'Αρκεί νοc Ι!εϊ χοινεlς -:-+,ν 'Επιτομ~ τ'ίjς θεοσεβιχ'ίjς 'ΗΟιχΎ)ς,
ΟΠΟ'J ιιπερt χοιθηχόντων» ό λόγος! Βλ. στοu Δ. Πολέμη,
(( Πέτοιλον»,
ΤΟ
'Ο
«KA·l·PEION
349
ΔΡΑΜΑ»
ΚαtρΊJς εlχε όλα τα στοtχε'Lα οχt ά.πλώς ενος
θρΊ]σΚευταοu μεταρρυθμtστij, ά.λλα τοu καtνοτόμου. Γt.
αύτο δεν έχεt παρά.λλΊJλα στον Λασκαρά.το, ούτε καt στον ΛούθΊJρΟ.
Oi.
δtαμαρτυρ(ας. κρατtκΕ:ςιι
φtλοδοξ(ες του ξεπερνοuσαν τα ορtα τijς Γt'
αύτο καf.
(καθαρα ά.σηκες)
oi.
δtαθρυλούμενες «δΊJμο
ά.ρχές του, δεν
μπόρεσαν
ούτε μποροuν να λεtτουργ~σουν στον ΚΟLνωνLΚΟ χώρο, γtατt δΕ:ν έπtδtωκόταν ά.νανέωσΊJ τijς παρά.δοσΊJς, με τ~ν έπανεύρεσ't) ~ δtά.σωσΊJ τijς συνέχεtά.ς τΊJς, ά.λλα κατα στροφ~ τijς παρά.δοσΊJς καf. ρtζtκ~ ά.λλαγ~ ης. 'Αντιθετα &.λλοt σύγχρονο( του ά.πέδεtξαν οη ~ όρθόδοξΊJ παρά.δοσΊJ
δεν έμπόδtζε καθόλου τ~ν ΚΟLνωνtΚ~ κρtτtκ~, μέσα σε πνεuμα δΊJμοκραηκο καt λαϊκό, άλλα καt ρωμα(αο. 'Ο Φλαμtάτος λ.χ. άρν~θψε καt αύτος να γ(νεL ύπάλλΊJλος τijς άγγλtκijς προστασ(ας στα 'ΕπτάνΊJσα 46 , ό Παπου
λάκος &.σκΊ)σε καταλυτtκ~ κρt ηκ~ στ~ βασtλε (α καΙ. τοuς νέους θεσμοuς 47 καf. ό ΜακρυγtάννΊJς ά.ναγνωρ(ζεταL (καt
άπο μ~ παραδοσtακοuς) ώς άγωνtστ~ς τijς δΊJμοκρατ(ας 48 , χωρf.ς να φύγουν άπο το έδαφος τijς παράδο~ς τους. 'Αλλ' αύτοt είχαν ταπε(νωσΊ), μtα πρωταρχtκ~ ~συχα σηκ~ κατΊJγορ(α, ποu έ:λεtπε τελε(ως άπο τον ΚλΊ)ρtκο Κα·tρΊ).
'Εκε'Lνος, θύμα τijς πολυγνωσ(ας καf. τΊjς φtλο
δοξ(ας του, προτ(μΊJσε να θυσtάσεt τΎ)ν παράδοσ~ του, έπtβάλλοντας το δtκό του κατασκεύασμα. Γιατi αύτο τελικά. που θυσιάζεται στην περίπτωση ΠΟV μελετiiμε, δi;ν είναι ό κα·t
ρης.
σ.
άλλιi ή παράδοση έκείνη, ποv άποδείχθηκε ίστορικιi ή
127
έ. (τοc σχεηχοc χεφοcλοιιοι). Ιlpβλ. Δ.
Καtρης. ό νεωτεριστής φιλόσοφος,
46.
(οcpιθμ.
1\". Κ\Jpιοιχοu, 1971, σ. 51 έ.
Βλ. Γ. Δ. ~ετοιλλr,νοu, Δύο Κεφαλλιϊvες
τωποι (Κ. Φλαμιάτος καi Κ.
47. 48.
'Αθ'ηνοιι
Θεόφιλος
Άγωvισταi άvτιμέ
Τυπάλδος), Λεuχωσίοι
Βλ. το σχετιχο ocpθpo στήν Θ.ll.E. τ.
1980, σ. 54. 10 (1967) στ. 12-19.
'Αρκεί νοc /Ιεί χοινείς το οcφιέpωμοι τοu πεpιοllιχοu «Διοιβοcζωη
101/1984) yιoc τον Στpοιτr,γο Moιχpuyιocνν'tJ.
350
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛ
πvωματικfι κιβωτός, ποv έσωσε τοv έλληvισμο στΙς άλλεπάλ ληλες περιπέτειές του.
Βέβαια, άναζψ~θΊJχαν χαt ψuχολογιχοt παράγοντες,
για τ~ν έρμΊJνε[α τοu προσώπου τοu ΚαtρΊJ. ΜLλΊJσαν για «έχτροχιασμο τΊjς διαvο[ας τουιι χαt «θρΊ)σχευηχο παρα:
λ~ρΊ]μα» τοu Διδασκάλου
(I.
Δ.
'ΑποστολάχΊJς, για
τρός)49. Χωρtς να θέλουμε να έπψε[νουμε στ~ ιιλuσψ
αuτ~ πρέπει να ύπενθυμ[σουμε, οη
ό
ΚαtρΊJς έδειξε
πράγματι θεολΊJπηχα συμπτώματα, γράφοvτας για σχε τικές του έμπεφ[ες: ιι 'Επt τέλους γαλψια[αν η να χαt ν~νεμον νύχτα, άτεν[σας προς τον άστερόεντα οuρανόν,
ένόμισα οη άνέγvων έπ. αuτοu χρυσο'Lς γράμμασι τας λέξεις ιιθεον σέβου)), ιιθεον άγάπαιι 50 •
Πέρα άπο τΥ]ν
όίνωθεν χαταξ[ωσΊJ, ΟΠως φα[νεται, ΠΟU έπιζΊJτΟuσε ό Κα·tρΊJς, τ[ όίλλο μπορεΊ: να μαρτυρεΊ: αύτος ό λόγος παρα
χαθαρ~ ίδεολΊJψ[α; Φυσιχα δεν μποροϋμε να άρνΊJθοuμε στον ΚαtρΊJ τ~ν άγάπΊJ προς τ~ν πατρ[δα του, ποu προτ[μΊJσε να τ~ν έχφράσει με τον δικό του περ[εργο τρόπο. αuτος σαν τον Πλ~θωνα
'Ίσως χαt
( 1450) π[στεψε στ~ δυνατότψα
άναγέννΊJσΊJς τοu 'Ελλψισμοu με τον άρχα'Lο πολιησμο ΚαL τ~ν άρχα[α γλώσσα, στΟ πλαtσLΟ μLιΧς νέας θρΊ)σχευ ηχ1jς χοινων(ας. 'Ο έλλΊJνοχεντρισμός του όίλλωστε χαt +ι
έλλΊJνολατρ[α του δεν μποροuν να άμφισβΊJτΊJθοuν άπο κανένα. ιι ''Αν η χαλον γένΊJται, έχ τ1jς 'Ελλάδος γεν~ σεται>>, συν~θιζε να λέγει 5 1, χαλλLεργώντας τ~ν ΠLστΊJ στον ιιπερωuσLΟ λαόιι, χά·η
ΠΟU σε
όίλλο πλα(σω θα
έπαναλΊJφθεΊ: στα τέλΊJ τοu αίώνα χαt άπο τον
'Απ.
ΜαχράχΊJ.
49. Βλ. Xpuσ. Ποιποιί!οποuλοu, Ίστορία, σ. 244, σημ. 3. 50. Βλ. << 'Ελληνικi) ΔΊ)μιοupγίοι», όπ. π., σ. 714. 51. Xp. Ποιποιί!οποuλοu, μν. έργ., σ. 245.
351
ΤΟ «ΚΑ·Ι·ΡεΙΟ~ ΔΡΑ~Α»
Ποιο (μπορεί να) είναι με-:α &πο αuτα το συμπέ
ρασμά μας; Ποια (μπορεί να) είναι ~ θεολογικ-fι κρίσΥj σήμερα για
τον
Κα·tρΊJ;
&πομακρuνθοuμε ίεραρχίας καl
ά.πο
-:ων
ΔΕ:ν
τ-f)ν
πιστεύω
κρίσΊJ
θεολόγων
τΥjς
οη
πρέπει νχ
έκκλΊJσιαστικΊjς
--:-ou Ι Θ' αίώνα για -:ο
πρόσωπό τοu. Είναι ά.νάγκrι να διακρίνουμε δύο Κα·tρΊJ όες: τον έθνικο ά.γωνισ--:--fι καl εuεργέη καl --:ον τραγικο
'
πειραμαηστη, ,
\
'
ποu
προσπα θ' ων-:ας
"t:
I
' επι ' β α'λ ει
να
\
'
ο ρrι-
'
τrι I
σκεια και κοινωνια τοu, αu<,ησε -:ην πνεuματιΚΊJ σuγχuση,
ποu τοuς --:-ελεuταίοuς αίwνες ταλαιπωρεί τον μαρ--:-uριχο
λαό
μας.
'Ο πρwτος
Καtρrις είναι πάντα «ά.νώτερος
παντος έπαίνουη· ό δεύτερος είναι καλό, καl γι' αuτον
'
'
'
'
Jlθ νος μας, να "εχασ ~ θ ει, ι οπως " ' το ' θ ανατο ι ι και για το ι:; με--:-α του
~ ι ι.,εχασ't'Ί)Κε
ι
μα
του.
' Και' το
'
'
θ ρΊ)σχεuτLΚΟΚΟινωνικο ΟΊjμιουργη~
11. Κ Α
·Ι· Ρ Ι Κ Α
Π
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣΤΣΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΑ·Ι·ΡΗ Η ΠΡΑΚΊΙΚΗ ΤΟΤ «ΘΕΟΣΕΒΙΣΜΟΤΙΙ ΤΟΤ
Το λατρειακο σuστΊ)μα τοu Θ. ΚαtρΊ) 1 σuμπλΊ)ρώνει
\ το
\
' '
φι λ οσοφικο θ ρΊ)σκεuτικο
εuρuτερο
'
'
\ ο'
σuστΊ)μα τοu, το
ποίο χαρακτΊJp(ζεται ά.πο -~ν τάσΊJ ριζικΥjς ά.λλαγΥjς στα καθιερωμένα καΙ. παραόε~ομένα τοu τόπου τοu. Το όνο,., μαι.,οuμε
ι
ιισuστΊJμα»,
' '' γιαη εχει
' τον
ι
tλ
χαρακτrιρα ο
οκ
λ
ΊJ-
ρωμένΊJς θεωρiας καl πρακτικΥjς, μΕ: καθοριστικ~ ά.ναφορα στον καθολικο β(ο τΥjς
Κοινότψάς
";'OU.
Στόχος τοu
Κα"ίρΊ] fιταν να μεταρρuθμ(σει καΙ. ά.ναπροσόωρiσει σύνο λο τον τρόπο ζωΥjς καΙ. τ~ μεταφuσικ-Υ; στάσΊJ των όπαδων
*
l:τόν οcγοιπr;τό ψίλο, ΚοιΟr;γ-r;τΊ)
Νίκο Ψr;μμένο, όψείλω τ~
σιίντοιξr; τf,ς οcνοιχοίνωσr;ς οιύτ-1)ς. 'Η 1Βέοι για. τfι μελέτr; τοu λοιτpειοι χοu έργω;
-:ou
Koιtpr; γεννήθr;χε σ'
οιι_jτόν στ+, Βιοcpχειοι μιiΧς σvζή
τφής μοις στό Κοροιϊχό Σuνέl!pιο τΎ)ς Χίου
(1983). Τόν εύχοιpιστω, -
λοιπόν, χοιt iπό -:Ύj θέσr; οιύτή, γιοι-:t μοu 'Β ω σε οιύ-:Ύj τΎ)ν εύχοιιpίοι
στέλ νον-:οcς μοu μ:Χλιστοι σΕ: ψωτοτuπίες χοιl τό βι~λίο ιι Θεοσεβων Πpοσεuχοιί»
-:ou Koιtpr;, -:ou όποίοu οcντίτuπο έχει ό χ. Ψr;μμένος στ~
Βι~λιοθήχτ, τοu.
1.
Τ~ ~ιβλιογροιψίοι γύρω :iπό το πρόσωπο χοιl -:ό ί:pγο τοu Κοιtρr;
βλ. σ-:ό « Πέτοιλον», τε:)χος ρίδι
τιJς Γεννήσεως
τού
4 (=
ΚαϊρικιΊ. Σuμμεικτα έπi τfί διακοσιετη
Θεοφίλου Καίρr,,
1784-1981•),
ύπό
Δr;μ.
Ι.
Πολέμr;, 'Άνδρος 1981,, σ. 182-201. Noc πpοσ-:εθε"ί:
D. J. Polemis, tribune αnιf α .5urνη on the (;reek Gazι·ttι~". no 205.
Theophilo.\ Kαirii- Τhι· ιloomeιl hι•rι·.Ι·iαrι·h. Α Gr('('k, "ΊΊΗ· Sept. 1984 (= \·ο\. 18), σ. 1, 4-5. Πρ~λ. Στέρ. Φοισοuλάχr;, Καϊρικη βιβl.ιο;·ραφία, στο περ. ιιΔιοι~οc~ωιι, άριΟ. 106121.11.1984, σ. 49- :12. bicenιαnαry ο{ α ,rξreαt leαrned
354
ΙΙΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ Α.\ΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
του, γ~α. νοc ά.ντα.ποκρίνοντα.~ στtς γενικότερες ά.πα.ιτ~σεις κα.t προδια.γρα.φΕ:ς τοu φιλοσοφ~κοθpΎ)σκευτ~κοu δΎ)μιουρ
γ~μα.τός του. Γίνετα.~ δΕ: φα.νερό, τόσο ά.πο το συγγρα. φ~κο εργο τοu Kα.·tpΎJ, οσο προπά.ντων ά.πο τ~ν κοινωνικ~ του πρά.ξΎ), ΟτL όλόκλΎ)pΟ το φιλοσοφικο κα.t πα.ιδα.γωγ~κό του
εργο
κα.τευΟυνότα.ν
σΕ:
μιοc
θpΊJσκευηκοκοινωνικ+ι
2
πρα.κτικ~, τον «0εοσεβισμό)) • Ε1:χε δΎJλα.δ~ κα.Οα.ροc θpΊJ-
Δίνουμε τlς ~pοιχ·ηpοι<:(ίες, ποu χpΎ)σιμοποιοuμε ποιpοικά.τω στl~
ποιpοιπομπΕ:ς μελέτ-ι;ς
μοις:
στά. έ:pγοι Πρ.
Λονοίν<:J νβ' (=
=
τοu
Κοιtp-ι;,
Θεοσεβών
1852)
πο•J
συνιστοuν
Προσευχαί καί
τ~ν ΠΎJΥ1ι τ'f.~
Ίερa
'Άσματα,
'Εν
(έ:κο. β'), Γν = Θεοσεβών Γνώμαι καί ύποθήκαι
ij θεοσεβικa 'Αναγνώσματα, έpy[οιο 54 σσ., ΠΟU συνεκοόθΎ)Κε μΕ: ΤΟ πpοΎ)yούμενο, ένσωμοιτωμένο μοιζί του, ά.λλά. μΕ: ίοιοιίτερη ά.pίθμΎ)σ-ι;. Θ = 'Επιτομη τής θεοσεβικής διδασκαλίας καί 2 1852.
'Ηθικής,
'Εν
Λονοίνι\'
ε.:.χοιpιστώ κοιl ά.πο τ~ θέσ-ι; οιuτ+, τον έκλεκτο συνά.οελφο, Δpοι
Δ. Πολέμ-ι;, ποu είχε την κοιλωσο.lν-ι; νά. μοu οοινείσει το ά.ντLΤ'JΠΟ το':; ~ιβλίου, ποu οιοιθέτει ~ ~ι~λιοθf.κ-ι; του.
2. Είνοιι εiίyλωττΎ) +, τοποθέτησf. του ά.πένοιντι στ~ θεώp-ι;σΎ) τ'f.: φ'~σ"fjc;, κάτι τ:οU σ•;νιστii ,jπόΟεσ~ -:-Y;c; θε-:-ικ~ς φLλοσοφL~ς κ~L των
θετικών έπιστr,μών: «Τά.ν
Κτίσιν μ'i) οι' έοι·Jτά.ν κτισθεισοιν, ά.λλ:Χ
προς θεωρίοιν κοιl οόξοιν τοu κ τίστου, μΎ)δi: θεωρεϊ:σθοιι μ-ι; δΕ: θοιυμά.
ζεσθοιι δι' έοιυτον δει· ά.λλά. διά. τον έοιυ-:ιΧς Κ-:ίστοιν κοιl Δ-ι;μιουρyόν".
8,45 ). 'Ανά.λογ-ι; είνοιι κοιl +, γνώμΎ) του γιά. -:+,ν ά.λΎ)θινΊ; « Έκε[νοιν μόνοιν σοφίοιν ά.λ-ι;θ'f. κοιl ο'ίεσθοιι κοιl όνομά.ζειν δει.
(Η λ. Ι' ν. σ. σο9ίοι:
τά.ν ά.θά.νοιτον τον όίνθpωπον θεωpοuσοιν, κοιl ά.γοιπιiν κοιl9οβεισθοιι -:r,ν
Θεόν, κοιl Α·)τι;i μόνψ λοιτpε•.lειν διδ:Χσκο•Jσοιν ... " (Γν.
:J7,7).
"Άλ
λωστε ολο το ψιλοσοφικο έ:ρyο τοu Κοιtp-ι; έ:χει σοι9+, θpησκευτικο χοιpοικη)ροι, ά.νεξά.pτΎ)-:οι ά.πο
τlς ά.τ:οκλίσεις -:ου.
'Η
«θεοσέ~ειοι"
δεστ:όζει τ:οιντοu. Βλ. Γ ιά.νν-ι; ΚοιριΧ, Θ. κα·ιρης
- Κ. Μ. Κ οι! μας - Λ ι-ι!
πρωτοπόροι δάσκαλοι
σ.
τού Γένους, Άθf,νοι
1977,
79
έ:ργο -:οϋ Θ. Κοι"ίpΊ)- ά.ποσπά.σμοι-:οι). Χοιpοικτ-ι;pισ-:ικ+,
έ.έ. (= ά.τ:ο -:i,
+, §
Ύ'ΜΙ'' 7(/)
ί:pγου τοϋ KoιtpΎJ «Φιλοσοφικά. κοιl Φιλολογικά." γιά. τοuς τρεις «Κ'J ριω-:έροuς κα.L yενικι.ιJ-:έpοuς νόμους))
-:-oU ((νομικο;:i σuσ"":f.μ~τοςη, τ:ο·~
είνοιι: οι) ο[ «ΟίΟν μηχοινικοl νόμοι,, ΠΟ'J Οιοι-:ηpο::Jν την ά.pμονίοι <<ό
TO'J,
~)
-:-oU σι.ιJμα.τικοU ε·jα.ρέστο•; ~ δυσα.pέσ-:ο•;η, μ€: --:Ον ότ:οLο «:-α ά.πλι7J:
~tσΟΥjτικιΧ διεuθίινοντα.ι Ον'"::χη, x.~t γ) «ό τΥ;ς θεοσεβεία.ςη, όL ~ o:.J +ι --:ι7J'ι έν γνώσει κοιl έλευθέpωζ θεοσε~ειν ουνοιμένων λο"(ικών όν-:ωv Χ;:rι-
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣΤΣΤΙΙΜΑ ΤΟΤ
355
KA·I·PH
σκεuηκο•:ις στόχους κα.l προοπτικές\ «τ~ν έν πνεύμα.τι
κα.l οcληθεt~ Αύτοu [ ~ΎJλ τοϋ ((' ίπερτά.τοu 'Όντος» )4 λα.τρε(α.ν, τον πρώτιστον κα.t κuριώτα.τον τοϋ ά.νθρώποu κα.t πα.ντος θεοσεβικοϋ οντος σκοπόν» 5 .
'Ο Κα.·tρΎ)ς ά.πο τ~ φύσΎ) του ά.πεχθα.νότα.ν τ~ συνέχεια. ΚOCL οcνα.ζΎ)τΟuσε τ~ν πpωτοτυπ(α., ΠΟU τελικά. έκφρά.σθΎ)Κε
'
'
ως κα.ινοτομια..
"Αλλ ωστε
'β' α.υτο που α.ρα.ινε περισσοτερο
' '
'
στ~ν προσωπικότΎ)τά. του ~τα.ν ό φιλόσοφος οcνα.ζψΊJτ+ις κα.( οχι ό όρθό~οξος ΚλΎ)ρικός 6 . Γι, α.ύτο κα.l -κά.ποια.
σηγμ~- στ~ σύγκρουσΎ) ά.νά.μεσα. στ~ν ά.να.ζΎ)τούμενΎ)
πρωτοτυπ(α. ΚOCL τ~ν οcπα.ιτούμενΎ) συνέχεια. τ-Υjς πα.ρά. ~ΟσΎ)ζ ~ πλά.στιγγα. έ:κλινε στο μέρος τ-Υjς πρώτΎ)ς. Προ σωπικ~ μα. ς έκτ(μΎ)σΎ) ε !να.ι, ΟτL ό Κα."tpΎ)ζ φιλο~οξοϋσε νοc
~Ύ)μιουργ~σει Ενα. μεγα.λοφυΕς σύστΎ)μΟC, εύρωΠΟC~ΚΟU έπι πέ~ου, ποu νά. φέρει τ~ σφρα.γ(~α. τ-Yjc; προσωπικότΎ)τα.c;
κα.l νά. μεtνει γνωστο μΕ: το ονομά. του. Κα.t το ~ΎJμιούρ γΎJμά. του α.ύτο ε!να.ι ό «θεοσεβισμός». Γι' α.ύτο κα.l ~Ε:ν στόχευε
ά.πλwς στο νά. ((~ιορθώσει» τ~ θρΎ)σκε(α. τοϋ
'Έθνους του, ά.λλά. νά. τ~ν ύποκα.τα.στ~σει μΕ: μιά. ~ικ~ του
πλr,pο~-:-οιι εvοοιψονίοιη
( ΚοιpιΧ,
σ.
11 ΟΙ 111.
'Η ιιΟεοσέβειοιη είνοιι το
κλειΙΗ κοι-:-οινόr,σης κοιl έpμr,νείοις ολοcι τoiJ κοιϊpικοϊί έργου, θεωρr,-:-ικο~ κοιl προικ-:-ικο~- κοινωνικοiJ.
:ι «'Ο Θεόφ. Koι·tpr,ς οΕ:ν 'fιτοιν συστΎJμοιοο;ικος φιλόσοφος μΕ: τ-Υj σr,μοισίοι ποu ξέρουμε σ~μεpοι.
'Αν:Χλωσε τ-!; ζωf, του στην πpά.ξr,
ποιpιΧ στ-!; Οεωρr,τικΥι έρευνοιη. Ηοισ. Α. Κcίρκος, "Evvoιa καί περιεχόμενο τής φιλοσοφίας κατιΊ τόv Θ. Καtρη, «Διοιβ:Χζω», aπ. ποιp., σ.
22. 4. ιιΊΌ ·:ιπέpτοιτον κοιl μοικοιpιώτοιτον Όν» είνοιι ιιτο θεϊ:ονη το~ Κοι·tpΎ). Ηλ. Ilp., 12 κοιl Θ, 100 (= -:ο ιι Σuμβολονη τΊjς Οεοσεβείοις). 5. Φρά.σr, -κλειδί σ-:-ο έργο του Koι·tpΎJ, συχνιΧ έποινοιλοιμβοινόμενr,. 6. ιιΔείλοιον γr,pοιιον 9ιλόσοφονη τον όνομά.ζει κοιl ό Κ. Οίκο
νόμος (Tr1 Σωζόμι:vα f.κκλησιαστικιΊ σΙJγγράμματα ... , έ:κο. l:οφ. Κ. Οίκο νόμου, τόμ. Α', 'Εν 'Αθf,νοιις 18Ιι8, σ. 403) κοιl οιύτο ξεπεpνά.ει τιΧ
Οpιοι ένος ά.πλο\J χοιpοικτr,pισμοϊί. είνοιι οcpνΊ)σ1j -:-Ίjς θεολογικ1jς [1\ιό τψοι; ":o\J ΚοιtρΎ).
356
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΑΟΤΡΙΩΣΗ
ΟpΎ)σκε(α., σύμφωνΎ) μΕ: -:-lς ψLλοσοφLκΕ:ς ά.ρχές του 7 • «θεοσεβLσμοςη δΕ:ν είνα.L 7LΠΟτε οcλλο πα.ροc
'Ο
(( Κα.LpLσμόςη,
οcνεξά.pτΎ)τΟC οcν σ-:-οc συστΟCτLΚΟC του κα.l τ~ δόμψτή του ά.να.κα.λύπτουμε α.ύτούσLα. δά.νεLα., μιμΊjσεLς, προσα.ρμογές.
Κοντοc σ-:-~ νέα. χρονολογια. τοu Kα.·tpΎJ
Ooc
προστεθοuν νέα.
λα.τρε(α., νέες προσευχές, νέα. τά.ξΎ), νέες τελετές. 'Όλα. νέα., δLκά. του. ΕΙνα.L φα.νερό, πwς μόνο το νέο, το δLκό του, τον tκα.νΟΠΟLΟUσε, οcνεξά.pτΎ)70C βέβα.Lα. ΟCΠΟ το πόσο α.ύ-:-ο ~-:-α.ν πρά.γμα.-:-L νέο ~ κα.l ά.ποκλεLσnκοc δLκό -:-ου. Είχε ομως, πρά.γμα.η, τοc δLκά. του σχΊjμα.τα.-μον-:-έλα. κα.l σ' α.ύ-:-οc eχυνε τ~ν ΠpώτΎ) ϋλΎ), δα.νεLσμένΎ) πολu συχνοc έκλεκηκοc ά.π' έδω κα.l ά.π. έκεϊ:, ΎLOC νοc κα.τα.σκευά.σεL το
θεοσεβLΚΟ θρrισκευηκοΚΟLνωνLΚΟ σύστΎ)μα., το ΟLκό 'ου θpΎ)σΚεuηκό, ΟεωpΎ)τLΚΟ κα.l λα.τρευηκο τυπLκό, ΎLOC νοc όδΎ)γ"ήσεL τελLΚΟC στον ΟLΚό τοu θpΎ)σΚευηκο κα.l ΚΟLνωνLΚΟ
οcνθρωπο, τον θεοσεβLσ-:-+ι («θεοσεβ~», κα.τοc τ~ δLκΊj 'ου όpολογ(α.), ό όΠΟLΟζ μα.ζl μΕ ολα. «τΟC θεοσεβLΚΟC οντα.n 8
λα.τρεύεL μΕ: ολη τ~ ζω-ή
70U
0oc
ιιθεοσεβwςη 'ον Θεό. 'Όπως
θοc οοuμε ΟΕ πα.pα.κά.τω, στ~ λα.-:-pε(α. τoiJ θεοσεβLσμοiJ συγχωνεύε-:-α.L κα.l ~ ιιπνευμα.-:-LκότΎ)τα.η τοu Kα."~pLΚOU συ
σ-:-f;μα.-:-ος, ά.φοu ~ λα.τρε(α. του ά.γκα.λLά.ζεL ολη τ+ι Οεο σεβLκ+ι πρά.ξΎ), τ~ν «πρα.κ-:-Lκ+ι» -:-~ς ΟεοσέβεLα.ς.
2.
Ή θεωρητικη θεμελίωση Το έτος μΊ]' τ~ς κα.·~ρLκ~ς χρονολογ(α.ς (χpLστLα.νLκο
1848)
κυκλοφοpΊjθΎ)Κε σΕ: α.' eκΟΟσΎ) (κα.l το
στο Λονο(νο, -:-ο βLβλ(ο τοu Κα.·tρΎ)
1852 σΕ: β'), « Θεοσεβwν προσευχαl
7. Ηλ. Χpυσ. Α. Ποιποιοοτ:ο•.Jλου, ·ιστορία τιjς 'Εκκλησίας τιj-; . Ελλάδος, τόμ. Α', 'Αθ'ijνοιι 1920, σ. 250 κοιl Γ. ΚοιpιΧ, μv. έργ., σ. 60. 8. Ηοισικ-i; κοι·ίρική οιδοισκοιλίοι είνοιι +, ϋποιpξΎJ πολλών Οεοσεβικών οντων: ιιά.οt.ίνοιτον οΕ: μ7} κοιl ά.λλοι ποιντοϊ"οι, τοu ά.νΟpώπου οι:Χφοpοι. θεοσεβικ:Χ vτ:ά.pχειν κτίσμοιτοι» (θ,
22. Πρβλ. Θ, 53).
357
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣΤΣΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΑ·Ι·ΡΙΙ
κα.ι ιεροc q.σμα.τα.», ποu οcποτελεϊ το λα."ίκο «λειτουργικό» βιβλίο 9 τ~ς Οεοσεβικ~ς Κοινότ-ητα.ς 10 , ενα. ε!~ος «Συνεκ
~~μου» ~ όρθότερα. « Preyer
Book- Gebetbuch>> - κα.τοc τοc
εύρωπα.~κοc πρότυπα.. Ε!να.ι το «'Εγκόλπιο» τοϋ θεοσε βιστοϋ, ποu οcσφα.λως θοc το κρα.τοϋσα.ν
πιστοt τ~ς
OL
Θεοσέβεια.ς στοc χέρια. τ~ν ώρα. τ~ς λα.τρεία.ς, οπως γίνε τα.ι στ~ ΔύσΎ) μέχρι ~μερα., μιοc συν~θεια. ποu πέρα.σε κα.t
στον
~ικό
μα.ς
χωρο,
γιοc
τ~
συγκέντρωσΎ)
κα.t
προσ~λωσΎ) τοϋ πιστοϋ στοc λόγια. των λα.τρευηκων κει μένων. Το βιβλίο α.•jτό σ•>μπλ~ρωνε το ~ογμα.ηκο-λειτουρ
γικο-~θικο
έγχεφί~ιο 11
τ~ς
Θεοσεβεία.ς,
~Ύ)λα.~~
τ~ν
« Έπιτομ~ τ~ς Θεοσεβικ~ς ~ι~α.σκα.λία.ς κα.t ~θικ~ς» 12 , ΠΟU έμφα.νίσθΎ)Κε κα.t α.ύτο τον ·ι~ιο χρόνο κα.t ε!να.ι -ή
« Κα.τ~ΧΎJσΎJ» των θεοσεβων. Στο τελευτα.ϊο α.ύτο έργο
'
,
α.να.πτυσσετα.ι
'
κα.ι
'
το
'
'
θ εωρΎ)τικο- σογμα.τικο ~
•
υπο'β α. θ ρο
τ~ ς κα.'ίρικ~ς λα. τ ρε LOCζ, πα.ροcλλΎ)λΟC μΕ τ~ν ΕΚθεσΎ) κα.t τοu θεωρ'Υ)ηκοϋ- ~ογμα.ηκοϋ μέρους τοϋ θεοσεβικοϋ συστ~ μα.τος. 'Η θεοσεβικ~ θεωρία. ~ια.ποτίζει κα.τα.ιγισηκοc κα.t το περιεχόμενο των προσευχων κα.l ϋμνων τοϋ « 'Εγκολ
πίου» μΕ: τ~ μετα.φοροc -
α.ύτούσια. ~ περιφρα.στικοc- τ-Υjς
θεοσεβικ~ς ~ι~α.σκα.λία.ς στ~ λα.τρευηκ~ προcξrι. Το οcκο-
9. Βλ. Δ. Ι. ΠολέμΊ), Βιβλιογραφικαi διωκριvήσεις, σ-::ο ι<Πέτοιλον", 124 έ.έ. 10. « 'Αδελφότητος" σ-::~ν κοιϊρι.κ~ γλώσσα.. Βλ. Θ,96 («θεοσεβών
οπ. ποιρ., σ.
κοινωνία. ~ ά.οελφότΊJς").
11. ΚοιτιΧ -::ον ΚοιtρΊJ ή «ά.ποκά.λuψη" οιοικρίνε-::οιι σΕ: ιιπιστεuτέοι» κοιl «προικτέοι».
ΤιΧ πρώτοι εΊνοιι τιΧ ιιοόγμοι-::οι», τιΧ οεύ-::εροι είνοιι
οικοιιώμοιτοι, κρίμοιτοι, έντολοιί, ποιροιγγέλμοιτοι, νοuθεσίοιι, προτροποιί, οιοοισκοιλίοιι (Θ, 41).
12. Βλ. Δ. Ι. ΠολέμΊ), Βιβλιογρ. διευκρινήσεις, οπ. ποιρ., σ. 125 έ.έ. 'Ο Δ. ΠολέμΊJς οίνει κοιl τιΧ περιεχόμενοι τοσ έ:ργοu (σ. 126 -128) κοιl πολλΕ:ς χρ~σιμες γι. οιuτο πλΊ)ροφορίες.
358
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
λουθούμενο ~Ύ)λα.~~ στο σύστΎ)μΟC τοu Κα.tρΎ) σχ~μα. συμ φωνεί ά.πόλυτα. μΕ: έκείνο όλων των θρΎ)σκευηκων κα.t ψLλοσοφLκο~~εολογLΚων συστημά.των: ά.πο τ~ θεωρ[α. στ~ν πρά.ξΎ). Το ω1όγμα.» -γLα.τt εχεL κα.t ό Κα.tρΎ)ς τοc Μγ
μα.τά. του- μΕ: όλΎ) τ~ ν ά.να.γκα.στLκότητά. τους- ε Ινα.L ή θεωρηηκ~ ά.νά.πτυξΎ) θρΎ)σκευηκων ά.ξLωμά.των κα.t ά.ρ
χων, ~ «t~εολογLα.» των θεοσεβων, ποu πρέπεL νοc πρα.γ μα.τωθεί13,
νοc '(LνεL πρα.ΚτLΚ~
(λα.τρεuτLΚ~
~ βLωτLΚ~,
οcλλωστε τοc δύο α.ύτοc ~Εν ~Lα.ψέρουν) ΚOCL νοc Κα.τα.στεί
~θος-νομLκ~ ά.ρετ~ 14 . Το περίεργο στ~ν περίπτωσ"Υ) τοu Κα.tρη
ε Ινα.L, οτL ένω
-
φα.LνομενLΚΟC- ά.πο~εσμε·.Jετα.L
ά.πο τ~ ~ογμα.τLκ~ πα.ρά.~ο~ (του Γένους του) κα.t «τοuς ~ογμα.τLκοuς τύπους» (ετσL πLστεύουν με.ρLκο[), ~Ύ)μLΟυρ γεί το ~Lκό. του δόγμα. (πλ~ρΎ)
((. ΑντL~ογμα.ηκ~»)
κα.t το
~LΚό του τυπLΚό, λα.τρεLΟCΚΟ ΚOCL ~θLκό, σΕ ~μείο ΠΟU νοc προσ~Lορ(ζεL λεπτομερεLΟCΚΟC ΚOCL τ~ ιι~Lα.γωn» των θεο σεβων, των όπα.~ων του.
13.
ΚσιτιΧ τον Χρυσ. Πσιπσιοόπουλο μΕ: τιΧ βιβλίσι σιύτιΧ ό Κσιtρr,;
ιιέρρύθμισε τον θρΎ)σκευηκον βίον των όπσιοών σιύτοϋη (μv. ί'.ργ., σ.
246). 14. σΕ:
Βρισκόμσιστε οr,λσιο~ σΕ: μιιΧ κυριολεκτικιΧ οίντίστροφ-η φορ:Χ
συσχεησμο
μΕ:
τ~ν όρθοοοξοπσιτερικ-1)
ά.ντίλΎJΥΎJ γιιΧ τ-1) σχέσr,
οόγμσιτος-~θους (πρά.ξΎ)ς), κά.τι ποu έκφρά.ζει ό γνωστος λόγος τοϋ ά.γ. Γρηγορίου τοϋ Θεολόγου: ιιπριΧξις Οεωρίσις έπίβσισιςη. 'Η σιύθεv τικιΧ χρισησινικ-1) πορείσι εΙνσιι ά.πο τ-fιν ιιπρά.ξψ> στΊj «θεωρίσιη. Το Οόγμσι εΙνσιι στΊjν 'Ορθοοοξίσι ιι~ εκφρσισr, κσιt οισιτύπωσr, τ1jς έμπει
ρίσιςη τοϋ έκκλ-ησισιστικοϋ σώμσιτος ο-ηλσιοή των
'Αγίων κσιί οχι ό
lοεολογικος-θεωρ-ητικος προγρσιμμσιησμος τ1jς ζωijς. Πρtν γίνει το Εύσιγγέλιο οιοσισκσιλ(σι, εΙνσιι γεγονος- ζω~. ΑύτΊj ~ ΖωΊj (έν Χριστιο
ζωή- Χριστοζωή) κσιτσιγράφετσιι σιΧν οόγμσι, έντολΕ:ς
7)
κσινόνες, χσι
ρά.σσοντσις ετσι τιΧ όρισι τ1jς πορείσις προς τΊj θέωσΎJ.
(Πρβλ. Χρ.
ΓισιννσιριΧ,
'Αθ~νσι 2
1979.
Όρθοδοξ,(α καΙ Δύση
-
Ή θεολογία στην
'Ελλάδα σήμερα.
1972, σ. 53/4 κσιl τοϋ Ίδιου, Ή lλευθερία τού "Ηθους, 'Αθ~νσι
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣτΣΤΗΜΑ ΤΟΤ
.Η
359
KA·I·PH
λα.τpε(α. κα.τέχεL στο σύστΎ)μα. τοu Κα.tpΎ) κεντpLκ~
θέσΎ), κα.t ώς όργα.νωμένΎ) λα.τpεtα.κ~ πpά.ξΎ), ά.λλοc κα.t ώς ΕννοLα.- κλεL~L του θεοσεβLΚΟU σuστ~μα.τος. Γtα.τt εrνα.L μtoc εννοLα. πολu πλα.τLΟC ~ «λα.τpε(α.>> γtoc τον Κα.tpΎ), ποu ύπεpκα.λύπτει τοc
opLOC
ΚτLΚΎjς.
οcμεσΎ) σχέσΎ) θεοσεβείας κα.t λατρείας,
• Υπά.ρχεL
μιά:ς οcπλΥjς τελετοupγtκΎjς πpα.
ποu μορφώνοντα.ι έννοωλογικοc στοc όρια. τΎjς ά.λΎ)θινΎjς θpΎ)σκε(α.ς.
•Η
ιιά.λΎ)θ~ς
θpΎ)σκε(α.>>
όp(ζετα.ι
ά.πο
τον
Κα.tpΎ) ώς ~ ιιέν πνεύμα.τι κα.t ά.λΎ)θε(α. τοu ζώντος Θεοu λα.τρε(α.>> 15 .• Η ιψόνΎ) δε ά.λΎ)θ~ς θpΎ)σκε(α.>> εrνα.L γιοc τον Κα."tpΎ) ((~ θεοσέβεLΟC>> 16 . ιιΔL' α.ύτΎjς γocp μόνΎ)ς, ύπο τοu α. με σ ως Θ ε ου_,,
''ι[]' λ ι[]' α.ποκα. uπτομενΎ)ς εν
κα.L εμμεσως
. ..
... ,
πνεύμα.τι ΚOCL ά.λΎ)θε(α. ό τών ολων λα.τpεύετα.ι ά.πεφο'λ τε εως
, 17 , • εος>>
•
ο
• ~ οπωος
r
, ,
Lo λ,α.τρεuτον>>18, ιιό μόνος τοu ύμνεi:σθα.ι ΚOCL λα.τpεύεσθα.ι οcξtος>> 19 .
.Η
Θ
ε να.ι
ιιτο
μονον
'ξ α.
λα.τρε(α. τοu Θεοu έ~ρα.ιώνετα.ι στ~ν 'Lδtα. τ~ θεο
σεβtκ~ φύσΎ) του ά.νθpώποu. Με το νοc ε rνα.ι ιιέκ φύσεως>>
ιιθεοσεβtκον Ον>> ό οcνθpωπος, εΙνα.ι συγχρόνως ΚOCL ιιλα. τpεuτικόν»20. Το ιιθεοσεβικόν>>, οcλλωστε, εrνα.ι ~ Μνα.μΎ)
τΎjς ψuχΎjς, ιιδι' -Υjν τ ά.λΎ)θιν> 21 • ((.Η α.tώνως Μξα. κα.t λα.τpε(α.>> τοu Θεοu εrνα.ι ιιτο εσχα.τον, δι' ο έκτ(σθΎ) τέλος ό οcνθρωπος>>, μα.ζt ~ε
μ' α.ύτ~ν κα.t ιι~ τοu Θεοu γνώσις κα.t ά.γοcπΎ), κα.t ά.t~ως
15. 16. 17. 18. 19.
Θ,
47. 48.50. Θ, 48. Θ, 13. Πp., 29. Θ,
Πρβλ. Πp.
17.
20. ((.ο όίνθpωπος ούχ ά.πλώς θpΎ)σκεuτι.κόν έσην ον, ά.λλά. πσινσόφοu κσιl πσιντο8uνά.μοu, κσιl έν γένει ά.πειροτελείοu όντος [ ... ] σεβσιστικον κσιl λσιτpεuηκον» (Θ.
ΚσιpιΧ, μv. έργ., σ.
21.
Θ,
18.
91 ).
ΚσιtpΎ), Στοιχεία Φιλοσοφίας ... , Γ.
360
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
θεωρία., κα.!. ιiπόλα.υσις, κα.Ι. κοινων(α.JJ 22 . «Δόξα.JJ (δοξο
λογ(α.)
τοu
Θεοu,
«κοινων(α.)) ε!να.ι
ol
«γνώσιςJJ,
ιιθεωpLα.JJ,
ιιιiπόλα.υσιςJJ,
έσχα.τολογικΕ:ς κα.τΥ)γορ(ες γιιΧ τον
Kα.tpY), πού συνθέτουν τ-Ιjν «α.tώνιον μα.κα.ριότΥ)τα.JJ τ-ϊjς α.tωνιότΥJτα.ς τοu θεοσεβοuς. Μ' α.ύτΕ:ς σuνοcπτετα.ι οcμεσα. +ι λα.τρεία., ώς ιiτέρμονΥ) κα.τά.στα.σΥ) τοu μέλλοντος α.ιω νος.
'Ο Θεός ε!να.ι έκεϊ:νος, πού θέλει «πά.ντα.ς τούς θεο σεβεϊν δυναμένους, ιiγ(ους κα.Ι. ιiγνούς κα.!. κα.θα.ροuς κα.Ι.
δικα.(ους κα.t φιλα.νθρώπους κα.t οικτ(ρμονα.ς κα.t κα.τιΧ το δυνα.τον
τελε(ους γενέσθα.ι, εtς Αύτον ιiφορώντα.ς κα.t
ιiποτεινομένους, κα.!. Αύτ
'Εδώ
φα.(νετα.ι ό εύρύτα.τος κα.t πα.μπεριεκτικος χα.pα.κτ~pα.ς της κα.ί:ρικ-ϊjς λα.τρε(α.ς, ποu περtκλε(εt όλο το ((~θοςJJ τοu
θεοσεβοuς, ώς στοcσΥ) ζω-ϊjς, μΕ: μονα.δtκο σκοπο τ~ θεο γνωσ(α.24, οcλλιΧ κα.t ό ~θtκοκοtνωνtκος χα.ρα.κτ~pα.ς τΥ)ς 25
κα.!. οcκόμΥ) ~ «πνευμα.τtκότΥ)τΟCJJ τΥ)ς, κοcτω οcπο τ!.ς κα.ί:pι κές, βέβα.ια., προϋποθέσεις.
•Ο
Κα.tpΥ)ς θεωpεϊ: ώς βα.σικ~
προϋπόθεσΥ) τ-ϊjς λα.τpε(α.ς την ιiπουσία. οcμα.pτία.ς:
«... π~α.
σόν με πα.ύσα.σθα.ι οcμα.pτοcνειν, 'tνα. Σοι λα.τpεύειν δυνοc σωμα.ιJJ26. Γι' α.ύτο πιστεύει, οτι ~ θεοσέβεια. ε!να.ι «~ τ-ϊjς κα.ρδ(α.ς ιiψευδ~ς λα.τρε(α., δι' ~ς τό θεοσεβικόν κτ(
σμα. θείος τιpόντι να.ος τοu 'Υψίστου γινετα.ιJJ 27 . Ε!να.ι «~
22. 23.
Θ,
24.
ιι "Αποισοιν τήν το\) θεοσεβοϊίς 8ιοιβίωσιν κοιl 8ιοιγωγΥ)ν cit8ιoν
Θ,
31. 15.
τοu Θεοϊί λοιτρείοιν εΙνοιι 8εί» (Θ, 73).
25. Βέβοιιοι, 8Ε:ν πρόκειτοιι yιιΧ κοινένοι εi.ίpΎJμοι τοu KoιtpΎJ (κοιl) 1,26-27, όποu
έ8w, γιοιτl ~ ιισιωπΎ)p~» ciνοιφοpά. τοu εΙνοιι στο Ίακ.
έχοuμε τήν ocyιoypoιψLΚ~ οpιοθέτΎ)σΎ) τ1jς ιιθpΎ)σκε(οιςΙΙ (λοιτpε(οις) ώς πpοικτ ικ'fjς τ1jς ciγά.πΎ)ς- φιλοινθpωπίοις.
26. flp. 29. 27. Θ, 49.
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣτΣΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΑ·Ι·ΡΗ
361
έγκά.ρ~~ος λα.τρεtα.ιι 28 , ποu συν~έετα.~ εt~~κότερα. με τ~ν ιικα.ρ~~α.κ~ προσευχήιι 2 9. 'Η κα.·Lρ~κ~ 'Ηθ~κ~ κα.τευθύνετα.~
οcπο
το πνεuμα. τ-Υjς θεοσεβ~κ-Υjς λα.τρε(α.ς.
'Ο Κα.tρΎJς
κα.θορ(ζεL μΕ: κοcθε λεπτομέρεια. τ~ ((~Lα.γωγ~ τοu Θεο σεβοuςιι30, στοχεύοντα.ς στ~ν ((0C~LοcλεLπτον τοu Θεοu λα.
τρεtα.νιι31, ocφou ό κύρ~ος στόχος τ-Υjς «θεοσεβεία.ςιι ε!να.ι ((~ τοu
• Υψίστου
ΟCλΎ)θ~ς λα.τρε(α. κα.t ~ ~L. α.ύτ-Υjς των
-" θ εοσε β Lκων οντων,
' 'εστι,
"·~ οσον επLσεκηκα.
ι τε λ εωποLΎ)-
σLςη32 .• Η Θεοσέβεια. εrνα.L έκεtνΎ), ποu ιιέμπνέεL>> οcκόμΎ) κα.t τtς συγκεκριμένες ιιθρΎ)σκευηκες προcξεις κα.t τελε-
'
,,
.,.
τεςη, οπως εινα.ι
λ
.χ.
'
ιιτα.
θ
εοσε
β
' ''
t ~ ι ικα. ~σμα.τα., α.ι σεΎ)σεις,
~ οcνά.γνωσLς κα.t οcκρόα.σις τοu θε(ου λόγου, ~ ίεροc μελέτΎ)
κα.t θεωρία., ~ μερικ~ κα.t ~Ύ)μόσιος λα.τρε(α., ~ έξ ολΎ)ς ψυχ-Υjς είς τον Θεον οcφοσ(ωσις» 33 •
'Ο Κα.tρΎ)ς έχει στ~ν « Έπιτομ~ ... >> του εί~Lκο κε φοcλα.ιο, οcνα.φερόμενο στ~ λα.τρε(α., ύπο τ~ν εύρύτερ"Υ) κα.t τ~ στενότερΎ)
- τ~ν πρα.κτικ~- όψΥ) τΥ)ς 3 4. 'Εκεί όρίζεL
σα.φwς τ~ λα.τρεία.: ιιΤο ποcντα. κα.τοc Θεον κα.t ~LOC τον
Θεον προcττειν, Αύτ<;> ολως οcφοσLωμένους, θεία. λα.τρεία. έν
γένεL κα.λείτα.Lιι 35 .
Τ~
λα.τρεία. ~ια.κρίνει σε έμμεση
(«προς ~όξα.νιι τοu Θεοu ιικα.t ~LOC το προς Αύτον έγκοcρ ~ιον σέβα.ς τ~ν οcρετ~ν έξα.σκείνιι) κα.l άμεση (~ ιικοινwςη
όνομα.ζόμενΎ) λα.τρεία., ιι~ ~ιοc θείων κα.t ίερwν έντεύξεων, ύμνων, εύχα.ριστιων, ~ε~σεων έγκά.ρ~ιος προς Θεον οcνά.-
28.
Θ,
η
29. "Κοιl έν κλίν~ κοιl έν όοι;ϊ κοιl έν τpοιπέζ~ κοιl έν ιXyop~ κοιl έν πεpιπά.τCJΙ ουνοιτόν ο~ κοιpοί~ πpοσεύχεσθοιι» ( Γν. 43,20) πρβλ. 44,:Η. 30. Βλ. Θ, (ποιpά.pτr.μοι) σ. 1-12.
31.
Αύτ. σ.
5.
32. Θ, 18.
33.
Θ,
49.
34. Θ, 27-30.
35.
Θ,
27/8.
362
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
τοcσις, ~τις κocl ψυχ~ τ-Υjς ψυχ-Υjς, κocl ζω~ κocl πνο~ τοu Θεοσεβοuς ά.λΥ)θwς ύπά.ρχει, κocl ποcντος ά.γοcθοu οcύτ<;> ΙΧLτLΙΧ γ(νετοcι, κocl -Υjς οcνευ θεοσεβwς ζ-Υjν ολως ά.Μνοc
τον>> ). "Ετσι έξοc(ρετοcι κocl ~ ά.iτόλυτΥ) ά.να.γκοcιότψοc τ-ϊjς λοcτρεί.οcς στον θεοσεβ-ή, +ι όποί.οc γι' οcύτο τοποθετεϊ:τοcι
''
οcπο
'
τον
Κ_. ΙXLpY)
'
'β οcσικοc 'θ εοσε β' οcνοcμεσοc .στοc ικοc 1
«ΚΙΧ θ' Υ)-
κοντΙΧ>>36. τ~ λοcτρε(οc ~ιοcκρ(νει ά.κόμΥ) ό Κοc'tρΥ)ς σε έσω τερικι) (ιιτο προς Θεον έγκά.ρ~ιον κocl ά.περιόριστον σέ-
β οcς ...
'~' οcσιστοcκτος
ι πισης
' κοcι
' 'λ ευτος ocσoc
'
'λ πις ε
'
κοcι
~ ι οιοc-
πυρος ά.γά.πΥJ, τό τ-ϊjς ά.ποcντοcχοu του Θεοu ποcρουσ(οcς συνοcί.σθΥ)μΙΧ κocl -ή έν πiiσι προς Αύτον έγκά.ροιος πεποί. θΥ)σις κocl ά.φοσ(ωσις ... >>) κocl έξωτεpικfι (ιιοl ώς έκ τΊjς έσωτερικ-Υjς προερχόμενοL ϋμνοL, εύχοcρtστί.οcι, ~ε-ήσεις κocl π!Χσοc έν γένεL
OLOC
τον Θεον προcττομένΥ) ά.γοcθοεργί.οc»).
Μετοcξu τwν ~uo ύπά.ρχει ά.λλΥJλοπεριχώρΥ)σΥJ. 'Η έξωτε ρικ~ λοcτρε(οc χωρlς τ~ν έσωτερtκ~ «φοcινομένΥ) μόνον έστl λοcτρε(οc, κocl προφοcνεστά.τΥ) ύπόκpισις>>. Γι' οcύτό κρ(νει ά.νοcγκοcϊ:ο νοc ά.νοcφερθεϊ: κocl το «πwς» τ-Υjς λοcτρε(οcς, πwς
~Υ)λΙΧ~~ ό θεοσεβ~ς «λοcτpεύσει τ». 'Η ά.πά.ντΥ)σΥ) τοu Κοc"ίρΥ) στο έρώτΥ)μΙΧ οcύτό είvοcι: (('Εξ ΟλΥ)ς ψυχΊjς κocl κocp~(ocς ... κoct νοuν κocl κocpo(ocν ά.φοσιούμενος κoct Αύτ<;> ' ~ι εγκοcρσιως
' ι εντυγχοcνων,
• υμνων
' ~ ξ ιv κοcι σο ΙΧ(.,ων
Α' ι Α' υτον... υ-
τ<;> τε έν πiiσιν εύχοcριστwν ... κocl πiiν ά.γοcθον εtς Αύτον
ά.νά.γων,
... τ~ν λογικ~ν κocl έγκά.ρ~ιον Αύτ
προσφοροcν
κocl
έν
πνεuμοcη κocL
ά.λΥ)θε(q. ά.μέσως κocl.
έμμέσως λοcτρεύσεL ά.εί.ποτε:», ~tοcγρά.φοντοcς έ:τσι κocl τl.ς μορφΕ:ς τ-Υjς λοcτpε(οcς,
ώς ύμνολογ(οcς
εύχοcριστί.α.ς κocl. προσφορ!Χς.
κocl ~οξολογ(οcς,
'Αλλοu θοc προσθέσει σ'
οcύτοc κocl τ~ν «όμολογί.οcν» τ-Υjς θεοσεβεί.οcς 37 , θοc ~ώσει ~ε
36. Θ, 7 5: Κοιθ7jκον τοu Θεοσεβοuς εlνοιι ιιοΎ)μοσiως κοιl κοιτ' ίο[οιν τ+ιν όφειλομένΎ)ν τ<ί) Θε<ί) πpοσφέpειν λοιτρεlοιν>J.
37.
Θ,
47.
363
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΑ-Ι·ΡΗ
στ+ι λοcτρε(οcι σ' ολες τις μορφές τΎ)ς, λυτρωηκο- σωτΎ) pLολογLκο χocpocκτ"ήpoc3B.
3. του
Διάρθρωση της θεοσεβικf1ς λατρείας Τόσο μΕ: τ~ν
(( 'ΕπLτομ"ή)), οσο κυρίως μΕ: το βLβλ(ο
ιιθεοσεβων
Προσευχοc(ιι,
κοcθορ(ζεL
ό
ΚοctρΎ)ς τοc
πλoctσLoc τοu λοcτρευηκοu συστ"ήμοcτός του, ά.λλοc συνά.μοc κοcι το περLεχόμενο στις κύpLες λεπτομέpεLές του. Πpοσ
φέpεL ~Ύ)λοcοΊj σύστημοc ιiπΎ)pησμένο κοc( λογLκοc ~ομΎ) μένο. Κοcι οcύτο ε!νοcL ά.κρLβως ποu φοcνερώνεL τον ψLλο
σοψLΚΟ χοcροcκτ"ήροc τΎjς ιιθρΎ)σκε(οcς>> τοu ΚοctρΎ), σε οcντ( θεσΎ) μΕ: τΊj χpLσnocνLκ~ λοcτpείοc, ποu ~LοcμορφώθΎ)κε στοc~ ' ' ' OLIXΚIX ΚIXL ΠΟτε
~' σεν
"
εγLνε
ι 39 συστΎ)μΙΧ
.
Βιβ ε
,. IXLIX ΕLχε
ι ΚΙΧΠΟLΟ
σπου~οcϊο λόγο στΊjν τοcκηκ"ή του οcύτ~ ό ΚοctρΎ)ς. "Επρε πε νοc UΠΟΚΙΧτΙΧστ"ήσεL ά.μέσως σ' ολΙΧ τΊjν έκκλΎ)σLΙΧστLΚΊj
θεωρ(οc κοcι προcξΎ) κοcι γL'
οcύτο προκοcτοcσκευοcζεL τοc
ΠΟCντΙΧ, πριν ΚΙΧλέσεL τοuς όποcοούς του στ~ν ΟCΠΟΟοχΊj τΎjς ιιθρΎ)σκε ίοcς>> του.
Το λοcτρεLΙΧΚΟ σύστΎ)μΙΧ τοu ΚοctρΎ) θεμελLώνετοcL στΊj νέοc χρονολογίοc"'0 ποu οcύτος εtσ"ήγοcγε κocl στο ~μερολο-
38. ι<Αί i)E: ύπο τ1jς θεοσεβείοις έμπνεόμενοιι θρ-ησκεuηκοιl προίξεις [ ... ] ά.ρμο8ιώτοιτοιι ά.λ1)θώς είσιν εiς το ε η μιΧλλον τ~ν ψuχ~ν είς Αuτον ά.νuψοuν ... » (Θ, 49). 39. Μολονότι μορφολοyικιΧ σuμπλ1)ρώνετοιι ή έξέλιξη τ~ς έκ κοιl τελετοιl
κλ1)σιοισηκ1jς λοιτρεiοις γι)ρω στον θ. οιίώνοι, 8Ε:ν εποιuσοιν ποτΕ: νέες
ά.κολοuθίες νιΧ 81)μιοuργοuντοιι, μέχρι σ~μεροι.
40. Βλ. Θ, 102-104. 'Αρχή τ1jς κοιtρειοις χρονολοyίοις όρ[ζετοιι . Η οιίτιολοyίοι τοu Κ. Οίκονόμοu: ιιόπότε οιuτος ό 8ιΜσκοιλος ά.π1jλθεν είς Ποιρισίοuς» (aπ. ποιρ., σ. 403) 8Ε:ν φοιίνετοιι έποιρκ~ς. yιοιτt ξέρουμε οτι στ~ Δuσ-η π'fjyε το 1803 (Γ. ΚοιριΧ, μv. lργ., σ. 38). Είκciζοuμε, ότι ~θελε νιΧ έξciρει έ:τσι τον ΙΘ ι οιί., τον το Ε:τος 1801.
οιlώνοι του, ποu έθεωρε~το γενικιΧ οιίώνοις προό8οu κοιt φώτων. Πρβλ.
364
ΙΙΑΡΑΔΟ~Η ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩ~Η
γιοcκό του έπινόΎ)μοc 41 • ΠοcροcτΎ)ρε'L κοcνε(ς, ομως, ΟτL σLω
ΠΎ)ρΟC ό Κοc·tρΎ)ς μιμε'Lτοcι τ~ν έκκλΎ)σLοcσηκ~ προcξ-η, ποu -ο πως ε'ίποcμε- ~θελε νοc ύποκοcτοcστ~σεL .• Η έπLνΟΎ) ηκότΎ)τΟC του φοc(νετοcι στ~ μέθοοο ποu οcκολουθε'L, &στε
νοc μ~ν έγε(ρεL ΟCΠΟ τ~ν πρώτΎ) σηγμ~ ΟCνηθέσεLς κoct τ~ν οc'ίσθΎ)σΎ) τοu ξένου κοcι ΎL. οcύτο έπ(φοβου .• Ακολουθών
τοcς τ~ ΟLοc(ρεσΎ) τοu ~μερονυκτ(ου στfιν έκκλΎ)σLοcσηκ~ μονοcσηκ~ προcξΎ) 42 , OLocφε'L κoct οcύτος το <<νυχθfιμερόν» 43 του σε πέντε ((Κοcφούς» 44 • • ΥποcρχεL κοcι σ. οcύτον συγκε
κριμένος χρόνος προσευχΥjς ( <<πρωl. κoct έσπέροcς»), θοc συμπλΎ)ρώσεL ομως: <<~ μοcλλον ΠΟCζ χρόνος ΚOCL ΠΟCσΟC περ LστοcσLς πρόφοcσις τΊjς εtς Θ ε ον οcνοcτοcσεως τ
προσευχ~ τoiJ θεοσεβοiJς, ΠΟU συμπλΎ)ρώνετΟCL ΟCΠΟ τ~ ΟΎ)μόσLοc λοcτρε(οc. π.χ. μιιΧ πr.φr.ιτf.ρ"f)σ-η τ'ijς ιιΕur.ιγγελιχ'Ιjς Lι:iλπιγγος, (--:όμ. Β', οcρ.
15/14.11.1836,
σ.
114): << ... "Ολοι
θεολόγοι χr.ιθ' έr.ιuτοuς ολοι τ:ολι
ηχοί, ολοι σοφοί, ολοι γρr.ιμμr.ιτείς, ολοι σuζ"f)τ"f)":r.tί, φέρον--:εζ ι:iνιΧ σ--:όμr.ι τ' ονομr.ι τοu ιθ' r.ιtωνος»!
'Ο ΙΘ' r.ιt. 'fιτr.ιν γιιΧ τον Κr.ι·tρΊ)
Κοσμογονίr.ι.
41.
ΔώSεχr.ι «τριr.ιχονθήμεροι» μ'ijνες, Sιr.ιφοuμενοι σε --:ρεϊς Δε
χιΧSες Υ;μερων βλ.
42.
Θ,
102/103.
Π.χ. 'Όρθρος, •Ωρr.ιι, 'Εσπερινός, 'Ατ:όaειπνον, Μεσονuκ--:ι
κόν, Θ. Λει--:οuργίr.ι (είκοσιτετρι:iωρος ι:iκοίμr,--:rι ι:iχολοuθίr.ι [βλ. 'Ιω. Φοuντοuλ"f),
Ή είκοσιτι;τράωρος dκοίμητη δοξολογία, 'ΑΟ'ijνr.ιι 1963]. _ 43. ~r.ιρ~κ--:~ρι,στι~ος, ορος, ι:iν,τl «Υ;~ερονuκ~ιω',: 'ο. Κr.ι~ρ~ς μ,ι
μειτr.ιι κr.ιι σ
r.ιuτο τr,ν
Εκκλr,σιr.ι, ποu
με--:ρr.ι το χρονο r.ιτ:ο --:r,ν
ιιέσπέρr.t» στο «πρωt», ι:iπο το σκο--:ιΧaι στο Φ<7>ς- Χριστόν! ι:iρχ-fι τ'Ιjς έκκλ"f)σιr.ιστικ'i)ς ήμέρr.ις ι:iπό τόν
Πρβλ.
'Εσπερινο (πρβλ. Ιί;νέσ.
1! ). Ώρες! Οί κr.ι'ίpικοt κr.ιιροt είνr.ιι: ό --:Ίjς τ:ροσεuχΊjς, ο τr,:
44.
μελέτrις κr.ιt ι:iνr.ιγνώσεως, ό τοu taίou έπιτr,aε•.)μr.ιτος (= έπr.ιγγέλ μr.ιτος, έργr.ισίr.ις), ό τοu φιλr.ινΟρωπικοu τινος έργοu
ι:iμετr.ιμελfιτοu
ι:iνέσεως
104/105.
4:J.
Θ,
105.
(!)
κr.ιt ό τΥ,:
(= οcνr.ιπr.ιuσεως κr.ιl ψuχr.ιγωγίr.ις).
Βλ.
Θ,
365
ΤΟ ΛΑτΡΕΙΑΚΟ ΣΠ:ΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΑ·Ι·ΡΗ
'Η
οημόσ~οc λοcτρείοc τοu
Κοc·tρη περ~λοcμβοcνε~
ouo
σuνοcξε~ς με ούο κύρ~ες οcκολοuθίες, τελούμενες το πρω!. κοc!. το οcπόγεuμοc τΎjς Δεκοcτης 46 , οηλοcο~ οcντίστο~χοc τ~ν πρωιν~ κοc!. έσπεριν~ «οημόσιοc προσεuχ~» (ι:iκολοuθίοc). Δεν uπάρχε~ κοcμια οcλλη οημόσιοc σύνοcξη στ~ οιοcρκειοc -:-Ύjς «Δεκοcοοcς» τοu. Ποcράλλ-rιλοc τόσο οί σuνοcξεις, οσο κοc!. οί οcκολοuθίες τοuς, εΙνοc~ οcuστηρα προκοcΟορισμένες στο τuπικο κοc!. το
περιεχόμενό τοuς.
'Η κοcτοcργηση,
βέβοcιοc, των χρισηοcνικων έορτων (οεσποηκων, Οεομrι -:-ορικων, ά:γ(ων, έγκοcιν(ων )(λ Π.) τf-ιν οcποcλλοcσσοuν ΟCΠΟ
ολοc τα σuνοcφ~ προβλ~μοcτοc.
'Ακόμη ΚOCL ~ οcνηκοcτοc
στοcσrι τΎjς ΚuριοcχΎjς ι:iπο τ~ ιιΔεκοcτψι, για τ~ν όπuίοc ό έπιφοcν~ς έπικριτ~ς τοu Κοctρη, Κωνστοcντίνος Οίκονόμος, έδωσε μιοcν οcπόλuτοc πεισηκ~ -κοcτοc τ~ γνώμη μοcς έξfιγηση:
« 'Ηκuροuτο ~ έβοομοcς, κοcθο γροcφ~κή, προς
ι:iθέτrισ~ν -:-Ύjς Κuρ~οcκΎjςιι 47 , ποu θύμιζε τον «Κύριο- Χρι στό», τον όποιο οcπέρρ~ψε οuσ~οcσηκοc ό Κοctρης, ι:iρνού μενος, οπως ό "Αρειος, τ~ θεότrιτοc τοu.
Ot
μόνες τοcκτι
κες έορτες τΎjς κοc·ίρ~κΎjς Κο~νότητοcς εΙχοcν έποχιοcκο χοc
ροcκτfιροc:
(( Σuνέρχοντοcι σε [ο t θεοσεβε"ις] ΚOCL τοcς τέσ σοcροcς μέσοι:ς των -:-εσσοcρων -:-ou έτοuς ώρων [έποχων ]», με ένοcρξrι ιιοcπο τΎjς φθινοπωρ~νΎjς μέσrις», κοc!. γιορτοc
ζοuν τοc 'Ενθεόγονοc, τοc 'Ενθει:iγωγοc, τοc 'Ενθεόβιοc κοc!. τοc
'Ενθεόντιοc.
Κοcτ'
οcuτες ιιτοc μεφοcκ~οc κοc!. κοροcσ~οc
τ~ν Οεοσέβε~οcν δημοσίως όμολογοuσ~ κοc!. είς τ~ν των θεοσεβων κοcτοc-:-οcττοντοc~ ι:iοελφότrιτοc». Κοcτα ιιτ~ν -:-ρί τψ των
'Εποcκ:-ων», το μεσrιμέρι, γινό-:οcν σύνοcξrι με
οέησrι ιιuπερ -:ων μετοcστοcντων» (μνrιμόσuνο). Kocτoc -:-~ν
πρωτοχρον~οc (ιι-:-~ν πρώ-:-ψ» τοu έ-:-οuς περι λ οcμ
46.
' β οcνε~
Θ,
'
'
εuχοcρισ-:-~οc
109/110.
Ιι7. Μι•. f.ργ., σ.
40:3.
'
γ~οc
'
το
-:-ou) ~ σύνοcξη ' σεrιστ; "'' κοcι
ιιποcρε λθ' ον»
366
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙω;ιι
γιοc το «νέον» ετος. 'ΥπΎjρχοcν κocf. μερικές οtκογενειοcκές
έορτές: μίοc σuλλογικ~ των γενεθλίων κocf. οcλλη ποcρόμοιοc το\J θcινοcτοu των μελων της 48 • Q[ «θειοcγοL» τΎjς οcοελψό τψοcς Οιοcβοcζοcν εLΟικές εuχές κοcτοc τ~ γέννηση το\J ΠOCι
OLOU, ' στην
τ~ν ε'ίσοΟό τοu στο νοcό, σέ οcσθενεις, στο γοcμο κocf. ~ κηοειοc.
'
"Ολ oc
' ' ocu-;oc
'λ ι-ποc
θ uμιL,οuν '"
'
την
προc'ξ Υ)
τΎjς 'Εκκλησίοcς κoct το Εuχολόγιό της. Δημόσιες έκτοc κτες τελετές γίνοντοcν <<έπf. όμολογί~ τΎjς θεοσεβείοcς» κocf. «έπf.
κοcθιορuσει
των
Θειοcγωνη
οcσφοcλως στοc πλοcίσιοc των
ouo
(εΙοος
χεφοτονίοcς) 4 9,
κuρίων Δημοσίων 'Ακο
λοuθιων τοu.
Το τελε-;οuργικο ocuτo πρόγροcμμοc οcποcιτοuσε tεροcρ χίοc, κocf. τέτοιοc είχε ό κοc·tρης -κληρικος οcλλωστε ό 'ίο ως-, οcλλοc κοcτοc το πνεuμοc των θεοφιλοcνθρωπιστων, ,ων aε·~στων κoct των προτεστοcντων, -η κoct των τεκτόνων, ξένη οηλοcο~ προς κοcθε έννοιοc «εtοικΎjς tερωσuνης».
«Ot
οrιμοσί~ κοcτοc τετοcγμένοcς ήμέροcς τοc θειοc όίγοντεςη εΙχοcν το ονομοc Θειοcγοf. ~
• Ιεροcγοf. κocf. έκλέγοντοcι κοcτοc τ~ν («Κοcτοc ποcντοc τΊJ θεο
uπεροχότητοc τοuς στ~ Θεοσέβειοc
σεβεί~ προέχοντεςη) 50 • Διοcφοuντοcν σέ πέντε τά.ξεις, fισοcν
οcνορες
κocf.
γuνοc"ικες
'Ανοcγνωστοcι,
Ot
'Ανοcγνωστες κocf.
+ιλικίοcνη.
Ot
'Η έκλογ~ γινότοcν
Θ,
110.
Θ,
Θ, Θ, Θ,
Κοσμ~τορες,
• Υμνωοοf.
εΙχοcν «τ~ν πρέποuσοcν
ot μέν ot οέ γuνοcϊκες τοc σοcροcντοcπέντε έτrι. μέ κλΎjρο 52 • Ot οtκογενειοcκές προσ-
Πρβλ. ι:iνι:iλuσΊ) στοu Xpuσ. Πocπocaoπouλou,
ρία ... , οπ. πocp., σ.
49. 50. 51. 52.
όνομά.ζοντοcν:
uπόλοιποι επρεπε νοc έχοuν uπερβει,
οcνορες τοc σοcρά.ντοc,
48.
κocf.
'Υμνωοοί, Θεοκ~ρuκες κocf. Λειτοuργο( 51 •
254
111. 105-107. 106. 106.
έ.
Ίστο-
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣτΣΤΗΜΑ ΤΟΤ
KA·l·PH
367
εuχες ΠΟU οcνοcπλήρωνοcν τf.ς κοcθημερtνες οημόσLεζ σuνοc
ξεtς, γ(νοντοcν σε ιιθοcλοcμον ~ μέρος τοu o'Lκou, ~ εύκτή ρων έπ(τηοες κοcτοcσκεuοcσθέν», με λεtτοuργοuς κocl θεο κήρuκες τον ποcτέροc ~ τ~ μητέροc ΚOCL ύμνωοοuς- οcνοc γνωστες ~ κοσμήτορες τοc τέκνοc 53 • ""Αν τώροc λοcβοuμε
ύπόψη, Νοcος 54
on
κοcθορtζότοcν
κocf.
είοtκοc
κοcτοcσκεuοcσμένος
κocf. ιιtερον περtβόλοctον» (όίμφtοc) 55 , μποροuμε νοc
φοcντοcσθοuμε το περtβοcλλον, μέσοc στο όπο'Lο οcνοcπτuσ σότοcν ~ κοcΊ:ρtκ-Υ) λοcτρε(οc. Στοc λεL τοuργtκοc οργοcνοc οcνΎjκε κocf. ό Χορός, ποu μοcζf. με τοuς 'Υμνωοοuς (Ψά.λτες) οcποτελοuσε ίtνοc tοtοc(τερο σuνολο 56 τΎjς λοcτρεuηκΎjς πρά. ξης.
''Ενοc ΟCΠΟ τοc χοcροcκτηρtσηκότεροc γνωρ(σμοcτοc τοu
λεtτοuργtκοu έργοu τοu Κοc'tρη, ~τοcν ~ totocζouσoc οcρχοcω πρεπ-f)ς γλώσσοc ΠΟU χρησψΟΠΟLΟUσε. 'lotoc(τερoc το λεL
τοuργtκό τοu μέρος εLνOCL σuντοcγμένο στ~ ΟωρLΚΥJ
- οχL
πά.ντοc βέβοctοc όίψογη. Γtoc τ~ν έπtλογη τΎjς γλωσσtκΎjς μορφΎjς πριiιτο κ(νητρο μπορεΊ: νοc θεωρrιθε'L ~ γενtκότερη «οcνοcμνησηκ-Υj»
στροφ-f) των ΔtοcφωτLστων- ΚοροcΊ:στων,
στοuς όπο(οuς οcνΎjκε κocf. ό Κοctρης, προς την οcρχοctότητοc, οcπο τ~ν όπο(οc τροφοοοτοuσε
όίλλωστε κocf. τον φtλο
σοψLΚΟ στοχοcσμό τοu .• Η γλώσσοc τοu, ποu οημtοuρ γοuσε όπωσοήποτε μuσηκοπά.θεtοc κoct οcπόστοcση οcπο τοuς όποcοοuς τοu, ~τοcν φuσLΚο νοc έντuπωσtοcζεt, οπως κοcθε τL το σκοτεLνο κocf. μuστηρtιiιοες (πρβλ τον Γνωση
ΚLσμό). Αύτο ποcροcτήρησε ~οη ό Κ. Οtκονόμος: ιιπρος
53. Θ, 109. 54. Θ, 107, Ιlpβλ. Χρ. Πιχτιοcaοποuλοu, δπ. παρ., σ. 253. 55. Πp. 55. 56. Πρ. 13: ιιΨι:iλλετοcι uπο των 'Υμνωaων κocl τοu Xopou». 'ΥπΊ)pχοcν 8ηλ. ιιΨι:iλτες» μ!: τον χορό τοuς.
368
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
εμφα.σιν χα.!. πτό-ησιν των
οcπλουστέρων)) 57 •
Βέβα.Lα.
ό
Οtχονόμος πpοσθέτεL στ~ν χp(ση του α.uτ~ χα.l χocn, ποu έπtτpέπεt νοc έπεχτα.Οει πολu ~ οtχή μα.ς σκέψη: «Τ~ν οωp(οα. ΟLοcλεχτον ~γοcπα., χα.θως πολλοi. των
Πυθα.γο
pε(ων>Ι58. 'Έχουμε έδω ύπα.ινιγμό γLoc τ~ν (οcμψLσβητοu μενη ά.πο μεpLχοuς) τεχτονLχ~ LΟLότητα. τοu Κα.tpΎ), ΠL στοu οcλλωστε τέκνου τΎjς γα.λλLχΎjς- ά.στLχΎjς έπα.νοcστα.
σης; Τ~ν τοcσΊJ ομως α.u'+ι γιοc έξα.pχα.·ισμο τ~ βλέπουμε στόν Κα.tpη Ί)οη στ~ν πεp(οοο τΎjς σχολα.pχ(α.ς του στtς Κυοων(ες,
μΕ:
τ~ν ά.λλα.γ~ των χριστιανικών όνομοcτων
δλων των μα.θητων του χα.t τ~ν ά.νηχα.τοcστα.σή τους μΕ: ά.pχα.LΟελληνιχοc 59. Θοc πεp(μενε χα.νεtς νοc είναι ά.πλοu στεpη ~ γλωσσtχ~ μοpφ~ των πpοσευχων του, χα.Ι. μοcλι
στα. στ~ν πεp(πτωση των πα.ιοLων, ά.λλοc οχι 60 . ΣΕ: ά.ντL θεσ-η, δΊJλα.οή, μΕ: τοuς μισσιονα.p(ους χα.t ουηχοuς α.tpε
τιχοuς τΎjς έποχΎjς, ποu χpησψοποιοuσα.ν τ~ δημοτική, ό Κα.·tρης έπέμενε -πεp(εργα.- σΕ: μιοc γλωσσιχ~ μορφfι,
57. Mv.
έργ., σ.
403.
Βέβοcιοc, ε!νοcι γεγονός,
σημεpινο όίκοuσμοc, οcλλοc ι:iσφοcλώς κocl στ. πων το ιθ'
oct. +;
ocunoc
on
οχι μόνο στο
τών οcπλών ι:iνθpώ
γλώσσοc τ'ijς κοcϊpικ'ijς λοcτρείοcς θοc -ήχοuσε κωμικοc.
Ε!νοcι ένοc ι:iπο τοc πεpίεργοc τοu KoctpΊ) -fι έπιλογf, --:-Ί)ς! 'Ε~ ω πρέπει νοc ίιτ:ογροcμμισΟεϊ:
+.
ι:iντίθεση ι:iνι:iμεσοc στον Κιχ·tρη κocl --:~ν τ:pοcξΊ) τ'ijς
'ΕκκλΊ)σίοcς. 'Η τοcσΊ) γιοc έξοcρχοc·ίσμο τών έκκλησιοcσηκών κειμένων ~Ε:ν έ:λειψοcν κoct στ~ν 'Εκκλησlοc, έ:στω κα.t ι:iπο iλλες τ:pοuποΟέσειc. (βλ.
'Aνap.
I.
Φuτροcκη,
·Η έκκλησιαστική ήμών ποίησις κατιi τά.;
κυριωτέρας αvτής φάσεις, 'AO'ijνocι
1957,
σ.
23
έ.έ.)
Toc
κείμενοc ocuτoc
ομως aεν εlσ'ijλθοcν στ~ λoc-:-pεloc. Kocl ocu-:-ol ol 3 'lοcμβικοl Κοcν6νε: τοu &:γ!οu
'Ιωοcννοu Δοcμοcσκηνοu (Χριστοuγέννων, Θεοφοcνεlων κιχ~
Πεντηκοστ'i;ς),
μολονότι εlσ-JιχθΊ)σΙΧν
στην
έκκλησιοcσ":ικΊ; λιχτpεlοc.
έ:λιχβοcν Οέση ώς ιι~εu-:-εpοι>> μετΟι -:-οuς κοcνόνες, ποu γροcφΟηκοcν σ-:-Ί;
σuνΊ)ΟΊ) έκκλησιοcσηκ~ γλώσσα:!
58.
Αύτόθι.
59.
Βλ. Χρ.
60.
Βλ Πρ. σ.
Πιχπα.aοποuλοu, δπ. παρ., σ.
63
κ.έ.
233.
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣrΣΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΑ·Ι·ΡΙΙ
369
οcκοcτοcλ-ηπ·π; οcσφοcλως στο σύνολο των όποcοων του κocl.
tοιοcίτεροc στοc ποcιοιοc. Ποcρόλοc οcύτοc οημιουργοϋσε μυστι
κοποcθειοc κoct προσείλκυε· όποcοούς 61 . Σ-ημοcνηκο θοc ~τοcν, οcν γνωρίζοcμε κοc!. τ~ μουσικ~ τΊjς λοcτρείοcς τοϋ Κοctρη. '!ποψιοcζομοcι ομως,
on πρέπει
νοc ~τοcν κοc!. οcύτ~ ουτικ~ -εύρωποc'Lκή, ocφou οεν μποροϋσε ό
Κοctρης νοc μ~
οιοcφοροποιηθε'L κoct σ' οcύτο ά.πο τ~
μουσικ~ τΊjς Όρθόοοξ-ης Έχκλ-ησίοcς, τ~ν όποίοc σύνολ-η ά.πέρριπτε. Κοcθόλου ά.πίθοcνο νοc συγγένευε ή μουσικ-ή του με έκείνη των προτεστοcντικων κύκλων τΊjς έποχΊjς (μισ
σιονοcρίων ), με τοuς όποίους συνοεότοcν ό Κοctρης 62 κoct προς 1 ~ν όποίοc εrχε Ί)οη προσοcρμοσθε'L κoct +ι μουσικ~ των έλληνικων Τεκτονικων Στοων (χρ-ήσ-η τροcγουοιων εύρω
ποcίων συνθετων -π.χ. Σοϋμπερτ, Μπετόβεν- με λόγιοc έλλ ην ι κιΧ).
61.
Είνιχι κι:iτι, ποu πρέπει όπωσa~ποτε νιi προσεχθεί σ-ήμεριχ,
ΠΟU προβι:iλλετιχι το οc'ίτΎ)μΟC γιοc μετοcψρΙΧσΎ) τwν έκΚλΎ)σιοcσηκών μοcς ύμνων.
'' Αλλιχ
ήτιχν έκείνιχ, ποu προσείλκuοcν στον ΚιχίρΎJ κιχl οχ ι -fι
γλώσσιχ τοu! Δ!:ν μποροuμε, σuνεπώς, νιi μιλοuμε γιιi προοaεuτικό τΎJτΙΧ τοu
ΚιχtρΎ), aιόη aιοcφοροποιείτοcι ριζικιi ι:iπο τΊjν τ&.σΎJ τοu
Ι>ιιχφωτισμοu yιιi ά:πλοuστεuση, όπως φuσικdι κιχl σ. οcλλιχ σΎ)μείιχ, π.χ. τlς θεοκριχηκ!:ς κιχl ίεροκροcηκΕ:ς ι:iρχές τοu .. Μiiλλον στο γλωσσικο
είνιχι φορέιχς τοu φρον"ι\μιχτος τοu Κορα:Ύj. Βλ. τΊjν έρμΎJνείιχ τοu Μιχ.
Περ&.νθη,
62.
Ό άλλος Κοραής,
Βλ. Δ.
I.
Άθ-ήνιχ
1983.
ΠολέμΎ), Ό θ. KαtpYJς κιχl οί Προτεστι:ίντιχι Μισσιο
νιiριοι είζ το Αίγιχϊον, στο ιιΠέτιχλον>>, όπ. πιχρ., σ.
78-103. Πρβλ. κιχl ( ·Οράματα καΙ θά 'Αθήνιχ 1983, σ. 177
όσοι σχετικdι γρι:ίφει ό ΣτριχτΎ)yΟζ ΜιχκρuyιοcννΎJζ ματα, μετιχyριχφΊj
έ.έ.).
"Αyγελοu Ν. Πιχπιχκώστοc,
370
4.
ΙΙΑΡΑΔΟ~Η ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩ~Η
ΜορφολοΎικ1) θεώρηση τοv καϊρικοv
ΈΎκολ-
'
πιο υ
Το Βtβλ(ο Προσευχιiιν 63 τΎjς κιχ~ρtκΎjς 'Αδελφότ-ητιχς κοιλuπτεt
τtς
λοιτρευηκΕ.ς άνάyκες
της, τόσο
σε
οσοι
άφοροϋν στ~ δημόσtοι λοιτρε(οι, όσο καΙ. όσοι χρεtάζοντοιν
ytoc τ~ν οtκοyενεtοικ~ λοιτρε(οι καΙ. τ~ν άτομtκ~ προσευχ~. Το κέντρο βάρους πέφτεt, φυσtκά, στl.ς δύο άκολουθ(ες τΎjς δημόσtοις λοιτρε(οις, ποu έτελοϋντο ιικοιτοc τ~ν ~μέραν τΎjς Δεκάτης>>. 'Η πρώτη άνηστοtχοϋσε στ~ Λεtτουργ(οι τΊjς 'Εκκλησ(οις καΙ. ήταν δtοιφεμένη, όπως καΙ. έκε(ν-η, σε τρ(οι μέρη 64 • 'Η δεύτερη ήταν χάη άντ(στοtχο προς τον 'Εσπερtνο τΎjς 'Εκκλησ(οις. Μ(οι σεφι:Χ: εuχων άποιρτ(ζουν
το
ΠροσευχητάρLΟ τΎjς θεοσεβtκΎjς οtκογένεtοις καΙ. το
ά.τομtκο Προσευχητάρtο τοϋ θεοσεβοϋς 65 , χάη ά.νάλογο μΕ: το ά.ντ(στοtχο τμΎjμοι τοϋ 'Ωρολογ(ου. 'Ακολουθοϋν τι:Χ: ιι' lεpoc
'' Ασμοιτοι)) 66 ,
ϋμνοt οηλοιδ~ συντοιyμένοt άπο
τον Κοιtρη καΙ. ποu ψάλλονταν στtς παραπάνω 'Ακολου
θ(ες. Κοντι:Χ: σ' οιύτοuς ά.κολουθοϋν <<θεοσεβtκοιl. Γνωμοιt καΙ. ύποθΎjκοιt η Θεοσεβtκοc 'Ανοιγνώσμοιτοι>> 67 , ποu ά.πο τελοϋσοιν σι:Χ:ν ά.νοιyνώσμοιτοι τ~ν ά.φετηρ(οι των θεοσε βtκιiιν κηρυγμάτων στl.ς δημόσtες η οLκογενεtοικΕ:ς συνά ξεtς. τα: κε(μενοι οιuτά, όπως καΙ. όλη ~ δομ~ των ά.κο
λουθtιiιν, προδ(δουν φοινερΕ:ς ά.νηστοtχ(ες προς τ~ν έκ κλησtοισηκ~ πράξη κοιt έπtσημάνουμε
YL' οιuτο κρ(νουμε σκόπtμο νοc
τl.ς πtο χοιροικτηρtσηκές.
Πρέπεt δΕ: νοc
63. 'Avaιλunκoc το περιεχόμενο τοu βλ. στοu Δ. Ι. Πολέμη, Βιβλιογραφικαi διευκρινήσεις, όπ. παιρ., σ.
128/9.
64. Βλ. Xp. Παιπaιaοποuλοu, μv. έργ., σ. 254. 65. ιιΕuχaιl aιοcφοροι uπο τοu θεοσεβοuς κιχθ' έκάστην ~μέpιχν λεyόμενaιι)) (Πρ. 36-46). 66. Πρ. 83-93. 67. Πp. (πιχpάpτημaι) σ. 1-50+5 σελ. χ. &.ρ.
371
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣτΣΤΗΜΑ ΤΟί ΚΑ·Ι·ΡΗ
o·n οcνοcλογσ. με τ-Υ)ν έκκλησLσ.σηκΊj λσ.τρε(σ.
σ-ημεLώσουμε,
ύπι:ί.ρχεL κσ.Ι. στο ΒLβλ(ο σ.ύτο έκτετσ.μένη έρυθρογρσ.φ(σ. (ρουμπρ(κες).
Toc
κύρLσ. κε(μενσ. τοu ΒLβλ(ου ε!νσ.L
OL
οcκολουθ(ες
τΊjς κσ.ί:ρLκΎjς Λσ.τρε(σ.ς, οηλσ.οη ~ Πρωϊνή κocl. ~ Έσπερινή
ιιΔημόσως Προσευχ~», ποu τελοuντσ.ι ιικσ.τοc πiΧσσ.ν Δε κοcτηνιι68.
•Η
τέλεσ~ τους συνοέετσ.L με το κ~ρυγμσ., το
όποϊ:ο κσ.τέχεL στο κσ.·LρLκο σύστημα. κεντρLκη θέση. Αύτο οε(χνεL μLoc «ρουμπρ(κσ.ιι τοu
• Εγκολπ(ου,
κσ.τοc την όποLσ.
~ πρωLνη Προσευχη ιιέκτελεϊ:τσ.L... ά.πο τΎjς όγοόΎJς ~ έννι:ί.της
(sic)
προ μεσημβρ(σ.ς ά.ρξσ.μένη, οτσ.ν κσ.Ι. ό λόγος
έκφωνεϊ:τσ.L, οτσ.ν σε μ~, τότε ό
•Ανσ.γνώστης οcνσ.πτύσσεL
μόνον συντόμως εν ~ ούο των θεοσεβLκων οcνσ.γνωσμοc των».
• Η • Εσπερινη
Προσευχη γ(νετσ.L ιικσ.τοc τ-Υjν οευ
τέρσ.ν ~ τρ(την μετοc μεσημβρ(σ.ν ... καθ' Ί)ν καΙ. ό λόγος έκφωνεϊ:τσ.Lιι 69 .
ΓενLΚΟC στοc κε(μενσ. σ.ύτοc πσ.ρατηρεϊ:τσ.L μLoc πσ.ρσ.λ ληλότητσ. με τη λεLτουργLκη πρι:ί.ξη τΎjς Έκκλησ(σ.ς, την
όπο(α ώς Κλ"Υ)ρLκος ό Κσ.tρης οεν μποροuσε φυσLκοc νοc οcγνο~σεL τελε(ως. Κι:ί.η ά.νι:ί.λογο οεν συνέβη .κσ.Ι. με τοuς πρώτους ΧρLσησ.νούς, τοuς προερχομένους οcπο τη Συνσ. γωγ~;
• Η πρωινη τελετη έπέχεL στο σύστημά. του τη
θέσ"Υ) τΎjς έκκλησLσ.στLκΊjς ΛεLτουργ(σ.ς, χωρl.ς βέβσ.LΟC το μυστηρLακο μέρος τΊjς ι<θε(σ.ς εύχσ.ρLστ(αςιι, τ-Υ)ν όποtσ. έοω ά.νσ.πληρώνεL ιι~ πνευμσ.ηκΊ) [θεωρηηκ-Υ)] προσφο ρι:ί.ιι 70 .
•Η
οcκολουθtσ. ΟLσ.φεϊ:τσ.L σε τρtσ. μέρ"Υ), με τοuς
ά.κόλουθους τ(τλους:
σ.) Μελέτη
προπσ.ρσ.σκευσ.σηκο μέρος). β)
(ε!νσ.L το
χαριστία- Έζομολόyησις κσ.Ι. Δέησις. γ)
68. Πp. 3-35 κocl 36-46 οcντίστοιχοc.
69. 70.
Πp.
36.
Πp.
28.
είσσ.γωγLκο
Όμολοyία-Δοζολογία-Εύ Άφοσίωσις είς τον
372
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
Θεον καi Προσφορά Πνευματική.
0L
τ(τλοL οcύτοt οcντοcπο
κρίνοντοcL στό περιεχόμενο των Εύχων.
Κοcθε μέρος τΊjς ΠρωLνΊjς Πρόσευχ~ς, οπως ΚOCL κοcθε ά.κολουθίοc τΊjς κοc"LρLκΊjς λοcτρεί.οcς, ά.ρχf.ζεL κoct τελεLώνεL με
«νοεροcν
προσευχ~ν».
Τό
on όνομοcζετοcL οcπο τον (<ψετοc τ~ ν συνήθη νοε
Koctρrι έποcνειλrιμμένοc «συνήθrις»
ροcν προσευχ~ν»), φοcνερώνεL τ~ν πυκν-Υ) χρ~σΎ) τΎ)ζ στ~ θεοσεβLκ-Υ)
ΚοLνότψοc. Στο εtοLκο κεφοcλοcLο τΊjς
'ΕπL
τομΊjς, ά.νοcφερόμενο στ~ ν πpοσευχ~ 71 , μοcθοcf.νουμε τΎjν ΚΟCLρLΚ~
σΎ)μοcσ(οc τΎjς «νοεροcς προσευχΊjς».
• 0 «νΟUζ»
οcποτελε'L ΚOCL στον Koctρrι βοcσLΚ~ θρrισκευηκΎj κοcτrιγοpίοc σε συνουοcσμο με την «κocρof.oc», μολονόη
OL οροι εχουν
χοcσεL το όpθοοοξοποcτερLκο περLεχόμενό τους ΚOCL προ ποcντων την έκκλrισLοcσηκ~ τους λεLτουργικότrιτοc 72 • 'Η «ΠροσευχΎj» όρ(ζετοcL ώς «οcμεσος τοu νΟΟζ ΚOCL τΊjς κοcρ
ΟLΟCζ ά.νοcτοcσις είς τον Θεόνιι 73 •
Ποιοc λειτουργf.οc ομως
κοcνει ό «νοuςη; Δεν είνοcL ποcροc λειτουργf.οc κοcθοcροc συλ λογLσnκ~- στοχοcσηκή. Ό νοuς του κοcί."ρικοu οcνθρώπου
είνΟCL ~ έ:οροc τοu στοχοcσμοu, τοu όρθοu λόγου, κoct οχL φυσLκοc ό ύποcρξιοcκος χωρος τΊjς οcγιοπνευμοcηκΊjς προσ ευχΊ)ηΚΊjς λεL τουργf.οcς, τΊjς ΟCΟLοcλειπτrις οcγLοπνευμοcηκΊjς προσευχΊjς, τΊjς «νοεροcς εύχΊjς» τΊjς έκκλrισιοcσηκΊjς ποc
ροc8όσεως. 'Ο οcνθρωπος, κοcτοc τον Koctρrι, «έκπλrιροϊ το
tερον
τΊjς κυρίως ά.μέσου λοcτρείοcς καθήκον»,
πρωτον
έννοων το οcπεφον τοu Θεοu μεγοcλείον
[ ... ] ΚOCL βοcθυ τοcτου OLOC το\Jτο πλrιροuμενος σέβοcς (sic))) 74 • • Η «νοεροc
προσευχ~>>, στον
ώς προς τ+ιν ούσίοc τrις, ά.ντLΟLοcστέλλετοcL
Koc·tρrι ά.πο τ-Υ)ν «Πpοφορικ+ι προσευχή».
71.
Θ,
72.
·ο ιινοuς» στον
73. 74.
Θ
• Ονομοc-
36-40.
36. ' Θ, 3617.
ΚιχtρΊ) τιχvτlζε-rοcι μΕ: -:-ον λόγο (λογικό).
373
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣτΣΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΑ-Ι·ΡΗ
ζετοcι «νοεpοc», γιοcτt ιιέκτελε"Lτοcι οιοc
κocpoiocς».
Με
βοcσΎΙ
το γεγονός,
-:-ou νοu κoct τΊjς
ότι
~
ιιπpοφοpικ~»
πpοσεuχ~ γiνε-:-οcι, κοcτοc τον Koctpη, «8ιοc λόγωνιι, σuμπε
pοctνοuμε οτι <<νοεpοc» σημοc(νει ιισιωπηp"ή>>, έσω-:-εpικ"ή, οηλοcο~ λογικ-ή, μ~ έκφpοcζόμενη ιιοιοc λόγων» 75 . Χοcpοc κτηptζετοcι σε «ά.τομικ~» σε ά.ντtθεση με τ~ σuλλογικ~
οημόσιοc,
τ+ιν όμοcοικ~
τΊjς Κοινό-:-ητοcς πpοσεuχ"ή.
'Η
κοcί:pικ~ «νοεpοc προσευχή)), σuνεπως, οεν εχει κοcμιοc σχέ
ση με τ~ν έκκλησιοcστικ~ αεύχ"ή», ά.λλοc εΙνοcι «λογικψι, οιοcνοηηκή, κocpo(ocς»
πού
πpοσn:οcθειοcς
«έκτελε"ίτοcι»
'ioιou
-:-ou
κoct
τoiJ
οχι
«OLOC
ά.νθpώποu,
τΊjς
τοu
νοος κα.t
κοcpπος
τΊjς
ά.-:-ομικΊjς
οcγιοπνεuμοcτικΊjς πocpouσtocς
μέσοc στον οcνθpωπο. Τον κοpμο των Ούο οημοσtων ά.κολοuθιων σuνιστοuν
OL
μοcκpοσκελε"ίς Εύχες τοu Λειτοupγοu, πού εLσοcγοντοcL η
κοcτοcκλεtοντοcι με έκφων"ήσεις τοu 'Ανοcγνώστοu κocl ποc
pεμβοcσεις
-:-oiJ XopoiJ με ϋμνοuς, όπως σuμβοc(νει κoct
σ-:-+ιν έκκλησιοcστικ~ Λειτοupγtοc. Μέσοc στlς Εύχες οcύτες ΟιοcχuνετοcL ολη ~ θεοσεβLΚ~ OLOOCσΚOCλLOC, τΟC «Οόγμοcτοc» θεοσεβισμοu, ποu γiνον--;οcι έ:-:-σι όμολογ(οc τ~ς θεο
-:-ou
σεβικΎjς
'Αοελφότη-:-οcς. Θοc έπιμε(νουμε σ-:-οc πιο χocpoc
Κ7Ύjpισnκoc σημε"Lα., πού Οιοcσώ~οuν μνΊjμες ΟCΠΟ κλφιοcσ-:-ικο ποcpελθον
οι ά.κολοuθtες πο76.
-
Πpοτοcσσετοcι ή
70
έκ
Koc·tpη.
-:-ou
ολες- ά.pχ(ζοuν με :-ον έκφώνηση
LOLO
-:-pό
τοu Λει-:-οupγοu:
«Ό
Θεός, ό Θεος κocl Ποcτ+ιp ~μων, μόνος ύποcpχεις έν ποcσι λοc--;pεuτέος,
ποcν--;ο-:-ε κocl
νuν κocl ά.ε(πο-:-ε)), ποu ά.ντι
στοιχε"L -και φpοcσ-:-ικοc οcκομΎj- σ--;~ν έκκλησιοcσ-;ικ-1)
ένοcpκ-:-"ήρια. έκφώνηση (οχι φuσικοc τΊjς Θε(οcς Λει-:-οup-
75.
Θ,
76.
Ηλ. λ.χ.
39. Πρ.
3617
κ.dί.
374
ΙΙΑΡΑΔΟΗΙ
γίας! 7 7):
«Εύλογητος
ό
ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡrω:Η
Θεος ~μών,
πάντοτε
νϋν καt
άεt. .. » 'Ο Χορος δεν άπαντα με το «'Αμήν», ποu θιi
' Υ θ υμιι,ε
' Θ εος
\ την
μου
'Ε κκ λ rισια, ' "''ξ α οο
σοι»,
'λ λ' α α
' που
'
'
με
το
~' οεν
ιι
Δ ο'ξ α
τ ειναι
' μεν
σοι
• Θ• εος, ' ο•
ο
" αγνωστο
' σαν
λόγος καt έκκλησιαστικά, άλλ' όχι μ' αύτ~ τ~ μορφ~ καt σ' αύτ~ τ~ θέση. Το σχήμα τού κύκλου, ποu βλέπουμε έδώ, είναι συνηθέστατο στtς άκολουθίες τοϋ ΚαtρΎ], καt προ πάντων
'
μεν,
στιi άδόμενα άπο τ:ον
'λλ' α
''
οχι
' ανε ' ξ'Ύ]γητο,
και
Χορό.
7' ειναι
,, οη
Χαρακτηρισηκο ' ιv απουσιαι..,ει
τε-
λείως στο λειτ:ουργικο εργο τοϋ Κα·tρη ~λέξη ιιΚύρως», άκόμη καt ώς προσδωρισηκο τοϋ 'Υψίστ:ου (κοιϊρικοu) "Οντος 78 •
Τοϋτο
συμφωνε~, φυσικά, με τtς «οημοκρα
τικες» άρχες τοϋ κα·tρη, τ~ν ιιίσότητα» καt τ~ν ιιίσο νομία» 79 , πο.J τον κάνουν να άποστρέφεται κάθε τι, ποu θυμίζει ιιφεουδαρχία» κα1. ιιτυραννία», εστω καt ιΧν πρό
κειται νιi χαρακτηρίσει
Έκε~νον, ποu -καt κατιi τ:ον
Καtρη- «μόνος βασιλεύει»Β 0 • μακρες (πάντα) Εύχες τ:οu Λειτουργοί) είσάγον
Ot
ται με τ~ν έκφώνησrι τοϋ
'Αναγνώστου: ιιΔεϋτε Θεο
σεβε~ς, τ:ον νοϋν καt τιiν καρδίαν +ιμών ές Θεον άνα τ:είνωμεν» η το ιιΔεuτε Θεοσεβε~ς, τον Θεον έπικαλε
σώμεθα»
(ιΧν άκολουθε~ δέησrι).
77. ιι Εύλογημ.έντ.
+.
'Αντ:ίστοιχα άνηκαθι-
βοισιλείοι του Ποιτρ6ς κοιl του Υίοu κοιl -:-ου
'Αγίου Πνεύμ.οι-:-ος, ν::Jν κοιl :iεί. .. ».
78. Σ-:-6 Κοι"ίpικ6 Σύμβολο ό Θεος όνομάζε-:-οιι <ιτ:ιrοιτ:iς- τ:pο νοτ:iς- συν-:-τ.pοιτιΧς- κυβεpν:Χ-:-οις το::J τ:οιν-:-6ς- ποιντο3ύνοιμος- πάνσοφος ποινάγοιΟος- άπεφοτέλειος Νοuς- ύπέp-:-οιτον κοιl μοικοιpιώτοιτον ·ον» (θ,
100).
Το ιι Κύριος» άποφεύγετοιι, διότι ένΟυμίζει τον Χpιστο TOU
ι Συμβόλου (Κύριος Ίφοuς Χpιστ6ς) κοιt τ't;ς όρ0ό3οξγ;ς Λοιτpείοις.
79. ιι' Ο Θεος κοιl ποιτΊ;p οιύτwν (= τwν άνΟpώπων) τ:άντοις 'ίσο'Jς είνοιι βούλετοιι [ ... ], μrι3ένοι τε είνοιι μετοιξu οι•Jτών Κύριον, Υ, 3•;ν:iστγ;ν, Υ,
τύpοιννον ... ΙΙ
80. Ilp. 84/5.
(θ,
;>415).
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣΠ:ΤΗΜΑ ΤΟΤ
375
KA·I·PH
στοϋν τιΧ έκκλησLασηκά: «Σοφία· πρόσχωμεν» ~ «τοϋ Κυρίου δεηθ&μεν». 'Η άπάντηση τοϋ Χοροϋ, ποu συχνιΧ έπανέρχεταL: «Γένωτο, γένοLτο, γένοLτο, ό Θεός, ό Θεός μου γένοLτο· ό Θεός μου γένοLτΟ>>, άναπληρώνεL το ιιΔό ξα σΟL, ΚύρLε, δόξα σΟL)) ~ το
Ot
((. Αμ~ν»
τ~ς
. Εκκλησίας.
Εύχες έχουν εύχαρLστ~ρLΟ, δοξολογLκό, όμολογητLκο
και δεηηκο χαρακτ~ρα. ΜLιΧ συν~θης πρακηκ~ τ~ς κα·ίρLκ~ς Λατρείας εΙναL νιΧ ψάλλεταL ένα μέρος τ~ς Εύχ~ς, μετιΧ τ~ν άπάντηση τοϋ Χοροϋ (ιι Γένωτο ... ») ώς ϋμνος τ~ ς
'Αδελφότητας.
Δεν παύεL ομ~ς έδω νιΧ έχεL σημασία ή ύπόοεLξη τοϋ Καtρη: (('Όπερ μέντΟL [το όίσμαJ ούδέποτε το τέταρτον τής iόρας ύπερβήσετα/)) 81 •
Εισαγόμαστε
δηλαδ~
σε
μLιΧ
καl
χρονLκιΧ προγραμμαησμένη λεLτουργLκ~ πράξη, μLιΧ κα θαριΧ ιιδυτLΚ~» πρακηκ~, ποu ήταν μέχρL τότε όίγνωστη στ~ν ΚLνουμένη μέσα στα ορLα τοϋ άπροσδLόρLστου χρο νLκιΧ ιιλεLτουργLκοϋ χρόνου» τ~ς 'Ορθόδοξης 'Ανατολ~ς.
Το Β'
Μέρος τ~ς ΠρωLν~ς ΔημόσLας Προσευχ~ς
προσφέρεL μερLκες άκόμη
άντLστωχίες.
'Η άπαγγελία
τ~ς Κα~ρLκ~ς 'Ομολογίας (τοϋ ιιΣυμβόλοωι) είσά:γεταL με τρόπο, ποu θυμίζεL τ~ν 'Εκκλησία: «Δεϋτε τιΧν Θεο σέβεLαν όμολογάσωμεν, ·ινα συμφώνως ταύτη δLαβLώσω
μεν και συμφώνως τον ϋμνον και τιΧν εύχαρLστίαν τι}) Θε<}) άναπέμψωμεν». ΕΙναL λόγLα τοϋ 'Αναγνώστη. 'Ο έκκλησLαστLκος ΔLάκονος στο σημεiο αύτο λέγεL:
((. Αγα
π~σωμεν άλλ~λους, ·ινα έν όμονοί!f όμολογ~σωμεν». Το Σύμβολο
τοϋ
Κα·tρrι
(«"Ενα οίδα Θεόν ... ») 82 -με το
μονοθε"ίσηκό, άλλιΧ και ά-χρLστLανLκο περLεχόμενό του
άπαγγέλεταL άπο μόνο τον
81. Πp. 13. 82. "' Αt3ιο»
το όνομάζει (Θ,
ΛεLτουργό.
100),
ΕΙναL εϋλογη,
πσ.pάλλΥJλrι. μΕ: το ιιάt3ιον
σύνΟτ,μσ.» τοu θεοσεβισμοu, το ιιΘΕΟΝ ΣΕΒΟΥ»
(αύτ.).
376
!ΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
άλλιi καt έντυπωσLακ~, ~ άνηκατάσταση τοϋ ύπαρξLακοϋ ιιΠLστεύωΙΙ τ~ς Έκκλησ[ας μέ το γνωσLαρχLΚΟ ιιΟΙδα» τοϋ Κα!ρη. . ψ α λλ ομενΟL ' οL
"r
μνοL
.,.
εLναL
β ασLΚα,
'
Παντα
OL· ""' LoLOL.
MLιi ρουμπρ[κα ομως -στο Β' Μέρος- παρουσLάζεL καt δυνατότητες γLoc έναλλαγές: ιι ... Ύ) &.λλα τLνιi ί~σμα τα] τyj ~μέρ!f πρέποντα» .• ΥπονοοϋνταL έδώ OL uμνω τοϋ ΒLβλ(ου (σ.
ϋμνοL;
83
έ.έ.) Ύ) &.λλοL περLστασLακοt (κα·ίρLκοt)
ΜιΧλλον πρόκεLταL γLιi
το
δεύτερο.
Στο
μέσο
άκρLβώς τοϋ Β' Μέρους όρ[ζεταL πάλL ιινοεριi προσευχ~».
ΕΙναι ~ προετοιμασΕα γιιi τήν «έξομολόγησιν», ποu Οιi άκολουθ~σει, μετιi τήν έκφώνηση: ιιΔεϋτε, Θεοσεβεiς, έν
κατανύξει ψυχιΧς καt συντριβ~ καρδ[ας τ<";) Θείi) έξομο λογασώμεθα».
'Η
ρουμπρ[κα καθορ(ζει:
ιι ... καθ'
ήν
έ:καστος τ<";) Θείi) εύχαρLστ~σας, προς τήν έπομένrιν πα
ρασκευάζεται έξομολόγΊJσLν ... » 83 • 'Η έξομολόγησrι γ[νε 'αι πρώτα όμαδικά. ΠρόκεLται γιιi τήν είδική Εύχή τοϋ Λειτουργοϋ, ποu άναφέpε,αι στο θέμα 84 • Μετιi το τέλος τ~ς Εύχ~ς άκολοuθεi πάλι «νοεριi προσευχ~», ιικαθ' Ί)ν έ:καστος
8:!. 84.
έξομολογεiταL
Πp.
Πp.
19. 19 έ.:
καθ. έαυτοv
προς
τον
Θεόν».
"Κοιl olSoι ό Θεός, ό Θεός μο'-', οτι Σtι έλεάσοις κοιl
άγοιπάσοις με ... ». 'Ομολογείται
+.
άνοιξιότψοι -:-ov :iνΟpώπο'->,
+.
ιiΟλιό
τψ:i 70U κοιl ή έπιΟ,.,μίοι έπισ,pοφΎjς 70'-> σ-:-ον Θεό. Ζr,-:-είτοιι γι' οιύτό
-:-ό έ:λεος το::ϊ Θεοu, ιιfι λ.Jτpωσις :iπο πάσης άSικίοις», -ή οι'ίτησr, γιά έπίγνωση τwν Π':'οιισμά-:-ων (ιιaός μ οι όpfi.ν τά έμά Π':'οιίσμοι':'οι») κοιl
άποστpοφΊ; γι' οιύτά, ιικοι':':iνυξις κοιl σ'-JντpιβΊ;» κοιl συγχώρηση. (ιι' Ο μόνος ιiφιένοιι άμοιpτίοις Sυνάμενος, όίνες, όίφες, ό Θεός, τά έν έ:pγ~.
λόγ~ κοιl Sιοινοίq., γνώσει 7ε κ:χl :iγνοίq., έκουσίως Υ] άκο•Jσίως πλr,μ μελοιθέν7οι». 'Ο χοpος άποιν-:-:Χ σ' οι•)τά: ιι "Ιλεως γενοu μ οι, ό Θεός, (,
Θεός μου γενοu μοι 'ίλεως» (κύκλος!). Συνεχίζετοιι sε
+.
Ε·1χΊ; ':'o'J
Λει-:-ουpγοu: ιι 'Ο μόνος ποιν':'οaύνοιμος 'Αγιοιστός, όίγνισόν μου τάν y•Jχάν κοιl τό σwμοι, -:-ον νο::ϊν κοιl τάν κοιpSίοιν, κοιl ολον με κοιθάpισον καi ά.νά.πλασον ... ».
377
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣΤΣτΗΜΑ ΤΟΤ ΚΑ·Ι·ΡΗ
'Αθετεiται, ετσι, στ~ν Ίδια τ~ λειτουργικfι πράξη, ~ έξομολόγησrι ώς μυστ~ριον τijς
'Εκκλrισ(ας.
'Ενώ ~ όμολογία τijς άναξιότητας τοu πιστοu στ~ν 'Εκκλησία γίνεται στ~ Λειτουργία με τ~ν άπαγγελία τijς
Κυριακijς Προσευχ-ϊjς
(« ... καt όίcρες ~μiν τα όcρειλ~ματα
~μών ... ») καt όδrιγεί στ~ Θεtα Κοινωνtα, στ~ν καΊ:ρικ~ λατρεία ~ έξομολόγησrι όδηγεi στα ιιάναγνώσματα» καt ιιτον λόγον η
(ιικ~ρυγμαη),
ποu τοποθετοuνται καt έδώ
στο κέντρο τ-ϊjς λατρείας. τα ιιθεοσεβικα άναγνώσματα»
δεν καθορίζονται συγκεκριμένα στ~ σχεηκ~ ρουμπρίκα, μετα όμως ά.πο α•jτα ό Θεοκ~ρuξ (ίεροκ~ρυξ), ιιέξ αύτών άcρορμ~ν λαβώνη, έκcρωνεi ιιτον λόγονη 85 • Πρέπει μιΧλλον να δεχθοuμε, οτι διαβάζονταν οί Γνώμες τοu μηνος η τ-ϊjς ~μέρας, οπως βρίσκονται στο -:-έλος τοu Βιβλίου. Στtς αtτ~σεις τοu
Λειτουργοϋ, ποu άκολουθοuν, έκτος άπο
cρωτισμο καt
ένίσχυση
καt
rl.λλα παρόμοια αίτ~ματα,
γίνεται αΊτηση καt για <<Καθηκόντων έκπλ~ρωσινιι! 86 'Η ΕύχΊ] τελειώνει με μια γέcρuρα 87 προς το Γ' Μέρος τijς 'Ακολουθίας,
ποu
ητλοφορεiται
ιιάcροσίωσις
είς
τον
Θεον καί προσφορα πνευματική». 'Η έκκλrισιασηκ~ Ου σία άνηκαθίσταται με τ+ιν ιιπνευμαηκ~ προσφορά». Το
έπίθετο έδώ σημαίνει ιιθεωρητικ~- διανοrιτικ~ », σε άντί Οεσrι με τον εύχαριστιακο ρεαλισμο -:ijς έκκλrισιαστικ-ϊjς
πράξrις. Καt έδώ άκούεται, φυσικά, «Δεuτε τ~ν ά:γίαν άναφοραν τιj) Θειj) προσφέρωμενη, ποu φέρνει σ-:ο νοu το έκκλησιαστικό: ιιΣτώμεν καλώς ... Πρόσχωμεν, τ~ν ά:γίαν
85.
Πp.
23.
86. Miiς μεταφέρει στ+ι θεοσεβικΎj 'Ηθικf,. 87. « ... Δώpοισοιι 3έ μοι ό Θεός, ές ΣΕ: μόνον άφοpwντι κοιl άποτεινομέν~,
τάν
ά.γίοιν
άνοιφοpάν κοιl τάν λογικάν λοιτpείοιν έν
πνεύμοιτι κοιl άλrιθεί~ κοιl νϋν κοιl άείποτε πpοσοίγειν Σοι. Γένοιτο, γένοιτο))
(Ilp. 27).
378
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
άναφοριiν έν ειρήνη προσφέρειν» .• ο Καtρης δεν μπορεί: νιi
άπομακρυνθεi: άπο το κείμενο τ'ijς έκκλησιαστικ-ϊjς
Λειτουργίας, οϋτε καt έδω, οπου συντελείται ~ ούσια
στικότερη
διαφοροποίησή του
όίρνηση δηλαδ~ του
άπο
(( Κυριακου
τ~ν
'Εκκλησία, ~
Δείπνου». Νά ό λόγος
του: «Σοt καt νουν καt προαίρεσιν, καt ψυχιiν καt σωμα παρατίθημι ... ΣοΙ έκ τώv σώv προσφέρω τιi κατιi Σε καi διιi
Σέ, τιiς ένθυμάσεις καt έφέσεις, τοuς λόγους καt τιiς πράξεις, τον ί.ίμνον καt τ~ν εύχαριστίαν μου, τιiν μετά νοιαν καt έλπίδα μου, τιiν ά.γάπαν μου, τον πόθον μου, τ~ν ά.φοσίωσίν μου ... τιiν λογικιiν καt έγκάρδtον λατρείαν μοωι 8 s. «Τιi σιi έκ των σων σοt προσφέρωμεν ... >> λέγει
περίπου καt ό θεοσεβιστΊJζ, άλλιi περιορ(ζεται σε μιιi διανοΥ)ηκ~- λογικ~, ά.-πραγμαηκ~ κ(νηση. 'Η <<ά.πόλυσψ> γίνεται στtς δημόσιες άκολουθίες ά.πο τον Λειτουργό. Είναι ά:πλ~, σύντομη, καt προτρεπτική:
« "Ι ωμεν,
.,. αοε '"' λ φω,'
ω
'
τον
Θ ' • εον
οια παντος σε β' ομενοι και
"' '
'
'
κατιi το παν άγων Αύτου διαβωυντες θέλαμα ... "lωμεν».
Αύτ~ είναι +ι τελευταία λέξη τ'ijς ά.κολουθίας. Βρισκό μαστε σε μιιi σιωπηρ~ μίμηση του άνάλογοu τέλους τ-ϊjς ά.ρχαίας
έκκλησιασηκ-ϊjς
Λειτουργίας
του
, ΙακώβουΒ 9 ;
'Η ά:πλότητα του λόγου πάντως έκεϊ όδηγεi: τ~ σκέψΊJ. Με ά.νάλογο τρόπο εχει δομΥJθεi: καt ~
((. Εσπεριν~
Δημόσιος Δέησις>>, ποu άρχ(ζει καt αύτ~ με «τ~ν συνήθη νοεριiν εύχ~ν>> .• Η εναρξη είναι ~ '(δια τ-ϊjς προηγούμενrις ά.κολουθίας, μερικιi χαρακτηριστικιi στοιχεi:α τ'ijς όπο(ας έμφανtζονται καt έδω.
Περιλαμβάνει καt αύτ~ Εύχές,
88. Πρ. 31. 89. « 'Απολύεσθε έν είρ~νη» (Διάκονος) Βλ. Ή θεία Λειτουργία τοϋ
Άγίου
'Ιακώβου τοϋ
Χρυσοστόμου),
'Εν
Άδελφοθέου (έπιστοισί~ 'Αρχιεπ.
'Αθ~νοιις
10
1976,
σ.
45.
'ΑθΥ)νών
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΤ
"Υμνους,
ΠροτροπΕ:ς
(τοu
379
KA·I·PH
'Αναγνώστου),
αναγνωση
«περLκοπών ηνων>> (θεοσεβLκών) καl κ~ρυγμα, τέλος σε αtτ~σεLς προς τον Θεό, κιΧτά: το πρότυπο τ"Υjς 'Εκκλη σίας,
ποu καl έδώ
φυσLκά:
κατοcλλrιλα
άκολουθεΊ:ταL καl χρΊ)σψοποLείταL, άναπροσαρμοζόμενο.
ΒέβαLα,
δΕ:ν
μποροuμε νιΧ βροuμε πλ~ρΊJ άνηστοLχ(α οομΊjς προς τον έκκλησLασηκο
• ΕσπερLνό,
ΟLακρίνουμε
ομως
κάποLα
άναγωy{j στ~ν άκολοuθ(α τ"Υjς Ένάτrις ('Ώρας) καt τοu 'Αποδείπνου 90 •
'Η άπόλυσrι -κατάληξη ε:!ναL ~ '(οLα μΕ:
έκείν1J τ"Υjς ΠρωLνΊjς Προσευχ"Υjς. οι LΟLωηκιΧ τελούμενες (οtκογενεLακΕ:ς) άκολουθίες τοu Καtρη έχουν άνάλογrι δομ~ καl σuναφΕ:ς περLεχόμενο.
Θα έπψείνουμε σε μερLκιΧ έκφρασηκά: σrιμε'Lα, δηλωτLκά: κυρίως τοu πνεύματος τοu Καtρη καl τοu έντονου εύσε: βLσηκοu χαρακτ~ρα τ"Υjς λατρείας του.
'Η «' ΕωθLν~ τών προβεβηκότων προσευχ~>> εtσά γεταL με τ~ ρουμπρίκα: ((Μετά: το νLφθ"ΥjναL και ένδυθ"ΥjναL καl τα περl τον οίκον καl τοuς παΊ:όας εύτρεπLσθ"ΥjναL, συναχθέντων ά:πάντων εtς εν, μετα βραχε'Lαν voεpav προσ
ευχήv, καθ' Ί)ν εκαστος τ~ν θείαν έπLκαλεΊ:ταL έπl τci) ώς δέον προσεύξασθαL άντίληψLν, ό Πατ~ρ ~ ~ Μ~τηρ ~ τών Τέκνων το δυνάμενον, όίρχεταL λέγωνιι 91 •
'Ακολουθεί ~
καθLερωμένη έναρξrι μΕ: ΛεLτουργο ενα άπο τά: παραπάνω πρόσωπα καl Χορο τιΧ ύπόλοLπα. 'Ο « Πατ~ρ>> άπαγγέλ
λεL καl τ~ν μακρα ιιΔέΊJσLν» (ιι 'Ο Θεός, ό Θεος καl 90.
Π.χ. ιιΣοt εύχοιρ~στοGμ.εν, ότι μέχρι τ-ϊjς ποιρούσοις ώροις
διετ~ροισοις ~μ.iiς» (Πρ. 39). Πρβλ. τ~ν Εύχ~ τ"ijς Θ'
"Ωροις (Μ.
Βοισιλεlοu): ιι&χρι τ"ijς ποιρούσΥJς ώ ροις άyοιywν ~μ.iiς».
91.
ΓιιΧ νιΧ
δειχθεί fι διοιφοριΧ πνεύμ.οιτος, 1 ποιροιθέτοuμ.ε τ~ν
ιiντlστοιχΥ) ρουμ.πρίκοι τοG έκκλΥ)σιοιστικοG
'Ωρολογίου: ιι 'Απο τοG
ϋπνου έξεyερθείς, κοιl έξοινοιστιΧς τ"ijς κλίνΥJς, στ'ίjθι μ.ετ' εύλοιβείοις κοιl φόβου ΘεοG κοιl είπΕ:» (το Μέγα 'Ωρολόγιον, έκδ. Σοιλιβέρου, σ. 25).
380
ΠΑΡΑΔΟ~Η ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩ~Η
Πιχτ~ρ ά:μwν, τ<}) Σ~ έλέει θαρροuντες ... ») μΕ: εύχαρι στίες
καl
αtτ~ματα.
'Ο 'LόLΟς
«μίαν
ηνιΧ τwν
Lερwν
περικοπών άναγινώσκει, Ί]ν καl συντόμως άναπτύσσει καl προτρέπει εtς τ~ν κατιΧ Θεον όιαβίωσινη. 'Έχουμε όrι λαό~ καl έόw άνάγνωσμα- κ~ρυγμα.
'Ακολουθοuν αtτ~
σεις, ποu άρχίζουν με το (('Ελέησον ... η, οπως καl στ+ιν 'Εκκλησία, έκτος cρυσικιΧ άπο το όωρικο -α-.
'Αναφέ
ρονται στοuς ζώντες καl τοuς τεθνεwτες. 'Η άπόλυσrι
κατάλrιξη ε!ναι ~ γνωστ~ άπο τlς προ'Υ)γούμενες άκολου θίες. Χαρακτηρισηκ~, πάλι, ~ έπιτασσόμεν'Υ) ρουμπρίκα:
«ΜετιΧ όΕ: τ~ν προσευχ~ν άπέρχεται έ:καστος εtς το όιε ρευνΊjσαι τιΧ καθ' έαυτόν καl τιΧ καθ' ολην τ~ν ~μέραν προόιατάξασθαι. Τ~ν όΕ: ιεροcν μελέτην, ώς τό tόιαίτερον εργον έπιτρέπει, έ:καστος έπιτελε'Lιι9 2 •
Τ~ν 'Lόια όομ~ εχει καl ~ προσευχ~ιι9 3 .
κότων μενrι
«τάξη»:
«' Εσπεριν~ τwν προβεβrι
Πάλι χαρακτηρισηκ~ ~ ύποόεικνυό
«Tou Πατρός καl τwν Τέκνων έκ τ&ν
εργων αύτwν έπανελθόντων, καl μικρόν άναπαυθέντων, καt καθαρίως ένόυθέντων, εtσέρχεται όίπασα ~ οικογένεια καl
OL θεράποντες καθαρίως ένόεόυμένοι, εtς θοcλαμον τοu
ο'Lκου προευτρεπισθέντα, ~ καl ναtσκον έπlτ1Jόες κατε σκευασμένον, τράπεζαν εχοντα καl θρανία ~ έ:όρας Lκα νάς. 'Ο όΕ: Πατ-Υjρ ~ άντ' αύτοu έ:τερός ης, ό όυνιΧμενος,
το ιερον περιβλιιθεlς περιβόλαιον καl παριΧ τjj τραπέζη καθίσας,
προς
τοuς
άκροωμένους
έστραμμένος,
μετιΧ
βραχε'Lαν νοεροcν προσευχ~ν, καθ' ήν έ:καστος έν έαυτψ τ-Υjν θείαν, έπl τψ ώς όέον προσεύξασθαι έπικαλε'Lται
άντlληψιν, άρχεται έκcρώνως λέγων>>. 'Η συνέχεια βαίνει κατιΧ τιΧ προηγούμενα. 'Η 'Lόια εναρξη καl άνοcλογη μΕ: τιΧ
92. 93.
Πp. Πp.
54. 55-62.
381
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣΤΣΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΑ·Ι·ΡΗ
προηγούμενα πορεtα. 'Εδώ έμφανtζονταL στο
.ΕγκόλπLΟ
yLιi πρώτη φοριi τα «ΙχμφLα» (tερον περLβόλαLΟν ) 94 . Μετιi
τ~ν μακριi «ΔέησLν» άναπτύσσονταL ιιδύο ~ τρείς tεραi. περLκοπα(», σιiν σύντομο κ~ρuγμα, καΙ. άκολοuθοuν αtτ~ σεLς, οπως παραπάνω. 'Ένα νέο στοLχείο προστtθεταL, ή λογία. ιιΜετιΧ τοuτο [ τ~ν α'Lτrιση], λαμβάνων ό νεώτερος το ΚLβώηον τών προσφορών, περLφέρεL, έ:καστος οε το κατιi δύναμLν προσφέρεL» καΙ. άκολοuθεί ή άπόλuσrι, ιιώς έν τjj έωθLνjj προσεuχjj»9 5 • ΓLoc ποu προορtζεταL ή οtκο
νομLκ~ προσφοριi δεν λέγεταL. ΠρέπεL μiiλλον νιi γLνόταν
yLιi τ~ν ΚοLνότητα ΊJ το σχολείο τ-ης. MLoc σuμπλ~ρωσrι έχεL σημασtα: <<ΚαΙ. οϋτω μεν καθ' έκάστrιν ή έωθLν~ καΙ. έσπερLν~ γ(νεταL tόLα(τερα προσεuχ~. 'Ο δΕ: βοuλόμενος, άντi. τών άνωτέρω άλλας λέγεL εύχάς, κα.τιΧ τιΧς ήμέρας καΙ.
τιΧς λοLπιiς περLστάσεLς
αύτάς>> 96 .
σuντάττων
Το
σχ~μα δηλαδ~ μένεL. Ot εύχες μόνο μποροuν νιΧ παραλ' Τ'ο λ ασσοuν.
' '
ερωτrιμα,
β ε'β αLα,
""'
'
εLναL πoLoL
θ'α
'
ης
'
σuντα-
ξοuν καΙ. σε ΠΟLιi γλωσσLΚ~ μορφ~! 'ΕνοLαφέρον οχL μLκρο έχοuν καΙ.
OL
άντtστοLχες παL
ΟLκες οtκLακες άκολοuθtες. • Η << • ΕωθLν~ προσεuχ~ τών
Παtδων» 97 γtνεταL ιψετιi το νLφθ~ναL και ένδuθ~ναL ... )) ΠροεξάρχεL «ό τ~ν ήλLΚtαν προβεβrικώς». • Η άκολοuθ(α εΙναL
στ~ν 'loLα γλωσσLκ~
μορφ~
(δωρLκtζοuσα),
άλλιi
σημαντLκιi βραχύτερη. ΒέβαLα, το έρώτrιμα εΙναL, οcν τιΧ
παLΟLιi δΕ:ν μετείχαν στ~ν Προσεuχ~ των προβεβηκότων, καΙ. φα(νεταL
on δέν έλάμβαναν σ'
έκείνες μέρος 98 . ιιΠαί-
94. "Αμφιο χpτ,σιμοποιείτοιι κοιl στ+ιν οίκογενειοικ+, - t3ιωτικ~ λοιτpε(οι!
95. 96.
Πp. Πp.
62. 62.
97.
Πp.
63/5.
98. Βλ. λ.χ. Πp. 47.
382
/ΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩ~Η
δεςιι έδω πρέπει να είναι τα ιιτέκναιι (σ. βικΊjς +ιλικ(ας.
4 7) τΊjς προεφη
Πάντως ~ παρουσ(α καt μεγαλυτέρων
είναι άναγκα(α, για τ(, μετα τ~ βασικ~ Εύχ~- Δέrιση, ιιό πατ~ρ ~ ~ μήτηρ, ό άδελφος ~ ~ άδελφή,
ot δυνάμενοι,
μ(αν έξηγουσι των tερων περικοπων, έφαρμόζοντες αύτ~ν
κατα -:~ν των πα(δων δύναμιν». Το κήρυγμα καt έδω, προσαρμοσμένο κατάλληλα στ~ν ~λικ(α, κρ(νεται οcπα ρα(τητο.
Τ~ν
'ίδια
προσευχ~ των
άκριβως
δομ~
πα(δωνιι 9 9,
εχει
καt
~
((. Εσπεριν~
Γ(νεται ιιμετα το άπο πάντων
των εργων σχολάσαι». Και πάλL ιιό τ~ν ~λικ(αν προβεβrι
κώςιι άναλαμβοίνει το ρόλο του Λειτουργου. Μετα τ~ μακρα
δέηση,
σύμφωνα
με
τα προrιγούμενα, κάποιος
μεγαλύτερος έξrιγε'i μια άπο τtς ιιtερΕ:ς περικοπΕ:ς» καt άκολουθε'i +ι άπόλυση. ΜΕ: τtς άκολουθίες αύτΕ:ς έξυπη ρετε'iται καt ~ παιδικ~ κατήχrιση. Το ύμνογραφικο εργο του ΚαtρΊ) (σ.
83 έ.έ.) συμ
πλήρωνε το εύρύτερο λειτουργικό 100 • Και στοuς ϋμνους (όίσμα-τ-α) είναι εντονο το θεοσεβικο στοιχε'iο. ΔΕ:ν είναι ομως χωρtς σημασ(α, οτι
OL
τέσσερις πρωτοι ϋμνοι μι
μουνται μετρικα τον γνωστο
"Υμνο του ά:γ(ου Συμεwν
του Νέου Θεολόγου ιι 'Απο ρυπαρων χειλέων ... ιι ( 'Ακο λουθια τΊjς θε(ας Μεταλήψεως) 101 • Το μέτρο των ύπό λωπων ϋμνων δΕ:ν είναι, για μιΧς τουλάχιστο, εύδιάκριτο.
Ot
ιι Γνωμεςιι του Βιβλ(ου εχουν καt αύτΕ:ς ρόλο λειτουρ-
99. Πp. 65-68. 100. Στο Βιβλίο Πpοσευχwν τοu KoιtpΊJ ίιπάpχουν έ:ξι όίσμοιτοι μέ: τοuς ,(τλους: οι) Θεωpίοι τ7jς Κτίσεως, β) 'Η βοισιλείοι oo:ou Θεοϋ, γ) Αί θείοιι τελειότφες, δ)
Ύμνος, ε)
'Η Οείοι βουλ~ κοιl στ)
'Αφο
σίωσις είς τον Θεον κοιt πpοσφοpιΧ πνεuμοιτικ~ (ό τίτλος κάνει εuδι:Χ
κpιτrι τi; θέσΊJ τοu στο γ' μέρος τΊ)ς Πpωιν'Ιjς Δrιμόσιοις Πpοσεuχ7jς).
101. 'Αρχ-ή τοu οι' όίσμοιοο:ος: "Ανθpωπε πάντοτε όίθpει/τιΧν γiν -:-οιύτοιν ποιpοιτf,pει ...
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣΤΣτΗΜΑ ΤΟΤ
KA·I-PH
383
γLκό: « 'ΑνιΧ δύο ~ τρία [άναγνώσματα], τα'iς περLστά σεσL καταλλ~λως, κατιi πiiσαν tεριiν έ:ντευξιν ~ τελετ~ν, ό 'Αναγνώστ-rις η ό άντ' αύτοϋ άνηκαθιστάμενος, άνα γινώσκων άνcχπτύσσεL». "Αρα έ:χουμε, ετσL, καt μLιi όίμε ση μαρτυρία yLιi την εκτασrι καt το περLεχόμενο των άναγνωσμάτων των Κα'CρLκων άκολουθLων.
5.
Οί πrJΎfι; τοv Καίρη Το βασLκο γνώρLσμα όλοκλ~ρου τοϋ καΊ:ρLκοϋ συ
στ~ματος, ~ έ:λλειψγί δΎ)λαδη πρωτοτυπίας 102 , κυρLαρχε'i καf.
στο
λεLτουργLκό του έ:ργο.
Τιi
ξένα δάνεLα ε!ναL
πολλιΧ καt γίνονταL εύδLάκρLτα σ' ολα τιΧ κείμενα .• ο Κα·tρ"Ι)ς καταλεrιλατε'L την έκκλ'Υ)σLασηκη λατρεία, τΊ]ν όποία ώς κλ'ΥjρLκος -χα!. μοναχός- ε!χε γνωρίσεL χα!.
δεν μποροϋσε νιΧ την άγνο~σεL, γιατt τοϋ πρόσφερε ~ πατερLκη σοφία έ:τΟLμο ύλLκό, ποu έξυπ'Υ)ρετοϋσε, άνά λογα
άναπροσαρμοζόμενο, κάλλιστα
Κα!. στlς μεν
'Ακολουθίες
τlς άνάγκες του.
(δrιμόσLες ~
tδLωηκες) τιΧ
δάνεLα περLορίζονταL σε σύντομες φράσεLς καt ορους δLά σπαρτα στα κείμενά του, &στε νιΧ οtνουν τΊ]ν έντύπωσrι -με τ+ιν πρώτ'Υj μαηιΧ- οη εΙναL έκκλ'ΥjσLασηκά. Αύ
τούσLα ομως χωρία, ά:γωγραφLκιi ΚαL ά:γωπατερLΚά, έν σωματώνονταL κυρίως στtς
« Γνωμεςη του, με άνεπαί
σθ'Υ),ες άλλαγές, γλωσσLκΕ:ς η φρασ,LΚές, yLιi νιΧ άναβα πησθοϋν στην κα'ίρLκη δLδασκαλ[α καt γλώσσα .
.Η
τάση τοϋ
Κλ'Υ)σLασηκο
Κα'tρ'Υ) να μψε'iταL σιωπ'Υ)ριΧ το
τυπLκο
φαίνεταL καθαριΧ
έκ
στtς άκολουθlες
του. Στην Πρωινη Δ'ΥjμόσLα Προσευχη tδLαlτερα, οπως ήδΎ)
άναφέραμε, έ:χεL καθαριΧ έπ'Υ)ρεασθε'i άπο τη ΛεL-
102. Xp.
Ποιποι3οπούλου, μ ν. έργ., σ.
246.
384
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
τoυpy[oc τ-tjς 'Εκκλησ[οcς, τόσο στΥj όLοcLpεση, οσο ΚOCL στοc χpΊJσψοποLΟύμενοc μοpφολοyLκοc ε'(όΊJ: ϋμνΟL, εύχές, άνοc yνώσμοcτοc, κfιpυyμοc, οctτ~σεLς, ΟσΟ ΚOCL οcν το πεpLεχόμενό τους όLοcφοpοποLείτοcL. ΔΕ:ν Υιτοcν όυνοcτο νοc άποβοcλεL ό Koc'tpΊJζ σύppLζoc το ποcpελθόν του.
• Αyίοcς
•Η
άπουσLΟC ομως τ-tjς
τ pLocόoς, τοϋ XpLστou, τ-tjς Θεοτόκου κocl των
'Αy(ων, κοcθLστα pLζLκYj τ-fj όLοcφοpοπΟLΊJσΊJ τ-fjς κoc'ίpLκ-tjς λoc-rpε(ocς άπο -:-Υjν
'ΕκκλησLοcστLκ~.
Kocl
έόw εΙνοcL, ποu
άποόεLκνύετοcL ~ όLοcκοπfι κοcθε σχέσΊJζ τοϋ Koc·tpΊJ μΕ: τον XpLσnocνLσμo κocl. +ι όΊJμLoυpy(oc άπ' οcύτον οcλλ ΊJζ θpΊJ σκε(οcς, κocl. οχL μLiiς ιιχpLσηοcνLΚ-fjς μετοcppύθμLσης». ΔΕ:ν εΙνοcL χpLσnocνLκYj
οcλλοc οcλλΊJ
ιιοc'Lpεση» ό
θpΊJσΚΕLΟC 103 ,
Κοc'ίpLσμος- ΘεοσεβLσμός,
πocpoc τοc πλούσLΟC χpLστLOCνLΚOC
όΟCνεLοc τοc όποίοc στο κοc'ίpLΚΟ σύστΊJμΟC χοcνουν τελε(ως τΥj σ'Υ)μοcσ(οc τους. Αύτοc ομως
-roc
όLocσπocpτoc στο εpyo του
έκΚλΊJσLΟCστLΚΟC στοLχείοc Κοcνουν τον μΥj ΚΟCλΟ yνώστΊJ τ-tjς έκκλΊJσLοcσηκ-tjς λoc-rpε(ocς κocl τον θεολοyLκοc οcκοcτοcpηστο νοc νομ(ζεL,
on τοc κoc'ίpLΚOC κε(μενοc εΙνοcL χpLσnocνLΚOC ΚOCL +ι
ΘεοσέβεLοc ιικοcθοcpμένος» ΧpLσηοcνLσμός. "ΕτσL, όόΊJyοϋν τοcL ολΟL οcύτοL στο εϋκολο συμπέpοcσμοc, τοϋ KoctpΊJ άπο τΥjν
on
~ ocπόppLψ'Y)
'ΕκκλΊJσLΟC όφεLλότοcν σε μLσοcλλοc
όοζ(οc κocL μεσοcLωνLσμό. Πλ1)θώpοc άπο φpοcσεLς, άκόμΊJ, άπο -:-Υjν
'Ay(oc Γpοcφ+ι κocL τΥjν όρθόόοξ,ΊJ ύμνοypοcφ(οc,
όLοcνθ(ζουν τοc κε(μενοc τοϋ
Koc'tpΊJ,
οcλλοc ΚOCL
άπο τΥjν
οcσΚΊJτLΚΥj- νΊJΠτLΚΥj ypocμμocτε(oc -r-tjς ΈκκλΊJσLοcς. ΕίνοcL όΕ: τόσοc πολλοc
-:-oc
στοLχείοc οcύτοc, ποu όLεpωτiiτocL κοcνε(ς, τ(
Ooc πεpLείχε -:-ο σύστΊJμΟC -:-ou Kocι'pΊJ, οcν άποyυμνωνό-:-οcν ΟCΠΟ τοc έΚΚλΊJσLΟCστLΚΟC του όοcνεLΟC.
BέβocLoc, ~ όοcνεLΟόό-:-ΊJσΊJ τοϋ Koc·tpΊJ οcπο τΥjν έκκλΊJ-
103. «Μόνη :iληΟΥ;ς θρησκεία έστlν Yj θεοσέβεια» (Θ, 48). « ... ΤιΧν 17). Πρβλ. Xp. !!απ<Χ δοπούλοu, μν. ί'.ργ. σ. 250, 253. μόvαv π:χγκόσμιοv καt άtδιοv θpησκείαv» (Πp.
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ Ση:ΤΙΙΜΑ ΤΟΤ
385
KA·I·PH
σιοcσηκ~ γροcμμοcτεLΟC δεν ΟCΠΟτελεί (όπωσδ~ποτε) οcδυ νοcμ(οc του ~ (σιωπΊJρ~) προδοσ(οc των οcρχων του, ΟΠWζ θοc μποροuσε κοcνεtς πρόχεφοc νοc ύποθέσει. ΣτΊ]ρ(ζετοcι σε μιοc θεμελιοcκ~ κοc'Cρικ~ οcρχfι, διοcτυπωμένΊJ στ~ν
τομ~))
του 104
ιι ... έπειδ~
κoct
δΊJλωηκ~
ΚOCL οσοc
ποcροc
τοu
((, Επι
έκλεκηκισμοu
τοίς λοιποίς
του:
οcνθρώποις,
τyj
"' επροcχ ' ι θ ΊJσοcν, εκ '
-:--ης
ι ι "' ε'λ' Θ εοσε β ει~ συμφωνοc ΊJ εχθ ΊJσοcν ΊJ
-
μιοcς κoct μόνΊJς κoct ποcρfιχθΊJσοcν κoct ποcρελ~φθΊJσοcν θεο σεβικijς οcρχijς, δijλον οη τούτων οcποcντων ώς οtκε(ων οcντέχεσθοcι όφε(λει, ΚOCL ποcντοc τοc τyj θεοσεβε(~ σύμφωνοc, οπου ποτ, οcν εύ.ρεθyj, ώς οtκείοc ΚOCL συλλέγειν προς χρijσιν •
-
οcυτου,
'
κοcι
'
ι
οcνοcγινωσκειν,
'
κοcι
•
~~
οcποσεχεσ
οcύτό τοu KoctρΊJ, οcνοcφερόμενο στον
Ο οcι».
Τ'ο οcι..,ιωμοc '!:''
Θεοσεβ~, εrνοcι ~
οcποcντΊJσΊJ στο έ.ρώτΊJμοc του, οcν ιιόφε(λει ό Θεοσεβ~ς τοc ποcροc τοίς οcλλοις τyj Θεοσεβε(~ σύμφωνοc κoct οcσποcζεσθοcι κοcι ΟCποδέχεσθοcL». Βέβοcιοc, τοc κε(μενοc τijς 'ΕκκλΊJσ(οcς δεν ~τοcν δυνοc τΟν νΟC συμφωνοϋν (κοcτΟC πΟCντοc) με τ-f]ν ciπογυμνωμέν~ οcπό κοcθε βοcσικό (δογμοcηκο) χρισηοcνικο στοιχείο Θεο
σέβειοc κoct γι' οcύ-:-ό έζΊJγείτοcι ~ προκρούστειοc χρ~σΊJ τους οcπο τον Koc·tρΊJ.
, Από
τ~ν οcλλΊJ πλευροc έζΊJγείτοcι
έ:τσι κoct ό ιισυλλεκηκος>> χοcροcκτ~ροcς τijς κοc'Cρικijς λοc τρε(οcς, ώς κoct τοu ύπόλοιπου έ:ργου του.
Κοcθε η το
ιιθεοσεβικό», μολονότι ζένο, γ(νετοcι οcπό τον Koc·tρΊJ δε κτό.
, ΑλλΟC
κoct στο σ-ημείο οcύτό οcνοcδύετοcι ~ οcπωθΊJμέν-η
έκκλΊJσιοcσηκ~ συνε(δΊJσ-η τοu πρώψ ΚλΊJρικοu .• Η ιιπερt σπερμοcηκοu λόγου» ocρχoc(oc διδοcσκοcλ(οc διεκδικεί κοcη ποcρόμοω γιοc τον Χρισηοcνισμο κoct μοcρτυροcς τοu Β ι
ocL.:
[
'Ιουστίνος, φιλόσοφος
ιιοσοc ποcροc ποcσι κοcλως ε'iρΊJτοcι,
Υιμων -:-ων χρισηοcνων έση ... » Πρβλ. κoct τον λόγο τοu
104.
Θ,
112.
386
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ
ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
ΤερτυλλLοcνου:
Mens naturaliter Christiana (Υι ψυχ~ ε'LνocL οcπο τ~ φύσ-η τΊJς « ΧρLστοεLδ~ς)) κocL ΧρLστοκεντρLκ~) ~ το γροcφLκό: «ΠΟCν δώρΊ]μΟC τέλεLΟν οcνωθέν έστL κοcτοc
βοcίνον έκ του Ποcτρος των φώτωνιι - Ίακ.
1, 17]. Γεγονος
ομως εΙνοcL, οη οσον ocφoρii στ~ν 'ΕκκλΊJσLοc, ό ΚοctρΊJς οctσθοcνετοcL ποcντοc ύποχρεωμένος νοc οcποφορτ(ζεL ΚOCL οcνοc φορτ(ζεL τtς έ:ννοLες, γLoc νοc τtς μετοcβοcλεL σε «θεοσε βLκές)).
'Ο Κοc·tρΊJς λεΊJλοcτεί tδLοc(τεροc τ~ν 'Α γ. Γροcφ~, ποcροc το γεγονός, ΟτL σοcν σύνολο τ~ν οcπορρ(πτεL, θεωρώντοcς τΊJν «μυθοπΟLLΟCΙΙ 105 •
Toc
γροcφLΚΟC χωρ(οc τοc «δLορθώνεL))
προς τΟ θεοσεβLκότερο, wστε τLΠΟτε νοc μ~ μένεL ocκέρocLOC
γροcφLκό. Kocτoc τον '(δLΟ τρόπο οcντλεί κoct οcπο έκκλΊJσLΟC σηκοuς Ποcτέρες, έφοcρμόζοντοcς κoct σ' οcύτοuς τ~ν ~δLoc
μετοcσκευοcστLΚ~
μέθοδο, ΟΠWζ φοc(νετΟCL LδLOCLτερoc στ-Υ)
«Γνωμολογ(οc)) του. Τtποτε δΊJλοcδ~ ούσLοcσηκοc οcπο τοc
έπL μέρους στοLχείοc του δΕ:ν μπορεί νοc δLεΚδLΚ~σεL τ~ν πρωτοτυπ(οc, ποcροc μόνο το θεοσεβLΚΟ χρωμοc ποu περL έχεL τοc ποcντοc μΕ: τ~ν προσθ~ΚΊJ του ο ρου
(( ΘεοσέβεLΟC))
ΚOCL των ποcροcγώγων του, ποu κοcτοcντουν έ:ννοLες «κωδL κΕ:ςιι στο κοc·r:ρLΚΟ σύστ'Υ)μοc. ''ΕτσL ομως τοc χρLσηοcνLΚΟC στοLχείοc, ΟCΠΟσπώμενοc ΟCΠΟ το φυσLΚό τους χωρο, ΟCΠΟ βοcλλουν τελε(ως τ~ σΊJμοcσ(οc κoct λεLτουργLκότΊJτοc τους 106 •
ΠρόκεLτΟCL γLoc μετοcφύτευσ-η φυτων σε ζένο κλ(μοc, ποu δΕ:ν έπLτρέπεL τ~ν εύδοκtμΊJσ~ τους! Θοc
δώσουμε
μερLΚΟC οcπο τοc ΠLΟ χοcροcκτΊJρLστLΚΟC
ποcροcδεtγμοcτοc γLoc τ~ν πρόσλΊJΨΊJ των χρLστLΟCνLκων στοL χε(ων οcπο τον KoctρΊJ κoct τον τρόπο χρ~σεως κoct προσ οcρμογΊjς τους στο σύστΊJμοc του 107 •
105. Βλ. Κ. Οtκοvόμοu, μv. έργ., σ. 403. 106. Πρβλ. Χρ. Ποcποcδοπούλοu, μv. ί'.ργ., σ. 256. 107. 'Ο ιiριθμος στ+,v ποcρέvθεσr, σημοcίvει "':+,v σελίδοc "":ou Βι-
387
ΤΟ ΛΑ ΤΡΕΙΑΚΟ ΣΠ:ΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΑ ·Ι ·ΡΗ
Ι) Δάνεια άπο η)ιι ΑΙΊΑ ΓΡΑΦΗ
ΚΑ·Ι·ΡΗΣ
-
ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ
Κοφ8ίοιν κοιθοιρdιν κτίσον μοι,
Ψοιλμ.
ό Θεός, κοιt πνεuμοι εύθΕ:ς έν
κτίσον έν έμοl ό Θεός, κοιl πνεuμοι
έμοl έγκοιίνισον
εύθΕ:ς έγκοιίνισον έν τοίς έγκιiτοις
(22)
50, 12:
Κοιρ8ίοιν κοιθοιριΧν
μου.
- 'Αν8ρίζεσ0ε κοιl κροιτοιιούσθω
+.
κοιρ8ίοι uμων, ποcντες οί έλ
πίζοντες έπl -:ον ΑΙώνιον
Ψοιλμ.
30,25:
+.
τοιιούσθω
ιiν8ρίζεσθε κοιl κροι
κοιρ8ίοι ύμων, πιiντες
οί έλπίζοντες έπl τον Κύριον.
(33) 108. Εύφριiνθ"Υ]τε
έπ'
Αύτον κοιl
ιiγοιλλιίiσθε, ποcντες οί εύθείς
8~ κοιρ8ί~
Ψοcλμ.
31,11: εύφροcνθψε έπl Κύ
ριον κοιl ιiγοιλλιίiσθε 8ίκοιιοι, κοιl κοιυχίiσθε,
(33).
πιiντες
οί
εύθείς
τΊj
κοιρ8ί~.
- 'Εν σοl ζωμεν κοιl κινοuμεθοι κοιt έσμΕ:ν (69). Χιiρισοιι
ά.μίν τοuς κοιρποuς
τοu πνεύμοιτος ιiγοcποιν, χοι
Πριiξ.
17,28:
έν οιύτιϊJ γ Οι ρ ζωμεν
κοιl κινούμεθοι κοιl έσμέν.
Γοιλ.
5,22:
ό 8Ε: κοιρπος τοu πνεύ
μοιτός έστιν ιiγοcπ"ΥJ, χοιριΧ, είρ~ν"ΥJ,
ροcν, είρ~ν"Υ)ν, ύπομονοcν, προι
μοικροθυμίοι, χρrιστότ"Υ)ς, ιiγοιθωσύ
ότητοι,χρηστότοι8οι,μοικροθυ
νη, πίστις, προιότrις, έγκροcτειοι.
μίοιν, έγκροcτειοιν
- 'Επl
(71 ).
ποcσοις έννοίοις κοιl λόγου
Α' Κορ.
10,31:
ΕΊτε οuν έσθίετε,
κοιl πριΧξεως εtς τιΧν τοu Θεοu
εΊτε πίνετε, εΊτε τι ποιείτε, πιiντοι
8όξοιν
ιiπόβλεπε
είς Μξοιν Θεοu ποιείτε.
- Δός
τιϊJ ΘειϊJ σιΧν κοιρ8ίοιν
(1, 7).
(2, 14).
Ποιροιμ.
23,26:
Μς μοι, υίέ, σ~ν
κοιρ8ίοιν.
βλίου Προσευχων. "Οτοιν πρόκειτοιι γιΟι ιιγνώμψ>, 8ίνετοιι ό ιiριθμος τ'ίjς σελί8οις τοu ποιροιρτ~μοιτος τοu 'ί8ιου βιβλίου κοιl ό ιiριθμος τ'ίjς ιιγνώμης» μΕ: μικρότεροι στοιχείοι.
108. ΧοιροικτηριστικΎ) ή ιiντικοιτοcστοισ"Υ) τοu γροιφικοu ιιέπl τον Κύριον»!
388
ΙΙΑΡΑΔΟ~Η ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩ~Η
Ε'ί -:-ις πνεuμοι Θεοu ούκ εχει,
Ρωμ.
8,9:
εl δέ τις πνεuμοι Χρι
ούκ εση
στοU
ούχ
έχει,
-:-ou Θεοu (4,44).
oUτoc;
οUχ Εσ-:-ιv
ιχύτοϋ.
τέκνον, ή ιiλήθειοι έλευθερώ σει σε
- Μ~ νικώ ύπο τοu κοικοu, ιiλ λοc νίκοι έν τι;> ιiγοιΟιji το κοι κον
(6,24).
- 'Ειiν
Γνώσεσθε την ιiλή
8,32:
+,
ά.λf,θειοι έλευθερώσει
ύμiiς. Ρω μ.
μi] νικι;J ύπο τοu κοι
12,21:
κοu, ά.λλοc νίκοι έν τι;J ά.γοιΟι;J το κιχχόv.
ζΥjτάσης τΟν Θεόν, εVpά
σεις Αύτον
'Ιωrlνν.
θειοιν κοιl
(6, 19).
Μ:χτθ.
ζψείτε κοιl εύρf,σετε.
7,7:
(6,29).
- Ε'ί τις λείπετοιι σοφίοις, οιίτεί
'Ιοικ.
1,5-6:
Κοιτοc λέξr,.
Ίοικ.
2,17: ... +,
τω ποιριΧ τοu δι8όντος Θεοu
πiiσιν ά.πλώς κοιl μΥ, όνειδί ζοντος, κ:χl δοθήσετ<Χι οιuτι;;.
Αlτείτω δΕ: έν πίστει μ'Υ]δΕ:ν διοικpινόμενο
(7,:35).
-'Α πίστις όlνευ έργων νεκροc έστι κοιΟ' έοιυτοcν
(7,36).
- Πολιοc ού τρίχες λευκοιί, ά.λλ' οιl κοιτιΧ Θεον ά.ρετοιl
(8,53).
πίστις, Μ ν μΥ, έχn
έργ:χ, νεκροc έστι κ:χθ'
Σοφ. Σολ.
4,9:
έοιυη)ν.
πολιοc δέ έστι φρό
νφις
~ίος ά.κΊjλίδωτος.
-
Πiiς ό μ~ ποιών δικοιιοσuνr,ν
Α' 'lωrlνν.
κοιl μ~ ά.γοιπών τον ά.δελφον
δικοιιοσuνr,ν ούκ έστιν έκ τοu Θεοu,
οιuτοu ούκ εστιν έκ τοu Θεοu
κοιl ό μi] ά.γοιπών τον ά.δελtpον οιύ
( 10, 14).
τοu.
-"Α γιοι γίνεσΟε, ο-:- ι ό Θεος κοιl
ΜοιτΟ.
:3,10:
5,48:
πίΧς ό μ~ ποιών
·:Εσεσθε οvν ύμείς
Ποιτ+,ρ ύμών όίγιός έστιν
τέλειοι, ώς ό ποιτΎ)ρ ύμών ό ούprl
(14,2.
νιος -:-έλειός έσην.
Πνεύμοιτι περιποιτείτε κοιl
Γοιλ.
έπιθυμίοιν σοιpκος μΥ, τελέσr,
πεpιποιτείτε κοιl έπιΟυμίοιν σοιpκος
τε
ού μΥ, τελέσ-ητε.
(15,31).
- Τι;J σεβομένω τον Θεον πrlν τ:χ συνεργεί ές ά.γοιθον
(18,24).
Ρωμ.
5,16:
5,28:
Λέγω
δέ,
πνεύμοιτι
τοίς ά.γοιπώσι τον Θεον
πrlντοι συνεργεί εlς ά.γοιθόν.
389
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣτΣΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΗ·ΡΗ
-
Μη8εlς κ<ΧΚον ιiντl κ<ΧΚοu ιiπο-
84J
τινί, ιiλλιΧ ποcντοτε το ιi
γΙΧΟΟν 8ιωκέ7ω
Α' Θεσσ.
πιiντοτε
(19,35).
όpiiτε μ-Ι) ης ΚΙΧ
5,15:
κον ιiντl ΚΙΧΚΟU -:-ινί ιiπο84J, ιiλλ:Χ το
ιiγΙΧΟον
8ιώκετε
είς
ιiλλήλους ΚΙΧl είς πιiν-:-ΙΧς.
-
Μ-1) φοβοu ιiπο των ιiποκ-:-ει
ΜΙΧ-:-0.
νόν-:-ων -:-ο σωμΙΧ, τΊjν
τώv ά.ποχ-:-εLνόvτωv τΟ σωμιχ, τ-fιv
βλοcyΙΧι μ-1) 8υνΙΧμένιp
81:
81:
10,28:
μ~
φοβείσθε
ιiπο
ψυχ~ν μ-1) 8υνΙΧμέvων ιiποκτεί
νΙΧι.
-
Γίνου τιϊJς πiiσιν, ώς σο& Οέ
ΜΙΧτΟ.
λεις τοuς ποcντΙΧς
Οέλη-:-ε 'ίνΙΧ ποιωσιν ύμίν
(26, 10).
ΠιiντΙΧ οuν οσΙΧ έιiν
7' 12:
ol
όίνΟpω
ποι, οϋτω κΙΧl ύμείς ποιείτε ΙΧύ τοίς (= ό χpυσοuς κΙΧνών). Πρβλ.
- 'ΑγΙΧπiiτε εuλογείτε
τοuς έχΟpοuς ύμων· τοuς
ΚΙΧτΙΧpωμέvους
Τωβ.
ΜΙΧτΟ.
4,15.
5,44: ΚΙΧτιi ... όπως
ξη. 'Η μόνη 8ιΙΧφοpοc:
λέ γέ
ύμiiς κocl πpοσεύχεσθε ύπΕ:p
νησΟε υ lol τοu ποcτpος ύμων τοu
των έπηpεΙΧζόντων ΚIXL 8ιωκόν
έν ούριχνοί:ς.
των ύμiiς, όπως γένr.σΟε υlol τοu
-
'Υψίστου
(26,15).
Μ-/ι ιiγΙΧπωμεv λόγιp κΙΧl γλώσ
Α'
σ~, ιiλλ'
λόγιp μ1)81: τΊj
έ:pγιp κΙΧ\ ιiληΟεί~
(27, 16). -'Ο
ΚΙΧ\ το
ένεpγείν
- ... ποcντες σμΕ:ν
-
Οέλειν
κ:χl το
ο έσμέν, χιίpιη έ
Θεοu
1]
- 'Αξίως
(29, 10).
λΙΧμβοcνειν
2,13:
Θεος
yocp
έστιν ό ένεp
"":0
Α'
Kop. 15,10:
Χιipιτι
81:
Θεοu
Πριiξ.
20,3::>:
κΙΧτιi λέξη.
(31,30).
πεpιπΙΧτείτε 8iiς κλή
σΙΧς πpΙΧότΙΧ8ος κΙΧl τΙΧπεινο ιiνεχόμενοι
λων έν ιiγιiπ~
Φιλ.
γων έν ήμίν ΚΙΧl το Οέλειν ΚΙΧl
εlμι ο εlμι.
σεως, οcς έκλήΟψε, μετιi πιΧ φpοσύν1)ς,
ιiγΙΧπωμεν
γλώσση, ιiλλ' έν
ένεpγείν ύπΕ:p τΥjς εu8οκίΙΧς.
(29,2).
ΜΙΧκοcpιόν έσ-:-ι 8ι8όνΙΧι μiiλ λον
3,18: ... μ-1)
έ:pγιp κΙΧl ιiληΟεί~.
Θεος έσην ό ένεpγων έν
ά:μίν
'Ιωοcνν.
ιiλλή
(36,33).
Έφεσ.
4, 1.
ΚΙΧτοc λέξ -r;, χωplς ιρυ
σικοc τοuς 8ωpικοuς τύπους.
390
ΠΑΡΆΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩ.ΗΙ
- "Εσο πιστος μέχρι θοινιiτοu κοιl
Άποκ.
2,10: Γίνου πιστος όίχpι
λήψη τον στέφοινον 8iiς ζωiΧς
θοινιiτοu, κοιt 8ώσω σοι τον στέ
(47,33).
φοινον τ'ίjς ζω'ίjς.
- "Εκκλινον ιiπο κοικοϊί κοιl π~ οισον ιiγοιθον (49,5).
Α' έτρ.
3,11: έκκλινιiτω aε ιiπό,
κοικοu κοιt ποιr,σιiτω ιiγοιθόν.
(Πρβλ. Ψ οι λ μ.
-
τl ώφελοιθήσετοιι όίνθρωπος,
Μιipκ.
έdιν κερ8:Χση τον κόσμον όλον
8ωpικισμούς.
34,16).
κοιτdι λέξr,, χωρtς τοuς
8,36:
κοιt ζτιμιωθ'ίj τdιν ψuχdιν οιύ τοϊί;
1)
τl 8ώσει ιiντιiλλοιγμοι
8iiς ψuχίΧς οιύτοu;
(53,3).
- Μοικιipιοι ών ιiφέθφοιν οιl ιi
Ψοιλμ.
31,1:
Μοικιipιοι ι-;)ν ιiφέΟr,
νομίοιι, κοιl ι-;)ν :iπεκοιλύφθτισ:χν
σοιν οιl ιiνομlοιι κοιt ών έπεκοιλύφ
(sic) οιl ιiμοιpτlοιι. Μοικιiριος
θφοιν οιl ιiμοιpτ[οιι · μοικιipιος ιiν'ήp,
ιiνήp,
ψ ού μΥ, λογίσr,τοιι ό
Αίώνιος ιiμοιpτίοιν
ψ ού μΥ, λογίσr,τοιι Κύριος ιiμοιρ τLιχv.
(54,5).
κλπ. κλπ. 109
11)
Δάνεια άπο η)ν έκκλησιαστικΥι Λατρεία
Τον νοuν κ:χt τdιν κοιp8ίοιν μών
έζ
Θεον
+,-
ιiνοιτείνωμεν
"Ανω σχώμεν τΟις κοιp8lοις τοupγ.
(Λει
Χpuσοστ.).
(πολλ.)
-
έκ τοu μ'Υ) οντος είς το είν:χι
Σu έκ τοu μτι οντος είς το είν:χι
το πίiν τό8ε ούσ[ωσοις
Υ,μiΧς
«'Ο
τών
όλων
(16).
8ημιοuργος
Θεος έκ τοu μΥ, ον-:'ος είς το
Πp~λ.
ποιpήγοιγες Σ·:,
(Λειτ.
Χρυσ.).
y:Xp βοuλ'ήσει έξ ούκ
όντων είς το είνοιι ποιροιγ:χγι.Jν τ:Χ
είνοιι βοuλήσει μόνη το σuμ
σύμποιντοι (εύχ+, τοϊί βοιπτ[σμοιτος)
ποιν τό8ε ποιροιγοιγών ... » ('Ε
κ.π.ά..
πιτομή,
17 Πρβλ. 5).
109. Κοιt οιύτdι τ Οι κοιθοιp:Χ κοινωνικdι «γνωμικdι»- σuνθήμοιτοι τοϊί 11,34: 'Ως έκχέων οι1μοι, ό ιiποστεpών μισΟον μισΟωτοϊί». Πρβλ. Σοφ. Σειρiι.χ 34 (31 ), 22: « ... κοιt έκχέων οι1μοι Κοιtρη είνοιι γpοιφικιi: Π.χ.
ό ιiποστερών μισΟον μισθίου)).
391
ΤΟ ΛΑ ΤΡΕΙΑΚΟ ΣτΣΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΑ ·I·PH
Μς μο~ όροcν τιΧ έμιΧ πτοιί σμοιτοι
Δός μοι τοu οροιν τdι έμοc πτοιί σμοιτοι (Εύχ. Άπο8. ά.γ.
(20).
Έφροιlμ
τοu Σύρου). 8ώρησοιί σuντριβΊ)ν
- Toc
μο~
κοιτοcνuξιν
κοιl
ΕuχΊ) ιiκολοuθ.
Μετοιλ-ήψεως.
( πολλ.).
ν-ήπιοι ίtκθρεψον, τΊ)ν νεό
Πρβλ.
Λειτοuργ.
Μ.
Βοισιλείοu,
τοι8οι ποιι8οιγώγησον, τΟις σu
Εuχ-1) μετdι τό, 'Εξοιιρέτως ... (πι
ζuγίοις έν όμονοίqι 8ιοιτ-ήροισον,
στη μετοιφοροc).
το γ'ίjροις περ~κροcτοισοv, τοϊ:ς
πλέοuσι σύμπλεuσοv, ό8οιπο ροuσι σuνό8εuσον, ιiσθεvοuvτοις
rοισοιι, λuποuμέlιοuς ποιροιμύ&ιj σον ... χηρών πρόστ"Ι)θι, όρφοι νώv
ύπεροcσπισοv, οιlχμοιλώ
τοuς λύτρωσοιι· τοuς ιiγοιθοuς
έν τ~ ά.γοιθότοιοί σοu 8ιοιφύ λοιξοv- πλοιvωμένοuς έv τιϊJ έ
λέει σοu έποιvοcγοιγε. Δός ποc σι τdι προς σωτr,ρίοιν οιlηjμοι
τοι
(24125). εuκροισίοιν ιiέρων,
'Υπ Ε: ρ εύκροισίοις ιiέρων, εuφορίοις
εύtpορίοιν τώv κοιρπώv κοιl εl
τών κοιρπώv τ'ίjς γ'ίjς κοιl κοιιρώv
ροcvοιν τιϊJ έθvεσι
εlρφικών, τοu Κuρίοu 8εηθώμεν
(ποιροcσχοu)
(25).
(Θείοι Λειτοuργ., Εlρηνικοc). Δώρφοιί 8έ μοι ... τ~v ά.γίοιν
Πρόσχωμεv
ιiνοιtpορdιv κοιt τΎ)ν λογικ-Ι)ν
έν εlρ"Ι]vη προσφέρειv ... (Λειτοuργ.
λοιτρείοιν έv πνεύμοιτι κοιl ιi
Χρuσ.).
λr,θείqι κοιl
-
κοιl ιiείποτε
vuv
προσοcγειν Σοι
τΊ)ν ά.γlοιν ιiνοιφοροcν
(27).
Σοl πρέπει οιίνος Σοl πρέπει
Σοl πρέπει οι!νος, σοl πρέπει ύ
uμvος, ό Θεός, ό Θεός μοu,
μνος,
Σοί Μξοι πρέπει
'Εσπερινοu).
Κοιl σοl πρέπει κοιl
(28). ποcσοι 8όξοι
τιμdι κοιl προσκύνοισις ...
πάντοτε χιχt
(33).
vUv
χιχt ιiείποτε
σοl
8όξοι
πρέπει...
(Εuχ+,
Σοl πρέπει ποcσοι Μξοι ... ( Έκφώ 1 vφ"Ι) σuν-ήθ"Ι)ς. ' 0 Κοιίρ"Ι)ς ιiφοιιρεϊ: τΊ)ν ιiνοιφοροc στΊ)ν 'Αγίοι Τ ριά.8οι:
Τ ιϊJ
Ποιτρt κοιt τιϊJ ηι;; κοιt τιϊJ
'Aylιp Πvεύμοιτι ... ).
392
/JΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ
'Η χοcρις τοu Κuρίοu ήμώv
-'Α χοcρις κοιl ιi riγοcποι τοu Θε
οu,
ιi
κοιvωvίοι
aωρεών
κοιl
-rώv
'1-ησοu
Χpιστοu κοιl ή ιiγιiπη τοu Θεοu
Αύτοu
χοιρισμοcτωv,
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
κοιl
ιi
Ποιτ-ρος κοιl ή κοιvων[οι τοu
κοιvωv[οι τοu Αύτοu Πvεύμοι
'Αγίου Πvεύμοιτος ε'ίη μετΟι ποcv
τος, ιίJrι μετ-ιΧ πιivτωv ιiμώv,
τωv ύμώv (Λειτοuργ. Χρuσ. Πρβλ.
Ψr. με-rιΧ τοu πvεύμοιτος ιiμωv
Β'
Κορ.
13,1:~).
(34). - Μέγοις εΙ Θεός, ό Θεός μοu, κοιl θοιuμοισ-rιΧ τ:Χ έpγοι σοu ... (37). κλπ.
Μέγοις
εί,
Κύριε, κοιl ΟοιuμοιστιΧ
τιΧ έργοι σοu ... (εύz+ι Βοιπτίσμ.).
κλπ.
III)
Δάνεια άπο Πατέρες και ιfιιλοσόιfιους
Πρβλ. Γρηγ. Θεολόγο, Α' Θεο
- Μvοιμοvεuτέροv τοu Θεοu μiiλ λοv Ί] ιivοιπvεuστέοv (Γv. 2,10).
λογ.
- Ού χρόνου ποσοcτοι8ι, 8ιοι0έσει
4.
Πρβλ. Ρ.(;,
84 Μ. Βοισιλείοu
aε ψuχ'ίjς ιi μετ:Χvοιοι κρίvετ
- Ποcσοις 8Ε: κοικίοις έ<Χuτι{ί ό &.vθρωπος οι'ίτιος (Γv. 17,7).
Πρβλ. όμιλ. Μ. Βοισιλείοu «'Ότι ούκ εστLv ιχ'l--:-ιος ό ΘεΟς τών χα. κώvη (Ρ.(;,
6.
Θεοσεβικfι Λατρεία και
31,329.354)
κ.π.οc.
'Ορθόδοξη Πνεvματι
κότητα110
Ε'Lτε διόη ό Koc'tpΊJζ δΕ:ν μποpοuσε νοc λΊJσμονfισεL τ~ν Lεpοcηκ~ κocl. μοcλιστοc τ~ μονοcχικ+ι tδιότΊJτοc κocl. έμπεφ[οc
του, ε'Lτε διότι σκόπψοc θέλησε
VOC διοcτΊJp~σεL στο σ•J
στΊJμΟC του τοc έκκλΊJσLοcσηκοc στοιχε'Lοc, ποu κοcτοcλλΊJλα. προσοcpμοζόμενοc μποροuσοcν νοc έζυπΊJpετ~σουν τον σκο11 Ο.
'Ως προϋποθεσιοικο ύπόβοιθρο τώv ποιροικιiτω βλ. ιiγ(οu
!\ικο8'ήμοu τοu
'Αγιοpείτοu,
Συμβουλευτικοv
"Εγχειρίδιον, έv Βόλ~
393
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΣτΣΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΗ·ΡΗ
πό του, ενα. ε!να.~ γεγονός: τοc λε~τουργαοc κεtμενοc του οcρδεύοντα.~ κα.τα.κλυσμ~κοc ΚOCL οcπο στοLχε"Lα. τijς όρθό
δοξης πνευμα.ταότ-ητα.ς. οι έκκλ-ησ~α.σταΕ:ς -~συχα.σταΕ:ς
' '
ι κα.τΊJγορ~ες
"r ι ι ' ε~να.~ τοσες πο λλ'ες κα.L επα.να. λ α.μ β α.νοντα.~ με
τόσ-η συχνότ"Υ)τΙΧ, ΠΟU
OCV δΕν πpοσέξεL ΚΟCVεLς τοc γν-ήσLΟC
κoc·LpLΚOC στοLχε"Lα. -κα.τα.λύτ"Υ) τοu ολου συστ-ήμα.τός του εύκολα. δ~ΙΧΚLνδυνεύε~ τ~ν ψευδα.(σθ"Υ)σ"Υ), ΠWζ βp(σκετα.L σΕ: κλ(μα. χρLσηα.νLκο-πα.τερLκο-όρθόδοξο. 'ΕπLλέγουμε δεLγ μα.τολ"Υ)πτLκοc τtς χα.ρα.κτ-ηρLσηκότερες φροcσεLς: ιιΤον νοuν ΚIXL τ~ν κιχρ8ίιχν (πολλ.}
-
""'ΠOν1JpOL λογισμοl.
-
ιΧκοcθιχρτοL λογισμοί
8~ πιχνσθενεi: τοu θείου σοu
-
πνεύμιχτος 8υνοcμεL κιχ!. φωτLζόμενος κα.Ι. έμπνεόμενος
-
οcσκων τ~ν έγκροcτειιχν, τ~ν προσευχ~ν, τ~ν μετοcνοια.ν, τ~ν σuντριβ~ν, έφ. ο1ς έπλ1)μμέλιχσα. κα.Ι. ~μιχρτον τοcν κιχθιχρότιχ8ιχ
κιχρ8ί~
τοϋ
νοος
κα.Ι.
τiiς κιχρ8ίιχς
-
έν κα.θα.ρ~
8ός μοι τοu όρiiν τοc έμοc πτα.ίσμα.τιχ κα.Ι. μισεϊ:ν
-
ΚΙΧL οcποστρέφεσθα.ι α.ύτοc συντρLβ~ν
-
8ώpΥJσΙΧί μοι κα.τοcνυξιν κα.Ι.
κιχρ8ία.ν κα.θα.ροcν κτίσον μοι, ό Θεός, κιχ!.
-
πνεϋμιχ εύθΕ:ς έγκα.ίνισον έν έμοl.
-
φώτιζε Σu α.ύτος τον
νοϋν μου, τp μόνον οc8υτόν των εις ΣΕ: οcποβλεπόντων φως
-
ΣΕ: έν νιϊJ κιχ!. κιχρ8ί~ 8ιοc πα.ντος ~χειν, κιχ!. ν~φειν κιχ!.
έπα.γρuπνείν κιχρ8ία.ν μοu Θεοϋ
-
-:-
ό οcγνος τοcν ψυχοcν ΚΙΧL κιχθιχρος τ~ν κα.ρ8ίιχν νιχος
γίνετιχL Θεοϋ Θεοϋ
-
φώτισόν μοu τον νοϋν, οcγοcθυνον τοcν
ε~ τις πνεϋμιχ Θεοϋ ούκ ~χει, ούκ ~στι τοϋ
-
νοϋν κιχθιχρθΥjνΙΧL ού 8ύνιχτιχL οcνευ όμιλία.ς
ιΧκοcθιχρτιχ πιΧθΥJ
-
ψυχιi έστι κιχθιχροc ά. πα.θων
κιχθα.ρθεϊ:σιχ κιχ!. ύπο θε(ιχς ιΧγιΧπΥJς ιΧ8ιιχλε(πτως κιχτεχο
μένιχ
-
Νιχος Θεοϋ οcγιος ιΧ τοϋ εύσεβοϋι; ψuχοc ΚΙΧL
Vladimir Lossky, "Η Μυστικη θεολογ(α τής 'Ανατολικής 'Εκκλη σίας (μετοcφρ. Στέλλιχς Κ. Πλεuροcκrι), Θεσσιχλονίκrι 2 1973, t8ιιχ(τεριχ
3 1969,
ιiπο τ~ σ.
233
έ.έ. Πρβλ. κιχl Γ. Δ. Μετιχλλrινοu, Εlσαγωγικη πρόσβαση
στην όpθόδοξη πνευματικότητα, ιιΣrιμιΧ8ιιχιι, τεUχ. 9/Φεβροuοcριος σ.
18-22.
1984,
394
ΠΑΡΑΔ()ΙΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
οcρLστον Αuτι;> θuσLΙΧστ~ρLον κιχρδίιχ κιχθιχριΧ ΚIXL &μωμος μν~μιχς Θεοu έν κιχρδί~ κιχθLδρuμένιχς, &πριχκτοL μέ
-
νοuσLν
IXL
ΚΙΧΚΙΧL έπίνοLΙΧL
-
ψuχιΧ δεσμοϊ:ς ά.λοuσΙΧ τοu
προς τον Θεον έρωτος, οuδΕ:ν ~γεi:τΙΧL το πάσχεLν, ιiλλιΧ τι;>ς ιiλγεLνοϊ:ς έντρuφοc κιχt θιΧλλεL κιχκοπιχθεί~
μΕ:ν
IXL
πλέον
-
ποcσιχL
ιiρετιχt σuνεργοuσL τ<;> ν<;> προς τον θεϊ:ον έρωτΙΧ,
δΕ: πάντων ά. κιχθιχριΧ προσεuχιΧ
χάρLτΟς ένέργεLΙΧ
-
-
ένεργοuσΥJς
θεωρίΙΧ ΠνεuμιχηκιΧ τον ιiνθρωπον
τιχμεϊ:ον θείιχς χάρLτος ιiνιχδείκνuσL, κλπ. κλπ.
0t
β~σικΕ:ς ~Υ)λ~~-(ι ~σuχ~σηκΕ:ς κ~τ"Υ)yορ(ες ε!ν~ι
~L~σπ~ρτες στ~ κε(μεν~ τΟU κ~tρ"Υ): νοuς-κ~ρ~(~-λοyι σμοl-θε"iον πνεuμ~- φώς- φωησμος-φωτ(ζομ~ι- έyκρ~τει~ προσεuχ~- μετ~νοι~- σuντριβ~- κ~θ~ρος- κ~θ~ρότ"Υ)ς- κ~ θ~ρσις -κ~τ~νuξις -ν~φω -ν-Υjψις -ν~ος Θεοu- μ ν~ μ "Υ) Θεοu θεϊ:ος έρως- κ~θ~ρ~ προσεuχ~- θεωρ(~ πνεuμ~ηκ~ κλπ. Τελικa ομως ολ~ ~υτ~ ~ποyuμνώνοντ~L όλότελ~ ~πο το ~σuχ~στικοεκκλ1JσL~σηκό τοuς περιεχόμενο κ~l ~ν~σ"Υ) μ~το~οτοuντιχι κιχ·ι:ρικ~, προσλ~μβ~νοντ~ς ~θικολοyικο
~ι~νο1Jηκο 111 -νομLΚο χιχρ~κτ~ρ~. Ε!ν~ι πολu χ~ρ~κτ"Υ)ρι στικό,
οτι
ποuθεν~
~Ε:ν
σuν~ντiΧ
κιχνεlς τιΧ «~~κρuιχ»,
κuρt~ρχο στοιχεϊ:ο τ-Υjς π~τερικ-Υjς ~σΚ"Υ)τLκ-Υjς έμπεφtιχς κ~ι κ~ρπο τ-Υjς κρ"Υ)πtδιχς τ-Υjς όρθό~οξ1Jς πνεuμ~ηκότψ~ς. τ-Υjς τ~πεtνωσ"Υ)ς ~"Υ)λΙΧο~ 112 • Ή «μετάνοL~)) στον κ~·tρ1) 113
111.
Στη ιιοιοιγωγ1) -:"OU θεοσεβοuς» (βλ Θ, ποιρ&.ρτ-ημοι, σ. s) ό
<<όρΟος λόγος» έμφοινίζετοιι, -:-ελικ&., ν~ κοιΟορίζει τ1)ν ποpείοι κοιl -:-l~ έπιλογΕ:ς
112.
-:-ou
Οεοσεβοuς.
Θ~ έπικοιλεσθοuμε, ά.πο τ~ πολλ&., ίtνοι λόγο
-:-ou
~γίο•;
Συμεwν ":"OU Νέου Θεολόγου, ποu δείχνει κοι-:-&.φωpοι -:-Ύ;ν οιοιμετpικ+, διοιφοp~ τοu πνεuμοιτος τοu KoιtpΊJ ά.πο -:-1)ν
'Οpθοδοξίοι:
ιι "Οπου δΕ: πτωχείοις πνευμοιηκΊjς οι'ίσθΊ)σις, έκεϊ κοιt το χοιpμόσuνοv
πένθος, έκεί κοιt τ~ ά.ενν~ως pέοντοι ο&.κpυοι, τ~ τ1ιν φιλοuσοιν τοιuτοι yυχljν έκκοιθοιίpοντοι κοιt τελείως οιύτ1jν ά.πεpγοιζόμενοι φοιεινοτ&.η;ν.
Δι~ -:-οuτων oiJν &.νοινεύοuσοι -ή ψuχfι κοιl τον έοιυτΊjς Δεσπότψ έπ~-
395 εLν~L λοyLΚ~- ~L~νΟ'Υ)τLΚ~- ~θLΚ~, οχL ο μ ως UΠ~pξL~Κ~- ψu σLΚ~, ά.νά.στ~σ'ΥJ κ~t μετ~μόρι:ρωσ'Υ) τ-Υjς ά.νθρωπ(νΥJς φύ σεως έν ΧpLστι.ϊ>. "Άλλωστε, τ~ «πνεuμ~ηκ~» στοLχε'L~
τοG K~tp'YJ έχοuν τελε(ως ά.πομ~κρuνθε'L
- ά.ποκοπε'L κ~
λύτερ~- tΧΠΟ το ψuσLΚό τοuς σωτΥJpLΟλοyLΚΟ πλ~(σLΟ Κ~L έτσL ά.~uν~τοuν ν~ λεLτοuρy~σοuν λuτρωηκά., ά.ι:ροu ά.πο ξενώνοντ~L ά.πο τον
Λόγο κ~t το χωptς
τοuς
• IYJσOu ΧρLστό, τον σ~ρκωμένο Θεο "AyLo Πνεuμ~, τον ζωο~ότ'Υ) π~ρά.κλ'Υ)τΟ,
όπο(οuς
εΙν~L
ά.οuν~τ'Υ) -χpLστL~νLΚ~-
~
θέωσ'ΥJ τοG ά.νθρώποu κ~t ό ά:γL~σμος τ-Υjς Κτ(σεως. 'Ο Θεος τοu κ~tp'YJ εΙν~L ά.όpLστ~ ό κ~t το
~εi:στLκο
~
(τεκτονLκο)
. ΑπεφοτέλεLΟς 'fπέρτ~τον
Νοuς
"Ον, ποu
κ~μL~ ~εν έχεL σχέσ'Υ) προς τον Θεο τ-Υjς ΈκκλΥ)σL~ς 11 4 • γινώσκουσοι, '~ς λοιπ~ς ~pε,~ς όίρχετοιι σπουδοι(ως κοιρποφοpείν έοιυ
τjj κοιl ΧpιστιiJ. Κοιl εtκότως. Κοι,οιpδευομένΊJ γ~p ~εt κοιl πιοιινομένΊJ τοίς δiκpυσι κοιl
1"0 θυμικον έοιυτijς όλως ~ποσβεννύουσοι, προιείοι μΕ:ν
κοιl ~κίνητος όλΊJ προς όργ1jν γίνε,οιι, έπιθυμεί δΕ: όpέγετοιι πεινwσοι όμοϋ κοιt διψwσοι ,~ τοu Θεοϋ μοιθεϊ:ν δικοιιώμοιτοι ... "Οπου δοικρvων
πλΊJθύς, ~δελφοί, μετ~ γνώσεως ~λΊJΟοuς, έκεί κοιl θείου φωτος οιuγοι σις>> (Κοι,~χΊJσις Β', έ:κδ. Β. Krivochein Ε, στ1j Σειpi: Συμεwν τοv Νέου Θεολόγου, 'Άπαντα, έ:κδ. ιι 'Ωφελίμου Βιβλίου» 'όμ. Ι, 'ΑΟijνοιι
1973, σ. 176/7). Βέβοιιοι, οϋ,ε κοιl σ1"οuς ιιδοιίμονεςη ~νοιφορ~ ύπiρχει στον KoιtpΊJ, ~φοv τούς ~πέκλειε ό ιιόρΟος λόγος>>!
113. 'Η μετiνοιοι εlνοιι ιιβοισικον κοιθijκονη τοv Οεοσεβοvς (Θ, 93 έ.). 'Ότοιν νικΊJθεί ά.πο κiποιο πiθος ό Οεοσεβ~ς, όφείλει «μΊ)δεμίοιν στιγμ1jν μένειν έν 'ιiJ Π1"ώμοιτι, ά.λλ~ τ1jν τοιχίστψ ~νίσ1"οισ0οιι, κοιl τ1jν διόpΟωσιν μετ~ πiσΊJς έκζψείν προΟυμίοις, 1"1jν θείοιν έπl τOUHJ> έπικοιλούμενος ά.ντίλΊ)ψιν, κοιl πiν1"οι λίθον κινίiν(!), έπl τιiJ εtς ,r,ν πpοτέpοιν
έποινελΟείν
κοιτiστοισιν,
κοιl
τ1jν
τΊjς
Οεοσεβείοις
όδον
ά.προσκόπτως διοινύεινη (Θ, 60). 'Η με1"iνοιοι ά.ποιι,εί: ιιέρευνΊjσοιι
έοιυτόν ... κοιt ~λΊ)Οwς ... συντpιβf,νοιι τ1jν κοιpδίοινη κοιl ιιέξομολοΥΊ)θΊj νοιι ΑύτιiJ, ούκ έπt τιiJ δΊ)λwσοιι ΑύτιiJ,
& οlδεν,
~λλ · έπt τιiJ κατανοήσω
την άτοπίαv κοιt το οιlσχος τijς ά.μοιρτίοις, κοιt ετι μίiλλον συν1"pιβΊjνοιι τ1jν κοιpδίοιν κοιl μισijσοιι οιύ,~ν ... η (Θ,
95). 'Η μετiνοιοι ιιτ1jν έyκiρ-
8ιον διά τό προσκροϋσθαι τιiJ ΘειiJ ποιpiγει θλίyινη (αύτ.).
114. Βέβοιιοι κοιl ό ΚοιtpΊ)ς κiνει λόγο γι~ ιι ΈκκλΊ)σίοιη, ά.λλ~
396
ΙΙΑΡΑΔΟ~Η ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩ~ΙΙ
'Ο χρ~ση~ν~κος (τρ~σuπόστ~τος) Θεός, ποu ~ύτοφ~νε
ρώθΥJκε έν Χρ~στιj), εγ~νε στον κ~tρΥJ κ~ι π~λ~ όίγνωστος κ~ι «οcπόκρυφος» (πρβλ. Κολ.
2,3),
ltόν, οu~ε τον Π~τέρ~ εχε~>>
• Ιπ~ρχε~,
οcφοϋ «ό μ~ εχων τον
(Α'
'Jωάvv.
5, 12) .
βέβ~~~, κ~ι στον κ~·tρ'Υ) «Πνεuμ~», οcλλa
~ύτο ~εν εΙν~~ το προσωπ~κο 'Άγ~ο Πνεuμ~ τjjς
Έκ
κλφ(~ς, οcλλa μ~a οcπρόσωΠΥJ Κ~L ού~έτερ'Υ) «έπφρο~ Κ~L έπενέργε~~» τοu κ~'iρ~κοu Θεοu, ποu «έμπνέε~ κ~ι ζωο
πο~ετ τa θεοσεβ~κa μ~λ~στ~ κτ(σμ~τ~» 115 • ''Ετσ~, μολο νότ~ μ~λεΤ κ~ι ~ύτος γ~a «ένο(κ'Υ)σψ> τοu πνεuμ~τος στον όίνθρωπο 116 , γ~a «οcν~στ~σψ> κ~ ι <<οcν~γέννΥJσ'Υ)» πνεuμ~ ηκ~ ll7 Κ~L γ~a «Κ~ρποuς» τοu πνεuμ~τος 118 , πλ~στΟ
γρ~φεΤ ά.πλως τ~ν έκκλΥJσ~~στ~κ~ έμτ:εφ(~, οcλλοτρ~ώ νοντ~ς τtς εννο~ές τΥJς. Το κ~·~ρ~κο «θεΤον πνεuμ~» ~εν φ~(νετ~~ νa ~~~φέρε~ ούσ~~στ~κa οcπο τ~ «θε(~ χ~ρψ>, ποu κ~L ~ύτ~ ~εν ε!ν~~ μόνο «όίκτ~στψ>, οcλλa κ~ι «Κτ~-
οιύτΊj
δΕ:ν
όρίζετοιι
εχει κοιμι~ θεοσε{3ικ~
σχέσr,
κοιl
μΕ:
το
ιιΣwμοι
dνθpωποκεντρικi:
Χριστοu». ιιπdντων
'Αν-:-ίΟε-:-α
τών
έν
7Ιι'
σύμποιντι Οεοσεβwν το όλικον dίθpοισμ:χ» (Θ, S 1).
11 S. Θ, 44/5. 116. ιιΔι' οιύτοϋ, έν -:-c;i dνθρώπ!ι' ένοικοϋντος κοιl ένεpγοϋντος. κοιl yεννiiτοιι κοιl διοιπλdττετοιι ό dλr,θώς θεοσεβ1jς dίνθρωπος» (Θ,
45). 117. ιιΔι' :χύτοϋ κ:χl πεσών dνορθοϋ-:-οιι, κ:χl dνίστοιτοιι, κ:χt σ-:-r,pίζετοιι, κοιl dνοιyεννiiτοιι, κοιl dνοιπλi-:--:-ετ:χι· δι' οιύτοv ποιpεισ:Χ yετοιι είς τ1jν yuχ},ν φύσις :iyίοι, ζώσοι κοιl Οεί:χ, ιlις έζ :χύτοu τοu Θεο;; πpοεpχομένΊ), ΚGιL dποτέλεσμοι οuσοι -:-Ίjς dydΠΊ)ζ ΚGιL δuνdμεως :XU":CJΓJ,
κοιl -;~ς :iγιωσύνΊJς οιύτοu με-:-έχοuσοι» (Θ, 45/6).
118. ιιΤο Οεϊον Πνεuμοι, φωτίζον -:-ον νοuν κοιl :iyιiζον -:-Υ;ν σuνείδτ,σιν, κοιl δι:χπλ:iττον κοιt διοιμοpφοuν τον χοιpοικτ~pοι, τ~ς dρχiς κοιt τΊjν διοιyωy1jν τοu σεβομένοu τον Θεόν, ποιp:iγει έν οιύτι;i τ:νεuμ:χ τικοl.ις dλΊJθώς κοιρπούς, χοιpiν, είpf,ντ,ν, dyiπΊ)ν, μοικpοθuμίοιν, χρ-r,
στότr,τ:χ, dyοιθωσύνΊ)ν, πιστό-:-Ί)τοι, πpοιότΊ)τοι, έyκpiτειοιν, 8ι' δεικνύετ:χι +ι έν τι;i θεοσεβεί οιύτοu ένοίκΊ)σις» (Θ, 46).
ι-:> ν
397
ΤΟ ΛΛΤΡΕΙΛΚΟ ΣΤΣΤΗΜΛ ΤΟΤ ΚΛ·Ι·ΡΙΙ
στ~)), «ώς προς τοc οιuτΥjς ά.ποτελέσμοιτΟt)) 119 , ΚOtL σuνεπως ά.νLχσtνΎ) νοc σώσει 1 2°.
'Η ά.λλοτρίωση των έννοιων χορuφώνετοιι στο χοι·ι
ριχο. σuστ-r;μοι οσον ά.ψοp~ στον
opo «θέωσψ>, τ-f;ν ΚΟtτΎJ
yοp(οι-χλει~L τΥjς όρθό~οξης ~σuχοιστιχΥjς ποιρά.~οσης. Ό Κοι·tρ-rις μιλεΊ: yιoc Θέωση
expressis verbis, προημώντοις
ομως τον ο ρο έvθέωσις (~ζ πρωτοιρχιχ-η ΚΟtΤΎ)γορ(οι: ((.Εν
θέωσ(ς έσην έ:νωσις Θεοϋ μετοc τοϋ ά.νθρώποu, θέωσις τοϋ ά.νΟρώποu, Θεοϋ σuyχρισις
[ σuyχροισις;]
ΚOtL χοινω
νLΟt))121. ΜιλεΊ: yιoc «τεθεωμένοuς)), «ένθέοuς)) χοιt «θείους))
ά.vθρώπους, ά.λλοc χοιt γιοc ιιένοίχ-rισιν τοϋ Θεοu)) 122 , ιιμν~ μΎ)v Θεοu)) 123 χοιt ιιθεωρίοιν)) -θέοι ~ηλοιό-1; τοu Φωτος τοϋ ΘεοiJ12 4 • Σε μεριχοc σΎ)με'iοι ~ τοιuησΎJ μΕ: τ-ην έχχλ-rισιοι-
119.
«'Η θείοι χiριζ κυρίως δwpον έστlν ύπερψJσικόν, είτε ~tδιον
δόξοιν κοιl μοικοφιότ-ητοι ποιp~ Θεοϋ δωρούμενονη (Θ, 33), «δωpε:Χν ποιρεχομέν1J οσοι ~μϊ:ν άμέσωζ κοιl έμμέσως προς το έπιτυχείν το::> έσχiτοv τέλους χοιpί~ετοιιη (αύτόθι). «'Ως προς τ~ν Π1Jyf.ν οιύτ~ς ... θεωροvμένη ... έστlν άγiπΎJ ... κοιl όίκηστος λέγεται· ώς προς τi ... δΕ: οιύτijς ~ποτελέσμοιτοι ~νοιφεpομένΊJ, κτιστ-1) όνομi~ετοιιη (Θ, :~5 ). εr νοιι κοιl οιύτ~ «ένέργειοιη, γι' οιύτο όνομ±:::.ετοιι «φωτιστική, &γιοισηκf., ένδυνοιμοϊίσοι, σvνεpγοϊίσοιη,
... «κοιl όίλλοι διiι:ροpοι λοιμβiνει ονόμοιτοι,
ώς προς _τ~ς διοιι:ρόρους ένεργείοιςη (Θ,
120.
3:)).
Ποιρόλο ποiι όμολογεϊ:τοιι, ότι «όίνευ τijς Οείοις χάριτος κοιl
βο1Jθείοις ούδέ:ν ~γοιθον ποιijσοιιΙΙ είνοιι δυνοιτον (Θ,
121. 122.
Γν.
82).
41, 1.
Π.χ. «'Ο :Χγνος τ+,ν yvχ~ν κοιl κοιΟοιροζ τΊjν κοιρδίοιν νοιοc;
yίνετοιι Θεοϊίη ( Ιlν. 1:3,2). «Ψ vχijc; κοιθοιpiΧς τότ:ον οίκειότεpον ο•~κ
έχει ό Θεοζη (l'ν.
42,9).
Βλ. κοιl ποιροιπiνω, σΎ)μ.
116. 'Ο 2,17 ).
Θεός,
λέγει, ~λλοϊί γίνεται ι «σύνοικος η τοu Οεοσεβοϊίς (Γ ν.
12:3. «~ν-r;μονεvτέον τοϋ Θεοϊί μiΧλλον ~ ~νοιπνευστέονη (\'ν. 2,1 Ο), έποινοιλοιμβοcνοντοις τον ocy. ΓpΊJyόpιο τον Θεολόγο. Διευκρι νίζει δΕ: τl έννοεί σ' ii.λλ1J θέσ-r;: «Μνiμοις Θεοϊί tv καρδίQ κοιθιδpυ μένοις, όίτ:ροικτοι μένουσιν οιί κοικοιl έπίνοιοιιη (= λογισμοί!) (Γν.
16,46). 124.
Το τέλος τοϊί ~νΟρώπου όρί~ετοιι ~πο τον Κοιtρ-r; ι:..c; «·)πεp
φuσικόν ... , ~ τοϊί Θεοϊί δΎ)λοιδΊj γνώσιc, κοιl άγάπ-r;, ή Α·)τοu οιίώνιος
398
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ
ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
σηκ~ έμπεφ(~ ι:ρ~(νετ~L ~πόλuττ;, οπως λ.χ. στον κ~θοpL σμο τΊjς ι:ρuσεως τΊjς θεώσεως: « Ποcντ~ ι5σ~ ό Θεος κ~t ό Κ~τ~ χocpLν τεθεωμένος εστ~L, πλ~ν Ο~ζ κ~ τ' τ~uτότ~ΟΟζ»
12
ΟUσL~ν
5, μολονότι βέβ~L~ οεν ΚοcνεL πουθεν~ OLd-
ΚpLσ'YJ οuσί~ς κ~t ένέργει~ς στον Θεό, ρ-ητ~ τοuλdχιστον .
.ο
ενθεος, ποu τ~υτ(ζετ~L με τον «ένεpyε(~ ΘεοσεβΊj>>,
«τέκνον Θεοu θεόπνευστον κ~t θεοκ(ν-ητον τyj π~νσθενεϊ
τοi) θε(ου πνεuμ~τος οuνdμει γ(νετ~L [ ... ) Κ~L έκ τ~uτ-ης τΊjς ζωΊjς κ~t τΊjς έν τyj μελλοuση το'Lς θεοσεβέσιν ~τοι μ~σμέντ;ς ~rων[οu κ~t θε(~ς μ~κ~ριότ-ητος προ~[σθ-ησιν λ~μβοcνειν όίρχετ;~L» 126 • • Ακόμ-η
uποyρ~μμίζετ~L ~ OL~
τΊjς πpοσεuχΊjς ένερyουμέντ; εν ωσ-η με τον Θεό 12 7 •
'Όλ~ τ~ π~p~πdνω ομως δεν ε[ν~ι π~p~ λε-ηλdτ-ησΊj
τΎjς έκκλ-ησι~σηΚΊjς π~ρdοοστ;ς κ~t μετ~ι:ρορ~ ~uτοuσιων
δόζοι κοιl λοιτρείοι, κοιl &tοιος θεωpίοι, κοιl &πόλοιuσις κοιl κοινων[οι, (Θ,
31). «Φωτος τοίνuν &ληθώς θείοu έν τjj μελλούση ζωjj κοιl ά.γά:r:Υj~ Θεοϊί ... κοιl &γοιλλι~σεως τ:νεuμοιτικΊjς, κοιl θείων χοιρίτων τ:λΥjpωΟJ, σοντοιι ο[ θεοσεβείς κοιt γνώσοντοιι τον
Θεον κοιt τ:Χ θείοι οιύ-:-ο'ί
δημιοupγ-ήμοιτοι, κοιl &γοιπήσοuσι τον Θεον κοιl τοuς &ληθwς Αύ-:-ο•ι σεβομ.ένοuς κοιl έ:νθεοι τιi'ί οντι κοιt θείοι κοιl τέκνοι τοϊί 'Υψίσ-:-ο•; εσοντοιι ... , (Θ, 7112). Τ+,ν Οέοι τοu Θεοϊί (θεοτ:τίοι) τ1jν τοποθετεί έοι~' ό
Koιtp1Jς «έν τjj μελλούση ζωjj" (μόνο), δτ,λοιο1j «δuτικ~η κοιl oz~
ποιτεpικ~- όpθόδοξοι, ιικοιt έν τjj ποιpούσηη, μ.ερικεύει ο Ε: τ1jν &γ~πΥ, στοuς «άληθι';)ςη θεοσεβείς (Πρβλ. Ματθ. S, 46-48!). Βλ. γενικ~ γιχ το θέμ.οι:
Βλοιδ.
Λόσκι
(μετφp.
'Αpχιμ. :.vΙελετίοv Κοιλοιμοιpa, ν'ίν
μ.ητροπ. Νικοπόλεως κοιt ΠpεβέζΊJς), Ή θέα rού Θεού, Θεσσοιλοvίκ·~
1973, σ. 125. 126. 127.
21 έ.έ. Γν. 41,8. Θ, 32. "Αί μΕ:ν οι' &pετών κοινωνίοι δι' όμοιότοιδοι προς ι)ποδοχiι'
τοϊί Θεοϊί έπιτ-ήδειον τον σποuδοιίον τ:έφuκε ποιροισκεuάζειν, ού μ.έv-:-οι
κοιl ένοuψ ~ δΕ: οaς εύχaς δύνοιμ.ις οιύτ~ν [εpοupγεί κοιl τελεσιο'->pγεϊ τ-t.Χν -:-oU ά.νθpώτ:ου πρΟς τό θείον ά.νά.τασίν ~ε κα.t ένωσtν, σύν3εσμο~
ούσαι λογικών τε πpος τον κ--:ίσοιντοι κτισμ.~--:ων" ( Γν. 43,25 ). 'Εδιο
φ~ίνετοιι κοιl
+.
όρθόδοξΊJ διδοισκοιλίοι γι~ τ+, «σ'Jνεpγ[~, στ+, σωτ-r,ρicι..
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ Ση:ΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΑ·Ι·ΡΗ
στοLχείων τΥ)ς
399
στο χ~·ίρLχΟ σuστ"Υ)μ~, χωρ!.ς ομως τ!.ς
θεμελL~χΕ:ς ΠpοϋποθέσεLς, β~σεL των όποίων ~Uτ~ λεL
τοupγοuν λυτpωηχ~, οπως έλέχθΥ) π~p~π~νω. ΓL' ~uτο χ~L μένουν, όπωσοΎjποτε, ~νενέpγΊ)τ~, ~ψΟU οΕ:ν ~ΠΟuσL~ ζεL στο χ~"ίραό σuστ"Υ)μ~ μόνο ό ((~λΥJθLνός Θεός», ~λλ~ χ~L ~uτό τό πνεuμ~τLχό χλ[μ~, μέσ~ στο όποίο ολ~ τ~ π~ρ~π~νω στοLχε'L~ γεννΎJθΥJχ~ν χ~t σuνεχως μετοuσLώ
νοντ~L σΕ: λuτpωτLχ~ πp~ξΥJ. 'Όπως, λοLπόν, τό θpΥJσχεuηχό σuστ"Υ)μ~ τοu κ~·tρ"Υ) εrν~L ψUσLχ~ θp"Υ)σχε[~i 28 , ετσL χ~/. ~ πp~χηχΎ) τ"Υ)ζ, ώς λ~τpεί~ χ~!. «πνεuμ~ηχότ"Υ)τ~ιι, χ~τ~ντίi τελLχ~ χώοLχ~ς
~θLχΊjς, σuστ"Υ)μ~ ~pχων χ~/. χ~θΊ)χόντων 129 , μέσ~ στΟ πνεuμ~ των συγχρόνων τ~σεων τΊjς χ~ντL~νΊjς χ~θΊ)χΟν τολογ(~ς130 χ~t τοu πpοτεστ~ντLχοu εuσεβLσμοu. Μολο-
128. Βλ. Χρ. !Ιοιποιδοποuλου μv. έργ., σ. 256. ΕΙνοιι χοιροικτΊ)ρι στικ~ fι έννοιοι, ποu ό ΚcttρΊ)ς προσδίδει στό «Κοιτ' εlκόν:χ" κ:χl ιιστό :κοιθ'
όμοίωσιν».
« Τό
και τ'
εlκόν:χ Θεοϋ έχει ό
Clνθρωπος έν τι;i
λογικός είν:χι· τό δέ: κοιθ' όμοίωσιν yίνετοιι έν τι;i χρηστiις γενέσΟοιι" (Γν.
18, 13). 129. Κοιl κοιτ~ τό πνεϋμοι τοu Δυηκοu Χρισηοινισμοϋ ό ΚοιtρΊJς προσφέρει « 'Επιτομ~ν τijς Οεοσεβικijς Ήθικijς» (θ, 7:3-111 ), or:o'-' :κίΧl ό λόγος περl των κοιθψόντων τοϋ θεοσεβοuς (Πρβλ. κοιl τό έργο τοu Κοιtρ1), «Φιλοσοφικ~ κοιl ΘεολογικοcΙ>, στοu
r.
Κοιρ~. μv. έργ., σ.
98 έ.). "Ολες ol ά.ποχρώσεις τijς δεοντολοyίοις ύπ:Χρχουν στόν Koιtp1J (πρβλ. τ~ ρ-ήμοιτοι: χρή, δεί, όφείλει, πρέπει, ποu ένοιλλ:iσσοντοιι στ~ κείμεν~ του). 'Η θεοσέβειοι εΙνοιι <ιδας θείοις φύσεως
(sic) μίμ:χσις»
(Γν. 3,28). 'Ο θεοσεβ~ς ομως rlκόμ1J «μιμήσεται κοιl τοvς θεοσεβείς έκείνους, τοuς ctλ1Jθως κοιτ~ Θεον δι:χβιοuντοις κοιl δι:χβιώσοιντοις» (Θ,
64). 'Η εύχ~ τοu θεοσεβοuς είνοιι: « Κοιτοιζίωσον κοιl rlμiiς ... ές ιiκριβεστέροιν των πρός ΣΕ: κ:χl τοuς rlδελφοuς ά.μων, κοιl των πρός ιiμοcς οιύτοuς κοιθψόντων έκπλ-ήρωσιν» (Πρ. 77).
130. Είν:χι σχετικός ό λόγος τοu Βλ. Λόσκι (Ή Μvστικfι θεολογία, δπ. ποιρ., σ. 274): ιι ... τό πνεuμ:χ fιμων ... έγινε «κοιντιοινόν" ύπό τijς πτώσεως, πάντοτε πρόθυμον νιi rlπορρίψω είς χοιμΊ)λον έπίπεδον, είς
το έπίπεδον των ιιctντικεψένων τijς πίστεως», πίiν ό,τι ύπερβοιίνει το\ις νόμους, ~ μίiλλον τα:ς συνΊ)θεί:χς τijς έκπτώτου φύσεως».
ΙΙΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
400 νότι
ό
κ~tρ"Υ)ς δέ:ν
π~ύει νοc έπιχ~λε'Lτ~ι τ~ν
ιιθε[~ν
έν[σχuσιν» γιοc τ~ν ιιέχπλ~ρωσιν των χ~θΥJχόντων» χ~t μιλεL γιοc «Κ~ρποuς τοu Πνεuμ~τΟζ», ό θρ'Υ)σχεuτιχος β[ος
τΊjς ΚοινότΥJτ~ς τοu π~ροuσι~ζετ~ι ώς σuνολο ~θιχών uποχρεώσεων, εξω ~πο την έλεuθερ[~ τοu Πνεuμ~τος,
'
ποu χ~τ~
ξ
,
\
ιωνει τ'Υ)
Υ
\
......
,
ι..,ωrι τοu προσωποu.
«Η
YJ'θ LΚYJ'
σχοπι-
μότψ~ προτ~σσετ~ι σuνεχώς χ~ι ~ σχέσΥJ μέ: τον Θεο νοε'Lτ~ι χ~t θεωρε'Lτ~ι μέσ~ ~πο τ~ν ~θιχ~ ~ν~γχ~ιότ'Υ)τ~.
Το σκοπούμενο, τελιχ~, ε!ν~ι ~ ~ντ~πόχρισ'Υ) τΊjς θελ~ σεως σέ: σuyχεχριμέν~ χ~t προyρ~μμ~ηχοc χ~θορισμέν~
~θιχοc ~tτ~μ~τ~ χ~ι οχι Υ; ά:ν~πλ~σrι τΊjς φύσεως τοu ά:νθρώποu έν Χριστ4>, πέρ~ ά:πο τοc ά:ρετολοyιχοc πλ~[σι~.
7.
Έπιλογικ1) σημείωση 'Ο ΙΘ' ~ι σφρ~γιζετ~ι στην έλεύθερΥJ 'Ελλ~δ~ ά:πο
τ~ δρ~σ'Υ) δuο έχχλ'Υ)σι~στιχών προσώπων χ~t τ~ν προσ
π~θει~ τοuς, μέ: τ~ν Ίδι~ θέλΥJσ'ΥJ χ~t το 'iδιο ά:yωνισηχο π~θος, νοc y[νοuν μετ~ρρuθμιστές, ό χ~θέν~ς μέ: το δικό τοu τρόπο, στο χώρο τΊjς θρ1Jσχε[~ς, κ~t μέσω ~ύτΊjς χ~ι
τΊjς ΚΟLνωνL~ζ. 'Απ. Μ~χρ~Κ'Υ)ζ
'0 εν~ς εLν~L ό κ~·Lρ'Υ)ζ Κ~L ό οcλλοζ ό
(1830-1905) 1·1 1.
κ~ι στοuς δύο χuρι~ρ
χε'L, εστω χ~ι σέ: δι~φορετιχοc χ~πως μέτρ~, ό όρθος λόγος χ~ ι ό έπιστ"Υ)μονισμός, ά:λλοc χ~t Υ; φιλοσοφιχ~ στοχ~στιχη δι~θεσΥJ 132.
'Η χύρι~ δι~φοροc των δύο ά:ν-
131. Βλ. yι~ το θέμοι οιύτο τ+,ν ιι Μοικpοικιολοyίοιιι τοu Μονοιχοu Θεοκλf,τοu Διονuσιοcτοu, στο βιβλίο τοu
ΆθωνικιΊ.
'Άνθη,
'ΑθΥ,νοιι
1962, σ. 301 έ.έ. 132. Ποιp' ολο ποu ~ποιιτεί πολλi, ~κόμ1J μελέτη, θα. τολμήσουμε να. 8ιοιτuπώσοuμε τ~ν ύποψίοι, οτι ύποcpχει μεyοcλ1J σuyγένειοι ~νοcμεσοι στο Οεοσεβικο (κοιί, ~πειpοτοιηκο) τοu Koιtp1J κοιt στο «πνεuμοι>~ το\:ϊ
ΜοικpάΚ1J ώς τpίτοu σuστοιτικοu τοu ~νθpώποu, οσο ά.φopii φuσικα. στ~ν ίδέοι κοιt τ+.ν φιλοσοφικ~ θεμελίωσή τΊJς. Πpβλ. τον ορισμό το\:ϊ
401
ΤΟ ΛΑΤΡΕΙΑΚΟ ΗΣΤΗΜΑ ΤΟΤ ΚΑ·Ι·ΡΗ
~ρων ~τ~ν,
on
ό
μεν
κ~tρΥ)ς έχ~~λωνε φυγόκεντρες
τ&σεLς ~πέν~ντL στ~ν 'ΕχχλΥJσL~, έvω ό Μ~χρ&χΥJς έπε
~(ωξε τ~ μετ~ρρύθμLσΎJ μέσ~ στ~ν 'ΕχχλΥJσL~, με τ~v -χ~τ
'0
~uτον- ~ν~yένv"ΥJ~ τΥJς. κ~·tρΥ)ς
με το
θprισχεuτLΚΟ Κ~L λ~τpεL~χό τοu
σύστ"Υ)μ~ ~τ~ν πρ&yμ~η ιιέπα(v~uvοςιι στο τ~ρ~γμέvο πνεuμ~τLΚΟ χλ(μ~ τΊjς έποχΊjς τοu, YL~τl ~yχ&λL~ζε ολΥJ
τ~ ζω~, με τlς σ~?ε~ς χοLνωνLχές τοu προεχτ&σεLς.
'0-
μ~~οποLοuσε τοuς όπ~~ούς τους, ~ποχόπτοντ&ς τους ~ΠΟ τ~ν uπόλΟLΠ1J πρ~γμ~ηχότ"Υ)τ~, στοc ορL~ μLΟCζ σεχτ~ρL σηχΊjς χοLνων(~ς, ποu θεμελLωνότ~ν θpΥJσχεuηχοc- θεο χρ~ηχοc. Το λ~τρεL~χό του σύστΊ)μ~ προβοcλλεL χω~Lχο
ΠΟLΊJμένΥJ
τ~
θεοσεβLχ~ ~L~~σχ~λ(~ χ~t τ~
θεοσεβLχ~
~θLχ~. ΓL. ~~το χ~t το όνομ&σ~με ιιπρ~χτLΚ~ τοu θεο σεβLσμοuιι, &ν σοcν θεωρΥ)τLχο μέρος vο~σοuμε χυρ(ως τ+ιν ~ογμ~ηχ~ θεοσεβLχ~ ΔL~~σχ~λ(~.
Erν~L έπLΚLν~uνο ομως το σύστ"Υ)μ~ του κ~·tρ"Υ) -χρL ση~νLΚΟC
ΠλΥJθώp~
χρLνόμενο-
των
χ~l
χωρtς
χpLστL~νLχων
εtσ~yωγLχ&, ΎL~τl ~
στοLχεLων
ΠΟU
πεpLέχεL,
σuσχοτ(ζεL τοc πp&γμ~τ~ Κ~L ~εν έπLτpέπεL (χ~L ~μεp~) στο ~νώνuμο πλΊjθος 133
VOC ~ντLλΥ)φθεL τLς Π~pεχχλ(σεLς
του χ~t τtς σuνέπεLές τΥJς, χ~l χuρ(ως τ~ν όλοτελfι ~L~φο ροπο(rισfι τοu ~πο τ~ θpΥJσχευηχ~ π~ρ&~οσΊJ των π~τέ ρων τοu, χ&η ποu έπεσ~μ~νε με ~ύν~μ"Υ) χ~l σ~φ~νεL~ ό ιισοφοςιι χ~τοc Θεοv Μ~χρuyL&ννΥJς.
ΚοιtpΊ): ιι' Η Οεοσεβικ1j (δύνοιμις), δι' ~ν (ό dίνθpωτ:ος) [ ... ] κοιl ύπέp κειτ:χι φύσει κοιl διοιστέλλετοιι, κοιl fις τινος, ώς δέον, λόγl{' κοιl έ!ργl{'
ά.ν:χπτuχθείσΊ)ς, ού μόνο ά.λrιθΥις άνθρωπος κ:χl κοιτ~ τον βίον -:-οuτον κοιθίστοιτοιι, ~λλ~ κοιl είς τον μέλλονται έκείνον κοιl ~ϊδίως μοικipιον, ώς χp1j παρασκεuiζετοιι· κατοιλλfιλοu δΕ: μ1j τuχούσΊJς ~νοιπτύζεως, κ:χl των ζώων αύτwν ~ποβαίνει ζωωδέστεpος>> (Θ, 18/9).
133. Σ' οιύτο ά.νοιγκοιστικιΧ σuνωστί'ζοντοιι ολοι οί μ1j γνωρί ζοντες έμτ:εφικ~ τ+ιν
Όρθοδοζίοι.
402
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
Αiσθ~νομ~t τ~ν ~ν~yχ:η νa όμολοyήσω, οη μελε
τώντ~ς τον θεοσεβLσμο του κ~tpYJ, με κ~τέλ~βε -~ LOL~ θλ(ψ'ΥJ, ποu κ~τ~λ~μβ~νε κ~t τον Μ~κρuyt~νν'Υ). Θλ(ψΥJ
yta
δύο πρ~yμ~τ~: Πως εν~ τόσο όξu πνευμ~ σaν τον
κ~·ερ'Υ) κ~τέληξε σε τέτοt~ πλ~ν'Υ), ποu νa ύποκ~θtστ~ τ~ν 'Ορθοδοξί~ μΕ: μtaν όρθολοyLκ~ ά.-λοy(~ κ~t πόσο ξένος έσωτεpLκa μποpουσε νa με(νεt εν~ς «ΚλΥJpαος» προς τ~ν π~τερtκ~ π~ρ~δοσ'Υ), ποu ύποτιθετ~t, οτt ώς μον~χος τ~ν 7
εtχε
' yνωρtσεt
σuyκpLσYJ:
•ο
κ~t'
:>' ' -..'Υ)σεt.
Κ ~L'
"θ ε λ ~ ~
κ~τε'λ Υ) ξ ~
'
σε
'
μL~
ά.yρ~μμ~τος Μ~κρυyL~ννΥJς, κtνοuμενος μέ
σ~ στ~ όρθοοοξοπ~τεptκ~ πλ~Lσt~, έyLνε φωηστ~ς του Λ~ου κ~t ά.ν~μφLσβ~τψος ~yέτΥJς του.
•Ο
όρθολοyLστ~ς
κ~tρ'Υ)ς ομως ~πέρρtψε τ~ν π~p~ΟΟσ'Υ) του Γένους του κ~t
ΟΥJμLοuρy'Υ)σε εν~ tοtότυπο θρ'Υ)σΚευτLΚΟ σuστ'Υ)μ~, τόσο
εuθρ~υστο ~ΠΟ κ~θε πλευρά., ΠΟU νa σβ~σεL μΕ: το θά.ν~τό του Κ~L ά.ν~μεσ~ στοuς 'LoLOUζ τοuς φ~ν~τLΚΟUζ όπ~ΟΟUζ
του. Γt~τt κ~νεtς ~σφ~λως οΕ:ν θ~ ΟL~λοyLζότ~ν -κ~t ~ΠΟ τοuς ~ΠΟ rJ.λλες ~φοpμές uπεp~σΠLστές τοu- νa y(νεL
σ~ με ρ~
κ~ί:ρLστ~ς 1 3 4
προημω τον ιιοta
(θρ1)σκευτLκ~)!
Χρtστον σ~λον»
Προσωπtκa
Μ~κρυyL~νν'Υ), ποu
όοΥ)yεί σΕ: μLa pωμ~LLΚYJ ~ν~yένν'Υ)σ'Υ), ά.πο τον φLλόσοιpο K~Lp'YJ, ΠΟU ά.ν~yεL τελLΚ~ στο λ~βupLνθο του όpθολοyLκου π~ρ~λόyου.
134. Έστω κιχt ιΧν έπιχροτεί τ'l)ν ιiνηεκκλφιιχστα-1) πολεμικfι τοu.
ΕΤΡΕΤΗΡΙΟ
'Α γοcΟοcγγελος, ποcτρ. Κων/λεως
Βελοuο-fις Γεώργιος
213 218 ΒλιΧχος Ποcν. 26, 27, 40 Βροcγγιοcνοc 'Α γροcφωv 85 Βολτοcίρος 15 7, 158 Βούλγοcρ1Jς Εύγένιος 15, 24, 35, 51,64,65, 74, 78, 7~85, 87, 91, 101, 178 Βενιζέλος
245 •Αγοcπιος
(Λοcνοος)
Άγγέλοu
"Αλκ"f)ς
113 209 'Αθοcvοcσιος ό Μέγοcς 191 'Αθωνιοcοοc Σχολ-fι 85 'Ακιvοcτος Θωμοcς 4 7, 56, 59, 69, 75 • Αλ1J Μωχοcμετ 240 'Αμβρόσιος (Μεοιολοcvωv) 57, 61 'Ανοροuτσος Χρ. 51, 112 • Ανθψος Γ', ποcτρ. Κωv/λεως 245 • Αvθιμος Νοuβίοcς 238 'Ανθροcκίτ"f)ς Μεθόοιος 80 •Άνσελμος Κοcvτοcβρuγ[οcς 180, 314, 317 'Αποστολοcκης I. Δ. 350 'Αποστολίο1Jς Μισοc-fιλ 288 'Αποστολόποuλος Ντtμ"f)ς 328 'Αργέντ"f)ς Εuστροcτιος 62 Άριστοτέλ1Jς 37, 78, 174 'Αρσένιος Μονοcχος 24 Αuγοuστίνος 50, 56, 57, 58
Έλεuθ.
Γοcλtτ"f)ς Γεώργιος
Γεοεwν Μοcνοu-fιλ
157, 166 έ.έ. 209, 223, 302,
307 ΓεvνιΧοιος Σχολοcριος
59, 72, 73 236 Γερομιχοcλος 'Αθοcν. 232 Γιοcννοcροcς Χ ρ. 46, 48, 50, 67, 151, 173, 197, 198, 200, 221, 231, 272, 321, 358 Γιοuλτσ"f)ς Βοcσ. 157 Γλ"f)νος Δ. 83 Γόροιος Άνοcστ. 27, 28, 41, 79 Γ ouoocς 'Α νοcστ. 346 Γρηγόριος ό Θεολόγος 34, 40, 49, 68, 80, 392, 397 Γερμοcνος Ποcλ. Ποcτρώv
Γρ"f)γόριος Ε' ποcτρ. Κων!λ"εως
Βοcκοcλόποuλος Κων.
28 Βοcκοcλόποuλος Άπόστ. 27, 28, 36, 37, 262 Βοcλέτοcς Γ. 180, 181 ΒιΧμβοcς Νεόφ. 127, 128, 129, 156, 291, 292, 312, 313 Βοcρλοcοcμ Κοcλοcβρος 30, 68 Βοcρούχοcς Άθοcv. 113 Βοcσιλείοu Α. 126 Βοcσίλειος ό Μέγοcς 40, 82, 99, 185, 314, 392 Βοcττέλ Ε. 232 Βοcφείοης Φιλ. 238, 252
151, 178, 228, 236, 243, 244 Γρ"f)γόριος ΣΤ, ποcτρ. Κωνlλεως
302, 306 Γρ"f)γόριος ό ΠοcλοcμiΧς
68, 70,
78, 262, 263 Γριτσόποuλος Τ.
Άθ.
27, 28,
29, 36 Δοcμοcλοcς Νικ.
51, 15 7 48, 60,
Δοcμοcσκ"f)νΟς ΊωιΧνν"f)ς
74, 368 Δοcμοcσκ"f)νος Στοuοί τ"f)ς
11 7
406
ΠΑΡΑΔΟΣΙΙ ΚΑΙ
Δοcμοοος -Βικέντιος
18, 45
έ.έ.,
92
ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΙΙ
Θεοοώρψος (Σελλ~σ(οcς, Βρεσθέν"f)ς)
Δοcσκοcλιiκ"f)ς Άπόστ.
151, 153,
Θεοοώρου
236, 335 'Ανορέοcς
202, 244, 245 ΔεβιιΧζ"f)ς Σπυρ. 291
Θερειοcνος Δ.
Δελλ"f)γιοcνν"f)ς Θεόο.
Θεοτόκ"f)ς Γεώργ.
Θεόκλψος Διονυσιοcτ"f)ς
332 Δεμπόνος Α.-Δ. 292 Δενορινος 'Ιερόθεος 160 ΔεντΟCΚ"f)ζ Βοcσίλ. 49 Δ "f)μοcροcς 'Αλεξ. 322 Δ"f)μοcροcς Κωνστ. 16, 17, 29, 115, 116, 151, 154, 218, 228, 243, 244 Δοσίθεος, ποcτρ. Ίεροσολ. 28, 54, 62, 65, 74, 122 Δόσιος Κ. 217 Δοuκοcς Νεόφ. 155, 342 Εuοcγγελίο"f)ς Τρύφων
277, 280 139
Εύοcγγελικ1) Σχολ1) Σμύρν"f)ς
Εύγένιος Βοuλγοcρης, βλ. Βούλ-
γοcρ"f)ς Εύγένιος Εύγένιος Αlτωλος
18, 23
έ.έ.,
79 Εύοοκίμωφ Π.
35
Εύλόγιος Κουρίλοcς
128
Εύστοcθιος Θεσσοcλονίκ"f)ς
Εύστροcτιοcο"f)ς Σωφρόνιος Ζοcβίροcς Γ.
185 41
14
Ζοcκυθ"f)νος Δ ιον.
182, 193, 210 220 Νικόλ. 151, 228,
Ζοcμπέλιος Σπυρ.
Ζοcχοcρόπουλος
243 Ζ~σ"f)ς Θεόο.
48, 59, 72, 73 60 Γεώργ. 192
Ζιγοcβ"f)νος Εύθuμ. Ζώροcς
'Ηλιοu Φίλιππος
35
170
155, 172, 175, 180, 181, 189, 209, 211, 246
55 136 ΘεοτόΚΊ)ς Νικ"f)φόρος 74, 79, 178, 189, 280 Θεοφοcν"f)ς, ποcτρ. Ίεροσ. 119 Θεόφιλος Κορυοοcλλεuς 12, 17, 18, 23 έ.έ. 'lοcκωβος
'Αοελφόθεος
378 , Οlκουμ. ποcτρ. 122 Ίλοcρίων Τορνόβου 125, 127 'Ιουστίνος Μοcρτυς 76 'ΙτοcλΟς Ίωοcνν"f)ς 30 'Ιωσ~φ 'Ανορούσ"f)ς 235, 236 'Ιωσ~φ Νικοοfιμου 130 'Ιερεμίοcς Γ'
Koctρ"f)ς Θεόφιλος
12, 17, 19, 158, 325 έ.έ., 353 έ.έ. Κοcλοcμοcροcς Μελέτιος 398 Κοcλβίνος 64 Κοcλλέργ"f)ς Δ"f)μ. 253 Κοcλογεpόπουλος Δ"f)μ. 348 Κοcλφογλους 'Αλέξ. 208, 209 Κοcμοcροcς Χ. 328 Κοcμποcνrις Άρ. 332, 345 Κοcμποcν"'Jς Θ. 334 Κοcνοcρ"f)ς Κων. 279 Κοcποοίστριοcς 'Ιωοcνν"f)ς 178, 200, 237' 238, 277' 279, 280, 281' 282, 296 Κοcροcγιοcννόπουλος 'lωocWΊJς 195 ΚοcριΧς Γιοcνν"'Jς 354, 356, 363, 399 Κοcρλομοcγνος 144, 161 Κοcρμίρ"f)ς ΊωιΧνν"f)ς 48, 112, 115, 196, 266, 285
407
ΕΥΡΕΤΙΙΡΙΟ
Κιχpολ[οΥJς Πιχuλος
254 113, 114,
Κιχpτοcνος Ί ωιχννίχιος
115, 116, 122 Κιχτιχχ&:ζΥJς Ν. 254 Κιχτιχpτζ~ς Δ. 83 Κιχτ~φοpος Άντ. 45 Κιχτσοupος Α. Φ. 328 Κεuνος Βεpν. 139 Κλ~μΥJς Άλεξιχνοpεuς 183, 184 ΚολοχοτpώνΥJς Θεόο. 279 Κολuβ&:οες 101 Κοοpιχοcς Π. 15 5 Κομψοcς Στ. 155 ΚονιΟιΧpΥJς Γεpοcσ. 233, 235, 237, 242, 243, 245, 248, 252, 345 Κοpιχ~ς Άοιχμ. 12, 1:~, 17, 19, 30, 101, 126, 139 έ.έ., 149 έ.έ. 209, 219, 228, 229, 230, 231, 232, 238, 259, 291, 325, 369 Κοpέσιος 75 Κοpuοιχλλεuς Θεόφιλος, βλ. Θεό φιλος Κοpuοιχλλεuς
Κοpuζ~ς Χιχp.
215
Κοσμοcς Αίτωλος 18, 25, 35, 79, 85 έ.έ., 178, 187, 269 ΚοτσώνΥ)ς
Ίεpών.
263
Κοuλοuγλιώτης Ν. Δ.
249
ΚuοώνΥJς ΔΥ)μ. 70 Κupιιχχος Α. Δ. 234 Κupιιχζ~ς
'Αντών., βλ.
Ρ~γιχς
Βελεστινλ-Υjς
Κupιιχχος Δ. Ν.
328
Κύριλλος ό Λούχιχpις
23, 24, 25, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 274 Κύpχος Βιχσ. 355 Κuπιχpισσιώτης 'Ιωά.ν. 49, 72 Κωλέττης Ί ωιΧννΥ)ς 217, 219,
232, 279, 320 Κωνστιχντιν[οης
'Εμμιχνοu~λ
201, 227, 238, 326 Κωνστοcντιος Α' , πιχτp.
Κωνlλεως
130, 237, 242,
253, 333 Λ&:νοος
Άγ&:πιος
113 349 Λ.fσχιχpΥJς Μιχ. 248 Λ&:σχιχpΥJς Στιχμ. 240 Λογοθέτης Κων. 66 ΛούθΊ)pος 349 ΛιχσχιχpιΧτος
Άνοp.
ΜιχχpuγιοcννΥJς
97, 108, 186, 216, 218, 219, 342, 343, 349, 369, 401' 402 Μιχγγίνιχς Σπ. 294 Μιχχp&:χης 'Απ. 12, 157 ε.ε., 171, 212, 230, 400, 401 Μελοcς Σπup. 334 Μελέτιος 'Αθηνων 38 Μελέτιος ΠΥJγοcς 116 Μελέτιος Σupίγος 25, 122 Μενοuνος ΊωιΧννης 86 Μετιχλληνος Γ. Δ. 32, 47, 53, 62, 74, 75, 137' 150, 156, 201' 203, 212, 222, 240, 256, 265, 266, 267, 271' 275, 278, 279, 284, 285, 286, 288, 296, 310, 311, 349, 393 Μετιχξοcς Π. 24 Μηνιοcτης Ήλίιχς 92, 280 Μψpοφοcνης Κpιτόποuλος 11:~.
116, 119 Μιιχούλης
Μίχος
'Ανοp.
'Απ.
ΜιΧμοuχιχς
'Ανοp.
Μιχν~ς Ε. Ι.
279
45 282
235
408
ΙΙΑΡΛΔΟ~ΙΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩ~ΙΙ
Μοcντζοcρίοτις Γεώργ.
15 7
Ποιtσιος Βοιωτίοις
131
ΜιΧξιμος Κιχλλι(οu)πολίτης
Ποιλοιμiiς Γρ"f)γόριος, βλ. Γρ"f)-
Μοcστρογιοcννόποuλος
343 85 ΠιΧλλτις Άλέξ. 133, 134 Ποcντοcζόποuλος Νικ. 245, 251 Ποcποcοερος Άλέξ. 151, 157, 159, 168 έ.έ., 184, 185, 189 Ποcποcοιοcμοcντ"'Jς 'Αλέξ. 299
117, 118,119,121,122,123,124 Μοcξιμος Μοcργοuνιος 116 ΜιΧξιμος Πελοποννήσιος 113, 116 'Ηλίοcς
35 Μοcuροκοροοcτος
'Αλέξ.
232 242 Μοuλόποuλος 'Αντ. 51 Μοuροcτίοτις Κων. 157, 176 έ., 230 Μοuστοξύοτις 'Ανορ. 282 Μοuτσόποuλος Ε. 66 ΜποcλιΧνος Δ. 155, 157, 161 έ.έ., 171, 186, 256 Μπόντις Κων. 154 ΜποuγιΧτσος Ν. Θ. 82 Μποuλοβιτς Εtρ. 66 Μωροctτ"f)ς Δτιμ. 321 Μοσχόπουλος
Νεόφuτος
Ίω.
Άττικ'ίjς
131
Νικτιφόρος Θεοτόκ"f)ς, βλ. Θεοτόκτις Νικ.
Νικόοτιμος
'Αγιορείτ"f)ς
55,
113, 143, 189, 392 Νιρβοcνοcς Π. 343 Όθων
255, 264, 288 74, 79, 123, 129, 135, 150, 155, 156, 207' 220, 229, 230, 233, 235, 237, 245, 252, 254, 256, 270, 297, 301' 307' 308, .313, 329, 331 έ.έ., 339, 342, 347, 355, 363, 365, 368, 386
Οίκονόμος Κωνστ.
Οtκονόμος Lοφ. :~55
Οtκονόμοu Μ. "Ο λ γ:χ
236 ( Βοισίλισσοc) 1.33
γόριος Ποιλοιμiiς Ποcλοιμiiς Κων.
Ποιλοcμiiς Ποιν.
Ποcποcδόποuλος- Κομν"f)νος Νικ.
73 Ποcποcδόποuλος Στuλ. Γ.
4 7,
59, 66, 69, 182 Ποcποcδόποuλος Φίλ.
133
154, 232, 233, 236, 237' 239, 284' 297, 328, έ.έ., 348, 350, 356, 366, 367, 383, 384, 399 Ποcποικώστοις • Αγγελος 186, 216, 343 Ποcποcνοuτσος ΕΜγγ. 12 Ποcποcποcνοcγιώτοu Κ. 337 Ποcποcρρτιγόποuλος Κων. 220 Ποcποuλοcκος 108, 349 Ποcριος 'Αθοcν. 154 Ποcτελοcρος Άθοcν. 113 ΠεριΧνθ"f)ς Μιχ. 369 Πετοcβιος 70, 71, 72 Πέτροu Στοcμ .. 155, 180 Πίκολος Ν. 246 ΠλιΧτων 174 Πλf)θων 15, 30 Πλοuσιοcοτινος 73 Πολέμτις Δ. Ι. 295, 311, 331, 341, 348, 353, 354, 357, 369, 370 Πuλοcρινος Φρ. 154 Ποcποcδόποuλος Χρuσόστ.
227' 238, 329 358, 386,
409
ΕΤΡΕΤΗΡΙΟ
Ροcλλης Γ. Α.
232 46, 119, 229 Ρενιέρης Μ. 157, 340 Ρ-ήγοcς ΒελενστινλΥjς 93, 101, 102, 193, 194, 195, 202, 243 Ροοίτ1Jς Γ. Δ. 82 Ροuσοcνος Ποcχώμιος 115, 122 Ρωμοcνίοrις ΊωοcννΎ)ς 35, 50, 57, 142, 147, 151, 157, 173 έ.έ., 176, 192, 193, 228, 248 Ρώσιτης Ζ. 51, 88 Ροcνσιμοcν Στ.
14, 27 86 Σοcρίπολος Ν. 302, 340 Σοcχπελίοης Στέφ. 150, 228 Σεροcφεlμ Μuτιληνοcίος 123 Σκοuβοcροcς Εύοcγγ. 155 ΣποcρτοcλιώτΎ)ς Γεροcσιμος 119, 120, 121, 135 Σπινόζοcς 80 ΣτοcμοcτΎ) Βοcσιλ. 51, 52, 60, 70, 78, 79,80,81,82,83 Στοcuρίο1Jς Βοcσίλ. 328 Στεφοcνίο1Jς Βοcσίλ. 153, 154, 157, 160 έ.έ. Στοuρτζοcς 'Α λ. 280 Στροcγκοcς Θεόκλ. 153, 204, 207, 218, 220, 307, 339 Σuγγρος 'Α νορ. 332 Σuμεwν :νέος Θεολόγος 394 Σuμεwν Lτuλίτ1Jς 187
τ ριοcντοcφuλλόποuλος κ.
τ ρικοuπτις Σπuρ.
153 215 τ σοcκωνοcς Δ. Γ. 304 τ σίτσοcς 'Aθocv. 263 τ ρικοuπης Χοcρ.
τuποcλ8ος- Ίοcκωβοcτος Γ.
τuποcλοος- Ίοcκωβοcτος Κ.
156,
284 τωμοcΜκης Νικ.
175, 200
178έ.,
143, 157, 169, 187,192,199,
Σοcθοcς Κων.
'rψηλοcντης
Άθοcν.
'rψηλοcντΎ)ς
Άλέξ.
Φοcροcντος Μέγοcς
245 196
35
ΦοcρμοcκίΟΎ)ς Θεόκλ.
131 , 153, 165, 207, 227, 238, 249, 334, 335, 339 Φοcρος Φιλόθεος 31 Φοcσuλοcκης Στ. 353 Φειοοcς Βλοcσιος 202, 205 Φιλ-ήμων Ίω. 217, 245 Φίλιοcς Βοcσ. 217 Φλοcμιοcτος Κοσμοcς 106, 108, 156, 212, 216, 219, 284, 302, 349 Φλωρόφσκu Γεώργ. 46 ΦοuντοuλΎ)ς Ίωοcνν. 364 ΦuτροcκΎ)ς 'Ανορ. 368 Φώτιος ό Μέγοcς 40, 185 Χοcλκείοcς
345 τζοcρτζούλης Ν. 91 τζιρ&κ1Jς Νικ. 26, 28, 35, 36, 38, 42 τζωρτζ:Χτος Βοcρνοcβοcς 150, 228
193,
212
Σοcροελ1)ς Κ.
τ ερτuλλιοcνος
195,
196
ΊωοcννΎ)ς
45 183 Χοcρίτος Μ. 212 Χοcτζ-ϊjς Δ. 198 Χρ-ήστοu Ποcν. 48, 164 Χρuσοcνθος ΑίτωλΟς 94 Χοcντζερ-1)ς Δ.
410 Χρυσόστομος
IΙΑΡΛΔΟΣΗ ΚΑΙ
'lωocvv"f)ς
40
ΨελλΟς Μιχ. :~ο Ψημμέvος Νικ.
ΑΛΛΟΤΡΙΩ~ΙΙ
Ψuχοcρ"f)ς 'Ωριγένης
Ίω.
143
30, 76
353
Adam ( Άρμοστ'Ιjς Έπτocv'lj σou) 292 Anderson Μ. S. 248 Anderson Rufus 281, 282, 319 Barker Β. 275, 309 Beck Η. G. 196 Benjamin 293, 341 Benson J. 295 Berg J. 273 Berkeley C. 348 Burgues 308, 309 Chenou Μ. D. 66 Clarke 1. 281 , 282 Clogg R. 311, 313 Compte Α. 330, 348 Cuperus R. R. 73 Demarchis Ρ. 118 Dimaras Alex. 274 Dixon 292 Driault Ε. 193 Duckworth J. 244 Ehrhard Α. 49 Emerson J. 270 Finlay G. 170 Frazee Ch. 150,230, 238,242, 250, 259
Galtier Ρ. 60 Gass W. 73 Grabmunu Μ. 66 Gridley ΕΙ. 276 Green S. W. 305 Haga Korn. 116 Hartley J. 311 Hemsterhuis Fr. 139, 169, 171 Henderson G. Ρ. 15, 26, 43, 65, 79 Herring G. 274 Hildner F. 291, 295 Hill J. 293, 294 Hobbes Th. 202 Holtz Η. 66 lrmscher Joh. 192, 194 Jelavich Barb. 338 ]etter ]. Α. 309, 310 Jones W. 305 Jowett W. 296, 304 Kawerau Ρ. 270, 273, 275 King J. 294, 295, :~02 Knos Β. 115 Korck L. 275, 276, 281, 287. 288, 291, 295, 296, 310 Krivoschein Β. 395 Krumbacher Κ. 135
411
ETPETJIP!()
ιayton Ε. 27β
:311
ιeeves D. 129,'1:30, 286,288, 289, 291, 292, 297, :ωο, 341 119 Lowndes J. 287 288 289 290 291, 299, :3oiJ, '341 ' '
ιeger Α.
Lossky Vl. Jω, :~99
Rougier
ι.
66
Saloutos τh. 296, 306 Schmemann ΑΙ. 152 Sergeant ι. 259 Shaw Ρ. 276, 277, 291, 292,
294, 295, 296, 302 Sherrard Ph. 153, 189, 203,
Mackenzie Α. St. 290 Maloney 48, 51 Manrer L. G. 227, 247, 248,
251, 25:), 280, 28:~, 287,289, 29:~ Mensι:hing
G.
2β8
Papaderos
ΑΙ.
259, 260, 262,
230, 244, 248, 285 Ε. 295
Stock
Toynbee Arnold 259 Tsourkas Cl. 26, 35, 36, 37 Yolker W. 184
272, 275 Peteau D. 60 Reding Μ. 66 Riggs Ε. 293 Robertson J. J. 276, 278, 291,
294,
:~06
Ward Η. G. 298 Ware Κ. 321 Watt J. 312, 313, 315 Wenger J. 291, 293, 294, 295 Wilcox Μ. G. 297 Wilson S. S. 272, 293, 305, 306,
312, 315
ΠΡΩΤΕΣ ΔΗΜΟ~ΙΕΎ'~ΕΙΣ
1.
Θεόφιλος Κοpυδαλλεύς- Εύyένιος Αiτωλός ... , ')"τ:ο έ!κοο ση στα <<Π pοcκτικα)) τοlί ~υvεοpίου για τον &γιο Εuγέvιο
Γιοcvνούλη, πο\.ι έ!γιvε στο Κοcρπεν~σι,
12-14
'Οκτωβρίου
1984. 2.
Βικέντιος Δαμοδός. Ίπο έ!κοοση στοc «Προcκτικα)) τοlί Β'
Συνεοpίου Έπτοcνησιοικοlί Π ολιηιτμοu, τ: ο \.ι εγινε στη Λεu κά.οοc,
3.
:3-8
Σεπτεμβρίου
1984.
ΝΑyιος Κοσμίiς ό Αiτωλός.
Αuτοτελ~ς εκοοση,
Άθ~vοc
1980. 4. Μεταφpάσεις τijς Ά yίας Γpαφijς στο στόχαστpο. Δημοσι
ij 15 (1985),
εύθ1Jκε με τον τίτλο Μισαλλοδοξία
περιοοικο «~ύvοcξψι, ά:ρ.
αύτοπpοστασία στο
σελ.
47-59.
5. 'Αποτίμηση τijς πpοσφοpίiς τοu Kopαij στο 'Έθνος. Δημο σιεύθηκε στην έφημ. «Χριστιοcνικη)) τ-1)ς 2Ιι Μοcpτίου
1984.
6. Ό 'Α δ. Κοpαi;ς καi ή Όpθοδοξία. Δημοσιεύθηκε στο τ:ε ριοο. «θεοορόμος)), ά:ρ. 1 ( 1984), σελ. 125-15 7.
7.
'Ιδεολοyικοi πpοσανατολισμοi καi δομικές διαφοpοποιf;
σεις ... Δημοσιεύθηκε στο περιοο. «Κοινωvίοc)), ά:ρ.
(1984),
σελ.
ΚΖ
205-228.
8. Το Έλλαδικο Αύτοκέφαλο. Σε πρώτη μορφη οημοσιεύΟη κε στη μελέτη τοlί Γ.Δ. Μετοcλληνοu, Έλλαδικοu Αύτοκε
φάλου Παpαλειπόμενα,
Άθ~νοc 19Κ3, σελ.
9-23.
9. ιι Ή κατιΧ Άνατολi;ν Δύσις>>. Δημοσιεύθηκε στο περιοο. <ιΣύνοcξηιι, ά:ρ.
10.
8 (1983), ij
Θεόφιλος Καtpης: Θύμα ση ... Δημοσιεύθηκε
(21.11.1984),
σελ.
σελ.
23-55.
θύτης; Έpμηνευτικi; πpοσέyyι
στο περιοο.
«Διοcβά.ζωιι, ά:ρ.
106
:35-43.
11. Το λατpειακο σύστημα τοu Καi'pη. 'Ιπο εκοοση στα ι<Προc κτιχα)) τοlί Ποcνελληνίου Συμποσίου «Θεόφιλος Κοctρης)), πο\.ι έ:γινε στ~ν
'Άvορο,
6-9
Σεπτεμβρίου
1984.
