Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 1η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010-2011
“Το φαινόμενο προσεγίσεις”
της
ακρασίας
–
Φοιτητής : Λιούμπας Ανδρέας (ΑΜ 55750) Ρόδος , 06 Δεκεμβρίου 2010
τρεις
φιλοσοφικές
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 1η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010-2011
“Γνωρίζω τι είναι ηθικά καλό, γνωρίζω ότι πρέπει να το πράξω, και όμως επιλέγω το κακό – γιατί;” Η εξήγηση του να μη μπορεί κανείς να πράξει το ηθικά καλό αν και το γνωρίζει (ακρασία) δηλαδή του ότι η ηθική γνώση δεν διαθέτει αυτή καθ’ εαυτήν ισχύ επιβολής απασχολεί ως κεντρικό πρόβλημα την φιλοσοφία ήδη από την αρχαιότητα. Για τον Σωκράτη, εφόσον κανείς απ’ τους ανθρώπους δεν αμαρτάνει θεληματικά, το πρόβλημα οφείλεται στην απουσία πραγματικής γνώσης (ουδείς εκών κακός). Ο Πλάτων, διαβλέποντας ότι η Σωκρατική λύση ήταν αδύνατη ως τέτοια, κατασκεύασε ένα μεταφυσικό οικοδόμημα (“θεωρία των ιδεών”) για να εξηγήσει την ακρασία, περιγράφοντας ταυτόχρονα και την απαιτούμενη ηθική γνώση ενός ιδιαίτερου τύπου ανθρώπων
(Πολιτεία).
Ο
Αριστοτέλης
τέλος
ακολουθεί
άλλη
οδό
εξήγησης
αποδεχόμενος τον καθοριστικό ρόλο των συναισθημάτων και των ανθρωπίνων παθών στην ψυχολογία της ανθρώπινης πράξης. Παρουσιάστε και εξετάστε συγκριτικά τις τρεις αυτές φιλοσοφικές προσεγγίσεις του φαινομένου της ακρασίας, αναλύοντας τις ομοιότητες και τις διαφορές τους.
Λιούμπας Ανδρέας ΑΜ 55750 1η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010 – 2011 Καθηγήτρια – Σύμβουλος : Φιλιππάκη Ελένη
Λιούμπας Α.
1
Περιεχόμενα Εισαγωγή 1. Σωκράτης – Η άρνηση της ακρασίας 1.1 Η άγνοια ως αρχή της λανθασμένης συμπεριφοράς 1.1.1 Μένων 1.1.2 Πρωταγόρας 2. Πλάτωνας - Η θεωρία των ιδεών και η τριμερής διάκριση της ψυχής ως ψυχολογική εξήγηση της ακρασίας 3. Ο Αριστοτέλης και η αποδοχή της ακρασίας 3.1 Ορισμός και μορφές ακρασίας 3.2 Η έννοια της πρακτικής γνώσης. 3.3 Η κατά Αριστοτέλη ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς 3.4 Η εξήγηση του φαινομένου της ακρασίας – αποδοχή της σωκρατικής περί άγνοιας αντίληψης τεκμηριώνοντας την μέσω του αριστοτελικού πρακτικού συλλογισμού. Επίλογος Βιβλιογραφία
Λιούμπας Α.
-//-//-//-//-//-
4 5 5 6 6
-//-//-//-//-//-
7 8 8 8 9
-//-
9
-//-//-
10 11
2
Στη μνήμη του Γιώργου Τσιαντή
Λιούμπας Α.
3
Εισαγωγή Η εργασία αυτή πρόκειται να εξετάσει συνοπτικά το φαινόμενο της ακρασίας1 υπό το πρίσμα τριών διαφορετικών προσεγγίσεων : της σωκρατικής, της πλατωνικής και της αριστοτελικής. Στην εξέταση μας πρόκειται να ακολουθήσουμε την ιστορική σειρά και συνεπώς θα ξεκινήσουμε παρουσιάζοντας τις θέσεις του Σωκράτη, οι οποίες συνιστούν την άρνηση του φαινομένου της ακρασίας. Στη συνέχεια θα παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της σκέψης του Πλάτωνα, μαθητή του Σωκράτη, από την αρχική ταύτιση με τον δάσκαλο στην μερική αποδοχή της ακρασίας. Τελικά θα φτάσουμε στον «Φιλόσοφο» και την νέα, σύνθετη, μορφή ερμηνείας της ανθρώπινης συμπεριφοράς η οποία ενσωματώνει και την εξήγηση της ακρασίας, υπό τον νέο ορισμό και τις μορφές που νωρίτερα έχει ορίσει ο Αριστοτέλης. Κλείνοντας την εργασία θα συνοψίσουμε τα επιμέρους συμπεράσματα.
1
Υπό την έννοια που δίνει και ο Τσιαντής (Τσιαντής 2008:23).
Λιούμπας Α.
4
1. Σωκράτης – Η άρνηση της ακρασίας. «…ως ουκ ούσης ακρασίας˙» Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1145b25-30
Η βασική θέση του Σωκράτη σε ότι αφορά το φαινόμενο της ακρασίας χωράει σε λίγες λέξεις : κανείς δεν αμαρτάνει θεληματικά.2 Η επιλογή του «κακού» προέρχεται από την άγνοια του «καλού». Η πεποίθηση του σχετικά με το διδακτό της αρετής3 και η, κατ΄ αυτόν «φυσική», ροπή προς το καλό τον τοποθετούν απέναντι από την ίδια την έννοια της ακρασίας. Στην πραγματικότητα έχουμε μια μετάθεση, μια αλλαγή πεδίου από την ηθική στην γνωσιολογία. Για τον Σωκράτη το πρόβλημα ανήκει στο γνωσιολογικό πεδίο και το επιλύει ως τέτοιο : δεν υφίσταται ηθικός διχασμός ούτε κάτι προς διερεύνηση ή επίλυση. Το φαινομενικό πρόβλημα είναι απλή αγνοία η οποία θεραπεύεται με την εκπαίδευση – η διανοητική διαφώτιση είναι η λύση4. 1.1 Η άγνοια ως αρχή της λανθασμένης συμπεριφοράς. Ο Σωκράτης ορίζει την αρετή ως την έμπρακτη γνώση του αγαθού και ως τέτοια είναι διδακτή όπως κάθε γνώση.5 Το κακό πηγάζει από την άγνοια ως γνωστικό σφάλμα κακής κρίσης. Η εφαρμογή της σωκρατικής μαιευτικής μεθόδου μπορεί να οδηγήσει όλους στην ανακάλυψη της βαθιά θαμμένης αλήθειας - γνωσης, συνεπώς αφού όλοι μπορούν να φτάσουν στην αληθινή γνώση τότε οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι όλοι μπορούν να οδηγηθούν στην επιλογή του καλού έναντι του κακού6 – μια άποψη που αναπτύσσει εξαντλητικά στον «Μένωνα».
2
(Τσιαντής 2008:23) Εδώ η αρετή με την σωκρατική αντίληψη ως όλες οι αρετές όπως ακριβώς η γνώση είναι ένα ενιαίο σώμα, (Μανιάτης 2008: 26 – 28) 4 (Μανιάτης 2008: 26 – 28) 5 (Μανιάτης 2008: 26 – 28) και (Βλαστός 1993:158) 6 (Μανιάτης 2008: 26 – 28) 3
Λιούμπας Α.
5
1.1.1 Μένων «Κανένας λοιπόν δεν επιθυμεί τα κακά Μένωνα, εφόσον δεν θέλει να είναι τέτοιος (άθλιος) γιατί τι άλλο σημαίνει να είσαι άθλιος, από το να επιθυμήσεις τα κακά και να τ' αποκτήσεις;»7 Η κατακλείδα του αποσπάσματος του διαλόγου που αναπτύσσεται μεταξύ Μένωνα και Σωκράτη8 είναι και η πραγματική βάση για την προσπάθεια εξήγησης της σωκρατικής αντίληψης. Μια ανάλυση και συστηματοποίηση των επιχειρημάτων του Σωκράτη στο σημείο του διαλόγου που παραθέσαμε έχει ήδη γίνει9 και οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχουν κενά και αντιφάσεις στη σωκρατική επιχειρηματολογία με βάση τις παραδοχές που κάνει. Συνεχίζοντας την ανάλυση μας θα εντοπίσουμε ενισχυτικά τεκμήρια σε ένα άλλο κείμενο, το οποίο επιπλέον θα καταδείξει με καθαρό τρόπο την ταύτιση των σωκρατικών και των πρώιμων πλατωνικών θέσεων σχετικά με το εξεταζόμενο θέμα.10 1.1.2 Πρωταγόρας «αν κανένας γνωρίζει τα καλά και τα κακά, τίποτα δεν μπορεί να τον εξουσιάσει, ώστε να πράξει άλλα από εκείνα που τον προστάζει η επιστήμη».11 Με αυτή την εισαγωγή ο Πλάτωνας ταυτίζεται με τον δάσκαλο του και φαίνεται να συνεχίζει την επιχειρηματολογία του Μένωνα σαν να πρόκειται για ένα κείμενο. Η διαλεκτική σχέση μεταξύ λόγου και πάθους12 αντιμετωπίστηκε με ένα μεθοδολογικό ελιγμό13 ο οποίος είχε ως στόχο την τελική αναγωγή όλων των ηθικών ζητημάτων σε γνωσιολογικά προβλήματα των οποίων η επίλυση στηρίζεται σε αξιολογικές μετρήσεις.14
7
Πλάτων, Μένων, 78b Πλάτων, ο.π, 77d - 78b 9 (Τσιαντής 2008:28 - 29) 10 (Τσιαντής 2008:24) 11 Πλάτων, Πρωταγόρας 352 c-d-e.Η ειδική συζήτηση σχετικά με την έννοια της «επιστήμης» στο κείμενο και οι σχετικές αντιπαραθέσεις μολονότι δεν μας είναι άγνωστες θεωρούμε ότι υπερβαίνουν τόσο το σκοπό όσο και τα όρια της μελέτης μας. Για περισσότερα στο θέμα βλ (Vlastos 1994: 296 – 302). Στο παρών κείμενο η έννοια της επιστήμης όπως είθισται. 12 (Τσιαντής 2008:26) 13 (Τσιαντής 2008:32) 14 (Τσιαντής 2008:32-35) 8
Λιούμπας Α.
6
2. . Πλάτωνας - Η θεωρία των ιδεών και η τριμερής διάκριση της ψυχής ως ψυχολογική εξήγηση της ακρασίας. Είδαμε πώς ο πρώιμος Πλάτωνας ακολούθησε την σωκρατική θέση και αρνήθηκε την ύπαρξη της ακρασίας.
Ο ωριμότερος όμως Πλάτωνας μετέφερε την εξέταση του
φαινομένου της ακρασίας σε άλλο πεδίο. Η πλήρης ανάπτυξη της πλατωνικής οντολογίας και γνωσιολογίας σε άμεσο συσχετισμό με την ψυχολογία15 οδήγησαν σε νέους δρόμους. Η λύση στο φαινόμενο της ακρασίας βρίσκεται, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, στην ίδια τη σύσταση της ψυχής η οποία αποτελείται από τρία μέρη τα οποία συνδέονται με τις τέσσερις κύριες αρετές ώστε να οδηγήσουν στην ευδαιμονία.16 Η τριμερής αυτή σύσταση είναι υπεύθυνη για το φαινόμενο της ακρασίας το οποίο στη βάση του είναι θέμα γνώσης. ‘Όμως τη γνώση αυτή ο Πλάτωνας την περιορίζει ως δυνατότητα σε ένα μικρό κύκλο ο οποίος επιφορτίζεται και με τη ευθύνη της εκπαίδευσης των υπολοίπων. Η αναζήτηση της ευδαιμονίας συνεπώς εξακολουθεί να είναι η πρωταρχική μέριμνα της ηθικής φιλοσοφίας και η προσέγγιση της προσδοκάται με την καλλιέργεια της αρετής όπως και στην σωκρατική ηθική αλλά έχει αλλάξει η περί ακρασίας αντίληψη – από την απόλυτη άρνηση ως συνέπεια μιας γνωσιολογικής αντιμετώπισης ο Πλάτωνας μετακινήθηκε στην θέση της μερικής αποδοχής ως συνέπεια μια συνθετότερης ψυχολογικής προσέγγισης του ανθρώπου.17
15
(Μανιάτης 2008: 32 – 34) (Μανιάτης 2008: 34 – 35) 17 (Μανιάτης 2008: 35 – 36). Για περισσότερα σχετικά με την πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα και το ρόλο των φιλοσόφων όπως τον είχε οραματιστεί αλλά και σχετικά με την εξέλιξη της σκέψης του στα πλαίσια της ανάπτυξης της φιλοσοφίας του όπως εμφανίζεται στους Νόμους και στην Πολιτεία βλ (Vlastos 1994: 303 – 312) 16
Λιούμπας Α.
7
3. Ο Αριστοτέλης και η αποδοχή της ακρασίας. «…ούτως μεν ουν ο λογος αμφισβητει τοις φαινομενοις εναργως» Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1145b25-30
3.1 Ορισμός και μορφές ακρασίας. Ο Αριστοτέλης δεν θα μπορούσε ποτέ να δεχτεί οτιδήποτε ενάντια στην καθημερινή πραγματικότητα.18 Με αφετηρία την σκέψη του περί ύπαρξης του φαινομένου της ακρασίας και με την μεθοδικότητα που τον διέκρινε στον τομέα της παρατήρησης μελέτησε σε βάθος τις ανθρώπινες ενέργειες και τα κίνητρα τους.19 Το αποτέλεσμα της διερεύνησης του ήταν ένας νέος ορισμός για το φαινόμενο της ακρασίας και μια συστηματική ταξινόμηση των διάφορων μορφών ακρασίας όπως εκείνος τις ξεχώρισε.20 Ερμηνεύοντας την πραγματικότητα των ανθρώπινων ενεργειών ο Αριστοτέλης διέκρινε τα κίνητρα σε τρεις μείζονες κατηγορίες, σε ότι αφορά το πεδίο της ακρασίας : τα πράγματα που αξίζουν να επιλεγούν αλλά επιδέχονται υπερβολή, τα πράγματα που πρέπει να αποφεύγονται και τα πράγματα που καθαυτά είναι ουδέτερα αλλά αναγκαία για τη ζωή του σώματος.21 Στη βάση αυτού του τριμερούς διαχωρισμού εντόπισε και τις διαφορετικές μορφές ακρασίας τις οποίες διαβαθμίζει σε κλίμακα τοποθετώντας ως κατεξοχήν μορφή ακρασίας την απλή ακρασία22 η οποία κατ΄ουσίαν ως πεδίο ταυτίζεται με την ακολασία, διαφέροντας ο ακρατής ως προς τον ακόλαστο μόνο στην «προαίρεση» 23 3.2 Η έννοια της πρακτικής γνώσης. Η εξήγηση του φαινομένου της ακρασίας το οποίο εντόπισε και κατηγοριοποίησε απαίτησε ένα νέο εξηγητικό μοντέλο αφού ήδη είχε απορρίψει το σωκρατικό και το πλατωνικό ως μη ρεαλιστικά/πραγματικά. Η λύση που πρότεινε ο Αριστοτέλης ήταν ένα νέο γνωσιολογικό – ερμηνευτικό υπόβαθρο των ανθρώπινων πράξεων. Στηρίχθηκε σε μια λογική κατασκευή : μια γενική
18
Είναι γνωστό άλλωστε ότι η αριστοτελική φυσική φιλοσοφία εδράζεται σε παρατηρήσεις του φυσικού κόσμου. (Ross 2001: 281 - 318) 20 (Ross 2001: 318 - 319) και (Τσιαντής 2008:37 -38) 21 (Ross 2001: 318 - 319) 22 (Τσιαντής 2008:37) 23 (Τσιαντής 2008:37 - 38) 19
Λιούμπας Α.
8
προκείμενη : αρχή ή νόμος περί του τι είναι σωστό ή καλό, σχετίζεται με μια «κατά μέρος» προκείμενη η οποία αφορά τα καθ΄εκαστα και δηλώνει ότι κάτι σχετίζεται με την γενική προκείμενη. Από τον συνδυασμό τους προκύπτει η πράξη.24 3.3 Η κατά Αριστοτέλη ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Όλη η ερμηνευτική του Αριστοτέλη περιστρέφεται γύρω από το μοντέλο της πρακτικής γνώσης (πρακτικός συλλογισμός) αλλά και γύρω από την αγαπημένη του διάκριση μεταξύ «δυνάμει» και «ενεργεία» σε ότι αφορά την γνώση σχετικά με τις συνέπειες των πράξεων.25 «Παίζει» ο Αριστοτέλης με τις έννοιες και ειδικότερα εστιάζει στο κατά πόσο είναι δυνατή μια πραγματική γνώση των επιμέρους – με δεδομένο ότι μια γνώση των καθόλα είναι εφικτή μέσω της εκπαίδευσης, μοντέλο και επιρροή από τον δάσκαλο του Πλάτωνα. 26 Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει, το οποίο θα δούμε αμέσως παρακάτω, είναι ανοικτό σε ερμηνείες. 3.4 Η εξήγηση του φαινομένου της ακρασίας – αποδοχή της σωκρατικής περί άγνοιας αντίληψης τεκμηριώνοντας την μέσω του αριστοτελικού πρακτικού συλλογισμού. Γράφει ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια» : «[.…]Συνεπώς συμβαίνει να γίνεται κανείς ακρατής παρασυρόμενος από κάποια αρχή ή γνώμη, η οποία όμως δεν είναι αυτή καθαυτή αντίθετη προς τον ορθό λόγο αλλά από σύμπτωση. Διότι η επιθυμία μόνο είναι αντίθετη προς τον ορθό λόγο αλλά όχι η γνώμη[.…]».27 Οι ερμηνείες αυτού του χωρίου αποτελούν και ισάριθμες εξηγήσεις του φαινομένου της ακρασίας από τον Αριστοτέλη όπως εμείς πλέον τις αντιλαμβανόμαστε.28 Το σημαντικό όμως εδώ βρίσκεται στην έμμεση έστω παραδοχή της αρχική σωκρατικής θέσης σχετικά με την άγνοια ως υπόβαθρο της ακρασίας29 αφού τελικά, έστω και με την εισαγωγή μιας «αισθητικής επιστήμης» ως ενδιάμεσο ο Αριστοτέλης καταλήγει ότι «φαίνεται ότι συμβαίνει πράγματι εκείνο που προσπαθούσε να ερμηνεύσει ο Σωκράτης»
24
(Τσιαντής 2008:42 - 43) (Τσιαντής 2008:44 - 45) 26 (Τσιαντής 2008:43 - 50) 27 Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1147a 35 1147b 5 28 (Τσιαντής 2008:51 - 58) 29 (Τσιαντής 2008:58) 25
Λιούμπας Α.
9
Επίλογος Η εργασία αυτή είχε ως σκοπό την συνοπτική συγκριτική παρουσίαση των θέσεων του Σωκράτη, του Πλάτων και του Αριστοτέλη σε ότι αφορά το φαινόμενο της ακρασίας. Ξεκινήσαμε από την θεμελιώδη θέση του Σωκράτη : η ακρασία δεν υφίσταται – ότι νοείται ως τέτοια είναι απλή άγνοια. Ο Σωκράτης εξετάζει το πρόβλημα από γνωσιολογική σκοπιά και με βάση την πεποίθηση του για την φυσική «ροπή» προς το καλό επιχειρηματολογεί πειστικά υπέρ της άγνοιας ως αιτίας του κακού – εάν εξαλείψουμε την άγνοια εξαλείφεται και η ακρασία. Το σχήμα που μπορεί να εξαχθεί λοιπόν εδώ συνοψίζεται ως εξής : Η ευδαιμονία είναι ο τελικός σκοπός της ηθικής φιλοσοφίας. Αυτή προσεγγίζεται μέσω της αρετής. Η αρετή είναι η έμπρακτη γνώση του αγαθου. Ως γνώση η αρετή είναι διδακτή και κατά συνέπεια το αντίθετο της είναι προιόν άγνοιας. Ο Πλάτωνας ξεκινά με την σωκρατική θέση, την οποία και δεν εγκατελείπει οριστικά ποτέ. Όμως στην πορεία ανάπτυξης της δικής του γνωσιολογίας – μεθοδολογίας και ψυχολογίας οδηγείται στην θέση ότι η ψυχή έχει τριμερή σύσταση. Αυτή η τοποθέτηση του σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της πολιτικής του θεωρίας ( Πολιτεία – Νόμοι ) τον οδηγεί τελικά σε μια μερική αποδοχή της ακρασίας, ως φαινόμενο που μπορεί να εξηγηθεί από την τριπλή υπόσταση της ψυχής. Ο Αριστοτέλης ως παρατηρητής της φύσης αρνείται να δεχτεί την σωκρατική αντίληψη περί ανυπαρξίας του φαινομένου της ακρασίας. Την βλέπει να υφίσταται ως ανθρώπινη κατάσταση και την μελετά ταξινομώντας μεθοδικά τις ανθρώπινες ενέργειες και ερευνώντας
την
πηγή τους
- τα κίνητρα
τους.
Καταλήγει σε μια
τριμερή
κατηγοριοποίηση και συνδέει την ακρασία με τις αντίστοιχες κατηγορίες σε μια αξιολογική ρύθμιση. Μετά την αναγνώριση του φαινομένου προσπαθεί να το εξηγήσει και επιστρατεύει ένα νέο μεθοδολογικό εργαλείο – τον πρακτικό συλλογισμό. Παρόλο όμως που στην αρχή τοποθετήθηκε ενάντια στην βασική αντίληψη περί άγνοιας τελικά καταλήγει να την επιβεβαιώσει με τη χρήση των δικών του εργαλείων.
Λιούμπας Α.
10
Βιβλιογραφία
Αριστοτέλης, 1993, Ηθικά Νικομάχεια, Κάκτος, Αθήνα Μανιάτης Γ., 2008. Φιλοσοφία στην Ευρώπη. Σύντομη εισαγωγή στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, ΕΑΠ, Πάτρα. Πλάτωνας, 2008. Μένων, Πόλις, Αθήνα Πλάτωνας, x.x. Πρωταγόρας, Ι Ζαχαρόπουλος, Αθήνα Ross, W.D., 2001. Αριστοτέλης, ΜΙΕΤ, Αθήνα Τσιαντής Γ., 2008. Η μεταφυσική των ναρκωτικών, δοκίμιο εφαρμοσμένης ηθικής, Λευκωσία.
Λιούμπας Α.
11
