Ευρωπαϊκή Ιστορία Ι

Ε. Burns

Ευρωπαϊκή Ιστορία

Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης

ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

ι

τη νεοτε

1

τομος

Επιμελεια - εισαγωγη: Ι.Σ.Κολ1οπουλος

Θεσσαλονικη

ΣΕΙΡΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΘΕΜΑΤΑ ΕΥΡΩΠΑ·Ι·ΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Διεύθυνση: Παύλος Πετρίδης Καθηγητής Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Διεύθυνση: Γιάννης Χασιώτης Καθηγητής Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

ΘΕΜΑΤΑ ΕΥΡΩΠΑΙ·ΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σελ.

Κεφάλαιο

1 ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ (1300-1500) Οικονομική ύφεση και εμφάνιση μιας νέας ισορροπ ίας Κοινωνική και συναισθηματική αναστάτωση Δοκιμασίες για την εκκλησία και πείνα για τους κληρικούς Πολιτική κρίση και ανάρρωση Σκέψη, λογοτεχνία και τέχνη Πρόοδοι στην τεχνολογία

Σελ. 15

Ο Π ΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ (περ. 1350-περ. 1600) Η Αναγέννηση της σκέψης και τ ης λογοτεχνίας στην Ιταλία Η καλλιτεχνική Αναγέννηση στην Ιταλία Η παρακμή της Ιταλικής Αναγέννησης Η Αναγέννηση στο Βορρά Οι εξελίξεις στη μουσική κατά την Αναγέννηση Τα επιστημονικά επιτεύγματα της περιόδου της Αναγέννησης

Σελ. 69

Κεφάλαιο 2

Κεφάλαιο 3

Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Θ ΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΜΕΤ ΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ

9

Σελ. 119

(1517-περ. 1600) Η προτεσταντική επανάσταση Η καθολική μεταρρύθμιση Η κληρονομιά της Μεταρρύθμισης Κεφάλαιο 4 Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (περ. 1450-1800) Η φύση και τα αποτελέσματα της υπερπόντιας εηέκτασης Τα κύρια χαρακτηριστικά της Εμπορικής Επανάστασης Επαναστατικές εξελίξεις στη γεωργία --! νέα κοινωνία

Σελ. 161

5

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΣΜΟΥ

Σελ. 1

Η ανάπτυξη και η ήπα της απόλυτης μοναρχίας στην Η απόλυτη μοναρχία στη Γαλλία και στην Ισπανία Ο απολυταρχισμός στην κεντρική Ευρώπη Ο απολυταρχισμός στη Ρωσία Οι πόλεμοι των απαρχών των Νεότερων Χρόνων Η πολιτική θεωρία του απολυταρχισμού

Κεφάλαιο 6 Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣ.Η ΤΟΥ ΔΕΚΑΤΟΥ ΕΒΔΟΜΟΥ ΚΑΙ ΔΕΚΑΤΟΥ ΟΓΔΟΟΥ ΑΙΩΝΑ Τα φιλοσοφικά θεμέλια της Πνευματικής Επανάστασης Η επιμονή της δεισιδαιμονίας

Σελ.243

Ο Διαφωτισμός Επιστήμη και Πνευματική Επανάσταση Ο Κλασικισμός στην τέχνη και στη λογοτεχνία Η μουσική τον 17 ο και 180 αιώνα

Κεφάλαιο 7 Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Οι καταβολές της Γαλλικής Επανάστασης Η κατάρρευση του παλιού καθεστώτος · Ενα νέο στάδιο: η ριζοσπαστική επανάσταση Ναπολέων και Ευρώπη Το τέλος της επαναστατικής εποχής

Σελ.

287

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρουσίαση της μετάφρασης μέρους ενός έργου, που τιτλοφορείται Western Civilizations (Δυτικοί Πολιτισμοί), με τον τίτλο ι=.,�..,,ιιΜνή στην και τον πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, απαιτεί ορισμένες εξηγήσεις. Το έργο απευθύνεται κατά κύριο λόγο στους πρωτοετείς φοιτητές της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστο­ τελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ως εισαγωγή στο μάθημα της νεότερης ιστορίας, που στόχο έχει την παρουσίαση των κυριότερων πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών εξελίξεων, καθώς και των πολιτιστικών ρευμάτων, από την αυγή του νεότερου ευρωπα'ίιωύ κόσμου ως τις μέρες μας - με την ευχή, στα νέα προγράμματα των υπό σιίσταση τμημάτων των πανεπιστημίων της χώρας να υπάρξει μέριμνα για την εισαγωγή μαθημάτων που v · αναφέρονται στην ιστορία και τον πολιτισμό άλλων περιοχών του κόσμου. Η εξήγηση αυτή, 8έ6αια, δεν μπορεί να θεωρηθεί απόλυτα ικανοποιητική· ούτε η ευχή απαλλάσσει από την ανάγκη πρόσθετων εξηγήσεων και διευκρινίσεων ως προς το περιεχόμενο και τους στόχους του έργου. Τα ερωτήματα που εύλογα μπορούν να διατυπωθούν σχετικά με το περιεχόμενο και τη σκοπιμότητα του έργου είναι πολλά και, ως επί το πλείστον, χωρίς εύκολη απάντηση. Γιατί, για παράδειγμα, η ιστορία και ο πολιτισμός, έστω και εισαγωγικά, της νεότερης Ευρώπης και όχι άλλης ηπείρου ή του κόσμου γενικά; ή, ιστορία και πολιτισμός ποιας Ευρώπης, της δυτικής ή της ανατολικής; ή, με ποιά κριτήρια ορίζεται η χρονική αφετηρία της νεότερης Ευρώπης; ή, τέλος, πώς ορίζεται ο πολιτισμός της νεότερης Ευρώπης και έχει τόση σημασία, άραγε, για τον σύγχρονο κόσμο που να δικαιολογεί χωριστή παρουσίαση; Πριν, όμως, επιχειρήσω v · απαντήσω σε αυτά τα ερωτήματα και σε άλλα συναφή, οφείλω να παρουσιάσω το έργο από το οποίο προήλθε η μετάφραση. Πρόκειται για ένα δίτομο 8ι8λίο, με τίτλο Western Civilizations,πou εκδόθηκε από τον Αμερικανό καθηγητή της ιστορίας Edward McNall Burns για πρώτη φορά το 1941 και που κυκλοφόρησε από τότε συνολικά σε εννέα αναθεωρημένες εκδόσεις (η τελευταία το 1980), από τον ίδιο και, μετά το θάνατό του, από τους συνεχιστές του έργου Robert Ε. Lerner και Standish Meacham 1• Το έργο αναφέρεται 1. Western Civilizations: Their History and Culture,9η έκδ. (Νέα Υόρκη - Λονδίνο, W. W. Norton and Company, 1980).

κυρίως στην ιστορία και τον πολιτισμό της ,-""'"""'". μεσαιωνικής κόσμου, στον νεότερης, καθώς και στις καταβολές του ελληvορωμαί'κό και TOV V!'\i>Γ.T>ΓHIIV'f'\ πολιτισμό, του από πολλά ανάλογα έργα 2 δεν υπήρξε εύκολη υπόθεση. Στην επιλογή βάρυναν αποφασιστικά τα εξής χαρακτηριστικά: α) Η περιορισμένη σχετικά έκτασή του· 6) η ευρεία θεματογραφία· y) η έλλειψη ιδεολογικοπολι­ τικών θέσεων· δ) η νηφάλια πραγμάτευση δύσκολων θεμάτων και ε) η 6ι8λιογραφική του ενημέρωση. Όλα αυτά τα θεωρώ στοιχεία απαραίτητα για ένα 8ι8λίο αυτού του είδους. Η αυτόνομη παρουσίαση της ιστορίας και του πολιτισμού της νεότερης Ευρώπης είναι νομίζω προσφορότερη από την ταυτόχρονη και συγκριτική πραyμάτεuσή τους στο πλαίσιο και άλλων πολιτισμών του κόσμου και ιστορικών εξελίξεων που δεν συνδέονταν με τις εξελίξεις στην Ευρώπη και στις πολιτιστικές προεκτάσεις της στον υπόλοιπο κόσμο. Εξάλλου, οι εξελίξεις που συνδέονται με τη νεότερη Ευρώπη υπήρξαν οι παράγοντες που, αναμφισβήτητα, συνέβαλαν, περισσότερο από οποιοuσδήποτε άλλους, στη διαμόρφωση του σύγχρονου κόσμου και πολιτισμού. Η σπουδαιότητα του πολιτισμού της νεότερης Ευρώπης για τον σύγχρονο κόσμο δεν σημαίνει, 8έ8αια, ποιοτική ανωτερότητα, σε σύγκριση με άλλους, εξωεuρωπαϊκούς πολιτισμούς. Οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι έχουν δείξει ότι εξωεuρωπαί'κοί πολιτισμοί, με διαφορετικές αξίες, καταβολές, επιλογές και απαντήσεις στα προβλήματα του ανθρώπου, δεν υπήρξαν λιγότερο προϊόντα σοφίας, ευρηματικότητας και προσαρμογής του ανθρώπου στο περιβάλλον. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι, την ίδια εποχή και για την ικανοποίηση ανάλογων αναγκών, οι Κινέζοι στράφηκαν στην εντατική καλλιέργεια του ρυζιού ενώ οι δυτικοευρωπαίοι στην εκμετάλλευση των πόρων ολόκληρου σχεδόν του εξωεuρωπαίΊωύ κόσμου, δείχνει όχι ανωτερό­ τητα, ποιοτική ή άλλη, του δυτικοευρωπαϊκού κόσμου και πολιτισμού του 16ou αιώνα, αλλά διαφορετική επιλογή. Υπήρξε, όμως, η επιλογή αυτή καθοριστική για το μέλλον του κόσμου, επειδή αποτέλεσε την αφετηρία αυτού που ονομάστηκε σωστά εuρωκεντρικό «παγκόσμιο οικονομικό σύστημα» στους αιώνες που ακολούθησαν· 3 μολονότι, η επιλογή των Κινέζων ενδέχεται ν' αποδειχθεί στο μέλλον όχι χωρίς σημασία για τον άνθρωπο. 2. Απ ό τις γενικές ιστορίες του νεότερου κόσμου, η πιο έγκυρη και ενημερωμένη βιβλιογραφικά είναι, χωρίς αμφιβολία, η 12τομη The New Cambridge Modern History (Καίμπριτζ, 1957-1968). · Εγκυρη είναι επίσης η γαλλική σειρά Hi­ (Παρίσι, 1953-1957), που αναφέρονται stoire Generale de Civilisations τόμοιΔ' στη νεότερη εποχή.

z·

3. Βλ. lmmanuel Wallerstein, The Modern World-Systerη: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy rn the Sixteenth Century (Νέα Υόρκη - Σαν Φρανσίσκο - Λονδίνο. Acaden1ic Press, 1974), σσ. 52 κ.ε.

κινημάτων του τη σκοπιά των που προέκυψαν όσο απ6 τη σκοπιά της έκφρασης, μέσα απ6 τα κινήματα αυτά, καθοριστικών εθνικών και υικ,uvc,ι.,ιr,wv τάσεων στους κόλπους της ανερχόμενης αστικής τάξης, από τη σκοπιά της διαμόρφωσης μιας ιδιαίτερης κοc,uοσι;;ι,�μιιιι; της ίδιας τάξης. Βέ6αια, η επιλεκτική διαδικασία ενέχει πάντα τον κίνδυνο να αποσιωπηθούν σημαντικές εξελίξεις ή να τονιστούν άλλες που δεν είναι τόσο σημαντικές. Η ιστορία, όμως, αν και συχνά υποστηρίζεται, συνήθως άκριτα, ότι αποτελεί πιστή απεικόνιση όλων των παρελθουσών εξελίξεων, στην πραγματικότητα Βασίζεται σε ορισμένες κοινά γενικές κρίσεις και θέσεις ως προς τη σημασία 1111,υe;,,uc,ut.•wv εξελίξεων για τον σύγχρονο κόσμο· κρίσεις και θέσεις, μάλιστα, που κάθε άλλο παρά αμετά6λητες μένουν με το πέρασμα του χρόνου. Αρκεί να σκεφτεί κανείς τις διάφορες ερμηνείες που έχει δώσει η ιστοριογραφία, σχετικά με το περιεχόμενο και τη σημασία της από τον 190 αιώνα ως τις μέρες μας, από τον Jakob Burckhardt ως τους τελευταίους εκπροσώπους της γαλλικής ιστοριογραφικής σχολής των Annales, που ασχολήθηκαν με το θέμα, για να κατανοήσει τη μεταβλητότητα των κατά καιρούς απόψεων και θέσεων ως προς την σημασία του παρελθ6vτος4. Από αυτή την άποψη και με όλες τις επιφυλάξεις που μπορεί να εχει ο ιστορικός για την πραγμάτευση επιμέρους θεμάτων ή για απόψεις σε άλλα θέματα, μπο­ ρεί να υποστηριχθεί ότι.στο σύνολό του, το παρόν έργο έχει παρακο­ λουθήσει τις μεταπολεμικές ιστοριογραφικές αναζητήσεις σε ικανο­ ποιητικό Βαθμό. Ένα άλλο σημείο που χρειάζεται διευκρίνιση και εξήγηση είναι ότι οι διάφορες εξελίξεις που εξετάζονται, αφορούν κυρίως στη δυτική Ευρώπη, στις χώρες-«πυρήνες» του παγκόσμιου οικονομικού συστή­ ματος· για το λόγο ότι οι χώρες αυτές της δυτικής Ευρώπης, έπαιξαν, τουλάχιστο ως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο αν όχι ως τον Δεύτερο, πρωταρχικό και καθοριστικό ρόλο στις τύχες του υπόλοιπου κόσμου, καθώς και στη διαμόρφωση των Βασικών χαρακτηριστικών του σύγχρονου πολιτισμού. Χρειάζεται ακόμα να τονιστεί ότι, μολονότι συχνά γίνονται συγκεκριμένες και εκτεταμένες αναφορές στην εξέλιξη των διάφορων εθνικών κρατών της Ευρώπης, το έργο δεν αποτελεί σύνολο ιστοριών των επιμέρους χωρών της ηπείρου, αλλά ταυτόχρονη 4. William J. Bouwsma, «The Renaissance and the Drama of Western History», The American Historical Review, τόμ. 84, αρ. 1 (Φεβρ. 1979). σσ. 1-15.

πραγμάτευση ορισμένων "''-'""'''--"'"" σωστά εθνικά τείνουν να που ξεφεύγουν από τα παραδοσιακά Πρόκειται. σωστότερα, για την πραγμάτευση ορισμένων εξελίξεων που διαμόρφωσαν τον σύγχρονο κόσμο, με επίκεντρο τις χώρες της δυτικής Ευρώπης και με αφετηρία την περίοδο, κατά την οποία μετατοπίστηκε το κέντρο Βάρους της ηπείρου από τις χώρες της Μεσογείου στις χώρες που Βρέχονται από τον Βόρειο Ατλαντικό. Στην περίοδο αυτή εντοπίζεται συνήθως από τη σύγχρονη ιστοριογραφία και η απαρχή της νεότερης εποχής και. φυσικά, το τέλος του μεσαίωνα· η οποία όμως δεν είναι εύκολο να καθοριστεί χρονικά και ο καθορισμός της εξαρτάται από τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται κάθε φορά6• Στις αρχές του αιώνα μας, για παράδειγμα, όταν δημοσιεύθηκε το μνημειώδες ιστορικό έργο που συνέλα6ε και σχεδίασε ο λόρδος Acton, η Cambridge Modern History, οι συντάκτες του έργου όρισαν ως εξής τον όρο νεότερη ιστορία: «Η νεότερη ιστορία», αναφέρεται στην εισαγωγή του έργου, «ασχολείται με την ανθρωπότητα σε μια περίοδο, κατά την οποία ο πολιτισμός της έφτασε σε μια φάση που, στις γενικές της γραμμές, μας είναι οικεία· μια περίοδο, κατά την οποία τα πpοΒλήματα της εποχής μας υπήρχαν και τότε ιωι αντιμετωπίζονταν με τρόπους που αναγνωρίζουμε και που είναι παρόμοιοι με αυτούς που χρησιμοποιούμε σήμερα»'. Γενικά, το πέρασμα από τον μεσαίωνα στη νεότερη εποχή θεωρεί­ ται η μετα6ατική περίοδος κατά την οποία οι ατλαντικές χώρες της Ευρώπης αποδεσμεύθηκαv από την αγροτική, παραδοσιακή, θεοκρατική και στάσιμη κοινωνία του μεσαίωνα, η οποία άρχισε v · αλλάζει και να μεταμορφώνεται αλλού με ταχύτερο ρυθμό και αλλού με Βραδύτερο. Άσχετα πάντως από το ρυθμό και τη διάρκεια της μετάΒασης από τη μεσαιωνική μορφή κοινωνίας στη νεότερη, η αφετηρία της διαδικασίας αυτής τοποθετείται συνήθως στα τέλη του 15ου αιώνα και στις αρχές του 16ου· μολονότι τελευταία, οι απαρχές του νεότερου κόσμου τοποθετούνται νωρίτερα από τον 150 αιώνα, στον 140, όπου πολλοί ιστορικοί Βλέπουν την αρχή της αποσύνθεσης του μεσαιωνικού κόσμου 5 Geoffrey Barraclough, History in a Changing World (Οξφόρδη, Basil Blackwell, 1957), 00, 17-20. 6. Ιωάννης Κ.Χασιώπης, Αναγέννηση και Μεταρρύθμιση: Κεφάλαια ευρωπαίκής ιστορίας από τα τέλη του 15ου ως τα μέσα του 17ou αι. τομ. Α" (Θεσαλονίκη, 1973). σσ. 1 - 15 και ιδιαίτερα στις σελίδε ς 1 και 11. 7. The Cambridge Modern History, ανατύπωση έκδοσης 1902 (Καiμnριτζ, University Press, 1934). τόμ, Α ·, σ. 1.

την κυοφορία του Η ,,.n,11n,11n και πραγμάτευση των οιcιφιJρι:.ιν θεμάτων από τη σκοπιά τους με τον του σύγχρονου κόσμου, ή, fΊ"r,,nτι-.τc•ιv, της κόσμο. δεν σημαίνει ότι η ιστοριογραφική διαδικασία ακολούθησε κάποια δεδομένη εξελικτική πορεία της Ευρώπης που από το τέλος του μεσαίωνα προετοίμαζε τον σύγχρονο κόσμο. Η αύξηση της ισχύος της μοναρχίας στην Αγγλία και τη Γαλλία, ως μια από τις συνέπειες του Εκατονταετούς Πολέμου ανάμεσα στις δύο χώρες· η ελάπωση της πίεσης επί των πρώτων υλών, ως συνέπεια του αποδεκατισμού του ευρωπαϊκού πληθυσμού από τον Μαύρο Θάνατο, την τρομερή επιδημία πανούκλας των μέσων του 14ου αιώνα, που ευνόησε την εξειδίκευση στις αγροτικές καλλιέργειες και την εμπορευματοποίηση μέρους της παραγωγής· η αύξηση της ισχύος των διάφορων ηγεμόνων σε Βάρος της εξουσίας του πάπα, κατά την περίοδο της Βα6υλώνιας Αιχμαλωσίας των προκαθημένων της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, αυτές και άλλες συναφείς εξελίξεις δεν είχαν καμιά ιδιαίτερη σημασία για τους συγχρόνους - ούτε, άλλωστε, ήταν δυνατό να διαπιστωθούν, ακόμα και από τους πιο οξυδερκείς σύγχρονους παρατηρητές. Είναι οι διαπιστώσεις που txouv σχtση με τις ανάγκες και τα προ6λήματα της δικής μας εποχής. Το ιστορικό παρελθόν δίνει τις απαντήσεις που χρειάζονται οι μεταγενέστερες είναι περισσότερο δημιούργημα του μέλλοντος παρά δημιουργός του. Από την τελευταία αυτή άποψη, το παρόν έργο εκφράζει τους πpοθληματισμούς και τις αναζητήσεις της εποχής μας· όχι μόνο το τελευταίο μέρος του, που αναφέρεται στον μεταπολεμικό κόσμο, αλλά και εκείνα που αναφέρονται στην αρχή της νεότερης εποχής, όπου αναζητούνται τα πρώτα σκιρτήματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Τα χαρακτηριστικά αυτού του πολιτισμού, όσο αυξάνεται η γνώση του σύγχρονου ανθρώπου και μειώνεται η δυτικοκεvτρική θεώρηση του κόσμου, όλο και περισσότερο τείνουν να θεωρούνται αναχρονιστικά και v · αμφισ6ητείται η σημασία τους για τον σύγχρονο κόσμο. Εξάλλου, 8. Βλ. ένα σημαντικό άρθρο του Robert Brenner, με τίτλο «Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-lndustrial Europe», Past and Present, αρ. 70 (Φεβρ. 1976), σσ. 30 - 75 καθώς και τη συζήτηση που προκάλεσε και που φιλοξενήθηκε σε επόμενα τεύχη του ίδιου περιοδικού: Αρ. 78 (Φεβρ. 1978), σσ.24-55· αρ. 79 (Μάϊος 1979), σσ.55-69· αρ. 80 (Αύγ. 19Ί8). σσ.3-65 και εκτεταμένη απάντηση του Brenner, αρ. 97 (Νοέμ. 1982), σσ.16-113. άρθρο με τίτλο ••The Agrarian Roots of Europan Capitalism». Βλ. επίσης δύο άρθρα στο περιοδικό Annales, 340 έτος, αρ. 2 (Φεβρ. - Μαρτ. 1979), σσ.305-318 και 319· 323, του John Jay ( «Crise du feodelisme et conjoncture des prix a la iin du Moyen Age») και του Guy Bois («Sur la monnaie et les prix a la fin du Moyen Age: Reponse a John Jay») αντίστοιχα. Βλ. ακόμα ανακοινώσεις και πρακτικά του 4ου συνεδρίου του περιοδικού Past and Presenl, με θέμα ••War and Society». στο ίδιο περιοδικό. αρ. 22 (Ιούλ. 1962). σσ.3-35.

αυτά, όπως είναι μερικά από τα Vl',,r,r,;/TY>,"> άτομο και η επιδίωξη διασφάλισης της έχουν απουσιάσει. όπως παρατηρήθηκε. από την ευρωπαϊκή Ωστόσο, αυτά και άλλα vn.nn.vτr11,,rιτιvι't του εuρωπαϋωύ πολιτισμού, όπως είναι η απεριόριστη τεχνολογική πρόοδος και η εξίσου απεριόριστη παραγωγή πλούτου και αγαθών, δεν έπαψαν v · αποτελούν ιδανικά του σύγχρονου κόσμου και να καθορίζουν την πορεία του. Τελειώνοντας, θα ήθελα να εξάρω τη σuμ8ολή του μεταφραστή Α. Δαρ8έρη, το έργο του οποίου υπήρξε το πιο δύσκολο αλλά και το πιο ουσιαστικό από εκείνο όλων των άλλων συντελεστών της έκδοσης. Η άρτια γνώση της αγγλικής γλώσσας όσο και της ελληνικής, καθώς και η σπάνια ευαισθησία στο νόημα των διάφορων ειδικών όρων, εξασφάλισαν ένα έργο που δικαιούται να το θεωρεί δικό του όσο και οι συγγραφείς του.

Ι.Σ. Κολιόποuλος Θεσσαλονίκη, Μάρτιος 1983

9. Barraclough, έ.α .. ο. 52

Ι

1

1

)

Η τύχη μο υ ήταν να ζήσω μέσα σε μια καταιγίδα Ποικίλων περιστάσεων αναταραχής. Για σας ... μια καλύτερη εποχή έρχεται. Οι απόγονοί μας -αφού το σκοτάδι διαλυθεί­ Μπορούν να επιστρέψουν στην παλιά λαμ πρότητα. Πετράρχης, κείμενο της δε15αετίας του 1340

Αν ο κυρίως Μεσαίωνας ήταν «εποχή συμποσίων», η τελευταία περίοδος του Μεσαίωνα ήταν «εποχή πείνας». Από το 1300 περίπου, μέχρι τα μέσα ή το τελευταίο μέρος του 15ou αιώνα, θεομηνίες ενέσκηπταν σ· ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη με τρομακτική ένταση και φοβερή επιμονή. Η πείνα επικράτησε αρχικά επειδή η γεωργία δεν απέδιδε εξαιτίας της εξάντλησης του εδάφους, του κρύου καιρού και των κατακλυσμιαίων βροχών. Κατόπιν, ως επιστέγασμα όλων αυτών των «θεϊκών μαστίγων», ήρθε η τρομερότερη φυσική συμφορά από όλες: η τρο­ μερή πανώλη, γνωστή ως «Μαύρος Θάνατος», που πήρε βαρύ φόρο θανάτου από ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη. Σαν να μη έφταναν αυτά, ο ακατάπαυστος πόλεμος επέφερε συνεχώς βάσανα και ερήμωση. Οι απλοί άνθρωποι υπέφεραν περισσότερο επειδή ήταν ευκολότερο να βιαστούν, να σφαγούν, να ληστευτούν και να καούν από στρατιώτες και οργανωμένες συμμορίες ληστοπειρατών. Όταν περνούσε ένας στρατός από μια περιοχή, ολόκληρα χιλιόμετρα γέμιζαν με καμένα ερείπια και σάπια πτώματα· σ.ε πολλά μέρη, η ερήμωση ήταν τέτοια, ώστε η ύπαιθρος γέμιζε λύκους, που πολλές φορές έφταναν στα όρια

Το τέλος του Μεσαίωνα.· Καταστροφη και προσαρμογή

16

τον της νεκροκεφα­ λής συμβόλιζε την '"""'"vuv, Για τους λόγους αυτούς, δεν θα πρέπει. να αναζητήσουμε στην τελευταία περίοδο του Μεσαίωνα εκπληκτικέc; προόδους. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξε καθόλου πρόοδος: στους δύο τελευταίους αιώνες του Μεσαίωνα, Qι Ευρωπαίοι επέδειξαν θαυμαστή αντοχή στις αντιξοότη,:ε:ς:.. αντινα..εγκαταλείψοωι τους εαυτούς τους στη μ{)Ιρδ τοuι;;, επεδίωξαν αποφcισιστικά να προσαρμοστούν στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Δεν υπήρξε έτσι κατάρρευση του πολιτισμού, όπως κατά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αλλά μάλλον μια μεταβατική περίοδος nou κατέληξε στη διατήρηση του στερεότερου μέρους της παλιό"rερηc; εuρωrrαϊ­ κήc; κληρονομιάς και, σε συνέχεια, της οικοδόμησης πάνω qε αυτό. 1. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΥΦΕΣΗ ΚΑΙ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ Γύρω στο 1300, κατά τον κυρίως Μεσαίωνα, η αγροτική ε­ πέκταση είχε φτάσει στα όριά της. Στο εξής, η απόδοση και η έκταση των καλλιεργούμενων εκτάσεων άρχισαν να ελαττώ­ νονται, προκαλώντας παρακμή ολόκληρης της ευρωπαϊκής οι­ κονομίας, που επιταχύνθηκε από τα διαταρακτικά αποτελέ­ σματα ΊΌU πολέμου. Κατά συνέπεια, );ο πρώτο μισό του 14ou αιώνα uπι'Jι:,ξf:: επ�,ςri a-uξ9\1Qll§Yl)c;. 911<ονομικής ι,)φεσης. Η έλ.εu·..σ.· r�·. . το ·.. ου Θανάτου» το 1347, ΚQΤέστησε αυτή την . . . . . . u. «..Μαu..Ρ. ύφεση i�αίτ�ρα οξεία, έπειδή ανέτρεψε εντελbJςτο ρuθμϊ της καθημερινής ζωης. Οι επόμενες επανεμφανίσεις της πανώλης και ο παρατεταμενος πόλεμος, συνέχιζαν να αποδυναμώνουν την ευρωπαϊκή οικονομία κατά το μεγαλύτερο μέρος της, ακόμα και μετά τις αρχές του 15ou αιώνα. Ωστόσο, την περίοδο 13501450, οι Ευρωπαίοι έμαθαν να προσαρμόζονται στις νέες οικονομικές συνθήκες και κατάφεραν να τοποθετήσουν την οικονομία τους σε σταθερότερη βάση. Αυτό έγινε ιδιαίτερα φανερό γύρω στα 1450, όταν η εξάλειψη της ασθένειας και του πολέμου επέτρεψαν μια αργή αλλά σταθερή οικονομική ανάκαμψη. Σε γενικές γραμμές, παρά την παρατεταμένη ύφεση 150 σχεδόν χρόνων, η Ευρώπη μπήκε στο δεύτερο μισό του 15ou αιώνα με υγιέστερη οικονομία από πρωτύτερα.

17

επέκταση έφτασε τα φυσικά όρια στο 13DO. δηλαδή, ένα όριο στην έκταση της γης που μπορούσε καθώς και στην ποσότητα των σπαρτών που να αποδώσει χωρίς την εισαγωγή επιστημονικών ιιε!::1Οί>ων καλλιέργειας. Μάλιστα, οι Ευρωπαίοι. είχαν εκχερσώσει καλλιεργήσει πολύ περισσότερες εκτάσεις από όσες θα στον ενθουσιασμό του εποικιστικού κινήματος του κυρίως Μεσαίωνα εκχερσώθηκαν οριακές γαίες, δηλαδή γαίες που δεν ήταν αρκετά πλούσιες για να στηρίξουν εντατική καλλιέργεια. Επιπλέον, ακόμα και τα καλύτερα χωράφια είχαν αρχίσει να εξαντλούνται. Ακόμα χειρότερα, ο καιρός, γύρω στο 1300, χειροτέρευσε. Ενώ κατά τον 11 ο και τον 120 αιώνα, η Ευρώπη είχε ευνοηθεί με ξηρό και ζεστό κλίμα, κατά τον 140 αιώνα το κλίμα άρχισε να γίνεται ψυχρότερο και υγρότερο . Αν και η μέση μείωση θερμοκρασίας στη διάρκεια του αιώνα ήταν μόνο ένας βαθμός Κελσίου, ήταν αρκετή να περιορίσει την αμπελοκαλλιέργεια σε πολλές βόρειες περιοχές, όπως στην Αγγλία. Η καλλιέργεια δημητριακών, επίσης, γινόταν συνεχώς δυσκολότερη πρακτικά, επειδή η εποχή της ανάπτυξης των σπαρτών ελαττώθηκε σημαντικά: στη Γροιλανδία και σε περιοχές της Σκανδιναβίας, οι αγροτικοί οικισμοί εγκαταλείφθηκαν εντελώς. Οι αυξημένες βροχοπτώσεις έπαιξαν επίσης το ρόλο τους. Τρομερές πλημμύρες που κατέκλυσαν ολόκληρη τη βορειο­ δυτική Ευρώπη το 1315, κατέστρεψαν τα σπαρτά και προκάλεσαν παρατεταμένο, θανατηφόρο λιμό. Για τρία χρόνια, οι αγρότες ήταν τόσο πεινασμένοι, ώστε έτρωγαν το σπόρο του σιταριού, εκμηδενίζοντας έτσ ι τις πιθανότητες για μια πλήρη ανάκαμψη την επόμενη χρονιά. Στην απελπισία τους επίσης, έτρωγαν γάτες, σκυλιά και ποντίκια. Πολλοί χωρικοί ήταν τόσο εκτεθειμένοι σε ανθυγιεινές συνθήκες και τόσο εξασθενημένοι από τον υποσιτισμό, ώστε έγιναν ιδιαίτερα δεκτικοί στις ασθένειες. Το αποτέλεσμα ήταν ένας τρομακτικός αριθμός θανάτων: σε μια φλαμανδική πόλη, το ένα δέκατο του πληθυσμού θάφτηκε σε μια περίοδο έξι μηνών μονάχα, του 1316. Σχετικά ομαλές γεωργικές συνθήκες επανήλθαν μετά τό 1318, αλλά σε πολλά μέρη της Ευρώπης επανεμφανίστηκαν καταρρακτώδεις βροχές και άλλες θεομηνίες. Στην Ιταλία, οι πλημμύρες παρέσυραν γέφυρες της Φλωρεντίας το 1333, και ένα παλιρροϊκό κύμα κατέστρεψε το λιμάνι της Αμάλφης το 1343. Με τη φύση τόσο άστατη συνέχεια, η οικονομική ζωή δεν μπορούσε παρά να ταλαιπωρείται. Αν και οι καταστρεπτικοί πόλεμοι, σε συνδυασμό με την

Αντιξοότψες στη γεωργία

Η πίεση του πληθυσμού

18

Ο «Μαύρος Θάνατος

»

την προσφορά ξεπερνούσε άνθρωποι συνέχιζαν να πολλαπλασιάζονται ενώ η παραγωγή δημητριακών έπεφτε, δεν υπήρχε επαρκής τροφή για τη συντήρηση του πληθυσμού. Κατά συνέπεια, οι τιμές των σιτηρών είχαν φτάσει στα ύψη και οι φτωχοί ήταν καταδικασμένοι να πεινάσουν. Τότε, έπεσε μια συμφορά τόσο φοβερή, ώστε σε πολλούς φάνηκε ότι προαναγγέλει το τέλος του κόσμου. · Ηταν ο «Μαύρος Θάνατος», ένα θανατικό που ήταν συνδυασμός βουβωνικής και πνευμονικής πανώλης, που σάρωσε την Ευρώπη από το 1347 μέχρι το 1350 και επανεμφανίσθηκε κατά περιοδικά διαστήματα στα επόμενα εκατό χρόνια. Η θεομηνία αυτή θα μπορούσε να συγκριθεί -όσον αφορά στους θανάτους και στη φρίκη που προκάλεσε- με τους δύο παγκόσμιους πολέμους του 2Οού αιώνα. Τα κλινικά αποτελέσματα της πανώλης ήταν αποτρόπαια: μετά τη μόλυνση βουβωνικής πανώλης από τσίμπημα ψύλλου, ο ασθενής εμφάνιζε τεράστια πρηξίματα στους βουβώνες ή στις μασχάλες· εμφανίζονταν επίσης μαύρες κηλίδες στα χέρια και στα πόδια και επακολουθούσε διάρροια. Το θύμα πέθαινε ανάμεσα στην τρίτη και πέμπτη μέρα. Αν η μόλυνση είχε την πνευμονική μορφή, είχε επέλθει δηλαδή από εισπνοή, επακολουθούσαν αιμοπτύσεις αντί πρηξίματα και ο θάνατος ερχόταν μέσα σε τρεις μέρες. Μερικοί κοιμούνταν το βράδυ υγιείς και πέθαιναν το πρωί ύστερα από μια νύχτα αγωνίας. Καράβια με πληρώματα νεκρών πλανιόνταν στις θάλασσες. Αν και οι διαδοχικές επιδημίες άφησαν μερικές τοποθεσίες απρόσβλητες, τα συνολικά δημογραφικά αποτελέσματα της πανώλης ήταν καταστροφικά· για να περιοριστούμε σε λίγα μόνο παραδείγματα, ο πληθυσμός της Τουλούζης, από 30.000 περίπου το 1335, μειώθηκε σε 26.000 το 1385 και σε 8.000 το 1430· ο συνολικός πληθυσμός της Νορμανδίας ελαττώθηκε κατά 30% στο διάστημα 1347-1357, και μέχρι το 1380, πάλι κατά 30%· στην αγροτική περιοχή γύρω από την Πιστόια, παρατη­ ρήθηκε ελάττωση του πληθυσμού κατά 60% στο διάστημα 13401404. Συνολικά, τα συνδυασμένα αποτελέσματα της πείνας, του πολέμου και, πάνω απ· όλα, της πανώλης, ελάττωσαν τον συνολικό πληθυσμό της δυτικής Ευρώπης, τουλάχιστο κατά το μισό και, κατά τα δύο τρίτα περίπου, στην περίοδο 1300-1450. Αρχικά, ο «Μαύρος Θάνατος» προκάλεσε μεγάλα δεινά στους περισσότερους από όσους επέζησαν. Πανικόβλητοι οι

19

τη τις εργασίες τους αναζητώντας την απομόνωση. vr.·r",vn, των πόλεων έφευγαν στην ύπαιθρο και οι κάτοικοι ο ένας μακριά από τον άλλο. Ακόμα και ο απομονώθηκε στο εσωτερικό του ανακτόρου του και δεν σε κανένα την είσοδο. Πάρα πολλοί εργαζόμενοι πεθάνει και άλλοι είχαν εγκαταλείψει τις δοu�ειές τους, αποτέλεσμα να σαπίζουν οι σοδειές στα χωράφια, να διαταραχθεί το εμπόριο και να εγκαταλειφθούν οι μεταφορές. συνέπεια, βασικά αγαθά γίνονταν όλο και σπανιότερα ενώ οι τιμές ανέβαιναν. Για τους λόγους αυτούς, οι εκατόμβες της πανώλης ενέτειναν σε μεγάλο βαθμό την οικονομική κρίση της Ευρώπης. Παρ· όλα αυτά, ύστερα από το 1400 περίπου, οι νέες δημογραφικές πραγματικότητες άρχισαν να αντιστρέφουν την πορεία των τιμών και να μεταβάλλουν τις οικονομικές εξελίξεις.

Οι Τέσσερις Ιππότες της Αποκάλυψης, του Ντύρερ

αστατώvει ,ιvωvία και κοvομία

20

Οικονομικές συνέπειες του «Μαύρου Θανάτου»: (1) αγροτική εξειδίκευση

(2) η αύξηση της σημασίας των αστικών κέντρων

Ιδιαίτερα, οι τιμές βασικών τροφίμων άρχισαν να πέφτουν η παραγωγή επέστρεφε στα κανονικά της επίπεδα και υπήρχαν λιγότερα στόματα να τραφούν. Οι επανεμφανίσεις της πανώλης ή άλλων φυσικών θεομηνιών πολλές φορές προκαλούσαν έντονη διακύμανση μερικές χρονιές, αλλά οι μέσες τιμές των βασικών αγαθών μειώθηκαν ή έμειναν σταθερές κατά το μεγαλύτερο μέρος του 15ου αιώνα. Αυτή η τάση οδήγησε σε νέες αγροτικές ειδικεύσεις: εφόσον τα δημητριακά ήταν φθηνότερα, οι άνθρωποι μπορούσαν να ξοδεύουν μεγαλύτερο ποσοστό του εισοδήματός τους για συγκριτικά πολυτελή προϊόντα, όπως γαλακτοκομικά, κρέας και κρασί. Μέχρι τότε, οι γεωργοί ολόκληρης της Ευρώπης ήταν συγκεντρωμένοι στην παραγωγή δημητριακών, επειδή το ψωμί ήταν το στήριγμα της ζωής· συνέφερε όμως περισσότερο, στο εξής, ιδιαίτερα σε περιοχές με άγονα σχετικά εδάφη ή με ακατάλληλο κλίμα, να στραφούν σε εξειδικευμένα προϊόντα. Ανάλογα με τις κατά τόπους συνθήκες, η γη άρχισε να χρησιμοποιείται πιο συστηματικά για κτηνοτροφικούς σκοπούς και συγκεκριμένα για την παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων, καθώς και για την παραγωγή σταφυλιών για την παρασκευή κρασιού ή κριθαριού για την παρασκευή μπίρας. Το αποτέλεσμα ήταν η εμφάνιση ειδικευμένων οικονομιών κατά περιοχές: τμήματα της Αγγλίας προσανατολίστηκαν στην εκτροφή προβάτων ή στην παραγωγή μπίρας, τμήματα τnc; Γαλλίας ειδικεύθηκαν στην οινοπαραγωγή, ενώ η Σουηδία αντήλλασσε βούτυρο με φτηνό γερμανικό σιτάρι. Οι περισσότερες περιοχές της Ευρώπης στράφηκαν σε ό,τι μπορούσαν να αποδώσουν καλύτερα και η ανταλλαγή βασικών αγαθών μέσω μεγάλων αποστάσεων δημιούργησε μια νέα σταθερή εμπορική ισορροπία. · Ενα άλλο οικονομικό αποτέλεσμα του «Μαύρου Θανάτου», ήταν η αύξηση της σχετικής σημασίας των πόλεων. Οι βιοτέχνες των πόλεων μπορούσαν συνήθως να ανταποκριθούν πιο εύκολα από τους γαιοκτήμονες σε δραστικά μεταβαλλόμενες οικονομικές συνθήκες, επειδή οι παραγωγικές τους δυνατότητες ήταν ελαστικότερες. Όταν οι αγορές συρρικνώνονταν, οι βιοτέχνες μπορούσαν να περικόψουν την προσφορά ευκολότερα, έτσι ώστε να ισοσταθμιστεί με τη ζήτηση· μπορούσαν να αυξήσουν την παραγωγή ευκολότερα όταν το απαιτούσαν οι συνθήκες. · Ετσι, οι επιχειρηματίες των πόλεων ξεπέρασαν την κατα­ στροφή γρηγορότερα από τους γεωργούς. Συχνά, εκμεταλ­ λεύονταν τη μεγαλύτερή τους δύναμη για να προσελκύσουν αγροτικά εργατικά χέρια μέσω υψηλότερων ημερομισθίων. Με αυτό τον τρόπο, η ισορροπία πληθυσμού υπαίθρου και πόλης διαταράχθηκε κάπως, προς όφελος της τελευταίας.

21 αστικά κέντρα, ιδιαίτερα εκείνα της βόρειας και της βόρειας Ιταλίας, κέρδισαν πάρα πολύ από τις συνθήκες. Στη Γερμανία. ορισμένες πόλεις κάτω από την της Βρέμης και της Λυβέκης, συνασπίστηκαν στη λεγόμενη Χανσεατική · Ενωση, για τον έλεγχο του εμπορίου των μεγάλων αποστάσεων στη Βαλτική και στη Βόρεια Θάλασσα. Οι στόλοι τους μετέφεραν γερμανικό σιτάρι στη Σκανδιναβία και έφερναν πίσω γαλακτοκομικά προϊόντα, ψάρια, γούνες. Η αυiΞημένη, κατά κεφαλή, δυνατότητα της Ευρώπης να αγοράζει προϊόντα πολυτελείας, έφερε νέα πλούτη στις βορειοϊταλικές εμπορικές πόλεις της Γένουας και, ιδιαίτερα, της Βενετίας, επειδή οι πόλεις αυτές ήλεγχαν την εισαγωγή μπαχαρικών από την Ανατολή. Η αύξηση των δαπανών για αγαθά πολυτελείας ενίσχυσε επίσης τις οικονομίες της Φλωρεντίας, της Βενετίας, του Μιλάνου και άλλων γειτονικών πόλεων, που ειδικεύτηκαν στην παραγωγή μεταξωτών, λινών, ελαφρών μάλλινων και άλλων ακριβιJν υφασμάτων. Το Μιλάνο, επιπλέον, ευημερούσε από τη βιομηχανία όπλων του, η οποία εφοδίαζε τα εμπόλεμα ευρωπαϊκά κράτη με πανοπλίες και όπλα. Εξαιτίας των μεταβαλλόμενων τοπικών συνθηκών, μερικές πόλεις, ιδιαίτερα Φλάνδρας, έπεσαν σε οικονομικό μαρασμό, αλλά στο σύνολό τους τα ευρωπαίκά αστικά κέντρα κέρδισαν κατά αξιοσημείωτο τρόπο από τις νέες οικονομικές συνθήκες και έμφαση στην εξειδίκευση. Οι μεταβαλλόμενες σuνθιΊκες βοήθησαν επίσης ανάπτυξη επιτηδευμένων επιχειρηματικών, λογιστικών, τραπεζικών μεθόδων. Επειδή οι μεγάλες διακυμάνσεις των τιμών καθιστούσαν επισφαλείς τις επενδύσεις, δημιουργήθηκαν μορφές σuνεταιρισμοϊι για να ελαχιστοποιήσουν κινδύνους. Επινοήθηκαν επίσης οι ασφαλιστικές εταιρείες καλύπτουν ένα μέρος των κινδύνων της ναυσιπλοΤας. Η π χρήσιμη λογιστική μέθοδος Ευρώπης, η ενημέρωση βιβλίων, 14ου

Οι πόλεις της Βόρειας Γερμανίας και Βόρειας Ιταλίας

Η ανάπτυξη προηγμένων επιχειρηματικών και οικονομικc;;ν μεθόδων

22 αλλά των Μεδίκων, που ήκμασε από το 1397 μέχρι το 1 τα δικά της με πρότυπα σύγχρονης μετοχικής υποκαταστήματα των Μεδίκων, που βρίσκονταν στο Λονδίνο, την Μπρuζ και την Αβινιόν, καθώς και σε μερικές ιταλικές πόλεις, διοικούνταν από διευθυντές της οικογένειας των Μεδίκων που ακολουθούσαν κοινή πολιτική. Τυπικά, ωστόσο, κάθε υποκατά­ στημα αποτελούσε χωριστή εταιρεία, που η τυχόν χρεωκοπία του δεν παρέσυρε κανένα άλλο υποκατάστημα στην κατα­ στροφή. · Αλλες ιταλικές τράπεζες πειραματίστηκαν με προηγμένες πιστωτικές μεθόδους. Μερικές έφτασαν στο σημείο να επιτρέπουν στους πελάτες τους να ανταλλάσσουν ποσά χωρίς να δίνουν πραγματικά λεφτά ο ένας στα χέρια του άλλου. Τέτοιες «λογιστικές μεταβιβάσεις» εκτελούνταν αρχικά με προφορική μόνο εντολή, αλλά γύρω στα 1400 άρχισαν να εκτελούνται με γραπτή βεβαίωση. · Ηταν οι αρχαιότεροι πρόγονοι της σύγχρονης επιταγής. Η αλληλεπίδραση ανθρώπου και φύσης στην οικονομική ιστορία του τέλους του Μεσα ίωνα

Στην οικονομική επισκόπηση των δύο αιώνων του τέλους της μεσαιωνικής ιστορίας, οφείλουμε νά τονίσουμε τόσο το ρόλο της φύσης όσο και των ανθρώπων. Η ιστορία των εποχών πριν από τη νεότερη, όλων των περιοχών της υδρογείου, τείνει να δείξει ότι κάθε φορά που ο πληθυσμός αυξανόταν υπερβολικά, έτεινε να ελαττώνεται από φυσικούς μηχανισμούς: ο κακός καιρός και οι αρρώστιες μπορούσαν να έρθουν οποτεδήποτε, αλλά όταν οι άνθρωποι υπέφεραν ήδη από πείνα και συνωστισμό, τα αποτελέσματα των θεομηνιών ήταν ιδιαίτερα καταστροφικά. Αυτό σίγουρα συνέβη στον 140 αιώνα· η φύση επενέβη σκληρά στις ανθρώπινες υποθέσεις, αλλά ανεξάρτητα από το πόσο οδυνηρά ήταν τα άμεσα αποτελέσματα, τα μακροπρόθεσμα ήταν σε τελευταία ανάλυση ευεργετικά. Μέχρι το 1450, ένας κατά πολύ μικρότερος πληθυσμός, είχε υψηλότερο βιοτικό επίπεδο από τον πληθυσμό του 1300. Στην κατεύθυνση αuτη, οι έπαιξαν επίσης το ρόλο τους. Επειδή ήταν να αξιοποιή.σομy,c,τgy βαθμό τιξ

23 ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΣΤΑΤΩΣΗ η νέα ισορροπία, οι οικονομικές του Μεσαίωνα, την περίοδο 1300-1450, στην πρόκληση μιας σειράς εξεγέρσεων των τάξεων των πόλεων και της υπαίθρου· πολύ από όσες είχαν γίνει γνωστές μέχρι τότε, η πό τότε μέχρι σήμερα. Στο παρελθόν επικρατούσε η α ότι όλες τους είχαν προκληθεί από υπερβολικές όπως θα δούμε όμως, αυτό δεν ίσχυε πάντα. μόνη μεγάλης κλίμακας αγροτική εξέγερση που προκλήθηκε από υπερβολική φτώχεια ήταν η Jacquerie του 1358. Ονομάστηκε έτσι από το του Γάλλου αγρότη Jacques Bonhomme, του Ιάκωβου Αγαθού, που τελικά τα βάσανά του είχαν ξεπεράσει το όριο του. Το 1348 και το 1349, ο «Μαύρος Θάνατος» είχε τον τρόμο στους ανθρώπους και τον όλεθρο στην Το ξέσπασμα τότε του αγγλογαλλικού πολέμου τις καταστροφές στην ύπαιθρο. Οι αγρότες, όπως στους πολέμους του τέλους του Μεσαίωνα, υπέφεραν από τη λαφυραγωγία και τους εμπρησμούς των στρατευμάτων. Σαν να μην ιέφταναν αυτά, όταν οι πέτυχαν συντριπτική νίκη ενανfίον των Γάλλων στη μάχη Πουατιέ το 1356, οι τελευταίοι έπρεπε να πληρώσουν λύτρα για την απελευθέρωση του βασιλιά τους Ιωάννη Β · και πολλών αριστοκρατών. Όπως γινόταν πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις, από τους χωρικούς να πληρώσουν το μεγαλύτερο του ποσού. Το 1358, οι χωρικοί είχαν φτάσει στα έσχατα της αντοχής τους και εξεγέρθηκαν με εκπληκτική μανία: κανένα σαφές πρόγραμμα, έκαιγαν κάστρα, σκότωναν και βίαζαν τις αριστοκράτισσες. Αναμφί­ από οικονομικά θα

κρίση. εξεγέρσεις των κατώτερων τάξεων

Αγροτικές εξεγέρσεις: «Jacquerie»

24

Η εrτανάοταση των χωρικιJV ,;τη Γολλια

είμαστε σίγουροι, φαίνεται απίθανο ότι θα εξεγείρονταν αν δεν αισθανθεί την ευκαιρία να εκμεταλλευτούν την πολιτική σύγχυση της Γαλλίας. Στην πραγματικότητα η ευκαιρία δεν ήταν τόσο μεγάλη όσο πίστεψαν προνομιούχες τάξεις ανασυvτάχθηκαv,

25 στην αύξηση των χειραφετήσεων (απελευθερώδουλοπαροίκων και στην άνοδο των αμοιβών ή των ημερομισθίων των ελεύθερων αγροτικών εργατών. αριστοκράτες γαιοκτήμονες όμως, αντεπετέθηκαν για τη διατήρηση των δικών τους εισοδημάτων: πέτυχαν να εκδοθε'ί νο μοθεσία που αποσκοπούσε να κρατήσει τα ημερομίσθια σε προ-επιδημικά επίπεδα και να εξαναγκάσει τους ακτήμονες εργάτες γης να εργάζονται με την ελάχιστη αμοιβή. Επιπλέον, οι αριστοκράτες συχνά προσπάθησαν να εισπράξουν από τους αγρότες όλες τις παλιές οφειλές και εισφορές που δεν είχαν πληρωθεί. Η σύγκρουση έτσι έγινε αναπόφευκτη, επειδή οι αγρότες δεν ήταν διατεθειμένοι να σπρωχτούν πίσω στην προηγούμενη φτώχεια τους και υποτέλεια. Η σπίθα που άναψε τη μεγάλη εξέγερση του 1381, ήταν μια απόπειρα συλλογής του εθνικού φόρου που είχε επιβληθεί ίσος σε κάθε άτομο (κεφαλικός φόρος) αντί να είναι ανάλογος με το εισόδημα του κάθε φορολογούμενου. Αυτό ήταν χωρίς προηγούμενο στα αγγλικά φορολογικά ήθη και οι χωρικοί, όπως ήταν φυσικό, το θεώρησαν άδικο. Δύο κεφαλικοί φόροι είχαν επιβληθεί το 1377 και το 1379, χωρίς να συναντήσουν αντίσταση. · Οταν όμως οι φοροεισπράκτορες προσπάθησαν να εισπράξουν και τον τρίτο το 1381, η αγροτιά ξεσηκώθηκε και αντιστεκόμενη επεδίωξε τη λύση των προβλημάτων της. Αρχικά, οι αγρότες έκαψαν τα τοπικά μητρώα και λεηλάτησαν τις κατοικίες εκείνων που θεωρούσαν εκμεταλλευτές τους. Κα­ τόπιν, βάδισαν εναντίον του Λονδίνου, όπου εκτέλεσαν τον λόρδο καγκελάριο και θησαυροφύλακα της Αγγλίας. Αναγνωρί­ ζοντας τη σοβαρότητα της κατάστασης, ο δεκαπεντάχρονος βασιλιάς Ριχάρδος Β · βγήκε να συναντήσει τους αγρότες και κέρδισε την εμπιστοσύνη τους, με την υπόσχεση της κατάργησης της δουλοπαροικίας και της διατήρησης χαμηλών ενοικίων στα κτήματα Στο μεταξύ, κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, ο αγρότης ηγέτης Τάιλερ (Wat Tyler) κε σε μια φιλονικία μ ε τον ακόλουθο τού βασιλιά. ηγεσία πια οι αγρότες, που έκανα\/ το λάθος να πιστέψουν τους είχαν πραγματοποιηθεί, διαλιΊθηκαν γρήγ ορα. το παιδί nou βασίλευε ένιωσε τη �ωή του να μην αθέτησε όλες τις υποσχέσεις του. Οι διασκορnι­ δuνόμεις κυνηγήθηκαν και μερικοί uποτιθέ­ χωρίς ωστόσο μαζικό αντίποιτίποτε, αλλά επομένως, δεν δεκαετι(1ν, η φυσική αλληλεπίδραση των δυνάμεων οδήγησε τη δουλοπαροικία στην

Η rτορεία της εξέγερσης

26 Ο χαρακτήρας των εξεγέρσεων στις πόλεις

Η εξέγερση των Τσιόμπι

και ημερομίσθιου εργάτη.

την

του

και σε να στρέψουμε την προσοχή μας σε της Ευρώπης, αλλά μερικές εξεγέρσεις σε πόλεις. Συμβατικά, οι εξεγέρσεις των πόλεων κατά το τέλος του Μεσαίωνα, θεωρούνται εξεγέρσεις εκμεταλλεuόμενων προλετάριων που καταπιέζονταν περισ­ σότερο από κάθε άλλη φορά, εξαιτίας των αποτελεσμάτων της οικονομικής ύφεσης. Αυτό ωστόσο είναι μάλλον υπερβολική απλοποίηση, επειδή κάθε περίπτωση ήταν διαφορετική από την άλλη και πάντα δρούσαν σύνθετες δυνάμεις. Για παράδειγμα, μια εξέγερση στη βορειογερμανική πόλη του Μπρούνσβικ (Brunswίck) το 1374, υπήρξε λιγότερο εξέγερση φτωχών εναντίον πλουσίων και περισσότερο πολιτική αναταραχή, κατά την οποία μια πολιτική συμμαχία αντικατέστησε μιαν άλλη. Μια άλλη βορειογερμανική εξέγερση, στη Λuβέκη (LUbeck) το 1408, ονομάστηκε σωστά «εξέγερση φορολογουμένων». Και αυτή επίσης, υπήρξε λιγότερο σύγκρουση φτωχών και πλουσίων και περισσότερο απόπειρα μιας φατρίας που ήταν έξω από την εξουσία να εισαγάγει λιγότερο δαπανηρή διοίκηση. Το πλησιέστερο ανάλογο μιας προλεταριακής εξέγερσης ήταν ο ξεσηκωμός του 1378 των Φλωρεντινών Τσιόμπι (Cίompi). Οι Τσιόμπι ήταν εργάτες εριουργίας που είχαν την ατυχία να εργάζονται σε έναν κλάδο που είχε χτυπηθεί ιδιαίτερα από την κρίση. Μερικοί απ· αυτούς είχαν χάσει τη δουλειά τους, ενώ άλλοι εξαπατούνταν συχνά ή κακοπληρώνονταν από τα αφεντικά τους. Οι τελευταίοι κατείχαν μεγάλη πολιτική δύναμη στη Φλωρεντία και, κατά συνέπεια, μπορούσαν να περνούν οικονομικούς νόμους προς όφελός τους. Το γεγονός καθεαυτό ότι έπρεπε να γίνουν οικονομικές μεταρρυθμίσεις που αναγκαστικά θα συνοδεύονταν από πολιτικές αλλαγές. Καθώς τα γεγονότα, μια πολιτική κρίση φάνηκε πως ήταν το 1378, η που καλούσε

27 για την των οποίων προσπάθησαν να επιφέρουν πληρέστερη απασχό ληση του εργατικού δυναμιαντιπροσώπευσή τους, καθώς και άλλων προλεταριακών στη φλωρεντινή κυβέρνηση. Δεν μπόρεσαν ό μως να την εξουσία και μια ολιγαρχική κυβέρνηση όλες τις μεταρρυθμίσεις τους.

υ,u,μμ,u,�

Αν προσπαθήσουμε να βγάλουμε γενικά συμπεράσματα από διάφορες εξεγέρσεις, μπορούμε σίγουρα να πούμε ότι λίγες θ α συνέβαιναν αν δεν υπήρχε η οικο νομική κρίση. Οι λόγοι ωστόσο είχαν κάποια επίδραση· οι εξεγερμένοι μερικές περιπτώσεις βρίσκονταν σε καλύτερη οικο νομική κατάσταση από όσο σε άλλες. Είναι αξιοσημείωτο ό τι όλες οι εξεγέρσεις των κατώτερων τάξεων -οικονομικά π λ α ε πισμένων κοινωνικών ομάδων- γρήγορα αποτύγχαναν. λόγος ήταν βέβαια ότι οι ανώτερες τάξεις ήταν να ασκούν την εξουσία και να δίνουν διαταγές ισμένες συνηθ διέθεταν οικονομικά και στρατιωτικά μέσα η αντικότερο, σ μ α ια την καταστολή εξεγέρσεων. Μερικές ραί α η γ πα τ τ που ήταν κατώτερων ι εί τάξεων συγκρούονταν μεταξύ των τ α χ ο σ ι ν ι νο ρ ιούχ κατάφερναν να συνενώνονται ο τα πά ο π ο μ ενώ ε τωπο μια απειλή εναντίον αντιμετώπιζαν ενιαίο να μέ όποτ , έ κυριαρχίας τους α πό τους κατωτέρους. Επιπλέον, οι

Αριστοκράτες του Μεσοiωνα

Γενικές παρατηρήσεις για τη φύση των λαίί<ώv εξεγέρσεων

28 στασιαστές των κατώτερων τάξεων έκλιναν συνήθως περισσό­ τερο στη διατύπωση άμεσης δυσαρέσκειας παρά στην ανάπτυξη ολοκληρωμένων και συστηματικών κυβερνητικών προγραμμάτων· ιδανικά που θα εvέπνεαν ενιαία δράση, γενικά έλειπαν. Η περίπτωση της επανιιστασης των Χοuσιτών της Βοημίας -που θα πραγματευθούμε αργότερα- δείχνει ότι η θρη
Αν και οι ανώτερες τάξεις πετύχαιναν να καταστέλλουν τις λαϊκές εξεγέρσεις, διέβλεπαν τις οικονομικές και κοινωνικές αβεβαιότητες του τέλους του Μεσαίωνα και την πιθανότητα της εξέγερσης ως μόνιμης απειλής γι· αυτό, η διατήρηση της προνομιούχου κοινωνικής θέσης τους, τους έγινε έμμονη ιδέα. Οι αριστοκράτες του τέλους του Μεσαίωνα βρίσκονταν σε επισφαλή οικονομική θέση επειδή κέρδιζαν το μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματός τους από τη γη. Σε εποχές που οι τιμές του σιταριού και η γαιοπρόσοδος έπεφταν ενώ τα ημερομίσθια ανέβαιναν, οι γωοκτήμοvες είχαν, προφανώς, οικονομικά προβλήματα. Μερικοί αριστοκράτες ένιωθαν ίσως να απειλού­ νται από τη γρήγορη άνοδο εμπόρων και χρηματιστών, που ήταν σε θέση να κάνουν γρήγορα κέρδη εξαιτίας των μεγάλων διακυμάνσεων της αγοράς. Στην πράξη όμως, οι πραγματικά πλούσιοι έμποροι αγόραζαν γη και απορροφούνταν από την αριστοκρατία. Επιπλέον, οι περισσότεροι γαιοκτήμονες αριστο­ κράτες ήταν σε θέση να αποσοβήσουν τους οικονομικούς κινδύνους με τη χρησιμοτ;rοίηση εμπειρογνωμόνων διαχειριστών των κτημάτων τους μάλιστα, πολλοί απ· αυτούς έγιναν πλουσιότεροι από ποτέ.· Οι περισσότεροι, ωστόσο, ένιωθαν πιο εκτεθειμένοι σε οικονομικές και κοινωνικές ανασφάλειες από πριν. Το αποτέλεσμα ήταν να προσπαθήσουν να υψώσουν τεχνητούς φραγμούς, που θα τους διαχώριζαν από τις άλλες τάξεις. Δύο από τα πιο εκπληκτικά παραδείγματα αυτού του διαχωρισμού, ήταν η έμφαση των αριστοκρατι�ν στην πολυτέλεια και ο σχηματισμός κλειστών ιπποτικών ταγμάτων. Το τέλος του Μεσαίωνα υπήρξε η κατεξοχήν περίοδος της αριστοκρατικής επιδειξιομανίας. Ενώ ο λιμός και ο λοιμός μαίνονταν. οι αριστοκράτες διασκέδαζαν σε πολυτελέστατα συ και εκθαμβωτικές τελετές σε ένα συμπόσιο στη Φλάνδρα το 1468. διακοσμητικό στοιχείο δεκαπέντε μέτρα ενδύματα των αριστοκρατών 11ταν φορούσαν μακριά. καπέλα στολισμένα με

29

Μεσαιωνική αναπαράσταση νεκρού μπροστά στο Θεό- κριτή

πάντα αρέσκονταν στο καλό ντύσιμο· οι αριστοκράτες όμως του τέλους του Μεσαίωνα φαίνεται ότι ήταν κυριευμένοι σε μεγάλο βαθμό από την έμμονη ιδέα της άνεσής τους και της δημιουργίας της εντύπωσηςότι ήταν εντελώς διαφορετικοί από τους άλλους. Η επιμονή της διατήρησης μιας αυστηρά καθορισμένης κοινωνικής ιεραρχίας είναι επίσης υπεύθυνη για τη διάδοση ιπποτικών ταγμάτων κατά την ύστερη μεσαιωνική περίοδο, όπως της Περικνημίδας ή του Χρυσόμαλλου Δέρατος. Με την οργάνωσή τους σε κλειστά τάγματα που επέβαλλαν ειδική συμπεριφορά και καυχώνταν για τις ειδικές τιμητικές διακρίσεις των μελών τους, οι αριστοκράτες που αισθάνονταν να απειλούνται από τις κοινωνικές πιέσεις προσπάθησαν να απομακρυνθούν από τους άλλους ανθρώπους, βάζοντας στην ουσία μια πινακίδα που έλεγε: «η είσοδος απαγορεύεται στα μη μέλη». Μια άλλη εξήγηση της εξωφρενικής έμφασης στην πολυτέλεια, είναι ότι αποτελούσε μια μορφή διαφυγής. Οι

30 αριστοκράτες, που ήταν στην οσμή του θανάτου, την απομάκρυνσή τους συμποσίων, εκλεπτυσμένων τρόπων, ενδυμάτων. Από το άλλο μέρος, οι μη αριστοκράτες που δεν μπορούσαν να έχουν τέτοιες πολυτέλειες, συχνά αναζητούσαν ανακούφιση από το όραμα του θανάτου σε κακόγουστες δημόσιες διασκεδάσεις: για παράδειγμα, τα πλήθη μπορούσαν να βλέπουν τυφλούς ζητιάνους να προσπαθούν να πιάσουν ένα γουρούνι που έσκουζε και που έδερναν κατά λάθος ο ένας τον άλλο με ρόπαλα· ή θα επευφημούσαν παιδιά που προσπαθούσαν να σκαρφαλώσουν σε στύλους αλειμμένους με λίπος για να κερδίσουν χήνες. Δεν πρέπει να νομίσουμε, ωστόσο, ότι οι άνθρωποι της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου είχαν παραδοθεί στην ταραχώδη ζωή χωρίς διακοπή: αντίθετα, οι ίδιοι άνθρωποι όλων των τάξεων που αναζητούσαν εκλεπτυσμένη ή κραυγαλέα διασκέδαση, εξίσου συχνά πήγαιναν στο άλλο συναισθηματικό άκρο όταν αντιμετώπιζαν την ψυχική πίεση που προκαλούσαν τα προβλήματα της εποχής τους και εγκατέλειπαν τους εαυτούς τους στη θλίψη. Η βασιλομήτωρ της Γαλλίας έκλαψε δημόσια όταν αντίκρυσε για πρώτη φορά τον εγγονό της. Ο μεγάλος ιεροκήρυκας Vincent Ferrer αναγκάστηκε να διακόψει το κήρυγμά του για τα Πάθη του Χριστού και τη Δευτέρα Παρουσία, επειδή τόσο ο ίδιος όσο και το ακροατήριό του έκλαιγαν με αναφυλλητά. Ο · Αγγλοc; βασιλιάς Εδουάρδος Β ·, λέγεται ότι έκλαψε τόσο πολύ όταν φυλακίστηκε, ώστε μάζεψε αρκετό ζεστό δάκρυ για να ξυριστεί. Αυτή η ιστορία βέβαια είναι φανταστική, αλλά δείχνει πραγματικά τι πίστευαν οι σύγχρονοί της ότι ήταν δυνατό να γίνει. Γνωρίζουμε με σιγουριά ότι η Εκκλησία ενθάρρυνε το κλάμα επειδή σώζονται αγαλματίδια του Αγίου Ιωάννη που θρηνεί, τα οποία προφανώς είχαν σχεδιαστεί για να προκαλούν δάκρυα στα μάτια όσων τα έβλεπαν. Οι άνθρωποι ενθαρρύνονταν ακόμα να αυτοσυγκεντρώ­ νονται στα Πάθη του Χριστού και στο θνητό του ανθρώπου: οι φοβεροί Εσταυρωμένοι αφθονούσαν και η μορφή της Παναγίας ήταν λιγότερο μιας χαμογελαστής Μαντόνας και περισσότερο μιας απαρηγόρητης μητέρας· εμφανιζόταν πια να πέφτει θλιμμένη στη βάση του σταυρού ή να κρατά τον νεκρό Χριστό στην αγκαλιά της. Η ιδεοληψία της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου με το θάνατο φαίνεται ακόμα σε γλυπτά, τοιχογραφίες και εικονογραφήσεις βιβλίων που υπενθύμιζαν στους θεατές τους το εφήμερο της ζωής και τα βάσανα της κόλασης. Οι

«Μακάβριος χορός», συνηθισμένο εικονογραφικό θέμα της εποχής

χαρακτηριστικοί τάφοι του κυρίως Μεσαίωνα, είχαν επάνω τους γλυπτά που έδειχναν τον ν�κρό σε κάποια πράξη που υπήρξε τυπική για τα επιτεύγματα της ζωής του, ή σε κατάσταση ανάπαυσης, που έδινε την εντύπωση ότι ο θάνατος δεν ήταν παμά ένας γαλήνιος ύπνος. Στο τέλος όμως του 14ου αιώνα, εμφανίστηκαν τάφοι που επεδείκνυαν τα υλικά επακόλουθα του θανάτου με τους φρικτότερους τρόπους που θα μπορούσε να φανταστεί κανείς: αποστεωμένο πτώματα με βγαλμένα έντερα ή καλυμμένα με φίδια και βατράχια. Μερικοί τάφοι έφεραν επιγραφές που βεβαίωναν τον αναγνώστη ότι σύντομα θα γινόταν <<ένα βρομερό πτώμα, τροφή για τα σκουλήκια». · Αλλες επιγραφές προειδοποιούσαν ανατριχιαστικά: « · Ο,τι είσαι, ήμουν· ό,τι είμαι, θα γίνεις». Πανταχού παρούσες παραστάσεις

32 παρουσίαζαν το Χάρο να μορφάζει, με το δρεπάνι του, καθώς κουβαλούσε κομψούς και υγιείς άνδρες και γυναίκες, ή σαδιστικούς διαβόλους να ψήνουν τρελούς από τον πόνο ανθρώπους στην κόλαση. Επειδή οι άνθρωποι που έφτιαχναν ή έπαιρναν σοβαρά τέτοιες παραστάσεις μπορούσαν την επόμενη μέρα να συμμετάσχουν σε οργιαστικές κραιπάλες, η κουλτούρα του τέλους του Μεσαίωνα, συχνά φαίνεται να πλησιάζει ένα μανιοκαταθλιπτικό χαρακτήρα. Προφανώς, όμως, τέτοιες ακραίες αντιδράσεις ήταν αναγκαίες για να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αντιμετωπίσουν τους φόβους τους.

3. ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΠΕΙΝΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΚΛΗΡΙΚΟΥΣ Η έντονη συγκέντρωση στο νόημα του θανάτου ήταν επίσης εκδήλωση μιας πολύ βαθιάς και διαποτιστικής θρησκευ­ τικότητας. Ο θρησκευτικός ενθουσιασμός του κυρίως Με­ σαίωνα κατά κανένα τρόπο δεν μειώθηκε μετά το 1300· αν όχι τίποτε άλλο, έγινε εντονότερος. Ο θρησκευτικός όμως ενθουσιασμός πήρε νέες μορφές έκφρασης εξαιτίας των θεσμικών προβλημάτων της Εκκλησίας και των ταραχών της εποχής. Μετά την ταπείνωση και το θάνατο του πάπα Βονιφάτιου Η· το 1303, η Εκκλησία δοκίμασε μια περίοδο θεσμικής κρίσης που ήταν τόσο οξεία και παρατεταμένη όσο και η σύγχρονή της οικονομική κρίση. Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις φάσεις σε αυτήν: τη λεγόμενη «Βαβυλώνεια Αιχμαλωσία» του πάπα ( 13051378), το Μεγάλο Σχίσμα (1378-1417) και την περίοδο του ιταλικού εδαφικού παπισμού (1417-1517). Στη διάρκεια της «Βαβυλώνειας Αιχμαλωσίας», έδρα του πάπα ήταν η Αβινιόν αντί της Ρώμης και ο πάπας ήταν γενικά υποταγμένος στα συμφέροντα του γαλλικού στέμματος. Υπήρχαν διάφοροι λόγοι γι· αυτό. Ο προφανέστερος ήταν ότι, επειδή η αναμέτρηση ανάμεσα στον Φίλιππο τον Ωραίο και τον Βονιφάτιο Η· είχε καταλήξει σε σαφή νίκη του Γάλλου βασιλιά, οι διάδοχοι πάπες ήταν απρόθυμοι να ριψοκινδυνέψουν τη γαλλική βασιλική οργή. Αντίθετα, μόλις οι πάπες αναγνώρισαν ότι δεν μπορούσαν να δίνουν διαταγές στους Γάλλους βασιλείς, ανακάλυψαν ότι είχαν ορισμένα πλεονεκτήματα αν κέρδιζαν την

33

να αισθάνεται προσωπικά""""'"' που θα επέτρεπαν Εκκλησίας. Τέτοια προβλήματα δεν Αβινιόν. Παρόλο που η Αβινιόν τότε. δεν του γαλλικού βασιλείου -ήταν η κυριότερη μικρής παπικής επι!(ράτειας- ο γαλλικός στρατός αρκετά κοντά για να εγγυηθεί στον πάπα την είχε τόση ανάγκη. αμοιβαία "'4?'""'·", στη Γερμανία και στη νότια Ιταλία. Σημαντικότατη ίσως μια τρέχουσα συμφωνία, με βάση την οποία ο Γάλλος ΒασιΛ.ιαι:: θα πρότεινε τους δικούς του υποψηφίους για το αξίωμα τους οποίους ο πάπας έχριζε, κερδίζοντας έτσι χρηματικά ποσά. Μετά το 1305, το φιλογαλλικό τόσο ριζώσει, ώστε η πλειοψηφία των καρδιναλίων σύνολο των παπών ήταν Γάλλοι. Αβινιόν οι πάπες είχαν τη μεγαλύτερη επιτυχία από εφαρμογή της πολιτικής τους: τη συγκέντρωση της Για πρώτη φορά, επεξεργάστηκαν βάσιμο σύστημα παπικών οικονομικών, βασι­ συστηματοποίηση των εισφορών που εισπράττονταν κληρικούς σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ο παπισμός επίσης να διορίσει περισσότερους καρδιναλίους σε θέσεις από πριν (στην πράξη, χρίζοντας συχνά που πρότειναν ο Γάλλος και ο · Αγγλος βασιλιάς) εναντίον των αιρέσεων με μεγάλη αποφασιστι­ με ωμότητα. Ο,τιδήποτε όμως κέρδισαν οι ισχύ, το έχασαν σε σεβασμό και πίστη. Ο κλήρος ως αποτέλεσμα της υποχρέωσής του να πάρα πολλά χρήματα, ενώ πολλοί λαϊκοί έφριξαν από διc1ιof'!nrH'1 και την αχαλίνωτη πολυτέλεια που επιδεικνυόταν αυλή. Εκεί, οι καρδινάλιοι ζούσαν πολυτελέστερα άρχοντες, τρώγοντας παγώνια, φασιανούς, και κύκνους και πίνοντας εξαιρετικά κρασιά που από περίτεχνα λαξευμένους κρουνούς. Οι περισαπό τους πάπες της Αβινιόν ήταν προσωπικά ακέραιοι ένας ωστόσο, ο Κλήμης ΣΤ' (1342-1352) ήταν από τους καρδιναλίους του. · Ηταν διατεθειμένος να κάθε πνευματικό ευεργέτημα για χρηματικr1 αμοιβή, ότι μπορούσε να διορίσει επίσκοπο ακόμα και

Ο χαρακτήρας του παπισμού της Α6ιvιόv

Η επιστροφή στrι ·Ρώμη

Το Μεγάλο Σχίσμα

οι pεc
οι κερδίσει δυνάμεων και ότι είχαν τότε διεκδικητές, προτού ανακηρύξουν νέο πάπα. εκλογή του Μαρτίνοu Ε' το 1417, η ευρωπαϊκή ενότητα αποκαταστάθηκε πλήρως. Ακολούθησε αμέσως μια διαμάχη γύρω από τη φύση της εκκλησιαστικής Τα μέλη του Συμβουλίου της Κωνσταντία<; αμφισβήτησαν την επικρατούσα μεσαιωνική θεωρία της παπικής και τάχθηκαν υπέρ της εξισορροπημένης σuμβοu­ «κονσιλιαρικής», διοίκησης. Σε δύο μνημειώδη δια­ τάγματα δήλωναν ότι, ένα γενικό συμβούλιο πρελατών είχε εξουσία από τον πάπα και ότι τέτοιο συμβούλια έπρεπε να συνέρχονται τακτικά για να διοικούν την Εκκλησία. που δεν πρέπει να εκπλήσσει είναι ότι οι επόμενοι -που είχαν πια επιστρέψει στη Ρώμη- επιζήτησαν να ακυρώσουν αυτά τα διατάγματα. · Οταν ένα νέο συμβούλιο συγκλήθηκε στη Βασιλεία το 1431, σύμφωνα με τις αρχές που διατυπωθεί στην Κωνσταντία, ο τότε πάπας έκανε ό,τι μπορούσε για να υπονομεύσει τις δραστηριότητές του. Τελικά, πέτυχε. · Υστερα από μια παρατεταμένη πάλη, το Συμβούλιο της Βασιλείας διαλύθηκε το 1449 έχοντας αποτύχει παταγωδώς και η απόπειρα εγκαθίδρυσης «συνταγματικής» διακυβέρνησης στην καθολική Εκκλησία ηττήθηκε οριστικά. Ο παπισμός όμως κατάφερε να νικήσει τον κονσιλιαρισμό με την υποστήριξη των ηγεμόνων των ευρωπαϊκών κρατών. Σ:uy9ι:ι,r()ντgς__ξεJ(ωJ)lQ!Q κονκορδάr,α μεκάθε βασιλιά ή πρίγκιπα, οι πάπες παραχώρησαν στο.u'ί;κC>ι.J<; Τ.ΙJϊΠ.Ε?Χ!:' !.\ΚΙJ,<;.§�9U9 QςτQ ,ις ..tι }/(]Q\J"Τlσταθμίσ. UV την απώλεια αυτή στράφηκαν στη στερέωση της δικής τους άμεσης εξοu
όσον

Τωv..

0

Το τέλος του Σχίσματος

τη

Παρακμή του κύρους των κληρικών

36

του τον . ··--··· -······· . ...,.. απαιτεί περισσότερα το ποίμνιό του. Τέτοιου απαι:�:ήCίf.:lς �ταν "'ι�ιαίτερcι μισητές, α�ό1;1.α:::::�ρισgρ1:.�.ι?.Ο-,.Qε περιόδους διαρκούς οικονομικής κρίσης(Επιπλι;@ν, στη διάρκεια των επιδημιών χολέρας, πολλές φορές οι i<Ληρικοί εγκατέλειπαν τις θέσεις τους. όπως όλος. ο κόσ�ος,ϊτσΓδμωξ-έ5(αναν το δικαίωμα να ισχυρίζονται ότί ·ηταν ανώτεροι ηθικά. ο σημά'Ι,i:iΚδi�ρΟ:ξ ίdως λόγδξ τηc; αuξcινόμένηi;;.δuσΌρέσκειας απένα�ττσ?"σν κλήρο ήταν η αύξηση τ�νμρρφωμένων κοσμικών. Η_ΩWLεχής-ίδ.ρ.uαιι.QΧ9λείων κ αΓΊϊπτώdη του κοστ§gsΤhν βιβΔί�1! ...::7ένα θέμα-.που e:a.···πραγμcι-rειJ§9Qμε S!ΡΥQΙερα­ κατέ:QΊ"ηqε δuναΙΡ qε:rτο]\λοίJ.<::.!�()<:Jμικού..ς,.χα 11ι:ι§ςιι,ιyg�ιgyy�9η. · Ετσι, οι κοσμικοί ήταν σε θέσηνcι διαβάζουν .εδάφ ια της§ίβλ2u ή, σuχvδϊ-ερΟ, εκλcιίκέuηκά απλοποιημέ να θρησκευτικά βιβλία και να ανη[\αμβάνονται ότι οι ιερείς τους δεν ζούσαν Ίϊιiιvτα σύuωωνα με τα πρότυπα Π()U §!ΧΡ\,'Θέ
Πομπή Γερμανων που αλληλομαστιγώνονται για να εξορκίσουν την πανώλη

37

λειΤουρy(α, της εξομολόγησης και της υποταγής στην �ξου�ία των οι κοσμικοί αναζήτησαν συμπληρωμάϊίκόυς ·ή και εναλλακτικούς. δρόμ()υς . προς την ευλάβf:ια: dί'"δρΟμοί αυτοί πολύ μεταξύ τους, αλλά. σκόπευαν όλοι τους να κορέσουν μια αστείρευτη δίψα για το θεϊκό. Ο .πιο πεπατημένος δρόμος ήταν εκείν9ς της τέ��σης επανειλημμένων ορ.άξ�(!)\' εξμ>Ι�.Ρ!Ι
Αύξηση και εκδήλωση της ευσέβειας των κοσμικών

Μυστικισμός

38 Ο πιο πρωτότυπος το�-:ι:έλοuς του δομηνικανός( Ε:καl)y ( Meister Eckhart, περίπου 1260-1327). Π()U i5ίδΟQ]:<{-qfΙ·ιιπήρχε..μια δύναμη. η <<,σπίθα»' !lι;ιθιά μέσα σε κάθε ανθρώπινη. ψιιχtι που ήταν ·πραγι.ιctτικά . κα1ΉQικία τοu .�iΟδ·:·ΑπΟκηρϊJοοο�ταϊ έννοια εγωισμο6: μπορούσε κανείϊνα αποσυρθεί στα τρίσβαθα της ψυχής του και να βρει εκεί το θείο. Ο · Εκαρτ δεν συνιστούσε στους οπαδούς του να μην πηγαίνουν στην εκκλησία -δεν ήταν δυνατό να το κάνει μια και κήρυσσε σε εκκλησίες­ αλλά είχε καταστήσει σαφές ότι οι εξωτερικές τελετουργίες είχαν μικρή σημασία για την προσέγγιση του Θεού. · Εδινε επίσης; την εντύπωση στους ακροατές του ότι μπορούσαν να φτάσουν στη θεϊκότητα με τις δικές τους δυνάμεις κατά το μεγαλύτερο βαθμό. Για το λόγο αυ-rό κατηγορήθηκε από�τις εκκλησιαστικές αρχές ότι υποκινούσε «αδαείς και απειθάρχη­ τους ανθρώπους σε άγριες και επικίνδυνες υπερβολές». Αν και ο · Εκαρτ υποστήριζε την ορθοδοξία των δογμάτων του, μερικά από τα κηρύγματά του καταδικάστηκαν από τον παπισμό. bι κριτικοί του · Εκαρτ δεν ανησυχούσαν εντελώς αδικαιο­ λόγητα. Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι, μερικοί κοσμικοί οπαδοί του στη Γερμανία, έφτασαν στην αιρετική άποψη ότι μπορούσαν να ενωθούν πλήρως με το Θεό στη Γη χωρίς ιερείς μεσολαβητές. Αλλά αυτοί, οι λεγόμενοι αιρετικοί του «Ελεύθε­ ρου Πνεύματος», ήταν λίγοι. Περισσότεροι ήταν οι μεταγενέ­ στεροι ορθόδοξοι μυστικιστές, άλλοι επηρεασμένοι από τόν · Εκαρτ και άλλοι όχι, που έδιναν μεγαλύτερη έμφαση στη θεία πρωτοβουλία της συνάντησης της ψυχής με το Θεό και υποστήριζαν ότι οι υπηρεσίες της Εκκλησίας αποτελούσαν αναγκαία συνεισφορά στο δρόμο του μυστικισμού. Ακόμα κι αυτοί, ωστόσο, πίστευαν ότι «οι εκκλησίες δεν αγιάζουν τον άνθρωπο, αλλά ο άνθρωπος αγιάζει τις εκκλησίες».

·�eε

Ετερόδοξος και ορθόδοξος μυστικισμός

Οι περισσότεροι από τους μεγάλους δασκάλους και εφαρμοστές του μυστικισμού κατά τον 140 αιώνα ήταν κληρικοί, αλλά κατά τον 150 αιώνα μια ή μορφή μυστικισμού στο λαό. Αυτός ο «πρακτικός δεν αποσκοπούσε στην πλήρη εκστατική ένωση με n,nnn,·ι:λλά σε μια συνεχή αίσθηση α στη διάρκεια των δραστηριοτήτων της ζωής. Το δημοφιλέστερο εγχειρίδιο που uπο­ το δρόμο για την επίτευξη του σκοπού αυτού ήταν το

Απομίμηση του Χριστού, γραμμένο στο από τον Thomas a το αυτό γράφτηκε σε απλό αλλά δυνατό δίδασκε πως μπορούσε κανείς να είναι ευσεβής ζώντας παράλληλα ενεργά σ· αυτό τον κόσμο, ήταν ελκυστικό στους κοσμικούς αναγνώστες. · Ετσι, μεταφράστηκε στις κυριότερες καθομιλούμενες Λω,.,uc.,c., της Ευρώπης. Από τότε μέχρι σήμερα παραμένει το διαβασμένο χριστιανικό βιβλίο, με εξαίρεση τη Η Απομίμηση παροτρύνει τους αναγνώστες να συμμετέχουν σε μια θρησκευτική τελετή -τη Θεία Ευχαριστία­ κατά τα άλλα δίνει έμφαση στην εσωτερική ευσέβεια. με το κείμενο αυτό, ο κάθε χριστιανός ξεχωριστά είναι καλύτερη θέση να γίνει «εταίρος» του Ιησού Χριστού, τόσο μεταλαμβάνοντας όσο και μελετώντας τη Βίβλο και διάγοντας ηθική ζωή.

Αίρεση: Ουίκλιφ και Λολλάρδοι

40 μuστηpίοu της Θείας Ευχαριστίας. Αυτός ο τρόμαξε τους ισχυρούς προστάτες του και ο πιθανότατα θα καταδικαζόταν ως αιρετικός αν ζούσε περισσότερο. Ο θάνατός ,του.ωστόσο δεν ανακούφισε την Εκκλησία, επειδή είχε αποκτήσει στο μεταξύ πολλούς κοσμικούς οπαδούς, οι οποίοι ονομάζονταν Λολλάρδοι και με ζήλο συνέχιζαν να διαδίδουν μερικές από τις ριζοσπαστικότερες ιδέες του. Πάνω απ· όλα, οι Λολλάρδοι δίδασκαν ότι, οι ευσεβείς χριστιανοί θά έπρεπε να απόμακρυνθούν από τη διεφθαρμένη Εκκλησία, να μελετήσουν τη Βίβλο και να στηρίζονται όσο μπορούν στις συνειδήσεις τους. Ο λολλcιe.§1gμός .κέρδιeε πολλούς οπαδούς στην Αγγ}Ι.ία. κατά τιξ.δι:ίο τελευταίες. δεκαετίες του 14ου αιώνα, ..αλλά ··· - ·· ·· καθιέρωση της θαναηκήςηοιγής για το αδίκημα της gίρ1;;911.�J9 1399, και την αποτυχία μιας λο�λαρδικής εξέγερσης ·'"'-c········''···' αιρετικό κύμα υποχώρησε σε μεγάλο βαθμό. ι:Ίαρ · όλα αυτά, πολλοί Λολλάρδοι κατόρθωσαν να διατηρήσουν τις δοξασίες τους και οι απόγονοί τους συνέβαλαν στην Προτεσταντική Επανάσταση του 16ου αιώνα.

Ιφάννης Χους.

Πολύ μεγαλύτερη επίδραση είχαν οι ιδέες του Ουίκλιφ στη Βοημία. Γύρω στο 1400, Τσέχοι φοιτητές που είχαν σπουδάσει στην Οξφόρδη, έφεραν τις ιδέες αυτές στη βοημική πρωτεύουσα την Πράγα. Εκεί, οι αντιλήψεις του Ουίκλιφ έγιναν μ�z.y_θουσιασμό δεκτές από ένα δεινό ιεροκήρυκα, τον Ιωάννη \c .,χοuζ ]trερίπου 137.3.:14.15), που ήδη κατακερα·δvων"εσε-·-.'� \Rηρύγματα με πολυπληθή ακροατήρια «τον κόσμο, τη σάρκα και το διάβολο». Ο Χοuς χρησιμοποίησεης θεωρίες του Ουίκλιφ για να υποστηρίξει τις δικές του εκκλήσεις για ΤΟ� τερμάτιΞμό τηϊ εκκλησJθ
η

TOU

UUΨUl\ullU

αντί να του δοθεί ΤΟ uιn.uιu,uu να ιδεολόγος δικάστηκε ως αιρετικός και Οι οπαδοί του Χους στη Βοημία δικαιολογημένα εξαγριώ­ και γρήγορα σήκωσαν τη σημαία της ανοιχτής ανταρσίας. f!fιι<:!:J:Qι
Η εξέγερση των Χουσιτώv

που·

4. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΡΡΩΣΗ Η ιστορία των πολιτικών εξελίξεων του τέλους του Μεσαίωνα φαίνεται πολύ ζοφερή, επειδή κατά το μεγαλύτερο μέρος της περιόδου υπήρχε συνεχής πολεμος. Σχεδόν παντού, γείτονες πολεμούσαν γείτονες και κράτη πολεμούσαν κράτη. Με προσεκτικότερη παρατήρηση, ωστόσο, γίνεται σαφές ότι, ηαρά την αναταραχή, σημειώθηκε μια βελτίωση σε όλα σχεδόν τα κράτη της Ευρώπης. Στην πορεία του 15ου αιώνα η ειρήνη' επέστρεψε στην ευρωπαϊκή ήπειρο, οι εθνικές μοναρχίες ισχυροποιήθηκαν ιδιαίτερα και η περίοδος κατέληξε σε μια νέα διάταξη δυνάμεων, όπως ακριβώς συνέβη και qτον οικονομικό ο α. τ μέ Αρχίζοντας την επισκόπηση από την Ιταλία, πρέπει πρώτα να εξηγή σουμε ότι το Βασίλειο της Νάπολης στον ακρότατο

Πρόοδος στην πολιτική του τέλους του Μεσαίωνα παρά την αναταραχή

Η πολιτική κατάσταση στην Ιταλία

νότο της ιταλικής ή την καιωc�ιοιικncJn η Ιταλία του 14ou και του 15ou αιώνα. Κατά τα βγήκε από την πολιτική αναταραχή που επικρατούσε στην τελευταία περίοδο του Μεσαίωνα, νωρίτερα από οποιαδήποτε άλλη χώρα της Ευρώπης. Ο 14ος αιώνας ήταν εποχή ανωμαλιών για τα παπικά κράτη, που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος της κεντρικής Ιταλίας, επειδή οι δυνάμεις που αντιπροσώπευαν τον απόντα ή διαιρεμένο παπισμό, σπάνια ήταν σε θέση να υπερνικήσουν την αντίσταση πόλεων που στασίαζαν, αντιπάλων ηγετών ή ληστρικών στρατιωτικών μονάδων. Μετά το τέλος του Μεγάλου Σχίσματος του 1417, ωστόσο, οι πάπες συγκεντρώ­ θηκαν όλο και περισσότερο στη σταθεροποίηση της κυριαρχίας τους στα ιταλικά εδάφη τους και βαθμιαία έγιναν οι ισχυροί ηγέτες του μεγαλύτερου μέρους της χερσονήσου. Βορειότερα, μερικές από τις κυριότερες πόλεις-κράτη, όπως η Φλωρεντία, η Βενετία, η Σιένα και η Γένουα, είχαν δοκιμαστεί από περιστασιακές και συχνά παρατεταμένες κοινωνικές συγκρού­ σεις κατά τον 140 αιώνα, εξαιτίας των οικονομικών πιέσεων της εποχής. Αργά ή γρήγορα όμως, οι ισχυρότερες οικογένειες και ομάδες συμφερόντων υπερνίκησαν την εσωτερική αντίσταση. Γύρω στα 1400, οι τρεις ηγέτιδες πόλεις του βορρά, η Βενετία, το Μιλάνο και η Φλωρεντία, είχαν κατασταλάξει οριστικά, η κάθε μία, στη δική της μορφή διακυβέρνησης: η Βενετία κυβερνού­ νταν από μια εμπορική ολιγαρχία, το Μιλάνο από ένα δυναστικό δεσποτισμό, η Φλωρεντία από ένα πολύπλοκο δημοκρατικό σύστημα, που στην πραγματικότητα ελεγχοταν από τους η φλωρεντινή δημωιφατία διοικούνταν πλουσίους (μετά το 1 στην πράξη από την τραπεζική οικογένεια των Μεδίκων).

αιώνα

· Εχοντας διευθετήσει τα εσωτερικά τους προβλήματα, η το Μιλάνο και η 1400-1454, στην εδαφική τους όλων των άλλων την ευημερία και την που όμως να κει:ιοιc�ε νέα εδάφη. 'Ετσι, μέχρι τα αιώνα, η Ιταλία ήταν διαιρεμένη σε πέντε κύριες περιοχές: τα του Μιλάνου και της της τα παπικά κράτη στο κέντρο και το Βασίλειο της Νάπολης στο νότο. Μια μεταξύ των wn,,τ,.,-, αιώνα που το ένα απειλούσε να ανατρέψει την ισχύος» του άλλου, τα άλλα συνήθως συμμαχούσαν εναντίον του, προτού ξεσπάσουν σοβαρές συγκρούσεις. Έτσι, το

μισό του 15ου αιώνα, ήταν εποχή η εισβολή των Γάλλων μια --Α'""'"" νέων συγκρούσεων, κατά την οποία κάθε προσπάθεια Γάλλων να κυριαρχήσουν στην Ιταλία αντιμετωπιζόταν με από την Ισπανία. των · Αλπεων, η πολιτική αναταραχή υπήρξε το χαρακτηριστικό του 14ου αιώνα και του μεγαλύτερου του 15ου. Η χειρότερη ίσως αστάθεια παρατηρήθηκε Γερμανία. Εκεί, οι ουσιαστικά ανεξάρτητοι πρίγκιπες πολεμούσαν συνεχώς εναντίον τών σοβαρά εξασθενημένων αυτοκρατόρων, ή και μεταξύ τους. Κατά τήν εκατονταετία 1350450 επικράτησε πλήρης σχεδόν αναρχία, επειδή ασήμαντες δυνάμεις, όπως ανεξάρτητες πόλεις και ιππότες που είχαν ένα ή δύο κάστρα, αγωνίζονταν v· αποτινάξουν την κυριαρχία τών πριγκίπων. όταν οι τελευταίοι πολεμούσαν και υποδιαιρούσαν κληρονομιές τους σε μικρότερα κράτη. Στο μεγαλύτερο μέρος της γερμανικής δύσης οι απόπειρες αυτές είχαν αρκετή επιτυχία και κατακερμάτισαν την πολιτική εξουσία περισσότερο κάθε άλλη φορά· στην ανατολή όμως, μετά περίπου το ορισμένοι από τους ισχυρότερους Γερμανούς πρίγκιπες κατάφεραν να επιβεβαιώσουν την κυριαρχία τουc: επάνω στιc φυγόκεντρες δυνάμεις. Κατόπιν, κυβέρνησαν με σθένος τις μεσαίου μεγέθους πόλεις. στο πρότυπο των μεγάλων εθνικών μοναρχιών της Αγγλίας και της Γαλλίας. Οι ισχυρότεροι ηγεμόνες rιταν εκείνοι που κυβερνούσαν ανατολικές περιοχές, τη Βαυαρία, την Αυστρία και το Βραδεμβούργο, επειδή οι πόλεις εκεί ήταν λιγότερες και μικρότερες και οι πρίγκιπες είχαν μπορέσει προγενέστερα να επωφεληθούν από την αυτοκρα­ τορική αδυναμία να εποπτεύσει τον εποικισμό μεγάλων εκτάσεων γης. Ιδιαίτερα οι Αψβούργοι πρίγκιπες της Αυστρίας και οι Hohenzollern του Βραδεμβούργου -μιας περιοχής που τον 60 αιώνα ενώθηκε με τις ακραίες ανατολικές περιοχές της επρόκειτο ν · αναδειχθούν σε δυνάστες με τη επιρροή στο μέλλον της Γερμανίας. Ούτε τα μεγάλα εθνικά κράτη έμειναν αλώβφα από την αναταραχή του τέλους του Μεσαίωνα. Η Γαλλία δεινοπαθούσε συγκρούσεις, για ένα μεγάλο διάστημα της αυτής: η εποχή του Εκατονταετούς Πολέμου ανάμεσα σ · αυτήν την Αγγλία. Ο Εκατονταετής Πόλεμος ήταν στην πραγματικότητα μια σειρά συγκρούσεων που κράτησαν ακόμα από εκατό χρόνια, από το 1337 μέχρι το 1453. διάφορες αιτίες για την παρατεταμένη αυτή Η κυριότερη ήταν το παλιό πρόβλημα της κατοχής

Γερμανία: Ο θρίαμ6ος των πριγκίπων

Γαλλία: Αίτια του Πολέμου

44 γαλλικού 14ou αιώνα, οι μέρος των πλούσιων νοτιογαλλικών περιοχών της Γασκώνης και της Ακοuιτανίας, ως υποτελείς του γαλλικού στέμματος. Οι Γάλλοι, που από την εrrοχή της βασιλείας του Φιλίππου Αυγούστου επέκτειναν και σταθεροποιούσαν την κυριαρχία τους, προφανώς ήλπιζαν να εκδιώξουν τους · Αγγλοuς. Ο πόλεμος έγινε έτσι αναπόφευκτος. Μια άλλη αιτία της σύγκρουσης ήταν το γεγονός ότι, τα οικονομικά συμφέροντα των · Αγγλων στη Φλάνδρα, εξαιτίας του εμπορίου μαλλιού με την περιοχή, τους οδηγούσαν να υποστηρίζουν τις συχνές απόπειρες των Φλαμανδρών αστών ν · αποτινάξουν τον γαλλικό ζυγό. Τελικά, 6ταν η ευθεία γενεαλογική γραμμή των Καπέτων στον γαλλικό θρόνο εξαφανίστηκε μετά το 1328, για να αντικατασταθεί στο εξής από τη συγγενή δυναστεία των Βαλουά (Valoίs), σήμαινε ότι οι · Αγγλοι βασιλείς, που κατάγονταν από τους Καπέτοuς ως αποτέλεσμα γάμων επιμειξίας, διεκδίκησαν τον ίδιο τον γαλλικό θρόνο.

Η πορεία του πολέμου: παράγοντες υπεύθυνοι για την αρχική αγγλική επιτυχία

Η Γαλλία δεν θα έπρεπε, κανονικά, να δυσκολευτεί να νικήσει την Αγγλία από την αρχή· ήταν η πλουσιότερη χώρα στην Ευρώπη και είχε πληθυσμό κάπου δεκαπέντε εκατομμύρια, ενώ οι · Αγγλοι ήταν λιγότεροι από τέσσερα εκατομμύρια. Παρ· όλα αυτά, στα πρώτα τρία τέταρτα της διάρκειας του πολέμου οι · Αγγλοι νίκησαν στις περισσότερες μάχες. Ένας λόγος γι' αυτό ήταν ότι οι · Αγγλοι εφάρμοζαν ανώτεpη πολεμική τακτική, χρησιμοποιώντGΙς καλά πειθαρχημένους τοξότες για να αποκρούσουν και να διαλύσουν τους βαριά θωρακισμένους έφιππους Γάλλους ιππότες. Στις τρεις μεγαλύτερες μάχες του Εκατονταετούς Πολέμου -του Κρεσύ (Crecy 1346). του Πουατιέ (Poitiers 1356) και του Αζινκούρ (Agincourt 1415)­ οι · Αγγλοι, που υστερούσαν αριθμητικά, στηρίχτηκαν στη σκληρή πειθαρχία και στην αποτελεσματική χρήση του μεγάλου τόξου, για να cπιφέροuν σημαντικές απώλειες στους Γάλλους. · Ενας.άλλος λογος της αγγλικής επιτυχίας ήταν ότι ο πόλεμος διεξαγόταν πάντα σε γαλλικό έδαφος. Οι · Αγγλοι στρατιώτες επεδίωκαν τον πόλεμο γιατί επιθυμούσαν να λαφυραγωγήσουν, ενώ η παiρίδα τους δεν υπέφερε από τα δεινά του πολέμου. Χειρότερο απ· όλα, ωστόσο, ήταν για τους Γάλλους το γεγονός ότι ήταν διχασμένοι. Το γαλλικό στέμμα ήταν πάντα υποχρεω μένο να φοβάται απόπειρες των επαρχιών να κερδίσουν την αυτονομία τους. Ιδιαίτερα κατά την περίοδο του πολέμου, που κυβερνούσαν μάλλον ανόητοι βασιλείς και οι · Αγγλοι ενθάρρύ­ ναν την ενδογαλλική διχόνοια, πολλοί αριστοκράτες ηγέτες

45 από τή προκειμένου να τους. Το πιο δραματικό -και μοιραίο- γεγονός της Βουργουνδίας, της οποίας η από το 1419 μέχρι το 1435 συμμάχησαν με τους ενέργεια με την οποία αμφισβήτησαν την ίδια την ενός ανεξάρτητου γαλλικού. βqσιλείοu. · αυτήν ακριβώς τη σκοτεινή περίqδο, η ηρωική μορφή της ''"'"υυπ11· της Λωραίνης (Jeanne d' Arc) ορθώθηκε να ενώσει Γάλλους. Το 1429 η Ιωάννα, μια αγράμματη αλλά ευσεβής κόρη, ζήτησε να δει τον μη εστεμμένο της Γαλλίας Κάρολο z·, για να ταυ ανακοινώσει ότι είχε του Θεού να διώξει τους · Αγγ'Jωuς από τη Γαλλία. Ο u'""''"'"' πείστηκε να την αφήσει ν· ανqλάβει τη διοίκηση των στρατευμάτων του. Η ευσέβεια και ειλικρίνειά της έκαναν τόσο εντύπωση στους στρατιώτες, ώστε τ.ο ηθικό τους ανέβηκε σημαντικά. Σε λίγους μήνες, η Ιωάννα ελευθέρωσε μεγάλο της κεντρικής Γαλλίας από την αγγλική κυριαρχία και τον Κάρολο στη Ρέμ (Reims), όπου στέφτηκε βασιλιάς. Μάιο όμως του 1430 αιχμαλωτίστηκε από τους Βοuργουνδούς που την παρέδωσαν στους · Αγγλους. Εκείνοι την κατηγόρησαν ως μάγισσα και αιρετική. Μετά από μια σκηνοθετημένη δίκη το 1431, η Ιωάννα καταδικάστηκε και κάηκε στην πλατεία της αγοράς της Ρουέν. Παρ· όλα αυτά.οι Γάλλοι με την ορμή των προηγούμενων νικών τους, συνέχισαν την αντεπίθεση. · Οταν οι Βουργουνδοί αποσύρθηκαν από τη συμμαχία τους με τους · Αγγλους το 1435 και ο · Αγγλος βασιλιάς Ερρίκος ΣΤ' αποδείχτηκε τελείως ανίκανος, επακο­ λούθησε μια αδιάκοπη σειρά θριάμβων της γαλλικής π�ευράς. Το 1453, η κατάληψη του Μπορντώ, του τελευταίου αγγλικού οχυρού στα νοτιοδυτικά, επέφερε επιτέλους το τέρμα του μακροχρόνιου πολέμου. Οι · Αγγλοι δεν είχαν πια εδάφη στη Γαλλία, εκτός από το λιμάνι του Καλοί στη Μάγχη, το οποίο έχασαν τελικά το 1558. Πέρα από την απλή εκδίωξη των · Αγγλων από το γαλλικό ο Εκατονταετής Πόλεμος κατέληξε στη μεγάλη ενίσχυση των εξουσιών του γαλλικού στέμματος. Αν και πολλοί από τους Γάλλους βασιλείς στη διάρκεια του μεγάλου πολέμου απ· αυτούς, ο Κάρολος ΣΤ · ήταν και υπήρξαν ανίκανοι ανισόρροπος- η μοναρχία επέδειξε αξιοθαύμαστη ισχύ: παρ έσχε στη Γαλλία τους ισχυρότερους θεσμούς που είχε ποτέ γνωρίσει και, κατά συνέπεια, αποδείχτηκε η μόνη ρεαλιστική ελπίδα διαρκούς ειρήνης και σταθερότητας. Επιπλέον, οι

Ιωάννα της Λωραίvης (Jeanne d' Arc)

46

Ιωάννα της Λωραίνης

εμπόλεμες καταστάσεις επέτρεψαν στους βασιλείς να συγκε­ ντρώσουν νέες εξουσίες και, πάνω απ' όλα, το δικαίωμα να εισπράττουν φόρους σε εθνική κλίμακα και να διατηρούν μόνιμο στρατό. · Ετσι, αφότου ο Κάρολος Ζ · πέτυχε να νικήσει τους · Αγγλους, το στέμμα ήταν σε θέση να ανανεώσει τη βασιλική παράδοση του κυρίως Μεσαίωνα, κατά την οποία ο βασιλιάς κυβερνούσε τη χώρα ουσιαστικά. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας των διαδόχων του Καρόλου, δηλαδή του Λουδοβίκου ΙΑ' (1461-83) και του Λουδοβίκου ΙΒ' (1498-1515), η μοναρχία έγινε ακόμα ισχυρότερη. Το μεγαλύτερό της επίτευγμα ηταν η διάλυση της ισχύος της Βουργουνδίας το 1477, όταν ο Βουργουνδός δούκας Κάρολος ο Τολμηρός αιχμαλωτίστηκε στη μάχη του Νανσύ (Nancy) από τους Ελβετούς, τους οποίους είχε προσπαθήσει να υποτάξει. · Οταν όμως ο Κάρολος πέθανε χωρίς άρρενα διάδοχο, ο Λουδοβίκος ΙΑ · της Γαλλίας ήταν σε θέση να

το απ,οχι:vp,ισμ.ε όταν ο του, οι Γάλλοι σχεδόν της περιοχr'ις της και ο Εκατονταετής Πόλεμος διεξήχθη σε γαλλικό και έδαφος, η Αγγλία δοκίμασε επίσης μεγάλες --,,τ,,.,...,.,,,, στη διάρκεια του τέλους του Μεσαίωνα, εξαιτίας αστάθειας. Πραγματικά, η Αγγλία ήταν ένα εξεγέρσεων: από τους εννιά · Αγγλους βασιλείς στο θρόνο στο διάστημα 1307-1485, οι πέντε βίαια, εξαιτίας εξεγέρσεων ή συνωμοσιών. Οι από τους σκοτωμένους βασιλείς είχαν αποδειχτεί ηγέτες, αλλά υπήρχαν και άλλοι λόγοι για τα πολιτικά της Αγγλίας. Ο ένας ήταν ότι το στέμμα ήταν φιλόδοξο στις προσπάθειές του να κρατήσει τις του στη Γαλλία όσο και να καθυποτάξει τη Σκωτία. Η αυτή καθιστούσε συχνά επιτακτική την προσφυγή σε φορολογία και την παροχή σημαντικών πολιτικών nn''"''·'" στην αριστοκρατία. · Οταv τα αγγλικά όπλα ήταν στη Γαλλία, το στέμμα βρισκόταν στο απόγειο της του και η αριστοκρατία ευημερούσε από τα v,.�,..,""·� λάφυρα και τα λύτρα. · Οποτε όμως η τύχη έγερvε των · Αγγλωv και οι νίκες μετατρέπονταν σε ήττες, τα έφερναν το στέμμα σε δύσκολη θέση. Ακόμα χειρότερα, η αγγλική αριστοκρατία ήταν ιδιαίτερα ανυπότακτη σε ολόκληρη αυτή την περίοδο, όχι μόνο επειδή οι αριστοκράτες συχνά λόγους να μην εμπιστεύονται τους ανίκανους βασιλείς, αλλά και επειδή οι οικονομικές πιέσεις της εποχής

Λουδοβίκος ιΑ· της Γαλλίας

Αγγλία: εσωτερική αναταραχή

48 έκαναν να επιδιώκουν την c-nό'w,·n των άλλων. τους, ο

Οι Πόλεμοι των Ρόδων

Οι θετικές πλευρές των αγγλικών πολιτικών εξελίξεων, 1307-1485

Μετά την vuv,u.v Γαλλία, οπότε η πλουτίσει από τη λαφυραγωγία στο εξωτερικό, η πολιτική κατάσταση της Αγγλίας έγινε ιδιαίτερα έκρυθμη. Κατά κακή τύχη, ο τότε βασιλιάς Ερρίκος ΣΤ' (1422-61) ήταν ένας από τους πιο ανίκανους ηγέτες που είχε ποτέ η Αγγλία. Σύμφωνα με μια πρόσφατη εκτίμηση, ο Ερρίκος «παρέλυσε και αποδιοργά­ νωσε όλες τις λειτουργίες του αγγλικού κράτους με μια βασιλική ανευθυνότητα και βλακεία που δεν είχε προηγούμενο». Το πείσμα του Ερρίκου συνετέλεσε στην πρόκληση των Πολέμων των Ρόδων που διήρκεσαν από το 1455 μέχρι το 1485. Οι πόλεμοι αυτοί ονομάστηκαν έτσι από τα εμβλήματα των δύο αντίπαλων συνασπισμών: του κόκκινου ρόδοu της οικογένειας Λάνκαστερ (Lancaster) όπου ανήκε και ο Ερρίκος και του άσπρου ρόδοu της αντίπαλης οικογένειας της Υόρκης (York). Οι Υορκιστές, για ένα διάστημα, κέρδισαν το θρόνο, στο πρόσωπο βασιλέων όπως του Ριχάρδου Γ · , αλλά το 1485 αντικαταστά­ θηκαν από μια νέα δυναστεία, τους Τuδώρ, που εγκαινίασαν μια νέα περίοδο στην αγγλική ιστορία. Ο πρώτος βασιλιάς Τuδώρ, ο Ερρίκος Ζ ·, εξάλειψε μεθοδικά τους αντίπαλούς του διεκδικη­ τές του θρόνου, απέφυγε δαπανηρούς πολέμους στο εξωτερικό, δημιούργησε πλεονασματικό προϋπολογισμό και, βαθμιαία, επέβαλε εκ νέου τη βασιλική εξουσία στην αριστοκρατία. · Οταν πέθανε το 1509 άφησε στο γιο του, Ερρίκο Η· (1509-1547), μια βασιλική εξουσία της οποίας ισχυρότερη δεν είχε υπάρξει μέχρι τότε στην Αγγλία. Η περίοδος της αγγλικής ιστορίας από το 1307 μέχρι την άνοδο του Ερρίκου Ζ · στο θρόνο, το 1485, θεωρείται γενικά μια ζοφερή περίοδος κατά τη διάρκεια της οποίας δεν πραγματο­ ποιήθηκε τίποτε θετικό. Αυτή όμως η θεώρηση αδικεί την εποχή. το γεγονός ότι η Αγγλία δεν διαλύθηκε εντελώς στη διάρκεια της αναταραχής ήταν ένα επίτευγμα από μόνο του. Είναι αξιοσημείωτο επίσης ότι οι στασιαστές αριστοκράτες του τέλους του Μεσαίωνα ποτέ δεν προσπάθησαν να ανακηρύξουν την ανεξαρτησία οποιασδήποτε περιοχής τους μια φορά μόνο, το 1405, προσπάθησαν -χωρίς επιτυχία- να μοιράσουν μεταξύ τους τη χώρα. Με αυτή τη σημαντική εξαίρεση, οι αριστοκράτες στασιαστές πάντα επεδίωκαν να ελέγχουν την κεντρική κυβέρνηση παρά να τη διαλύσουν ή να

στο 'Ετσι. z· ο να επαναφέρει καμιά αγγλική περιοχή ο Λουδοβίκος ΙΑ · της Γαλλίας ήταν να επανακτήσει τη Βουργουνδία. Ακόμα οι ανταγωνισμοί του Εκατονταετούς Πολέμου τελικό ευνοϊκό αποτέλεσμα της ενίσχυσης της της εθνικής ταυτότητας των · Αγγλων. Από τη κατάκτηση ως και τον 140 αιώνα, η γαλλική ήταν η προτιμούμενη γλώσσα του αγγλικού στέμματος και της αριστοκρατίας· ο αυξανόμενος αντιγαλλισμός, ωστόσο, συνε­ τέλεσε στον πλήρη θρίαμβο της αγγλικής γλώσσας, γύρω στα 400. Η απώλεια εδαφών στη Γαλλία ήταν επίσης ευνοϊκή σε τελευταία ανάλυση, επειδή στο εξής το στέμμα απελευθε­ '"·"..,""'": από το αναπόφευκτο του πολέμου εναντίον των Γάλλων. Η ελευθερία αυτή έδωσε στην Αγγλία περισσότερη διπλωματική ευλυγισία στην πολιτική του 16ου αιώνα και αργότερα συνετέλεσε στην ενίσχυση της ικανότητας της Αγγλίας να διαθέσει την ενεργητικότητά της στην υπερπόντια επέκταση προς την Αμερική και αλλού. Ακόμα μια θετική εξέλιξη ήταν η σταθερή ανάπτυξη αποδοτικών κρατικών θεσμών. Παρά τις μεταβαλλό­ μενες τύχες βασιλέων, η κεντρική κρατική διοίκηση επεκτάθηκε οργανώθηκε συστηματικά. Το κοινοβούλιο επίσης έγινε ισχυρότερο, σε μεγάλο βαθμό επειδή τόσο το στέμμα όσο και η αριστοκρατία πίστευαν ότι μπορούσαν να το χρησιμοποιήσουν για τους δικούς τους σκοπούς. Το 1307, το κοινοβούλιο δεν είχε γίνει ακόμα ουσιαστικό στοιχείο του αγγλικού κρατικού συστήματος, αλλά μέχρι το 1485 είχε γίνει σίγουρα. Μεταγενέστεροι βασιλείς που προσπάθησαν να κυβερνήσουν χωρίς αυτό βρέθηκαν σε δυσάρεστη θέση. Γύρω στην εποχή που ο Λουδοβίκος ΙΑ · της Γαλλίας και ο Ερρίκος z· της Αγγλίας επέβαλαν τη βασιλική εξουσία στις χώρες τους, οι Ισπανοί μονάρχες Φερδινάνδος και Ισαβέλλα έκαναν το ίδιο στην Ιβηρική χερσόνησο. Στην περιοχή αυτή επίσης υπήρχε ασταμάτητη αναταραχή στο τέλος του Μεσαίωνα. Η Αραγόνα και η Καστίλλη συχνά πολεμούσαν μεταξύ τους και οι αριστοκρατικές φατρίες στο εσωτερικό των βασιλείων αυτών, πολεμούσαν εναντίον του στέμματος. Το 1496, ωστόσο, ο Φερδινάνδος, διάδοχος του θρόνου :της Αραγόνας , παντρεύτηκε την Ισαβέλλα, διάδοχο του θρόνου της Καστίλλης, δημιουργώντας έτσι μια ένωση που έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης Ισπανίας. Αν και η Ισπανία δεν έγινε πλήρως ενωμένο κράτος πριν από το 1716, επειδή η Αραγόνα και η Καστίλλη διατηρούσαν

Η παγίωση της Βασιλικής εξουσίας στην Ισπανία

Φερδινάνδος και Ισα6έλλα

50

τους τους πόλεμος μεταξύ των δύο ανεξάρτητων σε ενιαία να Φερδινάνδος, που βασίλεψαν αντίστοιχα μέχρι το 1504 και 1516, προσάρτησαν τη Γρανάδα, το τελευταίο ισλαμικό κράτος της χερσονήσου, έδιωξαν τους Εβραίους, τους οποίους θεωρούσαν στοιχείο κοινωνικά διασπαστικό και υπέταξαν πλήρως την αριστοκρατία. · Εχοvτας παραμερίσει τα κυριότερα εσωτερικά τους εμπόδια, οι Ισπανοί ηγέτες άρχισαν να προωθούν μια φιλόδοξη εξωτερική πολιτική: όχι μόνο στράφηκαν στην υπερπόντια επέκταση, της οποίας ορόσημο ήταν η χρηματοδότηση των ταξιδιών του Χριστόφορου Κολόμβου, αλλά και μπήκαν αποφασιστικά στο πεδίο της ιταλικής πολιτικής. · Εχοντας πλουτίσει από την εισροή αμερικανικού χρυσού και αργύρου μετά την κατάκτηση του Μεξικού και του Περού, ανίκητη σχεδόν στα πεδία των μαχών, η Ισπανία έγινε το ισχυρότερο κράτος της Ευρώπης του 16ου αιώνα.

Ο θρίαμ6ος των εθνικών μοναρχιών

Σε τελευταία ανάλυση, το σαφέστερο αποτέλεσμα των πολιτικών εξελίξεων σε ολόκληρη την Ευρώπη, του τέλους του Μεσαίωνα, ήταν η διατήρηση βασικών στοιχείωy του κυρίως Μεσαίωνα. Οι χώρες της Ιταλίας και της Γερμανίας που υπήρξαν πολιτικά διαιρεμένες πριν από το 1300, παρέμειναν και στο εξής διαιρεμένες πολιτικά. Η ανάδειξη κρατών μέσου μεγέθους και στις δύο χώρες κατά τον 150 αιώνα επέφερε περισσότερη σταθερότητα από πριν, αλλά τα γεγονότα θα έδειχναν ότι η Ιταλία και η Γερμανία θα αποτελούσαν ακόμα λεία των δυτικών δυνάμεων. Οι τελευταίες ήταν σαφώς κατά πολύ ισχυρότερες ήταν παγιωμένες γύρω από ισχυρότερες εθνικές μοναρχίες. Οι δοκιμασίες της τελευταίας μεσαιωνικής περιό­ δου δεν αμφισβήτησαν και την ύπαρξη αυτών των μοναρχιών, αλλά μετά το 1450 αναδείχτηκαν ισχυρότερες από ποτέ. Η σαφέστερη απόδειξη της ανωτερότητάς τους είναι η ιστορία της Ιταλίας στα χρόνια αμέσως μετά το 1494. Μέχρι τότε, τα ιταλικά κράτη φαίνονταν να είναι σχετικά καλά διοικούμενο και να ευημερούν. Πειραματίζονταν με . προηγμένες τεχνικές διοί­ κησης και διπλωματίας. Όταν όμως η Γαλλία και η Ισπανία εισέβαλαν στη χερσόνησο, έπεσαν σαν τραπουλόχαρτα. Οι δυτικές μοναρχίες είχαν το πλεονέκτημα της άντλησης μεγαλύτερων πόρων, έτσι ώστε να είναι σε θέση να κληρονομήσουν το μέλλον της Ευρώπης.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΤΕΧΝΗ

του του ινιvvu,� ή στη να στην πνευματικών και καλλιτεχνικών προσπαθειών. Η περίοδος ωστόσο, εξαιρετικά καρποφόρος στους τομείς της της λογοτεχνίας και της τέχνης. Στο uποκεφάλαιο αυτό αναβάλουμε την πραγμάτευση μερικών εξελίξεων που πολύ στενά με τις απαρχές της ιταλικής και θα παραγματευθούμε αντίθετα μερικά από τα σημαντικά επιτεύγματα της Ευρώπης, την περίοδο του του Μεσαίωνα, στον πνευματικό και καλλιτεχνικό θεολογία και η φιλοσοφία μετά το 1300 περίπου, αντιμετώπισαν μια κρίση αμφιβολίας. Η αμφιβολία αυτή δεν στην ύπαρξη του Θεού και τις υπερφυσικές του αλλά ήταν περισσότερο αμφιβολία για την ικανότητα ανθρώπου να κατανοήσει το υπερφυσικό. Ενώ ο · Αγιος Ακινάτης και άλλοι σχολαστικοί του κυρίως Μεσαίωνα γαλήνια περιορίσει τον αριθμό των «μυστηρίων της πίστης» πίστευαν ότι καθετί άλλο, τόσο στον Ουρανό όσο και στη να κατανοηθεί πλήρως από τους rη,ι�ι'Ί,.,πι'Ί -οι 4ου οι παγωνιές, οι πόλεμοι και οι λοιμοί του συνετέλεσαν στην υπονόμευση αυτής της εμπιστο­ στις δυνάμεις της ανθρώπινης κατανόησης. Μόλις οι δοκίμασαν την εμπειρία ενός σύμπαντος αυθαίρετου απρόβλεπτου, οι στοχαστές του 14ου αιώνα άρχισαν να αναρωτιούνται αν υπάρχουν πάμπολλα ανεξήγητα φαινόμενα από καιστη1Γηποu δεν να τους. Το αποτέλεσμα ήταν μια πλήρης της προηγούμενης θεολογικής και φιλοσοφιεξέχων στοχαστής στον τομέα της αφηρημένης σκέψης τέλους του Μεσαίωνα ήταν ο · Αγγλος φραγκισκανός του · Οκαμ (William of Ockham), που γεννήθηκε στα 1285 και πέθανε το 1349, προφανώς από τον «Μαύρο Θάνατο». Από παράδοση, οι φραγκισκανοί είχαν πάντα μεγαλύτερες αμφιβολίες από τουςδομηνικανούς(όπως ο · Αγιος Ακινάτης) όσον αφορά στις ικανότητες της ανθρώπινης λογικής να κατανοήσει το υπερφυσικό. Ο Ουλιέλμος του · Οκαμ, πεπεισμένος από τα γεγονότα του τέλους της ζωής του,

Οuλιέλμος Όκαμ· Νομιναλισμός

52

Η σημασία της σκέψης του 'Οκαμ

Θεού και πολλά άλλα με άλλο να πνευματική αποκάλυψη και υπογράμμισε την απόλυτη "'"'"u,.,e, του Θεού να κάνει ό,τι θέλει. Στο βασίλειο της ανθρώπινης γνώσης καθεαυτής, το ερευνητικό πνεύμα του τον οδήγησε να αναζητήσει απόλυτες αβεβαιότητες αντί για απλές θεωρίες. Ερευνώντας τα εγκόσμια ζητήματα, ανέπτυξε τη θέση, που είναι νvωστή ως νομιναλισμός: ότι μόνο τα ξεχωριστά πράγματα, και c χι τα σύνολα, είναι πραγματικά και ότι, κατά συνέπεια, ένα r ράγμα δεν μπορεί να γίνει κατανοητό μέσω άλλου· για να γνωρίσει κανείς μια καρέκλα, πρέπει να τη δει και να την αγγίξει, α"τί να γνωρίζει απλώς πώς είναι διάφορες άλλες καρέκλες. Ο Ο Jλιέλμος του 'Οκαμ επίσης διαμόρφωσε μια λογική που βασιζόταν στην υπόθεση ότι οι λέξεις αντιπροσώπευαν περισσότερο τον εαυτό τους παρά τα πράγματα που υπονοούσαν. Μια τέτοια λογική ίσως να μην έλεγε πολλά για τον πραγματικό κόσμο, αλλά τουλάχιστο δεν μπορούσε να αποδειχτεί λανθασμένη, εφόσον ήταν εσωτερικά σωστή, με βάση τα δικά της αξ1ώματα, όπως ακριβώς η ευκλείδεια γεωμετρία. Ο στοχασμός του 'Οκαμ, που διαδόθηκε πλατιά στα πανεπιστήμια του τέλους του Μεσαίωνα, φαίνεται σήμερα υπερβολικά μεθοδολογικός και με ροπή προς το άγονο· είχε, ωστόσο, μερικά σημαντικά αποτελέσματα στην ανάπτυξη της δυτικής σκέψης. Ο προβληματισμός του 'Οκαμ γύρω από το τι μπορούσε να κάνει ο Θεός οδήγησε τους οπαδούς του να εγείρουν μερικά από τα φαινομενικά χωρίς νόημα ερωτήματα που έδωσαν αφορμή να γελοιοποιηθεί η μεσαιωνική θεολογία: για παράδειγμα, αν ο Θεός μπορεί να αλλάξει το παρελθόν, ή αν ένας άπειρος αριθμός αγνών πνευμάτων μπορεί ταυτόχρονα να καταλάβει τον ίδιο χώρο (μια πιο συγκεκριμένη μορφή αυτού του ερωτήματος, που πραγματικά τέθηκε από μεσαιωνικούς στοχαστές, ήταν: «πόσοι άγγελοι μπορούν ταυτόχρονα να χορέψουν στο κεφάλι μιας καρφίτσας;»). Παρ όλα αυτά, η έμφαση του 'Οκαμ στη διατήρηση της αυτονομίας του Θεού οδήγησε στην έμφαση της Θεϊκής παντοδυναμίας, που έγινε μια από τις βασικές. προϋποθέσεις του προτεσταντισμού του 16ου αιώνα. Επιπλέον, η επιμονή του να βρει βεβαιότητες στο χώρο της ανθρώπινης γνώσης τελικά κατέστησε δυνατή την πραγμάτευση των ανθρώπινων υποθέσεων και της φυσικής επιστήμης χωρίς αναφορά σε υπερφυσικές ερμηνείες -ένα από τα σημαντικότερα θεμέλια της σύγχρονης επιστημονικής

53 του συνόλων και στη εφαρμόσει τη λογική παρατήρηση σε του συντέλεσε στην ή της. πεποίθησης ότι η γνώση του κόσμου θα να στηρίζεται στην εμπειρία των αισθήσεων παρά στην λογική. Κι αυτό επίσης,αποτελεί μια προϋπόθεση της προόδου. Κατά συνέπεια, δεν είναι τυχαίο ότι από τους οπαδούς του · Οκαμ τον 140 αιώνα έκαναν προόδους στη μελέτη της φυσικής. Η αναζήτηση αξιόπιστων αληθειών από μέρους του · Οκαμ ορισμένους παραλληλισμούς στο χώρο της λογοτεχνίας του του Μεσαίωνα, αν και ο · Οκαμ σίγουρα δεν είχε άμεση σ· αυτό τον τομέα. Το κύριο χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας του τοι.ΓΜεσαrωvd ήταν δ ή .η .απόπειρα . να περιγραφούντcι πραγμciτα είναι στην πραγματικότητα. Αυτό υπήρξε μια εξέλιξη δϊδόμ{νωv··τοϊ.ί'ψκυρίως Μεσαίωνα -όπως οι εξερευνήσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς του de Troyes, του Wolfram von Eschenbach και του παρά μια αντίδραση εναντίον τους. Η σταθερή ανάπτυξη κοσμικού αναγνωστικού κοινού, επιπλέον, ενθάρρυνε τους συγγραφείς να αποφύγουν θεωρητικές και φιλοσοφικές και να ζητούν περισσότερο να ψυχαγωγήσουν, ρεαλιστικά ανθρώπους, με όλες τις δυνάμεις και τις αδυναμίες τους. ·----·�·····-·=············'····... .....:Ό:. της . λογοτεχνίας του τέλους του καθομιλούμενων

κ_ι:περο ίσως ήταν τ.ο γεγονός ότι πολύ ένα κοινό Π.QU εκπαίδευσης στο λαό . αQξησε να διαβάσει καθομιλούμενη στη λgτινική. Κατά συνέπεια, αν και πολλα ποιηματα γράφτηκαν κατά τη διάρκεια του κυρίως Μεσαίωνα στις καθομιλούμενες, στο τέλος του Μεσαίωνα, η των καθομιλουμένων επεκτάθηκε πλατιά στην πεζογραφία. Επι­ πλέον, χώρες όπως η Ιταλία και η Αγγλία, που μόλις είχαν

Ο νατουραλισμός της λογοτεχνίας του τέλους του Μεσαίωνα

και πανούργα που υποτίθεται ότι μια δεσποινίδων και τριών ανδρών που μένουν σε μια εξοχική βίλλα έξω από τη όπου καταφύγει για να γλυτώσουν από τη μανία του «Μαύρου Θανάτου». Ο Βοκκάκιος δεν φαίνεται να όμως KQI στις και τις εκατό των ιστοριών του περιπτώσεις που από προγενέστερες πηγές, τις ανάπλασε με τον δικό του έ ξυπνο πληθωρικό, πολλοί που ότι είναι το σε καθομιλούμενη γλώσσα πετυχημένο λογοτεχ νικό στη δυτική Ευρώπη με τη μορφή αφηγηματικής του Βοκκάκιοu είναι «σύγχρονη» με την έννοια σε αντίθεση με τους μεσαιωνικούς συγγραφείς ρομάντσων, ο Βοκκάκιος Με άλλα κάποιο «ύψος» ή στα όρια να είναι ανεπιτήδευτα και Από τη σκοπιά του περιεχομένου , ο Βοκκάκιος και γυναίκες σκιαγραφήσει όπως θά έπρεπε να είναι.· Ετσι, όταν υποκείμενους σε όλοι οι θνητοί. Οι γυναίκες του δεν είναι χλωμά παιχνιδάκια, απομακρυσμένες ή αλύγιστες παρθένες, αλλά πλάσματα με ΙΓΗΠnΙ�Τ

55

σε που μπορεί σήμερα να Είναι αξιοσημείωτο ότι της παράδοσης, και από τους που έδωσαν τη μεγαλύτερη κριτικοί τον τοποθετούν στην ίδια σειρά με τον Μίλτωνα, και τον Ο Τσώσερ έργα, αλλά το αριστούργημά του είναι αναμφίβολα το

Τσώσερ

Ιστορίες του Κ άντερμπερυ, που χρονολογείται προς το είναι μια της καριέρας του. 'Οπως το

ιστοριών που αποτελούν μια ενότητα με ένα πλαίσιο στην περίπτωση του Τσώσερ με την επινόηση μιας ομάδας ανθρώπων που διηγούνται ιστορίες για προσκύνημα από το Λονδίνο στο Κάντερμπέρυ. ωστόσο διαφορές ανάμεσα στο Δεκαήμερο και στις του Κάντερμπέρυ, Οι ιστορίες του Τσώσερ διατυπώ­ νονται με τη μορφή σπινθηροβόλου στίχου αντί πρόζας και τις αφηγούνται άνθρωποι κάθε διαφορετικής τάξης -από αριστο­ ιππότη και επιμελή φοιτητή μέχρι κλέφτη μυλωνά με στη μύτη. Περιγράφονται και εδώ ζωηρές γυναίκες, τις οποίες η πιο αξιοσημείωτη είν.:ιι η συχvοπαvτρεμέvη «Γυναίκα του Καμινιού» με τα αραιά δόντια, που ξέρει όλα «τα του έρωτα». Ο κάθε τύπος του έργου λέει μια ιστορία που είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική για το επάγγελμά του ή την τοποθέτησή του απέναντι στον κόσμο. Με την επινόησή του είναι σε να δημιουργήσει μια κωμωδία». Το πεδίο του είναι κατά συνέπεια από του Βοκκάκιου και rπαρόλο που ειλικρινής και ακτινοβόλος με τον Ιταλό φορές βαθύτερος. νατουραλισμός στην τέχνη του του Μεσαίωνα

56

των και των συνέχιζε να δίνει γενικά εξής υπερέχει ο ρεαλισμός: τα φύλλων του 13ou αιώνα πρέπει να ήταν αποτελέσματα άμεσης παρατήρησης και είναι τα πρώτα που είναι σαφώς αναγνωρίσιμα ως διαφορετικά μεταξύ τους είδη φυτών. Τα ανθρώπινα αγάλματα βαθμιαία απέκτησαν φυσικότερες αναλογίες και ρεαλισμό στις απεικονίσεις εκφράσεων του προσώπου. Γύρω στο 1290, το ενδιαφέρον για το ρεαλισμό είχε αυξηθεί τόσο πολύ, ώστε ένας γλύπτης που εργαζόταν σε ένα επιτύμβιο πορτραίτο του Γερμανού αυτοκράτορα Ροδόλφοu των Αψβούρ­ γων, λέγεται ότι έκανε ένα βιαστικό ταξίδι για να δει τον Ροδόλφο προσωπικά, επειδή είχε ακούσει ότι μια νέα ρυτίδα είχε εμφανιστεί στο πρόσωπό του. Ζωγραφικι1

Στους επόμενους δύο αιώνες, η τάση προς το νατουραλι­ σμό συνέχισε να υπάρχει στη γλυπτική και επεκτάθηκε στη διακόσμηση χειρογράφων και στη ζωγραφική. Η τελευταία ήταν από ορισμένες βασικές απόψεις μια νέα τέχνη. Από την εποχή ακόμα του ανθρώπου των σπηλαίων, οι άνθρωποι ζωγράφιζαν στους τοίχους, αλλά οι τοίχοι δεν ήταν φυσικά εύκολο να μετακινηθούν. Η τέχνη της τοιχογραφίας συνέχισε να καλλιεργείται κατά το Μεσαίωνα και πολύ μετά απ· αυτόν, ιδιαίτερα με τη μορφή του φρέσκου (ζωγραφική πάνω σε υγρό γύψο). Εκτός όμως από το φρέσκο, οι Ιταλοί καλλιτέχνες του 14ου αιώνα άρχισαν πρώτοι να ζωγραφίζουν εικόνες σε κομμάτια ξύλου ή σε καμβά. Αρχικά γίνονταν με τέμπερα (χρ&Jματα που ήταν μείγμα νερού και.φυσικής κόλλας ή ασπρα­ διού αυγών) αλλά γύρω στα 1400, τα ελαιοχρώματα εμφανίστηκαν στον ευρωπαϊκό βορρά. οι νέες τεχνικές εξελίξεις δημιούργησαν νέες καλλιτεχνικές δυνατότητες. Οι καλλιτέχνες ήταν πια σε θέση να ζωγραφίζουν θρησκευτικά θέματα στα ιερά εκκλησιών ή σε χώρους ιδιωτικής λατρείας στα σπίτια των πλουσιότερων κοσμικών. Ζωγράφιζαν επίσης τα πρώτα δυτικά πορτρα�α. που αποσκοπούσαν να τον μοναρχών και αριστοκρατών. Το παλιότερο παράδειγμα νατου­ ραλιστικής προσωπογραφίας που επέζησε είναι ενός Γάλλου βασιλιά, του Ιωάννη του Καλού, που εκτελέστηκε γύρω στα 1360. Γρήγορα ακολούθησαν και άλλα. έτσι &)στε, σε σύντομο χρονικό διάστημα, η τέχνη της προσωπογραφίας από το φυσικό αναπτύχθηκε σε υψηλό βαθμό. Οι επισκέπτες των μουσείων τέχνης θα προσέξουν ότι, μερικά από τα ρεαλιστικότερα και πιο ευαίσθητα πορτραίτα όλων των εποχών χρονολογούνται από τον 150 αιώνα.

57 και περίπου ήταν ο Φλωρεντινός Τζιόττο Δεν ασχολήθηκε με την ατομική προσωπογραφία, ένα βαθύ ανθρωπισμό στις θρησκευτικές που ζωγράφισε τόσο σε τοίχους όσο και σε κινητούς Ο Τζιόττο υπήρξε κυρίως νατουραλιστής, δηλαδή της φύσης. · Οχι μόνο οι άνθρωποί του και τα ζώα του ,Mf;\J!,o\/T,ΠI περισσότερο φυσικά από εκείνα των προκατόχων του, φαίνο νται να κάνουν και φυσικά πράγματα: όταν ο Χριστός στην Ιερουσαλήμ την Κυριακή των ΒαΤων, τα παιδιά στα δέντρα για να βλέπουν καλύτερα· όταν ο Φραγκίσκος είναι ξαπλωμένος και νεκρός, ένας εκμεταλλεύεται την ευκαιρία για να δει αν ο άγιος είχε υποστεί τις πληγές του Χριστού· όταν οι της Παναγίας, Ιωακείμ και · Αννα, συναντώνται μετά από χωρισμό, αγκαλιάζονται πραγματικά και φιλιούνται­ βαθύ φιλί στη δυτική τέχνη. Δεν είναι βέβαια αλήθεια nou ένας ευφάνταστος παραμυθάς διηγήθηκε αργότε,ρα, ένας θεατής είδε μια μύγα που ο Τζιόττο είχε τόσο ρεαλιστικά, ώστε προσπάθησε να τη διώξει με

Η συνάντηση του Ιωακείμ και της -Αννας στη Χρυσή Πύλη, τοιχογραφία του Τζιόττο

Η τεχνοτροπία του Τζιόττο

ασκητικά '·"·"·rn,.,,n οι στο διάστημα. Γύρω επέστρεψαν στη γη και άρχισαν να οικοδομούν επάνω στα θεμέλια που θέσει ο Τζιόττο, με τρόπους που οδήγησαν στη μεγάλη ιταλική Αναγέννηση στη ζωγραφική.

Οι Φλαμανδοί

Στη βόρεια Ευρώπη, η ζωγραφική δεν προχώρησε εντυπωσιακά πέρα από τη διακόσμηση χειρογράφων, μέχρι τον 150 αιώνα, οπότε ξαφνικά εξελίχθηκε εντυπωσιακά. Οι εξέχοντες βορειοευρωπαίοι ζωγράφοι ήταν Φλαμανδοί· πρώτοι και καλύτεροι οι αδερφοί Ουμβέρτος και Ιωάννης βαν · Αικ (Hubbert και Jan Van Eyck, 1366-1426 και 1380-1441), ο Ρουγκιέρος βαν vτερ Βάιντεν (Roger van der Weyden, 14001464) και ο Ιωάννης Μέμλιγκ (Hans Memling 1430-1494). Οι Βαν Άικ παλιότερα θεωρούνταν οι εφευρέτες της ελαιογραφίας αν και αυτό τώρα δεν θεωρείται σίγουρο, ήταν οπωσδήποτε από τους μεγαλύτερους πρώτους εφαρμοστές της. Η χρήση λαδιού τους επέτρεψε, καθώς και στους άλλους Φλαμανδούς ζωγράφους του 15ου αιώνα, να εφαρμόσουν ζωηρούς χρωματισμούς και ακριβή ρεαλισμό. Οι Βαν · Αικ και ο Βαν vτερ Βάιντεν διέπρεψαν σε δύο κατευθύνσεις: στη μετάδοση μιας αίσθησης βαθιάς θρησκευτικής ευσέβειας και στην απεικόνιση μικροσκοπικών λεπτομερειών γνωστής καθημερινής ασυμβίβαστα με την Αυτά μπορεί να πρέπει να θυμόμαστε ότι τα εγκόλπια της εποχής που μυστικισμό, όπως Η ασχολούνταν με τον επεδίωκαν και αυτά τη σύνδεση της βαθιάς "u�,c.,�,,., με την καθημερινή ύπαρξη. · Ετσι, δεν ήταν καθόλου ένας Φλαμανδός '·"""'"'''"'" πίσω από Θεοτόκο με το Θείο όπου οι έκαναν τις τους, όπου υπήρχε ακόμα και κάποιος που σε έναν τοίχο. Η ένωση αυτή θείου και βέβηλου

ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ

των ανθεκτικών στο του Μεσαίωνα δεν θα ήταν ορισμένων τεχνολογικών προόδων που η πραγμάτευση αυτού του θέματος αναφορά στην εφεύρεση του πυροβόλου και των όπλων. Η προτεραιότητα του πολέμου αποτέλεσε για την ανάπτυξη νέων όπλων. Η πυρίτιδα αυτή ήταν κινεζική εφεύρεση, αλλά τα ιδιαίτερα κατα­ rιτ,'Ίrιιη,κ" της αποτελέσματα χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη του τέλους του Μεσαίωνα. Βαριά που έκαναν τους πιο ,nr,r-.rnn τους- ως τα να στέκεσαι πίσω τους 15ou αιώνα είχαν βελτιωθεί σημαντικά και να επαvαστατικοποιούv τη φύση της του πολέμου. Σε ένα χρόνο, το 1453, το βαρύ έπαιξε σημαντικό ρόλο στον καθορισμό του δύο κρίσιμων οι χρησιμοποίησαν γερμανικά και ουγγρικά κανόνια για να σπάσουν την άμυνα της Κωνσταντινούπολης, μέχρι τότε φρουρίου της Ευρώπης, και οι Γάλλοι χρησιμοποίη­ σαν βαρυ πυροβολικό για να καταλάβουν την πόλη του Μπορvτώ, Τα μυιJυ11.u στο έτσι τον καθιστουσαν δυσκολη την αντίσταση στασιαστών αριστο­ κρατών στα κάστρα τους, συντελώντας έτσι στην παγίωση των εθνικών μοναρχιών. Τοποθετημένα στα πλοία, τα πυροβόλα στα εuρωπα'ίκά να σε στην εποχή της υπερπόντιας επέκτασης που πu ροβόλα όπλα Τα για να μετά το 1500, η αποτελεσματικότερη παραλλαγή του στους πυροβόλου όπλου, το μουσκέτο,

Τεχνολογικά επιτεύγματα του τέλους του Μεσαίωνα.· (1) τα πολεμικά όπλα

60

Χρήση κανονιού σε πολιορκία κάστρου, στο τέλος του Εκατονταετούς Πολέμου

Οπτικά και ναυτιλιακά όργανα

πεζούς στρατιώτες να θέσουν οριστικά τέρμα στην προηγού­ μενη στρατιωτική υπεροχή των βαριά θωρακισμένων ιπποτών. · Οταν το ιππικό των λογχοφόρων ξεπεράστηκε και η διεξαγωγή της μάχης μπορούσε εύκολα να διεξαχθεί από όλους. τα μοναρχικά κράτη που μπορούσαν να παρατάξουν τους μεγαλύτερους στρατούς uπέταξαν ολοκληρωτικά την εσωτε­ ρική αντίσταση και κυριάρχησαν στα πεδία μαχών της Ευρώπης. · Αλλες τεχνολογικές εξελίξεις του τέλους του Μεσαίωνα κατέστησαν ευκολότερη τη ζωή: τα ματογυάλια, που εφευρέ­ θηκαν στη δεκαετία του 1280. τελειοποιήθηκαν τον 140 αιώνα. Τα ματογυάλια επέτρεψαν στους ηλικιωμένους να διαβάζουν, υπερνικώντας τη μυωπία. Για παράδειγμα, ο μεγάλος λόγιος του 14ου αιώνα Πετράρχης, που καuχιόταν για την εξαίρετη όραση της νεότητάς του, φορούσε γυαλιά μετά το εξηκοστό έτος της ηλικίας του και ήταν έτσι σε θέση να φέρει σε πέρας μερικά από τα σημαντικότερα έργα του. Γύρω στο 1300, η χρήση της μαγνητικής πυξίδας βοήθησε τα πλοία να ταξιδέψουν μακριά και να ανοιχτούν στον Ατλαντικό. · Ενα άμεσο ήταν η άμεσου θαλάσσιου εμπορίου μεταξύ Ιταλίας και Βορρά Επίσης, πολυάριθμες βελτιώσεις στη ναυπηγική, τη χαρτογραφία και τα όργανα ναuσιπλοΊας στην ικανότητα της Ευρώπης v· αρχίσει την υπερπόντια επέκτασή της. αρχές του 14ου αιώνα ανακαλύφθηκαν οι Αζόρες και τα Νησιά του Πράσινου Ακρωτηρίου. Κατόπιν, μετά από μια μεγάλη παύση εξαιτίας των λοιμών και των πολέμων της Ευρώπης, έγινε ο περίπλους του νοτιότατοu άκρου της Αφρικής, του Ακρωτηρίου της Καλής

61

οι στην Ινδία το1498 και ία πλο οuu�ιιιιuτο1500. Ενμέρει ως �l\c,vuu . της ξαφνικά πολύ μικρότερος. στις πιο οικείες εφαρμογές της σύγχρονης ζωής επινοήθηκαν από Ευρωπαίους στο τέλος του Μεσαίωνα ρολόγια και τα τυπωμένα βιβλία. Τα μηχανικά ρολόγια εφευρεθεί λίγο πριν το 1300 και διαδόθηκαν στα αμέσως v,-,1rnnl\ΙΠ χρόνια. Τα πρώτα ρολόγια ήταν πάρα πολύ ακριβά για αγοραστές, αλλά οι πόλεις γρήγορα άρχισαν να συναγωνίζονται μεταξύ τους για την εγκατάσταση των πιο περίτεχνων ρολογιών στα κυριότερα δημόσια κτίριά τους. Τα εκείνα όχι μόνο έδειχναν την ώρα, αλλά έδειχναν και τις του ήλιου, της σελήνης και των πλανητών και εκτελούσαν μηχανικές επιδείξεις καθώς χτυπούσαν τις ώρες. Η νέα εφεύρεση είχε σε τελευταία ανάλυση, δύο ουσιαστικά αποτελέσματα: το ένα ήταν η παραπέρα ενθάρρυνση του ενδιαφέροντος της Ευρώπης για τα πολύπλοκα μηχανήματα

Ωρολόγια αρχών ΙΕ αιώνα

(2) Μηχανικά ρολόγια

των τελικά έγιναν και μπήκαν επειδή μετά το 1650 περίπου σε κάθε ευρωπαϊκό σπίτι. Τα οικιακά ρολόγια χρησίμευσαν ως μοντέλα θαυμάσιου μηχανισμού. Εξίσου σημαντικό αν σημαντικότερο ήταν το γεγονός ότι τα ρολόγια άρχισαν να εκλογικεύουν την πορεία των ευρωπαϊκών καθημερινών υποθέσεων. Μέχρι την έλευση των ρολογιών, κατά το τέλος του Μεσαίωνα, ο χρόνος ήταν ελαστικός. Οι άνθρωποι δεν είχαν παρά μια κατά προσέγγιση αντίληψη για τη ροή του χρόνου κατά τη διάρκεια της ημέρας- κανόνιζαν το χρόνο έναρξης και τέλους της εργασίας τους σύμφωνα με τη θέση του ήλιου στον ουρανό. Ιδιαίτερα οι άνθρωποι που έμεναν στην ύπαιθρο, διεκπεραίωναν τις εργασίες τους με διαφορετικές ταχύτητες σε διαφορετικές εποχές του χρόνου. Ακόμα και όταν μετρούσαν τις ώρες, το έκαναν αποδίδοντάς τους διαφορετική διάρκεια, ανάλογα με την ένταση του ηλιακού φωτός, σε διαφορετικές εποχές του χρόνου. Τον 140 αιώνα, ωστόσο, τα ρολόγια άρχισαν για πρώτη να χτυπούν αμείλικτα τις ώρες σε ίσα χρονικά διαστήματα, να κανονίζουν την εργασία των με μια ακρίβεια χωρίς προηγούμενο. Οι άνθρωποι να αρχίζουν και να τελειώνουν τη δουλειά «στην ώρα τους» και πολλοί άρχισαν να πιστεύουν ότι «ο χρόνος είναι χρήμα». Αυτή η έμφαση στην τήρηση της ώρας μεγαλύτερη αποδοτικότητα αλλά και μεγαλύτερη το άσπρο κουνέλι στην Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων (Lewis Carroll). που πάντα κοιτάζει το ρολόι του και μουρμουρίζει, «πόσο άργησα», είναι μια εύγλωττη καρικατούρα της ψύχωσης με το χρόνο που τον άνθρωπο της Δύσης. (3) Η εφευρεση της τυπογραφίας

Η εφεύρεση της τυπογραφίας με κινητά στοιχεία ήταν εξίσου σημαντική. Το κύριο ερέθισμα για την πραγματοποίηση η αντικατάσταση της περγαμηνr;ς της κύριας γραφικής ύλης στην Ευρώπη κατά την ως 1200-1400. Η περγαμηνή, που γινόταν από τα δέρματα ζώων, ήταν εξαιρετικά ακριβή: εφόσον ήταν μόνο τέσσερα καλά φύλλα περγαμηνής από ένα ζώο, ήταν αναγκαία η σφαγή διακοσίων μέχρι τριακοσίων προβάτων ή μοσχαριών για την παραγωγή αρκετής περγαμηνής Το χαρτί, που γινόταν από κουρέλια που για μια αλέθονταν σε μύλους και μετατρέπονταν σε πολτό, έριξε τις τιμές των βιβλίων. Στοιχεία του τέλους του Μεσαίωνα βεβαιώνουν ότι το χαρτί πουλιόταν στο ένα έκτο της

φθψότερη. ο αναλφαβητισμός αναπτυσσόταν μια αυξανόμενη αγορά για όλο και Η εφεύρεση της τυπογραφίας με κινητά γύρω στο 1450, ανταποκρίθηκε πλήρως σ · αυτή τη Με τη μεγάλη εξοικονόμηση εργασίας η εφεύρεση τιμή των τυπωμένων βιβλίων στο ένα πέμπτο των σε διάστημα δύο δεκαετιών. τα βιβλία έγιναν προσιτά, ο αναλφαβητισμός ακόμα περισσότερο και η μόρφωση μέσω των έγινε συστατικό στοιχείο του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής. περίπου από το 1500, οι Ευρωπαίοι ήταν σε θέση να και να διαβάζουν βιβλία κάθε είδους· όχι μόνο φυλλάδια, αλλά και διδακτικά εγχειρίδια, ελαφρά ψυχαγωγικά και, από τον 180 αιώνα, εφημερίδες. Η εξασφάλισε τη γρήγορη και σίγουρη διάδοση των Επιπλέον, οι επαναστατικές ιδέες δεν μπορούσαν πια να εύκολα, μια και αποτυπώνονταν σε εκατοντάδες βιβλίων. · Ετσι, ο μεγαλύτερος θρησκευτικός αvα-

Χαρτοποιία Τυπογραφείο

Τα αποτελέσματα τrις τυπογραφίας

64

για να τυπώσει την τυπογραφία, ο εξάπλωση των βιβλίων συνετέλεσε στην ενθάρρυνση ανάπτυξης του πολιτιστικού εθνικισμού. Πριν από την τυπογραφία, οι τοπικές διάλεκτοι στις περισσότερες ευρωnα κές χώρες συχνά διέφεραν μεταξύ τους τόσο πολύ, ώστε άνθρωποι που υποτίθεται μιλούσαν την ίδια γλώσσα, ελάχιστα μπορούσαν να καταλάβουν ο ένας τον άλλο. Μια τέτοια κατάσταση παρεμπόδιζε τον κρατικό συγκεντρωτισμό, επειδή ένας βασιλικός αξιωματούχος ίσως ήταν εντελώς ανίκανος να επικοινωνήσει με τους κατοίκους των επαρχιών. Γρήγορα μετά την εφεύρεση της τυπογραφίας, κάθε ευρωπαϊκή χώρα άρχισε να αναπτύσσει τα δικά της γλωσσικά πρότυπα που διαδόθηκαν ομοιόμορφα με τα βιβλία. «Τα Αγγλικά του Βασιλιά», ήταν η γλώσσα στην οποία γράφονταν τα βιβλία και διαδίδονταν από το Υ όρκσαϊρ ως την Ουαλλία. Κατά συνέπεια, οι επικοινωνίες διευρύνθηκαν και τα κράτη ήταν σε θέση να λειτουργήσουν αποδοτικότερα. Συμπερασματικά, μπορεί να λεχθεί ότι τα ρολόγια και τα βιβλία, σε εξίσου μεγάλο βαθμό με τα κανόνια και τα ωκεαvοπόρα πλοία, βοήθησαν την Ευρώπη να κυριαρχήσει στον κόσμο μετά το 1500. Ol συνήθειες που επέβαλαν τα ρολόγια ενθάρρυναν τους Ευρωπαίους να εργάζονται αποδοτικά και να · προγραμματίζουν με ακρίβεια· η επικράτηση των βιβλίων διευκόλυνε την επικοινωνία και τη διάδοση προοδευτικών ιδεών. Αφού συνήθισαν να διαβάζουν βιβλία, οι Ευρωπαίοι επικοι­ νώνησαν μεταξύ τους και πειραματίστηκαν διανοητικά όσο κανείς άλλος λαός του κόσμου. Συνεπώς δεν ήταν εκπληκτικό το γεγονός ότι μετά το 1500, οι Ευρωπαίοι ήταν σε θέση να αρχίσουν να κάνουν τον κόσμο δικό τους.

Οι ιστορικοί τείνουν να συμφωνήσουν ότι ο Μεσαίωνας τελείωσε γύρω στα 1500. Από το 1350 ήδη, ένα νέο κίνημα στην Ιταλία, που συνήθως ονομάζεται Αναγέννηση, άρχισε να αμφισβητεί και να θριαμβεύει επάνω σε ορισμένες μεσαιωνικές προUποθέσεις. Γύρω στα 1500, η ιταλική Αναγέννηση εξαπλι�θηκε στη βόρεια Ευρώπη και κατόπιν οδήγησε σε σημαντικά επιτεύγματα στο χώρο της επιστήμης, που αποτέλε­ σαν βασικά θεμέλια της σύγχρονης ευρωπαϊκής σκέψης και του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Παpόμοια, ένα θρησκευτικό κίνημα, γνωστό ως Προτεσταντική Επανάσταση, άρχισε τον 160 αιι�να στη Γερμανία και εξαπλώθηκε σε πολλές άλλες χώρες. Αυτό το κίνημα συνέβαλε στην εμφάνιση των απαρχών των νεότερων χρόνων βάζοντας τέρμα στη θρησκευτική ομοιομορφία του Μεσαίωνα και ενθαρρύνοντας μια άνοδο ατομικισμού κω έλλογης συνειδητότητας. Στον οικονομικό χώρο, οι Ευρωπαίοι. γύρω στα 1500, ταξίδεψαν σε μακρινές ηπείρους και άρχισαν να εκμεταλλεύονται νέες οικονομικές πηγές. Οι υπερπόντιες ανακαλύψεις και ο αποικισμός συνέβαλαν στην εκδήλωση της Εμπορικής Επανάστασης, που κράτησε από το 1450 μέχρι το 1800 και εγκαθίδρυσε ένα δυναμικό καθεστώς κερδοσκοπικών επιχειρήσεων. Από τη σκοπιά της πολιτικής. την ίδια περίοδο εγκαινιάσθηκε μια εποχή απολυταρχισμού nόu κράτησε μέχρι το 1800 περίπου Auηi η εποχή σημαδεύτηκε από την ανάπτυξη απολυταρχικών καθεστώτων, nou σε ορισμένες περιnτώσεις εκπροσωπούνταν από βασιλείς που ταύτιζαν τον εαυτό τους με το κράτος και ισχυρίζονταν ότι βασιλεύουν ,,ελέω θεού». Τέλος, στη διcιρκεια της περιόδου 1600-1789. εκδηλώθηκε μια πνευματική επανάσταση που μεσουράνησε με το ,,Διαφωτισμό». τη βασιλεία του ορθολογισμού.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

1500

Πάπες της Αναγέννησης, 1447-1521 Οι Γάλλοι εισβάλλουν στην Ιταλία, 1494 Ερρίκος Η' της Αγγλίας, 1509- 1547 Φραγκίσκος Α' της Γαλλίας, 1515- 1547 Κάρολος Ε' της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, 1519-1546 Τα στρατεύματα του Καρόλου Ε' λεηλατούν τη Ρώμη, 1527 Οι Ισπανοί κυριαρχούν στην Ιταλία, 1529

Machiavelli, 1469-1527 Vesalius, 1514-1564 Ουτοπία του More, 1516 lndex Απαγορευμένων Βιβλίων, 1559 Francis Bacon, 1561-1626 Γαλιλαίος, 1564-1642

Φίλιππος Β · της Ισπανίας, 1556-1598 Ελισάβετ Α' της Αγγλίας, 1558- 1603

Johann Kepler, 1571- 1630 Hugo Grotius, 1583-1645

· Ηττα της Ισπανικής Αρμάδας, 1588 Ερρίκος Δ' της Γαλλίας, 1589-1610

Thomas Hobbes, 1588-1679

Διάταγμα της Νάντης, 1598

Rene Descartes, 1596-1650

Τριακονταετής Πόλεμος, 1618- 1648 Κυριαρχία του Richelieu στη Γαλλία, 1624-1642 Λουδοβίκος ΙΔ' της Γαλλίας, 1643-1715 1600

Αγγλικός Εμφύλιος Πόλεμος, 1642-1649 Κοινοπολιτεία και Προτεκτοράτο στην Αγγλία, 1649-1660

1700

Περίοδος Παλινόρθωσης στην Αγγλία. 1660-1688 Ο Μέγας Πέτρος της Ρωσίας, 1682-1725 Ανάκληση του Διατάγματος της Νάντης, 1685 Η · Ενδοξη Επανάσταση στην Αγγλία, 1688-1689 Ο Πόλεμος της Διαδοχής στην Ισπανία, 1702-1714 Φρειδερίκος Ουλιέλμος Α' της Πρωσίας, 1713-1740 Ανάπτυξη του υπουργικού συστήματος στην Αγγλία, 1714-1742 Λουδ9βίκος ΙΕ' της Γαλλίας, 1715-1774 Μαρία Θηρεσία της Αυστρίgς 1740-1780 Φρειδερίκος ο Μέγας της Πρωσίας, 1740-1786 Επταετής Πόλεμος, 1756-1763 Γεώργιος Γ' της Αγγλίας, 1760- 1820 Αικατερίνη η Μεγάλη της Ρωσίας, 1762-1796 Λουδοβίκος ΙΣΤ' της Γαλλίας, 1774-1792 Ιωσήφ Β · της Αυστρίας, 1780- 1790 · Εκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης, 1789

Novum Organum του Bacon, 1620 Jo hn Locke, 1632-1704 Πραγματεία περί Μεθόδου, του Descartes, 1637 Ισαάκ Νεύτων, 1642-1727 'ίδρυση Βρετανικής Βασιλικής Εταιρείας, 1662 Μαθηματικές Αρχές Φυσικής Φιλοσοφίας του Νεύτωνα, 1687

Λινναίος, 1707-1778 Jean-Jacques Rousseau, 1712- 1778

ΘΡΗΣΚΕΙΑ Μαρτίνος Λούθηρος. 14831546 Ulrich Zwingli. 1485-1531 lgnatiυs Loyola, 1491-1556

Εξέγερση των Χωρικών Γερμανία. 1524-1525

Οικονομική παρακμή Ιταλίας. περ. 16001800 του μερ-

Εξάπλωση της επιστη­ μονικής καλλιέργειας. περ. 1700-περ. 1800 Απόγειο της περί­ φραξης των κτημάτων Αγγλία. περ. 1710nερ. 1810 Υι1όθεση Εταιρείας Νοτίων Θαλασσών. 1 720

Ιωάννης Καλβίνος. 1509-1564 Ο Λούθηρος καταδικάζει τα συγχωροχάρτια. 1517 Ο Ερρίκος Η· της Αγγλίας αποχωρίζεται θρησκευτικά από τη Ρώμη. 1527-1534 Ο Loyola ιδρύει την Εταιρεία του Ιησού. 1534 Οι αναβαπτιστές καταλαμβάνουν το Μύνστερ. 1534 Θεσμοί του Καλβίνου. 1536 Ο Καλβίνος ελέγχει τη Γενεύη, 1541 Συμβούλιο του Τρέντο. 15451563 Η Ειρήνη της Αυγούστας διαιρεί τη Γερμανία σε λουθηρανικές και καθολικές περιοχές, 1555 Ο ελισαβετιανός θρησκευτικός συμβιβασμός στην Αγγλία, περ. 1558-περ. 1570 Εξέγερση των Κάτω Χωρών, 1567-1609 Εξάπλωση της ανεξιθρησκείας, περ. 1650-περ. 1800 John Wesley, 1703-1789

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ 1304- 1374 Ιταλική Αναγέννηση, περ. 1400- περ. 1550 1500 M asaccio, 1401-1428 Bot ticelli, 1444-1510 Leonardo Da Vinci, 1452-1519 Έρασμος, περ. 1467-1536 Albrecht DUrer. 1471-1528 Ariosto, 1414-1::>;:s,., Ραφαήλ. 1483-1520 Μιχαήλ · Αγγελος, 1485-1564 Rabelais, περ. 1490-1553 Βορειοευρωπαϊκή Αναγέννηση, περ. 1500-1600 Κύριο έργο του Μιχαήλ . Αγγελου στην Καπέλλα Σιστίνα, 1508-1512 Peter Brυeghel, περ. 1525-1569 Palestrina, 1525-1594 Montaigne, 1533-1592 ΕΙ Greco, 1541-1614 Cervantes 1547-1616 1600 Edrnund Spenser, περ. 15521599 Spakespeare, 1564-1616 Glaυdio Monteverdi, 1567-1643 Rυbens, 1577-1640 Bernini, 1598-1680 Velasqυez, 1599-1660 Rembrandt, 1606-1669 Jdhn Milton, 1608-1674 Christopher Wren, 1632-1723

Διαφωτισμός, περ. 1680-περ.1800 J.S.Bach, 1685-1750 G.F.Handel, 1685-1759 Βολταίρος. 1694-1778 Αρχιτεκτονική Ροκοκό. περ. 1700-περ. 1800 Joseph Haydn, 1732-1809 W.A.Mozart, 1756-1791

1700

. 1

1

τεχνούργημα είναι ο άνθρωπος, πόσο ευγενής στη σκέψη του, πόσο αnε­ σε ικανότητες, σε μορφές και σε κίνηση πόσο ακριβής και θαυμαστός του, πόσο μοιάζει με άγγελο στην αντίληψή του, πόσο μοιάζει με η ομορφιά του κόσμου, το ξεπέρασμα του ζώου Σαίξπηρ Άμλετ 11

με την ύπαρξη μιας περιόδου ανάμεσα στο Μεσαίωνα και τους χρόνους, που θα έπρεπε να ονομάζεται «Αναγέννη­ λόγος γι αυτό είναι η αβεβαιότητα για το αν υπήρξε ή όχι ια αληθινά καθορισμένη «αναγεννησιακή» πολιτική ή οικονομία. πρόσφατοι μελετητές πιστεύουν ότι δεν υπήρξε και ποστηρίζουν ότι σ όρος «Αναγέννηση» θα πρέπει να στις εκπληκτικές προόδους στη σκέψη, τη και την τέχνη που σημειώθηκαν στην περίοδο, ανάμεσα στο 1350 και το 1600. Αυτή είναι η που ακολουθείται και εδώ. · Οταν μιλούμε για μια Αναγέννησης» θέλοLJμε να πούμε ότι αναφερόμαστε φάση της διανοητικής και πολιτιστικής ιστορίας. Το κεφάλαιο, κατά συνέπεια, θα πραγματευθεί τις και καλλιτεχνικές τάσεις. όρος «Αναγέννηση» είναι ελάχιστα ακριβής από τη της ιστορικής έρευνας, Κατά λέξη σημαίνει ότι κάτι

Η Αναγέννηση ως περίοδος καθορισμένων πολιτιστικών εξελίξεων

Η Αναγέννηση δεν εμφανίστηκε ξαφνικά

κατά ενδιαφέρον για τους ""ι,uιr,uu δεν τρόπο στο Μεσαίωνα. Ο Δάντης, για παράδειγμα, θαύμαζε τον Βιργίλιο και ο · Αγιος Θωμάς Ακινάτης θεωρούσε τον Αριστοτέλη ως «τον Φιλόσοφο». Τι ήταν λοιπόν η Αναγέννηση; Παρόλο που ούτε καν δύο ιστορικοί δεν πρόκειται να συμφωνήσουν στην ίδια απάντηση, ορισμένα κύρια χαρακτηριστικά εύκολα ξεχωρίζουν. · ΕΞνα-rέτοιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της περιόδου ήταν η ανάπτυξη κλασικών σπουδών: μια ... ανάΤΊτuξη βέβαια όχι ξαφνική, �λλά βαθμιαία και σταθερή. Οι λόγιοι του Μεσαίωνα γνώριζαν πολλούς Η επέκταση των Ρωμαίους συγγραφείς, όπως τον Βιργίλιο, τον Οβίδιο και τον κλασικών σπουδών Κικέρωνα. Στην Αναγέννηση όμως ανακαλύφθηκαν τα έργα κdι πέρα από τα άλλων, όπως του Λίβιοu, του Τάκιτου του Λοuκρήτιοu, και έγιναν μεσαιωνικά όρια ευρύτατα γνωστά. Εξίσου σημαντική αν όχι σημαντικότερη ήταν η ανακάλυψη της κλασικής ελληνικής φιλολογίας. Στον 120 κ τον 130 αιώνα, οι ελληνικές επιστημονικές και φιλοσοφικές πραγματείες έγιναν προσιτές στους δυτικούς μέσω λατινικών μεταφράσεων, αλλά κανένα από τα μεγάλα ελληνικά αριστουρ­ γήματα και ουσιαστικά κανένα από τα μεγάλα ελληνικά φιλολογικά έργα δεν είχαν γίνει ακόμα γνωστά. Επιπλέον, πολύ. λίγοι δυτικοί του Μεσαίωνα μπορούσαν να διαβάσουν ελληνικά. Κατά την Αναγέννηση, αντίθετα, πάρα πολλοί δυτικοί λόγιοι αφομοίωσαν τα ελληνικά, καθώς και ολόκληρη σχεδόν την ελληνική φιλολογική κληρονομιά που είναι σήμερα γνωστή. Η γνώση των κλασικών: Τα αρχαία καλλιτεχνικά μνημεία,ακόμα, γίνονταν αντικείμε­ ένα εφαλτήριο για να προσεκτικότερης μελέτης: αφότου οι λόγιοι της Αναγέννη­ νέα επιτεύγματα σης, οι συγγραφείς της και οι καλλιτέχνες της εξοικειώθηκαν βαθιά με τα αρχαία επιτεύγματα, στηρίχτηκαν σε αυτά για να αναθεωρήσουν και να αλλάξουν τις δικές τους ιδέες και τους τρόπους έκφρασής τους. · Ετσι, η πληρέστερη γνώση των κλασικών συνέβαλε σε σημαντικές νέες επιτεύξεις στους τομείς της διανόησης, της λογοτεχνίας και της τέχνης. Αν και η θεμελίωση πολλών αναγεννησιακών επιτευγμάτων Η Αvαγέvvηση, μια νέα κουλτούρα ήταν κλασική, η αναγεννησιακή περίοδος δεν μπορεί κατά κανένα τρόπο να αξιολογηθεί με κριτήριο τις ελληνικές και λατινικές επιδράσεις. Η σταθερή ανάπτυξη της κοινωνίας στις πόλεις και ιδιαίτερα στις ιταλικές πόλεις-κράτη, οδήγησε στην ανάπτυξη μιας πολιτισμένης κοινωνίας μιας κοινωνίας δηλαδή που ευχαριστιόταν να πειραματίζεται-με καινούργιες ιδέες και να αναπτύσσει ακόμα πιο επιτηδευμένες εκφράσεις σκέψης και τέχνης. Αυτή η ανάπτυξη βοήθησε ακόμα στη δημιουργία μιας κουλτούρας, ολοένα και περισσότερο κοσμικής, αν και η Εκκλησία διατήρησε τη δύναμή της και την επιρροή της σε

�ων

71

και μάλιστα προσαρμόστηκε στην εξάπλωση του προσλαμβάνοντας η ίδια περισσότερα νεοτερικά · Ετσι, τα επιτεύγματα Αναγένπvευματικά κτήματα και τοϊΤλαόδ και του κληρου, περισσότερο από όσό τοϊΓ δϊυτέροι.ι.. Τα ποιΓπαλιότερα κυριαρχούνταν από τον κλήρο, τότε μια προσωρινή φάση παρακμής, με την άνοδο ανταγωνιστικών κέντρων σπουδών· για παράδειγμα, ακαδημιών ανακτορικών αυλών. Μ...ιι:ι.. εξαιρετικά σημαντική εξέλιξη !Ί.9.t:ι την..15ί'::'l)
• . .:. .:... ....,γ:-::=-.

cιr:r.�.St.LJ:r/ι

χρησης. λατιvίκη,:τη

-·�.,.;.).,)..:Ξ.:; ..;•., •...

1

-

μετΟΟώμα·

Η κοσμοαντίληψη της Αναγέννησης

μια γενική, και οι σκοπούς και τα ιδανικά αναφέρονται στους μεγάλου αριθμού στοχαστών της Αναγέννησης. Με την τε v έννοια, ο ουμανισμός rιταv ένα πρόγpαJJΙ:Jα μελετώvηοu να αντικαταστήσει τη μεσαιωνική σχολαστική έμφαση στη λογική και τη μετ αφυσική, με fJελέτ11 τr� ς και τ ο ι θι στορία ο ς σσα ίας η η λ ης ς, της φ λ γ ! τ ι ς κ��- ι-Γai3χΞία γλώ φ;λολογία nροτιμούνταv πάντα- η μελέτη των λατϊνωv" κλασικών βρισκόταν στον πυρήνα της εκπαίδευσης και, οποτεδήποτε ήταν δuνατό, αναμενόταν από το σπουδαστή να προχωρήσει στους · Γ:λληvες. Οι ουμανιστές δάσκαλοι σχολαστική λογική ήταν πολύ στείρα και άσχι:::-τι:� εvδωφέρΟντciτης·ζωης:Αvτίθετcϊπροτιμ()ύCJαν..τις «οuμgvιστι.. σπουδές», που είχαν στόχο να κάνουν τους TQ[JςΠQQξ:IQψCICJ()LJV για ..;...::.,....c;...;::,;.c;.,;,:;,,:!:.:�.:.:. κqλ.¼f.§pαgτις ciημqCJιε� λειτουργίες του κράτους (οι όηως συνήθως' αγνοούvτάν γενικά, cϊλλά μερικές αριστοκράτισ­ κάποια ουμανιστική παιδεία για να εμφανίζονται πιο εκλεπτυσμένες). �:ιλςηύτερη έννοια του ουμqyισμ9ιj βρίc:�t<§Ιαι στην έμφαση της «αξίας του ανθρώπου», ρου πλάσματος του Θεού μετά τους 9γγt,.Λ,04ς. αναγεννησιακοί στοχcωτές υποστήριξαν ότ.ι. ο άνθρωπος επειδή, μόνο αυτός από όλα τα π�άσματα ....,,.,......... ,., μr10ρεί να γνωρίσει το Θεό.' υπογράμμιζαν τnv τη μοίρα του να και να ζει ,,-.-,,,..,..-,:,"'"'·"'·"'·M<. ,,,, . ..::,:.�c�.c κόσμο. Είτε έτσι, είτε αλλιώς, οι πίστευαν σταθερά στην ανωτερότητα και ανθρώπινου γένους.

τ11

1. Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ Γιατί η Αναγέννηση άρχισε στην Ιταί\iα

Η Αναγέννηση είχε τις καταβολές της στην Ιταλία για διάφορους λόγους. Ο ένας ήταν ότι η Ιταλία είχε ισχυρότερη κλασική παράδοση από κάθε άλλη χώρα της δυτικής Ευρώπης. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα, οι Ιταλοί είχαν καταφέρει να διατηριΊσουv την.. .1πnοίθηση ότι κατάγονταν από τους αρχαίους ιταλικές πόλεις, ίχνη του παλιού ρωμαϊκού Ρωμαίους. Σε εκπαιδευτικού συστήματος επιζησει στα σχολεία των δήμων Και είναι ότι η Ιταλία είχε περισσότερη

από τις περισσοτερες Τα ιταλικά πολιτίστικά ει:rιτ_εύγμgτα της πλουσιότερες και ηtάν στην Ευρώπη. Κατά συνέπεια, είχαν περισσότε­ πόρους, σε σύγκριση με τις πόλεις άλλων ευρωπαϊκών για να χρηματοδοτησουν τις τέχνες. ΑJ2ΧΙ!<ά, κυβερνη­ ιδιωτικές εταιρείες χρηματοδοτούσαν τους που δούλευάν στίς -έκκλησίες και σε δημόσια δημόσιοι πόροι εξάλλου χρησιμοποιούνταν για να συγγραφείς που ο ρόλος τους ηταν να πλέκουν πόλεων στα γραπτά και στις ομιλίες τους. · f?Τ�ρα από το 1450 περίπου, η χρηματοδότησr� μονοπωλήξ1nκε . ιδιωτικό τομέα: εξέχουσες αριστοκρατικές οικογέ­ ρτ0g::�§fοr��1 στο Μιλάνο, οι Σφό Q),...,........ ,_,..... • • • '1 στη Φλωρεντία, οι( Εστε (Este) στη Φεράρα και ( Gonzaga) στη ΜάντοuΞ:_ έγιναν προστάτες των και των τεχνών προκειμένου να δοξάσουν τους τους. Οι οικογένειες αυτές μπορεί να μην ηταν από τις αντίστοιχές τους στη βόρεια Ευρώπη, στράφηκαν νωρίτερα στην ενίσχυση της αναγεννησιακής κουλτούρας. Ο κύριος λόγος γι'αυτό ήταν ότι πάντα ζούσαν σε ρα, σε αντίθεση με τους βόρειους αριστοκράτες που αστικά παράδοση ζούσαν στην ύπαιθρο, σε κάστρα ή σε αγροκτηματα και, κατά συνέπεια, εμποτίστηκαν από τα ιδανικά της Αναγέννησης σε ένα προγενέστερο στάδιο. Η προστασία των τεχνών δεν περιορίστηκε στην κοσμική Μετά . το 14!5.9:.. ()ι rΊC1ΤΊ§_c: .c'!ρχισαν να υποστηρίζουν τα γράμματα και τις τέχνες προκειμένου να ενισχύσουν τη φήμη της Ρώμης και των Παπικών Κρατών. Ο Νικόλαος Ε' (14471 , που επονομάστηκε «ουμανιστης πάπας», ίδρυσε τη Βιβλιοθήκη του Βατικανού. Εξυμνηθηκε από ένα σύγχρονό του νια τη «μεγάλη εκτίμηση που είχε για τα βιβλία και τους συγγραφείς». Κατοπινοί πάπες -συμπεριλαμβανομένων και των Αλεξάνδρου ΣΤ' (1492-1503), Ιουλίου Β' (1503-1513) του «πάπα·πολεμιστη» και του Λέοντα ι· (1513-1521) του πιο κοσμικού από όλους τους πάπες της Αναγέννησης­ τις υπηρεσίες των μεγαλύτερων καλλιτεχνών των τους. συμπεριλαμβανομένου του Ραφαήλ και του · Αγγελου, υψώνοντας έτσι τη Ρώμη για λίγες δεκαετίες, στο ύψος της απαράμιλλης καλλιτεχνικης nοωτεύουσας του

Ο πολιτισμός της Αναγέννησης

Λορέν1 ζος των fv1εδiκωv

74

Πετράρχης, ο πρώτος ουμανιστής

Αστικός ουμανισμός

Θα επιστρέψουμε αμέσως στην τέχνη, αλλά πρώτα επισκοπήσουμε τα μεγαλύτερα επιτεύγματα των Ιταλών λογίων και συγγραφέων της Αναγέννησης. Αναyέννησης πρέπειΔ/!1 qρχ(Qει ( Franc;esco Petrarcha, 1304-1374), τον rτρwτο οuμανιση'j με την τεχ\Ιιι<ή έννοια του όρου. Ο Πετράρχης Jiταν�'1ας)1αθιΔπισ:rός Χριστιανός πουπίστεuε ότι η σχολαστική θεολογία και φιλοσοφία βρίσκονταν σε τελείως λανθασμένη κατεΟθuνση, επΞιδή συγκεντρώνονταν στην αφηρημένη θεωρητιιsσλqγ{iϊ.cιyr[=� διδάσκουν τους Ο\(θρώποuς πώς να συμπεριφέρονται σu)QIQ.•YLCL να πετΟχουν τη σωτηρία τους. ο Πετράρχης πίστευε ότι ο χριστία�ός συγγραφέας πρέπει, πάνω απ' όλα, να καλλιεργεί τη φιλολογική γλαφυρότητα, έτσι ώστε να εμπνέει τους ανθρώπους να κάνουν το καλό. Γι· αυτόν, τα μόνα πρότυπα αληθινής γλαφυρότητας δεν βρίσκονταν παρά στους αρχαίους κλασικούς συγγραφείς που, επιπλέον, ήταν γεμάτοι ηθική σοφία. · Ετσι, ο Πετράρχης αφιέρωσε τον εαυτό του στην αναζήτηση άγνωστων λατινικών κειμένων και στη συγγραφή των δικών του ηθικών πραγματειών, οι οποίες μιμούνταν το ύφος των αωιαίων και περιείχαν χωρία τους. Μ · αυτό τον τρόπο εγκαινίασε ένα πρόγραμμα «ουμανιστικών» (ανθρωπιστικών) μελετών, που έμελλε να επηρεάσει τον κόσμο επί αιώνες. Ο Πετράρχης έχει επίσης μια θέση στην καθαρή λογοτεχνική ιστορία εξαιτίας της nοίησής του. Αν και εκτιμούσε τα λατινικά του ποιήματα περισσότερο από κείνα που έγραφε στην καθομιλουμένη, μόνο τα τελευταία άντεξαν στο χρόνο. Πάνω απ· όλα, τα ιταλικά σονέτα, γραμμένα για την πολυαγαπημένη του Λάουρα, με το ιπποτικό ύφος των τροβαδούρων, έγιναν αντικείμενα ευρύτατης μίμησης, σε μορφή και περιεχόμενο, σ· ολόκληρη την περίοδο της Αναγέννησης. · Οντας πιστός Χριστιανός, το τελικό ιδανικό του Πετράρχη, αναφορικά με την ανθρώπινη συμπεριφορά, ήταν η μοναχική ζωή στοχασμού και ασκητισμού. Στις επόμενες ωστόσο γενιές, από το 1400 περίπου ως το 1450, πολλοί Ιταλοί στοχαστές και λόγιοι ανέπτυξαν ένα εναλλακτικό ιδανικό που παραδοσιακά ονομάζε­ ται. ':C1στι1<ός ...οuμω.1ισμός». Δύο από τους ηγετικούς αστούς ουμανιστές ήταν όι Φλωρεντινοί Λεονάρδος Μπρούνι (Leonardo Bruni 1370-1444) και Λέων Μπατίστας Αλμπερτι (Leon Battista Alberti 1404-1472)· υπήρξαν, ωστόσο,και άλλοι πολλοί. Οι αστοί ουμανιστές συμφωνούσαν με τον Πετράρχη για την ανάγκη της γλαφυρότητας και της μελέτης της κλασικής φιλολογίας, αλλά επίσης δίδασκαν ότι η φύση .. IOLJ αν!:J.ι?.!�ΕΊ_()ιJ-ΙQ'1_§1Q.ΠΔ!.ζ.ε...vις:ιτη δpQQrt:=.vϊcϊ XPΠQl μότητ.ά. το..u _
τη.

75 την εξυπηρέτηση του κράτους. Κατά την άποψ1i η ..,.,,.���-··- και η επιδίωξη της δόξας ήταν ευγενικά ,,,,,,nτr"' που έπρεπε να ενθαρρύνονται. να καταδικάσουν τον αγι:)να για την απόκτηση αγαθών. Και τούτο γιατί υποστήριζαν ότι η ιστορία της προόδου είναι αξεχώριστη από την επιτυχία του στην κατάκτηση της γης και των πόρων της. Κανένας το υς αστούς ουμανιστές δεν ήταν αντίπαλος της Οι περισσότεροι απ· αυτούς έπαιρναν το χριστια­ ως δεδομένο και συγκεντρώνονταν κυρίως στα εγκόσμια Πέρα από τη διαφοροποίησή τους από τον Πετράρχη αφορά στην προτίμησή τους για μια δραστήρια ζωή αντί για του ασκητισμού ή της περισυλλογής, οι αστοί προχώρησαν πολύ πιο πέρα απ' αυτόν στην της μελέτης της αρχαίας φιλολογικής κληρονομιάς. απ αυτούς ανακάλυψαν σημαντικά καινούργια λατινικά αλλά κατά πολύ μεγαλύτερη ήταν η επιτυχία στην αποκάλυψη του τομέα των κλασικών ελληνικών Σ · αυτό βοηθήθηκαν πολύ από τη συνεργασία Βυζαντινών λογίων που είχαν μεταναστεύσει στην κατα το πρώτο μισό του 14ou αιώνα. Οι λόγιοι από το Βυζάντιο δίδαξαν την ελληνική γλώσσα και τα των αρχαίων προγόνων τους. Με τη δράση τους ενέπνευσαν Ιταλούς λογίους να ταξιδέψουν στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλες πόλεις της Εγγύς Ανατολής αναζητώντας ελληνικά χειρόγραφα. Το 1423 μόνο ένας Ιταλός ουμανιστής, ο Ιωάννης Αοuρίσπα (Giovanni Aurispa), με­ τέφερε 238 χειρόγραφα βιβλία, όπου συμπεριλαμβάνονταν του Σοφοκλή, του Ευριπίδη και του Θουκυδίδη. · Ετσι τα περισσότερα κλασικά ελληνικά έργα, ιδιαίτερα τα γραφτά του Πλάτωνα, των δραματικών και των ιστορικών, έγιναν προσιτά στο σύγχρονο κόσμο. Μετά από το 1450 και μέχρι το 1600 περίπου, η κυριαρχία των αστών ουμανιστών στον κόσμο της ιταλικής σκέψης κλονίστηκε από τη σχολή νεοπλατωνικών στοχαστών, που αποσκοπούσαν να συνδυάσουν τις ιδέες του Πλάτωνα, του Πλωτίνου, καθώς και διάφορων παραφυάδων του αρχαίου μυστικισμού, με τον Χριστιανισμό. Οι κυριότεροι εκπρόσωποί τους 11ταv ο Μαρσίλιος Φιτσίνο (Marsilio Ficino) (1433-1499) και ο Ιωάννης Πίκο (Giovanni Pico Della Mirandola) (1463 και οι δυο τους ήταν μέλη της Πλατωνικής Ακα­ δημίας που είχε ιδρυθεί απ.J τον Κόσιμο των Μεδίκων στη Φλωρεντία. Η Ακαδημία ήταν μια χαλαρά οργανωμένη εταιρεία λογίων που συγκεντρώνονταν για να ακούσουν αναγνώσεις

Πάπας Ιούλιος Β · προσωπογραφία του Ραφαήλ

Ο πολιτισμός της Αναγέννησης

Ο Νεοπλατωνισμός της Αναγέννησης Φιτσίνο και Πiκο

Η πολιτική σκέψη του Μακια6έλλι

σαν να ήταν διαλόγου. Το μεγαλύτερο επίτευγμα του Φιτσίνο ήταν μετάφραση των έργων του Πλάτωνα στα λατινικά το 1 καθιστώντας τα έτσι ιδιαίτερα προσιτά στους δυτικοευρωπαίους για πρώτη φορά. Η φιλοσοφία του ίδιου του Φιτσίνο, ωστόσο, είναι συζητήσιμο αν θα μπορούσε να ονομαστεί ουμανιστική, γιατί απομακρύνεται από την ηθική και προσεγγίζει τη μεταφυσική. Δίδασκε ο Φιτσίνο ότι ο άνθρωπος θα πρέπει έχει στραμμένη την προσοχή του πρωταρχικά στον άλλο κόσμο, Κατά τη γνώμη του, «η αθάνατη ψυχή εξαθλιώνεται πάντα στο θνητό της σώμα». Το ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Φιτσίνο, τον Πίκο, το πιο γνωστό έργο του οποίου είναι η /Δημηγορία γύρω από την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Ο Πίκο δεν σίγουρα αστός ουμανιστής, επειδή δεν έβρισκε παρά μικρή στα εγκόσμια δημόσια πράγματα. Αλλά πίστευε πραγματικά ότι «δεν υπάρχει τίποτε πιο θαυμάσιο από τον άνθρωπο επειδή ακριβώς είχε την πεποίθηση ότι ο άνθρωπος είναι προικισμένος με την ικανότητα να επιτύχει την ένωσή του με το Θεό αν το επιθυμεί. ΔuσκοΛα ι.., ορεί να λεχθεί ότι κάποιος από τους Ιταλούς στοχαστές ανάμεσα στον Πετράρχη και τον Πίκο πρωτοτύπησαν πραγματικά· το μεγαλείο τους βρισκόταν στον τρόπο έκφρασής τους και στην εκλα"ίκεuση από μέρους τους διάφορων θεμάτων της αρχαίας σκέψης. Δεν μπορεί,ωστόσο,να λεχθεί το ίδιο και για τον μεγαλύτερο πολιτικό φιλόσοφο της αναγεννησιακής Ιταλίας. τον Μακιαβέλλι (Niccolo Machiavelli, 1469-1527), ο οποίος δεν ανήκε σε καμιά σχολή αλλά συνιστούσε ο ίδιος μια σχολή από μόνος του. Κανένας δεν πρόσφερε περισσότερα από τηv ···κατεϊiθονση-της τον Μακιαβέλλι πολιτικής ή τη θεμελίωση .. της CΙΙ:Ιfρ�ληπτης άμεσης παρατήρησης της εξύμνησϊτην πολιτικής ζωής. Στις Ομιλίες για τον Ρω�tαϊκή Δημοκρατία ως πρότurιο για όλες τις εποχές, Επαίνεσε το συνταγματικό καθεστώς. την ισότητα, την ελευθερία,._ με την έννοια της ανεξαρτησίας αrιό κάθε εξωτερική εrιέμβαση και υrιοταγή της θρησκείας στα συμφέροντα του υποστήριξε ο έγραψε επίσης και τον Ηγεμόνα nou αντανακλά τη δυσάρεστη κατάσrαση της Ιταλίας της του 15ou αιώνα. η Ιταλία γίνει πεδίο εποχής του. Στο διεθνών συγκρούσεων. Τόσο η Γαλλία όσο και η Ιστταvία είχαν και ανταγωνίζονταν μεταξύ εισβάλει στην

77

με την καθώς και την πλήρη στόχους. Το 1512, οι επέστρεψαν για να ανατρέψουν τη της και ο Μακιαβέλλι έχασε τη θέση του. Απογοητεu­ και πικραμένος, αφιέρωσε το υπόλοιπο της ζωής του στη Στα βιβλία του, ιδιαίτερα στον Ηγεμόνα, περιέγραψε

τελευταία του χρόνια ήταν εκείνο της ενοποίησης της Αλλά πίστευε ότι δεν ήταν δυνατό να επιτευχθεί ααρά αν παραμεριζόταν κ.άθε ηθικός ενδοιασμός. από το έργο του Μακιαβέλλι σημειώθηκαν μετά το άλλα της στο · Ενα από αυτά ήταν Το Βιβλίο του Αυλικού. που το 1516 από τον διπλωμάτη και κόμη Καστιλιόνε Castiglione). Το έργο του Καστιλιόνε παρουσιάζει τη ζωή στις ιταλικές αυλές. με σκοπό να προσδιορίσει προσόντα που ήταν απαραίτητα για να γίνει κανείς Περισσότερο από κάθε άλλο βιβλίο, πρόβαλε και εκλαΤκευσε το ιδανικό του τυπικού της σης»· του ανθρώπου που πετυχαίνει σε πολλούς διαφορετικούς και είναι παράλληλα γενναίος, έξυπνος και «ευγενής»,/

· Αλλα Ιταλικά φιλολογικά επιτεύγματα

Η Πομπή των Μάγων, τ ου Μπενότσα Γκοτζόλι· Δεξιά διακρίνονται οι Κόσιμος'και Πιέρος Μέδικοι

δηλαδή πολιτισμένος και μορφωμένος. Η δημοτικότητα του

Αυλικού ήταν τόσο μεγάλη, ώστε γρήγορα μεταφράστηκε σε

Αριόστο

πολλές άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες και εκδόθηκε πάνω από εκατό φορές. Περισσότερο σοβαρό ήταν το έργο του ιστορικού Φραγκίσκου Γκουιτσαρντίνι (Francesco Guicciardini, 14831540). Πρεσβευτής της Φλωρεντίας και κυβερνήτης περιοχών των παπικών κρατών για πολλά χρόνια, ο Γκουιτσαρντίνι είχε το . σπάνιο πλεονέκτημα της εξοικείωσης με την περιπεπλεγμένη πολιτική ζωή των ημερών του. Διέθετε ως ιστορικός δύο βασικά προσόντα: θαυμαστή δυνατότητα λεπτομερειακής και ρεα­ λιστικής ανάλυσης και μοναδική ικανότητα να αποκαλύπτει τα κίνητρα της ανθρώπινης δράσης. Το αριστούργημά του, η Ιστορία της Ιταλίας, είναι μια εμπεριστατωμένη και νηφάλια έκθεση των ποικιλόμορφων δοκιμασιών αυτής της χώρας από το 1492 μέχρι το 1534. Ούτε ο Καστιλιόνε ούτε ο Γκουιτσαρντίνι ήταν συγγραφείς με φαντασία. Οι Ιταλοί του 16ου αιώνα όμως είχαν εξίσου διαπρέψει και στην ποίηση, πάνω απ· όλα στο χώρο της επικής ποίησης στην καθομιλούμενη γλώσσα. Ο κυριότερος από τους εκπροσώπους της επικής ποίησης ήταν ο Αριόστο (Ludovico Ariosto 1474-1533), συγγραφέας ενός εκτεταμέ

79 με τίτλο Μαινόμενος Ορλάνδος. Αν και είχε συαπό υλικά παρμένα από τις περι""'''"""' κατά μεγάλο ιστορίες και τους θρύλους του Καρλομάγνειοu κύτο έργο διαφέρει ριζικά από κάθε άλλο μεσαιωνικό έπος: πολλά στοιχεία που προέρχονται από κλασικές πηγές· δεν χαρακτηρίζεται από το απρόσωπο στοιχείο των με­ σαιωνικών ιστοριών· είναι τέλος, ελεύθερο από κάθε στοιχείο ιδεαλισμού. Ο Αριόστο, ο μεγαλύτερος ίσως Ιταλός ποιητής μετον Δάντη, έγραφε για να κάνει τους αναγνώστες του να γε­ λούν και για να τους γοητεύσει με πετυχημένες περιγραφές του ήσυχου μεγαλείου της φύσης και της παθιασμένης ομορτου έρωτα. Το έργο του αντιπροσωπεύει την απογοήτευση της τελευταίας περιόδου της Αναγέννησης, την απώλεια της ελπίδας και της πίστης και την τάση αναζήτησης παρηγοριάς στην επιδίωξη της αισθητικής ικανοποίησης. Η ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ Παρά τις πολυάριθμες διανοητικές και φιλολογικές προόδους, τα περισσότερα μακρόβια επιτεύγματα της ιταλικής Αναγέννησης σημειώθηκαν στο χώρο της τέχνης. Από όλες τις η ζωγραφική υπήρξε αναμφίβολα η επικρατέστερη. Από το 300 ήδη είχαν παρουσιαστεί πολύ εντυπωσιακά ξεκινήματα στην ιταλική ζωγραφική, με κυριότερο εκπρόσωπο τον μεγαλοφυή Τζιότο (Giotto). Αλλά η ιταλική ζωγραφική δεν ανδρώθηκε παρά μόνο τον 150 αιώνα. · Ενας λόγος γι· αυτό ήταν το γεγονός ότι, στις αρχές του 15ou αιώνα, ανακαλύφθη­ καν και πρωτοχρησιμοποιήθηκαν οι νόμοι της γραμμικής προοπτικής που έδωσαν πληρέστερη αίσθηση των τριών διαστάσεων. Οι καλλιτέχνες του 15ou αιώνα πειραματίστηκαν ακόμα με την εφαρμογή των φωτοσκιάσεων (chiaroscuro) και r για πρώΤ ϊ φΌρα, μελέτησαν προσεκτικά την ανατομία και -τις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος. Στη διάρκεια του 15ou αιώνα, επίσης, η αύξηση του ιδιωτικού πλούτου και ο μερικός θρίαμβος του κοσμικού πνεύματος ελευθέρωσαν το χώρο της τέχνης σε μεγάλο βαθμό από την κυριαρχία της θρησκείας. · Οπως σημειώσαμε πιο πάνω, η Εκκλησία δεν ήταν πια ο μοναδικός προστάτης και χρηματοδότης των καλλιτεχνών. Αν και χρησιμοποιούνταν. γενικά ακόμα θέματα της βιβλικής ιστορίας, συχνά παρεμβάλλονταν ανάμεσά τους μη θρησκευτικά θέματα. Η ζωγραφική πορτραίτων με σκοπό την αποκάλυψη των κρυφών μυστηρίων της ψυχής, είχε γίνει κιόλας δημοφιλής. Αντίποδας των ζωγραφικών έργων που απευθύνονταν κυρίως στη νόηση ήταν έργα που κύριος στόχος τους ήταν να ευχαριστήσουν την όραση με θαυμάσια χρώματα και μορφές. Ο

Η ιταλική ζωγραφική

τον δέκατο πέμπτο αιώνα

80

τόσο όσο οι που στην τοιχογραφία, ο ζωγράφος μπορούσε στο εξής να με περισσότερη άνεση, αφιερC:)νοντας περισσότερο χρόνο δυσκολότερα μέρη της και κάνοντας διορθώσεις, χρειάζονταν, στην πορεία της εργασίας του. Η πλειοψηφία των ζωγράφων του 15ου αιώνα ήτα Φλωρεντινοί. Πρώτος ανάμεσά τους ήταν ο Μασάτσι (Masaccio, 1401-1428). Αν και πέθανε σε ηλικία είκοσι εφτ χρονών, ο Μασάτσιο ενέπνευσε την εργασία των Ιταλώ ζωγράφων για περισσότερα από εκατό χρόνια. Το μεγαλείο το ως ζωγράφου βασίζεται στην επιτυχία της «απομίμησης τ φύσης», που έγινε πρωταρχική αξία στην αναγεννησιακ· ζωγραφική. Για να πετύχει το αποτέλεσμα αυτό, ο Μασάτσιο χρησιμοποίησε την προοπτική, ιδιαίτερα δραματικά ίσως στη τοιχογραφία του Αγία Τριάδα χρησιμοποίησε επίσης φωτοσκίαση με πρωτοτυπία. πράγμα που τον οδήγησε σε δραματικό και συγκινητικό αποτέλεσμα. Στο Διωγμό του Αδά της από τον της παρουσιάζει τnν τη ντροπή που ένιωσαν οι πρωταγωνιστές της βιβλιι'<ής ιστορίας Μποτιτσέλλι

Ο πιο γνωστός από τους ζωγράφους που ακολούθησαν την παράδοση του Μασάτσιο ήταν ο Φλωρεντινός Μποτιτσέλλι (Sandro Botticelli, 1444-151 Ο), που χρησιμοποίησε τόσο θρησκευτικά όσο και κλασικά θέματα. Το έργο του Μποτιτσέλλι υπερέχει ως προς την ακριβή αναπαράσταση της για παράδειγμα, · 11ταν ζωγραφική του γυναικείου γυμνού. Αλλά η κυριότερη συνεισφο­ ρά του στη ζωγραφική της Αναγέννησης πηγάζει από τη φιλοσοφική βάση μεγάλου μέρους του έργου του Φλωρεντία, προσ11Λκυσε την προσοχή των Μεδίκων. για τους πορτραίτα. Ο Μποτιτσέλλι οποίους εnίσΊς στενά συνδεδεμένος με τους Φλωρεντινούς νεοπλατω­ νικούς φιλόσοφους. Δυο από τους πιο φημισμένους πίνακές του. είναι η · Αvοιξη και η Γέννηση της Αφροδίτης, όπου αντιλήψεις αναφορικά με τις κλασική θεά του έρωτα. Σε κατοπινό στάδιο της ζωής του, ο Μποτιτσέλλι έγινε οπαδός του ευαγγελικού ιερέα Σαβοναρόλα (Savoπarola) που πάει στη Φλωρεντία από τη Φερράρα για να κάνει πύρινα κηρύγματα εναντίον των εγκόσμιων απολαύ-

έμποροι

και του παγανισμού. Το Μυστήριο των Χριστουγέννων του Μποτιτσέλλι ζωγραφίστηκε πιθανόν κάτω από την επήρεια του Πρόκειται για ένα βαθιά συγκινησιακό θρησκευτικό στο οποίο διαφαίνεται η Αποκάλυψη. Τα τελευταία χρόνια του Μποτιτσέλλι είναι σκοτεινά· περιέπεσε σε αφάνεια της πιστεύεται πως πέθανε φτωχός. Ο μεγαλύτερος ίσως Φλωρεντινός καλλιτέχνης ήταν ο ντα Βίντσι (Leonardo da Vinci, 1452 - 1519), ένας τους πιο προικισμένους και πολυπράγμονες ανθρι�πους όλων των εποχC:Jν. ΆΗmΙL.κυ.ριολεκτικά. ηηpοσωηοποίηαη .του «Αναγεννησιακού υι-1π,.,πn ζωγράφος, μουσικός, αρχιτέκτο­ και εφευρέτης. Νόθος γιός ενός και μιας χωρικής, ανατράφηκε από τον πατέρα του και σε μικρή ηλικία στο εργαστήριο του Βερρόκιο, ενός καλλιτέχνη μεγάλου κύρους. Όταν έγινε είκοσι πέντε χρονών ο Λεονάρδος οργάνωσε το δικό του καλλιτεχνικό

Λεονάρδος ντα Βίντσι

Η Ανώτερη Αναγέννηση.· ουραλισμός νατ ο του Leonardo

των κάποια του και η δυσκολία τελειώνει ο,τιδήποτε. Αυτό δυσαρέστησε τον Λορέντζο άλλους Φλωρεντινός πάτρωνες της τέχνης που θεωρούσαν διαφορετικό από τον τεχνίτη, που δε καλλιτέχνη παραγγελίες για την παραγωγή ενός ορισμένου έ;ργοu μέσςι ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Ο Λεονάρδος αντιτάχτηκε πείσμα σ · αυτή την άποψη και θεωρούσε τον καλλιτέχνη ίσq ένα φιλόσοφο. · Εφuγε, έτσι, το 1482 από τη Φλωρεντία για αυλή των Σφόρτσα στο Μιλάνο όπου του δόθηκε πλή ελευθερία στην επιλογή του χρόνου και της εργασίας · Εμεινε εκεί ως την εισβολή των Γάλλων στο Μιλάνο το 1 για να περιπλανηθεί κατόπιν σ · όλη την ιταλική χερσόνησο, δεχτεί τελικά να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον Γ βασιλιά Φραγκίσκο Α · . κάτω από την προστασία του οποί Λεοvάρδος έζησε μέχρι το θάνατό του. Η ζωγραφική του Λεονάρδο υ άρχισε την εποχή που εί γνωστή ως ,,κυρίως Αναγέννηση» στην Ιταλία. Το ζωγραφικό αξίωμα ήταν η ακριβέστερη δυνατή απομίμηση της φύσης· ο φυσιοδίφης, βάσιζε την εργασία του στις λεπτομε παρατηρήσεις πάνω σ· ένα φύλλο χόρτου, στη φτερούγα πουλιού, σ· έναν καταρράχτη. · Επαιρνε ανθρώπινα πτώματα τα κομμάτιαζε για να τα μελετήσει -πράγμα παράνομο­ αναπαρήγε στη ζωγραφική τις απειροελάχιστες λεπτομέρ της ανατομίας, τις γνώσεις από την οποία μετέφερε στ πίνακές του. Λάτρευε τη φύση και ήταν πεισμένος για ουσιαστική θεϊκότητα όλων των ζωντανών πλασμάτων. πρέπει να εκπλήσσει, κατά συνέπεια, ότι ήταν χορτοφάγος ότι πήγαινε στην αγορά για να αγοράσει πουλιά σε κλουβιά για τα ελευθερώσει στο φυσικό τους περιβάλλον. Είναι γενικά παραδεκτό ότι τα αριστουργήματα f Λεονάρδοu είναι η Παρθένα των Βράχων (που υπάρχει σε παραλλαγές), ο Μυστικός Δείπνος και η Μόνα Λίζα. Το πρ αντιπροσωπεύει, όχι μόνο τη θαυμάσια τεχνική δεξιοτεχνία αλλά και το πάθος του για την επιστήμη καθώς και την πεποίθ του ότι το σύμπαν είνα ένα άριστα οργανωμένο σύστημα. πρόσωπα είναι διατεταγμένα σε γεωμετρική σύνθεση, ενώ κ πέτρα και φυτό εμφανίζεται με ακριβέστατες λεπτομέρειε Μυστικός Δείπνος, που ζωγραφίστηκε στους τοίχους τραπεζαρίας του μοναστηριού της Παναγίας των Χαρίτων Μιλάνο, είναι μια μελέτη ψυχολογικών αντιδράσεων: ·

των στα το νόημα των λεγομένων του Κυρίου τους. Ο από τους μεγάλους θριάμβους του Λεονάρδοu, η Μόνα αντανακλά ένα παρόμοιο ενδιαφέρον στις μεταβαλλόμεδι αθέσεις της ανθρώπινης ψυχής. Αν και είναι αλήθεια ότι η Λίζα είναι το πορτραίτο μια γυναίκας από τη Νάπολη, της του Francesco del Gioconto, είναι περισσότερο από απλή φωτογραφική αναπαραγωγή. Ο διακεκριμένος κριτικός Bernard Berenson έχει πει για το έργο αυτό: «Ποιος, σαν τον Λεονάρδο ντα Βίντσι, έχει αναπαραστήσει... την ανεξάντλη­ τη γοητεία της γυναίκας στα χρόνια της ωριμότητάς της; ... Ο είναι ο μόνος καλλιτέχνης για τον οποίο μπορεί να εντελώς κυριολεκτικά: το καθετί που άγγιζε γινόταν ένα αιώνιας ομορφιάς». Η αρχή της Ανώτερης Αναγέννησης γύρω στο 1490. χαρακτηρίζεται ακόμα από την άνοδο της λεγόμενης «Βενετικής Οι κύριοι αντιπρόσωποί της ηταν ο ι c,ορτι:,ονε 478�1510), ο Τισιανός (Tiziano, περ. 1477-1576) και Τιντορέτο (Tintoretto, 1518-1594). Το έργο όλων αυτών των καλλιτεχνών αντανακλούσε την πολυτελή ζωή και τις φιλήδονες προτιμήσεις της ακμάζουσας εμπορικής πόλης της Βενετίας. Οι περισσότεροι Βενετοί ζωγράφοι δεν είχαν κανένα ενδιαφέρον για τα φιλοσοφικά και ψυχολογικά θέματα που είχαν χαρακτηρίσει τη Φλωρεντινή σχολή. Ο σκοπός τους ήταν να απευθυνθούν στις αισθήσεις παρά στο νου. Ευχαριστιόνταν να ζωγραφίζουν ειδυλλιακά τοπία και μεγαλειώδεις συμφωνίες χρωμάτων. Για υλικό τους, δεν διάλεξαν μόνο την άφθονη ομορφιά των βενετικών ηλιοβασιλεμάτων και το αστραφτερό ασήμι των όρμων κάτω από το φεγγαρόφωτο, αλλά και την τεχνητή λαμπρότητα των σπινθηροβόλων πετραδιών, των πλούσια χρωματισμένων ατλαζιών και βελούδων καθώς και των μεγαλόπρεπων παλατιών. Τα πορτραίτα τους ήταν πάντα αναπαραστάσεις των πλούσιων και των ισχυρών. Στην υποταγή μορφής και περιεχομένου στο χρώμα και στην κομψότητα, δεν αντανακλούνταν 41όνο τα πομπώδη γούστα των πλούσιων εμπόρων, αλλά ακόμα και συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ανατολικής επίδρασης που είχαν διεισδύσει από το Βυζάντιο στα τέλη του Μεσαίωνα.

Οι Βενετοί ζωγράφοι

84 Οι

του τέλους

Καστιλιόνε του Ραφαήλ

· Ολοι οι υπόλοιποι

με φόντο έναν και θεολόγοι συζητούν το νόημα της Θείας ενώ ψηλά στα σύννεφα οι · Αγιοι και η Αγία Τριάδα που τους προσφέρει η γνώση του στη Μυστηρίου. Η των Αθηνών του Ραφαήλ είναι αναπαράσταση της σύγκρουσης πλατωνικών και Ο Πλάτων (ζωγραφισμένος ως του Λεονάρδου) δείχνει με το χέρι του προς τα να δ&Jσει έμφαση στην πνευματική βάση του κόσμου του, ενώ ο Αριστοτέλης κάνει μια στην κατεύθυνση της γης για να τονίσει την είναι άρρηκτα περίβλημα. Ο Ραφαήλ είναι που

Μακiαβέλλι

με από γίγαντας της Ανώτερης Αναγέννησης ήταν ο (1475-1564) από τη Φλωρεντία. Αν ο ήταν νατουραλιστής, ο Μιχαήλ · Αγγελος ήταν ιδεαλιστής. Αν ο πρώτος παρατηρούσε τη φύση για να ταξινομήσει και αναπαραγάγει φυσικά φαινόμενα, ο Μιχαήλ · Αγγελος, που το νεοπλατωνισμό ως φιλοσοφία, ενδιαφερόταν για τις μεταφυσικές αλήθειες. Κοινό γνώρισμα και των δύο ήταν η πεποίθησή τους ότι ο καλλιτέχνης ήταν κάτι παραπάνω από ένας απλός τεχνίτης. Ο Μιχαήλ Αγγελος ήταν ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας και ποιητής και εκφραζόταν, σ · όλους αυτούς τους τομείς. με την ίδια δύναμη και με παρόμοιο τρόπο. Στο κέντρο των ζωγραφικών έργων του Μιχαήλ' Αγγελου βρίσκεται η ανθρώπινη μορφή, που είναι πάντα ισχυρή, κολοσσιαία, θαυμάσια. Αν ο άνθρωπος και οι δυνατότητες του ατόμου βρίσκονταν στο κέντρο της ιταλικής αναγεννησιακής κουλτούρας, τότε ο Μιχαήλ' Αγγελος, που αναπαριστούσε την ανθρώπινη και ιδιαίτερα την ανδρική μορφή ασταμάτητα, είναι ο μέγιστος καλλιτέχνης της Αναγέννησης. Το μεγαλύτερο ζωγραφικό επίτευγμα του Μιχαήλ · Αγγελου είναι η οροφή της Καπέλλας Σιστίνας του Βατικανού, όπου εργάστηκε συνέχεια από το 1508 μέχρι το 1512 για τον πάπα Ιούλιο Β ·. Η

Μιχαήλ · Αγγελος

είναι

τη δημιουργία της 'Εuας και Η μέθη του Νώε. Τριάντα

Η αποπομπή των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, του Μασάτσιο

αργότερα, ο Μιχαήλ · Αγγελος τελείωσε τη συγκλονιστική πάλι στην Καπέλλα μνημειώδη Δευτέρα τοποθετώντας στο κέντρο του έργου αυτού μια μορφή Χριστού που μοιάζει περισσότερο με τον Ηρακλή στο μέγεθος και στη δύναμη. Στο χώρο της γλυπτικής, η ιταλική Αναγέννηση έκανε μεγάλο βήμα μπρος, λαξεύοντας αγάλματα που δεν αποτελού�, σαν πια τμήματα κιόνων ή εισόδων εκκλησιών ή ομοιώματα πάνω σε τάφους. Αντίθετα, οι Ιταλοί γλύπτες, για πρώτη φορά την αρχαιότητα, λάξευσαν αγάλματα που ήταν ανεξάρτητα από οποιοδήποτε άλλο δομικό κατασκεύασμα σ · όλες τους τις πλευρές. Απελευθέρωσαν έτσι τη γλυπτική από τα δεσμά της αρχιτεκτονικής και την καθιέρωσαν ως τέχνη ιδιαίτερη και, συχνά, αφιερωμένη σε εγκόσμιους σκοπούς. Ο πρώτος μεγάλος της αναγεννησιακής γλυπτικής r1ταv Ντοvατέλλο ( Donatello, 1386-1 που r,rnι:'TY\(";<:' την τέχνη του από τις γοτθικές επιτηδεύσεις και εισήγαγε μια νότα ατομικισμού, εντονότερη από την αντίστοιχη οποιουδήποτε προκατόχου του. Το άγαλμα του Δαυίδ, θριαμβευτή πάνω στο πτώμα του Γολιάθ, το πρώτο γυμνό από την εποχή της αρχαιότητας που δεν στηριζόταν παρά μόνο στα πόδια του, καθιέρωσε ένα προηγούμενο νατουραλισμού και θεοποίησης του γυμνού που για πολλά χρόνια έμελλε να ακολουθήσουν οι γλύπτες. Ακόμα ο Ντοvατέλλο δημιούργησε το πρώτο μνημειακό ιππικό σύμπλεγμα από την εποχή της αρχαίας Ρώμης, όπου κυριαρχεί η μορφή του περήφανου πολεμιστή Gattame­ lata. 'Ενας από τους μεγαλύτερους γλύπτες της ιταλικής Αναγέννησης και ίσως ένας από τους μεγαλύτερους ολόκληρης της ανθρώπινης ιστορίας ήταν ο Μιχαήλ· Αγγελος. Πραγματικά, η γλυπτική ήταν ο καλλιτεχνικός τομέας της προσωπικής του προτίμησης. Παρά την επιτυχία του στη ζωγραφική, θεωρούσε τον εαυτό του ακατάλληλο γι· αυτή. Ο σκοπός που κυριαρχούσε σ · ολόκληρη τη γλυπτική του εργασία ήταν η έκφραση σκέψης πάνω στην πέτρα. Η τέχνη του κάτι από τον αnλό νατουραλισμό, γιατί υπέτασσε τη φύση στη δύναμη και την ώθηση των ιδεών του· ότι αποσκοπούσε στην των που είναι

που το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για το θάνατο, που τελευταία χρόνια της σταδιοδρομίας του. Για τον Ιούλιοu Β ·, που δεν τελείωσε ποτέ, λάξευσε τις μορφές του Δεσμώτη Σκλά6οu και του Μωϋσή. Το παράδειγμα της Μωϋσή είναι ίσως το Μιχαήλ · Αγγελοu όπου είναι σαφής η χρήση της παραμόρφωσης με σκοπό την ενίσχυση της συναισθηματικής έντασης. Ο σκοπός του ήταν να εκφράσει την απέραντη οργή του προφήτη της απομάκρυνσης των παιδιών του Ισραήλ από την πατέρων τους. άλλα παραδείγματα του πλαστικού έργου του δημιουργούν ακόμα εκπληκτικότερες εντu­ τάφοuς των Μεδίκων στη Φλωρεντία, λάξευσε αλληγορικών μορφών, δυο από τις οποίες είναι τους παραδοσιακούς τίτλους Αυγή και Ηλιο6α­ είναι μια γυναικεία μορφή, που γυρίζει και σαν νά ξυπνήσει από έναν ύπνο χωρίς το ,,uvι:.ιu•cι. Το Ηλιοβασίλεμα είναι μια ισχυρή ανδρική μορφή που να βουλιάζει κάτω από το βάρος της ανθρώπινης γύρω του. πλησίαζε το τέλος, η γλυπτική τοu Μιχαήλ · Αγγελοu ολοένα και περισσότερο εντυπωσιακή, ενώ οι μορφές να γίνονται πιο αωηρημένες Αυτό ισχύει ιδιαίτερα την Πιετά (pieta: ευσέβεια) που προοριζόταν για τον δικό του Η Πιετά είναι ένα άγαλμα της Παρθένου Μαρίας nou πάνω από το σώμα του νεκρού Χριστού. Η μορφή που πίσω από την Παρθένο είναι πιθανότατα μια Αυτή η βαθιά, αλλά υπερβολικά επιτηερμηvεία της ανθρώπινης ύπαρξης, πρέπει να έφερε υποστηρίχθηκε, την αναγεννησιακή γλυπτικ11 στο τέλος μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι η γλυπτική και η αναγεννησιακή αρχιτεκτονική τις ρίζες της Η νέα αισθητική οικοδόμησης ήταν εκλεκτική και στοιχείων που προέρχονταν από το ωστόσο η ελληνική και η της Ούτε η

Αναπcιραστόσεις του ανθρώπινου ώμου του Λεοvόρδου

Ο εκλεκτισμός της

Ι:!8

f-1 δημιουργία του Αδάμ, του Μιχαήλ · Αγγελοu

Πιετά, του Μιχαήλ Αγγελοu

βρισκόταν σε ενώ η τη λατινική κουλτούρα ρυθμού. Έτσι, οι μεγάλοι αρχιτέκτονες της Αναγέννηση γενικά, δανείστηκαν τα οικοδομικά τους σχέδια από ρωμανικές εκκλησίες και μοναστή ρια και άντλησαν διακοσμητικά τους στοιχεία από τα ερείπια της αρχαίας Το αποτέλεσμα ήταν μια αρχιτεκτονική βασισμένη σ σταυροειδή κάτοψη του καθολικού και των πλάγιων κλιτών, π ενσωμάτωνε τα διακοσμητικά χαρακτηριστικά του κίονα και τ αψίδας, ή του κίονα και της δοκού, της κιονοστιχίας και, σuχν του τρούλου. Οι οριζόντιες γραμμές κυριαρχούσαν· και, πα που πολλά από τα κτίρια αυτά ήταν εκκλησίες, τα ιδανικά π τ εξέφραζαν ήταν καθαρά εγκόσμια, εκείνα της ζωής και της περηφάνιας για τα ανθρώπινα επιτεύγματα. αναγεννησιακή αρχιτεκτονική έδινε έμφαση σrην την αναλογία σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ· ό,τι ο ρωμανικό ρυθμός. Κάτω από την επίδραση του νεοπλατωνισμού, οι Ιταλο αρχιτέκτονες σuνεπέραναν ότι οι τέλειες αναλογίες στό άνθρωπο αντανακλούν την αρμονία του σύμπαντος και ότ επομένως, τα μέρη ενός κτιρίου .θα πρέπει να έχουν μεταξ τους, καθώς και σε σχέση με το σύνολο, τις αναλογίες τω μελών του ανθρώπινου σώματος. · Ενα εξαιρετικό παράδειγμ αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής είναι ο καθεδρικός ναός το Αγίου Πέτρου στην Ρώμη, που κτίστηκε με την ενθάρρυνση τω παπών Ιούλιοu Β · και Λέοντα ι · και σχεδιάστηκε από του διασημότερους αρχιτέκτονες της εποχής, ανά1,,εσα στους οποίους ήταν και ο Μπραμάντε (Donatio Bramante, περ. 1444� 1514) και ο Μιχαήλ 'Αγγελος.

ΤΗΣ ΙΤ ΑΛΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ από δύο στην Ιταλία .,.,,,·rnr,<> αιτίες της παρακμής ήταν ποικίλες. Πιθανότατα, η ήταν η γαλλική εισβολή του 1494 και το συνακόλουθο μονάρχης Κάρολος Η· κυβερνούσε το και ισχυρότερο βασίλειο της Ευρώπης. Η Ιταλία το ελκυστική λεία για τα φιλόδοξα σχέδιά του. · ένα τριάντα χιλιάδων ανδρών από Οι Μέδικοι της Φλωρεντίας τράπηκαν σε φυγή και κιt\1•,n,11, την πόλη τους να καταληφθεί. Σταματώντας μόνο όσο για να συνάψουν ειρήνη με μια υποτελή τους νέα κυβέρνηση, οι Γάλλοι συνέχισαν την προέλαση και τη Νάπολη. Με την ενέργειά τους αυτή τις υποψίες των ηγετών της Ισπανίας, που στις τους στη Σικελία. Μια της Ισπανίας, των παπικών κρατών, της Αυτοκρατορίας, του Μιλάνου και της τελικά τον να εγκαταλείψει τα αμέσως μετά το θάνατό του, �,�"":ι"::.-:;,�C:::; του uv,.n"v" ΙΒ · επανέλαβε την εισβολή στην Ιταλία και, από το το 1529, ο πόλεμος συνεχίστηκε σχεδόν αδιάκοπα. και αντίρροπες συμμαχίες διαδέχονταν η μια την ιλιγγιώδη ταχύτητα, αλλά δεν κατάφερναν τον πόλεμο. Οι Γάλλοι κέρδισαν μια Μαρινιάvο το 1515,αλλά νικήθηκαν αποφασιστικά από τους στην Παβία το 1525. Η όταν, άτακτα ισπανικά και γερμανικά από την διοίκηση του Ισπανού ηγεμόνα στην πραγματικότητα ανεξέλεγκτα, λεηλάτησαν τη Ρώμη, προκαλώντας αvαπαvόρθωτες καταστροφές. Movo το 1529 μπόρεσε ο Κάρολος Ε_' επιτέλους να θέσει κάτω από τον έλεγχό του το μεγαλύτερο μέρος της ιταλικής χερσονήσου, τερματί­ ζοντας έτσι τη σύγκρουση για ένα διάστημα. Θριαμβευτής τότε, ο Κάρολος εφάρμοσε την πρακτική της παλινόρθωσης των ευνοούμεvώv του ηγεμόνων στην διακυβέρνηση των ιταλικών Αυτοί συνέχισαν να είναι κύριοι των ανακτόρων τους, να προστατεύουν τις τέχνες και να διακοσμούν τις πόλεις τους με πολυτελιi κτίρια· στην πραγματικότητα όμως ήταν όργανα των Ισπανών και η χρυσή εποχή της Ιταλίας είχε πια ολοφάνερα περάσει. Στις πολιτικές αναταραχές προστέθηκε και η παρακμή της

Πολιτικοί λόγοι της παρακμής της ιταλικής η γαλλική εισ8ολή rou 1494

90 παρακμή

την ευημερία μονοπώληση του εμπορίου με την Ανατολή υπήρξε ένας από τους κυριότερους οικονομικούς παράγοντες της ανάπτυξης του λαμπρού τους πολιτισμού. σημαντική πηγή είχε πια εξαντληθεί. Η Καθολική Μεταρρύθμιση

'Αλλη αιτία της παρακμής της ιταλικής Αναγέννησης ήταν η Καθολική Μεταρρύθμιση, Στη διάρκεια του 16ou αιώνα, η Ρωμαϊκή Εκκλησία επεδίωξε να ελέγξει όλο και περισσότερο τη σκέψη και την τέχνη, στα πλαίσια της εκστρατείας της για την καταπολέμηση του αντικληρικαλισμού και της εξάπλωσης προτεσταντισμού. Το 1542, ιδρύθηκε η Ρωμαϊκή Ιερή Εξέταση· το 1559, ο πάπας Παύλος Δ · εξέδωσε τον πρώτο κατάλογο (lndex) απαγορευμένων βιβλίων. Τα αποτελέσματα της εκκλη­ σιαστικής παρέμβασης στην καλλιτεχνική ζωή ήταν καταστρο­ φικά. Το μεγάλο έργο του Μιχαήλ · Αyγελου Δευτέρα Παρουσία στην Καπέλλα Σιστίνα, αν και ήταν εμπνευσμένο από την Μεταρρύθμιση κατακρίθηκε από μερικούς φανατικούς με παρωπίδες, που έλεγαν ότι έμοιαζε με nορνείο γιατί nερουσίαζε πάρα nολλά γυμνά Ο&Jματα επιθέσε�ς που. ανάγκασαν τον Παύλο Δ · να δ<;.�σει εντολή σ · ένα δευτερεύοντα καλλιτέχνη να ζωγραφίσει ενδυμασίες σε οποιοδήποτε γυμνό ήταν δυνατό. Ο άτυχ 1ς καλλιτέχνης έγινε αργότερα γνωστός ως «ράφτης εσωρούχων». Το πιο γνωστο παράδειγμα ιεροεξετα­ στικής λογοκρισίας της ελεύθερης νοητικής αναζήτησης ήταν η τιμωρία του μεγάλου επιστήμονα Γαλιλαίου, τα επιτεύγματα του οποίου θα εξετάσουμε πιο κάτω. Το 1616; η Αγία · Εδρα τηζ Ρώμης καταδίκασε τη νέα αστρονομική θεωρία, σύμφωνα με την οποία η Γη κινείται γύρω από τον · Ηλιο, ως «ανόητη, βλακώδη, λαθεμένη φιλοσοφικά και κατεξοχήν αιρετική». Η Ιερή Εξέταση κινήθηκε εναντίον του Γαλιλαίου όταν εκείνος δημοσίευσε το 1632 μια λαμπρή υnεράσπιση του ηλιοκεντρικού συστήματος. Με συνοπτική διαδικασία η Ιερή Εξέταση ανάγκασε τον Γαλιλαίο να αναιρέσει τα «λάθη» του και τον καταδίκασε σε κατ· οίκον για το υπόλοιπο της ζωιiς του. Προκειμένου αποφύγει τη θανατική καταδίκη, ο Γαλιλαίος αναγκάστηκε ότι η Γη κινείται γύρω από τον · Ηλιο, κινείται» Δεν ο τελευταίος στην ανάπτυξη της σuγχρονης αστρονο-

νέος και ρυθμός, γνωστός ως «μπαρόκ» (Baroque), γεννήθηκε στη Ρώμη κάτω από εκκλησιαστική προστασία. έγιναν επίσης από Ιταλούς μουσικούς, χωρίς από τον 160 ως τον 190 αιώνα. Ο,τιδήποτε ωστόσο να θεωρηθεί ότι απειλούσε την εξουσία της ήταν αδύνατο να γίνει ανεκτό. Το ελεύθερο πνεύμα Αναγέννησης εξαφανίστηκε οριστικά. Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΟ ΒΟΡΡΑ 'Ηταν αναπόφευκτο, μετά το 1500, η Αναγέννηση που στην Ιταλία, να εξαπλωθεί και σε άλλες ευρωπαϊκές Στη διάρκεια του 15ou αιώνα, σημειώθηκε μια συνεχής Βορειοευρωπαίων σπουδαστών στην Ιταλία με σκοπό να σε ιταλικά πανεπιστήμια, όπως της Μπολόνιας ή της Επίσης, πολλοί Ιταλοί ταξίδευαν περιστασιακά στην από τις · Αλπεις Ευρώπη. Τέτοιες ανθρώπινες ανταλλαγές ,,, ..��''" στη διάδοση των αναγεννησιακών ιδεών, αλλά το μέρος της βόρειας Ευρώπης δεν απέκτησε την απαραίτrτ, οικονομική ευμάρεια και πολιτική σταθερότητα, το απαραίτητο δηλαδή γόνιμο περιβάλλον για την ανάπτυξη της τέχνης και της λογοτεχνίας, παρά μόνο μετά το 1500 περίπου. Οι πολιτιστικές ανταλλαγές επιπλέον, επεκτάθηκαν πολύ μετά το 1494, όταν η Γαλλία και η Ισπανία άρχισαν να πολεμούν σε ιταλικά εδάφη. Το αποτέλεσμα αυτής της ήταν ότι όλο και περισσότεροι Βορειοευρωπαίοι άρχισαν να μαθαίνουν τα επιτεύγματα των Ιταλών (τα στρατεύματα της Ισπανίας δεν προέρχονταν μόνο από την Ισπανία αλλά και από τη Γερμανία και τις Κάτω Χώρες). Ε­ πίσης εξέχοντες Ιταλοί στοχαστές και καλλιτέχνες, όπως ο Λεονάρδος, άρχισαν να πηγαίνουν στις αυλές βασιλιάδων και αριστοκρατών του βορρά. · Ετσι, η Αναγέννηση έγινε ένα κίνημα και διατήρησε τη ζωτικότητά της στο βορρά και μετά την παρακμή της στη χώρα που γεννήθηκε. Δεν μπορεί ωστόσο να υποστηριχθεί ότι η Αναγέννηση έξω την Ιταλία την ίδια ποιότητα με εκείνη της Αναγέννηση ήταν

Η διάδοση της Αvαγέvνrισrις έξω από τrιv Ιταλία

είναι ότι η υποδαύλισε �·��, ..,,��,�� που δεν μπορούσαν να παρά εχθρικά προς το ουμανιστικό ιδανικό. Η αξία της υπερτιμήθηκε και ο,τιδήποτε θύμιζε λατρεία του ανθρώπινου σώματος ή σεβασμό προς την ειδωλολατρική αρχαιότητα πως θα θεωρούνταν έργο του διαβόλου. Ο καt:1οι:ησ�1οι:: της χρονολογίας εκδήλωσης της Αναγέννησης είναι πρακτικά αδύνατος. Σε πλούσιες του νότου, όπως η Αuγούστα, η Νυρεμβέργη, η Βιέννη, που είχε εισαχθεί από την Ιταλία , ήδη από 1450. Στις αρχές του 16ou αιώνα το κίνημα αυτό εξαπλώθηκε αλλόύ. Ανάμεσα στους πιο αξιοσημείωτους εκπροσώπους του ήταν ο Ulrich von Hutten (1488-1523) και ο Crotus (1480-1523). Τυπικά παραδείγματα Γερμανών ενδιαφέρονταν και οι δυο τους λιγότερο για τις

που έκανε διάσημους τους Χούπεν και Επιστολές Σκοτεινών που αποτελεί μια από τις το 1515. Το ως στην ιστορία της λογοτεχνίας και υπέρ ενός ουμανιστή, του Johann Reuchlin, που να συνεχίσει τη μελέτη εβραϊκών κειμένων και Ταλμούδ. Όταν οι μαζί με τον Ανώτατο να καταστρέψουν όλα H�n,e,T�V�

τέτοια παραδείγματα και

Οι Επιστολές των Σκοτεινών Ανθρώπων

γιατί ήταν τόσο '"'""""·'-- του ε πιχειρήσεις, ώστε δεν λατινικά. Αν και η Εκκλησία Επιστολές, το έργο κυκλοφόρησε και πιθανό ότι οι στην και τη χαρακτική, με στη πους τον Albrecht Dϊιrer (1471-1

Durer.

94

Μελαγχολία, του

Ντύρερ

Και οι δύο ήταν βαθιά επηρεασμένοι καλλιτεχνικές παραδόσεις, αν και το πνεύμα του με λαγχολικού ρεαλισμού είχε επίσης σφραγίσει την εργα σία τους. Οι πιο γνωστοί πίνακες του Ντύρερ είναι Τ προσκύνημα των Μάγων, Οι τέσσερις Απόστολοι, και Εσταυρωμένος. Το τελευταίο έργο είναι μια μελέτη τη τραγικής ζοφερότητας: Δείχνει το σώμα του Χριστού απλωμέ στο σταυρό με φόντο έναν ψυχρό και δυσοίωνο ουρανό. Τ λυκόφως στον ορίζοντα απλώς προσθέτει μελαγχολία στη εικόνα.Μερικά από τα πιο γνωστά χαρακτικά έργα του Ντύρε εμφανίζουν παρόμοια χαρακτηριστικά. Η Μελαγχολία παροu σιάζει μια γυναικεία μορφή, προσωποποίηση του δημιοuργικ ταμπεραμέντου, να συλλογίζεται γύρω από την περιορισμέ φύση της ανθρώπινης δημιουργικότητας και γνώσης, περιτρι� γυρισμένη από τα παραδοσιακά όργανα της μάθησης, που φαίνονται άχρηστα.

της από τα πορτραίτα και τα και του Η· της είναι στα πιο Εντυπωσιακό παράδειγμα σχεδίου του είναι το γνωστό στον Τάφο. Δείχνει το σώμα του Χριστού, με μάτια και μισάνοιχτο στόμα, τόσο εγκαταλειμμένο θάνατο όσο και το πτώμα ενός κοινού κακούργου. Ο σκοπός του καλλιτέχνη ήταν να εκφράσει τον απόλυτο εξευτελισμό που υnέφερε ο Χριστός για τη σωτηρία των ανθρώπων. Στο τέλος της σταδιοδρομίας του ο Χόλμπαϊν ζωγράφισε επίσης πολλά ι:,ρησκευ ι ικα σχεοια για να σατιρίσει τις καταχρήσεις της Καθολικής Εκκλησίας που θεωρούνταν η κύρια δικαίωση της Προτεσταντικής Επανάστασης · Ηταν ένας από τους λίγους εξέχοντες καλλιτέχνες που αφιέρωσαν το ταλέντο τους στην προτεσταντική υπόθεση. Η ιστορία της αναγεννησιακής φιλολογίας και φιλοσοφίας στις Κάτω Χώρες αρχίζει και τελειώνει με τον · Ερασμο (Desiderius Geert 1 1467-1536) παγκόσμια αναγορευμένο «πρί­ γκιπα» των ουμανιστών. Γιος ενός ιερέα και μιας υπηρέτριας, ο · Ερασμος γεννήθηκε κοντά στο Ρόττερνταμ. Είχε το προνόμιο κάνει τη στοιχειώδη του εκπαίδευση σ · ένα σχολείο των Αδελφών της Κοινής Ζωής, όπου προικίστηκε με άρτια μόρφωση. Αργότερα, όταν οι γονείς του είχαν πεθάνει, οι του τον έβαλαν σε μοναστήρι. Εκεί, ο νεαρός · Ερασμος είχε λίγη θρησκευτική ή κοσμική εκπαίδευση, αλλά πολλή ελευθερία να διαβάζει ο,τιδήποτε του άρεσε. Κατα­ βρόχθισε όλους τους κλασικούς που μπορούσε να βρει καθώς και τα κείμενα πολλών πατέρων της Εκκλησίας. · Οταν έγινε τριάντα χρονών περίπου, πήρε άδεια να φύγει από το μοναστήρι και να εγγραφεί στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές που απαιτούνταν για το πτυχίο της θεολογίας, για να επαναστατήσει όμως σύντομα εναντίον εκείνου που θεωρούσε στείρα μόρφωση του παρισινού σχολαστικισμού. Σ · ένα από τα κατοπινά γραπτά του αναφέρει την ακόλουθη συνομιλία: - Από πού έρχεστε; - Από το Κολλέγιο του Μόνταιγκυ τότε πρέπει να σας έχει φάει το διάβασμα · Οχι, μ · έχουν φάει οι ψείρες Ο 'Ερασμος ποτέ δεν άσκησε τα καθήκοντα του ιερέα,

'Ερασμος

· Ερασμος, του Χόλμπαϊν του Νεότερου

Οι πρεσβευτές. του Χόλμπαιν

από του για τους ενδιαφέρον· απο ενα κάποιο τους αρχαίους συγγραφείς επειδή εξέφραζαν τα ίδια ιδανικά της και του που τόσο θέση στη σκέψη του. · Ετεινε να πιστεύει ότι ο Σωκράτης άξιζαν τον τίτλο του αγίου πολύ περισσότερο μεγάλο μέρος του συνόλου των αγίων που είχε αναγορεύσει υ 1::ρασμος πέ(jανε στη ι:sασιΛεια στο μι μακρόχρονης και αταλάντευτης σταδιοδρομίας με υπεράσπιση της μόρφωσης, την υψηλή ποιότητα κριτηρίων, τη μετριοπάθεια στη ζωή. Αποκλήθηκε ο του. πολιτισμένος της ουμανιστής φιλόσοφος, ο · Ερασμος ήταν η των υψηλότερων ιδανικών της βορειοευρωπαϊκής

Η Σφαγή των Αθώων, του ΜπρούγκεΛ

97

Η ανεκτική σκέψη του

εναντίον του και τα του πολέμου μεταξύ ή εθνών. Μεγάλο μέρος της διδασκαλίας του γραπτού έργου του αφιερώθηκε στην υπόθεση της μεταρρύθμισης. Οι τελετουργικές και δεισιδαι­ ακρότητες της καθολικής ζωής του 16ou αιώνα τον Αδυνατούσε, ωστόσο, να τεθεί επικεφαλής μιας εναντίον τους. Παρόμοια σταυροφορία ήταν ξένη την ιδιοσυγκρασία του. Μάλλον και, περιστασιακά, από τις μv�JψC,'-, . οuμανίtπικη θρησκεία απλής συμπεριφοράς, βασισμένη σε ό,τι ονόμαζε του Χριστού», Α.ν και η κριτική του f α\Ιtίον τηc; καθολικης κάποιο αποτέλεσμα στην f .ιτάχuνση της ΠροτεΕπανάστασης, uπαναχώρησ· αηδιασμένος από τη των Λουθηρανών. Οι. rε, άλλωστε, έτρεφε συμπάθεια για την αναζωογόνηση των φυσικών επιστημών στην εποχή του: όπως οι περισσότεροι ουμανιστές, πίστευε ότι η έμφαση στην επιστήμη θα κατέληγε στην προαγωγή χυδαίου υλισμού και στην απόσπαση της προσοχής των ανθρώπινων ενδιαφερόντων από τους τομείς της φιλολογίας και φιλοσοφίας που εξευγενίζουν την αθρώπινη φύση. Τα πιο γνωστά και την ευπ.ιστία

11v,,ιnιr,ιn

.,.,,,��,.���

του Χριστιανού Ιππ(>τrι όJΊ.ΟU . .-.-.=:.·. .ο,.ο·.,·

χριστιανισμό και επιχειρηματολογεί .υπέρ μιας απλά·· κηρίϊγματα ,:qυ� Ιησού ! . «που δεν διέταξε τίποτε, πέρααπό το να αγαπάμε ο ένας τον ένα λιγότερο γνωστό αλλά εξαιρετικό, έργο το�με τίτλο Η Διαμαρτυρία της Ειρήνης εκφράζει την απέχθείά του προς τον πόλεμο και την περιφρόνησή του για το δεσrτ()Ίϊσμό. Η τέχνη στις Κάτω Χώρες κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης βρήκε τον μεγαλύτερο εκφραστή της στο πρόσωπο του Μπρούγκελ (Peter Brueghel) του πρεσβύτερου (περ. 1525-1569). Ο Μπρούγκελ έζησε λίγα χρόνια στην Ιταλία, μελετώντας τα επιτεύγματα των μεγάλων Ιταλών της Αναγέν-

Η Ζωγραφική σπς Κάτω Χώρες: Μπρούγκελ

Η Αναγέννηση στη Γαλλία: Ραμπελαί

την των Βαν· από την. καθημερινή ζωή, αλλά ήταν από τους πρώτους που πρόσεξαν ιδιαίτερα τη ζωή αγροτών. Αν και ποτέ δεν εξιδανίκευσε την τραχύτητα αγροτικής ζωής, η στάση του απέναντί της ήταν θετική. Με πρώτη ματιά, πολλλοί από τους πίνακές του φαίνονται σαν να προσπαθούν απλώς να συλλάβουν των κόσμο της φύσης και του ανθρώπου χωρίς κανένα σχόλιο, αλλά μια προσεκτικότερη εξέταση αποδείχνει απατηλές τις πρώτες εντυπώσεις. Στ πραγματικότηrα ο Μπρούγκελ ήταν βαθιά ηθικό και θρησκευ μεvο άτομο. Στο έργο του Χώρα της Αφθονίας παρουσιά χοντρούς ανθρώπους να ξαπλώνουν χαυνωμένοι μετά από μεγάλο συμπόσιο· είναι σαφές ότι θέλει να δείξει πως οι άνθρωποι εκείνοι δεν ζουν παρά σ' έναν εφήμερο επιφανειακό παράδεισο. Το μεγάλο του έργο Σφαγή των Αθ · είναι ιδιαίτερα συγκινητικό: σιωπηρά καταδικάζει τον πόλεμο τη συνακόλουθη κτηνωδία. Από κάποια απόσταση, φαίνεται μια απλή σκηνή σε μια χειμωνιάτική φλαμανδική σκεπασμένη με χιόνι, αλλά από πιο κοντά διακρίνονται κτηνώδε στρατιώτες να ορμούν μέσα στα σπιτια για να σφάξουν νήπια. κάτοικοι της πόλης είναι ανίκανοι να τους σταματήσουν και καλλιτέχνης φαίνεται να λέει: όπως έγινε στην εποχή του Χριστού, έτσι γίνεται και τώρα. Στη Γαλλία την εποχή της Αναγέννησης υπήρξαν εξαιρετικά επιτεύγματα στους τομείς της λογοτεχνίας και τ φιλοσοφίας, που παρουσιάζονται ιδιαίτερα στα γραπτά του Ραμπελαί (francois Rabelais, 1490-1553) και του Μοvταίν (Michel de Montaigne, 1533-1592). · Οπως ο · Ερασμος, έτσι κι ο Ραμπελαί εκπαιδεύτηκε και μορφώθηκε ως μοναχός, αλλά μόλις χειροτονήθηκε έφυγε από το μοναστήρι για να σπουδάσεf ιαtρική στο πανεπιστήμιο του Μονπελλιέ. Πήρε το πτυχίο του στο συντομότατο διάστημα των έξι εβδομάδων και το διδακτορικό του πέντε χρόνια αργότερα, αφού στο μεταξύ εργαστεί για μια περίοδο ως γιατρός στη Λυών, ενώ παράλληλ έδινε διαλέξεις και δημοσίευε ιατρικά κείμενα. Φαίνεται ότι από την αρχή είχε διανθίσει τις ιατρικές του δραστηριότητες με φιλολογικές προσπάθειες διάφορων ειδών. · Εγραφε ημερολό­ για για τον απλό λαό και σάτιρες σχετικά με τους κομπογιανίτες, τους αστρολόγους και τις λαϊκές δεισιδαιμονίες. Το 1532 ο Ραμπελαί δημοσίευσε την πρώτη έκδοση του Γαργαντούα, που

με ,v�τ�r= Η και το των περιπετειών τους από τον Ραμπελαί φορέα του ρωμαλέου πληθωρικού πνεύματός του για της φιλοσοφίας του, δυναμικού νατουραΜε γλώσσα κάθε άλλο παρά επιτηδευμένη σατίρισε τις της εκκλησίας, γελοιοποίησε το σχολαστικισμό, τις προλήψεις, και στηλίτευσε κάθε μορφή και καταπίεσης. Κανείς από τους ανθρώπους της δεν υπήρξε περισσότερο ατομιστής και δεν περισσότερο ζήλο στην προσπάθειά του να εξυμνήσει το και το φυσικό. Για τον Ραμπελαί, όλα τα ένστικτα του ήταν υγιή, με τον όρο ότι δεν ενίσχυαν την τυραννία άλλους ανθρώπους. Η περίφημη περιγραφή του της Τελέμ, που είχε κτίσει ο Γαργαντούας, να δείξει την αντίθεση μεταξύ της δικής του για την ελευθερία και της χριστιανικής Τελέμ δεν υπήρχαν ρολόγια για να σημαίνουν την της εργασίας, ούτε όρκοι ή Οι τρόφιμοι μπορούσαν να φύγουν όποτε ενόσω έμεναν εκεί, έμεναν μαζί «σύμφωνα με την θέληση και την ευχαρίστησή τους». Σηκώνονταν από κρεβάτια τους όποτε το έκριναν καλό· έτρωγαν, έπιναν, κοιμούνταν, όποτε είχαν διάθεση· κανείς δεν τους ξυπνούσε, δεν δοκίμαζε να τους επιβάλει περιορισμούς, γιατί έτσι οργανώσει ο Γαργαντούας. Το σύνολο των κανονισμών στην της πειθαρχίας της οργάνωσής τους φράση: Κάνε ό,τι θέλεις. · Ανδρας πολύ διαφορετικής ιδιοσυγκρασίας και κατάρτισης ο Μονταίν. Ο πατέρας του ήταν καθολικός και η μητέρα του που είχε ασπασθεί τον προτεσταντισμό. Σχεδόν από τη της γέννησής του, ο γιος τους ήταν υποχρεωμένος να ένα επιτηδευμένο σύστημα εκπαίδευσης: κάθε πρωί, με γλυκιά μουσική, και ολόκληρη τη μέρα, τον ούσε ξυπν φρόντιζαν υπηρέτες που τους ήταν απαγορευμένο να μιλούν οποιαδήποτε γλώσσα εκτός από τα λατινικά. · Οταν ήταν έξι ήταν έτοιμος για το κολλέγιο της Γκυγιέν στο Μπορντι� και, σε ηλικία δεκατριών χρόνων, άρχισε τη μελέτη των νομικών. άσκησε τα νομικά για ένα διάστημα και υπηρέτησε σε δημόσιες υπηρεσίες, αποσύρθηκε σε ηλικία τριάντα χρονών στο πατρικό κτήμα του για να αφιερώσει το

Ραμπελαi

Η σκέψη του Μονταίν (1) σκεπτικισμός

00 υπόλοιπο της Πάντα με της του και οι σuγκρο τις δυνάμεις του. που έβλεπε γύρω του τον απωθούσαν και, γι· αυτόν λόγο, αγωνιούσε να βρει καταφύγιο σ· έναν κόσμο διανοητι απομόνωσης. Οι ιδέες του Μονταίν περιέχονται στα φημισμένα

Δοκίμια, που γραφτηκαν στα χρόνια της απομόνωσής του:

Μονταίν

(2) ανεκτικότητα

r εμπτοuσία της φιλοσοφίας του είναι ο σκεπτικισμός αναφορ μο: κάθε δόγμα και απόλυτη αλήθεια. Γνώριζε πάρα πολλά για ποικιλία των πεποιθήσεων, τον κατακλυσμό των ξένων ηθών εΕ ίμων που είχαν αποκαλύψει οι γεωγραφικές ανακαλύψεις τc ανησυχητικά συμπεράσματα των επιστημονικών αλμάτ ώστε ήταν πολύ δύσκολο ν· αποδεχτεί την αντίληψη ότι κάπ οποιαδήποτε, τοποθέτηση, μπορούσε να περιέχει την «Αλή που δόθηκε μια για πάντα στους Αγίους». Σκεφτόταν μήπω θρησκεία και η ηθική ήταν προϊόντα εθισμού, όπως η μόδα σ ενδυμασία και οι συνήθειες στο φαγητό. Δίδασκε ότι η γν του Θεού δεν είναι δυνατή και ότι είναι εξίσου ανόητο θρηνούμε επειδή δεν θα υπάρχουμε μετά από εκατό χρόνια, και αν θρηνούσαμε επειδή δεν uπήρχαμε εκατό χρόνια πριν», άνθρωπος θα έπρεπε να ενθαρρυνθεί να αποστρέφεται θάνατο και να ζει ως ανώτερο και ευγενικό ον αντί να εκλιπα για μια ζωή μετά το θάνατο. Ο Μονταίν ήταν εξίσου σκεπτικισ σχετικά με τις υποθέσεις για την ύπαρξη απόλυτης αλήθε στη φιλοσοφία ή την επιστήμη. Τα συμπεράσματα της λογικ δίδασκε, είναι μερικές φορές απατηλά και οι αισθήσεις συ μας ξεγελούν. · Οσο γρηγορότερα καταλάβουν οι άνθρωποι δεν υπαρχει πουθενά βεβαιότητα, τόσο μεγαλύτερες πιθανό τες θα έχουν να λυτρωθούν από την τυραννία που πηγάζει α τις προλήψεις και το φανατισμό. Ο δρόμος προς τη σωτη βρίσκεται στην κατεύθυνση της αμφιβολίας, όχι της πίστης · Ενα δεύτερο στοιχείο της κοσμοθεωρίας του Μονταίν ήτ η ανεκτικότητα. Δεν μπορούσε να διακρίνει διαφορές ανάμε στα ήθη των Χριστιανών και σε κέίνα των «απίστων». Όλες θρησκείες, επισήμανε, πολεμούν η μία την άλλη με την ίδ μανία, με τη διαφορά ότι «δεν υπάρχει μίσος τόσο απόλυτο το χριστιανικό». Δεν μπορούσε ακόμα να διακρίνει κάποια αξί σε σταυροφορίες ή σε επαναστάσεις που αποσκοπούσαν στη ανατροπή ενός συστήματος και στην εγκαθίδρυση άλλου. Κατ την κρ 1 ση του, όλοι οι ανθρώπινοι θεσμοί ήταν εξίσου μάταιοι κ θεr ι-1ούσε συνεπώς ανόητο να τους παίρνουν οι άνθρωπ

πάνω στον διακήρυξε, ,,δεν καθόμαστε παρά πάνω στα πισινά παρά την πρωταρχικά αρνητική του τοποθέτηση, ο έκανε περισσότερο καλό στον κόσμο απ' όσο οι του που ίδρυσαν νέα δόγματα ή επινόησαν δικαιολογίες για τους απόλυτους μονάρχες που σκλαβωμένους τους υπηκόους τους. Η σάτιρά του, στον κατευνασμό της βάρβαρης υστερίας των «μαγισσών», 1λλά και η επιρροή της σκεπτικιστικής αποτέλεσμα στη μάχη κατά του διδασκα,ΙΊιας του δεν γενικά και στη διάνοιξη του δρόμου για μεγαλύτερη των Γάλλων προς την f\u,,,u,·uv, την ισχυρή η τελειοποίηση της γοτθικής αρχιτεκτονικής στη του Μεσαίωνα, τα επιτεύγματα των καλλιτεχνών τους την Αναγέννηση ήταν συγκριτικά μικρότερης σημασίας. κάποια δευτερεύουσα πρόοδος στη γλυπτική και ένα στην αρχιτεκτονική. Στη διάρκεια αυτής της στη το με το ίδιο όνομα, ενώ πολυάριθμοι πύργοι που σ όλη τη χώρα αντιπροσώπευαν περισσότερο ή επιτυχείς προσπάθειες συνδυασμού της χάρης και της της ιταλικής τεχνοτροπίας με τη στερεότητα του 'Οσον επιστήμες, στις αν και δεν σημειώθηκαν παρά Αιτίες της καθυστέρησης της Ισπανίας κατά την

η ισπανική κοινωνία. Για τους ισπανική Αναγέννηση περιορίστηκε σε λίγα επιτεύγματα χώρο της ζωγραφικής και της λογοτεχνίας, αν και αυτά συναγωνίζονται σε λαμπρότητα τα καλύτερα χωρών. Η ισπανική ζωγραφική έφερε τη βαθιά σφραγίδα τ Ο χαρακτήρας της σκληρής σύγκρουσης Χριστιανού και Μουσουλμάνου. Αυτό ισπανικής ζωγραφικής.· ως αποτέλεσμα να εκφράζει μια έντονη ενασχόληση με ΕΙ Greco θρησκεία καθώς και με θέματα άγχους και τραγωδίας. Τ υπόβαθρό της ήταν μεσαιωνικό· και πάνω σ' αυτό το uπόβαθ μπολιάστηκαν επιδράσεις από τη Φλάνδρα και την Ιταλία. Ο ταλαντούχος καλλιτέχνης της ισπανικής Αναγέννησης, δεν ήτ καν Ισπανός, αλλά μετανάστης από την Κρήτη. Το πραγματι του όνομα ήταν Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, αλλά γνωστός ως Γκρέκο (ΕΙ Greco «ο Έλληνας», 1541-161 Αφού μαθήτευσε για ένα διάστημα στο εργαστήριο του Τισιαν στη Βενετία, ο Γκρέκο εγκαταστάθηκε στο Τολέδο γύρω στ 1575, για να ζήσει εκεί μέχρι το θάνατό του. Ολοκληρωτικ ατομικιστής,φαίνεται ότι απορρόφησε ελάχιστη από τη χρώματος και αισθησιασμού της βενετικής σχολής. Αντίθετ σχεδόν όλο το έργο του χαρακτηρίζεται από συναισθηματισμ σκληρή τραγωδία, ή εκστατικά πετάγματα προς το υπερφuσι και μυστικιστικό. Συχνά ζωγράφιζε ισχνές, ασκητικές φuσιογνω� μίες- τα χρώματά του μερικές φορές είναι ψυχρά και αυστηρά, Οι εικόνες όπου παρουσιάζει βάσανα και θάνατο φαίνονται σκόπιμα επινοημένες για να προκαλέσουν αίσθημα φρίκης; Ανάμεσα στα διασημότερα έργα του είναι Η ταφή του κόμη Οργκάζ, Πεντηκοστή και Το 'Οραμα της Αποκά λυψης. Καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο καλλιτέχνη, ο Γκρέκο εκφράζει τον φλογερό θρησκευτικό ζήλο του ισπανικού λαού στη διάρκεια της ακμής της Ιερής Εξέτασης. λογοτεχνία της ισπανικής Αναγέννησης της

103

αυτό το σύνολο, Τα κοσμικά του κατατάσσονται σε δύο κατηγορίες: (α) έργα «μανδύα και ξίφους», που τις βίαιες συνωμοσίες και την υπερβολική της τιμής στις ανώτερες τάξεις· (β) έργα εθνικού που δοξάζουν το μεγαλείο της Ιστταvίας στο άνθος της και παρουσιάζουν το βασιλιά ως προστάτη του μιας φαύλης και παρακμασμένης αριστοκρατίας. θα αρνούνταν ότι ο πιο προικισμένος συγγραφέας της Αναγέννησης ήταν ο Θερβάντες (Miguel de 1547-1616). Το μεγάλο του αριστούργημα, Δον έχει χαρακτηριστεί ως «το ασύγκριτα καλύτερο που έχει ποτέ γραφτεί». Συνταγμένο με τις της καλύτερης παράδοσης της ισπανικής σατιρικής αφηγείται τις περιπέτειες ενός Ισπανού ευπατρίδη (του Κιχώτη) ελαφρά ανισόρροπου εξαιτίας της συνεχούς ιπποτικών περιπετειών. Με το μυαλό του παραγεμι­ με κάθε είδους φανταστικές περιπέτειες, ξεκινάει τελικά πενήντα χρονών να πάρει τον ολισθηρό δρόμο της ιπποσύνης. Βλέπει τους ανεμόμυλους σαν γίγαντες και τα κοπάδια των προβάτων σαν στρατιές απίστων, που οφείλει να κατατροπώσει με το κοντάρι του. Με την αρρωστημένη του φαντασία βλέπει τα πανδοχεία σαν κάστρα τις uπηρέτριές τους σαν πριγκιποπούλες τρελά ερωτεuμέ­ μαζί του. Σε έντονη αντίθεση με αυτό τον γελοίο ιππότη είναι η προσωπικότητα του πιστού του ακολούθου του Σάντσο Πάντσο. Αυτός αντιπροσωπεύει το ιδανικό του πρακτικού ανθρώπου, που τα πόδια του πατούν στο και που ικανοποιείται με τις υλικές απολαύσεις του του ποτού, του ύπνου. Το βιβλίο ως σύνολο είναι μια σάτιρα της ιπποσύνης, ιδιαίτερα των αξιώσεων των να θεωρούνται υπέρμαχοι της τιμής και του δικαίου. Η δημοτικότητά του είναι πειστική απόδειξη η κουλτούρα πλησίαζε στο τέλος της, ακόμα και στην και η Ισπανία, το ίδιο και η Αγγλία χαιρόταν τον της στον 160 και στις αρχές του 17 ου αιώνα. αποικιακή της αυτοκρατορία δεν η Αγγλία καρπωνόταν μαλλιού και από το εμπόριό της

Δον Κιχώτης

Θερβάντες

Οι πρώτοι Άγγλοι ουμανιστές: Θωμάς

Μορ

στη λογοτεχνία· οι Οι πρώτοι συγγραφείς της αγγλικής l.1\/,rnt<"'"'Π να χαρακτηριστούν ουμανιστές. Αν και δεν υποτιμούσαν κλασικές σπουδές, ενδιαφέρονταν κυρίως για τις πιο πλευρές του ουμανισμού. Οι περισσότεροι απ· επιθυμούσαν έναν και πιο χρισηα, νισμό και σ· ένα εκπαιδευτικό σύστημα απελεuθε· ρωμένο από την κυριαρχία της σχολαστικής λογικής. · Αλλοι ενδιαφέρονταν πρωταρχικά για την ελευθερία του ατόμου την εξάλειψη των κοινωνικών αδικιών.

106

Χάρτης του νησιού της Ουτοπίας του Μόρ

τον ακόρεστο εγωισμό της Αναγέννησης, τη διαρκή δίψα για πληρότητα της ζωής, για απεριόριστη γνώση και εμπειρία. σύντομη αλλά ταραχώδης ζωή του ήταν μια σειρά σκαvδαλωδ παρεκτροπών και πύρινων εξεγέρσεων εναντίον των περιορ σμώv της συμβατικότητας, μέχρι που έφτασε στο τέλος της μ το θάνατό του, σε καυγά ταβέρνας, προτού γίνει τριάv χρονών. Το πιο γνωστό από τα έργα του, με τίτλο Δόκτ Φάοuστοuς, βασίζεται στο θρύλο του Φάουστ, όπου ·ο ήρ του πουλά την ψυχή του στο διάβολο με αντάλλαγμα αίσθηση κάθε δυνατής συγκίνησης και θριάμβου και τη κάθε μυστηρίου του σύμπαντος.

από

όσο

οι

των

107

στο λέει ότι των πιο πλούσιων χρηματοτελικά και αργότερα Το συγγραφέας, είναι άγνωστο. αλλά υπάρχουν στοιχεία είκοσι οχτώ χρονών, είχε κιόλας αποκτήσει φήμη για να προκαλεί τη ζήλεια των ανταγωνιστών αποσυρθεί στη γενέτειρά του, το Στράτφορvτ, 1610, για να περάσει άνετα τα τελευταία χρόνια της γράψει, μόνος του ή σε συνεργασία με άλλους, υ σαράντα έργα· για να μην αναφέρουμε τα εκατόν σονέτα του και δύο μεγάλα αφηγηματικά ποιήματα. Αποτίοντας φόρο τιμής στην παγκοσμιότητα της μεγαλο­ του Σαίξπηρ, δεν πρέπει να ξεχνάμε το γεγονός ότι ήταν παιδί της Αναγέννησης. Το έργο του φέρει τη βαθιά κs;,]σΦι)αγιοα των περισσότερων προτερημάτων και ελαττωμάτων ουμανισμού. Σχεδόν όσο και ο Βοκκάκιος ή ο Σαίξπηρ ενσάρκωσε εκείνη την έντονη αγάπη για και γήινα πράγματα που είχαν χαρακτηρίσει τους μεγάλους συγγραφείς από το τέλος του Εrιιπλέοv, όπως και η πλειοψηφία των ουμανιστών, περιορισμένο ενδιαφέρον για τα προβλήματα της και της επιστημονικής σκέψης. Ουσιαστικά, το μόνο που τον απασχολούσε ήταν αν ένα έθνος είχε πιθανότητες να ευημερήσει κάτω από την ηγεσία καλού αλλά αδύναμου βασιλιά, ή ενός κακού αλλά Οι επιστημονικές του γνώσεις περιορίζονταν κυρίως την αστρολογία και την ιατρική. Αλλά η δύναμη της διανόησής του, κάθε άλλο παρά περιορισμένες η από τους στενούς ορίζοντες της εποχής όπου ζούσε. Αν από τα έργα των συγχρόνων του διαβάζονται σήμερα, τα του Σαίξπηρ κρατούν ακόμα τη θέση τους, σαν ένα είδος βίβλου, οπουδήποτε μιλιέται η αγγλική γλώσσα. Η αιτία μόνο στο απαράμιλλο· εκφραστικό χάρισμα του τους, αλλά στο του ανάλυση του ανθρώπινου χαρακτήρα στη από το πάθος και δοκιμάζεται από τη μοίρα. μάλλον του, παραδόσεις και που του στην προσωπική

Ο χαρακτήρας

του έργου του Σαίξπηρ

Σαίξπηρ

Σαίξπηρ

επιτυχία. Περιλαμβάνουν κωμωδίες όπως 'Οvειρο καλ νύχτας και Ο έμπορος της Βενετίας, ένα αριθμό ιστορι και τη λυρική τραγωδία Ρωμαίος και Ιουλιέτα. φαίνεται να μια αλλ από το 1600, ο Η συγκρατημένη αισιοδοξία των παλιότερων έ του αντικαταστάθηκε από βαθιά απογοήτευση που τον οδήγ στη δυσπιστία απέναντι στην αθρώπινη φύση και στην καταδ ολόκληρης της παγκόσμιας φυσικής τάξης πραγμάτων. που από και μια ανήσυχη αναζήτη αρχίζει με

Ευρώπη στη 16ου αιώνα, σε ένα τέτοιο ψηλό συνιστά, μαζί με τη ζωγραφική και τη γλυπτική, μια από πλευρές της καλλιτεχνικής δραστηριότητας τα Αν οι εικαστικές τέχνες τους από τη μελέτη αρχαίων μοντέλων, η μουσική φυσιολογικά από μια ανεξάρτητη εξέλιξη που από υπήρχε στον μεσαιωνικό χριστιανικό κόσμο. · Οπως οι εκλεκτοί μουσικοί ήταν άνδρες που είχαν εκπαίδευση. Η αξία της κοσμικής μουσικής, δεν άργησε να εκτιμηθεί και αυτή και οι αρχές της με εκείνες της θρησκευτικής μουσικής, να επιφέρουν κάποιο αποφασιστικό κέρδος σε και σε συναισθηματισμό. Η διάκριση μεταξύ ιερού και έγινε λιγότερο οξεία· οι περισσότεροι συνθέτες δεν τις δραστηριότητές τους σε ένα μόνο από τους δύο Η μουσική δεν θεωρούνταν πια απλώς μια διασκέδαση ή της λατρείας, αλλά ανεξάρτητη τέχνη. Οι διάφορες περιοχές της Ευρώπης ανταγωνίζονταν τους για τα σκήπτρα της μουσικής πρωτοκαθεδρίας. και με τις άλλες τέχνες, η πρόοδος ήταν συνάρτηση μιας γενναιόδωρης χρηματοδότησης που έγινε δυνατή με την επέκταση του εμπορίου και συγκεντρώθηκε στις ευημερούσες πόλεις. Στη διάρκεια του 14ου αιώνα, ένα προαναγενvησιακό (ή πρωτοαvαγεννησιακό) μουσικό κίνημα με την ονομασία Νέα Τέχνη (Ars nova) άνθισε στην Ιταλία και στη Γαλλία. Οι εξέχοντες μουσικοσυνθέτες του ήταν ο Λαvτίνι (Francesco Landini, περ. 1325-1397) και ο Ντε Μασώ (Guillaume de Machaut, 1300-1377). Τα μαδριγάλια, οι μπαλάντες και άλλα τραγούδια που συνέθεσαν οι μουσικοί της Νέας Τέχνης μαρτυρούν μια πλούσια κοσμική τέχνη, αλλά το μεγαλύτερο επίτευγμα αυτής της περιόδου ήταν μια ιδιαίτερα πολύπλοκη αν και αρμονική τεχνοτροπία κατάλληλη για εκκλησιαστικά και κοσμικά τραγούδια. Με τον Ντε Μασώ φτάνουμε στην πρώτη πολυφωνική οργάνωση της μητροπολιτι­ κής λειτουργίας. Ο 15ος αιώνας στη μουσική βγήκε στο προσκήνιο της Ιστορίας με μια σύνθεση αγγλικών, γαλλικών, φλαμανδικών και ιταλικών μουσικών στοιχείων, που δημιουργήθηκε στο δουκάτο της Βουργουνδίας. Η σύνθεση αυτή παρήγαγε μια θαυμάσια σχολή μουσικής, εμπνευσμένη από τον καθεδρικό ναό του

Η εξέλιξη της μουσικής ως ανεξάρτητης τέχνης

Προ6άδισμα της Ιταλίας και της Γαλλίας

11 Ο Σύνθεση εθνικών στοιχείων

και τη μελωδική και ευφωνική, το σκλήρυνε μεγαλύτερο ρόλο. Με την έναρξη του 16ou αιώνα. Γαλλο-Φλαμανδούς συνθέτες στις χορωδίες όλων των σημ κών αυλών και καθεδρικών ναών της Ευρώπης, να δημιουργ βαθμιαία περιφερειακές πολυεθνικές σχολές, ελκυστικούς συνδυασμούς φλαμανδικής με γερμανική, ισπαν και ιταλική μουσική παιδεία. Οι διάφορες ποικιλίες δημιουργήθηκαν, εμφανίζουν στενή συγγένεια με την γεννησιακή τέχνη και ποίηση. Στο δεύτερο μισό του 16ου αι οι κύριοι εκφραστές της εθνικής γαλλο-φλαμανδικής τε τροπίας ήταν: ο Ιταλός Παλεστρίνα ( Palestrina, περ. 1525-1 που, λόγω της θέσης του ως παπικού συνθέτη και αφοσίωσής του σε μια λεπτή και κρυστάλλινη φωνη τεχνοτροπία, έγινε το τιμώμενο σύμβολο της εκκλησιασ μουσικής ο Φλαμανδός Ντε Λaσσoύ(Roland de Lassus, 1 1594). ο πιο πολυτάλαντος συνθέτης της εποχής και, τέλος,, Ντε Βικτώρια (Tomas Luis de Victoria, περ. 1540-1611), αστραφτεr;ός μυστικιστής της ισπανικής μουσικής. Επίσης, μουσική άνθισε στην Αγγλία, επειδή οι Τuδώρ προστάτευαν τέχνες μεοικά μάλιστα από τα μέλη της δυναστείας, ολοκληρωμένοι μουσικοί. Η κυρίαρχη γαλλο-φλαμανδική τεχν

Χορωδία και σαλπιγκτές της Αναγέννησ

στην πλούσια μουσική παιδεία. Τα που γύρω στα του 16ou άνθισαν για δεύτερη φορά στην Αγγλία, όπου τα και η οργανική μουσική μιας πρωτότυπης ντόπιας απέκτησαν το προβάδισμα στις ευρωπαϊκές εξελίξεις. Στο πρόσωπο του Μπερντ (William Byrd, η αγγλική μουσική βρήκε ένα δεξιοτέχνη της ίδιας με τους μεγάλους Φλαμανδούς, Ρωμαίους και Ισπανούς _,,,,.,...c,-c,,,- της Αναγέννησης. Το γενικό επίπεδο της μουσικής φαίνεται να ήταν ψηλότερο στα χρόνια της βασίλισσας Α' απ· ό,τι στα δικά μας: στα σπίτια και σε φιλικές διασκέδαζαν συχνά τραγουδώντας πολυφωνικά και η ικανότητα της άμεσης ανάγνωσης μιας ήταν κάτι που αναμενόταν από τους μορφωμένους. να

της

Συμπερασματικά, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η σύνθεση είχε ωριμάσει, το σύγχρονο αρμονικό σύστημα γεννηθεί και, έτσι, είχε ανοίξει ένας δρόμος για πειράματα. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να έχουμε μας ότι η μουσική της Αναγέννησης δεν συνιστά απλώς στάδιο στην εξέλιξη, αλλά και ένα θαυμάσιο επίτευγμα με συνθέτες που έχουν μια θέση ανάμεσα στους της ιστορίας. Οι συνθέτες Παλεστρίνα και Λασσού τόσο αντιπροσωπευτικοί του μουσικού θριάμβου της Αναγέννησης, όσο και οι ζωγράφοι Ραφαήλ και Μιχαήλ ' Η κληρονομιά που μας άφησαν, για πολύ καιρό παραμελημένη με την εξαίρεση λίγων εκκλησιαστικών κέντρων, αρχίσει πρόσφατα να συγκεντρώνει την προσοχή που της και σήμερα κερδίζει σε δημοτικότητα καθώς ομάδες αφιερώνονται στην αναβίωσή της.

διάρκεια του 1 βοu και του 17ou αιώνα, πραγματοποιή­ μερικές εξαιρετικά σημαντικές πρόοδοι στην επιστήμη, δεν ήταν αποτέλεσμα, πρωταρχικά τουλάχιστον, του '""''"n,c",ιC",,,,..,u ουμανισμού. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα των ουμανιστών δεν έδινε μεγάλη σημασία στις θετικές επιστήμες, δεν φαίνονταν να προάγουν το στόχο τους, να κάνουν τους ανθρώπους εκφραστικότερους και ηθικότερους. Η για ουμανιστές σαν τον Πετράρχη, τον Μπρούνι ή τον ήταν αλληλένδετη με τη «ματαιοδοξία» των

Ο μη επιστημονικός προσανατολισμός του αναγεννησιακου ουμανισμού

της σύγχρονης

(2) Μια un:rα�11σ1Ίκn αντίληψη του σύμπαντος

αυτά, διανοητικές πραγματικά το δρόμο για μεγάλες επιστημ Η μια ήταν η δημοτικότητα του νεοπλατωνισμού. του φιλοσοφικού αυτού συστήματος για την στο ότι πρότεινε ορισμένες ιδέες, όπως λ.χ. """''ιτn,,.,.n θέση του 'Ηλιου στο ηλιακό σύστημα, καθώς και υποτιθέμενη θεϊκή ιδιότητα ορισμένων γεωμετρικών σχημάτ που έμελλε να συντελέσουν στην πραγματοποί κρίσιμων επιστημονικών αλμάτων. Κατά ειρωνεία της ιστορίας νεοπλατωνισμός φαίνεται πολύ «αντιεπιστημονικός» από σύγχρονη σκοπιά, επειδή δίνει έμφαση στο μυστικισμό και διαίσθηση, αντί για τον εμπειρισμό ή την αυστηρά λογική σκέ Ωστόσο, βοήθησε τους επιστήμονες στοχαστές να αναθ ρήσουν παλιότερες αντιλήψεις που είχαν αποδειχτεί τροχοπ στην πρόοδο της μεσαιωνικής επιστήμης, με άλλα λόγια, το βοήθησε να αποκτήσουν ένα νέο τρόπο σκέψης. Ανάμε στους σημαντικότερους επιστήμονες που επηρεάστηκαν από νεοπλατωνισμός ήταν ο Κοπέρνικος κι ο Κέπλερ. Μια δεύτερη τάση που συνέβαλε στην πρόοδο επιστήμης, ήταν πολύ διαφορετική. · Ηταν η αύξηση τ δημοτικότητας μιας μηχανιστικής ερμηνείας του σύμπαντος. μηχανικισμός της Αναγέννησης όφειλε το μεγαλύτερο μέ της ορμητικότητάς του στη δημοσίευση, το 1543, των έργων τ μεγάλου 'Ελληνα μαθηματικού και φυσικού της αρχαιότητ Αρχιμήδη. 'Οχι μόνο οι παρατηρήσεις και ανακαλύψεις του ή ανάμεσα στις πιο προηγμένες και αξιόπιστες του συνόλ ολόκληρου της ελληνική επιστήμης, αλλά ο Αρχιμήδης δίδα ακόμα την άποψη ότι το σύμπαν λειτουργεί με βάση μηχανικ δυνάμεις, όπως μια μεγάλη μηχανή. Επειδή η αντίληψή του ήταν διαμετρικά αντίθετη με μεταφυσική θεώρηση των νεοπλατωνιστών, που έβλεπαν τ κόσμο να κατοικείται από πνεύματα και να κινείται α υπερφυσικές δυνάμεις, χρειάστηκε λίγος καιρός για ενισχυθεί. Ωστόσο, ο μηχανικισμός έπαιξε τεράστιο ρόλο ανάπτυξη της σύγχρονης επιστήμης, επειδή επέμενε να βρ' άξια παρατήρησης και μέτρησης τα αίτια και αποτελέσματα στ φυσικό κόσμο. Μια άλλη εξέλιξη της Αναγέννησης που συντέλεσε σ άνοδο της σύγχρονης επιστήμης ήταν το γκρέμισμα τ.

113

και την πράξη. φραγμών ανάμεσα στη του Μεσαίωνα, οι μόνοι «επιστήμονες» ήταν κληρικοί μόρφωση που, ούτε για μια στιγμή, δεν _,,ι,,,nτnl(r1v να ασχοληθούν με μηχανές, να αναμείξουν χημικές ή να κάνουν ανατομία πτωμάτων, επειδή μια τέτοια προσέγγιση της επιστήμης βρισκόταν έξω από το πλαίσιο. Από την άλλη, υπήρχαν πολυάριθμοι τεχνικοί που είχαν πολύ μικρή μόρφωση και ήξεραν ελάχιστα με αφηρημένες θεωρίες. Αλλά, από τον 150 αιώνα να παρατηρείται μια αυξανόμενη σύζευξη θεωρίας και πράξης. 'Ενας λόγος γι' αυτό ήταν ότι, οι ιδιαίτερου κοινωνικού κύρους καλλιτέχνες της Αναγέννησης γεφύρωσαν και τους δύο τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Οι αναγεννησιακοί καλλιτέχνες δεν ήταν μόνο θαυμάσιοι τεχνίτες, αλλά μελέτησαν και έκαναν προόδους στα μαθηματικά και τις φυσικές επιστήμες όταν ερευνούσαν τους νόμους της προοπτικής και της οπτικής, επινόησαν γεωμετρικές μεθόδους για να στηρίξουν τα βάρη τεράστιων τρούλων, μελέτησαν τις διαστάσεις και τις λεπτομέ­ ρειες του ανθρώπινου σώματος. Γενικά, συνετέλεσαν ώστε να γίνει η επιστήμη πιο εμπειρική και πιο πρακτικά προσανατολισμέ­ νη απ· όσο ήταν πριν. · Αλλοι λόγοι γι· αυτή τη σύγκλιση θεωρίας και πράξης ήταν αφενός η παρακμή του κύρους των καθαρά θεωρητικών πανεπιστημίων και αφετέρου ένα ταυτόχρονα αυξανόμενο ενδιαφέρον για την αλχημεία και την αστρολογία από μέρους των εύπορων τάξεων. Και εδώ βλέπουμε μια ειρωνεία. Η αλχημεία και η αστρολογία που σήμερα απορρίπτο­ νται ως αντιεπιστημονικές δεισιδαιμονίες, τον 160 και 17 ο αιώνα η αίγλη τους είχε καταφέρει μερικούς πλούσιους ερασιτέχνες να φτιάξουν εργαστήρια και να υπολογίζουν τις τροχιές των άστρων. · Ετσι, η επιστημονική πράξη έγινε κοινωνικά αποδεκτή. Με την κοινωνική αποδοχή άνοιξε ο δρόμος για τη σύγχρονη επιστήμη και τους θριάμβους της. Οι πραγματικές επιστημονικές επιτεύξεις της Αναγέννη­ σης υπήρξαν αποτελέσματα «πολυεθνικής» εργασίας. Τα ασύγκριτα επιτεύγματα της αστρονομίας- η διατύπωση και απόδειξη της ηλιοκεντρικής θεωρίας, σύμφωνα με την οποία η Γη περιφέρεται γύρω από τον · Ηλιο ήταν πρωταρχικά α ποτέλεσμα της εργασίας του Πολωνού Κοπέρνικου, του Γερμανού Κέπλερου και του Ιταλού Γαλιλαίου. Ως τον. 160 αιώνα, η πτολεμαϊκή θεωρία, κατά την οποία η Γη μένει ακίνητη και α ποτελεί το κέντρο του σύμπαντος, παρέμεινε αδιαφιλονίκητη στη δυτική Ευρώπη. Ο Νικόλαος Κοπέρνικος (1473-1543), ένας Πολωνός κληρικός που είχε απορροφήσει το νεοπλατωνισμό

Χυτήριο Κανονιών,

του Λεονάρδοu

Πρόοδος στην αστρονομία: η ηλιοκεντρική θεωρία του Κοπέρνικου

11 ενόσω εναλλακτικό παρατηρήσεις, αλλά των παλιών αστρονομικών δεδομένων. Εμπνευσμένος νεοπλατωνικές υποθέσεις, σύμφωνα με τις οποίες η είναι το τελειότερο σχήμα, ότι η κίνηση είναι περισσότε από την ακινησία και ότι ο · Ηλιος κάθεται θρονιασμένο κέντρο του σύμπαντος, κυβερνώντας τα παιδιά του, πλανήτες, ο Κοπέρνικος επεξεργάστηκε μια καινού ηλιοκεντρική θεωρία. Ιδιαίτερα στο έργο του Σχετικά περιστροφές των ουρανίων σφαιρών, που ολοκλήρωσε γύ 1530 αλλά δεν δημ-οσίευσε πριν από το 1543, εnιχειρηματ γησε ότι η Γη και οι πλανήτες κινούνται γύρω από τον πάνω σε ομόκεντρους κύκλους. Το σύστημα του αυτό καθεαυτό ήταν ωστόσο ατελέστατο, για το λόγο κυ ο ίδιος δυσκολευόταν να εναρμονιστεί με τα τότε δεδομένα της κίνησης των πλανητών. Επιπλέον, ζητούσ τους ανt!ρώπους να απορρίψουν την άποψη που τους επέβα κοινή λογική, ότι δηλαδή ο · Ηλιος κινείται - αφού δίν ψευδαίσθηση της κίνησής του στον ουρανό - και ότι η Γ ακίνητη, επειδή καμιά κίνησή της δεν μπορεί να διαπι άμεσα από τους κατοίκους της. Και το σοβαρότερο ακό Κοπέρνικος ερχόταν σε αντίθεση με εδάφια της Βίβλου, ό Ιησούς του Ναυή διατάζει τον · Ηλιο να μείνει ακίνητος. αυτά είχαν ως αποτέλεσμα να παραμείνουν μειοψηφία οι ο της κοπερνίκειας θεωρίας ως τις αρχές του 17 ου αιώνα Ο Κέπλερος και ο Γαλιλαίος ήταν αυτοί που εξασφάλι θρίαμβο της κοπερνίκειας επανάστασης στην αστρονο · Ιωάννης Κέπλερος (Johann Kepler, 1571-1630), ένας μυστ στοχαστής που, από πολλές απόψεις, έμοιαζε περισσότερ μάγο παρά με σύγχρονο επιστήμονα, μελέτησε αστρονομί σκοπό να διερευνήσει τα μυστικά του Θεού. Η βασική πεποίθηση ήταν ότι ο Θεός είχε δημιουργήσει τον κόσ Οι νόμοι της βάση μαθηματκούς νόμους. Βασιζόμενος στις πρόσφατε πλανητικής εντυπωσιακά ακριβείς παρατηρήσεις του Δανού Μπράχε (Τ κίνησης του Κέπλεροu Brahe, 1546-1601), ο Κέπλερος μπόρεσε να διαπιστώσει ότι υποθέσεις που ο Κοπέρνικος είχε θεωρήσει δεδομένες, συμφωνούσαν με .τα στοιχεία της παρατήρησης. Ειδικότε Κέπλερος αντικατέστησε την κοπερνίκεια πίστη στην ο κυκλική κίνηση των πλανητών με τον δικό του «Πρώτο σύμφωνα με τον οποίο οι ταχύτητες των πλανητών μετα λονται καθώς η απόστασή τους από τον · Ηλιο μεταβάλλ Αντικαστέστησε επίσης μια ακόμα κοπερνίκεια θέση, ότι δη

115

πλανητικές τροχιές είναι κυκλικές, με τον «Δεύτερο Νόμο» του, κατά τον οποίο η Γη και οι άλλοι πλανήτες περιφέρονται πάνω σε ελλειπτικές τροχιές γύρω από τον · Ηλιο. Επιχειρη­ ματολόγησε επίσης υπέρ της ύπαρξης μαγνητικών έλξεων μεταξύ · Ηλιοu και πλανητών, που συγκρατούν τους πλανήτες στις τροχιακές τους κινήσεις. Αυτή η προσέγγιση απορρίφθηκε από τους περισσότερους μηχανιστές επιστήμονες του 17ou αιώνα ως υπερβολικά «μαγική», αλλά στην πραγματικότητα προετοίμασε το δρόμο για το νόμο της παγκόσμιας έλξης που διατυπώθηκε από τον Νεύτωνα στα τέλη του ίδιου αιώνα. Αν ο Κέπλερος τελειοποίησε το κοπερνίκειο ηλιοκεντρικό σύστημα από τη σκοπιά της μαθηματικής θεωρίας, ο Γαλιλαίος (Galileo Galilei, 1564-1642) συνετέλεσε στην αποδοχή του συγκεντρώνοντας επιπλέον αστρονομικά δεδομένα. Με ένα τηλεσκόπιο που κατασκεύασε ο ίδιος και που κατάφερε να του προσδώσει μεγεθυντική δυνατότητα τριάντα, ανακάλυψε τους δορυφόρους του Δία, τους δακτύλιοuς του Κρόνου, τις κηλίδες του · Ηλιοu. Μπόρεσε ακόμα να διακρίνει ότι ο Γαλαξίας είναι ένα σύνολο ουράνιων σωμάτων ανεξάρτητων από το ηλιακό μας σύστημα και να σχηματίσει κάποια αντίληψη για τις τεράστιες αποστάσεις των απλανών αστέρων. Αν και υπήρξαν πολλοί που τις αμφισβήτησαν, οι ανακαλύψεις αυτές του Γαλιλαίου βαθμιαία έπεισαν την πλειοψηφία των επιστημόνων ότι το κύριο

Η επι6ε6αίωση της κοπερνίκειας επαναστασης από τον Γαλιλαίο

116

συμπέρασμα του Κοπέρνικου ήταν αληθινό. Ο αυτής της ιδέας αποκαλείται κοινά Κοπερνίκεια Επαν συ Ελάχιστα γεγονότα περισσότερο σημαντικά διανοητική ιστορία του κόσμου, εφόσον το γεγονός ανέτρεψε τη μεσαιωνική κοσμοθεώρηση και έστρωσε το για τις σύγχρονες αντιλήψεις της μηχανικής, του σκεπτι και του άπειρου του χρόνου και του διαστήματος. στοχαστές πιστεύουν ωστόσο ότι συνετέλεσε επίσης υποβάθμιση του ανθρώπου, εφόσον τον έδιωξε α μεγαλειώδη θέση του στο κέντρο του σύμπαντος κ υποβίβασε σ' ένα απειροελάχιστο σωματίδιο σκόνης μέσα αβυσσαλέα κοσμική μηχανή. Στην πρώτη σειρά μεταξύ των φυσικών της Αναγέ Ο Λεονάρδος ντα Βίντσι ήταν ο Λεοvάρδος και ο Γαλιλαίος. Στην υποθετική πε και ο Γαλιλαίος που ο Λεονάρδος θα αποτύχαινε ολοκληρωτικά ως ζωγρ ως φυσικοί συμβολή του στην επιστήμη θα του εξασφάλιζε από μ σημαντική φήμη. Ειδικότερα, η συμβολή του στη φυσικ υπήρξε καθόλου ευκαταφρόνητη. Αν και δεν έκανε παρά πλήρεις ανακαλύψεις, το συμπέρασμά του ότι «κάθε τείνει να πέφτει προς το κέντρο ακολουθώντας το συντομ δρόμο » περιείχε τον πυρήνα του νόμου της βαρύτ Επιπλέον, διατύπωσε τις αρχές πολλών εφευρέσεων περιλάμβαναν ένα υποβρύχιο, μια ατμομηχανή, ένα θ σμένο άρμα και ένα ελικόπτερο. Ο Γαλιλαίος εξάλλου γνωστός ως φυσικός από το νόμο του της πτώσης των σωμ αμφιβάλλοντας για την παραδοσιακή θεωρία ότι τα σ' πέφτουν με ταχύτητα ανάλογη προς το βάρος τους, υποσ ότι, σώματα που πέφτουν από διαφορετικά ύψη, κινούν ταχύτητες που αυξάνονται ανάλογα με το τετράγων χρόνου κίνησής τους. Απορρίπτοντας τις σχολαστικές έν της απόλυτης βαρύτητας και της απόλυτης ελαφρότ υποστήριξε ότι αυτές είναι καθαρά σχετικές έννοιες, ότι ό σώματα έχουν βάρος, ακόμα κι εκείνα που, όπως ο αέρας, αόρατα και ότι σ · ένα χώρο κενό από αέρα όλα τα αντικείμε έπεφταν με την ίδια ταχύτητα. Ο Γαλιλαίος φαίνεται πως ευρύτερη αντίληψη μιας παγκόσμιας δύναμης βαρύτητας ό,τι ο Λεονάρδος, γιατί αντιλήφθηκε ότι, η δύναμη συγκρατεί τη Σελήνη κοντά στη Γη και αναγκάζει δορυφόρους του Δία να περιφέρονται γύρω του είναι ουσια η ίδια δύναμη που επιτρέπει στη Γη να έλκει σώματα επιφάνειά της. Ποτέ ωστόσο δεν διατύπωσε αυτή την αρχ νόμο, ούτε αντιλήφθηκε όλες της τις επιπτώσεις, σε αντί με τον Νεύτωνα, περίπου πενήντα χρόνια αργότερα. Γαλιλαίος

117 των ιταλικών επιτευγμάτων στους διάφορους τομείς είναι εντυπωσιακός. Αρκετοί Ιταλοί πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με την του αίματος. Ένας απ· αυτούς περιέγρqψε τις ς της καρδιάς, την πνευμονική αρτηρία και την αορτή, ας άλλος εντόπισε τις βαλβίδες στις φλέβες. Εξίσου ική ήταν η εργασία μερικών ξένων που ζούσαν και v στην Ιταλία. Ο Βεσάλιος (Andreas Vesalius, 1514από τις Βρυξέλλες εξέδωσε την πρώτη προσεκτική φή του ανθρώπινου σώματος που ήταν βασισμένη σε έρευνα. Αποτέλεσμα των εκτεταμένων ανατομών του η επανόρθωση πολλών παλιών σφαλμάτων. Γενικά, ο ιος θεωρείται πατέρας της σύγχρονης ανατομικής ης. λοι μεγάλοι γιατροί της Αναγέννησης ήταν ο Γερμανός ελσος (Paracelsus, 1493-1547), ο Ισπανός Σερβέτος Ι Servetus, 1511-1553) και ο Άγγλος Χάρβυ (William y, 1578-1657). Ο Παράκελσος έμοιαζε με τον Κοπέρνικο Κε,πλερο κατά το ότι πίστευε πως πνευματικές, αντί για ς, δυνάμεις κυβερνούσαν τη λειτουργία του ί..ύμπαντος. κατά συνέπεια, βαθειά πίστη στην αλχημεία και την λογία. Παρ· όλα αυτά, ο Παράκελσος βασίστηκε στην ήρηση για να γνωρίσει τις ασθένειες και τις θεραπείες . Αντί να ακολουθήσει τις διδαχές των αρχαίων αυθεντιών, εψε πολύ, μελετώντας περιπτώσεις ασθενειών σε ρετικά περιβάλλοντα και πειραματιζόμενος με πολλά κα. Πάνω απ· όλα, η επιμονή του στη στενή σχέση ας και ιατρικής, επεσκίασε και μερικές φορές επηρέασε σημαντικά σύγχρονα επιτεύγματα στη φαρμακολογία και ρα πευτική. Ο Σερβέτος, που το κύριο ενδιαφέρον του ήταν ολογία, αλλά που εξασκούσε το επάγγελμα του γιατρού για ζήσει, ανακάλυψε τη μικρή ή πνευμονική κυκλοφορία του τος, σε μιαν απόπειρα να αποδείξει το βάσιμο της ενογένεσης του Χριστού από την Παναγία. Περιέγραψε το αίμα εγκαταλείπει τους δεξιούς θαλάμους της καρδιάς. ταφέρεται στα πνευμόνια για να καθαριστεί, επιστρέφοντας ικά στην καρδιά για να μεταφερθεί απ· αυτήν σ· όλα τα μέρη σώματος. Αλλά ο Σερβέτος δεν είχε ιδέα για την επιστροφή αίματος στην καρδιά μέσα από τις φλέβες. Η ανακάλυψη ή αφέθηκε να γίνει από τον Χάρβυ, που είχε σπουδάσει με καθοδήγηση Ιταλών γιατρών στην Πάδουα. Την ανακάλυψη γματοποίησε μετά την επιστροφή του στην Αγγλία. γύρω στο 810. Στη Διατριβή σχετικά με την κίνηση της καρδιάς.

Πρόοδος στην ανατομία και στην ιατρική

· Αλλα επιτεύγματα στην ανατομία και ιατρική

11

Αναπαράσταση ανατ

περιέγραψε πώς μια αρτηρία σφιγμένη με έναν επίδεσμο, γέμιζε με αίμα στο τμήμα της κοντά στην καρδιά, ενώ το τμή της μακριά από την καρδιά θα άδειαζε και, αντίστροφα, πώς συνέβαινε το αντίθετο ακριβώς αποτέλεσμα, όταν ο επίδεσμ θα έσφιγγε μια φλέβα. Με τέτοια πειράματα έφτασε στ συμπέρασμα ότι το αίμα βρίσκεται σε συνεχή κυκλοφορία απ την καρδιά σε όλα τα μέρη του σώματος και σε σuvέχε επιστρέφει πίσω σ· αυτήν. · Ετσι, την εποχή που στοχαστες όπως ο Μοvταίv, ο Θερβάντες και ο Σαίξπηρ ανέλυαν τα κίvητρcι της ανθρώπινης δραστηριότητας, οι σύγχρονοί τους ανατόμοι και γιατροί διέλυαν στην κυριολεξία ανθρώπινα ανακάλυπταν τις κινητήριες δυνάμεις τους.

υ) ο Λόγος του Θεού δεν μπορεί να ακουστεί και να τιμηθεί μέσω κανενός αλλά μόνο μέσω της πίστης. Μαρτίνος Λούθηρος Για τrι Χριστιανική ελευθερια με το σαφές δόγμα της Γραφής. βεβαιώνουμε ότι, με μια αιώνια και απόφαση, ο Θεός αποφάσισε μια για πάντα σε ποιον θα χαρίσει τη και ποιον θα καταδικάσει στην απώλεια.« Ως απόδειξη της επιλογής των θεωρούμε την ιδιότητά τους αυτή καθεαυτή. καθώς και τη δικαίωσή ένα ακόμα δείγμα της εκδήλωσής της μέχρι να δοξαστούν. γεγονός που την ολοκλήρωσή της. Ιωάννης Καλβίνος. Θεσμοί. 111.ΧΧΙ

Στο προηγούμενο κεφάλαιο περιγράφηκε η ανάπτυξη ενός πολιτισμού που σημείωσε τη μετάβαση από το Μεσαίωνα στη σύγχρονη εποχή. · Εγινε φανερό ότι, αυτός ο πολιτισμός, η Αναγέννηση, ήταν κατά περίεργο τρόπο τόσο μια του παρελθόντος όσο και ένας κήρυκας του μέλλοντος Ένα μεγάλο μέρος της λογοτεχνίας της, της τέχνης της, της της, καθώς και όλων των δοξασιών της, είχαν ρίζες στην κλασική αρχαιότητα ή και στο Μεσαίωνα. Ακόμα και ο ουμανισμός της απέπνεε σεβασμό για το παρελθόν. Μόνο στην επιστήμη και την πολιτική σκέψη, καθώς και στην κατηγορηματική διαβεβαίωση του δικαιώματος του ατόμου για την επιδίωξη ελευθερίας και αξιοπρέπειας. υπήρχε κάτι Πραγματικά καινούργιο. Αλλά η Αναγέννηση, στα μετέπειτα στάδιά της, συνοδεύτηκε από την ανάπτυξη ενός άλλου κινήματος, της Μεταρρύθμισης (Reformation) που. κατc1 κάποιο

Τα τελευταία στάδια της Αναγέννησης που συνοδεύτηκαν από μια θρησκευτική

τρόπο, προανάγγειλε με περισσότερη κόσμο. Τ!f;ριλάμβανε δυο .�?.::::Jt:::'::::i! ••;,ι,;.,c;:;;:}cC,.::,.:..•C..' Προτεστανrικ(1 _ 1Ξrτgχqσ_ταση!. που ξ έσπασε το στην-αποσχιση του μεγαλύτερου μέρους από ΤΟ ρωμαιοκαθολικό δόγμα, . καθώς Μεταρρύθμιση που έφτασε �:πο ζενίθ της γύρω στο 15�Q,-Av ή τελευταία δεν αποκαλείται επανάσταση, ήταν πραγματικά τέτοια με κάθε έννοια του όρου· γιατί προκάλεσε μια βαθειά αλλαγή μερικών από τα καθοριστικά χαρακτηριστικά του καθολικισμού του τέλους του Μεσαίωνα. Η σχέση μεταξύ Αναγέννησης και Μεταρρύθμισης

Από αρκετές απόψεις, η Αναγέννησrικcιι η.Μεταρρύ.θμιση ψ:CΙ�.CJ!ε;�g.Ξιqv����Ε�Εένε;ς. !<,g1_��-ήτ�ν προϊόντα τ ου ισχυρού ρεύματος του ατομικισμού . που. α�ύξαvε·τΊi� QQJJΙJ.ΪOιi κατά τον 140 και 150 αιώνα. Και οι δύο είχαν το χαρακτήρα μιας επιCJη>οφής. στις. αρχικές. πηyέ·ς-ττη� πρώτη επιστροφής στα φιλολογικά κ.αι καλλιτεχνικάΉεrΙιτ�γμgτg.Τ(ι)V Ελλήνων και των Ρωμαίων· στη i5εύτε:ρη, qτις γραφ�ς και τα δόγματα των πατέρων της Εκκλησία�?Αλλcϊ παρ' .δλε ξ "αυτές τις σημαντικές ομοιότητες, θα ήταν·απόπροqανατολισηκc, να δούμε τή Μεταρρύθμιση απλώς ωςτη θρησι<ε;ιJτιi� !!ΔξϊUJ)CΙ τnς Αναγέννησης. Οι κατευθυντήριες αρχές των δύο κινημάτων έχουν συγκριτικά λίγα κοινά. Η QLJσί.�:lΏ.�)\v9,:ί:ί;'YD.Q!JS ύΊ:�ΥΔ αφοσίωση στο ανθρώπινο και το φυσικό, όπου η θι::>ησκε;Jg. κατείχε μια σχετικά υποτελή θέση. Το .rτνεyμg τn'ςf\/1ετ_gρJ)ϊ:;"θμι� σης χαρακτηρίζονταν από το υπερκόσμιο και την περιφρ()',:!Jlf)η των πραγμάτων αυτής της ζωής ως κατώτερων από πνευμαηκά. Κατά τον ΟιJ�9�τή, η ανθρώπινη φύση γενικά καλή κατά την άποψη του απερίγραπτα διεφθαρμένη και αχρεία. Οι. γέννησης πίστευαν στην ευγένεια και την ανεκτικότηη:ι�. οι ο�cιδοί? του Λουθηρου και τού Καλβίνου έδιναν έμφαρη στην π·ίδ;η �αι την ομοφωνία. Αν και, τόσο η Αναγέννηση ό�ο καϊ"π Μεταρρύθμιση, σκόπευαν σε μια αναβίωση του παρελθόντος, στην πραγματικότητα ήταν προσανατολισμένες σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Τ
· · περίi:ϊi�ση,

121 Η Μεταρρύθμιση δεν

μια ήταν πραγματικά τμήμα της Αναγέννησης n n" , . όσο από με τον πολιτισμό του Μεσαίωνα ;�"�:ί��:,�e,;ς;:: των ουμανιστών στην καλύτερη περίπτωση. Οι μεταρρυθμιστές δεν είχαν καμιά σχέση με τις θεωρίες και πρακτικές του χριστιανισμού του 13ου Ακόμα και η ανεπιτήδευτη 'θρησκεία αγάπης και με σκοπό τη βελτίωση της ψυχής, που δίδασκε ο Φραγκίσκος της Ασίζης, φαινόταν να τους απωθεί εξίσου με τα μυστήρια του δόγματος της Θείας ή τις αξιώσεις του Ιννοκέντιου Γ' για πνευματική κοσμική εξουσία. Σε γενικές γραμμές, τα θρησκευτικά τελέσματα αυτής της σύγκρουσης με τον μεσαιωνικό διαρκούν μέχρι σήμερα. IΞΞJ:I�n MεJQJ)pQξlb!lQ11 της συνδεδεμένη με ορισμένες πολιτικές tn·�"f§ρκεΞΙτilc;��:1§yχρ���ς ...::�=.•�:.:.:.:.!...-��:.:.c:::::Ξ:!::Ξ.::::::,.Ξ;::cΞ':!:Ξ:.λ?. όπως θα δούμε, ήταν μια Επ<:1νάστα9ric;. ,Αν 1501 έγραφαν κάτω ουμανιστές τους αλήθεια η πλειοψηφία περηφάνιας, τους εθνικής τς επίδραση την τους κυριαρχούνταν από εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις. περιφρονούσαν την πολιτική και ενδιαφέρονταν μόνο για το άτομο· άλλοι, στους οποίους περιλαμβάνεται κι ο · Ερασμος: καθαρά διεθνιστές. Αλλά οι προτεστάντες μεταρρυθμι­ στές δύσκολα θα μπορού,
Ξϋστ�ί.ίaτσϊ

Ευϊώπrϊ

1. Η ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤ ΑΣΗ Η Προτεσταντική Επανάσταση ξεπήδησε από μια πολλα­ πλότητα αιτίων, πολλά από τα οποία ήταν στενά συνδεδεμένα με ης πολιτικές):<,CΙ[Οικονομικές συνθήκες της εποχής. Τίποτε δεν �;;κριβέστερο από ΤΟ να uποστηριχθεΓότι, η εξέγερση εναντίον της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας ήταν αποκλειστικά θρησκευτικό κίνημα, αν και οι θρησκευτικές ιδέες κατείχαν Αλλά κυρίαρ χη θέση στη σκέψη των Ευρωπαίων του 16ου χω.ρίς τις βασικέςπολιτ,ιι<� ς α"ΙΙ,λr:1yές στη Βόρεια Ευρώπη και την α'Lάπτυξη νέων οικονομικών συμφερόντων, ο ρωμάιοκαθολι-

e'cί·ητα�

,".

'

;,μ;

"''

'

, ,,

'

'

"

""

Η πολλαπλότητα των αιτίων της Προτεσταντικής Επανάστασης

εναντίον

Θρησκευτικά αίτια.· παρεκτροπές στην καθολική εκκλησία

Πάπας Λέων 1 ·

μέσα, ήταν ανίκανοι να με της εκκλησιαστικής λειτουργίας μένοι να «εγκόσμια» κληριΚ&)V ζούσε τους πάπες και επισκόπους ζούσαν με πεια. οι κατώτεροι κληρικοί επεδίωκαν προσπορίζονται οικονομικά οφέλη στις ενορίες τους ρώντας ταβέρνες, λέσχες τυχερών παιχνιδιών, η κερδοσκοπικές επιχειρήσεις. ·�•<:,μιι�v, μοναχοί ·.όχι· μονο παραβίαζαν συστηματικά τον όρκο της παρθενίας τους, επίσης και μερικά αδιάφορα μέλη του μη μοναχικού κλήρου υπερπηδούσαν τις ταλαιπωρίες που παρθενίας διατηρώντας ερωμένες. Είναι ""'·".,.''" Ιννοκέντιος Η·, που βρισκόταν στον είκοσι πέντε περίπου χρόνια πριν από την έναρξη της Προτεσταντικής Επανάστασης, είχε οχτώ νόθα παιδιά, μερικά από τα οποία είχαν γεννηθεί πριν από την εκλογή του στο παπικό αξίωμα. επίσης πολυάριθμες ατασθαλίες σε ..:::.,.,-;;;.::..:..;.•.r:;;:c­ και προνομιακών απαλλα· γών. ·οπως και στην περίπτωση των περισσότέ:ρωΊΓπόλίτiκών αξlωμάτων, τα αξιώματα της καθολικής εκκλησίας κατά τη διάρκεια της περιόδου της Αναγέννησης προσφέρονταν στον πρώτο πλειοδότη. Υπολογίζεται ότι ο πάπας Λέων ι · καρπωνόταν εισόδημα μεγαλύτερο του ενός εκατομμυρίου σημερινών δολλαρίων το χρόνο από την .πώληση περισσότερων από δύο χιλιάδων εκκλησιαστικών αξιωμάτων. Αυτές οι καταχρήσεις γίνονταν σοβαρότερες από το γεγονός ότι, οι άνθρωποι που αγόραζαν τις θέσεις αυτές, δοκίμαζαν τον ισχυρό πειρασμό να κάνουν την επένδυσή τους να αποδ&1σει επιβάλλοντας ψηλές αμοιβές για τις υπηρεσίες τους. Η απαλλαγών ήταν ένα άλλο είδος προνομιακή απαλλαγή μπορεί οριστεί ως εξαίρεση από την

νcι

Η πώληση

;-πΟυrΓ�στimιrιοιΓσΞ"ciωiΞσn αμαρτιών και χάρισμα του

της προσωρινής '""""""''�"., στην επίγεια Η θεωρία πάνω στην οποία στηρίχτηκε αμαρτιών είναι το περιβόητο δόγμα του ,uu,wu,nu,"'-''U των Αρετών, που διατυπώθηκε από σχολα­ τον 130 αιώνα. Σύμφωνα με το δόγμα αυτό, και οι · Αγιοι, εξαιτίας της «πλεονάζουσας» αρετής Γη, συσσώρευσαν ένα πλεόνασμα αρετής στον το πλεόνασμα συνιστά ένα θησαυρό χάριτος, από ο πάπας μπορεί να κάνει αναλήψεις προς όφελος Αρχικά, τα συγχωροχάρτια δεν εκδίδονταν αλλά μόνο ως αμοιβή για φιλανθρωπικές και για συμμετοχή στις πάπες της Αναγέννησης ήταν εκείνοι που την πώληση συγχωροχαρτιών σε Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν ήταν κάθε άλλο διακίνηση των συγχωροχαρτιώv συχνά

που επαιρvσνγϊ αιJτά πρδμηθεια.'

που χρησιμοποιήθηκαν καθώς και τα λείψανα των Αγίων, κατείχαν θεραπευτικές και προστατευτικές ικανότητες για τα άγγιζε ή ερχόταν κοντά τους. · Ηταv να ανοίξει αυτή η δοξασία το δρόμο για αμέτρητες Οι προληπτικοί χωρικοί μπορούσαν εύκολα να πειστούν οποιοδήποτε σχεδόν κομμάτι ξύλου ήταν κάποτε τμήμα του Σταυρού. Και δεν σπάνιζαν βέβαια οι κάπηλοι που

124 Καταχρήσεις πο υ συνδέονταν με την καθαγίαση ιερών κειμηλίων και λειψάνων

Οι καταχρήσεις δεν ήταν οι πρωταρχικές αιτίες της Προτεσταντικής Επανάστασης

εκμεταλλεύονταν τέτοια ευπιστία όσο αποτελέσματα ήταν απίστευτα. Σύμφωνα με τον εκκλησίες της Ευρώπης κατείχαν αρκετό τίμιο ξύλο για κατασκευάσουν ένα καράβι. · Οχι λιγότερα από πέντε αντικνήμια κόκκαλο του γαϊδάρου που είχε μεταφέρει τον Ιησού στην Ιερουσαλήμ, εκτίθεvτο σε διάφορα μέρη, για να μην αναφέρουμε τα δώδεκα κεφάλια του Ιωάννη του Βαπτιστή. Ο Μαρτίνος Λούθηρος βεβαίωνε σε ένα φυλλάδιο που γελοιο­ ποιούσε τον εχθρό του, τον αρχιεπίσκοπο της Μαγεvτίας, ότι ο τελευταίος ισχυριζόταν πως είχε στην κατοχή του «μια ολόκληρη λίβρα του ανέμου που φύσηξε για τον προφήτη Ηλία στη σπηλιά του όρους Χορέβ, καθώς και δύο φτερά και ένα αυγό της περιστεράς του Αγίου Πνεύματος». Οι σύγχρονοι ιστορικοί συμφωνούν ωστόσο, ότι ········-····π2eε κη�Q11_έ: ς _ :rη c; .. καθο�ι��ς, ε1<.Ι(l\ηgί9ς .,�.•...ιιι:rnesCl'ι:... '1. πeωταρχική θρησκευτική αιτία της Προτεσταντικής Επαvά­ ρτασης; 'Ηy9νοίδιCJς ο μεσαιωνικός καθολικισμός
Εκτέλεση πωλητή συγχωροχαρτιών

"'

'

Ν

,,, ,,,,, , , , , " ,$'"'""''""'' ,'

''ψ}i!Jj)("fii)D�Ά--

' '

,,

'' ,,,

,,,

125 στις του γραμμές, το σύστημα που είναι γνωστό ως Αυγουστινιαvό. · Ηταv μια καλά προσαρμοσμένη στην εποχή του χάους που ακολούθησε την καταστροφή του κλασικού κόσμου. Οι άνθρωποι εκείνης της εποχής έκλιvαν προς τη μοιρολατρεία και τον εξώκοσμο, γιατί φαινόταν να βρίσκονται στο έλεος δυνάμεων από τον έλεγχό τους. Αλλά το δόγμα συνέχισε να διδάσκεται σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, ιδιαίτερα σε μέρη της Γερμανίας, όπου ο αντίκτυπός του πολιτισμού της τελευταίας φάσης του Μεσαίωνα ήταν σχετικά αδύναμος. Για τον Λούθηρο και πολλούς από τους οπαδούς του, φαινόταν η λΟγικότερη ερμηνεία της χριστιανικής πίστης.

Με τηνεπίτευξη πιο άνετηςζωής στη νότια κ ω στη δυτική απαισιόδοξη να αvτικαταcrrαθεί Ευρώπη, ·σ1q,:η�α .. που ··· θα αnοκαθιστόόσε στους αvθρ�πους,,κάποιο μtτροπερηφάvιας: για την κατάστασή τους. �δλλι:ιγή επιταχύvθΏ�ε επίσης C1Πό την ε,�15�D,9\(!CJTl�9�..... Of?V�Vl�HQQ,. ..Η. θεολογία του. αυγουσηvιαvισμού, τ()ποθ�τώvτας την ανθρώπινη ·μοίρα στci x��ιa:ic:i�ϊs)(oV:;: έ.δειi�ε·v,i:uπο;ΟέΓ.ότιηλi�τg�ρyία μις�ς 9ργαvωμέvης εκκληpίας ήrαν.σ.χετικάπεριηή·tιταv.βέβαιο ότι κανένας αμαρτφλ,()ς δf\/.�ι:ι.βggιζgταv στις υπηρεc,ίες τ�v ιερέων για να βελτιώσει τις πιθανότητες σωτηρίας του, εφόσον

-ητα;·--φυσικό�

φιλοσοφίa··-τσy�:·Αuy·οugτίyσ·q::�πο::tγςι·:

αναπ-fσ�η· �"9(:Ξυeίαρχ��.

Επαναστάτες χωρικοί και περικυκλωμένος ιππότης

rι

Η σύγκρουση μεταξύ δύο συστημάτων: το Αuγοuστινιανό σύστημα

Η θεολογία του τέλους του Μεσαίωνα των Πέτρου Λομ6αρδού και Αγίου Θωμά Ακινάτη

126

προικιστεί από το δ�vαμη να εκλέγουν Ωστόσο, οι άνθρωποι δεν θα μπορούσαν να κάνουν σωστή εκλογή εντελώς αβοήθητοι, γιατί χωρίς την βοήθε ουράνιας Χάρης θα ήταν πολύ πιθανό να πέσουν στην αμ · Ηταν κατά συνέπεια αναγκαίο να γίνουν κοινωνοί των Μυστηρίων, που ήταν τα απαραίτητα μέσα για τη μεταβίβα Θείας Χάρης στην ανθρωπότητα. Από τα εφτά Μυστήρ εκκλησίας, τα τρία σημαντικότερα για τον λαϊκό ήτ Βάπτισμα. η Μετάνοια, και η Θεία Ευχαριστία. Το πρώτο εξά το στίγμα του προπατορικού αμαρτήματος και όλων προηγούμενων αμαρτημάτων· το δεύτερο λύτρωνε τον νοημένο αμαρτωλό από την ενοχή· το τρίτο ήταν ιδια σημαντικό εξαιτίας του αποτελέσματός του - της ανανέ της σωτήριας χάρης του Χριστού πάνω στο Σταυρό. περιπτώσεις άμεσης ανάγκης, κανένα από τα Μυστήρια μπορούσε να πραγματοποιηθεί από άτομα που βρίσκονταν από τις γραμμές του κλήρου. Τα μέλη του κλήρου, που κληρονομήσει αυτή την εξουσία από τον Απόστολο Πέτρο, το μονοπώλιο της συνεργασίας με το Θεό για τη συγχώρ αμαρτιών και για την πραγματοποίηση του θαύματος Ευχαριστίας, όπου το ψωμί και το κρασί μετουσιώνονται στο και το αίμα του Σωτήρα. Η Προτεσταντική Επανάσταση ήταν εξέγερση εναντίον του θεολογικού συστήματος του τέλους του Μεσαίωνα

Η .. Προτεgτcιντική Επανάσταση ήταν, σε HfYCΙ/\.Q.� εξέγερσηεναντίον TOU δε�r ερ()U από Τα παραπάνω θεολο Υ: <:iυστήματα. Αν και τα δόγματcΓτου Πέτρου Λομβαρδοί! και Αγίου Θωμά Ακινάτη είχαν ουσιαστικά γίνει μέρος της θεολο της εκκλησίας, δεν είχαν ποτέ γίνει καθολικά αποδεκτά. μερικούς Χριστιανούς που ευνοούσαν τον αυγουστινιανι φαινόταν να αφαιρούν κάτι από την παντοδυναμία του Θεο' να αντιφάσκουν με την απλή διδασκαλία του Παύλου, σύ με την οποία η ανθρώπινη θέληση είναι δέσμια κωη ανθ φίJση απερίγραπτα αισχρή. Ακόμα χειρότερο, κατά τη γνώμ κριτικών ciuτώv, ήταν το γεγονός ότι η σχολαστική θεο ενίσχυε πολύ την εξουσία του κλήρου. Κοντολογής, εκε:ίνCJ ήθελαν οι μετ?ρρ�θ�ιστ�ς ήταν επιστρc>φη·-·σεέvcί�-;,ϊ .. προ πρωτοyονό,χρίστιΟνισμό από εκείνον πΌϋ εrίεκρά�ησε τον 130 αιώνα. Είχαν εντονες

ψοποιουδ

Σελίδα από την Καινή Διαθήκη, αναθεωρημένη από τον Λούθηρο. που φαίνεται δεξιά

Λ

QQYll(!T()ς πρακτικής που δεχ καθαγιαζότα� απεeίψQ9QΙ9.QΙη ,_§ί�λο: ιδιαίτερct στις ξΠ[QJ:QΔ§ς TQΙJ Πctύλ()Ui ,r'駧V gyqy,ν,ωρι-?' ζόταν από τους Πατέρες τr�ς Εκκλησίας. Για ΤΟ λόγο αυτό. δεν καταδίκασαν μόνο τη θεώρίc:ι του κλΊ'iρού και του ιερουργικού συστήματος της εκκλησίας, αλλά και μεσαιωνικές προσθήκες στην π ίστη, όπ ω ς τη λατρεία της Παναγίας. την π ίστη στο καθαρτήριο, την επ ίκληση αγί ων, την καθαγίαση κειμηλί ων και τον κανόνα της παρθενίας του κλήρου. , ...•.-.,...,..., "''·'···,,,,,-,.,.δεν " περισσότερο, �αχ ύποπτοι ... cιJΊέναντι .· .,. οι .••..,,....;,.....,...............,,.,.__ . �qθολικοJ.Το θρησκευτlκό'τσu·ς ιδανικό στηριζόταν στα αυγου-(· στιανιανά δόγματα του προπατορικού αμαρτήματος, την πλήρη εξαχρείωση του ανθρώπινου γένους, τον ,προκαθορισμό της/ μοίρας του ανθρώπου και της απουσίας ελευθερίας της\ βούλησής του, που όλα τους ήταν κατά πολύ δυσκολότερο να δικαιωθούν μέσω του ρασιοναλισμού από ό,τι η φιλελευθερο­ ποιημένη σχολαστική διδασκαλία του Αγίου Θω μά Ακινάτη. η Προτεσ�.9.:::!�� Επανάσταση ήταν

128

Τα πολιτικά αίτια της Προτεσταντικής Επανάστασης: Η ανάπτυξη εθνικής συνείδησης

κυρίως αποτέλεσμα δύο q1,ι\/είδηCJης στη βόρεια Ευρώπη και υ μοναρχιώ\/. Από το τέλος ακόμα του αναπτυσσόμενο πνεύμα ανεξαρτησίας από μέρους πολλών έξω από την Ιταλία. Είχαν φτάσει να θεωρούν τη δική εθνική ζωή μοναδική και να απεχθάνονται τις επεμβ οποιασδήποτε εξωτερικής προέλευσης. Αν και δεν εθνικιστές με τη σύγχρονη έννοια, έτειναν να βλέπουν τον ως ξένο r1ou δεν είχε δικαίωμα να ανακατεύεται στις uποθ της��ΥΥ�ϊας, της Γαλλίας ή της Γερμανίας. Αυτό το αί εκδηλώθηκε στην Αγγλία αρκετά νωρίς - στα μέσα του αιώνα- όταν εκδόθηκαν οι Κανόνες των Πρωτοαγγέλλων νό11οc; της Προφύλαξης (Praemlinire): σ πρώτοξ-α Παραπάνω νόμους απαγόρευε διόρισμούς από μέρους ΤΟ σε εκκλησιαστικά αξιώματα στην Αγγλία. b δευτερος ρέιJε την έφεση αποφάσεων των αγγλικών δικαστη ·· Ρώμη. · Ενας νόμος πρ.α!(ραίος από τους παραπόνώϊ από το β.ασιλιά τηc;,..r..·.· ·.aλ . λ. ίας1 τ.ο. 143. 8. Ο νόμος αυτός ου καταργούσε κάθε παπική εξουσία στη χώρα, συμπε νομένου και του δικαιώματος των διορισμών· σε . �κκλη αξιώματα καθώς και του δικαιώματος επιβολής φόρ· κοσμικούς δικαστές δόθηκε το δικαίωμα να ρΠθμίζου εκκλησιαστικές υποθέσεις στις περιοχές δικαιοδοσίας Γερμανία> παρά ΤΟ γεγονός της απουσίας πολιτικής ενότ το εθνικό συναίσθημα κάθε άλλο παρά ανύπαρκτο Εκφραζόταν σε επιθέσεις κατά του κλήρου από. Αυτοκρατορική Δίαιτα καθώς και σε πολυάριθμα διατάγματ ηγεμόνων ανεξάρτητων κρατών που απαγόρευαν διορισμο' εκκλησιαστικά αξιώματα και πώληση σuγχωροχαρτιών χωρi συγκατάθεσή τους. ,Η ανάπτυξη εθνι15rις.CΙΙJ\Ιείδηgηςσ' όλες αυτές τις χώ προχ�Οσε-ταυτόχρονα με την άνοδο. απδΛυτωv·μονα Πραγματικά, θα ήτα,ι δ�σκολο να uπολογιστείπ.όσόαπϊi-τΟε συναίσθημα ήταν αυθόρμητο και πόσο υποκινούνταν φιλόδοξους ηγέτες με πρόθεση να αυξήσουν την εξουσία τ · Οπως και να ήταν, είναι σίγουρο ότι οι αξιώσεις των ηγεμ · για απόλυτη εξουσία αναπόφευκτα θα κατέληγαν να σuγ στούν με τη Ρώμη. Κανένας απόλυτος μονάρχης δεν δυνατό να ανεχτεί για πολύ την εξαίρεση της θρησκείας απ σφαίρα δικαιοδοσίας του. Δεν θα μπορούσε να είναι απόλ μονάρχης όσο θα υπήρχε δ·ιπλή δικαιοδοσία μέσα στο βασι τσσ:Η επιθuμίa των ηγεμόνων να ελέγξουν την εκκλη ·� προκληθεί αρχικά από την αναβίωση του ρωμαϊκοίJ δ\� . '"

Η άνοδος των απόλυτων μοναρχών

,

"'"' '

, , , ,,

, , , , ,.

' ' ' " ' " " ,
129

Οικονομικά αίτια:

Η επιθυμία δήμευσης του πλούτου της Καθολικής Εκκλησίας

πνευματικά προβλήματα. ια �z,,r;;;;;;���··��:;,.,,,μ,.π � ·- ''ε ο·ρ ''•;'ί""κά " ;λ�λ...:�,στ.,να α χαρακτήρίζετίς λαϊκές μάζες. αλλάζει το γεγονός ότι, τον 160 αιώνα, όπως και σε δεν ,,,,• .,"�-'- τις εποχές, υπήρχαν άρχουσες ομάδες, πεινασμένες για και απόλυτα πρόθυμες να χρησιμοποιήσουν τις λαϊκές �..,Λ"'·�.., ανάμεσα >]>'Οtaιοιι:;ι; για τους δικούς τους σκοπούς., τέτοιων � ',;. W�": ,:,,.,':, l:�, , .;�,_�,;,-�.������ ..:.�.��::�=:.:.�:,t'��:::', : ι� ..��.:..:.! .,,;;:;;;;;;;;_;t,� !J,L

L "'

της, της απέραντη οικονομική.αuτοκρατqρίcι: μεγαλύτερος γαιοκτήμονας της δυτικής Ευρώπης, να μην αναφερθούμε στον τεράστιο κινητό της πλούτο με τη πολυτελών επιπλώσεων, έργων τέχνης, πολύτιμων και λίθων και άλλων. Μερικά από αυτά τα περιουσιακά στοιχεία-είχαν περιέλθειστην κατοχή της εκκλησίας ως δωρεές ευγενών, και άλλων ευσεβών. ....-,_+,,,.,;�.-....,,-,,,,-.,,,,

'1{!{1

Λούθηρος

130

Δυσαρέσκεια κατά της παπικής φορολογίας

τις παραμονές της μια πολύπλοκη ποικιλία δεκάτη, που υποτίθ συνιστούσε το ένα δέκατο του εισοδηί}αΊΌς κάθε χριστ που αυτός πλήρωνε για την ενίσχυση της εκκλησίας της εν του. Ακολουθούσαν αμέτρητες εισφορές που έμπαιν παπικό χρηματοκιβώτιο για συγχωροχάρτια, απαλλαγές, ε κατά δικαστικών αποφάσεων κλ. . π. Τα ποσά που συγκεν νταν από την παροχή εκκλησιαστικών υπηρεσιών καθώς ετήσιες (annatae) προμήθειες που επιβαλλόταν να πλ από το εισόδημα του πρώτου χρόνου άσκησης του λειτουρ τός του κάθε επίσκοπος και ιερέας, ήταν επίσης μ παπικής φορολογίας, εφόσον οι αξιωματούχοι που τις πλή αποζημιώνονταν σε τελευταία ανάλυση από αυξημένη φο γία του ποιμνίου τους. Η κύρια όμως αντίρρηση σ· αυτούς φόρους, δεν περιοριζόταν στο ότι ήταν τόσοι πολλοί επαχθείς. Η πραγματική βάση της δυσαρέσκειας κατά παπιΚώΥ.. φοiολογίωϊΓ·ηταV)'(Τδιότητά τους ,ιg [lόρειες χώρες από μεγάλο μέρος του πλο.ύτου τους κατέ:ληγε να πλουτίζει την Ιταλία.Από οικονομι��··ά;Οψη, σαν κάποι()ς ξένος ηγεμόνας να είχε κα·Γακτ�σε βορειοευρωπαϊκά έθνη και να τα είχε υποχρεώσε,ι να rιλη φόρ9ιιηqτέλειας. Μερικοί Γερμανοί και · Αγγλοι σκανδαλί επίσης από το γεγονός ότι, τα περισσότερα από τα πο συγκεντρώνονταν, δεν χρησιμοποιούνταν για θρησκευ σκοπούς αλλά σπαταλούνταν από πολύ κοσμικότροπους για τη διατήρηση πολυτελών ανακτορικών αυλών. Η αιτ . . . . ... . τόσο. οικονομική .•• •• . •. δυσαρέσκειας, ήταν. •.πιθανώς . .. . ...... . ωστόσο, ηθ[i<ϊj. Ένα ψiΙ!? σημαντικό οικονομικό αίτιο της Προτεσταν Επανάστασης* 1JI9�1 η σύγκρουση των φιλοδοξιών της εμτ�ορικής. τάξηξ και. των ασκητικών ιδεωδών του jΤhσαι �iίστιανισμού. Qι-[:lfCίqlς,}.YllSO. ί σχολαστικοί φιλδQQ([� υποστηρίξει ότι η επιχειρηματική δραστηριότητα με μεγαλο κέρδος ήταν ουσιαστικά ανήθικη. Κανείς δικαίωμα για περισσότερο από μια λογική αμοιβή ως αντιπ των υπηρεσιών που παρέχει στην κοινωνία. · Ολος ο πλ που υπερβαίνει αυτό το όριο, θα πρέπει να δίνεται στην εκκ προκειμένου να μοιραστεί στους φτωχούς. Ο έμπορο ς τεχνίτης που αγωνίζεται να γίνει πλούσιος σε βάρος του δεν είναι στην πραγματικότητα καλύτερος από έναν κ κλέφτη. Η επικράτηση ενός επιχειρηματία απέναντι σ·

Ξ1r:ι:ου-­

Σύγκρουση μεταξύ φιλοδοξιών των εμπόρων και ασκnτικών ιδεωδών της Εκκλησίας

·δεν

131

Ο Λούθηρος ιεροκήρυκας ωνισrή του με το ρίξιμο των τιμών ή με τη συμπίεση των ισθίων, είναι αντίθετη με κάθε νόμο και ηθική. Εξίσου είναι η άσκηση της τοκογλυφίας· η χρέωση τόκου για που δεν συνεπάγονται πραγματικό επιχειρηματικό νο. Αυτό είναι καθαρή ληστεία, υποστήριζαν οισχολαστικοί, τον 6cινειζομενο κερδη iiοιΓδικαίωματικά.του UV' είναι αντίθετη στη φύση γιατί επιτρέπει στον δανειστή χωρίς να δουλεύει. Αν και θα απέχουμε πολύ από την αλήθεια αν πιστέψουμε τα παραπάνω δόγματα τηρούνταν με ευλάβεια από την παρέμεναν εντούτοις ένα συστατικό στοιχείο του ικού ιδεώδους, τουλάχιστο μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα. πριν .. τελειώο,ει ο . Μεσαίωyας, έyας δυν;αμικός λίσμqζέiχε::αρχίσει να υποσκελίζει την παλιά στατική ομία της μεσαιωνικής συτεχνίαc;. Δεν ήταν πια εuχαριστη­ όίΟι έμποροι και οι βιοτέχνες με ένα απλό «μεροκάματο» για υπηρεσίες που πρόσφεραν στην κοινωνία. Απαιτούσαν κέρδη δεν μπορούσαν να καταλάβουν τι δουλειά είχε η Εκκλησία να ει όρια στα εισοδήματά τους. Τα ημερομίσθια ήταν καλά ο για τους εργάτες, που δεν είχαν ούτε το μυαλό ούτε την ατικότητα να κυνηγήσουν τα μεγάλα κέρδη. Επιπλέον, πτuξη ;rης.:rρqπ�ζικής δραστηl')ιότηταc; σήμαινε μια 9y�ρc,υση με την Εκκλησία. 'Οσο 01ομtαc; τQ!J.�9.1/�tσμ9ύ ων βρισκόταν στ,α χέρια Εβραίων και Μουσουλμάνων, λίγο cινητcικογλυφία στιγματιζόταν ως αμάρτφα. Αλλά

8ρε:·

Αποτελέσματα τrις ανόδου του ανταγωνιστικού καπιταλισμού

1

Γιι::ιτί η Προτεσταντική Επι::ιvάστι::ιση στη

να ενοχληθούν από τη Λonnτr1nn και δογμάτων πίστης. Το· σύνολο των αιτίων της έναρξης της Επανάστασης στη Γερμανία είναι τόσο περίπλοκο λίγοι από τους πιθανούς παράγοντες μπορούν να στον μελετητή ως ιδέες για εξέταση. Ήταν η Γερμανία lt'IRnT<�n,=•r, χώρες τη ς QΠό Τις Αν τόσο επιφανειακά

133

Η ΛΟΥΘΗΡΑΝΗ ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ. Με την του 16ou αιώνα, η Γερμανία ήταν ώριμη για Θρησκευτική αση. Το μόνο που χρειαζόταν ήταν ένας ηγέτης που Θα ε να ενώσει τα δυσαρεστημένα στοιχεία και να ώσει μια κατάλληλη Θεολογική στίλβη στις απαιτήσεις . · Ενας τέτοιος ηγέτης δεν άργησε να εμφανιστεί. Ο ίνας Λούθηρος γεννήθηκε στη Θουριγγία το 1483. Οι του ήταν χωρικοί, αλλά ο πατέρας του είχε αφήσει τα ια λίγο μετά το γάμο του για να δουλέψει στα ορυχεία του ελντ. Εκεί κατάφερε να κερδίζει ένα σχετικά καλό μα και να προσληφθεί στο κοινοτικό συμβούλιο. Το πρώτο · λλον του νεαρού Μαρτίνου κάθε άλλο παρά ιδανικό ήταν. ίτι τον μαστίγωναν για το παραμικρό μέχρι να ματώσει, ενώ αλό του ήταν γεμάτο από φρικτά τρομακτικές παραστάσεις όνων και μαγισσών. Μερικές απ· αυτές τις δεισιδαιμονίες τον ακολούθησαν μέχρι το τέλος της ζωής του. Οι γονείς επέμεναν να γίνει δικηγόρος και, για το σκοπό αυτό, τον ραψαν σε ηλικία δέκα οχτώ χρονών στο πανεπιστήμιο της · ρτης. Στη διάρκεια των πρώτων τεσσάρων χρόνων του στο ιστήμιο, ο Λούθηρος εργάστηκε σκληρά, κερδίζοντας έτσι παραπάνω από μια συνηθισμένη φήμη λογίου. Αλλά το 1505, επέστρεφε σπίτι του από μια επίσκεψη τον βρήκε στο μο μια τρομερή καταιγίδα και μια αστραπή τον έκανε να ει στο έδαφος. Γεμάτος τρόμο μήπως ο οργισμένος Θεός αφήσει στον τόπο, ορκίστηκε στην Αγία · Αννα να γίνει αχός. Λίγο αργότερα μπήκε στο αυγουστινιανό μοναστήρι Ερφούρτης. Εκεί αφοσιώθηκε στη μελέτη της κατάστασης της ψυχής u. Ι<ατεχόμενος από την ιδέα ότι οι αμαρτίες του ήταν 9ρίθμητες, αγωνίστηκε απελπισμένα να πετύχει την ψυχική · νη. · Εκανε ατέλειωτες αγρύπνιες και περνούσε μέρες ίς να τρώει τίποτε. · Οσο περισσότερο όμως νήστευε και άνιζε τον εαυτό του, τόσο μεγάλωνε το άγχος και η λπισία του. · Εχοντας μάθει ότι ο δρόμος προς τη σωτηρία 'σκεται στην αγάπη του Θεού, ήταν έτοιμος να εγκαταλείψει

Το δόγμα της δικαίωσης με μόνη την πίστη

Η εξέγερση του Λουθήρου εναντίον της πώλησης συγχωροχαρτιών

τα πάντα απελπισμένος. Πώς δεν καν «Να Τον αγαπήσω;» «Δεν Τον αγαπώ, Τον Αλλά με τον καιρό, καθώς μελετούσε τις Γραφές, ιδιαίτερα ιστορία της Σταύρωσης, αποκτούσε μια νέα θεώρηση μυστηρίων της χριστιανικής θεολογίας. Εντυπωσιάστηκε τατα από την ταπείνωση του Σωτήρα κατά τον σταυρικό θάνατο. Για το καλό της αμαρτωλής ανθρωπότητας, ο Χριστ Θεάνθρωπος, διάλεξε την τύχη των κοινών εγκληματιών. ποιον άλλο λόγο θα μπορούσε να το κάνει πέρα από αγάπη γι πλάσματά Του; Έτσι ο Θεός της καταιγίδας, που το κ χαρακτηριστικό του_φαινόταν να είναι η οργή, αποκαλύφθηκε ένας πατέρας που λυπάται τα παιδιά Του. Κι αυτό θαύμα που καμιά ανθρώπινη λογική δεν μπορούσε κατανοήσει. Γι· αυτό θα έπρεπε να ιδωθεί μέσω της πίστης την πίστη και μόνο με την πίστη, κατέληξε ο Λούθηρος, μπο οι άνθρωποι να δικαιωθούν μπροστά στο Θεό. Αυτό το δόγμα δικαίωσης με μόνη την πίστη, σε αντίθεση με τη σωτηρία μ «καλών πράξεων», γρήγορα έγινε το κεντρικό δόγμα λουθηρανής θεολογίας. Αλλά πριν ο Λούθηρος συμπληρώσει το θεολογικό σύστημα, προσκλήθηκε από το πανεπιστήμιο της Βιπεμβέ που μόλις είχε ιδρυθεί από τον Φρειδερίκο τον Σαξονίας να κάνει διαλέξεις σχετικά με τον Αριστοτέλη κ Βίβλο. Εκεί ήρθε αντιμέτωπος με ένα γεγονός που αποτ.. τη σπίθα έναυσης της Προτεσταντικής Επανάστασης. ασυνείδητος δομηνικανός μοναχός που (Tetzel), στη ως πλαν συγχωροχαρτιών. Αποφασισμένος να βγάλει χρήματα μπορούσε για τον πάπα Λέοντα 1 · και αρχιεπίσκοπο της Μαγεντίας που τον είχε προσλάβει, ο Τέτ παρουσίαζε τα συγχωροχάρτια ως εισιτήρια εισό nn.nHΙ"'>f'H" Αν και του η ειc;nι'Ί,ΩC έφτασε στα σύνορα του κράτους εκείνου, και πολ κάτοικοι της Βιττεμβέργης έσπευσαν να αγοράσουν τη τους σε μια αρκετά ελκυστική τιμή. Ο Λούθηρος έφριξε μ · την απροκάλυπτη εκμετάλλευση της άγνοιας του κό τότε τις περίφημες Ενενήντα πέντε την πώληση με τις συνήθειες της εποχής, του κάστρου στις 31 Οκτωβρίου της Κατόπιν τις τύπωσε και τις έστειλε σε έγινε

τα Σε τη Γερμανία, ο Λούθηρος χαιρετίστηκε ως ηγέτης από το Θεό για να γκρεμίσει την υποκριτικού κλήρου. Ξέσπασε βίαιη η αντίδραση v της πώλησης σuγχωροχαρτιώv και ο λαός κυνήγησε τον και τον έδιωξε από τη χώρα. Η εξέγερση εναντίον της χάσει τα εισοδήματά του από τα σuγχωροχάρηα. ο αναπόφευκτα, ανέλαβε δράση. Στι ς αρχές του· 1513 · τον ηγούμενο του αuγοuστινιανού · τάγματος · να ·· ώσει τον αντάρτη μοναχό του να μετανοήσει. Ο ος όχι μόνο αρνήθηκε, αλλά και δημοσίευσε ένα α όπου διατύπωνε τις απόψεις του με περισσότερη από ποτέ. Αναγκασμένος από τους εrιιi
να ανακαλέσει ο,τιδήποτε από όσα είχε Τελικά, αφού ένας αριθμός μελών της Δίαιτας έθετε τον του, του του από

f-1 καταδίκη και ο αφορισμός του Λουθήρου

136 αu1 οκράτορα. Ο Κάρολος σύντομα απομακρύνθηκε για πολεμήσει τη Γαλλία και το διάταγμα της Βόρμης εκτελέστηκε ποτέ.

'/δρυση της Λουθηρανής Εκκλησίας· τα δόγματα του Λουθήρου

Από τότε μέχρι το θάνατό του, ο Λούθηρος παρέμε • αφοσιωμένος στο έργο του, την οικοδόμηση μιας ανεξάρτητ γερμανικής εκκλησίας. Παρά την ουσιαστική διάσταση τ πεποιθήσεών του με την καθολικη ειϊδλογία, οιcϊτηρησ(αρ σϊ()ι�είcΓrοu ρωμαιοκαθΟλικοι) συστήματος. Με το περασμα χρόνου έγινε σuντηρητικότερος από πολλούς οπαδούς του. και αρχικά είχε αρνηθεί την πραγματικότητα της μετοuσίωσ τελικά κατέληξε να υιοθετήσει ένα δόγμα που είχε τοuλάχι μια επιφανειακή ομοιότητα με εκείνο της καθολικής θεωρί Αρνήθηκε, ωστόσο, ότι οποιαδήποτε αλλαγή της ουσίας τ ψωμιού και του κρασιού είναι αποτέλεσμα κάποιου ιερατικ θαύματος ο ρόλος του κληρικού είναι απλώς να αποκαλύψει παρουσία του Θεού στο ψωμί και το κρασί. Παρ· όλα αuτ · αλλαγές που επέβαλε υπήρξαν αρκετά δραστικές με. αrτ. σμα να προσλάβει. η νέα θρησκεία επαναστατικό χαρg Α\lηκψέρΙηκε τα λατινικά με τα γερμανικά στην εκκλησι λειτουργία. AΙJέPJ;!.lψf ολόκληρο το εκκλησιαστικό σύστημα του πάπα, των αρχιεπισκόπων, των επισκόπων. κ πρεσβυτέρων ως φρουρών των κλειδιών του παρα Κ,!!!Si!?�.Υτας το μοναχισμό κω επψέ�οντας στο _i5_ιisfιί ιε-ρέών'να παντρεύονται, προχώρησε riολύ στην κατεύθu καταστροφής του φράγματος διαχωρισμού κληρικών κα; που έδινε στους πρώτους την ιδιότητα των αντιπροσώ.11�Υ.� �pεού στη Γη. A:vgyv,c:iριSl,S: ως μυστήρια μόνο το Βάφτισμα και ΘfίΟ Ευχαριστία και αρνήθηκε ότι, ακόμα και αυτά: έqιερ κατά κάποιο υπερφυσικό τρόπο τη Θεία Χάρη από τον Εφόσον σuνέ)(ιζε να θεωρεί τηνJ!ίQΙΙJ, παρά τις κcιλές rτρά ωϊτοv'μδνο δρόμο προ<;; τησωτη"ρ"ϊ;-]ταν φuσίκδ '10 απορ τ.u-rτciπgιημέ\/ες. πρακτ,ικές όπως οι νηστείες, τ? προσκu�ι'ί' την καθαγίαση των κειμηλίων και την λατρεία τωVΑγίων: Α άλλο μέρος, τα δόγματα του προκαθορισμού της άνθ,ρώψ μοίρας και του ύψιστου κύρους των Γραφών πήραν στη Εrρησκείa ψήλότερη·�εση "Οπ.ό .. ο�οιαδ�;:;οτε Ξί)(cιv. παλιά.. Τ ξ:ί\Q.c;.,.,Q.�Qι;ι�rιρος fVΙSQΊ:tλειψε:.την καθολική_ αyJί ρη η εκκΧησΤα πρέπει να κυριαρχεί στην κοσμική _εξουσία. 'επισκόπους υποτελείς στον πάπα, ως εκπρόσωπ να Χριστο6, οργάνωσε την εκκλησία του κάτω από τη διο; uΊ1εύθύνων ΤΊΟU ήταν ουσιαστικά πράκτοrες ου κράτο,uς.'¾' τ Φυσικά, ο Λούθηρος δεν ήταν υπεύθυ�ος"�ια επιτυχία της Προτεσταντικής Επανάστασης. lj ανατροπή

ου

έχΕ:ι

;·�·ό:���

137 στη . Γερμανία υποβοηθήθηκε εrτίσης αι:rό . α ι ς · · · ·· εξέγ ερσης κοινωνικού χαρακτήρα. Το 1 ··· ··σ······μ· ·σ··μ η αγρια ϊξ{γερση τ ων ιπποτών τ ων Κdτώτεp ω\1 των· οποίων η θέση υπονομευόταν από τους . μεγι!�οκfηματιές και την πορεία προς την καπιτc:ιλιCJτική οίκδνομία. ,_gs��$�a της εξαθλί ωσής. τους έβλε.r1αv τη tτηy!tilrp1.uση της έγyειας ιδιοκτησίας στα χέρια των ισχuρότε­ Ρ�':' εuγεv�':'.��ι.!�ς ε�κ�η�ί()s, Κιφιευμέvοι από εθνικιστικά aίσθήματα, ονειρεύονταν μια ενω μένη Γερμανία, ελεύθερη από την κυριαρχία των μεγάλων γαιοκτη μ όνων και}.ων�wιλοχρήματω v κληρικών. Αρχηγοί του κινήματος ήταν 9-��ω:ιI.ιiJι.(LJliLch.. vor:ι Hutten), πρώην ουμανιστής που εiχε* εξέλιχθϊ( σε. φανατικό οrια.δό το�/\ουθήροu, Κ<1ι 9 ΣJκιyyέ�(Franz von Sickingen), διαβόητος λήσταρχος και τυχοδιώκτης. Για τους ανθρώπους αυτούς, η λουθηρανή διδασκαλία φαινόταν να παρέχει ένα λ εξαιρετικό πρόγραμμα πο έμου γ!α την ε.λεuθερίι::ι των Γέ;ρμα':'ώv: Αν κα!η εξέγερση τους σuvτρίφτηκε αμέσωζαπό τις σ;ρατιές τω\/επισκόπω v και τωνπλόυσϊότερωv ευγενών, έπεισε ωστόσο.•τους qτυλοβάτες του παλιού καθεστώτος όη η υπερβολική αvτίστςιgη στον Λούθηρο . δεν . θα ήταν πράξη σωφρ9α.ίηι11ς.

,4/!""'"',8

Την εξέγερση των ιπποτών ακολούθησε $νςιe; .ρρλύ βιαιότέρος ξ�g,.Ι)�ιs.ωμό�.τ,ων&.•�?!�Τερ�v τάξεων το 1. 524-25. Αν και οι περ·ισσότεροι που πήραν μέρος q· αυτόν ήταν αγρότες, ηάβα fτοl\λοί φτω χοί εργάτες από τις πόλεις προσελκύστηκαν ί Οι�-/f!SJJ;J;Γ;;;;;,,, .ασϊ�c; αυτής της δεύτερης εξέγερσης έπίσηξ στο κ νημα. , '""", , ,, , ,, , ,,, ήταv··παρδμοιες με της πρώτης: το αυξανόμενο κόστος ζωής, η συγκέντρ ωση της γης σε λίγους ίδϊΟκτητες; ο εμπvεύσμένός από τα κηρ�γματα του/\ουθηροu θρησκευτικός ριζοσπαστισμός. /Αλλά qι Ογρότες και οι εργάτϊς τω ν πόλεων εξωθήθηκαν στην l, εξέγερση και από πολλούς άλλους παράγοντες. Η <:1��σύvθ�σrι του φεουδαρχικού καθεστώτος είχε διαλύσει. την πατερvαλιστι­ κη σχέσrι.Η.. φεουδ�eΧΙJ και δουλοπάροικου. Στη �έση της είχέ Οvαπτuχθεί ένα απομυθοποιημένο χρηματικό εργοδόϊη··καΓεpγαζομέvοο. Η μοναδική υποχρέωση τώv αvώτερωνταξε�v ηταV πϊα η πληρωμ� του ημερδμισθίΟϊi. . Οποτε αρρώστια� ανεργία τούς εμπόδιζε να δουλέψουν, οι αγρότες έπρεπε να τα βγάλουν πέρα με τις ισχνέ ς οικονομίες τους, όπ ως-όπως. Επιπλέον, τα περισσότερα από τα παλιά προνόμια του κολληγδσ στο φεουδαρχικό κτήμα, όπω ς το δικci[ωμα βοσκής των ζώω ν ΊΟU στις κοινοτικές γαίες Και της συλλογής. καuσοξύλωv στα φεουδαρχικά δάση, καταργούνταν το ένα μετά το άλλο. Οι γαιοκτήμονες, ακόμη, προσπαθούσαν να

ϊrgξ"δ'

η

πϊtvμα

η

Το ξέσπασμα της κοινωνικής επανάστασης:

Η εξέγερση των ιπποτών

Ο ξεσηκωμός των κατώτερων τάξεων

38

Το αποτέλεσμα της εξέγερσης των αγροτών

το η αvα�1ιωc1n δικαίου ως αποτέλεσμQ την ενίσχυση των ιδιοκτησίας και της κρατικής εξουσίας καθώς και την προστα των συμφερόντων τωv-πλουσίων. Η Εξέγερση των Αγροτών του 1524-25 άρχισε στη Γερμανία και επεκτάθηκε γρήγορα στο βορρά, μέχρις κάλυψε μεγάλες περιοχές της χώρας. Αρχικά έμο περισσότερο με απεογία παρά με εξέγερση. Οι στασια περιορίζονταν να συντάσσουν υπομνήματα και να προσπα να πείσουν τους αφέντες τους να τους ανακουφί από την καταπίεση. Αλλά μετά από λίγους μήνες, το κίνη βρέθηκε κάτω από την επιρροή ριζοσπαστών ηγετών, όπως τ Θωμά Μύντσερ (Thomas MUnzer, περ. 1490-1525), π παρότρυνε τους αγρότες να αντιμετωπίσουν τους αριστοκράτ και τον κλήρο με φωτιά και τσεκούρι. Την άνοιξη του 1 αγρότες άρχισαν να λεηλατούν και να καίνε μοναστήρια κ πύργους, ακόμα και να δολοφονούν μερικούς από τους μισητούς τους. Οι τότε στράφη

της αγροτικής εξέγερσης, εξέγερση γερμανίκή ,nτnr,, n

τη

11. ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΑΝΑΒΑΠΤΙΣΤΩΝ. Σύντομα, μετά τη αποτυχία της Εξέγερσης των Αγροτών, μια ομάδα κοινωνικώ αναμορφωτών. δυσαρεστημένων με τον αυξανόμενο συντηρητ

39

αλλά που παράλληλα δεν να συσπειρώνονται στο κίνημα που ονομάστηκε Αναβαπτισμός. Η χρησιμοποιούνταν με την κυριολεκτική της έννοια, «ξαναβάφτι­ και προήλθε από το γεγονό ς ότι οι Αναβαπτιστές θεωρούσαν το βάφτισμα των νηπίων ενέργεια χωρίς νόημα και επέμεναν να γίνεται η τελετουργία μόνο όταν το άτομο έφτανε στην ηλικία της λογικής. Αλλά η επιμονή τους στο βάφτισμα τφν ενηλίκων δεν συνιστούσε πραγματικά το κύριο δόγμα τουs.:. ()ι rπov εξαιρεηκά ατομιστές....στη θρησκεια· .:..:�'fu,;E;.\i-""ι:-",:,· ,\,.,:Γ1·::, κυριολεκη�ά τη διδασκαλίcι :ι:;οι..ιf\οuθήρου ότι ο δικαίωμα να ακολουθήCJξ; l τις επιταγές της έχει συνείδησής του .. Όχίμόνο απέρριπταν την καθολική θεωρία γία τον κλήρο, αλλά αρνόύντάν την αναγκαιότητα οποιουδήποτε κλήρου, υποστηρίζοντας ότι κάθε άνθρωπος έπρεπε να την καθοδήγηση του «εσωτερικού φωτός». .:... : - s· .�..•••-- συμφωνήσουν ότι η αποκάλυψη του Θεού στην ανθρωπότητα τερματίστηκε με τη γραφή του τελευταίου βιβλίου Καινής Διαθήκης, αλλά επέμεναν αντίθετα ότι Εκείνος να μιλάει άμεσα σε ορισμένους από του εκλεκτούς Του. Έδιναν --··""'"''"''"' στην κατά γράμμα της Βίβλου, ακόμα και των πιο εξώκοσμων εδαφίων της. Πίστευαν ότι η Εκκλησία θα έπρεπε να είναι μια κοινότητα τους οπαδούς τους αποχή από το αγίων και βλασφημία, τη λαιμαργία, την UΙνcJJ\\λUl'U, και την πόση ποτών. Πολλά από η:ι μέλη τους ήλπιζαν στη γρήγορη

το .

Η φύση του Ανα6απτισμού

140

διαχωρισι.:ιό εκκλησίας 1<αι κρg;:rοι,ις. Τα δόγματά τους αvτιπ σώπευαν την ακραία εκδήλωση του επαναστατικού πυρετού πό είχε δημιουργήσει το προτεσταντικό κίνημα. Η πολιορκία του Μύνστερ

Δυστυχώς για την τύχη του Αναβαπτισμού, μια ιδιαίτερα αντιπροσωπευτική ομάδα Αναβαπτιστών εξτρεμιστών κατάφε να θέσει κάτω από τον έλεγχό της την πόλη του Μύνστερ, βορειοδυτική Γερμανία, το 1534. Μερικοί από τους εξτρεμιστ · συντρόφους τους των γειτονικών περιοχών συγκεντρώθηκ εκεί και το Μύνστερ έγινε μια νέα Ιερουσαλήμ όπου μπήκαν εφαρμογή όλες οι φαντασιοπληξίες του ανισόρροπου περι ρίου του κινήματος των Αναβαπτιστών: οι περιουσίες τ απίστων δημεύτηκαν και η πολυγαμία μπήκε σε εφαρμο · Ενας πρώην ράφτης, ο Ιωάννης από το Λέυντεν, πήρε τον τίτλ, του βασιλιά, ανακηρύσσοντας τον εαυτό του δάδοχο του Δαυίδ με την αποστολή να κατακτήσει τον κόσμο και να εξοντώσ τους απίστους. Αλλά σε διάστημα λιγότερο από ένα χρόνο, τ Μύνστερ ανακαταλήφθηκε από καθολικα στρατεύματα και ηγέτες της «Σιών» εκτελέστηκαν με ψί)ιχτά βασανιστήρια. Ω. αποτέλεσμα αυτού του επεισοδίου, ο Αναβαπτισμός δυσφημί στηκε ανεπανόρθωτα και όλοι οι οπαδοί του υποβλήθηκαν σκληρούς διωγμούς, τόσο στη Γερμανία όσο και. οπου9ή11οτ αλλού μπορούσαν γα βρεθούν. Ανάμεσα στους πολύ λίγους πο επέζησαν ήταν μερικοί που οργανώθηκαν μεταξύ τους στη αίρεση των Μεννονιτών, που ονομάστηκε έτσι από τον ιδρυτ της, τον Ολλανδό Μέννο Σίμονς (Menno Simons, 1492-1559) '' "-�

ΚΑΙ ΚΑΛΒΙΝΙΣΤΙΚΕΣ ΕΞΕΓΕΡΣΕΙΣ Η ιδιαίτερη μορφή προτεσταντισμού που από τον Λούθηρο, δεν αποδείχτηκε αρκετά από το γηγενές της "'"''!.»'-'''"'" και στη , κατά κανένα τρόπο δεν μπόρεσε νά θριαμβεύσει (το της Γερμανίας παρέμεινε καθολικό)· έξω από ο λουθηρανισμός έγινε επίσημη θρησκεία τη Νορβηγία και τη Σουηδία. Αλλά η δύναμη της rn-,.-π,wnd"" εξέγερσης έγινε αισθητή και σ · έναν Αυτό ίσχυσε ιδιαίτερα για

Αίτια της Προτεσrανrικής Επανάσrασης στην Ελθετία

τονοίκότων Έχοντας αποτινάξει το οι Ελβετοί δ εν ήταν υποταγμένοι σε έναν ξένο πάπα. Επιπλέον, οι της Βέρνης και της Γενεύης της Ζυρίχης, της '':.ί,!:�',,,::"·· ,. αναπτυχθεί σε ακμαία εμπορικά κέντρα. Οι πληθυσμοί ;">; , από εύπορους εμπόρους που nεριφρονού­ το καθολικό ιδανικό της ουμανισμός είχε ανθρώπουι;:1

Ζ8ίγγλιος

του το χωρίς να ενδιαφερθεί για τη

142 σε δύο χρονών, ο σκοπός της εισόδου του στον κλήρο να αποκτήσει την ευκαιρία να καλλιεργήσει τις προτιμήσεις. Τελικά όμως, το ενδιαφέρον του στράφηκε θρησκεία και αφιέρωσε τις δυνάμεις του στη μεταρρύθμιση Εκκλησίας. �ποδέχτοκε Qλόκληρη σχεδόν τη)',5ιδg Λουθήρου, με η:1 διαφορά ότι θι::ωρούσε το ψωμί καιτο κρ α11λά σύμβολα τοu σ&>ματος και τοu c.ιίματος τσϋ u'ποβάθμισε το μυστήριο της .Θείας. Ε.uχαι::ιιόfίας·gϊi!ια".Q αyαμνηστική.. λειτουργία. Τόσο καλά μπόρεσε να αξιοποιήσει αντικαθολικές δυνάμεις, ώστε, μέχρι το 1528, σχεδόν ολόκλ η βόρεια Ελβετία είχε εγκαταλείψει την παλιά πίστη. Από τα βόρεια καντόνια, η Προτεσταντική Επαναστ επεκτάθηκε στη Γενεύη. Η πόλη αυτή, χτισμένη σε μια λίμ το ίδιο όνομα κοντά στα γαλλικά σύνορα, είχε το αμφ πλεονέκτημα μιας διπλής κυβέρνησης. Ο λαός όφειλε υπ σε δύο ηγεμόνες τον τοπικό επίσκοπο και τον κόμη ΣαβοΤας. Όταν οι δύο αυτοί άρχοντες συνωμότησαν για καταστήσουν περισσότερο απόλυτη την εξουσία τους, πολίτες εξεγέρθηκαν εναντίον τους. Το αποτέλεσμα ήταν διωχθούν και οι δύο από την πόλη που ανακηρύχθηκε ελεύ δημοκρατία. Αλλά το κίνημα δύσκολα θα μπορούσε να πε χωρίς βοήθεια από τα βόρεια καντόνια. · Ετσι, δεν άργησ φτασουν στη Γενεύη προτεστάντες ιεροκήρυκες από τη Β και τη Ζυρίχη. Ο Ιωάννης Καλβίνος (Jean Calvin, 1509-1564) έφτασε Γενεύη λίγο μετά τα παραπάνω γεγονότα. Αν και προοριζόταν παίξει έναν τόσο σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Ελβετίας, ήταν Ελβετός αλλά Γάλλος. Γεννήθηκε στο Νοuαγιόν Πικαρντύ. Η μητέρα του πέθανε όταν ήταν πολύ μικρός κ πατέρας του, που δεν συμπαθούσε τα παιδιά, τον παρέδωσε έναν αριστοκράτη φίλο του για να τον αναθρέψει. Για ανώτερες σπουδές του ο Καλβίνος στάλθηκε στο Πανεπιστή του Παρισιού όπου, εξαιτίας της δύστροπης δάθεσής του της τάσης του να ανακαλύπτει παντού ελαττώματα, πήρε παρατσούκλι «η αιτιατική πτώση». Αργότερα, ικανοποίησε τ επιθυμία του πατέρα του να σπουδάσει νομικά στην Ορλεά Εκεί επηρεάστηκε από μαθητές του Λουθήρου, προφανώς τέτοιο βαθμό ώοτε να τον υποπτεύονται για αιρετικό. αποτέλεσμα ήταν να διαφύγει ο Καλβίνος στην Ελβετία το 15 Εγκαταστάθηκε για ένα διάστημα στην Βασιλεία και κατό μετακόμισε στη Γενεύη, που τότε ήταν στα πρόθυρα τ

χρίστ

Ζβίγγλιος

ως το 1541, από τόσο το κράτος όσο και η το θάνατό του το 1 ο Καλβίνος κυβέρνησε την πυγμή. Η ιστορία έχει να παρουσιάσει λίγα ανθρώπων με τόσο σκοτεινή ιδιοσυγκρασία και λ ηρωτικά πεισμέvων για το δίκαιο των ιδεών τους. οκλ ο από την ηγεσία του Καλβίνου, η Γενεύη μεταμορφώ­ μ1α . θρησκευτική ολιγαρχική πολιτεία. Η dνώiΌτη . εκπορευόταν από τη Συνάθροιση του Κλήρου, που σε·τανομοθετήμαΤα·καϊτα υπέβαλλε στο Συμβούλιο για ικυρωθούν. Το δεύτερο αυτό σώμα αποτελούσαν, με τους κληρικούς, δώδεκα γέροντες που εκπροσωπού� λdό και είχε ως κύριο έργο του την επίβλεψη των ,nπ,η,,υ,"',ν και ιδιωτικών ηθών. Το έργο αυτό πραγματοποιούνταν, με την τιμωρία της αντικοινωνικής δαγωγής αλλά και επίμονη και αδιάκριτη παρακολούθηση της ιδιωτικής ζωής ατόμου. Η πόλη είχε χωριστεί σε περιοχές και μια επιτροπή Συμβουλίου επισκεπτόταν χωρίς προειδοποίηση όλα τα α για να διεξάγει έρευνα των συνηθειών των ανθρώπων της οικογένειας. Ακόμα και οι ελαφρότερες μορφές από τους ασκητικούς κανόνες της πόλης ήταν ο χορός, το χαρτοπαίγνιο, τα θέατρα, -�,,�"'" ή το παιχνίδι κατά τις αργίες του Σαββάτου - όλα αυτά νόμου ως έργα του σατανά. Οι ξενοδόχοι δεν είχαν να αφήσουν τους πελάτες τους να φάνε ή να πιουν πουν πρώτα την προσευχή τους ή να αφήσουν να μείνει ξάγρυπνος μετά τις εννιά εκτός αν τη συμπεριφορά των άλλων. Δεν χρειάζεται να ότι οι τιμωρίες ήταν σκληρές. Τα αδικήματα που τη θανατική ποινή δεν ήταν μόνο ο φόνος ή η αλλά και η μοιχεία. η μαγεία, η βλασφημία και η τα τελευταία, ιδιαίτερα, από τα παραπάνω αδικήματα σε ευρύτατη ερμηνεία: στη διάρκεια των τεσσάρων χρόνων της διακυβέρνησης της πόλης από τον Καλβίνο. όχι λιγότερες από 58 εκτελέσεις, εποχή ο συνολικός πληθυσμός δεν ξεπερνούσε τους 16.000 Οι βασικές αρχές της καλβινικής θεολογίας περιλαμβάνοαι στο βιβλίο του ιδρυτή της Αρχές της χριστιανικής σκείας, που αρχικά εκδόθηκε το 1536 αλλά αναθεωρήθηκε συμπληρώθηκε αρκετές φορές από τότε. Οι.αντιλήψειc;.r()υ με εκεί\Ιες του Αγίου Αυγουστίνου, περισσότερο από

Η διακu6έρvηση της Γενεύης από τον Κ αλ6ίvο

Καλβίνος

1

κάθε άλλου

Η θρησκεία του σε σύγκριση με εκείνη του

τη τους, να γλυτώσουν. από την οποία δεν αυτά, ο Θεός, για δικούς Του λόγους, έχει αιώνια σωτηρία μερικών και έχει καταδικάσει όλους τους στα μαρτύρια της κόλασης. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να τίποτε για να αλλάξουν τη μοίρα τους· οι ψυχές τους σημαδεμένες με την ευλογία ή την κατάρα του Θεού π ακόμα γεννηθούν. Αυτό όμως δεν σημαίνει κατά τη γνώμ Καλβίνου, ότι οι Χριστιανοί πρέπει να είναι αδιάφοροι διαγωγή τους στη Γη. Αν συγκαταλέγονται ανάμεσα εκλεκτούς, ο Θεός θα έχει εμφυτεύσει στην ψυχή το επιθυμία να ζουν σωστά. Η άμεμπτη συμπεριφορά είν ένδειξη, αν και όχι αλάνθαστη, ότι όποιος την εφαρ προορίζεται να καθίσει στο θρόνο της δόξας. Η δη εκδήλωση της πίστης και η συμμετοχή στη λειτοuργ εκκλησίας είναι επίσης πιθανές ενδείξεις προδιαγραμ σωτηρίας των πιστών. Αλλά πάνω απ' όλα, οι καλβι απαιτούσαν μια ενεργό ζωή ευσέβειας και καλής ηθικ των της · Οπως οι αρχαίοι Εβραίοι, αντιλαμβάνονταν τους εαυτούς επιλεγμένα όργανα του Θεού με αποστολή να Hn,nH,nrι,-., εκπλήρωση των σκοπών Του στη Γη. Το καθήκον τους δεν να αγωνιστούν. για τη σωτηρία της ψυχής τους αλλά για τη του Θεού. Κατά συνέπεια, όπως θα δούμε, το καλβι σύστημα δεν ενθάρρυνε τους-οπαδούς του να κάθοντ σταυρωμένα χέρια, ήρεμοι με τη σκέψη ότι η μοίρα τους προδιαγραμμένη. Καμιά άλλη θρησκεία δεν είχε μεγαλύτερο ζήλο για την κατάκτηση της φύσης, για ιεραποστολική δραστηριότητα, για τον αγώνα εναντίον πολιτικής τυραννίας. Αναμφίβολα, η αιτία βρισκόταν στην π του καλβινιστή ότι, ως εκλεκτός του Θεού, πρέπει να παίξ rou �α της Και με το Θεό στο πλευρό του, δεν φοβόταν οποιαδήποτε παγίδα κρυβόταν στο δρόμο του. Η θρησκεία του Καλβίνου διέφερε από εκείνη του Λοu της Βιττ από οιοιφc>pε:ς πλευρές. Ενώ ο γης είχε τονίσει την υπεροχή της σονεί δικτάτορας τ.ης Γενεύης υπογράμμιζε την κυριαρχία το ...,,.,,"..-''"" τον Θεό ως παντοδύναμο νυ1,u.. ,ι::,

145

οι οποίοι πρέπει Κατά η κατά έμοιαζε περισσότερο με την πίστη της Παλαιάς από όσο εκείνη του Λουθήρου. Αυτό φαίνεται τατικά στη στάση των δύο ανδρών απέναντι στην τήρηση του Σαββάτου. Η αντίληψη του Λουθήρου για την ήταν παρόμοια με εκείνη που επικρατεί σήμερα στην ρωτική Ευρώπη. Επέμενε, βέβαια, να παρακολουθούν τη υργία οι οπαδοί του, αλλά δεν απαιτούσε την αποχή τους ά το υπόλοιπο διάστημα της ημέρας από κάθε απόλαυση ή ασία. Ο Καλβίνος, από το άλλο μέροci:':Jαναβίωσε το εβραϊκό με τα αυστηρά ταμπού για ο,τιδήποτε θύμιζε τα Κατά τρίτο λόγο, -�-·=-�:.ι,c.,.;.,�""'"··"'·',1"' Σε\Ιεύης tJτ.αv vότερq.συvδεδεμ έv.ημε τα. ιδανικά του νέ()υ καπιταλισμού. uμπάθειες τ�υ Λουθήρου βρ·ί;κ�ν;;ν με το μέρος τ�ν και, τουλάχιστο μια φορά, στηλίτευσε τους για την πλεονεξία τους. Ο Καλβίνος καθαγίασε δραστηριότητες του. εμπόρου.και του χρηματιστή και έδωσε 'w"'"'"''τn θέση στις επιχειρηματικές αρετές της λιτότητας και της Τtλος, ο καλβινισμός, σε σύγκριση με το αντιπρόσώπευϊ μια ριζοσnαστικότερη φάση της M°J,,"τ"�τ,�i,-τ·ivn Επανάστασης.. Οnως είδαμε, ο μοναχός της διατήρησε αρκετά χαρακτηριστικά της ρωμαϊκής καθώς επίσης και μερικά καθολικά δόγματα. Ο απέρριψε ο,τιδήποτε του θύμιζε «παποκρατία». Η οργάνωση της εκκλησίας του έγινε έτσι ώστε να αποκλείσει ίχνος του επισκοπικού συστήματος. Οι Συναθροίσεις ήταν προορισμένες να εκλέγουν τους δικούς τους δημογέροντες και ιεροκήρυκες, ενώ μια συνέλευση ιερέων στην κορυφή της κυβερνούσε ολόκληρη την εκκλησία. Η τελετουργία, η οργανική μουσική, τα χρωματιστά τζάμια, οι εικόνες και οι παραστάσεις καταργήθηκαν άσπλαχνα, με αποτέλεσμα να περιοριστεί η θρησκεία σε «τέσσερις γυμνούς τοίχους και ένα κήρυγμα». Ακόμα και οι λειτουργίες των Χριστουγέννων και του Πάσχα απαγορεύθηκαν αυστηρά. Η δημοτικότητα ..J9!J κgΛJ2ιy�qμ()ιιδεγ πεpι9ρίσ.τηκε . ..στην, ΕλβF;τία. Εnεκτάθη�ε στις περισσ�τερες χώρες της δυτικής Εσρώπηςδriου τό"εμ�όeι� κωη χρηματαγορά είχαν γίγει κuριες C10')(Όλίες. Οι Ούγενοτcη της Γαλλιας, οι Πουριτανοί τη Αγγλίας, '" οί ΓΙρεσβΟτεριανοί της Σκωτίας, τα μέλη της Αναμορφωμένης Εκκλησίας της Ολλανδίας. ήταν όλοι καλβινιστές. · Ηταν κυρίως

Η εξάπλωση του ΚαλΒινισμού

IV. Η ΠΡΟΤΕΣΤ ΑΝΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ εναντίον της στην από κανένα θρησκόληπτο φανατικό ή τον αλλά από τον αρ,χηγό του Αυτό δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι η Μεταρρύθμισ Η· δεν αποκλειστικά πολιτικό κίνημα. Ο την εγκαθίδρυση μιας σίας, αν η ενεργειά του αυτη δεν είχε τη συγκατάθεση μεγ αριθμού των υπηκόων του. υπήρχαν πάρα πολλοί λόγοι δημιουργηθεί γρήγορα η απαραίτητη συναίνεση. Αν · Αγγλοι είχαν ελευθερωθεί σε κάποιο μέτρο από την π κυριαρχία, η εθνική περηφάνια σε τέτοιο ώστε οποιασδήποτε και οποιουδήποτε στη Ρώμη ήταν απεχθής. Εξάλλου, για ""'"��-"' καιρό η έντονων ζυμώσεων που αποσκοπούσαν μεταρρύθμιση. Η ανάμνηση των δοιuιΊτ επιθέσεων του Ουίκλιφ (Wyclίf) εναντίον της φιλαργυρία ιερέων, της κοσμικής εξουσίας των παπών και των επισκόπω

Εκκλησίες, καθολική (αριστερά) και προτεσταντική (

αιτίες της

της ακύρωσης ενός γάμου ότι, οι όροι με τους οποίους τον καθιστούσαν παράνομο. Η βασίλισσα προηγουμένως παντρεμένη με τον μεγαλύτερο του τον που είχε πεθάνει τη γαμήλια τελετή. Οι δικηγόροι του Ερρίκου βρήκαν στο Λευιτικό όπου διατυπώνεται κατάρα ατεκνίας στον άντρα που θα παντρευτεί τη γυναίκα του πεθαμένου αδελφού του. · Ετσι, ο πάπας βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Αν την αίτηση του βασιλιά, η Αγγλία πιθανότατα θα για τον καθολικισμό, εφόσον ο Ερρίκος φαινόταν πεισμένος ότι η κατάρα της Γραφής τού είχε να διαιωνίσει τη δυναστεία του. πάπας το θα του αυτοκράτορα Καρόλου Ε · , ανεψιού στην Ιταλία και ήδη της κοσμικής του εξουσίας. να κάνει τίποτε άλλο παρά

Η ανακήρυξη της Α γyλικανικής Εκκλησίας ως ανεξάρτητης εθνικής μονάδας

Δραστηρι6τητες των ριζοσπαστών Προτεσταντών

Ερρίκος Η· . του Χόλμπαϊν

Ωστόσο, τα νομοθετήματα που εφαρμόστηκαν από Ερρίκο Η· δεν κατέστησαν πραγματικά την Αγγλία προτεστα κή χώρα. Αν και την κατάργηση της παπικής εξουσί ακολούθησε η διάλυση των μοναστηριών και η δήμευση τ πλούτου τους, η Εκκλησία παρέμεινε καθολική όσον αφορού στο δόγμα της. Τα · Εξι · Αρθρα, που υιοθέτησε το κοινοβού κατά διαταγή του βασιλιά το 1539, δεν άφηναν περιθώ αμφιβολιών αναφορικά με την επίσημη ορθοδοξία· η προφορι εξομολόγηση, οι επικήδειες λειτουργίες, η αγαμία τ κληρικών, είχαν όλα διατηρηθεί. Ο θάνατος στην πυρά ήτα ποινή της άρνησης του καθολικού δόγματος της Ευχαριστίας. Ωστόσο, η επίδραση μιας μειοψηφίας προτεστ ντών εκείνη την εποχή δεν μπορεί να αγνοηθεί. Ο αριθμός το αυξανόταν σταθερά και, στη διάρκεια της βασιλείας τ διαδόχου του Ερρίκου, του Εδουάρδου ΣΤ' (1547-1553 ήλεγχαv ουσιαστικά το θρόνο. Εφόσον ο νέος βασιλιάς ή μόλις εννιά χρόνων όταν ανέβηκε στο θρόνο, ήταν αναπόφευ να υπαγορεύεται η κυβερνητική πολιτική από δυνάμεις τ παρασκηνίου. Οι πιο δραστήριοι απ· αυτή την άποψη ήταν Κράνμερ (Thomas Cranmer), αρχιεπίσκοπος του Καντερμπε και οι δούκες τού Σόμερσετ και του Νορθάμπερλαντ, π διαδοχικά ήλεγχαν το συμβούλιο αντιβασιλείας. Έτσι δόγματα και οι τελετουργίες της εκκλησίας της Αγγλί αναθεωρήθηκαν δραστικά. Δόθηκε στους ιερείς το δικαίωμα παντρεύονται, η αγγλική γλώσσα αντικατέστησε τα λατινικά σ.

νέα όλα τα μυστήρια εκτός από το τη Θεία Κοινωνία, ενώ επιβεβαίωναν το δόγμα της δικαίωσης μέσω της πίστης και μόνο. Εδουάρδος πέθανε το 1553, η Αγγλία φαινόταν οριστικά στο προτεσταντικό στρατόπεδο. ωστόσο, είναι συχνά απατηλά. Και δεν τόσο απατηλά όσο στην Αγγλία, κατά το τέλος της ποτέ ου Εδουάρδου. Η πλειοψηφία του λαού είχε αρνηθεί τ απομακρυνθεί από την άσκηση της παλιάς θρησκείας και να διαμορφώνεται μια αντίδραση εναντίον των αυθαίρε­ των ριζοσπαστών προτεσταντών. Επιπλέον, στη κεια της βασιλείας των Τυδώρ, οι · Αγγλοι είχαν συνηθίσει πακούν στη θέληση του βασιλιά τους· ήταν μια στάση που από την εθνική τους περηφάνια και την επιθυμία και ευημερίας. Διάδοχος του Εδουάρδου ΣΤ · ήταν η (1553-1558), η ξεχασμένη και ευσεβής κόρη του Ερρίκου ι της Αικατερίνης. Δεν μπορούσε να είναι τίποτε άλλο από λική και απεχθανότα" rηv ανταρσία εναντίον της Ρώμης, v η έναρξη του :1ματος συνδεόταν επώδυνα με τα "'·ΙJ,ι.rι,�\/n της μητέρας της. Κατά συνέπεια, δεν είναι περίεργο ότι, την ανάρρησή της στο θρόνο, θα προσπαθούσε να γυρίσει το προς τα πίσω. · Οχι μόνο αποκατέστησε τη λειτουργία της Ευχαριστίας και τον κανόνα της αγαμίας των κληρικών, και πίεσε το κοινοβούλιο να ψηφίσει τη χωρίς όρους της Αγγλίας στην παπική κυριαρχία. Η πολιτική της κατέληξε ... σ.ε. αξιοf:Jρήνη-rη αποτυχία για μια σειρά απ· όλα,, έπεσε στο ίδιο λάθος που είχαν πέσει της, επιβάλλοντας αλλαγές πολύ ριζοσπαστιγια το κλίμα της εποχής. Ο λαός της Αγγλίας δεν ήταν για μια λουθηρανική ή καλβινιστική επανάσταση, αλλά ούτε είχε διqθεQ!] να αποδεχτεί άμεση υποταγή σrη Ρώμη. αιτία;ηι αποτυχίας της ήταν πιθανώς ο γάμος με τον Φίλιππο, τον φιλόδοξο διάδοχο του ισπανικού Οι υπήκοοί της φοβήθηκαν ότι η ένωση αυτή θα μπορούσε να οδηγήσει σε δυσμενείς εξωτερικές επιπλοκές, αν στην ουσιαστική προσάρτηση της πατρίδας τους στην Ισπανία. · Οταν η βασίλισσα αφέθηκε να παρασυρθεί σε πόλεμο με τη Γαλλία, στον οποίο η Αγγλία αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Καλαί, την τελευταία κτήση της στην ηπειρωτική Ευρώπη, το έθνος ήταν στα πρόθυρα εξέγερσης. Ο θάνατος σταμάτησε την άδοξη βασιλεία της Μαρίας το 1558. Το ερώτημα αν έπρεπε να γίνει η Αγγλία καθολική ή

149

Η καθολική αντίδραση κατά τη Βασιλεία της Μαρίας

στο «Νόμου μονάρχης είναι ότι ο · κυβερνήτης» της ανεξάρτητης Αγγλικανικής τελική διευθέτηση, που ολοκληρώθηκε γύρω στο 1 τυπικός αγγλικός συμβιβασμός: Η προτεσταντική, αλλά ορισμένα άρθρα πίστης αφέθηκαν αόριστα, προκειμένου να τα δεχτούν οι πρώην πολλές τύψεις συνείδησης. οργάνωσης και μεγάλο μέρος του διατηρήθηκαν. Αυτή η διευθέτηση μετά το θάνατο της πολύ στοιχεία του μάλιστα διατηρήθηκαν σημαντικό το γεγονός ότι η είναι αρκετά ευρεία για να περιλαμβάνει στους τt.τοιες ετερόκλητες ομάδες όπως τους Αγγλοκαθολικούς διαφέρουν από τους ρωμαιοκαθολικούς μόνο κατά το απορρίπτουν την ανώτατη εξουσία του πάπα, και Αγγλικανούς της «Κατώτερης Εκκλησίας» (Low Church) είναι εξίσου ριζοσπάστες στον προτεσταντισμό τους όσο λουθηρανοί. 2. Η ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ σημειώσαμε στην αρχή αυτού του Προτεσταντική Επανάσταση ήταν μόνο η μία φάση του με κινήματος που είναι γνωστό ως Θρησκευτική Μεταρρύθμ άλλη ήταν η Καθολική Μεταρρύθμιση, ή η «Αvτιμεταρρύθ όπως συνήθως ονομάζεται, ξεκινώντας από την πρωταρχικός σκοπός των εμπνευστών της ήταν η κάθαρ Καθολικής Εκκλησίας προκειμένου να περιοριστεί η α του προτεσταντισμού. Οι σίJγχρονοι ιστορικοί έχουν απ ωστόσο, ότι τα αίτια του κινήματος της καθολικής μεταρ σης ήταν εντελώς ανεξάρτητα από την προτεσταντική αντα

151

να και μη, των πιστών. Αν και το σκοπό να ισχυροποιήσει την στον αγώνα της εναντίον αιρετικών, Εβραίων και αποτελέσματα στην είχε ωστόσο .,,n•.ιnc,π της π νευματικής του έθνους. Στην Ιταλία , από τις αρχές του 16ου αιώνα, πολλοί σοβαροί κληρικοί της τους ιερείς της για να του ονόματος τους. · Ηταv έλα δύσκολο έργο εξαιτίας και του παραδείγματος της ριζών της u,L,w,.,u,., που έδινε πρώτη η παπική αυλή. Παρ· όλα τα ωστόσο, το κίνημα οδήγησε στην ίδρυση διάφορων ταγμάτων αφοσιωμένων στα υψηλά ιδανικά της και της παροχής κοινωνικών υπηρεσιών. ωστόσο της καθολικής μεταρρύθμισης δεν υπήρξε φωτεινή προτού η Προτεσταντική σημειώνει σοβαρές επιτυχίες. Κανένας πάπας δεν πήρε την ανάγκη της μεταρρύθμισης προτού φανεί ότι το γερμανικό έθνος κινδύνευε να πεοσσει στο λουθηρανισμό. Ο πρώτος που επεχείρησε εξαγνισμό της εκκλησίας ήταν ο Αδριανός ΣΤ' της Οuτρέχτης, ο πρώτος μη Ιταλός που εκλέχτηκε ύστερα από ενάμιση αιώνα σχεδόν στον παπικό θρόνο και ο τελευταίος μέχρι το 1978. Η εξουσία του ήταν πολύ βραχύχρονη (20 μήνες) για να του επιτρέψει να επιτύχει πολλά. Το 1523, τον διαδέχτηκε ένας Μέδικος. ο Κλήμης Ζ ·, που έμεινε έντεκα χρόνια στον παπικό θρόνο. Η εκστρατεία εναντίον της εκκλησιαστικής διαφθοράς διακόπηκε μέχρι την εκλογή του Παύλου Γ · (1534-1549). Αυτός και τρεις από τους διαδόχους του, ο Παύλος Δ' (1555-1559), ο Πίος Ε' (1566-1572) και ο Σίξτος Ε' (1585-1590), ήταν οι ενθερμότεροι σταυροφόροι της μεταρρύθμισης από όλους τους προκαθήμε­ νοuς του Βατικανού μετά τον Γρηγόριο z·. Αναδιοργάνωσαν τα οικονομικά της εκκλησίας, γέμισαν τους εκκλησιαστικούς χώρους με ιερείς γνωστούς για την αυστηρότητα των ηθών τους και αντιμετώπισαν δραστικά τους αδιόρθωτα νωθρούς και διεφθαρμένους κληρικούς. Η Καθολική Μεταρρύθμιση θηκε κάτω από την ηγεσία αυτών των παπών. Οι άμεσες αυτές ενέργειες των παπών. υποστηρίχτηκαν

Η κορύφωση της Μεταρρύθμισης: Οι μεταρρυθμιστές πάπες

Το συμ6ούλιο του Τρέvτο

Οι μεταρρυθμίσεις του συμ6ουλίου του Τρέvτο

από τα διατάγματα συγκλήθηκε το 1545 από τον Παύλο Γ · στην από το Τρέντο και συνεδρίαζε κατά 1563. Το Συμβούλιο του Τρέντο υπήρξε ένα σημαντικότερα στην ιστορία της Εκκλησίας. Ο κύριος της σύγκλησής του ήταν ο επαναπροσδιορισμός των δο της καθολικής πίστης και μερικά από τα βήματα που προς αυτή την κατεύθυνση υπήρξαν αξιοσημείωτα, Συμβούλιο διακήρυξε την εμμονή του σ· όλα τα δόγματα αμφισβητήθηκαν από τους προτεστάντες μεταρρυθμ χωρίς καμιά εξαίρεση. Οι καλές πράξεις θεωρήθηκαν απαραίτητες με την πίστη για τη σωτηρία της ψυχής. Η των Μυστηρίων, ως απαραίτητων μέσων μεταβίβασης της Χάριτος, επανεπιβεβαιώθηκε. Το ίδιο συνέβη με τη μετοuσ την αποστολική προέλευση του κλήρου, την πίστη καθαρτήριο, την λατρεία των αγίων και τον κανόνα της αγ των κληρικών, που εnανεnιβεβαιώθηκαν ως συστατικά στ του καθολικού συστήματος. Για το επίμαχο ζήτημα αναφορι τις πηγές της χριστιανικής πίστης, το Συμβούλιο αποφάσι η Βίβλος και οι παραδόσεις της αποστολικής διδασκαλίας ίση σπουδαιότητα. Επιπλέον, όχι μόνο υποστηρίχτηκε απερίφ στα η εξουσία του πάπα σε κάθε επίσκοπο και κάθε ιερωμ αλλά και εκφράστηκε κατηγορηματικά η ανωτερότητα εξουσίας του πάπα, ακόμα και σε σχέση με εκείνη εκκλησιαστικού συμβουλίου. Με τον τρόπο αυτό επανεπιβε ώθηκε έντονα η μονοκρατορική διάρθρωση της εκκλησίας. Συμβούλιο του Τρέντο ανανέωσε επίσης την εμμονή εκκλησίας στο δόγμα της άφεσης αμαρτιών που πυροδότησε λουθηρανή εξέγερση, αν και καταδίκασε τα πιο κραuγα σκάνδαλα που είχαν συνδεθεί με την πώληση σuγχωροχαρτι Το νομοθετικό έργο του Τρέντο δεν περιορίστηκε δογματικά ζητήματα, αλλά προνόησε επίσης για την εξάλει της διαφθοράς και την ενίσχυση της εκκλησίας επάνω ποίμνιό της. Απαγορεύτηκε στους επισκόπους και τους ιερ να παίρνουν περισσότερες από μία επιχορηγήσεις, έτσι · κανείς τους να μην μπορεί να πλουτίσει εξαιτίας πολλών πηγ ' εισοδημάτων. Για να εξαλείψει το κακό της αμάθειας τ κλήρου, το Συμβούλιο αποφάσισε την ίδρυση θεολογικ σεμιναρίων στην έδρα κάθε επισκοπής. Προς το τέλος τω εργασιών του. το Συμβούλιο υιοθέτησε τη λογοκρισία τω βιβλίων για να εμποδίσει τις αιρετικές ιδέες να διαφθείρουν τ συνειδήσεις των πιστών. Διορίστηκε έτσι μια επιτροπή για συντάξει έναν κατάλογο γραπτών που δεν έπρεπε ν

53 lndex. Η μu,uιι:,υu αυτού του στην επίσημη τον πάπα το 1564. του ως στοιχείου του εκκλησιαστικού μηχανισμού. μόνιμη υπηρεσία, γνωστή ως Συνάθροιση του ύθηκε για να αναθεωρεί τον κατάλογο από καιρό ιδρ Συνολικά έγιναν σαράντα τέτοιες αναθεωρήσεις. Η των απαγορευμένων βιβλίων ήταν θεολογικές και, πιθανώς, το αποτέλεσμα του καταλόγου όσον στην καθυστέρηση της προόδου της γνώσης υπήρξε η. Ωστόσο, η καθιέρωσή του πρέπει να θεωρείται μα της μισαλλοδοξίας που προσέβαλε τόσο τους όσο και τους προτεστάντες.

Καθολική Μεταpf:ιί!θμιση δεν θα μπορούσε ποτέ να ήταν '8εν . u�riρxav οι . βαθιά τόσο ;πιτuχημένη ηριότητες των Ιησομιτών, .Jων μfλών της Αδελφότητpς Ιησού. ΑυτCJί διι;;κπ.ε,ραίωσαν το,.δύσκολο έργο.στο Συμβούίμο Τρέντο και έδu>σαν τη QιJVf!Ιότητα στους πάπες να σ· αυτό το σώμα στις τελευταίες και κρισιμότfσυνεδριάσεις του. Οι Ιησουίτες ήταν επίσης σε μεγάλο υπεύθυνοι για τον επαναπροσηλυτισμό περιοχώ"' που υποκύψει στον προτεσταντισμό, όπως η Πολωνία και μέρη νότιας Γερμανίας, στο καθολικό δόγμα. Ιδρυτής της Αδελφότητας του Ιησού ήταν ο Ιγνάτιος Λοϊόλα (lgnatius Loyola, 1491-1556), ένας Ισπανόξεuγενής από τη χώρα των Βάσκων. Η της σταδιοδρομίας του δεν φαίνεται ιδιαίτερα διαφορετική από την αντίστοιχη άλλων Ισπανών της τάξης του - μια ζωή ερωτροπιών και λεηλασιών με την ιδιότητά του ως στρατιώτη του βασιλιά. Την εποχή όμως που η Προτεσταντική Επανάσταση είχε αρχίσει να ριζώνει στη Γερμανία, τραυματίστηκε βαριά σε μια μάχη εναντίον των Γάλλων. Το διάστημα που περίμενε να κλείσουν οι πληγές του, διάβασε μια ευλαβική βιογραφία του Ιησού και μερικούς θρύλους γύρω από τη ζωή αγίων, που του άλλαξαν θεμελιακά τη συναισθηματική του φύση. Συντετριμμέ­ νος από τη συνειδητοποίηση της σπαταλημένης ζωής του, αποφάσισε να γίνει στρατιώτης του Χριστού. Ύστερα από μια περίοδο νοσηρών αuτοβασανισμών, στη διάρκεια της οποίας έβλεπε οράματα του Σατανά, του Ιησού και της Αγίας Τριάδας, πήγε στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού για να μάθει περισσότερα για την πίστη που σκόπευε να υπηρετήσει. Εκεί συγκέντρωσε γύρω του μια μικρή ομάδα αφοσιωμένων μαθητών, με τη βοήθεια των οποίων ί§pLJQc:, .. .!Q� 153,L_Ι.,)rωιΔδ.ε.λφόrητα του .. Ιησού. Τα μέλη της υποχρεώνbνtάν σε μοναστικούς όρκους και αναλάμβαναν rtJ\,ΓΟπqχρεωqιj vci πάνε για προσκύνημα στην

rι

Η ίδρυση της αδελφότητας του Ιησού από τον Λοί6λα

Λοϊόλα

Η οργάνωση της του Ιησού

Δραστηριότητες των Ιησουιτών

τα Hnnrιv<'I τάγματα ΠΟυ του 16ου αιώνα. Δεν ήταν μια στρατιωτών, ορκισμένων να πίστη τους. Τα όπλα τους: δεν επρόκειτο να είναι UΨ''-'"'"''­ αλλά η ευφράδεια, η πειθώ, η διδαχή των σω δογμάτων, και, αν ήταν αναγκαίο, περισσότερο εγκ μέθοδοι άσκησης επιρροής. Η οργάνωση διαμορφώθηκε πρότυπο ένα στρατιωτικό οργανισμό, έχοντας ένα στρατηγό διοικητή της και ασκώντας σιδερένια πειθαρχία στα μέλη Κάθε μορφής ατομικότητα εξοβελίστηκε και μια αυσ υποταγή στο στρατηγό επιβλήθηκε στα κατώτερα μέλη. Μόv ανώτερη από τις τέσσερις τάξεις μελών είχε κάποια συμμετ στη διοίκηση του τάγματος. Αυτή η μικρή ομάδα, γνωστή Τηρητές των Τεσσάρων Όρκων, εξέλεγε το στρατηγό εφό ζωής και συσκεπτόταν μαζί του για σημαντικά ζητήματα. · Οπως αναφέρθηκε πιο πάνω, οι δραστηριότητες Ιησουιτών ήταν πολλές και ποικίλες. Πρώτα και κύρια, έπε τον εαυτό τους ότι ήταν οι υπέρμαχοι της αληθινής πίστης το λόγο αυτό, έπαιρναν άδεια από τον πάπα να α εξομολογήσεις και να δίνουν συγχώρεση. Πολλοί απ· αυτο έγιναν ιερείς για να ανεβαίνουν στον άμβωνα και διακηρύσσουν την αλήθεια σαν φερέφωνα του Θεού. · Αλ υπηρέτησαν ως όργανα της Ιερής Εξέτασης στον ανελέη αγώνα εναντίον των αιρετικών. Στο έργο τους ακολούθησαν ό την ηγεσία της Εκκλησίας ως αλάνθαστο οδηγό τους. Δ έθεταν ερωτήματα και δεν προσπαθούσαν να λύσουν μυστήρ Ο Λοϊόλα τούς δίδασκε ότι, αν η Εκκλησία αποφάσιζε ότι άσπρο ήταν μαύρο, θα ήταν καθήκον των οπαδών της να πιστέψουν. Αλλά οι Ιησουίτες δεν ικανοποιούνταν με απόκρουση των επιθέσεων των προτεσταντών και των αιρετικ ανυπομονούσαν να διαδώσουν την πίστη τους στις άκρες κόσμου - να προσηλυτίσουν στον καθολικισμό βουδισ μουσουλμάνους. τους πάρσους της Ινδίας, τους ιθαγενείς ηπείρων που τότε μόλις είχαν ανακαλυφθεί. Πολύ πριν τελει · η Μεταρρύθμιση, υπήρχαν Ιησουίτες ιεραπόστολοι στην Αφρ την Ιαπωνία, την Κίνα, τη Βόρεια και Νότια Αμερική. Μια ακό σημαντική δραστηριότητα , των στρατιωτών του Λοϊόλα ήταν εκπαίδευση. 'Ιδρυσαν κολέγια και σεμινάρια κατά εκατοντάδ

55

ΜΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤ ΑΡΡΥΘ Ι ΗΣ Τα αμεσότερα '"""''-'"''"' της Μεταρρύθμισης ήταν η αύξηση των θρησκευτικών διωγμών και η απαρχή Θρησκευτικών πολέμων σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης. Τόσο οι κuς,v,'"'"" όσο και οι προτεστάντες θεώρησαν δεδομένο ότι η ποικιλία θρησκευτικών πεποιθήσεων μέσα στα σύνορα μιας ήταν αδύνατο να γίνει ανεκτή. Κατά συνέπεια, οι αμφισβητησίες της επίσημης θρησκείας καταδιώχτηκαν ανελέη­ τα όπου κι αν βρίσκονταν. Σε μερικές περιπτώσεις, στα θύματα περιλαμβάνονταν εξέχοντες διανοούμενοι που άφηναν τις τους θεωρίες ή τις έρευνές τους να τους από κατευθύνσεις. Ο πιο οιcικεκοιuε;ν τους πρωτότυrιους στοχαστές που θανατώθηκε από τους ήταν ο Μπρούνο (Giordano Bruno), ένας από τους της κοπερνίκειας ηλιοκεντρικής θεωρί­ ας. Επειδή ο Μπρούνο δίδασκε το δόγμα της ύπαρξης μιας πλειάδας κόσμων, θεωρία δηλαδή που έθιγε τη βιβλική ορθοδοξία, σύρθηκε μπροστά στην Ιερή Εξέταση (που είχε ιδρυθεί το 1 και κάηκε στην πυρά το 1600. · Ενα από τα των καλβινιστικών διωγμών στη Γενεύη ήταν ο Μιχαήλ ο άνθρωπος που ανακάλυψε την πνευμονική κυκλοφορία του αίματος. Ο Σερβέτος καταδικάστηκε το 1533 επειδή είχε απορρίψει το δόγμα της Αγίας Τριάδας.Πρόταση του ίδιου του Καλβίνου κατά τη δίκη για έναν «ευσπλαχνικό» του θανατοποινίτη, απορρίφθηκε από τους υπόλοιπους καλβινιστές δικαστές του Σερβέτοu και ο τολμηρός στοχαστής, που οι ιδέες του αποτέλεσαν τη βάση της σύγχρονης Οuνίας, κάηκε αργά στην πυρά με το κυριότερο του δεμένο γύρω από το μπράτσο του. Δεν πρέπει να εκπλήσσει το γεγονός ότι οι κυρίαρχες τάσεις μισαλλοδοξίας οδήγησαν σε παρατεταμένους θρησκευ­ τικούς πολέμους μεταξύ καθολικών και προτεσταντών. Η πρώτη μεγάλη θρησκευτική σύγκρουση ήταν ο Σμαλκαλδικός Πόλεμος (1546-154 7), που διεξήγαγε ο Κάρολος Ε · σε μια προσπάθεια να

Μπρούνο

π6λεμοι

Σερβέτος

κάτω από την τρομάξει και να υποτάξει τους αλλά στάθηκε ανίκανος να υπηκόους τους στο ρωμαιοκαθολικό δόγμα. Ο αγώνας τ κατέληξε σε μια συνθήκη συμβιβασμού, τη Θρησκευτική Ειρή της Αυγούστας (1555), σύμφωνα με την οποία κάθε Γερμαv πρίγκιπας μπορούσε να διαλέξει είτε το λουθηρανισμό είτε τ καθολικισμό ως θρησκεία του λαού του. Κατά συνέπεια, θρησκεία κάθε κράτους έπρεπε να εξαρτάται από τη θρησκε του ηγεμόνα του. Μια πολύ πιο μακροχρόνια και αιματ σύγκρουση πραγματοποιήθηκε στη Γαλλία, κατά την περί 1562-1593. Εκεί οι Ουγενότοι, όπως ονομάζονταν οι προτ ντες, αποτελούσαν αναμφίβολα τη μειοψηφία, αλλά περιλάμ vav στους κόλπους τους μερικούς από τους ικανότερους και τη μεγαλύτερη επιρροή εκπροσώπους των εμπορικών χρηματιστικών τάξεων. Επιπλέον, αποτελούσαν πολιτικό κόμμα που συμμετείχε σε μηχανορραφίες εναντίον των καθολικών με στόχο τον έλεγχο της κυβέρνησης. Το 1562, μια φατρία φανατικών καθολικών με την ηγεσία του δούκα της Γίζης κατέλαβε την εξουσία και. απειλώντας διωγμό των Ουγενότωv, ώθησεrη χώρα στον εμφύλιο πόλεμο. Η σύγκρουση κορυφώθηκε δέκα χρόνια αργότερα (1572) στην αποτρόπαιη σφαγή της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου. Η αντιβασίλισσα, η Αικατερίνη των Μεδίκων, σε μια απελπισμένη προσπάθεια να βάλει στη σύγκρουση, σχεδίασε με τους Γιζικούς τη δολοφονία των προτεσταντών ηγετών. Η συνωμοσία απελευθέρωσε τα κτηνώδη πάθη του παρισινού όχλου με αποτέλεσμα τη σφαγή 2.000 Ουγενότων σε μια νύχτα. Ο πόλεμος κράτησε ως το 1593, οπότε ο Ερρίκος Δ · έγινε καθολικός με σκοπό να ευχαριστήσει την πλειοψηφία των υπηκόων του. Το θρησκευτικό ζήτημα ωστόσο δεν έφτασε στη λύση του παρά μόνο το 1598, όταν ο Ερρίκος εξέδωσε το Διάταγμα της Νάντης που εγγυόταν ελευθερία συνείδησης για τους προτεστάντες. Σε μεγάλο βαθμό, η εξέγερση των Κάτω Χωρών ήταν ακόμα ένα επεισόδιο της θρησκευτικής διαμάχης που είχε προκαλέσει η Μεταρρύθμιση. Για πολύ μετά την έναρξη της Προτεσταντικής Επανάστασης στη Γερμανία οι χώρες που είναι σήμερα γνωστές ως Βέλγιο και Ολλανδία ήταν κτήσεις του Ισπανικού Στέμματος. Αν και ο λουθηρανισμός και ο καλβινισμός είχαν κερδίσει προσβάσεις στις πόλεις, οι προτεστάντες των Κάτω Χωρ&)V δεν ήταν παρά ένα κλάσμα του συνολικού πληθυσμού. Με το πέρασμα του χρόνου ωστόσο, ο αριθμός των καλβινιστών

57

Η σφαγή της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου

ρυξαvόταv, μέ:χρις ότου περιέλαβε την πλειοψηφία των κατοίκων των πόλεων, τουλάχιστο στις ολλανδικές επαρχίες του βορρά.Η επέμβαση της ισπανικής κυβέρνησης στη θρησκευτική τους ελευθερία οδήγησε σε μια απελπισμένη εξέγερση το 1565. Οι θρησκευτικές αιτίες δεν ήταν φυσικά οι μόνες. Το εθνικιστικό συναίσθημα ήταν ένας από τους κύριους παράγοντες, ιδιαίτερα αφότου ο Ισπανός βασιλιάς, Φίλιππος Β ·, επέμενε να μεταχειρίζεται τις Κάτω Χώρες ως υποτελείς επαρχίες. ΕπιrrΑεΟν, unήc,χε σοβαρή δυσαρέσκεια οικονομικού χαρακτή­ ρα, εξαιτίας της υψηλής φορολογίας και της απαγόρευσης του εμπορίου προς όφελος των Ισπανών εμπόρων. Στο θρησκευτικό μίσος, ωστόσο οφειλόταν κυρίως η βιαιότητα της σύγκρουσης. Ο Φίλιππος Β · θεωρούσε όλους τους Π ροτεστάvτες προδότες και ήταν αποφασισμένος να τους ξεριζώσει από κάθε περιοχή που κυβερνούσε. Το 1567 έστειλε τον φανατικό αντιπροτεστάντη δούκα της ·Αλβας με δέκα χιλιάδες στρατιώτες για να καταπνίξει την εξέγερση των Κάτω Χωρών. Επί έξι χρόνια, ο δούκας τρομοκρατούσε την περιοχή, σκοτώνοντας εκατοντάδες αντάρτες και βασανίζοντας ή φυλακίζοντας χιλιάδες άλλους. Οι

Η εξέγερση των Κάτω χωρών

,'Ί IJ'U!ΠJL

TOU

ατομικισμού

της

Η

και τα λατινικά και είναι σημαντικό το γεγονός από αυτά τα σχολεία άνοιξαν τελικά τις πόρτες τους τάσεις της μεταρρυθμιστικής σκέψης συνετέλεσαν σε τελευταία ανάλυση στον περιορισμό του πολιτικού απ ολυταρχισμού. Οι τάσεις αυτές, ωστόσο, δεν μπορούν κατά τρόπο να βρεθούν στο λουθηρανισμό. Εντελώς ο Λούθηρος ήταν ένθερμος υποστηρικτής του του Αγίου Παύλου· ότι οι εξουσίες που υπάρχουν δημιουργηθεί με το θέλημα του Θεού. Ο Λούθηρος ότι η αμάρτημα ανυπακοή το φόνο, την ακολασία, την ανεντιμότητα και την κλοπή, και ότι η εξουσία των ηγεμόνων δεν έπρεπε ποτέ να από τους υπηκόους τους. Μερικοί μελετητές, μάλιστα, βλέπουν στην επιρροή του Λουθήρου ένα ισχυρό προς την ανάπτυξη της απολυταρχικής διακυβέρνησης στη Γερμανία. Οι Ιησουίτες από το άλλο μέρος, αποπειράθηκαν να αναζωογονήσουν τη μεσαιωνική αντίληψη ενός ανώτερου «φυσικού νόμου». Αυτός ο φυσικός νόμος περιλάμβανε θεϊκής προέλευσης αρχές δικαίου και δικαιοσύνης που θα έπρεπε να αναγνωριστεί ότι περιόριζαν σε κάποιο βαθμό την εξουσία των ηγεμόνων. Ορισμένοι Ιησουίτες, επιπλέον, δίδασκαν ότι η εξουσία του κοσμικού ηγέτη προέρχεται από το λαό' μερικοί από αυτούς έφταναν μέχρι το σημείο να επιβεβαιώνουν το δικαίωμα του κοινού πολίτη να σκοτώνει έναν τύραννο σε ορισμένες περιπτώσεις. Προχωρώντας μακρύτερα από τους Ιησουίτες, καλβινιστές στη Γαλλία, την Αγγλία και τις Κάτω nw,uc..L. μόνο αποδέχονταν το δικαίωμα της επανάστασης αλλά και το εφάρμοζαν στην πράξη. Στην Αγγλία επίσης, προτεστάντες (congregationalists) του 17ου αιώνα, εισήγαγαν την αρχή της στη διοίκηση της εκκλησίας τους και υποστήριζαν της να επεκταθούν στη

Θρησκευτικοί περιορισμοί απολυταρχικών κυβερνήσεων

Ο!

στους νεότερους

που τον διοικεί». δημοκρατικής

4

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΝΩΝΙΑ (περ. 1450-1800) Αν και ένα βασίλειο μπορεί να πλουτίσει με τα δώρα που παίρνει ή με που κάνει από άλλες χώρες, αυτά είναι ωστόσο αβέβαια πράγματα και σημασίας, όταν συμβαίνουν. Το κυριότερο μέσο αύξησης του πλούτου και θησαυρού μας είναι, κατά συνέπεια, το εξωτερικό εμπόριο, για το οποίο να τηρούμε τον κανόνα: να πουλάμε περισσότερα στους ξένους κάθε σε αξίσ από όσα δικά τους αγαθά καταναλώνουμε. · Thomas Mun Ο θησαυρός της Αγγλίας μέσω του εξωτερικού εμπορίου

Στους τρισήμισι αιώνες ανάμεσα στο 1450 και το 1800, επήλθαν τεράστιες αλλαγές στην ευρωπαϊκή οικονομική ζωή, που συνήθως ονομάζονται Οικονομική Επανάσταση. Αν και υπάρχει πολύ έδαφος για διαφωνίες στις λεπτομέρειες που αφορούν στις συνέπειες των αλλαγών αυτών, υπάρχει συμφωνία κατά κανόνα σε μερικές βασικές γενικεύσεις. Πάνω απ' όλα, η Εμπορική Επανάσταση περιέλαβε μια αλλαγη _απ_ό την ημιαστικrϊ και, _ σε μεγάλο βα�μό, οικο�Ξμια α�λής βιολογικής του _ πλη�uσμQι:ι.-τQιϊ §!J\/Q�ιi6. παγkόσjlίό καπιταλ ιστικό καθεστώς της σύγχρονης εποχής. Η ανάκαμψη απο τις οικονομικές καταστροφέ<:;τΟu Τ4οι.ί αιώνα επιταχύν-θ_ηΙ<ε από __ ης uπεe11�'1!!ε;Ξ��-'!:�Μι�ις�.την__ι::ισροή V§_ων ειδών... καiω.iαλωσης _και rτοΛ9�ιΜ�\/�μετ.άΜ�.'!.., .- · τη πρόοδο στή δημιουργία υπερπόντιων αγορών καθώς ανθρώπων αριθμοί χρηματαγορά και το εμπόριο. Μεγάλοι ενώ το βιομηχανία, άρχισαν να ζουν από το εμπόριο και τη οποτεδήποτε από εντονότερο κίνητρο του κέρδους έγινε άλλοτε. Ακόμα, στη διάρκεια της Εμπορικής Επανάστασης, αρχικά η Ισπανία και η Πορτογαλία και κατόπιν οι βορειοεuρωπαϊ··

rοπικri _ CJΞvτ11ρriσriξ ·

Migg[u)\/.Q,-2:rg_

καl"τηv·

Μεγάλες αλλαγές στην ευρωπαίkή οικονομική ζωή

162

αυτές οι τους, καινούργιο, χωρίς προηγούμενο, πλούτο Ευρώπη ενώ παράλληλα ήταν φορείς σημαντικών κοινωνικής οργάνωσης και υλικού πολιτισμού. 1. Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΥΠΕΡΠΟΝΤΙΑΣ ΕΠΕΚΤΑΣΗΣ

Αίτια των εξερευνητικών ταξιδιών

· Οπως ήδη αναφέρθηκε αλλού, η ευρωπαικη οικον άρχισε να παρουσιάζει σημεία ανόδου γύρω στο 1450, ύ από ενάμιση περίπου αιώνα οξύτατης ύφεσης. Αναμφί ανάκαμψή της αυτή θα προχωρούσε σταθερά, αλλά επιταχίι κε σε μεγάλο βαθμό από τον 160 αιώνα και μετά, αποτελέσματα των υπερπόντιων ανακαλύψεων και σεων. Τα αρχικά εξερευνητικά ταξίδια οφείλο..v..τ..α.. ν.......,...... στις ισπανικές και πορτογαλικές φιλόδοξίες για εμπόριο··· ·με·την Ανατολ�. Για αρκετό καιρό, ··· ·· ········'···"τ·σ·· εμ μδνοπωλουv-ί'αν cίffοτίς; ιταλικές πόλεις της Βενετίας και Γένουας, με αποτέλεσμα να πληρώνουν οι κατοικοι της Ιβηp χερσονήσου υψηλές τιμές για τα μπαχαρικά, τα μετάξια κ φάρμακα που εισάγονταν από την Ανατολή. · Ηταν λ εντελώς φυσικό να γίνουν απόπειρες από ναυτικούς βρίσκονταν στην υπηρεσία των Ισπανών και των Πορτογά μοναρχών για να ανακαλύψουν καινούργιουςδρόμοι,.ις προς Ανατολή, ανεξάρτητους από ιταλικό έλεγχο. Μια δι::ύ των εξερευνητιι<.φνταξιριών ήταν ο 1εpcι[ΙQQ!Qλι1φ τών Ισricιγώy. Η επιτυχής ισπανική σταυροφορία εναντίον ισλαμικών δυνάμεων και η επανακατάκτηση της Ιβηρικής, δημιουργήσει ένα απόθεμα θρησκευτικού ζήλου που ζητο διέξοδο και πήρε τη μορφή επιθυμίας για προσηλυτισμό υπερπόντιων «ειδωλολατρών». Σ' αυτές τι<; αιτίε� πρέfτε προστεθεί το γεγονός ότι, οι πρόοδοι στις γεωγραφικές γ και την τεχνολογική . πραγματΟvvωμσσύv!] . επέτρεψαν ναυτικούς. να ξαvοίγοvταΓ�ϊfρΙQqότερο c.ιψqβς12.iιϊα θάλασσες. Θα πρέπει ωστόσο να έχουμε υπόψη μας··. αυτές οι πρόοδοι δεν εμφανίστηκαν ξαφνικά στο 1 διαδεδομένη αντίληψη ότι όλοι οι Ευρωπαίοι πριν από Κολόμβο πίστευαν ότι η Γη είναι επίπεδη, κάθε άλλο παρά σ είναι· θα ήταν αδύνατο μετά από τον 120 αιώνα, να βρεθεί

163

Ανακάλυψη του Αγίου Δομίνικου από τον Κολόμβο

ένας μορφωμένος που να πιστεύει ότι η Γη δεν είναι ιρική. Επιπλέον, τεχνολογικά βοηθήματα όπως η πυξίδα και ο λάβος (συσκευή υπολογισμού της θέσης των ουράνιων μάτων) ήταν γνωστά πολύ πριν από τα ταξίδια του Κολόμβου. Πορτογάλοι μάλιστα είχαν σαλπάρε_ι θαρραλέα μέσα στον λαντικό μέχρι τις Αζόρες (ένα τρίτο της απόστασης μέχρι τον έο Κόσμο) πριν από το 1350. Το πιθανότερο ήταν να έφταναν Ευρωπαίοι στην Αμερική και την · Απω Ανατολή πολύ ρίτερα, αν δεν υπήρχε η τροχοπέδη της οικονομικής κρίσης ι των πολιτικών αναταραχών τους τέλους του Μεσαίωνα. Με την εξαίρεση των Νορβηγών, που ανακάλυψαν τη ειοαμερικανική ήπειρο γύρω στο 1000 μ.Χ., πρωτοπόροι της ανοπλοΤας υπήρξαν οι Πορτογάλοι. Ως τα μέσα του 15ou να, είχαν εξερευνήσει τις αφρικανικές ακτές μέχρι και τη .οuιvέα. Το 1497. ο πιο επιτυχημένος ναυτικός τους. ο Βάσκο

Επιτυχίες των Ισπανών και των Πορτογάλων

164

Γάλλοι, Αγγλοι και Ολλανδοί

Κορτές

ντα Γκάμα (Basco da Gama), nεριέπλευσε τη νότια Αφρικής και τον επόμενο χρόνο έπλευσε προς την μεταξύ, ο Γενουάτης ναυτικός 1506) πείστηκε για τη δυνατότητα να φτάσει ταξιδεύοντας δυτικά. · Οταν η προσφορά του Πορτογάλους δεν έγινε δεκτή, ο Κολόμβος στράφηκε Ισπανούς βασιλείς, Φερδινάνδο και Ισαβέλλα και εξασφάλ υποστήριξή 'rους στο σχέδιό του. Το χρονικό του μνημε ταξιδιού του και τα αποτελέσματά του είναι τόσο γνωστ δεν χρειάζεται να περιγραφούν εδώ. Αν και πέθανε μάθει τι πραγματικά.είχε επιτύχει, οι ανακαλύψεις του έ θεμέλια για την ισπανική κυριαρχία σε ολόκληρο σχεδόν τ Κόσμο. Ακολούθησαν άλλοι εξερευνητές που εκπροσω το ισπανικό στέμμα και, σύντομα, οι κατακτητές, ο Κορτ Πιζάρρο. Το αποτέλεσμα ήταν μια απέραντη απ αυτοκρατορία που περιλάμβανε το νοτιοδυτικό τμή σημερινών Η'{ωμένων Πολιτειών, τη Φλόριδα, το Μεξικ Δυτικές Ινδίες, την Κεντρική Αμερική και ολόκληρη τη Αμερική με την εξαίρεση τη Βραζιλίας που καταλήφθηκε την Πορτογαλία. Οι · Αγγλοι και οι Γάλλοι δεν άργησαν να μιμηθο · ισπανικό παράδειγμα. Τα ταξίδια του Κάμποτ (John Cabo του γιου του Σεβαστιάν (Sebastian) το 1497-98 έβαλ βάσεις των αγγλικών κατακτήσεων στη Βόρεια Αμερική, α δεν υπήρχε τίποτε που θα μπορούσε να ονομαστεί βρετ αυτοκρατορία στον Νέο Κόσμο πριν από τον εποικισμό Βιργινίας το 1607. Στις αρχέc του 16ου αιώνα, ο Γά εξερευνητής Καρτιέ (Cartier) ανέπλευσε τον ποταμό Αγίου Λαυρεντίου παρέχοντας έτσι στην πατρίδα του μια υπ απαίτησης κυριαρχίας του ανατολικού Καναδά. Πάνω από χρόνια αργότερα οι εξερευνήσεις των Ζολιέ ( Joliet), Λα Σολ Salle) και του πατέρα Μαρκέτ (Marquette), έδωσαν στο. Γάλλους προσβάσεις στην κοιλάδα του Μισισιπή και σ · περιοχή των Μεγάλων Λιμνών. Μετά τη νίκη τους στον πόλε για την ανεξαρτησία τους, στις αρχές του 17ου αιώνα, Ολλανδοί ρίχτηκαν και αυτοί στον αγώνα για τη δημιουρ αποικιακών αυτοκρατοριών. Η ανάπλευση του Ερρίκου Χάτg (Henry Hudson) προς τις πηγές του ποταμού που έχει το όνο του, τους επέτρεψε να ιδρύσουν τη Νέα Ολλανδία το 1623, τ οποία 40 περίπου χρόνια αργότερα αναγκάστηκαν να παρα σουν στους · Αγγλους. Αλλά οι πολυτιμότερες κτήσεις τ Ολλανδών ήταν η Μάλακκα, τα Νησιά των Μπαχαρικών και

165 που απέσπασαν από την ταξι
vαυτίκών

Η επέκταση του εμπορίου σε παγκόσμια κλί μακα

Η αύξηση της π ροσφοράς π ολύτιμων μετάλλων

166

Λιμάνι του · Αντεν

ίδιο τρόπο όλες τις περιοχές της Ευρώπης. Τα αργuρορuχεία καταστράφηκαν από την πλημμυρίδα α αμερικανικής προέλευσης. Το αποτέλεσμα ήταν η παρακμάσει ενώ η Αγγλία και η Ολλανδία κατέλαβαν την θέση στην ευρωπαϊκή οικονομία. Για μια μικρή περίοδο,η Ι τη μοιράστηκε μαζί τους, αλλά δεν ήταν δυνατό να διατηρήσει. Η ισπανική βιομηχανική ανάπτυξη ήταν αδύνατη για να ικανοποιήσει τη ζήτηση βιομηχανικών αγ από μέρους των Ευρωπαίων αποίκων του Δυτικού Ημισφαι Κατά συνέπεια, οι άποικοι στράφηκαν προς τη βόρεια Ε για τα υφάσματα και σιδερικά που χρειάζονταν άμεσα. τέλος του 16ou αιώνα, η ισπανική οικονομία, που πρώτη φά να ευημερεί σημαντικά από τις ανακαλύψεις, είχε σχ καταρρεύσει. 2. ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΕΠΑΝΆΣΤ ΑΣΗΣ

της Επανάστασης. (1) Η άνοδος του καπιταλισμού

κοιv-ωγ,κqύ υυvυ,,υu της υπnρι::qίας τους QV!.ίΥ!α και καπιταλισμός δεν έφτασε στην πλήρη του πριν από τον 190 αιώνα, τα περισσότερα από τα κύρια χαρακτnριστικά διάρκειci τr�ϊΕμ�ρϊκής�Επαναστασης. του είχαν αναπτυχθεί

σrη

· Εvα δεύτερο σημαντικό χαρακτΙJpιστικό της Εμπορικής

του ΙΣΤ · α1ώ1Lα

168 (2) Η ανάπτυξη της

Ιάκωβος Φούγκερ

του Επανάστασης ήταν η της κατηγορηματικής θρησκευτικής καταδίκης της τοκογλυφίας, η τραπεζική ελάχιστα αποδεκτή επιχείρηση στη διάρκεια του Μεσαί αιώνες, η περιορισμένη χρηματαγορά που διεξαγόταν, λούσε ουσιαστικά μονοπώλιο των Εβραίων. Υπήρχαν ωστ εξαιρέσεις. Η εκκλησία είχε κάνει την παραχώρη επιτρέψει την κερδοσκοπική επιχείρηση όταν αυτή συνεπ επιχειρηματικό κίνδυνο. Το αποτέλεσμα ήταν να αρχ διάφορες ιταλικές οικογένειες να κερδίζουν πολΟ · τραhεζικέc; επιχειρήσεις, ήδη από τον 130 αιώνα. Οι με ιταλικές τράπεζες, ωστόσο, καταστράφηκαν από τα χτυπ της οικονομικής κρίσης του 14ου αιώνα. Αργότερα μεγαλύτερες και καλύτερα διοικούμενες επιχειρήσεις, ό Τράπεζα των Μεδίκων, πήραν τη θέση τους. Ως τον 15οαι τραπεζική δραστηριότητα είχε επεκταθεί στη νότια Γερμα τη Γαλλία. Η ηγετική επιχείρηση στο βορρά ήταν εκείν Φούγκερ (Fugger) της Αυγούσταc;. Οι Φούγκερ δάν χρήματα σε βασιλείς και επισκόπους, έγιναν μεσίτες του για την πώληση συγχωροχαρτιώv και διέθεσαν το ποσό . επέτρεψε στον Κάρολο Ε · να εξαγοράσει την εκλογή του θρόνο της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Την άνοδο αυ των ιδιωτικών χρηματιστικών οίκων ακολούθησε η ί κρατικών τραπεζών με σκοπό την εξυπηρέτηση των οικοvομι

κρατών. Η πρώτη που ιδρύθηκε κατά της Σουηδίας (1657), αλλά σειρα ηταν η προοριζόταν να παίξει τον σημαντικότερο στην που ιστορία ήταν η Τράπεζα της Αγγλίας, που ιδρύθηκε 1694. Αν και δεν βρισκόταν τυπικά κάτω από κρατικό έλεγχο ρι το 1946, ήταν πάντα η τράπεζα έκδοσης χαρτονομίσμακαι ο εγγυητής των κεφαλαίων του δημοσίου. Η ανάπτυξη της τραπεζικής δραστηριότητας αναγκαία {συνοδεύτηκε από την υιοθέτηση ποικίλων ενισχύσεων των 'οικονομικών συναλλαγών σε μεγάλη κλίμακα. Οι πιστωτικές Ίsιεuκολύνσεις επεκτάθηκαν σε ,έτοιο βαθμό, ώστε ένας tμπορος του · Αμστερνταμ μπορούσε να αγοράσει αγαθά από t,ναν έμπορο στη Βενετία με αντάλλαγμα μια επιταγή που είχε εκδόσει μια τράπεζα του · Αμστερνταμ. Ο Βενετός έμπορος θα εισέπραττε τα χρήματά του καταθέτοντας την επιταγή στην τοπική του τράπεζα. Αργότερα, οι δύο τράπεζες θα εκκαθάριζαν τους λογαριασμούς τους συγκρίνοντας τα ισοζύγιά τους. Ανάμεσα στις άλλες διευκολύνσεις της πιστωτικής επέκτασης ήταν η υιοθέτηση ενός συστήματος πληρωμών με επιταγές στις τοπικές συναλλαγές και η έκδοση τραπεζογραμματίων ως υποκατάστατων των χρυσών και αργυρών νομισμάτων. Και οι δύο αυτές επινοήσεις εφευρέθηκαν από τους Ιταλούς και βαθμιαία υιοθετήθηκαν από τους Βορειοευρωπαίους. Το σύστημα πληρωμής με επιταγή ήταν ιδιαίτερα σημαντικό αναφορικά με την αύξηση του όγκου του εμπορίου, εφόσον τα πιστωτικά αποθέματα των τραπεζών μπορούσαν πια να επεκταθούν πολύ πιο πέρα από τα πραγματικά χρηματικά αποθέματα που βρίσκονταν στα χρηματοκιβώτιά τους. Η Εμπορική Επανάσταση.δεν περιορίστηκε φυσικά στην ανά��ϋϊri-·τοu .. εμπορίοu·;αι του πιστωτικού συστήματος. Περιλάμβανε επίσης σημαντικές αλλαγές των παραγωγικών μεθόδωςτ ο σύστημα της !21Qτ�iyίa<;πqUεϊχε·αvαπτυχθ·εΓαπό τις· σu,'Ο"εχyίεςχειροτε�φν'στcΓrέΛος του.Με;;αϊω;;α:�v§ηy.9ρα ιiλησιαζε στο τέλος του. Οι ίδιες οι συντεχνίες, κuριαρχούμενες από· }ό.uς . αρχιμάότορες, . είχαν 1<:cιταvii')Ξεϊ.:εvωΊσχiκε�:�aι ·κλειστές. Συμμετοχή σ· αu,:ές ε:11ιτρε;rι9:rqνgιι'Ι,1j�ωςστα μέλή Λίγων προνομιούχων οιιωγεγι::ιώγ. ΕξάΜQu, ασφυκτιούσαν σε τέτοιο βαθμό από την παράδοση, ώστε ήταν προσί:ιρμοστο�ν. . σ,:ις μεταβαl.λόμενες,,, σιινθηκες. ··""<'::��:.• καινούριες βιομηχανίες είχαν Ε,ε πηδ1']σει.�ξω αηό:ΙQ.Q�ΥΙfΧVLασύστημα. Χαρακτηριστικά Ί"'1ραδείγματα 1τc:ι\/ 'Γc:ι Οf)LJ),(εία, η

(3)Η επέκταση των πιστωτικών διευκολύνσεων

(4) Η παρακμή των συντεχνιών χειροτεχνών και η άνοδος νέων 6ιομηχανιών

170

(5) Το οικοτεχνικό, ή κατ' αποκοπή σύστημα

71

αιώνας

να συμπληρώσει το οικογενειακό εισόδημα καλλιε ργώντας ένα αγρό ή ένα λαχανόκηπο. Επιπλέον, οι συνθήκες ε ργασίας στα σπίτια ήταν πολύ uγιεινότε ρες απ· ό,τι στα εργοστάσια και ο τεχνίτης είχε τη βοήθεια της οικογένειάς του στις πιο απλές εργασί ες. Αναμφίβολα πλεον εκτήματα ήταν επίσης η απουσία της επίβι εψης του επιστάτη και του φόβου απόλυσης εξαιτίας ασήμαντων λόγων. Από το άλλο μέρος, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι οι εργαζόμενοι με το οικοτεχνικό σύστημα ήταν πολύ διασκορπισμένοι για να οργανωθούν αποτε λεσματικά με σκοπό την από κοινού δράση. Κατά συνέπεια, δ εν είχαν μέσα να προστατέψουν τον εαυτό τους από ανέντιμους εργοδότες που τους έκλεβαν στην πληρωμή ή τους υποχρέωναν να πληρώνονται σε είδος. Είναι επίσης αλήθε ια ότι..πι::ιω; TQ Τ$λQς� ε αρτ ώνταν όλο :l 1 =':f��;�.1��:��.�•.••� ξ .��;�;fί�;;;;';;i;r;":-:= :::�;.�::·::::::�

�==-::=

172

(6) Αλλαγές στην οργάνωση των επιχειρήσεων: Η ανά πτυξη ομόρρυθμων εταιρειών

εμπορικής μονάδας το Μεσαίωνα βιοτεχνία που ανήκε σε ένα άτομο συνεταιρισμός ηταν επίσης πολύ μειονέκτημα της απεριόριστης ευβύνης του αναφορικά με χρέη της εταιρείας. Προφανώς, καμι αυτές τις μεθόδους Οεν ηταν κατάλληλα προσαρμοσμέv επιχειρήσεις που συνεπάγονταν σοβαρούς οικονομικούς νους και τεράστιες επενδύσεις κεφαλαίου. αποτέ�εσl1c:ι !llς απόπειρψ;να επινοηθεί καταλλ ο ι φ ο τα είρ ο ς ν ατισ bl · μ ρ ή ργά �pγqνφσης ηgι,ι ταυτόχρονα συμπαγέστερη και. ειφύτερrι_ω-ς ηρσς Ι. σκοπούς της. δϊυπC>ς αυτός ήταν η με-r,()χt�Ιϊξ;.Τ.QΨ§19.ι . σχηματίστηκε με την έκδοση μετοχώ,ν ��φc:ιΔ9JC>�-. άγοράζονταν από σημαντικό αριβμό επενδuτώ\/. Εκείνοι π αγόρdζdν Τις μετοχές μπορούσαν να συμμετέχουν ή όχι σ εργασίες της εταιρείας, αλλά και στις δύο περιπτώσεις ήτ συνιδιοκτήτες της επιχείρησης και, κατά συνέπεια, δικαιούντ συμμετοχή στα κέρδη της ανάλογα με το ποσό που επενδύσει. Η μετοχική εταιρεία είχε πολλά πλεονεκτήματα σχέση με το συνεταιρισμό και την ομόρρυθμη εταιρεία. Κα πρώτο λόγο, ήταν μόνιμη μονάδα που δεν ήταν ανάγκη αναδιοργανώνεται κάθε φορά που τα μέλη της πέθαιναν αποσύρονταν απ· αυτήν και κατά δεύτερο, καθιστούσε δυνα μεγαλύτερη συσσώρευση κεφαλαίου μέσω μιας μεγαλύτερ κατανομής μετοχών. Κοντολογής, περιείχε όλα τα πλεονεκτ ματα της σύγχρονης ανώνυμης εταιρείας εκτός από το ότι δ αποτελούσε νομικό πρόσωπο με τα δικαιώματα και υποχρεώ που χαρακτηρίζουν ένα φυσικό πρόσωπο. Αν και οι αρχικέ

δεν·

(7)Η μετοχική εταιρεία

173 ιδρύθηκαν για εμπορικούς σκοπούς, οργανώθηκαν μερικές και στο χώρο της παραγωγής. επιτυχημένων εμπορικών επιχειρήσεων ήταν (Chartered) εταιρείες, Αυτό σήμαινε ότι τίτλους που τους είχαν δοθεί από την κυβέρνηση και παραχωρούσαν το μονοπώλιο του εμπορίου σε μια περιοχή καθώς και εκτεταμένη εξουσία στους ς της. Με έναν τίτλο τέτοιου είδους, η Βρετανική Ανατολικών Ινδιών κυβέρνησε την Ινδία σαν να ήταν ία της ως το 1784, και, υπό μια έννοια, ακόμα και ως το · Αλλες προνομιούχες εταιρείες ήταν η Ολλανδική α ί Ανατολικών Ινδιών, η Εταιρεία του Κόλπου Χάτσον, η εία του Πλύμουθ και η Εταιρεία του Λονδίνου. Η τελευταία ε την αποικία της Βιργινίας και τη διοίκησε για ένα α ως ιδιοκτησία της.

τελευταίο χαρακτηριστικό της Εμπορικής Επανάστι::ιpης υ απ οτικό ειά ται να ε τ τ οδ ­ · ξε άσ εΓείνcίί 11 αν6πτ ξη ι..i[Ξς χρ ζε ης-δiκονομίας:ίο)(ρήτια, βέβαια, ήταν σε ευρεία ' της αναβίωσης του εμπορίου, τον η την ,::, αιώνα. Ωστόσο, λίγα ήταν τα νομίσματα που η αξία τους αγνωριζόταν έξω από μια περιορισμένη γεωγραφική κλίμακα. το 1300, το χρυσό δουκάτο της Βενετίας και το χρυσό της Φλωρεντίας είχαν φτάσει να αναγνωρίζονται σε την Ιταλία καθώς επίσης και στις διεθνείς αγορές της βόρειας Ευρώπης. Καμιά χώρα ωστόσο δεν μπορούσε να > καυχηθεί για ένα εννιαίο νομισματικό σύστημα. Σχεδόν παντού επικρατούσε μεγάλη σύγχυση· τα νομίσματα που εξέδιδαν οι ηγεμόνες κυκλοφορούσαν μαζί με τα νομίσματα ξένων κρατών. Επιπλέον, οι τύποι των νομισμάτων τροποποιούνταν συχνά ενώ τα ίδια τα νομίσματα κάθε τόσο υποτιμούνταν. Μια κοινή μέθοδος που χρησιμοποιούσαν οι ηγεμόνες για να αυξήσουν τα εισοδήματά τους ήταν η χρήση φτηνότερων μετάλλων στα νομίσματα που χρησιμοποιούσαν. Η ανάπτυξη όμως του εμπορίου και της παραγωγής στη διάρκεια της Εμπορικής Επανάστασης τόνισε την ανάγκη περισσότερο σταθερών και ομοιόμορφων νομισματικών συστημάτων. Το πρόβλημα λύθηκε με την υιοθέτηση ενός πρότυπου νομισματικού συστήματος από κάθε σημαντικό κράτος που θα εφαρμοζόταν στην επικράτειά του. Πολύς χρόνος πέρασε. ωστόσο, μέχρι να ολοκληρωθεί η μεταρρύθμιση αυτή. Η Αγγλία άρχισε την έκδοση ομοιόμορφων νομισμάτων στη διάρκεια της βασιλείας της Ελισάβετ. αλλά το έργο δεν ολοκληρώθηκε πριν από τα τέλη του 17ou αιώνα. Οι Γάλλοι δεν πέτυχαν να αναγάγουν τα νομίσματά τους στο

174 της την του Ναπολέοντα. τις καθυστερήσεις, φαίνεται βάσιμο το συμπέρασμα ότι νομίσματα υπήρξαν ένα της

3. Ο ΜΕΡΚΑΝΤΙΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ Η Εμπ9.Εική �σταση- στα τελευταία .. Ί:!Κ. σuνοδε ύτJ11i§_...Q!1Q-IηV.�t08έ :r::ησq.... ε.νά.ς.Δffi.QU συ στ ' μερ οικονομ��ών θεωριών και πpακτικrις.,._yνωστών σι..ι�ς� Με την εuρύτερη--ε,ίνοιά �ΡJill\LΙιλισι..ιός 11πcψεί να οριστεί ω ς το σύστr:ιμα προ τη"ς'"εεΓν;ής εuημερiaϊ·κaΓciυξησηςτης κρατι.ΖήςεξΟu και.. σΙJχνα·θεωρή�ήκε (\Τ'f()ΚΧειqτίκά πρόγρ.αμμα_ . πολιτικής, . οι αντικειμεyικοιτοu σκοποί ήταν σε μεγάλο πολιτικοί. σκ()rrq"ς της παρέμβασης στις οικονομικές uπο δεν �7,,,;;;;ψ ήταν απλώς η α�ξηση τόίi όγκδύ Λ ,Λ' Λ fταραγωγης·κ Λ ,,_,,--�Λ�'c«c<'Λ,"' "'' Ψ,, <ΛΛψΛ'ΛΛ ϊfίς: τΡ:�>,"""Λ'"'"'V '''"'"< ''"''' ,,ν,φγ εμπόρίό4 ��i}!<αι .. η CJUVK§Vτ p�qrιTΊ.εP.lQ.CJQif QQlJ.XΙιήb!QI βασιλικι:ι θησαuροφuλάκω, πράγμα που θα επέτρεπε ηγεμόνα να φτιάξει στόλους, να εξοπλίσει στρατιές, καταστήσει την κυβέρνησή του τρομερή και σεβαστή Ή ολόκληρο τον κόσμο. Εξαιτίας αυτής της στενής σχέσης φιλοδοξίες των ηγεμόνων που αφορούσαν στην αύξηση ισχύος τους καθώς και της ισ,χύος των κρατών μερκανηλισμός αποκλήθηκε κατά καιρούς κρατισμός (Stati eίatisme). Βέβαια, ΤΟ σι)στημα αυτό δεv 'eΞΊ:ίπορο-ύσε υπάρξει 11οτέ )(ωρίς την ανάmuξητης απόλυτης μοναρχίας είχε αντικαταστήσει την αδύνατrϊ "ciποκεντρωμένiϊδΟμη φεοuοciλισμq.ιj,)\λλά ο μερκαντιλισμός δεν δημιουργήθηκε ·τους ηγεμό�ες και μόνο. Οι νέοι άρχοντεςτουε:μπο ίου προώθησαν και εκείνοι 1 μια καιήτα\/ φcινερ?ότι .θα ., yα gντλήσοuν . .πολλά πλεονεκτήματα από τη\/ ε;νεργQJ:SQ9ενθάρρuνση των δραστηριοτήτων τους. Το απόγειο μερκαντιλισμού . ητcίν η εΚατόνταετία'ϊ5οο�Τ700, αλλά πο χαρακτηριστικά του επέζησαν ως το τέλος του 18ou αιών Αν υπήρχε κάποια αρχή που κατείχε την κεντρική θέση μερκαντιλιστική θεωρία, αυτή ήταν το δόγμα περί πολύτιμ μετάλλων. Σύμφωνα μ · αυτό, η ευημερία ενός έθνο. καθορίζεται από την ποpότητα των πολύτιμων μετάλλων π υπάρχουν στην επικράτειά του. · Οσο περιpσότερο χρuΡό άργυρο κατέχει ένα κράτος τόσο περισσότερο χρήμα μπορεί

ϊiϊ.ιn9Αιiiι;>.&ιΪία).

Η έννοια του μερκαντιλισμού

ως

ο

, ,,,,.ΛΛΛΛVVΛΛΛ"'�=Λ,, ,,,, , , , ,,,,,, ,Λ< ��----,--�-,,-=ννu,,�Λ-Λ -,,,,,v,,,,,,,,__ ,,,,,_,p Μ , ,

Ιοποvικό τάλληρο

75 και και δύναμη; Στο ερωτημα αυτό είχαν έτο ιμη την να �99)1Qf.IIDYέ:<; ..Xf>U(JOύ και αργύρου .υξήqευο εμπόριό του με τον υπόλοιπο κόσμο. Αν τουπάρει μέτραγιανϊ:ι επϊτύχει την ιιfτερ6χή της σέ.σύγκριση .ι.ιε· εκε,ί"ητωv .. �ισαγωyώv; -9If;ρ9c;..... χρυpό_ς tι cιρyιιρος . �<:ι ε:ιgέΔ!3ει_ ..... στην ειά .:rnς από όσ.ο. βα βγς:ί έξφ, AVIQ .ονομάστηκε «ενεργητικού . εμπορικού ισς>_ζLJγί.ΟιJ�ι [ιρ να διατηρη­ ·6\ίJ'ιiοζύγιο, θεωρηθηκαν απαραίτητες����ΕΞ�Π():. · /Πρώτη) υψηλοί δασμοί για να μειώσουν Τ<:ιyε:yικό qδϋ.v:wάλιqτςίqλσκληρωτικά ο ·····'tισ.ανωνωΥ καϊ vcϊaπΌκλεί/ �γ τ ρ έ ρ q ρ ο ι μ .νωv π οϊόντ�v δεύ ε d, εηιχορ ηqrι' ,-ων ωγών· καιϊτρί!η, )κτεταμέ:vη· ενβcιρρι_iyqη1ηc;βιομηχcινίας μπορούν ν.α rτουληθ9ύ\/ στο ε:ξCιJ!fpι t
ϊξρ.γω'{ώv.

ση

. .και

Τα πολύτιμα μέταλλα και το ενεργητικό ε μπορικό ισοζύγιο

176

.. ιμπεριαλισμού. Ο πρώτος όρος αναφέρεται στο ιδανικό αυτάρκους κράτους. Η πολιτική της ενίσχυσης των βιομηχανιών δεν συνίστατο απλώς σε ένα εξαγωγών, αλλά επίσης και σε μέσο για να καταστεί το ανεξάρτητο από ξένα προϊόντα. Κατά παρόμοιο τρόπο, μερκαντιλιστές υποστήριζαν ότι η κυβέρνηση πρέπει να πα το ρόλο ενός προσεκτικού φύλακα όσον αφορά στη ζωή υπηκόων της. Θα έπρεπε να παρέχονται στους φτωχ βοηθήματα, συμπεριλαμβανομένης και της δωρεάν ιατρικ περίθαλψης σε όσους δεν ήταν σε θέση να πληρώσουν. Αυτά γίνονταν βέβαια όχι για να ικανοποιηθεί μια αντίλl'J ευσπλαχνίας ή κοινωνικής δικαιοσύνης, αλλά κυρίως για μπορεί το κράτος να στηρίζεται σε μια σίγουρη οικονομική και να υποστηρίζεται από πολυάριθμους και υγιείς πολίτες διατ νους να πολεμήσουν γι' αυτό. Τελικά, οι με συνηγόp!)QQΥ..lJ!!.§1:ιΊ"ης απόκτησης.αποικιών· KCl!,.Q..� περίπτωση α159μα, ο πρωταρχικός σκοπός δεν ήταν η των πολι{ών της μητρόπολης· αλλά η. ενίσχυσrι1τiς·δί:ινα της ανεξαρτησίας TOLJ 15ράτους. Το είδος.των-κτ�σ;�ν 1i επιθυμούσαν ιδιαίτερα επίμονα ηταν εκείνο που θα αύξανε αποθέματα χρυσού και αργύρου της μητρόπολης. Σε περίπτω που αυτές δεν μπορούσαν να κατακτηθούν, θα ακολουθού σε σειρά προτίμησης εκείνες οι αποικίες που παρήγαν τρο προϊόντα, διατηρησιμα τρόφιμα ή ο,τιδήποτε άλλο δεΥ.Ι:!cπορο να παράγει η μητρόπολη. Η.���sιποιJ ση)ριζf,.QUΊό.τ ιμπεριαλισμού ήταν η αντίληψl'] .όη οι cιπ(�ι,ι<ίες L,Jllll.J?XQ�U!!!L καλό του κράτους στο οποίο ανήκαν. Για το λόγο αυτό δ έπρεπε να έχουν δικαίωμα νi:ιcισ)(ολbϋνται με τη βιομηχανία ή Ρ?λος τCJιJC:. ήτcιν να �-ιαράγου ναυτιλία. , ν πρ!')τε5,.vΔ��15gι καταναλώνουν όσο το δυνατό μεyαλύτε.:!)ες ποσότιπ�ς.6 τρόπο θcΓt"κ;��ν . ζω ; νικ.ών '"''"'"''·''''Ή 1;1εταγγίσεις αίματος στιςβιομηχανίες τηϊ1-1η�-e�112.&ιςΆ:ι{9ι,••.•• gυν_έπεια, θα της. παpείχαν. ένα 11λεονέκτημcι CJJQ)L.ClV.ώ.YQYL91 κατάκτηση του παγκόσμιοιΓ Ε:μπc5,ρ'ίgιϊ .... ... ..

ο

Οι υποστηρικτές του μερκαντιλισμού

αυτό τον

Οι περισσότεροι που ασχολήθηκαν με τη μερκαν λιστική θεωρία ήταν φιλόσοφοι και άνθρωποι της δράσης χώρο του εμπορίου. Ανάμεσα στους πρώτους υπήρξ υποστηρικτές του πολιτικού απολυταρχισμού, όπως ο Γάλλ Ιωάννης Μποντέν (Jean Bodin, 1530-1596) και ο · Αγγλ Θωμάς Χομπς (Thomas Hobbes, 1588-1679) που, φυσ ευνοούσαν κάθε πολιτική που θα αύξανε τον πλούτο και την ισχ του ηγέτη τους. Αν ΚQιQ!.Π§QJ.Ο.αότεροιαηό τους υποση1f)ΙΚ}� του μερκαντιλισμού τον έβλεπαν κυρίως (,)ς μέσ() ΤΊροαγ

177

Ο μερκαντιλισμός στην πράξη: Ισπανία και Αγγλία

καταφύγουν σε τεχνητές επινοήσεις προκειμένου να φέρουν τους, η κυβέρνησή τους διατήρησε αυστηρό και τη βιομηχανία. Η πολιτική άλλων χωρών έτσι ώστε να αντισταθμίζεται η έλλειψη αποικιών με την κατάκτηση μεγαλύτερου μέρους εμπορίου. Αυτό συνεπαγόταν φυσικά ένα επιχορηγήσεων, δασμών και εντατικής ανάπτυξης της βιομηχανίας και της ναυτιλίας. Η μερκαντιλιστική πολιτική εα:Η::ιοι1οιπτ11κ�:; σε μεγάλο βαθμό στην Αγγλία στη διάρκεια της βασιλείας της Ελισάβετ Α · και συνεχίστηκε από τη δυναστεία των Στούαρτ και τον · Ολιβερ Κρόμγουελ. Οι περισσότεροι από τους παραπάνω ηγέτες είχαν εμπλακεί σε ένα μανιασμένο αγώνα για την κατάκτηση αποικιών, παραχωρούσαν μονοπωλιακά προνόμια σε εμπορικές εταιρείες και επεδίωκαν, με διάφορες μεθόδους, να ελέγξουν τις οικονομικές δραστηριότητες των υπηκόων τους. Τα πιο ενδιαφέροντα παραδείγματα μερκαντι­ λιστικής νομοθεσίας στην Αγγλία ήταν οι ελισαβετιανοί νόμοι για την εξάλειψη της οκνηρίας και την ενίσχυση της παραγωγής, επίσης και οι περίφημοι Ναυτιλιακοί Νόμοι. Με μια σειρά νόμων που εκδόθηκαν προς το τέλος του 16ου αιώνα, η βασίλισσα Ελισάβετ έδωσε στα ειρηνοδικεία το δικαίωμα να καθορίζουν τιμές και ώρες εργασίας καθώς επίσης και να υποχρεώνουν κάθε ικανό και αρτιμελή πολίτη να ασκεί ένα χρήσιμο επάγγελμα. Ο πρώτος Ναυτιλιακός Νόμος εκδόθηκε το 1651 κατά τη διακυβέρνηση του Κρόμγουελ. Με στόχο την καταστροφή της ολλανδικής κυριαρχίας στις θαλάσσιες μεταφορές. ο νόμος αυτός απαιτούσε να γίνονται όλες οι μεταφορές προϊόντων από τις αποικίες προς τη μητρόπολη με

178

αποστολή «ορισμένων προϊόντων», ζάχαρης, κατευθείαν σε λιμάνια της ηπειρωτικής Αυτά θα έπρεπε να στέλλονται πρώτα στην Αγγλία, από μετά την πληρωμή των δασμών, θα μπορούσαν να επανεξα στον τελικό τους προορισμό. Και οι δυο αυτοί νόμοι βασί στην αρχή σύμφωνα με την οποία ο ρόλος των αποικιών ή πλουτισμός της μητρόπολής τους.

Ο μερκαντιλισμός στη Γερμανία.· Οι καμεραλιστές

Τα γερμανικά κράτη στη διάρκεια της Εμπορικής στασης ήταν πολύ απορροφημένα στα εσωτερικά προβλήματα για να πάρουν ενεργό μέρος στον αγώνα γ αποικίες και το υπερπόντιο εμπόριο. Κατά συνέπ γερμανικός μερκαντιλισμός εκδηλώθηκε πρωταρχικά ριμνα για την αύξηση της δύναμης του κράτους στο εσω και συνέβαλε στη διαμόρφωση του διττού χαρακτήρ οικονομικού εθνικισμού και ενός προγράμματος κοιν σχεδιασμού. · Ηταν φυσικό I ωστόσο, να γίνει ο σχεδι πρωταρχικά για το συμφέρον του κράτους και μόνο περιστα για το καλό του κοινωνικού συνόλου. Εξαιτίας του κύριου σκ τους, που ήταν η αύξηση των κρατικών εσόδων, οι Γερ μερκαντιλιστές έγιναν γνωστοί ως «καμεραλιστές» (από τη «kammer», που κυριολεκτικά σημαίνει αίθουσα, αλλά μοποιούνταν επίσης για να δηλώσει και το βασιλικό θησαα φυλάκιο). Οι περισσότεροι απ' αυτούς ήταν δικηγόροι καθηγητές οικονομικών. Οι καμεραλιστικές ιδέες εφαρ στηκαν από τους μονάρχες της δυναστείας Hohenzollern Πρωσίας, ιδιαίτερα από τον Φρειδερίκο Οuλιέλμο Α' (1 17 40) και τον Φρειδερίκο τον Μέγα ( 1740-1786). Η πολιτική ηγεμόνων αυτών περιλάμβανε ένα πολύπλευρο σχήμα παρ βάσεων και ελέγχων στον οικονομικό τομέα, με σκοπό αύξηση του φορολογίσιμου πλούτου και την ενίσχυση κρατικής ισχύος. · Ελη αποξηράνθηκαν, κανάλια διανοίχτη νέες βιομηχανίες ιδρύθηκαν με κρατική βοήθεια και οι αγρότ καθοδηγούνταν σχετικά με τα σπαρτά που θα έπρεπε σπείρουν. Με σκοπό την όσο το δυνατό ταχύτερη επίτευξη εθνικής αυτάρκειας, απαγορεύτηκαν τόσο οι εξαγωγές πρώ υλών όσο και οι εισαγωγές βιομηχανικών προϊόντων. Ο κύρ όγκος των χρημάτων που κερδήθηκαν με τους παραπά τρόπους δαπανήθηκε για στρατιωτικούς σκοπούς. Ο μόνιμ στρατός της Πρωσίας αυξήθηκε από τον Φρειδερίκο τον Μέ σε 160.000 άνδρες.

και η πιο εκείνη της ΙΔ' (1643-171 Αυτό στο "'"''.,."'" αποτελούσε την πληρέστερη α πολυταρχισμού, καθώς ενμέρει και στην πολιτική του (Jean Baptiste Colbert), πρωθυπουργού του Λοuδο­ από το 1661 ως το θάνατό του, το 1683. Κολμπέρ δεν ήταν θεωρητικός αλλά μάλλον ένας πολιτικός διψασμένος για προσωπική εξουσία, με να πολλαπλασιάσει τις δυνατότητες πλουτισμού της σοαστικής τάξης από την οποία προερχόταν. Αποδέχτηκε το όχι ως αυτοσκοπό, αλλά απλώς ως βολικό μέσο την αύξηση του πλούτου και της εξουσίας του κράτους, κερδίζοντας έτσι την έγκριση του βασιλιά του. Πίστευε ακράδαντα ότι η Γαλλία έπρεπε να αποκτήσει τη μεγαλύτερη 5υvατή ποσότητα πολύτιμων μετάλλων. Για το σκοπό αυτό απαγόρεψε την εξαγωγή χρημάτων, επέβαλε υψηλούς δασμούς ξένu βιομηχανικά προϊόντα και έδωσε γενναιόδωρες για να ενθαρρύνει τη γαλλική ναυτιλία. Για την εξυπηρέτηGη αυτού του σκοπού ο Κολμπέρ προήγαγε τον ιμnεριαλ{σμό, ελπίζοντας έτσι να αυξήσει το ήδη ισο ζύγιο με την πώληση βιομηχανικών αγαθών στις αποικίες προς το σκοπό αuτο νησιά στις Δυτικές Ινδίες, ενθάρρυνε την αποίκιση του Καναδά και της Λουιζιάνας, και εγκαθίδρυσε εμπορικές αποστολές στην Ινδία και την Αφρική. Επιπλέον, υπήρξε εξίσου αφοσιωμένος στο ιδανικό της αυτάρκειας όσο οποιοσδήποτε καμεραλιστήc; της Πρωσίας. Έδωσε επιχορηγήσεις σε νέες επιχειρήσεις, ίδρυσε αρκετές κρατικές βιομηχανίες και, ακόμα, υποχρέωσε το κράτος να αγοράσει αγαθά, που δεν του χρειάζονταν πραγματικά, προκειμένου να ενισχύσει προβληματικές επιχειρήσεις. · Ηταν ωστόσο αποφασισμένος να διατηρήσει τη βιομηχανική δραστη­ ριότητα κάτω από αυστηρό έλεγχο, έτσι ώστε να υπάρχει η βεβαιότητα ότι οι εταιρείες θα αγόραζαν τις πρώτες ύλες τους μόνο από γαλλικές πηγές, μητροπολιτικές ή αποικιακές, και ότι θα παρήγαν τα προϊόντα που απαιτούσε το εθνικό μεγαλείο. Κατά συνέπεια, επέβαλε στη βιομηχανία ένα περίπλοκο σύστημα κανονισμών που προδιέγραφαν σχεδόν κάθε λεπτομέρεια της παραγωγικής διαδικασίας. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο Κολμπέρ προώθησε σημαντικά την αύξηση της άμεσης ισχύος της χώρας του. Χάρισε στη Γαλλία ένα ναυτικό τριακοσίων σχεδόν πλοίων και στρατολόγησε πολίτες από τις παραλιακές επαρχίες, ακόμα και καταδίκους, για να επανδρώσουν τα πλοία.

Ο γαλλικός μερκαντιλισμός κάτω από τον Κολμπέρ

Κολμπέρ

180

4. ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

Τα θεμέλια του σύγχρονου καπιταλισμού

αύ'ill2η του -�·Jι-c,,:-,,., ...v� ι:t\/OQO των..τιμών μια ζήτηση αγ9t3�y ..λ��ι:,,..�"··"··Π,Ρ{J:-iγ,.r,.·� Οι επιχειρημ έμπαιναν στον πειρασμό να επεκτείνουν τις επιχειρήσεις υπερβολικά γρήγορα· οι τραπεζίτες επέκτειναν τις πιστώ τους τόσο ελεύθερα ώστε οι κυριότεροι οφειλέτες τ ιδιαίτερα οι ευγενείς, καθυστερούσαν συχνά να ανταποκρι στις υποχρεώσεις τους. Η Ισπανία και η Ιταλία ήταν ανάμεσα πρώτες χώρες που δοκίμασαν την οικονομική κρίση. Στις δ αυτές χώρες η αδυναμία των ημερομισθίων να παρακολ θήσουν την αύξηση των τιμών επέφερε απίστευτες στερή στις κατώτερες τάξεις εvc;J οι αγροτικές περιοχές γέμ ληστές. Στην Ισπανία μερικοί κάτεστραμμένοι αριστοκρ δεν ένιωθαν ιδιαίτερη υπερηφάνια που ήταν αναγκασμένο περιπλανιούνται από πόλη σε πόλη με τις ορδές των αλητών. τέλος του 15ου αιώνα, η μεγάλη τράπεζα των Μεδίκων Φλωρεντίας έκλεισε. Τα μέσα του επόμενου αιώνα εί πολυάριθμες χρεωκοπίες στην Ισπανία και την παρακμή Φούγκερ στη Γερμανία. Στο μεταξύ, η Αγγλία, η Ολλανδία σε κάποιο βαθμό, η Γαλλία, ευημερούσαν. Αυτή η ευημε

181

της οικονομίας

ακολούθησαν , που κορυφώθηκαν στις 8ou αιώνα. Τα πιο γνωστά από τα κερδοσκοπικά αυτά υπήρξαν η «Υπόθεση τηq Νότιας Θάλασσας» και η του Μισισιπή». Η πρώτη ήταν αποτέλεσμα του του μετοχικού κεφαλαίου της Εταιρείας της στην Αγγλία. Οι διευθυντές της εταιρείας την πληρωμή ενός μεγάλου μέρους του εθνικού της Αγγλίας και, για αντάλλαγμα, η βρετανική παραχώρησε στην εταιρεία το αποκλειστικό δικαίωμα εμπορίου με τη Νότια Αμερική και τα νησιά του Ειρηνικού. Οι των κερδών φαίνονταν σχεδόν απεριόριστες. Η αξία μετοχών της εταιρείας ανέβηκε ταχύτατα μέχρι που απλασιάστηκε. · Οσο , ±βαινε η αξία τόσο το κοινό αγόραζε με μεγαλύτερη βουλιμία. Αλλά βαθμιαία δημιοuρ­ uποψίες ότι οι δυνατότητες της εταιρείας είχαν τιμηθεί. Οι απεριόριστες ελπίδες έδωσαν τη θέση τους σε uς και οι επενδυτές έκαναν αγωνιώδεις προσπάθειες να λαγούν από τις μετοχές τους πουλώντας τις όσο-όσο. Το Χ" του 1720 ήταν η αναπόφευκτη συνέπεια. Ενόσω η «σαπουνόφουσκα» της Νότιας Θάλασσας φού­ ωνε στην Αγγλία, οι Γάλλοι περνούσαν μέσα από ένα παρόμοιο μα κερδοσκοπικής μανίας. Το 1715, ένας Σκωτσέζος με το Ιωάννης Λω (John Law), που είχε υποχρεωθεί να το βρετανικό έδαφος επειδή είχε σκοτώσει τον του σε μια ερωτική περιπέτεια, εγκαταστάθηκε στο ίσι, ύστερα από διάφορες πετυχημένες χαρτοπαικτικές εριπέτειες σε άλλες πόλεις. · Επεισε τον αντιβασιλιά της να υιοθετήσει το σχέδιό του για πληρωμή του εθνικού με την έκδοση χαρτονομίσματος και να του πα­ το προνόμιο της οργάνωσης της Εταιρείας του με σκοπό τον αποικισμό και την εκμετάλλευση της · Οταν εξοφλήθηκαν τα κρατικά δάνεια, εκείνοι που τα χρήματα ενθαρρύνθηκαν να αγοράσουν μετοχές της Γρήγορα η αξία τους άρχισε να ανεβαίνει φτάνοντας σαράντα φορές την αρχική τους αξία. Οποιοσδήποτε να εξοικονομήσει ένα ελάχιστο χρηματικό ποσq, να πάρει μέρος στο παιχνίδι του εύκολου πλουτισμού'

Η υπόθεση της Νότιας Θάλασσας

Η «Υπόθεση του Μισισιπή»

Η άνοδος μιας νέας τάξης και ο εξευρωπαϊσμός tou κόσμοι

γίνει υποτίθεται ότι για να τις πουλήσουν 'Οσο όμως e,uuu ,wvu εταιρεία δεν θα μπορούσε να πληρώσει παραπάνω από μέρισμα των υπερτιμημένων μετοχών, οι πιο συνετοί επεvδ άρχισαν να πουλούν τις μετοχές τους. Η ανησυχία επεκτά και σύντομα όλοι αγωνιούσαν να πουλήσουν τις μετοχές; όπως αγωνιούσαν στην αρχή για να τις αγοράσουν. Το 1 «σαπουνόφουσκα» του Μισισιπή έσκασε προκαλώντας πανικό. Χιλιάδες άνθρωποι, που είχαν πουλήσει ακίνητα αγοράσουν μετοχές σε πολύ υψηλές τιμές, καταστράφη κατάρρευση των εταιρειών Νότιας Θάλασσας και Μισισιπή προσωρινά τον πυρετό της κερδοσκοπίας. Δεν πέρασε π καιρός, ωστόσο, και η όρεξη για το κέρδος ξανάνοιξε. Τα κύ μαζικής αγοράς μετοχών που πρωτοεμφανίστηκαν με την της Εμπορικής Επανάστασης επαναλήφθηκαν πολλές φα στη διάρκεια του 19ou και του 20ού αιώνα. Ανάμεσα στα άλλα αποτελέσματα της Εμπορικιiς Επ στασης ..IJIQY.n.�.9 rτηζgςιςι:ηι(:J:.tΚΊΤ�..!!JS α τάξης, η έναρξη το ευρωπαϊσμού του κόσμου και η ανα της δο�λξ:i,gς. Το κάθε ένα ατϊ αυτά απαιτεί ένα σύ τουλάχιστο σχολιασμό. Προς το τέλος του 17ou αιώνα, η (αστική) τάξη είχε γίνει μια κοινωνική ομάδα με επιρροή σε σχεδόν τις χώρες της δυτικής Ευρώπης. Περιλάμβανε εμπόρους, τους τραπεζίτες, τους εφοπλιστές, τους κυρι ρους μετόχους των εταιρειών και τους βιομηχάνους. Η άν τους στην εξουσία ήταν κυρίως το αποτέλεσμα του αυξα μενου πλούτου και της τάσης τους να συμμαχήσουν μοναρχία εναντίον της αριστοκρατίας. Ωστόσο, η δύναμή το ήταν καθαρά οικονομική. Η πολιτική κυριαρχία της αστικής τά δεν έγινε πραγματικότητα πριν από τον 190 αιώνα. Η έκφραση «εξευρωπαϊσμός του κόσμου» σημαίνει μεταφύτευση ευρωπαϊκών συνηθειών και του ευρωπαΊ πολιτισμού σε άλλες ηπείρους. Χάρη στο έργο των εμπ των ιεραποστόλων και των αποίκων, η Βόρεια και η Αμερική γρήγορα προσέλαβαν το χαρακτήρα παραρτημάτων Ευρώπης. Τίποτα περισσότερο από μια αρχή δεν έγινε προς κατεύθυνση της μεταμόρφωσης της Ασίας, αλλά αυτό ή αρκετό για να προδιαγράψει την τάση κατοπινών εξελίξε όταν οι Ιάπωνες και οι Κινέζοι υιοθέτησαν την ατμομηχανή Δύσης και τα γυαλιά με σκελετό ταρταρούγας. Η τραγικότερη και περισσότερο κατακριτέα, από τη σκο

συνέπεια της Εμπορικής η δουλείας - της αγοραπωλησίας δηλαδή όντων για καταναγκαστική εργασία με σκοπό το δουλεία είχε πρακτικά εξαφανιστεί από το χώρο του πολιτισμού γύρω στο έτος 1000. Η ανάπτυξη όμως εξορυκτικής δραστηριότητας και των μεγάλων φυτειών στις ισπανικές και πορτογαλικές αποικίες οδήγησε σε τια ζήτηση ανειδίκευτης εργασίας. Αρχικά οι αποικιστές σαν να χρησιμοποιήσουν ως δούλους ιθαγενείς Αμερι­ αλλά αυτοί αποδείχτηκαν κατά κανόνα ιδιαίτερα στις ε υρωπαϊκές μολυσματικές αρρώστιες. Το βλημα λύθηκε τον 160 αιώνα, όταν προστέθηκε ένα ακόμα ρευμα» στο σύστημα του παγκόσμιου εμπορίου, με την ωγή» Αφρικανών στην Αμερική. Από τότε και ως τον 190 α, η δουλεία ήταν οργανικό μέρος του ευρωπαϊκού κιακού συστήματος, ιδιαίτερα σε εκείνες τις περιοχές που · γαν τροπικά αποικιακά προϊόντα, λ.χ. ζαχαροκάλαμο, καπνό το 1780, βαμβάκι. Τέλος η Εμπορική Επανάσταση υπήρξε εξαιρετικά σημαν­ όσον Q(j)()QQ qτοϊ"πρi5ετοψασ.ί<:ι I!l<; .. Βιομηχcηrικής qgης.. Αυτό ισχύει για.μια . σειρά . λόγους: (rΊg����·.ρν.ησε μια τάξη καπιJαλιστών.που συyι::χώς ανcιζrιτόύσαv ριι:;ς .���gφίες yιανα επ�vδύσουy τq πλεονάζCJVΊ"ί:1 κ(ρδη .Qτερ'ο' . η με ι:,καντιλιοτική ΠQ�.ιτική, IJ§.illY ξ';μcρcιqrιτ:ιου στηy ΠQΩQΊΉ@ίg τφv vεογέvyητω.Υ. βιομηχωιιώ.Υ. .και . . την γωγή .ι::ξQ\ΜVlΚώΥ gγa�ώJ�5.:ιi:: .... lQXUP.1J ώ�ΙΊCJη. στην τυξη.. _τJΊς βt()Ι:Ι!lΧ9Υ.ίqς. 'Πρίτ9) ) η ίδQU.Q!l . CΙΙΊOtt<ιgt
Η δουλεία

Ί"6�

Τα αποτελέσματα της Εμπορικής Επανάστασης όσον αφορά στην προετοιμασία της Βιομηχανικής

του

που μπορούν να τουλάχιστο, αποτελέσματα της Εμπορικής άνοδος των τιμών και η αύξηση του αστικού μεταξύ προκάλεσαν οι εξελίξεις του εμπορίου, κατέστησαν τη Εμπορικής Επανάστασης ακόμα πιο προσοδοφόρα επιχείρηση και έτσι έτειν και αλλαγών επιταχύνουν την εξέλιξή της. Επιπλέον, ένα α στη γεωργία αποτελέσματα της υπερπόντιας επέκτασης ήταν η των Ευρωπαίων με νέα φυτά, ιδιαίτερα με το ινδιάνικο κ και τις πατάτες, που μπορούσαν να καλλιεργήσουν πατρίδες τους. Αλλά πιθανότατα, η σημαντικότερη σuνέπε Εμπορικής Επανάστασης για την εξέλιξη της γεωργίας θρίαμβος της καπιταλιστικής νοοτροπίας. Οι γαιοκτήμονες μέχρι τότε άφηναν τους αγρότες να καλλιεργούν τα κτή τους χωρίς μεγάλη απόδοση, ακολούθησαν στο εξής τοπ του επιχειρηματία που αναζητεί το μέγιστο της αποδοτικό και των κερδών. Στο βαθμό που οι γαιοκτήμονες αυτοί διατεθειμένοι να φανούν αμείλικτοι, ήταν σε θέση να πολλές επαναστατικές αλλαγές.

Αγροτικές εξελίξεις στην Αγγλία

Οι χώρες που πρωτοστάτησαν στην αγροτική πρόοδο Ολλανδία και η Αγγλία, αναμφίβολα σε μεγάλο βαθμό είχαν επωφεληθεί στο έπακρο από την Εμπορική Επα.νάστ Δεδομένου ότι η Αγγλία ξεπέρασε γρήγορα την Ολλαν εξαιτίας της μεγαλύτερης έκτασής της και των φυσικών πόρων, μπορούμε να περιορίσουμε τις παρατηρήσεις μας αγγλικές εξελίξεις. · Οπως είναι γνωστό το τυπικό μεσαιω αγροτικό καθεστώς ήταν εκείνο στο οποίο. ομάδες χωρι καλλιεργούσαν συλλογικά μακρόστενες άφρακτες εκτά γης. · Αλλα γειτονικά κτήματα γίνονταν λιβάδια για τη β κοπαδιών που αποτελούσαν συλλογική ιδιοκτησία των χωρι Πολύ συχνά, η πραγματική κυριότητα όλων αυτών των ήταν δύσκολο να προσδιοριστεί ή κατανέμονταν σχεδόν τuχ στους χωρικούς ύστερα από κάποιον αναδασμό της συνήθως, ωστόσο, υπήρχε κάποιος μεγάλος γαιοκτήμονας κάθε περιοχή που μπορούσε να διεκδικήσει την κuριό μεγάλου μέρους των γαιών αυτών, παρόλο που οι χωρικοί καλλιεργούσαν. Το ίδιο άτομο μπορούσε ακόμα να u,ι:c.r.u,r. τους νόμιμους τίτλους κυριότητας των λιβαδιών. Στην περισσότεροι από αυτούς τους γαιοκτήμονες αποφάσισαν περιφράξουν τις γαίες τους προκειμένου αποδοτικότερες.

πρώτες περιφράξεις στην Αγγλία πραγματοποιήθηκαν και 160 αιώνα και συνεπάγονταν τη μετατροπή γαιών σε βοσκοτόπια προβάτων. Εξαιτίας των μεγάλων που έδινε το μαλλί. πολλοί γαιοκτήμονες αποφάσισαν να κοινοτικά βοσκοτόπια, όπου μέχρι τότε έβοσκαν των χωρικών, σε δικά τους βοσκοτόπια για πρόβατα. φορές πετύχαιναν επίσης να μετατρέψουν εκτάσεις αλλιέργειας σε βοσκοτόπια προβάτων εκδιώκοvτας τους ύς που τα μισθωτήριά τους ήταν επισφαλή. Οι ε­ αυτές προκαλούσαν σοβαρές ταλαιπωρίες στους ούc;. · Οπωc; έγραφε ο Μορ στην Ουτοπία του, «τα τα που κάποτε ήταν τόσο ήμερα και έτρωγαν τόσο λίγο, ερα γίνονται τόσο λαίμαργα και άγρια ώστε να καταβροχ­ υν ακόμα και ανθρώπους , γιατί δεν αφήνουν καθόλου γη να ωθεί». Ο · Αγγλος ανθρωπιστής, ωστόσο, ήταν κάπως Στην πραγματικότητα δεν είχε nn,v,r,A"'·' από το 3% της καλλιεργήσιμης γης πριν από το 1525 ένα μέρος απ· αυτό δεν προοριζόταν για βοσκή προβάτων. Η δραματική φάση της ιστορίας των περιφράξεων στην στο 171 Ο και στο 1 όχι στην απελευθέρωση γαιών για τα πρόβατα, στην αύξηση της αποδοτικότητας των καλλιεργειών. Σε την περίοδο. οι γαιοκτήμονες πειστεί για την της «επιστημονικής καλλιέργειας». Πάνω απ' καταλάβει ότι, με την εισαγωγή νέων φυτών και

Οι περιφράξεις σπιv Αγγλία

186

Χωρικοί, αρχές ΙΣΤ · αιώνα

Επιστημονική καλλιέργεια

καλλιέργειας, μπορούσαν να ελλατώσοuν το ποσοστό χέρσων εκτάσεων και να αυξήσουν την απόδοση. Μερικά απ σημαντικά νέα φυτά με τα οποία πειραματίζονταν ήταν διάφο ποικιλίες τριφυλλιού και οσπριοειδών φυτών. Αυτά ελάττωναν. γονιμότητα του εδάφους πολύ λιγότερο από όσο τα δημητρια και μάλιστα συντελούσαν στην αύξηση της ποιότητάς τ συγκεντρώνοντας άζωτο και κάνοντας το έδαφος περισσόfε πορώδες. · Ενα άλλο νέο φυτό μέ παρόμοιες ιδιότητες ήταν γογγύλι. Ο μεγαλύτερος προπαγανδιστής της καλλιέργει αυτού του καθόλου ελκυστικού λαχανικού ήταν ο uποκό Κάρολος Τάοuνσεντ (Charles Towns·end, 1674 - 1738), εξέχων αριστοκράτης και πολιτικός που, προς το τέλος τη ζωής του, εγκατέλειψε την βασιλική αυλή για να πειραμdτι με την αγροτική καλλιέργεια. · Εγινε έτσι πρότυπο γιp το άλλους αριστοκράτες στον τομέα της επιστημονικής κ έργειας. Ο Τάοuνσεντ κέρδισε το παρατσούκλι του «Γογγύ επειδή ήταν τόσο αφοσιωμένος στον προσηλυτισμό ανθρώπ στη χρήση του γογγυλιού σε νέα συστήματα εναλλασσόμεν καλλιεργειών.

ΤΟ

γης, αλλά και έδωσαν έτσι στη και καλύτερων ζώων. Περισσότερα και ζώα σήμαιναν έπίσηc; περισσότερο λίπασμα. · Ετσι, η λίπανση έγινε άλλος ένας τρόπος με τον οποίο οι καλλιεργητές μπορούσαν να εξαλείψουν την ανάπαυσης των αγρών κάθε τόσο. · Αλλεc; βελτιώσεις καλλιεργητικές μεθόδους που πραγματοποιήθηκαν σ· αυτή ήταν το εντατικότερο σκάλισμα και καθάρισμα από καθώς και η χρήση του αυλακιού για τη σπορά ιού. Αυτό το τελευταίο εξάλειψε την παλιά σπάταλη ο σποράς με το χέρι, κατά την οποία οι περισσότεροι έμεναν στην επιφάνεια του εδάφ_οuc; και τρώγονταν από πουλιά. Η επιστημονική καλλιέργεια υπαγόρευσε την αναγκαιότητα περίφραξης γιατί ο γαιοκτήμονας που την εφάρμοζε ιαζόταν ευελιξία για να πειραματιστεί με όποιο τρόπο μούσε. Δεν μπορούσε απλώς να δοκιμάσει να σπείρει μια ανοιχτή έκταση γης με γογγύλια ενώ οι χωρικοί θα να εφαρμόζουν στα γειτονικά χωράφια το πανάρχαιο . t½6στημα της εναλλασσόμενης χρήσης των τριών καλλιεργειών. p;νtίθετα, ήταν αναγκαίο να έχει περιφραγμένα, σαφώς διαχωρισμένα χωράφια για να μην υπάρχει καμιά· αμφιβολία ποια περιοχή είναι δική του, για να μεγιστοποιήσει την α11οδοτικότητα του πειραματισμού και για να μην μπορούν να . βόσκουν στα χωράφια του περιπλανώμενα ζώα. Πρέπει επίσης ινα προστεθεί ότι, όταν το κίνημα για την περίφραξη των αγρών 11ήρε διαστάσεις; οι γαιοκτήμονες δεν δίσταζαν να χρησιμο­ . ποιήσουν τη μέθοδο της οργάνωσης και περίφραξης περιοχών >για να αποσπάσουν νέες γαίες από τους αγρότες· γαίες που μέχρι τότε, κατά κανένα τρόπο δεν ανήκαν σ· αυτούς. Σ' όλα ctυτά είχαν το κράτος στο πλευρό τους. Το κοινοβούλιο · σταμάτησε την απαγόρευση των περιφράξεων το 1640, και από το 171 Ο άρχισε ουσιαστικά να τις υποστηρίζει. Στο εξής, σε όλόκληρο τον 180 αιώνα, οι κοινοβουλευτικοί «νόμοι περιφρά­ ξεων» προέβλεπαν την περίφραξη όλων των γαιών ενός δι::δομένου χωριού σε σαφώς διαχωρισμένα και περιφραγμένα τμήματα, έτσι ώστε οι μεγαλύτεροι γαιοκτήμονες να κερδίζουν τα περισσότερα κτήματα. Η στάση αυτή βέβαια εξηγείται από το γεγονός ότι στο κοινοβούλιο κυριαρχούσε η αριστοκρατία της έγγειας ιδιοκτησίας. Συνέπεια των περιφράξεων ήταν να διωχτούν πολλοί χωρικοί από τα χωράφια τους αλλά και

ΑVΤλία

Παγίωση των ιδιοκτησιών

Αυστριακοί χωρικοί, ΙΖ · αιώνας

Νέα σπαρτά

παράλληλα να σημειώσει τεράστια αύξηση η παραγωγή. παράδειγμα, στην Αγγλία του 18ou αιώνα, η παραγωγή σιτα αυξήθηκε κατά το ένα τρίτο. ενώ το μέσο βάρος των διπλασιάστηκε. Σε γενικές γραμμές, η μεγάλη αφθονία συγκέντρωση πλούτου που επέφερε η αγροτική επανάσταση. το κίνημα για την περίφραξη των χωραφιών ήταν απαραί · προUπόθεση για τη Βιομηχανική Επανάσταση πού άρχισε σ Αγγλία γύρω στό 1780. Στην ηπειρωτική Ευρώπη, με τη μικρής σημασίας εξαί της Ολλανδίας, δεν υπήρχε τίποτε που να συγκριθεί με αγγλική πρόοδο στην κατεύθυνση της επιστημονικής καλλι γειας. Στα περισσότερα μέρη της ηπείρου οι μεταβολές γεωργία προχωρούσαν πιο αργά και η πραγματική πρόοδος σ επιστημονικές μεθόδους επιτεύχθηκε μόλις τον 200 αιώνα. 1 Sος αιώνας όμως ήταν παρ· όλα αυτά μια σημαντική εποχή την ηπειρωτική ευρωπαϊκή γεωργία, από τη σκοπιά τ εισαγωγής νέων σπαρτών στην καλλιέργεια. Η σημαντικότε ήταν η καλλιέργεια του ινδιάνικου καλαμποκιού και της πατάτ δύο φυτών πού είχαν έρθει από τον Νέο Κόσμο. Δεδομένου το καλαμπόκι μπορεί να καλλιεργηθεί μόνο σε ηλιοφάνεια και ξηρό κλίμα, δεν φυτεύτηκε στις τικές περιοχές της Ευρώπης. Κατά τη διάρκεια του 17ou 18ou αιώνα όμως, η καλλιέργειά του απλώθηκε στην Ιταλία και νοτιοανατολικό τμήμα 1 ης ηπείρου. Η εκπληκτική διάδοσή

σπιτιοίι Γάλλων χωρικών, ΙΖ · αιώνας

ειλόταν στην απόδοσή του· ενώ ένας καρπός σιταριού διδε κατά μέσον όρο γύρω στους τέσσερις σπόρους για έναν που σπερνόταν, ένας καρπός καλαμποκιού απέδιδε ή ογδόντα. Αυτό καθιστούσε το καλαμπόκι ένα σπαρτό, τό οποίο γέμιζε αποθήκες που ηγοuμένως ήταν σχεδόν άδειες. Η πατάτα ήταν μια εξίσου .θαυματουργή καινοτομία για τον ευρωπαϊκό βορρά. Τα μεγάλα πλεονεκτήματα ήταν πολλά: · Ενα ήταν ότι οι πατάτες να καλλιεργηθούν στα φτωχότερα, υγρότερα ή αμμώδη εδάφη' όπου τίποτε άλλο δεν μπορούσε καλλιεργηθεί· ένα άλλο ήταν ότι μπορούσαν να φυτευτούν Φα πιο μικρά κομματάκια γης. Η καλλιέργεια της πατάτας, επίσης, ακόμα και στους μικρότερους αγρούς, συνέφερε επειδή απόδοσή της ήταν εξαιρετικά μεγάλη. Τέλος, η πατάτα ήταν ιρετική τροφή για τον άνθρωπο, πλούσια σέ θερμίδες, βιταμίνες και ακόμα και μερικές πρωτεΤνες. Αρχικά. οι βt>ρειοεuρωπαίοι χωρικοί αρνήθηκαν να καλλιεργήσουν πατάτες ιατί το φυτό αυτό δεν αναφερόταν στη Βίβλο· στην πορεία μωc; του 18ou αιώνα συνήθισαν στην παρουσία του, μερικές

90

αυτό το όσο και στην υπ τόσο στην Γερμανία. Γύρω στό 1800, η μέση γερμανική α οικογένεια έτρωγε πατάτες ως κύριο φαγητό τουλάχιστο φορά την ημέρα. Την ίδια περίοδο, η πατάτα έκανε εμφάνιση της στην Ιρλανδία και στην Αγγλία· ακόμα δεκαετία του 1960, ένας · Αγγλος θεατρικός σuγγρα μπορούσε να τιτλοφορήσει ένα έργο του σχετικό κατώτερες κοινωνικές τάξεις, Τσιπς (πατατάκια) με ο, τιδήπ

Το τέλος της πείνας

Το σημαντικότερο και πιό αξιοσημείωτο ίσως γεγονός οικονομικής ιστορίας της ευρωπαϊκής ηπείρου τον 180 α ήταν ότι οι φτωχοί έπαψαν βαθμιαία να πεθαίνουν από πε' το 1700 περίπου, γύρω στο μισό του συνόλου των Εuρ αγροτών μπορούσαν να περιμένουν το θάνατο κάποιου από το άμεσο οικογενειακό τους περιβάλλον κάθε δέκα χ Συχνά, όταν έπεφταν περιοδιv.οί λιμοί, ολόκληρες οικογέ.

Γεύμα Γάλλων χωρικών. ΙΖ · αιώνας

191

Η

πατάτας, με τότε και εργατικό δυναμικό για να συμβάλει στην μηχάνιση. Για πρώτη φορά μάθαιναν οι λαοί της Ευρώπης, v κυριολεξία, ότι «ούκ έπ' άρτω μόνον ζήσεται άνθρωπος». ΚΟΙΝΩΝΙΑ οικονομικές επαναστάσεις ακολουθούν αναπόφευκτα αλλαγές στην υφή της κοινωνίας. Η κοινωνία που μορφώθηκε κατά την Εμπορική Επανάσταση, αν και τήρησε μεσαιωνικά χαρακτηριστικά, ήταν έντονα διαφορετική ορισμένες απόψεις. Μια τέτοια διαφορά ήταν ότι ο θυσμός της Ευρώπης αυξήθηκε σημαντικά. Τό 1500, ο θuσμός της Ευρώπης υπολογιζόταν σε 80 εκατομμύρια· το ο είχε υπερδιπλασιαστεί και έφτασε τα 190 εκατομμύρια ρίποu. Το 1378, το Λονδίνο είχε πληθυσμό 50.000 κατοίκους 1600 ο πληθυσμός του είχε ξεπεράσει τις 200.000 και το Ο είχε ξεπεράσει το ένα εκατομμύριο! Οι λόγοι αυτής της ησης συνδέονται άμεσα με τις θρησκευτικές και οικονομικές λίξεις της εποχής. Στις βόρειες προτεσταντικές χώρες, η · ργηση της αγαμίας των κληρικών και η ενθάρρυνσή τους να ντρεύονται, ήταν παράγοντες που έπαιξαν κάποιο ρόλο. Πολύ μαντικότερο ρόλο έπαιξε ωστόσο η αύξηση των μέσων ιατροφής που επέφερε η Εμπορική Επανάσταση και οι ελτιώσεις στη γεωργία· όχι μόνο εμφανίστηκαν καινούργια ροϊόντα, όπως οι πατάτες, το καλαμπόκι και οι ντομάτες που ροστέθηκαν στα είδη διατροφής, αλλά και παλιότερα προϊόντα, ιαίτερα η ζάχαρη και το ρύζι, ήταν πια διαθέσιμα στους uρωπαίοuς σε μεγαλύτερες ποσότητες. · Οπως υποδηλώνει ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού του Λονδίνου, η Ευρώπη δεν γινόταν απλώς περισσότερο πυκνοκα­ τοικημένη, αλλά και περισσότερο αστικοποιημένη. Το 1500 υπήρχαν μόνο τρεις πόλεις στην Ευρώπη - με την εξαίρεση της τουρκικής Κωνσταντινούπολης - με πληθυσμό πάνω από 1 00 χιλιάδες κατοίκους- το 1800 υπήρχαν 22. Βέβαια, η εμφάνιση ;νέων δυνατοτήτων απασχόλησης στο εμπόριο και τη βιομηχανία κατέστησε ικανές τις περισσότερες χώρες να θρέψοuν ένα μεγαλύτερο πληθυσμό· και είναι σημαντικό ότι το πληθυσμιακό αυτό πλεόνασμα εγκαταστάθηκε στις πόλεις. Ωστόσο, η έκταση της αστικοποίησης πριν από το 1800 δεν πρέπει να . μεγαλοποιείται. Τον 170 αιώνα το 70-80% των εργαζομένων

Η αύξηση του πληθυσμού

Αυξημένη αστικοποίrισrι

192

Η μεσαία (αστική) τάξη

δεν είχε πλήρως σει, επίσης δεν είχε θριαμβεύσει η κοινωνική μεσαίας (αστικής) τάξης. Οι ιστορικοί συνήθιζαν μιλούν και να γράφουν για μια συνεχώς «ανερχόμενη» αλλά σήμερα αντιλαμβάνονται ότι αυτή η του εξογκωθεί. Αναμφίβολα, στη τερου μέρους αυτής της περιόδου υπήρξαν μεγάλες εuκ συσσώρευσης πλούτου και, κατά συνέπεια, ανόδου και ικανούς εμπ κοινωνική κλίμακα, για τους ω .. Ωστόσο, οι έμποροι δεν είχαν την εκτίμηση που περιέβαλ αριστοκράτες: Ο διάσημος Γάλλος σuγγ Μολιέρος (1622 - 1673), για παράδειγμα, διακωμωδού «αστό αριστοκράτη», τον πλούσιο έμπορο που προσπα αδέξια να μιμηθεί τους τρόπους των «καλυτέρων» του. επαγγέλματα, είναι αλήθεια, κέρδιζαν περισσότερο πλού αξιοπρέπεια από ό,τι στο Μεσαίωνα. Ειδικότερα, οι καλλιτέ οι συγγραφείς, οι δικηγόροι, οι καθηγητές γιατροί, ανήλθαν σε μια κοινωνική βαθμίδα που πε κατέχουν και σήμερα στη σύγχρονη κοινωνία. Γενικά, ωστό εποχή δεν χαρακτηριζόταν από κοινωνική και οικοvο εξίσωση. Αντίθετα η αριστοκρατία, που κέρδιζε τον πλούτο κατά κανόνα από την εκμετάλλευση της γης, ήταν σίγουρη για τη θέση της προς το τέλος της περιόδου όσο και στην αρχή της. Μια νέα υπεροψία, που χαρακτήριζε τις μεσαίες .. ανώτερες τάξεις, αποτελούσε βασικό εμπόδιο για μια ανθρώπινη μεταχείριση των λιγότερο ευνοημένων ανθρ' Ακούγοντας ένα θόρυβο έξω από το κατάλuμά · το αυτοκράτορας Κάρολος Ε · το 1 λέγεται ότι ρώτησε π θορυβούσε. · Οταν του είπαν ότι ήταν φτωχοί στρατιώτες, «Να πεθάνουν» και τους συνέκρινε με κάμπιες, ακρίδες ,�L,�L��

Απουσία συμπόνοιας

193

θάρια που μαγαρίζουν τα αγαθά της Γης. Κατά κανόνα, η πιο μοίρα περίμενε τους σκλάβους και τους δουλοπάροι­ κους. Για χάρη του μεγάλου κέρδους, οι μαύροι των ακτών της Αφρικής, πιάνονταν αιχμάλωτοι και φυλακίζονταν σε υπόγεια �που τα ονό�αζαν «μάντρες» και κατόπιν φορτώννταν στα πλοία με προορισμό τις αμερικανικές αποικίες. · Ισως είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι, ένας από τους πρώτους 'Αγγλους που συμμετείχε σ · αυτή την αρπαγή ανθρώπων, ο Χώκινς (John Hawkins), είχε ονομάσει το πλοίο με το οποίο μετέφερε τα θύματά του Ιησούς. Αν και οι μαύροι δούλοι σπάνια χρησιμοποιούνταν στην κυρίως Ευρώπη, οι ντόπιοι Ευρωπαίοι ήταν αντικείμενα ανελέητης εκμετάλλευσης ως δουλοπάροικοι. Ο θεσμός της δουλοπαροικίας είχε εξαφανιστεί στη δυτική Ευρώπη προς το τέλος του Μεσαίωνα, αλλά μετά το 1600 αναβίωσε στις περιοχές της Ευρώπης ανατολικά του ποταμού · Ελβα. Εκεί, η επιθυμία του κέρδους στη γεωργία και η συνωμοσία κράτους αριστοκρατίας εναντίον των αγροτών, οδήγησε στην ανάπτυξη μιας «δεύτερης δουλοπαροικίας» μιας δουλοπαροικίας πολύ ισχυρότερης από ποτέ άλλοτε. Στην ανατολική Πρωσία οι δουλοπάροικοι ήταν υποχρεωμένοι συχνά να δουλεύουν από τρεις μέχρι έξι μέρες τη βδομάδα για τον αφέντη τους και σε μερικούς δεν απέμεναν παρά οι νυχτερινές ώρες για την καλλιέργεια των δικών τους χωραφιών. Ακόμα χειρότερα, οι

Η δεύτερη δουλοπαροικία

στην Ευρώπη από τους την ανακάλυψη της ' ·�·�υ,,ιο άλλο ένα προτού η συνήθεια του καπνίσματος υιοθετηθεί από πιστευόταν ότι το αριθμό Ευρωπαίων. θαυματουργές θεραπευτικές ιδιότητες και ονομα­ Ταμnάκο» και «· Αγιο Νικοτιανό· Φυτό». (Η λέ­ """,.""'Ί"...,'" προήλθε από το όνομα του Jean· Nicot, Γάλλου στην Πορτογαλία που έφερε το φυτό του καπνού στη Η συνήθεια του καπνίσματος διαδόθηκε από · Αγγλοuς vητές, ιδιαίτερα από τον σερ Ουώλτερ Ράλεϋ , που την είχε μάθει από τους Ινδιάνους της Βιργινίας. γρήγορα σε όλες τις της εuρωnαικης παρά την καταδίκη του από τον κλήρο και το βασιλιά Ιάκωβο Α ·. Η τεράστια δημοτικότητα της πόσης του 170 αιώνα είχε ακόμα σημαντικότερα κοινωνικά καφενεία ξεπήδησαν σ· ολόκληρη την Ευρώπη μόνο σε θεσμούς. Δεν για την από μια περιορισμένη και μονότονη των ανθρώπων, αλλά απέσπασαν και άλλους από τις της ταβέρνας και του χαρτοπαιγνίου. Επιπλέον, μια οξύνοια και ενθάρρυναν πιο εκλεπτυσμένους

Αγορω1ωλησια Ρωοωv δουλοι Ι(ΙΙ)Οικωv

Συνέπειες των συνηθειών του καπνίσματος και του καφέ

196

Η συνύπαρξη πολιτισμένων καφενείων με την δουλείας αντανακλά το γεγονός ότι, η Εμπορική Επ θεμελιώθηκ ε στην επιδίωξη του προσωπικού διατηρήθηκε με την αδιαφορία απέναντι στον ανθρώπινο Παρ· όλα αυτά, τα οικονομικά πλεονεκτήματα που επιτε καν με την Εμπορική Επανάσταση, πραγματικά ευεp πολλούς και επρόκειτο να οδηγήσουν σε ακόμα οικονομικά πλεονεκτήματα στους επόμενους

5

ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΣΜΟΥ (περ. 1500-1789)

Υπάρχουν τ_έσσερα ουσιαστικά χαρακτηριστικά ή ιδιότητες της βασιλικής εξουσίας: Πρώτο, η βασιλική εξουσία είναι ιερή. Δείιτερο, είναι πατρική. Τρίτο, είναι απόλυτη. Τέταρτο, υπόκειται στη λογική. Jacques Bossuet, Η πολιτική, όπως προκύπτει από τα ίδια τα λόγια της Αγίας Γραφής

Είναι τώρα απαραίτητο να γυρίσουμε πίσω και να επιχειρήσουμε να αναλύσουμε τις κυριότερες πολιτικές εξελίξεις που συνόδευσαν τη γέννηση του νέου πολιτισμού. Στη διάρκεια του 14ου και του 15ου αιώνα, η εξουσία των εθνικών μεσαιωνικών μοναρχιών είχε βαθμιαία υπονομευτεί από τις εξεγέρσεις του τέλους του Μεσαίωνα. Ωστόσο, η μοναρχική εξουσία τελικά δεν κατέρρευσε. Στο τελευταίο τέταρτο του 15ου αιώνα, ισχυροί μονάρχες στις ηγετικές χώρες της δυτικής Ευρώπης -Αγγλία, Γαλλία, Ισπανία- υπερπήδησαν τον κίνδυνο του κατακερματισμού των βασιλείων τους και έκαναν τη βασιλική εξουσία ισχυρότερη από ποτέ άλλοτε. Στο εξής, το μεγαλύτερο. μέρος της Ευρώπης δοκίμασε την πληρέστερη άνθιση του

Η εποχή του απολυταρχισμού

198

Ο χαρακτήρας της απόλυτης μοναρχίας

στην στη Γαλλία μέχρι το 1789 και, σε ηπείρου μέχρι και τον 190 αιώνα. Οι επικράτηση του απολυταρχισμού την περίοδο μετά το 15 διάφοροι. · Ενας ήταν ότι τα καινούργια πλούτη κατέσ δυνατή τη συντήρηση από μέρους των βασιλέων εκτετα γραφειοκρατιών και νέων υπουργείων, ιδιαίτερα υπουργεί καθοδηγούσαν την οργάνωση της στρατιωτικής δραστηριό και ασκούσαν την εξωτερική πολιτική. · Ενας άλλος λόγος ότι οι πόλεμοι μεταξύ διάφορων ευρωπαϊκών κρgτώv κατά περίοδο αυτή έτειyαv να ισχυροποιούν την κρατική εξο επειδή επέτρεπαν στους μονάρχες να διατηρούν έτσι στρατούς που μπορούσαν να επιβάλουν την τάξη στο εσωτ όσο και στο εξωτερικό. Τέλος, η Προτεσταντική Επανά συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη της βασιλικής παντοδ μίας έσπασε την ενότητα της χριστιανικής εκκλη κατάργησε την παπική εξουσία στους κοσμικούς ηγέ ενίσχυσε τον εθνικισμό, αναβίωσε το δόγμα του Απόστο Παύλου σύμφωνα με το οποίο οι εξουσίες που υπάρχουν στη έχουν δημιουργηθεί από το Θεό, και ενθάρρυνε τους ηγ της βόρειας Ευρώπης να επεκτείνουν την εξουσία τους θρησκευτικό όσο και στον κοσμικό τομέα. Αν και το κράτος γινόταν ισχυρότερο από ποτέ άλλοτε, κ θα ήταν να μη γίνεται σύγχυση του ευρωπαϊκού απολυταρχι των αρχών των νεότερων χρόνων με το δεσποτισμό ή με ολοκληρωτισμό. Οι δυτικοευρωπαίοι βασιλείς δεν ήταν πραγ τικοί δεσπότες, επειδή όσο ισχυροί κι αν ήταν, σπάlί κυβερνούσαν τόσο αυθαίρετα όσο οι φαραώ της Αιγύπτου ή χαλίφες της Ανατολής. Εξαιτίας της δύναμης των τάξεων τ αριστοκρατών και των εμπόρων, δεν μπορούσαν να εκδίδο διατάγματα κατά το δοκούν και να τα θέτουν σε εφαρμογή με σπείρα μπράβων· αντίθετα, έπρεπε να δικαιολογήσουν τ πολιτική τους σε εκατοντάδες ή ακόμα και χιλιάδες ανθρώπο προτού την εφαρμόσουν. Επιπλέον, οι απόλυτοι μονάρχ συνήθως σέβονταν και εφάρμοζαν τους νόμους και μόνο εξαιρετικές περιπτώσεις δεν τηρούσαν την παράδοση. Ακ · λιγότερες ομοιότητες είχαν με τους σύγχρονους δικτάτορες. Εί εντελώς προφανές ότι, πριν από τον 190 και τον 200 αιώνα, κράτος δεν μπορούσε να επεμβαίνει ιδιαίτερα αποτελεσματικ στη ζωή των κατοίκων της χώρας δεν διέθετε σύγχρονα μέ μεταφοράς και επικοινωνίας. ούτε ακόμα και ραδιόφων κινηματογράφο και τηλεόραση για προπαγάνδα, ούτε βέβα

πολλοί φοβούνται ότι το κράτος θα γίνει ,πυ'"""' ισχυρό αν δεν έχει κιόλας γίνει. Κατά την περίοδο 789 στη Δυτική Ευρώπη, δεν είχε το κράτος παρά έμμεση περιορισμένη επίδραση στη διαμόρφωση της ζωής των μιας χώρας. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ Η ΗΤΤΑ ΤΗΣ ΑΠΟΛΥΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ ΑΓΓΛΙΑ Η Αγγλία υπήρξε η μόνη ευρωπαικη χώρα όπου ο απολυταρχισμός ηττήθηκε πριν από το 1789. Οι λόγοι γι· αυτό

Ελισάβετ Α'

200

α αίτια της ήπας Τ της απόλυτης μοναρχίας στην Αγγλία

ΟΙ Τυδώρ

Η εγκαθίδρυση της ελέω Θεού μοναρχίας από τον Ιάκω6ο Α ·

τη από αιώνα, το αγγλικό στέμμα ήξερε να χρησιμοποιεί το κο έτσι ώστε να το υποχρεώνει να εξυπηρετεί τα δ συμφέροντα, αλλά τον 170 αιώνα τόσο οι φορείς της βα ι::ξοuσίας όσο και η πολιτική τους άρχισαν να προκαλ <1vτίδραση του κοινοβουλίου. · Οταv συνέβη αυτό, η οικο ισχύς πολλών μελών της κοινοβουλευτική? αντιπολίτευσης οφειλόταν στην κυρίαρχη συμμετοχή της Αγγλίας στην Εμπ Επανάσταση, ενίσχυσε τον αγώνα τους εναντίον της μοναρ που τελικά οδήγησε στην ήττα της. Η άμεση κύρια αιτία εξ �γερσης εναντίον του βασιλικού απολυταρχισμού θι: 1σκεuτική. Οι ριζοσπάστες προτεστάντες ήταν από αντίθετοι με τη βασιλική θρησκευτική πολιτική και τελ αντίθεσή τους αποτέλεσε αιτία εμφύλιου πολέμου. Προτού συμβεί αυτό, θα μπορούσε να υποτεθεί ότι η Αγγ κατευθυνόταν προς τον απολυταρχισμό με τον ίδιο τρόπο έκαναν και τα κράτη της ηπειρωτικής Ευρώπης. Η δυναστεία Τuδώρ, που ιδρύθηκε από τον Ερρίκο Ζ · το 1485, είχε σημει · εξαιρετικές επιτυχίες στον έλεγχο των συνειδήσεων υπηκόων της και στην υποταγή του έθνους στη θέλησή της πρέπει να προστεθεί ότι, οι διασημότεροι Τuδώρ, ο Ερρίκος (1509-1547) και η Ελισάβετ Α' (1558-1603) ενίσχυσαν κ πολύ την εξουσία τους διατηρώντας έξυπνα μια επίφ δημοφιλούς διακυβέρνησης. · Οποτε αποφάσιζαν να επιβάλ μέτρα αμφίβολης δημοτικότητας, κατά κανόνα εφάρμοζαν διαδικασία της κοινοβουλευτικής επικύρωσης. · Οποτε ακό ήθελαν περισσότερα χρήματα, χειραγωγούσαν έτσι τα πράγμ ώστε οι φόροι να εμφανίζονται σαν εκούσιες δωρεές τ αντιπροσώπων του λαού. Ο νομοθετικός βραχίονας του κράτο κατά τη διάρκεια της βασιλείας των δύο παραπάνω μοναρχ δεν ήταν πολύ περισσότερο από μια σφραγίδα. Οι μονάρχ αυτοί περιόρισαν τις κοινοβουλευτικές συνόδους σε τρεις τέσσερις μόνο μήνες το χρόνο· παρενέβαιναν στις εκλογές γέμιζαν και τις δύο βουλές με τους δικούς τους ευνοούμενο δελέαζαν, κολάκευαν ή τρομοκρατούσαν τους βοuλεuτ όποτε η περίσταση το απαιτούσε, για να αποσπάσουν τ υποστήριξή τους. Το 1603 η Ελισάβετ Α', η τελευταία των Τuδώρ, πέθα χωρίς να αφήσει απογόνους. Ο κοντινότερος συγγενής της ήτ ο εξάδελφός της Ιάκωβος ΣΤ · της Σκωτίας, που τη. διαδέχτη ως βασιλιάς της Αγγλίας και της Σκωτίας με τον τίτλο Ιάκωβ

201

του των Στούαρτ, της από τις της Ένα τος, ματαιοδοξίας και πολυμάθειας συνέθεταν το ήρα του Ιακώβου που πετυχημένα αποκλήθηκε από τον ίκο Δ · της Γαλλίας «ο σοφότερος τρελός της χριστιανοσύ­ Αν και του άρεσε να τον κολακεύουν οι αυλικοί του τον 'Αγγλο Σολομώντα, δεν είχε αρκετό μυαλό να μιμηθεί τους προκατόχους του Τυδώρ, μένοντας με την εφαρμογή της απόλυτης εξουσίας του· v ουσία επέμενε να την επιβάλει και τυπικά. Από τη Γαλλία είστηκε το δόγμα της «ελέω Θεού» μοναρχίας και ισχυρίστηκε ότι, «όπως είναι αθεϊσμός και βλασφημία η ·· αμφισβήτηση των εξουσιών του Θεού, έτσι είναι αλαζονία και ύβρις η αμφισβήτηση των εξουσιών του βασιλιά από έναν uπήκοό του». Αν και ο ίδιος ήταν ιδιαίτερα άξεστος στην εμφάνιση και συμπεριφορά, στο λόγο του προς το κοινοβούλιο .το 1609 διακήρυξε ότι, «δίκαια οι βασιλείς αποκαλούνται θεοί, γιατί ασκούν μια εξουσία παρόμοια με τη θεϊκή επάνω στη Γη». Το ότι τέτοιες γελοίες αξιώσεις θεϊκής εξουσίας θα ξεσήκωναν αντιδράσεις από μέρους του αγγλικού λαού, ήταν κάτι που θα έπρεπε να είχε προβλέψει ακόμα και ο Ιάκωβος, επειδή η Αγγλία είχε ακόμα παραδόσεις ελευθεριών που δεν μπορούσε κανείς να αγνοήσει. Το ιδανικό της περιορισμένης εξουσίας που είχε διατυπωθεί στη Μάγκνα Κάρτα, δεν είχε ποτέ ανατραπεί εντελώς. Επιπλέον, η πολιτική του νέου βασιλιά ήταν τέτοια ώστε να προκαλεί ακόμα και τους συντηρητικότερους οπαδούς του. Επέμενε να συμπληρώνει τα εισοδήματά του με φόρους που δεν ψηφίζονταν από το κοινοβούλιο· και όταν οι ηγέτες του σώματος αυτού διαμαρτυρήθηκαν, θυμωμένος έσκισε τις διαμαρτυρίες τους και διέλυσε και τις δύο βουλές. Περιόρισε την ελευθερία των επιχειρήσεων παραχωρώντας μονοπώλια και σκανδαλώδη προνόμοια σε ευνοούμενές του εταιρείες. Χειριζόταν την εξωτερική πολιτική κατά τροπο που αγνοούσε τα οικονομικά συμφέροντα μερικών από τους ισχυρότερους υπηκόους, όπως φάνηκε στην περίπτωση της πολιτικής προς την Ισπανία. Από τις μέρες των κουρσάρων της Ελισάβετ (σερ John Hawkins και σερ Francis Drake), οι 'Αγγλοι έμποροι φιλοδοξούσαν να διαλύσουν την εμπορική αυτοκρατο­ ρία της Ισπανίας. Επιθυμούσαν ανοιχτά την αναβίωση του πολέμου που είχε αρχίσει επί Ελισάβετ για το σκοπό αυτό. Ο Ιάκωβος όμως σύναψε ειρήνη με την Ισπανία και άρχισε διαπραγματεύσεις για συμμαχίες μέσω γάμων, ευνοϊκών απέναντι σε καθολικούς μονάρχες.

Ιάκωβος Α'

Η αυθαίρετη πολιτική του Ιακώ6ου Α ·

202

Δεν ήταν

Θρησκευτικές διαμάχες κατά τη Βασιλεία του Ιακώ6ου Α'

Σχέσεις με πουριτανούς και καθολικούς

τους της, προτεστάντες, που πίστευαν ότι δεν αρκετά από τους τύπους και τα δόγματα της ρωμαιοκα εκκλησίας, Στη διάρκεια της βασιλείας της Μαρίας, πολλ αυτούς, βρέθηκαν εξόριστοι στη Γαλλία και δέχτηκα επίδραση του καλβινισμού. 'Οταν διαμορφώθηκε η συμβι πολιτική τηc; Ελισάβετ, την κατήγγειλαν ωc; υπε υποχωρητική απέναντι στον καθολικισμό. Βαθμιαία, έφτα ονομάζονται Πουριτανοί (από το pure, αγνός), εξαιτίας επιθυμίας τouc; να «εξαγνίσουν» την Αγγλικανική Εκκλησία κάθε ίχνος «παπικής» -rελετουργίαc; και λειτουργίας. Επ πρέσβευαν μια ασκητική ηθική και καταδίκαζαν το επι σύστημα διοίκησης τηc; εκκλησίας, Ωστόσο, δεν αποτέλεσα ενιαία ομάδα. Μια τάση πίστευε ότι θα μπορούσε μεταμορφώσει την Αγγλικανική Εκκλησία δουλεύοντας στους κόλπους τηc;. Μια δεύτερη προτίμησε να αποσυρθ το αγγλικανικό σχr1μα και να ιδρύσει χωριστή εκκλησία όπο πιστοί τηc; θα μπορούσαν να λατρεύουν το Θεό όπωc; ήθελαν, μέλη αυτής της τελευταίας ομάδας κατέληξαν να σχισματικοί (Separatists), · Εγιναν διάσημοι στην αμερι ιστορία με την ονομασία Προσκυνητές, όταν ίδρυσαν την απ του Πλύμουθ. Οποιαδήποτε ομάδα ή τάση Πουριτανι�ν αποτελο ανάθεμα για το βασιλιά Ιάκωβο, επειδή δεν είχε εμπιστοσ σε καμιά θρησκεία που δεν ταίριαζε με τις δικές του ιδέες. τιc; σχέσεις εκκλησίας και κράτους. Κατά την εκτίμησή του, Πουριτανοί με την αποκήρυξη του επισκοπικού συστήματος διοίκησης τηc; εκκλησίας απειλούσαν να γκρεμίσουν ένα απ κύρια στηρίγματα της ίδιας της μοναρχίας. · Αρνηση υποτα στην εξουσία των επισκόπων τους οποίους ο βασιλιάς διόρ ήταν ταυτόσημη για τον Ιάκωβο με απείθεια στο βασιλιά. Για λόγο αυτό θεωρούσε τουc Πουριτανούς ουσιαστικά προδό και απειλούσε να τους διώξει από την Αγγλία. Στην αντιμετώ των καθολικών έδειξε κάπως περισσότερη φρόνηση. Γε τους ευνοούσε, αν και δεν μπορούσε να αντισταθεί πειρασμό να τουc; επιβάλλει πρόστιμα από καιρό σε καιρό παραβιάσεις του αυστηρού κώδικα που ήταν αποτέλεσμα τ Μεταρρύθμισης. Το 1605, μια ομάδα φανατικών οπαδών ρωμαιοκαθολικού δόγματος, οργάνωσε τη «Συνωμοσία τη Πυρίτιδας». Σχεδίασαν να ανατινάξουν το κτίριο του ,,.,.,,"n,r-vnι

βασιλιάς και οι uv,,u._,,.... να και, στη σύγχυση που και το την εξουσία. Η συνωμοσία επέβαλε ακόμα αυστηρότερους νόμους εναντίον καθολικών. Ο Ιάκωβος, ωστόσο, δεν εφάρμοσε τα μέτρα και περιττεύει να αναφερθεί ότι η επίμονη επιείκειά του αντιπροτεσταντική αιχμή και τον έκανε περισσότερο από ποτέ. Από το 1611 ως το 1621, ο Ιάκωβος κυβερνούσε ουσιαστικά κοινοβούλιο. Αυτό όμως δεν σήμαινε ότι δεν αντιμετώπιζε Το 1613, τα δικαιώματα του λαού βρήκαν έναν υπέρμαχο στο πρόσωπο του Εδουάρδου Κοκ (σερ Edward Coke) που διορίστηκε αρχιδικαστής. Ο Κοκ δεν ήταν δημοκράτης αλλά έτρεφε βαθύ σεβασμό προς το κοινό δίκαιο και τις βασικές ελευθερίες που κατοχύρωνε η Μάγκνα Κάρτα. Επιπλέον, ήταν ακλόνητος υπερασπιστής της προνομιακής θέσης των δικαστών και των δικηγόρων. Όταν ο βασιλιάς επέμενε ότι και εκείνος μπορούσε, με τη λογική, να ερμηνεύσει το νόμο εξίσου καλά με τους δικαστές, ο Κοκ του υπενθύμισε ότι δεν είχε σπουδάσει νομικά και ότι προβλήματα που αφορούσαν στη ζωή και περιουσία των υπηκόων του δεν ήταν δυνατό να λυθούν με την κοινή λογική, παρά μόνο με τη βοήθεια μακρόχρονης μελέτης και πείρας. Επιπλέον, ο αρχιδικαστής ανέπτυξε μια στοιχειώδη αντίληψη δικαστικής εποπτείας του νομοθετικού έργου· στην πασίγνωστη υπόθεση του δρ. Μπόναμ (Bonham) υποστήριξε ότι, «όταν μια πράξη του κοινοβουλίου είναι αντίθετη με το φυσικό δίκαιο και την κοινή λογική ή είναι απεχθής ή αδύνατο να εφαρμοστεί, η δικαιοσύνη θα την ελέγξει και θα την κρίνει ανίσχυρη». Υπάρχουν στοιχεία ότι η αντίληψη αυτή ήταν πολύ δημοφιλής στην αποικιακή Αμερική και ότι ήταν ένας από τους παράγοντες που αργότερα διαμόρφωσαν τη θέση κατά την οποία το Ανώτατο Δικαστήριο των Ηνωμένων Πολιτειών έχει την εξουσία να ακυρώνει νόμους της βουλής που έρχονται σε αντίθεση με το σύνταγμα. Ο πρώτος Στούαρτ πέθανε το 1625 και τον διαδέχτηκε ο γιος του, ο Κάρολος Α' (1625-1649). Ο νέος βασιλιάς είχε περισσότερο βασιλική εμφάνιση από τον πατέρα του, αλλά διατηρούσε τις ίδιες χονδροειδείς απόψεις για τη βασιλική εξουσία. Κατά συνέπεια, βρέθηκε γρήγορα αντιμέτωπος με τους πουριτανούς και τους ηγέτες της κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης. · Οπως και στην περίπτωση του πατέρα του, η θρησκευτική ένταση επιδεινώθηκε εξαιτίας φορολογικών ζητημάτων. Λίγο μετά την άνοδό του στο θρόνο, ο Κάρολος

Ο Εδουάρδος Κοκ

Κάρολος Α·

204

Η συνεχιζόμενη τυραννία του Καρόλου Α ·

με τη Γαλλία. Η το κοινοβούλιο αρνήθηκε να ο,τιοηποτε ��,,�.,,, από τις τυπικές επιχορηγήσεις, σε υποχρεωτικά εσωτερικά δάνεια, τιμωρώντας όσους απ υπηκόους του αρνούνταν να συμμορφωθούν με τη διατ παρέχουν καταλύματα σε στρατιώτες, με φυλάκιση χωρί Αποτέλεσμα αυτής της τυραννίας ήταν η Αίτηση για Δικαι (Petition of Right) που ,,επιβλήθηκε στον Κάρολο από' ηγέτες του κοινοβουλίου το 1628 και κήρυσσε παράνο όλους τους φόρους που δεν είχαν ψηφιστεί από το κοινοβο απαγόρευε το στρατωνισμό στρατιωτών σε ιδιωτικές κα την αυθαίρετη φυλάκιση χωρίς δίκη καθώς και την εφα στρατιωτικού νόμου σε καιρό ειρήνης. Η αποδοχή ωστόσο της Αίτησης για Δικαιοσύνη τερμάτισε τη σύγκρουση. Γρήγορα ο Κάρολος ξανάρχι παλιά του πρακτική της συγκέντρωσης χρημάτων με διάφ παράτυπες μεθόδους. Νεκρανάστησε παρωχημένους φε λικούς νόμους και μάζευε πρόστιμα από όσους παραβίαζαν. Υποχρέωνε πλούσιους αστούς να γίνονται ιππ και κατόπιν τους χρέωνε με υψηλά αντίτιμο για τους τίτ τους. Πουλούσε μονοπώλια σε εξωφρενικές τιμές και παρότ τους δικαστές να αυξάνουν τα πρόστιμα στις ποι υποθέσεις. Η πιο αντιδημοτική όμως από τις μεθόδους το συγκέντρωση χρημάτων ήταν η φορολογία για το στ Σύμφωνα με πολύ παλιό έθιμο, οι αγγλικές παράκτιες πό ήταν υποχρεωμένες να παραδίδουν πλοία στο βασιλικό ναυτ Εφόσον οι ανάγκες του στόλου καλύπτονταν πια με άλλ τρόπους, ο Κάρολος υποστήριξε ότι οι πόλεις έπρεπε συνεισφέρουν σε χρήμα· προχώρησε μάλιστα να επιβάλει νέο φόρο, όχι μόνο στις παράκτιες πόλεις, αλλά και κομητείες της ενδοχώρας. Η επιβολή της φορολογίας για στόλο ερέθισε ιδιαίτερα την εμπορική τάξη και συντέλεσε αποκρυστάλλωση της αντίθεσης της τάξης αυτής με μοναρχική τυραννία. Πολλοί αρνήθηκαν να πληρώσουν τελικά. ο βασιλικός γενικός εισαγγελέας αποφάσισε να ασκή διώξεις. · Ενας πλούσιος γαιοκτήμονας, ο Ιωάννης Χάμντεν (J Hampden), σύρθηκε στα δικαστήρια κατηγορούμενος σε δίκη που έμελλε ν · αποτελέσει δικαστικό προηγούμενο· πολλούς άλλους. · Οταν καταδικάστημε με ψήφους εφτά κ πέντε, απέκτησε την ιδιότητα του μάρτυρα. Για χρόνια τιμού από πολλούς ως σύμβολο αντίστασης στη βασιλική αυταρχι τητα. · Οπως και ο αδέξιος πατέρας του προηγουμένως, έτσι κ

χειρότερα, προσπάθησε να στους σύστημα διοίκησης της που ήταν ακραίοι καλβινιστές. Το αποτέλε­ ένοπλη εξέγερση των βόρειων υπηκόων του, πρώτο τον ολοκληρωτικό εμφύλιο πόλεμο. να βρει χρήματα για να τιμωρήσει τους ους για την ανταρσί α τους, ο Κάρολος αναγκάστηκε τελικά uγκαλέσει το κοινοβούλιο, ύστερα από έντεκα χρόνια ότι ο διακυβέρνησης. Γνωρίζοντας πολύ χυρος χωρίς χρήματα, οι ηγέτες της Βουλής ανίσ ήταν Κοινοτήτων αποφάσισαν να πάρουν στα χέp!α τους τη βέpνηση της χώρας. Κατάργησαν τη φορολογία για το λο και τα ειδικ ά δικαστήρια που είχαν χρησιμοποιηθεί ως ανα της τυραννίας. Απάγγειλαν κατηγορία και φυλάκισαν v nύργο του Λονδίνου τους κυριότερους συνεργάτες του τον αρχιεπίσκοπο Λωντ και κόμη του Στράτφορντ atford). Ψήφισαν ν όμο σύμφωνα με τον οποίο απαγόρευαν μονάρχη ν α διαλύσει το κοινοβούλιο και απαιτούσαν του τουλάχιστο κάθε τρία χρόνια. Ο Κάρολος με μια επίδειξη δύναμης μπήκε με τη φρουρά του στη των Κοινοτήτων και προσπάθησε να συλλάβει πέντε από ηγέτες του . · Ολοι τους τότε δραπέτευσαν, αλλά βασιλιάς κοινοβούλιο ήταν αντιμέτωποι πια και η ανοιχτή σύγκρουση μπορ ούσ ε ν α αποφευχθεί. Και οι δύο πλευρές συγκέντρω­ ναν σ -rρα τεύμα τα και ετοιμάζονταν να δώσουν το λόγο στα όπλα. Τα γ ξ:γονότ α αυτά εγκαινίασαν μια περίοδο εμφύλιας διαμάχης που κράτησε από το 1642 ως το 1649. · Ηταν ένας αγώνας ταυτόχρονα πολιτικός, οικονομικός και θρησκευτικός. Στο πλευρό του βασιλιά βρέθηκαν οι περισσότεροι από τους ωριότεροuς ευ γενείς και γαιοκτήμονες, οι καθολικοί και οι ανένδοτοι αγγλικανοί. Οι οπαδοί του κοινοβουλίου ήταν γενικά.οι γαιοκ τήμονες, οι έμποροι και οι βιΟ'Γέχνες. Η πλειοψηφία i1ΟUριτανοί και πρεσβυτεριανοί. Τα μέλη του κοινά γνωστοί με τ.ο αριστοκρατικό Οι αντίπαλοί τους, που έκοψαν τα την περιφρόνησή τους προς τη va αφήνουν μακριά μαλλιά, των κομψών περιφρονητικά ΣτρογγυΛοκέφαλοι.

205

με τους

Το ξέσπασμα του εμφύλιου πολέμου

206

Καρατόμηση Καρόλου Α'

Αρχικά, το βασιλικό κόμμα, ματα στρατιωτικής πείρας, νικούσε στις περισσότερες Το 1644, όμως, ο στρατός του κοινοβουλίου αναδιοργα και γρήγορα η πλάστιγγα της νίκης έγειρε προς το δυνάμεις των Καβαλιέρων δέχτηκαν καίρια πλήγματα 1646 ο βασιλιάς αναγκάστηκε να παραδοθεί. Η είχε λήξει τότε αν δεν αναπτυσσόταν μια διαμάχη κόλπους του κοινοβουλευτικού κόμματος. Η πλειοψηφία μελών του που ήταν .πια πρεσβυτεριανοί, ήταν r.,r1τc-·Ηcστο θρόνο, ως αποκαταση1σοuν τον μονάρχη, ύστερα από μια διευθέτηση πρεσβυτεριανό δόγμα θα επιβαλλόταν στην θρησκεία Μια ριζοσπαστική όμως

του βασιλιά έκανε τους Ανεξάρτητους κυρίους της κατάστασης. Ο Κρόμγουελ και οι του αποφάσισαν να βάλουν τέρμα στη ζωή «εκείνου του ανθρώπου», του βασιλιά Στούαρτ και να το πολιτικό σύστημα σύμφωνα με τις επιθυμίες Εξαπέλυσαν εκκαθάριση του νομοθετικού με βία, διώχνοντας 143 πρεσβυτεριανούς από τη των Κοινοτήτων. Κατόπιν, με το «κολοβό κοινοβούλιο» απέμεινε -αριθμούσε γύρω στα εξήντα μέλη ν,.,,nn,,πυ στην εξάλειψη της μοναρχίας. Ψήφισαν ένα νόμο οποίο επανακαθόριζαν την

Η ήττα και η εκτέλεση του Βασιλιά

του νέου κράτους, που πήρε Κοινοπολιτεία (Commonwealth), βρισκόταν αποκλει­ χέρια των Ανεξάρτητων. Εφόσον το «κολοβό συνέχισε να υπάρχει ως νομοθετικό σώμο, η ριζική αλλαγή αφορούσε στη φύση της εκτελεστικής του το του Κράτους που αποτελούνταν οπό 41 μέλη. Ο Κρόμγουελ, την υποστήριξη του στρατού, γρήγορα κατάφερε να και τα δύο nοραπάνω σώματα. Ωστόσο, κοθώς περνούσε ο καιρός, αγανακτούσε με τις προσπάθειες των βουλευτών νο από τη 1653.

Κρόμγουελ

208 Κοινοπολιτεία και

από τον Λ",�'"'� Λ.�τ,,τ� ΤΟ κ ήταν μια ελάχιστα συγκαλυμμένη δικτατορία. Ο Κρόμγουελ τόσο απόλυτες που κανένας μονάρχης Στο πια δεν θα τολμούσε ποτέ να απαιτήσει. Διακηρύσσοντας εξουσία του απέρρεε από το Θεό, νεκρανάστησε ουσιαστικά «ελέω Θεού» μοναρχία.

/σοπεδωτές και Σκαπανείς

Το καθεστώς του Κρόμγουελ, ωστόσο, γρήγορα αντιμετωπίσει σοβαρές δυσκολίες επειδή δεν είχε υποστήριξη παρά ενός μικρού μόνο μέρους του Αντιμετώπιζε την αντίθεση όχι μόνο των βασιλοφρόνων κα αγγλικαvών, αλλά και διάφορων αμφισβητιών, που περιλάμβ και μερικούς ριζοσπαστικότεροuς από αυτόν. · Οπως όλες κοινωνικές αναστατώσεις παρόμοιου χαρακτήρα, η Ποuριτανι Επανάσταση έτεινε να προχωρήσει όλο και μακρύτερα σε εξτρεμιστική κωεύθυνση. Μερικοί πουριτανοί έγιναν Ισο δωτές (Levellers), ονομασία που προερχόταν από την επιθu τους να επιβάλουν ίσα πολιτικά δικαιώματα και προνόμια σε ό τις τάξεις. Διαψεύδοντας απερίφραστα κάθε πρόθεση εξίσωσ

φ

Ο Κρόμγουελ κόβει την βασιλική δρύ της Αγγλίας (1656)

209 περιόρισαν το ριζοσπαστισμό τους στην Υποστήριζαν την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, με την οποία η κυβέρνηση πρέπει να έχει τη άθεση των κυβερνωμένων. Πολύ πιο προχωρημένοι από ήποτε άλλο κόμμα, απαιτούσαν γραπτό σύνταγμα, κή ψηφοφορία για τους άντρες και ανώτατη εξουσία στο ούλιο. Οι Ισοπεδωτές ήταν ιδιαίτερα ισχυροί στο στρατό σα απ· αυτόν ασκούσαν κάποια επιρροή στην κυβέρνηση. α πιο ριζοσπαστικοί ήταν οι Σκαπανείς , που ονομάστηκαν από τις απόπειρές τους να καταλάβουν και να λιεργήσουν μη περιφραγμένες κοινές γαίες και να άσουν τα προϊόντα στους φτωχούς. Αν και από κοινού με Ισοπεδωτές επικαλούνταν το νόμο της φύσης ως πηγή αιωμάτων, οι Σκαπανείς ενδιαφέρονταν περισσότερο για την ονομική παρά για την πολιτική ισότητα. Υιοθέτησαν ένα t,:(Jστημα πρωτόγονου κομμουνισμού βασισμένου στην αντίληψη η γη είναι το «κοινό θησαυροφυλάκιο» όλων. Κάθε σωματικά ικανός άντρας, σύμφωνα με τη θεωρία τους. ήταν υποχρεω μέ­ να εργάζεται σε παραγωγική εργασία και όλοι είχαν δικαίωμα χρησιμοποιούν το κοινό ταμείο του πλούτου που είχαν Σπαραγάγει. ανάλογα με τις ανάγκες τους. Η Εκκλησία θα σε εκπαιδευτικό θεσμό και οι κληρικοι t!α γίνονταν δάσκαλοι που θα παρέδιδαν, κάθε εφτά μέρες. μαθήματα πολιτικής, ιστορίας, τεχνών και επιστημών. Τον Σεπτέμβριο του 1658, ο δυναμικός · Αρχοντας Προστάτης πέθανε. Τον διαδέχτηκε ο καλοπροαίρετος αλλά αναποφάσι­ στος γιος του Ριχάρδος, που μπόρεσε να διατηρηθεί στην εξουσία μόνο μέχρι τον Μάιο του επόμενου χρόνου. Τελ ικά , ίσως και ένας πιο σκληρός άνθρωπος να αποτύγχανε, γιατί η χώρα είχε κουραστεί από την ασκητικότητα της καλβινιστικ ής διακυβέρνησης. Ούτε η Κοινοπολιτεία, ούτε το Προτεκτοράτο είχαν ποτέ την υποστήριξη της πλειοψηφίας του αγγλικού λ α ού Οι βασιλόφρονες θεωρούσαν τους Ανεξάρτητους σφετεριστές της εξουσίας. Οι δημοκρατικοί μισούσαν τη μεταμφιεσμένη μοναρχία που είχε κατασκευάσει ο Κρόμγουελ. Οι καθολικοί κ αι οι αγγλικανοί δεν ήταν δυνατό να αποδεχτούν το στιγματ ισμό των θρησκευτικών πράξεών τους ως εγκλήματα του ποινικού δικαίου. Ακόμα και μερικά μέλη της εμπορικής τάξης κατέλ ηξα ν να υποπτεύονται ότι ο πόλεμος του Κρόμγουελ εναντίον της Ισπανίας είχε κάνει περισσότερο κακό απ· ό,τι καλό. βάζοντας σε κίνδυνο το αγγλικό εμπόριο με τις Δυτικές Ινδίες. Γι· αυτούς και άλλους παρόμοιους λόγους υπήρξε γενικr1 αγαλλίαση όταν το 1660, ένα νεοεκλεyμένο κοινοβούλιο ανακήρυξε τον

Η παλινόρθωση

Κάρολος Β

Αίτια της 'Εvδοξης Επανά τα σ σης του 1688-1689

για την με αναστεναγμούς ζοφερή κυριαρχία στρατιωτικών και ζηλωτών. Εξάλλου, νέος μονάρχης την υπόσχεση να μη βασιλεύσει δεσποτ να σεβαστεί το κοινοβούλιο και να τηρεί τη Μάγκνα την Αίτηση για Δικαιοσύνη , γιατί παραδέχτηκε ανυπομονούσε να ξαναρχίσει τα «ταξίδια» του. Η Αγγλία πια σε μια περίοδο γνωστή ως Παλινόρθωση, που σuμπίπ βασιλεία του Καρόλου Β' (1660-1685) και του αδε Ιακώβου Β' (1685-1688). Παρά την ευοίωνη αρχή, πολλά από τα παλιά προβλήματα δεν είχαν πραγματικ αλλά είχαν απλώς συγκαλυφθεί από την ευχάριστη σκέψη χώρα είχε βρει την παλιά της σταθερότητα. Προς το τέλος του 1 ?ou αιώνα, η Αγγλία πέρασε δεύτερη πολιτική αναστάτωση, τη λεγόμενη «' Ενδοξη σταση» του 1688-1689. Μερικά από τα αίτια που την προκ συνδέονταν με την πολιτική του Καρόλου Β'. Ο αξιαγ εκείνος βασιλιάς ήταν βέβαια σπάταλος και αμέριμνος α αποφασισμένος να κάνει τη χώρα του να καταλάβει ότι ο του ήταν νόμος. Η φιλοκαθολική στάση του προκάλεσε τους 'Αγγλων πατριωτών ότι το έθνος τους κινδύνευε να υπ και πάλι στη Ρώμη. Ακόμα χειρότερα, έδειξε διάθεση, π αρχικές του υποσχέσεις, να αγνοήσει την εξουσία κοινοβουλίου. Το 1672 ανέστειλε τους νόμους εναντίον καθολικών και των προτεσταντών διαφωνούντων (δηλαδή εκτός από τους αγγλικανούς) και, εννέα χρόνια α1p-γό αποφάσισε να παραμερίσει εντελώς το νομοθετικό σώμα πολιτική του Καρόλου Β' συνεχίστηκε με πιο ακραία μορφή τον αδελφό του, που τον διαδέχτηκε το 1685. Ο Ιάκωβος; ήταν φανατικός καθολικός και φαινόταν αποφασισμένος' κάνει την πίστη του επίσημη θρησκεία της Αγγλίας. Παραβ' ανοιχτά πράξη του κοινοβουλίου, σύμφωνα με την οποία ό δημόσιοι υπάλληλοι έπρεπε να ανήκουν στην αγγλικ εκκλησία και προχώρησε στην τοποθέτηση ρωμαιοκαθο οπαδών του σε σημαντικές θέσεις στο στρατό και στις δημ υπηρεσίες. Συνέχισε την πολιτική του αδελφού του όσον α στη μη εφαρμογή των περιορισμών εναντίον των καθολικών είχε επιβάλει το κοινοβούλιο, προχωρώντας τόσο πολύ ώστε

211 τα οι του για το αυτό στις του ήλπιζαν ότι τον Ιάκωβο Β · θα διαδεχόταν μια από του, ήταν διατεθειμένοι να του, για να μην οδηγηθεί πάλι η στον εμφύλιο πόλεμο. · Οταν όμως ο βασιλιάς απέκτησε τη δεύτερη γυναίκα του που ήταν καθολική, η λύση της άστασης πρόβαλε αναπόφευκτη. Επεκρατησε ο φόβος ότι ο πρίγκιπας θα υιοθετούσε τις πεποιθήσεις του πατέρα ότι. η Αγγλία θα δενόταν με τα δεσμά τόσο της όσο και της παπικής κυριαρχίας για απροσδιόριστο Η πρόβλεψη ενός τέτοιου αποτελέσματος καθιστούσε την ανατροπή του βασιλιά.

« • Ενδοξη Επανάσταση» του 1688-89 υπήρξε εντελώς αίμακτη υπόθεση.Μια ομάδα πολιτικών των ανώτερων τάξεων εσε μυστικά τον πρίγκιπα Οuλιέλμο της Οράγγης και τη uγό του Μαρία, μεγαλύτερη κόρη του Ιακώβου Β ·, για να υς ζητήσει να γίνουν από κοινού βασιλείς της Αγγλίας. Ο λιέλμος πέρασε τη θάλασσα από την Ολλανδία με το στρατό u και κατέλαβε το Λονδίνο χωρίς να ρίξει μια τουφεκιά. καταλλειμμένος ακόμα και από εκείνους τους υποστηρικτές που θεωρούσε πιστούς και στους οποίους είχε βασιστεί, ο ιuMJJIJLIL, κατέφυγε στη Γαλλία. Ο αγγλικός θρόνος κηρύχτηκε σε από το κοινοβούλιο και το στέμμα προσφέρθηκε στους βασιλείς. Η ενθρόνισή τους ωστόσο δεν ολοκλήρωσε την επανάσταση. Στη διάρκεια του 1689, το κοινοβούλιο ψήφισε ·" πολλούς νόμους που αποσκοπούσαν να υπερασπίσουν τα '; δικαιώματα των · Αγγλων και να προστατεύσουν τη δική του εξουσία από μοναρχικές παρεμβάσεις. Πρώτος ψηφίστηκε ένας νόμος που όριζε πως τα κονδύλια έπρεπε να εγκρίνονται για διάστημα ενός χρόνου μόνο. Ακολούθησε ο Νόμος της Ανοχής, που παραχωρούσε θρησκευτική ελευθερία σε όλους τους χριστιανούς εκτός από τους καθολικούς και τους οπαδούς της Ουνίας (ενωτικούς). Τέλος, στις 16 Δεκεμβρίου 1689, ο περίφημος Χάρτης Δικαιωμάτων πήρε τήν ισχύ νόμου. Εγγuόταν δίκη από ενόρκους . και επιβεβαίωνε το δικαίωμα των · Αγγλων να υποβάλλουν αναφορές στην κυβέρνηση για τα παράπονά τους. Απαγόρευε τις υπερβολικά μεγάλες χρηματιεγγuήσεις για αποφυλακίσεις κρατουμένων, τις σκληρές ποινές. τα υπερβολικά πρόστιμα. Απαγόρευε επίσης στο βασιλιά να αναστέλλει την ισχύ νόμων ή να επιβάλλει φόρους χωρίς την έγκριση του κοινοβουλίου. Πολύ πιο ρηξικέλευθος από την Αίτηση για Δικαιοσύνη του 1628, ο Χάρτης των Δικαιωμάτων.

Αποτελέrσματα της 'Εvδοξης Επανάστασης

212 υποστηριζόταν από ένα κοινοβούλιο που επιβάλει την εφαρμογή του.

Η σημασία της ·εvδοξης Επανάσταση ς

Ουόλπολ. ο πρώτος πρωθυπουργός

πια τη

Η σημασία της επανάστασης του 1688-89 μεγάλη. Με τον τελικό θρίαμβο του κοινοβουλίου απέvα βασιλιά, επισφράγισε το θάνατο της απόλυτης μοναρχία Αγγλία. Ποτέ στο μέλλον δεν μπόρεσε κανένας εστεμμέv Βρετανίας να αψηφήσει τη νομοθετική εξουσία, όπως κάνει οι μονάρχες Στούαρτ. Επίσης, η επανάσταση έδ χαριστική βολή στη θεωρία της «ελέω Θεού» βασιλείας. Θ αδύνατο για τον Ουλιέλμο και τη Μαρία να αρνηθο(ί γεγονός ότι είχαν δεχθεί τα στέμματά τους από το κοιvοβο Αλλά και η αρμοδιότητα του κοινοβουλίου στον ορισμό δια τονίστηκε ιδιαίτερα με την ψήφιση του Νόμου του Δια σμού το 1701. Ο νόμος αυτός πρόβλεπε ότι, σε περίπ θανάτου της διαδόχου · Αννας, μικρότερης αδερφής Μαρίας, το στέμμα θα προσφερόταν στην πριγκίπ εκλέκτορα Σοφία του Ανοβέρου ή στο μεγαλύτερο από τα τ της που θα έπρεπε να είναι προτεστάντης. Υπήρχαν κάπο άντρες και γυναίκες με περισσότερα δικαιώματα στο θρόνο τη Σοφία, αλλά απορρίφτηκαν με το αιτιολογικό ότι καθολικοί. Τέλος, η · Εvδοξη Επανάσταση συνέβαλε σημα στην πραγματοποίηση της αμερικανικής και γαλλικής επανά σης στα τέλη του 18ου αιώνα. Το παράδειγμα των· Αγγλων αποτίναξαν το ζυγό της απολυταρχίας υπήρξε ενθαρρυν προηγούμενο για τους αντιπάλους του απολυταρχισμού άλλες χώρες. Το βρετανικό ιδανικό της διάκρισης και περιορισμού των εξουσιών ήταν εκείνο που παρέσχε την ο στις πολιτικές θεωρίες του Βολταίρου, του Τζέφε (Jefferson) και του Παίην (Paίne). Ακόμα, ένα σημαντικό τμ του αγγλικού Χάρτη των Δικαιωμάτων ενσωματώθηκε γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου το 1789 στις δέκα πρώτες τροπολογίες του αμερικανικού συντάγματ Τον 180 αιώνα, η αγγλική πολιτική ζωή έγινε κατά π σταθερότερη. Το 1714, ο γιος της πριγκίπισσας Σοφ διαδέχτηκε τη βασίλισσα · Avva με το όνομα Γεώργιος Α· (17 1727) εγκαινιάζοντας τη δυναστεία του οίκου του Α vοβέρ που συνεχίστηκε μέχρι το 1901. Επειδή ο Γεώργιος, ανέβηκε στο θρόνο σε ηλικία πενήντα τεσσάρων χρόνων, ήξερε αγγλικά και συνέχιζε να περνά πολύ καιρό στα κτήμ του στο Ανόβερο, με ευχαρίστηση άφησε τη διακυβέρνηση τ Αγγλίας στον ηγέτη του κοινοβουλίου Ουόλπολ (σερ Ro Walpole, 1676-1745), στόν πρώτο ουσιαστικά · Αγγλο πρωθ πουργό. Στη διάρκεια της πρωθυπουργίας του, το κοινοβού

πραγματικός ωο1Ρεcιc: τόσο της εκτελεστικής όσο και της εξουσίας της Αγγλίας. Ως κοινοβουλευτικός ης, ο Ουόλπολ ήταν ο κύριος εκπρόσωπος της λεστικής εξουσίας και κυβέρνησε μέσω ενός νέου ήματος που ο ίδιος επινόησε και έμεινε γνωστό από τότε «υπουργικό σύστημα», στ' αγγλικά cabine� system, για το 0 ότι αρχικά τα μέλη της κυβέρνησης συνεδρίαζαν σε ένα ό δωμάτιο (cabinet). Σύμφωνα με το σύστημα αυτό, ο ηγός του κοινοβουλευτικού κόμματος που βρισκόταν στην uσία, (ο Ουόλπολ ήταν Ουίγος, οι αντίπαλοί του Τόρυ), vεργαζόταν με μια ομάδα ομοϊδεατών βουλευτών για να ράσουν νομοσχέδια από το κοινοβούλιο, καθώς και για τα f,.11ρακτικά ζητήματα της διακυβέρνησης της χώρας. Σε ;.Ντερίπτωση που το κυβερνητικό κόμμα έχανε τον έλεγχο του �.κοιvοβουλίου, το κόμμα της αντιπολίτευσης θα αναδείκνυε νέο �·πρωθυπουργό και νέο υπουργικό συμβούλιο. Το σύστημα αυτό ϊσuvεχίζει να ισχύει στην Αγγλία μέχρι σήμερα. !;}., Ο Ουόλπολ παρέμεινε πρωθυπουργός μέχρι το 1742, ���ακολουθώντας πολιτική προσεκτικού συντηρητισμού. Εφαρμό­ [� ζοvτας το σύνθημα «μην ξυπνάτε όσους κοιμούνται» κράτησε il; τηv Αγγλία μακριά από πολέμους κατά το μεγαλύτερο μέρος της iπρωθυπουργίας του και υποστήριξε τα οικονομικά συμφέροντα );τωv ανώτερων τάξεων. Οι επόμενοι πρωθυπουργοί συνέχισαν να κυβερνούν την Αγγλία λίγο πολύ κατά το πρότυπο του Ουόλπολ ο στη διάρκεια της βασιλείας του Γεωργίου s· (1727-1760). Δεν ' αντιμετώπισαν παρεμβάσεις από μέρους του βασιλιά αυτού, όπως και ο πατέρας του, ο Γεώργιος Β · ήταν στην πραγματικότητα περισσότερο Γερμανός παρά · Αγγλος. Δυσκο­ λίες ωστόσο προέκυψαν στη αρχή της βασιλείας του Γεωργίου Γ' (1760-1820). Αυτός είχε γεννηθεί στην Αγγλία και ο θρύλος αναφέρει ότι η μητέρα του ήταν εκείνη που τον ενθάρρυνε να παίξει ενεργό ρόλο στην διακυβέρνηση της χώρας, λέγοντάς τους συνεχώς: «Γεώργιε, γίνε βασιλιάς». Επιθυμώντας να κυβερνά όσο και να βασιλεύει, ο Γεώργιος Ι πετυχαινι:: γιu ι:,νu διάστημα να εξασφαλίζει την άνοδο ευνοουμένων του στο πρω θυπουργικό αξίωμα. Το αποτέλεσμα, ωστόσο, αυτής της τακτικής ήταν η κακοδιοίκηση. Αφότου όμως η Αγγλία έχασε τις αμερικανικές αποικίες της και ο βασιλιάς άρχισε να υποφέρει από κρίσεις παράνοιας, το κοινοβούλιο επανέκτησε το δικαίωμα της διακυβέρνησης της χώρας που δεν έχασε ποτέ από τότε.

213

!\

Γεώργιος

r·

214 2. Η ΑΠΟΛΥΤΗ ΜΟΝΑΡΧΙΑ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ

Διαφορετικές συνθήκες στην Αγγλία και στη Γαλλία

Η προέλευση του απολυταρχισμού στη Γαλλία

Η ανάπτυξη του κατεύθυνση παρόμοια, από μερικές απόψεις, με τον α απολυταρχισμό της Αγγλίας. Αν και η Γαλλία καθολική, οι ηγέτες της είχαν να αντιμετωπίσουν καλβινιστική (οuγενοτική) αντιπολίτευση, τόσο επίφοβη όσο εκείνη των πουριτανών στην Αγγλία. Και οι δύο χι�ρες διέ τους αδιάλλακτους υπερασπιστές του απολυταρχισμού στ κόλπους των νομικών και των πολιτικών στοχαστών. Υπή ωστόσο μια αξιοσημείωτη διαφορά: Η Αγγλία είχε πλεονέκτημα της γεωγραφικής απομόνωσης που την πρ λαγε από εξωτερικό κίνδυνο. Δεν είχε υποστεί εισβολή από 1066, χρονιά της Νορμανδικής κατάκτησης. Κατά συνέπεια, · Αγγλοι ένιωθαν ασφαλείς και οι ηγέτες τους δυσκολεύονταν δικαιολογήσουν την ύπαρξη ενός τεράστιου επαγγελματικ στρατού. Διατηρούσαν φυσικά μεγάλους πολεμικούς στόλ αλλά ένα ναυτικό δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί με τον τρόπο όπως ένας στρατός σταθμευμένος σε στρατόπεδα ενδοχώρας για να τρομοκρατεί τους πολίτες ή να καταπ επαναστάσεις στη γένεσή τους. Η Γαλλία, από το άλλο μέ όπως τα πε/)ισσότερα ηπειρωτικά κράτη, αντιμετώπιζε σχε συνεχείς απειλές εισβολής. ι α !)ορειοανατολικά και αvατο σύνορά της ελάχιστα προστατεύονταν από φυσικά σύνορα πολλές φορές είχαν παραβιαστεί. Για το λόγο αυτό, οι Γά βασιλείς δεν δυσκολεύονταν να επιχειρηματολογήσουν υπ της ανάγκης ύπαρξης μαζικών επαγγελματικών στρατών. Τέτ στρατεύματα μπορούσαν άμεσα να χρησιμοποιηθούν για v καταστείλουν εσωτερικές ταραχές στη γένεσή τους. Θα ωστόσο λάθος να αποδοθεί η μεγαλύτερη διάρκεια τ απόλυτης μοναρχίας στη Γαλλία καθ· ολοκληρία στη διαφορ τική γεωγραφική θέση, παρόλο που η θέση αυτή αποτελού σημαντικό παράγοντα. Η ανάπτυξη του βασιλικού απολυταρχισμού στη Γαλλία προϊόν βαθμιαίας εξέλιξης. Οι σημαντικότερες καταβολές τ μεσαιωνικές. Ως το 1300, οι Γάλλοι βασιλείς

αριστοκρατίας. στο �tιθμιαία �ύρίως από το μονάρχη όσον στους τίτλους ιωι το κύfος τους. Επί Φραγκίσκου Α' το στέμμα ισχυρρποιήθηκε ακόμ,α περισσότερq, επιπλέον έλε/γχο στα εκκλησ/αρηκά ζητήματά. Κονκορδάτο της Μπο}<όνιας, μια συμφωνία με τον πάπα γινε το 1516, ο βασιλιαc; απέκτησε το δ'ικαίωμα να επιλέγει τους επισκόπους και τους. ηγουμέγ6υς της Γαλλίας. Αν ον πάπα δόθηκε τ ο δικαίωμα /της είσπραξης του ματος κάθε αξιωματούχου για" ένα χρόνο μετά το μό του, η συμφωνία ευνόησε πολύ τη μοναρχία επειδή ισ αναγνώρισε την πλήρη πολιτική της κυριαρχία πάνω γαλλική εκκλησία. Η τάση προς την ατiολυταρχ(� διακόπηκε στη διάρκεια του υ αιώνα, όταν η Γαλλία οδηγή,θηκε σε πόλεμο με την Ισπανία, στο εσωτερικό της α ιμiρραγούσε από τη σύγκρουση λικών και ουγενότων. ΦιΛόδοξοι ευγενείς εκμεταλλεύτη­ τη σύγχυση για να εv/σχύσουν τη δύναμή τους και να δικήσουν το θρόνο./ Η ειρήνη αποκαταστάθηκε στο τλημένο βασίλειο το /1593 από τον Ερρίκο της Ναβάρρας 9-1610) που, τέσσ α χρόνια πριν, είχε αναγορεύσει τον τό του βασιλιά με τ �όνομα Ερρίκος Δ · . · Ηταν ιδρυτής της vαστείας των Βουρ�· νων. Αν και ηγέτης των ουγενότων για ένα διάστημα, ο Ερρί1ος αντιλήφθηκε ότι το έθνος δεν θα τον ποτέ αν/ δεν αποκήρυσσε το καλβινιστικό δόγμα. με αυθφδεια ότι το Παρίσι αξίζει μια λειτουργία. το υιοθέτησε επίσημα την καθολική πίστη. Το 1598 Διάταγμα της Νάντhc:, με το οποίο εγγυόταν θρησ1<εuτικ11 ελευθερία και πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους προτεστά­ , Εχοντας έτσι απομακρύνει τα αίτια των θρησκευτικών · συγκρούσεων, ο Ερρίκος έστρεψε την προσοχιi του στην του βασιλείου του. Στο έργο αυτό σημαντικό του, δούκα του Σuλλύ (Sully.). και οικονόμος, ο Συλλύ κατείχε το ίδιο CJU:.UUJUC,

Φραγκίσκος Α ·

Ο Ερρίκος Δ και ο δούκας του Συλλύ

Δολοφονία του Καρόλου Δ'

εγγειοβελτιωτικά έργα, την επιδότηση της κτηνοτροφίας και άνοιγμα νέων αγορών γεωργικών προϊόντων. Ο βασιλιάς] συγκέντρωσε την προσοχή του κυρίως στην ενίσυχση τη βιοτεχνίας και του εμπορίου. Εισήγαγε την εριουργία στη Γαλλία; ενθάρρυνε άλλες βιοτεχνίες με επιχορηγήσεις και χορήγηση μονοπωλιακών προνομίων και έκανε ευvοικες εμπορικές συμφωνίες με την Αγγλία και την Ισπανία. Ο Ερρίκος ωστόσο δεν περιορίστηκε στις οικονομικές μεταρρυθμίσεις.Τον απασχόλησε ιδιαίτερα η συντριβή της επαvεμφαvιζόμενης δύναμης της αριστοκρατίας και τόσο επιτυχημένες ήταν οι προσπάθειές τοu σ · αυτή την κατεύθυνση, ώστε αποκατέστησε τη μοναρχία κυρίαρχη θέση που είχε στα χρόνια του Φραγκίσκου Α ·, Ανέπτυξε δραστηριότητα ακόμα στην κατεύθυνση της ανάπτυ­ ξης μιας αποικιακής αυτοκρατορίας στην Αμερική. Στη διάρκεια της βασιλείας του οι Γάλλοι απέκτησαν πρόσβαση στον Καναδά. και άρχισαν την εξερεύνηση της περιοχής των Μεγάλων Λιμνών και της κοιλάδας του Μισισιπή. Κοvτολογής, η διακυβέρνησή τοu υπήρξε σοφή και καλοπροαίρετη. Η βασιλεία του Ερρίκου Δ · διακόπηκε από το μαχαίρι ενός φανατικού το 1610. Ο νέος βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΓ' ήταν μόλις εννιά χρονών και η χώρα κυβερνήθηκε αρχικά από τη μητέρα

217

των Μεδίκων, με τη ιδιότητα της αντιβασίλισσας. ο Λουδοβίκος ΙΓ, που είχε στο μεταξύ ενηλικιωθεί, τη διακυβέρνηση του βασιλείου του σε ένα αλλά αυταρχικό κληρικό, τον καρδινάλιο Ρισελιέ τον οποίο έκανε πρωθυπουργό του. Ο Ρισελιέ σε δύο αντικειμενικούς σκοπούς: (α) να εξαλείψει περιορισμό της βασιλικής εξουσίας και (β) να καταστήσει Γαλλία τη μεγαλύτερη δύναμη στην Ευρώπη. Κατά την των σκοπών αυτών, δεν επέτρεπε τίποτε να του φράξει το δρόμο. Αδίστακτα διέλυσε την αριστοκρατία, σκοτώνοντας τους πιο επικίνδυνους εκπροσώπους της και καθιστώντας τους υπόλοιπους ακίνδυνους ως αυλικούς συνταξιούχους. Αν και ιτροήγαγε την εκπαίδευση και προστάτεψε τη λογοτεχνία, παραμέλησε τα συμφέροντα του εμπορίου και επέτρεψε στη δωροδοκία και τη σπατάλη να ανθίσουν στον κρατικό μηχανισμό. Τα κυριότερα δημιουργήματά του ήταν η ταχυδρομική υπηρεσία και η καθιέρωση ενός συστήματος σύμφωνα με το οποίο επιμελητές (lntendants), πράκτορες του βασιλιά δηλαδή, ανέλαβαν την τοπική διοίκηση. Και τα δύο από τα παραπάνω θεωρήθηκαν από τους συγχρόνους μέσα για την ενίσχυση του ελέγχου του στέμματος πάνω στο έθνος, εξαλείφοντας έτσι όσα ίχνη ανεξαρτησίας είχαν απομείνει στην τοπική διοίκηση. Οι φιλοδοξίες του Ρισελιέ δεν περιορίζονταν στα εσωτερικά ζητήματα. Για να καταστήσει τη Γαλλία το ισχυρότερο κράτος στην Ευρώπη, θεώρησε απαραίτητο να ακολουθήσει μια επιθετική διπλωματία και, τελικά, να εμπλακεί σε πόλεμο. Η Γαλλία ήταν περιτριγυρισμένη ακόμα από εκείνο που ο Ερρίκος Δ' ονόμαζε, «Αψβουργικό δακτύλιο». Στα νότια σύνορά της βρισκόταν η Ισπανία, την οποία κυβερνούσε από το 1516 ένας κλάδος της δυναστείας των Αψβούργων. Στα βόρεια, ούτε εκατό μίλια μακριά από το Παρίσι, βρίσκονταν οι ισπανικές Κάτω Χώρες. · Αλλα κέντρα ισχύος των Αψβούργων ήταν το Λουξεμβούργο, η Φρανς Κοντέ, το Μιλάνο και, ακόμα ανατολικότερα, η μεγάλη Αυστριακή Αυτοκρατορία. Ο καρδινά­ λιος Ρισελιέ περίμενε ανυπόμονα την ευκαιρία να σπάσει αυτό το δακτύλιο και, όπως θα δούμε, τη βρήκε τελικά στον Τριακονταετή Πόλεμο. Αν και ήταν απασχολημένος με την εξάλειψη των προτεσταντών στο εσωτερικό, δεν δίστασε να συμμαχήσει με τον Γουσταύο Αδόλφο, βασιλιά της Σουηδίας και ηγέτη ενός συνασπισμού προτεσταντικών κρατών. Πολύ πριν από το θάνατό του το 1642, ο μεγάλος καρδινάλιος και πολιτικός είχε προβάλει στο προσκήνιο ως ο ισχυρότερος άνθρωπος στην Ευρώπη.

Καρδινάλιος Ρισελιέ

,..,.,,., ..1τ11,.,

Η εξωτερική πολιτική του Ρισελιέ

Ρισελιέ

Ο Λουδοβίκος ΙΔ' νέος

Η απόλυτη μοναρχία στη Γαλλία έφτασε στο απόγειο στη διάρκεια των τριών τελευταίων Βουρβώνων βασιλέων, από την Επανάσταση του 1789. Ο πρώτος από τους ηγεμό αυτής της σειράς ήταν ο Λουδοβίκος ΙΔ' (1643-1715), γνωσ ως ο «Μέγας Μονάρχης», που ενσάρκωνε το ιδανικό τ απολυταρχισμού πληρέστερα από οποιονδήποτε εστεμμένο του· υπερήφανος, άμετρος και κυριαρχικός, Λουδοβίκος διατηρούσε τις πιο εξιδανικευμένες αντιλήψεις του ως βασιλιά. τη από το Θεό να ευημερία του κράτους του δεμένη Η π<:>'""n,n,

c est moi (το είμαι τα λόγια του, αλλά ποο για την εξουσία του. Διάλεξε τον ήλιο ως του έμβλημα για να υποδηλώσει την πεποίθησή του ότι το αντλούσε τη δόξα και την ύπαρξή του απ' αυτόν, όπως πλανήτες από τον ήλιο, Ασκούσε προσωπικό έλεγχο σε

τους υπουργούς του να υπακούουν στις που το τους του. Γενικά, ακολούθησε την πολιτική του Ερρίκου Δ' Ρισελιέ όσον αφορά στην εμπέδωση της κεντρικής ς σε βάρος των τοπικών αξιωματούχων και στην ια να υποβιβάσει τους ευγενείς σε ακίνδυνα παράσιτα Ο,τιδήποτε όμως θετικό κι αν είχε κάνει, ιάστηκε από τους αλόγιστους πολέμους του και την αστική θρησκευτική του πολιτική. Το 1685 κατάργησε το αγμα της Νάντης, που παραχωρούσε ελευθερία συνείδησης ουγενότους, με αποτέλεσμα να εγκαταλείψουν τη χώρα ί από τους εφευρετικότερους και εuπορότεροuς uπηκότου. την έναρξη της Επανάστασης του 1789, η μορφή του ικού κράτους παρέμεινε όπως ουσιαστικά την άφησε ο δοβίκος ΙΔ'. Οι διάδοχοί του, Λουδοβίκος ΙΕ' (1715-1774) Λουδοβίκος ΙΣΤ' (1774-1792) επίσης ισχυρίζονταν ότι ίλεuαν «ελέω Θεού». Κανείς τους όμως δεν είχε την να συναγωνιστεί τον «Μεγάλο Μονάρχη» σε εvθοuσιαγια εργασία και στενή παρακολούθηση των κρατικών θέσεων. Ο Λουδοβίκος ΙΕ', νωθρός και ανίκανος, επέτρεπε

Λουδοβίκος ΙΔ · παίζει μπιλιάρδο

220 στον εαυτό του να κηδεμονεύεται από μια κρατικές υποθέσεις τον έκαναν να πλήττει και, υποχρεωμένος να προεδρεύσει στο υπουργικό «άνοιγε το στόμα του, μιλούσε λίγο και δεν σκεφτόταν τ ί απολύτως». Ο εγγονός του, ο κακότυχος Λουδοβίκος ΙΣΓ, αδύνατο χαρακτήρα και ήταν βραδύνους. Αδιάφορος γ ια πολιτική, διασκέδαζε πυροβολώντας ελάφια από τα παρά των ανακτόρων. Στις 14 Ι ουλίου 1789, όταν πλήθη κατέλαβαν τη Βαστίλλη, έγραψε στο ημερολόγιό του: «Τίπ Ωστόσο, και οι δύο παραπάνω μονάρχες διατήρησαν μια μο διακυβέρνησης περισσότερο αυθαίρετη από ό,τι πριν: επέτ παν στους υπουργούς τους να φυλακίζουν χωρίς δίκη άτομα για έλλειψη νομιμοφροσύνης- διέλυαν δικαστήρια που αρ νταν να εφαρμόσουν τα διατάγματά τους· έφεραν τη χώρα χείλος της χρεωκοπίας με τους πολυδάπανους πολέμους το και με την αλόγιστη σπατάλη για χάρη των ερωμένων και τ παλλακίδων τους. Αν είχαν προσπαθήσει συνειδητά προκαλέσουν επανάσταση, δύσκολα θα τα είχαν καταφέ καλύτερα.

Ο απολυταρχισμός στην Ισπανία

Η ανάπτυξη της απόλυτης μοναρχίας στην Ισπανία υπή λιγότερο διακεκομμένη από όσο στη Γαλλία. · Οπως αναφ θηκε αλλού, ως το 1500, ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα εί ενώσει την Ισπανία και την είχαν καταστήσει ισχuρότ βασίλειο. Το 1516 ανέβηκε στο θρόνο ο εγγονός τους Κάρο Α', του οποίου ο πατέρας ήταν Αψβούργος. Τρία χρό αργότερα, ο Κάρολος εξελέγη αυτοκράτορας της Αγί Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με το όνομα Κάρολος Ε · , ενώνοντ έτσι την Ισπανία με την κεντρική Ευρώπη και τη νότια Ιταλία. Κάρολος ενδιαφερόταν όχι μόνο για τα πεπρωμένα της Ισπανί αλλά και για τα συμφέροντα της εκκλησίας καθώς και για πολιτικά πράγματα της Ευρώπης ως συνόλου. Οραματίστηκε εαυτό του ως όργανο αποκατάστασης της θρησκεuτι ενότητας της χριστιανοσύνης, που είχε διασπαστεί από τη Προτεσταντική Επανάσταση, καθώς και της ανάδειξης τη αυτοκρατορίας ως άξιας διαδόχου της αρχαίας Ρώμης. Αν κ είχε επιτύχει να κρατήσει την εξαρθρωμένη αυτοκρατορία τ χωρίς να διαλυθεί και να αποκρούσει απόπειρες των Γάλλων ν καταλάβουν τις ιταλικές κτήσεις του, καθώς και των Τούρκω που είχαν επιχειρήσει να καταλάβουν την Ευρώπη, απέτυχε v ολοκληρώσει τους ευρύτερους στόχους του. Σε ηλικία 5 χρονών, καταβεβλημένος από μια αίσθηση απογοήτευσης ματαιότητας παραιτήθηκε και αποσύρθηκε σε μοναστήρι. Γερμανοί πρίγκιπες εξέλεξαν τον αδελφό του, Φερδινάνδο Α'

Οι

διαδεχτεί στον αυτοκρατορικό θρόνο. Οι ισπανικές και κτήσεις του, συμπεριλαμβανομένων και των υπερπό­ αποικιών, πέρασαν στην κατοχή του γιου του, που έγινε t',sz,::tlUU''"''"'"' της Ισπανίας, ως Φίλιππος Β · (1556-1598). Φίλιππος Β · ανέβηκε στο θρόνο της Ισπανίας στο της δόξας της. Ωστόσο υπήρξε μάρτυρας, καθώς και ως ένα βαθμό, της απαρχής της παρακμής της. επιδίωξή του ήταν η εντατικοποίηση της πολιτικής των του. · Ηταν στενόμυαλος, δεσποτικός και σκληρός. να επιβάλει μια αυστηρή υποταγή όλων των του στα θρησκευτικά ζητήματα, αναφέρεται ότι καυχήθηκε πως θα μάζευε ξύλα για να κάψει τον ίδιο του το γιο αν αποδεικνυόταν αιρετικός. Ενθάρρυνε την ωμότητα της ισπανικής Ιερής Εξέτασης και εξαπέλυσε πόλεμο για την καταστολή της θρησκευτικής εξέγερσης στις Κάτω Χώρες. Ο Φίλιππος ήταν εξίσου κοντόφθαλμος και στην αποικιακή του πολιτική. Ιθαγενείς λαοί σφαγιάστηκαν και οι πατρίδες τους καταληστεύθηκαν από το χρυσό και τον άργυρο τους, που μεταφέρθηκαν στην Ισπανία στο πλαίσιο της λανθασμένης αντίληψης κατά την οποία αυτός ήταν ο πιο σίγουρος τρόπος αίJξησης του πλούτου ενός έθνους. Καμιά σκέψη δεν έγινε για την ανάπτυξη νέων βιοτεχνιών, ούτε στις αποικίες, ούτε στη μητρόπολη. Αντίθετα, ο χρυσός και ο άργυρος σπαταλήθηκαν σε μεγάλο βαθμό για τη χρηματοδότηση των στρατιωτικών και πολιτικών φιλοδοξιών του Φιλίππου. Μπορεί ωστόσο να λεχθεί, για την υπεράσπιση του βασιλιά, ότι ακολουθούσε τις γενικά αποδεκτές αντιλήψεις της εποχής. Αναμφίβολα, οι περισσότε­ ροι μονάρχες που θα είχαν την ανάλογη ευκαιρία, θα μιμούνταν το παράδειγμά του. Η κορωνίδα των λαθών του Φιλίππου ήταν ο πόλεμός του με την Αγγλία. Θυμωμένος από τις επιθέσεις αγγλικών πολεμικών εναντίον ισπανικών εμπορικών πλοίων και απελπισμένος από την αποτυχία των σχεδίων του να επαναφέρει την Αγγλία στην καθολική πίστη, έστειλε το 1588 ένα μεγάλο στόλο, την «Ανίκητη Αρμάδα», να καταστρέψει το ναυτικό της Ελισάβετ. Ελάχιστη γνώση είχε ωστόσο για τις καινοίιργιες τεχνικές του ναυτικού πολέμου και για τον ακατάβλητο πατριωτισμό των · Αγγλων. · Ενας συνδυασμός ναυτικής πολεμικής δεξιοτεχνίας και καταστρεπτικών καταιγίδων (του «προτεσταντικού ανέμου») έστειλε στο βυθό της Μάγχης πολλά από τα εκατόν τριάντα ιΊλοία του και τα υπόλοιπα σε άτακτη υποχώρηση. Η Ισπανία ποτέ δεν συνήλθε από το χτύπημα αυτό. Αν και ένα λαμπρό πολιτιστικό ξεχείλισμα, που συγκεκριμενοποιήθηκε στο έργο

Φίλιππος

Φίλιπrιος

s·

a·

της Ισπανίας

222

Εσκοριάλ

μεγάλων συγγραφέων και καλλιτεχνών όπως του Θερβάy του Βελάσκεθ, συνεχίστηκε για μερικά χρόνια, το μεγα ·· Ισπανίας ως έθνους είχε φτάσει στο τέλος του. 3. Ο ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ

Φρειδερίκος Ουλιέλμος Α · της Πρωσίας

Οι κυριότερες χώρες Κεντρικής Ευρώπης στις άνθισε ο απολυταρχισμός ήταν η Πρωσία και η Αυστ ιδρυτής της απόλυτης μοναρχίας στην Πρωσία (πο αποτελούσαν το Βραδεμβούργο στη βορειοκεντρική Γε και η Πρωσία, ανατολικότερα, κοντά στη Ρωσία) ήταν ο Εκλέκτωρ Φρειδερίκος Ουλιέλμος, που κυβέρνησε 1640 ως το 1688. · Ηταν το πρώτο μέλος της οικογ Hohenzollern που επιβλήθηκε πλήρως στην Πρωσία, ί μόνιμο στρατό και άρχισε να θέτει όλες τις κτήσεις τού από συγκεντρωτική διακυβέρνηση. Το έργο του Με Εκλέκτορα συνεχίστηκε και επεκτάθηκε από τον εγγονό. γνωστό ως Φρειδερίκο Ουλιέλμο Α' (1713-1740), εφόσο πια τον τίτλο του 6ασιλιά της Πρωσίας. Τα κύρια ενδιαφέ του Φρειδερίκου Ουλιέλμου ήταν η οικοδόμηση της πρ γραφειοκρατίας και του πρωσικού στρατού. Οι γραφειοκ

που πραγματικά τον Φρειδερίκο Ουλιέλμο ήταν ο του, τον οποίο υπερδιπλασίασε σε αριθμό και σε σημείο μηχανικής ακρίβειας. Για το λόγο ότι δεν να βασίζεται στους εθελοντές, εισήγαγε την θητεία. Για να στηρίξει μάλιστα τον νέο θεσμό, συμμορίες απαγωγέων για να αρπάξουν με τη βία από τις γειτονικές γερμανικές χώρες. Ο Ουλιέλμος έτρεφε μια περίεργη αγάπη για ιδιαίτερα ψηλούς στρατιώτες. Το προσωπικό του σύνταγμα των . «Γιγάντων του Πότσνταμ» αποτελούσαν αποκλειστικά στρατιώ­ τες με ύψος μεγαλύτερο του 1,83 μ. Ο βασιλιάς αντάλλασσε μουσικούς και καθαρόαιμα άλογα για τέτοια εκλεκτά ανδρικά δείγματα και περνούσε το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του κάνοντας βάδην τους «γίγαντες» του γύρω από τα ανάκτορα. Τη μορφή, όχι όμως και την ουσία, του μιλιταρισμού του Φρειδερίκου Ουλιέλμοu άλλαξε ο διάσημος διάδοχός του, Φρειδερίκος Β' (1740-1786), γνωστός ως Φρειδερίκος ο Μέγας. Αφοσιωμένος μαθητής των μεταρρυθμιστικών δογμάτων της νέας ρασιοναλιστικής φιλοσοφίας, ο Φρειδερίκος ήταν η εξέχουσα φυσιογνωμία ανάμεσα στους ,,φωτισμένους δεσπό­ τες» του 18ου αιώνα. Διακήρυσσε ότι δεν ήταν ο κύριος, αλλά απλώς ο «πρώτος υπηρέτης» του κράτους. · Εγραψε δοκίμια για να αποδείξει ότι ο Μακιαβέλι είχε λάθος και ξυπνούσε στις πέντε το πρωί για να αρχίσει ένα σπαρτιατικό ωράριο προσωπικής επίβλεψης των δημόσιων υποθέσεων. Από πολλές απόψεις, κατέστησε την Πρωσία το καλύτερα κuβερνώμενο κράτος της Ευρώπης κατάργησε τα βασανιστήρια των υποδίκων για εγκλήματα και τη δωροδοκία των δικαστών, ίδρυσε δημοτικά σχολεία, ενθάρρυνε την ανάπτυξη . της βιοτεχνίας και της γεωργίας. Προήγαγε την επιστημονική δασοκομία και την καλλιέργεια νέων φυτών όπως της πατάτας. Παρέδωσε νέες εκτάσεις της Σιλεσίας στην καλλιέργεια και έφερε χιλιάδες μετανάστες να τις καλλιεργήσουν. · Οταν οι πόλεμοι κατέσ­ τρεφαν τα χωράφια τους, έδινε στους γεωργούς ζώα και εργαλεία. Θαυμαστής του Γάλλου φιλόσοφου Βολταίρου, τον οποίο φιλοξένησε για ένα διάστημα στην αυλή του, ήταν ανεκτικός σε κάθε είδους θρησκευτικές πεποιθήσεις. Διακή­ ρυσσε ότι θα έχτιζε τζαμί στο Βερολίνο αν βρίσκονταν αρκετοί

Φρειδερίκος

ο Μέγας

Φρειδερίκος Ουλιέλμος Α ·

224 μουσουλμάνοι που επιθυμούσαν να εγκατασταθούν ωστόσο έντονα αντισημίτης. Εβραίους και έκανε προσπάθειες να τους αποκλε δημόσιες υπηρεσίες και τα τεχνικά επαγγέλματα. ενισχύει σημαντικά το στρατό και η καλή nροαi χαρακτήριζε την εσωτερική του πολιτική δεν επεκτ ειν εξωτερική. Απέσπασε τη Σιλεσία από την Αυστρία, συν με την Αικατερίνη της Ρωσίας για να διαμελίσει την Πο συνεισέφερε τουλάχιστον το μερίδιο που του ανα στους αιματηρούς πολέμους του 18ou αιώνα.

Μαρία Θηρεσία

Ο απολυταρχισμός στην Αυστρία: Μαρία Θηρεσία και Ιωσήφ Β ·

Η πλήρης άνθιση του απολυταρχισμού στην πραγματοποιήθηκε στη διάρκεια τη βασιλείας της Θηρεσίας (1740-1780) και του Ιωσήφ Β' (1780-1790). Θηρεσία υπήρξε ένας από τους ικανότερους μονά 18ou αιώνα. · Επαιξε το ρόλο της άστατης γυναίκας ό εξυπηρετούσε τα σχέδιά της, αλλά στην πραγμα κυβέρνησε με πολλή λογική και αποφασιστικότητα. Στη της βασιλείας της δημιουργήθηκε εθνικός στρατός, οι της εκκλησίας περιορίστηκαν προς όφελος του κράτ επεκτάθηκαν σε μεγάλο βαθμό η στοιχειώδης, η μέση ανώτερη εκπαίδευση. Σε αντίθεση με τους ηγέτες περισσότερων χωρών, η Μαρία Θηρεσία ήταν ειλι αφοσιωμένη στη χριστιανική ηθική. Αν και είχε πάρει μέρ διαμελισμό της Πολωνίας, για να αντισταθμίσει την απώλεια Σιλεσίας, το έκανε με βαριά καρδιά· πράγμα που προκάλεσ� ειρωνική παρατήρηση του Φρειδερίκου του Μεγάλου: ,,e αλλά παίρνει το μερτικό της». Οι μεταρρυθμίσεις της Μα Θηρεσίας επεκτάθηκαν, τουλάχιστο στα χαρτιά, από το γιο Ιωσήφ Β'. Εμπνευσμένος από τη διδασκαλία των Γά . φιλοσόφων, ο Ιωσήφ ήταν αποφασισμένος να αναμορφώσει αυτοκρατορία του σύμφωνα με τα υψηλότερα ιδανικά δικαιοσύνης και της λογικής. · Οχι μόνο σχεδίασε να μειώσει εξουσίες της εκκλησίας δημεύοντας τις γαίες της καταργώντας μοναστήρια, αλλά φιλοδοξούσε επίσης ταπεινώσει τους ευγενείς και να βελτιώσει τις βιοτι συνθήκες των μαζών. Διέταξε την απελευθέρωση τ δοuλοπαροίκων και υποσχέθηκε να τους απαλλάξεΊ� από υποχρεώσεις απέναντι στους κυρίους τους. Επιδίωξε καταστήσει την εκπαίδευση παλλαϊκή και να υποχρεώσει τ ευγενείς να πληρώνουν τους φόρους που τους αναλογού Τα περισσότερα ωστόσο από τα θαυμάσια σχέδιά του κατέλη σε αποτυχία Ηρθε σε σύγκρουση όχι μόνο με τους ευγενείς τον κλιiρο, αλλά και με τους Ούγγρους, που ήταν αnοσrερ

αυτοκυβέρνησης. από των Vf.\oC\ΙV,•",\ όταν την υποχρεωτική θητεία. Εξάλλου, όπως και ο Λουδοβίκος ΙΔ' ή ο Φρειδερίκος ο Μέγας, δεν ήταν διατεθειμένος να θυσιάσει προσωπική ισχύ και εθνική δόξα, ακόμα και για την πραγμάτωση των υψηλών του ιδανικών. Ο ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ Στις αρχές της πρώτης περιόδου των νεότερων χρόνων, η Ρωσία ήταν ένα κράμα ευρωπαϊκών και ανατολικών στοιχείων. Μεγάλο μέρος της έκτασής της είχε αποικιστεί από Σκανδιναβούς στις αρχές του Μεσαίωνα. Η ρωσική θρησκεία, το ρωσικό ημερολόγιο και το αλφάβητο είχαν προέλθει από το Βυζάντιο. Η κοινωνική διαστρωμάτωση με τους βογιάρους και τους δουλοπάροικους, δεν ήταν πολύ διαφορετική από εκείνη της δυτικής Ευρώπης. Από την άλλη πλευρά, μεγάλο μέρος του ρωσικού πολιτισμού και των ρωσικών εθίμων ήταν σαφώς όχι ευρωπαϊκης προέλευσης. Η ρωσική τέχνη περιοριζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην εικονογραφία και τη θρησκευτική αρχιτεκτο­ νική, με κύριο χαρακτηριστικό τον μυτερό τρούλλο της ρωσικής εκκλησίας. Ουσιαστικά, δεν υπήρχε λογοτεχνία στη ρωσική γλώσσα, ενώ η αριθμητική μόλις ήταν γνωστή. Οι αραβικοί αριθμοί δεν χρησιμοποιούνταν και οι έμποροι έκαναν τους λογαριασμούς τους με τον άβακα. Ακόμα, τα ήθη και τα έθιμα ελάχιστα θύμιζαν τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά. Οι γυναίκες των ανώτερων τάξεων κάλυπταν το πρόσωπό τους και ήταν περιορισμένες στα σπίτια τους. Οι μακριές κυματιστές γενειάδες και τα μακριά σαν χιτώνες ρούχα ήταν γενικά γνωρίσματα της εμφάνισης των ανδρών. Το διαιτολόγιο ήταν πολύπλοκο και μεταβαλλόμενο. εποχές συμποσίων και άγριας κραιπάλης εναλλάσσονταν με περιόδους μετάνοιας και νοσηρής νηστείας. Θα ήταν λάθος, ωστόσο, να υποθέσουμε ότι η Ρωσία ήταν τελείως αποκομμένη από την Ευρώπη.· Ηδη από τον 140 αιώνα, Γερμανοί έμποροι της Χανσεατικής · Ενωσης αγόραζαν ρωσικές γούνες και ήλεκτρο. Στη δεκαετία του 1550, · Αγγλοι έμποροι ανακάλυψαν τη Λευκή Θάλασσα και έκαναν τον Αρχάγγελο εμπορικό λιμάνι, στο οποίο πολεμικά εφόδια ανταλλάσσονταν με λίγα ρωσικά αγαθά, καθώς και με προϊόντα της Περσίας και της Κίνας ακόμα. Με τη θάλασσα του Αρχαγγέλου παγωμένη όμως κατά το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου, ο όγκος αυτού του εμπορίου ήταν αναμφίβολα μικρός.

Η Ρωσία στις αρχές των νεότερων ΧΡόνων

Ξένοι εισΒολεiς · Οι

Η άνοδος της Μοσχο6ίας16άv ο Τρομερός

τους και έτσι του κινήματος nou θα τους έδιωχνε πίσω στην Ασία. nou είχε αναλάβει την ηγεσία αυτού του κινήματος το Μεγάλο Δουκάτο της Μόσχας, το οποίο διέθετε ισχυρούς ηγέτες και ενίσχυε συνεχώς τη δύναμή του. Η γεωγραφική της Μοσχοβίας, όπως ήταν γνωστό το δουκάτο, κοντά πηγές ποταμών που χύνονται τόσο στις βόρειες όσο και έδινε πλεονεκτήματα των γίνει η έδρα της Ο πρώτος αnό τους ηγεμόνες της Μόσχας που (καίσαρ) της Ρωσίας, ήταν ο Ιβάν ο Μέγας 505). Παίρνοντας γυναίκα του την ανεψιά τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα που σκοτωθεί στην άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1 ανακήρυξε τον του διάδοχό του «θεία χάριτι». Ο Ιβάν υιοθέτησε ως του τον δικέφαλο αετό του Βυζαντίου και κάλεσε

Μέγας Πέτρος

Τα αποτελέσματα της 6ασιλείας του Πέτρου

σχεδόν, από τα λουτρά μέχρι τις κυψέλες. Ο ρόλος του Μεγάλου Πέτρου δεν είναι εύκο αποτιμηθεί. Οπωσδήποτε δεν μετέτρεψε από μόνος Ρωσία σε δυτικό κράτος. Οι δυτικές επιρροές διαπότιζ σιγά τη χώρα επί πολλά χρόνια, ως συνέπεια των εμπ επαφών με τη Δύση. Ο Πέτρος ωστόσο επιτάχυνε το φαιν αυτό και του έδωσε ριζοσπαστικότερα προσανατολισμό υπάρχει αμφιβολία ότι ο Πέτρος πραγματικά αποσκοπού αναμορφώσει το έθνος και να του δώσει τουλάχιστο επίφαση καλλιέργειας. Απλοποίησε το παλιό αλφάβητ ίδρυσε την πρώτη εφημερίδα που τυπωνόταν στη Ρωσία, Δι την έκδοση ενός βιβλίου, οδηγού καλών τρόπων, που δί στους υπηκόους του να μη φτύνουν στο πάτωμα, ν ξύνονται και να μη ροκανίζουν κόκαλα στο τραπέζι. Ενθά τις εξαγωγές, δημιούργησε στόλο στη Βαλτική και ενί νέες βιομηχανίες, όπως την υφαντουργία, καθώς και τα ορ Αν και μετά το θάνατο του Πέτρου αναπτύχθηκε αντίδ εναντίον πολλών καινοτομιών του, μερικές απ· αυτές επέζ τουλάχιστο δύο αιώνες. Η εκκλησία, για παράδειγμα, συν να είναι ελεγχόμενη, μέσω ενός προκαθήμενου της συνόδου που διοριζόταν από τον ίδιο τον τσάρ δουλοπαροικία συνέχισε να υπάρχει στη μορφή που επ θηκε ή επετράπηκε από τον Πέτρο: Οι δουλοπάροικοι δεν

μπορούσαν

να

μια εκτεταμένη γραφειοκρατία και μια υποταγμένη που ήταν όργανα για την επιβολή της θέλησης του Επόμενη στη σειρά των απόλυτων μοναρχών ήταν η Μεγάλη ατ ερίνη (1762-1796). Γερμανίδα πριγκίπισσα πριν από το 0 της και μια από τους «φωτισμένους δεσπότες». Η τερίvη αλληλογραφούσε με Γάλλους φιλοσόφοuς,ίδρυσε οκομεία και ορφανοτροφεία, και εξέφραζε την ευχή να λεuθερωθούν οι δouλonάρOJ,JOOl κάποτε. Με τη φιλοδοξία να ρδίσει μια θέση στην ιστορία της διανόησης, ξυπνούσε στις ντε το πρωί για να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία. · Εγραφε έργα, δημοσίευσε μια επιτομή του έργου του Μπλάκστοv όλια πά,ω στο δίκαιο της Αγγλίας και ακόμα άρχισε να γράφει ιστορία της Ρωσίας. Το μεταρρυθμιστικό της έργο, όμως, περιορισμένο. · Εκανε βήματα στην κατεύθυνση της ικοποίησης των ρωσικών wόμωv, περιόρισε τη χρήση των αvιστηρίωv, αναμόρφωσε, και παγίωσε την τοπικιi αυτοδιοί­ η. Οποιαδήποτε σχέδια μπορεί να είχε, ωστόσο, για τη τίωση της τύχης των δοuλοπαροίκωv, ματαιώθηκαν απότομα ερα από μια βίαιη εξέγερσή τους το 1773-74. Γαιοκτήμονες ιερείς δολοφονήθηκαν και οι κυρίαρχες τάξεις τρομοκρα­ καv. καθώς η εξέγερση επεκτάθηκε πέρα από τα Ουράλια την κοιλάδα του Βόλγα. Η Αικατερίνη απάντησε με σκληρά καταπιεστικά μέτρα. Ο αιχμάλωτος αρχηγός των αγροτών νίστηκε και διαμελίστηκε. Για να αποφευχθούν ανάλογες λοντικές εξεγέρσεις οι αριστοκράτες απέκτησαν αυξημένες uσίες ,επάνω στους δοuλοπαροίκοuς τους και ουσιαστικά, ν το δικαίωμα να τους μεταχειρίζονται σαν να ήταν δούλοι

uς.

Η κύρια προσφορά της Αικατερίνης βρίσκεται στο γεγονός συνέχισε το έργο του Μεγάλου Πέτρου, την επαφή δηλαδή ς Ρωσίας με τις δυτικές ιδέες, καθώς και την πορεία προς την άδειξη της Ρωσίας σε μεγάλη δύναμη του ευρωπαϊκού χώρου. τυχε να επεκτείνει τα σύνορα της χώρας της, όχι μόνο στην ατολική Πολωνία, αλλά και σε περιοχές που βρέχονται από τη ύρη Θάλασσα.

Μεγάλη Αικατερίνη

Η Μεγάλη Αικατερίνη

Ο Τριακονταετής

Πολιορκία το υ Μαγδεμβούργου

232

Αποτελέσματα του Τριακονταετούς Πολέμου

και να στις Κάτω στρατιές δέχτηκαν σοβαρά πλήγματα, αλλά οργανωτικό δαιμόνιο του Ρισελιέ και του καρδινάλιου (Mazarίn) που τον διαδέχτηκε το 1 οδήγησε Γαλλία και τους συμμάχους της στη νίκη. Η αποκαταστάθηκε στην ξέφρενη Ευρώπη με την ειρήνη Βεστφαλίας το 1648. Τα περισσότερα από τα αποτελέσματα του Τριακονταετούς,; Πολέμου ήταν αθεράπευτα δεινά. Με την ειρήνη Βεστφαλίας, η Γαλλία εξασφάλισε την κατοχή των γερμανικών περιοχών της Αλσατίας και της Λωραίνης. Σουηδία επίσης απέσπασε γερμανικά εδάφη ενώ αναγνωρίστηκε η ανεξαρτησία της Ολλανδίας και της Ελβετίας. Από την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν έμεινε παρά το φάντασμά της, δεδομένου ότι κάθε ένας από τους Γερμανούς πρίγκιπες αναγνωρίστηκε πια ως κυρίαρχος ηγεμόνας με δικαίωμα να κηρύσσει πόλεμο και να συνάπτει ειρήνη και να κυβερνά το κράτος του όπως ήθελε. Οι περισσότερες από τις αλλαγές απλώς έβαζαν τα θεμέλια σκληρών μελλοντι�ών διεθνών συγκρούσεων. Επιπλέον, ο πόλεμος τρομερές καταστροφές στην κεντρική Ευρώπη. Λίγες στρατιωτικές συγκρούσεις από την αυγή της ιστορίας προκάλεσαν τόσα δεινά στον άμαχο πληθυσμό. Υπολογίζεται ότι, ένα ολόκληρο τρίτο του πληθυσμού της Γερμανίας και της Βοημίας χάθηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου από την πείνα, τις επιδημίες και τις ληστρικές επιθέσεις κτηνωδών στρατιωτών. Οι στρατοί και των δύο πλευρών λεηλατούσαν, βασάνιζαν, έκαιγαν και σκότωναν σε τέτοια κλίμακα ώστε να καταφέρουν να μετατρέψουν ολόκληρες περιοχές σε αληθινές ερήμους. Στη Σαξονία, το ένα τρίτο της γης έπαψε να είναι καλλιεργήσιμο και κοπάδια λύκων γυρνούσαν μέσα σε περιοχές στις κάποτε υπήρχαν χωριά γεμάτα ζωή. Μέσα σε τέτοια αθλιότητα, κάθε είδους πνευματική δραστηριότητα ήταν αναπόφευκτο να παρακμάσει, με αποτέλεσμα να καθυστερήσει η εξέλιξη του πολιτισμού στη Γερμανία έναν αιώνα. Παρ' όλα αυτά, η διευθέτηση του 1648 έθεσε για πάντα τέρμα στους θρησκευτικούς πολέμους της Ευρώπης και εγκαινίασε μισό αιώνα σχετικής ειρήνης. Το 1700, ο Γάλλος βασιλιάς είδε κάτι που του φάνηκε ως

της τον διαδεχτούν και ΙΔ'.Οι τη νέα και την Αγγλία, την Ολλανδία και το Βραδεμβούργο. Ο τη διαδοχή στην Ισπανία, που ξέσπασε το 1702, επιχείρησε να επιβάλει τα δικαιώματα του ήταν το τελευταίο σημαντικό στάδιο του αγώνα και Αψβούργων. Με την ειρήνη της 713-1714) ο εγγονός του Λουδοβίκου ανέβηκε θρόνο, αλλά με τον όρο ότι η Γαλλία και η Ισπανία να ενωθούν ποτέ. Η Νέα Σκωτία και η Νέα του Καναδά πέρασαν από την κυριαρχία της Γαλλίας σε Αγγλίας και το Γιβραλτάρ πέρασε από την ισπανική το επίσης κατοχή. Οι βελγικές Κάτω των Δύο Σικελιών και το Μιλάνο, δόθηκαν στους Αψβούργοuς. UU•J!l\'lU'-

για

να

δύσκολο να μεγαλοποιηθεί η σημασία του πολέμου στην Ισπανία. Εφόσον περιλάμβανε τα κράτη της Ευρώπης καθώς και υπερπόντιες ο πρώτος από τους πολέμους που μπορούν να ύν «παγκόσμιοι». Δεν διεξήχθη, ωστόσο, από μαζικούς κυρίως από επαγγελματίες στρατιώτες. Κατά το πρότυπο των περισσότερων πολέμων του που ήταν πόλεμοι μεταξύ βασιλέων και στους οι μάζες των λαών μόνο έμμεσα συμμετείχαν. Από τις σεις μεγάλης κλίμακας, ο πόλεμος για τη διαδοχή στην ήταν ο πρώτος όπου η θρησκεία δεν έπαιζε ρόλο. Οι ανταγωνισμοί για το εμπόριο και τη θαλάσσια ισχύ ήταν των εμπολέμων. Ο πόλεμος έβαλε τέρμα στις των μικρότερων κρατών να υπολογίζονται εξίσου με άλοuς τους γείτονες. Το Βραδεμβούργο και η ΣαβοΤα σημαντικές εξαιρέσεις. Η πρώτη από τις δύο αυτές φτασε να ονομάζεται Πρωσία και η δεύτερη Σαρδηνία. ίρεση τη Σαρδηνία, τα ιταλικά κράτη έπεσαν στην ενώ η Πρωσία άρχισε να παίζει σημαντικό ρόλο στη ή σκηνή. Η Ολλανδία δέχτηκε τέτοιο πλήγμα που να είναι κύριος στον για την ια κυριαρχία. Με Βοuρβώνο βασιλιά, η Ισπανία τηκε σε υποτελή της Γαλλίας. Οι Ισπανοί Βοuρβώνοι να βασιλεύουν, με μικρά διαλείμματα, μέχρι την ή του Αλφόνσοu ΙΓ · το 1931 , αλλά η δυναστεία τους ψε στο θρόνο το 1975.

Ο πόλεμος για τη διαδοχή στην Ισπανία

Η σημασία του πολέμου για τη διαδοχή στην Ισπανία

Καταδυνάστευση των Γερμανών χωρικών από τα σφατεύματα (αριστερά) και το τέρας του

Ο πόλεμος για τη διαδοχή στην Ισπανία άφησε τη τη Μεγάλη ως τις δυνάμεις της Από τις δυο τους, η δεύτερη υπήρξε η κατεξοχή νι πολύτιμες αποικίες, αλλά και μ

Ο Επταετής (1

Πόλεμος

του Επταετούς Πολέμου

ντας έτσι το υποθέσεις. Το σημαντικότερο ωστόσο απ' της στον για τις αποικίες, που υλών που της ποοι:s,αο,ισuα στη Βιομηχανική

να

236 6. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Η

Μποντέν

Θωμάς Χαμπς

ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΣΜΟΥ

των από μια ανάλογη Μερικοί από τους Στούαρτ και τους Βουρβώνους, παράδειγμα, αντλούσαν τη δικαίωση της πολιτικής τους φιλοσόφους που εξέφραζαν τις ιδέες που επικρατούσαν εποχή τους σε συστηματικές πραγματείες. · Ενας από τους πρώτους φιλοσόφους που είχε ενθαρρύ τις απολυταρχικές φιλοδοξίες μοναρχών ήταν ο Γάλ Μποvτέv (Jean Bodίn, 1530-1596). Συμφωνούσε με τ μεσαιωνικούς φιλοσόφους ότι οι ηγεμόνες δεσμεύονται από θείο νόμο και αναγνώριζε ότι ο αρχηγός ενός κράτους ηθική υποχρέωση να σέβεται τις συνθήκες που έχει υπογρά Ο Μποvτέv ωστόσο δεν θεωρούσε χρήσιμο το κοινοβούλιο α καμία άποψη. Αρνούνταν με έμφαση το δικαίωμα νομοθετικού σώματος να επιβάλει οποιουσδήποτε περιορισμ στη βασιλική εξουσία. Αν και παραδεχόταν ότι οι ηγεμόνες n παραβίαζαν τον θείο ή τον φυσικό νόμο ήταν τύραvv αρνούνταν να δεχτεί ότι οι υπήκοοί του είχαν δικαi εξέγερσης εναντίον τους. Η εξουσία του ηγεμόνα από το Θεό και η υπέρτατη υποχρέωση του λαού ήταν παθητική υποταγή. Η επανάσταση έπρεπε να αποφεύγεται κάθε θυσία, επειδή καταστρέφει την ισορροπία εκείνη π αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση κάθε προόδου. Η συμβολή του Μποvτέv. αν μπορεί να ονομαστεί έτσι, ήταν διατύπωση του δόγματος της κυριαρχίας, που καθόρισε «ανώτατη εξουσία επάνω σε πολίτες και υπηκόους, που δεσμεύεται από νόμους». Με αυτό εννοούσε ότι ο ηγεμό που είναι ο μόνος κυρίαρχος του κράτους, δεν δεσμεύεται ανθρώπινους νόμους. Δεν υπάρχει κανένας απολύτως vομικ περιορισμός στην εξουσία του εκτός από την υποταγή στ φυσικό ή ηθικό νόμο που έχει προέλθει από το Θεό. Ο πιο αξιοσημείωτος από όλου·ς τους αποστόλους απολυταρχίας ήταν ο Χαμπς (Thomas Hobbes, 1588-1 οποίος έγραψε στη διάρκεια του αγγλικού εμφύλιου πολέμο καθώς και μετά το τέλος του. Θορυβημένος από την τροπή τω γεγονότων στην Αγγλία, ο Χαμπς ανυπομονούσε για αναβίωση της μοναρχίας. Ωστόσο, ο υλισμός του και το του σχετικά με την κοσμική προέλευση της μοναρχίας δεν τ έκανε καθόλου αγαπητό στους Στούαρτ. Για τίτλο τ κυριότερου έργου του, ο Χαμπς διάλεξε το όνομα Λεβιάθαν γι

την αντίληψή του για το τέρατος βιβλίο τού που κυβερνούσε το πρωτογενές οι στα πλαίσια ενός κράτους, δεν είναι παρά «σκουλήκια εντόσθια του Λεβιάθαν». Η ουσία της πολιτικής φιλοσοφίας του Χομπς συνδέεται άμεσα με τη θεωρία του ως προς την προέλευση του κράτους. Υποστήριζε ότι, αρχικά, όλοι οι άνθρωποι ζούσαν σε μια φυσική κατάσταση, χωρίς τον περιορισμό κανενός νόμου εκτός από εκείνον του κτηνώδους ιδιοτελούς συμφέροντός τους. Η φυσική κατάσταση του ανθρώπου δεν ήταν παράδεισος αθωότητας και ευτυχίας, αλλά κατάσταση γενικής αθλιότητας. Κατά τον Χαμπς, «ο άνθρωπος είναι λύκος για τον συνάνθρωπό του». Η ζωή για το άτομο «ήταν μοναχική, φτωχή, άθλια, κτηνώδης και βραχεία». Προκειμένου να γλυτώσουν από αυτό τον αγώνα του καθενός εναντίον όλων, οι άνθρωποι τελικά ενώθηκαν μεταξύ τους για να σχηματίσουν την πολιτισμένη κοινωνία. Συνέταξαν ένα συμβόλαιο με το οποίο όλα τους τα δικαιώματα απαλλοτριώνονταν από τον κυρίαρχο ηγεμόνα τους. · Ετσι ο ηγεμόνας, αν και δεν συμμετείχε στο συμβόλαιο, ήταν ο καρπωτής της απόλυτης εξουσίας: Οι άνθρωποι είχαν δώσει τα πάντα για το μοναδικό ευλογημένο αγαθό της ασφάλειας. Σε αντίθεση με τον Μποντέν, ο Χαμης δεν αναγνώριζε κανένα φυσικό ή θείο νόμο ως περιορισμό της εξουσίας του ηγεμόνα. Η απολυταρχία, υποστήριζε, εγκα­ θιδρύθηκε από τον ίδιο το λαό και, κατά συνέπεια, δεν είχε δικαίωμα να παραπονείται αν ο ηγέτης του γινόταν τύραννος. Στη βάση της απλής επαγωγής, χωρίς καμιά αναφορά στη θρησκεία ή την ιστορία, ο Χαμπς έφτασε στο συμπέρασμα ότι ο βασιλιάς έχει το δικαίωμα να κυβερνά δεσποτικά όχι επειδή αντλεί το δικαίωμα από το Θεό, αλλά επειδή ο λαός έχει δώσει σ · αυτόν απόλυτη εξουσία. Ο μεγάλος Ολλανδός Γκρότιους (Hugo Grotius, 1583-1645) μπορεί να θεωρηθεί ένας ακόμα εκφραστής του απολυ­ ταρχισμού αν και γι· αυτόν, το ζήτημα της εξουσίας σε ένα κράτος ήταν μάλλον περιθωριακό σε σχέση με το ευρύτερο πρόβλημα των σχέσεων μεταξύ κρατών. Ζώντας στην περίοδο της εξέγερσης των Κάτω Χωρών και του Τριακονταετούς Πολέμου, ο Γκρότιους είχε πειστεί για την αναγκαιότητα κανόνων που θα περιόριζαν τις διακρατικές σχέσεις σε ένα σχήμα λογικής και τάξης. · Εγραψε το περίφημο έργο Νόμος του Πολέμου και της Ειρήνης για να αποδείξει ότι οι αρχές της πρωτογενούς δικαιοσύνης και ηθικής πρέπει να κυριαρχούν στις σχέσεις μεταξύ των εθνών. Είχε αντλήσει μερικές αηό αυτές τις

Ούγος Γκρότιους

Εξώφυλλο του Λεβιάθαν

Η σημασία των προσπαθειών των φιλοσόφων να δικαιώσουν τον απολυταρχισμό

από απόλυτων μοναρχιών. 'Εχει ακόμα για τις συνέπειές της στις διεθνείς η ακριβώς ήταν εκείνη κατά την οποία κε το σύγχρονο κρατικό σύστημα. Στη διάρκεια της που ακολούθησε της Ρώμης, έννοια που να θεωρήσουμε ότι υπήρχαν δυτικά της Αυτοκρατορίας. Βέβαια, υπήρχαν βασιλείς στην στη Γαλλία, ως το τέλος σχεδόν του Μεσαίωνα, ς τους με τους υπηκόους τους ήταν βασικά σχέσεις τους: κυριαρχούσαν, αλλά δεν τα δικαιώματα στις εκτάσεις που αποτελούσαν τα φέουδά τους απαραίτητα, την ανώτατη πολιτική εϊΞουσία επάνω τους. Μόνο με την στις φορολΟγικης εξουσίας, της εξουσίας των της δημιουργίας επαγγελματικών στρατών, οι έκαναν βήματα στην κατεύθυνση του

του σύγχρονου κρατικού συστήματος

Αίτια της ανόδου του κρατικού συστήματος

Στοιχεία του σύγχρονου κρατικού συστήματος

δυναστικού επιτηδευμένη διπλωματία, συμμαχίες και αντισυμμ αχ κανένα τρόπο δεν ήταν θρησκευτικός ή ιδεολογικός αλλά αγώνας για εξουσία και εδαφική επέκταση. θεωρούν τη Θρησκευτική Μεταρρύθμιση πρωταρχική δημιουργίας του σύγχρονου κρατικού συστήματος. σταντική επανάσταση έσπασε την ενότητα της χριστιανοσύνης και ενίσχυσε την αποφασιστικότητα και πριγκίπων να ολοκληρώσουν την εξουσία τους ντας την εξουσία μιας παγκόσμιας εκκλησίας. Από το η ειρήνη της Αυγούστας έδωσε σε κάθε Γερμανό η δικαίωμα να αποφασίσει αν η πίστη των υπηκόων του λουθηρανισμός ή ο καθολικισμός. Πιθανότατα η εφ Βεστφαλίας έπαιξε τον κύριο ρόλο στην ανάδε σύγχρονου κρατικού συστήματος ως πολιτικής πραγ τας. Η συνθήκη αυτή, που έθεσε τέρμα στον Τρια Πόλεμο το 1648, μετέφερε εκτάσεις από τη μια επικρ άλλη χωρίς να ληφθεί υπόψη η εθνικότητα των κατοί Αναγνώρισε την ανεξαρτησία της Ολλανδίας και της και εξοβέλισε την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στη σ φαντασίας. Ο κάθε Γερμανός πρίγκιπας αναγvω κυρίαρχος ηγεμόνας με δικαίωμα να κηρύσσει τον πόλεμ συνάπτει ειρήνη, καθώς και να κυβερνά τη χώρα το ήθελε. Τέλος, η συνθήκη εισήγαγε την αρχή κατά την ο τα κράτη, ανεξάρτητα από το μέγεθος και την ισχύ τα ίσα από την άποψη του διεθνούς δικαίου, προικισμένα μ και ουσιαστικό έλεγχο στα εδάφη και τους υπηκόους Οποιεσδήποτε κι αν ήταν οι απαρχές του, το σ · κρατικό σύστημα μπορεί να θεωρηθεί ότι ενσωματ ακόλουθα στοιχεία: (α) νομική ισότητα και ανεξαρτησία κρατών (β) δικαίωμα κάθε κράτους να ακολουθεί τη δ εξωτερική πολιτική, να συνάπτει συμμαχίες και αντισυμ να διεξάγει πόλεμο για τα συμφέροντά του· (γ) χρή διπλωματίας ως υποκατάστατο του πολέμου, που περιλαμβάνει μηχανορραφίες και κατασκοπία, στο βα είναι απαραίτητες για την επίτευξη πολιτικού οφέλ ισορροπία ισχύος ως μέσο πρόληψης πολέμου ή εξασ της υποστήριξης από μέρους συμμάχων, αν ο πόλεμος αναπόφευκτος. Τα περισσότερα από τα παραπάνω στοιχεία του κ

συνέχισαν να υπάρχουν μέχρι σήμερα. Ακόμα και η της Κοινωνίας των Εθνών και αργότερα των Ηνωμένων δεν επέφερε ουσιαστική αλλαγή, γιατί και οι δύο αυτοί οργανισμοί στηρίχθηκαν στην αρχή της ισότητας της κυριαρχίας ανεξάρτητων κρατών. Μερικοί παρατηρητές πιστεύουν ότι δεν θα υπάρξει γνήσια προοπτική παγκόσμιας ειρήνης, μέχρις ότου το σύστημα που βασίζεται στην αναγνώριση της κυριαρχίας των ανε ξάρτητων κρατών αναγνωριστεί ως ξεπερασμένο και αντικατασταθεί από μια παγκόσμια κοινότητα εθνώv, οργανω­ μένων σε ομοσπονδιακή βάση.

6

Η

Μ

ΤΟΥ ΟΓΔΟΟΥ Οφείλουμε να παραδεχτούμε την ύπαρξη εκείνων μόνο των αιτίων των φαιvομένων, που είναι τόσο αλ ηθινά όσο και επαρκή για την ερμηνεία εμφάνισης των φαινομένων αυτών. Γι· αυτό ακριβώς οι φιλόσοφοι ότι η φύση δεν κάνει τίποτε μάταια και όσο λιγότερο είναι χρήσιμο κάτι τόσο περισσότερο μάταιο είναι· και τούτο επειδή η φύση αρέσκεται στην και δεν έχει σχέση με τίποτε το πομπώδες ή περιπό. Ισαάκ Νεύτων, Οι μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας

Η εποχή που συνδέθηκε με την άνοδο του απολυταρχισμού στην Ευρώπη, συνδέθηκε επίσης με ένα φαινόμενο που μπορεί χαρακτηριστεί πνευματική επανάσταση. Οι παραδοσιακές ":::,. .. ::.�"'··"''·�"'Ή""�"'·�"Υ..στο. θεό, στην ανθρώπινη ·σπαρξη, στο (jQμt:ταν και, σε μεγάλο βαθμό, είτε αναθεωρήθηκαν απ-οgρίψθηκαν ολοκληρωτικα. !τη θέση τΟυς, οι οικοδόμησαν μια νέα κοσμοαντί­ σε i.ιεv<'ϊλΟ13Qeμδ απρόσωπη - Ψ'''"'' , , ανεκτική Και, κάτά
Η φύση της επανάστασης

244

ο

να κατανοητή η προέλευση των ιδεών, των κινημάτων που επικρατούν ακόμα και σήμερα. Η αuτοπ που έσπρωξε :r()uς ανθρώπους να εξ�!9QQl,J.Y.ISPlJ:l�ct τους, καθώς και η πίστη στην nρόο.δο ποuτονς εν αλλάξουν εκείνο τον κόσμο -και οι δύοχαρακτηι;>1. αυτής της επανάστασης- συντέλεσαν με τη. σειρά το προώθηση της Γαλλικής και της Βιομηχαvίκri:ϊΕπαvά·σ�� κατά συνέπεια., στην εμφάνιση του σύγχρονού κ�qJ:l2

ϊϊ

1 ΤΑ ΦΙΛΟΣ.ΟΦΙΚΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤ ΑΣΗΣ Οι πρόγονοι της Πνευματικής Επανάστασης ήταν τέ ο Βάκων (Francis Bacon), ο Καρτέσιος (Rene Descartes) (John Locke) και ο Νεύτων (lsaac Newton). Και οι τέσσερι διατεθειμένοι να. cιμφιQβη,:ή
Γιος ελισαβετιανού δημόσιου υπαλλήλου, ο Βάκων ( 1626), ήταν τόσο φιλόσοφος όσο και φιλόδοξος αυλικός π λόρδος καγκελάριος, καταδικάστηκε σε φυλάκιση μ κατηγορία της δωροδοκίας. Το ενδιαφέρον του για την πο του καριέρα τον εμπόδισε να αναπτύξει πλήρως εκείνε ιδέες που επρόκειτο να γίνουν η πνευματική του κληρο προς το ανθρώπινο γένος. Παρ· όλους αυτούς περιορισμούς, τα συμπεράσματα του Βάκωvα είχαν τερά επίδραση στην ιστορία της σύγχρονης σκέψης. Στα σημαντικότερα έργα του, Νέο όργανο -πραγματεία γύρω αrτ μέθοδο πραγματοποίησης γνώσης, που δημοσιεύτηκε το 1 και Πρόοδος της γνώσης (1623), υποστήριξε τη σημασία: αμφιβολίας για το σύνολο της αποκτημεvης γνώσης. Η ση μι:ι"CΙ".� ρη σuv�195e..opjι τ9�βcι1<.φvα. στn....φι αποθέωση της επαγωγικής μεθόδοu-�ς-β' υπήρξε ακριβοσςγvώσης. Πίστευε ότι όλοι οι αναζητητές της στο rταρέλθόν υπηρξαν C1κλαβόι προκciτασκέυcιciμέvω αιχμάλώτοι·της dχολciστικής λογικής. Υποστηρι φιλόσοφοςθα·έπρεfίέ Vϊi στραφεί προς την αμεση παρα της φύσης, προς Τη συσσώρευση δεδομένων γυρ&.Γ

η

Εξώφυλλο του Νέου Οργάνου

Καρτέσιος, του Χαλς

γεγονότα και την ανακάλυψη των \/όμων που τα διέπου ν. Η γωγή και μ6νο η επαγωγή, πίστευε, ήταν το μαγικό κλειδί πotJ μυστικά της γνώσης. Η αυθεντία, η παράδοση, η···σχολαστική λογική θα έπρεπέ. να απόφείiγονταl σαν την Βάκων uποστηριξε επίσης ότι η· αξία κάΘε ιδεας 9πό τη χρησιμότητά της. Οι ιδέες που πρCJβλήθηκαν τους σχολ�σ�Ϊκούς του Μ,εσαιu)\fα}jταν, κατά tη γνώμη του, άχρηστες,· επειδή δεν είχαν πραγματική χρησιμότητα. Οι επιστημονικές' ανακαλύψεις σuνιστο6σαν μέρος της αλη_θινής γνώσης cιταν και μόνον όταν μπορούσαν να έχουν πρακτική εφδρμqyή. Ο Καρτ�.11596-1650), όπως ο Βάκων, οικοδόμησι:: μια φιλοσοφία στη βάση μιας συστηματικής εξέτασης τω\L παραδεΚtϊ'JVLfΛηθειώΊ.ΤΆντίθετα με τον Βάκωνα, το σύστημα των fιέποιθησεων τc5LI οικοοομηtιηκε μέσω του μαtιηματικοu

Ο καρτεσιανός «δυισμός»

nίστε ανακαλύψει το απόλυτο αξίωμα στην πασίγνωστη . άρα υπάρχω). Yno cognito, ergo sum (σκέπτομαι, από το παραπάνω ·αξίωμα μποροδσε· v·α κατα παράδειγμα, στο συμπέρασμα της ύπαρξης του Θεού, στο ότι οι άνθρωποι είναι σκεπτόμενα ζώα. Αυτές οι ,, διακήρυσσε, είναι τόσο αλάθητες όσο και οι αλή γεωμετρίας, γιατί είναι προϊόντα της ίδιας αλάθητης Ο Καρτέσιος όμως δεν έγινε διάσημος μόνο ως νέου ρασιοναλισμού· υπήρξε επίσης ενμέρει unεύθuν εισαγωγή της αντίληψης ενός μηχανιστίκού σύμπαντος ότι, το σύνολο της ύλης, οργανικής και ανόργανης, μπο καθοριστεί με βάση τους όρους του χώρου και της �ί «Δώστε μου χώρο και κίνηση», διακήρυξε κάποτε, κατασκευάσω το σύμπαν». Κάθε ξεχωριστό πράγμα σύστημα, ένα άστρο, η ίδια η Γη- είναι μια μηχ λειτουργεί από μόνη της, με μια δύναμη που προέρχετ αρχική ώθηση που έδωσε στο σύμπαν ο Θεός. Ο Καρτέ απέκλειε ούτε τα σώματα των ζώων και των ανθρώπων το γενικό μηχανιστικό σχήμα. Διακήρυσσε ότι ολόκ κόσμος ... της ... υλικής φύσης είναι . μια .... ενότητ ζωωv·πρδtκί.ιπτε σuμϊ-rεριφΟρcι αν�ρώijων εσωτερικά ή εξωτερικά ερεθίσματ<:ι. Ωστόσο, ο Καρτέ δίατϊθειj.ιενδξ να περιλάβει και τον ανθρώπινο ν μηχανιστικό του σύστημα. Ο νους δεν ήταν μια μορφή αλλά κάτι εντελώς διαφορετικό, που είχε εμφuτεύσε ανθρώπινο σώμα ο Θεός. ο.κόσμος�_Λrqν }\QΤ<ι συν δuιστικg�_Q..!J:QΙ§Λ.είτο από πνεύμα. και ύλη: Ως απ αυτής της υπόθεσής του ο Καρτέσιος πίστευε στην ύ έμφυτων ιδεών. Δίδασκε.ότι οι αυταπόδεικτες . έχουν σχέση μέ αισθητήριες εμπειρίες, . ..... :....•...#..:0,-έμφυτες στον ίδιο το νου· δεν ...-········-······· ······-···'"· ·····-:,;....�•..;... · 1:1έσω της χρήσης των νου από τη γέννηση του ανθρ&.1που. Οι συνέπειες της σκέψης του Βάκωvα και του είχαν τεράστια σημασία. Οι σύγχρονοί τους, υποστήριζαν, είχαν μόνο το δικαίωμα αλλά και την υποχρέωση επανεκτιμήσουν το παρελθόν και, όποτε ήταν ικανοί,. απορρίψουν τις αντιλήψεις του. · Οφειλαν να έχουν το

:και

ητcηΤ

·a

τον Μια τέτοια λογική θα είχε στον του κόσμου την ανθρωπότητα. τις δυνάμεις και τη δράση της φωτιάς, του νερού, των άστρων και του ουρανού», έγραφε στην του ο Καρτέσιος, «μπορούμε να τις χρησιμοποιήγια κάθε σκοπό για τον οποίο είναι κατάλληλες, έτσι καταστήσουμε τους εαυτούς μας κύριους και 'τες της φύσης». του ρασιο\JcιΛισμQ_LJ. και του μηχαγικι
να .

��,-,, Λ''Λ

,,Λ' ""«s<'Λ"ΛΛ'-ΦΛ"'Λ�"Λ"',C ,"Λ

'• ,,

. Λ •

Λ •Λ••

Λ Λ Λ�Λ, '

'

,- _ '<Λ ,

Η ηθική του Σπινόζα

248

καλό της και της στη Αν οι άνθρωποι μπορούσαν μόνο να αvτιληφθού το σύμπαν ήταν μια θαυμάσια μηχανή, η λειτουργία της οπ δεν ήταν δυνατό να διακόπτεται για χάρη μεμονωμένων ατόμ θα κέρδιζαν εκείνη την ψυχική γαλήνη που οι φιλόσο αναζητούσαν σε όλες τις εποχές. Ο μόνος τρόπος για λυτρωθούμε από απραγματοποίητες ελπίδες και βασανιστικο · φόβους, θα ήταν να αναγνωρίσουμε ότι η τάξη της φύσης μια για πάντα καθοριστεί και ότι οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση αλλάξουν τη μοίρα τους. Με άλλα λόγια, η επίτευξη αληθινής ελευθερίας συνίσταται στην αποδοχή της απουσί της ελευθερίας. Παρόλο το ντετερμινισμό του, ο Σπινό υπήρξε αφοσιωμένος απόστολος της ανεκτικότητας, δικαιοσύνης και της λογικής ζωής. · Εγραψε κείμενα για την υπεράσπιση της θρησκευτικής ελευθερίας και, αντιμέτωπος σκληρής κακομεταχείρισης, έδωσε ένα ευγενικό παράδειγμα μιας προσωπικής ζωής γεμάτης καλωσύvη, ανθρωπιά ελευθερία από εκδικητικά πάθη. Χαμπς

· Εvας άλλος μεγάλος ρασιοναλιστής του 17 ου αιώνα ήταν Χαμπς. Γεννημένος πριν από τον Καρτέσιο και τον έζησε και μετά το θάνατό τους. Ο Χαμπς συμφωνούσε με τους. δύο συγχρόνους του κατά την πεποίθηση όη ΙJ . γεωμετρία παρείχε τη μόνη σωστή μέθοδο ανακάλυψης τηϊ φιλοσόφικης αλήθειας. Απtpριψε ωστόσο ΤΟ καρτεσιανό δόγμα τών{μφυτωV ιδεών, υποστηρίζοντας ότι η προέλευση κάθε .γνώσης �jyαι�η αισθητηριακή αντίληψη. Αρνήθηκε να δεχτεί ΤQσο τΟδυϊομό του Καρτέσιου όσο και τον παvθεϊιJμό του Σπιvό.ζ<1. Σύμφωνα με τον Χαμπς, τίποτε πέρα από την ύλη δεν υπάρχει. Το πνεύμα είναι απλά και μόνο μια κίνηση του μυαλού ή το πολύ μια επιτηδευμένη μορφή ύλης, αλλά σε καμιά περίπτωση μια διαφορετική ουσία. Ακόμα και ο θεός, αν πιστέψουμε ότι υπάρχει, πρέπει να δεχτούμε ότι έχει υλικό σώμα. Δεν υπάρχει τίποτε το πνευματικό στον κόσμο που να μπορεί το μυαλό μας να συλλάβει. Αυτός ήταν ο σuvεπέστερος υλισμός που εμφανίστηκε από την εποχή του Ρωμαίου Λοuκρήτιοu. Εχοvτάς τον συνδυάσει με το μηχαvικισμό, όπως συνήθως συμβαίνει με όλους τους υλισμούς, ο Χομπς υποστήριζε ότι, όχι μόνο ο κόσμος, αλλά και η ανθρώπινη συμπεριφορά μπορεί να ερμηνευθεί μηχανιστικά·

ή οι n\/,HA,r.)ΠAI "'�U•uμ,ι�� είτε που, με τη τους, είτε της εμπειρίας. Κατά παρόμοιο τρόπο, ο καλού και ότι δεν υπάρχουν απόλυτα είναι απλώς εκείνο που προκαλεί ευχαρίστηση, που προκαλεί πόνο. και ο Χαμπς, αν και σημαντικοί μαχητές στη πνευματικών επαναστατών, δεν συγκαταλέγονται τον Βάκωνα και τον Καρτέσιο ανάμεσα στους υποκινητές εκείνης της επανάστασης. Αντίθετα, 704) συγκαταλέγεται σ· εκείνους.. Λοκ στο

ο

Πραγματεία γύρω από το πολιτισμένο κράτος

Λοκ

μιcι.πe>Διτ.ικήφιλοροφία,13,ασισμένη στο φυσικόδίκg19, ο�οιήθηκε.νια να δικαιώσειτηΙJ.<; Εν�qξrιΕπανάQJα1688-καί,· . αργότερα, την .. Α�ερικαvική κ.αι . .. τouϊsou αιώ.να... Υπήρξε ϊπίσης·σ δημι0uργός μιας ά δημοφιλούς νέας θεωρίας της γνώσης. Α nορρίπτοκαρτεσιανό δόγμα των έμφυτων ιδεών, ο Λοκ ότι η γνώση προέρχεται από τη λειτουργία των ων. Η θεωρία αυτή είχε ήδη υποστηριχτεί από τον ο Λοκ,ωστόσο, τη συστηματοποίησε και την επέκτεινε. του Δοκίμιο σχετικά με την ανθρώπινη αντίληψη (1 ότι το ανθρώπινο μυαλό είναι ένα «άσπρο χαρτί», μια rasa, πάνω στην οποία τίποτε δεν είναι γραμμένο. την έννοια του Θεού ή οποιεσδήποτε έννοιες και κακού. Προτού το νεογέννητο παιδί αρχίσει να έχει ς, να αντιλαμβάνεται τον εξωτερικό κόσμο μέσα από τις c; του, δεν καταγράφεται τίποτε στο μυαλό του. Οι όμως που προκύπτουν άμεσα από την αισθητήρια , δεν είναι παρά τα θεμέλια της γνώσης· κανένα ινο ον δεν θα μπορούσε να ζήσει λογικά βασιζόμενο μόνο αnλέςcιLJτές ιδέες πρέπει να συγχωνευθούν και να γ QQY�§:τεs ιδέες. Αυτό είνωμιcι λειτουργία της J της yόησης, που έχει τη δύναμη yα ρuyδuάζει, να και να οργανώνει τις εντυπώσεις που δέχεται από τις οικΟδομείέv α χρησιμοποι�σιμο· ετσι .Αίσ.ΕJr�σrι και λογική είv.αι απαραίτητες κςιι pι να παρέχει στο μυαλό την πρώτη ύλη της επεξεργάζεται και της δLνει γιαvα

ώΟτϊvα

qι:ivqλo

την

να

Λοκ

250 Η αισιοδοξία του Λοκ

Νεύτων

Συνέπειες του έργου του Νεύτωνα

που οι επινοήσει και οι άνθρωποι επίσης μπορούσαν να Βελτιώστε την κοινωνία, έλεγε ο Λοκ, και θα βελτιώσετ ανθρώπινη συμπεριφορά έτσι, εφόσον η πρώτη διαμορφώ δεύτερη. Η αισιοδοξία,που ήταν σύμφυτη με τη σκέψη τοu εκδηλώθηκε απερίφραστα στα έργα άλλων θεωρητικών 18ou αιώνα. Ο τέταρτος «πατέρας-θεμελιωτής» της πνευμα επανάστασης ήταν ο · Αγγλος επιστήμονας Νεύτων Ο 1727). Με τη δημοσίευση, το 1697, του έργου του Μαθημα αρχές τη φυσικής φιλοσοφίας, ο Νεύτων πρόσφερε στον για πρώτη φορά μια απλή, στέρεη μηχανική θεωρία κατανόηση του σύμπαντος. Κάθε μετρήσιμη κίνηση μπο να περιγραφεί από τους ίδιους τύπους: «Κάθε.όωμάτιο ύλης σύμπαν, έλκει το κάθε ένα από τα υπόλοιπα σωμάτια με δύναμη που μεταβάλλεται αντιστρόφως ανάλογα τετράγωνο της απόστασης μεταξύ τους και ανάλογα με γινόμενο των μαζώy τους». Η δύναμη αυτή ήταν η βαρϋ που ο Νεύτων είχε ανακαλύψε!'και η πρόταση που όριζε αυ δύναμη, θεωρούσε πως ισχύει όχι μόνο στη Γη αλλά ολόκληρες τις απέραντες εκτάσεις του ηλιακού συστήματος νευτώνειες ανακαλύψεις ήταν «αληθινή» γνώση, με βακωνιανή έννοια, εφόσον είχαν επιτευχθεί μέσω παρατήρησης και συντελούσαν στην κατάκτηση του κόσμου τον άνθρωπο. Ο υπολογισμός των παλιρροιών, ο προσδιορι της θέσης ενός πλοίου στον ωκεανό, ο προκαθορισμός τροχιάς ενός βλήματος πυροβόλου, όλα αυτά και πάρα πο άλλα ήταν πρακτικά αποτελέσματα του επιστημονικού επιτ ματος του Νεύτωνα . .ύση .•μLJστηριώδεις θεϊκές ϊιαρεμβάσεις ούτε από.... :..,.,.:.::. .::... �λλςι από. λογικούς παγκόσμιους . διατ�πωθούν με την ακρίβεια μαθηματικών αρχ�\f. τελευταίο συμπέρασμα, δεν απείχε παρά ένα βήμα η υπόθ

251

2. Η ΕΠΙΜΟΝΗ ΤΗΣ ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑΣ Παρά τις θαυμαστές επιτεύξεις στον τομέα της σκέψης, η περίοδος της Πνευματικής Επανάσταση'ι;; κατά κανένα τρόπο δεν είχε απαλλαγεί από προλήψεις και δεισιδαιμονίες. Πολυάριθμες αλλόκοτες και ολέθριες αυταπάτες συνέχιζαν να θεωρούνται έγκυρες αλήθειες. Οι αγράμματες μάζες γαντζώ­ v9νταν στην πίστη τους για την ύπαρξη καλικάντζαρων, στοιχειών και μάγων, καθώς και στο φόβο τους για το διάβολο, που η κακοποιά του δύναμη ήταν, όπως πίστευαν, η αιτία επιδημιών, λοιμών, θεομηνιών και παραφροσύνης. Οι προλήψεις ωστόσο δεν υπήρχαν μόνο στα μυαλά των μαζών .•Ο αστρονόμος Κέπλερος πίστευε στην αστρολογία και στηριζότα\Γσε καζαμίες προλέγοντας το μέλλον σύμφωνα με σημεια και tιαυματα στον ουρανό. Η πρόβλεψη του μέλλοντος ήταν η κύρια πηγή εισοδήματός του. Ο Βάκων, όχι μόνο δεχόταν την τότε επίκαιρη δεισιδαιμονία της αστρολογίας, αλλά και συνέβαλε στην επικράτηση της αυταπάτης ότι οι μάγισσες υπήρχαν πραγματικά. Ο Νεύτων συνεισέφερε κι εκείνος στην ενίσχυση της αποδοχής του υπερφυσικού αναζητώντας, για παράδειγμα, εδάφια στη Βίβλο στα οποία προαναγγέλλεται η βασιλεία του Αντίχριστου. Το χειρότερο από όλα τα επακόλουθα της πίστης στο υπερφυσικό ήταν αναντίρρητα η υστερία της μαγείας, που είχε ως αποτέλεσμα να βασανίζονται γυναίκες και να καίγονται ζωντανές ως όργανα του Σατανά. Η ηίστη στη μαγεία δεν ήταν Ι<ς:ιθόλο�ά:γνωσηι.ΤΩ..Μι::σαίωνα,,,ιi τηνΑνα)C�ννffθ!J�αΚΧά'δ'εν είχε προσλά@ευ:ιο.τέ.τιςδιgστάσεις επικίν�υνης υστερίας πριν από' τσ'τtΧciϊ Jης,Προ1ε;9τgντι��ς ό Γ διωξεις πήρι:ιy .. .. ..... μορ,φrΊ.η:ιuϊ.ciϊiΞ�ϊvέ'ςaκριβώς τις χωιSες όπου θρησκευηκή διαι,ιc:ιχntιΙ.Qj,'. ι::ιιο.1:1αvΊασμέvη; δηλαδ� στη . Γερμανία και στη. Γαλλί.α ..Η πίστη στην ί:ιπciρξη μαγΊσσών ήταν

Επανάστασηζ

Η δύναμη των προλήψεων

252 Η υστερία της μαγείας

Ο ορισμός τrις μαγείας

Το κυνήγι των μαγισσών

να αποδίδουν δυνάμεις του Πρίγκιπα του τέτοιου είδους δοξασίες να κυριαρχούν στα θρησκευτικών ηγετών, δεν ήταν περίεργο που η οπαδών τους καλλιεργούσε αλλόκοτες και αποκρο υστι αντιλήψεις. Η πεποίθηση ότι ο διάβολος ήταν στην πρα τητα ισχυρότερος από το Θεό, δυνάμωνε· κανείς δεν ήτα συνέπεια ασφαλής από το Κακό. Πίστευαν μάλιστα Σατανάς, όχι μόνο έβαζε τους θνητούς στον πειρασ αμαρτήσουν, αλλά και ότι τους ανάγκαζε να αμαρτή φτάνοντας έτσι στο αποκορύφωμα της κακεντρέχειάς επειδή έβαζε σε κίνδυνο τις πιθανότητες της σωτηρίας Σύμφωνα με τον ορισμό των θεολόγων, η μαγεία σuνί στην πώληση της ψυχής κάποιου στο διάβολο με αντά την απόκτηση υπερφυσικών δυνάμεων. Πίστευαν γυναίκα που είχε συνάψει μια τέτοια συμφωνία, ήταν με τρόπο αυτό ικανή να κάνει κάθε είδους κακό εναντίον γειτόνων της -να κάνει τα βόδια τους να αρρωστήσουν κα πεθάνουν, τα σπαρτά τους να μη βγάζουν καρπό, τα παιδιά τ να πέσουν στη φωτιά. Οι πολυτιμότερες όμως ικανότητες οποίες τις προίκιζε ο Σατανάς ήταν να κάνουν τους ανίκανους να αντιλαμβάνονται πότε οι γυναίκες τους απατούν ή να κάνουν τις γυναίκες να γεννούν ηλίθ παραμορφωμένα παιδιά. Εχει επικρατήσει ως τυπική μορφή της υποτιθέμε μάγισσας εκείνη της ξεδοντιάρας και άσχημης γριάς 110 παράξενες συνήθειες και η φαρμακερή γλώσσα της την κάνει αντικείμενο καχυποψίας και τρόμου γιι:ι όλους όσου γνώριζαν. Ωστόσο, οι συγγραφείς, τόσο της ηπειρωτι Ευρώπης όσο και της Αγγλίας, φαντάζονταν γενικά τη μάγι σαν «μια ωραία και κακιά γυναίκα» και ένα μεγάλο ποσ εκείνων που θανατώθηκαν στη Γερμανία και στη Γαλλία νεαρά κορίτσια και γυναίκες κάτω από τριάντα χρονών. Οι πρώτοι διωγμοί ,,μαγισσών» ηταν εκείνοι που εγκα στηκαν το 1484, από τον πάπα Ιννοκέντιο Η· που είχε δια τους ιεροεξεταστές να χρησιμοποιούν βασανιστήρια αποσπούν ομολογίες. Παρ όλα αυτά, μόνο ύστερα από έναρξη της Προτεσταντικής Επανάστασης το κυνήγι μαγισσών πήρε διαστάσεις μαζικής υστερίας. Ο Λούθηρ ίδιος ήταν ενμέρει υπεύθυνος γι· αυτό, όταν συνιστούσε θανατώνονται οι μάγισσες με λιγότερο οίκτο από όσο οι

Σύντομα άλλοι μεταρρυθμιστές ακολούθησαν το της Κατά τη οι οπαδοί του έκοψαν τα δεξιά χέρια 21 και κατόπιν τις έκαψαν ζωντανές για το υποτιθέμενο τους το 1545. Από τότε, οι διωγμοί απλώθηκαν σαν Γυναίκες, νεαρά κορίτσια, ακόμα και μικρά παιδιά, οβάλλονταν σε βασανιστήρια. Εχωναν βελόνες κάτω από τα ια τους, έκαιγαν τα πόδια τους στη φωτιά, συνέθλιβαν τα ια τους κάτω από τεράστια βάρη μέχρι που το μεδούλι ηδούσε από τα κόκκαλά τους, προκειμένου να ,,ομολογή­ ;σουν» τρdμερά όργια με δαίμονες. Σε ποιο βαθμό οι διώξεις 'οφείλονταν σε καθαρό σαδισμό ή στην απληστία των δικαστών :rτου μερικές φορές είχαν δικαίωμα να ιδιοποιηθούν την nεριοuσία των καταδικασμένων για μαγεία, είναι αδύνατο να nροσδιοριστεί. Υπήρχαν πάντως μερικοί που δεν θεωρούσαν Ενας από τους δικαιολογημένο το κάψιμο μαγισσών. ενθερμότεροuς υπερασπιστές του δικαιώματος των κατηγο­ ρουμένων για μαγεία να δικάζονται από αμερόληπτα δικαστήρια ήταν ο Γάλλος πολιτικός φιλόσοφος Μποντέν. Ο συνολικός αριθμός των θυμάτων δεν θα γίνει ποτέ γνωστός. Στη δεκαετία του 1620, έκαιγαν κατά μέσο όρο χίλιους ανθρώπους το χρόνο στις γερμανικές πόλεις Βuρτσβούργη και Βαμβέργη, ενώ περίπου την ίδια εποχή η πλατεία της πόλης του Βόλφενμπuπελ «έμοιαζε με μικρό δάσος τόσοι πολλοί ήταν οι πάσσαλοι». Μετά το 1650 περίπου, η μανία άρχιζε να κοπάζει. Οι λόγοι γι αυτή την ύφεση είναι δύσκολο να προσδιοριστούν. Πιθανότατα, οι κυριότερες αιτίες ήταν η αναβίωση της λογικής και η επίδραση των επιστημόνων και των σκεπτικιστών φιλοσόφων. Κατά το απόγειο της υστερίας του καψίματος των μαγισσών, μερικοί νομικοί είχαν αρχίσει να έχουν αμφιβολίες για την αξία των «αποδεικτικών» στοιχείων που παρουσιάζονταν στις «δίκες». Το 1584, ένας Αγγλος δικαστικός, ο ReginaldScott, δημοσίευσε ένα βιβλίο με το οποίο καταδίκαζε την πίστη στην ύπαρξη της μαγείας ως παράλογη και βεβαίωνε ότι, τα εντυπωσιακότερα εγκλήματα που είχαν «ομολογήσει» κατηγο­ ρούμενες γυναίκες, δεν ήταν παρά επινοήσεις ανισόρροπων εγκεφάλων. Εξέχοντες επιστήμονες επίσης, όπως οι Pierre Gassendi ( 1592-1655) και William Harvey καταδίκαζαν τις διώξεις. Ο γιατρός Χάρβu τεμάχισε ψύχραιμα το σώμα ενός βατράχου που θεωρούνταν συνεργός μιας μάγισσας, προκει­ μένου να αποδείξει ότι ήταν όπως των άλλων βατράχων και δεν υπήρχε διάβολος μέσα του: Η τέτοια χρήση της επιστημονικής

Ύφεση της υστερίας

254 τελικά

στη

3. Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

Οι θέσεις του Διαφωτισμού

Το πολιτιστικό κλίμα του 18ου αιώνα, Διαφωτισμός, στηρίχθηκε στα λογικά αισιόδοξα θεμέλια έθεσαν οι στοχαστές της Πνευματικής Επανάστασης του 1 αιώνα. Η φιλοσοφία του Διαφωτισμού, όπως εκφράστηκε έργα των ηγετικών εκφραστών και εκλαϊκευτών της, πε βανε στις βασικές αρχές της τις ιδέες και τα αξιώματα ακολουθούν. Θέση των ανθρώπων μέσα στον Κόσμο. Οι άνθρωποι· συνιστούσαν πια το λόγο ύπαρξης του σύμπαντος, υποδείκνυε η θεολογική κοσμοθεωρία του Μεσαίωνα. Α δεν θεωρούνταν παρά ένας μόνο κρίκος μιας διατεταγμένης αλυσίδας υπάρξεων που περιλάμβανε όλ ζωντανά πλάσματα. Ωστόσο, η υποταγή τους στην παγκό τάξη, κατά κανένα τρόπο δεν τους καθιστούσε ανίσχυρ χωρίς σκοπό.Οι άνθρωποι, αναγνωρίζοντας το βαθμό στον οι αισθήσεις τους μπορούσαν να τους περιπλέξουν σε πρά προσωπικής ασυναρτησίας, έπρεπε v· ασκήσουν τη λογική ως υπεύθυνα άτομα, μέσα από εκστρατείες που είχαν σκοπό εξαλείψουν τον παραλογισμό από την κοινωνία ως σύνολο. Στάση απέναντι στο Θεό και την οργανωμένη θρησκΕ: · Ενα λογικά οργανωμένο σύμπαν, υποκείμενο σε αναλλοίωτ νόμους, απέκλειε την ύπαρξη ενός ιδιότροπου Θεού, μπορούσε να επεμβαίνει με θαύματα, καταργώντας έτσι το φυσικούς νόμους. Αν ο Θεός υπήρχε πραγματικά, όπ πίστευαν οι περισσότεροι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού, υπήρ με την έννοια της «Αρχικής · Ωθησης», με τη μορφή δύναμης που είχε θέσει τους φυσικούς νόμους, που τους εί εφαρμόσει, που είχε εξασφαλίσει τη συνεχή λειτουργία τους. άνθρωποι αυτής της αντίληψης αυτοαποκαλούνταν θεϊστ Αμφισβητούσαν τα βιβλικά θεμέλια του χριστιανισμού, υποβ λοντας τη Βίβλο σε επιστημονική κριτική και καταλήγοντας σ συμπέρασμα ότι δεν ήταν τίποτε περισσότερο από μυθολογί Συμμετείχαν σε ένα ευρύτερο σύνολο κριτικών που κατήγγε11 τις θεσμοθετημένες θρησκείες ως μέσα εκμετάλλευσης, π είχαν επινοήσει παλιάνθρωποι και απατεώνες για να εξαπατο τις αδαείς μάζες. Απέρριπταν τις προσευχές και τις λειτουργί ως άχρηστες· ο Θεός, υποστήριζαν, δεν είναι δυνατό πείθεται να παραβιάζει τους φυσικούς νόμους για χάρq

255 του ��,n�·��vTO για το ανθρώπινο γένος. Οι

του κλασικού πολιτισμού ως προτύπου. Οι του Διαφωτισμού, έχοντας, κατά το μεγαλύτερο τσuς;αtιορρίψε"ι τις ηθϊκές επιταγές του οργανωμένου νισμού ως σuστ�ματος σωστής διαβίωσης, αναζήτησαν δηγηση στην ιστορία των κλασικών πολιτισμών της Ελλαδάς Ρώ11ης. Καθίστώντας τους αρχαίους · Ελληνες και κριτές της πολιτισμένης τοποθέτησης στη ζωή, ()Ι Διαφωησμού συνετέλεσαν στην αφαίρεση από Δ r:: .::::., , :;;;-'·'· " ·"'"'· της ιδιότητάς του ως κεντρικού άξονα της ' ιστορίας. ·Ερεύνησαν τα απέραντα αποθέματα της -w,,-·-·� σοφίας, αναζητώντας ιδέες συγγραφέων τόσο διαφο­ ft"'"'""'·'"' μεταξύ τους, όόο ο Μάρκος Αυρήλιος με τον Σωκράτη. ιδιαίτερα με τα εδάφια εκείνα με τα οποία Έλληνες και Ρωμαίοι καταδίκαζαν προλήψεις και δεισιδαιμονίες και επαινούσαν τη θρησκευτική και ιδεολογική ανεκτικότητα· ασκούσαν ωστόσο εξαιρετική εκλεκτικότητα, παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι ο κλασικός πολιτισμός, ως σύνολο, αποτέλεσε ευκολότερη λεία του παραλογισμού και της μισαλλοδοξίας από όσο η Ευρώπη του 18ou αιώνα. · Εμφαση στα προ6λήματα και τα ενδιαφέροντα αυτού του κόσμου. Η υποκατάσταση των θείων από γήινα πρότυπα αποτελούσε μέρος ευρύτερου κινήματος, χαρακτηριστικού του Διαφωτισμού, που έδωσε, έμφαση στη σημασία της βαθειάς κατανόησης των λειτοuργίων αuτοu του κόσμου, ενώ παράλληλα συμπληρώθηκε από την απόρριψη, ως αδύνατης ή ανεπιβεβαί­ ωτης, της ύπαρξης κάποιου ουράνιου μελλοντικού κόσμου. Τα ταξίδια σε μακρινά μέρη της υδρογείου, που αυξήθηκαν σημαντικά στη διάρκεια του 18ou αιώνα, ενθάρρυναν τους ανθρώπους να μελετήσουν άλλους, σύγχρονούς τους, πολιτι­ σμούς. Καθώς παρατηρούσαν τους Κινέζους, τους Πέρσες, ή τους Ταϊτινούς, άρχισαν να συζητούν για σχετική ποιότητα των διάφορων τρόπων ζωής, πολύ συχνά επαινώντας τη στάση των υποτιθέμενων κατώτερων «ιθαγενών», απέναντι στο σεξ και στη θρησκεία, για παράδειγμα, ως ανώτερης από εκείνη που χαρακτήριζε την «πολιτισμένη» δυτική Ευρώπη. Η συγκέντρωση της προσοχής στη ζωή αυτού του κόσμου

256 των που καθορίσει την «αληθινή» Λοκ όταν διατυπώσει τη του για τη προέκυπτε από το «εδώ» και το τη συ καθημερινότητα. Η γνώση συνόδευε τις καθημερινές που τυπώνονταν στην tabula rasa του μυαλού. Ανθρωπισμός. Η αληθινή κατανόηση του θα μπορούσε να οδηγήσει, επέμεναν οι στοχαστ Διαφωτισμού, σε έναν καλύτερο κόσμο στο μέλ τελειότερη κοινωνία θα μπορούσε να επιτευχθεί, αν οι εφάρμοζαν τη λογική με στόχο να εξοβελίσουν τις νίες και την απανθρωπιά.

Βολταίρος

Αν και ο Διαφωτισμός άντλησε μεγάλο μέ έμπνευσής του από τα έργα Αγγλων και υπήρξε ε γενικά φαινόμενο, άνθισε και έφθασε στη μεγαλύτερη στη Γαλλία, όπου οι ιδέες του εκφράστηκαν στα γρ ομάδας που τα μέλη της αυτοαποκαλούνταν φ Αναντίρρητα, ο κύριος εκφραστής και προπαγανδι Διαφωτισμού στη Γαλλία ήταν ο Franς:oίs Marίe Arou συγγραφέας που υπέγραφε με το όνομα Βολταίp πρόσωπό του συνοψίστηκε ο Διαφωτισμός, όπως στο π του Λουθήρου η Μεταρρύθμιση ή στο πρόσωπο του · Αγγελου η ιταλική Αναγέννηση. Ο Βολταίρος γεννή 1694 και, παρά τη λεπτεπίλεπτη σωματική του διάπλαση, μέχρι το 1778, ένδεκα χρόνια πριν από τη Γαλλική Επανά Ανέπτυξε προτίμηση για τη συγγραφή σατιρικών κειμένων στη ζωή του και βρέθηκε πολλές φορές κατηγορούμενος, γελοιοποιούσε ευγενείς και μεγαλόσχημους αξιωματο · Μια σάτιρά του είχε ως συνέπεια τη φυλάκισή του και την εξορία του στην Αγγλία. Εκεί παρέμεινε τρία χ απέκτησε βαθύ θαυμασμό για τους · Αγγλους και συνέθε πρώτο φιλοσοφικό έργο του που το τιτλοφόρησε Γράμμ.ατ αγγλικά. Στο έργο αυτό εκλαϊκευσε τις ιδέει;; του Νεύτω του Λοκ, τους οποίους θεωρούσε δύο από τις μεγαλύ μεγαλοφυίες που έζησαν ποτέ. Τα. περισσότερα από τα κατ γραπτά του -το Φιλοσοφικό Λεξικό, ο Αγαθούλης, οι ιστσ του, πολλά από τα ποιήματα και τα δοκίμιά του- αποσκοπο στην ανάπτυξη του δόγματος ότι ο κόσμος διέπεται φυσικούς νόμους και ότι η λογική και η συγκεκριμένη εμπ είναι οι μόνοι αξιόπιστοι οδηγοί που μπορούν να ακολουθού άνθρωποι. Ο Βολταίρος χλεύαζε τον αυτάρεσκο οπτιμι μερικών Διαφωτιστών στοχαστών, που δίδασκαν ότι οι συμφο του καθενός θα οδηγούσαν στο καλό του συνόλου και πως

257

Βολταίρος

α θα κατέληγαν στον καλύτερο από τους καλύτερους τούς κόσμους. Μόνο στην ουτοπία του Ελ Ντοράδο, που έγραψε στο μυθιστόρημά του Candίde (Αγαθούλης) το ο τοποθέτησε κάπου στη Νότια Αμερική, ήταν νοητή η θερία και η ειρήνη. Εκεί δεν υπήρχαν ιερείς, δικαστήρια, κές. Οι κάτοικοι ζούσαν αγαπημένοι, χωρίς κακία ή λατρεύοντας το Θεό σύμφωνα με τις επιταγές της ής και λύνοντας τα προβλήματά τους σύμφωνα με τις γές του ορθολογισμού και της επιστήμης. Η ειδυλλιακή ζωή ωστόσο ήταν δυνατή μόνο επειδή η χώρα ήταν μονωμένη με αδιαπέραστα βουνά που την προστάτευαν από «οργανωμένους δολοφόνους της Ευρώπης».

258

από τους ως ΤΟ

Ντιντερό,· Νταλεμπέρ και Κοντορσέ

συμφωνώ ούτε με μια λέξη από όσα λες, αλλά μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να τα λες». Αν μια μορφή καταπίεσης που ο Βολταίρος .... ,,.,•vuvc. ΤΤ από τις άλλες, ήταν η τυραννία της οργανωμένης Στηλίτευσε τη σκληρότητα της Εκκλησίας που β έκαιγε όσους τολμούσαν να αμφισβητήσουν τα Αναφερόμενος στο όλο σύστημα της προνομ καταπιεστικής ορθοδοξίας, υιοθέτησε ως σύνθη επιταγή: ,,Συντρίψτε αυτό το βρωμερό πράγμα». απόλυτος υπήρξε και στις επιθέσεις του εναντίον τυραννίας, ιδιαίτερα όταν κατέληγε σε σφαγές χιλ ικανοποιήσει τις φιλοδοξίες των δυναστών. «Απαγ φόνος», διαβεβαίωνε σαρκαστικά, «γι· αυτό τιμωρο · δολοφόνοι, εκτός αν σκοτώνουν πολλούς ανθρώπους τον ήχο της σάλπιγγας». Ανάμεσα στους άλλους φιλοσόφους του Διαφωτι Γαλλία ήταν ο Ντιντερό (Denis Dίderot, 1713 Νταλεμπέρ ,Jean d' Alembert, 1717-1783) καί ο ( μαρκήσιος de Condorcet, 17 43-1794). Οι δύο πρώτ κυριότερα μέλη μιας ομάδας γνωστής ως Εγκuκλο που ονομάστηκαν έτσι από τη συμβολή τους στη bυγ Εγκυκλοπαίδειας, η οποία αποσκοπούσε ν · αποτε πλήρη επιτομή της φιλοσοφικής και επιστημονικής γν εποχής. Γενικά, και οι δυο τους συμφωνούσαν ρασιοναλισμό και το φιλελευθερισμό του Βολταίρου. Ο για παράδειγμα, υποστήριζε ότι «οι άνθρωποι δεν πρόκ ελευθερωθούν προτού ο τελευταίος βασιλιάς στραγγαλι τα έντερα του τελευταίου παπά». Ο Νταλεμπέp αποδεχόταν τις ρασιοναλιστικές και ατομικιστικές τασ Διαφωτισμού, διέφερε από τους περισσότερους ομοϊδ κατά το ότι υποστήριζε τη διάδοση των νέων ιδεών στο γενική τάση των συγχρόνων του, ιδιαίτερα του Βολταίρσ εκείνη της απέχθειας προς τους κοινούς ανθρώπσ αντιμετώπισής τους ως βλακών αθεράπευτων από την ά την ηλιθιότητα. Για τον Νταλεμπέρ, ωστόσο, η δεν μπορούσε να εξασφαλιστεί παρά μόνο με τη πα διαφώτιση. Κατά συνέπεια, υποστήριζε ότι οι αλήθειε λογικής και της επιστήμης θα έπρεπε να διδαχθούν στις

259 θα που ήταν, όπως και ο Ov'WU!Uί,; της

βιβλίο του, Διάγραμμα της προόδου του ώπινου νου, που έγραψε ενώ κρυβόταν για να γλυτώσει από εξτρεμιστές της επανάστασης, υποστήριζε τη δυνατότητα γενικής κοινωνικής βελτίωσης, ως αποτέλεσμα εφαρμογής λογικής για τη λύση των προβλημάτων του κόσμου. Αν και ο Διαφωτισμός είχε πολύ λιγότερη επίδραση στη ρμανία από όση στη Γαλλία ή στην Αγγλία, έδωσε και εκεί ζωή σημαντικές προοδευτικές ιδέες. Ο κυριότερος από τους γκόσμια αναγνωρισμένους διαφωτιστές στη Γερμανία ήταν ο σσιγκ (Gotthold Lessing, 1729-1781). κυρίως θεατρικός και κριτικός, αλλά και φιλοσοφικός εκφραστής 1,., �...ι:1,.,,.,n,r1,τι1t.,.η, θέσεων. Η ουσία της φιλοσοφίας του ήταν η που στηριζόταν σε μια ειλικρινή πεποίθηση ότι θρησκεία δεν κατείχε το μονοπώλιο της αλήθειας. Στο έργο του Νάθαν ο σοφός ανέπτυξε την ιδέα ότι η ευγένεια του χαρακτήρα δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με θρησκευτικές πεποιθήσεις. Για το λόγο αυτό σε μεγάλο βαθμό, καταδίκαζε την προσκόλληση σε οποιοδήποτε σύστημα ή δόγμα και δίδασκε ότι η ανάπτυξη της κάθε μιας από τις μεγάλες θρησκείες του κόσμου (συμπεριλαμβανομένου και του χριστια­ νισμού) δεν αποτελούσαν παρά στάδια στην πνευματική εξέλιξη της ανθρωπότητας. Δύο άλλοι φιλόσοφοι, που συνήθως τοποθετούνται στο Διαφωτισμό, ο Σ.κωτσέζος Χιούμ (David Hume, 1711 - 1776) και ο Γάλλος Ροuσσώ (Jean - Jacques Rousseau, 1712 -1778) δεν βρίσκονταν σε πλήρη συμφωνία με την πλειοψηφία των συγχρόνων τους διαφωτιστών. Στον Χιούμ, πρώτα από όλα, κύριο χαρακτηριστικό ήταν ο σκεπτικισμός . · Οπως και ο Χαμπς, δίδασκε ότι ο νους είναι ένα σύνολο εντυπώσεων, που προκύπτουν αποκλειστικά από τις αισθήσεις και συνδέονται μεταξύ τους με συσχετισμούς που συνηθίζουμε να κάνουμε. Δηλαδή, μαθαίνουμε από την πείρα μας να συνδέουμε τη ζέστη με τη φωτιά και τη θρέψη με το ψωμί. Αν δεν είχαμε ποτέ δοκιμάσει την αίσθηση της ζέστης, καμιά νοητική λειτουργία του μυαλού μας δεν θα μας επέτρεπε να συναγάγουμε το συμπέρασμα ότι η φωτιά παράγει θερμότητα. Η συνεχής επανάληψη ωστόσο του γεγονότος ότι, όταν βλέπουμε μια φωτιά, κατρ κανόνα αισθανόμαστε ζέστη, μας οδηγεί στη συνήθεια να συνδέουμε αυτά τα δύο στο μυαλό μας. Οι

Λέσσιγκ

Χιουμ

260

και οι συσχετίσεις τους συνιστούν το της δυνατής γνώσης. Εφόσον κάθε ιδέα στο μυαλό τίποτε άλλο από αντίγραφο μιας εντύπωσης που έχει μετα από τις αισθήσεις, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τίποτε με αίτια ή σκοπούς, τη φύση της ύλης ή την προέλευση σύμπαντος. Δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για οποιαδήπ λογικά συμπεράσματα εκτός από κείνα που, όπως τα αξιώμ των μαθηματικών, μπορούν να επαληθευτούν από την πρα εμπειρία. Ο,τιδήποτε άλλο είναι πιθανότατα προϊόν συναι μάτων και πόθων, ζωωδών παρορμήσεων και φόβων. πρόκλησή του εναντίον των προϋπαρχουσών ιδεών, ο Χι ακολούθησε την πρακτική του Διαφωτισμού. Ωστόσο, με άρνησή του να δεχτεί τη δύναμη της λογικής, τοποθέτησε εαυτό του σχεδόν εντελώς έξω από το κύριο ρεύμα σύγχρονών του ιδεών. Ροuσσώ

Ρουοσώ

Σε ανάλογο βαθμό, ο Ρουσσώ απέρριψε πολλές από βασικές παραδοχές που είχαν τις ρίζες τους στον Νεύτωνα στον Λοκ. · Ενας δυστυχισμένος άνθρωπος, ο Ρουσσώ ε αποτύχει σχεδόν σε κάθε επάγγελμα που προσπαθούσ ασκήσει. Κήρυσσε υψηλά ιδανικά εκπαιδευτικής μεταρρ · σης, αλλά εγκατέλειψε τα παιδιά του σε άσυλο εκθ Μάλωνε με τον καθένα και ηδονιζόταν με νοσηρές αυτ καλύψεις. Αυτές οι ιδιότητες της ιδιοσυγκρασίας του αναμφίβολα, σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνες για την ανταρσία εναντίον των ψυχρά διανοητικών δογμάτων των συγχρόνων Υποστήριζε ότι, η εμμονή στη θρησκεία ως αλάνθαστου οδη διαγωγής και αλήθειας είναι στήριξη σ· ένα σπασμένο καλ · Οσον αφορά στα πραγματικά κρίσιμα προβλήματα της ζ� είναι ασφαλέστερο κατά πολύ να ακολουθούμε τα ένστικτα τα συναισθήματά μας. Αυτή είναι η μέθοδος της φύσης και, κ συνέπεια, είναι πιθανότερο να μας οδηγήσει στην ευτυχία ό,τι οι τεχνητές νοητικές αναλύσεις: «Ο σκεπτόμε άνθρωπος είναι ένα εκφυλισμένο ζώο». Παρ· όλη ωστόσο τ περιφρόνησή του προς τη λογική, ο Ρουσσώ, σε άλλους τομε συμφωνούσε απόλυτα με την κοσμοθεωρία του Διαφωτισ Εξύμνησε τον τρόπο ζωής πρωτόγονων λαών με περισσό θέρμη από οποιονδήποτε άλλο στοχαστή του Διαφωτι Συμμετέσχε στην καταδίκη από μέρους του Διαφωτισμού περιορισμού της ατομικής ελευθερίας, αν και ενδιαφερ πολύ περισσότερο για την ελευθερία και ισότητα των μαζών όσο οι άλλοι αναμορφωτές της εποχής του. Τα δόγματά του, ισότητας και της λαϊκής κυριαρχίας, αν και συχνά παρερμη μένα, έγιναν πολεμικές κραυγές των επαναστατών του τέλ

18ou αιώνα και συνθήματα πολλών άλλων μετριοπαθέστε­ στο όπως θα αντιπάλων των παλιών καθεστώτων. για τη Γαλλική Επανάσταση, ήταν η πολιτική φιλοσοφία του Ρουσσώ εκείνη που παρέσχε την έμπνευση για το σύγχρονο ιδεώδες της κυριαρχίας της πλειοψηφίας. · Ενα κίνημα τόσο βαθιά ανατρεπτικό για τη δυτική κοινωνία όσο ο Διαφωτισμός, ήταν αναπόφευκτο να έχει αποτελέσματα στα κοινωνικά έθιμα και στις ατομικές συνήθειες. Το σύνολο της κοινωνικής προόδου εκείνης της εποχής δεν μπορεί να αναχθεί ολοκληρωτικά σε πνευματικές επιδράσεις ένα μεγάλο μέρος της προέκυψε από την επέκταση του εμπορίου κατά την Εμπορική Επανάσταση. Παρ· όλα αυτά, η πρόοδος της φιλοσοφίας και της επιστήμης είχαν κάτι παραπάνω από τυχαίες επιδράσεις όσον αφορά στο ξεκαθάρισμα των παλιών προλή­ ψεων και στην οικοδόμηση μιας πιο ανθρώπινης κοινωνίας. · Εχουμε ήδη αναφέρει την επίδραση του Διαφωτισμού στην προαγωγή του σκοπού της κοινωνικής μεταρρύθμισης. Μια χαρακτηριστική έκφραση αυτής της επίδρασης ήταν και το κίνημα για την αναθεώρηση των αυστηρών ποινικών και σωφρονιστικών κωδίκων και για την ανθρωπινότερη μεταχείριση των κρατουμένων. Η ανάγκη μεταρρυθμίσεων ήταν άμεση σε αυτό τον τομέα. Οι ποινές, ακόμα και για μικροαδικήματα, ήταν εξαιρετικά αυστηρές σε όλες σχεδόν τις χώρες (με θάνατο τιμωρούνταν η κλοπή αλόγου ή και ενός χρηματικού ποσού τόσο μικρού όσο πέντε αγγλικά σελίνια). Στη διάρκεια του πρώτου μισού του 18ou αιώνα, όχι λιγότερα από εξήντα αδικήματα προστέθηκαν στον κατάλογο των εγκλημάτων που επέφεραν θανατική ποινή. Εξαιρετικά σκληρή ήταν επίσης η μεταχείριση που επιφυλασσόταν στους χρεωκοπημένους εμπόρους και στους χρεοφειλέτες από την πείνα και τους ξυλοδαρμούς των δεσμοφυλάκων τους, πέθαιναν κατά χιλιάδες σε βρωμερές φυλακές. Οι κτηνώδεις αυτές συνθήκες τελικά προκάλεσαν την αντίδραση διάφορων μεταρρυθμιστών. Ανάμεσά τους κ υριάρ­ χησε η φυσιογνωμία του Μπεκκάρια (Cesare Beccaria, 17381794), δικαστή του Μιλάνου, που είχε βαθιά επηρεαστεί από τα γραπτά των Γάλλων ρασιοναλιστών φιλοσόφων. Το 1764 δημοσίευσε τη φημισμένη του πραγματεία Εγκλήματα και ποινές, όπου καταδίκαζε την επικρατούσα θεωρία ότι οι π οινές πρέπει να είναι όσο το δυνατόν αυστηρότερες προκειμένου να αποθαρρύνουν τους επίδοξους εγκληματίες. Επιμένοντας ότι ο σκοπός του ποινικού κώδικα πρέπει να είναι η πρόληψη του εγκλήματος και η αναμόρφωση των αντικοινωνικών στοιχείων και όχι η εκδίκηση, υποστήριξε την κατάργηση των βασανιστηρίων

Τα ευρύτερα αποτελέσματα του Διαφωτισμού

Ανθρωπισμός

262 ως

Η κίνηση κατά της δουλείας

Αντίδραση στις ιδέες του Διαφωτισμού

ως

δεν περίπτωση σφάλματος. Το βιβλίο του αίσθηση. Μεταφράστηκε σε δώδεκα περίπου γλώσσ ενθάρρυνε προσπάθειες για τη βελτίωση του ποινικού και της κατάστασης στις φυλακές σε πολλές χώρες. τέλος του 18ου αιώνα, σημειώθηκε κάποια πρόοδος στη της αυστηρότητας των ποινών, στην απαλλαγή των χρε τών από τις μέχρι τότε προβλεπόμενες ποινές, καθώς και παροχή εργασίας και καλύτερων συνθηκών στους κρ ατ νους. Το ανθρωπιστικό πνεύμα του Διαφωτισμού βρήκε διέ και σε άλλες κατευθύνσεις. Μερικοί επιστήμονες και φιλ καταδίκασαν τη μάστιγα τηc; δουλiίαc;. Περισσότεροι καταδίκασαν το δουλεμπόριο. Οι προσπάθειες διανοου στην κατεύθυνση αυτή ενισχύθηκαν με θέρμη από η ορισμένων θρησκευτικών ομάδων, ιδιαίτερα από εξέχο Κουάκερουc; στην Αμερική. Η ειρήνη υπήρξε ένα ακόμα ιδανικό πολλών διαφωτισt στοχαστών. Οι επικρίσεις του Βολταίρου εναντίον του πο δεν υπήρξαν κατά κανένα τρόπο το μόνο παράδειγμα τέτ αισθημάτων. Ο Ρουσσώ χαρακτήρισε παράλογες τιc; απόπει να γίνει διαχωρισμός μεταξύ δίκαιων και άδικων πολέμων. τις πέννες άλλων φιλοσόφων του Διαφωτισμού διατυπώθη διάφορα ιδιοφυή σχέδια για την εξασφάλιση μιας δια ειρήνης, συμπεριλαμβανομένου ενός σχεδίου που κατα θηκε από ένα Γάλλο, τον Αββά του Αγίου Πέτρου (1658-1 για τη δημιουργία μιας ένωσης εθνών που θα αναλάμβανε δρά εναντίον κάθε επιτιθεμένου. Οι ιδέες του Διαφωτισμού δεν ήταν καθολικά αποδεκτές. πνευματική επανάσταση που περιγράφηκε πιο πάνω συνέβη μια κοινωνία όπου τα περισσότερα μέλη της ήταν αγράμματα κ όπως αναφέρθηκε ήδη, βαθιά προληπτικά. · Οταν ο κομήτης ΧάλεU, που ονομάστηκε έτσι από τον · Αγγλο αστρο Edmund Halley, έκανε την εμφάνισή του το 1682, η λ φαντασία τον θεώρησε οιωνό επικείμενου κατακλυσμού, όn ερμήνευσε και τον καταστρεπτικό σεισμό της Λ σσαβώνας ένδειξη θεϊκής οργής. Οι άνθρωποι, μορφωμένοι ή όχι, έβρισκ εξαιρετικά δύσκολο να εγκαταλείψουν τη βολική ιδέα ότι ανθρωπότητα και οι δραστηριότητές της ήταν το κέντρο από το οποίο περιστρεφόταν ο κόσμος. Συνέχιζαν να πιστεύο παρ· όλα όσα έλεγαν οι φιλόσοφοι, ότι ο θεός ενδιαφερόταν

της μεσαιωνικής απογοητευμένοι από τη θεολογική και πνευματική του θεϊσμού ή ακόμα και των συμβατικά εφαρμοζόπου 01 ορθοδοξιών, κατέφευγαν σε έναν θέσεις του συνιστούσαν την αντίθεση του διαφωτιστικού ρασιοναλισμού. Οι Ησυχαστές, που είχαν τη μεγαλύτερη τους στη Γαλλία, υποστήριζαν ότι ο Θεός τούς μιλούσε για τη σωτηρία. Αρνούνταν την ανάγκη θεσμοθετημένης Θρησκείας αλλά για λόγους πολύ διαφορετικούς από εκείνους τ ων θεϊστών. Οι Ιανσενιστές, μια άλλη γαλλική αίρεση, την πίστη στο πεπρωμένο. Στην Αγγλία τέλος, ο Ουέσλu (John Wesley, 1703-1791 ), ο ιδρυτής του μεθοδισμού, συγκλόνιζε πλήθη χιλιάδων ατόμων από τα μέσα του 18ou αιώνα, κηρύσσοντας τη σωτηρία των αμαρτωλών, μέσω της πίστης στην αγάπη του Θεού. Οι επιπτώσεις του διαφωτισμού, ωστόσο, αν και πρέπει να ήταν περιορισμένες στην εποχή του, ήταν βαθειές, τόσο στα άτομα όσο και στην κοινωνία ως σύνολο. Ι::κεινοι που μελετησαν και αποδέχτηκαν τα μηνύματά του και τις ανακαλύψεις του βρήκαν την αντίληψη που είχαν για τον εαυτό τους και για τον κόσμο να αλλάζει βαθιά. Ο ρασιοναλισμός του διαφωτισμού αναμφίβολα συνετέλεσε, σε κάποιο μέτρο, στη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής. Τέλος, η εμμονή του σε μια κοινωνική τάξη πραγμάτων ελεγχόμενη από τον φυσικό νόμο και κα­ θοριζόμενη σύμφωνα με τις πρακτικές εμπειρίες αυτού του κόσμου, υπήρξε σε τελεuτα�α ανάλυση καtιοpιστικη οσον αφορα στην εξάλειψη των υπολειμμάτων του φεουδαλισμού και των κληρονομικών κοινωνικών και οικονομικών προνομίων. 4. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η Πνευματική Επανάσταση εξασφάλισε όχι μόνο το θρίαμβο της λογικής αλλά και της επιστήμης. Πριν από τον 170 αιώνα, οι επιστήμονες εργάζονταν απομονωμένοι ο ένας από τον άλλο σε αντίθεση με μια κοσμοθεωρία που έτεινε να θεωρεί την εργασία τους ύποπτη, αν όχι βλασφημία. Από τα μέσα του 17ou αιώνα, ωστόσο, η επιστήμη έγινε πεδίο δραστηριότητας σε παγκόσμια κλίμακα, που ενθαρρυνόταν από εκείνη την προθυμία αμφισβήτησης κατεστημένων ιδεών , την οποία υποστήριζαν

Οι επιπτώσεις του Διαφωτισμού

264

Εργαστήριο, ΙΗ · αιώνας

Το κύρος της επιστήμης

κυβερνήσεις, εξίσου ανυπόμονες με τους επιστήμονες μεταφέρουν τις ανακαλύψεις της στην πρακτική εφαρμο Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου, που ιδρύθηκε το 1662 κά την προστασία του βασιλιά Καρόλου, καθώς και η Γ Ακαδημία Επιστημών, που ιδρύθηκε τέσσερα χρόνια αργότ ενθάρρυναν τη δημοσίευση επιστημονικι;1v εργασιών και ανταλλαγή επιστημονικών γνώσεων. Η επιστήμη δεν θεω νταν πια απόκρυφος τομέας έρευνας, που υπήρχε ξεχ από την καθημερινή δραστηριότητα. Αντίθετα, ήταν ευπρ κτη στις εγκόσμιες υποθέσεις, για τον μόνο λόγο ανακαλύψεις της αποδεικνύονταν πολύτιμες για την ανθ τητα. Ο Νεύτων, για παράδειγμα, επινόησε μια ναυτιλιακών πινάκων, με τους οποίους οι μεταβαλλό θέσεις της σελήνης σε σχέση με τα άστρα μπορούσαν προβλεφθούν. Εφεύρε επίσης τον εξάντα για τον υπολογι αυτών των θέσεων και, κατά συνέπεια, για τον καθορισμό γεωγραφικού πλάτους και μήκους. Κάποια πρόοδος έγινε στη διάρκεια αυτής της περιόδου την κατανόηση των ηλεκτρικών φαινομένων. Στις αρχές του 1 αιώνα, ο Άγγλος Γκίλμπερτ (William Gilbert, 1540-1603) ανακάλ τις ιδιότητες των μαγνητών και εισήγαγε τον όρο «ηλεκτρισμός » γλώσσα. · Αλλοι επιστήμονες γρήγορα ενδιαφέρθηκαν για το φαιν vo αυτό με αποτέλεσμα να σημειωθούν εντυπωσιακά πειράματ το θαυμαστό ,,ηλεκτρικό ρεύμα». · Ενας μάλιστα μορφωμέ ιησουίτης δήλωσε ότι, δύο άτομα ίσως μπορούσαν επικοινωνήσουν από απόσταση μέσω μαγνητισμένων βελο

265 ταυτόχρονα τα ίδια γράμματα του u11,l!}u,u, του 18ου αιώνα, ο Bόλτα(Alessandro'Volta, 1745-1827) την πρώτη μπαταρία. Μια ακόμα σημαντική στον τομέα του ηλεκτρισμού υπήρξε η εφεύρεση, το δοχείου Leyden για την αποθήκευση ηλεκτρικής Ως αποτέλεσμα κυρίως αυτής της εφεύρεσης, ο Βενιαμίν Φραγκλίνος (Benjamin Franklin, 1706790) μπόρεσε ν' αποδείξει ότι ο κεραυνός και ο ηλεκτρισμός το ίδιο πράγμα. Σ.το περιβόητο πείραμά του με το χαρταετό, 1652, πέτυχε να φορτίσει ένα δοχείο Leyden από τους μιας καταιγίδας. <:'tH>1v,,r111

Σχεδόν εξίσου εντυπωσιακή με την πρόοδο στη φυσική υπήρξε και η πρόοδος στη χημεία. Αν θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε κάποιον ιδρυτή της σύγχρονης χημείας, αυτός θα ήταν ο Μπόυλ (Robert Boyle, 1627-1691 ). Γιος ενός Ιρλανδού αριστοκράτη, ο Μπόυλ κέρδισε τη διασημότητα το 1661 με τη δημοσίευση του έργου του Σκεπτικιστής χημικός. η χημικο­ φυσικές αμφισ6ητήσεις και παράδοξα. Στο έργο αυτό, απέρριψε τις θεωρίες των αλχημιστών και έτσι συνέβαλε στην οικοδόμηση της χημείας ως καθαρής επιστήμης (pure science). Επιπλέον, έκανε πρώτος τη διάκριση ανάμεσα σε μείγμα και σε χημική ένωση, έμαθε πάρα πολλά γύρω από τη φύση του φωσφόρου, παρασκεύασε οινόπνευμα από ξύλο, υπέδειξε την ιδέα της ύπαρξης χημικών στοιχείων και επανεξέτασε την αρχαία ατομική θεωρία. Κανένας επιστήμονας πριν απ' αυτόν δεν είχε προαναγγείλει σε τέτοιο βαθμό τις γνώσεις της σύγχρονης χημείας. Παρά την εργασία του Μπόυλ, μικρή παραπέρα ανάπτυξη της χημείας σημειώθηκε σ· ολόκληρη σχεδόν την εκατονταετία που ακολούθησε. Οι λόγοι ήταν ενμέρει η ευρεία αποδοχή λανθασμένων απόψεων γύρω από ζητήματα όπως η θερμότητα, η φωτιά, ο αέρας και το φαινόμενο της καύσης. Η πιο διαδεδομένη από τις πλάνες αυτές ήταν η λεγόμενη θεωρία του «φλογιστού». Αυτή στηριζόταν στην άποψη ότι το φλογιστό ήταν το υλικό από το οποίο αποτελούνταν η φωτιά. όταν δηλαδή ένα αντικείμενο καιγόταν, το φλογιστό έφευγε απ· αυτό. Η στάχτη που απέμενε θεωρούνταν το <<αληθινό» υλικό. Κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, πραγματοποιήθηκαν σημαντικές ανακαλύ­ ψεις που τελικά ανέτρεψαν 1η θεωρία αυτή και άνοιξαν το δρόμο για μω πραγματική κατανόηση μερικών από τις γνωστότερες σήμερα χημικές αντιδράσεις. Το 1766, ο · Αγγλος Κάβεντις (Henry Cavendish) ανακοίνωσε την ανακάλυψη ενός VέΟυ ειΟΟυς U!::μιυυ IIUU ιιμuc,μλc,ιuι uιιv ι ΙΙV C,IIUψlJ UΙUl]μUU,

Ηλεκτρισμός

Χημεία: Μπόuλ

Κάβεντις και Πρίστλu

266

Λα6ουαζιέ

Βιολογία

καύση· του να γρήγορα από μια φωτιά που πρόσβαση στον Το 1774 ανακαλύφθηκε το οξυγόνο από έναν ουνιταριανό ιερέα Πρίστλυ (Joseph Priestley). Αυτός λυψε ότι ένα κερί καίγεται με εξαιρετική βρίσκεται σε χώρο όπου υπάρχει ΤΟ Καινούργιο αυτό γεγονός που έδειχνε σαφώς ότι η καύση δεν προκαλείται καμιά μυστηριώδη αρχή ή υλικό σώμα που υπάρχει φλόγα. Λίγα χρόνια μετά την ανακάλυψη αυτή, ο έδειξε ότι ο αέρας και το νερό, που μέχρι τότε θεω στοιχεία, ήταν στην πραγματικότητα ο πρώτος μείγμα δεύτερο σύνθετη χημική ένωση· ο αέρας αποτελε.ίται από οξυγόνο και άζωτο και το νερό από οξυγόνο και υδ Η χαριστική βολή στη θεωρία του φλογιστού δόθηκε από Γάλλο Λαβουαζιέ (Antoine Lavoisier, 1743-1794 ), έναν από τ μεγαλύτερους επιστήμονες της Πνευματικής Επανάστα που αργότερα έχασε τη ζωή του κατά τη Γαλλική Επανάστα Λαβουαζιέ απέδειξε ότι, τόσο η καύση όσο και η αν συνεπάγονται την οξείδωση, η πρώτη με μεγάλη ταχύτητα δεύτερη με μικρή. · Εδωσε στο οξυγόνο και στο υδρογόν σημερινά τους ονόματα, απέδειξε ότι το διαμάντι είναι μορφή άνθρακα και υποστήριξε ότι η ζωή η ίδια είναι μια χη διαδικασία. Αναμφίβολα όμως, το μεγαλύτερό του επίτε ήταν η ανακάλυψη του νόμου της διατήρησης της μάζας. αποδεικτικά στοιχεία για να υποστηρίξει ότι, «αν και η ύλη μπ να μεταβάλει τη μορφή της με μια σειρά χημικών ενεργειών, αλλάζει ως προς την ποσότητά τηςη ποσότητα της ύ παραμένει ίση, στο τέλος μιας χημικής λειτουργίας, με εκ που ήταν στη αρχή της και μπορεί να υπολογιστεί μέσω βάρους; της». Ο νόμος αυτός τροποποιήθηκε βέβαια μεταγενέστερες ανακαλύψεις που αφορούσαν στη δομή ατόμου και στην μετατροπή μερικών μορίων μάζας σε ενέρ κάτω από ορισμένες συνθήκες. Ωστόσο, δεν θα ήταν υπε να ισχυριστούμε ότι, εξαιτίας της μεγαλοφυίας του Λαβουαζιέ χημεία έγινε πραγματική επιστήμη. Αν και οι φυσικές επιστήμες τράβηξαν το μεγαλύτ μέρος της προσοχής κατά · την Πνευματική Επανάσταση, βιολογικές επιστήμες δεν παραμελήθηκαν κατά κανένα τρό · Ενας από τους μεγαλύτερους πρώιμους βιολόγους ήταν · Αγγλος Χουκ (Robert Hooke, 1635-1703), ο πρώτος που εί και περιέγραψε την κυπαρική δομή των φυτών. Το επίτευ

η του που αποδείκνυε τη σεξουαλικότητα των την αναπνευστική λειτουργία των φυτικών και με εκείνη των πνευμόνων των ζώων. Την ίδια περίπου ένας Ολλανδός επιχειρηματίας και ερασιτέχνης ιστήμοvας, ο Λέβεvχοκ (Anthony van Leeuwenhoek, 1632αvακάλuψε τα πρωτόζωα και τα βακτηρίδια και έκανε την η περιγραφή του ανθρώπινου σπέρματος. Ο 17ος αιώνας επίσης μάρτυρας κάποιας προόδου στην εμβρυολογία. ω στο 1670, ο Ολλανδός γιατρός Σβάμμερvταμ ( Jan mmerdam, 1637-1680), περιέγραψε προσεκτικά την ιστορία ζωής ορισμένων εντόμων, από το στάδιο της κάμπιας ως την μότητά τους και συνέκρινε την μεταμόρφωση του γυρίνου σε ιv"ιirιτ,v,vn με την ανάπτυξη του ανθρώπινου εμβρύου. Από πολλές απόψεις, το τέλος του 17ou αιώνα φαινόταν να σημαδεύει μια παρακμή πρωτοτυπίας των επιστημών που gσχολούvται με ζωντανά όντα. Στη διάρκεια των επόμενων · χρόνων, οι βιολόγοι έτειναν όλο και περισσότερο να κεντρώνουν τις προσπάθειές τους στην περιγραφή και ινόμηση της ήδη υπάρχουσας γνώσης. Ο λαμπρότερος ινομητής της βιολογικής γνώσης ήταν ο Σουηδός επιστή­ ας Λίννε (Carl νοn Linne, 1707-1778), γνωστότερος με το τινισμένο όνομα Λινναίος (Linnaeus). Στα έργα του ημα της φύσης και Βοτανική φιλοσοφία, ο Λινναίος διαί­ τα φυσικά αντικείμενα σε τρία βασίλεια: λίθινο, και φυσικό. Το καθένα απ· αυτά τα τρία βασίλεια ιαίρεσε σε τάξεις, γένη και είδη. Επινόησε το σύστημα της γικής ονοματολογίας που ακόμα είναι σε χρήση, με το κάθε φυτό και ζώο έχει δύο επιστr,�μονικά ονόματα, από τα το πρώτο υποδηλώνει το γένος και το δεύτερο το είδος. σι, ονόμασε τον άνθρωπο Homo Sapiens. Το σύστημα ινόμησης του Λινναίου είχε ευρύτατα υιοθετηθεί ακόμα και ν εποχή του. Η δεύτερη μεγάλη ιδιοφυία της περιγραφικής βιολογίας του ου αιώνα ήταν ο Γάλλος Μποuφόν· (Georges Buffon, 1707Το έργο του Φυσική ιστορία, σε σαράντα τέσσερις ς, αν και αποσκοπούσε να γίνει μια γενική σύνοψη των ημών, τελικά περιορίστηκε κυρίως στην περιγραφή του · ου και άλλων σπονδυλωτών. Αν και μεγάλο μέρος του που χρησιμοποιήθηκε, προήλθε από γραπτά άλλων μόνων και από διηγήσεις ταξιδιωτών, ο συγγραφέας σε να δαμάσει έναν τεράστιο όγκο γνώσεων κάτω από μια ληρωμένη ταξινόμηση και να τον αναζωογονήσει με τις

Η ταξινόμηση του Λινναίου

268

Μπουφάν

Ιατρική

Εμβολιασμός

του ερμηνείες. Ο Μπουφόv αναγνώριζε τη συγγένεια ανθρώπου και ανώτερων ζώων. Αν και ποτέ μπόρεσε να πείσει τον εαυτό του να δεχτεί τις συνέπειες μιας θεωρίας που συνέδεε την εξέλιξη ανθρώπου άμεσα με εκείνη των άλλων ζώων, είχε, παρ· αυτά, εντυπωσιαστεί έντονα από τις εκπληκτικές ομοιότη τες μεταξύ όλων των ανώτερων ζωικών ειδών. Αποδέχτηκε πιθανότητα της εξέλιξης ολόκληρου του φάσματος οργανικών μορφών από ένα μοναδικό προγονικό είδος. Παρά τις αξιοσημείωτες επιστημονικές προόδους του 1 και του 18ou αιώνα, η ανάπτυξη της φυσιολογίας και ιατρικής προχώρησε μάλλον αργά στη διάρκεια της ίδιας περιόδου και αυτό για διάφορους λόγους. · Ενας ήταν ανεπαρκής προπαρασκευή των γιατρών, πολλοί από οποίους είχαν αρχίσει τις επαγγελματικές σταδιοδρομίες με ελάχιστα εφόδια, όχι περισσότερα από μια μαθητεία κοντά κάποιον παλιό πρακτικό γιατρό. · Ενας άλλος ήταν η ανυποληψία της ιατρικής στην κοινωνία, που την έβλεπε σαν οποιοδήποτε επάγγελμα, όπως του κουρέα ή του σιδηρουργού, σημαντικότερος ωστόσο ίσως να ήταν η προκατάληψη της ανατομής ανθρώπινων πτωμάτων για ιατρικές παρατηpήσι::ις. Μέχρι και το 1750, οι ιατρικές σχολές που ασκούσαν αυτή πρακτική κινδύνευαν να καταστραφούν από φανατισμένα πλήθη. Παρ' όλα αυτά τα εμπόδια, ήταν ακόμα δυνατό να γίνει κάποια πrόοδος. Γύρω στο 1670, οΜαλπίγκι και ο Λέβενχοκ επιβεβαίω· σαν τη φημισμένη ανακάλυψη του · Αγγλοu Χάρβu, πάρατηρω· < ντας στην πραγματικότητα την κυκλοφορία του αίματος μέσ:α από το δίκτυο των τριχοειδών αγγείων που συνδέουν αρτηρίες\ και φλέβες. Περίπου την ίδια εποχή, ένας εξέχων γιατρός τdu_ Λονδίνου, ο Σάιντεναμ (Thomas Sydenham), πρότεινε μια νέα θεωρία για τον πυρετό, σύμφωνα με την οποία ο πυρετός ήταν μια φυσική διαδικασία αποβολής αρρωστημένου υλικού από τον οργανισμό. Η ιατρική πρόοδος στη διάρκεια του 18ou αιώνα uπήρξέ κάπως ταχύτερη. Ανάμεσα στα αξιοσημείωτα αποτελέσματα υπήρξαν η ανακάλυψη της πίεσης του αίματος, η ίδρυση 1ης ιστολογίας ή μικροσκοπικής ανατομίας, η ανάπτυξη αυτοψίας ως χρήσιμης μεθόδου για τη μελέτη της ασθένειας η αναγνώριση της οστρακιάς ως ασθένειας διαφορετικής την ευλογιά και την ιλαρά. Τα κύρια όμως ορόσημα της προόδ της ιατρικής σ· αυτή την περίοδο υπήρξαν η υιοθέτηση τ εμβολιασμού και η ανάπτυξη του εμβολίου της ευλογιάς.

269 από τους ΙVU'VUU/\f.\UV 'i�';._,';�'";�':u':[,,�που στη χρήση του μεταδόθηκαν στην Αγγλία το 1717, γράμματα της Λαίδης Mon tagu συζύγου του Βρετανού πρεσβευτή στην Τουρκία. Η πρώτη συστηματική εφαρμογή της πρακτικής αυτής στον δυτικό κόσμο, ωστόσο, οφειλόταν στις προσπάθειες των Αμερικανών πουριτανών ηγετών Κόπον (Cotton) και Μάδερ (lncrease Mather), που έκαναν έκκληση στους γιατρούς της Βοστώνης να εμβολιάσουν τους ασθενείς τους με την ελπίδα να περιορίσουν μια επιδημία ευλογιάς που είχε ξεσπάσει το 1721. Κατά τα μέσα του αιώνα, ο ενοφθαλμισμός εφαρμοζόταν σε μεγάλη κλίμακα από γιατρούς της Ευρώπης και της Αμερικής. Το 1796, ανακαλύφθηκε μια ηπιότερη μέθοδος ε μβολιασμού από τον · Αγγλο Τζέννερ (Edward Jenner). Ανακαλύφθηκε τότε ότι ο άμεσος εμβολια­ σμός ανθρώπων με τον θανατηφόρο ιό της ευλογιάς δεν ήταν αναγκαίος ένα εμβόλιο, που θα παραγόταν στο σώμα ενός ζώου, θα ήταν το ίδιο αποτελεσματικό και θα είχε λιγότερες πιθανότητες να προκαλέσει καταστρεπτικά αποτελέσματα. Οι απέραντες δυνατότητες εξάλειψης μεταδοτικών ασθενειών που άνοιξαν μ · αυτό τον τρόπο, φαίνονταν να επιβεβαιώνουν την πίστη του Διαφωτισμού στην ικανότητα του ανθρώπου να κάνει τους νόμους της Φύσης να λειτουργούν για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής του. 5. Ο ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Η ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης και λογοτεχνίας του 17ου και 18ου αιώνα, αντανακλά το σεβασμό απέναντι στον κλασικό κόσμο ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σκέψης του Διαφωτι­ σμού. Καλλιτέχνες και συγγραφείς πάλεψαν να μιμηθούν τα κλασικά πρότυπα. Επέλεγαν κλασικούς τίτλους και θέματα για πολλά από τα έργα τους και τα εξωράιζαν, όποτε ήταν δυνατό, με υπαινιγμούς από την αρχαία μυθολογία. Διεκτραγωδώντας την καταστροφή του αρχαίου πολιτισμού από τους «χριστιανούς βαρβάρους», ήταν ανίκανοι να βρουν ιδιαίτερη αξία στα επιτεύγματα των εποχών που ακολούθησαν την αρχαιότητα. Απεχθάνονταν ιδιαίτερα την εποχή που αποκαλούσαν <,Μεσοί-. ωνα»· τη θεωρούσαν μια μεγάλη νύχτα βαρβαρικού σκοταδιού που χώριζε την κλασική περίοδο από τη δική τους. Οι περισσότεροί τους θα συμφωνούσαν με τον Ροuσσώ 1 ότι οι γοτθικοί καθεδρικοί ναοί αποτελούσαν <,ντροπή για εκείνους που είχαν τη� υπομονή να τους κτίσουν».

Κλασικά πρότυπα

270

Καθεδρικός του Ά Πέτρου, Ρώμη

Ο ρυθμός Μπαρόκ

Η τοποθέτηση αυτή ήταν κληρονομιά από τους ουμανι της Αναγέννησης. Ο κλασικισμός ωστόσο του 17ου και αιώνα δεν ήταν απλό αντίγραφο εκείνου που είχαν υιοθε παλιότεροι καλλιτέχνες και συγγραφείς. Με τη μορφή υιοθετήθηκε από αρχιτέκτονες, ζωγράφους και γλύπτες κλασικισμός εξελίχθηκε σε νέο ρυθμό, που έγινε γνωστός· μπαρόκ (Baroque). Ο ρυθμός αυτός αρχικά αναπτύχθηκε έκφραση της Καθολικής Μεταρρύθμισης του τέλους του 1 αιώνα. Οι εκκλησίες κτίζονταν με τρόπο που να εμπνέει ανανεωμένη ευσέβεια και σεβασμό για τη ρωμαιοκαθο εκκλησία. Κλασικά στοιχεία, όπως κολόνες, θόλοι και αρχ κτονικη γλυπτική συνδυάστηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε εκφράζουν τόσο μια δυναμική ανησυχία όσο και μια εξαιρε δύναμη. Τα αποτελέσματα είναι σαφέστατα σε κατασκε όπως οι κιονοστοιχίες του Μπερνίνι (Giovanni Lorenzo Ber 1598-1680) στον · Αγιο Πέτρο της Ρώμης. Ο · Αγγλος Ου (Christopher Wren, 1632-1723), μαζί με τον Μπερνίνι και άλλους ταλαντούχους αρχιτέκτονες του Μπαρόκ, χρησιμο ησε τον ίδιο ρυθμό στο σχέδιό του για τον μητροπολιτικό ναό Αγίου Παύλου στο προτεσταντικό Λονδίνο, μια αρχιτεκτο δημιουργία που το μεγαλείο της αποτέλεσε πρόκληση πρωτεία του ρωμαιοκαθολικισμού.

271

Βασιλικό μπαρόκ

είναι κοσμικής αρχιτεκτονικής κτίρια και αυλές μαζί αποτελούν ένα θαυμάσιο της τυπικότητας και της ιεραρχίας του αυταρχικού καθώς και της εξουσίας που έχει επενδυθεί στο πρόσωπο του μονάρχη. · Αλλοι Ευρωπαίοι ηγέτες επίσης π αρήγγειλαν και απέκτησαν βασιλικές κατοικίες στο ρυθμό των Βερσαλλιών. Ο Πέτρος ο Μέγας, για παράδειγμα, έκτισε το Πέτερχοφ στην πρωτεύουσά του την Πετρούπολη· ο βασιλιάς Ουλιέλμος της Αγγλίας προσέλαβε τον Ουρέν για να εξωραϊσει το ανάκτορο του Χάμπτον Κορτ που υπήρχε από πριν. Καμιά από τις κατασκευές αυτές, ωστόσο, δεν μπόρεσε να ανταγωνιστεί τις Βερσαλλίες, από την άποψη μεγαλείου ή αφοσίωσης στην αρμονία και την αναλογία που χαρακτήριζε το μπαρόκ. Στη διάρκεια του 18ou αιώνα, ο ρυθμός μπαρόκ παραχώρησε έδαφος σε παραπέρα ενσωματώσεις του κλασικού. Στην ηπειρωτική Ευρώπη, το μπαρόκ έδωσε τη θέση του στο ροκοκό (Rococo), η ονομασία του οποίου προήλθε ίσως από τις λέξεις για την πέτρα και το βράχο (Rocaille και Coquille), δύο φυσικά υλικά που συχνά χρησιμοποιnθnκnν τnnn LJC,lί,JV\Af\t,,ι<,\..

Βερσαλλίες

Ροκοκό

272

Το Μικρό Τριανόν τ Βερσαλλιών

Παλλαδιαvισμός

σε εξωτερική όσο και σε εσωτερική διακόσμηση ροκοκό. ροκοκό διέφερε από το μπαρόκ από διάφορες απόψεις: ελαφρότερο, λιγότερο μεγαλοπρεπές και δημιουργεί εντύπωση χάρης και λεπτότητας. Αντί για τον αγώνα ενίσχυσης της δυναστικής εξουσίας και της επέκτασης τ αποικιακών αυτοκρατοριών, ένα μεγάλο μέρος της ευρωπαϊκ κοινωνίας είχε τότε συγκεντρώσει την προσοχή του λεπτότητα και την κομψότητα της αυλής του Λουδοβίκου ΙΕ που έθεσε το μέτρο της καλής συμπεριφοράς για τα μέλη κυρίαρχων τάξεων στην ηπειρωτική Ευρώπη. Το ροκο αντιπροσώπευε όσο και αντανακλούσε αυτή την αλλαγή αντικείμενο προσοχής. Πασίγνωστα παραδείγματα ροκοκό το Μικρό Τριανόν, ένα μικρό ανάκτορο κτισμένο στους κήπου των Βερσαλλιών, που προοριζόταν για βασιλικό αναπαυτήριο κ το ανάκτορο Sans Souci (που σημαίνει στα γαλλικά «χωρί σκοτούρα») στο Πότσνταμ, που κτίστηκε από τον Φρειδερίκο Μεγάλο. Στην Αγγλία, η αντίδραση στο μπαρόκ πήρε τη μορφή επιστροφής στον αυστηρότερο κλασικισμό της αναγεννησιακής

σπίτια η γαιοκτητική αριστοκρατία εκείνη την περίοδο μια αφοσίωση στις ακριβείς μαθηματικές .:r-·,,-v(,,'r'�f' J 'tf"' του vεο-παλλαδιανισμού. Ως τέτοια, αντανακλούσαν λατρεία ησυχίας και τάξης που χαρακτήριζε το Ζωγραφική

Αφροδίπ) και Άδωνις. του Ρούμπενς

οποία Τα Ντάικ είναι εκείνα των Αγγλωv Α · και των οικογενειών τους. Ο μεγάλος καλλιτέχνης της παράδοσης του μπαρόκ , ζωγράφος της αυλής του Φιλίππου Δ · της Ισπανίας. του αποτελούν σε φως, ουσιαστικά νοηματική ή συναισθηματική μαρτυρία, παρακμής της Ισπανικής

Ρέμπραντ

Ρέμrιpαvτ e1υτοπpοοωηοypαφία

· Ολοι οι ζωγράφοι που αναφέρθηκαν πιο πάνω κάποιο μέτρο, εκφραστές της κλασικής επίδρασης. ωστόσο και άλλοι, τόσο στον 170 όσο και στον 180 αρνούνταν να δεσμευτούν από τις επικρατούσες τους (Rembrandt van Rίjn, 1606-1669) που σήμερα ομόφωνα ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους όλων τ εποχών. Γιος ενός εύπορου εμπόρου του Λέυντεν, ο ήταν σε θέση ν · αρχίσει την καλλιτεχνική του νεαρή ηλικία. Με τη βοήθεια μιας σειράς ντόπιων ζωγράφων, έμαθε την τεχνική του απαλού χρωματισμού και τη επιδέξιας αναπαράστασης φυσικώv φαινομένων. είκοσι πέντε του χρόνια, πέρασε άσχημες στα κατοπινά του χρόνια, κυρίως εξαιτίας της αδυναμίας των κριτικών εκτιμήσουν τα περισσότερο δυσνόητα έργα του. Το 1656 από πιστωτές του πήραν ό,τι είχε και δεν και τον σπίτι του. Είναι ωστόσο φανερό οι οπισθοδρομήσεις συνετέλεσαν κυρίως στο να διευρύνουν και να εμβαθύνουν τη φιλοσοφία του, γιατί τον ίδιο εκείνο χρόνο δημιούργησε

του Ρέμπραντ

του πιο γαλλικής ομάδας ποιητών και ήταν ο Ποκελέv (Jeaη Baptίste πολύ πιο γνωστός με το ψευδώνυμο

276

Μολιέρος

Μίλτων

Μίλτων

«είναι η της γενικά όλων των ελαπωμάτων των ανθρώπων και ανθρώπων της εποχής μας». Η θανάσιμη αδυναμία ευχαριστιόταν ο Μολιέρος πάντα να γελοιοrrοιεί ματαιοδοξία, πράγμα που επέτυχε τόσο λαμπρά σε έργα όπως Ταρτούφος. Παρ· όλη όμως την προτίμησή του στη σάτιρ α, Μολιέρος ένιωθε ένα βαθμό οίκτου για την κακοτυχία ανθρώπου. Σε έναν αριθμό έργων του η συμπάθεια και μελαγχολία πηγαίνουν χέρι χέρι με την ευστροφία και τη r.n,rη.,,ι,. σάτιρα. Η ιδιοφυία του είχε ίσως ευρύτερο πεδίο από κάθε θεατρικό συγγραφέα μετά τον Σαίξπηρ. Δυο Γάλλοι θεατρικοί συγγραφείς των οποίων η αντανακλούσε πιο άμεσα την κλασική παράδοση, ήταν ο (Pierre Corneille, 1606-1684) και ο Ρασίν (Jean Racίne, 1699). Και οι δυο χρησιμοποίησαν ως ήρωές τους πρόσωπα αρχαίας φιλολογίας και ιστορίας -για παράδειγμα, τη Μήδεια, τον Πομπήιο, τη Φαίδρα- και θεωρούσαν πρότυπά τους rrr.,nτ,"" και θεατρικούς συγγραφείς της κλασικής Ρώμης. Η Αγγλία του 1 ?ου αιώνα έδωσε επίσης ποιητές σύμφωνα με τα κλασικά πρότυπα. Ο μεγαλύτερος ήταν ο διάσημος πουριτανός ποιητής Μίλτων ( John Milton, 1608-167 4 ). Ως κυριότερος ιδεολογικός εκπρόσωπος της Κοινοπολιτείας Κρόμγουελ, ο Μίλτων έγραψε την επίσημη υποστήριξη αναγκαιότητας του αποκεφαλισμού του Καρόλου Α · . όλα του τα έργα είναι διατυπωμένα κατά τη λογική και τυπική έκφραση της κλασικής παράδοσης, ενώ πολλά από τα μικρότερης σημασίας έργα του έχουν θέματα παρμένα από την ελληνική μυθολογία. Ωστόσο, ο Μίλτων παρέμενε τόσο πουριτανός όσο και κλασικιστής. Δεν μπόρεσε ποτέ να την ιδέα ότι η ουσία της ομορφιάς είναι η ηθική. Επιπλέον, ενδιαφερόταν βαθιά για θεολογικά προβλήματα. Το μεγαλύτερο έργο του, Χαμένος Παράδεισος, είναι σύνθεση των θρησκευ� τικC:Jν πεποιθήσεων της εποχής του, ένα μεγαλειώδες έπος της προτεσταντικής πίστης. Παρά το γεγονός ότι ήταν πουριτανός, οι απόψεις του Μίλτωvα, αντανακλούσαν ιδέες χαρακτηριστικές' της Πνευματικής Επανάστασης. Οι κύριες ιδέες του Χαμένου Παράδεισου είναι η ηθική ευθύνη του ατόμου και η σημασίd της γνώσης ως οργάνου αρετής. Ο παράδεισος χάνεται επανειλημ-

277

Οδός Τζίν, του

ικαρθ

στην ανθρώπινη ζωή, κατά το μέτρο που οι άνθρωποι επιτρέπουν στο πάθος να της τους. στον των όσον Ο κλασικισμός στην αγγλική λογοτεχνία έφτασε το ζενίθ τον 180 αιώνα με την ποίηση του Ποπ (Aleχander Pope,16881 Ο Ποπ ήταν μεγάλος εκφραστής των μηχανιστικων και θεϊστικών δογμάτων του Διαφωτισμού στο στίχο. Με ποιητικά για την το � ....,.,λ,v για τον και το κριτική, πρόβαλε την άποψη ότι η φύση διέπεται από άκαμπτους νόμους και ότι οι άνθρωποι πρέπει να μελετούν και να υπακούουν στη φύση αν θέλουν να επιφέρουν κάποια υποψία τάξης στις ανθρώπινες υποθέσεις. · Αλλοι · Αγγλοι συγγραφείς, τα κλασικά πρότυπα για να περιγράψουν, να στηλιτεύσουν και να εκθειάσουν τη σύγχρονή τους κοινωνία του 18ou αιώνα. Ο Σουίφτ ( Jonathan Swift, 1667-17 45), ο Ντεφόοu (Daniel Defoe, 1660-1737) και ο Φίλντιγκ (Henry 1707-1 για τους την φύση όπως αυτή εκδηλωνόταν στη ζωή των συγχρόνων τους. Ο στο βιβλίο του του Γκάλλι6ερ γελοιοποίησε τις και πολιτικές πραγματικό­ τητες, συγκρίνοντάς τες με μια σειρά κοινωνιών φανταστικών ιστορία "'τ,c-n,,nn, στο έργο του Ρο6ινσών όντων.

Η λογοτεχνία στην Αγγλία του 18ou αιώνα

Το κονσέρτο μια από τις επιτεύξεις του ιταλικού μπαρόκ. Τόσο η όπερα επεκτάθηκαν πέρα α πό τις ως επί το πλείστον σε πειράματα, ωστόσο μια επάνω στην οποία κατά το πρώτο του 18ou αιώνα οικοδομήθηκαν τα τελικά επιτεύγματα της ύστερης rou μοο�κ oc Μο της σύνθεσης: τον Μπαχ (Johann Sebastian Bach, 1685-1750) ι<αι τον Χαίvτελ (George Frederick Handel, 1685-1759). που και οι δυο τους γεννήθηκαν στη Σαξωνία, ο η συνισταμένη της γερμανικής μουσικής

στον γερμανικό Προτεσταντισμό τον νr,ι..1,r,τΑ όχι χαρακτηριστικό εκπρόσωπο του όμως από όσους ακούσει τη του Μπαχ ή από όσους έχουν μελετήσει τις δεν μπορεί να αμφισβητήσει την έκταση κατά την οποία το

Μπαχ

Ι.Σ. Μπαχ

του συστατικά

Χαίντελ

Κλασική μουσική

Χαίντελ, γελοιογραφία του 1754

ιιτιΗc-r,n του Ο Χαίvτελ ήταν η συνδέλφου του. · Υ στερα από τέσσερα χρόνια Ιταλία, ο Χαίντελ είχε ολοκληρωτικά απορροφήσει τις ιτα και μεθόδους uuvαc,u, Κατόπιν Αγγλία όπου για χρόνια διηύθυνε μια εταιρεία όπερας που ανέβαζε τίποτε άλλο από ιταλικές όπερες, οι περισσότερες τις οποίες ήταν δικές του. Ωστόσο, η ιταλική όπερα ικανοποιούσε τις προτιμήσεις της αγγλικής μεσοαστικής και, αφού πέρασε μερικές δεκαετίες συνθέτοντας όπερες, ο Χαίντελ αντιλήφθηκε ότι θα έπρεπε να στραφεί που να ταιριάζει περισσότερο με τις αγγλικές προτιμήσεις. ήταν το ορατόριο, ένα είδος μουσικού προοριζόταν να εκτελεστεί με μορφή συναυλίας. Με εξαίρεση του Μεσία, του γνωστότερου από τα ορατόριά του έργα αυτά δεν είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα, αν και τα τους προέρχονταν από την Παλαιά Διαθήκη. Αναμφίβολα, λόγος για την επιτυχία του Χαίντελ στη θετή του πατρίδα ήτ γεγονός ότι, τα αρρενωπά και ηρωικά ορατόριά του μπορ να θεωρηθούν ότι συμβόλιζαν την περηφάνια του για τους θεσμούς του καθώς και τον αγώνα του για την του εθνικού του μεγαλείου.

Ύστερα από τα μέσα του 18ou αιώνα, το κέντρο μουσικού κόσμου μετατέθηκε στη Βιέννη, όπου μια ομ εξαιρετικά προικισμένων συνθετών πέτυχαν μια θαυμ αισθητική σύνθεση, συνδυάζοντας το βάρος του μπαρόκ γοητεία του ροκοκό και την προρωμαντική έξαψη στη μου μορφή που λέγεται κλασική. Ο Γκλουκ (Christoph Willibald Gluck, 1714-1787) αναμόρφωσε την παρηκμασμένη όπερα και την μετέτρεψε σε ένα ευγενικό δράμα που θυ κλασική ·Όρχαιότητα. Η ελκυστικότητα της σκανδαλιάρι κωμικής ιταλικής όπερας, της σύντηξη με τη σοβαρή όπερα, που έφτασε το απόγειό της με όπερες του Μότσαρτ (Wolfgang Amadeus Mozart, 1756-17 ενώ η μουσική δωματίου και ορχήστρας πέτυχε να νέο επίπεδο μορφής και Χάυδν (Joseph Haydn, 1732-1809). Ο 1 αιώνας ήταν γεμάτος μουσική, αλλά η οργάνωση αποτελούσε κρίσιμο εμπόδιο για τον καλλιτέχνη. Ο Χαίντελ, ένας επιχειρηματίας πίσω του μια σεβαστή περιουσία, ήταν

Ο Μότσαρτ έξι ετών παρουσιάζεται στη

Μαρία Θηρεσία

περιπτώσεις, αν γενικό κανόνα. συνθέτης ή μουσικός δεν προσλαμβανόταν από μια βασιλική αυλή, ένα αριστοκρατικό σπίτι, μια εκκλησία ή ένα δήμο και δεν ήταν διεθνώς αναγνωρισμένος σολίστας ή επιτυχημένος δάσκαλος, διέτρεχε τον κίνδυνο να συνθλιβεί στην προσπάθεια να βγάλει το ψωμί του. Ο Μότσαρτ ήταν ανάμεσα στους πρώτους που εγκατέλειψε την ασφάλεια της ιδιότητας του ,,μουσικού υπηρέτη» και δοκίμασε την ελεύθερη καλλιτεχνική αγορά της μητρόπολης. Ως παιδί θαύμα, ήταν αντικείμενο λατρείας και θαυμασμού, αλλά όταν έφυγε από την υπηρεσία την του αρχιεπισκόπου του Ζάλτσμπουργκ για να καριέρα του ελεύθερου καλλιτέχνη στη Βιέννη, με μεγάλη δυσκολία μπόρεσε να συντηρήσει τον εαυτό του. Αν και τα υπόλοιπα δέκα χρόνια της ζωής του ήταν παραγωγικότατα, δεν παρά να συντηρεί τον εαυτό του με δυσκολία. Οι οικονομικές δυσκολίες τον καταδίωξαν μέχρι το θάνατό του. σε ηλικία τριάντα πέντε χρονών. · Οταν εκθειάζουμε τη μουσική της κλασικής περιόδου πρέπει να γνωρίζουμε ότι, παρά τις θαυμάσιες σονάτες και συμφωνίες της, ο πυρήνας του ρυθμού της εποχής ήταν

Μότσαρτ

Οι όπερες του Μότσαρτ

Χάuδν

ο

ήταν ο χειραφετημένος διαμετρικά αντίθετων προσωπικοτήτων τους, οι μπόρεσαν να συνυπάρξουν τόσο καλά· συμπλήρωναν ο άλλο και ήταν πραγματικά φίλοι. Ο Χάuδν απέκτησε τις εκτεταμένες αδιάκοπη

πρότυπο

Η εποχή της επανάστασης

Χάι,δν

της συμφωνικής ορχήστρας μελλοντικής μουσικής εξέλιξης. του Μότσαρτ και του Χάuδν υποδεικνύ­ ουν τόσο τα επιτεύγματα όσο και τους επανάστασης που έχουμε παρακολουθήσει. Οι συνθετικές τους εκείνης της ευρείας καινοτομίες αποτέλεσαν πνευματικών αλλαγών που συνετέλεσαν στη μετάβαση της Ευρώπης στον σύγχρονο κόσμο. Η εξάρτηση, ππcπ,�Γ"" και η από την Μότσαρτ να ζήσει μακριά απ· αυτήν δείχνουν που ο κόσμος του Διαφωτισμού παρέμενε ένας συγκροτημένος με βάση διακρίσεις και προνόμια. Μόνο και της του 18ου αιώνα, με την εκδήλωση της Βιομηχανικής Επανάστασης, άρχισαν οι ιδέες της Πνευματικής να παίζουν ενεργό ρόλο στην της της των κοινωνικών και πολιτικών

1770

Αμερικανικός Πόλεμος της Ανεξαρτησίας,1776-1783

Αρχή της Γαλλικής

Επανάστασης, 1789

Αρχή του εργοστασιακού συστήματος, δεκαετία του 1780

Η Γαλλία ανακηρύσσεται Δημοκρατία, 1792 Διακήρυξη του Πίλνιτς, 1792

Ο Λαβουαζιέ ανακαλύπτει το άφθαρτο της ύλης, 1789

Τρομοκρατία, 1793-1794

Εφεύρεση της εκκοκιστικής μηχανής βαμβακιοu, 1793

Συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο, 1797 1800

Ατμομηχανή του James Δίπλωμα ευρεσιτεχνίας του μηχανικού αργαλειού, 1770

Ναπολέων, πρώτος ύπατος της Γαλλίας, 1799 Συνθήκη της Λυνεβίλ, 1801

Ο Τζένvερ παρασκευάζει το εμβόλιο της ευλογιάς, 1796

Ο Ναπολέων ανακηρύσσεται πρώτος ισόβιος ύπατος. 1802 Ο Ναπολέων στέφει τον εαυτό του αυτοκράτορα των Γάλλων, 1804 Καθιέρωση του «Ηπειρωτικού Συστήματος», 1806 Μεταρρυθμίσεις των Χάρντεμπεργκ (Hardenberg) και Στάιν (Slein), Πρωσία, 1808 Η εισβολή του Ναπολέοντα στη Ρωσία. 1812 Συνέδριο της Βιέννης. 1815 Μάχη του Βατερλώ, 1815 "Σφαγή του Πήτερλοου», Αγγλία,1819 Συνέδριο της Βερόνας, 1822 Δόγμα Μονρό (Monroe). 1823 1825

Λουδοβίκος Παστέρ (Louis Pasleur). 1822-1895 Πρώτος σιδηρόδρομος, Αγγλία 1825

Επανάσταση των Δεκεμβριστών, Ρωσία 1825 Ελληνική Ανεξαρτησία, 1830 Επανάσταση στη Γαλλία. 1830 «Νέα Ιταλία», 1831 Μεταρρυθμιστικό νομοσχέδιο του 1832, Αγγλία,1834 Χαρτιστικό κίνημα, Αγγλία, 1838-1848 Κατάργηση των νόμων για τα σιτηρά, 1846 Κάρολος Μαρξ (Karl Marχ). «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», 1848 Δεύτερη Δημοκρατία, Γαλλία, 1848" Συνέλευση της Φραγκφούρτης, Γερμανία. 1848-1849 Αυτοκρατορία του Λουδοβίκου Ναπολέοντα. 1851-1870

Μεγάλη · Εκθεση του Λονδίνου, 1851 Εφεύρεση της ραπτομηχανής, δεκαετία του 1850

ΓΡΑΜΜΑΤΑ Rousseau), Το Κοινωνικό Μπετόβεν (Ludwig van Beethoven), 1770-1827 Smith),O πλούτος των εθνών, 1776 (Jeremy Bentham),

αρχές και νομοθεσία, 1789 ριαvισμός, 1790-1870

Κάντιος (lmmanuel Kant), Κριτική

καθαρού λόγου, 1781

του

Γκαίτε (Johann von Goethe), Φάουστ, 1790-1850

(Tom Paine) Τα δικαιώματα του ανθρώπου,

1800

Μάλθ ος (Thomas Malthus),

για την αρχή του πληθυσμού, 1798

(Louis Blanc), 1811- 1882

Οuόντσγοθόρθ (William Wordsworth), Λυρικές

μπαλάντες, 1798

· Εγελος (G.W. Hegel), Φαινομενολογία του πνεύματος, 1807 Φίχτε (J.G. F ichte), Προσφωνήσεις προς το γερμανικό έθνος, 1808 Γκόγια

(Francisco Goya), Οι

εκτελέσεις της τρίτης Μαϊου, 1814 της Πρωσικής ιακής Εvωσης, 1818

Μπαλζάκ (Honore de Balzac).

Ανθρώπινη κωμωδία, 1829-1841 Ντελακρουά (Eugene Delacroix),

Η ελευθερία οδηγεί το λαό στα οδοφράγματα, 1830

(Friedrich Engels), Η

αση της εργατικής τάξης, 1844 ohn Stuart Mill), Αρχές ·ς οικονομίας, 1848

Ο ρεαλισμός στη λογοτεχνία και στην τέχνη 1840-1870 · Ιδρυση της Προ-Ραφαηλικής Αδελφότητας , 1848

1825

Εφεύρεση της μεθόδου Bessemer, Κάρολος Δαρβίνος, Darwin), Η έιδών, 1859

Εμφύλιος

nλJιοποω,,,κ,Ίc Πόλεμος, 1

Διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ, 1 Ο σιδηρόδρομος της Union Pacific, Ηνωμένες Πολιτείες, 1869

Βέρντι

(Giuseppe Verdi), Ο

Βάγκνερ (Richard Wagner), Το δαχωλίδι των Νιμnελούγκεν, 1854-1874 Ντίκενς (Charles Dickens), Δύσκολοι κ αιροί, 1854

Χειραφέτηση

των

κολλήγων,

Φλωμπέρ (Gus!ave Μαντάμ Μnο8αρύ, 1 Λέων Τολστόι, Πόλεμος ειρήνη, 1866-1869 Πάπας Πίος Θ · , Σύνοψη λαθών, 1869

Οι Ανθρωποι γεννιούνται, και συνεχίζουν πάντα va είναι ελευθεροι και ίσοι, όσοv αφορά στα δικαιώματά τους. Οι αστικές διακρiσεις,κατά συνέπεια, μπορούν γivοvτάι μόνο με βάση τη δημόσια χρησιμότητα. Το έθνος είναι ουσιαστικά η πηγή κάθε εξουσίας καvέvα άτομο, κανένα σιJνολο ατόμων. δεν δικαιούται vα έχει εξουσία που δεν πηγάζει άμεσα από το

Διακήρυξη των Δι:;ιωμάτωv του Ανθρώπου και του /7/ολίτη. 1789

στη Γαλλία. Γάλλοι ή όχι, που η σκέψη τα απτών εvοι(1ωεοον•τu.)V των , τη Γαλλία κέντρο του ευρωπαϊκού πολιτισμού. τους Κατά συνέπεια, μια επανάσταση στη Γαλλία θα από την αρχή την προσοχή της Ευρώπης και θα αποκτούσε πολύ η σημασία.

του 18ου αιώνα, αλλά και του 1688 και των με εκείνη της Αμερικανών επαναστατών του 1776. Ο απολυταρχισμός ήταν ο άσπονδο� εχθρός των αριστοκρατών της ηπειρωτικής Ευρώπης

Η εποχή της Επανάστασης

οι μεν εναντίον των σε συγκρούσεις που ένταση, αλλά αντανακλούσαν την κοινή δυσπιστία και τητα. 1. το ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

Η κρατική δομή

Λουδοβίκος ΙΣΤ ·

Για να κατανοηθούν οι λόγοι για τους οποίους η επανάστα εκδηλώθηκε στη Γαλλία, πρέπει πρώτα να κατανοηθούν κύριες συνιστώσες της γαλλικής κοινωνίας στα τέλη του 18 αιώνα, καθώς και ο τρόπος κατά τον οποίο συγκρούονταν η μ με την άλλη. Σ.την κορυφή της κοινωνίας βρισκόταν ο βασιλιάς, Λουδοβίκος ΙΣΤ'. Μη όντας ούτε ο πιο ταλαντούχος ούτε ο π ανίκανος από τους Βουρβώνους, ο Λουδοβίκος προσπαθού να κυβερνήσει τη Γαλλία με τον τρόπο που πίστευε ότι έnρε να κυβερνήσει: απολυταρχικά στη θεωρία, στην πράξη ωστό. σύμφωνα με τις συμβουλές των ικανότερων συμβούλων π είχε στην υπηρεσία του. Παρ· όλα αυτά, δεν μπόρεσε κυβερνήσει αποτελεσματικά για δύο κυρίως λόγους. Πρώτον, το κρατικό οικοδόμημα της Γαλλίας ήταν τό παράλογο όσο και ανοργάνωτο. Σ.ε κάθε υπουργείο σχε βασίλευε η σύγχυση, προϊόν μιας μακρόχρονης και ανώμαλης ανάπτυξης που είχε τις ρίζες της στο Μεσαίω Νέες υπηρεσίες είχαν ιδρυθεί από καιρό σε καιρό, για ανταποκριθούν σr,: κάποια ιδιαίτερη ανάγκη, συχνά αγνοώ πλήρως εκείνες που ήδη υπήρχαν. Υπήρχε, έτσι, μεγ σύγχυση αρμοδιοτήτων. Υπήρχαν επίσης πολύαριθμοι άχρη υπάλληλοι που πληρώνονταν από το δημόσιο. Αυτή η σύγκρου αρμοδιοτήτων μεταξύ «αντιnάλων» υπηρεσιών καθυστερούσε λύση ζωτικών προβλημάτων για μήνες. Στα οικονομικά ζη δεν υnήρχαν λιγότερες ανωμαλίες απ· ό,τι σε άλλους τομ του δημοσίου. Η συλλογή φόρων ήταν εξαιρετικά περιστασια Αντί να διορίζει εnίσημους φοροεισπράκτορες, ο βασ εφάρμοζε το παλιό ρωμαϊκό σύστημα της μεσολάβη ιδιωτικών οργανισμών και ατόμων για την είσπραξη των φόρ επιτρέnοντάς τους να κατακρατούν ως κέρδη ό,τι μπορούσαν εισπράξουν πέρα από ένα καθορισμένο ποσό. Παρόμο αποδιοργανωτικές καταστάσεις επικρατούσαν στον τομέα δικαιοσύνης. · Ολες σχεδόν οι επαρχίες της Γαλλίας

πρόβλημα του τα τους στη και η Γαλλία πολεμούσαν του του 18ou αιώνα. Σε όλους μεταξύ τους πολέμους εκτός από έναν, η Γαλλία ήταν ο πληρώσει τις ήττες με απώλειες αποικιών στην της διατήρησης στόλων και υπήρξε και απαιτούσε εκτεταμένο που το Το αποτέλεσμα ανίκανο γραφειοκρατικο γαλλικό κράτος ανακάλυψε ότι δεν ,�L·��·�� να σηκώσει, αν και δεν ήταν μεγαλύτερο από εκείνο αφήσει ο Λουδοβίκος ΙΕ · το 1714 και όχι παραπάνω από που το μισό του αντίστοιχου βρετανικού. Ο Λουδοβίκος τους υμβούλους του να επιvοησοuv καινούργιες μεθόδους περιστο­ σ δαπαvώv και αύξηση φορολογίας προκειμένου να μη το κράτος. Οι άνθρωποι εκείνοι, αναγνώρισαν ότι δεν αν, με κάποιο έπειθαν τον αριστοκρατία να εγκαταλείψουν τα που τους τους Μια τέτοια προοπτική ήταν πολύ απομακρυσμένη. Το όσο σύστημα των προνομίων ήταν κάτι που, τόσο η και η εκκλησία, οι πρώτες δύο από τις τρεις «τάξεις» (etats}, δεν η θα εγκατέλειπαν κατά κανένα των την κατακραυγή της τρίτης «κοινών θνητών», εναντίον τους. Αν και πολλοί ενοριακοί ιερείς ήταν τόσο φτωχοί όσο και το ταπεινό τους ποίμνιο, οι αρχιερείς, οι επίσκοποι, οι αρχιεπίσκοποι και οι καρδινάλιοι της Ρωμαιοκα­ θολικής Εκκλησίας της Γαλλίας είχαν μεγάλα εισοδήματα, όπως οργανισμός. Οι εκκλησιαστικοί προσέφευγαν στο μεσαιωνικό να αποφεύγουν τους φόρους της ιδιοκτησίας τους, πληρώνοντας περιοδικά μια «εθελcντική δωρεά» στο κράτος, πάντα πολύ μικρότερη από το φορολογίας της ποσό που θα της εκκλησιαστικής περιουσίας. Η αριστοκρατία επίσης προστατευόταν εθιμικά από την των φόρων nou θα να της αναλογούν. Οι φόροι στη Γαλλία ήταν δύο κυρίως ειδών, άμεσοι και έμμεσοι. Οι φόροι περιλάμβαναν τη φορολογία της ακίνητης και

Οικονομικά προ8λιjματα

Η πρώτη και η δεύτερη «τάξη»

Η δομιj της φορολογίας

290 γενικά της προσωπικής που το άνθρωπος ανεξάρτητα από το εισόδημά του· το εισοδήματος, που αρχικά έφτανε στο 5%, αλλά στον 1 έφτανε συχνότερα στο 1 Ο ή στο 11 %. Οι έμμεσοι προστίθεντο στην τιμή των εμπορευμάτων και που πληρ vταν από τον τελευταίο καταναλωτή, περιλάμβαναν κυρίως το δασμούς ειδών που εισάγονταν από το εξωτερικό καθώς και διόδια σε αγαθά που επιβάλλονταν κατά τη διακίνησή τους α τη μια γαλλική επαρχία στην άλλη. Επιπλέον, ο φόρος τ αλατιού (gabelle) συνιστούσε μια μορφή έμμεσου φόρου. ένα διάστημα η παραγωγή αλατιού ήταν κρατικό μονοπώλιο Γc λλία · κάθε άτομο, μάλιστα, ήταν υποχρεωμένο να αγορά ε
Τα φορολογικά 6άρη

Οι ευγενείς του Μανδύα και οι ευγενείς του Ξίφους

Δεν ήταν όλοι οι ευγενείς αντίθετοι με τα σχέδια τ βασιλιά να καταργήσει τις παραδοσιακές φοροαπαλλαγές το Πολλοί από τους πιο λαύρους αναμορφωτές ήταν οι λεγόμε ευγενείς του μανδύα, άνθρωποι που είχαν αποκτήσει δικαστι θέσεις (κατα· συνέπεια, το «μανδύα») αποκτώντας έτσι τίτλο ευγενείας καθώς και δυνατότητες να συγκεντρώσουν μεγάλ κτηματικές ή άλλες περιουσίες. Σ · αυτή την ομάδα συμπερ λαμβάνονταν προικισμένοι και σκεπτόμενοι άνθρωποι, όπως φιλόσοφος Μοντεσκέ (βαρώνος de Montesqieu), ο νομικ· Μιραμπώ (κόμης de Mirabeau), ο πολιτικός Λαφαγιέτ (μαρκήσι

επανάσταση. Σε αντίθεση -και συχνά σε 1αc,αι::1εση- μ αυτή την ομάδα βρίσκονταν οι ευγενείς του εκείνοι δηλαδή των οποίων οι τίτλοι ανάγονταν στους άρχοντες του Μεσαίωνα. Πολλοί από τους αριστοκράτες αυτούς έβλεπαν με περιφρόνηση τους θετούς τους αδερφούς του ,,μανδύα». Αν και γενικά δεν ήταν τόσο J'αντιπροσωπευτική ομάδα όσο οι ευγενείς του μανδύα, οι του ξίφους κατείχαν πολλές ανώτερες κρατικές εξουσιοδοτώντας τους υποτακτικούς τους να εργάζο­ νται σ αυτές για λογαριασμό τους. Οι ευγενείς του ξίφους διέθεταν μεγάλα αγροκτήματα, στα οποία σπάνια έμεναν, έχοντας ως μόνιμη διαμονή τους την αυλή των Βερσαλλιών. Παράλληλα, βασίζονταν σε κλητήρες και επιστάτες για να απομυζούν όσα περισσότερα μπορούσαν από τους αγρότες που ζούσαν στα κτήματά τους και υπάγονταν στη δικαιοδοσία τους. Η ύπαρξη των ευγενών αυτών ήταν δαπανηρή, όσο κι αν δεν εκπληρούσε κανένα σκοπό. Ο φανταχτερός τρόπος ζωής τους απαιτούσε όλο και περισσότερα χρηματικά ποσά. Και σ· αυτό οφειλόταν η φυσική τους απροθυμία να εγκαταλείψουν τις φοροαπαλλαγές τους, όσο επίμονα και αν τους πίεζε το κράτος. Προκειμένου να ενισχύσουν την πολιτική τους θέση και την οικονομική τους ανεξαρτησία, οι αριστοκράτες απαιτούσαν μεγαλύτερη συμμετοχή, τόσο στην κεντρική όσο και στην τοπική διοίκηση. Διεκδικούσαν αυξανόμενη χρήση τριών κρατικών θεσμών των κοινοβουλίων, των επαρχιακών διοικήσεων και των διευθύνσεων. Τα δεκατρία γαλλικά κοινοβούλια ήταν περιφε­ ρειακά εφετεία, αλλά η αριστοκρατία τα χρησιμοποιούσε για την ενίσχυση του πολιτικού της ρόλου. Οι επαρχιακές διοικήσεις, επίσης, που ελέγχονταν από τους ευγενείς, απαιτούσαν να έχουν όχι μόνο δικαστική αλλά και νομοθετική εξουσία. Τόσο τα κοινοβούλια όσο και οι διοικήσεις επέμεναν ιδιαίτερα στηy αναγνώριση του δικαιώματός τους να επικυρώνουν τις φορολογίες που επιβάλλονταν. Υποστήριζαν ότι ασκούσαν αυτό το δικαί(ιjμα για να προστατεύσουν τον πληθυσμό από τις ακατάπαυστες απαιτήσεις ενός αδηφάγου κρατικού θησαυρο­ φυλακίου. Στην πραγματικότητα όμως η αριστοκρατία χρησιμο­ ποιούσε αυτά τα σώματα με αυξανόμενη συχνότητα μόνο και μόνο για να προστατεύσει τα δικά της προνόμια. Τέλος, η αριστοκρατία είχε διεισδύσει σε πολλές από τις διευθύνσεις, τα γραφεία δηλαδή από τα οποία διοικούνταν οι τριάντα τέσσερις

Οι απαιτήσεις των αριστοκρατών

ήταν οι ίδιοι λιγότερο πιθανό να υποστηρίξουν τις πιθανότερο να αντιταχθούν σ· αυτές. Στα πλαίσια της «τρίτης τάξης», οι οποίους η αριστοκρατία εισέπραττε μεγάλο φτάσει στο σημείο να εισοδήματός της, αβάσταχτη οικονομική τους αιτίες της δυσαρέσκειας των αγροτών ήταν οι διόδια που είχαν επιζήσει και φεουδαλισμού. · Ηταν ένα πλειοψηφία των ""'��7'""' ποσοστό τους είχε και την κυριότητα της γης που r.u,,u\l�,u,n · Αλλοι ήταν ενοικιαστές των γαιών που αγροτοεργάτες. Το μεγαλύπρο ποσοστό ήταν ενοικιαστές που τών, δίνοντας για μίσθωμα ένα κυμαινόταν από το ένα όσοι από τους αγρότες

τέτοιων να είναι χρησιμοποιούν εκείνες των αρχόντων, πλήρωναν uποχρεω banalites όπως παλιότερα. Τα κατάλοιπα των φεουδαλικών εθίμων

Τα εξωφρεvικότερα ίσως κατάλοιπα του και τα κυνηγετικά ήταν η «αγγαρεία» αριστοκρατίας. Οι αγγαρείες, αρχικά υποχρέωση
<=-πι�,:-nr,:- να το των του από τα άλογα των αμέριμνων ευγενών κυνηγών. ωστόσο οι χωρικοί μόνο από τα υπολείμματα Δεν των φεουδαλικών διάρκεια του 18ου αιώνα, ακόμα ένα πλήγμα ως αποτέλεσμα της ολοένα και περίφραξης των λεγόμενων «κοινοτικών γαιών»· τα με εκείνα που θεωρούνταν, «κοινοτικά», όπου όλοι γαίες, τους. Οι κοινές στη αποτελούσαν σημαντική πηγή πόρων για τους αγρότες. Επιπλέον, οι αγρότες το δικαίωμα να μαζεύουν ξύλα από τα δάση και να μαζεύουν από τα χωράφια ό,τι απέμενε μετά τη συγκομιδή. Οι οικονομικοί όμως σύμβουλοι του Λουδοβίκου ΙΣΤ ·, Καλόν Caloone), Μπριέν de Brienne) και ο τραπεζίτης Νεκέρ (Jacques Necker), θεώρησαν αυτά τα δικαιώματα στη της αγροτικής Ανυπόμονοι να αυξήσουν τα εισοδήματά τους αυξάνοντας την αποδοτικότητα των κτημάτων τους, οι από το η και η περίφραξή τους, ως ατομική · Ετσι , λοιπόν, οι αγρότες πιέζονταν από τη μια να τους σε ένα ξεπερασμένο φεουδαλικό να συμμορφωθούν με τις απαιτήσεις πληρώνοντας πάντα αφέντες τους ήταν Ανάλογη ήταν και η απελπισία του δυναμικότερου στοιχείου της γαλλικής κοινωνίας κατά τον 180 αιώνα, της αστικής τάξης.

Περίφραξη κοινοτικών γαιών

Η τρίτη τάξη: Η αστική τάξη

ομοιογενής· περιλάμβανε πολλά διαφορετικά μεταξύ στοιχεία, τόσο αναφορικά με το επάγγελμά τους όσο και εισόδημά τους. Στην κορυφή βρίσκονταν χρηματιστές χονδρέμποροι. Πολλοί από τους ανθρώπους αυτούς ήταν επί μέτοχοι σε διάφορες επιχειρήσεις καθώς και στα κρα ομολογιακά δάνεια που είχαν εκδοθεί στη διάρκεια του 1 αιώνα (και οι ευγενείς επένδυαν σε επιχειρήσεις· η διαχωριστι γραμμή ανάμεσα στη δεύτερη και στην τρίτη τάξη ήτ περισσότερο κοινωνική παρά οικονομική). Οι εnαγγελματί καταλάμβαναν όλες τις διαβαθμίσεις της αστικής τάξης_ Γιατ και δικηγόροι υπήρχαν επίσης ανάμεσά τους, πολλοί από τ οποίους επρόκειτο να παίξουν κεντρικούς ρόλους σ επανάσταση. Η βιομηχανία παρέμενε υποταγμένη στο εμπόριο. Αν κ υπήρχαν λίγα εργοστάσια στη Γαλλία πριν από το 1788, μεγαλύτερο μέρος της μεταποίησης γινόταν σε σπίτια και περισσότεροι καταναλωτές κάλυπταν τις ανάγκες τους από τ παραγωγή τοπικών τεχνιτών. Σε κάθε καπιταλιστή επιχειρηματί

Οικογένεια αστών

295 που ήταν τοποθε· κάπου στα κατώτερα κλιμάκια της αστικής τάξης, οι στο εργαστήριο ήταν , « σαν στο σπίτι τους», αλλά διαφοροποιημένοι από τις εργαζόμενες τάξεις από τις οποίες προέρχονταν, εφόσον ήταν οι ίδιοι ιδιοκτήτες των εργαστηρίων

Αν και οι άνθρωποι αυτοί αναγνώριζαν τις κοινωνικές : διαβαθμίσεις που τους χώριζαν μεταξύ τους, απεχθάνονταν τα • προνόμια που απέκλειαν κάθε πιθανότητα συμμετοχής τους πολιτική και στη διακυβέρνηση του κράτους. Ανεξάρτητα τα χρήματα που είχε ένας έμπορος, ένας βιοτέχνης, ένας τραπεζίτης, ή ένας δικηγόρος, παρέμενε ουσιαστικά χωρίς πολιτικά δικαιώματα· δεν είχε σχεδόν καμιά επιρροή στα δικαστήρια- δεν μπορούσε να αποκτήσει τις ανώτατες τιμητικές διακρίσεις ακόμα, με την εξαίρεση λίγων κατώτερων τοπικών αξιωματούχων, δεν μπορούσε ούτε να ψηφίσει Ως αστοί, θεωρούνταν κατώτεροι από τους αριστοκράτες. · Οσο λοιπόν η αστική τάξη αύξανε την ειημερία της και αποκτούσε επίγνωση της αξίας της, τόσο περ,Jσότεπο τα μέλη της αισθάνονταν απέχθεια απέναντι σε τέτοιες κοινωνικές διακρίσεις. Πάνω από όλα, η απαίτηση της εμπορικής, χρηματιστικής και βιομηχανικής ηγεσίας για πολιτική εξουσία ανάλογη με την οικονομική της θέση ήταν εκείνη που μετέτρεψε τους αστούς σε επαναστά­ τες. Η απαίτηση για πολιτική εξουσία δεν ήταν η μόνη συνέπεια της αυξανόμενης ευημερίας της αστικής τάξης. Υπήρχε επίσης αυξανόμενη κατακραυγή εναντίον της μερκαντιλιστικής πολιτι· κής. Σε παλιότερες εποχές, ο μερκαντιλισμός ήταν εuπρόσδε· κτος από τους εμπόρους και τους βιοτέχνες, επειδή είχε οδηγήσει σε καινούργιες αγορές και στην προαγωγή το εμπόριο Αλλά η εποχή εκείνη ανήκε στην αρχή της Εμπορικής Επανάστασης, όταν η επιχειρηματική δραστηριότητα ήταν ακόμα στα σπάργανα. Καθώς το εμπόριο και η βιομηχανία άνθιζαν στη διάρκεια των επόμενων αιώνων, η αστική τάξη γινόταν όλο και περισσότερο σίγουρη για την ικανότητά της να σταθεί μόνη στα πόδια της. Το αποτέλεσμα ήταν μια αυξανόμενη τάση να θεωρc,ύνται οι κανόνες του μερκαντιλισμού καταπιεστικοί περιορισμοί. Οι έμποροι αντιδρούσαν στα ειδικά μονοπώλια που παραχωρούνταν σε ευνοούμενες εταιρείες και στον περιορισμό της ελευθερίας δράσης τους στις ξένες αγορές. Οι βιομήχανοι ασφυκτιούσαν κάτω από το ζυγό των νόμων που καθόριζαν τα ημερομίσθια, τις τιμές, που περιόριζαν την αγορά πρώτων υλών έξω από τη Γαλλία και της αποικίες της Κι αυτοί δεν ιiταν παρά

· Ελλειψη πολιτικής δύναμης

Αντιμερκαντιλισμος

σε αντίθεση με τους αστούς

Η διχασμένη

στην ηγετικούς του ,11�·.,-,υ,n, εμπορίου και στο ξεπέρασμα της Αγγλίας από τη Γαλλία πεδίο του εμπορικού ανταγωνισμού των δύο δυνάμεων. η Γαλλία στις παραμονές της επανάστασης διχασμένη. Η από μια αριστοκρατία που, ολοένα και αποφασισμένη να μην τα πληρώσει και αγωνιζόταν, περισσότερο, να απομυζήσει όσα μπορούσε από μια αγροτιά. Η αστική μισούσε μια κυβέρνηση στην χειρότερη τυραννία, απελπισμένη που πλούσια χώρα όπως η Γαλλία δεν μπορούσε να πληρώσει τα της. Η Γαλλία δεν έφτασε στην επανάσταση επειδή ήταν αλλά επειδή, εκείνοι που ήξεραν πόσο πλούσια ήταν, απογοητευθεί με τον αργό ρυθμό της οικονομικής της Κανένα γεγονός όπως η Γαλλική Επανάσταση δεν κενό. ·οσο

""''�"''"'""' του 17 ου και 18ou όπως του με την ανάπτυξη της σκέψης πεποιθήσεις του διακu6έρvηση που για την το 1690. Στο έργο του αυτό ο Λοκ ανέπτυξε μια περιορισμένης κρατικής εξουσίας, που χρησιμοποιήθηκε δικαιολογήσει το νέο σύστημα κοινοβουλευτικής .,,�"""'-" που εγκαθιδρύθηκε στην Αγγλία ως αποτέλεσμα της Επανάστασης. Υποστήριξε ότι, αρχικά, όλοι οι ζούσαν σε μια φυσική κατάσταση στην οποία και η ,,.,,.,..,.,,,.,., χωρίς να απόλυτα η κανενός είδους κράτος ή κυβέρνηση. Ο μόνος νόμος της φύσης, τον οποίο κάθε άτομο '"·""""',.· για

το να

Η φιλελεύθερη πολιτική θεωρία ϊοu Λοκ

298 Η καταδίκη του απολυταρχισμού από τον Λοκ

Η απήχηση του Λοκ

Η φιλελεύθερη πολιτικιi θεωρία του Βολταίρου

του εναντίον της στις των κοινοβουλίων. Αν και υπεράσπιζε την κυριαρχία νομοθετικής εξουσίας και πίστευε ότι η εκτελεστική δεν πρέπει παρά να είναι όργανο της νομοθετικής , αρνού να αναγνωρίσει στους αντιπροσώπους του λαού απεριόρ ι εξουσία. Υποστηρίζοντας ότι το κράτος θεσμοθετήθηκε τους ανθρώπους για τη διατήρηση της ιδιοκτησίας (που, γεν προσδιόριζε με μια έννοια που περιλάμβανε τη ζωή, τ ελευθερία και την περιουσία του ατόμου),αρνήθηκε το δικαίω οποιουδήποτε πολιτικού θεσμού να εισβάλλει στα φu δικαιώματα του κάθε ξεχωριστού ατόμου. Ο νόμος της φύ που περιλαμβάνει αυτά τα δικαιώματα, συνιστά αυτ · περιορισμό κάθε κλάδου της εξουσίας. Ανεξάρτητα από το π μεγάλη μπορεί να είναι μια πλειοψηφία που απαιτεί περιορι της ελευθερίας του λόγου ή δήμευση περιουσιών, δεν θα ή ποτέ νόμιμες τέτοιες ενέργειες. Αν επιβάλλονταν παράνο θα δικαίωναν αποτελεσματικά μέτρα αντίστασης από μέρ των πολιτών. Ο Λοκ ενδιαφερόταν πολύ περισσότερο για τη προστασία της ατομικής ελευθερίας, παρά για την προαγωγ της σταθερότητας ή της κοινωνικής προόδου. Στην υποθετι περίπτωση που θα αναγκαζόταν να διαλέξει, θα διάλεγε τα της αναρχίας από εκείνα οποιασδήποτε μορφής δεσποτισμ Η απήχηση των ιδεών του Λοκ στη γαλλική αστική τ μπορεί εύκολα να κατανοηθεί. Η θεωρία του για τα φυ δικαιώματα, τις περιορισμένες κρατικές εξουσίες, το δικαί αντίστασης στην τυραννία και σθεναρ11ς υπεράσπισης τη ιδιοκτησίας αντανακλούσαν τις αξίες αυτού του τμήματος τή γαλλικής κοινωνίας. Όπως οι Αμερικανοί ομόλογοί τους, π μια δεκαετία πριν είχαν ενσωματώσει τις θεωρίες του Λοκ Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας τους, έτσι και οι Γάλλοι αστ αποδέχτηκαν τις θεωρίες και τα συμπεράσματα του Λοκ. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι της φιλελεύθερης πολιτικ θεωρίας στη Γαλλία ήταν ο Βολταίρος και ο Μοντεσκέ (16 1755). · Οηως σημειώθηκε πιο πάνω, ο Βολταίρος θεωρούσε καθολικό χριστιανισμό ως τον χειρότερο εχθρό της ανθρωπ τητας και περιφρονούσε την τυραννική διακυβέρνηση. Στ διάρκεια της εξορίας του στην Αγγλία, είχε μελετήσει τα γραπτ του Λοκ και βαθιά εντυπωσιαστεί από τη υπεράσπιση των ατομικών ελευθεριών που συνάντησε εκε · Οπως και ο Λοκ, θεωρούσε το κράηος αναγκαίο κακό, μ που περιορίζονται με την επιβολή των φuσικ · δικαιωμάτων. Υποστήριζε ότι όλοι οι άνθρωποι είναι προικισμέν με ίσα δικαιώματα στην ελευθερία, την ιδιοκτησία και

αnό να θεωρηθεί δημοκράτης με τη σημερινή του έκλεινε στην αποδοχή, ως ιδεώδους μορφής διακυβέρνη­ σης, είτε μιας φωτισμένης μοναρχίας, είτε μιας δημοκρατίας κυριαρχούμενης από την αστική τάξη. Συστηματικότερος πολιτικός στοχαστής από τον Βολταίρο ο σύγχρονός του Μοντεσκέ. Παρόλο που, όπως και ο ταίρος, ήταν μαθητής του Λοκ και λαύρος θαυμαστής των Βολ βρετανικών θεσμών, ο Μοντεσκέ υπήρξε μοναδική φυσιογνωμία ανάμεσα στους πολιτικούς φιλοσόφους του 18ou αιώνα. Στο κλασικό έργο του Πνεύμα των νόμων, εισήγαγε νέες μεθόδους και νέες αντιλήψεις στη θεωρία για το κράτος. Αντί να επιχειρήσει να θεμελιώσει μια επιστήμη διακυβέρνησης με μόνη την καθαρή απαγωγή, ακολούθησε την αριστοτελική μέθοδο της μελέτης των πραγματικών πολιτικών συστημάτων όπως υποτί­ θεται ότι είχαν λειτουργήσει στο παρελθόν. Αρνήθηκε ότι υπάρχει μια τέλεια μορφή πολιτεύματος, κατάλληλη για όλους τους λαούς κάτω από όλες τις συνθήκες. Υποστήριξε,αντίθετα, ότι οι πολιτικοί θεσμοί, προκειμένου να είναι επιτυχείς, πρέπει να εναρμονίζονται με τις φυσικές συνθήκες και το επίπεδο κοινωνικής προόδου που αποσκοπούν να υπηρετήσουν. Κατά συνέπεια, διακήρυξε ότι ο δεσποτισμός είναι περισσότερο κατάλληλος για χώρες απέραντες σε έκταση· η συνταγματική (περιορισμένη) μοναρχία για μέτριας έκτασης χώρες· και η δημοκρατία για μικρής έκτασης. Για τη δική του χώρα, τη Γαλλία, έτεινε να πιστεύει ότι μια συνταγματική μοναρχία θα ήταν η κατάλληλη μορφή διακυβέρνησης, εφόσον θεωρούσε ότι ήταν πολύ μεγάλη για δημοκρατία, εκτός αν έπαιρνε κάποια μορφή ομοσπονδίας. Ο Μοντεσκέ είναι ιδιαίτερα γνωστός για τη θεωρία του αναφορικά με το διαχωρισμό των εξουσιών. Αναγνώρισε ότι η κατάχρηση κάθε εξουσίας είναι μια φυσική ανθρώπινη τάση και ότι, κατά συνέπεια, κάθε κράτος, ανεξάρτητα από τη μορφή του, τείνει να εκφυλιστεί σε δεσποτικό. Για να προληφθεί αυτό το ενδεχόμενο, υποστήριξε ότι η κράτική εξουσία πρέπει να διαιρεθεί στους τρεις φυσικούς κλάδους της: τον νομοθετικό, τον εκτελεστικό και τον δικαστικό. Οποτεδήποτε δύο από τους κλάδους αυτούς εγκαταλειφθούν στα ίδια χέρια, η ελευθερία, διακήρυξε, φτάνει στο τέλος της. Ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος αποφυγής της τυραννίας είναι να καταστεί κάθε "'"λU'-''­ της εξουσίας ικανός να ελέγχει τους άλλους δύο. Για παράδειγμα, η εκτελεστική εξουσία θα πρέπει να είναι σε αρνησικυρίας, να περιορίζει τις υπερβάσεις -�,,τnr!!Γi

Μοντεσκέ

Μοντεσκέ

Η νέα οικονομία

1-1 οικονομική θεωρία του Αδάμ Σμιθ

τα ατομικά τόσο της εκτελεστικής όσο και της Αυτό το σχήμα του Μοντεσκέ δεν αποσκοπ να διευκολύνει τη δημοκρατία· αποσκοπούσε κu κλείσει το στην απόλυτη κυριαρχία της πλειοψη συνήθως μέσω των αντιπροσώπων του σε ένα νομοθετικό σώμα. Η ερμήνευσε τα γ nn,rtrr,,nn των παλιών προνομίων της, που του ως θηκαν από τον Μοvτεσκέ σε ""'''"''"'v"' Οι διοικήσεις, όπου οι αριστοκράτες ασκούσαν εξουσία, ήταν στην προκειμένη περίπτωση τα σώματα που θα ήλεγχαν τη βασιλική εξουσία. Η αστική αντίθετα, καλωσόρισε τις απόψεις του ως επιπλέον ενίσχυση στην υλοποίηση της προτίμησής της για διαφορετικό από τον μοναρχικό απολυταρχισμό και συγκεντρωτικό μερκαντιλισμό της Γαλλίας του 18ου αιώνα Πρόσθετα επιχειρήματα κατά της κρατικής παρουσιάστηκαν από μια άλλη ομάδα θεωρητικών επαναπροσδιόριζαν τη μελέτη της οικονομίας. Στο του 18ου αιώνα, πολλοί συγγραφείς άρχισαν να επιτίθ εναντίον των παραδοσιακών θεωριών αναφορικά με τον έλεγχο στην παραγωγή και στο εμπόριο. Κύριος κριτικής τους ήταν η μερκαντιλιστική πολιτική. Σε μεγάλο η νέα οικονομία θεμελιώθηκε στις βασικές έννοιες Διαφωτισμού, ιδιαίτερα στην αντίληψη ενός μηχανισηκ σύμπαντος ελεγχόμενου από απαράβατους νόμους. οικονομολόγοι υποστήριζαν ότι οι τομείς της παραγωγής διανομής του πλούτου υπόκεινται σε νόμους εξίσου απαρα στους με εκείνους της φυσικής και της αστρονομίας. Η το του πολιτικού θερισμού. Οι κεντρικοί στόχοι των δύο δογμάτων ήταν εντ όμοιοι: ελάττωση των εξουσιών του κράτους στο που εiναι δυνατό να παρέχει ασφάλεια στους πολίτες στο κάθε άτομο χωριστά τον μεγαλύτερο για την επιδίωξη των δικών του μεγαλύτερος από τους οικονομολόγους της 1723-1

ο άρχισε τη σταδιοδρομία του λογοτεχνίας στο ,

αποδεχόταν την αρχή του ότι η ευημερία του συνόλου την επιτρέποντας σε κάθε άτομο να των δικών του συμφερόντων, αναγνώριζε ωστόσο αναγκαιότητα ορισμένων μορφών παρέμβασης. Το για την πρόληψη της πρέπει να της καταπίεσης, για την προαγωγή της της υγείας, και για την και διατήρηση αναγκαίων επιχειρήσεων που ποτέ δεν θα δημιουρτο ιδιωτικό κεφάλαιο. Παρ· όλους αυτούς τους ευρείς περιορισμούς της αρχής του laissez faire, ο από των εθνών του υιοθετήθηκε ως του του 18ou και 19ou αιώνα. Η της Γαλλικής Επανάστασης υπήρξε έμμεση στην την τελική απάντηση στη

μ από τα μεγάλα πολιτικά ιδανικά που προετοίμασαν το έδαφος για τη Γαλλική Επανάσταση ήταν το ιδανικό της δημοκρατίας. Σε αντίθεση με το φιλελευθερισμό, η δημοκρατία, με την αρχική της έννοια, αφορούσε πολύ λιγότερο στην υπεράσπιση των ατομικών δικαιωμάτων από όσο στην της κυριαρχίας. του να είναι η θέληση της πλειοψηφίας του λαού, γιατί «η του λαού είναι οργή του Θεού». Ο επιφανέστερος θεωρητικός της δημοκρατίας στην Ευρώπη του 18ou Ροuσσώ Jacques Rousseau, 1712 - 1 ,nτr1111:n της Κοινωνικό ανισότητας. Και στα δυο αυτά έργα, ο Ροuσσώ υποστήριξε τη ότι αρχικά οι άνθρωποι ζούσαν σε μια φυσική κατάσταση. σε με τον Λοκ, vc,wu•uuvc, τη κατάσταση ως αληθινό παράδεισο. Οι άνθρωποι δεν ταλαιπω­ ρούνταν όταν όρθωναν το δικό τους συμφέρον εναντίον των συνανθρώπων τους. πολύ σύγκρουσης κάθε μορφής· κι αυτό γιατί η ατομική ιδιοκτησία δεν ήταν ίσος με υπήρχε για μεγάλο διάστημα και κάθε

Η δημοκρατική πολιτική θεωρία

Η πολιτική θεωρία του Ροuσσώ

302

Η αντίληψη του Ρουσσώ για τη λαϊκή κυριαρχία

Η επίδραση του Ρουσσώ

του είπαν: «Αυτό είναι δικό μου». Με αυτό τον η ανισότητας. Κατά η «ακόρεστη φιλοδοξία» έφτασαν να στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, έγραψε ο Ροuσσώ Διατρι6ή του. Η μόνη ελπίδα ασφάλειας ήταν πια η εγκαθίδρυ μιας πολιτισμένης κοινωνίας και η μεταβίβαση όλων τ δικαιωμάτων στην κοινότητα. Αυτό επιτεύχθηκε μέσω εν κοινωνικού συμβολαίου, με το οποίο κάθε άτομο συμφώνησε υποταχθεί στη θέληση της πλειοψηφίας. · Ετσι, δημιουργήθη το κράτος. Ο Ρουσσώ ανέπτυξε μια εντελώς διαφορετι αντίληψη κυριαρχίας από εκείνη των φιλελευθέρων. Ενώ.ο Λ και οι οπαδοί του είχαν υποστηρίξει ότι μόνο ένα μέρος τ κυρίαρχης εξουσίας των πολιτών είχε μεταβιβαστεί στο κράτ και το υπόλοιπο είχε διατηρηθεί από τους ίδιους, ο Ρου υποστήριζε ότι η εξουσία είναι αδιαίρετη και ότι το σύνολό επενδύθηκε στην κοινότητα όταν δημιουργήθηκε η οργανωμένη κοινωνία. Υποστήριζε επιπλέον ότι κάθε άτομο, προκειμένου νcι συμμετάσχει στο κοινωνικό συμβόλαιο, παραχώρησε όλα του δικαιώματα στο σύνολο του λαού και δέχτηκε να υποταχ απόλυτα στη γενική θέληση. Κατά συνέπεια, η κυρίαρχη εξο του κράτους δεν υπόκειται σε κανέναν απολύτως περιορισμό, · Οταν ο Ρουσσώ αναφερόταν στο κράτος, δεν εννοούσε την κυβέρνηση· η δικαιοδοσία του κράτους δεν μπορεί νq εκπροσωπηθεί, μπορεί όμως να εκφραστεί άμεσα μέσω της επιβολής θεμελιακών νόμων από μέρους του ίδιου του λαού. Η. κυβέρνηση, από το άλλο μέρος, είναι το εκτελεστικό όργανο το κράτους. Ο ρόλος της δεν είναι να διαμορφώνει τη γενική θέληση αλλά απλώς να την εφαρμόζει. Επιπλέον, η κοινότητα μπορεί να ανεβάσει ή v· ανατρέψει μια κυβέρνηση «όποτε θέλει», έγραψε στο Συμ6όλαtο. Η επίδραση του Ρουσσώ ήταν μεγάλη. Η απήχηση των ιδεών του ωστόσο ήταν μικρότερη στο πρώτο στάδιο της επανάστασης, στο οποίο κυριαρχούσαν εκπρόσωποι της αστικής τάξης. Αν και θα μπορούσαν να συμφωνήσουν με την αντίθεση του Ρουσσώ στα κληρονομικά προνόμια, κανένα επιχείρημα δεν θα τους έπειθε, όντας πεπεισμένοι ατομικιστές, να υποταγούν σέ κάποια «γενική θέληση». Η επίδραση του Ρουσσώ ήταν μεγαλύτερη στο δεύτερο στάδιο της επανάστασης, όταν μια δημοκρατικότερη και ριζοσπαστικότερη ομάδα ανήλθε στην εξουσία και επηρέασε την κατάσταση, πρώτα προς την κατεύθυνση της δημοκρατίας και κατόπιν προς έναν απολυταρ�

303 εν πάσει περιπτώσει, ήταν του Ροuσσώ για το

με τις

2. Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΙΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ Η Γαλλική Επανάσταση εκδηλώθηκε, όταν εκδηλώθηκε, ξαιτίας της ανικανότητας της κυβέρνησης να ξεπεράσει την ε οικονομική κρίση. · Οταv οι κυριότεροι υπουργοί του βασιλιά, ο Καλόν και ο Μπριέv, αποπειράθηκαν, το 1787 και το 1788, να επιβάλουν μια σειρά οικονομικών μεταρρυθμίσεων προκειμένου να προλάβουν τη χρεωκοπία, αντιμετώπισαν, όχι μόνο την αντίθεση, αλλά και την οργανωμένη αποφασιστικότητα των αριστοκρατών v · αποσπάσουν περισσότερα ακόμα προνόμια από το βασιλιά. Για να καλύψουν το αυξανόμενο έλλειμμα, οι υπουργοί πρότειναν νέους φόρους, ιδιαίτερα ένα φόρο χαρτοσήμου και έναν άμεσο φόρο στην ετήσια παραγωγή της γης. Ο βασιλιάς κάλεσε μια συνέλευση αξιωματούχων εκπροσώπων της αριστοκρατίας, με την ελπίδα να πείσει τους ευγενείς να συμφωνήσουν με τις αξιώσεις του. Αντί να συμφωνήσουν όμως, οι ευγενείς επέμεναν ότι, προκειμένου να επιβάλει ένα γενικό φόρο όπως ο φόρος χαρτοσήμου, ο βασιλιάς θα έπρεπε πρώτα να συγκαλέσει τη Γενική Συνέλευση των Τριών Τάξεων, αντιπροσωπευτικό σώμα των τριών τάξεων του βασιλείου. Η σύγκληση του σώματος αυτού, που είχε ενάμιση αιώνα να συγκληθεί, φαινόταν σε πολλούς η μόνη λύση των προβλημάτων της Γαλλίας που συνέχεια οξύνονταν. Αναμφίβολα, οι περισσότεροι από τους αριστοκράτες που ζήτησαν τη σύγκλησή του, το έκαναν με κοντόφθαλμα και ιδιοτελή κίνητρα. Ωστόσο, οι πολιτικά σκεπτόμενοι πολίτες στο σύνολό τους συμφώνησαν με την ιδέα αυτή, έχοντας αβάσιμη ελπίδα ότι, αυτό το ασυνήθιστο γεγονός θα μπορούσε να επιφέρει ένο θαύμα και να σώσει τη χώρα από την καταστροφή. Στη διάρκεια της περιόδου πριν από την άνοδο του μοναρχικού απολυταρχισμού, όταν η Γενική Συνέλευση συγκαλούνταν λίγο πολύ τακτικά, οι αντιπρόσωποι κάθε τάξης ξεχωριστά συγκεντρώνονταν και ψήφιζαν ως μέλη διαφορετικών οργάνων. Γενικά, αυτό σήμαινε ότι η πρώτη και η δεύτερη τάξη συνασπίζονταν και ψήφιζαν εναντίον της τρίτης. Προς το τέλος του 18ου αιώνα, η τρίτη τάξη είχε αποκτήσει τόση δύναμη ώστε δεν ήταν διατεθειμένη να ανεχθεί μια τέτοια τροπή. Κατά συνέπεια, οι ηγέτες της απαίτησαν ν · αποτελέσει

Η κρίση της μοναρχίας

Η Γενική Συνέλευση των Τριών Τάξεων

πολιτικός της τάξης

ουσιαστικά

έκαναν το επαναστατικό σε ρώτησε ο αββάς

Αββάς Σιεγέ

Ο όρκος του Jeu de Paume

με τον που έδωσε ο ίδιος απάντηση που η ίδια η Εθνοσυνέλευση της Γαλλίας. Ο περισσότερους επαναστάτες εκείνης της περιόδου, την απάντηση από τον Ρουσσώ και υποστήριξε ότι η τρίτη ήταν το έθνος και ότι το έθνος ήταν κυρίαρχο. Οι δικηγόροι και επιχειρηματίες της τρίτης τάξης προωθούσαν από την αυτό το αίτημα. · Οταν κΛι:;ιοωt1n συνεδριάσεων της Συνέλευσης στις 20 Ιουνίου 1 εκπρόσωποι της τρίτης τάξης και μερικοί αριστοκράτες που τους υποστήριζαν, πήγαν να συνεδριάσουν σε μ γειτονική αίθουσα που χρησιμοποιούνταν για τη διεξαγωγή «παιχνιδιού της παλάμης» (jeu de τέννις. κάτω από την ηγεσία του Μιραμπώ και του αββά δεσμεύτηκαν με κοινό όρκο να μη φύγουν προτού ο ένα σύνταγμα για τη Γαλλία. η πραγματική υπήρξε στις 20 Ιουνίου 1 να σει το κράτος στο όνομα του λαού, η Γενική Συνέλευση διαμαρτυρήθηκε απλώς εναντίον της βασιλείας του

"

·, αλλά διεκδίκησε το δικαίωμά της να ενεργήσει ως ανώτατη 27 Ιουνίου, ο διατάσσοντας τους υπόλοιπους των προνομιούχων τάξεων να συνεδριάσουν με την τρίτη τάξη ως μέλη της Εθνοσυνέλευσης. Η πορεία της Γαλλικης Επανάστασης ολοκληρώθηκε σε τρία τq πρώτο από τα οποία· κάλυψε την περίοδο από τον του 1789 μέχρι τον Αύγουστο του 1792. Στη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους αυτής της περιόδου, οι τύχες της Γαλλίας ήταν στα χέρια της Εθνοσυνέλευσης. Γενικά, το στάδιο αυτό ήταν μετριοπαθές οι εξελίξεις ελέγχονταν από φιλελεύθερους ευγενείς και εξίσου φιλελεύθερους εκπροσώπους της τρίτης τάξης. Τρία ωστόσο γεγονότα του καλοκαιριού και του φθινοπώρου του 1789 έδειξαν ότι η επανάσταση επρόκειτο να διαποτίσει την ίδια την καρδιά της γαλλικής κοινωνίας, επιδρώντας τόσο στον πληθυσμό των πόλεων όσο και στους αγρότες της υπαίθρου. Τα νέα των γεγονότων του τέλους της άνοιξης του 1789 απλώθηκαν γρήγορα σ· όλη τη Γαλλία . Από την αρχή ακόμα των συζητήσεων για τη φύση της πολιτικής κρίσης, το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης ήταν έντονο.

Σύγκληση της Γενικής Συνέλευσης στις Βερσαλλίες το 1789

305

Το πρώτο στάδιο της Επανάστασης

Η εθνοσυνέλευση εναντίον του Λουδοβίκου ΙΣΤ'

Η πτώση της Βαστίλλης

Η προσοχή της δεν είχε αφυπνιστεί μόνο από την αφηρημένων πολιτικών συνθημάτων. Οι τιμές είχαν τέτοια ύψη, ώστε το κόστος του ψωμιού που κατανάλωνε φτωχή οικογένεια απορροφούσε περισσότερο από το εισοδήματός της τον Αύγουστο του 1788 και το 80% Φεβρουάριο και τον Ιούλιο του 1789. · Ηταν αντίληψη ότι η αριστοκρατία και ο βασιλιάς συνωμοτούσαν κοινού για να τιμωρήσουν την εξεγερμένη τρίτη τ ενθαρρύνοντας την έλλειψη αγαθών και τις υψηλές στη v,�. ..,'""''"' των τελεu οργίαζαν στο ημερών του Ιουνίου 1789. λέσχες τους και στα μαγα τους, οι άνθρωποι εκείνοι που θα έμεναν στην «αβράκωτοι» (sans culottes) -αρχιτεχνίτες, ειδικευμένοι ε τες, μαγαζάτορες, μικρέμποροι- ανησυχούσαν για την τους. Αποφασισμένοι να αποκτήσουν όπλα για να υπερασnί τους εαυτούς τους από την απειλή της αντεπανάστα και κυρίευσαν το Βαστίλλης στις 14 Ιουλίου 1789, πιστοποιώντας έτσι ανυπαρξία της βασιλικής εξουσίας στην ίδια την πρωτεύο

του κράτους. πια ούτε για τις ωστόσο τη της, l"V'C'l\lnr όπλα από ΤΟ και πήρε εκδίκηση καταλαμβάνοντας το κτίριο άνοιξε πυρ. Ο και σκοτώνοντας το διοικητή. Η πτώση της Βαστίλλης ήταν το πρώτο από εκείνα τα γεγονότα που επρόκειτο να δείξουν την εμμονή του λαού στην επαναστατική αλλαγή. Το δεύτερο τέτοιο γεγονός συνέβη στην ύπαιθρο, όπου οι αγρότες υπέφεραν από τις άμεσες επιπτώσεις της οικονομικής στέρησης. Κι εκείνοι επίσης φοβούνταν μια μοναρχική και αριστοκρατική αντεπανάσταση. Καθώς αδημο­ νούσαν να μάθουν νέα από τις Βερσαλλίες, η προσμονή τους μετατράπηκε σε φόβο όταν άρχισαν να καταλαβαίνουν ότι μια αστική επανάσταση ίσως να μην ασχοληθεί με τα προβλήματά τους. Φοβισμένοι και αβέβαιοι, οι αγρότες σε πολλές περιοχές της Γαλλίας πανικοβλήθηκαν τον Ιούλιο και τον Α ύγουστο, πυρπόλησαν αρχοντικά μαζί με τα μητρώα που ήταν εκεί, κατέστρεψαν μοναστήρια και κατοικίες επισκόπων και δολοφό­ νησαν μερικούς από τους ευγενείς που τόλμησαν να αντισταθούν. Το τρίτο περιστατικό λαϊκής εξέγερσης, τον Οκτώβριο του 1789, προκλήθηκε επίσης από την οικονομική κρίση. Αυτή τη φορά οι γυναίκες, αγανακτισμένες από την τεράστια αύξηση της

ω Β Οι γυναίκες του Παρισιού εναντίον τ ν ερσαλλιών

Ο «μεγάλος

φό(:Jος»

308

Οι «ημέρες τοu Οκτω6ρίοu»

Επιτεύγματα τοu πρώτου σταδίου: (1) Η κατάργηση των φεουδαλικών προνομίων

(2) Η διακήρυξη των δικαιωμάτων τοu ανθρώπου

από τιμής του ψωμιού και να τις οποίες ο βασιλιάς ήταν Εθνοσυνέλευση, έκαναν πορεία ως τις Βερσαλλίες απαίτησαν ακρόαση. Μη όντας ικανοποιημένες με την τους από την Εθνοσυνέλευση, παραβίασαν τις πύλες ανακτόρων και μπήκαν στον αυλόγυρο, φωνάζοντας βασιλιά να επιστρέψει στο Παρίσι. Το απόγευμα της ημέρας, ο βασιλιάς υποχώρησε. Η Εθνοφρουρά, φιλική τους διαδηλωτές, οδήγησε το πλήθος πίσω στο Παρίσι, επικεφαλής της πορείας βρισκόταν ένας στρατιώτης κρατούσε ψηλά ένα καρβέλι ψωμί καρφωμένο στην ξιφολόγχη του. Και στις τρεις περιπτώσεις, οι παραπάνω λαϊκές είχαν αποφασιστικό αποτέλεσμα όσον αφορά στην πορεία πολιτικών γεγονότων που εκτυλίσσονταν στις Βερσαλλίεc;. κατάληψη της Βαστίλλης συνετέλεσε ώστε να πειστούν βασιλιάς και οι ευγενείς να αντιμετωπίσουν τφ Εθνοσυνέλευση ως το νομοθετικό σώμα του έθνους. Ο «Μεγάλος Φόβος,, ενέπνευσε μια εξίσου μεγάλη κατάπληξη στους ρήτορες τηc; Εθνοσυνέλευσης στις 4 Αυγούστου, διαμιάς, τα κατάλοιπα του φεουδαλισμού εξαλείφτηκαν. Η εκκλησιαστική «δεκάτη» και οι αγγαρείες καταργήθηκαν· η δουλοπαροικία έφτασε στο τέλος της. Τα κυνηγετικά προνόμια των ευγενών έπαψαν να υπάρχουν. Οι φοροαπαλλαγές και τα μονοπώλια κάθε είδους θυσιάστηκαν ως αντίθετα προς τη φυσική ισότητα. Αν και οι ευγενείς δεν έχασαν όλα τα προνόμιά τους, το τελικό αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων των «ημερών του Αυγού­ στου» ήταν η εξάλειψη των ταξικών διακρίσεων και η νομικη εξίσωση όλων των Γάλλων πολιτών. Μετά την κατάργηση των προνομίων, η Εθνοσυνέλευση έστρεψε την προσοχή της στη σύνταξη ενός χάρτη ελευθεριών. Το αποτέλεσμα ήταν η Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη, που εκδόθηκε τον Σεπτέμβριο του 1789. Η ιδιοκτησία διακηρύχθηκε φυσικό δικαίωμα, όπως η ελευθερία, η ασφάλεια και η «αντίσταση στην καταπίεση». Η ελευθερία του λόγου, η ανεξιθρησκεία και η ελευθεροτυπία διακηρύχθηκαν απαράβατες. Διακηρύχθηκε επίσης το δικαίωμα των πολιτών για ίση μεταχείρηση στα δικαστήρια. Κανείς δεν μπορούσε να φυλακιστεί ή να υποστεί μια οποιαδήποτε ποινή παρά μόνο σύμφωνα με το νόμο. Η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας επιβεβαιC:}θηκε και οι δημόσιοι υπάλληλοι αντιμετώπιζαν απόλυση σε περί1πωση κατάχρησης των εξουσιών που τους είχαν παραχωρηθεί.

309 Η επιστροφή του βασιλιά στο Παρίσι κατά τη διάρκεια των «Ημερών του Οκτωβρίου», επικύρωσε τις μεταρρυθμίσεις που είχαν κιόλας αρχίσει και έδωσε εγγυήσεις παραπέρα φιλελευ­ θεροποίησης σύμφωνα με τις κατευθύνσεις που είχαν διακηρυχθεί από την αστική πλειοψηφία της Εθνοσυνέλευσης. Τον Νοέμβριο του 1789, η Εθνοσυνέλευση αποφάσισε τη δήμευση των γαιών της Εκκλησίας και τη χρήση τους ως εγγύηση για την έκδοση χαρτονομίσματος (assignat) που, όπως ήλπιζε, θα απομάκρυνε την πληθωριστική οικονομική κρίση της χώρας. Τον Ιούλιο του επόμενου χρόνου, θεσμοθετήθηκε ο «Πολιτικός καταστατικός χάρτης της Εκκλησίας», σύμφωνα με τον οποίο όλοι οι επίσκοποι και ιερείς έπρεπε να επιλέγονται από το λαό τους και να υπόκεινται στη δικαιοδοσία του κράτους. Οι θα πληρώνονταν από το δημόσιο ταμείο και θα ήταν υποχρεωμένοι να ορκιστούν υπακοή στη νέα νομοθεσία. Η λαϊκοποίηση της Εκκλησίας περιλάμβανε επίσης κάποιον αποχωρισμό από τη Ρώμη. Στόχος της Εθνοσυνέλευσης ήταν να καταστήσει την Καθολική Εκκλησία της Γαλλίας πραγματικά εθνικό θεσμό με μόνο τυπική εξάρτηση από τον πάπα. Η εθνοσυνέλευση δεν κατάφερε να ολοκληρώσει το πρωταρχικό έργο της, τη σύνταξη καταστατικού χάρτη του έθνους. Η τελική μορφή που πήρε το σύνταγμα έγινε εύγλωττη μαρτυρία για την κυρίαρχη θέση που κρατούσε πια η αστική τάξη· το πολίτευμα είχε μετατραπεί σε συνταγματική μοναρχία όπου η ανώτατη εξουσία ήταν ουσιαστικά ένα μονοπώλιο των ευπόρων. Αν και όλοι οι πολίτες είχαν τα ίδια αστικά δικαιώματα, μπορούσαν να ψηφίζουν μόνο εκείνοι που πλήρωναν ένα ορισμένο ποσό φόρου. Περίπου οι μισοί ενήλικες άνδρες της Γαλλίας συνιστούσαν αυτή την κατηγορία των ,,ενεργών» πολιτών. Ωστόσο, ακόμα και η δική τους πολιτική δύναμη υπόκειτο σε περιορισμούς, εφόσον ψήφιζαν εκλέκτορες, που η περιουσία τους υπερέβαινε το όριο που είχε θεσπιστεί για αυτή την ιδιότητα. Οι εκλέκτορες εκείνοι, με τη σειρά τους, εξέλεγαν αντιπροσώπους και αξιωματούχους των διοικήσεων των νομών για την Εθνική ή, όπως μετονομάστηκε τότε, Συντακτική Συνέλευση. Ο βασιλιάς έχασε το δικαίωμα ελέγχου του στρατού και των επαρχιακών διοικήσεων. Οι υπουργοί του δεν είχαν δικαίωμα να συμμετέχουν στη Συνέλευση και του αφαιρέθηκε κάθε εξουσία επάνω στη νομοθετική διαδικασία με την εξαίρεση μιας ανασταλτικής αρνησικυρίας, που στην πραγματικότητα κι αυτή μπορούσε να αχρηστευθεί με την έκδοση νομοθετικών πράξεων από μέρους της Συνέλευσης με τη μορφή διακηρύξεων.

(3) Η λαϊκοποίηση της Εκκλησίας

(4) Το σύνταγμα του 1791

ο

(5) Οικονομικές και διοικητικές αλλαγές

και Οι Σ.uντακτική Σ.uνέλεuση αντανακλούσαν το uuu,u,u,c.. της. Για Διαφωτισμού· το ίδιο και οι vι:,ι;μιr,ι:κτήματα, αλλά σε εκκλησιαστικά πουλήθηκαν χρήματα, βρεθούν ευεργετή­ ελάχιστα αγρότες οι ώστε εκτάσεις, μεγάλες τόσο θηκαν από τις πωλήσεις. Σε αντίθεση προς τα συμφέροντα της αγροτικής τάξης, η Συνέλευση προχώρησε στην περίφραξη των κοινών γαιών προκειμένου να διευκολυνθεί η ανάπτυξη της καπιταλιστικής αγροτικής παραγωγής. Για να ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη της απρόσκοπτης οικονομικής δραστηριότητας, συντεχνίες και επαγγελματικά συνδικάτα καταργήθηκαν. Για να απελευθερωθεί η χc;,ρα από τον αυταρχικό σuγκεντρωτισμό 1 οι τοπικές διοικήσεις αναδιοργανώθηκαν πλήρως: li Γαλλία διαιρέθηκε σε ογδόντα τρεις ίσης έκτασης νομούς. · Ολες οι πόλεις στο εξής θα είχαν την ίδια μορφή δημοτικής οργάνωσης. Όλοι οι τοπικοί αξιωματούχοι εκλέγονταν στις περιοχές τους. Αυτή η αναδιοργάνωση και αποκέντρωση εξέφραζε τη φιλελεύθερη πίστη στην αναγκαιότητα της ατομικής ελευθερίας και της απελευθέρωσης από τις παλιές ανισότητες. Τα μέτρα αυτά, όπως και όλα τα αποτελέσματα της εργασίας της Εθνοσυνέλευσης, διακηρύχθηκαν και εφαρμόστηκαν με τέτοιο τρόπο, ώστε οι «νικητές» αυτού του πρώτου σταδίου της επανάστασης να είναι οι αστοί. 3. ΕΝΑ ΝΕΟ ΣΤΑΔΙΟ: Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Το δεύτερο στάδιο: (1) Η απογοήτευση των απλών ανθρώπων

Ο θρίαμβός τους, ωστόσο, δεν πέρασε αδιαμαρτύρητα. Το καλοκαίρι του 1 η επανάσταση μπήκε σε ένα δεύτερο στάδιο, που είδε την πτώση των μετριοπαθών αστών ηγετών και την αντικατάστασή τους από ριζοσπάστες δημοκράτες που διακήρυσσαν ότι κυβερνούσαν στο όνομα του απλού λαού. Δύο ήταν κυρίως οι λόγοι γι· αυτή την απότομη και δραστική μεταβολή της πορείας των γεγονότων. Πρώτο, οι πολιτικοποιη­ μένες κατώτερες τάξεις απογοητεύονταν βαθμιαία καθώς αντιλαμβάνονταν ότι η επανάσταση δεν ευνοούσε τα συμφέρο­ ντά τους. Η ανεξέλεγκτη οικονομία της ελεύθερης αγοράς κατέληγε σε μόνιμα κυμαινόμενες και, γενικά, αυξανόμενες Απ' αυτές τις αυξήσεις αγανάκτησαν εκείνα ακριβώς τα του παρισινού πληθυσμού που είχαν εξεγερθεί και στο στάδιο της επανάστασης. Οργισμένα πλήθη στις πόλεις απαιτούσαν ψωμί σε προεπαναστατικές τιμές, ενώ οι ομιλητές στις συγκεντρώσεις ζητούσαν κρατικό έλεγχο του αυξανόμενου πληθωρισμού. Οι ηγέτες τους μπόρεσαν να αρθρώσουν επίσης

τους στη λειτουργία του. Ο δεύτερος κύριος λόγος της δραματικής καμπής των γεγονότων ήταν το γεγονός ότι η Γαλλία είχε στο μεταξύ εμπλακεί σε πόλεμο με πολλές χώρες της Ευρώπης. Από το ξέσπασμα της επανάστασης, όλοι οι πολιτικά ενεργοί Ευρωπαίοι αναγκαστεί, από την ένταση των γεγονότων στη Γαλλία, να πάρουν θέση στη σύγκρουση. Εκείνο που ονομάστηκε ,,πρώτη επανάσταση», είχε κερδίσει την υποστήριξη ενός ευρύτατου φάσματος σκεπτόμενων διανοουμένων, πολιτικών, επιχειρημα­ τιών και τεχνιτών. Απεργίες και εξεγέρσεις ξέσπασαν στη Γερμανία και στο Βέλγιο. Στην Αγγλία, φιλόσοφοι ριζοσπάστες όπως ο επιστήμονας Πpίστλυ (Joseph Prίestley) και ο ιερέας Πράις (Rίchard Price), ενώθηκαν με επιχειρηματίες όπως ο Ουάτ (James Watt) και ο Μπόλτοv καλωσορίσουν των από στο

Λαιμητόμος

στη

κατήγγειλε τις της Ευρώπης "τ'..:;r:;,}::::c�c.·" με τουλάχιστο παθητική συμπαράσταση στις κραυγές απελπισίας του Λουδοβίκου ΙΣΤ · και της Μαρίας Αντουαvέττας, της παρορμητικής, υπερσυντη­ ρητικής βασίλισσάς του, καθώς και των φυγάδων ευγενών που σε σύντομα εγκατέλειψαν τη Γαλλία και '"'""":"' πριγκιπάτων σε αναζήτηση βοήθειας στον καταδικαΕiναι αμφίβολο, ωστόσο, αν αυτή η συμπάθεια θα μετατρεπόταν αναπόφευκτα σε ενεργή συμπαράσταση, αν οι Γάλλοι δεν εμφανίζονταν σύντομα ως απειλή για τη διεθνή των μεγάλων και τις ιδιαίτερες · Ηταv αυτή ακριβώς η απειλή που οδήγησε στ.ον πόλεμο του 1792 και που κράτησε την ευρωπαϊκή ήπειρο ένοπλη για διάστημα μιας γενιάς. η εμπόλεμη κατάσταση σημαντικότατες στη πολιτικών και κοινωνικών τάσεων μια στην Ευρώπη κατά την περίοδο αυτή. τον πόλεμο κατά της Γαλλίας οι πολίτες της δεν μπορούσαν πια να εκφράσουν τη συμπάθειά τους προς την επανάσταση χωρίς πληρώσουν γι· αυτό ακριβά. · Οσοι συνέχιζαν να υποστηρί-

Η

c-nrη,ι',rττr,,τn

στο εξωτερικό

Οι επιπτώσεις του διεθνούς πολέμου

312

Σφαγή του Σεπτεμβρί­ ου 1792 στο Παρίσι

ζουν την επανάσταση, όπως έκαναν πολλοί τεχνίτες και μικρέμποροι, καταδιώχθηκαν και τιμωρήθηκαν για τις πεποιθή­ σεις τους. Αν βρισκόταν στην κατοχή κάποιου στην Αγγλία, λόγου χάρη, ένα αντίτυπο του φιλόεπαναστατικού φυλλαδίου του Παίην (Tom Paίne) Τα δικαιώματα του αvθρώποu(17911792), ήταν αρκετό για να επιφέρει φυλάκιση. Καθώς ο μετριοπαθής χαρακτήρας της αρχικής επανάστασης έπαιρνε βίαιες προεκτάσεις, οι έμποροι και οι επιχειρηματίες προσπά­ θησαν φιλότιμα να καταστείλουν τα ριζοσπαστικά τους συναισθήματα των προηγούμενων χρόνων. Οι πόλεμοι εναντίον της επαναστατικής Γαλλίας έφτασαν να θεωρηθούν ζήτημα εθνικής επιβίωσης· η κατοχύρωση της εσωτερικής ασφάλειας και ο πατριωτισμός, ιδιαίτερα για τους · Αγγλοuς, έμοιαζε να απαιτεί, όχι μόνο τον αναθεματισμό της επανάστασης των Γάλλων αλλά και των γαλλικών ιδεών.

Η δ,ακι7ρυξη του Πιλλvιτς

Τα πρώτα ευρωπαϊκά κράτη που εξέφρασαν δημόσια την ανησυχία τους για τα γεγονότα στην επαναστατική Γαλλία ήταν η Αυστρία και η Πρωσία. Δεν ανυπομονούσαν όμως να της κηρύξουν τον πόλεμο· τα συμφέροντά τους τότε συγκεντρώ­ νονταν στο διαμελισμό της Πολωνίας. Ωστόσο, εξέδωσαν από κοινού τη Διακήρυξη του Πίλλνιτς τον Αύγουστο 1791, όπου δήλωναν ότι η αποκατάσταση της τάξης και των δικαιωμάτων του μονάρχη της Γαλλίας ήταν ζήτημα «κοινού συμφέροντος για όλους τους βασιλείς της Ευρώπης». Οι ηγέτες της γαλλικής κυβέρνησης τότε ήταν οι μετριοπαθείς Γιρονδίνοι, πολλοί από

313 από το της τους οποίους Γιρόνδης. Οι Γιρονδίνοι αντλούσαν την υποστήριξή τους από """''�Λ�·.., έξω από το Παρίσι και έτειναν να δυσπιστούν προς τους ριζοσπάστες των πόλεων. Φοβούμενοι όμως να μη χάσουν τους οπαδούς τους, έσπευσαν να καταγγείλουν τη Διακήρυξη του Πίλλνιτς ως απειλή για την εθνική ασφάλεια, ελπίζοντας ότι ο πολεμικός ενθουσιασμός θα ένωνε τους Γάλλους και θα ενίσχυε τη λαϊκή υποστήριξη προς τους ίδιους. Στην εφαρμογή του σχεδίου τους βοηθήθηκαν από τις ενέργειες των μοναρχικών, μέσα και έξω από τη Γαλλία, οι συνωμοσίες και οι εκδηλώσεις των οποίων ήταν δυνατό να εμφανιστούν ως εθνική απειλή· κάτι που έγινε σε μεγαλύτερο βαθμό από όσο πραγματικά ήταν. Στις 20 Απριλίου 1792, η Εθνοσυνέλευση κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Αυστρίας και της Πρωσίας. Αν και το κόμμα των Γιρονδίνων περίμενε ότι οι στρατιωτικές επιτυχίες θα ενίσχυαν την υποστήριξη του λαού προς το καθεστώς, πολλοί αντιγιρονδίνοι ριζοσπάστες θορυ­ βούσαν υπέρ του πολέμου με την κρυφή ελπίδα ότι οι στρατιές της Γαλλίας θα ηττώνταν και ότι η μοναρχία, κατά συνέπεια, θα έχανε την αξιοπιστία της. Το επόμενο βήμα θα ήταν τότε η εγκαθίδρυση μιας αβασίλευτης δημοκρατίας, οπότε οι στρατιώ­ τες του λαού θα μετέτρεπαν την ήττα σε νίκη και θα μετέφεραν τ· αγαθά της νίκης σε όλους τους καταπιεσμένους της Ευρώπης. Οι γαλλικές δυνάμεις, σύμφωνα με τις προσδοκίες των ριζοσπαστών, συνάντησαν σοβαρή αντίσταση. Τον Αύγουστο του 1792, οι σύμμαχοι στρατοί της Αυστρίας και της Πρωσίας είχαν περάσει τα σύνορα και απειλούσαν να καταλάβουν το Παρίσι. Μανία οργής και απελπισίας κατέλαβε την πρωτεύουσα. Επικράτησε η πεποίθηση ότι οι στρατιωτικές συμφορές ήταν αποτέλεσμα προδοτικών συναλλαγών με τον εχθρό από μέρους του βασιλιά και των συντηρητικών οπαδών του. Κατά συνέπεια, οι ριζοσπάστες απαίτησαν επιτακτικά να αναληφθούν δραστικά μέτρα εναντίον όλων εκείνων που ήταν ύποπτοι έλλειψης νομιμοφροσύνης προς την επανάσταση. Αυτή η κατάσταση, περισσότερο από ο,τιδήποτε άλλο, έφερε τους εξτρεμιστές.στο προσκήνιο, τους έδωσε τη δυνατότητα να πάρουν τον έλεγχο της Εθνοσυνέλευσης και να βάλουν τέρμα στη μοναρχία. Από το σημείο αυτό, η ηγεσία της χώρας πέρασε στα χέρια μιας μικρομεσαίας αστικής τάξης με εξισωτικές κοινωνικές τάσεις. Οι νέοι ηγέτες αυτοαπυκαλούνταν Ιακωβίνοι από την ονομασία του παρισινού πολιτιιωύ συλλόγου όπου ανήκαν. Τα χαρακτηριστικά του ιακωβιν11ωύ ή δεύτερου σταδίου της επανάστασης ήταν ο ριζοσπαστικός δημοκρατισμός και η «βασιλεία του τρόμου».

Μπερκ

Η πορεία του πολέμου

Παίην

Το

στη

διάρκεια του δεύτερου σταδίου: Η Εθνοσυνέλευση

να που θα συνέτασσε ένα νέο Η που πιο συνήλθε τον Σεπτέμβριο του 1792, έγινε η ουσιαστική κυβέρνηση της χώρας για τα επόμενα τρία χρόνια. Αποτελού­ νταν αποκλειστικά από δημοκράτες από τα 749 μέλη της δεν συμμετείχαν στην προηγούμενη συνέλευση). Στις 21 Σεπτεμβρίου η Εθνοσυνέλευση κατάργησε τη μοναρχία και ανακήρυξε τη Γαλλία αβασίλευτη δημοκρατία. Τον Δεκέμβριο, η Εθνοσυνέλευση άρχισε τη δίκη του πρώην βασιλιά, Λουδοβίκου ΙΣΤ' , ο οποίος τον Ιανουάριο του 1793, με διαφορά μιας ψήφου, καταδικάστηκε σε θάνατο. Ο ίδιος και η βασίλισσα αποκεφαλί­ στηκαν στη λαιμητόμο, το φοβερό μηχάνημα αποκεφαλισμού που αποτέλεσε ένα από τα πιο διαβόητα και τρομερά εργαλεία επαναστατικής τρομοκρατίας. η εθνοσυνέλευση είχε στρέψει την προσοχή της Στο

Καρατόμηση Λουδοβίκου ΙΣτ'

συστήματος μέτρων και καθιέρωση του μετρικού σταθμών· και η κατάργηση των πρωτοτοκίων . , έτσι ώστε μια περιουσία να μην κληρονομείται αποκλειστικά από τον πρωτότοκο γιο αλλά να μοιράζεται εξίσου σε όλους τους κατιόντες κληρονόμους. Η Εθνοσυνέλευση επίσης αποπειράνα συμπληρώσει τα διατάγματα της προηγούμενης συνέλευσης που αφορούσαν στην κατάργηση των υπολειμμάτων του φεουδαλισμού και στην παροχή μεγαλύτερης οικονομικής ελευθερίας στους απλούς ανθρώπους Η ιδιοκτησία των εχθρών της επανάστασης δημεύτηκε προς όφελος του κράτους και των κατώτερων τάξεων. Τα μεγάλα κτήματα τεμαχίστηκαν και προσφέρθηκαν για πώληση στους φτωχότερους πολίτες με ευνοϊκούς όρους. Οι αποζημιώσεις που προηγουμένως είχαν υποσχεθεί στους ευγενείς για την απώλεια των προνομίων τους καταργήθηκαν εντελώς. Για την περιστολή της αύξησης του κόστους ζωής, καθορίστηκαν με νόμο μέγιστα όρια τιμών για το και άλλα πρώτης ενώ οι που κερδοσκοπούσαν σε βάρος των φτωχών απειλήθηκαν με τη λαιμητόμο. Ακόμα περισσότερες μεταρρυθμίσεις έγιναν στον της θρησκείας. Κατά την περίοδο αυτή, να καταργηθεί ο χριστιανισμός και να αντικατασταθτεί από τη λατρεία της λογικής . Για το σκοπό αυτό, υιοθετήθηκε ένα νέο ημερολόγιο, που άρχιζε την αρίθμηση των ετών από την χρονολογία της γέννησης της δημοκρατίας (22 Σεπτεμβρίου 1792) και διαιρούσε τους μήνες κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να καταργεί τη :χριστιανική Κυριακή.Αργότερα, αυτή η λατρεία της λογικής αντικαταστάθηκε από μια θεϊστική θρησκεία αφοσιωμέ­ νη στη λατρεία κάποιου Υπέρτατου · Οντος και στην πεποίθηση της αθανασίας της ψυχής. Τέλος, το 1794, η Εθνοσυνέλευση αποφάσισε ότι η θρησκεία ήταν μια ιδιωτική υπόθεση κάθε ατόμου, ότι θα χωρίζονταν η εκκλησία από το κράτος; και ότι θα ήταν ανεκτή κάθε πίστη, ουσιαστικά μη εχθρική προς το κράτος. Ενώ έφερνε σε πέρας αυτή την πολιτική και κοινωνική επανάσταση στη Γαλλία, η ηγεσία της Συνέλευσης ταυτόχρονα πραγματοποιούσε μια εκπληκτικά επιτυχημένη αναδιοργάνωση του στρατού. τον Φεβρουάριο του 1 η Βρετανία, η Ολλανδία, η Ισπανία και η Αυστρία είχαν βγει στον πόλεμο εναντίον των Γάλλων. Η έξοδος της Βρετανίας στον πόλεμο υπαγορεύτηκε τόσο από στρατηγικούς όσο και οικονομικούς

Οι επαναστατικοί πόλεμοι

316

Η δικτατορία της Επιτροπής Δημόσιας Ασφαλείας

Μαρά και Δαντών

λόγους. Οι · Αγγλοι κατευθείαν διαμέσου των στενών της Μάγχης ανησυχούσαν επίσης μήπως η γαλλική επέκταση σοβαρή απειλή εναντίον της αυξανόμενης βρετανικής εμπορι­ κής ηγεμονίας στον κόσμο. Ο συμμαχικός συνασπισμός που αναπτύχθηκε εναντίον της Γαλλίας, αν και ήταν ενωμένος μόνο ως προς την επιθυμία του να αναχαιτίσει εκείνο το ακατανόητο και ανησυχητικό επαναστατικό φαινόμενο, ήταν ωστόσο μια πανίσχυρη δύναμη. Για να την αντιμετωπίσουν, οι Γάλλοι οργάνωσαν ένα στρατό που μπόρεσε να κερδίσει τη μια μάχη μετά την άλλη εκείνα τα χρόνια. Τον Αύγουστο του 1793, επαναστατική κυβέρνηση επέβαλε υποχρεωτική στρατολογία ολόκληρο τον ανδρικό πληθυσμό που ήταν ικανός να φέρει όπλα. Δεκατέσσερις βιαστικά συγκροτημένες στρατιές ρίχτηκαν στη μάχη κάτω από τις διαταγές νέων και άπειρων αξιωματικών. Τις ελλείψεις σε εκπαίδευση και πειθαρχία αντιστάθμισαν με αυτοσχέδια οργανωτικότητα, ευκινησία, ευκαμψία, θάρρος, και υψηλό φρόνημα. Στη θάλασσα, όμως, όπου η δεξιοτεχνία είχε πρώτιστη σημασία, οι Γάλλοι ποτέ δεν μπόρεσαν να φτάσουν την επίδοση των Βρετανών. Το 1793-94, οι γαλλικές στρατιές απελευθέρωσαν την πατρίδα τους. Το 1794-95, κατέλαβαν τις Κάτω Χώρες, τη Ρηνανία, τμήματα της Ισπανίας, της Ελβετίας και της Σαβοίας. Το 1796 εισέβαλαν και κατέλαβαν θέσεις­ κλειδιά της Ιταλίας και διέλυσαν το συνασπισμό που είχε συγκροτηθεί εναντίον τηι, Γαλλίας. Τα επιτεύγματα αυτά δεν ήταν χωρίς αντίτιμο, ωστόσο. Για να εξασφαλίσουν την πραγματοποίησή τους, οι ηγέτες της Γαλλίας κατέφυγαν σε αιματηρή δικτατορία γνωστή ως <,Βασιλεία του Τρόμου». Αν και η Συνέλευση πέτυχε το 1793 να συντάξει ένα νέο δημοκρατικό σύνταγμα που βασιζόταν στην καθολική ανδρική ψηφοφορία, ανέστειλε την εφαρμογή τ.οu εξαιτίας της εμπόλεμης κατάστασης. Επιπλέον, η Συνέλευση παρέτεινε τη ζωή της χρόνο με το χρόνο, ενώ παράλληλα μετέθεσε τις εξουσίες της σταδιακά σε μια ομάδα δώδεκα ηγετών, γνωστή ως Επιτροπή Δημόσιας Ασφαλείας. Στο διάστημα αυτό, οι μετριοπαθείς μεγαλοαστοί Γιρονδίνοι έχασαν κάθε επιρροή στη Συνέλευση. · Ολη η εξουσία είχε περάσει στους Ιακωβίνοuς που, αν και οι ίδιοι προέρχονταν από την αστική τάξη, ήταν ένθερμοι οπαδοί του Ροuσσώ και υπέρμαχοι των δικαιωμάτων των εργατών των πόλεων. Οι κυριότεροι από τους ηγέτες του εξτρεμιστικού κόμματος και τα μέλη της Επιτροπής Δημόσιας Ασφαλείας, ήταν ο Μαρά, ο Δαντών και ο Ροβεσπιέρος. Ο Μαρά (Jean-Paul

317

Θάνατος του Μαρά

Marat, 1743-1793) είχε σπουδάσει ιατρική και, μέχρι το 1789, είχε κερδίσει αρκετή φήμη ως γιατρός, για να του απονεμηθεί μια τιμητική διάκριση από το Πανεπιστήμιο του Αγίου Ανδρέα της Σκωτίας. Σχεδόν από την αρχή της επανάστασης, ο Μαρά εκδηλώθηκε ως υπέρμαχος των απλών ανθρώπων. Αντιτάχθηκε σε όλες σχεδόν τις δογματικές αντιλήψεις των αστών συναδέλφων του στη Συνέλευση, συμπεριλαμβανομένης και της ιδέας ότι η Γαλλία θα έπρεπε να συγκροτήσει το νέο της πολίτευμα με βάση το βρετανικό πρότυπο. το οποίο χαρακτήρισε ολιγαρχικό. Σύντομα δέχτηκε διώξεις και αναγκάστηκε να βρει καταφύγιο σε υπονόμους και υπόγεια, χωρίς αυτό να τον εμποδίσει στην προσπάθειά του να ξεσηκώσει το λαό για να υπερασπίσει τα δίκαιά του. Το 1793 μαχαιρώθηκε στην καρδιά από την Καρλόπα Κορνταί (Charlotte Corday), μια νέα γυναίκα φανατικά αφοσιωμένη στους Γιρονδίνοuς. Σε αντίθεση με τον Μαρά, ο Δαντών (Georges-Jacques Danton, 1759-1794) δεν έγινε γνωστός προτού περάσουν τα τρία πρώτα χρόνια της επανάστασης· ωστόσο, όπως ο Μαρά, συγκέντρωσε τη δραστηριότητά του στην κατεύθυνση της εξέγερσης των μαζών. Το 1793 εκλέχτηκε μέλος της Επιτροπής Δημόσιας Ασφαλείας και έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διοργάνωση της Τρομοκρατίας. Καθώς περνούσε ο καιρός φαίνεται ότι απηύδησε από τη

Δαvτώv

31

Ρο6εσπιέρος

Ιακωβίνοι

μέρα». Ο γνωστότερος και ίσως ο μεγαλύτερος από όλους το εξτρεμιστές αρχηγούς ήταν ο Ροβεσπιέρος (Maximί Robespierre, 1758-1794). Γόνος οικογένειας ιρλανδικής ίσ καταγωγής, ο Ροβεσπιέρος σπούδασε νομικά και ακολούθη μια μέτρια σταδιοδρομία δικηγόρου. Το 1782 διορίστη ποινικός δικαστής αλλά σύντομα παραιτήθηκε επειδή άντεξε να επιβάλει μια θανατική καταδίκη. Με νευρική συνεσταλμένη ιδιοσυγκρασία, ποτέ δεν μπόρεσε να επιδε μεγάλες εκτελεστικές ικανότητες, αλλά αντιστάθμιζε αυτή αδυναμία του με μια φανατική αφοσίωση στις αρχές. αποδεχτεί την αντίληψη ότι η φιλοσοφία του Ροuσσώ μοναδική ελπίδα σωτηρίας της ανθρωπότητας. Προκειμένου εφαρμόσει αυτή τη φιλοσοφία, ήταν έτοιμος να χρησιμοποιή κάθε μέσο που θα έφερνε αποτελέσματα, ανεξάρτητα από κόστος για τον εαυτό του ή τους άλλους. Αυτή η φανατ αφοσίωση σ' ένα «ευαγγέλιο» που εξυμνούσε τις χάρισε τελικά την ιδιότητα του ηγέτη. Πραγματικά, ήταν αγαπητός από το λαό, ώστε μπορούσε να φορά τ αριστοκρατική, μέχρι το γόνατο, κuλόττα, μεταξωτές κάλτσ και να βάζει πούδρα στα μαλλιά του σύμ φωνα με τις συνήθει της παλιάς κοινωνίας μέχρι το τέλος της ζωής του. Το 1791 εί γίνει δεκτός ως προφήτης στη Λέσχη των Ιακωβίνων, την οπ αργότερα εκκαθάρισε από όλα τα μέλη της εκτός από περισσότερο ριζοσπαστικά. Κατόπιν έγινε πρόεδρος τ Εθνοσυνέλευσης και μέλος της Επιτροπής Δημόσιας Α λείας. Αν και έπαιξε ελάχιστο ή κανένα ρόλο στην εξαπόλu της Τρομοκρατίας, υπήρξε υπεύθυνος για τη διεύρυνσή τ · Εφτασε ουσιαστικά να δικαιώνει την ωμότητα ως αναγκαίο κατά συνέπεια, αξιέπαινο παράγοντα επαναστατικής προ· Στις τελευταίες έξι εβδομάδες της ουσιαστικής δικτατ του, 1.285 κεφάλια κόπηκαν από τη λαιμητόμο στο Παρί Τα χρόνια της τρομοκρατίας ήταν χρόνια ωμής δικτατορ· στη Γαλλία. Πιεσμένη από ξένους στρατούς στα σύνορα, Επιτροπή φοβόταν υπονόμευση τόσο από τη Δεξιά όσο και α την Αριστερά στο εσωτερικό. Το 1793, μια μεγάλη χωρικών, αντιτιθέμενη στην υποχρεωτική στρατιωτική θητεία με την ενθάρρυνση Βρετανών και βασιλοφρόνων πρακτόρ

31

Συνεδρίαση της Επανα­ στατικής Επιτροπής την περίοδο του Τρόμου

περιοχή της στη ει:.:ενf::οc�ε<ι.>ν στις τότε συνετέλεσαν στην της Λυών και της του ήταν ισχυρό χτύπημα κατά της η οποία ταυτόχρονα "'"''""''"" την ειρωνική κριτική επαναστατών περισσότερο ριζοσπαστικών από τα μέλη της. Αυτοί αποτελούσαν μια ομάδα γνωστή ως οργισμένοι (enrageς) κάτω από την ηγεσία του δημοσιογράφου Εβέρ (Jacques Hebert) και απειλούσαν, όχι μόνο την κυβέρνηση, αλλά και την ίδια τη Γαλλία με τις εξτρεμιστικές τους να σταθεροποιήσει τη Γαλλία, ανεξάρτητα από το τίμημα που θα ήταν υποχρεωμένη να πληρώσει, η Επιτροπή έστειλε επιτρόπους στην ύπαιθρο για να εξουδετερώσουν τους εχθρούς του κράτους. Στη διάρκεια της περιόδου της Τρομοκρατίας, από τον Σεπτέμβριο 1793 μέχρι τον Ιούλιο 1794, οι πιο αξιόπιστοι υπολογισμοί τοποθετούν τον αριθμό των εκτελέσεων στις 20.000 περίπου σ' ολόκληρη τη Γαλλία. · Ενας νόμος της 17ης Σεπτεμβρίου 1793, καθιστούσε κάθε άτομο που είχε, με οποιοδήποτε τρόπο, ταυτιστεί με το καθεστώς των ή των αντικείμενο υποψίας· και κανείς που ήταν ύποπτος ή που υπήρχαν υποψίες ότι ήταν ύποπτος, δεν ήταν ασφαλής. · Οταν, αργότερα, ο αββάς Σιεγέ ρωτήθηκε, κατά ποια άποψη ξεχώρισε από τους συντρόφους του στην περίοδο της Τρομοκρατίας, απάντησε: «Κατά το ότι εγώ έζησα».

320

Η θερμιδωριανή αντίδραση: Το τρίτο στάδιο

Τρία σημεία πρέπει να της αποφασιστικά την τάση προς την αποκέντρωση, που προηγουμέ, τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις της νως σης. Εκτός από την αποστολή επιτρόπων του Παρισιού για καταστολή των επαρχιακών εξεγέρσεων, η Επιτροπή δημοσίευ­ σε ένα Δελτίο νόμων (Bulletin des Ιοίχ) για να πληροφορήσει τους πολίτες ποιοί νόμοι επρόκειτο να εφαρμοστούν. Αντικατέστησε τοπικούς αξιωματούχους, μερικοί από τους οποίους ήταν ακόμα φιλικά διακείμενοι προς τη μοναρχία, με τους δικούς της νομιμόφρονες «εθνικούς πράκτορες», Η Επιτροπή, επίσης, υποστηρίζοντας τα συμφέροντα της μιιφοα­ στικής τάξης, επιβράδυνε σημαντικά το ρυθμό του βιομηχανικού μετασχηματισμού της Γαλλίας. Ενισχύοντας τον αγρότη, τον μικροβιοτέχνη και τον καταστηματάρχη στην προσπάθειά τους να αποκτήσουν περιουσία, η κυβέρνηση, στη διάρκεια αυτής της «δεύτερης» επανάστασης, ενθάρρυνε την περιχαράκωση μιας τάξης που ήταν αφοσιωμένη στις αρχές της δημοκρατίας και ταυτόχρονα αδιάλλακτα εχθρική προς το ενοεχομενο κλίμακας καπιταλιστικής αλλαγής στην οικονομία της Γαλλίας. Τέλος, η αδυσώπητη τρομοκρατία της Επιτροπής, αναμφίβολα πέτυχε το σκοπό της, που ήταν να σώσει τη Γαλλία από την εχθρική συμμαχία των ευρωπαϊκών κρατών. Αν το αντίτιμο σε ανθρώπινες ζωές που πληρώθηκε για τη σωτηρία αυτή άξιζε να πληρωθεί, αυτό είναι ένα ζήτημα που οι ιστορικοί, καθώς και όλοι οι σκεπτόμενοι άνθρωποι δεν θα μπορέσουν ίσως ποτέ να δώσουν απάντηση. Η Επιτροπή Δημόσιας Ασφαλείας, αν και μπόρεσε να σώσει τη Γαλλία δεν μπόρεσε τελικά να σώσει την ίδια. Απέτυχε να συγκρατήσει τον πληθωρισμό, χάνοντας έτσι την υποστήριξη των λαϊκών στρωμάτων που είχαν υποστηρίξει την άνοδο της Συνέλευσης στην εξουσία. Η μακριά αλυσίδα στρατιωτικών νικών έπειθε όλο και περισσότερους πολίτες ότι οι απαιτήσεις της Επιτροπής για συνέχιση του δρόμου της αυταπάρνησης και της αυτοθυσίας, καθώς και η εμμονή της στην αναγκαιότητα της τρομοκρατίας, ήταν πια αβάσιμες. τον Ιούλιο του 1794, η Επιτροπή είχε μείνει ουσιαστικά χωρίς υποστηρικτες. Στις 27 Ιουλίου (9 Θερμιδώρ, σύμφωνα με το επαναστατικό ημερολόγιο) η Συνέλευση έθεσε εκτός νόμου τον Ροβεσπιέρο, ο οποίος την επομένη εκτελέστηκε. Οι ηγέτες που απέμειναν στη Συνέλευση ήταν άνθρωποι μετριοπαθώy τάσεων που, όσο περνούσε ο καιρός, έκλειναν όλο και περισσότερο προς το συντηρητισμό. Βαθμιαία, η επανάσταση έφτασε πάλι στο σημείο να εκφράζει τα συμφέροντα της μεγαλοαστικής τάξης.

εναντίον απελευθεπολιτικοί ρώθηκαν, οι Ιακωβίνοι αναγκάστηκαν να κρυφτούν για να αποφύγουν τη σύλληψη, η Επιτροπή Δημόσιας Ασφαλείας έχασε κατέστησε δυνατή τις απόλυτες εξουσίες της. Η νέα την επιστροφή ιερέων, βασιλοφρόνων και άλλων φυγάδων από το εξωτερικό, με αποτέλεσμα να προσθέσουν το βάρος τους στην αυξανόμενη συντηρητική τάση. Το 1795, η Εθνοσυνέλευση υιοθέτησε ένα νέο σύνταγμα, που νομιμοποιούσε τη νίκη των εύπορων τάξεων. Το σύνταγμα εκείνο παρείχε δικαίωμα ψήφου σε όλους τους ενήλικες άνδρες που ήξεραν να διαβάζουν και να γράφουν. Αυτοί ψήφιζαν εκλέκτορες, που με τη σειρά τους εξέλεγαν τα μέλη του νομοθετικού σώματος. Προϋπόθεση για την ιδιότητα του εκλέκτορα ήταν η ιδιοκτησία αγροτικής εκμετάλλευσης ή άλλης επιχείρησης που απέδιδε ετήσιο εισόδημα ίσο με εκατό ημέρες εργασίας. Οι συντάκτες του συντάγματος εξασφάλιζαν έτσι το μονοπώλιο της πολιτικής εξουσίας σε άτομα με σημαντική οικονομική βάση. Εφόσον δεν ήταν σκόπιμη η παλινόρθωση της

Καρατόμηση Ροβεσπιέρου

Το σύνταγμα του 1795

322

Το Διεuθuvτfιριο

Ο Ναπολέων σώζει το Διεuθuvτfιριο

και ένα Το νέο σύνταγμα περιλάμβανε, δικαιωμάτων του πολίτη, αλλά και μια διακήρυξη των του. Αυτή ανέφερε ρητά την υποχρέωση των πολιτών να μην ξεχνούν ότι «ολόκληρη η κοινωνική τάξη πραγμάτων στη διατήρηση της ιδιοκτησίας». Η περίοδος του Διευθυντηρίου υπήρξε αντικείμενο πολλών ιστορικών έργων. Το πλήθος των νεόπλουτων κερδοσκόπων τυχοδιωκτών που ανέβηκε στην κοινωνική κλίμακα επειδή επωφεληθεί από τον πόλεμο για να κερδοσκοπήσει, δεν ιδιαίτερα συμπαθής κοινωνική ομάδα. Διακωμωδούνταν επιδειξιομανείς και χυδαίοι κομψευόμεvοι, εξοργιστικά σμένοι άντρες και μισόγυμνες γυναίκες. · Οσο ανυπόμονοι ωστόσο κι αν ήταν να εξαλείψουν τις υπερβολές του άμεσου παρελθόντος με ένα παρόν που έδινε πρώτιστη σημασία στην προσωπική απόλαυση, δεν είχαν καμιά διάθεση να καταργήσουν τα κύρια επιτεύγματα της σης. Δεν δυσκολεύονταν v· αντιμετωπίσουν τις απειλές από Αριστερά, παρά την αποτυχία τους να τον όλων των επαναστατικ&>V κυβερνήσεων, τον πληθωρισμό και συνεχώς αυξανόμενο κόστος ζωής. Όταν το 1796 ριζοσπάστης «Γράκχος» Μπαμπέφ (Babeuf) εξαπέλυσε εκστρα­ τεία για την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και της κοινοβουλευτικής διακυβέρνησης, οι οπαδοί του συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν ή εξορίστηκαν. Η αντιμετώπιση των απειλών της Δεξιάς δεν εύκολη. Οι εκλογές του Μαρτίου 1797 -οι πρώτες εκλογές στη Γαλλία μετά την ανακήρυξη της κατέληξαν στην επιστροφή μεγάλου αριθμού συνταγματικών μοναρχικών στα κρατικά συμβούλια. Εξέχοντες πολιτικοί, ανάμεσά τους και μερικοί που είχαν ψηφίσει υπέρ εκτέλεσης του Λουδοβίκου ΙΣΤ ·, ανησύχησαν. Την ανησυχία ένιωσε και ο λαμπρός νεαρός στρατηγός Διευθυντηρίου, Ναπολέων Βοναπάρτης, (Napoleon 1769-1821) Τα σχέδιά του για μόνιμη γαλλική επέκταση Βέλγιο και στην Ιταλία απειλούνταν από ένα ,,ειρηνιστικό» κόμμα που απαιτούσε τον τερματισμό πολέμου, ακόμα κι αν αυτό σήμαινε την εγκατάλειψη πρόσφατων γαλλικών κατακτήσεων. Στην απεγνωσμένη του προσπάθεια να σώσει τη δημοκρατική Γαλλία -και τον εαυτό του-

ένα έτσι την το Διευθυντήριο εκλογικά αποτελέσματα της προηγούμενης άνοιξης, τολμηρό αυτό πραξικόπημα ωστόσο δεν συντέλεσε πολύ λύση της πολιτικής αστάθειας στη χώρα, Δυο χρόνια αργότε ύστερα από μια σειρά αποτυχημένων εξεγέρσεων εκκαθαρίσεων, με τη χώρα βυθισμένη στον πληθωρισμό, Βοναπάρτης άρπαξε την ευκαιρία για να καλύψει το κενό τ γαλλικής πολιτικής ηγεσίας, Αφήνοντας το στρατό του Αίγυπτο στην προσπάθειά του να απελευθερωθεί από β,1ετανικό θαλάσσιο αποκλεισμό, .ο Βοναπάρτης εμφανίστη ξι .φνικά στη Γαλλία, Απευθυνόμενος σε ένα απελπισμέ Διευθυντήριο, θεωρήθηκε από τα μέλη του ως από μηχαν θεός: ένας ισχυρός λαϊκός ηγέτης που δεν ήταν βασιλιάς, αββάς Σιεγέ, που κάποτε είχε ταχθεί υπέρ της επανάστασ στο όνομα της τρίτης τάξης, τάχθηκε τότε με τ αντεπανάσταση στο όνομα της ουσιαστικής δικτατορίαg «Εμπιστοσύνη από τη βάση εξουσία από την κορυφή», Με'ταλό� για τούτα ο αββάς Σιεγέ προανάγγειλε το τέλος της "'"'"'""'nτ,,:• τικής περιόδου, 4, ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΗ

Ο χαρακτήρας του Ναπολέοντα Βοναπάρτη

Λίγοι άνθρωποι στην ιστορία της Δύσης έχουν τραβήξει τη προσοχή του κόσμου όσο Ναπολέων Βοναπάρτης στη διάρκε των δεκαπέντε χρόνων της απολυταρχικής διακuβέρνησής τ στη Γαλλία, Λίγοι άνθρωποι επίσης έχουν επιτύχει, όπ εκείνος, να γίνουν μύθοι, όχι μόνο στη δική τους χώρα, αλλά ολόκληρη την Ευρώπη, Αναμφίβολα, ένα μέρος της επιτυχία του ναπολεόντειου μύθου μπορεί να αποδοθεί στο γεγονός όη Ναπολέων ποτέ δεν προσπάθησε να μεταμφιέσει το κάθε παρά αριστοκρατικό του παρελθόν, Αν και είχε γεννηθεί στη Κορσική από ο.ικογένεια που είχε τίτλο ευγενείας από Δημοκρατία της Γένουας, ο ίδιος καλλιεργούσε τους άξεστοιι τρόπους ενός τυχοδιώκτη, χάνοντας την ι πομονή το κλέβοντας στα χαρτιά, παίρνοντας ό,τι μπορούσε χωρις ν λογαριάζει τις συμβατικότητες των καλών τρόπων, Και τέτοιος απευθύνθηκε στους καινούργιους πολίτες μια θριαμβεύοuσας αστικής Ευρώπης, Στα μάτια των θαυμαστώ του, θα έμενε πάντα ο «μικρός δεκανέας» που, χωρίς

325 του

του στην

Ο ωστόσο στηριζόταν στο σημαντικό γεγονός των αναμφίβολων ικανοτήτων του Βοναπάρτη. · Εχοvτας τελειώσει το σχολείο στη Γαλλία και όντας απόφοιτος της στρατιωτικής ακαδημίας του Παρισιού, είχε διαμορφώσει ένα μυαλό φιλικό προς τις ιδέες του Διαφωτισμού, δημιουργικό, με φαντασία, έτοιμο να αντιληφθεί εκ νέου τα πράγματα. Τα κυριότερα ενδιαφέροντά του ήταν η ιστορία, τα νομικά, τα μαθηματικά. Οι ιδιαίτερες ηγετικές του ικανότητες βρίσκονταν στην ικανότητά του να συλλαμβάνει οικοvοuικά. vοuικά, ή στρατιωτικά σχέδια και κατόπιν να γίνεται κύριος των λεπτομερειών τους- στην ικανότητά του να πείθει τους άλλους, ακόμα και εκείνους nou ήταν αρχικά αvτίθετοί του· στην πεποίθησή του, τέλος, ότι ήταν ο σωτήρας της Γαλλίας που είχε επιλέξει η Μοίρα. Κι αυτή η πεποίθηση τελικά έγινε η έμμονη ιδέα που οδήγησε στην καταστροφή του. Η υπερβολική αυτοπεποίθηση, ωστόσο, ήταν εκείνο που έλειπε από τις πρώτες κιόλας μέρες της επανάστασης. Ο Ναnολέι,: πίστευε τόσο στον εαυτό του όσο και στη Γαλλία. Αυτή η δεύ c::ρη πίστη του ήταν το τονωτικό που �:' "' '"'7".,."'" 1 Γαλλία και ο Ναπολέων ήταν αποφασισμένος να της το δίνει σε γενναίες δόσεις. Στη διάρκεια της περιόδου από το 1799 μέχρι το 1804, ο Ναπολέων κυβερνούσε με τον τίτλο του Πρώτου Υπάτου, αλλά στην πραγματικότητα ως δικτάτορας. Για μια ακόμα φορά, η Γαλλία απέκτησε καινούργιο σύνταγμα. Αν και το κείμενό του αναφερόταν στην καθολική ανδρική ψηφοφορία, η πολιτική εξουσία διατηρούνταν, με το συνηθισμένο πια μέσο της έμμεσης εκλογής, στα χέρια αστών επιχειρηματιών και επαγγελματιών. Αναγνωρίζοντας, ωστόσο, ότι θ · αποκτούσε ουσιαστικότερο περιεχόμενο αντιπροσωπευτικό του λαού της Γαλλίας, θεσμοθέτησε κάτι nou από τότε έχει καταστεί συνηθισμένο Από όργανο των αυταρχικών καθεστώτων: το τους ψηφοφόρους ζητήθηκε η έγκριση του νέου συντάγματος, πράγμα που το έκαναν με την παραπάνω από συντριπτική πλειοψηφία των 3.011.107 ψήφων υπέρ και 1.567 κατά. Αν και το σύνταγμα πρόβλεπε ένα νομοθετικό σώμα, το σώμα αυτό δεν μπορούσε ούτε να προτείνει ούτε να συζητήσει νομοθετήματα. Ο Πρώτος · Υπατος έκανε χρήση ενός Συμβουλίου του Κράτους για τη σύνταξη των νόμων. Στην Πραγματικότητα όμως, το κράτος εξαρτώvταv από την εξουσία ενός ανθρώπου.

Οι ικανότητές του Ναπολέοντα

Ναπολεόντειες μεταρρυθμίσεις: (1) θεσμικές

Ναπολέων του Δcιuιδ

(3) Εκπαίδευση και δίκαιο

ανοιχτών στο ταλέντο»- που προσφιλής στην αστική τάξη. Με την κωδικοποίηση των νό μέχρι τότε κανένα ό,τι δεν γαλλικό καθεστώς: ένα τακτοποιημένο και γενικά φορολογικό σύστημα. Με την κατάργηση των φοροαπαλλαγών που είχαν παλιότερα η αριστοκρατία και ο κλήρος, την κωδικοποίηση του συστήματος είσπραξης των φόρων, κυβέρνηση του Ναπολέοντα ήταν σε θέση να nροϋnολογίζ κανονικά τις δαπάνες και τα έσοδα. Κατ' αυτό τον περιορίστηκε η σπειροειδής ανάπτυξη του πληθωρισμού είχε ταλαιπωρήσει τόσες πολλές προηγούμενες Το σημαντικότερο επίτευγμα του Ναπολέοντα ήταν ολοκλήρωση των εκπαιδευτικών και νομικών που είχαν αρχίσει στη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου;· · Διέταξε την ίδρυση λυκείων σε κάθε μεγάλη πόλη και παιδαγωγικής ακαδημίας στο Παρίσι για 'την εκπαίδευση τις αλλαγές, ο δασκάλων. Για να ενισχύσει έθεσε τις στρατιωτικές και τεχνικές σχολές κάτω από έλεγχο και ίδρυσε ένα εθνικό πανεπιστήμιο για να ασκεί σ ολόκληρο το εκπαιδευτικό σύστημα. · Οnως μεταρρυθμίσεις του, αποδείχτηκε κι αυτή ευεργετική για αστική τάξη· το ίδιο και ο νέος κώδικας νόμων που το 1810. Ο Ναπολεόντειος Κώδικας, όπως που διείπαν σύστημα νόμων, αντανακλούσε δύο από το 1

Στέψη του Ναπολέ­ οντα και της Ιωση­ φίνας

(μοναρχικού) καθεστώτος, Ο αρχηγός της αστυνομίας υπήρξε εξτρεμιστής ριζοσπάστης δημοκράτης, ο υπουργός εξωτερικών ήταν ο αριστοκράτης Ταλλεϋράνδος. Το έργο της πολιτικής συμφιλίωσης ενισχύθηκε από το κονκορδάτο του Ναπολέοντα με τον πάπα το 1801, που επανένωσε την εκκλησία με το κράτος, Αν και η ενέργεια αυτή ανησύχησε τους αντικληρικούς Ιακωβίνους, ο Ναπολέων, πάντα πραγματιστής, πίστευε ότι η συμφιλίωση κράτους και εκκλησίας ήταν αναγκαία τόσο για λόγους εσωτερικής αρμονίας όσο και διεθνούς αλληλεγγύης. Σύμφωνα με τους όρους του κονκορδάτου, ο πάπας αναλάμβανε το δικαίωμα να καθαιρεί τους επισκόπους της Γαλλίας και να επιβάλλει την πειθαρχία του στον γαλλικό κλήρο Ταυτόχρονα, το Βατικανό δέχτηκε να εγκαταλείψει τις του σε ηρώην εκκλησιαστικές γαίες nou Σ. το , τα κτήματα αυτά θα στα ιδιοκτητών τους, αστών των πόλεων και της αντάλλαγμα, δόθηκε η εγγύηση μισθοδοσίας του Το δεν από το κράτος και ο Η συμφωνία αυτή με το Βατικανό �.Jαrrολέοvτα την υποση1ριξη των φοβούνταν μήπως η Γαλλία γίνει άθεο

Ο

Ναπολέων

στεφεται

αυτοκράτορας

328 στους παλιούς και του ϊων εναντίον του οποίου απηύθυνε την ψεύτικη κατηγορία ότι �"'",Λ'r,.",�'� ,.., να τον δολοφονήσει. Τρία χρόνια πριν είχε εκτοπίσει πάνω από εκατό Ιακωβίνοuς με παρόμοια κατηγορία, αλλά χωρίς μόνιμες πολιτικές επιπτώσεις. Η εξισορροπιστική ενέργεια είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση της δημοτικότητας του Ναπολέοντα. Το 1802 ο λαός της Γαλλίας ήταν έτοιμος να τον δεχτεί ως «ισόβιο» ύπατο. Το 1804, ο λαός πάλι, ενθουσιάστηκε όταν, στον καθεδρικό ναό τηι;: Παναγίας των Παρισίων έστεψε τον εαυτό του αυτοκράτορα Ναπολέοντα Α ·.

Αντιγαλλικές συμμαχίες

Συνθήκη του Λυνε8ίλ

Πέρα από τα σύνορα της Γαλλίας, τα ευρωπαϊκά έθνη παρακολουθούσαν, άλλα με θαυμασμό, άλλα με τρόμο, όλα όμως έκπληκτα, το φαινόμενο Ναπολέων. Πολεμούσαν τη Γαλλία από το 1792 με την ελπίδα της διατήρησης της ευρωπαϊκής σταθερότητας. Τώρα αντιμετώπιζαν τη μεγαλύτερη απειλή κατά της σταθερότητας που είχε ποτέ εμφανιστεί. Η λεπτομερής ιστορία των πολέμων που έγιναν για να καθuποτάξοuν τους Γάλλους είναι πολύπλοκη και μικρή άμεση σχέση έχει με τα πρότυπα ιδεών, θεσμών και κοινωνιών που παρουσιάζονται στο μέρος αυτό του βιβλίου. · Ετσι αρκεί να αναφερθεί ότι, από το 1792 μέχρι το 1795, η Γαλλία βρισκόταν σε πόλεμο εναντίον ενός συνασπισμού ευρωπαϊκών δυνάμεων, κυρίως της Αυστρίας, της Πρωσίας και της Βρετανίας. Το 1795, η Πρωσία αποσύρθηκε από το συνασπισμό, εξαντλημένη από τον πόλεμο και δυσαρεστημένη με την Αυστρία. Το 1797, οι Αυστριακοί, ηττημένοι από τον Βοναπάρτη στη βόρεια Ιταλία, αποσύρθηκαν επίσης, υπογράφοντας τη συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο, που παραχωρούσε στη Γαλλία περιοχές του Βελγίου, αναγνώριζε την «Εντεύθεν των · Αλπεων» Δημοκρατία που είχε εγκαθιδρύσει ο Βοναπάρτης στην Ιταλία και συγκατατέθηκε στη γαλλική κατοχή της αριστερής όχθης του Ρήνου. Τον επόμενο χρόνο, η Βρετανία έμεινε μόνη στον πόλεμο εναντίον των Γάλλων. Το 1798 σχημάτισε ένα δεύτερο συνασπισμό εναντίον των Γάλλων, αυτή τη φορά με τη Ρωσία και την Αυστρία. Τα αποτελέσματα δεν διέφεραν σημαντικά από εκείνα της πρώτης συμμαχικής απόπειρας για την υποταγή της Γαλλίας: Η Ρωσία και η Αυστρία δεν πέτυχαν να διώξουν τους Γάλλους από την Ιταλία· αντίστοιχα, οι Γάλλοι δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν τη βρετανική υπεροχή στη θάλασσα. Το 1801, ο συνασπισμός ήταν διαλυμένος· η Ρωσία τον είχε εγκαταλείψει

Γαλλία και την 111-1,,1-1u.,wν τους του και νομιμοποιούσε τις δημοκρατίες Μπαταβιανή, «Εντεύθεν των · Αλπεων» από τον Ναπολέοντα σε nc-n,r,v<:< Χωρών, της Ελβετίας, της Ιταλίας και του Πεδεμοντίοu. Οι Αυστριακοί συγκατατέθηκαν επίσης σε μια γενική αναθεώρηση του χάρτη της Γερμανίας, που κατέληξε τελικά σε ένα κράμα ημιανεξάρτητων κρατών κάτω από τη γαλλική κυριαρχία μέσα στο γενικό σχήμα της Συνομοσπονδίας του Ρήνου. Τον επόμενο (1802) η Βρετανία , μη μπορώντας πια να συνεχίσει μόνη τον πόλεμο, σύναψε και αυτή ειρήνη με τη Γαλλία, επιστρέφοντας όλες τις περιοχές που είχε καταλάβει στις υπερπόντιες αποικιακές συγκρούσεις εκτός από το Τρινιδάδ και την Κεϋλάvη. Κάτω από την ηγεσία του Ναπολέοντα, οι περιοχές της κεντρικής Ευρώπης δοκίμασαν μια επανάσταση· μια κρατική και ΚΟίνωνική αναδιοργάνωση, που επέβαλε τις βασικές εξισωτικές αρχές της Γαλλικής Επανάστασης έξω από τα σύνορα της Γαλλίας, παράλληλα με την οικοδόμηση μιας γαλλικής αυτοκρατορίας. Οι περιοχές που επηρεάστηκαν περισσότερο ήταν η Ιταλία (το «Βασίλειο της Ιταλίας», όπως ονομάστηκε), η Γερμανία (η Συνομοσπονδία του Ρήνου, που περιλάμβανε το vεοσχηματισμένο Βασίλειο της Βεστφαλίας), η Δαλματία (οι ιλλυρικές επαρχίες) και τέλος, η Ολλανδία (Το Βέλγιο δεν είχε ενσωματωθεί άμεσα στην αυτοκρατορία). Σ· όλες αυτές τις χώρες, ο Ναπολέων εισήγαγε ένα προσεκτικά οργανωμένο σχέδιο διοίκησης, βασισμένο στην ελεύθερη αξιοποίηση προικισμένων ατόμων, την ισότητα μπροστά στο νόμο και την κατάργηση των παλιών εθίμων, και προνομίων. Το να­ πολεόντειο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων στην άυτοκρατορία αντιπροσώπευε μια ..εφαρμογή των αρχών που ήδη είχαν μετασχηματίσει τη μετεπαναστατική Γαλλία. Τα φεουδαλικά και εκκλησιαστικά δικαστήρια καταργήθηκαν. Επαρχίες ενώθηκαν σε ένα τεράστιο γραφειοκρατικό· δίκτυο που κατέληγε κατευθείαν στο Παρίσι. Οι νόμοι κωδικοποιήθηκαν, .το φορολογικό σύστημα εκσυγχρονίστηκε, ενώ παντού οι άνθρωποι απιf;κτησαν το δικαίωμα να ασκούν οποιοδήποτε επάγγελμα ήθελαν. Η μόνη ελευθερία που δεν ίσχυε σ· αυτή την καινούργια τεράστια επικράτεια ήταν το δικαίωμα της αυτονομίας: όλες οι κυβερνητικές πρωτοβουλίες εκπορεύονταν από το Παρίσι, κατά συνέπεια από τον ίδιο τον Ναπολέοντα. Παρά το γεγονός αυτό, οι αστοί επιχειρηματίες και βιοτέχνες που ασφυκτιούσαν κάτω

Οι ναπολεόντειες μεταρρυθμίσεις στην Ευρώπη

Το «Ηπειρωτικό Σύστημα»

την τους όσο ποτέ άλλοτε. τα του Ναπολέοντα όσον αφορά στην ποικίλων αυτών ριζοσπαστικών αλλαγών δεν ήταν κατά τρόπο αλτρουιστικά. Καταλάβαινε ότι η άμυνα της επικράτειάς του εξαρτώνταν από την αποτελεσματική και την ορθολογιστική είσπραξη και δαπάνη πόρων για στρατιές του. Η τολμηρότερη προσπάθειά του, ωστόσο, στην κατεύθυνση της σταθεροποίησης μιας πολιτικής που απέκλειε την εισαγωγή βρετανικών αγαθών στην ηπειρωτική Ευρώπη απέτυχε. Αυτό το «Ηπειρωτικό Σύστημα» εγκαθιδρύθηκε το 1806, καταστρώθηκε ως στρατηγικό μέτρο μέσα στα πλαίσια του συνεχιζόμενου οικονομικού πολέμου του Ναπολέοντα εναντίον της Βρετανίας. Ο σκοπός του ήταν καταστρέψει το εμπόριο και την οικονομική πίστη τηc; Βρετανίας, να τη γονατίσει οικονομικά μέχρι να παραδοθει σύστημα απέτυχε για διάφορους λόγους. Ο κυριότερος ήταν το γεγονός ότι, σ' όλη τη διάρκεια του πολέμου, η Βρετανία διατήρησε την κυριαρχία των θαλασσών. Ο βρετανικός ναυτικός αποκλεισμός της Ευρώπης, που εφαρμόστηκε το 1 χρησιμοποιήθηκε, κατά συνέπεια, ως αποτελεσματικό αντίμετρο στο σύστημα του Ναπολέοντα. Ενώ η αυτοκρατορία πάσχιζε να μεταφέρει αγαθά και πρώτες ύλες δια ξηράς για ν' αποφύγει τον βρετανικό αποκλεισμό, οι Βρετανοί εργάζονταν μ' επιτυχία για να αναπτύξουν το εμπόριο με τη Νότια Αμερική. Ο Ναπολέων δεν κατάφερε να πείσει τις διάφορες περιοχές να συμμετάσχουν σε μια τελωνειακή ένωση χωρίς δασμούς. αποτέλεσμα, η Ευρώπη παρέμεινε διαιρεμένη σε στρατόπεδα, οχυρωμένα το ένα εναντίον του άλλου τελωνειακούς δασμούς, αλληλοσυγκρουόμενα καθώς επιχει­ ρούσαν να επιβιώσουν με τίποτε περισσότερο από μπορούσε να παράγει η ηπειρωτική Εuρι�πη. Ο τελικός η του αυτο ύ της πραγματικότητα ότι η ηπειρωτική Ευρώπη χάσει από την εφαρμογή ενός τέτοιου μέτρου από Βρετανία. Το εμπόριο μειώθηκε και τα λιμάνια και να πλήττονται από σοβαρή ανεργία. ο, � r - �Γ,��

5.

το ΤΕΛΟΣ

ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣ ΤΑΤΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Σύστημα»ήταvτοηρώτο σοβαρό λάθοςτοu Το• Ναπολέοντα και μία από τις αιτίες της τελικής πτ�)σης του. Μια

του -που εκφράζονταν στη ζωγραφική, την επιπλοποιία και την ενδυμασία- ήταν Η Ναπολεόντεια Ρώμη uw,uLιι,u μια αυτοκρατορική, δυναστική Ρώμη. Οι θριαμβικές και αψίδες που κατασκεύασε για να τιμήσει τις νίκες του, τα κραυγαλέα μνημεία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. · Εκανε τους αδελφούς και τις αδελφές του μονάρχες των νεοδημιουργημένων βασιλείων του, τα οποία ο ίδιος ήλεγχε από το Παρίσι. Χώρισε την πρώτη του γυναίκα, την αυτοκράτειρα Ιωσηφίνα, με τον ισχυρισμό ότι είναι στείρα, και εξασφάλισε διάδοχο με βασιλικό αίμα όταν παντρεύτηκε πριγκίπισσα του οίκου των Αψβούργων. Ακόμα και οι θαυμαστές του άρχισαν να αναρωτιούνται μήπως η αυτοκατορία του Ναπολέοντα δεν ήταν απλώς ένας μεγαλύτερος, αποτελεσματικότερος και, σε τελευταία ανάλυση, πιο επικίνδυνος δεσποτισμός από τις μοναρχίες του 18ου αιώνα. Ο πόλεμος ξέσπασε πάλι το 1805, στην προσπάθεια των Ρώσων, Πρώσων και Αυστριακών να περιορίσουν τη Γαλλία, ενώνοντας τις δυνάμεις τους με τους Βρετανούς. Μάταια όμως η στρατιωτική υπεροχή του Ναπολέοντα οδήγησε σε ήττες, διαδοχικά. και τους τρεις ηπειρωτικούς συμμάχους. Σε τελευταία ανάλυση, απροθυμία του αυτοκράτορα να r""""''" ότι τα υλικού

Τα αίτια της πτώσης του Ναπολέοντα

Ισπανία

332

Είσοδος του Ναπολέοντα στη Λυών το 1815

Η ρωσική εκστρατεία

τυχοδιώκτη ήταν η διάλυση της συμμαχίας του με τη Ρωσία, · Οντας καθαρά αγροτική χώρα, η Ρωσία είχε υποστεί σοβαρή οικονομική κρίση την εποχή αυτή και δεν ήταν πια σε θέση, εξαιτίας του Ηπειρωτικού Συστήματος, να ανταλλάσσει το σιτάρι της με βρετανικά βιομηχανικά προϊόντα. · Ηταν επόμενο λοιπόν να ενεργοποιηθεί πάλι το εμπόριο Ρωσίας-Βρετανίας παρά τις διαμαρτυρίες του Παρισιού προς τον τσάρο Αλέξανδρο. Το 1811, ο Ναπολέων διαπίστωσε ότι δεν μπορούσε να αντέξει παραπάνω αυτή την υπονόμευση του Ηπειρωτικού Συστήματος. Συγκέντρωσε μια στρατιά 600.000 ανδρών και ξεκίνησε την άνοιξη του 1812 να τιμωρήσει τον τσάρο. Η επιχείρηση κατέληξε σε συμφορά. Οι Ρώσοι αρνήθηκαν να δώσουν μετωπική μάχη, τραβώντας έτσι τους Γάλλους όλο και βαθύτερα στην απέραντη χώρα τους. Τελικά, άφησαν τον Ναπολέοντα να καταλάβει την παλιά πρωτεύουσά τους, τη Μόσχα. Την ίδια ωστόσο νύχτα της εισόδου του στην πόλη, ξέσπασε μια πυρκαγιά ύποπτης προέλευσης· όταν' τελικά σβήστηκε, ελάχιστα πέρα από τα μαυρισμένα τείχη του Κρεμλίνοu είχαν μείνει για να στεγάσουν τα στρατεύματα εισβολής. Ο Ναπολέων περιπλανήθηκε ανάμεσα στα ερείπια περισσότερο από ένα μήνα, προτού τελικά αποφασίσει, στις 22 Οκτωβρίου, να πάρει το δρόμο της επιστροφής"' καθυστέρηση ήταν μοιραίο λάθος. Πολύ πριν

Η

και κρύο, τις ακινητοποίησαν το στρατό. αρρώστιες και την πείνα υπήρχαν και οι έφιπποι Κοζάκοι που ξεπηδούσαν ξαφνικά και έπεφταν πάνω στον εξουθενωμένο γαλλικό στρατό. Κάθε πρωί, το άθλιο απομεινάρι που έσερνε τα βήματά του, άφηνε κύκλους πτωμάτων γύρω από τις φωτιές της προηγούμενης νύχτας. Στις 13 Δεκεμβρίου λίγες χιλιάδες τσακισμένοι στρατιώτες πέρασαν τα ρωσογερμανικά σύνορα -ένα άθλιο κλάσμα αυτού που κάποτε είχε αποκληθεί υπερήφανα Μεγάλη Στρατιά. Τριακόσιες χιλιάδες άνδρες είχαν θυσιαστεί για τη ρωσική περιπέτεια του Ναπολέοντα. Οι σύμμαχοι τώρα επωφελήθηκαν από την εξάντληση των δυνάμεων του Ναπολέοντα για να κατοχυρώσουν τη νίκη τους. Τον Μάρτιο του 1814, οι στρατοί τους βρίσκονταν στο Παρίσι και ο Ναπολέων ετοιμάστηκε για την παράδοσή του. Εξόριστος στο μεσογειακό νησί της · Ελβας, σχεδίαζε την επιστροφή του, ενώ ο διάδοχός του, Λουδοβίκος ΙΗ ·, αδερφός του Λουδοβίκου ΙΣΤ', που είχε επιλεγεί από τους συμμάχους, αποπειράθηκε να γεμίσει ένα κενό πολύ μεγάλο για τις μέτριες ικανότητές του. Την άνοιξη του 1815, ο Ναπολέων επέστρεψε στη Γαλλία που τον υποδέχτηκε με ενθουσιασμό. Η αναζωπυρωμένη όμως λαϊκή υποστήριξη δεν μπόρεσε να διαρκέσει και πέρα από την τελική ήττα του στο Βατερλώ του Βελγίου, στις 18 Ιουνίου 1815. Αυτή τη φορά, οι σύμμαχοι τον εξόρισαν στο μικροσκοπικό νησί της Αγίας Ελένης, στον νότιο Ατλαντικό, όπου πέθανε το 1821. Για να σταθμιστούν οι επιπτώσεις αυτής της επαναστατικής εποχής στον Δυτικό πολιτισμό, είναι ανάγκη να παρουσιαστούν οι ιδέες και οι θεσμοί που προώθησε ο Ναπολέοντας και που προβλήθηκαν στο προσκήνιο της Ευρώπης και της Αμερικής κατά τον 190 και 200 αιώνα. Η ελευθερία -το δικαίωμα δράσης στον κόσμο χωρίς ευθύνη απέναντι σε κανένα πέρα από τον ίδιο του τον εαυτό- ήταν μια έννοια προσφιλής σε εκείνους που έκαναν τη Γαλλική Επανάσταση και που παρέμεινε ενσωματω­ μένη στους καρπούς που παρήγαγε· το ίδιο και η ισότητα, η έννοια της εφαρμογής των νόμων με τον ίδιο τρόπο για όλους τους πολίτες, ανεξάρτητα από την καταγωγή τους ή την κοινωνική τους θέση. Η εθνική περηφάνια, το τρίτο κληροδό­ τημα της εποχής, καλλιεργήθηκε στις καρδιές του γαλλικού λαού καθώς έβλεπε τις στρατιές του να αποκρούουν τις επιθέσεις εναντίον των νεοαποκτημένων ελευθεριών του. Ενσταλάχτηκε επίσης σ· εκείνους που η αντίσταση εναντίον των

Η μάχη του Βατεpλώ

Η εποχή της επανάστασης: Ελευθερία, Ισότητα, Εθνικότητα

Αποτέλεσαν το ένα από τα στα οποία στηρίχτηκε η άνοδος της αστικής Το άλλο στοιχείο, η οικονομική επιτυχία, είναι το του επόμενου κεφαλαίου.

τόμου f.:;., •

ΥΣΤΕΡΟΣ ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ W., Agrarkrisen und Agrarkonjunktur. Αμβούργο-Βερολίνο, 1966 Cipolla, C .M., Clocks and Culture, 1300-1700. Λονδίνο, 1967 Forquin, G., The Anatomy of Popular Rebellion in the Middle Ages. Νέα Υόρκη, 1978 Hilton, R., Bόndmen Made Free: Medieval Peasant Movements and the English Rising of 1381. Λονδίνο, 1973 Huizinga, J., The W aning of the Middle Ages, Λονδίνο, 1963 Mollat, G., The Popes of Avignon, 1305-1378. Λονδίνο, 1963 Panofsky, Ε., Early Netherlandish Painting, 2 τόμοι. Καίμπριτζ (Μασσαχοuσέττης ), 1953 ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ Butterfield, Η., The Origins of Modern Science. Λονδίνο, 1949 Chabod, F., Machiavelli and the Renaissance. Κpίμπριτζ (Μασσαχοu­ σέττης), 1 958 Ferguson, W.K., The Renaissance in Historical Thought: Rve Centuries of lnterpretation. Βοστώνη, 1948 Garin, Ε., Der italianische Humanismus. Βέρνη, 1947 Garin, Ε., L'educazione in Europa, 1400-1600. Μπάρι, 1957 Gilmore, Μ.Ρ., The World of Humanism, 1453-1517. Νέα Υορκη, 1952 Hale, J.R., Renaissance Europe: The lndividual and Society, 1480-1520. Λονδίνο, 1971. Hay, Ο., The ltalian Renaissance ί11 lts Historical Background. Καίμπριτζ, 1961 Thorndike, L., History of Magic and Eχperimental Science, τόμος Ε ·. Νέα Υόρκη, 1941. ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ Elliott, J.H., Europe Divided, 1559-1598. Λονδίνο, 1968 Elton, G.R., England under the Tudors. Λονδίνο, 1955 Erikson, Ε.Η. Young Man Luther. Νέα Υόρκη, 1958

338 HUΙdrych Zwingli, 4 τόμοι. Ζυρίχη, 1943-60 Farner, Febvre, L., Un destin: Martin Luther. Παρίσι, 1928 Geyl, Ρ., The Revolt οι the Netherlands. Λονδίνο, 1932 Harbίson, Ε.Η., The Christian Scholar in the Age οι Reformation. Υόρκη, 1956 Hauser, Η., La naissance du Protestantisme. Παρίσι , 1940 Holl, Κ., Gesammelte Aufsatze. Luther. Τυβίγγη, 1927 Lortz, J., Die Reformation in Deutschland, 2 τόμοι. Φράιμπουργκ, 1949 Maritaίn, J., Three Reformers: Luther, Descartes, Rousseau. Λονδίνο, 1929 Pauck, W., The Heritage oi the Reformation. Γλένκο (Ιλλινόις), Powίcke, F.M., The Reformation in England. Λονδίνο, 1941

Schweίbert, E.G., Martin Luther and His Times. Σαιντ Λούις , Tawney, R.H., Religion and the Rise of Capitalism. Λονδίνο, 1937 Volker, Κ., Kirchengeschicht_ :-':::!:'!n " Rερολίνο-Λειψία, 1930 Weber, Μ., Die Pretestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, τόμ. κ· (1904) και ΚΑ' (1905) του Archiv fUr So2ialwissenschaft und

Sozialpolitik

Wendel, F.,

Calvin.

Παρίσι, 1950

Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣ Η Braudel, F., ιa Medeterranee et Ιe monde mediteraneen a Philippe ιι.Παρίσι, 1949 Cipolla, C.M.,

Ι'epoque de

Belore the lndustrial Revolution: European Society and

Economy, 1000-1700.

Νέα Υόρκη, 1980 2

Cole, C.W., French Merchantilist Doctrines before Colbert. Νέα Υόρκη, 1931 Glamann, Κ., Dutch-Asiatic Trade, 1620-1740. Κοπεγχάγη, 1958 Hamίlton, E.J., American Treasure and the Price Revolution in Spain, 15011650. Καίμnριτζ (Μασσαχουσέττης), 1934 Hauser, Η., La pense� et l'action economique du cardinal de Richelieu. Παρίσι, 1944 Heckscher, Ε., Mercantilism, 2 τόμοι, μετ. από τα Σουηδικά. Λονδίνο, 1956 Kamen, Η., The Ιron Century: Social Change in Europe, 1550-1660. Νέα Υόρκη, 1971

339

Klein, ιane,

J., The Mesta. Καίμπριτζ

F.C.,

1920

Venetian Ships and Shipbuilders of the Renaissance.

1934

J.U.,

lndustry and Goνernment in France and England, 1540-1640.

Φιλαδέλφια, 1940 Parry, J.H., The Age of Reconnaissance. Λονδίνο, 1963 Supple,

8.,

Commercial Crisis and Change in England, 1600-1642.

Καίμπριτζ, 1959 ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΣΜΟΣ Carsten, F.L., The Origins οι Prussia. Λονδίνο, 1954 Elliot, J.H., lmperial Spain. 1469-1716. Λονδίνο, 1963 Elton, G.R., England under the Tudors. Λονδίνο, 1977 2 Goubert, Ρ., Louis χιν and τwenty Million Frenchmen. Νέα Υόρκη, 1970 Matting/y,

G.,

The Armada. Βοστώνη, 1959

Meinecke, F., Die ldee der Staatsrason in der Geschichte. Βερολίνο, 1957

4

Mousnier, R., La νenalile des oflices en France sous Henrί ιν et Louis χιιι. Ρουέν, 1945 Rabb, Τ.Κ., The Struggle for Stability in Early Modern Europe. Νέα Υόρκη, 1975 Rosenberg, Η., Bureaucracy, Aristocracy and Autocracy: τhe Prussian Experience, 1660-1815. Καίμπριτζ (Μασσαχουσέττης), 1958 Smith,

L.B.,

Henry VΙΙΙ: τhe Mask of Royalty. Βοστώνη, 1971 ΠΝΕΥ ΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Becker,

C.,

The Heaνenly Cίty οι the Eighteenth-Century Philosophers. Νιού

Χαίβεν (Κονν.), 1932

Bury, J.B.,

The ldea οι Progress. Λονδίνο, 1920

Cassirer, Ε., The'Philosophy of the Enlightenment. Πρίνστον, 1951 Frankel,

C.,

The Faith οι Reason. Λονδίνο, 1948

Gay, Ρ., The Enlightenment: An Ιnterpretation. 2 τόμοι. Νέα Υόρκη, 1966-69 H azard, Ρ., European Thought in the Eighteenth Century. Νιου Χαίβεν (Κονν.). 1954 Martin, Κ., French Liberal Thought in the Eighteenth Century. Νέα Υόρκη, 1929

340 1953 Religion and the Decline of Magic. Λονδίνο, 1971 Venturi, Utopia and Reform in the Enlightenment. Καίμπριτζ, 1 Wade, 1., The lntellectual Origins of the French Enlightenment. Πρίνστον, 1971 R., The German Sturm und Drang.

ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Bosher, J.F., French Finances, 1770-1795: From Business to Bureaucracy. Καίμπριτζ, 1970 Brίnton, C., Α Decade of Reνolution, 1789-1799. Νέα Υόρκη, 1934 Cobban, Α., The Social lnterpretation of the French Revolution. Καίμπριτζ, 1964 Furet, F., Penser Ιa Revolution Franς;aise. Παρίσι, 1978 Labrousse, Ε., La crise de l'economie franς;aise au debut de ιa Revolution., Παρίσι, 1944

a lafin de ancien regime et

Lefebvre, G. , La Revolution Franς;aise. Παρίσι, 1951 Lefebvre, G., Quatre - vingt - neuf. Παρίσι, 1939 Mathίez, Α., La Revolution Franς;aise, 3 τόμοι. Παρίσι, 1922-1927 Palmer, R. R., The Age of Democratic Revolution: Α Political History οι Europe and America, 1760-1800, 2 τόμοι. Πρίνστον, 1964 Rude, G., The Crowd in the French Revolution. Οξφόρδη, 1952 Rude, G., Ιnterpretations of the French Reνolution. Λονδίνο, 1961 Shapίro, J.S., Condorcet and the Rise of Liberalism in France. Νέα Υόρκη, 1934 Soboul, Α., Les Sans-culottes parisiens en l'an 11. Παρίσι, 1958 Tίlly, C., The Vendee: Α Sociological Analysis of the Counter-Revolution of 1793. Καίμπριτζ (Μασσαχουσέττης), 1964

ερικός χώρος όπου μια γυναίκα πίνει, με δύο άντρες έτρια, του Pieter de Hooch (1629-1677]. Σταύρωση, τομ fy'latthias GrUnewald (;. -1528)

Εκτέλεση Επαναστατών, του Francisco Goya (1746-1828.1 Σε αντίθεση με τους περισσότερους καλλιτέχνες της εποχής του, ο Goya ασχολήθηκε ανένδοτα με τα βάσανα, τη 6ία, τον φό6ο, και τον θάνατο. Εδώ αναπαρίσταται η εκτέλεση Ισπανών επαναστατών από τους στρατιώτες του Ναπολέοντα το 1808. Η σκληρότητα αυτή προκάλεσε την επέκταση της εξέγερσης σε ολόκληρη την Ισπανική χερσόνησο (Prado).

Η σχεδία της Μέδουσας, του Theodore Gericault. Αγ ωνία και ταλαιπωρία είναι έντονα ζωγραφισμένες στις ρεαλιστικές μορφές του Gericault (Λούβρο).

Οι θεριστές, του Peter Breugnel του πρεσ6ύτεροu (1520-1560). Ο Breugnel επέλεξε την απεικόνιση της ζωής των παραπάνω ανθρώπων (ΜΜΑ).

Η Παρθένος και ο Καγκελάριος Rolin, του Jan Van Eνck f1390-14441.

'Ερασμος, .του Hans Ηοιυeίn του Νεώτερου (1497-1543).

:πάνω: Η Μαντόνα καθισμένη, του Ραφαήλ ( 1483-1520). Η ·έχνη του Ραφαήλ διακρινόταν για τη ζέστη και γαλήνη της, :αι για· την άκριτη αποδοχή των παραδόσεων και ruμ6άσεων της εποχής της (Ανάκτορο Pitti, Φλωρεντία). 1εξιά: «Χριστός και Μαντόνα», από τη «Δευτέρα Ίαροuσία», του Micl'Jelangelo (1475-1564). Κάρολος Ε', του Τισιανού (1 488- , 1576) (Alte PinakothekJ.

Ο Πάπας Παύλος και οι ανηψιοί του, του Τισιανού 1576).

Η Σφαγή της Xiou, του Eugene Delacroix (17981863).

Η ελευθερία οδηγώντας τον Λαό, του Eugene Delacroix ήταν δραματική και συναισθηματική, όπως δείχνει αυτή η φανταστική σκηνή της Επανάστασης του 1830 (Λού6ρο).

Το Εργαστήριο του Λιθοξόου, του Canaletto (1697-1768). Μι.α ήσυχη σιςηνή της καθημερινής. ζωής, σε έντονη αντίθεση με το παρακάτω πορτραίτο (Εθνική Πινακοθήκη. Λονδίνο).

Γάμος της Μόδας, William Hogarth (1697-1764).

ι-: Νυχτερινή 6άρδια,

Rembrandt (RijksmuseumJ.

Το Μάθημα Ανατομίας, Rembrandt van Rίjn (1606-1669).

Τοπίο με την Ταφή του Φωκίωνα, του Nicholas Poussin (1594-1665). Πολλοί θεωρούν τους πίνακές του με τους λόφους τryς Ρώμης πρότυπα του Γαλλικού κλασσικισμού (Λού6ρο).

Το κάλεσμα του Αγίου Ματθαίου, Caraνaggio (1573-1610).

Η Αγγλία και η Σκωτία στέφουν Βασιλιά τον Κάρολο Α ', Rubens. Η σκηνή αυτή ήταν μέρος μιας σειράς που ζωγραφίστηκε στα Ανάκτορα Whitei,all του Λονδίνου για να δοξάσει την δυναστεία Stuart (Ινστιτούτο Τέχνης της Μιννεάπολης). Η Δευτέρα Παρουσία, του Peter Paul Rubens (15771640).

Η Μαρκησία Durazzo, του Antho­ ny Van Dyck (1599-1641).

/', του Velasquez (Συλλογ ή

Μαντάμ de Pompadour, του Francois Boucher (17031770)

Μαντάμ Recamier, του Jacques Louis David (1748-1825)

Ο Mezzetin, του Antoine Watte­ au (1684-1721). Ο Mezzetin ήταν δημοφιλής ήρωας της ιταλικής κωμωδίας που άρεσε πολύ στη Γαλλία. Στον Watteau άρεσε να ζωγραφίζει τον φαν­ ταστικό κόσμο της αυλής, με τις γιορτές του και την τυποποιη­ μένη κομψότητα (ΜΜΑ).

Το · Γαλάζιο Αγόρι, του Thomas Gainsborough (1727-1788). Παρ· όλο που η ενδυμασία υποδη­ λώνει το ρομαντικό ιδεώδες του ωραίου 8ασιλό­ πουλόυ, το πρόσωπο είναι μια διεισδυτική μελέτη της ιδιοτροπίας και α6ε6αιότητας της εφηβείας (6ι6λιοθήκη Huntington). Η Sarah Siddons στην Τραγική Μού­ σα, του σερ Joshua Reynolds (17231792). Η Siddons μια διάσημη ηθοποι­ ός του 18ου αιώνα, απεικονίζεται στην Βασίλισσα της Τραγωδίας, σύμ­ φωνα με τη συνήθεια του Reynolds να αναπαριστά πλούσιους προστάτες των τεχνών σε εντυπωσιακές κλασσικές πόζες (Βιβλιοθήκη Huntigton).

) 'Αγιος Ανδρέας και ο · Αγιος · Φραγκίσκος, του ΕΙ Greco (1541-1614), Μουσείο Prado.

Ταφή του κόμη του Orgar, του ΕΙ Greco (15411614). Το αριστούργημα αυτό του ΕΙ Greco αποθανατίζει τον χαρακτήρα του λαού με τον οποίο έζησε. Οι επιμήκεις μορφές, τα λιπόσαρκα πρόσωπα, τα έντονα και δραματικά χρώματα, είναι τυπικά της δουλειάς του (,lglesia S. Tome, Toledo, Ισπανία).