ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΥΠΟ ΧΑΝΣΟΝ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΕΠΙΣΗΣ

ΠΟΛ ΚΑΡΤΛΕΤΖ

Οι Σπαρτιάτες. Μια Επική Ιστορία Μέγας Αλέξανδρος. Η Αναζήτηση ενός Νέου Παρελθόντος

ΑΝΤΙΦΛΑΟΥΕΡΝΤΕΡΕΚ

Στις Όχθες της ΣοφΖας.

Η Ιστορία της Αρχαίας Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας

ΒΑΛΕΡΙΟ ΜΑΣΙΜΟ ΜΑΝΦΡΕΝΤΙ

-

ΛΟΡΕΝΤΖΟ ΜΠΡΑΤΣΕΖΙ

ΟΙ Έλληνες της Δύσης

ΦΕΡΝΑΝ ΜΠΡΟΝΤΕΛ

Οι Μνήμες της Μεσογείου.

Προϊστορία και Αρχαιότητα

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣIΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

ΒΙΚΤΟΡ ΝΤΕΪΒΙΣ ΧΑΝΣΟΝ

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Μετάφραση από τα αγγλικά: ΑΓΓΕΛΟΣ ΦΙΛΙΠΠΑΤΟΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ

ΑΘΗΝΑ

2007

Σειρά: ΙΣΤΟΡIΑ Τίτλος πρωτοτύπου: Α

fought Συγγραφέας:

WAR ΙΙΚΕ ΝΟ ΟΤΗ ER Peloponnesian War VICTOR ΟΑ VIS HANSON

Ηονν ιhe Aιhenians

ιhe

Copyright © Victor Davis Hanson, 2005 Copyright © 2007 για την ελληνική γλώσσα: ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛlBANH ΑΒΕ Σόλωνος

98 - 10680 Αθήνα. Τηλ. : 210 3661200, Fax: 210 36 17791 http://www.livanis.gr Απαγορεύεται η αναδημοσίευση , η αναπαραγωγή , ολικιj, μερ ικιj ή περιληmική, ή η α πόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλ(ου με οποιονδήποτε

τρόπο , μηχανικό, ηλεκτρονικό , φωτοτυπικό, ηχoγράφΙΙUllς ιl ΙΙλλο , χωρ(ς προηγούμενη γραmή άδεια του εκδότη. Νόμος

212 Ι / Ι 993

ουν στην Ελλάδα. Παραγωγή: Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη

ISBN 978-960-14-1495-9

και κανόν ες ισυ Διεθνούς Δικα(ου που ισχύ

Στους καθηγητές Τζον Χιθ και Μπρους Θόρτον, φίλους και κλασικιστές για περισσότερα από είκοσι πiντε 'ΧΡόνια

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος ...

... ... . .. . ... .. . ... .. .. .... ... . .. .. ...... 13

1. Φόβος: Γιατί η Σπάρτη πολέμησε την Αθήνα (480-431 π.χ.) . . ... 25 2. Φωτιά : Ο πόλεμος εναντίον της rης (431-425. π.Χ.) ... .. . ... . . 83 3. Νόσος : Τα δεινά του λοιμού στην Αθήνα (430-426 π.Χ) . ... . .. 137 4. Τρομοκρατ(α: Πόλεμος στη σκιά (431-421 π.χ.) . .. . .. ..... 178 5. Πανοπλία : Οι εκ παρατάξεως μάχες ανάμσα σε οπλίτες (424-418 π.χ.) . .... . ......... . ... . . ..... . .. 238 6. Τείχη : Πoλιoρriες (431-415 π.χ.) . ....... ...... . .. .. . .. 312 7. Ίπποι: Η καταστροφή στη Σικελία (415-413 π.χ.) . . . . ... .. . . 380 8. Πλοία : Ο πόλεμος στη θάλασσα (431-404 π.Χ.) . .... ... ... . . 440 9. Αποκορύφωση : Ot ναυμαχiες στο Azγαio (411-405 π.χ.) . ..... 506 10. Καταστροφή ; Νικητές και ηπημένοι (404-403 π .Χ) ...... .. 536 Σημειώσεις ....

. . ... .. . .............. . . . .... . ....... . 583 Βιβλιογραφία . . .. .. .. . ... .. .. . ..... . . . .... . ........ . . 673

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ

Η σπαρτιαηκή και η αθηναϊκή ηγεμονία: Η Πελοποννησιακή Συμμαχία και άλλοι σύμμαχοι της Σπάρτης .

. . 59

Η σπαρτιατική και η αθηναϊΚή ηγεμονία: Οι φόρου υποτελείς πόλεις και οι σύμμαχοι της Αθήνας .......

70 .. ... ..... . .. ... ... . .. ........ . .. 112 Η Αθήνα και τα περίχωρα ....... . ......... . ...... ..... 143 Οι ακτές της Πελοποννήσου . . .. ...... . .... . .. ... . ...... 188 Μάχες και πολιορκίες του Πελοποννησιακού Πολέμου . ..... 345 Η επίθεση των Αθηναίων εναντ(ον των Συρακουσών (414 π.χ.) . . . 404 Τελικές στρατιωτικές επιχειρήσεις (Χειμώνας 415-414 π.χ.) ... 418 Ναυμαχίες στο Αιγαίο .. . .. . . . ....... . .. . . .. . . . .. . ... . . 521 Εισβολές στην Απική

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τον Απρίλιο του

404

Π . Χ. ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Λύσανδρος οδή

γησε τελικά τον τεράστιο στόλο των πλοίων του, στα οποία στριμώ χνονταν

30.000

ενθουσιώδεις ναυτικοί, στο μισητό λιμάνι της Αθή

νας, τον Πειραιά , δίνοντας τέλος στον Πελοποννησιακό Πόλεμο .

Ύστερα από την καταστροφή τον προηγούμενο Σεmέμβριο του ε πιβλητικού στόλου της στη ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς , στα νε

ρά της Μικράς Ασίας, η κάποτε μεγαλοπρεπής πόλη της Αθήνας ή ταν τώρα εντελώς ανυπεράσπιστη. Μα τα χειρότερα δεν είχαν έρθει ακόμα . Σύντομα περικυκλώθηκε , το ηθικό των κατοίκων της κατέρ ρευσε , η πόλη γέμισε με πρόσφυγες που λιμοκτονούσαν και έφτασε στα πρόθυρα της επανάστασης. Αυτό το τέλος θα φάνταζε εντελώς αδιανόητο τρεις δεκαετίες νωρίτερα , όταν ο Περικλής είχε υποσχε

θεί τη νίκη της δημοκρατίας. Τότε, όμως, ούτε χαν υποκύψει στο λοιμό ούτε

80.000

Αθηναίοι εί

500 αθηναϊκά πλοία είχαν βυθιστεί στη

Σικελία και στο Αιγαίο. Τώρα δύο Σπαρτιάτες βασιλιάδες, ο Άγις και ο Παυσανίας, είχαν

στρατοπεδεύσει έξω από τα τείχη της πόλης, επικεφαλής χιλιάδων σκληροτράχηλων οπλιτών από την Πελοπόννησο. Οι κάτοικοι της

Αθηνας ήταν ακόμα ασφαλείς πίσω από τα ογκώδη τείχη, όμως οι δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες που βρίσκονταν μέσα στην πόλη ήταν αποκομμένοι από κάθε εγχώρια αλλά και εισαγόμενη πηγή τροφί μων

-

και περίμεναν το τέλος. Δεν υπήρχε πλέον η παλιά ζωτική

14

ΠEΛOΠONNHΣlAΚOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

γραμμή επικοινωνιών που , μέσω ξηράς και θάλασσάς, επέτρεπε τη ροή των φόρων υποτελείας. Για να δοθεί ένα τέλος στο λιμό που μά

στιζε την πόλη, η Αθήνα τελικά παραδόθηκε και συμφώνησε να δια λύσει ό,τι είχε απομείνει από τον κάποτε φημισμένο στόλο της, να κατεδαφίσει τα περίφημα τείχη της και να καταργήσει την ονομα στή δημοκρατία της. Χιλιάδες πολίτες βρίσκονταν πια στο έλεος της επιείκειας των Σπαρτιατών και ίσως

100.000

κάτοικοί της να είχαν

συγκεντρωθεί στους δρόμους της πόλης, τρομοκρατημένοι από το εν

δεχόμενο ότι θα υποστούν την ίδια μοίρα με αυτή που είχαν επιφυ λάξει σε τόσους άλλους Έλληνες σε όλο το Αιγαίο . Ο κατακτητής Λύσανδρος δεν καθυστέρησε να εφαρμόσει τους όρους της συνθηκολόγησης και ιδίως να καταστρέψει τα Μακρά Τεί χη

-

τις δυο παράλληλες γραμμές οχυρωματικών έργων που ε κτεί

νονταν σε απόσταση άνω των

6,5

χιλιομέτρων από την Αθήνα μέχρι

το λιμάνι του Πειραιά και συμβόλιζαν τη ναυτική ισχύ και τη θα λάσσια αυτοκρατορία της αθηναϊκής δημοκρατίας: « Οι Πελοπον νήσιοι βάλθηκαν με πολλήν όρεξη να γκρεμίζουν τα Τείχη , στους ή χους αυλού που έπαιζαν κορίτσια

-

νομίζοντας ότι από κείνη τη μέ

ρα ελευθερωνόταν η Ελλάδα» . Όταν πριν από πολλά χρόνια είχε ξε κινήσει ο πόλεμος, οι Σπαρτιάτες είχαν υποσχεθεί στους Έλληνες ό

τι θα τους απελευθέρωναν και είχαν προειδοποιήσει τους Αθηναίους, όπως λέει ο Θουκυδίδης, να αποδώσουν «στους Έλληνες την ελευ θερία τους» . Έτσι, τώρα αυτοί οι διαπνεόμενοι από έντονο τοπικι στικό πνεύμα πολεμιστές έμοιαζαν να έχουν τηρήσει την υπόσχεσή τους. Η σπαρτιατική κατοχή της Αθήνας έδωσε, λοιπόν , τέλος σε εί κοσι εφτά χρόνια εχθροπραξιών , που οδήγησαν στην τελική ήπα και στην ταπείνωση της Αθήνας του Περικλή . Πώς συνέβη αυτό το

αδιανόητο γεγονός; ι Το βιβλίο αυτό δε δίνει απάντηση σε αυτή την ερώτηση μέσω μιας στρατηγικής αποτίμησης των διαφόρων εκστρατειών του πο

λέμου . Και φυσικά , σε ακόμα μικρότερο βαθμό , δεν είναι μια μελέ-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

15

τη των λόγων που οδήγησαν τους Σπαρτιάτες να πολεμήσουν τους Αθηναίους. Εξαιρετικά έργα στα αγγλικά από τους Τζορτζ Γκροτ , Τζορτζ Γκράντι, Μπ . Χ . Χέντερσον, Ντόναλντ Κέιγκαν , Τζον Λέι ζενμπι , Άντον Πάουελ, Γκόφρι ντε Σεν Κρουά , και άλλους , καλύ

mouv

όλα αυτά τα ζητήματα . Επομένως, δεν είναι αναγκαία μια α

κόμα παραδοmακή ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου . Όμως, πώς οι Αθηναίοι πολέμησαν ενάντια τους Σπαρτιάτες στην ξηρά , στις πόλεις , στη θάλασσα και σε όλη την ελληνική ύπαιθρο ;

Για όλους όσους πέθαναν σε αυτό το φοβερό πόλεμο ποια μορφή εί χε αυτός ο εφιάλτης , δεδομένου ότι έχουν γραφτεί ελάχιστα σχετικά με το πόσοι Έλληνες πολέμησαν , πόσοι χάθηκαν ή πώς διεξήχθη ; Ύστερα, λοιπόν , από μια σύντομη εισαγωγή για το γενικότερο πλαί σιο του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο στόχος μου είναι να πραγ ματευτώ αυτή την πολύχρονη σύγκρουση , που έγινε πριν από

2.400

χρόνια , ως κάτι το ιδιαίτερα ανθρώπινο και , ως εκ τούτου, να κατα δείξω ότι ο πόλεμος αυτός είναι κάτι περισσότερο από μια μακρινή σύγκρουση που διεξήχθη στο απώτερο παρελθόν. Ποιος, άραγε , μπορεί να φανταστεί ότι ο ασυνήθιστος προσδιο

ρισμός «Πελοποννηmακός Πόλεμος» υποδηλώνει μια αιματηρή εμ φύλια διαμάχη ; Οι περισσότεροι , αντίθετα , θεωρούν ότι πρόκειται για έναν πόλεμο παρόμοιο με τους « Περσικούς Πολέμους», τους « Μακεδονικούς Πολέμους» ή τους « Δακικούς Πολέμους», που όλοι

τους υπήρξαν κατά την αρχαιότητα σκληρές συρράξεις εναντίον ξέ νων λαών. Όμως, η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων που σκοτώ

θηκαν από το

431

έως το

404

ήταν Έλληνες . Τα χρήματα που δα

πανήθηκαν , οι πόλεις που λαφυραγωγήθηκαν, οι αγροί που λεηλα τήθηκαν, όλα αυτά τα δεινά τα υπέστησαν κυρίως Έλληνες . Αυτός ο αρχαίος εμφύλιος πόλεμος αποκαλείται σήμερα « Πελοποννησιακός Πόλεμος», επειδή οι Δυτικοί είναι από αρκετές απόψεις αθηνοκε

ντρικοί. Όλοι εξισώνουν την Αθήνα με την Ελλάδα. Και παρόλο που οι σύγχρονοί μας είναι εξοικειωμένοι με τη Σπάρτη, δε γνωρίζουν


16

σχεδόν τίποτα για πόλεις-κράτη όπως η Κόρινθος , οι Συρακούσες ή

η Θήβα · αυτοί ήταν οι άλλοι φοβεροί εχθροί της Αθήνας, η δε τρια ντάχρονη σύρραξη ήταν γνωστή σε αυτούς με την εντελώς διαφορε τική ονομασία «Αθηναϊκός Πόλεμος», καθώς αποσκοπούσε στην κα ταστροφή της δημοκρατίας και της ηγεμονίας της Αθήνας. Οι περισσότεροι μεταγενέστεροι συγγραφείς, τόσο οι αρχαίοι ό

σοι και οι νεότεροι , έχουν υιοθετήσει την άποψη του Περικλή ότι ε πρόκειτο για έναν « πόλεμο εναντίον των Πελοποννησίων», την ι

στορία του οποίου κατέγραψε ο Αθηναίος Θουκυδίδης. Ωστόσο, σε ό,τι αφορά την πραγματική φύση της σύρραξης , ο Πελοποννησια κός Πόλεμος δεν ήταν στην πραγματικότητα μόνο μια ανοιχτή σύ

γκρουση εναντίον των Πελοποννησίων, αλλά ενεπλάκησαν σε αυτόν σχεδόν όλοι όσοι ζούσαν στον ελληνόφωνο κόσμο

-

αλλά και αρκε

τοί πέρα από αυτόν , από τη Θράκη μέχρι την Περσία. Η διαπάλη έμοιαζε πολύ πε ρισσότερο με τη διαφαινόμενη χωρίς τέλος σφαγή στη Βόρεια Ιρλανδία , με την αποτελμάτωση των στρατευμάτων τό σο των Γάλλων όσο και των Αμερικανών στο Βιετνάμ, με το χάος στη Μέση Ανατολή ή με τις κρίσεις της δεκαετίας του

'90 στα

Βαλκάνια ,

παρά με τις περισσότερο συμβατικές μάχες του Β ' Παγκόσμιου Πο

λέμου, όπου υπήρχαν ξεκάθαροι εχθροί, θέατρα πολεμικών επιχει ρήσεων, μέτωπα και εκβάσεις .

Ένα καλύτερο όνομα για το θέμα μας θα ήταν ίσως ο « Μεγάλος Αρχαίος Εμφύλιος Πόλεμος». Η Αθήνα, η Σπάρτη και οι αντίστοι χοι σύμμαχοί τους -με εξαίρεση την ανάμειξη των Περσών ως χρη ματοδοτών στην τελευταία φάση του πολέμου- ανήκαν στον ελλη νόφωνο κόσμο, λάτρευαν τους ίδιους θεούς , καλλιεργούσαν τη γη

και πολεμούσαν με τον ίδιο τρόπο. Παρόλο που δεν υπήρξε ποτέ έ να πανελλήνιο έθνος, οι Έλληνες των διαφόρων πόλεων-κρατών θε ωρούσαν ότι αποτελούν έναν ενιαίο λαό. Η εικοσιεφτάχρον η σύ γκρουσή τους υπήρξε, από την άποψη του ποσοστού των ανθρώπων που πολέμησαν και σκοτώθηκαν, ένας από τους πιο τρομακτικούς εμ-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

17

φύλιους πολέμους στα πρώτα χρόνια της γραmής Ιστορίας

-

συμ

βατικές μάχες, τρομοκρατία, επαναστάσεις, δολοφονίες και μαζικοί

φόνοι εκτυλίσσονταν ταυτόχρονα μέσα σε ένα πλαίσιο σύγχυσης ε ξαιτίας της εναλλαγής συμμάχων και εχθρών. Οι απαρχές της απόφασης να εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας στις εμπειρίες που απορρέουν από τα πεδία των μαχών ανάγονται στον

Θουκυδίδη. Αντί, όπως φαίνεται ο ίδιος να διατείνεται, η

/mopia του

να είναι μια χρονολογική και εκτενής περιγραφή όλων των γεγονό των του πολέμου , ο Θουκυδίδης

(460

περίπου-395) -η βασική πηγή

γνώσης που διαθέτουμε για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο- μας πα

ρουσιάζει αντίθετα χαρακτηριστικά περιστατικά στα οποία θεμε λιώνει ολόκληρη την αφήγησή του για τις ανθρώπινες εμπειρίες που απορρέουν από τον αλληλοσκοτωμό.

Για παράδειγμα , η λεmομερής περιγραφή της πολιορκίας της μικρής πόλης των Πλαταιών του επιτρέπει να τη χΡηmμοποιήσει ως πρότυπο για όλες τις πολιορκίες στην εξιστόρησή του , με συνέπεια

να δικαιολογείται στη συνέχεια η επί τροχάδην μνημόνευσή τους . Παρόμοια , ο πρώτος επιτάφιος λόγος του Περικλή καταγράφεται ο

λόκληρος

-

μια ευκαιρία, παρόμοια με εκείνη είχε ο Λίνκολν, * για

να παρουσιαστεί συνοmικά ιι ουσία της αθηναϊκής πολιτείας . Όμως,

δε γίνεται καμία μνεία στους υπόλοιπους περίπου είκοσι επικήδει ους λόγους που εκφωνήθηκαν στην Αθήνα στη διάρκεια του πολέμου . Η αναφορά στην ανεξέλεγκτη σφαγή στην Κέρκυρα είναι αποκαλυ mική των ευρύτατα διαδεδομένων εμφύλιων σπαραγμών. Η λεmο μερειακή περιγραφή της μάχης της Μαντίνειας χρησιμεύει ως υπό-

* Κατά τη διάρκεια του αμερικανικού Εμφύλιου Πολέμου , ύστερα από το τέ λος της μάχης του Γκέnζμπεργκ

(1 -3 Ιουνίου 1863), ο Έιμπρααμ Λίνκολν. 160ς

πρόεδρος των ΗΠΑ, εκφώνησε έναν επικήδειο λόγο για τα θύματα , στον οποίο συμπεριλαμβανόταν η ακόλουθη πασ(γνωσιη φράση 1'I0υ για τους πολίτες των

ΗΠΑ θεωρείται ως ο θεμέλιος λίθος του πολαεύματός τους: « Η δ~αKυβέρνηση του λαού από το λαό για το λαό •. (Σ.τ.Μ.)

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛ ΕΜΟ Σ

18

δειγμα τόσο για την προγενέστερη σύγκρουση ανάμεσα στις φά λαγγες των οπλιτών που έγινε στο Δήλιο όσο και για τις μεταγενέ στερες που έγιναν στη Σικελία. Από το

431

έως το

425

πραγματο

ποιήθηκαν πέντε μαζικές εκκενώσεις της υπαίθρου της Απικής . Μό νο η πρώτη περιγράφεται με λεπτομέρειες . Ο Θουκυδίδης μάς προσφέρει δεκάδες γλαφυρές και αποκαλυ πτικές εικόνες απελπισμένων αντρών και γυναικών στις επάλξεις, α

νταλλαγές χτυπημάτων με δόρατα και εμβολισμούς πλοίων στη θά λασσα. Άρα , ασφαλώς δεν ήταν ο στυγνός ρεαλιστής και ο συγγρα

φέας εξαντλητικών λεmομερειών , όπως μερικές φορές πιστεύεται , αλλά μάλλον ένας ανθρωπιστής και ένας αφηγητής που ποτέ δε λη σμονούσε ότι οι άνθρωποι , και όχι οι άψυχες πολιτικές και οικονο

μικές δυνάμεις, αποτελούσαν το πραγματικό υλικό της Ιστορίας του. Η εξιστόρηση , λοιπόν, του τρόπου με τον οποίο πολέμησαν και πέ θαναν χιλιάδες Έλληνες απορρέει από, αλλά και διακατέχει, το πνεύ μα του ιστορικού του έργου.

Όμως , περιγράφοντας αυτό τον πόλεμο με έναν τόσο διαφορε τικό τρόπο, υπάρχουν επίσης λιγότερες δυνατότητες για μια χρονο λογική σειρά ή, ακόμα , για μια απεικόνιση της ευρύτερης εξελισ σόμενης πολιτικής και στρατηγικής σκέψης πίσω από τις στρατιω τικές επιχειρήσεις. Οι Σπαρτιάτες έκοβαν τα ελαιόδεντρα της Απι κής στα πρώτα και στα τελευταία χρόνια του πολέμου' οι Αθηναίοι

πραγματοποίησαν ναυτικές επιδρομές τόσο το

431

όσο και το

405.

Ο πόλεμος ξεκίνl1σε με μια πολιορκία και η Αθήνα παραδόθηκε ε ξαιτίας του σπαρτιατικού αποκλεισμΟύ. Ή, όπως το θέτει ο Θουκυ δίδης, οι πολιορκίες , οι εκκαθαρίσεις, οι μαζικές δολοφονίες , οι μά

χες, οι ανομβρίες , η σιτοδεία και ο λοιμός, «όλες αυτές οι συμφορές

μαζί με τον τωρινό πόλεμο έπεσαν πάνω στους Έλληνες».2

Τα κεφάλαια του βιβλίου είναι κατά μείζονα λόγο οργανωμένα όχι με βάση τη χρονολογική σειρά των γεγονότων, αλλά με βάση τις πολεμικές εμπειρίες: «φωτιά » (δήωση της γης) , «νόσος» (επιδημική

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

ασθένεια), <<τρομοκρατία» (στάσεις και συγκρούσεις ατάκτων) , « πα νοπλία » (μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών), <<τείχψ> (πολιορκίες) , « ίπποι» (η Σικελική Εκστραιεία) και « πλοία» (οι ναυμαχίες ανάμε σα σε τριήρεις) . Τα θέμαια του καθενός από αυτά τα κεφάλαια συν δέονται με μια χαλαρή αφήγηση του πολέμου, υπό την αίρεση ότι

το κάθε κεφάλαιο πραγμαιεύεται παραδείγμαια που προέρχοντοι α πό τα είκοσι εφτά συνολικά έτη που διήρκεσε η σύρραξη.

Καμία άλλη σύγκρουση δεν μπορεί να μας προσφέρει τόσο πολ λά στρατιωτικά διδάγματα για τη σημερινή εποχή όσο ο Πελοπον νησιακός Πόλεμος. Φυσικά, επρόκειτο για μια βαλκανικού τύπου

περιπλοκή αλλά, επίσης, ήταν μια σύρραξη στην οποία αναμείχθη καν δυο μεγάλες υπερδυνάμεις, ένας πόλεμος τρομοκρατίας, ένας βρόμικος πόλεμος στον οποίο ενεπλάκησαν οι «αδέσμευτες» πόλεις

κράτη της Ελλάδας, μια προσπάθεια να επιβληθεί διά της βίας η δημοκρατία σε κράτη που ήταν απρόθυμα να τη δεχτΟύν, καθώς και

ένα σύνολο εσωτερικών και πολιτισμικών αναταράξεων που οφεί λονταν στις απογοητεύσεις από τις στρατιωτικές επιχειρήσεις . Ο πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζορτζ Μάρσαλ, οι επικρι τές του πολέμου του Βιετνάμ, αλλά και οι σημερινοί αντίπαλοι και υποστηρικτές του λεγόμενου πολέμου εναντίον της τρομοκραιίας έ

στρεψαν και στρέφουν το βλέμμα τους πίσω στο παρελθόν για να ερ μηνεύσουν με το δικό τους τρόπο τον Θουκυδίδη και για να αντλή σουν διδάγματα από τους ανθρώπους που πολέμησαν σε αυτό το

φριχτό πόλεμο πριν από τόσα χρόνια. Σε μερικές σελίδες αυτού του βιβλίου παρασύρθηκα ίσως από τις

προσωπικές μου εμπειρίες τόσο στην καλλιέργεια της γης όσο και από τις εμπειρίες που αποκόμισα από τις επισκέψεις μου στην ελ ληνική ύπαιθρο, που με οδήγησαν σε συγκρίσεις με μάχες άλλων ε ποχών, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων της εποχής μας . Το γε

γονός ότι αποστασιοποιούμαι από τα αυστηρά κριτήρια των κλασι κών μελετητών ενδέχεται να ενοχλήσει τους συναδέλφους μου ε-

ΠΕΛΟΠΟ

20

ΝΗΣ ΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

παγγελματίες ιστορικούς, οι αναγνώστες ό μως θα εκτι μιΙ σουν αυτή τ η συχνά σκληρή υπ6 μνηση, ότι , σε τελικιl ανάλυση , ο ι άντρες και οι γυναίκες του παρελθόντος δε διέφεραν από εμάς . Υπάρχουν κοι νά στοιχεία στον πόλεμο , όπ ως ο απόλυτα ανθρωποκεντρικ6ς χα ρακτήρας του , που υπερβαίνουν το χρόνο και το χώρο. Σε μερ ικ ές

περιmώσεις μπορού με να μάΘουμε για αυτό το μακριν6 π αρελθόν , αν ανατρέξουμε σε μ εταγενέστερους πολέμους στους οποίους οι στρατι(δτες συχνά βρέθηκαν αντιμέτωποι με τους ίδιους φόβους και τα ίδια κίνητρα, ενώ οι αξιωματικοί τους βρίσκονταν αντιμέτωποι με

τα ίδια πανάρχαια διλήμματα που αφορούν τη στρατηγική , την ε πιμελφεία και τις τακτικές.

Είναι αυτον6ητο ότι όλες οι ημερο μηνίες στο παρόν έργο αφορούν

την Π.Χ . εποχή, εκτός αν ρητά διευκρινίζεται το αντίθετο. Οι παραπομπές στην Ιστορία του Θουκυδίδη παρατίθενται με βά ση το έργο του και την αρίθμησή τους . Οι μ εταφράσε ις των χωρίων από τα ελληνικά και τα λατινικά είνα ι δ ικές μου , αν και στις περι πτώσεις δύσκολων χωρίων προσέφυγα στις μεταφράσεις άλλων . Τα

έργα που αναφέρονται στις υποσημειώσεις παρατίθ ενται στη βι βλιογραφία ως παρότρυνση για περαιτέρω μ ελέτες, αλλά και ως φό ρος τιμής σε ιδέες και σκέψεις άλλων επιστΙ1μόνων, που για περισ σότερο από έναν αιώνα ασχολήθηκαν με τις κλασικές σπουδές . Ο Ρόμπερτ Λούμις του εκδοτικού οίκου

Random House,

μαζί με

τους λογοτεχνικούς μου πράκτορες Γκλεν Χέιρτλι και Λιν Τσου, υ

ποστήριξε σθεναρά την πρότασή μου για μια νέα περιγραφή της σύρραξης ανάμεσα στη Σπάρτη και στην Αθήνα, και πίστευε, πα ρόμοια με εμένα, ότι οι σημερινοί αναγνώστες θα ενδιαφέρονταν να μάθουν με ποιους τρόπους πραγματοποιούνταν οι πόλεμοι του μα

κρινού παρελθόντος. Τους ευχαρ ιστώ και τους τρεις για τη γέννηση αυτού του βιβλίου - και ιδίως τον Ρόμπερτ Λούμις, ο οποίος συνέβαλε

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

σrιμαντΙKά ιπην επ ιμέλεια του χειρογράφου . Η σύζυγός μου Κάρα

διάβασε ολόκλ ηρο το χειρόγραφο και η κόρη μας Πόλι βοήθησε στην προετοιμασία του τελικού κειμένου. Η Κάρα συνέταξε ε πίσης στατιστικούς πίνακ ες για τις απώλειες στην τελευταία φάση του πο λέμου (τον Ι ωνικό Πόλεμο) , οι οποίοι αποδείχτηκαν πολύτιμοι. Μα ζί με τον Γουίλιαμ και τη Σουζάνα, τα δύο άλλα παιδιά μας, βοήθη

σαν όλοι στις καθημερινές δουλειές στο εξοχ ι κό μου, επιτρέποντάς μου να γράψω αυτό το βιβλίο. Όπως πάντα , οι δυο στενοί μου φίλοι , οι καθηγlιτές Τζον Χιθ και Μπρους Θόρντον , διάβασαν το χειρόγραφο και με προφύλαξαν

από μια σειρά λαθών. Τα δ ιάφορα βιβλία του Ντόναλντ Κέιγκαν για τους αρχαίους πολέμους και την επιρροή τους στο σημερ ινό κόσμο

αποτέλεσαν μια σπουδαία πιιγή έ μπ νευσ ης. Οφείλω ευγνωμοσύνη ε πίσης σroυς Μπάρι Στράους και Π ολ Κάρτλετζ, των οποίων το έρ

γο για τις αρχές του 40υ αΗ{)να παραμένει ο θε μ έλιος λίθος για κά θε προσπάθεια αποτίμησης τιις Αθήνας μετά τον πόλεμο. Η πρώην συνάδελφός μου στο τμήμα ΚλασικlΊς Φιλολογίας του Φρέσνο, η Ονόρα Τσάπμαν , διάβασε ε πίσιις ένα προσχ έδιο του κε ιμένου και πρόσφερε επιπρόσθετες πολύτιμες ιδέες. Ο Έβαν Πιβόνκα. από φοιτος του τμιΙματος Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπ ιστημίου Σά ντα Κλάρα , βοιΊθησε στον έλεγχο των παραπομπών από τα αρχαιο ελληνικ ά και ρωμα'ίκά κείμενα. Η Σαμπίνα Ρόμπινσον , α π όφοιτος

του τμήματος Κλασικής Φιλολογίας του Παν ε πιστημίου Πρίνστον και του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης , συγκέντρωσε από τα αρχαία

κείμενα τους αρ ιθ μούς των απωλειών κατά τις μάχες του Π ελο πον ν η σιακού Πολέ μου. Η Σίνθια Όλ ιφαντ συνέβαλε στην έ ρευνα για τους χάρτες .

Το Ινστιτούτο Χούβερ του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, στο οποίο

είμαι καθηγητής , βοήθησε σημαντικά στην προετοιμασία του χε ι ρογράφου . Ευχαριστώ το δ ιευθυντή του Τζον Ράιζιαν για την καλο σύνη του

-

κα ι ιδίως τους Μάρτιν και Ίλι ΆVΙερσOν , το Ίδρυμα Φιλν[

22


και το Ίδρυμα της οικογένειας Στιούαρτ για τη βοήθειά τους να διο ριστώ στο Ινστιτούτο. Επιπλέον , θέλω να ευχαριστήσω τον Λάρι Αρν, πρόεδρο του Κολεγίου Χιλσάντλ, που το Σεmέμβριο του

2004

πα

ρέτεινε κατά ένα μήνα τη διάρκεια του μαθήματος που δίδασκα ως

επισκέmης καθηγητής στη σχολή, καθώς η τελευταία σελίδα αυτού του βιβλίου γράφτηκε στο ευχάριστο περιβάλλον του Κολεγίου Χιλ σάντλ .

Β. Ντ. Χ .

25

Σεπτεμβρίου

2004


ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1

ΦΟΒΟΣ

Γιατί η Σπάρτη πολέμησε την Αθήνα

(480-431

π.χ.)

Ο δικός μας Πελοποννησιακός Πόλεμος Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος έγινε πριν από

2.436 χρόνια.

Παρ' ό

λα αυτά, η Αθήνα και η Σπάρτη εξακολουθούν να απασχολούν τη σκέ ψη μας και δεν πρόκειται να σταματήσουν να το κάνουν . Αυτή η διαρκής παρουσία τους μοιάζει παράδοξη. Σε τελική ανάλυση, τα ε μπόλεμα μέρη στην αρχαία Ελλάδα ήταν απλές πόλεις-κράτη, οι πε

ρισσότερες από τις οποίες είχαν λιγότερο πληθυσμό και μικρότερο μέγεθος από το Ντέιτον του Οχάιο ή το Τρέντον του Νιου Τζέρσι.

Η ηπειρωτική Ελλάδα δεν είναι μεγαλύτερη από την Αλαμπάμα και στην αρχαιότητα συνόρευε με αυτοκρατορίες όπως η Περmκή, που

η έκτασή της ήταν μεγαλύτερη από

1,6 εκατομμύρια τετραγωνικά χι 70 εκατομμύρια υπηκόους. Ναπολέοντα υπηρετούσαν το 1800 περισσό

λιόμετρα και είχε περισσότερους από Μόνο στο στρατό του

τεροι άντρες από το σύνολο των αρρένων όλων των ελληνικών πόλε

ων-κρατών. Στη σημερινή εποχή περισσότεροι άνθρωποι πέθαναν στη Ρουάντα ή στην Καμπότζη μέσα σε μερικές ημέρες από όσους

26


χάθηκαν στα είκοσι εφτά χρόνια που διήρκεσε ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα τον

50

αιώνα.

Ούτε οι Έλληνες ήταν ιδιαίτερα φονικοί πολεμιστές , τουλάχι

στον με βάση τα μεταγενέστερα ιστορικά κριτήρια. Τα όπλα του αλ ληλοαφανισμΟύ τους ήταν από απλό ξύλο και σίδερο της προβιο μηχανικής εποχής, και όχι από πυρίτιδα και χάλυβα. Επιπλέον, οι

άντρες που πολέμησαν δεν ήταν παραπάνω από

1,70 μέτρα και 60

κιλά . Τις περισσότερες φορές ήταν απλοί μεσήλικες άντρες που θα φάνταζαν σαν παιδιά δίπλα στους σημερινούς πανύψηλους και βά ρους

90

κιλών στρατιώτες των ενόπλων δυνάμεων των ΗΠΑ.

Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι αυτός ο αρχαίος λαός ήταν τόσο ολι γάριθμος, μικροκαμωμένος και απόμακρος από εμάς, ο αγώνας στη

διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου δε μοιάζει τόσο παλαιός, α

κόμα και στη νέα χιλιετία . Για παράδειγμα, στις εβδομάδες που ακο λούθησαν την Ιlη Σειτιεμβρίου

2001, οι Αμερικανοί άρχισαν να

ανη

συχούν για το ενδεχόμενο εξάπλωσης ασθενειών στις πόλεις τους. Τον

Οκτώβριο και το Νοέμβριο του

2001 πέντε άνθρωποι πέθαναν και εί

κοσι τέσσερις άλλοι μολύνθηκαν από την εσκεμμένη χρήση βακτηρίων άνθρακα από άγνωστους τρομοκράτες. Την άνοιξη του

2003

υπήρξε

ο κίνδυνος -εξαιτίας του χαμηλού κόστους των διηπειρωτικών αερο πορικών ιτιήσεων- να εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο μια μυστηριώδης μολυσματική αναπνευστική νόσος που εμφανίστηκε στην Κίνα. Ο πα

νικός που επακολούθησε στην Ουάσινγκτον και στο Πεκίνο σε μια πε

ρίοδο παγκόσμιας έντασης θύμιζε εκείνον που προκαλούσαν οι λοιμοί που ενέσκηιτιαν στη διάρκεια των πολέμων της αρχαιότητας, όπως ή

ταν η μυστηριώδης νόσος που εξολόθρευσε χιλιάδες ανθρώπους στην Αθήνα μεταξύ 430 και 426. Παρόμοια , την ίδια περίοδο, η Σικελία και άλλες περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου αναφέρονταν από τα ση

μερινά μέσα μαζικής επικοινωνίας, καθώς ύστερα από μια χιλιετία ο

κόσμος παρακολουθούσε για μια ακόμα φορά στόλους πολεμικών πλοί ων να κατευθύνονται σε μακρινές τοποθεσίες, έβλεπε τη δημοκρατία

27

ΦΟΒΟΣ

να επιβάλλεται διά της βίας και μαθητές σχολείων να σκοτώνονται α πό τρομοκρατικές ομάδες. Όμως , ακόμα και πριν από την

11 η

Σεπτεμβρίου , ο Πελοπον

νησιακός Πόλεμος δεν ήταν στην πραγματικότητα μόνο μια περίο δος της αρχαίας ιστορίας . Σε τακτικά διαστήματα εκδίδονταν ακα

δημαϊκά βιβλία με τίτλους όπως Wαr αnd Democrαcy: Α Compαrαtive

Study ο/ the Koreαn

Wαr αnd

the Peloponnesiαn

Wαr (Πόλεμος και Δημο

κρατία: Μια Συγκριτική Μελέτη του Πολέμου της Κορέας με τον Πελοπον νησιακό Πόλεμο) ή

Hegemonic Rivαlry: From Th,ucydides Ιο the Nucleαr Age

(Ηγεμονικός Ανταγωνwμός: Από τον Θουκυδίδη στην Πυρηνική Εποχή). Το έργο του Θουκυδίδη αποτελεί εδώ και πολλά χρόνια ένα από τα υ

ποχρεωτικά αναγνώσματα στη Σχολή Πολέμου του Στρατού των ΗΠΑ, ενώ μια σειρά πολιτικών, όπως ο Γούντροου Γουίλσον, ο Ζορζ Κλεμανσό και ο Ελευθέριος Βενιζέλος , έχουν μιλήσει ή γράψει για την ελληνική Ιστορία , αναφερόμενοι εκτενώς στον πόλεμο που πε

ριγράφει ο Θουκυδίδης. Πιο πρόσφατα , οι αμφιλεγόμενοι στοχα στές που είναι γνωστοί ως νεοσυντl1ρητικοί ( <<οι νέοι συντηρητικοί» )

ασκούσαν για μια περίοδο σημαντική επιρροή στην αμερικανική στρατηγική σκέψη και το κείμενο που συχνά συμβουλεύονταν ήταν

η Ιστορία του Θουκυδίδη . ι Ποια στοιχεία αυτής της συγκεκριμένης αρχαίας σύγκρουσης

μας παρακινούν να την ανακαλούμε στη σκέψη μας εν μέσω των ση

μερινών πολέμων ; Γιατί τα υποτιθέμενα διδάγματα αυτής της σύρ

ραξης εφαρμόστηκαν, άλλοτε με οξυδέρκεια και άλλοτε με αδεξιό τητα, στις περισσότερες συγκρούσεις του τελευταίου αιώνα; Η Ρω σία -ή η Γερμανία του Χίτλερ;- υποτίθεται ότι έμοιαζε με την ολι γαρχική Σπάρτη στην προσπάθειά της να καταστρέψει τη δημο κρατική και θαλασσοκράτειρα Αμερική . Εξάλλου, ο Ψυχρός Πόλε μος δε διαίρεσε τον κόσμο σε δυο στρατιωτικούς συνασπισμούς, με επικεφαλής τις δυο υπερδυνάμεις που για μια περίοδο ένωσαν τις δυ νάμεις τους εναντίον ενός κοινού εχθρού , αλλά στη συνέχεια βρέθη-

28

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣlΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

καν αντιμέτωπες για δεκαετίες σε ένα πλαίσιο διπολικής εχθρότη τας; Η Σικελική Εκστρατεία δεν αποτελούσε πρόδρομο της Εκστρα τείας της Καλλίπολης στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, του Βιετνάμ, αλ

λά και οποιασδήποτε δημοκραπκής ή αυτοκρατορικής σταυροφο ρίας ; Ή, μήπως, η πανωλεθρία στις Συρακούσες δε δείχνει, όπως με πρωτοτυπία συμπεραίνει ο Θουκυδίδης, U συμβαίνει όταν ο λαός

στην πατρίδα δεν υποστηρίζει τα στρατεύματα που έχουν σταλεί στο εξωτερικό ; Επειδή ο Θουκυδίδης έθεσε πρώτος τα σημαντικά ζητή ματα που εξακολουθούν να μας κατατρύχουν , είναι φυσικό να επα

νερχόμαστε στα υποδειγμαπκά και φαινομενικά αδιαμφισβήτητα συμπεράσματά του .

Τα δεινά του πολέμου Για ποιο ακριβώς λόγο αυτός ο μάλλον σκοτεινός αρχαίος πόλεμος ανάμεσα σε δυο μικροσκοπικές πόλεις-κράτι} , τη Σπάρτη και την Αθήνα, εξακολουθεί να είναι τόσο ζωντανός , για ποιο λόγο αναφέ ρονται καταχρηστικά σε αυτόν σήμερα με τρόπους που δεν ισχύουν

για άλλες συρράξεις της αρχαιότητας, όπως οι Περσικοί Πόλεμοι

(490, 480-479) ή οι κατακτήσεις του

Μεγάλου Αλεξάνδρου

(334-323);

Μπορώ να παραθέσω πολλούς ενδιαφέροντες λόγους . Πρώτον, ήταν μια βίαιη και μακροχρόνια σύγκρουση. Ο βασιλιάς Ξέρξης και ο τεράστιος περσικός στρατός εκδιώχθηκαν από την Ελλάδα μέσα σε ένα διάστl}μα δύο περίπου ετών . Ο Αλέξανδρος κα τέστρεψε την ύστερη Περσική Αυτοκρατορία στο ένα τρίτο του χρό

νου που χρειάστηκε η Σπάρτη για να νικήσει την Αθήνα. Καθώς κρά τησε είκοσι εφτά χρόνια, ή σχεδόν το ένα τρίτο του διάσημου 50υ αι ώνα της κλασικής Ελλάδας , ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, όπως ο

Δεύτερος Καρχηδονιακός Πόλεμος, ο Τριακονταετής Πόλεμος ή ο Εκατονταετής Πόλεμος, ήταν τόσο περίπλοκος και φριχτός , που

29

ΦΟΒΟΣ

διήρκεσε για περισσότερο από μια γενιές. Όσοι γεννήθηκαν ύστε ρα από τα πρώτα χρόνια του πολέμου συχνά πολέμησαν και σκοτώ θηκαν πριν από το τέλος του . Άρα, αφανίστηκαν ολόκληρες οικογένειες και πολλές γενιές. Η

Αθήνα μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου μας θυμίζει την παραπαίουσα αυτοκρατορική Βρετανία μετά τον ΑΙ Παγκόσμιο Πόλεμο, το τέλος της αυτοκρατορίας και της αριστοκρατίας της, αλ λά και τον αναμφισβήτητο πατριωτισμό που επέδειξαν οι Βρετανοί, όλα αξεδιάλυτα συνδεδεμένα με τα χαρακώματα που κατάπιαν τη

βρετανική ελίτ. Ανεξάρτητα από τον πλούτο ή τις οικογενειακές δια-ο συνδέσεις τους, ελάχιστοι Έλληνες γλίτωσαν από τη λαίλαπα του Πελοποννησιακού Πολέμου. Οι «μεγάλες οικογένειες» της Αθήνας,

ή τουλάχιστον αυτή είναι η μεταπολεμική ελεγεία, σχεδόν εξολο

θρεύτηκαν. 2 Ας πάρουμε, ως παράδειγμα , το πιο διάσημο παρακλάδι του έν δοξου γένους των Αλκμεωνιδών. Ο Περικλής , Ο πνευματικός και πο λιτικός ηγέτης της Αθήνας, πέθανε από το λοιμό το

429, στο τρίτο έ

τος του πολέμου. Η αδερφή του , που ήταν πάνω από εξήντα χρονών ,

είχε χαθεί το προηγούμενο έτος από την ίδια επιδημία, καθώς επί σης και οι γιοι του Περικλή, ο Πάραλος και ο Ξάνθιππος , από τους οποίους κανείς δεν ήταν πάνω από τριάντα. Αργότερα ένας νόθος γιος του, ο Περικλής ο Νεότερος , εκλέ

χθηκε στρατηγός και υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες για τη με γάλη νίκη στη ναυμαχία στις Αργινούσες, είκοσι τρία χρόνια μετά το θάνατο του πατέρα του . Ωστόσο, ο νεότερος Περικλής καταδικά

στηκε σε θάνατο από ένα αθηναϊκό δικαστήριο και εκτελέστηκε, κα θώς μετά τη ναυμαχία αναζητήθηκαν αποδιοπομπαίοι τράγοι μέσα σε ένα κλίμα ασυγκράτητης παραφοράς. Αλλά και ο ανιψιός του Πε ρικλή, ο ηλικίας τριάντα δύο ετών λαμπρός και ανερχόμενος Ιππο

κράτης , έπεσε στην πρώτη γραμμή στη μάχη του Δηλίου

(424). Μέ

σε σε τριάντα έτη ο λοιμός, οι πολιτικές συνωμοσίες, η γενική υστε-


30

ρία και τα δόρατα του εχθρού εξολόθρευσαν, με τον έναν ή τον άλ

λο τρόπο, την οικογένεια του πιο ισχυρού άντρα της Αθήνας. Ο πόλεμος ξεκίνησε στο αποκορύφωμα του Χρυσού Αιώνα

404) . Ωστόσο,

(479-

η καταστροφή που επακολούθησε έβαλε οριστικό τέ

λος στις μεγάλες προσδοκίες που είχαν δημιουργηθεί ύστερα από την ήπα των Περσών

(479).

Η συνθηκολόγηση της Αθήνας

(404)

και το

τέλος του Χρυσού Αιώνα (του 50υ αιώνα) εξακολουθούν έως σήμε

ρα να συνδέονται συμβολικά μεταξύ τους. Και μπορούμε, σε ένα βαθμό, να συνδέσουμε αυτά τα γεγονότα με τη δίκη και την εκτέλε

ση του Σωκράτη

(399),

του τελευταίου και μεγαλύτερου θύματος ε

νός κάποτε θαυμαστού κόσμου που φάνηκε να διολίσθησε στην τρέ λα μέσα σε μερικές δεκαετίες. Οι σύγχρονοί του, ανάμεσά τους και

ο κωμικός ποιητής Αριστοφάνης , πίστευαν ότι με το τέλος του Πε λoπovνηωαKoύ Πολέμου η απική τραγωδία, όπως την εκπροσω πούσαν εμβληματικά ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης, έχασε τη μεγαλοπρέπειά της. Πράγματι, οι ενεργά συμμετέχοντες αλλά και οι παρατηρητές

του πολέμου ήταν οι μεγαλύτερες προσωπικότητες του ελληνικού πολιτισμού -ο Αλκιβιάδης, ο Αριστοφάνης, ο Ευριπίδης, ο Περικλής, ο Σωκράτης, ο Σοφοκλής, ο Θουκυδίδης , και άλλοι-, πολλοί από

τους οποίους αναδείχθηκαν, δυσφημίστηκαν ή χάθηκαν εξαιτίας της ανάμειξής τους στη σύγκρουση. Πολλά έργα της κλασικής γραμμα

τείας, όπως οι Αχαρνής του Αριστοφάνη, οι Τρωάδες του Ευριπίδη, το Συμπόσιο του Πλάτωνα ή ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή, είτε πραγ ματεύονται ζητήματα που σχετίζονται με τον πόλεμο είτε χρησιμο

ποιούν τον πόλεμο ως δραματικό τους υπόβαθρο, γεγονός που μας φέρνει αντιμέτωπους με το θλιβερό ενδεχόμενο ο πόλεμος, και όχι η ειρήνη, να προκάλεσε την έκρηξη της ελληνικής δημιουργικής ι

διοφυιας

-

ένα φρενήρες ξέσπασμα πριν από την καταστροφή . Οι

περισσότεροι Έλληνες είδαν την αιματηρή σύρραξη μέσα από την

οmική γωνία της Αθήνας, της οποίας άι συγγραφείς απολάμβαναν

ΦΟΒΟΣ

31

ένα σχεδόν απόλυτο μονοπώλιο ως προς την περιγραφή, την εξύ μνηση ή την καταδίκη του πολέμου

-

συγκλονισμένοι από το γεγο

νός ότι μέσα σε τρεις δεκαετίες το όνειρο μιας πολιτισμικής ανα γέννησης έσβησε. Άρα, βόρε ια του Ισθμού της Κορίνθου η σύρρα ξη ήταν καθολικά γνωστή ως « Πελοποννησιακός Πόλεμος», ως η σύ γκρουση ενάντια σε αυτούς τους αποτρόπαιους υπεράνθρωπους που κατοικούσαν στη νότια χερσόνησο της Ελλάδας

-

και όχι όπως την

είδαν οι διαπνεόμενοι από έντονο τοπικιστικό πνεύμα Πελοποννή σιοι, δηλαδή ως τον « Αθηναϊκό Πόλεμο» τον οποίο διεξήγαν υπό την ηγεσία της Σπάρτης εναντίον της επεκτατικής Αθήνας .

Ο Π ελοποννησιακός Πόλεμος οδήγησε στην αντιπαράθεση δύο tλληνικές πόλεις-κράτη που ήταν αντίθετες μεταξύ τους από κάθε

σχεδόν άποψη . Η Αθήνα είχε υπερέβαινε τους

300.000

300 πολεμικά πλοία , έναν πληθυσμό που

κατοίκους, ένα οχυρωμένο λιμάνι, μια με

γάλη ύπαιθρο και μεγάλα οικονομικά αποθέματα, ενώ σχεδόν

200 πό

λεις-κράτη κατέβαλλαν σε αυτήν φόρο υποτελείας. Η Σπάρτη ήταν γεωπολιτικά περίκλειστη . Βρισκόταν περίπου της Αθήνας και βασιζόταν σε ένα στρατό

250 χιλιόμετρα νότια 10.000 οπλιτών -από τους

οποίους οι λιγότεροι από τους μισούς είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώ

ματα- για να ε πιβάλλ ει την ε ξουσία της σε περισσότερους από

250.000 είλωτες και την ηγεμονία της στις γειτονικές

κοινότητες, χω

ρίς να έχει καμία παράδοση ναυτικής ισχύος ή κοσμοπολίτικης κουλ τούρας.

Ορθά ή λανθασμένα, η σύγκρουση θεωρήθηκε ως η τελική ανα μέτρηση ανάμεσα στις αντικρουόμενες αξίες των δυο εμπλεκόμενων

μερών. Ποια θα αποδεικνυόταν η πιο βιώσιμη ιδεολογία : ο πολιτι σμικός και πολιτικός φιλελευθερισμός ή ο σκληρός και απομονωτι κός συντηρητισμός; Μπορεί μια ανοιχτή κοινωνία να αποκομίσει

στρατιωτικά πλεονεκτήματα από το φιλελευθερισμό της ή θα υπο κύψει εξαιτίας της ανεκτικότητάς της, που είναι άγνωστη σε ένα πει θαρχημένο και ολιγαρχικό κράτος-στρατόπεδο; Και ποιο είναι το


32

πιο κατάλληλο μέσο σε έναν ασύμμετρο πόλεμο, όταν και τα δυο μέ

ρη δεν μπορούν ή δε θέλουν να αντιμετωπίσουν το ένα το άλλο σε μια συμβατική μάχη : τα πλοία μιας «φάλαινας», όπως της επεκτα τικήςΑθήνας, ή το βαρύ πεζικό ενός «ελέφαντα» , όπως της Σπάρτης;

Θουκυδίδης Υπάρχει, επίσης, και το ζήτημα του ίδιου του Θουκυδίδη. Ο μεγα λύτερος ιστορικός της Ελλάδας δεν ήταν απλώς ο αναλυτικός και συ στηματικός συγγραφέας του εκτενέστερου διασωθέντος ιστορικού κειμένου για τη σύγκρουση ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη.

Ήταν επίσης ένας λαμπρός φιλόσοφος που προσπάθησε να φέρει στο φως σκοτεινά συμβάντα του πολέμου

-

μια αρετή που υπερέ

βαινε την εποχή του. Σύμφωνα με το δικό του αυτοέπαινο, η αφήγησή του θα αποδεικνυόταν ένα «μελέτημα παντοτινό» , που θα ήταν πιο

σημαντικό από τον ίδιο τον πόλεμο. 3 Ακριβώς επειδή η μακροσκελής αφήγηση του Θουκυδίδη έχει διδακτικό χαρακτήρα -βασιζόμενη στην πεποίθηση ότι η ανθρώπι

νη φύση παραμένει αναλλοίωτη διά μέσου του χρόνου και του χώ ρου, και επομένως προβλέψιμη-, υποτίθεται ότι η σύγκρουση της Αθήνας με τη Σπάρτη χρησιμεύει ως δίδαγμα για όσα μπορούν να συμβούν σε κάποιο λαό σε έναν οποιονδήποτε πόλεμο μιας οποιασ

δήποτε εποχής. Ένα κεντρικό θέμα στο έργο του είναι η χρήση και η κατάχρηση της εξουσίας, αλλά και ότι ο κίνδυνος αυτός καραδο κεί πίσω από τις ιδεαλιστικές διακηρύξεις και τις προβαλλόμενες ι δεολογίες των ανθρώπων. Τα όσα διατείνονται οι άνθρωποι, οι ομι λίες των διπλωματών, οι αιτίες για τις οποίες πολεμούν τα κράτη , ό λα αυτά «στα λόγια» (λόγος) είναι μάλλον πιθανό να συγκαλύmουν πα ρά να διαφωτίζουν όσα στην πραγματικότητα θα κάνουν «στην πρά ξη» (έργον). Ο Θουκυδίδης μάς διδάσκει να είμαστε σκεmικιστές.

ΦΟΒΟΣ

33

Περιμένει από εμάς να κοιτάμε ποιο είναι το εθνικό συμφέρον, και όχι τις προβαλλόμ ενες αιτιάσεις , όταν αναπόφευκτα προκαλούνται πόλεμοι στην εποχή μας.

Παρ' όλα αυτά , ο Θουκυδίδης δεν ήταν ένας αφηρημένος θεω ρητικός, αλλά ένας άντρας που συμμετείχε ενεργά στον πόλεμο που περιέγραψε. Λίγο .έλειψε να πεθάνει από το λοιμό

(430-426)

και πα

ρέμεινε εγκλωβισμένος στην πόλη μαζί με δεκάδες χιλιάδες άλλους Αθηναίους που είχαν καταφύγει σε αυτήν ύστερα από την εισβολή

των Πελοποννησίων. Ως στρατηγός της Αθήνας πολέμησε εναντίον του Σπαρτιάτη στρατηγού Βρασίδα και ηττήθηκε από αυτόν στη μά

χη της Αμφίπολης, μιας συμμαχικής πόλης που βρισκόταν στη βό ρεια Ελλάδα . Λόγω της αποτυχίας του ο οργισμένος λαός της Αθή-

νας , με την παρότρυνση ηγετών που θα διαδραμάτιζαν εξέχοντα ρό λο στην αφήγηση του Θουκυδίδη, τον εξόρισε άδικα

(423) όταν πλη

σίαζε στα σαράντα του. Όπως και στις περιmώσεις του Καίσαρα

και του Ναπολέοντα, τα όσα γράφει ο Θουκυδίδης είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την προηγούμενη ζωή του ως δραστήριου άντρα

-

και ο ίδιος , εξάλλου , σε μερικές περιπτώσεις αναφέρεται στον εαυ τό του σε τρίτο πρόσωπο, σαν να ήταν ένας από τους ήρωες της Ιστο ρίας του .

Ως αντίδραση στην άδικη εκτόπισή του , ο ιστορικός άρχισε να ταξιδεύει στον ελληνικό κόσμο κατά τα επόμενα χρόνια του πολέμου ,

σαν να ήταν ένας « ενσωματωμένος δημοσιογράφος» .

* Ο Θουκυδί

δης ήταν πρόθυμος να ακούσει από βετεράνους την πελοποννησια κή και βοιωτική άποψη , και η επακόλουθη ισορροπημένη πραγμά τευση των γεγονότων καθηλώνει τον αναγνώστη. Η Ιστορία του είναι επίσης γεμάτη από αλλόκοτα παραδείγματα για το πώς οι πολυμή-

* ΥΩ εν θυμίζεται ότι ο όρος « ενσωματωμένος δ ημο σιογράφος » αφορά τους δη μοσιογράφους Ωου συνόδε υαν τις στρατιωτικ ές μ ονάδες των ΗΠΑ στον Ωρ ό σφατο Ωόλε μο του Ιράκ . (Σ .τ . Μ . )

.

34


χανοι Έλληνες διαστρέβλωσαν την ενεργητικότητά τους και τα μο ναδικά τους χαρίσματα για να βρουν φριχτούς τρόπους να αλληλο

σκοτώνονται και να αλληλοακρωτηριάζονται, από την κατασκευή μιας πολιορκητικής μηχανής που εκτόξευε πυρ μέχρι την πυρπόλη ση παγιδευμένων στρατιωτών και την αποκοπή του δεξιού χεριού χιλιάδων κωπηλατών που είχαν συλληφθεί αιχμάλωτοι. Ωστόσο, παρά την προσωπική αυτοψία και τις γλαφυρές λεπτο μέρειες από πρώτο χέρι, ο σημερινός αναγνώστης δυσκολεύεται να διαβάσει το έργο του Θουκυδίδη. Αιτία είναι το δύσκολο λεξιλόγιο, τα ονόματα και οι τοποθεσίες που ηχούν παράξενα, οι συχνά πλη κτικές παραθέσεις εισβολών και εκστρατειών

-

αλλά και οι μακρο

σκελείς και σε μερικές περιmώσεις περίπλοκες δημηγορίες που η

γραμματική και η σύνταξή τους δίνουν την αίσθηση ότι ακόμα και οι σύγχρονοι με τον Θουκυδίδη αναγνώστες θα δυσκολεύονταν να τις κατανοήσουν. Παρόλο που τα τελευταία χρόνια επικρατεί η τάση να θεωρείται ο Θουκυδίδης ως ο πρώτος ψεταμοντέρνος» ιστορικός του οποίου οι προαποφασισμένες θεωρίες απαιτούσαν την επινόη ση «γεγονότων» με σκοπό να κατασκευαστεί η « αντικειμενικότητα »,

η σκέψη του ήταν πολύ περίπλοκη ώστε να καταφύγει σε μια τόσο απλοϊκή παραποίηση. Αντίθετα , οι σημερινοί αναγνώστες εντυπωσιάζονται κυρίως από

την προσπάθεια του Θουκυδίδη να είναι αντικειμενικός, από το χρό νο που αφιέρωσε για να συνομιλήσει με πολεμιστές, να συμβουλευ

τεί τις γραmές συνθήκες και να εξετάσει τα χαραγμένα σε πλάκες

αρχεία. Ο Θουκυδίδης ήταν ένας παρατηρητής που σε διάφορα ση μεία εκφράζει το θαυμασμό του για το δημοκράτη Περικλή παρά την επεκτατική του πολιτική. Όμως, είναι φανερό ότι συμπαθούσε το Σπαρτιάτη Βρασίδα (του οποίου η λαμπρή σταδιοδρομία έβαλε τέ λος στη δική του) . Επαίνεσε τη στάση των ολιγαρχικών που έγινε στην Αθήνα το

411

και τον εκκεντρικό εμπνευστή της, τον Αντιφώ

ντα, αλλά, επίσης , εξύμνησε την ανθεκτικότητα της δημοκρατίας κα-

ΦΟΒΟΣ

35

τά τη διάρκεια του πολέμου . Και παρόλο που ήταν διοικητής ναυ τών, ο Θουκυδίδης είχε σαγηνευτεί με τον τρόπο που μάχονταν οι ο

πλίτες . Επειδή η Ιστορία του είναι ένα κλασικό λογοτεχνικό και φι λοσοφικό κείμενο, γνωρίζουμε τον πόλεμο με ένα μοναδικό τρόπο

που όμοιός του δεν υπάρχει για μεταγενέστερες και πολύ πιο αιμα τηρές συρράξεις.4

Αθήνα και Αμερική Συχνά πολλοί βλέπουν τη σημερινή Αμερική κάτω από το πρίσμα της αρχαίας Αθήνας , τόσο ως ένα κέντρο πολιτισμού όσο και ως μια α

πρόβλεmη ηγεμονική δύναμη που μπορεί αυθαίρετα να επιβάλλει τη δημοκρατία τόσο στους φίλους όσο και στους εχθρΟύς της. Ο Τό

μας Πέιν διατύπωσε πριν από πολλά χρόνια αυτή τη φυσική συγγέ νεια: «'Ο,τι ήταν η Αθήνα σε μικρογραφία , θα γίνει η Αμερική σε πολύ πιο μεγάλες διαστάσεις» . 'Οπως για τους αρχαίους Αθηναίους, έτσι και για τους σημερινούς Αμερικανούς λέγεται συχνά ότι «έχουν την απαίτηση να μη βγαίνει τίποτα αντίθετο στις επιθυμίες τους, αλ λά όλα τα εγχειρήματά τους, και τα εύκολα και τα πολύ δύσκολα, να

τα φέρνουν σε πέρας εξίσου καλά» . 5 Παρόλο που οι Αμερικανοί προ σφέρουν στον κόσμο μια ριζοσπαστική εξισωτική κουλτούρα και,

πιο πρόσφατα , δείχνοντας διάθεση παρόμοια με εκείνη των Αθη ναίων, επιδίωξαν να ανατρέψουν ολιγαρχικά καθεστώτα και να επι βάλουν τη δημοκρατία -στη Γρενάδα, στον Παναμά , στη Σερβία , στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ-, οι εχθροί τους, οι σύμμαχοί τους και οι ουδέτεροι δεν εντυπωσιάζονται. Εύλογα φοβούνται την ισχύ και τις προθέσεις της Αμερικής, ενώ οι διαδοχικές κυβερνήσεις μας , με

τον τρόπο των γεμάτων αυτοπεποίθηση και περήφανων Αθηναίων, τους διαβεβαιώνουν για τις ηθικές μας προθέσεις και την ανιδιοτέ λειά μας . Η στρατιωτική ισχύς και η ιδεαλιστική αντίληψη ότι φέρ-


36

νεις τον πολιτισμό στους άλλους αποτελούν τη συνταγή για διαρκείς

συρράξεις σε οποιαδιιποτε εποχή

-

και καμία αρχαία πόλη-κράτος

δεν εμπλεκόταν πιο συχνά σε πολέμους από όσο η ηγεμονική Αθή να του 50υ αιώνα.

Ήταν τόσος ο φθόνος , ο φόβος και οι νόμιμες αιτιάσεις εναντίον

της πρώτης δημοκρατίας του αρχαίου κόσμου, ώστε οι νικητές Πε λοποννήσιοι επέβλεψαν την κατεδάφιση των Μακρών Τειχών της

Αθήνας -των οχυρωματικών έργων που έφταναν μέχρι τη θάλασσα και συμβόλιζαν τη δύναμη των φτωχών και την επιθυμία τους να ε ξαπλώσουν τη δημοκρατία σε όλο το Αιγαίο- με μουσική συνοδεία και κάτω από επευφημίες. Οι περισσότεροι Έλληνες κατέληξαν στο συμπέρασμα, όπως γράφει ο Ξενοφώντας, ότι η ήττα της Αθήνας θα είχε ως αποτέλεσμα «ότι από κείνη τη μέρα θα ελευθερωνόταν η

Ελλάδα»

-

χωρίς να υποψιάζονται ότι η νικήτρια Σπάρτη θα κάλυ

mε αμέσως το κενό, δημιουργώντας τη δική της υπερπόντια ηγεμο β

νία. Όσοι ιδεαλιστές στην Αμερική φορούν παρωπίδες και πιστεύ ουν ότι ο κόσμος επιθυμεί να ασπαστεί τη δημοκρατική μας κουλ τούρα, θα πρέπει ίσως να αναλογιστούν ότι κατά την έναρξη του Πε

λοποννησιακού Πολέμου <<το μεγαλύτερο μέρος της κοινής γνώμης συμπαθούσε τους Λακεδαιμονίους» και ότι « η έχθρα εναντίον των

Αθηναίων ήταν γενική » . Η ευημερία και ο φιλελευθερισμός της Αθήνας ενίσχυαν τις δια φωνίες και την άσκηση υπέρμετρης κριτικής τόσο στο εσωτερικό ό

σο και στις κτήσεις της. Οι επικριτές της Αθήνας θεωρούσαν ότι οι

Αθηναίοι θα έπρεπε ' να τους συμπεριφέρονται πολύ πιο δίκαια απ ' ό,τι θα τους συμπεριφέρονταν ποτέ οι Σπαρτιάτες. Μόνο τον

40

αι

ώνα, όταν η Σπάρτη θα προκαλούσε έναν ανάλογο φθόνο ως η μο ναδική υπερδύναμη του ελληνικού κόσμου, οι Έλληνες θα σταμα

τούσαν να αντιμετωπίζουν με δυσπιστία την ηγεμονική Αθήνα . 7 Το παράδοξο αυτό ήταν μια εξοργιστική εμπειρία για τους Αθη ναίους και , ίσως, προμήνυε το δίλημμα που αντιμετώπισαν οι μετα -

ΦΟΒΟΣ

37

γενέστερες ισχυρές δυτικές φιλελεύθερες και ηγεμονικές δημοκρα τίες, οι οποίες επικρίνονται δριμύτατα επειδή η ιδεαλιστική και ε

ξαιρετικά ουτοπική ρητορική τους δε συμφωνεί με τις πράξεις τους. Όπως οι κάτοικοι των άλλων πόλεων-κρατών επιτιμούσαν την Αθή να αλλά προτιμούσαν να επισκέmονται την Ακρόπολη και όχι το α

πλό ιερό του Μενέλαου στη Σπάρτη, παρόμοια και οι επικριτές της Δύσης στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου καταδίκαζαν συνολικά τη ρεαλιστική εξωτερική πολιτική της , αλλά συνήθως προτιμούσαν να

αποδεχθούν μια θέση επισκέmη καθηγητή στην Οξφόρδη, στη Σορ βόνη ή στο Μπέρκλεϊ αντί μιας πανεπιστημιακής έδρας στη Μόσχα,

στην Αβάνα ή στο Κάιρο .8 Η Σπάρτη βασίστηκε σε αυτές τις αντιφάσεις για τον επικείμενο πόλεμο εναντίον της Αθήνας : ο υπόλοιπος ελληνικός κόσμος ήθελε να επιβάλει στην Αθήνα έναν τρόπο συμπεριφοράς που δε θα μπο ρούσε ποτέ να ισχύσει στη μη φιλελεύθερη Σπάρτη . Οι προνομιού χοι πολίτες της συναινετικής και ευημερούσας Αθήνας θα έδειχναν

πολύ μικρότερη ανοχή στα δεινά και στις θυσίες ενός παρατεταμέ νου πολέμου σε σχέση με τους Σπαρτιάτες μιλιταριστές, που η κοι

νωνία τους βρισκόταν διαρκώς επί ποδός πολέμου και θύμιζε στρα τώνα. Επιπλέον, η ευμετάβλητη Εκκλησία του Δήμου μπορούσε να ψηφίζει και στη συνέχεια να απορρίmέΙ την πραγματοποίηση στρα τιωτικών επιχειρήσεων με έναν τρόπο που ήταν αδιανόητος στην ο

λιγαρχική Σπάρτη. Συνεπώς , δεν είναι παράξενο που πολλοί ερμηνεύουν το έργο του Θουκυδίδη μέσα σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο. Οι ηγέτες και οι αυ θεντίες μας ανυπομονούν να διδαχτούν από τα λάθη και τις επιτυ

χές των Αθηναίων . Δεν είναι βέβαιοι αν η μοίρα μας θα είναι ίδια με εκείνη της Αθήνας ή αν οι Αμερικανοί θα καταφέρουν να συναγωνι στούν τον πολιτισμό και την επιρροή των Αθηναίων αποφεύγοντας την ύβρι τους . Ίσως ποτέ ο Πελοποννησιακός Πόλεμος να μη σχε τιζόταν τόσο με τη ζωή των Αμερικανών όσο για εμάς που ζούμε στη


38

σημερινή εποχή . Και εμείς, όπως οι Αθηναίοι, είμαστε παρόμοια παντοδύναμοι αλλά ανασφαλείς, δηλώνουμε ειρηνόφιλοι αλλά βρι

σκόμαστε σχεδόν πάντα αναμειγμένοι σε κάποιου είδους σύρραξη, επιθυμούμε τις περισσότερες φορές να μας συμπαθούν αντί να μας σέβονται και είμαστε περήφανοι για τις τέχνες και τα γράμματά μας, ενώ είμαστε πολύ περισσότερο ικανοί στον πόλεμο.

Καλοί και κακοί πόλεμοι «Αντίθετα, ο τωρινός πόλεμος και σε μεγάλο μέρος τράβηξε και συ φορές στη διάρκειά του έφερε στην Ελλάδα τέτοιες, που όμοιές τους

δεν είχε γνωρίσει σε ίσο χρονικό διάστημα» , έγραψε ύστερα από με ρικά χρόνια ο βετεράνος των μαχών Θουκυδίδης για το επί πολύ και

ρό αναμενόμενο ξέσπασμα του πολέμου ανάμεσα στην Αθήνα και

στη Σπάρτη.9 Ο θηριώδης αυτός πόλεμος έμοιαζε να έχει κατα στρέψει όλα όσα είχαν δημιουργήσει οι μεγάλοι άντρες. Αναμφίβο λα, ο Θουκυδίδης θα πρέ πει να βρισκόταν σε σύγχυση μπροστά στο γεγονός ότι ο ελληνικός πολιτισμός, που κάποτε είχε δώσει τόσα πολ λά στους ανθρώπους, άρχισε να αυτοκαταστρέφεται τόσο γρήγορα.

Για πολλούς Έλληνες αυτή η σύγκρουση ανάμεσα σε ανθρώπους που μιλούσαν την ελληνική γλώσσα δε θα έπρεπε καν να αποκαλεί

ται πόλεμος. Αντίθετα, ήταν κάτι πολύ χειρότερο - μια στάσις, μια συμ φορά ανάλογη με το λοιμό ή τη σιτοδεία , παρά μια ευγενής σύ γκρουση αποφασισμένων πολεμιστών. Σε έναν καλό «πόλε μο» οι εμπνεόμενες από ευγενή ιδεώδη ελλη νικές πόλεις-κράτη είχαν πολεμήσει με δραματικό τρόπο στη θά

λασσα και στην ξηρά εναντίον ξένων βαρβάρων για ιδέες όπως

11 ε

λευθερία και η αυτονομία. Η λέξη στάση όμως υπονοούσε ότι δεν ή

ταν δυνατό να υπάρξει ξεκάθαρο τέλος στον εμφύλιο πόλεμο, στην τρομοκρατία , στις δολοφονίες και στις εκτελέσεις. Η σφαγlΙ αυτή

39

ΦΟΒΟΣ

συνεπαγόταν τη συσκότιση των διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα στους άμαχους πολίτες και στους πολεμιστές. Υπάρχουν στοιχεία

του Πελοποννησιακού Πολέμου που είναι παραδοσιακά' όμως, ήταν κυρίως μια φριχτή και καινοφανής εμπειρία αλληλοεξόντωσης των Ελλήνων σε μια κλίμακα που επισκίαζε όλες τις προγενέστερες αλ

λά και τις περισσότερες μεταγενέστερες εμφύλιες διχόνοιες. 10 Ο Θουκυδίδης διαπίστωσε από την αρχή ότι αυτή η σύρραξη θα

ήταν μια κατακλυσμιαίων διαστάσεων στάση, το αντίστοιχο ενός αρ χαίου Ελληνικού Παγκόσμιου Πολέμου. « Η αναταραχή [κίνησις] αυ τή συγκλόνισε ... ολόκληρο σχεδόν τον κόσμο» , προσθέτει νηφάλια

σε μια από τις πολλές αποκαλυmικές κρίσεις του για αυτό τον τρο μερό εμφύλιο πόλεμο, στον οποίο ανάλωσε το μεγαλύτερο μέρος του ενήλικου βίου του . Οι Αμερικανοί, που πολέμησαν σε ένα φοβερό Εμφύλιο Πόλεμο, μπορούν να ταυτιστούν με αυτή την αποτίμηση. Ακόμα και σήμερα , όταν αναφέρονται στις σφαγές των μεγάλων πο

λέμων του 200ύ αιώνα, των πολέμων της μαζικής επιστράτευσης και της βιομηχανοποίησης -στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο , στο Β ' Πα γκόσμιο Πόλεμο , στον πόλεμο της Κορέας και στον πόλεμο του Βιετ νάμ-, οι Αμερικανοί ιστορικοί εξακολουθούν, όταν αποτιμούν το μέ

γεθος της σφαγής, να χρησιμοποιούν τη φράση ψε εξαίρεση τον Εμφύλιο Πόλεμο» . Δυόμιm χιλιάδες χρόνια αργότερα οι περισσότεροι συμφωνούν με την υπερβολή του Θουκυδίδη ότι αυτή η « αναταραχή» υπονό μευσε τα περισσότερα από όσα θα μπορούσαν να είχαν πετύχει οι

Έλληνες . 11 Ας το αναλογιστούμε: με τα χρήματα που δαπάνησε για να οργανώσει και να εξαρτύσει τους δυο διαδοχικΟύς στόλους που έστειλε στη Σικελία, με περισσότερους συνολικά από

40.000 άντρες,

η Αθήνα θα μπορούσε να είχε οικοδομήσει τουλάχιστον τέσσερις ε

πιπλέον Παρθενώνες. Τα έξοδα για να πλέουν επί ένα μήνα

100

τριήρεις, τα πολεμικά πλοία που είχαν τρεις σειρές κωπηλατών, αρ κούσαν για να παρουσιαστούν

1.000 τραγωδίες, τρεις

φορές περισ-

40


σότερες από το συνολικό αριθμό των έργων που ανέβασαν ο Αισχύ λος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης σε όλη τη διάρκεια της σταδιο δρομίας τους. Ο Εμφύλιος Πόλεμος εξακολουθεί να αποτελεί ένα τραύμα για τους Αμερικανούς, καθώς

600.000

Βόρειοι και Νότιοι

στρατιώτες χάθηκαν στα πεδία των μαχών, καθώς και από ασθένει ες

-

από έναν πληθυσμό

32.000.000,

ή περίπου Ι στους

50.

Συγκρι

τικά, οι απώλειες μόνο στη Σικελική Εκστρατεία ήταν μέσα σε λίγο περισσότερο από δυο χρόνια πολύ μεγαλύτερες (Ι στους

25

κατοί

κους της αθηναϊκής ηγεμονίας) - σε μια πολεμική επιχείρηση για την

οποία είναι δύσκολο Ύα ισχυριστεί κάποιος ότι διακυβεύονταν τα ε

θνικά συμφέροντα της Αθήνας. 12 Οι περισσότεροι πόλεμοι δεν τελειώνουν με τον τρόπο με τον

οποίο αρχίζουν. Για παράδειγμα, πριν από τη μάχη του Σάιλο (68 Απριλίου 1862), ο Οδυσσέας Γκραντ πίστευε ότι μια μεγάλη μά χη θα μπορούσε να καταστρέψει το Νότο. Ύστερα από δυο ημέ ρες συγκρούσεων συνειδητοποίησε ότι θα χρειάζονταν αρκετά χρό νια, χιλιάδες απώλειες και εκατομμύρια δολάρια, ώστε η Ένωση να καταστρέψει την ανυπάκουη Συνομοσπονδία αντί απλώς να νι κήσει μια στρατιά του Νότου. Παρόμοια , οι αλαζόνες Σπαρτιάτες

εισέβαλαν στην Αττική την άνοιξη του

431,

πιστεύοντας ότι ένα ή

δύο έτη λεηλασίας θα τους έδ ιναν την τελική νίκη, καθώς οι Αθη ναίοι είτε θα υποχρεώνονταν να πάρουν μέρος σε μια κλασική με γάλη μάχη είτε θα λιμοκτονούσαν. Ύστερα όμως από εφτά χρόνια συνεχών σπαρτιατικών αποτυχιών στην Αττική και με

80.000 Αθη

ναίους να έχουν χαθεί από το λοιμό, κανένα από τα δυο μέρη δε

βρισκόταν πιο κοντά στη νίκη. Και θα ακολουθούσαν είκοσι πολύ χειρότερα χρόνια. Αν και ο Πελοποννησιακός Π όλε μος δεν κατέστρεψε ολοσχε

ρώς την Αθήνα, ασφαλώς αφάνισε την ηγεμονική αθηναϊκή κουλ τούρα. Ωστόσο, δεν απέφερε διαρκή ασφάλεια και ευημερία στη νι κήτρια Σπάρτη, η οποία σύντομα απέτυχε ακόμα πιο παταγωδώς ως

ΦΟΒΟΣ

41

εν δυνάμει ηγεμονική δύναμη . Η σύγκρουση είχε ως συνέπεια εκα τοvrάδες άλλες ελληνικές ουδέτερες πόλεις-κράτη να βρεθούν σε μια κατάσταση σύγχυσης και αβεβαιότητας, ενώ πολλές ήταν οι πό

λεις που είχαν καταληφθεί, λεηλατηθεί και καταστραφεί οικονομι κά. Η νίκη των ενωμένων Ελλήνων εναvrίον του Πέρση βασιλιά Ξέρ ξη

(480-479) είχε σηματοδοτήσει τη θριαμβευτική έναρξη του Χρυ

σού Αιώνα . Ωστόσο , αυτός ο κλασικός αιώνας , που ξεκίνησε με τό

σες μεγάλες προσδοκίες χάρη στη συμμαχία της Αθήνας και της Σπάρτης εναvrίον της Περσίας, ολοκληρώθηκε μέσα στα ερείπια τα οποία άφησε πίσω του ένας εμφύλιος πόλεμος που οι ίδιες προκά λεσαν . Η σφαγή των Ελλήνων, που· ο βασιλιάς Δαρείος και ο γιος του Ξέρξης έλπιζαν ότι θα γινόταν στη μάχη του Μαραθώνα

στη ναυμαχία της Σαλαμίνας

(480),

(490)

και

συvrελέστηκε μισό αιώνα αργό

τερα από Έλληνες στρατηγούς όπως ο Περικλής, ο Κλέωνας, ο Αλκι βιάδης' ο Βρασίδας, ο Γύλιππος και ο Λύσανδρος (προς μεγάλη χα ρά των Περσών σατραπών στις απέVαvrι ακτές του Αιγαίου). Τώρα πια οι Έλληνες σκότωναν περισσότερους ομοφύλους τους σε ένα

χρόνο από όσους είχαν σκοτώσει οι Πέρσες σε μια δεκαετία. Μόνο στη ναυμαχία στις Αργινούσες το

406

και στα αιματηρά επακόλου

θά της έχασαν πιθανότατα τη ζωή τους περισσότεροι Έλληνες από όσους σκοτώθηκαν συνολικά από τους Πέρσες στις μάχες του Μαραθώνα, των

Θερμοπυλών, των Πλαταιών και στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Η Σικελική Εκστρατεία είχε ως συνέπεια να πεθάνουν περισσότεροι Έλληνες α

πό τις συνολικές απώλειες όλων των μαχών που έγιναν τον

50 αιώνα

ανάμεσα στους οπλίτες , τους πάνοπλους Έλληνες πεζούς που πα ρατάσσοvrαν σε φάλαγγες. Υπό αυτή την έννοια, ο Πελοποννησια

κός Πόλεμος υπήρξε η εκπλήρωση της μεγαλύτερης προσδοκίας των Π ερσών . Με το τέλος του πολέμου η ελληνική Ιωνία στη δυτική Μικρά Ασία μετατράπηκε εκ νέου σε μια

de fαcto

περσική σατρα

πεία . Και στον επόμενο μισό αιώνα η αθηναϊκή γραμματεία βρίθει

42


αναφορών και υπαινιγμών για τις αγιάτρευτες πληγές που άφησαν πίσω τους ο λοιμός , η σφαγή, η στρατιωτική ήττα και η εθνική συν

θηκολόγηση . Η Αθήνα του Περικλή, η μοναδική ελληνική ηγεμονία που ήταν αρκετά δυνατή για να αμφισβητήσει την πρωτοκαθεδρία του Πέρση βασιλιά, είχε εξαντληθεί. Σύντομα δυνάστες από τις ελληνικές πόλεις και το μακεδονικό βασίλειο θα κατέλυαν την ελευθερία των Ελλήνων με το σύνθημα ότι θα τους «συνένωναν» για να « εκδικηθούν» τους

Πέρσες, προσφέροντας ένα εθνικιστικό αντίδοτο στην αυτοκτονική σφαγή που είχαν προκαλέσει οι συναινετικές μορφές διακυβέρνησης του παρελθόντος.

Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος υπήρξε επίσης η πρώτη σημαντι κή περίmωση που δυτικές δυνάμεις στράφηκαν η μια εναντίον της

άλλης. Η κοινή τους δέσμευση στον ορθολογισμό, στη στράτευση των πολιτών και στη συντεταγμένη πολιτεία δεν οδήγησαν μόνο σε

έναν υψηλό πολιτισμό , αλλά και στη συγκρότηση φονικών στρατών που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην αμοιβαία καταστροφή. Επο μένως, η αντιπαράθεση της Αθήνας με τη Σπάρτη χρησιμεύει ως μια προειδοποίηση -αιώνες πριν από τους ρωμαϊκούς εμφύλιους πολέ μους, το Κολντ Χάρμπορ , τη μάχη του Σομ και το βομβαρδισμό της Δρέσδης- για το τι μπορεί να συμβεί όταν ο δυτικός τρόπος πολέμου στρέφεται εναντίον του εαυτού του . Με σημερινούς όρους, ο Πελο ποννησιακός Πόλεμος έμοιαζε περισσότερο με τον Α' Παγκόσμιο

Πόλεμο παρά με το Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο

-

τα ζητήματα που δί

χασαν τα δυο μέρη ήταν περισσότερο πολύπλοκα, δεν είναι εύκολο να προσδιορίσουμε ποιο από τα εμπόλεμα μέρη ήταν το κακό και ποιο το καλό, ενώ η συγκλονιστική εικόνα των χιλΙάδων νεκρών ή

ταν εξίσου αλλόκοτα καινοφανής και σηματοδότησε την οριστική απομάκρυνση από τις εμπειρίες του παρελθόντος.

ΦΟΒΟΣ

43

Ποιες ήταν οι βαθύτερες αιτiες; Ο Θουκυδίδης θεωρούσε ότι οι Σπαρτιάτες εισέβαλαν στην ύπαιθρο της Αθήνας την άνοιξη του

431

επειδή « η μεγάλη ανάπτυξη της Αθή

νας φόβισε τους Λακεδαιμονίους» . Η αποτίμηση αυτή , που είναι ε

λάχιστα ορθή υπό την αυστηρή έννοια των λέξεων, καθώς οι Αθηναίοι δεν έλεγχαν στην πραγματικότητα «όλη την Ελλάδα », αποτελεί ε ντούτοις ένα από τα βασικά θέματα της Ιστορίας του . Με άλλα λόγια ,

οι Σπαρτιάτες ξεκίνησαν τον πόλεμο με ένα προληmικό χτύπημα στην Απική. Αυτοί, και όχι οι Αθηναίοι, ήταν δυσαρεστημένοι με το

stάtus

quo του

50υ αιώνα . Σε ένα άλλο χωρίο ο Θουκυδίδης παραδέ

χεται ότι ο φόβος τους πως, αν συνεχιζόταν η ειρήνη, θα έχαναν τη

δύναμή τους τους «ανάγκασε να πολεμήσουν». 13 "Τους ανάγκασε»; Ασφαλώς, φαινομενικά πάντα υφίστανται και

άλλα πιο άμεσα προσχήματα για έναν πόλεμο, που ενδεχομένως κα θιστούν αναπόφευκτη μια σύρραξη. Αυτό είναι αλήθεια. Όμως, σε τελική ανάλυση, ο Θουκυδίδης πιστεύει εκ των υστέρων ότι , παρό λο που ίσως δεν τις αντιλαμβάνονταν οι σύγχρονοί του Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες, οι διαφορές ανάμεσα στις δυο δυνάμεις ήταν τόσο με γάλες και βαθιές, ώστε τελικά οι πιο άμεσες (και ασήμαντες) δια φωνίες θα οδηγούσαν υποχρεωτικά σε μια καταστροφική αναμέτρη ση .

Παρόλο που τα δυο μέρη διατείνονταν ότι εξαναγκάστηκαν να προσφύγουν στον πόλεμο, η αιτιοκρατική συλλογιστική του οδηγεί

τον Θουκυδίδη στο συμπέρασμα ότι, ακόμα και αν η Σπάρτη δεν κήρυπε τον πόλεμο επικαλούμενη τις προσχηματικές αιτιάσεις των

Κορινθίων και των Μεγαρέων εναντίον των Αθηναίων , ο δυναμισμός της ηγεμονικής κουλτούρας της Αθήνας του Περικλή -τα μεγαλο

πρεπή οικοδομήματα, το απικό δράμα, η διανοητική έξαρση , ο τε ράστιος στόλος, το ριζοσπαστικό δημοκρατικό πολίτευμα , η αύξη ση του πληθυσμού και η ενδυνάμωση της υπερπόντιας ηγεμονίας-

44


θα είχε ως συνέπεια την επέκτασή της και στη νότια Ελλάδα , που α νήκε στη σφαίρα επιρροής της Σπάρτης.*

Οι Σπαρτιάτες θα μπορούσαν ενδεχομένως να συμβιώσουν με

τον αθηναϊκό επεκτατισμό . Το είχαν άλλωστε κάνει στο μεγαλύτερο μέρος του πρώτου μισού του 50υ αιώνα. Όταν όμως η Αθήνα άρχι

σε να συνδυάζει τη δίψα της για ισχύ με μια ριζοσπαστική ιδεολο γία για την επέκταση της δημοκρατίας, τότε η Σπάρτη ορθά κατέ

ληξε στο συμπέρασμα ότι η απειλή υπερέβαινε μια απλή αντιπαρά θεση κι ότι θα μόλυνε την καρδιά και το πνεύμα όλων των Ελλήνων.

Οι ανησυχίες της ήταν βάσιμες . Πράγματι , η αθηναϊκή δημοκρατία δεν ήταν μόνο προσηλυτιστική και επεκτατική , αλλά και αξιοθαύ μαστα συνεκτική και σταθερή. Οι ολιγαρχικές επαναστάσεις κατά τη

διάρκεια του πολέμου και μετά το τέλος του, το

411

και το

403,

δε

διήρκεσαν πολύ, γεγονός που υποδηλώνει ότι υπήρχε ένας σημαντι κός βαθμός υποστήριξης προς το δημοκρατικό πολίτευμα, ο οποίος εκτεινόταν σε ένα ευρύ φάσμα Αθηναίων και δεν περιοριζόταν μό νο στους ακτήμονες φτωχούς .

Οι Σπαρτιάτες είχαν, επίσης, δει την αθηναϊκής έμπνευσης δη

μοκρατία να διαδίδεται σε όλο το Αιγαίο και στη Μικρά Ασία στη δεκαετία του

450. Δυσανασχετούσαν για την αθηναϊκή επιρροή στην

υποτιθέμενη πανελλήνια αποικία των Θούριων στη νότια Ιταλία. Οι ηγέτες τους ήταν επίσης εξοργισμένοι από το γεγονός ότι το

440

εί-

* Η Κόρινθος ήταν εξοργίσμένη με την Αθήνα επειδή δεν την είχε υπoσrηρίξει σrη διαμάχη της με την πρώην αποικία της , την Κέρκυρα , αλλά και επε ιδή φο βόταν ότι ο σrόλoς της δε θα μπορούσε να αντιμετω π ίσε ι το σrόλo που θα μπο ρούσε να συγκροτηθεί από μια ενδεχόμενη συμμαχία Αθηναίων-Κερκυραίων . Η κομβικής σημασίας πόλη-κράτος των Μεγάρων βρισκόταν σε μια σrρατηγι

κή τοποθεσία , σrη μέση της απόσrασης ανάμεσα σrην Κόρινθο και σrην Αθή να και πάνω σrην κύρια αρτηρία από την Πελοπόννησο , ενώ

11 Αθήνα είχε

ε πι

βάλει σrα Μέγαρα έναν εμπορικό αποκλε ισμό που αποσκοπούσε να αποθαρ ρύνει τα φιλο-λακωνικά αισθήματα .

ΦΟΒΟΣ

45

χαν συντριβεί οι φιλο-Λάκωνες ολιγαρχικοί στη Σάμο. Η ελίτ της Σπάρτης είχε συνταραχτεί από το γεγονός ότι οι πόλεις-κράτη που

ήταν υποτελείς της Αθήνας και απειθαρχούσαν, όπως η . Ποτίδαια ,

δεν πολιορκούνταν μόνο, αλλά τους επιβαλλόταν ένα μόνιμο ριζο σπαστικό δημοκρατικό πολίτευμα , το οποίο διασφάλιζαν οι αθη ναϊκές τριήρεις . Στην πραγματικότητα, δεν είχε μεγάλη σημασία το πόσο απειλητικές ήταν πράγματι αυτές οι συνειδητές επιδείξεις της αθηναϊκής ισχύος αρκούσε το γεγονός πως η Σπάρτη είχε πειστεί ό

τι αντιπροσώπευαν μψ συστηματική και επικίνδυνη επίθεση . Οι εγ γενείς φυλετικές και γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στους Ίωνες Αθη ναίους και στους Δωριείς Σπαρτιάτες είχαν ίσως αμβλυνθεί, όμως ο

εν εξελίξει δημοκρατικός επεκτατισμός συνιστούσε μια νέα ολο κληρωτική πρόκληση. Αυτό το νέο αθηναϊκό « παγκόσμιο χωριό» μπορούσε να προσφέ ρει στους φίλους της Σπάρτης κίνητρα που μια πόλη οπλιτών με έ

ντονο τοπικιστικό πνεύμα δεν μπορούσε καν να ελπίζει ότι θα ήταν δυνατό να τα συναγωνιστεί. Παρόμοια, οι φανατικοί πλούσιοι υπο στηρικτές της Σπάρτης σε όλο το Αιγαίο θα πρέπει να αισθάνθηκαν ότι έχαναν την επιρροή τους στις κοινωνίες τους προς όφελος των α

νερχόμενων φτωχών . Οι τελευταίοι , που δεν είχαν μεγάλη κτηματι κή περιουσία, δεν ίππευαν άλογα και δε σύχναζαν στα γυμναστή ρια, · ήταν ικανοποιημένοι από την ασφάλεια που τους παρείχε ο α

θηναϊκός στόλος και αδιαφορούσαν για την υποχρέωση να κατα βάλλονται φόροι υποτέλειας , με τους οποίους επιβαρύνονταν κυρίως οι πλούσιοι και οι αριστοκράτες μεγαλοκτηματίες. Ωστόσο , πίσω α πό όλους αυτούς τους ρεαλιστικούς υπολογισμούς υπήρχε το αδιαμ

φισβήτητο γ εγονός ότι η Αθήνα συνέχιζε να αναmύσσεται --ο βασι λιάς Αρχίδαμος πίστευε , όταν ξεκίνησε ο πόλεμος , ότι ήταν η μεγα

λύτερη πόλη στον ελληνικό κόσμο-, ενώ η Σπάρτη συρρικνωνόταν . 14 Ο «αθηναϊσμός» υπήρξε το πρώτο παράδειγμα της παγκοσμιο ποίησης στο δυτικό κόσμο . Υπήρχε μια συγκεκριμένη λέξη στην ελ-

46


ληνική γλώσσα για τον αθηναϊκό επεκτατισμό, το ρήμα aττικίζω ' που

σημαίνει μιμούμαι τη γλώσσα και το ύφος των Αθηναίων . 15 Οι σύγ χρονοι αποδέχονταν το γεγονός ότι η Αθήνα επεδίωκε να προωθεί τα συμφέροντα του απλού λαού έξω από τα σύνορά της , όπου μπο ρούσε να το κάνει. Αντίθετα , όταν η Αθήνα υιοθετούσε μια Reαlpolitik (ρεαλιστική πολιτική) -όπως όταν επιτέθηκε εναντίον των Συρα κουσών, που είχαν ένα παρόμοιο συναινετικό πολίτευμα-, χωρίς να υπάρχει ο αναγκαίος επαναστατικός ζήλος για τη δημοκρατία , πο λύ συχνά αποτύγχανε . 16

Οι Σπαρτιάτες ήταν οι κατεξοχήν ολιγαρχικοί φονταμενταλι στές , μισούσαν τη « λαϊκή εξουσία » και τους κινδύνους που αντι προσώπευε . Οι πολεμιστές-πολίτες της Σπάρτης ήταν ιδιαίτερα ε

πιφυλακτικοί απέναντι στην επιθυμία για πολυτελή ζωή , η οποία είχε αρχίσει να αναπτύσσεται μέσα στους κόλπους της αυστηρής

της ελίτ με ένα ρυθμό που ήταν πολύ πιο γρήγορος από αυτόν που

θα μπορούσαν να καταστείλουν . 17 Αν και κατείχαν τα πρωτεία α νάμεσα στους Έλληνες τον

60 και τον 50 αιώνα, όταν ξεκίνησε ο Πε

λοποννησιακός Πόλεμος, οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να διαισθαν θούν ότι η επιρροή τους έφθινε , καθώς βασιζόταν σχεδόν αποκλει στικά στη φάλαγγα των οπλιτών, και όχι στα πλοία ή στην αύξηση του πληθυσμού και στην οικονομική ανάmυξη , που ήταν τα στοι χεία στα οποία βασίζονταν οι ολοένα και πιο άπληστοι και υπέρ

μαχοι της δημοκρατίας αντίπαλοί τους που σύμφωνα με τα λόγια του

Περικλή: « Γινήκαμε ηγεμόνες πάρα πολλών Ελλήνων». 18 Για να αποφευχθεί ο πόλεμος με τη Σπάρτη, ζητήθηκε από την

Αθήνα να σταματήσει την ηγεμονική επέκτασή της και ουσιαστικά να διαλύσει την ηγεμονία της: να σταματήσει να πολιορκεί πόλεις όπως η Ποτίδαια και να αφήσει τις γειτονικές πόλεις-κράτη , όπως η Αίγι να και τα Μέγαρα , να αποφασίζουν μόνες τους για τις υποθέσεις τους. Εν συντομία , « οι Λακεδαιμόνιοι θέλουν .. . [να] αφήσετε τους Έλληνες

ανεξάρτητους» . Όμως , η πραγματοποίηση όλων αυτών θα σήμαινε

'

47

ΦΟΒΟΣ

ότι η Αθήνα θα σrαματoύσε να είναι η Αθήνα του Περικλή και θα ε

πέσrρεφε σro ταπεινό αγροτικό παρελθόν της του προηγούμενου αι ώνα, όταν δεν είχε πλοία και Μακρά Τείχη, δεν εισέπραπε φόρους υποτελείας, δεν είχε έξοχους ναούς και δεν οργάνωνε μεγαλοπρεπείς δραματικούς αγώνες, αλλά ήταν μάλλον μια πολιτεία που δε διέφε

ρε πολύ από τις άλλες μεγάλες ελληνικές πόλεις-κράτη. 19

Το φορτίο του παρελθόντος Ήταν, άραγε, αναπόφευκτος ο πόλεμος, επειδή η λογική της βίας και του θανάτου υπερίσχυσε των όσων θα μπορούσαν να κάνουν οι Σπαρ

τιάτες και Αθηναίοι ηγέτες για να διαxειρισroύν την κρίση; Μας ε νοχλεί η ιδέα ότι δεν ευθυνόταν κυρίως η Σπάρτη για την έναρξη του πολέμου το

431

ή ότι ο πόλεμος οφειλόταν, με βάση μια ορθο

λογική ανάλυση, σε λάθη της Αθήνας ανεξάρτητα από το γενικότε ρο πλαίσιο . Αντίθετα, εξαιτίας του φόβου, μεγάλων δόσεων φθόνου και αρκετού μίσους η Σπάρτη ήταν ευμετάβλητη και επιρρεπής σε όλες τις παράφορες παροτρύνσεις, οι οποίες ωθούν τους ανθρώπους σε πράξεις που δεν ε ξυπηρετούν πάντα ούτε το δικό τους ούτε το γε

νικότερο συμφέρον . 2Ο Σε όλες σχεδόν τις συζητήσεις που έγιναν πριν από την έναρξη του πολέμου οι εχθροί της Αθήνας έθεταν θεμελιώδεις αιτιάσεις που έκαναν ακόμα πιο έντονες τις πολιτικές και πολιτισμικές γραμμές διαχωρισμού -τον απερίσκεπτο χαρακτήρα των Αθηναίων, τη διαρ κή επέκταση της ηγεμονίας και την εγγενή αθηναϊκή αλαζονεία-,

και μάλισrα το ίδιο συχνά με την επίκληση περισσότερο βάσιμων και συγκεκριμένων παραβάσεων των νόμων που απαιτούσαν άμεση ε

πανόρθωση . Η Αθήνα είχε, ίσως, κάποια γνωρίσματα που προκα λούσαν το μίσος των αντίπαλων πόλεων-κρατών, όπως η Κόρινθος, η Θήβα και η Σπάρτη, που προκαλούσαν μια αντιπάθεια που ήταν

48

IlΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛ Ε ΜΟΣ

επαγωγική, αντι-εμπειρική και εδραιωμένη σε βαθιά αισθήματα φό

βου , φθόνου και μνησικαΚίας.2 Ι Οι εχθροί της μισούσαν την Αθήνα τόσο για αυτό που ήταν όσο

και για τα όσα έκανε . Ήδη από το

446 η Αθήνα είχε πάψει να διεκ

δικεί σχεδόν όλα όσα είχε επιδιώξει να πετύχει στον Πρώτο Πελο ποννησιακό Πόλεμο

(461-446),

στη διάρκεια του οποίου η Αθήνα

βρέθηκε πολύ πιο συχνά αντιμέτωπη με την Κόρινθο και τη Θήβα παρά με τη Σπάρτη, σε μια σύρραξη που κατέληξε σε αδιέξοδο και τέλειωσε με μια συνθήκη ειρήνης ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρ τη που προβλεπόταν να διαρκέσει τριάντα χρόνια.

Πράγματι , η Αθήνα πρόσεχε να μη δώσει μια συγκεκριμένη α φορμή στους Σπαρτιάτες για να της κηρύξουν τον πόλεμο . Ίσως το

παράδοξο αυτό να συνοψίζεται με τον καλύτερο τρόπο στη συναρ παστική περιγραφή του Θουκυδίδη για τη συζήτηση στη σπαρτια τική Απέλλα που έγινε στα τέλη του

432 σχετικά με την πρόταση να

εισβάλουν οι Σπαρτιάτες στην Απική την επόμενη άνοιξη. Αφού οι ΑθηναίΟι απεσταλμένοι και ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αρχίδαμος εξή γησαν με νηφάλιο και ορθολογικό τρόπο γιατί εκείνη τη συγκεκρι μένη περίοδο ένας πόλεμος εναντίον της Αθήνας ήταν στην πραγ

ματικότητα μια κακή ιδέα, ο ισχυρογνώμων έφορος Σθενελαίδας πή ρε το λόγο για να απαντήσει . Φώναξε μερικά συνθήματα για την υ περηφάνεια και την ισχύ της Σπάρτι}ς . Και η Απέλλα ψήφισε υπέρ

του πολέμου . Φαίνεται ότι οι Σπαρτιάτες επηρεάστηκαν καθοριστι

κά (όπως θα συνέβαινε αργότερα και με τους Αθηναίους όταν ψή φισαν υπέρ της εισβολής στη Σικελία) από το συναίσθημα και όχι α πό τη λογικι) : « Τα πολλά λόγια των Αθηναίων δεν τα καταλαβαίνω ... Ψηφίστε, λοιπόν, Λακεδαιμόνιοι, αντάξια στη Σπάρτη , πόλεμο, κι ού

τε τους Αθηναίους να αφήσετε να γίνουν δυνατότεροι».22 Από την άλλη , μια ολόκληρη γενιά είχε μεγαλώσει στην Αθήνα κάτω από τη λάμψη του Περικλή . Και εκεί επίσης υΠJwχε διάχυτος

ο φόβος για την αναπόφευκτη γενεαλογική παρακμή, μια κοινή α-

ΦΟΒΟΣ

49

νησυχία σης ελιτ των δυτικών κοινωνιών που είναι ελεύθερες, εύπο

ρες και βιώνουν κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές. 23 Πολλοί αι σθάνονταν ότι , αν οι Αθηναίοι δεν όρθωναν το ανάστημά τους απέ ναντι στους λεονταρισμούς των Σπαρτιατών, θα πρόδιδαν την κλη ρονομιά των σκληροτράχηλων « Μαραθωνομάχων» -του Μιλτιάδη , του Θεμιστοκλή και του Αριστείδη-, που είχαν πολεμήσει στο Μα ραθώνα

(490)

και στη Σαλαμίνα

(480), και τους είχαν κληροδοτήσει

μια ασφαλή και ακμάζουσα ηγεμονία . Επιπλέον , είναι πιθανό ότι ε ξακολουθούσαν να ζουν κάποιοι από αυτούς τους

10.000

ημίθεους

οπλίτες, πλησιάζοντας πια τα ογδόντα τους . Είναι οι ήρωες που συ χνά παρουσιάζει ο Αριστοφάνης στις κωμωδίες του , η ενσάρκωση του « παλαιού θάρρους», σε αντιδιαστολή με μια πιο μαλθακή γενιά που

δεν εμπιστευόταν την ανδρεία των οπλιτών της για να αντιμετωπί σει τους Σπαρτιάτες στην Αττική .

Όμως , παρόλο που οι Αθηναίοι με δυσκολία μπορούσαν πια να

παρατάξουν

10.000 οπλίτες αντάξιους αυτών που είχαν διασπάσει τις

γραμμές των Περσών πριν από εξήντα χρόνια στην ακτή του Μα ραθώνα, η συνολική στρατιωτική ισχύς της Αθήνας -πλοία, κεφάλαια ,

ανθρώπινο δυναμικό- ήταν μεγαλύτερη από τη συνδυασμένη ισχύ ό λων των εν δυνάμει Ελλήνων εχθρών της . Η Αθήνα ήταν ισχυρότε ρη ακριβώς επειδή είχε εξελιχτεί και δεν εναπέθετε πλέον την εθνι κή της ασφάλεια στα χέρια των γενναίων οπλιτών-γεωργών που μά χονταν μέσα στις γραμμές της φάλαγγας . Εξάλλου , αυτή η μονο

διάστατη πολεμική δύναμη ήταν ένας ζωντανός αναχρονισμός, που μπορούσε να πολεμήσει μόνο σε μικρών διαστάσεων και ομαλά πε

δία μάχης, παρόλο που εξακολουθούσε να είναι εξαιρετικά φονική σε αυτά.

Εντούτοις, το φορτίο της δόξας του παρελθόντος βάραινε τη γε

νιά του Αλκιβιάδη, όπως τα επιτεύγματα της « καλύτερης των γενεών» -εκείνης του Β ' Παγκόσμιου Πολέμου--- βαραίνουν τη δική μας, ιδίως όταν ά,:ρες όπως ο κηδεμόνας του, ο Περικλής, συνεχώς υπενθύμι-

50


ζαν με τις δημηγορίες τους στους νεότερους Αθηναίους τις ηγεμονι κές ευθύνες τους. Αλλά και οι Σπαρτιάτες διακατέχονταν επίσης α

πό τον ίδιο φόβο, μήπως δηλαδή αποδειχτούν μαλθαΚότεροι σε σύ γκριση με τους σκληροτράχηλους Λακεδαιμόνιους προγόνους τους, που πέθαναν υπερασπιζόμενοι το πέρασμα των Θερμοπυλών. Ήταν, λοιπόν, λογικό να διαμαρτύρονται οι Κορίνθιοι στις πα ραμονές του πολέμου: « Δεν είναι, εξάλλου , σωστό να χάσει κανείς με

τον πλούτο τα όσα απόχτησε με τη φτώχεια» .24

Απρόβλεπτες συνέπειες Ο πόλεμος θα αποδεικνυόταν ένας κολοσσιαίος παραλογισμός . Ού

τε ο Σωκράτης ούτε ο Περικλής θα μπορούσαν να είχαν προβλέψει την πορεία ή την τελική έκβασή του. Η Σπάρτη διέθετε το πιο επί φοβο πεζικό στον ελληνικό κόσμο. Ωστόσο, τις τελευταίες μεγάλες

μάχες του πολέμου τις κέρδισε χάρη στο νεοδημιουργηθέν ναυτικό της. Η δημοκρατική Αθήνα έστειλε σχεδόν

40.000

άντρες, δικούς

της και από συμμαχικές πόλεις , στην αιχμαλωσία και στο θάνατο, ό

ταν προσπάθησε να καταλάβει τις μακρινές Συρακούσες

-

τη μεγα

λύτερη δημοκρατία στον ελληνικό κόσμο. Ταυτόχρονα, οι παλιοί ε χθροί της στην Ελλάδα αναθάρρησαν σε τέτοιο βαθμό, ώστε να λε

ηλατούν ατιμωρητί την επικράτειά της και να εγκαταστήσουν σε 'α πόσταση μικρότερη των

20 χιλιομέτρων από τα τείχη της μια βάση,

στη Δεκέλεια - το διαβόητο σπαρτιατικό οχυρό στην Απική, το οποίο

από το

413

έως το

404

χρησίμευε ως σημείο διαμοιρασμού των λα

φύρων από τη λεηλασία της Απικής. Ο Αλκιβιάδης υπήρξε, ανάλο γα με τις περιστάσεις, ο σωτήρας της Αθήνας, της Σπάρτης και της Περσίας - αλλά, επίσης, και ο άνθρωπος που προκάλεσε εν μέρει και

τη συλλογική καταστροφή τους. Η Αθήνα ξεκίνησε τον πόλεμο έχοντας συσσωρεύσει ένα τεράστιο

ΦΟΒΟΣ

5]

χρηματικό απόθεμα στον επιβλητικό Παρθενώνα, το οποίο ανερχό ταν στο υπέρογκο ποσό των περίπου

6.000 ταλάντων αργυρών νομι 500 ταλάντων σε άλλα πολύτιμα μέταλλα , με συνο λική αξία περίπου 3 δισεκατομμυρίων δολαρίων σε σημερινές τιμές . σμάτων και των

Όταν τέλειωσε ο πόλεμος, είχε χρεοκοπήσει και η πόλη ήταν γεμά

τη με ορφανά, χήρες και ανάπηρους - αλλά και χιλιάδες ονόματα χα ραγμένα στους λίθινους καταλόγους των απωλειών. Παρά τον τεράστιο θησαυρό της, η Αθήνα δεν κατάφερε στην πε

ρίοδο του πολέμου να ολοκληρώσει τη διακόσμηση των Προπυλαίων, της μνημειώδους εισόδου στους επίσης ημιτελείς ναούς της Ακρό πολης. Και φυσικά, ήταν ακόμα πιο δύσκολο να εξοικονομήσει τα χρήματα για να τελειώσει την ανέγερση ναών στη Ραμνούντα και στον Θορικό, στην ενδοχώρα της Αττικής. Το μεγαλύτερο μέρος των κεφαλαίων που ήταν αναγκαία ώστε να αποπερατωθεί το μεγαλε

πήβολο όνειρο του Περικλή για τη δημιουργία μιας μαρμάρινης η γεμονικής πόλης χάθηκε στα βάθη των θαλασσών μαζί με τις

500

τριήρεις οι οποίες βυθίστηκαν στη Σικελία και στις μετέπειτα ναυ μαχίες που έγιναν στο Αιγαίο.

Η Σπάρτη ήταν σε θέση να παρατάξει τον πιο επίφοβο στρατό στην Ελλάδα. Ωστόσο, οι περισσότεροι από τους εχθρούς της δε χά

θηκαν από τα δωρικά ακόντια, αλλά από τις ασθένειες, τις πολιορ κίες, καθώς και σε μάχες που είχαν τη μορφή του ανταρτοπόλεμου . Η στρατηγική της, που αποσκοπούσε στην καταστροφή των σοδειών

της Απικής, απέτυχε παταγωδώς μέσα σε μια εβδομάδα από την έ ναρξη της εφαρμογής της. Ωστόσο, μέσα σε ένα έτος, η παραμονή

των Πελοποννησίων στην ύπαιθρο της Απικής δημιούργησε ακού

σια τις προϋποθέσεις για το λοιμό, που λίγο έλειψε να καταστρέψει την Αθήνα.

Κανένας πολιτειακός θεσμός δεν ήταν τόσο υστερόβουλος , νη φάλιος αλλά και προκατειλημμένος όσο η Γερουσία της Σπάρτης.

Την αποτελούσαν ηλικιωμένοι άντρες οι οποίοι δε γνώριζαν τίποτα

52

ΠEΛOΠONNHΣ~OΣΠOΛEMOΣ

για τον πολιτισμό που είχε αναπτυχθεί αλλού και, επομένως, απε χθάνονταν να δώσουν τη συγκατάθεσή τους για οποιαδήποτε παρά

τολμη ενέργεια πέρα από την κοιλάδα της Λακωνίας . Κανένας πο λιτειακός θεσμός δεν ήταν τόσο παράτολμος και επικίνδυνος όσο η αθηναϊκή Εκκλησία του Δήμου, στην οποία κυριαρχούσαν πολλοί ηγέτες που είχαν διαπλεύσει το Αιγαίο. Ωστόσο, στη διάρκεια ενός

στιγμιαίου παροξυσμού μπορούσε να απαιτήσει την εκτέλεση ενός άντρα -ή την εκτέλεση των κατοίκων μιας ολόκληρης πόλης που κα ταλήφθηκε-, ακόμα και αν υπήρχαν ελάχιστα αποδεικτικά στοιχεία για το κατηγορητήριο .

Ο φιλόσοφος Σωκράτης είχε πολλές αμφιβολίες για το κατά πό σο ήταν αιτιολογημένες η ύβρις και η μεγαλομανία της Αθήνας, και

ιδίως τα οράματα μεγαλείου που συνόδευαν τη Σικελική Εκστρα τεία. Αυτές όμως οι ανησυχίες δεν ήταν αρκετές για να τον αποτρέ ψουν από το να πολεμήσει ηρωικά για την Αθήνα , ακόμα και όταν ήταν πλέον μεσήλικας και βαρύς . Όπως υπενθυμίζει στο εκνευρι σμένο ακροατήριο των κατηγόρων του στην τελευταία ομιμα της ζωής του , είχε πολεμήσει γενναία σε τρεις από τις πιο δύσκολες συ γκρούσεις στις οποίες πολέμησε ο αθηναϊκός στρατός : στην Ποτί

δαια, στο Δήλιο και στην Αμφίπολη .25 Αλλά και ο Θουκυδίδης, ως ι στορικός, χρησιμοποίησε τη γενικότερη διαπίστωση για τον προ φανώς παράλογο χαρακτήρα του πολέμου, ώστε να δώσει μεγαλύ

τερο εύρος στις απαισιόδοξες αντιλήψεις του για την ανθρώπινη φύ ση. Ωστόσο, παρόλο που εξορίστηκε με κατασκευασμένες κατηγο ρίες από τους δημαγωγούς, κανένας Αθηναίος δεν πολέμησε με τέ

τοιο αδιαφιλονίκητο τρόπο και με τόσο λίγο κυνισμό όσο αυτός, ό ταν κλήθηκε να υπηρετήσει την πατρίδα του . Ο Ευριπίδης, ο ανορθόδοξος τραγωδός, θεωρούσε ότι η βάναυ

ση απόφαση των συμπολιτών του να εκτελεστούν οι Μυτιληναίοl και οι Μήλιοι συνιστούσε μια εγκληματική πράξη και ένα ηθικό σχόλιο για την παράλογη βαρβαρότητα της σύρραξης. Όμως, ακόμα και ο

ΦΟΒΟΣ

53

Ευριπίδης μισούσε τους Σπαρτιάτες και φαίνεται ότι ευχόταν οι α πώλειες του εχθρού να ήταν τόσες, ώστε να δοθεί ένα τέλος στον πό

λεμο. Ο προδότης Αλκιβιάδης άλλες φορές βοηθούσε την Αθήνα , άλλες τη Σπάρτη και άλλες την Περσία για να επικρατήσουν στον πό λεμο. Όμως, οι καταmοημένοι ΑθηναίΟι απέρριψαν τις συνετές συμ

βουλές του διαβόητου αποστάτη στους Αιγός Ποταμούς, που θα μπο ρούσαν ίσως να τους είχαν σώσει από την ήπα κατά την τελευταία μεγάλη ναυμαχία της σύρραξης .

Ο Αριστοφάνης, ο ιδιοφυής κωμωδιογράφος, υποστήριζε ότι ο χω ρίς τέλος πόλεμος είχε ως αποτέλεσμα οι γεωργοί να χρεοκοπούν, οι ηγέτες να αποβλακώνονται, οι στρατηγοί να γίνονται αιμοδιψείς, οι

φτωχοί απερίσκεmοι και οι έμποροι όπλων πλούσιοι

-

αλλά, ωστό

σο, πίστευε ότι η Αθήνα είχε μάλλον δίκιο παρά άδικο . Ο πατριωτι σμός , τόσο στην υψηλή όσο και στην ευτελή μορφή του, τελικά επι σκίασε το σωκρατι,κό ισχυρισμό ότι όλοι οι Έλληνες ήταν πολίτες του κόσμου. Και ο ίδιος ο Σωκράτης υποχρεώνεται να αναφέρει στο με ταγενέστερο πλατωνικό διάλογο Πρωταγόρα ότι είναι ευγενές (καλόν) να πολεμάς. 26 Πίσω από αυτές τις πολιτικές και φιλοσοφικές αντιθέσεις, αλλά και τις υποκρισίες της καλύτερης γενιάς των Ελλήνων, παραμένουν οι χιλιάδες απλοί Έλληνες -το θέμα αυτού του βιβλίου- που σφα

γιάζοντάν για σχεδόν τρεις δεκαετίες για χάρη των σχεδίων άστατων αντρών και αντιφατικών σκοπών. Κανένας πόλεμος στην αρχαιότη τα -ούτε η προγενέστερη εισβολή του Ξέρξη στην Ελλάδα ούτε η με ταγενέστερη μεγαλειώδης εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου ή η εισβολή του Αννίβα στην Ιταλία- δεν προσελκύει τόσο πολύ το εν διαφέρον και δεν είναι τόσο αντιφατικός όσο η πολύχρονη εμφύλια σύγκρουση ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη.

Ας αναλογιστούμε τις παραμέτρους αυτού του πολέμου: μια χερ σαία δύναμη συγκρούστηκε με μια ναυτική δύναμη, η δωρική τρα χύτητα αντιπαρατέθηκε στον ιωνικό φιλελευθερισμό. Η ολιγαρχία α-


54

νημετώπισε τη δημοκρατία και η επιδεικτική ευμάρεια στράφηκε ε ναντίον της λιτότητας. Ένας αγροτικός οικισμός εκθρόνισε μια επι βλητικι} ηγεμονική πόλη' και ένας ανθρωπιστικός επεκτατισμός σκό τωσε πολλούς αθώους, ενώ ένα κράτος-στρατόπεδο επαγγελλόταν την αυτονομία των Ελλήνων . Κανείς δεν είχε προβλέψει το

431

αυτή τη σφαγή. Ποιος μπο

ρούσε να πιστέψει ότι ο μεγαλοπρεπής Περικλής θα πέθαινε μέσα σε δυο χρόνια , γεμάτος φλύκταινες και σφίγγοντας στα χέρια του έ

να φυλαχτό, ενώ ξεψυχούσε βήχοντας εξαιτίας του λοιμού; Ο πά μπλουτος Νικίας δεν είχε ποτέ του φανταστεί ότι είκοσι χρόνια αρ γότερα θα ικέτευε για τη ζωή του, πριν του κόψουν το λαιμό στη Σι

κελία,

1.300

χιλιόμετρα μακριά από την πατρίδα του. Ούτε μπο

ρούσε ο όμορφος Αλκιβιάδης , ο κατεξοχήν εκπρόσωπος της «οργι σμένης νεολαίας» της Αθήνας, να προβλέψει ότι θα πέθαινε από τα χέρια δολοφόνων σε ένα άσημο χωριό της Μικράς Ασίας. Οτιδήπο τε θεωρούνταν ως σοφία στην αρχή του πολέμου, θα αποδεικνυόταν παραλογισμός στο τέλος του.

Ελπίδες Και όνειρα Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι η Αθήνα και η Σπάρτη ενεπλάκησαν σε μια τελική πολεμική αναμέτρηση το

431.

Το πιο

καταπληκτικό είναι, ίσως, ότι δεν το είχαν κάνει νωρίτερα. Πράγματι, ανάμεσα στο

461

και στο

446

(στη διάρκεια του λεγόμενου Πρώτου

Πελοποννησιακού Πολέμου) οι δυο αυτές μεγάλες δυνάμεις είχαν συγκρουστεί μεταξύ τους, παρόλο που οι περισσότερες από αυτές τις προγενέστερες συγκρούσεις διεξήχθησαν ανάμεσα στους «υπο καταστάτες» τους, τους Βοιωτούς, τους Μεγαρείς, τους Κορίνθιους ,

τους Αργείους και τορς Θεσσαλούς. Άλλωστε , σε ελάχιστες περι mώσεις ύστερα από τη σύντομη συμμαχία τους για να απωθήσουν

55

ΦΟΒΟΣ

την Περσία

(480-479) υπήρξε μια πραγματική σχέση ανάμεσα στις

δυο πόλε ις-κράτη. Ελάχιστοι Αθηναίοι στρατηγοί ή μέλη της αθη ναϊκής ελίτ είχαν επισκεφτεί τη Σπάρτη . Και σχεδόν κανένας Σπαρ τιάτης, εκτός από τους λιγοστούς απεσταλμένους, δεν είχε δει την Ακρόπολη. Παρόλο που τόσο η Αθήνα όσο και η Σπάρτη ήταν ελ ληνικές πόλεις, οι κάτοικοί τους μιλούσαν την ίδια γλώσσα και οι θρησκευτικές δοξασίες τους ήταν παρόμοιες, στα κομβικά πολιτικά , κοινωνικά και πολιτισμικά ζητήματα είχαν κατά βάση αντίθετες α πόψεις.

Και οι δυο αυτές πόλεις-κράτη ήταν το 43Ι, η καθεμιά με το δι

κό της τρόπο, στρατιωτικά ισχυρές, επειδή είχαν υπερβεί τψ ελλΙ1νική αγροτική παράδοση που μέχρι τότε ρύθμιζε τις συνθήκες του πολέμου: βίαιες μάχες οι οποίες διαρκούσαν περίπου μια ώρα, με συ νέπεια ο πόλεμος να περιορίζεται σε μια σύγκρουση ανάμεσα σε δι στακτικούς γεωργούς , που κυρίως τους απασχολούσαν οι ανάγκες της σοδειάς πίσω στην πατρίδα τους. Οξυδερκείς προπολεμικοί πα ρατηρητές είχαν αρχίσει να συνειδητοποιούν για ποιο λόγο δε θα υ πήρχαν φυσικοί περιορισμοί ή δε θα ήταν δυνατή μια εύκολη νίκη

για οποιοδήποτε από τα δυο μέρη , καθώς η ύπαρξη των ειλώτων και των κωπηλατών δούλων στις τριήρεις σήμαινε ότι ήταν σε πολύ μι κρό βαθμό αναγκαίο οι στρατιώτες και των δύο πόλεων-κρατών να

παραμένουν στΙ1ν πατρίδα τους για να παράγουν. Ο ίδιος ο Περικλής , για παράδειγμα, στις παραμονές της σύρ

ραξης είχε πει ότι «ο πόλεμος είναι αναπόφευκτος».27 Η προοπτική ότι η Περσία θα επιχειρούσε να εισβάλει πάλι σε μια διαιρεμένη Ελλάδα θεωρούνταν απίθανη ύστερα από τις καταστροφικές ήπες της πριν από μισό αιώνα. Αντίθετα, υπήρχε μια γενική ανησυχία ό τι αυτός ο πόλεμος θα ήταν μια νέου τύπου, χωρίς φραγμούς εμφύ λια διαμάχη . Οι Κορίνθιοι ορθά προειδοποίησαν τους Σπαρτιάτες να απορρίψουν την «παρωχημένψ πολεμική στρατηγική τους -που συνίστατο στη δήωση των αγρών με την ελπίδα να προκαλέσουν τον


56

αΥΙίπαλο σε μια ανοιχιή μάχη- και να βρουν νέους τρόπους για να

καταστρέψουν μια πόλη όπως η Αθήνα . 28 Η σύγκρουση ανάμεσα στους δυο κύριους αΥΙιπάλους άρχισε ε πίσημα όταν οι Σπαρτιάτες παραβίασαν την τριαΚΟΥΙαετή συνθήκη

ειρήνης και εισέβαλαν στην Αττική την άνοιξη του

431.

Παραβίασαν

τα σύνορα ογδόΥΙα ημέρες από τότε που η σύμμαχός τους , η Θήβα , χωρίς προειδοποίηση είχε επίσης πραγματοποιήσει μια προληπτι

κή επίθεση εναΥΙίον της βοιωτικής πόλης των Πλαταιών, μια πόλη κράτος που ήταν σύμμαχος της Αθήνας και βρισκόταν ογδόΥΙα χι λιόμετρα μακριά της . Όπως ήταν αναμενόμενο, και τα δύο μέρη επικαλέστηκαν λε mομερε(ς αιτιάσεις. Η Κόρινθος, μια από τις πλουσιότερες ελληνι

κές πόλεις και σύμμαχος της Σπάρτης , θεωρούσε ότι η Αθήνα είχε παρέμβει υπέρ της Κέρκυρας και είχε στραφεί εναΥΙίον της σε ένα σύνολο διαμφισβηΤΟύμενων ζητημάτων. Η μικρή πόλη-κράτος των

Μεγάρων δυσανασχετούσε εξαιτίας του εμπορικού αποκλεισμού που της είχε επιβάλει η Αθήνα και ζητούσε από τη Σπάρτη να την υπο στηρίξει. Το γειτονικό νησί της Αίγινας , που φαινόταν στο βάθος του

ορίζΟΥΙα από την Ακρόπολη -ο Περικλής την αποκάλεσε κάποτε «"λήμη ", δηλαδή τσίμπλα στο μάτι του Πειραιά»-, ισχυριζόταν ότι η Αθήνα αναμεΙΥνυόταν στις εσωτερικές της υποθέσεις και προσδο κούσε από τη Σπάρτη να διαφυλάξει την ανεξαρτησία της. Από τη δική τους μεριά , οι Αθηναίοι διατείνονταν ότι οι Πελοποννήσιοι εί χαν ενθαρρύνει κάποιους από τους φόρου υποτελείς συμμάχους τους,

όπως τους κατοίκους της Ποτίδαιας στη βόρεια Ελλάδα , να εξεγερ θούν. Οι Βοιωτοί, ένας αγροτικός λαός που ζούσε βόρεια της Αθή

νας και η ηγεμονεύουσα πόλη τους ήταν η Θήβα, ήθελαν να αφανί σουν την πόλη των Πλαταιών, την οποία θεωρούσαν ως ένα προκε χωρημένο φυλάκιο του αθηναϊκού επεκτατισμού στα πρόθυρα της ε

πικράτειάς τους .29 Φυσικά, ζητήματα όπως ο αθηναϊκός εμπορικός αποκλεισμός σε

ΦΟΒΟΣ

57

βάρος των Μεγάρων , η ανάμειξη της Αθήνας σης εσωτερικές υπο

θέσεις της Αίγινας , η αντιπαράθεση για το ποιος θα έπαιρνε με το μέρος του την ισχυρή Κέρκυρα που είχε «μεγάλο στόλο» ή τα διαμ φισβητούμενα εδάφη στα σύνορα με τα Μέγαρα ή τη Βοιωτία δεν

ήταν ασήμαντα. 3Ο Η αiσθηση όμως που είχε για τις αιτιάσεις της και σχετιζόταν με ζητήματα όπως ο φόβος και η τιμή ήταν αυτό που κυ ρίως παρακίνησε τη Σπάρτη να δράσει όσο ακόμα ήταν ισχυρή, κα θώς τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη η νεολαία «από απ ειρία,

επιθυμούσε τον πόλεμο».3 1 Φαίνεται ότι η Αθήνα πίστευε πως , μα κροπρόθεσμα , το υψηλό πολιτισμικό της επίπεδο θα της επέτρεπε είτε να αψηφά τη Σπάρτη είτε να την κατατροπώσει, χωρίς, όμως,

βραχυπρόθεσμα να έχει σχεδιάσει με ποιον τρόπο θα υποχρέωνε τη Σπάρτη να καταβάλει ένα υψηλό τίμημα αν αποτολμούσε να στείλει χιλιάδες από τους οπλίτες της στην Απική. Αντίθετα , ο Περικλής υ

ποστήριζε ότι οι Αθηναίοι «αν έμεναν σταθεροί και ήρεμοι ... θα νι

κούσαν» . 32 Όμως, το σχέδιο των Αθηναίων να διατηρήσουν τα κε κτημένα δεν ήταν ικανό , βραχυπρόθεσμα, να αποτρέψει τη Σπάρτη να δράσει υπό την επήρεια των φόβων της όλοι οι Σπαρτιάτες πί

στευαν ότι θα μπορούσαν ατιμωρητί να παραβιάσουν τα σύνορα της Αmκής .

Ο Περικλής δε θεώρησε αναγκαίο να εμπλακεί σε λογομαχίες

που ενδεχομένως θα έβαζαν σε κίνδυνο την ηγεμονία ή τη δεκαπε νταετή ειρήνη που υπήρχε ύστερα από τις τελευταίες αψιμαχίες με τη Σπάρτη, μια περίοδο ανακωχής στη διάρκεια της οποίας η Αθή να έφτασε σε ένα πρωτοφανές επίπεδο ευημερίας και ασφάλειας. Φαίνεται ότι οι Αθηναίοι πίστευαν πως οι Σπαρτιάτες θα συνειδη

τοποιούσαν ότι δε θα μπορούσαν να νικήσουν και, επομένως , δε θα επιχειρούσαν να εισβάλουν στην Απική -ένας ανόητος τρόπος σκέ ψης από την άποψη της μακροπρόθεσμης αποτροπής-, ενώ αντί θετα θα ήταν προτιμότερο να προειδοποιήσουν τους εχθρούς τους

ότι η παραβίαση των συνόρων θα ήταν συνώνυμη με την καταστρο-


58

φή τους. Ο Περικλής ήταν αποφασισμένος να περιμένει να δεχτεί η Αθήνα το πρώτο πλήγμα και, άρα , δεν μπορούσε να απειλήσει τον

εχθρό με αξιόπιστα αvrίμετρα, επειδή στην πραγματικότητα δεν εί χε ποτέ του επεξεργαστεί μια σαφή στρατηγική για το πώς θα ορ γανωνόταν μια επιθετική ενέργεια, η οποία ενδεχομένως θα εξανά

γκαζε τη Θήβα ή τη Σπάρτη να εγκαταλείψουν τον πόλεμο. Κατά βάθος, ο Περικλής ήταν ένας ναύαρχος. Πριν από τον πό λεμο είχε διευθύνει επιτυχείς πολιορκίες εναντίον ανυπάκουων ναυ

τικών πόλεων-κρατών και είχε πολεμήσει σε ναυμαχίες . Δεν είχε πο τέ του ηγηθεί μιας μακροχρόνιας χερσαίας εκστρατείας, ούτε είχε ο δηγήσει μια φάλαγγα οπλιτών σε μια εκ παρατάξεως μάχη. Φαίνε ται ότι θεωρούσε την αθηναϊκή ναυτική ανωτερότητα ως εργαλείο για

τη διεξαγωγή επιδρομών αντί ως μέσο για τη μεταφορά ενός μεγά λου αριθμού στρατιωτών στα μετόπισθεν του εχθρού. Αλλά και η στρατηγική της Σπάρτης και της Θήβας δεν είχε καμία πρωτοτυπία. Χιλιάδες άντρες και από τα δυο μέρη θα πέθαιναν, επειδή οι ηγέτες τους τους οδήγησαν στον πόλεμο χωρίς να διαθέτουν ένα πραγμα τικό σχέδιο για το πώς θα νικούσαν τον εχθρό στο πεδίο της μάχης.

Ο μυθικός σπαρτιατικός στόλος Αλλά και οι Σπαρτιάτες είχαν σημαντικά προβλήματα. Για να κα τανοήσουμε εν μέρει το δίλημμά τους, ας φανταστούμε ότι, σε έναν κόσμο χωρίς πυρηνικά όπλα, η πρώην Σοβιετική Ένωση σε κάποια

χρονική στιγμή της δεκαετίας του

1990

διαβλέπει ότι δεν μπορεί

πλέον να ανταγωνίζεται το δημοκρατικό πολίτευμα και την ακατα νίκητη καπιταλιστική δύναμη των ΗΠΛ. Έτσι, οι σκληροπυρηνικοί Σοβιετικοί ηγέτες θα αισθάνονταν αναγκαίο να επιτεθούν με

300 με

ραρχίες εναντίον της Δυτικής Ευρώπης, προτού οι σύμμαχοί τους, αλ

λά και ολόκληρος ο πλανήτης, αρχίσουν να έχουν την ίδια απαισιό-

Η ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΗΓΕΜΟΝΙΑ Η Πελοποννησιακή Συμμαχία και άλλοι σύμμαχοι της Σπάρτης ο ι

Μίλια

100 ι

lJ

Κρητικό Πέλαγος


60

δοξη εκτίμηση για το μέλλον και πάψουν να είναι αφοσιωμένοι στη σοβιετική αυτοκρατορία. Οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να παρατάξουν μια φάλαγγα οπλιτών που ήταν αν(κητη σε ένα αναπεmαμένο πεδίο μάχης. Οι Βοιωτοί, οι σκληραγωγημένοι γεωργοί σύμμαχοί τους, μπορούσαν να συγκε

ντρώσουν μια ακόμα μεγαλύτερη δύναμη βαριά οπλισμένου πεζι κού -ίσως

7.000-12.000

άντρες, αν ήταν αναγκαίο- και ήταν εξίσου

τρομεροί πολεμιστές με τους επαγγελματίες Σπαρτιάτες. Όσο για το συμμαχικό συνασπισμό των πόλεων-κρατών της Πελοποννήσου, του oπoίo~ ηγούνταν η Σπάρτη, ήταν σε θέση, για σύντομες χρονι κές περιόδους, να συγκροτήσει μια τεράστια στρατιά

60.000 αντρών,

η οποία μπορούσε να σαρώσει οποιονδήποτε αντίπαλο στο πεδίο της μάχης. Τέλος, το καλύτερο ιππικό στην κεντρική Ελλάδα ήταν

το βοιωτικό και βρισκόταν με το μέρος της Σπάρτης . Για όλους αυτούς τους λόγους ο Θουκυδίδης επισημαίνει εντυ

πωσιασμένος ότι οι Σπαρτιάτες « εξουσιάζουν τα δύο πέμmα της Πε

λοποννήσου, είναι ηγέτες .. . και πολλών συμμάχων έξω απ' αυτήν».33 Ακόμα και αν δεν μπορούσαν να επικρατήσουν σε αυτό το νέο είδους

πολέμου εναντίον μιας θαλάσσιας αυτοκρατορίας, τουλάχιστον ή

ταν βέβαιοι ότι αυτή η « σκληρή δύναμη» θα εμπόδιζε τον αθηναϊκό

στρατό να καταλάβει την ακρόπολη της Σπάρτης. Ωστόσο, η ισχύς της Σπάρτης και της Πελοποννησιακής Συμμα χίας ήταν , από μερικές απόψεις, μια χίμαιρα. Όταν ξεκίνησε ο πό

λεμος , δεν ήταν δυνατόν να μεταφερθεί διά θαλάσσης ο συμμαχικός πελοποννησιακός στρατός. Και ασφαλώς δε διέθετε την αναγκαία οι κονομική ισχύ για να αυτοσυντηρείται. Η Σπάρτη ξεκίνησε τον πό

λεμο χωρίς κεφάλαια, με ελάχιστα πλοία, και σχεδόν καθόλου ιππι κό και ελαφρύ πεζικό. Στο πειθαρχημένο ολοκληρωτικό σύστημα

που είχε θεσπίσει ο μυθικός πρόγονος Λυκούργος εκείνο που είχε σημασία ήταν η πολιτική αρετή και όχι η οικονομική αποδοτικότη τα ή ο ατομισμός.

ΦΟΒΟΣ

61

Για παράδειγμα, σιδερένιες βέργες και όχι νομίσματα χρησί μευαν ως χρηματική μονάδα , ακριβώς επειδή σε ένα τόσο παράξε

νο ηθικό σύμπαν δε θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν με την ευ κολία του συνηθισμένου (και εκμαυλιστικού) νομίσματος . Επομέ νως, οι ναυπηγοί ή οι κωπηλάτες που μίσθωναν τις υπηρεσίες τους

δεν είχαν καμία διάθεση να πολεμήσουν για τη Σπάρτη , καθώς η α νταμοιβή τους θα ήταν μεταλλικές βέργες που ήταν χρήσιμες μόνο για το ψήσιμο. Στις παραμονές του πολέμου οι σύμμαχοί τους είχαν προειδοποιήσει τους Σπαρτιάτες ότι η απαρχαιωμένη αντίληψή τους

να θεωρούν τον πόλεμο ως μια σύγκρουση ανάμεσα σε οπλίτες ήταν

μια αυτοκτονική συνταγή. Οι επίμονοι Κορίνθιοι τους παρότρυναν" διαρκώς να βοηθήσουν τους φίλους τους στο Αιγαίο ως το καλύτερο μέσο αντίστασης στον αθηναϊκό επεκτατισμό .

Ο Περικλής είχε πιθανότατα δίκιο, όταν ισχυριζόταν ότι οι Πε λοποννήσιοι "χρήματα δεν έχουν ούτε ιδιωτικά ούτε δημόσια». Ασφα λώς δεν εισρέανε φόροι υποτελείας στην ακρόπολη τι}ς Σπάρτης και υπήρχαν ελάχιστες σπαρτιατικές αποικίες. Αν η Αθήνα δεν επέλεγε να δώσει μια εκ παρατάξεως μάχη , η Σπάρτη δε διέθετε ούτε τα κε φάλαια ούτε τα υλικά αποθέματα για να διατηρεί ένα εκστρατευτι

κό σώμα σε ενεργό υπηρεσία για μεγάλα χρονικά διαστήματα . Και , σε ακόμα μικρότερο βαθμό, δε διέθετε την τεχνογνωσία ή τη βούληση να διεξάγει έναν ανορθόδοξο και χαμηλής έντασης πόλεμο επιδρο

μών, λεηλασιών και παρατεταμένων πολιορκιών. 34 Μια γενιά πριν από τον πόλεμο οι Σπαρτιάτες είχαν παραμερί σει την υπερηφάνεια τους και είχαν καλέσει Αθηναίους που ήταν ει

δικοί στις πολιορκίες για να τους βοηθήσουν να καταλάβουν τις ο χυρές θέσεις των εξεγερμένων ειλώτων. Αν κάποτε οι Σπαρτιάτες εί χαν χρειαστεί τους Αθηναίους για να ελέγξουν τους υποτελείς τους,

τι θα συνέβαινε αν η Αθήνα χρησιμοποιούσε τα κεφάλαια και την ει δημοσύνη της όχι για να συμβάλει στην καταστολή μιας εξέγερσης

των ειλώτων , αλλά για να την παρακινήσει;35

62


Ο στόλος των Κορινθίων και μερικών ακόμα συμμάχων της Σπάρ της αριθμούσε λίγο περισσότερα από Ι 00 πλοία και ήταν μικρότε ρος από το μισό μέγεθος του εν ενεργεία αθηναϊκού συμμαχικού στόλου . Το γεγονός ότι οι Πελοποννήσιοι διέθεταν έστω και αυτές

τις τριήρεις οφειλόταν στις πρόσφατες φρενήρεις προσπάθειες των Κορινθίων να κατασκευάσουν ένα στόλο που θα μπορούσε να συ ναγωνιστεί εκείνον της αντιπάλου τους Κέρκυρας. Όμως, υπήρχαν

ελάχιστα συσσωρευμένα κεφάλαια, ώστε να διασφαλιστεί ότι έστω και ένας στόλος

100 τριήρεων

θα μπορούσε να επιχειρεί για μεγά

λο χΡονικ6 διάστημα. Οι βαριά οπλισμένοι πολεμιστές που μάχονταν πάνω σε καταστρώματα πλοίων τα οποία κινούσαν μισθωμένοι κω πηλάτες δεν ενσάρκωναν το ιδανικό της Σπάρτης για την πολεμιΚή αρετή .

Απελπισμένη, η Σπάρτη πρότεινε στους συμμάχους της να ναυ πηγήσουν έναν τεράστιο στόλο

500

περίπου τριήρεων

-

ένας ευσε

βής πόθος για μια πόλη-κράτος που το μοναδικό της λιμάνι, το Γύ θειο, βρισκόταν σε απόσταση

50 χιλιομέτρων από την πόλη .

Οι στρα

τιωτικοί επιτελείς φανταζόντουσαν ότι οι μισητοί Πέρσες θα παρεί χαν ενδεχομένως τα κεφάλαια για να ναυπηγηθούν τριήρεις και να

δελεαστούν νέοι σύμμαχοι, ώστε να απομονωθεί από ξηρά και θά λασσα η Αθήνα

-

στρατηγική που θα μπορούσε να αποδώσει μόνο

αν η Σπάρτη επιδείκνυε πρώτα κάποιες επιτυχίες, όπως είτε με μια νίκη σε μάχη ανάμεσα σε οπλίτες είτε με την πρόκληση σημαντικής

φθοράς στη συνοχή της ηγεμονίας . Όλες αυτές οι υψηλές προσδοκίες δεν άρμοζαν σε μια πόλη-κρά τος που φορούσε παρωπίδες και ήταν γεωπολιτικά περίκλειστη.

Όταν ξεκίνησε ο πόλε μος , μόνο τρεις πόλεις-κράτη, η Κόρινθος , η Κέρκυρα και η Αθήνα , είχαν μεγάλους στόλους, και οι δυο ήταν ε

χθροί της Σπάρτης .36 Ήταν επομένως αναμενόμενο ότι τουλάχιστον κάποιοι Πελοποννήσιοι θα συνειδητοποιούσαν ότι τελικά θα έπρε

πε να υιοθετήσουν μια πολύπλευρη στρατηγική: να νικήσουν τους

ΦΟΒΟΣ

63

Αθηναίους στη θάλασσα και να διαλύσουν την ηγεμονία τους, βρί σκοντας ταυτόχρονα έναν τρόπο να αποκόψουν οριστικά την πόλη από την ύπαιθρό της. Για να πετύχουν αυτούς τους στόχους, χρειά

ζονταν περισσότερους συμμάχους, τόσο Έλληνες όσο και Πέρσες , αλλά και καινοτόμους στρατιωτικούς ηγέτες . Μέχρι τότε έπρεπ~ να

αποδεχτούν το πικρό γεγονός ότι σε μια αντιπαράθεση ανάμεσα στη Σπάρτη και στην αθηναϊκή ηγεμονία τα κεφάλαια , 10 ανθρώπινο δυναμικό, η ποικιλία των στρατιωτικών μέσων και η έμπειρη στρα τιωτική ηγεσία βρίσκονταν με το μέρος των Αθηναίων. Πράγματι, α κόμα και δυο δεκαετίες αργότερα, ύστερα από την αθηναϊκή πανω λεθρία στη Σικελία

(413),

όταν οι Έλληνες προέβλεπαν την άμεση

κατάρρευση της Αθήνας, η Σπάρτη δυσκολευόταν να οργανώσει έ ναν πελοποννησιακό στόλο

-

καθώς οι σύμμαχοrτης αντιμετώπιζαν

με απροθυμία και διστακτικότητα κάθε προσπάθεια αμφισβήτησης

της μακροχρόνιας αθηναϊκής υπεροχής στη θάλασσα. 37

Οι σπαρτιατικοί υπολογισμοί Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος το

431,

οι Σπαρτιάτες στρατηγοί στερού

νταν φαντασίας. Οι δυο κληρονομικοί βασιλιάδες ήταν βάσει του νόμου οι επικεφαλής του στρατού. Συχνά, όμως, έρχονταν σε προ

στριβές με τους πέντε εκλεγμένους εφόρους, μερικοί από τους ο ποίους συνόδευαν τους βασιλιάδες στις εκστρατείες ως επιτηρητές. Η σπαρτιατική στρατηγική αποτελούσε αντανάκλαση μιας κλειστής

ιεραρχικής κοινωνίας που βασιζόταν στα κοινά συσσίτια και στη μη

επιδεχόμενη αμφισβήτησης σκληρή διαπαιδαγώγηση, η οποία ξε κινούσε όταν σε ηλικία εφτά ετών άρχιζε η μύηση των νεαρών αγο ριών στη στρατιωτική ζωή. Επειδή ήταν ελάχιστοι οι Σπαρτιάτες πο λιτικοί που είχαν δει πώς ήταν η ζωή σε μια εμπορική πόλΙ1, είχαν απλοϊκές αντιλήψεις για τις διακρατικές σχέσεις και για το μέγεθος'

64


των εχθρικών πληθυσμών, και συνήθως ήταν επιρρεπείς στη δια

φθορά και στη δωροδοκία . Οι μεγαλύτερες και πιο υπερήφανες συμμαχικές πελοποννησια κές πόλεις-κράτι), όπως η Μαντίνεια και η Ήλιδα, δυσφορούσαν για

τη βάναυση σπαρτιατική ηγεμονία και βρίσκονταν σε διαδικασία φιλελευθεροποίησης του πολιτεύματός τους. Στον παραδοσιακό πε λοποννησιακό τρόπο πολέμου η εποχή της συγκομιδής αποτελούσε

την περίοδο που γίνονταν οι μάχες : οι επιτιθέμενοι οπλίτες διέσχι ζαν την ύπαιθρο της εχθρικής επικράτειας για να πυρπολήσουν τους ώριμους καρπούς ή για να τους καταναλώσουν' οι αμυνόμενοι προ

σπαθούσαν να τους μεταφέρουν σε ασφαλή σημεία' και όλοι οι γε ωργοί-πολεμιστές σκέφτονταν ότι στην πατρίδα τους υπήρχαν σο δειές τις οποίες έπρεπε να φροντίσουν και οι οποίες ήταν πολύ πιο σημαντικές από τις εκστρατείες. Οι Αθηναίοι ελέγχανε στο παρελ θόν

(460-446)

τις οδούς που , μέσω των Μεγάρων, επέτρεπαν την

πρόσβαση στην Απική. Όχι όμως πια . Στη σπαρτιατική σκέψη, λοι πόν, η εισβολή στην AΠΙΚll ήταν πλέον εφικτή, κάτι που ήταν δύ σκολο στη δ ιάρκεια των προηγούμενων φάσεων του Πελοποννη σιακού Πολέμου .

Σχεδόν

250.000 χειμαζόμενοι δούλοι (οι αποκαλούμενοι είλωτες)

ήταν καταναγκασμένοι να καλλιεργούν τη γη στα εδάφη της Λακω νίας και της Μεσσηνίας για να τροφοδοτούν τα σπαρτιατικά στρα

τιωτικά συσσίτια. Εξαιτίας του τρόπου ζωής στους στρατώνες, αλλά και εξαιτίας της σχεδόν μόνιμης στρατιωτικής εκπαίδευσης και της ανάγκης για διαρκή αστυνόμευση της κατεχόμενης Μεσσηνίας, οι Σπαρτιάτες πολεμιστές σπάνια κοιμόντουσαν στα σπίτια τους . Ως

εκ τούτου, ο πληθυσμός της πόλης μειωνόταν σταθερά , ενώ ο αριθ μός των καταπιεσμένων ειλώτων αυξανόταν. Αν στο παρελθόν

8.000

Όμοιοι Σπαρτιάτες είχαν πολεμήσει εναντίον της Περσίας, πενή ντα χρόνια αργότερα, την εποχή του Πελοποννησιακού Πολέμου , υ πήρχαν λιγότεροι από τους μισούς . Το αποτέλεσμα ήταν ότι, αν και

65

ΦΟΒΟΣ

κράτος-στρατόπεδο, η Σπάρτη με δυσκολία μπορούσε να παρατά ξει

8.000-10.000

άντρες από τα διάφορα κοινωνικά στρώματα που

τη συναποτελούσαν, ενώ βρισκόταν πάνω σε ένα ηφαίστειο δεκά δων χιλιάδων δουλοπάροικων « <που καραδοκούν την ευκαιρία να γί νει κάποιο ατύχημα στην πόλη»), οι οποίοι, όπως και οι ίδιοι παρα

δέχονταν, <ψ' ευχαρίστηση θα έτρωγαν τους κυρίους τους κι ωμούς». 38 Η ύπαρξη των ειλώτων, που ονειρεύονταν μια ελεύθερη Μεσση νία, δεν αποτελούσε τη μοναδική διαχωριστική γραμμή στην πολύ πλοκη και αυστηρά ιεραρχημένη σπαρτιατική κοινωνία. Στα περί

χωρα της Σπάρτης ζούσαν επίσης

20.000-30.000

Λάκωνες περίοι

κοι , οι οποίοι ήταν ελεύθεροι χωρίς όμως να αναγνωρίζo~αι ως πο λίτες της Σπάρτης, και οι οποίοι σε μερικές περιmώσεις δυσανα

σχετούσαν εξίσου με τους είλωτες για τη σπαρτιατική ηγεμονία. Ακόμα και χωρίς την ανησυχία να διατηρεί κάτω από τον έλεγ χό της τη Μεσσηνία και τους

250.000

είλωτες στην απέναντι πλευ

ρά του όρους Ταυγετου, η Σπάρτη, όπως πολλές σημερινές δυτικές κοινωνίες , αντιμετώπιζε μια μόνιμη δημογραφική κρίση και ε ξαρ τιόταν ολοκληρωτικά από τη δουλική εργασία των ειλώτων . Στις πα ραμονές του πολέμου ο βασιλιάς Αρχίδαμος προσπάθησε μάταια να

υπενθυμίσει στους πολίτες της Σπάρτης' ότι σχεδίαζαν να πολεμήσουν εναντίον μιας πόλης-κράτους που είχε «πληθυσμό τόσο, όσο σ' άλλο μέρος ελληνικό δε βρίσκεται». Αυτό που είχε εξελιχθεί στο καλύτε ρο πεζικό της Ελλάδας ήταν από τη φύση του μια εγχώρια αστυνο

μική δύναμη -κάτι ίσως σαν τα

Waffen-SS-

που ο αρχικός λόγος ύ

παρξής της ήταν να αποτρέπει τις εσωτερικές εξεγέρσεις και να κα ταδιώκει τους υποτιθέμενους διαφωνούντες. Τέλος, η επαναστατική διάθεση των περισσότερων ειλώτων, όπως ισχύ ε ι και σε άλλες περιπτώσεις όπου οι δούλοι θεωρούνται ως κι νητή περιουσία , δεν οφειλόταν μόνο στην κατώτερη κοινωνική τους θέση. Αντίθετα, ο ζήλος τους πήγαζε από τα τοπικιστικά αισθήματα που είχαν για τη Μεσσηνία , την κατεχόμενη πατρίδα τους. Ανηκαν

66

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙ ΑΚ ΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

σε μια ξεχωριστή φυλή και είχαν σrερηθεί σχεδ6ν τα π άντα . Θυμί ζουν λοιπ6ν , κατά κάποιον τρ6πο, τους σημερινούς ΚΟύρδους , οι ο ποίοι, παρ6λο που δεν έχουν πατρίδα , γνωρίζουν 6τι κάποτε IΙταν έ νας ελεύθερος λα6ς, και 6τι οι περιοχές τους και ο πληθυσμ6ς τους

ήταν μεγαλύτεροι απ6 αυτές των κατακτητών τους. 39 Στις αρχές της σύρραξης η σπαρτιατική σrρατηγΙKή ήτ

τόσο

απλή , που αποδείχτηκε εντέλει αφελής: αντιδρώντας σύμ( ι)να με

τη θεωρία του Παβλόφ για τα εξαρτημένα αντανακλασrΙKά , εφόσον αμφέβαλλαν για το τι έπρεπε να κάνουν, η λύση ήταν να « εισβάλουν

σrην Απική». Ο βααιλιάς Αρχίδαμος θα οδηγούσε μια μεγάλιι συμ μαχική σrρατιωΤΙKή δύναμη σrην Απική για να προκαλέσει τους

Αθηναίους σε μάχη . 40 Αν ο εχθρός δεν έβγαινε από τα τείχη , τότε ο Αρχίδαμος θα Kατέσrρεφε συσrημαΤΙKά τη γεωργική παραγωγή της Απικής, εξαναγκάζοντας την Αθήνα να λιμοκτονήσει ή , τoυλάxισroν, να ταπεινωθεί, ώσrε η αλαζονική και εκλεπτυσμένη πόλη να συνθη

κολογήσει. Σε όλη την ΙστορΖα του ο Θουκυδίδης επαναλαμβάνει ότι οι Σπαρτιάτες είχαν συγκλoνισrεί από το γεγονός ότι η απλοϊκή σrρα τηγική τους να βααισroύν σrη δήωση της γης είχε αποτύχει . Πώς, σε τελική ανάλυση , μπορούσαν οι Αθηναίοι να αυτοαποκαλούνται ηγε μονική δύναμη, όταν δεν μπορούσαν να εμποδίσουν την προέλαση των εχθρών τους τόσο κοντά σrην Αθήνα, ώσrε να είναι ορατοί από την Ακρόπολη ;4 1

Η Σπάρτη δε θεωρούσε ότι υπήρχαν λόγοι για να αλλάξει τη σrρατηγΙKή της ύσrερα από διακόσια χρόνια επιτυχιών, έσrω και αν η Αθήνα είχε εξελιχθεί σε μια πόλη που μπορούσε να επιβιώσει α

κόμα και αν οι εχθροί της βρίσκονταν προ των πυλών της. Πράγματι, φαίνεται 6τι οι Σπαρτιάτες δεν είχαν μια σαφή εικόνα για το μέγ ε θος ή τα αμυντικά έργα της Αθήνας: Και γνώριζαν ακόμα λιγότερα για την οικονομία της Αθήνας που βασιζόταν σrη ναυτική της ισχύ και σrην ικανότητά της να εισάγει τρόφιμα , ώσrε να αντΙKαθισrά το

ένα τρίτο ή και το μισό των προϊόντων που έχανε από τη δήωση της

ΦΟΒΟΣ

67

υπαίθρου της. Με ακόμα μεγαλύτερη αφέλεια οι Σπαρτιάτες πί στευαν ότι, λεηλατώντας την Απική, οι υπερπόντιες πόλεις-κράτη

που ήταν φόρου υποτελείς στην αθηναϊκή ηγεμονία θα αναθαρρού σαν και θα εξεγείρονταν, παρά το αδιαμφισβήτητο δεδομένο ότι η Σπάρτη δεν μπορούσε να στείλει πολεμικά πλοία για να τις βοηθή σει, εάν και όταν οι εξοργισμένοι Αθηναίοι θα έστελναν το στόλο τους για την επιβολή αντιποίνων. Παρόλο που ο πραγματικός βαθμός αυτάρκειας της Αθήνας σε δημητριακά μάς είναι άγνωστος, θα πρέπει να ήταν γνωστό τοις πά σι ότι, σε περιόδους κρίσης , ήταν διασφαλισμένη η εισαγωγή στην πόλη επιπρόσθετων και επαρκών ποσοτήτων τροφίμων - ιδίως, κα

θώς η Αθήνα είχε τα χρηματικά αποθέματα ώστε να πληρώνει για το αυξημένο κόστος. Αργότερα, ακόμα και όταν οι Σπαρτιάτες είχαν οχυρώσει τη Δεκέλεια

(413-404),

σχεδόν έξω από τα τείχη της Αθή

νας, και οι Αθηναίοι δεν μπορούσαν να χρησιμοποιούν τη γη τους

για το μεγαλύτερο διάστημα του έτους, ο βασιλιάς Άγις εξέφραζε την οδύνη του για το γεγονός ότι οι επ ιδρομείς του δεν μπορούσαν

να κάνουν την πόλη να υποκύψει, καθώς εξακολουθούσε να βλέπει πλοία που μετέφεραν δημητριακά να μπαίνουν στο λιμάνι του Πει

ραιά. 42 Πολλοί από τους Σπαρτιάτες είχαν επίσης λησμονήσει ότι, πολύ πριν από την ανέγερση των Μακρών Τειχών, στη διάρκεια της ει

σβολής του Ξέρξη το

480,

οι Αθηναίοι υπό την ηγεσία του Θεμιστο

κλή είχαν επιβιώσει όχι μόνο επειδή εκκένωσαν τις γεωργικές πε ριοχές της Αιτικής, αλλά επειδή εγκατέλειψαν και την ίδια τους την

πόλη. Ο Περικλής, αρκετά χρόνια αργότερα, θα υπενθύμιζε αυτό το γεγονός στους πολύ πιο πλούσιους και πολυάριθμους κατοίκους της Αθήνας. Αν η πολύ πιο ανίσχυρη Αθήνα του

αντεπεξέλθει στην εισβολή

480

250.000 Περσών που

είχε καταφέρει να

κατέφθαναν από ξη

ρά και θάλασσα, και άντεξε να υπομείνει την πυρπόληση της Ακρό πολής της , ασφαλώς και θα μπορούσε μισό αιώνα αργότερα, με πο-

68


λύ μεγαλύτερα πλεονεκτήματα και όντας στο απόγειο της δύναμής τι]ς, να εmβιώσει από την προσωρινή απώλεια των γεωργικών της ε

κτάσεων από μια εχθρική δύναμη που το μέγεθός της ανερχόταν στο

ένα τέταρτο του μεγέθους του παλαιού της εχθρού .43 Την ύστατη ώρα ακόμα και ο Αρχίδαμος φαίνεται ότι τελικά α

ντιλήφθηκε το δίλημμα που προέκυmε από την προσπάθεια να πο λεμήσεις σε ένα νέο είδος πολέμου με έναν παλαιό τρόπο . Μάταια, τις παραμονές της εισβολής, προειδοποίησε τους συμπολίτες {ου ό τι οι Αθηναίοι «διαθέτουν πλούτο, δημόσιο κι ιδιωτικό, και καράβια κι άλογα και άρματα» , αλλά και συμμάχους, χρηματικές εισροές α

πό τους φόρους υποτελείας και έναν πολύ μεγάλο πληθυσμό. Θα μπορούσαν να τους πολεμήσουν μόνο αν οι Πελοποννήσιοι είχαν ε

παρκή «δύναμη ναυτική ή χρηματική». Η ύπαιθρος της Αθήνας δεν ήταν μεγαλύτερη από εκείνη της Σπάρτης. Όμως, η θεμελιώδης δια φορά βρισκόταν στο γεγονός ότι, αντίθε~α από την Πελοπόννησο , η Αθήνα είχε πολλούς τρόπους για να ενισχύσει την εντυπωσιακή εγ χώρια σοδειά της με τρόφιμα που εισάγονταν από πολύ μακρινούς τόπους, όπως τα νησιά του Αιγαίου , η Μικρά Ασία , η Μαύρη Θά

λασσα και η Αίγυmος .44

Η λογική της Αθήνας Τα Μακρά Τείχη , που ανεγέρθηκαν μεταξύ

461 και 456, και συνέ

δεαν την πόλη με τον Πειραιά, αποτελούσαν την πιο επαναστατική εξέλιξη στην ιστορία της ελληνικής στρατηγικής. Τα τείχη πρόσφε ραν ασυλία από την παλαιά τακτική της καταστροφής των αγροτι κών καλλιεργειών, ώστε να εξωθηθεί ο αντίπαλος σε μια εκ παρα

τάξεως μάχη ή στο να εξαναγκαστεί σε λιμοκτονία μέσω της πυρ πόλησης της σοδειάς των ώριμων καρπών. Με τα Μακρά Τείχη ο Πε

ρικλής είχε επεκτείνει σε πολύ μεγάλο βαθμό το προγενέστερο επί-

ΦΟΒΟΣ

69

τευγμα του Θεμι<ποκλή . Συνειδητοποίησε ότι, αν υπήρχε μια καλά οχυρωμένη ζωτική αρτηρία που συνέδεε την πόλη με το λιμάνι, θα ήταν εφικτό να εκκενωθεί μόνο η ύπαιθρος , και όχι η πόλη, πριν α πό την επίθεση ενός ανώτερου εχθρού. Ήταν ίσως μια λαμπρή και

διαφορετική σύλληψη, η οποία , όμως , σε τελική ανάλυση ήταν α νάλγητη και διχα<πική, καθώς άφηνε <πο έλεος του εχθρού τις ιδιο κτησίες και τα μέσα διαβίωσης χιλιάδων πολιτών.

Η Αθήνα αντιλαμβανόταν ότι τα οχυρωματικά της έργα όχι μό νο πρόσφεραν <πην πόλη ένα μεγαλύτερο φάσμα αμυντικ({)ν επιλο

γών, αλλά και ότι είχαν επίσης ως επακόλουθο την ενδυνάμωση της δημοκρατικής πλειοψηφίας <πο εσωτερικό της πόλης. Ως εκ τούτου , άρχισε να προωθεί την ιδέα ανέγερσης Μακρών Τειχών και σε άλ

λες ελληνικές πόλεις-κράτη, όπως το Άργος και η Πάτρα. 45 Οι ολέ θριες συνέπειες αυτής της πολιτικής δεν περιορίστηκαν μόνο <πους συντΙΊΡητικούς Αθηναίους γεωργούς που ζούσαν έξω από τα τείχη. Η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της άρχισαν να διαμαρτύρονται ότι η α νέγερση τόσο ισχυρών οχυρωματικών έργων άλλαζε τις <πρατηγικές

ισορροπίες σε όλη την Ελλάδα, καθώς πρόσφερε σε μια πόλη-κρά τος μια άδικη ασυλία από τις εκ παρατάξεως μάχες , και, επομένως , αυτό δε θα έπρεπε να επιτραπεί. Δεν πρέπει, λοιπόν, να μας εκ πλήσσει το γεγονός ότι μίσθωσαν αυλητρίδες, όταν τα κατεδάφισαν

μετά το τέλος του πολέμου . 46 Οι αθηναϊκές ασημένιες « γλαύκες» ήταν το τρέχον νόμισμα <πο Αιγαίο . Ήταν ασημένια νομίσματα ονομα<πικής αξίας τεσσάρων

δραχμών (η αξία τους, με βάση τους σημερινούς μισθούς <πην Αμε ρική, υπερέβαινε τα

300

δολάρια), πάνω <πα οποία ήταν αποτυπω

μένο το κεφάλι της Αθηνάς, και <πην άλλη όψη η γλαυξ. Όταν άρ χισε ο πόλεμος, η Αθήνα αποθησαύριζε

600 τάλαντα από τους ετή 400 ταλάντων των

σιους φόρους υποτελείας, επιπλέον των περίπου

εγχώριων εισοδημάτων που προέρχονταν από τα ορυχεία, τη βιοτε χνική παραγωγή, τις υπερπόντιες εκμισθώσεις και το εμπόριο . Το

" ~

-..,.

~

Μαύρη

~ σσα

Η ΣΠΑΥΓΙΑΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΗΓΕΜΟΝΙΑ

-_.~

Οι φόρου υποτελείς πόλεις και οι σύμμαχot της Αθήνας

Ιόνιο Πέλαγος

........... ~.

θηρα

ΙΙΠΙΙΙ Η Πελοποννησιακή Συμμαχία και άλλο ι σύμμαχοι της Σπάρτης Μίλια

ι

ό

Χλμ, ιόο

100 ι

.

...;

ΞΙ Η αθηναϊκή l1Υεμονία και οι σύμμαχοι ο

F : :_

.... ι:~

Μήλος

Κρητι κ ό Π έλαγος

ι L_~ Κυδωνία

r

"," 1L., ~ "'L"o_

","

Π ο λ ιχνη /Ο 8 --- " IΨΨrι ~ .IO~

--

' - Ρόδος

•

','

~

....J

;,...ιι:-

ΦΟΒΟΣ

431

71

υπήρχε ένα απόθεμα περίπου

6.000 ταλάντων στην Ακρόπολη,

όπου φυλασσόταν ο θησαυρός της Αθήνας. Αυτό το αποθεματικό ι

σοδυναμούσε με τερες από

36

εκατομμύρια εργάσιμες ημέρες ή με περισσό

100 δραχμές κατά κεφαλήν εισόδημα για τους 300.000 κα

τοίκους της Αθήνας και της Απικής, ένα ποσό που, θεωρητικά , ε

παρκούσε για να ναυπηγηθούν

6.000 τριήρεις!47 Σε σύγκριση με τη

σημερινή αγορaστική αξία, ο θησαυρός της Αθήνας αναλογεί με το να έχει μια μεσαίου μεγέθους αμερικανική πόλη με πληθυσμό πε ρίπου

300.000

κατοίκους ένα απόθεμα

3

δισεκατομμυρίων δολα

ρίων σε ρευστό χρήμα. Από αυτή την άποψη, η τραγωδία, η κωμω

δία και ο Παρθενώνας δεν ήταν εκφράσεις μόνο μιας γηγενούς ι διοφυούς σκέψης , αλλά και η αντανάκλαση μια τεράστιας συσσώ ρευσης πλούτου.

Ύστερα από την αναδίπλωση των Περσών το

479,

η συμμαχία

ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις-κράτη μεταμορφώθηκε σταδιακά , μέσα σε μισό αιώνα, σε μια ηγεμονία της Αθήνας, με σχεδόν διακό

σιες πόλεις-κράτη να διοικούνται από εφτακόσιους τοποτηρητές. Χάρη στις' τριήρεις που είχε ναυπηγήσει τα τελευταία πενήντα χρό

νια, στους φόρους υποτελείας και στην ενσωμάτωσl1 των υποτελών πόλεων-κρατών, η Αθήνα ήταν τις παραμονές του πολέμου ισχυρό τερη από κάθε άλλη περίοδο της ιστορίας της. Για να διατηρήσει αυ τή την ηγεμονία, η Αθήνα πολεμούσε στα τρία τέταρτα του 50υ αι

ώνα, μια αξιοσημείωτη επίδοση διαρκούς στρατιωτικής κινητοποί

ησης, που δεν ξεπεράστηκε ούτε στη νεότερη εποχή.48 Ο πληθυσμός της Αθήνας αυξανόταν

2% ετησίως

στις δεκαετίες

που προηγήθηκαν του Πελοποννησιακού Πολέμου . Και η Αθήνα,

αντίθετα από τη Σπάρτη, έπλασε μια περισσότερο αφομοιωτική κοι νωνία, για την οποία οι επικριτές της έλεγαν ότι ήταν σχεδόν αδύ νατο να ξεχωρίσεις διά γυμνού οφθαλμού τους δούλους από τους μέ τοικους και τους πολίτες μέσα σε ένα τόσο εκτενές πολιτισμικό πλαί

mo -

σε αντίθεση με τις περισσότερο ουτοπικές προσπάθειες που έ-


72

γιναν στη Σπάρτη και απέβλεπαν στη δημιουργία μιας κοινωνίας α ρετής ανάμεσα σε λιγότερους πολίτες, που ο αριθμός τους θα παρέ μενε στατικός.49 Το αθηναϊκό πεζικό , που το αποτελούσαν σχεδόν

30.000

εν ε

νεργεία και έφεδροι άντρες, ήταν στον πυρήνα του μια πολεμική μη χανή εξίσου καλή με οποιονδήποτε άλλο ελληνικό στρατό , με εξαί ρεση το σπαρτιατικό και το βοιωτικό. Ωστόσο , παρόμοια με το βι κτοριανό βρετανικό στρατό που η συγκρότησή του δεν απέβλεπε στην ένοπλη σύγκρουσή του με τις αυτοκρατορικές γερμανικές με ραρχίες στα χαρακώματα της Ευρώπης, η αθηναϊκή φάλαγγα δεν εί χε ως σκοπό της να αντιπαρατίθεται με αντιπάλους όπως οι Σπαρ τιάτες οπλίτες . Ήταν όμως απόλυτα ικανή ως μια δύναμη που με ταφερόταν με πλοία και κατέστελλε τις ανυπάκουες φόρου υποτελείς συμμαχικές πόλεις . Επιπλέον, η αθηναϊκή ηγεμονία διέθετε σημα ντικές εφεδρείες σε ανθρώπινο δυναμικό, που βρίσκονταν μακριά α πό την Αττική και ήταν ασφαλείς από τις χερσαίες ε ισβολές των Σπαρτιατών - ο βασιλιάς Αρχίδαμος ανησυχούσε επειδή «έχουν και

ορίζουν άλλη γη πολλή » , που ήταν έξω από την εμβέλεια του στρα

τού του. 5 Ο Είναι αλήθεια ότι οι πόλεις-κράτη της Πελοποννήσου μπορούσαν

να παρατάξουν ένα μεγάλο συμμαχικό στρατό , τον οπο(ο συγκρο τούσαν οι φάλαγγες οπλιτών πολλών αυτόνομων ελληνικών π όλεων κραηδν , ανάμεσα στις οποίες συγκαταλέγονταν πόλεις με μεγάλη ι

σχύ, όπως

11

Κόρινθος, η Ήλιδα και η Θήβα . Ωστόσο, οι Αθηναίοι

είχαν δύο σημαντικά πλεονεκτήματα στην περίmωση ενός πολέμου ανάμεσα στους δυο αντίπαλους συνασπισμούς. Πρώτον, οι φίλοι της Αθήνας διαπνέονταν από μεγαλύτερο ιδεολογικό ζήλο. Η Αθήνα δεν ήταν μόνο ο ηγέτης των δημοκρατικών υποτελών της στο Αιγαίο, αλ λά την υποστήριζαν και άλλοι Έλληνες, όπως οι Πλαταιείς στl1 Βοι ωτία, οι εκπατρισμένοι Μεσσήνιοι που ήταν διασκορπισμένοι σε ό λη την Ελλάδα και οι φιλέριδες Κερκυραίοι, που η Θήβα, η Σπάρ-

73

ΦΟΒΟΣ

τη και η Κόρινθος αντίστοιχα τους εχθρεύονταν και για άλλους λό γους , εκτός από το γεγονός ότι ήταν σύμμαχοι της Αθήνας .

Δεύτερον, η Αθήνα ήταν μια πραγματικά ηγεμονική δύναμη και όχι, όπως η Σπάρτη, το πρώτο τη τάξει κράτος σε μια «συμμαχία προθύμων». Οι Αθηναίοι μπορούσαν, λοιπόν, να χαράζουν τη στρα

τηγική τους με μονομερή τρόπο, κάτι που ήταν αδύνατο για τους

Πελοποννήσιους. Μια από τις ειρωνείές του πολέμου έγκειται στο γε γονός ότι η ολιγαρχική Σπάρτη ήταν πολύ πιο δημοκρατική στη συ μπεριφορά της προς τα υπόλοιπα μέλη του συνασπισμού της σε σύ γκριση με τη στάση της δημοκρατικής Αθήνας απέναντι στους υπο

τελείς και στους συμμάχους της. 5 1 Την ύστατη ώρα πριν από την έναρξη του πολέμου , ο Περικλής παρουσίασε στην Εκκλησία του Δήμου τις γενικές γραμμές μιας συ ντηρητικής στρατηγικής. Ζήτησε την υιοθέτηση ενός σχεδίου που θα επέτρεπε στους Αθηναίους «να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες» ή

«να επιβιώσουν» , υπολογίζοντας στην αδυναμία του εχθρού να τους προκαλέσει σημαντικές απώλειες παρασύροντάς τους σε μια εκ πα

ρατάξεως μάχη ή να τους υποχρεώσει να λιμοκτονήσουν . Για να νι κήσει, η Σπάρτη χρειαζόταν πράγματι στόλο. Παρά τις μεγαλοστο μίες για τη δημιουργία ενός μεγάλου στόλου

500

πλοίων , χωρίς ξέ

να κεφάλαια και μακροχρόνια εκπαίδευση υπήρχαν ελάχιστες πι θανότητες να ανταγωνιστεί το αθηναϊκό ναυτικό πριν περάσει του λάχιστον μια δεκαετία. Αντίθετα, αντιμέτωπη με τα δυσβάσταχτα έ

ξοδα για τη συγκρότηση ενός τεράστιου στρατού που θα εισέβαλλε στψ Απική , η σπαρτιατική ολιγαρχική ελίτ σύντομα θα αντιλαμ βανόταν τη ματαιότητα του πολέμου . Αυτό το σχέδιο εξάντλησης -ο

εχθρός θα έφθειρε τις δυνάμεις του χωρίς να καταφέρει να παρα βιάσει τα Μακρά Τείχη της Αθήνας ή να διαλύσει την ηγεμονία της

βασιζόταν στο χρόνο και στην υπομονή , που σταδιακά θα επιτελού

σαν το έργο τους .52 Αν η βραχυπρόθεσμη στρατηγική της Αθήνας δεν προέβλεπε τί-

74


ποτα για την αποτροπή του πολέμου , η λογική της θα μπορούσε του λάχιστον να οδηγήσει σε μια στασιμότητα, που προσδιοριζόταν ως

νίκη . Τα βασικά της σημεία ήταν τα εξής :

1)

Η εκκένωση της υπαί

θρου από τον αγροτικό ηληθυσμό και το στρατό , που θα κατέφευ γαν πίσω από τα τείχη για έναν περίπου μήνα κατά τη διάρκεια των ετήσιων σπαρτιατικών εισβολών .

2)

Η διατήρηση του ηθικού σε υ

ψηλά επίπεδα, ο περιορισμός των απωλειών και η υπεράσπιση της υπαίθρου μέσω έφιππων περιπόλων , καθώς και με την εγκατάστα

ση φυλακίων.

3)

Η πραγματοποίηση ναυτικών περιπολιών στο Αι

γαίο , για να διασφαλιστεί ότι οι φόρου υποτελείς πόλεις-κράτη θα κατέβαλλαν εγκαίρως τις εισφορές τους , αλλά και για να προστα τεύονται τα πλοία που μετέφεραν δημητριακά.

4)

Η πραγματοποί

ηση στρατιωτικών επιχειρήσεων από τριήρεις που θα μετέφεραν α ποβατικά αγήματα για να παρενοχλούν τα μετόπισθεν του εκστρα τευτικού σώματος των Πελοποννησίων, αλλά και για να πολιορκούν τις φόρου υποτελείς πόλεις-κράτη που ενδεχομένως θα στασίαζαν.

5) Η

προσπάθεια εκμετάλλευσης των τυχαίων ευκαιριών που θα πα

ρουσιάζονταν είτε στα Μέγαρα είτε στη Βοιωτία , ώστε η Σπάρτη να

. στερηθεί κάποιους από τους συμμάχους της είτε μέσω της υποκίνη σης δημοκρατικών στάσεων είτε μέσω της εισβολής σε περιοχές ό

που η Σπάρτη δε θα μπορούσε να στείλει με ευκολία το στρατό της.

6)

Η αποφυγή, με κάθε κόστος, των δαπανηρών μακρινών εκστρα

τειών και των εκ παρατάξεως μαχών εναντίον της σπαρτιατικής φά λαγγας . Κάντε όλα αυτά , υπονόησε ο Περικλής , και το μήνυμα της πό

λης για την ισότητα των Ελλήνων και την ευημερία σε ένα Αιγαίο υ πό την αθηναϊκή ηγεσία θα βρει μεγαλύτερη απήχηση. Αν κάποιος ήταν φτωχός , ίσως να προτιμούσε να είναι υπήκοος της δημοκρα

τικής αθηναϊκής ηγεμονίας παρά ένας πολίτης χωρίς δικαίωμα ψή φου σε μια αυτόνομη αγροτική πόλη-κράτος με ολιγαρχικό πολί

τευμα. Το ζητούμενο ήταν να υποστηρίξουν αυτό το ιδεώδες με πρά-

ΦΟΒΟΣ

75

ξεις , καθώς το τι ήθελαν να κάνουν οι πόλεις-κράτη και το τι μπο ρούσαν να κάνουν ήταν δυο εντελώς διαφορετικά ζητήματα, και σχεδόν πάντα αυτό που έκαναν εξαρτιόταν από το αν, στη δεδομέ νη χρονική συγκυρία , βρισκόταν πιο κοντά στην εκάστοτε πόλη

κράτος μια σπαρτιατική φάλαγγα οπλιτών ή μια αθηναϊκή τριή ρης .53 Η βεβαιότητα του Περικλή ήταν τόσο μεγάλη, ώστε , όπως φαί

νεται, διέβλεπε ότι ο πόλεμος δε θα κρατούσε περισσότερο από τρεις ή τέσσερις εκστρατευτικές περιόδους . Τότε πια, η Σπάρτη , βλέπο

ντας τις ελπίδες της να διαψεύδονται στην Αττική και εξοργισμένη από τις επιδρομές στις ιερές παράκτιες πεδιάδες της, θα εκλιπα ρούσε για την υπογραφή μιας συνθήκης ειρήνης. Ίσως ένας νέος πόλεμος φθοράς -όπως ήταν ο αποκαλούμενος Πρώτος Πελοπον νησιακός Πόλεμος που διήρκεσε

15

έτη

(461-446)- θα

οδηγούσε σε

ένα νέο αδιέξοδο, που παρόμοια θα επέτρεπε μια νέα ανεμπόδιστη

αύξηση της αθηναϊκής ισχύος. 54

Η εξΖστόρηση του πολέμου Πώς, λοιπόν, πρέπει κάποιος να αφηγηθεί μια τόσο περίπλοκη ι στορία ; Ο Θουκυδίδης, που ήταν σύγχρονος των γεγονότων και προ

σπάθησε να μας παρουσιάσει το στρατιωτικό και πολιτικό πλαίmο μέσα στο οποίο διεξήχθη ο πόλεμος , επέλεξε να διηγηθεί τα συμ βάντα σύμφωνα με την αποκαλούμενη χρονογραφική παράδοση. Κατέγραψε τα γεγονότα όπως συνέβαιναν κάθε έτος από το ως το

411 , οπότε

431

έ

η ανολοκλήρωτη Ιστορία του τελειώνει σχεδόν στο

μέσο μιας πρότασης . Η περιγραφή των τελευταίων εφτάμιση ετών

του πολέμου συνεχίζεται από τον διάδοχό του Ξενοφώντα, μέχρι το τέλος των εχθροπραξιών το

404/3.

Ο Θουκυδίδης είναι ένας εξαίρετος αφηγητής . Παρ' όλα αυτά,


76

δεν είναι εύκολο να παρακολουθήσει κάποιος το κείμενό του. Ούτε, με εξαίρεση τις δημηγορίες , είναι πάντα γλαφυρός. Οι καλύτερες στιγμές του είναι οι παραστατικές περιγραφές αντιπροσωπευτικών

στιγμών φρίκης: η δοκιμασία στην Κέρκυρα , η πολιορκία των Πλα ταιών, η μάχη της Μαντίνειας, η σφαγή στη Μυκαλησσό. Οι περισ σότεροι από τους χαρισματικούς νεότερους ιστορικούς του Πελο

ποννησιακού Πολέμου, όπως ο Μπέλοχ, ο Μπένγκστον, ο Μπίσολτ, ο Γκρότε , ο Κέιγκαν, ακολούθησαν το παράδειγμα του Θουκυδίδη και περιγράφουν τον πόλεμο βάσει των εκστρατευτικών περιόδων. Αφηγούνται τα γεγονότα του Πελοποννησιακού Πολέμου με την ί δια χρονολογική σειρά με την οποία τα είχε περιγράψει ο μεγάλος ιστορικός. Πρόκειται για την πιο λογική μέθοδο σε ένα παραδοσια

κό ιστορικό έργο, όμως παρουσιάζει αρκετά προβλήματα επειδή στον Πελοποννησιακό Πόλεμο δεν αναμετρήθηκαν μόνο η Αθήνα και η Σπάρτη, αλλά και ένα oύv..o.J.O άλλων δυνάμεων -η Κόρινθος , η Θήβα, το Άργος, οι Συρακούσες, η Περσία-, που σε μερικές περι mώσεις πραγματοποιούσαν μόνες τους στρατιωτικές επ ιχειρήσε ις ,

χωρίς τον παραμικρό συντονισμό με κάποιον από τους δύο κύριους εμπολέμους .

Αλλά ακόμα και σε αυτή τη μάλλον διευθετημένη ετήσια παρου σίαση των γεγονότων , ο ίδιος ο Θουκυδίδης μερικές φορές παλιν δρομεί από τις μάχες και τις ναυμαχίες στην ηπειρωτική Ελλάδα και στο Αιγαίο σε εκείνες που διεξάγονταν στlι Σικελία και στη Μικρά Ασία, αναφερόμενος σε μια πρόταση σε κάποια εκστρατεία των

Αργε(ων και αφιερώνοντας μια παράγραφο στον εμφύλιο πόλεμο στη Σικελία. Σπάνια προβαίνει σε τακτικούς ή στρατηγικούς συσχε

τισμούς ανάμεσα σε σχεδόν ταυτόχρονες στρατιωτικές επιχειρήσεις . Αυτό δεν οφείλεται στο ότι δεν έχει επίγνωση της κεντρικής πλοκής

του πολέμου, αλλά μάλλον επε ιδή πολύ συχνά αυτή δεν υπήρχε: οι Σπαρτιάτες , οι Αθηναίοι, οι Σικελοί, οι Αργείοι, οι Κορίνθιοι και οι υπόλοιποι συγκρούονταν σε μια σειρά από ασύνδετες μεταξύ τους και

77

ΦΟΒΟΣ

συγκεχυμένες μάχες , και στη συνέχεια σταματούσαν να πολεμούν για μήνες , ακόμα και για χρόνια. Αντίπαλες πόλεις-κράτη σε τοπι

κό επίπεδο, όπως, για παράδειγμα, το Άργος και η Επίδαυρος, συ γκρούονταν αιφνίδια για διαμφισβητούμενους βοσκότοπους, και συ χνά θεωρούσαν ότι αυτές οι σύντομες και περιορισμένες συρράξεις

αποτελούσαν τμήμα της ευρύτερης ιδεολογικής και εξελισσόμενης σύρραξης . Υπάρχουν όμως και άλλα προβλήματα σε μια χρονολογική πα ρουσίαση των γεγονότων. Πράγματι , οι σύγχρονοι του Θουκυδίδη δεν ήταν βέβαιοι, όπως προφανώς ήταν αυτός, ότι όντως υπήρξε έ νας διακριτός και συνεχής « Πελοποννησιακός Πόλεμος», που ξεκί

νησε το 43Ι και τέλειωσε με την ήττα της Αθήνας το Έλληνες θεωρούσαν ότι ο πόλεμος ξεκίνησε το

433,

404.

Μερικοί

με τη σύγκρου

ση ανάμεσα στην Κόρινθο και στην Κέρκυρα ή το Μάρτιο του 43Ι, με την επίθεση των Θηβαίων εναντίον των Πλαταιών , και όχι το Μάιο του 43Ι, όταν οι Σπαρτιάτες οπλίτες έφτασαν στην Αττική . Κά ποιοι ιστορικοί της αρχαιότητας, όπως ο Θεόπομπος και ο Κράτιπ

πος , αμφέβαλλαν για το αν ο πόλεμος τέλειωσε το

404,

με την κα

ταστροφή των Μακρών Τειχών από τον Λύσανδρο. Αντίθετα, σύμ φωνα με την άποψή τους, ο πόλεμος δεν είχε σταματήσει μέχρι την ήττα του σπαρτιατικού στόλου από την Αθήνα στην Κνίδο

(394),

ό

ταν επιτέλους οι δυο εμπόλεμοι παραμέρισαν την αντιζηλία τους που διαρκούσε πάνω από έναν αιώνα. Σε κάθε περίmωση, το βιβλίο τού

το εκθέτει μια σύντομη και συνοmική παρουσίασή του πολέμου . Παρουσιάζει μια γενικά αποδεκτή σκιαγράφηση των γεγονότων , το

ποθετώντας σε ένα πολιτικό και στρατηγικό πλαίσιο την περιγραφή

των πολεμικών εμπειριών' που έπονται. 55

78


1. ΠΡΩΤΗ

ΦΑΣΗ : Ο ΑΡΧΙΔΑΜΕlOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

(431-421)

Κεφάλαια: Φωτιά, Νόσος, Τρομοκρατία, Πανοπλία, Τείχη

431

Οι Θηβαίοι EnLTίeEvraL σης Πλαταιές (Μάρτιος) Εκκένωση της Αττικής και πρώτη πελοποννησιακή εισβολή (Μάιος)

Αθηναϊκά πλοία πραγματοποιούν επιδρομές στην Πελοπόννησο (Ιού λιος)

Πρώτη αθηναϊκή εισβολή στα Μέγαρα (Σεmέμβριος)

430

Δεύτερη εισβολή στην Απική (Μάιος-Ιούνιος) Η Αθήνα πλήπεται από το μεγάλο λοιμό (Ιούνιος) Οι πολιορκημένοι κάτοικοι της Π(ηίδαιας παραδίδουν την πόλη τους στους Αθηναίους (χειμώνας)

429

Οι Πελοποννήmοι πολιορκούν τις Πλαταιές (Μάιος) Ο αθηναϊκός στόλος υπό τον Φορμίωνα νι κά τους Πελοποννήmους στον Κορινθιακό Κόλπο (καλοκαίρι) Αθηναϊκές ναυτικές επιδρομές στη βορειοδυτική Ελλάδα (καλοκαίρι)

Θάνατος του Περικλή (Σεmέμβριος)

428

Τρίτη εισβολή στην Απική (Μάιος-Ιούνιος)

250

αθηναϊκά πλοία πραγματοποιούν επιχειρήσεις στο Αιγαίο και στη Δύση (καλοκαίρι)

Οι Αθηναίοι πολιορκούν τη Μυηλήνη (Ιούνιος)

427

Τέταρτη εισβολή στην Απική (Μάιος-Ιούνιος)

Συνθηκολόγηση των Μυτιληναίων και συζήτιιση στην Αθήνα για τη μοί- ' ρα τους (Ιούλιος)

Παράδοση των τελευταίων υπερασπιστών των Πλαταιών και κατα στροφή της πόλης (Αύγουστος)

ΦΟΒΟΣ

426

79

Επανάκαμψη του λοιμού στην Αθήνα (Μάιος-Ιούνιος) Ο Δημοσθένης εκστρατεύει στην Aιτωλfα και στην Αμφιλοχία (Ιούνιος)

Πρώτη αθηναϊκή εκστρατεία στη Σικελία (χειμώνας)

425

Κατάληψη της Πύλου από τους Αθηναίους (Μάιος)

Πέμmη και τελευταία ετήσια πελοποννησιακή εισβολή στην Αττική (Μάιος-Ιούνιος)

Παράδοση των Σπαρτιατών στη Σφακτηρία (Αύγουστος)

Αθηναϊκή επιδρομή στην Κορινθία και η μάχη της Σολυγείας (Σεmέμ βριος)

424

Οι Βοιωτοί νικούν τους Αθηναίους στο Δήλιο (Νοέμβριος) Ο Βρασίδας καταλαμβάνει την Αμφίπολη (Δεκέμβριος) Οι ΑθηναίΟΙ επιστρέφουν στην πατρίδα τους ύστερα από την πρ<δτη εκ στρατεία στη Σικελία (χειμώνας)

423

Η Αθήνα επιτίθεται στη Μένδη, στη Σκιώνη και στην Τορώνη (Απρίλιος) Οι Βοιωτοί κατεδαφίζουν τα τείχη των Θεσπιών (καλοκαίρι)

Ο Βρασίδας συνεχίζει τη δράση του στη βορειοδυτική Ελλάδα (καλοκαί ρι)

422

Ο Κλέωνας και ο Βρασίδας σκοτώνονται στην Αμφίπολη (Οκτώβριος)

Διαπραγματεύσεις για την υπογραφή εΙΡιΙνης ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη (χειμώνας)

2. ΔΕΥΤΕΡΗ

ΦΑΣΗ: Η ΝΙ ΚΙΕΙΟΣ ΕΙΡΗΝΗ

(421-415)

Κεφάλαια: Τρομοκρατία, Πανοπλία, Τείχη

421

Η Αθήνα βοηθά τους Μεσσήνιους να εκκενώσουν την Πύλο (χειμώνας)

Η Βοιωτία , Ι1 Κόρινθος και το Άργος διαπραγματεύονται τη σύναψη νέ ων συμμαχιών (καλοκαίρι)


80

420

Ο Αλκιβιάδης προτείνει ΤΙ} σύναψη μιας αντι-σπαρτιατικής συμμαχίας ανάμεσαστην Αθήνα, στο Άργος και στη Μαντίνεια (Ιούλιος)

Η Ήλις απαγορεύει στους Σπαρτιάτες να συμμετάσχουν στους Ολυ μπιακούς Αγώνες (καλοκαίρι)

419

Ο Αλκιβιάδης οδηγεί μια μικρή στρατιωΤΙΚJl δύναμη στη βόρεια Πελοπόννησο (καλοκαίρι)

Το Άργος και η Επίδαυρος εμπλέκονται πάλι σε μια συνοριακή σύρ ραξη (καλοκαίρι)

418

Νίκη της Σπάρτης στη Μαντίνεια (Αύγουστος) Το Άργος και η Μαντίνεια ε πιστρέφουν στο σπαρτιατικό συνασπισμό

(Νοέμβριος)

417

Εμφύλιος πόλ ε μος στο Άργος και ήττα των δημοκρατικών (χειμώνας)

Ο αθηναϊκός στόλος πραγματοποιεί επιχειρήσεις στη βόρεια Ελλάδα (καλοκαίρι)

416

Αθηναϊκή επίθεση στη Μήλο (Μάιος) Συζήτηση για την αποστολή στόλου στη Σικελία (χειμu'>vας)

3.

ΤΡΙΤΗ ΦΑΣΗ : Η ΣΙΚΕΛΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ

(415-413)

Κεφάλαια: Ίπποι, Πλοία

415

Ο Αλκιβιάδης, ο Νικίας και ο Λάμαχος αποπλέουν για τις Συρακούσες (Ιούνιος)

Ανάκληση του Αλκιβιάδη και αδιέξοδο στη Σικελία (Σεατέμβριος)

4/4

Άφιξη του Γύλιππου με πελοποννησιακές ενισχύσεις (Αύγουστος)

.,

ΦΟΒΟΣ

81

Ένας δεύτερος αθψαϊκός στόλος με επικεφαλής τον Δημοσθένη ετοι μάζεται να αναχωρήσει (χε ιμώνας)

Οι Σπαρτιάτες φτάνουν στη Δεκέλεια (χειμώνας)

413

Θράκες μισθοφόροι επιτίθενται στη Μυκαλησσό (άνοιξη) Ήπα των Αθηναίων στις Επιπολές και στο λιμάνι των Συρακουσών (Ιού λιος-Σεmέμβριος) Θάνατος του Λάμαχου

,

Εκτέλεση του Δημοσθέν η κα ι του Νικία (Σεmέμβριος)

4. ΤΕΤΑΥΓΗ ΦΑΣΗ :

ΟΔΕΚΕΛΕΙΚΟΣ ΚΑΙ Ο IΩNIKOΣΠOΛEMOΣ(413-404)

Κεφάλαια: Πλοία, Αποκορύφωση

412

Οι Αθψαίοι ναυπηγούν νέο στόλο (άνοιξη)

Στρατιωτική συμμαχία ανάμεσα στην Περσ(α και στη Σπάρτη (καλο καίρι) Εξεγέρσεις των συμμάχων της Αθήνας στο Αιγαίο (Ιούνιος-Ιούλιος)

411

Στάση των ολιγαρχικών στην Αθήνα (Ιούνιος) Ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Μίνδαρος στέλνει το σπαρτιατικό στόλο στο Αι

γαίο (Σεmέμβριος) Δραματική νίκη των Αθηναίων στη ναυμαχία στο Κυνός Σήμα (Σεmέμ βριος)

410

Αθηναϊκιί νίκη στη ναυμαχία στην Κύζικο (Μάρτιος) Αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Αθήνα και αποκατάσταση του Αλκιβιάδη (καλοκαίρι) Οι Σπαρτιάτες δημιουργούν βάσεις στη Μικρά Ασία (χειμώνας)

408

Οι Αθηναίοι προσπαθούν να ανακαταλάβουν το Βυζάντιο (χειμώνας)


82 407

Ο Κύρος ο Νεότερος αναλαμβάνει καθήκοντα σατράπη στη Μικρά Ασία και προσφέρει μεγαλύτερη βοήθεια στους Σπαρτιάτες (άνοιξη)

406

Ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Καλλικρατίδας νικάει τους Αθηναίους στο Αιγαίο (Ιούνιος)

Την αθηναϊκή νίκη στις Αργινούσες ακολουθεί η δίκη των νικητών στρα τηγών (Αύγουστος)

Η Αθήνα

anoppfmEI τις σπαρτιατικές προτάσεις γα ειρήνη

(Αύγουστος

Σεmέμβριος)

405

Ήπα των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς και καταστροφιl του στόλου τους (Σεmέμβριος)

Ο Λύσανδρος προετο ιμάζεται να αποπλεύσει για την Αθήνα (Νοέμ βριος)

404

Θαλάσσιος αποκλεισμός της Αθήνας (χειμώνας) Ο Λύσανδρος καταπλέει στον Πειραιά και η Αθήνα συνθηκολογεί (Απρί λιος) Κατάληψη της εξουσίας από τους Τρ ιάκοντα Τυράννους (καλοκαίρι)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

2

ΦΩΤΙΑ

Ο πόλεμος εναντίον της γης

(431-425 π.Χ)

Πώς να καταστρέψεις ένα δέντρο Οι Σπαρτιάτες ψήφισαν υπέρ του πολέμου την άνοιξη του

432,

πε

ρίμεναν όμως περίπου έξι μήνες μέχρι να ξεκινήσουν τις εχθρο πραξίες . Στη διάρκεια αυτής της περιόδου του «ψεύτικου πολέμου » ,

οι Θηβαίου σύμμαχοί τους επιτέθηκαν το

431

εναντίον της μικρής

πόλης των Πλαταιών ,. παρόλο που διάφοροι απεσταλμένοι πηγαι νοέρχονταν ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη . Όταν, όμως, έ φτασε η άνοιξη και υπήρχαν πια οι κατάλληλες συνθήκες για μια πα

ραδοσιακού τύπου εισβολή στα εδάφη του εχθρού, χιλιάδες Σπαρ τιάτες συνειδητοποίησαν ότι είτε έπρεπε να δράσουν είτε έπρεπε να απολογηθούν για την απερίσκεmη προληπτική ενέργεια των Θη βαίων συμμάχων τους . Η ιδέα των Σπαρτιατών ήταν να κινητοποιήσουν τις δυνάμεις της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, να εισβάλουν στην Απική, να κατα

στρέψουν την καλλιεργήσιμη γη και να ελπίζουν ότι οι Αθηναίοι θα έβγαιναν από τα τείχη της πόλης για να τους πολεμήσουν. Η στρα τηγική αυτή βασιζόταν επίσης στην ελπίδα ότι η καταστροφή της

84


σοδειάς θα προκαλούσε δαπανηρές ελλείψεις τροφίμων στην Αθή να, αλλά και στο γεγονός ότι η ταπεινωτική παρουσία των Σπαρτια τών κοντά στα τείχη της επιβλητικής ηγεμονικής πόλης θα ενθάρρυνε τις δυσαρεστημένες πόλεις-κράτη που ήταν υποτελείς της Αθήνας

να εξεγερθούν . Επιπλέον , οι Σπαρτιάτες θα μπορούσαν τουλάχιστον να διατείνονται ότι ο στρατός τους βρισκόταν στην Απική, ενώ στη Λακωνία δεν υπήρχε ούτε ένα Αθηναίος στρατιώτης. Όμως, οι μόνιμες καλλιέργειες είναι πιο ανθεκτικές από τους πο

λεμιστές . Και τα οπωροφόρα δέντρα και τα αμπέλια υποκύmουν πιο δύσκολα από τους ανθρώπους, όπως σύντομα θα διαπίστωναν οι Πελοποννήσιοι ύστερα από την εισβολή τους στην Απική στα τέλη Μαίου του

431.

Στην Απική υπήρχαν περισσότερα ελαιόδεντρα και

κλήματα από το σύνολο των κατοίκων της κλασικής Ελλάδας. Πέντε έως δέκα εκατομμύρια ελαιόδεντρα και πολύ περισσότερα αμπέλια ήταν διάσπαρτα σε μια ύπαιθρο

1.600 τετραγωνικ(δν

χιλιομέτρων .

Στην Αττική καλλιεργούνταν χιλιάδες στρέμματα για την παραγωγή δημητριακών, ενώ ακόμα περισσότερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις υ πήρχαν στο Αιγαίο, στη νότια Ρωσία και στη Μικρά Ασία, που οι σο

δειές τους απείχαν , διά θαλάσσης, μόνο λίγες εβδομάδες από την

Αθήνα. Ποιο ήταν, λοιπόν, το σκεmικό των Σπαρτιατών; Εν μέρει, για να απαντήσω σε αυτό το ερώτημα, προσπάθησα πριν από μερικά χρόνια να κόψω μερικές γέρικες καρυδιές που βρί

σκονίαν στο κτήμα μου. Ακόμα και όταν δεν έσπαγε το τσεκούρι, με ρικές φορές χρειάζονταν ώρες για να κοπεί ένα δέντρο. Μεταγενέ στερες προσπάθειες με πορτοκαλιές, δαμασκηνιές, ροδακινιές, ελιές

και βερικοκιές είχαν παρόμοια αποτελέσματα . Ακόμα και όταν στη διάρκεια της άνοιξης έκοψα με αλυσοπρίονο μια συστάδα δαμα σκηνιών, μέσα σε έναν περίπου μήνα είχαν ξεπηδήσει από τους κορ μούς μεγάλα κλαδιά. Αν κάποιος ήθελε να αποκαταστήσει τα οπω

ροφόρα δέντρα, θα μπορούσε να μπολιάσει τους νέους άγριους βλα στούς. Οι βερικοκιές, οι ροδακινιές, οι αμυγδαλιές και οι εβενίδες α-

ΦΩΤΙΑ

85

ποδείχθηκαν εξίσου ανθεκτικές. Η καταστροφή των ελαιόδεντρων ήταν ακόμα πιο επίπονη . Ήταν δύσκολο ακόμα και να πυρπολη

θούν. Τα καρποφόρα δέντρα (αλλά και τα αμπέλια) δεν καίγονται εύ κολα

-

ή τουλάχιστον η φωτιά δε διατηρείται για πολλή ώρα, ώστε

να καταστρέψει το δέντρο . Ακόμα και αν βάλει κάποιος φωτιά στους

ξερούς θάμνους γύρω ~πό ένα δέντρο, τα φύλλα του καψαλίζονται, ο κορμός του μαυρίζει, όμως δεν προκαλούνται ανεπανόρθωτες ζη μιές .

Ο Θουκυδίδης σχολιάζει ότι, όταν οι Σπαρτιάτες εισβάλανε για τέταρτη φορά στην Αττική το

427, έπρεπε να ξανακόψουν τα δέντρα

και τα αμπέλια που είχαν ξαναβλαστήσει ύστερα από την πρώτη προσπάθεια καταστροφής τους πριν από μερικά χρόνια

-

ένα φαι

νόμενο αναγέννησης που έχει καταγραφεί και σε άλλα μέρη όπου έ χουν γίνει παρόμοιες επιθέσεις εναντίον των καλλιεργειών . Ήταν αρκετά δύσκολο να εισβάλει ένας στρατός στην Αττική , όμως ήταν ακόμα πιο οδυνηρό να αποδεχθούν οι εισβολείς ότι ύστερα από τέσ σερα χρόνια έπρεπε να επαναλάβουν το καταστροφικό τους έργο. Αν κάποιος επιχειρήσει να πραγματοποιήσει μερικές από αυτές τις κα

ταστροφές ~Kόμα και όταν το εχθρικό ιππικό δεν πραγματοποιεί αντεπιθέσεις-, τότε θα αντιληφθεί ότι, όταν ο αρχαίος Έλληνας συγ γραφέας έγραφε για τους εισβολείς ότι «καταστρέφανε την Αττική » . (εδήωσαν/τετμημένα) , πιθανότατα εννοούσε στην πραγματικότητα ότι «παρά τις επιθέσεις τους, δεν μπορούσαν εύκολα να καταστρέψου

νε τη γψ> . l Όμως, εκτός από σταφύλια και λάδι, οι Έλληνες χρειάζονταν

και ψωμί για να ζήσουν. Γιατί, λοιπόν , οι Σπαρτιάτες δεν πυρπο λούσαν τις ζωτικής σημασίας για την επιβίωση της πόλης ποσότη τες των δημητριακών που δεν κατανάλωναν οι ίδιοι επιτόπου; Εξάλ

λου, η πυρπόλησl} της ώριμης σοδειάς των δημητριακών θα ήταν για τους Σπαρτιάτες πολύ πιο εύκολο έργο από το κόψιμο των δέ ντρων ή των αμπελιών. Αν κάποιος ατενίζει μπροστά του χιλιάδες


86

στρέμματα με ξηρά στάχυα να λικνίζοvrαι, εύλογα εικάζει ότι μια α πλή σπίθα φωτιάς θα καταστήσει το έργο του εξαιρετικά απλό.

Όμως, ακόμα και η πυρπόληση των δημητριακών δεν ήταν πάvrα τόσο εύκολη για μια σειρά λόγων. Αν κάποιος πυρπολιlσει έναν α

γρό ξηρού κριθαριού, αvrί για την αναμενόμενη ξαφνική κόλαση, βλέπει μερικές φορές τη μικρή φωτιά να καίει μόνο για μικρό χρο

νικό διάστημα πριν σβήσουν οι φλόγες. Οι μίσχοι είναι συχνά πιο πράσινοι από όσο δείχνουν - και απέχουν μεταξύ τους περισσότερο από όσο αvrιλαμβάνεται το μάτι . Φαίνεται ότι το πότε και το πώς πυρπολεί κάποιος έναν αγρό α

ποτελεί τη διαφοροποιητική παράμετρο ανάμεσα σε μια ολοσχερή πυρπόληση και στις σποραδικές φωτιές. Άλλοι παράγοvrες είναι οι ατμοσφαιρικές συνθήκες, το στάδιο ωρίμανσης και η υγρασία που είχαν οι αγροί των δημητριακών. Τα ίδια ισχύουν και για τις σοδειές των οπωροφόρων δέvrρων και των αμπελώνων. Σήμερα απελπισμέ

νο ι καλλιεργητές μισθώνουν σε μερικές περιπτώσεις φλογοβόλα με

500 γαλόνια

προπάνιο για να διασφαλίσουν ότι δε θα αναφλεχθούν

πρόωρα οι θημωνιές των ξερών χόρτων. Και φαίνεται επίσης ότι, σε μερικές περιmώσεις, είναι αδύνατο να πυρποληθούν στοίβες απο

ξηραμένων κορμών οπωροφόρων δέvrρων. Ακόμα και αν κάποιος δε φορά θώρακα ή δεν αποτελεί το στό χο βελών και ακοvrίων, η τέχνη της πυρπόλησης των γεωργικών προϊ όvrων είναι ένα πολύπλοκο εγχείρη μα . Σ' αυτό ακριβώς έγκειται έ να από τα πολλά παράδοξα του παραδοσιακού ελληνικού τρόπου διεξαγωγής πολέμου, στις δεκαετίες που προηγήθηκαν του Π ελο

ποννησιακού Πολέμου : η τακτική με την οποία διεξαγόταν πολύ συ χνά προκαθοριζόταν από τις προεξοφλούμενες ζημιές παρά από τις πραγματικές. Τα οπωροφόρα δέvrρα και τα αμπέλια είναι, σε τελι κή ανάλυση , μόνιμες καλλιέργειες, και η όποια καταστροφή τους δε συνεπάγεται μόνο την απώλεια μιας ετήσιας συγκομιδής, αλλά βλά πτει και τις επενδύσεις μιας ολόκληρης ζωής, γεγονός που έχει σα-

87

ΦΩΤΙΑ

φείς ψυχολογικές επιmώσεις σroυς γεωργούς, που είναι ιδιαίτερα εύθικτοι ως προς τις ζημίες που υφίσrανται.

Αυτή η φοβία των γεωργών-γαιοκτημόνων -και ιδίως όσων κα τείχαν οπωροφόρα δέντρα και αμπέλια- ήταν που παρακίνησε έναν ανώνυμο, σύγχρονο των γεγονότων, Αθηναίο αντιδρασrΙKό να επι σημάνει: « Οι γεωργοί και οι πλούσιοι Αθηναίοι κολακεύουν περισ

σότερο τους εχθρούς, ενώ ο δήμος, επειδή ξέρε ι καλά ότι δεν θα κά ψουν ούτε θα Kατασrρέψoυν κάτι δικό του, ζει χωρίς φόβο και δεν

τους κολακεύει» . 2 Αλλά και ο κωμωδιογράφος Aρισroφάνης σχολιά ζει επίσης το ακόλουθο παράδοξο ως προς τους πατριωτικούς υπο

λογισμούς σrην οχυρωμένη Αθήνα: οι θεματοφύλακες των ιερών και των οσίων -οι οπλίτες- ήταν αυτοί που ήθελαν να αποφύγουν τη μά

χη , ενώ οι άποροι ήταν περισσότερο πρόθυμοι να πολεμήσουν τους εχθρούς της πατρίδας τους . Η Kατασrρoφή της συγκομιδής αποτελούσε μια προσβολή σrην

πνευματική και θρησκευτική ζωή της πόλης, πέρα από τη δυνητική απειλή για την οικονομική της επιβίωση. Φυσικά , αν μια πόλη-κρά τος ήταν γεωπολιτικά περίκλεισrη , αν μια κοινότητα αιφνιδιαζόταν

και αν ο εχθρός εισέβαλλε την κατάλληλη χρονική συγκυρία, θα ή ταν εφικτό να πυρποληθεί μια ολόκληρη σοδειά χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια . Μια τέτοια απώλεια θα μπορούσε ασφαλώς να προ καλέσει μια σχεδόν άμεση λιμοκτονία

-

και, σε μερικές περιmώ

σεις, όντως συνέβη. Στην αρχαιότητα, ωσrόσo, αυτό το σχεδόν τέλειο σενάριο προϋπέθετε τις περισσότερες φορές πάρα πολλά « εάν». Ως εκ τούτου, ούτε οι Σπαρτιάτες σrην Αττική ούτε οι Αθηναίοι σrη Σι

κελία δεν κατάφεραν να Kατασrρέψoυν ολοκληρωτικά τα καλλιερ

γήσιμα εδάφη των αντιπάλων τους .3 Τα δημιουργήματα του ανθρώπου από τσιμέντο και ατσάλι, οι

δρόμοι και οι βιομηχανικές εγKατασrάσεις δε διαθέτουν το προαι ώνιο κάλλος ή τις μυσrΙKΙOΤΙKές διασrάσεις που είχε η ελιά για τους μεσογειακούς λαούς: Όπως το ότι η ελιά είναι ένα μονίμως κατα-


88

πράσινο δένφο σε ένα ζεσrό κλίμα' ότι διαθέτει τεράσrιες αναγεν

νητικές δυνάμεις ότι μπορεί να αναmυχθεί σχεδόν παντού χωρίς διαρκείς φροντίδες Ι] μεγάλες ποσότητες νερού και λιπάσματος ότι

ζει για πολλά χρόνια' ότι οι καρποί της παρέχουν τα πάντα, από καύ σιμη ύλη και μαγειρικό λάδι μέχρι τροφή

-

ο συνδυασμός όλων αυ

τών των παραμέτρων περιβάλλει το δέντρο με ένα σχεδόν θρησκευ

τικό δέος που ανησroιxεί σrην αδιαμφισβήτητη χρησιμότητά του , τό σο στις μέρες μας όσο και σro παρελθόν. Αυτή η επιβλητική διά σrασή της εξηγεί για ποιο λόγο υπήρχε ο μύθος για την υποτιθέμε νη άφθαρτη ελιά που είχε φυτρώσει σrην Ακρόπολη, αλλά και γιατί

σro αρχαίο δράμα το δέντρο εξυμνείται ως σύμβολο της Απικής. Η ελιά, με άλλα λόγια , ήταν ένα εμβληματικός σrόxoς , γεμάτος συμ βολισμούς.

Γη κα~ στpατ~ώτες Οι οπλίτες , με εξαίρεση τη Σπάρτη , ήταν κυρίως γεωργοί -και όπως

11

πλειονότητα των Ελλήνων πολιτών υπερήφανοι για την ιδιότητά

τους- ή, όπως μας υπενθυμίζει ο Aρισroφάνης , «να τραβάμε μεις μονάχα , οι γεωργοί, κανένας άλλος».4 Στον προβιομηχανικό κόσμο, όπου συχνά ήταν απαραίτητο να καλλιεργούν τη γη εννέα άνθρωποι

για να συντηρούνται δέκα άνθρωποι, η γεωργία ήταν ο άξονας της κοινωνικής , οικονομικής και πολιτισμικής ζωής. Η ενασχόληση με τη γη καθόριζε την πνευματική ύπαρξη κάθε ανθρώπου , από την

καλλιέργεια των προγονικών οπωροφόρων δέντρων και τη διαφύ λαξη των αγροτικών ιερών βωμ(δν , μέχρι τη διατήρηση του πατρο γονικού σπιτιού που επιθυμούσε να το κληροδοτήσει σro γιο του . Παρά τις εικόνες του επιβλητικού Παρθενώνα, των εκλεπτυσμέ

νων συμποσίων σrην Αθήνα ή της φάλαγγας των επαγγελματιών Σπαρτιατών πoλεμισrών , οι περισσότεροι Έλληνες ήταν παραγωγοί

89

ΦΩΤΙΑ

τροφίμων. Επομένως, ο πόλεμος εξαρτιόταν με πολυσχιδείς τρόπους από αυτό ακριβώς το γεγονός . Η γεωργία αποτελεί το πραγματικό

φόντο του Πελοποννησιακού Πολέμου , τψ πηγή των διατροφικών ειδών που συντηρούσαν τους πολεμιστές, την αρχέγονη δραστηριό τητα των περισσότερων από όσους συμμετείχαν σε αυτόν και συχνά

αποτελούσε τον καθοριστικό παράγοντα των ένοπλων συγκρούσεων .

Οι Έλληνες γεωργοί δεν ήταν ανιμιστές που πίστευαν ότι τα δέ ντρα και τα ζώα τους ήταν θεϊκά πνεύματα . Ωστόσο , αποδέχονταν ότι στην ύπαιθρό τους ζούσαν κατώτερες θεότητες , που προστάτευ αν τα ποτάμια, τις πηγές, τα δέντρα και τους βωμούς. Η πίστη τους σε αυτή τη μυστικιστική ενύπαρξη αποτελούσε έναν από τους λό γους για τους οποίους η γεωργία ήταν κάτι παραπάνω από την τέ

χνη της παραγωγής τροφίμων. Ο Ξενοφώντας, ο Αθηναίος φιλόσο

φος , ιστορικός και πολεμιστής , συνόψιζε την ουσία της « καλής ζω ής» στην καλλιέργεια της γης, που έδινε στον άνθρωπο , από ηθική και πρακτική άποψη, η γεωργία . Όταν οι οπλίτες υποχρεώνονταν να εκκενώσουν τα αγροκτήματά τους , το άλγος τους δεν απέρρεε μόνο από το φόβο για τις οικονομικές απώλειες και τις υλικές ζημιές α ντίθετα , θεωρούσαν ότι η καταστροφή της γης τους πλήγωνε την υ

περηφάνειά τους και ατίμαζε την οικογένειά τους .5 Οι κωμικοί χαρακτήρες του Αριστοφάνη , που απεικονίζονται πο λιορκημένοι στην Αθήνα στη διάρκεια των σπαρτιατικών εισβολών , νοσταλγούν να επιστρέψουν στα προγονικά τους αγροκτήματα , να δουν τα δέντρα και τα αμπέλια που φύτεψάν με τα χέρια τους και να επισκεφτούν τους ιερούς βωμούς. Οι εικόνες αυτές δεν είναι μόνο α πόρροια της δημιουργικής φαντασίας ενός κωμικού ποιητή. Αντί θετα , στη διάρκεια της ε κκένωσης της Απικής, ο Αριστοφάνης ε ξοικειώθηκε με τη ζωή των περίπου

20.000

γεωργών της Απικής,

που ήταν ιδιοκτήτες γης και καλλιεργούσαν τα περισσότερα από τα

800 .000

στρέμματα της Απικής. Οι ανδρείοι αυτοί αγρότες συ

γκροτούσαν τον πυρήνα της παραδοσιακής αθηναϊκής φάλαγγας 0-

90


πλιτών, που τον

50

αιώνα είχε νικήσει μόνη της τους Π έρσες στο

Μαραθώνα , και είχε πολεμήσει δίπλα στους Σπαρτιάτες στις Πλα

ταιές και στη Μεσσηνία. Ο καλύτερος τρόπος για να εξωθήσει κά ποιος αυτούς τους γεωργούς , τους «πιο αφοσιωμένους των ανθρώ πων», να πολεμήσουν ήταν να επιτεθεί στο σύμβολο που δήλωνε ό

τι ήταν ελεύθεροι γαιοκτήμονες πολίτες

-

και υπήρχαν ακόμα χι

λιάδες τέτοιοι ρωμαλέοι γεωργοί-πολίτες το

431

στη θαλασσοκρά

τειρα και ηγεμονική Αθήνα. Παρόλο που η σπαρτιατική στρατηγική του δεν είχε πρακτικό α

ντίκρισμα, ο βασιλιάς Αρχίδαμος και οι στρατηγοί συνειδητοποιού σαν τουλάχιστον τα πνευματικά διακυβεύματα. Οι σημαντικότεροι Αθηναίοι ποιητές -ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης και ο Αριστοφάνης- εί τε εξυμνούν την ιερότητα του εδάφους της Αττικής είτε θρηνούν για

τα δεινά που υπέστη από τους εχθρούς που το λεηλάτησαν. 6 Η αγω νία τους στη διάρκεια του πολέμου αντανακλούσε μια παλιά ελλη

νική παράδοση: στη διάρκεια των περισσότερων εμφύλιων πολέμων ανάμεσα στους Έλληνες από το

700 έως το 450

Π.Χ . η ε ικόνα μερι

κών προγονικών ελαιόδεντρων να κόβονται με τσεκούρια ήταν αρ

κετή για να παρασύρει σε μάχη τους οργισμένους οπλίτες που ήταν ιδιοκτήτες τους . Οι πόλεμοι ανάμεσα σε ιδιοκτήτες γης μπορούν να ξεκινήσουν για θεωρούμενες ως σημαντικές παρά για πραγματικές αιτιάσεις , για μερικούς ιερούς κορμούς δέντρων παρά για χιλιάδες

διαμφισβητούμενα στρέμματα οπωροφόρων δέντρων . Όταν ο ση μερινός επισκέmης δει από κοντά τους θάμνΟύς στα βραχώδη σύ νορα ανάμεσα στην Αττική και στη Βοιωτία ή στο Άργος και στη

Σπάρτη , αναρωτιέται για ποιο λόγο τόσο εκλεmυσμένοι άνθρωποι ξεκίνησαν έναν πόλεμο για να διασφαλίσουν την ιδιοκτησία ενός ε δάφους που φαινομενικά η αξία του είναι μηδαμινι1Οι συντηρητικοί Σπαρτιάτες δεν ήταν, λοιπόν , εντελώς εκτός πραγματικότητας, όταν, φτάνοντας στην Αττική την άνοιξη του

431,

θεωρούσαν ότι οι Αθηναίοι θα έβγα ιναν από τα τείχη της πόλης και,

ΦΩΤΙΑ

91

με αυτοκτονικό τρόπο, θα συγκρούονταν μαζί τους σε μια εκ παρα

τάξεως μάχη ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών, επειδή θα έβλεπαν τη γη τους να καίγεται. Είναι αλήθεια ότι η σπαρτιατική φάλαγγα σκόρ πιζε τον τρόμο σε κάθε εν δυνάμει αντίπαλο. Όμως , στις μάχες α νάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών οι αμυνόμενοι ελληνικοί στρατοί νι κούσαν σε ποσοστό περίπου

75% τους εισβολείς,

καθώς είχαν μεγά

λη εμπιστοσύνη στο πλεονέκτημα που τους παρείχε το γεγονός ότι το πεδίο της μάχης βρισκόταν στην πατρίδα τους

-

κάτι που κατα

δεικνύει πόσο ισχυρό είναι το ψυχολογικό πλεονέκτημα για τους ι διοκτήτες γης, όταν υπερασπίζονται τα ιερά εδάφη τους .

Η τακτική αυτή ήταν σε τέτοιο βαθμό αποδεκτή, ώστε η δήωση της γης είχε θεσμοποιηθεί, καθώς συμπεριλαμβανόταν στους όρους εκμίσθωσης της γης και στις συνθήκες ειρήνης. Η καταστροφή των καλλιεργήσιμων εκτάσεων είχε διαποτίσει ανεξίτηλα τη λαϊκή κουλ τούρα και ήταν ένα από τα κεντρικά ζητήματα στις συζητήσεις πε

ρί ηθικής. Παροιμιώδεις εκφράσεις μεγέθυναν τη σημασία αυτού

του σχεδόν εΤΙ1σιου βιώματος της καταστροφής των σοδειών

- κο

μπασμοί ή απειλές, αν δεν ικανοποιούνταν τα αιτήματα. ? Με άλλα λόγια , η λογική βάσει της οποίας διεξάγονταν οι πόλεμοι είχε πα ραμείνει στατική για αιώνες σε μια αγροτική κοινωνία ανοχύρωτων

κωμοπόλεων. Φαίνεται ότι ελάχιστοι στην Πελοπόννησο είχαν συ νειδητοποιήσει ότι όλοι αυτοί οι κανόνες διεξαγωγής του πολέμου θα εξαλείφονταν, καθώς η Ελλάδα βρισκόταν στις παραμονές της πρώ της πραγματικής στρατιωτικής επανάστασης στην ιστορία του δυτι κού πολιτισμού.

Μόνο ένα « ημι-αστυνομικό» κράτος που δε διέθετε κεφάλαια,

τείχη και πνευματική ζωή, και δεν είχε επίγνωση των εννοιών της κοινωνικής κινητικότητας και της μετανάστευσης, θα μπορούσε α

φελώς να θεωρεί ως δεδομένο ότι οι διαπνεόμενες από τοπικιστικό πνεύμα πολεμικές τακτικές του, που ήταν αποτελεσματικές εναντίον των αγροτικών γειτόνων του στην Πελοπόννησο , θα μπορούσαν να

.


92

καταβάλουν τη μεγαλύτερη πόλη-κράτος στην ισroρία του ελληνικού πολιτισμού. Η πραγματικότητα , όμως, ήταν ακόμα πιο δυσμενής για τη Σπάρτη: σrη διάρκεια του 50υ αιώνα η Αθήνα είχε κατασκευάσει τα πιο ισχυρά οχυρωματικά έργα σε όλο τον ελληνικό κόσμο, ακρι

βώς για να διασφαλίσει την εισαγωγή των βασικών διατροφικών ει δών και, εν μέρει, για να είναι απρόσβλητη από τις επιπτώσεις του

πολέμου που βασιζόταν στην KατασrΡOφή των αγροτικών καλλιερ γειών . Σε ένα από τα πιο υποτιμημένα χωρία της Ιστορίας του Θου

κυδίδη οι Κορί νθιοι κατηγορούσαν τους Σπαρτιάτες συμμάχους τους

ότι οι μέθοδοί τους ήταν παρωχημένες σε σύγκριση με εκείνες της Αθήνας. 8 Στην πραγματικότητα, οι περισσότερο ι από τους Έλληνες συ

ντηρητικούς συμμερίζονταν τη σπαρτιατική αφέλεια

-

ότι, δηλαδή,

οι εισβολείς θα κέρδιζαν ούτως ή άλλως . Είτε θα σκότωναν τους Αθη ναίους σrρατιώτες είτε θα εξανάγκαζαν σε λιμοκτονία τις οικογένει ές τους. Πριν ακόμα οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους προσεγγί

σουν την Αττική, ο Θουκυδίδης έγραφε , για παράδειγμα , ότι υπέθε ταν ότι θα μπορούσαν να νικήσουν τους Αθηναίους , «γιατί νόμιζαν ότι σε λίγα χρόνια θα γκρέμιζαν τη δύναμή τους». Κάποιοι ουδέτε

ροι παρατηρητές προέβλεπαν ότι «αν οι Πελοποννήσιοι εισβάλλουν στην Αττική , οι Αθηναίοι θ' αντέξουν ένα χρόνο , άλλοι δύο και κα νένας δεν πίσrευε ότι θ' άντεχαν περισσότερο από τρία χρόνια ». Ο Θουκυδίδης δεν αναφέρει ποιοι ήταν αυτοί οι « κάποιοι» . Πιθανό

τατα, οι πηγές του ήταν οι ολιγαρχικοί Αθηναίοι φίλοι του ή οι Σπαρ τιάτες αρισrOKραΤΙΚOί που -αντίθετα από τον επιφανή ισrOΡΙKό- δεν

είχαν συνειδητοποιήσει πλήρως την επανασrαΤΙKή φύση και την αν θεκτικότητα της ριζOσπασrΙKής αθηναϊκής δημοκρατίας . Μόνο αρ γότερα , και ύσrερα από μια δεκαετία πολεμικών επιχειρήσεων , ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας αναλογίστηκε πόσο λανθασμένες ήταν αυτές οι παρωχημένες και απλοϊκές ιδέες. Το παραδέχτηκε σro πεδίο της μάχης, μπρoσrά στους σrρατιώτες του , πολλά χρόνια με -

ΦΩΤlΑ

93

τά την έναρξη του πολέμου: « Πέσαμε έξω στις προσδοκίες μας για τον πόλεμο .. . είχαμε ελπίσει πως ... γρήγορα θα καταβάλουμε τους

Αθηναίους».9 Έχοντας λησμονήσει την προηγούμενη εκκένωση και εγκατά λειψη της υπαίθρου της Απικής πριν από τη μαζική εισβολή των

Περσών του Ξέρξη το Σεmέμβριο του

480,

οι περισσότεροι Σπαρ

τιάτες είχαν, αντίθετα , ασπαστεί την ιδέα ότι οι Αθηναίοι θα αντι δρούσαν όπως είχαν κάνει μια δεκαετία νωρίτερα , όταν τα στρα τεύματα του Δαρείου το

490 αποβιβάστηκαν στο

Μαραθώνα,

42

χι

λιόμετρα βορειοανατολικά της πόλης. Στη διάρκεια αυτής της πρώ

της περσικής εισβολής στην Ελλάδα χιλιάδες Αθηναίοι γεωργοί φό-' ρε σαν τις πανοπλίες τους και έσπευσαν να προστατεύσουν το έδα φος και το κύρος της Αθήνας - κερδίζοντας αιώνια φήμη ως οι « Μα

ραθωνομάχοι», οι οποίοι έσωσαν την πόλη σε μια μόνο μάχη. Οι ει σβολείς , επίσης, είχαν λησμονήσει ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα :

Δεκαπέντε χρόνια νωρίτερα , όταν βρέθηκαν αντιμέτωποι με τη σπαρτιατική εισβολή του

446

στη διάρκεια του Πρώτου Πελοπον

νησιακού Πολέμου , οι Αθηναίοι είδαν το Σπαρτιάτη βασιλιά και το

στρατό του να κάνουν μεταβολή όταν έφτασαν στα σύνορα , ανα στέλλοντας την ύστατη ώρα το θάνατο χιλιάδων στρατιωτών και την

καταστροφή των αγροκτημάτων. ΙΟ Παρόμοια , το Μάιο του 431 , οι ηλικιωμένοι Αθηναίοι είχαν βάσιμους λόγους να πιστεύουν ότι θα ή

ταν δυνατόν για μια ακόμα φορά να πειστούν ή να δωροδοκηθούν οι Σπαρτιάτες, ώστε να περιοριστούν σε μια τελετουργική επίδειξη ισχι)ος και στη συνέχεια να αποσυρθούν , όπως είχαν κάνει και στο

παρελθόν . Όμως , τις παραμονές του πολέμου , οι ευερέθιστοι Κο ρίνθιοι παρακινούσαν τους Σπαρτιάτες να εισβάλουν χωρίς να «υ

πάρξει καμιά καθυστέρησψ.11 Οι ίδιοι οι Σπαρτιάτες φαντάζονταν ότι ο πόλεμος δε θα διαρ

κούσε παραπάνω από μία ή δύο εκστρατευτικές περιόδους : θα έ καιγαν μερικές ποσότητες δημητριακών, θα κατέστρεφαν μερικά α-

94


μπέλια και δέvφα και θα περίμεναν τους

10.000

Αθηναίους γεωρ

γούς να ξεχυθούν από τα τείχη της πόλης για να πολεμήσουν , με συ νέπεια οι επαγγελματίες οπλίτες της Σπάρτης, με τη βοήθεια των χι

λιάδων συμμάχων τους , να τους κατανικήσουν σε μια σύντομη μά χη . Σε τελική ανάλυση, πριν από δεκαέξι χρόνια οι Βοιωτοί είχαν α πωθήσει από την πατρώα γη τους τους Αθηναίους και είχαν δώσει άμεσα τέλος στον πόλεμο, εξαναγκάζοντας τον αθηναϊκό στρατό να υποστεί μια καταστρεπτική ήττα στη μάχη της Τανάγρας

(447). Κα

νείς δεν ανέμενε ότι οι αμυνόμενοι Αθηναίοι θα πολεμούσαν με τον ίδιο τρόπο - πολλοί όμως πίστευαν ότι τουλάχιστον θα πολεμούσαν .

Οι σύμμαχοι της Αθήνας στο Αιγαίο ' θα αναθαρρούσαν από την τολμηρή παρουσία του σπαρτιατικού στρατού κοντά στα τείΧΙ1 της Αθήνας και θα στασίαζαν. Η Αθήνα θα ήταν αναγκασμένη να ζητή σει την υπογραφή μιας συνθήκης ειρήνης και η Σπάρτη θα υπαγό ρευε τους όρους: οι ελληνικές πόλεις-κράτη που ήταν υποτελείς στην αθηναϊκή ηγεμονία θα αποκτούσαν την αυτονομία τους και θα δια σφαλιζόταν η ουδετερότητα των πόλεων-κρατών που δεν ήταν ε

νταγμένες σε κανέναν από τους δυο συνασπισμούς. Η Αθήνα θα υ ποχρεωνόταν ίσως να κάνει και άλλες παραχωρήσεις

-

να παραδώ

σει τα συνοριακά οχυρά της , να μειώσει το στόλο της ή να συμμα χήσει με τη Σπάρτη. Όλοι θα μπορούσαν να επιστρέψουν στις πα τρίδες τους, καθώς ζητήματα όπως το κύρος, η τιμή και η πρωτο καθεδρία θα είχαν επιλυθεί με σαφή τρόπο στο πεδίο της μάχης . Και ίσως κάποιοι Έλληνες να εκτιμούσαν πλέον τις προηγούμενες προσπάθειες της Σπάρτης να αποκαθηλώσει την αθηναϊκή τυραννία ,

αλλά και την ανδρεία που είχε επιδείξει ο στρατός της πριν από πε νήντα χρόνια στη μάχη των Πλαταιών όταν αναχαίτισε τους Πέράες , και ως εκ τούτου να πίστευαν ότι όντως είχε απελευθερώσει τις ελ ληνικές πόλεις-κράτη από την Αθήνα.

Αυτή η άκαμmη στρατηγική υπήρξε ο πρώτος σε μια σειρά τρα γικούς και λανθασμένους υπολογισμούς, που ακόμα και ο διοικητής

95

ΦΩΤlA

των πελοποννησιακών δυνάμεων εισβολής συνειδητοποίησε πριν ξε κινήσει η προέλαση προς την Απική . « Αυτοί έχουν κι ορίζουν άλλη γη πολλή και θα μπορούν να εισάγουν από τη θάλασσα όσα χρειά ζονται», προειδοπΟίησε ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αρχίδαμος σε μια δημηγορία του. Και πρόσθεσε δυσοίωνα: « Ας μη μας φουσκώνει λοι

πόν τα μυαλά εκείνη η ελπίδα ότι θα τελειώσει γρήγορα ο πόλεμος, αν καταστρέφουμε τη γη τους πολύ φοβούμαι μήπως τον αφήσου με και στα παιδιά μας . Γιατί είναι λογικό οι Αθηναίοι, από περη φάνια, ούτε των χτημάτων τους δούλοι να γίνουν ούτε σαν τίποτε ά

πειροι να φοβηθούν τον πόλεμο». 12 Οι Αθηναίοι είχαν συνειδητοποιήσει από την αρχή, αν και συ μmωματικά, ότι ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο θα μπορούσαν να

χάσουν τον πόλεμο ήταν να κάνει ο εχθρός αυτό που ο Λύσανδρος τελικά κατόρθωσε είκοσι εφτά χρόνια αργότερα, όταν κατέπλευσε στον Πειραιά και έγινε κυρίαρχος της Ακρόπολης. Οι Αθηναίοι εί

χαν φροντίσει να διαθέτουν ένα τεράστιο απόθεμα -περίπου

500.000.000

1.000 ταλάντων

σημερινά δολάρια- για καταστάσεις εκτά

κτου ανάγκης, ώστε να μπορούν να στρατολογήσουν περισσότερους

άντρες και να ναυπηγήσουν περισσότερα πλοία , στην περίπτωση που οι Σπαρτιάτες έστελναν στόλο εναντίον του Πειραιά . Πράγμα τι , το

429, οι

Σπαρτιάτες, βλέποντας ότι οι μέχρι τότε προσπάθειές

τους ήταν ατελέσφορες, επιχείρησαν μια τέτοια επιδρομή και οι τολ μηροί ναυτικοί τους κατάφεραν να προσεγγίσουν αρκετά το λιμάνι, προτού οι Αθηναίοι τους απωθήσουν προς τη Σαλαμίνα και στη συ

νέχεια προς την Κόρινθο. 13

Η σκιά του Περικλ'ή Καθώς ήταν ο δημοφιλής ηγέτης μιας ριζοσπαστικά δημοκρατικής πόλης-κράτους, ο Περικλής γνώριζε ότι ίσως ένα τέταρτο των ψη-

96


φοφόρων -οι πιο φτωχοί Αθηναίοι πολίτες που αποτελούσαν τον πυ ρήνα των υποστηρικτών του- ήταν μικροκτηματίες ή δεν είχαν κα θόλου γη. Οι μισοί πολίτες της Αθήνας ήταν κωπηλάτες στο στόλο ή εργάζονταν στα δημόσια έργα που δημιούργησαν την επιβλητική η γεμονική πόλη . Όπως διαμαρτύρονταν οι αγανακτισμένες ελίτ και οι φιλόσοφοι , οι θήτες -οι οποίοι αποτελούσαν την πιο φτωχή τάξη

της Αθήνας και είτε ήταν κωπηλάτες στο στόλο είτε επάνδρωναν τις μονάδες του ελαφρού πεζικού που συνόδευαν τη φάλαγγα οπλιτών

δε θα υπέφεραν σε προσωπικό επίπεδο άμεσα από την καταστροφή αγροκτημάτων που δεν ήταν δικά τους. Πολλοί από τους κατοίκους

της πόλης δε γνώριζαν παρά ελάχιστους γεωργούς της Αττικής. Το πιθανότερο είναι ότι τους έβλεπαν σπάνια στην πόλη . Αντίθετα,θα μπορούσαν να επωφεληθούν σημαντικά ως αμειβόμενοι κωπηλάτες για να περιπολούν και να προστατεύουν τις θαλάσσιες οδούς επι κοινωνίας . Από αυτό τον ιδιοτελή πολιτικό υπολογισμό να θυσιαστεί η γηγενής γεωργία απέρρεε, επίσης, η πεποίθηση ότι η καλύτερη

μέθοδος για να διαιωνιστεί η συλλογική ευημερία ήταν να υπερα σπιστούν τη ναυτική ηγε μονία της Αθήνας.

Ωστόσο, ο Περικλής δεν ήταν κυνικός και δεν ήταν διατεθειμέ νος να αφήσει τις διαφορετικές πολιτικές ιδέες να διχάσουν το λαό του σε περίοδο πολέμου. Στις παραμονές της πρώτης εισβολής το 431 είχε αντιληφθεί ότι η σπαρτιατική στρατηγική είχε δυο σημαντικά

μειονεκτήματα . Πρώτον, δεν ήταν εύκολη υπόθεση για τους δεκά δες χιλιάδες Πελοποννήσιους, που διαπνέονταν από έντονο τοπικι στικό πνεύμα , να αφήσουν τα κτήματά τους την εποχή της συγκομι

δής, να βαδίσουν περισσότερα από

250

χιλιόμετρα, να ζήσουν στη

διάρκεια της πορείας τους με όσα τους πρόσφερε η γη και να κατα στρέψουν με συστηματικό τρόπο μέσα σε μερικές ημέρες περίπου

800.000

στρέμματα

-

ιδίως όταν οι εισβολείς, που κατά μικρές ο

μάδες απομακρύνονταν από τον κύριο σχηματισμό , αποτελούσαν εύκολη λεία για τους Αθηναίους στρατιώτες των φυλακίων της υ-

97

ΦΩΤΙΑ

παίθρου και για τις έφιππες περιπόλους. Αργότερα οι Αθηναίοι πί στεψαν ότι, αν εξανάγκαζαΥ τους Βοιωτούς -που με το ιππικό τους ενίσχυαν τους λαφυραγωγούς από την Πελοπόννησο- να αποσυρ θούν από τον πόλεμο, θα σταματούσαν οι εισβολές στην Αττική. Φαί νεται ότι το βοιωτικό ιππικό συγκρουόταν με το αθηναϊκό, εμποδί

ζοντάς το να επιτεθεί στους ευάλωτους λαφυραγωγούς . Επίσης, ο πελοποννησιακός στρατός που οι Σπαρτιάτες οδήγη σαν στην Αττική ήταν πάρα πολύ μεγάλος και προκαλούσε δέος. Συ

νεπώς, ήταν εξαιρετικά δύσκολο να πετύχει το στόχο του

-

δηλαδή,

να παρασύρει τους Αθηναίους σε μια εκ παρατάξεως μάχη. Επιπλέ

ον , το μεγάλο μέγεθός του καθιστούσε δύσκολη την τροφοδοσία

του. 14 Ο ανεφοδιασμός τόσων χιλιάδων αντρών ήταν ένας επιμελη τειακός εφιάλτης και προκαθοριζόταν από το πόσο γρήγορα θα μπο

ρούσαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τα δημητριακά της Αττικής, πριν από τη συγκομιδή τους ή τη μεταφορά τους μέσα στην Αθήνα . Σύμφωνα με νεότερες μελέτες, οι Πελοποννήσιοι κατανάλωσαν συ

νολικά , στη διάρκεια των πέντε εισβολών τους , ποσότητες δημη τριακών που ήταν ίσες με την ετήσια συγκομιδή σιταριού και κρι θαριού στην Αττική . Τον Ιούνιο του

431

θα πρέπει να υπήρχαν συ

νολικά παραπάνω από 400.000 Πελοποννήσιοι και Αθηναίοι στην ύ παιθρο της Αττικής και εντός των τειχών της Αθήνας - ένα τεράστιο , ανώνυμο πλήθος απελπισμένων ανθρώπων σε καιρό πολέμου , για το οποίο δεν υπάρχει σχεδόν καμία αναφορά στις πηγές της αρχαι ότητας.1 5

Ο Περικλής είχε προειδοποιήσει για τους κινδύνους που ενυ πήρχαν σε περίπτωση άμεσης αντιπαράθεσης με τον πελοποννη σιακό στρατό : ακόμα και αν οι Αθηναίοι επικρατούσαν σε μια εκ παρατάξεως μάχη εναντίον ενός τόσο τεράστιου αριθμού οπλιτών,

αυτή η δραματική νίκη δε θα καθόριζε την έκβαση του πολέμου . Η αντιμετώπιση ενός τέτοιου στρατού σε μια εκ παρατάξεως μάχη ή ταν κάτι το «τρομακτικό» και μόνο να το αναλογίζεται κάποιος, ενώ

98

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣιΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

ακόμα και μια ως εκ θαύματος νίκη θα είχε ελάxισrες σrρατηγΙKές επιmώσεις . Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν ο Περικλής φοβόταν το

μέγεθος του πελοποννηαιακού σrρατoύ ή τη συμμετοχή σε αυτόν των Σπαρτιατών, οι οποίοι πιθανότατα αποτελούσαν μόνο το

10% της

συνολικής δύναμης, δηλαδή περίπου

ρα, το

4.000-6.000 οπλίτες. Αργότε 406, ο βασιλιάς Άγις οδήγησε ένα σrρατό 30.000 αντρών έξω

από τα τείχη της Αθήνας. Όμως, οι Σπαρτιάτες δεν ήθελαν να πο

λεμήσουν σε απόσrαση βολής τόξου από τα τείχη της πόλης. Με τη σειρά τους , οι Αθηναίοι δεν ήθελαν να συγKρoυσroύν με τον εχθρό

χωρίς την ενίσχυση των τοξοτών από τις επάλξεις των τειχών.1 6 Ενώ οι Σπαρτιάτες προσπαθούσαν να κόψουν τα ελαιόδεντρα σrην Αττική, το αθηναϊκό ναυτικό μετέφερε αποβατικά αγήματα και ελαφρύ πεζικό , αν και σε μικρότερους αριθμούς, σrις παράλιες πό λεις της Πελοποννήσου για να παρενοχλούν τον εχθρό με επιδρομές και λεηλασίες. Αυτού του είδους οι τακτικές είχαν χρησιμοποιηθεί

για πρώτη φορά πριν από πολλά χρόνια, σrις αρχικές συρράξεις α νάμεσα σrη Σπάρτη και σrην Αθήνα. Πράγματι, σrην πρώτη δεκα ετία του πολέμου, οι Αθηναίοι διεξήγαν επιδρομές σε όλη την Πε λοπόννησο. Επιτίθεντο σε μικρές κωμοπόλεις, όπου είχε γίνει η συ

γκομιδή των δημητριακών και, άρα , ήταν ευάλωτες . Ήταν τέτοιο το μέγεθος του τρόμου και της αναταραχής που προκάλεσαν οι επι δρομείς του Περικλή, ώσrε ανάμεσα σro λαό είχε διαδοθεί η φήμη

ότι οι Αθηναίοι είχαν προκαλέσει σrην Πελοπόννησο περισσότερες

ζημιές από όσες οι Πελοποννήσιοι σrην Απική.17 Αρκετά χρόνια αρ γότερα μια παρόμοια επιδρομlι σrις ακτές της Λακωνίας, το καλο καίρι του

414, εξόργισε

τόσο πολύ τους Σπαρτιάτες, ώσrε κήρυξαν

πάλι τον πόλεμο. lσxυρίσrηKαν ότι αυτή η θρασύτατη επιδρομή σrα ιερά εδάφη τους σε μια περίοδο συμφιλίωσης ήταν μια προσβολή προς την τιμή τους , που τους υποχρέωνε να ακυρώσουν τη Νικίειο

Ειρήνη και να ξαναρχίσουν τις εχθροπραξίες εναντίον της Αθήνας . 18 Πολύ σύντομα οι Αθηναίοι εκμεταλλεύτηκαν την παρανοϊκή φο-

ΦΩΤIΑ

99

βία των Σπαρτιατών για τους είλωτες. Αν οι Πελοποννήσιοι σύμμα χοι της Σπάρτης ανησυχούσαν για τη συγκομιδή στις πατρίδες τους, με συνέπεια να περιορίζεται ο χρόνος που μπορούσαν να μένουν μα κριά από τα κτήματά τους, οι Σπαρτιάτες δεν ανησυχούσαν για το ποιος θα φρόvrιζε τα αγροκτήματα, αλλά μάλλον για το ποιος θα ε π έβλεπ ε τους δούλους που εργάζονταν σε αυτά . Ζούσαν κάτω από το μόνιμο φόβο ότι οι γείτονές τους, όπως οι Αργείοι ή οι Αρκάδες, πε

ρίμεναν την κατάλληλη ευκαιρία. για να υποκινήσουν μια εξέγερση των ειλώτων, ώστε να ευοδωθούν οι δικές τους προσδοκίες για αυ

τονομία. 19 Για όλους αυτούς τους λόγους, οι ηγέΊες της Αθήνας είχαν πείσει τους πάντες , εκτός από τους γεωργούς, ότι οι Σπαρτιάτες δε θα προ

καλούσαν σημαντικές καταστροφές στη γη της Αττικής

-

και, κυ

ρίως, ότι δε θα μπορούσαν να εξαναγκάσουν την πόλη να τους α ντιμετωπίσει σε μια εκ παρατάξεως μάχη ή να συνθηκολογήσει. Ακό μα και οι ανυπάκουες ναυτικές πόλεις-κράτη που ήταν υποτελείς

στην Αθήνα και στο παρελθόν πίστευαν ότι μια εισβολή στην Αττι κή θα τους έδινε την ευκαιρία να εξεγερθούν, καθώς οι Αθηναίοι θα είχαν στραμμένη αλλού την προσοχή τους, αποδέχτηκαν τελικά αυ

τή τη διαπίστωση. Όταν ύστερα από τέσσερις σπαρτιατικές εισβο λές στην Αττική οι Μυτιληναίοι , που είχαν αποστατήσει, ζήτησαν το

427 τη

βοήθεια της Σπάρτης , υποστήριξαν ότι «Ο πόλεμος δε θα κρι

θεί στην Αττική» με την πυρπόληση των σοδειών, αλλά μάλλον στις

θάλασσες με τη διεξαγωγή ναυτικών επιχειρήσεων.20 Χρειάστηκαν δυο δεκαετίες για να αρχίσει να αναmύσσεται στη Σπάρτη το όραμα μιας ναυτικής επικράτησης . Εν τω μεταξύ ο Πε

ρικλής είχε συνειδητοποιήσει ότι το κλειδί για να ηττηθούν οι οπι σθοδρομικοί Δωριείς ήταν να παραμείνουν εντός των τειχών της Αθή

νας όλοι οι κάτοικοι της Αττικής

-

και δεν ήταν εύκολο να πείσει

τους χιλιάδες θερμοκέφαλους γεωργούς της Αττικής να το αποδε χτούν. Επιπλέον, έπρεπε να διασφαλιστεί ότι οι εμπορικοί οδοί θα


100

παρέμεναν ασφαλείς και ότι οι αθηναϊκές τριήρεις θα επαγρυπνού σαν, ώστε να καταστείλουν οποιαδήποτε στάση των υποτελών ναυ τικών πόλεων-κρατών . Αργότερα ήταν ενδεχόμενο πόλεις-κράτη της Πελοποννήσου που δεν είχαν υιοθετήσει μια σαφή στάση υπέρ του ενός ή του άλλου συνασπισμού , όπως ήταν το Άργος και η Μαντίνεια , να συνέπραπαν με τους Αθην.αίους, με συνέπεια η Σπάρτη να βρε

θεί περικυκλωμένη από εχθρούς. Όσο για το Κοινό των Βοιωτών, ο αθηναϊκός στρατός θα μπορούσε, όπως είχε κάνει σε διάφορες συ γκυρίες από το

557

έως το

447, να

εισβάλει στη Βοιωτία και να το

μετατρέψει πάλι σε ένα δημοκρατικό σύμμαχο της Αθήνας. Όμως, όλα αυτά τα σχέδια αφορούσαν το μέλλον. Προς το πα ρόν, την άνοιξη του

431, ο Περικλής είχε να αντιμετωπίσει πιο άμεσα

προβλήματα , καθώς στο βάθος του ορίζοντα υπήρχε ένας στρατός

60.000 αντρών .

Υπενθύμισε , λοιπόν, στους πολίτες της Αθήνας ότι τα

οπωροφόρα δέντρα και τα ελαιόδεντρα -αντίθετα από τους ανθρώ

πους- μπορούσαν να αναγεννηθούν, σε μια προσπάθεια να ηρεμή

σει όσους μεμψιμοιρούσαν . 2 1 Όμως, όπως ήταν φυσικό, δε θα ήταν ποτέ δυνατόν να .πείσει τους κτηματίες της Απικής. Μερικούς μήνες πριν από την εισβολή

του Αρχίδαμου στην Απική οι Αθηναίοι είχαν παρακολουθήσει τη Μήδεια , στην οποία ο Ευριπίδης εξυμνεί την «απόρθητη ιερή γψ

-

μια αντανάκλαση του πόσο καθησυχαστική ήταν αυτή η καυχησιο

λογία για τους περισσότερους Αθηναίους . Πράγματι, αυτή η ελλη νική λέξη -απόρθητος- έχει μια ιδιαίτερη σημασία, καθώς υποδηλώ νει την ύπαρξη της σχεδόν μεταφυσικής υπερηφάΥειας ότι ο εχθρός

δεν μπόρεσε να μιάνει την πατρώα γη χάρη στην ανδρεία και στη ρώμη των οπλιτών-πολιτών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η αποτυχία των σπαρτιατικών εισβολών στην Αττική από το

431

έως το

425 -που

α

πέβλεπαν σε μια στρατιωτική νίκη ή στον εξαναγκασμό του εχθρού να προβεί σε σημαντικές παραχωρήσεις- δεν αποδεικνύει , άραγε, ό

τι η στρατηγική της καταστροφής της γεωργικής παραγωγής δεν εί-

ΦΩΤΙΑ

101

χε πλέον καμία αξία σε μια σύρραξη τόσο πολύπλευρη και μακρο χρόνια όσο ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ;

Όχι, καθώς σε μεταγενέστερες φάσεις του πολέμου η αναχρονι στική πρακτική της δήωσης της γης εξακολουθούσε να παρακινεί την αντίσταση, να υποκινεί εμφύλιες συρράξεις, να οδηγεί στη συν

θηκολόγηση ή να προκαλεί τη λιμοκτονία σε περιοχές όπως η Κέρ κυρα, η Άκανθος, η Μένδη και η Μήλος. Όμως, σε αντίθεση με την Αθήνα, που αποτελούσε μια μοναδική περίmωση, καμία από αυτές

τις πόλεις-κράτη δεν είχε οχυρωματικά έργα που τη συνέδεαν με έ να καλά προστατευμένο λιμάνι , κεφαλαιουχικά αποθέματα, ασφα λείς οδούς για τη μεταφορά εισαγόμενων τροφίμων, μια ηγεμονία, ένα στόλο και έναν πληθυσμό που στην πλειοψηφία του αποδεχόταν

το δημοκρατικό πολίτευμα. 22

Το μεγάλο διακύβευμα Αν ο βασιλιάς Αρχίδαμος και ο πελοποννησιακός στρατός υποτίμη

σαν τόσο τα προβλήματα που ενυπήρχαν στην προσπάθεια να λεη λατηθεί η Απική, όσο και τα αντίμετρα των Αθηναίων, ο Περικλής δε συνειδητοποίησε τα τρία μοιραία ελαπώματα της, κατά τα άλλα , πειστικής στρατηγικής του, που απέβλεπε σε έναν πόλεμο φθοράς . Πρώτα απ' όλα, θεώρησε ως δεδομένο ότι μια πόλη που είχε οικο δομηθεί για

100.000 κατοίκους θα μπορούσε να φιλοξενήσει -χωρίς

να υπάρξουν προβλήματα στέγασης, υδροδότησης και υγιεινής- έ ναν επιπρόσθετο πληθυσμό

100.000- 150.000 ανθρώπων

από ΤΙΊΥ ύ

παιθρο για ένα μήνα ή και περισσ6τερο. Χιλιάδες πρόσφυγες δε θα είχαν μόνιμη κατοικία, και σύντομα θα επιβάρυναν τις πηγές, τα α ποχωρητήρια και το αποχετευτικό δίκτυο της πόλης. Επιπλέον, η οργή όσων υποχρεώθηκαν να εκκενώσουν τα σπίτια τους θα αυξα νόταν συνεχώς, ενώ θα αισθάνονταν άβολα στις συναναστροφές τους


102 με τους κατοίκους της πόλης

-

τους περισσότερους από τους οποί

ους δεν τους είχαν ξαναδεί και πιθανότατα δεν τους συμπαθΟύσαν .

Το σχέδιο του Περικλή ήταν να μετατρέψει την πιο επιβλητική πόλη της Ελλάδας σε ένα τεράστιο και ρυπαρό στρατόπεδο προ

σφύγων, σε μια εποχή που η ύπαρξη των μικροβίων, πόσο μάλλον η αντιμετώπισή τους, ήταν άγνωστη - ένα ριζοσπαστικό σχέδιο που οι Αθηναίοι δεν είχαν εφαρμόσει ούτε στη διάρκεια των Περσικών Πο

λέμων ούτε στον Πρώτο Πελοποννησιακό Πόλεμο . Οποιοσδήποτε έχει ζήσει τα καλοκαίρια στη σημερινή Αθήνα γνωρίζει ότι η αφό ρητη απογευματινή ζέστη πνίγει την πόλη , ενώ δε φυσάει καθόλου

-

καθώς η πόλη βρίσκεται σε ένα Λεκανοπέδιο που το περιβάλλουν

τα όρη Αιγάλεω, Πάρνηθα , Πεντέλη και γμηπός, ενώ δεν έχει κά

ποιο μεγάλο ποτάμι και η θάλασσα βρίσκεται σχετικά μακριά. 23 Αργότερα ο καταπονημένος Περικλής θα ομολογούσε στους ε ξαντλημένους και εξοργισμένους συμπολίτες του σε μια συνέλευση

της Εκκλησίας του Δήμου: " Η επιδημία αυτή , το μοναδικό , αλήθεια, πράγμα που δεν προβλέψαμε ». Και σε αυτή την περίπτωση, βρι σκόμαστε μπροστά σε μια ακόμα τραγική ειρωνεία: με την ανέγερ

ση των Μακρών Τειχών

(461-456) ο Θεμιστοκλής ήθελε να διασφα

λίσει ότι στο μέλλον οι Αθηναίοι θα μπορούσαν να αποφύγουν μια εκ παρατάξεως μάχη, να παραμείνουν μέσα στην πόλη και, άρα, να μην υποχρεωθούν να καταφύγουν στα γειτονικά νηmά. Στην πραγ

ματικότητα, όταν είχε υλοποιηθεί το

480

η προηγούμενη τραυματι

κή εκκένωση της Αθήνας, ο διασκορπισμός του πληθυσμού στην Αί γινα, στη Σαλαμίνα και στην Τροιζήνα είχε μειώσει τις πιθανότητες

να ενσκήψει λοιμός εξαιτίας του συνωστισμού χιλιάδων ανθρώπων. Ο Περικλής δε χρειαζόταν , λοιπόν, τις συμβουλές ενός ειδικού στη στρατιωτική στρατηγική, αλλά μάλλον εκείνες ενός ειδικού στη δη

μόmα υγεία. Εν τω μεταξύ φαίνεται ότι φέρθηκε απερίσκεπτα, ενώ ο Αρχίδαμος ενήργησε με μεγαλύτερη σύνεση. Εξαιτίας ενός συ γκυριακού λοιμού η στρατηγική οξυδέρκεια του Περικλή αποδεί-

ΦΩΤΙΑ

103

χτηκε ολέθρια - ενώ οι κοινότοπες ιδέες του Αρχίδαμου εμπνευσμέ νες.24

Δεύτερον, ο Περικλής διακύβευσε ότι οι Αθηναίοι -ένας λαός που κάποτε στο Μαραθώνα νίκησε ένα στρατό που ήταν τριπλάσιος α

πό το δικό τους και στη Σαλαμίνα βύθισε τον αριθμητικά υπέρτερο περσικό στόλο- θα παρέμεναν αδρανείς χωρίς να πληγωθούν τα πα τριωτικά τους αισθήματα, ενώ οι χιλιάδες στρατιώτες του εχθρού θα

κόμπαζαν αμφισβητώντας την πολεμική τους ανδρεία . Ήταν, φυσι κά , αναμενόμενο ότι οι γεωργοί θα εξοργίζονταν για την καταστρο φή των σπιτιών τους. Όμως, και το σύνολο του πληθυσμού θα έπρε πε να καταπιεί την προσβλητική ιδέα ότι οι άντρες της Αθήνας δεν

τολμούσαν να πολεμήσουν έναν εχθρό που βρισκόταν μερικά μόνο χιλιόμετρα μακριά από τα τείχη της πόλης. Ο πόλεμος δεν είναι ποτέ μόνο μια σύγκρουση για συγκεκριμέ να πράγματα. Αντίθετα , όπως διαπίστωσαν οι πιο μεγάλοι στρατη γοί στην Ιστορία, από τον Θηβαίο Επαμεινώνδα μέχρι τον Ναπολέ οντα , παραμένει μια διαπάλη βουλήσεων , νοοτροπιών και αντιλή

ψεων, που αποτελεί τον πυρήνα για την ερμηνεία των στρατιωτικών συμβάντων και εξηγεί, για παράδειγμα, για ποιους λόγους ο ρωσι

κός στρατός κατέρρευσε το 1917 ενώ μαχόταν στα σύνορα της χώ ρας, αλλά άντεξε από το

1941 έως το 1945, παρόλο που για ένα πο

λύ μεγάλο διάστημα ο εχθρός είχε κατακτήσει σημαντικά εδάφη της Σοβιετικής Ένωσης. Ή πώς ο αριθμητικά υποδεέστερος και όχι ι

διαίτερα καλά εξοπλισμένος ισραηλινός στρατός κατατρόπωσε , α πό το

1947 έως το 1967, εχθρούς που είχαν ανώτερο οπλισμό και δε

καπλάαιο ανθρώπινο δυναμικό .

Όταν, λοιπόν , οι Αθηναίοι αποδέχθηκαν ως τετελεσμένο ότι ο ε χθρός θα μπορούσε να καταλαμβάνει την πατρώα γη τους με τη σχε δόν απόλυτη βεβαιότητα ότι δε θα εκδιωκόταν διά της βίας, δεν ή ταν αναπόφευκτο να δημιουργηθεί ένα συλλογικό αίσθημα μειωμέ νης αυτοπεποίθησης και ανασφάλειας; Μήπως άλλοι εχθροί της Αθή-


104

νας -ή ακόμα και οι πόλεις-κράτη του Αιγαίου που ήταν φόρου υ ποτελείς , όπως η Χίος, η Μυτιλήνη και η Σάμος- θεωρούσαν ότι η

Αθήνα δεν μπορούσε πλέον να αντιδράσει σε μια επίθεση ; Πώς μια υπερήφανη ηγεμονία θα απέτρεπε εξεγέρσεις στα μακρινά φόρου υ ποτελή νησιά, όταν δεν μπορούσε να υπερασπίσει το έδαφός της ; Οι εν δυνάμει στασιαστές δε θα εντρυφούσαν στις αποχρώσεις της

τακτικής του Περικλή, αλλά θα αποφάσιζαν με βάση τον ακόλουθο απλό ηθικό συλλογισμό: «Οι Αθηναίοι ηγεμόνες μας πολεμούν ή πα ραμένουν φοβισμένοι πίσω από τα τείχη τους; » AρKsτά χρόνια αργότερα, στις παραμονές της Σικελικής Εκστρα τείας, ένα από τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησε ο Αλκιβιάδης για να πείσει τους Αθηναίους -ένα λαό που το ένα τέταρτό του είχε χα

θεί από το λοιμό και η γη του είχε υποστεί πέντε εισβολές- ότι έ πρεπε να επιτεθούν εναντίον των Συρακουσών ήταν ότι η ίδια η φύ ση της Αθήνας την καθιστούσε κατάλληλη μόνο για επιθετική στρα

τηγική και ότι θα σταματούσε να υπάρχει αν επέλεγε μια παθητική στάση. Ένας από τους λόγους για τους οποίους η συχνά λανθασμέ νη λογική του Αλκιβιάδη άγγιξε μια ευαίσθητη χορδή των Αθηναί ων και πείστηκαν να εισβάλουν στη Σικελία το

415

ήταν, ίσως, ότι

οι θερμοκέφαλοι στο ακροατήριό του θυμόντουσαν τις εισβολές του Αρχίδαμου

-

όταν οι ΑθηναίΟι είχαν παραμείνει αδρανείς και αυτή

η παθητική στάση είχε προκαλέσει το λοιμό και το θάνατο του Πε ρικλή, ενώ δεν τους είχε προσφέρει κανένα σαφές πλεονέκτημα στην πρώτη δεκαετία του πολέμου. Σε τελική ανάλυση, αν η Αθήνα συγκρουόταν με τη μεγαλύτερη χερσαία δύναμη στον ελληνικό κόσμο, θα έπρεπε είτε να νικήσει το σπαρτιατικό στρατό είτε, μέσω της απελευθέρωσης των ειλώτων, να καταστρέψει το σύστημα το οποίο επέτρεπε σε αυτό τον επαγγελ ματικό στρατό να εκπαιδεύεται διαρκώς και να πραγματοποιεί εκ

στρατείες. Υπάρχουν ελάχιστες ενδείξεις ότι ο Περικλής, τουλάχιστον αρχικά, σχεδίαζε ένα τόσο τολμηρό επιθετικό πλήγμα, δηλαδή να ορ-

ΦΩΤΙΑ

105

γανώσει έναν πανελλιινιο συνασπισμό που θα εισέβαλλε στη Λακω

νία, ή ότι είχε σκεφτεί πώς θα συνεχιζόταν η χρηματοδότηση των στρατιωτικών επιχειρήσεων, αν η διάρκειά τους υπερέβαινε τα πέ

ντε χρόνια. Στην πραγματικότητα, οι πόλεμοι δεν τελειώνουν αν δεν εξαλειφθούν οι αιτίες που προκάλεσαν την έναρξή τους

-

όπως, για

παράδειγμα , ένα πολεμοχαρές καθεστώς , ένας επιθετικός ηγέτης ή

μια ριψοκίνδυνη εθνική πολιτική. Διαφορετικά, υπάρχει μια

bellum

intemιptum, μια πολεμική παύση , παρόμοια με την αποκαλούμενη

Νικίειο Ειρήνη, όταν η Αθήνα και η Σπάρτη συμφώνησαν να πραγ ματοποιήσουν ένα διάλειμμα από το

421

έως το

415,

πριν επιτεθούν

πάλι η μια εναντίον της άλλης με ανανεωμένο και θανατηφόρο μέ νος.

Τρίτον , ο Περικλής υπέθετε ότι ένας ηγέτης με το ρητορικό τα

λέντο του, την πολιτική εμπειρία του και το ηθικό κύρος του θα μπο ρούσε να χαλιναγωγήσει τόσο τους συντηρητικούς γεωργούς όσο και

τους δημοκράτες εξτρεμιστές με συστηματικό και σταθερό τρόπο έ ως ότου οι Σπαρτιάτες υπαναχωρήσουν. Οι σωζόμενες προτομές του, όπως εκείνες του επίσης στρατιωτικού ηγέτη Λίνκολν, απεικονίζουν

ένα γαλήνιο άνθρωπο . Μια περικεφαλαία βρίσκεται πάνω από το ευρύ μέτωπό του, η έκφραση του προσώπου του δείχνει ότι τον α

πασχολούν υψίστης σημασίας ζητήματα, ενώ δεν υπάρχει η παρα μικρή ένδειξη αλαζονείας ή ανασφάλειας. Για τριάντα χρόνια ο Περικλής, ως ενιαύσιος εκλεγμένος στρα τηγός, διέθετε μια τεράστια ηθική επιρροή και, ως εκ τούτου, δημι ουργούσε μια αίσθηση συνέπειας και συνέχειας, που ήταν ασυνήθι

στη σε μια δημοκρατία η οποία λειτουργούσε χωρίς να υπάρχουν θεσμικά αντίβαρα και περιορισμοί στη βΟύληση της πλειοψηφίας ό πως διαμορφωνόταν στην ευμετάβλητη Εκκλησία του Δήμου . Οι συ μπάθειες που είχε ανάμεσα στους ριζοσπαστικούς υποστηρικτές της

ισότητας σε συνδυασμό με τη σοβαρότητα που του προσέδιδε η α ριστοκρατική του καταγωγή τον βοήθησαν να καθοδηγεί -χωρίς ό-


106

μως να κολακεύει- το άστατο πλήθος, που μπορούσε να ψηφίσει να εξανδραποδιστούν ή να εκτελεστούν οι κάτοικοι μιας συμμαχικής πόλης που είχαν στασιάσει είτε να τους συγχωρέσει, ανάλογα με το

τι θεωρούσε σωστό τη δεδομένη στιγμή . Είναι αλήθεια ότι, θεωρητικά, ο Περικλής ήταν μόνο ένας από τους δέκα ενιαύσιους στρατηγούς - που εκλέγoνrαν με ανάταση των χειρών από την Εκκλησία του Δήμου και μπορούσαν να επανεκλέ γΟΥωι κάθε έτος . Ωστόσο, η ηλικία του, η εμπειρία του, ο χαρα κτήρας του και οι ρητορικές του ικανότητες του πρόσφεραν μια τό

σο μεγάλη λαϊκή υποστήριξη , ώστε μόνο με τη δύναμη της θέλησής του μπορούσε να πείσει τους υπόλοιπους αξιωματούχους είτε να συ γκαλέσουν είτε να αναβάλουν μια συνέλευση της Εκκλησίας του Δή

μου , και με αυτό τον τρόπο να διευκολύνει ή να παρεμποδίσει την

έκφραση της λαϊκής βούλησης .25 Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, «το πολίτευμα της Αθήνας λεγόταν, αλήθεια , δημοκρατία, στην πραγματικότητα όμως, σιγά σιγά, γινό ταν εξουσία που την ασκούσε ο πρώτος της πολίτης» . Δεν είναι σα φές αν αυτό το εγκώμιο αποτελεί μια ακριβή απεικόνιση της πολι τικής ζωής στην Αθήνα του Περικλή, ιδίως αν αναλογιστούμε την τάση του Θουκυδίδη να δυσφημεί την Εκκλησία του Δήμου ως ένα « πλήθος» ή έναν «όχλο» που τον αποτελούσαν οι φτωχότεροι και λι γότερο μορφωμένοι πολίτες. Όμως, μια πιο σημανrΙKή παράμετρος

που πρέπει να λάβουμε υπόψη μας είναι ότι ο Περικλής ήταν πλέ ον

64 ετών.

Θα πρέπει να υπήρχαν αμφιβολίες για το αν είχε ακόμα

τη φυσική ανroXή ώστε να ανrιμετωπίσει τη μεγαλύτερη πρόκληση

στην ιστορία της αθηναϊκής δημοκρατίας . 26 Ο μεγάλος αυτός ηγέτης θα προδιδόταν , τελικά , τόσο από κά

ποιες εσφαλμένες κρίσεις του όσο και από τη σωματική εξάνrληση και την ηλικία του . Θα αποδεικννόταν ότι ο Περικλής είχε άδικο και στα τρία διακυβεύματα στα οποία βάσισε τη στρατηγική της υπο χρεωτικής εκκένωσης της Απικής . Ο απρόσμενος λοιμός που έπλη- .

ΦΩΤΙΑ

107

ξε την πόλη στη διάρκεια του δεύτερου χρόνου της εισβολής

. εξολόθρευσε

(430)

χιλιάδες Αθηναίους οπλίτες. Δεκάδες χιλιάδες ακόμα

άνθρωΠΟ1 αρρώστησαν ή πέθαναν, με συνέπεια να χαθούν περισ σότεροι άντρες από όσους θα μπορούσε να σκοτώσει η σπαρτιατι κή φάλαγγα , ένα γεγονός που μας υπενθυμίζει ότι, στους περισσό

τερους πολέμους, περισσότεροι άνθρωποι χάνονται από τις ασθέ νειες παρά από τα εχθρικά όπλα . Ο Περικλής συγκέντρωσε τους πο λίτες της Απικής πίσω από τα τείχη για να διασφαλίσει τη σωτηρία χιλιάδων ζωών, όμως με αυτή του την απόφαση εξασφάλισε, αντί θετα, ότι θα πέθαιναν πολύ περισσότεροι άνθρωποι. Οι εσωτερικές

εντάσεις που προκλήθηκαν ανάμεσα σε ομάδες πολιτών με διαφο ρετικά συμφέροντα δεν επιλύθηκαν ποτέ ολοκληρωτικά, αλλά σύ ντομα έγιναν ακόμα πιο έκδηλες με αφορμή απερίσκεmες και ά σχημα σχεδιασμένες επιθετικές επιχειρήσεις, για να οδηγήσουν τε λικά στις ολιγαρχικές στάσεις του

411

και του

403.

Για το συντηρη

τικό ιστορικό Θουκυδίδη ο θάνατος του Περικλή από το λοιμό ήταν μια τραγική απώλεια, καθώς τον διαδέχτηκε μια ατελείωτη σειρά δημαγωγών, όπως ο Κλέωνας, ο Αλκιβιάδης, ο Υπέρβολος, ο Κλεό νυμος και ο Κλεοφώντας, που όλοι τους επεδίωκαν κυνικά να αυξή σουν την προσωπική τους εξουσία χρησιμοποιώντας τις διάφορες αντιμαχόμενες ομάδες.

Ο εχθρός προ των πυλών Κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει αυτές τις επιmώσεις στα τέλη Μαίου του

431,

όταν ο τεράστιος στρατός των Πελοποννησίων και

των Βοιωτών, που τον αποτελούσαν χιλιάδες οπλίτες και ιππείς, κα

θώς και ελαφρά οπλισμένοι πεζοί -συνολικά , τα δύο τρίτα των α ντρών που διέθετε η Πελοποννησιακή Συμμαχία-, συγκεντρώθηκε στον Ισθμό της Κορίνθου . Η μάζα αυτή άρχισε να βαδίζει προς τα

108


ανατολικά , για να πραγματοποιήσει την πρώτη από τις πέντε ει σβολές που θα γίνονταν στην Αττικιι την επόμενη δεκαετία .

Στην πραγματικότητα, η επίθεση άρχισε μάλλον καθυστερημέ να . Παρά τη διαρκή επανάληψη των αιτιάσεων των Π ελοποννησίων εναντίον των Αθηναίων σε όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού του

432,

παρά την ψηφοφορία στην Απέλλα ότι έπρεπε να γίνει πόλεμος ε

πειδή οι Αθηναίοι είχαν παραβιάσει τη συνθήκη ειρήνης και παρό λο ~oυ είχαν πρόσφατα πληροφορηθεί ότι οι Βοιωτοί σύμμαχοί τους είχαν επιτεθεί στις αρχές Μαρτίου του

431 εναντίον της πόλης των Πλαταιών που ήταν σύμμαχος της Αθήνας, οι Σπαρτιάτες περίμεναν

εντούτοις αρκετούς μήνες μέχρι να εισβάλουν στην Απική. Φαινο μενικά , έπρεπε να συγχρονίσουν την άφιξή τους στην Απική με την περίοδο της συγκομιδής του κριθαριού και του σιταριού, των δυο σοδειών που ήταν οι πιο σημαντικές για μια αρχαία πόλη , αλλά και αυτές που πυρπολούνταν πιο εύκολα.

Οι αρχαίοι στρατοί μετέφεραν εφόδια μόνο για τρεις ημέρες π ε ρίπου και, επομένως, βασίζονταν στις σοδειές της περιοχής στην ο ποία εισβάλλανε για να συμπληρώνουν τα λιγοστά τρόφιμα που εί χαν μαζί τους. Το γεγονός ότι ο Αρχίδαμος κατάφερε να κινητοποι ήσει ένα τόσο μεγάλο στρατό, που τον αποτελούσαν στρατιώτες α πό τόσες διαφορετικές πόλεις, ήταν αξιοθαύμαστο, δεδομένου ότι οι

περισσότεροι Πελοποννήσιοι, που ήταν γεωργοί, δεν επιθυ μΟύσαν

να φεύγουν μακριά από τις πατρίδες τους και να αφήνουν τις γυ ναίκες και τα παιδιά τους να φροντίζουν τις δικές του σοδειές που είχαν ωριμάσει. Πράγματι , ακόμα και αν αυτή η τεράστια στρατιά

βάδιζε με δέκα άντρες σε κάθε στοίχο, το μήκος της θα υπερέβαινε

τα είκοσι τέσσερα χιλιόμετρα, καθώς κατευθυνόταν αργά προς το βόρειο τμήμα της Απικής. Αυτή η καθυστερημένη προέλαση μέσα

στην Απική υπήρξε το έναυσμα για την επίσημη έναρξη του Πελο ποννησιακού Πολέμου . Καθώς οι Πελοποννήσιοι διέσχιζαν τα σύ νορα ; ένας Σπαρτιάτης κήρυκας επέστρεφε από την Αθήνα ύστερα

109

ΦΩΤΙΑ

από μια αποτυχημένη αποστολή της τελευταίας στιγμής για να δια σωθεί η ειρήνη. Βλέποντας τον τεράστιο στρατό να εισβάλλει στην Απική , αναστέναξε: « Η σημερινή μέρα θα 'ναι αρχή μεγάλων κακών

για τους Έλληνες» . Και όντως έτσι ήταν. 27 Κανένας από τους στρατούς των επιμέρους πόλεων-κρατών που

αποτελούσαν αυτή τη στρατιά δε θα μπορούσε να επιτεθεί μόνος του εναντίον της Αθήνας . Τώρα, όμως, υπήρχαν δύο εχέγγυα για την ασφάλειά τους : ο στρατός ήταν πολύ μεγάλος και, άρα, ανίκητος , και τόσο οι Σπαρτιάτες με τους κόκκινους μανδύες όσο και οι επί φοβοι ιππείς της Βοιωτίας θα ξεχύνονταν στην ύπαιθρο της Αmκής. Ποιες, άραγε, ήταν οι σκέψεις που περνούσαν

anq το μυαλό αυτών

των καιροσκόπων; Ίσως η Αθήνα να παραδινόταν και να λαφυρα γωγούσαν την πλούσια πόλη . Ίσως οι απογοητευμένοι οπλίτες της να έβγαιναν από τα τείχη και να εξολοθρεύονταν σε μια μάχη που

θα έληγε με μια ένδοξη νίκη των Πελοποννησίων. Ίσως τα

20.000

αγροκτήματα να απέφεραν αρκετή λεία, ώστε να πλουτίσει μια ο λόκληρη γενιά. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι, στις παραμονές του πο λέμου , υπήρχε μια γενική συναίνεση ανάμεσα στους Έλληνες

-

κα

θώς οι περισσότερες πόλεις-κράτη δεν είχαν βιώσει ακόμα τη σπαρ τιατική επικυριαρχία : « Η συμπάθεια των ανθρώπων στρεφόταν πιο

πολύ προς τους Λακεδαιμονίους».28 Παρά τις ελπίδες ότι υπερπόντιοι φόρου υποτελείς σύμμαχοι των

Αθηναίων θα στασίαζαν όταν μάθαιναν ότι οι Σπαρτιάτες είχαν φτά σει ανεμπόδιστοι μερικά χιλιόμετρα από την Ακρόπολη της Αθήνας, ή ότι οι Αθηναίοι θα ήραν τον αποκλεισμό της Ποτίδαιας, δεν ήταν

πολλές οι υποτελείς πόλεις-κράτη που πίστευαν ότι η αθηναϊκή ι σχύς είχε αρχίσει να φθίνει. Και ακόμα πιο λίγες θεωρούσαν ότι το μέλλον τους θα ήταν αναγκαία καλύτερο κάτω από τη σπαρτιατική ηγεμονία . Ακόμα πιο λίγες ήταν οι ουδέτερες πόλεις-κράτη που έ στειλαν τους νέους τους να συμμετάσχουν στη σπαρτιατική σταυρο φορία. Σε ένα χαοτικό κόσμο

1.500 περίπου αυτόνομων πόλεων-κρα-

110


τών -όπου μερικοί λίθινοι προμαχώνες ήταν οι μόνοι που μπορού σαν να κρατήσουν τους εισβολείς που διακρίνονταν στον ορίζοντα μα

κριά από την αγορά της πόλης- ήταν πάντα συνετότερο , στο άκου

σμα της φήμης ότι επίκειται πόλεμος, να περιμένει κάποιος, να παίρ νει μια βαθιά ανάσα, να παραμερίζει τον ιδεολογικό ζήλο και να υ πολογίζει με προσοχή την αντίστοιχη ισχύ των δυνητικών συμμάχων και αντιπάλων του πριν δεσμευτεί. Η απόφαση της Πελοποννησια

κής Συμμαχίας να κηρύξει τον πόλεμο λήφθηκε τον Αύγουστο του

432' 431.

όμως, ο στρατός έφτασε στα σύνορα της Αττικής το Μάιο του

Για εννέα μήνες --σχεδόν ακριβώς το ίδιο διάστημα που διήρ

κεσε ο «ψεύτικος πόλεμος» στα γαλλο-γερμανικά σύνορα, από την ει σβολή στην Πολωνία μέχρι την επίθεση στις Αρδέννες (Σεmέμβριος 1939-Μάιος

1940)-

η Σπάρτη όχι μόνο έκανε τις αναγκαίες προε

τοιμασίες για τη συγκέντρωση του συμμαχικού στρατού, αλλά κυ

ρίως έλπιζε ότι ίσως η Αθήνα θα προέβαιν ε σε παραχωρήσεις .29 Η πορεία των Πελοποννησίων προς την Αθήνα ακολούθησε σε γενικές γραμμές το σημερινό αυτοκινητόδρομο . Είναι μια πανέμορ

φη διαδρομή που από τον Ισθμό της Κορίνθου οδηγεί μέσω της Με γαρίδας στις ακτές της Αττικής απέναντι από τη Σαλαμίνα. Στη συ νέχεια ο δρόμος περνάει από την Ελευσίνα και, μέσα από τις παρυ φές του όρους Αιγάλεω, φτάνει στο σημερινό Δαφνί, για να καταλή ξει στην πεδιάδα που εκτείνεται μπροστά από την Αθήνα. Είναι ένας δύσκολος δρόμος, που τον δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο η ζέστη

που επικρατεί στα τέλη της άνοιξης και η έλλειψη νερού κατά μήκος του μεγαλύτερου τμήματος της διαδρομής. Τι να σκέφτονταν άραγε οι χιλιάδες Πελοποννήσιοι, καθώς αντίκριζαν τα απόκρημνα βράχια που υψώνονται πάνω από τα Στενά της Σαλαμίνας , όπου πριν από μι σό αιώνα οι πρόγονοί τους και οι πρόγονοι των Αθηναίων είχαν πο

λεμήσει μαζί για να διατηρήσουν την ανεξαρτησία της Ελλάδας;

Το πλlΊθος των αντρών που βάδιζε ήταν μεγαλύτερο από τον πλη θυσμότων περισσότερων ελληνικών πόλεων-κρατών. Μετέφεραντό-

ΦΩΤΙΑ

111

νους όπλων και πανοπλιών κατασκευασμένων από σίδηρο , ορείχαλ

κο και ξύλο, ενώ δεν ήξεραν αν στα απόκρημνα βράχια που υψώ

vovrov

πάνω από τα κεφάλια τους περιπολούσαν αθηναϊκά απο

σπάσματα. Ωστόσο, σε αυτή την πρώτη εισβολή, προτού ο πελο ποννησιακός στρατός φτάσει στα επίσημα σύνορα της Απικής , ο

Αρχίδαμος στράφηκε προς τα βορειοανατολικά. Ήθελε να εισβάλει στην Απική από έναν παρακαμmήριο δρόμο, που περνούσε κοvrά από το βορειοδυτικό φυλάκιο της Οινόης, και στη συνέχεια να κα τέβει προς το νότο για να επιτεθεί στους απομακρυσμένους δήμους που βρίσκοvrαν στις χαμηλότερες πλαγιές της Πάρνηθας. Εκεί οι εισβολείς θα βρίσκοvrαν αvrιμέτωποι με χιλιάδες πρα κτικά προβλήματα , από τις έφιππες περιπόλους και τα αθηναϊκά

φυλάκια της υπαίθρου μέχρι τη σύγχυση που προκλήθηκε όταν α νατέθηκαν στα διάφορα αποσπάσματα οι επιμέρους αποστολές για την καταστροφή των αγροκτημάτων. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι ο Αρχίδαμος καθυστέρησε να κινητοποιήσει τους Πελοποννήσιους , καθυστέΡl1σε να συγκεvrρώσει το στρατό στην Κόρινθο και, τώρα, καθυστερούσε να δράσει -ή , ίσως, είχε περιπέσει σε αδράνεια- στην Απική. Συνηγορώvrας υπέρ του βασιλιά , πρέπει να αναφέρουμε ό

τι κανένας ΣπαρτιάΤΙ1ς βασιλιάς δεν ε ίχε ποτέ τεθεί επικεφαλής ε νός τόσο μεγάλου συμμαχικού στρατού, μιας στρατιωτικής δύναμης που ήταν μεγαλύτερη από τους στρατούς που θα διοικούσαν αργό τερα ο Φίλιππος ή ο Αλέξανδρος, οι οπο.ίοι μάλιστα είχαν βαθιά γνώ

ση των περίπλοκων προβλημάτων της επιμελητείας . Δεύτερον, η Σπάρτη σπάνια πραγματοποιούσε τολμηρές επ ιχειρήσεις πέρα από τα σύνορα της Λακωνίας. Όλοι οι Σπαρτιάτες διοικητές, με εξαίρε ση τον Βρασίδα, τον Γύλιππο και τον Λύσανδρο, ήταν σε αρκετές πφιmώσεις αναποφάσιστοι όταν έπρεπε να οδηγήσουν το σπαρ

τιατικό στρατό σε μάχη μακριά από τη Λακωνία , καθώς φοβόvrου σαν ότι οι είλωτες , αvrί να καλλιεργούν τη γη, θα προσπαθούσαν να απελευθερωθούν.

~7.

U

ΟΡΥΧΕΙΑ ΑΣΗΜΙΟΥ

Σαρωνικ6ς Κ6λ πος

Εισβολές σrην Απι κή

9

Μίλ ια

ΦΩΤΙΑ

11 3

Παρόλο που διέθεταν πολιορκητικές μηχανές , οι εισβολείς δεν κατάφεραν να καταλάβουν το αθηναϊκό φυλάκιο στην Οινόη, που ή ταν καλά οχυρωμένο , είχε θαρραλέους υπερασπιστές και αποτελού

σε μια βάση για τις αθηναϊκές περιπόλους . Σύνroμα ο Αρχίδαμος α πογοητευμένος κινήθηκε νοτιότερα, προς το Θριάσιο Πεδίο . Στη συ νέχεια στρατοπέδευσε KOνrά στις Αχαρνές , τον πιο μεγάλο από τους

αγροτικούς δήμους της Απικής , που απείχε λιγότερο από δεKαπένrε χιλιόμετρα από τα τείχη της πόλης και η κατάληψή του αποτελού σε μια ανοιχτή πρόκληση προς τους Αθηναίους είτε να πολεμήσουν είτε να παραμείνουν αδρανείς. Είναι ενδεχόμενο οι Αχαρνείς, δύστροποι γεωργοί που από το ό

νομά τους προέρχεται η ομότιτλη κωμωδία του Αριστοφάνη , να ή ταν σε θέση να συνεισφέρουν σχεδόν

3.000 οπλίτες στον αθηναϊκό

στρατό . Άρα, ήταν άνθρωποι με επιρροή και καλλιεργούσαν μια με

γάλη και εύφορη περιοχή της Αθήνας στις παρυφές της Πάρνηθας . Πολλοί εξασφάλιζαν τα προς το ζην παρασKευάζOνrας κάρβουνο με την καύση ξυλάνθρακα και γνώριζαν τι σήμαινε μια φωτιά στην ύ παιθρο. Ο Αρχίδαμος θεώρησε ότι οι ιδιοκτησίες αυτών των ευερέ θιστων γεωργών θα έπρεπε να είναι το πρώτο αθηναϊκό έδαφος που θα έβαζε στο στόχαστρό του , επειδή οι οργισμένοι Αχαρνείς είτε θα υποχρέωναν και τους υπόλοιπους Αθηναίους να πολεμήσουν είτε θα προκαλούσαν τόσο ένroνες διχόνοιες εντός των τειχών , ώστε θα υ

πονομευόταν η υποστήριξη των πολιτών προς τη στρατηγική του Περικλή. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο , «με αγανάκτηση και υπερη

φάνεια θα έβγαιναν έξω να πολεμήσουν» . 30 Παρά την κυνική προσπάθεια των Σπαρτιατών να εκμεταλλευτούν τα ευάλωτα σημεία της δημοκρατίας σε καιρό πολέμου, ο Περικλής κρατούσε γερά τα ηνία και συγκράτησε τους Αχαρνείς . Απελπισμέ

νος, ο Αρχίδαμος λεηλάτησε τα αμπέλια και τα οπωροφόρα δένrρα και, στη συνέχεια , εγκατέλειψε τις Αχαρνές, όταν διαπίστωσε ότι η φάλαγγα των Αθηναίων δε θα βάδιζε ενανrίoν του. Ο Περικλής συ-

114


νέχισε να σrέλνει έφιππες περιπόλους. Ίσως να είχε προβλέψει την

παρούσα ανάγκη, καθώς στις παραμονές του πολέμου είχε ενισχύ σει τη δύναμη του ιππικού, που ανερχόταν πλέον σε

1.000

ιππείς.

Φρόντισε επίσης να μη συγκληθεί καμία συνέλευση της Εκκλησίας

του Δήμου , καθώς οι δημαγωγοί -και ιδίως ο ορμητικός Κλέωνας θα μπορούσαν να διεγείρουν το πλήθος σε αυτές τις δύσκολες σrιγ μές . Σύμφωνα με τον Πλούταρχο , «αρμάτωσε την πόλη από όλες τις

μεριές και ασφάλισε όλα τα φυλάκια ... δίνοντας λίγη προσοχή σε

κείνους που γόγγυζαν και αγαναχτούσαν» .31 Όσο για την εικαζόμενη πολιτική αναταραχή, αποτελεί ειρωνεία

το γεγονός ότι οι Σπαρτιάτες δημΙΟύργησαν μια παράξενη και και νοφανή πολιτική συναίνεση εντός των τειχών. Οι φτωχοί επάνδρω σαν το σrόλo για να επιτεθούν σrις ακτές της Πελοποννήσου και να

πάρουν εκδίκηση για τη δήωση της Αττικής. Οι οπλίτες-γεωργοί, που αποτελούσαν τη μεσαία τάξη , ήταν εξοργισμένοι, αλλά ασφα λείς εντός των τειχών, καθώς δε χρειαζόταν να αντιμετωπίσουν το ε πίλεκτο σπαρτιατικό πεζικό . Και οι πλούσιοι, τέλος, που συγκρο

τούσαν το ιππικό, έβγαιναν καθημερινά από την πόλη για να παρε νοχλούν τον εχθρό και επιτελούσαν με έξοχο τρόπο το καθήκον τους,

που ήταν να περιορίσουν τη λεηλασία της υπαίθρου. 32 Απογοητευμένος από την επανειλημμένη αποτυχία των προσπα θειών είτε να Kατασrρέψει την ύπαιθρο είτε να προκαλέσει μια μά χη, ο Αρχίδαμος ύσrερα από μερικές ημέρες κινήθηκε ~ρoς την πε

ριοχή ανάμεσα σrην Πάρνηθα και σrην Π εντέλη. Στη συνέχεια οι Σπαρτιάτες και οι Πελοποννήσιοι βγήκαν από την Αττική διασχίζο ντας τη βόρεια συνοριακή γραμμή κοντά σroν Ωρωπό , μπήκαν σrη γειτονική και φιλική Βοιωτία και, τελικά , επέσrρεψαν σrις πατρίδες

τους μερικές μόνο εβδομάδες μετά την αρχική συγκέντρωσή τους. Στις συζητήσεις πριν από τον πόλεμο δεν είχε επισημανθεί το γε γονός ότι η Αθήνα, σrην πραγματικότητα , θα έπρεπε να διεξάγει έ να διμέτωπο πόλεμο: με τους Πελοποννήσιους σro νότο και με τους

ΦΩΤΙΑ

11 5

Βοιωτούς σro βορρά. Ήδη από τις πρώτες ημέρες της σύρραξης οι Αθηναίοι διαπίσrωσαν όχι μόνο ότι οι καιροσκόποι Βοιωτοί μπο ρούσαν να λαφυραγωγούν σχεδόν ατιμώρητοι, αλλά και ότι δεν μπο ρούσαν να εγκλωβίσουν τους Σπαρτιάτες σrην Απική και να εμπο

δίσουν την ασφαλή έξοδό τους . Αρκούσε να μπουν σrη Βοιωτία, να ξεKoυρασroύν, να ανεφoδιασroύν και σrη συνέχεια, αν ήταν ανα γκαίο, να επισrρέψoυν σrην πατρίδα τους μέσω ενός παρακαμmή

ριου δρόμου που δεν περνούσε από την Αττική. 33

Η θεωρία εναντίον της πράξης Παρά το μέγεθος του πρώτου σrρατoύ εισβολής, τoυλάxισroν τα δύο τρίτα της Απικής δεν επλήγησαν. Ακόμα όμως και αν οι

1.000 Αθη

ναίοι ιππείς περιπολούσαν ταυτόχρονα σrην ύπαιθρο, το ιππικό θεω ρητικά ήταν ένα ισχνό αποτρεmικό μέσο. Υπήρχε μόνο ένας υπ ερα

σπισrής για κάθε

800 σrρέμματα καλλιεργήσιμης γης.

Ωσrόσo, επει

δή οι Σπαρτιάτες επικέντρωσαν τις προσπάθειές τους σε συγκεκριμέ νους ευαίσθητους σrόxoυς σrην Απική, όπως ο δήμος των Αχαρνών,

μεγάλα αποσπάσματα ιππικού μπορούσαν να εμποδίζουν τις εχθρι κές δυνάμεις να αναmύσσονται μακριά από το κύριο σώμα του σrρα τού. Φαίνεται ότι, σε αυτή την πρώτη εισβολή, η αργή προέλαση του Αρχίδαμου και η απόφασή του να επικεντρωθεί κυρίως σroυς πλού σιους δήμους που ήταν ορατοί από τα τείχη της Αθήνας αποσκοπού σε μάλλον να προκαλέσει παρά να Kατασrρέψει τους Αθηναίους.

Εκείνο που εντυπωαιάζει τόσο σrην αρχαία όσο και σrη σημερι νή Απική είναι το μεγάλο μέγεθός της , παραπάνω από τραγωνικά χιλιόμετρα,

1.600

τε

* που KαθισrOύσε την Αθήνα μια από τις πό-

* Η έκταση του σημερινού νομού Απικής ανέρχεται σε 3.808 τετραγωνικά χι λιόμετρα . (Σ .τ . Μ . )


116

λεις με τη μεγαλύτερη αγροτική έκταση στον αρχαίο ελληνικό κόσμο . Αν στη μισή αρόσιμη γη της Απικής καλλιεργούνταν ελαιόδεντρα (π . χ. ,

400.000

στρέμματα με

50-100 δέντρα ανά στρέμμα), τα φυτε 5 έως 1Ο εκατομμύρια! Η ολο

μένα δέντρα θα πρέπει να ήταν από

κληρωτική καταστροφή όλης αυτής της δεντροφύτευσης ήταν ένα

απραγματοποίητο έργο , ιδίως όταν, μετά την πρώτη εισβολή των

60.000

Πελοποννησίων , στις τέσσερις μεταγενέστερες εισβολές ο ε

χθρός θα παρέτασσε μια δύναμη μόνο περίπου


Μέ

σα σε λίγες εβδομάδες ένας οπλίτης ή ένας ελαφρά οπλισμένος πε ζός μπορούσε να ελπίζει ότι θα έκοβε κατά μέσο όρο

250

δέντρα, ι

δίως όταν οι ιππείς του εχθρού περιπολούσαν στην ύπαιθρο, στην ο

ποία επιπλέον είχαν παραμείνει και λιγοστοί εξοργισμένοι και δύ στροποι γεωργοί.

Επειδή η Απική είχε τόσο μεγάλη έκταση , σε πολλά κείμενα της αρχαιοελληνικής γραμματείας αναφέρεται ότι πολλοί Αθηναίοι α γρόn;ς δεν είχαν ποτέ επισκεφτεί την πόλη. Δεν πρέπει να μας εκ πλήσσει αυτό , καθώς μερικά αγροκτήματα απείχαν από την Ακρό πολη ογδόντα χιλιόμετρα , μια απόσταση που προφανώς απαιτούσε

πεζοπορία πολλών ωρών . Μ Δεν πρέπει να υπολογίζουμε την αθη ναϊκή ισχύ μόνο βάσει των ορυχείων αργύρου, του στόλου της και των εσόδων από τους υπερπόντιους φόρου υποτελείς συμμάχους της . Όπως ίσχυε για τη Σπάρτη και τη Θήβα , ένα μεγάλο μέρος της οι

κονομικής δύναμης της Αθήνας απέρρεε από τη μεγάλη αγροτική της έκταση και από το μεγάλο πληθυσμό της . Παρά τη σημασία που δί

νεται στο χρυσό, στο ασήμι και στο ανθρώπινο δυναμικό, οι πραγ ματικά σημαντικές πόλεις-κράτη στον αρχαιοελληνικό κόσμο :...η Σπάρτη , η Αθήνα , η Θήβα και η Κ6ρινθος- ήταν αυτές που είχαν κά

τω από τον έλεΥχό τους τις μεγαλύτερες ή τις πιο εύφορες καλλιερ γήσιμες περιοχές, οι οποίες αποτελούσαν την έσχατη πηγή πλούτου στις πρώιμες, προβιομηχανικές κοινωνίες. Ακόμα και σήμερα, πα

ρά την ανεξέλεγκτη αστική επέκταση της Αθήνας, το νέο της αερο-

117

ΦΩΤΙΑ

δρόμιο σε μια κατά βάση αγροτική περιοχή και τις χιλιάδες εντυ πωσιακές εξοχικές κατοικίες, εξακολουθούν να υπάρχουν χιλιάδες στρέμματα σε μικρές κοιλάδες και πεδιάδες , που δύσκολα προσεγ γίζοvrαι, είναι συχνά απομονωμένες και EΚTEivovrat από τις παρυ

φές της Πάρνηθας μέχρι τα Μεσόγεια και το Λαύριο, που βρίσκε ται περίπου

80 χιλιόμετρα

προς το νότο.

Πριν από την έναρξη της εκστρατείας, ο βασιλιάς Αρχίδαμος

-που στην IστOρiα του Θουκυδίδη μάς θυμίζει τον Άμλετ εξαιτίας των δισταγμών του να δράσει- είχε εκθέσει συνοmικά στη σπαρτιατική Απέλλα τις αμφιβολίες του για το κατά πόσο ήταν εφικτή η συστη ματική δήωση των πεδιάδων της Αττικής και είχε εκφράσει την πε

ποίθησή του ότι υπήρχαν ακόμα περιθώρια να διαπραγματευτούν οι Έλληνες γεωργοί avri να βρεθούν απέναvrι στη θέα καπνών που υ ψιδνοvrαι από τα κτήματά τους. Εξέφρασε τις ανησυχίες του με στρα τηγικούς, αν όχι με ψυχολογικούς, όρους: «Γιατί -μη νομίσετε ότι κρα τάτε τη γη τους σαν τίποτε άλλο παρά σαν ενέχυρο, το οποίο τόσο

περισσότερο αξίζει όσο καλύτερα είναι καλλιεργήσιμο».35 Αργότερα ένα από τα δημοφιλή θέματα των ιστορικών ήταν η α παρίθμηση εκείνων των περιοχών της Αττικής -της Δεκέλειας, της πε

διάδας του Μαραθώνα, της Ακαδημίας (της τοποθεσίας της κατο πινής σχολής του Πλάτωνα) , και διαφόρων άλλων ιδιωτικών κτημά των, όπου καλλιεργούvrαν ελιές, που θεωρούvrαν ιερά δέvrρα- οι ο ποίες, παρά τις πέvrε ετήσιες εισβολές, δε δέχτηκαν ποτέ επιθέσεις και, ως εκ τούτου, ίσως ουδέποτε εκκενώθηκαν. Επίσης , ήταν ευρέ

ως διαδεδομένη η φήμη ότι οι Σπαρτιάτες δεν είχαν καταστρέψει τις ιδιοκτησίες μερικών μελών της αθηναϊκής ελίτ , οι οποίοι θεωρήθη καν ύποmοι για φιλο-λακωνισμό (δηλαδή, ότι συμπαθούσαν τη συ

vrηρητική σπαρτιατική ολιγαρχία) . Αν όμως οι εισβολείς δε λεηλά τησαν κτήματα όπως αυτά του εύπορου Περικλή, ίσως απέβλεπαν να εξάψουν τα πάθη της κοινής γνώμης και να διχάσουν τους πολίτες της Αθήνας για ζητήματα όπως οι αναλογικές θυσίες που έπρεπε να


118

γίνουν για να εφαρμοστεί η αvrιδημοφιλής τακτική της υποχρεωτι κής απόσυρσης εvrός των τειχών. Φαίνεται ότι στη σκέψη του Αρχί

δαμου υπήρχε κάτι περισσότερο από την καταστροφή των σοδειών. 36 Με την είδηση της άφιξης των Πελοποννησίων -την οποία οι Αθηναίοι είχαν πληροφορηθεί πολλές ημέρες νωρίτερα από κατα σκόπους και ανιχνευτές-, όσοι βρίσκοvrαν στην πορεία που ακο

λουθούσαν οι εισβολείς αvrέδρασαν άμεσα. Από τα δημόσια έγγρα φα, που είχαν καταγραφεί σε λίθινες πλάκες, φαίνεται ότι ήδη πριν

από τον πόλεμο οι Αθηναίοι που ζούσαν στην ύπαιθρο είχαν φρο vrίσει να απομακρύνουν τις περιουσίες τους από τις εστίες τους , σαν

να προεξοφλούσαν την ενδεχόμενη εισβολή των Σπαρτιατών. Ο Θου κυδίδης , που συμπαθούσε την τάξη των γαιοκτημόνων και είχε ίσως

προσωπικά βιώματα από την εκκένωση της Αττικής , περιγράφει με παραστατικές λεπτομέρειες πως πολλοί Αθηναίοι που ζούσαν στην ύπαιθρο μετέφεραν τα υπάρχοvrά τους εvrός των τειχών της Αθήνας,

ενώ στη συνέχεια περίμεναν άπραγοι, προσδοκώvrας ότι οι έφιππες περίπολοι θα επιτίθεvrο στα απομονωμένα αποσπάσματα των λα φυραγωγών.

Τα πλήθη μέσα στην πόλη συγκεvrρώνοvrαν και επιχειρηματο λογούσαν για το κατά πόσον ήταν συνετή η απόσυρση εvrός των τει χών, κάτι που ήταν ανήκουστο για σχεδόν μισό αιώνα, από τότε που

ο θρυλικός Θεμιστοκλής είχε οργανώσει την εκκένωση της Απικής

και τη μεταφορά των κατοίκων στα γειτονικά νησιά και στην KOvrtνή Αργολίδα εξαιτίας της προέλασης της στρατιάς του Ξέρξη από τις Θερμοπύλες προς το νότο. Η περιγραφή του Θουκυδίδη για την ο

δυνηρή απόφαση των κατοίκων της Αττικής να καταφύγουν στην πό λη αποτελεί ένα από τα πιο συγκινητικά χωρία της Ιστορίας του :

Οι Αθηναίοι έκριναν πεισnκά τα όσα τους είπε [ο Περικλής] κι άρ χισαν να μεταφέρουν από τα χηιματά τους στην πόλη τα γυναικό παιδα κι όλα τα έπιπλα και σκε ύη που είχαν στις αγροκατοικίες , α-

ΦΩΤΙΑ

119

φαιρώννας κι αυτά ακόμα τα ξύλινα εξαρτήματα των σπιτιών. Τα πρόβατα ι<αι τα υποζύγια τα 'στειλαν στην Εύβοια και στα γειτονικά

νησιά . Το ξεσήκωμα αυτό γινόταν με μεγάλη δυσφορία , γιατί οι πε ρισσότεροι συνιιθιζαν πάννα να ζουν στα χτήματά τους.

Αργότερα θα πρόσθετε : « Με δυσφορία άφηναν τα σπίτια τους, α φού μάλιστα μόλις τελευταία είχαν επανορθώσει τrς ζημιές που τα νοικοκυριά είχαν πάθει στα Μηδικά. Με βαριά λοιπόν καρδιά και πόνο άφηναν τα σπίτια τους και τα ιερά τους». Αυτή η απότομη συ

γκέντρωση χιλιάδων κατοίκων της υπαίθρου εντός των τειχών της Αθήνας από το

το λοιμό του

431 έως το 425 -που λειτούργησαν ως καταλύτης για 430- θα προκαλούσε μια ριζική μεταβολή της αθηναϊ

κής κοινωνίας . Μέχρι τότε οι περισσότεροι γεωργοί και οι περισσό

τεροι κάτοικοι της υπαίθρου παρέμεναν μακριά από την πόλη. Τώ ρα πια βρίσκονταν παντού μέσα σε αυτή . Για πρώτη φορά στην ι

στορία των αθηναϊκ({)ν γραμμάτων τα λογοτεχνικά ι<είμενα της πε ριόδου του πολέμου, και ιδίως οι κωμωδίες του Αριστοφάνη , άρχι σαν να βλέπουν τα γεγονότα υπό το πρίσμα της σχεδόν λησμονημέ

νης οπτικής γωνίας με την οποία τα έβλεπαν οι υπόλοιποι, εκτός των τειχών, Έλληνες. 37

<,Μισώ τους Σπαρτιάτες» Η εργώδης προσπάθεια που απαιτείται για την καταστροφή των α γροκτημάτων εξηγεί, ενδεχομένως, για ποιο λόγο σε μεταγενέστερα ελληνικά ιστορικά κείμενα αναφέρεται, σε μερικές περιπτώσεις, ό τι τα στρατεύματα των εισβολέων μετέφεραν μαζί τους ειδικά ξύλι

να εργαλεία, ώστε οι στρατιώτες τους να μπορούν με μεγαλύτερη ευ κολία να χτυπούν και να διαλύουν τα στάχυα που ήταν ακόμα χλω ρά . Η καταστροφή των κτιρίων απαιτούσε ακόμα μεγαλύτερη προ-

120

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣ1ΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

σπάθεια , με συνέπεια να αναρωτιόμαστε για ποιο λόγο εξακολου θούμε να θεωρούμε ότι είναι αληθινές οι θρηνωδίες των μεγαλοϊ διοκτητών για τις απώλειες που υπέστησαν. Τα σπίτια, κάτι που ί

σχυε μέχρι τα μέσα του 200ύ αιώνα για το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας, ήταν κατασκευασμένα από πλίνθους και κεραμίδια. Δεν ή

ταν εύκολο έργο να κατεδαφιστούν αυτά τα οικοδομήματα που δεν ήταν εύφλεκτα . Η μόνη ασφαλής μέθοδος ήταν να πυρποληθούν τα εσωτερικά ξύλινα υποστυλώματά τους και να ελπίζουν οι πυρπολη τές ότι το οικοδόμημα θα καταρρεύσει. Και αυτό όμως ήταν χρονο βόρο έργο, μιας και το μεγαλύτερο μέρος της ξυλείας και των θυρών είχε ήδη αφαιρεθεί και μεταφερθεί. Ανασκαφές έχουν φέρει στο φως θεμέλια αρκετών κλασικών αθηναϊκών αγροικιών σε ευάλωτες το

ποθεσίες, όπως στα διάσελα της Πεντέλης, στην παραλία της Βάρης και σε ένα στρατηγικής σημασίας πέρασμα στην Πάρνηθα . Καμιά από αυτές δε φαίνεται να έχει καταστραφεί ή να έχει υποστεί ζημιές στα τέλη του 50υ αιώνα, κάτι που υποδεικνύει είτε ότι δε δέχτηκαν

επιθέσεις είτε ότι αυτές δεν ήταν σοβαρές .38 Ενώ το σπαρτιατικό πεζικό, υποδιαιρεμένο σε μικρά αποσπά σματα, προσπαθΟύσε να προστατεύσει τους λαφυραγωγούς από το

αθηναϊκό ιππικό, το πλήθος των λαφυραγωγών προσπαθούσε να λε ηλατήσει ό,τι μπορούσε να μεταφέρει και να καταναλώσει, ενώ πα ράλληλα πυρπολούσε και κατέστρεφε. Όμως, οι στρατιώτες, τόσο

στην αρχαιότητα όσο και στη σημερινή εποχή , είναι εκπαιδευμένοι να πολεμούν και, επομένως, δεν είναι αποτελεσματικοί ως λαφυρα γωγοί, ως μηχανικοί ή ως μια στρατιωτική δύναμη διατήρησης της

ειρήνης. Ο πόλεμος είχε ασφαλώς ξεκινήσει, όμως στο αρχικό θέα τρο των πολεμικών επιχειρήσεων δεν υπήρξαν εκ παρατάξεως μά χες, ναυμαχίες, μεγάλες πολιορκίες ή τρομοκρατικές επιδρομές , και , επομένως, για πολλούς Έλληνες ο πόλεμος αυτός ήταν ένα παράξε νο είδος σύρραξης,. ιδίως αν λάμβαναν υπόψη τ?υς ότι ο στρατός του Αρχίδαμου ήταν πολύ μεγάλος, αλλά και ότι οι κάτοικοι της Απι-

ΦΩΤιΑ

121

κής που είχαν αναζητήσει καταφύγιο εντός των τειχών ήταν ακόμα περισσότεροι .

Στις κωμωδίες του Αχαρνής

(425)

και Εψήνη

(421)

ο Αριστοφάνης

παρουσιάζει τους ευφυείς Αθηναίους γεωργούς να είναι πιο εχέ φρονες από τους ηγέτες τους και σταδιακά να ασπάζονται πιο ριζο

σπαστικές αντιλήψεις ως προς τους εχθρούς τους, την πολιτική ηγε σία τους και, γενικότερα, τον πόλεμο. Αυτοί οι ρωμαλέοι άνφες ή

ταν εξοργισμένοι εξαιτίας του γεγονότος ότι επιτράπηκε στους ξένους βανδάλους να καταπατήσουν τα αγαπημένα κτήματά τους . « Μισώ τους Σπαρτιάτες», οδύρεται ο ήρωας Δικαιόπολις στους Αχαρνής, «μια και τ' αμπέλια μου αφανίσαν». Υπάρχουν όμως πολλές ομολογίες στη σύγχρονη με τα γεγονότα γραμματεία ότι οι Σπαρτιάτες δεν προ ξένησαν πολλές ζημιές, τουλάχιστον σε αυτές τις σύντομες χρονικά

αρχικές εισβολές . Ο Θουκυδίδης περιγράφει την αγωνία από τις α πώλειες, ωστόσο υπαινίσσεται ότι υπήρξαν περιοχές της Απικής που δεν τις άγγιξε καθόλου ο εχθρός ή δεν καταστράφηκαν συστηματι κά. Στο έβδομο βιβλίο της /στoρiας του δηλώνει απερίφραστα ότι «οι εισβολές κρατούσαν λίγο και δεν εμπόδιζαν tους Αθηναίους , τον υ πόλοιπο καιρό της χρονιάς, να παίρνουν τα προϊόντα της γης». Πώς, όμως, συμπεραίνει ότι οι Αθηναίοι έκαναν πλήρη χρήση της γης

τους , πριν αλλά και μετά την εισβολή ενός τεράστιου πελοποννη σιακού στρατού που είχε ως σκοπό του να την καταστρέψει;

Τα γενικά συμπεράσματα του Θουκυδίδη (π.χ. , η μικρή έκτασ η των ζημιών) έρχονται συχνά σε αντίθεση με τη συναρπαστική περι γραφή του αφηγηματικού του λόγου (π.χ., τις φαινομενικά μεγάλες καταστροφές) . Και σε μερικές περιmώσεις επαναλαμβάνει δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση , τροποποιεί ή ακόμα και διαψεύδει τα σχόλια των συγχρόνων του, καθώς στην τελευταία διόρθωση του κειμένου του

δεν αλλάζει πάντα το προσχέδιο , ώστε αυτό να απεικονίζει τα τελι κά του συμπεράσματα κατά το τέλος του πολέμου. Ένας ανώνυμος ιστορικός του 40υ αιώνα συμφωνεί με τον Θου-

122


κυδίδη. Ο συγγραφέας αυτός -που το έργο του είναι γνωστό ως Ελλη νικά Οξυρρύγ-χια, από τη συμπτωματική ανεύρεση ενός παπύρου στην

Οξύρρυγχο της Αιγύmου- δήλωνε ότι η Απική ήταν η πιο πλούσια σε προμήθειες περιοχή της Ελλάδας. Και ο λόγος ήταν ότι οι ζημιές

από τους Λακεδαιμόνιους ήταν μηδαμινές . 39 Επομένως, πιθανόν οι προσπάθειες των πτώσεις στα

60.000 εισβολέων του 431 είχαν ελάχιστες επι 800.000 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης της Απικής.

Παρά τις συγκινητικές και στρεψόδικες περιγραφές του Αριστο φάνη για τα καταστραμμένα αμπέλια και δέντρα, δεν πρέπει να ξε

χνάμε ότι το πρώτο έργο του χρονολογείται στο έτος της τελευταίας εισβολής, το

425.

Ήταν ένας αντικειμενικός παρατηρητής ή ένας

μυθογράφος ποιητής που εκμεταλλευόταν την οργή του πρόσφατου

παρελθόντος ; Επιπλέον, σε αρκετά χωρία των έργων του υπονοείται ότι η Απική δεν υπέστη σημαντικές ζημιές . Στον Οιδίποδα επί Κολω νώ του Σοφοκλή, μια τραγωδία που παρουσιάστηκε μετά τον Αρχι

δάμειο Πόλεμο, αλλά και μετά την κατάληψη της Δεκέλειας από τους Σπαρτιάτες το

413,

ο τραγωδός εξυμνεί την ελιά της Απικής

« που είναι όλο φοβέρα στα δόρατα τα εχτρικά και πιο πολύ ανθίζει

σ' αυτήν εδώ τη γψ. Η σοφόκλεια ελιά της Απικής ήταν ένα δέντρο που κανένας άνθρωπος, νέος ή ηλικιωμένος , δεν μπορούσε «να τη χα λάσει». Οι θεατές της θεατρικής παράστασης θα θεωρούσαν αυτή την

ωδή ως ένα ωμό αστείο , εάν είχαν δει τους χιλιάδες κομμένους κορ μούς στην ύπαιθρο της Απικής.40 Όλος αυτός ο σκεmικισμός ήταν εύλογος. Στη διάρκεια του α ποκαλούμενου Αρχιδάμειου Πολέμου , δηλαδή στην πρώτη δεκαετή

φάση της σύρραξης , έγιναν στην πραγματικότητα ελάχιστες συ γκρούσεις με τον εχθρό μέσα στην Απική. Πολύ σύντομα αποδεί

χθηκε ότι οι εισβολές των Πελοποννησίων δεν είχαν κανένα ουσια στικό αντίκρισμα. Υπήρχε έντονη συναισθηματική έξαψη, ελάχιστοι όμως άντρες σκοτώθηκαν σε πραγματικές μάχες . Ύστερα από την πρώτη εισβολή του

431

ο εχθρός επανήλθε μόνο τέσσερις φορές. Εί-

ΦΩΤΙΑ

123

ναι ενδεχόμενο οι Πελοποννήσιοι να μην παρέμειναν συνολικά σrην

Απική περισσότερες από έως το

421!

150 ημέρες σε όλη τη δεκαετία από το 431

Καμία από τις επόμενες εKσrρατείες δεν είχε τόσο με

γάλες διασrάσεις όσο η διαβόητη πρώτη επίθεση του

431 , παρόλο

που οι δυο πρώτες εισβολές θεωρούνταν ως οι πιο μαζικές και αυτές

που, σαν τα διαδοχικά χτυπήματα ενός πυγμάχου , προκάλεσαν βα θιά ψυχολογικά τραύματα σroυς αγρότες της Αθήνας. Για να το θέ σουμε διαφορετικά, από το

431

έως το

425

ο εκπληκτικός σπαρτια

τικός σrρατός χρησιμοποιήθηκε εναντίον των Αθηναίων σrην Απι κή μόνο τους τρεις από τους πρώτους ογδόντα τέσσερις μήνες του πο

λέμου . 41 Ίσως ο πόλεμος φθοράς, τον οποίο είχε σχεδιάσει ο Περικλής και ο οποίος χρηματοδοτήθηκε από τα κεφαλαιουχικά αποθέματα της

Αθήνας, θα μπορούσε πράγματι να εξαντλήσει τους Πελοποννήm ους και να προκαλέσει έριδες σro εσωτερικό μιας συμμαχίας που οι

ενοποιητικοί της δεσμοί ήταν ιδιαίτερα χαλαροί και δε διέθετε τα κε

φάλαια και την ενότητα της αθηναϊκής ηγεμονίας.42

Οι συνήθειες αλλάζουν δύσκολα Ο βασιλιάς Αρχίδαμος επανήλθε ένα έτος μετά τl1Y πρώτη εισβολή και προσπάθησε να φέρει σε πέρας με πιο συσrημαΤΙKό τρόπο αυ τή τη δεύτερη προσπάθεια KατασrΡOφής της Απικής. Το

430

πα

ρέμεινε δέκα ημέρες περισσότερο, ίσως επειδή ο σrρατός του είχε το μισό μέγεθος της ογκώδους δύναμης του προηγούμενου έτους και ήταν πιο εύκολη η συντήρησή του. Αυτή τη φορά κατευθύνθηκε σrις παράκτιες περιοχές, φτάνοντας μέχρι το νότο σrα ορυχεία του Λαυ

ρίου. Ο Θουκυδίδης πίσrευε ότι η μεγαλύτερη παραμονή σε σύ

γκριση με την πρώτη εισβολή , αλλά και το γεγονός ότι αυτή τη φο ρά KατασrράφηKαν μεγαλύτερες εκτάσεις, είχαν ως αποτέλεσμα να

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟ.ι\ΕΜΟΣ

124

αισθάνονται αργότερα οι Αθηναίοι ότι αυτή ήταν η χειρότερη από τις πέντε εισβολές κι αυτό τους παρακίνησε να σκεφτούν ότι ίσως έ

πρεπε να στείλουν απεσταλμένους στη Σπάρτη για να συζητήσουν για

μια ενδεχόμενη εκεχειρία . Ίσως ο Αρχίδαμος να θεωρούσε ότι, κατά κάποιο παράδοξ0 τρό πο , η επίδειξη ισχύος του πελοποννησιακού στρατού θα προκαλού

σε μια εξέγερση των νησιωτικών πόλεων-κρατών που ήταν υποτε λείς στην Αθήνα, καθώς θα έβλεπαν ότι οι επικυρίαρχοί τους ήταν καθηλωμένοι στην Αττική. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ελάχιστα τόσο για αυτή τη δεύτερη εισβολή, που έγινε στα τέλη Μαίου του

σο και για τις δυο επόμενες εισβολές του

428

και του

430, ό

427, πέρα από

το ότι ο εχθρός προσπαθούσε τώρα πια να καταστρέψει καλλιεργή σιμες εκτάσεις τις οποίες δεν είχε λεηλατήσει στην προηγούμενη ει

σβολή ή οι οποίες είχαν ξαναβλαστήσει, προφανώς αμπέλια και ο πωροφόρα δέντρα από τα οποία είχαν ξεπηδήσει νέα κλαδιά. Φαί

νεται ότι ο βασιλιάς Κλεομένης, και όχΙ' ο Αρχίδαμος , ηγήθηκε της τέταρτης εισβολής το

427.

Προσπάθησε συστηματικά να καλύψει

όσο το δυνατόν μεγαλύτερο τμήμα της Αττικής, ακολουθώντας την προηγούμενη πορεία του Αρχίδαμου, και επικέντρωσε τις προσπά θειές του στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις που είχαν αρχίσει να απο

κτούν πάλι την παραγωγική τους ικανότητα . 43 Ο φόβος του λοιμού απέτρεψε τους Σπαρτιάτες από την πραγ

ματοποίηση μιας τρίτης προσχεδιασμένης ετήσιας εισβολής το

429.

Αντίθετα, αποφάαισαν αναπάντεχα να κατευθυνθούν στη Βοιωτία και να συμμετάσχουν στην πολιορκία των Πλαταιών. Αλλά και το

426

έμειναν μακριά από την Αττική, φαινομενικά εξαιτίας ενός σει

σμού . Ο πραγματικός λόγος ήταν πιθανότατα η ανησυχία για ΤΙ}V πρόσφατη επανεμφάνιση της λοιμώδους νόσου. Αν το κλειδί για την

καταστροφή της γεωργίας ήταν οι επανειλημμένες λεηλασίες για να εξαντληθεί ο αγροτικός πληθυσμός, αλλά και για να αποτραπεί η α ποκατάσταση των ζημιών και η αναγέννηση της γης, τότε η σπαρ-

ΦΩΤΙΑ

125

τιατική «σταυροφορία» -που διεξήχθη υπό την ηγεσία τριών διαφο ρετικών βασιλιάδων , του Αρχίδαμου, του Κλεομένη και του Άγιδος, του γιου του Αρχίδαμου- κατέληξε σε πλήρη αποτυχία. Κανένας α πό τους Σπαρτιάτες ηγέτες δεν κατάφερε να ανασυγκροτήσει το στρατό του και να πραγματοποιήσει μια δεύτερη επίθεση στο ίδιο έτος. Αν είχαν επιμείνει, θα είχαν τουλάχιστον δείξει ότι όντως είχαν ως σκοπό τους είτε να καταστρέψουν την ύπαιθρο της Απικής είτε

να εμποδίσουν τους γεωργούς να επιστρέψουν στη γη τους κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου. Το γιατί οι Σπαρτιάτες συ νέχιζαν να εισβάλλουν στην Αττική χωρίς να αλλάζουν τις τακτικές

τους αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα μυστιιρια του πελοποννη-" σιακού Πολέμου . Φαίνεται ότι, μετά το

430, θεώρησαν

ότι η εκκέ

νωση της Αττικής από τους Αθηναίους θα επιδείνωνε τις επιmώσεις του λοιμού και θα κατέστρεφε την πόλη, καθώς ήταν προφανές ότι

δεν μπορούσαν ούτε να αποτρέψουν τον ανεφοδιασμό της πόλης ού τε να αποτρέψουν την πρόσβαση των Αθηναίων στην ύπαιθρο. Η πέμπτη εισβολή του

425, της

οποίας ηγήθηκε ο νεαρός Άγις ,

υπήρξε μια καταστροφή. Διήρκεσε μόνο δυο εβδομάδες . Τα σπαρ τά ήταν ακόμα πολύ πράσινα είτε για να καταναλωθούν είτε για να πυρποληθούν . Το πιο σημαντικό, όμως, ήταν ότι οι εισβολείς κατα

λήφθηκαν από υστερία όταν πληροφορήθηκαν ότι νιοι -και ανάμεσά τους

292

Λακεδαιμό

120 επίλεκτοι Σπαρτιάτες- είχαν συλληφθεί

αιχμάλωτοι στη Σφακτηρία , στις ακτές της Πελοποννήσου , και κρα τούνταν ως όμηροι στην Αθήνα . Σε καμιά από τις εισβολές του ο πελοποννησιακός στρατός δε

διέκοψε τις εξορυκτικές εργασίες στο Λαύριο , που αποτελούσαν την πηγή για τα αθηναϊκά ασημένια νομίσματα . Μετά το

425

οι Σπαρ

τιάτες ~ε θα εισβάλλανε ξανά στην Αττική για το υπόλοιπο διάστη μα που διήρκεσε ο Αρχιδάμειος Πόλεμος, καθώς φοβόντουσαν ότι οι Αθηναίοι θα πραγματοποιούσαν τις απειλές τους και θα εκτελού σαν τους Λακεδαιμόνιους αιχμάλωτους, αν ο στρατός των Σπαρτια-


126

τών παραβίαζε τα σύνορα της Απικής. Ο πόλεμος στην Απική είχε , από πρακτική σκοπιά , τελειώσει. Όπως συμβαίνει στις περισσότερες εκστρατείες , είναι διαφορε

τικό να καυχιέσαι ότι θα πετύχεις μια εύκολη νίκη μέσα στα πάτρια εδάφη του εχθρού και διαφορετικό να το υλοποιήσεις . Κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί το Μάιο του

431

ότι, έξι χρόνια αργότερα , η

σύλληψη ομήρων -που οφειλόταν στην παράδοση επίλεκτων Σπαρ τιατών οπλιτών!- θα μπορούσε να αποτρέψει ένα στρατό χιλιάδων α ντρών να παραβιάσει τα σύνορα της Απικής. Ακόμα και πριν από τη σύλληψη των Σπαρτιατών ομήρων, οι απρόθυμοι Πελοποννήσιοι σύμ μαχοί τους παραπονούνταν στους Σπαρτιάτες ηγέτες τους ότι έπρε πε να φροντίσουν για τις σοδειές τους και ότι, παρόλο που δεν είχαν

συμμετάσχει σε καμία μάχη, « διάθεση για εκστρατεία δεν είχαν" .44 Αν η δήωση της γης, από μια περιορισμένη σε τοπικό επίπεδο μέ θοδος για να προκαλείται μάχη ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών, έ πρεπε πλέον να μετατραπεί σε μια τακτική που θα προκαλούσε μια γενική οικονομική αποδιάρθρωση, δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι οι στρατοί είχαν ανακαλύψει νέες τεχνολογίες για να καταστρέφουν

την καλλιεργήσιμη γη με πιο αποτελεσματικό τρόπο , χρησιμοποιώ ντας ειδικές καύσιμες ύλες , ιδιαίτερα όπλα ή εξειδικευμένους στρα

τιώτες . Είναι αλήθεια ότι σε μερικές περιαιώσεις, όπως σε αυτή της Ακάνθου, της παραθαλάσσιας πόλης στη βόρεια Ελλάδα που εξαρ τιόταν από τις εξαγωγές του κρασιού της, ο φόβος για την κατα στροφή της σοδειάς από στρατούς που έφταναν λίγο πριν από τη

συγκομιδή θα μπορούσε να οδηγήσει σε παραχωρήσεις . Όμως , με τά την επικράτηση κατά τον

50 αιώνα της τάσης να οχυρώνονται οι

πόλεις, μια πόλη-κράτος που είχε μεταφέρει τη συγκομιδή των δη μητριακών της εντός των τειχών μπορούσε να αψηφά τις προκλήσεις

του εχθρού και να ανησυχεί περισσότερο για μια ενδεχόμενη πο

λιορκία παρά για τη δήωση της γης της.45 Ένα καλό παράδειγμα αποτελεί το σχέδιο αντιποίνων του Περι-

ΦΩΤΙΑ

127

κλή για την πραγματοποίηση των δύο ετήσιων εισβολών στην καλ λιεργήσιμη γη των γειτονικών Μεγάρων . Ύστερα από την απόσυρ ση των Πελοποννησίων από την Αττική, όταν πλέον στην ευρύτερη περιοχή δεν υπήρχε μεγάλος αριθμός στρατιωτών για να αντιμετω πίσει τους Αθηναίους σε μια εκ παρατάξεως μάχη , ο Περικλής κι νητοποίησε τους οπλίτες της Αθήνας . Δέκα χιλιάδες εισβολείς, που

ήθελαν να εκδικηθούν, κατέστρεψαν τη γειτονική πεδιάδα της Με γαρίδας, από την οποία περνούσε ο κεντρικός δρόμος που ακολου θούσαν οι Πελοποννήσιοι προς την Αθήνα. Παρόλο που η σοδειά των

δημητριακών είχε ήδη μεταφερθεί εντός των τειχών των Μεγάρων, αυτή η μεγάλη δύναμη, που δε βρήκε την παραμικρή αντίσταση, θα πρέπει να προκάλεσε αρκετές βραχυπρόθεσμες ζημιές στα αγρο κτήματα των Μεγαρέων . Στη σημερινή εποχή ένα από τα αξιοση μείωτα χαρακτηριστικά της περιοχής είναι οι μεγάλοι ελαιώνες της. Όμως, και σε αυτή την περίmωση, ο βασικές επιδιώξεις της εισβο

λής ήταν ψυχολογικές και πολιτικές. Οι Αθηναίοι ήθελαν να ξεθυ μάνουν την οργή τους σε έναν εχθρό που πριν από μερικές εβδομά

δες είχε επιτεθεί στα αγροκτήματα της Αττικής , να εκφοβίσουν και να ταπεινώσουν τους Μεγαρείς επειδή είχαν επιτρέψει τη διέλευση

των Πελοποννησίων εισβολέων, αλλά και να προκαλέσουν εσωτερι κές έριδες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην εγκαθίδρυση δη μοκρατικού πολιτεύματος, που θα ήταν φιλικό προς την Αθήνα και

θα εμπόδιζε τους Σπαρτιάτες να εισβάλλουν ανεμπόδιστοι στην Αττι κή.

Όμως, παρά το μεγάλο αριθμό των εισβολέων (<< η δύναμη αυ

τή ... η μεγαλύτερη που συγκέντρωσε ποτέ η Αθήνα»), οι Μεγαρείς πα ρέμεναν εντός των τειχών της πόλης τους και συνέχισαν να είναι σύμ

μαχοι της Σπάρτης . Ο Θουκυδίδης προσθέτει ότι μέχρι το

424

οι

Αθηναίοι εισέβαλλαν στα Μέγαρα δυο φορές κάθε έτος . Αν έχει δί κιο, αυτό σημαίνει ότι πραγματοποιήθηκαν δεκατέσσερις εισβολές -ένας απίστευτος αριθμός- από μια δύναμη πεζικού που ενδεχομέ-


128

νως σε μερικές περιmώσεις αριθμούσε

10.000 άντρες, γεγονός που

αποτελεί μια επιπλέον απόδειξη ότι ακόμα και μια μεγάλη στρα τιωτική δύναμη δεν μπορεί να προκαλέσει τη λιμοκτονία ενός λαού

ή να τον εξαναγκάσει σε παραχωρήσεις .46 Οι σύγχρονοι με τα γεγονότα συγγραφείς σχολιάζουν συχνά τις πέντε πελοποννηmακές εισβολές στην Αmκή, όμως δεν αναφέρουν σχεδόν ποτέ τις δεκατέσσερις αθηναϊκές εισβολές στα Μέγαρα στη

διάρκεια της ίδιας περιόδου . Από την άποψη του ανθρώπινου δυ ναμικού, οι Αθηναίοι ενδέχεται να έστειλαν συνολικά

140.000 άντρες (14 ει

για να λεηλατήσουν τη σχετικά μικρή πεδιάδα της Μεγαρίδος

σβολές επί

10.000 άντρες) ,

περίπου την ίδια δύναμη με το συνολικό

αριθμό των Πελοποννησίων που λαφυραγώγησαν την Απική σβολές επί

30.000 άντρες κατά μέσο όρο), αλλά σε

(5

ει

μια πολύ μικρό

τερη γεωγραφική περιοχή . Ωστόσο, αυτή η στρατηγική των δύο α

ντιπάλων δεν έκανε τον εχθρό να υποκύψει και, φυσικά, δεν προ κάλεσε μια αποφασιστική εκ παρατάξεως μάχη .

Νέα στρατηγική Οι Σπαρτιάτες διδάχτηκαν ότι θα έπρεπε να παραμένουν στην Απι

κή ολόκληρο το έτος σε μια οχυρωμένη τοποθεσία -η στραΤΙ1γική αυ τή , την οποία θα υιοθετούσαν στη δεύτερη φάση του πολέμου , είναι

γνωστή ως επιτειχισμός-, με σκοπό να λεηλατούν και να κρατούν τους γεωργούς μακριά από τα κτήματά τους, ώστε να δημιουργήσουν ένα χώρο διαμοιρασμού της λείας και των λαφύρων . Συνεπώς, η οχύρω ση της Δεκέλειας από τους Σπαρτιάτες το

413, σε

απόσταση

20

χι

λιομέτρων από τα τείχη της Αθήνας, προκάλεσε μεγαλύτερες υλικές ζημιές στην Αθήνα -καθώς παρενοχλούσε το εμπόριο, διέκοmε τη συ γκοινωνία με τις αποθήκες εφοδίων στη γειτονική Εύβοια , ενθάρρυ νε τη φυγή των δούλων και κρατούσε τους γεωργούς μακριά από τα

129

ΦΩΤιΑ

κτήματά τους- από όλες τις προηγούμενες μάταιες προσπάθειες στη διάρκεια του Αρχιδάμειου Πολέμου να κοπούν και να πυρποληθούν

τα οπωροφόρα δέντρα, τα ελαιόδεντρα και τα δημητριακά . Ο βασιλιάς Άγις, που, όταν ήταν ακόμα νέος, είχε ηγηθεί της τε

λευταίας αποτυχημένης σπαρτιατικής εισβολής το

425,

επέστρεψε

ύστερα από μια δεκαετία στη Δεκέλεια ως ώριμος ηγέτης που διέ θετε πλέον τους πόρους, τη διορατικότητα κφ την προσωπική ε μπειρία, ώστε να διαμορφώσει μια τακτική που θα απέφευγε τα λά

θη των προηγούμενων αποτυχημένων εισβολών. Η οχύρωση της Δε-

.

κέλειας -μια ενέργεια την οποία συνιστούσαν επίμονα σε όλη τη διάρκεια του πολέμου πολλοί Σπαρτιάτες αλλά και πολλοί σύμμαχοί τους- αποδείχτηκε μια στρατηγική που ήτ·αν από τις ευφυέστερες ο

λόκληρου του πολέμου . Έδωσε στους Σπαρτιάτες τη δυνmότητα να

λεηλατούν την ύπαιθρο της Απικής καθ' όλη τη διάρκεια του έτους και τους παρείχε ένα ασφαλές καταφύγιο για να προστατεύονται α πό τις αντεπιθέσεις και τις έφιππες περιπόλους. Έχοντας στη διά θεσή τους μια βάση για όλο το διάστημα του έτους, οι εισβολείς μπο ρούσαν να βρίσκονται στην περιοχή πριν από την περίοδο της συ γκομιδής και να παραμένουν σε αυτή και μετά το τέλος της, βασι

ζόμενοι στη συνεχή λεηλασία, στη διαρπαγή και στα ισχυρά τείχη για

τη συντήρηση και την προστασία τους .47 Όμως, για να φτιαχτεί η βάση στη Δεκέλεια, θα έπρεπε να πε ράσει μια δεκαετία από το

425, όταν

για τελευταία φορά οι Σπαρ

τιάτες θα έφευγαν από την Απική ύστερα από μια ακόμα αποτυχη

μένη εισβολή . Από μια άποψη , η ιδέα για τη δημιουργία της βάσης στη Δεκέλεια ήταν μία παραξενιά της τύχης, καθώς προήλθε ως α

ντίδραση στην προηγούμενη λανθασμένη στρατηγική και βασίστη κε στις πρόσφατες υποσχέσεις των Περσών για χρηματοδότηση, αλ λά και στη μείωση του ανθρώπινου δυναμικού της Αθήνας ύστερα α πό την καταστροφή στη Σικελία . Συνήθως , οι Σπαρτιάτες ήταν α ντίθετοι στη δημιουργία προκεχωρημένων βάσεων και, ως εκ τούτου ,

ΠF.ΛOΠONNHΣIAΚOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

130

ανέθεταν αυτού του είδους τις επικίνδυνες απoσroλές σε αναλώσιμους και κατώτερης καταγωγής ανορθόδοξους σrρατηγoύς τους, όπως ο

Βρασίδας ή ο Γύλιππος, που ήταν πιο ικανοί να ηγηθούν ενός σrρα τού τον οποίο θα αποτελούσαν κυρίως πρώην είλωτες και μισθοφό ροι παρά πολύτιμοι Σπαρτιάτες οπλίτες .

Για το Γερμανό σrρατιωΤΙKό ισrOΡΙKό Χανς Ντέλμπρουκ αυτή η μορφή ολοκληρωτικού πολέμου εξελίχθηκε σε μια πολύπλοκη σrρα τηγική φθοράς που σrρεφόταν εναντίον των ηθικών και οικονομικών πόρων μιας πόλης-κράτους , αντί να υιοθετεί την πιο ορθόδοξη ιδέα της εξόντωσης του εχθρού , βάσει της οποίας ένας σrρατός επιδιώ

κει να Kατασrρέψει με ισχυρά πλήγματα τον αντίπαλό του σro πε δίο της μάχης. Για ποιο λόγο να ξοδεύονται ζωές σε μάχες με ανά

λογες εχθρικές δυνάμεις, όταν ήταν εφικτό να πληγούν πιο προσιτοί και πιο σημαντικοί σrόxoι σε μια μεγαλύτερη χρονική περίοδο αλ λά με μικρότερο KόσrOς; Μπορούσε μια ελληνική πόλη να κερδίσει έναν πόλεμο αψηφώντας το πεζικό που ο αντίπαλός της παρέτασσε σro πεδίο της μάχης ; Ο Περικλής θεωρούσε ότι ήταν εφικτό. Η η

θική ενός εξαντλητικού πολέμου μέχρις εσχάτων ήταν μια νέα και συ γκλονιστική εμπειρία τόσο για την Αθήνα όσο και για τη Σπάρτη , κα

θώς κανένα από τα δυο μέρη δεν είχε πρόσβαση σε σκληρούς σrό χους και, ως εκ τούτου , επεδίωξαν και οι δυο να υπερισχύσουν μέ σω της KατασrΡOφής των μέσων για τη συντήρηση των αμάχων και

της επίθεσης εναντίον τρίτων .

Μήπως, με την άρνησή του να εμπλέξει τον αθηναϊκό σrρατό σε μια εκ παρατάξεως μάχη, ο Περικλής προκάλεσε το θάνατο και την KατασrΡOφή των πολιτών της Αθήνας, τόσο εντός όσο και εκτός των

τειχών, βασιζόμενος στη μάταιη ελπίδα ότι θα έφθειρε τους αντιπά λους με αυτή τη νέα μορφή ολοκληρωτικού πολέμου; Σε τελική ανά

λυση , η σrρατηγΙKή του Περικλή καθόρισε ότι αυτό το νέο είδος πο λέμου δε θα ήταν μια μάχη ανάμεσα σε οπλίτες ή μια ναυμαχία ανά μεσα σε ναυτικούς, αλλά μάλλον ένας πόλεμος όπου οι σrρατιώτες θα

ΦΩΤΙΑ

131

στρέφovιαν εναvιίoν των ιδιοκτησιών των απλών ανθρώπων. Το ηθι κό αυτό δίλημμα εξακολουθεί να υπάρχει έως σήμερα και σχετίζεται

με τις αμφιλεγόμενες σταδιοδρομίες του Γουίλιαμ Τικούμσε Σέρμαν, του λόρδου Κίτσενερ και του Κέρτις Λεμέι, που όλοι τους υποστήρι ζαν την άποψη ότι, σε τελική ανάλυση, οι μάχες βασίζovιαι στην πα ραγωγική δύναμΙ1 των πολιτών και, επομένως, μόνο αν εξovιώνovιαν

δε θα μπορούσαν ή δε θα ήταν πρόθυμοι να ενισχύουν με την εργα σία και τους πόρους τους όσους μάxovιαι στα πεδία των μαχών . Ποια ήταν, άραγε , η πιο ηθική και αποτελεσματική στρατηγική στον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο; Αυτή του Σέρμαν, που πυρπο λούσε τις πολιτείες που ήταν υπέρ της δουλείας και κατέστρεφε τις φυτείες των μεγαλογαιοκτημόνων της Τζόρτζια που τροφοδοτούσαν την απόσχισΙ1 των πολιτειών του Νότου, ή αυτή του Οδυσσέα ΓKραVΙ,

που με ΤΙ1 διεξαγωγή εκ παρατάξεων μαχών στη Βόρεια Βιρτζίνια προκάλεσε το θάνατο χιλιάδων νέων που δεν ήταν ιδιοκτήτες σκλά

βων ; Ήταν άραγε ο Κέρτις Λεμέι ένας εγκληματίας πολέμου που Ι

στο Β Παγκόσμιο Πόλεμο έκαψε τις πόλεις της Ιαπωνίας και δο λοφόνησε δεκάδες χιλιάδες πολίτες εξαιτίας της μαζικής χρησιμο

ποίησης των βομβών ναπάλμ ; Ή μήπως, στην πραγματικότητα, συ vιόμευσε τον πόλεμο και τιμώρησε όσους με την εργασία τους στις οικιακές βιοτεχνίες του Τόκιο συνέβαλαν στην κατασκευή αερο πλάνων, οβίδων και όπλων , χωρίς τα οποία ο ιαπωνικός αυτοκρατο

ρικός στρατός δε θα μπορούσε να είχε ποτέ δολοφονήσει τόσους χι λιάδες αθώους Κορεάτες, Κινέζους και Φιλιππινέζους , και δε θα εί χε σκοτώσει τόσους πολλούς Αμερικανούς στρατιώτες;

Ο Χανς Ντέλμπρουκ δεν ενδιαφερόταν για αυτά τα αφηρημένα- η θικά ερωτήματα. Για αυτόν το μόνο που είχε σημασία ήταν η αποτε

λεσματικότητα της εκάστοτε στρατηγικής. Τα έργα του Ντέλμπρουκ γράφτηκαν λίγα χρόνια ύστερα από τη φρίκη των χαρακωμάτων του Α' Παγκόσμιου Πολέμου , όταν η ηπημένη Γερμανία αναζητούσε μια λιγότερο δαπανηρή στρατηγική που , σε συνδυασμό με περισσότερο


132

ευρείες οικονομικές, πολιτισμικές και ψυχολογικές τακτικές, θα μπο ρούσε να εκπληρώσει τους γεωπολιτικούς στόχους της Γερμανίας . Κα

τέληξε στο συμπέρασμα ότι Περικλής είχε βρει τη «συνταγή της επι τυχίας», είχε επινοήσει μια στρατηγική που μετέτρεπε το αδιέξοδο σε νίκη - χωρίς να χρειάζεται να σκστωθούν στρατιές νεαρών αντρών. Εάν

ο Περικλής είχε ζήσει, εάν ο λοιμός δεν είχε πλήξει την Αθήνα και εάν οι Αθηναίοι δεν είχαν εγκαταλείψει τη στρατηγική τους, η Αθήνα δε θα είχε ηπηθεί στρατιωτικά και ίσως να είχε επιτύχει νωρίτερα την υ πογραφή της συνθήκης ειρήνης που , τελικά, έγινε το

421 -

χωρίς να

έχουν πεθάνει χιλιάδες πολίτες της, χωρίς ο στρατός της να έχει τα πεινωθεί στη Βοιωτία και χωρίς οι στρατηγικές της κτήσεις στη βόρεια

Ελλάδα να έχουν καταλήξει στα χέρια του εχθρού . Για τον Ντέλμπρουκ αυτό το αδιέξοδο, παρόμοιο με εκείνο που ακολούθησε τις μακρο χρόνιες εκστρατείες του Φρειδερίκου του Μεγάλου, θα είχε τελικά ο

δηγήσει στην επικράτηση της Αθήνας, καθώς τα μεγαλύτερα κεφα λαιουχικά της αποθέματα της έδιναν μια ανθεκτικότητα που δε διέ

θετε η Σπάρτη, η οποία άλλωστε, όπως επανειλημμένα αναφέρει ο Θουκυδίδης, αποφάσισε να κηρύξει τον πόλεμο εξαιτίας του φόβου της

για την αύξηση της αθηναϊκής ισχύος.4 8 Τι, λοιπόν, πέτυχαν οι στενόμυαλοι Σπαρτιάτες στην Απική κα

τά τη διάρκεια της αρχικής φάσης του πολέμου; Τίποτα και τα πά ντα . Παρόλο που πολεμούσαν εναντίον της Αθήνας για εφτά χρό νια, ο στρατός τους είχε παραμείνει συνολικά λιγότερο από πέντε μήνες στην Αττική και η βασική τους στρατηγική της ετήσιας κατα στροφής των καλλιεργειών δεν τους είχε οδηγήσει στην εκπλήρωση κανενός από τους αντικειμενικούς τους σκοπούς. Δεν ήταν φτηνή η

αποστολή χιλιάδων γεωργών-οπλιτών στη μακρινή Απική . Αν οι Πε

λοποννήσιοι είχαν πληρώσει τους στρατιώτες με τον τρέχοντα μισθό για στρατιωτικές υπηρεσίες -150 ημέρες κατά μέσο όρο για περίπου


με μια δραχμή ημερήσια αμοιβή για κάθε στρατιώ

τη-, το συνολικό κόστος των πέντε εισβολών στη διάρκεια του Αρχι-

ΦΩΤΙΑ

133

δάμειου Πολέμου θα πρέπει να ήταν περίπου

360

750 τάλαντα (περίπου

εκατομμύρια δολάρια με βάση τη σημερινή αγοραστική αξία) ,

ένα ποσό που ήταν μεγαλύτερο από τα ετήσια φορολογικά έσοδα της αθηναϊκής ηγεμονίας ή περίπου ίσο με τη δαπάνη για τη διατή ρηση

250

πλοίων εν πλω για τρεις μήνες. Μόνο μια πλούσια πόλη

κράτος, όπως η Αθήνα, μπορούσε να αντεπεξέλθει σε παρόμοια έ ξοδα (δαπάνησε σχεδόν

4.500 τάλαντα

σε πολιορκίες και ναυτικές

επιχειρήσεις στα πρώτα εφτά έτη του πολέμου!) . Συνεπώς, για τους Πελοποννήσιους αγρότες που είχαν ελάχιστα

κεφάλαια όταν ξεκίνησε ο πόλεμος και ήταν συνηθισμένοι σε σύ ντομες εκστρατείες που διευθετούνταν με συγκρούσεις ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών , η εισβολή στην Απική το πρώτο έτος του πολέ μου σήμαινε ότι έπρεπε να καταβάλουν ένα εξωφρενικό αντίτιμο. Όταν οι Κορίνθιοι ζήτησαν επίμονα από τους Σπαρτιάτες να ξεκι νήσουν τον πόλεμο, επεσήμαναν ότι ο βασικός τρόπος για να χρη

ματοδοτηθούν οι πολεμικές δαπάνες ήταν η άντληση πόρων από τα πλούσια αποθέματα των πανελλήνιων ιερών της Ολυμπίας και των Δελφών . Άλλωστε , με ποιον άλλο τρόπο θα μπορούσε μια πόλη-κρά τος, που χρησιμοποιούσε σιδερένιες βέργες ως νόμισμα, να αγορά

σει πλοία και τρόφιμα ή να προσλάβει μισθοφόρους κωπηλάτες; Ωστόσο, για τον ελληνικό κόσμο, που έδινε ιδιαίτερα μεγάλη σημα σία στην τιμή και στην πρωτοκαθεδρία, οι Σπαρτιάτες είχαν απο δείξει ότι μπορούσαν να διασχίζουν ατιμώρητοι το ιερό έδαφος της

Απικής, ενώ οι οικοδεσπότες του στριμώχνονταν πίσω από τα τείχη.49

Ένας αξιομνημόνευτος Αθηναίος

.

Ο πόλεμος για την καταστροφή των αγροκτημάτων ήταν κάτι πα ραπάνω από ένα μέσο της μεγάλης στρατηγικής και, ασφαλ(,)ς, δε συμμετείχαν σε αυτόν μόνο οι χιλιάδες ανώνυμοι πολεμιστές . Στη


134

διάρκεια των ετήσιων εισβολών στην Απική ένας νεαρός Αθηναίος αριστοκράτης -που όλοι θεωρούσαν ότι ήταν ο πιο ωραίος νέος στην

Αθήνα- είχε αρχίσει να αναδεικνύεται μέσα από το χάος του πολέ μου και του λοιμού. Ο Αλκιβιάδης ήταν

19 ετών όταν ξέσπασε ο Πε

λοποννησιακός Πόλεμος. Μερικούς μήνες νωρίτερα είχε υπηρετή σει με το αθηναϊκό ιππικό στην Ποτίδαια, στη διάρκεια της προπο λεμικής πολιορκίας αυτής της ανυπάκουης πόλης-κράτους που ήταν φόρου υποτελής της Αθήνας. Το

429, όταν ήταν πια 21

ετών, είχε ε

πιστρέψει στην Απική και εξακολουθούσε να υπηρετεί στο ιππικό

-

ήταν πλέον ένας ήρωας, καθώς είχε τραυματιστεί στην Ποτίδαια

και είχε τιμηθεί με ένα βραβείο ανδρείας, παρόλο που τον είχε σώ σει ο μέντορά ς του ο Σωκράτης .

Η ζωή του Αλκιβιάδη θυμίζει πολύ το θρύλο των Κένεντι. Θα γι νόταν το σύμβολο της δόξας και της τραγωδίας της Αθήνας του 50υ αιώνα, η νεότερη γενιά της οποίας είχε υψηλές προσδοκίες όταν ξε

κίνησε ο πόλεμος και είχε κληρονομήσει την υπερηφάνεια, όχι όμως και τη νηφαλιότητα, των προγόνων της. Ο Περικλής , σε τελική α νάλυση, είχε οδηγήσει τους Αθηναίους στη νίκη σε εννέα μάχες και

ναυμαχίες πριν από την έναρξη του πολέμου , και γνώριζε καλά ότι οι επιβλητικοί ναοί και η αίγλη των δραματικών παραστάσεων στους πρόποδες της Ακρόπολης οφείλονταν στα κέρδη που είχαν αποφέ

ρει δεκάδες πόλεμοι. Ο Αλκιβιάδης, αντίθετα, μεγάλωσε στα τέλη της δεκαετίας του

440,

όταν οι προγενέστερες συγκρούσεις με τη Βοιω

τία, τη Σπάρτη και τους συμμάχους που στασίαζαν ανήκαν πλέον στο παρελθόν - ενώ η ευμάρεια της ηγεμονίας ήταν ήδη έκδηλη στο

θορυβώδες λιμάνι , στη διαρκή οικοδόμηση και στην παλλόμενη α πό δημιουργικότητα πόλη, στην οποία ζούσαν άντρες όπως ο Σοφο

κλής , ο Σωκράτης και ο Ευριπίδης . Από την πλευρά της μητέρας του Δεινομάχης « <δεινή στη μάχψ» καταγόταν από τους Αλκμεωνίδες, το πιο ισχυρό και αμφιλεγόμενο από τα πανάρχαια αριστοκρατικά γένη της Αθήνας . Ο πατέρας του,

ΦΩΤΙΑ

135

ο Κλεινίας, είχε πεθάνει σrη μάχη της Κορώνειας

(447)

σrη Βοιω

τία, όπου η αθηναϊκή φάλαγγα οπλιτών είχε υπoσrεί μια Kατασrρo φική ήπα. Προηγουμένως είχε διαδραματίσει σημαντικό ρόλο σrη διαμόρφωση του φορολογικού συσrήματoς, που αποτελούσε την κύ ρια υποδομή του αθηναϊκού επεκτατισμού σro Αιγαίο. Η επίβλεψη του τρίχρονου Αλκιβιάδη ανατέθηκε σε δυο μακρινούς συγγενείς του, σroυς αδελφούς Αρίφρονα και Περικλή, που τον εμπότισαν με την ιδέα του λαμπρού πεπρωμένου της ανερχόμενης δημοκρατικής Αθή νας.

Γνωρίζουμε ελάxισrα για την περίοδο της ζωής του Αλκιβιάδη α πό τα

21

μέχρι τα

26

χρόνια του, όταν πιθανότατα θα περιπολούσε

συνεχώς σrην ύπαιθρο της Απικής ως μέλος του αθηναϊκού ιππικού. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για το πώς δεν προσβλήθηκε από το λοι

μό, που προκάλεσε το θάνατο του κηδεμόνα του Περικλή. Μόνο η νεανική προσωπική του ζωή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Όταν σro δεύτερο έτος του πολέμου επέσrρεψε από την πολιορκία

της Ποτίδαιας, άρχισαν αμέσως να διαδίδονται φήμες για την ακό λασrη συμπεριφορά του και τη συμμετοχή του σε οινοποσίες. Στο με

σoδιάσrημα των καλοκαιριών, όπου υπηρετούσε σro ιππικό συμμε τέχοντας σε περιπολίες στην ύπαιθρο της Αττικής, έπινε και συζη τούσε με τον Σωκράτη, αποτελούσε συχνά το θέμα σKανδαλισrΙKών κουτσομπολιών και, φαινομενικά, είχε ενσrερνισrεί τη μακροχρό νια οικογενειακή παράδοση που συνδύαζε την αρισrOKραΤΙKή κα ταγωγή με τις καιροσκοπικές δημοκρατικές πολιτικές θέσεις. Η σημαντική περιουσία της οικογένειας του Αλκιβιάδη σrις πε

διάδες της Απικής πιθανότατα λεηλατήθηκε από τους Σπαρτιάτες,

ενώ ο ίδιος παρέμενε πισrός στη στρατηγική του Περικλή να εγκα ταλειφθεί η Απική και συμμετείχε σrις έφιππες περιπολίες που κα

ταδίωκαν τους λαφυραγωγούς. Ωσrόσo, όταν οι Σπαρτιάτες σrαμά τη σαν τις ετήσιες εισβολές τους, ο Αλκιβιάδης υπενθύμισε σroυς Αθιι ναίους ότι ήταν καθήκον τους να πρoσrατεύoυν την ιερή γη της Απι-


L36

κής. Έπρεπε να παραμείνουν πιστοί, επισήμανε, στον παλιό ετήσιο όρκο που έδιναν οι νεαροί πολεμιστές προς την almα mαΙετ: « Συμ βούλευε τους Αθηναίους να μην παραμελούν τη στεριά και τους ε φήβους να βεβαιώνουν με τις πράξεις τους τον όρκο που δίνουν κά

θε φορά στο ιερό της Αγραύλου . Ορκίζονταν οι νέοι πως θα φυλά ξουν, μαζί με τα σύνορα της Απικής, τα σιτάρια, τα κριθάρια , τ' α μπέλια, τις συκιές και τις ελιές, μαθαίνοντας έTm να θεωρούν δική τους την ήμερη, καλλιεργήσιμη γψ . Στα μεταγενέστερα στάδια του πολέμου ο Αλκιβιάδης θα υπο στήριζε ένθερμα μια έπιθετική στρατηγική, ίσως ως αντίδραση στον χωρίς νόημα πόλεμο φθοράς στην Απική που σφράγισε τα πρώτα χρόνια της στρατιωτικής υπηρεσίας του. Δεκαοχτώ χρόνια μετά την

πρώτη εισβολή των Σπαρτιατών με σκοπό να κόψουν τα δέντρα της Αττικής, ο τριανταεπτάχρονος πια και προδότης της πατρίδας του Αλκιβιάδης, που είχε εγκατασταθεί στη Σπάρτη, θα συμβούλευε τους πρώην εχθρούς του ότι αυτού του είδους οι ετήσιες εισβολές δεν α ποτελούσαν την πιο πρόσφορη οδό για να καταστρέψουν την Αθή να. Θα ήταν καλύτερο , είπε στους οικοδεσπότες του , να δημιουργή σουν μια οχυρωμένη βάση στη Δεκέλεια, που απείχε


από τα τείχη της Αθήνας,- ώστε να μπορούν να λεηλατούν την πα

τρογονική γη του Αλκιβιάδη σε όλη τη διάρκεια του έτους .50 Όλα αυτά όμως ανήκαν στο μέλλον. Προς το παρόν ο νεαρός

Αλκιβιάδης πολεμούσε έφιππος τους λαφυραγωγούς διαπνεόμενος α πό έντονο ζήλο και μεγάλες προσδοκίες, και πεπεισμένος ότι, ύστε ρα από αυτή την επίθεση στο πρ(,)το έτος του πολέμου, η Απική εί

χε αντέξει το ισχυρότερο πΛήγμα που μπορούσε να της επιφέρει η Σπάρτη

-

χωρίς να έχει την παραμικρή επίγνωση ότι ύστερα από

μερικούς μήνες θα επακολουθούσε τόσο η μεγαλύτερη τραγωδία της

πατρίδας του όσο και το δικό του προσωπικό δράμα .

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ

3

ΝΟΣΟΣ

Τα δεινά του λοιμού στην Αθήνα

(430-426 π.Χ.)

Η ανατομία μιας επιδημίας Στο δεύτερο έτος του πολέμου η σύρραξη δε θα καθοριζόταν από τους οπλίτες ή , έστω, από τους λαφυραγωγούς και τους ιππείς. Ήταν φανερό ότι εξαρτιόταν πλέον από το πόσο σθεναρά θα μπορούσαν να αντισταθούν οι πρόσφυγες, τόσο από ψυχολογική όσο και από υ

λική άποψη , στην κατάληψη της Απικής από τον εχθρό για μερικές εβδομάδες. Στα τέλη της άνοιξης του

430, υλΟΠΟΗ6ντας τη

στρατη

γική του Περικλή , το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Απικής -ίσως περισσότεροι από

200.000

άνθρωποι- συγκεντρώθηκε πάλι

μέσα στην Αθήνα για περισσότερο από ένα μήνα. Η πόλη του Παρ θενώνα και του Θεάτρου του Διονύσου μετατράπηκε για μια ακόμα

φορά σε ένα δυσώδες στρατόπεδο προσφύγων. Στο προηγούμενο , εναρκτήριο έτος του πολέμου είχε επίσης α

ποδειχτεί ότι η μαζική εκκένωση της υπαίθρου και η μετεγκατά σταση μέσα στην πόλη ήταν πρακτικά εφαρμόσιμες. Ωστόσο , σε αυ τό το δεύτερο έτος του πολέμου η τύχη εγκατέλειψε κυριολεκτικά την πόλη. Ο συνδυασμός της μεσογειακής ζέστης, της υπέρμετρης


138

κοσμοσυρροής μέσα σιην π6λη , της έλλειψης καθαρού νερού , σιέ γης και κατάλληλων συνθηκών υγιεινής, αλλά και το άγχος που προ καλούσε ο π6λεμος και η εισβολή αποτέλεσαν το κατάλληλο υπ6-

βαθρο για να ενσκήψει μια μυσιηριώδης και κατασιρεπτική επιδη μική ν6σος . Μετά το τέλος της επιδημίας ο Θουκυδίδης , συγκεφα λαιώνοντας τις συνολικές συνθήκες σιην Ελλάδα σιη διάρκεια των τριών δεκαετιών του πολέμου, θα έγραφε: « Η μολυσματική ασθέ νεια, ο λοιμ6ς, που έβλαψε πάρα πολύ και ξολ6θρεψε έναν σημαντικ6

αριθμ6 ανθρώπων». Ι Καμία άλλη. απ6 τις π6λεις-κράτη της Ελλάδας δε βίωσε ποτέ

κάτι παρ6μοιο με τη μεταδοτική ν6σο που έπληξε την Αθήνα . Ο πλη θυσμ6ς της γειτονικής εχθρικής Θήβας, της ηγέτιδας π6λης του Βοι ωτικού Κοινού , διπλασιάσιηκε μετά την έναρξη του πολέμου , εξαι τίας της συρροής προσφύγων απ6 τις γειτονικές ανοχύρωτες κωμο π6λεις της Βοιωτίας, πολλές απ6 τις οποίες βρίσκονταν κατά μήκος

των συν6ρων με την Αθήνα που ήταν εύκολο να παραβιασιούν, κα θώς οι κάτοικοί τους φοβ6ντουσαν το ενδεχ6μενο μιας αθηναϊκής ει

σβολής. 2 Ωσι6σο, παρ6λο που είχε πια το διπλάσιο πληθυσμ6 σε σχέση με την προπολεμική περίοδο, η Θήβα είχε πιθαν6τατα λιγ6-

τερους απ6

50.000

κατοίκους, μια πυκν6τητα πληθυσμού που δεν ε

πέτρεπε την εύκολη μετάδοση μια μολυσματικής ν6σου. Πάντως, ή ταν πολύ πιο εύκολο να σιεγασιούν αυτοί οι σαφώς λιγ6τεροι πρ6-

σφυγες σε σύγκριση με τους δεκάδες χιλιάδες που είχαν κατασκη νώσει μέσα σιην Αθήνα . Επιπλέον , οι πρ6σφυγες που είχαν κατα φύγει σιη Θήβα δεν είχαν κοντά τους ένα λιμάνι που ήταν το εμπο ρικ6 κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου και, ως εκ τούτου, θα ήταν

δυνατ6 να έρθουν σε αυτ6 χιλιάδες εν δυνάμει φορείς νοσημάτων , ε πισκέmες ή έμποροι . Επίσης, η Θήβα δεν πολιορκήθηκε και δε σιε ρήθηκε την πρ6σβαση σιην ύπαιθρο . Η υπέρμετρη κοσμοσυρροή υ πήρξε ο καταλύτης για το λοιμ6 , 6μως η Αθήνα ήταν ο μαγνήτης για ένα ετερ6κλητο πλήθος ανθρώπων , απ6 τους οποίους μερικοί ήταν

139

ΝΟΣΟΣ

ενδεχομένως φορείς νοσημάτων , κάτι που δεν ίσχυε για άλλες σκλη ρά πιεζόμενες και γεωπολιτικά περίκλειστες πόλεις-κράτη στη διάρ κεια του πολέμου. Οι σημερινοί στρατιωτικοί ιθύνοντες παρασκευάζουν διαβολι κά πανίσχυρα μικρόβια ως δυνητικά όπλα μαζικής καταστροφής

εναντίον των εχθρών τους , επειδή είναι εξαιρετικά φονικά, φτηνά ή μικρά σε μέγεθος και βάρος, και μπορούν να εξουδετερώσουν την ισχύ των πυρηνικών οπλών ή του υπέρτερου ανθρώπινου δυναμι κού. Επιπλέον, οι μεταδοτικές νόσοι προκαλούν ένα αίσθημα τρό μου που είναι μεγαλύτερο και από τις αποδεδειγμένες δυνατότη τές τους να σκοτώνουν, καθώς οι φορείς του θανάτου δεν κάνουν διακρίσεις, ενώ είναι αόρατοι και , όπως αναφέρει ο Ησίοδος, σιω πηλοί. Κανείς δεν περίμενε ότι μια καταστροφή θα έπληπε την Αθήνα, τουλάχιστον στο εγγύς μέλλον . Εξάλλου, ήταν μια πόλη που είχε ε

πανειλημμένως νικήσει τους αντιπάλους της . Η Αθήνα είχε επιβιώ σει παρά την πυρπόλησή της από τους Πέρσες πριν από μισό αιώ να, όταν εισβάλανε και την κατέλαβαν το

480-479.

Εντούτοις, μετά

το τέλος του πολέμου αναγεννήθηκε από τα ερείπιά της και έγινε το πολιτισμικό κέντρο της Ελλάδας. Όταν μετά τους Περσικούς Πο λέμους διαταράχτηκαν οι σχέσεις της με τη Σπάρτη , οι πολίτες της , σε κατάσταση υπερέντασης, συνέβαλαν μαζικά στην ανέγερση των Μακρών Τειχών, κατασκευάζοντας ένα τεράστιο περιτείχισμα γύρω από την Αθήνα και τον Πειραιά . Επί αρκετά χρόνια ο Περικλής είχε κινητοποιήσει

20.000

εργά

τες για να κατασκευαστούν αρχιτεκτονικά αριστουργήματα όπως η

Ακρόπολη και ο Παρθενώνας, αλλά και τεράστια δημόσια κτίρια και οχυρωματικά έργα στην Αγορά και στον Πειραιά . Παρά τις α

νησυχίες για την υποτιθέμενη τρομερή μεγάλη στρατιά των Πελο

ποννησίων, η Αθήνα είχε αντιμετωπίσει χωρίς ιδ ιαίτερα προβλήμα τα την πρώτη εισβολή του

431

και είχε δει τους εχθρούς της να επι-


140

σφέφουν στις πατρίδες τους χωρίς να θεωρούν ότι είχαν εκπληρώ

σει την αποστολή τους. 3 Η αντίφαση ανάμεσα στο προηγούμενο μεγαλείο και στην αν

θρώπινη εξαχρείωση που προκάλεσε ο λοιμός παρακίνησε τον Θου κυδίδη να στρέψει το ενδιαφέρον του στη νόσο και να περιγράψε ι με τρόπο που καθηλώνει τον αναγνώστη τις επιmώσεις της επιδη μίας στο δεύτερο βιβλίο της Ιστορiας του.

Και πάθαιναν άλλοι από έλλειψη φροντίδας, άλλοι όμως μόλο που είχαν μεγάλη περιποίηση . Δε βρέθηκε , μπορεί να πει κανείς, ούτε έ να φάρμακο που η χρήση του να ωφελούσε αποτελεσματικά όλους γιατί ό ,τι έκανε καλό στον έναν , το ίδιο έβλαφτε τον άλλον. Κανένα

σώμα, δυνατό ή αδύναμο, δεν αποδείχτηκε ικανό να αντισταθεί στην αρρώστια , αλλά τους σάρωνε όλους , ακόμη κι εκείνους που νοση λεύονταν με κάθε φροντίδα . Το φοβερότερο απ' όλα στην αρρώστια αυτή ήταν η αποθάρρυνση που τους έπιανε , όταν καταλάβαιναν ότι έπασχαν (γιατί αμέσως 10 πνε ύμα τους κυριευόταν από απελπισία ,

παραμελούσαν ολότελα τον εαυτό τους και δεν άντεχαν) , και το ότι , νοσηλεύοντας ο ένας τον άλλο, κολλούσαν την αρρώστια και πέθαι

ναν σαν πρόβατα. Και τη μεγαλύτερη καταστροφή την έκανε αυτό. 4 Ο Θουκυδίδης, που είχε επιβιώσει από τη μολυσματική νόσο, α

ντιπαραβάλλει με παραστατικό τρόπο το ξέσπασμα της επιδημίας με το διάσημο Επιτάφιο Λόγο, τον οποίο εκφώνησε ο Περικλής για τους νεκρούς του πρώτου έτους του πολέμου και ο οποίος αποτε

λούσε ένα εγκώμιο που υπενθύμιζε στους Αθηναίους την υπεροχή της πόλης τους. Προφανώς, ο ιστορικός ήθελε να επισημάνει την ι

διοτροπία της μοίρας και τον απρόβλεmο χαρακτήρα του πολέμου

-

και, για αυτό το λόγο , επισημαίνει τη βίαιη φύση των ανθρώπων ,

όταν στερηθούν την κουλτούρα και τον πολιτισμό που εξυμνούνται στον Επιτάφιο Λόγο του Περικλή . Ο Θουκυδίδης πίστευε ότι οι μοι-

ΝΟΣΟΣ

141

ραίες επιmώσεις του λοιμού υπήρξαν μακροχρόνιες , μειώνοντας ση μαντικά τη μαχητική ικανότητα του αθηναϊκού στρατού :

Η αρρώσnα έδωσε αφορμή να φανούν για πρώτη φορά στην πόλη κι άλλα μεγαλύτερα ανομήματα. Γιατί τώρα αποτολμούσε κανείς ευ

κολότερα όσα πριν ήθελε να κάμει και το ' κρυβ ε, επειδή έβλεπαν πόσο γρήγορη ήταν η αλλαγή της τύχης, αφού κι οι πλούσιοι πέθαι ναν ξαφνικά κι όσοι πρωτύτερα δεν είχαν τίποτε αμέσωςβρίσκονταν με τ' αγαθά εκείνων. Έτσι αποφάσιζαν να κυνηγούν τις γρήγορες χα

ρές και τέρψεις, θαρρώντας το ίδιο εφήμερα και τη ζωή και τον πλού το. Κανείς δεν ήταν πρόθυμος να ταλαιπωρείται από πριν για κάτι

που θεωρούνταν ωραίο, γιατί νόμιζε πως ήταν πιθανό να τον βρει ο θάνατος πριν το πετύχει. Η ευχαρίστηση της σnγμής κι ό,τι από κά θε άποψη συντελούσε σ' αυτή, τούτο κατάντησε να θεωρείται κι ω ραίο και χρήσιμο . Φόβος των θεών ή νόμος των ανθρώπων κανένας δεν τους συγκρατούσε ...

Ύστερα από την ανάγνωση του μακάβριου απολογισμού που πραγματοποιεί ο Θουκυδίδης για τις κοινωνικές συνέπειες του λοι μού , είναι ασαφές, όπως ίσως ήταν η πρόθεση του ιστορικού να τους παρουσιάσει , αν οι Αθηναίοι εξακολουθούσαν να είναι οι καλλιερ

γημένοι άνθρωποι που λίγο νωρίτερα είχαν εξυμνηθεί στο διάσημο Επιτάφιο του Περικλή ή είχαν μετατραπεί σε απολίτιστους που δια πληκτίζονταν μπροστά από νεκρικές πυρές για το ποιος θα κάψει τους νεκρούς του. Προφανώς, οι ελάχιστοι εκατοντάδες άντρες που

σκοτώθηκαν στο πρώτο έτος του πολέμου περιπολώντας στην ύπαι θρο της Αττικής ή συμμετέχοντας σε ναυτικές επιδρομές στην Πε λοπόννησο άξιζαν εγκώμια και δημόαιες κηδείες, ενώ τα mώματα των χιλιάδων αντρών, γυναικών και παιδιών που πέθαναν ομαδικά

το επόμενο έτος με θλιβερό τρόπο μέσα στους δρόμους πολύ συχνά αποσυντίθεντο χωρίς να ενταφιάζονται ή να αποτεφρώνονται .


142

Ο Θουκυδίδης περιγράφει σε προηγούμενα χωρία τις άθλιες συν θήκες μέσα στην πόλη , οι οποίες προκλήθηκαν εξαιτίας της εκκέ

νωσης της Απικής το

431

που διήρκεσε ένα μήνα. Στο μεσοδιάστη

μα είναι πιθανό ότι οι περισσότερες αγροτικές οικογένειες είχαν ε πιστρέψει στα αγροκτήματά τους, μόνο και μόνο για να υποχρεωθούν

να καταφύγουν πάλι στην πόλη την Επόμενη άνοιξη. Ο αριθμός των προσφύγων ήταν περίπου ο ίδιος και οι περισσότεροι δεν είχαν μό νιμη στέγη , αλλά κατασκήνωναν σε δημόσιους χώρους και στα προ αύλια ναών . Στους πρόποδες της Ακρόπολης βρίσκονταν παραπήγ ματα. Μερικοί πρόσφυγες ζούσαν πάνω στα επιμήκη τείχη της πό λης. Πιθανότατα οι συνθήκες ήταν χειρότερες στη διάρκεια των δύο πρώτων αρχικών εισβολών , όταν η πόλη δεν είχε ακόμα φροντίσει να κατασκευάσει μόνιμους χώρους στέγασης μέσα στη μήκους

6,5

χιλιομέτρων δίοδο που συνέδεε την πόλη με τα οχυρωματικά έργα στον Πειραιά. Η Αθήνα , όπως και το Λος Άντζελες, βρίσκεται σε έ

να λεκανοπέδιο που περιβάλλεται από τρία μεγάλα βουνά . Η θά λασσα βρίσκεται σχεδόν


μακριά και μέσα στη μητρο

πολιτική περιοχή κυλούσαν μόνο δυο μικροί ποταμοί - με συνέπεια

να είναι δύσκολη η απόρριψη των λυμάτων σε μια κοντινή μετακι νούμενη υδάτινη μάζα που κατέληγε στη θάλασσα . Τα πρόχειρα παραπήγματα δεν πρόσφεραν ουσιαστική προ στασία από τη ζέστη του καλοκαιριού, ενώ η αντιπαραβολή τους με τα εγκαταλειμμένα ευρύχωρα σπίτια που είχαν στην ύπαιθρο οι πιο

εύποροι από τους πρόσφυγες προκαλούσε έντονα αισθήματα θλί ψης . Αργότερα ο Πλάτωνας θα υποστιίριζε ότι οι Έλληνες έπρεπε

να έχουν δυο κατοικίες, μια στην πόλη και μια στην ύπαιθρο, ώστε να ενισχύονται οι κοινωνικοί συνεκτικοί δεσμοί στην πόλη-κράτος .

Η πρότασή του , όμως, ήταν επίσης και μια αντίδραση στην ανατα ραχή που επικράτησε στην Απική , όταν οι κτηματίες μετατράπηκαν

σε πρόσφυγες εξαιτίας της στρατηγικής του Περικλή, ενώ οι φτωχοί κάτοικοι της πόλης γνώριζαν ελάχιστα για τις δυσκολίες της ζωής

Η Αθ ή να και τα περίχωρα

q

Μίλια

ί

ιρ

b Χλμ . 10

,~~ Ι EvIot'Jcο,- -t

I~m ~uw:.~

.Ι .-.'. •.ά.~;νη~·

.. . Ι .'. . ~Οινόη' ~. .' .

k ~~'L'

'Ι' .

.

~~-r7~'r ,

'l" r

,1'

<4;:'''',,"

~

'i

._

Π ειραιας

.;.;:.

..,.

Αίγινα

J

• Jι γκίστρι

ΙΙ

~

'1'-

~

"t,

() p~)

~1

'""',

"

Σαρωνικός Κόλπο ς

(""~(

\

Αθή.c

--r

'

.~'

.•

.--~

Θρία

Ελευσίνα

Σαλ . ίνα

Αχαρνές .

)

'7!'J." Ί

~ ι

"-

C'"

jΙ,

Sv-l

fJIful

J

'(r

•Δεκέλεια πd{iλη (Bρ!λησOOς)~

-

~(]

~.~


144

στην ύπαιθρο. Την εποχή που ξεκίνησε ο πόλεμος , περισσότεροι. α

πό 20.000 Αθηναίο ι δεν είχαν καμία σχέση με τη γεωργία. 5 Αυτοί που κάποτε είχαν τις ομορφότερες αγροικίες στην Απική

βρέθηκαν μέσα σε μερικές ημέρες να ζουν σε άθλια σπίτια, γεγονός που εξηγεί την ιδιαίτερα εχθρική αντίδραση των προσφύγων-κτημα τιών προς την πολιτική του Περικλή. Ο Αριστοφάνης σχολιάζει συ χνά την εικόνα που παρουσίαζε η Αθήνα κατά τον πόλεμο, μια πόλη

όπου σε κάθε σταυροδρόμι υπήρχαν πλήθη από απελπισμένους κα τοίκους της υπαίθρου που παραμόνευαν για τη φωλιά κάποιου που

λιού ή για λίγο κρασί (Αριστοφάνης, Σψήκες,

792-3).

Η αναταραχή ο

φειλόταν , σε μεγάλο βαθμό, σε αυτή τη ριζική αλλαγή της μοίρας: οι εύποροι βρίσκονταν πλέον στο έσχατο σημείο αθλιότητας και είχαν μετατραπεί σε επισκέmες μέσα στην πόλη τους - φιλοξενούμενοι των

φτωχών , που υποστήριζαν τη ριζοσπαστική δημοκρατία, ήθελαν τον πόλεμο, έχαναν ελάχιστα από αυτόν και, ενδεχομένως, αποκόμιζαν ση

μαντικά οφέλη από τη συνεχή υπηρεσία τους στο ναυτικό . 6 Η μυστηριώδης επιδημική νόσος ενέσκηψε στα τέλη Μαιου του

430.

Οι ανεξήγητοι ομαδικοί θάνατοι ξεκίνησαν στη διάρκεια των

σαράντα ημερών που οι Σπαρτιάτες λεηλατούσαν την Απική. Η ει

σβολή αυτή υπήρξε η πιο μακροχρόνια από όσες έκαναν ο ι Πελο ποννήσιοι, γεγονός που ίσως να επέτεινε ακόμα περισσότερο την α

γωνία των προσφύγων που ζούσαν συνωστισμένοι μέσα στην πόλη .

Η περιγραφή του Θουκυδίδη είναι ασαφής σχετικά με τη χρονολο γία που ξέσπασε ο λοιμός. Αναφέρει μόνο ότι η νόσος έπληξε την πό λη, ενώ οι Σπαρτιάτες λε ηλατούσαν την Απική . Είναι πιθανό η επιδημία να παρακίνησε τους Σπαρτιάτες να συ ντομεύσουν το καταστρεmικό τους έργο, καθώς θα πρέπει να άκου σαν τις τρομακτικές φήμες για τον όλεθρο εντός των τειχών, ενώ μπο

ρούσαν να δουν τους καπνούς από τις νεκρικές πυρές να υψώνονται πάνω από την πόλη . Παρ' όλα αυτά, η δεύτερη εισβολή υπήρξε η πιο μακροχρόνια από όλες τις επιδρομές των Σπαρτιατών - διήρκεσε συ -

ΝΟΣΟΣ

145

νολικά σαράντα ημέρες, ~η διάρκεια των οποίων οι εισβολείς κά λυψαν το μεγαλύτερο μέρος της Απικής και προσπαθούσαν να φέ

ρουν σε πέρας ό,τι δεν είχαν καταφέρει να ολοκληρώσουν το προη γούμενο έτος. Πιθανότατα, ο φόβος τους να προσεγγίσουν τις εύφο

ρες πεδιάδες που βρίσκονταν κοντά στη χειμαζόμενη από τη νόσο πό λη ώθησε τους Σπαρτιάτες να κατευθυνθούν προς το νότο, για να ε ρημώσουν τις παραθαλάσσιες περιοχές της νότιας Απικής και ΤΙ}V εν δοχώρα που βρισκόταν κοντά στα ορυχεία του Λαυρίου.

Οι Σπαρτιάτες είχαν πληροφορηθεί ότι η προηγούμενη πρώτη ει σβολή του

431

δεν είχε αποδυναμώσει την Αθήνα ή την ηγεμονία

της και υπολόγιζαν να πραγματοποιήσουν μια πιο μακροχρόνια εκ

στρατεία το επόμενο έτος. Η παραμονή δεκάδων χιλιάδων κατοί κων της υπαίθρου για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα μέσα στην πό λη συνέβαλε, επίσης, έμμεσα στη διάδοση της νόσου , που με τη σει

ρά της είχε την παράδοξη συνέπεια να συντομεύσει το σχέδιο που είχε καταστρωθεί ως η πιο καταστρεπτική και εκτενής εκστρατεία

δήωσης της γης σε ολόκληρο τον Αρχιδάμειο Πόλεμο .7 Το γεγονός ότι η νόσος ενέσκηψε λίγες ημέρες μετά την άφιξη των Σπαρτιατών και μαινόταν όταν έφυγαν υποδηλώνει ότι, σε λιγότερο

από ένα μήνα από τότε που η νόσος έπληξε την Αθήνα, είχε απο κτήσει διαστάσεις επιδημίας. Πράγματι, είχε σαρώσει την πόλη, ε νώ από απροσεξία είχε μεταδοθεί και στον αθηναϊκό στόλο. Ναύτες που ήταν φορείς της νόσου, χωρίς όμως τα συμmώματά της, είχαν

επιβιβαστεί σε πλοία στον Πειραιά για να πραγματοποιήσουν επι δρομές στην Πελοπόννησο και για να αυξήσουν την πίεση στην πο λιορκημένη Ποτίδαια στο βορρά, αλλά εν μέρει και για αποφύγουν

τις άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν στη μολυσμένη πόλη. Όταν επιτέθηκαν εναντίον της Επιδαύρου ως αντίποινα για τη σπαρτιατι κή εισβολή στην Απική, λέγεται ότι αρρώστησαν αρκετοί γηγενείς

KάΤOΙKO~ που ήρθαν σε επαφή με τους Αθηναίους στρατιώτες.8 Πολλοί Αθηναίοι εκείνη την εποχή πίστευαν ότι ο λοιμός δεν 'ή-

146


ταν συμπτωματικός. Θεωρούσαν ότι ήταν το άμεσο αποτέλεσμα ε σκεμμένων προσπαθειών από τους Σπαρτιάτες να τους μολύνουν σε

καιρό πολέμου. Υπήρχε μια δόση αλήθειας σε αυτή την παρανοϊκή σκέψη: λοιμοί τέτοιας έντασης ήταν σχεδόν άγνωστοι στην κλασική Ελλάδα, γεγονός που παρακίνησε τους Αθηναίους να λάβουν υπόψη

τους οποιαδήποτε ερμηνεία για αυτό το τρομερό και σπάνιο συμβάν. Μερικοί ενδεχομένως να θυμόντουσαν τις λαϊκές ιστορίες για τον ή ρωα της Αθήνας Σόλωνα , που , πριν από έναν αιώνα , είχε καταλάβει

με μια εύκολη έφοδο την πόλη Κίρρα , αφού όμως πρώτα είχε ρίξει ένα ισχυρό καθαρτικό στο ποτάμι της πόλης, με συνέπεια οι αμυνό μενοι να εξασθενίσουν τόσο πολύ ώστε να συνθηκολογήσουν. Ίσως οι ίδιοι οι Αθηναίοι να είχαν μολύνει τις πηγές υδροδότησης της πό λης, όταν ο στρατός του Ξέρξη τούς υποχρέωσε να εγκαταλείψουν

την Αθήνα στα τέλη του καλοκαιριού του

480.

Στο ζεστό μεσογεια

κό κλίμα, όπου το νερό πάντα σπανίζει, η μόλυνση από τον εχθρό των κρηνών, των δεξαμενών και των ποταμών αποτελούσε ένα σχεδόν μό

νιμο φόβο σε καιρό πολέμου. Αργότερα διάφορα στρατιωτικά εγχει ρίδια θα συνιστούσαν τη μόλυνση των πηγών υδροδότησης ως ένα α ποτελεσματικό μέσο δημιουργίας προβλημάτων στις εχθρικές δυνά μεις είτε μέσω της πρόκλησης ασθενειών είτε μέσω της δίψας. Στη Σι κελία οι Αθηναίοι θα προσπαθούσαν να καταστρέψουν τους αγωγούς

από τερακότα που μετέφεραν νερό στις πολιορκημένες Συρακούσες .9 Η εμφάνιση, λοιπόν, του λοιμού το

430

συνέπεσε με την άφιξη

στην Απική του εχθρικού στρατού. Ο συγχρονισμός αυτός δε μοιάζει, άραγε, παράδοξος; Όσοι πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας διαθέ τουν και άλλα εmχειρήματα. Η νόσος έπληξε αρχικά όσους προμη θεύονταν νερό από κρήνες στο λιμάνι του Πειραιά, για τις οποίες εί

χε διαδοθεί η φήμη ότι τις είχε δηλητηριάσει ο εχθρός. Ο λοιμός δε μόλυνε τις πόλεις της Πελοποννήσου, όμως έπληξε τους Αθηναίους στρατιώτες που πολιορκούσαν την Ποτίδαια, αλλά και τους ναύτες που

πραγματοποιούσαν επιδρομές στην Πελοπόννησο. Το ευκολόπιστο

ΝΟΣΟΣ

147

πλήθος των υποστηρικτών αυτής της θεωρίας συνωμοσίας δεν μπήκε

σων κόπο να λάβει υπόψη του το προφανές δεδομένο : τη μεγάλη κο σμοσυρροή στην Αθήνα και τον επακόλουθο συνωσrισμό . Αντίθετα , όντας σε κατάσταση απελπισίας, θα πρέπει να σκέφτηκαν ότι κάτι άλ

λο είχε συμβεί, με βάση την ακόλουθη συλλογιστική: « Είμαστε άρρω στοι. Αυτοί δεν είναι. Επομένως, πρέπει να είναι οι υπεύθυνοι» . Φαίνεται ότι σε μερικές κοινότητες της Πελοποννήσου, ύστερα

από την πληροφορία για την εμφάνιση του λοιμού , οι κάτοικοι άρ χισαν να ανεγείρουν εντυπωσιακούς ναούς στους θεούς, επειδή είχαν

γλιτώσει από αυτό τον αποτρόπαιο εφιάλτη. Ενεργώντας με σύνεση , οι Πελοποννήσιοι έμειναν συνειδητά μακριά από την Απική το ε πόμενο έτος, ενώ την άνοιξη του

429 συμμετείχαν στην πολιορκία των

Πλαταιών, που βρίσκονται από την άλλη πλαγιά του Κιθαιρώνα , πα ρεμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο ένα βουνό ανάμεσα στη μολυσμα τική νόσο και στο στρατό τους.

Η επιδημία συνδέθηκε επίσης με την εκπλήρωση ενός παλαιού και έντονα αμφισβητήσιμου χρησμού σύμφωνα με τον οποίο « πόλε μος θα έρθει δωρικός και λοιμός μαζί μ' αυτόν». Παρόλο που ο Θου

κυδίδης απορρίmει αυτές τις θεωρίες, εντούτοις καταγράφει το λαϊ κό μύθο για την ενοχή των Σπαρτιατών , αναφέρει την άποψη για τη μόλυνση των πηγών υδροδότησης, ανασταίνει τις παλαιές προφη τείες και επισημαίνει τη γενική

defacto

ανοσία των Σπαρτιατών, σαν '

να μην είναι απολύτως βέβαιος αν ένα τέτοιο φυσικό συμβάν, που προφανώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικό από στρατιωτική άποψη,

μπορούσε να είναι εντελώς συμπτωματικό . 10

Οι περιορισμοί της ΖαΤΡΖΚ'ής Ποια ήταν , λοιπόν , αυτή η νόσος ; Σήμερα, ο γενικός όρος «λοιμός» μας κάνε ι να φανταζόμαστε ότι πρόκειται για τη βουβωνική πανώ-


148

λη, και ιδιαίτερα για μια τρομερή επιδημία η οποία ήταν παρεμφε ρής με τον αποκαλούμενο Μαύρο Θάναιο που έπληξε τη μεσαιωνι

κή Ευρώπη και την αναγεννησιακή Ιταλία, και που συνQδεύεται α

πό εικόνες ζωυφίων, ποντικιών και φρικτών φλυκταινων : Στην'Πραγμαιικότητα, η χρήση αυτού του όρου είναι ανακριβής, καθώς το πι

θανότερο είναι ότι η επιδημία που έπληξε την Αθήνα δεν ήταν η βου βωνική πανώλη, παρά τις διαφωνίες για τα γενεσιουργά αίτιά της . Μελετητές και γιαιροί που αντιπαραβάλλουν την αφήγηση του

Θουκυδίδη με άλλες περιγραφές λοιμών και με σύγχρονες κατα γραφές των συμmωμάτων δαπάνησαν περισσότερο από έναν αιώνα

σε πικρόχολες διαμάχες για τη φύση της επιδημίας. Κατά καιρούς έχουν θεωρήσει ως δεδομένο ότι ήταν μια μαζική επιδημία τύφου, τυφοειδή πυρετού , ιλαράς, γρίπης, ευλογιάς, οστρακιάς ή -σύμφω να με πιο ιδιότροπες εκτιμήσεις- διαφόρων ειδών αιμορραγικού πυ ρετού, λεmοσπείρωσης, τουλαραιμίας, άνθρακα , δάγκειου πυρετού ,

εργοτισμού και ιού Έμπολα. 11 Τα επιχειρήματα είναι πολύπλοκα. Συχνά οι αναλύσεις είναι α

κατάληmες. Ελάχιστοι συμφωνούν για το εάν τα είδη των ποντικών που είναι φορείς της πανώλης (φαίνεται ότι δεν υπήρχε ελληνική λέ

ξη για το είδος Rαttus rαttus) υπήρχαν στην αρχαία Ελλάδα Ι1 για το εάν η αρχαία λέξη καρδιά σήμαινε στην πραγματικότητα σε μερικές περιmώσεις το στόμιο του στομάχου ή, σύμφωνα με πιο παράδοξες

αναλύσεις, εάν στις σωζόμενες προτομές του Θουκυδίδη υπάρχουν τα χαρακτηριστικά σημάδια που αφήνει η ευλογιά. Παρόλο που ο Θουκυδίδης περιγράφει λεmομερώς μια σειρά από τα φοβερά συ

μmώμmα -πυρετός , φλεγμονές, προβλήμαια στην όραση, πόνοι στο λαιμό, φτέρνισμα, πόνοι στο στήθος, βήχας, εντερικοί πόνοι, εμετός , διάρροια, διάρρηξη του δερματικού ιστού και έλκη, δίψα και αφυ δάτωση, γενική αδυναμία και κόπωση, γάγγραινα στα άκρα, μόνι μες εγκεφαλικές βλάβες-, δεν είναι εύκολο για ένα σημερινό ιαιρι κό ερευνητή να συσχετίσει την ακριβή σημασία του ελληνικού λεξι-

.

ΝΟΣΟΣ

149

λογίου με το νόημα των αρχαίων ή των σημερινών ιατρικών όρων. Καθώς η ιατρική στην αρχαιότητα βαmζόταν στον εμπειρισμό -η διάγνωση και η πρόγνωση βασίζονταν στην προγενέστερη κλινική παρατήρηση των συμmωμάτων, και όχι φυσικά στην επιστημονική ταυτοποίηση των μικροβίων σε κυτταρικό επίπεδο-, δεν υπάρχει κά

ποιος τυπολογικός αρχαίος κατάλογος για τις ασθένειες που να μοιά ζει με τις δικές μας κλινικές ταξινομήσεις των ιών και των βακτηρίων. Ίσως η πιο πιθανή εξήγηση για το λοιμό, αν δεν ήταν μια μορφή ι διαίτερα επιβλαβούς ευλογιάς, είναι ότι nροκλήθηκε από κάποιον ορ γανισμό που έχει σήμερα εξαφανιστεί ή, τουλάχιστον, έναν οργανι

σμό που η εξέλιξη στη διάρκεια αυτών των δύο xιλιετι~ν δεν τον κα θιστά πλέον θανατηφόρο. Αν μια μολυσματική νόσος προκαλεί το θάνατο του

30% ενός

υ

γιούς πληθυσμού και εξαρτάται από τις συχνές πρόσωπο με πρό σωπο επαφές, τότε χρειάζεται χιλιάδες νέους ξενιστές για να επι

βιώσει και να μεταδοθεί, ενώ οι επιζήσαντες αποκτούν ανοσία. Επο μένως, είναι πιθανό ότι ο λοιμός εξαφανίστηκε μέσα στις ιδιόμορ φες συνθήκες που επικρατούσαν στην Αθήνα. Όπως επισημαίνει ο Θουκυδίδης , η νόσος επανήλθε μονάχα σποραδικά ύστερα από την αρχική θανατηφόρα εμφάνισή της, παρόλο που οι συνθήκες μέσα στην Αθήνα έγιναν πάλι εξίσου ζοφερές με εκείνες του μετά την οχύρωση της Δεκέλειας από τους Σπαρτιάτες

430, (413) .

ιδίως

Για παράδειγμα, ύστερα από την πανωλεθρία στους Αιγός Πο ταμούς το

405

και την καταστροφή του αθηναϊκού στόλου που οδή

γησε στο τέλος του πολέμου , ο τεράστιος στόλος του Λύσανδρου, που

αποτελούνταν από

200

πλοία, διέπλευσε όλο το Αιγαίο εξαναγκάζο

ντας δεκάδες χιλιάδες εκπατρισμένους Αθηναίους να επιστρέψουν σε μια πόλη που ήταν αποκλεισμένη από τη συνεχή παρουσία του Σπαρ

τιάτη βασιλιά Άγιδος στο οχυρό της Δεκέλειας, ενώ άλλα στρατεύ ματα βάδιζαν βόρεια από την Πελοπόννησο . Οι σύγχρο . ς με τα γε

γονότα πηγές αναφέρουν ότι υπήρξε εκτεταμένη σιτοδεί& στην Αθή-


150

να κατά το τέλος του πολέμου , όμως ο λοιμός δεν επανεμφανίστηκε . Το γεγονός ότι ύστερα από είκοσι πέντε χρόνια δεν υπήρξε μια

παρόμοια επιδημία , παρόλο που οι Αθηναίοι πεινούσαν και ήταν περιορισμένοι εντός των τειχών , υποδηλώνει είτε ότι στην πόλη υ πήρχαν αρκετοί επιζήσαντες από τον πρώτο λοιμό και η ανοσία τους απέτρεψε την εύκολη αναζωπύρωσή του, είτε ότι ύστερα από τόσα χρόνια εκκενώσεων της Απικής οι Αθηναίοι είχαν γίνει περισσότε

ρο ικανοί στη διευθέτηση των αιφνίδιων αναγκών για στέγαση, υ δροδότηση , απομάκρυνση των απορριμμάτων και αποχέτευση των

λυμάτων . Πάντως, φαίνεται ότι ο νικητής ναύαρχος Λύσανδρος έ τρεφε τη μάταιη ελπίδα ότι στη γεμάτη ανθρώπους και πολιορκη μένη Αθήνα του της του

430,

404 θα

μπορούσε να αναγεννηθεί ο φριχτός εφιάλ

που πριν από είκοσι πέντε χρόνια είχε αποδειχτεί με

γάλο πλεονέκτημα για τους Σπαρτιάτες. 12 Φαίνεται ότι ο λοιμός προερχόταν από την Αφρική. Στη συνέ χεια μεταδόθηκε , μέσω της Αιθιοπίας , στην Αίγυπτο και στη Λι βύη . Από εκεί διασκορπίστηκε σε διάφορα σημεία της Περσικής Αυτοκρατορίας πριν φτάσει στον Πειραιά. Η Ελλάδα και· η Ανα τολική Μεσόγειος απείχαν διά θαλάσσης μόνο μερικές ημέρες α

πό τα εκατομμύρια των ανθρώπων που ζούσαν στην Αφρική και στην Ασία , και αποτελούσαν ένα φυσικό συνδετικό κρίκο για τη

μετάδοση μιας τροπικής νόσου. Οι περισσότεροι λοιμοί στην Ελλά δα και στη Ρώμη εμφανίζονταν στο νότο και συνήθως ενέσκηπταν

στη διάρκεια του καλοκαιριού, προφανώς επειδή τα μικρόβια μπο ρούν πιο εύκολα να επιβιώσουν στα στάσιμα νερά , στα ακάθαρτα λύματα και στα τρόφιμα που αποσυντίθενται. Ωστόσο , οι Αθηναί οι δεν είχαν δει ποτέ μια επιδημία τέτοιας έκτασης, παρόλο που λι γότερο λοιμώδεις μορφές παρόμοιων ασθενειών είχαν πλήξει τα νησιά του Αιγαίου, και ιδίως τη Λήμνο, στις προηγούμενες δεκαε τίες.

ΝΟΣΟΣ

151

Οι μολυσμένοι Παρόλο που ο Θουκυδίδης προφανώς αντλεί σιοιχεία από την προ σωπική του εμπειρία και αναγνωρίζει ότι η νόσος μπορεί να προ σβάλλει τους ανθρώπους με διαφορετικούς τρόπους, ωσιόσο επιχει ρεί μια γενική περιγραφή της. Οι τρομακτικές ενδείξεις ξεκινούσαν, τυmκά, με μια έντονη θέρμη σιο κεφάλι, καθώς και με κοκκίνισμα των

ματιών. Ο λαιμός και η γλώσσα γίνονταν αιματοειδείς και η αναπνοή μύριζε άσχημα. Ύ σιερα από αυτά τα αρχικά συμπτώματα όσοι είχαν μολυνθεί άρχιζαν να φτερνίζονται και η φωνή τους γινόταν βραχνή , ενώ σύντομα τους έπιανε έντονος βήχας. Όταν η νόσος έφτανε σιο σιο μάχι , οι ασθενείς άρχιζαν να κάνουν εμετούς. Ταυτόχρονα, αισθάνο νταν ναυτία και τους έπιαναν έντονοι σπασμοί. Οι συσπάσεις του σώ

ματος άρχιζαν σε μερικές περιπτώσεις αμέσως μετά την εμφάνιση των αρχικών συμmωμάτων, σε άλλες όμως περιπτώσεις εκδηλώνο

νταν πολύ αργότερα. Φαίνεται ότι σε μερικούς ασθενείς η νόσος έ

πληττε ταυτόχρονα το αναπνευσιικό σύσιημα και τα έντερα, γεγονός που εξηγεί εν μέρει τον τρόμο για αυτή τη νόσο, η οποία μπορούσε να προσβάλει τόσο εκτεταμένα τον ασθενή. Στη σημερινή εποχή , που τα εμβόλια μας έχουν απαλλάξει από τις χειρότερες μολυσματικές νόσους του παρελθόντος, είναι δύσκολο να φαντασιούμε κάποιο χει ρότερο είδος ασθένειας, καθώς ήταν σαν ένας σημερινός ασθενής να πάσχει ταυτόχρονα από γρίπη, δυσεντερία, ιλαρά και πνευμονία.

Το σώμα των ασθενών δεν ήταν ζεσιό όταν το άγγιζε κανείς, ού τε ιδιαίτερα χλομό. Αντίθετα, είχε έντονο ερυθρό χρώμα και ήταν διά

σιικτο με μικρές φλύκταινες και πληγές . Όσοι είχαν προσβληθεί α πό τη νόσο σύντομα αισθάνονταν μια τόσο έντονη κάψα, ώσιε δεν ανέχονταν να αγγίζει το σώμα τους κανένα είδος ενδύματος, ακόμα

και αν ήταν από λινό ύφασμα. Πολλοί προτιμούσαν να είναι γυμνοί. Στο τελευταίο σιάδιο οι πιο παραμελημένοι ασθενείς ήθελαν να βου τήξουν σε κρύο νερό . Μερικοί πηδούσαν μέσα σε δεξαμενές με τη

ΠEΛOΠONNHΣIAΚOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

152

μάταιη ελπίδα να κορέσουν μια φριχτή δίψα, ένα γεγονός που πα ρακίνησε μερικούς λογίους του 190υ αιώνα να ταυτίσουν λανθασμέ να το λοιμό με τη λύσσα.

Παρόλο που οι περισσότεροι πίστευαν ότι η μόλυνση του νερού προκάλεσε το λοιμό, δεν είχαν κανέναν ενδοιασμό μέσα στην επι θανάτια οδύνη τους να βουτήξουν σε αυτό για να ανακουφιστούν. Όποια και αν ήταν τα γενεσιουργά αίτια της νόσου, η ιατρική εκεί

νης της εποχής δεν αντιλαμβανόταν τον κίνδυνο της διάδοσης των μικροβίων από άνθρωπο σε άνθρωπο μέσω της μόλυνσης του κοι νόχρηστου πόσιμου νερού.

Το χειρότερο, όμως, ήταν ότι ο ύπνος δεν απάλλασσε τους α

σθενείς από την οδύνη τους. Τα θύματα της νόσου δεν μπορούσαν να ησυχάσουν και υπέφεραν από επίμονη αϋπνία. Ωστόσο , ακόμα

και όταν η ασθένεια έφτανε στο αποκορύφωμά της, οι περισσότεροι πάσχοντες δεν πέθαιναν αμέσως. Πολλοί άντεχαν μέχρι την έβδομη ή την ένατη ημέρα , όταν πλέον υπέκυmαν από τον πυρετό και την εξάντληση. Στην περίmωση που οι πιο ρωμαλέοι περνούσαν αυτή την κρίσιμη στιγμή, στη συνέχεια πολλοί από τους επιζήσαντες γέ

μιζαν με έλκη και πάθαιναν διάρροια, με συν~πεια η εξάντληση και η αφυδάτωση να προκαλέσουν τελικά το θάνατό τους.

Όσοι άντεχαν ακόμα και μετά την προσβολή των εντέρων, έβλε παν τη νόσο να επεκτείνεται στα άκρα τους, παραμορφώνοντας και

αχρηστεύοντας τα γεννητικά τους όργανα, αλλά και τα δάχτυλα των χεριών και των ποδιών τους. Άλλοι τυφλώνονταν ή πάθαιναν εγκε φαλικές βλάβες . Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι παραμορφωμένοι

και οι ακρωτηριασμένοι περιφέρονταν χωλαίνοντας στην Αθήνα για χρόνια μετά την επιδημία του

430. Θα πρέπει να του δημιούργησαν

την αίσθηση ότι ήταν ζωντανά φαντάσματα, όταν μετά το τέλος του πολέμου επέστρεψε από την εικοσάχρονη εξορία του για να ολο

κληρώσει την Ιστορία του, υποχρεώνοντάς μας να αναρωτηθούμε πώς ο ίδιος ο ιστορικός αντιπάλευε τα κατάλοιπα της νόσου που είχε πλή-

ΝΟΣΟΣ

153

ξει και αυτόν , ενώ ταυτόχρονα συνέθετε το έργο του. Παρόλο που το ποσοστό θνησιμότητας παρεμπόδισε τις αθηναϊκές στρατιωτικές ε πιχειρήσεις για μια δεκαετία, δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι μακρο πρόθεσμα παρεμποδίστηκε η ικανότητα της Αθήνας να διεξάγει πό λεμο εξαιτίας του μεγάλου αριθμού εξασθενισμένων και ακρωτη

ριασμένων που είχαν επιζήσει. Η ιδιαίτερη περιποίηση ή παραμέληση φαίνεται ότι δεν είχε κα μία σημασία για τους ασθενείς, καθώς οι περισσότεροι πέθαιναν ού

τως ή άλλως. Μόνο ό'οοι επέζησαν, αν και είχαν προσβληθεί από τη νόσο και, άρα, ο οργανισμός τους είχε αναmύξει αντιστάσεις, έδει χναν πραγματική συμπόνια προς τους πάσχοντες

-

τόσο επειδή εί

χαν εμπιστοσύνη στη νεοαποκτηθείσα ανοσία τους όσο και επειδή η δική τους δοκιμασία τους έκανε να συμπάσχουν με τους ασθενείς .

Στη σημερινή εποχή θα πρέπει να τοποθετήσουμε τη μολυσμα τική αυτή νόσο μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο για να κατανοήσου

με πλήρως την ολέθρια θέση στην οποία βρέθηκε η Αθήνα το

430.

Οι περισσότεροι από εμάς, όταν ασθενούμε, ξαπλώνουμε στο κρε βάτι, αν έχουμε πυρετό , και αρχίζουμε πραγματικά να ανησυχούμε μόνο ύστερα από την εμφάνιση δευτερευόντων συμπτωμάτων, όπως

ο εμετός ή η διάΡΡΘια . Παρά τις φροντίδες από την οικογένειά μας, την επίσκεψη κάποιου γιατρού , τους νοσηλευτές και τα. άφθονα φάρ μακα, η κόπωση που επακολουθεί ύστερα από μια ασθένεια μπορεί να μας επηρεάζει για ημέρες ή ακόμα και για εβδομάδες. Ας φα

νταστούμε, όμως, μια τέτοια ασθένεια σε καιρό πολέμου. Φάρμακα , καθαρό νερό, αποστείρωση, παραμονή στο κρεβάτι -όλα όσα σή

μερα θεωρούνται απαραίτητα για την ανάρρωση- δεν ήταν διαθέ σιμα για τους ασθενείς Αθηναίους. Στην αίσθηση τρόμου που οφει λόταν στην παρουσία του εχθρικού στρατού στην Αττική θα πρέπει

να προσθέσουμε τα καθημερινά ψυχικά τραύματα που προκαλούσαν οι θάνατοι των παιδιών , των αδελφών και των συζύγων εξαιτίας μιας νόσου για την οποία κανείς δε γνώριζε ποια ήταν τα αίτιά της, πόσο

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣlAΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

154

διαρκούσε, πώς θεραπευόταν ή ποια μέτρα προφύλαξης έπρεπε να ληφθούν . Εν μέσω μιας τέτοιας συμφοράς κάποιοι έπρε πε να παρέ χουν τροφή, να φροντίζουν τους ασθενείς, να απομακρύνουν τις σο ρούς των πεθαμένων, να επανδρώνουν τις επάλξεις και να συμμετέ

χουν στις περιπόλους εκτός των τειχών της πόλης. Σε μια τέτοια χαοτική κατάσταση, αν στη διάρκεια της εισβολής του

430

οι Σπαρτιάτες δεν είχαν φοβηθεί μήπως μολυνθΟύν και εί

χαν επιτεθεί εναντίον των τειχών της Αθήνας, ή αν είχαν επιστρέψει το επόμενο έτος αντί να συμμετάσχουν στην πολιορκία των Πλα

ταιών , ίσως να είχαν καταλάβει την Αθήνα, δεδομένου ότι η φρου ρά της πόλης αποτελούνταν από σκελετούς , αλλά και δεδομένης της γενικότερης απελπισίας που επ ικρατούσε . Αντίθετα, οι ανησυχίες

των Σπαρτιατών για το ανθρώπινο δυναμικό τους -και ιδίως η αί σθηση του πόσο πολύτιμοι και λίγοι ήταν οι επίλεκτοι οπλίτες που

απάρτιζαν την τάξη των Ομοίων- είχαν ως συνέπεια ο στρατός τους να επιστρέψει νωρίτερα στην Πελοπόννησο και να μην εισβάλε ι ξα νά στην Αττική , μέχρ ι να βεβαιωθούν ότι οι στρατιώτες τους δεν υ

πήρχε πλέον καμία πιθανότητα να μολυνθούν από την ασθένεια . 13 Οι ετοιμοθάνατοι στους δρόμους και κοντά στις κρήνες ήταν συ

ντετριμμένοι . Η τελευταία εικόνα της ζωής τους ήταν εκείνη των λει ψάνων των φίλων και των οικογενειών τους, και συνειδητοποιούσαν ότι και αυτούς τους περίμενε σύντομα μια παρόμοια μακάβρια μοί

ρα . Πώς μπορούσε μια πολιορκούμενη πόλη να απαλλαχθεί από τα

χιλιάδες πτώματα που συσσωρεύονταν μέσα στα τείχη της; Πρό σφατες ανασκαφές για την κατασκευή ενός σταθμού του μετρό κο ντά στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού έφεραν στην επιφάνεια

ένα μαζικό τάφο και περισσότερα από

1.000 μνήματα

KOνtά στην ε

πιφάνεια του εδάφους. Σε μερικές περιπτώσεις βρέθηκαν δεκάδες

σκελετοί σωριασμένοι φύρδην μίγδην σε μεγάλους λάκκους, προ φανώς χωρίς τις φυσιολογικές προετοιμασίες και τα συνήθη κτερί σματα. Οι ενδείξεις γ ια αυτό τον εσπευσμένο ομαδικό ενταφιασμό

ΝΟΣΟΣ

155

υποδήλωναν στους ανασκαφείς ότι οι μηχανικοί που είχαν αναλάβει

την κατασκευή του μετρό είχαν βρει έναν από τους πολλΟύς μαζικούς τάφους που είχε καταστήσει αναγκαίους η επιδημία του

430,

ένα

φαινόμενο που, όπως φαίνεται, δεν επαναλήφθηκε στα επόμενα

2.500 χρόνια της ιστορίας της πόλης . 14 Ένας παρόμοιος εφιάλτης ομαδικών ενταφιασμών σε πολύ με

γαλύτερη κλίμακα υπήρξε στη διάρκεια της επιδημίας της βουβω νικής πανώλης που έπληξε την Κωνσταντινούπολη μια χιλιετία αρ γότερα , στη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστινιανού τον

60

αιώνα

μ.χ. Και εκεί τα νεκροταφεία σύντομα γέμισαν , με συνέπεια να υ

πάρχουν σωροί με πτώματα σε αποσύνθεσl) στους δρόμους και κα τά μήκος της ακτής . Ακόμα και οι τεράστιοι λάκκοι που σκάφτηκαν

με την πρόθεση να τοποθετηθούν σε αυτούς

70.000 σοροί σύντομα

υπερπληρώθηκαν, με συνέπεια οι νεκροί να ρίχνονται από τους πύρ γους των τειχών. 15

Μέσα σε μερικές ημέρες οι υπεύθυνοι αξιωματούχοι της Αθήνας δεν ήταν σε θέση να μεταφέρουν, πολύ δε περισσότερο να θάψουν ή να κάψουν, τις σορούς των πτωμάτων που συνεχώς διογκώνονταν .

Οι άνθρωποι δεν είχαν τα μέσα για να φροντίσουν τα νεκρά μέλη των οικογενειών τους. Σε μερικές περιπτώσεις έκλεβαν τα ξύλα από τις νεκρικές πυρές για άλλους ή τις χρησιμοποιούσαν - ή τοποθετούσαν τους νεκρούς τους στα μνήματα άλλων. Προκλήθηκαν έριδες . Πολ λοί από τους μόνιμους κάτοικους της πόλης κατηγορούσαν τους νε οαφιχθέντες από την ύπαιθρο, καθώς θεωρούσαν ότι ο αριθμός και οι αγροτικές συνήθειές τους εξηγούσαν την αιφνίδια εμφάνιση αυ τής της καινοφανούς μολυσματικής νόσου, και ενδέχεται αυτές οι ε ντάσεις να υπέβοσκαν για πολλά χρόνια, βάζοντας τα θεμέλια για την

πολιτική αναταραχή που θα ξεσπούσε είκοσι χρόνια αργότερα. 1 6 Η εικόνα των mωμάτων σε αποσύνθεση και των άταφων σορών σε όλη την πόλη άφησε ανεξίτηλα ίχνη στους Αθηναίους. Μόλις έξι χρόνια αργότερα, ύστερα από τη μάχη του Δηλίου

(424) , οι νικητές

156


Θηβαίοι άφησαν τις σορούς των Αθηναίων που είχαν σκοτωθεί να α

ποσυντίθενται, ως ένα μέσο πίεσιις για να προβούν οι Αθηναίοι σε παραχωρήσεις - μια ύβρις που ο Ευριπίδης καταδίκασε το επόμενο

έτος στις Ικέτιδες

(423). Παρόμοια, η υστερία που κυρίευσε την πό

λη ύστερα από την πληροφορία ότι δεν είχαν περισυλλεχθεί οι σο ροί των Αθηναίων ναυτικών έπειτα από τη νίκη στις Αργιν.ούσες

(406)

προκάλεσε τη δίκη των νικητών στρατηγών. Αυτή η αυτοκτονική πράξη φαίνεται ως ανεξήγητος παραλογισμός, εκτός εάν αναλογιστεί κάποιος ότι, στην πραγματικότητα, οι Αθηναίοι δεν είχαν ποτέ ανα κάμψει ψυχολογικά από τις φριχτές εικόνες και αναμνήσεις που τους

είχαν ανεξίτηλα εντυπωθεί το καταστρεmικό έτος 430. Αλλά και στη Σικελία αφl1νονταν συχνά σοροί να αποσυντεθούν, με τα οστά των νεκρών να περισυλλέγονται πολλούς μήνες αργότερα, μετά την παύ

ση των εχθροπραξιών. 17

Κουλτούρα και μαζικοί θάνατοι

Για ποιο λόγο ο Θουκυδίδης σε μια καθ' υΊ-ιόθεση στρατιωτική ι στορία δίνει μια τόσο περίοmη θέση στην περιγραφή του λοιμού και αφηγείται διεξοδικά την κάθοδο των Αθηναίων προς τη βαρβα ρότητα ; Εκτός από το γεγονός ότι και ο ίδιος είχε πληγεί από τη νό

σο, η ενέργειά του αυτή εδράζεται σε ευρύτερα ιστορικά και φιλο σοφικά ενδιαφέροντα. Πρώτον, καθώς έζησε στη διάρκεια του α θl1ναϊκού διαφωτισμού των μέσων του 50υ αιώνα , που επεδίωκε να ερμηνεύσει τα φυσικά φαινόμενα μέσω της επιστήμης και όχι μέσω

των θρησκευτικών ή λαϊκών δοξασιών, ο Θουκυδίδης, ως διδακτικός ιστορικός , ήθελε να καταστήσει σαφές στους αναγνώστες του ότι ο

ίδιος πίστευε στην ορθολογική μέθοδο της διακρίβωσης των συ μmωμάτων. Η προσεκτική κλινική παρατήρηση θα μπορούσε να ο δηγήσει στη διάγνωση για το αν επρόκειτο για μια προϋπάρχουσα

ΝΟΣΟΣ

157

γνωσrή ασθένεια . Μόνο με αυτό τον τρόπο ένας ορθολογιστής θα ή ταν σε θέση να κάνει μια πρόγνωση για τον ασθενή . Ήθελε , λοιπόν , να περιγράψει «τα συμmώματά της, ώστε παρατηρώντας τα κανείς

προσεχτικά , αν καμιά φορά ξαναπέσει , να 'ναι πιο πολύ σε θέση να γνωρίζει» . 18

Συχνά ο Θουκυδίδης καταβάλλει ιδιαίτερες προσπάθειες για να καταρρίψει ψευδείς πεποιθήσεις , όπως την εξωφρενική ιδέα ότι η ανάρρωση διασφάλιζε στον τυχερό τη μελλοντική του ανοσία από κάθε άλλη ασθένεια . Επίσης , απορρίmει τα υπερφυσικά αίτια για την επιδημία . Και γελοιοποιεί όσους προσπαθούσαν να εξηγήσουν

την επιδημία συσχετίζοντάς τη με τον παλαιό χρησμό για το « δωρι-' κό πόλεμο» . Τη νόσο δεν την προκάλεσαν οι θεοί, αλλά η κοσμο συρροή . Δεν ήταν υπεύθυνη η θεϊκή βΟύληση , αλλά οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Όπως και στις διάσημες περιγραφές του για τον εμφύλιο πόλε

μο στην Κέρκυρα , για τη δολοφονία των μαθητών ενός σχολείου στη Μυκαλησσό από Θράκες μισθοφόρους ή για την τελική καταστρο φή του αθηναϊκού στρατού στη Σικελία , η περιγραφή του Θουκυδί

δη για το λοιμό μάς υπενθυμίζει ότι η ανθρωπότητα βρίσκεται πά ντα πολύ κοντά στην αγριότητα

-

και πόσο πολύτιμη είναι η σωτη

ρία της μέσω των νόμων , της θρησκείας, της επιστήμης και των ε

θίμων. Αυτό το λεmό επίστρωμα πολιτισμού είναι μια καθολική στα

θερά , ένα αντίσωμα στην αλαζονεία του μοντερνισμού, που πρ ε σβεύει ότι η τεχνολογία επιτέλους εξάλειψε τις πανάρχαιες παθολο

γίες της ανθρώπινης φύσης. Η ικανότητα με την οποία ο Θουκυδί δης αναλύει μεθοδικά τα γενεmουργά αίτια της νόσου μάς υπενθυ

μίζει, επίσης , ότι το ιστορικό έργο του δεν ήταν μόνο εμπειρικό αλ λά και διδακτικό, και ότι δεν είχε τη μυθιστορηματική και φολκλο

ρική διάσταση του έργου του Ηροδότου ή των επικών ποιητών. Ο λοιμός μόλυνε επίσης την Αθήνα με μια ολοσχερή ανομία. Κα θώς οι άνθρωποι πίστευαν ότι πλησίαζε το τέλος, «αποτολμούσε κα-

ΠΕΛΟΠΟ Ν ΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

158

νείς ευκολότερα ». Δεδομένου ότι ο θάνατος επικρεμόταν πάνω από όλους , οι περισσότεροι έχασαν τον αυτοέλεγχό τους και, αντίθετα , «α ποφάσιζαν να κυνηγούν τις γρήγορες χαρές και τέρψεις» . Ξέχασαν το φόβο τους τόσο για τους νόμους όσο και για τους θεούς, προσθέ τει ο Θουκυδίδης, επειδή κανείς δεν μπορούσε να προσδιορίσει ποια

είδους δίκαιη συμπεριφορά θα πρόσφερε ασφάλεια από τη νόσο . Καθώς , όμως, ένας φριχτ6ς τρόπος θανάτου μπορούσε να επέλθει α διακρίτως και χωρίς προειδοποίηση, οι άνθρωποι ζούσαν για το σή μερα και, ως εκ τούτου, συχνά προέβαιναν σε εγκληματικές πράξεις

για να «χαρούν κάπως τη ζωή » .1 9 Ο λοιμός αvτικατοmρίζει ένα θέμα που συναντάμε σε όλη την Ιστορία : μια ακόμα παράμετρος που σχετίζεται με το πολύπλοκο ζή τημα του πολέμου είναι ότι οι πόλεμοι έχουν τρομερές απελευθε ρωτικές συνέπειες , εξαναγκάζοντας τους ανθρώπους να καταφεύ γουν σε πράξεις που ποτέ δε θα σκέφτονταν ορθολογικά να κάνουν

σε περι6δους ειρήνης και ησυχίας, στις οποίες έχουν τόσα πολλά να χάσουν. Και επειδή η Αθήνα ήταν το πνευματικό κέντρο της Ελλά

δας και αξίωνε να κατέχει μια περίοmη θέση χάρη στα μοναδικά αν θρωπιστικά της ιδεώδη και στην υψηλή κουλτούρα της , το πανδαι μόνιο που ακολούθησε το λοιμό μάς υπενθυμίζει ότι ο πολιτισμός μπορεί να χαθεί οπουδήποτε και οποτεδήποτε. Επιπλέον, επειδή η επιδημία εμφανίστηκε στο δεύτερο έτος του εικοσιεφτάχρονου πολέμου , διαδραμάτισε έναν καθοριστικό ρόλο : καθώς οι Αθηναίοι υπέστησαν τόσα δεινά , ήταν δύσκολο να ανυψω

θούν στο προηγούμενο ηθικό ανάστημά τους στα επόμενα χρόνια . Η εγκληματικότητα και η αγρι6τητα μετατράπηκαν σε συνήθεις, ή μάλλον σε καθιερωμένες , μορφές συμπεριφοράς, λες και οι Αθη ναίοι , αφού απελευθερώθηκαν από δεκαετίες εκπολιτιστικών επιρ ροών , να μην μπορούσαν να αποτινάξουν τις καινοφανείς βάναυσες

έξεις τους. Ο θάνατος του Περικλή στη διάρκεια της επιδημίας συμ βολίζει την καθοδική πορεία της Αθήνας, καθώς χάθηκε ο τελευ-

ΝΟΣΟΣ

159

ταίος πολιτικός που διέθετε τη νοημοσύνη και το ηθικό κύρος για να συγκρατεί τους Αθηναίους σε αυτούς τους καιρούς της αγριότητας .

Για τον Θουκυδίδη ο λοιμός δεν είχε μόνο ως συνέπεια την αθλιό τητα, το θάνατο και την αναπηρία . Οι επιmώσεις του ήταν , επίσης, ο πρόδρομος των πιο σκληρών και ιδιοτελών μορφών πολιτικής που επακολούθησαν, και οδήγησαν σε μια σειρά βάναυσων αθηναϊκών ε

νεργειών σε βάρος των συμμάχων που στασίαζαν, αλλά και εναντίον ουδέτερων πόλεων-κρατών.

Ο Θουκυδίδης αναφέρει, λοιπόν, σε ένα κομβικής σημασίας χω ρίο ότι ο λοιμός έφερε για πρώτη φορά στην πόλη μια μεγάλη ανο

μία. Και υπαινίσσεται ότι πολλές από τις αποτρόπαιες ενέργειες που' διέπραξε η Αθήνα στα επόμενα χρόνια του πολέμου κυοφορήθηκαν από το

430

έως το

426,

όταν το σύνολο των κατοίκων κινδύνευε να

εξολοθρευτεί. Αν αυτή η ανάλυση ισχύει, τότε η νόσος είχε επίσης βα θιές συνέπειες στις τακτικές και στις μεθόδους με τις οποίες η Αθή

να διεξήγαγε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο

-

ένα δεδομένο που πα

ραβλέπουν οι περισσότεροι στρατιωτικοί ιστορικοί, οι οποίοι υπο τιμούν τις πολιτισμικές αναταράξεις που προκάλεσε ο λοιμός και έ

γιναν αισθητές σε όλη την αθηναϊκή ηγεμονία , από τη Μυτιλήνη μέ

χρι τη Μήλο. 2Ο

ο πιο θανάσιμος εχθρός Εντούτοις, το ενδιαφέρον του Θουκυδίδη επικεντρώνεται κυρίως στα στρατιωτικά ζητήματα : ο απίστευτος αριθμός των απωλειών από το λοιμό μετέβαλε σχεδόν αμέσως την εύθραυστη ισορροπία ισχύος και, κατ' επέκταση, τόσο τους στρατηγικούς σχεδιασμούς όσο και ο

λόκληρη την πορεία του πολέμου . Ύστερα από την επανεμφάνιση της νόσου το

426

ο ιστορικός καταλήγει χωρίς περιστροφές στο συ

μπέρασμα «τίποτα άλλο να μη βασανίσει περισσότερο τους Αθη-


160

ναίους και να μη βλάψει πιο καίρια τη δύναμή τους από την αρρώ σηα αυτή»

-

μια εντυπωσιακή αποτίμηση, καθώς στα δεινά των Αθη

ναίων συγκαταλέγονταν ήττες όπως σης μάχες του Δηλίου της Μαντίνειας

(418), η

καταστροφή στις Συρακούσες

(424) και (413), οι λε

ηλααιες εξαιτίας της οχύρωσης της Δεκέλειας από τους Σπαρτιάτες

(413-404) και οι κομβικής σημασίας αθηναϊκές ήττες στη θάλασσα (411-404). Παρόλο που ο Θουκυδίδης δηλώνει ότι υπήρξαν δυο ση μαντικές επανεμφανίσεις της νόσου, αναφέρει επίσης ότι « ποτέ δεν είχε εκλείψει ολότελα » , υπαινισσόμενος ότι για σχεδόν τέσσερα έτη

οι Αθηναίοι πέθαιναν από τη μυστηριώδη επιδημία . 2 1 Ωστόσο , ένα από τα μεγάλα μυστήρια του πολέμου παραμένει το ποιες ακριβώς ήταν οι επιπτώσεις του λοιμού στην ικανότητα της

Αθήνας να συνεχίσει τον πόλεμο. Ο Θουκυδίδης δεν υπερέβαλλε ό

ταν περιέγραφε τα δεινά που έπληξαν την Αθήνα, δεν είναι όμως σαφές πώς η επιδημία μετέβαλε τις αθηναϊκές τακτικές, εκτός από το γεγονός ότι έστρεψε τους Σπαρτιάτες εισβολείς από την Αττική στις γειτονικές Πλαταιές και ότι μείωσε το ανθρώπινο δυναμικό της Αθή

νας για τα επόμενα χρόνια. Παρ' όλα αυτά , ο λοιμός μάς θέτει μπρο στά σε μια σειρά υποθετικών ερωτημάτων για το τι θα μπορούσε να

είχε κάνει η Αθήνα χωρίς την αιφνίδια απώλεια δεκάδων χιλιάδων πολιτών της.

Και ο ιστορικός συνεχίζει την καταμέΤΡΙ1ση των ολέθριων επι mώσεων της επιδημίας με τη ρητή δήλωση ότι χάθηκαν 4.400 ψάχι μοι» Αθηναίοι οπλίτες, αλλά και

300 ιππείς,

ενώ « στάθηκε αδύνατο

να εξακριβωθεί πόσοι πέθαναν από τον υπόλοιπο πληθυσμό της πό

λης» . 22 Τι σημαίνουν αυτοί οι αριθμοί όσον αφορά τη συνολική φθο ρά που υπέστη η ικανότητα της Αθήνας να διεξάγει έναν πόλεμο ; Όταν ξεκίνησε η σύρραξη , ο αριθμός των αρρένων Αθηναίων πο λιτών ήταν πιθανότατα μεταξύ

30.000 και 40.000,

και οι μισοί περί

που από αυτούς είχαν τα απαραίτητα μέσα για να υπηρετούν ως ο

πλίτες. Σε αυτούς τους κατά προσέγγιση

15.000 ή 20.000 οπλίτες πρέ-

ΝΟΣΟΣ

161

πει να προσθέσουμε και ένα σημαΥΠκό αριθμό μόνιμων κατοίκων που

είχαν περιορισμένα πολιτικά δικαιώματα επειδή ήταν ξένοι (μέτοικοι) . Οι περισσότεροι από αυτούς αναλάμβαναν καθήκοvrα φύλαξης, όμως σε περιmώσεις ανάγκης πύκνωναν τις τάξεις της φάλαγγας των οπλι τών . Επομένως, ο στρατός χωριζόταν σε οπλίτες πρώτης γραμμής

(13.000) και οε οπλίτες της εφεδρείας (16.000). Αν η μνεία για τους 4.400 «μάχιμους» οπλίτες που πέθαναν αναφέρεται μόνο στις απώ λειες που υπέστησαν οι 13.000 πολίτες που ήταν ανά πάσα στιγμή έ-. τοιμοι να βαδίσουν στη μάχη, τότε το ένα τρίτο όλων των οπλιτών αυ

τής κατηγορίας χάθηκε μέσα σε τέσσερα έτη - δηλαδή, μια αναλογία απωλειών της τάξεως του

34% για τους

καλύτερους άντρες που μπο

ρούσε να παρατάξει η πόλη. Συγκριτικά, ο λοιμός αποδείχτηκε για τους Αθηναίους το αντίστοιχο της μάχης του Σομ ή της πολιορκίας του Στάλινγκραντ. Επιπλέον, η απώλεια

300

ιππέων σήμαινε ότι είχε χαθεί το

30%

του πολύτιμου ιππικού της Αθήνας , που η δύναμή του ανερχόταν σε

1.000

άντρες. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για τις συνέπειες που εί

χε η νόσος στα άλογα που ήταν σταβλισμένα στην πόλη ή αν συνε

χίστηκαν οι έξοδοι του ιππικού εναντίον των Πελοποννησίων λαφυ ραγωγών, που είχαν κατευθυνθεί προς το νότο προσπερνώντας τις κο ντινές στην Αθήνα πεδιάδες . Το μοναδικό μέσο άμυνας απέναντι στις περιπόλους του εχθρού στην Απική ήταν το αθηναϊκό ιππικό, που μέσα σε ένα έτος έχασε περισσότερους ιππείς από τις συνολικές

απώλειες που υπέστη σε τρεις δεκαετίες. Ακόμα και εννέα χρόνια με

τά το οριστικό τέλος του λοιμού , στη διάρκεια της Σικελικής Εκστρα τείας, οι Αθηναίοι θα είχαν σημαντικές ελλείψεις στο ιππικό, ακρι βώς τη στιγμή που οι έφιππες περίπολοι θα αποκτούσαν ακόμα πιο καθοριστικό ρόλο στην Απική. Ο Θουκυδίδης προσθέτει ότι η νόσος μεταδόθηκε και στο εκ

στρατευτικό σώμα που πολιορκούσε στο βορρά την Ποτίδαια . Πα ρόλο που τελικά οι Αθηναίοι θα κυρίευαν την πόλη , έχασαν

1.0500-


162 πλίτες από μια δύναμη

4.000 μέσα σε 40 ημέρες (26%). Το ποσοστό

των απωλειών και η γρήγορη , μέσα σε έξι εβδομάδες, διάδοση της νόσου στην Ποτίδαια θύμιζαν τις επιmώσεις της ασθένειας στην

Αθήνα . Όποιο και αν ήταν το γενεσιουργό μικρόβιο, η επιδημία υπήρξε ιδιαίτερα θανατηφόρα, . δεδομένου ότι το ποσοστό θνησιμότητας με ταξύ υγιών ενήλικων αντρών ήταν πολύ μεγάλο. Οι μολυσμένοι Αθη ναίοι πέθαιναν , πιθανότατα, σε μεγαλύτερες αναλογίες από τους κα τοίκους του μεσαιωνικού Λονδίνου στη διάρκεια των χειρότερων ετών

της επιδημίας της βουβωνικής πανώλης. Οι ασθένειες έχουν πάντα μια ιδιαίτερη συνάφεια με τον πόλεμο , καθώς σε περιόδους πολέμου υ πάρχουν ελλείψεις στα τρόφιμα, επικρατούν έντονα αισθήματα άγχους και οι στρατιώτες -όπως οι Αθηναίοι που πολιορκούσαν την Ποτί δαια

(432-430) κάτω από τις διαταγές του Άγνωνα- υποχρεώνονται να

στρατωνίζονται σε σκηνές και παραπήγματα στην ύπαιθρο . Μερικοί

από τους μεγαλύτερους λοιμούς στον αρχαίο κόσμο -η επιδημία στα χρόνια του Αντωνίνου που προκάλεσε το θάνατο του ενός τρίτου του πληθυσμού σε μερικές περιοχές στην Ελλάδα, στην Ιταλία, στη Μι

κρά Ασία και στην Αίγυmο , αλλά και άλλες επιδημίες στη διάρκεια της βασιλείας των αυτοκρατόρων Δεκίου

(251-253

(249-251

μ.χ.) και Γάλλου

μ. Χ.)- είχαν την αφετηρία τους σε στρατόπεδα και, πριν ε

ξαλειφθούν, εξολόθρευσαν σχεδόν ολόκληρες ρωμαϊκές στρατιές. Εκτός από αυτούς τους σαφείς αριθμούς για τη συνολική απώλεια

5.750 επίλεκτων Αθηναίων στρατιωτών,

μπορούμε να εικάσουμε, με

βάση το αξιοσημείωτα σταθερό ποσοστό των απωλειών (περίπου

30%),

τόσο τον αριθμό των απωλειών των οπλιτών της εφεδρείας

(περίπου

4.800 νεκροί από 16.000 άντρες;), όσο και τον « αδύνατο να

εξακριβωθεί» αριθμό των θητών, των μετοίκων, των γυναικών των παιδιών και των δούλων που πέθαναν . Η δεύτερη αυτή κατηγορία των κατοίκων της Απικής πρέπει να αριθμούσε συνολικά του,λάχι στον

200.000

ανθρώπους. (Το

1920, πριν

από την άφιξη του μεγά-

ΝΟΣΟΣ

163

λου κύματος προσφύγων από τη Μικρά Ασία, η απογραφή του ελ ληΥΙκού πληθυσμού ανέφερε ότι οι συνολικοί κάτοικοι της Απικής ήταν

501.615,

εξαιρουμένης της μητροπολιτικής και βιομηχανικής

καρδιάς της Αθήνας και του Πειραιά . ) Αν όσοι ζούσαν στην αρχαία Απική πέθαναν εξαιτίας του λοι

μού με μια αναλογία αντίστοιχη με το ποσοστό των απωλειών στο ιπ πικό και στο πεζικό, τότε χάθηκαν τουλάχιστον

60.000 επιπλέον άν

θρωποι. Από την άποψη των ετήσιων εισοδημάτων που απωλέσθη σαν και που σε διαφορετική περίmωση θα είχαν συγκεντρώσει όσοι στρατιώτες και εργαζόμενοι είχαν προσβληθεί από τη νόσο , ο θά νατος περίπου

20.000 έως 30.000 ενήλικων αντρών

κάθε κοινωνικής

τάξης σήμαινε ένα άμεσο έλλειμμα στο ισοζύγιο των οικογενειακών τους προϋπολογισμών που υπερέβαινε τα

1.000 τάλαντα -

οι ζημιές,

λοιπόν , που υπέστη η οικονομική δραστηριότητα ισοδυναμούσαν με το συνολικό κεφαλαιουχικό απόθεμα για την προστασία της πόλης,

ένα ποσό που προσέγγιζε τα

500.000.000

σημερινά δολάρια. Οι οι

κονομικές δυσκολίες της Αθήνας στις επόμενες δεκαετίες του πολέ μου δεν οφείλονταν μόνο στην εκτόξευση στα ύψη των στρατιωτικών δαπανών ή στους ανυπάκουους συμμάχους , αλλά επίσης και στο θά

νατο ή στην αναπηρία χιλιάδων εργαζομένων στην Απική στις αρ χές του πολέμου . Είναι αδύνατο να υπολογιστούν οι επιπτώσεις από το θάνατο

40.000 έως 50.000 γυναικών, δούλων και παιδιών .

Εκτός από την ου

σιαστική συμβολή τους στην αθηναϊκή οικονομία, ακόμα και στη

διάρκεια ενός πολέμου αυτοί οι άμαχοι διαδραμάτιζαν ένα βασικό ρόλο. Στις πολιορκίες , για παράδειγμα, οι γυναίκες μαγείρισσες εί ναι πολύτιμες για να διατηρείται η φρουρά που υπερασπίζεται την πόλη ζωντανή και υγιής. Η απώλεια αυτών των θεραπαινίδων εξη γεί αναμφίβολα το μεγάλο αριθμό των νεκρών, καθώς οι γυναίκες θα μπορούσαν να τους είχαν περιποιηθεί στη διάρκεια της ασθένειάς τους . Η αθηναϊκή φάλαγγα δεν μπορούσε να εισβάλει εν πλήρη ισχύ


164

στα Μέγαρα ή στη Βοιωτία χωρίς τους δούλους που μετέφεραν τις

αποσκευές, ενώ είχε ήδη αρχίσει η χρησιμοποίηση χιλιάδων δού λων ως κωπηλατών στον αθηναϊκό στόλο, του οποίου οι τριήρεις α παιτούσαν

40.000

έως

60.000 ναύτες .

Ο λοιμός σκότωσε πιθανότατα πέντε φορές περισσότερους ο πλίτες από όσους σκοτώθηκαν σrην αιματηρή μάχη του Δηλίου. Οι

συνολικές απώλειες που προκάλεσε ο λοιμός υπερέβαιναν τον αριθ μό όσων χάθηκαν στη διαβόητη Kατασrρoφή στη Σικελία . Σε κανέ ναν από τους παραπάνω αριθμούς απωλειών δε συμπεριλαμβάνονται

οι χιλιάδες που ακρωτηριάστηκαν ή έμειναν ανάπηροι εξαιτίας της νόσου ή, ακόμα χειρότερα, οι δημογραφικές επιmώσεις που υπήρ ξαν στην Αθήνα τα επόμενα χρόνια, καθώς εξολοθρεύτηκαν τόσοι πολλοί άνθρωποι που βρίσκονταν στην αναπαραγωγική τους ηλικία . Για παράδειγμα, ο Παυσανίας έγραψε ότι, τριάντα χρόνια αργότε

ρα, η Αθήνα ζήτησε να μη συμμετάσχει στην πανελλήνια εκστρατεία στη Μικρά Ασία, με το πρόσχημα ότι εξακολουθούσε να δοκιμάζε ται από τις μεγάλες απώλειες του ανθρώπινου δυναμικού της που ο

φείλονταν στον πόλεμο και σro λοιμό . 23 Ο αιφνίδιος θάνατος τόσων πολλών οπλιτών είχε, επίσης, και έ

ναν πιο άμεσο αντίκτυπο στα επόμενα έτη . Η Αθήνα παρέταξε μόνο

7.000 οπλίτες στη μάχη του Δηλίου το 424. Και έστειλε λιγότερους α πό 1.000 στην ακόμα πιο κρίσιμη μάχη της Μαντίνειας το 418 - αρ κετές χιλιάδες λιγότερους οπλίτες από τους 10.000 Αθηναίους που εί χαν πολεμήσει στο Μαραθώνα το 490. Και οι δυο ήπες προήλθαν ύ στερα από αμφίρροπες μάχες. Τρεις ή τέσσερις χιλιάδες επιπλέον

Αθηναίοι οπλίτες θα μπορούσαν να είχαν κάνει τη διαφορά και να ο δηγούσαν στη νίκη και όχι στην πανωλεθρία. Αν η αθηναϊκή συμμα χία είχε επικρατήσει σε κάποια από αυτές τις κρίσιμες συγκρούσεις ,

είναι ενδεχόμενο ο πόλεμος να είχε τελειώσει με ευνοϊκούς για την

Αθήνα όρους, είτε επειδή το Βοιωτικό Κοινό θα αποχωρούσε από την εχθρική συμμαχία είτε επειδή ένας νέος δημοκρατικός συνασπισμός

165

ΝΟΣΟΣ

στην Πελοπόννησο θα είχε περικυκλώσει μια ευνουχισμένη Σπάρτη . Άρα, ο θάνατος περίπου

10.000 οπλιτών της πρώτης γραμμής και 300 ιππέων, αλλά και

τιις εφεδρείας, σε συνδυασμό με την απώλεια

η πραγματοποίηση πολιορκιών και ναυτικών περιπολιών, σήμαιναν ότι η Αθήνα δεν ήταν σε θέση να δεσμεύσει σημαντικές δυνάμεις σε

χερσαίες επιχειρήσεις για αρκετά χρόνια. Η απώλεια του ανθρώπι νου δυναμικού ενδέχεται, επίσης, να εξηγεί για ποιο λόγο η αθηναϊ

κή φάλαγγα οπλιτών δεν πραγματοποίησε κάποια σημαντική εκ στρατεία στη διάρκεια των πέντε επόμενων ετών μετά το

429, όπως

ήταν τα μεταγενέστερα , έστω και χωρίς ιδιαίτερο ζήλο, εγχειρήματα στο Δήλιο και στη Μαντίνεια . Αντίθετα , οι Αθηναίοι ένιωθαν μια πα

ρανοϊκή φοβία για το ενδεχόμενο να σταmάσουν οι φόρου υποτελείς πόλεις-κράτη, εν μέρει εξαιτίας των καταστρεmικών απωλειών που είχε υποστεί το ανθρώπινο δυναμικό τους εξαιτίας του λοιμού, αλλά και εξαιτίας της αίσθησης ότι η πολιορκία της πόλης τους τους ε

μπόδιζε να επιβάλλουν την υπερπόντια επικυριαρχία τους. 24 Μέσα σε λίγα μόνο χρόνια είχαν γίνε ι σημαντικά λάθη. Ο στρα τός που στις αρχές του πολέμου είχε παρατάξει

16.000

οπλίτες για

να λεηλατήσουν την πεδιάδα της Μεγαρίδας εφτά χρόνια αργότερα στο Δήλιο είχε το μισό μέγεθος . Για να μπορέσουν οι Αθηναίοι να νι κήσουν τον ποιοτικά ανώτερο θηβαϊκό ή πελοποννησιακό στρατό , ή ταν ουσιώδες να διαθέτουν την αριθμητική υπεροχή και να μην εί ναι απλώς ισάριθμοι . Αν η τάξη των θητών, που επάνδρωναν το στό λο , είχε εξαιτίας της νόσου το ίδιο συνολικό ποσοστό απωλειών με το αντίστοιχο των οπλιτών και των ιππέων (περίπου

30%), τότε από τους σχεδόν 20.000 πολίτες κωπηλάτες πέθαναν ίσως 6.000 έως 7.000 στη διάρκεια της επ ιδημίας - ή αρκετοί ναύτες για να επανδρώσουν εξ ολοκλήρου

30 με 35 τριήρεις.

Οι απώλειες αυτές ήταν μεγαλύτε

ρες από το σύνολο των Αθηναίων που σκοτώθηκαν στη νικηφόρο ναυμαχία της Σαλαμίνας πριν από πενήντα χρόνια , η οποία σημα τοδότησε την έναρξη του Χρυσού Αιώνα .

ΠEΛOΠON N HΣIAΚOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

166 Μόνο το

415, δεκαπέντε χρόνια μετά την πρώτη εμφάνιση της ε

mδημίας, ο αθηνα~Kός στρατός ανέκτησε έναν ικανοποιητικό βαθ μό ισχύος . Για παράδειγμα , σχολιάζοντας τις προετοιμασίες που έ γιναν το

416

για την εισβολή στη Σικελία , ο Θουκυδίδης εξηγεί ότι

ο πληθυσμός ήταν πεπεισμένος για την επιτυχία , καθώς « η πόλη εί

χε συνέλθει πρόσφατα από την επιδημία και τον αδιάκοπο πόλεμο», και προσθέτει ότι είχε αποκατασταθεί η οικονομική ευρωστία στη διάρκεια της Ν ικίειου Ειρήνης , αλλά και ότι « πολλοί νέοι ήταν πια στρατεύσιμοι» . 25 Αν προσθέσουμε 10υς ιππείς, τους οπλίτες και τους θήτες που πέ θαναν , αν συνυπολογίσουμε τους μετοίκους, και αν υποθέσουμε ότι το ποσοστό απωλειών για τις γυναίκες, τα παιδιά και τους δούλους

ανεξαρτήτου ηλικίας και φύλου ήταν παρόμοιο, τότε περίπου έως

80.000

70.000

κάτοικοι της Απικής χάθηκαν μέσα σε ελάχιστο διά

στημα. Πιθανότατα , υπέκυψαν μέσα σε μερικούς μήνες μετά την εμ φάνιση της επιδημίας το

430.

Επομένως, το ένα τέταρτο ή το ένα τρί

το του συνολικού πληθυσμού πέθανε πριν αρχίσει ουσιαστικά ο πό λεμος .

Κρίση εμΠΖσιοσύνης Αν οι σημερινοί επιστήμονες δε ι;ruνυπoλoγίζoυν πάντα το λοιμό στις

στρατιωτικές αναλύσεις τους για τον Αρχίδαμειο Πόλεμο, οι Αθη ναίοι, τουλάχιστον, γνώριζαν ότι η πόλη τους είχε πληγεί ανεπανόρ

θωτα. Αναμφισβήτητα , έβλεπαν την ισχύ του στρατού και του ναυ τικού τους κάτω από το πρίσμα του « πριν» και του ψετά » την επι

δημία. Ο Θουκυδίδης παρατηρεί ότι η εισβολή στην πεδιάδα της Μεγαρίδας στη διάρκεια του πρώτου φθινοπώρου του πολέμου υ πήρξε η μεγαλύτερη επίδειξη ισχύος που είχε κάνει μέχρι τότε το α θηναϊκό πεζικό, καθώς «δεν την είχε [την Αθήνα] χτυπήσει η επιδη-

ΝΟΣΟΣ

167

μία» . Ο Περικλής κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η εμφάνιση της ε πιδημίας ευθυνόταν περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη συμφορά για την καταστροφή του πνεύματος της Αθήνας . Και υπονοούσε ότι

η αρχική πολιτική του θα ήταν πολύ περισσότερο αποτελεσματική , αν ο λοιμός δεν είχε ανατρέψει την προσεκτικά σχεδιασμένη στρα

τηγική του . Ήδη στη διάρκεια της εmδημίας οι Αθηναίοι είχαν κα ταλήξει στο συμπέρασμα ότι ποτέ δεν είχε υπάρξει κάτι παρόμοιο και ότι η νόσος είχε τροποποιήσει ριζικά την πορεία του πολέμου. Παρόμοια, οι ηγέτες της εξέγερσης στη Μυτιλήνη ικέτευαν τους

Σπαρτιάτες να τους βοηθήσουν με το επιχείρημα ότι δυο μόλις χρό νια μετά την εμφάνιση της επιδημίας « οι Αθηναίοι έχουν εξαντλη θεί από την επιδημία και τις πολεμικές δαπάνες» . Για τον Θουκυδί δη, που επιβίωσε από τη νόσο , οι επιπτώσεις της ήταν παντού αι σθητές: μειώθηκε η στρατιωτική ικανότητα, προκλήθηκε πολιτική α ναταραχή, οι συμμαχικές πόλεις στασίασαν, άλλαξε η στρατηγική και, το χειρότερο από όλα, πέθανε ο μοναδικός Αθηναίος ηγέτης που φαινόταν ικανός να διατηρήσει ενωμένους τους χωρισμένους σε

φατρίες πολίτες στη διάρκεια των δύσκολων στιγμών του πολέμου. 26 Ο ηλικιωμένος Περικλής, καταπτοημένος από το θάνατο των γιων του Ξανθίππου και Πάραλου από τη νόσο, κατέρρευσε. Η μοί ρα τον είχε πλήξει σκληρά. Ο Περικλής είχε χάσει την αδελφή του, καθώς επίσης και « από τους συγγενείς και τους φίλους του τους πιο πολλούς». Πέθανε δυόμισι χρόνια μετά την έναρξη του πολέμου, ύ

στερα από ένα μακροχρόνιο και εξουθενωτικό αγώνα με την ασθέ νεια , μια λεmομέρεια που παραλείπεται στο διάσημο εγκώμιο του Θουκυδίδη για το μεγάλο ηγέτη . Ο θάνατός του στην αρχή της σύρ

ραξης -καθώς είχε, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, καθοδηγήσει την Αθήνα ως ενιαύσιος στρατηγός για σχεδόν

30 χρόνια- άφη

σε την πόλη χωρίς ηγεσία . Οι Αθηναίοι δεν ήταν βέβαιοι αν η στρα

τηγική άποψη του Περικλή ήταν λανθασμένη και είχε οδηγήσει στην καταστροφή του λοιμού , ή αν όντως εξακολουθούσε να είναι βιώσι-

.


168

μη και θα οδηγούσε τελικά στη νίκη , αφού όμως πρώτα η πόλη θα ανακτούσε τις δυνάμεις της. 27 Ο Θουκυδίδης όχι μόνο παραδέχεται ότι η δεύτερη γενιά των Σπαρτιατών ηγετών, όπως ο Βρασίδας , ο Γύλιππος και ο Λύσαν

δρος, ήταν πιο ικανοί και τολμηροί από τον γηραιό Αρχίδαμο, αλ λά φαίνεται να θεωρεί ότι οι διάδοχοι του Περικλή , όπως ο Κλέω νας και ο Αλκιβιάδης, ήταν , αντίθετα, περισσότερο απερίσκεmοι και αμοραλιστές . Οι υποστηρικτές του νεοτερισμού επικρίνουν την ι

στορική θεωρία για τους ψεγάλους άντρες», δηλαδή την κυρίαρχη κατά το

190 αιώνα

αντίληψη ότι τα γεγονότα διαμορφώνονται από

την ιδιαίτερη ιστορική διαδρομή μεμονωμένων ατόμων και όχι α πό τις μακροπρόθεσμες και περισσότερο αφανείς δημογραφικές , κοινωνικές και πολιτισμικές διαδικασίες. Λίγοι όμως μπορούν να

υποστηρίξουν ότι , αν ο Τσόρτσιλ , ο Ρούζβελτ, ο Στάλιν ή ο Χίτλερ είχαν πεθάνει από ευλογιά στις αρχές του

1939,

ο Β ' Παγκόσμιος

Πόλεμος δε θα είχε ακολουθήσει μια εντελώς διαφορετική πορεία ή ότι ενδεχομένως η έκβασή του δε θα ήταν εντελώς διαφορετική . Σε όλη τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου , αλλά και ύ στερα από αυτόν, φαίνεται ότι οι ενέργειες ή ο θάνατος σημαντικών ατόμων είχαν σημαντικές συνέπειες στην πορεία των γεγονότων:

11

δημηγορία του ηλικιωμένου Παγώνδα έπεισε τους Βοιωτούς να βα δίσουν προς το Δήλιο , οι θάνατοι του Βρασίδα και του Κλέωνα στην

Αμφίπολη οδήγησαν στη Νικίειο Ειρήνη, ο θάνατος του Λάμαχου στις Συρακούσες συνέβαλε στην αποτυχία της εκστρατείας, η εμ φάνιση του Λύσανδρου ατσάλωσε το σπαρτιατικό στόλο , ή, ύστερα

από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο , ο θάνατος του Κύρου του Νεό τερου στα Κούναξα είχε ως συνέπεια οι νικητές Μύριοι να βρεθούν σε θέση ηττημένου , παρόλο που είχαν επικρατήσει στο πεδίο της μά χης. 28

Ο Θουκυδίδης ανάρρωσε ύστερα από τον αγώνα του με τη νόσο . Δεν είναι όμως σαφές αν η δοκιμασία αυτή συνέβαλε στη διαμόρ-

ΝΟΣΟΣ

169

φωση της απαισιόδοξης αντίληψής του για τα ανθρώπινα πράγμα τα, ή αν του άφησε μια μόνιμη φυσι κή αναπηρία που τον εμπόδισε

να ασκήσει τα καθήκοντά του όταν εκλέχθηκε στρατηγός και, ως εκ τούτου, προκάλεσε την εξορία του. Ασφαλώς, οι ιδέες του για το ση μαντικό ρόλο του πολιτισμού στην τιθάσευση της φύσης σχετίζονται με τη νεανική του πάλη με το θάνατο εν μέσω μιας λαοθάλασσας α

σθενών που πέθαιναν απρόβλεmα δίπλα του. Κατά μία έννοια, οι ζο φερές εντυπώσεις που σχημάτισε για τον πόλεμο διαμορφώθηκαν στο δεύτερο έτος της σύρραξης, όταν ο λοιμός κυριολεκτικά καθόρισε το ύφος και τη θεματολογία της εξιστόρησής του. Για να αντιμεrωπίσoυν τις απώλειες από το λοιμό, οι Αθηναίοι βα σίστηκαν σε μια σειρά απελπισμένων μέτρων που είχαν ανυπολόγιστες

εmmώσεις στη διάβρωση της πολιτισμικής συνοχής της πόλης. Αργό τερα διαδόθηκε ο λαϊκός μύθος ότι η περιστασιακη πολυγαμία

Em-

τράπηκε de fαcto για πρώτη φορά . Yπoτίθεrαι ότι φωτεινά πνεύματα, ό πως ο Σωκράτης και ο Ευριπίδης, απέκτησαν από πατριωτικό ζήλο ε

πιπλέον παιδιά από δεύτερες συζύγους.29 Οι αλλαγές στους νόμους για την ιθαγένεια επέτρεψαν να παραχωρηθούν πολιτικά δικαιώματα σε ό σους είχαν γεννηθεί στην Ααική από έναν αντί από δύο Αθηναίους γο νείς. Ο Περικλής είχε κάποτε υπενθυμίσει στους Αθηναίους ότι τα πο

λιτικά τους δικαιώματα ήταν μια σπάνια τιμή και ένα σπάνιο προνό μιο. Ωστόσο, στην Αθήνα μεrά το λοιμό η ποσότητα και όχι η καταγω γή των ανθρώπων είχε πλέον σημασία, αν η πόλη ήθελε να επιβιώσει. Ο Περικλής, ύστερα από το θάνατο των δυο νόμιμων γιων του, επε δίωξε αμέσως την ψήφιση ενός νόμου που θα παραχωρούσε πολιτικά

δικαιώματα στον επιζήσαντα νόθο γιο του, τον Περικλή το νεότερο.30 Μια κοινωνία της αρχαιότητας που δήλωνε την πίστη της στην υ πό ενηλικίωση επιστήμη -όπως η Αθήνα του 50υ αιώνα- θα αντιμε

τώπισε σημαντικά προβλήματα όσον αφορά την ερμηνεία των φυσι κών συμφορών, καθώς η καινοφανής θεότητα της Λογικής είχε απο τύχει. Mεrαγενέστερες φήμες αναφέρουν ότι ο θρυλικός πατέρας της


170

ιατρικής, ο Ιπποκράτης, είχε επισκεφτεί την πληγείσα από το λοιμό Αθήνα. Σύμφωνα με μερικές αποτιμήσεις στην αρχαιοελληνική γραμ ματεία που αντικατοmρίζουν επιστημονικές θεωρίες, οι καιρικές συν

θήκες υπήρξαν τα γενεσιουργά αίτια

-

ή, ενδεχομένως, μόλυναν τα

εισαγόμενα δημητριακά εξαιτίας της υπερβολικής υγρασίας . Παρό

λο που οι εικασίες για τη μιασματική νόσο -ότι ο αέρας μολύνθηκε από μυστηριώδη αέρα, από νεκρά σώματα ή από στάσιμα νερά- α ποτελούσαν, όπως φαίνεται, διαδεδομένες ερμηνείες για την εμφά νιση της επ ιδημίας, ο Θουκυδίδης δεν τις θεωρούσε άξιες διεξοδικής συζήτησης. Πολλοί άλλοι όμως το έκαναν. Ο Διόδωρος Σικελιώτης, για παράδειγμα, υποστηρίζει ότι εξαιτίας της κοσμοσυρροής «εισέ

πνεαν μολυσμένο αέρα» , με συνέπεια να αρρωστήσουν οι πολίτες. 3 1 Παρόλο που ο «αέρας» έχει ελάχιστη κλινική σχέση με τις μολυ σματικές νόσους , οι εμπειρικές υποθέσεις των αρχαίων δεν ήταν ε ντελώς λανθασμένες. Πολλοί ιοί και βακτηρίδια μεταδίδονται μέσω

του αέρα, ο οποίος μεταφέρει τα σταγονίδια που εκβάλλονται με το βήχα . Επιπλέον, η ύπαρξη στάσιμων νερών προκαλεί προβλήματα στην υγεία, καθώς αποτελούν ιδανικούς τόπους αναπαραγωγής για τα κουνούπια που μεταδίδουν την ελονοσία.

Ωστόσο, αν η επιστήμη του Ιπποκράτη δεν μπορούσε να ερμη νεύσει επαρκώς, πόσο μάλλον να καταπραυνει, τις επιmώσεις του λοιμού, αν οι Έλληνες φυσικοί φιλόσοφοι δεν είχαν καμία ένδε ιξη για τα γενεσιουργά αίτια της επιδημίας και αν η ηθική του Σωκρά τη απέτυχε να εξηγήσει για ποιο λόγο ήταν αναγκαίο για το καλό της πόλης οι κάτοικοι να διατηρήσουν την πολιτική τους αυτοσυνειδη σία εν μέσω αυτής της συμφοράς, τότε ήταν πιθανό ακόμα και ε

κλεπτυσμένοι άνθρωποι όπως οι Αθηναίοι της κλασικής εποχής -συ μπεριλαμβανομένου και του ΠερικλιΊ- να στραφούν σε νέες θρη σκευτικές λατρείες και σε προκαταλήψεις, προτιμώντας τες από την επιστήμη και τους παραδοσιακούς Ολύμπιους θεούς . Τι είχαν κάνει ο Ζευς, ο Απόλλωνας ή η Αθηνά για να σταματήσουν το λοιμό; Τί-

ΝΟΣΟΣ

171

ποτα περισσότερο από όσα ο Ιπποκράτης και οι γιατροί. Αυτός, λοι πόν , είναι ο λόγος που τόσο ο Θουκυδίδης στην Ιστορία του όσο και

ο Αριστοφάνης στις κωμωδίες του αναφέρουν ότι παράδοξοι μάντεις και προφήτες κάλυψαν το κενό και είδαν, στα χρόνια του λοιμού, να αναβιώνει η απήχησή τους στον απογοητευμένο λαό. Ο Πλούταρχος θεωρούσε ότι η πνευματική οδύσσεια του Περι

κλή αποτελούσε ένα μάθημα για την κάθοδο από την επιστήμη στη λανθασμένη γνώση. Ο Αθηναίος ηγέτης είχε διακωμωδηθεί στο πα ρελθόν επειδή στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ήταν ορθολογι στής , ένας μαθητής των φυσικών φιλοσόφων Αναξαγόρα και Πρω ταγόρα . Κυκλοφορούσαν ανόητες ιστορίες, όπως ότι κάποτε είχε σπαταλήσει το χρόνο του σε μια συζήτηση με τον Πρωταγόρα , η ο

ποία αποσκοπούσε να διαπιστωθεί αν το ακόντιο ή αυτός που έριξε είχε την ηθική ευθύνη για τον τυχαίο θάνατο του στόχου. Ωστόσο , στις τελευταίες ημέρες του , ακόμα και ο Περικλής, ο πολεμικός η

γέτης της Αθήνας, είχε αποδεχθεί αυτές τις αξιοθρήνητες αντιλή ψεις και είχε επιτρέψει να του φορέσουν ένα φυλαχτό γύρω από το

λαιμό του για να σωθεί από τη νόσο. Πριν τελειώσει αυτός ο φοβε ρός πόλεμος, οι Αθηναίοι θα έβλεπαν τον ορθολογιστή μεγάλο στρα τηγό τους να αποδέχεται ακόμα χειρότερα πράγματα από αυτού του

είδους τις προκαταλήψεις στην επιθανάτια κλίνη του . 3 2 Ένα από τα επακόλουθα της νόσου ήταν ότι η λατρεία του Ασκλη

πιού, μαζί με αυτή της Υγείας, εισήχθη για πρώτη φορά στην Αθή να από την Επίδαυρο το

420

περίπου, λες και η λατρεία αυτών των

νέων θεών σε μόνιμη βάση μπορούσε να σώσει την πόλη από επα

νεμφανίσεις της επιδημίας . Το Ασκληπιείο ανεγέρθηκε δυτικά του μεγάλου Θεάτρου του Διονύσου κάτω από την Ακρόπολη, μια πικρή υπενθύμιση ότι, εκτός από τις δημόσιες δραματικές παραστάσεις, η

Αθήνα χρειαζόταν τώρα πια και την ιατρική αρωγή των θεών . Επι πλέον, στον Ωρωπό , στα σύνορα της Βοιωτίας με την Αττική, ο μυ θικός ήρωας Αμφιάραος απέκτησε σύντομα το δικό του ιερό, με την


172

ελπίδα ότι αυτή η θεραπευτική θεότητα θα μπορούσε να προφυλά ξει από μια επανεμφάνιση της νόσου . Υπήρχε, επίσης , η έντονη ανησυχία ότι οι θεοί ήταν οργισμένοι . Τέσσερα χρόνια μετά την εμφάνιση της επιδημίας, και λίγο μετά την επανεμφάνιση της νόσου το

426, οι

Αθηναίοι αποφάσισαν να

προβούν στον καθαρμό της Δήλου -το νησί που ήταν το κέντρο της παλιάς ελληνικής Δήλιας Συμμαχίας- με την ελπίδα ότι θα ανα κτούσαν την εύνοια του Απόλλωνα, ο οποίος σύμφωνα με την παρά δοση προστάτευε από τις ασθένειες . Με επικεφαλής τον Νικία α πομάκρυναν όλους τους τάφους από το νησί και αποφάσισαν να ορ

γανώνουν ετήσιους αγώνες προς τιμήν του θεού. 33 Αλλά και άλλες μη παραδοσιακές λατρείες από την Ανατολή -η φρυγική θεά των βουνών , η Κυβέλη, ο Σαβάζιος, ο θρακικός Διόνυ σος και ο ασιατικός Βάκχος- θα εισάγονταν σύντομα στην περικυ

κλωμένη πόλη, καθώς οι Αθηνα(οι ήθελαν να είναι διασφαλισμένοι για την περίπτωση που οι παραδοσιακο( Ολύμπιοι θεοί, όπως ο Απόλλωνας, η Αθήνα και ο Ζευς, δε θα τους βοηθούσαν στο μέλλον .

Ωστόσο , παρά την άνθηση των υπερφυσικών εξηγήσεων και τη συλ λογική τους υστερία, οι Αθηναίοι, ακόμα και στις χειρότερες στιγμές,

δεν κατέφυγαν στις ανθρωποθυσίες για να εξευμενίσουν τους θεούς, δεν έκαναν δ(κες μαγισσών ούτε αναζήτησαν εξιλαστήρια θύματα με την ελπίδα ότι με αυτό τον τρόπο θα απαλυνόταν η δυστυχία τους. Εντούτοις , και ενώ η Αθήνα είχε κλονιστεί από τα πλήγματα των ε χθρών της, εντός των τειχών της άρχισε η μεγαλύτερη πνευματική με ταμόρφωση στην ιστορία της πόλης , αλλά και μια περίοδος θριι σκευτικής αβεβαιότητας . Όλες οι μειαγενέστερες εκστρατείες στη

Μυτιλήνη, στη Σκιώνη , στη Μήλο ή στη Σικελία πρέπει να ιδωθούν υπό το πρίσμα του πολιτισμικού χάους στο οποίο βυθίστηκε η αθη ναϊκή δημοκρατία.

ΝΟΣΟΣ

173

Οι επιζήσαντες Οι δύσκολοι καιροί απαιτούν ξεχωριστούς άντρες. Ο Περικλής είχε πεθάνει . Όμως, ο ορφανός νεαρός κηδεμονευόμενός του, ο Αλκι βιάδης, είχε αρχίσει να αναδεικνύεται και είχε αποδειχτεί άτρωτος

-

αργότερα θα αποδείκνυε ότι ήταν και αναίσχυντος. Είχε επιζήσει

παρόλο που για τέσσερα χρόνια ήταν εκτεθειμένος στο λοιμό, τόσο στην Αθήνα, αλλά και νωρίτερα στην Ποτίδαια , όπου η νόσος είχε ως συνέπεια να πεθάνουν ο ένας στρατιώτης στους τέσσερις. Στα πέ

ντε πρώτα χρόνια του πολέμου ο Αλκιβιάδης, ο βετεράνος ιππέας, εί χε καιαφέρει να διατηρήσει ακέραιη την υπόληψή του, που με τό σο δύσκολο τρόπο είχε κερδίσει . Τώρα, μετά το θάνατο του ηλικιω μένου κηδεμόνα του από τη νόσο και ενώ είχε μόλις περάσει τα εί κοσι , πλησίαζε η ώρα να αναδειχθεί ως ένας από τους νέους ηγέτες της Αθήνας, η οποία πλέον αντιμετώπιζε μια χρόνια έλλειψη υγιών

αντρών. Ο Πλούταρχος αφηγείται πώς, εν μέσω της δυστυχίας που επικρατούσε στην πληγείσα από το λοιμό Αθήνα, ο αποφασισμένος και ρωμαλέος Αλκιβιάδης επισκέφτηκε τον αποκαρδιωμένο Περικλή και τον έπεισε να αγνοήσει τις μομφές εναντίον του και να αναμει

χθεί πάλι στα κοινά . Σε φυσιολογικές συνθήκες , η ηλικία και η νη φαλιότητα διασφαλίζουν την ανάληψη της πολιτικής ηγεσίας. Ωστό σο, εκείνα τα σκοτεινά χρόνια του λοιμού η νεότητα , η υγεία , ακό

μα και η απερισκεψία, αποτελούσαν τα καλύτερα κριτήρια των και

ρών . 34 Ο παιέρας του Αλκιβιάδη είχε πεθάνει σε έναν πόλεμο, ο γιος του όμως είχε γίνει ήρωας στην Ποτίδαια και ένας αξιοσέβαστος άντρας του αθηναϊκού ιππικού , το οποίο κρατούσε τους Σπαρτιάτες μακριά από τα όρια της πόλης . Ο πόλεμος δίδαξε τον Αλκιβιάδη ότι κανείς

δεν είναι απρόσβλητος από τη μοίρα , καθώς έβλεπε τον κηδεμόνα του να πεθαίνει από τη νόσο , και την πόλη του Σοφοκλή και του

Παρθενώνα να βυθίζεται στο ηθικό μίασμα που έφερε ο θανατηφό-


174

ρος λοιμός. Ο χρόνος κυλούσε πλέον αμείλικτα για όλους στην Αθή να και ήταν προτιμότερο να εκμεταλλευτεί κάποιος την παραμικρή ευκαιρία παρά να περιμένει να πεθάνει μόνος του, γεμάτος από τις πληγές που προκαλούσε η νόσος.

Όταν η Αθήνα απαλλάχθηκε οριστικά από το λοιμό το

426,

ο

Αλκιβιάδης ήταν μόνο είκοσι τεσσάρων ετών . Ωστόσο, στα πέντε χρό νια που ήδη διαρκούσε ο πόλεμος, είχε δει το λοιμό και τη σφαγή στην Ποτίδαια , είχε δει γυναίκες και παιδιά να πεθαίνουν στους δρόμους

της Αθήνας, είχε δει τα κτήματα των εύπορων φίλων του εγκατα λειμμένα και σε μερικές περιmώσεις πυρπολημένα στην ύπαιθρο της Απικής , που ήταν κάποτε όμορφη

-

όπου η δική του οικογένεια κα

τείχε για γενιές τουλάχιστον δυο μεγάλα αγροκτήματα

μάτων περίπου.

35

320

στρεμ

Τα διδάγματα που ο νεαρός άντρας αποκόμισε α

πό όλα αυτά ήταν παρόμοια με αυτά του Θουκυδίδη : ο πόλεμος ή ταν « ένας σκληρός δάσκαλος» και μόνο λίγοι οξυδερκείς και σκληροί

άνθρωποι μπορούσαν να αντιληφθούν τη βαθύτερη φύση του . Ο Αλκι βιάδης ήταν σχεδόν ο μόνος από τη γενιά του που μπορούσε να το κά

νει' όμως, θα συμπαρέσυρε την πόλη του στην mώση του. Ο Θουκυ δίδης επισημαίνει ότι όσοι επέζησαν από το λοιμό πίστευαν εσφαλ

μένα ότι δε θα ήταν ποτέ ξανά ευάλωτοι σε άλλες ασθένειες. Είναι πι θανό ότι, παρόμοια, ο Αλκιβιάδης αισθανόταν ότι η επιβίωσή του -αλλά και η επιβίωση του μέντορά του Σωκράτη- οφειλόταν στην α συνήθιστη τύχη του, αλλά και ότι αποτελούσε κατά κάποιον τρόπο μια

απόδειξη του ξεχωριστού πεπρωμένου του. 36 Οι Αθηναίοι στρατιώτες βάδιζαν στη μάχη τα επόμενα είκοσι δύο χρόνια , από το

426

έως το

404,

με την επίγνωση ότι οι γονείς τους,

οι ίδιοι , τα παιδιά τους και οι φίλοι τους είχαν υποφέρει από τη νό σο,

'1

οποία ανά πάσα στιγμή μπορούσε να επιστρέψει για να σκο

τώσει χιλιάδες χωρίς καμία προειδοποίηση. Ο φόβος της επιδημίας θα πρέπει να επικρεμόταν πάνω από τους πολεμιστές στο μεγαλύ τερο μέρος του πολέμου . Όταν οι Σπαρτιάτες και οι Αργείοι εξέτα-

ΝΟΣΟΣ

175

ζαν την προοmική να υπογράψουν μια συνθήκη ειρήνης το 420, συ μπεριέλαβαν έναν όρο σύμφωνα με τον οποίο και τα δυο μέρη θα ε

ξαιρούνων από την τήρηση των συμφωνημένων, αν τη δεδομένη πε

ρίοδο μαστίζονταν από κάποιο λοιμό. 37 Οι συνέπειες του λοιμού είναι αισθητές τόσο στη σύγχρονη όσο

και στη μεταγενέστερη κλασική γραμματεία . Ο Σοφοκλής, που λέ γεται ότι είχε αναμειχθεί στη λατρεία του θεράποντος θεού Ασκλη

πιού όταν αυτή εισήχθη στην Αθήνα το 420, παρουσίασε ίσως τον Οιδίποδα Τύραννο πέντε χρόνια μετά την εμφάνιση της επιδημίας σε ένα κοινό που είχε δει πρόσφατα να πεθαίνουν δεκάδες χιλιάδες άν

θρωποι. Στην αρχή του έργου πληροφορούμαστε ότι η Θήβα έχει

πληγεί από μια αιφνίδια επιδημία , που συνοδεύεται από κατα στροφή των σοδειών , θανάτους ζώων και γενική ακαρπία. Οι Αθη ναίοι , που αποτελούσαν το κοινό, δε θα δυσκολεύονταν να αναγνω ρίσουν σε όλες αυτές τις συμφορές τα πρόσφατα δεινά, τα οποία ο

φείλονταν στο λοιμό ή στις εισβολές των Σπαρτιατών λαφυραγωγών

-

και φοβόντουσαν ότι θα μπορούσαν να τα υποστούν πάλι ανά πά

σα στιγμή . Ενώ ο Θουκυδίδης επικεντρώνεται σε επιστημονικές πε ριγραφές της επιδιιμίας , και είτε παραβλέπει είτε γελοιοποιεί τους λαϊκούς θρύλους , το θρησκευτικό υπόβαθρο του λοιμού κατέχει κε ντρική θέση στην πλοκή της τραγωδίας του Σοφοκλή : οι Θηβαίοι πρέπει να υποστούν μια συλλογική τιμωρία εξαιτίας μιας αιμομει ξίας και μιας ανομολόγητης πατροκτονίας μέσα στη βασιλική οι κογένεια.

Στο έργο lι παραδοσιακή θρησκεία -η σοφία του Απόλλωνα και η μαντική τέχνη του Τειρεσία- δείχνει την ορθή οδό για να ανακα

λυφθούν τα γενεσιουργά αίτια και η θεραπεία της νόσου. Η Αθήνα, στη σκέψη του Σοφοκλή τουλάχιστον, είχε χάσει το ένα τέταρτο του

πληθυσμού της όχι εξαιτίας της κοσμοσυρροής ή των ελλιπών πρα κτικών υγιεινής, αλλά μάλλον εξαιτίας της απουσίας της παραδο σιακής ευσέβειας. Φαίνεται να υπαινίσσεται ότι συνιστά ύβρι το να


176

θεωρείται ως δεδομένο πως η λογική μόνη της -ίσως ο Σοφοκλής να

εξισώνει τους σοφιστές ή τον Περικλή με τον υπέρμετρα υπερήφα νο Οιδίποδα- μπορεί να βρει ορθολογικά αίτια και απαντήσεις για όσα, σε τελική ανάλυση, είναι θεϊκής προέλευσης προβλήματα . Ο Οι δίποδας είναι ορθολογιστής, αγέρωχος και --όπως και ο Περικλής αδυνατεί να αντιληφθεί πώς πρέπει να αντιμετωπιστεί ένας εχθρός που η ισχύς του είναι πέρα από τον υπολογισμό του αριθμού των ο πλιτών και των τριήρεων. Μεταγενέστεροι συγγραφείς , όπως ο Λουκρήτιος, ο Βιργίλιος , ο Οβίδιος και ο Ιώσηπος , θα μας έδιναν παραστατικές περιγραφές λοιμών και φυσικών καταστροφ(δν, που συχνά θυμίζουν εντυπωσια

κά την επιδημία στην Αθήνα

-

προέλευση από την Αφρική, εγκατά

λειψη της υπαίθρου και συγκέντρωση του πληθυσμού στις πόλεις, μυ στηριώδη αίτια , ανυπαρξία θεραπείας και κοινωνικό χάος ως συνέ πεια των μαζικών θανάτων. Σε ένα πιο ιστορικό πλαίσιο, ο Βυζαντι νός χρονικογράφος Προκόπιος χρησιμοποίησε ως πρότυπο τον Θου

κυδίδη για να περιγράψει μια εξίσου εντυπωσιακή περιγραφή των

κοινωνικών δεινών που επακολούθησαν μια επιδημία , πιθανότατα βουβωνικής πανώλης, η οποία ενέσκηψε στην Κωνσταντινούπολη την άνοιξη του τη ζωή τους

542 και, για μια περίοδο, είχε ως συνέπεια να χάνουν ίσως και 10.000 άνθρωποι καθημερινά. Η καταστροφή

που έπληξε την Αθήνα αποδείχτηκε το locus clαssicus, κλασικό χωρίο,

για τη μεταγενέστερη δυτική ιστοριογραφία που κατέγραψε παρό μοιες καταστρεπτικές επιδημίες, σαν η οποιαδήποτε μεταγενέστερη περιγραφή να έπρεπε να συνεπάγεται μια θουκυδίδεια απ οτίμηση

του κοινωνικού χάους, που αναπόφευκτα επακολουθεί ύστερα από

τέτοιες περιmώσεις μαζικών θανάτων. 38 Ωστόσο , οι εισβολές των Σπαρτιατών στα πρώτα χρόνια του πο λέμου δεν πέτυχαν ούτε να καταστρέψουν οικονομικά την Αθήνα ού τε να προκαλέσουν την προσδοκώμενη εκ παρατάξεως μάχη , έστω και αν χιλιάδες Αθηναίοι χάθηκαν από τη νόσο . Επειδή ούτε οι πα-

ΝΟΣΟΣ

177

ραδοσιακές μέθοδοι της δήωσης της γης και της μάχης οπλιτών ού τε ο λοιμός οδήγησαν σε μια αποφασιστική νίκη , και τα δυο μέρη ε πανακαθόρισαν τη στρατηγική τους . Οι Αθηναίοι δε θα παρέμεναν πια εντός των τειχών, περιμένοντας να πεθάνουν. Οι Σπαρτιάτες δεν μπορούσαν πια απλώς να στέλνουν τους ογκώδεις στρατούς τους σε

μια μάταιη αναζήτηση των οπλιτών του εχθρού. Αντίθετα, θα εμφα νίζονταν νέοι άντρες που , δρώντας σε καινούρια θέατρα πολεμικών επιχειρήσεων, θα διεξήγαν ένα βρόμικο πόλεμο που παρόμοιός του δεν είχε υπάρξει ποτέ στην Ελλάδα. Αυτός ο καινοφανής τρόπος διεξαγωγής του Πελοποννησιακού

Πολέμου θα ταίριαζε σε τολμηρούς ηγέτες, όπως ήταν ο Αλκιβιά δης.

KEΦAΛAlO

4

ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ

Πόλεμος στη σκιά

(431-421

π.χ.)

Ύστερα από διακοπή ενός έτους που απέρρεε από το φόβο τους για

το λοιμό, οι Πελοποννήσιοι εισέβαλαν πάλι στην Αττική το

427,

ενώ

οι Βοιωτοί σύμμαχοί τους συνέχισαν την πολιορκία των Πλαταιών , την οποία είχαν ξεκινήσει το

431 . Ωστόσο,

στη διάρκεια αυτών των

πρώτων ετών του πολέμου ούτε όλοι οι Αθηναίοι έμεναν κλεισμένοι στην πόλη πεθαίνοντας από το λοιμό ούτε συμμετείχαν όλοι στις πε ριπολίες στην ύπαιθρο της Αττικής, σε μια μάταιη προσπάθεια να

απωθήσουν τους Πελοποννήσιους λαφυραγωγούς. Χιλιάδες άντρες του ηγεμονικού στόλου, μολυσμένοι ή όχι , ήταν αποφασισμένοι να ανταποδώσουν το πλήγμα στη Σπάρτη και στους συμμάχους της , και να τους κάνουν να νιώσουν εν μέρει το ίδιο αίσθημα ταπείνωσης που είχαν επιβάλει στους κατοίκους της Αττικής, αλλά και σε όσους βρί

σκονταν εντός των τειχών της Αθήνας .

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο , το αποτέλεσμα αυτών των επιδρο μών εναντίον της επικράτειας των Σπαρτιατών ήταν για τους Αθη

ναίους «μια παρηγοριά [για] αυτά που πάθαιναν οι εχθροί» . Αν οι πα ρατηρητές πριν από την έναρξη του πολέμου φοβόντουσαν ότι ο αλ ληλοκτόνος πόλεμος ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη θα ήταν


179

διαφορετικός -πολύ περισσότερο μακροχρόνιος- από τους προη γούμενους ελληνικούς πολέμους , σύντομα θα αποδεικνυόταν ότι εί

χαν προβλέψει σωστά . ! Τα πρώτα χρόνια των εχθροπραξιών

(431-423) επιβεβαίωσαν σε

μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό αυτή τη δυσοίωνη

antebellum,

προ

πολεμική , πρόγνωση: οι Αθηναίοι απέφευγαν να αντιπαραταχθούν στο σπαρτιατικό πεζικό , ενώ οι Πελοποννήσιοι ναύτες συνήθως δεν ήταν πρόθυμοι να αντιμετωπίσουν το αθηναϊκό ναυτικό σε μια με

γάλη ναυμαχία. Είχε διαμορφωθεί το πλαίσιο για ένα « ασύμμετρο», «τεσσάρων διαστάσεων» ή «μεταμοντέρνο» πόλεμο

-

μια σύρραξη

στην οποία μια σειρά από πολιτικούς , κοινωνικούς και πολιτισμι

κούς παράγοντες , και όχι το συμβατικό στρατιωτικό δόγμα ή οι πα ραδοσιακοί οπλίτες, θα καθόριζαν τους τρόπους που επέλεγε το κά θε μέρος για να βλάψει τον αντίπαλό του. Μερικοί ιδιαίτερα άξεστοι πολεμιστές-δολοφόνοι θα έβγαιναν από τη σκιά του ελληνικού κόσμου για να φέρουν σε πέρας αυτό που δεν μπορούσαν να κάνουν οι πα

ραδοσιακοί στρατηγοί και ναύαρχοι . Και τα δυο μέρη χρησιμοποί ησαν το φόβο με ανορθόδοξους τρόπους , υπενθυμίζοντάς μας ότι η

τρομοκρατία είναι μ ια μέθοδος και όχι ένας εχθρός, μια εκδήλωση του πώς ένα συγκεκριμένο εμπόλεμο μέρος επιλέγει να διεξάγει τον πόλεμο

-

και όχι κάποιο είδος ανεξάρτητης οντότητας που υπάρχει

πέρα από τους ανθρώπους, το χρήμα και τις επίκαιρες τοποθεσίες . Η αιφνίδια εμφάνιση των ανορθόδοξων στρατιωτικών τακτικών

δε σήμαινε ότι οι ελαφρά οπλισμένοι πεζοί ή οι άντρες που χρησι μοποιούσαν εκηβόλα όπλα ήταν η τάση που θα επικρατούσε στο

μέλλον . Τον

40 αιώνα ,

πολύ μετά την ήπα της Αθήνας , η Θήβα και

η Σπάρτη θα συγκρούονταν σε εκ παρατάξεως μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών στη Νεμέα , στην Κορώνεια, στα Λεύκτρα και στη

Μαντίνεια. Αντίθετα, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος απέδειξε ότι ο

νέος καθολικός τρόπος πολέμου ήταν πολύ πολύπλοκος για ν~ διε ξαχθεί μόνο από έναν κλάδο των ενόπλων δυνάμεων .

ι

180


Ο Πίτερ Κρεντζ έχει υποστηρίξει ότι η μάχη οπλιτών -όπου ά ντρες οπλισμένοι με δόρατα και σε σχηματισμό πυκνής τάξης (φά

λαγγα) πολεμούσαν εναντίον ενός παρόμοιου σχηματισμού- δεν ή ταν το κύριο μέσο του πολέμου , και απαριθμεί το σύνολο των πα ραδειγμάτων παραπλάνησης και αιφνιδιαστικών επιθέσεων, συχνά νυχτερινών, στις οποίες δεν πήραν μέρος οπλίτες : οι τριάντα εφτά

περιmώσεις στον Πελοποννησιακό Πόλεμο επισκιάζουν τις δυο με γάλες εκ παρατάξεως μάχες ανάμεσα σε οπλίτες στο Δήλιο και στη Μαντίνεια, αλλά και τις μικρότερες συγκρούσεις ανάμεσα σε φά λαγγες οπλιτών στη Σολύγεια και στις Συρακούσες. Παρόμοια , ο

r.

κ. Πρίτσετ ταξινομεί σαράντα τρία παραδείγματα νυχτερινών επι θέσεων στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, συγκρούσεων

που ήταν αντίθετες με την παλίά ιδέα να παρατάσσονται οι στρατοί στο φως της ημέρας για να επιλύσουν το ζήτημα μέσω μιας σύ

γκρουσης ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών. 2 Αυτού του είδους οι μη συμβατικές εχθροπραξίες ξεκίνησαν α μέσως μετά την έναρξη του πολέμου, την άνοιξη του

431.

Όπως ή

ταν αναμενόμενο, πολλαπλασιάστηκαν όταν η στασιμότητα στο συμ βατικό τρόπο πολέμου οδήγησε τη σύρραξη , πέρα από τις ετήσιες εισβολές στην Αττική , σε μακρινά θέατρα πολεμικών επιχειρήσεων και στην εμπλοκή ενός συνόλου δυνάμεων που δεν ήταν ισοδύναμες. Η τραγωδία ήταν ότι σπάνια αυτός ο τρόπος μάχης ήταν συμμετρι

κός ή υπήρχε αμφιβολία για την έκβαση αυτών των τοπικών συ γκρούσεων . Ήταν λυπηρό γιατί μόνο ισάξιοι πολεμιστές που μάχο

νταν με το συμβατικό τρόπο παρέμεναν προσηλωμένοι στην παλιά ελληνική ιδέα ότι η μάχη πρέπει να διέπεται από κανόνες και έναν κώδικα που αποκλείουν τους περιπούς σκοτωμούς , δεδομένου ότι και τα δυο μέρη δεν ήταν βέβαια ότι θα νικούσαν και , ως εκ τούτου , ή ταν κοινή η ανησυχία για τον τρόπο αντιμετώπισής τους μετά την ήτ τα . Όμως, στις απομονωμένες περιοχές της Ελλάδας, μακριά από τις

συγκρούσεις στις πεδιάδες, οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες, αλλά και


181

μια σειρά αδίστακτων υποστηρικτών τους , συνήθως δεν αντιμετώ πιζαν την κύρια δύναμη του εχθρού , αλλά αντίθετα επεδίωκαν να έ χουν μια αναμφισβήτητη αριθμητική υπεροχή σε συγκεκριμένες το ποθεσίες και για σύντομα χρονικά διαστιΙματα. Σε αυτές τις περι mώσεις οι ζωές των αδυνάτων και των αθώων εξαρτιόνταν απόλυτα από τη συγκεκριμένη στάση ενός συγκεκριμένου διοικητή σε μια συ

γκεκριμένη ημέρα , ενώ η πιθανότητα να υπάρξει έλεος μειωνόταν, καθώς ο πόλεμος κλιμακωνόταν ολοένα και περισσότερο.

Οι νέοι δολοφόνοι-πολεμιστές Για αυτό το είδος πολέμου δεν ήταν αναγκαίος ο βαρύς ατομικός 0πλισμός των οπλιτών -θώρακας, περικνημίδες, ασπίδα, κράνος, δόρυ

και ξίφος-, ούτε ήιαν αναγκαίο μια πόλη-κράτος να δαπανά μεγάλα ποσά για τριήρεις

(170-200

ναυτικοί σε ένα μεγάλο πλοίο) . Είναι α

λήθεια ότι οπλίτες χρησιμοποιήθηκαν σε πλοία για τη διεξαγωγή ε πιδρομών και σε πολιορκίες, όμως ο οπλισμός τους γινόταν διαρκώς

πιο ελαφρύς και είχαν αρχίσει να αμφισβητούν τον παραδοσιακό τρό πο εκπαίδευσης, θεωρώντας ότι δεν ήταν ο κατάλληλος για αυτό το νέο τρόπο πολέμου. Πράγματι, σταδιακά άρχισαν να εμφανίζονται νέες

κατηγορίες μαχητών - οι ελαφρά οπλισμένοι πολεμιστές, που οι Έλλη νες τους αποκαλούσαν με διάφορα ονόματα: ψιλούς, πελταστές (οι ο

ποίοι έφεραν μια μικρή ημισεληνοειδή ασπίδα που ονομαζόταν πελ. τη), γυμνούς και άοπλους ή άνοΜους. Παραδοσιακά, τα αποσπάσματα των

ελαφρά οπλισμένων πεζών είχαν χαλαρή οργάνωση και χρησιμοποι ούνταν κυρίως για την καταδίωξη του εχθρού και για την πραγματο

ποίηση λεηλασιών . Όταν στο πεδίο της μάχης δεν υπήρχε φάλαγγα οπλιτών ή είχε διαλυθεί, οι ελαφρά οπλισμένοι και περισσότερο ευ κίνητοι πολεμιστές μπορούσαν να νικήσουν τους βαριά οπλισμένους μαχητές που ήταν ευάλωτοι έξω από τις τάξεις της φάλαγγας .


182 Πριν από το

431

η Αθήνα , για παράδειγμα , δεν οργάνωσε ποτέ

ένα επίσημο σώμα ελαφρού πεζικού είτε επειδή ο τεράστιος στόλος

της καθιστούσε υποχρεωτική την υπηρεσία σε αυτόν των φτωχότε ρων και των ακτημόνων είτε επειδή εμπιστευόταν την άμυνά της

στους οπλίτες και στο ιππικό της, και ανέθετε στο στόλο της τις μα κρινές πολεμικές επιχειρήσεις . Αντίθετα, ήταν πιθανό οι ηλικιωμέ νοι και οι νεότεροι πολίτες της να συνόδευαν ένα εκστρατευτικό σώ μα στα γειτονικά Μέγαρα ή στη Βοιωτία με την ελπίδα να λεηλατr\

σουν ή να καταστρέψουν υπό την προστασία του βαριά οπλισμένου πεζικού. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος θα τα άλλαζε όλα αυτά. Στην τελευταία δεκαετία του πολέμου , ακόμα και η Αθήνα προσλάμβανε και παρέτασσε ελαφρά οπλισμένους πεζούς, γεγονός που είχε τερά

στια επακόλουθα για τον τρόπο με τον οποίο οι Έλληνες θα διεξή

γαν μελλοvnκά τις πολεμικές επιχειρήσεις .3 Αρχικά οι ελαφρά οπλισμένοι πεζοί θεωρούνταν «διαφορετικοί», τόσο εξαιτίας της γεωγραφικής τους προέλευσης όσο και εξαιτίας της ειδίκευσής τους. Αντιμετωπίζονταν, λοιπόν, ως παρείσακτοι στις ελ

ληνικές πόλεις τόσο για συγκεκριμένους λόγους όσο και από μετα φυσική άποψη. Όταν και στην καθαυτό Ελλάδα άρχισε η χρησιμο

ποίηση ελαφρά οπλισμένων πεζών , τα καθήκοντα αυτά αναλάμβα ναν οι πιο φτωχοί, οι οποίοι ήταν ακτήμονες και δεν μπορούσαν να αντεπεξέλθουν οικονομικά στα έξοδα για την αγορά του οπλισμού

των οπλιτών, πόσο μάλλον ενός αλόγου, και συνήθως ήταν οπλισμέ νοι με ένα δόρυ ή ένα ακόντιο και μια φτηνή ξύλινη ή δερμάτινη α σπίδα. Στην περιφέρεια του ελληνικού κόσμου , οι ελαφρά οπλισμέ νοι πεζοί ήταν περισσότερο εξειδικευμένοι πολεμιστές, συχνά από

διάφορες φυλές, οι οποίοι ήταν ιδιαίτερα ικανοί στη μάχη σε δύ σβατα εδάφη, αλλά είχαν ελάχιστη εμπειρία. καθώς δεν υπήρχε πα ρόμοια ανάγκη, στην αvnμετώπιση μιας φάλαγγας οπλιτών . Οι πελταστές ήταν αρχικά μια ειδικότητα των φυλών της Θρά κης: ταχείς μαχητές που δεν είχαν ιδιαίτερο εξοπλισμό εκτός από τις


183

μηνοειδείς ασπίδες τους, και ένα μακρύ δόρυ ή ακόντια που τα ε κτόξευαν. Ήδη από τα πρώτα χρόνια του πολέμου τόσο η Αθήνα ό σο και η Σπάρτη προσλάμβαναν Θράκες μισθοφόρους, οι οποίοι διαδραμάτισαν έναν καθοριστικό ρόλο στην νίκη των Αθηναίων σε βάρος των Σπαρτιατών στη Σφακτηρία

(425), αλλά και στις επιτυχίες

του Βρασίδα στη Χαλκιδική εναντίον των πόλεων-κρατών που ήταν φόρου υποτελείς της Αθήνας

(423).

Μέχρι να τελειώσει ο πόλεμος ,

οι Έλληνες είχαν αρχίσει να αντιγράφουν τον εξοπλισμό και τις τα κτικές των Θρακών, και πολεμούσαν πολύ πιο συχνά ως ελαφρά ο

πλισμένοι πεζοί παρά ως οπλίτες.4 Οι σφενδονιστές ήταν μια ειδικότητα που προερχόταν από τη Ρόδο, ενώ οι τοξότες κατάγονταν κυρίως από τη Σκυθία και την Κρή τη. Παρόμοια , οι καλύτεροι ιππείς βρίσκονταν στις πεδιάδες της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας , που ήταν επίσης περιοχές της Ελλά

δας οι οποίες δεν ασπάστηκαν ποτέ πλήρως τον αγροτικό κώδικα πο λέμου της πόλης και δεν αντιλαμβάνονταν για ποιο λόγο θα έπρεπε να παρατάσσουν στις πεδιάδες βαριά οπλισμένους πεζούς για να ε πιλύσουν τις εδαφικές διαφορές τους . Αντίθετα , είχαν διαπιστώσει ότι ήταν πολύ πιο οικονομικό και αποτελεσματικό να πολεμούν στους λόφους, να πραγματοποιούν επιδρομές ή να χτυπούν και να φεύ

γουν , ένα δεδομένο που απεικονίζεται πλήρως στην περιγραφή της πολύπτυχης δύναμης που ο Θουκυδίδης ισχυρίζεται ότι αποτελούσε το πρώτο κύμα εισβολής που έστειλαν οι Αθηναίοι στη Σικελία: εκτός από τους οπλίτες και τους ναύτες, υπήρχαν

700 φτωχοί Αθηναίοι που

ε κτελούσαν καθήκοντα στρατιωτών,

480 τοξότες (συμπεριλαμβανο 700 σφενδονιστές και 120 ελαφρά οπλισμένοι Μεγαρείς - δηλαδή, 2.000 ελαφρά οπλι σμένοι πεζοί ή περίπου το 40% των 5.100 αντρών που αποτελούσαν μένων

80

ε ξειδικευμένων ειδικών Κρητών),

τη φάλαγγα των οπλιτών. Και από το συνολικό ανθρώπινο δυναμι κό που στάλθηκε με τα

134 πλοία του

πρώτου στόλου που κατέπλευσε

στη Σικελία, οι οπλίτες ήταν λιγότεροι από το

20% των 26.800 ναυ-


184

τών και στρατιωτών . Προηγουμένως οι Αθηναίοι είχαν παρατάξει σφενδονιστές στην Ακαρνανία με την ελπίδα ότι θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τους ακροβολιστές και τις ανορθόδοξες μεθόδους που χρησιμοποιούσαν οι εχθρΟί τους. Παρόμοια, οι ΒοιωΤ0ί τούς

χρησιμοποίησαν πριν αποτελειώσουν την παγιδευμένη αθηναϊκή φρουρά στο Δήλιο το 424. Οι ελαφρά οπλισμένοι πολεμιστές -και ό χι οι οπλίτες σε σχηματισμό φάλαγγας- πολέμησαν παντού στη διάρ

κεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. 5 Ποια ήταν τα προτερήματα αυτών των μαχητών που χρησιμο

ποιούσαν εκηβόλα όπλα ; Η απάντηση είναι ότι μπορούσαν να σκο τώσουν από μακριά. Χάρη στη μακροχρόνια εκπαίδευση και στην εξειδίκευσή τους, είχαν αποκτήσει την ικανότητα να σκορπούν το θάνατο χωρίς να είναι βαριά οπλισμένοι ή να επανδρώνουν πλοία. Καθώς πλέον οι σφενδονιστές είχαν τη δυνατότητα να χρησιμοποι

ούν αεροδυναμικά μολύβδινα βλήματα βάρους

20

έως

30

γραμμα

ρίων, αντί να πετούν σβόλους από σκληρό άργιλο ή πέτρες , μπο

ρούσαν εύκολα να υπερβούν το βεληνεκές των τοξοτών και να χτυ πήσουν στόχους σε απόσταση

320 μέτρων .

Οι βαριά οπλισμένοι πε

ζοί στις τάξεις μιας φάλαγγας μπορούσαν, υψώνοντας τις ασπίδες τους , να προστατευτούν από αυτή τη βροχή των βλιιμάτων, πόσο συ

χνά, όμως, συνέβη κάτι τέτοιο στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, όταν οι περισσότερες συγκρούσεις του πεζικού δεν πραγματοποιήθιικαν ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών;

Καθώς ο πόλεμος εξελισσόταν , η χρησιμοποίηση αυτών των α νορθόδοξων πολεμιστών αυξανόταν. Ακόμα και οι συντηρητικοί

Σπαρτιάτες στρατολόγησαν το

424 σώματα τοξοτών

και ιππικού. Η

αιφνίδια στροφή τους σε αυτού του είδους τα στρατιωτικά σώματα έγινε ύστερα από την πανωλεθρία στη Σφακτηρία και τη χρησιμο ποίηση από τους Αθηναίους της Πύλου και των Κυθήρων ως προ

κεχωρημένων βάσεων στο έδαφος της Πελοποννήσου . Ύστερα από τις αποτυχίες τους στην Απική και την αδυναμία τους να συναγωνι-


185

στούν την Αθήνα στη θάλασσα, οι Σπαρτιάτες ηγέτες επιτέλους συ νειδητοποίησαν ότι οι επίλεκτοι οπλίτες τους δεν αποτελούσαν τη

λύση. Αυτή η παραδοχl) συγκλόνισε ολόκληρη τη Σπάρτη, που ε ξαρτιόταν από μια ομοιογενή ελίτ οπλιτών , οι οποίοι όμως αποδει κνύονταν πλέον ανίκανοι να κερδίσουν τον πόλεμο που είχαν ξεκι

νήσει . 6 Ριζικές κοινωνικές και πολιτισμικές συνέπειες επακολούθησαν

την εκτεταμένη χρησιμοποίηση ελαφρά οπλισμένων πολεμιστών-δο λοφόνων σε αυτό το νέο ανορθόδοξο είδος πολέμου . Επειδή η στρα τιωτική υπηρεσία στην Ελλάδα βασιζόταν για πάρα πολλά χρόνια στην ταξική προέλευση -η φύση και το μέγεθος των κτημάτων πα

ρά αυτή καθαυτή η στρατιωτική αποτελεσματικότητα προκαθόριζαν τον τρόπο με τον οποίο πολεμούσαν οι πολίτες-, η στροφή προς τους

φτωχούς και τους ακροβολιστές έθετε υπό αμφισβήτηση το σύνολο των κανόνων που προϋπήρχαν από τους προηγούμενους αιώνες.

Υπήρχε ο κίνδυνος αυτή η στρατιωτική επανάσταση να ανατρέψει την κοινωνική αρμονία στις ελληνικές πόλεις-κράτη και μπορούμε να εκτιμήσουμε τη σημασία της με τις εκ των υστέρων αναφορές σε

αυτή, όταν τον

40

αιώνα Έλληνες στοχαστές , με ένα αίσθημα νο

σταλγίας, οίκτιραν τα κληροδοτήματα του Πελοποννησιακού Πολέ μου, και ιδίως τη χρησιμοποίηση των ξένων πολεμιστών-δολοφόνων που ήταν εξίσου αποτελεσματικοί, άλλα δεν άξιζαν τον ίδιο σεβασμό

ή τις ίδιες τιμές με τους οπλίτες. 7 Αποτελεί κοινοτοπία για τους περισσότερους από τους σημερινούς δυτικούς στρατούς ότι, εν καιρώ ειρήνης, οι γραφειοκρατίες τους ε

πικεντρώνονται στις βαριά οπλισμένες συμβατικές μονάδες του πε ζικού , που έχουν ως αποστολή τους να πολεμήσουν τις αντίστοιχες μονάδες ενός παρεμφερούς έθνους-κράτους . Αντίθετα , η ανάθεση

στρατιωτικών αποστολών σε ακροβολιστές και στις ειδικές δυνάμεις όχι μόνο θέτει υπό αμφισβήτηση αυτού του είδους τις βεβαιότητες, αλλά προσδίδει προσωρινά αίγλη σε μια καΤΙ1γορία πολεμιστών που


186

δεν αισθάνονται άνετα με τους κανόνες και, άρα, αποτελούν έναν

εύλογο στόχο για την κοινωνική και ταξική περιφρόνηση. Η αντιδιαστολή αυτών των δυο αντιλήψεων είναι τόσο παλαιά ό

σο και ο Όμηρος, ο οποίος στην lλΖάδα , που ανάγεται στα τέλη του 80υ π.Χ. αιώνα , υποβαθμίζει τους τοξότες και τους ακροβολιστές, κα θώς ανήκουν σε κατώτερες κοινωνικές τάξεις. Ο Αχιλλέας ή ο Αία

ντας, που μάχονται με το δόρυ τους, παρουσιάζονται ως πιο απο φασιστικοί και έντιμοι μαχητές από το δειλό (αν και εξολοθρευτή) τοξότη Πάρη. Η σημερινή εχθρική αντιμετώπιση προς τους τρομο κράτες , τους αντάρτες και τους ακροβολιστές -οι οποίοι, χρησιμο ποιώντας εκτοξευτές ρουκετών και νάρκες, αλλά και πραγματοποι ώντας βομβιστικές επιθέσεις αυτοκτονίας, μπορούν να σπείρουν τον

όλεθρο σε τεθωρακισμένες μεραρχίες που κοστίζουν δισεκατομμύ ρια δολάρια- είναι παρόμοια με τους θρήνους στην αρχαιότητα για την καινοφανή ισχύ του καταπέλτη και των τοξοτών ή των ελαφρά οπλισμένων ακροβολιστών , που δεν άξιζαν τον ίδιο σεβασμό με τo υ~ οπλίτες. Αντίθετα με τους οπλίτες, οι ακροβολιστές της αρχαιότη τας , όπως και οι σημερινοί αντάρτες, πολύ συχνά επιτίθεντο ενα ντίον αμάχων , όπως για παράδειγμα στην Κέρκυρα ή στη Μυκα λησσό , μια μικρή κωμόπολη της Βοιωτίας. Δεν αναφέρεται πουθε

νά στην πρώιμη ελληνική Ιστορία η δολοφονία αμάχων από μια φά λαγγα οπλιτών , και υπάρχουν ελάχιστες ενδείξεις ότι οι οπλίτες σκό

τωναν τους αντιπάλους πολεμιστές που τρέπονταν σε φυγή.

Οφθαλμός αντί οφθαλμού Η στρατηγική του Περικλή θα αποδεικνυόταν εξαιρετικά δαπανηρή και μεγαλεπήβολη

-

αλλά και πολύ περισσότερο πολύπλοκη από το

πολύ πιο απλοϊκό «επιθετικό» σχέδιο να αντιμετωπιστούν οι Σπαρ

τιάτες σε μια εκ παρατάξεως μάχη. Σχεδόν αμέσως μετά την είδηση


187

της πρώτης σπαρτιατικής εισβολής στην Απική, οι Αθηναίοι έστειλαν το στόλο τους προς το νότο για να λεηλατήσει τις ακτές της Πελο

ποννήσου . Ίσως να θυμόντουσαν ότι πριν από είκοσι πέντε χρόνια, στη διάρκεια του αποκαλούμενου Πρώτου Πελοποννησιακού Πολέμου , ο θρυλικός στρατηγός Τολμίδης, με μια παράτολμη επιχείρηση είχε

πυρπολήσει το σπαρτιατικό ναύσταθμο στο Γύθειο και είχε λεηλατή σει τις παράκτιες πεδιάδες της Πελοποννήσου. Και αντιλαμβάνονταν ότι η συγκέντρωση του στρατού της Πελοποννησιακής Συμμαχίας και

η εισβολή του στην Απική καθιστούσαν ιδιαίτερα πιθανό ότι στην Πελοπόννησο είχαν απομείνει ελάχιστες στρατιωτικές δυνάμεις για να υπερασπιστούν τις ακτές της. Το

modus operandi,

ο τρόπος του ενερ

γείν, του στόλου των Αθηναίων και των συμμάχων τους που αποτε

λούνταν από

100 πλοία ήταν απλό,

καθώς απαιτούσε μόνο πλοία, βά

σεις για τον ανεφοδιασμό του στόλου με τρόφιμα και νερό, και συνε τούς διοικητές που θα επέλεγαν τις π~o ευάλωτες κωμοπόλεις και χω

ριά, αλλά και δε θα χρονοτριβούσαν επειδή η δίψα τους για αίμα θα

τους παρέσυρε σε εύκολους σκοτωμούς και λαφυραγωγήσεις .8 Ποιον , όμως, απώτερο στόχο των Αθηναίων εξυπηρετούσαν αυ τού του είδους οι στρατιωτικές επιχειρήσεις, αυτή η στρατηγική που ,

στην πραγματικότητα, είχαν χρησιμοποιήσει πολλές φορές στο πα ρελθόν στη διάρκεια προγενέστερων συγκρούσεων με τους Πελοπον νήσιους στις προηγούμενες δεκαετίες; Φαινομενικά, ήταν προφανής :

να παρεμποδίσουν το εμπόριο στην ξηρά και στη θάλασσα, να κατα στρέψουν πολεμικό υλικό, να πλήξουν το ηθικό του εχθρού στο εσω τερικό μέτωπο και να καταδείξουν ότι οι Σπαρτιάτες δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να προστατεύσουν τους συμμάχους τους. Ταυτόχρονα, ήθελαν να αποδείξουν στους Αθψαίους πολίτες, που υπέφεραν τόσα δεινά, ότι, παρόλο που ο αθψαϊκός στρατός απέφευγε μια εκ παρα

τάξεως μάχη, δεν ήταν τόσο αδρανής ή δειλός όσο φαινόταν . Στη διάρκεια αυτού του μακροχρόνιου πολέμου έγιναν μαχίες, χερσαίες μάχες και πολιορκίες

-

55 ναυ 55

με άλλα λόγια , υπήρξαν

Οι ακτές

της Πελoπoνν.ή~oυ Αθηνα ι κε5

",,,,,,,,,,

επιδρομες

Μίλια

5Ρ

Κρη τικό

Πέλαγος


189

περιmώσεις συμβατικών συγκρούσεων, που είχαν σαφώς καθορι

σμένη αρχή και τέλος , και αποσκοπούσαν στην επίτευξη τακτικών στόχων. Αντίθετα , μόνο οι περιmώσεις που οι Αθηναίοι επιτέθηκαν σε κωμοπόλεις, σε πόλεις και σε διάφορες περιοχές στα πρώτα έτη της σύρραξης ανέρχονται σε εκατοντάδες , καταδεικνύοντας ότι υ

πήρχε μια διαρκής εμπλοκή σε συγκρούσεις, καθώς ο αθηναϊκός στόλος έπλεε ανεμπόδιστος γύρω από την Πελοπόννησο , στον Κο ρινθιακό Κόλπο , στις βορειοδυτικές και βορειοανατολικές ακτές της Ελλάδας, αλλά και στο νότιο Αιγαίο, πραγματοποιώντας επιδρομές και σκοτώνοντας , αντί να πολεμάει με τον τρόπο που είχαν καθορί σει στο παρελθόν οι Έλληνες .

Δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για τους νεκρούς σε αυτού του εί δους τις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Έστω και η εν μέρει καταγρα

φιι των στόχων από το 431 έως το 421 κουράζει τον αναγνώστη: Σόλ λιο, Αστακός, Θρ6νιο, Ακτή , Μεθώνη , πολλές πόλεις της Ήλιδας, Αίγινα , Επίδαυρος , Τροιζήνα, Αλιείς , Ερμιόνη, Πρασιές , Αιτωλία , Αμφιλοχία, Ακαρνανία, Οινιάδες, Λευκάδα, Κέρκυρα, Ανακτόριο, Μήλος, Κύθηρα , Κρομμυ(,)νας . Ο Θουκυδίδης επισημαίνει ότι στη

δεύτερη ναυτική εκστρατεία αντιποίνων που πραγματοποιήθηκε το

430

με επικεφαλής τον Περικλή πήρε μέρος ένας στόλος που ήταν

εξίσου μεγάλος με αυτόν που συμμετείχε στην πρώτη εκστρατεία ε ναντίον της Σικελίας.

Πράγματι,

150 τριήρεις, 4.000 οπλίτες και 300 ιηπείς έδιναν στους

Αθηναίους μια άμεση -αν και προσωρινή- αριθμητική υπεροχή σε ο ποιοδήποτε σημείο της Πελοηοννήσου επέλεγαν να επιτεθούν . Οι ε

mδρομές δεν ήταν μια απλή συμβολική πράξη αντιποίνων (έστω και αν οι επιτιθέμενοι σπάνια αποτολμούσαν να προελάσουν σε απόστα ΟΙ1 μεγαλύτερη των

8 χιλιομέτρων από τα πλοία τους). Αντίθετα , οι ε

πιδρομές ήταν εσκεμμένα συγχρονισμένες με τις εισβολές των Πελο ποννησίων στην Απική και , άρα , αποτελούσαν έναν αποτελεσματικό τρόπο για να εξαναγκάσουν τον εχθρό να αποσυρθεί - αποτελ(,)ντας


190

ταυτόχρονα, με την απειλή της εφαρ μογής αντιποίνων, ένα αποτρε mικό μέσο για το μέλλον . Ωστόσο , η διαρκής ανάmυξη αθηναϊκών στρατευμάτων μακριά από την Αθήνα από το

431

έως το

426 --σrην

Ποτίδαια , στη Θράκη, κατά μήκος των ακτών της Πελοποννήσου , στον Κορινθιακό Κόλπο , στη Μυτιλήνη, στη Σικελία και στους α

γριότοπους της βορειοδυτικής Ελλάδας- κόστισε συνολικά στην πό λl1 σχεδόν


και την οδήγησαν στα πρόθυρα της χρεο

κοπίας .9 Ποια ήταν τα αποτελέσματα αυτών των σύντομων επιδρομών ; Κυρίως, αψιμαχίες με λίγους νεκρούς, αλλά και λεηλασίες. Ο στό χος ήταν να πληγεί ο εχθρός και να υπάρξει ένα αντίκρισμα για το κόστος που απαιτούσε η χρησιμοποίηση ενός τόσο μεγάλου αριθμού πολεμιστών και ενός τόσο μεγάλου στόλου, ο οποίος περιέπλεε ακτές που το συνολικό μήκος τους ήταν

1.300

χιλιόμετρα . Για παράδειγ

μα , στις ακτές της Πελοποννήσου και στην ενδοχώρα της νοτιοδυ

τικής Ελλάδας συνελήφθησαν όμηροι στο Θρόνιο , οι Πρασιές λεη λατήθηκαν, οι κάτοικοι του αμφιλοχικού Άργους εξανδραποδίστη καν , η Αμβρακία λαφυραγωγήθηκε και οι κάτοικοι των Κυθήρων συνελήφθησαν ως όμηροι για την καταβολή λύτρων. Μόνιμες βά σεις δημιουργήθηκαν σε τοποθεσίες όπως τα Κύθηρα ή η Ναύπα κτος, όπου ο αθηναϊκός στόλος μπορούσε να ανεφοδιάζεται για τις εκστρατείες του ή να έχει μια βάση για να αντιμετωπίζει την τοπική αντίσταση. Όσο πιο συχνά οι Πελοποννήσιοι εισβάλλανε στην Απι κή στα πρ(δτα εφτά έτη του πολέμου, τόσο περισσότερο πιθανό ή ταν οι Αθηναίοι να πραγματοποιούσαν επιδρομές στα αγροκτήμα τα και στις πόλεις στα μετόπισθέν τους

-

παρόλο που και αυτοί δεν

κατάφεραν να αποκτήσουν σημαντικά υλικά πλεονεκτήματα , έθε σαν εντούτοις , μέσω μιας διαδικασίας δοκιμ(δν και σφαλμάτων , τα

θεμέλια μιας ριζοσπαστικής νέας στρατηγικής, που σύντομα θα α

ποδεικνυόταν καταστρεmική για τους στόχους της Σπάρτης . Περίπου

30.000 Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους

περιέπλεαν τις α-

19]


κτές της ΠελOΠOVΝήσOυ . Σπάνια οι λαφυραγωγοί συναντούσαν κάποια αντίσταση, όπως, για παράδειγμα, ήταν η ηρωική άμυνα που προέβαλε ο Σπαρτιάτης Βρασίδας για να προστατεύσει τη σχεδόν ανυπεράσπι

στη κωμόπολη της Μεθώνης στη νοτιοδυτική ακτή Τιις Μεσσηνίας . Αντίθετα, όταν ο αθηναϊκός στόλος απομακρύνθηκε από τη Σπάρτη

και κατευθύνθηκε προς τη βορειοδυτική ακτή της Πελoπovνήσoυ , οι ευκαιρίες για συγκρούσεις που παρουσιάστηκαν ήταν λιγότερες. Στα

μάτησε για μια ή δυο ημέρες, ώστε να λεηλατήσει την εύφορη ύπαι θρο της Ήλιδας . Πριν προλάβουν οι Ηλείοι να συγκεντρώσουν μια στρατιωτική δύναμη , οι Αθηναίοι είχαν επιστρέψει στη θάλασσα και κατευθύνθηκαν προς την καθοριστικής σημασίας είσοδο του Κοριν

θιακού Κόλπου, όπου κυρίευσαν το κορινθιακό λιμάνι του Σολλίου . Εν τω μεταξύ, καθώς κατευθύνονταν ολοένα και πιο βόρεια προς τον Κορινθιακό Κόλπο και επιτίθεντο στις εχθρικές πόλεις της Ακαρ νανίας, ένας άλλος αθηναϊκός στόλος με περισσότερα από

30 πλοία

πραγματοποιούσε επιδρομές στη Λοκρίδα και στη Φωκίδα. Ενώ αυ τοί οι δυο στόλοι των αθηναίων και των συμμάχων τους -που αριθ μούσαν συνολικά

36.000

μαχητές!- έπληπαν τα σπαρτι,:τικά συμ

φέροντα, μια ακόμα αθηναϊκή ναυτική δύναμη απέπλευσε από τον Πειραιά και επιτέθηκε εναντίον της Αίγινας . Ίσως η οργή για τις λε ηλασίες των Σπαρτιατών εξηγεί για ποιο λόγο οι Αθηναίοι δεν ένιω σαν τον παραμικρό δισταγμό να απελάσουν χιλιάδες Αιγινήτες, ά ντρες, γυναίκες και παιδιά , και στη συνέχεια να διώξουν από το νη σί όλους τους κατοίκους μέσα σε μερικές μέρες . Ο αρχικός στόλος των

100

αθηναϊκών πλοίων είχε διακόψει τις

σφατιωτικές επιχειρήσεις, είχε εγκαταλείψει την Κέρκυρα σε μια κα τάσταση εσωτερικού αναβρασμού και είχε ε πιστρέψε ι στην Αθήνα, αφού όμως προηγουμένως είχε σταματήσει στις ακτές της Μεγαρί

δας για να συνενωθεί με τους

10.000 Αθηναίους

οπλίτες που πραγ

ματοποιούσαν μια επιδρομή σε αυτή τη μισητή γη, η οποία αποτε λούσε ένα διάδρομο για την εισβολή των Π ελo π ovνησίων στην Απι-


192 κή . Ταυτόχρονα , Ποτίδαια ,

3.000 οπλίτες εξακολουθούσαν να πολιορκούν την δαπανώντας για την επίτευξη του στόχου τους 2.000 τά

λαντα, ένα ποσό που αρκούσε για να ανεγερθούν δύο Παρθενώνες ή για να καθελκυστεί ένας στόλος

2.000 τριιιρεων

και να βρίσκεται

εν πλω για έξι μήνες. Όταν ξεκίνησε το τρίτο έτος του πολέμου, μό νο η πολιορκία της Ποτίδαιας είχε απορροφήσει το

40% των

προ

πολεμικών κεφαλαιουχικών αποθεμάτων τrις Αθήνας , ένα τεράστιο ποσό το οποίο θα έπρεπε να είχε λειτουργήσει ως προειδοποιητικό σήμα για όλες τις ελληνικές πόλεις-κράτη , καθώς μια πολιορκία μπο

ρούσε να προκαλέσει μια τεράστια οικονομική καταστροφή.1Ο

Χωρίς κανόνες Σχεδόν αμέσως μετά το

431

αναδύθ11καν δύο Πελοποννησιακοί Πό

λεμοι. Οι ιστορικοί, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, επικεντρώ νονται στις γνωστές μάχες που έγιναν στη Μαντίνεια και στο Δήλιο, στις διάσημες πολιορκίες της Μυτιλήνης, των Συρακουσών και της

Μήλου , και στις καθοριστικές ναυμαχίες στις Αργινούσες και στους Αιγός Ποταμούς. Όμως, ταυτόχρονα διεξάγονταν πολύ πιο ειδεχθείς μάχες στη σκιά, σε απόμακρα μέρη όπως στις Αιολίδες Ν ήσους στη βόρεια ακτή της Σικελίας ή στο Σόλλιο και στην Κέρκυρα. Σε αυτά

τα μέρη σκοτώθηκαν χιλιάδες άντρες -για τους οποίους δε γίνεται καμία μνεία στις ιστορικές πηγές- σε αμφίρροπες και συχνά χωρίς

νόημα αψιμαχίες για έναν ελαιιδνα

11 για το θησαυρό

κάποιου ναού.

Οι επαναλαμβανόμενες φράσεις που χρησιμοποιεί ο Θουκυδίδης για να περιγράψει αυτές τις επιδρομές -«λεηλάτησαν», «επιτ έθηκαν» ή «σκότωσαν»- είναι επιβεβλημένες εξαιτίας των γεγονότων, δεδο μένης της συχνότητας των χωρίς διακρίσεων σφαγών που αποσκο

πούσαν στη λαφυραγώγηση. Ύστερα από την πάροδο του πρώτου χρόνου του πολέμου δεν υ-

193


πήρχε πλέον επιστροφή . Τόσο οι Αθηναίοι όσο και οι Σπαρτιάτες άρ χισαν να επεκτείνουν τα θέατρα των πολεμικών τους επιχειρήσεων, με την πραγματοποίηση επιδρομών μικρι]ς κλίμακας για τα επόμε να χρόνια . Πριν τελειώσει ο πόλεμος , σχεδόν όλοι όσοι αποτελούσαν μέρος του ελληνόφωνου κόσμου είχαν υποστεί κάποια αιφνιδιαστι κή επίθεση από τους λαφυραγωγούς Σπαρτιάτες ή Αθηναίους επι δρομείς. Στη διάρκεια του πολέμου οι Σπαρτιάτες πραγματοποίησαν επιδρομές στη Σαλαμίνα , στις Υ mές, στο Άργος, στην Ιασό , στις Κλα

ζομενές, στην Κω και στη Λέσβο, ενώ οι Αθηναίοι συνέχισαν στη διάρκεια της Νικίειου Ειρήνης

(421-415), αλλά

και ύστερα από αυ

τήν, να επιβάλλουν ένα καθεστώς τρόμου, πραγματοποιώντας επι χειρήσεις και λεηλατώντας τη Μήλο , δεκάδες σικελικά χωριά, τη

Λάμψακο, τη Μίλητο, τη Λυδία, τη Βιθυνία , την Καρία και την Άνδρο. Ο Θουκυδίδης αισθανόταν απέχθεια για τη βαρβαρότητα αυτών των επιδρομών . Τόσο οι επιτιθέμενοι όσο και οι αμυνόμενοι δεν έ δειχναν το παραμικρό έλεος, και συχνά οι μάχες μ ετατρέπονταν σε

καταδίωξη απελπισμένων αντρών και στην πισώπλατη δολοφονία τους . Ένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό παράδειγμα υπήρξε η πανω

λεθρία που υπέστησαν οι Αθηναίοι στη βορειοδυτική Ελλάδα το κα λοκαίρι του

426, στη

διάρκεια του έκτου χρόνου του πολέμου . Όταν

οι επιτιθέμενοι Αθηναίοι έπεσαν σε μια ενέδρα στους άγνωστους λό

φους της Αιτωλίας, ο στρατηγός τους Δημοσθένης έχασε τον έλεγχο

του πανικοβλημένου στρατού του . Και όταν εξαντλήθηκαν τα βέλη όσων Αθιιναίων τοξοτών είχαν επιβιώσει -το τελευταίο μέσο για την ασφάλεια του στρατού-, οι ελαφρά οπλισμένοι Αιτωλοί εφόρμησαν

από κάθε σημείο του ορίζοντα . Ήταν μια τρομακτική ε ικόνα , καθώς οι Αθηναίοι έπεφταν σε «χαράδρες χωρίς έξοδο», ενώ π ολλοί σκο τώθηκαν όταν δέχτηκαν έναν καταιγισμό ακοντίων- ακόμα όμως πε ρισσότεροι παγιδεύτηκαν σε ένα πυκνό δάσος, όπου οι Αιτωλοί τους έκα ψαν ζωντανούς:


194

Ο αθηναϊκός στρατός δοκίμασε κάθε είδους φευγιό κι έπαθε κάθε εί

δους όλεθρο' όοοι γλίτωσαν , με δυσκολία κατόρθωσαν να φτάσουν στη θάλασσα και στον Οινεώνα της Λοκρίδας απ ' τον οποίο είχαν ξε κινήσει . Απ ' τους συμμάχους σκοτώθηκαν πολλοί κι απ ' τους ίδιους τους Αθηναίους περίπου εκατόν είκοσι οπλίτες . Τόσους πολλούς και διαλεχιούς στρατιώτες , στον ανθό της ηλικίας τους , έχασε η Αθήνα

στον πόλεμο αυτό . 11

Η φράση «διαλεχτοί σrρατιώτες» υποδηλώνει ότι ο αρισrOKρά της Θουκυδίδης, όπως ο Πλάτωνας αργότερα , αισθανόταν μια ιδι αίτερα έντονη απέχθεια για αυτό τον τρόπο μάχης , σroν οποίο οι 0-

. πλίτες δεν μπορούσαν να επιδείξουν την εκπαίδευση

και την ανδρεία

τους. Μια ακόμα χειρότερη σφαγή συνέβη μερικούς μήνες αργότε ρα (το χειμι,)να του

426)

σrην κοντινή περιοχή της Αμφιλοχίας, σrΙl

διάρκεια μιας άλλης μεγάλης κλίμακας αθηναϊκής επ ιδρομής που πραγματοποιήθηκε μέσα σro πλαίσιο των συνεχιζόμενων προσπα θειών των Αθηναίων να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τις ακτές του

Κορινθιακού Κόλπου και τψ πύλη προς τη Σικελία και την Ιταλία. Ύ σrερα από την υπογραφή μιας εκεχειρίας, μερικοί Αμβρακιώτες προσπάθησαν να φύγουν χωρίς να ενημερώσουν τον Αθηναίο σΓρα τηγό Δημοσθένη και τους Ακαρνάνες σύμμαχούς του . Σχεδόν αμέσως οι Ακαρνάνες τους καταδίωξαν και έσφαξαν περίπου

200 άντρες.

Εν

τω μεταξύ , έφτασε μια επικουρική δύναμη Αμβρακιωτών και σrρα τοπέδευσαν , χωρίς να το αντιληφθούν, κοντά σΓον αθηναϊκό σrρα τό. Οι άνφες του Δημοσθένη επιτέθηκαν σΓους κοιμισμένους Αμβρα κιώτες και τους κατέσφαξαν.

Οι περισσότεροι Αμβρακιώτες που κατάφεραν να διαφύγουν α πό το σΓρατόπεδο καταδιώχθηκαν από τους γηγενείς Αμφιλόχιους . Όπως και σrην περίπτωση των Αθηναίων το προηγούμενο καλο καίρι σΓην Αιτωλία, παγιδεύτηκαν σε φαράγγια και εξοντώθιικαν . Μερικοί τρομοκρατημένοι Αμβρακιώτες κατάφεραν να φτάσουν σΓη

TPOMOKPATlA

195

θάλασσα και βούτηξαν στα κύματα, παρόλο που ο αθηναϊκός στό

λος περιπολούσε κοντά στις ακτές. Ήταν τέτοια η απόγνωση των Αμβρακιωτών, ώστε, προκειμένου να φύγουν όσο πιο μακριά γινό ταν από τους απολίτιστους Αμφιλόχιους τους οποίους μισούσαν, προ

τίμησαν να σκοτωθούν ή να αιχμαλωτιστούν από τους Αθηναίους ναύτες . Όλα αυτά ήταν πολύ μακριά από το κλέος και τους κανόνες της μάχης που διεξαγόταν μεταξύ οπλιτών. Ο ακριβής αρ ιθμός όσων δολοφονήθηκαν στl) διάρκεια της κα ταδίωξης δεν είναι γνωστός . Οι ΑμβραΚΗδτες που σκοτώθηκαν ενώ κοιμόντουσαν ή μέσα στα δάση και στη θάλασσα υπερέβαιναν τους

1.000.

Με ένα ασυνήθιστο σχόλιο στο οποίο εκφράζει τον αποτρο

mασμό του, ο Θουκυδίδης παρατηρεί ότι το ολοκαύτωμα των Αμβρα κιωτών υπήρξε Ι) μεγαλύτερη συμφορά που έπληξε μια ελληνική πό

λη σε ένα τόσο σύντομο χρονικό διάστημα . Και προσθέτει ότι δε γράφει τον ακριβή αριθμό των νεκρών, επειδ l) « αυτός που αναφέ

ρεται δεν είναι πιστευτός, αν κανείς τον συγκρίνει με το μέγεθος της πόλης ». Ι 2

Στη διάρκεια αυτών των θλιβερών συμβάντων στην Αμφιλοχία, οι Ακαρνάνες σύμμαχοι των Αθηναίων κατέσφαξαν στρατιώτες που έ φευγαν σύμφωνα με τους όρους μιας εκεχειρίας , στράφηκαν ενα

ντίον των στρατηγών τους που προσπάθησαν να σταματήσουν αυτή την αναίτια βία, και δεν ήξεραν σε ποια πλευρά ανήκαν αυτοί τους οποίους σκότωναν . Ο υπερβολικά συντηρητικός Πλάτωνας μισούσε

τον ανορθόδοξο πόλεμο. Θεωρούσε ότι για την εξαιρετικά μεγάλl) επέκταση αυτού του είδους πολέμου κατά τον

40 αιώνα ευθυνόταν

η

απεχθής γέννησή του στη διάρκεια του Πελοποννφιακού Πολέμου . Τότε, όταν ι)ταν ακόμα νέος , είχε δει την ηγεμονική Αθήνα να χάνει

τον πόλεμο , τους αριστοκράτες φίλους του να αποτυγχάνουν μετά

την ανατροπή του ολιγαρχικού καθεστώτος και , λίγο αργότερα , το δάσκαλό του Σωκράτη να εκτελείται από τους ριζοσπαστικούς δη μοκράτες. Συσχετίζοντας , προφανώς , αυτά τα δεδομένα κατέληξε

ΠΕ.ΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

196

στο παράδοξο συμπέρασμα ότι η χρησιμοποίηση « ναυτικού πεζι κού» ήταν εξαιρετικά επιζήμια. Ο Πλάτωνας οικτίρει τις μάχες στις οποίες δεν υπάρχουν οπλίτες για να διευθετήσουν το ζήτημα μέσω της πειθαρχίας και του θάρρους. Αντίθετα , οι όχλοι « κάνουν αποβάσεις και μετά γυρίζουν τρέχο ντας στα πλοία . Δε θεωρούν ντροπή να το βάζουν στα πόδια , για να

μη σκοτωθούν από τον εχθρό». Ήταν, προφανώς , τόσο μεγάλη η α πέχθειά του για την πρακτική της χρησιμοποίησης πλοίων που α μαύρωνε το κύρος του πολέμου και τον ηρωικό κώδικα των οπλιτών ,

ώστε υποστήριζε χλευαστικά ότι , στους μυθικούς χρόνους, θα ήταν ίσως προτιμότερο οι Αθηναίοι να είχαν παραδώσει στον βασιλιά Μί νωα όσους ομήρους ήθελε αντί να αντισταθούν αντιμετωπίζοντάς

τον στη θάλασσα , με συνέπεια να θέσουν τις βάσεις για τη ναυτική

ισχύ τους που είχε οδηγήσει στην παρούσα επαίσχυντη κατάσταση . 13

Η «λιβανοποίηση» της Ελλάδας Ένα κύμα ανομίας σάρωσε σύντομα την Ελλάδα , παρόμοιο με το χά ος και το κλίμα τρομοκρατίας που χαρακτήριζαν τη Βηρυτό στην

περίοδο

1975-1985,

στη διάρκεια της οποίας

150.000 Λιβανέζοι

έ

χασαν τη ζωή τους. Αμέσως μετά την παραβίαση των συνόρων της Απικής από τους Σπαρτιάτες σχεδόν οποιοσδήποτε Έλληνας ταξί δευε μετατράπηκε σε θεμιτό στόχο

-

αν αποτολμούσε να βρεθεί την

πιο ακατάλληλη στιγμή σε ακατάλληλο μέρος. Το

430,

για παρά

δειγμα, κάποιοι Πελοποννήσιοι απεσταλμένοι κατευθύνονταν, μέ σω της Θράκης , προς την Περσία για να υλοποιήσουν το σχέδιο της Σπάρτης να αποκομίσει περσικά κεφάλαια. Όμως, οι τοπικοί πρέ

σβεις της Αθήνας έπεισαν τους Θράκες να συλλάβουν τους απε

σταλμένους και να τους εκδώσουν στην Αθήνα. Όταν έφτασαν, ε κτελέστηκαν με συνοπτικές διαδικασίες και οι σοροί τους ρίχτηκαν


197

σε ένα λάκκο χωρίς καμία τελετουργία. Η απαγωγή πρέσβεων απο τελούσε μια κατάφωρη παραβίαση των ελληνικών εθίμων, σύμφω

να με τα οποία οι κήρυκες και οι απεσταλμένοι θεωρούνταν ιερά πρόσωπα , τα οποία σε περίmωση θανάτου τους έπρεπε να εντα φιαστούν με τον προσήκοντα τρόπο.

Εξηγώντας αυτή τη συγκλονιστική συμπεριφορά , ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι Αθηναίοι ήταν εξοργισμένοι εξαιτίας της πρόσφα της πρακτικής των Σπαρτιατών να σταματούν όλα τα πλοία που έ

πλεαν κοντά στις ακτές της Πελοποννήσου -ανεξάρτητα αν ήταν α θηναϊκά ή ουδέτερα, πολεμικά ή εμπορικά- και να εκτελούν τα πλη ρώματά τους. Είναι άγνωστο πόσοι άμαχοι ναυτικοί και πολεμικά πληρώματα εξοντώθηκαν με αυτές τις πειρατικές και αποτρόπαιες

μεθόδους , κάτι που άλλωστε ισχύει για πάρα πολλά ανάλογα αιμα τηρά περιστατικά στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ο αριθμός των νεκρών θα πρέπει να ανερχόταν σε αρκετές χιλιάδες. Αυτού του είδους οι πολεμικές ενέργειες ήταν εγκεκριμένες από την

ηγεσία και αποσκοπούσαν στην πρόκληση φθοράς στον εχθρό , ό μως το προσωπικό κέρδος αποτελούσε συχνά το πρωταρχικό κίνητρο για

τους χιλιάδες καιροσκόπους που συμμετείχαν σε αυτές. 14 Η δειλία ήταν προαπαιτούμενο για αυτού του είδους τις σφαγές , καθώς μόνο σε σπάνιες περιmώσεις οι στρατιώτες και οι ναύτες ή

ταν πρόθυμοι να αντιμετωπίσουν όμοιούς τους. Ένα χαρακτηριστι κό παράδειγμα είναι ο ιδιαίτερα σκληρός Σπαρτιάτης ναύαρχος Αλκίδας , ένας εγκληματίας που ανακάλυψε στη διάρκεια του πολέ μου ποια ήταν η φυσική του κλίσlι και σύντομα εκφυλίστηκε σε ένα χωρίς φραγμούς ληστή και δολοφόνο. Το

στειλαν με

427

οι Σπαρτιάτες τον έ

40 τριήρεις για να ενισΧύσει τους στασιαστές στη Μυτι

λήνη, που σύντομα θα παραδίδονταν και θα εκτελούνταν μαζικά α πό τους Αθηναίους. Ενώ ο Αλκίδας κατευθυνόταν προς τη Λέσβο ,

πληροφορήθηκε ότι η Μυτιλήνη είχε κυριευθεί και ότι οι Αθηναίοι είχαν συντρίψει την ε ξέγερση. Αμέσως απέρριψε τις προτάσεις είτε

]98


να πλεύσει προς τη Μυτιλήνη και να αντιμετωπίσει τον αθηναϊκό

στόλο είτε να προσπαθήσει να προκαλέσει μια γενική εξέγερση των πόλεων της Μικράς Ασίας που ήταν φόρου υποτελείς στην Αθήνα. Και οι δυο αυτές προτάσεις ήταν επικίνδυνες , καθώς θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια ναυμαχία με τον υπέρτερο αθηναϊκό στόλο . Αντίθετα, ο Αλκίδας επεδίωκε να βρει μια ευκολότερη λεία

-

και

στη συνέχεια να επιστρέψει γρήγορα στην Πελοπόννησο. Πριν από την πανωλεθρία των Αθηναίων στη Σικελία και την απώλεια των δύο τρίτων του στόλου τους

(413),

ήταν επικίνδυνο για ένα σπαρτιατικό

στόλο να πλέει για μέγάλα χρονικά διαστήματα στο Αιγαίο . Ο Αλκί δας κατέπλευσε στη μικρή ιωνική πόλη Μυόνησο, όπου εκτέλεσε με

συνοmικές διαδικασίες τα πληρώματα των πλοίων που είχαν συλ λάβει οι τριήρεις του στη διάρκεια του πλου του από την Πελοπόν νησο, εκπληρώνοντας την υπόσχεση που είχαν δώσει οι Σπαρτιάτες στην αρχή του πολέμου να σκοτώνουν όσους ναυτικούς θα θεωρού σαν συμμάχους των Αθηναίων. Το πώς ο Αλκίδας προωθούσε τους πολεμικούς στόχους της Σπάρτης, αλλά και το πώς ο στόλος των δο

λοφόνων του εντασσόταν στο γενικότερο σχεδιασμό για τον πόλεμο, είναι ασαφές. Προφανώς, ήθελε να στείλει ένα μήνυμα στους ουδέ τερους ότι ο επιτυχής διάπλους του Αιγαίου από το στόλο του σήμαινε

ότι οι θάλασσες δεν υπάγονταν πλέον στην αποκλειστική δικαιοδο σία του αθηναϊκού στόλου. 15 Οι εγγυήσεις δεν είχαν πλέον κανένα αντίκρισμα. Για παράδειγ μα , ο Αθηναίος ναύαρχος Πάχης , ο οποίος με το στόλο του κατε δίωκε τον Αλκίδα, εγκατέλειψε την καταδίωξη και πραγματοποίησε

μια απόβαση στο Νότιο στη Μικρά Ασία. Προσπάθησε να ανακα ταλάβει την πόλη και να καταστείλει μια εξέγερση εναντίον των α θηναϊκών συμφερόντων. Αντί να εξοργιστεί με τη συμπεριφορά του Αλκίδα, ο Αθηναίος ναύαρχος υιοθέτησε τις τακτικές του . Κάλεσε για διαπραγματεύσεις έναν από τους αρχηγούς των μισθοφόρων που πολεμούσαν για τον εχθρό, τον Αρκάδα Ιππία. Όμως, όταν ο Ιππίας


199

προσήλθε στις διαπραγματεύσεις , ο Πάχης επιτέθηκε αιφνιδιαστι κά, συνέλαβε τη φρουρά και, αθετώντας τις υποσχέσεις του , σκότω σε τον Ιππία .

Στη συνέχεια ο Πάχης στράφηκε εναντίον των στασιαστών στη

Μυτιλήνη και, αφού συνέλαβε το Σπαρτιάτη υποκινητή Σάλαιθο, τον έστειλε στΙ1ν Αθήνα όπου εκτελέστηκε

-

ενώ ταυτόχρονα η Εκκλη

σία του Δήμου ειδοποίησε τον Πάχη να σκοτώσει όλους τους Μυτι

ληναίους που ευθύνονταν για την εξέγερση. 16 Οι Αθηναίοι που στάλ θηκαν να καταδιώξουν το Σπαρτιάτη σφαγέα αποδείχτηκαν μεγα λύτεροι σφαγείς , καθώς και τα δυο μέρη φοβόντουσαν ότι η επιεί κεια θα εκλαμβανόταν ως αδυναμία , ενώ οι δολοφονίες θα έστελναν το προειδοποιητικό μήνυμα ότι το αντίτιμο για την εξέγερση , ή α κόμα και για την ουδετερότητα, ήταν ο θάνατος. Δεν υπήρχε κάποιος γενικός κανόνας -όπως άλλωστε δεν υπήρ

χε στη Βηρυτό στη διάρκεια της κρίσης στο Λίβανο- που να καθο

ρίζει ότι οι όμηροι έπρεπε να κρατηθούν ζωντανοί, είτε επειδή θα καταβάλλονταν λύτρα είτε για λόγους επιείκειας . Αντίθετα , αθώοι ά μαχοι απάγονταν , στέλνονταν σε ασφαλείς τοποθεσίες και εκτελού

νταν εν ευθέτω χρόνω . Αυτή ήταν η μοίρα

300 συντηρητικών Αργεί ων τους οποίους απήγαγε ο Αλκιβιάδης το καλοκαίρι του 415, με την κατηγορία ότι είχαν « φιλολακωνικά » αισθήματα και, άρα , συνι

στούσαν έναν κίνδυνο στις προσπάθειές του να σφυρηλατήσει μια δη μοκρατική συμμαχία ανάμεσα στο Άργος και στην Αθι1να. Ένα χρό νο αργότερα, όταν οι δημοκρατικοί Αργείοι ανησυχούσαν για το εν δεχόμενο μιας στάσης και μιας εισβολής, και ο Αλκιβιάδης θεω ρούνταν ύποmος, οι Αθηναίοι συγκέντρωσαν τους

300

που τους εί

χαν διασκορπίσει σε διάφορα νησια και τους έστειλαν στο Άργος , ό που τους εκτέλεσαν αμέσως .

Η σύλληψη ομήρων δεν ήταν κάτι το καινοφανές . Ήδη , στις αρ χές του πολέμου , οι Αθηναίοι συνέλαβαν όσους Βοιωτούς βρίσκο νταν στην Αττική , όταν πληροφορήθηκαν ότι οι Θηβαίοι είχαν επι-

200


τεθεί εναvrίον των Πλαταιών. Το

424

οι Αθηναίοι συνέλαβαν ως ο

μήρους μερικούς Αιγινήτες στη Θυρέα , η οποία βρισκόταν κοvrά

στο Άργος

- αφού πρώτα λεηλάτησαν την πόλη, γκρέμισαν τα τείχη

της και εξανδραπόδισαν όλους τους κατοίκους της . Τους μετέφεραν σε κάποια μη κατονομαζόμενα αλλά ασφαλή νησιά , και αργότερα , ύστερα από απόφαση της Εκκλησίας του Δήμου , τους εκτέλεσαν ό

λους - μια απόφαση που , προφανώς, ήταν αναμενόμενη, δεδομένου

του μίσους που υπήρχε ανάμεσα στην Αίγινα και στην Αθήνα . Ιϊ Ο Ξενοφώvrας επισημαίνει πως , όταν μαθεύτηκε ότι ο Λύσαν

δρος έπλεε προς τον "Πειραιά , οι πολίτες τιις Αθήνας πανικοβλήθη καν επειδή φοβήθηκαν ότι ίσως θα υποστούν την ίδια βάρβαρη με ταχείριση με αυτή που είχαν επιβάλει σε άλλους

-

από το ότι είχαν

κόψει τους δεξιούς αvrίχειρες ή ολόκληρα τα χέρια των αιχμάλωτων

ναυτών και είχαν ρίξει τα αιχμαλωτισμένα πληρώματα στη θάλασ σα , μέχρι το ότι είχαν σφάξει τους κατοίκους των γαιών, της Σκιώ νης, του Θρόνιου, τ ης Αίγινας και « πολλούς άλλους Έλληνες». Στον

κόσμο της αρχαίας Αθ ήνας δεν υπήρχε κάποια εγγενιίς αvrίφαση α νάμεσα στο να παρακολουθούν οι πολίτες ένα έργο του Ευριπίδη τη μια ημέρα και την επ6μενη να ψηφίζουν να εκτελεστούν όλοι οι ε

νήλικες άρρενες πολίτες της Σκιώνιις.1 8 Πράγματι , σε όλη τη διάρκεια του πολέμου , οι ΑθηναίΟι δε στα μάτησαν να ασχολούvrαι με τις τέχνες και τον πολιτισμό, όπως άλ λωστε ανέκαθεν έκαναν. Ας πάρουμε ως παράδειγμα την περίοδο α πό το

411

έως το

408,

όταν η φαινομενικά εξαvrλημέν η Αθήνα μα

στιζόταν από εσωτερικές έριδες , οι Σπαρτιάτες λεηλατΟύσαν την Απική διεξάγοvrας επιδρομές από τη Δεκέλε ια , και οι Αθηναίοι α

γωνίζοvrαν για να επιβιώσουν σε μια σειρά από κλιμακούμενες ναυ μαχίες στο Κυνός Σήμα , στη ν Άβυδο και στην Κύζικο . Εvrούτοις , εν μέσω τόσων νεκρών και συμφορών , ο Αριστοφάνης παρουσίασε το

αvrιπολεμικό του αριστούργημα , τη Λυσισφάτη κολούθησαν οι Θεσμοφοριάζουσω

-

(4 11), την

οποία α

δυο κωμωδίες στις οποίες υποτί-


201

θεται ότι οι γυναίκες παίρνουν στα χέρια τους την πολιτική και τη δικαστική εξουσία. Και ενώ οι κτίστες αποπεράτωναν το Ερέχθειο ,

τον τελευταίο και

mo

πρωτοποριακό από τους ναούς της Ακρόπολης

που είχε οραματιστεί ο Περικλής, ο Ευριπίδης ολοκλήρωνε τον Ορέ στη. μια από τις πιο σκοτεινές τραγωδίες του , και ο Σοφοκλής έγρα

φε τον επιβλητικό Φιλοκτήτη

-

ένα έργο στο οποίο εξαίρει την ακα

τάβλητη θέληση ενός άδικα βασανιζόμενου ήρωα που αντιστέκεται στις πιέσεις να συμβιβαστεί. Όταν δε συμμετείχαν ή δεν παρακο

λουθούσαν τις θεατρικές παραστάσεις και δε λάξευαν τα μάρμαρα . οι ηθοποιοί, οι θεατές και οι τεχνίτες πολεμούσαν ως ιππείς, κωπη λατούσαν ή στασίαζαν. Εν τω μεταξύ . άπαξ και θεώρησαν συλλογικά ότι έπρεπε να γίνουν σφαγείς, οι Αθηναίοι άρχισαν όντως να εξολοθρεύουν ατιμωρητί 0-

ποιονδιlποτε θεωρούσαν ως εχθρό τους είτε ήταν 0\ πολίτες της ΜιΙ λου είτε ο Σωκράτης. Σύμφωνα με τους νόμους της αθηναϊκής δημο

κρατίας, δεν υπήρχε ένα ανεξάρτητο δικαστικό σώμα για να απορρί ψει μια λαϊκή απόφαση ως « αντισυνταγματική», ούτε μια υπέρτατη και πάγια νομοθεσία που προστάτευε τα ανθρώπινα δικαιώματα και πε ριόριζε τις εξουσίες της Εκκλησίας του Δήμου. Η στάση που υιοθετούσε

η Αθήνα στη διάρκεια του πολέμου. αλλά και ύστερα από αυτόν -εί τε αφορούσε την εκτέλεση των Μυτιληναίων , των Μηλίων ή του Σω

κράτη-, ήταν σύμφωνη με την απόφαση της πλειοψηφίας, κηλιδώνο ντας Τψ έννοια της δημοκρατίας στους μεταγενέστερους αιώνες. Όλες σχεδόν οι απάνθρωπες αποφάσεις των στρατηγών στα πεδία των μα χών ήταν είτε προειλημμένες από την Εκκλησία του Δήμου είτε προ

έκυmαν από το φόβο τους μήπως δε συμμορφωθούν με τα προστάγ ματα των ανελέητων πολιτών της Αθήνας . Οι Σπαρτιάτες ήταν , συχνά , χειρότεροι

πό την αποτρόπαιη μαζική δολοφονία

- ό πως αποδεικνύεται α 2.000 Μεσσήνιων ειλώτων .

Τρομοκρατημένοι από την εγκαθίδρυση μιας αθηναϊκής βάσης στην Π ύλο

(425). που αναβίωνε το φόβο μιας γενικε υμένης εξέγερσης των

202

Π Ε.ΛΟΠΟΝNHΣlAΚOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

ειλώτων, οι Σπαρτιάτες δήλωσαν ότι θα απελευθέρωναν όσους Μεσ σήνιους δουλοπάροικους είχαν αποδείξει, μέσω της στρατιωτικής

προσφοράς προς τη Σπάρτη, ότι ήταν γενναίοι και, επομένως, άξι ζαν αυτή την ανταμοιβή. Όταν

2.000

Μεσσήνιοι είλωτες ανταπο

κρίθηκαν σε αυτό το κάλεσμα , οι Σπαρτιάτες τούς στεφάνωσαν και τους έβαλαν να παρελάσουν ως ήρωες γύρω από τους ναούς. Στη συ

νέχεια τους δολοφόνησαν όλους στα κρυφά, επικαλούμενοι τον εύ λογο φόβο τους ότι τόσο αποφασιστικοί άντρες θα μπορούσαν να α

ποτελέσουν στο μέλλον μια απειλή για ΤΙ1 Σπάρτη. Δε γνωρίζουμε πώς εξοντώθηκαν οι είλωτες

-

ο Θουκυδίδης γράφει ότι « κανείς δεν

έμαθε ποτ έ πώς εξόντωσαν τον καθένα» . Οι Σπαρτιάτες δεν παρα δέχιηκαν ποτέ τη μαζική δολοφονία των ειλώτων. Το γεγονός αυτό είναι ένα από τα πιο τραγικά στην Ιστορία, ή ίσως να αποτελεί μια , αντανάκλαση των προκαταλήψεων των ιστορικών της αρχαιότητας,

που μας δίνουν περισσότερες πληροφορίες για το πώς σκοτώθηκαν

120 Αθηναίοι

στην Αιτωλία παρά για το πώς δολοφονήθηκαν

2.000

είλωτες στη Σπάρτη.Ι 9 Πώς ακριβώς τόσοι πολλοί Έλληνες , όπως οι

1.000

αιχμαλωτισμένοι Μυτιληναίοι το

427

2.000

είλωτες ή

ή οι χιλιάδες Αθηναίοι

που αιχμαλωτίστηκαν ύστερα από τη ναυμαχία στους Αιγός Ποτα μούς , εκτελούνταν μαζικά ; Ο όρος « εκτελούνταν» αποτελεί έναν ευ

φημισμό σε μια ε ποχή πριν από τη λαιμητόμο, το θάλαμο αερίων, το εκτελεστικό απόσπασμα, την ηλεκτρική καρέκλα ή τη θανατη φόρο ένεση. Για όσους δεν καταδιώχθηκαν και δε μαχαιρώθηκαν ή δε δέχιηκαν βέλη από τους ακροβολιστές και τους τοξότες του ε

χθρού έχουν καταγραφεί διάφορες μακάβριες μέθοδοι, εκτός από τη συνήθη πρακτική να τοποθετούνται στη σειρά οι δεμένοι αιχμάλω τοι και να τους κόβουν το λαιμό. Οι Σπαρτιάτες , για παράδειγμα , έ ριχναν συχνά τους αιχμαλώτους ζωντανούς σε μια χαράδρα κοντά στην πόλη, στον τρομερό Καιάδα , όπου οι ανάπηροι και οι τραυ ματίες αργοπέθαιναν από την πείνα

11 την αιμορραγία .

203


Ο Θουκυδίδης περιγράφει μια ιδιαίτερα βάναυση μέθοδο θανά τωσης που χρησιμοποιήθηκε στην Κέρκυρα το

425, όταν οι Αθη

ναίοι επιτέθηκαν στο όρος Ιστώνη για να καταστείλουν τη συνεχι

ζόμενη εμφύλια εξέγερση που είχαν ξεκινήσει οι ολιγαρχικοί πριν α πό δυο χρόνια . Οι Αθηναίοι ισχυρίστηκαν ότι θα έδειχναν επιείκεια στην αιχμαλωτισμένη φρουρά , με την προϋπόθεση ότι κανείς από

τους αιχμαλώτους δε θα προσπαθούσε να δραπετεύσει. Αφού όμως πρώτα παραπλάνησαν μερικούς, πείθοντάς τους να αποπειραθούν να δραπετεύσουν, εκτέλεσαν τους υπόλοιπους με το αιτιολογικό ότι είχαν παραβιάσει τη συμφωνία. Φαίνεται ότι υπόλοιποι αιχμάλωτοι δέθη καν ανά δύο και τους υποχρέωσαν, ενώ ταυτόχρονα τους μα στίγωναν , να περάσουν ανάμεσα σε δυο σειρές παραταγμένων 0-

πλιτιδν οι οποίοι τους μαχαίρωναν . Ύστερα από τη δολοφονία εξή ντα περίπου αιχμαλώτων, οι υπόλοιποι αρνήθηκαν να βγουν από το παράπηγμα στο οποίο ήταν κλεισμένοι, και τελικά άλλοι υπέκυψαν

κάτω από μια βροχή από βέλη και κεραμίδια , ενώ άλλοι αυτοκτό νησαν μπήγοντας στους λαιμούς τους βέλη από εκείνα που τους έ

ριχναν ή απαγχονίζοντας τους εαυτούς τους με θηλιές που έφτια

χναν με τα ρούχα τους. 20

Στάσεις και εκκαθαρίσεις Μια συστηματική μελέτη των σημαντικών προδοσιών που κατα γράφουν οι πηγές ότι έγιναν στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου αποκαλύmει ότι , από το

431

έως το

406,

υπήρξαν δεκα

τέσσερις έκδηλες περιmώσεις διαφόρων φατριών οι οποίες συνερ γάστηκαν με τον εχθρό για να του παραδώσουν πόλεις και οχυρά. Αυ

τή η τακτική ήταν πολύ πιο αποδοτική από τις εκ παρατάξεως μά χες , καθώς η συνεργασία με τον εχθρό υπήρξε επιτυχής στις μισές περίπου από τις καταγεγραμμένες περιmώσεις . Πράγματι , και τα

204


δυο μέρ η προσπαθούσαν να υπονομεύσουν τα πολιτικά ερείσματα του άλλου μέρους , καθώς σχεδόν ισάριθμοι πράκτορες ε ξυφαίνανε συνωμοσίες είτε ενανrίOν της Αθήνας είτε εναντίον της Σπάρτης. Από

τη μεριά τους, οι προδότες επεδίωκαν την αύξl1ση της προσωπικής τους ισχύος, την αλλαγή του πολιτεύματος , την εκδίΚl1Οη σε βάρος παλαιών εχθρών ή, απλώς , να δώσουν ένα τέλος στον πόλεμο και

στην αθλιότητα που τον συνόδευε. Η χρησιμοποίηση της πέμmης φάλαγγας αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος των προσπαθειών του Νικία να επικρατήσει στις Συρακούσες μέσω της προδοσίας, αλλά

και των προσπαθειών του βασιλιά Άγιδος να φθείρει την Αθήνα, κα λώντας τους στασιαστές και τους εξορίστους να έρθουν στο οχυρό της

Δεκέλειας και να συμπράξουν μαζί του . 2 1 Σε περιόδους στασιμότητας, όταν ήταν αβέβαιο ποιος θα είναι ο τελικός νικητής του πολέμου , ήταν λιγότερο πιθανό να γίνουν στά σεις . Όμως, ύστερα από κάποια συγκεκριμένη ήττα -για παράδειγ

μα , την παράδοση των Σπαρτιατών στην Πύλο ή την αθηναϊκή πα νωλεθρία στη Σικελία-, το ένα ή το άλλο μέρος γινόταν πιο παρά τολμο, θεωρώντας ότι μια εσωτερική πολιτική μεταβολή θα επηρέ αζε την πορεία του πολέμου. Αν χρειάζονταν αποδείξεις ότι πολλοί

άνθρωποι στερούνται ιδεολογίας, αλλά αντίθετα το πρώτιστο μέλη μά τους είναι το προσωπικό τους συμφέρον, δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, καθώς ο Θουκυδί

δης επανειλημμένα επισημαίνει με ψυχρό ύφος τις μεταmώσεις της λαϊκής γνώμης ύστερα από κάποια συγκεκριμένη ήττα των Σπαρ τιατών ή των Αθηναίων . Ο πόλεμος, ο «σκληρός δάσκαλός» του, σε

συνδυασμό με τις πολιτικές εντάσεις, μετέτρεψε τις εμφύλιες διενέ ξεις που σε διαφορετική περίπτωση θα ήταν παθιασμένες, αλλά κα τά βάση περιορισμένες , εμφύλιες διενέξεις, σε ανεξέλεγκτες αιμα τοχυσίες . Όπως και ο λοιμός , οι εσωτερικές αναταραχές χρησιμεύ

ουν ως διδακτικά παραδείγματα, καθώς το κοινωνικό οικοδόμημα , η γλώσσα, το έλεος, η λογική και τα έθιμα -από τον ενταφ ιασμό των

205


νεκρών μέχρι τις προσήκουσες νομικές διαδικασίες- αποδιαρθρώ

θηκαν λόγω του πολέμου . Ο Θουκυδίδης θεωρούσε ότι οι εμφύλιες διαμάχες και οι στάσεις αποτελούσαν ένα κεντρικό θέμα στην εξι

στόρηση του πολέμου και ότι, λίγο μετά την έναρξη των εχθροπρα ξιών, «μπορεί να "!"Ιει κανείς , ότι αναταράχτηκε ολόκληρος ο ελλψι κός κόσμος» . 22 Οι Έλληνες που ήταν ιδιοκτήτες μεγάλων κτημάτων (από ως

400

80

έ

στρέμματα) και συσσώρευαν κεφάλαια ευνοούσαν , σε γενι

κές γραμμές , την ολιγαρχία ή , τουλάχιστον, ένα πολίτευμα στο οποίο θα κυβερνούσαν οι ιδιοκτήτες και το οποίο θα παραχωρούσε κοι νωνικά προνόμια σε όσους ήταν « καλής» καταγωγής. Παρά την ι διομορφία του σπαρτιατικού κράτους , οι Έλληνες ολιγαρχικοί προ

σέβλεπαν στη Σπάρτη για να διασφαλίσουν την κυριαρχία τους ή, αν δεν κατείχαν την εξουσία , για να τους βοηθήσει να πραγματο ποιήσουν κάποια στάση . Αντίθετα, οι δημοκρατικές πόλεις-κράτη θε

ωρούσαν ότι όλοι οι κάτοικοι, πλούσιοι ή φτωχοί, εφόσον και οι δυο γονείς τους ήταν πολίτες -και, αργότερα , έστω μόνο ο ένας- θα έ πρεπε να έχουν πλήρη πολιτικά δικαιώματα και να αναλαμβάνουν

δημόσια αξιώματα. Συχνά , μάλιστα , είχαν θεσπίσει μια σειρά θε σμών, από τα υποχρεωτικά λειτουργήματα μέχρι τον οστρακισμό, ώστε να διαμορφώσουν μια ισότητα η οποία βασιζόταν στις απο φάσεις της πλειοψηφίας, και όχι απλώς στην ύπαρξη ίσων ευκαιριών. Παρά τις καταπιεστικές τακτικές της αθηναϊκής ηγεμονίας πριν αλλά και κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, οι πε ρισσότερο φτωχοί στον ελληνικό κόσμο θεωρούσαν ότι ο αθηναϊκός στόλος μπορούσε να αποτελέσει ένα όργανο επαναστατικής αλλαγής. Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος, οι αιώνιες αντιπαραθέσεις ανάμεσα στους πλούσιους και στους φτωχούς έγιναν ακόμα πιο έντονες, καθώς υ

πήρχαν πλέον εξωτερικές δυνάμεις που ήταν πρόθυμες και ικανές να οδηγήσουν τις αντιπαραθέσεις σε μετωπικές συγκρούσεις

-

όπως,

τόσο συχνά , συνέβη στην Κέρκυρα (427), στα Μέγαρα (424), στη

206


Μένδη

(423),

σιη Θεσσαλία

(424-423)

και σιο Άργος

(417).

Οι υπο

σχέσεις παροχής βοήθειας προς τους σιασιασιές και οι εξωτερικές παρεμβάσεις βρίσκονται πίσω από τις σφαγές σε όλο τον ελληνικό κόσμο , από την εξέγερση σιη Λέσβο

Πύλο

(425)

(427)

μέχρι την εκσιρατεία σιο Δήλιο

Βρασίδα σιη Χαλκιδική

(423-422).

και τα συμβάντα σιην

(424)

και τη δράση του

Συνήθως οι ολιγαρχικοί επεδίω

καν να παρουσιάσουν τους σιόχους κάτω από το παραπλανητικό σύνθημα ότι ήθελαν ένα ψετριοπαθές αρισιοκρατικό πολίτευμα "

(αΡΖστΟκΡαΊία σώφρων). Οι δημοκράτες , αντίθετα, διακήρυσσαν την πί σιη τους στην ιδέα της «ισότητας ενώπιον του νόμου» (ισονομία). Όταν όμως ξεκινούσε μια εμφύλια σύρραξη , σπάνια οι πρώτοι ήταν με τριοπαθείς και οι δεύτεροι νομοταγείς.

Οι σύμμαχοι της Αθιινας είχαν περισσότερα πλεονεκτήματα. Οι φτωχοί ήταν πάντα περισσότεροι . Στα πρώτα χρόνια του πολέ μου ο αθιιναϊκός σιόλος μπορούσε συνήθως να φτάσει σε ένα κρί σιμο σημείο πιο σύντομα από τους Σπαρτιάτες οπλίτες, καθώς , πέ ρα από όλα τα άλλα, η δημοκρατική Εκκλησία του Δήμου ιιταν πο

λύ πιο τολμιιρή από τα επιφυλακτικά ηλικιωμένα μέλη της σπαρ τιατικής γερουσίας. Επιπλέον , η τάξη των μικροϊδιοκτητών γης, που αποτελούσαν σχεδόν το μισό του πληθυσμού -και είναι γνωσιοί

ως μέσοι, οπλίται και γεωργοί-. δεν ήταν αντιδραστική . Η γέννηση της ελληνικής πόλης-κράτους ήταν αποτέλεσμα της ανόδου αυτής της

τάξης των ένοπλων γεωργών και , πολύ συχνά, δεν ήταν διατεθει μένοι να παραδώσουν τη διακυβέρνηση είτε σε τυράννους είτε σιη μικρή φατρία των αρισιοκρατών. Συχνά, δε, συμμετείχαν σιη δια πάλη . Σε άλλες περιmώσεις συνέπραπαν με τους ριζοσπασιικούς

ακτήμονες δημοκράτες εναντίον των ολιγαρχικών . Οι μικροϊδιο κτήτες γεωργοί-οπλίτες με τους ορειχάλκινους θώρακες αποτελού

σαν μια σιρατιωτική δύναμη σκληροτράχηλων αντρών που κανείς δεν μπορούσε να παραβλέψει , ούτε οι ελαφρά οπλισμένοι φτωχοί,

αλλά ούτε και οι αρισιοκράτες που παραδοσιακά ίππευαν μικρό-

TPOMOKPATlA

207

σωμα άλογα, ήταν όμως εξίσου ελαφρά οπλισμένοι με τους ακτή μονες. 23

Η διαπάλη αυτή δεν κατέληγε συνήθως σε κάποια ισοπαλία , αλ λά τέλειωνε μόνο όταν κάποια από τις φατρίες έδιωχνε από την πό λη ή σκότωνε τους επιφανείς εκπ ροσώπους του άλλου μέρους. Φαί

νετα ι ότι, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι τοπικοί ολιγαρχικοί ξε κίνησαν την εσωτερική αναταραχή με την ελπίδα ότι θα καταλάμ

βαναν την εξουσία , επειδή η αθl}Vαϊκή ηγεμονία βρισκόταν σε κα τάσταση αποσύνθεσης , ιδίως μετά τις στρατηγικές καταστροφές ό πως ο λοιμός , η Σικελική Εκστρατεία ή η ναυ μαχία στους Αιγός Πο

ταμούς. Οι διιμοκράτες όμως , με τη βοήθεια του ταχυκίνητου αθη ναϊκού στόλου, επικρατούσαν τελικά, δολοφονώντας τους πλούσιους

αντιπάλους τους, οι οποίοι πλήρωναν για την πρωτοβουλία τους με τη ζωή ή με τις περιουσίες τους, ή και τα δύο. Μέσα σε αυτό το πλαί σιο των πολιτικών αντιπαραθέσεων , μια εξέγερση μετατρεπόταν συ χνά σε κάτι περισσότερο από μια σύγκρουση ανάμεσα σε υποκατα

στάτες της Αθήνας και της Σπάρτης, καθώς αποδεσμευόταν ένα πραγματικό μένος που υπερέβαινε τους στρατηγικούς υπολογισμούς

του πολέμου . Οι εύ ποροι πολίτες συνέπρατταν με τους δημοκράτες , αν θεωρούσαν ότι αυτό θα τους έδινε το πλεονέκτημα να απαλλαγούν από ισχυρούς αντιζήλους τους. Αντίθετα, μέσα στο δήμο , υπήρχαν πάντα φατρίες που είτε καλοδέχονταν τη βοήθεια της Αθήνας είτε

δυσφορΟύσαν για αυτή ή κατέληγαν σε ιδιωτικές συμφωνίες με τους εύπορους . Ένα μεγάλο μέρος της επιτυχίας της Αθήνας να διαδ(δ σει τη δ ημοκρατία -ο Πλάτωνας είχε κάποτε σχολιάσει ότι ο ι Αθη ναίοι είχαν διοικι}σεl μια ηγεμονία για εβδομήντα χρόνια επειδή δ11-

μιουργούσαν ζωτικής σημασίας φιλίες σε καθεμιά από τις φόρου υ ποτελείς συμμαχικές πόλεις- εξαρτιόταν από το βαθμό στον οποίο

είχαν πειστεί οι εύποροι να υποστηρίξουν το νέο δημοκρατικό πο λίτευμα . Η συνέπεια ήταν ότι, μέσα στο γενικό χάος, σκοτώθηκαν χι λιάδες άνθρωποι για λόγους που δεν είχαν καμία σχέση με την Αθή-

208


να και τη Σπάρτη, και δεν επηρέασαν καθόλου τη μέχρις εσχάτων

σύγκρουσή τους. 24

Η Μυτιλήνη, η Κέρκυρα

-

αλλά και πέρα από αυτές

Ο Θουκυδίδης δείχνει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα πιο αιματη ρά από αυτά τα περιστατικά. Για παράδειγμα, το 428 χίλιοι περίπου από τους πιο εύπορους κατοίκους της Μυτιλήνης, της πρωτεύουσας της Λέσβου, προσπάθησαν να αλλάξουν την πολιτική σύνθεση του

πληθυσμού , συγκεντρώνοντας μέσα στην πόλη φίλα προσκείμενους σε αυτούς συντηρητικούς αγρότες. Προφανώς, αυτοί οι εκτός πραγ

ματικότητας ιδεαλιστές θεώρησαν ότι θα μπορούσαν να ποδηγετή σουν όλο το νησί και να το ενώσουν κάτω από μια εθνικιστική, ολι γαρχική και αντι-αθηναϊκή ηγεσία. Και φαίνεται ότι παροτρύνθηκαν από Σπαρτιάτες και Θηβαίους πράκτορες που , σε συνεργασία με

την τάξη των μεγαλοϊδιοκτητών , ήθελαν να αποσπάσουν τη Μυτι λήνη από την αθηναϊκή ηγεμονία , καθιστώντας ΤΙ1 μια ουδέτερη πό λη-κράτος ή έναν defacto σύμμαχο των Πελοποννησίων. Ωστόσο , για

να έχει το σχέδιο των αντιδραστικών κάποιες πιθανότητες επιτυχίας, θα έπρεπε και οι φτωχότερες τάξεις να υποστηρίξουν την εθνικιστι κή ιδέα να σταματήσει η Λέσβος να είναι φόρου υποτελής στην Αθή να και να αυξηθεί η ισχύς της . Η Σπάρτη θεώρησε , προφανώς , ότι

παρόμοιες αποστασίες θα μπορούσαν να επεκταθούν και σε άλλες φόρου υποτελείς πόλεις και, ως εκ τούτου , να υλοποιηθούν όσα δεν

μπορούσε να πετύχει ο κατώτερος αριθμητικά στόλος της . Παρά τις επιπτώσεις του λοιμού και την παρουσία χιλιάδων Πε λοποννησίων στη Αττική , η Αθήνα αντέδρασε -όπως έκανε πάντα σε

περιmώσεις στάσεων- με μια ταχύτατη ναυτική επίθεσl1 στην εξε γερμένη πρωτεύουσα της Λέσβου. Μια πόλη-κράτος μπορούσε να

ενταχθεί και να παραμείνει, αλλά σπάνια να εγκαταλείψει την αθη-

209


ναϊκή ηγεμονία . ΑκολΟύθησε ο συστηματικός αποκλεισμός της πό λης. Αντιδρώντας με τον τυπικό αναβλητικό τρόπο τους, οι Σπαρ τιάτες ούτε πραγματοποίησαν μια μεγάλης κλίμακας εισβολή στην Απική για να παρεμποδίσουν την αποστολή αθηναϊκών ενισχύσεων στη Μυτιλήνη ούτε έστειλαν γρήγορα στόλο για να βοηθήσει την ε ξεγερμένη πόλη . Η συνέπεια ήταν να καταρρεύσει σύντομα η απο στασία.

Οι εξοργισμένοι Αθηναίοι συνέλαβαν ως αιχμαλώτους

1.000 Μυ

τιληναίους που είχαν διαδραματίσει ηγετίκό ρόλο στην εξέγερση . Συνέλαβαν , μάλιστα, και μερικούς φτωχούς που είχαν συμπράξει με τους πλούσιους για να παραβιαστεί ο αθηναϊκός αποκλεισμός. Τε λικά, ύστερα από μια έντονη συζήτηση στην Εκκλησία του Δήμου -ο Αθηναίος λαϊκός ηγέτης Κλέωνας ήθελε να σφαγιαστούν χιλιάδες με το αιτιολογικό ότι υπήρχε συλλογική ευθύνη-, εκτελέστηκαν

1.000

αιχμάλωτοι. Στο μεγαλύτερο μέρος του νησιού πραγματοποιήθηκαν επιχειρήσεις εκκαθαρίσεων και η γη αναδιανεμήθηκε σε Αθηναίους εποίκους . Ο αριθμός των νεκρών Μυτιληναίων ισοδυναμούσε με το σύνολο των Αθηναίων οπλιτών που σκοτώθηκαν στη μάχη του Δηλί ου και , ουσιαστικά, είχε ως αποτέλεσμα να αφανιστεί η αριστοκρα τία της Λέσβου. Ο συνήθως ψύχραιμος Θουκυδίδης χαρακτήρισε

την ενέργεια των συμπατριωτών του ως ωμή .25 Η αιματοχυσία στην Κέρκυρα , που επακολούθησε το

427, ήταν

ακόμα χειρότερη. Είναι σχεδόν αδύνατο να εκθέσουμε το σύνολο των επαναστάσεων και των αντεπαναστάσεων, δεδομένου ότι υπήρ ξαν δεκάδες συνωμοσίες. Αρκεί να αναφέρουμε ότι οι Πελοποννή σιοι θεωρούσαν ότι, μέσω τεχνασμάτων, θα μπορούσαν να μετα στρέψουν την Κέρκυρα, η οποία είχε το δεύτερο σε μέγεθος στόλο στην Ελλάδα και, λόγω της ζωτικής γεωγραφικής θέσης της, μπο ρούσε να ελέγχει τις θαλάσσιες εμπορικές οδούς προς την Ιταλία

και τη Σικελία . Αντί να διακυβεύσουν μια ναυμαχία, οι Πελοποννή σιοι απελευθέρωσαν

250

Κερκυραίους αιχμαλώτους πολέμου που


210

είχαν συλληφθεί σε μια μάχη κοντά στην Επίδαμνο . Αυτοί οι αμφι βόλου φρονημάτων άντρες θα μπορούσαν, μυστικά , να υποκινήσουν μια αντιδραστική στάση, διασφαλίζοντας ότι η Κέρκυρα θα επέ

στρεφε σε καθεστώς ουδετερότητας και, επομένως, θα αφαιρούνταν

100 τριήρεις από τον

αθηναϊκό στόλο.

Σύντομα οι συνωμότες Κερκυραίοι δολοφόνησαν το δημοκρατι κό ηγέτη Πειθία και

60

περίπου επιφανείς υποστηρικτές του, απο

τολμώντας να προβούν σε μια τόσο απελπισμένη πράξη εξαιτίας της επίκαιρης άφιξης μερικών Σπαρτιατών πρακτόρων. Αντιδρώντας , ο «λαός» ξεκίνησε έναν «ανταρτοπόλεμο» μέσα στην πόλη. Οι φτωχοί

ήλπιζαν ότι ο μεγαλύτερος αριθμός τους και η απελευθέρωση εκα τοντάδων δούλων θα τους επέτρεπαν να υπερισχύσουν έναντι της οι

κονομικής ισχύος των ολιγαρχικών, οι οποίοι είχαν προσλάβει

800

ξένους μισθοφόρους. Οι μισθοφόροι και οι δούλοι, και όχι η πολι

τοφυλακή των οπλιτών, διαδραμάτισαν τον καθοριστικό ρόλο στην έκβαση του εμφύλιου πολέμου στη Κέρκυρα . Στη συνέχεια οι δημοκράτες εισέβαλαν στο κέντρο της πόλης για

να εκδιώξουν τους αντιπάλους τους, οι οποίοι είχαν τρομοκρατηθεί εξαιτίας της άφιξης του αθηναϊκού στόλου. Οι δούλοι έσφαζαν τους κυρίους τους. Οι γυναίκες της πόλης, συμπράποντας με τους δημο κράτες, πετούσαν κεραμίδια στους πλουσίους. Απελπισμένοι, οι ο λιγαρχικοί προσπάθησαν να πυρπολήσουν την πόλη, προσπαθώντας απεγνωσμένα να αντιμετωπίσουν τη λαϊκή εξέγερση, ενώ οι μισθο φόροι που είχαν προσλάβει άρχισαν να λιποτακτούν ομαδικά . Ύ στε ρα από πολύωρες, αλλά συγκεχυμένες διαπραγματεύσεις με τους δη μοκράτες και τους Αθηναίους υποστηρικτές τους, περίπου

400

ολι

γαρχικοί συμφώνησαν να εγκαταλείψουν το ιερό στο οποίο είχαν καταφύγει και να μεταφερθούν σε ένα παρακείμενο μικρό νησί για λόγους ασφαλείας . Σε αυτό το κρίσιμο σημείο -και ενώ είχαν πυρ

ποληθεί σπίτια, είχαν απελευθερωθεί δούλοι, είχαν προσληφθεί μι σθοφόροι και είχαν γίνει φόνοι στους δρόμους της πόλης- ξεκίνησε


211

ουσιαστικά η στάση αντί να τελειώσει. Η Κέρκυρα ήταν μια από τις

μεγαλύτερες πόλεις-κράτη στον ελληνικό κόσμο και ο συνολικός α ριθμός των ελευθέρων και των δούλων που κατοικούσαν σε αυτή δεν ήταν πολύ μικρότερος από τον πληθυσμό της Αττικής, καθώς ανερ χόταν πιθανότατα σε περίπου

250.000

ανθρώπους.

Σε μια παράδοξη αλληλουχία των γεγονότων , εμφανίστηκε ένας πελοποννησιακός στόλος

53

πλοίων υπό την ηγεσία του διαβόητου

Αλκίδα , του Σπαρτιάτη σφαγέα της Μυονήσου , ο οποίος είχε μόλις ολοκληρώσει το όργιο των δολοφονιών στο ανατολικό Αιγαίο . Πολύ σύντομα συγκρούστηκε με τον κερκυραϊκό στόλο, που τον αποτε λούσαν

60 περίπου τριήρεις και τον ενίσχυαν 12 αθηναϊκά πλοία. Τις

κερκυραϊκές τριήρεις επάνδρωναν αρκετοί που συμπαθούσαν τους ολιγαρχικούς . Αυτοί οι ντόπιοι αντιδραστικοί προσπάθησαν αμέσως να παρασύρουν τα πληρώματα , ώστε να υποστηρίξουν τον Αλκίδα :

εν μέσω της ναυμαχίας, υπήρξε μια επιπλέον σύγκρουση ανάμεσα

στα πληρώματα . 26 Όπως τόσο συχνά συνέβη στη διάρκεια του Πε λοποννησιακού Πολέμου , όπως, για παράδειγμα, στις Πλαταιές, στη Μυτιλήνη ή στην Αμφίπολη, διεξάγονταν ταυτόχρονα δύο πόλεμοι :

η φαινομενικά συμβατική σύρραξη ανάμεσα στους Αθηναίους και στους Πελοποννήσιους, και η εσωτερική , μη παραδοσιακή , σύ γκρουση ανάμεσα στους πλούσιους συντηρητικούς και στους ριζο σπαστικούς δημοκράτες.

Οι Πελοποννήσιοι επικράτησαν στη ναυμαχία, γεγονός που δεν πρέπει να μας εκπλήσσει δεδομένης της ανοιχτής ρήξης που επήλ

θε ανάμ~σα στα κερκυραϊκά πληρώματα , αλλά και του μικρού α ριθμού των αθηναϊκών πλοίων. Ωστόσο, ο Αλκίδας προτίμησε να α γνοήσει τη συμβουλή του ιδίοφυούς υφισταμένου του Βρασίδα να

πραγματοποιήσει μια γενική επίθεση εναντίον της πόλης. Αντίθετα, αποσύρθηκε . Η υποχώρησή του έγινε ίσως την πιο κατάλληλη στιγ μή : σύμφωνα με πληροφορίες, ένας μεγάλος αθηναϊκός στόλος

60

περίπου πλοίων κατέπλεε για να βοηθήσει τους δημοκράτες , έχο-


212

ντας ως επικεφαλής τους το σώφρονα Ευρυμέδοντα, ένα σκληρο τράχηλο ναύαρχο που δεκαπέντε χρόνια αργότερα θα έβρισκε το θάνατο στο Μεγάλο Λιμάνι των Συρακουσών, πολεμώντας με τον κα ταδικασμένο αθηναϊκό στόλο. Αμέσως οι δημοκράτες Κερκυραίοι, που είχαν ανακτήσει την αυ τοπεποίθησή τους , άρχισαν να δολοφονούν τους

400

αιχμάλωτους

ολιγαρχικούς, και επακολούθησε ένα γενικευμένο κύμα δολοφονιών

όσων ήταν ύποmοι για φιλο-ολιγαρχικά αισθήματα. Ο Ευρυμέδο ντας παρακολουθούσε αμέτοχος . Πίστευε , προφανώς , ότι αυτές οι μαζικές δολοφονίες ήταν προς όφελος της Αθήνας, η οποία επιθυ

μούσε τη συνέχιση της συμμαχίας με μια ισχυρή ναυτική και δημο κρατική πόλη-κράτος όπως η Κέρκυρα . Ο Πελοποννησιακός Πό λεμος είχε ξεκινήσει με δολοφονίες στην πόλη των Πλαταιών και, τώ

ρα πια, πολλοί Έλληνες συνειδητοποιούσαν ότι οι φόνοι και οι εξε γέρσεις ήταν εξίσου φονικά όπλα με τις φάλαγγες των οπλιτών ή τις τριήρεις.

Πολλοί από τους παγιδευμένους ολιγαρχικούς αυτοκτόνησαν, κα θώς βρέθηκαν σε κατάσταση απόγνωσης. Περίπου

500

κατάφεραν

να διαφύγουν στην ενδοχώρα του νησιού και για κάποιο διάστημα διε ξήγαν «ανταρτοπόλεμο». Όμως , μερικούς μήνες αργότερα παραδό θηκαν, ύστερα από υποσχέσεις ότι θα δικάζονταν σύμφωνα με τους

νό~oυς στην Αθι1να . Αντίθετα, οι δημοκράτες υπέβαλαν κάποιους α πό αυτούς σε δημόσιο βασανισμό, εκτέλεσαν κάποιους άλλους και επέτρεψαν στους υπόλοιπους να αυτοκτονήσουν. Πόσοι χάθηκαν

στην επανάσταση στην Κέρκυρα σε αυτή τη φάση ; Αν συμπεριλά βουμε τους

250

υποκινητές που έστειλαν οι Κορίνθιοι, τους

μήρους που κρατούνταν στο παρακείμενο μικρό νησί

400 ο και τους 500

που διέφυγαν στην ενδοχώρα του νησιού, τότε χάθηκαν περισσότε ροι από

1.000 ολιγαρχικοί και υποστηρικτές τους, καθώς και ένας ά

γνωστος αριθμός αντιπάλων τους . Σε αυτό τον αριθμό δε συμπερι

λαμβάνονται όσοι σκοτώθηκαν αργότερα πολεμώντας στην ακρό-


213

πολη, στις επακόλουθες πυρκαγιές, στη ναυμαχία, αλλά και στη διάρ κεια των μαζικών συλλήψεων των ολιγαρχικών. Η παραστατική πε ριγραφή του Θουκυδίδη υποδηλώνει ότι πραγματοποιήθιικε ένα ο λοκαύτωμα, στα πλαίσια του οποίου σκοτώθηκαν χιλιάδες που κα τηγορήθηκαν ότι υπονόμευαν τη δημοκρατία :

Αρκετοί όμως θανατώθηκαν από προσωπικά μίση, κι άλλοι , που εί χαν δανείσει χρήματα , από τους οφειλέτες τους . Ο θάνατος πα ρουσιάστηκε εδώ μ' όλες του τις μορφές και, όπως συνήθως συμ

βαίνει σε τέτοιες περιστάσεις, δεν έμεινε αγριότητα που να μη γί νει κι ακόμα χειρότερα . Γιατί και πατέρας σκότωσε το παιδί του , κι ικέτες αποσπάστηκαν από τους ναούς και θανατώθηκαν πλάι τους ,

και μερικοί άλλοι χτίστηκαν μέσα στο ιερό του Διονύσου και πέθα

ναν εκεί. 2 7

Ο Θουκυδίδης σε μια ακόμα διάσημη επισήμανσή του προσπα θεί να καταδείξει ότι, μέσα στο χάος που σύνωμα επεκτάθηκε σε ό λη την Ελλάδα, η γλώσσα έχασε το νόημά της, καθώς οι εξτρεμιστές κυριαρχούσαν στο δημόσιο διάλογο και συκοφαντούσαν τους με

τριοπαθείς. Η τήρηση των όρκων, η αρχαία απλότητα και η κυ ριαρχία του νόμου θεωρούνταν ξεπερασμένες και καταφύγιο των α φελών και των αδυνάτων. Με αυτό το ζοφερό σχόλιό του για την αν

θρώπινη φύση ο ιστορικός αποσκοπεί να μας παρουσιάσει το υπό βαθρο και πολλών άλλων στάσεων που συνέβησαν αργότερα στη διάρκεια του πολέμου, με συνέπεια να μην είναι αναγκαία η λεmο μερής περιγραφή τους, όπως αυτή που κάνει για την εμφύλια σύρ

ραξη στην Κέρκυρα. Σχεδόν το ένα τέταρτο του τρίτου βιβλίου της Ιστορίας του Θουκυδίδη είναι αφιερωμένο στις αιματοχυσίες στη Μυ τιλήνη και στην Κέρκυρα .

2]4


Ο Τρίτος Κόσμος Τα σαφή στρατηγικά πλεονεκτήματα από την υποκίνησιι στάσεων στην πρώτη δεκαετία του πολέμου οδήγησαν τόσο τους Σπαρτιάτες όσο και τους Αθηναίους να συνε ιδητοποιήσουν ότι , με πολύ λίγο κό στος -σχεδόν κανένας Αθηναίος ή Σπαρτιάτης δε σΚΟΗδθηκε στη Μυτιλήνη ή στην Κέρκυρα- είχαν τη δυνατότητα να προκαλούν εμ

φύλιες συρράξεις που , θεωρητικά , θα μπορούσαν να είχαν ως απο τέλεσμα μια ολόκληρη πόλη-κράτος να ταχθεί με το μέρος τους . Ας θυμηθούμε ότι ο Αθηναίος ναύαρχος Ευρυμέδοντας, που διοικούσε

το δεύτερο αθηναϊκό στόλο των

60

πλοίων , παρακολουθούσε αμέ

τοχος τη σφαγή, παρόλο που είχε κάτω από τις διαταγές του ναύτες και

500

12.000

οπλίτες, οι οποίοι θα μπορούσαν με ευκολία να εί

χαν αποκαταστήσει την τάξη. Η Κέρκυρα θα βίωνε φόνους και στά σεις για πολλά χρόνια' το

41 Ο,

δεκαεφτά χρόνια μετά την πρώτη ε

ξέγερση, θα σκοτώνονταν άλλοι

1.500

άντρες .

Ωστόσο, σε καμία από τις σημαντικές πόλεις-κράτη που ήταν

σύμμαχοι της Σπάρτης -όπως τα Μέγαρα, η Κόρινθος και η Θήβα οι δημοκράτες στασιαστές δε θα καταλάμβαναν μόνιμα την εξου

σία . Αντίθετα, δεδομένης της μεγάλης έκτασης της ηγεμονίας της, η Αθήνα θα έχανε , τουλάχιστον προσωρινά , μερικές από τις πιο ση μαντικές συμμαχικές ή φόρου υποτελείς πόλεις-κράτη -το Άργος , τη

Μεσσήνη, τη Χίο και τη Μαντίνεια-, που είτε βυθίστηκαν σε εμφύ λιες συρράξεις είτε τα δημοκρατικά πολιτεύματά τους ανατράπη καν από ολιγαρχικούς , οι οποίοι ήταν πρόθυμοι να συμπράξουν με τους αντιπάλους της Αθήνας . Το πιο σημαντικό είναι ότι , αν συνυ πολογίσουμε τα αποσπασμαnκά στοιχεία για τους νεκρούς που πα ραθέτει ο Θουκυδίδης για αυτούς τους «βρόμικους» εμφύλιους πο λέμους , ο αριθμός των φονευθέντων ανέρχεται σε πολλές χιλΙάδες :

1.000 εκτελεσμένοι στη Μυτιλήνη (427) , άλλοι 1.000 στην Κέρκυρα (427-426), εκατοντάδες σφαγιασθέντες στο Άργος (417), αλλά και ό-

ΤΡΟΜΟΚΡΑΤIΑ

215

σοι σκοτώθηκαν στις εσωτερικές αναταραχές στα Μέγαρα, στη Βοι

ωτία και στη Θράκη.28 Το άλλοι

411 , για παράδειγμα , 200 άντρες δολοφονήθηκαν στη Σάμο, 400 εξορίστηκαν, και η γη και τα σπίτια των πλουσίων δη

μεύτηκαν, ενώ ύστερα από μερικούς μήνες ακολούθησε ένας δεύτε ρος γύρος δολοφονιών όσων θεωρήθηκαν ύποπτοι ότι υποκινούσαν

μια ολιγαρχική εξέγερση. Το 412 ξέσπασε πάλι μια εμφύλια σύρραξη στη Λέσβο. Δεκαπέντε χρόνια μετά τις αποτρόπαιες εκτελέσεις που πραγματοποίησαν οι Αθηναίοι στο νησί, ο σπαρτιατικός και ο αθη ναϊκός στόλος αντιπαρατέθηκαν, για μια ακόμα φορά , με σκοπό να υποστηρίξουν τους τοπικούς εκπροσώπους τους. Το

412,

επίσης, ε

ξεγέρθ ηκε η Χίος και για τα επόμενα δυο χρόνια δοκιμάστηκε από

μια συνεχή εμφύλια σύρραξη. Το εξεγερμένο νησί συγκλονίστηκε από τις εκτελέσεις των δΙ1μοκρατών υποστΙ1ρικτών της Αθήνας, στη συνέχεια λεηλατήθηκε από τις αθηναϊκές στρατιωτικές δυνάμεις που εφορμούσαν από τη μόνιμη οχυρωμένη βάση που είχαν στο Δελφί νιο , ενώ ταυτόχρονα είχαν ξεσπάσει μαζικές εξεγέρσεις δούλων στην

ύπαιθρο και το σύνολο το πληθυσμού λιμοκτονούσε. 29 Οι εκκαθαρίσεις σε μαζική κλίμακα αποτελούσαν ένα κοινό πα ρονομαστή για να «εξαγνιστούν» οι ιεροί τόποι, για να εξολοθρευτούν

οι ύποmοι πληθυσμοί ή για να αφαιρεθεί η γη τους και να αναδια νεμηθεί σε φίλα προσκείμενους . Για παράδειγμα, οι ΑθηναίΟΙ απο μάκρυναν διά της βίας τους Αιγινήτες από το νησί τους στο πρώτο

έτος του πολέμου. Το Δήλου. Το

422 εκτόπισαν ολόκληρο τον πληθυσμό της 416 λεηλάτησαν και κατέκτησαν τη Μήλο, ενώ σκότωσαν

όλους τους ενήλικους άντρες και εξανδραπόδισαν τις γυναίκες και τα

παιδιά. Γνωρίζουμε ελάχιστα για τη μοίρα των Αθηναίων εποίκων που εγκαταστάθηκαν στη θέση των κατοίκων της Μήλου, καθώς, στο

τέλος του πολέμου , ο Λύσανδρος επανέφερε στο νησί μερικούς γη γενείς Μήλιους , που ενδεχομένως ολοκλήρωσαν τον κύκλο της βίας εκτοπίζοντας ή σκοτώνοντας τους Αθηναίους παρείσακτους που καλ-


216

λιεργούσαν τη γη στο νησί τους για μια δεκαετία. Αυτού του είδους οι εφιαλτικές καταστάσεις επαναλαμβάνονταν σε όλο τον ελληνικό

κόσμο, από τη Μυτιλήνη και τη Ναύπακτο μέχρι τη Σκιώνη.30 Τέλος, ο πόλεμος έπαιρνε συχνά τη μορφή με την οποία τον γνώ ριζαν μέχρι τότε οι Έλληνες, καθώς συνοριακές διαμάχες ξεσπού σαν σε όλη τη διάρκεια της ευρύτερης σύρραξης, οι οποίες επιτεί

νονταν από την αφοσίωση του ενός από τα δύο εμπλεκόμενα μέρη στους ευρύτερους στόχους της Σπάρτης ή της Αθήνας . Ο Θουκυδί

δης δεν ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για το πόσοι σκοτώθηκαν, τραυμα τίστηκαν ή εξανδραποδίστηκαν σε αυτές τις σχεδόν ξεχασμένες συ

νοριακές συρράξεις. Όμως, σε διάφορα χωρία υπαινίσσεται ότι χά θηκαν χιλιάδες άνθρωποι σε εκστρατείες που συχνά είχαν τεράστιες διαστάσεις. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εκστρατεία του Σι

τάλκη, βασιλιά της Θράκης και πρώην συμμάχου της Αθήνας, ο ο ποίος το χειμώνα του

429

εισέβαλε στη Χαλκιδική και στη Μακε

δονία. Ίσως να είχε υπό τις διαταγές του το μεγαλύτερο στρατό σε

όλο τον πόλεμο -100.000 πεζοί και

50.000 ιππείς είχαν έρθει από ό

λη τη Θράκη, που εκτεινόταν σε χιλιάδες χιλιόμετρα-, ο οποίος κα

τέκλυσε το μεγαλύτερο μέρος της βόρειας Ελλάδας, σκορπώντας το φόβο ακόμα και σε πόλεις-κράτη που βρίσκονταν κοντά στο πέρα

σμα των Θερμοπυλών. Παρόμοια, ένας συνασπισμένος στρατός Συρακουσίων και Ιτα

λών εισέβαλε το

425

στην περιοχή της Μεσσήνης και επιτέθηκε στο

Ρήγιο . Το μεγαλύτερο μέρος της βόρειας Σικελίας και της νότιας Ιταλίας βυθίστηκαν σε συνεχείς συνοριακές διενέξεις. Το καλοκαί

ρι του

419

οι Αργείοι συγκέντρωσαν μεγάΛο στρατό και βάδισαν ε

ναντίον της Επιδαύρου, λεηλατώντας την ύπαιθρο και προξενώντας τόσο μεγάλες καταστροφές, ώστε τελικά οι Σπαρτιάτες αποφάσισαν να παρέμβουν , ένα γεγονός που προκάλεσε εν μέρει τη μάχη της

Μαντίνειας το επόμενο έτος . Ίσως η μεγαλύτερη εισβολή στη διάρ-

217


κεια όλης αυτής της περιόδου ήταν η επίθεση των Καρχηδονίων στη Σικελία

(410-404), μια άγρια σύρραξη που είχε ως συνέπεια να σκο

τωθούν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι, πολύ περισσότεροι από όσους

πέθαναν στη μαζική, αλλά αποτυχημένη προσπάθεια των Αθηναίων να κυριέψουν το νησί. Κατά μία έννοια, η επίθεση των καρχηδο νίων στη Σικελία βαmζόταν στην ιδέα ότι το νησί δεν είχε ακόμα συ νέλθει από την αποτυχημένη αθηναϊκή εισβολή και, άρα, ήταν ένας εύκολος στόχος.3 1

Η έμμεση προσέγγιση Ούτε η Αθήνα ούτε η Σπάρτη είχαν επεξεργαστεί μια πάγια πολιτι κή για τον προσεταιρισμό των ουδετέρων, πόσο μάλλον ένα γενικό σχέδιο για να παρεμποδίζουν τις πολεμικές προσπάθειες του αντι πάλου τους μέσω επιθέσεων στα μετόπισθέν του. Όμως , στην πρώ

τη δεκαετία του πολέμου αναδύθηκαν μερικοί αξιόλογοι άντρες που τελειοποίησαν αυτές τις ανορθόδοξες μεθόδους, με τις οποίες ήταν

εφικτό να επιτευχθεί η νίκη στον πόλεμο. Κομβική σημασία σε αυ

τή τη νέα στρατηγική είχε ένα ιδιαίτερα σημαντικό δεδομένο : τόσο η Αθήνα όσο και η Σπάρτη εξαρτιόνταν από την εργασία των δού λων και από το ανθρώπινο δυναμικό των υποτελών τους. ι Η Αθήνα είχε χιλιάδες δούλους που μετέφεραν τις αποσκευές και τα όπλα των οπλιτών, υπηρετούσαν ως κωπηλάτες στον ηγεμονικό στόλο, εργάζονταν ως μεταλλωρύχοι στα ορυχεία ασημιού και χρη

σιμοποιούνταν ως εργάτες γης στην Απική, ενώ χιλιάδες εργαζόμε νοι στις συμμαχικές πόλεις προμήθευαν τα δημητριακά και την ξυ λεία που διαδραμάτιζαν καθοριστικό ρόλο στη λειτουργία της μη χανής της αθηναϊκής ηγεμονίας. Η θέση της Σπάρτης ήταν ακόμα πιο ευάλωτη. Βρισκόταν πάνω σε ηφαίστε ιο οργισμένων ειλώτων,

καθώς υπήρχαν τουλάχιστον

250.000

καταγ εγραμμένοι δούλοι στη

218


Λακωνία και στη Μεσσηνία που με την εργασία τους συντηρούσαν τη Σπάρτη και τους

10.000 επίλεκτους

πολεμιστές της , οι οποίοι, α

παλλαγμένοι από το μόχθο της καλλιέργειας της γης, μπορούσαν να εκπα ιδεύονται συνεχώς .

Σύντομα δυο ικανοί στρατηγοί, ο Αθηναίος Δημοσθένης και ο

Σπαρτιάτιις Βρασίδας , αντιλήφθηκαν ότι, θεωρητικά, ήταν εφικτό να αφαιρεθΟύν από τον εχθρό τα αναγκαία μέσα που του επέτρεπαν να πολεμά, αν οι χιλιάδες άνθρωποι που εργάζονταν γι' αυτόν πα ρακινούνταν να εξεγερθούν. Ωστόσο , αυτή η τολμηρή στρατηγική έ θετε ένα πρόβλημα με πολλές mυχές . Απαιτούσε εκστρατείες στα

ενδότερα της επικράτειας του εχθρού

-

την ανάmυξη στρατιωτικών

δυνάμ εων που ενδεχο μένως θα παρέμεναν απομονωμένες για μεγά λα χρονικά διαστήματα, καθώς και τη δημιουργία ενός είδους μόνι μης βάσης ή οχυρού που θα χρησίμευε ως τόπος διαμοιρασμού των

λαφύρων και ως καταφύγιο για τους φυγάδες δούλους. Η παρότρυνση των δούλων να δραπετεύουν προκάλεσε εσωτερικές αντιδράσεις α πό τους παραδοσιακούς στρατηγούς, οι οποίοι δεν εμπιστεύονταν

αυτή τη μη πατροπαράδοτη στρατηγική και φοβόντουσαν ότι οι ε ξεγέρσεις των δούλων θα είχαν ίσως το ανεπιθύμητο αποτέλεσμα να

διαδοθεί σε πανελλήνια κλίμακα η ιδέα της ριζοσπαστικής ισότητας, δεδομένης της συμμετοχής δούλων σε όλους τους στρατούς. Ωστό σο, από αυτούς ακριβώς τους υπολογισμούς προήλθε τόσο η ιδ έα του επιτειχισμού -δηλαδή , της δημιουργίας προκεχωρημένων οχυ ρωμένων βάσεων- όσο και η ιδέα της συγκρότησης ελαφρά οπλι σμένων , ευκίνητων στρατιωτικών μονάδων που θα μπορούσαν να συνεργαστούν αρμονικά με το ιππικό και να μεταφέρονται εύκολα διά θαλάσσης. Για άντρες όπως ο Βρασίδας και ο Δημοσθένης ο κόσμος δεν ή

ταν χωρισμένος ανάμεσα στους δούλους και στους αφέντες, αλλά α νάμεσα σε φιλο-Αθηναίους και φιλο-Σπαρτιάτες. Ένας είλωτας ήταν καλύτερος φίλος της Αθήνας από έναν ελεύθερο Σπαρτιάτη . Και οι

219


Αθηναίοι δούλοι, που αργότερα θα κατέφευγαν στην οχυρωμένη Δε κέλεια, θεωρούνταν από τους Σπαρτιάτες ως ένα πλεονέκτημα στον

αγώνα τους εναντίον των ελεύθερων αντρών που βρίσκονταν πίσω α πό τα Μακρά Τείχη σε απόσταση

20

χιλιομέτρων . Μπορεί η οσμή

του βυρσοδεψείου του να συνόδευε τον Κλέωνα, αυτός όμως, και ό χι ο Νικίας, κατανοούσε καλύτερα τις αδυναμίες της Σπάρτης. Για τους Αθηναίους θα πρέπει να ήταν τρομακτική η σκέψη να αποβιβαστούν στην Πελοπόννησο και, μέσα στην καρδιά του σκό τους , σε απόσταση

320 χιλιομέτρων

από την πατρίδα τους, να προ

σπαθήσουν να καταλύσουν τα θεμέλια του σπαρτιατικού κράτους . Η εκστρατεία της Πύλου , που πραγματοποιήθηκε το

425 ,

είναι από

μερικές απόψεις ανάλογη με τις περιπολίες μακράς εμβέλειας που οργάνωνε ο στρατηγός Ορντ Γουίνγκεϊτ, του οποίου οι διάσημοι

Chindits

ή Επιδρομείς του Γουίνγκεϊτ, την περίοδο

1943-1944

διε

ξήγαν παράτολμες επιδρομές πίσω από τις ιαπωνικές γραμμές στη

Βιρμανία για να διακόψουν τον ανεφοδιασμό και τις ε πικοινωνίες , αλλά υπέστησαν τρομακτικές απώλειες χωρίς να καταφέρουν να α ποτελέσουν μια συστηματική απειλή για τις κύριες δυνάμεις του ε χθρού. Ο ανορθόδοξος Αθηναίος στρατηγός Δημοσθένης ι}ταν το αρχέτυπο του Γουίνγκεϊτ, καθώς το

425

αποβιβάστηκε στο μικρό λι

μάνι της Πύλου, στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο . Σχεδόν αμέσως α

νέγειρε ένα μικρό οχυρό που θα χρησίμευε ως βάση για τη διεξαγωγή επιχειρήσεων παρενόχλησης των Σπαρτιατών στη Μεσσηνία , αλλά

και ως καταφύγιο για τους φυγάδες είλωτες. Πριν από την εκστρατεία της Πύλου στο μητρώο του Δημοσθένη ήταν καταγεγραμμένες παρόμοιες επιχειρήσεις ανορθόδοξου πολέ

μου -μια πανωλεθρία στην Αιτωλία, την οποία ακολούθησε μια στρα τιωτική επιτυχία στην Αμβρακία-, στο πλαίσιο των οποίων είχε επι

στρατεύσει γηγενείς για να διασφαλίσει την αθηναϊκή παρουσία σε σημαντικές στρατηγικές τοποθεσίες. Αυτού του είδους οι επιχειρήσεις ενείχαν κινδύνους. Βασίζονταν στον αιφνιδιασμό και στις καλές επι-

220


κοινωνίες, σε μια εποχή όπου οι υπηρεσίες πληροφοριών ήταν υπο

τυπώδεις και οι στρατηγοί διέθεταν συχνά ελάχιστες πληροφορίες για τον ακριβή χρόνο ή τις αποστάσεις που σχετίζονταν με τις επι χειρήσεις . Ακόμα και μετά την εκπληκτική επιτυχία του στην Πύλο

ο Δημοσθένης θα αποτύγχανε παταγωδώς το επόμενο έτος, όταν, στο πλαίσιο της εκστρατείας του Δηλίου, θα προσπαθούσε να υποκινή

σει μια εξέγερση στη Βοιωτία - αλλά και όταν θα σχεδίαζε μια ακό μα πιο ριψοκίνδυνη νυχτερινή επίθεση στη Σικελία, πριν εκτελεστεί από τους Συρακούσιους μετά την παράδοση των ηττημένων Αθηναί ων. Το

425

όμως, είτε αυτό οφειλόταν στην τύχη είτε στην έγκαιρη

άφιξη του Κλέωνα με ενισχύσεις, το τολμηρό σχέδιό του να επιτεθεί στα μετόπισθεν των Σπαρτιατών θα είχε εκπληκτικές συνέπειες, που

θα άλλαζαν την πορεία του πολέμου μέσα σε μερικές εβδομάδες . Την άνοιξη του

425 ένας αθηναϊκός στόλος 40 τριήρεων με επι

κεφαλής τον Ευρυμέδοντα και τον Σοφοκλή , απέπλευσε με κατεύ θυνση τη δυτική Ελλάδα, αλλά και πέρα από αυτή, έχοντας δυο στό χους . Να αποκαταστήσει το αθηναϊκό κύρος στη Σικελία (που είχε

υπονομευτεί μετά την αποτυχία την πρώτης εισβολής το

427), αλλά

και να παρεμποδίσει το εμπόριο από τις δυτικές ακτές της Πελο ποννήσου, ενισχύοντας με αυτό τον τρόπο τους δημοκράτες της Κέρ κυρας. Ο Δημοσθένης συνόδεψε το στόλο έχοντας μόνο την ασαφή

εξουσιοδότηση από την Εκκλησία του Δήμου «να χρησιμοποιήσει σ' ό,τι θέλει τα καράβια αυτά , όταν θ' αρμένιζαν γύρω από την Πελο πόννησο» . Αυτή η τροποποίηση του αρχικού σχεδίου παραλίγο να ο

δηγήσε ι σε μια αδιαμφισβήτητη ήττα της Σπάρτης , καθώς μια σει

ρά από μοναδικές συγκυρίες δημιούργησαν μια απροσδόκητη ευ καιρία για τους Αθηναίους .32 Μια ξαφνική θύελλα εμπόδισε τους στρατηγούς να κατευθυνθούν προς την Κέρκυρα . Ο Δημοσθένης κατάφερε να πείσει τους επικε

φαλής του στόλου να ελλιμενιστούν στην Πύλο , ένα μικρό ακρωτή ριο της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου , όπου σχεδίαζε να δημιουργή-

221

TPOMOKPATlA

σει μια οχυρωμένη βάση από την οποία θα διεξήγε επιδρομές σrην κατεχόμενη από τους Σπαρτιάτες Μεσσηνία. Ενώ οι διοικητές του

σrόλoυ περίμεναν να τελειώσει η θύελλα , ο Δημοσθένης έπεισε τα πληρώματα να ανεγείρουν ένα τείχισμα γύρω από τη βάση, παρόλο που δε διέθεταν τα κατάλληλα εργαλεία . Όταν ο καιρός βελτιώθη κε και ο σrόλoς απέπλευσε, ο Δημοσθένης διέθετε πλέον μια αd

hoc

υπερασπίσιμη θέση και ένα μικρό σrόλo πέντε πλοίων. Για μια από

τις ελάxισrες φορές στη ελληνική Iσroρία μια σrρατιωΤΙKή δύναμη Αθηναίων ενεργούσε ανεξάρτητα σε μια κατεχόμενη από τους Σπαρ τιάτες περιοχή , σε απόσrαση

400 χιλιομέτρων από την πατρίδα τους. Ο Δημοσθένης υπολόγιζε, προφανώς, σrη διάσημη ανικανότητα των'

Σπαρτιατών να κυριεύουν οχυρωμένες θέσεις, σrην αυθόρμητη βοή θεια των ειλώτων της περιοχής και σrην αποφασιστικότητα του α θηναϊκού ναυτικού να εμποδίσει τα σπαρτιατικά πλοία να επιχει

ρούν σrις ακτές της πατρίδας τους.

« Το πιο απροσδόκητο γεγονός» Ακόμα πιο απρόσμενα συμβάντα επακολούθησαν αυτή την παρά τολμη απόφαση. Οι τρομοκρατημένοι Σπαρτιάτες διέκοψαν την ει σβολή τους σrην Αττική. Φοβήθηκαν περισσότερο τις μερικές εκα

τοντάδες Αθηναίων που βρίσκονταν σrην Πελοπόννησο από τους δε κάδες χιλιάδες κατοίκους της Αττικής. Αντί όμως να επιτεθούν αμέ

σως εναντίον της οχυρωμένης βάσης σrην Πύλο, οι Σπαρτιάτες α ποβίβασαν

420 οπλίτες σro παρακείμενο νησί της Σφακτηρίας. Έλπι

ζαν ότι, εγκαθισrώντας μια φρουρά σro νησί και σrέλνoντας σrόλo, οι περίπου

600 ναύτες που βρίσκονταν σrην

Πύλο θα αποκόmονταν

από κάθε απoσroλή ενίσχυσης διά ξηράς ή θάλασσας, ενώ οι Αθη ναίοι οπλίτες και οι ελαφρά οπλισμένοι πεζοί θα υποχρεώνονταν να παραδοθούν για να μη λιμοκτονήσουν.

222

ΠΕΛΟΠΟ ΝΝ ΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Οι Σπαρτιάτες πραγματοποίησαν μια επίθεση εναντίον της Πύ

λου , της οποίας ηγήθηκε ο ιδιοφυής Βρασίδας . Σύντομα , όμως , υ

ποχρεώθηκαν να υποχωρήσουν και, στη συνέχεια , βρέθηκαν αντι μέτωποι με τον αθηναϊκό στόλο που επέστρεψε ταχύτατα από την Κέρκυρα μαζί με

50

συμμαχικά πλοία . Οι επιτιθέμενοι δέχονταν

πλέον επίθεση , με ελάχιστες πιθανότητες να επικρατήσουν , παρόλο που πολεμούσαν στα χωρικά τους ύδατα . Μετά την ήπα του σπαρ τιατικού στόλου και την απώθησή του οι Αθηναίοι απέκλε ισαν τη

Σφακτηρία, προκαλώντας υστερία στη Σπάρτη. Η ελίτ της Σπάρτης είχε τρομοκρατηθεί τόσο από το γεγονός ότι μερικοί από τους κα λύτερους πολεμιστές της πόλης είχαν παγιδευτεί σε ένα ακατοίκητο νησί στις ακτές της Μεσσηνίας, περικυκλωμένοι από. τον αθηναϊκό στόλο , όσο και από την ύπαρξη αθηναϊκής φρουράς που λειτουρ γούσε ως μαγνήτης για τους φυγάδες δούλους .

Η Σφακτηρία δεν ήταν ένα Στάλινγκραντ . Οι 420 οπλίτες στο νη σί αντιπροσώπευαν μόνο το

5% του

συνόλου των οπλιτών της Σπάρ

της. Πέρα από το γεγονός ότι αρκετοί από όσους βρίσκονταν στη

Σφακτηρία ενδέχεται να είχαν διασυνδέσεις με ευυπόληmους Σπαρ

τιάτες , η σπαρτιατικι} χίμαιρα βασιζόταν σε πολύ μεγάλο βαθμό και

στην ιδέα ότι η Σπάρτη ήταν αήπητη . Επομένως, ακόμα και μια μι

κρή αποτυχία κοντά στα πάτρια εδάφη -ή, ακόμα χειρότέρα, η ε ξολόθρευση μιας μικρής δύναμης στο πεδίο της μάχης- θα μπο ρούσε να προκαλέσει αναταράξεις σε όλη τη Μεσσηνία , όπου μερι κές χιλιάδες άντρες είχαν υπό τον έλεγχό τους-δεκάδες χιλιάδες αν θρώπους. Ύστερα από μια σύντομης διάρκειας εκεχειρία, και οι δυο ε

μπόλεμοι περίμεναν από το άλλο μέρος να ενεργήσει πρώτο. Κα νείς δεν μπορούσε να ισχυριστεί με βεβαιότητα αν, σε αυτό τον πό

λεμο φθοράς, θα κατάφερναν οι Αθηναίοι να διατηρήσουν στην πε ριοχή ένα μεγάλο στόλο και ένα εκστρατευτικό σώμα που ανερχό ταν πλέον σε

14.000

άντρες μέσα στην επικράτεια της Σπάρτης, ή

223


αν οι Σπαρτιάτες θα μπορούσαν να ανεφοδιάζουν τους οπλίτες τους που είχαν αποκοπεί από την ηπειρωτική Πελοπόννησο. Όμως, πο

λύ σύντομα, η Σπάρτη ζήτησε γενική κατάπαυση των εχθροπραξιών. Η Αθήνα αρνήθηκε

-

ένα τραγικό προανάκρουσμα για το τι θα συ

νέβαινε πολλές φορές στη συνέχεια του πολέμου , αλλά με αντε στραμμένους ρόλους, ύστερα από τις διαδοχικές επιτυχίες της Σπάρ της. Στη συνέχεια και τα δυο μέρη επέσπευσαν τις πολεμικές ενέρ γειές τους, οι οποίες απέκτησαν κοσμοϊστορικές διαστάσεις , κάτι

που δεν ίσχυε για τις προγενέστερες μάχες στην Ποτίδαια, στις Πλα ταιές και στη Μυτιλήνη, παρόλο που είχαν πολεμήσει σε αυτές χι λιάδες άντρες.

Ύστερα από αντεγκλήσεις στην Αθήνα για την απόρριψη της ε κεχειρίας και για την επακόλουθη στασιμότητα στις στρατιωτικές ε

πιχειρήσεις, η Εκκλησία του Δήμου εξουσιοδότησε εν λευκώ τον Κλέ ωνα να συνεργαστεί με τον Δημοσθένη, και τους υπόλοιπους στρα τηγούς στην περιοχή, ώστε να καταλάβουν τη Σφακτηρία. Όπως α

ναφέρει ο Θουκυδίδης : « Οι φρονιμότεροι [Αθηναίοι] ήταν ευχαρι στημένοι, γιατί, σκέφτονταν, πως οπωσδήποτε θα πετύχαιναν ένα α

πό δυο καλά: ή θα γλίτωναν από τον Κλέωνα -πράγμα που πιο πο λύ περίμεναν- ή, αν έπεφταν έξω, θα 'χαν στα χέρια τους αιχμαλώ

τους τους Λακεδαιμονίους του νησιού ».33 Ο Κλέωνας έφτασε στην Πύλο για να ενισχύσει τον Δημοσθένη, ο οποίος, εν τω μεταξύ, είχε πραγματοποιήσει μια ανιχνευτική επι δρομή στη Σφακτηρία , στη διάρκεια της οποίας κάηκε τυχαία ένα μεγάλο μέρος της πυκνής θαμνώδους βλάστησης του νησιού, με συ

νέπεια να αφαιρεθεί ακούσια ένα σημαντικό τμήμα της φυσικής κά λυψης που απέκρυmε το γεγονός ότι η σπαρτιατική φρουρά ήταν πο λύ μικρή . Έτσι , ύστερα από την άφιξη των ενισχύσεων υπό τον Κλέ

ωνα, οι δυο στρατηγοί επιτέθηκαν στο νησί. Χρησιμοποίησαν με ι διαίτερα μεγάλη αποτελεσματικότητα τους οπλισμένους με εκηβό λα όπλα στρατιώτες τους στο πρόσφατα αποψιλωμένο πεδίο της μά-

224


χης, σκοτώνοvrας

128 και συλλαμβάνοvrας ως αιχμαλώτους 292 Λα 120 επίλε

κεδαιμονίους, στους οποίους συμπεριλαμβάνοvrαν και

κτοι Σπαρτιάτες οπλίτες. Οι απώλειες των Αθηναίων ήταν ελάχιστες . Όπως καταγράφει ο Θουκυδίδης: «Συνεχίστιικε ο αγώνας από κά ποιαν απόστασψ. Ο Κλέωνας είχε καυχηθεί ότι θα έλυνε το πρό βλημα σε είκοσι ημέρες. Και αυτό ακριβώς συνέβη: «Το πιο α

προσδ6κητο γεγον6ς», συμπεραίνει ο Θουκυδίδης, πιο απρόσμενο α πό οποιοδήποτε άλλο συμβάν σε όλο τον πόλεμο. Τίποτα σε όλη τη διάρκεια του πολέμου -εκτός ίσως από την εκ πληκτική νίκη των Αθηναίων στη ναυμαχία στις Αργινούσες

(406) ύ

στερα από δυο δεκαετίες- δεν ήταν τόσο ανεξήγητο όσο το γεγονός ότι ένας δυσφημισμένος Αθηναίος πολιτικός είχε καυχηθεί ότι θα νικούσε τους Σπαρτιάτες στην Πελοπόννησο και, στη συνέχεια , πραγ ματοποίησε μέσα σε μερικές ημέρες την υπόσχεσή του . Λίγο αργό

τερα ο αριστοκράτης Θουκυδίδης θα αποτύγχανε παταγωδώς να σώ

σει την Αμφίπολη , παρόλο που γνώριζε περισσότερα για τη Θράκη από όσα ο Κλέωνας για τη νοτιοδυτική Πελοπόννησο. Αιφνίδια , οι ψυχολογικές παράμετροι του πολέμου είχαν αλλά

ξει. Οι Σπαρτιάτες οπλίτες, οι μυθικοί ήρωες που έπεσαν μέχρις ε σχάτων στις Θερμοπύλες, ήταν μέχρι τότε ακατανίκητοι στις χερ σαίες μάχες. Και στις σπάνιες περιmώσεις που είχαν ηπηθεί, του λάχιστον δεν είχαν παραδοθεί ποτέ, ιδίως στους Αθηναίους . « Απ' ό λα τα γεγονότα του πολέμου αυτό προπάvrωνήταν για τους Έλλη

νες το πιο απροσδόκητο, γιατί όλοι πίστευαν πως οι Λακεδαιμόνιοι ούτε από την πείνα ούτε από καμιάν άλλη ανάγκη θα παρέδιδαν πο

τές τα όπλα τους, αλλά ότι θα πέθαιναν κρατώvrας τα στα χέρια και

πολεμώvrας όπως μπορούσαν».34 Ο μύθος του αήπητου της Σπάρτης είχε καταρριφθεί. Ακόμα χει ρότερα, ολόκληρη η Σπάρτη βρισκόταν σε μια κατάσταση ομηρίας

εξαιτίας του φόβου ότι ήταν ενδεχόμενο οι

120

επίλεκτοι Σπαρτιά

τες -μέσα στο πλαίσιο αυτού του νέου είδους πολέμου- να εκτελε-

ΤΡΟΜΟΚΡΑTlΑ

225

στούν από τους Αθηναίους, αν δε γίνονταν αποδεκτοί οι όροι της ε κεχειρίας. Τον επόμενο χρόνο η Αθήνα θα έχανε

μάχη του Δηλίου, ενώ

200

1.000

άντρες στη

άλλοι θα συλλαμβάνονταν από τους Θη

βαίους. Ωστόσο, η απώλεια τόσων πολλών αντρών , αλλά και το γε γονός ότι υπήρχαν Αθηναίοι όμηροι στη Θήβα είχαν ελάχιστες επι Π'{(δσεις σε μια πόλη-κράτος με δημοκρατικό πολίτευμα , καθώς οι

εχθροί της δεν μπορούσαν ούτε να την εκφοβίσουν ούτε να την ε κβιάσουν. Το ανθρώπινο δυναμικό της Αθήνας ήταν πολύ μεγαλύ τερο από εκείνο της Σπάρτης, ενώ δεν επένδυσε ποτέ στο μύθο ότι .οι οπλίτες ήταν ακατανίκητοι. Οι Σπαρτιάτες σταμάτησαν να εισβάλλουν στην Απική , επειδή

φοβόντουσαν ότι θα εκτελούνταν οι όμηροι. Η επόμενη εισβολή τους στην Απική θα γινόταν μόνο ύστερα από την απελευθέρωση των ο μήρων και την κατάσταση σύγχυσης στην οποία είχαν περιέλθει οι Αθηναίοι έπειτα από την πανωλεθρία τους στη Σικελία

-

ύστερα α

πό μια ολόκληρη δεκαετία. Το μικρό οχυρό της Πύλου θα παρέμε νε ένα αγκάθι στο πλευρό των Σπαρτιατών για άλλα δεκαέξι χρόνια , καθώς οι Αθηναίοι δεν παρέδωσαν το οχυρό στη διάρκεια της Νικί ειου ειρήνης, ενώ η φρουρά του, που την αποτελούσαν πλέον Μεσ

σήνιοι, δεν υπέκυψε πριν από το 409, ύστερα από την περιστολή των αθηναϊκών πολεμικών δαπανών που επακολούθησε τις ήπες της Αθήνας στη Σικελία και στο Αιγαίο .

Οι άλλοι Ο ρόλος των δούλων στον πόλεμο δεν είχε αποτιμηθεί στις πραγμα τικές του διαστάσεις μέχρι πρόσφατα

-

κάτι που είναι παράδοξο,

αν λάβουμε υπόψη μας ότι τόσο ο Ηρόδοτος όσο και ο Θουκυδίδης επισημαίνουν ότι σης πλουσιότερες πόλεις-κράτη του ελληνικού κό σμου, όπως στην Αθήνα , στις Συρακούσες, στη Χίο ή στη Νάξο, υ-

226 .


πιίρχαν χιλιάδες δούλοι. 35 Όμως, στον Πελοποννησιακό Πόλεμο άρ χισαν να διαδραματίζουν έναν καθοριστικό ρόλο σης μάχες, ιδίως

στη διάρκεια των τελευταίων ετών του πολέμου, καθώς το ανθρώπι νο δυναμικό και των δύο εμπολέμων διαρκώς μειωνόταν. Δεδομένου ότι συμμετείχαν στον πόλεμο περισσότεροι από

100.000

οπλίτες (το σύνολο των βαριά οπλισμένων πεζών που πα

ρέταξαν το Άργος, η Αθήνα, η Κόρινθος, η Σπάρτη , οι Συρακούσες, η Θήβα και οι μεγάλες πόλεις της Μικράς Ασίας), τότε θα πρέπει του λάχιστον

50.000

δούλοι να είχαν συμμετάσχει ως αχθοφόροι στις

χερσαίες εκστρατείες. Επίσης, στα τελευταία χρόνια του πολέμου σχεδόν ο ένας στους πέντε κωπηλάτες του αθηναϊκού ναυτικού ήταν δούλος -περίπου

10.000 κωπηλάτες-, ενώ ο αριθμός των δούλων που

υπηρετούσαν στα πλοία της Πελοποννησιακής Συμμαχίας ήταν α

κόμα μεγαλύτερος. Στην τελευταία ναυμαχία του πολέμου στους Αι γός Ποταμούς η Αθήνα είχε περισσότερα από

180

πλοία, παρόλο

που είχε περάσει μόνο μια δεκαετία από την απώλεια

40.000

ναυ

τών και στρατιωτών στη Σικελία . Μόνο η στρατολόγηση των δούλων μπορούσε να προσφέρει τους κωπηλάτες για την παράταξη ενός τό

σο μεγάλου στόλου στην ύστατη ώρα της πόλης. Οι ναυτικές δαπά νες είχαν σχεδόν προκαλέσει τη χρεοκοπία της Αθήνας. Όμως , το με

γαλύτερο κόστος δεν προερχόταν από τη ναυπήγηση των τριήρεων, αλλά από την επάνδρωσή τους. Όταν η δαπάνη για τη μηνιαία πλη ρωμή των κωπηλατών ήταν ίδια με εκείνη για τη ναυπήγηση ενός πο λεμικού πλοίου , η στρατολόγηση δούλων ήταν ο μοναδικός τρόπος μείωσης των εξόδων . Χιλιάδες δούλοι άλλαξαν στρατόπεδο στη διάρκεια του πολέμου

επηρεάζοντας σημαντικά την πορεία του , είτε υπηρετώντας στις έ νοπλες δυνάμεις των εχθρών των κυρίων τους είτε μειώνοντας το ζω τικής σημασίας εργατικό δυναμικό των πρώην αφεντικών τους. Για παράδειγμα, ο Θουκυδίδης θεωρούσε ότι τουλάχιστον

20.000

δού

λοι της Απικής κατέφυγαν στη Δεκέλεια , την οχυρωμένη βάση των


Πελοποννησίων

227

-

μια απώλεια που είχε τρομακτικές επιmώσεις

σιην οικονομία και σιην ασφάλεια της Απικής κατά την τελευταία δεκαετία του πολέμου . Είναι άγνωσιο πόσοι είλωτες κατέφυγαν σιην Πύλο σιη διάρκεια των δεκαεφτά ετών που την κατείχαν οι Αθη ναίοι , θα πρέπει όμως να ήταν εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες. Ένας

από τους λόγους για τη γρήγορη επιδείνωση της θέσης του αθηναϊ κού σιόλου και σιρατού σιη Σικελία ήταν η φυγή των δούλων, οι ο ποίοι έπαιζαν ένα ζωτικό ρόλο, καθώς μετέφεραν τα όπλα και τις α

ποσκευές των οπλιτών και των ναυτών. 36 Η εΚσΙρατεία της Πύλου καταδεικνύει την εκ βάθρων μετεξέλι

ξη του πολέμου από τότε που οι Σπαρτιάτες παραβίασαν τα σύνορα της Αττικής πριν από έξι χρόνια . Στην εΚσΙρατεία αυτή πήραν μέ ρος μόνο

420 Σπαρτιάτες και 800 Αθηναίοι οπλίτες. Αντίθετα, 8.000 κωπηλάτες, 800 τοξότες και 2.000 ελαφρά οπλισμένοι πεζοί του α θηναϊκΟύ σιρατού κατατρόπωσαν τους Σπαρτιάτες επίλεκτους σιη

Σφακτηρία

-

ένα θρίαμβος των σιρατιωτών από τις κατώτερες τά

ξεις , οι οποίοι δεν έφεραν θώρακες και υποτίθεται ότι δεν μπορού σαν να νικήσουν οπλίτες, πόσο μάλλον Σπαρτιάτες οπλίτες , έσιω και

αν η αριθμητική τους υπεροχή ήταν

20 προς 1. Ο

Θουκυδίδης σχο

λιάζει ότι η ευκινησία τους και η ικανότητά τους να πλήπουν από

μακριά τους δυσκίνητους οπλίτες τούς καθισιούσαν εξαιρετικά δύ σκολους αντιπάλους .

Οι Αθηναίοι ανέθεταν συχνά το αξίωμα του σιρατηγού σε αvτι

συμβατικούς άντρες. Ο Κλέωνας ήταν ένας ριζοσπασιικός δημαγω γός, τον οποίο μισούσε ο Θουκυδίδης (που ίσως να καταδικάσιηκε σε εξορία εξαιτίας των μηχανορραφιών του Κλέωνα) και τον οποίο συκοφαντεί ο Αρισιοφάνης αναπαρισιώντας τον ως βυρσοδέψη που υποκινούσε τον όχλο. Ωσιόσο , κατάφερε να πετύχει κάτι που ούτε ο

επιβλητικός Περικλής ούτε ο αρισιοκράτης Νικίας τόλμησαν ποτέ να διανοηθούν . Τα πάντα σε αυτή την επιτυχημένη εΚσΙρατεία ήταν αντισυμβατικά . Πολλοί από τους σιρατιώτες του Δημοσθένη ήταν

228


Μεσσήνιοι εξόριστοι, δηλαδή πρώην είλωτες που είχαν αποδράσει από τους Σπαρτιάτες επικυρίαρχούς τους . Επιπλέον , η στρατηγική

των Αθηναίων δεν απέβλεπε στο να εξαναγκάσουν το σπαρτιατικό στόλο να αντιπαρατεθεί με το δικό τους πολύ πιο ισχυρό στόλο (πα ρόλο που έγινε μια ναυμαχία με συνέπεια να ηπηθούν οι Σπαρτιά τες), ποοο μάλλον στη διεξαγωγή μιας εκ παρατάξεως μάχης εναντίον του σπαρτιατικού πεζικού.

Αντίθετα, το όραμα του Δημοσθένη βασιζόταν στην ιδέα της χρη σιμοποίησης των εξεγερμένων δουλοπάροικων: πώς θα μπορούσε

να ενθαρρύνει τη φυγή των ειλώτων και, άρα , να στερήσει από τη Σπάρτη τα ζωτικής σημασίας χέρια που καλλιεργούσαν τη γη; Είναι αλήθεια ότι η ιδέα πως

250.000

είλωτες θα μπορούσαν να καταφύ

γουν σε ένα τόσο μικρό άσυλο όπως η Πύλος ήταν χιμαιρική. Όμως, ο Δημοσθένης θεωρούσε , προφανώς, ότι και μόνο η πιθανότητα μιας εξέγερσης θα ήταν αρκετή για να προκαλέσει μια απερίσκεmη α ντίδραση των Σπαρτιατών. Η εκστρατεία της Πύλου συνέβαλε , επί σης, στην αποκάλυψη του παραλογισμού της Σπάρτης : κυριευόταν από έναν παρανοϊκό φόβο όταν υπήρχε το ενδεχόμενο να σκοτω θούν κάποιοι από τους λιγοστούς οπλίτες της (τους Ομοίους), ωστό

σο αποδεχόταν ότι αυτοί οι επίλεκτοι πολεμιστές δεν ήταν σε θέση να εμποδίζουν ναύτες , ελαφρά οπλισμένους πεζούς, τοξότες και εί λωτες να κάνουν ό,τι θέλουν μέσα στην επικράτειά της.

Αμέσως μετά την εκστρατεία της Πύλου και τη μάχη της Σφα κτηρίας οι Αθηναίοι κατέλαβαν τα Μέθανα , με την ελπίδα ότι μια τέ τοια οχυρωμένη βάση στην Πελοπόννησο θα μπορούσε να προκα

λέσει την εξέγερση των συμμάχων της Σπάρτης σε όλη την περιοχή της Αργολίδας. Την επόμενη χρονιά το αθηναϊκό ναυτικό κυρίευσε τα Κύθηρα, στο Λακωνικό Κόλπο. Το νησί βρισκόταν σε μια κομβι

κή θέση, καθώς όποιος το κατείχε μπορούσε να ελέγχει τα εμπορι κά πλοία που κατευθύνονταν προς τη Βόρεια Αφρική . Ταυτόχρονα, μπορούσε να γίνει μια ιδανική οχυρωμένη βάση για την πραγματο-

ΤΡΟΜΟΚΡΑΤιΑ

229

ποίηση αμφίβιων επιδρομών σrη νότια Πελοπόννησο. Καθc{)ς οι Αθη ναίοι είχαν καταλάβει επίκαιρες τοποθεσίες στη νότια Πελοπόννη σο -την Πύλο σrην ξηρά και τα Κύθηρα σrη θάλασσα-, ο Θουκυδί

δης κατέληξε σro συμπέρασμα ότι η εκπληκτική αλλαγή που είχε

συμβεί, και που είχε επιτευχθεί με πολύ μικρ6 KόσrOς σε ανθρώπι νες ζωές για τους Αθηναίους, είχε φέρει σε πολύ δύσκολη θέση τους Σπαρτιάτες . ΑψηφώVIας τους χιλιάδες επίλεκτους οπλίτες της Σπάρ

της, οι Αθηναίοι μπορούσαν πλέον να επιφέρουν πλήγματα σrην πο λιτική και οικονομική διάρθρωση της Σπάρτης.

Ταυτόχρονα, οι απροσδόκητες aτυxίες που τους είχαν βρει , πολλές

μαζί και σε τόσο λίγο καιρό , τους είχαν θορυβήσει πολύ και κατέχο νταν απ ' το φόβο μήπως τους ξανασυμβεί καμιά συμφορά σαν εκεί νη στη Σφακτηρία . Γι' αυτό και απρόθυμα πήγαιναν να χτυπηθούν με τον εχθρό και θαρρούσαν πως μ' ό ,τι κι αν καταπιάνονταν θ ' α ποτύχαιναν. Η αυτοπεποίθησή τους είχε κλονιστεί , επειδή ως τότε ή

ταν ασυνήθιστοι στις κακοτυχίες. 37

Οι Αθηναίοι δεν είχαν νικήσει τη Σπάρτη -για να το καταφέρουν, θα έπρεπε να εισβάλουν σrην καρδιά της Λακωνίας-, όμως φαινό

ταν ότι είχαν επιτύχει τη σrασιμότητα που διέβλεπε ο Περικλής . Το σύνδρομο της Πύλου αποδείχθηκε μεταδοτικό. Μέσα σε μερικούς μήνες η τακτική της δημιουργίας προκεχωρημένων βάσεων επε κτάθηκε σχεδόν παVIού. Το 424 όλη σχεδόν η Πελοπόννησος έμοια ζε περικυκλωμένη από μόνιμα αθηναϊκά οχυρά -στην Αίγινα , σrην

Κεφαλλονιά , σrα Κύθηρα, σrα Μέθανα, σrη Νίσαια, σrη Ναύπα κτο , σrην Π ύλο και σrη Ζάκυνθο-; μέσω των οποίων οι Αθηναίοι ε πεδίωκαν να παρεμποδίζουν τις εμπορικές συναλλαγές της Σπάρ

της με τη Σικελία , την Ιταλία , την Αίγυmο και τη Λιβύη, να υπο θάλπουν εξεγέρσεις των ειλώτων και να προκαλούν εσωτερικές έρι δες σrην Πελοποννησιακή Συμμαχία.


230

Ω<πόσο, αυτό το θεωρητικά ιδιοφυές σχέδιο περικύκλωσης της Σπάρτης, το οποίο εφαρμό<πηκε .μετά την εκ<πρατεία της Πύλου, πα ρουσίαζε ένα τριπλό πρόβλημα. Η διατήρηση σε αυτές τις βάσεις ε παρκών <πρατευμάτων, ώ<πε να προκληθούν ζημιές <πη σπαρτιατι κή οικονομία, υπερέβαινε τους πόρους της Αθήνας. Η <πρατηγική αυ

τή προϋπέθετε ότι οι Σπαρτιάτες δε θα αντέγραφαν αυτή την επιτυ χή μέθοδο και δε θα διεξήγαν επιδρομές μακράς εμβέλειας <πα υ πό αθηνα"ίκή επικυριαρχία εδάφη. Και, τέλος, οι Αθηναίοι εξακο λουθούσαν να μην έχουν κάποιο σχέδιο για το πώς θα αντιμετώπι ζαν τους

10.000

Σπαρτιάτες οπλίτες, οι οποίοι θεωρητικά μπορού

σαν να εκ<πρατεύσουν οπουδήποτε ήθελαν και να κατα<πείλουν ο ποιαδήποτε εξέγερση .

Μετά την Πύλο Αν ο Κλέωνας και ο Δημοσθένης είχαν αποδείξει ότι δεν ήταν όπως

οι συνηθισμένοι <πρατηγοί, το ίδιο ισχύει και για τον Βρασίδα. Η δη μόσια διαδρομή του ξεκίνησε με έναν παραδοσιακό τρόπο -με την εκλογή του <πο αξίωμα του εφόρου-, αλλά ολοκληρώθηκε εντελώς διαφορετικά. Όμως, ήδη από τα πρώτα χρόνια του πολέμου, ο Βρα σίδας είχε αποδείξει ότι δεν ήταν ένας ακόμα δημόσιος λειτουργός.

Το

430, για παράδειγμα, είχε σπεύσει να σώσει τη

Μεθώνη, μια πό

λη της Μεσσηνίας, από μια ναυτική δύναμη Αθηναίων επιδρομέων. Τους πρώτους μήνες του

424

περιπολούσε <πον Κορινθιακό Κόλπο

και προσπάθησε να βοηθήσει τους ολιγαρχικούς <πην αιματοχυσία της Κέρκυρας. Το

425

ο Βρασίδας ηγήθηκε μιας τολμηρής επίθε

σης εναντίον του αθηναϊκού οχυρού <πην Πύλο, <πη διάρκεια της ο ποίας κινδύνεψε να σκοτωθεί. Την επόμενη χρονιά έσπευσε <πα Μέ

γαρα για να κατα<πείλει μια δημοκρατική επανά<παση. Προφανώς, η εκ<πρατεία της Πύλου θα πρέπει να ήταν για τον


231

Βρασίδα ένα τρομακτικό βίωμα . Ως εκ τούτου, ένα χρόνο μετά την αιχμαλωσία των Σπαρτιατών στη Σφακτηρία, ο Βρασίδας επεδίωξε

να αλλάξει τις ισορροπίες σε βάρος των Αθηναίων, χιυπώντας βαθιά στα μετόπισθέν τους, τόσο για να παρεμποδίσει τις εμπορικές α νταλλαγές τους στη βόρεια Ελλάδα και στη Θράκη όσο και για να ενσταλάξει έναν τέτοιο φόβο στην καρδιά της αθηναϊκής ηγεμονίας, ώστε να επανεξετάσει την απόφασή της να πραγματοποιεί επιθέ σεις στην Πελοπόννησο . Όπως θέτει ψυχρά το ζήτημα ο Θουκυδί δης: « Οι Σπαρτιάτες ελπίζανε πως το καλύτερο μέσο να τους απο

μακρύνουν θα ήταν , αν ανταπέδιδαν σε κείνους τα χτυπήματα στέλ

νοντας στρατό στους συμμάχους της Αθήνας».38 Ενεργώντας αντίθετα απ' ό,τι θα έκαναν οι παραδοσιακοί Σπαρ τιάτες στρατηγοί, ο Βρασίδας συγκρότησε ένα νέο στρατό που τον

αποτελούσαν Πελοποννήσιοι σύμμαχοι , μισθοφόροι και, το πιο πα ράδοξο ,

700

είλωτες

-

οι «Βρασίδειοι στρατιώτες», μια δύναμη πα

ρόμοια με εκείνες που είχαν συγκροτήσει οι υπόδουλοι στο Γ' Ράιχ

λαοί, που σε μερικές περιmώσεις κατατάσσονταν στη Βέρμαχτ, σαν να επρόκειτο για τη λιγότερο κακή εναλλακτική λύση. Οι Σπαρτιά τες αξιωματούχοι (αλλά ίσως και ο ίδιος ο Βρασίδας) θα ήταν α σφαλώς ικανοποιημένοι βλέποντας ότι εν δυνάμει στασιαστές είλω τες στέλνονταν μακριά από τα σπίτια τους για να πολεμήσουν σε μια μονάδα κρούσης στην υπηρεσία της Σπάρτης. Ο Βρασίδας, λοιπόν,

οδήγησε αυτό το νέο στρατό χιλιάδες χιλιόμετρα προς το βορρά, για να «απελευθερώσει» μερικές από τις πιο σημαντικές πόλεις της α θηναϊκής ηγεμονίας .

Όταν έφτασε στη βόρεια Ελλάδα , σε λιγότερο από δύο έτη είχε « απελευθερώσει» την Αμφίπολη, μια από τις πιο ζωτικής σημασίας πόλεις-κράτη που ήταν φόρου υποτελείς στην Αθήνα -η Εκκλησία του

Δήμου καταδίκασε σε εξορία τον Θουκυδίδη επειδή απέτυχε να ε μποδίσει τον Βρασίδα να καταλάβει την πόλη- και άρχισε να υπο κινεί μια γενική εξέγερση των γειτονικών πόλεων. Δεν επρόκειτο για

232

Π Ε.ΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

ασήμανrες πόλεις-κράτη. Aνrίθετα, οι πόλεις που επέλεγε ως στόχους

ο Βρασίδας ήταν φημισμένες για την εύφορη γη τους, για την ά φθονη ξυλεία με την οποία οι Αθηναίοι ναυπηγούσαν τα πλοία τους, αλλά και για τα πολλά ορυχεία χρυσού και ασημιού που διέθεταν

-

μια περιοχή στην οποία ο αριστοκράτης Θουκυδίδης είχε σΙ1μανrι κά περιουσιακά στοιχεία. Οι προσπάθειες του αθηναϊκού στόλου να

αποτρέψουν τη σπαρτιατική εισβολή αποδείχθηκαν μάταιες. Η μεγαλύτερη πόλη της περιοχής, η Αμφίπολη, που βρισκόταν στον ποταμό Στρυμόνα, μπορούσε να αποτελέσει μια καλή βάση α

πό την οποία θα διεξαγoνrαν επιδρομές στις θαλάσσιες και χερσαί ες οδούς προς τον Eλλήσπoνro . Επικεφαλής ενός σχεδόν ιδιωτικού στρατού, ο Βρασίδας παρέβλεψε τους όρους της σύνroμης εκεχειρίας του

423

και συνέχισε να υλοποιεί το σχέδιό του, το οποίο απέβλεπε

στψ πρόκληση εκτεταμένων καταστροφών σε ολόκληρη τη βόρεια ζώνη της αθηναϊκής ηγεμονίας , μέχρις ότου σκοτώθηκε -ταυτόχρο να με τον Αθηναίο ανrίπαλό του Κλέωνα- σε μια σύγκρουση για την υπεράσπιση της Αμφίπολης. Στη μάχη χάθηκαν

600 Αθηναίοι,

ενώ

οι απώλειες των Σπαρτιατών ήταν εφτά άνrρες. Όμως , ο θάνατος του Βρασίδα σήμαινε ότι η Σπάρτη είχε χάσει τον μοναδικό χαρι

σματικό ηγέτη της στη διάρκεια του Αρχιδάμειου Πολέμου και, ως εκ τούτου , την αυτοπεποίθησή της να συνεχίσει να πολεμάει.

Κανείς άλλος Σπαρτιάτης στρατηγός δεν είχε διεξαγάγει μια εκ

στρατεία με τον τρόπο του Βρασίδα

-

ο οποίος χρησιμοποιούσε το

καρότο της αυτονομίας και της απελευθέρωσης στις ζωτικές σημα σίας πόλε ις που ήταν υποτελείς στην αθηναϊκή ηγεμονία μαζί με το

μαστίγιο ενός ιδιοφυούς ανορθόδοξου πολέμου στο πλαίσιο του ο ποίου δε λαμβανόταν υπόψη η διάκριση που έκαναν παλαιότερα οι Έλληνες ανάμεσα στους αμάχους και στους στρατιώτες. Στο λιμάνι

της Ακάνθου , όπου υπήρχε μεγάλη παραγωγή σταφυλιών , ο Βρασί δας απείλησε τους κατοίκους ότι θα κατέστρεφε τη σοδειά των στα

φυλιών που ήταν έτοιμη για τρύγο και αποτελούσε τη μοναδική πη-


233

γή εισοδήματος για ολόκληρη αυτή την παράκτια περιοχή. Στη συ νέχεια στρατοπέδευσε κοντά στην Αμφίπολη και άρχισε να λεηλα τεί τα πλούσια αγροκτήματα της περιοχής, ενώ οι πράκτορές του

μέσα στην πόλη έθεταν τις βάσεις ώστε οι πολίτες της πόλης να με ταστραφούν υπέρ της Σπάρτης. Όταν έφτασε στην Τορώνη, έστει

λε δολοφόνους μέσα στην πόλη για να ανοίξουν τη νύχτα τις πύλες της, ώστε το ελαφρύ πεζικό του να εισβάλει στην πόλη. Ύστερα α πό την κατάληψη της Σκιώνης, αρνήθηκε να την παραδώσει, παρό λο που η πρόσφατα συμφωνηθείσα συμφωνία εκεχειρίας του

423

προέβλεπε ότι η πόλη έπρεπε να επιστραφεί στους Αθηναίους .39 Όταν τελικά σκοτώθηκε ο Βρασίδας υπερασπιζόμενος την Αμφί πολη, οι γΓιγενείς τον ενταφίασαν ως ήρωα, ανέγειραν ένα μνημείο τιμώντας τον ως τον «απ ελευθερωτή της Ελλάδος» , και θέσπισαν ε τήσιους αγώνες και θυσίες εις μνήμψ του . Η προτίμηση που έδει

χνε ο Βρασίδας στους ακροβολιστές και σωυς στρατιώτες αμφιβό λου προέλευσης , σε συνδυασμό με τις ρομαντικές διακηρύξεις του για την απελευθέρωση από τον αθηναϊκό «ιμπεριαλισμό», έγιναν αι τία να θεωρείται σχεδόν αγιοποnιμένο πρόσωπο των «Αδέσμευτων»

Ελλήνων

-

ένας κατεξοχήν μη Σπαρτιάτης Σπαρτιάτης.

Στην πραγματικότητα, η ορμητικότητα και ο μαγνητισμός του

θα πρέπει να προκαλούσαν δέος, αν κάποιος ξεχνούσε ότι ήταν ένας εκπρόσωπος της πιο καταπιεστικής πόλης-κράτους στον ελληνικό κόσμο, η οποία είχε εξανδραποδίσει πό αυτή την παράδοξη οmική

250.00 Μεσσήνιους. Κάτω α- . γωνία, ο ι 700 « Βρασίδειοι στρατιώ

τες» έβλαψαν την προοπτική μιας εξέγερσης των ειλώτων πολύ πε

ρισσότερο από όσο την ωφέλησε η παρουσία των Αθηναίων απε λευθερωτών στην Πύλο. Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό στις

σχεδόν ταυτόχρονες σταδιοδρομίες του Δημοσθένη και του Βρασί δα είναι. ότι, ενώ οι Αθηναίοι στο νότο προσπαθούσαν να υπονο μεύσουν τη σταθερότητα της Σπάρτης υποσχόμενοι στους είλωτες

ότι θα αποκτούσαν την ελευθερία τους, οι Σπαρτιάτες χρησιμοποί-

234


ησαν στη βόρεια Ελλάδα κάποιους από τους δουλοπάροικούς τους για να προωθήσουν την ιδέα της ελευθερίας και της αυτονομίας στις

πόλεις-κράτη που ήταν φόρου υποτελείς στην Αθήνα

-

γεγονός που

υποδηλώνει ότι η Reαlpolitik , και όχι ο ιδεαλισμός, αποτελούσαν την κινητήρια δύναμη για τους ανθρώπους και την πολιτική που προω θούσαν.

Από όλες τις προσωπικότητες στην Ιστορία του Θουκυδίδη ο Βρα σίδας είναι αυτός που κυρίως προκαλεί το ενδιαφέρον μας, μια αρ χαία ρομαντική εκδοχή του Φιντέλ Κάστρο ή του Τσε Γκεβάρα, κα

θώς συνδύαζε ένα φαινομενικό ιδεαλισμό και μια βάναυση μέθοδο «ανταρτοπόλεμου» με έναν τόσο εκπληκτικό τρόπο, ώστε στρατιώ τες που ήταν πρώην δούλοι λησμονούσαν ποια ήταν η ιδιοσυγκρα

σία του στρατιωτικού διοικητή για τον οποίο πολεμούσαν. Σε τελι κή ανάλυση, οι προσπάθειες του Βρασίδα αντιστάθμισαν την ήπα στην Πύλο και οδήγησαν τον πόλεμο σε αδιέξοδο , καθώς απέδειξε ότι οι επιδρομές στα μετόπισθεν των Αθηναίων μπορούσαν να rιpo καλέσουν την ίδια φθορά με αυτή που υφίσταντο οι Σπαρτιάτες. Οι μισθοφόροι του και οι απελευθερωμένοι είλωτες που ήταν υπό τις

διαταγές του προκάλεσαν μεγαλύτερη φθορά στους Αθηναίους από όση είχε προκαλέσει το

431

ο στρατός των

60.000 αντρών του

βασι

λιά Αρχίδαμου, οι οποίοι πριν από μια δεκαετία σχεδόν είχαν βαδί σει εναντίον της Απικής, πεπεισμένοι ότι η αριθμητική υπεροχή τους αρκούσε για να υποχρεώσουν την αθηναϊκή ηγεμονία να γονα τίσει.

Σε όλη τη διάρκεια του πολέμου οι όροι που περιελάμβαναν οι

συνθήκες ειρήνης αντικατόπτριζαν τις νέες πραγματικότητες. Η ε κεχειρία δε σχετιζόταν πλέον μόνο με τη διακοπή των εχθροπρα ξιών ανάμεσα στους ναύτες και στους στρατιώτες . Σε ελάχιστες πε

ριmώσεις προβλεπόταν η διακοπή μιας πολιορκίας, η επιστροφή ε δαφών ή η δημιουργία συμμαχιών . Αντίθετα, υπήρχαν πολλοί όροι που αφορούσαν ζητήματα όπως οι λοιμοί, οι εξεγέρσεις των δούλων,

235


η σύλληψη ομήρων , η λαφυραγώγηση και οι προκεχωρημένες οχυ

ρωμένες βάσεις , καθώς και τα δυο μέρη λάμβαναν σοβαρά υπόψη

τους όλες τις αιυχές αυτού του νέου πολέμου . 4 Ο Ποιο ρόλο διαδραμάτισε ο Αλκιβιάδης στις επιδρομές και στη χρησιμοποίηση τρομοκρατικών μεθόδων στη διάρκεια του Πελο ποννησιακού Πολέμου ; Στην πραγματικότητα , κανένας τρόπος πο

λέμου δεν ταίριαζε καλύτερα στις ικανότητες που είχε τόσο στις μη χανορραφίες όσο και στην υποκίνηση διπλωματικών μεταστροφών . Όποτε ήταν αναγκαίες πρακτικές όπως η προδοσία, η συνωμοσία και

οι δολοφονίες , ο Αλκιβιάδης συμμετείχε ενεργά . Εκτός από τη συμ μετοχή του σε μεγάλες μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών, σε ναυ μαχίες και σε πολιορκίες, η εξιστόρηση της δημόσιας διαδρομής του , ύστερα από τον πόλ~μo εναντίον της γης στην Απική και το λοι

μό στην Αθήνα , αποκαλύπτει την πολύ μεγάλη ανάμειξη του τρια ντάχρονου πια Αλκιβιάδη σε αυτές τις νέες τρομοκρατικές μεθόδους.

Πράγματι, βρισκόταν πλέον στο στοιχείο του. Εκτός από γεγονότα, όπως ότι συνωμότησε για να θεσπιστούν δη μοκρατικά πολιτεύματα στο Άργος και στην Πάτρα , απέδρασε από τη Σικελία , έπεισε τους Σπαρτιάτες να επιτεθούν εναντίον των συμπα

τριωτών του στη Σικελία και στην Απική , πρόδωσε τόσο τους Αθη ναίους όσο και τους Σπαρτιάτες συνεργαζόμενος με τους Πέρσες και, στη συνέχεια, επανήλθε στην υπηρεσία της Αθήνας, αφού πρώτα προ

σπάθησε να προσεγγίσει τους στασιαστές της Σάμου , ο Αλκιβιάδης εί χε αναμειχθεί άμεσα σε μια σειρά παραστρατιωτικών επιχειρήσεων. Ήταν ίσως ένας από τους αρχιτέκτονες της απόφασης να πολιορκη

θεί η Μήλος από τον αθηναϊκό στόλο, ενώ στη συνέχεια υποστήριξε ένθερμα στην Εκκλησία του Δήμου την άποψη ότι έπρεπε να εκτελε στούν και να εξανδραποδιστούν όλοι οι κάτοικοι του νησιού. Την ίδια χρονιά, το γαγε

300

416,

ο Αλκιβιάδης πήγε στο Άργος και απή

ολιγαρχικούς για να αποτρέψει μια υποκινούμενη από τη

Σπάρτη στάση. Αργότερα μεταφέρθηκαν όλοι τους στην Αθήνα και


236

εKτελέσrηKαν . Είναι επίσης πιθανό ότι είχε αναμειχθεί στις δολο

φονίες του Αθηναίου λαϊκού ηγέτη Ανδροκλή και μερικών άλλων ρι ζOσπασrΙKών δημοκρατών , μια ενέργεια που υπήρξε καθοριστική για την επισrρoφή του σrην Αθήνα το

411.

Μγο αργότερα ο Αλκι

βιάδης υπήρξε εξίσου ένοχος για τη δολοφονία του ολιγαρχικού Φρύ

νιχου . Για μια ακόμα φορά η χρησιμοποίηση τρομοκρατικών μεθό δων, και όχι η ιδεολογική συνέπεια, ήταν το XαρακτηρισrΙKό του γνώρισμα.

Όrαν οι Αθηναίοι τον καταδίκασαν σε εξορία για δεύτερη φορά προς το τέλος του πολέμου, χρησιμοποίησε τις ικανότητες που είχε αποκτήσει για να διεξάγει επιδρομές σrη Μικρά Ασία , αλλά και για να ζει ως κουρσάρος σrη Θράκη έχοντας το δικό του ιδιωτικό σrρα

τό . Ο Αλκιβιάδης, όσο ελάxισroι άλλοι άντρες σrη διάρκεια του Πε λοποννησιακού Πολέμου, αντιλήφθηκε ότι η σύρραξη δεν ήταν μια συμβατική πολεμική αντιπαράθεση , αλλά μάλλον ένα νέο είδος εμ

φύλιου πολέμου σroν οποίο δεν υπήρχε διάκριση ανάμεσα σroν πό λεμο και σrην πολιτική, ανάμεσα σrην εξωτερική πολιτική και σrις εσωτερικές συνωμοσίες, ανάμεσα στους θανάτους στο πεδίο της μά

χης και στις δολοφονίες . 4 1 Είναι δύσκολο να υπολογίσουμε τις ακριβείς επιmώσεις που εί

χε αυτός ο ανορθόδοξος τρόπος μάχης στην τελική έκβαση του πο λέμου. Ασφαλώς , η εκστρατεία της Πύλου και οι μεταγενέσrερες στρατιωτικές επιχειρήσεις των Σπαρτιατών στην Αμφίπολη οδήγη

σαν στην προσωρινή συνθήκη ειρήνης το

421 ,

κάτι που οι πατρο

παράδοτες μάχες και ναυμαχίες δεν είχαν καταφέρει να πετύχουν .

Η οχύρωση της Δεκέλειας προκάλεσε αμετάκλητες φθορές στην Αθή να . Η πόλη υπέσrη, επίσης, ανεπανόρθωτες ζημίες από την ολιγαρ

χική μεταπολίτευση το

411 . Και

προς το τέλος του πολέμου η εξου

σία καταλήφθηκε από ολιγαρχικούς που υπέγραψαν μια συνθήκη ειρήνης με τον Λύσανδρο. Όμως , σε τελική ανάλυση , η τρομοκρα τία , οι σrάσεις και οι δολοφονίες δεν μπορούσαν να υποκαταστή-

237


σουν τις κορυφαίες μάχες στις οποίες συμμετείχαν χιλιάδες άντρες και οι οποίες καθόρισαν την έκβαση σε ολόκληρα μέτωπα πολεμι κών επιχειρήσεων. Αν οι Σπαρτιάτες δεν είχαν νικήσει στη μάχη της

Μαντίνειας , αν οι Θηβαίοι είχαν ηττηθεί στη μάχη του Δηλίου ή αν οι Αθηναίοι είχαν επικρατήσει στη ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς

-τρεις μόνο ημέρες στα είκοσι εφτά χρόνια που κράτησε ο πόλε μος-, η έκβασή του θα μπορούσε να ήταν εντελώς διαφορετική, με έναν τρόπο που ήταν αδύνατο να διαβλέψουν, παρά την τόλμη και

τις μηχανορραφίες τους, ο Βρασίδας, ο Δημοσθένης, ο Κλέωνας ή ο Αλκιβιάδης. Ως εκ τούτου , η Αθήνα αποφάσισε να οργανώσει ένα συμμαχικό στρατό για να δώσει τέλος στον πόλεμο εναντίον της Βοι ωτίας και της Σπάρτης, αντιμετωπίζοντάς τες σε εκ παρατάξεως μά

χες που διεξήχθησαν μέσα σε μια ημέρα ξαν ηρωικές αλλά και ατελέσφορες .

-

προσπάθειες που υπήρ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ5

ΠΑΝ Ο ΠΛΙΑ

Οι εκ παρατάξεως μάχες ανάμεσά σε οπλίτες

(424-418 π.χ.)

Γιατί να μη δοθεί μια μάχη; Ύστερα από εφτά χρόνια πολέμου (το

425)

εξακολουθούσε ουσια

στικά να υπάρχει στασιμότητα. Ο σπαρτιατικός στόλος δεν αμφι

σβητούσε τη ναυτική υπεροχή της Αθήνας. Οι Κορίνθιοι είχαν α ποσυρθεί από όλες τις θάλασσες , με εξαίρεση τον Κορινθιακό Κόλ πο. Τα σπαρτιατικά πλοία, όπως αυτά που αποτελούσαν το στόλο του Αλκίδα και το

427

έπλευσαν προς τη Μυτιλήνη, μπορούσαν να πα

ραμένουν στις θάλασσες μόνο για μικρά χρονικά διαστήματα , όπως

το γερμανικό θωρηκτό Μπίσμαρκ που το

1940

πραγματοποίησε σύ

ντομους διάπλους στη Βόρεια Θάλασσα . Αυτές οι μικρής διάρκει ας επιδρομές των Π ελοποννησίων είχαν ως στόχο να παρεμποδί ζουν τον πλου των εμπορικών πλοίων , αλλά και των πλοίων των πό

λεων-κρατών που ήταν φόρου υποτελείς στην Αθήνα, πριν οι υπέρ τερες αθηναϊκές τριήρεις ανακαλύψουν τα πελοποννησιακά πλοία

και τα καταδιώξουν. Αντίθετα, η Αθήνα δεν επεδίωκε και δεν είχε τις δυνατότητες να αντιμετωπίσει τη σπαρηατική φάλαγγα . Οι ει σβολές στην Αττική σταμάτησαν το

425 ,

ύστερα από τη σύλληψη

ΠANOΠΛlA

239

των Σπαρτιατών αιχμαλώτων <πη Σφακτηρία και τη μεταφορά τους

<πην Αθήνα, όπου κρατούνταν ως όμηροι με την απειλή ότι θα ε κτελούνταν την ίδια <πιγμή που ο πελοποννησιακός <πρατός θα ει

σέβαλλε <πην Απική . Η δημιουργία μιας σειράς αθηναϊκών βάσεων στην Πελοπόννη

σο και γύρω από αυτή δεν προκάλεσε μια εκτεταμένη εξέγερση των ειλώτων. Οι αμφίβιες επιδρομές στην Πελοπόννησο είχαν δημιουρ γήσει προβλήματα <πους Σπαρτιάτες, όμως δεν είχαν προκαλέσει ούτε μαζική απο<πασία των συμμάχων τους ούτε λιμοκτονία ούτε

πανικό. Είναι πιθανό ότι το ένα τρίτο ή το ένα τέταρτο του πληθυ σμού της Αθήνας είχε χαθεί ύ<περα από εφτά χρόνια πολέμου, όμως οι περισσότεροι είχαν πεθάνει εξαιτίας του λοιμού και όχι από τα δό ρατα των Σπαρτιατών. Παρά τις δολοφονίες και τις λεηλασίες που

είχαν πραγματοποιήσει μικρά αποσπάσματα δολοφόνων-πολεμι στών υπό την ηγεσία καινοτόμων διοικητών, η αθηναϊκή ηγεμονία ε ξακολουθούσε να διατηρεί την ισχύ της. Η Μυτιλήνη είχε υποταχθεί. Η Κέρκυρα δεν είχε γίνει ολιγαρχικός σύμμαχος της Σπάρτης. Η Περσία εξακολουθούσε να δΙ<πάζει και δεν είχε αρχίσει ακόμα να

χρηματοδοτεί τη ναυπήγηση σπαρτιατικού <πόλου, που θα μπορού σε να αποσπάσει από την Αθήνα το ανατολικό Αιγαίο .

Μερικοί στρατηγοί της παλαιάς σχολής άρχισαν να συνειδητο ποιούν ότι τα στρατηγικά δεδομένα του πολέμου θα μπορούσαν να αλλάξουν μόνο αν επιτυγχάνονταν κάποιες εντυπωσιακές νίκες σε με γάλης κλίμακας μάχες. Για τους Αθηναίους αυτό σήμαινε είτε να ε ξαναγκάσουν τους Βοιωτούς να αποσυρθούν από τον πόλεμο είτε, α

φού πρώτα συγκροτούσαν έναν ισχυρό συμμαχικό στρατό οπλιτών, να εισβάλουν στην Πελοπόννησο και να νικήσουν τους Σπαρτιάτες ορι <πικά και τελεσίδικα μέσα στο άντρο τους. Αν η Αθήνα και η Σπάρ

τη είχαν συμφωνήσει να αντιμετωπίσουν η μια την άλλη χρησιμο ποιώντας τις φάλαγγες οπλιτών τους κάποιο καλοκαιρινό απόγευμα -έναν τρόπο μάχης για τον οποίο ο Ηρόδοτος γράφει ότι διεξάγεται

240


« χωρίς κρίση ή λογική ... στο πιο λείο κι επίπεδο κομμάτι γης»-, τότε

η Σπάρτη ίσως να είχε κερδίσει τον πόλεμο μέσα σε μερικά λεmά , απαλλάσσοντας την Ελλάδα από είκοσι εφτά χρόνια αθλιότητας . Όμως , για αυτό ακριβώς το λόγο ο Περικλής θεωρούσε ότι θα ήταν «ολέθριο» για τους Αθηναίους να αντιμετωπίσουν μόνοι τους σε μια

μάχη τους

60.000

Πελοποννήσιους και Βοιωτούς οπλίτες, διακυβεύ

οντας την επιβίωση της πόλης τους σε μια εκ παρατάξεως μάχη. Ι Τόσο το

410

όσο και το

406 φάνηκε

προς στιγμήν ότι η πολύ μι

κρότερη σπαρτιατική δύναμη που κατείχε την Αττική θα μπορούσε να προκαλέσει μια παλαιού τύπου μάχη, όταν βγήκε από το οχυρό της Δεκέλειας και βάδισε μέχρι τα τείχη της Αθήνας . Ωστόσο, στην πρώτη περίmωση, η μικρότερη αριθμητικά δύναμη του Σπαρτιάτη

βασιλιά Άγιδος οπισθοχώρησε την τελευταία στιγμή. Στη δεύτερη περίπτωση, το

406,

ο μεγαλύτερος και περισσότερο επίφοβος στρα

τός του Άγιδος, που τον αποτελούσαν

λαφρά οπλισμένοι πεζοί και Αθήνας. Όμως , οι

30.000

1.200

14.000

οπλίτες , ισάριθμοι ε

ιππείς, κινήθηκε εναντίον της

άντρες που ήταν υπό τις διαταγές του . δεν

ήταν διατεθειμένοι να αντιμετωπίσουν την αθηναϊκή φάλαγγα ο πλιτών, εάν αυτή δεν απομακρυνόταν από τα τείχη της Αθήνας και την προστασία που της πρόσφεραν οι τοξότες, οι σφενδονιστές και οι ακοντιστές. Παρόλο που ο πόλεμος ανάμεσα στην Αθήνα και στη

Σπάρτη διήρκεσε σχεδόν τριάντα χρόνια, οι δυο εμπόλεμες πόλεις δεν προσέφυγαν ποτέ στο βασικό τρόπο με τον οποίο οι Έλληνες δι ευθετούσαν τις διαφορές τους - στις εκ παρατάξεως μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών! Ωστόσο, υπήρχαν πάρα πολλοί οπλίτες σε πά

ρα πολλά άλλα μέρη του ελληνικού κόσμου που ήταν έτοιμοι να πο λεμήσουν με τον παλαιό τρόπο , με συνέπεια να μη σταματήσει η διεξαγωγή μαχών ανάμεσα σε φάλαγγες . Μια από αυτές έγινε κοντά στο παραθαλάσσιο ιερό του Δηλίου , στα σύνορα ανάμεσα στην Αττι

κή και στη Βοιωτία

- μια παραδοσιακού τύπου μάχη που έγινε το έ

βδομο έτος του πολέμου , το Νοέμβριο του 424.2

ΠANOΠΛlA

241

Σήμερα είναι δύσκολο να περιδιαβείς εύκολα στους παραθα λάσσιους λόφους που υψώνovται πάνω από το Δήλεσι, την κωμόπο

λη που βρίσκεται σήμερα στην περιοχή όπου έγινε η μάχη. Εξοχι κές κατοικίες, φράχτες από συρματοπλέγματα και ιδιωτικοί δρόμοι έχουν ξεφυτρώσει εκεί όπου πριν από τριάvτα χρόνια υπήρχαν κυ

ρίως κτήματα και ακαλλιέργητες εκτάσεις. Ελάχιστοι από τους ση μερινούς εύπορους Αθηναίους που περνούν τα Σαββατοκύριακά τους στην περιοχή γνωρίζουν ότι, κάποτε , χιλιάδες άvτρες πολέμησαν κο vτά στις αυλές των εξοχικών τους . Ήταν μω μάχη όπου ο μεσήλικας Σωκράτης αvτιμετώπισε με σθένος όσους προσπάθησαν να τον κα

ταδιώξόυν, η σορός του ανιψιού του Περικλή παρέμεινε στο χώμα για περισσότερες από δυο εβδομάδες, ο γενναίος Αλκιβιάδης τιμή θηκε με ένα βραβείο για την ανδρεία που επέδειξε Kαλπάζovτας σε αυτά τα υψώματα και ο δειλός πατριός του Πλάτωνα τράπηκε σε

φυγή για να σώσει τη ζωή του. Το Δήλιο απέχει λιγότερο από δυο η μέρες πεζοπορίας από την Ακρόπολη .

Οι ελπίδες για την εκστρατεία στο Δήλιο Για ποιο λόγο οι Αθηναίοι , οι οποίοι γνώριζαν ότι δε θα ήταν συνε

τό να αvτιμετωπίσoυν σε μια εκ παρατάξεως μάχης ανώτερους ο πλίτες, διακινδύνεψαν να πραγματοποιήσουν μια εκστρατεία στην οποία υπήρχε το ενδεχόμενο να αντιμετωπίσουν τους Βοιωτούς; Και

σε αυτή την περίmωση η εξήγηση βρίσκεται στην πανάρχαιη επι θυμία οποιουδήποτε εμπόλεμου κράτους να μην αvτιμετωπίζει ένα διμέτωπο αγώνα

-

ένας φόβος που θα κατέτρυχε τη Ρώμη όταν θα

βρισκόταν ταυτόχρονα αντιμέτωπη με την Καρχηδόνα και τον Φί λιππο ΕΙ της Μακεδονίας το παραδοσιακό δίλημμα της Γερμανίας

καθώς βρίσκεται ανάμεσα στη Ρωσία και στη Γαλλία ' αλλά και η δύσκολη θέση στην οποία βρέθηκε η Αμερική στη διάρκεια του Β

Ι


242

Παγκόσμιου Πολέμου , καθώς έπρεπε να πολεμάει ταυτόχρονα σε δυο θέατρα πολεμικών επιχειρήσεων, στον Ειρηνικό και στην Ευ ρώπη. Με τις τελευταίες λέξεις του ο Αθηναίος στρατηγός Ιππο

κράτης προσπάθησε να παροτρύνει τους άντρες του με την υπόσχε ση ότι μια νίκη στην επικείμενη μάχη θα σήμαινε ότι οι Σπαρτιάτες

δε θα μπορούσαν πλέον να καταφεύγουν στη Βοιωτία παραβιάζοντας προηγουμένως τα σύνορα της Απικής, καθώς θα σταματούσε να υ

φίσταται το βόρειο μέτωπο . Αντίθετα, θεωρούσε ως δεδομένο ότι μια ήπα θα καταδίκαζε την Αθήνα σε ένα μόνιμο διμέτωπο πόλεμο φθοράς, στον οποίο δε θα μπορούσε να επικρατήσει . Άρα, μια νίκη στο Δήλιο, όπως είχε συμβεί και μετά το θρίαμβο

των Αθηναίων στη μάχη των Οινοφύτων το 457, θα οδηγούσε ενδε χομένως στον εκδημοκρατισμό της Βοιωτίας, με συνέπεια οι Βοιω

τοί να σταματήσουν να υποστηρίζουν τη Σπάρτη και να διεξάγουν επιδρομές στην Απική. Ο Βρασίδας και ο στρατός του , που πολε

μούσαν στη βόρεια Ελλάδα, θα απομονώνονταν , καθώς θα έπρεπε να διασχίσουν εχθρικά εδάφη για να επιστρέψουν στην Πελοπόν νησο. Εν συντομία , οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι θα μπορούσαν ίσως

να εξουδετερώσουν τη Βοιωτία με ένα μόνο πλήγμα , ενώ δεν πί στευαν ότι θα ήταν εφικτό να κάνουν το ίδιο και με τη Σπάρτη , η ο ποία βρισκόταν πολύ πιο μακριά και της οποίας το στρατό θεωρού σαν ανίκητο σε χερσαίες μάχες. Από την άλλη μεριά, οι ηλικιωμένοι Βοιωτοί, όπως ο σκληροτράχηλος γηραιός Θηβαίος στρατηγός Πα

γώνδας, θυμόντουσαν ότι, μια δεκαετία πριν από τον πόλεμο (457447), οι Αθηναίοι είχαν υποχρεώσει το Βοιωτικό Κοινό να γίνει μια δημοκρατική και φιλική προς την Αθήνα συνομοσπονδία . Ήταν προφανές ότι, για μια ακόμα φορά , οι Αθηναίοι είχαν παρόμοιες ε πικίνδυνες βλέψεις. Πάντως, ο Αλκιβιάδης, που ο πατέρας , ο Κλει

νίας, σκοτώθηκε στη μάχη της Κορώνειας, όπου ηπήθηκαν οι Αθη ναίοι

(447) , είχε αντιληφθεί ότι η αλλαγή του πολιτειακού καθεστώ

τος στη Βοιωτία δεν ήταν κάτι το ανέφικτο.

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

243

Οι Αθηναίοι, ενθαρρυμένοι από την πρόσφατη εκπληκτική επιτυ χία τους στην Πύλο και στη Σφακτηρία , προσπάθησαν να υπονομεύ

σουντα πολιτε ύματα των βοιωτικών πόλεων, ώστε να αποφύγουν μια εκ παρατάξεως μάχη, όπως αυτή που έγινε τελικά στο Δήλιο . Ο Αθη ναίος στρατηγός Δημοσθένης είχε αποπλεύσει τρεις μήνες νωρίτερα ,

με σκοπό να προκαλέσει δημοκρατικές εξεγέρσεις σε όλη τη νότια Βοιωτία, πραγματοποιώντας μια αιφνιδιαστική επιχείρηση από στε ριά και θάλασσα . Στη συνέχεια, με τη βοήθεια όσων υποστηρικτών θα

είχε καταφέρει να πάρει με το μέρος της Αθήνας, θα βάδιζε ανατολι κά προς το Δήλιο, ενώ ταυτόχρονα ο Ιπποκράτης και οι Αθηναίοι ο πλίτες θα διέσχιζαν τα σύνορα και θα προέλαυναν προς το βορρά. Ο

αριθμητικά υποδεέστερος βοιωτικός στρατός θα διαλυόταν, καθώς θα βρισκόταν μεταξύ σφύρας και άκμονος. Θα επακολουθούσε μια α νοιχτή εξέγερση των κοντινών πόλεων. Επρόκειτο, λοιπόν, για μια

στρατιωτική επιχείρηση που βαmζόταν στη λογική της εκστρατείας της Πύλου, αλλά σε ένα πολύ

mo τολμηρό επίπεδο. Άλλωστε, πριν από δυο χρόνια , το καλοκαίρι του 426, ο Νικίας με 2.000 Αθηναίους οπλίτες είχε πραγματοποιήσει μια απόβαση στον Ωρωπό. Στη συνέχεια η δύ ναμή του είχε ενωθεί με έναν πολύ μεγαλύτερο στρατό υπό τους στρα

τηγούς Ιππόνικο κω Ευρυμέδοντα που ερχόταν από την Αθήνα , και μαζί είχαν νικήσει σε μια αψιμαχία τους Ταναγραίους και μερικούς

Θηβαίους

- σε μια μικρότερης κλίμακας επιχείρηση που προοιωνι

ζόταν την εκστρατεία του Δηλίου . Προφανώς, οι καυχηmολογίες για τη νίκη έπεισαν το συμβούλιο των Αθηναίων στρατηγών ότι με μια άλ

λη , αλλά πολύ μεγαλύτερη, συνδυασμένη επιχείρηση χερσαίων και ναυτικών δυνάμεων θα μπορούσαν να επαναλάβουν τη μικρή νίκη που

είχαν σημειώσει στη Βοιωτία, αλλά σε πολύ πιο ευρεία κλίμακα . 3 Όμως , η νίκη θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο αν το υπέρτερο

σε μαχητική αξία πεζικό των Βοιωτών θα αντιμετώπιζε ταυτόχρονα τους δύο αθηναϊκούς στρατούς, αλλά και αν οι κάτοικοι της Βοιω τίας εξεγείρονταν ζητώντας ένα πιο δίκαιο πολίτευμα . Δυστυχώς , η

244

ΠΈΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

επίθεση του Δημοσθένη ενάντια στις Σίφες έγινε πολύ νωρίς. Και ό ταν κάποιοι τοπικοί ολιγαρχικοί πρόδωσαν στους επικεφαλής του

Βοιωτικού Κοινού το σχέδιό του να προκαλέσει μια εξέγερση των κα τοίκων , η αμφίβια επιχείρηση του Δημοσθένη δεν μπορούσε πλέον να λειτουργήσει ως αντιπερισπασμός , ο οποίος θα περιόριζε την α ντίσταση που θα συναντούσαν οι αθηναϊκές χερσαίες δυνάμεις οι ο

ποίες προέλαυναν από το νότο . Ο Διόδωρος Σικελιώτης αναφέρει ό τι ο Δημοσθένης, που φοβόταν την οργή της Εκκλησίας του Δήμου ,

απέπλευσε από την περιοχή «άπρακτος» .4 Τα πράγματα , όμως , ήταν πολύ χειρότερα . Η αποτυχία του Δη μοσθένη σήμαινε ότι ο αθηναϊκός στρατός των εφέδρων θα αντιμε τώπιζε μόνος του σε μια εκ παρατάξεως μάχη τη βοιωτική φάλαγγα, που ήταν ίσως το καλύτερο πεζικό στην Ελλάδα. Ύστερα από τη μά

χη των Πλαταιών

(479) όλοι οι Έλληνες μιλούσαν για τη «δωρική λόγχψ> των Σπαρτιατών. Όμως, στα τέλη του 50υ και στον 40 αιώνα οι Θηβαίοι γεωργοί απέδειξαν ότι ήταν οι «πιο δεινοί στον πόλεμο»

-

πολεμώντας σε μια σειρά από σκληρές μάχες στο Δήλιο , στη Ν ε

μέα , στην Κορώνεια , στην Αλίαρτο , στα Λεύκτρα και στη Μαντίνεια , στις οποίες είτε κατατρόπωσαν τους αντιπάλους τους είτε έπεσαν μα

χόμενοι . Το 424 η Θήβα ήταν σχετικά ανέπαφη. Μέχρι τότε η μικρή συμμετοχή της στον πόλεμο ήταν παρασιτική και καιροσκοπική: εί χε επιτεθεί εναντίον των Πλαταιών, διεξήγε επιδρομές στην Απική και συμμετείχε στις εισβολές σε αυτή μόνο αφού πρώτα η Αττική κα

τακλυζόταν από χιλιάδες Πελοποννήσιους. Αντίθετα, στα πρώτα εφτά χρόνια του πολέμου η εξαντλημένη Αθήνα είχε χάσει χιλιάδες κα τοίκους της από το λοιμό , τα θησαυροφυλάκιά της είχαν αδειάσει ε

ξαιτίας της συνεχούς χρησιμοποίησης ενός στόλου που υπερέβαινε τα

200

πλοία και η ιερή γη της είχε παραβιαστεί πέντε φορές.

Στο δεύτερο μισό του 50υ αΗδνα έγιναν ελάχιστες εκ παρατάξε ως μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών, κυρίως για δύο, αλλά σπά νια αναφερόμενους, λόγους : Πρώτον, η φήμη που είχαν αποκτήσει

ΠANOΠΛlA

245

οι Σπαρτιάτες πριν από πενήντα χρόνια στη μάχη των Πλαταιών ε ναντίον του περσικού στραιού σήμαινε ότι θα ήταν αυτοκτονία η α ντιμετώπιση μιας τέτοιας φάλαγγας οπλιτών. Δεύτερον, οι Βοιωτοί,

η μόνη άλλη ισχυρή χερσαία δύναμη, ήταν ολιγαρχικοί και φιλικά διακείμενοι προς τη Σπάρτη . Όμως, μετά το τέλος του Πελοποννη σιακού Πολέμου, όταν η σπαρτιατική ηγεμονία άρχισε να καιαρ ρέει και η Βοιωτία έγινε πιο φιλελεύθερη και, τελικά , δημοκρατική, επήλθε μια ρήξη ανάμεσα στις δυο δυνάμεις που μονοπωλούσαν τη στρmιωΤΙKή ισχύ στην ξηρά. Παλαιότερες φυλετικές και νεότερες πο λιτικές διαφορές ήρθαν στην επιφάνεια, με συνέπεια να συγκρου

στούν με ιδιαίτερη σφοδρότητα σε τουλάχιστον έξι περιmώσεις. Οι μάχες ανάμεσα σε οπλίτες άρχισαν να γίνονται πάλι με την ίδια συ

χνότητα που υπήρχε στην προ-κλασική περίοδο, παρόλο που πλέον καθόριζαν την έκβαση του πολέμου σε ένα ολόκληρο θέατρο πολε μικών επιχειρήσεων αντί να διευθετούν συνοριακές διαφορές. Τρία χρόνια μετά τη μάχη του Δηλίου, το

421,

οι Αθηναίοι αποδέχτηκαν

την πρόταση της Σπάρτης να υπογράψουν μια συνθήκη ειρήνης, ε πικαλούμενοι τη φαινομενική δικαιολογία ότι είχαν ηπηθεί σε δυο μάχες, στο Δι)λιο και στην Αμφίπολη , και άρα «είχαν πια χάσει την

εμπιστοσύνη τους στη δύναμή τους» .5

Η προαναγγελθείσα αναμiτpηση Η μάχη, που τόσο πολύ ευελπιστούσαν οι Αθηναίοι να διεξαγάγουν ,

πραγμαιοποιήθηκε στα τέλη του

424.

Η αθηναϊκή φάλαγγα πέρα

σε τα σύνορα για να κλείσει οριστικά το βόρειο μέτωπο εναντίον του Βοιωτικού Κοινού ένα απόγευμα στα τέλη Νοεμβρίου, με τη βεβαι

ότητα ότι οι Σπαρτιάτες ήταν πολύ μακριά και ότι η πλειοψηφία των φτωχών Βοιωτών, αντί να αντιταχθούν στους εισβολείς, θα τους υ

ποδέχονταν με ικανοποίηση χάρη στην υπόσχεση ότι θα αποκτού-

246


σαν δημοκρατικό πολίτευμα και θα απ ελευθερώνονταν από την ο λιγαρχία των γαιοκτημόνων. Περίπου λιο.

50.000 πολεμιστές συγκρούστηκαν στο Δή Εκτός από τους 7.000 οπλίτες του κάθε στρατού , χιλιάδες άντρες 40.000

έως

χωρίς οπλιτική εξάρτυση πολέμησαν με το μέρος των Αθηναίων , υ περτερώντας αριθμητικά των

10.000

περίπου ελαφρά οπλισμένων

πεζών που παρέταξαν οι Βοιωτοί. Η σύγκρουση ξεκίνησε όταν χι

λιάδες αποθαρρημένοι Αθηναίοι αιφνιδιάστηκαν, καθώς επέστρε φαν στην πατρίδα τους μετά την αποτυχημένη εισβολή του στρατη γού Ιπποκράτη. Οι περισσότεροι από τους Βοιωτούς που είχαν συ

γκεντρωθεί για να τους αντιμετωπίσουν λογομαχούσαν μεταξύ τους, καθώς δεν ήθελαν να διακινδυνεύσουν σε μια εκ παρατάξεως μάχη ,

δεδομένου ότι ο εχθρός ήδη υποχωρούσε . Όμως, ένας εξηντάχΡονος βετεράνος στρατηγός, ο Θηβαίος Παγώνδας, έπεισε τους υπόλοιπους στρατηγούς που δίσταζαν ότι έπρεπε να επιτεθούν. Ο ηλικιωμένος άντρας άρχισε να φωνάζει στους Βοιωτούς ότι έπρεπε να επιτεθούν, έστω και αν ο στρατός των Αθηναίων υποχωρούσε προς την Αττική. Ο βοιωτικός στρατός με επικεφαλής τον Παγώνδα βάδισε προς το σημείο όπου βρίσκονταν οι Αθηναίοι και σταμάτησε σε ένα λό φο , στα δεξιά των Αθηναίων, σε ένα σημείο στο οποίο δεν μπορού σαν να τον δουν. Αιφνιδιαστικά οι ενθουσιώδεις Βοιωτοί οπλίτες ε πιτέθηκαν κατηφορίζοντας το λόφο . Ο Αθηναίος στρατηγός Ιππο

κράτης, που μιλούσε στο στρατό του, σταμάτησε στη μέση τη δη μηγορία του. Η προχωρημένη ώρα , το κατωφερές έδαφος, η φθινο πωρινή σκόνη και η αιφνιδιαστική επίθεση των Βοιωτών είχαν ως α

ποτέλεσμα η μάχη του Δηλίου να μην είναι μια συνηθισμένη μάχη ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών, καθώς από την πρώτη στιγμή τίπο τα δεν ήταν αυτό που αρχικά φαινόταν . Ο Παγώνδας είχε παρατάξει τους Θηβαίους οπλίτες στη δεξιά , τιμητική θέση , ενώ στο κέντρο και στα αριστερά τοποθέτησε τους υ

πόλοιπους Βοιωτούς. Το λοφώδες έδαφος αποτελεί ίσως μια εξήγη-

247

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

ση για ποιο λόγο μέχρι την τελευταία στιγμή οι Αθηναίοι δεν είχαν αντιληφθεί ότι ο εχθρός βρισκόταν τόσο κοντά, πόσο μάλλον ότι εί χε καταλάβει μια καλύτερη θέση . Καθώς αιφνιδιάστηκαν, οι Αθη ναίοι είχαν δύο επιλογές . Αυτή τη φορά δεν πυρπολούσαν τους α γρούs στα γειτονικά Μέγαρα χωρίς να υπάρχει απέναντί τους κά

ποιος αντίπαλος, αλλά έπρεπε να αντιμετωπίσουν τους πιο σκληρο τράχηλους οπλίτες της Ελλάδας , οι οποίοι πενήντα χρόνια αργότε

ρα θα κατακερμάτιζαν τη σπαρτιατική φάλαγγα στη Μάχη των Λεύ κτρων

(371) . Το δίλημμα των αιφνιδιασμένων Αθηναίων ήταν είτε να

εφορμήσουν προς το βοιωτικό στρατό ανηφορίζοντας το λόφο είτε να υποχωρήσουν ή να παραμείνουν στη θέση όπου βρίσκονταν και να δεχτούν την επίθεση των Βοιωτών κινδυνεύοντας να συντριβούν. Δυο μεγάλες ρεματιές στις δυο πλευρές του πεδίου της μάχης εμπό διζαν κάθε προσπάθεια υπερφαλάγγισης. Στην πραγματικότητα , οι

δυο στρατοί μόλις που χωρούσαν στη μικρή πεδιάδα που το πλάτος ήταν περίπου

800

μέτρα . Οι ρεματιές στις δυο πλευρές του πεδίου

της μάχης αποτελούν ίσως μια εξήγηση για ποιο λόγο ο Παγώνδας παρέταξε το δεξιό κέρας της φάλαγγας με βάθος

φορές περισσότερους από τους

25

αντρών , τρεις

8 άντρες που αποτελούσαν συνήθως

το βάθος της φάλαγγας οπλιτών . Ο Ιπποκράτης επέλεξε να επιτεθεί, οδηγώντας εναντίον του ε χθρού το δεξιό κέρας της αθηναϊκής φάλαγγας που το αποτελούσαν

οι επίλεκτοι Αθηναίοι οπλίτες. Ίσως οι Αθηναίοι να είχαν σκεφτεί ό τι το λοφώδες έδαφος και οι ρεματιές αποτελούσαν ένα πλεονέκτη μα , καθώς περιόριζαν τη δράση του εχθρικού ιππικού . Είναι πιθα

νό ότι δεν μπορούσαν να δουν το βάθος του δεξιού κέρατος της α ντίπαλης φάλαγγας και, ως εκ τούτου , δεν είχαν επίγν.ωση ότι το α

ριστερό κέρας τους διέτρεχε έναν τεράστιο κίνδυνο εξαιτίας του με γαλύτερου όγκου του εχθρού. Φαίνεται ότι η μάχη που έκρινε ολό

κληρο το βόρειο μέτωπο του πολέμου διήρκεσε μερικά μόνο λεmά δικαιώνοντας σε ένα βαθμό την κυρίαρχη για τουλάχιστον δύο αιώ-

248


νες ανιίληψη των Ελλήνων γεωργών ότι οι σύνιομες συγκρούσεις α

νάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών μπορούν να καθορίσουν την έκβαση σε

ολόκληρα θέατρα πολεμικών επιχειρήσεων. Αρχικά, παρά το γεγο νός ότι έτρεχαν ανηφορίζονιας το λόφο, οι Αθηναίοι οπλίτες του δε

ξιού κέρατος διέσπασαν τις τάξεις των αδύνατων Βοιωτών που βρί σκονιαν απένανιί τους. Από την αρχή η μάχη διεξήχθη σύμφωνα με την κλασική μέθοδο, καθώς και τα δυο μέρη επεδίωκαν να επικρα

τήσουν στο ισχυρό δεξιό κέρας τους πριν το ασθενές αριστερό κέ

ρας τους ηπηθεί. 6 Οι Θεσπιείς δέχθηκαν τη σφοδρή επίθεση του δεξιού κέρατος

της αθηναϊκής φάλαγγας . Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι η σύγκρουση διεξαγόταν « σώμα με σώμα» , το οποίο σημαίνει ότι οι οπλίτες και των δύο παρατάξεων χτυπούσαν με το δόρυ τους, ωθούσάν, ξιφομαχού σαν και, τελικά , χρησιμοποιούσαν τις ασπίδες τους, τις αιχμές των

δοράτων τους που είχαν σπάσει, ακόμα και τα χέρια τους . Σύνιομα και οι

τους.

500 Θεσπιείς βρίσκονιαν ένα βήμα πριν από τον αφανισμό Οι 2.000 άλλοι Βοιωτοί οπλίτες που ήταν παραταγμένοι στα δε

ξιά τους είχαν , συνετά αλλά λιπόψυχα , τραπεί σε φυγή μπροστά στους επελαύνονιες Αθηναίους. Η κατάρρευση του μεγαλύτερου μέρους του αριστερού βοιωτικού

κέρατος καταδίκασε τους Θεσπιείς. Αποκόπηκαν από το κύριο σώ μα της φάλαγγας, περικυκλώθηκαν και σφαγιάστηκαν. Το γεγονός ότι καθυστέρησαν την ορμητική έφοδο των Αθηναίων υπήρξε ένα κα

θοριστικό ανιίτιμο για τη θυσία τους , καθώς πρόσφε'ραν τον ανα γκαίο χρόνο στους Θηβαίους, που βρίσκονιαν στο δεξιό κέρας της βοιωτικής φάλαγγας με επικεφαλής τους τον Παγώνδα , να αποτε

λειώσουν τους αντιπάλους της , χωρίς να ανησυχούν για το ενδεχόμενο να δεχτούν μια επίθεση από τα νώτα τους. Οι υπόλοιποι Βοιωτοί του αριστερού κέρατος και του κένιρου της φάλαγγας -που ήταν παρα

ταγμένοι δίπλα στους παγιδευμένους Θεσπιείς- δεν τράπηκαν όλοι σε φυγή . Ασφαλώς, μερικοί εγκατέλειψαν τις θέσεις τους . Άλλοι , ό-

249

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

μως , συνέχισαν να μάxovται . Οι πιο αποφασισμένοι άvτεξαν μέχρις ότου το δεξιό κέρας της φάλαγγάς τους διασκόρπισε τους Αθηναί

ους που αvτιμετώπιζε και, στη συνέχεια , έσπευσε να τους ενισχύσει. Από τους 500 Βοιωτούς που σκοτώθηκαν στη μάχη, σχεδόν όλοι προ έρxovταν από τις τάξεις είτε των περικυκλωμένων Θεσπιέων είτε α πό τους αποσβολωμένους οπλίτες που βρίσKovταν δίπλα τους και

τράπηκαν σε άτακτη φυγή. Ο Διόδωρος γράφει ότι, σε εκείνο το χρο νικό σημείο , οι οπλίτες του δεξιού κέρατος της αθηναϊκής φάλαγγας «έτρεψαν σε φυγή τους υπόλοιπους Βοιωτούς και σKoτώνovτας πολ λούς» . Δεν είναι σαφές το τι ακριβώς σημαίνει ο προσδιορισμός « πολ

λοί» . Όμως , αυτό το επιφανειακό σχόλιο υποδηλώνει ότι η μάχη θα πρέπει να ήταν εξαιρετικά σκληρή , εφόσον KαταKρεoυργoύvταν ο

πλίτες που πρoστατεύovταν από μεγάλες ασπίδες, θώρακες , κράνη και περικνημίδες.

Η θανάτωση ενός άvτρα που έφερε μια πλήρη ορειχάλκινη πα νοπλία -θώρακα , κράνος και περικνημίδες- δεν ήταν εύκολο έργο, ι δίως όταν το πρώτο μέλημα όλων των οπλιτών ήταν να μένουν ο ένας Kovτά στον άλλο , ώστε να δημιουργούν με τις ασπίδες τους ένα αμυ

VΤΙKό τείχος. Ο Σοφοκλής έχει χαρακτηρίσει τις μάχες οπλιτών ως «καταιγίδα δοράτων». Η εικόνα αυτή υποδηλώνει ότι οι βαριά οπλι

σμένοι οπλίτες, που μεταKινoύvταν αργά ΠΡOKαλώvτας μεγάλο θό ρυβο, δέxovταν επανειλημμένα πλήγματα από κάθε κατεύθυνση, α

πό ένα αιφνίδιο χτύπημα από κάποιο δόρυ μέχρι ξιφισμούς στα πλευ ρά, στη βουβωνική χώρα και στο λαιμό

-

ένας πολύ διαφορετικός

τρόπος μάχης από εκείνον ανάμεσα στους ελαφρά οπλισμένους πε

ζούς; οι οποίοι μπορούσαν να σκστώσουν ο ένας τον άλλο με ένα ή δυο χτυπήματα. Πάvτως, αν το συγκρίνουμε με το μεσαιωνικό κεφαλο θραύστη ή το ρωμαϊκό ξίφος, το δόρυ δεν μπορούσε να διαπεράσει εύκολα την πανοπλία και μπορούσε να σκοτώσει έναν οπλίτη μόνο ό ταν το πλήγμα καταφερόταν από πάνω προς τα κάτω και χτυπούσε

το λαιμό ή τη βουβωνική χώρα , δυο σχετικά δύσκολους στόχους.

250


Καθώς είχαν επικενφωθεί στο σφυροκόπημα των Θεσπιέων , οι Αθηναίοι του δεξιού κέρατος έχασαν την αίσθηση του προσανατο

λισμού και άρχισαν να πραγματοποιούν μια κυκλωτική κίνηση προς τη λάθος κατεύθυνση, με συνέπεια να πέσουν πάνω στους συμπολε μιστές τους που έρχονταν από πίσω. Ο στρατηγός Ιπποκράτης , ένας ανιψιός του Περικλή, μαζί πιθανότατα με τον Σωκράτη, τον Αλκι βιάδη κφ πολλά επίλεκτα μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας, συμπερι λαμβανομένων του πατριού του Πλάτωνα Πυριλάμπη και του Λάχη, που το όνομά του θα γινόταν ο τίτλος ενός από τους πλατωνικούς διαλόγους, βρέθηκαν ξαφνικά να λογχίζουν άλλους Αθηναίους. Πριν

αυτοί οι οπλίτες, που βρίσκονταν σε κατάσταση μα~ίας, σταματήσουν να συγκρούονται μετα ξύ τους, θα πρέπει να σκοτώθηκαν δεκάδες α πό τους αδερφούς , τους πατεράδες ή τους φίλους τους. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ψυχρά ότι μέσα σε αυτό το χάος ψερι

κοί Αθηναίοι απ' τη σύγχυση που προκάλεσε η κύκλωση δεν ανα

γνώρισαν ο ένας τον άλλον και σκοτώθηκαν μεταξύ τους».7 Είναι δύ σκολο να φανταστούμε πώς συνέβη αυτό το ολέθριο περιστατικό σε

μια μάχη που διεξαγόταν σώμα με σώμα . Ωστόσο , η αρχαιοελληνι κή γραμματεία αναφέρει και άλλα περιστατικά όπου οπλίτες έχασαν τον προσανατολισμό τους και ε πιτέθηκαν σε λάθος στρατιώτες. Οι απώλειες από φίλια πυρά στον πόλεμο δεν είναι, προφανώς, ένα φαι νόμενο της σημερινής εποχής των υψηλής τεχνολογίας όπλων και των βομβαρδισμών από μεγάλα ύψη, αλλά αποτέλεσμα του φόβου, του πανικού και της σύγχυσης που είναι εγγενή γνωρίσματα της α

χλύος του πολέμου σε όλες τις εποχές . Στl}V αρχαιότητα, ακόμα και οι ναύτες σκότωναν συχνά εξαιτίας της σύγχυσης συμπολεμιστές τους

που επέβαιναν σε πλοία του ίδιου στόλου. Οι τριήρεις, όπως και η πανοπλία των οπλιτών, χρησιμοποιούνταν τόσο από τους εχθρούς όσο και από τους φίλους, γεγονός που εν μέρει αντανακλούσε την πα

νελλήνια αποδοχή των κανόνων της μάχης και εν μέρει καταδείκνυε τον εξαιρετικό σχεδιασμό και την ευχρηστία τους .

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

251

Στη συνέχεια συνέβη κάτι ακόμα πιο ανεξήγητο: το δεξιό κέρας

της αθηναϊκής φάλαγγας που μέχρι τότε νικούσε, και ενώ η μάχη βρισκόταν στο αποκορύφωμά της, κατέρρευσε ξαφνικά, όταν προ σέγγισαν το λόφο μερικές ίλες του βοιωτικού ιππικού, τις οποίες οι Αθηναίοι θεώρησαν λανθασμένα ως εμπροσθοφυλακή ενός νέου στρατού. Οι παρατεταγμένοι σε στοίχους άντρες με τους ορειχάλκι νους θώρακες, που μάχονταν κραδαίνοντας δόρατα και ασπίδες ,

μπορούσαν συνήθως να αντιμετωπίσουν μια επίθεση του ιππικού το οποίο αποτελούσαν εύποροι αριστοκράτες που ίππευαν χωρίς ανα

βολείς μικρόσωμα άλογα. Όμως, για τους νικητές και εξαντλημέ νους Αθηναίους που ήταν κάτω από τις διαταγές του Ιπποκράτη η πιθανότητα το ιππικό να διαδραματίσει έναν καθοριστικό ρόλο σε

μια μάχη ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών ήταν εντελώς απροσδόκη τη. Και θεωρούσαν ακόμα πιο απρόσμενο το ενδεχόμενο να εμφα νιστεί από το πουθενά στο βάθος του ορίζοντα ένας νέος στρατός, που

δεν είχε ακόμα εμπλακεί στη μάχη. Ενθουσιασμένοι από το γεγονός ότι είχαν νικήσει το αντίστοιχο κέρας της αντίπαλης φάλαγγας, οι ευ μετάβλητοι Αθηναίοι φαντάστηκαν ότι ένας εντελώς νέος στρατός, με τη συνοδεία ιππικού, εφορμούσε εναντίον τους και βυθίστηκαν σε

απόγνωση. Για μια ακόμα φορά οι φήμες και ο πανικός υπήρξαν οι κύριες δυνάμεις σε μια μάχη, καθώς χιλιάδες άντρες κραύγαζαν, ε πιτίθεντο και συγκρούονταν χωρίς να βλέπουν και να ακούνε καθα

ρά τι συνέβαινε γύρω τους. 8 Τι, όμως, συνέβαινε στο δεξιό κέρας της βοιωτικής φάλαγγας, ό που βρίσκονταν ο Παγώνδας και οι επίλεκτοι Θηβαίοι οπλίτες; «Στην

αρχή, βήμα βήμα» , γράφει ο Θουκυδίδης, « απωθούσαν» το αριστε ρό κέρας της αθηναϊκής φάλαγγας προς το κάτω μέρος του λόφου

και, τελικά, επικράτησαν στο πεδίο της μάχης χάρη στο πλεονέκτη μα που τους πρόσφερε το έδαφος και το μεγαλύτερο βάθος της πα ράταξής τους . Ο Διόδωρος Σικελιώτης προσθέτει ότι η επιτυχία τους οφειλόταν στην καλύτερη φυσική τους κατάσταση και στη μεγαλύ-

252


τερη ρώμη των Θηβαίων οπλιτών

-

λες και ο αγροτικός τρόπος ζω

ής πέρα από τα σύνορα της Απικής είχε δημιουργήσει πιο δυνατούς άντρες από αυτούς που υπήρχαν στην πολύ πιο εκλεπτυσμένη Αθή

να. Όμως, το πιθανότερο είναι ότι η ορμή των Θηβαίων οφειλόταν στο μεγαλύτερο αριθμό τους παρά στους φουσκωμένους μυς τους τόσο επειδή είχαν παραταχθεί με βάθος

25

αντρών αντί

8,

-

όσο και

επειδή οι έμπειροι Θηβαίοι μάχονταν εναντίον των λιγότερο αξιό μαχων Αθηναίων εφέδρων . Η μεγαλύτερη μάζα (που οι Έλληνες ι στορικοί ονομάζουν βάρος ή πλήθος) καθόριζε πολύ συχνά την έκβα ση μιας μάχης . Το αριστερό κέρας της αθηναϊκής φάλαγγας κα

τέρρευσε . Σύντομα ολόκληρος ο αθηναϊκός στρατός καταλήφθηκε α πό πανικό - οι πριν από λίγο νικητές οπλίτες του δεξιού κέρατος της

αθηναϊκής φάλαγγας άρχισαν πλέον να τρέπονται σε φυγή για να α

πομακρυνθούν από τον υποτιθέμενο νέο στρατό, ενώ το αριστερό

κέρας υπέστη μεγάλες απώλειες, νικήθηκε και κατακερματίστηκε από τη μεγαλύτερη μάζα οπλιτών που είχε παρατάξει ο Παγώνδας στο δεξιό κέρας της βοιωτικής φάλαγγας, η οποία διέθετε επιπλέον

το πλεονέκτημα ότι εφορμούσε σε κατηφορικό έδαφος.

Πολεμώντας εναντίον των νεκρών Οι Αθηναίοι τράπηκαν σε φυγή και κατέφυγαν στο κοντινό όρος της Πάρνηθας, στο οχυρωμένο ιερό του Δηλίου και στα αθηναϊκά πλοία, καθώς και στα δάση του Ωρωπού , κοντά στα σύνορα της Βοιωτίας με την Απική

-

η μάχη στο Δήλιο ήταν το αρχαίο αντίστοιχο της

πρώτης μάχης του Μπουλ Ραν στον αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο, όπου χιλιάδες πανικόβλητοι και ηπημένοι στρατιώτες των Βορείων αναζήτησαν καταφύγιο στην πρωτεύουσά τους. Μέσα σε μερικά λε

mά οι ευθύγραμμα παρατεταγμένοι στοίχοι της αθηναϊκής φάλαγ γας διαλύθψαν. Ο λόφος ήταν κατάσπαρτος με ασπίδες, κράνη, πε-

253

ΠANOΠΛlA

ρικνημίδες και θώρακες : όλοι οι οπλίτες γνώριζαν ότι η επιβίωσή

τους εξαρτιόταν από το πόσο γρήγορα θα μπορούσαν να απαλλαγούν από το βαρύ εξοπλισμό τους και να απομακρυνθούν τρέχοντας από τους νικητές που τους καταδίωκαν. Αυτός υποτίθεται ότι ήταν ο τρό πος με τον οποίο θα έπρεπε να διεξαχθεί ο Πελοποννησιακός Πό λεμος: βίαιος, ταχύς κι αποφασιστικός . Όμως , για όσους άτυχους

μάχονταν μέσα σε μια περιδίνηση των δοράτων τίποτα δεν ήταν πιο τρομακτικό από το θάνατο χιλιάδων αντρών που συνωθούνταν μέσα

στα λιγοστά τετραγωνικά μέτρα του πεδίου της μάχης. Μερικοί Λοκροί ιππείς -οι ιππείς ήταν οι συνήθεις πλιατσικολό

γοι στα πεδία των μαχών της κλασικής Ελλάδας- κατέφθασαν για να' λαφυραγωγήσουν και, μαζί με τους Βοιωτούς, συνέχισαν να κατα διώκουν και να σκοτώνουν τους Αθηναίους μέχρι να πέσει το σκοτάδι . Το Δήλιο ήταν η πρώτη μάχη που έγινε κοντά ή μέσα στα σύνορα

της Αττικής μετά τη μάχη του Μαραθώνα

(490),

και θα γινόταν για

τους Αθηναίους μια μόνιμη αιτία ενόχλησης , η οποία θα ήταν τόσο

έντονη όσο ήταν αντίστοιχα μεγάλη η υπερηφάνεια τους για την υ ποδειγματική ανδρεία και πολεμική ικανότητα που είχαν επιδείξει οι γηγενείς κάτοικοι της Απικής στη μάχη του Μαραθώνα . Η άτα κτη φυγή καταγράφηκε ανεξίτηλα όχι μόνο στη συλλογική λαϊκή μνήμη , αλλά και στη σύγχρονη αθηναϊκή Ιστορία και στους μετα γενέστερους πλατωνικούς διάλογους . «Τι έκανες στο Δήλιο; »

-

η α

πάντηση σε αυτή την ερώτηση κατέτρυχε όσους τράπηκαν σε φυγή , όπως ο Κλεώνυμος , ο Λάχης και ο Πυριλάμπης, αλλά τιμούσε όσους

πολέμησαν με σθένος όπως ο Αλκιβιάδης και ο Σωκράτης.

Σύντομα οι Βοιωτοί πληροφορήθηκαν ότι μερικοί από τους τρο μοκρατημένους Αθηναίους είχαν καταφύγει στο παραθαλάσσιο ο

χυρό τους στο Δήλιο. Αυτοί οι εναπομείναντες άντρες του αθηναϊκού στρατού όχι μόνο συνέχιζαν να κατέχουν ένα κομμάτι της βοιωτικής γης, αλλά είχαν οχυρωθεί σε ένα ιερό αφιερωμένο σων Απόλλωνα . Για ποιο λόγο οι Αθηναίοι δεν υποχωρούσαν ατιμασμένοι, όπως ε-

254


πέβαλλε στους ηπημένους ο « κώδικας» της μάχης οπλιτών ; Αναμ φίβολα, οι πέντε εισβολές των Πελοποννησίων στην Απική, οι Αθηναίοι που χάθηκαν από το λοιμό, η μόνιμη παρουσία

80.000 60.000 κω

πηλατών στις θάλασσες και η ενδημική τρομοκρατία σε όλη την Ελλάδα είχαν, ήδη προ πολλού, αποδείξει ότι ήταν λανθασμένη η α

ντίληψη ότι ο Πελοποννησιακός Πόλεμος θα διεξαγόταν με τους κα νόνες που διείπαν τους πολέμους ανάμεσα στους γεωργούς-οπλίτες ,

σύμφωνα με τους οποίους το ένα από τα δύο εμπόλεμα μέρη παρα δεχόταν την ήπα του, όταν ο ανδρισμός των οπλιτών του αποδει κνυόταν ανεπαρκής σε μια εκ παρατάξεως αποφασιστική μάχη. Οι Βοιωτοί αποφάσισαν να κρατήσουν ως «ομήρους» τις σορούς

των Αθηναίων νεκρών που ήταν σε κατάσταση αποσύνθεσης μέχρις

ότου η αθηναϊκή φρουρά εγκαταλείψει το ιερό του Δηλίου. Η αντί δραση στην ιεροσυλία των Αθηναίων να κατέχουν μια ιερή τοποθε σία της Βοιωτίας ήταν το ακόμα μεγαλύτερο έγκλημα

-

να μην πα

ραδοθούν οι σοροί των αντιπάλων εχθρών και να αφεθούν να απο συντίθενται. Ύστερα από δεκαεφτά ημέρες στο φθινοπωρινό αέρα οι σοροί είχαν κατά πάσα πιθανότητα μετατραπεί σε ένα σαπρό συ

νονθύλευμα. Η οργή των Αθηναίων, που μόλις είχαν αρχίσει να λη

σμονούν τη φρίκη των άταφων νεκρών που είχε προκαλέσει ο λοι μός, παρακίνησε πιθανότατα τον Ευριπίδη να παρουσιάσει το επό μενο έτος τις [κέτtδες, στις οποίες αναβίωσε το μύθο των Εαιά επί Θήβας, που στους μυθικούς χρόνους είχαν επιτεθεί εναντίον της Θή

βας, σκοτώθηκαν και οι σοροί τους αφέθηκαν να αποσυντεθούν. Η τραγωδία ήθελε να μεταφέρει σε ένα κοινό βετεράνων πολεμιστών το μήνυμα ότι η άρνηση να επιτραπεί ο πρέπων ενταφιασμός των νε

κρών πολεμιστών αποτελούσε ύβρι. Η βαρβαρότητα των Θηβαίων -ή, τουλάχιστον, αυτό ήταν η υπενθύμιση προς τους Αθηναίους θεα τές της θεατρικής παράστασης- ήταν μια συμπεριφορά που διαιω νιζόταν. Σύντομα ο Ευριπίδης θα έδινε μια νέα ιδεολογική κατεύθυν ση στις τραγωδίες του που εμπνεύστηκε στη διάρκεια του πολέμου

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

255

-αρχίζοvrας ίσως με τη Μήδεια, όπου υπάρχει ένα λουτρό αίματος

(431)-

και οι οποίες για τρεις δεκαετίες θα αποτελούσαν ένα ηθικό

σχόλιο για το συνεχιζόμενο και ολοένα και πιο βάρβαρο πόλεμο . Ύστερα από τρεις εβδομάδες οι Βοιωτοί έφεραν ενισχύσεις και πολιόρκησαν τους Αθηναίους που είχαν παγιδευτεί στο Δήλιο . Κα τασκεύασαν μάλιστα μια πολιορκητική μηχανή που εκτόξευε πυρ .

Αποτελούvrαν από ένα δοκάρι στην άκρη του οποίου είχαν προ σαρμόσει ένα σωλήνα μέσα από τον οποίο διοχέτευαν ένα υπό πίε

ση μείγμα θειαφιού , κάρβουνων και πίσσας που πυρπ:ολούσε τις α θηναϊκές οχυρωμένες θέσεις. Σύvrομα πολλοί Αθηναίοι είχαν τυλι

χτεί στις φλόγες. Οι τρομοκρατημένοι στρατιώτες που επιβίωσαν α_Ο πό τις φλόγες και τις αναθυμιάσεις εκκένωσαν το ιερό και επιβιβά

στηκαν σε πλοία, αφήνοvrας πίσω τους τις στάχτες

200 Αθηναίων συ

μπολεμιστών τους. Με αυτό, λοιπόν, το μακάβριο τρόπο ολοκληρώθηκε η εκστρα

τεία του Δηλίου . Δε γνωρίζουμε πόσες σοροί παραδόθηκαν στους Αθηναίους για να καούν σε νεκρικές πυρές σύμφωνα με τα έθιμα, ό πως επίσης δε γνωρίζουμε πόσων αvrρών τα οστά περισυλλέγησαν και εvrαφιάστηκαν. Το σύνολο των νεκρών θα πρέπει να υπερέβαι νε τους

2.000, αν συμπεριλάβουμε τόσο τους οπλίτες όσο και τους α

κροβολιστές. Οι Αθηναίοι που σκοτώθηκαν στο Δήλιο ήταν μόνο έ

να κλάσμα των απωλειών που θα είχε η Αθήνα εννέα χρόνια αργό τερα -μετά την πανωλεθρία στη Σικελία- και δεν ήταν περισσότε ροι από τους νεκρούς δυο εβδομάδων στη διάρκεια του λοιμού . Ωστό

σο, οι στρατηγικές επιmώσεις ήταν ολέθριες: η Βοιωτία θα παρέμενε ολιγαρχική και ένας ιδιαίτερα ισχυρός σύμμαχος της Σπάρτης . Η

διαιωνιζόμενη εχθρότητα ανάμεσα στο Βοιωτικό Κοινό και στην Αθήνα σήμαινε ότι οι Αθηναίοι θα έπρεπε να διεξάγουν ένα διμέτωπο

αγώνα σε όλη τη διάρκεια του πολέμου . Οι φήμες για την πανωλε θρία -σε αvrίθεση με τις ειδήσεις από τη Σικελία που θα χρειάζο

vrav αρκετές ημέρες για να φτάσουν στον Πειραιά- διαδόθηκαν μέ-


256

σα σε λίγες ώρες σrην Αγορά της Αθήνας, υπενθυμίζοντας σroυς πο λίτες ότι ένας νικηφόρος εχθρός βρισκόταν σε απόσrαση μερικών ω ρών πορείας από την πόλη.

Τα θωρηκτά των πεδίων των μαχών Μερικοί πoλεμισrές είναι περισσότερο αξιομνημόνευτοι από άλλους.

Ο κόσμος των Σαμουράι, ο μεσαιωνικός ιπποτικός κώδικας, τα δια κριτικά και οι λαμπρές σroλές των σrρατιωτών του Ναπολέοντα ε ξάmουν τη λαϊκιι φαντασία με έναν τρόπο που δεν εξηγείται μόνο από το μητρώο των επιτυχιών σrα πεδία των μαχών ή από τη φονι κή αποτελεσματικότητα αυτών των πoλεμισrών. Παρόμοια, οι συ

γκρούσεις ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών παραμένουν αλησμόνη τες . Ίσως η εξήγηση να βρίσκεται σrην τρομακτική όψη της απα σrράmουσας ορειχάλκινης πανοπλίας, σrην τήρηση ενός αυσrηρoύ εθιμοτυπικού ή σrη μεγαλοπρέπεια της παρατεταγμένης φάλαγγας . Ασφαλώς, η κατάπληξη και ο θόρυβος που προκαλούσε η σύγκρου ση ανάμεσα σε δυο φάλαγγες θα πρέπει να άφηναν μια ανεξίτηλη

εντύπωση. Αυτός ο σrερεότυπoς τρόπος μάχης επέτρεπε σε χιλιάδες μαχητές να συγκεντρώνονται σε ένα σχετικά μικρό χώρο

-

κάτι που

ήταν αδύνατο σrη διάρκεια των επιδρομών, των λεηλασιών ή των αμφίβιων επιθέσεων . Πολλές φράσεις σrην ελληνική γλώσσα όπως ψάχες σε πεδιάδες», «προσυμφωνημένες μάχες», «έντιμες και ανοι χτές μάχες» και «εκ παρατάξεως μάχες» υποδηλώνουν την τήρηση

ενός αυσrηρoύ εθιμοτυπικού και την ηθική διάσrαση που είχαν οι παραδοσιακές αναμετρήσεις ανάμεσα σε οπλίτες. Αυτός ο αναxρoνισrΙKός τρόπος μάχης, όπως ήταν η σύγκρουση

σro Δήλιο, μας επιτρέπει να αντιληφθούμε εν μέρει τα πολιτισμικά θεμέλια της ελληνικής πόλης-κράτους

-

τον κώδικα μιας προηγού

μενης εποχής, σrην οποία οι μικρές γεωργικές κοινότητες συμφω-

ΠΑΝΟΠΛIΑ

257

νούσαν να επιλύουν τις διαφορές τους για τα διαμφισβητούμενα σύ νορά τους με εκ παρατάξεως μάχες ανάμεσα σε πάνοπλους πολιτο

φύλακες. Παρόλο που ελάχιστα είναι καταγεγραμμένα για τη στρα τιωτική ιστορία της πόλης πριν από την κλασική εποχή, οι Έλληνες πίστευαν ότι οι συγκρούσεις ανάμεσα σε οπλ(τες ήταν, από το έως το

500

700

π . Χ . , ο πιο διαδεδομένος και προτιμώμενος τρόπος μά

χης . Ο πόλεμος ήταν ηρωικός, τοπικά περιορισμένος και διεξαγό ταν ανάμεσα σε γεωργικές κοινότητες για διαμφισβηΤΟύμενα σύνο

ρα. Ο Πλάτωνας γράφει στην Πολιτεία ότι το ιδανικό κράτος θα ε ρίζει ασφαλώς για διαμφισβητούμενα σύνορα, καθώς θεωρεί ως δε δομένο ότι οι υπερήφανοι και αγέρωχοι άνθρωποι θα εποφθαλμΙΟύν πάντα (<φι χτούν στην ικανοποίηση υπέρμετρης πλεονεξίας») τους

πόρους των γειτόνων τους .9 Σύμφωνα με μεταγενέστερους ρομαντικούς θρύλους για την πο λεμική ανωτερότητα των οπλιτών, υποτίθεται ότι η έκβαση των πρώ

ιμων πολέμων καθοριζόταν με έντιμο τρόπο ανάμεσα σε επίλεκτα α ποσπάσματα που πολεμούσαν σε προαποφασισμένο χρόνο και σε προκαθορισμένες τοποθεσίες για να αποφεύγεται μεγαλύτερη αι

ματοχυσία . Οι εθιμοτυπικοί κανόνες απαγόρευαν συχνά τη χρησι μοποίηση εκηβόλων όπλων. Σύμφωνα με τους λαϊκούς μύθους , οι στρατοί συμφωνούσαν εκ των προτέρων για το πεδίο της μάχης , ώ

στε αυτό να βρίσκεται σε κάποια επίπεδη πεδιάδα , η οποία επέτρε πε στους βαριά οπλισμένους πεζούς και των δύο εμπόλεμων μερών

να εφορμούν εύκολα οι μεν εναντίον των δε. Η μάχη δεν είχε μόνο πρακτικούς σκοπούς, αλλά και μια ηθική διάσταση: δεν είχε σημα σία μόνο εναντίον ποιου ή για ποιο λόγο πολεμούσε κάποιος, αλλά και πώς το έκανε .

Για αιώνες μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο οι μεταγενέστεροι Έλληνες θα αναπολούσαν με νοσταλγία αυτές τις χαμένες στιγμές των συγκρούσεων ανάμεσα σε οπλίτες, έστω και αν στην πραγμαΤΙK~τη τα ήταν σπάνιες. Οι συντηρητικοί καταδίκαζαν το γεγονός ότι οι

258

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣlΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

στρατοί στα τέλη του 50υ αιώνα δεν προσπαθούσαν να συντρίψουν το πνεύμα του εχθρού, πολεμώντας σε μια εκ παρατάξεως μάχη - και

αυτή η αποφυγή των απλών συγκρούσεων ανάμεσα σε φάλαγγες ο πλιτών είχε ολέθριες επιmώσεις, όπως ήταν ο εικοσιεφτάχρονος πό λεμος ανάμεσα στη Σπάρτη και στην Αθήνα

(431-404),

η μεταγενέ

στερη σύρραξη ανάμεαα στη Θήβα και στη Σπάρτη ~378-362) και η

άνοδος του Φιλίππου της Μακεδονίας (358-338). ι ο Ο Θουκυδίδης, κάθε φορά που καταγράφει στην Ιστορία του το θάνατο οπλιτών από ελαφρά οπλισμένους πεζούς, ακροβολιστές ή το ξότες, οικτίρει την απώλειά τους με δηκτικούς όρους. Ωστόσο , αυτό το μυθικό κύρος που είχαν οι οπλίτες στη φαντασία των Ελλήνων εί ναι παράλογο. Για παράδειγμα, παρόλο που στον Πελοποννησιακό

Πόλεμο σε ελάχιστες μόνο περιmώσεις έγιναν μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών, οι συγγραφείς αναφέρονται στον πόλεμο χρησι μοποιώντας μια ορολογία που σχετίζεται με τους βαριά οπλισμένους

πεζούς. Οι ειρηνόφιλοι χαρακτήρες στις κωμωδίες του Αριστοφάνη λένε ότι θα πετάξουν το θώρακα και το δόρυ τους , ενώ οι τραγωδοί περιγράφουν την πολεμική ανδρεία ως ιδιαίτερο γνώρισμα των ο πλιτών . Επιπλέον , τόσο οι ζωγράφοι των αγγείων όσο και οι γλύπτες των αετωμάτων των ναών χρησιμοποιούν τους οπλίτες ως το κατε

ξοχήν πρότυπο για να αναπαραστήσουν τις μορφές πολεμιστών. Όμως , μετά την κλασική εποχή μόνο σε σπάνιες περιmώσεις οι πο

λιτικές αρχές μιας πόλης-κράτους θα υιοθετούσαν την άποψη ότι ο πόλε μος πρέπει να διεξάγεται με τον τρόπο που τον οροθετούσε η χρησιμοποίηση του βαρέως πεζικού , ένας τρόπος που ήταν ελάχιστα

κατάλληλος για το ανώμαλο έδαφος, τα μεσογειακά καλοκαίρια και τα στενά περάσματα των νότιων Βαλκανίων . Ι Ι Ο Αρχίδαμος και οι Σπαρτιάτες του , ελπίζοντας το Μάιο του

431

ότι θα παρέσυραν τους αντιπάλους τους σε μια εκ παρατάξεως μά

χη ανάμεσα σε οπλίτες, δεν μπορούσαν να διαβλέψουν ότι ο λοιμός και η φωτιά θα αφάνιζαν τους Αθηναίους και τις περιουσίες τους .

ΠΑΝ ΟΠΛ ΙΑ

259

Αντίθετα, καθώς πολεμούσαν σε ανοιxrό πεδίο μάχης χωρίς να χρη σιμοποιούν πολύπλοκες τακτικές , οι συντηρητικοί Σπαρτιάτες θεω

ρούσαν ότι ο βαθμός της ανδρείας και της ρώμης αποτελούσαν τη μοναδική δικαιολογία για τη νίκη ή την ήπα

-

δεν υπήρχε, λοιπόν,

λόγος να διεξάγεται η μια μάχη μετά την άλλη μέχρις ότου εξοντω

θούν όλοι οι ενήλικες άντρες του ενός μέρους ή, ακόμα χειρότερα, να μεταφέρεται η σύρραξη σε μακρινά θέατρα πολεμικών επιχει ρήσεων, στα οποία σκοτώνονταν οπλίτες χωρίς συχνά να επιτυγχά νεται μια καθοριστική νίκη.

Ακόμα και στα πρώτα χρόνια του Πελοποννηmακού Πολέμου υ πήρχε μια ωμή λογική σε αυτό τον απλοϊκό τρόπο σκέψης των Σπαρ τιατών. Μετά την ήπα τους στο Δήλιο οι Αθηναίοι δεν προσπάθη

σαν ποτέ να εισβάλουν πάλι στη Βοιωτία , παρόλο που τα επόμενα χρόνια είχαν περισσότερους άντρες από αυτούς που παρέταξαν το

424.

Παρόμοια , ~ταν οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους νίκησαν

στη μεγάλη μάχη της Μαντίνειας το

418, δε

συζητήθηκε ποτέ ξανά

το ενδεχόμενο να συγκροτηθεί μια μεγάλη δημοκρατική συμμαχία που θα στρεφόταν εναντίον της ηγεμονίας της Σπάρτης στην Πελο πόννησο - μέχρι την εισβολή του Επαμεινώνδα ύστερα από μισό αι ώνα . Στα τέλη του 50υ αιώνα η ανάμνηση των μεγάλων μαχών του παρελθόντος εξακολουθούσε, σε ένα βαθμό, να προσδίδει αίγλη στον κώδικα της μάχης ανάμεσα σε οπλίτες , με συνέπεια οι οπλίτες να ε ξακολουθούν να διαδραματίζουν έναν κεντρικό ρόλο που δεν μπο

ρούμε να ερμηνεύσουμε αν λάβουμε υπόψη μας μόνο τον αριθμό των απωλειών , τις τακτικές ή τη στρατηγική . Σε τελική ανάλυση, ο οπλιτικός τρόπος μάχης δεν ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικός για την εξολόθρευση του εχθρού

-

λιγότερο από το

40% των πολεμιστών της

φάλαγγας ερχόταν σε επαφή με τον εχθρό και μπορούσαν να χρη σιμοποιήσουν τα δόρατά τους, κι ο θώρακάς τους , που είχε πάχος μι

σό εκατοστό, εμπόδιζε τα περισσότερα. πλήγματα να xrυπήσουν τη σάρκα , ενώ το δόρυ δεν ήταν ένα ιδιαίτερα φονικό όπλο.


260

Ενωύτοις, δεν είχε τόσο μεγάλη σημασία το γεγονός ότι οι Αθη ναίοι έχασαν

1.000 από τους 7.000 οπλίτες που παρέταξαν στη μά χη του Δηλίου - ένα πολύ υψηλό ποσοστό της τάξης του 14%, που δε σημειώθηκε στις μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών , καθώς ο μέ σος όρος των απωλειών ανερχόταν στο

10%. Αντίθετα,

η ουσιαστική

παράμετρος ήταν ότι είχαν υποστεί μια βαριά ήπα σε μια «έντιμψ μάχη. Η σύγκρουση και η επακόλουθη παράλογη άτακτη φυγή των Αθηναίων θεωρήθηκε ως μια απόδειξη της ανδρείας και των ικανο

τήτων των δύο εμπολέμων. Ύστερα από τη δραματική νίκη τους στη Μαντίνεια έξι χρόνια αργότερα, ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι Σπαρ τιάτες «ξέπλυναν με το ένα τους τούτο κατόρθωμα» τις μομφές για

την υποτιθέμενη δειλία τους στη Σφακτηρία . 12 Ο Αλκιβιάδης θα καυχιόταν αργότερα ότι, το

418,

είχε εξανα

γκάσει «τους Λακεδαιμονίους , στη Μαντίνεια, μέσα σε μια μέρα , να αγωνιστούν για όλα» . Παρόλο που η ήπα είχε, στην πραγματι

κότητα , δυσχεράνει σε πολύ μεγάλο βαθμό τον αγώνα της Αθήνας και των συμμάχων της, ο Αλκιβιάδης ισχυριζόταν ότι , χάρη στην ι

διοφυια του, είχε καταφέρει να οδηγήσει τα δυο μέρη στο πεδίο της μάχης, όπου η αθηναϊκή συμμαχία είχε , θεωρητικά,

50%

πιθανό

τητες να κερδίσει με αδιαμφισβήτητο τρόπο τον πόλεμο. Σε ποια άλ λη φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου υπήρχαν τόσες ευνοϊκές πιθανότητες υπέρ της Αθήνας ; Οι όροι « ένα κατόρθωμα » και ψια μέρα » χρησιμοποιούνταν μόνο για τις εκ παρατάξεως μάχες , και

δεν υπήρχε καμία περίmωση να χρησιμοποιηθΟύν για να χαρα κτηρίσουν τη δήωση της Αττικής, τον κύκλο των επαναστάσεων στην

Κέρκυρα ή τις στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Πύλο και στην Αμφί πολη. Αν στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου έγιναν δυο μεί ζονες εκ παρατάξεως μάχες, ο πανταχού παρών Αλκιβιάδης είχε α ναμειχθεί, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο , και στις δύο. Η φήμη που είχε αποκτήσει σώζοντας κάποιους συμπολεμιστές του στη διάρ-

261

ΠΑΝ Ο ΠΛlA

κεια της τραυματικής υποχώρησης στο Δήλιο, σε συνδυασμό με την αλληλουχία των θανάτων επιφανών Αθηναίων -του Περικλή, του Ιπποκράτη και του Κλέωνα-, αλλά και με την επαίσχυντη συμπε ριφορά άλλων, όπως ο Κλεώνυμος και ο Λάχης, είχε ως συνέπεια την εκτόξευση της πολιτικής σταδιοδρομίας αυτού του εικοσάχρονου ήρωα .

Αργότερα θα ήταν ο ιθύνων νους για τη σύμπραξη Αργείων-Αθη ναίων στη μάχη της Μαντίνειας, παρά το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έ στειλαν μόνο ένα μικρό αριθμό πολεμιστών, από τους οποίους θυ

σιάστηκαν μόνο

200

οπλίτες . Ωστόσο, ο Αλκιβιάδης δεν ήταν ένας

επίσημα εκλεγμένος στρατηγός εκείνη την εποχή - η επιρροή της ρη τορικής του ήταν πολύ μεγαλύτερη από τις πραγματικές πολιτικές του ικανότητες , με συνέπεια οι Αθηναίοι , παρά το μαχητικό πνεύμα των

λόγων του, να μη στείλουν μια σημαντική στρατιωτική δύναμη . Στην πραγματικότητα, σε αντίθεση με την ενεργή συμμετοχή του στη μά

χη του Δηλίου , ο Αλκιβιάδης δεν πήρε μέρος στη μάχη της Μαντί νειας .

Ο Τσόρτσιλ θυμόταν ότι, τη νύχτα πριν από ΤΙ) ναυμαχία της Γιουτλάνδης στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο διοικητής του βρετανι κού στόλου , ο ναύαρχος Τζον Τζέλικο, ήταν ο μοναδικός άνθρωπος που αναλογιζόταν ότι, αν αποτύγχανε στα καθήκοντά του, η Μεγά

λη Βρετανία θα έχανε τον πόλεμο μέσα σε μια ημέρα: τα θωρηκτά, όπως και η φάλαγγα οπλιτών, χρησιμοποιούνταν σπάνια , αλλά ο α φανισμός τους έδινε στον εχθρό μια ολέθρια ελευθερία κινήσεων . Η Αθήνα διέθετε οχυρώσεις που εμπόδιζαν τους Σπαρτιάτες να κατα

λάβουν την Ακρόπολη, όμως το γεγονός ότι η φάλαγγά της δεν μπο

ρούσε να εμποδίσει τους οπλίτες τόυ εχθρού να προελαύνουν μέχρι τα τείχη της πόλης ήταν ένα σημαντικό ψυχολογικό πλήγμα για το κύρος αυτής της μεγάλης πόλης.

262


Μια υπόθεση τρόμου Έτσι είχε χαρακτηρίσει ο Βοιωτός ποιητής Πίνδαρος τους πολέμους ανάμεσα στους Έλληνες πριν από τον

50

αιώνα, όταν η μάχη ανά

μεσα σε φάλαγγες οπλιτών ήταν ο κοινός τρόπος για τη διευθέτηση των διαφορών. Όμως, πώς βίωναν αυτό το μακελειό στα πεδία των μαχών οι άντρες μιας φάλαγγας που συμμετείχαν σε εκ παρατάξε ως μάχες, όπως αυτή του Δηλίου; Αν χρησιμοποιήσουμε ως μέτρο σύ

γκρισης τις σημερινές ευαισθησίες, ήταν κάτι το αποτρόπαιο. Εχθροί ή σύμμαχοι, οι Βοιωτοί οπλίτες υπό τον Παγώνδα ή οι Αθηναίοι υ πό τον Ιπποκράτη , όλοι έφεραν κράνη, περικνημίδες και θώρακες από σφυρηλατημένο ορείχαλκο με πάχος από μισό έως ένα εκατο

στό, που τους πρόσφεραν σημαντική προστασία από τα ξίφη, τα δό ρατα και τα εκηβόλα όπλα , αλλά με ένα τεράστιο αντίτιμο, καθώς, εξαιτίας του βάρους της, η πανοπλία προκαλούσε δυσφορία σε αυ

τόν που την έφερε και τον έκανε να ζεσταίνεται. Το γεγονός ότι χι λιάδες άντρες και στις δυο παρατάξεις είχαν παρόμοιες πολεμικές εξαρτύσεις υποδηλώνει ότι όλες οι ελληνικές πόλεις-κράτη αποδέ

χονταν αυτό τον τρόπο διεξαγωγής των μαχών. Το σύνολο μιας πανοπλίας κόστιζε σε έναν πολίτη-οπλίτη παρα

πάνω από

100 δραχμές . Το ποσό αυτό ισοδυναμούσε με εισοδήμα

τα τριών μηνών. Αργότερα μικρά εργαστήρια -όπως αυτό της οικο

γένειας του Αθηναίου ρήτορα Λυσία το οποίο κατασκεύαζε ασπίδες θα παρήγαν μαζικά τα ξύλινα μέρη της πανοπλίας. Καθώς ο πόλε μος γινόταν ολοένα και πιο απεγνωσμένος στη δεύτερη και στην τρί τη δεκαετία του, οι Έλληνες άρχισαν σταδιακά να ξεπερνούν την

παλιά αντίληψη ότι έπρεπε να αναρτώνται τα κληρονομηρένα προ

γονικά όπλα πάνω από την οικογενειακή εστία , καθώς η πόλη εξό πλιζε χιλιάδες φτωχούς πολίτες ανεξάρτητα από την κοινωνικο-οι

κονομική τους κατάσταση. Οι περισσότεροι μαχητές δε χρησιμο ποιούσαν πλέον την οπλιτική πανοπλία , καθώς πολεμούσαν ως α-

ΠANOΠΛlA

263

κροβολιστές ή στρατιώτες, και όχι ως παραδοσιακοί οπλίτες παρα ταγμένοι στους στοίχους μιας φάλαγγας. Σε μερικές περιπτώσεις, οι

οπλίτες δε χρησιμοποιούσαν πλέον τους θώρακες και τα κορινθια κά κράνη. Στη θέση τους έφεραν κωνικά καλύμματα κεφαλής (πίλους) και δερμάτινα χιτώνια, καθώς οι μάχες διεξάγονταν ολοένα και πε

ρισσότερο εναντίον ελαφρά οπλισμένων πεζών αντί να έχουν τη μορ φή εκ παρατάξεως μαχών εναντίον οπλιτών .

Τα σωζόμενα υποδείγματα είτε του ξύλινου κύριου σώματος της ασπίδας είτε της λεπτής ορειχάλκινης επικάλυψης που υπήρχε πά νω σε αυτό -στο μουσείο του Βατικανού , στην αθηναϊκή Αγορά και στο ιερό της Ολυμπίας- αποκαλύπτουν μια μεγάλη δεξιοτεχνία στην κατασκευή τους , που αντικατοπτρίζει την υπερηφάνεια των ιδιοκτη

τών των ασπίδων , αλλά και το μικρό παράστημα των αντρών που τις έφεραν. Μέχρι τον Πελοποννησιακό Πόλεμο τα περισσότερα από τα εξαρτήματα της οπλιτικής πανοπλίας χρησιμοποιούνταν από τους κατόχους τους μόνο σε περιπτώσεις επιστράτευσης . Το βάρος και το

σχέδιο της πανοπλίας δεν την καθιστούσαν άχρηστη μόνο για το κυ νήγι ή για τις αψιμαχίες, αλλά σχεδόν για οτιδήποτε άλλο εκτός από

τις εκ παρατάξεως μάχες. Όμως , όπως συμβαίνει με τα σημερινά άρματα μάχης που μπορούν να δεχτούν καταστρεπτικά πλήγματα

όταν βρίσκονται μακριά από το κυρίως σώμα μιας τεθωρακισμένης μεραρχίας , έτσι και οι μεμονωμένοι δυσκίνητοι οπλίτες -που, εκτός

από τα διάφορα μέρη της θωράκισής τους , έπρεπε να κρατούν μια βαριά ασπίδα- συχνά έπεφταν σε ενέδρες και περικυκλώνονταν από πιο ευκίνητους και πιο ελαφρά οπλισμένους αντιπάλους, οι οποίοι εί

χαν την ψυχολογική ικανοποίηση ότι κατάφεραν να σκοτώσουν ο

πλίτες που θεωρούνταν καλύτεροι πολεμιστές από αυτούς . Μερικοί από τους πιο επιφανείς Αθηναίους, όπως , για παράδειγμα, οι στρα

τηγοί Κλέωνας, Λάχης και Λάμαχος, σκοτώθηκαν, κατά πάσαν πι θανότητα από ακροβολιστές ή πελταστές, πολεμώντας ως οπλίτες σε μάχες όπου η φάλαγγα είχε χαλαρή διάταξη ή ενώ υποχωρούσαν.

264


Ύστερα από την ανακάλυψη της πυρίτιδας υπήρχε η τάση να υ ποτιμάται η σημασία της πανοπλίας. Η τέχνη της επίθεσης επισκίασε για έξι αιώνες την πιο παλιά τάση να δίνεται μεγαλύτερη σημασία στην άμυνα και στην ατομική προστασία , σε τέτοιο βαθμό ώστε να

θεωρούμε ως κάτι γελοίο τις πανοπλίες που υπάρχουν στα σημερι νά μουσεία. Παρ' όλα αυτά, η πανάρχαιη αντωαράθεση ανάμεσα στην επίθεση και στψ άμυνα δεν είναι στατική . Μόνο πρόσφατα

δόθηκε πάλι έμφαση στην ατομική προστασία , καθώς οι επιστήμο νες ανακάλυψαν συνδυασμούς συνθετικών ινών, πολυμερισμένων

πλαστικών, κεραμικών και μετάλλων που μπορούν να αντέξουν πλήγ ματα από υψηλιις ταχύτητας βολίδες οι οποίες είναι κατασκευα σμένες από μεταλλικά κράματα, ενώ ταυτόχρονα παρέχουν προ στασία από θραύσματα οβίδων που μπορούν να πλήξουν το ανθρώ πινο σώμα στιγμιαία, με πολύ μεγάλη ισχύ και σε απίστευτους α ριθμούς. Οι λόγοι που μας έχουν οδηγιισει να κατασκευάζουμε κρά νη από κέβλαρ, αλεξίσφαιρα γιλέκα και κεραμικές πλάκες προστα σίας είναι παρεμφερείς με αυτούς που είχαν οδηγήσει στη βαριά πανοπλία των οπλιτών: πρώτον, αυτού του είδους η πρoσrασία μπο ρεί να σώσει ζωές και, δεύτερον , υποδηλώνει ότι η αξία του κάθε με

μονωμένου μαχητή εκτιμάται πλέον πολύ περισσότερο από όσο στους προηγούμενους πολέμους του 200ύ αιώνα . Τα παράξενα σήματα που υπήρχαν πάνω στις ασπίδες , οι ανά

γλυφες αναπαραστάσεις πάνω στους θώρακες και στις περικνημί δες και τα διακοσμημένα με αλογότριχες κράνη που έμοιαζαν με μάσκες είναι σαφείς ενδείξεις ότι στις μάχες ανάμεσα σε οπλίτες υ

πήρχε μια έντονη τάση επίδειξης. Ασφαλώς, ο εξοπλισμός επέτεινε την αίσθηση του τρόμου που επ ικρατούσε όταν συγκρούονταν δυο φάλαγγες. Ας αναλογιστούμε ότι παρόμοια εξοπλισμένοι στρατοί που ήταν παρατεταγμένοι σε αντίστοιχες φάλαγγες αλληλοκοιτάζο νταν στο πεδίο της μάχης, περιμένοντας τη διαταγή για να χαμηλώ σουν τα δόρατά τους. Ο Έλληνες πίστευαν ότι ο Παν (από το όνομα

ΠΑΝ Ο ΠΛ1Α

265

του οποίου προέρχεται η λέξη « πανικός») ήταν ένας θεός με ευμε

τάβλητο χαρακτήρα, που μπορούσε να εμφανιστεί στο πεδίο της μά χης και να διαλύσει μια φάλαγγα προτού καν αρχίσει η μάχη . Για τον ίδιο λόγο, οι Σπαρτιάτες στίλβωναν την ορειχάλκινη επι κάλυψη των ασπίδων τους για να απαστράmει, φορούσαν κόκκινους

μανδύες , τύλιγαν τα λαδωμένα και πλεγμένα σε κοτσίδες μαλλιά τους γύρω από τους ώμους τους , και ζωγράφιζαν ένα εντυπωσιακό λάμ δα (που υποδήλωνε τη λέξη «Λακεδαίμων» ) πάνω στις ασπίδες τους

-

προκαλώντας την κατάπληξη των αντιπάλων τους, αν πιστέψουμε

τις αρχαίες περιγραφές σύμφωνα με τις οποίες, σε μερικές περι

mώσεις, οι εχθροί τους έκαναν μεταβολή και έφευγαν αντί να τους αντιμετωπίσουν στο πεδίο της μάχης, καθώς εκείνοι βάδιζαν αργά εναντίον τους υπό τη μουσική αυλητών. Στη Μαντίνεια , παρόλο που

αιφνιδιάστηκαν και περιήλθαν σε σύγχυση από την ξαφνική εμφά νιση μιας μεγάλης εχθρικής δύναμης, οι Σπαρτιάτες δεν έχασαν την αυτοκυριαρχία τους. Αντίθετα, βάδισαν αργά , αλλά σταθερά, κα τευθείαν εναντίον του εχθρικού τείχους των δοράτων, ενώ οι αντί

παλοί τους προχωρούσαν «με ορμή και αποφασιστικότητα». 13 Στη διάρκεια της μάχης κάθε οπλίτης εξαρτιόταν από τον άντρα που βρισκόταν δίπλα του , ο οποίος με την ασπίδα του κάλυmε τη δε

ξιά μεριά του διπλανού του. Με αυτό τον τρόπο η φάλαγγα διατη ρούσε τη συνοχή της, ενώ η στρατιωτική υπηρεσία ενδυνάμωνε τις

σχέσεις ισότητας ανάμεσα στους πολίτες-ιδιοκτήτες γης. Ο Θουκυ δίδης επισημαίνει, σε όλη την Ιστορία του, πόσο σημαντική ήταν η α μοιβαία προστασία που πρόσφερε η πυκνή διάταξη της φάλαγγας

-

υπονοώντας ότι αυτή η μηχανική συμπεριφορά είχε καθοριστική

σημασία, καθώς οι άντρες της φάλαγγας δεν πολεμούσαν ως μεμο

νωμένοι πολεμίστές, αλλά έχοντας την επίγνωση ότι λόγχιζαν ταυ τόχρονα τους εχθρούς. Μεταγενέστεροι συγγραφείς δίνουν έμφαση στην ευκινησία που είχαν αποκτήσει οι οπλίτες μέσω της εκπαίδευ

σής τους σε συγκεκριμένες κινήσεις, αλλά και μέσω τελετουργικών

266


πολεμικών χορών . Όμως, δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν η από κτηση αυτών των ατομικών ικανοτήτων ε ίχε ως στόχο τη χρησιμο

ποίησή τους στην καταδίωξη του αντιπάλου ή στη διάρκεια μιας υ ποχώρησης, ή αν απλώς βοηθούσαν τους οπλίτες να μάθουν πώς έ

πρεπε να διεξάγουν επιθέσεις , παρόλο που βρίσκονταν περιορισμέ νοι μέσα στις πυκνές τάξεις της φάλαγγας. Πράγματι, είναι δύσκολο να σκεφτούμε κάποιον άλλο τρόπο μά

χης που βασιζόταν τόσο πολύ στην αλληλοϋποστήριξη των πολεμι στών . Όταν το

423 ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας εισέβαλε στην

Ιλλυρία, υπενθύμισε στους οπλίτες του ότι η πειθαρχία και η αλλη λεξάρτησή τους τους καθιστούσαν πολύ πιο επίφοβους πολεμιστές από τον αλαλάζοντα όχλο των βαρβάρων που αντιμετώπιζαν. Για τον Βρασίδα , όπως μας τον παρουσιάζει ο Θουκυδίδης, οι Έλληνες δια φοροποιούνταν από τους βαρβάρους ως προς τον τρόπο με τον οποίο

προτιμούσαν να πολεμούν, λες και η ομαδική πειθαρχία τούς στο πε δίο της μάχης να ήταν απόρροια του ελληνικού πολιτισμού. Ο Βρα σίδας λοιδόρησε τους Ιλλυριούς, λέγοντας στους άντρες του ότι ο «ε

χθρός, ενώ είναι αδύναμος, παρουσιάζεται σαν δυνατός» , παρόλο που

«δεν πολεμούν παραταγμένοι» και δε διαφέρουν από ένα «πλήθος». 14 Από αυτούς τους υποτιθέμενα ανώτερους ως προς την πολεμική

ικανότητα Έλληνες οπλίτες , οι Σπαρτιάτες ήταν με διαφορά οι κα λύτεροι. Η ανωτερότητά τους δεν οφειλόταν στη σωματική δύναμή τους (οι Θηβαίοι γεωργοί ήταν πολύ πιο ρωμαλέοι) , στον αριθμό τους (η Αθήνα μπορούσε να παρατάξει περισσότερους οπλίτες από το συνολικό αριθμό των Σπαρτιατών) ή στον εξοπλισμό τους (οι α σπίδες και οι θώρακες είχαν σχεδόν παρόμοιο μέγεθος και σχήμα ,

και κατασκευάζονταν με τον ίδιο τρόπο σε όλο τον ελληνικό κόσμο) . Αντίθετα, η αίγλη των Σπαρτιατών ήταν απόρροια μιας μοναδικής πειθαρχίας και οργάνωσης, αλλά και της ικανότητας και της αφο σίωσής τους να παραμένουν στις τάξεις της φάλαγγας . Και αυτή α

κριβώς η πειθαρχία ήταν ένα τεράστιο πλεονέκτημα , καθώς ο τυπι-

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

267

κός οπλίτης μιας φάλαγγας δεχόταν τρομακτικές πιέσεις από κάθε κατεύθυνση: οι συμπολεμιστές του τον έσπρωχναν από πίσω και τον

ωθούσαν προς τα δεξιά, ενώ οι στοίχοι της αντίπαλη ς φάλαγγας έ

μοιαζαν με ένα αδιαπέραστο εμπόδιο . Καθώς τα σώματα των πά νοπλων συμπολεμιστών του τον ωθούσαν προς τα εμπρός, ο οπλίτης

έπρεπε να αποφεύγει τα πλήγματα των αντιπάλων , τις ορειχάλκινες αιχμηρές απολήξεις των δοράτων των συμπολεμιστών του που χο ροπηδούσαν μπροστά στο πρόσωπό του , και τις κοφτερές σαν ξυράφι αιχμές των δοράτων των αντρών που βρίσκονταν στις πίσω σειρές της φάλαγγας, οι οποίες περνούσαν ξυστά από το λαιμό και τους ώμους τους. Και συνέχιζε να βαδίζει πατώντας πάνω στα σώματα τραυμα τισμένων ή νεκρών οπλιτών, φίλων και εχθρών, και συχνά του γιου

11 του

πατέρα του.

Η λογική των εκ παρατάξεως μαχών Αν δούμε κάτω από αυτό το πρίσμα τη διεξαγωγή μαχών σε πυκνή παράταξη, η έννοια της πειθαρχίας όπως την αντιλαμβανόμαστε σή μερα στο δυτικό κόσμο -το συγχρονισμένο βάδην, η προέλαση και

η υποχώρηση κατόπιν διαταγής , η διατήρηση του σχηματισμού και η αμοιβαία προστασία μέσα στην παράταξη- ξεκίνησε με την ελ ληνική φάλαγγα, συνεχίστηκε με τις ρωμαϊκές λεγεώνες και , διαμέ σου των Ελβετών, των Ισπανών και των Ιταλών λογχοφόρων του Με σαίωνα, έφτασε μέχρι την εποχή της πυρίτιδας, όπου οι ευρωπαϊκοί

στρατοί απέκτησαν μια μοναδική επιδεξιότητα στις ασκήσεις ακρι βείας και στο ομαδικό πυρ . Αν η παραπάνω διαπίστωση μοιάζει υ

περβολική από χρονολογική άποψη, ας θυμηθούμε ότι με την εμ φάνιση των πυροβόλων όπλων οι Ευρωπαίοι είχαν περισσότερο α πό οποιονδήποτε άλλο την προαπαιτούμενη παράδοση για να τα χρησιμοποιούν με πιο αποτελεσματικό τρόπο, καθώς οι στρατοί τους


268

διέθεταν μεγαλύτερη συνοχή, ήταν πιο μαζικοί και έδιναν ιδιαίτερη έμφαση στην ομοβροντία βάσει ενός συλλογικού κώδικα . Η κληρο νομιά των Ελλήνων, οι οποίοι καθόριζαν την ανδρεία με τον αν ο πολεμιστής παρέμενε στις τάξεις της φάλαγγας και όχι με την κα ταμέτρηση των αντιπάλων που ο ίδιος είχε σκοτώσει, φαίνεται να είναι τόσο σημαντική στη διαιώνιση της δυτικής παράδοσης, όσο σημαντικές είναι οι πολύ περισσότερο εκθειασμένες έννοιες της δη μοκρατίας και του ορθολογισμού , παρόλο που αυτή

11

κληρονομιά

υποτιμάται σήμερα σε πολύ σημαντικό βαθμό.

Η τεχνολογία και η δεξιοτεχνία με την οποία κατασκευάζονταν τα όπλα που χρησιμοποιούσαν οι οπλίτες ήταν στο ανώτερο δυνατό επίπεδο για τα μέτρα της εποχlΊς. Η διαμέτρου ενός μέτρου ασπίδα,

που ονομαζόταν όπλον, κάλυπτε το μισό σώμα . Ο μοναδικός τρόπος στερέωσής της στο βραχίονα και η λαβή για την παλάμη επέτρεπαν στον οπλίΤΙ1 να φέρει το μεγάλο βάρος της μόνο με το αριστερό του χέρι. Ιμάντες στο εσωτερικό της περιμέτρου της ασπίδας επέτρεπαν

στον οπλίτη να εξακολουθεί να τη διατηρεί, ακόμα και αν το χέρι του γλιστρούσε από την πρωταρχική λαβή , ένα συνηθισμένο ατύχημα δεδομένου του βάρους της και των συνεχών πληγμάτων σε μια μα ζική μάχη . ΤΟ εσωτερικό κοίλο σχήμα της ασπίδας επέτρεπε σε ό σους ήταν στις πίσω σειρές να την αναρτούν στους ώμους τους .

Οποιοσδήποτε έχει δοκιμάσει να κρατήσει εφτά έως δέκα κιλά με ένα μόνο χέρι, έστω και χωρίς το βάρος της υπόλοιπης πανοπλίας εν μέσω των σκληρών συνθηκών που επικρατούν στο πεδίο της μάχης, μπορεί να διαβεβαιώσει ότι ύστερα από είκοσι λεmά έχει φθάσει

στα όρια της εξάντλησης. Ωστόσο, η ασπίδα των οπλιτών ήταν ένα σχεδιαστικό και κατασκευαστικό θαύμα: το κυκλικό σχήμα της ε πέτρεπε στον οπλίτη να τη στρέφει προς κάθε κατεύθυνση, ενώ η κυρτή επ ιφάνειά της παρείχε προστασία από τα , υπό γωνία, πλήγ

ματα των αιχμηρών δοράτων. Ακόμα χειρότερη και από το βάρος του εξοπλισμού των οπλιτών

ΠANOΠΛlA

269

ήταν η θέα των εκατοντάδων εχθρικών αιχμηρών δοράτων, που οι

αρχαίοι συγγραφείς συγκρίνουν μερικές φορές με τα αγκάθια ενός σκαντζόχοιρου. Η θάλασσα των επερχόμενων σιδερένιων αιχμών ε ξηγεί για ποιο λόγο ήταν αναγκαία αυτή η ασυνήθιστα μεγάλου με γέθους ασπίδα , αλλά και για ποιο λόγο οι στοίχοι της φάλαγγας ή ταν τόσο συμπαγείς και πυκνοί, καθώς με αυτό τον τρόπο οι πολε μιστές μπορούσαν να εκτρέπουν πλήγματα από κάθε γωνία και κα τεύθυνση. Ο στόχος δεν ήταν να φονεύονται οι αντίπαλοι χάρη στην

ατομική ανδρεία -η ελληνική πόλη υποτιμούσε ως «βαρβάρους» ό σους, όπως οι Καρχηδόνιοι, καταμετρούσαν τέτοιες επιδόσεις-, αλ λά να διατηρούνται τα δόρατα στο ίδιο ύψος και οι ασπίδες ψηλά , να παραμένουν οι άντρες στις τάξεις της φάλαγγας, και στη συνέχεια να αμύνονται, να ωθούν και να σκοτώνουν ανώνυμα, ως ένα συλλο γικό σώμα που κινιόταν προς τα εμπρός παρατεταγμένο σε έναν ε νιαίο σχηματισμό .

Όταν περιγράφει τη μάχη της Μαντίνειας , ο Θουκυδίδης προ σπαθεί να εξηγήσει με διεξοδικό τρόπο τη φυσική τάση του κάθε με μονωμένου οπλίτη να αναζητά προστασία για το ευάλωτο δεξιό μέ ρος του πίσω απ~ την ασπίδα του συμπολεμιστή του που βρισκόταν στα δεξιά του. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, πόσο καθοριστική σημασία είχαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και το σχήμα της ασπίδας στην

οπλιτική μέθοδο μάχης

-

οι Έλληνες συγγραφείς αναφέρουν συχνά

πόσο ήταν το βάθος των «ασπίδων», ενώ σπάνια κάνουν λόγο για το βάθος των «δοράτων» ή των «αντρών» . Ωστόσο , παρά το ιδιοφυές

κοίλο σχήμα της και την ευχρηστία της, ενυπήρχαν σημαντικά προ βλήματα στη χρησιμοποίηση της κυκλικής ασπίδας . Το στρογγυλό , αντί για ορθογώνιο , σχήμα της είχε ως αποτέλεσμα να μην προστα τεύεται πλήρως το σώμα: ο κάθε οπλίτης έγερνε ενστικτωδώς προς τα δεξιά του , για να καλυφθεί από το αριστερό μέρος της ασπίδας

του διπλανού του. Οι Έλληνες στρατηγοί -με εξαίρεση τους Σπαρτιάτες βασιλιάδες-

270


ήταν συνήθως μη επαγγελματίες στρατιωτικοί, οι οποίοι είχαν ε κλεγεί σε αυτό το αξίωμα και ηγούνταν του δεξιού κέρατος της φά λαγγας στη διάρκεια της επίθεσης. Σε περίmωση ήπας, οι επικε φαλής συνήθως σκοτώνονταν : ο Ιπποκράτης στο Δήλιο, ο Κορίνθιος στρατηγός Λυκόφρωνας στη Σολύγεια το

425 ή και οι δυο Αθηναίοι (418), σε μια μάχη όπου οι απώλειες του μι κρού αθηναϊκού αποσπάσματος ανήλθαν στο 20% (σκοτώθηκαν 200 από τους 1.000 Αθηναίους οπλίτες). Αυτή η έκθεση σε κίνδυνο των διοικητές στη Μαντίνεια

επικεφαλής ήταν, συχνά , εντελώς αντίθετη με τις πρακτικές των ξέ νων εχθρών των Ελλήνων . Κανένας εκλεγμένος Έλληνας στρατιωτι κός διοικητής -όπως έκανε ο Ξέρξης στις Θερμοπύλες ή στη Σαλα μίνα- δε θα καθόταν σε ένα θρόνο σε κάποιο ύψωμα, παρακολου

θώντας τη διεξαγόμενη μάχη, διατάζοντας την κουστωδία των χα μερπών αυλικών του να σκοτώσουν όλους τους άντρες κάποιου λό

χου επειδή δείλιασαν ή να ανταμείψουν τους άντρες κάποιου άλλου

λόχου επειδή πολεμούσαν με αποφασιστικότητα . Ο ίδιος ο Θουκυ δίδης καταδικάστηκε σε εξορία , επειδή επέτρεψε στον Βρασίδα να καταλάβει την Αμφίπολη , χωρίς πιθανότατα να είναι ιδιαίτερα με γάλη η ευθύνη του , αφού η ταχύτατη αντίδραση και η τόλμη του εί χαν ίσως σώσει τη γειτονική Ηιόνα. Επιπλέον, δεν υπάρχει ούτε έ νας σημαντικός Έλληνας στρατηγός από οποιαδήποτε πόλη-κράτος της κλασικής περιόδου -ο Μιλτιάδης, ο Θεμιστοκλής, ο Παυσανίας , ο Αριστείδης, ο Περικλής, ο Κλέωνας, ο Βρασίδας, ο Γύλιππος , ο Λύ σανδρος ή ο Επαμεινώνδας- που να μη δικάστηκε , να μην καθαι

ρέθηκε , να μην υποχρεώθηκε να καταβάλει κάποιο πρόστιμο , να μην εξορίστηκε, να μην εκτελέστηκε ή να μη σκοτώθηκε σε κάποια μάχη . Ύστερα από τη μεγάλη νίκη των Αθηναίων στη ναυμαχία στις Αργινούσες

(406),

η Εκκλησία του Δήμου, παρασυρμένη από μια δο

λοφονική διάθεση, αποφάσισε να εκτελεστούν

6 από τους 10 στρα

τηγούς στους οποίους οφειλόταν η νίκη -ανάμεσά τους και ο νόθος

271

ΠΑΝ Ο ΠΛΙΑ

γιος του Περικλή- με την αμφιλεγόμενη κατηγορία ότι από αμέλεια είχαν αφήσει πληγωμένους ναύτες να πνιγούν . Παραδόξως, το βα

σικό έγκλημα των Ελλήνων στρατιωτικών διοικητών δεν ήταν ότι εί χαν ηπηθεί σε κάποια μάχη. Το πιθανότερο ήταν να διατυπωθούν κατηγορίες εναντίον όσων είχαν αποφύγει διίθεν να διεξαγάγουν μια μάχη ή είχαν αποτύχει να ανακτήσουν τις σορούς των νεκρών. Η ά

σκηση της στρατηγίας στο πεδίο της μάχης ήταν αυτή καθαυτή ένα επισφαλές εγχείρημα: είκοσι δύο εκλεγμένοι Αθηναίοι στρατιωτικοί ηγέτες πέθαναν σε μάχες στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πο λέμου

-

ή περίπου το

12% από

εκείνους στόυς οποίους είχε ανατε

θεί κάποιο στρατιωτικό διοικητικό αξίωμα.

Ακόμα πιο εκπληκτικό ήταν το πανελλήνιο έθιμο να αναλαμβά νουν τις ευθύνες τους και να απολογούνται οι στρατηγοί στα πεδία των μαχών. Μερικοί στρατηγοί απολογήθηκαν, όντως, στο πεδίο της μάχης ενώπιον του στρατού τους για μια τακτική ήπα που υπέστη

σαν, εν μέρει για να ανορθώσουν το ηθικό των στρατιωτών τους και εν μέρει για να τους καταδείξουν τα λάθη τους, με την ελπίδα ότι θα εκπλήρωναν καλύτερα το καθήκον τους στο μέλλον. Ο ΣπαρτιάΤΙ1ς στρατηγός Γύλιππος, ύστερα από μια αποτυχία του στις Συρακούσες , είπε ότι λυπόταν, επισημαίνοντας ότι ήταν λάθος του να οδηγήσει ε ναντίον οπλιτών, σε ένα περιορισμένης έκτασl1ς πεδίο μάχης, μια δύναμη που την αποτελούσαν κυρίως ελαφρά οπλισμένοι πεζοί και ιππείς . Παρόλο που ο Ν ικίας ήταν ο defαcto επικεφαλής της πρώτης

εκστρατείας στη Σικελία, ωστόσο αισθάνθηκε την ανάγκη να εξη γήσει λεmομερειακά τη δύσκολη θέση στην οποία περιήλθε ο αθη ναϊκός στρατός με μια μακροσκελή επιστολή του προς την Εκκλη σία του Δήμου. Στο σημερινό κόσμο πολλοί πετυχημένοι στρατηγοί προσβλέπουν σε μια μεταπολεμική πολιτική σταδιοδρομία. Στον Πε λοποννησιακό Πόλεμο οι περισσότεροι στρατιωτικοί διοικητές ή

ταν ήδη πολιτικοί. 15

272


Ο κόσμος των οπλιτών Εξαιτίας των περιορισμένων τακτικών επιλογών που διέθετε μια φά

λαγγα οπλιτών όταν άρχιζε η μάχη , οι πολύπλοκοι ελιγμοί ήταν προ βληματικοί και , ως εκ τούτου, επιχειρούνταν σε σπάνιες περιmώ

σεις. Μια φάλαγγα εφορμούσε σαν «μια κωπήλατος τριήρης» με το δεξιό ισχυρό κέρας της, πριν το καηδτερο αριστερό κέρας της κα ταρρεύσει και υπονομεύσει τη συνοχή της. Εκτός από το γεγονός ό

τι δεν υπήρχε ένας διοικητής σε κάποιο λόφο, δεν υπήρχε καν κά ποιος έφιππος ανώτερος αξιωματικός να καλπάζει στα μετόπισθεν

-

δίνοντας περίπλοκες διαταγές με τον ήχο τυμπάνων ή με σημαίες,

που υποδήλωναν προσυμφωνημένες εντολές σε συγκεκριμένα τμή ματα της φάλαγγας, είτε να επιτεθούν κλιμακωτά είτε να υποχωρή σουν είτε να παραμείνουν σε εφεδρεία. Αυτού του είδους η παράτα

ξη ενός στρατού έπρεπε να περιμένει μέχρι τον αιώνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και της μακεδονικής φάλαγγας. Ο Θουκυδίδης εξηγεί διεξοδικά πόσο καινοτόμος ήταν η από φαση των Θηβαίων να αυξήσουν το βάθος τη φάλαγγάς τους και να

συντονίσουν τη δράση της με εκείνη του ιππικού στη μάχη του Δη λίου, αλλά και πόσο καινοφανείς ήταν οι φρενήρεις αd

hoc

προσπά

θειες των Σπαρτιατών στη μάχη της Μαντίνειας να αλλάξουν την κα τεύθυνση της επίθεσής τους και να τη στρέψουν προς το κύριο ση μείο της σύγκρουσης. Στις περισσότερες περιmώσεις οι στρατηγοί

έστελναν τις παρόμοια παρατεταγμένες φάλαγγές τους να συγκρου στούν μετωπικά, καθώς η τακτική σκέψη στο πεδίο της μάχης ήταν

ουσιαστικά ανύπαρκτη και σχεδόν ανεπιθύμητη. 16 Στις δυο μεγάλες εκ παρατάξεως μάχες του Πελοποννησιακού Πολέμου, που διεξήχθησαν στο Δήλιο και στη ΜαντίνεΙά, εμφανί στηκαν για πρώτη φορά οι νέες τακτικές χρησιμοποίησης του πεζι κού , όπως το μεγαλύτερο βάθος στις φάλαγγες , η εκμετάλλευση των εφεδρει<δν, η χρησιμοποίηση των μονάδων του ιππικού στην κυρίως

ΠANOΠΛIA

273

μάχη, η προσαρμογή στο έδαφος και οι δευτερεύοντες ελιγμοί - πα ράμετροι της μάχης που θα προωθούσε ο Επαμεινώνδας και θα έ φταναν στην ωριμότητά τους από τον Φίλιππο και τον Μέγα Αλέ ξανδρο . Οι οπλιτικές μάχες στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πο λέμου υπήρξαν η αφετηρία μιας αργής μεταμόρφωσης , καθώς η φά λαγγα από ένα επιτηδευμένο μέσο καθορισμού της έκβασης του πο

λέμου μετατράπηκε σε ένα από τα τμήματα μιας ολοκληρωμένης στρατιωτικής δύναμης στην οποία συμπεριλαμβάνονταν ιππείς, μο νάδες ελαφρού πεζικού και άντρες που χρησιμοποιούσαν εκηβόλα

όπλα, και η οποία μπορούσε να επικρατήσει σε ολόκληρα θέατρα πο λεμικών επιχειρήσεων βασιζόμενη στην αποτελεσματικότητά της στα πεδία των μαχών και όχι σε έναν παραδοσιακό κώδικα. Για να σκοτώσει και να τραυματίσει τους αντιπάλου ς του ο οπλί της βqσιζόταν στο δόρυ του . Αν έσπαγε η άκρη του, μπορούσε να α

ντιστρέψει το μήκους τριών μέτρων δόρυ του και να χρησιμοποιιl σει την ορειχάλκινη αιχμηρή απόληξή του , που ονομαζόταν σταυρω τήρ. Όσοι από τους οπλίτες έπεφταν, ποδοπατούνταν από τους προ ελαύνοντες αντιπάλους τους, οι οποίοι τους έδιναν τη χαριστική βο λή με το κάτω μέρος των δοράτων τους, καθώς οι αιχμηρές απολή ξεις διαπερνούσαν το πίσω μέρος της πανοπλίας των άτυχων που εί χαν πέσει πλήττοντάς τους στο στήθος ή στο στομάχι .

Οι οπλίτες έφεραν επίσης ένα μικρό σιδερένιο ξίφος , για την ΠΕ ρίπτωση που έχαναν το δόρυ τους. Οι ζωγραφικές αναπαραστάσεις

στα αγγεία δείχνουν συχνά σπασμένες αιχμές δοράτων. Η αναφορά ότι στη μάχη του Δηλίου ο αγώνας διεξήχθη «σώμα με σώμα» ση

μαίνει, πιθανότατα, τη χρησιμοποίηση ξιφών ή των αιχμηρών απο λήξεων των δοράτων . Επειδή η μάχη διεξαγόταν μέσα σε μεγάλο συνωστισμό, οι οπλίτες δέχονταν επανειλημμένα πλήγματα από κά

θε κατεύθυνση. Όμως, για να είναι θανατηφόρα, θα έπρεπε να στο χεύουν κυρίως στη βουβωνική χώρα και στο λαιμό, που δεν είχαν προστασία . Η χρησιμοποίηση της πανοπλίας στη μάχη ήταν, από μια


274

άποψη, ανrίστoιxo του να τοποθετεί κάποιος ένα στόχο στο λαιμό και στα γεννητικά του όργανα , που ήταν απροστάτευτα .

Σε μερικές από τις εκ παρατάξεως μάχες στη διάρκεια του Πε λοποννησιακού Πολέμου οι Έλληνες άρχισαν να διερευνΟύν το δί λημμα της ανrιδιαστoλής του βάθους με το πλάτος. Η αφαίρεση 0-

.

πλιτών από την πρώτη γραμμή μάχης για να αυξηθεί το βάθος σε πε ρισσότερο από οχτώ άνrρες έδινε στη φάλαγγα μεγαλύτερη ισχύ δι εισδύσεως, όμως το συνrετμημένO μέτωπό της ήταν ευάλωτο σε ε λιγμούς υπερφαλάγγισης. Για παράδειγμα, οι άπειροι Συρακούσιοι

διεξήγαγαν τη μοναδική εκ παρατάξεως μάχη τους ενανrίoν των Αθηναίων εισβολέων παρατάσσoνrας τη φάλαγγά τους με βάθος

16

ανrρών, με την ελπίδα ότι οι πιο πολυπληθείς σειρές θα ενίσχυαν το

ηθικό των μη πεπειραμένων στρατιωτών τους, ενώ τα ευάλωτα άκρα τους θα καλύmονrαν από μια μεγάλη δύναμη

1.200 ιππέων.

Στη μάχη του Δηλίου οι ενθουσιώδεις οπλίτες του Παγώνδα, ό

πως οι τυφεκιοφόροι των ναπoλεόνrειων φαλαγγών, πίστευαν ότι μπορούσαν να κατατροπώσουν τους ανrιπάλoυς τους χωρίς να υ

πάρχει ο κίνδυνος να υπερφαλαγγιστούν, επειδή το ιππικό και το α

νώμαλο έδαφος προστάτευαν τα άκρα τους στο πεδίο της μάχης. Το σύγχρονο στρατιωτικό δίλημμα που ανrιπαραθέτει τη φάλαγγα με τη μετωπική γραμμry, το βάθος με το πλάτος (ή την ισχύ με τους ε λιγμούς) ανέκυψε για πρώτη φορά όταν οι Έλληνες προσπάθησαν να βρουν ποια ήταν η καλύτερη αναλογία στις φάλαγγές τους. Το πρόβλημα παρέμενε ανεπίλυτο ακόμα και μετά την εποχή της πυ ρίτιδας, έως το

190 αιώνα, μέχρις ότου η λεmή μετωπική γραμμή των

ντυμένων με κόκκινες στολές τυφεκιοφόρων του Γουέλινγκτον κα τάφερε να συνrρίψει στο Βατερλό την Παλαιά Αυτοκρατορική Φρου ρά του Nαπoλέoνrα. Όσοι παρέτασσαν τις φάλαγγές τους με μεγά

λο βάθος, όπως οι Συρακούσιοι και οι Θηβαίοι -κάτι που θα έκαναν αργότερα και οι Μ<,Χκεδόνες- είχαν συνήθως ανώτερο ιππικό για να προστατεύουν τα εκτεθειμένα άκρα τους . Παρόμοια, ο Τζορτζ Πά-

275

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

τον παρότρυνε επανειλημμένα τους διοικητές των μεραρχιών του να συνεχίζουν να προελαύνουν, χωρίς να ανησυχούν για το ενδεχόμενο

πλαγιοκοπήσεων. Όμως, σε αυτή την περίπτωση την προστασία πα ρείχε η υπέρτερη αεροπορική υποστήριξη, που αποτελεί το σημερινό αντίστοιχο του βαρέως ιππικού της αρχαιότητας.

Αν ο οπλίτης διατηρούσε την αυτοκυριαρχία του και παρέμενε στο σχηματισμό μαζί με τους συμπολεμιστές του , τότε τα τριάντα πέντε κιλά της πανοπλίας και το μήκος του δόρατός του τον καθιστούσαν

υπό ισότιμες συνθήκες άτρωτο, τόσο στις επιθέσεις του ιππικού όσο και σε εκείνες του ελαφρού πεζικού. Ακόμα και στις πιο δύσκολες κα ταστάσεις, μόνο άλλοι οπλίτες μπορούσαν να διασπάσουν μια φά

λαγγα, στο βαθμό που ο παραστάτης του κάθε άντρα διατηρούσε την αυτοκυριαρχία του στη μάχη , δεν κλονιζόταν και κρατούσε ψη

λά την ασπίδα και το δόρυ του . Στο Δήλιο οι σχεδόν

20.000

ελαφρά

οπλισμένοι πεζοί δεν τόλμησαν να επιτεθούν στις αντίπαλες φάλαγ

γες , όσο αυτές διατηρούσαν ακόμα το σχηματισμό τους. Η ασυνή θιστα μεγάλη δύναμη των

1.200 ιππέων

στις Συρακούσες ενεπλάκη

στις συγκρούσεις καταδιώκοντας τους αντιπάλους, μόνο ύστερα α

πό τη διάλυση του σχηματισμού της εχθρικής φάλαγγας . Το γεγονός ότι οι νικηφόροι Αθηναίοι του δεξιού κέρατος τράπηκαν σε φυγή ε ξαιτίας της αιφνιδιαστικής εμφάνισης ιππέων πίσω από τους λόφους

στο Δήλιο οφειλόταν σε πολύ μεγάλο βαθμό στην εντύπωση ότι η παρουσία του εχθρικού ιππικού σήμαινε ότι κατέφθανε μια νέα φά λαγγα οπλιτών . Μια από τις ιδιαιτερότητες του ελληνικού τρόπου διεξαγωγής του

πολέμου στις αρχές του Πελοποννησιακού Πολέμου ήταν η αρχαϊ κή αντίληψη της ταξικής, και όχι της στρατιωτικής, αποτελεσματι κότητας, βάσει της οποίας καθοριζόταν ο ρόλος των στρατιωτών . Θεωρητικά οι ακτήμονες κωπηλατούσαν και χρησιμοποιούσαν ε

κηβόλα όπλα . Οι ιδιοκτήτες γης υπηρετούσαν ως οπλίτες. Και μόνο οι πολύ πλούσιοι ίππευαν άλογα ή αναλάμβαναν τα έξοδα του εξο-

276


πλισμού μιας τριήρους και τη διοικούσαν . Επομένως , οι οπλίτες δε δημιουργούσαν απλώς και μόνο με τα δόρατά τους έναν αδιαπέρα

στο φράχτη για το ιππικό , αλλά με την ύπαρξή τους έστελναν το κοι νωνικό μήνυμα ότι οι κάτοχοι μεγάλων περιουσιών σε μια πόλη-κρά τος, οι οποίοι μπορούσαν να αντεπεξέλθουν οικονομικά στις δαπά νες για την απόκτηση ενός αλόγου, δεν ήταν, εντούτοις, τόσο σημα

ντικοί για τη συλλογική άμυνα της κοινωνίας όσο οι γεωργοί πολι τοφύλακες . Αυτή η προσφιλής ιδέα υπήρξε , επίσης, ένα από τα θύ ματα του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Θεωρούσα πάντα παράδοξη αυτή την ταξική παράμετρο για τον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου στην κλασική εποχή. Στον κόσμο της αρχαίας Ελλάδας, όσοι ήταν ιδιοκτήτες γης θεωρούνταν ως αυτοί που θα πολεμούσαν με τον πιο θανατηφόρο τρόπο, λες και η κατο χή ενός αγροκτήματος να παραχωρούσε στον ιδιοκτήτη του το προ

νόμιο να δεχτεί ένα πλήγμα στο πρόσωπο, ενώ αυτό δεν ίσχυε για τους ακτήμονες . Σε μερικές περιmώσεις, Αθηναίοι που ανήκαν στην τά ξη των ιππέων υπέκυmαν στην κοινωνική πίεση ότι έπρεπε να μά χονται ως οπλίτες . Καυχιόντουσαν, λοιπόν , ότι είχαν επιλέξει να α φήσουν τα υποζύγιά τους και να πολεμήσουν ως οπλίτες, θέλοντας να αποδείξουν ότι είχαν αποκτήσει στρατιωτικά εύσημα μέσω μιας πραγματικής «πολεμικής εμπειρίας», πολεμώντας δίπλα στους γε ωργΟύς-βαριά οπλισμένους πεζούς, αντί να συμμετέχουν σε περιπο

λίες ως αριστοκράτες ιππείς.17 Σε γενικές γραμμές, όπως σχεδόν ι σχύει για τα πάντα στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, τα είκοσι εφτά χρόνια της σύρραξης διέβρωσαν τελικά τον αυστηρό συσχετισμό α νάμεσα στην κοινωνική θέση και στη στρατιωτική υπηρεσία. Στα τε

λευταία χρόνια του πολέμου πολίτες (αλλά και μέτοικοι και δούλοι) πολεμούσαν με οποιονδήποτε τρόπο θεωρούσε αναγκαίο η πόλη σε στιγμές κρίσης, με συνέπεια ιππείς να κωπηλατούν και φτωχοί να ε

ξοπλίζονται δωρεάν από την πόλη με πανοπλίες . Κατά τη σύγκρουση ανάμεσα σε δυο φάλαγγες οι οπλίτες προέ-

ΠANOΠΛlA

277

λαυναν με την πολεμική ιαχή ελελεύ ή αλαλά. Με περιορισμένη ορα τότητα εξαιτίας της σκόνης και του δύσχρηστου κράνους τους , χτυ πούσαν με το δόρυ τους, και όλοι μαζί ωθούσαν προς τα εμπρός με

τις ασπίδες τους , ενώ σε μερικές περιαιώσεις άρπαζαν, λάκτιζαν και δάγκωναν τους αντιπάλους, σε μια απέλπιδα προσπάθεια να δια σπάσουν την εχθρική φάλαγγα . Συνήθως δε συνειδητοποιούσαν

ποιον σκότωναν ή τραυμάτιζαν. Οι παρατεταγμένοι σε μια φάλαγ γα άντρες δυσκολεύονταν να δουν και να ακούσουν καθαρά. Και οι περιγραφές του Θουκυδίδη για τις δυο μείζονες μάχες οπλιτών στη διάρκεια του πολέμου -στο Δήλιο και στη Μαντίνεια- αποκαλύαιουν

αυτή την ανεξέλεγκτη κατάσταση σύγχυσης και αποπροσανατολι σμού : στην πρώτη μάχη Αθηναίοι οπλίτες σκότωσαν κατά λάθος συ

μπολεμιστές τους , ενώ στη δεύτερη μάχη οι Αργείοι δεν μπόρεσαν να δουν έναν ολόκληρο σπαρτιατικό στρατό που πλησίαζε. Η κλαγγή από τη σύγκρουση των μεταλλικών όπλων και οι κραυ γές των αντρών θα πρέπει να ηχούσαν εκκωφαντικά, όμως δε θα

πρέπει να έδιναν ιδιαίτερη σημασία οι οπλίτες, που δεν άκουγαν σχεδόν τίποτα , αφού τα ορειχάλκινα κράνη τους δεν είχαν οπές για τα αφτιά . Η σκόνη, ο συνωστισμός τόσων πολλών ανθρώπων στο πε

δίο της μάχης και τα κράνη που είχαν μικρές χαραμάδες για τα μά τια θα πρέπει να περιόριζαν σημαντικά την όραση. Η λανθασμένη αναγνώριση ήταν κάτι το συνηθισμένο , δεδομένου ότι συχνά δεν υ

πήρχαν διακριτές στολές και εθνικά εμβλήματα. 1 8 Οι περιγραφές για τα βαθιά τραύματα στο λαιμό και στη βου βωνική χώρα, για την ακούσια αφόδευση και ενούρηση , καθώς και για τον πανικό που επικρατούσε βρίθουν στην αρχαιοελληνική γραμ ματεία. Αυτή η σκοτεινή και κατά βάση λησμονημένη πλευρά της μά

χης οπλιτών υποδηλώνει ότι , όταν τα δυο μέρη συγκρούονταν , θα πρέπει να επικρατούσε πανδαιμόνιο. Μέσα σε αυτό το χάος, το βά θος της φάλαγγας και η πειθαρχία αποτελούσαν καθοριστικές πα ραμέτρους για την επιτυχία: όσο μεγαλύτερη ήταν η συνοχή μιας


278

φάλαγγας και η εμπιστοσύνη ανάμεσα στους οπλίτες που την απο

τελούσαν , τόσο περισσότερο πιθανό ήταν να διασπάσει την εχθρική φάλαγγα . Ίσως η απέχθεια του Περικλή για αυτό τον τρόπο μάχης να οφειλόταν στις τρομακτικές συνθήκες που τον χαρακτήριζαν .

Ασφαλώς, η ιδέα να στείλει τους συμπολίτες του σε μια τέτοια κόλαση εναντίον πολεμιστών-δολοφόνων όπως οι Σπαρτιάτες θα πρέπει να

τον οδήγησε να σχεδιάσει μια στρατηγική μέσω της οποίας η Αθή να θα επικρατούσε στον πόλεμο χωρίς να διακινδυνεύσει να εμπλα κεί σε αναμετρήσεις ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών.

Ύστερα από μια ώρα σταματούσε συνήθως ο ωθισμός, καθώς η μια από τις φάλαγγες είχε καταρρεύσει και οι οπλίτες της τρέπονταν σε φυγή εγκαταλείποντας το πεδίο της μάχης . Οι εξαντλημένοι νι κητές απογύμνωναν τους νεκρούς, επέστρεφαν τις σορούς στους α

ντιπάλους και ανέγειραν ένα τρόπαιο ως απόδειξη της ανδρείας τους. Συχνά προσαρτούσαν τα διαμφισβητούμενα από τον ηττημένο εδά φι}- Δεν υπάρχουν περιmώσεις εκ παρατάξεως μαχών ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών που να διήρκεσαν δυο ημέρες, όπως οι μάχες στο

Σάιλο ή στο Γκέτιζμπεργκ, πόσο μάλλον εβδομάδες ή μήνες, όπως τα ολοκαυτώματα στο Σομ ή στο Βερντέν . Αντίθετα, στη Σολύγεια , στο Δήλιο, στη Μαντίνεια ή στη σύγκρουση έξω από τις Συρακούσες οι μάχες πρέπει να τέλειωσαν μέσα σε μερικά λεmά. Στα είκοσι ε φτά χρόνια του πολέμου οι Έλληνες οπλίτες δεν πρέπει να πολέμη

σαν σε εκ παρατάξεως μάχες περισσότερο από τέσσερις ή πέντε ώ ρες συνολικά. ' 9 Οι επιστήμονες εμπλέκονται σε ατελείωτες διαμάχες για το αν οι παρωχημένοι κανόνες του τρόπου με τον οποίο πολεμούσαν οι ο

πλίτες κατέπνιξαν τ~ς τακτικές και τεχνολογικές καινοτομίες ή αντι κατόmριζαν τις οπισθοδρομικές αντιλήψεις περί πολέμου που εί χαν οι Έλληνες πριν από τον Μέγα Αλέξανδρο . Για παράδειγμα , το ότι η καταδίωξη των ηττημένων αντιπάλων γινόταν σε περιορισμέ νο βαθμό αποτελεί μια αντανάκλαση των κανόνων της μάχης οπλι-

ΠΑΝ Ο ΠΛΙΑ

279

τών ή αποτελούσε μια

de fαcto

αποδοχή του γεγονότος ότι οι εξα

ντλημένοι νικητές, που έφεραν το βάρος της πανοπλίας , θα δυσκο

λεύονταν χωρίς τη βοήθεια ιππέων να προλάβουν τους ηττημένους, οι οποίοι, καθώς πετούσαν τον εξοπλισμό τους, μπορούσαν να τρέ

ξουν πιο γρήγορα αφού είχαν απαλλαχθεί από τριάντα πέντε κιλά πε ριττού βάρους; Αντίθετα , παρά το πανδαιμόνιο που επικράτησε στη μάχη του Δηλίου και στη μάχη της Μαντίνειας, ολόκληρο το ηττη

μένο αριστερό κέρας της δημοκρατικής συμμαχίας διέφυγε με α σφάλεια , χωρίς να καταδιωχθεί από τους Σπαρτιάτες: «Η φυγή , άλ λωστε κι η καταδίωξή τους δεν ήταν ορμητική ούτε έγινε σε μεγάλη

απόσταση γιατί οι Λακεδαιμόνιοι, ώσπου να νικήσουν τον εχθρό πο λεμούν για ώρα πολλή και με πείσμα, όταν όμως τον νικήσουν , ού

τε για πολύ ούτε σε μεγάλη απόσταση τον κυνηγούν» . 20 Υποτιμητικοί όροι, όπως λιποστρατία (εγκατάλειψη του σφατού) και τΡεσάς (δειλός) , χρησιμοποιούνταν για όσους εγκατέλειπαν τις

τάξεις της φάλαγγας ή έδειχναν έκδηλες τάσεις φυγής . Η ελληνική γλώσσα είχε δύο επιπλέον συγκεκριμένους περιφρονητικούς όρους για όσους πετούσαν στο πεδίο της μάχης την ασπίδα (Ρίψασπις και α ποβολιμαίος)

-

μια πράξη που απειλούσε τη συνοχή της φάλαγγας και

καταδείκνυε ότι ο συγκεκριμένος οπλίτης ανησυχούσε για την ατο μική του, αντί για την ομαδική , επιβίωση. Αυτές οι δημόmες προ σβολές, που ήταν εξαιρετικά σοβαρές και διαιωνίζονταν , κατέτρυχαν έναν άντρα για το υπόλοιπο της ζωής του, δεδομένου του δημόσιου χαρακτήρα τόσο του τρόπου μάχης των οπλιτών όσο και της πολιτι κής ζωής στο πλαίσιο της πόλης. Στις κωμωδίες του ο Αριστοφάνης δε δείχνει το παραμικρό έλεος για τον Αθηναίο λαϊκό ηγέτη Κλεώ

νυμο , επειδή πέταξε την ασπίδα του για να σώσει τη ζωή του στο Δήλιο. Η ατιμωτική στάση του μετατράπηκε τρία χρόνια αργότερα σε ένα δημόmο αστείο , που επαναλαμβανόταν κατά κόρον μπροστά

σε χιλιάδες Αθηναίους θεατρόφιλους . Παρόμοια , ο νεαρός Πλάτωνας θα πρέπει να ντρεπόταν για τον


280

πατριό του Πυριλάμπη , που επίσης τράπηκε σε φυγή με τις πρώτες ενδείξεις αντιξοοτήτων στο Δήλιο και συνελήφθη από τους Βοιωτούς (για να αφεθεί ελεύθερος, στη συνέχεια , ύστερα από την καταβολή λύτρων), ενώ αντίθετα το σθένος που επέδειξε ο δάσκαλός του Σω

κράτης στην ίδια μάχη θα γινόταν αργότερα αντικείμενο συζητήσε ων για μια ολόκληρη γενιά στα αθηναϊκά συμπόσια. Ο Αλκιβιάδης

χρωστούσε ένα μεγάλο μέρος της οικογενειακής του υπόληψης, την οποία αύξησε με την ανδρεία που επέδειξε στο Δήλιο, στο γεγονός ότι ο πατέρας του , ο Κλεινίας , είχε πεθάνει με γενναιότητα στην πρώ

τη γραμμή στη μάχη της Κορώνειας, που είχε διεξαχθεί πριν από εί κοσι τρία χρόνια κοντά στο Δήλιο. Αν οι Έλληνες αισθάνονταν ότι ο φόβος ή το θάρρος δεν ήταν τό

σο έκδηλα στις πολιορκίες, στις εμφύλιες συρράξεις ή στις ναυμα χίες, είχαν μια εντελώς διαφορετική αντίληψη για τη μάχη οπλιτών, η οποία, κυριολεκτικά, μπορούσε να δημιουργήσει ή να καταστρέ ψει την πολιτική σταδιοδρομία ενός άντρα για τις επόμενες δεκαε τίες. Με άλλα λόγια , σε όλη τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πο λέμου καλός πολίτης δεν ήταν ο ρίψασπις , αλλά ο ασπιδοφόρος , που

πάντα κρατούσε σταθερά και ψηλά την ασπίδα του , και παρέμενε μέ σα στις τάξεις της φάλαγγας

-

έστω και αν υπήρξαν ελάχιστες ευ

καιρίες να το κάνει στη διάρκεια του εικοσιεφτάχρονου πολέμου . 2 \ Ο πανικός και ο φόβος δέσποζαν στο πεδίο της μάχης και επαυ

ξάνονταν από το γεγονός ότι τόσο η όραση όσο και η ακοή ήταν πε ριορισμένες. Συχνά απρόσμενα φυσικά φαινόμενα -κεραυνοί και α

στραπές, εκλείψεις ή σεισμοί- μπορούσαν να κλονίσουν το ηθικό

αυτής της μεγάλης ομάδας ανθρώπων που ήταν παρατεταγμένοι σε πυκνούς σχηματισμούς .

Σε μερικές περιmώσεις η αχαλίνωτη βία οδηγούσε σε μια μεγά λη σφαγή, όμως μια πιο προσεκτική ανάλυση αποκαλύπτει ότι υ πήρχε μια οικονομία στις εκ παρατάξεως μάχες και ότι οι πραγμα τικές σφαγές δε συνέβαιναν στα πεδία των μαχών όπου συγκρούο-

ΠANOΠΛlA

281

vταν οπλίτες. Σπάνια σε μια εκ παρατάξεως μάχη σκοτωνόταν πε ρισσότερο από το

Δήλιο πέθαναν

10% των αvτρών που έπαιρναν μέρος σε αυτή - στο 1.500 οπλίτες ή λίγο περισσότερο από το 10% των

14.000 αvτρών

που είχαν παρατάξει και τα δυο μέρη . Παρόλο που

το ποσοστό των Αθηναίων οπλιτών που σκοτώθηκαν ανερχόταν στο εκπληκτικό

14%, αυτός ο αριθμός νεκρ(,)ν ήταν ασυνήθιστος, με συ

νέπεια η μάχη του Δηλίου να είναι μια από αυτές με τις μεγαλύτε ρες απώλειες στην ελληνική Ιστορία . Στη Μαντίνεια ο συνολικός α

ριθμός των

1.400 νεκρών οπλιτών υποδηλώνει ένα παρόμοιο ποσο 7-8% - αν, όvτως, στη συγκεκριμένη μάχη συ γκρούστηκαν 17.000 έως 20.000 οπλίτες. Σε όλη τη διάρκεια του πο λέμου η Αθήνα έχανε κατά μέσο όρο 200 οπλίτες ετησίως. Το σύνο λο των 5.470 οπλιτών που σκοτώθηκαν σε διάφορες μάχες είναι μι στό απωλειών, περίπου

κρότερο από το μισό αριθμό των οπλιτών που χάθηκαν στη διάρκεια του πολέμου εξαιτίας του λοιμού

-

και οι περισσότεροι οπλίτες δε

σκοτώθηκαν σε εκ παρατάξεως μάχες , αλλά σε αψιμαχίες , πολιορ

κίες και ναυμαχίες .22

Ο μετα-οπλιτικός πόλεμος Δυο νέες παράμετροι άλλαξαν τον

50 αιώνα την πραΚΤΙl<ή με την ο

ποία πολεμούσαν στο παρελθόν, επί τρεις σχεδόν αιώνες, οι οπλίτες .

Πρώτον , οι Περσικοί Πόλεμοι , και ιδιαίτερα η εισβολή του Ξέρξη το

480, ε ίχαν δείξει ότι ακόμα και νικηφόρες μάχες, όπως αυτές στο

Μαραθώνα και στις Πλαταιές , δεν μπορούσαν να διασφαλίσουν την τελική επικράτηση εναvτίoν ενός εχθρού που δεν ασπαζόταν τη ν α VΤίληψη για την πρωτοκαθεδρία του αγροτικού πολέ μου , αλλά επε

δίωκε να εξολοθρεύσει τον εχθρό στην ξηρά και στη θάλασσα με ο ποιοδήποτε διαθέσιμο μέσο. Avτίθετα , ο μείζων λόγος για τον οποίο είχαν επικρατήσει οι Έλληνες ήταν η καταστροφή του περσικού στό-

282


λου σπς ναυμαχίες του Αρτεμισίου και της Σαλαμίνας , αφού όμως πρώτα η Αθήνα και το μεγαλύτερο μέρος της βόρειας Ελλάδας εί

χαν κατακτηθεί και πυρποληθεf. Αν οι Αθηναίοι βάσιζαν την άμυνά τους μόνο στη φάλαγγα οπλιτών, θα είχαν ηπηθεί στον πόλεμο με τους Πέρσες . Οι

10.000 Αθηναίοι οπλίτες, ακόμα και οι γενναίοι βε

τεράνοι του Μαραθώνα που είχαν νικήσει πριν από μια δεκαετία τους

30.000 εισβολείς του Δαρείου , δε θα μπορούσαν να είχαν αντι 100.000 Πέρσες σε μια εκ παρατάξεως μάχη σπς πεδιά

σταθεί σε

δες της Αττικής.

Οι οπλίτες της κλασικής περιόδου και οι άντρες της μεταγενέ

στερης μακεδονικής φάλαγγας μπορούσαν να νικήσουν το περσικό πεζικό -όπως καταδε ι κνύουν οι ελληνικές νίκες από το Μαραθώνα

και τις Πλαταιές μέχρι την Ισσό και τα Γαυγάμηλα-, ακόμα και με ένα αριθμητικό μειονέκτημα ήταν

10 προς 1. Στη μάχη στα

5, όχι όμως αν το μειονέκτημα Κούναξα (401) οι Έλληνες Μύριοι κα

3

προς

τατρόπωσαν τους Πέρσες αντιπάλους τους. Όμως, ύστερα από το θά

νατο του εργοδότη τους, του Κύρου του Νεότερου, η αριθμητικά υ ποδεέστερη δύναμη των Ελλήνων μισθοφόρων βρέθηκε να αντιμε τωπίζει δεκάδες χιλιάδες εχθρούς στον Ευφράτη, στψ περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται το νότιο Ιράκ , και προτίμησε να υποχωρήσει πο

λεμώντας αντί να παρασυρθεί σε μια εκ παρατάξεως μάχη. Την εποχή του Πελοποννησιακού Πολέμου οι οπλίτες είχαν ένα ρόλο παρόμοιο με τα εντυπωσιακά θωρηκτά του ΑΙ Παγκόσμιου Πο

λέμου, που επίσης αποτελούσαν ένα τεράστιο στρατιωτικό πλεονέ κτημα και «δε φοβόντουσαν τίποτα». Αυτά τα επιβλητικά πλοία, που

όλοι τα είχαν σε μεγάλη εκτίμηση και τα εκθείαζαν παρά τον ανα χρονιστικό χαρακτήρα τους, μπορούσαν να διαλύσουν μέσα σε με ρικά λεπτά έναν ολόκληρο στόλο και, ως εκ τούτου, να αλλάξουν την πορεία ενός πολέμου

-

ωστόσο , σε ελάχιστες περιπτώσεις είχαν την

ευκαιρία να συμμετάσχουν σε μια ναυμαχία. Το ίδιο ίσχυε και για την κλασική φάλαγγα οπλιτών . Ο Αλκιβιάδης, στις παραμονές της

283

ΠΑΝ Ο ΠΛΙΑ

εκσφατείας στις Συρακούσες, υποτίμησε την ισχύ των Σικελών ο

πλιτών, λέγοντας χλευαστικά ότι σε όλη ΤΙ1 μέχρι τότε διάρκεια του Πελοποννησιάκού Πολέμου οι πόλεις-κράτη καυχιόντουόαν για ο πλίτες που δεν είχαν , έστω και αν αυτοί οι περίοmοι πολεμιστές σπά

νια πλέον καθόριζαν την έκβαση ενός πολέμου. 23 Φαίνεται ότι ο Αλκιβιάδης ήθελε να διαβεβαιώσει τους Αθηναί

ους ότι θα νικούσαν, με το επιχείρημα ότι το βαρύ πεζικό των Συ ρακουσών ήταν ασήμαντο

- ως εκ τούτου , οι Αθηναίοι πήραν μαζί

τους στην εκστρατεία ελάχιστες δυνάμεις ιππικού, μόνο και μόνο για να διαπιστώσουν ότι οι ιππείς, και όχι οι οπλίτες, των Συρακου σών ήταν αυτοί που προκάλεσαν τις μεγαλύτερες απώλειες στον α θηναϊκό στρατό. Αυτές οι προκαταλήψεις για τη σημασία των οπλι

τών εξακολουθούσαν να υπάρχουν και μετά τον ΠελοποννΙ1σιακό Πόλεμο. Τον 40 αιώνα, σε έναν πλατωνικό διάλογο, ο Σωκράτης αγ γίζει τα όρια της εθνικ* προδοσίας , ισχυριζόμενος ότι η μεγάλη νί κη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας ήταν ένα ατυχές συμβάν , καθώς αύ

ξησε τη δύναμη των ακτημόνων, που αποτελούσαν τα πληρώματα των πλοίων , σε βάρος των υπερήφανων οπλιτών , που ήταν ιδιοκτήτες γης. Στη σκέψη του αυτό που είχε σημασία ήταν και πάλι το πώς κά ποιος πολεμούσε, και όχι το αν νικούσε ή έχανε . Ο πόλεμος στην

αρχαία Ελλάδα δεν επηρέαζε μόνο την εξωτερική πολιτική μιας πό λης-κράτους, αλλά είχε και πολύπλοκες εσωτερικές επιmώσεις. Σύμ φωνα με τον θεμελιωτή της δυτικής φιλοσοφίας, η μεγαλύτερη κα

ταστροφή δεν ήταν η ήπα της δημοκρατικής Αθήνας, αλλά ότι με τον Πελοποννησιακό Πόλεμο εγκαινιάστηκε ένας τρόπος μάχης που διαχώριζε την αρετή από τη στρατιωτική αποτελεσματικότητα . Στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων για τη Νικίειο Ειρήνη

(421)

οι Αργείοι πρότειναν στους Σπαρτιάτες να επιλύουν στο εξής τις δια φορές τους « όπως είχε γίνει κι άλλοτε» , δηλαδή ορίζοντας προμάχους που θα συγκρούονταν σε μια προσυμφωνημένη ημερομηνία και το

ποθεσία. Ακόμα και οι συντηρητικοί Σπαρτιάτες χλεύασαν αρχικά

284


αυτό τον οπισθοδρομικό τρόπο σκέψης. «Θεώρησαν στην αρχή τον

όρο αυτό ως ανόητο [μωρία]», γράφει ο Θουκυδίδης για την πρώτη τους αντίδραση στην παράδοξη πρόταση να καθορίζεται η έκβαση ενός ολόκληρου πολέμου από μια μάχη ανάμεσα σε λίγους επιλεγ μένους οπλίτες. Ύστερα από μια δεκαετία απογοητεύσεων στην Απι κή και την ήπα τους στη Σφακτηρία από το ελαφρά οπλισμένο πε

ζικό των αντιπάλων τους, οι Σπαρτιάτες δεν έτρεφαν πια την αυτα πάτη ότι οι τελετουργικές μάχες μπορούσαν να διευθετούν τις δια φορές.24

Οι τριήρεις και οι φτωχοί άντρες που κωπηλατούσαν σε αυτές, οι στρατιώτες που μεταφέρονταν από αυτές και πολεμούσαν ως α κροβολιστές, καθώς και οι δημόσιοι φόροι χάρη στους οποίους ναυ

πηγούνταν είχαν αποδειχθεί πολύ πιο καθοριστικοί παράγοντες στην πολεμική προσπάθεια από τις πολιτοφυλακές των γεωργών. Ωστό σο, αναφερόμενος στην έναρξη του πολέμου, ο Θουκυδίδης φροντί

ζει να επισημάνει ότι οι Αθηναίοι είχαν τουλάχιστον πρώτης γραμμής, αλλά και μια εφεδρεία

13.000 οπλίτες

16.000 οπλιτών που την α

πάρτιζαν οι ηλικιωμένοι και οι νέοι πολίτες , αριθμοί στους οποίους θα πρέπει να προσθέσουμε και τους μέτοικους που είχαν την οικο

νομική δυνατότητα να αγοράσουν μια πανοπλία. Με άλλα λόγια, οι Αθηναίοι είχαν αρκετούς άντρες για να επανδρώσουν

150

επιπλέον

πλοία . Δεν είναι σαφές ποιο σκοπό εξυπηρετούσε η ύπαρξη αυτών

των σχεδόν

30.000

οπλιτών που μπορούσε να παρατάξει η Αθήνα,

καθώς η πολιτική την οποία είχε υιοθετήσει απέβλεπε να μη χρησι μοποιηθούν σε εκ παρατάξεως μάχες

-

εκτός ίσως από το να εισβά

λουν στην πεδιάδα των Μεγάρων, τρομοκρατώντας τη μικρή πόλη και προστατεύοντας τους ελαφρά οπλισμένους πεζούς που κατέ στρεφαν τις γεωργικές εκτάσεις.

Όταν ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες δεν υπόκειντο --αντίθετα με τους πολίτες των υπόλοιπων

πόλεων-κρατών- στους περιορισμούς που χαρακτήριζαν τον τρόπο

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

285

διεξαγωγής του πολέμου με οπλίτες . Δε χρειαζ6ταν να βρίσκονται στην πατρίδα τους την περίοδο της συγκομιδής

-

οι τριήρεις και οι

είλωτες, αντίστοιχα , τους παρείχαν αρκετές ποσ6τητες διατροφικών

ειδών, ώστε χιλιάδες άντρες να απαλλάσσονται απ6 το μ6χθο των γε ωργικών εργασιών. Ως εκ τούτου, ούτε οι Αθηναίοι ούτε οι Σπαρ

τιάτες θεωρούσαν αναγκαίο να διεξάγουν για λ6γους γοήτρου σύ ντομους πολέμους για ασήμαντες συνοριακές διαφορές. Σε 6λη τη διάρκεια του Αρχιδάμειου Πολέμου (431-421) αυτοί που κυρίως ή ταν απρ6θυμοι να προελάσουν εν,αντίον της Απικής δεν ήταν οι

Σπαρτιάτες per se, αλλά οι Πελοποννήσιοι σύμμαχοί τους , οι περισ

σ6τεροι απ6 τους οποίους ήταν γεωργοί. Για ποιο λ6γο; Αντίθετα α-Ο π6 τους Σπαρτιάτες , έπρεπε να καλλιεργούν τα κτήματά τους και , 6πως είχε προβλέψει ο Περικλής κατά την έναρξη του πολέμου , οι άν θρωποι αυτοί δεν είχαν τα αναγκαία κεφάλαια για να αντέξουν σε έ

να μακροχρ6νιο π6λεμο. 25 Η Αθήνα , χάρη στην υπερπ6ντια ηγεμονία της και στην εισαγω

γή τροφίμων που επαρκούσαν για τα δύο τρίτα τουλάχιστον του πλη θυσμού της, είχε παρ6μοια υπερβεί τους εποχικούς περιορισμούς

του τρ6που πολέμου των οπλιτών. Με το λιμάνι του Πειραιά , ένα στ6λο

300 πλοίων ,

ένα μεγάλο ποσοστ6 των πολιτών της να μην εί

ναι γεωργοί και σημαντικά ετήσια έσοδα απ6 το εμπ6ριο, δεν ήταν αναγκαίο να περιορίζεται σε ανοιξιάτικες εκστρατείες διάρκειας με ρικών μ6νο εβδομάδων με την ελπίδα 6τι η έκβαση του πολέμου θα καθοριζ6ταν σε μια ένδοξη μάχη. Επιπλέον, ύστερα απ6 την ελλη νική νίκη στις Πλαταιές σε βάρος των Περσών η σπαρτιατική φά

λαγγα είχε αποκτήσει τη φήμη 6τι ήταν αήπητη , μια φήμη που θα διαρκούσε μέχρι τον 40 αιώνα, καθώς η πανωλεθρία στη Σφακτηρία

(425) θεωρήθηκε ως μια εξαίρεση , που αντισταθμίστηκε πολύ γρή γορα με τη δραματική νίκη των Σπαρτιατών οπλιτών στη Μαντίνεια .


286 Οιονεί οπλίτες

Επομένως, σε όλη τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου οι Αθηναίοι αισθάνονταν ότι η μάχη εναντίον τέτοιων οπλιτών σε μια ομαλή πεδιάδα ισοδυναμούσε με αυτοκτονία - όπως όταν στέλνονται

καταδρομικά για να αντιμετωπίσουν θωρηκτά, ενώ υπάρχουν αερο

πλανοφόρα. 26 Οι νικητές στο Δήλιο και στη Μαντίνεια -οι Βοιωτοί και οι Σπαρτιάτες- εξήλθαν από τον πόλεμο πεπεισμένοι ότι οι ο πλίτες τους ήταν αήττητοι, γεγονός που εξηγεί εν μέρει για ποιο λό γο αυτοί οι συγκεκριμένοι γεμάτοι αυτοπεποίθηση στρατοί ήταν πρό θυμοι να συγκρουστούν μεταξύ τους σε πολλές μάχες που έγιναν με τά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, όπως εκείνες της Αλίαρτου, της Νεμέας , της Κορώνειας, της Τεγύρας, των Λεύκτρων και της Μα

·ντίνειας. Παρόλο που έγιναν δύο μόνο μείζονες παλαιού τύπου μά χες, οι συμπλοκές σε όλη τη διάρκεια του εικοσιεφτάχρονου πολέ μου ήταν σχεδόν συνεχείς και διεξάγονταν παντού

-

σε ανώμαλα ε

δάφη, σε ορεινά περάσματα και σε παραθαλάσσιες περιοχές με τη

διεξαγωγή αμφίβιων επιχειρήσεων . Πράγματι, υπάρχουν

83

περι

mώσεις στο κείμενο του Θουκυδίδη που, εύλογα, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως χερσαίες στρατιωτικές « εμπλοκές» κάποιου εί

δους, γεγονός που καταδεικνύει ότι οι περισσότεροι στρατιώτες δε σκοτώθηκαν σε τυπικές μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών. Στη διάρκεια μεγάλων πορειών, οι ιππείς, οι ελαφρά οπλισμένοι

πεζοί και οι τοξότες ήταν αναγκαίοι για να πραγματοποιούν απο στολές αναγνώρισης, για να καλύπτουν τα πλευρά της φάλαγγας και για να καταδιώκουν τους αντίστοιχους στρατιώτες του εχθρού. Οι ε

λαφρά οπλισμένοι πεζοί, και κυρίως οι ακοντιστές που ήταν ιδιαί τερα ευκίνητοι, καθώς δεν έφεραν τη βαριά πανοπλία των οπλιτών, ήταν πολύτιμοι όταν οι μάχες δε διεξάγονταν σε πεδιάδες, αλλά σε ανώμαλα εδάφη. Οι δυσκίνητοι οπλίτες που απομακρύνονταν από το κύριο σώμα της φάλαγγας έπεφταν συχνά σε ενέδρες, ενώ οι πά-

ΠΑΝ Ο ΠΛΙΑ

287

χους μισού εκατοστού ορειχάλκινοι θώρακές τους δεν τους προστά τευαν πάντα από μια βροχή ακοντίων και βελών που εκτόξευαν α κροβολιστές, οι οποίοι μπορούσαν να στοχεύσουν τα χέρια, τα πό δια και το λαιμό τους. Το ιππικό δεν ήταν πλέον ένα βοηθητικό σώ μα που πολεμούσε στο περιθώριο μιας μάχης οπλιτών , αλλά δια

δραμάτιζε συχνά καθοριστικό ρόλο στην επικράτηση εναντίον ποι κίλων και διαφορετικών εχθρών σε διαφόρων ειδών θέατρα πολεμι κών επιχειρήσεων. Φτωχοί, μεγιστάνες, δούλοι , ξένοι, μέτοικοι, α

κόμα και γυναίκες και παιδιά στη διάρκεια των πολιορκιών συμμε τείχαν στις μάχες

- απαξιώνοντας την παλαιά ιδέα ότι οι αγροτικές κοινότητες έπρεπε να αφήνουν τους γεωργούς να επιλύουν τις συνο-'

ριακές διαμάχες σε σύντομες συρράξεις.27 Καθώς ο πόλεμος συνεχιζόταν, ο Θουκυδίδης, αναπολώντας με

νοσταλγία το παρελθόν, χρησιμοποιεί δριμύτατα επικριτικούς όρους όταν αναφέρεται στους θανάτους οπλιτών και των δύο εμπλεκόμε

νων μερών στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, ιδίως όταν δεν πέθαιναν

σε εκ παρατάξεως μάχες ή όταν σκοτώνονταν από κοινωνικά κατώ τερούς τους . Καταγράφοντας τις απώλειες των Αθηναίων από το λοι

μό , αναφέρει πρώτα απ' όλα τον αριθμό των οπλιτών που πέθαναν. Και μας παρουσιάζει ένα Σπαρτιάτη που παραδόθηκε στη Σφακτη ρία, αφού πρώτα είχε δει τους οπλίτες συμπολεμιστές του να πλήτ τονται από μια βροχή βελών, να λέει αναστενάζοντας ότι « θα 'ταν πο

λύ σημαντικό αν το αδράχτι -εννοώντας το βέλος- μπορούσε να ξε χωρίσει τους γενναίους». Και όταν οι Αθηναίοι έχασαν

120 οπλίτες

στους αγριότοπους της Αιτωλίας από τους ορεσίβιους αντιπάλους τους, κάνει το ακόλουθο σχόλιο για τους νεκρούς: « Τόσο πολλούς

και διαλεχτούς στρατιώτες, στον ανθό της ηλικίας τους, έχασε η Αθή να στον πόλεμο αυτό». Περιγράφοντας ένα συμβάν πριν από το πόλεμο, όταν Κορίνθι

οι οπλίτες έπεσαν σε ενέδρα και σφαγιάστηκαν , καταλήγει ότι ήταν μια μεγάλη τραγωδία. Και αποφαίνεται ότι οι Θεσπιείς οπλίτες που

288


σκοτώθηκαν στη μάχη του ΔήΜου ήταν το « άνθος» της πόλης τους. 28 Σύμφωνα με την άποψη του Θουκυδίδη, οι οπλίτες έπρεπε να πολε

μούν σε εκ παρατάξεως μάχες

-

και όχι να πεθαίνουν άδοξα από ε

πιδημικές ασθένειες , σε ενέδρες ή από εκηβόλα όπλα . Οι Έλληνες είχαν επίγνωση της στρατιωτικής επανάστασης που συντελέστηκε στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου . Σε ό,τι αφορά τα λί γα χρόνια που διήρκεσε η αποκαλούμενη Ν ικίειος Ειρήνη , ο Θου κυδίδης οικτίρει το γεγονός ότι τα δυο μέρη συνέχισαν μια σύρρα ξη χαμηλής έντασης με ενέδρες και επιδρομές , επειδή κανένα από

τα δυο μέρη δεν ήταν διατεθειμένο να διεξαγάγει «μια σοβαρή μά χψ>. Ο Αριστοφάνης περιγελούσε τους νέους της εποχής του ότι δεν μπορούσαν καν να κρατήσουν την ασπίδα τους ψηλά , στο ύψος του

στήθους τους

-

λες και αυτή η ικανότητα χρειαζόταν σε έναν πόλε

μο στον οποίο δε διεξάγονταν μάχες οπλιτών. Τόσο στη διάρκειά του 6σο και μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο , οι Έλληνες συμ φωνούσαν ότι η κατάσταση είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο , με συνέ

πεια να γίνονται σφαγές που κανείς δεν προέβλεπε

-

ένα αίσθημα

αντίστοιχο με την αποστροφή που προκάλεσε ο ΑΙ Παγκόσμιος Πό λεμος, καθώς πολύ γρήγορα αποδείχθηκε ότι δε θα τέλειωνε με μια σύντομη και αποφασιστική εκστρατεία , όπως αυτή που είχε γίνει

πριν από μισό αιώνα στη διάρκεια του Γαλλο-Πρωσικού Πολέμου

το1870. 29 Εκτός από τις μάχες του Δηλίου και της Μαντίνειας , σε ελάχι στες άλλες περιαιώσεις συγκρούστηκαν δύο φάλαγγες οπλιτών . Οι εμπλοκές αυτές ήταν συνήθως μικρής κλίμακας και, ως εκ τούτου , δεν ήταν καθοριστικές. Για παράδειγμα , το καλοκαίρι του

425, ένα

χρόνο πριν από τη μάχη του Δηλίου , οι Αθηναίοι αποβίβασαν μια μι κρή δύναμη

2.000 οπλιτών

κοντά στην Κόρινθο, σε μια μη παραδο

σιακή διακλαδική στρατιωτική επιχείρηση στην οποία οι οπλίτες χρησιμοποιήθηκαν με τον τρόπο που αργότερα ο Πλάτωνας θα κα ταδίκαζε ως ανήθικο . Στη μικρή κωμόπολη της Σολύγειας η αμφί-

289

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

βια δύναμη των Αθηναίων οπλιτών αντιμετώπισε το κορινθιακό βα

ρύ πεζικό . Τα δυο μέρη ενεπλάκησαν σε μια σκληρή , αν και μη τυ πική , μάχη οπλιτών σε ανώμαλο έδαφος. Ο Θουκυδίδης επισημαί νει ότι η μάχη έγινε σώμα με σώμα και , προφανώς, ήταν σκληρή . Οι

εφεδρείες , μια υποχώρηση πίσω από οχυρωματικά έργα και ο εξέ χων ρόλος που διαδραμάτισε το ιππικό -αλλά και η σύγχυση, ο πα νικός, τα σύννεφα σκόνης, ο ωθισμός και ο συνήθης στις μάχες ο πλιτών θάνατος του ηττημένου στρατηγού- αποδείχθηκαν πιο κα θοριστικές παράμετροι για τη νίκη των Αθηναίων από το θάρρος των οπλιτών .

Οι Αθηναίοι ισχυρίστηκαν ότι στη μάχη της Σολύγειας σημείω σαν μια τακτική νίκη, επειδή απώθησαν τους Κορίνθιους από το πε

δίο της μάχης και επειδή έχασαν λιγότερους από Κορίνθιοι έχασαν

212

50 άντρες,

ενώ οι

άντρες , ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο

στρατηγός τους Λυκόφρωνας. Εντούτοις, δεν κατάφεραν να δημι ουργήσουν μια ασφαλή βάση και, άρα , η επιχείρηση υπήρξε απο

τυχημένη από στρατηγική άποψη , καθώς επιβιβάστηκαν στα πλοία τους και απέπλευσαν . Τότε, ο συντηρητικός στρατηγός Νικίας ανα κάλυψε καθυστερημένα ότι οι σοροί δύο Αθηναίων είχαν μείνει στο

πεδίο της μάχης. Βρέθηκε, λοιπόν, στη δύσκολη θέση να υποχρεω θεί να επιστρέψει και να ζητήσει από τους ηττημένους τα σώματα των δύο νεκρών , με συνέπεια να ακυρωθούν τα όποια ψυχολογικά ο φέλη αυτής της περιορισμένης σημασίας νίκης. 30 Ενάμιση χρόνο αργότερα, το χειμώνα του

423, οι Μαντινείς συ

γκρούστηκαν με τους γειτονικούς Τεγεάτες , σε μια μάχη που ήταν

προάγγελος της μεγάλης μάχη της Μαντίνειας , η οποία θα διεξαγό ταν στην ίδια κοιλάδα ύστερα από πέντε χρόνια και στην οποία , ε πιτέλους, θα συμμετείχαν οι μεγάλες δυνάμεις του Πελοποννησια

κού Πολέμου. Για αυτή την προγενέστερη και ελάσσονος σημασίας μάχη ο Θουκυδίδης αναφέρει μόνο ότι ήταν μια σκληρή σύγκρου ση και παραθέτει μερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα των μαχών α-

290


νάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών: ότι και τα δυο μέρη επιδίωξαν να ε πικρατήσουν στο δεξιό κέρας τους και ότι οι εχθροπραξίες σταμά τησαν όταν νύχτωσε . Αυτές οι ασήμαντες και συχνά μη καταγε

γραμμένες μάχες ανάμεσα σε οπλίτες θα πρέπει να ήταν ένα εξαι ρετικά συνηθισμένο φαινόμενο, καθώς οι μικρότερες πόλεις-κράτη συνέχισαν , στις τρεις δεκαετίες του πολέμου , να διευθετούν με αυτό τον τρόπο τις συνοριακές διαφορές τους

-

έστω και αν ταυτόχρονα

η Σπάρτη και η Αθήνα πρoσπαθoύσα~ να μεταφέρουν τους μεγαλύ τερους στρατούς οπλιτών τους σε περιφερειακά θέατρα πολεμικών επιχειρήσεων για να αποκομίσουν ένα τοπικό πλεονέκτημα σε βά

ρος αριθμητικά υποδεέστερων, αλλά και χειρότερα εξοπλισμένων

και διοικούμενων πολιτοφυλακών . 3 1 Ως εκ τούτου, αυτές οι μάχες « οπλιτών» δεν ήταν ακριβώς καθα ρόαιμες συγκρούσεις ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών . Στις περισσό τερες από αυτές στήνονταν ενέδρες, διεξάγονταν αμφίβιες επιθέσεις και οι οπλίτες χρησιμοποιούνταν μάλλον σε καθήκοντα φρούρησης παρά στην πρώτη γραμμή . Ίσως η πιο διάσημη από αυτές τις μά

χες ήταν η σύγκρουση στην Αμφίπολη καν

600 Αθηναίοι

(422),

στην οποία σκοτώθη

οπλίτες, ενώ οι Σπαρτιάτες είχαν μόνο

7 απώλει

ες . Και οι δυο αντίπαλοι στρατηγοί, που είχαν πρωτοστατήσει στη

συνέχιση του πολέμου που διαρκούσε ήδη δέκα έτ11, ο Αθηναίος δη μαγωγός Κλέωνας και ο αντισυμβατικός Σπαρτιάτης Βρασίδας, σκο

τώθηκαν στο πεδίο της μάχης . Με τον ταυτόχρονο θάνατό τους επι κράτησαν και στ ις δυο πόλεις οι ειρηνόφιλες παρατάξεις , με συνέ πεια την επόμενη χρονιά να συνομολογηθεί η αποκαλούμενη Νικί ειος ειρήνη . Το γεγονός αυτό μας δείχνει ότι οι περισσότεροι από τους πρωταγωνιστές του πολέμου πέθαναν φορώντας την πανοπλία

τους και ότι η μάχη οπλιτών, που διεξαγόταν μέσα σε μια ημέρα, μπο ρούσε ακόμα εν δυνάμει να αλλάξει την πορεία του πολέμου . Φυm

κά , ο Θουκυδίδης δεν παραλείπει να επισιιμάνει ότι η σύγκρουση στην Αμφίπολη δεν ήταν μια «μάχη σώμα με σώμα» (εκ παρατάξεως ,

ΠANOΠΛlA

291

όπως την ονομάζει), αλλά μάλλον μια κακά οργανωμένη προσπάθεια του Κλέωνα να επιτεθεί εναντίον της σπαρτιατικής φρουράς της Αμφίπολης - με αποτέλεσμα να αιφνιδιαστεί από την ταυτόχρονη έ

ξοδο των Σπαρτιατών από δυο διαφορετικά σημεία της περιτειχι σμένης πόλης , που είχε ως συνέπεια να περικυκλωθούν οι Αθηναίοι

και, πολύ σύντομα , να τραπούν σε φυγή. 32 Τι είχε , λοιπόν , καταλήξει να σημαίνει ο όρος « οπλίτες» ; Τίποτα περισσότερο από « βαριά οπλισμένου πεζούς» , που έφεραν μια ο ρειχάλκινη πανοπλία. Δεν ανήκαν πλέον per se σε μια συγκεκριμένη

κοινωνική τάξη. Ούτε πλέον πολεμούσαν υποχρεωτικά μέσα στις τά ξεις της φάλαγγας

-

ή, έστω, τηρούσαν τον πανάρχαιο κώδικα που

καθόριζε ότι μια εκ παρατάξεως μάχη έπρεπε να έχει προαναγγελ

θεί, αλλά και επέβαλλε το πότε έπρεπε να σταματήσει.

Οι τελευταίες κραυγές εφόδου στη Μαντίνεια Ύστερα από την αποτυχία των σπαρτιατικών ετήσιων δηώσεων της

Απικής

(431-425), ύστερα από το φόρο αίματος που κατέβαλε η Αθή να εξαιτίας του λοιμού (430-426), ύστερα από την ήπα των Σπαρ τιατών στη Σφακτηρία (425) και την επακόλουθη επονείδιστη πα ράδοση και σύλληψη ως ομήρων μερικών από τους καλύτερους πο λεμιστές της Σπάρτης

(425-421) -συμπεριλαμβανομένων

και ανώτε

ρων αξιωματούχων-, ύστερα από την κατατρομοκράτηση της Σπάρ της ότι υπήρχε το ενδεχόμενο μιας μαζικής εξέγερσης των ειλώτων , ύ

στερα από την ήπα των Αθηναίων στη μάχη του Δηλίου

(424) και με

τά τον ταυτόχρονο θάνατο του Κλέωνα και του Βρασίδα στην Αμφί πολη

(422), και τα δυο μέρη συνειδητοποίησαν ότι ο πόλεμος είχε εκ

φυλιστεί σε μια περίπλοκη και ολέθρια σύρραξlι στην οποία κανείς δεν μπορούσε να επικρατήσει με αδιαμφισβήτητο τρόπο . Ένα διάλειμμα ήταν ευπρόσδεκτο και από τους δυο εμπολέμους .

292


Ύστερα από μερικές αποτυχημένες πρόσκαιρες εκεχειρίες, ο συ

ντηρητικός Αθηναίος πολιτικός Νικίας διαπραγματεύτηκε με τους

Σπαρτιάτες μια συνθήκη ειρήνης, η οποία φέρει το όνομά του και θα διαρκούσε για περίπου έξι χρόνια

(421-415).

Μπορεί η Αθήνα

να είχε εξαντληθεί από το λοιμό και τις εκκενώσεις της υπαίθρου της Αmκής, αλλά και η Σπάρτη είχε συγκλονιστεί τόσο από τις α πώλειες που είχε υποστεί στη Σφακτηρία -αν και δεν ήταν πολλές-, όσο και από την εγκατάσταση αθηναϊκών φρουρών στην Πύλο και στα Κύθηρα , ώστε οι πολίτες της « κατέχονταν από το φόβο μήπως

τους ξανασυμβεί καμιά συμφορά σαν εκείνη στη Σφακτηρία . Γι' αυ τό κι απρόθυμα πήγαιναν να χτυπηθούν με τον εχθρό και θαρρού σαν πως μ' ό ,τι κι αν καταπιάνονταν θ' αποτύΥχαναν».33 Ήταν τόσο μεγάλη η επιθυμία των Σπαρτιατών να τους επι

στραφούν οι αιχμάλωτοι που είχαν συλληφθεί στη Σφακτηρία πριν από τέσσερα χρόνια, ώστε αποδέχθηκαν τη συνθήΚ11 ειρήνης παρά τις αντιρρήσεις των συμμάχων τους, όπως της Θήβας, των Μεγάρων και της Ήλιδας, που , στην πραγματικότητα , συνέχισαν κατ' όνομα να βρίσκονται σε πόλεμο με την Αθήνα . Όμως, οι συνθήκες ειρήνης σπάνια διαρκούν όταν δε διευθετούνται τα πρωταρχικά αίτια των ε

χθροπραξιών . Ούτε ο δεδηλωμένος «φόβος» της Σπάρτης για την ι σχύ και την επέκταση της αθηναϊκής ηγεμονίας, αλλά ούτε και η α

προθυμία των Αθηναίων να προβούν σε οδυνηρές παραχωρήσεις για να καθησυχάσουν τους φόβους των Πελοποννησίων είχαν μεταβλη θεί. Το

421,

παρόλο που είχε μεσολαβήσει μια δεκαετία αλληλο

σφαγής, κανένα από τα δυο μέρη δεν πίστευε ότι είχε ηπηθεί. Ως εκ τούτου, ο « Ψυχρός Πόλεμος» διήρκεσε μόνο λίγα χρόνια, πριν αναθερμανθεί κοντά στη μικρή πόλη της Μαντίνειας το

418, κα

θώς διαγραφόταν ο κίνδυνος να καταλυθεί η σπαρτιατική συμμα χία . Ο Αλκιβιάδης και το φιλοπόλεμο κόμμα της Αθήνας υπήρξαν οι υποκινητές. Η ευρύτερη γεωπολιτική στρατηγική τους -όπως και

το φιλόδοξο σχέδιο που μάταιώθηκε στο Δήλιο το

424-

ήταν τολ-

ΠΑΝΟΠΛΊΑ

293

μηρή , καθώς βασιζόταν στην υποκίνηση δημοκρατικών επαναστά σεων που θα μετέτρεπαν σε φιλική τη μέχρι τότε εχθρική Πελοπόν

νησο , ενώ μέσω μιας μεγάλης μάχης θα καθοριζόταν η έκβαση σε ολόκληρο το νότιο θέατρο του πολέμου. Υπό την καθοδήγηση του Αλκιβιάδη οι Αθηναίοι συνωμότφαν

με τους Αργείους για να δημιουργήσουν έναν αd hoc συνασπισμό των πελοποννησιακών πόλεων-κρατών που είχαν πρόσφατα αποκτήσει

δημοκρατικό πολίτευμα

-

του Άργους, της Ήλιδας και της Μαντί

νειας. Έτσι , περικυκλώνοντας τη Σπάρτη, θα μπορούσαν να διαλύ σουν τη συμμαχία της οποίας ήταν επικεφαλής, ιδίως καθώς η Θή βα και η Κόρινθος ήταν δυσαρεστημένες λόγω της πρόσφατης συν θήκης ειρήνης με την Αθήνα. Υπήρχαν μεγάλες εντάσεις στο εσω τερικό της Πελοποννησιακής Συμμαχίας. Το Άργος είχε πολεμήσει εναντίον της Σπάρτης επανειλημμένα στις αρχές του 50υ αιώνα σε εκ παρατάξεως μάχες και σε συνοριακές αψιμαχίες , και αποτελού

σε πάντα μια δυνητική εστία αντι-σπαρτιατικών ανταρσιών. Η Ήλι δα, μια πλούσια πόλη-κράτος , που διοργάνωνε τους Ολυμπιακούς Αγώνες και στην επικράτειά της βρισκόταν ο μεγαλοπρεπής ναός

του Ολυμπίου Διός (που ήταν μεγαλύτερος από τον Παρθενώνα) , εί χε αποκτήσει ένα οιονεί δημοκρατικό πολίτευμα από το

460.

Στη διάρκεια της ειρήνης οι Αθηναίοι άρχισαν επιτέλους να χα ράζουν τις γενικές γραμμές μιας νικηφόρας στρατηγικής, υποδαυ λίζοντας μια εξέγερση των ειλώτων στη Μεσσηνία

-

ενώ ταυτόχρο

να βοηθούσαν τα κυριότερα μέλη της Πελοποννησιακής Συμμαχίας στην Αργολίδα , στην Αρκαδία και στην Ηλεία να αποτινάξουν τη σπαρτιατική επικυριαρχία. Η κατάληψη και η οχύρωση της Πύλου ,

καθώς και η ήττα των Σπαρτιατών στη Σφακτηρία και η σύλληψη ό σων επέζησαν ως ομήρων , θα συμπληρώνονταν τώρα με την περι

κύκλωση της Σπάρτης από εχθρικές δημοκρατικές πόλεις-κράτη . Το

επίκεντρο αυτού του μεγαλεπήβολου αντι-σπαρτιατικού σχεδίου στην Πελοπόννησο , τόσο συμβολικά όσο και γεωγραφικά, ήταν το Άργος.

294


Οι ηγέτες του θεωρούσαν ότι η παράδοση των Σπαρτιατών στη Σφα

κτηρία , σε συνδυασμό με την αποτυχία των προσπαθειών τους να ε ρημώσουν την Αττική , είχαν αυξήσει τις πιθανότητες του Άργους να γίνει το κέντρο γύρω από το οποίο θα συναθροίζονταν οι δημοκρα τικές και αυτόνομες πόλεις της Πελοποννήσου. Το μοναδικό που εί χαν κάνει οι ηγέτες της Σπάρτης από το

420

έως το

418

για να πε

ριορίσουν την αυξανόμενη ισχύ αυτού του δημοκρατικού συνασπι σμού ήταν να συγκεντρώνουν στα σύνορα μικρές στρατιωτικές δυ νάμεις και στη συνέχεια να τις ανακαλούν εξαιτίας των «κακών οιω νών » .

Ωστόσο , η Αθήνα δεν κατάφερε να εκμεταλλευτεί αυτή τη μονα δική ευκαιρία για να διαλύσει την Πελοποννησιακή Συμμαχία . Ο Αλκιβιάδης είχε προετοιμάσει το έδαφος για τη συγκρότηση αυτής της αντι-σπαρτιατικής συμμαχίας, όμως με μια παράλογη απόφασή τους οι Αθηναίοι απέρριψαν το

418 την υποψηφιότητά του για το α

ξίωμα του στρατηγού -προτιμώντας στη θέση του τον άβουλο Νικία και τους συνεργάτες του-, με συνέπεια να είναι βέβαιο ότι δε θα εί χαν κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο για να βοηθήσουν όσους θα αντι

στέκονταν στη Σπάρτη , όταν θα ερχόταν η στιγμή της πραγματικής αναμέτρησης στην Πελοπόννησο.

Όταν στις αρχές του καλοκαιριού του

418 συνειδητοποίησαν τον

κίνδυνο, οι Σπαρτιάτες με επικεφαλής τον βασιλιά Άγι κατέφθασαν στην πεδιάδα της Μαντίνειας για να δώσουν ένα τέλος σε αυτά τα πα ράλογα όνειρα, αλλά και για να προστατέψουν την Τεγέα , τον πιο κοντινό στα σύνορά τους σύμμαχο, που αποτελούσε τον πρώτο από τους φιλόδοξους στόχους του νέου δημοκρατικού συνασπισμού. Αυ τή η αμφισβήτηση της πρωτοκαθεδρίας της ήταν η πιο σημαντική

στην πρόσφατη ιστορία της Σπάρτης . Οι ανυπάκουες πόλεις-κράτη ήταν οι πιο ισχυρές στην Πελοπόννησο και μπορούσαν να παρατά

ξουν μια σημαντική δύναμη πεζικού. Αν νικούσαν, τότε ο Πελοπον νησιακός Πόλεμος θα τέλειωνε ουσιαστικά σε ένα απόγευμα

-

κα-

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

295

θώς οι Σπαρτιάτες δε θα μπορούσαν ποτέ να εισβάλουν ξανά στην

Απική , η Κόρινθος και η Θήβα δεν θα αποδέχονταν ποτέ ξανά τη σπαρτιατική πρωτοκαθεδρία, και η ίδια η Σπάρτη θα βρισκόταν α μέσως αντιμέτωπη με μια μαζική εξέγερση των ειλώτων. Ο βασιλιάς Άγις οδήγησε σχεδόν

12.000

άντρες στην Αρκαδία

για να εξαναγκάσει τους αντιπάλους του να δώσουν μάχη και για να αποκαταστήσει την παλαιά φήμη ότι δεν ήταν συνετό να αντιμετω πίζει κάποιος σε μάχη τους Σπαρτιάτες . Ο Θουκυδίδης θεωρεί ότι «ποτέ ως τότε δεν είχε δει επιβλητικότερη συγκέντρωση ελληνικού στρατού »

-

προφανώς , μια έμμεση υπόδειξη ότι ο σκοπός της ύ

παρξης αυτού τους είδους των πολεμιστών δεν ήταν να λεηλατούν την Απική, αλλά να σκοτώνουν τους αντιπάλους τους, όπως εν προκει μένω τους Αργείους, σε εκ παρατάξεως μάχες . Ύστερα από μερικές αρχικές παραπλανητικές ενέργειες, οι δυο στρατοί -ο δημοκρατι κός συνασπισμός είχε μια παρόμοιου μεγέθους δύναμη- ελίχθηκαν για να καταλάβουν μια καλύτερη θέση στην πεδιάδα της Μαντίνειας ,

πριν παραταχθούν για να συγκρουστούν . Η σφοδρή μάχη διεξήχθη, κατά πάσα πιθανότητα , την

1η Αυγούστου του 418 -

στην πιο ζεστή

εποχή του έτους, σε μια από τις πεδιάδες με τη μεγαλύτερη θερμο κρασία και υγρασία στην ηπειρωτική Ελλάδα . Στις αρχές του πολέμου ο Περικλής , συμβουλεύοντας τους συ μπατριώτες του να καταφύγουν εντός των τειχών της Αθήνας, είχε πα ραδεχτεί ότι οι Πελοποννήσιοι μπορούσαν να « κρατήσουν ενάντια σ'

όλους 'μαζί τους Έλληνες». Δυστυχώς, θα αποδεικνυόταν , ύστερα α πό το θάνατό του, ότι είχε δίκιο, καθώς η μάχη της Μαντίνειας θα επιβεβαίωνε τους χειρότερους φόβους του ηγέτη της Αθήνας για την ανδρεία των Σπαρτιατών οπλιτών. Αντίθετα από τη σπαρτιατική ει σβολή του

431

στην Απική, ο βασιλιάς Άγις κατέφθασε στην επίπε

δη πεδιάδα της Μαντίνειας με έναν πολύ μικρότερο στρατό, γεγο νός που έπεισε τους αντιπάλου ς του ότι, τελικά, ήταν εφικτή η επί τευξη της νίκης . Ωστόσο, μπορούμε να κρίνουμε την αποφασιστι-


296

κότητα των Αργείων και των Μαντινέων να πολεμήσουν από το γε γονός ότι αιφνιδιάστηκαν από την καθυστερημένη , αλλά μεθοδική , άφιξη των Σπαρτιατών στο πεδίο της μάχης . Ο Θουκυδίδης ισχυρί

ζεται ότι ελάχιστοι μπορούσαν να θυμηθούν μια παρόμοια περί mωση, όπου ο σπαρτιατικός στρατός ανησύχησε σε τόσο μεγάλο

βαθμό . 34 Από τακτική άποψη , τόσο η έκβαση της μάχης του Δηλίου όσο και της Μαντίνειας ήταν σχεδόν συμmωματικές. Οι δυο στρατοί δε

γνώριζαν με ακρίβεια πού είχε στρατοπεδεύσει ο αντίπαλος ή το συ γκεκριμένο σημείο στο οποίο βρισκόταν ο εχθρός μερικά λεmά πριν εφορμήσουν. Χωρίς την παρέμβαση δυο ηλικιωμένων αντρών -του Ιπποκράτη στο Δήλιο και ενός ανώνυμου ηλικιωμένου Σπαρτιάτη ο πλίτη που προειδοποίησε τον βασιλιά Άγι να αλλάξει το αρχικό σχέ διο επίθεσης-, οι δυο αποφασιστικές μάχες του πολέμου ανάμεσα σε

οπλίτες είτε δε θα είχαν γίνει είτε δε θα είχαν διεξαχθεί στις τοπο θεσίες και στις ημερομηνίες που έγιναν . Αν ζητούσαν από κάποιον να επιλέξει μια τοποθεσία για τη διε

ξαγωγή μιας μάχης οπλιτών , η πεδιάδα της Μαντίνειας είναι σχεδόν η τέλεια τοποθεσία. Για να εξολοθρεύσουν τους αντιπάλους στρα τιώτες σε ανοιχτό πεδίο μάχης, οι στρατηγοί χρειάζονται άπλετο χώ

ρο, άφθονες ποσότητες τροφίμων, καθαρό νερό, επίπεδο έδαφος, εύκολη πρόσβαση και εγγύτατη προστασία . Η Μαντίνεια, σε αντί

θεση με το Δήλιο, εκπλήρωνε όλες αυτές τις προϋποθέσεις. Όπως α ποδεικνύει η παρακείμενη εθνική οδός, βρίσκεται σε μια στρατηγι κή τοποθεσία ανάμεσα στο βορρά και στο νότο . Επιπλέον , παρόλο που η πεδιάδα της Μαντίνειας είναι μικρή,

20.000

πολεμιστές μπο

ρούν να χωρέσουν σε αυτή, όπως όντως συνέβη τον Αύγουστο του

418 -

αλλά και σε αρκετές περιmώσεις μεταγενέστερα.

Το πεδίο, στο οποίο τόσοι άντρες σκοτώθηκαν, περιβάλλεται α πό βουνά , που παρέχουν κάλυψη στα πλευρά μιας φάλαγγας οπλι

τών, αλλά και καταφύγιο ύστερα από μια ενδεχόμενη ήπα. Οι λίγες

ΠΑΝ Ο ΠΛΙΑ

297

χιλιάδες γενναίοι άνφες που μπορούν να αμυνθούν σε μια τόσο στε νή πεδιάδα έχουν τη δυνατότητα να σταματήσουν ολόκληρους στρα τούς. Η Μαντίνεια ήταν , λοιπόν, ένα κομβικό σημείο , καθώς εκεί διασταυρώνονται οι οδοί από τη νότια Πελοπόννησο σε ένα πέρα σμα

1.500 μέτρων -

πριν απολήξουν σε αρκετές διακλαδώσεις, που

οδηγούν βόρεια προς το Άργος, την Κόρινθο και την Αθήνα. Αν η Σπάρτη έχανε αυτή τη μάχη, όχι μόνο θα αποκτούσε πολλούς νέους εχθρούς, αλλά θα αποκοβόταν από τις βασικές αρτηρίες προς την υ πόλοιπη Ελλάδα .

Η πεδιάδα της Μαντίνειας είναι εύφορη . Στη γη της φυτρώνει ά φθονο σιτάρι, το οποίο μπορεί να τροφοδοτήσει χιλιάδες άντρες που ελίσσονται σε αυτή για ημέρες , επιδιώκοντας να αποκτήσουν ένα

τακτικό πλεονέκτημα πριν από τη μάχη. Υπάρχει άφθονο νερό . Οι χείμαρροι που πηγάζουν από τα γύρω απόκρημνα βουνά εξηγούν την ύπαρξη των νερόλακκων και των ρυακιών που βρίσκονται σχε

δόν παντού μέσα στην πεδιάδα. Οι Έλληνες στρατηγοί έδειχναν μια προτίμηση στη Μαντίνεια. Πολλοί Σπαρτιάτες βασιλιάδες , οι Θη βαίοι με επικεφαλής τον μεγάλο απελευθερωτή Επαμεινώνδα και ο εθνικός ήρωας Φιλοποίμην

(253-182

π.χ.) διεξήγαγαν στην πεδιά

δα της Μαντίνειας μάχες για σκοπούς και ιδέες που αποτελούν στην

εΠΟΧl1 μας το αντικείμενο μελέτης των κλασικιστών , αλλά ελάχιστα ενδιαφέρουν το σημερινό μέσο άνθρωπο. Ως εκ τούτου , οι τουρίστες που επισκέmονται σήμερα τη Μα

ντίνεια είναι ελάχιστοι. Η διασταύρωση με τη νέα εθνική οδό απέ χει περίπου

8

χιλιόμετρα και η σημερινή πόλη της Τρίπολης βρί

σκεται σε απόσταση

16 χιλιομέτρων. Στο

πεδίο της μάχης υπάρχουν

μόνο μερικές αγροικίες, μια παράξενη εκκλησία που κάποιος Έλλη νας έχτισε με κομμάτια 'μαρμάρου και τούβλα που ήταν διάσπαρτα

στην ύπαιθρο, και τα ίχνη μιας χαμένης μεγάλης πόλης τα οποία μόλις που διακρίνονται ανάμεσα στα αγριόχορτα και στους αγρούς όπου καλλιεργείται σιτάρι.


298

Αν όμως κάποιος διασχίσει προσεκτικά την πεδιάδα, δει τους ο γκόλιθους με τους οποίους ήταν κατασκευασμένο το αμφιθέατρο , α νέβει στους γκρεμισμένους προμαχώνες του μεγάλου κυκλικού τεί χους και εντοπίσει τους περιβόλους των αρχαίων ιερών προς τιμήν

του Ηρακλή και του Ποσειδώνα , τότε θα συνειδητοποιήσει ότι, αντί να είναι άδεια, η πεδιάδα της Μαντίνειας είναι στην πραγματικότητα γεμάτη από φαντάσματα . Χιλιάδες άντρες πέθαναν εκεί μέσα στους αιώνες . Οι φωνές των μεγαλύτερων πολιτικών και στρατηγών της Ελλάδας αντήχησαν κάποτε στους λόφους της πεδιάδας, πριν χά σουν τη ζωή τους στο λασπωμένο πεδίο της μάχης. Σε ένα επίκαιρο σημείο βρίσκεται ένας μικρός λόφος ο οποίος ονομάζεται Σκοπή και στον οποίο πέθανε το

362

Π . Χ. ο μεγαλύτερος στρατηγός της αρ

χαίας Ελλάδας, ο απελευθερωτής Επαμεινώνδας

-

οι υπασπιστές

του έβγαλαν από τα σωθικά του ένα δόρυ , ενώ εκείνος κοιτούσε προς τα κάτω τους Θηβαίους οπλίτες να υποχωρούν , καθώς είχαν συ γκλονιστεί από την είδηση ότι ο αγαπημένος τους στρατηγός, τον ο ποίο είχαν μεταφέρει στο λόφο που υψωνόταν δίπλα τους , πέθαινε από αιμορραγία .

Κάπου ανάμεσα στους συρματόπλεκτους φράχτες και στα τσι

μεντένια αρδευτικά αυλάκια βρίσκονται τα ίχνη από τις πατημασιές του λαοπλάνου Αλκιβιάδη , ο οποίος πολύ πριν από τη μάχη είχε πε

ράσει από την περιοχή, προσπαθώντας να δημιουργήσει μια συμ μαχία δημοκρατικών πόλεων-κρατών που θα περικύκλωνε τη Σπάρ τη και θα συνέθλιβε οριστικά την ολιγαρχία συμμετείχε στη μάχη που έγινε το

418.

-

μόνο που ο ίδιος δε

Οι μηχανορραφίες του για

να τελειώσει ο Πελοποννησιακός Πόλεμος μέσα σε μια ώρα μαται

ώθηκαν οριστικά στη Μαντίνεια. Ο Αλκιβιάδης ήταν απών από το πεδίο της μάχης. Παρόλο που είχε πρωτοστατήσει στη συγκρότηση του δημοκρατικού συνασπι

σμού, η υποψηφιότητά του για το αξίωμα του στρατηγού απορρί φθηκε, και οι Αθηναίοι έστειλαν μόνο

1.000 οπλίτες

και

300

ιππείς

299

ΠANOΠΛlA

για να πολεμήσουν σε αυτή την κορυφαίας σημασίας μάχη την οποία

είχαΥ μηχανευτεί. Ίσως η Αθήνα φοβόταν ότι θα προκαλούσε τους Σπαρτιάτες , αν έστελνε στη Μαντίνεια μεγάλο στρατό σε μια πε

ρίοδο φαινομενικής ειρήνης. Αν όντως αυτό ίσχυε , τότε οι Αθηναίοι δεν έλαβαν υπόψη τους ότι στον πόλεμο τίποτα δεν είναι πιο επι κίνδυνο από την περιορισμένη επιθετικότητα ή προκλητικότητα.

Ο σπαρτιατικός στρατός που παρατάχθηκε στην πεδιάδα ήταν εν δεικτικός της δημογραφικής κρίσης που τελικά θα οδηγούσε στην κα τάρρευση του στρατιωτικού και ταξικού συστήματος στο οποίο βα

σιζόταν η λειτουργία της Σπάρτης. Εν ολίγοις , ο στρατός της Σπάρ της δεν ήταν πια η φάλαγγα οπλιτών που κάποτε τη συγκροτούσαν μόνο οι επίλεκτοι Σπαρτιάτες Όμοιοι. Στο αριστερό κέρας βρίσκο νταν οι Σκιρίτες,

600

περίπου ορεσίβιοι, σκληροτράχηλοι Λάκωνες ,

άντρες που ζούσαν στα σύνορα με την Αρκαδία και απολάμβαναν με ρικά από τα προνόμια των Σπαρτιατών πολιτών - και ως ένδειξη της εκτίμησης που είχαν για αυτούς οι Σπαρτιάτες συνήθως αντιμετώ πιζαν στις μάχες το επίλεκτο δεξιό κέρας του εχθρού. Δίπλα τους παρατάχθηκαν αρκετές εκατοντάδες απελευθερωμένοι είλωτες . Πα ρόλο που ήταν εξίσου γενναίοι άντρες, δεν είχαν την εκπαίδευση ή την ορμητικότητα των Σπαρτιατών. Ο πυρήνας του σπαρτιατικού στρατού βρισκόταν στο κέντρο, μα ζί με μερικούς Αρκάδες συμμάχους . Το δεξιό κέρας ανατέθηκε στους ντόπιους Τεγεάτες και σε ένα ακόμα απόσπασμα Σπαρτιατών . Αν

προσθέσουμε τους

12.000

Πελοποννήσιους οπλίτες, τους

λαφρά οπλισμένους πεζούς και τους περίπου

5.000

ε

1.000 Βοιωτούς ιππείς, 18.000 ά

τότε ο βασιλιάς Άγις είχε υπό τις διαταγές του περίπου

ντρες, με τους οποίους έπρεπε να αποτρέψει ΤΙ}V απόπειρα των Αργεί

ων και των συμμάχων τους να απελευθερώσουν την Πελοπόννησο α πό την ηγεμονία της Σπάρτης .

Ο δημοκρατικός συνασπισμός είχε συγκεντρώσει

12.000

11.000

έως

οπλίτες, μια δύναμη που ήταν σχεδόν εφάμιλλη με εκείνη


300 του βασιλιά Άγι. Περίπου

2.000

ικανοί Μαντινείς είχαν παραταχθεί

στο δεξιό κέρας απέναντι στους Σκιρίτες. Μαζί τους βρίσκονταν

1.000

επίλεκτοι επαγγελματίες οπλίτες από το Άργος και μερικοί

Αρκάδες, αποτελώντας συνολικά μια δύναμη οπλιτών που ήταν ισά ξια με οποιαδήποτε άλλη στην Πελοπόννησο, ενώ επιπλέον ήταν α

ποφασισμένοι να απελευθερωθούν από το σπαρτιατικό ζυγό . Οι υπόλοιποι Αργείοι, οι Ήλιοι και πολιτοφυλακές από μερικές

μικρότερες πόλεις-κράτη επάνδρωναν τις γραμμές μάχης στο κέντρο και στο αριστερό κέρας της παράταξης (περίπου ζί με τους

1.000 Αθηναίους

7.000 άντρες) , μα

που είχαν παραταχθεί στο άκρο του α

ριστερού κέρατος . Δυστυχώς γι' αυτούς οι οπλίτες του δημοκρατικού συνασπισμού που βρίσκονταν στο κέντρο και στο αριστερό κέρας α τένιζαν απέναντί τους την αφρόκρεμα του σπαρτιατικού στρατού. Η

μοναδική ελπίδα σωτηρίας τους ήταν να αντέξουν έως ότου οι Μα ντινείς και οι Αργείοι επίλεκτοι εξολοθρεύσουν τους Σκιρίτες και σπεύσουν να τους βοηθήσουν. Ο βασιλιάς Άγις οδήγησε τους Σπαρ τιάτες πολεμιστές-δολοφόνους εναντίον του αριστερού εχθρικού κέ ρατος. Το κέντρο και το δεξιό κέρας της σπαρτιατικής φάλαγγας κα τατρόπωσε του Αργείους και τους παγιδευμένους Αθηναίους. Οι Σπαρτιάτες επαγγελματίες πολεμιστές-δολοφόνοι χαμήλωσαν τα δό ρατά τους , βάδισαν « αργά και με το ρυθμό που έδιναν πολλοί αυλη τές» και λόγχιζαν όσους καθυστερούσαν να τραπούν σε φυγή.

Ο Θουκυδίδης έγραψε ότι οι τρομοκρατημένοι οπλίτες της κα ταρρέουσας φάλαγγας του δημοκρατικού συνασπισμού « καταπατή θηκαν μεταξύ τους», καθώς προσπαθούσαν να ξεφύγουν από τους

τρομακτικούς λογχοφόρους που φορούσαν κόκκινους μανδύες. Πολ λά χωρία της αρχαιοελληνικής γραμματείας αντικατοαιρίζουν την άποψη ότι ο σπαρτιατικός στρατός -χάρη στην εμφάνισή του, στην

πειθαρχία του , στις ικανότητές του, στην οργάνωσή του και στη με θοδικότητά του- τρομοκρατούσε όσους Έλληνες οπλίτες είχαν την ατυχία να τον ατενίζουν στην απέναντι πλευρά του πεδίου της μάχης,

301

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

καθώς βάδιζε αργά προς το σημείο της σύγκρουσης . Όπως τον 20ό αιώνα οι αντίπαλοι του γερμανικού στρατού στους δύο παγκόσμιους

πολέμους θεωρούσαν ως τρομακτική εμπειρία το να συγκρουστούν μαζί του, παρόμοια οι Έλληνες πίστευαν ότι ήταν θανάσιμο λάθος

να παραταχθούν εναντίον των Σπαρτιατών . 35 Σαν να ήταν ρομπότ, οι επικρατούντες Σπαρτιάτες που βρίσκο νταν στο κέντρο και στο δεξιό κέρας της φάλαγγας σταμάτησαν, στράφηκαν προς τα αριστερά, άφησαν τους περισσότερους από τους

τρομοκρατημένους και ηπημένους Αργείους που είχαν επιζήσει να τραπούν σε φυγή -ενώ είχαν ήδη σκοτώσει

700 από αυτούς

και τους

συμμάχους τους- και πλαγιοκόπησαν την εχθρική παράταξη που εί χε ήδη υποστεί ρήγμα. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο οι καυχησιολογίες των Αργείων και των συμμάχων τους ότι θα δίδασκαν στους Σπαρ

τιάτες ένα μάθημα παρόμοιο με εκείνο της Πύλου εξανεμίστηκαν μπροστά στο αδυσώπητο γεγονός ότι αντιμετώπιζαν, με τους δικούς τους όρους, αυτούς τους ανελέητους πολεμιστές-δολοφόνους. Για μια ακόμα φορά, βαδίζοντας mωπηλά σε πυκνό σχηματισμό, οι Όμοιοι κατευθύνθηκαν, με σκοπό να συγκρουστούν κατά μέτωπο, προς το άλλο κέρας της εχθρικής παράταξης, στο οποίο ήταν παραταγμένοι οι Μαντινείς και οι επίλεκτοι Αργείοι, και βρισκόταν σε απόσταση

μισού χιλιομέτρου. Οι επίλεκτοι Αργείοι και οι Μαντινείς είχαν χαλαρώσει και ήταν ευδιάθετοι, επειδή είχαν απωθήσει τους Σκιρίτες και τους απελευ θερωμένους είλωτες που βρίσκονταν απέναντί τους. Τόσο ανόητοι ή ταν! Η παροδική αίσθησή τους ότι είχαν νικήσει ήταν ένα ακόμα κί νητρο για τους προελαύνοντες Σπαρτιάτες, που , σαν να τους είχε τσι μπήσει κάποιο ενοχλητικό έντομο, εφόρμησαν με όσο μένος τους είχε απομείνει εναντίον αυτών των αντρών, επιδιώκοντας να τους ε

ξολοθρεύσουν χωρίς να δείξουν το παραμικρό έλεος . Οι επικρατού ντες Αργείοι και Μαντινείς είχαν σε πολύ μικρό βαθμό επίγνωση του

γεγονότος ότι, για μερικά λεmά , μερικές χιλιάδες άντρες είχαν τη δύ-

302


ναμη να αναστρέψουν ολόκληρη την πορεία του Πελοποννησιακού Πολέμου, ότι τους δινόταν μια μικρή ευκαιρία να ολοκληρώσουν ό ,τι οι επιδρομές, οι πολιορκίες και οι ναυμαχίες δεν είχαν επιτύχει την προηγούμενη δεκαετία . Αυτή η μοναδική δυνατότητα χάθηκε

σχεδόν τόσο γρήγορα όσο ανέκυψε. Το μοναδικό πρόσκομμα στην προσπάθεια των Σπαρτιατών να επιφέρουν το τελειωτικό πλήγμα στο δημοκρατικό συνασπισμό εμ φανίστηκε στα πρώτα λεmά της μάχης. Οι υποδεέστεροι αριθμητι κά Σκιρίτες που βρίσκονταν στο αριστερό κέρας είχαν υπερφαλαγ

γιστεί από τους επίλεκτους Αργείους και τους Μαντινείς. Καθώς οι

λόχοι που βρίσκονταν στο κέντρο τιις σπαρτιατικής παράταξης στρέ φονταν προς τα αριστερά για να σχηματίσουν ένα αντέρεισμα στην

έφοδο του δεξιού κέρατος της εχθρικής φάλαγγας, δημιουργήθηκε στιγμιαία ένα επικίνδυνο κενό στις σπαρτιατικές γραμμές . Ο βασι λιάς Άγις διέταξε δυο λόχους του δεξιού κέρατος που επικρατούσε

να απεμπλακούν και να κατευθυνθούν προς το αριστερό κέρας που αιμορραγούσε. Οι δυο Σπαρτιάτες αξιωματικοί που διοικούσαν τους

λόχους αρνήθηκαν να εκτελέσουν αυτή τη χωρίς προηγούμενο δια ταγή -αργότερα καταδικάστηκαν σε εξορία για την απειθαρχία τους, με την κατηγορία της δειλίας-, επικαλούμενοι το εύλογο επιχείρη μα ότι οι anεpfOKEmoL εχθροί δε θα κεφαλαιοποιούσαν την προ σωρινή νίκη τους και δε θα έπληπαν τους Σπαρτιάτες στο ευάλωτο

αριστερό πλευρό τους , αλλά πρώτα θα λαφυραγωγούσαν και θα κα-

ταδίωκαν τους ηπημένους. Συνεπώς, σύντομα θα μετατρέπονταν σε ευάλωτο στόχο για τους επίλεκτους Σπαρτιάτες οπλίτες του δεξιού κέ ρατος , οι οποίοι, αφού θα είχαν εξουδετερώσει τους αντιπάλους τους, θα στρέφονταν προς τα αριστερά για να αντιμετωπίσουν τους ανυ ποψίαστους επίλεκτους Αργείους και Μαντινείς. Επειδή στις οπλιτικές μάχες το κάθε μέρος επεδίωκε να επικρα τήσει στο δεξιό κέρας πριν καταρρεύσει το αριστερό κέρας του , η

ολοκληρωτική νίκη εξαρτιόταν από τη δεύτερη φάση της μάχης - α-

.

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

303

πό το πόσο γρήγορα και αποτελεσματικά το νικηφόρο δεξιό κέρας μπορούσε να στραφεί απότομα προς τα αριστερά και να πλαγιοκο

πήσει το αντίστοιχο κέρας του εχθρού . Σε μερικές περιmώσεις, αυ τή η σύγκρουση οδηγούσε μόνο σε περισσότερους θανάτους και σε αδιέξοδο, καθώς οι καλύτεροι άντρες των δύο στρατών, που αρχικά

είχαν παραταχθεί στο δεξιό κέρας της κάθε φάλαγγας, συγκρούονταν κατά μέτωπο και διαπίστωναν ότι οι ανrίπαλoί τους ήταν διαφορε τικοί άντρες από τους υποδεέστερους αντιπάλους που είχαν μόλις

απωθήσει. Δυστυχώς για το δημοκρατικό συνασπισμό δε συνέβη αυ τό στη μάχη της Μαντίνειας , και η δεύτερη σύγκρουση με τους επί λεκτους Σπαρτιάτες υπήρξε εξίσου θανατηφόρα με την πρώτη . Στη

Μαντίνεια οι Σπαρτιάτες επικράτησαν στη δεύτερη φάση της μά χης και, επομένως, νίκησαν, καθώς διέλυσαν τους επίλεκτους Αργεί ους και Μαντινείς πριν συνειδητοποιήσουν τι τους χτύπησε. Παρό λο που σε ελάχιστες περιmώσεις είχαν την ευκαιρία να υλοποιήσουν

όσα είχαν διδαχθεί στην εκπαίδευσή τους, οι επαγγελματίες Σπαρ τιάτες οπλίτες σκότωναν τους αvππάλoυς τους στη μάχη της Μαντί νειας σαν αυτή η επιδεξιότητά τους να ήταν δεύτερη φύση τους . Οι περισσότεροι από τους

200

Μαντινείς που πριν από λίγη ώ

ρα είχαν επικρατήσει σκοτώθηκαν OΤll συνέχεια από τους Σπαρτιά τες και ενταφιάστηκαν στη γη στην οποία είχαν γεννηθεί και την ο ποία όργωναν . Θα παρέμεναν για αιώνες στο σκοτάδι της λήθης, μέ χρις ότου ένας Αμερικανός αρχαιολόγος ανακαλύψει πριν από με

ρικές δεκαετίες μια επιγραφή σε μια πέτρα , που είχε χρησιμοποιη θεί ως οικοδομικό υλικό σε κάποιο από τα εγκαταλειμμένα σπίτια της περιοχής. Είναι πολύ πιθανό αυτή η λίθινη επιγραφή να είναι έ νας κατάλογος με τα ονόματα των Μαντινέων που σκοτώθηκαν πριν από

2.400 χρόνια .

Ποιοι ήταν οι οπλίτες με τα ονόματα Ευτελίων και

Επαίνης και σε ποιο σημείο του πεδίου της μάχης σκοτώθηκαν ; Οι

σημερινοί επιγραφολόγοι δεν έχουν την παραμικρή ιδέα τι έκαναν τις τελευταίες στιγμές της ζωής τους ο Γλαυσίδας και ο Μνασίας.

304


Όμως , τα ονόματά τους, αλλά και δεκάδων άλλων , διαιωνίστηκαν σε λίθινες επιγραφές, επειδή σκοτώθηκαν ένδοξα αντί να πεθάνουν η

λικιωμένοι και στην αφάνεια - και η μνήμη τους τιμήθηκε με τη συ μπερίληψή τους στους καταλόγους με τους ήρωες, οι οποίοι ήταν κατασκευασμένοι από πέτρες που, διά μέσου των αιώνων , κατέλη

ξαν στα πρόθυρα ή στα περβάζια των σπιτιών των σημερινών γεωρ γών, οι οπο(οι εξακολουθούν να μοχθούν στην πεδιάδα της Μαντί νειας.36 Είναι πιθανό ότι ο Θουκυδίδης βρισκόταν σε κάποιον από τους

λόφους και ότι κατέγραφε όσα έβλεπε, έχοντας μια πανοραμική θέα της μάχης που εκτυλισσόταν από κάτω του. Όντας αυτόπτης μάρ τυρας , η αφήγησή του για τη μάχη του

418

παραμένει η πιο λεπτο

μερής και ενημερωτική περιγραφή που διαθέτουμε για μια μάχη

του αρχαίου κόσμου, και τελειώνει με την ψυχρή αποτίμηση ότι «ή ταν η μεγαλύτερη απ' τις ελληνικές μάχες που είχαν γίνει εδώ και πoλ~ λά χρόνια» . Χαρακτηρίζοντάς την ως τη ψεγαλύτερψ , ο Θουκυδί δης δεν αναφέρεται προφανώς στο μέγεθος των στρατών που πήραν

μέρος σε αυτή. Στη μάχη του Δηλίου που είχε διεξαχθεί έξι χρόνια νωρίτερα συμμετείχαν πιθανότατα περισσότεροι άντρες . Αντίθετα , ο Θουκυδίδης υπονοούσε ότι για πρώτη φορά στον Πελοποννησια

κό Πόλεμο το αποτέλεσμα μιας μόνο μάχης θα μπορούσε να καθο ρίσει την έκβαση ολόκληρης της σύρραξης, καθώς η Σπάρτη είχε ε πιτέλους την ευκαιρία που τόσο προσδοκούσε: να αντιμετωπίσει σε

μια οπλιτική μάχη τους περισσότερους εχθρούς της.37 Ωστόσο, η μάχη της Μαντίνειας έχει μια ακόμα διάσταση, η ο

ποία υπερβαίνει τις τακτικές, τη στρατηγική και την πολιτική: ήταν μια αλληλουχία συμmώσεων , βαναυσότητας και ανθρώπινης ανα ποφασιστικότητας. Οι μηχανορραφίες του Αλκιβιάδη είχαν προκα

λέσει τη μάχη . Άλλοι όμως Αθηναίοι στρατηγοί, και όχι αυτός, θα πο λεμούσαν και θα πέθαιναν σε αυτή, ανάμεσά τους και ο Λάχης, που το όνομά του είναι ο τίτλος ενός από τους πλατωνικούς διαλόγους ,

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

305

και ο οποίος δέχτηκε ένα χτύπημα στην πλάτη ενώ έτρεχε για να σω θεί. Πριν από μερικά χρόνια ο ίδιος Λάχης είχε τραπεί σε φυγή και

στη μάχη του Δηλίου : αυτή τη φορά, αν και ήταν εξίσου ταραγμέ νος , δεν υπήρξε το ίδιο τυχερός . Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Άγις ήταν ανεπαρκής ή, το χειρότερο , δεν είχε το σθένος να πολεμήσει στη Μαντίνεια , καθώς δυο φορές απέσυρε το στρατό του από την πε

διάδα την εβδομάδα που προηγήθηκε της μάχης. Τελικά, αποφάσισε να πολεμήσει και πέτυχε τη μεγαλύτερη σπαρτιατική νίκη στον Πε λοποννησιακό Πόλεμο - διασφαλίζοντας ότι η Σπάρτη δε θα έβγαι νε ηττημένη από τη σύγκρουσή της με την Αθήνα και ότι θα μπο ρούσε να διεξαγάγει έναν επιτυχημένο πόλεμο εναντίον της Αθήνας την επόμενη δεκαετία.

Η ανατομία μιας μάχης Όταν οι Σπαρτιάτες εισέβαλαν στην πεδιάδα της Μαντίνειας για να διαλύσουν τον εν τη γενέσει του δημοκρατικό συνασπισμό των ανυ πάκουων πελοποννησιακών πόλεων-κρατών, βρέθηκαν αντιμέτωποι με ένα στρατό που η σύνθεσή του ήταν εξαιρ!:.ϊικά πολυποίκιλη . Η μονάδα των

1.000 επίλεκτων Αργείων,

που εκπαιδεύονταν με δημό

σιες δαπάνες και ήταν κυρίως ολιγαρχικοί, υποτίθεται ότι θα απο τελούσε τη βασική δύναμη εφόδου στο δεξιό κέρας της φάλαγγας του δημοκρατικού συνασπισμού. Μαζί με τους Μαντινείς διέσπασαν το αδύναμο αριστερό κέρας και δημιούργησαν ένα κενό ανάμεσα σε αυ τό και στο κέντρο της σπαρτιατικής παράταξης. Όμως, οι επίλεκτοι Αργείοι και οι Μαντινείς άρχισαν, εντελώς απερίσκεπτα , να λαφυ ραγωγούν, αντί να επιτεθούν από τα νώτα στο σπαρτιατικό κέντρο. Αν είχαν συνεχίσει την επίθεσή τους εναντίον των επίλεκτων οπλιτών του βασιλιά Άγιδος, ίσως οι Σπαρτιάτες να είχαν χάσει τη μάχη, και θα είχαν σωθεί οι ζωές εκατοντάδων Αθηναίων και Αργείων. Αυτή η


306

μοιραία δισrακτικότητα εξηγείται είτε από την ευκαιρία που τους δό

θηκε να λαφυραγωγήσουν είτε από το φόβο τους να επιτεθούν σroυς Σπαρτιάτες

-

έσrω και από τα νώτα. Είναι προφανές ότι οπλίτες α

πό διαφορετικές πόλεις που βρίσκονταν σrην ίδια παράταξη δε συ νεργάζονταν πάντα αρμονικά . Αυτή η επιείκεια απέναντι σroν παγιδευμένο αντίπαλο θα επι

δεικνυόταν σύντομα και από τους Λακεδαιμόνιους. Οι Σπαρτιάτες που βρίσκονταν σro δεξιό κέρας και σro κέντρο διέλυσαν τον τακτι κό σrρατό των Αργείων και σκότωσαν εκατοντάδες άντρες. Τότε, για

κάποιο άγνωσro λόγο, σrράφηKαν προς το πλάι για να αντιμετωπί σουν τους Μαντινείς που επικρατούσαν, αφήνοντας όμως τους

1.000

επίλεκτους Αργείους να υποχωρήσουν ανενόχλητοι -παρόλο που α

ποτελούσαν την αιχμή του δόρατος του δημοκρατικού συνασπισμού . Αμέσως εγέρθηκαν υποψίες ότι οι Σπαρτιάτες απέβλεπαν σε όσα θα συνέβαιναν μετά τη μάχη και σχεδίαζαν την επαναφορά ενός με τριοπαθούς ολιγαρχικού πολιτεύματος σro Άργος. Ένα συντηρητι κό Άργος, που θα γινόταν πάλι σύμμαχος της Σπάρτης , θα χρειαζό ταν άντρες όπως τους

1.000 επίλεκτους για να αντιμετωπίσει τους δη

μοκράτες ταραχοποιούς. Αντίθετα, όσο περισσότεροι Μαντινείς ο

πλίτες σκοτώνονταν τόσο το καλύτερο, ώσrε να αντιληφθΟύν όλοι οι Πελοποννήσιοι ποιο ήταν το αντίτιμο των προσπαθειών για εκδη μοκρατισμό.

Ποια ήταν η μοίρα των ηπημένων Αθηναίων που βρίσκονταν σro αρισrερό κέρας ; Οι Σπαρτιάτες σκότωσαν μόνο

ντας σroυς υπόλοιπους

800 να

200,

επιτρέπο

διαφύγουν . Άλλωσrε , επισήμως εξα

κολουθούσε να ισχύει η συνθήκη ειρήνης ανάμεσα σrις δυο πόλεις. Δεν είχε, λοιπόν, νόημα να εξοντωθούν Αθηναίοι , ιδίως όταν το με

τριοπαθές συμβούλιο των Αθηναίων σrρατηγών είχε επιλέξει να σrεί λει σrη Μαντίνεια μια μικρή δύναμι} και όχι χιλιάδες οπλίτες , που η παρουσία τους θα είχε ενδεχομένως ως συνέπεια να ηπηθούν οι Σπαρτιάτες.38

ΠΑΝ Ο ΠΛιΑ

307

Όrαν οπλίτες από πολλές συμμαχικές πόλεις-κράτη πολεμούσαν ο ένας δίπλα στον άλλο, ποιος και τι καθόριζε ποιοι οπλίτες θα πα ρατάσσονταν στο δεξιό κέρας όπου ο κίνδυνος ήταν μικρότερος, και ποιοι στο αριστερό, όπου ο κίνδυνος ήταν πολύ μεγαλύτερος ; Συνή

θως, την τιμητική θέση στο δεξιό κέρας καταλάμβαναν είτε οι οπλί τες της πόλης στο έδαφος της οποίας διεξαγόταν η μάχη -οι Τεγεά τες και οι Μαντινείς αντίστοιχα στη μάχη του

418- είτε οι οπλίτες του

πιο ισχυρού και πολυάριθμου στρατού , συνήθως της Θήβας, της Αθή νας ή της Σπάρτης. Αυτό είχε ως συνέπεια οι οπλίτες από τις μικρό τερες συμμαχικές πόλεις να δυσφορούν για το γεγονός ότι η αποδοχή της ηγετικής θέσης των μεγαλύτερων πόλεων-κρατών είχε ως μοναδι κή συνέπεια να πολεμούν εναντίον ισχυρότερων αντιπάλων, καθώς υ ποτίθεται ότι στο δεξιό κέρας παρατάσσονταν οι καλύτεροι οπλίτες για να αντιμετωπίσουν τους λιγότερο αξιόμαχους άντρες του εχθρού. Η σημασία της επαναστατικής τακτικής που χρησιμοποίησε ο

Επαμεινώνδας στη μάχη των Λεύκτρων το

371

δεν έγκειται μόνο στο

γεγονός ότι παρέταξε τους καλύτερους οπλίτες του στο αριστερό κέ

ρας και σε βάθος

50

αντρών, επιφέροντας ένα συντριπτικό πλήγμα

στους επίλεκτους Σπαρτιάτες του δεξιού κέρατος, αλλά και στο ότι

με αυτή του την καινοτομία διασφάλισε ότι οι σύμμαχοί του -αλλά και εκείνοι της Σπάρτης που βρίσκονταν απέναντί τους- δε θα ήταν

υποχρεωμένοι ούτε να αντιμετωπίσουν οπλίτες που ήταν ανώτεροί τους ούτε να διαδραματίσουν το ρόλο προβάτων επί σφαγή . Όταν τον επόμενο χειμώνα ο Επαμεινώνδας εισέβαλε στη Λακωνία με συμ μαχικό στρατό, κάποιες πόλεις-κράτη της Πελοποννήσου, που εί χαν εκτιμήσει τη γενναιοψυχία του , ήταν πρόθυμες να συμπράξουν

μαζί του . Δεν είναι, άραγε , παράξενο ότι έπρεπε να φτάσει το λυκό φως της οπλιτικής εποχής για να εφαρμοστεί η θεμελιώδης ιδέα ό τι ένας ηγέτης πρέπει να αναλαμβάνει το μεγαλύτερο μερίδιο του κιν δύνου σε μια μάχη, παρατάσσοντας τους άντρες του στο αριστερό κέ ρας της φάλαγγας;


308

Ωστόσο, επειδή συνήθως αυτού του είδους οι συμμαχίες ήταν ευ μετάβλητες και καθορίζονταν από τις εσωτερικές πολιτικές ανατα

ραχές στις διάφορες πόλεις-κράτη -καθώς άλλοτε επικρατούσαν οι δημοκράτες και άλλοτε οι ολιγαρχικοί-, υπήρχε μια διαρκής καχυ ποψία στις τάξεις ενός συμμαχικού στρατού. Σε μερικές περιmώσεις

αυτή η εχθρότητα ήταν εμφανής ακόμα και στο πεδίο της μάχης. Ας θυμηθούμε ότι στη μάχη του Δηλίου αρκετές πόλεις-κράτη του Βοιω τικού Κοινού μαστίζονταν από εσωτερικές διαμάχες. Οι Θηβαίοι, που ήταν οι ηγέτες του Βοιωτικού Κοινού, δεν εμπιστεύονταν τους Θεσπι

είς. Ίσως, λοιπόν, αυτή η μνησικακία να ώθησε τον Παγώνδα και τους στρατηγούς του να τοποθετήσουν τους ύποπτους Θεσπιε(ς ακριβώς απέναντι από το δεξιό κέρας της αθηναϊκής φάλαγγας, με την ελπίδα

ότι είτε θα πολεμούσαν καλά και θα καθυστερούσαν τους Αθηναίους του Ιπποκράτη είτε θα εξοντώνονταν προσπαθώντας να το κάνουν.

.

Καθώς εκτυλισσόταν η μάχη, εκπληρώθηκαν και οι δυο ευχές

των Θηβαίων. Παρά τις μεγάλες απώλειές τους , οι Θεσπιείς κατά

φεραν να συγκρατήσουν τους επίλεκτους Αθηναίους πολίτες έως ό του φτάσουν οι εφεδρείες των Βοιωτών ' και σταθεροποιήσουν την κατάσταση, ενώ την ίδια στιγμή ο Παγώνδας κατατρόπωνε το αρι

στερό κέρας των Αθηναίων . Το αποτέλεσμα αυτής της θυσίας ήταν να σκοτωθούν τουλάχιστον

300

Θεσπιείς στο Δήλιο, ενώ το από

σπασμά τους αριθμούσε πιθανότατα

600

έως

700

άντρες.

Τι αντιπροσώπευαν αυτές οι απώλειες ; Σχεδόν το

50% των

Θε

σmέων που πήραν μέρος στη μάχη σκοτώθηκαν σε λιγότερο από μια ώρα. Αυτό το τεράστιο ποσοστό σήμαινε ότι το ένα τρίτο όλων των μι κροϊδιοκτητών γεωργών των Θεσπιών είχε πεθάνει. Από τους περίπου

7.000

Βοιωτούς οπλίτες που πήραν μέρος στη μάχη το

κρών προέρχονταν από όσους αποτελούσαν μόνο το

60% των νε 10% του στρατού.

Αυτή η μονόπλευρη θυσία είχε άμεσες επιmώσεις. Ο Θουκυδί δης αναφέρει ότι μερικούς μή.νες μετά τη μάχη του Δηλίου, το κα λοκαίρι του

423, «οι Θηβαίοι

κατεδάφισαν το τείχος των Θεσπιέων,

ΠΑΝ Ο ΠΛΙΑ

309

κατηγορώννας τους ότι είναι με τους Αθηναίους. Αυτό το μελετούσαν

από καιρό, αλλά θεώρησαν πως ήταν πιο εύκολο να το πραγματο ποιήσουν τώρα, γιατί στη μάχη με τους Αθηναίους οι Θεσπιείς είχαν

χάσει το άνθος του στρατού τους». Πρέπει να επισημάνουμε ότι οι Θεσπιές είχαν υποστεί την ίδια μοίρα, όταν οι οπλίτες τους είχαν

σκοτωθεί στις Θερμοπύλες πριν από μισό αιώνα, και θα έχαναν σχε δόν πάλι ολόκληρο το μικρό στρατό τους στη Νεμέα

(394 π.χ.), τριά

ννα χρόνια μετά τη μάχη του Δηλίου. 39

Η αιιίσχνανση των οπλιτών Ύστερα από τη μάχη της Μαννίνειας οι σύμμαχοι της Αθήνας δεν

αννιμετώπισαν ποτέ ξανά τους Σπαρτιάτες σε μια εκ παρατάξεως μάχη. Σε μια ώρα περίπου οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους εί χαν σκοτώσει τουλάχιστον σπισμού με αννίτιμο το

1.100 άννρες του δημοκρατικού συνα θάνατο 300 Πελοποννησίων . Όπως και στη

μάχη του Δηλίου , αυτός ο υποτιθέμενα αναχρονιστικός τρόπος μά

χης είχε μέσα σε λίγες ώρες καθορίσει την έκβαση σε ένα ολόκληρο

θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων για όλη την υπόλοιπη διάρκεία της σύρραξης. Στα τελευταία δεκατέσσερα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου διεξήχθη μόνο μια παραδοσιακή οπλιτική μάχη

-

μια μι

κρή συμπλοκή ανάμεσα στους Αθηναίους και στους Συρακούσιους

στη Σικελία. Το

413 η Σπάρτrl άρχισε να αποκτά σημαννικό στόλο

και να δημιουργεί μια μόνιμη οχυρωμένη βάση στην Αττική , εγκα ταλείποννας τη μάταιη ελπίδα ότι θα μπορούσε να εξωθήσει τον α ννίπαλο στρατό σε μια εκ παρατάξεως μάχη . Στην οπλιτική μάχη έξω από τα τείχη των Συρακουσών

(415)

δεν

ενεπλάκησαν όλοι οι πολεμιστές που συμμετείχαν στη Σικελική Εκστρατεία και η νίκη των Αθηναίων δεν κατάφερε να αποτρέψει την τελική ήττα τους . Οι Αθl1Υαίοι συννάχθηκαν σχεδόν με τον ίδιο τρό-


310

πο που είχαν παραταχθεί (Πη Μαντίνεια πριν από τρία χρόνια

-

οι

Αργείοι και οι Μαντινείς (πο δεξιό κέρας, οι Αθηναίοι (πο κέντρο και

οι διάφοροι σύμμαχοι (πο αρι(Περό κέρας. Όμως , αυτή τη φορά οι Αθηναίοι και οι Qύμμαχο( τους είχαν πολύ μεγαλύτερη αυτοπεποί θηση, επειδή θα αντιμετώπιζαν τους ερασιτέχνες Συρακούσιους και όχι τους αδυσώπητους Σπαρτιάτες.

Για μια ακόμα φορά η μάχη εξελίχθηκε με το συνήθη τρόπο. Από την αρχή επικράτησε μια προφανής σύγχυση. Οι Συρακούσιοι,

όπως οι Αθl1ναίοι (Πη μάχη του Δηλίου , αιφνιδιά(Πηκαν από μια

ξαφνική επίθεση. Οι κεραυνοί και

11 βροχή πανικόβαλαν τους λιγό

τερο έμπειρους αμυνόμενους Σικελούς . Ύ (Περα από σκληρό αγώνα η μάχη κρίθηκε όπως συνήθως (ΠΟ δεξιό κέρας, όπου οι Αργείοι και οι Μαντινείς διασκόρπισαν τους αντιπάλους τους . Το ιππικό δεν πε

ριορί(Πηκε μόνο (Πην προ(Πασία των πλευρών, αλλά διαδραμάτισε ένα σημαντικό ρόλο τόσο (Πην καταδίωξη των ηπημένων όσο και (Πην προσπάθειά τους να αμυνθούν. Η μικρή αυτή μάχη ήταν παρόμοια με την προγενέ(Περη συ

μπλοκή στη Σολύγεια , ακόμα και σε ό,τι αφορούσε τον αριθμό των νεκρών

- 260 Σικελοί,

λίγο περισσότεροι από

50 Αθηναίοι

και σύμ

μαχοί τους . Όμως, όπως και σε εκείνη την προγενέ(Περ η αμφίβια ε πιχείρηση, όπου οι Αθηναίοι οπλίτες και οι

300 ιππείς

που τους συ

νόδευαν είχαν , από τακτική άποψη, νικήσει τους Κορίνθιους, αλλά δεν μπόρεσαν να μετατρέψουν αυτή την επιτυχία τους σε (Πρατηγι

κό πλεονέκτημα, παρόμοια και το

415

οι Αθηναίοι επικράτησαν , α

πό τακτική άποψη , σε μια μικρή μάχη , αλλά δεν μπόρεσαν να εκ μεταλλευτούν αυτό το πλεονέκτημα . Εν ολίγοις , αυτή η οπλιτική μά χη ανάμεσα σε λίγους πολεμι(Πές συνέβαλε ελάχι(Πα (Πην επίτευξη του (Πρατηγικού (Πόχου της εκ(Πρατείας τους

-

τη συνθηκολόγηση

των Συρακουσών. 4Ο Καθώς (Πη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου οι πόλεις κράτη εναπόθεταν την ασφάλειά τους (Πα ισχυρά λίθινα τείχη τους,

ΠΑΝΟΠΛΙΑ

31Ι

και καθώς δε θεωρούσαν συνετό να εμπλέκουν τους στρατούς τους σε παλαιού τύπου μετωπικές συγκρούσεις ενάντια σε αριθμητικά υ

π έρτερες ή πιο έμπειρες φάλαγγες, ήταν φυσιολογικό ο πόλεμος να αλλάξει και να στραφεί εναντίον των αστικών οικισμών. Επιπλέον, αφού οι δυο πιο επίφοβοι στρατοί εκείνης της εποχής -ο σπαρτια τικός και ο θηβαϊκός- ήταν σύμμαχοι, ποιος στρατός θα ήταν τόσο απερίσκεπτος ώστε να αντιμετωπίσει κάποιον από αυτούς τους δύο

στρατούς και, επομένως, να προκαλέσει με απόλυτη σχεδόν βεβαι ότητα την καταστροφή του ;

Παρόλο , λοιπόν, που διεξήχθησαν ελάχιστες οπλιτικές μάχες στον Πελοποννησιακό Πόλεμο , οι επιθέσεις που πραγματοποιήθη καν εναντίον πόλεων ήταν πρωτοφανείς στην ελληνική Ιστορία. Πο λύ σύντομα , και τα δυο μέρη απαξίωσαν την παλιά ιδέα ότι η ανδρεία

έπρεπε να καθορίζει 111 νίκη και, αντίθετα , άρχισαν να προσβλέπουν σε καινοτόμες πρακτικές , στους οικονομικούς πόρους και στο αν

θρώπινο δυναμικό για να κυριεύσουν τα οχυρά των αντιπάλων τους.

Ελάχιστοι Έλληνες δολοφονήθηκαν ή εξανδραποδίστηκαν μετά τις οπλιτικές μάχες στη Μαντίνεια και στο Δήλιο. Αυτή , όμως , υπήρξε η μοίρα δεκάδων χιλιάδων, όταν ο πόλεμος στράφηκε εναντίον των πόλεων .

ΚΕΦΑΛΑΙΟ6

ΤΕΙΧΗ

ΠολΖορκίες

(431-415 π.χ.)

Ο εφιάλτης των Πλαταιών Σε μερικές περιmώσεις οι πολιορκίες κωμοπόλεων και πόλεων με ε λάχιστη στρατηγική σημασία -της Γκουέρνικα ή του Σαράγεβο, για παράδειγμα- μετατρέπονται σε σύμβολα του παραλογισμού και της βαρβαρότητας του πολέμου, εξαιτίας της εσκεμμένης καταστροφής τους και της αδυναμίας ή της απροθυμίας των άλλων να τις σώσουν.

Το ίδιο ισχύει και για τη μικρή κωμόπολη των Πλαταιών, που έ σβησε μέσα σε μια αργόσυρτη επιθανάτια αγωνία . Η τελική κατάληψη των Πλαταιών ελάχιστα επηρέασε τους ευ ρύτερους στρατηγικούς υπολογισμούς, έστω και αν βρισκόταν σε έ να κομβικό, διά μέσου των βουνών , πέρασμα προς την Απική και θα μπορούσε να αποτελέσει εμπόδιο στο βοιωτικό στρατό, αν σχεδία

ζε να εισβάλει στην Απική από τα βορειοδυτικά. Ενώ η πόλη αργο πέθαινε, οι Αθηναίοι , που βρίσκονταν

80

χιλιόμετρα μακριά , είχαν

λησμονιίσει τη δύσκολη θέση στην οποία βρίσκονταν οι Πλαταιές, καθώς πέθαιναν ομαδικά από μια μυστηριώδη ασθένεια , ενώ οι Σπαρτιάτες έκοβαν τα ελαιόδεντρα και έκαιγαν τα σπίτια της Απι-

ΤΕΙΧΗ

313

κής. Ωστόσο , στα τέσσερα χρόνια που διήρκεσε η δοκιμασία των Πλαταιών, η πολιορκία αυτής της μικρής βοιωτικής κωμόπολης κα ταδεικνύει τους πολυσχιδείς τρόπους με τους οποίους οι Έλληνες

της κλασικής περιόδου πολιορκούσαν και υπερασπίζονταν οχυρω μένες πόλεις . Με αυτή την έννοια, ο αργός θάνατος των Πλαταιών προσέλκυσε την προσοχή του Θουκυδίδη, που τον είχε συναρπάσει

η παραστρατημένη επιστημονική ιδιοφυια τόσο των επιτιθεμένων ό σο και των αμυνομένων, και θεώρησε τη μοίρα αυτής της στρατηγι κά ασήμαντης πόλης ως σύμβολο της αγριότητας του πολέμου. Σήμερα στην τοποθεσία υπάρχουν μόνο μερικά λίθινα θεμέλια,

μαζί με ίχνη του περιφερειακού τείχους και των πύργων του νότατα, απομεινάρια της πόλης που ανοικοδομήθηκε τον

- πιθα 40 αιώνα

πάνω στα ερείπια της προκατόχου της του 50υ αιώνα . Η νέα α σφαλτοστρωμένη οδός περνάει, στην πραγματικότητα , μέσα από τα απομεινάρια των παλαιών Πλαταιών , από το ίδιο ακριβώς σημείο ό που πριν από

2.500

χρόνια οι Σπαρτιάτες και οι Θηβαίοι προσπα

θούσαν απεγνωσμένα να καταλάβουν την πόλη . Ο σημερινός επι σκέmης των Πλαταιών σπάνια βλέπει κάποιον τουρίστα. Αυτή η μο ναξιά υπάρχει στα περισσότερα από τα πεδία των μαχών που βρί σκονται στην ύπαιθρο της Βοιωτίας και αναφέρονται τόσο συχνά στην αρχαιοελληνική γραμματεία

-

στο Δήλιο (όπου , σήμερα, εξο

χικές κατοικίες καταπατούν το πεδίο της μάχης στο οποίο ο Σω κράτης υποχώρησε πολεμώντας) , στα Λεύκτρα (όπου ένας ήρεμος α

γρός και ένα αρδευτικό κανάλι υποδηλώνουν το σημείο στο οποίο ο Επαμεινώνδας κατατρόπωσε το σπαρτιατικό στρατό) και στη Χαι

ρώνεια (όπου σήμερα υπάρχει ένας δεντρόκηπος στο σημείο όπου ο Φίλιππος και ο έφηβος γιος του κατέλυσαν την ελευθερία της Ελλά δας) .

Το τέλος της οχυρωμένης πόλης άρχισε στα τέλη Μαρτίου του

431 , εφτά

μήνες από τότε που οι Σπαρτιάτες διακήρυξαν επίσημα

ότι είχε σταματήσει να υφίσταται η συνθήκη ειρήνης με την Αθήνα ,


314

αλλά και εβδομήντα ημέρες προτού οι Πελοποννήσιοι παραβιάσουν τα σύνορα της Αττικής . Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο αντιπαρατέ

θηκαν η Αθήνα με τη Σπάρτη , όμως τον είχαν προαναγγείλει οι επι θέσεις των Κορινθίων και των Θηβαίων εναντίον των Κερκυραίων και

των Πλαταιέων συμμάχων της Αθήνας. ι Μια βροχερή και κρύα νύχτα

300

επίλεκτοι Θηβαίοι έφτασαν

μυστικά στις Πλαταιές ακολουθώντας τον ελαφρά ανηφορικό δρό μο των

15 χιλιομέτρων που οδηγούσε από τη Θήβα στη μικρή πόλη.

Οι επικεφαλής τους βασίζονταν στο γεγονός ότι οι ομοϊδεάτες τους

ολιγαρχικοί που βρίσκονταν εντός των τειχών της πόλης θα άνοιγαν τις πύλες , καθώς ήταν αδύνατο να επιτεθούν εναντίον της οχυρωμέ νης κοινότητας με το φως της ημέρας . Με ανυψωμένο ηθικό χάρη

στην αιφνιδιαστική εισβολή στην πόλη του θηβαϊκού αποσπάσμα τος, οι Πλαταιείς ζηλωτές της ολιγαρχίας θα μπορούσαν να συλλά βουν τους δημοκράτες που κοιμόντουσαν , να σκοτώσουν τους ηγέ

τες τους και να παραδώσουν την πόλη στους Θηβαίους. Ή, τουλά χιστον, αυτό πίστευαν οι ολιγαρχικοί συνωμότες .

Τίποτα δεν είναι χειρότερο για ένα κράτος από το να έχει γειτο νικούς εχθρούς και μακρινούς φίλους

-

όπως καταδεικνύει η απο

μόνωση της Αρμενίας, της Κούβας, της Ταϊβάν ή του Θιβέτ. Οι α ντίπαλοι διακρίνονται στο βάθος του ορίζοντα , ενώ οι μακρινοί σύμ μαχοι υπόσχονται συχνά βοήθεια την οποία στην πραγματικότητα

δεν μπορούν να προσφέρουν, με συνέπεια να αποδεικνύουν ότι η φι λία τους είναι δαπανηρή αλλά και αφερέγγυα . Η πόλη των Πλαται ών -όπως και η Πολωνία που συμπιέζεται ανάμεσα στη Γερμανία και στη Ρωσία- είχε την ατυχία να βρίσκεται δίπλα στην ισχυρή και ε

χθρική Θήβα, αλλά αρκετά χιλιόμετρα μακριά από την πιο ισχυρή και φιλική Αθήνα .

Στην πραγματικότητα, οι Πλαταιές δεν όφειλαν την ανεξαρτησία τους από το Βοιωτικό Κοινό για το μεγαλύτερο μέρος του 50υ αιώ

να στην αθηναϊκή στρατιωτική βοήθεια ή στη στρατηγική τους θέ-

ΤΕΙΧΗ

315

ση σων κενφικό δρόμο προς την Αττική. Aνrίθετα ; τo γεγονός ότι στην Ελλάδα δεν ήταν ιδιαίτερα αναπτυγμένες οι πολιορκητικές τε χνικές σήμαινε ότι τα ενrυπωσιαKά λίθινα τείχη της πόλης μπορού σαν να διασφαλίσουν την αυτονομία της από το Βοιωτικό Κοινό - πα

ρόλο που οι πόλεις που ανήκαν σε αυτό είχαν συνολικό πληθυσμό του λάχιστον

τους

100.000 ανθρώπων και το συνολικό εμβαδόν των ήταν σχεδόν 1.600 τετραγωνικά χιλιόμετρα .

εδαφών

Στο μεγαλύτερο μέρος του 50υ αιώνα το πλεονέκτημα στην πα νάρχαιη αντιδιαστολή ανάμεσα στην επίθεση και στην άμυνα βρι σκόταν στα χέρια των κτιστών και των λιθοξόων, καθώς οι σειρές των ανθεκτικών μεγάλων τετράγωνων λίθων, οι πύργοι και οι επάλ ξεις που κατασκεύαζαν , σε συνδυασμό με τις ενισχυμένες ξύλινες

πύλες , μπορούσαν να ανrέξoυν τα πλήγματα των κριών και των βλη μάτων που εκτoξεύoνrαν με τα χέρια. Σε αυτή την εποχή, όπου δεν είχαν εμφανιστεί ακόμα οι καταπέλτες και οι βαλλιστικές μηχανές -που μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο θα μπορούσαν να εκσφεν

δονίζουν πέτρες άνω των

300

κιλών σε αποστάσεις

300

μέτρων-, η

υπομονή , η προδοσία, η πείνα και οι ασθένειες αποτελούσαν τα προ σφορότερα μέσα για τους πολιορκητές . Οι εξαιρέσεις στη διάρκεια

του Πελοποννησιακού Πολέμου, κατά τις οποίες προκλήθηκαν ρήγ ματα σε τείχη , είναι ενδεικτικές: η Τορώνη, η Λήκυθος και η Μυ καλησσός κυριεύτηκαν όλες με έφοδο ακριβώς επειδή τα τείχη τους

βρίσKOνrαν σε κατάσταση ερείπωσης. Ο προστάτης της πόλης των Πλαταιών , η Αθιινα , ήταν ένας πα λιός εχθρός των άμεσων γειτόνων της, των Βοιωτών . Δεν είναι τυχαίο , για παράδειγμα , ότι πολλές από τις αιμομειξίες , τις πατροκτονίες και τις εμφύλιες συρράξεις που παρουσιάζονταν σε θεατρικές πα ραστάσεις στην Αθήνα -με πρωταγωνιστές τον Οιδίποδα, τψ Αντι γόνη, τον Kρέoνrα, τον Τειρεσία , τον Πενθέα και τις Βάκχες- το

πoθετoύνrαι στη Θήβα, που ήταν η κυριότερη πόλη της Βοιωτίας και ο βασικός εχθρός των Πλαταιέων . Σχεδόν τριάντα χρόνια πριν από


316

την KατασrρOφή των Πλαταιών η Αθήνα είχε υποτάξει τη Βοιωτία και, για μια δεκαετία, την είχε μετατρέψει σε μια περιοχή με δη μοκρατικές πόλεις που είχαν πελατειακές σχέσεις μαζί της. Όμως,

όταν το

447

οι Αθηναίοι ηπήΘηκαν στη μάχη της Κορώνειας και η

επικυριαρχία τους δεν επεκτεινόταν πλέον πέρα από τον Κιθαιρώ

να, η πόλη των Πλαταιών βρέθηκε μόνη της, ως ένα απομονωμένο κατάλοιπο του αθηναϊκού επεκτατισμού . Κατά συνέπεια, και ενώ το

431

οι εντάσεις επιτείνονταν, οι Βοιωτοί ενήργησαν πριν από

τους Σπαρτιάτες, επιδιώκοντας να διευθετήσουν τις διαφορές τους με τις Πλαταιές μέσω μιας εύκολης και γρήγορης νίκης, πριν ακό

μα καν συνειδητοποιήσουν οι Αθηναίοι ότι είχαν εμπλακεί σε έναν πόλεμο. Όταν το απόσπασμα των Θηβαίων μπήκε μέσα στην πόλη και έ

φτασε στην κεντρική πλατεία, οι εξελίξεις πήραν μια άσχημη τρο πή για αυτούς. Οι ολιγαρχικοί Πλαταιείς που είχαν συνωμοτήσει μα ζί τους ήθελαν να σκοτώσουν αμέσως όλους τους δημοκράτες. Οι

πιο νηφάλιοι Θηβαίοι εισβολείς προτίμησαν, αντίθετα, να ξυπνή σουν όλους τους κατοίκους της πόλης. Πίστευαν ότι η απρόσμενη πα ρουσία τους θα συγκλόνιζε τους Πλαταιείς, με συνέπεια να υποχρε

ωθούν να αποδεχθούν ειρηνικά την ενσωμάτωσή τους στο Βοιωτικό

Κοινό . Όμως, αποδείχθηκε ότι δεν ήταν συνετό ολιγαρχικοί εισβο λείς και στασιαστές να ζητούν να υπάρξει συμφιλίωση την ίδια στιγ μή που πραγματοποιούσαν μια νυχτερινή επιδρομή εναντίον πολύ περισσότερων δημοκρατών πολιτών

-

ιδίως , όταν ο αριθμός τους

δεν ήταν τόσο μεγάλος ώστε να εκφοβίσουν τους αντιπάλους τους. Στην αρχή αυτές οι τακτικές «σοκ και δέους» που χρησιμοποίησε

η μικρή ομάδα των εισβολέων φάνηκαν να είναι αποτελεσματικές. Οι κατάπληκτοι Πλαταιείς ζήτησαν να αναλογιστούν τους όρους. Ωστό

σο , στη διάρκεια τωναd

hoc

διαπραγματεύσεων , οι μισοκοιμισμένοι

δημοκράτες αφυπνίστηκαν εντελώς , συνειδηΤOΠOl(ι>ντας δύο δεδο μένα : οι Θηβαίοι ήταν λίγοι, ενώ οι προδότες που είχαν καλέσει τους

ΤΕΙΧΗ

317

ξένους εισβολείς ήταν ακόμα πιο λίγοι . Μέσα σε λίγα λεmά απο σύρθηκαν διακριτικά στα σπίτια τους και σχεδίασαν την αντεπίθεσή τους. Σύντομα δεκάδες Πλαταιείς άρχισαν να ανοίγουν διόδους στους κοινούς τοίχους των κατοικιών τους

-

τα ελληνικά σπίτια ήταν κατα

σκευασμένα από πλίνθους και, συχνά, είχαν κοινές μεσοτοιχίες. Αθέ ατοι, οι επινοητικοί δημοκράτες συγκεντρώθηκαν και αυτοσχεδία σαν μια όσο το δυνατό καλύτερα οργανωμένη αιφνιδιαστική αντεπί

θεση . Σε ελάχιστο χρόνο είχαν στήσει οδοφράγματα στους δρόμους και επιτέθηκαν εναντίον των αποσβολωμένων και αριθμητικά υπο

δεέστερων Θηβαίων. Οι επιτιθέμενοι μετατράπηκαν σε αμυνόμενους. Τα πάντα ήταν πλέον εναντίον του μικρού αποσπάσματος των Θηβαίων παρείσα

κτων, οι οποίοι, επιπλέον , ήταν βρεγμένοι, κουρασμένοι και πεινα σμένοι. Ήταν μια σκοτεινή , βροχερή και ασέληνη νύχτα: οι συνθή κες ήταν ιδανικές για να παρεισφρήσει κάποιος σε μια πόλη χωρίς

να τον δουν - αλλά τρομακτικές , αν προσπαθούσε να βρει έναν τρό πο για να βγει από αυτή . Η βροχή και η λάσπη επέτειναν την αίσθηση αποπροσανατολισμού των εισβολέων . Όμως , ούτως ή άλλως , κανείς

τους δεν ήξερε ποια ήταν η οδός διαφυγής μέσα από τους ελικοει δείς δρόμους. Υποχωρώντας αλλόφρονες, οι Θηβαίοι έχασαν το δρόμο τους,

καθώς έψαχναν να βρουν την κεντρική πύλη μέσω της οποίας είχαν

εισβάλει και η οποία ήταν πλέον κλειστή . Πολύ σύντομα οι

300 Θη

βαίοι διασκορπίστηκαν σε επιμέρους ομάδες . Μερικοί προσπάθη σαν να πηδήξουν από τα τείχη

καθώς έπεσαν από ένα ύψος

- και οι περισσότεροι σκοτώθηκαν, 4,5 έως 6 μέτρων . Άλλοι παγιδεύτηκαν

σε δρόμους χωρίς διέξοδο και σφαγιάστηκαν από τους διώκτες τους.

Κάποιοι άλλοι, τέλος , που είχαν κρυφτεί σε διάφορα κτίρια , συνε λήφθησαν. Αυτή η προληmική επίθεση υπήρξε μια ιδιαίτερα άδο ξη έναρξη για τον πόλεμο που θα έκρινε το μέλλον του ελληνικού κό σμου.


318

Αμοιβαία βαρβαρότητα Οι ταραγμένοι Πλαταιείς έσrειλαν σύντομα κήρυκες για να μαται ώσουν τα σχέδια του πολύ μεγαλύτερου εχθρικού αποσπάσματος που, σύμφωνα με το σχέδιο, είχε καταφθάσει ως δύναμη ενίσχυσης

μπροστά στην πόλη . Αφού πρώτα αντιμετώπισαν τη βροχή και ένα φουσκωμένο ποτάμι, οι Θηβαίοι της δύναμης ενίσχυσης έμειναν κα τάπληκτοι όταν διαπίστωσαν ότι οι πύλες της πόλης ήταν κλειστές. Και σαν μην έφτανε αυτό, ένας απεσrαλμένoς των Πλαταιέων εμ φανίστηκε μέσα από το σκοτάδι για να τους προειδοποιήσει ότι έ πρεπε να αποχωρήσουν χωρίς να βλάψουν κανέναν άνθρωπο και

χωρίς να Kατασrρέψoυν καμία ιδιοκτησία που βρισκόταν έξω από τα τείχη της πόλης. Διαφορετικά, θα επακολουθούσε η εκτέλεση με

συνοmικέςδιαδικασίες των συμπολιτών τους που είχαν συλληφθεί εντός των τειχών. Ήδη από την πρώτη νύχτα του πολέμου οι Πλα

ταιείς -που δεν είχαν τη φήμη ότι ήταν ιδιαίτεροι άγριοι- απειλού σαν, και σύντομα θα το έκαναν, να εκτελέσουν τους αιχμαλώτους. Όταν οι Πλαταιείς ειδοποίησαν τους Αθηναίους για τον κίνδυνο που αντιμετώπιζαν, η πρώτη ενέργεια των Αθηναίων ήταν να συλλάβουν όσους Βοιωτούς διέμεναν ή βρίσκονταν ως επισκέmες σrην Απική , προφανώς για να τους χρηmμοποιήσουν ως διαπραγματευτικό πλεο νέκτημα σroν πόλεμο που, αναπόφευκτα, θα επακολουθούσε ύστε ρα από τη νυχτερινή επίθεση εναντίον των Πλαταιών.

Αυτή η άμεση υιοθέτηση της πρακτικής να συλλαμβάνονται ό μηροι -έξι χρόνια αργότερα οι Αθηναίοι θα απειλούσαν ότι θα ε κτελούσαν αμέσως τους

120 Σπαρτιάτες που είχαν αιχμαλωτίσει στη

Σφακτηρία, αν ο πελοποννησιακός σrρατός εισέβαλλε ξανά στην Απική- υποδηλώνει ότι η έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέμου σήμαινε επίσης τη διάλυση ενός παραπετάσματος πίσω από το οποίο συγκαλύmονταν προϋπάρχουσες βαθιές πληγές, που είχαν κακο

φορμίσει τον προηγούμενο μισό αιώνα. Οι μελετητές που έχουν τεκ-

ΤΕΙΧΗ

319

μηριώσει, με βάση τις φιλολογικές πηγές, τις μείζονες σφαγές που συνέβησαν τον

50

αι<δνα επισημαίνουν την ύπαρξη μιας αποκαρ

διωτικής τάσης: στη μακρά ιστορία πριν από την έναρξη του πολέ μου υπήρξαν εφτά μαζικές σφαγές, όμως συνέβησαν τουλάχιστον

24

στη σχεδόν τριακονταετή διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. 2

.

Αφού πρώτα συνέλαβαν ως ομήρους τους Βοιωτούς, η επόμενη

ενέργεια των Αθηναίων ήταν να στείλουν μια στρατιωτική δύναμη στις Πλαταιές, να εγκαταστήσουν στην πόλη μια μικρή φρουρά, να βοηθήσουν στον ανεφοδιασμό της πόλης και να φροντίσουν ώστε να μεταφερθούν στην Αττική η πλειονότητα των γυναικών, των παιδιών και όσων έχριζαν βοήθειας. Αφού συνήλθαν από την πρόσφατη ε

μπειρία της προδοσίας, των δολοφονιών και της παραβίασης των όρκων,

480

Πλαταιείς και μερικοί Αθηναίοι άρχισαν να προετοιμά

ζονται για την αναπόφευκτη αντεπίθεση . Χρειάστηκε να περιμένουν για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Η Σπάρτη είχε άλλες προτεραιότητες και θα συνέχιζε να εκστρα τεύει εναντίον της Αττικής, μέχρι να ενσκήψει ο λοιμός. Δε γνωρί ζουμε τι ακριβώς συνέβη μέσα στις Πλαταιές τους επόμενους είκο σι τέσσερις μήνες, εκτός από το γεγονός ότι οι Θηβαίοι δεν ήθελαν

ή δεν μπορούσαν να πολιορκήσουν την πόλη. Προφανώς , οι Πλα ταιές είχαν μετατραπεί από μια φυσιολογική κοινότητα σε μια πό

λη-φάντασμα στην οποία υπήρχαν μόνο άντρες, καθώς η ισχνή φρου ρά της περίμενε ανά πάσα στιγμή μια επίθεση που, για αδιευκρίνι στους λ6γους, δε γινόταν . Είναι , ίσως, πιθανό ότι μερικοί Πλαταιείς είχαν επιστρέψει στα κτήματά τους, συνάmοντας ιδιωτικές συμφω νίες με τους Βοιωτούς που περιπολούσαν σε ολόκληρη την περιοχή. Στην πραγματικότητα , οι Πλαταιές είχαν μετατραπεί σε ένα ζήτη μα κύρους και για τα δύο μέρη: οι Σπαρτιάτες δεν μπορούσαν να ε πιτρέψουν μια ενδεχόμενη αποτυχία των Θηβαίων συμμάχων τους

στην προσπάθειά τους να νικήσουν μια μικρή ανυπότακτη πόλη, ε νώ η Αθήνα συνειδητοποίησε, έστω και καθυστερημένα, ότι για λό-


320

γους που σχετίζονταν με την ασφάλεια της ηγεμονίας της έπρεπε να καταβάλει οποιοδήποτε τίμημα για να σώσει τον πιο κοντινό και πι

στό σύμμαχό της. Εντούτοις, όταν μερικούς μήνες αργότερα ξεκί νησε στην πραγματικότητα ο πόλεμος, και τα δύο μέρη είχαν άλλες προτεραιότητες.

Μόνο στις αρχές του τρίτου έτους του πολέμου , το Μάιο του

429,

οι Πελοποννήσιοι κατέφθασαν επιτέλους στη Βοιωτία για να βοη θήσουν τους Θηβαίους συμμάχους τους να αντιμετωπίσουν την α νοιχτή πληγή των Πλαταιών. Ωστόσο, ακόμα και όταν πλέον είχε ο

δηγήσει τον τεράστιο στρατό του μπροστά στα τείχη της μικρής πό λης, ο Αρχίδαμος έκανε την τελευταία στιγμή δυο αιφνιδιαστικές προτάσεις : όσοι Πλαταιείς ήταν ακόμα οχυρωμένοι στη μισοερη μωμένη πόλη μπορούσαν να ανακοινώσουν άμεσα ότι θα τηρούσαν ουδέτερη στάση στον πόλεμο, να αφήσουν μια σπαρτιατική φρου ρά να εισέλθει στην πόλη και να παραμείνουν στην πατρίδα τους

-

ζωντανοί. Είτε , αν εξακολουθούσαν να δυσπιστούν προς τους Θη

βαίους γείτονές τους, θα μπορούσαν να εγκαταλείψουν την πόλη με ασφάλεια, αφήνοντας τις ιδιοκτησίες και τη γη τους ως παρακατα

θήκη στους Σπαρτιάτες μέχρι να τελειώσει ο πόλεμος . Οι Σπαρτιάτες, που δε φημίζονταν για τις πολιορκητικές τους ι κανότητες , δεν ήταν ιδιαίτερα πρόθυμοι να εμπλακούν σε μια πα ρατεταμένη πολιορκία που, ακόμα και αν στεφόταν με επιτυχία , θα

ήταν δαπανηρή και θα ωφελούσε κυρίως τους ευμετάβλητους Θη βαίους συμμάχους τους, οι οποίοι είχαν ενεργήσει μονομερώς και χω ρίς προιιγουμένως να διαβουλευθούν μαζί τους. Επίσης , ο Αρχίδα

μος είχε υπόψη του ότι υπήρχε μια σημαντική συμβολική παράμε τρος που σχετιζόταν με την ηρωική στάση των Πλαταιέων στους Περσικούς Πολέμους

(490 και 480-479). Πράγματι, εκεί βρισκόταν

το ιερό πεδίο της μάχης στο οποίο πριν από μισό αιώνα οι πρόγο νοι τόσο αυτών που βρίσκονταν εντός των τειχών όσο και εκείνων που ήταν έξω από αυτά είχαν συντρίψει τον περσικό στρατό.

ΤΕΙΧΗ

321

Ο ευσεβής Σπαρτιάτης βασιλιάς θυμόταν επίσης ότι όλοι οι Έλλη νες είχαν ορκιστεί ότι θα προστάτευαν την αυτονομία της πόλης των

Πλαταιών, καθώς όλοι αποδέχονων ότι είχε πλέον μετατραπεί σε έ να κοινό πανελλήνιο μνημείο. Οι πεδιάδες γύρω από τις Πλαταιές

ήταν για τον ελληνικό κόσμο ό,τι οι ακτές της Νορμανδίας για το ση μερινό δυτικό κόσμο, ένα ιερό πεδίο μάχης και ένα Πανελλήνιο νε κροταφείο, όπου οι σημερινοί αντίπαλοι είχαν πολεμήσει, σκοτωθεί

και ενταφιαστεί μαζί στην προσπάθειά τους να απωθήσουν τον α πολυταρχισμό . Ένα από τα εγκλήματα που έγιναν στον Πελοπον νησιακό Πόλεμο ήταν ότι πολλοί από τους καθαγιασμένους τόπους,

όπου στους Περσικούς Πολέμους οι Έλληνες είχαν πολεμήσει ενω μένοι για να διατηρήσουν την ελευθερία τους, βεβηλώθηκαν από την αδελφοκτόνο αιματοχυσία: στην αρχή το πεδίο μάχης στις Πλαται ές, έπειτα μια ακόμα εκκένωση τιις Απικής αλλά εξαιτίας Ελλήνων και όχι Περσών εισβολέων, και σύντομα η θαλάσσια επιδρομή των Σπαρτιατών στα νερά της ιερής Σαλαμίνας. Οι Πλαταιείς ζήτησαν και πήραν από τον Αρχίδαμο μια προθε σμία, και αμέσως έστειλαν απεσταλμένους στην Αθήνα για να εξιι γήσουντο δίλημμα που αντιμετώπιζαν. Οι περικυκλωμένοι από τους

Σπαρτιάτες Πλαταιείς ανησυχούσαν για τους συγγενείς τους, που ε δώ και δυο χρόνια βρίσκονταν στη μολυσμένη από το λοιμό Αθήνα ως φιλοξενούμενοι ή ως οιονεί όμηροι. Όταν ειδοποιήθηκαν ότι , ε πιτέλους, αθηναϊκές ενισχύσεις βρίσκονταν καθ' οδόν για να αντι μετωπίσουν την τελευταία απειλή, οι Πλαταιείς αναθάρρησαν σε τέ

τοιο βαθμό, ώστε απέρριψαν την τελική προσφορά του Αρχίδαμου. Ίσως να θυμήθηκαν ότι οι Σπαρτιάτες δε φημίζονταν για την ικα νότητά τους να κυριεύουν πόλεις και ότι, πριν από δυο χρόνια, δεν είχαν καταφέρει να καταλάβουν ούτε καν το μικρό φρούριο στην Οινόη της Απικής . Οι Πλαταιείς προετοιμάστηκαν, λοιπόν, για να αντιμετωπίσουν μια πολιορκία.

Αν πριν από δύο χρόνια οι Πλαταιείς είχαν διαπράξει ένα τρο-

322


μερό λάθος παραβιάζοντας τους όρκους και εκτελώντας τους Θη βαίους δολιοφθορείς, υπήρξε ακόμα πιο ολέθριο το λάθος τους να θέσουν το μέλλον της πόλης τους υπό την αιγίδα ενός συμμάχου που

βρισκόταν στη λάθος πλευρά του Κιθαιρώνα

-

υπό την αιγίδα μιας

πόλης που ήδη βρισκόταν σε πόλεμο, μαστιζόταν από ένα φοβερό

λοιμό και δεν ήταν διατεθειμένη να υπερασπίσει μια μακρινή και μι κρή ξένη κοινότητα περισσότερο από όσο είχε προασπ(σει τους γε

ωργούς και τις γεωργικές εκτάσεις της που βρίσκονταν μπροστά στα τείχη της. Εν ολίγοις, οι Πλαταιείς έμοιαζαν να έχουν παγιδευτεί μέ σα στην περίμετρο του τείχους τους από τους Σπαρτιάτες, ενώ τα

μέλη των οικογενειών τους βρίσκονταν στην Απική ως κρατούμενοι των Αθηναίων «φίλων» τους.

Παραστρατημένη ιδιοφυία Η δεύτερη επίθεση εναντίον των Πλαταιών , που όπως ήταν αναμε

νόμενο επακολούθησε πολύ σύντομα , αποδείχθηκε το πιο αξιοση μείωτο παράδειγμα των πολυσχιδών πολιορκητικών τεχνικών των Ελλήνων σε όλη τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου . Οι α νελέητες επιθέσεις και η νευρώδης άμυνα δικαιολογούν το τεράστιο ενδιαφέρον του Θουκυδίδη, που εν μέρει οφείλεται στην αγριότητα και στην επινοητικότητα των εμπολέμων. Μέσα σε μια ημέρά ο Αρχί

δαμος είχε περικυκλώσει ολόκληρη την πόλη με έναν ξύλινο φράχτη, ο οποίος κατασκευάστηκε από τους κορμούς των οπωροφόρων δέ

ντρων που έκοψαν με προθυμία οι λαφυραγωγοί στρατιώτες του . Η περιφέρεια του τείχους των Πλαταιών ήταν μόνο

1.500 μέτρα.

Ο πε

λοποννησιακός στρατός που είχε καταφθάσει στη Βοιωτία αριθ μούσε περίπου

30.000

πολεμιστές , αλλά και πολυάριθμους βοηθη

τικούς και υπηρέτες . Αυτό σήμαινε ότι αναλογούσαν

20

άντρες για

κάθε μέτρο της περιμέτρου του τείχους , ένα δεδομένο που εξηγεί

323

ΤΕΙΧΗ

για ποιο λόγο αυτό το πρώτο , αd σε περίπου

24

hoc,

περίφραγμα KατασKευάσrηKε

ώρες. Προφανώς , ήταν για τους Πελοποννήσιους έ

να πολύ πιο εύκολο καθήκον από τη λεηλασία της γης της Απικής. Αντίθετα απ ' ό,τι θα έκαναν αργότερα οι Αθηναίοι σrις Συρακούσες, οι Σπαρτιάτες συνειδητοποίησαν ότι το κλειδί για μια επιτυχή πο λιορκία ήταν να κατασκευάσουν άμεσα ένα είδος περιτειχίσματος , ώσrε από την αρχή της πολιορκίας να εμποδίζουν την πρόσβαση του εχθρού σro νερό και σrα τρόφιμα . Με αυτό τον τρόπο μπορού

σαν να αρχίσουν την αντίσrρoφη μέτρηση της λιμοκτονίας, πριν κα τασκευάσουν ένα πιο τελειοποιημένο και μόνιμο , αλλά και χρονο βόρο σrην κατασκευή του , περιτείχισμα.

Πεπεισμένος ότι η φρουρά των Πλαταιών ήταν παγιδευμένη, ο Αρχίδαμος, που είχε αρχίσει να χάνει την υπομονή του , διέταξε τους

άντρες του να κατασκευάσουν ένα χωμάτινο πρανές, το οποίο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως οδός πρόσβασης πάνω από τις ε πάλξεις. Η κατασκευή αυτού του τεχνητού χωμάτινου υψώματος -μια μέθοδος που είναι διάσημη από τις πολιορκίες που αναφέρονται σrην Παλαιά Διαθήκη, αλλά και από τη μεταγενέσrερη πολιορκία της Μασάντα από τους Ρωμαίους- υπήρξε ίσως η μοναδική περίmωση χρησιμοποίησης αυτής της πολιορκητικής τεχνικής σε όλο τον Πε

λοποννησιακό Πόλεμο . Ωσrόσo, οι Έλληνες ήταν εξοικειωμένοι με αυτού του είδους τα χωμάτινα αναχώματα. Για αιώνες τοποθετούσαν τα επιμέρους τμήματα των κυκλικών κιόνων και τα επισrύλια των αρχαϊκών ναών τους μέσω της κατασκευής προσωρινών χωμάτινων

πρανών. Όμως, είτε σε καιρό ειρήνης είτε σε περιόδους πολέμου , η κατασκευή ενός τέτοιου αναχώματος ήταν τόσο χρονοβόρα, ώσrε α κόμα και ο τεράσrιoς σrρατός του Αρχίδαμου xρειάσrηKε περίπου ε

βδομήντα ημέρες για να το ολοκληρώσει ή, σχεδόν, το διπλάσιο χρό νο που συνήθως αφιέρωνε σrη δήωση της Απικής . Σχεδόν αμέσως οι ενέργειες και οι αντιδράσεις των εμπολέμων απέκτησαν ένα φρενήρη ρυθμό, επειδή οι Πλαταιείς πολεμούσαν

324


για την επιβίωσή τους, ενώ οι Σπαρτιάτες αvrιμάχοvrαν το χρόνο . Το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του Αρχίδαμου αποτελούvrαν από

Πελοποννήσιους γεωργούς-οπλίτες, που έπρεπε να επιστρέψουν στις πατρίδες τους για να μαζέψουν τις σοδειές των κτημάτων τους. Επι

πλέον, οι πολιορκητές εξάvrλησαν γρήγορα τις προμήθειές τους και, σύvrομα, θα διαπίστωναν ότι οι αγροί των σιτηρών της Βοιωτίας δεν επαρκούσαν για να συvrηρήσουν ένα τόσο μεγάλο στρατό

-

που το

μέγεθός του ήταν, πιθανότατα, μεγαλύτερο από τους κατοίκους ο ποιασδήποτε βοιωτικιlς πόλης.

Καθώς το πρανές υψωνόταν, οι Σπαρτιαιεςτο υποστήριζαν με πέ τρες και κορμούς δέvrρων , για να είναι συμπαγές και σταθερό το χώμα που το αποτελούσε. Αvrιδρώvrας, οι Πλαταιείς προσπάθησαν

να αυξήσουν το ύψος του τείχους της πόλης τους πιο γρήγορα από την κατασκευή του χωμάτινου πρανούς, προσθέτοvrας επιπλέον σει ρές πλίνθων με ξύλινα υποστυλώματα. Για να αvrιμετωπίσουν το εν

δεχόμενο η πολυπληθέστερη εχθρική δύναμη να κατασκευάσει ένα ανάχωμα που θα ήταν ψηλότερο από τα τείχη, οι Πλαταιείς, αφού \

άνοιξαν διόδους στο κάτω μέρος των τειχών τους , άρχισαν να υπο-

σκάmουν τα θεμέλια του αναχώματος - με τον ίδιο ρυθμό που αυτό υψωνόταν! Ο Σπαρτιάτες αvrέδρασαν προσπαθώvrας να κλείσουν τις διόδους με καλάθια γεμάτα με πηλό . Και αυτή η κατάσταση συνε χίστηκε για πολλές ημέρες , καθώς κάθε πρωτοβουλία των επιτιθε μένων προσέκρουε σε μια αvrίδραση των αμυνομένων. Οι Έλληνες

χρησιμοποιούσαν την ενεργητικότητα και την ιδιοφυία τους, χάρη στις οποίες είχαν ανεγείρει μεγαλοπρεπείς ναούς και είχαν δημι

ουργήσει την κλασική παιδεία, για να υπερνικήσουν τα μικρά τείχη μιας μικρής πόλης. Ως ασφαλιστική δικλίδα για την περίmωση που οι Σπαρτιάτες θα

κατάφερναν να υψώσουν το ανάχωμα πιο γρήγορα από τις δικές τους προσπάθειες να υποσκάψουν τα θεμέλιά του , αλλά και για να αυξήσουν το ύψος των τειχών τους, οι Πλαταιείς ανέγειραν ένα νέο

325

ΤΕΙΧΗ

εσωτερικό ημικυκλικό οχύρωμα πίσω από το παλιό περιμετρικό τεί χος . Αν κατάφερναν να υπερβούν τα αρχικά τείχη, οι Σπαρτιάτε·ς θα

βρίσκονταν μπροστά σε έναν εντελώς νέο προμαχώνα και θα υπο χρεώνονταν να αρχίσουν πάλι από την αρχή την πολιορκία. Αλλά και οι Σπαρτιάτες αποδείχθηκαν εξίσου ευπροσάρμοστοι.

Στη διάρκεια των πρώτων εβδομάδων της πολιορκίας είχαν τόσο το πλεονέκτημα ότι είχαν εξασφαλίσει σταθερό ανεφοδιασμό σε τρό φιμα και άλλα εφόδια, όσο και το πλεονέκτημα της αριθμητικής υ περοχής , με συνέπε ια οι άντρες που εργάζονταν για να εισβάλουν στην πόλη να είναι πολύ περισσότεροι από εκείνους που μοχθούσαν για να τους κρατήσουν έξω από αυτήν . Σύντομα οι Σπαρτιάτες κα

τασκεύασαν αρκετές πολιορκητικές μηχανές

-

μεγάλους ξύλινους

κριούς, κατά πάσαν πιθανότητα πάνω σε ρόδες. Ανέβασαν έναν α πό αυτούς στην κορυφή του χωμάτινου πρανούς, ενώ με τους άλλους άρχισαν να χτυπούν τα μέρη του τείχους που ήταν λιγότερο προ στατευμένα. Οι απ εγνωσμένοι Πλαταιείς -που ακατάπαυστα άνοιγαν σήραγ

γες , υπέσκαπταν τα θεμέλια του αναχώματος και κατασκεύαζαν ένα εντελώς νέο τείχος- επινόησαν μερικά ασυνήθιστα μηχανήματα για να αντιμετωπίσουν τους πολιορκητικούς κριούς. Κάποιος εφηύρε έ

να είδος γερανού με θηλιές. Χαμηλώνοντας το μηχάνημα , οι Πλα ταιείς μπορούσαν με τις θηλιές να πιάσουν τους κριούς, να τους ση κώσουν ψηλά και να τους αφήσουν να πέσουν απότομα. Και για την

περίπτωση που οι κριοί δεν έσπαγαν από την απότομη πτώση και την πρόσκρουσή τους στο έδαφος , οι Πλαταιείς είχαν στερεώσει με βα ριές αλυσίδες δοκάρια, τα οπο(α προέκτειναν πάνω από τους πο

λιορκητές και , αφού σημάδευαν μέ προσοχή , τα άφηναν να πέσουν πάνω στους πολιορκητικούς κριούς.

Σύντομα ο Αρχίδαμος άρχισε να χάνει την ψυχραιμία του μπρο στά σε αυτή την τόσο ενοχλητική επινοητικότητα. Οι που αποτελούσαν τη μικρή φρουρά των Πλαταιών

600 άνθρωποι -480 πολε μιστές


326 και

120 γυναίκες

μαγείρισσες- είχαν ανnσταθεί στο στρατό του για

εβδομάδες . Δε υπήρχαν ενδείξεις ότι οι πείσμονες υπερασπιστές της πόλης λιμοκτονούσαν , όπως και δεν υπήρχαν ενδείξεις για την ύ

παρξη εσωτερικών διαφωνιών, τα δύο συνήθη συμmώματα που προ διέγραφαν τη συνθηκολόγηση μιας πολιορκημένης πόλης . Αν η δή ωση της γης είχε αποδειχθεί μάταιη , καθώς δεν προκάλεσε τη λι μοκτονία των Αθηναίων ούτε τους εξώθησε σε μια εκ παρατάξεως μά χη , η πολιορκία των Πλαταιών αποδεικνυόταν ότι ήταν ένας ακόμα μεγαλύτερος παραλογισμός .

Στη συνέχεια ο Αρχίδαμος προσέφυγε στη φωτιά. Οι μηχανικοί του στρατού του προσπάθησαν να πυρπολήσουν την πόλη που δεν μπόρεσαν να κυριεύσουν με τις πολιορκητικές μηχανές τους. Οι πο

λιορκητές έριξαν από το ανάχωμα μέσα στην πόλη στοίβες θάμνων και συσσώρευσαν άλλες δίπλα στα τείχη. Στη συνέχεια έβαλαν φω τιά στις στοίβες των θάμνων που τις είχαν εμποτίσει με ένα μείγμα πίσσας και θειαφιού. Αν η φωτιά δεν εξασθένιζε την ανιοχή των πλίνθων και των ξύλινων υποστηριγμάτων τους, τότε ίσως ο καπνός

να έπνιγε μέλη της φρουράς. Ο Θουκυδίδης πίστευε ότι το μεγαλύ τερο μέρος της πόλης θα βυθιζόταν στις φλόγες, αν ο άνεμος ήταν ευνοϊκός και ο καιρός παρέμενε ξηρός. Ανιίθετα, όχι μόνο επικρατούσε άπνοια, αλλά ξαφνικά άρχισε

να βρέχει. Η φωτιά έσβησε χωρίς να προκαλέσει ζημιές στα λίθινα τείχη , στα ξύλινα υποστυλώματά τους ή στις εσωτερικές δοκούς των σπιτιών. Ούτε ο καπνός από αυτό το μείγμα εξουδετέρωσε τους υ περασπιστές της πόλης

-

αν κάτι τέτοιο συμπεριλαμβανόταν στους

στόχους της πυρπόλησης. Ύστερα από την αποτυχία της απόπειρας πυρπόλησης, σε συν δυασμό με την ανακάλυψη ότι οι Πλαταιείς είχαν ανεγείρει και ένα

δεύτερο τείχος, οι Σπαρτιάτες αποκαρδιώθηκαν. Πλησίαζε το τέλος του Σεmεμβρίου. Πολιορκούσαν τις Πλαταιές περισσότερο από τρεις

μήνες, χωρίς να υπάρχει η παραμικρή ένδειξη ότι οι προσπάθειές

327

ΤΕΙΧΙ;-Ι

τους είχαν επιφέρει κάποιο αποτέλεσμα . Αντίθετα, ο Αρχίδαμος α ποδείκνυε στις ουδέτερες ελληνικές πόλεις-κράτη ότι ήταν σε πολύ

μεγάλο βαθμό δικαιολογημένη η φήμη για την ανικανότητα των Σπαρτιατών να κυριεύουν οχυρωμένες τοποθεσίες

-

μια καταστρε

mική εξέλιξη για μια πόλη-κράτος που, σε μερικές περιmώσεις, α

νπμετώπιζε με αυταρχικότητα αρκετές πόλεις της Πελοποννήσου οι οποίες διέθεταν τείχη.

Οι Πελοποννήσιοι σύμμαχοι των Σπαρτιατών είχαν αρχίσει να χά νουν την υπομονή τους. Ο Αρχίδαμος το συνειδητοποίησε και, τελι

κά, παραδέχτηκε ότι δεν μπορούσε να κυριεύσει τις Πλαταιές. Όμως, ούτε την πολιορκία μπορούσε να άρει. Επομένως, κατέληξε σε μια συμβιβαστικι] λύση , επιτρέποντας στους περισσότερους οπλίτες του

να επιστρέψουν στις πατρίδες τους στην Πελοπόννησο, ενώ διέταξε τους υπόλοιπους να ανεγείρουν ένα πιο μόνιμο περιτείχισμα γύρω α πό τις Πλαταιές, το οποίο θα επαύξανε το προσωρινό περιτείχισμα

που είχε κατασκευαστεί με κορμούς δέντρων. Οι άντρες του άρχισαν να σκάβουν τάφρους και από τις δυο μεριές των δύο περιμετρικών περιτειχισμάτων. Δεν επεδίωκαν μόνο να αυξήσουν το ύψος των προ μαχώνων και να κατασκευάσουν προστατευτικές τάφρους, αλλά και

να χρησιμοποιήσουν το χώμα για να φτιάξουν πλίνθους που θα χρη σιμοποιούνταν στα οχυρωματικά τους έργα.

Οι Πελοποννήσιοι κατασκεύασαν ένα ασυνήθιστο διπλό περι τείχισμα, που ήταν πρωτοφανές στην ιστορία της ελληνικής πο

λιορκητικής τέχνης

-

σε μικρότερη κλίμακα ήταν εξίσου πολύπλο

κο με τα δυο πασσαλοπήγματα που κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσα

ρας 400 χρόνια αργότερα στη διάρκεια της πολιορκίας της Αλεσίας. Επρόκειτο για δυο παράλληλα τείχη τα οποία απείχαν μεταξύ τους

5 μέτρα,

με τον ενδιάμεσο χώρο να είναι σκεπασμένος, και τα οποία

δε διέθεταν μόνο πύργους, επάλξεις και πύλες, αλλά και εσωτερι

κούς χώρους για τη φρουρά. Παρόλο που τα τοιχία ήταν μάλλον λε

mά και σαθρά -αργότερα μερικοί Πλαταιείς που απέδρασαν θα


328

γκρέμιζαν ένα τμήμα τους καθώς ανέβαιναν με σκάλες στο περιτεί χισμα-, οι πολιορκητές είχαν στη διάθεσή τους ένα επαρκές κατα φύγιο για το χειμώνα, ενώ ταυτόχρονα προστατεύονταν από μια έ

ξοδο των πολιορκούμενων ή από μια επίθεση στα νώτα τους. Με άλλα λόγια, για να καταλάβει τις Πλαταιές, ο Αρχίδαμος εί χε ουσιαστικά οικοδομήσει εκ του μηδενός μια δεύτερη πόλη . Τα ο χυρωματικά έργα που κατασκεύασε ο Αρχίδαμος είχαν διπλάσιο μή κος από το τείχος των Πλαταιών και ήταν εξίσου καλοφτιαγμένα. Ύστερα από την περάτωση του διπλού π εριτε ιχίσματος ο Αρχίδα μος έφυγε από τις Πλαταιές , αφήνοντας πίσω του μια φρουρά και αναθέτοντας από κοινού στους Π ελοποννήσιους και στους Βοιωτούς την ευθύνη να στραγγαλίσουν τη μικρή πόλη. Για έναν ουδέτερο πα

ρατηρητή όλη αυτή η εργασία και όλα αυτά τα κεφάλαια που δα πανήθηκαν για την κατάληψη μιας κωμόπολης δεν είχαν κανένα νόημα . Όμως, για τους Πελοποννήσιους και τους Βοιωτούς συμμά

χους τους οι Πλαταιές είχαν γίνει πλέον σύμβολο της πρόθεσης και της ικανότητάς τους να διεξαγάγουν έναν πόλεμο μέχρις εσχάτων ε ναντίον της αθηναϊκής ηγεμονίας.

Ανάπαυλα Το θάρρος και η επινοητικότητα των Πλαταιέων τούς επέτρεψαν να επικρατήσουν αρχικά . Όμως, πολύ σύντομα, ύστερα από την ανέ γερση αυτού του ασυνήθιστου διπλού περιτειχίσματος, συνειδητο

ποίησαν ότι δεν ήταν δυνατόν ούτε να εγκαταλείψουν την πόλη ού τε να σωθούν από εξωτερικές ενισχύσεις . Παρ' όλα αυτά , η κατά σταση εξακολουθούσε να είναι αδιέξοδη ενάμιση χρόνο μετά την α

ναχώρηση του Αρχίδαμου

-

ή σχεδόν τρεισήμισι χρόνια μετά την

αρχική νυχτερινή επίθεση των Θηβαίων. Εν τω μεταξύ ο Περικλής είχε πεθάνει, η Απική είχε λεηλατηθεί δύο φορές , ο λοιμός είχε ε-

329

ΤΕΙΧΗ

ξολοθρεύσει το ένα τέταρτο του πληθυσμού της Αθήνας και οι

600

υπερασπιστές των Πλαταιών συνέχιζαν να επιβιώνουν σε μια πόλη

φάντασμα, στην οποία τα αποθηκευμένα τρόφιμα μειώνονταν διαρ κώς και την οποία οι περισσότεροι κάτοικοί της είχαν εγκαταλείψει πριν από πολύ καιρό, εν<δ την είχαν ξεχάσει οι πολιορκημένοι και πληπόμενοι από το λοιμό Αθηναίοι

-

οι εν δυνάμει πρoσrάτες της

που βρίσκονταν από την άλλη μεριά του Κιθαιρώνα. Το

429

οι πολίτες της Ποτίδαιας παρέδωσαν, τελικά , την πόλη

τους στους Αθηναίους πολιορκητές, ύστερα από ένα μακροχρόνιο

αποκλεισμό που καθρέφτιζε την ταυτόχρονη πολιορκία των Πλα ταιών. Παρόλο που οι επιζήσαντες Ποτιδαιείς λιμo~oνoύσαν , τους επιτράπηκε να φύγουν μόνο με τα ρούχα τους και ένα μικρό χρη

ματικό ποσό για τα έξοδα της μαζικής αναχώρησής τους . Αυτή η σκληρή μεταχείριση των κατοίκων της Ποτίδαιας -οι αιχμάλωτοι α πό τις μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών συνήθως ανταλλάσσο

νταν ή εξαγοράζονταν με την καταβολή λύτρων, ενώ κανείς δεν ε νοχλούσε τους άμαχους της περιοχιις- θα πρέπει να προκάλεσε την οργή του ελληνικού κόσμου , με συνέπεια τα επακόλουθα αυτής της

αγανάκτησης να επηρεάσουν

111 συνεχιζόμενη

πολιορκία των Πλα

ταιών. Αν η μοίρα της Ποτίδαιας χαλύβδωσε τη θέληση των Σπαρ τιατών να εμμείνουν στην πολιορκία των Πλαταιών, θα πρέπει να θυ

μόμαστε ότι οι Αθηναίοι , τουλάχιστον, δεν εκτέλεσαν όσους παρα δόθηκαν . Στο μέλλον , όμως, ενθυμούμενοι τη μοίρα των Πλαταιέων που σύντομα θα δολοφονούνταν, οι Αθηναίοι σπάνια πλέον θα επι δείκνυαν έλεος.

Η τελευταία φάση της μακροχρόνιας δοκιμασίας των Πλαταιών είχε τη μορφή της αργής λιμοκτονίας . Προηγουμένως όμως, το Δε κέμβριο του

428, περισσότερο από τρία

χρόνια μετά την αρχική ει

σβολή των Θηβαίων στην πόλη , η πολιορκημένη φρουρά ψήφισε για το αν έπρεπε να πραγματοποιήσει μια έξοδο . Διακόσιοι είκοσι τολμηροί άντρες αποφάσισαν να βγουν από την πόλη - στη διάρκεια


330

μιας νύχτας που ήταν εξίσου βροχερή και ασέληνη με εκείνη κατά την οποία οι Θηβαίοι είχαν πραγματοποιήσει την αρχική τους επί

θεση για να καταλάβουν την πόλη πριν από αρκετά χρόνια. Οι φυ γάδες πέρασαν πάνω από το διπλό περιτείχισμα χρησιμοποιώντας ειδικά κατασκευασμένες σκάλες που αντιστοιχούσαν στο ύψος των περιτειχισμάτων, σκότωσαν μερικούς άντρες της φρουράς και κα

τέφυγαν στην Αθήνα. Το σχέδιο για την πραγματοποίηση της εξό δου ήταν ιδιοφυές, καθώς οι Πλαταιείς χρησιμοποίησαν σκάλες που το ύψος τους είχαν υπολογίσει με μεγάλη ακρίβεια, μετρώντας τις σει

ρές των πλίνθων στα περιτειχίσματα του εχθρού . Και οι φυγάδες πε ρίμεναν μια χειμερινή και σκοτεινή νύχτα για να εφαρμόσουν το

σχέδιό τους , ενώ οι υπόλοιποι άντρες της φρουράς των Πλαταιών προκάλεσαν αντιπερισπασμούς.

Οι άντρες που συμμετείχαν στην έξοδο φορούσαν μόνο ένα σαν δάλι, ώστε να μπορούν να πατάνε σταθερά μέσα στη λάσπη. Μόνο ένας από τους Πλαταιείς συνελήφθη, ενώ μερικοί άλλοι επέστρε ψαν στην πόλη. Συνολικά

212 άντρες,

περισσότεροι από το ένα τρί

το της μικρής φρουράς, κατάφεραν να διαφύγουν. Παρόλο που η α ναχώρησή τους σήμαινε ότι θα υπήρχαν λιγότερα στόματα για τα

διαρκώς μειούμενα αποθηκευμένα τρόφιμα, οι απεγνωσμένοι ά ντρες που είχαν παραμείνει για να υπερασπίσουν την πόλη δεν ε παρκούσαν πλέον για να επανδρώνουν τους προμαχώνες, καθώς,

θεωρητικά ,

267

άντρες που η κατάσταση της υγείας τους δε θα ή

ταν μάλλον καλή έπρεπε πλέον να προστατέψουν τα μήκους Ι500 μέτρων τείχη.

Κάθε αμυνόμενος ήταν πλέον υπεύθυνος για τη φύλαξη

5 μέΊρων

του περιμετρικού τείχους. Οι Σπαρτιάτες θα μπορούσαν να κατα

βάλουν την αντίσταση της μικρής φρουράς οποιαδήποτε στιγμή ή θελαν. Όμως, εξακολουθούσαν να διστάζουν, καθώς φοβόντουσαν τις ενδεχόμενες συνέπειες, αν κυρίευαν με έφοδο την πατρογονική πόλη ενός τόσο αξιοσέβαστου λαού. Επομένως, αντί να επιτεθούν ε-

ΤΕΙΧΗ

331

ναντίον της πόλης, θεώρησαν ότι ήταν πιο συνετό να αφήσουν τους λιγοστούς Πλαταιείς που είχαν απομείνει μέσα στην πόλη να παρα

δοθούν, καθώς με αυτό τον τρόπο θα μπορούσαν να ισχυριστούν στην περίπτωση διαπραγματεύσεων για τη συνομολόγηση μιας συν θήκης ειρήνης ότι η πόλη δεν είχε κυριευτεί με έφοδο και , άρα, δεν

ήταν υποχρεωμένοι να την επιστρέψουν, αλλά ότι αντίθετα είχε από μόνη της συμπράξει με τους Σπαρτιάτες και τους συμμάχους τους. Ενώ πλησίαζε το τέλος για τους παγιδευμένους Πλαταιείς, οι Αθη ναίοι σύμμαχοί τους, που βρίσκονταν σε απόσταση μόνο

80

χιλιο

μέτρων, αδιαφορούσαν για τους πολιορκημένους και , αντίθετα ,

πραγματοποίησαν μια επιτυχημένη επίθεση εναντίον των Μυτιλη ναίων που είχαν στασιάσει. Ύστερα από τη συνθηκολόγηση της πό λης οι Αθηναίοι εκτέλεσαν

1.000 άντρες τους οποίους θεώρησαν ως

υποκινητές της εξέγερσης και, αφού κατάσχεσαν τις γαίες τους, τις έδωσαν σε Αθηναίους εποίκους . Ανάμεσα στους αιχμαλώτους ήταν και ένας Σπαρτιάτης αξιωματούχος, ο Σάλαιθος, που ζήτησε να του χαρίσουν τη ζωή, επειδή, χρησιμοποιώντας την επιρροή του , θα μπο ρούσε να άρει την πολιορκία των Πλαταιών . Όμως, οι ανάλγητοι Αθηναίοι επιθυμούσαν περισσότερο να σκοτώσουν ένα διακεκριμέ νο Σπαρτιάτη παρά να σώσουν μερικούς Πλαταιε(ς που , απερίσκε

ma, είχαν πιστέψει τις

προ τετραετίας υποσχέσεις τους ότι θα τους

προστάτευαν, όταν ακόμα υπήρχε ειρήνη, ο Περικλής ήταν ζωντα νός και ο λοιμός ήταν κάτι το άγνωστο.

Οι Πλαταιές παραδόθηκαν λίγο μετά την κατάληψη της Μυτι λήνης από τους Αθηναίους, το καλοκαίρι του

427, όταν ξεκινούσε το

πέμmο έτος του πολέμου , που ουσιαστικά είχε αρχίσει πριν από πέ

ντε χρόνια με την επίθεση των Θηβαίων στις Πλαταιές. Οι εξασθε νημένοι από την πείνα υπερασπιστές που είχαν απομείνει στην πό

λη τελικά παραδόθηκαν, καθώς δεν ήταν πλέον σε θέση να αντιμε τωπίσουν τις διερευνητικές επιθέσεις των Σπαρτιατών . Ο Θουκυδί δης καταγράφει τις διαπραγματεύσεις για την παράδοση και κάνει


332

ιδιαίτερη μνεία στη δημηγορία των Πλαταιέων . Απαρίθμησαν στους Σπαρτιάτες τους λόγους για τους οποίους είχαν ξεκινήσει, πριν από αρκετά χρόνια, τα δεινά αυτού του ένδοξου λαού που είχε δεχτεί μια

τόσο άδικη επίθεση σε περίοδο ειρήνης.

Το αντίτιμο της αντίστασης Οι αλλόφρονες Θηβαίοι ζήτησαν να τους δοθεί η δυνατότητα να α παντήσουν στα επιχειρήματα των Πλαταιέων και επέμειναν ότι έ

πρεπε όλοι τους να καταδικαστούν συλλογικά σε θάνατο. Οι Σπαρ τιάτες ήταν εξαιρετικά ενοχλημένοι από το γεγονός ότι είχαν χρεια στεί τέσσερα χρόνια και είχαν δαπανηθεί χιλιάδες ανθρωπο-ώρες για να υποκύψει μια μικρή φρουρά. Από τους αρχικούς υπερασπιστές

της πόλης είχαν απομείνει

225

άνφες και λιγότερες από

120 γυναί

κες . Η οργή των Σπαρτιατών για τις μέχρι τότε αποτυχημένες προ

σπάθειές τους, αλλά και η ανάγκη να καθησυχάσουν τους εξοργι

σμένους Θηβαίους, σφράγισαν τη μοίρα των αιχμάλωτων Πλαταιέων. Οι αιχμάλωτοι ρωτήθηκαν, για μια ακόμα φορά, αν είχαν κάνει κάτι για να βοηθήσουν τους Σπαρτιάτες στον παράνω πόλεμο (μια πα ράλογη ερώτηση: πώς θα μπορούσαν οι Πλαταιείς να βοηθήσουν εί τε τους φίλους είτε τους εχθρούς της Σπάρτης, καθώς ήταν παγιδευ μένοι μέσα στην πόλη τους επί τέσσερα χρόνια;). Όταν ο καθένας α

πό τους αιχμαλώτους απάντησε «όχι», οι ενήλικοι άντρες εκτελέστη καν επιτόπου . Οι γυναίκες και τα παιδιά πουλήθηκαν ως δούλοι.

Οι Πλαταιές ισοπεδώθηκαν. Όμως, αντίθετα απ' ό,τι έκαναν οι ΑθηναίΟι στη Μυτιλήνη, οι Σπαρτιάτες εκτέλεσαν όλους τους ενήλικες άρρενες. Η λεία από τα ερείπια της πόλης χρησιμοποιήθηκε για να ανεγερθεί ένα ιερό προς τιμήν της Ήρας, σαν αυτή η συμβολική πρά ξη ευσέβειας να μπορούσε να κατευνάσει το αμάρτημα της επίθεσης εναντίον μιας πόλης σε περίοδο ειρήνης, αλλά και της εκτέλεσης των

ΤΕΙΧΗ

333

απογόνων των ηρώων των Περαικών Πολέμων. Οι Βοιωτοί, που είχαν δώσει το έναυσμα για την έναρξη του πολέμου με την επίθεσή τους ε

ναντίον των κατοίκων της πόλης την ώρα που κοιμόντουσαν, ενοικία σαν τα αγροκτήματα των Πλαταιέων από τους Σπαρτιάτες, που ήταν nδρα πια οι ιδιοκτήτες τους και επεδίωκαν απεγνωσμένα ένα αντι

στάθμισμα για τις δαπανηρές προσπάθειές τους, από τις οποίες δεν είχαν αποκομίσει κάποιο σημαντικό στρατηγικό πλεονέκτημα . Ο Θου

κυδίδης ολοκληρώνει τη θλιβερή περιγραφή του με την ακόλουθη δια πίστωση: «Αυτό ήταν λοιπόν το τέλος της Πλάταιας ενενήντα τρία χρό

νια ύστερα από τη συμμαχία της μξ τους Αθηναίους» .3 Η μακροχρόνια πολιορκία είχε συναρπάσει τόσο πολύ τον ιστο ρικό, ώστε σε τρία ακόμα σημεία της εξιστόρησής του αναφέρεται

στην τετράχρονη εποποιία της φρουράς των Πλαταιών. ΤΙ μας δι δάσκει η καταστροφή των Πλαταιών σχετικά με την πολιορκητική τέχνη στην αρχαία Ελλάδα; Πρώτον, απέδειξε ότι ήταν σχεδόν α

δύνατο να κυριευτεί με έφοδο μια οχυρωμένη πόλη χωρίς βαλλιστι κές μηχανές, μετακινούμενους πολιορκητικούς πύργους , ελαφρά ο πλισμένους πεζούς που θα αναρριχιόνταν με σκάλες και πολυάριθ μους τοξότες, ακοντιστές και σφενδονιστές. Παρά τους ιδιοφυείς αυ τοσχεδιασμούς τους, οι Πελοποννήσιοι δεν ήταν οι ιδανικοί πο

λιορκητές , καθώς η πλειοψηφία του στρατού τους αποτελούνταν α πό δυσκίνητους οπλίτες, ενώ οι πολιορκητικοί κριοί και τα σκέπα στρά τους ήταν πρωτόγονα. Οι Πλαταιείς δραπέτες , που ήταν ελα φρά οπλισμένοι και εφοδιασμένοι με σκάλες , κατάφεραν να υπερ κεράσουν το διπλό σπαρτιατικό περιτείχισμα, ενώ οι Σπαρτιάτες α

ποδείχθηκαν ανίκανοι να διασπάσουν τις οχυρώσεις της πόλης . Φαί νεται ότι τα τείχη των Πλαταιών, όπως και πολλών ακόμα ελληνικών πόλεων-κρατών, είχαν ενισχυθεί τις δεκαετίες που προηγήθηκαν του πολέμου , με βάση την εικασία ότι το πλεονέκτημα σε μια προσωρι νή πολιορκία βρισκόταν πάντα με το μέρος των αμυνομένων , αν εί χαν ισχυρούς λίθινους προμαχώνες .

334


Δεύτερον , απέδειξε ότι η κατάληψη μιας πόλης μπορούσε ου

αιαστικά να επιτευχθεί μόνο μέσω της λιμοκτονίας των ανθρώπων που βρίσκονταν μέσα σε αυτή. Ο μοναδικός ασφαλής τρόπος για να

καταβληθεί η φρουρά μιας ελληνικής πόλης ήταν μέσω της σιτο δείας , η οποία επιτυγχανόταν με την ανέγερση ενός περιτειχίσματος που την απέκλειε από τη γη της και από την άφιξη ενισχύσεων . Όμως, οι οπλίτες των πελοποννησιακών πόλεων, οι οποίες ήταν ως

επί το πλείστον χερσαίες δυνάμεις, δεν ήταν οι πιο κατάλληλοι για να φέρουν σε πέρας ένα τέτοιο εγχείρημα . Στις πατρίδες τους τους περίμεναν οι γεωργικές υποχρεώσεις τους . Τη στιγμή που έφτανε έ

νας στρατός , ξεκινούσε μια αντίστροφη μέτρηση για το αν θα τέλειω ναν πρώτα τα αποθέματα τροφίμων και νερού των αμυνομένων ή των επιτιθεμένων . Οι πιθανότητες ήταν συνήθως υπέρ των πολιορ

κητών. Ωστόσο, ο μεγαλύτερος αριθμός τους, η έλλειψη εξοικείωσής τους με την περιοχή και η ανησυχία τους για την ενδεχόμενη άφιξη εχθρικών ενισχύσεων μπορούσαν , σε μερικές περιmώσεις , να έχουν ως συνέπεια η πείνα, η δίψα και οι αρρώστιες να τους βασανίζουν στον ίδιο βαθμό με τους υπερασπιστές της πόλης. Επιπλέον, σε σχε δόν καμία από τις μείζονες πολιορκίες -όπως εκείνες των Πλαται ών , της Μυτιλήνης και της Μήλου- οι Αθηναίοι ή οι Σπαρτιάτες δεν έστειλαν σημαντικές ενισχύσεις για να σώσουν τους πολιορκημένους ιδεολογικούς συμμάχους τους. Είναι αλήθεια ότι οι Πελοποννήσιοι έστειλαν , έστω και καθυστερημένα , βοήθεια στις Συρακούσες, μόνο ;

όμως, ύστερα από ένα έτος και περισσότερο με την πρόθεση να βλά ψουν την Αθήνα παρά να σώσουν τις Συρακούσες .

Φαινομενικά , η έκβαση μιας πολιορκίας εξαρτιόταν από τη συμ βατική σύγκρουση των αντιπάλων εντός και εκτός των τε ιχών. Στην

πραγματικότητα , η έκβαση επισπευδόταν , και σε μερικές περιmώ σεις καθοριζόταν , από συνωμοσίες και προδοτικές ενέργειες ζηλω

τών και πρακτόρων. Τ α υπερβολικά έξοδα της πολιορκίας των Πλα ταιών χωρίς να υπάρξει κάποιο σημαντικό αντιστάθμισμα -καθώς

ΤΕΙΧΗ

335

οι Βοιωτοί είχαν ήδη λαφυραγωγήσει το μεγαλύτερο μέρος της υ παίθρου και η μεγάλη πλειονότητα των πολιτών είχε εγκαταλείψει

πριν από πολύ καιρό την πόλη μαζί με τα τιμαλφή τους-, απέτρεψαν τους Σπαρτιάτες να εμπλακούν στο μέλλον σε παρόμοια ριψοκίνδυ να εγχειρήματα. Η πολιορκία των Πλαταιών είχε κοστίσει πολλά και είχε αποφέρει πολύ λίγα . Αντίθετα, καθώς ο πόλεμος συνεχιζόταν, οι πολιορκίες θα γίνονταν σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό μια ειδι κότητα των Αθηναίων, οι οποίοι ήταν σε θέση να τις χρηματοδοτούν

-

αλλά και είχαν υπό την επικυριαρχία τους πολλές πόλεις-κράτη

που επιθυμούσαν να στασιάσουν.

Οι πολιτικές διαστάσεις της πολιορκητικής τέχνης Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, που υποτίθεται ότι θα ήταν μια σύ

γκρουση ανάμεσα στον αθηναϊκό στόλο και στη σπαρτιατική φά λαγγα οπλιτών , άρχισε με την πολιορκία των Πλαταιών και τέλειω

σε, ύστερα από σχεδόν τριάντα χρόνια, με τον αποκλεισμό της Αθή

νας. Στην πραγματικότητα, ακόμα και τα συμβάντα που οδήγησαν σε αυτό τον πόλεμο σχετίζονταν με πολιορκίες. Οι Κερκυραίοι είχαν

περικυκλώσει την Επίδαμνο στη βορειοδυτική Ελλάδα και οι Αθη ναίοι είχαν επιτεθεί εναντίον της Ποτίδαιας, καθώς οι δύο ναυτικές δυνάμεις ήθελαν να διασφαλίσουν ότι αυτές οι δύο φόρου υποτελείς πόλεις , που επιπλέον διέθεταν λιμάνια, θα παρέμεναν πειθήνιες. Οι επιθέσεις εναντίον πόλεων δεν ήταν κάτι το καινοφανές στην

ελληνική πολεμική ιστορία . Ήταν εξίσου αρχαίες με την πολιορκία της Τροίας και το μύθο των Εmά επί Θήβας. Οι πολιορκίες ήταν η μέθοδος με την οποία δημιουργήθηκε η αθηναϊκή ναυτική ηγε μο νία και επεκτάθηκε σε τόσο μακρινά μέρη όπως η Ηιών, η Σηστός και η Σάμος. Όμως , η αυξανόμενη συχνότητα αυτών των μακρο

χρόνιων και πολυσύνθετων αποκλεισμ(δν ήταν επίσης αποτέλεσμα


336 της αύξησης του πλούτου κατά τον

50 αιώνα , γεγονός

που επέτρεπε

την πραγματοποίηση τόσο δαπανηρών εγχειρημάτων .4 Ανάλογα με το ακριβές περιεχόμενο που δίνει κάποιος στον όρο « πολιορκία» -αν, δηλαδή , θεωρεί ότι περιλαμβάνει τόσο την περι κύκλωση ενός φρουρίου της υπαίθρου όσο και την πολιορκία μιας ολόκληρης κοινότητας-, τότε υπήρξαν τουλάχιστον

πολιορκίες

21

στη διάρκεια του πολέμου ή, σχεδόν, μία για κάθε έτος των επίση

μων εχθροπραξιών. Μερικές ήταν πολυσύνθετες επιθέσεις εναντίον μεγάλων πόλεων, όπως η Ποτίδαια στη βόρεια Ελλάδα

οι Συρακούσες στl1 Σικελία

(415-413),

(431-429)

ή

που ήταν ίσως η μεγαλύτερη

πόλη του ελληνόφωνου κόσμου. Άλλες , πραγματοποιήθηκαν ενα ντίον μικρών πόλεων , όπως ήταν οι Πλαταιές λος

(416).

(431-427)

και η Μή

Σε μερικές περιπτώσεις, οι πολιορκίες δεν ήταν τίποτα

περισσότερο από την απομόνωση μ.ε αd

hoc

περιτειχίσματα φρου

ρίων , στα οποία δεν υπήρχαν πολίτες αλλά μόνο στρατιώτες , όπως

ήταν η σπαρτιατική επίθεση στην Οινόη βαίων στο ιερό του Δηλίου

(431)

ή η έφοδος των Θη

(424).

Δε θα πρέπει να αξιολογούμε τη σημασία των πολιορκιών στον Πελοποννησιακό Πόλεμο μόνο με βάση τον απόλυτο αριθμό τους . Ένα καλύτερο κριτήριο είναι, ίσως , το σύνολο των ετών που αφιέ

ρωσαν οι εμπόλεμοι στην πολιορκία οχυρωμένων θέσεων. Για πα ράδειγμα, η πολιορκία των Πλαταιών διήρκεσε τέσσερα χρόνια, ε κείνη των Συρακουσών τρία, ενώ εκείνες της Ποτίδαιας και της Σκιώ

νης δύο. Είναι πιθανό ότι, από τη Σικελία στα δυτικά και τη Μικρά Ασία στα ανατολικά, μέχρι το Βυζάντιο στο βορρά και τα νησιά του

νότιου Αιγαίου , κάποια πόλη-κράτος ήταν υπό πολιορκία σε όλη σχε δόν τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου . Ενώ οι εχθροί της προσπαθούσαν να καταλάβουν τις Πλαταιές , η Αθήνα πραγματο

ποίησε πολύ μεγαλύτερης κλίμακας πολιορκίες, πρώτα στην Ποτί δαια και στη συνέχεια στη Μυτιλήνη . Αν κάνουμε μια σύγκριση με τις οπλιτικές μάχες

-21

πολιορκίες έναντι

2 σημαVΠKών

οπλιτικών

ΤΕΙΧΗ

337

μαχών-, διαπιστώνουμε ότι οι πολεμικές πρακτικές των Ελλήνων εί χαν αλλάξει σχεδόν εν μία νυκτί. Σε κάποια από τα έτη του πολέμου αρκετές πόλεις και φρούρια

της Ελλάδας δέχονταν ταυτόχρονες επιθέσεις. Στο διάστημα

423

424-

οι Αθηναίοι είχαν αποκλείσει τη Νίσαια , το επίνειο των Μεγά

ρων, ενώ στη βόρεια Ελλάδα διεξήγαν μια σειρά από ταυτόχρονες επιθέσεις εναντίον της Τορώνης, της Μένδης και της Σκιώνης . Την ίδια περίοδο οι Βοιωτοί πολιορκούσαν την αθηναϊκή φρουρά στο Δήλιο και οι Σπαρτιάτες επιτίθεντο εναντίον του οχυρού της Ληκύ θου. Όσο για τις συνολικές απώλειες, παρόλο που διαθέτουμε ελά

χιστα ακριβή στοιχεία, πολλοί περισσότεροι Έλληνες σκοτώθηκαν σε ναυμαχίες ή σε πολιορκίες πόλεων παρά σε μάχες πεζικού . Για παράδειγμα, από το 416 έως το 413, οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους σκότωσαν πολλούς από τους άρρενες κατοίκους της Μήλου και της Μυκαλησσού , ενώ έχασαν περισσότερους από

40.000 άντρες -οι πε

ρισσότεροι από τους οποίους θεωρούνταν ως οι καλύτεροι της ο αθη ναϊκής ηγεμονίας- στις μάταιες προσπάθειές τους να κυριεύσουν τις Συρακούσεςο Στην πραγματικότητα , οι μεγαλύτερες καταστροφές

στl}Υ ιστορία της αθηναϊκής ηγεμονίας οφείλονταν σε δυο αποτυχη μένες πολιορκίες , στη Μέμφιδα της Alyύmou πριν από τον πόλεμο

(454)

και στη Σικελία, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα να χαθούν πε

ρισσότεροι από

90.000

στρατιώτες της αθηναϊκής ηγεμονίας. Αν

προσθέσουμε τα θύματα του λοιμού, τότε σε σαράντα μόνο χρόνια η Αθήνα έχασε σχεδόν

200.000 από τους μόνιμους κατοίκους της , μια

άμεση συνέπεια της απόφασής της να διεξάγει πολέμους χωρίς να εμπλέκεται σε παραδοσιακές μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών. Στη διάρκεια του πολέμου προέκυψαν μερικές γενικές τάσεις α πό αυτές τις αμφιβόλου αποτελεσματικότητας επιθετικές ενέργειες .

Πρώτον, οι περισσότερες πολιορκίες πραγματοποιήθηκαν από τους Αθηναίους. Παρόλο που υπήρξαν ακόμα μερικές περιmώσεις , ε κτός από τις Πλαταιές και την Οινόη στις οποίες οι Σπαρτιάτες και


338

οι σύμμαχοί τους επιτέθηκαν εναντίον μικρών πόλεων-κρατών και φρουρίων (οι περισσότερες από τις οποίες έγιναν προς το τέλος του

πολέμου

-

στη Λήκυθο, στην Ιασό , στη Ναύπακτο ή στις Κεδρειές),

πολύ σπάνια οι Σπαρτιάτες προσπάθησαν να κυριεύσουν μεγάλες

πόλεις με μετωmκές επιθέσεις. Εγχειρήματα όπως ο αποκλεισμός των λιμανιών της Ποτίδαιας, της Μυτιλήνης ή της Μήλου από τους Αθη ναίους υπερέβαιναν τις ικανότητες και τους πόρους των Σπαρτια τών, τουλάχιστον μέχρι να ναυπηγήσουν στόλο με περσικά χρήμα

τα. 5 Εντούτοις, στις αρχές του πολέμου , παρόλο που ήταν εντελώς α νίκανοι να πολιορκήσουν τα τείχη της Αθήνας ή έστω το μικρό φρού ριο της Οινόης στην ύπαιθρο της Απικής, οι Σπαρτιάτες έδειξαν στη διάρκεια της πολιορκίας των Πλαταιών ότι δε στερούνταν φαντα σίας, καθώς κατασκεύασαν ένα ανάχωμα και μερικούς πρωτόγονους πολιορκητικούς κριούς, πριν εξαναγκάσουν τους υπερασπιστές της πόλης να συνθηκολογήσουν μέσω της αιτοδείας. Άρα, υπάρχουν άλ

λοι λόγοι οι οποίοι εξηγούν γιατί στη διάρκεια του Πελοποννησια κού Πολέμου οι πολιορκίες ήταν κυρίως αθηναϊκά εγχειρήματα, και

οι οποίοι σχετίζονται με την ασύμμετρη φύση της σύρραξης. Μέχρι την τελευταία δεκαετία του πολέμου οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους δεν είχαν αρκετά πλοία για να περιπολούν στις ακτές

της ηπειρωτικής Ελλάδας, πόσο μάλλον στο Αιγαίο Πέλαγος. Η ι κανότητα της Σπάρτης να χρησιμοποιεί τη στρατιωτική ισχύ της μέ

σω μη χερσαίων οδών ήταν περιορισμένη σε σύγκριση με εκείνη της Αθήνας, η οποία, αντίθετα, μετέφερε διά θαλάσσης στρατεύματα για να πολιορκήσουν μακρινές πόλεις-κράτη -όπως η Ποτίδαια, η

Μυτιλήνη, η Μινώα, η Μένδη, η Σκιώνη, η Αμφίπολη, η Μήλος, οι

Συρακούσες, η Χαλκηδόνα και το Bυζ~ντιo-, οι οποίες εκτείνονταν από τη Σικελία μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα και απείχαν μεταξύ τους παραπάνω από

1.600 χιλιόμετρα.

Οι Αθηναίοι είχαν επιδείξει τις ικανότητές τους στην οχυρωμα τική τέχνη με την ανέγερση του τεράστιου περιμετρικού τείχους που

ΤΕΙΧΗ

339

περιέβαλλε την πόλη τους . Αντίθετα, οι Σπαρτιάτες δεν είχαν προ μαχώνες. Το λιμάνι τους , που βρισκόταν στο Γύθειο, απείχε πενήντα

χιλιόμετρα. Ένας λαός που ξέρει πώς να ανεγείρει τείχη μπορεί πιο εύκολα να επιτεθεί εναντίον των οχυρώσεων ενός εχθρού ή να τις περιτειχίσει . Η πολιτική των Αθηναίων να περιτειχίζουν τις πολιορ

κημένες πόλεις απέρρεε, σε μεγάλο βαθμό, από την αντιστροφή της δικής τους αμυντικής πολιτικής, η οποία βασιζόταν στα Μακρά Τεί χη και στην οχύρωση του Πειραιά . Γνώριζαν, λοιπόν, πολύ καλά τό

σο τη διαδικασία για να οχυρωθεί ένα λιμάνι όσο και τις ψυχολογι κές συνέπειες που είχε αυτή η ενέργεια.

Η πολιορκία των Πλαταιών ήταν μοναδική , όχι μόνο εξαιτίας

της διάρκειάς της και των παράδοξων τακτικών που χρησιμοποιή θηκαν σε αυτή, αλλά και επειδή δεν υπήρξε κάποια άλλη παρόμοιά της, δεδομένου ότι ήταν ελάχιστες οι εξίσου καλά οχυρωμένες πό

λεις-κράτη στην κεντρική ή στη νότια Ελλάδα που δεν ήταν ήδη σύμ μαχοι της Σπάρτης ή της Θήβας. Το μεγαλύτερο έπαθλο για έναν κα τακτητή, οι Συρακούσες, η Αθήνα, η Κόρινθος, η Κέρκυρα , το Άργος, το Βυζάντιο, η Σάμος ή η Μυτιλήνη, είτε ήταν παράκτιες πόλεις εί

τε συνδέονταν με την ακτή με μακρά τείχη. Καμία πόλη-κράτος δε θα αποτολμούσε να προσπαθήσει να τις καταλάβει χωρίς την υπο στήριξη μεγάλου στόλου που θα διασφάλιζε τη ναυτική υπεροχή της. Αντίθετα από τη Σπάρτη, η Αθήνα δε δίστασε σε όλες σχεδόν τις

περιmώσεις να προσφύγει στην πολιορκητική τέχνη για να καθυ ποτάξει τις φόρου υποτελείς πόλεις-κράτη που είχαν στασιάσει, ό πως η Ποτίδαια και η Μυτιλήνη. Μόνο σε σπάνιες περιmώσεις ε

πεδίωξε να εξαναγκάσει ουδέτερες πόλεις-κράτη να ενταχθούν διά της βίας στην ηγεμονία της, όπως συνέβη στην περίπτωση της Μή

λου και των Συρακουσών. Η Αθήνα δεν πραγματοποίησε σχεδόν κα μία χερσαία εισβολή στην επικράτεια της Σπάρτης, της Κορίνθου ή της Θήβας με σκοπό να πολιορκήσει κάποια πόλη στην ενδοχώρα του εχθρού, μια πολεμική επιχείρηση που ήταν αδύνατο να διεξα-


340

χθεί ούτως ή άλλως, καθώς δεν ήταν δυνατό να πρoσrατευτoύν οι γραμμές ανεφοδιασμού και να χρησιμοποιηθεί ο τεράσrιoς αθη ναϊκός σrόλoς .

Όπως εξήγησαν οι Αθηναίοι σroυς Μήλιους, σro διάσημο διάλογο

που παρατίθεται σro πέμmο βιβΜο της Ιστορίας του Θουκυδίδη, η βα σική τους ανησυχία δεν ήταν, σrην πραγματικότητα , η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της. Αντίθετα , το πρόβλημά τους ήταν μήπως «ΟΙ υπή κοοι ... ξεσηκωθούν και νικήσουν αυτούς που τους εξουσιάζουν» . Και σrη συνέχεια υπενθύμισαν σroυς καταδικασμένους Μήλιους ότι, ε

ξαιτίας αυτού ακριβώς του φόβου τους για μια ενδεχόμενη εξέγερ ση των πόλεων-κρατών του Αιγαίου, είχαν αποφασίσει να κατα πλεύσουν σrη Μήλο και να την Kατασrήσoυν παράδειγμα για οποιον

δήποτε σκεφτόταν να αντιπαρατεθεί σroυς «ηγεμόνες των θαλασ σών» . Καθώς, λοιπόν , εξαιτίας αυτών των συνθηκών, είχαν γίνει ει δήμονες σrην πολιορκητική τέχνη, οι Αθηναίοι καυχιόντουσαν ότι « ποτέ ως σήμερα δεν αποτραβήχτηκαν από καμιά πολιορκία, επει δή φοβήθηκαν άλλους»

-

ένας κομπασμός που, με ειρωνεία, ο Θου

κυδίδης επισημαίνει σrις παραμονές της κατασrρεmικής Σικελικής

EKσrρατείας. 6 Οι πολιορκίες -είτε πρόκειται για την επιτυχή επίθεση των Σπαρ τιατών εναντίον των Πλαταιών είτε για την KατασrΡOφή της Μήλου από την Αθήνα- δεν μπορούν να εξηγηθούν πάντα με βάση τον πα ραδοσιακό σrρατηγΙKό υπολογισμό του KόσrOυς και των ωφελημά των. Σε τελική ανάλυση, σε τι βΟήθησε τους σrόxoυς της Σπάρτης η κατάληψη των Πλαταιών; Ή μήπως έγινε η Αθήνα πιο ασφαλής ,

πιο πλούσια και πιο ισχυρή επειδή κυρίευσε τη Μι}λο; Τα μισθώματα για τα αγροκτήματα που κατέβαλλαν οι ΑθηναίΟι έποικοι που ε γKατασrάθηKαν σro νησί μετά την παράδοση της πόλης δεν επαρ κούσαν για να καλυφθούν τα έξοδα της μακροχρόνιας πολιορκίας . Αντίθετα, φαίνεται ότι οι ήροσπάθειες για να καταληφθούν ανυπά κουες πόλεις είχαν τεράσrιo ψυχολογικό αντίκτυπο ως προς το κύ-

341

ΤΕ1ΧΗ

ρος και την ισχύ'των δύο αντίπαλων δυνάμεων. Το να επιτραπεί στις Πλαταιές να αψηφούν τους Θηβαίους ή στη Μυτιλήνη να επαίρεται για την ανεξαρτησία της θεωρούνταν ως μια μεταδοτική νόσος η ο

ποία θα μπορούσε να αποδυναμώσει ολόκληρο το σύστημα των συμ μαχιών που είχε αναπτυχθεί μετά τους Περσικούς Πολέμους .

Καθώς ο πόλεμος εκτυλισσόταν, μια διαδεδομένη αθηναϊκή στρα τηγική ήταν η πρόληψη των ενδεχόμενων προβλημάτων που θα μπο ρούσαν να προκαλέσουν οι υποτελείς πόλεις-κράτη . Ύστερα από τις δαπανηρές πρ~σπάθειες για την κατάληψη της Ποτίδαιας -όταν ξε κίνησε ο πόλεμος η πολιορκία βρισκόταν σε εξέλιξη και, τελικά, θα κόστιζε στους Αθηναίους σχεδόν


(περίπου

1 δισεκα

τομμύριο δολάρια βάσει της σημερινής αγοραστικής αξίας του α μερικανικού νομίσματος)- οι Αθηναίοι συνειδητοποίησαν ότι θα έ πρεπε να χρησιμοποιούν με mδηρά πυγμή το στόλο τους, αν δεν ή θελαν να καθηλώνονται σε δαπανηρές πολιορκίες . Με άλλα λόγια,

ο καλύτερος τρόπος για να εξουδετερώνεται η δυνατότητα αντίστα σης μιας ουδέτερης ή συμμαχικής πόλης ήταν να κατεδαφίζονται προκαταβολικά τα τείχη της , αν ακουγόταν η φήμη ότι επίκειται μια

στάση. Στην περίπτωση της Ποτίδαιας, οι Αθηναίοι ζήτησαν από τους κατοίκους της να γκρεμίσουν τα οχυρωματικά τους έργα αντί

να το κάνουν αυτοί

-

με αποτέλεσμα να εμπλακούν στην πιο πολυ

δάπανη πολιορκία της αρχαιοελληνικής Ιστορίας. Αντίθετα, το χειμώνα του

425, οι Αθηναίοι φρόντισαν να

μη βρε

θούν αντιμέτωποι με μια εξέγερση όπως εκείνη της Ποτίδαιας ή της Μ υτιλήνης . Ο στόλος τους κατέπλευσε στη Χίο και υποχρέωσε τους κατοίκους του νησιού να κατεδαφίσουν τα νεόκτιστα τείχη τους, με την υπόσχεση ότι δε θα τους επιβάλλονταν αντίποινα

-

μια ανάλγη

τη στρατηγική που , όμως, απέτρεψε πολλά προβλήματα για δύο σχε

δόν δεκαετίες. Οι Θηβαίοι έκαναν κάτι ανάλογο μετά τη μάχη του Δηλίου. Δεδομένων των τεράστιων απωλειών που είχαν υποστεί οι Θεσπιε ίς κατά τη βοιωτική νίκη σε βάρος των Αθηναίων, οι Θηβαίοι


342

βάδισαν εναντίον της ύποmης συμμαχικής πόλης και ισοπέδωσαν τα τείχη της επικαλούμενοι τις φήμες ότι οι Θεσπιείς είχαν φιλο -αθη ναϊκά αισθήματα . Το μόνο που δε χρειάζονταν οι Θηβαίοι ήταν μια ακόμα δαπανηρή πολιορκία παρόμοια με εκείνη εναντίον των ανυ πάκουων Πλαταιέων. Θεώρησαν, λοιπόν, ότι ήταν προτιμότερο να κατεδαφίσουν τα τείχη της πόλης, προτού οι Θεσπιείς προλάβουν να

συνειδητοποιήσουν τι συνέβαινε. 7

Τα ολοκαυτώματα Οι επιθέσεις εναντίον πόλεων είναι η πιο παλιά και συχνά η πιο βί

αιη έκφραση του πολέμου . Είναι ενδεικτικά τα παραδείγματα σε δυο

κείμενα που αποτελούν τις απαρχές της δυτικής λογοτεχνίας: η βι βλική πολιορκία της Ιεριχούς και η επίθεση των Αχαιών εναντίον της Τροίας. Τα πιο συγκινητικά χωρία στην Ιστορία του Θουκυδίδη -οι ικεσίες των Πλαταιέων για έλεος, η διαμάχη του Κλέωνα κα ι του Διόδοτου σχετικά με τη μοίρα των Μυτιληναίων, η σφαγή των αγο ριών στη Μυκαλησσό και η πολιορκία των Συρακουσών- σχετίζο νται με επιθέσεις εναντίον κοινοτήτων όπου ζούσαν άντρες , γυναί

κες και παιδιά, με περιmώσεις όπου ο πόλεμος έφτασε στο κατώφλι των ελληνικών οικογενειών. Πράγματι, η σφαγή στη Μυκαλησσό υ

πήρξε μια αποτρόπαιη πράξη, επειδή οι Θράκες μισθοφόροι δεν ε πεδίωκαν την επίτευξη κάποιου στρατιωτικού στόχου, αλλά απλώς ήθελαν να σπείρουν τον τρόμο σφάζοντας τους μαθητές ενός σχο λείου

-

η αρχαία εκδοχή της τρομοκρατικής επίθεσης των Τσετσέ

νων εναντίον ενός ρωσικού σχολείου στο Μπεσλάν το Σεπτέμβριο του

2004,

η οποία συγκλόνισε την ανθρωπότητα και επιβεβαίωσε

την πρόβλεψη του Θουκυδίδη ότι η Ιστορία του ήταν αιώνιο κτήμα,

καθώς θεωρούσε ότι η ανθρώπινη φύση παρέμενε αμετάβλητη κά θε εποχή.

ΤΕΙΧΗ

343

Η επίθεση εναντίον μιας πόλης έχει μια υπερρεαλιστική διά σταση . Οι πολιορκίες είναι τελεσίδικες ετυμηγορίες όχι μόνο για τη

μοίρα στρατιωτών, αλλά ολόκληρων πληθυσμών. Για παράδειγμα, τί ποτα δεν είναι πιο συγκλονιστικό από τις τελευταίες ώρες της Κων σταντινούπι:>λης

-

νωρίς το απόγευμα της 29ης Μαίου του

1453,

10.000 άνθρωποι είχαν συγκεντρωθεί κάτω από τον τρούλο της Αγίας Σοφίας και προσεύχονταν μάταια να επέμβει ο άγγελος της λύτρω σης, ενώ τα τρήματα εφόδου του στρατού του σουλτάνου εισέβαλαν στην πόλη, δίνοντας τέλος στο χιλιετή βυζαντινό πολιτισμό. Στις πο

λιορκίες οι γυναίκες και τα παιδιά πολεμούσαν από τα τείχη. Η αd

hoc ιδιοφυία των υπερασπιστών της πόλης

ήταν έκδηλη στα αντίμε

τρα -έχει καταγραφεί στην Ιστορία η χρησιμοποίηση βλημάτων , φωτιάς, γερανών , αλλά και η εκτόξευση κεραμιδιών-, καθώς η μοί ρα χιλιάδων εξαρτιόταν σε μερικές περιmώσεις από τη συλλογική ευφυία και αποφασιστικότητά τους. Στη σημερινή εποχή των βομ

βαρδιστικών αεροπλάνων, που τα εναέρια όπλα τους καθιστούν τα τείχη περιπά, οι πολιορκίες μοιάζουν αναχρονιστικές, αν και αρκεί να θυμηθεί κανείς ότι στο Λένινγκραντ και στο Στάλινγκραντ πραγ ματοποιήθηκαν δύο από τις μεγαλύτερες και αιματηρότερες πο λιορκίες όλων των εποχών .

Οι πολιορκίες αποτελούν επίσης μια αντανάκλαση της ανικανό τητας ενός στρατού να πολεμήσει ή, μάλλον , της αδυναμίας του ε

νός από τα δύο εμπόλεμα μέρη να προβάλει αντίσταση στο πεδίο της μάχης , ώστε να κρατήσει τον πόλεμο μακριά από τους αμάχους και τα σπίτια τους. Είναι αλήθεια ότι υπήρχαν οι λεγόμενοι κανόνες του

πολέμου, τουλάχιστον στις εποχές πριν από την κλιμακούμενη βία του Πελοποννησιακού Πολέμου. Οι \<ελληνικοί νόμοι», για παρά δειγμα, υπαγόρευαν ότι με την άφιξη ενός στρατού οι πολιορκημέ

νοι πολίτες είχαν τη δυνατότητα να φύγουν ανεμπόδιστοι από τις πόλεις τους, γνωρίζοντας ότι θα έπρεπε να εγκαταλείψουν πίσω τους τις περιουσίες τους, τα σπίτια τους και, ουσιαστικά, το μέχρι τότε τρό-

344


πο ζωής τους . Αν αρνιόντουσαν να υπακούσουν, τότε πλέον δεν ί

σχυε καμία εγγύηση , σαν ξαφνικά να μετατρέπονταν σε ηθικές πρά ξεις η δολοφονία των ενήλικων αντρών και ο εξανδραποδισμός των γυναικών , επειδή στην αρχή της πολιορκίας δεν ήταν διατεθειμένοι να παραδοθούν ή επειδή στο τέλος της δεν είχαν καταφέρει να προ στατεύσουν όλα όσα τους ήταν προσφιλή. Ποιες ήταν οι σκέψεις των αμυνομένων; Είχαν μόνο τέσσερις ε

πιλογές, όταν κάποιος εχθρός περικύκλωνε την πόλη τους: να πα ραδοθούν, να αντισταθούν , να αντεπιτίθενται πραγματοποιώντας ε

ξόδους ή να προσπαθήσουν να διαφύγουν . Οι Πλαταιείς χρησιμο ποίησαν, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές , και τις τέσσερις αυτές τακτικές, ενώ η αντίστασή τους έφθινε. Όταν διεξήχθη η αρχική ε

πίθεση των Θηβαίων, οι Πλαταιείς αντεπιτέθηκαν και σκότωσαν τους εισβολείς. Στη συνέχεια απέρριmαν επί τέσσερα έτη τις προ τάσεις να συνθηκολογήσουν. Το ένα τρίτο της φρουράς , πραγματο ποιώντας μια νυχτερινή έξοδο, κατάφερε να διαφύγει . Όσοι άντρες και γυναίκες απέμειναν να υπερασπίζονται την πόλη τελικά παρα δόθηκαν και είτε εκτελέστηκαν είτε εξανδραποδίστηκαν . Ποιος , λοιπόν , ήταν ο βαθμός της ενοχής των πολιτών εντός των τειχών μιας πολιορκημένης πόλης , ώστε να αξίζουν μια τέτοια μοί

.ρα ; Αν δεν πολεμούσαν στους προμαχώνες, θα έπρεπε, άραγε , να α ντιμετωπίζονται ως άμαχοι και, άρα , είτε οι πολιορκητές να φείδο

νται των ζωών τους ύστερα από τη συνθηκολόγηση είτε, όσο τα τεί χη άντεχαν , οι συμπολίτες τους να τους θεωρούν προδότες και να τους εκτελούν; Υπήρχε, από ηθική άποψη , διαφορά ανάμεσα στο

να φροντίζεις για τη διατροφή των αμυνομένων και στο να πολεμάς στις επάλξεις; Ήταν προδοσία να μην αντιστέκεσαι και τι σήμαινε αυτή η μη ανάμειξη, όταν οι στρατιώτες του εχθρού κατέκλυζαν τους δρόμους της πόλης ; Οι πολιορκίες είχαν συχνά ως συνέπεια ένα φαι νομενικό αίσθημα ενότητας του πληθυσμού απέναντι στις αντιξοό

τητες . Καθώς ήταν ενδεχόμενο οι νικητές να επιβάλουν μια συλλο-

-,

χ.

Τορώνη

Αιγαίο Π έλαγος

υστος

,. Ζάκυνθος

Κύθηρα

Μάχες και π ολιορκ(ες

του Π ελο ποννησιακού Π ολέ μου

O~ I

___

r===~M~~=Ia==~___~I?O ό

Χλμ .

100

Κρητικ6 Πέλαγος

346


γική τιμωρία σroυς ηπημένους, οι περισσότεροι που βρίσκονταν ε

ντός των τειχών αντιλαμβάνονταν ότι έπρεπε να αντισrαθoύν πάση θυσία. Παρά τις διαφωνίες σrην Αθήνα , τόσο ο Περικλής όσο και οι ηγέτες που τον διαδέχτηκαν κατάφεραν να κρατήσουν ενωμένο τον πληθυσμό , παρόλο που οι Αθηναίοι πολίτες μπορούσαν να δουν α πό τα τείχη της πόλης τους τον εχθρό να λαφυραγωγεί τη γη τους , ε

νώ έπρεπε να αντιμετωπίσουν τόσο το λοιμό όσο και τα προβλήμα τα από το συνωσrισμό τόσων πολλών ανθρώπων μέσα σrην πόλη. Τα ηθικά διλήμματα δε σrαματoύν εδώ. Ήταν ο αμυνόμενος σrρατός ηθικά υπόλογος επειδή αναδιπλωνόταν πίσω από τα τείχη

της πόλης, καθώς με αυτό τον τρόπο παρέσυρε τους αμάχους σε έ ναν πόλεμο τον οποίο δεν μπορούσε να κερδίσει σro πεδίο της μά χης; Ή , μήπως, ήταν πιο συνετό να συγκεντρώνονται οι σrρατιώτες εντός των τειχών αντί -καθώς οι πιθανότητες ήταν εναντίον τους- να

σκοτωθούν σro πεδίο της μάχης και, ως εκ τούτου, να αφήσουν την

πόλη τους ανυπεράσπισrη, όταν αντίθετα θα μπορούσαν να προ βάλλουν μια αποτελεσματική άμυνα από τα τείχη; Οι Έλληνες είχαν επίγνωση όλων αυτών των αντιφάσεων και των

αμφισημιών , και θεωρούσαν ως δεδομένο ότι σπάνια υπήρχε πολι τική ενότητα σε μια πόλη πριν την πολιορκήσουν, η οποία περιορι

ζόταν ακόμα περισσότερο όταν περιτείχιζαν την πόλη , και η πίεση της σιτοδείας και των ασθενειών αύξανε τις εντάσεις. Σε πολλές πε

ριmώσεις πριν από τον Πελοποννl1σιακό Πόλεμο σrρατoί είχαν προ καλέσει τη λιμοκτονία πόλεων και είχαν εξανδραποδίσει τους κα τοίκους τους. Οι κάτοικοι των πόλεων του ελληνικού κόσμου που α

ντισrάθηKαν σroυς πολιορκητές τους εξανδραΠOδίσrηKαν μετά τη συνθηκολόγησή τους -της Kαρύσroυ σrην Εύβοια

(474), της Νάξου σroAιγαίo (470), των Μυκηνών σrην Αργολίδα (468), της Θάσου σro βόρειο Αιγαίο (465), της Χαιρώνειας σrη Βοιωτία (447) και της Σά μου σrα παράλια της Ιωνίας (440). Στις παραμονές του πολέμου οι Κερκυραίοι κατέλαβαν την Επίδαμνο, πούλησαν ως δούλους μερι-

347

ΤΕΙΧΗ

κούς από τους κατοίκους της και κράτησαν άλλους ως ομήρους

-

ό

μως, δεν εκτέλεσαν πολίτες. 8

Μια σοδειά δούλων Η εκτέλεση των ενήλικων αρρένων κατοίκων μιας ελληνικής πόλης που είχε παραδοθεί ήταν ένα σπάνιο φαινόμενο πριν από τον Πελο ποννησιακό Πόλεμο. Όμως, αυτού του είδους οι σφαγές έγιναν συ

νήθεις μετά την πολιορκία των Πλαταιών. Επικράτησε μια συγκε κριμένη διαδικασία: πριν αρχίσει η επίθεση εναντίον μιας πόλης, δινόταν στους πολιορκημένους η δυνατότητα να φύγουν χωρίς τις περιουσίες τους . Ύστερα από την παρέλευση αυτής της ευκαιρίας,

δεν υπήρχε πλέον καμία διασφάλιση . Ο θάνατος και ο εξανδραπο δισμός επικρέμονταν αντίστοιχα πάνω από τους άντρες και τις γυ ναίκες . Εν ολίγοις, η μοίρα των ηττημένων βρισκόταν εξ ολοκλήρου στα χέρια των νικητών - ή, όπως γράφει ψυχρά ο Αριστοτέλης , ο νό

μος είναι ένα είδος συνθήκης σύμφωνα με την οποία τα λάφυρα του

πολέμου ανήκουν στους νικητές. Ο Ευριπίδης, που στις τραγωδίες του αντικατοmρίζονται σύγχρονα γεγονότα μέσω της διασκευής των αρ

χαίων μύθων , παρουσίασε την Εκάβη το

425 - δυο χρόνια μετά τη βί

αιη καταστολή της εξέγερσης της Μυτιλήνης από τους Αθηναίους . Η ομώνυμη πρωταγωνίστρια της τραγωδίας, η Εκάβη , αφηγείται στο α

θηναϊκό κοινό την αποτρόπαιη μοίρα των μελών του βασιλικού οί κου της Τροίας: η ίδια η Εκάβη είχε σκλαβωθεί, η κόρη της η Πο

λυξένη είχε θυσιαστεί, η Κασσάνδρα είχε δοθεί ως λάφυρο στον Αγα μέμνονα , ο Πολύδωρος είχε δολοφονηθεί, και όλα αυτά ύστερα από το θάνατο των δυο γιων της, του Έκτορα και του Πάρη , στο πεδίο της μάχης και την εκτέλεση του συζύγου της , του Πρίαμου .

« Κοίταξε καλά τις συμφορές μου», θρηνεί η Εκάβη για την κα τάληψη της πόλης και τη σκλαβιά της .

348

σου τώρα, κάποτε ευτυχισμένη απ' τα παιδιά μου , άτεκνη τώρα και γριά έχω μείνει , παντέρημη , χωρίς πατρίδα, απ' όλους Ι1 πιο δυστυ χισμένη». Οι θεατές που την άκουγαν θα πρέπει να σκέφτονταν τη δυστυχία των σύγχρονών τους Ελλήνων , και όχι εκείνη των μυθικών

Τρώων. 9 Όταν αργότερα ο πόλεμος θα έπαιρνε μια ευνοϊκή τροπή για τη Σπάρτη , οι Σπαρτιάτες στρατηγοί θα δήλωναν ότι οι Πελοποννή σιοι δεν πίστευαν στον εξανδραποδισμό άλλων Ελλήνων. Ωστόσο, σπάνια οι Αθηναίοι συμπεριλαμβάνονταν σε αυτή τη διακηρυγμέ νη μεγαλοψυχία. Όταν ύστερα από κάποιες νίκες τους οι Σπαρ

τιάτες άφησαν ελεύθερους τους ηπημένους συμμάχους των Αθη ναίων , ήταν κυρίως για προπαγανδιστικούς λόγους . Όμως, ξεδιά

λεγαν τους Αθηναίους αιχμαλώτους και τους εξανδραπόδιζαν ή τους

εκτελούσαν . 10 Επειδή στην αρχαιότητα ο θεσμός της δουλείας δε βασιζόταν σε ψευδο-επιστημονικές θεωρίες για τη γενετική κατωτερότητα, όλοι οι Έλληνες, όπως συνέβη στις μυθικές Τρωάδες Εκάβη , Κασσάν δρα και Ανδρομάχη , ήταν θεωρητικά δυνατό να εξανδραποδιστούν, αν κυριευόταν Ι1 πόλη τους. Στον αρχαιοελληνικό κόσμο η κυριότε ρη πηγή για την προμήθεια δουλικής εργασίας ήταν η έφοδος ενα ντίον πόλεων, μια πρακτική που από τον

70 έως το 50 αιώνα είχε ως

επακόλουθο να θεωρούνται οι δούλοι κινητά περιουσιακά στοιχεία.

Μήπως το κίνητρο για κάποιες πολιορκίες ήταν, εν μέρει, η ε~ιθυ μία απόκτησης δούλων και του κέρδους που απέρρεε από αυτούς ; Είναι δύσκολο να αποφανθούμε αν ο Πελοποννησιακός Πόλε

μος οδήγησε στην αύξηση ή στη μείωση του αριθμΟύ των δούλων ελ ληνικής καταγωγής , καθώς στον αριθμό των πόλεων που κυριεύτη καν πρέπει να αντιπαραθέσουμε τον αριθμό των δούλων που απε λευθερώθηκαν και υπηρέτησαν ως στρατιώτες και ναύτες. Για πα

ράδειγμα , σε όσους εξανδραποδίστηκαν σε μέρη όπως η Μυτιλήνη ή η Μήλος πρέπει να αντιπαραβάλουμε τους είλωτες που ελευθέ-

ΤΕΙΧΗ

349

ρωσε ο Βρασίδας , τους δούλους που κατέφυγαν σε ασφαλείς ζώνες, όπως η Πύλος, η Δεκέλεια και η Χίος, και τους χιλιάδες απελευθε

ρωμένους δούλους που πολέμησαν σε διάφορες μάχες , όπως, για πα ράδειγμα , στη ναυμαχία στις Αργινούσες. Ο Γ. Κ. Πρίτσετ ταξινό μησε, με βάση τις πηγές της αρχαιοελληνικής γραμματείας, όλες τις

περιmώσεις εξανδραποδισμού ύστερα από μάχες και πολιορκίες στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Αν και ημιτελής, ο κατάλογός του , στον οποίο περιλαμβάνονται

31

περιπτώσεις, απο

καλύmεΙ, ότι χιλιάδες Έλληνες πουλήθηκαν ως δούλοι. Ο Πελοπον νησιακός Πόλεμος υπήρξε το μεγαλύτερο παράδειγμα κοινωνικών ανατροπών στην ιστορία της κλασικής Ελλάδας, καθώς χιλιάδες δού λοι απελευθερώθηκαν ενώ χιλιάδες ελεύθεροι πολίτες μετατράπηκαν

σε κινητά περιουσιακά στοιχεία, ένα δεδομένο το οποίο, εν μέρει, ε ξηγεί το κοινωνικό χάος που επικράτησε τον επόμενο αιώνα , όταν μι σθοφόροι αντικατέστησαν τα σώματα των οπλιτών, και στα δικα στήρια κυριαρχούσαν οι υποθέσεις που σχετίζονταν με περιουσίες και την παραχώρηση ή όχι πολιτικών δικαιωμάτων . Στην Ελλάδα του 40υ αιώνα επικράτησε, επίσης, μια έντονη τάση εκδημοκρατι

σμού, ιδίως στη Θήβα και στην Πελοπόννησο. Στην Αθήνα , ιδιαίτε ρα, αυξήθηκαν τα επιδόματα στους φτωχούς, ώστε να μπορούν να παρευρίσκονται στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου και να ψηφίζουν

-

μια φιλελευθεροποίηση που επίσης αντικατοmρίζει τις

τεράστιες αλλαγές στην πολιτική και κοινωνική ζωή που συντελέ στηκαν στη διάρκεια του πολέμου , καθώς δούλοι απέκτησαν την ε λευθερία τους και ελεύθεροι πολίτες έγιναν δούλοι. ι 1

Μια αθηναϊκή ειδίκευση Εκτός από την περίmωση των Πλαταιών, υπήρξαν και άλλες πο λιορκίες πόλεων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο που τέλειωσαν με


350

την ολοκληρωτική εξόνιωση των καιοίκων τους. Το

423

οι Αθηναίοι

επιτέθηκαν ενανιίον τριών πόλεων της βόρειας Ελλάδας

-

της Μέν

δης, της Τορώνης και της Σκιώνης. Και οι τρεις είχαν στασιάσει ε ναΥΙίον της αθl}Vαϊκής ηγεμονίας. Το πρόβλημα ήταν ιδιαίτερα ενο

χλητικό για τους Αθηναίους , καθώς υποτίθεται ότι ίσχυε μια γενική εκεχειρία που επέβαλλε την καιάπαυση όλων των πολεμικών επιχει ρήσεων . Όμως, και οι τρεις πόλεις, που βρίσκονιαν σε κομβικά ση μεία στις χερσονήσους της Χαλκιδικής και κονιά στην άτυχη Πστί δαια, είχαν αναθαρρήσει από τις επιτυχίες του Σπαρτιάτη Βρασίδα

-του αποκαλούμενου «απελευθερωτή της Ελλάδας»- και θεωρούσαν ότι είχε ατονήσει η παλαιά αποφασιστικότητα των Αθηναίων . Ο Βρασίδας συνέχιζε τις πολεμικές του επιχειρήσεις , ελπίζονιας

ότι, πριν τεθεί σε ισχύ η γενική εκεχειρία, θα μπορούσε να μετα στρέψει προς το μέρος της Σπάρτης μερικές από τις κομβικής ση

μασίας πόλεις στο βόρειο άκρο της αθηναϊκής ηγεμονίας. Ανιιδρώ νιας, οι Αθηναίοι κατέστειλαν και τις τρεις εξεγέρσεις, δείχνονιας ε λάχιστο έλεος προς τους κατοίκους τους. Στην περίπτωση της Μέν

δης κατάφεραν να μπουν στην πόλη με προδοσία , σκότωσαν μερι κούς πολίτες, περικύκλωσαν τους εξεγερμένους ολιγαρχικούς που . είχαν καταφύγει στην ακρόπολη της πόλης και άφησαν τους σύμμαχούς τους δημοκράτες καιοίκους της Μένδης να αποτελειώσουν τους παγιδευμένους στασιαστές . Οι Αθηναίοι δεν άφησαν ατιμώρητες ούτε τις δύο άλλες ανυπά

κουες πόλεις της Χαλκιδικής . Επιτέθηκαν ενανιίον της Τορώνης α πό ξηρά και θάλασσα, και, ύστερα από μια αποτυχημένη έξοδο της σπαρτιατικής φρουράς, εισβάλανε στην πόλη μέσα από ένα ρήγμα στα τείχη . Όλες οι γυναίκες και τα παιδιά της Τορώνης εξανδρα ποδίστηκαν. Οι εφτακόσιοι άνιρες που εξακολουθούσαν να ζουν με τά την καιάληψη της πόλης στάλθηκαν ως όμηροι στη Αθήνα. Ύ στε ρα από την επίσημη αποδοχή των όρων της Νικίειου Ειρήνης αφέ

θηκαν ελεύθεροι.

ΤΕΙΧΗ

351

Ωστόσο, η περίπτωση της Σκιώνης υπήρξε εντελώς διαφορετική. Η πολιορκημένη πόλη θα είχε την ίδια μοίρα με τις Πλαταιές . Το

καλοκαίρι του

421

οι πολίτες της παραδόθηκαν ύστερα από δύο έ

τη αποκλεισμού. Αυτή τη φορά οι Αθηναίοι αντιμετώπισαν τους ητ τημένους με τον ίδιο τρόπο που είχαν φερθεί οι Σπαρτιάτες στους Πλαταιείς: εκτέλεσαν όλους τους ενήλικες άρρενες , πούλησαν ως

δούλους τις γυναίκες και τα παιδιά και παρέδωσαν την πόλη και τη γη των κατοίκων της Σκιώνης στους επιζήσαντες Πλαταιείς, οι ο

ποίοι είχαν εγκαταλείψει την πόλη τους όταν οι Σπαρτιάτες άρχισαν να την πολιορκούν το

429.

Η Σκιώνη, όπως και οι Πλαταιές, δεν υπήρχε πλέον ως πόλη. Η ΣΚίώνη είχε προσωρινά ταχθεί με το μέρος των Σπαρτιατών και, ά

ρα, σύμφωνα με τη λογική των Αθηναίων, θα παραδιδόταν πλέον ως πολεμικό λάφυρο στους Πλαταιείς, τους οποίους οι Σπαρτιάτες εί χαν εκδιώξει από τη γη τους με τον ίδιο βίαιο τρόπο . Προφανώς, η

Σκιώνη επιλέχθηκε εσκεμμένα ως παράδειγμα, καθώς οι.Αθηναίοι ή θελαν να τρομοκρατήσουν όσους σχεδίαζαν εξεγέρσεις και, ως εκ τούτου, χρησιμοποίησαν τους κατοίκους της Σκιώνης για να δείξουν

σε όλους τους Έλληνες τι θα συνέβαινε αν μια πόλη στασίαζε ή υ πέθαλπε όσους προσπαθούσαν να στασιάσουν εναντίον της αθηναϊ κής ηγεμονίας.

Η αποτρόπαιη πολιτική των Αθηναίων εμπεριείχε μια προβλέ ψιμη λογική στο πλαίσιο αυτής της χωρίς φραγμούς σύρραξης. Όσους πολίτες δεν είχαν αναμειχθεί σε κάποια εξέγερση και παρα δίδονταν σχετικά σύντομα, όπως οι παγιδευμένοι κάτοικοι της Το

ρώνης ή προηγουμένως της Μυτιλήνης, τους άφηναν να ζήσουν. Ωστόσο, πόλεις όπως η Σκιώνη, που είχαν επιλέξει συλλογικά να α ντισταθούν μέχρι το τέλος, θα είχαν την ίδια αντιμετώπιση με αυτή

που είχαν καθιερώσει οι Σπαρτιάτες στην αρχή του πολέμου

-

ε

ντούτοις, αυτή η υποτιθέμενη ένδειξη της αθηναϊκής σκληρότητας δεν εντυπωσίασε τους πολίτες της Μήλου, οι οποίοι δεν έλαβαν σο-

352


βαρά υπόψη τους τη μοίρα της Σκιώνης και, πέντε χρόνια αργότε ρα, θα είχαν το ίδιο τέλος.

Στη σκέψη των Αθηναίων οι Σπαρτιάτες είχαν εγκαινιάσει, ήδη από τις αρχές του πολέμου, την πρακτική να εκτελούνται οι πολίτες

που παραδίδονταν, και είχαν συνεχίσει να εφαρμόζουν αυτή την πο λιτική σε όλη την πρώτη δεκαετία της σύρραξης. Το χειμώνα του

423, για

παράδειγμα, στο μικρό φρούριο της Ληκύθου, ο Βρασίδας,

που δεν είχε τις αριστοκρατικές αναστολές του Αρχίδαμου , εκτέλε σε όλους τους Αθηναίους υπερασπιστές του φρουρίου που δεν κα

τάφεραν να διαφύγουν. Οι Σπαρτιάτες θα επαναλάμβαναν το ίδιο στις Υ σιές το

417,

εξοντώνοντας όλους τους άρρενες της καταδικα

σμένης πόλης. 12 Καθώς τέλειωνε η πρώτη δεκαετία του πολέμου, ο κύβος είχε ρι φθεί. Καθώς οι περισσότεροι από τους εμπολέμους δίσταζαν να διε ξάγουν οπλιτικές μάχες, ήταν πιθανό να πολιορκηθεί οποιαδήποτε ελ ληνική πόλη και να παρασυρθεί σε μια δίνη λεηλασιών, δολοφονιών και τρομοκρατίας. Οι υπερασπιστές μιας πόλης είχαν μόνο μια ευ

καιρία να συνθηκολογήσουν. Εφόσον δεν την εκμεταλλεύονταν, ήταν πιθανό να εκτελεστούν, αν η πόλη κυριευόταν

-

ένα ενδεχόμενο που

μετατράπηκε σε βεβαιότητα, καθώς εκτυλισσόταν ο Πελοποννησια

κός Πόλεμος. Στις αρχές του πολέμου

(429) οι Αθηναίοι, θέλοντας α

πεγνωσμένα να δώσουν ένα τέλος στη δαπανηρή πολιορκία της Πο

τίδαιας, επέτρεψαν στον πληθυσμό της πόλης να την εγκαταλείψει ύ στερα από την παράδοσή της. Όμως, η Εκκλησία του Δήμου, που βρισκόταν σε κατάσταση παραφοράς εξαιτίας του λοιμού και της ύ πουλης επίθεσης εναντίον των Πλαταιών, εξοργίστηκε επειδή δεν ή ταν σκληρότεροι οι όροι της συνθηκολόγησης . Ακόμα και η είδηση

ότι εκδιώχθηκαν όλοι οι κάτοικοι της Ποτίδαιας και ότι η γη τους θα δινόταν σε Αθηναίους εποίκους δεν κατεύνασε τη δημοκρατική Εκκλη σία του Δήμου , η οποία ενδεχομένως να παρέπεμψε σε δίκη τους στρατηγούς για ανυπακοή. Δεν πρέπει , λοιπόν, να μας ·εκπλήσσει το

353

ΤΕΙΧΗ

γεγονός ότι, σε όλη την υπόλοιπη διάρκεια του πολέμου, η Εκκλησία του Δήμου δεν αποδέχθηκε ποτέ ξανά παρόμοιους «επιεικείς» όρους για τους κατοίκους πόλεων που είχαν συνθηκολογήσει. Επομένως, η

αυστηρότητα που επέδειξαν οι Αθηναίοι -στη Μυτιλήνη ή στη Μή λο, για παράδειγμα- δεν οφειλόταν σε μοχθηρούς στρατηγούς, αλλά

σε αποφάσεις της πλειοψηφίας των Αθηναίων πολιτών . 13 Ωστόσο, ήταν διαφορετικό να μπαίνουν στο στόχαστρο οι πρω ταίτιοι εξεγέρσεων όπως αυτοί που ήταν υπεύθυνοι για τις στάσεις στη Μυτιλήνη ή στη Μένδη, και εντελώς διαφορετικό να εκτελούνται

όλοι οι πολίτες που επέλεξαν να αντισταθούν και , επομένως, να ε ξαλείφονται όλα τα ίχνη ύπαρξης του πληθυσμού μιας ολόκληρης πό λης-κράτους μέσω της ισοπέδωσης των τειχών της και της εγκατά στασης σε αυτή παρείσακτων . Στις Πλαταιές και στη Λήκυθο οι

Σπαρτιάτες όχι μόνο εκτέλεσαν τα μέλη της φρουράς , αλλά κατεδά φισαν ολόκληρη την πόλη και αφιέρωσαν την περιοχή στους θεούς , μια πολιτική που ήταν λιγότερο ωφελιμιστική από εκείνη των Αθη ναίων, οι οποίοι προτιμούσαν να ισοπεδώνουν τις πόλεις που παρα δόθηκαν, αλλά και να δίνουν τη γη τους σε εποίκους. Περίπου έξι μήνες μετά την προέλαση των Σπαρτιατών εναντίον του Άργους για να κατεδαφίσουν τα μακρά τείχη που είχαν αρχίσει

να ανεγείρουν οι δημοκράτες, και μετά την επίθεσή τους εναντίον των γειτονικών γσιών, όπου κατέσφαξαν όλους τους κατοίκους , ένας α

θηναϊκός στόλος

38

πλοίων, που μετέφερε μια δύναμη

3.500

οπλι

τών και τοξοτών, κατέπλευσε στο λιμάνι της Μήλου . Παρόλο που ή ταν καλοκαίρι του

416

και είχαν περάσει

15 χρόνια από την έναρξη

του πολέμου, η Μήλος εξακολουθούσε να παραμένει μια αυτόνομη,

ουδέτερη και δωρική νησιωτική πόλη-κράτος , που για δεκαπέντε χρόνια είχε , με επιδεξιότητα, αποφύγει να ταχθεί με το μέρος του ε νός ή του άλλου από τους δύο εμπολέμους, αν και είναι πιθανό ότι , ευκαιριακά, είχε ικανοποιήσει κάποιες αξιώσεις των Αθηναίων. Οι Αθηναίοι είχαν αποτύχει να καταλάβουν το νιισί στη διάρκεια του


354

Αρχιδάμειου Πολέμου . Ερμηνεύοντας εσφαλμένα την πρόσφατη Ιστορία , οι Μήλιοι θεωρούσαν προφανώς ότι, σε γενικές γραμμές, ήταν ασφαλείς.

Όμως, οι Αθηναίοι είχαν αρχίσει να πιστεύουν σε ολοένα και με γαλύτερο βαθμό ότι οι ουδέτερες πόλεις-κράτη δεν εκτιμούσαν την επιείκεια που έδειχναν απέναντί τους , αλλά ότι μάλλον τη θεωρού

σαν ως μια ένδειξη αδυναμίας την οποία μπορούσαν να εκμεταλ λευτούν. Οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι η επίθεσή τους εναντίον της Μήλου βασιζόταν σε μια συγκεκριμένη λογική: ενώ οι Σπαρτιάτες εί χαν κατασφάξει τους Πλαταιείς και όσους βρίσκονταν στις Υ σιές, η

γενναιοδωρία που οι ίδιοι είχαν επιδείξει μέχρι τότε οδηγούσε σε περαιτέρω εξεγέρσεις . Το γεγονός ότι είχαν επιτρέψει στους κατοί

κους της Ποτίδαιας να φύγουν ζωντανοί με τα τιμαλφή τους εξη γούσε ίσως, εν μέρει , την εξέγερση της Μυτιλήνης

(427),

μιας δι

πρόσωπης πόλης-κράτους που ήταν φόρου υποτελής και θειδρησε , καιροσκοπικά , ότι η Αθήνα είχε αποδυναμωθεί από το λοιμό, αλλά και ότι οι όροι συνθηκολόγησης που θα πρότεινε θα ήταν μετριο παθείς , αν η εξέγερση αποτύγχανε .

Η νέα βαρβαρότητα Οι Αθηναίοι είχαν πλέον αποφασίσει ότι, μετά την επόμενη πολιορ κία, θα σκότωναν όλους τους αιχμάλωτους άρρενες και δε θα φείδο νταν της ζωής μερικών ή όλων, όπως είχαν αντίστοιχα κάνει στη Μυ

τιλήνη και στην Ποτίδαια. Ίσως, μακροπρόθεσμα , αυτή η στρατη γική να ήταν ατελέσφορη , καθώς η έκβαση πολλών πολιορκιών ε ξαρτιόταν από εσωτερικές προδοσίες και θα ήταν δύσκολο να εν

θαρρυνθούν παρόμοιες τάσεις, αν οι πολιορκημένοι πίστευαν ότι θα εκτελούνταν αδιακρίτως . Η περίmωση της Σκιώνης δεν είχε πείσει τις υπόλοιπες πόλεις ότι η αντίσταση στους Αθηναίους ήταν συνώνυ-

ΤΕΙΧΗ

355

μη με τον αφανισμό τους. Όταν, λοιπόν, αποβιβάσι:ηκαν σι:η Μήλο , . οι Αθηναίοι σι:ρατηγοί Κλεομήδης και Τεισίας έσι:ειλαν αμέσως α πεσι:αλμένους σι:ην πόλη για να αξιώσουν από τους Μήλιους είτε να

συμπράξουν με την Αθήνα είτε να προετοιμασι:ούν να πεθάνουν , κα θώς οι Αθηναίοι ανυπομονούσαν να κάνουν σε βάρος τους ό ,τι οι

Σπαρτιάτες φίλοι τους είχαν κάνει σι:η φρουρά των γαιών . Οι Μήλιοι ηγέτες δεν επέτρεψαν σι:ους Αθηναίους απεσι:αλμένους να μιλήσουν

σι:η λαϊκή συνέλευση, επειδή φοβήθηκαν μήπως οι φτωχοί και α κτήμονες Μήλιοι θεωρήσουν δελεασι:ική την πρόταση να τεθούν υ πό την αιγίδα της δημοκρατικής Αθήνας. Ο διάλογος ανάμεσα σι:ους Αθηναίους απεσι:αλμένους και σι:ους Μήλιους ηγέτες, τον οποίο κα ταγράφει ο Θουκυδίδης και σι:ον οποίο η ηθική αντιπαρατίθεται σι:η

Reαlpolitik , είναι ένα από τα διάσημα χωρία της αρχαιοελληνικής γραμματείας. Οι Αθηναίοι, που κάποτε ήταν ιδεαλισι:ές και πριν α πό εξήντα χρόνια είχαν σώσε ι τους Έλληνες από την περαική ορδή , είχαν λησμονήσει τους αγώνες που είχαν δώσει για τα ιδανικά της α νεξαρτησίας και της ελευθερίας ενάντια σι:ις πιο αντίξοες συνθήκες. Τώρα , ως εν δυνάμει κατακτητές, παρόμοιοι με τους Πέρσες του Ξέρξη , οι Αθηναίοι νουθετούσαν τους Μήλιους για ποιους λόγους έ πρεπε να αποδεχθούν την πραγματικότητα της ισχύος, να εγκατα λείψουν κάθε ελπίδα (την «παρηγοριά του κινδύνου » ) , να απαρνηθούν την ελευθερία τους και να υποκύψουν, υπενθυμίζοντάς τους, λίγο πριν από την ήπα τους σι:ις Συρακούσες, ότι « οι Αθηναίοι ποτέ ως

σήμερα δεν αποτραβήχτηκαν από καμιά πολιορκία» . Καθώς η πο λιορκία της Μήλου πραγματοποιήθηκε λίγο μετά τη σφαγή της φρου ράς των γ σιών από τους Σπαρτιάτες, αλλά πριν από την πανωλε

θρία των Αθηναίων στις Συρακούσες, και ενώ ο Πελοποννησιακός Πόλεμος είχε μετατραπεί σε ένα φαύλο κύκλο βίας, ο Θουκυδίδης μας παρουσιάζει τους Αθηναίους να νουθετούν τους Μήλιους να α ποφύγουν τα δεινά που σύντομα θα υφίσι:αντο οι ίδιοι . Λίγο προτού αποχωρήσουν μετά την άκαρπη συζήτηση , οι Αθη-


356

ναίοι απεσταλμένοι χλεύασαν την αφέλεια των ιδεαλιστών Μηλίων, οι οπο(οι εξακολούθησαν να ελπίζουν και να παραβλέπουν τον α θηναϊκό στόλο που βρισκόταν στο λιμάνι τους:

Πραγματικά, ύστερα από την απόφασή σας αυτή , νομίζουμε πως εί στε οι μόνοι που κρίνετε τα μελλοντικά πιο φανερά απ ' αυτά που έ

χετε μπροστά στα μάτια σας, και τ' άγνωστα , επειδή τα επιθυμείτε, τα θεωρείτε σαν να γίνονται κιόλας . Τα 'χετε παίξει όλα, στηριγμέ νοι ολότελα στους Λακεδαιμονίους , την τύχη και τις ελπίδες, και θα

τα χάσετε όλα .

Με το συνηθισμένο τρόπο τους -μέχρι το

416, οι Αθηναίοι είχαν

ήδη εξαναγκάσει έξι πόλεις-κράτη να παραδοθούν υποχρεώνοντάς τες να λιμοκτονήσουν-, οι πολιορκητές περιτείχισαν τη Μήλο , άφη σαν μια φρουρά και επέστρεψαν στην Αθήνα. Παρόλο που οι Μή λιοι πραγματοποίησαν μερικές επιτυχείς εξόδους χάρη στις οποίες

κατάφεραν να μεταφέρουν τρόφιμα μέσα στην πόλη και να σκοτώ σουν μερικούς άντρες της φρουράς, το μεγαλύτερο διάστημα ήταν απομονωμένοι μέσα στην πόλη τους . Περίπου έξι μήνες μετά την έ ναρξη της πολιορκίας οι Αθηναίοι έστειλαν επιπρόσθετες δυνάμεις για να κάνουν ακόμα πιο ασφυκτικό τον αποκλεισμό και να υπο

χρεώσουν τη Μήλο να συνθηκολογήσει μέσω της σιτοδείας . Ο Θου κυδίδης αναφέρει ότι ίσως μερικοί Μήλιοι να άφησαν τους Αθηναί

ους να μπουν στην πόλη, υποδηλώνοντας ότι υπήρχε μια δράκα δη μοκρατών, στους οποίους δε δόθηκε ποτέ η ευκαιρία να εκθέσουν τα

επιχειρήματά τους υπέρ της ένταξης της Μήλου στην αθηναϊκή η γεμονία και οι οποίοι επεδίωξαν να σώσουν τις ζωές τους βοηθώντας κρυφά τους Αθηναίους. Ούτως ή άλλως , η πόλη ήταν καταδικασμέ νη από τη στιγμή που περιτειχίστηκε, με συνέπεια να απομονωθεί α πό το λιμάνι της και να αποκοπεί από την καλλιεργήσιμη γη της .

Δεν υπήρξε το παραμικρό έλεος . Οι Σπαρτιάτες δε βοήθησαν

ΤΕΙΧΗ

357

τους ομοφύλους τους Μήλιους, όπως και οι Αθηναίοι δεν είχαν σπεύ σει να προστατεύσουν τις Πλαταιές. Αντίθετα, και οι δυο δυνάμεις επικέντρωναν τις προσπάθειές τους εναντίον αδύναμων και ουδέτε ρων πόλεων , αντί να στρέφονται εναντίον ισχυρών και αξιόμαχων αντιπάλων . Μετά την παράδοση της Μήλου οι περισσότεροι ενήλι κες Μήλιοι άρρενες που ήταν ακόμα ζωντανοί εκτελέστηκαν . Οι γυ ναίκες και τα παιδιά πουλήθηκαν ως δούλοι. Ο Θουκυδίδης δεν α ναφέρει τους ακριβείς αριθμούς όσων σκοτώθηκαν ή εξανδραποδί

στηκαν στη Μήλο, το σύνολο όμως θα πρέπει να ανερχόταν σε χι λιάδες. Η γη των Μηλίων μοιράστηκε σε

500 Αθηναίους

εποίκους .

Η Μήλος, όπως και η Σκιώνη , δεν υπήρχε πλέον. Αρχαίοι και ση

μερινοί σχολιαστές οικτίρουν τη σφαγή και δε λαμβάνουν υπόψη τους το γεγονός ότι δεν επιτράπηκε στους Αθηναίους στρατηγούς να προτείνουν τους όρους τους μπροστά σε όλο το λαό της Μήλου ή ό τι η Μήλος δεν ήταν πιθανότατα τόσο ουδέτερη όσο διατείνονταν οι

ολιγαρχικοί ηγέτες της . Ακόμα , λοιπόν, και ο μεγαλύτερος υπερα σπιστής της Αθήνας , ο Τζορτζ Γκρότε , έχει γράψει: «Αν εξετάσουμε το κατηγορητήριο των Αθηναίων εναντίον της Μήλου .από την αρχή μέχρι το τέλος του, διαπιστώνουμε ότι είναι μια από τις πιο χον δροειδείς , αδικαιολόγητες και άδικες πράξεις ωμότητας που υπήρ

ξαν στην ελληνική ιστορία ». 1 4 Το να συμβεί ένα ολοκαύτωμα ήταν πολύ διαφορετικό από να υ πάρχει μια ολόκληρη αλληλουχία σφαγών, οι οποίες τελικά αποτυ πώθηκαν ανεξίτηλα σ{η μνήμη των Ελλήνων . Ύστερα από τήν ε κτέλεση των

1.000 αντρών

που πρωτοστάτησαν στην εξέγερση της

Μυτιλήνης, ο Ευριπίδης στη , σχεδόν σύγχρονη, τραγωδία του Εκάβη παρουαιάζει την ομώνυμη πρωταγωνίστρια να καταριέται την από φαση της συνέλευσης των Αχαιών, που «ομόγνωμα» καταδίκασε σε

θάνατο την κόρη της Πολυξένη. Ο τραγωδός κάνει ένα συγκαλυμ μένο υπαινιγμό για το «μελιστάλαχτο» Κλέωνα και τους δημαγωγούς που , επηρεάζοντας την ευμετάβλητη Εκκλησία του Δήμου με ένα σό-

358


φισμα , την οδήγησαν αρχικά να ψηφίσει υπέρ της θανάτωσης όλων των Μυτιληναίων ομήρων, εν<Δ στη συνέχεια την παρότρυναν να α

ναθεωρήσει την αρχική της απόφαση και να καταδικάσει σε θάνα το μόνο μερικούς από αυτούς: «Αχάριστοι όλοι εσείς που αποζητά τε να σας τιμά ο λαός στις ρητορείες. Ποτέ να μη σας γνώριζα, που

διόλου δε νοιάζεστε αν θα βλάψετε τους φίλους, φτάνει να πείτε κά τι που τον όχλο θα φχαριστήσει». Όμως, στη σκέψη του Ευριπίδη, τα όσα συνέβησαν στη Μήλο ύ στερα από μια δεκαετία ήταν ακόμα χειρότερα. Στις Τρωάδες του,

που παρουσιάστηκαν την επόμενη άνοιξη μετά την πολιορκία τιις Μήλου, καταγράφει τη φρίκη που επικρατεί όταν πέφτουν τα τείχη μιας πόλης και οι επιτιθέμενοι δε δείχνουν το παραμικρό έλεος. Δια

σκευάζοντας για μια ακόμα φορά το μύθο της mώσης της Τροίας για να αναφερθεί εμμέσως στις σφαγές που γίνονταν στην εποχή

του , ο Ευριπίδης προέβλεψε επίσης την επερχόμενη πανωλεθρία των Αθηναίων στη Σικελία, ενώ προετοιμάζονταν για την εκστρα τεία: «Άμυαλος είναι όποιος κουρσεύει πόλεις, ναούς και τάφους κι ιερά των πεθαμένων ρημάζει' θα χαθεί κι αυτός κατόπι» .

Τέσσερα χρόνια μετά την καταστροφή στη Σικελία, στην τρα γωδία του Φoινtσσαι, ο Ευριπίδης θα περιέγραφε με λεmομέρειες -«οι σκοτωμένοι απά σε σκοτωμένους>>- τον τρόμο που ένιωθαν οι κά τοικοι μιας πόλης την οποία πολιορκούσε ένας ανελέητος στρατός. Αναμφίβολα, όταν αναφέρει ότι «εσένα θ' ανασκάψουν δόλια πόλη», εναντιώνεται στην αλληλουχία των σφαγών στη Μυτιλήνη , στη Μή λο και στη Μυκαλησσό, αλλά θρηνεί και για την πανωλεθρία που υ

πέστη η Αθήνα στη Σικελία. Στην Εκάβη , στην Ανδρομάχη και στις Τρωάδες ο Ευριπίδης επέλεξε να παρουσιάσει τους κατακτητές Έλλη νες ως βάναυσους και άρπαγες, ενώ οι Τρώες, που ήταν τα θύματά

τους, εξηγούν τι σήμαινε η σκλαβιά για τους αδύνατους και τους ευ

άλωτους μετά την κατάληψη μιας πόλης. 15 Όταν οι Σπαρτιάτες ετοιμάζονταν, μετά τη νίκη τους στη ναυ-

ΤΕΙΧΗ

359

μαχία σroυς Αιγός Ποταμούς

(405), να

καταπλεύσουν σroν Πειραιά

για να δώσουν ένα τέλος σroν Πελοποννησιακό Πόλεμο, οι τρομο

κρατημένοι Αθηναίοι αισθάνονταν ότι είχαν εγκλωβισrεί σrις αρ πάγες της Νέμεσης. Όπως γράφει ο Ξενοφώντας, οι Αθηναίοι είχαν σκοτώσει τόσους πολλούς αθώους άμαχους Έλληνες σε μέρη όπως

η Σκιώνη , η Τορώνη ή η Μήλος, ώσrε πίσrευαν ότι οι Σπαρτιάτες θα τους αντιμετώπιζαν με τον τρόπο που οι ίδιοι είχαν φερθεί σε τό σους πολλούς ανήμπορους και παγιδευμένους ανθρώπους. Αν είχαν νικήσει οι Αθηναίοι, οι Σπαρτιάτες θα ήταν εξίσου φοβισμένοι, κα

θώς θα θυμόντουσαν τις σφαγές που είχαν διαπράξει σrη Λήκυθο και σrις Υσιές ή ότι ο Λύσανδρος είχε εξανδραποδίσει όλους τους κα

τοίκους των Κεδρεών σrη Μικρά Ασία. 16

Από την πολιορκία στη σφαγή Σε λιγότερο από τρία χρόνια μετά τη σφαγή των Μηλίων, το

413,

οι

Αθηναίοι άφησαν αχαλίνωτους μερικούς Θράκες μισθοφόρους, που

είχαν ως επικεφαλής τους τον Αθηναίο σrρατηγό Διειτρέφη . Αυτοί οι ελαφρά οπλισμένοι πεζοί είχαν φτάσει Kαθυσrερημένα για να εν σωματωθούν σrις ενισχύσεις που, υπό την ηγεσία του Δημοσθένη, είχαν αποπλεύσει για τη Σικελία. Για να αποκομίσουν κάποιο κέρ

δος από τα χρήματα που είχαν επενδύσει για την πρόσληψη αυτών των μισθοφόρων από τη Θράκη, οι Αθηναίοι αποφάσισαν να τους χρησιμοποιήσουν σε επιδρομές που θα διεξάγονταν, με σκοπό τη λεηλασία και τη δήωση, σrις ακτές της γειτονικής Βοιωτίας. Καθώς η Αθήνα αντιμετώπιζε οικονομικές δυσκολίες, ήταν αδιανόητο να παραμένουν αδρανείς

δραχμή ημερησίως

-

1.300

μισθοφόροι που πληρώνονταν με μια

συνολικά,

40.000

δραχμές κάθε μήνα ή, κατά

προσέγγιση, το ποσό που ήταν αναγκαίο για τη συντήρηση έξι τριή ρεων . Επιπλέον, η μάχη του Δηλίου είχε αποδείξει ότι οι Αθηναίοι


360

δεν· μπορούσαν να νικήσουν τους Βοιωτούς σε μια εκ παρατάξεως μά χη και , ίσως, ο μοναδ1κός τρόπος να πάρουν εκδίκηση οι Αθηναίοι

για τη λαφυραγώγηση της Απικής και για την πρόσφατη αποστολή ενισχύσεων στις Συρακούσες ήταν να διεξάγουν τρομοκρατικές επι δρομές . Ο Διειτρέφης έφτασε με τις δυνάμεις του κοντά στη Μυκαλησσό ,

μια μικρή πόλη που ανήκε στο Βοιωτικό Κοινό και, καθώς βρισκό ταν στην ενδοχώρα της Βοιωτίας, οι κάτοικοί της δεν περίμεναν ότι

θα γίνονταν ο στόχος μιας αμφίβιας επιδρομής . Οι πύλες της πόλης ήταν ανοιχτές, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα των τειχών της ήταν ερει πωμένο . Ο Θουκυδίδης εκμεταλλεύεται το συμβάν για να σχολιάσει πόσο σημαντικό μειονέκτημα ήταν η έλλειψη ισχύρών οχυρωματικών έργων. Εν μέρει , προσπαθεί να εξηγήσει το μη φυσιολογικό γεγονός

ότι μια επιτιθέμενη στρατιωτική δύναμη κατόφερε τόσο εύκολα να ει σβάλει σε μια πόλη στην ενδοχώρα της καλά προστατευμένης Βοιω τίας. Οι ευκίνητοι Θράκες κατάφεραν σχεδόν αμέσως να εισβάλουν μέσα από τα ερειπωμένα τείχη. Αφού λεηλάτησαν τους ναούς και τα ιερά , άρχισαν να σκοτώνουν αδιακρίτως ανθρώπους και ζώα:

Σκότωναν τους ανθρώπους, χωρίς να λυπούνται ούτε τους νέους ού τε τους γέρους έσφαζαν όποιον συναντούσαν στο δρόμο τους , παι διά , γυναίκες, ακόμη κι υποζύγια , κι ό,τι άλλο ζωντανό έβλεπαν . Οι

Θρακιώτες, όταν νομίσουν πως δεν έχουν να φοβηθούν τίποτε, είναι αιμοβόροι , ίδιοι με τους πιο αιμοχαρείς βαρβάρους . Και τότε δημι ουργήθηκε μεγάλη αναταραχή και διαπράχθηκαν κάθε είδους φό

νοι. Ρίχτηκαν και σ' ένα σχολειό, το μεγαλύτερο της πόλης , στο οποίο

τα παιδιά μόλις είχαν μπει, και τα κατέσφαξανόλα. 1 7

Θα πρέπει να θυμόμαστε ότι αθηναϊκά πλοία υπό την ηγεσία ε

νός Αθηναίου στρατηγού είχαν μεταφέρει τους Θράκες στη Μυκα λησσό . Η Εκκλησία του Δήμου είχε προσλάβει τους Θράκες για να

ΤΕΙΧΗ

36 1

προκαλέσουν όσο το δυνατό μεγαλύτερες ζημιές στον εχθρό . Οι Αθη ναίοι ήταν τόσο ένοχοι για το μικρό αυτό ολοκαύτωμα όσο θα ήταν

και αν είχαν εισβάλει μαζί με τους Θράκες μισθοφόρους στο σχολείο . Αν ο πόλεμος είχε ξεκινήσει με τη βάρβαρη λογική ότι οι πολιορ κημένοι πολίτες είχαν μόνο μια ευκαιρία να παραδοθούν και να φύ

γουν ζωντανοί πριν περιτειχιστεί η πόλη τους, στην τρίτη δεκαετία

του οι Έλληνες θα παραβίαζαν σε μερικές περιmώσεις ακόμα και αυτό τον τόσο σκληρό κώδικα, θεωρώντας φυσιολογ ικό να ορμούν σε μια πόλη χωρίς προειδοποίηση, να λεηλατούν και να σκοτώνουν

στα τυφλά άλoγα ~ βόδια, σκύλους και οτιδήποτε ανέπνεε. Πώς ήταν η ζωή για όσους ήταν παγιδευμένοι μέσα στη μικρή συ νήθως περίμετρο των τειχών μιας πολιορκημένης πόλης-κράτους ; Στην περίmωση της Αθήνας, η επιδημία του λοιμού που ενέσκηψε το

430 υποχρέωσε τους κατοίκους να φτάσουν μέχρι το σημείο να ε

νταφιάζουν τους νεκρούς τους σε τάφους άλλων . Το επόμενο έτος στην Ποτίδαια οι φτωχοί πολίτες κατέληξαν να τρώνε νεκρούς, πριν

παραδοθεί η εξαντλημένη πόλη-κράτος. Δε θα πρέπει να αποκλεί σουμε την περίmωση να υπήρξαν κρούσματα κανιβαλισμού και σε άλλες πολιορκίες. Οι διαπληκτισμοί ανάμεσα στα μέλη της φρουράς

ήταν πολύ συνηθισμένοι, τόσο για τα τρόφιμα όσο και για την από φαση αν έπρεπε να συνεχίσουν να αντιστέκονται ή να παραδοθούν. Ο Θουκυδίδης δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εξαχρείωση στην οποία μπορούσαν να οδηγήσουν αυτές οι μαζικές δολοφονίες. Κα

ταγράφει διεξοδικά τη συζήτηση για τη μοίρα των αιχμαλώτων στις Πλαταιές, αλλά και το διάλογο που προηγήθηκε της πολιορκίας της

Μήλου. Η αίσθηση που μας δημιουργούν αυτές οι συνομιλίες είναι παρόμοια με εκείνη των δικών της σταλινικής π εριόδου, καθώς οι πα νίσχυροι πολιορκητές επικαλούνται προσχηματικά τους νόμους για

να αιτιολογήσουν την προειλημμένη απόφασή τους να εκτελέσουν α θώους και απροστάτευτους.1 8 Π όσοι άνθρωποι σκοτώθηκαν σε αυτές τις ειδεχθείς πολιορκίες


362

του ΠελοποννησιακΟύ Πολέμου ; Δεν υπάρχουν ακριβείς αριθμοί, ό μως το πιθανότερο είναι ότι χάθηκαν δεκάδες χιλιάδες ζωές. Μπο

ρούμε να αθρΟίσουμε τους λίγους αριθμούς που έχουν διασωθεί:

1.050 Αθηναίοι χάθηκαν

στην πολιορκία της Ποτίδαιας , ενώ δεν υ

πάρχουν ακριβείς αριθμοί για το πόσοι κάτοικοι της Ποτίδαιας πέ

θαναν εντός των τειχών' λήνη

40.000

1.000

αιχμάλωτοι εκτελέστηκαν στη Μυτι

Αθηναίοι και σύμμαχοί τους δεν επέστρεψαν από την

πολιορκία των Συρακουσών, ενώ είναι απροσδιόριστος ο αριθμός

των νεκρών Σικελών που σύντομα θα πολιορκούνταν από τους Καρ χηδόνιους. Οι πηγές μνημονεύουν τις απώλειες των Αθηναίων, αλλά παραλείπουν να αναφέρουν ότι θα πρέπει να χάθηκαν επίσης εξίσου πολλοί Σικελοί. Χιλιάδες και από τα δυο μέρη σκοτώθηκαν στην Το

ρώνη, στη Σκιώνη , στη Μήλο και στη Μυκαλησσό. Σε μια εποχή όπου δεν υπήρχαν πυροβόλα όπλα, πώς θανατώ νονταν οι συλληφθέντες ; Ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί συνήθως το

ρήμα αrιέλ-τειναν « <σκότωσαν» ) για να αναφερθεί στις εκτελέσεις. Από άλλες πηγές πληροφορούμαστε ότι οι νικητές χρησιμοποιούσαν μια

σειρά από μεθόδους, ανάλογα με τον αριθμό όσων θα εκτελούνταν , αλλά και ανάλογα με την οργή ή την ωμότητα του συγκεκριμένου στρατηγού που έδινε τη διαταγή. Συνήθως, έκοβαν τους λαιμούς των καταδικασμένων με ξίφη την εκτέλεση των

1.000

-

ένα αποτρόπαιο θέαμα αν φανταστούμε

Μυτιληναίων με αυτό τον τρόπο. Άλλοι αιχ

μάλωτοι εκτελούνταν με ακόντια ή βέλη , ενώ υπήρχαν και περιmώ σεις λιθοβολισμού. Περιστασιακά, οι Σπαρτιάτες στραγγάλιζαν τους αιχμαλώτους τους με βρόχους.

Αν συμπεριλάβουμε και την εκτέλεση των αιχμαλώτων που συλ λαμβάνονταν ύστερα από την κατάληψη πλοίων, τότε υπάρχουν πε ρισσότερες από

20 περιmώσεις στον Πελοποννησιακό Πόλεμο όπου

συλληφθέντες ναύτες ή κάτοικοι πόλεων εκτελέστηκαν μαζικά με συ νοmικές διαδικασίες . Η απαρίθμηση αυτών των βάρβαρων ενερ γειών είναι χρήσιμη , καθώς μας υπενθυμίζει πόσο συχνές ήταν αυ -

ΤΕΙΧΗ

363

τού του είδους οι σφαγές. Επισημαίνουμε ότι μόνο το

427

έγιναν ε

κτελέσεις πολιτών στην Κέρκυρα , που βρίσκεται στη δυτική Ελλά δα, στις Πλαταιές, που βρίσκονται στην ηπειρωτική Ελλάδα , στη Μυτιλήνη, που βρίσκεται στο Αιγαίο Πέλαγος , αλλά και στη Μικρά Ασία από το Σπαρτιάτη ναύαρχο Αλκίδα. Οι Πλαταιείς σκότωσαν όλους τους Θηβαίους ομήρους

(431).

Οι

Πελοποννήσιοι εκτελούσαν όσους Αθηναίους συνελάμβαναν σε πλοία που έπλεανστις ακτές της Πελοποννήσου Αθηναίους αιχμαλώτους

(427).

(430).

Ο Αλκίδας έσφαξε

Οι Πλαταιείς και οι Αθηναίοι εξο

ντώθηκαν ύστερα από την παράδοση των Πλαταιών

(427).

Οι Αθη

ναίοι εκτέλεσαν

1.000 Μυτιληναίους (427). Οι Κερκυραίοι ολιγαρ (427). Δύο χιλιάδες είλωτες συνελήφθησαν στη Μεσσηνία και δολοφονήθηκαν (424). Ο Βρασίδας έσφαξε όσους δεν κατάφεραν να διαφύγουν από τη Λήκυθο (424). Οι Σπαρτιάτες σκό τωσαν πολίτες στις Υσιές. Η Μένδη λεηλατήθηκε (423) και η Μήλος καταστράφηκε (416). Φιλο-Αθηναίοι στασιαστές σκότωσαν πολίτες της Μεσσήνης στη Σικελία (415). Ακόμα και μαθητές ενός σχολείου σφαγιάστηκαν στη Μυκαλησσό (413). Οι Αθηναίοι περικυκλώθηκαν χικοί εκτελέστηκαν

και κατακρεουργήθηκαν στον Ασσίναρο ποταμό , ενώ οι επιζήσαντες πέθαναν στα λατομεία των Συρακουσών

(413). Οι δημοκράτες της Σάμου δολοφόνησαν τους ολιγαρχικούς (412). Αντίθετα , οι ολιγαρ χικοί της Χίου έσφαξαν τους δημοκράτες Χιώτες (412). Ο Λύσανδρος εκτέλεσε τους Αθηναίους αιχμαλώτους ύστερα από τη ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς

(405) .

Επιπλέον, οι πηγές αναφέρουν ότι

20.000

Έλληνες στρατιώτες που αιχμαλωτίστηκαν πουλήθηκαν ως δούλοι. Δεδομένων αυτών των ωμοτήτων και του φόρου αίματος εξαιτίας του λοιμού, η ονομασία « Πελοποννησιακός Πόλεμος» είναι εσφαλμένη, υπό το πρίσμα του ποιοι και πώς σκοτώθηκαν. Θα ήταν προτιμότε

ρο να ονομάζεται η «Τριακονταετής Σφαγή». 19


364

Πώς καταλαμβάνεται μια πόλη Σε μια δυσνόητη σφατιωτική πραγματεία του 40υ αιώνα για την

προστασία των πόλεων από πολιορκητές αλλά και από συνωμότες ε ντός των τειχών, ένας μυστηριώδης Έλληνας συγγραφέας, ο Αινεί ας ο Τακτικός, που ήταν ίσως Αρκάδας στρατηγός, εξετάζει το εγ-

. γενές

δράμα των πολιορκιών . Ο Αινείας επισημαίνει ότι, αν οι πο

λιορκημένοι πολίτες προβάλουν αποτελεσματική άμυνα, τότε στέλ

νουν ένα ηχηρό μήνυμα στον εχθρό να μην επιχειρήσει μια παρό μοια απερίσκεmη επίθεση στο μέλλον. Αντίθετα, αν η πόλη πέσει , τότε η μοίρα της είναι πολύ χειρότερη από εκείνη ενός ηπημένου στρατού : «Αν, αντιθέτως, αποτύχουν να αποκρούσουν τον κίνδυνο, δε

θα τους απομένει καμία ελπίδα σωτηρίας» . 20 Η λέξη « πολιορκία» (πόλ~ς και -ορκος από το ουσιαστικό έρκος που σημαίνει «φραγμός, εμπόδιο» ) σημαίνει « περίφραξη της πόλης».

Παρόλο που το

431

υπήρχαν εξελιγμένα τεχνικά μέσα για την κα

τάληψη των πόλεων , όπως οι κριοί, τα αναχώματα και μηχανές που εκτόξευαν πυρ , τις περισσότερες φορές τα τείχη των πόλεων παρέ μεναν απόρθητα , καθώς είχαν μεγαλύτερο ύψος και πλάτος από τις διαστάσεις

-3

έως

3,5 μέτρα

ύψος και

1 έως 2 μέτρα

πλάτος- που

είχαν συνήθως πριν από τα μέσα του 50υ αιώνα. Η χρησιμοποίηση σε μεγάλη κλίμακα τετράγωνων κατεργασμένων ογκόλιθων , που α ντικατέστησαν τις πλίνθους και τις ακατέργαστες και ακανόνιστου

σχήματος πέτρες, αύξησαν ακόμα περισσότερο τα πλεονεκτήματα της άμυνας έναντι της επίθεσης. Υπάρχει ένα παράδ~ξo στις πο λιορκίες των πόλεων στη διάρκεια του Πελοποvνηmακού Πολέμου ,

το οποίο μας επιτρέπει να εξαγάγουμε πολύτιμα συμπεράσματα για τη φύση της ελληνικής κοινωνίας και κουλτούρας : οι περισσότερες

πόλεις που δέχτηκαν επιθέσεις συνθηκολόγησαν . Όμως , σχεδόν κα μία από αυτές δεν καταλήφθηκε με έφοδο. Αντίθετα , σε μια εποχή που η οχυρωματική τέχνη ήταν πολύ α-

ΤΕΙΧΗ

365

νώτερη από τις πολιορκητικές τεχνικές, πόλεις-κράτη όπως οι Πλα

ταιές , η Ποτίδαια, η Μυτιλήνη, η Σκιώνη και η Μήλος υποχρεώθη καν να παραδοθούν εξαιτίας της σιτοδείας ύστερα από μερικούς μήνες, ή ύστερα από χρόνια , συστηματικού περιτειχισμού . Σε μερι

κές περιmώσεις, η έκβαση μιας πολιορκίας επιταχυνόταν μέσω της

προδοσίας , κυρίως όταν υποστηρικτές των πολιορκητών άνοιγαν κάποια νύχτα τις πύλες της πόλης. Ακόμα και οι υποτιθέμενοι ειδι κοί, οι Αθηναίοι , δεν είχαν τις αναγκαίες τεχνικές γνώσεις για να ε

πιτεθούν μετωπικά στα τείχη και στους προμαχώνες , για να υπονο μεύσουν τα λίθινα θεμέλια του τείχους

'1 για να γκρεμίσουν ξύλινες

πύλες .

Η αναρρίχηση με σκάλες στα τείχη δεν ήταν τόσο εύκολη όσο

φαίνεται. Τα τείχη πολλών πόλεων είχαν ύψος από

6

έως

9

μέτρα.

Οι σκάλες , καθιδς τ.ο ύψος τους υπολογιζόταν με την καταμέτρηση των σειρών των ογκόλιθων ή των πλίνθων, είχαν αναγκαστικά μεγάλο μήκος και, άρα , η αντοχή τους ήταν μικρή . Και ήταν εύκολο για τους αμυνόμενους να τις ωθήσουν προς τα πίσω , ιδίως όταν οι επι

τιθέμενοι ήταν οπλίτες , οι οποίοι έπρεπε να αναρριχηθΟύν μετα φέροντας τον εξοπλισμό τους, που ζύγιζε από

25

έως

35

κιλά . Κα

νείς από τους δυο στρατούς δεν είχε τις αναγκαίες γνώσεις για να

κατασκευάσει μετακινούμενους σε ρόδες πολιορκητικούς πύργους , που ήταν εφοδιασμένοι με βαλλιστικές μηχανές και κινητές γέφυ ρες μέσω των οποίων οι πολιορκητές θα μπορούσαν να επιτεθούν

στην κορυφή του τείχους - αυτές οι πολιορκητικές μηχανές θα χρη σιμοποιούνταν εκτενώς τον επόμενο αιώνα, στη διάρκεια των συ

νεχόμενων πολιορκιών που πραγματοποιούσαν οι διάδοχοι του Με γάλου Αλεξάνδρου . Οι αδέξιες προσπάθειες των Αθηναίων να κα τασκευάσουν έναν πύργο στη Λήκυθο έληξε άδοξα με την κατάρ

ρευσή του. 2 1 Η τελευταία ευκαιρία για να παραβιαστούν τα τείχη μιας πόλης ήταν να καταδιώξουν οι επιτιθέμενοι ένα ηπημένο εχθρικό από-

366


σπασμα και να ορμήσουν μέσα σrην πόλη προτού οι πολιορκούμε νοι προλάβουν να κλείσουν τις πύλες. Ακόμα και οι πολιορκητικοί κριοί -τους οποίους κατασκεύασαν πρώτοι οι Αθηναίοι, μαζί με ένα ΠΡOσrατευΤΙKό σKέπασrρO που ονομαζόταν χελώνη, για να τους χρη

σιμοποιήσουν σrην πολιορκία της Σάμου το 440- δεν μπορούσαν να διαρρήξουν τις ενισχυμένες ξύλινες πύλες , ή τoυλάxισroν δεν μπο ρούσαν να το επιτύχουν προτού οι xειρισrές του κριού εξουδετερω θούν από τις πέτρες, τα ακόντια και τα βέλη που εκτόξευαν οι αμυ νόμενοι από την κορυφή του τείχους. Οι πρωτόγονες πολιορκητικές

μηχανές δε χρησιμοποιήθηκαν μόνο από τους Σπαρτιάτες σrις Πλα ταιές, αλλά και από τους Αθηναίους σrην Ποτίδαια , καθώς και αρ γότερα σrην Ερεσό και σrη Σικελία. Πάντως, σε όλες τις παραπάνω

περιmώσεις, οι πολιορκητικές μηχανές που χρησιμοποιήθηκαν -και που πιθανότατα ήταν ξύλινοι κριοί με ορειχάλκινα έμβολα πάνω σε ρόδες- δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα , καθώς οι xειρισrές τους μά

ταια προσπαθούσαν να προκαλέσουν κάποιο ρήγμα σrα τείχη. Συ χνά , μάλισrα, κινδύνευαν να καούν ζωντανοί ή να συλληφθούν , όταν

οι αμυνόμενοι πραγματοποιούσαν αντεπιθέσεις .22 Για ποιο λόγο δεν ήταν αποτελεσματική η χρησιμοποίηση των πολιορκητικών κριών ; Σπάνια η πρόσβαση σε μια πόλη γινόταν μέ σω ομαλού εδάφους. Αντίθετα , τις περισσότερες φορές οι πύλες βρί σκονταν σε ανωφέρειες. Ήταν σχεδόν αδύνατο για τους xειρισrές

των πολιορκητικών κριών να τους ωθήσουν σε ένα ανηφορικό και

βραχώδες έδαφος, ενώ ταυτόχρονα βάλλονταν από τα τείχη . Η κα λύτερη λύση θα ήταν να KαταKρημνισroύν τα τείχη. Όμως, οι κατα

πέλτες και τα άλλα είδη βαλλισrΙKών μηχανών θα επινοούνταν ύστε ρα από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Κανένας σrρατηγός του 50υ αιώνα δε θα αποκτούσε το προσω

νύμιο «ο Πολιορκητής», όπως ο διαβόητος Δημήτριος ο Πολιορκη τής , ο οποίος , όταν πολιόρκησε χωρίς επιτυχία τη Ρόδο

(304), χρη

σιμοποίησε καταπέλτες, υπόγειες σroές και πολιορκητικούς πύργους

367

ΤΕΙΧΗ

(συμπεριλαμβανομένης και μιας από τις διάσημες πολιορκητικές μηχανές, η οποία ονομαζόταν ελέπολις, δηλαδή « καταστροφέας πό

λεων», η οποία είχε ύψος

40

μέτρων και ήταν επενδυμένη με σιδε

ρένιες πλάκες) . Υπήρξαν , επίσης, περιστάσεις, και μάλιστα στις αρ

χές του πολέμου , στις οποίες οι πολιορκητές χρησιμοποίησαν τη φω τιά

-

όπως, για παράδειγμα, στις Πλαταιές, στο Δήλιο και oτrtAή

κυθο. Όμως, μόνο στο Δήλιο ο παράξενος σωλήνας, μέσα από τον

οποίο διοχέτευαν υπό πίεση ένα μείγμα εύφλεκτης πίσσας για να ε κτοξευθεί μια φλόγα , υπήρξε αποτελεσματικός. Αυτή η σπάνια επι τυχία οφειλόταν, πιθανότατα, στο γεγονός ότι ο στόχος ήταν ένα αυ

τοσχέδιο ξύλινο τείχος, και όχι τα λίθινα τείχη μιας πόλης. Αναμφίβολα , στις περισσότερες πολιορκίες ανοίχθηκαν υπόγει

ες στοές . Φαίνεται ότι αυτή η επίπονη μέθοδος Ι1ταν ιδιαίτερα επί φοβη -αργότερα ο Αινείας ο Τακτικός θα υποδείκνυε πολλούς τρό πους για την αντιμετώπισή της-, σπάνια , όμως, υπήρξε επιτυχής. Θεωρητικά, οι πολιορκητές μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν υπό

γειες στοές για να εισέλθουν κρυφά μέσα στην πόλη. Επίσης, θα μπο ρούσαν να πυρπολήσουν, σε προκαθορισμένο χρόνο, τα ξύλινα υ ποστυλώματα της στοάς και , με αυτό τον τρόπο, να προκαλέσουν

την κατάρρευση της υπόγειας διάβασης που δε θα είχε πλέον υπο στηρίγματα , με συνέπεια η κατάρρευσή της να συμπαρασύρει τα θε μέλια του υπερκείμενου τείχους. Σε μερικές περιmώσεις , οι αμυνό

μενοι άνοιγαν φρεάτια μέσα από τα οποία διοχέτευαν μέλισσες και σφήκες για να τσιμπούν και να παρενοχλούν αυτούς που έσκαβαν. Η διάνοιξη υπόγειων στοών ήταν, λοιπόν, ένα ριψοκίνδυνο εγ

χείρημα. Το έδαφος της Ελλάδας είνα ι βραχώδες και το σκάψιμο εί ναι μια επίπονη εργασία στις περισσότερες περιmώσεις. Τα τείχη

μερικών πόλεων είχαν ανεγερθεί πάνω σε ογκιδδη λίθινα θεμέλια, που απέτρεπαν την κατασκευή υπόγειων διαβάσεων. Σε άλλες περιπτώ σεις , υπήρχαν εσωτερικές τάφροι, ώστε, όταν αυτοί που έσκαβαν τις

υπόγειες στοές έβγαιναν στην επιφάνεια, να βρεθούν μέσα σε ένα ό-


368

ρυγμα, εκτεθειμένοι στους οπλισμένους υπερασπιστές της πόλης που τους περίμεναν . Επιπλέον, δεν ήταν εύκολο να σκαφτεί μια υπόγεια

στοά χωρίς να το αντιληφθούν όσοι βρίσκονταν πάνω στα τείχη . Έπρεπε, επομένως, η διάνοιξη των στοών να ξεκινάει από μεγάλες αποστάσεις ή να συγκαλύπτονται οι εκσκαφές με την κατασκευή σκέπαστρων πάνω από τα σημεία από τα οποία ξεκινούσαν .

Συνήθως οι υπερασπιστές της πόλης μπορούσαν να ακούσουν ό σους έσκαβαν. Πολύ συχνά οι αμυνόμενοι τοποθετούσαν ανάποδα τις ασπίδες πάνω στο έδαφος, οι οποίες, λειτουργώντας ως αντηχεία , τους επέτρεπαν να ακούσουν το θόρυβο από τις αξίνες. Μπορούσαν,

λοιπόν, στη συνέχεια να φράξουν τη στοά των πολιορκητών, να σκά ψουν μια άλλη στοά για να προκαλέσουν την κατάρρευση της στο άς , να γεμίσουν με καπνό τη στοά ή να ρίχνουν σε αυτή χώμα με τον

ίδιο ρυθμό που το αφαιρούσαν οι πολιορκητές . Και σε αυτή την πε ρ(mωση , σε καμία πολιορκία στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου η διάνοιξη μιας υπόγειας στοάς δεν προκάλεσε από μόνη της την mώση μιας οχυρωμένης πόλης.

Οι περισσότερες πόλεις, ιδίως αν είχαν αποθέματα τροφίμων και ανθεκτικές οχυρώσεις, απέρριmαν τους όρους συνθηκολόγησης πριν αρχίσει η πολιορκία. Αν όμως ο εχθρικός στρατός έφτανε ακριβώς στην περίοδο της συγκομιδής , τότε υπήρχε το ενδεχόμενο κάποιες πόλεις να συνθηκολογήσουν πριν αρχίσει η πολιορκία . Η Άκανθος ,

για παράδειγμα , μια πόλη της βόρειας Ελλάδας που η οικονομία της βασιζόταν στην εξαγωγή κρασιού , παραδόθηκε το

422 στον

Βρα

σίδα για να μη χάσει τον πολύτιμο τρύγο των σταφυλιών της .23

Προδοσία Μια διαδεδομένη τακτική ήταν να βασίζονται οι πολιορκητές σε προδότες ή πράκτορές τους εντός των τειχών , οι οποίοι κάποια σκο-

ΤΕΙΧΗ

τεινή ή βροχερή νύχτα άνοιγαν τις πύλες της πόλης. Οι

369

300 Θηβαί

οι, που με την επίθεσή τους στις Πλαταιές ξεκίνησαν τον Πελοπον

νηmακό Πόλεμο, κατάφεραν να εισβάλουν επειδή οι ντόπιοι ολι γαρχικοί που είχαν συνωμοτιίσει μαζί τους άνοιξαν τις πύλες της πό

λης. Σε αυτή τη μικρή πόλη ενυπήρχαν ταυτόχρονα διαφορές ανά μεσα στις ολιγαρχικές φ'ατρίες, μια αντιπαράθεση ανάμεσα στους δη μοκράτες και στους ολιγαρχικούς, η αντιπαλότητα της Θήβας με την

Αθήνα , η έλλειψη εμπιστοσύνης ανάμεσα στους Αθηναίους και στους Πλαταιείς και η γενικότερη αντιζηλία της Σπάρτης με την Αθήνα . Αυ τές οι πολύπτυχες αντιπαλότητες και εντάσεις εξηγούν για ποιο λό γο η πόλη δέχτηκε μια νυχτερινή επίθεση, γιατί δολοφονήθηκαν οι αιχμάλωτοι, για ποιο λόγο παραβιάστηκαν οι όρκοι και γατί, παρά

τις υποσχέσεις, δε στάλθηκαν ποτέ ενισχύσεις. Για ποιο λόγο η προδοσία διαδραμάτιζε τόσο σημαντικό ρόλο στις πολιορκίες ; Η εξήγηση είναι ταυτόχρονα γενική αλλά και συ γκεκριμένη, κι έχει άμεση σχέση με τα ιδιαίτερα γνωρίσματα των ελ

ληνικών πόλεων-κρατών την περίοδο του Πελοποννησιακού Πολέ-

. μου. Ήταν δύσκολο στη διάρκεια μιας πολιορκίας να υπάρξει πο λιτική αρμονία σε έναν περικυκλωμένο πληθυσμό αρκετών εκατο

ντάδων ή χιλιάδων ανθρώπων . Εγείρονταν υποψίες ότι ιδιωτικές συμ φωνίες θα οδηγούσαν στην επιεική αντιμετώπιση των καιροσκόπων και των προδοτών ύστερα από την κατάληψη της πόλης. Συχνά οι συ ντηρητικοί γεωργοί που υποχρεώνονταν να εγκαταλείψουν τα κτή

ματά τους δε συμπαθούσαν τους συμπολίτες τους που κατοικούσαν μέσα στην πόλη. Αυτοί, με τη σειρά τους, προτιμούσαν να λεηλατη

θούν τα κτήματα των ευπόρων παρά να διακινδυνέψουν τις ζωές τους αντιμετωπίζοντας τον εχθρό έξω από τα τείχη. Άρα, σε μερικές πε ριmώσεις, ο « πατριωτισμός» συνεπαγόταν για τους ιδιοκτήτες γης ό

τι θα έπρεπε να θυσιάσουν τα κτήματά τους, ενώ η «προδοσία» α ντικατόmριζε την επιθυμία τους να επιστρέψουν στην ύπαιθρο. Καθώς η πολιτική στην Ελλάδα ήταν εκ φύσεως εριστική και οι


370

αντιπαραθέσεις είχαν γίνει ακqμα πιο έντονες λίγο πριν ξεκινήσει ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, ήταν βέβαιο ότι σε κάθε πόλη υπήρχαν πολλοί υποστηρικτές τόσο της Αθήνας όσο και της Σπάρτης. Η σύ γκρουση ανάμεσα στις δυο πόλεις δεν ήταν απλώς μια αντιπαράθε ση της ιωνικής κουλτούρας με το δωρικό τρόπο ζωής, και δεν οφει

λόταν μόνο στο γεγονός ότι μια θαλασσοκράτειρα πόλη αισθανόταν ότι την απειλούσε μια χερσαία στρατιωτική δύναμη. Η βασική αι τία της διαμάχης ήταν μάλλον οι διαφορετικές πολιτικές αντιλήψεις

-

η αθηναϊκή δημοκρατία εναντίον της σπαρτιατικής ολιγαρχίας .

ΕΙίειδή η δημοκρατική ιδεολογία είναι πιο επαναστατική και ε

πειδή τις περισσότερες φορές οι Αθηναίοι ήταν οι πολιορκητές, υ πήρχαν σχεδόν πάντα δημοκράτες και Αθηναίοι πράκτορες έτοιμοι

να ανοίξουν τις πύλες μιας πολιορκημένης πόλης. Αντίθετα, ήταν

μάλλον ολιγάριθμοι οι εξόριστοι ολιγαρχικοί που επεδίωκαν να ε παναφέρουν ένα σύστημα διακυβέρνησης όπου μόνο οι ιδιοκτήτες

θα είχαν πολιτικά δικαιώματα . Όμως, όπως έχει ήδη επισημανθεί από τον Θουκυδίδη, τον Αινεία τον Τακτικό και άλλους αρχαίους

σχολιαστές, οι ιδεολογικές διακηρύξεις ήταν συχνά ηχηρές εξαγγε λίες που συγκάλυmαν προσωπικούς στόχους -την απόκτηση ατομι κών ιδιοκτησιών, τη διαγραφή χρεών ή την εκδίκηση εξαιτίας κά ποιας ποταπής ζηλοφθονίας-, των οποίων η υλοποίηση επιδιωκό ταν όταν οι κοινωνικός ιστός διαρρηγνυόταν από μια πολιορκία, που

λειτουργούσε όπως ένας λοιμός ή μια επανάσταση, αφαιρώντας κά θε επίχρισμα πολιτισμού. Η Αθήνα και η Σπάρτη συχνά δίσταζαν να παρέμβουν, δεδομέ νου του μεγάλου κόστους μιας πολιορκίας. Στην Ποτίδαια , για πα ράδειγμα, το ένα τέταρτο των επιτιθέμενων Αθηναίων,

1.050 οπλί

τες, πέθαναν εξαιτίας του λοιμού. Στις Πλαταιές, ύστερα από τέσσερα

χρόνια συνεχούς πολιορκίας στην οποία πήραν μέρος χιλιάδες Πε λοποννήσιοι και Βοιωτοί στρατιώτες , οι απώλειες των Πλαταιέων και των Αθηναίων ήταν σύμφωνα με τις πηγές μόνο

225

άντρες, λι-

ΤΕΙΧΗ

371

γότεροι από τους

300 Θηβαίους που σκοτώθηκαν το Μάρτιο του 431,

όταν είχαν επιτεθεί εναντίον της πόλης! Δε διαθέτουμε στοιχεία για

τους εκατοντάδες Σπαρτιάτες και Θηβαίους που θα πρέπει να τραυ ματίστηκαν ή να σκοτώθηκαν έξω από τα τείχη στη διάρκεια' των τεσ σάρων ετών που προσπαθούσαν να κυριεύσουν την πόλη .

Ιστορικά , οι επιτιθέμενοι καταβάλλουν πάντα το μεγαλύτερο τί μημα. Στη διάρκεια της σκληρής, αλλά ανεπιτυχούς, πολιορκίας της Μάλτας το

1565

σκοτώθηκαν περισσότεροι από

ενώ σκότωσαν μόνο Βιέννη το σει

1683

30.000

Οθωμανοί,

7.000 από τους υπερασπιστές του νησιού. Στη

οι πολιορκητές Τούρκοι αποσύρθηκαν έχοντας χά


δώδεκα φορές περισσότερους από τους

5.000 νε

κρούς χριστιανούς οι οποίοι υπερασπίζονταν την πόλη. Οι Ιάπωνες κατέλαβαν το Πορτ Άρθουρ

(1904-1905) ύστερα από πεντάμηνη πο

λιορκία, όμως οι νεκροί και οι ανάπηροι από την πείνα, τις αρρώ στιες και τα ρωσικά πυρά ανέρχονταν σε

90.000 άντρες -

τριπλάσιοι

από τις απώλειες της ηπημένης ρωσικής φρουράς . Παρά τις άθλιες συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν όσοι βρίσκονταν μέσα σε μια παγιδευμένη πόλη, σε μερικές περιmώσεις η κατάσταση ήταν χει

ρότερη για όσους ήταν έξω από τα τείχη, αν δεν είχαν μόνιμη στέ γαση, ασφαλή προκαλύμματα και αποθηκευμένα τρόφιμα . Μια στατιστική μελέτη, που βασίστηκε σε

69 καταγεγραμμένες πο

λιορκίες στην Ελλάδα σε όλη τη διάρκεια του 50υ αιώνα, αποκαλύ mει ότι μόνο

16 φρούρια καταλήφθηκαν μέσω εφόδου ή ενός ασφυ 11 περιmώσεις υπήρξαν προδότες εντός

κτικού αποκλεισμού, ενώ σε

των τειχών. Πριν όμως επικρίνουμε τις πολιορκητικές ικανότητες των Ελλήνων, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι στις υπόλοιπες

42

περιmώ

σεις οι υπερασπιστές της πόλης και ο ι επιτιθέμενοι κατέληξαν σε κά

ποια συμφωνία για τη συνθηκολόγηση της πόλης βάσει κάποιων ό ρων, οι οποίοι συνήθως προέβλεπαν ότι οι πολιορκούμενοι θα κατέ

βαλλαν κάποια αποζημίωση ή ότι θα παραδίδονταν υπό την προϋ πόθεση ότι οι πολιορκητές θα εγγυόνταν την ασφάλεια της ζωής τους

372


και των ιδιοκτησιών τους. Προέκυψε, λοιπόν, το ακόλουθο παράδο ξο πρότυπο αναφορικά με τις πολιορκίες πόλεων στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου: ελάχιστες καταλήφθηκαν με έφοδο, α ντίθετα οι περισσότερες αποδέχθηκαν κάποια συμφωνία συνθηκο λόγησης υπό την απειλή της βίας και του φάσματος της σιτοδείας .24

Τα τείχη μετά την ηρωική εποχή Για ποιο λόγο ένας λαός όπως οι Έλληνες, που είχαν πραγματοποι

ήσει σημαντικά βήματα στην επιστήμη και ήταν ειδήμονες στην α νέγερση επιβλητικών ναών χρησιμοποιώντας λεmομερή σχέδια, εί χαν τόσες λίγες γνώσεις για το πώς θα μπορούσαν να υπερκεράσουν τα εντυπωσιακά τείχη μιας πόλης, παρόλο που η κατασκευή τους α

ποτελούσε για αυτούς μια στερεότυπη διαδικασία; Βασιζόμενοι στις ελάχιστες πληροφορίες που διαθέτουμε για την πρώιμη ιστορία των πόλεων-κρατών από τον

80 έως τον 50 αιώνα ,

συμπεραίνουμε ότι οι

περισσότερες διαμάχες επιλύονταν με εκ παρατάξεως μάχες ανά

μεσα στις πολιτοφυλακές των γεωργών-οπλιτών . Σύμφωνα με τους κανόνες αυτού του τρόπου πολέμου, το ένα από δύο εμπόλεμα μέρη απειλούσε πολύ συχνά ότι θα κατέστρεφε τη συγκομιδή του αντιπά

λου για να επισπεύσει τη μάχη. Ενώ οι πρώιμες πόλεις-κράτη είχαν υποτυπώδη πλίνθινα τείχη περιμετρικά των μικρών ακροπόλεών τους, τον

50

αιώνα οι περισσότερες κοινότητες είχαν πλέον την οι

κονομική δυνατότητα να περιβάλλουν το σύνολο των αστικών πε

ριοχών τους με ανθεκτικές λίθινες οχυρώσεις. Όμως, γιατί έπρεπε οι γεωργοί να εργαστούν και να δαπανήσουν κεφάλαια για την επέ κταση των οχυρωματικών έργων της πόλης πέρα από την ακρόπολή

της, ιδίως όταν η ανέγερσή τους θα προστάτευε κυρίως τους ακτή μονες και τους φτωχούς που ζούσαν μέσα στην πόλη ; Όμως, ύστε

ρα από το ψυχολογΙΚό τραύμα της περσικής εισβολής του

480,

τον

ΤΕΙΧΗ

373

« ψυχρό πόλεμο» ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη στο μεγαλύ τερο μέρος του 50υ αιώνα και την ανέγερση των Μακρών Τειχών

της Αθήνας, ολοένα και περισσότερες ελληνικές πόλεις-κράτη άρχι σαν σταδιακά να κατασκευάζουν οχυρωματικά έργα, για να είναι προ στατευμένες τόσο από μια αιφνίδια προέλαση των Σπαρτιατών οπλι τών όσο και από έναν απρόσμενο κατάπλου του αθηναϊκού στόλου.

Έως σήμερα το πιο ακατανόητο κληροδότημα της αρχαίας Ελλά δας είναι τα υπολείμματα των προμαχώνων, των τειχών και των να

ών σε σχετικά ομαλά εδάφη, που απέχουν πολλά χιλιόμετρα από λα τομεία

-

μια ακόμα απόδειξη ότι οι Έλληνες της κλασικής εποχής,

που πολεμούσαν μεταξύ τους, δεν είχαν κοινή εθνική συνείδηση (ή δεν είχαν μια λέξη που να αντιστοιχεί στη λατινική λέξη nαtio [έ

θνος]) . Επιπλέον, μοιάζει με θαύμα το πώς οι αρχαίοι Έλληνες με χειροκίνητα εργαλεία λατομούσαν ογκόλιθους και τους μετέφεραν σε αποστάσεις πολλών χιλιομέτρων από τα λατομεία, ιδίως όταν γνω

ρίζουμε ότι ακόμα και οι μικρότεροι από αυτούς, που είχαν διάμε-. τρο μικρότερη από μισό μέτρο, ζύγιζαν σχεδόν έναν τόνο . Σε σύγκριση με την οικονομία της οπλιτικής μάχης, τα τείχη και οι προσπάθειες "να καταληφθούν ήταν δαπανηρά εγχειρήματα . Ύστερα από τους Περσικούς Πολέμους έγιναν μάταιες εκκλήσεις

στις ελληνικές πόλεις-κράτη να μην ανοικοδομήσουν τα τείχη τους ή να τα κατεδαφίσουν . Οι Σπαρτιάτες ισχυρίζονταν ότι δεν ήθελαν να έχουν οι Πέρσες καταφύγια στην περίmωση που θα εισέβαλλαν ξανά στην Ελλάδα. Στην πραγματικότητα, φοβόντουσαν ότι οι Αθη ναίοι θα χρησιμοποιούσαν τα τείχη για να επιβάλουν ένα πολεμικό δόγμα βάσει του οποίου δε θα ήταν αναγκαίες οι μάχες ανάμεσα σε

φάλαγγες οπλιτών. Ή, μήπως, και τα δυο μέρη συμφωνούσαν ότι θα ήταν προτιμότερο οι Έλληνες, ως σύνολο , να άφιερώσουν τόσα

εκατομμύρια ανθρωπο-ωρών σε κάτι πιο παραγωγικό από τη λά ξευση και τη μεταφορά χιλιάδων ογκόλιθων για να ανεγείρουν τεί χη που θα τους προστάτευαν ;


374

Για πολλές δεκαετίες πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο οι Έλληνες προσπαθούσαν να αποφύγουν συμβάντα όπως η εφιαλτι κή πολιορκία της Ποτίδαιας, μια διετής δοκιμασία που κόστισε στους Αθηναίους Τψ απώλεια του ενός τετάρτου της αρχικής στραtιωΤΙKής δύναμης που είχαν στείλει για να πολιορκήσει την πόλη και περισ σότερα από

2.000 τάλαντα, ένα χρηματικό ποσό με το οποίο θα μπο

ρούσαν να είχαν ανεγείρει δύο Παρθενώνες, να επιχρυσώσουν πε

νήντα φορές το άγαλμα της Αθηνάς που είχε κατασκευάσει ο Φει δίας ή να παρουσιάσουν όλα τα θεατρικά έργα που γράφτηκαν στην

Αθήνα στη διάρκεια του 50υ αιώνα. Υπό αυτό το πρίσμα, τα περισ σότερα από τα πολιτισμικά επιτεύγματα του ελληνικού κόσμου μπο ρούν να εξηγηθούν από την οικονομία της οπλιτικής μάχης, η οποία

δεν απαιτούσε δαπανηρές επενδύσεις για τη ναυπήγηση πλοίων , την κατασκευή ναυστάθμων ή την ανέγερση τειχών, αλλά αντίθετα πε

ριόριζε τη σύγκρουση μέσα σε μερικές ώρες . Συχνά οι νικητές προσπαθούσαν να αντισταθμίσουν ένα μέρος α

πό το κόστος της πολιορκίας ιδιοποιούμενοι την καλλιεργήσιμη γη και τις ιδιοκτησίες των ηπημένων, πριν αλλά και μετά τη συνθηκο λόγηση . Για παράδειγμα, οι Σπαρτιάτες έθεσαν υπό την κυριότητά τους τις Πλαταιές και μίσθωσαν τη γη της στους Βοιωτούς. Πιθανό

τατα , είχαν ήδη λεηλατήσει τα σπίτια της υπαίθρου, είχαν διασκορ πίσει τα κοπάδια των ζώων και είχαν καταστρέψει τις σοδειές , όταν οι κάτοικοι είχαν καταφύγει εντός των τειχών της πόλης ή είχαν δια

φύγει στην Αθήνα. Οι Αθηναίοι παρέδωσαν την κυριευμένη Μήλο σε

500

εποίκους τους. Ύστερα από το δαπανηρό αποκλεισμό της Πο

τίδαιας, και ενώ συνεχιζόταν η πολιορκία της Μυτιλήνης , οι Αθη

ναίοι, που αντιμετώπιζαν οικονομικά προβλήματα, όχι μόνο παρέ δωσαν την πόλη και τα περίχωρά της σε εποίκους, αλλά αμέσως έ στειλαν τα πλοία τους να συγκεντρώσουν προσόδους από τις υποτε

λείς πόλεις, ενώ η Εκκλησία του Δήμου ψήφισε την επιπρόσθετη φο ρολόγησή τους. 25

ΤΕΙΧΗ

375

Όσοι ασχολούvrαν με την αγοραπωλησία των λαφύρων, κατέ φθαναν πολύ σύvrομα στις κυριευμένες πόλεις για να αγοράσουν τη

λεία. ΤΟ αvrίτιμο για κάθε γυναίκα ή παιδί, ακόμα και αν πουλιό

vrouoav

μαζικά σε μειωμένες τιμές, μπορούσε να ανέλθει σης

δραχμές

-

100

όσες περίπου ήταν οι τριμηνιαίες απολαβές ενός στρα

τιώτη. Για να μπορεί, λοιπόν, μια πόλη-κράτος να καταβάλλει τα έ

ξοδα μιας ετήσιας πολιορκίας, θα έπρεπε να συλληφθΟύν τρεις ή τέσσερις υγιείς αιχμάλωτοι για κάθε άvrρα του στρατού των πο λιορκητών - χωρίς να προσμετρώνται οι προσωπικές περιουσίες των

αιχμαλώτων, που συχνά ήταν σημαντικές . Όταν ο Αθηναίος στρα τηγός Δημοσθένης και το απόσπασμά του παραδόθηκαν στους Συ ρακούσιους που τους καταδίωκαν, οι νικητές γέμισαν τέσσερις α σπίδες με νομίσματα, ένα ποσό που υπολογίζεται από σημερινούς με λετητές σε περίπου

55

τάλαvrα, ή το σημερινό αντίστοιχο

26

εκα

τομμυρίων δολαρίων. Αν οι Αθηναίοι που παραδόθηκαν ήταν περί που

6.000, τότε ο καθένας από αυτούς είχε μαζί του τους μισθούς δύο

μηνών. Άρα, η συνθηκολόγηση των μεγαλύτερων πόλεων σήμαινε ενδεχομένως ότι ακόμα και η πιο δαπανηρή πολιορκία θα μπορού σε να αποφέρει κέρδη . Το κλειδί ήταν η δυνατότητα να καταβληθούν

τα έξοδα για την πραγματοποίησή της ή η βεβαιότητα μιας πόλης κράτους ότι είχε αρκετά χρηματικά αποθέματα για να πληρώνει τους άντρες της πολιορκητικής δύναμης, με την ελπίδα ότι η κατάληψη

της πόλης θα απέφερε κέρδη τόσο για τους στρατιώτες όσο και για την πόλη-κράτος που πραγματοποιούσε την πολιόρκία. Τα τείχη θεωρούνταν ως αvrίθετα του θάρρους και , ως εκ τούτου , οι συvrηρητικοί γεωργοί τα αvrιμετώπιζαν με δυσπιστία. Από ήθική

άποψη, κυριαρχούσε η πεποίθηση ότι μόνο οι στρατιώτες έπρεπε να εμπλέκοvrαι στις πολεμικές αναμετρήσεις. Από πρακτική άποψη ,

ήταν δαπανηρός ο περιτειχισμός ολόκληρων πόλεων . Οι φάλαγγες

οπλιτών ενίσχυαν τους δεσμούς ανάμεσα στους πολίτες χάρη στην αλ ληλεγγύη που επικρατούσε σης τάξεις της φάλαγγας. Αντίθετα , οι πο-


376

λιορκίες έφερναν στην επιφάνεια προσωπικές διαφορές και επέτει ναν τις εμφύλιες διαμάχες. Στα έργα των σημαντικότερων φιλοσό

φων και στοχαστών -του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Ξενοφώντα αντικατοmρίζεται αυτός ο ευρύτερα διαδεδομένος ηθικός σκεπτι κισμός για τις οχυρώσεις. Ο Πλάτωνας έγραψε ύστερα από τον Πε

λοποννησιακό Πόλεμο ότι τα τείχη προκαλούσαν δεινά από κάθε ά ποψη: εξασθένιζαν το συλλογικό πνεύμα του λαού ' δημιουργούσαν μια αίσθηση εφησυχασμού στην πόλη, η οποία έχανε την εμπιστο σύνη της στη σωματική ρώμη και στην ανδρεία των οπλιτών για την

απώθηση του εχθρού ' και επέτειναν τις εμφύλιες διαμάχες ανάμεσα στους πολίτες που ήθελαν να υπερασπίσουν τα κτήματά τους και σε εκείνους που δε θεωρούσαν αναγκαίο να προστατέψουν όσα δεν τους ανήκαν. Οι πολιορκίες, λοιπόν, ήταν εξίσου απεχθείς με τον πόλε μο στη θάλασσα

-

δαπανηρές, μια ένδειξη δειλίας και μια παρέκ

κλιση από τον ηρωικό κώδικα των ιδιοκτητών γης, που πολεμούσαν

πάνω στη γη για τη γη.26

Η κληρονομιά της πολιορκητικής τέχνης Τα καθοριστικά συστατικά στοιχεία για μια επιτυχημένη πολιορ κία, οι μετακινούμενοι πολιορκητικοί πύργοι , οι εξελιγμένοι κριοί και οι καταπέλτες, εμφανίστηκαν ύστερα από το τέλος του Πελοποννη σιακού Πολέμου. Οι Έλληνες είχαν πλέον συνειδητοποιήσει ότι η έ κβαση ενός πολέμου δεν εξαρτιόταν από τις μάχες μεταξύ οπλιτών: η άφιξη ενός αξιόμαχου στρατού σήμαινε τις περισσότερες φορές ό τι ένας αδύναμος αντίπαλος θα αναδιπλωνόταν πίσω από τα τείχη αντί να εναποθέσει τις ελπίδες του σε μια εκ παρατάξεως μάχη. Η επιτυχής έκβαση μιας πολιορκίας οφειλόταν συνήθως στη λιμοκτο νία των πολιορκούμενων, όμως οι δαπάνες καθιστούσαν απαγορευ τικές τις πολιορκίες . Σε όλη τη διάρκεια του πολέμου τόσο οι Σπαρ-

377

ΤΕΙΧΗ

τιάτες όσο και άλλοι Έλληνες πειραματίστηκαν με τη χρησιμοποί

ηση πολιορκητικών κριών ή μηχανών που εκτόξευαν πυρ, με αμφι λεγόμενα όμως αποτελέσματα .

Ύστερα από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο τολμηρότεροι και χω ρίς ηθικούς φραγμούς άντρες, όπως ο Διονύσιος των Συρακουσών και

ο Φίλιππος της Μακεδονίας θα προκαλούσαν μια επανάσταση στην πολιορκητική τέχνη με τη χρησιμοποίηση πολιορκητικών μηχανών που ήταν εξίσου αριστοτεχνικές και θανατηφόρες, όπως οι στροφο λοκαταπέλτες ή οι πολιορκητικοί πύργοι ύψους

35 μέτρων, αλλά και

με τη δημιουργία μεικτών αποσπασμάτων από σκαπανείς και χει

ριστές των βαλλιστικών μηχανών και των κριών . Οι Πλαταιές αντι στάθηκαν για σχεδόν τέσσερα χρόνια μετά την πρώτη θηβαϊκή επί θεση . Αντίθετα , οι Μακεδόνες μπορούσαν να δημιουργήσουν ένα ρήγμα στα τείχη μιας πόλης σε κλάσμα του χρόνου που ήταν ανα γκαίος για την παλιά, επίπονη μέθοδο του περιτειχισμού . Όμως , εί

χαν κληρονομήσει μια τέχνη που είχε γεννηθεί στη διάρκεια ενός εικοσιεφτάχρονου πολέμου με αντίτιμο το θάνατο χιλιάδων. ανθρώ πων. Αν οι Σπαρτιάτες είχαν τους στροφολοκαταπέλτες του Φίλιπ

που , θα μπορούσαν να είχαν γκρεμίσει τα τείχη των Πλαταιών μέ σα σε μερικές ημέρες, εκτοξεύοντας πάνω τους πέτρες βάρους

75

κιλών από οποιαδήποτε κατεύθυνση , ενώ οι βαλλιστικές μηχανές τους θα βρίσκονταν σε ασφαλή σημεία εκτός της εμβέλειας των βε λών και των άλλων εκηβόλων όπλων .

Θυμόμαστε κυρίως τον Επαμεινώνδα ως το στρατηγό που κατα τρόπωσε τους Σπαρτιάτες στη μάχη των Λεύκτρων . Όμως, η πραγ

ματική του κληρονομιά ήταν η συμβολή του στις επαναστατικές ε ξελίξεις της οχυρωματικής τέχνης μετά τον Πελοποννησιακό Πόλε μο . Κατά μία έννοια, οι τρεις δημοκρατικές και αυτόνομες οχυρω μένες πόλεις, η Μαντίνε ια , η Μεγαλόπολη και η Μ εσσήνη -που ίσως

και οι τρεις να οικοδομήθηκαν με βάση το ίδιο σχέδιο των Θηβαί ων μηχανικών- αντικατόmριζαν τα διδάγματα του 50υ αιώνα , καθώς

378


η νίκη των Σπαρτιατών στην οπλιτική μάχη της Μαντίνειας σήμανε το τέλος της ελπίδας για την αυτονομία των πελοποννησιακών πό λεων. Αν οι Μεσσήνιοι είλωτες, οι Μαντινείς ή οι Αρκάδες είχαν στη δεκαετία του

420 τα τεράστια περιμετρικά τείχη που θα αποκτούσαν

μεταγενέστερα, η Σπάρτη θα είχε χάσει την ισχύ της μισό αιώνα νω ρίτερα.

Ο Αλκιβιάδης, όπως θα περίμενε κανείς, είχε αναμειχθεί στις πε ρισσότερες από τις διάσημες πολιορκίες του πολέμου. Πριν ακόμα ξεκινήσει η σύρραξη, ήταν ένας από τους Αθηναίους που πολιορ κούσαν την Ποτίδαια. Μεταγενέστεροι συγγραφείς θεωρούν ότι ο

Αλκιβιάδης ήταν ο υπεύθυνος για τη βάναυση πολιτική των Αθηναί ων να πολιορκήσουν τη Μήλο. Ήταν ο αρχιτέκτονας της αποτυχη

μένης Σικελικής Εκστρατείας. Όταν ανέλαβε πάλι ενεργό ρόλο στη διάρκεια του Ιωνικού Πολέμου, πολιόρκησε με επιτυχία τη Χαλκη

δόνα και το Βυζάντιο , και κατάφερε να πετύχει την παράδοσή τους μέσω της προδοσίας και των διαπραγματεύσεων. Οι πολιορκίες αποτέλεσαν, λοιπόν, το πλαίσιο της ανάμειξης του

Αλκιβιάδη στον πόλεμο. Αν η συμμετοχή του Αλκιβιάδη στον πόλε μο ξεκίνησε όταν, σε ηλικία δεκαεννέα ετών, ήταν ένας από τους ά ντρες του μεγάλου στρατού που προσπαθούσε να προκαλέσει ένα

ρήγμα στα ισχυρά τείχη της Ποτίδαιας, τότε η διαδρομή του ολο κληρώθηκε ύστερα από είκοσι έξι χρόνια, όταν ήταν πλέον ένας κου ρασμένος μεσήλικας, ένας ανυπόληπτος άντρας ηλικίας

45

ετών, ο

οποίος σκοτώθηκε προσπαθώντας να εμποδίσει μια δράκα δολο φόνων να εισβάλουν στην οχυρωμένη κατοικία του, που βρισκόταν σε κάποια ασήμαντη πόλη της Φρυγίας. Ωστόσο, η μεγαλύτερη πολιορκία του πολέμου δεν πραγματο

ποιήθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα, αλλά στη μακρινή Σικελία. Η προσπάθεια να καταληφθούν με έφοδο ή να παραδοθούν εξαιτίας της σιτοδείας οι Συρακούσες απαίτησε περισσότερα κεφάλαια και άντρες από όλες τις επιχειρήσεις που διεξήγαγαν οι Αθηναίοι στη

379

ΤΕΙΧΗ

διάρκεια ολόκληρου του πολέμου. Η πολιορκία των Συρακουσών ξε κίνησε αμέσως μετά την επιτυχημένη πολεμική επιχείρηση των Αθη ναίων στl1 Μήλο , και βασίστηκε στψ εμπειρία και στην εξειδίκευ σή τους , που απέρρεαν από μια σειρά επιτυχημένων πολιορκιών στην Ποτίδαια , στη Μυτιλήνη , στη Σκιώνη και στη Μήλο. Ωστόσο ,

περισσότεροι Αθηναίοι σκοτώθηκαν σε αυτή την απόπειρα να κα ταληφθούν οι Συρακούσες από όσους πέθαναν συνολικά σε όλες τις προηγούμενες πολιορκίες. Ύστερα από την πανωλεθρία τους στη Σικελία, οι Αθηναίοι σε ελάχιστες μόνο περιπτώσεις προσπάθησαν

να καταλάβουν μια οχυρωμένη πόλη

-

διαψεύδοντας τους κομπα

σμούς τους προς τους Μήλιους ότι «οι Αθηναίοι ποτέ ως σήμερα δεν

αποτραβήχτηκαν από καμιά πολιορκία» . 27

KEΦAΛAl07

ΙΠΠΟΙ

Η κατασφοφή στη Σικελία

(415-413

π.χ.)

Η Μεγάλη Ιδέα Το

415,

ύστερα από δεκάξι χρόνια πολέμου, εξακολουθούσε να υ

πάρχει ένα αδιέξοδο. Στη διάρκεια τιις εύθραυστης Νικίειου Ειρή

νης η Αθήνα έχασε μια σπάνια ευκαιρία να παρακινήσει μια δη μοκρατική εξέγερση των πελοποννησιακών πόλεων-KραH~ν ενα

ντίον της Σπάρτης. Η εκ παρατάξεως οπλιτική μάχιι της Μαντίνει ας υπήρξε μια τέτοια χαμένη ευκαιρία που είχε καταστρεmικές συ

νέπειες, εν μέρει επειδή η αθηναϊκή συμμετοχή στο δημοκρατικό συμμαχικό στρατό ήταν πενιχρή .

'Orav οι

ριζοσπαστικές ιδέες του

Αλκιβιάδη κηλιδώθηκαν μετά την ήπα του δημοκρατικού συνα σπισμού το

418, ο

αναβλητικός Ν ικίας -που ήταν ειδικός στα ημί

μετρα και στις επιτυχείς από πλευράς τακτικής , αλλά συχνά στρα τηγικά ασήμαντες , αμφίβιες πολεμικές επιχειρήσεις- κυριάρχησε στην πολιτική σκηνή . Η Περσία δεν ήταν ακόμα έτο ιμη να ανταγωνιστεί την Αθήνα ,

χρηματοδοτώντας τη ναυπήγηση ενός πελοποννησιακού στόλου. Εν τω μεταξύ για τις ουδέτερες ελληνικές πόλεις-κράτη οι επιτυχίες στην

ΙΠΠΟΙ

381

Πύλο και η ύπαρξη των υπόλοιπων αθηναϊκών προκεχωρημένων φυ λακίων σιην Πελοπόννησο αντισιαθμίζονταν από τις αποσιασίες

πόλεων που ήταν φόρου υποτελείς σιην Αθήνα , χάρη σιην υπόθαλ ψη σιάσεων από τον Βρασίδα σιην ευρύτερη περιοχή της Αμφίπο λης. Ύ σιερα από την αποτυχία της σιο Δήλιο , η Αθήνα εξακολου θούσε να διεξάγει ένα διμέτωπο αγώνα εναντίον της Θήβας και της Σπάρτης . Παράλληλα , οι επιδόσεις του σπαρτιατικού σιόλου ήταν

αξιοθρήνητες, ενώ είχαν αποτύχει οι προσπάθειές του να ανατρέ ψει το δημOKραιtKό πολίτευμα σιην Κέρκυρα κατά τη διάρκεια του αιματηρού εμφύλιου πολέμου. Πολλοί από τους αρχικούς πολεμικούς ηγέτες, αλλά και οι διά δοχοί τους -ο Αρχίδαμος, ο Βρασίδας , ο Περικλής και ο Κλέωνας ήταν πλέον νεκροί. Χιλιάδες άνθρωποι είχαν πεθάνει εξαιτίας του λοιμού σιην Αθήνα , ενώ η Σπάρτη αιμορραγούσε από τις συνεχείς αποδράσεις ειλώτων που κατέφευγαν σιην Πύλο . Κανένα από τα δύο μέρη δεν πίσιευε ότι ο πόλεμος είχε , όντως, τελειώσει. Ενώ οι Σπαρτιάτες συλλογίζονταν με ποιους τρόπους θα μπορούσαν να ναυ

πηγήσουν σιόλο για να κατασιρέψουν την αθηναϊκή ηγεμονία , κά ποιοι Αθηναίοι επεξεργάζονταν ένα πολύ ευρύτερο σχέδιο για να α ποκτήσουν ένα σιρατηγικό πλεονέκτημα σιη διάρκεια της ανασιο

λής των εχθροπραξιών. Το σχέδιο στο όποίο κατέληξαν θα άλλαζε ολόκληρη την πορεία του πολέμου , αν και με έναν τρόπο που η Εκκλησία του Δήμου δε θα μπορούσε ποτέ να φαντασιεί.

Οι εκτεταμένες εισβολές σε μακρινά μέρη αφυπνίζουν τους χει ρότερους φόβους . Οι επικοινωνίες είναι δύσκολες : όταν οι περισσό

τεροι Γάλλοι πληροφορήθηκαν ότι ο Ναπολέοντας είχε καταλάβει τη Μόσχα , η σιρατιά του , που υποχωρούσε, είχε σχεδόν αφανισιεί σια χιόνια της Ρωσίας . Δεδομένης της μεγάλης απόσιασης, της ευ

άλωτης επιμελητείας και των κινδύνων που ενυπάρχουν σιη μετα φορά σιρατευμάτων σε μακρινές αποσιάσεις, οι απώλειες κατά τη

μετάβαση θα μπορούσαν να είναι εξίσου μεγάλες με τις απώλειες σια

382


πεδία των μαχών. Η ασφάλεια, ιδίως σε μακρινές αμφίβιες πολεμι κές επιχειρήσεις, έγκειται στην ύπαρξη κάποιας οδού επιστροφής στην πατρίδα . Και στην εποχή πριν από τους πετρελαιοκινητήρες , η ασφαλής επιστροφή βασιζόταν είτε στα πλοία είτε στα άλογα. Ύστερα από την καταβύθιση του στόλου του στη Σαλαμίνα , ο Ξέρ ξης εύλογα ανησυχούσε για το αν ήταν ακόμα άθικτες οι πλωτές γέ

φυρες που είχαν κατασκευαστεί για τη ζεύξη του Ελλήσποντου. Αντί θετα , ο παράτολμος Κορτές είχε πυρπολήσει τα πλοία του στο λιμάνι της Βέρα Κρους για να υπενθυμίσει στους άντρες του ότι μια στρα

τιωτική ήπα δε θα ήταν μια απλή αποτυχία, αλλά θα ισοδυναμού σε με τον αφανισμό τους. Όταν το διακύβευμα είναι τόσο μεγάλο , συνήθως η νίκη δεν εξαρτάται μόνο από την επιτυχία στο πεδίο της μάχης, αλλά απαιτεί την πλήρη υποταγή των αμυνομένων , που α γωνίζονται για την επιβίωσή τους και όχι για κατακτητικούς σκο πούς .

Για να μπορέσουμε να αποτιμήσουμε πλήρως την παταγώδη α ποτυχία της Σικελικής Εκστρατείας, δε θα πρέπει να παραβλέπου

με πόσο μεγαλεπήβολη και ριψοκίνδυνη ήταν η επιδίωξη των Αθη ναίων να κατακτήσουν μια πόλη που βρισκόταν

1.300

χιλιόμετρα

μακριά και ήταν εξίσου μεγάλη με την Αθήνα, αν όχι μεγαλύτερή της, ως προς τον πληθυσμό, το μέγεθος και τον πλούτο. Το ψυχικό τραύ μα των Αθηναίων δεν απέρρεε μόνο από τις ανθρώπινες και υλικές

απώλειες που προκάλεσε η ήπα. Η Αθήνα είχε υποστεί μεγαλύτερες απώλειες εξαιτίας του λοιμού και θα έχανε πολύ περισσότερους ά ντρες στις μεταγενέστερες ναυμαχίες στις ακτές της Ιωνίας . Αντίθε τα, η ήπα που υπέστη είχε , επίσης, και μια ηθική διάσταση, πήγα ζε από την τρομακτική εμπειρία ότι, μέσα σε ένα διάστημα λιγότε ρο από δύο χρόνια , η ηγεμονία είχε στείλει περισσότερους από

40.000

άντρες τόσο μακριά είτε για να επιτύχουν στην αποστολή

τους είτε για να πεθάνουν . Για ποιο λόγο το φθινόπωρο του

415, τον έκτο

χρόνο της εκεχει-

ΙΠΠΟΙ

383

ρίας με τη Σπάρτη, η Εκκλησία του Δήμου ψήφισε υπέρ της εκ στρατείας εναvι:ίOν των Συρακουσών, της πρωτεύουσας της Σικελίας;

Το νησί απείχε

1.300

χιλιόμετρα, σχεδόν

10

ημέρες πλου , δε βρι

σκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση με την Αθήνα και μια επίθεση ενα ντίον του δεν είχε φαινομενικά καμία αξία στις πολεμικές επιχειρή

σεις

Evavrfov της Σπάρτης.

Προβληματισμένοι οι μελετητές της κλα

σικής αρχαιότητας έχουν αvι:ιπαραβάλει τους λόγους για την εκ στρατεία τους οποίους παραθέτουν ο Θουκυδίδης και άλλες αρχαί ες πηγές. Είναι πάρα πολλοί, αλλά εξακολουθούν να παραμένουν

συγκεχυμένοι . Πρώτα απ' όλα, οι Αθηναίοι ισχυρίστηκαν ότι έπρε-. πε, βάσει των όρων μιας συνθήκης, να αvι:αΠOKριθOύν στο αίτημα για βΟήθεια δύο μικρών σικελικών πόλεων-κρατών, της Έγεστας και των Λεovι:ίνων, που κινδύνευαν να απορροφηθούν από την επεκτεινόμε

νη αυτοκρατορία των Συρακουσών (που ήταν μια δωρική πόλη). Και οι δυο πόλεις αναζητούσαν απεγνωσμένα τη βΟήθεια ενός εθνικά και πολιτικά συγγενή ευεργέτη, ώστε να διατηρήσουν την αυτονομία τους.

Όμως, δεδομένης της σκληρής πραγματικότητας του πολέμου, οι υποσχέσεις δεν τηρOύvι:αι πάvrα, όπως οι δυστυχείς Μήλιοι είχαν διαπιστώσει το προηγούμενο έτος, όταν είχαν εναποθέσει τις ελπί

δες τους στη βοήθεια των Σπαρτιατών . Οι πολυπράγμονες Αθηναί οι είχαν, λοιπόν , και άλλους λόγους για να εκστρατεύσουν, εκτός α

'πό την απονομή δικαιοσύνης και την τήρηση υποσχέσεων . Ι Οι α πλοί Αθηναίοι πολίτες διαισθάνθηκαν ότι θα υπήρχαν χρηματικά ο φέλη από την εκστρατεία, τόσο επειδή οι απειλούμενες πόλεις υπο σχέθηκαν να καλύψουν τα έξοδα όσο και επειδή προσδοκούσαν ότι θα λαφυραγωγούσαν τις Συρακούσες ύστερα από την κυρίευσή τους. Μερικοί Αθηναίοι που ήταν υπέρμαχοι του επεκτατισμού , με προε

ξάΡXOvι:α τον Αλκιβιάδη, OραματίζOvι:αν ότι η κατάληψη της Σικε λίας θα αποτελούσε το πρώτο βήμα για ακόμα μεγαλύτερες κατα κτήσεις στη Βόρεια Αφρική και στην Ιταλία. Οι Αθηναίοι είχαν πλέ-

384


ον λησμονήσει το λοιμό και θεωρούσαν ότι ήταν η πιο κατάλληλη στιγμή για να προσπαθήσουν να ιδρύσουν μια αυτοκρατορία σε ό λη τη Μεσόγειο, η οποία θα εκτεινόταν από τη Μικρά Ασία έως το Γιβραλτάρ και θα είχε προηγηθεί του ρωμαϊκού

imperium κατά τέσ

σερις αιώνες. Στην πραγματικότητα, μετά την ήπα των Αθηναίων στη Σικελία οι περισσότεροι κάτοικοι των ουδέτερων πόλεων-κρατών αι

σθάνθηκαν ανακουφισμένοι . Προφανώς, ήταν πεπεισμένοι ότι μια αθηναϊκή νίκη σήμαινε ότι , ίσως, θα αποτελούσαν τον επόμενο στό

χο . 2 Εν τω μεταξύ , η συζήτηση για την εκστρατεία στη Σικελία μετα τράπηκε σε ένα νέο πεδίο αντιπαράθεσης ανάμεσα στο φιλο-Σπαρ τιάτη Νικία και στον Αλκιβιάδη, που ήταν ένθερμος υποστηρικτής του επεκτατισμού . Ύστερα από την ήπα του φιλο-αθηναϊκού συνα σπισμού στη μάχη της Μαντίνειας, η επιφυλακτική πολιτική του η λικιωμένου Νικία φαινόταν να έχει επισκιάσει τα anEpiaKEma σχέ

δια του Αλκιβιάδη . Αντιδρώντας, όσοι Αθηναίοι υποστήριζαν τα ε πεκτατικά αυτά σχέδια αντέτειναν ότι μια νίΚΙ1 στη Σικελία έπρεπε

να ιδωθεί κάτω από το πρίσμα του παρόντος κενού στις εχθροπρα ξίες με τη Σπάρτη , ως ένας τρόπος για να εμποδίσουν προκαταβο λικά την αποστολή οποιασδήποτε βοήθειας από τη Σικελία προς τη Σπάρτη σε μια περίοδο γενικής έντασης, καθώς-και τα δύο μέρη ε πεδίωκαν να κερδίσουν κάποιο πλεονέκτημα στη διάρκεια αυτής της ψευδεπίγραφης ειρήνης. Ο έλεγχος των αποθεμάτων σιτηρών της Σικελίας -ο σημερινός επισκέπτης του νησιού εντυπωσιάζεται από την προφανή ανώτερη

ποιότητα και τη μεγαλύτερη έκταση της καλλιεργήσιμης γης συ γκριτικά με εκείνη της νότιας Ελλάδας- θα μπορούσε να σταματή σει την εισαγωγή τροφίμων στην Πελοπόννησο. Αρκεί μια σύγκρι ση της άνυδρης Πελοποννήσου ή της Αττικής με την καταπράσινη

Σικελία , για να αντιληφθούμε ότι ήταν εύλογο οι Αθηναίοι να εν διαφέρονται επίσης και για την εισαγωγή δημητριακών. Επιπλέον,

ΙΠΠΟΙ

385

ο πληθυσμός και οι πόροι του νησιού θα αποτελούσαν χρήσιμο πλε

ονέκτημα όταν θα άρxι~ε πάλι ο πόλεμος εναντίον των Πελοποννη σίων, όπως ήταν ολοένα και περισσότερο φανερό ότι θα συνέβαινε.

Πάντως, η προηγούμενη εκστρατεία εναντίον της Σικελίας

(427-424)

αποσκοπούσε να εμποδίσει την εισαγωγή δημητριακών στην Πελο

πόννησΟ. 3 Ο Αλκιβιάδης , που θα πρόδιδε τους Αθηναίους μερικές εβδομά δες μετά την άφιξή του στη Σικελία, ήταν αρκετά ευφυής για να α ντιληφθεί ότι, όταν άλλαξε στρατόπεδο το

415

και κατέφυγε στη

Σπάρτη, θα έπρεπε να συνδέσει την επιβίωση των Συρακουσών με

τα συμφέροντα της πόλης που τον φιλοξενούσε. Ο καλύτερος τρό πος για να κινητοποιήσει τους Πελοποννήσιους, ώστε να συμβάλουν

στην ήπα των πρώην συμπολιτών του , ήταν να τους διαβεβαιώσει ό τι η αθηναϊκή εκστρατεία στις Συρακούσες είχε ως πραγματικό της

στόχο τη Σπάρτη . « Κι αν κυριευτεί η πόλψ , διαβεβαί
νω σας. Έτσι, αφού καθένας σας πιστέψει ότι δε συσκέmεστε μόνο

για τη Σικελία , αλλά και για την Πελοπόννησο ... » .4 Οι Αθηναίοι δε βρίσκονταν σε εμπόλεμη κατάσταση με τη Σπάρ τη τα τελευταία έξι χρόνια . Η πόλη είχε αρχίσει να αναρρώνει από

τις απώλειες του λοιμού. Ήταν πλέον γεμάτη με νεαρούς θερμοκέ φαλους οι οποίοι , επειδή τότε ήταν παιδιά, θυμόντουσαν αμυδρά τις νεκρικές πυρές μέσα στην πόλη ή τους Σπαρτιάτες οπλίτες να πο

δοπατούν τα αμπέλια της Απικής. Η Αθήνα είχε μόλις ολοκληρώσει με επιτυχία την πολιορκία της δωρικής Μήλου, χωρίς να χρειαστεί

να πολεμήσει εναντίον των Σπαρτιατών. Η σταθερή εισροή των φό ρων υποτελείας, η μη διεξαγωγή επιθετικών πολεμικών επιχειρήσε ων για σχεδόν πέντε χρόνια και η αποκατάσταση του εμπορίου σή μαιναν ότι η οικονομική ευμάρεια της Αθήνας είχε φτάσει σχεδόν στο


386

επίπεδο των προπολεμικών ετών. Για όλους αυτούς τους λόγους, οι

Αθηναίοι πολίτες ήταν, για μια ακόμα φορά, διατεθειμένοι να χρη

σιμοποιήσουν στρατιωτικά μέσα για να αυτοεπιβεβαιωθούν. 5 Η Σικελική Εκστρατεία ήταν ταυτόχρονα εφικτή και παράλογη: μπορούσε να διεξαχθεί υπό την έννοια ότι το στρατιωτικό δυναμικό της Αθήνας ήταν τόσο μεγάλο ώστε είχε καταφέρει να αποκαταστή

σει σε μεγάλο βαθμό την ισχύ της παρά το λοιμό και τον πόλεμο, αλ λά ήταν αδικαιολόγητη υπό την έννοια ότι οι πόλεις-κράτη που ήταν υποτελείς της, ιδίως στην περιοχή της Θράκης, ήταν έτοιμες να στα

σιάσουν, ενώ η Σπάρτη εξακολουθούσε να είναι αήπητη και απρό βλεmη. Οι φιλο-αθηναϊκές, αλλά ανίσχυρες, σικελικές πόλεις της Έγεστας και των Λεοντίνων ήταν δυο αφερέγγυοι, αν όχι διπρόσω ποι, σύμμαχοι. Η απόσταση και η έλλειψη εύκολης επικοινωνίας και

ανεφοδιασμού σήμαιναν ότι οι οιωνοί για την εκστρατεία δεν ήταν ευνοϊκοί από επιχειρησιακή άποψη.

Ο Νικίας εξέθεσε, με δραματικό τρόπο, όλους τους λόγους για τους οποίους δεν έπρεπε να πραγματοποιηθεί η Σικελική Εκστρα τεία. Όμως, πέτυχε ακριβώς το αντίθετο, καθώς ερέθισε τους Αθη

ναίους πολίτες, παρόμοια με τον εξηκονταετή βασιλιά Αρχίδαμο που, στις παραμονές του πολέμου πριν από δύο σχεδόν δεκαετίες, είχε προβλέψει ότι η σύρραξη θα ήταν σκληρή, αλλά η Απέλλα είχε αψηφήσει τα λόγια του . Σε τελική ανάλυση , δεν προσπαθεί κάποιος

να νικήσει έναν κοντινό ολιγαρχικό εχθρό διανύοντας

1.300

χιλιό

μετρα για να επιτεθεί εναντίον μιας ουδέτερης δημοκρατικής πό λης-κράτους. Αυτό που είναι εντυπωσιακό στη Σικελική Εκστρατεία είναι το γε γονός ότι οι Συρακούσες , παρόλο που ήταν μια δωρική πόλη της Σι

κελίας, δεν είχαν ολιγαρχικό πολίτευμα. Πολύ πριν από την έναρξη του πολέμου ένας ανώνυμος συντηρητικός παρατηρητής είχε σχο

λιάσει ότι η Αθήνα αποτύγχανε κάθε φορά που δεν υποστήριζε την εξάπλωση της δημοκρατίας, δεδομένης της εγγενής συνάφειάς της

ιππω

387

με τα λαϊκά πολιτεύματα. Οι Συρακούσιοι δεν είχαν ένα τόσο ριζο σπαστικό δημοκρατικό καθεστώς όσο αυτό της Αθήνας, όμως το πο

λίτευμά τους ήταν φιλελεύθερο με την αρχαία έννοια του όρου. Η λαϊ κή συνέλευση των Συρακουσών, που αποτελούσε την ανώτερη αρχή, διασφάλιζε ότι υπήρχαν αμοιβαίες παραχωρήσεις ανάμεσα στους φτωχούς και στους εύπορους. Αυτό σήμαινε ότι η Σικελική Εκστρα τεία συνιστούσε μια προδοσία προς τις διακηρυγμένες αξίες των

Αθηναίων, οι οποίοι ήθελαν να προωθήσουν μια πανελλήνια δημο κρατική κουλτούρα. Για το συντηρητικό Θουκυδίδη η ανωμαλία δεν ήταν απλώς ότι η Αθήνα είχε απαρνηθεί τον ιδεολογικό στόχο της να

προστατεύει τις δημοκρατίες από τους ολιγαρχικούς , αλλά ότι για πρώτη φορά στην ελληνική Ιστορία δυο μεγάλες θαλασσοκράτειρες και δημοκρατικές πόλεις-κράτη θα βρίσκονταν σε εμπόλεμη κατά

σταση . Θα χρηmμοποιούσαν για στρατιωτικούς σκοπούς όλους ε κείνους τους πόρους που διέθεταν μόνο οι δημοκρατικές κοινωνίες, οι οποίες είναι εγγενώς πιο παραγωγικές και επινοητικές. Και ήταν

πάρα πολλά αυτά τα πλεονεκτήματα -πλοία , κεφάλαια , ανθρώπινο δυναμικό και λαϊκή ηγεσία- για να υποτιμώνται. Στις δημοκρατικές πόλεις-κράτη το σύνολο των πολιτών συμμε

τείχε στη λήψη των αποφάσεων . Δε διακύβευαν τη συλλογική τους άμυνα σε εκ παρατάξεως μάχες χάριν της κοινωνικής τάξης των ο πλιτών-γεωργών. Επειδή τα δημοκρατικά πολιτεύματα εναπέθεταν σε μεγάλο βαθμό την εξουσία στα χέρια των φτωχών, ενθάρρυναν την

κοινωνική κινητικότητα και τη μετανάστευση , είχαν μεγαλύτερα πο σοστά πληθυσμιακής αύξησης, ενστάλαζαν στους πολίτες μεγαλύ

τερο αίσθημα πειθαρχίας ( <<κυβερνούνταν δημοκρατικά όπως εκεί νοι» ), και, καθώς συσσώρευαν μεγαλύτερα κεφάλαια για τη ναυπή γηση στόλων και την ανέγερση οχυρώσεων, μπορούσαν να διεξά

γουν πολέμους με πολύ πιο επίφοβα μέσα από τις ολιγαρχικές πό λεις-κράτη (που ο Θουκυδίδης τις χαρακτηρίζει «αργοκίνητες» και « άτολμες» ).


388

Όπως γράφει ο Θουκυδίδης για τις πόλεις της Σικελίας : « Απ' ό λες τις πόλεις εναντίον των οποίων είχαν πολεμήσει, μονάχα τούτες

εδώ ήταν ίδιες με τη δική τους στον τρόπο ζωής: κυβερνούνταν δη μοκρατικά, όπως εκείνοι, κι είχαν ναυτικό , ιππικό και σημαντικό

πληθυσμό» . Για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι : «Αυτό το απέ δειξαν οι Συρακούσιοι' μοιάζοντας πολύ στο χαρακτήρα με τους Αθη ναίους τούς πολέμησαν αποτελεσματικά» . Παρά τις φριχτές ανα μνήσεις από το λοιμό και μια δεκαετία πολέμου , υπήρχαν χιλιάδες νεαροί Αθηναίοι που, πρόθυμα , αποδέχθηκαν την πρόκληση να δια

πλεύσουν επικίνδυνες θάλασσες για να πολεμήσουν εναντίον άγνω στών τους συμπατριωτών τους Ελλήνων , με σκοπό να κυριεύσουν τη μεγαλύτερη πόλη στον ελληνόφωνο κόσμο. Παρόλο που κάποιος μπορεί να μείνει κατάπληκτος από το θράσος τους, η τόλμη τους ή

ταν ακόμα πιο εντυπωσιακή .6 Επειδή ο Θουκυδίδης αφιερώνει δύο από τα βιβλία της Ιστορίας

του στη Σικελική Εκστρατεία -το ασχολείται με τρία μόνο

25% του συνόλου της αφήγησής του από τα 20 έτη που εξιστορούνται-, διαθέ

τουμε επαρκή τεκμήρια για τα σημαντικότερα γεγονότα της κατα στροφής. Ύστερα από δύο επεισοδιακές συνελεύσεις , οι Αθηναίοι

ψήφισαν υπέρ της αποστολής ενός μεγάλου στόλου στη Σικελία τον Ιούνιο του

415.

Επικεφαλής ορίστηκαν τρεις στρατηγοί - ο αξιόπι

στος βετεράνος Λάμαχος, ο ηλικιωμένος συντηρητικός, αλλά άτολ

μος, Νικίας και ο ραδιούργος Αλκιβιάδης. Ενώ η αρχική σκέψη ή ταν να αποσταλεί μια μετρίου μεγέθους δύναμη περίπου αριθμός πλοίων που είχε

60 τριήρεων --ο ίδιος αποπλεύσει το 427 σε μια μάταιη

προσπάθεια να τρομοκρατηθούν οι Συρακούσιοι- , σε μια επόμενη συνέλευση της Εκκλησίας του Δήμου η πομπώδης ρητορική και οι καυστικές διακηρύξεις είχαν προκαλέσει μια ολοκληρωτική αναθε

ώρηση των αρχικών αποφάσεων, η οποία θα αποδεικνυόταν κατα στροφική.

Αντίθετα με την προηγούμενη εισβολl1 στη Σικελία, αυτή τη φο-

-

ιπποι

389

ρά οι Αθηναίοι σε μια στιγμή έξαρσης αποφάσισαν την αποστολή μιας πολύ μεγαλύτερης δύναμης :

134 πλοία (από τα οποία 100 ήταν αθηναϊκά) , στα οποία συμπεριλαμβάνονταν περισσότερες από 90 τριήρεις, και 5.100 οπλίτες από την Αθήνα και τις υπόλοιπες πόλεις της ηγεμονίας. Στο εκστρατευτικό σώμα συμπεριλήφθηκαν επίσης

480 τοξότες, 700 σφενδονιστές, 30 ιππείς 30 μεταγωγικά πλοία . 7

και τα υποζύγιά τους , και

Από υλική άποψη , αυτό που είχε αρχικά σχεδιαστεί ως μια επι δρομή αντιποίνων είχε μετατραπεί σε μια προσπάθεια κατάκτησης και προσάρτησης . Όσο ακατανίκητο και αν είχε φανεί το εκστρα

τευτικό σώμα στην παρέλασή του στο λιμάνι του Πειραιά λίγο πριν αποπλεύσει ο στόλος , η στρατιωτική αυτή δύναμη ήταν μάλλον μι-

. κρή

για να υποτάξει ένα ολόκληρο νησί με το μέγεθος της Σικελίας ,

ιδίως αν δεν ενεργούσε άμεσα και αποφασιστικά , ώστε να εδραιώ σει την παρουσία του . Οι μελετητές αναφέρονται, μερικές φορές ,

στην καταπιεστική φύση της αθηναϊκής ηγεμονίας, όμως η δύναμη που παρέταξε το

415

ήταν μάλλον ισχνή

ρίπου πόλεις-κράτη είχαν στείλει μόνο των

5.100.

- οι σύμμαχοι από 200 πε 2.850 οπλίτες από το σύνολο

Οι Αθηναίοι αισθάνονταν ΤΙ1ν ψεύτικη ασφάλεια που με

ταδίδουν τα στρατεύματα τα οποία, κατά την αναχώρησή τους, κρί νουν σε μερικές περιmώσεις το βαθμό της ισχύος τους από την ε ντύπωση που προκαλούν στον εαυτό τους και όχι από εκείνη που προκαλούν στον εχθρό. Αυτό που προκαλεί κατάπληξη με το αθηναϊκό εκστρατευτικό

σώμα ήταν η αρχική εύνοια της τύχης. Ο καιρός ήταν καλός . Ο δύ σκολος διάπλους τόσων εκατοντάδων χιλιομέτρων πραγματοποιή θηκε χωρίς απώλειες ή καθυστερήσεις και, ως εκ τούτου , υπάρχουν ελάχιστες λεmομέρειες στην αφήγηση του Θουκυδίδη για το πώς θα μπορούσε να είναι ένα τόσο επικίνδυνο ταξίδι . Παρά τις υπερ βολικές δημόσιες τελετές κατά την αναχώρησή τους, όταν οι τριήρεις έφτασαν στη Σικελία , ο αιφνιδιασμός των Συρακουσίων υπήρξε σχε-

390


δόν πλήρης. Aνrίθετα, τα επόμενα δυο χρόνια, οι πελοποννησιακές ενισχύσεις θα ήταν λιγότερο τυχερές στην προσπάθειά τους να φτά σουν στις Συρακούσες , και συχνά τα πλοία που τις μετέφεραν έ

βγαιναν εκτός πορείας, ναυαγούσαν ή καθυστερούσαν εξαιτίας κα ταιγίδων . Με άλλα λόγια , σε αυτό το πρώτο κύμα της εισβολής, οι Αθηναίοι κατάφεραν να μεταφέρουν περισσότερους από

25.000 πο

λεμιστές διά μέσου της ανοιχτής θάλασσας χωρίς απώλειες , οι ο ποίοι έφτασαν στη Σικελία σε καλή κατάσταση ΠΡOKαλώνrας κατά πληξη και πανικό στους εχθρούς τους. Ωστόσο, σχεδόν αμέσως, άρ

χισε ανεξήγητα να εκτυλίσσεται μια τραγωδία.

Παράλυση Στην καρδιά της καταστροφής βρισκόταν η λανθασμένη, ως προς την

ουσία της, τριαδική αρχηγία . Δεν ήταν μόνο το γεγονός ότι την ευ θύνη των επιχειρήσεων τη μoιράζoνrαν τρεις στρατηγοί αντί για δύο , όπως συνηθιζόταν. Εξάλλου, οι καχύποπτοι Αθηναίοι φημίζoνrαν για το γεγονός ότι ανέθεταν ταυτόχρονα τη διοίκηση σε στρατηγούς

που έριζαν μεταξύ τους. Το πρόβλημα ήταν ότι αυτοί οι τρεις στρα τηγοί διέφεραν πάρα πολύ ως προς την ιδιοσυγκρασία τους , ενώ ε πιπλέον είχαν μεταξύ τους σημανrΙKές πολιτικές διαφωνίες. Ο εκ φύσεως επιφυλακτικός Νικίας αντιμετώπιζε προβλήματα υγείας και

ήταν εναντίον της εκστρατείας . Καθώς, όμως, ήταν ο αρχαιότερος στρατηγός, τα επόμενα δύο έτη θα διεξήγε τις πολεμικές επιχειρή σεις χωρίς να έχει κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο και ζώντας κάτω α

πό το φόβο μήπως κατηγορηθεί για αμέλεια KαθήKOνrOς. Ένα από τα παράδοξα γνωρίσματα της αθηναϊκής στρατηγίας ήταν ότι, σε μερικές περιπτώσεις, επικεφαλής μιας εκστρατείας ετίθετο ένας στρατηγός ο οποίος δεν την ενέκρινε , με βάση την αμφισβητούμενη

σκέψη ότι θα ασκούσε με' μεγαλύτερο αίσθημα ευθύνης τα καθήκο-

ΙΠΠΟΙ

391

vτά του σro πεδίο της μάχης, αλλά και θα ήταν πιο ακριβοδίκαιος

όταν θα λογοδοτούσε για τα πεπραγμένα , όταν θα επέσrρεφε σrην Αθήνα .

Πολύ σύvτoμα ο Αλκιβιάδης ανακλήθηκε κατηγορούμενος για ιεροσυλία. Την παραμονή του απόπλου , δεκάδες νεαροί ολιγαρχικοί θερμοκέφαλοι, μεθυσμένοι και παρακινούμενοι από πολιτική θρα σύτητα, κατηγορήθηκαν ότι είχαν διαπράξει ιερόσυλες πράξεις, οι οποίες συνισroύσαν έναν κακό οιωνό για την επικείμενη αναχώρη

ση του σrόλoυ . Η πραγματική τους πρόθεση ήταν, ίσως, να τρομά

ξουν τους προληmικούς φτωχούς πολίτες, ώσrε να ματαιωθεί η εκ σrρατεία. Μόνο με αυτό τον τρόπο θα διασφαλιζόταν ότι η Σπάρτη θα παρέμενε ουδέτερη και ο σrρατός της δε θα εισέβαλλε ξανά σrην

ύπαιθρο της Αττικής. Παρόλο που ο Αλκιβιάδης είχε ίσως αναμει χθεί σε διακωμωδήσεις των Ελευσίνιων Mυσrηρίων, κατά πάσα πι θανότητα δεν είχε καμία σχέση με τον απερίσκεmο ακρωτηριασμό των Ερμών - των ιερών λίθινων σrηλών που ήταν αφιερωμένες σroν Ερμή και ήταν διάσπαρτες σε όλη την Απική για να πρoσrατεύει ο θεός τους ταξιδιώτες και τις ιδιωτικές κατοικίες. Ο σrόλoς απέπλευσε,

λοιπόν, κάτω από μια σκιά. Και αποτελεί ειρωνεία το γεγονός ότι, KατηγOρώvτας τον Αλκιβιάδη κατά την απουσία του για ένα ιερόσυ λο έγκλημα και σrη συνέχεια απαιτώVΤας την ανάκλησή του από τη Σικελία, οι εξοργισμένοι Αθηναίοι έπαιξαν το riαιχνίδι των ολιγαρ χικών συνωμοτών: ο άVΤρας που είχε αναλάβει την ευθύνη να οδη

γήσει τη δημοκρατία σε μια τεράσrια επεκτατική περιπέτεια εμπο δίσrηKε από τους μέχρι τότε υπoσrηρικτές του να υλοποιήσει τις ρι ζOσπασrΙKές ιδέες τους.

Λίγο μετά την άφιξη του αθηναϊκού σrρατoύ σrη Σικελία, ο Αλκι βιάδης κλήθηκε να επισrρέψει σrην Αθήνα. Συνειδητoπoιώvτας ότι η επισrρoφή του ισοδυναμούσε με θανατική καταδίκη, ο Αλκιβιάδης

δραπέτευσε από τους δεσμοφύλακές του και κατέπλευσε σrην Πε λοπόννησο. Σύντομα κατέληξε σrη Σπάρτη και προέτρεψε τους


392

Σπαρτιάτες να κηρύξουν πάλι τον πόλεμο εναντίον της Αθήνας, στέλ

νοντας.βοήθεια στη Σικελία και δημιουργώντας μια οχυρωμένη βά ση στην Απική. Εν τω μεταξύ στη Σικελία ο οξυδερκής Λάμαχος δε διέθετε προφανώς το πολιτικό κύρος για να πείσει τους υπόλοιπους στρατηγούς να εφαρμόσουν το προνοητικό σχέδιό του και να επιτε

θούν αμέσως εναντίον των Συρακουσών . Ύστερα από ένα χρόνο θα σκοτωνόταν σε μια μάχη κατά

111

διάρκεια της πολιορκίας της πό

λης. Η αδυναμία του να πείσει τους άλλους στρατηγούς και ο μετα γενέστερος θάνατός του είχαν τραγικές επιπτώσεις, καθώς όχι μόνο

μια επίθεση των Αθηναίων υπό την ηγεσία του θα μπορούσε να πα νικοβάλει τους απροετοίμαστους Συρακούσιους και να τους εξανα γκάσει να παραδοθούν, αλλά, αν είχαν υιοθετηθεί οι προτροπές του ,

οι Αθηναίοι θα είχαν συγκεντρώσει μια τεράστια ποσότητα λαφύ ρων από την ύπαιθρο πριγ την εκκενώσουν οι Συρακούσιοι .

Οι Αθηναίοι παρέβλεψαν σχεδόν από την αρχή της εκστρατείας τον πρωτεύοντα κανόνα κάθε εισβολής: την ανάγκη για άμεση δρά ση. Ύστερα από την άφιξη στο έδαφος του εχθρού ο χρόνος για την επίτευξη της νίκης είναι περιορισμένος, ενώ η στασιμότητα είναι πάντα υπέρ των αμυνομένων. Ωστόσο , αντίθετα από τις συμβουλές

του Λάμαχου, οι Αθηναίοι δεν κατευθύνθηκαν εναντίον των Συρα κουσών, καθώς διαπίστωσαν ότι οι περισσότεροι Σικελοί δεν ανυ πομονούσαν να απελευθερωθούν. ότι οι λίγες πόλεις-κράτη που ή

ταν σύμμαχοι της Αθήνας δεν ήταν ούτε πλούσιες ούτε αποφασι σμένες , και ότι οι Συρακούσιοι δεν ήταν πλέον υπό την επήρεια «του σοκ και του δέους», καθώς έβλεπαν ότι οι επικεφαλής του εντυπω

σιακού εχθρικού στόλου 11ταν διστακτικοί και αναβλητικοί, αντί να είναι αποφασισμένοι και επιθετικοί.

Εντούτοις; οι Αθηναίοι πολέμησαν με θάρρος για τα επόμενα δύο χρόνια με κάθε δυνατό τρόπο , όπως άρμοζε σε έναν πολυμήχανο δημοκρατικό λαό . Όμως, σε καμία άλλη χρονική στιγμή μετά την ά φιξή τους στα τέλη του καλοκαιριού του

415 δε θα διέθεταν πάλι αυ-

ιπποι

393

τό που ο Αμερικανός στρατηγός Τζορτζ Σ. Πάτον είχε κάποτε απο καλέσει «ανελέητο λεmό»

-

αυτή τη σύντομη και ευνοϊκή συγκυρία

όπου η αστραπιαία δράση μπορεί να αιφνιδιάσει τον εχθρό, να ο

δηγήσει στην επικράτφη σε ένα ολόκλιιρο θέατρο πολεμικών επι χειρήσεων και να επιφέρει δραματικά αποτελέσματα χωρίς να χυ θεί πολύ αίμα. Μόλις οι αιφνιδιασμένοι πολίτες των Συρακουσών

διαπίστωσαν ότι δεν αποτελούσαν τον άμεσο στόχο του αθηναϊΚΟύ εκστρατευτικού σώματος , αναθάρρησαν και απαίτησαν να διεξα

χθούν επιθετικές επιχειρήσεις εναντίον των Αθηναίων. 8 Οι Αθl1ναίοι προέβησαν σε ελάχιστες ενέργειες μετά την άφιξή τους. Αντί να επιτεθούν εναντίον των Συρακουσών, κατέπλευσαν στο Ρήγιο ύστερα από έντονες συζητήσεις . Όμως, δε βρήκαν τη βοήθεια που ανέμεναν. Ακόμα χειρότερα, πολύ σύντομα πληροφορήθηκαν ό

τι οι Εγεσταίοι σύμμαχοί τους δεν είχαν χρήματα. Χωρίς, λοιπόν, να τους συνδράμουν οι σύμμαχοί τους οικονομικά ή με στρατιώτες, κα τευθύνθηκαν προς την Κατάνη , που βρισκόταν

80

χιλιόμετρα προς

το βορρά, για να δηριουργήσουν εκεί μια βάση από την οποία θα συ νέχιζαν τις πολεμικές επιχειρήσεις εναντίον των Συρακουσών, που

βρίσκονταν στο νότο. Η πρώτη τους επιτυχία, ύστερα από μήνες κωλυαιεργίας, ήταν η

κατάληψη των Ύκκαρων. Χάρη στην εικοσαετή εμπειρία τους να ε πιτίθενται εναντίον πόλεων, από την .ποτίδαια μέχρι τη Μήλο, οι Αθ'η

ναίοι δε δυσκολεύτηκαν να καταλάβουν αυτή την ασήμαντη κωμόπο λη , Βάσει των νέων κανόνων του πολέμου, πΟύλησαν ως δούλους όλους

τους κατοίκους. Πλησίαζε, όμως, το φθινόπωρο, χωρίς να έχουν επι τύχει σχεδόν τίποτα στους τέσσερις πρώτους μήνες της εκστρατείας : ο Αλκι'βιάδης είχε ανακληθεί, είχε δραπετεύσει και τώρα πια συμ

βούλευε τους εχθρούς της Αθήνας ο νωθρός Νικίας ασκούσε εικονι

κά τη διοίκηση' και οι Αθηναίοι δεν είχαν ακόμα επιτεθεί εναντίον των Συρακουσίων , που η αυτοπεποίθησή τους διαρκώς αυξανόταν,

394


Ο αγώνας για την απόκτηση υπεροχής στο ιππικό Παρόλο που πολλοί Αθηναίοι είχαν σημανnκή πολεμική εμπειρία, δεν κατάφεραν να εκτιμήσουν σωστά το είδος των δυνάμεων που ή ταν αναγκαίες για την επίτευξη της νίκης στη Σικελία, σε ένα μακρινό νησί του οποίου οι πλατιές πεδιάδες και τα λιβάδια θύμιζαν μάλλον

τη Θεσσαλία παρά την Απική ή την Πελοπόννησο . Οι πληροφορίες για τον τρόπο του πολέμου στη Σικελία, για την αξιοπιστία των συμ μάχων τους ή για τους πόρους του εχθρού είτε ήταν λανθασμένες εί

τε δεν υπήρχαν . Αν και μάλλον επιπόλαια ο Νικίας είχε προειδο ποιήσει τους Αθηναίους ότι θα χρειάζονταν ιππι κό, καθώς ήταν πα ραδοσιακός στρατηγός έδωσε μεγαλύτερη έμφαση στην ανάγκη να υπάρχει μια σημαντική δύναμη οπλιτών. Ακόμα και ο Αλκιβιάδης,

ο έμπειρος ιππέας , διαβεβαίωσε τους Αθηναίους ότι θα μπορούσαν εύκολα να νικήσουν τους Συρακούσιους, καθώς ήταν πασίγνωστο ό

τι οι σικελικές πόλεις-κράτη δε διέθεταν ισχυρό πεζικό! Όμως, σχε δόν αμέσως μετά την άφιξή τους στη Σικελία, οι Αθηναίοι διαπί στωσαν ότι οι χιλιάδες οπλίτες τους δεν ήταν ο βασικός παράγοντας

για την επίτευξη της νίκης και ότι δε διέθεταν το μοναδικό μέσο -μια μεγάλη δύναμη ιππικού- που θα τους παρείχε την αναγκαία προ στασία για την επιτυχή έκβαση μιας πολιορκίας. Η μοναδική εξή γηση για αυτή την ανόητη στρατηγική αντίληψη ήταν οι προκατα

λήψεις σχετικά με την πολεμική ανωτερότητα των οπλιτών. Ωστόσο, οι Αθηναίοι γνώριζαν ήδη ότι οι ιππείς είχαν διαδραματίσει καθο ριστικό ρόλο στη Σπάρτωλο

(429)

και ότι χάρη στο ιππικό είχαν κα

ταφέρει να παρενοχλούν διαρκώς τους Σπαρτιάτες στη διάρκεια των εισβολών τους στην Αττική

-

πολεμικές επιχειρήσεις στις οποίες εί

χαν άμεση συμμετοχή τόσο ο Νικίας όσο και ο Αλκιβιάδης.9 Ύστερα από τη στρατοπέδευσή τους στην Κατάνη, οι Αθηναίοι

συνειδητοποίησαν ότι η Σικελία ήταν μεγάλη και ότι ήταν αναγκαίο να δημιουργήσουν ένα μόνιμο δίαυλο επικοινωνίας με τις επιμέρους

ιπποι

395

πόλεις της . Για έναν εισβολέα η απόκτηση υπεροχής στο ιππικό ή ταν καθοριστική προκειμένου να έχει κάποιες πιθανότητες ε πιτυ χίας εναντίον των Συρακουσών

-

μιας πόλης-κράτους που ήταν εξί

σου μεγάλη με την Αθήνα και διέθετε εκατοντάδες επιδέξιους ιπ πείς. Οι Συρακούσιοι ίππευαν μέχρι την Κατάνη και πρόσβαλλαν τους στρατοπεδευμένους Αθηναίους , προσπαθώντας εσκεμμένα να προκαλέσουν τους εισβολείς που, μερικές μόνο εβδομάδες μετά την

άφιξή τους, έμοιαζαν περισσότερο με πολιορκημένους παρά με πραγματικούς εισβολείς. Για να επικρατήσουν σε αυτό τον πόλεμο ,

οι Αθηναίοι χρειάζονταν μεγάλο αριθμό ιππέων για να προστατεύ ουν τους ελαφρά οπλισμένους πεζούς και τους λιθοξόους, οι οποίοι ήταν οι μόνοι που, περιτειχίζοντας τις Συρακούσες, θα μπορούσαν να την απομονώσουν από την ύπαιθρό της.

Στην περίmωση που οι Συρακούσιοι έβγαιναν από τα τείχη της πόλης τους για να διεξαγάγουν μια συμβατική μάχη ανάμεσα σε φά

λαγγες οπλιτών , και πάλι οι Αθηναίοι θα χρειάζονταν ιππείς για να προστατεύσουν τα πλευρά της φάλαγγάς τους και για να καταδιώ ξουν τους αντιπάλους τους στις μεγάλες πεδιάδες της Σικελίας . Ακό

μα και όταν οι Αθηναίοι άρχισαν να λεηλατούν την ύπαιθρο και να

εμποδίζουν την πρόσβαση των γεωργών στα κτήματά τους, ο ρόλος του ιππικού ήταν πάλι ουσιώδης. Αμέσως μετά την άφιξη των Αθη ναίων στη Σικελία , ο Λάμαχος, ένας βετεράνος που πολέμησε ενα

ντίον των Σπαρτιατών στην Απική και είχε μεγάλη εμπειρία στις ε πιδρομές και στις λεηλασίες, πίστευε ότι οι Αθηναίοι έπρεπε να αρ χίσουν αμέσως να περιπολούν στην ύπαιθρο των Συρακουσών, για

να βρουν εφόδια στα απροστάτευτα αγροκτήματα και για να εμπο δίσουν την πρόσβαση από την πόλη στην ύπαιθρο, που ήταν ζωτική για την επιβίωσή της.

Έπρεπε να ληφθούν δραστικά μέτρα για να αναχαιτιστεί η με

γαλύτερη δύναμη ιππέων που αντιμετώπισαν οι Αθηναίοι μετά τους Περσικούς Πολέμους. Ωστόσο, το ιππικό ήταν το μοναδικό μέσο

396


που δεν είχαν στη διάθεσή τους οι Αθηναίοι στη Σικελία. Είτε εξαι τίας του φόβου που προκαλούσε ο διάπλους από την Ελλάδα στη νό

τια Ιταλία είτε επειδή είχαν συνειδητοποιήσει ότι Ι1ταν αναγκαίο να διατηρήσουν μια σημαντική δύναμη ιππικού για την περίmωση που οι Σπαρτιάτες θα εισβάλλανε ξανά στην Αττική , οι Αθηναίοι έστει λαν αρχικά στη Σικελία ένα μόνο πλοίο που μετέφερε

30 ιππείς

και

τα υποζύγιά τους. Ενδεχομένως , αυτό να είναι κατανοητό για όποιον είχε κάνει το ταξίδι από την Ελλάδα στη Σικελία , διά μέσου μιας

σχετικά τρικυμιώδους θάλασσας: ας φανταστούμε ένα ciτόλo με περίπου πλοία που μεταφέρουν άλογα

- 300

10

μικρόσωμους ίππους

πάνω σε μετασκευασμένες τριήρεις που τα καταστρώματά τους ήταν

λίγο πάνω από το νερό-, και τα οποία διασχίζουν κύματα που, συ χνά, προκαλούν ναυτία ακόμα και σε σημερινούς τουρίστες που ε

πιβαίνουν σε γιγαντιαία πλοία . Η Αθήνα δεν ήταν διατεθειμένη να διακινδυνεύσει στις ανοιχτές θάλασσες το σύνολο των πλοίων της που μετέφεραν άλογα και το ένα. τρίτο του ιππικού της , το οποίο ή ταν ζωτικό για την υπεράσπιση της Απικής . Όrαν , ύστερα από τη στρατοπέδευσή τους στην Κατάνη , διαπί στωσαν ότι οι οπλίτες και οι ελαφρά οπλισμένοι πεζοί τους -όπως και οι Σπαρτιάτες στην Απική- δεν μπορούσαν να καταστρέψουν τις γε

ωργικές καλλιέργειες των Συρακουσίων , οι Αθηναίοι προσπάθησαν να βρουν έναν τρόπο να φτάσουν στις Συρακούσες χωρίς να υφί στανται τις συνεχείς επιθέσεις του εχθρικού ιππικού . Τελικά , εξα

πάτησαν τους Συρακούσιους μέσω ψευδών πληροφοριών, ώστε να α κινητοποιήσουν τις χερσαίες δυνάμεις τους. Εν τω μεταξύ έπλευσαν ανεμπόδιστοι κατά μήκος των ακτών προς τις Συρακούσες και απο

βιβάστηκαν με ασφάλεια , πριν προλάβει να καταφθάσει το εξαπα τημένο ιππικό των Συρακουσίων. Αν και επιτυχές , αυτό το στρατή

γημα εκπορευόταν από μια δυσοίωνη πραγματικότητα : μερικές ε

κατοντάδες ιππείς είχαν περιορίσει δεκάδες χιλιάδες Αθηναίους μέ σα στη βάση τους. Μόνο με μια παραπλανητική ενέργεια κατάφε-

397

ιπποι

ραν οι Αθηναίοι να προσεγγίσουν το στόχο της εκστρατείας τους

-

και για να το επιτύχουν, χρειάστηκε να χρησιμοποιήσουν τα πλοία τους, και όχι να προελάσουν διά ξηράς . Ακόμα και όταν η αθηναϊκή φάλαγγα συντάχθηκε μπροστά στην

αιφνιδιασμένη πόλη, φρόντισε να παραταχθεί σε ένα έδαφος όπου <<"[ο ιππικό των Συρακουσίων ελάχιστα θα μπορούσε να τους παρε νοχλεί είτε την ώρα της μάχης είτε πριν απ ' αυτήν» . Σύμφωνα με μια πηγή , οι Αθηναίοι έστησαν παγίδες για τα άλογα στα πλευρά του στρατού τους, ώστε να κρατήσουν σε απόσταση το επίφοβο ιππικό

του εχθρού

-

μια ταπεινωτική παραδοχή ότι οι βαριά οπλισμένοι ο

πλίτες δεν πολεμούσαν πλέον «στο πιο λείο κι επίπεδο κομμάτι γης» . Εξάλλου, για ποιο λόγο να μην το έκαναν, όταν οι

1.200

Συρακού

σιοι ιππείς θα κατέφθαναν σύντομα , ανυπομονώντας να σκοτώσουν

οποιονδήποτε θα έβρισκαν έξω από το σχηματισμό της φάλαγγας; Παρόλο που στη μάχη που επακολούθησε οι οπλίτες της Αθήνας διέρρηξαν τη φάλαγγα των λιγότερο έμπειρων Συρακουσίων -σι ο

ποίοι φαίνεται ότι τρομοκρατήθηκαν από τον ήχο κάποιων κεραυ νών , ενώ επιπλέον δεν ήταν συνηθισμένοι να πολεμούν πεζοί-, δεν

πέτυχαν εντούτοις μια αποφασιστικιι νίκη , επειδή το ιππικό των Συ ρακουσίων κατάφερε να καλύψει την υποχώρηση των Συρακουσίων

οπλιτών. Ποτέ στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου οι Αθη ναίοι δεν μπόρεσαν να παρατάξουν περισσότερους από

Και μόνο η ιδέα ότι

1.200 ιππείς του

600

ιππείς .

εχθρού θα βρίσκονταν στο πε

δίο της μάχης, ξεπερνούσε τη φαντασία τους. Ακόμα κι αυτή η μικρή εκ παρατάξεως μάχη ανάμεσα σε φά

λαγγες οπλιτών βασιζόταν στην προϋπόθεση ότι μόνο με ένα τέχνα σμα θα μπορούσαν οι Αθηναίοι να παραταχθούν ανεμπόδιστοι, ότι μόνο η συνετή εκμετάλλευση της διαμόρφωσης του εδάφους θα μπο

ρούσε να τους προστατεύσει στη διάρκεια της μάχης και ότι δε θα μπορούσαν να επωφεληθούν πλήρως της νίκ ης τους όσο το ιππικό

του εχθρού διέτρεχε το πεδίο της μάχ ης . Μέσα σε μια ημέρα ο τρό-


398

πος πολέμου τον οποίο γνώριζαν οι Έλληνες είχε αλλάξει ριζικά. Η σωτήρια παρουσία των

1.200

Συρακούσιων ιππέων μετέτρεψε μια

πανωλεθρία σε μια στάσιμη κατάσταση. Ο καταλυτικά υπέρτερος α ριθμός των Συρακούσιων ιππέων είχε τελικά ως αποτέλεσμα τη με τατροπή μιας μάχης οπισθοφυλακών σε νίκη, καθώς οι Αθηναίοι α

πέπλευσαν για την Κατάνη και σταμάτησαν τη διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων στη διάρκεια του χειμώνα. Όταν επέστρεψαν στη βά ση τους, οι κατάπληκτοι Αθηναίοι προσπάθησαν να αποκτήσουν μια όσο το δυνατό μεγάλη δύναμη ιππικού σε όσο πιο σύντομο χρονικό

διάστημα μπορούσαν. IΟ Καθώς οι συνθήκες πολέμου στη Σικελία φάνταζαν εξωπραγμα τικές για τους Αθηναίους, η μοναδική τους ελπίδα ήταν να συγκε

ντρώσουν μια επαρκή έφιππη δύναμη για τη διεξαγωγή αντεπιθέ σεων, είτε μέσω των συμμάχων τους είτε μέσω της αποστολής ενι

σχύσεων από την Αθήνα. Εφόσον οι Αθηναίοι θα αποκτούσαν την υ περοχή στο ιππικό , θα μπορούσαν να μετακινούνται και να λεηλα τούν κατά βούληση , αλλά και να περιτειχίσουν τις Συρακούσες . Δια

φορετικά, οι πολιορκητές θα περιορίζονταν μέσα στο στρατόπεδό

τους και θα επείχαν θέση πολιορκουμένων. 11 Ενώ οι Αθηναίοι προετοιμάζονταν να περάσουν το χειμώνα στην Κατάνη διαβιώνοντας σε αυτοσχέδια παραπήγματα, ο Νικίας προ σπάθησε με αd

hoc διευθετήσεις να αποκτήσει άλογα όσο το δυνατό

πιο σύντομα , και έστειλε πρέσβεις σε εν δυνάμει συμμαχικές πόλεις

κράτη. Πίστευε , αφελώς , ότι οι Σικελοί και οι Καρχηδόνιοι θα βοη θούσαν έναν εισβολέα ο οποίος το μόνο που είχε επιτύχει ήταν να ε

πικρατήσει σε μια μικρή εκ παρατάξεως μάχιι ανάμεσα σε φάλαγ γες οπλιτών . Αντίθετα, το ηθικό των Συρακουσίων όχι μόνο δεν κάμ

φθηκε από αυτή την ελάσσονος σημασίας ήπα , αλλά αντίθετα ενι σχύθηκε , καθώς είχαν υπό τον πλήρη έλεγχό τους την ύπαιθρο χά ρη στους ιππείς τους, που, εξαιτίας των ε πιτυχιών τους, γίνονταν ο λοένα και πιο αλαζονικοί. Και ενώ οι Αθηναίοι χρονοτριβούσαν, οι

ιπποι

399

Συρακούσιοι ανέθεσαν σε νέους ηγέτες τη διεξαγωγή των πολεμικών επιχειρήσεων και άρχισαν να ενισχύουν τις οχυρώσεις της πόλης, ώ στε να είναι έτοιμοι να αντιμετωπίσουν την αναπόφευκτη πολιορ κία που θα ακολουθούσε. Έστειλαν ενθαρρυντικές ειδήσεις στους Σπαρτιάτες, που σύντομα θα σαγηνεύονταν από το νεόκοπο υπέρ μαχο των συμφερόντων τους, τον Αλκιβιάδη, ο οποίος τους παρό τρυνε να κηρύξουν πάλι τον πόλεμο και να αποτελειώσουν την Αθή να, που αιμορραγούσε.

Αφού διέφυγε από τους Αθηναίους δεσμοφύλακές του, ο Αλκι

βιάδης κατέφυγε στη Σπάρτη, μετατράπηκε σε Λάκωνα και άρχισε να ισχυρίζεται ότι, δήθεν, οι Αθηναίοι επεδίωκαν να αρχίσουν πάλι τις εχθροπραξίες και να επεκτείνουν την ηγεμονία τους σε όλη τη Με σόγειο: στη Σικελία αρχικά, στην Ιταλία έπειτα και στην Καρχηδό να στη συνέχεια. Η ικανότητα του Αλκιβιάδη να επινοεί μυθεύματα

δεν είχε όρια: ισχυρίστηκε ότι αυτές οι κατακτήσεις θα είχαν ως α ποτέλεσμα οι Αθηναίοι να αποκτήσουν νέους συμμάχους στην Ιβη

ρία χερσόνησο, να ναυπηγήσουν περισσότερες τριήρεις με την ξυ λεία από τα δάση της Ιταλίας και να αποκτήσουν επιπλέον οικονο μικούς πόρους από τους κατακτημένους λαούς. Η εκστρατεία ενα

ντίον της Καρχηδόνας υπήρχε μόνο στη φαντασία του ή αποτελού σε τη λογική συνέχεια ύστερα από μια νίκη στη Σικελία ; Οι απα ντήσεις ποικίλλουν, είναι όμως βέβαιο ότι τα φάσμα μιας γιγάντω

σης της ηγεμονίας της δημοκρατικής Αθήνας θα εξόργιζε τόσο πο λύ τους Σπαρτιάτες, ώστε θα κήρυπαν πάλι τον πόλεμο

-

και, προς

το παρόν, αυτό εξυπηρετούσε τα ατομικά συμφέροντα του εξόρι

στου Αλκιβιάδη. Με το ζήλο του προσήλυτου, και καθώς ήταν διατεθειμένος να κά νει τα πάντα για να εκδικηθεί τους πρώην συμπολίτες του, για να

σιδσει τον εαυτό του και για να ενσωματωθεί στην κοινωνία των νέ ων οικοδεσποτών του, ο Αλκιβιάδης τρομοκράτησε ακόμα περισσό

τερο τους κατάπληκτους Σπαρτιάτες με μυθεύματα για φανταστικές

400


συνωμοσίες των Αθηναίων, που απέβλεπαν να περικυκλώσουν την

Πελοπόννησο από ξηρά και θάλασσα. Και ολοκλήρωσε την προδο σία του σκιαγραφώντας τη μοναδική στρατηγική με την οποία θα ή ταν δυνατό να καταστραφεί η γενέθλια πόλη του, με έναν τρόπο που ήταν τόσο νηφάλιος και συνετός όσο εξωφρενικά ήταν τα μυθεύμα τά του για τους επεκτατικούς στόχους της Αθήνας: οι Πελοποννήσιοι έπρεπε να εισβάλουν αμέσως στην Αττική, να οχυρώσουν τη Δεκέ

λεια, να στείλουν βοήθεια στη Σικελία και να υποκινήσουν εξεγέρ

σεις στις πόλεις-κράτη του Αιγαίου. 12 Εν τω μεταξύ στη Σικελία, όταν έφτασε η άνοιξη, οι Αθ ηναίοι α ποπειράθηκαν να διεξαγάγουν νέες επιδρομές. Όμως, εκείνο που κυρίως περίμεναν ήταν η άφιξη των ιππέων που είχαν ζητήσει να α ποσταλούν από την Αθ ήνα . Ουσιαστικά, είχαν χάσει οχτώ μήνες πα ραμένοντας μέσα στο στρατόπεδό τους στην Κατάνη. Εντέλει, έ

φτασαν από την Αθήνα

250 έμπειροι ιππείς, 30 έφιπποι τοξότες και ένα χρηματικό ποσό 300 ταλάντων για να αγοραστούν άλογα από την

Έγεστα και την Κατάνη . Ωστόσο, οι Αθηναίοι δεν είχαν, ουσιαστι

κά , εκπληρώσει κανέναν από τους στόχους τους, παρόλο που βρί σκονταν στη Σικελία από τον Ιούνιο του περασμένου έτους. Η α

δράνειά τους είχε ως αποτέλεσμα να αναθαρρήσουν όχι μόνο οι Συ ρακούσιοι, αλλά και οι Πελοποννήσιοι εχθροί τους στην ηπειρωτι κή Ελλάδα. Εντούτοις, ύστερα από την άφιξη μερικών ιππέων από συμμαχικές πόλεις της Σικελίας, ο Νικίας είχε καταφέρει να συ γκροτήσει μια εκ των ενόντων δύναμη

650

ιππέων, οι οποίοι επαρ

κούσαν για να προστατεύουν τους άντρες μηχανικούς , ώστε να αρ

χίσει η πολιορκία των Συρακουσών. 13 Παρά τη μοιραία αδράνεια του Νικία, οι Αθηναίοι εξακολου θούσαν να διαθέτουν μερικά πλεονεκτήματα, που τους έδ ιναν τη δυ νατότητα να αποσπάσουν τη νίκη, έστω και την τελευταία στιγμή.

Ύστερα από την αναχώρηση και την προδοσία του Αλκιβιάδη , ο Λά μαχος, ο αξιόπιστος τρίτος στρατηγός, κατέδειξε την αξία του, κα-

ΙΠΠΟΙ

401

θώς κατάφερε να εμψυχώσει τους Αθηναίους να καταπλεύσουν πά λι στις Συρακούσες και, επιτέλους, να αρχίσουν να πολιορκούν την

πόλη , όπως θα έπρεπε να είχαν κάνει από την πρώτη ημέρα της ά φιξής τους στη Σικελία. Οι Αθηναίοι μπορούσαν , πλέον, να χρησιμοποιήσουν το πρό σφατα συγκροτημένο ιππικό τους για να προστατεύουν τους άντρες

που άρχισαν να περιτειχίζουν την πόλη. Όταν οι Συρακούσιοι α πέρριψαν μια ακόμα

pro !ormα , σύμφωνα με τους τύπους , πρόκληση

των Αθηναίων να τους αντιμετωπίσουν σε μια εκ παρατάξεως μάχη

ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών, οι Αθηναίοι επέδειξαν μερικά ψήγ ματα των πολιορκητικών ικανοτήτων τους χάρη στις οποίες είχαν υ ποτάξει μια σειρά από πόλεις

-

από την Ποτίδαια μέχρι τη Μήλο.

Κατέλαβαν σχεδόν αμέσως το ύψωμα των Επιπολών, που βρισκό ταν κοντά στην ακρόπολη των Συρακουσών , και άρχισαν να σχε διάζουν την περιτείχιση της πόλης για να την απομονώσουν από την ενδοχώρα της. Για να το επιτύχουν, κατασκεύασαν γρήγορα ένα κυ κλικό οχυρό και, χρησιμοποιώντας το ως βάση, άρχισαν να ανεγεί ρουν ένα περιτείχισμα προς την τοποθεσία Τρωγίλο , που βρισκόταν δίπλα στη θάλασσα, και ένα άλλο προς το νότο , όπου βρισκόταν το Μεγάλο Λιμάνι των Συρακουσών, με σκοπό να εμποδίσουν την άφι

ξη ενισχύσεων στην πόλη είτε από την ξηρά είτε από τη θάλασσα. Καθώς είχαν αντιμετωπίσει με επιτυχία πέντε εισβολές στην ε πικράτειά τους, αλλά και είχαν επιτεθεί εναντίον της Ποτίδαιας, της Μυτιλήνης, της Σκιώνης και της Μήλου , οι Αθηναίοι είχαν μεγάλη

εμπειρία στη διεξαγωγή συνδυασμένων επιχειρήσεων στην ξηρά και στη θάλασσα, τόσο για αμυντικούς όσο και για επιθετικούς σκοπούς . Αντίθετα από την Αθήνα, οι Συρακούσες δε διέθεταν οχυρωμένο λι μάνι -όπως ήταν ο Πειραιάς-, ούτε εμπειροπόλεμο στόλο ή οχυρώ σεις αντίστοιχες με τα Μακρά Τείχη . Αν οι Αθηναίοι κατάφερναν

να περιτειχίσουν το άνω τμήμα της πόλης, να θέσουν υπό τον έλεγ χό τους το νότιο τείχος που εκτεινόταν μέχρι τη θάλασσα , να λεη-

402

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗ Σ ΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

λατούν την ύπαιθρο με τους οπλίτες και το ιππικό τους και να ε

μποδίζουν την έξοδο πλοίων από το Μεγάλο Λιμάνι , οι Συρακούσες

θα αποκόπτονταν από κάθε πηγή εγχώριων και εισαγόμενων εφοδίων και, άρα , η Αθήνα θα κέρδιζε τον πόλε μο. Διαθέτοντας επιτέλους μια επαρκή δύναμη ιππικού , η πορεία του

πολέμου άρχισε αργά, αλλά σταθερά, να τρέπεται προς όφελος των Αθηναίων, καθώς μπορούσαν πλέον να περιπολούν ελεύθερα γύρω

από την πολιορκημένη πόλη. Ίσως το επόμενο στάδιο να ήταν η λι μοκτονία ή κάποια επ ιδημία, δεδομένου ότι οι Συρακούσες μπο

ρούσαν να απομονωθούν πολύ πιο εύκολα από την Αθήνα, η οποία

το

430 είχε βυθιστεί στο χάος . Υπήρχαν φήμες ότι, καθώς ο περι

τειχισμός της πόλης προχωρούσε , οι Συρακούσιοι είχαν φτάσει στα

πρόθυρα της συνθηκολόγησης, αφού είχαν συνειδητοποιήσει ότι η προσπάθε ια των Αθηναίων να τους αποκόψουν από την ενδοχώρα

σήμαινε ότι η πόλη τους ήταν καταδικασμένη. 14

Α υξανόμενη απόγνωση Η τραγική διάσταση της αποτυχίας των Αθηναίων δεν έγκειται μό νο στο γεγονός ότι έγιναν ανόητα λάθη ή χάθηκαν ευκαιρίες , αλλά κυρίως στο ότι , χάρη στο θάρρος και στην τόλμη τους , οι Αθηναίοι

πολύ συχνά ανέτρεψαν τις επιπτώσεις από τα λάθη της ηγεσίας τους και έφτασαν πολύ κοντά στην τελική επικράτηση. Ο Ν ικίας δεν έ κανε καμία προσπάθεια για να εμποδίσει τους Συρακούσιους να κα τασκευάσουν ένα αντιτείχισμα στη δ ιάρκεια του χειμώνα. Άφησε να μπουν στην πόλη ο Σπαρτιάτης στρατηγός Γύλιππος και ο ι ενισχύ σεις από την Πελοπόννησο που έφτασαν διά ξηράς. Οι Αθηναίοι ε πέτρεψαν σε μια κορινθιακή ναυτική μοίρα , υπό τον Κορίνθιο ναύ αρχο Γόγγυλο , να καταπλεύσει στο λιμάνι των Συρακουσών. Δεν ε πιτέθηκαν εναντίον του εχθρικού αντιτειχίσματος στα πρώτα στά-

ιπποι

403

δια τιις κατασκευής του και άρχισαν να ανεγείρουν δύο περιτειχί σματα, αντί να περικυκλώσουν αμέσως την πόλη με ένα απλό ad hoc

περίφραγμα. Παρ' όλα αυτά, οι Αθψαίοι έφτασαν πολύ κοντά στην επίτευξη του στόχου τους, την κατάληψη των Συρακουσών, λίγες μό νο εβδομάδες αφόιου άρχισαν να πολιορκούν συστηματικά την πό

λη , την άνοιξιι του

414.

Μερικές εmδρομές που έγ ιναν στις ακτές της Πελοποννήσου έ

δωσαν στη Σπάρτη το πρόσχημα να παραβιάσει τη Νικίειο ΕΙΡιΙνη . Άρχισε να οργανώνει την αποστολή ενισχύσεων στη Σικελία και προ

ετοιμάστηκε να εισβάλει στην Απική, για πρώτη φορά ύστερα από μια δεκαετία. Η Σπάρτη είχε αποδεχθεί τη συνθήκη ειρ ήνης το χει μώνα του

421,

επε ιδή το ηθικό της είχε καταρρακωθεί εξαιτίας της

ήπας της στην Πύλο, αλλά και εξαιτίας των αποτυχιών της στην Απική και στη δυτική Ελλάδα. Όμως, ύστερα από τη νίκη της στη μάχη της Μαντίνειας και την αποτελμάτωση στην οποία είχαν οδη

γηθεί οι Αθηναίοι στη ΣικεΜα δεν έβλεπε για ποιο λόγο να μην επι φέρει ένα ισχυρό πλιιγμα στην Αθήνα, ιδίως όταν μια σημαντική ήτ τα των Αθηναίων θα μπορούσε ίσως να πείσει την Περσία να χρη

ματοδοτήσει τη ναυπήγηση σπαρτιατικού στόλου. Λίγο μετά τψ αποπεράτωση του κυκλικού οχυρού τους, οι Αθη ναίοι ιππείς και οπλίτες αναχαίτισαν μια αντεπίθεση των Συρακου

σίων. Χάρη στην ανώτερη πειθαρχΙα του πεζικού τους και διαθέτο ντας πλέον την υποστήριξη ιππικού, οι Αθηναίοι άρχισαν να επιτί θενται συστηματικά εναντΙον των Συρακουσίων από τα υψώματα των Επιπολών. Η σύγκρουση είχε μετατραπεί σε μια ιλαροτραγική α ντιπαράθεση κατασκευής τειχισμάτων: το ένα μέρος προσπαθούσε απεγνωσμένα να αποπερατώσει το περιτείχισμά του και να το επε

κτείνει πάνω από το βραχώδες έδαφος μέχρι τη θάλασσα , ενώ οι α ντίπαλοι προσπαθούσαν να τους εμποδίσουν κατασκευάζοντας κά

θετα ένα τείχος. Στη διάρκεια αυτών των παράδοξων προσπαθειών ανέγερσης και καταστροφιις τειχισμάτων που λάμβαναν χώρα, ο Λά-

· ..

Η επίθεση των Αθηναίων

,Ι

ενανrίoν των Συρακουσών

(4 14

πΧ)

Μίλια

ό

Χλμ.

α Λάβδαλο ΕΠ ΙΠ ΟΛΕΣ Ευρύαλος Υπό κατασκευη'

'-... •• , ....... . n ~ •• • ••• Τείχος των 2..υ lραιcoρσ ι

αθψαϊκό π ερ ιτε ίχισμα

ΚΥΚΛΙΚΟ •••

που U L'luu,u urIIJI.lK~

ΟΧΥΡΟ Ο

το Λ {V

W "'lΛn.IY-

Πλημμύριο J)

}~

~"

ΙΠΠOl

405

μαχος σκοτώθηκε σε μια αψιμαχία, με συνέπεια οι Αθηναίοι να στε ρηθούν το μοναδικό προικισμένο στρατηγό τους. Το χειρότερο , όμως, ιιταν ότι ο Νικίας είχε χρονοτριβήσει στις πιο κρίσιμες στιγμές και είχε υποτιμήσει την ψυχολογική σημασία της άφιξης των ενισχύσεων από την Πελοπόννησο. Δεν είχε συνει

δητοποιήσει πόσο σημαντικό ήταν να εκμεταλλευτεί τη σύντομη ευ καιρία που παρουσιάστηκε , ώστε να αποπερατωθεί το περιτείχισμα,

προτού οι απελπισμένοι Συρακούσιοι ανασυνταχθούν και ενισχυ θούν με οπλίτες και πλοία από την Πελοπόννησο. Δεδομένου ότι ο

Νικίας είχε στη διάθεσή του περιτειχισμάτων μήκους

10.000 άντρες για την ανέγερση δύο

8 χιλιομέτρων που θα ξεκινούσαν από το κυ

κλικό οχυρό, δεν υπήρχε κανένας λόγος ένας αποφασισμένος στρα ΤΙ1Υός να μην αποπερατώσει την ανέγερσή τους προτού η άφιξη των

ενισχύσεων από την Πελοπόννησο ανατρέψει το ψυχολογικό και α ριθμητικό πλεονέκτημα που διέθετε. 15 Σε προηγούμενες φάσεις του πολέμου οι Αθηναίοι είχαν ανεγείρει πολύ πιο γριιγορα περιτειχίσματα στη

ίσαια, στο Δήλιο και στψ Π ύ

λο . Ακόμα και οι υποτιθέμενα βραδυκίνητοι Σπαρτιάτες είχαν ανεγεί ρει στις Πλαταιές ένα διπλό περιτείχισμα σε λιγότερο από τρεις μήνες .

Σχεδόν πέντε αιώνες αργότερα ο Τίτος θα περικύκλωνε μέσα σε τρεις 11μέρες την Ιερουσαλήμ με ένα περιτείχισμα που είχε περίπου το ίδιο μήκος με εκείνο των Αθηναίων στις Επωολές και έχοντας στη διάθε σή του ισάριθμους άντρες. Άρα, παρά το βραχώδες έδαφος και την

πείσμονα αντίσταση, το περιτείχισμα των Αθηναίων δεν έφτασε μέχρι τη θάλασσα κυρίως εξαιτίας της ανεπάρκειας των ηγε-ιών τους. Ο Νικίας συνέχιζε να χρονοτριβεί. Τα δύο μέρη συγκρούονταν για

την κατασκευή τειχισμάτων. Και σχεδόν αδιόρατα επιδεινωνόταν η κα τάσταση στην οποία βρισκόταν το αθηναϊκό ναυτικό, που παρέμενε σε αδράνεια : τα πλοία είχαν γεμίσει με νερό , ενώ λιποτακτούσαν αρ κετοί σύμμαχοι και δούλοι που επάνδρωναν το στόλο . Αυτό σήμαινε ότι οι Αθηναίοι δεν ήταν πλέον σε θέση να επιβάλουν έναν ολοκλη-

ΠΕΛΟΠΟ

406

ΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

ρωτικό αποκλεισμό , αλλά και ότι δεν ήταν βέβαιη η επικράτησή τους σε μια ναυμαχία, αν ο στόλος των Συρακουσίων και των Κορινθίων

συμμάχων τους έβγαινε από το Μεγάλο Λιμάνι για να πολεμήσει. Ο κορινθιακός στόλος κατέπλευσε στις Συρακούσες αμέσως με τά τη διά ξηράς άφιξη των ενισχύσεων υπό τον Γύλιππο. Η παρου

σία των πελοποννησιακών δυνάμεων και ενός ικανού ηγέτη δεν είχε

μόνο ως αποτέλεσμα να αυξηθεί η στρατιωτική ισχύς των Συρακου σίων, αλλά παρακίνιισε και τις ουδέτερες πόλεις της Σικελίας να τα

χθούν με το μέρος τους. Μέσα σε μερικές ημέρες οι Συρακούσες γλί τωσαν από μια βέβαιη ήττα . Η αντίδραση του άρρωστου Νικία (έ πασχε από κάποιος είδος νεφρικής νόσου), ο οποίος ζήτησε εμμέ σως να απαλλαγεί από τα καθήκοντά του , 11ταν ένα ακόμα σφάλμα

που προστέθηκε στη μακρά σειρά των σφαλμάτων τα οποία διέ πραττε από τα τέλη του καλοκαιριού. Αντιμέτωπος με το ενδεχόμε νο να πεθάνει στη Σικελία ή να εκτελεστεί αν επέστρεφε στην Αθή

να ύστερα από μια πανωλεθρία , ο

ικίας προσπάθησε να μεταθέ

σει την ευθύνη για 10 μέλλον της εκστρατείας στην Εκκλιισία του Δήμου. ΣυμβΟύλευσε , λοιπόν, τους Αθηναίους είτε να ανακαλέσουν 10 εκστρατευτικό σώμα είτε να στείλουν πολυάριθμες ενισχύσεις .

Σε ένα από τα πιο αξιομνημόνευτα χωρία του έργου του ο Θου κυδίδης αρχίζει το διάσημο έβδομο βιβλίο της ΙστΟΡfας του περιγρά φοντας την άφιξη των ενισχύσεων από την Πελοπόννησο σrην πιο

κρίσιμη φάση της πολιορκίας , καθώς οι Συρακούσιοι βρίσκονταν στα πρόθυρα της συνθηκολόγησης:

Από σύμmωση ήρθε [ο Γύλιππος] τη στιγμή που οι Αθηναίοι είχαν τελειώσει εφτά

11

οχτώ στάδια απ ' το διπλό τους τείχος το οποίο έ

φτιαχναν προς το μεγάλο λιμάνι και δεν τους έμενε παρά ένα μικρό

κομμάτι ως τη θάλασσα' σ' αυτό δούλευαν ακόμη . Για το άλλο τμή μα του τείχους , που θα άρχιζε από το κυκλικό οχύρωμα και θα προ χωρούσε προς τον Τρωγίλο και την άλλη θάλασσα , είχαν κιόλας σω-

407

IΓlΠOI

ριαστεί οι π έτρες στο μεγαλ6τερο μήκος του' εδώ κι εκεί άφηοαν με ρικά τμήματα μισοχnσμένα κι άλλα τελειωμένα . Σε τόσο μεγάλο κί

ντυνο βρίσκονταν οι Συρακούσες. 16

Η επιτυχία των Πελοποννιισίων να εμποδίσουν τους Αθηναίους

να ανεγείρουν το τελευταίο και πιο καθοριστικό τμιΊμα του περιτει χίσματος γύρω από τις Συρακούσες υπήρξε το πιο σημαντικό γεγο νός ολόκληρης Τιις σύρραξης. Και τα δυο μέρη άρχισαν να χρησι μοποιούν ολοένα και περισσότερους άντρες στο συγκεχυμένο και συχνά χωρίς διακοπιΊ αγώνα που διεξαγόταν στα υψώματα πάνω α

πό την πόλη : οι Αθηναίοι προσπαθούσαν απεγνωσμένα να αποπε ρατώσουν το διπλό περιτείχισμά τους προς το λιμάνι και τα οχυρω ματικά έργα στις Επιπολές, ενώ οι Συρακούσιοι, που είχαν αναθαρ

ρήσει, προσπαθούσαν να τους εμποδίσουν παρενοχλώντας αυτούς που ανέγειραν τα περιτειχίσματα.

Παρά τις περιστασιακές τακτικές επιτυχίες, ο Νικίας έχασε τε

λικά τη μάχη των τειχισμάτων , καθώς ο Γύλιππος κατάφερε να Ε

μποδίσει την προώθηση των Αθηναίων με μια σειρά οχυρωματικών έργων και αντιτειχισμάτων. Σε μια μάλιστα περίmωση το ιππικό των

Συρακουσίων διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο , υποχρεώνοντας τους Αθηναίους να τραπούν σε άτακτη φυγή. Επιτέθηκε εναντίον των Αθη ναίων οπλιτών σε ανώμαλο έδαφος και τους υποχρέωσε να καταφύ γουν πίσω από τα ημιτελlΊ οχυρωματικά τους έργα . Καθ(δς με τις

διαρκείς επιθέσεις τους οι Συρακούσιοι διέκοmαν την KατασKεuιΊ Ίων περιτειχισμάτων, δεν υπήρχε πλέον καμία πιθανότητα οι Αθη ναίοι να διαρρήξουν το αντιτείχισμα του εχθρού και να αποπερα τώσουν τα τελευταία, αλλά καθοριστικά, τμήματα των περιμετρικών περιτειχισμάτων τους προς τη θάλασσα. Στην έγγραφη αναφορά του προς την Εκκλησία του Δήμου ο Νι κίας απαριθμούσε μια σειρά από λόγους για την αποτυχία του στρα

τού του, από την έλλε ιψη επαρκών δυνάμεων ιππικού μέχρ ι Tll φθο-

408

ΠE.ΛOΠONNHΣLAΚOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

ρά των πλοίων και των πληρωμάτων. Όμως, σε τελική ανάλυση, το πρόβλημα ήταν ότι μια στρατιωτική δύναμη που αριθμούσε μόνο

45.000

άvrρες δεν επέτρεπε παρά ελάχιστα περιθώρια λάθους. Η

εκστρατεία ήταν από την αρχή ένα τεράστιο διακύβευμα, καθώς ο

αθηναϊκός στόλος, που μόλις υπερέβαινε τα

200 πλοία, έπρεπε να κα

ταλάβει τη μεγαλύτερη πόλη του ελληνόφωνου κόσμου , η οποία ε πιπλέον βρισκόταν

1.300

χιλιόμετρα μακριά

-

ένα διακύβευμα που

απαιτούσε μια τολμηρή και αποφασισμένη ηγεσία . Είναι αλήθεια ότι τόσο ο Μέγας Αλέξανδρος όσο και ο Ιούλιος Καίσαρας απέδειξαν ότι στρατοί που δεν υπερέβαιναν τους

50.000

άvrρες μπορούσαν να καταλάβουν και να διατηριισουν κάτω από την κυριαρχία τους τεράστιες εκτάσεις εχθρικιις γης, όμως αυτού του είδους οι παράτολμες πολεμικές επιχειρήσεις απαιτούσαν τολ μηρούς διοικητές οι οποίοι είχαν επίγνωση ότι μόνο το υψηλό ηθι κό, η βούληση και το επιθετικό πνεύμα μπορούσαν να ακυρώσουν

το πλεονέκτημα που έδινε στον εχθρό η αριθμητική ανωτερότητά του. Anό αυτή την άποψη, ο Ν ικίας -ένας ηλικιωμένος, άρρωστος και

εκ φύσεως άτολμος άvrρας, ο οποίος επιπλέον είχε ταχθεί δημοσίως εναντίον της εκστρατείας- ήταν ανεπαρκής και, ως εκ τούτου, ήταν

φυσιολογικό να ζητήσει περισσότερα μέσα , ώστε να αποκτιισει το πλεονέκτημα που δεν του επέτρεπαν να έχει οι ηγετικές του ικανό τητες. Η ανικανότητα στην άσκηση των στρατηγικών καθηκόvrων εί

ναι συχνά συνώνυμη με τα επανειλημμένα αιτήματα για τψ απο στολή περισσότερων στρατευμάτων.

Ενώπιον ενός διλ7ίμματος Τα όσα επακολούθιισαν ήταν ακόμα πιο παράλογα. Οι Αθηναίοι πο λίτες, που δε χαρακτηρίζοvrαν για τη βραδύνοιά τους , παρερμή νευσαν την αποτίμηση της κατάστασης από τον Νικία και την επι-

409

ΙΠΠΟΙ

φυλακτικότητά του , θεωρώvι:ας την ως μια νηφάλια συμβουλή για το πιδς θα μπορούσε να επιτευχθεί η νίκη και όχι ως μια ελάχιστα συ γκαλυμμένη ικεσία να αποχωρήσουν από τη Σικελία . Ετοίμασαν , λοιπόν, ένα δεύτερο στόλο ο οποίος θα κατέπλεε στο νησί την επό μενη άνοιξι} Για να είμαστε δίκαιοι, πρέπει να επισημάνουμε ότι οι Αθηναίοι βρίσKOvι:αν ενώπιον ενός διλήμματος: αν εγκατέλειπαν τη

Σικελία, θα απoθρασύνovι:αν οι εχθροί τους, ενώ, αν έστελναν ενι σχύσεις, υπήρχε ο κίνδυνος μια τακτικιι ήπα να μετατραπεί σε στρα τιωτική πανωλεθρία .

Στις αρχές του

414

το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού κόσμου

είχε πληροφορηθεί την αποτελμάτωση στην οποία είχαν οδηγηθεί οι Αθιιναίοι στη Σικελία κα ι ετοιμαζόταν να εμπλακεί σ[η σύρραξη

με διάφορους τρόπους . Η Κόρινθος , η Σικυώνα και οι πόλεις του Βοιωτικού Κοινού έστειλαν οπλίτες για να συμμετάσχουν σε ένα α κόμα σπαρτιατικό εκστρατευτικό σώμα που προετοιμαζόταν να α ποπλεύσει για τις Συρακούσες. Ο Γύλιππος διαπίστωσε ότι πολλές πό λε ις-κράτη της Σι κελίας ήταν πλέον πρόθυμες να βοηθήσουν τις Συ ρακούσες , παρόλο που πριν από μερικούς μήνες εξέταζαν το ενδε

χόμενο να συμπράξουν με τους Αθηναίους , όταν η πόλη βρισκότα ν στα πρόθυρα της συνθηκολόγησης. Και ενώ οι περισσότερες πόλεις του ελληνικού κόσμου συνασπίζOvι:αν για να νικήσουν το εκστρα τευτικό σώμα και το στ6λο των Αθηναίων, οι Πελοποννήσιοι προε

ΤOιμάζOvι:αν να εισβάλουν στην Απική και να οχυρώσουν τη Δεκέ

λεια . 1 7 Η Αθήνα δεν κλονίστηκε. Aψηφώvι:ας προκλητικά τους κινδύ νους, η Εκκλησία του Διιμου αποφάσισε να στείλει στη Σικελία τον

Δημοσθένη -τον ι1ρωα της Πύλου , που είχε μετατραπεί στον απο διοπομπαίο τράγο της εκστρατείας του Δηλίου και για μια δεκαετία

βρισκ όταν στην αφάνεια- με

65

τριήρεις ,

1.200

οπλίτες και απο

σπάσματα συμμάχων. Όταν ο Δημοσθένης έφτασε στη Σικελία, ό που έγινε δεκτός με τυμπανοκρουσίες, η συνδυασμένη δύναμη της

410

Π EΛOΠO NN HΣlAΚOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

οποίας ήταν επικεφαλής ξεπε ρνούσε τις

στεθε ί σε αυτήν

5.000

70 τριήρεις ,

ενώ είχαν προ

επιπλέο ν οπλίτες και πολλοί ελαφρά οπλι

σμένοι πεζοί .

Για μια ακόμα φορά οι ΑθηναίΟΙ δεν ήταν σε θέση να φέρουν μαζί τους ιππείς ή υποζύγια για να ενισχυθεί το εξαντλημένο αθη ναϊκό ιππικό, το οποίο ολοένα και πιο συχνά αποδεικνυόταν ανίκα νο να αναχαιτίσει το ανώτερο ιππικό των Συρακουσίων. Σε λιγότερο

από δύο χρόνια η Αθήνα είχε στείλει στη Σικελία σχεδόν ντρες και

200 πλοία, παραπάνω από τα

45.000

ά

μισά διαθέσιμα πολεμικά μέ

σα της ηγεμονίας. Αυτή η παράλογη ενέργεια είχε λάβει χώρα σε μια περίοδο που οι Σπαρτιάτες είχαν οχυρώσει μια βάση

20

χιλιό

μετρα από τα τείχη της Αθήνας , χιλιάδες δούλοι αυτομολούσαν και οι φόρου υποτελείς συμμαχικές πόλεις-κράτη , από τον Ελλήσποντο

μέχρι το νότιο Αιγαίο, βρίσκονταν στα πρόθυρα της εξέγερσης. Αυτή η ανθεκτικότητα της Αθήνας είχε καταπλήξει τον Θουκυ

δίδι} Επισημαίνει , επανειλημμένα , ότι η Αθήνα είχε τεράστιους πό ρους και την ικανότητα να συνεχίσει τον πόλεμο παρά τις μεγάλες απώλειες που είχε υποστεί και παρά το γεγονός ότι ο κατάλογος των

εχθρών της μεγάλωνε. Επιπλέον , την ίδια στιγμή που χιλιάδες Αθη ναίοι πολιορκούσαν τις Συρακούσες , οι Πέρσες σατράπες σχεδία

ζαν να χρηματοδοτήσουν τη ναυπήγηση ενός πελοποννησιακού στό λου ο οποίος θα κατέλυε τη ναυτική ηγεμονία της Αθι}νας. Ο Θου

κυδίδης είχε ίσως συνταραχθεί από τον παραλογισμό που κρυβόταν πίσω από ένα τόσο μεγάλο λάθος, όμως ταυτόχρονα αισθανόταν δέ ος για το διιμοκρατικό πνεύμα, που δε δίσταζε να εξακολουθεί να δια

κυβεύει τα πάντα , και ήταν εντυπωσιασμένος από το γεγονός ότι η

Αθήνα θα μπορούσε ίσως να είχε επικρατήσει. 18 Αν ο Νικίας ήταν άτολμος, ο Δημοσθένης , αντίθετα, ήταν εξαι

ρετικά τολμηρός. Όμως, όταν ο δεύτερος αθηναϊκός στόλος έφτασε στη Σικελία , οι Αθηναίοι διαπίστωσαν ότι η κατάσταση ήταν πολύ χειρότερη από αυτή που είχε περιγράψει ο Νικίας στη ζοφερή επι-

ιπποl

411

στολή την οποία είχε στείλει το ΠΡΟΙ1γούμενο φθινόπωρο στην Αθή να. Όταν οι προσπάθειες των Αθηναίων στις Eπιnoλές δεν τελε

σφόρησαν και καθώς δεν μπορούσαν να διαρρήξουν το αντιτείχι σμα του εχθρού, ο Νικίας έστρεψε την προσοχι] του στη θάλασσα και σχεδίασε μια νέα στρατηγική: αφού οι χερσαίες δυνάμεις είχαν βρε θεί σε αδιέξοδο στα υψώματα, το ναυτικό θα προσπαθούσε να κα ταλάβει το Μεγάλο Λιμάνι των Συρακουσών. Ωστόσο, σε μια σειρά από ναυμαχίες που διεξήχθησαν μέσα στο

Μεγάλο Λιμάνι και γύρω από αυτό, οι αθηναϊκές τριήρεις δεν μπό ρεσαν να νικήσουν το στόλο των λιγότερων έμπειρων Κορινθίων και Συρακουσίων. Ο αντίπαλος -που είχε διδαχτεί από τη ναυμαχία στα Σύβοτα

(432),

όπου οι Κορίνθιοι είχαν νικήσει τους περισσότερο έ

μπειρους Κερκυραίους μετατρέποντας μια ναυμαχία σε εκ του συ

στάδΙ1ν μάχη , καθώς πλεύριζαν τα εχθρικά πλοία και διεξήγαν με τωπικές επιθέσεις- είχε ενισχύσει τα έμβολα των πλοίων του και εκ

μεταλλεύτηκε τον περιορισμένο χώρο που υπήρχε μέσα στο λιμάνι. Όμως , το χειρότερο ήταν ότι ο Νικίας είχε χάσει το κομβικιlς

σl1μασίας φρούριο Λάβδαλο, το οποίο βρισκόταν στη βόρεια κορυ φογραμμή των Επιπολών και από το οποίο οι Αθηναίοι μπορούσαν να προστατεύουν τους άντρες που κατασκεύαζαν το περιτείχισμα. Αντιδρώντας, ο Νικίας μετέφερε τη βάση των επιχειρήσεων στο

Πλημμύριο, στη νότια είσοδο του λιμανιού

-

μια τοποθεσία η οποία

ήταν ευάλωτη και στην οποία υπήρχε ελάχιστο νερό και ακόμα λι γότερα καυσόξυλα. Ο Νικίας είχε πλέον παραιτηθεί από την προ σπάθεια να απομονώσει την πόλη. Ήθελε μόνο να εξασφαλίσει μια

βάση για τη συντήρηση και τον ανεφοδιασμό των τριήρεών του, ώ στε να μπορούν να αποπλεύσουν γρήγορα αν η κατάσταση χειροτέ ρευε. Όμως και αυτό το επιπόλαια επιλεγμένο οχυρό καταλήφθηκε σύντομα, και μαζί του χάθηκε το μεγαλύτερο μέρος των ξαρτιών και

των εφοδίων του στόλου. Οι προηγούμενες προσπάθειες των Αθηναίων να προκαλέσουν με


412

πολιορκητικούς κριούς ριιγματα σro αντιτείχισμα των Συρακουσίων είχαν αποτύχει. Αυτές οι ολοένα και πιο ζοφερές συνθήκες επικρα τούσαν όταν έφτασε ο Δημοσθένης, ο οποίος τις αντιλιιφθηκε αμέ σως και , επηρεασμένος από αυτές, αποφάσισε να πραγματοποιήσει

μια νυχτερινή επίθεση εναντίον του αντιτειχίσματος των Συρακου

σίων. Ο Δημοσθένης υπoσrήριξε ότι, έσrω και για ένα ελάxισro χρο νικό διάσrημα, οι Αθηναίοι είχαν αναKτJlσει την πρωτοβουλία και ί

σως να διέθεταν την αριθμlτπκή υπεροχή σro συγκεκριμένο σημείο του μετώπου. Έπρεπε, λοιπόν, να εκμεταλλευτούν αυτή tI] δεύτερη, αλλά φευγαλέα, ευκαιρία να νικήσουν. Η επίθεση απέτυχε, όπως άλλωσrε ήταν αναμενόμενο, καθώς χι

λιάδες οπλίτες ήταν υποχρεωμένοι να προελάσουν μέσα σrη νύχτα σε άγνωσro, βραχώδες ύψωμα για να αντιμετωπίσουν έναν εχθρό τον οποίο δε γνώριζαν. Οι άντρες του Δημοσθένη υποχρεώθηκαν σύ ντομα να υποχωριισουν κατεβαίνοντας την πλαγιά . Είχαν χάσει τον

προσανατολισμό τους μέσα σro σκοτάδι και συχνά παραπατούσαν και έπεφταν, εν<δ κάποιοι χτυπούσαν ο ένας τον άλλο. Τελικά, σφα γιάστηκαν από το ιππικό των Συρακουσίων που επαγρυπνούσε. Δυο

χιλιάδες άντρες σκοτώθηκαν μέσα σε λίγες ώρες

-

ένας φριχτός θά

νατος για τους Αθηναίους που πριν από μ ερικές εβδομάδες περιφέ ρονταν σrην Αγορά της πόλης τους . Σε ένα από τα πιο διάσημα σχόλιά του για τη σύγχυση που επι

κρατούσε σro πεδίο της μάχης, ο Θουκυδίδης κατέληξε σro ακό λουθο συμπέρασμα για τη νυχτερινή πανωλεθρία των Αθηναίων σrις Επιπολές: «Δεν ήταν εύκολο να μάθει κανείς αργότερα, ούτε από το ένα μέρος ούτε από το άλλο, πώς έγινε το καθετί. Με το φως, βέ βαια, της μέρας τα πράγματα είναι πιο καθαρά , και πάλι όμως αυ

τοί που πήραν μέρος σε μια μάχη δεν ξέρουν όλα όσα έγιναν, παρά μόνο και με δυσκολία, εκείνα σrα οποία συμμετείχαν προσωπικά ». Αποθαρρημένος, ο Δημοσθένιις σrάθμισε μια σειρά επιλογών , πριν καταλήξει σro συμπέρασμα ότι

11 πιο συνετή απόφαση θα ήταν να

ΙΠΠΟΙ

41 3

συγκεvrρωθεί αμέσως όλος αθηναϊκός σφατός και να αποπλεύσει για την Αθήνα. Πίστευε ότι οι Αθηναίοι διέθεταν ακόμα αρκετά πλοία

και εξακολουθούσαν να διατηρούν μια , έστω ισλΎή , υπεροχή στη θά λασσα. Οι Σπαρτιάτες που βρίσκοvrαν στην Αττική, και όχι οι δη μοκρατικές Συρακούσες Ηου βρίσκοvrαν

1.300

χιλιόμετρα μακριά,

αποτελούσαν το μεγαλύτερο κίνδυνο για την Αθήνα. Το νέο δίλημ

μα δεν ήταν πλέον αν θα νικούσαν ή θα έχαναν , αλλά μάλλον μια ε

πιλογή ανάμεσα στην ήττα και στην πανωλεθρία. 1 9

Ολοκληρωτική καταστροφή Ύστερα από μακρές συζητήσεις και περιττές καθυστερήσεις τα δυο μέρη ήταν έτοιμα για μια ακόμα ναυμαχία στο Μεγάλο Λιμάνι , η ο ποία θα ήταν πολύ μεγαλύτερη από τις ναυμαχίες που είχαν γίνει πριν από λίγες εβδομάδες και σε μερικές από τις οποίες είχαν συμ μετάσχει

160

πλοία. Οι Αθηναίοι χρησιμοποίησαν όσα πλοία τούς

είχαν απομείνε ι ,

11 Ο τριήρεις .

Ο Θουκυδίδιις αφήνει να εννοηθεί 6-

τι ήταν πιο η πολυπληθής και απεγνωσμένη σύγκρουση στlι μέχρι τό

τε ιστορία του ελληνικού ναυτικού πολέμου . Θα πρέπει να είχε δί

κιο , καθώς στη θάλασσα υπήρχαν περιόσότεροι από 20.000 ναύτες -Αθηναίοι και σύμμαχοι-, ενώ πάνω στα καταστρώματα των πλοί ων βρίσκο\rrαν άvrρες με εκηβόλα όπλα και στρατιώτες. Πιθανότα τα , ισάριθμοι στρατιώτες και δούλοι παρακολουθούσαν από την α κτή . Όμως , οι εισβολείς ήταν ένας ηττημένος στρατός πριν ακόμα αρχίσει η ναυμαχία, καθώς οι περισσότερες ενέργειές τους στη Σι κελία -η προσπάθειά τους να κερδίσουν την υποστήριξη των ουδέ τερων πόλεων του νηαιού, η απόπειρά τους να περιτειχίσουν τις Συ

ρακούσες , οι ναυμαχίες με τον εχθρικό στόλο και οι πολιτικές συ νωμοσίες για να καταλάβουν τις Συρακούσες με προδοσία- είχαν ή δη αποτύχει. Ακόμα και οι περιστασιακές νίκες τους, όταν είχαν πο-


414

λιορκήσει μικρ ές πόλεις ή όταν είχαν νικήσει στο πεδίο της μάχης τους Συρακούσιους οπλίτες, δεν είχαν οδηγήσει σε μια επιτυχία στρα τηγικής σημασίας .

Στο τέλος της ημέρας οι Αθηναίοι είχαν υποστεί μια ολοκληρω ηκή ήττα. Η τελευταία ναυμαχία στο λιμάνι των Συρακ()υσών είχε τη διάσταση μιας αυθεντικής ελληνικής τραγωδίας, καθώς το κοινό

των συγκεντρωμένων Αθηναίων στραηωτών παρακολουθούσε τους δυο τεράστιους στόλους να συγκρούονται - με τα συναισθήματά τους να εναλλάσσονται, καθώς άλλοτε φώναζαν από την ακτιι <Νικάμε» και

άλλοτε, αποκαρδιωμένοι, κραύγαζαν «χάνουμε » . Τελικά, όταν είδαν ότι οι ναύτες τους δεν μπορούσαν να εκμεταλλευτούν ούτε την α ριθμητική τους δύναμη ούτε ης ικανότητές τους μέσα στον περιορι σμένο χώρο του λιμανιού, οι Αθηναίοι συνειδητοποίησαν ότι η ήττα

του στόλου τους δεν ήταν απλώς μια αποτυχία , αλλά μια θανατική καταδίκη . Οι τριήρεις αυτές ήταν το μοναδικό μέσο για να επιστρέ

ψουν στην πατρίδα τους. 20 Ο Νικίας και ο Δημοσθένης επέλεξαν να οδηγήσουν τους

40.000

άντρες τους, ακολουθώντας μια ελικοειδή πορεία, προς το δυτικό και νότιο τμήμα του νησιού, με την ελπίδα να βρουν καταφύγιο σε κά

ποια από τις φιλικές πόλεις. Παρά την πανωλεθρία , ο Δημοσθένης και ο Νικίας εξακολουθούσαν να έχουν κάτω από τις διαταγές τους περισσότερους άντρες από το άθροισμα των Πελοποννησίων και των

Συρακουσίων. Είναι αλήθεια όη, ύστερα από δύο χρόνια πολέμου φθοράς, οι ΑθηναίΟι είχαν χάσει πολλούς άντρες στις μάχες, καθώς και από ασθένειες. Ωστόσο , παρέμενε το αδιαμφισβήτητο δεδομέ νο ότι περίπου τέσσερις στους πέντε μαχητές που είχαν φτάσει στη

Σικελία ήταν ακόμα ζωντανοί και αποφασισμένοι να καταφύγουν σε ένα ασφαλές μέρος. Η ελπίδα τους δεν ήταν παράλογη: μερικά χρό

νια αργότερα μια πολύ μικρότερη δύναμη

10.000

Ελλήνων μισθο

φόρων οπλιτών θα κατάφερνε να φτάσει πολεμώντας και αντιμετω πίζοντας πολύ μεγαλύτερες αντιξοότητες από το κέντρο της Μ εσο-

IΓlΓlOI

41 5

ποταμίας στΙ1 Μαύρη Θάλασσα, παρόλο που ήταν αριθμητικά υπο δεέστερη και δεχόταν συνεχείς επ ιθέσε ις από Ασιάτες ιππείς και διά φορες φυλές.

Ο στρατός που είχαν στείλει οι Αθηναίοι στη Σικελία εξακολου θούσε να είναι ο μεγαλύτερος στρατός που είχαν παρατάξει σε όλη

τη διάρκεια του πολέμου. Στην πραγματικότητα, ήταν η μεγαλύτε ρη ελληνική στρατιωτική δύναμη που είχε πάρει μέρος σε μια εκ στρατεία μετά την εισβολή του Αρχίδαμου στην Αττική πριν από

20

περίπου χρόνια. Αν, ό μως , ήταν ακόμα ζωντανοί και σε σχετικά κα λή κατάσταση, εντούτοις οι περισσότεροι στρατιώτες αισθάνονταν ητ-. τημένοι και το ηθικό τους είχε πτοηθεί από τη στιγμή που κατα στράφηκε ο επ ιβλητικός στόλος, και μαζί του χάθηκε το μοναδικό μέσο για να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Οι Αθηναίοι βρίσκο

νταν σε εχθρικό και άγνωστο έδαφος, καταδιωγμένοι και υποχρεω μένοι να βαδίζουν κάτω από τον αυγουστιάτικο ήλιο χωρίς νερό.

Το ιππικό των Συρακουσίων τούς καταδίωκε ανελέητα. Οι οπλίτες και οι ελαφρά οπλισμένοι πεζοί του εχθρού τούς παρενοχλούσαν συ νεχώς. Η υποχώρηση μετατράπηκε σύντομα σε άτακτη φυγή και, στη

συνέχεια, σε σφαγι}. Ύστερα από πορεία οχτώ ημερών και έχοντας δια

νύσει

30 χιλιόμετρα βρέθηκαν στη λασπωμένη κοίτι] του Ασοίναρου

ποταμού , διψασμένοι, καταρρακωμένοι 'και ανίκανοι να συνεχίσουν. Δε γνωρίζουμε πόσοι άντρες επέστρεψαν, τελικά, στην πατρίδα τους. Οι σύμμαχοι και οι δούλοι που αιχμαλωτίστηκαν πουλήθηκαν ως σκλά

βοι, ενώ

7.000 Αθψαίοι αιχμαλωτίστηκαν ζωντανοί και πέθαναν στα

λατομεία των Συρακουσών. Ο Διόδωρος Σικελιώτης πίστευε ότι σκο

τώθηκαν

18.000 άντρες μέσα σε λίγες ώρες, ένας τρομακτικός αριθ

μός, που, αν αληθεύει, αποτελεί το μεγαλύτερο ποσοστό απωλειών μέ σα σε μια ημέρα στην ιστορία των πολέμων στην κλασική Ελλάδα

-

και κατατάσσει τη μάχη στον Ασοίναρο ποταμό στο ίδιο επίπεδο με

τις εφιαλτικές ήττες των Ρωμαίων στη λίμνη Τρασιμένη, στις Κάννες και στις Κάρρες, ή και με νεότερες εκατόμβες, όπως ήταν οι πρώτες


416

ημέρες της μάχης του Άνnταμ στον αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο ή της μάχης του Σομ στον ΑΙ Παγκόσμιο Πόλεμο . Ο Δημοσθένης και ο

Νικίας παραδόθιικαν και εκτελέστηκαν , ενώ το κάποτε επιβλητικό ε κστρατευτικό σώμα τους κυριολεκτικά είχε σταματήσει να υφίσταται,

καθώς δεν είχε υποστεί απλώς μια ήττα, αλλά είχε αφανιστεί. Οι Συ ρακούσιοι δημαγωγοί υπΟστήριξαν ότι , μετά τη βαρβαρότητα των

Αθηναίων στη Σκιώνη και στη Μι}λο, δε θα έπρεπε να αντιμετωπι στούν με επιείκεια οι αιχμάλωτοι, επειδή είχαν προσπαθήσει να επα

ναλάβουν τις ίδιες ωμότητες και στη Σικελία . Στα μεταγενέστερα χρόνια αναπτύχθηκε μια ολόκληρη μυθολο

γία στην Αθήνα για αυτή τη χαμένη γενιά . Υπάρχουν ελάχιστες α ναφορές για τους νεκρούς στους σωζόμενους λίθινους καταλόγους

με τις απώλειες των Αθηναίων

-

λιγότεροι από

200

από τους χιλιά

δες που χάθηκαν , με ονόματα όπως Νίκων, Ευάγης, Βλέφυρος ή Αθεμίων . Αναφέρεται ότι κάποιος Φρύνος σκοτώθηκε, καθώς και κάποιος Καρπίδης, όμως δε θα μάθουμε ποτέ πώς ή πού πέθαναν. Ωστόσο , φαίνεται ότι κάποιοι σκληροπυρηνικΟί συνέχισαν να πο

λεμούν ως ανιάρτες για να εκδικηθούν το θάνατο των συντρόφων τους . Άλλοι κατάφεραν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους απαγ γέλλοντας στίχους του Ευριπίδη, που ήταν δημοφιλής στους Συρα κούσιους, ίσως επειδή τον θεωρούσαν ως μια ανnπoλεμΙKή φωνή που

αφύπνιζε αισθήματα συμπάθειας για τα θύματα της αθηναϊκής επι θετικότητας. Στο πιο συγκλονιστικό χωρίο ολόκληρης της Ιστορίας του ο Θουκυδίδης καταγράφει τις τελευταίες στιγμές των απελπισμένων

Aθηναίω~ που προσπαθούσαν να μείνουν ζωντανοί μέσα σrα λασπω μένα νερά του ποταμού Ασσίναρου , ενώ βάλλονταν από τους αντιπά

λους τους που βρίσκονταν από πάνω τους, στις όχθες του ποταμού. Οι άντρες που είχαν αναχωρήσει με τόσους πανηγυρισμούς από την Αθή να και είχαν φτάσει με εξίσου πομπώδη τρόπο στη Σικελία τώρα πλέ

ον εξολοθρεύονταν , καθώς άλλοι πνίγονταν, άλλοι υπέιωmαν από τα ακόmα και τα βέλη του εχθρού, και άλλοι αλληλοσκοτώνονταν:

ΙΠΠOl

417

Αναγκασμένοι να προχωρούν πολλοί μαζί, έπεφταν ο ένας πάνω στον άλλο και καταπατούνταν μεταξύ τους ή χτυπούσαν πάνω στα μικρά τους κοντάρια και σκοτώνονταν αμέσως , ενώ άλλοι μπερδεύονταν στα όσα κουβαλούσαν και παρασύρονταν απ ' το ρέμα . Οι Συρακού

σιοι στάθηκαν στην απέναντι όχθη -ήταν απόιφημνη- κι έριχναν α πό ψηλά στους Αθηναίους , που , οι περισσότεροι έπιναν αχόρταγα και

με μεγάλη αταξία κι αναταραχή , σπρώχνοντας ο ένας τον άλλο μ έ

σα στα βαθιά του ποταμού. Οι Πελοποννήσιοι κατέβηκαν απ ' τα υ ψώματα κι άρχισαν να σφάζουν, ιδιαίτερα αυτούς που βρίσκονταν μέ σα στο ποτάμι. Το νερό γρήγορα έγινε θολό, αλλά και με λάσllες κι

αίματα ανακατωμένο πινόταν το ίδιο αχόρταγα , πολλοί μάλιστα σκο τώνονταν μεταξύ τους για να το πιουν.

Στους νεκρούς, συμπεριλαμβάνονταν και χιλιάδες άντρες από φι λικές πόλεις-κράτη και από τα μακρινά σημεία της αθηναϊκής l1Υε μονίας -Χαλκιδαίοι, Ευβοείς, Αργείοι, Αιγαιοπελαγίτες, μισθοφόροι

από την Κρήτη, την Αρκαδία και την Ιταλία-, που πριν από μερικούς μήνες δε θα μπορούσαν να φανταστούν τη μοίρα που τους περίμε νε στη μακρινή Σικελία , εναντίον ενός εχθρού για τον οποίο γνώρι

ζαν ελάχιστα. Η ολοσχεριις καταστροφι] μιας ελληνικής στρατιωτι κής δύναμης ήταν ένα τρομακτικό θέαμα που συγκινούσε ιδιαίτερα τον Θουκυδίδη. Όταν διαβάζουμε σιιμερα αυτή την περιγραφή , θυ μόμαστε τη μακάβρια αφήγηση του Πλουτάρχου για το τέλος του Κράσσου -που ήταν ένα από τα μέλη της πρώτης τριανδρίας- στη

μάχη των Καρρών το

53

π.χ. , όταν σχεδόν ισάριθμοι Ρωμαίοι λεγε

ωνάριοι περικυκλώθηκαν και εξοντώθηκαν από τους Πάρθους έ φιππους τοξότες. Η Ιστορία βρίθει παρόμοιων φριχτών συμβάντων ,

όπου βετεράνοι άντρες του πεζικού που βρίσκονταν μακριά από την πατρίδα τους αφανίστηκαν από έφιππους εχθρούς τους οποίους δεν

μπορούσαν να παρασύρουν σε μια εκ παρατάξεως μάχη - όπως η πε ρίπτωση του διψασμένου στρατού των Σταυροφόρων που κατακρε-

Τελικές σφατιωτικές επιχειρήσεις (Χειμώνας

ο,

415-414

Μίλια

π.χ.)

190

Χλμ. Ibo

Aδpl.αT!Κ~ Θάλασσα

Kύμrι • ΤυΡΡΙ1ν!κιΙ Θάλασσα

Μεσσή νΙ 1 .Έγεστα

·J I .

Σικελία

Καρχηδόνα

•

ι -. lMvιo

Λεoντίν~ι Καμάρινα .

.κ·Ναά'ξος ατ

•

νη

Σuρακούσες

Ιόνιο

1Jελ.αyoς

ΙΠΠΟΙ

41 9

ουργήθηκε από τους λιο του

1187

12.000 ιππείς του Σαλαδίνου σro Χατίν τον Ιού

ή όπως η υποχώρηση της Μεγάλης Στρατιάς του Να

πολέοντα υπό τις συνεχείς επιθέσεις των Κοζάκων. Όταν οι Αθη ναίοι έφτασαν σrη Σικελία σrα τέλη της άνοιξης του

415,

διαπίσrω

σαν ότι χρειάζονταν ιππικό . Και όταν αφανίσrηKαν δυο χρόνια αρ

γότερα , εξακολουθούσαν να μετανιώνουν για το γεγονός ότι δεν εί χαν αρκετούς καλούς ιππείς για να καλύψουν την υποχώρησή τους.

Το απροσδόκητο γεγονός ότι τόσοι χιλιάδες σrρατιώτες είχαν μετα τραπεί σε έναν όχλο επειδή καταδιώκονταν από έναν εχθρό τον ο

ποίο δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν δεν είχε απλώς συγκλονίσει τον Θουκυδίδη, αλλά του προκαλούσε βαθιά θλίψη:

Το γεγονός αυτό αποδείχτηκε το πιο σημαVΤΙKό του πολέμου τούτου ,

νομίζω μάλιστα κι απ' όλα τα ελλl]Vικά γεγονότα που έχουμε ακου στά , το πιο λαμπρό κατόρθωμα για τους νικψές , η μεγαλύτερη συμ φορά για τους νικημένους . Γιατί νικήθηκαν παvτoύ κι ολοκληρωτι

κά και καθένα απ ' τα παθήματά τους μ' οποιοδήποτε μέτρο δεν ή ταν μικρό. Έπαθαν , όπως λέε ι ο λόγος , πανωλεθρία και στρατός και στόλος και τίποτε δεν έμεινε που να μη χάθηκε και λίγοι από τόσους

πολλούς γύρισαν στην πατρίδα . Αυτά ήταν τα όσα έγιναν στη Σικε

λία. 2 1

Η έφιππη μάχη Ποια ήταν τα XαραKτηρισrΙKά γνωρίσματα των ιππέων του Πελο

ποννησιακού Πολέμου, αυτών των θανατηφόρων αναβατών που σκό τωσαν εκατοντάδες Αθηναίους και ματαίωσαν τις επεκτατικές βλέ ψεις τους σrη Σικελία; Ο τυπικός ιππέας σrα τέλη του 50υ αιώνα δε

θύμιζε σε τίποτα τον μεσαιωνικό ιππότη που έφερε μια πλήρη πα νοπλία ή, έσrω , τον επιδρομέα από τις σrέπες που είχε σrη διάθεσl1

420


του αρκετά υποζύγια. Avrίθετα, πρέπει να τον φαντ:αστούμε ως ένα νεαρό αριστοκράτη, που έφερε θώρακα, κράνος και ψηλές δερμά τινες μπότες - νεαρός, υπερήφανος και προνομιούχος , όπως ο ιππέας

που αναπαριστάται στη ζωοφόρο του Παρθενώνα . Ελάχιστοι είχαν ασπίδες στη μάχη . Αυτό το μέσο προστασίας ισοδυναμούσε με ένα επιπρόσθετο βάρος

7,5 έως 1Ο

κιλών, που θα μπορούσε να κάνει τον

αναβάτη να χάσει την ισορροπία του , αλλά και να παρεμβληθεί στα χαλινάρια. Το ύψος των αναβατών δεν υπερέβαινε το

1,65,

ενώ το βάρος

τους ήταν κατά μέσο όρο βρίσκοντ:αν σε ύψος

60 κιλά. Ίππευαν μικρόσωμα άλογα και 1,3 έως 1,5 μέτρο πάνω από το έδαφος. Αυτά τα

μικρόσωμα υποζύγια, κυρίως επιβήτορες, προσωτεύοντ:αν μόνο α πό ελαφρά υφάσματα που κάλυmαν το πρόσωπο , τους μηρούς και το στήθος τους, ενώ ήταν πιο δύσκολο να ιππ ευτούν από όσο οι ευ νουχισμένοι ίπποι . Καθώς δεν υπήρχαν αναβολείς, ο ι ιππείς έπρεπε

να είναι πολύ καλά εκπα ιδευ μένοι για να μπορούν να διατηρούν τον έλεγχο του ζώου , σφίγγοντ:ας τα πλευρά του με τα πόδια τους. Οι πε ρισσότεροι αναβάτες ήταν οπλισμένοι με ένα μικρού μήκους δόρυ κα ι ένα ή δυο ακό\rrια. Για την ε κ του συστάδην μάχη είχαν μια μι κρή σπάθη που ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική για να καταφέρουν

πλήγματα στα χέρια, στο λαιμό ή στην πλάτη των αντ:ρών του πεζι κού . Οι έφιπποι τοξότες έχα ιραν πολύ με γάλης εκτίμησης, αλλά ή

ταν ελάχιστοι, καθώς έπρεπε να συνδυάζουν της τέχνη της ιππασίας με εκείνη της τοξοβολίας . Σε αναπαραστάσεις που υπάρχουν σε αγγεία απεικονίζοντ:αι ιπ

πείς να καταδιώκουν άντ:ρες του πεζικού , αλλά και να εκτοξεύουν ε ναντ:ίον τους ακόντ:ια. Ο θάνατος του Λάμαχου στις Επιπολές, που εί χε καταστρεmι κές συνέπειες για τους Αθηναίους, αντ:ικατοmρίζει τι συνέβαινε όταν οι βετεράνο ι οπλίτες, που τρέnοντ:αν σε φυγή ή

καταδιώκοντ:αν, έβγαιναν από το σχηματισμό της φάλαγγας και βρί σκοντ:αν αντιμέτωποι έστω και με έναν μόνο ιππέα . Παρόλο που ή-

lllllOI

421

ταν μάλλον απίθανο να ποδοπατηθούν από τα άλογα , δεδομένου του μικρού βάρους και ύψους τους, είναι σημανηκό να μη λησμονούμε ότι οι άντρες του πεζικού είχαν περίπου τις ίδιες διαστάσεις με ένα παιδί ηλικίας δώδεκα ετών της σημερινής εποχής και όχι με ένα ση μερινό ενήλικα άντρα, αλλά και ότι ήταν κυρίως δυσκίνητοι οπλίτες

που δεν ήταν οπλισμένοι με ακόντια και τόξα . 22 Παρόλο που, θεωρητικά, το ιππικό των περισσότερων ελληνικών πόλεων-κρατών ήταν οργανωμένο σε συντάγματα

500

αντρών --αν

και, αργότερα, στην ελληνιστική περίοδο, θα μάχονταν σε τακτικούς ρομβοειδείς σχηματισμούς των

120 αντρών για να διασπούν τις γραμ

μές του ελαφρά οπλισμένου πεζικού-, στο μεγαλύτερο μέρος του Πε λοποννησιακού Πολέμου οι ιππείς κατανέμονταν σε υποομάδες των

30

έως

50

αντρών και πολεμούσαν σε χαλαρούς ορθογώνιους σχη

ματισμούς . Είναι σχεδόν βέβαιο ότι παρατάχθηκαν σε πυκνό σχη ματισμό στις μάχες της Σολύγειας, του Δηλίου και της Μαντίνειας . Εξίσου συχνά, όμως, οι ιππείς της κλασικής εποχής συγκροτούσαν

υποομάδες για να επιτίθενται εναντίον μικρών αποσπασμάτων των λαφυραγωγών ή των ακροβολιστών. Το βαρύ ιππικό και οι επελάσεις των λογχοφόρων σε συνεργασία με τους ελιγμούς του πεζικού ήταν καινοτομίες που θα εισήγαν ο Φίλιππος Β ' και ο Μέγας Αλέξανδρος

ένα σχεδόν αιώνα μετά την έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέμου. Παρά τη μεγαλρτερη ταχύτητα των ιππέων και τη δυνατότητα των έφιππων στρατών να διασχίζουν μεγάλες αποστάσεις, διανύοντας καθημερινά κατά μέσο όρο περισσότερο από

50 χιλιόμετρα, για

μια

σειρά από λόγους οι ελληνικοί στρατοί δεν έδιναν ιδιαίτερη σημα σία στο ιππικό πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο . Φυσικά, α

ναγνώριζαν την πολύτιμη συμβολή του στην παρακολούθηση των ε νεργειών του εχθρού και στη διεξαγωγή αναγνωριστικών αποστο λών. Καθώς αποτελούσαν ένα επικουρικό σώμα στις οπλιτικές μά

χες, οι λιγοστοί ιππείς χρησιμοποιούνταν για την προστασία των α νυπεράσπιστων πλευρών μιας φάλαγγας , αλλά και για την καταδίω-

422


ξη του εχθρικού πεζικού όταν τρεπόταν σε άτακτη φυγιι

-

στις πε

ριmώσεις, φυσικά, που οι ιππείς δεν είχαν απέναντί τους ένα τείχος από δόρατα. Όμως , υπήρχαν και άλλοι λόγοι που οι ελληνικές πό

λεις-κράτη δεν έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη έμφαση στο ιππικό, παρόλο που , παραδοmακά , στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, η έ κβαση των πολέμων καθοριζόταν από τις συγκρούσεις ανάμεσα σε άρματα στη Μέσl1 Ανατολή ή από τις επελάσεις του περσικού ιππι

κού στις αχανείς πεδιάδες της Ασίας. 23 Στην ηπειρωτική Ελλάδα δεν είχε νόημα η εκτροφή αλόγων σε μικρές κοιλάδες. Οι εκτάσεις βοσκής είναι λίγες , ενώ το έδαφος εί

ναι κυρίως ορεινό και βραχώδες. Η βρώση αλογίσιου κρέατος δεν ή ταν αποδεκτή, στάση που ανπκατόπτριζε την εν γένει διαφοροποί

ηση του αλόγου σ[ην ελληνική θρησκεία και μυθολογία. Παραδόξως, ο δευτερεύων και υποδεέστερος ρόλος των αλόγων στην ελληνική κοινωνία είχε ως αποτέλεσμα να μετατραπούν σε ανπκείμενο ευλά βειας, με αποτέλεσμα να κατέχουν μια θέση πολύ ανώτερη από ε κείνη που είχαν στις στέπες , όπου αντιμετωπίζονων κάτω από ένα

πιο πραγματιστικό και χρηστικό πρίσμα. Επιπλέον , σε μια εποχή ό που δεν είχαν υπήρχαν σαγές, τα ζευγμένα βόδια αποτελούσαν τα πιο αξιόπιστα και οικονομικά ζώα για τις εργασίες, είτε για την έλξη α μαξών είτε για το όργωμα . Τέσσερα στρέμματα που παρήγαν σιτά ρι, κριθάρι, σταφύλια ή ελιές μπορούσαν να συντηρήσουν μια οικο

γένεια πολύ καλύτερα από τη μετατροπή τους σε εκτάσεις βοσκής για

αρνιά, ερίφια ή αγελάδες - πόσο μάλλον για άλογα. 24

Οι παράμετροι που σχετίζονταν με το ιππικό Το κόστος είναι μια παράμετρος που μνημονευόταν σχεδόν πάντα σε οποιαδήποτε συζήτηση για την εκτροφή αλόγων, μια ασχολία στην οποία μπορούσαν να επιδοθούν μόνο οι πλούmοι , οι οποίοι,

423

ΙΠΠΟΙ

με τη σειρά τους , διαμαρτύΡΟΥΓαν για τα τεράστια έξοδα που συνε παγόταν η συΥΓήρησή τους . Προς το τέλος του πολέμου το κόστος

για ένα μικρόσωμο άλογο αντιστοιχούσε με τους μισθούς ενάμιση χρόνου ενός ανειδίκευτου εργάτη . Με τα χρήματα που δαπανούΥΓαν για ένα κανονικό άλογο θα μπορούσε να ζήσει για σχεδόν δύο χρό νια μια εξαμελής οικογένεια. Τα υποζύγια ήταν, προφανώς , μια πο

λυτέλεια στην οποία μόνο ένα μικρό τμήμα του πληθυσμού μπο ρούσε να αΥΓεπεξέλθει οικονομικά. Ο μέσος Αθl}Vαίος που μετακι

νούΥΓαν πεζός ή όργωνε χρησιμοποιώΥΓας βόδια δε θεωρούσε τα ά λογα ως ζωτικό πλεονέκτημα αλλά ως μια πολυτέλεια, η οποία σε μια ριζοσπαστική δημοκρατική κοινωνία στερούσε τους πόρους της πό λης από τους ενδεείς. Είναι αλήθεια ότι δεν υπήρχαν χιλιάδες στρέμ ματα εκτάσεων βοσκής γύρω από τις περισσότερες πόλεις-κράτη, ό

που θα μπορούσαν να βόσκουν αγέλες αλόγων. Το κόστος για την απόκτηση των καλύτερων υποζυγίων μπορού σε να υπερβεί τις

1.000

δραχμές, γεγονός που καταδεικνύει το δί

λl1μμα της δημοκρατικής Αθήνας: καθώς ο πόλεμος συνεχιζόταν και τα άλογα αποδεικνύΟΥΓαν ολοένα και πιο σημαντικά για τη συλλο γική επιβίωση, μόνο οι πολύ πλούσιοι μπορούσαν να συγκροτούν έ φιππες περιπόλους για την προστασία της πατρογονικής γης . Και αν

προστεθούν τα επιπλέον έξοδα για τη διατροφή ενός αλόγου -αλλά και για τους ιπποκόμους που συνόδευαν τον ιππέα πάνω σε ένα πιο

φτηνό υποζύγιο μεταφέΡΟΥΓας εφόδια και τον εξοπλισμό-, ένας ιπ πέας μπορεί να χρειαζόταν σχεδόν μια δραχμή την ημέρα για την αγορά κριθαριού. Είναι αλήθεια ότι συχνά η πολιτεία επιδοτούσε εν μέρει την απόκτηση αλόγων και τη συΥΓήρησή τους. Καθώς, όμως, τα έσοδα από τους φόρους υποτελείας μειώνΟΥΓαν. η Αθήνα αΥΓιμε τώπιζε ολοένα και μεγαλύτερες οικονομικές δυσκολίες και εξαρτιό

ταν ολοένα και περισσότερο από την ιδιωτική γενναιοδωρία, ώστε οι ιππείς της να συνεχίσουν να περιπολούν στην ύπαιθρο της Απι κής.


424

Θεωρητικά, μόνο πλούσιες πόλεις-κράτη, όπως οι θεσσαλικές ή οι Συρακούσες που περιβάλλονταν από μια εύφορη ύπαιθρο, ειχαν

τη δυνατότητα να παρατάξουν μια δύναμη

1.200

ιππέων , που ήταν

ιδιαίτερα μεγάλη για τα δεδομένα Τl1ς εποχιις και αντιπροσώπευε μια αρχική επένδυση τουλάχιστον

σθετη δαπάνη

5 ταλάντων

100 ταλάντων,

αλλά και την επιπρό

μηνιαίως για τα έξοδα συντήρησής της .

Με αυτό το χρηματικό ποσό μια πόλη-κράτος μπορούσε , αντίθετα , να παρατάξει μια φάλαγγα

20.000

τίσει ένα στόλο 100 τριήρεων.

25

αντρών για ένα μήνα ή να εξαρ

ΤΟ ιππικό ήταν μια πολυτέλεια στην

οποία δεν μπορούσαν να αντεπεξέλθουν οι περισσότερες πόλι::ις κράτη

-

εκτός από τις Συρακούσες και τις πόλεις της Βοιωτίας και

της Θεσσαλίας, που όλες τους διέθεταν μεγάλες εκτάσεις βοσκής.

Οι περισσότεροι στρατηγοί θεωρούσαν ότι ήταν πολύ πιο συνετό να ναυπηγηθεί μια τριιιρης ή να κατασκευαστούν

60

ορειχάλκινες πα

νοπλίες παρά να δαπανηθεί το ίδιο ποσό για να αΠΟΚΤl1θούν μόνο

12 άλογα . 26 Ωστόσο, είναι σχεδόν ανεξήγητοι οι λόγοι για τους οποίους σε μια τυπική πόλη πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο οι γεωργοί-ο

πλίτες αντιμετώπιζαν με υπεροψία την ελίτ των πολύ πλουσίων , όσων δηλαδή είχαν αγροκτήματα

400 στρεμμάτων ή

και μεγαλύτερα, και

οι οποίοι είχαν τη δυνατότητα να διαθέτουν ένα ή δύο άλογα. Είναι ελάχιστες, σχεδόν καμία , οι αρχαίες κοινωνίες στις οποίες ένας εύ

πσρος πολίτης μπορούσε να καυχηθεί στη συνέλευση ότι είχε αφιπ πεύσει και είχε επιλέξει να υπηρετήσει την πολιτεία ως απλός πεζός στρατιώτης, παρά τον πολύτιμο και προνομιακό ρόλο των ιππέων στην υπεράσπιση των αντρών του πεζικού . Όταν ξεκίνησε ο πόλε μος, οι Έλληνες θεωρούσαν ότι η υπι)Ρεσία στο ιππικό ήταν εύκολη και ότι οι αναβάτες δεν είχαν την ίδια αποφασιστικότητα με τους ο

πλίτες . Στη Σπάρτη δεν υπήρχε κάποια ε πίσημα οργανωμένη δύνα μη ιππικού μέχρι το έβδομο έτος του Π ελοποννησιακού Πολέμου. Αλλά και η Αθήνα, όταν ξεκίνησε η σύρραξη το

431 , είχε

μόλις πρό-

ΙΠΠOl

425

σφατα συγκροτήσει μια δύναμη

1.200 ιππέων , οι οποίοι αντιπρο

σώπευαν λιγότερο από το 3% όσων είχαν πολιτικά δικαιώματα . 27 Σε μια από τις πιο σπάνιες περΙΠΊ(ι)σεις στην Ιστορία η ιδιοκτη

σία γης στιιν περίοδο της πόλης δε συνεπαγόταν περισσότερα δι καιώματα . Οι πιο εύποροι δε διέθεταν εξ ορισμού περισσότερο κύ ρος και, ασφαλώς , η γν(δμη τους για τα πολιτικά και στρατιωτικά

ζητιίματα δεν έχαιρε μεγαλύτερου σεβασμού . Η γη τους μπορούσε να είναι δέκα φορές, αλλά σε καμία περίπτωση εκατό φορές, μεγα

λύτερι} από το μέγεθος του αγροκτήματος του μέσου γεωργού. ΑυΤΙ1 η σχετική ισότητα ως προς την έγγειο ιδιοκτησία είχε ως συνέπεια να μην υπάρχουν μεγαλοϊδιοκτήτες γης στη νότια Ελλάδα , όπως ή ταν οι Θεσσαλοί άρχοντες ή οι Μακεδόνες πρίγκιπες, που εκτρέφα νε ολόκληρες αγέλες αλόγων στα τεράστια κτήματά τους.

Σε αντίθεση με τι} βόρεια Ελλάδα, ακόμα και στην ολιγαρχική Σπάρτη οι κρατικές αποφάσεις λαμβάνονταν από τους επίλεκτους Ομοίους , οι οποίοι κατείχαν ίσους κλήρους γης και παρατάσσονταν

ως ισότιμοι στη φάλαγγα οπλιτών , που αποτελούσε την πραγματική βάση του κύρους τους . Στην Αθήνα οι ακτήμονες θήτες απέκτησαν σταδιακά δεσπόζoνrα ρόλο στην πολιτική ζωή της πόλης , ένα δεδο μένο που εξηγεί τα πάντα, από το κατασκευαστικό πρόγραμμα του Περικλή και τις επιδοτήσεις για την παροχή υπηρεσιών στην πολι τεία μέχρι τον τεράστιο στόλο και την πρωτοκαθεδρία των Μακρών Τειχών. Στην αγροτική Θήβα , παρά τις ομαλές πεδιάδες και τη μα κροχρόνια παράδοσι} στην ιπποτροφία, η πραγματική εξουσία βρι σκόταν στα χέρια των οπλιτών-γεωργών, οι οποίοι τον

40

αιώνα θα

ασπάζονταν πλήρως τα δημοκρατικά ιδεώδη και θα μετατρέπονταν στον πιο επίφοβο στρατό της Ελλάδας. Οι δυο ολιγαρχικές επαναστάσεις που ανέτρεψαν την αθηναϊκή

δημοκρατία , εκείνες του

411 και του 403, πραγματοποιήθηκαν στην

τελευταία περίοδο του πολέμου και μετά το τέλος του πολέμου, ως επακόλουθα των στρατιωτικών πανωλεθριών στη Σικελία και στους

426

ΠΕΛΟΠΟ

Ν Η ΣlAΚOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Αιγός Ποταμούς, για τις οποίες θεωρήθηκαν υπαίτιοι οι ριζοσπα στικοί δημοκράτες . Aνrίθετα , όσοι ανήκαν στην τάξη των ιππέων εί

χαν διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο -και είχαν πλ'ιρώσει ένα υ ψηλό ανrίτιμo- στην άμυνα της πόλης στη διάρκε ια της σύρραξης, δίνoνrας λύση σε πολλές ανrιξoότφες που oφείλoνrαν στους κοινω νικά κατώτερούς τους. Πράγματι, σε όλες σχεδόν τις χερσαίες συ γκρούσεις που συμμετείχε η Αθήνα -στ'1 Σπάρτωλο

(429), στη Σο (424), στην Αμφίπολη (422), στη Mανrίνεια Συρακούσες (415-13), στην Έφεσο (409), στην Άβυδο

λύγεια

(425), στο

(418) ,

στις

Δήλιο

(409)-το αθηναϊκό ιππικό διαδραμάτισε έναν καθοριστικό ρόλο και κέρδισε το θαυμασμό της πλειονότητας των φτωχών πολιτών, που συ νήθως το αντιμετώπιζαν με εχθρότητα. Στη διάρκεια των περισσό

τερων εκστρατειών το ένα δέκατο της συνολικής δύναμης των Αθη ναίων αποτελούνταν από ιππείς . Εκτός από αυτές τις πολιτικές και οικονομικές παραμέτρους που

αποτελούσαν ένα ιδιαίτερο γνώρισμα του ελληνικού κόσμου , υπήρ χαν και άλλες αιτίες για τον κατώτερο ρόλο του ιππικού , που ήταν

περισσότερο πρακτικές και σχετίζονταν με το γενικότερο τρόπο διε ξαγωγής του πολέμου . Το βραχώδες έδαφος της Ελλάδας σήμαινε

ότι τα άλογα , καθώς δεν είχαν πέταλα , τραυματίζονταν πολύ συχνά ή ότι η δράση τους έπρεπε να περιορίζεται στις πεδινές περιοχές. Κα θώς το ύψος των αλόγων δεν υπερέβαινε το

1,5

μέτρο, και δεν ήταν

εφοδιασμένα με σέλες, αναβολείς και πέταλα , δεν μπορούσαν να

καλπάσουν για την πραγματοποίηση μιας κρούσης, έστω και αν οι ιππείς που μετέφεραν '1ταν μικρόσωμοι . Τόσο στα αστεία στις αρ χαίες κωμωδίες όσο και στα κείμενα για την mπική τέχνη, υπάρχουν

συνεχείς αναφορές για τον κίνδυνο να πέσει ο αναβάτης από το ά λογο , ακόμα και όταν δεν έπρεπε να επιτίθεται ή να αμύνεται στη διάρκεια μιας μάχης . Αναβάτες που ιππεύουν χωρίς σέλες μπορούν να είναι απαρά μιλλοι πολεμιστές (όπως απέδειξαν οι Ιθαγενείς Αμερικανο{). Όμως,

ΙΠΠΟΙ

427

αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι είναι δύσκολο να ιππεύει κανείς και, ταυτόχρονα , να χρησιμοποιεί μια λόγχη ή να εκτοξεύει ακόγnα , χω

ρίς να έχει σέλα και τη δεξιοτεχνία που αποκτάται μόνο ύστερα α πό χρόνια εκπαίδευσης, παρόμοια με αυτή που περιγράφει διεξοδικά ο Ξενοφώντας στην πραγματεία του για την ιππευτική. Οι πόλεις

κράτη, αντίθετα με τα εθνικά κράτη του 190υ αιώνα , δεν μπορούσαν να στρατολογούν χιλιάδες νεοσύλλεκτους που θα ίππευαν μικρόσω μα άλογα χωρίς σέλες, αναβολείς και πέταλα , και να περιμένουν ό

τι θα γίνονταν επιδέξιοι λογχοφόροι οι οποίοι θα μπορούσαν να δια σπάσουν την παράταξη των οπλιτών που ήταν οπλισμένοι με δόρα τα. Αντίθετα, τις περισσότερες φορές οι ελάχιστοι εύποροι εκτρέ

φανε με δική τους πρωτοβουλία άλογα και μάθαιναν να εκτοξεύουν ακόντια , να χρηmμοποιούν το τόξο ή να χτυπούν με τις λόγχες τους , ενώ ανάμεσα σε αυτούς και στο υποζύγιό τους υπιιρχε ένα απλό κομ μάτι υφάσματος

-

χωρίς , όπως θα συνέβαινε στην εποχιι του Μεγά

λου Αλεξάνδρου, να συντονίζουν τις επιθέσεις τους με τους ελιγμούς

των συμπολεμιστών τους που μάχονταν πεζοί. 28

Ο νέος ιππέας Ο Πελοποννηmακός Πόλεμος άλλαξε τους μέχρι τότε υφιστάμενους κανόνες που αφορούσαν το ιππικό, καθώς η στρατιωτική αποτελε σματικότητα πλέον, και όχι τα κοινωνικά στερεότυπα, ο οικονομικός ορθολογισμός ή οι πολιτικές παράμετροι, καθόριζε το πώς έπρεπε

να διεξάγεται ο πόλεμος . Τα άλογα δεν έγιναν ξαφνικά μεγαλύτερα. Ούτε επινοήθηκαν με κάποιο μαγικό τρόπο οι αναβολείς ούτε οι α

ριστοκράτες πήραν στα χέρια τους τα ηνία της διακυβέρνησης. Κα θώς ο πόλεμος εξελισσόταν, και η παραδοσιακή στρατΙ1Υική της δή ωσης της γης και της εκ παρατάξεως μάχι)ς ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών αποδεικνυόταν ανεπαρκής, οι πόλεις-κράτη άρχισαν να συ-

ΠEΛOΠONNHΣrAΚOΣ ΠΟΛΗ,ωΣ

428

νειδητοποιούν ότι οι ιππείς αποτελούσαν ένα ζωτικό παράγοντα σε όλων των ειδών τις πολεμικές επιχειρήσεις και ότι θα διαδραμάτι ζαν έναν καθοριστικό ρόλο στην έκβασΙ1 του πολέμου

-

από την κα

ταδίωξη οπλιτών και ελαφρά οπλισμένων πεζών που τρέπονταν σε φυγή μέχρ ι την πραγματοποίηση περιπολιών στην ύπαιθρο, σε συν δυασμό με την ικανότητά τους να κρατάνε τον εχθρό μακριά από τα

στρατόπεδα, τα οχυρά και τα αγροκτήματα. Αντίθετα με τις πολεμικές εμπειρίες των προηγούμενων δεκαε τιών -οι Έλληνες είχαν νικήσει στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές χά ρη στα πλοία και στους οπλίτες, και τα επόμενα πενήντα χρόνια εί

χαν πολεμήσει μεταξύ τους σε κλασικές εκ παρατάξεως μάχες στη Σέπια, στην Τανάγρα, στα Οινόφυτα και στψ Κορώνεια-, οι ιππείς

συμμετείχαν σε όλες σχεδόν τις μάχες του Πελοποννησιακού Πολέ μου και σκότωσαν πολύ περισσότερους Έλληνες από όσους οι ο πλίτες της φάλαγγας. Συνήθως, το ιππικό κάλπαζε εναντίον μικρών

ομάδων αντρών του πεζικού , που είτε βάδιζαν σε χαλαρό σχηματι σμό είτε ήταν διασκορπισμένοι σε ομάδες των δύο ή των τριών α

ντρών. Εφορμούσαν με ταχύτητα

50 χιλιομέτρων την ώρα,

εκτόξευ

αν εναντίον τους ακόντια ή βέλη, και στη συνέχεια υποχωρούσαν, ελ πίζοντας να εξαντλήσουν όσους άνrρες του πεζικού ήταν αρκετά α νόητοι για να τους καταδιώξουν .

Επειδή ο αναβάτης χρησιμοποιούσε μόνο το χέρι του για να ε κτοξεύσει ένα ακόνnο και , ως εκ τούτου , δεν μπορούσε να το ρίξει σε πολύ μεγάλη απόσταση όπως ένας εαιδέξιος πεζός ακοντιστής, στψ καλύτερη περίπτωση μπορούσε να εξακοντίσει το όπλο του μέχρι

15

μέτρα, εκμεταλλευόμενος στη συνέχεια την ευκινησία και την ταχύ

τητά του για να υποχωρήσει με ασφάλεια. Αν οι ιππείς ήταν αριθμη τικά υπέρτεροι από μια μονάδα πεζικού -στη Σικελία δεν ήταν σπά νιες αυτές οι περιπτώσεις δεδομένου του μεγάλου αριθμού αντρών που αποτελούσαν τα έφ ιππα αποσπάσματα των Συρακουσίων-, μπο

ρούσαν να καλπάσουν σε σχηματισμό και να λογχίσουν τους αντιπά-

429

ιπποι

λους τους από τα νώτα ή από τα πλάγια, παρόμοια με τους Γερμα νούς πιλότους των καταδιωκτικών σro Β' Παγκόσμιο Πόλεμο , που

εφορμούσαν ομαδικά εναντίον των αμερικανικών βOμβαρδισrΙK()')ν

B-17,

όταν αυτά έβγαιναν έξω από τον πρoσrατευΤΙKό σχηματισμό ,

Οι Αθηναίοι ιππείς αντιμετώπισαν τους Σπαρτιάιι::ς λαφυραγω γούς σε πέντε διαφορετικές περιπτώσεις σrη διάρκεια του Αρχιδά

μειου Πολέμου

(431-421),

Συνόδευαν τον αθηνα'ίκό σrρατό σrις ε

τήσιες εισβολές του σrην πεδιάδα της Μεγαρίδας , συμμετείχαν σε πολλές από τις αμφίβιες επιδρομές σrις ακτές της Πελοποννήσου ,

εξάντλησαν τα υποζύγιά τους παρενοχλώντας τη σπαρτιαΤΙΚl1 φρου ρά της Δεκέλειας και διαδραμάτισαν ενεργό ρόλο σrην τελευταία δεκαετία του πολέμου , όταν οι πολεμικές επιχειρήσεις είχαν μετα

φερθεί σrην Ιωνία, Στη διάρκεια της εKσrρατείας εναντίον των Με γάρων το

424 600

ιππείς πρoσrάτευσαν χιλιάδες άντρες του πεζι

κού, παρέχοντάς τους το είδος της κάλυψης που τόσο απεγνωσμένα

θα χρειάζονταν σrη Σικελία ύσrερα από δέκα χρόνια, Στην πεδιάδα της Μεγαρίδας αναχαίτισαν το επίφοβο βοιωτικό ιππικό που απο τελούνταν επίσης από

600 άντρες , σε μια μάχη

χωρίς νικητή ανάμεσα

σε περισσότερους από χίλιους έφιππους άντρες, 29 Ο Θουκυδίδης πίσrευε ότι, σε μερικές περιπτώσε ις , η παρουσία

του αθηνα'ίκού ιππικού διασφάλισι:: τη νίκη, όπως σrη μάχη της Σο

λύγειας που διεξJ1χθη το 425 σrην πεδιάδα της Κορίνθου ,3Ω Στην έ σχατη μάχη που έδωσε ο Κλέωνας σrην Αμφίπολη, όπου τόσο αυτός

όσο και ο Βρασίδας σκοτώθηκαν το καλοκαίρι του τoυλάxισroν

300

422, συμμετείχαν

ιππείς , Η πολύτιμη συνεισφορά του ιππικού σrα

πρώτα δεκαπέντε έτη του πολέμου υποδηλώνει ότι οι Αθηναίοι συ

νειδητοποιούσαν πόσο σημαντική θα ήταν η παρουσία του σrη Σι κελία , Ωσrόσo , για κάποιο λόγο, υπολόγιζαν, εσφαλμένα όπως α

ποδείχθηκε, ότι θα ήταν εύκολο να προμηθευτούν υποζύγια από τους συμμάχους τους, ενώ δε γνώριζαν τίποτα για την αποτελεσματικότητα ή το μέγεθος του ιππικού των Συρακουσίων,

430


Σε μερικές περιπτώσεις η έκβαση σε ολόκληρα θέατρα πολεμι κών επιχειρήσεων εξαρτιόταν από το ιππικό . Για παράδειγμα, ανα

φερόμενος στη μάχη του Δηλίου, ο Θουκυδίδιις παρουσιάζει τον Αθηναίο στρατηγό Ιπποκράτη να ισχυρίζεται ότι μια ήττα των Βοι ωτών θα ισοδυναμούσε μ ε την οριστική παύση των σπαρτιατικών ει

σβολών στην Αττική, καθώς το βοιωτικό ιππικό δε θα αποτολμούσε ποτέ ξανά να εισβάλει στην Αττική για να προστατεύσει τους Σπαρ τιάτες λαφυραγωγούς. Αλλά και σε αυτή καθαυτή τη μάχη που διε

ξήχθη στο Δήλιο η νίκη των Βοιωτών οφειλόταν κυρίως στους ιπ πείς, οι οποίοι, καθώς αποτελούσαν την εφεδρεία, αιφνιδίασαν το δε

ξιό κέρας των Αθηναίων που μέχρι εκείνη τιι στιγμή επικρατούσε και προκάλεσαν την κατάρρευση του ηθικού ολόκλl1Ρου του αθη

ναϊκού στρατού. Χάρη στl1ν παρουσία μερικών εκατοντάδων Αθη ναίων ιππέων η υποχώρηση του αθηναϊκού στρατού δε μετατράΠl1κε σε ολοσχερή πανωλεθρία , καθώς με απεγνωσμένες προσπάθειες κατάφεραν να προστατεύσουν τους οπλίτες που υποχωρούσαν από

τις επιθέσεις των έφιππων διωκτών τους. Αναφορικά με ΤΙ}V άλλη με γάλη μείζονα οπλιτική μάχη του πολέμου, αυτή της Μαντίνειας που

έγινε το

418,

ο Θουκυδίδης επισημαίνει ότι, χωρίς το αθηναϊκό ιπ

πικό, οι απώλειες των Αθηναίων θα ήταν μεγαλύτερες από

200 άντρες

και δύο στρατηγούς.31 ΣτΙ}V τεράστια δύναμη του Σιτάλκη που εισέβαλε στιι Μακεδονία

με

150.000

άντρες, συμπεριλαμβάνονταν

50.000

ιππείς. Οι Μακε

δόνες τους αντιμετώπισαν με το βαρύ ιππικό τους, που το αποτε λούσαν άντρες εξοπλισμένοι με θώρακες και λόγχες, οι οποίοι ίπ πευαν άλογα που έφεραν προστατευτικά καλύμματα . Στη διάρκεια

της εισβολής του Σιτάλκη θα πρέπει να διεξήχθη η μεγαλύτερη σύ γκρουση ιππικού στον αρχαίο κόσμο πριν από την εποχή του Με

γάλου Αλεξάνδρου.

ΙΠΠΟΙ

431

Postm,orten~ Οι Αθηναίοι απ έπλευσαν για τη Σικελία την άνοιξη του

415.

Η συν

θήκη ειρήνης ανάμεσα σε αυτούς και στους Σπαρτιάτες ήταν ακό μα σε ισχύ και βρίσκονταν εν μέσω μιας διαδικασίας ανάκαμψης α

πό τα δεινά του λοιμού και του πολέμου, ενώ το ηθικό τους ήταν υ ψηλό μετά την πρόσφατη κατάληψη της Μήλου. Δυο χρόνια αργό

τερα

50.000 έως 40.000 Αθηναίοι, σύμμαχοι και δούλοι ήταν νεκροί,

αγνοούμενοι ή αιχμάλωτοι. Είχαν καταστραφεΙ περισσότερες από

200

τριήρεις. Το θησαυροφυλάκιο της Αθήνας είχε αδειάσει. Για

πρώτη φορά στον πόλεμο η Αθήνα δεν είχε πλέον τη δυνατότητα να περιπολεί στις ακτές ΤΙ1ς Πελοποννι1σου . Δεν μπορούσε πλέον , υλο

ποιώντας την παλιά στρατηγική της, να διεξάγει προληπτικές επι θέσεις στα μετόπισθεν του εχθρού. Οι συμμαχικές και οι φόρου υ ποτελείς πόλεις εξέταζαν το ενδεχό μενο να στασιάσουν ακριβώς τη

στιγμή που η Αθήνα χρειαζόταν τη συνεισφορά τους σε κεφάλαια , υλικά και ανθρώπινο δυναμικό για να ναυπηγήσει ένα νέο στόλο. Έχοντας δαπανήσει το μόνο που

3.000 τάλαντα σε ένα αποτυχημένο εγχείρη μα , κέρδισε 11 Αθήνα ήταν η επανέναρξη του πολέμου ενα

ντίον της Πελοποννησιακής Συμμαχίας , που η ισχύ της διαρκώς αυ

ξανόταν. Η Αθήνα έπρεπε πλέον να αντιμετωπίσει ένα μόνιμο σπαρ τιατικό οχυρό ορατό από τα τείχη ΤΙ1ς , την κυοφορούμενη συμμαχία ανάμεσα στην Περσία, στη Σπάρτη και στις Συρακούσες και την α

πειλή ενός πελοποννΙ1σιακού στόλου που ήταν πολύ μεγαλύτερος α πό το δικό της και είχε ενισχυθεί με μερικές τριήρεις των Συρακου σίων.

Παραδόξως, το μέλλον των Συρακουσών δεν υπήρξε περισσότε ρο ευοίωνο. Το οικονομικό κόστος της διι·:τούς πολιορκίας ήταν πε ρίπου το ίδιο με εκείνο που είχε καταβάλει και η Αθήνα. Παρόλο που οι Συρακούσιοι είχαν εχθρούς στο νφί αλλά και στη Βόρεια Αφρι κι], λόγω της υποχρέωσι]ς τους προς τους Σπαρτιάτες, έπρεπε να

432


στείλουν άντρες και πλοία

1.300 χιλιόμετρα μακριά για να πολεμ11-

σουν στο Αιγαίο. Πέντε χρόνια αργότερα οι Συρακούσες θα αντιμε

τώπιζαν μια μεγάλη καρχηδονιακή εισβολή, καθώς οι κάτοικοι αυ τής της πόλης της Βόρειας Αφρικής, που είχαν παρακολουθήσει με αγαλλίαση την αδελφοκτόνο αιματηρή σύγκρουση ανάμεσα στους Έλληνες, προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν την ευκαιρία.

Η ειρωνεία τιις ιστορίας , όμως , δε σταματάει μόνο εδώ. Οι φτω χότεροι πολίτες των Συρακουσών, που είχαν πολεμήσει ως ναύτες ή

ως ελαφρά οπλισμένοι πεζοί, θεώριισαν ότι η συμβολή τους στη νί κη δεν είχε αναγνωριστεί, παρόλο που ήταν εξίσου σημαντική με ε κείνη των αριστοκρατών ιππέων. Αντιδρώντας, αφαίρεσαν το

409

την εξουσία από τους μεΤΡΙΟlJαθείς αριστοκράτες και μετέτρεψαν τη συντηρητική δημοκρατία των Συρακουσών σε μια πόλη που το πο λίτευμά της ήταν παρόμοιο με τη ριζοσπαστΙΚΙ1 δημοκρατία των Αθηναίων εχθρών τους. Ο Ερμοκράτης , ο οξυδερκής πολιτικός που είχε οργανώσει την επιτυχή άμυνα των Συρακουσών, εξορίστηκε και, αργότερα, σκοτώθηκε στη διάρκεια ταραχών. Ωστόσο, η ριζοσπαστική διιμοκρατία των Συρακουσών δε διήρ

κεσε ούτε τέσσερα χρόνια. Όταν οι Συρακούσες βρέθηκαν το 406 σε μια περίοδο κρίσης εξαιτίας της εισβολής των Καρχηδονίων, μόνο η διορατικότητα του τυράννου Διονύσιου μπορούσε να ενώσει τη Σι κελία, σcδζοντας το νιισί, εκτός από το δυτικό του τμήμα, από τον καρ χηδονιακό ζυγό. Και σε αυτή την περίπτωση υπάρχει το ακόλουθο παράδοξο: αν το ηγεμονικό εγχείρημα των Αθηναίων είχε οrεφθεί με επιτυχία, η Σικελία θα είχε πιθανότατα ενωθεί νωρίτερα υπό την

αιγίδα ενός δημοκρατικού πολιτεύματος

- κάτι που θα έκανε μερι

κά χρόνια αργότερα. Θα είχε διατηρήσει την αυτονομία της απένα ντι στψ Καρχηδόνα, εν{δ, κατά πάσαν πιθανότητα , οι Πελοποννή

σιοι θα είχαν συνεχίσει να τηρούν τψ εκεχειρία του

421 , υπό το φό

βο της πρόσφατης επίδειξης της αθηναϊκής ισχύος. Η εισβολή των Καρχηδονίων ο[η Σικελία μετά την Ιlτrα της Αθήνας υπήρξε μια α-

ιπποι

433

πό τις άγριες συρράξεις σι:ην ελληνική Ισι:ορία, ένα είδος μικρότε ρης κλίμακας Πελοποννησιακού Πολέμου , που σι:η διάρκειά του οι

Καρχηδόνιοι εκτέλεσαν με τελετουργικό τρόπο μέσα σε λίγες ώρες

3.000

Σικελούς, ισοπέδωσαν την Ιμέρα και τον Σελινούντα , έσφα

ξαν δεκάδες χιλιάδες πολίτες και , τελικά , έχασαν το μισό mρσιό

τους εξαιτίας ενός λοιμού. 32 Υπήρξε ένα ακόμα κληροδότημα της αθηνα'ίκής εισβολής. Όταν ο τύραννος Διονύσιος εδραίωσε την εξουσία του σι:ις Συρακούσες, κι νητοποίησε το

401

τους κατοίκους της πόλης για να διασφαλfσει

6-

τι καμία ξένη δύναμη δε θα μπορούσε ποτέ ξανά να περιτειχίσει την πόλη σι:ο ύψωμα των Επιπολών - αποδεικνύοντας εκ των υσι:έρων ό

τι οι Αθηναίοι είχαν αρκετούς άντρες, αλλά ότι τους έλε ιπ ε η τόλμη για να υλοποιήσουν μέσα σε δυο χρόνια ό ,τι ο Διονύσιος πραγματο ποίησε σε λιγότερο από ένα μήνα.

διών ανέγειραν

6,5

60.000 Σικελοί και 6.000 ζεύγη βο

χιλιόμετρα λίθινων οχυρωματικών έργων σε εί

κοσι ημέρες, γεγονός που καταδεικνύει τις τραυματικές συνέπειες που είχαν για τους Συρακούσιους οι προσπάθειες των Αθηναίων να

κατασι:ρέψουν την πόλη τους επιτιθέμενοι από το ύψωμα των Επι

πολών. 33 Θεωρητικά, οι Σπαρτιάτες ήταν αυτοί που κυρίως επωφελιΊθηκαν, καθώς το μικρό εκσι:ρατευτικό σώμα που είχαν σι:είλει με επικεφα λιΊς τον Γύλιππο είχε ενεργοποιήσει μια μαζική αvrίσι:αση εναντίον των Αθηναίων, η οποία τους προκάλεσε περισσότερες απώλειες α

πό οποιαδήποτε μάχη του πολέμου . Ωσι:όσο , παρά το μέγεθος και το φημισμένο πλούτο του νησιού, οι εξαντλημένοι Συρακούσιοι θα έσι:ελναν μόνο

20 πλοία για να ενισχύσουν τον πελοποννησιακό σι:ό - εκπληρώνοντας μια υποχρέωση που, ε

λο σι:ο μακρινό Αιγαίο

ντούτοις, διατάραξε την εύθραυστη πολιτική ισορροπία και οδήγη σε σι:ην ανατροπή των ολιγαρχικών, τους οποίους η Σπάρτη είχε ελ

πίσει ότι θα ενίσχυε με την παρέμβασή της. Παρόλο που είναι λογι κό να θεωρήσουμε ότι ο ασιlμαντOς ρόλος των Συρακουσίων σι:ην τε-

ΠΕ.ΛΟΠΟ

434

HΣlAΚOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

λευταία φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου δείχνει εκ των υστέ ρων ότι η αθηναϊκή επέμβαση δεν εδραζόταν σε βάσιμους λόγους,

δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η επίθεση των Αθηναίων εναντίον της Σικελίας είχε αποτέλεσμα ο εχθρός να καταβάλει τεράστιο φόρο αί ματος και, ως εκ τούτου, εξηγείται ο λόγος για τον οποίο ήταν τόσο μικρι) η συμβολή των Συρακουσών στην τελικιι ήπα της Αθήνας.

Τα διδάγματα της Σικελικής Εκστρατείας Ποια , λοιπόν, συμπεράσματα μπορούμε να εξαγάγουμε από τη Σι κελική Εκστρατεία; Το πρόβλημα δεν έγκειται μόνο στο κόστος της.

Οι Αθηναίοι είχαν χάσει ισάριθμους άντρες και πλοία στην προγε νέστερη εκστρατεία τους στην Αίγυπτο - και , αργότερα, θα είχαν με γαλύτερες απώλε ιες στον Ιωνικό Πόλεμο . Αν το σχέδιο της κατά κτησης των Συρακουσών φαινόταν παράλογο, ωστόσο δεν ήταν εγ

γενώς απραγματοποίητο . Το νησί δεν είναι εύκολα υπερασπίσιμο και κατακτήθηκε πολλές φορές

μουσουλμάνους το

878, γ ια

-

από τους Ρωμαίους το

211,

τους

να ακολουθήσουν οι Φράγκοι , οι Ισπα

νοί, οι Νορμανδοί, οι Ιταλοί και οι σύμμαχοι το

1943

υπό την ηγε

σία του Τζορτζ Πάτον και του Μπέρναρντ Μοντγκόμερι . Ακόμα και

η σχεδόν αυτοκτονική τριαδική διοικητική δομή, το κυνιιγι μαγισ σών στην Αθήνα, η προδοσία του Αλκιβιάδη, η ασθένεια του Ν ικία

και η επανέναρξη του πολέμου με τη Σπάρτη δε σήμαιναν ότι το α θηνα'ίκό σχέδιο ήταν αναπόφευκτα καταδικασμένο . Πέρα από όλα

τα άλλα, η τελική έκβαση καθορίστηκε μέσα σε ένα πολύ μικρό χρο νικό διάστημα, καθώς είναι πιθανό ότι οι Αθηναίοι βρίσκονταν μό νο μερικές ημέρες μακριά από τη νίκη πριν από την απρόσμενη ά

φιξη των Σπαρτιατών και των Κορ ινθίων. Σε ό,τι αφορά την τελική αποτίμηση για τους κινδύνους και τα ο φέλη, η Σικελικιι Εκστρατεία μοιάζει εκ των υστέρων παράλογη. Εί-

ΙΠΠΟΙ

435

ναι αλήθεια ότι , αν οι Αθηναίοι είχαν νικήσει, θα είχαν ενισχύσει σε

τεράσno βαθμό το κύρος τους, θα είχαν τρομοκρατιΊσει τους Σπαρ τιάτες και θα είχαν ίσως αποκτήσει μερικά υλικά οφέλl) , επιπρό σθετες ποσότητες δημητριακών και επιπλέον συμμάχους . Όμως, η Σικελία βρισκόταν πολύ μακριά και η εκστρατεία σε αυτήν αποτε

λούσε μια ακραία εφαρμογή της στρατηγικής της « έμμεσης προ σέγγισης» , που αποσκοπούσε στην ήπα του εχθρού χωρίς μια κατά μέτωπο σύγκρουση μαζί του σε μια συμβατική μάχη. Επομένως, πα ρόλο που οι Αθηναίοι θα μπορούσαν να αποκομίσουν οφέλη από τη Σικελική Εκστρατεία , ήταν πολύ περισσότερα αυτά που κινδύνευαν να χάσουν μέσα στο πλαίσιο του ευρύτερου πολέμου. Ο Θουκυδίδης

φαίνεται να συμφωνεί με αυτή την αποτίμηση, καθώς , ενώ παραδό ξως παραδέχεται ότι οι Αθηναίοι θα μπορούσαν να είχαν επικρατή σει, ωστόσο υποστηρίζει ότι ο τρόπος με τον οποίο διεξήχθη η εκ στρατεία αποτέλεσε το μεγαλύτερο λάθος που διαπράχθηκε στον πόλεμο .34 Γιατί απέτυχε η εκστρατεία;

Σε όλες τις καθοριστικές καμπές, η απουσία επαρκούς ιππικού είχε καταστρεπτικές συνέπειες για τους Αθηναίους. Παρόλο που το θέατρο των πολεμικών επιχειρήσεων είχε πολλές πτυχές -πολιορ κίες, μάχες οπλιτών, δήωση της γης , τρομοκρατία και δραματικές

ναυμαχίες ανάμεσα σε τριήρεις-, η καθοριστική παράμετρος 11ταν , σε τελική ανάλυση, οι αψιμαχίες στις οποίες συμμετείχε το ιππικό . Στους πρώτους μήνες της εκστρατείας οι Συρακούσιοι ιππείς εμπό

διζαν τους στρατοπεδευμένους στην Κατάνη Αθηναίους να προκα

λούν σημαντικές καταστροφές. Μόνο χάρη σε ένα παραπλανητικό τέχνασμα, που για μερικές ημέρες εξαπάτησε το εχθρικό ιππικό, κα τάφεραν οι Αθηναίοι να προσεγγίσουν με ασφάλεια τις Συρακούσες. Αλλά ακόμα και μετά την άφιξή τους στις παρυφές της πόλης, Ι) ση

μαντική νίκη που πέτυχαν σε μια μάχη ανάμεσα σε φάλαγγες οπλι τών δεν είχε ως αποτέλεσμα μια καθοριστική στρατηγική επιτυχία ,

ΠΕΛΟΠΟΝ

436 καθώς οι

1.200

ΗΣ1ΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Συρακούωοι ιππείς απέτρεψαν τη μετατροπή μιας

μικρής ήττας σε πανωλεθρία. Οι ιππείς αυτοί -δε γνωρίζουμε τα ο

νόματά τους ή οποιαδήποτε άλλη λεπτομέρεια για αυτούς- αιφνι δίασαν τους νικητές και τους εμπόδισαν να εκμεταλλευτούν πλήρως την επιτυχία τους. Σε συνδυασμό με τις προγενέστερες επιτυχείς πε

ριπολίες τους, προκάλεσαν την αποθάρρυνση των Αθηναίων - γεγο νός που σε μεγάλο βαθμό εξηγεί την κατ' ουσίαν διακοπι} των ε χθροπραξιών στη διάρκεια του χειμώνα του

415, καθώς

οι Αθηναί

οι δεν αποτολμούσαν να απομακρυνθούν από τη βάση τους στην Κα τάνη.

Αντίθετα , όταν οι Αθηναίοι συγκρότησαν μια δύναμη

650 ιππέ

ων, η τροπή της ε κστρατείας άλλαξε ριζικά. Το ιππικό επέτρεψε στους Αθηναίους να καταλάβουν τις Επιπολές και να αρχίσουν να πε

ριτειχίζουν την πόλη. Στη διάρκεια του επόμενου έτους οι συγκρού σεις στα υψώματα καθορίζονταν συ~ά από τους άντρες του ιππικού ,

με πιο χαρακτηριστική από όλες τη συμπλοκή όπου οι Συρακούωοι αναχαίτισαν μια επίθεση του Λάμαχου και κατάφεραν να τον σκο

τώσουν μέσα στη σύγχυση που επακολούθησε. Η διά ξηράς πορεία του Γύλιππου από την Ιμέρα -η οποία αποτέλεσε την καμπή στη Σι

κελική Εκστρατεία- προστατεύτ ηκε από το ιππικό. Αν οι Αθηναίοι διέθεταν μια ισομεγέθl1 δύναμη ιππικού με εκείνη των Συρακουσίων, θα μπορούσαν να είχαν εξαναγκάσει τον Γύλιππο να υποχωρήσει

και θα είχαν επικρατήσει, καθώς θα κατάφερναν να ολοκληρώσουν τα περιτειχίσματά τους. Πάντως, η μοναδικιι αποτυχία του Γύλιππου οφειλόταν στην απερίσκεmη απόφασή του να επιτεθεί εναντίον των Αθηναίων χωρίς τη συνοδεία ιππικού , ένα ασυλλόγιστο λάθος για το οποίο θα μετάνιωνε και δε θα το επαναλάμβανε. Στο τελευταίο έτος της Σικελικής Εκστρατείας οι απώλειες των

Αθηναίων στην οχυρωμένη βάση τους στο Πλημμύριο , που βρισκό ταν κοντά στο λιμάνι, νότια της πόλης, εξηγούνται σε μεγάλο βαθμό από τις συνεχείς επιδρομές εκατοντάδων Συρακούσιων ιππέων, που

437

ιπποι

καταδίωκαν οποιονδήποτε Αθηναίο αποτολμούσε να βγει από το ο χυρωμένο στρατόπεδο για να βρει νερό ή καυσόξυλα. Η απώλεια

αυτής της ναυτικής βάσης και των εφοδίων που φυλάσσονταν σε αυ τή υπήρξε η αρχή του τέλους για τον αθιιναϊκό στόλο . Και αν ο Νι

κίας έστρεψε την προσοχή του στον αποκλεισμό της πόλης από τη θάλασσα, το έκανε μόνο και μόνο επειδή η εξαίρετη δράση του ε χθρικού ιππικού στις Επιπολές σήμαινε ότι οι Αθηναίοι δεν μπο

ρούσαν να καταλάβουν το αντιτείχισμα που εμπόδιζε την ολοκλή

ρωση των περιτειχισμάτων τους . Το τολμιιρό σχέδιο του Δημοσθέ νη να καταλάβει τις Επιπολές με μια νυχτερινή επίθεση απέτυχε πα ταγωδώς. Η καταδίωξη των Αθηναίων από τους Συρακούσιους ιππείς μέσα στη νύχτα μετατράπηκε σε λουτρό αίματος, με συνέπεια να

καταρρακωθεί το ηθικό του στρατού και να δοθεί οριστικό τέλος στις χερσαίες επιθετικές επιχειρήσεις . Αρκούσαν

1.200 Συρακούσιοι ιππείς για να αλλάξει η ισορροπία 40.000 εισβολέ

της σύγκρουσης και να καταστεί βέβαιη η ήπα των

ων. Οι εμπειρίες από τη χρησιμοποίησιι του ιππικού στη Σικελία δεν οδήγησαν αμέσως στο συντονισμό των ενεργεt(δν ανάμεσα στο ιππικό και στο πεζικό, την οποία θα επιτύγχαναν με αριστοτεχνικό

τρόπο ο Φίλιππος Β' και ο Μέγας Αλέξανδρος. Ωστόσο , παρά τις ι διάζουσες συνθήκες που υπήρχαν στη Σικελία , η εντυπωσιακή ήπα

των Αθηναίων είχε ως αποτέλεσμα να καταλήξουν οι Έλληνες στο συμπέρασμα ότι οι ημέρες της αποκλειστικιις χρησιμοποίησιις του πεζικού είχαν τελειώσει. Όπως , επίσης, καταρρίφθηκε η ιδέα ότι οι αριστοκράιες ιππείς έπρεπε να παραμένουν στα πλευρά της φά

λαγγας αντί να συγκροτούν αποσπάσματα έφιππων πολεμιστών που, αν δεν αναχαΙΤίζονταν από ομοίους τους , μπορούσαν να περιορί

σουν τη δράση ακόμα και των μεγαλύτερων στρατών - και να αλλά

ζουν ακόμα και την εξέλιξη πολΙΟΡΚΗδν και ναυμαχιών. 35 Ο Αλκιβιάδης ήταν τριάντα πέντε ετών όταν οι Αθηναίοι αποβι

βάστηκαν στη Σικελία . Αν υπήρχε ένας άν θρωπος που ήταν κατεξο-


438

χήν υπεύθυνος για τη γένεση και το θάνατο του σχεδίου της Σικελι κής Εκστρατείας ήταν ασφαλώς αυτός . Οι ρητορικές και δημαγωγι κές ικανότητές του συνέβαλαν καθοριστικά στην απόφασl1 των ευ μετάβλl1των Αθηναίων να πραγματοποιήσουν την εκσφατεία . Ωστό

σο, η προσδοκία του ότι ένα ολόκληρο νησί θα υποτασσόταν μέσω συνωμοσιών , και όχι διά πυρός και σιδήρου, υπήρξε εξίσου κατα στροφική με την ατολμία και την αδράνεια του Νικία. Τα τεχνά σματα και η εξαπάτηση ήταν ασφαλώς χαρακτηριστικό γνώρισμα του Αλκιβιάδη, ο οποίος πριν από τη μάχη της Μαντίνειας είχε συ

γκροτήσει ένα συνασπισμό δl1μοκρατικ(δν πόλεων-κρατών για να καταλύσουν την ηγεμονία της Σπάρτης στην Π ελο πόννησο

-

χωρίς

όμως να καταφέρει να πείσει τους Αθηναίους να στείλουν τις ανα

γκαίες δυνάμεις που θα διασφάλιζαν τη νίκη. Οι υπερβολές, η αλαζονεία και η ελευθεριότητά του πρόσφεραν στους αντιπάλους του τα αναγκαία επιχειρήματα για να πετύχουν την ανάκλησή του από τις Συρακούσες, με τις εν μέρει δίκαιες και εν μέρει κατασκευασμένες κατηγορίες της ασέβειας και της προ σβολής της δημοσίας αιδούς. Δεν είναι σαφές αν ο Αλκιβιάδης ψευ δόταν ή αν όντως αποκάλυψε στους Σπαρτιάτες πληροφορίες για έ να υπαρκτό στρατηγικό σχέδιο των Αθηναίων. Χωρίς, όμως, την πα ρουσία του στη Σπάρτη οι Σπαρτιάτες ίσως να είχαν καθυστερήσει

να βοηθήσουν τις Συρακούσες. Ας θυμηθούμε ότι, αν ο Γύλιππος

11

ο Γογγύλος είχαν φτάσει μερικές ημέρες αργότερα, οι Συρακούσες

θα είχαν ήδη παραδοθεί. Παρά την ανδρεία του Αλκιβιάδη στην πολιορκία της Ποτίδαι

ας, τη στρατιωτική του υπηρεσία στην Αττική στη διάρκεια των ει σβολών και του λοιμού, τον ηρωισμό του στη μάχη του Δηλίου και τις μηχανορραφίες του που οδήγησαν στη μάχη της Μαντίνειας και, ίσως, στην πολιορκία της Μήλου , ο πόλεμος θα έπαιρνε μια νέα τρο πή, καθώς δε θα εξαρτιόταν πλέον τόσο πολύ από τις σιwαντικές προσωπικότητες, αλλά μάλλον από το ανθρώπινο δυναμικό και ΤΙ}V

ΙΠΠΟΙ

439

υπεροχή σε πολεμικό υλικό. Τα άλογα ήταν ο καθοριστικός παρά γοντας για τη νίκη στη Σικελία

-

και, στη συνέχεια, τα πλοία θα κα

θόριζαν την έκβασlι στψ τελευταία φάση του πολέμου , μια σύρρα ξη στψ οποία επίσης θα συμμετείχε ο Αλκιβιάδης, αλλά με τον πιο απροσδόκητο και, τελικά, τραγικό τρόπο.

Η σικελική τραγωδία ολοκληρώθηκε με ένα θλιβερό τρόπο. Απο τίοντας φόρο τιμής στους ιππείς που η συμβολή τους ήταν καθορι στική για τιι νίκη, οι Συρακούσιοι σημάδεψαν τα μέτωπα των χιλιά δων Αθηναίων αιχμαλώτων - χρησιμοποιώντας πυρακτωμένες σφρα γίδες που απεικόνιζαν ένα άλογο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

8

ΠΛΟΙΑ

Ο πόλεμος στη θάλασσα

(431-404

π.χ.)

Οι παραμονές μως θύελλας Η Σικελική Εκστρατεία δεν οδήγησε στο τέλος, αλλά στην επανέ ναρξη του πολέμου με τη Σπάρτη. Αιφνίδια, ο πόλεμος ξανάρχισε και το επίκεντρό του μετατοπίστηκε από τη Δύση στην Ανατολή, στα πα ράλια της Μ ικράς Ασίας. Την καταστροφή των Αθηναίων στη Σικε

λία θα ακολουθούσε ένας τελικός ναυτικός Αρμαγεδδών στο ανατο λικό Αιγαίο, καθώς η Σπάρτη απέκτησε αρκετούς νέους συμμάχους

και χρηματοδοτήθηκε από τους Πέρσες για να υλοποιιισει τον προ εικοσαετίας κομπασμό τιις ότι θα επικρατούσε στον πόλεμο αν α ποκτούσε μεγάλο στόλο. Αμέσως μετά τη Σικελικιι Εκστρατεία οι περισσότεροι Έλληνες θεωρούσαν. ομόφωνα, ότι η Αθήνα Ι1ταν κα ταδικασμένιι

-

καθώς δεν είχε αρκετά πλοία , πολίτες-πολεμιστές ή

κεφάλαια για να κρατήσει τους εχθρούς της μακριά από τον Πειραιά.

Αφού οι Πελοποννήσιοι δεν μπορούσαν να καταλάβουν με έφο δο την εξασθενημένη ΑθlΊνα ή να εξοντώσουν σε μια εκ παρατάξε ως μάχη τους οπλίτες της, έλπιζαν ότι, αν κατέστρεφαν τη ναυτικιι

ισχύ της σε μια μεγάλη ναυμαχία στο Αιγαίο , θα μπορούσαν στη συ-

ΠΛΟΙΑ

441

νέχεια να της ασκήσουν μια τόσο μεγάλη πίεση, ώστε να συνθηκο λογήσει. Ο βασιλιάς Άγις διέταξε από την οχυρωμένη Δεκέλεια τους συμμάχους της Σπάρτης να συγκεντρώσουν αμέσως κεφάλαια για

να ναυπηγιιθεί ένας νέος στόλος

100 ΤΡιιΙρεων,

ώστε μέσω μιας συ

ντονισμένης χερσαίας και θαλάσσιας στρατηγικής να δοθεί το τε λειωτικό πλήγμα στον πληγωμένο αντίπαλο . Δεν είναι σαφές τι είχε

συμβεί στον προηγούμενο πελοποννησιακό στόλο στη διάρκεια των δύο πρώτων δεκαετιών του πολέμου. Όμως , αυτό το νέο σχέδιο για τη ναυπήγηση

100

τριιΙρεων δεν ήταν ιδιαίτερα φιλόδοξο

-

και ε

ξαρτιόταν εξ ολοκλήρου από την περσική χρηματοδότηση, που, για να εξασφαλιστεί, θα χρειάζονταν χρόνια διαπραγματεύσεων και πολ λές παραχωριΙσεις.

Στη διάρκεια αυτής της περιόδου αβεβαιότητας αμέσως μετά την καταστροφή στιι Σικελία οι πόλεις-κράτη που ήταν φόρου υποτελείς στην Αθήνα, με πρώτους απ' όλους τους ισχυρούς Ευβοείς, τους Μυ τιλιιναίους και τους Χιώτες, άρχισαν να συνωμοτούν με τη Σπάρτη για να αποστατήσουν, ενώ ο Πέρσης σατράπης Τισσαφέρνης έστει

λε απεσταλμένους στη Σπάρτη για να προσφέρει την υποστιίριξή του στην προσπάθεια των Πελοποννησίων να αποκτήσουν την πρω τοκαθεδρία στις θάλασσες . Οι σύμμαχοι της Αθήνας διαισθάνονταν ότι πλησίαζε το τέλος και, ούτως ή άλλως, ήταν εξοργισμένοι από το

γεγονός ότι οι Αθηναίοι είχαν οδηγήσει τόσα πολλά παιδιά τους στο σφαγείο της Σικελίας. Εν τω μεταξύ οι Βοιωτοί είχαν αρχίσει να λε ηλατούν ολοένα και πιο συχνά τα αγροκτι]ματα της Απικής που βρί σκονταν κοντά στα σύνορα και ετοιμάζονταν να ανακαταλάβουν τη

διαμφισβητΟύμενη συνοριακή περιοχιι του Ωρωπού, μια ενέργεια που θα καθιστούσε βέβαιη την επιτυχία μιας ενδεχόμενιις εξέγερσlις στην Εύβοια. ,{Ολοι είχαν τη γνώμη ότι ο πόλεμος θα τελειώσει, διό

τι κανείς δεν ήλπιζε ότι οι Αθηναίοι θα άντεχαν έστω και για λίγο σε

τόσες αντιξοότητες ... ι Στην Αθήνα διορίστηκε μια ειδική επιτροπή εποπτών (οι πρό-

442

ΠΕΛΟΠΟΝ

ΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

βουλοι) για να προτείνουν τρόπους για τη σωτηρία της πόλης και για να αποτρέψουν την Εκκλησία του Δι1μου από τη λήψη αποφάσεων

που θα ενέπλεκαν την πόλη σε περαιτέρω παράτολμες και επικίν δυνες περιπέτειες. ΊΌ ποσό των

1.000 ταλάντων που φυλασσόταν για

περιm<{)σεις εκτάκτου ανάγκης, και είχε παραμείνει άθικτο από την

έναρξη του πολέμου , χρησιμΟποιιlθηκε για να αρχίσει η ναυπιΊγησιι νέου στόλου. Η απόφαση να διοριστούν ως πρόβουλοι ηλικιωμένοι

Αθηναίοι πολιτικοί -ανάμεσα στους οποίους συγκαταλεγόταν και ο τραγωδός Σοφοκλής- για να ελέγχουν με νι]<Ράλιο τρόπο τις αποφά σεις της λαϊκής θέλησης προανήγγειλε τόσο ένα διευρυνόμενο χάσμα ανάμεσα σroυς πολίτες όσο και την ολιγαρχική μεταπολίτευση του

411.

Εν τω μεταξύ , καθώς η διαρκώς αυξανόμενη στρατιωτική δύ

ναμη των Πελοποννησίων στη Δεκέλεια αδυνατούσε να επιτεθεί ε ναντίον των τειχών της Αθήνας και δεν μπορούσε να ελπίζει σε μια

τελική εκ παρατάξεως μάχη ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών στις πε

διάδες της ΑπικιΊς, και ενώ η προσοχιl ολόκληρης τιις Ελλάδας ή ταν πλέον στραμμένη στο αν θα συνεχιζόταν η εισροή τροφίμων και

κεφαλαίων στο λιμάνι του Πειραιά, η έκβασιι του τελευταίου κεφα λαίου του Πελοποννησιακού Πολέμου θα εξαρτιόταν από τους χι

λιάδες Έλληνες ναυτικούς που επάνδρωναν κωπήλατα πλοία και θα προσπαθούσαν να εξολοθρεύσουν οι μεν τους δε στο Αιγαίο.

Ένα πολύ ιδιαίτερο πλοίο Πιθανότατα δεν υπήρξε ποτέ ένα κωπήλατο πλοίο που να ήταν τό σο ιδιάζον , αλλά και επιτυχιιμένο, όσο η ελληνική τριήρης. Είναι βέ

βαιο ότι ποτέ άλλοτε , ούτε προηγουμένως αλλά και ούτε μεταγενέ στερα , δε ναυπηγήθηκε και δεν έπλευσε στη Μεσόγειο ένα παρό μοιο κωπήλατο πλοίο . Αν οι μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο είχαν μια προϊστορία δυό-

ΠΛΟΙΑ

443

μισι αιώνων, οι ναυμαχίες ανάμεσα σε ΤΡΙΙ1ρεις ήταν σχετικά πρό

σφατες . Οι τριιΙρεις εμφανίστηκαν κατά πάσα πιθανότητα στα μέ

σα ή προς τα τέλη του 60υ αιώνα. Παρόλο που οι Φοίνικες ή οι Αι γύπτιοι ήταν ίσως οι πρώτbι που τελειοποίl1σαν τη ναυπήγl1ση τριή ρεων, η εμφάνlΟη των εξελιγμένων ναυτικών τακτ ικών συμπίπτει με την επέκταση της αθηναϊκής ηγεμονίας στα μέσα του 50υ αιώνα.

Φαίνεται ότι το μικρό βάρος και η ευστάθεια, και όχι Ι} ασφάλεια και η προστασία, αποτελούσαν τους βασικούς στόχους που επιδιώ χθηκαν με τη ναυπήγιιση των τριήρεων. Αν οι ιδιοκτήτες γης που α νήκαν στl1 μεσαία τάξη ήταν σχεδόν άτρωτοι όταν έφεραν την πα ραδοσιακή πανοπλία των οπλιτών, οι ακτήμονες πολεμούσαν εντε λώς ανυπεράσπιστοι, καθώς κωπηλατούσαν σχεδόν γυμνοί μέσα σε αυτά τα καινοφανιι πλοία. Παρόλο που η τριήρης δεν ήταν ένα πλα τύ σκάφος -το μήκος της από την πλώρη έως την πρύμη ήταν περί που

40 μέτρα και το πλάτος της στο

μπορούσε , εντούτοις, να μεταφέρε ι

μέσο του πλοίου ήταν

200

7 μ έτρα-,

ναύτες, αξιωματικούς και

στρατιώτες. Καθώς το πλι1ρωμα μπορούσε να κωπηλατεί με ρυθμό σχεδόν

50

ωθήσεων ανά λεmό, η τριήρης μπορούσε , για σύντομα

χρονικά διαστήματα , να αναmύσσει ταχύτητα

9

έως

10

κόμβων, ε

πιφέροντας ένα συντριmικό πλιιγμα με το έμβολό της. Υπl1ρχε ένα

βοηθητικό πανί που χρησίμευε για να ξεκουράζεται το πλι}ρωμα, ό ταν δεν υπήρχε η πιθανότητα εμπλοκιlς σε ναυμαχία. Ο τρόπος κωπηλασίας στις τριήρεις ήταν τόσο μοναδικός, ώστε

μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες οι ερευνητές δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν με ποιο τρόπο κινούνταν μια τριήρης. Αν και οι τριή

ρεις δεν είχαν έρμα, εντούτοις η πλευστότητά τους ήταν εξαιρετικιι και μόνο σε σπάνιες π εριπτώσε ις βυθίζονταν ολόκληρες

-

γεγονός

που εξηγεί για ποιο λόγο στις υποβρύχιες αρχαιολογικές έρευνες έ χουν ανακαλυφθεί τόσο λίγα υπολείμματά τους. Τι ακριβώς σήμαι

νε το θέμα « τρι-» στην ονομασία του πλοίου; Μήπως τρεις άντρες κά θονταν ο ένας δίπλα στον άλλο στο ίδιο επίπεδο και χρησιμοποιού-

444


σαν ταυτόχρονα το ίδιο κουπί; Ή μήπως τρεις κωπιιλάτες χρησιμο

ποιούσαν τρία διαφορετικά κουπιά; Ή, όπως είναι σχεδόν βέβαιο , υπήρχαν τρεις σειρές κωπηλατών -η καθεμιά πάνω από την άλλη

και, άρα, κωπηλατούσαν από τρία διαφορετικά επίπεδα και υπό δια φορετική γωνία, χρησιμοποιώντας κουπιά που είχαν μήκος

4,50

μ έ

τρα;

Το αίνιγμα αυτό, που είχε προκαλέσει έντονες διαφωνίες από

την εΠΟΧlί της Αναγέννησης, υποτίθεται ότι επιλύθηκε το

1987, όταν

μια κοινή ελληνο-βρετανική ομάδα ναυπήγησε τιιν Ολυμπιάδα, ένα ση μερινό, κανονικού μεγέθους, αντίγραφο της κλασικιις αθηναϊκής

τριήρους. Παρά τα υπαρκτά προβλήματα στην απόδοση της Ολυ μπιάδας, οι περιορισμένες δοκιμές που έγιναν στη θάλασσα επιβε βαίωσαν ότι, παρά τις συχνά αντικρουόμενες μαρτυρίες από την αρ

χαιότητα, στις τριήρεις υπιίρχαν τρία διαφορετικά επίπεδα στα ο ποία βρίσκονταν οι κωπηλάτες, και ότι ο καθένας από αυτούς χει ριζόταν ένα τυποποιημένου μεγέθους κουπί. Όμως, οι δοκιμές προ σομοίωσης που έγιναν στην Ολυμπιάδα μάς υπενθυμίζουν πόσο ά

θλιες ήταν οι συνθήκες της στρατιωτικής υπηρεσίας στο ναυτικό για τους χιλιάδες ναύτες -παρόλο που δεν ήταν αλυσοδεμένοι όπως οι

δούλοι κωπηλάτες στις ρωμαϊκές γαλέρες-, αλλά και πόσο επιδέξιοι έπρεπε να είναι οι κωπηλάτες για να συγχρονίζουν τψ κίνηση των ελαφρών κουπιών ιους, Γιου ήταν κατασκευασμένα από ξύλο ελά του. Στην πραγματικότητα , οι σημερινές τεχνικές δυνατότητες δεν έ χουν φτάσει σε επίπεδα αποδοτικότητας παρόμοια μ ε εκείνα των αρχαίων πλοίων, όπως αυτά που μνημονεύονται στα κλασικά κείμε να.

ο πιο περιορισμένος και δυσάρεστος χώρος στο μήκους

40

τρων πλοίο ήταν, πιθανότατα, αυτός στον οποίο βρίσκονταν οι

μέ

54

ναύτες που αποκαλούνταν θαλαμίτες , καθώς κωπηλατούσαν στο βα

θύτερο εσωτερικό σημείο του πλοίου (θάλαμος) , σε απόσταση μόνο μισού μέτρου πάνω από το νερό. Θεωρητικά , κομμάτια δέρματος,

ΠΛΟΙΑ

445

που υπήρχαν στα ανοίγματα για τα κουπιά, τους προστάτευαν από

τα κύματα. Όμως, το νερό της θάλασσας πάντα έμπαινε μέσα στις τριήρεις -που είχαν περισσότερα από

100 τέτοια ανοίγματα-, ενώ και

τα πόδια τους ήταν μέσα σε νερά που διαπερνούσαν το ξύλινο κύτος

του πλοίου. Πιθανότατα, οι ναύτες αυτοί ήταν μονίμως βρεγμένοι σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού . Καθώς ο κωπηλάτης έσκυβε και τρα βούσε το κουπί προς τα πίσω, οι γλουτοί του τρίβoνrαν πάνω στον πάγκο, γεγονός που εξηγεί γιατί τα μαξιλάρια θεωρούνταν τόι:ιο ση μαντικά όσο και τα καλά κουπιά

-

αλλά και γιατί οι πληγές και οι

φλύκταινες αποτελούσαν ένα από τα μόνιμα παράπονα των ναυτών .. Εξαιτίας των εγκάρσιων δοκών και των υπόλοιπων κωπηλατών που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα κεφάλια τους, οι θαλαμίτες δεν μπορούσαν να δουν σχεδόν τίποτα. Επιπλέον, λούζονταν από τον ιδρώτα των κωπηλατών που ήταν στις από πάνω σειρές και που

οι γλουτοί τους βρίσκονταν περίπου στο ύψος των προσώπων των

θαλαμιτών. Ο κωμικός ποιητής Αριστοφάνης αστειεύεται με τους θαλαμίτες, αναφέροντας ότι, εξαιτίας της υπερπροσπάθειας , οι από

πάνω κωπηλάτες συχνά πέρδονταν και κατέβρεχαν με τα εκκρίμα τά τους τους θαλαμίτες, ένα αστείο που πήγαζε από τις άθλιες συν θήκες τις οποίες είχαν αντιμετωπίσει συλλογικά αρκετοί βετεράνοι

ναύτες, που ήταν μεταξύ των θεατών πού παρακολουθούσαν την πα ράσταση . Ιδρώτας, δίψα, πληγές, εξάντληση, ούρα και περιττcδμα τα

-

όλα αυτά προσθέτονταν στην ανησυχία που προκαλούσαν τα

μεγάλα κύματα και τα έμβολα των εχθρικών πλοίων. 2 Οι καβγάδες, οι διαΓιληκτισμΟί, ακόμα και οι χειροδικίες, ήταν

συνηθισμένο φαινόμενο, καθώς οι κωπηλάτες χτυπούσαν ο ένας τον άλλο με τους αγκώνες τους. Οποιοσδήποτε έχει προσπαθήσει να φο ρέσε ι την εξάρτυση για έναν αγώνα αμερικανικού ποδοσφαίρου μέ σα στο συνωστισμό των αποδυτηρίων κάποια ζεστή αυγουστιά-ακη

ημέρα μπορεί να φανrαστεί τους διαπλη κτισμούς και -ας εκρήξεις ορ γΙ1ς κάτω από το κατάστρωμα μιας ΤΡιιlρους . Προς τα τέλη του πο-

446


λέμου , όταν χιλιάδες κωπηλάτες είχαν ήδη σκοτωθεί, φτωχοί, ξένοι , μέτοικοι και δούλοι στρατολογούνταν και κάθονταν ο ένας δίπλα

στον άλλο

-

μια κατάσταση ισότητας που δεν υπήρχε ούτε καν στη

δημοκρατική Εκκλησία του Δήμου .

Τα πληρώματα προτιμούσαν πάντα να κωπηλατούν σε ιlρεμα νε ρά , ώστε να έχουν τη μεγαλύτερη δυνατή αποδοτικότητα. Ωστόσο , εξαιτίας της δυσαρμονίας ανάμεσα στις τρεις σειρές των κωπηλατών,

μόνο

30 από τους 170 κωπηλάτες μπορούσαν στην πραγματικότητα

να κωπηλατούν σε ήρεμα νερά . Οι περισσότεροι κωπηλατούσαν στα

απόνερα που προκαλούσαν τα κουπιά των άλλων , και ήταν δύσκο λο να χρησιμοποιούν με δύναμη τα κουπιά στην κυματιστή και πε ριδινΟύμενη θάλασσα.

Ακριβώς πάνω από τους θαλαμίτες, βρίσκονταν οι αποκαλούμε νοι ζυγίτες, επειδή κάθονταν στη μεσαία σειρά, δίπλα στις εγκάρσιες δοκούς του πλοίου (ζύγα). Και αυτοί δεν μπορούσαν να δουν τη θά λασσα και κωπηλατούσαν μέσω πλευρικών ανοιγμάτων. Καθώς όμως οι ζυγίτες κάθονταν στη μεσα ία σειρά , είχαν τουλάχιστον περισσό

τερο χώρο και δεν έπρεπε να προσέχουν τα πόδια και τους γλουτούς των από πάνω κωπηλατών. Στην τελευταία σειρά, στην πιο τιμητική και συχνά την πιο κα λοπληρωμένη θέση, βρίσκονταν οι

62

θρανίτες. Αυτοί οι επίλεκτοι

κωπηλάτες βρίσκονταν πάνω από τους παφλασμούς της θάλασσας και ανέπνεαν καθαρό αέρα. Κάθονταν στον προώστη του πλοίου , και εκτός από τον καθαρό αέρα, το φως του ήλιου και τη μεγαλύτε ρη ευρυχωρία, ήταν οι μόνοι άντρες του πληρώματος που μπορού σαν να δουν τα κουπιά τους να μπαίνουν στη θάλασσα και να ενη μερώνουν τους κωπηλάτες που βρίσκονταν από κάτω τους . Παρόλο

που ήταν οι πιο ευάλωτοι στα εκηβόλα όπλα του εχθρού, οι θρανί τες είχαν τις περισσότερες πιθανότητες να επιζήσουν αν το πλοίο εμβολιζόταν και βυθιζόταν . Προφανώς , για αυτές τις προνομιούχες θέσεις στο πλοίο επιλέ-

ΠΛΟΙΑ

447

yovrav

οι κωπηλάτες που είχαν τη μεγαλύτερη εμπειρία ή είχαν ε

πιδείξει εξαιρετικές δεξιότητες , είτε το κριτήριο ήταν η ικανότητά

τους να κωπηλατούν μονίμως με όλη τους τη δύναμη είτε η αvrοχή

τους να διατηρούν την ίδια ταχύτητα επί ώρες . Φαίνεται ότι οι θρα νίτες καθόριζαν το ρυθμό με τον οποίο κωπηλατούσε όλο το πλή ρωμα . Ήταν εξοικειωμένοι με τις απότομες αλλαγές της κατεύθυν σης του ανέμου και με τα θαλάσσια ρεύματα, είχαν την επιδεξιότη

τα να αποφεύγουν τα πλοία που έπλεαν δίπλα , και οι συνδυασμένες προσπάθειές τους ήταν καθοριστικές για την ταχύτητα και τη στα θερότητα της τριήρους. Σε μερικές περιmώσεις, οι επίλεκτοι θρα-.

νίτες κατανέμοvrαν και στις τρεις σειρές μιας τριήρους για να λει τουργούν ως πρότυπα για τους υπόλοιπους κωπηλάτες χάρη στην ε πιδεξιότητα και στην εμπειρία τους . Υπήρχαν πολύ μεγάλες διαφοροποιήσεις ως προς την ικανότη τα των κωπηλατών ενός στόλου. Σε μερικές περιmώσεις, επιλέγο

vrav οι καλύτεροι

κωπηλάτες για να επανδρώσουν ένα μικρό επίλε

κτο στολίσκο , που μπορούσε να πλεύσει με πολύ μεγαλύτερη ταχύ τητα από τη συνηθισμένη . Φαίνεται ότι

11

εμπειρία ήταν προαπαι

τούμενο για να είναι κάποιος εξαίρετος κωπηλάτης. Είναι, λοιπόν , πιθανό ότι οι περισσότεροι από τους καλύτερους κωπηλάτες ήταν

τριάvrα έως σαράvrα ετών και , στην Αθηνα τουλάχ ιστον , ήταν βετε ράνοι δεκάδων εκστρατειών όταν ξεκίνησε ο πόλεμος .3

Η μάχη εν πλω Για να επαινέσουν τους οπλίτες μιας φάλαγγας, τους χιλιάδες άvrρες με τις στιλβωμένες πανοπλίες τους που παρατάσσοvrαν σε ευθύ

γραμμους στοίχους και χαμήλωναν ταυτόχρονα τα δόρατά τους, οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν την παρομοίωση ενός σκαvrζό χοιρου που προέκτεινε τα αγκάθια του. Όμως , και τα κουπιά μιας


448

ταχύτατης τριήρους τα οποία, με τέλειο ρυθμό, έσκιζαν τη θάλασσα δημιουργούσαν στους Έλληνες την εξίσου υπερφυσική αίσθηση ότι

η τριήρης ήταν μια ζωντανή οντότητα. Όταν δεκάδες από 'αυτά τα ιδιόμορφα πλοία ορμούσαν εναντίον του εχθρού σε πλήρη τάξη και με απόλυτο συγχρονισμό, τα πληρώματα και οι παρατηρητές εντυ πωσιάζονταν από το θέαμα. Τα αποτρόπαια μάτια, που ήταν ζω γραφισμένα ή εγχάρακτα στις πλώρες τους, έκαναν τις τριήρεις να μοιάζουν με τέρατα της θάλασσας που επιτίθεντο εναντίον καταδι κασμένων στόχων.

Η μετατροπή μιας ξύλινης τριήρους σε ένα τρομακτικό οπτικό θέ μα βασιζόταν, εν μέρε ι , στην πολυποίκιλη διακόσμησή της : μάτια, ε πιγραφές με ονόματα, ζωγραφισμένες κεφαλές και διάφορα εμβλή

ματα. Ο μοναδικός τρόπος για να ξεχωρίζει κάποιος τις τριήρεις μιας πόλης-κράτους ήταν, ίσως, το ξύλινο ειδώλιο μιας συγκεκριμένης προ στάτιδας θεότητας, το οποίο ήταν τοποθετημένο πάνω από το έμβο

λο. Στις αθηναϊκές τριήρεις, τα ειδώλια αναπαριστούσαν την Παλλά δα Αθηνά. Επειδή τα έξοδα για τη ναυπήγηση και την εξάρτιση των περισσότερων τριήρεων τα αναλάμβαναν πολίτες, υπήρχε μια φυm κή αντιζηλία ανάμεσα στους εύπορους για το ποιος θα καθέλκυε την πιο εντυπωmακή τριήρη, η οποία όχι μόνο θα τρομοκρατούσε τους εν

δυνάμει εχθρούς, αλλά και η εξωτερική όψη της θα αποτελούσε το κί νητρο για να την ε πανδρώσουν οι καλύτεροι κωπηλάτες.

Οι στόλοι ήταν σύμβολα της ισχύος μιας πόλης-κράτους και σε πολλές περιmώσεις χρησιμοποιούνταν για να ανυψώσουν το ηθικό του λαού. Συχνά οι ναύαρχοι που επέστρεφαν ύστερα από μια νίκη

στόλιζαν με στεφάνια τις τριήρεις τους , επεδείκνυαν στα κατα στρώματά τους τα όπλα των εχθρών και ρυμουλκούσαν μέσα στο λι μάνι δεκάδες εχθρικά πλοία που είχαν κυριευτεί

-

όπως, για παρά

δειγμα, ήταν η μεγαλοπρεπής επιστροφή του Αλκιβιάδη στον Πει ραιά ύστερα από το θρίαμβό του στον Ελλήσποντο, με τον αθηναϊ

κό στόλο να ρυμουλκεί 200 κυριευμένες πελοποννησιακές τριήρεις. 4

ΠΛOlΑ

449

Τρόμο για τους εχθρούς και χαρά για τους φίλους χαρακτήριζε ο Ξενοφώντας τα κωπήλατα πλοία, αναφερόμενος στον εμβολισμό,

που αποτελούσε τον κύριο τρόπο ε πίθεσης . Ο πάταγος των κουπιών (ρόθος) μιας ταχύτατα κινούμενης τριήρους ήταν διάσημος. Ο θόρυ βος και η όψη των τριήρεων επέτειναν τις δραματικές συνθήκες που επικρατούσαν σε μια ναυμαχία και προμήνυαν ότι όσα θα επακο

λουθούσαν θα ήταν τρομακτικά. Ο Θουκυδίδης επισημαίνει ότι ο « φόβος που προκαλεί ο πάταγος των κουπιών» (φόβω ροθίου) συν δυαζόταν με την τρομακτική εικόνα μιας τριήρους που εφορμούσε.

Οι τριήρεις , όπως και τα μεταγενέστερα ιστιοφόρα πολεμικά πλοία , ήταν όμορφα και θορυβώδη σκάφη , και εντυπωσίαζαν τους συγ χρόνους τους με έναν τρόπο που δεν το κατάφεραν άλλα, περισσό τερο εξελιγμένα, πολεμικά πλοία, από τις ρωμαϊκές γαλέρες μέχρι

τα θωρηκτά του 190υ αιιδνα . Καθώς το μήκος της ήταν έξι ή εφτά φορές μεγαλύτερο από το πλάτος και καθώς ήταν εφοδιασμένη με ένα συμπαγές έμβολο , η τριήρης ήταν, κατά μία έννοια, ένα πλωτό

δόρυ. " Οι ναυμαχίες διεξάγονταν σύμφωνα με κανόνες που τις έκαναν,

εσκεμμένα, να μοιάζουν με συγκρούσεις ανάμεσα σε φάλαγγες ο

πλιτών που πραγματοποιούνταν στη θάλασσα . Οι ναύαρχοι προ σπαθούσαν με δημηγορίες να εμψυχώσουν τους άντρες τους πριν α

πό την επιβίβαση. Και τα δυο μέρη επεδίωκαν , συνήθως, να εμβο λίσουν τα αντίπαλα πλοία. Ακούγονταν πολεμικές ιαχές. Ύστερα α πό το τέλος της ναυμαχίας αποδίδονταν οι σοροί των νεκρών. Ένα

τρόπαιο ανεγειρόταν στην παρακείμενη ακτή . Αν ο Έλληνας οπλί της ορμούσε στη μάχη κραυγάζοντας ελελεύ , οι ναύτες παρέμεναν συνήθως σιωπηλοί, τουλάχιστον μέχρ ι τα τελευταία δευτερόλεmα . Μερικές φορές, καθώς κωπηλατούσαν για να καλύψουν τα τελευ

ταία μέτρα πριν από τον εμβολισμό, φώναζαν όλοι μαζί ΡΖππαπαί!

-

ή , τουλάχιστον, αυτό αναφέρει ο Αριστοφάνης. Εξίσου συχνά , σαν να ήταν οπλίτες σε μια φάλαγγα , τραγουδού-

450


σαν τον παιάνα, ένα στερεότυπο πολεμικό άσμα , για να διατηρούν το ρυθμό της κωπηλασίας , για να εμψυχώνονται, για να τρομοκρα

τούν τον εχθρό και για να εξορκίζουν το κακό . Καθώς οι τριήρεις προ σέγγιζαν τον εχθρό , ηχούσαν σάλπιγγες, η πολεμική ιαχή αντηχού σε σε όλο το στόλο, ακούγονταν από παντού φωνές, ενώ οι βετερά

νοι κωπηλάτες ανυπομονούσαν, καθώς ήθελαν να ήταν οι πρώτοι

που θα επιτίθεντο στον εχθρικό στόλο. 6 Η τάξη και η σύμπνοια αποτελούσαν καθοριστικές παραμέτρους στα κωπήλατα πλοία , και έπρεπε να διατηρηθούν παρά την ανα στάτωση την οποία προκαλούσαν ο πάταγος των κουπιών και ο

11-

χος των αυλών που αποσκοπούσε στη διατήρηση ενός σταθερού ρυθ μού κωπηλασίας. Οι περιπές κουβέντες και. η επακόλουθιι έλλειψη αυτοσυγκέντρωσης θα μπορούσαν να κάνουν τους

170

κωπηλάτες

της τριήρους -οι οποίοι χρησιμοποιούσαν πλατιά και μικρού μή κους κουπιά που ήταν κατάλληλα για τα σχετικά ήρεμα νερά της Μεσογείου- να χάσουν το συγχρονισμό τους . Σε μια τέτοια περί

mωση, ήταν ζήτημα δευτερολέπτων η σχετικά ελαφριά τριήρης να

μειώσει την ταχύτητά της ή να λοξοδρομήσει εξαιτίας των ριπών του ανέμου . Για αυτό ακριβώς το λόγο ο Αθηναίος ναύαρχος Φορμίωνας υπενθύμισε στους ναύτες του 10

429,

ενώ ετοιμάζονταν να συγκρου

στούν για δεύτερη φορά με τον πελοποννησιακό στόλο στον Κοριν θιακό Κόλπο: « Θα θεωρείτε ως τα σπουδαιότερα πράγματα την πει θαρχία και τη σιωπή » , καθώς αποτελούσαν το κλειδί της ε πιτυχίας , «ιδιαίτερα στη ναυμαχία ». Η πρόκληση που αντιμετώπιζε μια τριή ρης δεν Ι1ταν μόνο τα εχθρικά πλοία , αλλά και η σωστή λειτουργία

του τρόπου προώθησής της

-

δηλαδι}, η εύρυθμη συνεργασία ανά

μεσα στα μέλη .του πλιιρώματός της .7 Οι περισσότεροι ναύτες κωπηλατούσαν στα τυφλά, όχι μόνο ε πειδή το έκαναν μηχανικά και από συνήθεια , αλλά και επειδή δεν είχαν τη δυνατότητα να δουν τιι θάλασσα . Πράγματι , οι

τους

108

από

170 κωπηλάτες μιας τριήρους , οι οποίοι κάθονταν στις δύο κα-

ΠΛΟΙΑ

45 1

τώτερες σειρές , ήταν κλεισμένοι μέσα στο κύτος του σκάφους. Δεν

μπορούσαν να ρίξουν ούτε καν μια φευγαλέα ματιά στα κουπιά τους, που έσκιζαν τη θάλασσα . Για να πληροφορούνται πού και πόσο μα κριά βρισκόταν ο εχθρός , αυτοί οι « τυφλοί» κωπηλάτες βασίζονταν στις διαταγές του πηδαλιούχου και , ίσως , στους κωπηλάτες της πρώ

της σειράς οι οποίοι κάθονταν στον προ<.δστη και μπορούσαν για με ρικά δευτερόλεπτα να σηκώσουν τα κεφάλια τους, να δουν τα κου πιά, να προειδοποιιισουν για ενδεχόμενα προβλήματα και να ενη

μερώσουν τα υπόλοιπα μέλη του πληρώματος για την αποτελεσμα τικότητα με την οποία κωπηλατούσαν στα τυφλά. Ωστόσο , δεδομένου του χαμηλού ύψους μιας τριήρους , ακόμα και οι αξιωματικοί και οι ναύτες της πρ(δτης σειράς αντιλαμβάνονταν ελάχιστα από όσα συνέβαιναν σε μια ναυμαχία . Τα πολλά ακρωτή ρια που υπάρχουν στην Ελλάδα πολύ συχνά εμπόδιζαν την ορατό τητα στη διάρκεια των ναυμαΧΗδν , οι οποίες συνήθως διεξάγονταν

πολύ κοντά στις ακτές . Στο θέατρο των πολεμικών επιχειρήσεων στην Ιωνία, και ιδίως στις ναυμαχίες που έγιναν στην περιοχή του Ελλιι σποντου , όπως αυτές στους Αιγός Ποταμούς , στο Κυνός Σήμα , στην

Κύζικο και στη Σηστό, οι τριήρεις σπάνια βρίσκονταν σε απόσταση μεγαλύτερη των


από τις ακτές . Αντίθετα από τον πό

λεμο στην ξηρά, δεν υπήρχαν λόφοι από όπου ένας ναύαρχος θα μπορούσε να δει το σχηματισμό του στόλου του πριν από μια ναυ

μαχία ή στη διάρκειά της

-

επίσης δεν υπήρχαν ψηλά κατάρτια , ό

πως αυτά των μεταγενέστερων ιστιοφόρων , απ ό τα οποία ο κυβερ νήτης μπορούσε να παρατηρεί και να φωνάζει στους αξιωματικούς

τις συντεταγμένες της θέσης του εχθρού . Η απουσία ορατότητας τέλειωνε όταν μια τριήρης εμβόλιζε ένα εχθρικό πλοίο ή, αντίθετα , όταν εμβολιζόταν . Σε ολόκληρο το λιμά νι ακούγονταν οι κρότοι των εμβολισμών κι οι κραυγές των μαχητών που χάνονταν και από τα δύο μέρη, έγραψε ο Διόδωρος Σικελιώτης

για τον αθηναϊκό στόλο , όταν επιτ έθηκε στο στόλο των Συρακουσίων


452

σιο Μεγάλο Λιμάνι. Κανένας δεν άκουγε κανένα παράγγελμα παρά μόνο τον κρότο των πλοίων που συνθλίβονταν , των κουπιών που πα ρασύρονταν και των κραυγών των ναυμαχούντων και των συναγωνι

σιών τους από τη σιεριά. Και ο Διόδωρος μας υπενθυμίζει ότι όπο

τε ένα πλοίο κυκλωνόταν από περισσότερες τριήρεις , καθώς το χτυ πούσαν από παντού με τα χάλκινα έμβολα, έ μπ αινε το νερό με φό ρα και το κατάπινε αύτανδρο η θάλασσα . Όταν οι τριήρεις συγκρούονταν, οι κωπηλάτες εκτινάσσονταν α πό τις θέσεις τους και επακολουθούσε πανδαιμόνιο . Αν μια τριήρης

πραγματοήοιούσε την επίθεση , η πρώτη διαταγή του κελευσιή --δε γνωρίζουμε πώς οι κωπηλάτες μπορούσαν να ακούνε τα παραγγέλ ματα εν μέσω μιας ναυμαχίας- ήταν να κωπηλατήσουν προς τα πί σω , ώσιε το έμβολο να αποκολληθεί από το πλοίο που είχε δεχτεί το πλήγμα , αλλά και για να μην μπορέσουν οι καταδικασμένοι αντί παλοι ναύτες και σιρατιώτες να εφορμήσουν σιο κατάσιρωμα του πλοίου που είχε εμβολίσει την τριήρη τους.

Όταν ένα επενδυμένο με χαλκό και αιχμηρό έμβολο βάρους έως

250

200

κιλών χτυπούσε με ταχύτητα δέκα κόμβων τα πλευρά ενός

πλοίου σιην ίσαλο γραμμή, οι ναύτες είτε πηδούσαν σιη θάλασσα εί τε προσπαθούσαν να κυριεύσουν με έφοδο το πλοίο που τους είχε ε

πιτεθεί μέσα σια ελάχισια δευτερόλεmα που αηέμεναν μέχρι να κα τακλυσιεί από νερά η τριήρης τους. Δε θα πρέπει να λησμονούμε ό

τι σιις ψηφοφορίες της Εκκλησίας του Δήμου για την κατασιολή της εξέγερσης της Μυτιλήνης ή για τη διεξαγωγή της Σικελικής Εκσιρα τε(ας οι περισσότεροι από τους

6.000 έως 7.000 ψηφοφόρους που

κά

θονταν σια βράχια της Πνύκας, κάτω από την Ακρόπολη, ήταν βε

τεράνοι αυτού του μακάβριου πολέμου σιη θάλασσα - ότι ήταν πρώ τα από όλα κωπηλάτες και δευτερευόντως ενεργοί πολίτες μιας δη μοκρατικής πολιτείας.

Έχοντας αναmύξει τη μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα , μια τριήρης μπορούσε να πλήξει το κύτος του σκάφους που σιόχευε με μια κα-

ΠΛΟΙΑ

453

ταστρεmική δύναμη πρόσκρουσης η οποία ισοδυναμούσε με

50 τό

νους , με συνέπεια το πλοίο που είχε δεχτεί το πλήγμα να πλημμυρί

σει μέσα σε δευτερόλεmα από την εισροή χιλιάδων λίτρων νερού . Πράγματι , σε μερικές περιmώσεις το πρώτο πλήγμα προκαλούσε τό

σο μεγάλο ρήγμα στο κύτος του εχθρικού σκάφους, ώστε αυτό πλημ μύριζε αμέσως. Όμως, η τριήρης μπορούσε να επιτεθεί μόνο προς

μια κατεύθυνση. Οι ελάχιστοι άντρες που βρίσκονταν στο κατά στρωμα και ήταν οπλισμένοι με εκηβόλα όπλα δεν επαρκούσαν για να προσβάλουν αποτελεσματικά τον εχθρό από άλλες κατευθύνσεις .

Σε μερικές περιmώσεις , επιδέξια πληρώματα μπορούσαν να εμβο λίσουν διαδοχικά αρκετά εχθρικά πλοία τα οποία δεν μπορούσαν να αλλάξουν γρήγορα ρότα , με συνέπεια να τα πλήττουν καθώς προ σπαθούσαν να καταφύγου.ν προς τις ακτές.

Χωρίς κανόνες Η αρχική θέση που καταλάμβαναν οι τριήρεις σε μια ναυμαχία ή ταν ο πιο καθοριστικός παράγοντας. Εν μέσω ανέμων, κυμάτων και

άλλων πλοίων, όταν άρχιζε μια ναυμαχία, χρειάζονταν μερικά κα θοριστικά λεπτά για να αλλάξει κατεύθυνση ένα κωπήλατο πλοίο και για να αντιμετωπίσει μια επίθεση του εχθρού . Σε ένα συνηθι

σμένο πλοίο υπήρχαν μόνο

4

ή

5 τοξότες

και περίπου

1Ο

στρατιώ

τες πάνω στο κατάστρωμα είτε για να εκτοξεύσουν βέλη ή ακόντια σε μια τριήρη που περνούσε δίπλα σε αυτή στην οποία επέβαιναν εί

τε για να εφορμήσουν στο κατάστρωμα του εχθρικού πλοίου. Αν η ναυμαχία διεξαγόταν στα ήρεμα νερά ενός λιμανιού, στις τριήρεις υπήρχαν συνήθως στοίβες με πέτρες. Όταν οι δυο τριήρεις θα ε

μπλέκονταν σε ένα θανάσιμο εναγκαλισμό , οι δεκάδες κωπηλάτες που δεν είχαν εκπαιδευτεί ως τοξότες ή στρατιώτες μπορούσαν να λιθοβολήσουν τους αντιπάλους τους, ελπίζοντας να σκοτώσουν το

Π EΛOΠONNHΣlAΚOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

454

πλήρωμα του εχθρικού πλοίου . Η συνεισφορά αυτής τιις επικουρι κής δύναμης είχε ζωτική σημασία : αν ένα πλοίο έχανε τους ένοπλους υπερασπιστές του , τότε οι πολεμιστές-ναύτες του εχθρού μπορού σαν εύκολα να κατασφάξουν τους παγιδευμένους στο κύτος του σκά φους κωπηλάτες , καθώς προσπαθΟύσαν να ανέβουν στο κατάστρω

μα, και ενώ οι περισσότεροι από αυτούς ήταν ημίγυμνοι και άοπλοι. Και όταν μια τριήρης βυθιζόταν, το αντίπαλο πλοίο μπορούσε να περιφέρεται γύρω από το ναυάγιο και οι πολεμιστές να λογχίζουν τους ανυπεράσmστους κωπηλάτες της ναυαγισμένης τριήρους , οι ο

ποίοι προσπαθούσαννα βγουν στην επιφάνεια για να αναπνεύσουν. Στην καθοριστική ναυμαχία που έγινε στο Μεγάλο Λιμάνι των Συ ρακουσών

(413)

« όσοι κολυμπούσαν για να σωθούν πληγώνονταν α

πό τόξα και σκοτώνονταν χτυπημένοι από δόρατα» . 8 Συνήθως, οι δΙΟΙΚ'11ές του στόλου βρίσκονταν σε ένα από τα πλοία που ηγούνταν του σχηματισμού. Δεν υπιίρχαν ναυαρχίδες γεμάτες α ξιωματικούς στα μετόπισθεν . Μερικοί από τους πιο γνωστούς ναυ

άρχους πέθαναν -παρόμοια με τον Νέλσονα- στη θάλασσα, όπως, για παράδειγμα , ο Αθηναίος Ευρυμέδοντας στις Συρακούσες ή ο Σπαρτιάτης Μίνδαρος στη ναυμαχία της Κυζίκου. Σε σπάνιες περι mώσεις, οι ηπημένοι διοικητές ενός στόλου αυτοκτονούσαν και οι

σοροί τους ξεβράζονταν στις ακτές

-

όπως έκανε ο Σπαρτιάτης Τι

μοκράτης, ύστερα από τη δεύτερη ήπα που υπέστη στον Κορινθια

κό Κόλπο το

429.9

Οι κωπηλάτες έπρεπε να διαισθάνονται 10 ρυθμό της ναυμαχίας, καθώς ήταν αδύνατο να ακούσουν τις περισσότερες προφορικές δια

ταγές, όταν μια ξύλινη τριήρης εμβόλιζε μιαν άλλη. Είναι πιθανό ό τι οι περισσότεροι ναύτες ήταν εκπαιδευμένοι να κωπηλατούν στα τυφλά και να προσαρμόζουν το ρυθμό με τον οποίο κωπηλατούσαν σε όσα ένιωθαν ή διαισθάνονταν παρά σε όσα έβλεπαν ή άκουγαν . Ο εμβολισμός των ευάλωτων πλευρών του πλοίου τους δεν ήταν η μο ναδική τους ανησυχία . Μερικές φορές τα πλοία προσέκρουαν με-

ΠAOlA

455

τωπικά το ένα πάνω στο άλλο και ακινητοποιούνταν . Σε αυτή την περίmωση, επικρατούσε το πλοίο που μπορούσε να απεμπλακεί πιο γρήγορα και είχε υποστεί τη μικρότερη εισροή νερού μετά Τψ κα

ταστροφή του εμβόλου του . Θεωρητικά , δέκα περίπου μέλη του πλη ρώματος καιροφυλακτούσαν για να κλείσουν με σανίδες τα ρήγμα

τα και να διασφαλίσουν ότι το αδρανοποιημένο πλοίο θα παρέμενε στην επιφάνεια . Στψ πραγματικότητα, ακόμα και ένα μικρό ρήγμα

από το οποίο εισέρρεε νερό μπορούσε να προκαλέσει τη μερικιι βύ θιση μια τριήρους μέσα σε μερικά λεπτά . Όταν συγκρούονταν έως

300

200

πλοία -και υπήρξαν πολλές τέτοιες ναυμαχίες στα τέλη του

Πελοποννησιακού Πολέμου-,

40.000

έως

60.000

άντρες, που ισο

δυναμούσαν με τον πληθυσμό μιας μεγάλ11ς ελλψικής πόλης, εκτό

ξευαν βέλη ή ακόντια, κωπηλατούσαν , προσπαθούσαν να καταλά βουν τα εχθρικά πλοία ή , μετά τη βύθιση του πλοίου τους, αγωνίζο νταν να συγκρατηθούν στα ξύλινα συντρίμμια των πλοίων για να πα ραμείνουν στην επιφάνεια και να κολυμπήσουν προς την ακτή. Μέ

σα σε μερικά λεmά η θάλασσα γέμιζε με τα υπολε ίμματα από τις κα τεστραμμένες τριήρε ις, με σορούς νεκρών και με άντρες που προ

σπαθούσαν να επιπλεύσουν πάνω στα απομεινάρια ενός σκάφους. Καθώς δεν υπήρχαν στολές ή, μερικές φορές, σαφή διακριτικά

σύμβολα -πιθανότατα, οι κωπηλάτες φορούσαν μόνο ένα κομμάτι ύ φασμα γύρω από τις λαγόνες τους-, υπήρξαν περιmώσεις που τριή ρεις επιτέθηκαν εναντίον φίλιων πλοίων , με συνέπεια να αλληλο σκοτώνονται ναύτες του ίδιου στόλου μέσα στον πανικό και στην έ ξαψη της ναυμαχίας. Συχνά τα πλοία ακινητοποιούνταν με αρπά

γες. Τότε επακολουθούσε μια συμπλοκή « παλαιού τύπου», η οποία

έμοιαζε περισσότερο με χερσαία μάχη , καθώς τόσο το άγημα των στρατιωτών όσο και οι κωπηλάτες εμπλέκονταν σε μια συγκεχυμέ νη σύγκρουση σώμα με σώμα . Ο άμεσος στόχος ήταν να φονευτούν

περισσότεροι ναύτες του εχθρού από τους φίλιους ναύτες και , στη συ νέχεια, να επιλεχθεί ποια από τις δυο τριήρεις ήταν η πιο πλεύσιμη,

456


ώστε οι νικητές της συμπλοκής να επιβιβαστούν σε αυτή και να α

πομακρυνθούν από το πλοίο που είχε ναυαγήσει . Ο Θουκυδίδης σχο

λιάζει για τη ναυμαχία στα Σύβοτα, που είχε γίνει δυο χρόνια πριν από τον πόλεμο, ότι ο θόρυβος ήταν τόσο μεγάλος , ώστε κανε(ς δεν μπορούσε να ακούσει τίποτα μέσα στην οχλοβοή. Και προσθέτει ό τι η νίκη καθορίστηκε μάλλον από τη δύναμη παρά από την επιδε ξιότητα:

Η ναυμαχία ήταν σκλΙΊΡή , όχι τόσο εξαιτίας της ναυτικής τέχνης των

αντιπάλων , όσο γιατί, πιο πολύ , πήρε τη μορφή πεζομαχίας. Και τού

το , επειδή , όταν δυο καράβια συμπλέκονταν , δεν ήταν εύκολο ν' α ποχωριστεί το ένα απ ' το άλλο, και εξαιτίας του πλήθους και του συ νωστισμού των σκαφών και , πιο πολύ, γιατί τις ελπίδες τους για νί κη τις στήριζαν , κύρια , στους πάνω στα καταστρώματα των καραβιών

οπλίτες, οι οποίοι είχαν πάρει τις θέσεις τους και πολεμούσαν, ενώ

τα πλοία έμεναν ακίνητα. 10

Οι Πελοποννήσιοι και αργότερα οι Συρακούσιοι είχαν αντιλη φθεί ότι, για να νικήσουν τους Αθηναίους , ιlταν αναγκαίο' να εξου

δετερώσουν τις ανώτερες ναυτικές ικανότητές τους

-

δεδομένου ότι

όλες οι ελληνικές ναυτικές πόλεις-κράτη στην Ανατολική Μεσόγειο είχαν υιοθετήσει τις τριήρεις και ναυπηγούσαν πλοία που ήταν ο μοιόμορφα ως προς το μέγεθος και την κατασκευή. Για να υπερνι κήσουν την επιδεξιότητα των Αθηναίων, οι αντίπαλοί τους επέλεγαν σε μερικές περιπτώσεις να ναυμαχούν σε στενές θαλάσσιες διόδους,

ενώ άλλοτε επιτίθεντο μετωπικά χρησιμοποιώντας ενισχυμένα έμ βολα ή έστελναν μικρότερα πλοία που μετέφεραν άντρες οπλισμέ νους με εκηβόλα όπλά να πλεύσουν δίπλα στις τριήρεις για να ε

κτοξεύσουν εναντίον τους μια βροχή από ακόντια. Αν οι Αθηναίοι α πέφευγαν να αντιμετωπίζουν τους Σπαρτιάτες οπλίτες σε μια λεγό

μενη «τίμια μάχη » σε κάποια πεδιάδα, οι εχθροί τους αναγνώριζαν

ΠΛΟιΑ

457

ότι ήταν εξίσου επ ικίνδυνο στα πρώτα έτ η του πολέμου να συ γκρουστούν με τον έμπειρο αθηνα'ίκό στόλο στην ανοιχτή θάλασσα.

Το κλειδί για να κατανοήσουμε τον Πελοποννηαιακό Πόλεμο δεν εί ναι μόνο το ότι η Αθήνα ήταν ναυτική δύναμη ενώ η Σπάρτη χερσαία , αλλά ότι , από τις

1.500

περίπου πόλεις-κράτη, η Αθήνα είχε με με

γάλη διαφορά το ισχυρότερο ναυτικό , ενώ οι Σπαρτιάτες οπλίτες α ποτελούσαν το πιο αξιόμαχο πεζικό στην Ελλάδα . Μόνο πολύ καλά εκπαιδευμένα πληρώματα μπορούσαν να δια τιιρούν τις τριήρεις σε σχηματισμό, δεδομένων των απότομων αλ λαγών του αέρα και των θαλάσσιων ρευμάτων, αλλά και του φόβου που προκαλούσε η επίθεση του εχθρού. Για παράδειγμα , στην πρώ τη ναυμαχία της Ναυπάκτου, ο Αθηναίος ναύαρχος Φορμίωνας πε

ρικύκλωσε τον κορινθιακό στόλο με συνέπεια να περιπέσει σε πλή ρη αταξία, καθώς οι πανικόβλητοι ναύτες προσπαθούσαν να κωπη λατήσουν σε μια τρικυμισμένη θάλασσα, η οποία ήταν γεμάτη από τριήρεις που είχαν χάσει τον προσανατολισμό τους. Ένα από τα

προβλήματα που αντιμετώπισαν οι δυο αντίπαλοι στόλοι στη διάρ κεια του Ιωνικού Πολέμου ήταν ότι, κοντά στην περιοχή του Ελλή

σποντου, το ισχυρό θαλάσσιο ρεύμα των Στενών καθιστούσε συχνά αδύνατη τη διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων. Ακόμα και όταν ξεκινούσε μια ναυμαχία, οι απότομες κινήσεις των πολεμιστών που βρίσκονταν στο κατάστρωμα και προσπαθού σαν να αποφύγουν τα εχθρικά ακόντια, αλλά και να εξακοντίσουν τα δικά τους, καθιστούσαν σχεδόν αδύνατο το έργο των κωπηλατών, γε γονός που εξηγεf για ποιο λόγο οι τριήρεις παρέμεναν συχνά (,ακί

νητες» για όση ώρα διεξάγονταν στα καταστρώματά τους συμπλοκές

με τον εχθρό . Σε ελάχιστες περιmώσεις στην ιστορία του ναυτικού πολέμου το εύρος των επιλογών ήταν τόσο περιορισμένο ε ξαιτίας της ιδιάζουσας φύσης των πλοίων που χρησιμοποιούνταν . Συχνά, η

ήττα σε μια ναυμαχία δεν οφειλόταν στην εχθρική δράση, αλλά στην ταραχή και στον αποπροσανατολισμό των κωπηλατών , που προ-


458

σπαθούσαν απεγνωσμένα να διατηρήσουν τον επ ιθετικό σχηματι σμό των πλοίων , αντιπαλεύοντας τις απότομες αλλαγές του αέρα και

των ρευμάτων. Για παράδειγμα, ο Σπαρτιάτιις ναύαρχος Γύλιππος

διαβεβαίωσε τα πληρώματα του σrόλoυ του ότι το σχέδιο των Αθη ναίων να επιβιβάσουν σrις τριήρεις τους επιπρόσθετους σrρατιώτες

-για να μετατρέψουν τη ναυμαχία σro Μεγάλο Λιμάνι

(413)

σε ένα

είδος σύρραξης πεζικού- θα αποδεικνυόταν ατελέσφορο , επειδή η ύπαρξη τόσων αντρών πάνω σrα Kατασrρώματα, αλλά και η έλλε ι ψη εκπαίδευσής τους σrην εκτόξευση ακοντίων από πλοία, θα προ καλούσε σύγχυση σroυς κωπηλάτες, ενώ τα πλοία θα έχαναν την ευ

σrάθειά τους και θα έγερναν προς τη μια μεριά .] ι Σημερινές προσομοιώσεις έχουν δείξει ότι ακόμα και αν ένας μόνο άντρας μετακινείται σro επίσrεγo μιας τριήρους μπορεί να ε

πηρεάσει αρνητικά την κωπηλασία. Και η ακρίβεια των εκηβόλων όπλων δεν ήταν ιδιαίτερα μεγάλη, με εξαίρεση τις κοντινές απο

σrάσεις , δεδομένου ότι τόσο το πλοίο από το οποίο γίνονταν οι βο λές όσο και ο σrόxoς κλυδωνίζονταν από τα κύματα . Επομένως , ένα

μέρος της εκπαίδευσης του πληρώματος δεν απέβλεπε μόνο σrην εκμάθησ η της κωπηλασίας, αλλά και σrην απόκτηση της ικανότη τας να κωπηλατούν οι ναύτες χωρίς περιπές κινήσεις , οι οποίες θα

μπορούσαν να επηρεάσουν την επιθετική ικανότητα του πλοίου ή α κόμα και να θέσουν σε κίνδυνο την ασφάλεια του σκάφους κατά τον

πλου . Όλα τα μέρη προσπάθησαν να εισαγάγουν καινοτομίες σro τυ ποποιημένο σχέδιο της τριήρους, ώσrε να αποκτήσουν κάποιο ου σιασrΙKό πλεονέκτημα κατά τη σύγκρουση ανάμεσα σε παρόμοια

πλοία. Συχνά , ενώ οι τριήρεις επιτίθεντο , τα πληρώματα τοποθε

τούσαν πλευρικά παραπετάσματα (παραρρύματα) για να εμποδίζουν τα ευθύγραμμης τροχιάς βλήματα να πλήπουν τους θρανίτες ή να αποτρέπουν τα καμπύλης τροχιάς βλήματα να πέφτουν πάνω σro υ πόλοιπο πλήρωμα. Ο σrόxoς των επιθέσεων αυτού του είδους δεν ή-

11ΛΟΙΑ

459

ταν να σκοτώσουν όλα τα μέλη του πληρώματος, αλλά να ξαφνιάσουν

ή να τραυματίσουν αρκετούς κωπηλάτες ώστε να ακινητοποιηθεί το πλοίο , καθ({)ς η συνroνισμένη κίνηση των κουπιών μπορούσε να δια ταραxrεί, αν μερικοί κωπηλάτες σε κομβικά σημεία της τριήρους σταματούσαν να επιτελούν το έργο τους , επειδιί είχαν πληγωθεί ή πα

νικοβληθεί. 1 2 Σε άλλες περιπτώσεις , οι συγκρούσεις ανάμεσα σε πλοία δεν α ποτελούσαν το επίκεντρο μιας ναυμαχίας . Αντίθετα , ιδίως σε ναυ μαχίες μέσα σε λιμάνια, δύτες τοποθετούσαν πασσάλους στα σημεία όπου τα νερά ήταν ρηχά , για να προκαλέσουν σχισμές στα κύτη των

τριήρεων. Ως αντίμετρο σε αυτές τις τακτικές, που εφαρμόζονταν σε ναυμαχίες που διεξάγονταν κοντά στις ακτές , χρησιμοποιούνταν ειδικά διαμορφωμένες τριήρεις που ήταν εφοδιασμένες με γερανούς

για να αφαιρούν τους πασσάλους από το βυθό των λιμανιών, ενώ στην ξηρά άντρες του πεζικού προσπαθούσαν να καταλάβουν απο

βάθρες και οχυρωμένες ναυτικές βάσεις , καθώς ήταν βέβαιο ότι κά ποια στιγμή τα πλοία του στόλου θα έπρεπε να ελλιμενιστούν για να

ανεφοδιαστούν ή να εllισκευαστούν . 1 3 Η επινοητικότητα που υπήρξε στην πολιορκία των Πλαταιών εί χε επεκταθεί και στη θάλασσα ή , τουλάχιστον , στις ναυμαχίες που

διεξάγονταν σε ήρεμα νερά και κοντά στις ακτές. Εμπορικά πλοία

συγκεντρώνονταν γύρω από λιμάνια ή αγκυροβόλια για να δημι ουργιίσουν ένα ασφαλές καταφύγιο για τις φίλιες τριήρεις που υπo~ χωρούσαν. Σε σπάνιες περιπτώσεις τα πληρώματα κρεμούσαν από δοκούς μολυβένια βάρη ( <<δελφίνια » ) -ή ακόμα και βαριές πέτρες-, αφήνοντάς τα να πέσουν πάνω στις εχθρικές τριήρεις την ώρα που τις πλησίαζαν, με συνέπεια να διαπερνούν το κατάστρωμα και τους

πάγκους των κωπηλατών και να προκαλΟύν ρήγματα στο κύτος.1 4 Ακόμα και οι γνήσιες ναυμαχίες σπάνια είχαν τη μορφή της σύ

γκρουσης ανάμεσα σε δυο τριήρεις . Αντίθετα , τις περισσότερες φο ρές, τρία πλοία επιτίθεντο σε δύο , τέσσερα επιτίθεντο σε ένα , κτλ.

-

460


και εμβOλ~ζOνταν, ενώ εμβόλιζαν τις εχθρικές τριήρεις. Εκτός από τον εμβολισμό και την κατάληψη με έφοδο, υπήρχε και ένας ακόμα τρό πος για να εξουδετερωθεί μια τριήρης: να αποκόψουν τη διέξοδό της προς την ανοιχτή θάλασσα και να την υποχρεώσουν να κατευ

θυνθεί προς την ξηρά, ώστε να εξοκείλει και, καθώς το πλήρωμά της ήταν προσωρινά ανυπεράσπιστο , το πεζικό να ορμήσει και να εξο

λοθρεύσει τους ναύτες που προσπαθούσαν να βγουν από το προσα ραγμένο πλοίο. Ο Θουκυδίδης επισημαίνει ότι, στη ναυμαχία στα Σύβοτα, που έγινε στις παραμονές του πολέμου , επικράτησε αυτού του ε(δους η

χαώδης κατάσταση, καθώς οι Κορίνθιοι δε γνώριζαν αν νικούσαν ή

qv

κατατροπώνονταν από τον κερκυραϊκό στόλο. Μέσα σε αυτό το

πανδαιμόνιο ύστερα από μια ή δυο ώρες όλο ι συνειδητοπΟΙΟύσαν ό τι το ένα απότα δύο μέρη -στα πρώτα χρόνια του πολέμου ήταν, συ νήθως, ο ι πιο ικανοί και αρ ιθμητικά υπέρτεροι Αθηναίοι και οι σύμ μαχοίτους- κατέστρεφε περισσότερα πλοία από όσα έχανε. Τότε, ύ στερα από το γενικό πρόσταγμα, το κάθε πλοίο του ηπημένου στό

λου προσπαθούσε να διασωθεί, υποχωρώντας με φρενήρη ρυθμό προς τη βάση. Επειδή η κατασκευή των τριήρεων ήταν δαπανηρή και, όπως οι ορειχάλκινες πανοπλίες, αυτά τα σκάφη χρησιμοποι

ούνταν καθολικά από όλους τους εμπλεκόμενους στον Πελοποννη

σιακό Πόλεμο , τα ακινητοποιημένα , αλλά ακόμα και τα μισοναυα γισμένα πλοία που εξακολουθούσαν να επιπλέουν ήταν πολύτιμα λά φυρα . Ήταν εύκολο να επισκευαστούν, καθώς , επειδή δεν είχαν έρ μα, οι τριήρεις στις οποίες υπήρχαν ρήγματα δε βυθίζονταν, αλλά

απλώς πλημμύριζαν εν μέρει . Καθώς οι τριήρεις βασίζονταν περισ σότερο στην ταχύτητά τους παρά στην ευστάθειά τους για να επι

βιώνουν σε μια ναυμαχία , στο κύτος δεν υπήρχε άμμος ή πέτρες ως έρμα , και πιθανότατα το μόνο που μετέφεραν ως σταθεροποιητικό βάρος ήταν αγγεία με νερό.

Η πλευστότητα της τριήρους εξηγεί για ποιο λόγο στις περιγρα-

ΠΛΟΙΑ

461

φές των ναυμαχιών αναφέρεται πολύ συχνά ότι η θάλασσα ήταν γε μάτη με πλοία που είχαν ρήγματα , καθώς και με μαδέρια που επέ

πλεαν . Οι νικητές προσπαθούσαν αμέσως να δέσουν και να ρυ μουλκήσουν όποιο πλοίο μπορούσε να διασωθεί, καθώς θεωρητικά αυτά τα εντυπωσιακά λάφυρα μπορούσαν να επισκευαστούν με πο

λύ λιγότερα έξοδα από όσα ήταν αναγκαία για να ναυπηγηθούν ο λοκαίνουριες τριήρεις και, επομένως, θα μπορούσαν να αντισταθ μιστούν, εν μέρει , οι τεράστιες δαπάνες που συνεπαγόταν ο ναυτι

κός πόλεμος . Όπως και στην περίmωση των πανοπλιών των οπλι τών , ο εξοπλισμός για το ναυτικό πόλεμο ήταν ανακυκλώσιμος . Μά λιστα, σε μερικές περιmώ?εις , οι νικητές είχαν μετά το πέρας μιας ναυμαχίας περισσότερες τριήρεις από όσες είχαν πριν από την έ

ναρξή της . Το θέαμα ύστερα από μια σύγκρουση ανάμεσα σε τριή ρεις θα πρέπει να ήταν παράξενο , καθώς δεκάδες μισοναυαγισμέ νες τριήρεις ρυμουλκούνταν με καραβόσχοινα από τα πλοία των νι κητών. Πράγματι, η εμφάνιση των αντίπαλων στόλων ήταν τόσο πα ρεμφερής, ώστε συχνά και τα δυο μέρη δεν ήταν βέβαια στην περί πτωση αιφνίδιας άφιξης ενισχύσεων αν ήταν φίλιες ή εχθρικές .

Πολλοί τρόποι για να πεθάνεις Οι Έλληνες ναύτες ήταν εξοικειωμένοι με τη θάλασσα και όλες σχε

δόν οι ναυμαχίες διεξήχθησαν σε απόσταση λίγων χιλιάδων μέτρων από την ακτή . Θεωρητικά , λοιπόν, δε θα έπρεπε να υπάρχουν μαζι κοί πνιγμοί νότατα

- αντίθετα από ΤΙ1 ναυμαχία της Σαλαμίνας, όπου πιθα 40.000 Πέρσες και σύμμαχοί τους, πολλοί από τους οποίους

φορούσαν πολλά ρούχα και ήταν ανεξοικείωτοι με το νερό, χάθηκαν ανάμεσα στα ναυάγια των πλοίων τους. Ύστερα από τη ναυμαχία στις Αργινούσες η απόφαση των Αθηναίων στρατηγών -με συνέπεια να ε κτελεστούν έξι από αυτούς- να αφήσουν ομοφύλους τους ναύτες να πνι-

462

ΠΕΛΟΠΟΝ Ν ΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

γούν ενώ προσπαθούσαν, εν μέσω μιας τρικυμίας, να συγκρατηθούν από τα συνφίμμια των πλοίων για να παραμείνουν ζωνrανoί, θεω ρήθηκε τόσο σκανδαλώδης, ώστε να εξηγείται η ασυνήθιστη οργή της Εκκλησίας του Δήμου , την οποία δεν μπορούσε να κατευνάσει ούτε καν το γεγονός ότι ο εχθρός είχε υποστεί μεγαλύτερες απώλειες. Όμως, οι πνιγμοί ήταν σχετικά συχνοί, καθώς ελάχιστοι Έλλη

νες κολυμπούσαν σε μόνιμη βάση, ώστε να μπορούν να επιβιώσουν σε μια τρικυμισμένη θάλασσα. Όταν ένα πλοίο εμβολιζόταν , δεν ή ταν εύκολο για τους κωπηλάτες να σηκωθούν μέσα στο συνωστισμό από τους πάγκους τους, να σκαρφαλώσουν πάνω από δεκάδες πανι κόβλητους συνφόφους τους, να αποφύγουν τα σπασμένα αιχμηρά κομμάτια ξύλου , τα βλήματα και τους εχθρούς που προσπαθούσαν να καταλάβουν το πλοίο , και στη συνέχεια να κολυμπήσουν για χι λιάδες μέτρα μέχρι να φτάσουν στην ακτή . Το κλειδί για την επι βίωση των πληγέντων πλοίων ήταν να καταφέρουν να απεμπλακούν

και να απομακρυνθούν , ώστε το πλήρωμα να εγκαταλείψει το βυθι ζόμενο σκάφος μακριά από τον εχθρό - όπως κατάφεραν να κάνουν οι Αθηναίοι ύστερα από τιιν ήττα τους στο Νότιο το ρόλο που έχασαν

22

408, όπου ,

πα

πλοία , διέσωσαν τους περισσότε ρους ναύτες.

Δεν υπάρχουν στοιχεία για το ποσοστό των ανrρών που χάνονταν

όταν μια τριήρης βυθιζόταν. Ωστόσο, υπάρχουν πολλές περιγραφές

στην αρχαιοελληνική γραμματεία που υποδηλώνουν ότι το σύνολο των ναυτικών που επέβαιναν σε ένα πλοίο σκοτώνονταν ή αιχμαλω τίζoνrαν. Αν ο καιρός ήταν θυελλώδης -όπως, για παράδειγμα , στο

ακρωτήριο Άθως το

411

(δασώθηκαν

ναυμαχία στις Αργινούσες το

12

άνrρες από

406-, φαίνεται ότι τα

10.000)

ή στη

πλοία βυθίζoνrαν

αύτανδρα. 1 5 Δεν ήταν εύκολο οι τραυματισμένοι και αιμόφυρτοι ναύτες να

περισυλλεχθούν από φίλια πλοία ή να κολυμπήσουν μ έχρι την ξιιρά.

Και ελάχισι-οι από τους πληγωμένους μπορούσαν να βγουν με α σφάλεια και γριιγορα από το κύτος του πλοίου , όπου ο συνωστισμός

ΠΛΟΙΑ

ήταν μεγάλος

463

-

αναφέρου με ότι κατά την επιβίβαση χρειάζονταν

αρκετά λεmά της ώρας ώσπου τα μέλη του πληρώματος να βρουν τις θέσεις τους. Ακόμα και όσοι κωπηλάτες κατάφερναν να βγουν χωρίς σοβαρά τραύματα από ένα πλοίο που είχε υποστεί ζημιές , δεν ήταν βέβαιη η διάσωσή τους. Οι τρικυμισμένες θάλασσες, η κακο καιρία και το ψύχος μπορούσαν να προκαλέσουν τον πνιγμό χιλιά δων αντρών , ακόμα και αν κατάφερναν να συγκρατηθούν πάνω σε επιπλέοντα συντρίμμια πλοίων .

Σύμφωνα με τις ελληνικές αντιλήψεις, ο πνιγμός 11ταν ο πιο ε φιαλτικός τρόπος θανάτου. Το άχθος για το φριχτό τέλος εκατοντά δων συντρόφων τους παρακίνησε τους Αθηναίους να δικάσουν τους στρατηγούς τους ύστερα από τη νίκη στις Αργινούσες το

406.

Χι

λιάδες κάτοικοι της Αθήνας θρηνούσαν για τις ψυχές των συγγενών τους που δε θα έβρισκαν ανάπαυση στον κάτω κόσμο , καθώς οι πα ρατημένες σοροί τους θα αποσυνθέτονταν , χωρίς να έχουν τηρηθεί

τα αρμόζοντα ταφικά έθιμα. Η ε ξεύρεση αποδιοπομπαίων τράγων μετά τη ναυμαχία στις Αργινούσες , μαζί με την ψηφοφορία και την ε παναληmική ψηφοφορία για τη μοίρα των αιχμαλώτων στη Μυτι

λήνη , αλλά και με τη μεταπολε μική δίκη του Σωκράτη , αναφέρο νται συνήθως ως οι χειρότερες στιγμές στην ιστορία της αθηναϊκής δημοκρατίας . Μια από τις πιο τρομακτικές ε ικόνες στην Αθηναίων

Πολιτεία του Αριστοτέλη είναι η περιγραφή της δίκης : ο μέθυσος δη μαγωγός περπατάει ανάμεσα στη συνέλευση , φoρώγtας ένα θώρα κα , έτοιμος να σπιλώσει , να εκφοβίσε ι ή να κατηγορήσε ι οποιονδή ποτε θα στεκόταν εμπόδιο στην πρόθεσή του να εκτελεστούν οι ά ντρες που είχαν χαρίσει στην Αθl1να μια από τις μεγαλύτερες νίκες της . Σύντομα ο λαός της Αθήνας μετάνιωσε για αυτή την ανόητη και ανήθικη πρά ξη. Ο Καλλίξενος, που ήταν ο εμπνευστής της παρά νομης ενέργειας να δικαστούν οι στρατηγοί των Αργινουσών με κα τηγορίες που συνεπάγονταν την εσχάτη των ποιν<{)ν , « πέθανε από

την πείνα μέσα στο γενικό μίσος». 16

464


Συχνά οι νικητές ήταν πιο ανελέητοι από την κρύα και τρικυμι σμένη θάλασσα , δεδομένου ότι οι κωπηλάτες , όπως τα πληρώματα των σημερινών αεροπλανοφόρων, ήταν ένα επίλεκτο στρατιωτικό

προσωπικό , για την εκπαίδευση του οποίου χρειάζονταν μήνες , ενώ η απώλειά του δεν ήταν εύκολο να αναπληρωθεί. Παρόλο που , θε ωρητικά, οι κανόνες του πολέμου προστάτευαν τους αιχμάλωτους

ναυτικούς, οι αντιμαχόμενοι άρχισαν σταδιακά να παραβλέπουν την επ ιείκεια και να υιοθετούν τους πιο απάνθρωπους κανόνες των πο

λιορκιών και των ενεδρών. Συχνά ήταν προτιμότερο να εγ καταλεί ψουν στη θάλασσα τους τραυματισμένους ναυτικούς του εχθρού. Μό νο με αυτό τον τρόπο μπορούσε να μειωθεί μόνιμα το ανθρώπινο δυναμικό των ειδικευμένων κωπηλατών, χωρίς τη γενική κατακραυ γή ότι παραβιάζονταν οι αμοιβαία αποδεκτές συμβάσεις του πολέ

μου , κάτι που ενδεχομένως θα προκαλούσε αντίποινα

- καθώς η θά λασσα, και όχι άνθρωποι, ευθυνόταν για το θάνάτο των ανυπερά σπιστων ναυτικών.

Σε άλλες περιπ'rώσεις οι αιχμάλωτοι άντρες των πληρωμάτων με ταφέρονταν στην ακτή, όπου είτε τους εκτελούσαν είτε τους ακρω τηρίαζαν

-

τους έκοβαν το δεξί χέρι ή τον αντίχειρα, ώστε να μην

μπορέσουν να κωπηλατήσουν ποτέ ξανά. Δεν είναι σαφές ποιο μέ ρος εγκαινίασε αυτές τις βάναυσες πρακτικές. Όμως, στο τελευταίο στάδιο του Ιωνικού Πολέμου , ο Αθηναίος στρατηγός Φιλοκλής έ πεισε την Εκκλησία του Δήμου να επιτρέψει στους πλοιάρχους των τριήρεων να κόβουν το δεξί χέρι όλων όσων αιχμαλωτίζονταν στη θάλασσα . Προφανώς, πίστευε ότι αυτού του είδους τα σκληρά μέτρα

θα εμπόδιζαν τη λιποταξία των ναυτών από τις συμμαχικές πόλεις , οι οποίοι προσχωρούσαν στο σπαρτιατικό στρατόπεδο επειδή τους υπόσχονταν μεγαλύτερη αμοιβή. Είναι γνωστό ότι ο Φιλοκλής είχε διατάξει να π εταχτούν στο α

νοιχτό πέλαγος αιχμάλωτοι κωπηλάτες . Όλα αυτά εξηγούν γιατί οι Σπαρτιάτες εκτέλεσαν όλους σχεδόν τους Αθηναίους που συνέλαβαν

465

ΠΛΟIΑ

μετά την τελική νίκη τους στους Αιγός Ποταμούς χονταν πιθανότατα σε

3.500

-

οι οποίοι ανέρ

άντρες. Σε μελανόμορφα αγγεία των

αρχών του 50υ αΙ({Να απεικονίζονται αιχμάλωτοι στη θάλασσα να εί ναι δεμένοι, να ρίχνονται από πλοία , και στη συνέχεια να τους σπρώ χνουν κάτω από το νερό με δοκάρια και δόρατα

-

γεγονός που υπο

δηλώνει ότι οι ναυτικοί αντιμετώπιζαν μάλλον συχνά αυτή τη σκλη

ρή μοίρα. 1 7 Η εκτέλεση των Αθηναίων αιχμαλώτων ύστερα από τη ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς -ο Φιλοκλής εκτελέστηκε κατόπιν διαταγής

του Λύσανδρου- θα πρέπει να ήταν η χειρότερη εκτέλεση Ελλήνων μέσα σε μια ημέρα σε ολόκληρη τη διάρκεια του πολέμου . Σκοτώ θηκαν περισσότεροι από όσους είχαν εξοντωθεί στη Μυτιλήνη , στη

Σκιώνη και στη Μήλο, και ο αριθμός τους υπερέβαινε τον αριθμό ε κείνων που δολοφονήθηκαν από τους διαβόητους Τριάκοντα Τυ ράννους, οι οποίοι ανέτρεψαν το δημοκρατικό πολίτευμα μετά το

τέλος του πολέμου . Ο φόρος αίματος μετά τη ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς παρέμεινε ο μεγαλύτερος στην ελληνική Ιστορία , μέχρις

ότου ο Μέγας Αλέξανδρος διέταξε να σκοτωθούν όλοι σχεδόν οι άρ ρενες Θηβαίοι όταν ισοπέδωσε τη Θήβα το

335

ή να εκτελεστούν οι

περισσότεροι Έλληνες μισθοφόροι μετά τη νίκη του στο Γρανικό ποταμό το επόμενο f:'Τος . Μια άλλη επιλογή θα ήταν ο Λύσανδρος να τους είχε χαρίσει τη ζωή, να τους είχε πουλήσει ως δούλους και να είχε μοιραστεί τα κέρδη με τους άντρες του στόλου του, μια πρα

κτική που ήταν επίσης συνηθισμένη στα τέλη του πολέμου . 18 Ίσως η πιο διαδεδομένη μέθοδος για να θανατώνονται οι ηττη μένοι ναυτικοί ήταν να πλέουν οι νικητές ανάμεσα στα ναυάγια και να τους λογχίζουν. Σύμφωνα με την κρατούσα άποψη, η ναυμαχία

δεν είχε ακόμα τελειώσει και , άρα, οι άντρες του εχθρού που προ σπαθούσαν να συγκρατηθούν στα συντρίμμια των πλοίων αποτε λούσαν νόμιμους στόχους και οι νικητές μπορούσαν να τους σκοτώ σουν χωρίς να επισύρουν εις βάρος τους ηθικές μομφές ή να φο-

466


βούνται ενδεχόμενα αντίποινα . Ύ σιερα από τη ναυμαχία σια νησιά Σύβοτα τα πλοία των Κορινθίων έ πλευσαν ανάμεσα σια ναυάγια σκοτώνοντας όσους επιζήσαντες Κερκυραίους μπόρεσαν να βρουν. Τόσο προσηλωμένο ι ήταν σιο να αποτελειώσουν τους ανυπεράσπι σιους αντιπάλους τους , ώσιε όχι μόνο αγνόησαν τα πλοία που είχαν υποσιεί ζημιές και δεν τα ρυμούλκησαν , αλλά άρχισαν εκ παρα δρομής να δολοφονούν και τους δικούς τους άντρες που είχαν πέσει

σιη θάλασσα. Στη δεύτερη ναυμαχία της Ναυπάκτου μια ομάδα α θηναϊκών πλοίων αποκόπηκε και εξωθήθηκε προς την ακτή. Όταν

τα πλοία εξόκειλαν, όσοι άντρες των πληρωμάτων δεν πρόλαβαν να

βγουν από τις τριήρεις εκτελέσιηκαν από τους αντιπάλους τους.' 9 Δυο χιλιάδες χρόνια πριν από τη νίκη σιη ναυμαχία της Ναυπά

κτου

(1571)

των χρισιιανών , οι οποίοι έψαχναν ανάμεσα σια ναυά

για για να σκοτώσουν οποιονδήποτε Οθωμανό έβρισκαν ζωντανό μέσα σιη θάλασσα -ύσιερα από τη ναυμαχία οι απώλειες των Οθω μανών υπολογίσιηκαν σε τουλάχισιον

30.000 άντρες-, οι Έλληνες εί

χαν αποδεχτεί σιη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου τη βά ναυση συλλογισιική ότι η δολοφονία ανυπεράσπισιων ναυτών σή μαινε ότι δε θα αντιμετώπιζαν αυτούς τους εκπαιδευμένους κωπη λάτες σε μια επόμενη ναυμαχία. Οι οπλίτες και σια δυο εμπόλεμα μέρη ήταν γεωργοί ή ιδιοκτήτες γης. Αντίθετα, οι κωπηλάτες ήταν φτωχοί ή αλλοδαποί -σε μερικές περιπτώσεις , ακόμα και δούλοι-, που δεν υπερηφανεύονταν για την κοινωνική τους θέση, καθώς δεν απέδιδαν σε αυτή μια μυθολογική προέλευση . Οι σιρατιώτες, που προέρχονταν κατά βάση από την τάξη των οπλιτών-γεωργών, ήταν αυτοί που τις περισσότερες φορές λόγχιζαν τους παγιδευμένους κω

πηλάτες

- και θα 'lταν οι πρώτοι που θα χάνονταν σιο βυθό της θά

λασσας εξαιτίας του βαριού θώρακά τους, αν το πλοίο σιο οποίο ε πέβαιναν βυθιζόταν. Οι περισσότεροι από τους άντρες που βρίσκο νταν σιο κατάσιρωμα σκοτώνονταν μάλλον από τα εκηβόλα όπλα του εχθρού παρά πνίγονταν. Ωσιόσο , επειδή ο Θουκυδίδης και οι άλλοι

467

ΠΛΟιΑ

ισroΡΙKoί, όταν αναφέρονται σrις απώλειες σε μια ναυμαχία , κατα γράφουν τις περισσότερες φορές μόνο τον αριθμό των τριήρεων που

καταστράφηκαν ή κυριεύτηκαν , είναι σχεδόν αδύνατο να μεθερμη νεύσουμε αυτές τις γενικολογίες σε συγκεκριμένους αριθμούς νεκρών ή τραυματιών . Οι ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν σε μια συ

γκεκριμένη θαλάσσια περιοχή, η μορφολογία της κοντινής ξηράς, η

στάση του εχθρού και η Kατάσrαση ενός πλοίου μπορούσαν να κα θορίσουν πόσοι ναύτες κατάφερναν να γλιτώσουν από μια καταδι

κασμένη τριήρη. 20

Φ'ήμη και φόβος Οι Σπαρτιάτες κατατροπώθηκαν σrη ναυμαχία σrις Αργινούσες. Ο αθηναϊκός σrόλoς έπαψε να υφίσταται ύστερα από τη ναυμαχία

σroυς Αιγός Ποταμούς. Στην πρώτη περίπτωση, οι Αθηναίοι απέ κτησαν πρόσκαιρα την υπεροχή στη θάλασσα και οι Σπαρτιάτες ζή τησαν τη διακοπή των εχθροπραξιών . Στη δεύτερη περίπτωσl1 , οι Αθηναίοι έχασαν τον πόλεμο μέσα σε μια ημέρα , καθώς ο στόλος του Λύσανδρου μπορούσε πλέον να καταπλεύσει ανενόχλητος στην Αθή να .

Όσοι ναύαρχοι γνώριζαν ότι οι ναυτικοί τους δεν ήταν έμπειροι, φοβόντουσαν ότι ένας ανώτερος εχθρικός στόλος θα μπορούσε να ε πικρατήσει με σχετική ευκολία . Αυτός ακριβώς ο φόβος είχε παρα κινήσει τους Αθηναίους να διατηρούν ένα απόθεμα αλλά και

100

1.000 ταλάντων ,

εφεδρικές τριήρεις, για την πρoσrασία του Πειραιά,

ως έσχατο μέσο άμυνας για την περίπτωση που οι Πελοποννήσιοι θα αποκτούσαν την υπεροχή στη θάλασσα και, άρα, θα μπορούσαν να διασχίζουν ανεμπόδισroι το Αιγαίο και, τελικά, να καταπλεύσουν στο λιμάνι του Πειραιά. Ακόμα και οι Αθηναίοι, λοιπόν, αποδέχο νταν το γεγονός ότι σrη θάλασσα μπορούσαν να συμβούν τα πάντα

468

IlEΛOΠONNHΣlAΚOΣ 1l0ΛΕΜΟΣ

και ολόκληροι στόλοι με χιλιάδες άντρες να βυθιστούν μέσα σε λί γες ώρες.2 1 Καθώς δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν το στόλο του Περικλή

στα πρώτα χρόνια του πολέμου , τα πληρώματα των κορινθιακών πλοίων συχνά τρομοκρατούνταν, όταν έβλεπαν τις αθηναϊκές τριή

ρεις να προσεγγίζουν. Όταν συγκρούστηκαν με το στόλο του Φορ μίωνα στον Κορινθιακό Κόλπο το

429,

η σύγχυση στην οποία πε

ριήλθαν εξαιτίας ΤΙ1ς ανώτερης ναυτικής ικανότητας των Αθηναίων

ήταν τόσο μεγάλη , ι.δστε σταμάτησαν να αμύνονται και προσπάθη σαν να πλεύσουν όσο το δυνατόν πιο μακριά . Σχολιάζοντας αυτι} τη

γενικά αποδεκτή ασυμμετρία, ο Συρακούσιος Ερμοκράτης παραδέ χτηκε δημοσίως τη μεγαλύτερη ικανότητα των Αθηναίων -«ανησυ χούμε κι απ' τον αόριστο φόβο ... κι απ' την απειλητική παρουσία των Αθηναίων»-, επέμεινε , όμως , ότι χάρη στα περισσότερα πλοία και στο θάρρος τους οι Συρακούσιοι θα μπορούοαν να ακυρώσουν

το πλεονέκτημα των Αθηναίων, αν περιόριζαν τη σύγκρουση σε ευ νοϊκά για αυτούς σημεία της θάλασσας . Ο φόβος για «την απειλητι κή παρουσία των Αθηναίων» αναφέρεται, συχνά, ως ο καθοριστικός παράγοντας σε όλες τις ναυμαχίες εναντίον του αθηναϊκού στόλου

πριν από την πανωλεθρία τους στη Σικελία, λες και οι υπόλοιποι Έλληνες παραδέχονταν ότι είχαν ελάχιστες πιθανότητες να επιβιώ

· σουν σε μια κανονική ναυμαχία εναντίον τόσο ικανών ναυτικών . 22 /Οταν ξεκίνησε ο πόλεμος , οι Αθηναίοι επέδειξαν μεγάλη αλα

ζονεία, καθώς ήταν πεπεισμένοι ότι ύστερα από πενήντα χρόνια δι οίκησης μιας ναυτικής ηγεμονίας ήταν

de fαcto ανίκητοι στη θάλασ

σα -«κύριοι των θαλασσών» , κατά γενική ομολογία. Όπως το βρε

τανικό ναυτικό του 190υ αιώνα, ο αθηναϊκός στόλος θεωρούσε ότι η ποιοτική ανωτερότητά του σιίμαινε ότι μπορούσε να επιτίθεται ε ναντίον οποιουδήποτε εχθρού ανά πάσα στιγμή - όσο μεγάλη και αν

ήταν η αριθμητική διαφορά σε ένα θέατρο πολεμικών επιχειρήσε ων. Στη διάσημη ναυμαχία που διεξήχθη το

429

στον Κορινθιακό

469

ΠΛΟlA

Κόλπο ο Φορμίωνας είπε στους άνφες του να αδιαφορήσουν για το μέγεθος του εχθρικού στόλου, γιατί «σαν Αθηναίοι , δεν μπορούσαν

να υποχωρήσουν μπροστά σ' οποιοδήποτε αριθμό πελοποννησια-

. κών

καραβιών» . Οι ΑθηναίΟι σκέφτονταν ότι η νίκη θα απέφερε ο

φέλη στο μέλλον, καθώς με αυτό τον τρόπο θα υπενθύμιζαν στον υ πόλοιπο ελληνικό κόσμο πόσο μάταιο ήταν να συγκρούεται κάποιος

με αθηναϊκά πλοία . Όπως εξιίγησε ο Φορμίωνας: ι.

Η ειρωνεία είναι ότι, μετά την καταστροφή των Αθηναίων στη Σι

κελία, η κοινοτοπία αυτή αποδείχτηκε περισσότερο βάσιμη από πο τέ. Οι Αθηναίοι είχαν παραλύσει από το φόβο, όπως οι Σπαρτιάτες

πριν από μια δεκαετία μετά την πανωλεθρία τους στην Πύλο . Σχε δόν αμέσως οι Αθηναίοι έχασαν την αυτοπεποίθησή τους στη θά λασσα. Για πρώτη φορά ύστερα από δύο δεκαετίες αθηναϊκά πλοία βυθίζονταν συστηματικά από τον καινούριο στόλο που είχαν ναυ πηγήσει οι Πελοποννήσιοι . Για δυο χρόνια οι ναυτικοί της αθηναϊ κής ηγεμονίας φοβόντουσαν να πολεμήσουν, μέχρις ότου η νίκη στο Κυνός Σήμα, το καλοκαίρι του

411 , αποκατέστησε

εν μέρει την πα

λιά αυτοπεποίθησή τους .23 Επειδή οι ναυμαχίες διεξάγονταν ανάμεσα σε ελαφρά πλοία , σε νερά που συχνά ήταν αφιλόξενα , και επειδή συμμετείχαν σε αυτές δεκάδες χιλιάδες άντρες, οι συγκρούσεις στη θάλασσα αποδείχθη καν πολύ πιο φονικές από τις μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών ή από τις πολιορκίες. Ο ιστορικός Μπάρι Στράους έχει καταμετρή

σει με συστηματικό τρόπο τις απώλειες τόσο των Αθηναίων οπλιτών όσο και των ακτημόνων συμπολιτών τους, όπως αυτές καταγράφο νται στις πηγές

-

και αποτελούν μόνο ένα μικρό μέρος του πραγμα

τικού αριθμού των απωλειών , καθώς οι περισσότεροι Έλληνες ι στορικοί τις περισσότερες φορές χρησιμοποιούν αόριστες φράσεις

όπως « πολλοί χάθηκαν» ή παραλείπουν εντελώς να αναφέρουν τον

470


αριθμό των απωλειών σε συγκεκριμένες μάχες. Ωστόσο, διαπίστω

σε ότι, στα είκοσι εφτά χρόνια που διήρκεσε ο πόλεμος, σκοτώθη καν υπερδιπλάσιοι Αθηναίοι θήτες (που ήταν κυρίως ναότες) από ο πλίτες, και ότι οι περισσότεροι από αυτοός πέθαναν στην τελευταία δεκαετία, όπου κυριάρχησε ο ναυτικός πόλεμος. Αν οι οπλίτες και οι ιπnείς είχαν υποστεί μεγάλες απώλειες στη δΙάρκεια πολιορκιών και αμφίβιων επιχειρήσεων στη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας του πο λέμου, ύστερα από το

413

οι νεκροί προέρχονταν σχεδόν όλοι από

τις τάξεις των κωπηλατών. Όταν αναφερόμαστε στον Πελοποννη σιακό Πόλεμο , οι νεκροί της Σικελικής Εκστρατείας, ο λοιμός, και οι εκτελέσεις στη Μήλο και στη Σκιώνη κατατρόχουν τη φαντασία μας. Όμως, η πραγμαΤLΚll σφαγή συνέβη στα τέλη του πολέμου, στη

διάρκεια ναυμαχιών που τα ονόματά τους έχουν στην πλειοψηφία

τους σχεδόν λησμονηθεί. 2 4

Τα πληρώματα Η πιο παράδοξη mυχή της ναυτικής ισχύος στην αρχαία Ελλάδα ή ταν η γενικά ισχUOυσα μέθοδος για την επάνδρωση των τριι1ρεων '. που βασιζόταν σε ένα συνδυασμό ιδιωτικής και δημόσιας χρημαιοδόιη σης και ελέγχου , και αποτελοόσε κοινή πρακτική στις περισσότερες

πόλεις-κράτη. Στην Αθήνα, για παράδειγμα , κάθε έτος τετρακόσιοι από τους πιο εύπορους πολίτες ειδοποιούνταν ότι είχαν προεπιλεγεί για να ασκήσουν τα καθήκοντα του τριήραρχου , τα οποία συνεπάγο νταν, μεταξό άλλων ευθυνών , την ενεργή διακυβέρνηση ενός πολεμι κού πλοίου στη θάλασσα . Επειδή ο στόλος στη διάρκεια του πολέμου

αριθμούσε

300

πλοία -σε μια περίοδο του πολέμου ,

250 τριήρεις

ή

ταν εν πλω ταυτόχρονα-, επιλέγονταν τελικά τρεις στους τέσσερις α

πό όσους είχαν αρχικά προεπιλεγεί, οι οποίοι στη συνέχεια αναλάμ βαναν για ένα έτος τη διοίκηση του πλοίου που τους είχε ανατεθεί.

ΠΛΟΙΑ

471

Η πολιτεία προμήθευε συνήθως το σκάφος , την εξάρτισή του και το πλήρωμα, παρόλο που σε μερικές περιπτώσεις κάποιοι πλούσιοι

αγόραζαν και εξάρτιζαν τα πολεμικά πλοία μόνοι τους. Ο τριήραρ

χος, όμως , ήταν υπεύθυνος για το μεγαλύτερο μέρος των καθημερι νών δαπανών για το πλοίο -για τις επισκευές ή για την τροφοδοσία του πληρώματος- και συνήθως υπηρετούσε ως ο

deΙαcιο

πλοίαρχος

στη διάρκεια των περιπολιών. Παρόλο που μερικοί προσπαθούσαν

να περιορίσουν τα έξοδα, οι περισσότεροι τριήραρχοι δαπανούσαν περισσότερα χρήματα από όσα απαιτούνταν, καθώς υπήρχε έντονος ανταγωνισμός ανάμεσά τους για το ποιος θα είχε στο πλοίο του τους καλύτερους κωπηλάτες και τον καλύτερο πηδαλιούχο. Επομένως, ή ταν μεγάλο το αντίτιμο για αυτή την προσφορά στρατιωτικών υπη ρεσιών προς όφελος του συνόλου.

Τα .ιδιωτικά κεφάλαια που δαπανώνταν για ΤΙ} βελτίωση των δη μόσιων πλοίων -καλύτερη εξάρτιση, πρόσληψη των καλύτερων πλοη

γών και προσθήκη επιδομάτων στους καθημερινούς μισθούς των κω πιιλατών- δεν αύξαναν μόνο τη φήμη των τριηράρχων, αλλά και τις

πιθανότητες επιβίωσής τους σε μια ναυμαχία. Ο Θουκυδίδης ανα φέρει ότι, όταν οι Αθηναίοι απέπλευσαν για τη Σικελία, αναχώρησαν με τα ικανότερα πληρώματα , τα καλύτερα πλοία , την καλύτερη ε ξάρτιση και τα ωραιότερα ακρόπρωρα. Τόσο ως προς την πολεμι ΚJl του ικανότητα όσο και ως προς την ε μφάνισή του, ο στόλος του

415

ήταν πολύ πιο εντυπωσιακός από όλους τους προηγούμενους

στόλους , ακόμα και από εκείνους που είχαν χρησιμοποιηθεί στις εκ στρατείες στην Επίδαυρο και στην Ποτίδαια στις αρχές το πολέμου ,

οι οποίοι είχαν « φτωχό εξοπλισμό». Εκ πρώτης όψεως, αυτού του είδους

11 ιδιωτική πρωτοβουλία φαί

νεται παράταιρη σε μια πόλη-κράτος όπως η Αθήνα, όπου η πολι τεία συγκέντρωνε όλες τις ε ξουσίες . Στην πραγματικότφα, η τριη ραρχία ήταν ένα υποχρεωτικό λειτούργημα, μια εξαναγκαστική ει σφορά των πλουσίων προς την πολιτεία . Εκτός από την εξεύρεση ε-


472

νός τρόπου για να επωφελείται από τα κεφάλαια των πλουσίων , η πό λη ήθελε επίσης οι πλούσιοι πολίτες της να υπηρετούν στη θάλασ σα δίπλα στους φτωχότερους. Μερικοί οπλίτες και ιππείς, ιδιοκτή

τες αγροκτημαιων και πολιτικά συντηρητικοί, δυσφορούσαν ενδε χομένως για την ανάδυση της ναυτικής ισχύος της αθηναϊκής πολι

τείας. Όμως, σε όλα τα στάδια του πολέμου , οι πλουσιότεροι θεω ρούσαν τιμή τους να υπηρετούν στο ναυτικό, που ήταν η αιχμή του

δόρατος της αθηναϊκής ισχύος . Με άλλα λόγια, οι τριήρεις αποτε λούσαν μια προέκταση του αθηναϊκού δη}10κρατικού πολιτεύματος

και εξυπηρετούσαν τα ευρύτερα συμφέροντα της πόλης, καθώς ενί σχυαν τους δεσμούς χιλιάδων πολιτών που ανήκαν σε διαφορετικές τάξεις, οι οποίοι έπρεπε να συνεργάζονται σε συνθήκες συνωστισμού

για να αντιμετωπίσουν επικίνδυνες καταστάσεις που ήταν κοινές.

25

Σε όλη την αρχαιοελληνική γραμματεία η ανάγκη για επιδέξιους κωπηλάτες αποτελεί μια μόνιμη επωδό . Όταν τρεις άντρες που κά θονταν σε διαφορετικό ύψος χρησιμοποιούσαν παρόμοιου μεγέθους κουπιά, έπρεπε να κινούνται συγχρονισμένα , τα κουπιά τους να μπαί

νουν πάντα στο νερό και να μη χτυπούν τα διπλανά , ώστε να δια σφαλίζεται αυτό που οι Έλληνες αποκαλούσαν «κουπιά .. . μ' ένα ρυθ μό» (κώΠ1lς ξυνεμβολή) . Η εκπαίδευση στην ταυτόχρονη κωπηλασία ήταν μια αναγκαία προϋπόθεση και , προφανώς, μια ικανότητα που εύκολα μπορούσε κάποιος να τη χάσει, αν δεν την εξασκούσε . Οι

κωπηλάτες δεν έπρεπε μόνο να είναι δυνατοί και να μάθουν να κω πηλατούν συγχρονισμένα , αλλά όφειλαν να συνηθίσουν να κωπηλα τούν σε τρικυμισμένες θάλασσες, να εξοικειωθούν με τις βίαιες προ σκρούσε ις και τη βοή στη διάρκεια των ναυμαχιών και να είναι σε

θέση να πλέουν για πολλές ώρες , τόσο υπό συνθήκες καύσωνα όσο

και υπό συνθήκες ψύχους .26 Οι πόλεις-κράτη της Πελοποννήσου επεδίωκαν πάντα να απο κτιισουν ναυτικό ισοδύναμο με εκείνο των Αθηναίων ή των Κερκυ ραίων, υποσχόμενοι καλύτερες αμοιβές από τους ανταγωνιστές τους ,

473

ΠΛOlΑ

ώστε να προσλαμβάνουν έμπειρους μισθοφόρους κωπηλάτες . Όμως , ακόμα και οι Πελοποννήσιοι ηγέτες αναγνώριζαν ότι , για να συνα

γωνιστούν την ικανότητα των Αθηναίων στην κωπηλασία , «θα πε ράσει καιρός». Συμφωνούσαν, λοιπόν, με την προπολεμικιι πρόβλε ψη του Περικλή ότι « δε θα κατορθώσουν ν' αποκτήσουν εύκολα » ναυτική ισχύ , επειδή ήταν γεωργοί και όχι επαγγελματίες ναυτικοί. Το γεγονός ότι για είκοσι χρόνια οι σπαρτιατικές τριήρεις είχαν ε

λάχιστες πιθανότητες επικράτησης όταν αντιμετώπιζαν τις αθηναϊ κές επιβεβαιώνει την αλαζονική αποτίμηση του Περικλή

-

κάτι α

ντίστοιχο συνέβη στις αρχές του 190υ αιώνα, όταν ο Ναπολέοντας

διαπίστωσε ότι τα πρόσφατα ναυπηγημένα πλοία του στόλου του δεν αρκούσαν για να συναγωνιστούν οι Γάλλοι το βρετανικό ναυτικό, που είχε συσσωρευμένες εμπειρίες αιώνων. Ο Περικλής είχε , προ

φανώς, δίκιο όταν προειδοποιούσε ότι οι Σπαρτιάτες θα είχαν λίγες ευκαιρίες να αποκομίσουν, έστω και καθυστερημένα, εμπειρίες σε έναν πραγματικό πόλεμο - ήταν αδύνατο να μάθουν ξαφνικά οι Πε λοποννήσιοι να κωπηλατούν , όταν οι Αθηναίοι περιπολούσαν συ στηματικά στις ακτές τους. Προς το τέλος του πολέμου, όταν πλέον

οι Σπαρτιάτες είχαν αποκτήσει ισοδύναμο στόλο με εκείνο των Αθη ναίων, είναι δύσκολο να εξακριβώσουμε αν οι Πελοποννήσιοι είχαν βελτιωθεί ως κωπηλάτες ή αν, μετά τις απώλειες εξαιτίας του λοιμού και της Σικελικής Εκστρατείας, οι Αθηναίοι διέθεταν πλέον χειρό

τερους κωπηλάτες. 27

Βυθίζοντας μια τριήρη Για ποιο λόγο , λοιηόν , οι αρχαίοι Έλληνες υιοθέτησαν ένα πλοίο που

η ναυπήγησή του ήταν περίπλοκη και η χρησιμοποίφή του δύσκο

λη ; Γιατί υιοθέτησαν μια ναυτική μέθοδο που έφτασε στο απόγειό της στην Αθιινα , λίγο πριν από την έναρξη του πολέμου ; Είναι φανερό

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙ ΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

474 ότι

11

κινητήριος δύναμl1 ήταν η επιδίωξη της μεγαλύτερης δυνατής

ταχύτητας και ισχύος σε σχέση με το εκτόπισμα: η έκβασl1 των ναυ μαχιών δε θα έπρεπε να καθορίζεται πάνω από τους στρατιώτες , αλλά από γρήγορα πλοία που μπορούσαν να εμβολίζουν , να υποχω

ρούν και με γρήγορους ελιγμούς να επιτίθενται πάλι. Για να είναι ο εμβολισμός ισχυρός, χρειαζόταν ταχύτητα και, για να υπάρξει ταχύ τητα, απαιτούνταν

170

κωπιιλάτες σε ένα σχετικά ελαφρύ σκάφος

-

αυτή η σχεδόν ανεπίλυτη εξίσωση ανάμεσα στο βάρος, στην ταχύτητα και στο ανθρώπινο δυναμικό εξl1γεί τον πολύπλοκο σχεδιασμό της τριήρους, που είχε τρεις σειρές κωπηλατών, ώστε τόσοι πολλοί άν θρωποι να μπορούν να συνυπάρχουν σε έναν τόσο περιορισμένο χώ ρο. Ο Αριστοτέλης, εντυπωσιασμένος από αυτή την ιδιάζουσα μέθο δο κωπηλασίας, αποκάλεσε τα κωπήλατα πλοία ποικιλόχρωμους μύ λους, ένα εργοτάξιο όπου επικρατούσαν συνθήκες συνωστισμού και

του οποίου το παράγωγο βασιζόταν στη μυ'ίκή δύναμη. Οι Αθιιναίοι , που μπορούσαν να διατρανώνουν ελεύθερα τις α

πόψε ις τους ενώπιον των κοινωνικά ανωτέρων τους στην Εκκλησία του ΔIΊμου, έδιναν στις τριήρεις τους ονόματα (σχεδόν πάντα θηλυ κού γένους) όπως Ηγεμονία, Κρατίστη, Ελευθερία, Δημοκρατία, Παρρησία και Δικαιοσύνη . Είναι πιθανό ότι οι συχνές αναφορές στη ναυτική υ

περοχή των Αθηναίων δεν απέρρεαν από την απόφασιι της πολιτεί ας να ναυπηγεί πολλές ΤΡιlΊρεις ή από τις μακροχρόνιες εμπειρίες που είχαν αποκτήσει επιβλέποντας τη ναυτική τους ηγεμονία . Στην αρχή του πολέμου τουλάχιστον οι κωπηλάτες της Αθήνας ήταν στη

συντριmικιι πλειονότητά τους ελεύθεροι πολίτες με δικαίωμα ψιιφου, κάτι που δεν ίσχυε στον πελοποννησιακό στόλο. Το δεδομένο αυτό

υποδιιλώνει ότι η απαράμιλλη ορμητικότητα που επεδείκνυαν στη θάλασσα αντικατόmριζε το γεγονός ότι οι Αθηναίοι κωπηλάτες αι σθάνονταν πως προάσπιζαν τα κοινωνικά τους συμφέροντα, όταν κωπηλατούσαν για να προστατεύσουν την πόλ η τους. Πάντως, οι με

γάλης έκτασ ης ανταρσίες ήταν σπάνιο φαινόμενο στον αθηναϊκό

475

ΠΛΟΙΑ

στόλο , ενώ αντίθετα ήταν πιο συνήθεις στον πελοποννησιακό στόλο, ακόμα και στην τελευταία δεκαετία του πολέμου, όταν οι συνθήκες

ήταν πιο ευνο'ίκές για τη Σπάρτη .28 Οι Αθηναίοι -που θεωρούσαν τη ναυτική επιδεξιότητα πιο ση

μαντικιι από την παρουσία οπλιτών στα καταστριδματα των τριήρε ών τους- είχαν ειδικευτεί σε δύο μεθόδους εμβολισμού. Και οι δύο απαιτούσαν καλά εκπαιδευμένα πληρώματα, αλλά και γρήγορα, ε

λαφριά πλοία. Όταν εφάρμοζαν τον αποκαλούμενο διέκπλου, ένας στοίχος πλοίων προσπαθούσε να συντρίψει την εχθρική γραμμή των πλοίων. Αντίθετα, όταν εφάρμοζαν την πιο πολύπλοκη τακτικιι του περίπλου, ο στόλος προσπαθούσε να υπερκεράσει ή και ακόμα να περικυκλώσει τα εχθρικά πλοία . Οι περισσότεροι στόλοι δε διέθεταν πληρ(δματα που είχαν τις ναυτικές ικανότψες που απαιτούνταν για

τη χριισιμοποίηση αυτών των τακτικών. Όταν, λοιπόν, σε μια ναυ μαχία οι Πελοποννήσιοι έπρεπε να εμβολίσουν τις αθηναϊκές τριή

ρεις, συνήθως γνώριζαν την ήπα , και για αυτό το λόγο κατέφευγαν στις εναλλακτικές λύσεις της προσέγγισης του εχθρικού πλοίου για

να το κυριεύσουν

11 της

επίθεσης με εκηβόλα όπλα.

Ο αντικειμενικός σκοπός των Αθηναίων ήταν, μέσω ελιγμ(δν, να

βρεθούν στα εκτεθειμένα πλευρά των εχθρικών πλοίων, ώστε οι τα χείς τριήρεις τους να μπορούν να τα εμβολίσουν ομαδικά

-

μια τα

κτική παρόμοια με τη «διασταύρωση του Τ", που κυριαρχούσε στην εποχή πριν από τα θωρηκτά τύπου ντρέντνοτ. Οι Αθηναίοι πίσΓευ

αν ότι, σε σχετικά ανοιχτές θάλασσες, η μεγαλύτερη ευελιξία και τα χύτητα των πλοίων τους θα είχε ως αποτέλεσμα ότι οι εχθροί τους, που συνήθως ήταν πιο αργοί στις αντιδράσεις τους, θα πανικοβάλ λονταν και θα εξέθεταν τα πλευρά τους σε μια εύκολη επίθεση . Με

άλλα λόγια, υπό βέλτιστες συνθήκες η σύγκρουση θα ήταν μια πραγ ματική ναυμαχία και όχ ι μια χερσαίου τύπου σύρραξη ανάμεσα σε

οπλίτες και άνφες οπλισμένους με εκηβόλα όπλα , οι οποίοι θα μά

χονταν εκ του συστάδην κοντά στην ακτή. 29


476

Στις χολιγουvnανές κινηματογραφικές ταινίες απεικονίζονται κω πήλατα πλοία να συνθλίβουν το ένα τα κουπιά του αντίπαλου πλοίου. Ήταν, όμως, δυνατό μια τριήρης να l1λεύσει ελάχιστα μέτρά στα πλευ

ρά μιας άλλης, οι κωπηλάτες του επιτιθέμενου πλοίου να του δώσουν μια τελική ώθησΙ1 και στη συνέχεια να τραβήξουν απότομα τα κουπιά από το νερό, ενώ το σκάφος τους περνούσε δίπλα από το εχθρικό, συν

θλίβοντας το ένα μετά το άλλο τα κουπιά του εχθρικού πλοίου; Παρό λο ' που, αναμφίβολα, ήταν μια τακτική που εφαρμοζόταν σπάνια, ένα εκπαιδευμένο πλήρωμα που αντιμετώπιζε μια τριήρη η οποία ήταν ε πανδρωμένη με άπειρους ναυτικούς μπορούσε εντούτοις, σε μερικές περιmώσεις, να κομματιάσει τα κουπιά του αντίπαλου σκάφους. Για παράδειγμα, το

406 στη

Μυτιλήνη , ο Αθηναίος ναύαρχος Κόνωνας υ

ποχρεώθηκε να υποχωρήσει, όμως προηγουμένως είχε καταφέρει να

χτυπήσει μερικά πλοία « παρασέρνοντας τις κουπαστές» τους. 3Ω Τα πληρώματα χρησιμοποιούσαν συχνά αρπάγες , που υπήρχαν σε όλες σχεδόν τις τριήρεις. Οι επιτιθέμενοι προσπαθούσαν να τρα βήξουν το εχθρικό πλοίο για να το κυριεύσουν , ελπίζοντας ότι οι κω πηλάτες τους θα ήταν πιο δυνατοί και θα μπορούσαν να το τραβή ξουν , αντί να συμβεί το αντίθετο . Και αν το πλοίο που δεχόταν την

επίθεση είχε υποστεί ζημιές ή είχαν σκοτωθε( μερικά μέλη του πλΙ1ρώματός του, θα μπορούσαν να το ρυμουλκήσουν είτε προς το μέ ρος του στόλου τους είτε προς μια ακτιι όπου υπήρχαν φίλιες δυνά

μεις πεζικού, με συνέπεια οι άντρες του πληρώματος να αιχμαλωτι στούν Ι1 να σκοτωθούν. Όταν μια τριήρης προσπαθούσε να κυριεύ

σει μια άλλ η , η προτιμώμενη μέθοδος ήταν να την προσεγγίσει πλευ ρικά , ώστε οι στρατιώτες να μπορούν να λογχίσουν τα μέλη του ε

χθρικού πληρώματος. Εξίσου συχνά, όμως, οι στρατιώτες πηδούσαν στο εχθρ ικό πλοίο και χρησιμοποιούσαν τα ξίφη τους για να εξο

ντώσουν το εχθρικό πλήρωμα . 3 1 Η σύγκρουση ανά μεσα σε τριήρεις είχε μ ετατραπεί σε πραγμα τικό θέαμα. Η ικανότ ητα των πλοηγών να πραγματοποιούν ελιγμούς

477

ΠΛΟΙΑ

για να βρεθεί η τριήρης τους σε πλεονεκτική θέση και να πλήξει τους αvnπάλους , η συνεργασία ανάμεσα στους κωπηλάτες για να α

vamuxeEf

μεγάλη ταχύτητα τις τελευταίες στιγμές πριν από τη σύ

γκρουση και η εκκωφαντική σύγκρουση, καθ(;')ς

170

κωπηλάτες ω

θούσαν την τριήρη τους η οποία εμβόλιζε το εχθρικό πλοίο , δημι

ουργούσαν μια αίσθηση που ο Διόδωρος Σικελιώτης χαρακτηρίζει ως καταπληκτικό θέαμα . Σε μερικές περιmώσεις χιλιάδες άντρες πα ρατάσσονταν στις ακτές για να δουν δεκάδες πλοία να εμβολίζονται , να δέχονται επιθέσεις για να κυριευτούν ή να κατακλύζονται από μια βροχή βλημάτων. Οι άντρες του πεζικού ανυπομονούσαν να πα-ο

ρακολουθήσουν μια θανάσιμη ναυμαχία , επευφημούσαν το φίλιο στόλο και έσπευδαν στην ακτογραμμή για να βοηθήσουν ή να σκο τώσουν τους άντρες των πληρωμάτων που τα πλοία τους είχαν εξο κείλει. Ίσως οι πιο διάσημες αναμετρήσεις στη θάλασσα είναι αυ

τές που διεξήχθησαν στο Μεγάλο Λιμάνι των Συρακουσών. Εκεί, σε μια σειρά από ναυμαχίες, χιλιάδες Αθηναίοι πολέμησαν εναντίον

των Σικελών με κάθε δυνατό τρόπο - με εμβολισμούς , με απόπειρες κυρίευσης εχθρικών πλοίων , με την εκτόξευση βλημάτων , με τη χρη

σιμοποίηση αρπάγων, με ΤJ1V εξώθηση πλοίων προς την ξηρά , με τη ρίψη λίθων από γερανούς και με τη XρησιμOΠOίrιση υποθαλάσσιων

πασσάλων. Παρόλο που η θάλασσα απομάκρυνε τα συντρίμμια των ναυαγισμένων πλοίων, τουλάχιστον αμέσως ύστερα από μια μεγάλη

ναυμαχία επέπλεαν στο νερό χιλιάδες σοροί και εκατοντάδες ναυα γισμένα πλοία, ενώ στις ακτές ξεβράζονταν πτώματα και συντρίμμια

των πλοίων. 32 Τα ικανότερα πληρώματα , η ορμητικότητα και οι έμπειροι ναύ

αρχοι αποτελούσαν για τους Αθηναίους ένα σημαντικό πλεονέκτη μα στις ναυμαχίες , αντίστοιχο ίσως με την πειθαρχία της σπαρτια τικής και της θηβαϊκής φάλαγγας οπλιτών,

'1 οποία

καθιστούσε σχε

δόν βέβαιη τη νίκη τους όταν αvnμετώπιζαν άντρες που και αυτοί έ φεραν χάλκινες πανοπλίες . Σε μια ναυμαχία που διεξήχθη δυο χρό-

478


νια πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο ανάμεσα στους Κορίν θιους και στους Κερκυραίους , και τα δυο μέρη πολέμησαν «« σύμ

φωνα με τα παλιά » (παλαιώ τρόπω) . Δηλαδή , όταν μια τριήρης προ σέγγιζε το αντίπαλο πλοίο , οι ακοντιστές και οι τοξότες προσπα θούσαν με μια βροχή βλημάτων να σκοτώσουν τα μέλη του πληρώ ματος . Η περιγραφή του Θουκυδίδη υπονοεί πόσο κατώτεροι ήταν

αυτοί οι δυο σrόλοι σε σύγκριση με το αθηναϊκό ναυτικό, το οποίο δε θα είχε ποτέ επιτρέψει στα πλοία του εχθρού να προσεγγίσουν τό σο πολύ και να χρησιμοποιήσουν αρπάγες , καθώς οι Αθηναίοι κω πηλάτες θα είχαν εύκολα εξασφαλίσει τη νίκη σε μια ναυμαχία , χά ρη στην ικανότητά τους να πραγματοποιούν ελιγμούς και να εμβο λίζουν τα εχθρικά πλοία . Ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας είχε εκθέσει συνοπτικά τις α

ντίστοιχες ναυτικές στρατηγικές των δύο στόλων: οι Αθηναίοι βασί ζονταν στην ταχύτητα και στην πραγματοποίηση ελιγμών στις ανοι

χτές θάλασσες για να εμβολίζουν κατά βούληση πλοία που είχαν πιο αδέξια πληρώματα. Αντίθετα, ο πελοποννησιακός στόλος μπορούσε να νικήσει μόνο όταν πολεμούσε κοντά στην ξηρά , σε γαλήνια νερά και σε περιορισμένους χώρους , και είχε μεγαλύτερο αριθμό πλοίων στο συγκεκριμένο θέατρο των πολεμικών επιχειρήσεων, ευελπιστώ ντας ότι οι καλύτερα εκπαιδευμένοι στρατιώτες στα καταστρώματα και οι οπλίτες που βρίσκονταν στην ακτή θα μετέτρεπαν τη ναυμα χία σε μια αντιπαράθεση πεζικού . Ένας από τους ήρωες μιας κω

μωδίας του Αριστοφάνη λέει χλευαστικά για τη ναυτική κυριαρχία των Αθηναίων: « Από κει που βγαίνουν τα όμορφα καράβια». Οι πε

ρισσότεροι Έλληνες συμφωνούσαν με αυτή ΤΙ1 διαπίστωση . Οι Αθη ναίοι ήταν « ικανοί να κινούν τα πλοία .. . γιατί έχουν ασκηθεί σε όλη τους τη ζωή ».33 Στην πρώτη μεγάλη ναυμαχία του Πελοποννησιακού Πολέμου ,

η οποία διεξήχθη στη Ναύπακτο το

430, ο Φορμίωνας με μόνο 20 47 κοριν-

αθψαϊκές τριήρεις κατατρόπωσε ένα μεγαλύτερο στόλο

ΠΛΟΙΑ

479

θιακών πλοίων . Αυτή η ανωτερότητα θα διαρκούσε σχεδόν είκοσι χρόνια, μέχρις ότου η πανωλεθρία στη Σικελία αποδυναμώσει την

Αθιινα, η οποία υποχρεώθηκε να λάβει έκτακτα μέτρα για να ναυ πηγήσει νέο στόλο και να τον επανδρώσει με άπειρα πληρώματα. Αυ τή η απρόβλεmη καταστροφή παρακίνησε τη Σπάρτη να προσπα θήσει, για μια ακόμα φορά , να αποκτήσει έναν αξιόμαχο στόλο , με

συνέπ ε ια , στην τελευταία δεκαετία του πολέμου , να διεξαχθούν στο Αιγαίο οι καθοριστικές και αιματηρές ναυμαχίες που οδήγησαν στη

λήξη του. Σε κάποιο στάδιο του πολέμου οι στόλοι άρχισαν να ενισχύουν τα. έμβολα των πλοίων τους με πλευρικές δοκούς, που αποσκοπούσαν

στην επιβίωση αυτών των βαρύτερων τριήρεων στην περίmωσΙ1 με τωπικών συγκρούσεων . Αυτό συνέβη για πρώτη φορά σε μια ναυμα χία στη Ναύπακτο, όταν μερικές ειδικά εξοπλισμένες κορινθιακές τριήρεις κατάφεραν να αχρηστέψουν εφτά αθηναϊκά πλοία , εμβο

λίζοντάς τα μετωπικά. Σε όλη τη διάρκεια του πολέμου οι Πελο ποννήσιοι , που οι κωπηλάτες τους ήταν λιγότερο ικανοί, επεδίωκαν με παρόμοιες μεθόδους να εξουδετερώσουν το πλεονέκτημα που εί χαν οι Αθηναίοι χάρη στις ανώτερες ναυτικές ικανότητές τους: αφού

οι Κορίνθιοι δεν μπορούσαν να πραγματοποιήσουν τους αναγκαίους

ελιγμούς για να εμβολίσουν πλευρικά τα εχθρικά πλοία , τότε ίσως μπορούσαν να επιτεθούν μετωπικά στον αθηναϊκό στόλο που έπλεε εναντίον τους, ελπίζοντας ότι τα βαρύτερα έμβολά τους θα τους έδι ναν σημαντικό πλεονέκτημα στη διάρκεια της σύγκρουσης. Αν οι Αθηναίοι κωπηλάτες είχαν καταφέρει χάρη στην πολυετή εκπαί δευσή τους να πραγματοποιούν με σχεδόν τέλειο τρόπο τους δύ σκολους ελιγμούς που ήταν αναγκαίοι για ένα πλευρικό πλήγμα , οι εχθροί τους βασίζονταν στην ανώτερη κατασκευή των πλοίων τους

για να πραγματοποιούν μετωπικές επιθέσεις. Ο Θουκυδίδης θεωρεί ως δεδομένη αυτή την ανωτερότητα των Αθηναίων , όταν μας υπεν θυμίζει ότι « οι Κορίνθιοι δηλαδή θαρρούσαν πως νίκησαν , μια και

480


δεν είχαν ολοκληρωτικά ηπηθεί, οι Αθηναίοι πάλι νόμιζαν πως εί

χαν νικηθεί, αφού δεν είχαν ολοκληρωτικά νικήσει» . 34 Σε όλη τη διάρκεια του πολέμου , λοιπόν, οι Πελοποννήσιοι -και οι Αθηναίοι « κύριοι των θαλασσών»- αποδείχθηκαν ιδιαίτερα πρό

θυμοι να υιοθετούν νέες τακτικές και να τροποποιούν τα πλοία τους για να εξουδετερώνουν τις ανώτερες ναυτικές ικανότητες των αντι πάλων τους. Η τραγωδία των Αθηναίων στο Μεγάλο Λιμάνι των Συ ρακουσών ήταν συνέπεια της αυταρέσκειάς τους, αν όχι της αλαζο νείας τους. Οι Συρακούσιοι και οι Πελοποννήσιοι σύμμαχοί τους ε

ξόπλισαν τα πλοία τους με νέα έμβολα για να πλήξουν μετωπικά τις πιο ευέλ ικτες εχθρ ικές τριήρεις στον περιορισμένο χώρο του λιμα νιού , ενώ επιπλέον τοποθέτησαν υποθαλάσσιους πασσάλους στο βυ

θό, έκλεισαν με αλυσοδεμένα πλοία την ε ίσοδο του λιμανιού και συσ σώρευσαν πέτρες στα καταστρώματα των πλοίων τους για να τις ε κτοξεύσουν εναντίον των Αθηναίων. Μόνο προς το τέλος του πολέ

μου ο Αθηναίος στρατηγός Κόνωνας έλα βε ε ιδικά μέτρα για να προ ετοιμάσει τα πλοία του, προφανώς για να είναι οι τριήρεις του εξί

σου ασφαλείς και ενισχυ μένες με εκείνες του εχθρού.

Οι ανεκπαίδευτοι κωπηλάτες δεν μπορούσαν να μετακινήσου ν με ευκολία προς τα πίσω τα πλοία τους. Όταν , λοιπόν , εμβόλιζαν έ

να εχθρικό πλοίο, αυτές οι φτωχά επανδρω μένες τριήρεις εγκλωβί ζονταν και Ι] μοναδική ελπίδα επικράτησής τους ήταν οι στρατιώτες

οπλίτες και οι ελαφ'ρά οπλισμένοι πεζοί να καταφέρουν να σκοτώ σουντο εχθρικό πλήρωμα , ώστε , τελικά, να απελευθερωθεί η τριή ρης από το κυριευμένο εχθρ ικό πλοίο-τρόπαιο . Σε μερικές περι

mώσεις ο κλονισμός από τον εμβολισμό ήταν τόσο μεγάλος , ώστε α ξιωματικοί και στρατιώτες έχαναν την ισορροπία τους και έπεφταν στη θάλασσα, δεδομένου ότι δεν υπήρχαν κουπαστές στο επίπεδο κα τάστρωμα. Αυτή ήταν η μοίρα του Σπαρτιάτη ναύαρχου Καλλικρα

τίδα, ο οποίος έπεσε από το πλοίο του , όταν αυτό εμβολίστηκε στη

διάρκεια της ναυμαχίας που διεξήχθη στις Αργινούσες .35

ΠΛΟΙΑ

48 1

Ένα παίγνιο μηδενΖκού αθροίσματος Οι τριήρεις ήταν «γρήγορες» ή « αργές» ανάλογα με την επιδεξιότη τα των πληρωμάτων τους , το είδος της ξυλείας που είχε χρησιμο ποιηθεί για τη ναυπήγησή τους , αλλά και με την κατάσταση στην ο ποία βρισκόταν το κύτος τους. Θεωρητικά, ένα πρόσφατα ναυπη γημένο πλοίο, που ήταν πλήρως επανδρωμένο με

170 έμπειρους κω

πηλάτες, ήταν πιο ευέλικτο και γρήγορο από μια παλαιότερη τριή

ρη , την οποία επάνδρωναν νεοσύλλεκτοι κωπηλάτες και είχε ρωγμές που επέτρεπαν να εισρέει νερό στον πυθμένα της - η κατάσταση μια τριήρους μπορούσε να επιδεινωθεί μέσα σε λίγους μήνες , αν δε στέ γνωνε στην ξηρά ανάμεσα σε διάπλους και αν δεν καθαριζόταν πε

ριοδικά το κύτος της. Στην πραγματικότητα , η ικανότητα του πλη ρι{)ματος, η ποιότητα της ξυλείας , οι τροποποιήσεις στο σχέδιο, η η λικία της και η συντήρηση μιας τριήρους επηρέαζαν την ταχύτητά της.

Αν και δε γνωρίζουμε όλες τις παραμέτρους που καθιστούσαν

«γρήγορη» μια τριήρη, είναι όμως αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι το πλήρωμα δεν μπορούσε να διατηρείται σε καλή κατάσταση για με γάλα χρονικά διαστήματα (βραχεία ακμή πληρώματος). Ύστερα από έ να σχετικά σύντομο διάστημα στη θάλασσα, δεδομένης της πιθανό τητας ασθενειών αλλά και της κόπωσης, απέμεναν μόνο λίγοι επι

δέξιοι ναυτικοί που μπορούσαν να διατηρούν το πλοίο σε σταθερή πλεύση και να « κρατούν ρυθμό στην κωπηλασίω>. Σε μερικές περι mώσεις, επιλέγονταν οι καλύτεροι κωπηλάτες ενός στόλου για να ε

πανδρώσουν μερικές επίλεκτες τριήρεις , οι οποίες συγκροτούσαν έ να είδος προωθημένου στολίσκου που έπλεε με μεγαλύτερη ταχύτη τα μπροστά από τον κύριο στόλο. Θεωρούνταν ως δεδομένο ότι πά ντα υπήρχαν μερικοί κωπηλάτες που ήταν είτε πιο ρωμαλέοι είτε πιο έ μπειροι -ή και τα δυο- από τους άλλους .

Οι αξιωματικοί ενός πλοίου διαδραμάτιζαν καθοριστικό ρόλο .


482

. Εκτός από τον τριήραρχο

(που ήταν ο επίσημος διοικητής του σκά

φους) και τον κυβερνήτη (πηδαλιούχο), ο οποίος επέβλεπε τους κω πηλάτες και έδινε τις κατάλληλες διαταγές, η επιτυχία στΙ} μάχη ε

ξαρτιόταν από την επιδεξιότητα του πρωράτη (πλοηγού), που κα τεύθυνε την πορεία του πλοίου, και του κελευστή (υπεύθυνου των κωπηλατών), που κρατούσε το ρυθμό για τους κωπηλάτες , φωνάζο

ντας ή χτυπώντας δυο πέτρες. Οι άντρες αυτοί ήταν για το πλήρω μα ό ,τι ο μαέστρος για μια ορχήστρα . Στο μεγαλύτερο μέρος του πο λέμου η Αθήνα διέθετε χιλιάδες τέτοιους βετεράνους , που διέσχιζαν για δεκαετίες τις θάλασσες στις οποίες εκτεινόταν η ηγεμονία της .

Αυτό το κομψό πλοίο, που ζύγιζε λίγο περισσότερο από άδειο και όχι περισσότερους από

50 τόνους

25 τόνους

πλήρως επανδρωμένο ,

είχε εντούτοις αρκετά μειονεκτήματα. Πρώτον , μια τριήρης , όταν

ήταν εξοπλισμένη ως πολεμικό πλοίο, μπορούσε να μεταφέρει μό νο

30 άντρες,

στους οποίους συμπεριλαμβάνονταν οι στρατιώτες, οι

τοξότες, ο τριήραρχος , ο κυβερνήτης, ο κελευστής και άλλοι ναυτι κοί, που 11ταν υπεύθυνοι για τα εφόδια, τα πανιά και τις επισκευές. Αυτό σήμαινε ότι, για να μεταφερθΟύν περισσότεροι άντρες του πε

ζικοό, θα έπρεπε οι

170 κωπηλάτες να

μπορούν να μάχονται και ως

πεζοί, με συνέπεια να μην είναι ειδικευμένοι είτε ως κωπηλάτες εί τε ως στρατιώτες.

Μια εναλλακτική λόση ήταν να μειώνεται ο αριθμός των κωπη λατών , ίσως κατά δύο τρίτα, και το πλοίο να μετατρέπεται ουσια στικά σε ένα αργό μεταγωγικό στρατιωτών ή «οπλιταγωγό». Συνήθως οι θρανίτες εκτελούσαν και χρέη οπλιτών, με τον εξοπλισμό τους το ποθετημένο στους δυο κατώτερους πάγκους. Δε γνωρίζουμε αν με

ρικοί ή όλοι οι οπλίτες εκτελούσαν και χρέη κωπηλατών σε ένα «ο πλιταγωγό» , ή ενδεχομένως κανένας .

Ο αθηναϊκός στόλος διέθετε

1Ο

περίπου ειδικές τριήρεις, με

60

μόνο κωπηλάτες, οι οποίες χρησιμοποιούνταν ως μεταγωγικά αλό γων. Μπορούσαν να μεταφέρουν μέχρι

30

υποζύγια σε μικρές απο-

Ι1ΛΟΙΑ

483

στάσεις, αν αφαιρούΥων όλοι οι πάγκοι των δύο κατώτερων σειρών .

Καθώς διέθεταν

φέρουν μέχρι

1Ο

τέτοια πλοία, οι Αθηναίοι μπορούσαν να μετα

300 άλογα σε καταστάσεις ανάγκης . Καθώς εξελισ

σόταν ο πόλεμος, στρατεύματα κάθε είδους μεταφέρονταν διά θα λάσσης σε διάφορα θέατρα πoλεμΙK(~ν επ ιχειρήσεων. Πράγματι, έ νας από τους μεγαλύτερους φόβους των Αθηναίων στη Σικελία ο

φειλόταν στη φήμη ότι οι Πελοποννήσιοι θα έστελναν με εμπορικά πλοία μια σημαντική δύναμη, που θα την αποτελούσαν οι καλύτεροι

οπλίτες τους και απελευθερωμένοι είλωτες. 36 Ήταν , λοιπόν, αδύνατο να υπερβεί κάποιος τις αριθμητικές πα

ραμέτρους αυτού του παιγνίου μηδενικού αθροίσματος: για να με ταφερθούν οπλίτες, ο αριθμός των κωπηλατών έπρεπε να μειωθεί

τόσο πολύ , ώστε το πλοίο γινόταν αργό και ευάλωτο. Αντίθετα, η δια τήρl1ση ολόκληρου του πληρώματος διασφάλιζε ότι η τριήρης θα ή ταν γρήγορη, αλλά θα μπορούσε να μεταφέρει μόνο μια δράκα ι κανών οπλιτών. Η χρησιμοποίη ση οπλιτών Ι] ελαφρά οπλισμένων πεζών ως κωπηλατών σήμαινε ότι το πλοίο δεν μπορούσε να πάρει μέρος σε μια ναυμαχία , καθώς, δεδομένl1ς της μέτριας απόδοσής τους ως κωπηλατών, 11ταν αδύνατο να χρησιμο π οιηθεί η τριι1ρης με

το βέλτιστο τρόπο. Αν, τέλος , επιδέξιο ι κωπηλάτες χΡησιμοποιού Υων ως οπλίτες, τότε 11ταν από την αρχή βέβαιο ότι μια τέτοια στρα τιωτική δύναμη θα είχε μειωμένη μαχητική ικανότητα . Επειδή κύματα ύψους ενός μέτρου μπ ορούσαν να πλημμυρίσουν τα σκάφ η , συχνά οι στόλοι παρέμεναν κοντά στις ακτές ακό μα και στη δ ιάρκεια μικρής έντασης τρικυμιών . Στα σχόλια αρκετών αρ

χαίων συγγραφέων αντικατοmρίζεται το αξίω μα ότι ο ι ναυμαχίες μπ ορούσαν να λάβουν χώρα μόνο σε ήρεμα νερά. Για παράδειγμα , ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι σε μια ναυμαχία ανάμεσα στους Αθη ναίους και στους ΠελOΠOvνήσΙOυς στα σχετικά ήρεμα νερά του Κο

ρινθιακού Κόλπου οι δεύτεροι περιέπεσαν σε μοιραία σύγχυση ό ταν άρχισε να φυσάει , με συνέπεια να σηκωθούν κύματα:

484


Τα πολεμικά πλοία έπεφταν το ένα πάνω σι ' άλλο, ο ι ναύτες αγωνί

ζoνrαν να τα χωρίσουν με Koνrάρια, φώναζαν κι έβριζαν, έδιναν με ταξύ τους οδηγίες που απ' τις φων ές όμως δεν αKoύγoνrαν, όπως ε

πίσης δεν ήταν δυνατό να ακουσιούν οι διαταγές και τα παραγγέλ ματα των κ ελευστών .

Οι περισσότερες ναυμαχίες στον Πελοποννησιακό Πόλεμο διε

ξήχθησαν σε τρεις τέσσερις τοποθεσίες, όπου η θάλασσα είναι σχε τικά περίκλειστη : στον Κορινθιακό Κόλπο, στο λιμάν ι των Συρα κουσών, στα στενά του Ελλήσποντου και στα νερά ανάμεσα στα πα

ράλια της Μικράς Ασίας και στα μεγάλα νησιά του Αιγαίου, που βρί σκονται απέναντί τους . Παρόλο που σε όλες αυτές τις περιοχές υ

πήρχε το ενδεχόμενο ξαφνικοί άνεμοι να προκαλέσουν τρικυμίες , ήταν τουλάχιστον πιο ασφαλείς από το κέντρο του Αιγαίου.

Στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου δε διεξήχθη καμία σημαντική ναυμαχία στην ανοιχτή θάλασσα , κάτι που ισχύει για ό λες τις μεγάλες ναυμαχίες της Ιστορίας -της Σαλαμίνας, της Ναο πάκτου , του Τραφάλγκαρ, του Μίντγουεϊ και του Κόλπου του Λέιτε-, οι οποίες διεξήχθησαν κοντά σε νησιά ή στην ξηρά . Οι ναύαρχοι, της αρχαιότητας αλλά και των νεότερων χρόνων, θέλουν ήρεμα νερά , κοντινά, ασφαλή αγκυροβόλια κα ι παρακείμενα λιμάνια ανεφοδια σμού. Και όταν ξεσπούσε απροειδοποίητα κάποια τρικυμία, η ναυ

μαχία σταματούσε και οι τριήρεις κατευθύνονταν αμέσως προς τις ακτές, καθώς ήταν αδύνατο όχι να εμβολίσουν τα αντίπαλα πλοία, αλλά ακόμα και να πλεύσουν - όπως διαπίστωσε ο Αλκιβιάδης όταν , προσεγγίζοντας τον Ελλήσποντο το

411 ,

βρέθηκε αντιμέτωπος με

μια τόσο μεγάλη τρικυμία, ώστε διέκοψε την καταδίωξη του σπαρ

τιατικού στόλου . 37 Είναι δύσκολο να χρησιμοποιήσουμε με τη συνήθη έννο ιά τους όρους όπως «αποκλεισμός» , « περιπολία» ή ακόμα και «διάπλους» για τις ναυτικές επιχειρήσεις στον Πελοποννησιακό Πόλεμο , καθώς

ΠΛΟΙΑ

485

οι τριήρεις μπορούσαν να πλέουν μόνο για μερικές ώρες κάθε ημέ

ρα. Εξαρτιόντουσαν απόλυτα από την ύπαρξη φίλιων δυνάμεων στις ακτές για τον ανεφοδιασμό τους κάθε απόγευμα . Υπήρχε λίγος χώ

ρος για την αποθήκευση τροφίμων και νερού , δεδομένου του αριθ μού των κωπηλατών και της ανάγκης να μεταφέρονται ξάρτια και άλ

λα εξαρτήματα. Ωστόσο, ήταν σε καθημερινή βάση αναγκαία

9 λίτρα

7

με

νερού για κάθε άντρα, ώστε να αποτρέπεται η αφυδάτωση.

Δε γνωρίζουμε πώς διανέμονταν στους κωπηλάτες οι μερίδες φαγη τού και το νερό ενώ βρίσκονταν στους πάγκους τους, όμως κάθε κυ

βερνήτης έπρεπε κάθε βράδυ να αγκυροβολεί την τριήρη του σε μέ ρη όπου υπήρχε άφθονο νερό. Στις περισσότερες περιmώσεις, οι κωπηλάτες τοποθετούσαν τις μερίδες τους δίπλα τους . Αν οι κωπη

λάτες παρέμεναν πολλές ώρες στη θάλασσα χωρίς να γευματίζουν , σύντομα θα εξαντλoύνrαν . Δεν ξέρουμε σε ποιο βαθμό επιδρούσαν η ζέστη και η έλλειψη εξαερισμού στην απόδοση των κωπηλατών. Όμως, σημερινές προσομοιώσεις υποδεικνύουν ότι η ταχύτητα μιας τριήρους μπορούσε να μειωθεί σημαντικά , αν τα μέλη του πληρώ ματος ήταν εκτεθειμένα συνεχώς στον καλοκαιρινό ήλιο , δεν ανέ

πνεαν καθαρό αέρα και δεν έπιναν νερό . 38 Ήταν συνηθισμένες οι ενέδρες και οι αιφνιδιαστικές επιθέσεις εναντίον των ναυτών -ιδίως, από ιππείς και ελαφρά οπλισμένους πε ζούς- όταν αναζητούσαν τρόφιμα, νερό και ξυλεία . Πράγματι, ο α-

νεφοδιασμός υπήρξε ένας από τους πρωταρχικούς λόγους της ήττας των Αθηναίων στις Συρακούσες. Οι ναύτες έπρεπε να βγαίνουν από τον καταυλισμό τους και να ψάχνουν για τρόφιμα. Όμως , οι Συρα κούσιοι διέθεταν πολλούς ιππείς, οι οποίοι τους καταδίωκαν. Η έ κβαση ολόκληρης της Σικελικής Εκστρατείας καθορίστηκε από ζη τήματα επιμελητείας . Ωστόσο , καθώς δεν είχαν διδαχτεί σχεδόν τί

ποτε από την πανωλεθρία τους στη Σικελία, οι Αθηναίοι δεν είχαν προβεί στις αναγκαίες προετοιμασίες για τον εύκολο ανεφοδιασμό του στόλου τους στους Αιγός Ποταμούς, με συνέπεια να υποστούν μια

.

486


κατασφεmική ήπα, όταν οι άντρες του Λύσανδρου επιτέθηκαν αιφ νιδιαστικά στα μέλη των πληρωμάτων που προσπαθούσαν να βρουν

τρόφιμα . 39 Για να διαπλεύσουν ακόμα και σύντομες αποστάσεις , οι τριήρεις χρειάζονταν ασφαλή λιμάνια κάθε

80 χιλιόμετρα, όπου

μπορούσαν

να βρουν τρόφιμα (κριθαρένιο ψωμί, κρεμμύδια , αποξηραμένα ψά ρια, κρέας , φρούτα και ελαιόλαδο) , νερό , κρασί και ένα ασφαλές καταφύγιο για να κοιμηθούν τα πληρώματα . Δεν παρείχαν όλα τα λι μάνια τις ίδιες ευκολίες. Τις περισσότερες φορές έπρε πε είτε οι ά ντρες του πληρώματος να βγάλουν τα πλοία στην ακτή είτε οι τριή ρεις να αναζητήσουν καταφύγιο σε ποτάμια , με καταστρεmικές συ νέπειες σε μερικές περιπτώσεις. Για παράδειγμα , το

423, εννέα χρό

νια πριν σκοτωθεί στη Σικελία , ο Λάμαχος οδήγησε ένα μικρό στό

λο

1Ο

αθηναϊκών τριήρεων στον ποταμό Κάλη στην Ηράκλεια , που

βρίσκεται κοντά στην Τροία. Όμως, μια ξαφνική θύελλα προκάλε

σε ένα τόσο ισχυρό ρεύμα , ώστε έσπασαν οι κάβοι και οι τριήρεις κομματιάστηκαν πάνω στα βράχια, παρόλο που βρίσκονταν σε προ στατευμένο ποτάμι στην ενδοχώρα. Ακόμα και αν ένας στόλος αποτελούνταν μόνο από ρεις, παραπάνω από

20

ή

5.000 άντρες -περισσότεροι από τους

30 τριή πολίτες

της μέσης ελληνικής πόλης-κράτους- αποβιβάζονταν ταυτόχρονα σε

ένα λιμάνι , αναζητώντας φαγητό και νερό. Αν δεν υπήρχε προσε κτικός σχεδιασμός, οι πόροι μιας παραλιακής κοινότητας μπορού σαν να καταναλωθούν μέσα σε ελάχιστες ώρες μετά την άφιξη ενός στόλου. Οι κάτοικοι των περισσότερων κοινοτήτων δεν είχαν πρό βλημα να πουλήσουν τρόφιμα στους πεινασμένους ναυτικούς

-

αρ

κεί να μην έμπαιναν στην πόλη και να περιορίζονταν στις αγορές που

δημιουργούνταν στις παραλίες.40 Ένα μεγάλο μέρος της εξωτερικής πολιτικής της Αθήνας -οι προσπάθειές της να διατηρήσει την ηγε μονία της στο Αιγαίο , να συνάmει συμμαχικές σχέσεις με πόλεις κράτη όπως το Άργος και η Κέρκυρα, να έχει υπό τον έλεγχό της μα-

487

ΠΛΟιΑ

κρινές πόλεις όπως η Αμφίπολη και η Ποτίδαια- οφειλόταν στην α νάγκη να διαθέτει μόνιμες βάσεις , οι οποίες θα διευκόλυναν τους μακρινούς διάπλους του στόλου της. Τα λιμάνια για τις τριήρεις θυ

μίζουν το δίκτυο των σταθμών ανεφοδιασμού με κάρβουνο που είχε εγκαταστήσε ι το

190 αιώνα

η Βρετανική Αυτοκρατορία στην Αφρι

κή και στον Ειρηνικό Ωκεανό , για να εξυΠI1Ρετούν το στόλο της που

διέπλεε την υδρόγειο.

Οι περιορισμοί των τριήΡεων Οι προσομοιώσεις με την Ολυμπιάδα απέδειξαν ότι οι τριήρεις έ πρεπε να Kαθαρίζoνrαι κάθε πέντε ημέρες, καθώς ήταν πολύ έντο νη η δυσωδία από τον ιδρώτα των

170 κωπηλατών της , οι οποίοι εί

χαν τουλάχιστον τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν αποχωρητήρια ,

σε ανrίθεση με τους κωπηλάτες της αρχαιότητας που ήταν υποχρε ωμένοι να αναKOυφίζOνrαι μέσα στο κύτος του σκάφους. Στην ενε τική περίοδο οι γαλέρες βυθίζονταν κατά διαστήματα σε φιλικά λι μάνια για να καθαριστούν από τα περιττώματα , τα απορρίμματα και τα ζωύφια . Τίποτα δεν έπρεπε να ήταν πιο δυσάρεστο στον Πε λοποννησιακό Πόλεμο από την κωπηλασία για μεγάλα χρονικά δια στήματα, αν αναλογιστούμε τις απότομες αλλαγές του αέρα και των θαλάσσιων ρευμάτων, το ψύχος , τον καυτό ήλιο και τα μιαρά εκ κρίματα

200

αντρών που ήταν συνωστισμένοι σε έναν τόσο μικρό

χώρο για ατελείωτες ώρες.

Στον πυθμένα του κύτους ενός σκάφους μαζευόταν νερό, αν δεν

το έβγαζαν περιοδικά στην ακτή για να στεγνώσει. 4Ι Οι συχνές ανα φορές για το διαρκή επανεξοπλισμό των τριήρεων στη διάρκεια των εκστρατειών καταδεικνύουν ότι ήταν , επίσης , αναγκαίο να συντη ρούνται και να επιδιoρθώνoνrαι τα σκοινιά, τα κουπιά, τα πηδάλια, τα κατάρτια και τα πανιά. Η ανάγκη να στεγνώνουν τα κύτη των

ΙΙΕΛΟΙΙΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ llΟΛΕΜΟΣ

488

σκαφών σε κάποια παραλία είχε συχνά ως αποτέλεσμα ολόκληροι στόλοι να είναι ευάλωτοι αργά το απόγευμα και νωρίς το πρωί, αν ο

εχθρός πραγματοποιούσε αιφνιδιαστική επίθεσι}- Σε μια από τις με γαλύτερες σε χρονική διάρκεια αναπτύξεις ναυτικών δυνάμεων στην ελληνική Ιστορία , ο αθηΎαϊκός στόλος, που υπερέβαινε τις

200 τριή

ρεις, παρέμεινε στη θάλασσα κατά τη διάρκεια της Σικελικής Εκστρα τείας -με εξαίρεση μερικές φορές που αποσύρθηκε στις ακτές των Συρακουσών για σύντομα διαστήματα- σχεδόν συνεχώς από το

415 ,

όταν απέπλευσε από τον Πειραιά, μέχρι την τελική του καταστρο

φή το Σεmέμβριο τοο 413 στο Μεγάλο Λιμάνι. 42 Ακόμα και τέλεια συντηρημένες τριήρεις άντεχαν μόνο

25

χρό

νια περίπου . Με αυτό το ρυθμό φθοράς, η Αθήνα έπρεπε, σε ειρη νικές περιόδους, να ναυπηγεί

ένα στόλο

300 τριήρεων.

σκάφη κάθε έτος για να διατηρεί

20

Ο αριθμός αυτός είχε επιτευχθεί στη διάρ

κεια της λεγόμενης τριακονταετούς ειρήνης

(446-431),

όταν η Αθή

να όχι μόνο συνέχισε να συντηρεί και να αντικαθιστά τις ρεις του στόλου της , αλλά τις αύξησε κατά

100

200 τριή

πλοία. Οι ακτές γύ

ρω από το λιμάνι του Πειραιά ήταν μονίμως γεμάτες με απομεινά ρια και κύτη παλαιών τριήρεων , που είχαν αφεθεί να σαπίσουν όταν πλέον δεν ιίταν πια δυνατό να επ ιδιορθωθούν - ένας συνεχής κύκλος

εγκατάλειψης και ναυπήγησ ης τριήρεων . Στην Αθήνα όχι μόνο

60.000 ναυτικοί -φτωχοί Αθηναίοι ,

κάποιοι γεωργοί, μέτοικοι, σύμ

μαχοι και κωπηλάτες από υποτελείς πόλεις, απελεύθεροι και δούλοι καλούνταν να επανδρώσουν

10.000

έως

20.000

300

τριήρεις, αλλά υπήρχαν επίσιις

εργάτες που , στα νεώρια του Πειραιά, κατα

σκεύαζαν και επιδιόρθωναν τα κύτη των σκαφών και την εξάρτισή τους, ώστε να υφίσταται αυτός ο τεράστιος στόλος.

Η πιο παραστατική περιγραφή της σταδιακής υποβάθμισης της πλοϊμότητας των πλοίων ενός στόλου είνα ι αυτή που υπάρχει στη

συγκινητική επιστολή του Αθηναίου στρατηγού Νικία, στην οποία ε ξιστορεί πόσο σύντομα ο κάποτε επιβλητικός στόλος φθάρηκε από

489

ΠΛΟΙΑ

τις συνεχείς θαλάσαιες περιπολίες έξω από το λιμάνι των Συρακου

σών, ανημετωπίζοντας πληθώρα προβλημάτων που μείωσαν δρα στικά την επιχειρηαιακή αποτελεσματικότητά του : «Τα πλοία », πα

ραπονιόταν ο Νικίας , «έχουν μουλιάσει , επειδή τόσο καιρό πια έχουν μείνει στη θάλασσα, και τα πληρώματα έχουν πια φθαρεί. Τα κα

ράβια μας δεν είναι δυνατό να τα τραβήξουμε στη στεριά για να τα στεγνώσουμε ». Αντίθετα, οι Συρακούσιοι, παρά τον αποκλεισμό τους

λιμανιού τους, μπορούσαν περιοδικά να συντηροι5ν τα κύτη των σκα φών τους . 4 3 Ο διάπλους της Μεσογείου από τη μια άκρη της ως την άλλη , ό

πως ήταν εφικτό στην εποχή με τις βενετικές γαλέρες, ήταν κάτι το αδιανόητο - και όποτε κάποιοι το αποπειράθl1καν , τις περισσότερες φορές τα αποτελέσματα ήταν ολέθρια . Όταν ο αθηναϊκός στόλος α πέπλευσε για τη Σικελία , ακολούθησε μια ελικοειδή πορεία κατά μήκος των ακτογραμμών της Ελλάδας και της Ιταλίας , καθώς θα έ

πρεπε να διανύσει τη μικρότεΡl1 δυνατή απόqταση από το Ιόνιο Πέ λαγος στην Αδριατική, περίπου

135

χιλιόμετρα από την Κέρκυρα

ως το ανατολικότερο σημείο της Ι1πειρωτικής Ιταλίας . Οι Αθηναίοι

ποτέ δε σκέφτηκαν να ακολουθήσουν την ευθύγραμμη πορεία από την Ελλάδα προς τον Κρότωνα (περίπου

320

χιλιόμετρα) , η οποία

όμως δεν επέτρεπε στάσεις για διανυκτέρευση . Ανάλογα με τον αέρα και τα θαλάσσια ρεύματα , οι τριήρεις μπο ρούσαν να μετακινούνται εύκολα με τη μυϊκή δύναμη των κωπηλα

τών για

4-5 κόμβων την ώρα - που αντι στοιχούσε σε ένα σταθερό ρυθμό 30 περίπου ωθήσεων με τα κουπιά 6

έως

8

ώρες με ταχύτητα

ανά λεmό. Σε σπάνιες περιπτώσεις, αν δεν υπήρχαν αντίθετοι άνε μοι, τα πληρώματα μπορούσαν να κωπηλατοι5ν για μεγαλύτερα χρο νικά διαστήματα και να καλύmουν αποστάσεις

λίων. Αν, όμως, φυσούσε ισχυρός άνεμος

20

50-60 ναυτικών

μι

κόμβων, οι προσπάθει

ες των κωπηλατών ήταν μάταιες και το σκάφος υποχρεωνόταν να

προσεγγίσει την ακτή , για να μην κλυδωνίζεται ασταμάτητα στη θά-

490


λασσα . Εξαιρετικά πληρώματα και πρόσφατα ναυπηγημένα πλοία μπορούσαν, σε σπάνιες περιmώσεις , να πλέουν για

πομένως, να καλύπτουν

200

16

ώρες και, ε

χιλιόμετρα ημερησίως . Ο Θουκυδίδης

αναφέρει το μοναδικό επίτευγμα ενός ταχυδρομικού πλοίου , το οποίο σrάλθηKε σrη Μυτιλήνη και κάλυψε την απόσrαση από τον Πειραιά

σrη Λέσβο

(295 χιλιόμετρα)

σε

24 ώρες,

με μέση ταχύτητα σχεδόν

8

ναυτικών μιλίων την ώρα. Ωσrόσo , το επίτευγμα αυτού του επίλε κτου πληρώματος που κατάφερε να διασχίσει το Αιγαίο σε τόσο σύ ντομο διάσrημα αποτελούσε , προφανώς, εξαίρεση . Ένας σrόλoς

70-

100 τριήρεων έπρεπε , συνήθως , να πλέει με την ταχύτητα των πιο αρ γών πλοίων, ώσrε να διατηρείται ο σχηματισμός. Και οι κυβερνήτες έπρεπε να προσέχουν , ώσrε να μην Koυρασroύν πρόωρα τα μέλη του

πληρώματος . Σε μερικές περιmώσεις ο υπερβάλλων ζήλος κατά την καταδίωξη μπορούσε να προκαλέσει την εξάντληση των ναυτικών , οι οποίοι δεν μπορούσαν πλέον να κρατήσουν την τριήρη σro σχη

ματισμό και , άρα , ήταν ενδεχόμενο να πέσουν θύματα κάποιας ευ καιριακής αντεπίθεσης του εχθρού. Η διατήρηση ενός σrαθερoύ ρυθμού από τους κωπηλάτες είχε ζωτική σημασία, καθώς ένα σκά φος με εξαντλημένους κωπηλάτες μπορούσε να παραμείνει για αρ

κετά λεmά ακινητοποιημένο και αβοήθητο σrη θάλασσα και να ε ξαρτάται αΠOκλεισrΙKά από τον άνεμο για να πλεύσει μακριά με α σφάλεια - και αυτή η λύση δεν ήταν πάντα εφικτή , αν η εξάρτιση εί

χε αφεθεί σrην ξηρά , επειδή αναμενόταν η διεξαγωγή μιας ναυμα χ ία ς .44

Δεν υπάρχουν καταγεγραμμένες περιπτώσεις « πλου με όλα τα προωθητικά μέσα " , κατά τις οποίες χρησιμοποιούνταν ταυτόχρονα

τα πανιά και τα κουπιά

-

ίσως επειδή ήταν σχεδόν αδύνατο να συ

ντoνισrεί η ώθηση που έδιναν οι κωπηλάτες με τις απρόβλεπτες με

ταβολές του αέρα . Αν ο άνεμος έφτανε τους

15 κόμβους, τα

πλοία έ

πρεπε να κατεβάσουν τα πανιά τους και να κατευθυνθούν προς την ακτή, ώσrε να μην κλυδωνίζονται και να αποφεύγουν την εισροή νε-

ΠΛΟΙΑ

49 1

ρού από τις οπές για τα κουπιά που βρίσκονων στα πλευρά του σκά φους . Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα πλοία έπλεαν , όποτε ήταν δυνατό , με την προωστική δύναμη του αέρα, αναπτύσσοντας ταχύ τητα

3

έως

4

κόμβων . Οι τριήρεις βασίζονταν στην κωπηλασία μό

νο όταν έπαιρναν μέρος σε ναυμαχία , καθώς το κατάρτι και τα πα

νιά ήταν στοιβαγμένα πάνω στο κατάστρωμα ή , το πιθανότερο , εί

χαν αφεθεί στην ξηρά. Ωστόσο , η διεξαγωγή μιας ναυμαχίας στη διάρκεια του Π ελο ποννησιακού Πολέμου δεν υπ έκειτο μόνο στους π εριορισμούς που επέβαλλαν τα γνωρίσματα αυτών των ελαφρών κωπήλατων πλοίων. Η ναυπήγηση των τριήρεων ήταν δαπανηρή και, συνήθως , απαι

τούσε το αντίστοιχο

6.000 εργάσιμων ημερών .

Για μια πόλη-κράτος

όπως η Αθήνα, οι δαπάνες για την καθέλκυση ενός στόλου

300 τριή

ρεων ισοδυναμούσαν με το ποσό που ήταν αναγκαίο για τον πλήρη εξοπλισμό ενός στρατού

18.000

οπλιτών. Αλλά και αυτή η σύγκριση

είναι ε πιφανειακή : οι οπλίτες αγόραζαν, συνήθως, τις πανοπλίες τους και δεν απουσίαζαν για μια μάχη περισσότερο από μερικές ημέρες, με συνέπεια να είναι περιορισμένα τα έξοδα της π ολιτε ίας για την

ε πιμελητειακή τους υποστήριξη . Αντίθετα , κάθε τριήρης κόστιζε ένα τάλαντο για τη ναυπήγησή της και ένα επιπλέον τάλαντο , που προερχόταν από ιδιωτικά και δη

μόσια κεφάλαια, για να παραμένει εν πλω . Αν η Αθήνα είχε κατά μέ σο όρο τα δύο τρίτα των πλοίων της στη θάλασσα για

240

ημέρες στη

διάρκεια των οχτώ μηνών που ήταν δυνατή η ναυσιπλοία (από το Μάρτιο μέχρι τον Οκτώβριο) , τότε αυτά τα

ωρητικά, στην πόλη

1.600

200

πλοία κόστιζαν, θε

τάλαντα , ή ένα ποσό που ήταν υπερδι

πλάσιο από το σύνολο των ετήσιων φόρων υποτελείας. Προφανώς, μια τέτοια δαπάνη ήταν δυσβάσταχτη για περισσότερο από ένα ή δύο χρόνια. Για να διεξαγάγει έναν πολύπτυχο ναυτικό πόλεμο, στο πλαί σιο του οποίου μεγάλοι στόλοι στέλνονταν κάθε χρόνο να διεξάγουν περιπολίες, επί είκοσι εφτά συναmά έτ η, από τη Σικελία έως την

492

Π ΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Κέρκυρα και από το Αιγαίο έως την Ιωνία, η Αθήνα θα πρέπει να δα πάνησε περισσότερα από

43.000

τάλαντα, ένα ποσό που ήταν ε

πταπλάσιο από το σύνολο των οικονομικών της αποθεμάτων στην αρχή του πολέμου και μεγαλύτερο από τις συνολικές εισφορές που

κατέβαλαν οι υποτελείς πόλεις στη διάρκεια αυτών των τριών δεκα ετιών. Η ηγεμονία υπήρχε για να συντηρεί το ναυτικό ή το ναυτικό

είχε δημιουργήσει την ηγεμονία

-

ή και τα δυο;

Πλούσιοι εναντίον φτωχών Οι τριήραρχοι αναλάμβαναν επίσης ένα σημαντικό τμl1μα των εξό

δων συντήρησης. Άρα, ένα μεγάλο μέρος του στρατιωτικού προϋ πολογισμού της πολιτείας καλυmόταν από εισφορές ιδιωτών οι ο ποίες δεν εμφανίζονταν στο δημοσιονομικό ισολογισμό, γεγονός που

εξηγεί για ποιο λόγο το κόστος του στόλου υπερέβαινε τα έσοδα της πολιτείας. Πράγματι , οι περισσότερες από τις μισές δαπάνες της

Αθήνας προέρχονταν από τις υποχρεωτικές εισφορές που κατέβαλ λαν οι πλούσιοι πολίτες . Καθώς οι ναυτικές δαπάνες είχαν εκτοξευ θεί σε δυσθεώρητα ύψη, και αυξήθηκαν ακόμα περισσότερο ύστε ρα από τις ήπες στις ναυμαχίες στη Σικελία και στους Αιγός ποτα μούς, ήταν φυσικό οι ολιγαρχικοί, που πραγματοποίησαν τις στά σεις του

411

και του

404,

να προσπαθήσουν να περιορίσουν την ι

σχύ των θητών-κωπηλατών και να επιδιώξουν μια συνθήκη ειρήνης με ΤΙ1 Σπάρτη. Οι αριστοκράτες μεγαλογαιοκτήμονες, που μετά το

413

δεν μπορούσαν πλέον να έχουν πρόσβαση στα αγροκτήματά

τους στην Απική, αισθάνθηκαν διπλά προσβεβλημένοι όταν τους ζη τήθηκε να καταβάλουν τα έξοδα για Τψ αντικατάσταση ενός στόλου

που χάθηκε

1.300

χιλιόμετρα μακριά και δεν είχε κάνει τίποτα για

να προστατέψει το έδαφος της Αθήνας από τους Σπαρτιάτες λαφυ ραγωγούς, οι οποίοι βρίσκονταν μόνο μερικά χιλιόμετρα μακριά .

ΠΛΟΙΑ

493

Επομένως, ο πόλεμος κυριολεκτικά προκαλούσε τη χρεοκοπία των πλούσιων συντηρητικών Αθηναίων , που πλήρωναν τους φτωχούς για να συνεχίζουν έναν αέναο πόλεμο στον οποίο καταστρέφονταν εκατοντάδες αθηναϊκές τριήρεις. Οι δυο ολιγαρχικές στάσεις απο τέλεσαν, κατά μία έννοια, τα πιο σημαντικά γεγονότα του πολέμου :

αν η Αθήνα, ο φάρος της διιμοκρατίας και ο αρωγός των ριζοσπα στών οπαδ(δν τη ισότητας σε όλο το Αιγαίο, «άλλαζε» και γινόταν ο λιγαρχική , η ηγεμονία θα έχανε κάθε ιδεολογικό έρεισμα , και δε θα μπορούσε να δικαιολογεί την ύπαρξή της με το επιχείρημα ότι προ στάτευε το «λαό» από τις καταπιεστικές ελίτ . Μια τέτοια ριζική αλ

λαγή αποτελούσε πάντα την προσδοκία των συντηρητικών , όπως ο Πλάτωνας για παράδειγμα , ο οποίος θεωρούσε ότι η ηθική παρακ μή της πόλης άρχισε όταν ο Θεμιστοκλής δημιούργησε ένα ισχυρό ναυτικό και, παράλληλα , μειώθηκε η σημασία του οπλιτικού τρόπου

μάΧΙ1ς - μια διαδικασία που την επιτάχυνε ο Πελοποννησιακός Πό λεμος και μπορούσε να αναχαιτιστεί μέσω μιας στάσης .45 Ωστόσο , η οικονομική πτυχή δεν περιοριζόταν μόνο στη ναυπή γηση των πλοίων και στις αμοιβές των πληρωμάτων. Απαιτούνταν , ε πίσης, τεράστιες επενδύσεις για τα νεώρια και τα υπόστεγα των πλοί

ων. Καθώς τα υλικά για τη ναυπ ήγηση έπρεπε να εισάγονται (κυρίως, από τη βορειοδυτική Ελλάδα), να αποθηκεύΟνται και να προστατεύ ονται από τα στοιχεία της φύσης, κατασκευάστηκε στον Πειραιά μια

πραγματική ναυπηγοεπισκευαστική ζώνη -σχεδόν δυο χιλιετίες πριν

από το εργοτάξιο για τη ναυπήγηση των γαλέρων στη Βενετ{α-, όπου KαθελKύOνrαν και επιδιορθώνονταν τα πλοία , και η οποία ήταν μο

ναδική στον αρχαίο κόσμό. Τα αποθέματα με τα εξαρτήματα των πλοίων και οι εξελιγμένες για την ε ποχή ναυπηγικές εγκαταστάσεις ε ξηγούν για ποιο λόγο μόνο η Αθήνα, από όλες ης πόλεις-κράτη, μπό ρεσε να ναυπηγιίσει και να συντηρεί ένα στόλο

300

αξιόπλοων ΤΡιιί

ρεων . Η μακροχρόνια συντήρηση συνεπαγόταν τον εξονυχιστικό κα θαρισμό των τμημάτων του σκάφους που βρίσκονταν κάτω από την ί-

494


σαλο γραμμή , καθώς διαποτίζοvrαν με νερό, προσκολλούvrαν πάνω

τους υδρόβιοι οργανισμοί και κατατρώγοvrαν από σκουλήκια. Για να διατηρείται εν πλω για είκοσι χρόνια μια δαπανηρή τριήρης , έπρεπε περιοδικά να τη βγάζουν στην ξηρά και να την προστατεύουν κάτω α πό ένα υπόστεγο, ενώ οι εργασίες επιδιόρθωσι)ς ήταν σχεδόν μόνιμες.

Μια πολύτιμη επiνδυση Τα πιο γρήγορα σκάφη ήταν πιθανότατα κατασκευασμένα από έλα το ή, σε μερικές περιmώσεις, από πεύκο ή κέδρο - ελαφρά υλικά που δεν έχουν την ανθεκτικότητα των σκληρότερων ειδών ξύλου , όπως η βαλανιδιά, την οποία χρησιμοποιούσαν σε μερικές περιmώσεις. Η τριήρης που κατασκευάστηκε πρόσφατα καταδεικνύει πόσο γρήγορα μπορούσαν να υποστούν φθορές τα πολλά και πολύπλοκα τμήματα μιας τριήρους . Λίγο μετά την καθέλκυσή της η Ολυμπιάδα κατέστη α ναγκαίο να επιδιορθωθεί και να συν[ηρηθεί. Η συγκέvrρωση

300-400

τριήρεων σε μια τοποθεσία, όπως συνέβη στις γιγαvrιαίων διαστάσε ων ναυμαχίες του Πελοποννησιακού Πολέμου , αποτελούσε εκπλη κτικό επίτευγμα της επιμελητείας , καθώς χιλιάδες άvrρες κωπηλα τούσαν πάνω σε σχετικά ευάλωτα και ιδιόμορφα σκάφη διαπλέοvrας το Αιγαίο χ.ωρίς εξασφαλισμένες προμήθειες, χωρίς ασφαλείς συνθή

κες ναυσιπλοιας και με υποτυπώδεις γv<{}σεις μετεωρολογίας.46 Ωστόσο, το κύριο πρόβλημα στο ναυτικό πόλεμο ήταν πάvrα το ανθρώπινο δυναμικό. Θεωρητικά , στην Αθήνα υπήρχαν λίγο περισ

σότεροι από

20.000 θήτες , οι οποίοι παραδοσιακά εκτελούσαν χρέη

κωπηλατών. Όμως, ο αριθμός τους επαρκούσε για την επάνδρωση μόνο

100

περίπου πλοίων, ακόμα και αν όλοι τους εγκατέλειπαν τις

εργασίες τους , ατομικές ή δημόσιες , για να υπηρετήσουν επί μήνες στον αθηναϊκό στόλο. Άρα , για να επανδρωθεί ένας στόλος

200-300

τριήρεων , ήταν απαραίτητοι δεκάδες χιλιάδες κωπηλάτες από τις υ-

495

ΠΛOlΑ

ποτελείς πόλεις-κράτη του Αιγαίου, ενώ επιπλέον έπρεπε να υπηρε τούν ως κωπηλάτες μέτοικοι, ενίοτε χιλιάδες δούλοι και , σε εξαιρε τικές περιπτώσεις , εργαζόμενοι στα αγροκτήματα όταν δεν υπήρ χαν αγροτικές εργασίες. Προς το τέλος του πολέμου , μετά την απώ

λεια δεκάδων χιλιάδων αντρών εξαιτίας του λοιμού και της Σικελι κής Εκστρατείας, οι μη Αθηναίοι θα πρέπ ε ι να αποτελούσαν το

ως το

30% των

20%

πληρωμάτων. Η πληρωμή τους ήταν ένα σημαντικό

ζήΤΙ1μα . Όμως, η απώλειά τους σε μια ναυμαχία είχε καταστρεmι κές επιmώσεις, καθώς έπληττε τη σταθερότητα της ηγεμονίας . Αντίθετα από τις μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών, οι οποί ες είχαν σπάνια ολέθριες επιπτώσε ις -ο μέσος όρος των απωλειών σε αυτές τις χερσαίες συγκρούσεις ανερχόταν συνήθως στο

15% του

10% με

συνόλου της συνδυασμένης δύναμης των οπλιτών, των ιπ

πέων και των ελαφρά οπλισμένων πεζών που έπαιρναν μέρος στη μά χη-, σε μια μόνο ναυμαχία ήταν εφικτό, δυνητικά , να βυθιστεί αύ τανδρος ολόκληρος ο στόλος μιας πόλης . Π έρα από την πανωλεθρία στη Σικελία, ο αριθμός των αντρών που συμμετείχαν σε ναυμαχίες στις παραμονές, αλλά και κατά τη διάρκεια του Π ελοποννησιακού Πολέμου μας καταπλήσσει: στα Σύβοτα

(433: 300 πλοία , 60.000 ναυ (411: 162 πλοία , 33.000 ναυτικοί)' στις Αργι νούσες (406: 263 πλοία , 55.000 ναυτικοί)' στους Αιγός Ποταμούς (405 : παραπάνω από 300 πλοία και 60.000 ναυτικοί). Ως ε κ τούτου,

τικοί)' στο Κυνός Σήμα

απώλειες τέτοιου μεγέθους μπορούσαν , θεωρητικά, να προκαλέσουν την κατάρρευση μιας πόλης-κράτους μέσα σε λίγες ώρες. Τα πλοία , οι παραπάνω από

3.000

40.000

200

άντρες και τα περισσότερα από

τάλαντα σε μισθούς , κεφαλαιουχικές επενδύσεις και προμή

θειες που χάθηκαν μαζί με τους δυο στόλους στη Σικελία άλλαξαν την πορεία του πολέμου , καθώς αντιπροσώπευαν ένα ποσό που α

ντιστοιχούσε με τα συνολικά οικονομικά αποθέματα της Αθήνας στις παραμονές των εχθροπραξιών

-

ένα κεφαλαιουχικό απόθεμα που

είχε συσσωρευτεί στα πενήντα χρόνια της ύπαρξης της ηγεμονίας.

496


Η ναυμαχία σroυς Αιγός Ποταμούς, που διεξήχθη σχεδόν μια δε καετία μετά και κατέληξε σε συντριπτική ήττα των Αθηναίων , υ

πήρξε η απoφασισrΙKή καμπή του πολέμου , καθώς η ε ξαντλημένη Αθήνα διακύβευσε τα πάντα χρησιμοποιώντας τις τελευταίες εφε δρείες της

- 180 πλοία

με

μια ώρα η Αθήνα έχασε

36.000 άντρες. 170 πλοία και το

Σε λίγο περισσότερο από

μεγαλύτερο μέρος των α

ντρών που τα επάνδρωναν, οι οποίοι είτε σκοτώθηκαν είτε αιχμα λωτίστηκαν είτε διασKOρπίσrηKαν σε όλη την περιοχή του Ελλή σποντου. Η ναυμαχία σroυς Αιγός Ποταμούς υπήρξε μια τεράσrια

οικονομική καταστροφή, καθώς μέσα σε μια μόνο ημέρα χάθηκαν

400 τάλαντα

σε κεφάλαια και μισθούς

-

αλλά και χιλιάδες εργατο

ώρες για τα ερχόμενα έτη.

Τα πλεσνε'/αήματα της θαλάσσιας ισχύος Δεδομένων των κινδύνων και των τεράστιων δαπανών που συνεπα γόταν ο ναυτικός πόλεμος, γιατί διεξάγονταν ναυμαχίες; Ο Θουκυ

δίδης θεώρησε αναγκαίο να εξηγήσει με μάλλον απερίφρασro τρό πο για ποιο λόγο τα πλοία ήταν τόσο πολύτιμα . Αρχίζει την Ιστορία του με μια ανασκόπηση γω τις πρώτες ελληνικές θαλασσοκρατο

ρίες. Και η μακροσκελής αφήγησή του για τον πόλεμο τελειώνει α πότομα ύστερα από εκατοντάδες σελίδες, σχεδόν σro μέσο μιας πρό τασης, με την περιγραφή της νίκης των Αθηναίων σro Κυνός Σήμα

το 4 11 . Κεντρική θέση σro έργο του κατέχει η πεποίθηση ότι το χρή μα , τα τείχη και τα πλοία οροθετούσαν ένα νέο ορίζοντα στον πόλε μο , που κανείς δεν είχε φανταστεί μέχρι την άνοδο των ναυτικών πό λεων -κρατών . Η άνθηση του εμπορίου και η συγκεντρωτική άσκη ση εξουσίας αναδύθηκαν σro μισό αιώνα ευη μερίας που ακολούθη σε τους Π ερσικούς Πολέμους , και μόνο αυτή η ευη μερία μπορούσε να προμηθεύσει το αναγκαίο ανθρώπινο δυναμικό και επαρκή κε-

ΠΛΟΙΑ

.

497

φάλαια για τη συγκρότηση ενός πολεμικού ναυτικού. Ωστόσο, ο Πε λοποννησιακός Πόλεμος αποδεικνύει ότι ο Θουκυδίδης είχε δίκιο για τα πλεονεκτήματα της θαλάσσιας ισχύος ; Άλλωστε, πριν από τον πό λεμο , η Σπάρτη είχε δημιουργήσει με πολύ μικρότερο κόστος ένα χερσαίο σύστημα συμμαχιών στην Πελοπόννησο που συναγωνιζόταν

την ισχύ της Αθήνας. Είναι αλήθεια ότι, μέχρι τα τέλη του 40υ αιώνα , η Σπάρτη είχε καταφέρει να διατηρεί ένα ισχυρό στόλο . Όμως, οι μόνοι που τελι κά κατάφεραν να την αποδυναμώσουν ήταν οι Θηβαίοι οπλίτες, και όχι οι κωπηλάτες κάποιας ναυτικής πόλης-κράτους. Σε γενικές γραμ μές, μετρούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού οι μεγάλοι ναύαρχοι στην παγκόσμια Ιστορία

-

ο Θεμιστοκλής, ο Δον Χουάν, ο Νέλσον ,

ο Τζόουνς και ο Νίμιτς. Αντίθετα, υπάρχουν δεκάδες μεγάλοι στρα

τηγοί, όπως ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Αννίβας, ο Ιούλιος Καίσαρ, ο Τζένγκις Χαν, ο Σαλαδίνος, ο Κορτές, ο Ναπολέοντας , ο Ουέλιν

γκτον, ο Γκραντ, ο Ρόμελ ή ο Πάτον . Υπήρξαν πολλοί πόλεμοι, όπως ο Δεύτερος Καρχηδονιακός Πόλεμος, οι Σταυροφορίες, η Αμφικα νικ)} Επανάσταση και ο αμερικανικός ΕμφύλίΟς Πόλεμος, ή το Δυ τικό Μέτωπο τόσο στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο όσο και στο Β' Πα

γκόσμιο Πόλεμο , όπου δε διεξήχθησαν καθοριστικές ναυμαχίες. Οι άνθρωποι , εξάλλου , ζουν στη γη και όχι στο νερό. Το μεγαλύτερο μέ

ρος της τροφής μας προέρχεται από την ξηρά και όχι από τη θά λασσα. Και δε χρειάζεται να κατασκευάσουμε πλοία για να πολε

μήσουμε στη στεριά . Η βικτοριανή Αγγλία μπορούσε να επιβάλει έ να ναυτικό αποκλεισμό στην αυτοκρατορική Γερμανία . Η νίκη, όμως, θα ήταν εφικτή μόνο αν κατέστρεφε τον επίφοβο γερμανικό στρα τό . Αντίθετα, η Γερμανία θα μπορούσε ίσως να είχε επικρατήσει στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους στην ηπειρωτική Ευρώπη χωρίς

να χρειαστεί να νικήσει το βρετανικό στόλο . Το αμερικανικό εμπο ρικό ναυτικό συνέβαλε στο να παραμείνει « ζωντανή» η Σοβιετική Ένωση, όμως οι μάχες που έγιναν στο Ανατολικό Μέτωπο και προ-

498


κάλεσαν την κατάρρευση του Τρίτου Ράιχ διεξήχθησαν όλες στην ξη ρά.

Για ποιο λόγο, λοιπόν, τα κράτη , τόσο στl1ν αρχαιότητα όσο και στη σημερινή εποχή, αν θέλουν να είναι μεγάλα και αν έχουν επε κτατικές βλέψεις , στρέφουν την προσοχή τους στη θάλασσα; Η α πάντηση στο δίλημμα πλοία ή πεζικό δεν μπορεί να δοθεί μόνο με

βάση επιχειρήματα που είναι υπέρ ή κατά της μιας από τις δύο ε ναλλακτικές λύσεις, αλλά μάλλον υπό το πρίσμα μιας ανάλυσης κό στους-οφέλους. Από μια αυστηρά στρατιωτική οmική γωνία, η ναυ

πήγηση και η συντήρηση ενός μεγάλου στόλου προσφέρει τόσα πλε ονεκτήματα, ώστε να δικαιολογούνται οι τεράστιες επενδύσεις σε

ανθρώπινο δυναμικό και σε υλικό παρά τον κίνδυνο να χαθεί όλο αυτό το κεφάλαιο σε μια μόνο ατυχή ημέρα ; Ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Ιούλιος Καίσαρας , ο Ναπολέοντας και ο Χίτλερ θα μπορούσαν να υποστηρίξουν το αντίθετο. Άλλωστε, η ισχύς τους βασίστηκε και δια

τηρήθηκε σε δυνάμεις πεζικού, που πολεμούσαν εναντίον αντίστοι χων στρατών. Όμως, οι δυο τελευταίοι ηπήθηκαν τελικά, ενώ οι δύο πρώτοι κατάφερναν συχνά να νικήσουν χάρη στην υποστήριξη και στις μεταφορικές δυνατότητες του ναυτικού.

Σε ένα στοιχειώδες επίπεδο, το ναυτικό δίνει σε ένα κράτος τη δυ νατότητα να έχει στη διάθεσή του ένα μεγάλο εύρος εναλλακτικών λύσεων, τόσο από στρατιωτική όσο και από οικονομική άποψη. Κα θώς διέθετε ένα στόλο Αθήνα κατάφερε ήσει

200

200 εν ενεργεία και 100 εφεδρικών πλοίων , η μέσα σε μια εμβέλεια 500 χιλιομέτρων να ενοποι

ελληνΙΚές πόλεις-κράτη ή μάλλον να τις πειθαναγκάσει να

αποδεχθούν την ηγεμονία της - στις οποίες ζούσαν, ίσως, συνολικά, ένα εκατομμύριο άνθρωποι, και στις οποίες ένας στόλος τριήρεων μπορούσε να φτάσει σε τρεις ή τέσσερις ημέρες . Σε αντίθεση με τις χερσαίες πόλεις, ήταν εύκολο να απομονωθούν οι νησιωτικές πό λεις-κράτη που είχαν υποχρεωθεί να παραδώσουν τους στόλους τους, καθώς δεν υπήρχε κάποιος μηχανισμός για να συνασπιστούν. Αντί-

499

ΠΛΟΙΑ

θετα , ο επικυρίαρχός τους μπορούσε να εμποδίζει τη συνεργασία τους χάρη mov επιβλητικό του mόλο, ο οποίος καθιmούσε τον έλεγχο μιας ναυτικής ηγεμονίας πολύ πιο εύκολο από την προσπάθεια να

διατηρηθεί μια χερσαία ηγεμονία . Είναι δύσκολο να απομονωθεί και να περικυκλωθεί μια γεωγραφικά περίκλειmη πόλη. Αντίθετα, είναι πολύ πιο εύκολο να αποκλειmεί ένα νησί και να παρεμποδιmεί

το εμπόριο και η αποmολή βοήθειας σε αυτό. 47 Η Αθήνα ήταν η μόνη από τις ελληνικές πόλεις-κράτη που οι πο

λίτες της είχαν τη δυνατότητα να έρχοντα ι σε επαφή με εκατομμύ ρια ανθρώπους οι οποίοι κατοικούσαν

ma

παράλια της Μεσογείου

και του Εύξεινου Πόντου, από την Κύπρο και την Αίγυmο μέχρι τη νότια Ρωσία, την ηπειρωτική Ιταλία και τη Σικελία που μόνο

11

Βενετία πέτυχε το

160

-

με έναν τρόπο

αιώνα , καθώς διέθετε πολλούς

διαμετακομιmικούς mαθμούς mην Ανατολική Μεσόγειο. Τι, όμως , σήμαινε «έρχονταν σε επαφή»; Είναι πιθανό ότι, εκείνη την εποχή,

οι διά θαλάσσης εμπορικές συναλλαγές ήταν εφικτές μόνο χάρη mην παρουσία πολεμικών πλοίων, που μπορούσαν να προmατεύουν τα εμπορικά πλοία από πειρατές και εχθρικές δυνάμεις, και -πειθα ναγκάζοντας σε ένα βαθμό τους εμπορικούς εταίρους- να επιβάλλουν

ευνοϊκές μεταπρατικές σχέσεις. Μέσα από αυτό το πλαίσιο ελεύθε ρου και ασφαλούς ε μπορίου αναδύθηκε μια αιγαιοπελαγίτικη οικο

νομία, η οποία απέκτησε XαρακτηρισrΙKά « ολοκλήρωσης» χάρη mις συνεχείς εξαγωγές και εισαγωγές αγαθών - αλλά και διακίνησης αν θρώπων. Ο Πειραιάς, και τα Μακρά Τείχη που τον συνέδεαν με την πό λη, μετατράπηκαν σε ένα είδος εγκόσμιας και θρησκευτικής οντό τητας mη σκέψη των Αθηναίων . Σε όλη τη διάρκεια του πολέμου υ

πήρχε μια παρανοϊκή εμμονή σχετικά με την ασφάλεια του λιμανιού

-

του ζωτικού εμπορικού κέντρου της αθηναϊκής ηγεμονίας

mo Αι

γαίο . Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι ύmερα από μια επίθεση των Πε λοποννησίων εναντίον του Πειραιά που εντούτοις αναχαιτίmηκε,

500


«προκλήθηκε πανικός καθόλου μικρότερος από οποιονδήποτε άλλο

στη διάρκεια τούτου του πολέμου » .48 Ο κωμωδιογράφος Αριστοφά νης, αποδίδοντας σχεδόν φόρο τιμής, περιγράφει το χάος που επι κρατούσε στο λιμάνι, όταν ο αθηναϊκός στόλος ετοιμαζόταν να α ποπλεύσει

-

οι πλοίαρχοι φώναζαν, καταβάλλονταν χρήματα, τα α

κρόπρωρα των πλοίων στιλβώνονταν, τρόφιμα και νερό μεταφέρο νταν στα σκάφη, φίλοι κατευοδώνονταν, άλλοι διαπληκτίζονταν και γρονθοκοπούνταν, και γίνονταν επιδιορθώσεις της τελευταίας στιγ μής . Ένα ανώνυμος συντηρητικός Αθηναίος , που μερικές φορές α ποκαλείται ο « Γηραιός Ολιγαρχικός», μισούσε τη ναυτική ισχύ της

πόλης του και τη δημοκρατική κουλτούρα που γέννησε αυτή η ισχύς , όμως δεν παραλείπει να την εκθειάσει , επειδή διασφάλιζε επικερ δείς εμπορικές σχέσεις και έδινε στην πόλη μια ζωτικότητα που πα

ρόμοιά της δεν υπήρχε στον ελληνικό κόσμο.49 Οι Αθηναίοι είχαν, λοιπόν , συνειδητοποιήσει ότι τα οχυρωματι

κά έργα στην πόλη τους αποτελούσαν το βασικό συντελεστή για το δημοκρατικό τους πολίτευμα και την ευημερία τους . Παρόλο που ο στόλος των Αθηναίων είχε καταστραφεί, αντιμετ(~πιζαν το φάσμα

της σιτοδείας και οι Σπαρτιάτες είχαν στρατοπεδεύσει έξω από τα τείχη τους απαιτώντας την παράδοσή τους , η Εκκλησία του Δήμου υιοθέτησε ένα ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο απαγορευόταν σε ο ποιονδήποτε Αθηναίο πολίτη να αποδεχθεί τη σπαρτιατική απαίτη

ση να κατεδαφιστεί ένα μεγάλο τμήμα των Μακρών Τειχών

-

τα ο

ποία συμβόλιζαν, αλλά και διασφάλιζαν, την ιδέα της ριζοσπαστικής αθηναϊκής δημοκρατίας. 50 Από στρατιωτική άποψη, η Αθήνα είχε , χάρη στη ναυτική ισχύ της , πολύ περισσότερες δυνατότητες από τη γεωπολιτικά περίκλει στη Σπάρτη : είχε στείλει στρατεύματα στην Πύλο, είχε πραγματο

ποιήσει επιδρομές στις ακτές της Πελοποννήσου, είχε διεξαγάγει πολεμικές επιχειρήσεις στη βόρεια Ελλάδα, είχε καταστείλει την ε

ξέγερση στη Λέσβο και είχε πολιορκήσει τις παραλιακές πόλεις της

ΠΛΟΙΑ

501

Χαλκιδικής που είχαν m:ασιάσει. Όπως είχε υποm:ηρίξει ο Περι κλής, η ναυτική ισχύς δεν μπορούσε να συγκριθεί με « χτήματα και σπίτια». Αντιπροσώπευε ένα εντελώς διαφορετικ6 είδος ισχύος, που ήταν απαράμιλλη και επέτρεπε στους Αθηναίους να δρουν κατά το δοκούν. Ήταν μια ισχύς που δεν μπορούσε να τη συναγωνιm:εί ού τε ο βασιλιάς της Περσίας ούτε κανείς άλλος. Ο Περικλής υπονοούσε

με αυτά τα εντυπωσιακά ρητορικά σχήματα 6τι ο αθηναϊκ6ς m:όλος

επέτρεπε m:ην πόλη να έχει αριθμητική υπεροχή σε οποιοδήποτε σχεδ6ν επ ιμέρους θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων, χωρίς να χρει άζεται να συγκεντρώνει ένα μεγάλο και δυσκίνητο χερσαίο εκm:ρα τευτικό σώμα, όπως αυτά που είχαν βαδίσει εναντίον της Αττικής m:ην πρώτη δεκαετία του πολέμου . Η ευελιξία που έδινε στην Αθήνα η ναυτική της ισχύς, σε συν δυασμ6 με την nPOm:aoίa που πρόσφεραν m:ην πόλη τα Μακρά Τεί χη, αποτελούσαν το κεντρικό θέμα όλων των δημηγοριών στις οποί ες ο Περικλής παρουσίασε συνοπτικά την πολεμική m:ρατηγική της Αθήνας. Στις αρχές του πολέμου οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι, αν έ

παιρναν μ ε το μέρος τους τις γειτονικές π6λεις-κράτη και τα κομβι κής σημασίας νησιά m:ις ακτές της Πελοποννήσου -τα Κύθηρα, την Κεφαλλονιά και τη Ζάκυνθο-, θα μπορούσαν να περικυκλώσουν την Πελοπόννησο και να την κατακτήσουν .

Επιπλέον , μπορούσαν να μεταφέρουν διά θαλάσσης τρόφιμα, ε

φόδια, όπλα και m:ρατεύματα με ένα κλάσμα του κόστους που α παιτούσε η διά ξηράς αποm:ολή τους. Εκτός από τους είλωτες υπη ρέτες , ο σπαρτιατικός στρατός δεν είχε κάποια άλλη «μεταγωγική »

δυνατότητα και, άρα, για να επιχειρεί σε μακρινές αποm:άσεις, βα σιζόταν

m:a

εφ6δια που μετ έφερε μαζί του και επαρκούσαν για λί

γες μ6νο ημέρες , αλλά και στη λεηλασία της υπαίθρου . Οι Έλληνες

θεωρούσαν 6τι οι Σπαρτιάτες δεν ήταν ι~ανoί m:η διε ξαγωγή πο λιορκιών, ό μως η βαθύτερη αιτία αυτής της υποτιθέμενης αδυνα μίας των Σπαρτιατών ι}ταν η ναυτική κατωτερότητά τους, δεδομένου

ΠΕΛΟllΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

502

ότι οι περισσότερες πόλεις που πολιορκούvrαν ήταν παραλιακές και διέθεταν λιμάνια . Η Ελλάδα δεν είναι όπως η Μεσοποταμία ή η κοι

λάδα του Νείλου , όπου οι χερσαίες πορείες σημαίνουν ότι ένας στρα τός βαδίζει σε ομαλό έδαφος στο οποίο υπάρχει άφθονο νερό, αλλά

είναι μια μάλλον ορεινή χώρα , όπου ακόμα και σήμερα η θάλασσα ' αποτελεί τη μοναδική οδό πρόσβασης σε κάποιες ορεινές παραλια

κές κοινότητες. Ο βασιλιάς Άγις κινήθηκε εναvrίον της Αθήνας από την οχυρωμένη σπαρτιατική βάση της Δεκέλειας μόνο όταν οι τριή ρεις του Λύσανδρου βρίσκοvrαν στο λιμάνι του Πειραιά. Οι χερ

σαίες δυνάμεις μπορούν να πολεμούν μεταξύ τους χωρίς να διεξά γουν ναυμαχίες . Η Θήβα και η Σπάρτη , για παράδειγμα , το έκαναν

για σχεδόν τριάντα χρόνια στο πρώτο μισό του 40υ αH~να . Όμως, δεν μπορούσαν να νικήσουν μια ναυτική δύναμη που το αστικό κέντρο της προστατευόταν από ισχυρά οχυρωματικά έργα.

o~ επ~βαpύνσε~ς γ~α την αθηναϊΚ1ί ναυτική ~σxύ Μόνο όταν ο πόλεμος απέκτησε « διηπειρωτικές» διαστάσεις μειώ

θηκε σε ένα βαθμό η σημασία ενός μεγάλου στόλου τριήρεων ηγε μονίας . Για παράδειγμα , στον

40 αιώνα, ύστερα από την απώλεια της

ηγεμονίας και των φόρων υποτελείας, ο αθηναϊκός στόλος ήταν με

γαλύτερος από οποτεδήποτε άλλοτε -

400 τριήρεις το 300 π.χ.

Όμως,

σε έναν κόσμο όπου ο νέος πολυσύνθετος στρατός του Μεγάλου Αλε ξάνδρου -βαρύ ιππικό , μονάδες με εκηβόλα όπλα, φαλαγγίτες και

εξελιγμένlι επιμελητεία- ήταν οργανωμένος με τέτοιο τρόπο ώστε να διασχίσει χιλιάδες χιλιόμετρα στην ενδοχώρα της Περσικής Αυτο κρατορίας, τα λιμάνια και οι ζωτικής σημασίας θαλάσσιες οδοί δεν μπορούσαν πλέον να επηρεάσουν την έκβαση μιας εκστρατείας, με συνέπεια οι τριήρεις να χάσουν την αξία τους. Ακόμα και στον

50 αιώνα ,

όταν οι τριήρεις βρίσκοvrαν στο από-

503

ΠΛΟΙΑ

γειο της ισχύος τους , η απόκτηση της ναυτικής υπεροχής είχε ση

μαντικό κόστος . Οι δαπάνες μπορούσαν να προκαλέσουν τη χρεο κοπία μιας πόλης-κράτους μέσα σε ελάχιστα χρόνια, όπως διαπί στωσαν οι Βρετανοί στις αρχές του 200ύ αιώνα και οι Ρ(δσοι στα τέ

λη του . Για μερικά χρόνια η Αθήνα χρησιμοποιούσε ταυτόχρονα σε πολεμικές επιχειρήσεις

200 έως 250 τριήρεις

και οι δαπάνες σχεδόν

εξάντλησαν τους οικονομικούς πόρους της πολιτείας. 5 1 Η εφιαλτική πανωλεθρία που υπέστησαν οι Αθηναίοι στην Αίγυmο το έχασαν τουλάχιστον

100

ΤΡιllρεις και, θεωρητικά,

457, όταν 20.000 άντρες ,

προκάλεσε μετασεισμικές δονήσεις σε όλη την αθηναϊκή ηγεμονία .

Ο αφανισμός τόσων πολλών πλοίων και αντρών σε τόσο μικρό διά στημα εξηγεί, πιθανότατα , γιατί, ύστερα από την καταστροφή , ο θη σαυρός της Δήλου μεταφέρθηκε για λόγους ασφαλείας στην Αθήνα , περιορίστηκαν οι χερσαίες πολεμικές επιχειρήσεις, έγινε αυστlιρό τερος ο έλεγχος των υποτελών πόλεων στο Αιγαίο και στάλθηκαν α ντιπρόσωποι στην Περσία για να διερευνήσουν την πιθανότητα μιας συνθήκης ειρήνης .52 Οι περισσότεροι Έλληνες φιλόσοφοι αντιμετωπίζουν κάτω από ένα αρνητικό πρίσμα τις κοινωνικές συνέπειες της ναυτικής ισχύος

της Αθήνας. Με αισθήματα αποτροπιασμού ο Πλάτωνας χλεύαζε τη θάλασσα ως «μια γειτονική περιοχή γεμάτη ... πίκρες» και υποστή ριζε ότι η ένδοξη νίκη στιι ναυμαχία της Σαλαμίνας , που υπήρξε η

αφετηρία για τη ναυτική κυριαρχία της Αθήνας, είχε ως συνέπεια οι Αθιιναίοι να αποκτήσουν « κακές συνήθειες» . Θα ήταν προτιμότερο , υποστήριζε οργισμένος, να είχαν αποσταλεί Αθηναίοι έφηβοι στον

μυθικό Μινώταυρο παρά η πόλη να αποκτήσει και να διατηρεί την αυτονομία τιις μέσω του μισητού στόλου! Ο Αριστοτέλης δεν αρνιό ταν την αξία του ναυτικού, όμως συνιστούσε οι ναυτικοί να μένουν μακριά από την πόλη, απομονωμένοι στο λιμάνι σε ένα είδος κα ραντίνας , ώστε να αποτρέπεται η νόθευση της κοινωνίας από ΤΙ1 ναυ ΤΙΚΙ} ζωή . Η απόφαση μιας πόλης να αποκτήσει ναυτική ισχύ επι-

504

Π ΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠOΛF.MOΣ

βουλευόταν την κοινωνική τάξη: δούλοι αμείβονταν για να κωπηλα τούν και απ ελευθερώνονταν ύσιερα από μια νίκη, ενώ οι φτωχοί α

ποκτούσαν πολιτική δύναμη. Η συνέπεια, σύμφωνα με αυτές τις θε ωρητικές κριτικές, ήταν μια χαώδης κατάσιαση , καθώς ένας αρι σιοκράτης που περπατούσε σε έναν αθηναϊκό δρόμο δεν μπορούσε

να ξεχωρίσει έναν ελεύθερο άντρα από τον υπηρέτη του, πόσο μάλ

λον να περιμένει ότι ένας δούλος θα παραμέριζε για να περάσει! 53 Σε τελική ανάλυση, μοιάζει απίσιευτο ότι η Αθήνα κατάφερε να ναυπηγήσει και να χάσει τουλάχισιον δύο ολόκληρους σιόλους, να α πορρίψει τουλάχισιον τρεις ειρηνικές προτάσεις των Σπαρτιατών,

και να συνεχίσει τον πόλεμο για είκοσι εφτά χρόνια. Όμως, δε δια κυβευόταν μόνο η ήπα της Αθήνας. Για τους

20.000

φτωχούς Αθη

ναίους, που αποτελούσαν σχεδόν τους μισούς πολίτες της Αθήνας ό

ταν ξεκίνησε ο πόλεμος, η νίκη ισοδυναμούσε με την ελευθερία και την ευημερία τους, ενώ θεωρούσαν ότι μια ήπα προανήγγελλε τη σιέ ρηση της πολιτικής τους δύναμης και την επαναφορά σιην εξουσία των μισητών ολιγαρχικών γαιοκτημόνων . Οι φτωχοί, και όχι οι αντι δραστικοί ιππείς και οι συντηρητικοί γεωργοί-πολιτοφύλακες, ήθελαν τον Πελοποννησιακό Πόλεμο , θεωρώντας ότι το μέλλον της Ελλάδας

βρισκόταν σιη ριζοσπασιική δημοκρατία που προάσπιζε τα συμφέ ροντά τους, σιον επιβλητικό σιόλο και σιην ηγεμονία των φόρου υ ποτελών δημοκρατικών πόλεων-κρατών. Κατά συνέπεια , η τελευταία

δεκαετία του πολέμου ήταν τόσο βίαιη και άγρια , ακριβώς επειδή ε κατοντάδες χιλιάδες φτωχοί Έλληνες, σε μέρη όπως το Βυζάντιο, η Χίος και η Σάμος, είχαν αντιληφθεί ότι είτε θα συνέχιζαν να έχουν το

δικαίωμα να ψηφίζουν έσιω και κάτω από την αιγίδα του συχνά άτε γκτου αθηναϊκού επεκτατισμού είτε θα υποχρεώνονταν να αποδε χθούν ένα ολιγαρχικό πολίτευμα , αν η Αθήνα έχανε τον πόλεμο. Οι εύποροι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι δεν έπρεπε να φορολογού

νται. Παρά τον πλούτο που προερχόταν από τα δημόσιας ιδιοκτησίας αργυρωρυχεία του Λαυρίου , ήταν αναγκαία επιπρόσθετα έσοδα από

ΠΛΟΙΑ

505

τις υποτελείς πόλεις-κράτη για να διατηρούνται εν πλω οι τριήρεις. Ήδη από το δεύτερο ή το τρίτο έτος του πολέμου η πόλη βρισκόταν στο χείλος της οικονομικής χρεοκοπίας, εξαιτίας των συνεχών περι

πολιών κατά μήκος των ακτών της Πελοποννήσου . Ως αντίδραση το

428 λήφθηκαν μέτρα για να αυξηθούν τα έσοδα από τους φόρους υ ποτελείας. Όμως, καθώς οι ναυτικές επιχειρήσεις συνεχίζονταν , ήδlι από το 426 οι τριήρεις είχαν γίνει αδηφάγες. Πριν από τον πόλεμο οι ετήσιοι φόροι υποτελείας ανέρχονταν σε

500

με

600 τάλαντα

πε

ρίπου, καθώς η Αθήνα χρέωνε τις υποτελείς πόλεις-κράτη με τα έξο

δα για την προστασία τους . Ωστόσο, ήδη από το τέταρτο έτος του πολέμου οι φόροι υποτελείας εκτοξεύτηκαν στα Εξάλλου, όταν

200

800 τάλαντα.

πλοία ήταν θεωρητικά σε ενεργό υπηρεσία

για οχτώ ή εννέα μήνες ετησίως και, ως εκ τούτου , τα έξοδα για την εξάρτιση και την επάνδρωσή τους ανέρχονταν σε περίπου λαντα, ήταν αναγκαίες ακόμα μεγαλύτερες εισφορές. Το

2.000 τά

425 οι δα

πάνες για το ναυτικό της αθηναϊκής ηγεμονίας ανήλθαν στα με

1.300 τάλαντα.

1.200

Εντούτοις , οι δαπανηρές τριήρεις χρειάζονταν α

κόμα περισσότερα χρήματα. Η πόλη που είχε κάποτε εμπλακεί σε μια εικοσαετή διαμάχη για το αν ήταν υπερβολικό το κόστος των

«1.000 ταλάντων»

για την ανέγερση των ιερών της Ακρόπολης δα

πανούσε περισσότερα χρήματα ετησίως σε έναν πόλεμο στον οποίο είχε ελάχιστες πιθανότητες επιτυχίας παρά την πραγματοποίηση ό

λων αυτών των θυσιών. Όλες αυτές οι δαπάνες θα αποδεικνύονταν μάταιες , καθώς στην τελευταία δεκαετία του πολέμου η Σπάρτη θα αποκτούσε επιτέλους

ΤΙ} δυνατότητα να αντιμετωπίσει την Αθήνα στη θάλασσα . Περισ σότεροι Έλληνες πολέμησαν και σκοτώθηκαν στο Αιγαίο μετά το

411 από όσους πέθαναν σε όλες τις μάχες που έγιναν στις δύο πρώ τες δεκαετίες της σύρραξης , καθώς τα δύο εμπόλεμα μέρη αποδf:

χθηκαν, εντέλει, να αντιμετωπίσουν το ένα το άλλο σε καθοριστικές

ναυμαχίες και να διευθετήσουν τελεσίδικα τη διαμάχη τους .54

· . . . . . . . . ·1· • · • . · · · · · · · • · · . . · · . .. . · · \-

(

,

,ι

Κ ΕΦΑΛΑΙ Ο

9

ΑΠΟΚΟΡΥΦΩΣΗ

Οι ναυμαχίες στο Αιγαίο

(411 -405 π.χ.)

Η Σπάρτη ναυπηγεί στόλο Ύστερα από την ήπα του κορ ινθιακού στόλου από τον Φορμίωνα το

429

οι Πελοποννήσιοι είχαν ουσιαστικά παραιτηθεί από την ιδέα ό

τι θα μπορούσαν να νικήσουν τους Αθηναίους στη θάλασσα , οι οποί οι, αvrίστοιχα, απέφευγαν μια εκ παρατάξεως μάχη με τους Σπαρ

τιάτες οπλίτες. Εvrούτοις , οι Αθηναίοι είχαν τη δυνατότητα να δια τηρούν κάτω από τον έλεγχό τους την ηγεμονία τους . Θα συνέχιζαν να το κάνουν ανεμπόδιστοι για δεκάξι χρόνια . Αvrίθετα, οι Πελο ποννήσιοι βρίσκοvrαν σε μια θέση που θύμιζε εκείνη του γερμανικού ναυτικού στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους, το οποίο αποτολμούσε

να επιτίθεται σε εμπορικά πλοία ή πλοία ουδέτερων κρατών μόνο ό ταν ο βρετανικός στόλος βρισκόταν αλλού ή παρέμενε αδρανής. Όμως , η απρόσμενl1 πανωλεθρία των Αθηναίων στη Σικελία το

413 -216 τριήρεις

(από τις οποίες τουλάχιστον οι

κές) χάθηκαν και σχεδόν

45.000

160

ήταν αθηναϊ

άvrρες σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτί

στηκαν- έδωσε μια νέα ώθηση στις προσπάθειες της Σπάρτης να κλείσει την ψαλίδα και να ναυπηγήσει ένα νέο παν-πελοποννησια-

507


κό στόλο με περσικά κεφάλαια. Η ύπαρξη του μεγάλου στόλου της Αθήνας οφειλόταν σε ευνοϊκές συγκυρίες, καθώς οι περιορισμένοι πό ροι μιας μόνο πόλης-κράτους δεν επέτρεπαν τη ναυπήγηση τόσο

πολλών πλοίων. Πράγματι, η δημιουργία του το

482

ήταν αποτέλε

σμα της ανακάλυψης μιας πλούσιας φλέβας στα αργυρωρυχεία του Λαυρίου και η συντήρησή του οφειλόταν στους φόρους υποτελείας που κατέβαλλαν εκατοντάδες πόλεις-κράτι} Αντίθετα , καθώς δε διέ

θετε ορυχεία ή φόρου υποτελείς πόλεις , το όνειρο της Σπάρτης στην αρχή του πολέμου να δημιουργήσει ένα στόλο

500

πλοίων μπορού

σε να υλοποιηθεί μόνο με μια ανίερη συμμαχία με την Περσική Αυ τοκρατορία .

Δεν ήταν μόνο ότι η Αθήνα έχασε στΙ1 Σικελία τα δύο τρίτα του κάποτε επιβλητικού στόλου της ή ότι οι

100 περίπου τριήρεις της

ε

φεδρείας που είχαν παραμείνει στον Πειραιά δεν ήταν όλες σε πλή ρη κατάσταση ετοιμότητας . ΤΟ μεγαλύτερο πρόβλημα 11ταν ότι οι αν θρώπινες απώλειες στη Σικελία, σε συνδυασμό με τους χιλιάδες που είχαν πεθάνει εξαιτίας του λοιμού, είχαν ως συνέπεια να αφανιστεί

μια ολόκληρη γενιά έμπειρων Αθηναίων κωπηλατών , οι οποίοι 11ταν σχεδόν αδύνατο να αντικατασταθούν ταυτόχρονα . Αντίστοιχα , μετά την ήπα τους στη ναυμαχία της Ναυπάκτου πρόβλημα των Οθωμανών δεν ήταν ότι τικούς και

200

γαλέρες

(1571), το κυριότερο έχασαν σχεδόν 30.000 ναυ

- 11, ενδεχομένως,

και χιλιάδες ακόμα ναύ

τες που δεν καταμετρl)θηκαν . Αντίθετα, η απώλεια χιλιάδων εκπαι δευμένων τοξοτών, που καθιστούσαν τα τουρκικά πλοία πραγματι κές φονικές μηχανές αλλά απαιτούνταν αρκετά χρόνια για 111 σωστή

εκπαίδευσή τους, σήμαινε ότι, παρά την εσπευσμένη ναυπήγηση ε νός νέου στόλου το επόμενο έτος , οι ΟθωμανΟί δε θα αποτολμούσαν σχεδόν ποτέ να στείλουν το στόλο τους σε ελεγχόμενες από τους Ιτα λούς θάλασσες.

Από τους χιλιάδες κωπηλάτες που χάθηκαν στη Σικελία το ένα τρίτο ι) ίσως και οι μισοί ήταν Αθηναίοι πολίτες και μέτοικοι. Ο θά-


508

νατος ή η αιχμαλωσία των υπόλοιπων

20.000

ξένων και συμμάχων

ναυτικών όχι μόνο στέρησε από την αθηναϊκή ηγεμονία ένα σημαντικό ανθρώπινο δυναμικό, αλλά προκάλεσε αισθήματα μνησικακίας ενα ντίον της Αθήνας στις απορφανισμένες υποτελείς πόλεις. Είχαν πλέ

ον λησμονηθεί τόσο η εορταστική εικόνα των επευφημιών όσο και,οι προσδοκίες για εύκολη λεία και' εύκολη δόξα κατά την αναχώρηση του μεγάλου στόλου από τον Πειραιά το 415, Το να πλέει κάποιος με

τους Αθηναίους μπορούσε κυριολεκτικά να οδιιγήσει στο θάνατο . Όμως, μετά τη Σικελική Εκστρατεία υπήρξε μια σημαντική αλ λαγή στη στάση των εμπόλεμων Ελλήνων, Ίσως να οφειλόταν στη με γάλη διάρκεια του πολέμου, καθώς είχαν ήδη περάσει

20

χρόνια α

πό τότε που η Σπάρτη εισέβαλε στην Αττική , ενώ και τα δύο μέρη,

που βρίσκονταν σε κατάσταση απόγνωσης, είχαν αρχίσει να διαι σθάνοvi:αι ότι το τέλος δεν ήταν μακριά, Ή, ίσως , να οφειλόταν στην αυξανόμενη αγριότητα του πολέμου, την οποία είχαν προκαλέσει οι

διαρκώς μεγαλύτερες απώλειες και οι βαρβαρότητες που είχαν δια πραχθεί στη Σκιώνη , στην Τορώνη και στη Μήλο, Πάντως, δεν αι σθάνεται κάποιος ότι, στη διάρκεια του Αρχιδάμειου Πολέμου, υ

πήρχε κάποιο μίσος ανάμεσα στους Σπαρτιάτες και στους Αθηναί ους. Όμως, στην τελευταία φάση της σύρραξιις υπάρχει η αίσθηση ότι επικρατούσε μια διαρκώς αυξανόμενη οργή και στα δύο μέρη, ότι ο συγκρούσεις στο ανατολικό Αιγαίο δε θυμίζουν το ευρωπα'ίκό

θέατρο των πολεμικών επιχειρήσεων στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, αλ λά τις μάχες εναντίον των Ιαπώνων , όπου όλοι οι στρατιώτες ήταν α νελέητοι, και έτρεφαν βαθιά και ρατσιστικά αισθήματα μνησικα κίας οι μεν για τους δε,

Αν ένας νησιώτης προσδοκούσε μελλοντικά οφέλη , ήταν συνετό

τερο να καταταγεί με ένα μεγαλύτερο μισθό στο νέο και μεγαλύτε ρο ναυτικό των Πελοποννησίων , του οποίου πολύ περισσότερα πλοία περιπολούσαν στο ανατολικό Αιγαίο σε σύγκριση με τις αθηνα'ίκές τριήρεις , οι οποίες αντιμετώπιζαν ολοένα και μεγαλύτερο πρόβλη-


509

μα λειψανδρίας. Καθώς ο πόλεμος έφτανε στο αποκορύφωμά του στο ανατολικό Αιγαίο και γινόταν ολοένα και πιο φανερό πόσο είχε πε

ριοριστεί το ανθρώπινο δυναμικό ύστερα από δύο δεκαετίες συνε χών πολεμικών απωλειών, οι τελικές ναυμαχίες μετατράπηκαν σε έ

να είδος πλειοδοτικού ανταγωνισμού για την πρόσληψη μισθοφό ρων , αλλά και σε μια δοκιμασία των ναυτικών ικανοτήτων. Με άλλα λόγια, ο πόλεμος υποβαθμίστηκε σε μια μονοδιάστατη οικονομική διαπάλη ανάμεσα στον απεριόριστο χρυσό της Περσίας και στην υ

πό mώχευση Αθήνα . 1 Η Αθήνα ξεκίνησε τον πόλεμο έχοντας ένα απόθεμα

5.000 τα λάντων. Όμως, μετά τη Σικελική Εκστρατεία είχε λιγότερα από 500' τάλαντα στο θησαυροφυλάκιό της , 'ένα ποσό που μόλις επαρκούσε για τη ναυπήγηση

100 τριήρεων

και για τη διατήρησή τους στη θά

λασσα για τέσσερις μήνες . Το απόθεμα των

1.000 ταλάντων,

που υ

πήρχε για έκτακτες περιmώσεις ώστε να παραμείνει ασφαλής ο Πει

ραιάς, δε θεωρούνταν πλέον ιερό και απαραβίαστο . Ο Θουκυδίδιις επισημαίνει ότι, εκτός από την έλλειψη αντρών για την αναπλήρω ση των απωλειών και τις ελάχιστες τριήρεις που είχαν απομείνει στα

νεώρια, δεν ι-:ίχαν επίσης απομείνει «ούτε χρήματα στο δημόσιο τα μείο». Επιπλέον , οι δύο παραδοσιακές πηγές εσόδων για το αθηναϊ

κό ναυτικό -το ασήμι από τα ορυ,χεία τόυ Λαυρίου και οι εισφορές από τις φόρου υποτελε(ς πόλεις του Αιγαίου- βρίσκονταν πλέον σε

κίνδυνο από τους Σπαρτιάτες λαφυραγωγούς και τα σπαρτιατικά πλοία. Οι περισσότεροι Έλληνες θωρούσαν ότι ύστερα από τη Σι κελική Εκστρατεία «ο πόλεμος θα τελειώσει» . Αν, λοιπόν, οι Σπαρ τιάτες έβρισκαν με κάποιον τρόπο τα αναγκαία κεφάλαια για να ναυπηγήσουν στόλο και να πληρώσουν τα πληρώματα για την ε πάνδρωσή του, υπήρχαν πολλές πιθανότητες ότι το

413

θα μπορού

σαν να αποκτήσουν κωπηλάτες οι οποίοι δε θα ήταν περισσότερο ά πειροι από τους αντικαταστάτες των Αθηναίων κωπηλατών που εί

χαν χαθεί στη Σικελία. 2

ΠΕΛΟΠΟ ΝΝ ΗΣΙΑ.ΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

510

Οι Σπαρτιάτες δε διέθεταν τα μέσα με τα οποία παραδοσιακά οι Αθηναίοι χρηματοδοτούσαν τη ναυπήγηση ενός στόλου

-

είχαν

καθελκύσει τον πρώτο τους στόλο με το ασήμι από τα ορυχεία του Λαυρίου και τον δεύτερο με τις υποχρεωτικές εισφορές που επέβα λαν στις φόρου υποτελείς πόλεις. Άρα, παρέμενε ανεπίλυτο το πρό βλημα των εθελοντικών εισφορών: οι σύμμαχοι της Σπάρτης υπό

σχονταν πολλά , όμως, τουλάχιστον στην αρχή , δεν πρόσφεραν τις τριήρεις και τα πληρώματα που είχαν δηλώσει ότι θα έδιναν. Είναι αλήθεια ότι οι Πέρσες είχαν υποσχεθεί ότι θα χορηγούσαν τα ανα

γκαία κεφάλαια για την υλοποίηση ενός μαζικού προγράμματος ναυπήγησης τριήρεων , όμως κανένας σατράπης δεν επιθυμούσε τη ναυπήγηση ενός ελληνικού στόλου σε περιοχές που υπάγονταν στη δικαιοδοσία του, καθώς φοβόταν ότι ο αναγεννl1μένος αθηναϊκός στόλος , έστω και αν είχε χάσει την παλιά του ισχύ , θα μπορούσε ως αντίποινα να llpaYJlaTOllOll]OEl επιδρομές στα παράλια της Ιωνίας . Τελικά, ύστερα από μερικά χρόνια περιορισμένης, αλλά εντού τοις πολύτιμης, συνδρομής προς τους Πελοποννήσιους , οι Πέρσες αποφάσισαν να αναμειχθούν πιο ενεργά, όταν ο ανορθόδοξος Σπαρ τιάτης ναύαρχος Λύσανδρος και ο αποστάτης έφηβος πρίγκιπας της δυναστείας των Αχαιμενιδών Κύρος κατέληξαν το

407

σε μια συμ

φωνία που εξυπηρετούσε τα συμφέροντα και των δύο, με συνέπεια οι Πελοποννήσιοι να έχουν στη διάθεσή τους απεριόριστα κεφάλαια για να ναυπηγήσουν πλοία και να προσλάβουν πληρώματα . Διαθέ τοντας συντριπτική αριθμητική υπεροχή , οι Σπαρτιάτες θα μπο

ρούσαν να αντιμετωπίζουν συνεχώς τους Αθηναίους στη θάλασσα, βέ βαιοι ότι θα ήταν σε θέση να αναπληρώνουν τις απώλειές τους , ενώ

θα έφθειραν τον αθηναϊκό στόλο σε ένα θέατρο πολεμικών επιχει ρήσεων που είχε ζωτική σημασία για τη συνέχιση της εισαγωγής τρο

φίμων και την εισροή πολύτιμων φόρων . 3 Νωρίτερα , μετά τη ναυ μαχία στην Κύζικο την άνοιξη του

410,

ο Πέρσης σατράπης Φαρ

νάβαζος είχε υπενθυμίσει στους αποθαρρημένους Σπαρτιάτες ότι η


511

Περσία διέθετε άφθονη ξυλεία για ΤΙ1 ναυπήγηση πλοίων , τεράστια αποθέματα για την αντικατάσταση των όπλων που χάθιικαν και α περιόριστα κεφάλαια ώστε να επανε ξοπλιστούν όσοι ναύτες είχαν ε

πιβιώσει μετά την ήπα. 4 Αμέσως μετά την πανωλεθρία των Αθηναίων στη Σικελία, όταν οι Πελοποννήαιοι προσπάθησαν να συγκροτήσουν ένα στόλο, οι Βοιωτοί, οι Κορίνθιοι , οι Λοκροί, οι Φωκιείς , οι Αρκάδες , οι Μεγα ρείς και οι πόλεις-κράτη της Αργολίδας δεν έστειλαν περισσότερες

από

75 τριήρεις.

Μαζί με τις

25 τριήρεις της Σπάρτης ο

στόλος δεν

υπερέβαινε τα lOΟ πλοία. Η συνεισφορά των Σικελών συμμάχων ή-. ταν εξίσου απογοητευτική. Παρόλο που είχαν σωθεί χάρη στην έ γκαιρη άφιξη του πελοποννησιακού στόλου στο λιμάνι των Συρα κουσών, ως ανταπόδοση έστειλαν μόνο

22

πλοία για να ενισχύσουν

τους Σπαρτιάτες - δεδομένης της ανησυχίας τους για τις επιθετικές διαθέσεις της Καρχηδόνας. Παρ' όλα αυτά, για πρώτη φορά στον

πόλεμο οι Πελοποννήσιοι είχαν αρκετά ισχυρό στόλο . Διαφαινόταν

η πιθανότητα να επιτύχουν το

412

μια αριθμητική ισοδυναμία στη

θάλασσα, κάτι που βραχυπρόθεσμα σήμαινε ότι η Σπάρτη μπο

ρούσε να αντιπαρατάξει στον πρόσφατα ανασυγκροτημένο αθη ναϊκό στόλο ισάριθμα πλοία και πληρώματα που δεν ήταν περισ σότερο άπειρα .

Οι βετεράνοι αξιωματικοί του ναυτικού των Συρακουσών και της

Κορίνθου, που είχαν μακροχρόνια πείρα στην οργάνωση στόλων, θα μπορούσαν χάρη στις εμπειρίες τους να προσφέρουν πολύτιμες

συμβουλές στην ανώτατη διοίκηση του πελοποννησιακού στόλου. Για παράδειγμα , σε μερικά χωρία της αρχαιοελληνικής γραμματείας γίνεται ειδική μνεία σε ικανούς κυβερνήτες, όπως ο Κορίνθιος Αρι στίωνας, ο οποίος είχε επινοήσει μια μέθοδο για τη γρήγορη τρο

φοδοσία των πληρωμάτων στην ακτή, ώστε να επιστρέφουν στις τριή ρεις και στη δράση όσο το δυνατόν πιο σύντομα. Μια άλλη καινο τόμος ιδέα του Αριστίωνα ήταν η χρησιμοποίηση μικρότερων μήκους


512

κουπιών σrα πλοiα των Συρακουσίων, ώσrε να μπορούν να εμβολί ζουν τα εχθρικό πλοία κότω από την ίσαλο γραμμή και με μεγαλύ

τερη δύναμη. 5 Ωσrόσo, δεν έχει εξηγηθεί επαρκώς πώς μια γεωπολιτικό περί κλεισrη και συντηρητική πόλη-κρότος, όπως η Σπόρτη , που όχι μό

νο είχε ελόχισrη ναυτική εμπειρία , αλλό έδειχνε φανερό την περι φρόνησή της για το σύνολο των κοινωνικών αλλαγών που συνόδευ αν τη ναυτική ισχύ , κατόφερε σε λιγότερο από μια δεκαετία να με τατρέψει όπειρα πληρώματα και ολοκαίνουριες τριήρεις σε έναν α

πειλητικό και πεπειραμένο αντίπαλο του μεγόλου σrόλoυ της Αθή νας. Η δημιουργία του σπαρτιατικού σrόλoυ που έδρασε σro ανα τολικό Αιγαίο, αλλό και η δημιουργία του ρωμαϊκού σrόλoυ σrη διόρ κεια των Καρχηδονιακών Πολέμων, και του ιαπωνικού αυτοκρατο

ρικού σrόλoυ σrις αρχές του 200ύ αιώνα θεωρούνται ως τα μεγαλύ τερα ναυτικό επιτεύγματα σrην lσroρία .

Οι αρχαίοι σxoλιασrές έχουν επισημόνει την παρότολμη από φαση των Σπαρτιατών να αποκτήσουν ναυτική ισχύ , παραθέτοντας συνήθως τις δηλώσεις των ίδιων των Σπαρτιατών ότι δε γνώριζαν τι ακριβώς έκαναν . «AντΙKαθισrώντας συχνό ανθρώπους που έχουν δεί

ξει την ικανότητό τους -που έχουν πείρα και ξέρουν να μεταχειρί ζονται το ανθρώπινο υλικό- μ' όλλους, ανίδεους από θόλασσα » : η φρόση του Ξενοφώντα συνοψίζει τη σπαρτιατική πολιτική σro ανα τολικό Αιγαίο

-

σαν ο οποιοσδήποτε Σπαρτιότης οπλίτης να ήταν ι

κανός να πολεμήσει σro Kατόσrρωμα ενός πλοίου. 6 Για να παρα φράσουμε τον Σόμιουελ Τζόνσον , δεν πρέπει να αναρωτιόμασrε αν οι Σπαρτιότες οπλίτες με τους κόκκινους μανδύες μπορούσαν να α ντεπεξέλθουν σrα καθήκοντό τους πόνω σrις κλυδωνιζόμενες τριή ρεις σrη μέση του Αιγαίου, αλλό μόλλον θα πρέπει να μας εκπλήσ σει το γεγονός ότι αποπειρόθηκαν να το κόνουν .

AllοκοργΦΩΣΗ

513

Λουτρό αίματος Αν στο Αιγαίο επικρατούσε μια σχετική ηρεμία από το

κά , από το

411

έως το

404, οι

429, ξαφνι

Αθηναίοι αντιμετώπισαν τους Σπαρ

τιάτες και τους συμμάχους τους σε τουλάχιστον εφτά μείζονες ναυ μαχίες . Σπάνια στην Ιστορία οι αντίπαλοι στόλοι εμπλέκονται σε αλ

λεπάλληλες ναυμαχίες, μέχρις ότου το ένα από τα δύο μέρη όχι α πλώς να ηnηθεί, αλλά να εκμηδενιστεί. Τις περισσότερες φορές ο συντηρητισμός των ναυάρχων είναι τόσο μεγάλος, ώστε το πρώτο μέλημά τους είναι να προστατεύσουν τα πλοία τους , που αποτελούν

πολύτιμο κεφάλαιο για τα κράτη τους . Όμως, όπως οι Βρετανοί κα τέστρεψαν συστηματικά το στόλο του Ναπολέοντα ή ο αμερικανικός

Έβδομος Στόλος ενεπλάκη σε ένα βίαιο και θανάσιμο αγώνα με τον ιαπωνικό στόλο ο οποίος κατέληξε στην ολοκληρωτική εκμηδένιση ΤΙ1ς πιο φονικής δύναμης αεροπλανοφόρων και θωρηκτών που υ πήρχε πριν από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο , παρόμοια τόσο η Αθήνα όσο και η Σπάρτη δεν επεδίωκαν μόνο την απόκτηση ενός τακτικού

πλεονε κτήματος, αλλά ήταν διατεθειμένες να διακυβεύσουν τα πά ντα προκειμένου να αποτελειώσουν τον εχθρό . Για να επικρατήσει, ο σπαρτιατικός στόλος έπρεπε να σκοτώσει,

να αιχμαλωτίσει ή διασκορπίσει μια δύναμη τουλάχιστον

50.000 200

Αθηναίων και συμμάχων ναυτών και να βυθίσει τουλάχιστον

πλοία, που μέσα σε μια δεκαετία είχαν αντικαταστήσει τις απώλει ες από τη Σικελική Εκστρατεία . Αυτές οι τελικές ναυμαχίες στο Αι γαίο -που συχνά αΠOKαλoύνrαι συλλογικά με το όνομα Ιωνικός Πό λεμoς~ διεξήχθησαν στα παράλια της δυτικής Μ ικράς Ασίας (Ιωνία)

και στον Ελλήσποντο (Δαρδανέλια) . Αν Ι1 Βοιωτία, όπου στη διάρ κε ια του 40υ αιώνα διεξήχθησαν εννέα μείζονες μάχες ανάμεσα σε

φάλαγγες οπλιτών , αποκλήθηκε κάποτε από τον Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα «το θέατρο του πολέμου », θα μπορούσε κάποιος να α ποκαλέσει τον Ελλήσποντο και την Προποντίδα (Θάλασσα του Μαρ-


514

μαρά) « οι θάλασσες του θανάτου » . Σε αυτή την περιοχή πιθανότατα

50.000 άντρες σκοτώθηκαν, αιχμαλωτίστηκαν ή θεωρήθηκαν αγνοού μενοι σε τρεις μόνο ναυμαχίες, στο Κυνός Σήμα , στην Κύζικο και στους Αιγός Ποταμούς

κτίνα

95

-

τοποθεσίες που βρίσκονται μέσα σε μια α

χιλιομέτρων. Επιπλέον, από το

412

έως το

404

χιλιάδες α

κόμα Αθηναίοι, Πέρσες και Πελοποννήσιοι σκοτώθηκαν σε ενέδρε.ς , αμφίβιες επιθέσεις και τυχαίες συμπλοκές κατά μήκος των ακτών

της Ιωνίας. 7 Ύστερα από την εγκατάσταση μιας μόνιμης φρουράς στη Δεκέ

λεια, που απείχε μόνο

20

χιλιόμετρα από τα τείχη της Αθήνας, και

την απόκτηση ισχυρού στόλου, οι Πελοποννήσιοι ήταν πεπεισμένοι ότι είχαν πλέον τη δύναμη να εμποδίζουν τον ανεφοδιασμό της Αθή νας. Θεωρούσαν ότι αυτή τη φορά , καθώς η πόλη θα βρισκόταν για όλο το διάστημα του έτους κάτω από ένα συνδυασμένο χερσαίο και θαλάσσιο κλοιό, σύντομα θα χρεοκοπούσε ή θα λιμοκτονούσε: εί χαν πλέον τη δυνατότητα να μην επιτρέπουν στους γε ωργούς της Αττικής να καλλιεργούν τη γη τους, να καταστρέφουν τα πλοία που έκαναν εισαγωγές σιτηρών, να εμποδίζουν την πρόσβαση των Αθη ναίων σε μακρινές σιτοπαραγωγικές περιοχές, να διαβεβαιώσουν τις υποτελείς πόλεις-κράτη ότι μπορούσαν να εξεγερθούν χωρίς να κιν δυνεύουν και άρα να σταματήσουν να καταβάλλουν τους φόρους υ ποτελείας και, ταυτόχρονα, να βυθίζουν αθηναϊκές τριήρεις. Η οχύ

ρωση της Δεκέλειας και ο ισχυρός στόλος επέτρεψαν την υιοθέτηση μιας στρατηγικής που ήταν διαμετρικά αντίθετη από την προγενέ στερη αποτυχημένη στρατηγική του Αρχίδαμου, η οποία δε βασιζό ταν στη μόνιμη παρουσία του σπαρτιατικού στρατού στην Αττική σε

συνδυασμό με τη δράση ενός ισχυρού στόλου . Λίγο μετά την ήττα των Αθηναίων στο λιμάνι των Συρακουσών , ο αναθαρρημένος και ανασυγκροτημένος σπαρτιατικός στόλος ενε πλάκη με ό ,τι είχε απομείνει από τον αθψαϊκό στόλο σε μια σειρά ναυμαχιών με αβέβαιη έκβαση

-

στο Σπείραιο της Κορινθίας

(412),


στη Σύμη

5 15

(411) , στη

Χίο

(411)

και στην Ερέτρια

(411). Παρόλο

που

οι απώλειες σε αυτές τις σχετικά άγνωστες ναυμαχίες ήταν και για

τα δυο μέρη ελάχιστες , η αλληλοδιαδοχή των συγκρούσεων είχε αρ χίσει να φθείρει την κλονιζόμενη Αθήνα και είχε το πρακτικό αντί κρισμα να καταστραφούν

30 περίπου αθηναϊκές τριήρεις. 5.000 ναυτικοί σκο

Όμως, το πιο σημαντικό ήταν ότι περίπου

τώθηκαν , αιχμαλωτίστηκαν ή θεωρήθηκαν αγνοούμενοι. Παρόλο που είχε δαπανήσει το ζωτικό απόθεμα των

1.000 ταλάντων

για να

ναυπηγήσει ένα νέο στόλο, η Αθήνα δεν μπορούσε πλέον, από στρα τηγική άποψη, να ελέγχει ούτε καν τις θάλασσες που έβρεχαν τις α κτές της. Κινδύνευε επίσης να χάσει το μεγαλύτερο μέρος της Ιωνίας και μαζί του πολλές πλούσιες φόρου υποτελείς πόλεις-κράτη . Μετά

την ήπα στην Ερέτρια -οι Αθηναίοι έχασαν

22

πλοία και οι περισ

σότεροι άντρες των πληρωμάτων τους σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτί στηκαν-, ο πανικός που κυρίευσε την πόλη ήταν μεγαλύτερος από εκείνον που είχε προκαλέσει πριν από δυο χρόνια η είδηση για την

πανωλεθρία στη Σικελία" όταν η Αθήνα βρέθηκε στα πρόθυρα μιας στάσης. 8 Η τελευταία φάση του πολέμου μετατοπίστηκε στις βόρειες ακτές του Ελλήσποντου. Εκεί, στην αποκαλούμενη Θρακική Χερσόνησο,

οι Σπαρτιάτες προσπάθησαν να αποκόψουν τις θαλάσσιες γραμμές επικοινωνίας ανάμεσα στη Θάλασσα του Μαρμαρά και στην Αθή

να , σφίγγοντας τη θηλιά γύρω από το λαιμό ΤΙ1ς πόλης. ΤΟ καλο καίρι του

411

στο Κυνός ΣιΊμα

76

αθηναϊκά πλοία , με επικεφαλής

τον ιδιοφυή στρατηγό Θρασύβουλο, νίκησαν το μεγαλύτερο σε μέ γεθος πελοποννησιακό στόλο, που τον αποτελούσαν ναι πιθανό ότι στη ναυμαχία πήραν μέρος καν τουλάχιστον

36

32.000

86 τριήρεις.

Εί

ναυτικοί. Χάθη

πλοία στη σύγκρουση που έγινε περίπου

18 χι

λιόμετρα από τα Στενά του Ελλήσποντου. Δε γνωρίζουμε το συνολι κό αριθμό των απωλειών

-

αν και τουλάχιστον

7.000 άντρες σκοτώ

θηκαν, τραυματίστηκαν ή θεωρήθηκαν αγνοούμενοι. Οι Αθηναίοι


516

πίστεψαν ότι είχαν νικήσει , επειδή διατήρησαν σχεδόν ανέπαφο το στόλο τους. Είχαν καταφέρει να ανακτήσουν το ηθικό τους στην πρώ τη μείζονα ναυμαχία μετά την πανωλεθρία τους στη Σικελία, να νι κήσουν ένα στόλο στον οποίο συμπεριλαμβάνονταν αρκετές τριή ρεις των μισητών Συρακουσίων και να διασφαλίσουν ότι θα παρέ μεναν ανοιχτές οι θαλάσσιες εμπορικές δίοδοι. Όπως ορθά θέτει το ζήτημα ο Θουκυδίδης: « Γλίτωσαν απ' το να νομίζουν πως οι εχθροί

τους αξίζουν κάτι στα ναυτικά» . 9 Ωστόσο , καθώς αυτές οι ναυμαχίες εντάσσονταν στο πλαίσιο ε νός ναυτικού πολέμου φθοράς , οι μεγαλύτεροι πόροι έγερναν την πλάστιγγα προς το μέρος των Πελοποννησίων . Η ανδρεία που επε δείκνυαν στις ναυμαχίες ενθάρρυνε τους συμμάχους τους και τους Πέρσες, που παρατηρούσαν προσεκτικά τις εξελίξεις , να συνεισφέ ρουν ακόμα περισσότερο. Αντίθετα , για να επικρατήσουν , οι Αθη ναίοι έπρεπε να προκαλούν τεράστιες απώλειες στους Σπαρτιάτες,

χωρίς οι ίδιοι να χάνουν καμία σχεδόν από τις πολύτιμες τριήρεις

τους . Για παράδειγμα , ο Θουκυδίδης αναφέρει για την αθηναϊκή νί κη στη ναυμαχία στο Κυνός Σήμα (που διεξιίχθη κοντά στην Καλλί πολη) ότι « ήρθε στην πιο κατάλληλη στιγμή », καθώς , εξαιτίας των ελάχιστων απωλειών που είχαν προκαλέσει στους Πελοποννήσιους τα δυο προηγούμενα έτη και της καταστροφής που είχαν υποστεί

στη Σικελία , « έως τότε φοβούνταν το ναυτικό των Πελοποννησίων». lO Ύστερα από μερικές εβδομάδες στην Άβυδο η απόφαση των Σπαρτιατών να εξαναγκάσουν τους Αθηναίους σε μια νέα ναυμαχία επιβάρυνε τη δυσχερή θέση οτην οποία βρίσκονταν οι Πελοποννή σιοι . Αυτή τη φορά έχασαν

Αλκιβιάδης -που το

411 ,

30 πλοία

και χιλιάδες άντρες. Ωστόσο , ο

ύστερα από μια ακόμα μεταστροφή στη

στάση του, είχε επιστρέψει στην Αθήνα και είχε τεθεί επικεφαλής του

αθηναϊκού στόλου- συνόψισε πριν από τη ναυμαχία στην Κύζικο με

τον καλύτερο δυνατό τρόπο το δίλl1μμα των Αθηναίων. Αφού εξήγησε στα πληρώματα ότι « θα χρειαστεί να πολεμιισουν και σω πέλαγο ,

ΑποκοργΦΩΣΗ

517

αλλά και στη στεριά και σε τείχψ>, ολοκλήρωσε τη δημηγορία του αποδεχόμενος τη σκληρή πραγματικότητα: « Εμείς δεν έχουμε χρή ματα, ενώ στους εχθρούς μας δίνει άφθονα ο Βασιλεύς [της Περ σίας] » .I!

Η Σπάρτη δεν αποθαρρύνθηκε από τις απώλειές της στην Άβυ δο και συνέχισε τις φιλόδοξες προσπάθειές της να καταστρέψει ό,τι είχε απομείνει από τον κάποτε επιβλητικό αθηναϊκό στόλο . Εν μέ

σω ναυμαχιών και εξεγέρσεων, η Σπάρτη είχε τη δυνατότητα , χάρη στα περσικά κεφάλαια, να πλειοδοτεί στις αμοιβές των μισθοφόρων κωπηλατών, θεωρώντας ορθά ότι οι καλύτεροι μισθοί που πρόσφε ρε το πελοποννησιακό ναυτικό θα προκαλούσαν λιποταξίες στον α θηναϊκό στόλο, που και αυτός εξαρτιόταν από μισθοφόρους κωπη λάτες . 12

Έξι μήνες αργότερα , το Μάρτιο του

410 και σε απόσταση 55 χι

λιομέτρων από το Κυνός Σήμα, ο σπαρτιατικός στόλος, αmόητος, ε

πεδίωξε μια νέα ναυμαχία κοντά στην Κύζικο. Σε αυτή την τρίτη δια δοχική μείζονα ναυμαχία του Ιωνικού Πολέμου -ύστερα από εκεί νες στο Κυνός Σήμα και στην Άβυδο-, οι Πελοποννήσιοι υπέστησαν μια ακόμα ήπα, παρά τη συνήθη πλέον αριθμητική τους υπεροχή. Η εμπνευσμένη ηγεσία των βετεράνων στρατηγών Θρασύβουλου και

λλκιβιάδη, αλλά και οι αξιοσημείωτες ναυτικές ικανότητες μια νέ ας γενιάς Αθηναίων κωπηλατών, οι οποίοι παρά το θυελλώδη καιρό κατάφεραν να εκτελέσουν άψογα το δύσκολο τακτικό ελιγμό του πε

ρίπλου, εξηγούν αυτή τη σημαντική νίκη. Στην πραγματικότητα , στην Κόζικο σημειώθηκε μια από τις μεγαλότερες πανωλεθρίες που είχε υποστεί οποιοσδήποτε ελληνικός στόλος σε όλη τη διάρκεια του

πολέμου. Ωστόσο, βρισκόμασταν ακόμα στην αρχή, και όχι στο τέ λος, της αιματοχυσίας στο Αιγαίο.

Αυτή τη φορά οι Πελοποννήσιοι έχασαν

60

πλοία, στα οποία συ

μπεριλαμβάνονταν 25 τριήρεις των Συρακουσών. Μερικά από τα πλοία πυρπολήθηκαν από τα ίδια τα μέλη των πληρωμάτων τους, όταν είδαν


518

την ήπα των συμπολεμιστών τους. Δε γνωρίζουμε τις απώλειες, θα πρέπει, όμως, να ήταν μεγάλες. Ίσως περισσότεροι από

τικοί αιχμαλωτίστηκαν, θεωρήθηκαν αγνοούμενοι

10.000 ναυ

11 σκοτώθηκαν, α

νάμεσά τους και ο Σπαρτιάτης στρατηγός Μίνδαρος. Ο Ξενοφώντας , σε ένα από τα πιο γνωστά χωρία των Ελληνικών, παραθέτει το λακω νικό μήνυμα που έστειλε στη Σπάρτη ο αντιναύαρχος Ιπποκράτης

-

και το οποίο υπ έκλεψαν οι ΑθΙ1ναίοι: " Χάθηκαν τα πλοία. Μίνδαρος

νεκρός. Πεινούν οι άντρες . Δεν ξέρουμε τι να κάνουμε». 13 Τι μπορούσαν να κάνουν; Σε λιγότερο από ένα χρόνο, η Σπάρτη είχε υποστεί τεράστιες απώλε ιες. Είχε χάσει

130

με


σχεδόν το σύνολο των πλοίων που, πριν από δυο χρόνια, είχαν συ

νεισφέρει οι Πελοποννήσιοι σύμμαχοι και οι Συρακούσιοι. Δεν κα ταγράφεται πόσοι ήταν οι νεκροί, ο ι τραυματίες και οι αγνοούμενοι.

Θεωρητικά , τα πλοία που βυθίστηκαν επανδρώνονταν από ως

30.000 ναυτικούς .

20.000 έ

Αναμφίβολα , τουλάχιστον μερικές χιλιάδες ά

ντρες κατάφεραν να γλιτώσουν ή αιχμαλωτίστηκαν. Ξαφνικά ολόκληρη η πορεία του πολέμου άρχισε να αλλάζει. Με

τά τη Σικελ ική Εκστρατεία οι Έλληνες θεώρησαν ως δεδομένο ότι

'1

Αθήνα βρισκόταν στα πρόθυρα της ήπας . Τώρα δεν ήταν πλέον

τόσο βέβαιοι Ο ανεφοδιασμός της Αθήνας ήταν ασφαλής . Δε δια φαινόταν η πιθανότητα να στασιάσουν ο ι σύμμαχοί της . Το ναυτικό κύρος της Αθήνας είχε αποκατασταθεί. Και το πιο σημαντικό , στρα τηγοί όπως ο Θρασύβουλος , ο Θηραμένης και ο Αλκιβιάδης είχαν α

ποδείξει ότι ήταν πολύ πιο ικανοί στην πολεμική τακτική από όλους σχεδόν τους ναυάρχους που συνόδευαν τον Λύσανδρο στο Αιγαίο .

Ύστερα από τη ναυμαχία στην Κύζικο οι αποθαρρημένοι Σπαρ τιάτες θυμήθηκαν ίσως για ποιο λόγο πριν από είκοσι χρόνια δεν εί χαν επιδιώξει να αντιμετωπίσουν τους Αθηναίους στη θάλασσα . Απο γοητευμένοι, οι Σπαρτιάτες έστειλαν απεσταλμένους στην Αθήνα για να προτείνουν τη σύναψη μιας συνθήκης ειρήνης

-

,(Αθηναίοι, θέ

λου με να κάνουμε "ειρήνη μαζί σας», είπε ο πρέσβης των Σπαρτια-


519

τών, προτείνοντας την επιστροφή στο προπολεμικό stαtus q'UO. Όμως , η Εκκλησία του Δήμου , παρακινημένη από δημαγωγούς όπως ο Κλε οφώντας, βρισκόταν σε μια κατάσταση έξαψης . Οι Αθηναίοι πολί τες είχαν μεθύσει από την επιτυχία και η καχυποψία τους άγγιζε τα όρια της παράνοιας ύστερα από το αποτυχημένο ολιγαρχικό πραξι

κόπημα του

411.

Για πρώτη φορά ύστερα από τρία χρόνια οι Αθη

ναίοι πίστευαν ότι θα μπορούσαν να ανασυστήσουν την κυριαρχία τους σε όλο το Αιγαίο . Ίσως , μάλιστα , να κατάφερναν να καταστρέ ψουν τελεσίδικα το σπαρτιατικό στόλο, αλλά και να δώσουν ένα ο ριστικό τέλος στην ανάμειξη των Περσών στις ελληνικές υποθέσεις. Αβέβαιοι για το τι έπρεπε να κάνουν ύστερα από τις εντυπωσιακές επιτυχίες τους , οι Αθηναίοι τήρησαν απερίσκεmα μια αμυντική στά

ση για τέσσερα σχεδόν χρόνια , από το

41 Ο έως το 407,

ενώ οι Σπαρ

τιάτες ανασύνταξαν τις δυνάμεις τους και βρήκαν μια πραγματική στρατιωΤΙΚl1 ιδιοφυ'ία στο πρόσωπο του Λύσανδρου, παρόλο που δε διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο μέχρι το

407, όταν πλέον πλησίαζε το

τέλος του πολέμου . Δυστυχώς για την Αθήνα ελάχιστοι Αθηναίοι πολιτικοί είχαν συ νειδητοποιήσει την πολύπλοκη φύση του Ιωνικού Πολέμου , ενώ ταυ

τόχρονα περιφρονούσαν τις συμβουλές των τριών λαμπρών στρατη γών -του Αλκιβιάδη , του Θρασύβουλου και του Θηραμένη-, οι ο ποίοι είχαν πρωτοστατήσει σε αυτές τις εκπληκτικές νίκες. Είναι α

λήθεια ότι ο πόλεμος είχε αλλάξει δραματικά και δεν έπρεπε πλέον να αντιμετωπίζεται υπό το πρίσμα της απλής αντιπαράθεσης ελέ φαντα/φάλαινας, όπως συνέβαινε στις προηγούμενες δεκαετίες . Η νε οαποκτηθείσα δυνατότητα των Σπαρτιατών να αντλούν κεφάλαια α πό το αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο της Περσίας , μέσω της άμε σης βοήθειας που τους παρείχαν οι σατράπες των δυτικών επαρχιών, διασφάλιζε στους εχθρούς της Αθήνας ένα ανεξάντλητο απόθεμα νέ ων τριήρεων και χρημάτων για να τις επανδρώνουν με έμπειρους μι σθοφόρους κωπηλάτες και όχι με γεωργούς της Πελοποννήσου.

520


Για να εξουδετερώσουν την αριθμητική υπεροχή των Σπαρτια τών και την αποφασιστικότητά τους ν.α επιδιώκουν συνεχώς ναυ μαχίες , οι ΑθηΥαίοι έπρε π ε να βασιστούν στην ανώτερη ναυτική ι κανότητα και ηγεσία τους σε κάθε μείζονα ναυμαχία, χωρίς να έχουν

το περιθώριο λάθους . Δεν μπορούσαν να υιοθετήσουν μια αμυντι κή στρατηγική, καθώς η προσπάθειά τους να διατηρήσουν την η γεμονία τους συνεπαγόταν μια πιο επιθετική στάση από την απλή αναχαίτιση του σπαρτιατικού στόλου. Μια από τις πιο απρόβλεπτες συνέπειες της αθηναϊκής νίκης στην Κύζικο ήταν η πραγματοποίη

ση αλλαγών στη σπαρτιατική ηγεσία, οι οποίες οδήγησαν στο διο ρισμό ενός νέου ναυάρχου, του Λύσανδρου, που , μαζί με τον Βρα σίδα, θα αποδεικνυόταν ο πιο ιδιοφυής στρατιωτικός ολόκληρου του πολέμου, ο πιο αδίστακτος, λαμπρός και πολυδιάστατος Έλλη νας στρατιωτικός ηγέτης που υπήρξε μετά τον Θεμιστοκλή. Οι πε ρισσότεροι Σπαρτιάτες στρατηγοί ήταν γενναίοι πολεμιστές (και εί χαν ονόματα όπως Θώραξ ή Λέων) , σπάνια, όμως, συνδύαζαν τον

ηρωισμό με μια στρατηγική οξυδέρκεια , ώστε να μπορέσουν να νι κήσουν έναν τόσο πολυμήχανο αντίπαλο όσο η Αθήνα . Όμως, η α

νάθεση της ηγεσίας στον Λύσανδρο -σε έναν άντρα που ήταν φτιαγ μένος από το ίδιο καλούπι με τον Βρασίδα και τον Γύλιππο (κανείς από όλους τους δεν ανήκε στους βασιλικούς οίκους της Σπάρτης και, άρα, θεωρούνταν αναλώσιμοι)-, μαζί με την αύξηση της περ

σικής οικονομικής βΟήθειας είχαν ένα σχεδόν άμεσο αντίκρισμα , κα θώς ο ανορθόδοξος Σπαρτιάτης στρατηγός άρχισε συστηματικά να καταδιώκει τα εμπορικά πλοία που μετέφεραν δημητριακά, να ε πιτίθεται σε οχυρές θέσεις των Αθηναίων και να εξανδραποδίζει ό

σους αιχμαλωτίζονταν . Πριν από την επόμενη μείζονα ναυμαχία, η οποία διεξήχθη στο Νότιο την άνοιξη του

406 -σι Σπαρτιάτες είχαν

εκμεταλλευτεί την τριετή διακοπή των ναυτικών συγκρούσεων για να ναυπηγήσουν ένα νέο στόλο-, ο Αλκιβιάδης είχε αφήσει προσω ρινά ως επικεφαλής του αθηναϊκού στόλου τον Αντίοχο , έναν κα-

• ~ Αιγαίο Πέλαγος .ΤΙ

q Μεσόγειος θάλασσα

Ναυμαχίες στο Αιγαίο

100

Μίλια

. Χλμ .

ι

100

522


τώτερο αξιωματικό , με τη ρητή εντολή να αποφύγει μια σύγκρου ση όσο θα έλειπε. Αντίθετα , οι Αθηναίοι έσπευσαν να αντιμετωπίσουν το στόλο του Λύσανδρου στην Έφεσο και έχασαν

22

αναντικατάστατα πλοία. Ο

αριθμός των απωλειών ήταν αναμφίβολα μικρός, ιδίως αν τον αντι παραβάλουμε με την εκπληκτική σειρά των νικ(,')ν στο Κυνός Σήμα, στην Άβυδο και στην Κύζικο. Όμως, κάθε αθηναϊκιι τριήρης ήταν πολύτιμη. Παρά το γεγονός ότι ο Αλκιβιάδης επέστρεψε στο Νότιο

ύστερα από την ήττα του υφιστάμενού του και παρά το ότι οι Αθη ναίοι εξακολουθούσαν να έχουν ισάριθ μα πλοία με τον Λύσανδρο, η απώλεια των

22

τριήρεων προκάλεσε την αγανάκτηση των απελ

πισμένων Αθηναίων και αναβίωσε το φάσμα των μηχανορραφιών και των προδοσΙών που είχε διαπράξει στο παρελθόν ο Αλκιβιάδης . Για μια ακόμα φορά ο Αλκιβιάδης εξορίστηκε, με συνέπεια οι Αθηναίοι να χάσουν τον πιο ικανό και δημοφιλή ναύαρχό τους. Εί ναι αλήθεια ότι η Αθήνα είχε χάσει λίγα πλοία και ο στόλος της, που τον αποτελούσαν οι

] 08 τριήρεις

που είχαν απομείνει, ήταν σε γενι

κές γραμμές ισομεγέθης με τον πελοποννησιακό στόλο. Όμως, το δί λημμα που αντιμεΗ,')π ιζε η Αθήνα δεν ήταν απλώς ότι έπρεπε να α ναχαιτίσει τον εχθρικό στόλο, αλλά και ότι έπρεπε επίσης να προ στατέψει την ηγεμονία της στην Ιωνία , ένα δεδομένο που , από στρα τηγική άποψη, απαιτούσε μια αριθμητική υπεροχή, και όχι μια ι

σοδυναμία, σε πλοία. 14 Λίγους μήνες αργότερα οι Αθηναίοι με επικεφαλής τον Κόνωνα έχασαν στη Μυτιλήνη

30 ακόμα πλοία.

Εν τω μεταξύ το μέγεθος του

σπαρτιατικού στόλου είχε και πάλι αυξηθεί σε

140-170

πλοία. Σε

μια απεγνωσμένη προσπάθεια να βρουν ανθρώπινο δυναμικό, οι Αθηναίοι άρχισαν να χρησιμοποιούν στις τριήρεις τους ηλικιωμέ νους και νέους, δούλους και ελεύθερους, φτωχούς και πλούσιους , ελ πίζοντας ότι θα κατάφερναν να επανδρώσουν αρκετά πλοία για να

αντιμετωπίσουν τη συντριπτική σπαρτιατική ισχύ. Στα τέλη της ά-


523

νοιξης του ίδιου έτους ο θανάσιμος αγώνας συνεχίστηκε, καθώς οι

δύο στόλοι απέπλευσαν για να αντιμετωπίσουν για μια ακόμα φορά ο ένας τον άλλο κοντά στις ακτές της Ιωνίας . Στα προιιγούμενα πέ ντε χρόνια, στις μικρότερης σημασίας ναυμαχίες που διεξήχθησαν στο Σπείραιο , στη Σύμη , στη Χίο, στην Ερέτρια και στην Άβυδο, αλ

λά και στις τρεις μείζονες ναυμαχίες που έγιναν στο Κυνός Σήμα ,

στην Κύζικο και στο Νότιο είχαν χάθεί περισσότερες από 84 αθη να'ίκές τριήρεις και τουλάχιστον

'16.000

ναυτικοί. Οι απώλειες της

Σπάρτης ήταν διπλάσιες -

160 πλοία της είχαν βυθιστεί ή κυριευτεί, και είχε χάσει τουλάχιστον 30.000 ναυτικούς. 15

Οι τελευταίες ναυμαχίες Συνολικά, τα πρώτα χρόνια του Ιωνικού Πολέμου είχαν αποδειχθεί περισσότερο καταστρεmικά από την πιο ευρέως γνωστή πανωλε

θρία των Αθηναίων στιι Σικελία. Σχεδόν

50.000

Έλληνες είχαν πνι

γεί, αιχμαλωτιστεί, σκ.οτωθεί σε ναυμαχίες, εκτελεστεί ή θεωρούνταν αγνοούμενοι, ενώ είχαν απολεσθεί σχεδόν

250 τριήρεις -

οι ανθρώ

πινες απώλειες αντιστοιχούν, σε πραγματικούς και όχι σχετικούς α ριθμούς , με τους νεκρούς που θα είχε το σημερινό αμερικανικό ναυ τικό αν βυθίζονταν αύτανδρα

από αυτά έχει πλήρωμα

1Ο αεροπλανοφόρα,


καθώς το καθένα

Ωστόσο, το χειρότερο δεν εί

χε ακόμα επέλθει. Στα τέλη του καλοκαιριού δεν είχε πλέον σημασία αν οι Αθηναί οι είχαν προκαλέσει μεγαλύτερες απώλειες από όσες είχαν υποστεί. Η ουσιαστική παράμετρος ήταν ότι, ύστερα από τις απcδλειες που εί

χαν υποστεί στη Μυτιλήνη και στο Νότιο , ο στόλος τους είχε μειω θεί σε λιγότερες από

80 τριήρεις

και, ίσως, δεν ήταν πλέον σε θέση

να διασφαλίζει την εισαγωγή δlΊμητριακών από την Κριμαία ή δεν μπορούσε πλέον να διατηρεί κάτω από την αθηναϊκή κυριαρχία τις

524


ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας. Αντί να απαρνηθΟύν τις ηγεμονικές βλέψεις τους, οι Αθηναίοι κατάφεραν , παρά την απελ πιστική θέσΙ1 στην οποία βρίσκονταν, να καθελκύσουν και να επαν

δρώσουν

60

νέες τριήρεις -καθώς τόσο δούλοι όσο και ελεύθεροι

πολίτες στρατολογήθηκαν ως κωπηλάτες- και να τις στείλουν στην Ιωνία για να εν~ισxύσoυν το στόλο που είχε απομείνει . Οι εργάτες των ναυπηγείων κατασκεύασαν δεκάδες τριήρεις σε ένα μήνα, κα

θώς αφαιρέθηκαν από τα αγάλματα της Ακρόπολης οι επιστρώσεις τους από πολύτιμα μέταλλα και τήχθηκαν για να μετατραπούν σε νομίσματα , ώστε να ναυπηγηθούν και να επανδρωθούν νέα πολεμι κά πλοία. Οι Αθηναίοι ευελπιστούσαν να ανασυγκροτήσουν ένα στό λο ο οποίος θα .υπερέβαινε τις


και θα είχε κάποιες ελ

πίδες να νικήσει τον διαρκώς αυξανόμενο πελοποννησιακό στόλο. Δεν επρόκειτο για κάποιο ακατόρθωτο επίτευγμα, καθώς πριν απα

70

χρόνια

(483/482-480)

ο Θεμιστοκλής, με πολύ λιγότερη εμπει

ρία , είχε δημιουργήσει σε λιγότερο από δυο χρόνια τον πρώτο με γάλο αθηναϊκό στόλο, που τον αποτελούσαν

200 τριήρεις . Πράγμα 155 τριήρεις

τι, με τη βοήθεια των Σαμίων, ο νέος στόλος διέθετε

ένας εκπληκτικός αριθμός λόγω των πρόσφατων καταστροφών . Η δυνατότητα της Σπάρτης να καθελκύει νέους στόλους είναι ευ νόητη, εάν λάβουμε υπόψη τα περσικά κεφάλαια και τις σχετικά λί γες απώλειες στις δύο πρώτες δεκαετίες του πολέμου. Όμως, εξα

κολουθεί να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι η Αθήνα κατάφερε ύστε ρα από το λοιμό, τη Σικελική Εκστρατεία και το συνεχιζόμενο πό λεμο φθοράς στο Αιγαίο να παρατάξει μια τόσο ισχυρή ναυτική δύ ναμη στα τέλη της τρίτης δεκαετίας του πολέμου. Ελάχιστοι σύγ χρονοι με τα γεγονότα σχολιαστές έχουν επισημάνει ότι το

406,

ύ

στερα από είκοσι πέντε έτη πολέμου και χιλιάδες νεκρούς, η Αθήνα μπόρεσε να καθελκύσει έναν από τους μεγαλύτερους στόλους στην

ελληνική Ιστορία . Στα νησιά των Αργινουσών, παρόλο που οι περισσότεροι κωπη-

525

ΑΠοκοργΦΩΣΗ

λάτες δεν ήταν έμπειροι (χιλιάδες δούλοι της Απικής είχαν στρατο λογηθεί με την υπόσχεση ότι θα απελευθερώνονταν, ενώ ακόμα και

πλούσιοι ιππείς είχαν καταταγεί εθελοντικά ως κωπηλάτες) και οι ε σπευσμένα ναυπηγημένες τριήρεις ήταν ποιοτικά κατώτερες από ε

κείνες του πελοποννησιακού στόλου, οι Αθηναίοι είχαν για πρώτη φο

ρά την αριθμητική υπεροχή μετά την πανωλεθρία τους στη Σικελία. Για να τους αντιμετωπίσουν, συγκεντρώθηκαν περίπου

120

πελο

ποννησιακές τριι}ρεις με επικεφαλής τον καλλικρατίδα , ο οποίος είχε πρόσφατα νικήσει στη Μυτιλήνη τον ικανό Αθηναίο ναύαρχο Κό νωνα. Μέχρι σήμερα οι μελετητές δεν μπορούν να εξηγήσουν πώς ο

οι Αθηναίοι με πρόσφατα ναυπηγημένες τριήρεις, με πληρώματα στα οποία υπήρχαν και δούλοι, και προερχόμενοι από μια ήπα, κα

τάφεραν να κατατροπώσουν τον έμπειρο πελοποννησιακό στόλο. Στις Αργινούσες διεξήχθη

11 πιο βίαιη ναυμαχία του Πελοποννη

σιακού Πολέμου . Στην αναμέτρηση αυτή υπήρξε ίσως η μεγαλύτε

ρη συγκέντρωση πολεμικών πλοίων μετά τη ναυμαχία της Σαλαμί νας , καθώς συγκρούστηκαν περισσότερες από επάνδρωναν

50.000


που τις

κωπηλάτες. Ο Διόδωρος Σικελι(δτης τη θεω

ρούσε ως τη μεγαλύτερη ναυμαχία ανάμεσα σε Έλληνες στην Ιστο ρία . Οι αθηναϊκές τριήρεις, που σε μεγάλο μέρος επανδρώνονταν α

πό δούλους , έδωσαν στην αθηναϊκή δημοκρατία τη μεγαλύτερη νί κη της μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας .

Ύστερα από τη βίαιη σύγκρουση των πλοίων οι Αθηναίοι κατέ στρεψαν

77

χασαν μόνο

σπαρτιατικές και συμμαχικές τριήρεις, ενώ οι ίδιοι έ

26

πλοία - μια εντυπωσιακή αναλογία

4 προς 1. Το 64%

του πελοποννησιακού στόλου καταστράφηκε μέσα σε λίγες ώρες , έ να ποσοστό που ήταν υπερδιπλάσιο του ήδη μεγάλου ποσοστού α πωλειών στο Κυνός Σήμα , στην Άβυδο και στην Κύζικο , το οποίο ή ταν κατά μέσο όρο

28%. Με την απώλεια των

δύο τρίτων των δυνά

μεών τους στις Αργινούσες , η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της είχαν χά

σει μέσα σε

5

μόνο χρόνια

250

πλοία, τα οποία επανδρώνονταν α-

526 πό

Π ΕΛΟ ΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

50.000

κωπηλάτες και σrρατιώτες

-

απώλειες που ήταν μεγαλύ

τερες από εκείνες των Αθηναίων σrη Σικελία το

413.

Ωσrόσo, υπήρχαν δύο σημαντικές διαφορές. Πρώτον , οι Σπαρ τιάτες διοικητές έδιναν λόγο σε ένα ολιγαρχικό πολίτευμα , όπου ο μέσος πολίτης δεν μπορούσε να αποδοκιμάσει τον αξιωματούχο που

μιλούσε σrην Απέλλα ή να εκφράσει τη γνώμη του διεγείροντας το πλήθος . Δεύτερον, το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων που χάθηκαν και των αντρών που σκοτώθηκαν δεν προέρχονταν από τη Λακωνία, αλλά ήταν περσικά κεφάλαια και μισθοφόροι ναυτικοί. Αυτή η α

νομοιότητα εξηγεί ενδεχομένως για ποιο λόγο οι Αθηναίοι, παρά το θρίαμβό τους, βυθίσrηKαν σε απόγνωση, ενώ οι Σπαρτιάτες, παρά την πανωλεθρία τους, συνέχισαν να εφαρμόζουν τη σrρατηγική της

συνεχούς φθοράς. 16 Το παράδοξο σrη ναυμαχία στις Αργινούσες δεν έγκειται σro ό

τι οι Αθηναίοι είχαν σχεδόν εκμηδενίσει το σπαρτιατικό σrόλo, αλ λά σro γεγονός ότι η απώλεια

26 τριήρεων

και του μεγαλύτερου μέ

ρους των πληρωμάτων τους προκάλεσε τεράσrια αναταραχή . Σύ

ντομα έφτασαν σrην Αθήνα ζοφερές φήμες για την εγκατάλειψη "χι λιάδων» Αθηναίων ναυτών που προσπαθούσαν να συγκρατηθούν σrα συντρίμμια των πλοίων για να επ ιβιώσουν μέσα σrην τρικυμισμένη

θάλασσα , αλλά και για τις « εγκαταλειμμένες» σορούς των νεκρών που δεν ανασύρθl)καν. Οι οργισμένες διαμαρτυρίες των Αθηναίων είχαν ως συνέπεια

6 από τους 1Ο σrρατηγoύς να εKτελεσrOύν για

πα

ράβαση καθήκοντος (ανάμεσά τους και ο τελευταίος επιζών γιος του Π ερ ικλή). Οι υπόλοιποι, που ήταν ίσως οι ικανότεροι Αθηναίοι α

ξιωματικοί, αυτοεξορίστηκαν για να αποφύγουν μια παρόμοια θα νατική καταδίκη. Ωσrόσo, ακόμα και η απώλεια νούσες ή το

16% του

26

αθηναϊκών πλοίων (Πις Αργι

σrόλoυ -ενώ δεν είχε ακόμα περάσει μια δε

καετία από την απώλεια

200

πλοίων σrη Σικελία και άλλων

100 σrη

διάρκεια του Ιωνικού Πολέμου- ήταν ένα σημαντικό πλήγμα . Η


527

Σπάρτη , σε μια ακόμα στιγμή απόγνωσης, έστειλε πάλι απεσταλμέ νους με ειρηνευτικές προτάσεις , προσφέροντας ως αντάλλαγμα την

εκκένωση της Δεκέλειας και τη διατήρηση της αθηναϊκής ηγεμονίας στα υφιστάμενα περιορισμένα όριά της. Η αθηναϊκή δημοκρατία

είχε κερδίσει μια κομβικής σημασίας νίκη στη μεγαλύτερη ναυμα χία ανάμεσα σε τριήρεις που είχε διεξαχθεί τα τελευταία πενήντα χρόνια , όμως στην Εκκλησία του Δήμου επικρατούσε μεγαλύτερη α γωνία από εκείνη που υπήρχε πριν από το θρίαμβο. Ως εκ τούτου , οι Αθηναίοι απέρριψαν τις ειρηνευτικές προτάσεις, αλλά δεν έδωσαν

συνέχεια σε αυτή τη σημαντική νίκη με μια νέα άμεση επίθεση ε ναντίον του σπαρτιατικού στόλου, χάνοντας ουσιαστικά το πλεονέ κτημα που είχαν αποκτήσει με τόσο κόπο , ενώ ταυτόχρονα είχαν ε

ξολοθρεύσει την ανώτατη στρατιωτική τους ηγεσία. 17 Μια πόλη που κατηγορεί τον εαυτό της όχι ύστερα από μια ήπα

αλλά ύστερα από μια νίκη παρουσιάζει συμπτώματα μιας αθερά πευτης νόσου, όπως ήταν η διεξαγωγή δικών για να κριθεί αν ήταν ένοχοι οι στρατιωτικοί της ηγέτες εν μέσω ενός αγώνα ζωής ή θα

νάτου . Η Αθήνα είχε επικρατήσει σε όλες τις τεραστίων διαστάσε ων ναυμαχίες του Ιωνικού Πολέμου , όπως αυτές που διεξήχθησαν στο Κυνός Σήμα , στην Κύζικο και στις Αργινούσες . Όμως , το ηθικό των

Αθηναίων ήταν πιο mοημένο από των Σπαρτιατών , που οι απώλει ές τους ήταν διπλάσιες, καθώς οι Αθηναίοι πίστευαν ότι ο κάθε ναύ

ΤΙ1ς ήταν αναντικατάστατος και, επομένως, οι εκλεγμένοι στρατηγοί

θεωρούνταν υπόλογοι για κάθε απώλεια. Η έκβαση του πολέμου, ό πως είχε κάποτε προειδοποιήσει ο Αρχίδαμος, θα καθοριζόταν από την οικονομική ισχύ. Όμως, ακόμα και αυτός δεν μπορούσε να φα νταστεί ότι είκοσι πέντε χρόνια αργότερα οι συμπολίτες του Σπαρ τιάτες, και όχι η ηγεμονική Αθήνα, θα διέθεταν μεγαλύτερα αποθέ ματα σε κεφάλαια και ανθρώπινο δυναμικό, αλλά και έναν ηγέτη , τον Λύσανδρο, που θα αποδεικνυόταν πιο τολμηρός και πολυμήχανος α πό τους έμπειρους Αθηναίους ναυάρχους.

528


Ένα χρόνο αργότερα, στους Αιγός Ποταμούς, που βρίσκονταν

μερικά χιλιόμετρα βόρεια των Αργινουσών, η τύχη γύρισε την πλά τη στους Αθηναίους. Καθώς στρατηγοί όπως ο Αλκιβιάδης και ο

Θρασύβουλος ήταν εξορισμένοι ή είχαν αποπεμφθεί, υπήρχε ένα σημαντικό έλλειμμα ηγεσίας. Επιπλέον, οι άντρες των πληρωμάτων ήταν άπειροι, ο ι τριήρεις ήταν πρόχειρα κατασκευασμένες και μια

σειρά ερασιτεχνών ανυπομονούσαν να διοικήσουν το στόλο και να

πολεμήσουν για την ιδέα της ηγεμονικής Αθήνας. Κοντά στη Σηστό ο Λύσανδρος αιφνιδίασε τον αθηνα'ίκό στόλο, που τα πλοία του ή ταν αγκυροβολημένα κοντά στην ακτή ή τα είχαν βγάλει στην ξηρά,

καθώς οι περισσότεροι άντρες των πληρωμάτων ήταν πεπεισμένοι ότι, ύστερα από τέσσερις ημέρες προσποιητής αδράνειας εκ μέρους των Σπαρτιατών, ήταν απίθανο να διεξαχθεί μια ναυμαχία. Όμως,

την πέμmη ημέρα ο Λύσανδρος επιτέθηκε την ώρα που χιλιάδες

Αθηναίοι ήταν διασκορπισμένοι στην ακτή αναζητώντας τρόφιμα και εφόδια . Οι Αθηναίοι ναύαρχοι είχαν απερίσκεπτα αποφασ(σει να στρατοπεδεύσουν σε απόσταση


(Ι 5 σταδίων) από

τη βάση ανεφοδιασμού που υπήρχε στη Σηστό, με συνέπεια η ανά γκη επιμελητειακής υποστήριξης να έχει περιορίσει την πολεμική ε τοιμότητα. Ελάχιστα πλοία κατάφεραν να αποπλεύσουν για να α ντιμετωπίσουν την αιφνιδιαστική σπαρτιατική επίθεση, ενώ στα πε ρισσότερα από αυτά ήταν πλήρως επανδρωμένες μόνο μία ή δύο α

πό τις σειρές των κωπηλατών . 18 Επακολούθησε μια αποτρόπαιη σφαγή. Ο ι Σπαρτιάτες κατέ στρεψαν, ακινητοποίησαν ή κυρίευσαν

170 από τις 180 τριήρεις του

αθl}Vα·ίκού στόλου , έτρεψαν σε άτακτη φυγή χιλιάδες κωπηλάτες και εκτέλεσαν

3.000

έως

4.000 αιχμάλωτους Αθηναίους ναυτικούς,

χαρί

ζοντας τη ζωή μόνο στους συμμάχους και στους δούλους. Οι άντρες που σφαγιάστηκαν από τους νικητές μέσα σε λίγα λεmά ήταν πε ρισσότεροι από όσους χάθηκαν στις δυο μεγάλες μάχες ανάμεσα σε

φάλαγγες οπλιτών που είχαν διεξαχθεί στο Δήλιο και στη Μαντίνεια.


529

Η πιο καθορισπκή ναυτική ήπα που είχε ποτέ υποσιεί μια ελληνική πόλη-κράτος δε συνέβη καν σιη θάλασσα και , κατά μια έννοια , δεν ήταν μια ναυμαχία ανάμεσα σε τριήρεις. Αντίθετα, οι τριήρεις του Λύ σανδρου αιφνιδίασαν χιλιάδες Αθηναίους την ώρα που έτρωγαν, κοι μόντουσαν ή περιφέρονταν σιην παραλία . Και όλα σχεδόν τα αθη ναϊκά πλοία τα οποία κατάφεραν να αποπλεύσουν -πολλά από τα ο

ποία δεν ήταν πλήρως επανδρωμένα-, βυθίσιηκαν κοντά σιην ακτή. 19 Ύ σιερα από τη ναυμαχία ο νικηφόρος σιόλος του Λύσανδρου ανερχόταν πλέον σε

200

πλοία. Ήταν ίσως ο μεγαλύτερος σιόλος

τριήρεων που έπλεαν μαζί ύσιερα από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, όταν πριν από

80

χρόνια ο αθηναϊκός σιόλος είχε ενωθεί με τις υ

πόλοιπες ελληνικές τριήρεις για να αντιμετωπίσουν από κοινού τους

Πέρσες. Οι Π ελοποννήσιοι άρχισαν να διαπλέουν συσιηματικά το Αιγαίο, αφήνοντας τριήρεις σε κομβικής σημασίας λιμάνια και δια κηρύποντας το τέλος της αθηναϊκής ηγεμονίας . Η ναυμαχία σιους

Αιγός Ποταμούς είναι, μαζί με την κατασιροφή των τριήρεων του Ξ έρξη σιη Σαλαμίνα

(480), την εκμηδένιση του οθωμανικού σιόλου σιη ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571), την κατασιροφή που υπέσιη η Ισπανική Αρμάδα το 1588, σε μια σειρά ναυμαχίες και κατά την υποχώρησή της, και την πανωλεθρία των Γάλλων σιο Τραφάλγκαρ

(1805)

μια από τις πιο καθορισιικές ναυμαχίες σιην ευρωπαϊκή ι

σιορία . Αντίθετα από προγενέσιερες πανωλεθρίες σιη θάλασσα, η σύγκρουση σιους Αιγός Ποταμούς είναι μια από τις ελάχισιες ναυ μαχίες της Ισιορίας σιις οποίες μια οδυνηρή ήπα δεν οδήγησε μό νο σε μια αναδίπλωση , αλλά σιην κατάρρευση μιας ολόκληρης η

γεμονίας. 20 Ποιος όμως υπήρξε ο ρόλος του Αλκιβιάδη, ο οποίος, στις αρχές του πολέμου, σε ηλικία δεκαεννέα ετών είχε πολεμήσει τόσο ηρωικά σιην

Ποτίδαια; Ενώ ο συνονόματος ξάδερφ6ς του και σύντροφός του σιην εξορία συνελήφθη ύσιερα από τη ναυμαχία σιο Νότιο από τον Αθη ναίο σιρατηγό Θράσυλλο και εκτελέσιηκε με λιθοβολισμό ως προδό-


530

της, ο Αλκιβιάδης είχε καταφέρει για μια ακόμα φορά να επιβιώσει. 2 \ Στη διάρκεια του αιματηρού Ιωνικού Πολέμου έπαιξε διαδοχι κά το ρόλο του ήρωα , του αποδιοπομπαίου τράγου και, τελικά , του

αμέτοχου παρατηρητή . Η ιδιοφυία και ο ηρωισμός του , που τον εί χαν κάνει διάσημο στην Ποτίδαια όταν ήταν ακόμα νέος , δεν εκδη

λώθηκαν ποτέ με τόσο προφανή τρόπο όσο στη ναυμαχία στην Κύ ζικο, όταν με την άφιξή του διαδραμάτισε τον κύριο ρόλο στην ήτ τα του σπαρτιατικού στόλου και στον επακόλουθο θάνατο του ναύ

αρχου Μίνδαρου. Από το

410

έως το

408

ο Αλκιβιάδης ενέταξε έ

μπειρους κωπηλάτες στον αθηναϊκό στόλο, απέσπασε κεφάλαια α πό τον Φαρνάβαζο, τον Πέρση σατράπη του Ελλήσποντου , και υ πήρξε ο κύριος υπεύθυνος για την κατάληψη των κομβικής σημασίας πόλεων της Χαλκηδόνας και του Βυζαντίου. Σε ηλικία

40

ετών ο Αλκιβιάδης βρισκόταν πλέον στο αποκορύ

φωμα των ικανοτήτων του, καθώς διέθετε μια εικοσαετή πείρα τό σο στις πολιτικές συνωμοσίες όσο και στις πολεμικές επιχειρήσεις.

Είχε τιμηθεί για την ανδρεία του στην πολιορκία της Ποτίδαιας, εί χε περιπολήσει έφιππος στην ύπαιθρο της Απικής, είχε πολεμήσει με την οπισθοφυλακή στη μάχη του Δηλίου , είχε πρωτοστατήσει στη

δημιουργία μιας πολιτικής συμμαχίας ανάμεσα στην Αθήνα και στο Άργος, είχε σχεδιάσει τη Σικελική Εκστρατεία, είχε παροτρύνει τους Σπαρτιάτες να ναυπηγήσουν ένα στόλο εκ του μηδενός και είχε προ

σπαθήσει να κερδίσει την εύνοια της Περσίας υποσχόμενος ότι θα κατέστρεφε τόσο την Αθήνα όσο και τη Σπάρτη. Κυριολεκτικά, ήταν ελάχιστες οι καθοριστικές μάχες σε ολόκλη ρο τον πόλεμο στις οποίες δεν είχε αναμειχθεί με τον έναν ή τον άλ

λο τρόπο ο Αλκιβιάδης. ΤΟ

411

οι Αθηναίοι τον ανακάλεσαν από

την εξορία , τον συγχώρεσαν για τη Σικελική Εκστρατεία , του επέ στρεψαν την περιουσία του και τον εγκωμίασαν για την αναγέννη

ση του αθηναϊκού στόλου στην Ιωνία. Όμως, δεδομένης της τάσης του να αυτοπροβάλλεται, αλλά και της ευμετάβλητης φύσης της


53 1

Εκκλησίας του Δήμου, αυτή η συμφιλίωση δεν μπορούσε να διαρ κέσει. Όταν έφυγε από το Νότιο αφήνοντας ως επικεφαλής έναν κα τώτερο αξιωματικό, τον Αντίοχο , ο οποίος απερίσκεmα ενεπλάκη

σε μια ναυμαχία με τον Λύσανδρο και ηπήθηκε , οι Αθηναίοι για μια ακόμα άρχισαν να αναθεματίζουν τον Αλκιβιάδη και το

406

του α

φαίρεσαν τη διοίκηση . Ήρθαν πάλι στην επιφάνεια οι παλιές κα τηγορίες -για προσβολή της δημοσίας αιδούς, για συνωμοσία με τους Πέρσες και τους Σπαρτιάτες , για παράβαση καθήκοντος-, και

τόσο για λόγους ζηλοφθονίας όσο και για βάσιμες αιτίες υποχρεώ

θηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα για δεύτερη και τελευταία φορά. 22 Το τέλος του Αλκιβιάδη απεικονίζει τη δοκιμασία ολόκληρης της Αθήνας, καθώς ο τρομακτικός αυτός πολυετής πόλεμος πλφίαζε

στο τέλος του . Στα δυο τελευταία χρόνια της σύρραξης

(406-404),

ο

Αλκιβιάδης ζούσε εξόριστος στο ιδιωτικό του καταφύγιο στη Θρά κη, σχεδιάζοντας αναμφίβολα μια ακόμα επιστροφή του στην Αθή να . Η ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς, που κατά τραγική ειρωνεία

διεξήχθη κοντά στην προσωρινή κατοικία του στα παράλια της Ιω νίας , έθεσε οριστικό τέλος στα σχέδιά του . Λίγες ώρες πριν από την επίθεση του Λύσανδρου προσπάθησε να συμβουλεύσει τους Αθη ναίους στρατηγούς , οι οποίοι όμως αρνήθηκαν να λάβουν υπόψη

τους τις ορθές από τακτική άποψη συμβουλές του για λόγους που σχετίζονταν με τη ζηλοφθονία και την έλλειψη εμπιστοσύνης και ό χι με την ορθότητα της στρατιωτικής του ανάλυσης .

Εκείνη την ύστατη στιγμή εκδιώχτηκε ο μοναδικός ίσως Αθ'l ναίος που θα μπορούσε τόσο να σώσει όσο και να καταστρέψει την Αθήνα . Οι στρατηγοί αγνόησαν τις συνετές συμβουλές του να επ ι βάλουν μια στοιχειώδη πειθαρχία στους ανεξέλεγκτους άντρες των

πληρωμάτων που αναζητούσαν τροφή , αλλά και να μετακινηθούν ά μεσα σε μια πιο υπερασπίσιμη τοποθεσία , με συνέπεια οι Αθηναίοι να ηπηθούν στους Αιγός Ποταμούς , να καταστραφεί ο στόλος τους

και να χάσουν τον πόλεμο. Ο Αλκιβιάδης δολοφονήθηκε στη Φρυ-

532


γία λίγο μετά τη συνθηκολόγηση της Αθήνας. Δεν ξέρουμε ποιοι ευ θύνονταν

-

πράκτορες των Τριάκοντα Τυράννων που φοβόντουσαν

τη λαϊκή απήχησή του , δολοφόνοι που είχε στείλει ο Πέρσης σα τράπης Φαρνάβαζος, ο οποίος ανησυχούσε μήπως αποκαλύψει τις συνωμοσίες του εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως, απεσταλμένοι του

Λύσανδρου , ο οποίος θυμόταν ότι είχε προδώσει τη Σπάρτη ή οι ε ξοργισμένοι συγγενείς μιας ακόμα νεαρής παρθένας την οποία είχε αποπλανήσει ; Κανένας άλλος Αθηναίος δεν είχε όσο ο Αλκιβιάδης την ικανότητα να σώσει ή να καταστρέψει τη μητρική του πόλη, και

κανένας άλλος δεν είχε τόσο ισχυρούς φίλους και τόσο επικίνδυνους εχθρούς. Η δοκιμασία της Αθήνας στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, αλλά και η ζωή του Αλκιβιάδη , αντικατοmρίζουν τα δεινά του πο λέμου , αλλά και την τραγική σπατάλη μιας τεράστιας δημιουργικό

τητας. Στο τέλος , τόσο η πόλη όσο και ο πιο πληθωρικός και χαρι σματικός πολίτης της μοιράστηκαν την ίδια μοίρα, καταστρέφοντας το δυναμικό τους αντί να το αξιοποιήσουν . Ωστόσο, παρά την πικρή έκβαση του πολέμου , το όνειρο δεν εί

χε πεθάνει . Αν και το καλοκαίρι του

403

η Αθήνα βρισκόταν στο να

δίρ, καθώς Σπαρτιάτες οπλίτες περιπολούσαν στην Ακρόπολη και οι Τριάκοντα Τύραννοι κυβερνούσαν την πόλη, λέγεται ότι οι Αθηναί

οι δεν απελπίζονταν όσο γνώριζαν ότι ήταν ακόμα ζωντανός ο εξό ριστος Αλκιβιάδης :

Αλλά και τώρα ακόμα τους παρηγορούσε μια αμυδρή ελπίδα, ότι δε θα πάνε τα πράγματα ολότελα στην καταστροφή . αφού υπήρχε ο Αλκιβιάδης γιατί ούτε στο παρελθόν μπόρεσε, στην εξορία του , να ζήσει άπρακτος και ήσυχος , ούτε τώρα , αν του δοθεί κάποια δύνα

μη. θα επιτρέψει στους Λακεδαιμονίους να συνεχίσουν τα εγκλήμα

τά τους και στους ΤριάKOVΤα να οργιάζουν . 23

Όμως , αυτή τη φορά ο επιβλητικός στόλος του παρελθόντος και


533

ο θρυλικός Αλκιβιάδης δεν υπήρχαν πια. Ήταν απλώς φαντάσματα

που ε ξακολουθούσαν να ζουν στη σκέψη ενός συγκλονισμένου λαού, ο οποίος δεν μπορούσε να αποδεχθεί ότι δεν υπήρχε πλέον ένας στό λος τριήρεων για να τον υπερασπίσει.

Το τέλος του ονείρου Μ ετά τους Αιγός Ποταμούς δεν υπήρχαν πλέον αθηναϊκά πλοία για

να εμποδίσουν το σπαρτιατικό στόλο να καταπλεύσει στον Πειραιά. Από πρακτική άποψη, ο πόλεμος είχε τελειώσει και η Αθήνα είχε ηττηθεί. Σε ένα από τα πιο συγκινητικά χωρία της αρχαιοελληνικής γραμματείας ο Ξενοφώντας, που ήταν αυτόπτης μάρτυρας, περι

γράφει την απόγνωση των Αθηναίων όταν έφτασε στον Πειραιά η εί δηση για την καταστροφή στους Αιγός Ποταμούς:

Νύχτα έφερε η Πάραλος την είδηση της συμφοράς στην Αθήνα, και θρήνος σύρθηκε από τον Πειραιά στα Μακρά Τείχη και στην πόλη καθώς το μήνυ μα περνούσε από στό μα σε στόμα , έτσι που κανένας δεν κοιμήθηκε κείνη τη νύχτα

-

δεν έκλαιγαν μονάχα τους νεκρούς

αλλά πιο πολύ τη δική τους μοίρα , πιστεύοντας ότι θα πάθαιναν τα ίδια που είχαν κάνει κι αυτοί στους Μηλίους (τους αποίκους των Λα

κεδαιμονίων που είχαν νικήσ ει κ ' υποτάξει) , στους Ιστιαιείς, στους ΣK ιωναίoυς~ στους Τορωναίους, στους Αιγινιιτες και σε πολλούς άλ λους Έλληνες.24

Η σφαγή στους Αιγός Ποταμούς υπιίρξε ένα τέλος που καταδει κνύει τη φρίκη του Ιωνικού Πολέμου, αυτής της δεκαετούς σχεδόν, ολέθριας σύγκρουσης, στη διάρκεια της οποίας καταστράφηκαν πε

ρισσότερα από

270 αθηναϊκά πλοία, ενώ παραπάνω από 50.000 ναυ

τικοί αιχμαλωτίστηκαν, σκοnδθηκαν ή θεωρήθηκαν αγνοού μενοι .

ΠEΛOΠONNHΣLAΚOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

534 Συνολικά ,

500

σχεδόν ελληνικές τριήρεις βυθίστηκαν ή υπέστησαν

ζημιές σε αυτό το θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων. Οι απώλειες και των δύο εμπολέμων ίσως να υπερέβαιναν τους


ένας

εκπλ'1κτικός αριθμός που ισοδυναμούσε με τις απώλειες που είχαν υποστεί οι Πέρσες πριν από

80 χρόνια στη ναυμαχία της Σαλαμίνας.

Ο Ιωνικός Πόλεμος επέβαλε εξίσου μεγάλο φόρο αίματος και

στους στρατιωτικούς ηγέτες . Οι Σπαρτιάτες έχασαν πολλούς σκλη ροτράχηλους στρατηγούς, όπως τον Καλλικρατίδα, τον Μίνδαρο, τον Λαβώτα και τον Ιπποκράτη , ενώ οι Αθηναίοι από το

403

412

έως το

είτε έχασαν σε ναυμαχίες είτε εξόρισαν είτε εκτέλεσαν κάθε ι

κανό ναύαρχο που διέθετε η πόλη. Ύστερα από τη ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς η Αθήνα δε διέθετε πλέον κανέναν έμπειρο ναύαρ

χο. Όλοι οι βετεράνοι ήταν πλέον είτε νεκροί είτε εξόριστοι - ο Αλκι βιάδης, ο Αριστογένης, ο Αριστοκράτης, ο Κόνωνας, ο Διομέδωνας , ο Ερασινίδης, ο Λυσίας, ο Περικλής ο Νεότερος, ο Πρωτόμαχος, ο

Θρασύβουλος και ο Θράσυλλος . Αν θέλουμε να καταλάβουμε για ποιο λόγο η Αθήνα έχασε τον Πελοποvvηmακό Πόλεμο, αλλά και για

τί η Σπάρτη δεν κατάφερε μετά το τέλος του να επιβάλει τη βούλη σή της, τότε θα πρέπει να αναζητήσουμε την εξήγηση στο λουτρό αί ματος που συνέβη στον Ιωνικό Πόλεμο , στον οποίο σκοτώθηκαν τό σοι πολλοί ναυτικοί, αλλά και ναύαρχοι . Μετά την ήττα της τον ΟΚΤώβριο του

405

στους Αιγός Ποταμούς

η Αθήνα αρνιόταν να παραδοθεί για έξι μήνες , μέχρι το Μάρτιο του

παρόλο που την είχαν αποκλείσει

404 -

150 τριήρεις του Λύσανδρου

και είχαν φτάσει έξω από τα τείχη της δυο Σπαρτιάτες βασιλιάδες,

ο Άγις από τη Δεκέλεια και ο Παυσανίας, με μια τεράστια δύναμη από την Πελοπόννησο . Ωστόσο, τα οχυρωματικά έργα της πόλης ε

ξακολουθούσαν να είναι απόρθητα , δεδομένης της υποτυπώδους φύ σεως της ελληνικής πολιορκητικής τέχνης. Επομένως, οι Σπαρτιάτες περίμεναν έως ότου ε πενεργήσουν η σιτοδεία και οι πολιτικές δια μάχες .


535

Έξι μήνες μετά τη ναυμαχία σιους Αιγός Ποταμούς η λιμοκτο νία και μια ε πανάσιαση υποχρέωσαν την Αθήνα να αποδεχθεί τους όρους μιας συνθηκολόγησης. Μερικοί Αθηναίοι ολιγαρχικοί απέ σπασαν από τους Σπαρτιάτες ΤΙ1 διαβεβαίωση ότι η π όλη δε θα ισο πεδωνόταν, παρά τη λυσσαλέα ανrίδραση των Θηβαίων , των Κο ρινθίων και πολλών άλλων, που ήθελαν ΤΙ}V ολοκληρωτική κατα σιροφή της Αθήνας. Ο Εριάνθης, ο Θηβαίος σιρατηγός σιη ναυμα

χία σroυς Αιγός Ποταμούς , είχε προτείνει -όπως προέβλεπε και το σχέδιο του Υπουργού Οικονομικών των ΗΠΑ Χένρι Μόργκενταου ,

ο οποίος ήθελε να μετατραπεί η μεταπολεμική Γερμανία σε αγρο τικό κράτος-, όχι μόνο να ισοπεδωθεί η Αθήνα, αλλά να εξανδρα ποδισιούν οι Αθηναίοι και να μετατραπεί σε βοσκότοπο η έκταση

σιην οποία βρισκόταν η πόλη. Τελικά , οι Σπαρτιάτες αρκέσιηκαν σιο γεγονός ότι σιαμάτησε να υπάρχει η ηγεμονική Αθήνα και όλα όσα αντιπροσώπευε - καθώς οι Αθηναίοι αποqέχθηκαν να γκρεμίσουν τα Μακρά Τείχη και τα οχυρωματικά έργα σιον Πειραιά, να αφήσουν

ελεύθερες τις φόρου υποτελείς πόλεις-κράτη, 10 ναυτικό τους να μην υπερβαίνει τις


να επιτρέψουν σιους ολιγαρχικούς εξό

ρισιους να επισιρέψουν σιην πόλη, να εγκαθιδρύσουν ένα ολιγαρ χικό καθεσιώς και να συνάψουν μια σιρατιωτική συμμαχία με τη Σπάρτη. 25

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

lO

ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ;

Νικητές και ηττημένοι

(404-403

π.Κ)

Θάνατος ή ανανέωση; Η Αθήνα -ή η Ελλάδα- καταστράφηκε από τον πόλεμο; Πολλοί με λετητές της κλασικής περιόδου έχουν υποστηρίξει ότι η μεταπολε

μική ελληνική « παρακμή » και το επακόλουθο κύμα φτώχειας, κοι νωνικών αναταραχών και ταξικών αγώνων κατά τον

40

αιώνα α

πορρέουν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Οι ιστορικοί της βι κτοριανής εποχής θεωρούσαν ότι εκείνο που χάθηκε ήταν κυρίως

« όσα θα μπορούσαν να συμβούν», ότι η σύρραξη δεν έβαλε τέλος μόνο στην ιδέα της Αθήνας, αλλά και «στη δόξα της Ελλάδας» και στην επιρροή του ελληνικού πολιτισμού στην ευρύτερη Μεσόγειο. Ο Μπέρναρντ Χέντερσον, για παράδειγμα, τελειώνει τη στρα

τιωτική ιστορία του για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο με το μελαγ χολικό σχόλιο ότι , στην ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας , « για μισό αι ώνα, τα φώτα 11ταν στραμμένα στην Ηγεμονική Δημοκρατική Αθή να και στους λαϊκούς ηγ έτες της. Η Αθήνα έπεσε και η λάμψη δεν

τη φωτίζει πια. Η πόλη , παρά την πύρινη αλλά λανθασμένη ευγλωττία

537

ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ;

του Δημοσθένη, θα βρίσκεται στο εξής μονίμως στη σκιά» . Ο Άλφρεντ Ζίμερν, ένας ουτοπιστής που είχε αναμειχτεί στις εργασίες της Κοι

νωνίας των Εθνών , συνοψίζει τη βικτοριανή άποψη ότι ο πόλεμος ο ροθετεί μια τραγική διαχωριστική γραμμή στην αρχαία, αν όχι στην παγκόσμια, Ιστορία:

Για πενήντα θαυμαστά χρόνια, που αποτέλεσαν την πιο πλούσια και ευτυχισμένη περίοδο στην καταγεγραμμένη ιστορία μιας κοινότη τας , η Πολιτική και η Ηθική, οι βαθύτερες και ισχυρότερες δυνάμεις

της εθνικής και της ατομικής ζωής, συμβάδιζαν προς το πιο πλήρες

ιδανικό, αυτό ενός τέλειου πολίτη σε {να τέλειο κράτος. Όλες οι υ ψηλές έννοιες στην ανθρώπινη ζωή βρ(σκονταν κατά μήκος αυτllς της

ατραπού: η Ελευθερία, ο Νόμος και η Πρόοδος, η Αλήθεια και το Κάλλος, η Γνώση και η Αρετή, η Ανθρωπιά και η Θρησκεία. Τώρα,

οι θεοί τα κατακερμάτισαν.'

Βραχυπρόθεσμα, αυτές οι ζοφερές αποτιμήσεις ήταν ίσως ορθές. Λίγο μετά το τέλος της σύρραξης, το φθινόπωρο του

405,

η δημο

κρατία, επιβαρημένη από την ταπείνωση της στρατιωτικής ήπας και την απώλεια χιλιάδων φτωχών υποστηρικτών της που είχαν πεθάνει

στο Αιγαίο στη διάρκεια του Ιωνικού Πολέμου, άρχισε να εξασθενεί. Ύστερα από την επίσημη συνθηκολόγηση την άνοιξη του

404, η δη

μοκρατία αντικαταστάθηκε από ένα φαύλο ολιγαρχικό καθεστώς

(τους Τριάκοντα Τυράννους) , ενώ όι μέχρι τότε φόρου υποτελείς πό λεις «απελευθερώθηκαν» και τους επιτράπηκε να αυτοκυβερνηθούν. Η ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς σηματοδοτεί το τέλος των άμεσων εχθροπραξιών ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη, ωστοσο ο πό

λεμος δεν τέλειωσε επίσημα παρά μόνο την άνοιξη του

404,

όταν η

Αθήνα υποχρεώθηκε να αποδεχθεί ένα ολιγαρχικό πολίτευμα . Στη θέση μιας πεφωτισμένης δη}lοκρατικής ηγεμονίας, οι Σπαρ τιάτες προσπάθησαν με αδέξιο τρόπο να μετατρέψουν τις πρώην

538


φόρου υποτελείς πόλεις της αθηναϊκής ηγεμονίας σε προτεκτοράτα,

εγκαθιδρύοντας ολιγαρχικά πολιτεύματα , τα οποία , ό μως , δεν κα τάφεραν να προστατεύσουν τις περισσότερες πόλεις-κράτη της Μι

κράς Ασίας από την επιβολή μιας άμεσης ή σταδιακής περσικής ε πικυριαρχίας . Πολύ γρήγορα αποδείχθηκε ότι ο Λύσανδρος ήταν ε ντελώς διαφορετικός πολιτικός από τον Π ερικλή , ένας ολιγαρχικός

ιμπεριαλιστής του οποίου η βαναυσότητα δεν αμβλυνόταν από κά ποια αίσθηση μεγαλοπρέπειας. Ύστερα από ένα σύντομο εμφύλιο πόλεμο και την ανατροπή των

Τριάκοντα Τυράννων, η δημοκρατία αποκαταστάθηκε στην Αθήνα στα τέλη του

403. Για τα

επόμενα ε ξήντα χρόνια θα πρόσφερε στην

πόλη μια σχετική ηρε μία και σταθερότητα, αλλά ίσως και να την ο

δήγησε σε μια επικίνδυνη χαλάρωση, έως την επίθεσl1 του Φιλίπ που στη δεκαετία του

λέμου , το

340. Είκοσι πέντε χρόνια μετά το τέλος του πο 378, ιδρύθηκ ε μια δεύτερη Αθηναϊκή συμμαχία, χωρίς

τους επαχθείς φόρους υποτελείας ή τις δημεύσεις γης . Για μια ακό μα φορά ένας στόλος

300

τριήρεων περιπολούσε στο Αιγαίο και η

νέα συμμαχία θύμιζε περισσότερο τη Δήλια Συμμαχία παρά την πρώην καταπιεστική ηγεμονία . Οι Αθηναίοι πολίτες αποζημιώνο

νταν πλέον για να παρευρίσκονται στην Εκκλησία του Δήμου, ίσως επε ιδή τόσοι πολλοί φτωχοί κάτοικοι της πόλl1ς είχαν σκοτωθεί στις ναυμαχίες του Ιωνικού Πολέμου. Μερικοί μελετητές πιστεύουν ότι ο αθηναϊκός στόλος του 40υ αι

ώνα ήταν κατά διαστήματα μεγαλύτερος από εκείνον του 50υ αιώ να. Τα τείχη, που είχε διατάξει ο Λύσανδρος να κατεδαφιστούν υπό

τον ήχο αυλών, είχαν ανοικοδομηθεί μέσα σε έντεκα χρόνια , ενώ εί χαν επιπλέον ανεγερθεί οχυρωματικά έργα στα σύνορα της Αττικής, ώστε Ι) πόλη να έχει περισσότερες στρατηγικές επιλογές και, θεω ρητικά , να μπορεί να σταματά τους εχθρούς της πριν φτάσουν στις

εύφορες πεδιάδες που περιέβαλλαν την πόλη

-

καθώς στη διάρκεια

πολέμου οι πραγματικές ζημιές στη γεωργία της Αττικής είχαν πε -


539

ριoρισrεί σrις ετήσιες απώλειες των συγκομιδών και σrην παρεμπό διση των γεωργών να καλλιεργούν. τα κτήματά τους . Σχεδόν αμέσως μετά τον πόλεμο οι αγρότες επέσrρεψαν σroυς αμπελώνες και σroυς δενδρόκηπούς τους . Ύ σrερα από τη συνθηκολόγηση της Αθήνας και

την άρση της εξαετούς πολιορκίας σrα τέλη της άνοιξης του

404,

δεν υπήρξαν ούτε φαινόμενα σιτοδείας ούτε ένα μαζικό κύμα κατε σrραμμένων γεωργών της Απ ι κής που ήταν πρόθυμοι να εγκατα

λείψουν την πατρίδα τους για να πολεμήσουν ως μισθοφόροι. 2 Στον ταραγμένο μεταπολεμικό ελληνικό κόσμο ο παλιός επε κτατισμός της Αθήνας δε φάνταζε πλέον τόσο δυσάρεσroς. Αντίθε τα, η περσική απειλή είχε επανεμφανισrεί, η Σπάρτη φερόταν με α μείλικτο τρόπο, και υπήρχαν πλέον λιγότερα κεφάλαια για τη χρη

ματοδότηση θεατρικών παρασrάσεων και επιβλητικών ναών. Παρά τις σφαγές σrΙl Μυτιλήνη και σrη Μι]λο , αλλά και τη Σικελική Εκ σrρατεία, παραμένει ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα ζητήματα σrην

Iσroρία αν , σrην πραγματικότητα, η αθηναϊκή ηγεμονία που κατα σrράφηKε από τη Σπάρτη ήταν μια KαταπιεσrΙKή ηγεμονία που α

ποσπούσε διά της βίας χρήματα και ποδοπατούσε την τοπική αυτο νομία . Ή αν η Αθήνα του Περικλή ήταν η πολιτισμική ατμομιιχα νή της Ελλάδας, η οποία διοχέτευε κεφάλαια σrις τέχνες , και ήταν μια ασπίδα πρoσrασίας για τους φτωχούς και τους σrερημένoυς σε

όλο το Αιγαίο. 3 Σύντομα η Σπάρτη και η Αθήνα συμφιλιώθηκαν, καθώς και οι δυο αντιμετώπιζαν με καχυποψία την αναδυόμενη ισχύ της Θήβας και ι

του ενωμένου υπό την ηγεσία της Βοιωτικού Κοινού . Είκοσι χρόνια

μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου οι KατασrΡOφές και οι γενοκτονίες του παρελθόντος αποτελούσαν , άραγε, πλέον έναν ε φιάλτη του παρελθόντος; Αν ισχύει αυτή η αναθεωρητικιΙ άποψη, μήπως ο Θουκυδίδης (ο υποτιθέμενος ντετερμινιστής που ζούσε α

κόμα σrις αρχές της δεκαετίας του

in mediα res,

390)

σrαμάτησε την Iσroρία του

σrη μέση των πραγμάτων, το

411

για άλλους λόγους και


540

όχι επειδή αρρώστησε ή πέθανε; Ίσως, καθώς στη δεκαετία του

390

προσπαθούσε να ολοκληρώσει την εξιστόρηση της αφροσύνης της Αθήνας και της αναπόφευκτης τιμωρίας και παρακμής της , η ανα γέννηση της δημοκρατίας από τις στάχτες του πολέμου και της ολι

γαρχίας να τον ώθησε να αμφισβητήσει πολλές από τις απαισιόδο ξες κρίσεις στις οποίες είχε καταλήξει στη διάρκεια του πολέμου, ό ταν ήταν εξόριστος.

Φαίνεται ότι Ξενοφώντας, ο οποίος συνεχίζει την εξιστόρηση των γεγονότων μετά το

411 , ήταν

ένας από τους ελάχιστους σύγχρονους

ιστορικούς που αποδεχόταν την άποψη του Θουκυδίδη ότι ο πόλε μος είχε διαρκέσει είκοσι εφτά έτη

431

και τέλειωσε το

405

-

ότι, δηλαδή , είχε ξεκινήσει το

με την ήπα στους Αιγός Ποταμούς και την

επακόλουθη συνθηκολόγηση της Αθήνας το

404. Άλλοι ιστορικοί, ό

πως ο Θεόπομπος και ο Κράτιππος, θεωρούσαν ότι, στην πραγμα τικότητα, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος τέλειωσε το

394

και , άρα

διήρκεσε συνολικά τριάντα εφτά χρόνια . Σύμφωνα με αυτή την ά ποψη, οι εχθροπραξίες σταμάτησαν όταν ο σπαρτιατικός στόλος ητ τήθηκε από τους Αθηναίους στl1 ναυμαχία της Κνίδου

(394).

Μόνο

τότε το σπαρτιατικό εκστρατευτικό σώμα υποχρεώθηκε να επιστρέ ψει από την Ιωνία στη Σπάρτη για να αντιμετωπίσει την αναδυόμε

νη θηβαϊκή απειλή , ενώ ήδη είχαν ανοικοδομηθεί τα Μακρά Τε ίχη της Αθήνας , με συνέπεια να φτάσε ι σε ένα οριστικό τέλος ο διπολι κός κόσμος της αθηναϊκής και της σπαρτιατικής ηγεμονίας. Τα ιστορικά έργα του Θεόπομπου και του Κράτιππου έχουν χα

θεί, με εξαίρεση ελάχιστα αποσπάσματα . Ωστόσο , ενδέχεται να α ντικατόπτριζαν τη γενικά ισχύουσα άποψη ότι η Αθήνα δεν ηπήθη κε στον « Πελοποννησιακό Πόλεμο» το

405/404, αλλά ότι για μια διε

τία υποχρεώθηκε να αναδιπλωθεί -όπως είχε συμβεί και ύστερα α πό την πανωλεθρία στη Σικελία-, πριν ξαναβρεί την αποφασιστικό τητά της , αποκτήσει πάλι μια παραπλήσια ισχύ και καταφέρει το

394

να επιτύχει μια μόνιμη ειρήνη με τη Σπάρτη .


541

Το τέλος του 'ΧΡυσού ελληνικού αιώνα; Σε ένα από τα αρχικά χωρία του έργου του ο Θουκυδίδης δικαιολο

γεί τη μακροσκελή αφήγησή του επικαλούμενος, εν μέρει, την έ κταση των δεινών που προκάλεσε η σύρραξη:

Avrίθετα , ο τωρινός πόλεμος και σε μεγάλο μάκρος τράβηξε και συμ φορές στη διάρκειά του έφερε στην Ελλάδα τέτοιες , που όμοιές τους

δεν είχε γνωρίσει Οε ίσο χρονικό διάστημα . Πραγματικά, ποτέ άλ λοτε δεν κυριεύτηκαν και δεν ερημώθηκαν τόσες πόλεις , άλλες από

.

τους βαρβάρους κι άλλες από τους ίδιους τους Έλληνες που πολε-

μούσαν μεταξύ τους (μερικές μάλιστα απ' αυτές άλλαξαν και κατοί κους μετά την άλωσή τους)' ποτέ άλλοτε δεν έγιναν τόσες εξορίες και τόσοι σκοτωμοί, άλλοι σαν άμεσο αποτέλεσμα του πολέμου κι άλλοι εξαιτίας των εμφύλιων σπαραγμών . 4

Είναι φανερό ότι κάτι είχε χαθεί στα είκοσι εφτά έτη του πολέ μου, ο οποίος , στην πραγματικότητα, υπήρξε ο πρώτος μεγάλος εμ

φύλιος πόλεμος στην ιστορία της Δύσης. Όμως, ποια ακριβώς ήταν

αυτή η απώλεια, ώστε να εξηγεί για ποιο λόγο η Αθήνα, η οποία εί

χε κάποτε αποτελέσει την αιχμή του δόράτος μιας Πανελλήνιας Συμ μαχίας που κατατρόπωσε

250.00

Πέρσες μαχητές, δεν μπόρεσε στα

μέσα του 40υ αιώνα να προστατεύσει τον εαυτό της από την εισβο

λή μόνο

40.000

Μακεδόνων μαχητών; Ανάμεσα στις λαμπρές νίκες

στο Μαραθώνα και στη Σαλαμίνα

(490 και 480 αντίστοιχα) και στην

τραυματική ήπα των Ελλήνων από τον Φίλιππο Β' και τον Μέγα

Αλέξανδρο στη Χαιρώνεια

(338)

μεσολάβησε ο Πελοποννησιακός

Πόλεμος, ο οποίος άφησε ανυπέρβλητα ψυχολογικά και υλικά τραύ ματα .

Σε μεγάλο βαθμό η σημερινή εικόνα που έχουμε για το λαμπρό κλασικό ελληνικό πολιτισμό του 50υ αιώνα αποτελεί δημΙΟύργημα

542

ΠΕΛΟΠΟ Ν ΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

των μεταγενέστερων Αθηναίων ρητόρων του 40υ αιώνα . Ρήτορες ό πως ο Δημοσθένης και ο Ισοκράτης υπενθύμιζαν τακτικά στα ακρο ατήριά τους πόσο διαπρεπείς ήταν οι πρόγονοί τους, πριν από την έ ναρξη του μεγάλου «Αθηναϊκού Πολέμου». Σύμφωνα με την κοινά α

ποδεκτή άποψη, αυτός υπήρξε η αιτία της καταστροφής, αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο οι Έλληνες είχαν γίνει τόσο μικρόψυχοι, ώστε

υποκλίνονταν με δουλοπρέπεια στον Βασιλιά της Περσίας αντί να κατατροπώνουν το στρατό του. Μισό αιώνα μετά το τέλος του πολέ

μου ο Ισοκράτης υπενθύμιζε -με στομφώδη αλλά όχι πάντα με α κριβή τρόπο- στους Αθηναίους τις αιματηρές επιπτώσεις που είχε στην πόλη τους αυτός ο αποτρόπαιος πόλεμος .

Στη Δάτο χάθηκαν δέκα χιλιάδες οπλίτες μαζί με τους συμμάχους , στη Σικελία σαράvrα χιλιάδες και διακόσιες σαράvrα τριήρεις και στη

ναυμαχία στον Ελλήσποvrο , τελευταία, διακόσια πλοία . Πόσα πλοία ανά δ έ κα και πέvrε και περισσότερα χάθηκαν , και πόσοι άνθρωποι

κατά χιλιάδες σκοτώθηκαν , ποιος θα μπορούσε να μετρήσει;5 Σύμφωνα με την κοσμοαντίληψη του Ισοκράτη , ο επεκτατισμός

και η αλαζονεία είχαν καταστρέψει την Αθήνα, και στη συνέχεια και τη Σπάρτη, καθώς οι ελληνικές πόλεις-κράτη είχαν διαρρήξει την Πανελλήνια Συμμαχία τους εναντίον του κοινού εχθρού, της Περ σίας . Η αναγεννημένη Αθήνα του 40υ αιώνα, παρά την ιδιοφυία του

Πλάτωνα, αλλά και την άνθηση τόσο του ιδιαίτερου ζωγραφικού ρυθ μού που υπάρχει στα ερυθρόμορφα αγγεία όσο και της ιδεαλιστικής μαρμαρογλυπτικής, ήταν μια εντελώς διαφορετική πόλη . Φαινομε νικά, η παρακμή της οφειλόταν στην απώλεια των φόρων υποτελεί ας, στην καταστροφή του στόλου της και στις δαπάνες για τη ναυ

πήγηση ενός νέου, στη διασπάθιση των χιλιάδων ταλάντων που απο τελούσαν το απόθεμα της πόλης, στον πολιτικό αναβρασμό και στην ταπείνωση που είχε προκαλέσει η κατοχή της πατρογονικής γης. Αλλά


543

και ο συνδυασμός των δεινών που προκάλεσε ο λοιμός, ο εφιάλτης στη Σικελία και οι τρομακτικές απώλειες στον Ιωνικό Πόλεμο, μαζί με τις

βίαιες μεθόδους καταστολής που είχαν εφαρμοστεί στη Μυτιλήνη, στη Σκιώνη και στη Μήλο και εξακολουθούσαν να κατατρύχουν τους

Αθηναίους πολίτες , συνέβαλε ώστε η Αθήνα να είναι μια διαφορετι κή πόλη . Η άποψη, λοιπόν, ότι μετά τον πόλεμο υπήρξε μια παρακ μή της ελληνικής κουλτούρας ήταν και είναι γενικά αποδεκτή, τότε

και σήμερα: το μεγαλείο του 50υ αιώνα αντιπαραβάλλεται με την πα ρακμή του 40υ αιώνα, με τον Π ελοποννησιακό Πόλεμο να αποτελεί

τη διαχωριστική γραμμή. Φυσικά , αυτή η συλλογιστική είναι εν μέ

ρει αυθαίρετη, είναι μια επινόηση που οφείλεται στο νεότερο ημε-' ρολόγιο . Το σημερινό σύστημα χρονολόγησης, που αντικατέστησε τη μέθοδο που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι -και οι οποίες είχαν αΥΙίστοιχα ως εναρκτήρια ημερομηνία τη θέσπιση των Ολυμπιακών Αγώνων και την ίδρυση της Ρώμης- επινοήθηκε τον

60

μ.Χ. αιώνα . Ανέκυψε, λοιπόν , ένα παράδοξο ιστορικό επινόημα : αρ

χίσαμε να βλέπουμε το παρελθόν μέσα από μια σειρά διακριτών « αι ώνων» , που οροθετούΥΙαι από τη γέννηση του Ιησού Χριστού . Επο

μένως , η Αθήνα ηπήθηκε από τη Σπάρτη στα <<τέλη του 50υ π.χ. αι ώνα». Υφίσταται, άραγε , ένας συσχετισμός ανάμεσα στην ήπα της

Αθήνας και σε ένα fin

de siecle,

ένα τέλος μιας ιστορικής περιόδου ;6

Τουλάχιστον για δεκατέσσερις αιώνες, όσοι μελετούσαν llιν Αρχαία Ελλάδα το πίστευαν. Ως εκ τούτου ο ΧέΥΙερσον είχε, σε γε νικές γραμμές, υποστηρίξει ότι ο χρυσός αιώνας της Αθήνας ξεκίνησε με τις νίκες σε βάρος των Περσών και τέλειωσε με την ολοκλήρωση

του Πελοποννησιακού Πολέμου . Επειδή σήμερα δίνουμε ιδιαίτερη αξία στην ιδέα ότι ο κάθε αιώνας είναι μοναδικός -ο 180ς αΗδνας εί ναι αυτός της Αμερικής, ο 190ς αυτός των αξιών , ο 20ός αυτός του

μΟΥΙερνισμού-, έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε ότι ο 40ς αιώνας ή ταν μια εποχή παρακμής και αποτελούσε μια ωχρή απομίμηση του

50υ αιώνα, ο οποίος είχε προηγηθεί και στον οποίο είχαν αποδεκα-

544


τιστεί οι Έλληνες εξαιτίας ενός φριχτού πολέμου που τέλειωσε το

404.

Αν συνυπολογίσουμε ότι ο Σωκράτης, που ενσάρκωνε τον Αθη ναϊκό Διαφωτισμό του 50υ αιώνα, θανατώθηκε το

399,

τότε είναι

σχεδόν ολοκληρωμένη η εικόνα της εξόφθαλμης διαφοροποίησης (ή, μάλλον, της καθοδικής πορείας) σε σύγκριση με τα προηγούμενα ε κατό λαμπρά χρόνια. Σύμφωνα με αυτή τη συλλογιστική , ένας με

γάλος άντρας, ο Περικλής, και ο νηφάλιος αντίστοιχός του , ο Αρχί δαμος, ξεκίνησαν έναν πόλεμο που ολοκληρώθηκε με τις δυο πόλεις να έχουν ως ηγέτες τους δυο εντελώς διαφορετικΟύς άντρες, τον Αλκι

βιάδη και τον Λύσανδρο, οι οποίοι ήταν περισσότερο πολυμήχανοι και αξιόμεμmοι από τους ηγέτες της Αθιίνας και της Σπάρτης που ανήκαν στην παλαιότερη γενιά.

Επιπλέον, οι κορυφαίοι δραματουργοί Σοφοκλής και Ευριπίδης

πέθαναν το

406. Αυτή

η σύμπτωση ενίσχυσε την κοινή πεποίθηση ό

τι η τριάδα που αποτελούν ο Αισχύλος , ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης ήταν διανοητές του 50υ και όχι του 40υ αιώνα. Άραγε, η τελειότητα της τραγωδίας σταμάτησε να υφίσταται, όταν η νίκη της Σπάρτης εί χε ως αποτέλεσμα να σταματήσουν να υπάρχουν οι μοναδικές συν θήκες που εΠ{ϊρεψαν να ανθήσει αυτό το είδος της ποιητικής τέ

χνης στην ηγεμονική Αθήνα; Και , άραγε, η Αρχαία Κωμωδία του 50υ αιώνα τελειώνει με τα τελευταία έργα του Αριστοφάνη, στην

πρώτη δεκαετία μετά τον πόλεμο; Ασφαλώς, θα είχαμε σήμερα διαφορετικές απόψεις, αν όλα είχαν ξεκινήσει το

470 και είχαν τελειώσει το 440. Ωστόσο, παραμένει α ναπ6ντητο ένα εξίσου ενοχλητικό ερώτημα: το χάος και τα δεινά που προκάλεσε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος συσχετίζονταν με την

ελληνική προσπάθεια ολοκλήρωσης που πραγματοποιήθηκε στο τε λευταίο τρίτο του 50υ αιώνα; Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η ιδιο φυής ανάλυση του Θουκυδίδη, ότι τα σημαντικότερα έργα του Ευ ριπίδη -η Μήδεια, ο Ιππόλυτος, οι Τρωάδες και οι Bάκxαt- αποτελούσαν

μια αντίδραση στη συνεχιζόμενη βαναυσότητα των Αθηναίων, ότι η


σκέψη του Πλάτωνα από τη δεκαετία του

545

380 έως εκείνη του 370 ή

ταν αποκλειστικά παράγωγο τόσο της «αναζήτησης της αλήθειας» από το δάσκαλό του Σωκράτη, που περιφερόταν στην πόλη, όσο και τη δικής του αποξένωσης από τη δημοκρατία εξαιτίας των εμφύλιων

συγκρούσεων, ή ότι οι καλύτερες κωμωδίες του Αριστοφάνη -{)ι Αχαρ νής, η Εψήνη και η Λυσιστράτη- ήταν εκφράσεις αντίδρασης στις συ νεχείς ήπες στη διάρκεια του πολέμου; Η ιδέα ότι ο πόλεμος γέννησε

αριστουργηματικά έργα τέχνης είναι ίσως πολύ ενοχλητική για να την αποδεχθούμε, ιδίως όταν διανοούμενοι όπως ο Αντιφώντας, ο Γορ

γίας και ο Θουκυδίδης όχι μόνο επηρεάστηκαν από τη σύρραξη, αλ λά διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στο εξελισσόμενο δράμα. Ωστό σο, ποιες ήταν ανθρώπινες και υλικές απώλειες στη διάρκεια αυτών των είκοσι εφτά τρομακτικών ετών;

Τα κατάλοιπα του πολέμου Από υλική άποψη, οι άμεσες ζημιές που υπέστη ο ελληνικός κόσμος εξαιτίας αυτού του εικοσιεφτάχρονου εμφύλιου πολέμου ήταν τρο μακτικές. Για αυτό ακριβώς το λόγο η αποκατάσταση των υλικών ζημιών μέσα σε μια δεκαετία ήταν εξίσου εντυπωσιακή . Η απαρίθ

μηση των ζημιών και των νεκρών είναι καταθλιπτική. Σχεδόν μια ο λόκληρη γενιά Αθηναίων ηγετών (οι οποίοι συμμετείχαν σε πολύ πε ρισσότερες μακρινές πολεμικές επιχειρήσεις από τους Σπαρτιάτες

ομολόγους τους και ηπήθηκαν σε πολύ περισσότερες μάχες) χάθη κε στον πόλεμο , καθώς άλλοι σκοτώθηκαν εν ώρα δράσης, άλλοι ε

ξορίστηκαν και άλλοι είδαν την πολιτική τους σταδιοδρομία να κα ταστρέφεται εξαιτίας της σύρραξης. Από αυτή την άποψη , ο Ισο κράτης δεν υπερέβαλλε όταν ισχυριζόταν ότι οι ψεγάλες οικογένει ες» της Αθήνας , που είχαν επιβιώσει από στάσεις και από την περ σικ)} εισβολή, εξαλείφθηκαν . Ελάχιστοι από τους επιφανείς Αθιι -

546


ναίους πέθαναν από φυσικά αίτια ή , τουλάχιστον , ο θάνατός τους δε σχετιζόταν με τα γεγονότα του πολέμου, για την έναρξη του οποίου ήταν συνυπεύθυνοι.

Στην Αθήνα όλοι σχεδόν οι ηγέτες που διαδραμάτισαν μείζονα πολιτικό ή στρατιωτικό ρόλο χάθηκαν στη διάρκεια του πολέμου . Η

συνοπτική απαρίθμηση των νεκρών στρατηγών και πολιτικών ηγε τών είναι συγκλονιστική , καθιδς ο ετήmος φόρος αίματος παρέμεινε σταθερός σε όλη τη διάρκεια του πολέμου: Αλκιβιάδης (εξορίστηκε δύο φορές και δολοφονήθηκε το

404 λίγο μετά το τέλος του πολέ 411 στην Αθήνα) , Αντιφώντας (ε κτελέστηκε το 411 στην Αθήνα), Ασώπιος (πέθανε το 428 στη Λευ κάδα) , Δημοσθένης (εκτελέστηκε το 413 στη Σικελία), Ευριπίδης (σκο τώθηκε το 429 στη Σπάρτωλο) , Ευρυμέδοντας (σκοτώθηκε το 413 σε μια ναυμαχία στις Συρακούσες) , Θράσυλλος (εκτελέστΙ]Κε το 406 μα μου) , Ανδροκλής (δολοφονήθηκε το

ζί με άλλους στρατηγούς μετά τη ναυμαχία στις Αργινούσες) , Ιππο κράτης (σκοτώθηκε το

424 στο Δήλιο) ,

Κλέωνας (πέθανε το

423

στην

Αμφίπολη) , Κλεοφώντας (δολοφονήθηκε το 404 στην Αθήνα) , Λάχης (σκοτώθηκε το

418 στη Μαντίνεια), Λάμαχος (σκοτώθηκε το 413 στη Σικελία) , Μελήσανδρος (σκοτώθηκε το 429 στη Λυκία) , Νικίας (ε κτελέστηκε το 413 στη Σικελία) , Ξενοφώντας (σκοτώθηκε το 429 στη Σπάρτωλο) , Περικλής (πέθανε το 429 από το λοιμό) , οι τρεις γιοι του (οι δύο πέθαναν από το λοιμό και ο τρίτος εκτελέστηκε στην Αθήνα),

Προκλής (σκοτώθηκε το

426 στην Αιτωλία), Υπέρβολος (δολοφονή 411 στη Σάμο) , Φιλοκλής (εκτελέστl]κε το 405 μετά τη ναυ μαχία στους Αιγός Ποταμούς) , Φορμίωνας (πέθανε το 428 αφού πρώ τα κατηγορήθl1κε για διαφθορά), Φρύνιχος (δολοφονήθηκε το 411 . στην Αθήνα) και Χαροιάδης (πέθανε το 426 στη Σικελία). θηκε το

Αν τουλάχιστον είκοσι δύο εκλεγμένοι Αθηναίοι στρατηγοί σκο τώθηκαν σε μάχες Ι] ο θάνατός τους ήταν άμεση συνέπεια του πο λέμου , το τίμημα που πλήρωσε η ηγεσία της Σπάρτης ήταν μικρό τερο , εξαιτίας του γεγονότος ότι , στις δυο πρώτες δεκαετίες του πο-


547

λέμου, οι Σπαρτιάτες δεν έστελναν τους στρατιωτικούς τους διοικη τές σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του ελληνικού κόσμου

-

και τελικά

επικράτησαν στη σύρραξη. Παρ' ό~α αυτά, οι πιο ευφυείς στρατιω τικοί εγκέφαλοι της Σπάρτης (κάτι που δεν ήταν πάντα οξύμωρο) χάθηκαν στον πόλεμο, κυρίως στην τελευταία δεκαετία του στο α νατολικό Αιγαίο: Αλκαμένης (σκοτώθηκε το

412 στο Σπείραιο),

Βρα

σίδας (σκοτ<δθηκε το 423 στην Αμφίπολη), Επιτάδας (σκοτώθηκε το 425 στην Πύλο), Ευρύλοχος (χάθηκε το 426 στις Όλπες), Ευθύδημος (σκοτώθηκε το 413 στη Σικελία), Θώρακας (εκτελέστηκε το 404 για οικονομικές ατασθαλίες), Ιπποκράτης (σκοτώθηκε το 408 στη Χαλ κηδόνα), Καλλικρατίδας (πνίγηκε το 406 κοντά στη Μυτιλήνη), Λα βώτας (σκοτώθηκε το 408 στην Ηράκλεια) , Μακάριος (σκοτώθηκε το 426 στις Όλπες), Μίνδαρος (σκοτώθηκε το 410 στον Ελλήσπο ντο), Ξενάρης (σκοτώθηκε το 420 στη βόρεια Ελλάδα), Σάλαιθος (ε κτελέστηκε το 427 στην Αθήνα), Τιμοκράτης (σκοτώθηκε το 429 στη Ναύπακτο) και Χαλκιδέας (σκοτώθηκε το 412 κοντά στη Μίλητο) . Ο Θουκυδίδης αναφέρει ρητά ότι 22 Σπαρτιάτες και Αθηναίοι στρα τηγοί σκοτώθηκαν σε κάποιου είδους χερσαία σύγκρουση. Πόσοι απλοί Έλληνες σκοτώθηκαν στον πόλεμο ; Στις αρχαίες πηγές τις περισσότερες φορές χρησιμοποιούνται οι επιθετικοί προσ

διορισμοί «πολύς αριθμός»

11

« πολλοί» αντί να παρατίθεται ο ακρι

βής αριθμός . Δεκάδες χιλιάδες ανώνυμοι Έλληνες, που η ζωή τους έχει λησμονηθεί, κρύβονται πίσω από αυτούς τους γενικευμένους ό

ρους. Παρ' όλα αυτά , αν προσθέταμε όλους τους αριθμούς των νε κρών που παραθέτουν ο Θουκυδίδης , ο Διόδωρος Σικελιώτης και ο Ξενοφώντας για τις περισσότερες από τις

150

συμπλοκές , ενέδρες,

πολιορκίες και κάθε είδους μάχες που διεξήχθησαν στον εικοσιε φτάχρονο πόλεμο, τότε τουλάχιστον

43.000

Έλληνες σκοτώθηκαν

στις πολεμικές ε πιχειρήσεις - ένας αριθμός που αποτελεί κλάσμα του πραγματικού συνόλου, καθώς, στην πλειονότητα των περιmώσεων , οι αρχαίοι ιστορικοί δεν αναφέρουν πόσοι σκοτώθηκαν.

548


Για τις πολεμικές απώλειες των Αθηναίων τουλάχιστον, ο Μπά ρι Στράους έκανε μια παρόμοια προσπάθεια. Συγκέντρωσε όλους

τους αριθμούς που αναφέρονται στην αρχαιοελληνική γραμματεία, και , σε συνδυασμό με μερικές λογικές υποθέσεις, κατέληξε στο ιδι αίτερα συντηρητικό συμπέρασμα ότι

12.600

5.470 οπλίτες και τουλάχιστον

θήτες σκοτώθηκαν στη διάρκεια του πολέμου . Κατά μία έν

νοια, το γεγονός ότι η τελευταία δεκαετία του πολέμου αποδείχθη κε ένα λουτρό αίματος για τους φτωχούς, που κωπηλατούσαν στις τριήρεις και χάθηκαν σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του Αιγαίου , ε

ξηγεί ενδεχομένως για ποιο λόγο υπήρχαν λιγότερες εσωτερικές ε ντάσεις στην αθηναϊκή δημοκρατία κατά τον

40 αιώνα.

Ένα από τα

πολλά κληροδοτήματα του Πελοποννησιακού Πολέμου ήταν το γε

γονός ότι οι υπερβολικά μεγάλες απώλειες στις ναυμαχίες αλλοίω σαν την αναλογία ανάμεσα στους ακτήμονες φτωχούς κα ι στους ο πλίτες που αποτελούσαν τη μεσαία τάξη, με συνέπεια οι θήτες να μει

ωθούν ίσως και κατά

20% σε σχέση με όσους ανήκαν στη μεσαία και

στην ανώτερη τάξη.7 Όμως, ακόμα και αν με βάση αυτή τη συντηρητική εκτίμηση οι

απώλειες των Αθηναίων στις καταγεγραμμένες μάχες ανέρχονταν σε

20.000 άντρες ,

ο αριθμός αυτός αποτελεί μόνο την κορυφή του πα

γόβουνου. Οι ενήλικες άρρενες πολίτες της Αθήνας μειώθηκαν , είτε εξαιτίας της μακροχρόνιας στρατιωτικής υπηρεσίας είτε εξαιτίας

του λοιμού είτε εξαιτίας της σιτοδείας, από περίπου

40.000 στην αρ

χή του πολέμου σε περίπου

15.000 όταν η πόλη συνθηκολόγησε - έ 60%. Αν στους στρατιώτες προσθέσουμε τουλάχιστον 80.000 κατοίκους της Αττικής κάθε ηλι να ποσοστό απωλειών που ανέρχεται σε

κίας που χάθηκαν εξαιτίας του λοιμού (δεν υπάρχουν στοιχεία για όσους πέθαναν τα επόμενα χρόνια εξαιτίας της σιτοδείας ή ασθε νειών) , τότε περισσότεροι από

100.000

Αθηναίοι κάθε κοινωνικής

προέλευσης πέθαναν από αιτίες που είχαν άμεση σχέση με τον πό λεμο (χωρίς να συνυπολογίζονται οι αΠ6)λειες που είχαν οι συμμα-


549

χικές και οι φόρου υποτελείς πόλεις-κράτη}. Για να κατανοήσουμε με σημερινούς όρους ποιες επιmώσεις είχε στην Απική η απώλε ια

του ενός τρίτου του συνολικού πληθυσμού της, ας υποθέσουμε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν έχασαν

400.000 στρατιώτες στο Β' Παγκό σμιο πόλεμο από ένα συνολικό πληθυσμό 133 εκατομμυρίων (0,33%), αλλά αντίθετα τους εκατονταπλάσιους - δηλαδή , ότι είχαν 44 εκα τομμύρια νεκρούς στο ευρωπαϊκό και στο ιαπωνικό θέατρο των πο

λεμικών επιχειρήσεων. Η Θήβα, αντίθετα, που δεν καταλήφθηκε και δε διακύβευσε την οπλιτική της ισχύ σε καμία άλλη μάχη εκτός από εκείνη του Δηλίου, βγήκε ενισχυμένη από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Οι περιορι σμένες απώλειές της σε σύγκριση με εκείνες των παραδοmακών α

ντιπάλων της, μαζί με τον εκδημοκρατισμό των βοιωτικών πόλεων, εξηγούν εν μέρει την αύξηση της επιρροής της τον

40

αιώνα . Επι

πλέον, οι Θηβαίοι είχαν τη δυνατότητα να λεηλατούν κατά βούληση τις συνοριακές περιοχές της Απικής, οι οποίες στην αρχαιότητα ή

ταν διάσημες για την αφθονία των πόρων τους. Στη μάχη του Δηλίου πέθαναν μόνο

500 Βοιωτοί οπλίτες και 1.000 ελαφρά οπλισμένοι πε 1.000 περίπου Βοιωτοί να σκοτώθηκαν πολιορκώ

ζοί. Ίσως άλλοι

ντας ή υπερασπίζοντας μικρές πόλεις, όπως οι Πλαταιές, η Μυκα

λησσός και οι Θεσπιές . Εν πάση περιmώσει, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος υπήρξε επωφελής για τη Θήβα και ζημιογόνος για την Αθή να και τη Σπάρτη, και τα πολιτικά γεγονότα της επόμενης τριακο νταετίας αντικατοmρίζουν αυτή την πραγματικότητα . Όπως η Σπάρτη και η Αθήνα είχαν αρχίσει να ερίζουν μετά την

πανελλήνια νίκη σε βάρος της Περσίας στην οποία είχαν αποτελέ σει την αιχμή του δόρατος, παρόμοια η Θήβα και η Σπάρτη ήρθαν σε αντιπαράθεση σχεδόν αμέσως μετά την ήπα της Αθήνας . Φαι νομενικά, διαφώνησαν για την τεράστια λεία που προερχόταν από τη λαφυραγώγηση της Απικής και ήταν συγκεντρωμένη στη Δεκέ λεια. Όμως, το πρόβλημα που θα διαιρούσε την Ελλάδα τα επόμε-


550

να πενήντα χρόνια ήταν ανεπίλυτο: η Θήβα ήταν εξίσου ισχυρή με τη Σπάρτη' ο στρατός της ήταν εξίσου μεγάλος και, σύντομα , θα α

ποδεικνυόταν ανώτερος και οι πολιτικοί της θεσμοί φιλελευθερο ποιούνταν, ενώ η Σπάρτη αναδιπλωνόταν σε έναν ολοένα και μεγα

λύτερο συντηρητισμό . 8 γ πάρχουν ελάχιστες πληροφορίες για τον αριθμό των απωλειών που υπέστησαν στη διάρκεια του πολέμου οι υπόλοιπες πόλεις-κρά

τη. Για παράδειγμα, δε γνωρίζουμε πόσοι άντρες από τις συμμαχικές πόλεις και των δύο παρατάξεων σκοτώθηκαν στα χρόνια του Ιωνικού

Πολέμου, στη διάρκεία του οποίου βυθίστηκαν, συνολικά , σχεδόν

500

αθηναϊκές και πελοποννηmακές τριήρεις . Όπως επίσης δεν έχουμε στοιχεία για τον ακριβή αριθμό των Ελλήνων που σφαγιάστηκαν στη Μυτιλήνη , στην Κέρκυρα , στη Σκιώνη και στη Μήλο , ή για το συνο

λικό αριθμό όσων σκοτώθηκαν στις

21

πολιορκίες, στις εκατοντάδες

αψιμαχίες και επιδρομές, ή στη Σικελική Εκστρατεία , στην οποία χά θηκαν περίπου

45.000 οπλίτες και ναύτες από την Αθήνα και τις συμ

μαχικές πόλεις, αλλά και ένας άγνωστος αριθμός Σικελών.

Οι υλικές απώλειες ήταν εξίσου σημαντικές, αλλά είναι ακόμα πιο δύσκολο να τις υπολογίσουμε. Στο τέλος του πολέμου ο αθηναϊκός στόλος δεν είχε παραπάνω από

400

έως

500 αθηναϊκά

12 τριήρεις . Ίσως περισσότερα από

πλοία χάθηκαν στη διάρκεια ολόκληρου του

πολέμου, χωρίς να συνυπολογίζονται τα πλοία των συμμαχικών πό λεων. Ο συνολικός αριθμός των ελληνικών πλοίων που καταστρά φηκαν θα πρέπει να ήταν διπλάσιος. ΤΟ σύνολο των οικονομικών α ποθεμάτων της Αθήνας διασπαθίστηκε . Τον

40

αιώνα το λειτούρ

γημα της τριηραρχίας το μοιράζονταν αρκετοί εύποροι πολίτες, γε

γονός που υποδηλώνει ότι δεν υπήρχαν πλέον εκατοντάδες Αθηναί οι που ήταν αρκετά πλούσιοι, ώστε να μπορεί ο καθένας από αυτούς μεμονωμένα να αναλαμβάνει την εξάρτιση μιας τριήρους .

Παρόλο που η αγροτική υποδομή της Απικής δεν υπέστη' μόνι μες ζημιές από τις ετήσιες πελοποννησιακές εισβολές -για παρά-


55 1

δειγμα, τα δέντρα και τα αμπέλια ήταν πάρα πολλά και ήταν πολύ δύσκολο να ξεριζωθούν, ώστε να είναι εφικτή η συστηματική κατα στροφή τους-, πολλά από τα πλουσιότερα αγροκτήματα των πεδιά

δων της Αττικής λεηλατούνταν για μια ολόκληρη σχεδόν δεκαετία. Οι αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι

20.000

δούλοι κατέφυγαν στη Δε

κέλεια και σχολιάζουν την αύξηση τόυ πλούτου της Βοιωτίας, κα θώς οι λαφυραγωγοί και οι επιδρομείς δρούσαν ανεμπόδιστοι τα τε

λευταία έτη του πολέμου . 9 Άλλες ελληνικές πόλεις , όπως η Μήλος , η Σκιώνη, η Τορώνη και οι Πλαταιές, καταστράφηκαν. Κάποιες ισοπεδώθηκαν εκ θεμελίων,

ενώ σε άλλες εγκαταστάθηκαν έποικοι. Μερικές σημαντικές πόλεις κράτη , όπως το Άργος, η Χίος, η Κέρκυρα , η Λέσβος και η Σάμος,

βυθίστηκαν σε εμφύλιες συρράξεις . Άλλες, όπως η Αμφίπολη, η Κό ρινθος, η Μαντίνεια και τα Μέγαρα , είδαν την ύπαιθρό τους να δια σχίζεται από στρατούς και να μετατρέπεται σε πεδίο επανειλημμέ νων μαχών. Οι Αθηναίοι εισέβαλλαν στην πεδιάδα της Μεγαρίδας

δυο φορές ετησίως κατά το μεγαλύτερο μέρος του Αρχιδάμειου Πο λέμου, με συνέπεια να υποστεί, κατά πάσα πιθανότητα, περισσότε ρες ζημιές από την Απική ή οποιαδήποτε άλλη περιοχή της ελλά

δας

-

καθώς τροφοδοτούσε χιλιάδες Πελοποννήσιους που τη διέ

σχιζαν για να εισβάλουν στην Απική, ενώ, μετά την αποχώρηση του

πελοποννησιακού στρατού, τη λεηλατούσαν οι οργισμένοι Αθηναίοι για να εκδικηθούν .

Χαμένα όνειρα; Ωστόσο, οι θάνατοι, οι λεηλασίες και οι ασθένειες δεν είχαν ως συ

νέπεια να βυθιστεί η Ελλάδα στην έσχατη ένδεια, να καταστραφούν τα αγροκτήματά της ή να μειωθεί ο πληθυσμός της υπαίθρου. Αντί

θετα, το αντίτιμο που πλήρωσε η Ελλάδα για τον πόλεμο ήταν το τέ-

552


λος μιας περιόδου υλικής υπεραφθονίας και πνευματικής δημιουρ γίας. Η ευημερία και η αφθονία, που υπήρξαν μετά τους Περσικούς

Πολέμους, ανήκαν πια στο παρελθόν . Στα επόμενα χρόνια δεν υ πήρχαν πλέον οι δυνατότητες να χρηματοδοτούνται και να επιδο τούνται οι τέχνες και τα γράμματα . Το ψυχολογικό τραύμα που ά

φησε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος -τα φυλετικά μίση , ο πολιτικός φατριασμός και οι προσωπικές αντεκδικήσεις- θα μάστιζαν την Ελλάδα για δεκαετίες, έστω και αν στη μεταγενέστερη γραμματεία οι συνέπειες αυτές μνημονεύονται αποσπασματικά και με τη μορφή

ανεκδότων ή φημών. '

Οι μεταπολεμικές κωμωδίες του Αριστοφάνη, οι πραγματείες του Ξενοφώντα και το ουτοπικό έργο του Πλάτωνα αντικατοmρίζουν

την ύπαρξη ενός είδους κρίσης εμπιστοσύνης στην αθηναϊκή πολι τεία, και παρέχουν έμμεσες πολιτικές ή οικονομικές συμβουλές για την αναβίωση της δόξας του παρελθόντος, μέσω της εξύψωσης του

δημόσιου συμφέροντος υπεράνω του ιδιωτικού. Οι Αθηναίοι ρήτο ρες του 40υ αιώνα αντικατοmρίζουν μια αίσθηση κατάmωσης

-

με

αναφορές σε κάποτε ευημερούσες οικογένειες που αφανίστηκαν α

πό τον πόλεμο, ενώ οι ευέξαmοι απόγονοί τους εξακολουθούσαν να θρηνούν για την απώλεια των πατεράδων και των θείων τους , αλλά και για τις ιδιοκτησίες τους που είχαν δημευτεί ή καταστραφεί. Η α ντίληψη ότι είχε χαθεί το μεγαλείο και ο πλούτος του παρελθόντος, και όχι η ύπαρξη μιας έσχατης ένδειας , αποτελούν το επίκεντρο του

μεταπολεμικού άγχους. 10 Οι Σπαρτιάτες, στην αρχή τουλάχιστον, αισθάνονταν ότι είχαν πετύχει τους σκοπούς τους χωρίς σημαντικές απώλειες, παρά τον τε

ράστιο αριθμό των Πελοποννησίων που χάθηκαν στον Ιωνικό Πό λεμο. Όπως οι Αθηναίοι είχαν προειδοποιήσει τους καταδικασμένους

Μήλιους, η σπαρτιατική ρητορική δεν ισοσκελιζόταν πάντα με τις α ναγκαίες πράξεις και θυσίες, καθώς ο υπαρκτός κίνδυνος μιας εξέ γερσης των ειλώτων είχε ως συνέπεια ο σπαρτιατικός στρατός να


553

μην πραγματοποιεί μακρινές εκσφατείες. Εκτός από μερικές επι

δρομές στις ακτές της Πελοποννήσου, η Σπάρτη δεν είχε ουσιαστι κά υποστεί ζημιές. Όrαν ο Επαμεινώνδας θα την πυρπολούσε ύστε ρα από μισό αιώνα , πολλές πηγές αναφέρουν ότι ο ελληνικός κό σμος συγκλονίστηκε, καθ<δς η Λακωνία είχε παραμείνει απόρθητη

για σχεδόν

700 χρόνια.

Ωστόσο, ο πόλεμος μπορεί να αλλάξει όx~ μόνο τους ηττημένους, αλλά και τους VΙKητές μέσω μιας σειράς ακούσιων συνεπειών. Οι δη μοκρατίες που παρασύρονται σε παγκόσμιους πολέμους, όπως η Ρώ

μη τον

30

π.χ. αιώνα ή η Αμερική στη δεκαετία του

1940,

ενδέχε

ται να διαπιστώσουν ότι η νίκη , η ευημερία που απορρέει από αυ

τή , αλλά και η αύξηση των δαπανών για να ανταποκριθούν στις νέ ες στρατιωτικές ευθύνες τους μπορούν να γεννήσουν προβλήματα τα οποία είναι εξίσου σημαντικά με αυτά που επιφέρει μια ήττα. Παρόμοια , οι Σπαρτιάτες θα μάθαιναν στη δεκαετία του

390 ότι

ή

ταν ψυχολογικά, οικονομικά και πολ ιτισμικά ανίκανοι να διαχειρι στούν μια ηγεμονία , και ας ήταν μικρότερη σε μέγεθος και απαιτή σεις από εκείνη που είχαν διοικήσει οι Αθηναίοι για μισό αιώνα . Όσοι ανήκαν στη σπαρτιατική ελίτ διαφθείρονταν εύκολα όταν βρί

σκονταν μα κριό από την πατρίδα τους, και η διαφθορά τους ήταν ευθέως ανάλογη τόσο του χρόνου που απουσίαζαν από τα κοινά συσ σίτια της Σπάρτης όσο και του χρυσού που τους πρόσφεραν οι Πέρ

σες. Ενώ οι Σπαρτιάτες οπλίτες επωμίζονταν νέες ευθύνες στη Μικρά

Ασία, οι είλωτες ισχυροποιούνταν και η σπαρτιατική πολιτεία απο δυναμωνόταν. Το

398

ένας Σπαρτιάτης που είχε χάσει τα πολιτικά

του δικαιώματα, ο Κινάδωνας, προσπάθησε να οργανώσει μια μα ζική εξέγερση όλων των μη Σπαρτιατών της Λακωνίας και της Μεσ σηνίας εναντίον των Ομοίων, λέγοντας στους υποστηρικτές του ότι

μ' ευχαρίστηση θα τους έτρωγε κι ωμούς. Τριάντα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου η στρατιωτική υπη

ρεσία μακριά από τη Σπάρτη και οι συνεχείς εκστρατείες για να δια-


554

τηρηθεί η σπαρτιατική ηγεμονία δημιούργησαν μια μόνιμη τάξη Σπαρτιατών υποδιοικητών και στρατηγών, αλλά και προκάλεσαν τη

δραματική μείωση του αριθμού των Ομοίων. Το

40% της γης της

Μεσσηνίας και της Λακωνίας θα ανήκε σύντομα σε γυναίκες, ένα γε γονός που δεν πρέπει να .μας εκπλήσσει, καθώς οι θάνατοι σε μάχες και η μακροχρόνια απουσία είχε ως συνέπεια να συρρικνώνεται συ

νεχώς ο αριθμός των Ομοίων. Το

όταν έγινε η μάχη των Λεύ

371,

κτρων, ο αριθμός τους είχε μειωθεί σε

l.500, ενώ

η Αθήνα, παρόλο

που είχε ηπηθεί στον πόλεμο , είχε ανακάμψει και ο πληθυσμός των

πολιτών της υπερέβαινε τους

25.000. ι ι

Τα στρατιωτικά διδάγματα του πολέμου Οι τρεις δεκαετίες του πολέμου είχαν ως συνέπεια χιλιάδες Έλλ ηνες

να χρησιμοποιιισουν τη δημιουργικότητά τους για να βρουν τρόπους να αλληλοεξοντώνονται χωρίς ηθικούς φραγμούς και χωρίς να τηρούν ούτε καν φαινομεν ικά τους παλιούς κανόνες του πολέμου. Όπως η

φρίκη του Β ' Παγκόσμιου Πολέμου προανήγγειλε όλες τις σημερι νές πολεμικές στρατηγικές και πρακτικές --από τους στρατηγικούς βομβαρδισμούς και τα πυρηνικά όπλα μέχρι τις μαζικές επ ιθέσεις

τεθωρακισμένων και τον αεροναυτικό πόλεμο με τη χρησιμοποίηση αεροπλανοφόρων-, παρόμοια οι καινοτομίες οι οποίες εισήχθησαν στα σχεδόν τριάντα έτη που διήρκεσε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ενταφίασαν τις παλιές αντιλήψεις για τον πόλεμο

-

και για τους ε

πόμενους τρεις αιώνες, μέχρι την άνοδο της Ρώμης , απελευθέρωσαν

το ελληνικό δημιουργικό ταλέντο στις πολεμικές μεθόδους. Οι κανόνες του πολέμου υπάρχουν για να παραβιάζονται Πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο οι Έλληνες σέβονταν, του λάχιστον φαινομενικά, την έννοια των κανόνων του πολέμου ή των


555

αποκαλούμενων «νόμων των Ελλήνων » (νόμιμα). Αυτά τα σκοτεινά και υποτιθέμενα ευρέως αποδεκτά ελληνικά ιδεώδη αποσκοπούσαν στην άμβλυνση των δεινών του πολέμου. Παρόλο που στους προη γούμενους αιώνες υπήρχαν πάντα παραβιάσεις τους και διαπράττο νταν ωμότητες , υπήρχε εντούτοις η χίμαιρα ότι η έκβαση ενός πο λέμου έπρεπε να καθορίζεται από δυο αντίπαλες φάλαγγες οπλιτών σε μια εκ παρατάξεως μάχη . Δεν έχει ιδιαίτερη σημασία αν αυτός ο

συντηρητικός ιδεαλισμός ίσχυε όντως σε όλους τους πολέμους ανά μεσα στις πόλεις-κράτη. Όμως, αυτή η νοσταλγία έτεινε να καθυ στερεί τις στρατιωτικές καινοτομίες , και να περιορίζει τη βιαιότητα

και τη διάρκεια πολλών πολέμων. 12. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος -παρόμοια με το μακελειό του Α'

Παγκόσμιου Πολέμου στον οποίο χρησιμοποιήθηκαν τεράστιοι στρατοί κληρωτών, πολυβόλα , δηλητηριώδη αέρια και πυροβολικό , με συνέπεια να δοθεί ένα οριστικό τέλος στη ρομαντική ιδέα του

190υ αιώνα ότι μπορούσε να υπάρχει ένας « καλός» πόλεμος- εντα φίασε αυτές τις παρωχημένες έννοιες. Εξήντα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου ο Δημοσθένης θρηνούσε για το γεγονός ότι οι αντιλή

ψεις του παρελθόντος δεν είχαν επιβιώσει μέχρι τη δική του εποχή :

Εγώ πάντως , καθώς όλα έχουν σημειώσει στις μέρες μας μεγάλη πρό οδο, για να.το πούμε έτm , και δεν είνα ι καθόλου όμοια τα τωρινά με τα παλιά , νομίζω π ως τίποτα δεν έχει αλλάξει και αναπτυχθεί όσο τα πολεμικά ... Οι Σπαρτιάτες, όπως και όλο ι οι άλλοι, τους τέσσερις ή π έντε μήνες της καλοκαιρίας εισέ βαλλαν σε κάποια χώρα και την

κατέστρεφαν, με βαριά οπλισμένο πεζικό και στρατό που αποτε λούνταν από πολίτες έπειτα, επέστρεφαν πάλι στον τόπο τους . Είχαν τέτοια εμμονή στις αρχαίες συνήθειες , ή μάλλον στην πολιτική αρε τή , ώστε τίποτα δεν εξαγόραζαν με χρήματα από κανέναν αλλά πο

λεμούσαν τίμια και φανερά . 1 3


556

Ο «τίμιος και φανερός» πόλεμος ορθά θεωρήθηκε ως εμπόδιο (Πην αποτελεσματική εξόντωση όσο το δυνατό περισσότερων αντι

πάλων , δεδομένων των περιορισμών που έθεταν ο χρόνος και ο χώ ρος. Αντίθετα , (Πη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέ μου , και τα δυο μέρη πραγματοποίησαν χειμερινές εκ(Πρατείες. Ύ (Περα από

τη μάχη του Δηλίου οι σοροί των Αθηναίων που σκοτώθηκαν σε μά χες και ναυμαχίες από τη Σικελία μέχρι τη Μικρά Ασία αφέθηκαν να αποσυντεθούν. Αιχμάλωτοι, από τις Πλαταιές και τη Μήλο έως τη Σκιώνη, συχνά σφαγιάζονταν, με συνέπεια ο αριθμός των εκτε λεσμένων αιχμαλώτων να είναι αρκετές χιλιάδες μέχρι να τελειώσει ο πόλεμος . Στη Μυκαλησσό ο μοναδικός (Πόχος ήταν άμαχοι. Οι όρο ι της Νικίειου ειρήνης παραβιά(Πηκαν σχεδόν αμέσως. Οι δούλοι διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο (Πους (Πόλους και των δύο αντιπάλων, ενώ η λιποταξία τους και η απελευθέρωσή τους με τατράπηκαν σε κομβικά (Πρατηγικά όπλα του πολέμου. Ι ερά, είτε (πο

Δήλιο είτε (Πη Σικελία , δε θεωρούνταν πλέον απαραβία(Πα και α σφαλή μέρη. Όσοι παραδίδονταν, είτε σφαγιάζονταν και ακρωτη ριάζονταν, όπως συνέβη μετά τη ναυμαχία (Πους Αιγός Ποταμούς ,

είτε κρατούνταν ως όμηροι με την απειλή ότι θα εκτελούνταν, όπως συνέβη μετά τη μάχη της Σφακτηρίας. Στρατηγοί, όπως ο Δημο

σθένης και ο Νικίας, εκτελέστηκαν μετά την ήπα τους- κάτι που δεν είχε συμβεί σε προγενέ(Περες μάχες του 50υ αιώνα, όπως αυτές που είχαν διεξαχθεί (Πη Βοιωτία. Ακόμα και οι συντηρητικοί Σπαρτιά τες συνειδητοποίησαν νωρίς ότι οι παλιοί κανόνες της οπλιτικής μά χης ήταν πλέον μια μωρία και δεν είχαν σχέση με την πραγματικό

τητα, επαναλαμβάνοντας την περσική προσβολή ότι οι Έλληνες πε ζοί πολεμούσαν «χωρίς κρίση ή λογική» και ότι οι αντιλήψεις τους

για τον πόλεμο ήταν « παράλογες». 1 4 Οι Σπαρτιάτες οπλίτες όχι μόνο ηπήθηκαν (Πη Σφακτηρία από ελαφρά οπλισμένους πεζούς τους οποίους περιφρονούσαν, αλλά ε πιπλέον παραδόθηκαν και αποδέχθηκαν να συλληφθούν ως όμηροι,


557

μια πράξη που θα έκανε τον Λεωνίδα και τους

300 άντρες του να

αι

σθανθούν καταισχύνη. ο μύθος που περιέβαλλε τους οπλίτες στα μάτησε να υφίσταται. Για να επικρατήσει στον Πελοποννησιακό Πό

λεμο, η Σπάρτη όχι μόνο ναυπήγησε στόλο, αλλά επιπλέον στρατο λόγησε χιλιάδες οπλίτες και δημιούργησε μεγάλο σώμα ιππικού. Ύστερα από τον πόλεμο , τον

40

αιώνα, οι μάχες έγιναν πολύ πιο

φονικές και άμορφες, και επικεντρώνονταν στην επίτευξη του στό

χου και όχι σε έναν ηθικό τρόπο διεξαγωγής του πολέμου. 15 Το τέλος των διακρίσεων Η κοινωνική θέση, ο πλούτος και η φήμη ήταν αναπόσπαστες πα ράμετροι του τρόπου με τον οποίο διεξάγονταν οι πόλεμοι στην Ελλά

δα πριν από το

431 . Ωστόσο ,

στα τέλη του πολέμου , ο πλούτος ή η

οικογενειακή καταγωγή ενός Αθηναίου δεν καθόριζαν πλέον ανα γκαία το είδος της στρατιωτικής του υπηρεσίας. Επρόκειτο για μια επαναστατική καινοτομία, η οποία στους επόμενους αιώνες θα βελ τίωνε τη συνολική ικανότητα των ελληνικών στρατών . Φυσικά , η α

ριστοκρατική τάξη δεν εξαφανίστηκε και τα δυο δημιουργήματά της, η επιρροή και ο νεποτισμός, πάντα ευνοούσαν όσους είχαν την

τύχει να γεννηθούν σε πλούσιες ή αριστοκρατικές οικογένειες. Όμως, για τη συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων είχε σταματήσει πλέ ον να υφίσταται ο παλαιός προπολεμικός διαχωρισμός ανάλογα με

την κοινωνική τάξη: οι εύποροι να υπηρετούν ως ιππείς, οι αγρότες ως οπλίτες, οι φτωχοί ως κωπηλάτες και ακροβολιστές, και οι δού λοι ως αχθοφόροι, βοιιθητικοί και μάγειροι . Οι απώλειες που προκάλεσαν ο λοιμός, η Σικελική Εκστρατεία και η σφαγή του Ιωνικού Πολέμου σήμαιναν ότι όλοι θα υπηρετού σαν όπου ήταν αναγκαίο , χωρίς να δίνεται ιδιαίτερη σημασία στον

πλούτο ή στην κοινωνική θέση . Επιπλέον, δεν ήταν σαφές αν ένας ιππέας ήταν πάντα πιο πολύτιμος από έναν οπλίτη ή αν ο δεύτερος ήταν πιο σημαντικός από έναν κωπηλάτη . Αυτό είχε ως αποτέλεσμα

558


ότι, σε περιόδους κρίσης, οι εύποροι σε μερικές περιmώσεις μάχο vταν ως πεζοί, οι γεωργοί υπηρετούσαν ως κωπηλάτες, και οι φτω χοί εξOπλίζovταν από το κράτος για να πολεμούν ως οπλίτες. Επειδή αυτή η νέα μέθοδος ήταν στην πραγματικότητα ανώτερη

από τον παλιό ταξικό, οροθετημένο διαχωρισμό, η συνέπεια ήταν να αυξηθεί η στρατιωτική αποτελεσματικότητα και να εκδημοκρατι

στεί ο πόλεμος. Μισό αιώνα αργότερα ο Φίλιππος επωφελήθηκε α πό αυτές τις αλλαγές για να συγκροτήσει ένα νέου τύπου στρατό .

Μπορεί να ήταν ένας σκληρός πολεμιστής , ήταν όμως, επίσης, ένας ιδιοφυής στρατιωτικός που ελάχιστα ενδιαφερόταν αν οι άντρες του

ήταν πλούσιοι, φτωχοί, ελεύθεροι πολίτες ή πρώην δούλοι . Αντίθε τα , η μοναδική του έγνοια ήταν να μάθουν να πολεμούν με τις με

θόδους του και να υπακούουν στις διαταγές του . 1 6 Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος δίδαξε στους Δυτικούς ότι η λογι

κή της στρατιωτικής αποτελεσματικότητας θα πρέπει να παραμερί ζει τα φυλετικά χαρακτηριστικά , την παράδοση ή τις αυθαίρετες α VΤιλήψεις για τους πλούσιους και τους φτωχούς. Ο Πλάτωνας, που

έγραψε τα έργα του μετά τον εικοσιεφτάχρονο πόλεμο, το αVΤιλή φθηκε πιο καθαρά από κάθε άλλον Έλληνα στοχαστή

-

και δε δί

στασε να εκφράσει την οργή και την πικρία του. 1 7 Έφτασε μάλιστα μέχρι το σημείο να ισχυριστεί ότι θα ήταν προτιμότερο οι Έλληνες να είχαν ηπηθεί στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, καθώς η νίκη τους εί χε ως συνέπεια να αυξηθεί η ισχύς του ναυτικού, το οποίο μετατρά πηκε στη σπονδυλική στήλη της αθηναϊκής στρατιωτικής ισχύος και διαμόρφωσε τη ριζοσπαστική στρατηγική του Περικλή .

Ο πόλεμος και τα πολιτικά δικαιώματα Πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο μια από τις θεμελιώδεις πα ραμέτρους για να έχε ι κάποιος πολιτικά δικαιώματα ήταν να υπη ρετεί στο πεζικό ή στο ιππικό . Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι η γέν

νηση της πόλης ήταν άμεσο αποτέλεσμα της ανάmυξης της τάξης


559

των μικρών γαιοκτημόνων, οι οποίοι είχαν την οικονομική δυνατό τητα να αγοράζουν τον εξοπλισμό τους . Με αυτό τον τρόπο , οι γε ωργοί καθιέρωσαν ως κριτήριο για την απόκτηση πολιτικών δικαι ωμάτων την ιδιοκτησία αντί της καιαγωγής, με νέο μέτρο αξιολό

γησης τη δυνατότητα να μπορεί κάποιος να αποκτάει με τα δικά του μέσα τη βαριά πανοπλία και, άρα, να μάχεται ως οπλίτης στη φά

λαγγα. 1 8 Ύστερα από τις τεράστιες απώλειες στα πρώτα έτη του Πελο

ποννησιακού Πολέμου οι περιορισμοί αυτής της παρωχημένης ιδέ ας έγιναν σύντομα αντιληπτοί. Στην Αθήνα ζούσαν περισσότεροι α

πό

20.000

μέτοικοι ικανοί για στρατιωτική υπηρεσία , πολλοί από

τους οποίους ήταν εύποροι και είχαν έντονα πατριωτικά αισθήμα τα . Επιπλέον, υπήρχαν περισσότεροι από

100.000 δούλοι -

ενήλικες

άντρες που ήταν απόλυτα ικανοί να πολεμήσουν . Όσο για τη Σπάρ τη, βρισκόταν πάνω σε ένα ηφαίστειο

250.000

ειλώτων . Αλλά και η

Κόρινθος , το Άργος και η Θήβα διέθεταν ένα σημαντικό αριθμό δού λων , οι οποίοι συχνά μετέφεραν τις πανοπλίες και τα εφόδια των 0πλιτ(ι)ν σε μικρής διάρκειας εκστρατείες.

Το πρόβλημα ήταν να χρησιμοποιηθε ί αυτό το τεράστιο ανθρώ πινο δυναμικό χωρίς να τεθούν υπό αμφισβήτηση τα αποκλειστικά προνόμια των πολιτών. Οι Έλληνες βρέθηκαν σύντομα μπροστά στο ίδιο δίλημμα που αντιμετώπισαν οι Νότιοι στη διάρκεια του αμερι

κανικού Εμφύλιου Πολέμου : σε περιόδους κρίσης οι δούλοι θα μπο ρούσαν να αποτελέσουν πολύτιμους μαχητές αν όμως πολεμούσαν με γενναιότητα , τότε η ανδρεία τους θα υπονόμευε ολόκληρο το λο

γικό οικοδόμημα για την υποτιθέμενη κατωτερότητά τους . Με εξαί ρεση τη Μεσσηνία, στην υπόλοιπη Ελλάδα η δουλεία δεν καθορι ζόταν από τη φυλετική ή την εθνική ταυτότητα. Επομένως, δεν υ

πήρχαν οι διάφορες παραδοξότητες που απορρέουν από τις αβάσι μες ψευδο-ε πιστημονικές θεωρίες π ερί φυλετικής κατωτερότητας. Οι άνθρωποι εξανδραποδίζονταν λόγω ατυχών συγκυρι(δν

-

επειδή


560

η πόλη τους κυριεύτηκε, ηπήθηκαν σε κάποια μάχη ή οι γονείς τους

ήταν δοUλοι. Ωστόσο, όταν επιτράπηκε στους δοuλους να πολεμήσουν με αντάλλαγμα την ελευθερία τους, ανέκυψε το φυσιολογικό ερώτη μα : βάσει ποιας λογικής θεωρούνταν κατώτεροι ; Ο Βρασίδας είχε στρατολογήσει χιλιάδες είλωτες και τους πα ραχώρησε την ελευθερία τους. Όμως , το αντίτιμο για την απελευ θέρωσή τους δεν ήταν μόνο η ενίσχυση του ανθρώπινου δυναμικοι) της Σπάρτης , αλλά και η αuξηση του επαναστατικού πνεuματος των ειλώτων στις δεκαετίες μετά τον πόλεμο, καθώς , μετά την επιστρο

φή τους, οι « Βρασίδειοι στρατιώτες» παρουσίαζαν το διοικητή τους ως έναν μεγάλο ιδεολόγο «απελευθερωτή» . Στην Αθήνα , από την αρχή του πολέμου , οι μέτοικοι υπηρετού σαν στις δυνάμεις της εφεδρείας και σε καθήκοντα φροuρησης, ενώ πιθανότατα οι δοuλοι χρησιμοποιοuνταν ως κωπηλάτες στον αθη ναϊκό στόλο πολι) πιο συχνά από όσο αναφέρει ο αριστοκράτης Θου

κυδίδης. Πριν από τη ναυμαχία στις Αργινοuσες, η Εκκλησία του Δήμου υΠOσXέθI)Κε ότι θα απελευθερώνονταν όσοι δούλοι θα επάν δρωναν τις τριήρεις του αθηναϊκοι) στόλου. Χιλιάδες έσπευσαν να α

ποδείξουν ότι ήταν απαραίτητοι για την αθηναϊκή νίκη . Πριν από τη ναυμαχία παρατηρητές θεωροuσαν ότι ο πελοποννησιακός στό λος είχε πολι) καλuτερα πληρώματα. Όμως , η αθηναϊκή νίκη απέ

δειξε ότι το δημοκρατικό πνεu μα μποροuσε να μετατρέψει τους δού λους και τους φτωχοuς σε κωπηλάτες οι οποίοι ήταν εξίσου καλοί με τους πιο έμπειρους και ικανοuς μισθοφόρους ναυτικούς που υπηρε

τοuσαν στο στόλο της Σπάρτης . 19 Η μεταγενέστερη ελληνική και ρωμαϊκή ιστορία αντικατοmρί ζουν αυτή την επαναστατική κληρονομιά του Πελοποννησιακοι) Πο λέμου , καθώς οι ελληνικοί στρατοί του 40υ αιώνα , αλλά και οι ελ

λl]Vιστικοί και οι ρωμα'ίκοί στρατοί, ήταν πολυπολιτισμικοί, πολυ φυλετικοί και επαγγελματικοί. Ύστερα από τον πόλε μο τόσο στο στρατό της Σπάρτης όσο και σε εκείνον της Αθήνας υπηρετοuσαν


561

μισθοφόροι, πρώην δούλοι και δούλοι , χωρίς τους οποίους δε θα ή ταν εφικτό να αντικατασταθούν οι ανθρώπινες απώλειες των προη γούμενων

30 ετών . Στο χάος που επακολούθησε μετά τον πόλεμο ,

οι

Μύριοι, που υπηρέτησαν ως μισθοφόροι στο στρατό του Κύρου του Νεότερου όταν προσπάθησε να καταλάβει τον περσικό θρόνο, ήταν ένα ετερόκλητο σύνολο βετεράνων του Πελοποννησιακού Πολέμου ,

απ ελεύθεροι και μέτοικοι , που οι μοναδικοί συνεκτικοί δεσμοί τους ήταν η ικανότητά τους στα όπλα , η ανάγκη για χρήματα και η κοι νή αντίληψη ότι ήταν Έλληνες. Πριν από τον πόλεμο οι ενήλικες άρρενες Έλληνες που δεν εί

χαν πολιτικά δικαιώματα ήταν πολύ περισσότεροι από τους πολί τες . Ο πόλεμος κατέρριψε τα προσχήματα και απέδειξε ότι η κοι

νωνική θέση ενός άντρα δεν προκαθόριζε την αξία του στο πεδίο της μάχης. Ο πόλεμος, τότε και τώρα , καταστρέφει τους κανόνες, τα προνόμια και τις παραδόσεις, και αυτό δεν είναι πάντα κάτι το

κακό . 2Ο Χρήμα Στο πρώτο βιβλίο της Ιστορίας του ο Θουκυδίδης παρουσιάζει τον Περικλή να επισημαίνει έναν από τα πιο σημαντικά μειονεκτήματα των Πελοποννησίων : δε διέθεταν κεφάλαια. Αντίθετα από τους Σπαρ τιάτες, οι περισσότεροι πολίτες των πόλεων της Πελοποννησιακής Συμμαχίας ήταν γεωργοί, οι οποίοι έπρεπε να εργάζονται στα κτή

ματά τους κατά την περίοδο που ήταν η mo ιδανική για τη διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων. Αντίθετα , η Αθήνα ήταν μια εξελιγμένη πόλη στην οποία υπήρχαν τεράστιες ποσότητες νομισμάτων, τόσο σε κυκλοφορία όσο και σε αποθεματικό. Ο αντίπαλος του Περικλή, ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αρχίδαμος, συμφωνούσε και είχε προειδοποι

ήσει τους Πελοποννήσιους ότι δε διέθεταν τα μέσα για να διεξαγά γουν ένα μακροχρόνιο και πολύmυχο πόλεμο, έστω και αν οι πολι τοφυλακές τους ήταν αξιόμαχες. Αυτή η νέα σύρραξη, τους προει-

562


δοποίησε , ήταν πολύ διαφορετική: « Ο πόλεμος γίνεται λιγότερο με τα όπλα και περισσότερο με τα χρήματα». Τα γεγονότα απέδειξαν

ότι είχε δίκιο. 21 Η μεγαλύτερη ειρωνεία του πολέμου υπήρξε το γεγονός ότι 0\ προϋποθέσεις για τη νίκη -ένας τεράστιος στόλος, χρήματα για τους

μισθούς των κωπηλατών και η μακροχρόνια υπηρεσία των αξιωμα τικών σε υπερπόντιες περιοχές- ήταν αντίθετες με τα ιστορικά δε

δομένα στα οποία είχε θεμελιωθεί η ισχύς της Σπάρτης, που ήταν μια αγροτική και απομονωμένη κοινωνία χωρίς νομισματική οικονομία .

Τελικά, η Περσία κάλυψε το κενό, έδωσε στους Σπαρτιάτες στρα τηγούς τεράστιες ποσότητες χρυσού, και αναπλήρωνε σχεδόν αμέ

σως τις ανθρώπινες και υλικές απώλειες. Για όσο καιρό οι Έλληνες αλληλοεξοντώνονταν, οι σατράπες της Περσικής Αυτοκρατορίας χρηματοδοτούσαν με προθυμία τη σφαγή. Ωστόσο, ύστερα από το τέλος του πολέμου και τη διακοπή της περσικής χρηματοδότησης, η κατάρρευση της σπαρτιατικής ηγε

μονίας υπήρξε άμεση συνέπεια των νέων οικονομικών ευθυνών της Σπάρτης, καθώς έπρεπε να διαχειρίζεται ένα στόλο και να διατηρεί κάτω από την επικυριαρχία της μακρινές πόλεις-κράτη

-

υποχρεώ

σεις οι οποίες βρίσκονταν σε αντιδιαστολή με τον παλιό ηθικό κώ

δικά της, που πρέσβευε τον απομονωτισμό. Το χρήμα και το αν θρώπινο δυναμικό, και όχι η ανδρεία και η ταξιΚή προέλευση, κα θόριζαν πλέον την έκβαση των πολέμων. Ο Πελοποννησιακός Πό λεμος μας προσφέρει ένα πικρό δίδαγμα, που είναι επίσης φανερό

κατά τη μετάβαση της Ρώμης από τη δημοκρατία στο αυτοκρατο ρικό καθεστώς. Ο συναινετικός τρόπος διακυβέρνησης εμφανίστη

κε στην Ελλάδα , αρχικά σε περιορισμένο βαθμό. Οι πόλεις-κράτη που υιοθέτησαν το συναινετικό τρόπο διακυβέρνησης βασίζονταν σε πολιτοφυλακές, τις οποίες συγκροτούσαν μειονότητες μη επαγγελ ματιών οπλιτών που είχαν πολιτικά δικαιώματα, εμφορούνταν από τοπικιστικό πνεύμα και ήταν αποφασισμένοι να προστατεύουν τις ι-


563

διοκτησίες τους. Όπως, όμως, αποδεικνύουν οι περ ιφρονηπκές λοι δορίες των Αθηναίων συντηρηπκών, από τον Πλάτωνα μέχρι τον Αριστοτέλη, οι πόλεμοι που διαρκούσαν δεκαετίες και διεξάγονταν σε θέατρα πολεμικών επιχειρήσεων τα οποία εκτείνονταν σε πολλές χιλιάδες χιλιόμετρα απαιτούσαν την επιστράτευση και όσων δεν εί

χαν πολιτικά δικαιώματα, τη μαζική κατασκευή όπλων και την ύ παρξη τεράστιων κεφαλαίων

-

και μόνο οι πόροι ενός πιο συγκε

ντρωπκού και ισχυρού κράτους μπορούσαν να αντεπεξέλθουν σε αυ

τές πς τεράστιες υΠΟχΡεώσεις.22 Τεχνολογία Στην ψυχοσύνθεση των Ελλήνων οι πόλεμοι ήταν αναμετρήσεις α

νάμεσα στην ανδρεία και στην πειθαρχία των αντιμαχομένων, και η έκβασή τους δεν έπρεπε να καθορίζεται από τεχνάσματα, από την ποιότητα των όπλων ή από συγκυριακά γεγονότα. Ας προσθέσουμε σε αυτή την εξίσωση την εγγενή καχυποψία των αριστοκρατών για

τους χειρώνακτες, που είναι τόσο διαδεδομένη στην ελληνική σκέ ψη. Και ας συνυπολογίσουμε την ύπαρξη των δούλων, που η φτηνή εργασία τους έτεινε να αποθαρρύνει πς τεχνολογικές καινοτομίες. Άρα, υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τους οποίους, μέχρι το δεύτερο μι

σό του 50υ αιώνα, οι ελληνικές πόλεις-κράτη δεν είχαν εκμεταλλευ τεί τα επιτεύγματά τους στην επιστήμl}, στη φιλοσοφία και στην αρ

χιτεκτονική για να κατασκευάσουν πιο καταστρεmικά όπλα. Μια κοινωνία που μπορούσε να ανυψώσει τα μαρμάρινα τμήματα της

ζωοφόρου του Παρθενώνα και να τα τοποθετήσει στο επιστύλιο του ναού, δεν είχέ τα μέσα για να κατεδαφίσει ένα απλό εχθρικό τείχος

στη διάρκεια μιας πολιορκίας. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος σηματοδότησε την αρχή του τέλους

αυτής της τεχνολογικής στασιμότητας, καθώς τα δύο εμπόλεμα μέ ρη επινόησαν νέες πολιορκηπκές τεχνικές στις Πλαταιές, μια πα

ράξενη μηχανή που εκτόξευε πυρ στη μάχη του Δηλίου , και συνεχείς


564

βελτιώσεις στις τριήρεις κατά την πολιορκία των Συρακουσών . Στη διάρκεια του πολέμου εισήχθησαν πολλές καινοτομίες , τόσο στο ε πίπεδο του πολεμικού υλικού όσο και στο τακτικό και στρατηγικό ε πίπ εδο, από την τροποποίηση πλοίων για να μεταφέρουν άλογα μέ

χρι την ιδέα των προκεχωρημένων οχυρωμένων βάσεων (επιτειχι σμός) και τη χρησιμοποίηση μονάδων ελαφρού πεζικού που οι άντρες τους ήταν εξοπλισμένο ι με εκηβόλα όπλα. Πολύ συχνά οι καινοτο

μίες αυτές προκαλούσαν ένίονα αισθήματα πικρίας . Ο Θουκυδίδης αναφέρει πώς εξέφρασε τη δυσαρέσκειά του · ένας Σπαρτιάτης που είχε αιχμαλωτιστεί στη Σφακτηρία. Όταν τον επέπληξαν για το γε

γονός ότι οι καλύτεροι οπλίτες της Ελλάδας είχαν παραδοθεί όταν βρέθηκαν αντιμέτωποι με ακοντιστές και τοξότες , απάντησε με α πότομο ύφος ότι η ανδρεία των οπλιτών δεν επαρκούσε για να αντι

μετωπιστεί ένας εχθρός που χρησιμοποιούσε βέλη, τα οποία δεν ξε χώριζαν τους γενναίους από τους δειλούς.23 Οι μεγάλες πολιορκίες άφησαν ανεξίτηλες εντυπώσεις τόσο στους πολιορκητές όσο και στους πολιορκούμενους , ιδίως όταν οι επιτιθέ

μενοι πε ιραματίστηκαν με τη χρησιμοποίηση πολιορκητικών πύρ γων, μηχανών που εκτόξευαν πυρ και με την ανέγερση πολύπλοκων περιτειχισμάτων. Κατά συνέπεια , τέσσερα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου , ο Διονύσιος, ο τύραννος των Συρακουσώγ , στη διάρκεια της πολιορκίας της Μοτύης

(399),

χρησιμοποίησε για πρώτη φορά

στην Ιστορία ένα πραγματικό « πυροβολικό»

-

μη συνεστραμμένους

καταπέλτες, που ήταν γνωστοί ως « υπογάστρια τόξα» (γαστραφέτες) και έμοιαζαν με υπερμεγέθεις μεσαιωνικές βαλλίστρες . Αυτό το αd

hoc

πυροβολικό οδήγησε σύντομα στους συνεστραμ

μένους καταπέλτες, τους οποίους πιθανότατα κατασκεύασαν για

πρώτη φορά οι μηχανικοί του Φιλίππου Β' στη δεκαετία του

340.

Ι.-Ι

συστροφή σκοινιών ή τενόντων, με τη βοήθεια δοκών, βαρούλκων και ελατηρίων, έδινε σε αυτές τις βλητικές μηχανές σημαντική προω

στική δύναμη, με συνέπεια να μπορούν να εκτοξεύουν πέτρες ή ει-


565

δικά κατασκευασμένα βλήματα σε αποστάσεις που υπερέβαιναν τα

300 μέτρα ,

με την ίδια αποτελεσματικότητα και ακρίβεια που είχαν

τα κανόνια του 170υ αιώνα. Όλες αυτές οι καινοτομίες δεν ήταν α πλώς μια τεχνολογική συνέχεια της επινοητικότητας που επιδείχθη κε στις πολιορκίες των Πλαταιών, του Δηλίου και των Συρακουσών , αλλά έγιναν εφικτές χάρη στην απελευθέρωση από τους παραδο

σιακούς ηθικούς περιορισμούς στον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου, η οποία συντελέστηκε στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέ μου. Η επιτυχία ή η αποτυχία στις σημαντικότερες εκστρατείες του

πολέμου, από εκείνες στην Ποτίδαια και στις Πλαταιές μέχρι εκεί νες στη Μυτιλήνη και στις Συρακούσες, εξαρτιόταν από τεχνίτες οι οποίοι μπορούσαν είτε να ανεγείρουν είτε να κατεδαφίσουν τείχη με γρήγορο και αποτελεσματικό τρόπο.

Οι μηχανικοί που κατασκεύαζαν οχυρωματικά έργα αντιλήφθη καν σύντομα πόσο σημαντική ήταν η ενίσχυση των οχυρώσεων και

η εξεύρεση τρόπων αντιμετώπισης των ολοένα και πιο ισχυρών βαλ λιστικών μηχανών, σε έναν από τους πρώτους πραγματικούς αντα γωνισμούς των εξοπλισμών, οι οποίοι χαραΚΤΙΊΡίζονται από τη συ

νεχή υιοθέτηση νέων οπλικών συστημάτων και την επακόλουθη λή ψη αντίμετρων. Τα περισσότερα από τα ερειπωμένα οχυρωματικά έργα που είναι διάσπαρτα στην ελληνική ύπαιθρο δε χρονολογούνται από τον

50

αιώνα, αλλά κατασκευάστηκαν τον

40

αιώνα και σε με

ταγενέστερες περιόδους, όταν εξελίχθηκαν με αλματώδη ταχύτητα τόσο η τέχν η των στρατιωτικών οχυρώσεων όσο και τα μέσα κατα σφοφής τους.

Τα μεγάλα περιμετρικά τείχη που υπήρχαν σε πόλεις της Πελο ποννήσου, όπως στη MamVELa, στη Μεγαλόπολη και στη Μεσσή νη, αλλά και τα οχυρά που υπήρχαν στις συνοριακές περιοχές της Απικής, της Μεγαρίδος και της Αργολίδας κατασκευάστηκαν από τις αρχές μέχρ ι τα μέσα του 40υ αιώνα. Οι κυριότερες βελτιώσεις, που επινο ήθηκαν μέσω της μεθόδου της δοκιμής και του λάθους στη

566


διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου , συνίστανται στη συστη ματική χρήση ισόμορφων τετράγωνων λίθων, στην καλύτερη αρμο λόγησή τους, στην κατασκευή φατνωμάτων, και στην ύπαρξη εσω τερικών αντιστηριγμάτων, πιο πλατιών θεμελίων και γωνιών, ώστε να διασφαλίζεται η στατική ισορροπ(α τειχών που ε ίχαν μεγάλο ύψος και πλάτος . Τα οχυρά πλαισιώνονταν με πύργους, οι οποίοι είχαν ύ ψος πάνω από δέκα μέτρα και στους οποίους ήταν εγκατεστημένοι μικροί μη συνεστραμμένο ι καταπέλτες που εκτόξευαν βλήματα , ώ στε να μην μπορούν οι πολιορκητές να προσεγγίζουν τα περιμετρι κά τείχη. Σε μερικά από τα φατνώματα υπήρχαν πολύπλοκα συστή ματα που επέτρεπαν το άνοιγμα και το κλείσιμο θυρίδων, ώστε να π αρέχεται προστασία από τις συνεχείς βολές των τροχοφόρων κα ταπελτών.

Οι ιστορικοί διαφωνούν για το αν

11 σπουδή

με την οποία κατα

σκευάστηκαν οχυρωματικά έργα στ ις πόλεις και στην ύπαιθρο στην

περίοδο μετά τον πόλεμο ήταν μια anEpfOKEmI) διασπάθιση των τε

λευταίων πόρων ~ης Ελλάδας ή αν προώθησε την οικονομική δρα στηριότητα, παρέχοντας ταυτόχρονα μια αναγκάία προστασία . Το σημαντικό ήταν ότι είχε πλέον σταματήσει να υφίσταται η παλιά ι δέα ότι οι ελληνικές πόλεις έπρεπε να είναι ατείχιστες. Οι πολίτες,

και όχι μόνο οι στρατιωτικοί, άρχισαν να σχεδιάζουν τη συλλογική άμυνά τους, καθώς ήταν πλέον πιθανό ένας πόλεμος να διεξάγεται

είτε στα πρόθυρα των σπιτιών τους είτε σε μακρινά πεδία μάχης. 24 Η νέα στρατιωτική ηγεσία Πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο μόνο σε σπάνιες περιπτώ σεις οι Έλληνες ανέθεταν τη διοίκηση του στρατού σε έναν μόνο

στρατιωτικό ηγέτη. Δεν επρόκειτο για κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηρι στικό είτε της Σπάρτης είτε της Αθήνας , αλλά για ένα πανελλήνιο έ

θιμο το οποίο επέβαλλε ότι οι στρατηγοί έπρεπε να ηγούνται του στρατού ή του στόλου στην πρώτη γραμμή, με συνέπεια πολύ συχνά


567

να πεθαίνουν , ένα δεδομένο που απέκλειε τόσο μια μακροχρόνια στρατιωτική σταδιοδρομία όσο και τις τακτικές καινοτομίες. Το πα

λαιό αυτό ιδανικό αvτικατοmρίζεται στους στίχους του ποιητή του 70υ αιώνα Αρχίλοχου, ο οποίος εγκωμιάζει τον ηγέτη των οπλιτών : «Ας είναι μικρόσωμος και στραβοκάνης , φτάνει να περπατάει στα

θερά , γεμάτος θάρρος».25 Όμως, στα σχεδόν τριάντα χρόνια που δ ιήρκεσε ο πόλεμος οι διοικητές διαπίστωσαν ότι.., ένας στρατηγός , για να συμβάλει στην εξόντωση πολλών στρατιωτών του εχθρού , μπορούσε να κάνει πολύ

περισσότερα από το να κρατά το δόρυ του στο δεξιό κέρας της φά λαγγας , επιδεικνύοντας τις θεμελιώδεις αρετές της νηφαλιότητας και της σωφροσύνης. Οι στρατοί δεν αποτελούσαν πλέον τη συγκολλη

τική ουσία πάνω στην οποία θεμελιωνόταν η συναινετική διακυβέρ νηση της πόλης , αλλά είχαν μετατραπεί σε καθαρά στρατιωτικά μέ σα , που δεν ε ίχαν κάποια ιδιαίτερη πολιτική βαρύτητα. Προσωπι κότητες όπως ο Αλκιβιάδης, ο Κλέωνας , ο Δημοσθ ένης, ο Θρασύ

βουλος , ο Βρασίδας, ο Λύσανδρος και ο Γύλιππος δεν ήταν ανώνυ μοι πολεμιστές, αλλά ηγέτες από τους οποίους αναμενόταν να χρη σιμοποιήσουν τις διανοητικές τους ικανότητες για να επιτύχουν τη νίκη μέσω της ανώτερης επιμελητε(ας , της επινόησης νέων τακτι κών , της οικονομικής διαχείρισης ή των δημόσιων σχέσεων . Άντρες όπως ο Βρασίδας και ο Λύσανδρος (παρά την αμφιλεγόμενη κατα

γωγή τους), θεωρούνταν ως πολύτιμα πλεονεκτήματα , που η αξία τους ήταν ανυπολόγιστη , αλλά αποτιμήθηκε μόνο στη διάρκεια του

πολέμου. 26 Για παράδειγμα , ο βασικός συντελεστής για τη νίκη στο Δήλιο ή ταν ο Παγώνδας και όχι η ισχύς της θηβαϊκής φάλαγγας των οπλι τών-γεωργών, όπως αντίστοιχα οι νίκες των Αθηναίων στη Σφακτη ρία και στην Πύλο οφείλονταν σε πολύ μεγάλο βαθμό στην οξυδέρ κεια του Κλέωνα και του Δημοσθένη . Χωρίς τον Αλκιβιάδη και τον Λύσανδρο η Σπάρτη δε θα είχε ναυπηγήσει ένα μεγάλο στόλο . Η Σι-

568


κελία σώθηκε χάρη στην άφιξη του Γύλιππου. Για να διοικηθούν οι νέοι πολυποίκιλοι στρατοί, που αποτελούνταν από μισθοφόρους, δούλους και συνδυασμένες δυνάμεις, δε χρειάζονταν απλώς πολεμι

στές, αλλά σκεmόμενοι ηγέτες. Στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, αλλά και ύστερα από αυτόν , πραγματοποιήθηκε μια πραγματική επανάσταση στον

τρόπο με τον οποίο ένας στρατηγός έπρεπε να διοικεί το στρατό του, όπως καταδεικνύουν οι υστερικές αντιδράσεις στη νέα αυτή ιδέα, καθώς οι φιλόσοφοι και οι ρήτορες φιλονικούσαν για το ποια έπρε

πε να είναι τα προσόντα ενός στρατιωτικού ηγέτη.27 Πριν από τον πόλεμο οι στρατηγοί θεωρούνταν απλοί άνθρωποι. Ύστερα από τον πόλεμο τους αντιμετώπιζαν με δέος ή μετατρέπονταν σε αντικείμε

να λατρείας. Οι σταδιοδρομίες του Επαμεινώνδα και του Μεγάλου Αλεξάνδρου τεκμηριώνουν την ιδέα ότι ένας μόνο άνθρωπος μπορεί να γίνει η κινητήριος δύναμη ενός ολόκληρου κράτους -δημοκρατι κού ή όχι-, και χάρη στην ιδιοφυΊα και στην τόλμη του να δημιουρ γήσει τακτικά και τεχνολογικά εξελιγμένους στρατούς .

Παρά τις όποιες διαφωνίες, αμέσως μετά την ήπα της Αθήνας εμφανίστηκε ένα είδος στρατιωτικής δοκιμιογραφίας που απευθυ νόταν στους ειδικούς. Μερικοί περιπλανώμενοι σοφιστές, όπως ο Διονυσόδωρος που μνημονεύεται στα Απομνημονεύμαια του Ξενοφώ ντα, υπόσχονταν ότι μπορούσαν να διδάξουν σε κάποιον (<(η στρα τηγική τέχνψ . Μετά το τέλος του πολέμου βετεράνοι κατατάσσο

νταν συχνά ως διοικητές μισθοφόρων , όπως , για παράδειγμα , ο Φα λίνος από τη Βοιωτία που ισχυριζόταν ότι 11ταν γνώστης της τακτι

κής και της οπλομαχίας. Στα έργα του Πλάτωνα που γράφτηκαν τον

40 αιώνα επισημαίνεται η

ανάγκη του επαγγελματισμού, της εξε ιδί

κευσης και της άρτιας εκπαίδευσης .28 Στην Αθήνα μια νέα γενιά στρατηγών που συνήθως ηγούνταν μι σθοφόρων, όπως ο Ιφικράτης , ο Τιμόθ εος, ο Χαβρίας και ο Χάρης , ανέλαβαν την ηγεσία του στρατού της πόλης και την άσκησαν με

ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ :

τρόπους που θα ήταν αδιανόητοι τον

569

50 αιώνα, όταν ο

Ν ικίας και ο

Αλκιβιάδης διαφωνούσαν πρωτίστως ως πολιτικοί και δευτερευό ντως ως στρατηγοί. Ένα από τα μεγαλύτερα παράδοξα του Πελο ποννησιακού Πολέμου είναι το γεγονός ότι η Σπάρτη και η Θήβα , δυο πόλεις-κράτη οι οποίες ήταν εσωστρεφείς και στις οποίες επι κρατούσαν ισχυρές προκαταλήψεις, είχαν εξαιρετικούς από στρα τηγική και τακτική άποψη στρατηγούς, όπως ο Βρασίδας, ο Γύλιπ πος, ο Λύσανδρος και ο Παγώνδας, ενώ η φιλελεύθερη Αθήνα, στην

οποία υπήρχε ελευθερία σκέψης , ανέθεσε την ηγεσία σε τόσες πολ λές κρίσιμες εκστρατείες είτε σε άτολμους αφελείς όπως ο Νικίας , είτε σε απερίσκεmους καιροσκόπους όπως ο Αλκιβιάδης, ο Κλέωνας και ο Δημοσθένης, είτε σε ασήμαντους αξιωματούχους που γνωρί ζουμε τα ονόματά τους επειδή ηπήθηκαν και πέθαναν στο πεδίο της μάχης, όπως ήταν ο Ιπποκράτης ή ο Λάχης. Ίσως να ευθυνόταν η ανάμειξη της Εκκλησίας της Δήμου στη λήψη των στρατιωτικών αποφάσεων, ένα εγγενές γνώρισμα της ριζοσπαστικής αθηναϊκής δημοκρατίας. Ή , ίσως, να οφειλόταν στο ότι η Αθήνα ήταν μια πό

λη-κράτος με ναυτική παράδοση και στο ότι οι μεγάλοι στρατιωτι κοί ηγέτες του παρελθόντος -ο Θεμιστοκλής , ο Περικλής ή ο Φορ μίωνας- ήταν ναύαρχοι και όχι στρατηγοί. Ούτως ή άλλως, οι καλύ τεροι στρατιωτικοί ιθύνοντες ήταν Πελοποννήσιοι και όχι Αθηναί οι. Στις κομβικές συγκρούσεις -ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζουν οι μάχες και οι ναυμαχίες στη Σικελία , και η ναυμαχία στους Αιγός Πο

ταμούς-, η έκβαση καθορίστηκε από την ανώτερη ηγεσία. 29 Ο πόλεμος ως κακό Τα κληροδοτήματα του Πελοποννησιακού Πολέμου δεν ήταν μόνο υλικά , κοινωνικά και πολιτικά . Υπήρξαν επίσης ιδεολογικές και φι λοσοφικ ές επιπτώσε ις. Ένα μεγάλο μέρος της αρχαιο ελληνικής

γραμματείας , τόσο πριν όσο και μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, από το αξίωμα του Ηράκλειτου «πόλεμος πάντων μέν πατήρ» μέχρι

570

ΠEΛOΠO NN HΣlAΚOΣ ΠΟ,ΛΕΜΟΣ

την άποψη του Πλάτωνα σΙους Νόμους ότι ο πόλεμος είναι ένα πιο

φυσιολογικό φαινόμενο από την ειρήνη, θεωρούσε τον πόλεμο ως μια τραγωδία, αλλά όχι αναγκαία ως κάτι το κακό . Αντίθετα , τα ισχύο

ντα ηθικά κριτήρια -ποιος πολεμούσε ποιον , για ποιους λόγους , πώς και ποιο ήταν το αποτέλεσμα- καθόριζαν αν οι πόλεμοι , που συνή θως ήταν σύντομοι και οικονομικοί, κρίνονταν ως ηθικοί. Η αποδοχή από τους Έλληνες του πολέμου ως κάτι το τραγικό, αλ

λά όχι ως κάτι το κακό, μια άποψη που ήταν ευρέως διαδεδομένη α πό τον Όμηρο έως τον Σοφοκλή, βασιζόταν σε δυο πρακτικά δεδομένα. Οι περισσότεροι πόλεμοι ανάμεσα σΙους Έλληνες από τον

80 έως τον

50 αιώνα ήταν, κατά πάσαν πιθανότητα, σύντομοι και εποχικοί. Οι ε λάχισιες κοσμικών διασιάσεων συγκρούσεις για την εθνική επιβίω ση, όπως οι Περσικοί Πόλεμοι από το

490

έως το

480, είχαν

διεξα

χθεί εναντίον ξένων και, επίσης, τέλειωσαν με εκ παρατάξεως μάχες. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ήταν διαφορετικός. Όταν ο ελλη

νικός κόσμος οδηγήθηκε σε ένα εθνικό διχασμό και αυτοχειριάσιη κε, μερικοί Έλληνες σΙοχασιές -παρόμοια με ΤΙ1 γενιά του

1920 που

αισθάνθηκε μια βαθιά αποσιροφή για τη σφαγή του Α' Παγκόσμιου Πολέμου- άρχισαν να συσχετίζουν την αγανάκτησή τους για τον τρό πο με τον οποίο διεξαγόταν αυτός ο συγκεκριμένος πόλεμος με τη φύση του πολέμου αυτού καθεαυτού. Ως ε κ τούτου, σε θεατρικά έρ γα της πολεμ ικής περιόδου , όπως σΙους Αχαρνής, σιην Ειρήνη και σιη

Λυσιστράτη του ΑΡΙσΙοφάνη , αλλά και σιην Ανδρομάχη , σιην Ελένη, σιην Εκάβη και σΙις Τρωάδες του Ευριπίδη, αν και δεν εκφράζονται αισθήματα συμπάθειας για τους Σπαρτιάτες, εντούτοις προβάλλε

ται μια νέα σιάση απέναντι σΙον πόλεμο: οι πολεμικές συγκρούσεις είναι αυτές καθαυτές αποτρόπαιες εμπειρίες, που υπερβαίνουν τους λόγους για τους οποίους ξεκίνησαν οι εχθροπραξίες. Οι γεωργοί και οι γυναίκες σΙους Αχαρνής, σιην Ειρήνη και σιη Λυσιστράτη του Αρι

σΙοφάνη , όπως και οι άμαχοι που έχουν αιχμαλωτισιεί και υποσιεί αμέτρητα δεινά σιην Εκάβη, σΙις Τρωάδες και σιην Ανδρομάχη του Ευ-


571

ριπίδη , αvnκmοmρίζουντο γεγονός ότι ο πόλεμος δημιούργησε κοι νά βιώματα στους απλούς Έλληνες. Κατά συνέπεια , οι δυο συγγρα

φείς παρουσιάζουν την ιδέα ότι ο πόλεμος ήταν

-

per' se κάτι το

κακό

και όχι μόνο οι Σπαρτιάτες.

Παρόλο που η μεταπολεμική ελληνική σκέψη δεν απέκτησε μια

θεραπευτική mυχή, και φυσικά δεν έγινε ειρηνόφιλη ή ουτοπική, ο

Πελοποννησιακός Πόλεμος εισήγαγε στl1 δυτική φιλοσοφία την ιδέα ότι οι πόλεμοι δε γίνονται πάντα για ευγενείς σκοπούς και για πα τριωτικούς λόγους , αλλά ότι συχνά είναι παράλογοι, αυτοκτονικοί και, ίσως, εγγενώς κάτι το κακό, ιδίως όταν διαρκούν είκοσι εφτά χρόνια και όχι μερικές ώρες μιας καλοκαιρινιις ημέρας. Ο Όμηρος είχε αμφισβητήσει στην Ιλιάδα την ηθική και τη λογική που υπήρχαν πίσω από τα κίνητρα και τις θυσίες κάποιων απερίσκεmων πολεμι στών. Όμως, μας παρουσιάζει τον Αχιλλέα να μην αμφιβάλλει ότι , στην ένοπλη σύγκρουση, υπάρχει μια εγγενής υψηλοφροσύνη και έ νας εγγενής ηρωισμός .

Ωστόσο , οι Έλληνες του 40υ αιώνα συνειδητοποίησαν ότι ο Πε λοποννησιακός Π όλε μος ήταν μια μοναδ ικιι και αποτρόπαιη ε

μπειρία για τα συλλογικά ελληνικά βιώματα . Κατέστρεψε τον ιδεα λισμό και το πνεύμα της πανελλήνιας ενότητας, που υπήρξε καθο ριστική στην άμυνα της Ελλάδας εναντίον της περσικής εισβολής. Ο

πόλεμος άφησε πίσω του την περισσότερο ιδιοτελή αντίληψη ότι οι Έλληνες , αν έπρεπε να πολεμούν με τέτοια αγριότητα , θα έπρεπε τουλάχιστον να σκοτώνουν Πέρσες , ένα σύνθημα που ο Φίλιππος και ο Μέγας Αλέξανδρος εκμεταλλεύτηκαν με μεγάλη επιδεξιότη

τα. Πάντως, η ιδέα των Σπαρτιατών να χρησιμοποιήσουν την Περ σία για να καταστρέψουν την Αθήνα, ενώ βραχυπρόθ εσμα αποδεί χθl1κε ιδιοφυής, μετά το τέλος του πολέμου είχε καταστρεmικές ε πιmώσεις, καθώς Σπαρτιάτες οπλίτες ήταν υποχρεωμένοι να παρα

μένουν στη Μικρά Ασία για να εμποδίζουν την αναβίωση της περ σικής κυριαρχίας στην Ιωνία , για την οποία, όμως, οι ίδιοι είχαν θέ-

572


σει τις προϋποθέσεις , όταν ζήτησαν βοήθεια από τους σατράπες της Περσικής Αυτοκρατορίας .

Για ΠΟΖο λόγο ηττήθηκε η Αθήνα; Αυτό είναι το ερώτημα που τίθεται συνήθως και όχι το « για ποιο λό γο επικράτησε η Σπάρτη ;» , κυρίως επειδή στα είκοσι χρόνια που προηγήθηκαν του Ιωνικού Πολέμου οι Σπαρτιάτες δεν προέβησαν σε αποφασιστικές ενέργειες και στερούνταν μιας εμπνευσμένης η

γεσίας. Ο Θουκυδίδης υπογραμμίζει ότι ήταν σπάνιοι στη Σπάρτη ικανοί άντρες, όπως ο Βρασίδας, ο Γύλιππος και ο Λύσανδρος, αλ

λά και ότι η Αθήνα, παρά τα πλεονεκτήματα του δημοκρατικού πο λιτεύματος, διέπραττε το ένα λάθος μετά το άλλο.

Στην αφήγησή του αναδεικνύονται τέσσερις λόγοι που εξηγούν το θρίαμβο της Σπάρτης . Κανείς από αυτούς δε σχετίζεται με τη στρα τηγική οξυδέρκεια ή με καινούριες τακτικές. Ο λοιμός οφειλόταν σε φυσικά αίτια. Η Σικελική Εκστραrεία ήταν ένα στρατηγικό λάθος της Αθήνας, ενώ στη διάρκειά της διαπράχθηκαν τακτικά σφάλματα . Η δημιουργία μιας οχυρωμένης βάσης στη Δεκέλεια και η χρησιμο

ποίηση των περσικών κεφαλαίων για τη ναυπήγηση ενός στόλου α ποδίδονται, τόσο από τον Θουκυδίδη όσο και από τον Ξενοφώντα,

στις συμβουλές και στις μηχανορραφίες του Αλκιβιάδη. Επομένως, είναι φυσικό να αναρωτιόμαστε ποια λάθη διέπραξε η Αθήνα παρά ποιες ήταν οι ορθές ενέργειες της Σπάρτης , προκειμένου να εξηγή

σουμε για ποιο λόγο μια δυναμική και πανίσχυριι πόλη δεν ηττήθη

κε απλώς, αλλά έφτασε στο χείλος της καταστροφής . 30 Όμως, οι λόγοι για τους οπο(ους ηττήθηκε η Αθήνα στον πόλε

μο με τη Σπάρτη είναι ανάλογοι με εκείνους που οδήγησαν στην ήτ τα τη ναζιστική Γερμανία. ΤΟ

425, στο

έβδομο έτος της σύρραξης,

είχαν επιτευχθεί όλοι σχεδόν οι περιορισμένοι στόχοι της Αθήνας,

573


σύμφωνα με το αρχικό σχέδιο του Περικλή που απέβλεπε σε μια προσωρινή σταmμότητα - ή, ίσως, αν το δούμε κάτω από ένα πιο κα

λόπιστο πρίσμα , στο να μην ηπηθεί η Αθήνα σε έναν πόλεμο φθο ράς . Η ηγεμονία της Αθήνας παρέμενε ανέπαφη. Εξακολουθούσε να διαθέτει ένα ναυτικό που ήταν ανώτερο από εκείνο οποιουδήπο τε εν δυνάμει αντιπάλου . Στην πραγματικότητα , ύστερα από την πρώτη δεκαετία του πολέμου , ο στόλος της Αθήνας βρισκόταν στο

προπολεμικό επίπεδο των

300

τριήρεων . Είναι αλήθεια ότι δεν εί

χαν επιλυθεί τα προβλήματα με τη Σπάρτη , αλλά η λύση τους είχε

μετατεθεί στο μέλλον. Όμως, ήταν φανερό ότι η αρχική συμμαχία της Σπάρτης δεν είχε τις δυνατότητες να καταστρέψει την πόλη: Η Αθήνα είχε αποδείξει ότι οι εισβολές των Σπαρτιατών οπλιτών στην Απική δεν μπορούσαν , παρά το λοιμό, να την κάνουν να υπο κύψει. Μετά την αιχμαλωσία των Σπαρτιατών στη Σφακτηρία και την κράτησή τους ως ομήρων, με την απειλή ότι θα εκτελούνταν α

μέσως μόλις ο πελοποννησιακός στρατός διέσχιζε τα σύνορα της Απικής, άρχισαν να διαγράφονται οι γενικές γραμμές της Νικίειου ειρήνης , που θα συναmόταν τέσσερα χρόνια αργότερα . Το όραμα του Περικλή , αν και με πολλές ρωγμές , έμοιαζε να έχει εκπληρωθεί.

Το

421

πολλοί Έλληνες πίστευαν ότι η Σπάρτη είχε αναχαιτιστεί και

είχε αποθαρρυνθεί μετά την ήπα της σiην Πύλο και την αποτυχία των εισβολών στην ΑπιΚή. Είναι όμως εντελώς διαφορετικό ζήτημα αν, ύστερα από μια δεκαετία συγκρούσεων και μετά το λοιμό, το μο

ναδικό αποτέλεσμα ήταν μια εύθραυστη ειρήνη και η επιστροφή στο προπολεμικό Stat1ΙS qUO.

Οι λόγοι για την τελική ήπα της Αθήνας , μετά την αποτυχημένη συνθήκη ειρήνης , ήταν δύο. Πρώτον , ήδη πριν από τη Σικελική Εκστρατεία, η Αθήνα δεν πολεμούσε μόνο εναντίον της Σπάρτης ,

αλλά σε ολόκληρη τη δεκαετή διάρκεια του Αρχιδάμειου Πολέμου έπρεπε να αντιμετωπίζει τη Σπάρτη , την Πελοποννησιακή Συμμα χία , την Κόρινθο και τη Θήβα . Οι δυο αυτές τελευταίες πόλεις-κρά-

Π EΛO ΠONNHΣlAΚOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

574

τrl έδειξαν πόσο μεγάλο ήταν το μένος τους ενανrίoν της Αθήνας, ό ταν αρνήθηκαν να υπογράψουν την εύθραυστη συνθήκη ειρήνης του

421 . Στις ναυμαχίες που έγιναν στον

Κορινθιακό Κόλπο και στη μά

χη της Σολυγείας, αλλά και στΙ1 μάχη του Δηλίου , η Κόρινθος και η Θήβα ανrιμετώπισαν, ανrίστoιxα , χωρίς τη βοήθεια της Σπάρτης το στρατό και το ναυτικό της Αθήνας .

Οι πόλεις-κράτη που αποτελούσαν την Πελοποννησιακή Συμ μαχία ήταν ισχυρές. Η Ήλιδα, η Τεγέα, και σε μερικές περιmώσεις

η Mανrίνεια και το Άργος, έστειλαν χιλιάδες οπλίτες τους να πολε μήσουν μαζί με τους Σπαρτιάτες ή να αποτελέσουν μέρος της φρου ράς της οχυρωμένης βάσης της Δεκέλειας . Ο βοιωτικός στρατός ή ταν εξίσου επίφοβος με τον σπαρτιατικό . Η εχθρότητα των Θηβαί

ων σήμαινε ότι η Αθήνα έπρεπε να διεξάγει μονίμως ένα διμέτωπο πόλεμο μετά την ήττα της στη μάχη του Δηλίου . Η Κόρινθος έλεγχε τις θαλάσσιες επικοινωνίες από και προς τον Κορινθιακό Κόλπο ,

αλλά και τους χερσαίους δρόμους από και προς την Πελοπόννησο. Η αδυναμία των Αθηναίων να καταλάβουν την περιοχή της Μεγα ρίδας θα επέτρεπε στους Πελοποννήσιους να εισβάλλουν ανά πάσα στιγμή στην Αττική , όταν θα επινοούσαν μια πιο αποτελεσματική στρατηγική από τις προγενέστερες αποτυχημένες ετήσιες εισβολές , κάτι που τελικά έκαναν με την οχύρωση της Δεκέλειας.

Στα πρώτα έτη του πολέμου οι Αθηναίοι πραγματοποίησαν αρ κετές μακρινές εκστρατείες, αλλά δεν άργησαν να συνειδητοποιήσουν ότι η ταυτόχρονη χρησιμοποίηση

100 έως 200 πλοίων εξανrλoύσε τα

OΙKo~oμΙKά τους αποθέματα , χωρίς να οδηγεί σε σημαντικά αποτε λέσματα. Όμως, με την κατάληψη της Πύλου και της Σφακτηρίας, πέτυχαν μια εκπληκτική ψυχολογική νίκη , καθώς οι Σπαρτιάτες αι σθάνoνrαν όνειδος για την παράδοση των επίλεκτων οπλιτών τους και

ήταν διατεθειμένοι να σταματήσουν να εισβάλλουν στψ Αττική. Όταν το

421

συνομολογήθηκε η Νικίειος Ειρήνη, η νίκη εξακο

λουθούσε να διαφεύγει από τα χέρια των Αθηναίων. Όμως, είχαν α-


575

ποδείξει ότι, παρά τις τεράστιες απώλειες που είχαν υποστεί εξαι τίας του λοιμού, μπορούσαν να επινοούν καινοτόμες μεθόδους, ώστε να αποφύγουν την ήττα. Ωστόσο, οι πιο ικανοί και ευφυείς ηγέτες της

Αθήνας, όπως ο Αλκιβιάδης και ο Δημοσθένης, θεωρούσαν ότι η στα σιμότητα που επιτεύχθηκε με τη Νικίειο Ειρήνη δεν ήταν ένα α

προσδόκητο πλεονέκτημα , αλλά μια απογοητευτικιι ε ξέλιξη . Άρχι σαν, λοιπόν, να σχεδιάζουν νέες επιθετικές ενέργειες, οι οποίες θα μπορούσαν να αποδυναμώσουν τη Σπάρτη χωρίς όμως να χρειαστεί οι Αθηναίοι να αντιμετωπίσουν τους επίφοβους οπλίτες της. Το α

ποτέλεσμα ήταν να υιοθετήσουν μια καταστρεmική πολιτική , να δώ

σουν την αφορμή για να αρχίσουν πάλι οι εχθροπραξίες με τους Πε: λοποννήσιους και να βασίσουν , λανθασμένα, τις ελπίδες τους στην

επέκταση της σύρραξης σε ένα μακρινό θέατρο πολεμικών επιχει ρήσεων, αντί να αντιμετωπίσουν και να νικήσουν το σπαρτιατικό

στρατό

-

ένα γεγονός που θα είχε ως συνέπεια να απελευθερωθούν

οι είλωτες και να καταρρεύσει το σπαρτιατικό σύστημα εξουσίας.

Δεύτερον, παρόλο που βρέθηκε αντιμέτωπη ταυτόχρονα με τις τρεις άλλες μεγαλύτερες πόλεις-κράτη της Ελλάδας -τη Σπάρτη, την

Κόρινθο και τη Θήβα-, παρόλο που είχε χάσει περισσότερο από το ένα τέταρτο του πληθυσμού της εξαιτίας του λοιμού, και παρόλο που

δεν είχε καταστρέψει το στρατό και το νάυτικό των τριών αντιπάλων της, η Αθήνα το

415

επιτέθηκε εναντίον των Συρακουσών, μιας πό

λης-κράτους που ήταν μεγαλύτερη από την ίδια και είχε ένα σχεδόν

εξίσου δημοκρατικό πολίτευμα . Η Αθήνα όχι μόνο χρησιμοποίησε τους πολύτιμους πόρους της σε μια μακρινή εκστρατεία ενώ η Σπάρ

τη σύντομα θα δημιουργούσε μια οχυρωμένη βάση

20 χιλιόμετρα α

πό τα ι:είχη της , αλλά με την επίθεσή της εναντίον των δημοκρατι κών Συρακούσιων αποδυνάμωσε την προπαγάνδα της -ότι , δηλαδή,

ο πόλεμος ήταν σε μεγάλο βαθμό ιδεολογικός και ότι γινόταν εν ο νόματι των υποστΙ'}ρικτών της δημοκρατίας, οι οποίοι αντιστέκοντάν στα ολιγαρχικά καθεστώτα που είχαν επιβληθεί.


576 Η αιμορραγία που προκάλεσε

'1 Σικελική

Εκστρατεία είχε ως συ

νέπεια η Αθήνα να αποκτήσει νέους εχθρούς . Ίσως, το χειρότερο α πό όλα, ήταν ότι μετά τη Σικελική Εκστρατεία, η Αθήνα βυθίστηκε σε εμφύλιες διαμάχες, όπως αποδεικνύουν η στάση του 411 και το με τέπειτα αποτυχημένο ολιγαρχικό πραξικόπημα. Μετά το 412 η Περ σία θα αναμειγνυόταν

de fαcto

στον πόλεμο. Χωρίς τα κεφάλαιά της

για τους μισθούς των πληρωμάτων και τη ναυπήγηση τριήρεων , η Σπάρτη δε θα είχε ποτέ καταφέρει να συνεχίσει τον Ιωνικό Πόλεμο, ο οποίος οδήγησε τελικά στη συνθηκολόγηση της Αθήνας . Από στε νά στρατηγική άποψη λοιπόν, η Αθήνα βρισκόταν όντως σε μια θέ

ση ανάλογη με εκείνη της Γερμανίας στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η οποία πολεμούσε εναντίον της παλαιάς ευρωπαϊκής Γαλλο-Βρετανι

κής συμμαχίας, βρέθηκε αντιμέτωπη με την τεράστια βιομηχανική ι σχύ των Ηνωμένων Πολιτε ιών και εισέβαλε στη Σοβιετική Ένωση. Ο Χίτλερ θα μπορούσε ίσως να είχε νικήσει ή να πετύχει ένα συμβιβα σμό , αν συγκρουόταν με καθεμιά από αυτές τις τρεις δυνάμεις με μονωμένα ή διαδοχικά, δε θα μπορούσε όμως ποτέ να επικρατήσει

αντιμετωπίζοντας ταυτόχρονα δύο, πόσο μάλλον τρεις, από αυτές . Ο Θουκυδίδης πίστευε ότι, παρόλο που οι δημοκρατίες διαθέτουν

πολύπλευρα πλεονεκτήματα στον πόλεμο, οι θορυβώδεις λαϊκές συ νελεύσεις τους, η διαρκής προσπάθεια των ηγετών να μαντέψουν τις

λαϊκές διαθέσεις, οι στομφώδεις ομιλίες και η υπέρμετρη κριτική προκαλούσαν σοβαρά προβλήματα στη διεξαγωγή των πολεμικών ε πιχειρήσεων. Μόνο μια επιβλητική προσωπικότητα , όπως ο Περι κλής, μπορούσε να χαλιναγωγήσει τα πάθη που εκδηλώνονται σε

μια συνέλευση, όπου ο κάθε πολίΤΙ1ς μπορούσε να εκφράσει τις α πόψεις του

-

καθώς, ως πρώτος πολίτης, κατάφερνε χάρη στην ισχύ

που του έδινε το ηθικό κύρος του να διοικεί την πόλη με δεσποτικό

τρόπο, εκμεταλλευόμενος ταυτόχρονα το δημοκρατικό δυναμισμό της . Ανεξάρτητα από το αν αυτή η απαισιόδοξη αντίληψη του Θου κυδίδη για το δημοκρατικό πολίτευμα ήταν δικαιολογημένη ή ορθή,


577

είναι ασφαλώς βέβαιο ότι η Σπάρτη έδειχνε μεγαλύτερη υπομονή για τις ενδεχόμενες αμέλειες του Βρασίδα, του Άγιδος και του Λύ

σανδρου από εκείνη που έδειχνε η Αθήνα για τους στρατηγούς της . Είναι αλήθεια ότι και οι Σπαρτιάτες εκτέλεσαν στρατηγούς, όπως τον Θώρακα, αλλά και ότι αντιμετώπισαν με περιφρόνηση τους αιχ

μαλώτους της ΣφαΚΤηΡίας μετά την επιστροφή τους. Όμως , τα πε

ριθώρια ελεύθερης δράσης που παραχωρούσαν στους στρατιωτικούς διοικητές τους θα ήταν αδιανόητα στην Αθήνα . Αν ο Θουκυδίδης ε

ξορίστηκε επειδή δεν κατάφερε να εμποδίσει τον Βρασίδα να κατα λάβει την Αμφίπολη, ο Βρασίδας δεν ανακλήθηκε στη Σπάρτη όταν , στο ίδιο θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων, απέτυχε να φτάσει εγκαί ρως στην Τορώνη με συνέπεια ο Κλέωνας να καταλάβει την πόλη . Το

γεγονός ότι η Εκκλησία του Δήμου επέβαλλε πρόστιμα και καταδί κασε σε εξορία ή θάνατο πάρα πολλούς στρατηγούς όχι μόνο δεν αύ ξανε το αίσθημα υπευθυνότητας των στρατιωτικών διοικητών, αλλά τους έκανε άτολμους και τους ωθούσε να προσπαθΟύν να μαντέψουν τις λαϊκές διαθέσεις. Ως εκ τούτου, ύστερα από μια ήττα ή κάποιο λά θος, είτε στην εκστρατεία στο Δήλιο είτε μετά τη ναυμαχία στις Αργι

νούσες , ήταν πιθανό αρκετοί στρατηγοί να μην επιστρέψουν στην Αθήνα, επειδή φοβόντουσαν ότι θα δικάζονταν. Αντί, λοιπόν, οι Αθη

ναίοι να μαθαίνουν από τα λάθη τους, είχαν τρομοκρατήσει τόσο πο λύ τους στρατιωτικούς ηγέτες τους, ώστε ήταν είτε επιφυλακτικοί εί

τε παράτολμοι , καθώς λάμβαναν τις αποφάσεις τους ανάλογα με το

τι πίστευαν ότι θα επιδοκίμαζαν οι ψηφοφόροι στην' Αθήνα .

Ένα μελiτημα παντοτινό; Δεν ξέρου με αν ο Θουκυδίδης είχε ήδη μια προσχηματισμένη άπο ψlΙ για τη φύση του πολέμου και επεδίωξε να χρησιμοποιήσει τα γε γονότα του Πελοποννησιακού Πολέμου για να επιβεβαιώσει τις α-


578

παισιόδοξες αντιλήψεις του, αν η φιλοσοφία του απορρέει άμεσα α

πό το μακελειό που επί τρεις δεκαετίες παρακολούθησε ως αυτό mης μάρτυρας, ή αν ισχύουν και τα δύο. Ό μως, η Ιστορία του δεν εί ναι μόνο μια αφήγηση για μάχες και σφαγές, που σήμερα μας φαί νονται ακατανόητες . Αντίθετα, όπως είχε προβλέψει, αποτελεί ένα

διαχρονικό έργο για την τραγική φύση του πολέμου αυτού καθεαυ τού , καθώς τα ανθρώπινα γνωρίσματα παραμένουν αναλλοίωτα και, άρα , η συμπερ ιφορά των ανθρώπων σε χαλεπούς καιρούς είναι πά ντα προβλέψιμη. Αν ο Πελοποννησιακός Πόλεμος εξακολουθεί να μας διδάσκε ι κά τι για την ανθρώπινη συμπεριφορά στον πόλεμο, είναι το τραγικό μά

θημα ότι οι εκεχειρίες μπορούν να σταματήσουν προσωρινά μια σύρραξη, αλλά δεν μπορούν να δώσουν ένα οριστικό τέλος σε μια δια μάχη, εκτός αν διευθετούν τα ζητήματα για τα οποία τα δυο μέρη α ποφάσισαν να εμπλακΟύν σε μια πολεμική σύρραξη . Είναι τραγ ικό ,

αλλά τις περισσότερες φορές μόνο η αποφασιστική δράση μπορεί να οδηγήσει σε μια διαρκή ειρήνη , συνlΊθως όταν το ένα από τα δυο μέρη αποδέχεται την ήnα του και αποσύρε ι τις αιτιάσεις του, αλ

λάζοντας τη στάση του ή την κυβέρνησή του

-

και αυτό ισχύει τόσο

για τα ελεύθερα όσο και για τα τυραννικά καθεστώτα. Με αυτή την έννοια, ο Λύσανδρος αντιλαμβανόταν το πώς μπορεί να δοθεί ένα ο ριστικό τέλος σε μια σύρραξη πολύ καλύτερα από τον επιβλητικό

Περικλή ή τον αφελή Νικία. Τόσο η Σπάρτη όσο και η Αθήνα ενεπλάκησαν σε έναν πόλεμο χωρίς να γνωρίζουν πώς θα νικούσαν . Και ύστερα από είκοσι χρό

νια μάταιης αλληλοεξόντωσης η έκ βαση του πολέμου καθορίστηκε μέσα σε εφτά έτη, όταν η Σπάρτη συνε ιδητοποίησε με ποιους τρό πους θα μπορούσε να νικήσει την Αθήνα (υποχρεώνοντας τους κα τοίκους να παραμένουν εντός των τειχών, εμποδίζοντας τψ εισαγω γή τροφίμων και την εισροή των φόρων υποτελείας και βυθίζοντας το στόλο της) . Ο τρόπος με τον οποίο τέλε ιωσε ο πόλεμος εμπεριέ-

579


χει το ανησυχητικό μήνυμα ότι οι συζητήσεις έπονται της νίκης στα πεδία των μαχών και ότι οι διπλωματικές λύσεις λειτουργούν καλύ

τερα όταν αντικατοmρίζουν επακριβώς τη στρατιωτική αδυναμία ή ισχύ.

Είναι συνηθισμένο να αποκαλείται αυτή

11

υπερεκτίμηση της ι

σχύος και του ρόλου της στις κρατικές υποθέσεις «ρεαλισμός» ή « νεο

ρεαλισμός». Ο Θουκυδίδης όμως -και για αυτό το λόγο είναι πράγ ματι ένας μεγάλος ιστορικός- είναι πολύ οξυδερκής για να θεωρεί

ότι μια διαμάΧl1 μπορεί να αναλυθεί μόνο υπό το πρίσμα της ισχύος και των εκδηλώσεών της . Ο πόλεμος δεν είναι απλώς μια επιστήμη , αλλά ένα αντιφατικό φαινόμενο, που εξαρτάται από την τύχη ή τις συγκυρίες , καθώς πρόκειται για ένα αποκλειστικά ανθρώπινο εγ

χείρημα. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος , λοιπόν , δεν είναι απλώς έ να αντικείμενο μελέτης της διεθνολογίας και ο Θουκυδίδης δεν πι στεύει ότι « ο ισχυρός έχει δίκιο». Το μήνυμα που μας στέλνει είναι ότι ο πόλεμος είναι μια τραγωδία , και όχι ένα μελόδραμα .

Ωστόσο , ο Θουκυδίδης παραδέχεται ότι οι άνθρωποι υπόκεινται σε ανεξήγητα συναισθήματα που τους οδηγούν σε πράξεις οι οποί ες δεν είναι πάντα λογικές , όπως ήταν, για παράδειγμα, ο «φόβος»

των Σπαρτιατών για τις επιτυχίες των Αθηναίων , η απόφαση των Πλαταιέων να αντισταθούν , ο πανικός των υποτιθέμενα σκληρο τράχηλων Σπαρτιατών όταν πληροφορήθηκαν την ήττα στη Σφα

κτηρία -και , ως εκ τούτου , σταμάτησαν να εισβάλλουν στην Αττική επειδή υπήρχε ο κίνδυνος να εκτελεστούν

120

Όμοιοι-, η μάταιη

ελπίδα των Μηλίων ότι θα τους βοηθούσαν οι Σπαρτιάτες ή η υπε ροψία των Αθηναίων που εκστρατεύσανε στη Σικελία και επέμειναν

σε αυτή την παράλογη απόφασή τους επειδή « ελπίζανε », παρόλο που πρόσφατα είχαν επικρίνει τους Μηλίους για τον ίδιο ακριβ(δς λό γο. Αν σήμερα αναρωτιόμαστε για ποιο λόγο ολόκληρες χώρες με ε κατομμύρια κατοίκους βρίσκονται σε κατάσταση ομηρίας επειδή

κάποιοι μασκοφόροι τρομοκράτες απειλούν να αποκεφαλίσουν κά-

580

ΠEΛOΠON N HΣlAΚOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

ποιον πολίτη τους, θα πρέπει ίσως να διαβάσουμε στο έργο του Θου κυδίδη για ποιους λόγους οι πανικοβλημένοι και συγκλονισμένοι

Σπαρτιάτες σταμάτησαν να εισβάλλουν στην Αττική .3 1 Παρόλο που υποτίθεται ότι ο Θουκυδίδης ενδιαφέρεται γ ια τις σχέσεις ισχύος και όχι για τις ανθρώπινες τραγωδίες, εκμεταλλεύε

ται κάθε ευκαιρία για να επισημάνει πόσο οδυνηρές ήταν οι απώ λειες κάποιου από τους στρατούς που πολέμησαν στον Πελοποννη σιακό Πόλεμο . Αυτό στο οποίο επικεντρώνει το ενδιαφέρον του ο μεγάλος αυτός ιστορικός δεν είναι, όπως τόσο συχνά τον παρερμη νεύουν , μόνο ο ρόλος της ισχύος στις διακρατικές σχέσεις, αλλά ε

ξίσου συχνά και η δυστυχία που προκαλεί ένας πόλεμος σε Χιλιάδες ανθρώπους -κάτι που αποτελεί το κεντρικό θέμα αυτού του βιβλίου-, οι οποίοι πρέπει να πάρουν μέρος σε αυτόν.

Σε μερικές περιαιώσεις , ο Θουκυδίδης αποφαίνεται ότι μια εκ

στρατεία ήταν αναγκαία ή παράλογη , όμως σχεδόν πάντα παραθέ τει αρκετές λεπτομέρειες και σχόλια , για να μας πει ότι οι στρατιώ τες που πίστευαν στο σκοπό για τον οποίο πέθαναν αξίζουν ένα σε βασμό αντάξιο των θυσιών τους . Διαβάζουμε , λοιπόν , ότι οι Θεσπι είς που σκοτώθηκαν στη μάχη του Δηλίου δε βρίσκονταν το επόμε νο έroς στην πόλη τους για να την προστατεύσουν από τους μέχρι προ τινος σύμμαχούς τους, τους Θηβαίους, οι οποίοι κατεδάφισαν τα τεί

χη της. ΣΤΙ1 Μυκαλησσό δε δολοφονήθηκαν μόνο οι μαθητές του σχολείου , αλλά σκοτώθηκαν και τα ζώα

-

και εμείς , οι αναγνώστες ,

πρέπει να το πληροφορηθΟύμε και να το αναλογιστούμε. Οι Αθηναίοι δε σφαγιάστηκαν απλώς στον ποταμό Ασσίναρο , αλλά αρκετοί από

αυτούς αλληλοσκοτώθηκαν , προσπαθ(ι'>ντας να πιουν το αιματο βαμμένο και λασπωμένο νερό του ποταμού . Ενώ οι ιστορικοί ανα ζητούν τα «διδάγματα» που ο Θουκυδίδης έχει ενσωματ(ι'>σει στο κεί μενό του , ο απλός αναγνώστης δε δυσκολεύεται να αντιληφθεί αμέ σως ότι η ουσία της Ιστορίας του βρίσκεται σε αυτά ακριβώς τα αλη σμόνητα χωρία, στα οποία μας υn.ενθυμίζει τα πάθη και το μένος που


581

απελευθερώνΟνΙαι, όταν κατά τα άλλα φυσιολογικοί άνθρωποι παίρ νουν μέρος σε έναν πόλεμο.

Στις παραμονές της πρώτης σπαρτιατικής εισβολής ή στη διάρ κεια της δημόσιας συζήτησης για τη Σικελική Εκστρατεία οι νεαροί

Αθηναίοι τάχθηκαν ανεπιφύλακτα υπέρ του πολέμου, καθώς δεν εί χαν προσωπικά βιώματα. Αντίθετα, οι ηλικιωμένοι άνιρες της πόλης,

που είχαν μεγαλύτερη πείρα και γνώριζαν ότι ένας πόλεμος σήμαι νε λοιμούς, δολοφονίες, τρομοκρατία και βυθισμένες τριήρεις, ήταν πάνια πιο διστακτικοί, πίστευαν ότι πρώτα έπρεπε να γίνουν σκλη

ρές διαπραγματεύσεις με τον εχθρό, και θεωρούσαν ότι ο πόλεμος ήταν η τελευταία εναλλακτική λύση. Ο πόλεμος, σύμφωνα με την ά ποψη του Θουκυδίδη , μπορεί να είναι εν μέρει επωφελής, να επιλύ

ει προβλήματα και, σε μερικές περιmώσεις , να είναι μια αμείλικτη εξέλιξη των διαμορφωμένων καταστάσεων. Όμως, ένας πόλεμος μπορούσε να διαρκέσει είκοσι εφτά χρόνια και να επεκταθεί σε ό λη την Ελλάδα ανιί να τελειώσει μέσα σε τριάνια ημέρες -όπως προ έβλεπαν οι Σπαρτιάτες πριν εισβάλουν στψ Απική-, με συνέπεια,

προτού τελειώσει, να πεθάνουν χιλιάδες άνθρωποι που δεν είχαν καν γεννηθεί όταν ξεκίνησε. Αυτή η παραδοχή του Θουκυδίδη δεν είναι αναγκαία μια έκκλη ση υπέρ της ειρήνης, αλλά μάλλον μια αποδοχή του γεγονότος ότι χιλιάδες άνθρωποι θα πέθαιναν σε άγνωστα μέρη, όπως ο Ασσίνα

ρος ποταμός και η Αιτωλία, ως μια λογική συνέπεια των αποφάσε

ων που λαμβάνΟνΙαν από την Απέλλα και τήν Εκκλησία του Δήμου. Ο βλοσυρός Σθενελαιδας ή ο λαοπλάνος Αλκιβιάδης μπορούσαν να

παρασύρουν , χωρίς να υπάρχει σοβαρός λόγος, τις λαϊκές συνελεύ σεις της Σπάρτης ή της Αθήνας σε έναν πόλεμο , ενώ ο Αρχίδαμος και ο Περικλής μπορεί να πίστευαν ότι

11 νηφαλιότητα και η λογική τους

θα απέτρεπε ή θα περιόριζε τους θανάτους . Όμως, ανάμεσα στη συ

γκίνηση και στη λογική βρίσκεται η μοίρα χιλιάδων ανθρώπων για τους οποίους δε γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα -για τον Αστύμαχο και τον

582


Λάκωνα που εκτελέστηκαν στις Πλαταιές

Σωγένη που σκοτώθηκε στο Δήλιο σφαγιάστηκε στη Μυκαλησσό

(424) ,

(427) , για τον Ταναγραίο για τον Σκιρφώνδα που

(413) ή για τον Σπαρτιάτιι Ξενάρη

που σκοτώθηκε στην Ηράκλεια

(419)- και από τους οποίους ζητή

θηκε τότε -και θα τους ζητούσαν σήμερα- να επιλύσουν διά της βίας

τα προβλήματα που δεν μπορούσαν να λυθούν με τα λόγια . Ας τους θυμόμαστε , γιατί ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ήταν πρώτα από ό

λα ο δικός τους πόλεμος. 32

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Οι αναφορές στην Ιστορία του ΘουκυδΖδη γίνονται, με παραπομπή μόνο στον αριθμό κεφαλαίου, Άλλο! αρχαΖοι ιστορικοί, όπως ο Διόδωρος, ο Ηρόδοτος και ο ΠολύβΖος, α ναφέρονται μόνο με το όνομά τους σε περίπτωση που η παραπομπή αφορά ένα μόνο έρ γο τους ,

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

1, Για μια δραματικιι περιγραφή του τέλους του πολέμου, βλ . την αφήγηση του Ξενοφώντα EλλΗVΙ;κά, 2,2.19-25 (μτφ. Ρόδης Ρούφος, εκδ . « Γαλαξίας» , ΑθιΙ να, 1966). Ο Θουκυδίδης Ιστορία, 2,8.4., πρβλ. 1.139,3 (μτφ, Α. Γεωργο παπαδάκος, εκδ. « Κάκτος» , Αθήνα, 1992) μας υπενθυμίζει ότι, αρχικά , οι Σπαρτιάτες είχαν ισχυρισθεί ότι «αγωνίζονται για την απελευθέρωση ΤΙ1ς

Ελλάδας», ένα σύνθημα το οποίο, παρά τη μόνιμη σπαρτιατική βαναυσό τητα, φαίνεται ότι συνάσπισε τους περισσότερους Έλληνες προς το τέλος

της σύρραξης. Ωστόσο, σε άλλα χωρία ο Θουκυδίδης υπαινίσσεται ότι τα κίνητρα πολλών πόλεων-κρατών δεν ήταν ιδεολογικά . Πολύ απλά, ήθελαν να αποφασίζουν μόνες τους («[Δεν θα προτιμούσαν να είναι δούλοι] ", εί

τε με ολιγαρχία είτε με δημοκρατία, αλλά ελεύθεροι») και, επομένως, πρό σφεραν την υποστήριξή τους στους Σπαρτιάτες πιστεύοντας ότι θα νική σουν , αλλά παρά τη νίκη τους δε θα μπορούσαν να εγκαθιδρύσουν μια νέα καταπιεστική ηγεμονία' βλ., π . χ.,

3.82.2-3, 8.48.5.

2, 1.23.4. Πρβλ. 3.23.5. Πριν κατηγορήσουμε τον Θουκυδίδη ότι συνδέει με έναν ασαφή τρόπο τα φυσικά φαινόμενα με τον πόλεμο , θα πρέπει να


584

λάβουμε υπόψη μας ότι , ακόμα και στην επο χ ιι μας , οι σεισμοί και οι

λοιμοί συσχετίζονται συχνά με μια εξελισσόμενη σύγκρουση. Στα τέλη Δεκεμβρίου του

2003 ο δυτικός Τύπος συσχέτισε το μεγάλο σεισ μό που

έγ ινε στην πόλη Μπαμ του βόρειου

rράν

με τον π όλε μο εναντίον της

τρομοκρατίας - αλλά και σε ποιο βαθμό η KaTaoτpOΙP1l και η παρουσία ομάδων βοήθειας από τη Δύση θα ενίσχυαν ή θα αποδυνάμωναν το θ ε οκρατικό καθεστώς και την υποτιθέμενη υποστήριξη που παρέχει σε διάφορες τρομοκρατικές ομάδες.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1.

1

Για μια κριτική εναντίον των νεοσυντηρητικ(δν και την εσκεμ μένη χρη

σιμοποίηση του Θουκυδίδη για να ενισχύσουν με επιχειρήματα την προ σπάθειά τους να οδηγήσουν την Αμερική σε έναν π όλε μο μ ε τρόπους α

νάλογους της επεκτατικής πολιτικής του Περικλή , βλ. το άρθρο του GaΓΥ

Nonh , «It Usually Begins with Thucydides» (httΡ:\vww.leWΓοc kwell . com/north!197 .htmJ) και τψ κριτική από μια διαφορετική οmική γω νία του D. Mendelsohn, «Theatres ofWaΓ: Why the BattJes Over Ancient Athens Still Rage» (New Yorker, 12 Ιανουαρίου 2004). Πρβλ . Ι . MiIIer, « ΜΥ Favorite WaΓ» (Νεω York Times Book Review, 21 Μαρτίου 2004. Για την αναφορά στον Κλεμανσό και στον Β ενιζέλο , βλ . Lebow και Strauss, Hegerιιonic Rivαlry, σ. 2-19. 2. Ο Ισοκράτης , Περί Ειρήνης, 4.88 , ΟΙl>."ίίρει την απώλεια i:ων διακεκριμέ νων Αθηναίων κατά την τριακονταετή διάρκεια του πολέμου, δηλαδή των αριστοκρατών που θα ήταν πολύ καλύτερο να είχαν χρησιμοποιήσει τα χαρίσματά τους εναντίον του κοινού εχθρού όλων των Ελλήνων, της αυ τοκρατορικής Περσίας . Το εmχείρημα του Ισοκράτη είναι παρόμοιο μ ε

εκείνο όσων σήμερα οικτίρουν τον Α' Παγκόσ μιο πόλεμο , θεωρώντας τον ως μια τραγική ευρωπαϊκιι αυτοχειρία, που κατέστρεψε την αυτο

κρατορική εκπολιτιστική αποστολή της Βρετανίας. Βλ . Ν .

Ferguson , Pity ο[ Wαr (Νέα Υόρκη) , 2000, σ. 457-62. 3. 1.22.4. Αυτός ο τολμηρός ισχυρισμός είναι ίσως η πιο διάσημη φράση σε όλη την Ισι;ορΖα του Θουκυδίδη - ένας εντυπωσιακός ισχυρισμός μ ε ΤΜ

ΣΗΜΕIΩΣΕιΣ

585

τον οποίο δηλώνει τψ αυτοπεποίθησή του ότι οι απόψεις του ως ιστο ρικού θα έχουν , για τις επόμενες γενιές , μεγαλύτερη σημασία από το

ίδιο το θέμα που πραγματεύεται . Σήμερα ,

2.500

χρόνια από τότε που

ο Θουκυδίδης έγραψε τψ Ισιορ{α του, πωλούνται στην Αμερική κάθε έτος περίπου

50.000

αντίτυπα των αγγλικών μεταφράσεων του έργου

του.

4.

Βλ. τα σχόλια για τον Περικλή γαρχική επανάσταση του

(2 .65) , τον Βρασίδα (4.81.2), την ολι 411 (8 .97.2) και τον Αντιφώντα (8 .68 .1-2).

Αυτοί που φαίνεται ότι είχαν κυρίως εντυπωσιάσει τον Θουκυδίδη -ο Περικλής , ο Νικίας και ο Αντιφώντας- είχαν αριστοκρατική καταγω γή και αντιμετώπιζαν με δυσπιστία τη συλλογική σοφία των απλών αν θρώπων , όπως αυτή εκδηλωνόταν στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου.

5. 4.65.3-4. Για τη σύγκριση της Αθήνας με την Αμερική , βλ. Sabin, «Athens», σ.237-28 .

6.

Ξενοφώντας, Eλληνtκά ,

2.2.23.

Το ζήτημα του πόσο δημοφιλής ήταν η

Αθήνα στις υπόλοιπες πόλεις-κράτη είναι πολύπλοκο , καθώς θα πρέπει να ληφθού'.' υπόψη τόσο οι αντίθετες απόψεις των φτωχών και των ευ πόρων μέσα σε κάθε πόλη-κράτος, όσο και η γεωγραφική εγγύτητα της κάθε πόλης-κράτους με την Αθήνα ή τη Σπάρτη. Δε θα ήταν ιδιαίτερα κυνlκιι η υπόθεση ότι, αν οι Αθηναίοι είχαν επικρατήσει στον πόλεμο , οι ίδιοι Έλληνες που πανηγύριζαν όταν κατεδαφίζονταν τα Μακρά Τεί

χη θα ήταν εξίσου ικανοποιημένοι με μια ήπα των Σπαρτιατών - όπως , πράγματι , συνέβη όταν ο Πανελλήνιος στρατός του Επαμεινώνδα εισέ βαλε στην Πελοπόννησο τριάντα χρόνια αργότερα και κατέστρεψε την ηγεμονία της Σπάρτης. Στο

G.

Ε. Μ.

de Ste.

Croίx,

Origins, σ. 42-44, υ

πάρχει μια από τις πιο γνωστές αναλύσεις σχετικά με τις λαϊκές αντι λήψεις που υπήρχαν για την Αθήνα.

7.2.8.4-5. Η

καλοπροαίρετη στάση των Ελλήνων προς τους Σπαρτιάτες α

ναπτύχθηκε μόνο όταν αυτοί άρχισαν να αποσύρονται από τη συμμα χία τους με τψ Αθιlνα μετά την ελληνική νίκη στους Περσικούς Πολέ μους . Όσο λιγότερο οι υπόλοιποι Έλληνες έβλεπαν τους Σπαρτιάτες , τό

σο περισσότερο τους συμπαθούσαν. Πράγματι, σε μια nεpfmωoη, οι Ίω νες και άλλοι Έλληνες « είχαν ικετεύσει » τους Αθηναίους να αναλάβουν

586


έναν ηγεμον ικό ρόλο, ώσι:ε να περιορίσουν τη σπαρτιmική παρουσία έξω από τη Λακωνία. Πρβλ.

8.

1.95.1-2.

Βλ . τα παράπονα των Αθηναίων απεσι:αλμένων σι:ιι Σπάρτη

(1.76.4) , οι

οποίοι υπενθυμίζουν σι:ους αντιπάλους τους ότι «το μέτρο μας αυτό [με το οποίο ασκούμε την εξουσία μας] προκάλεσε, άδικα , για μας, πολύ πε ρισσότερες επικρίσεις παρά επαίνους » . Ο Αθηναίος δημαγωγός Κλέω

νας επανήλθε σι:ο ίδιο θέμα σε μια δημόσια συζήτηση για τους ομή ρους σι:η Μυτιλήνη

(3 .37), όταν

διατύπωσε το παράδοξα νεωτερικό ε

πιχείρημα ότι οι φιλελεύθεροι Αθηναίοι δεν είχαν τα κατάλληλα μέσα για να ανταποκριθούν σι:ις σκληρές απαιτήσεις μιας ηγεμονίας . Καθώς

ζούσαν σε ένα πλαίσιο εσωτερικής ευμάρειας και ασφάλειας , υπέθεταν λανθασμένα ότι ο κόσμος λειτουργούσε με βάση τις ίδιες αρχές .

9. Η

διάσημη φράση -«συφορές σι:η διάρκειά του έφερε σι:ιιν Ελλάδα τέ

τοιες, που όμοιες τους δεν είχε γνωρίσει σε ίσο χρονικό διάσι:ημα »- βρί σκεταισι:ο

1.23.1. Πρβλ. 1.1.1 .

Ι ο . Παρόλο που οι Έλληνες είχαν πάντα επίγνωση των διαφορών ανάμεσα σι:η « σι:άση» και σι:ον « πόλεμο », ήταν ακριβώς ο εφιάλτης του Πελο ποννησιακού Πολέμου που οδήγησε φιλοσόφους , όπως τον Πλάτωνα , και ρήτορες, όπως τον Ισοκράτη , να διαχωρίσουν τα δυο φαινόμενα: οι

πόλεμοι εναντίον ξένων λαών , όπως οι Πέρσες , ήταν μερικές φορές ορ

θοί, ενώ η εσωτερική «σι:άσις» ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις-κράτη ή ταν πάντα κάτι το κακό . Βλ. Πλάτωνας , Πολιτεια, 470Β και την εκτενή

εξέταση αυτού του ζητήματος σι:ο σ.

68-73.

Τον

40

Price, Thucydides αnd the lntemαl Wa.r,

αιώνα η παλιότερη σύγκρουση με τους Πέρσες θεω

ρούνταν ένας « καλός πόλεμος », ενώ ο πρόσφατος Πελοποννησιακός Πόλεμος ένας ~ KαKός πόλεμος»

-

παρόμοια . με τη σημερινή αντιμετώ

πιση του Β' Παγκόσμιου πολ έ μου και του πολέμου του Βιετνάμ ως ενός « ηθικού » και ενός « ανήθικου » πολέμου αντίσι:οιχα .

11. 1.1.2.

Η έννοια της «αναταραχής» παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ,

καθώς υπονοεί τον κοινωνικό αναβρασμό. την τρομοκρατία , τις επα νασι:άσεις, το λοιμό και μια σειρά άλλες κmασι:ροφές που προκάλεσαν

πολύ περισσότερους θανάτους από τις συνήθεις σι:ρmιωτικές απώλειες

που προκαλούνταν σι:ις μάχες ενός συμβατικού πολέμου. Ο Θουκυδίδης δεν ήταν ένας θρησκευόμενος άνθρωπος, αλλά το γεγονός ότισυμπερι-

587


λαμβάνει τους σεισμούς , το λοιμό και τα παλιρροιακά κύματα στην ευ

ρύτερη αναστάτωση π ου προκλήθηκε στα χρόνια του πολέμου προσδί δει ένα δραματικό ύφος στην αφήγησή του για αυτόν τον Αρμαγεδδώ να που προκάλεσαν μόνο ι τους οι Έλληνες. Είχε επίγνωση ότι, σε και ρό πολέ μου , οι άνθ ρωποι συσχετίζουν, εν μέρει , τις διάφορες φυσικές

καταστροφές με τη διεξαγόμενη ανθρώπινη σύγκρουση.

12.

Η Απ ική , οι σύμμαχοί της στην ηπειρωτική Ελλάδα και οι φόρου υπο τελείς π όλε ις-κράτη στο Αιγαίο αριθμούσαν ένα εκατο μμύριο κατοί κους . Για τους αριθμούς των απωλειών σε μερικού ς νεότερους πολέ

μους , βλ. Keegan , WarJare, σ. 359-61. 13. 1.23.6, 1.86.5, 1.88, 1.118.2. Επισημαίνουμε την έ μφαση στις αντιλήψεις

π ε ρί ισχύος παρά σε προσεχτικά διατυπωμένα και πραγματικά παρά πονα , καθώς επίσης και στο γ ε γονός ότι η αίσθηση που είχαν για την τι

μή και τη γεω πολιτική θέση τους διαδραμάτισε ένα σημανnκό ρόλο στην εντύ πωση των Σπαρτιατών ότι η παρακμή τους θα ήταν αναπό

φευκτ η . Η ύπαρξη υποτιθέμενων , παρά πραγματικών, αιτιάσεων είνα ι ίσως μεγαλύτερη σε μια απομονωμένη, διαπνεόμενη από τοπικιστικό πνεύμα και παραδοσιακή κοινωνία, στην οποία οι απόψεις των ηλι κιωμ ένων που αποτελούν την κυρίαρχη ελίτ σπάνια αμφισβητούνται, και η οποία δεν έρχεται σε επαφή με νέες ιδέες που κυοφορούνωι εκτός των συνόρων της.

14. Για τους φόβους και των δυο αντιπάλων, βλ . 1.44 και 1.118. Για τις δια στάσεις της αθηναϊκής ισχύος , βλ . 1.80.3. Για τα πλεονεκτ ήματα της η γεμονίας, βλ . [Ξενοφώντας], Αθηναίων Πολιτεία , 2.12. Για μια διεξοδική πραγμάτευση του άγχους των Σπαρτιατών , βλ.

26-39.

Caw kwell , Thucydides,

σ.

Ο δημοφιλής χαρακτήρας της δεν ήταν η μοναδική παράμ ετρος

στην οποία οφείλεται η σταθερότητα της αθηναϊκής ηγ ε μονίας: στις πε

ρισσότερες ελλ ηνικές πόλε ις-κράτη του 50υ αιώνα οι φτωχοί μπορού σαν να υπολογίζουν στιιν παρουσία των αθηναϊκών τριήρεων στα λιμά νια των πόλεών τους περισσότερο από όσο οι πλούσιοι μπορούσαν να

αναμένουν μια φάλαγγα Πελοποννησίων οπλιτών να βαδίσει προς τις πύλες της πόλης τους. Για την άποψη ότι οι Σπαρτιάτες ήταν επιπόλαια

βάναυσοι και σκληροί, βλ. , για παράδειγμα,

4.80.4-5

και

4.81.3

(όπου

ο Βρασίδας παρουσιάζεται ως ένας διαφορετικού ε ίδους Σπαρτιάτης) .

588

ΠΕΛΟΠΟΝΝΙ-ΙΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Για τους Δωριείς [Ιου πολέμησαν υπέρ των Αθηναίων lώνων , βλ . 7.57. 15.3.61.2. Όπως η παγκοσμιοποίηση χαρακτηρίζεται από τ η διάδοση της

αγγλικής και αμερικανικής λαϊκής κουλτούρας και του δολαρίου των ΗΠΑ, έτσι και ο «aττιKισμός» σημαδεύτηκε από τη διείσδυση στο Αιγαίο

του αθηναϊκού νομίσματος και της aττιKής διαλέκτου , αλλά και με την παρουσία των 11Υεμονικ<δν τριήρεων , καθώς και με Τψ ε nαφή με την α θηναϊκή τραγωδία και κωμωδία .

16. Ξενοφώντας, Aθηναiων Πoλzτεiα, 3.10-13. Ο ανώνυμος συγγραφέας αυτιις της πραγματείας για την αθηναϊκή κοινωνία επιδοκιμάζει, εν μ έρει ει ρωνικά, τη λογική της αθηναϊκής δημοκρατίας παρά τις ολιγαρχικές του προκαταλήψεις , ενδεχομένως με τον ίδιο τρόπο που ένας αριστο

κράτης θα άφηνε να διαφανεί η φρίκη του για τα μουσικά είδη

Mart και Rap, αλλά τουλάχιστον θα

Wall-

μπορούσε να συγκατανεύσει ότι αυ

τού του είδους οι λαϊκές προτιμήσεις ικανοποιούν τις υλικές και ψυχα γωγικές ανάγκες των μαζών πολύ καλύτερα από όσο οι μικρές οικογε νε ιακές επιχειρήσεις, τα μουσεία και η όπερα .

17. Για τις εγγενείς πολιτικές διαφορές ανάμεσα στη Σπάρτη και στην Αθή να που οδήγφαν στον πόλεμο, βλ . 3.39.6, 3.47 και 3.82.1. Οι Κορίνθι οι κατέκριναν τους Σπαρτιάτες για την ανικανότητά τους να αντιπαρα

τεθούν στο ανήσυχο πνεύμα της Αθήνάς και κατέληξαν με το διάσιιμο εγκcδμιο για τους Αθ ηναίους ότι « είνα ι γεννημένοι κι οι ίδιοι να μην η συχάζουν και τους άλλους να μην αφήνουν ήσυχους» . Πρβλ.

77

και

4.55.2.

J.70.9, 1.76-

Για μια ανασκόπησιι των τεκμηρίων από την αρχαιότη

τα σχετικά με τους φόβους της Σπάρτης και την επιθυμία της Αθήνας να αποκτήσει την πρωτοκαθεδρία, βλ .

18. 2.64.3.

de Ste. Croix, Origins,

σ.

64-67.

Μια σημερινή αντήχηση για την αθηναϊκή επικυριαρχία μ ετά

τους Περσικούς πολέμους είναι αυτό που ο πρώην υπουργός Εξωτερι κών της Γαλλίας Ιμπέρ Β εντρίν ονόμασε Ι'hΥΡerΡuissωιce α1nιfricαine (η α

μερικανική υπερδύναμη)

- δηλαδή , η συντριmική επιρροή των ΗΠΑ,

που αναδύθηκε στη μεταψυχροπολεμική εποχή ύστερα από την mώση του Τείχους του Βερολίνου και το τέλος της διπολικού κόσμου . Το

43]

οι Περσικοί Π όλεμοι ήταν μια μακρινή ανάμνηση για τους Έλληνες , με συνέπεια η πρώην συμμαχία εναντίον της κοινής απειλής να μην μπο

ρεί να υπερισχύσει των υποτυπωδών ειρηνικών σχέσεων

- η Αθήνα ή-

589

ΣHMElΩΣEIΣ

ταν πολύ ισχυρή και ο παλαιός εχθρός είχε, φαινομενικά , m:αματήσει να αποτελεί μια απειλή .

19. Τα

αιτήμmα των Σπαρτιατών παρατίθενται

m:o 1.139.1-4. Για τη

ρι

ζική μεταμόρφωση της Αθήνας από αγροτική πόλη σε μια rιλoύσια , α στική και ηγεμονική δύναμη , βλ.

Hanson , Othe1" C1"eeks,

σ.

351-396.

Οι

αντιδραm:ικοί επιθυμούσαν την επαναφορά της νομοθεσίας του Σό

λωνα , την επιm:ροφή

m:ov

προηγούμενο αιώνα , όταν η Αθήνα δεν ή

ταν ηγεμονική και το πολίτευμα ευνοούσε τους κατόχους ιδιοκτησίας .

20. 7.18.2.

Πρβλ.

1.33.3, 1.76.2, 1.102.2-3 και 5.20. Ανεξάρτητα από τις αι

τιάσεις του κάθε μέρους , τελικά ήταν οι Σπαρτιάτες, και όχι οι Αθηναί οι, αυτοί που πρώτοι παραβίασαν τα σύνορα του αντιπάλου.

21 . Βλ . Kagan , 01igins ΟΙ War, σ. 8-9

και

567-73, όπου

υπάρχει η καλύτερη

ανάλυση για αυτά τα αρχέγονα αισθήμmα και το ρόλο που διαδραμά τισαν m:ην ερμηνεία την οποία δίνει ο Θουκυδίδης για την έναρξη του πολέμου.

22. 1.86-87.

Επισημαίνουμε ότι παρά τις υπόλοιπες αιτιάσεις εναντίον της

Αθήνας που ,παρέθεσαν οι εχθροί της, η συζήτηση m:η σπαρτιατική συ νέλευση πριν από την ψηφοφορία περιm:ράφηκε γύρω από τα ζητήμα τα της «τιμής » της Σπάρτης και του φόβου για την « ισχύ » της Αθήνας.

23. Herιnan./dea ΟΙ Decline, σ. 14-19. Την

περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρα

τορίας, συγγραφείς, όπως ο Πετρώνιος , ο Σουητώνιος, ο Τάκιτος και ο

Ιουβενάλης, θεωρούσαν ότι η κοινωνική « παρακμή» ή η φυσική « γIΙ ρανσψ ενός κράτους απέρρεαν από την πολυτέλεια, την αεργία και τη

γενική ευημερία, και δεν ήταν αποτέλεσμα των επιθέσεων των δασύ τριχων βαρβάρων, των λοιμών , της αιτοδείας ή των εισβολ{ί'>ν .

24. l.l23.

Ο ισχυρισμός των Κορίνθιων εμπεριέχει ένα μεγάλο βαθμό ει

ρωνείας , καθώς οι Έλληνες που ζούσαν με τη μεγαλύτερη πολυτέλ εια πριν από την έναρξη του πολέμου ήταν οι ίδιοι οι Κορίνθιοι , ενώ οι πιο σκληροτράχηλοι εξακολουθούσαν να είναι οι Σπαρτιάτες .

25.

Για το m:ρατιωτικό μητρώο του Σωκράτη σε αυτές τις μάχες, βλ . Πλά τωνας , Συμπόmο , 220Ε και

22IA-B, Λάχης, 181Β και Α π.ολογία Σωκράτους, EKm:paTEfa παρατίθεται m:o Πλου « Νικίας » , 13.7 . Σύμφωνα με τις πηγ ές , φαίνε

28Ε. Η αντίθεσή του m:η ΣΙKελΙΚll τάρχου , Βίο! Παράλλ'ηλοι,

ται ότι ο Σωκράτης συμμετείχε σε τρεις μάχες και πολιορκίες , όταν ε(-


590

χε περάσει την ηλικία των σαράντα ετών. Όμως , δεν υπάρχει καμία έν δειξη ότι υrιlιρέτησε στον αθηναϊκό στρατό μετά το

421 και πρέπ ει να

υποθέσουμε ότι τις δυο τελευταίες δεκαετίες του πολέμου , όταν ήταν πια πενήντα και εξήντα ετών αντίστοιχα , ανήκε στην εθνοφυλακή μαζί με τους ηλικιωμένους rιoλίτες και τους μέτο ι κους.

26.

Πλάτωνας, Πρωταγόρας, 359Ε . Υπάρχουν ελάχιστες ειρηνόφιλες αναφο ρές στους διαλόγους του Πλάτωνα , ενώ αντίθετα ο πόλεμος θεωρείται ως ένα τραγικό, αλλά , εντούτοις , φυσι κό γεγονός. Η κριτική του Πλάτωνα για

τον rιόλεμo αυτόν καθαυτόν είναι μάλλον πραγματιστική παρά ηθική , ενώ

αντίθετα επικεντρώνεται σε συγκεκριμένα είδη μάχης, όπου Έλληνες σκο τώνοντα ι από Έλληνες ή καλοί οπλίτες εξοντώνονται από κοινωνικά υ

ποδεέστερούς τους σε ελάχιστα ηρωικές αψιμαχίες ή σε ναυμαχίες.

27 . Πρβλ . 1.44.2

και

1.144.3. Συχνά,

αλλά και ορθά , ο Περικλής συγκρίνε

ται με τον Τσόρτσιλ , με την έννοια ότι και οι δυο αυτοί ηλικιωμένοι α ριστοκράτες ιμπεριαλιστ ές είχαν δει, στο τέλος της π ολ ιτικlΊς τους στα διοδρομίας, rιάρα rιoλλά ώστε να έχουν την παραμικρή ψ ευδα ίσθηση ότι η rιρoσπάθ ε ια κατευνασμού ενός κράτους- στρατοπέδου και του α

ντιδlΊJlOKραΤΙKOύ συνασπισμού που είχε συγκροτήσει θα μπορούσ ε να εξασφαλίσει την ειρήνη.

28. 1.122. 1. Αφού

αρχικά οι Κορίνθιοι επέκριναν τους Σπαρτιάτες για τ ην

αναχρονιστική εξωτερική πολιτική τους , στη συνέχεια υποστήριξαν την

αναγκαιότητα μιας άμεσης εισβολής στην Απική

- μια συμβουλή που

απέρρεε αrιό την πιο οπισθοδρομική από όλες τις εν δυνάμει oτpm11γικές, δηλαδή τη δήωση της γης με την ελπίδα ότι με αυτό τον τρόπο

θα προκαλούσαν μια μάχη ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών. Το

446 οι

Σπαρτιάτες υπαναχώρησαν από την αρχικ·ή τους απόφαση και δεν ει σβάλανε στην Απικll . Το

431 , ό μως ,

ήταν β έβαιοι ότι τίποτα δεν μπο

ρούσε να τους ε μποδίσει να εισβάλουν στο έδαφος της Απικής , καθώς

αυτή τους η rιρωτoβoυλία είτε θα επέσπευδε τη μάχη είτε θα έβλαmε σημαντικά τους Αθηναίους. Θεώρησαν , λοιπόν , λανθασμένα ότι η ε πι τυχής τακτικιι τους να κmαλάβουν την Απ ική ε ξομοιωνόταν μ ε τη σχε

δόν ανέφικτη στρατηγική τους να μετmρέψουν αυτή

"[11 στρατιωτική

κυριαρχία τους στην Απικιι σε μακροπρόθε σμο πλεονέκτημα .

29. Υπάρχει

ένας ολόκλιιρος υποτομέας της ελλ ηνικής ιστορίας που ασχο-


591

λείται με τους λόγους που προκάλεσαν τον Πελοποννφιακό Πόλεμο ,

αλλά και για το ποιο από τα δυο μέρη ευθυνόταν για την παραβίαση της ειρήνης . Για τα καταδικαστικά σε βάρος της Αθήνας επιχειρήματα , βλ. Ε. Badίan , Plαtαeα, σ.

125-62. Για τις θέσεις των Αθηναίων βλ . τη διά G.E.M. de Ste. Croix, που συνοψίζεται στο έργο του 290-92. Ο Kagan , στο Outlπeαk, σ. 345-74, εξετάζει αντικει

σημη απολογία του

OTigins,

σ.

μενικά και εκτεταμένα τις αντιφατικές απόψεις των ακαδημαϊκών του τελευταίου αιώνα . Ωστόσο , αμφισβητεί την αιτιοκρατική άποψη του

Θουκυδίδη ότι ο πόλεμος ήταν αναπόφευκτος, δεδομένου του φόβου των Σπαρτιατών για τη συνεχή αύξηση της αθηναϊκής ισχύος .

30. 1.68.4. Δεν

υπάρχει σχεδόν καμία παραδοχή εκ μέρους των Π ελο πον

νησίων ότι η γρήγορη ανάmυξη του αθηναϊκού στόλου στις δε καετίες πριν από τον πόλεμο απαιτούσε αντίμετρα, ι{)στε να αντιπαρατάσσουν

μια τριήρη για κάθε αθηναϊκή τριήρη. Η απόφαση της Αθήνας να κα τασκευάσε ι

300

πολε μικά πλοία δεν προκάλ εσε μια κούρσα εξοπλι

σμών παρόμοια με το διάσημο αγγλο-γερμανικό ανταγωνισμό για τα θω ρηκτά τύπου ντρέντνοτ που , στις αρχές του

1900, λίγο

έλειψε να οδη

γήσει στη χρεοκοπία τις δυο αυτοκρατορίες . Σύμφωνα μ ε τις πηγές ,

φαίνεται ότι οι Πελοπ οννήmοι διαπίστωσαν καθυστερημένα λίγο πριν από Τψ ένα ρξη της σύρραξης ότι , σε αυτό το νέο πόλε μο , τα πολεμικά

πλοία θα διαδραμάτιζαν έναν καθοριστικό ρόλο - και ότι οι ίδιοι ε ίχαν ελάχιστα .

31.2.8.1 . Η

αποτίμηση του Θουκυδίδη για την απειρία των νεότερων γενΗδν

ίσχυ ε σε μεγάλο βαθμό για τη Σπάρτη . Στην πραγματικ ότητα ό μως , οι Αθηναίοι πολεμούσαν διαρκώς σε όλο το πρώτο μισό του 50υ αιώνα. Για παράδειγμα , στις δυο δεκαετίες πριν από την έναρξ η του πολέμου , η Αθήνα είχε εκστρατεύσει στη Βοιωτία σεις στην Εύβοια και στα Μέγαρα και το Βυζάντιο

(440).

(447), είχε καταστείλει ε ξεγέρ (446) , και ε ίχε πολιορκήσει τη Σάμο

Η ιδέα ότι ο ι νέοι ορμούν απερίσκεmα στον πό

λεμο χωρίς να έχουν εμπειρίες για τη φρίκη του ε ίναι από τα κεντρικά

θέματα στην Ιστορία του Θουκυδίδη και ε ξηγεί, εν μέρε ι, γιατί το

4 16 μια

ά π ε ιρη νεότερη γενιά στράφηκε εναντίον των ηλικιωμένων, απαιτώντας να πραγματο π ο ιηθε ί η Σικελική Εκστρατεία.

32. 2.65.7

Πρβλ .

2. Ι 3.2

και

1.144.1.

Για μια κριτικιί της σφατηγικής του


592 Περικλή , βλ.

Kagan, Archidαmian

Wαr, σ .

352-55.

Πουθενά στις πηγές

δεν αναφέρεται η ύπαρξη κάποιου αθηναϊκού σχεδίου π ου να έχει έστω και μια ελάχισ[η συνάφεια μ ε το τολμηρό σχέδιο του Επαμεινώνδα , ο οποίος θεωρούσε ως δεδομένο ότι ο μοναδικός τρόπος για να νικηθεί η Σπάρτη ήταν να εισβάλε ι στα εδάφ η της, να διαλύσει το σπαρτιαιικό σύ στημα διακυβ έρν ησης π ου βασιζόταν στην ύπαρξl1 των ειλώτων, και να περικυκλώσει την επ ικράτειά της με φιλικές και δ ημοκραιικ ές οχυρω μένες πόλεις .

33.

I.ΙΟ . 2 . Και σε αυτή την περίmωση , πρέπει να επισημανθεί ότι , ήδη στη διάρκεια των προπολεμικών δια βουλε ύσεων , η Σπάρτη είχε εκφράσε ι

την πρόθεσή της να συγκροτήσει μια ισχυρή ναυτική δύνα μη που θα νι κούσε την Αθήνα , θα κατέστρεφε το στόλο της και θα κατέπλεε στον Πειραιά, ενώ η Αθήνα δε σχεδίασε ποτέ μια μεγάλη χερσαία εισβολή για τ ην κατάληψη της Λακωνίας .

34.

Ι .7 1 και

1.141.3.

Πρβλ .

1.142.3.

Τουλάχ ι στον , η προπολε μική πρό

γνωση του Περικλή για την αδυναμία της Σπάρτης ήταν καιά βάση ορ θή και επιβεβαιώθηκε εμμέσως , στην τελευταία δεκαετία του πολέ μου, όταν τα περσικά κεφάλαια άλλαξαν το πλαίσιο της σύρραξης. Για αυτό , αλλά και άλλα χωρία , βλ. Ι 6. Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος ,

Hanson , «Hoplite Battle». σ . 21511 Σ π άρτη δε δ ι έθετε πολεμισ[ές που μ ά

χονταν με εκηβόλα όπλα , ε(χε ελάχιστους ιππείς, δε διέθετε μονάδες

ελαφρού πεζ ικού και δεν ε ίχε σχεδόν καθόλου πλοία

- δηλαδή , δεν εί

χε το είδος των στρατιωτικών μονάδων που ήταν αναγκαίες για τη νί κη.

35. Ι.Ι 02. Οι Αθηναίοι είχαν βοηθήσει τη Σπάρτη , τριάντα χρόνια πριν α πό την έναρξη του πολέμου, να καταστείλει μι α εξέγερση των ειλώτων το

462, η οποία είχε ως επίκεντρό της το όρος

Ι θώμη στη Μεσσηνία . Τό

σο οι ικανότητες των Αθηναίων 'όσο και η επαναστατικιι ιδιοσυγκρασία τους τρόμαξαν τους Σπαρτιάτες , ο ι οποίο ι, μ ε προσβλητικό τρόπο, τους ζήτησαν να φύγουν, καθώς φοβόντουσαν 9ΤΙ θα μεταιρέπονταν σε ένα νέο πρόβλημα αντί να αποτελέσουν μέρος της λύσης του προβλήματος που ήδη αντιμετώπιζαν .

36. 1.36.3. Ένα

από τα παράδοξα αυτού του πολέμου είναι το πόσο συχνά

οι πραγματικές συγκρούσεις δ ιέψευσαν όσα πριν από τον πόλεμο θεω-


593

ρούνταν ως δεδομένα , και ιδίως την ιδιαίτερη έμφαση που έδιναν η Σπάρτη και η Αθήνα στη διασφάλιση της συμμαχίας της Κορίνθου και της Κέρκυρας , αν αναλογιστούμε πόσο λίγο αυτές οι δυο πόλεις συνέ

βαλλαν στην πραγματικότητα στην τελική έκβαση του πολέμου . Και οι δυο αυτές πόλεις-κράτη θυμίζουν την Ιταλία του Μουσολίνι, την οποία θεωρούσαν ως έναν πολύτιμο εν δυνάμει σύμμαχο τόσο ο Τσόρτσιλ ό

σο και ο Χίτλερ , αλλά τελικά πρόσφερε ελάχιστα στρατιωτικά πλεονε κτήματα όταν άρχισε ο πόλεμος .

37. Για τις προσπάθειες της Σπάρτης να δημιουργήσει στόλο, βλ . 8.2-7 και Kagan, Fαll , σ. 14-16. 38. Για μεταγενέστερα σχόλια σχετικά με την αστάθεια που οφειλόταν στόυς είλωτες, βλ. Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1269Α (μτφ . Φιλολογική Ομάδα « Κά κτου », εκδ. « Κάκτος» , Αθήνα,

1993), και Ξενοφώντας, Ελληνικά, 3.3 .6. Πρβλ. Θουκυδίδης, l.1O 1-102 και 4.80.3. Οι περισσότεροι Έλληνες ή

ταν ιδιοκτήτες δούλων που η κοινωνική και εθνική τους προέλευση ποί κιλλε σε μεγάλο βαθμό . Στη Σπάρτη, ό μως, οι είλωτες ήταν σχεδόν α ποκλ ε ιστικά Έλληνες . Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν Μεσσήνιοι , οι οποίοι ήταν υπερήφανοι για την εθνική τους κληρονομιά . Αντίθετα , οι

δούλοι στην Αθήνα, που κωπηλατούσαν και μετέφεραν τις αποσκευές των οπλιτών κυρίων τους , δεν είχαν μια κοινή εθνική καταγωγή και, άρα , υ

πήρχαν πολύ λιγότερες πιθανότητες να υπάρχουν μεταξύ τους δεσμοί που θα μπορούσαν να τους οδηγήσουν σε μια αμφισβήτηση της κοινω νικής τους θέσης και σε μια μαζική εξέγερση.

39. Στο 1.80.3 ο βασιλιάς Αρχίδαμος προειδοποιεί για τα δημογραφικά

πλε

ονεκτήματα που απολάμβανε η Αθήνα . Για τις πολύπλοκες επ ιπτώσεις

της ύπαρξης των ειλώτων και της δημογραφικής κατάστασης της Σπάρ της ως προς την ικανότητά της να διεξαγάγει έναν πόλεμο εναvrίον της Αθήνας, βλ. Cartledge, Agesilαos, σ. 37-43. 40. Πρβλ . l.80.3, l.81.1, 1.114.1 και 1.101 .1. Οι περισσότεροι στρατοί της κλασικής αρχαιότητας έπαιρναν μαζί τους μερίδες μόνο για τρεις ημ έ ρες. Άρα, η ταχύτητα και ο συγχρονισμός αποτελούσαν ουσιαστικές πα

ραμέτρους: ένας στρατός που θα έπεφτε σε ενέδρα ή θα έφτανε ύστε ρα από τη μεταφορά της σοδειάς σε ασφαλές μέρος είχε ελάχιστα τα κτικά περιθώρια επιτυχίας. Κατά μια έννοια, οι ελληνικοί στρατοί πριν

594


από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου είχαν παρόμοια τρωτά σημεία με τα πρώτης γενιάς καταδιωκτικά του Β ' Παγκοσμίου Πολέμου , καθώς η δυνατότητά τους να εμπλέκονται σε αερομαχίες πάνω από το στόχο

περιοριζόταν από τα περιορισμένα αποθέματα καυσίμων, τα οποία τους επέτρεπαν να εμπλέκονται σε αερομαχίες μόνο για ελάχιστα λεmά .

41.

Πρβλ.

4.85 .2, 5.14.3 και 7.28.3. Στις κωμωδίες του Αριστοφάνη (π . χ. , 182-83 και 512) δεν επισημαίνεται μόνο η καταισχύνη που έ

Αχαρνής ,

νιωθαν οι γεωργοί της Απικής όταν παρακολουθούσαν , χωρίς να μπο

ρούν να αντιδράσουν , τον εχθρό να λεηλατεί τις ιδιοκτησίες τους, αλλά κυρίως η αδυναμία τους να αλλάξουν την επίσημη πολιτική του Περι

κλή, που πρέσβευε την αυτοσυγκράτηση.

42. Ξενοφώντας, Ελληνικά , 1.1.35. Το 411

η Σπάρτη διέθετε μεγάλο στόλο ,

κεφάλαια και νέους συμμάχους, και , επομένως, ο στρατός της είχε τη

δυνατότητα να παραμένει μόνιμα στην Απική, χωρίς να ανησυχεί ότι οι Αθηναίοι, όπως στο παρελθόν, θα μπορούσαν να απειλήσουν σοβα ρά την Πελοπόννησο . Υπάρχει μια έντονη διαμάχη σχετικά με το βαθ μό της διατροφικής αυτάρκειας της Αθήνας. Ο

Food Supply,

σ.

105-06)

Garnsey

(Fαmine αnd

έχε ι ενδεχομένως δίκιο όταν υποστηρίζει ότι η

Αmκή στην κλαmκή εποχή μπορούσε να παρέχει περίπου τη μισή πο

σότητα δημητριακών που χρειαζόταν το αθηναϊκό κράτος στα τέλη του 50υ αιώνα.

43 . 1.144.4. Πολλοί επικαλούνταν την εκκένωση της υπαίθρου της Απικής πριν από την εισβολή του στρατού του Ξέρξη ως απόδειξη του θάρρους και των θυσιών που ήταν διατεθειμένη να υποστεί η Αθήνα

-

έστω και

αν οι Αθηναίοι έλα βαν μέτρα για να μην υποστούν ξανά μια παρόμοια ταπείνωση .

44. 1.80.3

και

1.82.2. Οφείλουμε

στην ιδιοφυία του Θουκυδίδη αυτή την

παράδοξη απεικόνιση του Αρχίδαμου , ως ενός οξυδερκή Σπαρτιάτη που προειδοποίησε τους συμπατριώτες για τα σφάλματα της στρατηγι κής την οποία εφάρμοσε στη συνέχεια, και το όνομα του οποίου συν

δέθηκε για πάντα με την πρώτη δεκαετία ενός πολέμου τον οποίο προ σπαθούσε να αποτρέψει.

45 . Για τα Μακρά Τείχη , το Άργος και την Πάτρα, βλ . 5.52 και 5.82. Πρβλ . 1.93.1. Τα γεγονότα βρίθουν ειρωνείας : ο Νικίας υποστήριζε ότι δεν εί-


595

χαν σημασία τα τείχη , αλλά οι άντρες πίσω από αυτά . Ωστόσο , τα τεί

χη διαδραμάτισαν έναν καθοριστικό ρόλο στις Συρακούσες : αν το μή κος των τειχών στις Επιπολές των Συρακουσών ήταν κατά μερικές ε

κατοντάδες μέτρα μικρότερο , ο αποθαρρημένος και σε αταξία στρα τός του οποίου ήταν επικεφαλής ο Νικίας θα είχε καταφέρει να απο

κλείσει την πόλη και να τη θέσει υπό τον έλεγχό του . Φαίνεται ότι και Ι1 Κόρινθος είχε μακρά τείχη που συνέδεαν τα λιμάνια με την πόλη, χω ρίς όμως να έχει μολυνθεί από το δημοκρατικό ιό , καθώς η μακρο χρόνια παράδοση της ανάμε ι ξης των αριστοκρατών στο εμπόριο , αλ λά και η στρατηγική γεωγραφική της θέση δεν οδήγησαν ποτέ στη σύν

δεση της οχύρωσης της πόλης με την εσκεμμένη εγκατάλειψη της α γροκαλλιέργειας .

46. 1.69.1.

Πρβλ.

1.90-93. Οι Αθηναίοι συντηρητικοί ήταν πάντα αντίθετοι

στα Μακρά Τείχη και έλπιζαν ότι οι Σπαρτιάτες θα παρενέβαιναν για να σταματήσει η ανέγερσή τους . Πρβλ . 1.107.4. 47 . Για τα οικονομικά της Αθήνας, βλ . 2.1 3.3-5. Αποτελεί απόδειξη της δα

πανηρής φύσης αυτού του νέου είδους πολέμου -που, ουσιαστικά , συ νίστατο σε πολιορκίες , ενώ οι κύριες δαπάνες ήταν οι αμοιβές των κω

πηλατών-, το γεγονός ότι στο πέμmο ή στο έκτο έτος του πολέμου η Αθήνα είχε κατ' ουσίαν εξαντλήσει τα χρηματικά της αποθέματα και α ναζητούσε νέες πηγές εισοδημάτων (αλλά και προσπαθούσε να μειώσει τις δαπάνες της) για να αποφύγει τη συνθηκολόγηση .

48. 1.19.1. Για το μέγεθος της ηγεμονίας , βλ. Αριστοτέλης , Αθηναίων Πολι τεία , 24.3 και CawkweIl, Thucydides, σ . 1Ο1-02 . Mό~o υποθέσεις μπορού με να κάνουμε για το μέλλον της Αθήνας, αν δεν είχε εμπλακεί στον πό

λεμο το

431.

Όμως, το πιθανότερο είνα ι ότι θα είχε συνεχίσει να αυξά

νει τα κεφαλαιουχ ικά της αποθέματα και να διασφαλίζει την εισροή των φόρων .υποτελείας

-

«θεωρητικά εάν » , παρόμοια με αυτά που δια

τύπωναν μερικοί Βρετανοί πολιτικοί του συντηρητικού κόμματος, οι ο

ποίοι θεωρούσαν ότι η Βρετανική Αυτοκρατορία καταστράφηκε εξαι τίας της περιττής και αλληλοκτ6νας σύρραξης με τη Γερμανία από το

1914

μέχρι το

1918.

Ο Αλκιβιάδης είχε επισημαίνει , ίrι,

extremis,

στους

Σπαρτιάτες τα αθηναϊκά ηγεμονικά σχέδια, που απέβλεπαν στη συ γκρότηση μιας μεγαλύτερης ηγεμονίας από εκείνη της Αθήνας, που σύ-


596

ΥίΟμα θα απορροφούσε τη Σικελία, την Ιταλία και την Καρχηδόνα (βλ. , π.χ . ,

6.90.2-3) -

παρόλο που δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι είχαν χαθεί α

πό το λοιμό και το δεκαπενταετή πόλεμο .

49. [Ξενοφώντας] , Aθηναiων Πολιτεία, 1.10-12. Για την αύξηση του πληθυσμού της Αθήνας , βλ . Sallares, Ecology, σ. 95-99. 50. 1.81.2. Πρβλ. 2.13.6, και [Ξενοφώντας], Αθηναfων Πολιτεία , 2.1-3. Αντί να καταστρέψουν τις πόλεις- κράτη της ηγεμονίας , οι Σπαρτιάτες τελικά

συνειδητοποίησαν ότι η εξάλειψη των πλεονεκτημάτων που πρόσφερε η Αθήνα θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ένα ψυχολογικό κίνητρο για τους κατά τόπους ολιγαρχικούς , οι οποίοι, πράγματι, σε όλη τη διάρκεια του πολέμου προκάλεσαν τεράστια προβλήματα στους Αθηναίους σε

μέρη όπως η Σάμος , η Λέσβος και η Χίος. Ο ακριβής αριθμός των πό λεων-κρατών που ήταν φόρου υποτελείς στην Αθήνα είναι διαμφισβη

τούμενος , όμως οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι ο αριθμός τους ήταν πολύ μεγάλος

-

ως εκ τούτου, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι ο

κωμικός ποιητής Αριστοφάνης (Σφήκες, ριθμό ότι

51 . Ο

1.000

707) αναφέρει τον αδιανόητο α

πόλεις-κράτη ήταν φόρου υποτελείς.

Θουκυδίδης θεωρεί ότι η δυνατότητα της Αθήνας να ενεργεί μονο

μερώς αποτελούσε ένα σημαντικό πλεονέκτ ημα στον πόλε μο (βλ ., π.χ . ,

1.141.6). Ήταν ό μως ένα δίκοπο μαχαίρι.

Μια αντιξοότητα , όπως ο λοι

μός ή η αποτυχία στη Σικελία , μπορούσε να αποτελέσει την αφορμή για εξεγέρσεις, καθώς οι υποτελείς πόλεις-κράτ η θεωρούσαν ότι είχαν

ελάχιστες ευθύνες για τον κακό σχεδιασμό και ότι θα μπορούσαν να α ποκομίσουν οφέλη, αν αποστασιοποιούνταν από τον καταφανώς ηπη μένο . Για τις αδυναμίες της αθηναϊκής στρατηγικής , βλ.

Great War, 52.

σ.

« Να επιβιώσουν » (περιέσεσθαι): Pel.oponrtfsiαn

Henderson,

47-68. 1.144.1

και

2.65 .7.

Πρβλ.

Lazenby,

War, σ. 32-33. Για τον ευσεβή πόθο της Σπάρτης στις αρχές

του πολέμου να δημιουργήσει ένα ισχυρό ναυτικό και τις συνεισφορές των συμμάχων βλ.

2.7.2. Πρβλ. 1.121

και

1.27.2 -

μια πρόθεση που, από

ό ,τι φαίνεται , δεν τρόμαζε ιδιαίτερα τους Αθηναίους (βλ ., π . χ . ,

53. Ο

1.142.6).

ρόλος της αθηναϊκής ηγεμονίας και η δημοτικότητά της ως προστά

τιδας δύναμης των κατά τόπους δημοκρατικu'>ν από την εκμετάλλευση των ολιγαρχικών αποτέλεσαν τον πυρήνα στον οποίο εστιάζεται το έρ-


597

γο του μεγάλου , αν και εκκεντρικού , ιστορικού

G.E.M. de Ste. ClΌix.

Βλ.,

ιδιαίτερα, τα λαμπρά, αλλά συχνά υπερβολικά επιχειρήματά του στο orίgins, σ.

34'-49. Για τις προσπάθειες της Σπάρτης να επιβάλει την ο 5.8 1.2. Παρόμοια, η Αθήνα επεδίωκε να διαδώσει τη δημοκρατία διά της βίας, βλ . 5.82.1-4. 54. Βλ. τα δημοσιονομικά μεγέθη που παραιfθενται στο Kagan, Peloponnesi.an War, σ . 62-63, και τα οποία δείχνουν ότι η Αθήνα δεν μπορούσε να δια λιγαρχία, πρβλ.

τηρεί ολόκληρο το στόλο της εν πλω για περισσότερο από τέσσερα έτη.

55.

Βλ.

. ., 5.26.2-5

για τα επιχειρήματα του Θουκυδίδη υπέρ της άποψης ότι

ο εικοσιεmάχρονος πόλεμος πρέπει να θεωρηθεί ως μια ενιαία πολε

μική περίοδος και όχι ως μια σειρά επιμέρους περιορισμένων συρρά ξεων. «Ο Δεκαετής Πόλεμος » είναι επίσης γνωστός με τη μεταγενέστε ρη ονομασία «Αρχιδάμειος Πόλε μος»

(431-421). Ο Μεγαρικός Πόλεμος (431-425), η Νικίειος Ειρήνη (421-415) και ο Μαντινειακός Πόλεμος (419-418) ακολούθησαν μετά την πρώτη δεκαετία. Η Σικελική Εκστρα τεία (415-413) οδήγησε στην τρίτη φάση της σύρραξης , η οποία διεξή χθη ταυτόχρονα σε δυο ξεχωριστά θέατρα πολεμικών επιχειρήσεων, το ένα στην ξηρά (γνωστό ως Δεκελεικός Πόλεμος 413-404) και το άλλο στη θάλασσα (γνωστό ως Ιωνικός Πόλεμος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1.3.26.3.

Πρβλ . Ξενοφώντας , Ελληνικά,

411-404).

2

4.5.1 Ο και 5.3.3.

Πολύβιος ,

18.6.4.

Το κλάδεμα αποτελεί μια από τις ετήσιες εργασίες κάθε καλλιεργητή οπωροφόρων δέντρων και αμπελιών , καθώς κάθε άνοιξη πρέπει να στέλ νει συνεργεία για να κόψουν τα ανεπιθύμητα κλαδιά που φυτρώνουν στον κορμό.

2.

[Ξ ενοφώντας], Αθηναίων Πολιτεία, κτου », εκδ. « Κάκτος», Αθήνα ,

2. Ι 4 (μτφ . Φιλολογική Ομάδα « Κά 1993). Ο Θουκυδίδης θα μπορούσε να εί

χε προσθέσε ι ότι οι φτωχοί προσδοκούσαν να αποκομίσουν οφέλ η από τον πόλ ε μο μ έσω της κρατικής ανταμοιβής για τις υπηρεσίες τους, αλ λά και μ έσω της ευ κ αιριακής λαφυραγώγησης , καθώς ευελπιστούσαν ό-

598


τι η πόλη θα επιβίωνε παρά τις ετήσιες επιθέσεις στις καλλιεργήσιμες γαίες των γαιοκτημόνων .

3. Για τις γεωπολιτικά περίκλειστες πόλεις-κράτη

που αντιμετώπιζαν προ

βλιιματα ύστερα από την καταστροφή της συγκομιδής τους , βλ . Ξενο φώντας , Ελληνι κά,

5.4.50

και

7.2.10.

Και τα δυο μέρη στl1 σημερινή

Ισραηλινο - Παλαιστινιακή σύρραξη φαίνεται να θεωρούν ότι τα ελαιό δεντρα αποτελούν ένα συμβολικό κεφάλαιο , που η αξία του υπερβαίνει

την παραγωγή ελιών. Οι Παλαιστίνιοι έχουν καταγγείλει ότι από το

2000

μέχρι το

ελιές

2002

τους -περίπου

οι Ισραηλινοί ξερίζωσαν με μπουλντόζες

400 στρέμματα

15.000

βάσει της συνlΊθους καλλιεργήσιμης πυ

κνότητας- με σκοπό τη διάνοιξη ασφαλών διόδων σε στρατηγικές πε ριοχές , ώστε να αποτραπ ε ί η δράση των ελεύθερων σκοπευτών . Ωστό σο ,

11 Chrίstiαn Science MoniJor (8 Δεκεμβρίου 2000)

ανέφερε ότι τόσο οι

καταστροφείς όσο και οι ιδιοκτήτες , όπως ισχύει για όλους τους μεσο

γειακούς λαούς , ήταν εξίσου θλιμμένοι από ΤΙ)V υλοποίηση αυτής τη τα κτικής : « Δεν είναι στην παιδεία μας να ξεριζώνουμε ένα δέντρο , και σε εμάς τους Ισραηλινούς αυτή η πρακτική μάς αφήνει μια άσχημη γεύ σψ , σχολίασε ο Γιόνι Φίγκε λ , ένας Ισραηλινός αξιωματούχος . Αντί

στοιχα , ο Παλαιστίνιος δήμαρχος του Χαρές θρηνούσε: « Για εμάς οι ε λιές είναι σαν το νερό . Δεν μπορούμε να φανταστούμε μια πατρίδα χω ρίς ελιές . Η ελιά είναι το σύμβολο του λαού μας , που επ ιβιώνει για αι ώνες σε αυτούς τους λόφους » (Dαily Telegrαph , Λονδίνο ,

3

Νοεμβρίου

2000). 4.

Βλ . Αριστοφάνης , Ειρήνη ,

511-80

(μτφ. Κώστας Βάρναλης , εκδ . Ζαχα

ρόπουλου, Αθήνα). Οι πρωταγωνιστές , τόσο στους Αχαρνής όσο και στην Ειρήνη , εκπροσωπούν τον αρχετυπικό «μικροϊδιοκτήτη » γεωργό, του 0- ,

ποίου η κοινlΊ λογική , η πρακτικότητα και η αξιοθαύμαστl1 ηθική συ γκρούονται με τη νέα εμπορευματική και ριζοσπαστικά δημοκρατική κουλτούρα .

5. Ξενοφώντας , Οικονομικά , 6.9-10. Ένα ακόμα εντυπωσιακό

παράδοξο εί

ναι ότι για το ρομαντικό Ξενοφώντα οι Σπαρτιάτες, που δεν ήταν γε ωργοί, αποτελούσαν το πρότυπο της ελληνικής αρετής, ενώ οι βασικοί

αρνητές της ήταν οι Θηβαίοι , οι κατεξοχήν γεωργοί στον ελληνικό κό σμο .

599

ΣHMElΩΣEΙΣ

6. Σοφοκλιις, Οιδίπους επί Κολωνώ , 694 και Ευριπίδης, Μήδεια , 824. Η ιδέα για την ιερότητα του εδάφους της Απικής αντανακλάται επίσης και στις

εικαστικές τέχνες. Στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα ο Ποσειδώνας δια

γωνίζεται με την Αθηνά για την επικυριαρχία στην Απική, ενώ μια ιε ρή ελιά βρισκόταν σε περίοmη θέση κοντά στην Ακρόπολη.

7.

Su,pplerιIentu1n Epigrαphicum Grαec'um Απομνημονεύματα,

21 (1966) 644.12-13' Ξενοφώντας ,

2.1.13' Πλάτωνας, Πολιτεία , 470Α-471Β' πρβλ. 5.23.1-

2 και 5.47 .3-4 ' Αριστοτέλης, Ρητορική, 2.21.8 και 3.11.6' Ισοκράτης, 14.31. Για αυτά, αλλά Kα~ άλλα χωρία, βλ . τα παραθέματα στο Hanson , WαrJare αnd

Agriculture, σ . 9-13.

8. 1.121.2-3. Οι Κορίνθιοι είχαν υιοθετήσει κάποιες από τις αθηναϊκές και νοτομίες , καθώς και οι ίδιοι είχαν μακρά τείχη, ένα μεγάλο στόλο και μια ναυτική οικονομία. Ωστόσο , παρά τα φυσικά πλεονεκτίιματα IJOu διέ θετε χάρη στη γεωγραφική θέση της , το πολίτευμα της Κορίνθου ήταν

ολιγαρχικό και , ως εκ τούτου, δεν είχε το δυναμισμό της ριζοσπαστικιις αθηναϊκής δημοκρατίας. Ήδη , από Tbv

50 αιώνα, η Κόρινθος ήταν α

ξιοθρήνητα ανίσχυρl} σε σύγκριση με την αθηναϊκή ηγεμονία . Για τα δημοκρατικά και ολιγαρχικά πολιτεύματα σε καιρό πολέμου , πρβλ.

1.118.2, 2.39,4.55.3-4,6.18.6-7 , 6.93 .1, 7.55.2, 8.1.4, 8.89.9 Πρβλ. , επίσης, Ηρόδοτος ,

και

8.96.5.

5.78. Για τα πλεονεκτήματα των αρχαίων δη

μοκρατιών σε καιρό πολέμου βλ . την επισκόπηση των αρχαίων παρα θεμάτων στο

Hanson, «Democratic WaΓfaΓe », ιδίως στις σ . 17-24.

9. 5.14.3 και 7.28.2 . Δεν είναι σαφές αν αυτές οι αρχικά αισιόδοξες εκτι μήσεις βασίζονταν στην προεξοφλούμενη λιμοκτονία, 1J0υ θα ήταν συ νέπεια της δήωσης της γης, στην εξάντληση των κεφαλαιουχικών απο

θεμάτων της Αθήνας, στην ελπίδα να συντρίψουν την αθηναϊκή φάλαγ γα οπλιτών ή στην προοmική να πανικοβάλουν τους Αθηναίους και να τους υποχρεώσουν να συνθηκολογήσουν. Για τον Βρασίδα , βλ . Πρβλ.

4.85 .2.

3. 79 και 5.14.3 και Hornblower, CorιIrιιenlαry , 2.38-61.

10. 1.114.1 και 2.21.1. Σύμφωνα με μια φήμη , ο βαmλιάς Πλειοστοάναξ εί χε δωροδοκηθεί από πλούσιους Αθηναίους για να μην εισβάλει στην Απι κή , γεγονός που εξηγεί τις μεταγ ενέστερες διαδόσεις ότι τα προσωπικά κτήματα του Περικλή δε θα καταστρέφονταν χάρη σε μια παρόμοια ι

διωτική συμφωνία ή σε μια συμπαιγνία με τον Αρχίδαμο. Στην πραγμα-


600

τικότητα, ο Πλειοστοάναξ σταμάτησε την προέλασή του στην Ελευσίνα,

επειδή πληροφορήθήκε ότι οι Αθηναίοι θα προέβαιναν σε σημαντικές πα ραχωρήσεις προς όφελος της Σπάρτης , κι αυτό εξηγεί για ποιο λόγο ο

βασιλιάς Αρχίδαμος διατηρούσε την ελπίδα ότι, μέσω διαπραγματεύσε ων, θα μπορούσε να επιτευχθεί μια παρόμοια συμφωνία το

11. 1.124. Ι.

Πρβλ.

1.121.4. Η

431.

βεβαιότητα των Κορινθίων βασιζόταν ίσως

στις δικές τους εμπειρίες , καθώς τα μακρά τείχη στον Ισθμό σε ελάχι

στες περιmώσεις είχαν εμποδίσει την εισβολή εχθρικών δυνάμεων στην επικράτεια της Κορίνθου

-

ωστόσο, ήταν πολύ δύσκολο να οχυρώσει

και να υπερασπίσει κανείς αυτή την εκτενή περιοχή σε σύγκριση με τη

δίοδο που συνέδεε την Αθήνα με τον Πειραιά .

12. 1.81.6. Δεν είμαστε βέβαιοι αν ο Αρχίδαμος είπε πράγματι τα λόγια αυ τά το 431 ή αν ο Θουκυδίδης τοποθετεί στο στόμα ενός από τους ευνο ούμενους Σπαρτιάτες του αυτά τα « προνοητικά» λόγια αρκετά χρόνια αρ γότερα , όταν πλέον είχε γίνει ο απολογισμός για τον Αρχιδάμειο Πόλε μο. Όμως , η αίσθηση αυτή πρέπει να ήταν ευρέως διαδεδομένη του

λάχιστον ανάμεσα σε μια ομάδα απαισιόδοξων που ανήκαν στη συντη ρητική σπαρτιατική ελίτ, οι οποίοι γνώριζαν τόσο ότι είχαν ενισχυθεί οι οχυρώσεις της Αθήνας όσο και ότι διέθετε ένα στόλο επίσιις,

13.

2.1 1.6-8, 2.12.1

και

Για το κεφαλαιουχικό απόθεμα βλ. Σπαρτιατών βλ.

2.93.3.

300 τριήρεων.

Βλ .

2.18.5. 2.24.1.

Για τη δόλια επίθεση των

Θα ήταν πολύ λιγότερο δαπανηρό για τους Αθιι

ναίους να αντιμετωπίσουν τους Σπαρτιάτες στην π εδ ιάδα της Αττικής σε μια εκ παρατάξεως μάχη ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών από το να στέλ νουν εκατοντάδες πλοία να περιπολούν στο Αιγαίο και κατά μήκος των ακτών της Πελοποννήσου , για να επιβλ έπουν τους συμμάχους τους και για να πραγματοποιούν επιδρομές στις εχθ ρικές κωμοπόλεις. Η στρα τηγική του Περικλή δεν ήταν λοιπόν παθητική , αλλά αντίθετα ήταν ι

διαίτερα φιλόδοξη και, άρα, εξαιρετικά δαπανιιρή . Ι 4. Για την ελπίδα ότι μια ήπα των Θηβαίων θα κρατούσε τους Σπαρτιά τες έξω από τα σύνορα της Απικής βλ : ται στο

Krentz, «Strategic Cu)ture»; ο

4.95.2. Η

ειρωνεία επισημαίνε

σπαρτιατικός στρατός επεδίωκε

να παρενοχλεί τον εχθρό και, ως εκ τούτου, να τον εξωθήσει σε μια εκ παρατάξεως μάχη , ήταν όμως τόσο επίφοβος αντίπαλος, ώστε προκα-

601


λούσε το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα, αφού κανείς που είχε σώας τας φρένας του δε θα βάδιζε εναντίον του για να τον αντιμετωπίσει .

15. Βλ. Thorne, "Warfare and Agriculture., σ. 249-51, όπου παρουσιάζονται ενδιαφέροντα, αν και θεωρητικά, σενάρια για τις δυσκολίες που αντιμε

τώπισαν οι Αθηναίοι γεωργοί κατά τη μεταφορά των σοδει<δν τους μέσα στην Αθήνα . Στο αναθεωρητικό αυτό έργο υποστηρίζεται ότι υποτιμούμε τις ζημίες που μπορούσαν να προκληθούν από την πυρπόληση των δημη τριακών: για παράδειγμα , ότι δεν ήταν τόσο δύσκολο να υπολογιστεί ποια

ήταν η κατάλληλη χρονική στιγμή, ώστε η εισβολή να γίνει την περίοδο που η ωρίμανση του σιταριού και του κριθαριού τα καθιστούσε εύφλεκτα, ενώ ήταν πολύ πιο δύσκολο για τους αμυνόμενους να τα θερίσουν και να τα με ταφέρουν εγκαίρως μέσα στην πόλη. Πρόκειται για ενδιαφέρουσες υπο θέσεις, πολλά όμως από τα επ ιχ ειρ ιιματα --{)ιιως, για παράδειγμα, όη οι

καταστροφείς μπορούσαν , στην άνυδρη ύπαιθρο της Αττικιίς, να πλημ μυρίζουν με ε παρκείς ποσότητες νερού τις σιταποθιίκες για να καταστρέ

ψουν τα αποθηκευμένα δημητριακά- μοιάζουν εξωπραγματικά .

16. Πλούταρχος Βίοι Παράλληλο!" « Περικλής», 33.4 (μτφ. Μ. Γ. Μερακλής, εκδ . " Κάκτος » , Αθήνα, 1993). Θουκυδίδης 1.143.5. Η νεολαία, ή μάλ λον η νεότερη γενιά των άπειρων θερμοκέφαλων Αθηναίων, αποτελού σε ένα πρόβλημα και για τον Περικλή: οι πιο ηλικιω μένο ι οπλίτες είχαν πολεμήσει στη Βοιωτία και στα Μέγαρα πριν από τον Πελοποννησια

κό Πόλε μο, οι νεότεροι ό μως ήταν περισσότερο επιρρεπείς στην ανόη τη παρόρμηση να βγουν από τα τείχη και να συγκρουστούν μ ε τους

Σπαρτιάτες . Πρβλ. Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκης [ιπορι'κής, και

12.42 .6

de Ste. Croix, Origirι.s, σ. 208-09. Για τον Άγι, βλ. Διόδωρος λιώτης, 13.72-73, που τοποθετεί το περιστατικό το 408.

Σικε

17. Πρβλ. Διόδωρος Σικελιώτης , 12.42.7-8' πρβλ. Θουκυδίδης, 2.25 .1-2, 2.26 .1-2, 2.30.1-2 και 2.56. 1-6, και Westlake, «Seaborne Raids». Το σπαρτιατικό πολεμικό υλικό που καταστράφηκε από τις εmδρο μές δεν ήταν σημαντικό . Ωστόσο, οι Πελοποννήσιοι γεωργοί ζούσαν υπό καθε στώς φόβου, το οποίο ήταν παρόμοιο με εκείνο που βίωναν οι αγρότες ΤΙ1ς Απικής . Το γεγονός, λοιπόν, ότι οι Αθηναίοι επιδρομείς επιτίθεντο στις αγροτικές κωμοπόλεις τους αναστάτωνε τους ΠελΟlΙοννήσιους που

είχαν εισβάλε ι στψ Απική .

602


18. 6.105 . Ο

Θουκυδίδης αναφέρει ότι η δήωση της λακωνικής γης πρό

σφερε στους Σπαρτιάτες την πιο εύλογη αφορμή, καθ(δς η καταστρο φή των σοδειών αποτελούσε την « πιο κατάφωρη παραβίαση» της συν θήκης .

19. Αριστοτέλης ,

ΠολΖΤΖκά , 1269Β . Για τιιν καλύτερη αποτίμηση σχετικά μ ε

την παρανοϊκή φοβία που είχαν οι Σπαρτιάτες για τους είλωτες και για

τους τρόπους με τους οποίους την εκμεταλλεύτηκαν οι εχθροί της , βλ .

CartIedge, Agesilαos, σ . 170-77. 20 . 3.18.5. Πρβλ . 1.101.2. Οι Μυτιληναίοι μπορούσαν να προβούν σε αυτό τον ισχυρισμό το 427 υπό το πρίσμα των τεσσάρων αποτυχημένων σπαρ τιατικ(δν εισβολών στην Απική. Πριν από τον πόλεμο ναυτικές πόλεις κράτη, όπως η Κόρινθος , είχαν στην πραγματικότητα παροτρύνει τους Σπαρτιάτες να εισβάλουν στην Απική , . ως ένα μέτρο που θα μείωνε τον

έλεγχο που ασκούσε η Αθήνα στην υπερπόντια ηγεμονία της . Πρβλ .

1.122.1. 21.

Πλούταρχος ,

Bioz Παράλληλοι,

« Περικλής »,

33.4-5. Πρβλ . 1.43.5. Δεν

υ

πάρχουν πληροφορίες ότι ο Περικλής σκεmόταν, όντως, την υιοθέτη ση μιας πολιτικlΊς καμένης γης . Ακόμα και αν οι Αθηναίοι κατέστρεφαν όλη τη συγκομιδή της Απικής, οι Σπαρτιάτες εισβολείς βρίσκονταν μό

νο μερικά χιλιόμετρα μακριά από τα σύνορα της φιλικής και ιδιαίτερα εύφορης Βοιωτίας .

22 . Ευριπίδης, Μήδεια, 824 (μτφ. Π . Λεκατσάς, εκδ. Ζαχαρόπουλου, ΑθIΊνα)' Πλούταρχος , Βίοι Παράλληλοι, « Περικλής», 3l.l-2. Πρβλ . 3.85.1. 4.84, 4.88 ., 4.130 και 5.84. Μια ακόμα από τις ειρωνείες του πολέμου ήταν το γεγονός ότι , στα πρώτα χρόνια του πολέμου , ένα πολύ μεγαλύτερο κοι νό παρακολουθούσε τις τραγωδίες που ήταν αστικής έμπνευσης και τις κωμωδίες , εξαιτίας της υποχρεωτικής εκκένωσης της υπαίθρου

-

και ί

σως για αυτό ακριβώς το λόγο άρχισαν να αναπαρισιούν με μεγαλύτερη αυθεντικότητα τα ζητήματα που άmονταν της αγροτικής ζωής.

23.

Για το ψυχικό τραύμα που προκάλεσε η εκκένωση της Απικής βλ.

και

2.17 2.52 .1, Διόδωρος Σικελιώτης , 12.45 .2 και Αριστοφάνης, Irι.πής, 792-

93.

Ο Θουκυδίδης επικεντρώνεται στη συγκίνηση και στην οδύνη που

προκάλεσε η πρώτη απόσυρση μέσα στην πόλη το

431.

Πραγματοποι

ήθηκαν , όμως , τέσσερις ακόμα παρόμοιες εκκενώσεις Τιις Απικής, στις

ΣHMEIΩΣEIΣ

603

οποίες ο ιστορικός δεν αναφέρεται με τον ίδιο παραστατικό τρόπο , και οι οποίες θα πρέπει να ήταν εξίσου δύσκολες . Σε γενικές γραμμές , ο Θουκυδίδης περιγράφει διεξοδικά μια «τυΠ1κή>, πολιορκία , μάχη ή ε μ φύλια σύρραξη , και στη συνέχεια θεωρεί ως δεδομένο ότι ο αναγνώ στης είναι πια εξοικειωμένος με τις λεmομέρειες των μεταγενέστερων γεγονότων , τα οποία περιγράφονται με πιο συνοπτικό τρόπο.

24.2.54.1. Δε γνωρίζουμε τι ακριβώς εννοούσε ο Περικλής με αυτή την ψυ χρή αποτίμηση. Πιθανότατα ότι τα αθηναϊκά αντίποινα στις ακτές της Πελοποννήσου θα ήταν πολύ πιο σκληρά και αποτελεσματικά , αν η πό λη δεν είχε αφανιστεί από Τ!]Υ επ ιδημία. Ο Πλούταρχος πίστευε ότι , αν

ο λοιμός δεν είχε πλήξει την Αθήνα, η Σπάρτη πολύ σύντομα θα στα ματούσε να πιστεύει ότι μπορούσε να νικήσει την Αθήνα (Βίοt Παράλληλot, « Περικλής »,

25.

34.2).

Για την προειδοποίηση του Αλκιβιάδη , βλ.

8.18.7.

Υπάρχει μια μακρο

χρόνια διαφωνία ανάμεσα στους μελετητές για την πραγματική νομική

βάση της τεράστιας εξουσίας του Περικλή, μια διαμάχη που συνοψίζε ται στο

Hamel, Atheniαn. Generals , σ . 9-12. Ένας από τους έμμεσους τρό

πους για να καθοδηγεί κάποιος την πολιτική ζωή της ΑθΙ1νας ήταν η α

πόφαση για το αν θα συγκληθεί

11 όχι η Εκκλησία του Δήμου . Προφα

νώς , σε περιόδους κρίσης και οξυμένων παθών , ένας νηφάλιος στρατη

γός , όπως ο Περικλής, θα προτιμούσε να αναβληθεί η συνεδρίαση και να ηρ ε μΙ1σουν τα πνεύματα ώστε να μην εξαρτηθεί η πολιτική της πό λης-κράτους από τη συλλογική κρίση των

7.000

ή και περισσότερων ε

ξοργισμένων πολιτών που συν ωθούνταν στην Πνύκα .

26.2.65.9. Πρβλ. 2.65.4, 4.83.3, 6.17.2, 6.63

και

8.2. Σε άλλα χωρία ο Θου

κυδίδης χρησιμοποιεί τους όρους όχλος και όμΜος, με έναν τρόπο που δεν είναι πάντα υποτιμητικός, αλλά ίσως αντανακλά ότι είναι ενδεχόμενο , και όχι αναπόφευκτο , ένας «λαός» να είναι άστατος και ευμετάβλητος. Πρβλ .

Cawkwell, Thucydides, σ . 7-8. 27.2.12. Πρβλ. 2.10.1-2. Παρόλο που το δεύτερο βιβλίο του Θουκυδίδη αρ χίζει με Τ!]Υ επίθεση των Θηβαίων εναντίον των Πλαταιών το Μάρτιο του

431 , προφανώς

ο ιστορικός θεωρούσε ότι ο πραγματικός πόλεμος ξε

κίνησε μόνο με την απευθείας αντιπαράθεση των Σπαρτιατών με τους Αθηναίους , η οποία συνέβη περισσότερο από δυο μήνες αργότερα. Για

604


το μήκος ενός στρατού περίπου

Sumer,

σ.

65.000

αντρών, βλ.

Gabriel

και

Metz,

104.

28.2.8.4. Είναι επίσης ασαφές σε ποιο βαθμό αυτά τα αντι-αθηναϊκά αισθή ματα βασίζονταν στην κυνική εκτίμηση να είναι κάποιος με το μέρος του νικητή

-

η Σπάρτη θα μπορούσε είτε να νικήσει είτε να ταπεινώσει την

Αθήνα με μια σύντομη , ελάχιστα δαπανηρή και επικερδή εκστρατεία. Για τα αγροκτήματα της Αmκής, βλ. Ελλψικά ΟξυρρύγΥ;ια,

12.3-5. Ο ανώ

νυμος ιστορικός της Οξυρρύγχου αναφέρει ότι ενδέχεται οι ίδιοι οι Αθιι ναίοι να είχαν αποθηκευμένα αγαθά στα αγροκτήματά τους, που εν μέ ρει προέρχονταν από τη λεία και τα πολεμικά λάφυρα υπερπόντιων στρα τιωτικών επιχειρήσεων. Πρβλ. Haπson ,

«Thucydides», σ . 212-226. Τι α

κριβώς ήταν η αγροτική «λεία» στον αρχάίο κόσμο; Πιθανότατα , οτιδή ποτε πολύτιμο είχαν αφήσει πίσω τους οι φυγάδες και οι πρόσφυγες, α πό υλικά με τα οποία ήταν κατασκευασμένα τα σπίτια τους (ξύλινες πόρ

τες, πλαίσια παραθύρων, κεραμίδια) και έπιπλα, μέχρι άμαξες, γεωργι κά εργαλεία και ζώα. Για την εκκένωση και τις δυσκολίες πυρπόλησης των δημητριακών, βλ.

Foxhall, «Farming and Fighting», σ. 140-43. 29. Για τις συζητήσεις της ύστατης ώρας, τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη , βλ . Kagaπ, Outbreαk , σ . 310-42. 30. Πλούταρχος , Βίοι Παράλληλοι, « Περικλής » , 33.3. Για τα χαρακτηριστι κά του δ ήμου των Αχαρν(,)ν και τη σχέση του με την Αθήνα, βλ . Jones, Rura1Athens, σ. 92-96. Για την άποψη ότι ο Αρχίδαμος επεδίωκε να προ καλέσει εσωτερικές εντάσεις και διαμάχες βάζοντας στο στόχαστρό του τα αγροκτήματα των συντηρητικών Αθηναίων οπλιτών, βλ .

«Farming and Fighting», 31.

σ.

Foxhall ,

142-43.

Πλούταρχος , Βίοι Παράλληλο!" « Περικλής»,

33.5.

Υπάρχει, ασφαλώς, μια

ειρωνεία εν προκειμένω: οι πιο εξοργισμένοι απ ' όλους τους Αθηναί ους, οι γεωργοί της Απικής, σπάνια υπηρετούσαν στο ιππικό ή στο ναυ

τικό και, άρα , π αρέμεναν αδρανείς, ενώ οι υπόλοιποι πολίτες διακ ιν δύνευαν τις ζωές τους για να εκδ ικηθούν τον εχθρό .

32.

Υπάρχει μια ολόκληρη βιβλιογρ αφία που αποτιμά τη στρατηγική του

Περικλή - αν ήταν, πράγματι, τόσο πολύ παθητική ή αν ήταν αποτελε σματική ' αν η δράση του ιππικού και οι θαλάσσιες περιπολίες συνι

στούσαν μια επιθετική νοοτροπία. Για μια ανασκόπηση των επιχειρη-


605

μάτων, βλ.

Ober, «Tl1ucydides», σ. 186-89 και Spence, "Perikles», σ . 106-09, όπου πισι:ών εται σι:ον Περικλή μια σι:ρατηγική πσυ ήταν πολύ πιο περίπλοκη από όσο συνήθως αναγνωρίζεται. Ο Krent:t (<
δοκώμενη αvrίδραση . Για τις σι:ρατηγικές ικανότητες του Περικλή , βλ. την κλασική πραγματεία του Delbrίick ,

33. Αργότερα ,

Warfare, σ . 135-43.

σι:ις παραμονές της μάχης του Δηλίου , ο Αθηναίος σι:ρατηγός

Ιπποκράτιις παρότρυνε τους άvrρες τους να μη λησμονούν ότι μια νίκη σε

βάρος των Βοιωτών θα σι:ερούσε από τους Πελοποννήσιους την υηοσι:ή

ριξη του ιππικού και, ως εκ τούτου, θα διασφαλιζόταν πως ο εχθρός δε θα' εισέβαλλε ποτέ ξανά σι:ην Αττική - μια παράδοξη δήλωση , καθώς το φθι νόπωρο του

424, όταν διεξήχθη η μάχη σι:ο Δήλιο, είχε περάσει ενάμισης

χρόνος από την τελευταία εισβολή σι:ην Αττική και θα περνούσε μια δε καετία μέχρι την επόμενη εισβολή των Πελοποννησίων. Πρβλ. 4.95.2. 34. Ισοκράτιις , 7.52. Πρβλ. Αρισι:οτέλης, Αθηναίων Πολιτεία , 16.5 και Αλκί φρων , Eπιστoλtς , 3.31. Θεωρούμε ως δεδομένο ότι ο όρος «Αθηναίοι » υ

ποδηλώνει τους κατοίκους της Αθήνας . Όμως , δύο σι:ους τρεις «Αθη ναίους » ζούσαν σι:ην πραγματικότητα σι:ην Απική , είτε σε μικρά χωρ ιά είτε σε απομονωμένες αγροικίες έξω από τα τείχη της πόλης . Αυτοί οι κάτοικοι της υπαίθρου σπάνια πήγαιναν σι:ην Αθήνα .

35. 1.82.4. Η συμβουλή του Αρχίδαμου αποίωλύmει ότι , ακόμα και ύυrε ρα από την έναρξη του πολέμου , εξακολουθούσαν να υπάρχουν μερικά ζητήματα που δεν ήταν σαφώς διευκρινισμένα. Οι Σπαρτιάτες πίσι:ευ

αν ότι υπήρχαν περιθώρια για διαβουλεύσεις, αν δε λεηλατούσαν ανε ξέλεγκτα την ύπαιθρο της Απικής.

36. 2.13.1.

Ο Θουκυδίδης

(2.55)

και ο Διόδωρος Σικελιώτης

(12.45)

ανα

φέρουν συχνά ότι «όλψ η γη λεηλατήθηκε , παρόλο που θεωρούν ως δε

δομένο ότι οι κατασι:ροφές δεν ήταν σοβαρές (π.χ . ,

3.26

και

7.27.4) Σε

όλες σχεδόν τις, σύγχρονες με τα γεγονότα, κωμωδίες του Αρισι:οφάνη ,

γίνεται μνεία σι:η δήωση της Απικής, μια εμπειρία που θα εξακολου θούσε , για πολλά χρόνια , να παραμένει τραυματική για τους Αθηναίους . Βλ .

Hanson, Waifare αnιΙ Agriculture, σ . 138-43.

606


37. 2.14.1-2 και 2.16.2. Το πρόβλημα με τα Μακρά Τείχη ήταν ότι, παρόλο που εξυπηρετούσαν την επιτυχή στρατηγική των Αθηναίων να αποσύρο νται μπροστά σε μια ανώτερη χερσαία εχθρικι1 δύναμη, ο ι θυσίες βάρυ ναν πια κυρίως τους κατοίκους της υπαίθρου, ενώ σε προηγούμενες π ε ριmώσεις, όπως στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, διαμοιράζονταν εξίσου στον αστικό και στον αγροτικό πληθυσμό. Για τις ριζοσπαστικές πολιτι

σμικές και KOινωVΙKές αλλαγές που προκάλεσε η εκκένωση, βλ. τα επι

χειρήματα στο

Jones, Rurαl Athens, σ 195-207. Για τα προαισθήματα σχε

τικά με τη σπαρτιατική εισβολή , βλ.

Lazenby, Peloponnesiαn

Wαr, σ .

23-

24. 38.

Σχετικά με τα εργαλεία που είναι απαραίτητα για την καταστροφή της γης , βλ. Πλούταρχος , Βίοι Παράλληλοι, « Κλεομένης » ,

26.3. Για χωρία της

αρχαιοελληνικής γραμματείας σχετικά με τη δllωση της Απικής, βλ . Αριστοφάνης , Αχαρνής,

509- 12 και Ειρήνη, 3 19-20. Πρβλ . Hanson, Wαrfαre αnd Agriculture, σ. 164. Η κατάληψη της Απικής από 232

και

τους Πέρσες άφησε αmά δείγματα της δήωσης, ιδίως στην Ακρόπολη και στα ιερά της Απικής που πυρπολήθηκαν. Συγκριτικά , δεν υπάρχει σχεδόν κανένα αρχαιολογικό εύρημα για τις πέντε σπαρτιατικές εισβο

λές στην Απική στη διάρκεια του Αρχιδάμειου Πολέμου

-

ή και για τη

σχεδόν δεκαετή κατοχή της Δεκέλειας .

39. Πρβλ. 3.26.3, 7.27.4

και Ελληνικά Οξυρρύγχια,

12.4. Φυσικά ,

είναι πιθα

νό ο ανώνυμος ιστορικός του 40υ π . Χ. αιώνα να χρησιμοποιεί, στην

πραγματικότητα , τον Θουκυδίδη ως πηγή για τις περιορισμένες ζημιές που υπέστη η Αθllνα στη διάρκεια του Αρχιδάμειου Πολέμου .

40. Βλ. Αριστοφάνη , Αχαρνής, 1089-1093 και Ειρήνη, 557-563, 573 και 132025. Για τη βαθύτερη ουσία των τεκμηρίων που αναφέρει ο Αριστοφά νης , βλ. Hanson, WαrJαre αnd Agriculture, σ . 138-43. Για τ ην αφθαρσία των ελαιόδεντρων, βλ . Σοφοκλής , Οιδίπους επί Κολωνώ, 694 (μτφ . Κ . Θρα κιώτης, εκδ . Ζαχαρόπουλου, Αθήνα) . Η φράση « που είναι όλο φοβ έρα

στα δόρατα τα εχτρικά » είχε ίσως νόημα για όσους ανέλαβαν να υλο ποιήσουν το ανέφικτο έργο να κόψουν ή να ξεριζώσουν τα ελα ιόδενφα της Απικllς .

41. 2.57.2.

Πρβλ.

2.65.2.

Ο Θουκυδίδης δε δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον

για αυτές τις τέσσερις μεταγενέστερες εισ βολές . Αντίθετα , επικεντρώνει

607


την προσοχή του στην περιγραφή του λοιμού , στην επανάσταση στην Κέρκυρα και στην εκστρατεία της Πύλου. Πριν από το

425

ο στρατός

των Σπαρτιατ(;)ν συμμετείχε για ένα μικρό διάστημα στην πολιορκία των Πλαταιών και προσπαθούσε να αντιμετωπίσει τις επιδρομές στην

Πελοπόννησο. Η ιδέα ότι στα πρώτα εφτά έτη του πολέμου διεξάγο νταν συνεχώς στρατιωτικές επιχειρήσεις είναι εντελώς άτοπη, καθώς οι πραγματικές εκ παρατάξεως μάχες ανάμεσα στο πεζικό ξεκίνησαν το

425, για να επακολουθήσουν οι συγκρούσεις στη Σφακτηρία, στο Δήλιο και στην Αμφίπολη.

42 . Βλ . 1.141 .3-7, για το

γενικό περίγραμμα της στρατηγικής του Περικλή

στις παραμονές του πολέμου. Ύστερα από την αποτυχία της Σπάρτης. στην Απική ήταν εμφανής η έλλε ιψη στρατηγικής σκέψης στη σπαρ τιατική ηγεσία : πολιόρκησαν την περιθωριακής σημασίας πόλη των

Πλαταιών, δεν πρόσφεραν ουσιαστική υποστήριξη στη σημαντική εξέ γερση στη Λέσβο και περιορίστηκαν στην απώθηση των αθηναϊκ<δν ε πιθέσεων στην Πελοπόννησ ο. Μέχρι τη μακρά πορεία του Βρασίδα προς τη Χαλκιδική τα στρατιωτικά σχέδια της Σπάρτης στερούνταν μιας

εμπνευσμένης ιδέας που θα μπορούσε να αλλάξει την πορεία του πο λέμου .

43 . 3.26.1-4.

Για την οργή των Σπαρτιατών επειδή οι Αθηναίοι πραγματο

ποιούσαν επ ιδρομές στην Πελοπόννησο, ενώ ο ι ίδιοι βρίσκονταν στην

Απική, βλ. Διόδωρος Σικελιώτης 12.61.3 44.3.15.2-16. Ένα από τα κοινά θέματα στις' κωμωδίες του Αριστοφάνη εί ναι η πανελλήνια απέχθεια για την καταστροφή των περιουσιών και των σοδειών . Τόσο στους Αχαρνής όσο και στη Λυσιστράτη εκφράζεται έντο να η διαμαρτυρία για το πόσο παράλογη είναι η καταστροφή της ιδιο κτησίας.

45 . Με

ε ξαίρεση την Άκανθο, είναι δύσκολο να αναφέρουμε κάποια άλλη

πόλη που συνθηκολόγησε επειδή φοβόταν ότι θα καταστρέφονταν οι σοδειές της. Λέγεται ότι στη Σικελία οι Αθηναίοι πυρπόλησαν τα δη μητριακά μ ερικών γειτονικών π όλεων-κρατών, που ήταν σύμμαχοι των

Συρακουσών, φαίνεται όμως ότι αυτή η δήωση της γης δεν υπήρξε α ποτελεσματική, καθώς δεν παρέσυρε οπλίτες έξω από τα τείχη ούτε προκάλεσε σιτοδεία. Βλ .

4.84.1-2

και

4.88.1-2.

Για την ευφορία της σι-


608

κελικής υπαίθρου και για τις συστηματικές προσπάθειες εκκένωσής της, βλ . Διόδωρος Σικελιώτης , 13.81. Πρβλ . Ηρόδοτος, 5.34.1 και 6.101.2. 46. 4.66.1-3 και 2.3 1.2. Για τα παροιμιώδη δεινά των Μεγαρέων , πρβλ. Αρι στοφάνης, Αχαρν1ίς, 535 και Εψ1ίνη, 246-50. Το γεγονός ότι ο δρόμος

προς την Αθήνα περνούσε από τα Μέγαρα αποτελούσε ανέκαθεν μια πη γή διενέξεων, καθώς οι Αθηναίοι συνειδητοποιούσαν ότι η κατοχή των Μεγάρων σήμαινε ότι θα μπορούσαν , ενεργώντας προληmικά, να στα

ματήσουν τον πελοποννησιακό στρατό πριν εισβάλει στην Αττική. Βλ.

de Ste. Croix, Origins, σ. J90-95. 47.

Η περίmωση της Δεκέλειας προσελκύει το έντονο ενδιαφέρον του Θου κυδίδη , καθώς αναφέρεται εκτενώς στη στρατηγική του επιτειχισμού μέ

σα στην Απική

(1 .122, 6.91.6-7 και 7.18.1). Για τις επιmώσεις από την οχύρωση της Δεκέλειας, βλ . Hanson, Waifare αΜ Agriculture, σ. 153-73. Μια από τις διάσημες επιmώσεις ήταν ότι, όπως λέγεται, 20.000 δού λοι της Απικής κατέφυγαν στη Δεκέλεια, οι περισσότεροι από τους ο

ποίους εργάζονταν στην ύπαιθρο. Βλ.

Hanson, «Thllcydides», σ . 225-28 . (7.19. Ι),

Ο Άγις εισέβαλε στην Απική « πιο νωρίς από κάθε άλλη φορώ'

καθώς ο στόχος του ήταν να ανεγείρει ένα μόνιμο οχυρό και όχι να προ

βεί σε μια εποχική δήωσή της .

48.

Για το επαναλαμβανόμενο θέμα του «φόβου », βλ .

1.236. Πρβλ . 1.881, 1.118.2 και 1.75.3. Πρβλ. Van Wees, GTeek WarJaj'e, σ . 258, υπ . 4. Ο Donald Kagan επισημαίνει συχνά την ακρίβεια της αποτίμησης του Θουκυδίδη ' βλ. Origins, σ. 8-9 και 71-74. Για μια τολμηρή υπεράσπιση της στρατηγικής του Περικλή, βλ. Delbriick, WarJare in Antiquity, σ. 13539 και, γενικότερα, Die Strategie des Peιules Erliίurtert durch die Stωtegie Fι'iedric/ιs des Grossen, Βερολίνο, 1890. Τα αισθήματα, και όχι η λογική , αναφέρονται συχνά ως κίνητρα των κρατών. Πρβλ . 1.75.3, για τις δι καιολογίες των Αθηναίων σχετικά με την ηγεμονία τους: « Στην αρχή κυ

ρίως από φόβο , έπειτα και για την τιμή κι αργότερα και για το συμφέ ρον μας». Βλ., επίσης,

1.76.2 για τη σημασία της τψψ, του δέους και της

ωφέλειας.

49. 1.121.

Για τις δαπάνες της Αθήνας βλ . τον πίνακα στο

Comπιοnweαlth, σ.

Zimmern, Greek 437. Φαίνεται ότι το ζήτημα της χρηματοδότησης α

ποτελούσε ένα από τα βασικά θέματα των συζητήσεων στο αρχικό στά-

609


διο του πολέμου , αλλά και ότι η ασύμμετρη φύση των κεφαλαιουχικών αποθεμάτων των δυο αντιπάλων αποτελούσε έναν από τους κύριους λό γους της προπολε μικής αισιοδοξίας του Περικλή . Για αυτή τη νέα α

ντίληψη ότι τα κεφάλαια -και όχι το θάρρος , ο αριθμός των στρατιω τών και ο παραδοσιακός τρόπος πολέμου- θα καθόριζαν τη σφατιωτι κή επιτυχία , βλ.

50.

Kallet, ΜΟΠεΥ απd

Cοποsίοrι, σ.

285-94.

Για τον Αλκιβιάδη και τον εφηβικό όρκο, βλ . Πλούταρχος, ληλο!, «Αλκιβιάδης»,

1992) και Hanson,

15.1 (μτφ.

Bio! Παράλ

Μ. Γ. Μερακλής , εκδ. « Κάκτος», Αθήνα,

Wαrfαre αΜ Agriculture, σ.

5.

Για την περιουσία , την

οικογένεια και τη νεανική ζωή του Αλκιβιάδη, βλ .

Davies,

Atheniαn

PTopertied Fαmilies, σ . 20-21. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (7 .91.6), ο Αλκι βιάδης ήταν ένας από τους στρατηγικούς αρχιτέκτονες της οχύρωσης της Δεκέλειας . Ίσως, λόγω της ε μπ ειρίας του στο ιππικό , να κατανοούσε πόσο δύσκολο θα ήταν να αναχαιτιστούν οι Σπαρτιάτες εισβολείς , αν έ μεναν σε μια μόνιμα οχυρωμένη βάση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1. 1.23.3. Προκαλεί

3

ιδιαίτερη έκπληξη ο ισχυρισμός του Θουκυδίδη ότι η

νόσος υπήρξε η μεγαλύτερη συμφορά που έπληξε τους Έλληνες στη διάρκεια του πολέμου

-

χειρότερη από τη Σικελική Εκστρατεία, το χά

ος στην Κέρκυρα, τη σφαγή στη διάρκεια του Ιωνικού Πολέμου και μια σειρά από άλλες καταστροφές (όπως, για παράδειγμα , στις περιmώ σεις της Δεκέλ ειας και της Μήλου). Ο λόγος που είναι δύσκολο να πι

στέψουμε αυτή τη γενίκευση είναι , ίσως , ότι ο λοιμός συνέβη στο δεύ τερο έτος ενός πολέμου που , ωστόσο , διήρκεσε άλλα είκοσι πέντε χρό νια.

2. Ελληνι,κά Οξυρρύγχια, 12.3. Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι υπήρξε ένα με γάλο κύμα προσφύγων στη Θήβα . δεδομένου ότι οι αθηναϊκές επ ιθέσεις π έρα από τα σύνορα ήταν σπάνιο φαινόμενο. Πραγματοποιήθηκαν αρ κετές επιδρομές μέσα από τα ορεινά περάσματα της Πάρνηθας , ο ι πε ρισσότερες όμως επιθέσεις έγ ιναν από τους Θηβαίους. Οι αθηναϊκές ε πιθέσεις στη Μυκαλησσό και στην Τανάγρα έμοιαζαν μάλλον με εκ-


610

δρομές . Η μόνη σημαvrική εισβολή -αυτή υπό την ηγεσία του Δημο σθένη και του Ιπποκράτη που αποκορυφώθηκε με τη μάχη στο Δήλιο

κατέληξε σε μια αξιοθρήνητη αποτυχία .

3.

Για τα Μακρά Τείχη, βλ . Cοrιιmeπtαry ,

2.39-40.

γων υπερέβαιναν τα από τα

20

2.13.8. Πρβλ. 1.89.3, 1.93.8,1.108.3 και Gomme,

Παρόλο που οι δυο σειρές των οχυρωματικών έρ

6,5

χιλιόμετρα , ολοκληρώθηκαν σε πολύ λιγότερο

χρόνια που χρειάστηκαν για την κατασκευή του Παρθενώ

να. Μαζί με τα προγενέστερα τείχη της πόλης , συγκρότησαν ένα δίκτυο οχυρώσεων που δ εν υπήρχε πουθενά αλλού στην Ελλάδα του 50υ αιώ να .

4.

Βλ.

2.51.2-5. Ο Διόδωρος Σικελιώτης (12.45) αναφέρει μερικές χρήσιμες

πλΙ1ροφορίες για το πώς ξεκίνησε ο λοιμός, ενώ επισημαίνει το ρόλο της υπερβολικά μεγάλης κοσμοσυρροής μέσα στην πόλη .

5.

Για τις κοινωνικές συνέπειες του λοιμού , βλ . Θουκυδίδης

2.53. Για τη δια 2.17 και

φορά στη στέγαση πριν και μετά την εκκένωση της AτrΙKής, βλ.

2.52. Πρβλ.

Διόδωρος Σικελιώτης,

12.45.2-3. Για

τον αριθμό των Αθη

ναίων που εργάζονταν στα δημόσια έργα, βλ . Αριστοφάνl1ς , Σφήκες, και Αριστοτέλης , Αθηναίων Πολιτεία ,

6.

Αριστοφάνης , Σφήκες ,

792-93 .

Για το ζήτημα των δύο οικιών , βλ . Πλά

τωνας , Νόμοι, 5 . 745Β και Αριστοτέλης , Πολnικά ,

εκκένωση , γενικότερα, βλ .

709

24. 3.

Hanson,

6.1330a14-18. Για την 112-121 .

Wα1fαre αnd Agriculture, σ.

Πολλοί υποστηρίζουν ότι η παρουσία των προσφύγων έδωσε τους κά τοικους της πόλης την πρώτη πραγματική ευκαιρία να δημιουργήσουν σχέσεις οικειότφας με τους αγρότες της AτrΙKής, μια εικόνα που είναι

μάλλον διαφορετική από τη συνήθη αντίληψη ότι, στις πόλεις-κράτη της αρχαίας Ελλάδας , δε ν υπήρχαν έvrονες διαχωριστικές γραμμ ές α

νάμεσα στην πόλη και στην ύπαιθρο , ανάμεσα στους πολίτες που ζού σαν στις αγροτικές περιοχές και σε αυτούς που ζούσαν στις αστικές πε ριοχές .

7. 2.54.

Bl. jones, Ru,rαl Athens,

σ.

204-07.

Εν μέρει, ο Θουκυδίδης περιγράφει με περισσότερες λεπτομέρει

ες την εκκένωση του

431 , επειδή

πραγματοποιήθηκε πριν από το λοι

μό και ήταν φαινομενικά περισσότερο εκτεταμένη . Για τις περιοχές της

Αττ ική ς που δεν εκκένώθl1καν ποτέ στl1 διάρκεια του πολ έ μου , βλ .

Hansol1 ,

Wα1fαTe αndAgrίculture ,o .

151

και

161-66.

611


8.

Πλούταρχος , Βίοι Παράλληλοι, « Περικλής» ,

35.3.

Προφανώς , οι Έλληνες

γνώριζαν ότι η ασθένεια μπορούσε να μεταδοθεί από φορείς της νόσου, ακόμα και από εκείνους στους οποίους δεν είχαν εκδηλωθεί τα συ μmώματά της.

9.

Για την υποτιθέμενη χρηmμοποίηση χημικών όπλων από τον Σόλωνα βλ. Παυσανίας

Greek Fire,

10.37.7. Πρβλ., επίσης , Αινείας Τακτικός, 8.4. Στον ΜaΥΟΓ, 99-118, υπάρχει μια ενδιαφέρουσα ανάλυση για τα όπλα

σ.

της κλασικής περιόδου που ήταν αντίστοιχα των βιολογικών όπλων και

αναφέρονται σε αρκετά αρχαία χωρία , ώστε να καταδειχθεί πόσο δια βολικά επινοητικοί ήταν οι Έ:λληνες σε μια εποχή πολύ πριν εμφανι στούν τα σημερινά όπλα μαζικής καταστροφής.

10.

Για το λοιμό και τους Πελοποννήmους , βλ. Παυσανίας

10.11.5.

Για τους χρησμούς, βλ. Θουκυδίδης,

2.54.3.

8.41.7-9 2.54.4.

Πρβλ.

και Για

τη γενικά επικρατούσα άποψη στην αρχαιότητα ότι η πυκνότητα του

πληθυσμού και ο συνωστισμός σε πολλές συνοικίες της π όλης προκά λεσαν τη νόσο , βλ . Διόδωρος Σικελιώτης ,

12.45.2-4. Για τους λοιμούς Mayor, Greek Fire, σ. 126-27.

στην αρχαιότητα σε καιρό πολέμου, πρβλ.

11 . Μια

καλή συνοmική παρουσίασιι της συζήτησης και των ενεχόμενων ζη

τημάτων υπάρχει στα

Sallares, Ecology,

σ.

244-62

και

Gomme,

Corιzm.entαry,2.145-62 .

12. Ξενοφώντας,

Ελληνικά ,

2.2.10-11.

Άραγε, μήπως ο φόβος για μια επα

νεμφάνιση της επιδημίας επηρέασε όσους είχαν επιζήσει από τον πρώ

το λοιμό και, για μια ακόμα φορά, είχαν συγκεντρωθεί μέσα στην Αθή να, με συνέπεια να είναι περισσότερο πρόθυμοι να συνθηκολογήσουν από όσο ήταν πριν από τρεις δεκαετίες ;

13.2.51 . Φαίνεται ότι ,

πολύ σύντομα , διαπιστώθηκε πόσο σημαντικές ήταν

δυο κρίσιμες πτυχές της νόσου

-

η μετάδοσή της και η απόκτησιι ανο

σίας. Για τις διάφορες mυχές του λοιμού, με μια ιδιαίτερη προσήλωση στο λεξιλόγιο του Θουκυδίδη, βλ.

14.

Gomme,

Corrzmentαry,

2.150-61 .

Μια πρώτη μνεία γίνεται στις συνοπτικές παρουσιάσεις στο κ .ά,

City , σ . 272-74. Για

Parlama

μια πλήρη αποτίμηση των ευρημάτων θα πρέ

πει να γίνουν περαιτέρω επιστημονικές δημοσιεύσεις.

15. Ιωάννης ο εξ Εφέσου , απόσπασμα 11 E-G,

Προκόπιος , lσιορία ,

11 .23.

Η

Κωνσταντινούπολη , όπως και η Αθιlνα , IΙταν ένα μεγάλο λιμάνι και, ως


612

εκ τούτου , την επισκέmονταν έμποροι και από τις τρεις ηπείρους που

διαβρέχονται από τη Μεσόγειο.

16. Για τη δυσφορία εναντίον των νεοαφιχθ έντων βλ. Πλούταρχος, Βίοι Πα ράλληλοι, . Περικλής» , 34.4. Για τους διάφορους λόγους για τους οποίους οι Σπαρτιάτες έφυγαν νωρίτερα ή δεν εισβάλλανε , πρβλ. 2.71.1 , 3.89.1 και 4.61 , και Hanson , Wαrfαre (tnd Agrίcultu1'e , σ. 135-37. 17. Για τους άθαφτους νεκρούς , βλ . Ευριπίδης , Ικέτιδες , 16-17, 168-69, 30811 και 531-36. Για τα οστά των Συρακούσιων που σκοτώθηκαν στη διάρ κεια του Καρχηδονιακού Πολέμου , βλ. Διόδωρος Σικελιώτης, 13.75.2-

3. 18. 2.48.2

Με αυτή την έννοια , η ανάλυσή του για το λοιμό χρησιμεύει ως

προσχέδιο για την αφήγηση ολόκληρου του Πελοποννησιακού Πολέμου , ο οποίος δεν ήταν ένα τυχαίο συμβάν , αλλά μια χρόνια ασθένεια με σα φή συμmώματα. τα οποία επέτρεπαν μια δ ιάγνωση και απαιτούσαν μια πρόγνωση .

19.2.52-53.

Πρβλ.

2.53.4

Δεν ξέρουμε για πόσο διάστημα υπήρχε το ίδιο

ποσοστό θνησιμότητας εξαιτίας της νόσου, σύμφωνα, όμως , με την πε

ριγραφή του Θουκυδίδη φαίνεται ότι η απορρέουσα κοινωνική παθο λογία ακολούθησε αμέσως μετά την εμφάνιση του λοιμού

-

και εξακο

λουθούσε να υπάρχει για ένα πολύ μεγάλο διάστ'lμα μετά την εξάλει ψη της μαζικής μετάδοσης της νόσου .

20. 2.53.1

Μερικές φορές ξεχνάμε ότι οι Αθηναίοι , που στην Εκκλησία του

Δήμου είχαν ψηφίσει υπέρ της εκτέλεσης περίπου το

427,

1.000

Μυτιληναίων

είχαν δει πολύ περισσότερους θανάτους και καταστροφές από

την τιμωρία που επέβαλαν στη Λέσβο . Είναι επίσης πιθανό -μια ακόμα

ε ιρωνεία- ότι ο λοιμός ευθυνόταν για την καταστροφή των Πλαταιών, με την έννοια ότι , αν δεν είχε ενσκήψ ε ι , οι Σπαρτιάτες θα είχαν εισβά λει στην Απική το

428

και θα είχαν παρακάμψει την πόλη των Πλα

ταιών , που ήταν φανερό ότι οι Θηβαίοι δεν μπορούσαν να την καταλά βουν ή να την υποχρεώσουν σε λιμοκτονία μόνο με τις δικές τους προ σπάθειες . Αν η νόσος είχε εμφανιστεί στο τελευταίο , και όχι στο δεύτε ρο έτος του πολέμου , αν είχαν χαθεί 80.000 Αθηναίοι το 404 αντί το 430, ίσως η φύση της αθηναϊκής στάσης στη σύρραξη να ήταν πολύ δια φορετική.


613

21. 3:87. Ύστερα από τη λιγότερο λοιμώδη δεύτερη εμφάνιση της νόσου το 426 δε μαθαίνουμε π6τε ο λοιμός σταμάτησε οριστικά. 22. 3.87.3. Πρβλ . Διόδωρος Σικελιώτης, 12.58.2. Βλ . επίσης Strauss, Athens Alter, σ . 75-78, όπου ο συγγραφέας πραγματεύεται διεξοδικά τις επι mώσεις του λοιμού στο ανθρώπινο δυναμικό του αθηναϊκού στρατού .

23. 2.49.8.

Παρόλο που ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι συχνά οι επιζl]σαντες

ι}ταν ανάπηροι, δεν υπάρχουν αναφορές στις μεταγενέστερες πηγ ές για τους ακρωτηριασμένους . Πρβλ. Παυσανίας,

24. 3.3.1. Στον Επιτάφιο (πρβλ . 2.35-4\) ο

3.9.2.

Περικλής είχε καυχηθεί, με μια

ορολογία σαν αυτή του Κένεντι, ότι οι Αθηναίοι θα κατέβαλλαν οποιο δήποτε αντίτιμο και θα αντιμετώπιζαν οποιονδήποτε κίνδυνο για να α

νταποκριθούν σης ανάγκες της εθνικής τους ασφάλειας. Όμως , μετά το

428, ο Θουκυδίδης θα σχολίαζε:

«Οι Αθηναίοι όμως (οι οποίοι είχαν πο

λύ ταλαιπωρηθεί από την επιδημία και τον πόλεμο που μόλις είχε αρ

χίσει και βρισκόταν στην ακμή του) θεωρούσαν πως ήταν εξαιρετικά σοβαρή υπόθ εσ η να προσθέσουν στους ως την ώρα εχθρούς τους και τη Λέσβο , που και το ναυτικό κι οι πόροι της ήταν άθιχτα' γι' αυτό και στην αρχή δεν ήθελαν να πιστ έψουν τις καταγγελίες [ότι οι κάτοικοι της Λέ σβου ετοιμάζονταν να στασιάσουν], πιο πολύ επειδή επιθυμούσαν να μην είναι τούτες αληθινές» (3.3.1). 25 . 6.26.2 Παρά τη χρησιμοποίηση του

επιρρήματος άρτι , η επιδημία δεν

είχε πλήξει την πόλη την τελευταία δεκαετία.

26.

Βλ.

2.31.2, 2.61.3

και

3.13.3-4.

Πέντε χρόνια μετά την έναρξη του πο

λέμου οι Μυτιληναίοι μπορούσαν να υποστηρίξουν το επιχείρημα ότι οι Αθηναίοι είχαν εξαντληθεί (εφθάραται)

-

ένας παράξενος ισχυρισμός για

μια πόλη-κράτος που , σύντομα, θα κατέστελλε με άγριο τρόπο τις εξε γέρσεις των φόρου υποτελών πόλεών της και θα εκτελούσε περισσότε ρους από

1.000

άντρες.

27. Πλούταρχος, Βίο! Παράλληλο!,

« Περικλής»,

36.4. Σύμφωνα μ ε τον Πλού

ταρχο, ο Περικλής πέθανε μετά από ένα μεγάλο αγώνα με τη νόσο που , σταδιακά, εξάντλησε τις δυνάμεις του και λειτούργησε ως πολλαπλα

σιαστής για ένα σύνολο δεινών στα τελευταία χρόνια της ζωής του , τό σο επειδή είδε να πεθαίνουν από τη νόσο οι νόμιμοι γιοι του , η αδελφή

του, συγγενείς του και στενοί φίλοι του , όσο και εξαιτίας του διαζυγίου


614

του, που προηγήθηκε , και της κατοπινής αποξένωσής του από το με γαλύτερο γιο του , τον Ξάνθιππο. Πέθανε πριν δει τον τελευταίο νόθο γιο του να εκτελείται εξαιτίας της υστερίας .που ακολούθησε τη νίκη στη ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς :. Βλ. Πλούταρχος , Β ίο! Παράλληλοι, « Περικλής », 36-7. 28. 2.65.10. Πρέπει να

θυμόμαστε ότι η αρχική στρατηγική των Αθηναίων

να αποσυρθούν πίσω από τα Μακρά Τείχη ήταν το λογικό αποτέλεσ μα της σχεδόν τριακονταετούς ηγεσίας του Περικλή , ο οποίος είχε επιδιώ

ξει να συστηματοποιήσει και να καθιερώσει την αρχική αd

hoc ιδέα του

Θεμιστοκλή , ότι έπρεπε να εγκαταλε ιφθεί η ύπαιθρος της Αττικής και

να αποφευχθεί μια έκ παρατά ξεως μάχη . Επομένως , ο θάνατος του Πε ρικλή στην αρχή του πολέμου σήμαινε ότι μαζί του δόθηκε τέλος σε μια στρατιωτική πολιτική

30

ετών, η οποία αντικαταστάθηκε από ακαθό

ριστες στρατηγικές , που δε συμπεριλαμβάνονταν στην αρχική απόφα ση των Αθηναίων να κατασκευάσουν οχυρωματικά έργα, να δημιουρ γήσουν μια ηγεμονία , να επενδύσουν στο στόλο και να αποφεύγουν τις μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών.

29. Διογένης Λαέρτιος, 26 και Αύλος

Γέλλιος , Αττικές Νύχτες ,

Πλο ύταρχος, Βίσι. Παράλληλοι, «Αριστείδης»,

27.

15.20.6. Πρβλ .

Οι περισσότερες εν

δείξεις προέρχονται από μεταγενέστερες πηγές που, σε μ ερικές περι mώσεις , ενδέχεται να συγχέουν με την πολυγαμία ένα νέο γάμο μετά το

θάνατο της συζύγου - ή να υπονοούν, με διάθεση κουτσομπολιού , ότι αρ κετοί επιφανείς Αθηναίοι είχαν εξωσυζυγικές σχέσεις.

30.

Πλούταρχος , Βίο! Παράλληλο!, « Περικλής»,

37.4-5. Κατά μία έννο ια , αυ

τή η εξαίρεση υπήρξε καταστρεmική: αφού πρώτα υπήρξε ένας από τους διοικητές του αθηναϊκού στόλου στη νίκη στις Αργινούσες , ο νεό τερος Περικλής εκτελέστηκε με συνοmικές διαδικασίες, με την παρά

λογη κατηγορία ότι μαζί με τους άλλους στρατηγούς εγκατέλειψαν τις σορούς των Αθηναίων ναυτών . Η ένδοξη καταγωγή του δεν τον έσωσε

-

είκοσι τρία χρόνια ύστερα από το θάνατο του πατέρα του από το λοιμό .

31 . Διόδωρος Σικελιώτης, Bιβλιoθ~κης Ιστορικής, 12.45 (μτφ. Φιλολογική Ομά δα « Κάκτου », εκδ. « Κάκτος», Αθήνα, 1998). Οι αρχαίοι σχολιαστές σα γηνεύονταν από το θέμα του λοιμού εξα ιτίας της σπανιότητας του φαι

νομένου των μαζικών θανάτων στην κλασική Ελλάδα.

615


32. Πλούταρχος,

Βίοι Παράλληλοι, « Περικλής » ,

38.2-3. Οποιοσδήποτε

έχει

υποφέρει από κάποια χρόνια και εξουθενωτική νόσο δε θα πρέπει να

εκπλήσσεται από το πόσο γρήγορα η εμπιστοσύνη στον ορθολογισμό και στην ιατΡΙΚ11 ξεθωριάζει, καθώς ο ασθενής αναζητώντας την ανακούφιση εισέρχεται στο βασίλειο της πίστης , των προκαταλήψεων και των ε μπειρικών θεραπειών .

33. Διόδωρος

Σικελιώτης,

12.58.6.

Πρβλ . Θουκυδίδης,

3.104.

Δεν πρέπει

να μας εκπλήσσει η προσφυγή σε αυτά τα παραδοσιακά καταπραϋντι κά . Μετά την πρώτη εμφάνιση της επιδημίας το

431-430, η

νόσος είχε

υποχωρήσει για να αναζωπυρωθεί, αν και με μικρότερη ένταση, το 426, ενώ στη συνέχεια έπεσε σταδιακά σε λανθάνουσα κατάσταση για να ε ξαφανιστεί τελικά . Και παρά τις συνθήκες συνωστισμού μέσα στην πό λη εξαιτίας της οχύρωσης της Δεκέλειας

(413-404) και του θαλάσσιου (404-403), στην Αθήνα δεν υπήρξε ξα με το αnnu., horri.bilis, το φοβερό έτος του 429 - μια α

αποκλεισμού από τον Λύσανδρο νά κάτι ανάλογο

πόδειξη για τους περισσότερους από τους επιζήσαντες Αθηναίους ότι η ευσέβεια και οι νέες λατρείες είχαν σημαντικό αντίκρισμα .

34. Πλούταρχος, Βίω Παράλληλοι,

« Περικλής»,

37.1-2. Παρά τα προφανή ε

λαττώματα του Αλκιβιάδη , όλες οι σύγχρονες πηγές -Θουκυδίδης , Αρι στοφάνης και Ξενοφώντας- συμφωνούν για το αδάμαστο πνεύμα του .

Τροφοδοτούμενος από το εγώ και τα φυσικά του χαρίσματα, ο Αλκι βιάδης κυριολεκτικά δε σταματούσ ε ποτέ να αγωνίζεται : παρά την ε ξορία , την προδοσία, τα σκάνδαλα , την οικονομική καταστροφή και τις

στρατιωτικές ήττες συνέχισε να πολεμά μέχρι το τέλος ανάμεσα σε πολ λούς εχθρούς .

35.

Για τα κτήματα της οικογένειας του Αλκιβιάδη, βλ .

Propertied Fαmilies,

σ.

20.

Davies, Atheniαn

Όλα όσα είχε -και η αξία της κινητής και α

κίνητης περιουσίας του υπερέβαινε ίσως τα Ι 00 τάλαντα (περίπου

48 ε

κατομμύρια σημερινά δολάρια!}- κατασχέθηκαν μετά την εξορία του το

415. Ίσως να του επιστράφηκε ένα μεγάλο μέρος της περιουσίας του με τά την άρση της ποινής του το 407, για να τη χάσει πάλι στη συνέχεια στα τελευταία χρόνια του πολέμου, όταν εκδιώχθηκε για μια ακόμα φο ρά από την Αθήνα.

36. Ο Σωκράτης δεν προσβλήθηκε από το λοιμό.

Πρβλ . Διογένης Λαέρτιος ,


616

2.25

και Αύλος Γέλλιος, Απι,κές Νύχτες,

2. Ι .4-5,

ο οποίος επίσης ισχυρί

ζεται, λανθασμένα, ότι ο φιλόσοφος ήταν ο μόνος που δεν προσβλήθη κε - κάτι που είναι αδύνατο να είχε συμβεί , αν αναλογιστούμε ότι η δεύ τερη εμφάνιση της εmδημίας το

427

ήταν ιδιαίτερα λοιμώδης και ότι

η προηγούμενη έκθεση στη νόσο είχε ως αποτέλεσμα χιλιάδες από τους επιζήσαντες να έχο υν αποκτήσει ανοσία.

37.5.41.2. Η προτεινόμενη συνθήκη -που ποτέ δεν τέθ1)Κε σε εφαρμογή είναι ενδιαφέρουσα, καθώς προτεινόταν σε αυτή οι εν δυνάμει διαφο ρές να επιλύονται με την πραγματοποίηση μιας μόνο εκ παρατάξεως

μάχης αντί με την έναρξη ενός πολέμου χωρίς ορατό τέλος. Οι Σπαρ τιάτες, οι κατεξοχήν οπλίτες στην αρχαία Ελλάδα, χαρακτήρισαν αρχι

κά την ιδέα ανόητη ψωρία) , στη συνέχεια όμως υποσχέθηκαν να τη μ ε λετήσουν προσεκτικότερα. Η φύση της πρώτης δεκαετίας του Πελ ο ποννησιακού Πολέμου , σε συνδυασμό με τις πληροφορίες για το φρι

χτό λοιμό στην Αθήνα, είχαν προφανώς δημιουργήσει ένα αίσθημα νο σταλγίας για την παλαιά ελληνική αντίληψη ότι έπρε πε να επιδιώκονται απλές λύσεις.

38. Για

περιγραφές αυτών των μεταγενέστερων λοιμών, βλ. Λουκρήτιος, Πε

ρί Φύσεως Πραγμmων,

6.1138-1286,

Μεταμορφώσεις,

και Προκό πιος , Ιστορία ,

7.523

Βιργίλιος , Γεωργικά ,

Κ ΕΦΑΛΑΙ Ο

1.

4

Πλούταρχος , Βίοι Παράλληλοι, « Περικλής .,

πολέμου

3.478, Οβίδιος,

2.23.1

34.1-2.

Στο πρώτο έτος του

(43 Ι) , ο Περικλής είχε ηγηθεί προσωπικά του μεγάλου εκ

στρατευτικού σώματος που εισέβαλε στην πεδιάδα της Μεγαρίδος ( << η

δύναμη αυτή ήταν , πραγματικά , η μεγαλύτερη που συγκέντρωσε ποτέ η Αθήνα»,

2.31.2).

Το επόμενο έτος, πριν ακόμα οι Σπαρτιάτες φύγουν

από την Αττική και ενώ ο λοιμός μαινόταν μέσα στην πόλη, ο Περικλής είχε οδηγήσει μια δύναμη

100

πλοίων,

400

οπλιτών και

300

ιππέων σε

μια εκστρατεία αντιποίνων στην Πελοπόννησο - και όλα αυτά ενώ ήταν

64

ετών και του απέμενε ένας χρόνος ζωής.

2. Βλ . Ρ. Krentz, «Deception,), σ. 186-91 και Pritchett, Greek Stαte , 2.163-70.

ΣHMElΩΣEIΣ

617

Θα πρέπει να είμαστε προσει-.'Τικοί όταν κάνουμε παρόμοιες γενικεύσεις , δεδομένου ότι οι πηγές είναι ατελείς . Πάντως , σrην περίοδο των πενή

ντα ετών που ακολούθησε τους Περσικούς Πολέμους , ο

Krentz απα

ριθμεί μόνο δέκα περιmώσεις τέτοιων ανορθόδοξων τακτικών , γεγονός που υποδεικνύει ότι ο Πελοποννηαιακός Πόλεμος υπήρξε, πράγματι, μια καθοριστική καμπή στην ιστορία του ελληνικού τρόπου της διεξαγωγής του π ολέ μου.

3. 4.93.3 και 4.94.1. Βλ. Rawlings, «Alternative Athens», σ . 234-49, για τη χΡηαιμοποίηση των οπλιτών στον Πελοποννηαιακό Πόλεμο εκτός της φά λαγγας . Ύστερα από την ήπα των οπλιτών της στο Δήλιο το

424 (πρβλ .

το σχόλιο του Θουκυδίδη ότι η Αθήνα δεν είχε ένα σώμα ελαφρού πεζι κού), η Αθήνα δεν εισέβαλε ποτέ ξανά στη Βοιωτία

- εκτός από TQ 415,

όταν έστε ιλε τους διαβόητους Θράκες Πελταστές υπό τον Διειτρέφη , οι οποίοι κατέσφαξαν τους μαθητές ενός σχολείου στη Μυκαλησσό.

4.4.28.4,4.111.1

και Ξενοφώντας, ΕUηνικά,

1.2.1.

Ο όρος « πελταστές» δή

λωνε αρχικά τους Θράκες ελαφρά οπλισμένους πολεμιστές, που έφε

ραν μια ημισεληνοειδή ελαφριά ασπίδα (πέλτη) . Αργότερα, όμως, φαί νεται ότι σήμαινε όλους τους ελαφρά οπλισμένους πεζούς, χωρίς να ε

μπεριέχε ι κάποια συγκεκριμένη αναφορά είτε στη Θράκη είτε το είδος της ασπίδας .

5. 6.43.2. βλ .

Πρβλ .

2.81.8

και

4.100.1.

Για τις κατηγορίες των σφενδονιστών

Pritchett, Greek SIaIe, 5.7-10.

6. 4.55 .2. Πρβλ . Bugl1 , Horselnerι, σ . 94-95 . Οι Σπαρτιάτες ήταν εξοικε ιω μένοι με διάφορα είδη εχθρών. Οι οπλίτες τους είχαν πολεμήσει και νι

κήσει το ιππικό και τους τοξότες του περσικού στρατού στη μάχη των Πλαταιών

(479), και 50 χρόνια αργότερα κατέστειλαν μια εξέγερση των

ειλώτων. Η ανεπαρκής φύση του σπαρτιατικού ιππικού θα αποτελούσε

μια βααική πηγή διαμαρτυριών τον 40 αιώνα . Πρβλ . Ξενοφώντας, ΕUη νικά , 6.4.1Ο-11.

7. Για τους θρήνους σχετικά με το νέο τρόπο πολέμου , βλ. Hanson, «Hoplite Battle», σ . 204-206. Σύμφωνα με τον αγροτικό τρόπο πολέμου πριν α πό τον Π ελοπονν ησιακό Πόλεμο , θεωρούνταν ως δεδομένο ότι μια πό

λη-κράτος δε θα χρησιμοποιούσε στη σύρραξη όλους τους εν δυνάμε ι πόρους της , αλλά θα διεξήγε τον πόλεμο σύμφωνα με τους κυρίαρχους


618

πολιτισμικούς , πολιτικούς και κοινωνικούς κανόνες. Οι τοξότες ήταν πάντα αντικείμενο περιφρόνησης στην ελληνική γραμματεία. Βλ. την α νάλυση για αυτά τα χωρία στο

8.

Hanson, Western

Wαy

of Wαr,

σ.

15-16.

Η στρατηγική του Περικλή είναι αμφιλεγόμενη: οι υπερασπιστές του ι σχυρίζονται ότι δεν ήταν ηποπαθής και παθητική, αλλά, στην πραγ ματικότητα , συνεπαγόταν μια ποικιλία επιθετικών μέτρων, όπως οι εν λόγω επιδρομές. Ο κύριος υΠΟστ1ιρικτής του ήταν ο Wα1fα1Ί!

in Antiquity, σ . 135-43 ,

Hans Delbruck,

ο οποίος, έχοντας απαλλαγεί από τις αυ

ταπάτες ε ξαιτίας της σφαγής στον ΑΙ Παγκόσμιο Π όλε μο , θεώρησε τον Περικλή ως τον πρόγονο τιις στρατηγικής της «εξάντλησης» ή της « φθο

ράς» (Ermαtt·urι.gsstrαtegie), που ήταν πολύ προτιμότερη από τη στείρα στρατηγική της «ε ξολόθρευσης »

(Niederwerfungsstrategie).

Μια εύ πορη

ηγεμονική δύναμη όπως η Αθήνα μπορούσε , λοιπόν, να κερδίσει αν κα τάφερνε να μην ηπηθεί, καθηλώνοντας τους Σπαρτιάτες σε μακρινά και διαφορετικά θέατρα πολεμικών επ ιχειρήσεων και αποφεύγοντας να

δεχιεί ένα πλήγμα από την περίφημη σπαρτιατική φάλαγγα. Για τον Τολμίδη, βλ . Διόδωρος Σικελιώτης,

] 1.84.3. 9. 2.25-32 και Διόδωρος Σικελιώτης, 12.42. Για ένα σημερινό κατάλογο αυ τών των επιδρομών , βλ . Westlake, «Seaborne Raids» και Grundy, Thucydide.5, σ. 346-59. Για το κόστος του, βλ . Zillllner, Greek C01nmonweαlth, σ. 436-37. Σε μερικές περιmώσεις, η αντίσταση στις αθιιναϊκές επι δρομές ήταν σκληρή . Στην Ήλιδα, για παράδειγμα, στη διάρκεια της δεύτερης εκστρατείας αντιποίνων του

430, οι Αθηναίοι λεηλατούσαν

και

πολιορκούσαν μικρές π όλε ις ατιμωρητί, μέχρ ις ότου οι Ηλείοι εμφανι

στούν μαζικά για να δώσουν μια εκ παρατάξεως μάχη ανάμεσα σε οπλί τες, με συνέπεια να εξαναγκάσουν τους Αθηναίους να καταφύγουν στα πλοία τους. Βλ . Διόδωρος Σικελιώτης,

10. Τα

12.44.

διάφορα στοιχεία σχετικά με την πρώτη θαλάσσια εκστρατεία α

ντιποίνων των Αθηναίων βρίσκονται στα

2.23, 2.25, 2.26-27 και 2.31 . Για Gomme,

τις δαπάνες που απαιτήθηκαν για τους ελληνικούς ναούς, βλ . Commenf,αry,

2.22-25, ο οποίος

υπολογίζει ότι, βάσει των ενδείξεων από

τις πηγές της αρχαιότητας, η ανέγερση της Ακρόπολης θα πρέπει να κόστισε περισσότερα από

1.000

τάλαντα, καταλήγε ι όμως στο συμπέ

ρασμα ότι πιθανότατα αυτό δεν ισχύει.


619

11 . 3.95.2 Για την επίθεση σrη Θυρέα , βλ . Διόδωρος 12.65.8-9. Για τους Αι τωλούς , πρβλ. 3.98.2-5 . Στην εκστρατεία συμμετείχαν περίπου 300 ο πλίτες σε καθήκοντα « πεζοναυτών». Άρα , η σφαγή 120 από αυτούς ση μαίνει ότι οι απώλειες μόνο του πεζικού ήταν της τάξης του 40% περ( που . Είναι ασαφές αν οι οπλίτες που επέβαιναν σε τριήρεις (επιβάτες) προέρχονταν από την τάξη των οπλιτών (τη μ εσα ία τάξη) ή στρατολο

γούνταν από την τάξη των φτωχών (θήτες) .

12. 3.111-13. Αποτελεί ειρωνεία το γεγονός ότι στην Αιτωλία οι Αθηναίοι α ντιμετώπισαν σε συνθήκες ανταρτοπόλεμου γηγενείς ελαφρά οπλισμέ νους πεζούς και ότι μερικούς μήν ες αργότερα θα έκαναν το ίδιο στους Πελοποννήσιους με τη βοήθε ια αντίστοιχων γηγενών φυλών στην Αμφι λοχία . Για όσους σκοτώθηκαν σε αυτούς τους λασπωμένους λόφους , η αντιπαράθεση της ολιγαρχίας με τη διιμοκρατία δεν είχε κανένα νόη μα .

13. Πλάτωνας , 4.706 B-D (μτφ. Γ . Κουσουνέλος , Νόμο! , εκδ . « Κάκτος», Αθή να , 1992). Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο Πλάτων αναφερόταν κυρίως στην Αθήνα και βασίστηκε στις αναμνήσεις του από τη νεανική γνωριμία του μ ε τον Σωκράτη για να ε πινοήσ ε ι το δραματουργικό πλαίσιο των δια λόγων του. Όταν ο Πλάτωνας ήταν μεσήλικας (40ς αιώνας) , πραγμα τοποιήθηκαν μερικές εκ παρατάξεως μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες ο πλιτών -στην Κορώνεια, στη Νεμέα , στα Λεύκτρα και στη Μαντίνεια-,

που διέψευδαν την απαισιόδοξη άποψή του ότι ο ι Έλληνες δεν μπο ρούσαν ή δεν ήθελαν πλέον να πολεμούν με « δίκαιο τρόπο».

14.2.67,2.90.5

και

2.92.

Πρβλ. Ηρόδοτος ,

7.137 . Σε

όλη τη διάρκεια του

πολέ μου υπήρχαν πελοποννησιακά πλοία στψ ακτή των Μεγάρων , τε ράστιες ποσότητες λαφύρων συγκεντρώθηκαν στην Πύλο και στη Δε κέλεια , και οι Βοιωτοί διεξήγαν συνεχείς επιδρομές στην Αττική . Ανά πε ριόδους , σε αυτές τις ζώνες του χάους επικρατούσε μια κατάσταση που

ήταν εντελώς διαφορετική και από τον πόλεμο και από την ειρήνη

-

ή

ταν όμως προφανώς περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι ληστές, οι εξόρι στοι και οι δολοφόνοι. Βλ. , για παράδε ιγμα , κά Οξυρρύγχια,

12.4-5.

3.51.2, 5.115.2 και Ελληνι

Ο ανώνυμος ιστορικός της Οξυρρύγχου μας υ

πενθυμίζει ότι οι Βοιωτοί άρπαζαν από τα αγροκτήματα της Αττικής α γαθά, τα οποία οι Αθηναίοι είχαν πάρει ως λάφυρα από άλλους .

620


Πρβλ.

15. 3.32.

2.67.4. Ένας από τους μεγαλύτερους ευφ ημισμούς στηδιάρ

κεια του πολέμου ειπώθηκε από κάποιους Σαμιώτες απεσταλμένους οι οποίοι επ ισκέφθηκαν τον Αλκίδα όταν ο στόλος του ναυλοχούσε στην Έφεσο και διαμαρτυρήθηκαν για την πολιτική του να εκτελεί αθώους, που πιθανότατα ήταν υποτελείς της Αθήνας χωρίς τη θέλησή τους, λέ γοντάς του «δεν είναι καλός ο τρόπος μ ε τον οπο(ο ελευθερώνε ι την

Ελλάδα». Για τις σφαγές του Αλκίδα και άλλα παραδείγματα δολοφο νιών στον Πελοποννησιακό Πόλεμο , βλ.

Pritchett, Greek State, 5.212-15 .

16. 3.34.2-4 και 3.36. Οι σφαγές που πραγματοποιούσαν και οι δύο στόλοι σχετίζονται μ ε ένα ευρύτερο στρατηγικό ερώτημα. Ύστερα από τέσσε ρις εισβολές στην Απική και την απώλεια του ενός τετάρτου του πλη

θυσμού της από το λοιμό, η Αθήνα είχε ακόμα την υλική ισχύ και τη θέ ληση να διατηρllσει την ηγεμονία της

-

ή μπορούσαν οι τοπικοί ολι

γαρχικοί και μερικά σπαρτιατικά πλοία να προκαλέσουν εκτεταμένες ε ξεγέρσεις που σύντομα θα είχαν ως συνέπεια να διακοπεί η ροή κε φαλαίων και τροφίμων προς τον Πειραιά;

17. Βλ.

επίσης Θουκυδίδης

2.6.2 και Διόδωρος Σικελιώτης, 12.65 .8-9. Πρβλ .

4.57, 5.84 και 6.61. Παρόλο που υπάρχουν πάντα άμεσοι λόγοι για την τρομοκράτηση των τοπικών πληθυσμών και τη σύλληψη σημαντικών υ πόπτων, είναι δύσκολο να φανταστούμε πώς η σφαγή όλων αυτών των

ομήρων πρόσφερε ένα στρατηγικό πλεονέκτημα είτε στη Σπάρτη είτε

στην Αθήνα.

18.

Ξενοφώντας , Ελληνικά ,

2.1.30-32

και

2.2.3-4. Το 404, στο τέλος του

πο

λέμου, υπήρξε τουλάχιστον ένας κατευνασμός των παθών, με την έν νοια ότι οι Σπαρτιάτες δεν εκτελούσαν συνολικά τους κατοίκους των κα

τακτημένων πόλεων, ούτε οι Αθηναίοι δημοκρατικοί, που επέστρεψαν σιην εξουσία μέσα σε ένα έτος, καταδίκασαν σε θάνατο τους ολιγαρχι κούς που είχαν σχέσεις μ ε τους Τριάκοντα Τυράννους. Πρβλ . Πλού ταρχος, Bίo~ Παράλληλω, «Λύσανδρος»,

9.5-7

και Ξενοφώντας, Eλλην~κά,

2.1.31-2. Δεν είμαστε σίγουροι αν η απόφαση ήταν να κόβεται ολόκλη ρο το χέρι (ώστε να είναι αδύνατο να κωπηλατούν) ή μόνο ο αντίχειρας (ώστε ο αιχμάλωτος να μψ μnορ εί πλέον να κρατά δόρυ). Πρβλ . , επί σης,

Hamel, Athenian Generals,

19.4.80.

σ.

51-52.

Πρβλ . Διόδωρος Σικελιώτης

12.67.3-5,

ο οποίος αναφέρει ότι α-


621

νατέθηκε στους πιο επιφανείς Σπαρτιάτες το αποτρόπαιο καθήκον να δολοφονήσουν τους

2.000 -

και μάλιστα μέσα στα σπίτια τους . Ο αριθ

μός των νεκρών δεν είναι ένα ασφαλές κριτήριο για το τι προσέλκυε το ενδιαφέρον των αρχαίων ιστορικών. Ως εκ τούτου, η μοίρα αυτών των

2.000

ειλώτων καταλαμβάνει στην εξιστόρηση ένα πολύ μικρό μέρος

σε σύγκριση με την περιγραφή για τους λίγους εκατοντάδες που πέθα ναν στις Πλαταιές ή με τη μακρά αφήγηση για τους

1.000

Μυτιληναί

ους στασιαστές που εκτελέστηκαν από τον Πάχη . Βλ .

Thucydides,

σ.

9.

Η μυστηριώδης σφαγή

4.000

Cawkwell, 5.000 Πολωνών α 1940, στο δάσος του

έως

ξιωματικών από τους Σοβιετικούς τον Απρίλιο του

Κατίν κοντά στο Σμολένσκ , αποτελούσε μέρος μιας μεγαλύτερης αιμα τοχυσίας στα τερους από

nlafma της

20.000

οποίας οι Σοβιετικοί δολοφόνησαν περισσό

Πολωνούς , τους οποίους είχαν συλλάβει όταν, μαζί

με τον Χίτλερ, διαμέλισαν την Πολωνία το φθινόπωρο του

1939. Οι Ρώ

σοι κατηγόρησαν τους Ναζί για αυτή Ώιν ωμότητα -αρχικά , η κατηγο ρία φάνηκε αξιόπιστη, καθι,)ς είχαν σκοτώσει τους Πολωνούς αξιωμα τικούς χρησιμοποιώντας γερμανικές σφαίρες- και δεν αποδέχθηκαν την ευθύνη μέχρι την εποχή του Γκορμπατσόφ .

20. 4.48.

Παρόλο που ήταν πολύ πιο δύσκολο να σκοτωθούν χιλιάδες άν

θρωποι με σιδερένια αιχμηρά όπλα , δε θα πρέπει να παραβλέπουμε

την ευστροφία των Ελλήνων

-

άλλωστε , στη λιγότερο εξελιγμένη κοι

νωνία των Αζτέκων , η κάστα των ιερέων δολοφονούσε με λεπίδες από

οψιδιανό περισσότερους από

80.000

ανθρώπους μέσα σε τέσσερις η

μέρες . Όταν ο Αζτέκος βασιλιάς Αγουιτσότλ εγκαινίασε στο Τενοτστιτ

λάν το Μεγάλο Ναό που ήταν αφιερωμένος στο θεό Γουιτσιλοπότστλι, χρηmμοποιήθηκαν τέσσερα λίθινα τραπέζια και εναλλάσσονταν οι ε κτελεστές, ώστε να σκοτώνονται ξι ώρες . Πρβλ .

21 . Για

14 θύματα κάθε λεmό επί ενενήντα Hanson , Cαrnαge αnd Cultu,re , σ. 194-15.

έ

στατιστικά στοιχεία σχετικά με τις εξεγέρσεις και τη χρησιμοποίη

ση προδοτών και από τα δυο μέρη, βλ.

22. Ύστερα

Losada, Fifth Colu7ltn. σ. 16-29.

από την καταστροφή στη Σικελία υπήρχε η τάση να επανα

στατούν οι πόλεις-κράτη που ήταν φόρου υποτελείς στην Αθήνα. Αντί θετα, οι Σπαρτιάτες είχαν λόγους να ανησυχούν για τους δικούς τους συμμάχους ύστερα από κάποια σιιμαντική ήττα τους , όπως στη Σφα-


622

κτηρία , στην Κύζικο και στις Αργινούσες . Ένας κυνικός παρατηρητής

θα κατέληγε στο συμπέρασμα ότι οι Έλληνες δεν είχαν πολιτικές προ καταλήψεις είτε εναντίον της δημοκρατίας είτε εναντίον της μετριοπα θούς ολιγαρχίας , αλλά απλώς προτιμούσαν να ζουν κάτω από το πολί τευμα που θεωρούσαν ότι ανταποκρινόταν στις προσδοκίες τους για ει ρήνη και ηρεμία, με συνέπεια να προσαρμόζονται στις μι::ταmώσεις του

πολέμου. Για τη διάσημη μεταφορά του Θουκυδίδη με την οποία πα ρομοιάζει τον πόλεμο με ένα « σκληρό δάσκαλο » , βλ.

23. Για τα

3.82.2.

συνθήματα των εξεγέρσεων και το ρόλο που διαδραμάτισαν οι ε

πεμβάσεις ξένων δυνάμεων , βλ., γενικά , 3.82 και , πιο συγκεκριμένα , Lintott, «Violence,>, σ. 94-103. Η φύση της μεσαίας τάξης (μέσοι) εξετά ζεται στο Hanson , Other GreeJι.s, σ. 179-218. Για τις ταξικές συμμαχίες των οπλιτών της Αθήνας, βλ . Hanson, «Hoplites into Democrats», σ . 289-93. 24. Βλ. Πλάτωνας , Επιστολαί, Έβδομη Επιστολή , 322 B-C. Η παράξενl1 έλ

ξη των Αθηναίων συντηρητικών για τη Σπάρτη οφειλόταν , εν μέρει, στην αντίληψη ότι η Σπάρτη ενσάρκωνε κάτι από το αγροτικό παρελθόν της Αθήνας πριν από την έλευσl1 της ηγεμονίας . Ήταν , λοιπόν , φυσιολογι

κό που ένα από τα αιτήματα των Σπαρτιατών στο τέλος του πολέμου ή ταν να υποχρεωθούν οι Αθηναίοι να αποδεχτούν το « προγονικό πολί τευμα » (πάιριος πολιτεία) που υπήρχε τον

60

αιώνα πριν από την άνοδο

της δημοκρατίας . Πρβλ. Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, δωρος Σικελιώτης ,

25. 3.64.4.

34.3

και Διό

14.3.2 .

Βλ . τη μακροσκελή , καταθλιmική περιγραφή στο

3.25-50. Η

ε

πίδρασl1 του Κλέωνα είναι φανερή σε μια σειρά τολμηρών , αλλά και αι

μοδιψών αθηναϊκών ενεργειών, από την ε πιτυχία στη Σφακτηρία μέχρι

την αποτυχία στην Αμφίπολη . Είναι, λοιπόν , ενδεχόμενο να βρισκόταν πίσω από την πρόταση να εκτελεστούν οι Πελοποννήσιοι πρέσβεις που

συνελήφθησαν στη Θράκη το

430. Πρβλ. Gomme, Corrιrne'ntary , 2.201.

26. 3.75.3-5. Μέχρι το τέλος του πολέμου επικρατούσε η ιδέα ότι υπήρχε έ νας εσωτερικός εχθρός . Το 411 ο αθηναϊκός στόλος στη Σάμο παρέλυ σε για μια περίοδο , καθώς υπήρχαν αμφιβολίες για τη νομιμοφροσύνη

των πληρωμάτων ύστερα από τον πολιτικό αναβρασμό στο νησί (8.63.2).

27. 3.81.5. Τελικά ,

η Κέρκυρα παρέμεινε σύμμαχος της Αθήνας και ο θά

νατος χιλιάδων ανθρώπων δεν είχε καμία στρατηγική συνέπεια στην έ-


623

κβαση του πολέμου. Για μια σημερινή πραγμάτευση του θέματος, βλ.

Price, Th:ucydides

αnd

the lnternαl War,

σ.

34-5

και

274-7.

Η στρατηγική

της Σπάρτης να αποσπάσει από την Αθήνα σημαντικούς συμμάχους και υποτελείς της, όπως

11

Μυτιλήνη και η Κέρκυρα , απέβλεπε στη μείωση

της αριθμητικής υπεροχής του αθηναϊκού ηγεμονικού στόλου, αντανα κλούσε όμως και το γεγονός ότι , στην πρώτη δεκαετία του πολέμου, οι Πελοποννήσιοι δεν είχαν την παραμικρή ιδέα για το πώς θα αντιστάθ μιζαν τους πολεμικούς πόρους της Αθήνας .

28.

Για εικασίες σχετικά με τους αριθμούς των νεκρών, βλ. Ιίηιοιι ,

«Violence,),

σ.

109.

Για τις μεταγενέστερ ες βιαιοπραγίες στην Κέρκυ

ρα, αλλά και για μια μακροσκελή αποτίμηση των λόγων για τους οποί ους ο ελληνικός κόσμος μαστιζόταν από στάσεις , βλ. Διόδωρος Σικε λιώτης,

13.48. 29. Για τα δεινά στη Χίο και τις εκτελέσεις στη Σάμο, βλ. 8.21, 8.24, 8.38, 8.40, 8.56 και 8.73-75. Η Χίος , η Λέσβος και η Σάμος ήταν από τις πιο σημαντικές υποτελείς πόλεις-κράτη της αθηναϊκής ηγεμονίας . Η κατα στροφή στη Σικελία τις έ π ε ισε (λανθασμένα) ότι , αντίθετα με τις προ γενέστερες εσ φαλμ ένες εκτ ιμήσεις στα χρόνια του λοιμού , η Αθιlνα ε ί χε αποδυναμωθεί σε τέτοιο βαθ μό , ώστε να μην μπορεί να σ[είλει μια

σημαντική δύναμη να περιπολεί στο Αιγαίο. 30. Πρβλ . 2.27.1-2, 5. 1, 5. 116 και Ξ ενοφώντας, Ελληνικά, 2.2.9. Ο

πόλεμος

είχε αρχίσει με την προσπάθεια να καταληφθούν οι Πλαταιές. Όταν τελικά η πόλη παραδόθηκε , οι Πλαταιείς εκδ ιώχθ ηκα ν και η γη τους δό θηκε σε Βοιωτούς καιροσκό πους.

2.98. Για τη Μεσ 4.1, 4.24. Για την Επίδαυρο, βλ . 5.54.3-4 και 5.55.2-4. Για τους Καρχηδόνιους και τη Σ ικελία, βλ . Διόδωρ ος Σικελιώτης, 13.44-115. 32. 4.2.4 « Σ' ό,τι θέλει» (ην βούληταΖ). Συνιιθως , η Εκκλησία του Δήμου α 31.

Για την ε κστρατεία του Σιτάλκη στη Μακεδονία , βλ .

σήνη, βλ .

σκούσε ένα σιδηρούν έλεγχο στους στρατηγούς , οι οποίοι γνώριζαν , ό

πως ο ίδιος ο Θουκυδίδης μπορούσε να βεβαιώσει από προσωπική πεί ρα , ότι μια ενδεχόμενη αποτυχία θα σήμαινε στην καλύτερη περίπτω σl1 τιιν ε ξορία τους, με τη θανατική καταδίκη να μιιν είναι καθόλου α

συνήθιστη . Ο Δημοσθένης δεν ήταν εκλεγμένος στρατηγός στl1Y περίο δο της εκστρατείας στην Πύλο.

624


33. 4.28.5.

Βλ .

Kagan, Archidamiαn War , σ. 322-333, για

μια ορθή αποτίμη

ση των σφατιωτικών ικανοτήτων του Κλέωνα που , προφανώς, ήταν ση μαντικές, παρά τη δυσφήμισή του τόσο στην Ιστορία του Θουκυδίδη ό σο και στις κωμωδίες του Αριστοφάνη . Ο Κλέωντας ήταν ίσως ένας α πό τους δημαγωγούς που ήταν υπεύθυνοι για την εξορία του Θουκυδί δη μετά την αποτυχία του στην Αμφίπολη μερικά χρόνια αργότερα.

34. Για τα διάφορα παραθέματα από την Ιστορία του Θουκυδίδη , βλ . 4.32.4, 4.34 και 4.40.1-2. Ο Θουκυδίδης δίνει συχνά ιδιαίτερη σημασία στο η θικό και στη φήμη . Παρόλο που η εκστρατεία στην Πύλο είχε νόημα α πό στρατηγική άποψη (και θα μπορούσε να οδηγήσει στην αποστασία ακόμα περισσότερων ειλώτων), η πραγματική σημασία της σχετιζόταν

κυρίως με την ικανότητα μιας ισχυρής δύναμης να προκαλεί δέος και να κερδίζει το σεβασμό.

11.72 (Σικελία) , Ηρόδοτος , 3.31 (Νάξος) , Θουκυδίδης, 8.40 (Χίος) και 7.27.5 (για τους 20.000 δούλους της Αττι κής που κατέφυγαν στη Δεκέλεια) . Για την mώση της Πύλου το 409, βλ . Διόδωρος Σικελιώτης, 13.64.6. 36. Για τον παρανοϊκό φόβο των Σπαρτιατών , βλ . 4.41.3 , 4.55.1, 4.80.2-3, 4.108.7, 4.117.1-2,5.14 .3,5.1 5.1 και 5.34.2. Για τον αριθμό των δούλων 35.

Βλ . Διόδωρος Σικελιώτης ,

που πολέμησαν και με τα δυο μέρ η , αλλά και για τη στρατηγική σημα σία τους στη διάρκεια του πολέμου, βλ . Θουκυδίδης ,

4.41.

Στο

Hunt, Slaves , σ . 56-10 1. Πρβλ . Kagan, Archidαl1Iian War , 0.248-51 , υπάρχει μια

καλή ανάλυση για το πώς το ψυχολογικό τραύμα των Σπαρτιατών για

τις απώλειές τους μετατρεπόταν σε άμεσο στρατιωτικό πλεονέκτημα για τους Αθηναίους.

37.4.55.3-4.

Για να καταλάβουμε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο , είναι ζω

τικό να κατανοήσουμε ότι η σύλληψη των

120

Σπαρτιστών επηρέασε

τους Σπαρτιάτες όσο ο λοιμός και η Σικελική Εκστρατεία (συνολικά , περίπου

120.00

νεκροί) επηρ έασαν τους Αθηναίους . Οι Σπαρτιάτες ή

ταν εξίσου αποφασισμένοι με τους Αθηναίους, όμως ήταν π ολύ πιο λί γοι όταν ξεκίνησε ο πόλε μος το

38. Για τα

431.

σχόλια του Θουκυδίδη σχετικά με τις συνέπειες της ε μπιστοσύ

νης που έδε ιχναν οι Αθηναίοι στις επ ιδρομ ές, στην κατασκευή οχυρών και στις λεηλασίες στην Π ελοπόνν ησο , βλ.

4.45, 4.53, 4.55.3-4 και 4.80.1.

625

ΣHMEJΩΣEIΣ

39. Για τις διάφορες επιτυχίες του Βρασίδα στη βόρεια Ελλάδα , βλ. 4.8587, 4.105,4.110-113 και 4.120-135. Πολλά από αυτά τα συμβάντα εξε τάζονται στο κεφάλαιο για τις πολιορκίες. Για τη σταδιοδρομία του, βλ.

Cartledge, SPα1·tαns (στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδ. Λιβάνη με τον τίτλο Σπαρτιάτες), σ . 185-97. Για το στρατιωτικό σώμα των πρώην ειλώ των. βλ. Hunt, Slαve$, σ. 58-60 και 116-17. 40. 3.114,4.118,5.18. 5.23, 5.77 και 5.79. Πρβλ. 8.18. Οι επίσημες συνθή κες που ήταν καταγραμμένες σε πέτρες (όπως αναφέρουν οι ιστορικοί)

-καθώς θεωρούνταν επίσημα κρατικά έγγραφα και όχι ιδιωτικές προ φορικές συμφωνίες- αποτελούν μια καλή ένδειξη ότι οι κάποτε παρά τυπες μορφές συμπεριφοράς στον πόλεμο είχαν πλέον ενσωματωθεί στα πανελλήνια ήθη και έθιμα.

41 . 5.84,6.61,8.65.3

και

8.90. Για τα διαβόητα ως προς τη φαυλότητά τους

σχέδια του Αλκιβιάδη στη διάρκεια του πολέμου, βλ.

72-97

και

Henderson,

GreαI Wα7·, σ.

291-97.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1.

Ηρόδοτος, Ιστορχα,

7.9 ,

5

Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα,

στασόπουλος και Χ. Τσάκα) και Πλούταρχος , κλής. ,

33.4.

Ellis, Alcibiαdes, σ.

1992

(μτφ. Β . Ανα

Biol Παράλληλοι,

« Περι

Είναι πιθανό ότι ο Ηρόδοτος συνέγραψε την ιστορία των

Περmκών ΠολέμωΥ στη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας του Πελοπον νησιακού Πολέμου, σε μια περίοδο που η γενική πορεία και η διάρκεια της σύρραξης ήταν ακόμα ασαφείς . Είναι ενδεχόμενο ο Περικλής να εί χε πει όσα καταγράφει ο Πλούταρχος, ο οποίος, όμως, συνέταξε τη βιο γραφία του στη ρωμαϊκή εποχή, σχεδόν

500

χρόνια αργότερα, γνωρί

ζοντας την πανωλεθρία των Αθηναίων οπλιτών στο Δήλιο και την ήπα του συμμαχικού στρατού στη Μαντίνεια.

2.

Ξενοφώντας, Ελληνικά,

1.1.33

και Διόδωρος Σικελιώτης,

13.72.3.

Σύμ

φωνα με την αφήγηση του Διόδωρου, οι Σπαρτιάτες προσπάθησαν να παρασύρουν τους Αθηναίους έξω από τα τείχη υψώνοντας ένα τρόπαιο στην περιοχή της Ακαδημίας και προκαλώντας τους Αθηναίους να ξε

πλύνουν την ταπείνωσή τους βγαίνοντας έξω από τα τείχη και πολεμώ-


626

ντας σε μια εκ παρατάξεως μάχη ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών. Όμως , μετά το

431 η προσβολή δε θεωρούνταν πια ως ένας καταλύτης που θα

μπορούσε να προκαλέσει μια μάχη.

3. 3.91

Κατά μια έννοια, αυτές οι μικρές νίκες παραπλάνφαν τους Αθη

ναίους ως προς τα προσόντα των ηγετών στους οποίους εμπιστεύτηκαν

τη διεξαγωγή της Σικελικής Εκστρατείας το

415-413.

Ο στρατηγός Νι

κίας είχε ένα άψογο μητρώο , τόσο στη Σολύγεια όσο και στην Τανάγρα ,

όπου είχαν διεξαχθεί μικρές αμφίβιες επιχειρήσεις με περιορισμένους στόχους . Το πρόβλημα ήταν ότι αυτές οι χωρίς σημαντικά επακόλουθα νίκες μερικ ές φορές ταυτίζονταν με τη στρατηγική σύνεση και, άρα , χρησίμευαν ως πρότυπο για μελλοντικές επιχειρήσεις

-

με καταστρε

πτικές επ ιmώσεις , όπως αποδείχθηκε στο Δήλιο και στη Σικελία. Πα ρόμοια , οι αποτυχίες του Δημοσθένη στην Αιτωλία και στη Βοιωτία θα έπρεπε να είχαν προειδοποιήσει τους Αθηναίους ότι η ορμητικότητα δεν οδηγεί πάντα σε θριάμβους, όπως στην Αμφιλοχία ή στην Πύλο

-

και, άρα, ήταν μια αρκετά αμφισβητούμενη προσωπικότητα , ώστε να του ανατεθεί η ηγεσία του δεύτερου στόλου που στάλθηκε στη Σικελία για να σώσει τον πρώτο .

4. Διόδωρος , 12.69.2.

Στη σημερινή εποχ ή, τόσο εξαιτίας της γοητείας που

ασκούν οι ειδικές επιχειρήσεις (όπως, για παράδειγμα, οι αντιεπανα

στατικές επιχειρήσεις και οι αποστολές διάσωσης που πραγματοποιούν οι Ισραηλινοί) όσο και εξαιτίας του μυστηρίου που περιβάλλει τις υπη ρεσίες πληροφοριών (όπως ήταν οι υποκλοπές στο γερμανικό σύστημα μετάδοσης κρυmογραφημένων μηνυμάτων στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο)

έχουμε την τάση να θεωρούμε τον Δημοσθένη ως έναν οραματιστή που επεδίωκε να αποφεύγει τις απλές στον τρόπο διεξαγωγής τους μάχες α νάμεσα σε οπλίτες , ή τις συμβατικές ναυμαχίες . Στην πραγματικότητα , οι περισσότερες εκστρατείες του δεν ήταν καλά σχεδιασμένες και, όταν κατέληγαν σε αποτυχία , δεν οδηγούσαν απλώς σε μια στασιμότητα, αλ λά στην οπισθοδρόμηση , αν όχι σε μια οικτρή ήπα. Βλ. τη νηφάλια α ποτίμηση του

5. 5.14.1.

Roisman,

Generαl

Demosthenes, σ . 73-4.

Θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί όταν υποβαθμίζουμε τη ση

μασία των εκ παρατάξεως μαχών ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών, βασι ζόμενοι μόνο στο γεγονός ότι έγιναν ελάχιστες τέτοιες μάχες στη διάρ-


627

κεια του πολέμου. Δεδομένου του ιερού χαρακτήρα που είχε αυτός ο τρόπος μάχης, η ψυχολογική σημασία του εξακολουθούσε να είναι με γάλη και υπερέβαινε το ποιος ήταν ο αριθμός των νεκρών στη μια ή στην άλλη σύγκρουση. Αν οι Αθηναίοι είχαν νικήσει στο Δήλιο ή οι σύμ

μαχοί τους στη Μαντίνεια , θα μπορούσε κυριολεκτικά να είχε αλλάξει μέσα σε μερικές ώρες η πορεία του πολέμου. Εξάλλου, ο ι σημαντικοί άντρες που άλλαξαν την ιστορία της Ελλάδας στα τέλη του 50υ και στις αρχές 40υ αιώνα -ο Βρασίδας , ο Κλέωνας, ο Λύσανδρος , ο Κλεόμβρο

τος, ο Π ελοπίδας και ο Επαμεινώνδας- σκοτώθηκαν όλοι φέροντας την πολεμική εξάρτυση των οπλιτών στο πεδίο της μάχης .

6.

Η μάχη περιγράφεται στο ντίνειας. Ο Διόδωρος

4.93-96. Πρβλ. 5.72-73 για τη μάχη της Μα (12 .69-71) προσθ έτε ι μερικές πολύτιμες πληρο

φορίες που παραλείπονται από τον Θουκυδίδη, όπως τη θέσπισιι μετά τη μάχη στο Δήλιο, μιας αναμνηστικής θηβαϊκής εορτής που τα χρήματα

για τη διεξαγωγή της προέρχονταν από τα λάφυρα της μάχης. Για μια σημερινή αποτίμηση της μάχης, βλ.

Hanson και Ripples ο/ Bαttle, σ. 171-

243. Για μια λεπτομερή παρουσίαση των στόχων της αθηναϊκής εκ Roisman, Generαl Demosthenes, σ . 33-41. 7. 4.96.3-6. Το φαινόμενο των θανάτων από φίλιες δυνάμεις θα επανα στρατείας , βλ .

λαμβανόταν στη διάρκεια της αθηναϊκής νυχτερινής επίθεσης στα υ ψώματα πάνω από τις Συρακούσες

(7 .44.1), όμως

η έλλειψη εξοικείω

σης με το ανώμαλο έδαφος και το σκοτάδι ε ξηγούν τη σύγχυση που ε

πικρατούσε . Στη σημείο αυτό υπενθυμίζουμε ότι η σκόνη, η πυκνότη τα της παράταξης και το βαρύ κράνος παρεμπόδιζαν την όραση

- ή

μήπως δεν ήταν οι αισθήσεις per se, αλλά ο πανικός και ο φόβος σε αυ

τές του εκ του συστάδην μάχες που, αντίθετα, ευθύνονται για αυτή την ανορθολογική συμπεριφορά; Για τα χωρία της αρχαιοελληνικής γραμ ματείας που επιβεβαιώνουν την έλλειψη προσανατολισμού στις μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών, βλ.

Hanson, Western Wαy ο/ Wαr, σ . 185-

93. 8.

Θουκυδίδης,

7.44.1, επισημαίνοντας την καταστροφική νυχτερινή επίθεση

στις Συρακούσες.

9. 1.15.2.

Πλάτωνας , Πολιτεία,

2.373

Ε (μτφ . Ι. Γρυπάρης, εκδ. Ζαχαρό

πουλου, Αθήνα) . Για την ιστορική σημασία της οπλιτικής ιδεολογίας , αλ-

628


λά και για τις διενέξεις των επιστημόνων σχετικά με τις απαρχές της και την επίδρασή της στην ελληνική κουλτούρα και κοινωνία , βλ . την ανα

σκόπηση στο

Hanson, «Hoplite Battle. , σ. 230-32' πρβλ. 213-15 και 221.

Οι περιστασιακές εξαιρέσεις και οι εναλλακτικοί τρόποι μάχης , που συ

νήθως οι Έλληνες τους οίκτιραν , μάλλον αποδεικνύουν παρά καταρρί

mouv την ιδέα ότι ο

προτιμητέος και εξιδανικευμένος τρόπος για να δι

ευθετούνται οι διαφορές παρέμενε , μέχρι τον

50 αιώνα,

η μάχη ανάμε

σα σε φάλαγγες οπλιτών.

10. Αριστοτέλης, Πoλ~τ~κά , 4.1297bI6. Ηρόδοτος, 9.7.2' πρβλ . 1.82. Στρά βωνας , 10.1.12. Πολύβιος , 13.3-6. Δημοσθένης, Τρίτος Φιλιππικός, 48-50. Η αλλαγή της στάσης απέναντι στον οπλιτικό τρόπο μάχης από τον 60 έως τον 40 αιώνα εξετάζεται , με σχολιασμό των αρχαίων χωρίων , στο Hanson, Other Dreeks, σ. 321-49. 11. 1.106.2, 4.133.1-2, 4.40.2 . Ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί τους όρους κα λοί καγαθοί και άνθος για να υποδηλώσει ότι ο θάνατος ενός οπλίτη , ιδίως

αν σκοτωνόταν από κάποιον ημιβάρβαρο ελαφρά οπλισμένο ακροβο λιστή ή από κάποιον φτωχότερο, ήταν μια πολύ πιο οδυνηρή απώλεια από το θάνατο ενός ναύτη , ενός ακοντιστή ή ενός τοξότη . Για τις προ

καταλήψεις σχετικά με τη σημασία των οπλιτών , βλ. Αριστοφάνης, Ει ρήνη,

1208-64, 1214-17 και 1260-63, καθώς και Ευριπίδης , Φοίνιοσαι , 1095-96. 12.5.75.3. Ο Θουκυδίδης δεν υπονοεί ότι η νίκη στη Μαντίνεια απέδειξε ότι οι Σπαρτιάτες ήταν ανίκητοι στον πόλεμο ή ότι ήταν βάσιμη η ε μπιστοσύνη τους στην υπεροχή τους στις εκ παρατάξεως μάχες ανάμε σα σε οπλίτες . Αντίθετα, ε\Ύοεί ότι, μέσω του ψυχολογικού τραύματος που προκάλεσαν στους άλλους Έλληνες με έναν τόσο ολοφάνερο τρό πο στη Μαντίνεια , έκαναν τους υπόλοιπους Έλληνες να συνειδητοποι ήσουν ότι οι προηγούμενες αποτυχίες τους οφείλονταν σε κακοτυχία και

όχι στην έλλειψη του πανάρχαιου σπαρτιατικού θάρρους - αυτές οι λαϊ κές αντιλήψεις είχαν ζωτική σημασία στην επίτευξη της νίκης σε έναν πόλεμο στον οποίο εκατοντάδες ελληνικές πόλεις-κράτη δεν είχαν δια κριτές ιδεολογικές διαφορές , αλλά το μόνο που επεδίωκαν ήταν να δια σφαλίσουν ότι θα ήταν με . ΤΟ μέρος που θα νικούσε.

13. Πίνδαρος, 120.5. Πρβλ.


5.70. Ο Lazenby, SpαrtαnArmy , σ .

629


42-44

και

125-34,

αντιπαραβάλλει διεξοδικά τις αρχαίες πηγ ές για να

αναπαραστήσει τον τρόπο μάχης ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών, κάτι στο οποίο παρακινήθηκε από τον αναμφισβήτητο θαυμασμό του για τους άντρες της σπαρτιατικής φάλαγγας. Για μια φιλολογική ανάλυση

της περιγραφής του Θουκυδίδη για τη μάχη της Μαντίνειας, βλ.

Gomme 5.89-130. Παραστατικές περιγραφές των Σπαρτιατών οπλιτών υπάρχουν στο Sekunda και Hook, Spαrtan Army, σ. 33-44. Βλ . επίσης Θουκυδίδης 6.16.6' πρβλ. 5.74.1. 14.4.126. Σε γενικές γραμμέ~ , οι Έλληνες είχαν μια σειρά από ιδιαίτερες κ . ά., Comlnentαry,

αντιλήψεις για το τι συνιστούσε μια « πολιτισμ ένη» κοινωνία και τι, α ντίθετα, υποβίβαζε τους ανθρώπους στην ασαφή κατηγορία των « βαρ

βάρων». Στα διάφορα κριτήρια συμπεριλαμβανόταν η ομιλία των ελ ληνικών, η διαβίωση σε αυτόνομες πόλεις-κράτη, η καλλιέργεια δέ ντρων, αμπελιών και δημητριακών αντί της κτηνοτροφίας, η κατανά λωση μεσογειακών φαγητών (για παράδειγμα , δεν έτρωγαν εξωτικά ζώα και δεν έπιναν γάλα)

-

και το γεγονός ότι πολεμούσαν ως οπλίτες μέσα

στις πειθαρχημένες τάξεις της φάλαγγας.

15.

Για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της στρατηγίας , βλ .

4.44.2, 4.101.2,

5.60.6, 5.74.3,7.5.2-3 και 7.8.2. Πρβλ . Hanson, Western Wαy ο/ Wαr, σ. ΙΟ7 -116. Ο Hamel πραγματεύεται το ζήτημα της μικρής ελευθερίας κι νήσεων που επέτρεπε στους Αθηναίους διοικητές η ευμετάβλητη Εκκλη σία του Δήμου. Βλ.

Hamel, Atheniαn Generα/J , σ . 44-74. Για τις απώλει 204-09. 16. 4.93.4 και 5.71.3 . Οι περισσότεροι ερευνητές θεωρούν ότι οι πρώτες ες, βλ . σ.

πραγματικές τακτικές καινοτομίες στη μάχη οπλιτών εισήχθ ησαν από

τον Επαμεινώνδα στη μάχη των Λεύκτρων. Για τη διαφορετική άποψη ότι, ήδη από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο , οι Έλληνες παρέτασσαν τη φάλαγγα σε βάθος μ εγαλύτερο των οχτώ αντρών , ότι μερικές φορές χρη σιμοποιούσαν ιππικό και εφεδρείες οπλιτών, και ότι σε διάφορες περι mώσεις τοποθετούσαν στο αριστερό κέρας τους καλύτερους άντρες , βλ . τη συνοπτική παρουσίαση των επιχειρημάτων στο

minondas», σ. 205-07. 17. Λυσίας , 14.7, 14.10- 15.

Πρβλ . Πλάτων, Πολιτεία,

Hanson , «Epa-

8.5560.

Η κοινωνική

διαφοροποίηση αντικατοmρίζεται ίσως καλύτερα στην αντιπαραβολή


630

της στρατιωτικής σταδιοδρομίας του αριστοκράτη και ιππέα Αλκιβιά δl1 με εκείνιι του φτωχότερου λιθοξόου μέντορά του Σωκράτη , ο οποί

ος πολέμησε ως πεζός σε δυο μάχες και σε μια πολιορκία. Για ένα με γάλο κατάλογο αρχαίων χωρίων στα οποία παρουσιάζεται προνομιακά

η οπλιτική στρατιωτική υπηρεσία σε βάρος του ιππικού , βλ. Cαvαl1Ύ , σ.

18. 4.96.3-6

168-72. 7.44.7-8. Τα

κα ι

Spence,

πράγματα ήταν ακόμα χειρότερα: όχι μόνο οι

οπλίτες μερικών στρατών δεν έφεραν διακριτικά γράμματα ή σήματα στις ασπίδες τους , αλλά καθώς 0\ περισσότερες φάλαγγες χρησιμοποι

ούσαν περίπου τον ίδιο εξοπλισμό, ήταν σχεδόν αδύνατο , ακόμα και χωρίς τη σκόνη, να διακρίνει κάποιος από την εμφάνισή του τον εχθρό από το φίλο.

19. 5.11,5.74

και

6.71.1.

Πρβλ.

4.97.1 και 4.134.2. Για

όσους θεωρούν ότι

η οπλιτική μάχη δεν ήταν σημαντική στην ελληνική κουλτούρα και δια δραμάτιζε έναν περιθωριακό ρόλο στην κληρονομιά που μας έχει α φήσει ο ελληνικός πολιτισμός , υπενθυμίζουμε ότι η σημερινή αγγλική λέξη

IrojJhy είναι μια απλή μεταγραφή της ελληνικής λέξης τρόπαων - ό

πως ονομαζόταν το μνημείο που ανεγειρόταν στο μέρος όπου πολέμη σε η φάλαγγα και διασφαλίστηκε η νίκη.

20. 5.73.4. Το γεγονός ότι οι

Σπαρτιάτες απαξίωναν να καταδιώκουν τον ε

χθρό ίσως να μην αντικατοmρίζει μόνο τις πρακτικές δυσκολίες που α ντιμετώπιζε ένας πάνοπλος οπλίτης όταν έτρεχε πίσω από τους ηπη μένους , ή μια διακηρυγμένη αντίληψη των Σπαρτιατών ότι οι σκοτωμοί έπρεπε να περιορίζονται στο πλαίσιο μιας έντιμης μάχης, αλλά να α ποτελεί μια ένδειξη της εγγενούς αλαζονείας των Λακεδαιμονίων : για ποιο λόγο κάποιος να καταδιώξει τους ηττημένους , όταν ήταν εύκολο να τους νικήσει εκ νέου , αν προσπαθούσαν να δια κινδυνέψουν πάλι την τύ

χη τους; Αντίθετα, στη μάχη του Δηλίου , οι Θηβαίοι καταδίωξαν τους Αθηναίους για πολλά χιλιόμεφα, μέχρι τον Ωρωπό και την Πάρνηθα

-

μια υποχώρησl1 που σύντομα θα μετατρεπόταν, στις επόμενες δεκαετίες, σε ένα συλλογικό εφιάλτη.

21.

Οι μετασεισμοί της μάχης του Δηλίου εξετάζονται στο σ.

199-212.

Hanson , Ripple,~,

Για τους Έλληνες, τουλάχιστον πριν από τα τελευταία έτη

του Πελοποννησιακού Πολέμου, ένας άντρας τιμούσε ή αμαύρωνε την


631

υπόληψη της οικογένειάς του όχι τόσο με το αν πέθαινε στη μάχη , αλ λά από το αν σκοτωνόταν με ηρωικό ή αιιμωτικό τρόπο . Για τη γελοι οποίηση του Κλεώνυμου εξαιτίας της στάσης του στη μάχη του Δηλίου ,

βλ. Αριστοφάνl1ς , Ειρήνη ,

446, 672 και 1295. Πρβλ . Όρν1.θες , 289 και 1475. Για το γενναίο ασπιδοφόρο , βλ . Όρνιθες, lO95-96. 22. Ο Strauss, Athens Alter, σ . 80-1, προσπαθεί να υπολογίσει το συνολικό α ριθμό των Αθηναίων οπλιτών και θητών που σκοτώθηκαν στον πόλεμο .

Διαθέτουμε ελάχιστα αξιόπιστα στοιχεία για το πόσοι Σπαρτιάτες πέ θαναν στη διάρκεια του ι,ιολέμου , θα πρέπει , όμως, να θυμόμαστε την προειδοποίηση του Θουκυδίδη , σχετικά με τη μάχη της Μαντίνειας ό τι, όταν οι Σπαρτιάτες αποκαλύmουν τον αριθμό των απωλειών τους , εί

ναι "δύσκολο να μάθει κανείς την αλήθεια»

(5.74.3, πρβλ. 5.68.2). Για

το ποσοστό όσων σκοτώθηκαν σε οπλιτικές μάχες , βλ . Τl1 μελέτη του

Krentz, «CasuaIties». 23. 6.17.5-6. Ο Αλκιβιάδης

ισχυριζόταν επίσης ότι οι πόλεις - κράτη δυσκο

λεύονταν να βρουν οπλίτες

-

υπονοώντας ότι ήθελαν να διαθέτουν ένα

τέτοιο πλεονέκτημα , αλλά είχαν διαπιστώσει ότι οι γεωργοί που παρα τάσσονταν σε μια φάλαγγα δεν επαρκούσαν για να ανταποκριθούν σε αυτό το νέο είδος πολέμου που μαινόταν από τη Σικελία μέχρι τη Μι κρά Ασία . Δεν είμαι βέβαιος ότι είχε δίκιο : ύστερα από το τέλος του πο

λέμου , υπήρχαν αρκετοί μισθοφόροι οπλίτες για να συμμετάσχουν στην εκστρατεία των Μυρίων στη Μικρά Ασία , κυρίως από την Αρκαδία και την Αχαία , δύο περιοχές που δεν είχαν πληγεί από τον πόλεμο, ενώ ε λάχιστοι προέρχονταν από την Αθήνα, η οποία είχε υποστεί εκτεταμέ νες καταστροφές. Πρβλ .

24.

Βλ. Πλάτωνας , Νόμοι ,

GarIan, Wαr , σ. lO2-03. 4. 707C-E. Για το χαρακτηρισμό μωρία , βλ . 5.41 .2.

Λέγεται ότι Τζορτζ Πάτον είχε εκφράσει την επιθυμία να αντιμετωπί σει τον Ρόμελ σε μια σύγκρουση « άρματος μάχης με άρμα μάχης», το δικό του Σέρμαν εναντίον του Πάνθηρα του ηγέτη των Πάντσερ . Λέγεται ότι, σε έναν από τους παθιασμένους λόγους του πριν από τον πόλεμο του Ιράκ την άνοιξη του

2003 ,

ο Σαντάμ Χουσειν προκάλεσε τον Τζορτζ

Μπους σε μια προσωπική μονομαχία για να αποφασιστεί η μοίρα του

μπααθικού καθεστώτος.

25. Ι .141.5.

Παρόλο που είναι πιθανό ότι ο αθηναϊκός στρατός θα είχε ητ-

632


τηθεί σε μια μάχη εναVΉoν τ ης σπαρτιατικής φάλαγγας, δεν είναι σα φές αν αυτή η σημαντική δύναμη των

30.000 πεζών ήταν αριθμητικά

υ

ποδεέστερη από τον πελοποννησιακό σrρατό κατά ΤΙ1 διάρκεια των με ταγενέστερων ετήσιων εισβολών.

26. 4.34.1.

Στο σημείο αυτό αντιλαμβανόμαστε μία από τις ψυχολογικές

παραμέτρους που είχαν κεντρικό ρόλο στην οπλιτική μάχη, καθώς ο

Θουκυδίδης παρατηρεί ότι οι Αθηναίοι έβλεπαν τους «αντ ιπάλους τους τόσο φοβερούς», απλώς και μόνο επειδή ήταν Σπαρτιάτες.

27. 83

μάχες :

Paul,

«TWO

Battles»,

σ.

308.

Υπάρχει ένα πλήθος στοιχείων

σro έργο του Θουκυδίδη που καταδεικνύουν τον KαθoρισrΙKό ρόλο των αKΡOβOλισrών και των ελαφρά οπλισμένων πεζών, αλλά και το πόσο ευ άλωτοι ήταν οι οπλίτες όταν αντιμετώπιζαν τέτοιου είδους αντιπάλους. Για την εκπληκτική ποικιλία των περιmώσεων όπου το ελαφρά οπλι

σμένο πεζικό χρησιμοποιήθηκε με αποτελεσματικό τρόπο, βλ .

2.29.5 , 2.31.2-3,2.79.4,2.100,3.1.2,3.98,3.107-08,4.34.1-2, 4.44.1, 4.123.4, 5.10.9, 6.21,6.70.2-3,7.4.6, 7.6.2-3, 7.81-82. 28. 44.40.2 και 4.73.2-4. Δεν είναι σαφές αν την εποχή που ξεκίνησε ο πό λεμος οι σrρατιώτες της φάλαγγας εξακολουθούσαν κατά κύριο λόγο να είναι γεωργοί, οι οποίοι στο παρελθόν είχαν το επίζηλο δικαίωμα να υπηρετούν ως οπλίτες εφόσον είχαν αρκετή γη (περίπου

40 σrρέμματα) ,

ώσrε να μπορούν να ανταποκρίνονται σrα προαπαιτούμενα οικονομι

κά όρια που είχε θεσπίσει η πολιτεία , ή αν πλέον ως οπλίτες υπηρετού σαν όσοι είχαν αρκετά χρήματα για να αγοράζουν τα όπλα και την πα νοπλία , ή ακόμα και φτωχοί που στρατολογούνταν και εξοπλίζονταν α

πότην πόλη .

29 .•Δε~ έγ ινε όμως καμία σοβαρή μάχη , αλλά μόνο ενέδρες κι ε πιδρομ ές»: 5.56.4-5. Βλ. Αριστοφάνης, Νεφέλαι , 987-90. Πρβλ. Πλάτωνας , Νόμοι, 4.706 Α-Β. Οι συμμετρικοί πόλεμοι -όταν δυο περίπου ισοδύναμες δυ νάμεις μάχονται με παρόμοιο τρόπο στα ίδια πεδία των μαχών- μπο ρούν, φυσικά, να προκαλέσουν τεράστιες απώλειες , αν και τα δυο μ έρ η ακολουθούν τους θανατηφόρους νόμους του δυτικού τρόπου πολέμου,

όπως έχε ι αποδειχτεί σε πολλές περιmώσεις, από το ρωμαϊκό εμφύλιο πόλεμο μ έχρ ι τη μάχη του Βερντέν .

30. 4.42-44. Πράγματι ,

ένα σύμmωμα της ηθικιις κατάmωσης της ελληνι-

ΣHMElΩΣEIΣ

633

κής κοινωνίας στη διάρκεια του ΠελοποννησιακΟύ Πολέμου ήταν η διαρκώς απαξιωτική συμπεριφορά προς τους νεκρούς, που οφειλόταν στη μεγάλη συχνότητα των θανάτων, αλλά και στο αυξανόμενο μίσος α

νάμεσα στους Έλληνες, όπως καταδεικνύεται από το μη ενταφιασμό των νεκρών στη διάρκεια της επιδημίας του λοιμού Αθήνα, από την έκ θεση σε κοινή θέα των νεκρών στο Δήλιο, από την εγκατάλειψιι των τραυματιών και των σορών των σκοτωμένων μετά τη ναυμαχία στις Αργι

νούσες, ή από τη διαδεδομένη πρακτική να ρίχνονται στην ανοιχτή θά λασσα τα αιχμαλωτισμένα πληρώματα των εμπορικών πλοίων. Βλ ., για

παράδειγμα ,

31.

Βλ.

4.134

και

Pl'itchett, Wαr, 4.235-41 . 3.91. Ο Θουκυδίδης είχε αντιληφθεί ότι οι δευτερεύουσες

συγκρούσεις ανάμεσα στους Έλληνες στη διάρκεια των τριών δεκαετιών που διήρκεσε ο πόλεμος συνδέονταν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με το

θανάσιμο αγώνα ανάμεσα στη Σπάρτη και στην Αθήνα, παρόλο που αυ τές οι συνοριακές αψιμαχίες δεν επηρέασαν την έκβαση του πολέμου .

32.5.10-12.

Για τις σπάνιες εκ παρατάξεως μάχες στον Πελοποννησιακό Πό

λεμο, βλ . Pritchett, Greek Stαte , 4.45-51. 33.4.55.4 και 4.56.1 . Δε γνωρίζουμε αν αυτές οι

εκτιμήσεις του Θουκυδίδη

έγιναν ταυτόχρονα με τα γεγονότα ή τις παρενέβαλε αργότερα στο τε λικό προσχέδιο του κειμένου του, όταν ο π όλε μος είχε πλέον τελειώσει και είχε το πλεονέκτημα της εκ των υστέρων γνώσης . Αυτή η ασάφεια

εξηγεί ίσως την ιδιαίτερη τάση του Θουκυδίδη να χρησιμοποιεί πλεο νασμούς, όταν αναφέρεται σε μια σειρά γεγονότων που υπήρξαν ση μεία καμπής -στο λοιμό, στη μάχης της Μαντίνειας , στη μάχη της Σφα κτηρ(ας , στη Σικελική Εκστρατεία- καθώς θεωρεί ότι άλλαξαν την πο

ρεία του πολέ μου , αλλά δεν αξιολογεί ποια από αυτά τα γεγονότα-ορό σημα υπήρξαν , όντως , τα πιο σημαντικά.

34. Για το στρατό του Άγιδος ,

βλ .

5.60.3.

Για τις απόψεις του Θουκυδίδη σχε

τικά με τη σπουδαιότητα της ανεξάρτητης στάσης του Άργους και τη ση μασία της μάχης της Μαντίνειας, βλ .

5.29.1-3

και

5.66.2-3 .

Πρβλ .

1.141.2. 35.

Βλ ., για παράδε ιγμα, Ηρόδοτος,

36.

5.7 1-2, Ξ ενοφώντας , Λα'ΚΕδαιμονίων 9.53-55, και Πλούταρχος, Η(}ικά, 241 F.

Πολιτεία,

11 ,

Για τις επιγραφές στις οποίες ενδεχομένως καταγράφονται 0 \ νεκροί


634 της μάχης του

37.

418, βλ .

τα επιχειρήματα στο

52.

Πρβλ .

War , 4.143-44.

Βλ.

5.68.2.

Πρβλ.

Pitchett, TolJograplty, 2.50-

5.74.2. Ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί τη

μάχη της Μα

ντίνειας ως το πρότυπο των οπλιτικών μαχών και , άρα, μπορούμε να ει κάσουμε ότι στις προγενέστερες μάχες του Δηλίου και της Σολύγειας, αλ λά και στη μεταγενέστερη μάχη στις Συρακούσες , οι συγκρούσεις διε

ξήχθησαν με παρόμοιο τρόπο . Για μια ανάλυση της μάχης , βλ .

Lazenby,

Spaτtan

περισσό

Army,

σ.

125-34

και PelOIJOnnesiαn

WaT,

σ.

121-29. Για

τερες πληροφορίες, που ενισχύουν την προσεκτική αναπαράσταση της

μάχης από τον

93 38.

Lazenby, βλ . Kagan, Peace, σ. 103-35, Grote, Greece, 7.75-

και GOΙllme,

Commentary, 3.89-127.

Διόδωρος Σικελιιι'nης,

12.79.6. Υπάρχουν διαφωνίες σε ό,τι αφορά αυ Kagan στο Peace, σ . 131-3, αναλύ

τή την υποτιθέμενη «συμπαιγνία » . Ο

ει συνοπτικά τα κίνητρα των Σπαρτιατών. Σχετικά με το ευρύτερο ερώ

τημα σε ποιο βαθμό οι στρατοί καθόριζαν την τακτική τους ανάλογα με το ποιος ήταν ο συγκεκριμένος αντίπαλός τους στο πεδίο της μάχης, βλ .

Hanson, «Hoplite

ObIiteratίon ", σ.

206-7 , όπου

nαρατίθενται περιστα

τικά της ελληνικής Ιστορίας στα οnοία φαίνεται ότι οι οπλιτικοί στρα τοί είχαν πλήρη επίγνωση της ποιότητας των οπλιτών που βρίσκονταν ακριβώς απέναντί τους στα πεδία των μαx(~ν

-

με συνέπεια , σε μερικές

περιπτώσεις, να υποχρεώνονται να λάβουν κρίσιμες πολιτικές αποφά σεις .

Για τη μεταπολεμική μοίρα των Θεσπιέων , βλ . 4.133 και Hanson , «Hoplite Obliteration», σ. 208-14. 40. 6.69-71. Η Σικελική Εκστρατεία αVΤΙKατoστρίζει τα προβλήματα επι

39.

μελητείας που υπήρχαν στον οπλιτικό τρόnο πολέμου , όταν οι στρα τιωτικές επιχειρήσεις έπρεπε να υπερβούν τις τρεις ημέρες πορείας ,

που ήταν η συνήθης ακτίνα δράσης μιας φάλαγγας οπλιτών. Η μεταφορά ενός στρατού

5.000 οπλιτών -όσοι ήταν αυτοί που στάλθηκαν με τον

πρώτο στόλο που απέπλευσε για τη Σικελία- δεν απαιτούσε μόνο ένα με γάλο στόλο , αλλά έπρεπε να γίνουν διαρρυθμίσεις μέσα στα πλοία, τό σο ώστε να αποθηκευτούν περίπου

200

τόνοι ορειχάλκινων πανοπλιών

όσο και για να βρεθούν θέσεις για τους υπηρέτες που μετέφεραν τον ε ξοπλισμό. Επομένως , ακόμα και αν οι οπλίτες υπηρετούσαν και ως κω-


635

πηλάτες -κάτι που τις περισσότερες φορές δε συνέβαινε , καθώς μάλλον επάνδρωναν τα πλοία ως αγή ματα στρατιωτών , σε αριθμούς που κυ μαίνονταν από ΙΟ έως

30 ανά

πλοίο- θα χρειαζόταν πολύ μεγάλος στό

λος για να μ εταφερθούν οι ο πλίτες , οι υπηρέτες και ο εξοπλισμός τους .

KEΦAΛAlO

6

1. Η πολιορκία είναι πασίγνωστη κυρίως επειδή ο Θουκυδίδης μάς έχε ι α φήσει μια μακροσκελή περιγραφή για την τετράχρονη δοκιμασία (2 .34, 2.71-78 ,3.20-24,3.52-53 , 3.68) . Ασφαλώς, υπήρξαν άλλες μεγαλύτε ρες πόλεις που λεηλατήθηκαν ή κυριεύθηκαν στη διάρκεια του πολέμου

-11

Ποτίδαια , η Μυτιλήνη , η Μήλος-, για την επιθανάτια αγωνία των ο

ποίων ο Θουκυδίδης μάς δίνει ελάχιστες πληροφορίες . Η εγγύτ ητα των Πλαταιών στψ Αθιινα, αλλά και το γεγονός ότι η πρώτη επίθεση των Θη

βα ίων υπήρξε το έναυσ μα για την έναρξη του πολέμου , της έδωσαν μια σημασία που δεν ήταν αντίστοιχη με το μικρό μέγεθός της ή τη στρα τηγική αξία της . Επιπλέον, επειδή ήταν η πρώτη πολιορκία , και μ άλ ι στα υπήρξε ιδιαίτερα πολύπλοκη , ο Θουκυδίδης τη χΡφιμοποιεί ως πρότυπο για τις πολιορκίες που ακολούθ ησαν , κάτι π ου του ε πιτρ έπε ι

να αναφέρεται συνοπτικά σε αυτές στην υπόλοιπη εξ ιστόρησή του . Πρβλ .

2.

HornbIower,

CοmmenΙαΙΥ ,

97-108 . Prjtchett, GTeek Stαte, 5.2 18-9,

Βλ .

1.236-242

και

Kern , Siege

Warjαι·e , σ .

για έναν κατάλογο αυτών των μικρής

κλίμακας ολοκαυτωμάτων , γεγονός π ου υποδηλώνει ότι η μεγαλύτερl1

συχνότητα με την οποία διεξάγονταν πολιορκίες εξηγεί την αύξηση των περιπτώσεων μαζικ(δν δολοφονι<ι')ν .

3.3.68.4. Τίποτα ,

όμως , δεν έφτανε εντελώς στο « τέλος » του για όσα ζητή

ματα σχετίζονταν μ ε τους αδελφοκτόνους πολέ μους των ελλην ικών πό λεων- κραιών . Μετά τον πόλεμο οι Πλαιαιείς εγκαιαστάθ ηκαν πάλι στην πόλη τους, διαιωνίζοντας το πανάρχαιο μίσος τους για τους Θηβαίους .

4.

Ο Θουκυδίδης

(1 . Ι 1) πίστευε ότι οι προγεν έστερο ι Έλληνες δεν είχαν τα

αναγκαία κεφάλαια για να πραγμαιοποιούν μεγάλης έκτασης πολιορ κίες. Επιπλέον , πριν από την άνοδο των θαλάσσιων δυνάμεων , όπως ή-


636

ταν η Κόρινθος, η Αθήνα και οι Συρακούσες , οι περισσότερες πόλεις κράτη ήταν αγροτικές , με συνέπεια οι γεωργοί πολίτες τους να μην μπο ρούν να απουmάζουν για πολλούς μήνες από τους αγρούς τους για να πολιορκήσουν μια ξένη πόλη .

5. 1.102.2.

Βλ. Ηρόδοτος ,

9.70.2 και 9.lO2.2-4, όπου

αναφέρεται ότι η φή

μη των Αθηναίων στην κατάληψη οχυρών προηγείται των Περσικών

Πολέμων. Οι Αθηναίοι δημοκράτες δεν είχαν κανένα πρόβλημα να βοη θήσουν τους Σπαρτιάτες να καταστείλουν μια εξέγερση των ειλώτων που, τελικά, θα απελευθερώνονταν από τον Επαμεινώνδα το

-

369, όταν

πραγματοποίησε τη διάσημη εισβολή του στην Πελοπόννησο .

6.5.91.1-2

και

5.111.1-2. Η φράση-κλειδί είναι, εν προκειμένω,

«επειδή φο

βήθηκαν». Στην πραγματικότητα, οι Αθηναίοι υποχρεώθηκαν να δια κόψουν μια πολιορκία στην

Afyumo το 545,

ενώ μερικούς μήνες μετά

το διάλογο με τους Μήλιους υπέστησαν μια συντριmική ήπα στη Σικελία

-

αφού , όμως, πρώτα υπέστησαν χιλιάδες απώλειες, πριν εγκαταλεί

ψουν την προσπάθειά τους.

7. 4.51 . Πρβλ. 4.133.

Φαίνεται ότι τα τείχη προκαλούσαν στους Αθηναίους

ένα φόβο ανάλογο με το χιμαιρικό τρόμο για τα όπλα μαζικής κατα στροφής που κυρίευσε την αμερικανική κυβέρνηση μετά από τα γεγο νότα της Ιlης Σεmεμβρίου. Στα πρώτα έτη του πολέμου η αθηναϊκή στρατηγική στο Αιγαίο θυμίζει τις αμερικανικές προσπάθειες μετά το

2001

να καταστραφούν τα οπλοστάσια χωρών όπως το Ιράκ , το Ιράν ,

το Πακιστάν και η Λιβύη .

8. 1.29.5 και 1.98.4. Για μια περιγραφή αυτών των βάναυσων πολιορκιών, βλ. Meiggs, Athenian EmpiTe, σ. 68-174. Μερικές φορές ξεχνάμε ότι, ε νώ ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής παρουσίαζαν τις τραγωδίες τους και ο ΠερικλιΙς οραματιζόταν τη ν επιβλητικιι Ακρόπολη, η αθηναϊκή ηγεμο νία επεκτεινόταν μέσω της αιματηρής υποταγής αυτόνομων πόλεων κρατών , που , όπως δείχνει η επίμονη αντίστασή τους , δεν ι}θελαν προ φανώς να συμμετέχουν σε αυτή την πνευματική αναγέννηση . Οι περισ

σότερες ελληνικές κοινότητες επιθυμούσαν πολύ περισσότερο την αυ τονομία τους από την επιβολή ενός δημοκρατικού πολιτεύματος.

9. Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1255Α. Πρβλ. Ξενοφώντας , Κύρου Παιδεία, 7.5.73 και Ευριπίδης , Εκάβη , 808-72 (μτφ. Τάσος Ρούσσος , ε κδ. « Κάκτος », Αθή-


να,

637

1994). Δε

γνωρίζουμε πώς γινόταν κάποιος δούλος σων ελληνικό

κόσμο , όμως , πέρα από αυτούς που είχαν γεννηθεί από δούλους γονείς

ή είχαν πέσει θύματα απαγωγής, φαίνεται ότι τα επακόλουθα των πο λιορκιών αποτελούσαν την πιο διαδεδομένη οδό προς τον εξανδραπο δισμό.

10.

Ξενοφώντας , Ελληνικά ,

1.6.12-15.

Μέσα σε μια δεκαετία μετά το τέλος

του πολέμου τα αισθήματα των Αθηναίων απέναντι στη Θήβα ήταν πιο εχθρικά από εκείνα απέναντι στη Σπάρτη. Αθηναίοι και Σπαρτιάτες θα υπηρετούσαν ως μισθοφόροι στο στρατό του Κύρου του Νεότερου

(401)

και θα πολεμούσαν μαζί εναντίον του Επαμεινώνδα στη μάχη της Μα ντίνειας (362). 11. Για τον εξανδραποδισμό, βλ. Pritchett, GTeek 8tαte, 5.227-30. Πολύ συ_Ο

χνά αναφέρεται ότι «όλοι» ή «αρκετοί» ε ξανδραποδίστηκαν, αντί να πα

ρστίθενται συγκεκριμένοι αριθμοί.

12.4.1]5.]-3

και

4.116.1-2 . Πρβλ . 5.83.2.

Είναι φανερό ότι ο Θουκυδίδης

διάκειται ευνοϊκά υπέρ του Βρασίδα εξαιτίας της ιδιοφυούς στρατηγι κής του να πλήξει την αθηναϊκή ηγεμονία στο βορρά, έχοντας κυρίως χερσαίες δυνάμεις και δρώντας ανεξάρτητα, μακριά από την ασφάλεια

της Σπάρτης και χωρίς γραμμές ανεφοδιασμού, με έναν τρόπο που θυ μίζει τις μεγάλες πορείες που πραγμαιοποίησε το

1864-65 ο στρmός του

Γου ίλιαμ Τικούμσε Σέρμαν στην Τζόρτζια και στις Καρολίνες, συντη ρούμενος από όσα πρόσφερε η γη και ε πιδιώκοντας να μεταφέρε ι τον

πόλεμο στα μετόπισθεν του εχθρού , πίσώ από τις παραδοσιακές γραμ μές μάχης .

13. Για τη μοίρα των στρατηγών, βλ . Hamel, Athenian GeneTals, σ. 43-44. Συ νήθως, η Εκκλησία του Δήμου ασκούσε σχεδόν απόλυτο έλεγχο στις ε νέργειες των στραιών στα πεδία των μαχών, και ο οποιοσδήποτε στρα

τηγός με ανεξάρτητη σκέψη γνώριζε πολύ καλά ότι μετά το τέλος της εκστραιείας θα έπρεπε να αντιμετωπίσει τους ευμετάβλητους Αθηναί ους nολ(τες , οι οποίοι, σε μια ψηφοφορία στην Εκκλησία του Δήμου, θα μπορούσαν να καταδικάσουν σε εξορία, να επιβάλουν πρόστιμα ή να διαιάξουν την εκτέλεση όσων διοικητών δε θεωρούνταν ιδιαίτερα ε πι θετικοί.

14.5. 111.1

και

5.113.1.

Πρβλ.

Grote, Greece, 7.114.

Σε μια από τις μεγαλύ-


638

τερες ειρωνείες που υπάρχει στο έργο του, ο Θουκυδίδης παρουσιάζει τους Αθηναίους να χλευάζουν τους Μήλιους επειδή αναζητούσαν πα ρηγοριά στην «ελπίδα» (<<η ελπίδα , παρηγοριά του κινδύνου» ,

5.103.1)

ότι, ίσως , θα τους συνέδραμε η Σπάρτη . Ωστόσο , σε λιγότερο από τρία

χρόνια, ο Νικίας θα χρησιμοποιούσε ένα σχεδόν παρόμοιο επιχείριιμα με εκείνο των Μήλειων μιλώΥ1:ας στον παγιδευμένο και καταδικασμένο στρατό των

40.000

ανδρών του, υπενθυμίζΟΥ1:άς τους ότι δεν έπρεπε να

παραιτούΥ1:αι, αλλά να θυμούΥ1:αι ότι « πρέπει να 'χετε ελπίδες ». Πρβλ .

7.77.1. 15.

Ευριπίδης, Εκάβη ,

132-33

και

454-457' Ευριπίδη, Τρωάδες (μτφ. Τάσος 1991),95-8' Ευριπίδη, Φο{νισσαι (μτφ.

Ρούσσος, εκδ . « Κάκτος», Αθήνα,

Τάσος Ρούσσος, εκδ . «Κάκτος», Αθήνα,

1992), 1195 και 884' πρβλ . 882.

Στο βαθμό που μπορούμε να διακρίνουμε μια σταθερή ιδεολογική στά ση απέναΥ1:Ι στον πόλεμο, ο Ευριπίδης ήταν αΥ1:ίθετος στις περιττές

σφαγές των αμάχων και ουδέτερων πολιτών, καθώς θεωρούσε ότι απο δυνάμωναν τις προσπάθειες των Αθηναίων να κερδίσουν την « καρδιά και το μυαλό» των Ελλήνων .

16.

ΞενοφώΥ1:ας, Ελληνικά,

2.2.3-4. Πρβλ .

Ελληνικά,

2.1.15.

Για ποιο λόγο οι

Αθηναίοι δεν υπέστησαν τη μοίρα που είχαν επιβάλει σε τόσους άλλους ;

Πιθανότατα , εξαιτίας τριών παραμέτρων : η Αθήνα ήταν μια τεράστια πόλη με

100.000 κmοίκους εΥ1:ός του άστεως και ήταν διάσημη για τα

πολιτισμικά της επιτεύγματα' μια δράκα ολιγαρχικών ετοιμαζόταν να

εγκαθιδρύσει ένα φιλικό προς τη Σπάρτη πολίτευμα' και οι Σπαρτιάτες είχαν αρχίσει να αΥ1:ιμετωπίζουν μ ε ολοένα και μεγαλύτερη καχυποψία τους μέχρι τότε συμμάχους τους Θηβαίους, οι οποίοι είχαν υποφέρει και είχαν συμβάλει ελάχιστα στη διάρκεια του πολέμου, και οι οποίοι σύΥ1:0μα θα διεκδικούσαν από τη Σπάρτη τον ηγεμονικό ρόλο στην Ελλά δα .

17. 7.29.4-5 . Στην

αφήγηση του Θουκυδίδη, το γεγονός ότι οι πελταστές ή

ταν Θράκες χρησιμοποιείται ως εξήγηση της βαναυσότητας και της α δικαιολόγητης θανάτωσης των παιδιών και των ζώων. Δεδομέν ης της

τυφλής σφαγής πολιτών στην Κέρκυρα, είναι δύσκολο να αΥ1:ιληφθού με ως προς τι οι Θράκες ήταν περισσότερο απάνθρωποι ή δειλοί από τους υπόλοιπους Έλληνες .

ΣHMElΩΣEIΣ

18.

639

Για τον κανιβαλισμό , βλ .

2.70.1. Αναφέρεται ότι, αιώνες αργότερα , στη (87-86 π.χ . ) , υ

διάρκεια τιις πολιορκίας της Αθήνας από τον Σύλλα

πήρξαν πάρα πολλές περιστώσεις κανιβαλισμού . Όταν οι Ρωμαίοι λε γεωνάριοι μπήκαν στην πόλη, βρήκαν ανθρώπινο κρέας σε πολλές κου ζίνες (Αππιανός, ΜΖθριδάτειος,

19.

38).

Για τις διάφορες αιματοχυσίες , βλ.

2.5.7, 2.67.4 , 3.32. 1,3.50,3.81.2, 4.57.3-4,4.80,5.83.2, 5.116, 7.29.5, 8.21 και 8.38.3. Ξενοφώντας , Ελλη νικά, 1.6.19-20. Αν συγκρίνουμε αυτές τις σφαγές με τις δύο οπλιτικές μά χες στο Δήλιο και στη Μαντίνεια, γίνεται φανερό ότι είτε είχε αλλάξει ο τρόπός του πολέμου είτε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος δεν ήταν μια διακρατική σύρραξη, αλλά μάλλον ένας βρόμικος εμφύλιος πόλεμος α

νάμεσα στους φιλο-Σπαρτιάτες ολιγαρχικούς γαιοκτήμονες και στους' φιλο-Αθηναίους δημοκράτες φτωχούς. Για τους αιχμαλώτους , βλ.

Pritchett, War, 1.78-9. Στους

αριθμούς που παραθ έτει συμπεριλαμβά

νονται μόνο οι περιπτώσεις όπου υπάρχουν στοιχεία για τον ακριβή α

ριθμό των αιχμαλώτων. Το πραγματικό άθροισμα ήταν πολύ μεγαλύ τερο.

20.

Αινείας ο Τακτικός , Πολιορκητικά ,

1.1.2

(μτφ. Φιλολογική Ομάδα « Κά

κτου », εκδ . • Κάκτος» , Αθήνα). Ο Αινείας συνέγραψε το έργο του στα μέ σα του 40υ αιώνα, σε μια περίοδο όπου οι πόλεις-κράτη επεδίωκαν να

ανεγείρουν τείχη όσο ποτέ άλλοτε στο παρελθόν

-

ίσως ως αντίδραση

στις σφαγές του Πελοποννησιακού Πολέμου. Παρόλο που η οπλιτική μάχη παρέμεινε, από τεχνολογική άποψη , στατική μετά το

404, οι διά

φορες παράμετροι της πολιορκητικής τέχνης -βαλλιστικές μηχανές , κριοί, τοιχοποιία και αρχιτεκτονικός σχεδιασμός- συνέχισαν να εξε

λίσσονται, να μεταβάλλονται και να τελειοποιούνται ύστερα από την ήπα της Αθήνας .

21.

Μινώα :

3.51.

Λήκυθος :

4.115.3.

Δε γνωρίζουμε αν οι καινοτόμες πο

λιορκητικές τεχνικές -το ανάχωμα στις Πλαταιές , ο πύργος στη Λήκυ θο και το μηχάνημα που εκτόξευε πυρ στο Δήλω- ήταν αd

hoc επινοή

σεις ή αVΤΙKατoστρίζoυν τεχνολογικές εξελίξε ις στην πολιορκητική τέ

χνη . Για τη δυσκολία των οπλιτών να αναρριχηθούν σε τείχη, βλ.

«Hoplites», 22.

σ.

Ober,

180-88.

Σάμος : Διόδωρος Σικελιώτης ,

12.28

και Πλούταρχος , Βίοι Παράλληλοι,

640


Περι'Κλής,

27 . Πρβλ . 7.43.1. Για τις λεmομερείς προετοιμασίες σrην Πο 12.45.

τίδαια και τις πολιορκητικές μηχανές, βλ. Διόδωρος Σικελιώτης ,

Ο όρος « κριός» είναι πολύ γενικός και ενδέχ εται να συμπεριλαμβάνει από αd

hoc ξύλινους

κριούς με σκοινιά μέχρι μεταλλικά σrέγασrρα με

τροχούς που πρoσrάτευαν κριούς με ορειχάλκινα έμβολα .

23. 4.88.1

Για ποιο λόγο η Άκανθος παραδόθηκε όταν έφτασαν οι λαφυρα

γωγοί του εχθρού , ενώ η Αθήνα , για παράδειγμα , δεν το έκανε ; Από την

περιγραφή του Θουκυδίδη φαίνεται ότι τα έσοδα της Ακάνθου προέρ χονταν εξ ολοκλήρου από τον τρύγο, ενώ ενδέχεται η ποσότητα των α ποθηκευμένων δημητριακών της να ήταν πολύ μικρή . Επιπλέον, δε διέ

θετε οχυρωμένο λιμάνι ή τη θαλάσσια υπεροχή που θα μπορούσαν να της διασφαλίσουν ένα σrαθερό ανεφοδιασμό με εισαγόμενα τρόφιμα .

24.

Βλ .

Durcey,

Wαrfαre, σ .

166-68. Η

σημαΥΓικότερη εξαίρεση είναι , φυ

σικά , οι Συρακούσες, που δεν καταλήφθηκαν με έφοδο , αλλά ούτε πα

ραδόθηκαν ύσrερα από διαπραγματεύσεις

- η αποτυχία αυτή αμαύρω

σε τη φήμη για την υποτιθέμενη ανωτερότητα των Αθηναίων ως πο λιορκητών.

25. Σχετικά με τους

ισχυρισμούς της Σπάρτης ότι δεν έπρεπε να υπάρχουν

τείχη σrην Ελλάδα, βλ.

1.90.2 και 191.7. 26. Πλάτωνας , Νόμω, 778D-779A. Για την εναντίωση των φιλοσόφων σrα τείχη, βλ. ΟbeΓ, Fort1'ess Atticα , σ . 50-63, όπου επισημαίνεται ότι υπήρ ξε μια διαφοροποίηση των σrάσεων ύσrερα από τον Πελοποννηαιακό Πόλεμο , καθώς τον

40 αιώνα ο λαός δεν πίσrευε πλέον ότι οι οχυρώσεις

ή η πολεμική ανδρεία επαρκούσαν για την πρoσrασία του συνόλου των πολιτών. Πρβλ . Θουκυδίδης,

1.5.1 , όπου αναφέρεται ότι οι πρώιμες ελ

ληνικές πόλεις-κράτη δεν είχαν τείχη. Για το ισroΡΙKό της ανέγερσης τει χών από τις ελληνικές πόλεις-κράτη μετά τους Περσικούς Πολέμους, βλ ., επίσης , WίnteΓ ,

Greek Fortificαtiαns,

σ.

300-08.

Πρβλ .

5.82, για την

υπό

σχεση των Αθηναίων να συμβάλουν σrην οχύρωση του Άργους και της Πάτρας.

27. Ύ σrερα

από την Kατασrρoφή του

413

η μοναδική πόλη την οποία ε

πεδίωξε να πολιορκήσει η Αθήνα ήταν η Χίος, όπου εξαιτίας ενός εμ

φύλιου πολέμου υπήρχε ο κίνδυνος μιας μαζικής εξέγερσης των υποτε λών πόλεων- κρατών

(8.55-6).


641 Κ ΕΦΑΛΑ1 Ο

1. Οι

7

διάφοροι λόγο ι για τους οποίους οι Αθηναίοι θεώρησαν αναγκαίο να

εκστρατεύσουν στη Σικελία -συνθήκες συμμαχίας, η ηγε μονία , η υπε

ρηφάνεια, το κέρδος και απόκτηση πλεονεκτημάτων σε βάρος της Σπάρ της- εξετάζονται τόσο από τον Θουκυδίδη Πλούταρχο (Βίοι Παράλληλοι, «Ν ικίας » ,

(6.15-8) όσο και από τον ] 2.4). Ο Θουκυδίδης παρου

σιάζει αρχικά τον Αλκιβιάδη να εκθέτει στους Αθηναίους μια σειρά

antebellu7n (προπολεμικι.Jν) λόγων για τους οποίους έπρεπε να αποπλεύ σουν, και στη συνέχεια να ε ξηγεί εκ των υστέρων στους Σπαρτιάτες τις

πραγματικές προθέσεις των Αθηναίων, με συνέπεια να βρισκόμαστε σε αμηχανία για το πότε , πού και εάν ο Αλκιβιάδης έλεγε την αλήθεια .

2.8.2.]

Για την εκστρατεία του

427 ,

βλ.

3.86.4.

Πρέπει να επισημάνουμ ε

ότι διαψεύστηκαν οι προβλέψεις πολλών ουδέτερων καιροσκόπων ότι, μετά την π ανωλεθρία στιι Σικελία, η ΑθιΙνα θα συνθηκολογούσε σύντο μα. Σε γενικές γραμμές, οι σχολιαστές σε όλη τη διάρκεια του π ολέμου συνήθως υπερεκτιμούσαν τη δύνα μη της Αθήνας στις παραμονές μια ε πιτυχίας και υποτιμούσαν την ανθεκτικότητά της ύστερα από μια κα ταστρεlπική ήπα, αδυνατώνως να καταλάβουν ότι η Αθ ή να ήταν , με με γάλη διαφορά, η πιο ισχυρή π όλη , αλλά δεν είχε την ισχύ για να μπο ρεί από μόνη της να ελέγξει ή , έστω, να ενώσε ι τις υπόλοιπες] .500 πό λεις-κράτη του ελληνικού κόσμου .

3.

Για τα δημητριακά και τη στρατηγική των Αθηναίων να εκστρατεύσουν στη Σικελία , βλ. Διόδωρος Σικελιώτης, σβολής από τον

Peter Green

(Arιιιadα,

12.54.23. Η περιγραφή της ει σ. 16-] 9) βασίζεται στην ιδ έα ό

τι τα τρόφιμα αποτελούσαν το πρωταρχικό κίνητρο για τ ην αθηναϊκή εκστρατεία . Είναι αλήθεια ότι το βιβλίο του γράφτηκε πριν από τις νε ότερες συγκριτικές μελέτες, που αναθεωρούν τις παλαιότερες απόψεις για την ένδεια των εγχώριων διατροφικών πόρων της Αθήνας. Όμως , ο

GΓeeπ εξετάζε ι δ ιεξοδικά τις πηγές και έχει δίκιο όταν υποστηρίζει ότι οι Έλληνες, τουλάχ ιστον, αισθάνονταν ότι η Αττική έπρεπε να ε ισάγε ι τρόφιμα και ότι η Σικελία ήταν ένα καλό μέρος για να τα βρει. Για την

ιδέα της παρεμπόδισης μιας εν δυνάμει mκελικής βοήθειας στους Πε λοποννήσιους , πρβλ.

6.6.2 και 6.10.4.

642


4. 6.91 .3-4.

Όπως σε όλες τις καταγεγραμμένε ς δημl1γορίες του Αλκιβιάδη ,

το πρόβλιιμα δεν είναι ότι διαστρέβλωνε τα γεγονότα και την ανάλυση των καταστάσεων για να εξυπηρι:.ίήσει τα ατομικά του συμφέροντα , αλ λά ότι πολι) συχνά οι αποτιμήσεις του ήταν οξυδερκείς , αν και για ε

ντελώς διαφορετικούς λόγους από τις προθέσεις του. Άλλωστε , ύστερα από την ήττα της Αθήνας στη Σικελία , η ασφάλεια της Πελοποννήσου

αυξήθηκε σημαντικά , ενώ εκείνη της Αθήνας υπέστη μια ανεπανόρθω τη ζημιά . Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι « η πραγματική αιτία » ήταν η ε πιθυμία των Αθη ναίων να προσαρτήσουν στην ηγεμονία τους ολόκλη ρη τη Σικελία

(6.6.1).

5. Ο Kagan , Peαce,

σ.

159-91 , εξετάζει τα

διάφορα προσχήματα για την ει

σβολιι. Ο Θουκυδίδης περιγράφει με λεmομέρειες τη μεγάλη συζιιτη σl1 για το αν έπρεπε ή όχι να εκστρατεύσουν στα χωρία

6.8-25.

Μέχρι

να υποστηρίξει ο Θουκυδίδιις την άποψη ότι η Σικελική Εκστρατ ε ία

και τα όσα επακολούθησαν αποτελούσαν μια συνέχεια του Αρχιδάμει ου Πολέμου , είναι ενδεχόμενο οι περισσότεροι σύγχρονοί του Έλληνες

να τους θεωρούσαν ως δυο ξεχωριστούς πολέμους: μια πρώτη σύρραξη με τη Σπάρτη που τέλειωσε το

421

χωρίς να νικήσει κάποιο από τα δυο

μέρη, και ένας εντελώς ξεχωριστός Σικελικός Π όλεμος που ξεκίνησε το

415

και τέλειωσ ε με την ήττα της Αθιινας στις Συρακούσες δυο χ ρό νια

αργότερα

-

και ο οποίος οδήγησε σε ένα νέο διαφορετικό γύρο ε χθρο

πραξιών με τη Σπάρτη , που συνεχίστηκαν ως το

404-3, μέχρι την τελι

κή ήττα και την κατάληψη της Αθήνας. Για τα οικονομικά της Αθήνας ,

βλ . Ανδοκίδης

6. 7.55.2, 8.1.4

και

3.8 και Θουκυδίδl1ς, 6.26.2 . 8.96.5.

Οι περισσότεροι κάτοικοι της Σικελίας ήταν ελ

ληνόφωνοι απ ό την εποχή του αποικισμού που είχε γίνει πριν από αιώ νες . Για τη λογική των Αθηναίων να προστατεύουν τους φτωχούς στο ε

ξωτερικό , βλ. Ξενοφώντας , Αθηναίων Πολιτεία,

3.10-12. Βλ . , επίσης , τα πα

σίγνωστα εγκώμια του Θουκυδίδη για τ ην ανθεκτικότητα των Αθηναί ων απ έναντι στις αντιξοότητες σrα

2.65

και

7.27-8.

Για αυτά τα εγγ ενιι

πλεονεκτήματα των αρχαίων δημοκρατιών στον πόλεμο, βλ.

«Democratic Wa rfaΓe " ,

σ.

24-6

και CΠ17lαge α'nd

Hanson ,

Culture, σ . 27-59.

7. 6.43-44. Ο Διόδωρος Σικελιώτης (1 3, 2.5) παραθέτ ε ι ακόμα μεγαλύτερους αριθμούς. Αν αναλογιστούμε ότι 10.000 ΑθηναίΟΙ οπλίτες και 600 ιππ ε ίς


643

εισέβαλλαν ετησίως (ή ίσως και δυο φορές κάθε έτος) στη γειτονική πε διάδα της Μεγαρίδας για να ΤΙ1 λεηλατήσουν (και , ωστόσο , δεν μπο ρούσαν να καταλάβουν τα Μέγαρα) , είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι

5.000 οπλίτες , χωρίς ουσιαστική συνοδεία ιππικού , θα μπορούσαν να ε πιτύχουν πολλά πράγματα εναντίον μιας πόλης στην οποία ζούσαν

250.000

περίπου άνθρωποι, και η οποία είχε πολλούς συμμάχους και υ

ποτελείς σε ένα μακρινό νησί

16.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων .

8. Για τη σημασία της δημιουργίας μιας εντύπωσΙ1ς ισχύος αμέσως μετά την άφιξη, βλ. 6.11.4, 6.18 και 6.44.8-9. Αν ο Αλκιβιάδης θεωρούσε ότι η σύναψη πολιτικών συμμαχιών με τις σικελικές πόλεις-κράτη θα οδη γούσε στην ήττα των Συρακουσών και ο Ν ικίας βασιζόταν στην προδο σία και στη δολιότητα για την κατάληψη των Συρακουσών , τουλάχιστον ο Λάμαχος είχε συνειδητοnοιήσει ότι μόνο μέσω ενός σκληρού και γρή

γορου αγώνα θα ερχόταν η νίκη.

9. Βλ. 2.79. Στις δημηγορίες πριν από την εκστρατεία υπήρχε μια υπερ βολική εμμονή στο ρόλο των οπλιτών : ο Αλκιβιάδης είχε ισχυριστεί ότι οι Συρακούσιοι δεν ήταν ικανοί να παρατάξουν ένα στρατό οπλιτών

(6.17.4-5). Αντίθετα, ο Νικίας, παρόλο που μνημόνευσε επί τροχάδην την αναγκαιότητα ελαφρά οπλισμένων πεζ(,)ν , αντρ(δν με εκηβόλα όπλα , και ιππέων για να αντιμετωπιστεί το ιππικό των Συρακουσίων, επέμει

νε ότι « πρέπει να πάρουμ ε μαζί μας πολλούς οπλίτες και δικούς μας κι

απ ' τους συμμάχους μας, ακόμη κι απ' τους υπηκόους μας ή την Πελο πόννησο, αν μπορέσουμε να πείσουμε μερικούς ή να τους προσελκύ σουμε με μισθό»

(6.22.1) . Όμως,

οι οπλίτες δε διαδραμάτισαν σχεδόν

κανένα ρόλο στην αποτροπή της ήττας των Αθηναίων ή στην επικράτηση των Συρακουσίων

-

άλλωστε , μετά το

418

θα είχαν ελάχιστη συμμετο

χή στην έκβαση του Πελοποννησιακού Πολέμου .

10. Διόδωρος Σικελιώτης , 13.7.5-6. Τόσο η ευκολία με την οποία οι Αθηναίοι νίκησαν τη φάλαγγα οπλιτών των Συρακουσίων όσο και η αποτυχία τους να εκμεταλλευτούν τη νίκη τους, προκάλεσαν βαθιά εντύπωση στους στρατηγούς , που , καθυστερημένα, συνειδητοποίησαν ότι είχαν δια

πράξει ένα σοβαρό λάθος, όταν υπολόγιζαν το είδος των δυνάμεων που ήταν αναγκαίες για να καταληφθεί η πόλη .

11.

Για τις λεmομέρειες της εκστρατείας, βλ.

6.64-82.

Πρβλ . Πολύαινος ,

644


Στρωηγημσιων ,

1.39.2, για τις

παγίδες για τα άλογα . Παρά την ήπα και

την άτακτη φυγή τους, σκοτώθηκαν μόνο

260 Συρακούσιοι, ένα πολύ μι

κρό κλάσμα των διαθέσιμων σrρατιωΤΙKών δυνάμε ων της πόλης. « Για

τίτο ιππικό των Συρακουσίων , που ήταν πολυάριθμο και δεν είχε νικη θεί, τους εμπόδιζε κι αν κάπου έβλε πε οπλίτες να τρέχουν μπρoσrά ορ μούσε πάνω τους και τους αναχαίτιζε »

(6.70 .3).

Ι 2. Επισημαίνουμε ότι τα λεγόμενα του Αλκιβιάδη για τις συνδυασμένες σrρατιωΤΙKές επιχειρήσεις εναντίον των Πελοποννησίων αποτελούσαν ,

σrην πραγματικότητα , τη μοναδική πραγματική ελπίδα της Αθήνας να νικήσει τη Σπάρτη - γεγονός που συνισιά ειρωνεία της Ισιορίας , καθώς

ο Αλκιβιάδης ενημέρωσε τους εχθρούς της Αθήνας για αυτή τη διορα τική σιρατηγική, κάτω από αμφισβητήσιμες συνθήκες ως προς την ει λικρίνειά του . Για τις υποτιθέμενες επ ε κτατικές φιλοδοξίες της Αθήνας , βλ.

6.90.

Πρβλ . Πλούταρχος , Βίοι Παράλληλοι, « Περικλής» ,

20.3-4,

για

την άποψη ότι οι Αθηναίοι ήθελαν να συμπεριλάβουν σrην ηγεμονία τους και τψ

13. 6.95-98. Ο

Afyumo.

Διόδωρος Σικελι(δτης ισχυρίζεται ότι κατάφεραν να συγκε

ντρώσουν μια δύναμη

800 ιππέων. Επειδή η ελληνική πολιορκητική τέ

χνη δεν ήταν ιδιαΙτερα εξελιγμένη , είναι πιθανό ότι τόσο ο Αλκιβ ιάδης , πριν από την ανάκλησή του , όσο και ο Νικίας , σrη συνέχεια , προσδο κούσαν να καταλάβουν τις Συρακούσες μέσω πολικών ραδιουργιών και συνωμοσιών , ενώ , για να έχουν ελπίδες επιτυχίας , θα έπρεπε να είχαν καταπλεύσει κατευθείαν στις Συρακούσες και, είτε να νικήσουν τον ε χθρό σε μια εκ παρατάξεως μάχη ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών είτε να αρχίσουν αμέσως να περιτειχίζουν την πόλη από την ξηρά, για να την

αποκλείσουν απ'ό τη θάλασσα - όπως είχε συμβουλέψει ο Λάμαχος, ό ταν ο αθηναϊκός σrρατός έφτασε σrη Σικελία το καλοκαίρι του

14.

Για την απόγνωση των Συρακούmων :

6.103.3.

415.

Η ιδέα να σιαλούν χ ι

λιάδες πολύτιμοι ναύτες και σrρατιώτες σε μια εKσrρατεία , ενώ χ ιλιά δες άντρες του εχθρού είχαν εισβάλει σι η ν Απική , κάνει ακόμα πιο έ ντονη την ε ιρωνική διάσrαση της Σικελικής Εκσιρατείας . Επιπλέον, οι

ασθένε ιες διαδραμάτ ισαν κομβικό ρόλο σιην εκσιρατεία, προκαλώντας κυρίως τον εκνευρισμό των Αθηναίων , που, απερίσκεmα, είχαν σιρα

τοπεδεύσει σε μια τοποθεσία με έλη κοντά σro λιμάνι. Εξαιτίας του πε-

ΣHMElΩΣEIΣ

645

ριτειχισμού και του ναυτικού αποκλεισμού των Συρακουσών , σε συν

δυασμό με το ανθυγιεινό κλίμα, η πόλη ήταν ευάλωτη σε μια επ ιδημία λοιμού. Όμως, το

414, στη διάρκεια της πολιορκίας τιις από τους Αθη

ναίους, δεν ενέσκηψε κάποια θανατηφόρα νόσος. Αντίθετα , αυτό συνέ βη το λη

406, όταν οι Καρχηδόνιοι προσπάθησαν να απομονώσουν την πό

- με συνέπεια οι εισβολείς να επιστρ έψουν στη Βόρεια Αφρική έχο

ντας υποστεί χιλιάδες απώλειες, αντί να υποτάξουν τιιν πόλη (Διόδωρος Σικελιώτης,

13. 114).

15. Μια καθοριστική παράμετρος για την επιτυΧl1 πολιορκία των Πλαται ών από τους Σπαρτιάτες ήταν το γεγονός ότι, πριν ανεγείρουν το περί

πλοκο διπλό περιτείχισμα , είχαν πρώτα κατασκευάσει ένα πρόχειρο αd

hoc περίφραγμα γύρω από την πόλη, (δστε να αρχίσει η αντίστροφη μέ τρηση για τη σιτοδεία και για να την απομονώσουν όσο το δυνατόν πιο

σύντομα. Αν οι Αθιιναίοι, αμέσως μετά τιιν άφιξή τους , ε ίχαν φτιάξει έ να αυτοσχέδιο περίφραγμα και , στη συνέχεια, το αντικαθιστούσαν στα

διακά μ ε ένα μόνιμο διπλό περιτείχισμα , οι Συρακούσες θα είχαν φτά σει στα πρόθυρα της συνθηκολόγησης την άνοιξη του επόμενου έτους . Όμως, ένα τέτοιο τολμηρό εγχείρημα απαιτούσε έναν στρατηγό μ ε αυ τorιεπoίθηση και την ύπαρξη μιας σημαντικής δύναμης ιππ έων, η ο ποία θα αναχαίτιζε τις αντεπιθέσεις του εχθρικού ιrιπικoύ. Πρβλ.

5.28,

για το χαμηλό ηθικό των Σπαρτιατών στις παραμονές της ειρήνης του

42 1. Για τη Νικίειο Ειρήνη, βλ. Lazenby, PeLoponnesiα1~ Wαr, σ. 106-10. 16. 7.2.4. Στη διάρκεια της βίαιης τυραννίας του Διονύσιου Α' (403-367), η άνω πόλις οχυρώθηκε για να αποφευχθεί ένα παρό μοιο είδος πολιορ κίας με αυτό που είχαν επιχειρήσει το

4]4

οι Αθηναίοι. Για την πο

λιορκία της Ιερουσαλήμ από τον Τίτο (χρειάστηκαν χωματουργικές εργασίες και Ιώσηπος, Ιουδαϊκός Πόλεμος,

17 ημέρες για τις

3 ημέρες για να περιτειχιστεί η 5.502 και 509. Πρβλ. 5.46.

πόλη) , βλ.

17. Ένας κυνικός παρατηρψής θα θεωρούσε την ξαφνική επιθυμία των ελ ληνικών πόλεων-κρατών -στη Σικελία, στην ηπειρωτική Ελλάδα και στα νησιά- να βοηθήσουν τις Συρακούσες ως επιβεβαίωση του αξιώματος ό

τι η μοναδική ιδεολογία που έχουν πολλά έθνη είναι να βρίσκονται με το μέρος του νικψή. Πρβλ .

7.18, 19

και

21,

για τον κατάλογο των νέων

συμμάχων των Συρακούσιων, που είχαν πλέον περάσει στην αντε πίθεση .

646


18. Βλ. τα διάσημα σχόλια του ιστορικού στο 7.42 , όπου δηλώνει ότι ήταν μεγάλη η « κατάπληξψ των Συρακούσιων, όταν έφτασαν οι ενισχύσε ις

υπό τον Δημοσθένη , «κι αναλογιζόντουσαν αν θα μπορούσαν ποτέ ν' α παλλαγούν από τον κίντυνο που τους απειλούσε , αφού έβλεπαν πως , μ '

όλη την οχύρωση της Δεκέλειας, καινούργιος στρατός, ισάριθμος σχε δόν και παρόμοιος μ ε τον πρώτο, μπόρεσε να 'ρθει εναντίον τους κι ό

τι η δύναμη τιις Αθήνας φανερωνόταν σε κάθε τομέα μεγάλψ . Σε ένα

προιιγούμενο χωρίο είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι παρά την

antebellum πρόβλεψη ότι η Αθήνα δε θα άντεχε

περισσότερο από

νια , όχι μόνο είχε καταφέρει να αντισταθεί για

3 χρό 17 χρόνια στους Πελο

ποννήσιους , αλλά είχε ξεκινήσει ένα μακρινό πόλεμο που δεν ήταν υ

ποδεέστερος του πρώτου. Για τον Θουκυδίδη όλα αυτά ήταν ακατα νόητα . Πρβλ .

19. 7.44.1. Στη

7.27.

διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου οι Έλληνες σε ε

λάχιστες περιmώσεις πολεμούσαν τη νύχτα

-

εκτός αν προσπαθούσαν

να προσεγγίσουν αθέατοι τα τείχη μιας πόλης με την ελπίδα ότι οι ε πάλξεις της θα ήταν απροστάτευτες , όπως ήταν , για παράδειγμα , η ε

πίθεση των Θηβαίων στις Πλαταιές , αλλά και η μ εταγενέστερ η προ σπάθεια του βασιλιά Άγιδος από τη Δεκέλεια να αιφνιδιάσει τους Αθη

ναίους (Διόδωρος Σικελιώτης, 13.72-73). 20. 7.69-73 . Ο Διόδωρος αναφέρει ότι οι Αθηναίοι φώναζαν:

« Πιστεύετε ό

τι μπορείτε να γυρίσετε στην πατρίδα από την ξηρά; ».

21. 7.87.6. Πρβλ. Διόδωρος Σικελιώτης, 13. 19.2, 13.21. 1 και 1 3 . 30.3-7,όπου παρατίθενται στοιχεία για τη μοίρα αιχμαλώτων, και αναφέρεται ότι στον Ασσίναρο ποταμό σκοτώθηκαν

18.000 και αιχμαλωτίστηκαν 7.000, αλλά και ότι συνολικά χάθηκαν 40.000 άντρες από όσους στάλθηκαν στη Σικε λία . Για τις διαφωνίες σχετικά με τον αριθμό όσων πράγματι σκοτώθηκαν στις τελευταίες ημέρες της εκστρατείας , βλ .

4.425.

Βλ .

Gomme κ.ά ., Com'Πl1!ntαry, Green, Aπl1lliiα, σ. 352-3 και 340-4, για μερικά από τα ονόματα

των νεκρών. Δέκα χρόνια αργότερα ένας ομιλητής στην Εκκλησία του Δή μου καυχήθηκε ότι ως ιππέας είχε αντισταθεί στις επιδρομές των Συρα κουσίων και ότι με τα λάφυρα που είχε συγκεντρώσει κατέβαλε τα λύτρα

για την απελευθέρωση αιχμαλώτων που δούλευαν στα λατομεία. Πρβλ. Λυσίας,

20.24.

Στη σημερινή ε ποχή , μέχρι το

1955, υπήρχαν

ακόμα στη

647


Σοβιετική Ένωσιι

2.000

Γερμανοί αιχμάλωτοι -από τους αρχικούς

120.000--, οι οποίοι είχαν επιβιώσει μετά την πανωλεθρία στο Στάλινγκραντ και απελευθερώθηκαν δώδεκα χρόνια μετά τη μάχη, χάρη στην παρέμ βαση του καγκελάριου Αντενάουερ στη διάρκεια μιας επίσκεψής του στη Μόσχα . Πρβλ .

22. Χάρη στην

Beever, Stαlingrαd , σ. 430-1.

εικονογράφηση των αγγείων και σε χωρία της αρχαιοελλη

νικής γραμματείας, γνωρίζουμε αρκετά τόσο για τους ιππ είς όσο και για τα υποζύγιά τους. Για το ωπικό και τα άλογα στην κλασική Ελλά

δα , βλ. τις αναλύσεις στα ακόλουθα τέσσερα έργα : Ι σ.

32-120, Gaebel, Cαvαlry ΟρεταΙίοαι, 35 και Worley, Hippeis, σ. 83-122.

23. Το

σ.

Spence, Cαvαl'IY , 19-31 , Bugh, H OTSe1TUi'n, σ. 20-

καλύτερο ίσως παράδειγμα της περιφρόνησης των Ελλήνων για τα

άλογα είναι το σαρκαστικό σχόλιο του Ξενοφώντα (που έγραψε ένα εγ

χειρίδιο για τον ορθό τρόπο διοίκησιις του ιππικού και την ιππικιι τέ χνη) ότι, αντίθετα με τους πεζούς , οι ιππείς δε φοβόντουσαν μόνο μή πως πέσουν α πό τα υποζύγιά τους, αλλά και να αντιμετωπίσουν τους α

ντίπαλους οπλίτες (Κύρου Ανάβασις,

3.2.19).

Υπάρχουν πάρα πολλά χω

ρία στην αρχαιοελληνική γραμματεία που αντικατοmρίζουν την υπε ροmική στάση των οπλιτών απέναντι στους ιππείς . Πρβλ .

Hanson, Oιlter

Greeks , σ. 247-8.

24. Πολλές έρευνες έχουν

επισημάνει την οικονομικά ασύμφοριι φύση της

ιπποτροφίας . Βλ. , ιδίως , τα ε πιχειρήματα στο

Sallares, Ecology, σ. 311 :

"Το κατεξοχήν άχρ ηστο ζώο στην Αρχαία Ελλάδα ψαν το άλογο».

25. Οι πληροφορίες

που διαθέτου με για το κόστος της αγοράς και της συ

ντήρησης αλόγων προέρχονται κυρίως από λίθινες επ ιγραφές στην Αθή να, και εξετάζονται σ ε συσχετισμό με στοιχεία από την αρχαιοελληνι κή γραμματεία σω Spence, Cαvαl,y, σ. 272-86. 26. Το κεντρικό θέμα στο Hanson , The Otllers Greeks (πρβλ., ιδίως , 179-21 8) είνα ι η σημασία αυτής της νέας αγροτικής τάξης που

τις σ . δη μι

ούργησε τους θεσμούς της πόλης-κράτους , πολλοί από τους οποίους αμ

φισβητήθηκαν από τη ριζοσπαστική αθηναϊκή δημοκρατία τον τον

40

50

και

α ιώνα. Για τις ε πιmώσ εις του γεγονότος ότι η αθ ηναϊκή γραμ

ματεία, τέχνη και ρητορική εξήραν τους οπλίτες σε βάρος των ελαφρά οπλισμένων πεζών , των αντρών με ε κηβόλα ιίπλα και των ιππ έων , βλ.

648


ΡΓίtchard,

«Fractionary Imagery», σ . 44-49, Hanson, «Hoplites ίnΙο Demόcrats», σ . 289-310 και Lίssaπague, «World οfWaπίοr», σ . 39-45. 27. Ο πλούσιος Αθηναίος Μαντίθεος , για παράδειγμα, καυχιόταν ότι σε μια μάχη, που διεξιίχθη στις αρχές του 40υ αιώνα , είχε αντιμετωπίσει τον κίνδυνο ως οπλίτης αντί να υΠIΊΡετήσει «με ασφάλεια» ως ιππέας (Λυ σίας ,

16.13).

Περιφρονητικές αναφορές για τους ιππείς απαντώνται

στον Πλάτωνα , Συμπόσιο,

169-71 . Ο Μαντίθεος γνώριζε τη γενική προκατάληψη εναντίον των ιππέων - που 221b

και στον Αριστοφάνη , Ιππής,

επιδεινωνόταν από την αντίληψη ότι οι αριστοκράτες και φιλο-Σπαρ τιάτες ιππείς είχαν διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στις στάσεις του και του

403,

411

οι οποίες επεδίωξαν να αντικαταστήσουν τη δημοκρατία

με κάποιο είδος ολιγαρχικού πολιτεύματος , που ήταν περισσότερο ή λι γότερο μεφιοπαθές. Βλ.

Bugh, Horsemen, σ . 116-53.

28. Πολλά έχουν λεχθεί για τις καινοτομίες που εισήγαγαν στο ιππικό ο Φί λιππος και ο Μέγας Αλέξανδρος, οι οποίοι σχιιμάτισαν σώματα λογχοφό ρων που οι μακριές λόγχες τους, μαζί με τη θωράκιση τόσο του υποζυγί

ου 600 και του αναβάτη , τους καθιστούσαν πραγματικές μονάδες κρούσεις. Δεν πρέπει, όμως, να λησμονούμε ότι μόνο στη μάχη της Χαιρώνειας αντιμετώπισαν οι Μακεδόνες μια ενιαία φάλαγγα οπλιτών και ότι

(338)

'1 νίκη

τους δεν οφειλόταν μόνο στη μεγαλύrερη ικανότητα κρούσης τους, αλλά σε μεγάλο βαθμό και στην έλλειψη πειθαρχίας των Αθηναίων , οι οποίοι ά φησαν κενά στις γραμμές των Ελλήνων. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις , οι ιπ

πείς του Μεγάλου Αλεξάνδρου συγκρούστηκαν με έφιππους Πέρσες ή με πεζούς που δε διέθεταν τις ελληνικές ορειχάλκινες πανοπλίες, δεν παρα τάσσονταν σε πυκνή τάξη και δε σχημάτιζαν ένα τείχος δοράτων . Ύστε

ρα από το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου η ελληνιστική μανία για τους ελέφαντες απέρρεε , εν μέρει, από την ανάγκη διάρρηξης της nαράταξης των φαλαγγιτών, οι οποίοι εξακολουθούσαν σε μεγάλο βαθμό να μην εί ναι ευάλωτοι στις επελάσεις του βαρέως ιππικού .

29. 4.68.5 . Πρβλ . 4.72 .3. Για τις επιχειρήσεις του αθηναϊκού ιππικού. βλ. Bugh, Ηοτ,l(πnen , σ . 79-119, όπου καταγράφονται οι περιπτώσεις στις ο ποίες το ιππικό ενεπλάκη σε μάχες στη διάρκεια του πολέμου , κατα δεικνύοντας ότι η συχνότητα χρηmμοποίφης των ιππέων ήταν πολύ μεγαλύτερη από ε κείνη των οπλιτών .

649


30. 4.42. Ι και 4.44.1. Ο κρίσιμος ρόλος του αθηναϊκού ιππικού στη μάχη και η εντυπωσιακή εμφάνισή του σε πολλά πεδία μαχών, μετά τη μεταφορά του με πλοία, έγιναν γρήγορα μια πηγή υπερηφάνειας για τους Αθηναίους ιπnείς . Πρβλ. , για παράδειγμα , Αριστοφάνης, Ιππής,

565-80 και 595-610.

31. 5.73.1 και 4.95 .2. Πρβλ . 4.89. Η λογική του Ιπποκράτη μάς προβλη ματίζει , καθώς το προηγούμενο έτος οι Αθηναίοι είχαν συλλάβει Σπαρ τιάτες ομήρους στη Σφακτηρία και απειλούσαν να τους σκοnδσουν, αν οι Πελοποννήσιοι εισβάλλανε ξανά στην Αττική. Μεταξύ του οχύρωσης της Δεκέλειας το

425 και της

413, δεν πραγματοποιήθηκε καμία σπαρ

τιατική εισβολή - παρόλο που οι Σπαρτιάτες μπορούσαν ανά πάσα στιγ μή να καλέσουν το βοιωτικό ιππικό.

32. Βλ. την περιγραφή του Διόδωρου Σικελιώτη (13.44-115) για τις ανεπι τυχείς στρατιωτικές προσπάθειες των Καρχηδονίων που από το

ως το

41 Ο έ

405 προσπάθησαν να καταλάβουν το νησί. Ήταν μια ιδιαίτερα

βίαιη σύρραξη, στην οποία πέθαναν περισσότεροι άνθρωποι από όσους χάθηκαν στα κύρια θέατρα των πολε μικών επιχειρήσεων του Πελο ποννησιακού Πολέμου, ένα γεγονός που , εν μέρει , εξηγεί για ποιο λό γο οι νικητές Συρακούσιοι δεν ήταν σε θέση να βοηθήσουν τη Σπάρτη να αποτελειώσει την Αθήνα .

33 . Για τα συγκεχυμένα postbeLLum γεγονότα , βλ . Finley, Sicily, σ . 68-73 και, ιδίως ,

Lintott, Violerι,ce, 191-96. Οι εντυπωσιακές προσπάθειες για τ ην

κατασκευή των οχυρωματικών έργων στις Συρακούσες περιγράφονται

από τον Διόδωρο Σικελιώτη,

14.18.1-6.

34. Για τη διάσημη αποτίμηση του Θουκυδίδη, βλ . 2.65 .11 . Πολλοί μελετη τές θεωρούν ότι το σχόλιο αυτό είναι ένα από τα τελευταία στην ΙστορΕα του και γράφτηκε υπό το πρίσμα της τελικής έκβασης του πολέμου . Βλ .

Hornblower, Com1nentαry, Ι .374-8 και Gomme', Commentαry, 1.194-6. 35. Πρβλ . Gaebel , CαvαLry Operαtions, σ. 100-9. Ο βασικός κανόνας του ελ ληνικού τρόπου πολέμου .-ότι το ιππικό δεν μπορούσε να επιτεθεί ενα ντίον του τείχους των δοράτων της φάλαγγας οπλιτών- δεν τέθηκε υπό αμφισβήτηση . Όμως, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος απέδειξε ότι δεν ήταν πλέον αναγκαίο η έκβαση ενός πολέμου να καθορίζεται από εκ

παρατάξεως μάχες σε μικρές πεδιάδες, ανάμεσα σε γείτονες που απεί χαν δύο ή τρεις ημέρες πορείας .


650

ΚΕΦΑΛΑ108

1.

Βλ. Διόδωρος Σικελιώτης , κυδίδη

l3 .37-8 και τη διάσημη περιγραφή του Θου (8.2) για τις πόλεις-κράτη ολόκληρου του ελληνικού κόσμου , που

συγκλονίστηκαν από την είδηση και άρχισαν να εξετάζουν το ενδεχό

μενο να εγκαταλείψουν την ουδετερότητά τους και να υπoσrηρίξoυν ε νεργά τη Σπάρτη, ενώ οι πόλεις που ήταν φόρου υποτελείς σrην Αθήνα ήταν έτοιμες να σrασιάσoυν, ~ αKόμα κι αν υσrερoύσαν σε δυνάμεις ».

2. Aρισroφάνης, Βάτραχοι , lO74 . Στη συγκεκριμένη

κωμωδία , αλλά, γενικό

τερα, και σε άλλα κείμενα της αρχαιοελληνικής γραμματείας , υπάρ χουν αναφορές για πληγές σrα χέρια και σroυς γλουτούς , για την εξά ντληση των πληρωμάτων , για την αφόρητη δίψα και το κρύο , σroιxεία που υποδηλώνουν ότι η υπηρεσία σrις τριήρεις δεν ήταν μόνο επικίν δυνη, αλλά και δυσάρεσrη . Βλ.

Monison, Oαred Ships , σ. 324-40, για τις

δυσκολίες που αντιμετώπιζαν τα πληρώματα, αλλά και για τον τρόπο κω πηλασίας σrις τριήρεις .

3. Για τα πληρώματα, βλ. Ξενοφώντας , Ελληνικά , l .6.l6. Δεδομένης της προ φανούς ομοιομορφίας που υπήρχε ανάμεσα σroυς οπλίτες μιας φάλαγ γαι:; ή σroυς κωπηλάτες μιας τριήρους, δε γνωρίζουμε κατά πόσον οι δ ι οικητές επέλε γαν από τους καταλόγους των οπλιτών και των κωπηλατών όσους είχαν εξαιρετικά μητρώα προϋπηρ εσίας. Ο Θουκυδίδης αναφέ

ρει ότι, σrη διάρκεια των προετοιμασιών για τη Σικελική EKσrρατεία , οι τριήραρχοι έδ ιναν ε πιπρόσθ ετες χρηματικές αμοιβές σroυς θρανίτες και ότι οι σrρατηγoί προσπαθούσαν να επ ιλέξουν από τους καταλόγους των οπλιτών όσους ήταν ικανοί κωπηλάτες

4. Στο Amit, Athens αnd ιΜ

Seα, σ .

(6.31.3).

l2-l3 , υπάρχει

μια λεmομερής περιγρα

φή, με αναφορές σrις αρχαίες πηγές , για την εντυπωσιακή εμφάνιση της

τριήρους. Πρβλ . Τοοτ, Α1ιcίent

ShijJS,

σrρoφή του αθηναϊκού στόλου το

σ.

66-69.

Για την επιβλητική ε rιι

408, βλ. Διόδωρος Σικελιώτης, l 3.68.2-

5. 5. Για

τις εντυπώσεις που προκαλούσαν οι τριήρεις, βλ. τα σχόλια σrα Ξε

νοφώντας, Οικονομικός,

8.8,

Aρισroφάνης, Ιππής ,

περί τα ζώα ιστορι.ών, 4.8.533Β6 και Θουκυδίδης,

6. Θεωρητικά ,

546, Αριστοτέλης ,

Των

4.l 0.5.

οι ναύτες μπορούσαν να ακούν όσο οι οπλίτες . Προφανώς,

ΣHMElΩΣEIΣ

651

ο πάταγος των κουπιών δεν ήταν περισσότερο εκκωφαντικός από την κλαγγή των ορειχάλκινων όπλων. Για τις πολεμικές κραυγές και τον παι

άνα, βλ . Αριστοφάνης , Βάτραχοι,

1073. Πρβλ . Αριστοφάνης , Σφήκες, 909, 1.50.5, Διόδωρος Σικελιώτης, 13.15.31 και Pritchett, Greek 1.105-08.

Θουκυδίδης, Stαtes ,

7. 2.89.9.

Πολύ πιο σημαντική και από τον αριθμό των πλοίων

per se, ήταν

η ναυτική επιδεξιότητα . Στις περισσότερες ναυμαχίες, η νίκη εξαρτιό

ταν από την ικανότητα των τριήρεων να επιτίθενται γρήγορα σε πυ κνούς σχηματισμούς και να τους διατηρούν, παρά τις αλλαγές στην κα

τεύθυνση του ανέμου και τα εχθρικά έμβολα που προσπαθούσαν να α νακόψουν τη ρότα τους.

8. Για τον εμβολισμό των πλοίων: Διόδωρος Σικελιώτης, 13.16.1-5. Για τη βύθιση μιας τριήρους με ένα πλήγμα : Διόδωρος Σικελιώτης, 13.98.3. Για τη σημασία του σχηματισμού: Θουκυδίδης, 4.13.4. Για την εκτό ξευση πετρών στις ναυμαχίες: Διόδωρος Σικελιώτης , 13.10.4-6. Πρβλ. Θουκυδίδης , 2.92.3-4. Σε γενικές γραμμές , έχουμε περισσότερες διεξο δικές περιγραφές για ναυμαχίες παρά για μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών. Όμως , οι πρώτες ήταν πολύ πιο συνηθισμένες στον Πελοπον νησιακό Πόλεμο από τις δεύτερες. Και , ίσως , ο επιπρόσθετος κίνδυνος του πνιγμού , αλλά και η φρίκη των σορών που παρέμεναν έκθετες , να προκαλούσαν στους σχολιαστές ένα είδος μακάβριας περιέργειας.

9. 2.92.3-4.

Μερικοί από τους πρωταγωνιστές του πολέ μου -ο Περικλής , ο

Θουκυδίδης, ο Δημοσθένης , ο Ν ικίας, ο Λύσανδρος- διετέλεσαν, σε κά ποια χρονική στιγμή, διοικητές ενός στόλου. Φαινομενικά , δεν υπήρχαν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στο αξίωμα του στρατηγού και σε εκείνο

του ναυάρχου: ο Περικλής οργάνωσε αμφίβιες επιδρομές στις ακτές της Πελοποννήσου , αλλά και εισέβαλε στην πεδιάδα της Μεγαρίδας επικε

φαλής των Αθηναίων οπλιτών' ο Λύσανδρος, ο αρχιτέκτονας της επιτυ χημένης ναυτικής στρατηγικής των Σπαρτιατ(δν, πέθανε στην Αλίαρτο

σε μια αψιμαχία ανάμεσα σε οπλίτες, εννέα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου .

10. 1.49.

Στην εξιστόρηση αυτή της ναυμαχίας από τον Θουκυδίδη περι

γράφονται η σύγχυση που επικρατούσε και ο τρόπος θανάτου των ναυ τών μέσα στο νερό.

652


11 .

Για τις συγκρούσεις ανάμεσα σε τριήρεις, βλ . τις περιγραφές του Θου

κυδίδη στα

7.23.3, 7.40.5

και

7.67.2.

Για τα προβλήματα που προκα

λούσαν τα θαλάσσια ρεύματα, βλ. Διόδωρος Σικελιώτης ,

13.39-40. Θα

πρέπει να θυμόμαστε ότι ο Θουκυδίδης είχε διαιελέσει ναύαρχος και, ως εκ τούτου, ήταν αυτόστης μάρτυρας συγκρούσεων ανάμεσα σε τριήρεις .

12. Ξενοφώντας , Ελληνικά, 1.6.19-20. Τα πλοία μπορούσαν να κινηθούν και με το μισό πλήρωμα. Στην πραγματικότητα, δεν ξέρουμε αν μια τριή ρης επανδρωνόταν πάντα με

170

κωπηλάτες ή αν, για τακτικούς λό

γους, ήταν προτιμότερο να υπάρχουν λιγότερες, αλλά πλήρως επαν

δρωμένες, τριήρεις παρά περισσότερα πλοία με μισό πλήρωμα (τα ο ποία ήταν πιο αργά και λιγότερο ευέλικτα).

13.

Η περιγραφή της ναυμαχίας στο λιμάνι των Συρακουσών αποτελε ί το

locus classicus, το

κλασικό χωρίο , για το ναυτικό πόλεμο , καθώς ο Θου

κυδίδης καιαγράφει την απόγνωση των Αθηναίων και επισημαίνει το τε ράστιο μέγεθος των δύο στόλων . Πρβλ.

14. Βλ.

7.41.2 , Αριστοφάνης , Ιππής,

764,

7.25

και

7.41.3-4.

και Διόδωρος Σικελιώτης,

13.78.4.

Η συγκεκριμένη τακτική αποτελεί τη ναυτική εκδοχή των προσπαθει

ών των πολιορκημένων Πλαταιέων να ρίξουν πέτρες και βα ριά αντι κείμ ενα πάνω στους πολιορκητικούς κριούς των Πελοποννησίων.

15. Για τις διάφορες mυχές της σύγκρουσης ανάμεσα σε τριήρεις, βλ. 2.90.6 και 8.105.1. Πρβλ. 1.50.2 και 7.23.4. Για τον αριθμό των ναυτών που βυ θίζονταν με τα πλοία τους , βλ . τις λεmομέρειες για τις απώλειες των Σπαρτιατών στο όρος Άθως που παραθέτει ο Διόδωρος Σικελιώτης ,

13.41 .2-3.

Για τη ναυμαχία στο Νότιο και τις μεγάλες απώλειες σης

Αργινούσες, βλ. Διόδωρος Σικελιώτης,

13.100.3-5 αντίστοιχα . Για τις ε 13.46. 16. Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, 34.1. Πρβλ . Ξενοφώντας , Ελληνικά , 1.7.35. Η άρνηση των Θηβαίων να επιστρέψουν τις σορούς των 1.000 νισχύσεις , βλ . Διόδωρος Σικελιώτης,

οπλιτών μετά τη μάχη του Δηλίου -οι οποίες έμειναν εκτεθειμένες για πολλές ημέρες στο φθινοπωρινό ήλιο- θεωρήθηκε επίσης ως ύβρις και , ίσως, προέτρεψε τον Ευριπίδη να γράψει τις Ικέτιδες, μια τραγωδία στην οποία οι Αθηναίοι με επικεφαλής τους το μυθικό ήρωα Θησέα πολεμούν εναντίον των Θηβαίων για τον ατιμωτικό τρόπο που φέρθψαν στις σο ρούς των Επτά επί Θήβας . Βλ .

Hanson, Ripples,

σ.

187-88.

ΣΗΜΕ1ΩΣΕΙΣ

653

17. Ξενοφώνιας Ελληνικά, 2.1.31-2. Ο Πλούταρχος (Biot Παράλληλοι, . Αλκι βιάδης ., 37.3) ισχυρίζεται ότι 3.000 εκτελέστηκαν, ενώ ο Παυσανίας (9.32.9) αναφέρει ότι ήταν 4.000. Ο Λύσανδρος είχε αποδείξει , πολύ πριν από το 404, ότι ήταν ένας από τους πιο βάναυσους Σπαρτιάτες στρατη γούς . Ήταν άμεσα υπεύθυνος για τη δολοφονία 340 κατοίκων της Μι λήτου , όταν πριν από μερικά χρόνια είχε προσπαθήσει να υπονομεύσει το δημοκρατικό πολίτευμα (βλ. Ξενοφώνιας, Ελληνικά,

1.6.12 και Πλού 8). Για τις εκτελέσεις αιχμαλώτων Van Wees, Greek Wαrfαre , σ . 216-17.

ταρχος , Βίοι Παράλληλοι, «Λύσανδρος. ,

που απεικονίζονιαι σε αγγεία, βλ.

18. Για τη δράση του Λύσανδρου μετά τη

ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς,

βλ . Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, « Λύσανδρος .,

14.

Το

404

οι Σπαρ

τιάτες ήταν βέβαιοι για τη νίκη το υς και δεν έβλεπαν για ποιο λόγο, ύ στερα από την καταστροφή του ' αθηνα'ίκού στόλου, δε θα έπρεπε να

προβούν σε πράξεις ανιεκδίκησης , δεδομένων των πολλών αδικιών που

είχαν διαπρόξει στο παρελθόν οι Αθηναίοι.

19. 1.50.1

και

2.90.5-6.

Συχνά οι συγκρούσεις ανάμεσα σε τριήρεις δεν εί

χαν τη μορφή μιας ναυμαχίας , αλλά ήταν συνδυασμένες στρατιωτικές επιχειρήσεις στην ξηρά και στη θάλασσα, καθώς μονάδες πεζικού μά χονιαν στις ΚΟνΙινές ακτές με την προσδοκία ότι πολλά πλοία θα εξό κειλαν στην ακτογραμμή

-

και , δεδομένου ότι οι άνιρες των πληρωμά

των ήταν σχεδόν ανυπεράσπιστοι, αποτελούσαν εύκολη λεία για τους ο πλίτες που καιροφυλακτούσαν.

20.

Βλ .

Strauss,

" Perspectίves » , σ.

275-76,

όπου αναλύονιαι με συναρπα

στικό τρόπο οι λόγοι για τους οποίους η πολιτεία δεν απέτιε στους νε κρούς Αθηναίους ναύτες τις ίδιες τιμές με εκείνες που απέδιδε στους πεσόνιες οπλίτες. Η αιτία δεν ήταν μόνο η εγγενής δυσκολία να ανα

κτηθούν οι σοροί και να καταμετρηθούν με ακρίβεια οι απώλειες, αλ λά και η γενική προκατάληψη σε βάρος των κατώτερων τάξεων , από τις οποίες προέρχονιαν οι άνιρες των πληρωμάτων του στόλου . Για ένα πα ράδειγμα ναυμαχίας στην οποία οι περισσότεροι άνιρες

nou βρίσκονιαν

στα καταστρώματα σκοτώθηκαν από μια βροχή από πέτρες , βλ . Διό

δωρος Σικελιώτης , 13.78.3-5. 21 . Πρβλ. 2.24.2. Η παράνοια που ακολούθησε ύστερα από την αρχική δια φυγή του γερμανικού θωρηκτού Μπίσμαρκ το 1940, αλλά και ο Φόβος για

654


τα μεγάλα ιαπωνικά θωρηκτά μετά το Περλ Χάρμπορ το

1941 ήταν εύ

λογες αντιδράσεις ύστερα από τόσο μονοδιάστατες νίκες στη θάλασσα: όταν ένας στόλος αποκτήσει τη φήμη ότι βυθίζει με ευκολία τα εχθρι

κά πλοία, η ευκινησία που παρέχουν οι θάλασσες και η έλλειψιι μιας α ξιόπιστης αποτρεmικής δύναμης καθιστούν βέβαιο ότι μπορεί να κά νει ό,τι θέλει .

22.

Για τις επιτυχίες του Φορμίωνα , βλ. 2.87.3-4. Για τον Ερμοκράτη , βλ. 4.63.1 . Η ανωτερότητα των Αθηναίων επιτεύχθηκε στα πενήντα χρόνια

που μεσολάβησαν από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας μ~xpι την έναρξη του Πελοποννησιακσύ Πολέμου, όταν ο αθηναϊκός στόλος κατάφερε με τη

σχεδόν αδιάλειπτη δράση του να δημιουργήσει και να επεκτείνει την α θηναϊκή ηγεμονία στο Αιγαίο και στην Ιωνία .

23.

Για τα σχόλια του Θουκυδίδη σχετικά με τον Φορμίωνα και για την αλ λαγή της νοοτροπίας απέναντι στον αθηναϊκό στόλο, βλ.

2.88.3,2.89.511. Πρβλ . 8.106.1-4. 24. Strauss, Aehens Alter, σ . 78-81, όπου υποστηρίζει ότι η ολιγαρχική στά ση του 403 και ο σχετικός περιορισμός της ισχύος του δήμου μετά τον πόλεμο ενδέχεται να ήταν αποτέλεσμα των τεράστιων απωλειών που εί χαν υποστεί οι προερχόμενοι από τις φτωχότερες τάξεις Αθηναίο ι ναύ τες, οι οποίοι προς τα τέλη του πολέμου ήταν πλέον αριθμητικά λιγό τεροι από τους οπλίτες.

25. 6.31.

Πρβλ .

3.17

(το

428

ο εν υπηρεσία στόλος απαρτιζόταν από

250

πλοία). Ο Θουκυδίδης περιγράφει με ενάργεια την αντιζηλία ανάμεσα στους τριηράρχους του αθηναϊκού στόλου που συγκροτήθηκε για τη Σι κελική Εκστρατεία (πρβλ., ιδίως,

6.3 1.2-3). Η

πολύπλοκη διάσταση του

λειτουργήματος της τριηραρχίας αναλύεται διεξοδικά στα Atheniαn

Gabrielsen,

Fleet , σ . 105-45 και Jordan, Athenian ΝαυΥ, σ. 61-111 -

ένα σύ

στημα που καταλύθηκε εξαιτίας των τεράστιων δαπανών και των απω λειών στη διάρκεια ου Πελοποννησιακού Πολέμου, και αναδιοργανώ θηκε ριζικά τον 40 αιώνα. 26. Στο Morrison, Coates και Rankov, Atheniαn Trirerιιe, σ. 179-230 και 11517, εξετάζονται μερικά χωρία των αρχαίων κειμένων που αποκαλύ mouv πόσο δύσκολη ήταν η υπηρεσία στις τριήρεις - και τα εντυπω σιακά μέτρα που υιοθετούσε το πολεμικό ναυτικό για να διασφαλίσει


655

ότι οι άντρες των πληρωμάτων θα ήταν έμπειροι και σε καλή φυσική Kατάσrαση .

27. Αισχύλος, Πέρσαι, 396 (μτφ.

Τ. Ρούσσος , εκδ. « Κάκτος », Αθήνα ,

1991).

Για χωρία σrα οποία ο Θουκυδίδιις επιβεβαιώνει την αξία των ναυτικών ικανοτήτων και το μονοπώλιο των Αθψαίων ως προς αυτές τις ικανό τητες πριν από τον πόλεμο , βλ., για παράδειγμα ,

1.3 1.1 , 1.35.3, 1.80.4, 1.142.6-9 και 3.115.4. Για την υπεροχή των Αθηναίων , βλ . Ξενοφώντας ,

Αθηνmων Πoλιτεiα,

28.

1.19-20.

« Μύλωνας ποικίλους »: Αριστοτέλης, Ρητορική,

1411

Α24 (μτφ . Δρ. Η .

Π. Νικολούδη, εκδ . « Κάκτος », Αθήνα). Για τα ονόματα των τριήρεων :

Jordan , Atheniαn ΝαυΥ,

σ.

277

και SΙΓauss ,

«TI'ireme», σ . 318-19. Πολ

λοί μελετητές θεωρούν ότι ο συγχρονισμός ανάμεσα σroυς κωπηλάτες , που ήταν κυρίως ακτήμονες και φτωχοί, αποτελούσε μια πολύτιμη πο λιτική εμπειρία που ενίσχυε την ενότητα και την πολιτική συνοχή των κατώτερων τάξεων της Αθήνας. Η πειθαρχία , που ήταν αναγκαία για

να κωπηλατούν ταυτόχρονα, ενίσχυε ενδεχομένως την αλληλεγγύη του « ναυτικού όχλου » σrψ Εκκλησία του Δήμου

-

ή και το αντίθετο . Για

την ιδεολογική πτυχή της ναυτικής υπηρεσίας , βλ. , για παράδειγμα ,

Strauss>

« ΤΓίre me » , σ.

319-22.

Εύλογα αναρωτιέται κάποιος αν η αλ

ληλεγγύη ανάμεσα σroυς φτωχούς, την οποία απαιτούσε η υπηρεσία σrις τριήρεις, είχε συνέπειες σrιιν ολιγαρχική Κόρινθο ή στον πελο ποννησιακό σrόλo . Για τις ανταρσίες σroν πελοποννησιακό στόλο, βλ .

29.

8.78-80. 2.89.8-9, για τη δημηγορία του Αθηναίου ναυάρχου Φορμίωνα , σrην

Βλ.

οποία επισημαίνει τις βασικές τακτικές των τριήρεων . Οι συγκρούσεις ανάμεσα σroυς σrρατιώτες των Kατασrρωμάτων αναφέρονται συχνά ως

συμπλοκές «σύ μφωνα με τα παλιά » [παλαιώ τρόπω] (π . χ .

1.49.1), κάτι που

υποδηλώνει ότι οι πραγματικές ναυτικές ικανότητες ήταν μια σχετικά πρόσφατη και, κυρίως, αθηναϊκή επιδεξιότητα, η οποία έδινε έμφαση

σroν εμβολισμό και σrην ευκινησία, και με βάση την οποία εξελίχθη καν τακτικές που δεν περιορίζονταν σrην πλευρική προσέγγιση του ε χθρικού πλοίου και σrην προσπάθεια κυρίευσής του . Για την ανωτερό τητα των Αθηναίων σrην κωπηλασία: Διόδωρος Σικελιώτης, 13.40. 30. Για το σπάmμο των κουπιών, βλ . Διόδωρος Σικελιώτης, 13.78 κα( 13.99.3-

656


4.

Για τις φυσικές παραμέτρους αυτής της πολύπλοκης τακτικής , βλ .

Morrison , Oαred Wαrships, σ.

31.

368-69.

Οι σιδερένιες αρπάγες ονομάζοvrαν συχνά « στδερένια χέρια» και μνη μονεύοvrαl σε όλες σχεδόν τις περιγραφές ναυμαχιών. Για τη χρηστμο ποίησή τους, βλ. Διόδωρος Σικελιώτης ,

13.67.2-3

και

13.78. 1 Για τις

εκ

του συστάδην συμπλοκές με σκοπό την κυρίευση μιας τριήρους, βλ. Διό δωρος Σικελιώτης,

13.45-6.

32. Για μια παραστατική περιγραφή των ναυμαχιών στη Σικελία , βλ . 7.702 και , ιδίως , Διόδωρος Σικελιώτης , 13.9.3. « Kαταrιλφ.:τι'Κ6ν » : -Διόδωρος Σικελιώτης , 13.45.8. Το γεγονός ότι ένας τόσο μεγάλος αθηναϊκός στό λος -που μέχρι τότε ηταν σχεδόν αήπητος- ναυμάχησε τόσο κοvrά στην ακτή και ενώπιον δεκάδων χιλιάδων αντρών, αλλά και το γεγονός ότι α

πό την επιτυχία του εξαρτιόταν η σωτηρία

40.000 αvrρών που βρίσκο

vrav 1.300 χιλιόμετρα μακριά από την πατρίδα τους, κατέστησε τη ναυ μαχία αυτή ένα από τα αγαπημένα θέματα των ιστορικών και , ίσως, την

πιο διάσημl1 και διεξοδικά καταγεγραμμένl) θαλάσσια σύγκρουση στην αρχαιοελληνική γραμματεία. Για τα επακόλουθα της ναυμαχίας, βλ .

Διόδύ)Ρος Σικελιώτης,

13.100.

33 . «Όθεν αι τριήρεις αχ καλαί.

(που προφανώς σήμαινε τόσο τα πληρώματα

όσο και την κατασκευή τους): Αριστοφάνης , Όρνιθες,

108

(μτφ . Τάσου

Ρούσσου, εκδ . «Κάκτος», Αθήνα) . Στο [ΞενοφιJ)vrας], Αθηναίων Πολιτεία,

1.19, επαινείται

φειδωλά η ναυτική ικανότητα των Αθηναίων . Για διά

φορα χωρία του Θουκυδίδη, συμπεριλαμβανομένων και των σχολίων του Βρασίδα , στα οποία αντικατοπτρίζοvrαι οι διαφορές στη ναυτική στρατηγική των Σπαρτιατών και των Αθηναίων, αλλά και οι παράμε τροι κάτω από τις οποίες επιχειρούσαν οι δύο στόλοι, βλ.

2.87.5-7.

Πρβλ.

2.83.3,2.94,3. 13.3,3.32.3. Πρβλ. 4.25.2-6. 34.7.34.4-8 και 7.36.5. Η έννοια ότι η ισοπαλία ισοδυναμούσε με νίκη ίσχυε επίσης και για τις χερσαίες μάχες στις οποίες συμμετείχαν Σπαρτιάτες .

Στη Σφακτηρία οι Αθηναίοι υπερτερούσαν αριθμητικά κατά πολλές χι λιάδες άvrρες, όμως η παράδοση λίγων εκατοvrάδων Σπαρτιατών συ γκλόνισε τον ελληνικό κόσμο και αποτέλεσε μια πληγή που επουλώθη κε μόνο μ ετά τη νίκη στη μάΧl1 της Μαvrίνειας , έπειτα από εφτά χρό νια .

657


35.

Ξενοφώνως , Ελληνικά,

1.6.33. Φαίνεται

ότι σε καμία από τις χερσαίες

μάχες της κλασικής εποχής για τις οποίες διαθέτουμε στοιχεία δεν ε

πέζησε ο στρατηγός του οποίου ο στρατός ηπήθηκε . Ωστόσο, υπάρ χουν αρκετές περιmώσεις στον Πελοποννησιακό Πόλεμο όπου ηπη μένοι ναύαρχοι κατάφεραν να διαφύγουν παρά την καταστροφή του στόλου τους. Ο Δημοσθένης, ο Νικίας και ο Κόνων είχαν κατά καιρούς επιβιώσει ύστερα από καταστρεmικές ήπες σε ναυμαχίες . Για τις προ

ετοιμασίες του Κόνωνα, βλ . Διόδωρος Σικελιώτης,

36.

13 .77.

Για τα πληρώματα και την ποιότητα των κωπηλατών, βλ. τα σχόλια του Θουκυδίδη στα

7.3 1.5. Πρβλ . 7.18.3 και 7.19.3. 37. Ήρεμα νερά: Βιτρούβιος, 4.43. Η περιγραφή του Θουκυδίδη για τη ναυμαχία στον Κορινθιακό Κόλπο: 2.84.3-4. Βλ . Διόδωρος Σικελιώτιις, 13.46.4-6 για την τρικυμισμένη θάλασσα στον Ελλήσποντο. Η μεγάλη νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480) οφειλόταν πιθανότατα στο γε 7.14.1-2

και

γονός ότι οι ελληνικές τριήρεις εμβόλιζαν τα πλοία του Ξέρξη πιο απο τελεσματικά και πιο γρήγορα από τις προσπάθειες των περσικών πλη ρωμάτων να τις πλευρίσουν και να τις κυριεύσουν. Επομένως, η νίκη εί

χε ως αποτέλεσμα οι Αθηναίοι να εμπιστεύονται ΤΙ)V ευελιξία και τον εμ βολισμό , μια τακτική που δεν υπήρξε πάντα σωτήρια στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου.

38. Για τους σημερινούς υπολογισμούς σχετικά με τους παράγοντες που μεί ωναν την ταχύτητα των τριήρεων, βλ . Morrison, Oared Warships , σ . 32627. 39. Για την κούραση , βλ . 7.40.4-5. Για τον ανεφοδιασμό, βλ. 7.4.6. Για τους Αιγός Ποταμούς, βλ . Ξενοφώντας , Ελληνικά, 2.1.15-28. Δεδομένων των σημερινών πλαισίων στα οποία διεξάγεται ο ναυτικός πόλεμος, είναι

δύσκολο να εκτιμήσουμε πλήρως σε ποιο βαθμό η κούραση των ναυτι κών συσχετιζόταν με το χερσαίο πόλεμο

-

καθώς , δεδομένου ότι έπρε

πε να βρεθεί νερό για τους άντρες των πληρωμάτων και να βγουν τα

πλοία στη στεριά , η ασφάλεία των ναυτών εξαρτιόταν από τους στρα τιώτες που επέβαιναν στα πλοία , αλλά και από τις φίλιες δυνάμεις οι ο ποίες υπήρχαν στις ακτές. Για την ανάγκη ύπαρξης βάσεων , βλ . τα τεκ

μήρια που παρατίθενται στο

40.

Βλ .

Casson , Ships αΜ

AmiL, Athens αΜ lhe Sea , σ. 53-54. 70-3, για τα προβλήματα ανεφοδια-

Seαfαring, σ .

658


σμού ενός στόλου τριήρεων . Για τη μοίρα του στόλου του Λάμαχου στον ποταμό Κάλη , βλ. Διόδωρος Σικελιώτης ,

41 . Τα

12.72.5.

κύτη των σκαφών χρειάζονταν συνεχώς επισκευές και, για αυτό το

λόγο , έπρεπε να καθαρίζονται και να επιδιορθώνονται πρόχειρα . Βλ. Ξε νοφώντας , Ελληνικά , Ι. 5.10-11.

42 . Π . χ., 7.1.1 και 7.39.2. Αυτός ακριβώς ο πανάρχαιος φόβος της εξάρτη σης από φιλικά λιμάνια για τον ανεφοδιασμό εξηγεί τις πιο πρόσφατες εξελίξεις στη ναυπήγηση πολεμικών σκαφών

-

των αεροπλανοφόρων

και των υποβρυχίων που κινούνται με πυρηνική ενέργεια και, θεωρητι κά, σπάνια χρειάζεται να ελλ ιμενίζονται , δεδομένου ότι η καύσιμη ύλη για τη μετακίνησή τους είναι σχεδόν ανεξάντλητη, το πόσιμο νερό α

ποτελεί υποπροϊόν του τρόπου προώθησής τους, και τα τρόφιμα μπο ρούν να μεταφέροντα ι με βοηθητικά μεταγωγικά πλοία.

43.

Για την εικόνα που παρουσίαζε ο Π ε ιραιάς , βλ . Πλούταρχος , Βίοι Πα ράλληλοι, « Θεμιστοκλής»,

2.6. Για τα παράπονα του Νικία, βλ . 7.12.5. Για 300 πολεμικά πλοία βλ. Ανδοκίδης, Πε ρΕ της Εφήνης, 7 και Αισχίνης, ΠερΕ παραπρεσβείας, 174. Για τον αθηναϊκό νόμο που επέβαλλε ΤΙ1 ναυπήγηση 20 τριήρεων κάθε έτος, αλλά και για τη φθορά του κύτους των σκαφών , βλ . Arnit, Athens αΜ the Sea , σ. 27-28. την απόφαση να ναυπηγηθούν

44. Για το διάσημο ταξίδ ι της «δεύτερI1ς» τριήρους, της οποίας το πλήρω μα κωπηλατώντας χωρίς διακοπή προσπάθησε να προλάβει την πρώ τη τριήρη ώστε να ακυρωθεί η απόφαση για τις θανατικές καταδίκες,

βλ.

3.49. Πρβλ. 8.1Ο Ι . Για τα εξαντλημένα πληρώματα, βλ . Διόδωρος Σι 13.77 .3-5.

κελιώτης,

45.

Βλ . το διάσημο χωρίο στο Πλούταρχος , Βίοι Παράλληλοι, «Θε μιστοκλής »,

4.3 και Πλάτωνας , Νόμοι, 4.706B-C. Πρβλ. Jordan, Atheniαn ΝαυΥ, σ . 18-20. 46. Για τη συντήρηση, βλ . 2.94.3-4. Βλ . Morrison, Coates και Rankov, Athenian Trireme, σ. 179-230, για το πόσο περίπλοκο και εύθραυστο εί ναι το σημερινό αντίγραφο της τριήρους, και σ. 102-06 για δυνητική ταχύτητα μιας τριήρους.

47. Για τη φειδωλή παραδοχή, από έναν συντηρητικό της αρχαιότητας, των πλεονεκτημάτων που είχε ένα ναυτικό κράτος, βλ . [Ξενοφώντας], Αθη ναίων Πολιτεία,

2.2-4.

Σε γενικές γραμμές, η δαπάνη για τη μεταφορά α-

659


γαθών με πλοία σων αρχαίο κόσμο ισοδυναμούσε με το ένα δέκατο του κόστους της διά ξηράς μεταφοράς τους.

48.2.94.1

Προφανώς, η ιδέα ότι μια μικρή δύναμη Πελοποννησίων επι

δρομέων θα μπορούσε να εισβάλει λάθρα στο λιμάνι του Πειραιά, να καταστρέψει τριήρεις και να εμποδίσει την είσοδο εμπορικών πλοίων τρόμαζε τους Αθηναίους όσο και η εισβολή των

60.000

Πελοποννησίων

στην Απική.

49.

Αριστοφάνης, Αχαρνής,

544-54.

[Ξενοφώντας], Αθηναίων Πολιτεία,

1.2-3 .

Αυτός ο ανώνυμος μεμψίμοιρος απαριθμεί τους τρόπους με τους οποί ους στα ναυτικά κράτη οι « χειρότεροι » των ανθρώπων απολαμβάνουν

πολλά οφέλη: οι ναυτικές δυνάμεις μπορούν να ελέγχουν την εισαγωγή προϊόντων σε άλλα κράτη' μπορούν να πραγματοποιούν επιδρομές και να αποχωρούν πολύ πιο εύκολα από τις δυνάμεις του πεζικού, και οι στρατιωτικές τους επιχειρήσεις έχουν πολύ μεγαλύτερη εμβέλεια' οι στό λοι τους τους επιτρέπουν να αναmύξουν το εμπόριΟ' και είναι εξοικει ωμένες με μια πολύ μεγαλύτερη ποικιλία ανθρώπων . Για την πολύπλο

κη φύση της στάσης του

411 στην Αθήνα, βλ . Ιίηtoιι, Violence, σ . 135-

55. 50. Ξενοφώντας, Ελληνικά, 2.2.14-15. Ύστερα από τον πόλεμο οι Αθηναίοι όχι μόνο ανοlκοδόμησαν τα τείχη που είχε κατεδαφίσει ο Λύσανδρος,

αλλά κατασκεύασαν συμπληρωματικά οχυρωματικά έργα στη μεθόριο , θέλοντας ενδεχομένως να καταδείξουν με ακόμα μεγαλύτερη έμφαση ότι θα αρνιόντουσαν να πάρουν μέρος σε εκ παρατάξεως μάχες ανάμεσα σε φάλαγγες οπλιτών , χωρίς αυτό να συνεπάγεται ότι θα άφηναν τις σο δειές τους στο έλεος των ξένων εισβολέων. Βλ.

551-66, για την

Ober, Fortress Attica, σ. 40 αιώνα και

αμυντική νοοτροπία που κυριάρχησε τον

γεννήθηκε από τις απογοητεύσεις των Αθηναίων στη διάρκεια του Π ε λοποννηmακού Πολέμου .

51.

Για ένα σχόλιο του Θουκυδίδη σχετικά με τις ναυτικές δαπάνες, βλ .

2.62.2-2. Δεν

πρέπει, ίσως, να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι στη διάρ

κεια του Ψυχρού Πολέμου οι Ηνωμένες Πολιτείες, χάρη στον ανώτερο στόλο τους , μπορούσαν πολύ πιο εύκολα να προεκτείνουν την ισχύ τους

και να. επεμβαίνουν κατά μήκος των συνόρων της Σοβιετικής Ένωσης, είτε στην Κορέα είτε στο Βιετνάμ είτε στη Μέση Ανατολή , σε σχέση με

660


τη δυνατότητα των Ρώσων να επεκτείνουν την ε πιρροή τους στη Λατι

νική Αμερική, πέρα από το προκεχωρημένο φυλάκιό τους στψ Κούβα.

52.

Ο Meiggs, Atheniαn. Empire, σ. 104-08, θεωρεί ως κατώτερο αριθμό τις 50 τριιΊρεις και ως ανώτερο τις 200, και συνάγει ότι είναι ενδεχομένως σωστό το συμπέρασμα του Θουκυδίδη πως στην Aίyumo χάθηκαν 200 τριήρεις - πιθανότατα, όμως, μόνο 10.000 από τους 40.000 ναυτικούς που σκοτώθηκαν ήταν Αθηναίοι πολίτες.

53.

Για τη σωρεία των απόψεων εναντίον του ναυτικού , βλ . , δειγ ματολη πτικά ,

6.24.3' [Ξενοφώντας], Αθηναίων Πoλπεiα, 1.2, 10-1 2· Πλάτωνας, Νό 704D, 705Α, 7068 και 707Α ' Αριστοτέλ η ς, Π ολι,τικά, 1 327ΑΙΟ 132786. Ένας από τους ελάχιστους κλασικούς συγγραφείς που ε κφρά

μο!,

ζει βαθιά αισθήματα συμπάθειας για τους Αθηναίους κωπηλάτες του δεύτερου μισού του 50υ αιώνα είναι ο Αρ ιστοφάνης (βλ , για παράδειγ μα , Ιππής,

545-610, Βάτραχο! , 687-705

και Αχαρνής,

677-78).

54, Για τις οικονομικές δυσχέρειες της Αθήνας, βλ. Meiggs, Atheniαn EIlιpire, σ , 320-39. Όπως ίσχυε για πολλές πτυχές της αθηναϊκής δημοκρατίας , υπήρχε ένα παράδο ξο στην καρδιά του φορολογικού συστήματος: οι

πλούσιοι Αθηναίοι, που μισούσαν τους φτωχούς, αποκτούσαν κύρος ε ξοπλίζοντας πλοία και προσλαμβάνοντάς τους για να υπηρετήσουν σε αυτά, ενώ οι εύποροι που ζούσαν στις φόρου υποτελείς ή συμμαχικές πό λεις-κράτη υποχρεώνονταν, εν είδη φορολογίας, να επανδρώνουν ένα

στόλο που τους εμπόδιζε να αποκτήσουν τον έλεγχο στις πόλεις τους .

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

9

Ι , Σε μερικές περιmώσεις η αύξηση κατά έναν οβολό στους μισθούς των πλη

ρωμάτων, που συνήθως ήταν τρεις ή τέσσερις οβολοί ημερησίως, είχε σημαντικές συνέπειες στα αντίστοιχα μεγέθη του αθηναϊκού και του σπαρτιατικού στόλου. Φαίνεται ότι οι Αθηναίοι κρατούσαν τους μισθούς των κωπηλατ(δν στο μάλλον χαμηλό επίπεδο των τριών οβολών ημερη

σίως αντί της βέλτιστης αμοιβής της μιας δραχμής , θεωρώντας ότι μια ενδεχό μενη ευημερία των τάξεων από τις οποίες προέρχονταν οι κω πηλάτες θα είχε ως αποτέλεσμα να σταματήσουν να κωπηλατούν εξαι-

661


πας των δύσκολων συνθηκών. Για τις αμοιβές των ναυτικών , βλ.

Morrison, Coates

και

Rankov, Atherι,iαn Trireme,

σ.

118-22.

2. • Ούτε χρήματα στο δημόστο ταμείο . : 8.1.2. Ο Διόδωρος Σικελιώτης (13.37.1) ισχυρίζεται ότι ο πόλεμος δεν τέλειωσε το 413, εξαιπας της α νάκλησης του Αλκιβιάδη και των προσπαθειών του να αποτρέψει τους Πέρσες να βοηθήσουν τους Σπαρτιάτες . Ο Θουκυδίδης πίστευε ότι οι

Αθηναίοι φοβόντουσαν μήπως οι Συρακούστοι, ύστερα από τη νίκη τους στο Μεγάλο Λιμάνι, καταπλεύσουν στον Πειραιά . Όμως, τίποτα στο ναυτικό παρελθόν των Συρακουσίων δε δείχνει ότι ήταν ικανοί για ένα διάπλου

1.300 χιλιομέτρων -

ενώ επιπλέον υπήρχε η πιθανότητα να υ

ποστούν στο λιμάνι της Αθήνας μια πανωλεθρία παρόμοια με εκείνη των Αθηναίων στο δικό τους λιμάνι. Στην πραγματικότητα , οι Συρα κούσιοι ενεπλάκησαν σύντομα σε έναν εμφύλιο πόλεμο, φοβόντουσαν μια καρχηδονιακή επίθεση και δεν ε(χαν διάθεση να στείλουν πολύτι μους πόρους σε μια τόσο μακρινή απόσταση .

3. 2.65.11-12. Στη διάρκεια του Αρχιδάμειου Πολέμου , ο αθηναϊκός στόλος επιχειρούσε κυρίως στις ακτές της Πελοποννήσου και στον Κορινθια κό Κόλπο, όπου τυχόν αποτυχίες είχαν ως μοναδική συνέπεια την ακύ

ρωση επιπλέον επιθετικών ενεργειών. Ο Ιωνικός Πόλεμος διεξήχθη σε ένα εντελώς διαφορετικό θέατρο πολεμικcδν επιχειρήσεων, όπου μια σημαντική ήπα θα έθετε σε κίνδυνο το εμπόριο της Αθήνας , αλλά και την εισαγωγή δημητριακών και την εισροή εσόδων από τις φόρου υπο τελείς πόλεις.

4.

Ξενοφώντας, Ελληνικά ,

1,1 ,25-26.

Ο Ξενοφώντας εκθέτει την πάγια άπο

ψη των Περσών ότι οι πόλεμοι κερδίζονται μόνο μέσω των υλικών πλε ονεκτημάτων, μια θέση που ήταν τόσο εξωπραγματικι] όσο και η παλιά σπαρτιατική αυταπάτη ότι μόνο το θάρρος και η πειθαρχία μπορούν να

εξασφαλίσουν τη νίκη.

5.7.39.2. Σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη (13.10.1-3), ο Αριστ(ωνας συ νειδητοποίησε ότι, στο σχετικά περιορισμένο χώρο του λιμανιού, το μει ονέκτημα της μειωμένης ταχύτητας και ευκινησίας εξαιτίας των μικρό

τερων σε μήκος κουπιών αντισταθμιζόταν από τις αυξιιμένες πιθανό τητες να βυθίζουν με ένα μόνο μετωπικό πλήγμα τα εχθρικά πλοία .

6. Ξενοφώντας , Ελληνικά , 1.6.3-4. Ο

Θουκυδίδης θεωρούσε ότι η αδέξια α-

662


vrίδραση των Πελοποννησίων και η αποτυχία τους να κεφαλαιοποιήσουν την πανωλεθρία των Αθηναίων σιη Σικ ελία, σε συνδυασμό με την ε κ πληκτική αποκατάσιαση της αθηναϊκής ισχύος , αποτελούσε μια από

δειξl} ότι οι δημοκρατίες μπορούσαν να υφίσιανται κατασιροφές, αλ λά και να τις αντιμετωπίζουν με έναν τρόπο που ήταν αδιανόητος σια ολιγαρχικά πολιτεύματα . Βλ .

7.

Ξενοφώντας , Κύρου Ανάβασις,

8.1.3-4. Πρβλ . 7.28 και 8.96.4-5 . 1.2.9. Πολλοί από τους άντρες που

πολέ

μησαν σιην τελευταία δεκαετία του πολέμου κατέληξαν να υπηρετούν

ως μισθοφόροι σιο μεγάλο σιρατό του Κύρου του Νεότερου , που και ο ίδιος είχε ενεργή ανάμειξη σιον Ιωνικό Πόλεμο . Η πανελλήνια προέ λευση των Μυρίων και οι προσδοκίες τους για υψηλούς μισθούς αντι κατοmρίζουν τη φύση των τελευταίων ετών του Πελοποννησιακού Πο

λέμου , καθώς χιλιάδες Έλληνες υπηρέτησαν σιο σπαρτιατικό σιόλο για να εισπράττουν τους υψηλούς μισθούς που καταβάλλονταν χάρη σια περσικά κεφάλαια.

8.

Για αυτές τις ναυμαχίες , βλ . 8 . 1Ο,

8.4 1-2, 8.61

και

8.95.

Για μια ακόμα

φορά , όπως και μ ετά τι}ν Ι1ττα τους σιη Σικελία , οι Αθηναίοι φοβό ντουσαν μήπως οι Πελοποννήσιοι καταπλεύσουν σιον Πειραιά

-

ένας

μόνιμος φόβος που υλοποιήθηκε μόνο ύσιερα από την τελική ήττα της Αθήνας σιους Αιγός Ποταμούς . Πρβλ . 8.96.2-3. 9. 8.104-6. Διόδωρος Σικελιώτης , 13.39-40. Για μια περιγραφή της μάχης , βλ. την ανάλυση σιο MOlTison, Coates και Rankov, Atheniαn Trirerne, σ . 81 -84. Είναι πιθανό ότι , σε αυτές τις τ ελευταίες ναυμαχίες του Ιωνικού Πολέ μου , ο αριθμός των απωλειών αυξήθηκε (βλ. , π.χ. , Θουκυδίδl1ς

8.95), καθώς

και τα δυο μέρη ολοένα και πιο σπάνια συλλαμβάνανε αιχ

μαλ6'nους, σιις κοντινές ακτές δεν υπήρχαν συνήθως φίλιες δυνάμεις πεζικού , και ο περιορισμένος αριθμός των ικανών Αθηναίων κωπηλα

τών είχε μετατραπεί σε μια ΠΙ1Υή ανησυχιών : η θανάτωση αιχμαλώτων ή τραυματισμένων ναυτικών θεωρούνταν πια ως μια από τις συνισιώσες της ευρύτερης σιρατηγ ική ς του Πελοποννησιακού Πολέμου.

10.8.106.2. Υπάρχουν

μερ ικές παράμετροι που αποτελούσαν κοινό τόπο ,

ύσιερα από τις σημαντικές μάχες ή ναυμαχίες , σιις οποίες ε ίχ ε συμμε

τάσχει ο αθψαϊκός σιρατός ή ο αθηναϊκός σιόλος : απροσδόκητη αι σιοδοξία ή απογοήτευση που δεν αντισιοιχούσε πάντα σιην πραγματι-


663

κή κατάστασl1 , όπως αυτή είχε διαμορφωθεί στα πεδία των μαχών ' α πότομες αλλαγές στο πολίτευμα (η αποκαλούμενη Βουλή των

400, το

συμβουλευτικό σώμα των 5.000 και οι Τριάκοντα Τύραννοι αναδύθl1καν ύστερα από ήπες των Αθηναίων) ' και , τέλος , η Εκκλησία του Δή μου εγκωμίαζε ή έστρεφε την οργή της εναντίον των στραιηγών , όπως αποδε ικνύουν οι σταδιοδρομίες του Κλέωνα, του Δημοσθένη , του Αλκι βιάδη και του Θρασύβουλου. Ι

1. Ξενοφώντας , Ελληνικά, Ι .1. Ι 4. Θεωρητικά , μια χερσαία δύναμη , που δεν είχε οικονομικούς πόρους, μπορούσε να συνεχίσει να πολεμά για κά ποιο διάστημα , δεδομένου του γεγονότος ότι οι οπλίτες αγόραζαν οι ί

διοι τις πανοπλίες τους , μπορούσαν να λεηλατούν την ύπαιθρο για την εξεύρεση τροφής , και ίσως να υπηρετούσαν χωρίς να πληρώνονται, κα θώς, προστατεύοντας τις σοδειές τους, εξυπηρετούσαν τα προσωπικά τους συμφέροντα . Οι τριήρεις , όμως , αποτελούσαν δημόσια ιδιοκτη σία , και αν η ναυπήγησή τους ήταν δαπανηρή , η επάνδρωσή τους κό στιζε ακόμα περισσότερο .

12. Ξενοφ<δντας , Ελληνικά , 1.5.5-9. Σύντομα , οι πόλεις που ήταν φόρου υ ποτελείς στην Αθιινα άρχισαν να στασιάζουν σε ολόκληρο το Αιγαίο, ό πως , για παράδειγμα ,

11 Άνδρος . Βλ . Ξενοφώντας , Ελληνικά , 1.4.21.

13. Το σύντομο μήνυμα του Ιπποκράτη διαφέρει ριζικά από τη μακροσκε λή επιστολή του Ν ικία , στην οποία εξηγούσε τη δυσχερή θέση των Αθη ναίων στη Σικελία. Αντίθετα από τον Νικία , ο ΣπαρτιάΤΙ1ς αξιωματικός

δεν κάνει μια πραγματική αποτίμηση της καιάστασης και δε δίνει συμ βουλές . Βλ. Ξενοφώντας , Ελληνικά ,

1.1 .24. Το μήνυμα αντικατοmρίζει

το « λακωνικό » ύφος : ακόμα και κάτω από τις πιο δύσκολες συνθήκες , η συγκίνηση και οι λεπτομερείς εξηγήσεις δεν παρεισφρέουν σε ένα ε πί σημο μήνυμα που αποστέλλεται σrην πατρίδα . Βλ. Διόδωρος Σικελιώ της ,

13.50-3, για ΤI1 ναυμαχία και τις σπαρτιατικές ειρηνευτικές προ

τάσεις μετά τ ην ήπα του πελοποννησιακού στόλου. Για τις συνθήκες κάτω από ης οποίες διεξήχθη η ναυμαχία στην Κύζικο , βλ .

ΡelΟΡοnn.esίαιι WaT, σ .

Lazel1by,

198-204.

14. Ξενοφώντας , Ελληνικά, 1.5.11-14. Διόδωρος ΣικελlώΤl1ς , 13.71. Πλού ταρχος , Β ίοι Παράλληλοι, «Αλκιβιάδης »,

35. Ένα με γάλο μέρος του προ

βλήματος που αντιμετώπιζαν οι Αθηναίοι ήταν το γεγονός ότι οι Σπαρ-


664

τιάτες είχαν πλέον ένα στρατηγό που ήταν εξίσου πανούργος με τον

Αλκιβιάδη και πολύ πιο ιχανός στο να εκμεταλλεύεται τους Πέρσες. Και καθώς ο Αλχιβιάδης είχε ήδη προδώσει τόσο τη Σπάρτη όσο και την Περσία, δεν του έμενε άλλη διέξοδος από την εξορία

-

και αυτή η έλ

λειψη επιλογών δεν του έδινε τη δυνατότητα να προσπαθήσει να πείσει την Εκκλησία του Δήμου . Δεν είναι τυχαίο ότι οι φιλόδοξοι Σπαρτιάτ ες στρατηγοί, όπως ο Λύσανδρος, ο Καλλικρατίδας και ο Γύλιππος, δεν ή

ταν κανονικοί Σπαρτιάτες, αλλά μόθακες, δηλαδή οι μητέρες τους δεν ή ταν Σπαρτιάτισσες, και είχαν υιοθετηθεί και ανατραφεί από κάποιον εύπορο Σπαρτιάτη

-

οι ικανότητές τους στον πόλεμο τους επέτρεψαν να

διακριθούν, καθώς εξαιτίας της καταγωγής τους δε θα είχαν πετύχει κά τι σημαντικό σε περιόδους ειρήνης.

] 5. Για την

έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού στην Αθήνα , την ήττα του Κό

νωνα στη Μυτιλήνη και την αύξηση της ισχύος του σπαρτιατικού στό λου, βλ. Ξενοφώντας, Ελληνικά , ρος 13.77-79. 229-34.

Για τις

1.6.15-18 και 1.6.24-25. Πρβλ. Διόδω Αργινούσες, βλ. Lazenby, Peloponnesiαrt Wαr, σ .

16. Ξενοφώντας, Ελληνικά, 1.6.26-34. Διόδωρος Σικελιώτης, 13.97-99. 17. Βλ. Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, 34.1 , για τη σπαρτιατική ε ιρηνευτι κή πρόταση μετά τη ναυμαχία στις Αργινούσες. Φαίνεται ότι, για μια α

κόμα φορά, ο Κλεοφώντας απέρριψε την πρόταση, απαιτώντας την ε πιστροφή όλων των πόλεων που είχε υπό την επικυριαρχία της στο πα

ρελθόν η Αθήνα.

18.

Ξενοφώντας , Ελληνικά,

2.1.28.

Η βελτίωση των Σπαρτιατών στη θάλασ

σα δε μείωσε τη μαχητική αξία του πεζικού τους , το οποίο παρέ μενε το πιο επίφοβο στον ελληνιχό κόσμο. Επομένως, αν ήταν ανόητη η ενέρ γεια των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς να βγάλουν τα πλοία τους σε μια απροστάτευτη ακτή και να στρατοπεδεύσουν σε ένα ανοχύρωτο στρατόπεδο τόσο μακριά από τη βάση ανεφοδιασμού τους, θα ήταν αυ τοκτονικό να εμπλακούν σε μια εκ παρατάξ εως μάχη , στην οποία οι ναύτες τους θα έ πρεπε να αντιμετωπίσουν τους Σπαρτιάτες δίπλα σε

τριήρεις που είχαν ανασυρθεί στην ξηρά .

19. Γα τις εκτελέσεις, βλ. Ξενοφώντας, Ελληνικά, 2.1.28. Διόδωρος Σικελιώ της, 13.106.6-8. Πλούταρχος, ΒτΌι Παράλληλοι, «Λύσανδρος» , 10-11. Επει-

ΣHMElΩΣEIΣ

665

δή κυριεύτηκαν

160 τριήρεις του αθηναϊκού στόλου , οι αιχμάλωτοι θα 32.000. Δε γνωρίζουμε πόσοι ήταν οι δού

πρέπει να υπερέβαιν αν τους

λοι και οι σύμμαχοι που οι Σπαρτιάτες τους άφησαν να ζήσουν ή πόσοι

ήταν οι Αθηναίοι που σκοτώθηκαν πριν από την παράδοση .

20.

Για τη ναυμαχία, βλ. Ξενοφώντας, Ελληνικά, λιώτης ,

2.1.18-28. Διόδωρος Σικε 13.105-6. Στην πιο καθοριστική ναυμαχία μετά τη ναυμαχία της

Σαλαμίνας οι θαλασσοπόροι Αθηναίοι ουσιαστικά ηττήθηκαν στην ξη ρά - πριν καν αρχίσει η σύγκρουση . 21 . Ξενοφώντας, Ελληνικά, 1.2.13. Ο ένας ξάδελφος πρόδωσε

μια μόνο φο

ρά και εκτελέστηκε, ενώ ο άλλος, παρόλο που πρόδωσε διαδοχικά την Αθήνα , τη Σπάρτη και την Περσία , επιβίωσε του πολέμου .

22.

Βλ. Πλούταρχος, ΒΕοι Παράλληλοι, «Αλκιβιάδης»,

38.1-2.

Ύστερα από

τον πόλεμο οι Αθηναίοι « παράσταιναν μεταξύ τους δραματικά και ανι στορούσαν τα σφάλματά τους και τις λαθεμένες πράξεις τους , και πιο

πολύ απ' όλα τη δεύτερη καταφορά τους εναντίον του Αλκιβιάδη, γιατί τον έδιωξαν χωρίς να κάνει τίποτα κακό» (μτφ . Μ . Γ . Μερακλής, εκδ . « Κάκτος » , Αθήνα ,

23. Για

1992).

τα τελευταία χρόνια της ζωής του, βλ.

Ellis, Alcibiαdes , 38.

σ.

93-98

και

Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, «Αλκιβιάδης» ,

24. Ξενοφώντας , Ελληνικά, 2.2.3. Ποια ήταν η κατάσταση του αθηναϊκού στό λου μετά τους Αιγός Ποταμούς ; Είχαν, κατά πάσαν πιθανότητα, απο μείνει λιγότερες από

20 τριήρεις,

διασκορπισμένες σε όλο το Αιγαίο ή

μισοδιαλυμένες στις νεωδόχους του Πειραιά . Η έλλειψη χρημάτων και πρώτων υλών σήμαινε ότι αυτή τη φορά οι Αθηναίοι δεν ήταν σε θέση να δημιουργήσουν έναν τέταρτο στόλο εχ

nihilo

(εκ του μηδενός).

25. Ξενοφώντας , Ελληνικά, 2.2.19. Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλο!, « Λύσαν δρος ., 15.2. Παυσανίας , 10.9.9 Η μετατροπή της γης σε μηλόβοτον (βο σκότοπο προβάτων) αποτελούσε μια ρητορική απειλή ότι θα επιβάλ

λονταν τα έσχατα αντίποινα. Πρβλ .

Hanson,

Wαrfαre αΜ Agιiculture, σ .

Ι ο . Για το σχέδιο του Μόργκενταου , που συχνά γελοιοποιείται και δε γί νεται κατανοητό στις πραγματικές του διαστάσεις, βλ. αtArms , σ .

794-98. Και ο Τσόρτσιλ

Weinberg, World

είχε επίσης προτείνει ότι η μεταπο

λεμική Γερμανία « έπρεπε να είναι κυρίως αγροτική και κτηνοτροφική ».


666

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΟ

Ι . Βλ .

Greαt WαT, σ.

Henderson,

και

489-90

Zimmern , G1'eek CommonweαltlI ,

σ . 432.

2. Στο Ober, ·Fonress Αttίω, γικιι σκέψη των

141-84, για τη

σ.

209-13, εξετάζονται οι αλλαγές στη στρατη Αθιινα(ων . Πρβλ. Hanson, Wαrfαre αΜ Agricu,lture, σ .

την άνθηση της γεωργίας στην Αττική στα μεταπολε μι

κά χρόνια . Στο

Cartledge, «EfIects»,

σ.

114-7,

παρουσιάζεται

auvoml-

κά η ευρέως αποδεκτή άποψη ότι οι επιmώσεις του πολέμου δεν ήταν άμεσες και καταστρεmικές, αλλά μάλλον περίπλοκες και επέφεραν μια σταδιακή εξασθένιση.

3. Σε

όλο του έργο του ο

G.E.M. Se Ste.

CroΊX, του οποίου οι εμπνευσμέν ες

αλλά συχνά προκλητικές απόψεις είνα ι τόσο συναρπαστικές όσο εντυ

πωσιακή είναι η ευρυμάθειά του, προσπάθησε να καταδείξει ότι η α θηναϊκή ηγεμονία διαδραμάτισε ένα θετικό ρόλο και ότι ήταν δημοφι λής στους αγροτικούς πληθυσμούς των υποτελών πόλεων . Συνόψεις των άρθρων του υπάρχουν στα έργα του orίgins

289-93 και Clαss Struggle, σ . 1-49. 4. 1.23. Σε πόλεις όπως η Κολοφών, η

of the Peloponnesiαn

WαT, σ.

Μυκαλησσός, οι Πλαταιές και η Θυ

ρέα διεξήχθησαν αποτρόπαιες σφαγές, ενώ στο Σόλλω, στην Ποτίδαια, στο Ανακτόρων , στη Σκιώνη και στη Μήλο πραγματοποιήθηκαν εθνο καθάρσεις και εγκαταστάθηκαν σε αυτές νέοι πληθυσμοί .

5.

Ισοκράτης, Περί Ειρήνης, κτος», Αθήνα,

1994).

86-7

(μτφ. Βασίλειος Μανδηλαράς , εκδ. «Κά

Υπάρχουν αμφιβολίες για την ορθότητα των α

ριθμών που παραθέτει ο Ισοκράτης , καθώς ο Διόδωρος Σικελιώτης

(13.21) αναφέρει ότι στη Σικελία χάθηκαν 200 πλοία και στους Αιγός Πο 180. Όμως , στη συλλογική μνήμη των Αθηναίων θα πρέπει να ήταν καταγεγραμμένο ότι περίπου 400 τριήρεις χάθηκαν σε αυτές τις

ταμούς

δυο τρομακτικές ήττες , ένας αριθμός που βρίσκεται μ έσα σε ένα εύλο

γο περιθώριο λάθους . Για τον ισχυρισμό του Ισοκράτη σχετικά με την καταστροφή των μεγάλων οικογενειών της Αθήνας , βλ . επίσ ης

13.4,88 . 106-9 και Strauss,

6. Πρβλ . τα οξυδερκή σχόλια των Cartledge, «Effects», σ . «Problems», σ . 170-5. 7. Για τους 22 στρατηγούς , βλ . Paul , «Two Battles», σ. 308

και

Strauss,

667

ΣHMElΩΣEIΣ

Peloponnesiαn Wα1", σ.

70-86. Επιπλέον , ο Strauss υποστηρίζει ότι οι δυ

σανάλογες απώλειες των θητών στη διάρκεια του πολέμου εξηγούν , εν

μέρει , την εγκαθίδρυση των ολιγαρχικών πολιτευμάτων το

403,

411

και το

καθώς η απίσχνανση των κατώτερων τάξεων είχε ως συνέπεια οι

ριζοσπαστικοί δημοκράτες να χάσουν , για ένα διάστημα, την πολιτική επιρροή που διέθεταν .

8.

Αμέσως μ ετά τον πόλεμο η Θήβα παρείχε άσυλο σε εξόριστους Αθηναί ους δημοκράτες. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος τέλειωσε , λοιπόν, μ ε

Αθηναίους δημοκράτες να αναζητούν καταφύγιο στην πόλη-κράτος που είχε ξεκινήσει τον πόλεμο , στέλνοντας ακραίους ολιγαρχικούς εναντίον της δημοκρατικής πόλης των Πλαταιών, ένα γεγονός που υπογραμμί

ζει για μια ακόμα φορά ότι η ιδεολογία συχνά παραμεριζόταν από

111

Reαlpolitik και την επιθυμία να υπάρχει ισορροπία δυνάμεων στις αντι μαχό μενες πόλεις-κράτη . Για το λαβύρινθο των μεταπολεμικών συμφε ρόντων, βλ .

Buckler, Aegeαn Greece,

σ.

3-6.

9. Βλ . Ελληνικά ΟξυρύγΥ:ια, 12.3 και τις πηγές που παρατίθενται σιο Hanson, Wαrfαre αΜ Agriculture, σ. 153-73. 10. Βλ. , για παράδειγμα , Davies, Propertied Fα1nilies, σ . 44 (ο Αρχίδαμος έ χασε την περιουσία του μετά την αιχμαλωσία του) , σ . σκοτώθηκε στην Έφεσο , αφήνοντας τρία παιδιά) , σ. σκοτώθηκε το

424 ,

61 (ο Κριτόδημος 374 (ο Λυκομήδης

αφήνοντας ένα γιο , τον Κλεομήδη, έναν από τους

στρατηγούς στην εκσιρατεία εναντίον της Μήλου) , σ.

404 (ο Ευκράτης

δολοφονήθηκε από τους Τριάκοντα Τυράννους και άφησε δυο γιους), σ.

467 (ο ΠολύάΙρατος , έχασε τη γη του μετά την οχύρωση της Δεκέλειας,

τραυματίστηκε και οι τρεις γιοι του υπηρέτησαν στον αθηναϊκό στρα τό) .

11 . Για τα μεταπ ολε μικά

προβλήματα στη Σπάρτη , βλ . τα τεκμήρια από τις

αρχαίες πη~ές που εξετάζονται στο δίως , στο

Lewis, Camb1idge,

φώντας, Ελληνικά ,

12.

σ.

Cartledge, Agesilαos, σ. 34-54 και, ι 16-32. « Θα τους έτρωγε κι ωμούς»: Ξενο

3.3.7.

Για τους νόμος του πολέμου , βλ .

Ober, «Classical Greek Times»,

σ.

24-

6. Είναι μεθοδολογικά αβάσιμο να αμφισβητούνται οι αntebellum κανό νες που σχετίζονταν με τον ελλψικό τρόπο πολ έμου μέσω της επισή μανσης περιστασιακών εξαιρέσεων , όπως επιθέσεις σε αστικά κέντρα

668


ή η βεβήλωση ιερών - είναι σαν οι σημερινοί ιστορικοί να αμφισβητούν τους νόμους για τα όρια ταχύτητας και την τάση των πολιτών να τους

τηρούν , παρουσιάζοντας ως τεκμήρια τις κλήσεις για την υπέρβαση των ορίων ταχύτητας. Ωστόσο , για μια διαφορετική άποψη , βλ . , για παρά δειγμα , Krentι, «Strategic Cu)ture», σ . 65-72 και . Fighting», σ. 36-7. 13. Δημοσθένης , Κατά ΦIλinrwv Γ', 48-52 (μτφ . Φιλολογική Ομάδα «Κάκτου», εκδ .• Κάκτος . , Αθήνα, 1994). Για αυτό το ζήτημα αλλά και για τη νο σταλγία για τον παλαιό απλό τρόπο πολέμου , βλ. τις πηγ ές από την αρ

χαιοελληνική γραμματεία που παρατίθενται στο

Battle»,

σ.

Hanson , «Hoplite

202-6.

14. 5.41.3. Πρβλ . Ηρόδοτος, 7.9.2. Αποτελεί γενικό νόμο ότι η κλιμάκωση της βίας και η μείωση των φραγμ<δν σχετίζονται άμεσα με τη διάρκεια της σύρραξης . Στις αρχές του

1861

κανείς δεν είχε σκεφτεί ότι ο Σέρ

μαν θα πραγματοποιούσε την Πορεία προς τη Θάλασσα . Ούτε φαντα ζόταν κανείς το

1914 ότι, τρία χρόνια μετά από την έναρξη του Α' Πα

γκόσμιου Πολέμου , και τα δυο εμπόλεμε μέρη θα χρησιμοποιούσαν δη λητηριώδη αέρα. Παρόμοια, η εισβολή στην Πολωνία , που πραγματο ποιήθηκε από συμβατικά γερμανικά στρατεύματα, δεν προοιωνιζόταν τη χρηmμοποίηση της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα.

15. Υπάρχει

μια πολύ μεγάλη βιβλιογραφία για τους προγενέστερους « κα

νόνες του πολέμου » και την παραβίασή τους στη διάρκεια του Πελο ποννησιακού Πολέμου , η οποία είναι σημαντική και για τις μεταγ ενέ

στερες συρράξεις - και είναι πλούσια τεκμηριωμένη στις σύγχρονες πη γές . Βλ ., για παράδειγμα,

AΙΙίcα, σ .

32-50,

και ιδίως

Hanson, Other Greeks, σ. 317-49, Ober, Fortress Krentz, «Invention»,

σ.

35-35,

για μια σύνο

ψη των αρχαίων και των σημερινών πηγών .

] 6. Για την υποβάθμιση της σημασίας που είχε 11 ταξική προέλευση και για τις πολύπλοκες συνέπειες αυτής της εξέλιξης, βλ . Hanson, «Democratic Warfare»,

σ.

16-7. Στα

διοκτήτες γης (Λυσίας,

τέλη του πολέμου πολλοί «οπλίτες» δεν ήταν ι

34.4' πρβλ.


6.453 .1 ), εύποροι ιππείς 16.13) και

υπερηφανεύονταν ότι είχαν υπηρετήσει ως πεζοί (Λυσίας,

μερικοί κωπηλάτες ήταν γεωργοί-οπλίτες (Ξενοφώντας , Ελληνικά ,

1.6.24-5). 17. Για το σημερινό

αναγνώστη οι πολυάριθμες μομφ ές του Πλάτωνα ενα-

669


VΉoν του νέου τρόπου πολέμου δε φαντάζουν μόνο υπερβολικές, αλλά σχεδόν προδοτικές . Βλ . , ιδίως , Νόμοι, 4.707σ πρβλ. 706Β. Κατά μία έν νοια, η κριτική του Πλάτωνα είναι ανάλογη με τις σι:ερεότυπες επικρί σεις των συντηρητικών αγροτών της Ρώμης , της Μεγάλης Βρετανίας και της Αμερικής, καθώς θεωρούσαν ότι η δημιουργία μιας αυτοκρατορίας

θα είχε αποσι:αθεροποιητικές επιmώσεις σι:ις υπάρχουσες απολιθωμέ νες νόρμες - πολλοί ξένοι, πολλά χρήματα και πολλές υποχρεώσεις , που

κατέσι:ρεφαν τις ιεραρχίες του παρελθόντος, οι οποίες βασίζονταν σι:ην ιδιοκτησία γης.

-. 18. Βλ . το διάσημο χωρίο για την ανάδυση της πόλεως σι:ο Αρισι:οτέλης, Πο λιτικά, 4.1297Β 16-24. Θα πρέπει να θυμόμασι:ε ότι η πόλη-κράτος -που ενσαρκώνει τις απαρχές του Δυτικού πολιτισμού- δε δημιουργήθηκε με

σκοπό τη διασφάλιση της προσωπικής ελευθερίας όλων των κατοίκων , αλλά απέβλεπε σι:ην προσι:ασία της ιδιοκτησίας μια νέας μεσαίας γαι

οκτητικής τάξης που πίσι:ευε σι:ην αξιοκρατία.

19.

Βλ . Ξενοφώντας, Ελληνικά,

1.6.31,

για τα υποτιθέμενα καλύτερα πλη

ρώματα του πελοποννησιακού σι:όλου. Στο

Hunt, Slαυes,

σ.

83-101,

πα

ρουσιάζεται ένα βάσιμο επιχείρημα για ποιο λόγο η μαζική χρησιμο ποίηση δούλων σι:ις Αργινούσες δε θα πρέπει να ήταν κάτι το ασυνιιθι σι:ο, αλλά μάλλον το αποκορύφωμα της μακροχρόνιας πρακτικής να χρησιμοποιούνται οι δούλοι ως κωπηλάτες σι:ους σι:όλους όλων των ε μπλεκόμενων μερών σι:ον Πελοποννησιακό Πόλεμο . Προς το τέλος του πολέμου θα πρέπει να υπήρχαν

500

αθηναϊκές , συμμαχικές , πελοπον

νησιακές και σικελικές τριήρεις σι:ο Αιγαίο, και, καθώς για την επάν δρωσή τους απαιτούνταν

100.000 κωπηλάτες,

δεν ήταν δυνατό να ήταν

όλοι ελεύθεροι πολίτες , δεδομένου των απαιτήσεων του πεζικού και της ανάγκης να παράγονται τρόφιμα.

20.

Για το παράδοξο τιις αύξησης της σι:ρατιωτικής αποτελεσματικότητας

με αντίτιμο την κατάργηση της αποκλεισι:ικότητας να υπηρετούν ως ο πλίτες μόνο οι γεωργοί, βλ. τη μακροσκελ ή ανάλυση, με έναν κατάλογο παραπομπών σι:ις κλασικές πηγές , σι:ο

21. 1.83 .2.

Πρβλ.

Hanson, Other Greek.s , σ. 351-96. 1.80.3-4,2.24.1-2. Στο Περί Εφήνης, 8.48, ο Ισοκράτης οι

κτίρει το ρόλο του χρήματος σι:ον πόλεμο.

22.

Η οργή των Αθηναίων φιλοσόφων για ΤΩ νέο τρόπο πολ έμου αντικατο-

670


mρίζεται στα Πλάτωνας , Νόμοι,

4.700B-C

και Αριστοτέλης, Πολιτικά,

8.136Α. Βλ . Kallet, Mon,ey αnd Να ύαΙ Power, σ . 201-6 και Mo'ney αrId COTI·osion, σ . 227-84, για το ρόλο του χρήματος και των κεφαλαίων στον

Πελοποννησιακό Πόλεμο, αλλά και για τη ρήξη που επέφερε με τον παλιό τρόπο πολέμου η χρηματοοικονομική ανάπτυξη.

23.4.40.2.

Στην αρχαιοελληνική γραμματεία , υπάρχουν πολλές επικρίσεις

εναντίον της χρησιμοποίησης ακοντίων , τόξων και βαλλιστικών μηχα

νών, που θεωρούνταν ως άδικα ή ανήθικα μέσα. Βλ. την ανάλυση στο

Hanson, Other Greeks, 24.

σ.

338-49.

Για τη στρατιωτική επανάστασ η αναφορικά μ ε την πολιορκητική τέχνη

που πραγματοποιήθηκε μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο , βλ .

Winter,

Greek Fortifi.cαtions , σ . 310-24, Kern , Ancient Siege Warfare, σ. 163-93, και τη διαμάχη ανάμεσα στους Ober, Fortress Aαίcα, σ . 197-207 (ο οποίος υ ποστηρίζει ότι μετά τον πόλεμο, στον 40 αιώνα , υπήρξε μια νέα αμυντική πολιτική που βασιζόταν στην ανέγερση οχυρών στην ύπαιθρο) και

Munn,

Defense Of Atticα , σ. 15-25 (ο οποίος διατείνεται ότι δεν έγινε κάποια προ σπάθεια ενίσχυσης της συνοριακής άμυνας με την κατασκευή νέων. βά σεων και οχυρών στην ύπαιθρο της Απικής) .

25. Αρχίλοχος ,

απόσπασμα

114 (μτφ. Φιλολογική Ομάδα « Κάκτου », εκδ. 2002). Για την ιδέα ότι ο στρατηγός ήταν ένας συνη θισμένος άνθρωπος , βλ, Hanson , «Greek Waπίοr», σ . 112-3. Πρβλ. , για μια διαφορετική άποψη, Wheeler, «GeneI·al », σ . 140-9. 26. Για τα αρχαία εγκώμια για αυτούς του δυο άντρες , βλ . 4.81.1-3 και 4.108.2-3. Πρβλ. ΠλΟύταρχος , Βίοι Παράλληλοι, «Λύσανδρος », 30. 27. Ύστερα από τον Π ελο ποννησιακό Πόλεμο εμφανίζεται στην αρχαιο « Κάκτος », Αθήνα ,

ελληνική γραμματεία των αρχών του 40υ αιώνα μια νέα άποψη για τον ορθό τακτικό ρόλο -διανοητικό ή ηθικό; - τ()υ στρατηγού . Για μια ανά λυση των αρχαίων πηγών , βλ .

Hanson, Other Greeks , σ . 258-661

και

Wheelel·, «GeneraJ., σ . 145-53. 28.

Ξενοφ<δντας, Α π,ομνημονεύματα, Γ . 1.1 (στα ελλ ηνικά σε μ ετάφρασ η Α. Παπαγεωργίου , εκδ. « Κάκτος » ) και Κύρου Ανάβασι,ς,

2.1.7 (μτφ.

Φιλολο

γ ι κή Ομάδα « Κάκτου », εκδ. « Κάκτος» ). Πρβλ . Πλάτωνας , Νόμοι, 828Ε834Α . Για το νέο είδος των στρατιωτικών διοικητών που ε μφανίστηκαν μετά τον Πελοποννηmακό Πόλε μο και διενεργούσαν λεηλασίες και ε-

671


πιδρομές για να πληρώνουν τα έξοδα των στρατιωτικών επιχειρήσεών τους , βλ .

Pritcl1ett, Wαr , 2.59-117. 29. Παρόμοια , το 186] οι περισσότεροι

πίστευαν ότι οι Νότιοι, καθώς φη

μίζονταν για το ιπποτικό τους πνεύμα και την ικανότητά τους στη χρη

σιμοποίηση των όπλων, θα είχαν ανώτερους στρατιωτικούς ηγέτ ες στον αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Όμως, παρά την υπεροχή του Λι και του

Τζάκσον στο πεδίο της τακτικής , ο Νότος δε διέθετε ένα στρατιωτικό ηγ έτ η εφάμιλλο του Γκραντ , του Σέρμαν ή του Σέρινταν, οι οποίοι α

ντιλαμβάνονταν τl}v αλλη~επίδραση της τακτικής, τιις στρατηγικής, του

ηθικού και της οικονομικής ισχύος, και επέλεγαν το πού και το πώς θα πολεμήσουν με βάση αυτή ΤΙ}V πολύπλοκη αλληλεξάρτηση.

30. Στο Powell, Atherts αnd

Spαrtα, σ.

200-1 , είναι

συγκεντρωμένα τα χωρία

από το έργο του Θουκυδίδη στα οποία ο ιστορικός υποστηρίζει ότι μάλ λον η Αθήνα έχασε τον πόλεμο παρά τον κέρδισε η Σπάρτη .

31. Για παραδείγματα όπου ο φόβος και ο πανικός καθόριζαν ΤΙ}V πολιτι κή που υιοθετούσε μια πόλη-κράτος, βλ. 2.21 (για τις μάταιες ελπίδες των Αθηναίων ότι οι Σπαρτιάτες δε θα λεηλατούσαν ΤΙ}V Αιτική όπως εί χαν απειλήσει) και

4.40-2

(για την ανησυχία των Σπαρτιατών μήπως , ύ

στερα από ΤΙ}V ήnα τους στη Σφακτηρία, ο εχθρός διαισθανόταν ΤΙ}V α δυναμία τους). Πρβλ.

5.102-3

(για τη μάταιη ελπίδα των Μηλίων ότι ο

κίνδυνος μπορούσε να αποτραπεί). Για παραδείγματα καιροσκοπισμού στη διάρκεια του πολέμου και τους κινδύνους που εγκυ μονούσε η αί

σθηση της αδυναμίας, βλ.

32.

Powell, Ath,ens αnd

Spαrtα, σ .

144-7.

Για τη στάση των ηλικιωμένων και των νέων απέναντι στον πόλεμο, βλ. , για παράδειγμα,

(3 .52-3). Σω R. Higgins, Tαnαgrα and th,e Figurin,es, Πρίνστον , 1986, σ. 52-3). Σκιρφώνδας (7.30). Ξενάρης (5.51.2) 1.72.1,2.8

και 6.24. Αστύμαχος και Λάκων

γένης (βλ. για Τ!]Υ ε πιτύμβια στήλη του

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

and the Sea, Α study in Athenian Sea Power, Βρυξέλλες , 1965. AndeΓsοη, J. Κ., MilitalY Theory and Practice in the Age ο[ Xenophon, Μπέρκλεϊ και Λος Άvrζελες, 1970. ΑngΙίm, S. κ . ά . , Fighting Techniques ο[ι.Μ Ancient World. 3000 B.C. -500 A.D., Νέα Υόρκη , 2002. Badian, Ε ., From Plαlαεα Ιο Potidαiα , Βαλτιμόρη και Λονδίνο, 1993. Beevor, Α., Stαlil1grαd , Νέα Υόρκη, 1998. Bugh, G. , ΤΜ Horserι~n ο[ Athens, Πρίνστον, 1988. Cartledge, Ρ., Agesilαos αnd the Crisis ο[ SPa1·tα, Βαλτιμόρη , Ι 987. - "The Effects of tlle Peloponnesian (Athenian) Wan οη Aιlleηinaη and Spartaη Societies" στο D. McCaηn και Β . Strauss (επιμ . ), Democratic Wαrfare, ο . 104-123. - Tlze 8pαrta·ns, Νέα Υόρκη , 2003. Casson, Ι., Ships αnd Seα[αring in Ancient Ti~s , Όστιν , 1994. Cawkwell, G., Thucydiιies and the Peloponnesiαn Wαr, Λονδίνο και Νέα Υόρ Amit,

Μ., Athe·ns

κη , 1997 .

Davies, J. Κ. , Atltenittn. P10pertied Falnilies, Οξφόρδη , 1971. DeΙbrϋck (μτφ . W. Renfroe), Η. , Wαrfαre in Antiquity. History ο[ the Mt ο[ WaT, τόμος Ι , Λίνκολν , ] 975. Ducrey, Ρ., WαT[are ίl·Ι Ancient GTeece, Νέα Υόρκη, 1985. Ellis, W. Μ. , Alcibiαde.5 , Λονδίνο , 1989. Fίnley, Μ . Ι. ,Α History o[Sici1y: AIιci.erιΙ Sici1y to ιIιe Arαb ConqZιe5t, Νέα Υόρκη , 1968. t' isher, Ν ., ''Hybris, Revenge and Stasis ίη the GΓeek City-States" στο Η . νaη Wees (επιμ.) , War αΜ. Viole·nce in.A1l1:ien.t GTeece, Λονδίνο , 2000, ο. 83-] 23.

674

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟι\ΕΜΟΣ

FoxhaIl, Ι ., " Far mίng and Fighting ίη Ancient Greece" στο G. Shipley και J . Rich (επιμ.), Wα1fαre αnd Society ίπ the Greek World , Λονδίνο, 1993. Gabriel, R. και Κ. Metz, Fωm 8umer Ιο Rome. The Military Cαpabilities ο/Arι,cient Armies, Νέα Υόρκη , 1991. Gabti.elsen , R. , Cαvαlry ΟΡerαt·ίΟ1ι.~ίn tιιε Arι.cient GTeek World, Νόρμαν , 2002. Gaebel, Υ. , Wαr ίη ιΙιε Ancient World , Λονδίνο, 1975. Garnsey, Peter, Fωιιίne and Food Supply ίη the Gωeco-Rοrιιαn World, Κέιμπριτζ, 1988. Gomme, Α. W., Α Historicαl Comrnentαry ΟΎΙ Th'ucydi{les, τόμοι 1 - 4 (τόμοι 45 με τη συνεργασία των Α. Andrews και Κ . Dover), Οξφόρδη, 19451970. Green, A.,Armadα FrorιzAthens, Νέα Υόρκη, 1970. Grimsley, Μ. και C. J. Rogers (επιμ.), Civiliαns ί11. the Pαth ΟΙ Wαr, Λίνκολν , Νεμπράσκα και Λονδίνο, 2002. GΙΌte , G., Α History ΟΙ Greece, 4η έκδοση, Λονδίνο, 1872. Gl'Undy, G., Thucydides αnd tlte Histo'ry οjΊιis Age, Οξφόρδη , 1948. Hackett,J. (επιμ.), Wωfαre ί11. th,e Arι,cient World, Νέα Υόρκη, 1989. Hamel , D. , Atlten1:α11. Ge'nerαls: M ίΙίtατy Authority ίrι the Classicαl Period, Λέιντεν , 1998. Hanson , V. Ω. , ''Epalninondas, rlle Battle ofLeuktra, and rhe 'Revolution' ίη Greek Battle Tactics", Classical A1ltiqUity 7.2 , 1988, σ. 190-207. - (εηιμ.), Hoplites. Th,e Ancient Greek Battle Experience, Λονδίνο, 1991. - 'Tllucydides and the Desenion of Attic Slaves Duι'ing the Decelean War", Classiωl A'ntiquity 11.2, (1992), σ. 210-228. - "Delillln", Quαrterly Jo'urnal ΟΙ ΜίΙίΙαΤΥ History 8.1 (1995),28-35. - ''Hoplites ίηto Deωοσats: The Cllangίng ldeology of Athenian InfantJ-y" σι:ο J. Ober και C. Hedrick (επιμ.), DernokTαtiα: Αη Conversαtion 011 DemocTαcies, An,cient αnd Modern , Πρίνσι:ον , 1996, ο. 189-312. - Wαrlare αnd Agriculture ίΎΙ Clαssiωl Greece, 2η έκδοση , Μηέρκλεϊ, 1998. - ''Hoplite Οb Ιί teΓatίοn: The Case of the Town ofThespiai" στο J. Carman και Α. Harding (επιμ.), A1!cienl WαrΙω'Β, Arch,αeologiωl Pe-rspectives, Γκλό στερσερ , 1999, ο . 203-18. - ''Hopplite Battle as Ancient Greek Warfare: When, where, and why", στο War αrι,d Violence ίn Ancierι,t GTeece, (επιμ . ) . Η . Van Wees, 201-32.

ΒIΒΛlOΓΡΑΦIΑ

- "The Classical

675 GΓeek

Warrior and rhe Egalitarian

MIliιaΓY

Erhos", The

Arzcient World 31.21 , (2000), ο . 111 -26. - ΤΜ We.ltern, Wαy ο/ Wαr. lnfαnlry Bαttle 'ίπ tl/,e Clαssicαl Greece, 2η Μπέρκλεϊ, 1998. - "Demoaaric WarfareAr1cient and Modern" σro D. McCann (επ ιμ.) , Wαr αnd Democrαcy, σ. 3-33.

- The Soul

ο/ Bαttle.

Fror1!

Arι,cient

Times Ιο the

LibeTαtoTS Vαnquished ΤΥταΠΠΥ , Νέα Υόρκη ,

Preserι.t

έκδοση,

και Β.

Stra.uss

Day. How three

Greαt

1999.

- The Other Greeks, 2η έκδ. Λονδίνο, 1999. - The Wαrs ο/ A'ncient Greeks, Λονδίνο, 1999. - Cα-rnαge αrιΔ Cullure. Lαndmαrk Bαttles ίιι the Rise ο/ Wester7l. Power,

Νέα Υόρ-

κη ,2 001.

- Ripfiles ο/ Bαltle. How Wαrs ο/ tJte PαsI Still Determ,ine HOIIJ We Fight, How We Ιίυε, αnd How We Thirιk , Νέα Υόρκη , 2003. Henderson, Β. W. , The Great Wαr Between Atheηs α'nd Spartα, Λονδίνο, 1927. Herman , Α. , ΤΙ/,ε ldeα ο/ Decli-ιze ίπ J1fe.lleTn Ηί.5ΙΟ?Υ, Νέα Υόρκη , 1997. Hornb1ower, S. Α. , Cornmentαry on Th:ucydides, τόμοι Ι-Η, Οξφόρδη , 1990-1996. Hunt, Ρ ., Slαves, War/αTe, αnd l(leology ίπ th,e G-reek HistOTiαns , Κέιμπριτζ 1998. jones, Ν. F. , Rural Athens Urιder lhe DemocTαcy, Φιλαδέλφεια , 2004. jΟΓdaη, Β. , ΤΙιε Ath.eniα1l ΝαυΥ ίrι tιιε Clαssicαl, Μπέρκλεϊ,

Kagan, D., The OutbTeαk

1975.

ο/ the ΡεΙοροππε.lίατι Wαr, Ίθακα , ΝΥ,

1969.

- ΤΙιε ATchedαmia'l1 War, Ίθικα , ΝΥ , 1974. - Th.e Peαce ο/ Niciα.1 αnd tlze Sicίliαn EXfiedition, Ίθακα , ΝΥ, 1981. - ΤΜ Fall ο/ th,e Ath.er/.ia:n ErιtfJire, Ίθακα , ΝΥ, 1987. - On tιιε origins ο/ War and the Re.5e?1Jation ο/ Peace, Ν έα Υ όρκιι , 1995. - The Pelofionrι.esiarι. Wαr', Νέα Υόρκη, 2003. Kal1et-Marx, Ι. , Morιη, EX/Jense, and Ναυαl PoweT ίπ Thucydides ' History J.5.24,

Μπέρκλεϊ και Λος Άντζελες,

200 Ι .

KalleL. Ι ., Morι.ey αnι1 ιΜ Corrosion o/Powerin Thucydiιle.l. The Sίcίlίαη. EXf)editiO'IZ αrι(liΙS AJternzatIz, Μπέρκλεϊ, 200 Ι . Keegan, j ., Α History ofWarfare, Νέα Υόρκη , 1993. KeJ'n, Ρ. , Ancient Siege Wω{αre, Ι ντιάνα , 1999. Krentz, Ρ. , "Casualries ίη Hoplite Baιtles", GTeek, Romα'l1. αnd Byw.rι,tine Sludies 26.1,1985, 0.13-20.

676

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟι\ΕΜΟΣ

- "Tl1e Strategic CultuI'e of Periclean Athens" στο C. Hamilton και Ρ. Krentz (επιμ . ), Polis αnd Polemos, Κλέιρμοντ, Καλιφόρνια, 1997, σ . 5572 - "Deceptίon ίη Archaic and Classical Greek WarfaΓe" στο Η. van Wees (ε πψ.), Wαr αnd Violence in Ancient Greece, Λονδίνο, 2000, σ. 167-200. - "Fightίng by the Rules: The Inνentίon ofthe Hoplite Agon", Hesperiα 71 .1, 2002, σ. 23-39. Lawrence, Α . W., Greek Aims in Fortificαtion, Οξφόρδη, 1979, Lazenby,J., The SpαrtαnArmy, Γούρμινστερ, 1985. - The Peloponnesiαn Wαr. Α MίΙίtατy History, Λονδίνο, 2004. Lebow Ν . και Β. Strauss (επψ.), Jlegemonic Rivαlry.· From Thucydides (ο the NucleαT Age, Μπόουλ ντερ, 1991 . Lewis D. Μ. κ.ά., ΤΜ Cαmbridge Ancient Histo·ry. VolU1ne Vi. ΤΜ Fou,rth Century B.C., Κέιμπριτζ, 1994. Lintott, Α, Violence, Civil Strife αΜ Revolution in the Clαssicαl City, Βαλτιμό ρη,1982 .

Lissarrague, F., "The World of the WaHior"

στο

C. Beral'd

Κ . ά. (επψ .), Α

City of lmages: lconogι-αphy αΜ Society in Ancient Creece, Πρίνστον, 1989, σ . 39-52 .

Uoyd , Α Β . (επψ.), Bαttle in the Antiquity, Λονδίνο, 1996. Longrigg, J ., "The Great Plague at Athens", Hi.~tory of Science 18, 1980, σ. 209-225. Losada. Ι ., Th.e Fifth Colu1nn ίrι the Peloponrιesiαrι Wαr, Λέιντεν, 1972. Luginbill , R., ''Othismos: the Imporιance of the Mass-Shove ίη Hoplite Warfare", Phoenix 48, '1994, σ. 51-61. Mayor, Α., Greek Fire, Poison Arrows, αnd Scorpwn Bombs. Biological αΜ Che1nicαl Wαrfα1'e ίιι the Anciertt World, Νέα Υόρκη, 2001 . D. McCann και Β . Strauss (επψ.), Wαr and Del1ιocrαcy . Α Com,pαrαtive Study ofthe Korean WαT αΜ the Peloponnesiαn War, Νέα Υόρκη , 2001. Meiggs, R., The Athenian Empire, Οξφόρδη , 1971. Mitchell, S., ''Hoplite Warfare ίη Ancient Greece" στο Α. Uoyd (επιμ.), Bαttle ίιι Antiquity, σ . 87-106. Montagu, J., Bαttles ~f the Greek α1ι,(1 Roman Worlds, Λονδίνο, 2000. Morrison , J. S., Creek αnd Romarι, Οω'ed WarsfI.ips, Οξφόρδη , 1996.

BIBΛlOΓPAΦIA

677

Morrison, J. S., Coates, J .

Ε. και Ν . Β .

Rankov, T/Ie

Atheniαn

T1'i"eme,

Κέι

μπριτζ ,2000.

Munn, Μ. , Th.e Dele,ιse ΟΙ AIΙίcα. The Demα Wall and the ΒοίΙίαπ War ΟΙ 378375 B.C., Μπέρκλεϊ, 1993. Ober, J ., Fortress Atticα. Deleme ΟΙ Atheniαn Lαrtd Frontier, 404-322 B.C., Λέι ντεν, 1985. - ''HopLites and Obstacles" στο V. Hanson (επιμ.), Hoplites, σ . 173-96. - "Classical Greek Times" στο Μ. Howal'd, G. Andreopoulos και Μ . ShuLman (επιμ.),

The Lαws ΟΙ War. [OΤιllTαίM ΟΙ Wαιfare ίπ the Westem World , Νιου

Χέιβεν , σ.

12-26. - 'Thucydides, PericLes, and the Strategy of Defense" The A theniαn Revolution, 72-85, Πρίνστον, 1996. Parlama,

Ι . κ . ά. ,

στο

J . Ober

(επιμ . ) ,

.

The City BeneatJI the City. Antiquities Irom the Metropolitan

Railway Excαvatiom , Αθήνα , 2000. Paul, G.

Μ.,

"Two battles ίη Thucydides", Clαssicαl Views 31.6,1987, σ. 307-

12. Powell , Α. , Athem and Sparta, Λονδίνο , 1988. Price, J . J. , Thucydides and the 1,/teΠIlLl War, Κέμπριτζ, 2001. Pritchard, D. Μ . , '''The FractuΓed ΙmaginalΎ'; PopuLar Thinking οη Military MatteJ's ίη Fifth Century Athens" , Ancient History 28.1 , (1998), σ. 38-58. Pritchett, W. Κ . , Studies 1965-1993.

Ancie1It Greek Topography, Parts 1- Vll,

Μπέρκλεϊ ,

Μπέρκλεϊ; 1971-1 99 1. Rossenstein, War and Society ίπ the A1ιcient and Medieval Worlds, Κέιμπριτζ, Μασαχουσέτη , 1999. RawLings, Ι ., 'ΆΙterηatiνe Agonies. Hoplite MartiaJ and Combat Experience Beyond the PhaJarιx " στο Η . van Wees (επιμ .), Wαrand Viole1ιceinA1ιcient

- The Greek Raaflaub,

Stαte αΙ

ίπ

War, Parts 1- V,

Κ . και Ν .

Greece,

Λονδίνο ,

2000,

σ.

233-59.

Rich,J. και G. Shipley (ε πιμ.), Wαrαn Society ίπ the Greek WOTld, Λονδίνο, 1993. Rodgers, W. Ι ., GTeek απd Romαn ΝαυαΙ Warfare. Α Study ΟΙ Strategy, Tactics, and Ship DesignfTom Srιlαmis (480 B.C.) Ιο Actium (31 B.C.) , Ανάπολις , 1964. Roisman, J., The general γάρδη,

1993.

Derιιosthenes αΜ

his Use

ΟΙ ΜίΙίΙαιΥ

Surpri.se, Στουτ

678


Sabin, Ρ. , ''Athens, the United States, and Democratic 'C haΓacterίstics ' ίn Foreign Policy" στο Lebow Ν. και Β . StΓauss (επιμ.) , Hegemonic Rivαlry: FrorιI Thucydides to the Nucleαr Age, σ. 235-50. De Ste. Croix, G.E.M. , Τlιε Ori.gins ofthe Peloponnesiαn Wαr, Ίθακα , ΝΥ , 1972. SaIlares, R., The Ecology of the Ancient Greek World, Ίθακα, ΝΥ, 1991. Santosuosso, Ν., Soldier.s, Citizens, απd the Symbols of Wαr, Μπόουλvrερ , 1997. Sekunda, Ν . και R. Hook, ΤΙιe Spαrtαn Arιιιy, Λονδίνο , 1998. De Souza, Ρ ., The Peloponnesiαn Wαr. 431-404 B.C. , Οξφόρδη, 2002. Spence, 1., "Perikles and rhe Defense of Attika during the Peloponnesian War ", journαl of Hellenic Studies 101, 1990, σ . 91-109. - The Cαvαlry of Clαssicαl Greece. Α Sociαl αΜ ΜίΙίΙατΥ History with Pαrticulαr Reference Ιο Athens, Οξφόρδη , 1993. Strauss, Β. Athens After the Peloponnesiαn Wαr. Clαss, Fαction αnd Policy, 403386 B.C., Ίθακα , ΝΥ, 1986. - "The Athenian Trireme: Schol1 of Democracy" στο j . Ober και C. Hedrick (επιμ.), Demokrαtiα : An, Conversαtion, on Democrαcies, Ancient αnd Modern, Πρίνστον , 1996, σ . 313-25. - ''The Problem of Periodization: the Case of tbe Peloponnesian War" στο Μ . Golden και Ρ. Toohey (επιμ.), /nventirLg Ancient Culture: Historicism, Periodizαtion, αΜ the Ancient World, Λονδίνο , 1997, σ . 165-75. - "Perspectives οη the Death ofthe Fifth-cenιury Athenian Seamen" στο Η . van Wees (επιμ.) , Wαr αnd Violence in Ancient Greece, Λονδίνο , 2000, σ . 261-84. Thorne,j. Α. , "Warfare and Αgήcu]ture: The Econornic Impact ofDevastation ίn Classica1 Greece", Greek, Romαn αnd Byzαntin,e Studies 42, (2001), σ. 225-53. Toor; C., Ancient Ships, Σικάγο , 1964. Van Wee, Η. (επιμ.), Wαr αnd Violence ίπ Ancient Greece, Λονδίνο, 2000. - Greek Wαrfαre. Myths αΜ Reαlities, Λονδίνο, 2004. Wallinga, Η. Τ., Ships αnd Seα-Power before the Greαt Persiαn Wα1Ό' The Ancestry ofthe Ancient TTireme, Λέιvrεν, 1993. Weίnbel'g , G. Ι. , Α World αΙ Arιιιs, Α Globαl of World Wαr /l, Κέιμπριτζ, 1994. Westlake , Η. D., . Seaborne Raids ίn Periclean Strategy», Clαssicαl Quαrterly 39, (1945), σ. 75-84.

ΒΙΒΛlOΓΡΑΦΙΑ

WΙιeeΙeΓ, Ε.,

. 679

"The General as Hopljte" στο V. (επιμ . ), Hoplites. The Ancient G1'eek Ba.ttle Expenence, σ. 121-71. W ίnteΓ, F. Ε . , G1'eek Fortifica.tions, ΤορόΥΙΟ , 1974. WΟΓΙeΥ, Ι . , Hippeis. The Ca.vαlry oJ Ancient Greece, ΜπόουλΥΙερ , 1994. ΖίmmeΓ , G., The Greek Com1nonweαlth, Οξφόρδη , 1924.

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΥΠΟ ΧΑΝΣΟΝ

Recommend Documents