ΠΟΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ; - ΦΡΑΓΚΟΣ Σ. ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ

ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ Σ. ΦΡΑΓΚΟΣ

ΠΟΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ ΑΘΗΝΑ

400 300 χλμ. _ι_______ I

5ριανουπο£

JA A M IA v

_

“

«

m «m

? r .

Δυρράχιο Ο δ ^ ο Π ρ ίλ α π ο ς οΠρόσακος1-

— Ροσσάνο ο

Λήμνος "

- i> v

'b 4™" > s ?ti f 'iT Πέργαμος

.

ΙΚΑΤΕΠ^ΝΙΚΙΟΝI

Ν ική π ο λ ιο ciAi«M

τ

»

n f o u n * '& _ ;; ^

·v,_ ^

« , o

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ |>

.. . _9..υ Τ ' λΛ~-

« -,

" r » in .V <

“

Συρακούσα

Η βυζαντινή αυτοκρατορία στα μέσα του 11ου αιώνα. (Κόκκινη γραμμή: έκταση αυτοκρατορίας γύρω στο 1025. Πράσινη γραμμή: κτήσεις μετά το 1025.)

Θεοδοσία , ' (Κάψα)

ΣΚΑΣΟΥ

κ ερ ς ω ν ο χ

Χερσών

IM Υ Ρ Η Θ Α Λ Α Σ Σ Α % °Τίβιον (Ντβιν)

Im ΠΑΦΑΑΓΟΝΙΑΣ

Κολωνία

^

^ - ^ ^ ς Λ Ο Ν ε ΐΑ Σ

...®-

%

Μεςοπο

>YKEAAfcp'® i*

Μαρτυρόπολις

<^ ^ £ Υο Ρ° ΧΑΡΣΙΑΝ0Υ ,

ΜΕΛΙΤΗΝΗ Αραβισσός ο Αδατά Γερμανικεία0

Ταρσός ^ 4 οΜοψουεαρίίΐ

ΣΕΛΕΥΚΕΙΑΣ Αττάλεια

Αντιόχεια - Λ

r Τρίπολη c

σΕμεσα

Μπαάλμπεκ ΚΑΤΑΚΤΗΣ0Σ οβηρυτός Ο&αμασκός

Ιεροσόλυμα ο

INSTABUL

ANKARA

KONYA

Χάρτης διαμελισμού της Τουρκίας σύμφωνα με τον πρώην δικτάτορα Κενάν Εβρέν.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος......................................................................................................................... 19 Εισαγωγή......................................................................................................................... 25

ΜΕΡΟΣ Α' ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ Η Απαρχή του Μουσουλμανισμού................................................................................. 27 Ισλάμ ή Ξίφος...................................................................................................................28 Η Τουρκία: το Παρελθόν, το Παρόν και το Μέλλον τ η ς ................................................. 32

ΜΕΡΟΣ Β' Α'Π ΕΡΙΟ ΔΟ Σ (1071-1453) Η Μάχη του Μαντζικέρτ, 1071........................................................................................42 ΟΙ Εξελίξεις στο Μαντζικέρτ και η παρακμή του Βυζαντίου.........................................43 Η Κατάληψη της Μικράς Ασίας από τους ΣελτζούκουςΤούρκους................................ 47 Δημιουργία Οθωμανικού «Οσμανλί» Κράτους.............................................................. 61 Εκτουρκισμοί έως την Πτώση......................................................................................... 63 Βυζαντινές Επιρροές στα Νέα Δ εδ ομ ένα ....................................................................... 80 Ο Στρατός των Οθω μανώ ν.............................................................................................82 Η Μετάπτωση της Θράκης στην Τουρκική Κυριαρχία...................................................83

ΜΕΡΟΣ Γ' Β'Π ΕΡΙΟ Δ Ο Σ (1453-1821) Η Εξωμοσία στη Γεωγραφική Περιφέρεια της Ηπείρου................................................. 93 Θρησκευτικές Στατιστικές Διαφορές του 13ου με το 15ο Αιώνα..................................97 Ο Εξισλαμισμός στην Ακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.......................................98 Οι Εξισλαμισμοί Σαρώνουν τον Π ό ν τ ο .........................................................................115 Το Ολοκαύτωμα του Ποντιακού Ελληνισμού.............................................................. 119 Η Γενοκτονία των Ελλήνων της Ανατολής................................................................... 122 Ο Εξισλαμισμός της Κιουτάχειας και της Ευρύτερης Περιοχής................................... 125 Οι Εξισλαμισμοί στην Περιοχή του Οφεως................................................................... 130 Οι Εξισλαμισμοί στηνΤόνυα ......................................................................................... 131 Βιθυνοί Μουσουλμάνοι ή Τουρκοφανείς..................................................................... 131 Ο Εξισλαμισμός των Πομάκων...................................................................................... 132 Γαλάτες: Ισχυροί Παράγοντες της Οθωμανικής Εξουσίας............................................133 Λαζοί: Όταν το Όραμα της Ελευθερίας Γίνεται Αιτία Διωγμών................................... 134

12

ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΙΣ. ΦΡΑΓΚΟΣ

Μεσοχαλδηνοί: Μια Δίθρησκη Εθνότητα..................................................................... 134 Ζεϊμπέκοι: Οι Προστάτες του Νέου Ελληνισμού στη Σ μ ύ ρ ν η ..................................... 134 Μικρότεροι Λαοί της Μικρός Ασίας..............................................................................135 Οι Ρώσοι και οι Ανησυχίες των Τ ο ύ ρ κ ω ν ..................................................................... 136 Ιστορική Πορεία των Αλεβήδω ν...................................................................................136 Ο Θεσμός των Μ ιλ έ τ ..................................................................................................... 138 Η «Πολιτική» των Οθωμανών από το 18ο Αιώνα έως τις Μεταρρυθμίσεις................. 140 Το Παιδομάζωμα............................................................................................................147 Μερικοί Νεομάρτυρες................................................................................................... 154 Εξανδραποδισμοί (1797, Σμύρνη - Π όλη)................................................................... 155

ΜΕΡΟΣ Δ' Γ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1821-1907) Η Κατάχτηση της Μακεδονίας από τους Τούρκους και οι Τουρκικές Καταπιέσεις. . . . 158 Γενοκτονία 3.000 Ελλήνων στη Θεσσαλονίκη το 1821.................................................159 Εξανδραποδισμοί της 10ης Απριλίου 1821 (Κυριακή του Πάσχα).............................. 161 Ο Φόρος Αίματος της Θράκης το 1821........................................................................ 163 Λεηλασίες και Διώξεις στο Διδυμότειχο και στα Χωριά της Περιφέρειας του (1821).. 164 Λεηλασίες και Διώξεις στη Σα μοθράκη.......................................................................164 Σφαγές των Ελλήνων Κατοίκων του Χωριού Ισάκ Πασά Έ β ρ ο υ ..................................165 Σφαγή των Ελλήνων Κατοίκων του Χωριού Λαλά Κουρουσού Έβρου (1821)............165 Σφαγή των Ελλήνων Κατοίκων του Χωριού Σεϊμέν Έβρου (1821).............................. 165 Ομαδικές Σφαγές και Απαγχονισμοί στην Αδριανούπολη (1 8 2 1 ).............................. 166 Ομαδικές Σφαγές στην Α ίν ο ......................................................................................... 166 Ομαδικοί Απαγχονισμοί στις Σαράντα Εκκλησιές (1 8 2 1 )............................................166 Ομαδικές Σφαγές και Απαγχονισμοί στη Μεσημβρία (1821).......................................167 Ομαδικές Σφαγές και Απαγχονισμοί στη Σωζόπολη (1821)........................................ 167 Ομαδικές Σφαγές και Απαγχονισμοί στη Φιλιππούπολη (1822)..................................167 Ομαδικές Σφαγές και Απαγχονισμοί στην Αγχίαλο (1821).......................................... 168 Ομαδικές Σφαγές και Απαγχονισμοί στη Βάρνα (1821)............................................... 168 Ομαδικές Σφαγές στη Ραιδεστό, την Καλλίπολη, τη Σηλυβρία, το Μυριόφυτο και σε Άλλες Πόλεις της Ανατολικής Θράκης (1821)............................................. 168 Σφαγές και Απαγχονισμοί Κληρικών Εθνομαρτύρων της Θράκης.............................. 168 Απαγχονισμός στην Αδριανούπολη του πρώην Οικουμενικού Πατριάρχη Κυρίλλου ΣΤ' Σαρμπέτζογλου................................................................................. 169 Η Περίοδος Τανζιμάτ..................................................................................................... 170 Το Μωσαϊκό των Εθνοτήτων στον Πόντο στις Αρχές του 20ού Αιώνα........................173 Η Αποκάλυψη του Κρυπτοχριστιανισμού..................................................................... 176 Σταυριωτικό Ζ ήτημ α ..................................................................................................... 180 Το Χατί Χουμαγιούν και οι Συνέπειές του..................................................................... 184 Ο Αντίκτυπος των Μεταρρυθμίσεων στη Μ α κεδονία ................................................. 211

13


Εθνολογικός Διαχωρισμός σε Περιοχές της Μακεδονίας............................................215 Οι Τενεσούρ-Ρουμ και οι Συνθήκες Διαβίωσής τ ο υ ς ...................................................218 Οθωμανικά Αντίποινα................................................................................................... 250

ΜΕΡΟΣ Ε'

Δ'Π ΕΡΙΟ ΔΟ Σ (1908-1918) Σύντομο Ιστορικό της Ανακήρυξης της Αυτονομίας της Βόρειας Η π είρου............... 254 Νέες Προκλήσεις του Αλβανικού Σοβινισμού.............................................................. 255 Το Κομιτάτο και οι Ν εότουρκοι.................................................................................... 257 Η Πολιτική των Νεότουρκων Απέναντι στους Μη Οθω μανούς..................................266 Ο Θρήνος του Πόντου....................................................................................................292 Ο Ρόλος της Γυναίκας στους Εξανδραποδισμούς........................................................301

Μ ΕΡΟΣ ΣΤ'

Ε'Π ΕΡΙΟ Δ Ο Σ (1919-1923) Καθοδηγητής των Τούρκων Γερμανός Συνταγματάρχης............................................ 303 Απώλειες του Ελληνικού Εκστοατευτικού Σώματος στη Μικρά Ασία......................... 303 Γέμισαν τα Νεκροταφεία................................................................................................ 305 Λιμοκτονούσαν οι Χριστιανοί στα «Τάγματα Εργασίας»..............................................306 Τάγματα Εργασίας ή Τάγματα Θανάτου; ..................................................................... 306 Κεμαλισμός.................................................................................................................... 307 Ο Πατέρας των Τούρκω ν.............................................................................................. 310 Το Κράτος τηςΤουρκίας και οι Ανταλλαγές Πληθυσμών..............................................313

ΜΕΡΟΣ Ζ'

ΣΤ'Π ΕΡΙΟ ΔΟ Σ (1923-1955) Περίοδος Μονοκομματισμού του Ατατούρκ (1923-1950).......................................... 320 Οι Κρυπτοχριστιανοί που Παρέμειναν στονΤόπο τους............................................... 322 Μαρτυρίες Ποντίων από την Κατεχόμενη Κ ύπ ρο........................................................328 ΗΤριαδιώτισσα..............................................................................................................329 Η Κόρη τηςΤριαδιώτισσας.............................................................................................330 Φίλη τηςΤριαδιώτισσας................................................................................................ 331 Συμπεράσματα............................................................................................................. 332

ΜΕΡΟΣ Η'

ΚΡΗΤΗ-ΚΥΠΡΟΣ 16ος ΑΙΩΝΑΣ-21ος ΑΙΩΝΑΣ ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ Κρήτη-Κύπρος (Οθωμανική Κατοχή - Παράλληλη Διαδρομή)................................... 333 Κρήτη (1669-1898, Οθωμανική Περίοδος)................................................................... 333 Τουρκοκρήτες ήΤουρκοκρητικοί................................................................................. 334

14


Επανάσταση Μοτσενίγου (1692)...................................................................................337 Επανάσταση Δασκαλογιάννη (1770-1771)................................................................... 337 Επανάσταση 1821-1830................................................................................................ 338 Αιγυπτιοκρατία (1830-1840)......................................................................................... 340 Η Β'Τουρκοκρατίατης Κρήτης (1840-1898)................................................................ 341 Κρητική Επανάσταση (1866-1869)............................................................................... 341 Ολοκαύτωμα Αρκαδίου (1866)...................................................................................... 342 Γιγαντομαχία Λασιθίου (21-29 Μάίου 1867)................................................................ 342 Κρητική Επανάσταση (1895-1898)............................................................................... 343 Κρητική Πολιτεία (1898-1913)...................................................................................... 346 Πληθυσμιακές Μεταλλαγές των Χριστιανών Ελλήνων Κρητικών σε«Μουσουλμανοφανείς»Τουρκοκρητικούς........................................................346 Κύπρος (1571-1878, Οθωμανική Π ερίοδος)................................................................ 348 Η Επιστημονική Έρευνα Επιβεβαιώνει την Ιστορία...................................................... 350 Σουλτανικό Διάταγμα της 21ης Σεπτεμβρίου 1572 .................................................... 351 Αγγλοκρατία (1878-1958) - Δίλημμα Λινοβαμβάκων (Τ/Κ): Ορθοδοξία ή Ισλάμ.......354

ΜΕΡΟΣ 0' Ζ' ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1956-2012) Το Ισλάμ στην Εποχή μας.............................................................................................. 363 Περίοδος Πολυκομματισμού (1950-1980)....................................................................368 Κατάσταση του Κρυπτοχριστιανισμού και Γεγονότα της Εποχής μας......................... 371 Το Ζήτημα της Γενοκτονίας........................................................................................... 393 Διώξεις Κατά των Εθνοτήτων στην Τουρκία έως τον 20ό Αιώ να ................................ 394 Διώξεις Κατά του Οικουμενικού Πατριάρχη................................................................ 395 Οι Αντιδράσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου......................................................... 397 Η Διάρρηξη των Σχέσεων Οικουμενικού Πατριαρχείου και Τουρκίας........................398 Επίσημες Εκθέσεις.........................................................................................................399 Οι Διωγμοί της Θράκης με Αδιάσειστα Στοιχεία........................................................... 401 Ακμαίες Πόλεις Έσβησαν από το Χά ρτη.......................................................................402 Η Γενοκτονία Συνεχίζεται Σήμερα................................................................................. 403 Επιθέσεις Εναντίον Χριστιανικών Εκκλησιών σ τηνΤ ου ρκία .......................................405 Πληθυσμιακή και Θρησκευτική Σύνθεση Τουρκίας.................................................... 408 Ισλαμικές Αιρέσεις και Οργανώσεις μετά το 1950........................................................412 Σεπτεμβριανά............................................................................................................... 413 Τα Θρησκευτικά Τάγματα (Tarikatlar).......................................................................... 414 Η Επίδραση των ΜΜΕ στο Ισλάμ της Σύγχρονης Τουρκίας.......................................... 426 Το Διεθνές «Κίνημα» Φετουλάχ Γκιουλέν..................................................................... 431 Θρησκευτικά Ισλαμικά Σχολεία.................................................................................... 436 Μεταρρυθμίσεις του ΑΚΡτην Περίοδο 2002-2004 ...................................................... 438 Στρατιωτικοπολιτικό Σκηνικό της Σύγχρονης Τουρκίας (1980-2007)......................... 446

15


Ergenekon...................................................................................................................... 449 Παρούσα Κατάσταση................................................................................................... 452 Ergenekon και Βαθύ Κράτος (Derm Devlet)..................................................................453 Ίμβρος - Μια Ατέλειωτη Σταύρωση..............................................................................465 Συμπεράσματα..............................................................................................................469 ΟΙ Σουνίτες Σ ή μ ερ α ....................................................................................................... 469 Οι Αλεβήδες Σήμ ερα ..................................................................................................... 472 Αλεβήδες και Ελληνοχριστιανισμός..............................................................................475 Αλεβήδες: 3 0 % του Τουρκικού Π ληθυσ μ ού................................................................ 476 Ο Τουρκικός Στρατός Παρακολουθεί Στενά τους Α λεβήδες.......................................478 Κοσμική ή Ισλαμική Τουρκία;........................................................................................478 Προστατευτικός Μανδύας για τον Κεμάλ..................................................................... 488 Μύθος η Προέλευση των Τ ο ύ ρ κ ω ν..............................................................................488

ΜΕΡΟΣ I'

.

ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ: Η ΤΟΥΡΚΙΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Εισαγωγή........................................................................................................................493 Καταγραφή Εμπειριών από τη Χρονική Περίοδο 2002-2012................................... . .497 Ο Γεωστρατηγικός ΡόλοςτηςΤουρκίας στη Μεταψυχροπολεμική Επ οχή................. 498 Οι Σχέσεις τηςΤουρκίας με την Ευρωπαϊκή Έ ν ω σ η .................................................... 501 Σχέσεις Τουρκίας-ΗΠΑ................................................................................................... 502 Σχέσεις Τουρκίας-Ρωσίας.............................................................................................. 502 Οι Σχέσεις της Ρωσίας με τη Δύση και Γενικότερος Εξωτερικός Προσανατολισμός της Ρωσίας............................................................................................................... 503 Πολιτική τηςΤουρκίας στην Κεντρική Ασία και Υπερκαυκασία..................................503 Η Πολιτική τηςΤουρκίας στη Μέση Ανατολή.............................................................. 505 Συνεργασία Τουρκίας-Ισραήλ........................................................................................506 Αλλαγή Πλεύσης στις Σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ; ........................................................507 Η Πολιτική της Τουρκίας στα Βαλκάνια.........................................................................510 Η Σταθερότητα και Ασφάλεια των Μουσουλμανικών Πληθυσμών στα Βαλκάνια... .510 Η Εξάπλωση του Ισλαμικού Φονταμενταλισμού στην Περιοχή της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής......................................................................................... 511 Υδάτινοι Πόροι............................................................................................................... 511 Έλεγχος Υδάτινων Πόρων και η Εξέλιξη της Συνεργασίας τηςΤουρκίας με τους Νοτιοανατολικούς της Γείτονες..................................................................512 Εξωτερικές Απειλές για τηνΤουρκική Ασφάλεια......................................................... 513 Οι Στόχοι της Τουρκικής Πολιτικής Εθνικής Ασφάλειας............................................... 515 Τακτικές Κινήσεις σε Στρατηγικό Επίπεδο...................................................................516 Ανταγωνισμός Εξοπλισμών στην Περιοχή...............................................................Λ .516 Η Ασφάλεια Μεταφοράς των Ενεργειακών Αποθεμάτων.........................................,.516

16

ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ Σ. ΦΡΑΓΚΟΙ

Η Αξία τηςΤουρκίας ως Αναδυόμενης Αγοράς της Περιοχής..................................... 517 Η Εθνική Ισχύς της Τουρκίας......................................................................................... 517 Μελλοντική Ανάπτυξη της Γεωστρατηγικής Θέσης τηςΤουρκίας.............................. 517 Η Εξέλιξη του Κουρδικού Π ροβλήματος..................................................................... 518 Τουρκία: Μια Χώρα σε Διαδικασία Εξελικτικής Μετάλλαξης Ή σε Διαδικασία Συνεχιζόμενης Κρίσης;.............................................................................................518 Ο Εσωτερικός Ρόλος των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων.......................................... 519 Ο Στρατοκρατικός Κεμαλισμός.................................................................................... 519 Το Χαμηλό Μορφωτικό Επίπεδο του Τουρκικού Λ α ο ύ ............................................... 521 Νεοοθωμανισμός και η Θεωρία των Μηδενικών Διαφορών.......................................521 Θρησκεία: Παράγοντας Επιρροής................................................................................. 523 Αίτια και Συνέπειες που Προκάλεσαν τον Αφελληνισμό της Μικράς Ασίας και τον Εκτουρκισμό της......................................................................................... 525 Διαπιστώσεις.................................................................................................................526 Συμπερασματικές Παρατηρήσεις.................................................................................529

Οι Εκτιμήσεις του κ. A b ra m o w itz ................................................................................. 536 Επίλογος......................................................................................................................... 537 Επίμετρο......................................................................................................................... 543 Βιβλιογραφία................................................................................................................. 545

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ (Περιέχονται στο συνοδευτικό CD-ROM της έκδοσης)

Παράρτημα A

Παράρτημα A 1: «Εθνικές Ομάδες στη Δημοκρατία τηςΤουρκίας» του Peter Alford Adrew

Παράρτημα Α2: Κατάλογος Κατοίκων στις Επαρχίες των Μητροπόλεων Αργυρούπολης καιΤραπεζούντας (Αδιάσειστα Αποδεικτικά Στοιχεία από Επίσημες Πηγές)

Παράρτημα A3: Τουρκία και Εθνικές Μειονότητες του Wilhelm Baum Παράρτημα A4: Διώξεις Κατά του Οικουμενικού Πατριάρχη - Άρθρο της εφημερίδας στην τουρκική

Παράρτημα Α5: Απαίτηση Επιστροφής Ακίνητων Χριστιανικών Περιουσιών από το Τουρκικό Κράτος όπως Καταγράφονται σε Τουρκική Εφημερίδα

(.Habertürk 4/6/2009) Παράρτημα Α6: Αποδεικτικά Στοιχεία του Υπουργείου Εξωτερικών και άλλων Φορέων για τους Εξισλαμισμούς και την Επανάκαμψή τους στον Χριστιανισμό

Παράρτημα Α7: Χάρτες Εξισλαμισμού


Παράρτημα Α8: Πίνακες - Χάρτες - Γραφήματα Παράρτημα Α9: Ιδρύματα Κινήματος Γκιουλέν Παράρτημα A 10: Δείγμα Χαρτών Τουρκικής Εθνικιστικής Οργάνωσης «Εστίας Αλπερέν Καισάρειας»

Παράρτημα Α11: Πρόσφατα Δημοσιεύματα του ΔιεθνούςΤύπου Παράρτημα Α12:Η Συντηρητικότητα και η ΞενοφοβίατωνΤούρκων Παράρτημα Α13: Η Έκθεση του Συμβουλίου της Ευρώπης (CTP) για τα Βασανιστήρια στις Φυλακές και στα Ψυχιατρεία στην Τουρκία

Παράρτημα A 14: Συνθήκη Λοζάνης -Άρθρα 14-15 - Καθεστώς Ίμβρου-Τενέδου - Παραίτηση από Δωδεκάνησα -Άρθρα 38-44 -Τμήμα Ε' - Προστασία των Μειονοτήτων

Παράρτημα A 15: Χάρτης του Τουρκόφωνου Κόσμου και του Ισλάμ στην Ευρύτερη Μέση Ανατολή

Παράρτημα A 16: Δημοσιεύματα του Τουρκικού Τύπου Παράρτημα Α17: Έκθεση του Επίτροπου Thomas Hammarberg της 1ης Οκτωβρίου 2009 Αναφορικά με τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στην Τουρκία

Παράρτημα Α18: Η Περί Μικράς Ασίας και των εν Αυτή Κρυπτοχριστιανών (Διάλεξις του Αντιπροέδρου του Συλλόγου κ. Κωνσταντίνου Γ. Λαμέρα)

Παράρτημα A 19: Ελληνικά Τοπωνύμια στην Τουρκία Παράρτημα Α20: Turkish Mountains W here They Still Speak Ancient Greek Παράρτημα A21: Πορτρέτο με Ελληνικούς Τίτλους του Μωάμεθ Β' Πορθητή Προκαλεί Σάλο στηνΤουρκία

Παράρτημα Α22: Πού γεννήθηκε ο Κεμάλ Παράρτημα Α23: Βιβλίο Βόμβα για τον Κεμάλ Παράρτημα Α24:0 Κατάλογος των Επιφανών Ελλήνων που Ασπάστηκαν το Μωαμεθανισμό κατά την Οθωμανική Περίοδο

Παράρτημα Α25: ΟΤαγίπ Ερντογάν Έχει Ελληνικές-Ποντιακές Ρίζες; Παράρτημα Α26: Ελληνόφωνος από την Κρήτη ο Αντιπρόεδρος του Ερντογάν Παράρτημα Α27: Έρνεστ Χεμινγουέι: «Στην Προκυμαία της Σμύρνης» Παράρτημα Α28: Ποιος Έκαψε τη Σμύρνη το 1922; Παράρτημα Α29: Πόλη. Σεπτεμβριανά 1955. Ένα Ψέμα Ξυπνά την Τουρκική Αγριότητα ΠαράρτημαΑ30: Βουλευτής Βαχίτ Ερντέμ: Οι Κούρδοι θα Επικρατήσουν και οιΤούρκοι θα Γίνουν Μειονότητα - Γιλμάζ και Ερντογάν Είναι Πόντιοι

Παράρτημα Α31: New Statistics Reveal the Site of Turkey's Kurdish Population Παράρτημα A32: Ανακοίνωση των Ποινών για Συμμετοχή στο Σχέδιο «Βαριοπούλα» Παράρτημα Α33:Τούρκος Δημοσιογράφος Αποκαλύπτει το Σχέδιο τηςΤουρκίας για την Ισλαμοποίηση της Ελλάδας

Παράρτημα Α34: Δηλώσεις του πρώην Πρέσβη των ΗΠΑ Morton Abramowitz στην Άγκυρα

Παράρτημα Α35: Διάγγελμα Τάσσου Παπαδόπουλου Παράρτημα Α36: Ίδια Πάντα η Στάση Έναντι των Μειονοτήτων

17

18


Παράρτημα Β

Παράρτημα Β 1: Α. Χάρτης του Πληθυσμού των Αλεβήδων βάσει Ποσοστού % σε όλη την Τουρκική Επικράτεια Β. Γεωγραφική Κατανομή Αλεβήδων (επί τοις % )

Παράρτημα Β2: Χάρτες των Πετρελαιοφόρων Περιοχών, των Περιοχών Αερίων καθώς και των Δικτύων Αγωγών στην Ευρύτερη Περιοχή της Μ. Ανατολής

Παράρτημα Β3: Χάρτης Ποσοστού Κουρδικού Πληθυσμού στην Τουρκία Παράρτημα Β4: Α. Χάρτης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1683) Β. Χάρτης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1801)

Παράρτημα Β5: Χάρτης Ελληνικών Σχολείων και Εκκλησιών στη Μικρά Ασία 1912 (εκδόσεις Ν. Botzaris 1919)

Παράρτημα Β6: Εθνολογικός Χάρτης Μικράς Ασίας 1877 του F. Bianconi από Λιθογραφία της Ελληνικής Χαρτογραφικής Υπηρεσίας Στρατού

Παράρτημα Β7: Εθνολογικός Χάρτης της Ευρωπαϊκής Τουρκίας του 1877 της A. Synvet (Ελληνική Τοπογραφική Υπηρεσία του Υπουργείου Γεωργίας)

Παράρτημα Β8: Εθνολογικοί Χάρτες (Τοπογραφική Υπηρεσία Ελληνικού Στρατού): Α. Περιφέρειας Μπαλίκεσερ Β. Περιφέρειας Πανόρμου, Αρτάκης και Μανιάδος

Παράρτημα Β9: Εθνολογικοί Χάρτες (Τοπογραφική Υπηρεσία Ελληνικού Στρατού) Α. Σπάρτης Β. Αφιόν Καραχισάρ Β. Διδυμότειχου Δ. Σμύρνης και Χίου Ε. Περιφέρειας Σμύρνης ΣΤ. Κυδωνιάς (Αϊβαλί) και Λέσβου Ζ. Εθνολογικός Χάρτης Μικρός Ασίας

Παράρτημα ΒΙΟ: Χάρτης Χριστιανικών Σχολείων στην Περιοχή της Μακεδονίας Παράρτημα Β1 7: Χάρτης Μειονοτήτων στην Τουρκική Δημοκρατία (Γερμανική Μελέτη)

Παράρτημα Β12: Σχηματικός Χάρτης του Πληθυσμού του Πόντου Παράρτημα Β13: Χάρτης Διαμελισμού τηςΤουρκίας σύμφωνα: Α. Με τον πρώην Δικτάτορα Κενάν Εβρέν Β. Με Έκθεση του Αμερικανικού Κογκρέσου

Παράρτημα Β Ί4: Χάρτης Περιοχών γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο πρωταρχικός σκοπός της μελέτης ήταν να διερευνηθούν οι μεταλλαγές των πληθυ σμών της βυζαντινής αυτοκρατορίας σε αυτή της οθωμανικής και εν συνεχεία της σύγχρονηςΤουρκίας. Παράλληλα τέθηκε ένας επιπλέον στόχος, ο οποίος ήταν να αντιμετω πιστεί ή να υπεραπλουστευτεί η ιδέα ότι η οθωμανική αυτοκρατορία ήκμασε, παρήκμασε και καταλύθηκε και συνεχίζει, ως τουρκικό κράτος, να πορεύεται προς την κατεύθυν ση διαμόρφωσης αμιγώς εθνικού κράτους με την απορρόφηση των μειονοτήτων ή τον εξοστρακισμό τους. Ο λόγος λοιπόν της χρήσης και αξιοποίησης του ιστορικού υλικού δεν έχει ως επιστη μονική στόχευση την ανατροπή ή την επικύρωση της μέχρι σήμερα διενεργηθείσας ιστο ρικής έρευνας στον τομέα της οθωμανικής περιόδου ή της περιόδου από το 1923 και εντεύθεν. Έχει σκοπό τη χρήση των μέχρι σήμερα ιστορικών συμπερασμάτων που χαρα κτηρίζουν τις δύο αυτές περιόδους, με στόχο την εξαγωγή γεωπολιτικών συμπερασμά των αναφορικώς με το γεωπολιτικό ρόλο τηςΤουρκίας στο Σύμπλοκο της Ευρύτερης Μέ σης Ανατολής και στις επιπτώσεις του ρόλου αυτού στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Ο γεωπολιτικός παράγοντας που εξετάζεται στην παρούσα μελέτη (κατά τη μέθοδο του I. Θ. Μάζη) είναι ο δημογραφικοθρησκευτικός. Διότι έτσι μπορούν να οριστούν οι εκτουρκισμοί και εξισλαμισμοί που συνέβησαν στα εδάφη του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Όπως η ίδια η ιστορία, έτσι και η ιστορική έρευνα δε μένει αμετάβλητη, και τα τελευ ταία δέκα με είκοσι χρόνια έχουν δημιουργηθεί νέες συναρπαστικές προοπτικές και ερ μηνείες. Παρ'όλα αυτά, οι τρέχουσες γενικές αντιλήψεις για την οθωμανική αυτοκρατο ρία και την τουρκική πραγματικότητα οφείλουν ακόμα πολλά στις παρατηρήσεις και στις προκαταλήψεις που διασώθηκαν στις ευρωπαϊκές πηγές, οι οποίες καταγράφηκαν στη ζέση των διάφορων αντιπαραθέσεων μεταξύ των δυτικών κρατών και των Οθωμανών. Οι χαρακτηρισμοί της αυτοκρατορίας ως «ανατολίτικου δεσποτισμού» ή «μεγάλου ασθε νούς της Ευρώπης», για παράδειγμα, προέρχονται από συγκεκριμένες χρονικές στιγμές, όταν τέτοιοι δηκτικοί όροι εξυπηρετούσαν συγκεκριμένους σκοπούς. Δυστυχώς, επανα λαμβάνονται και ανακυκλώνονται διαρκώς, σαν να περικλείουν ολόκληρη την ιστορία της αυτοκρατορίας και σαν να είναι επαρκείς στο να συμπεριλάβουν την ιστορική γνώ ση που αποκτήθηκε από τότε που δημιουργήθηκαν. Πολλά από όσα θεωρούνται γενική ιστοριογραφία σχετικά με την οθωμανική αυτο κρατορία, στις ποικίλες μορφές που τα συναντούμε, αγνοούν στην πραγματικότητα την «ιστορία» και υποβιβάζουν τους Οθωμανούς και τον κόσμο τους σε ένα θέατρο του παρα λόγου (μια παρέλαση ακόλαστων σουλτάνων, σατανικών πασάδων, δύσμοιρων γυναικών των χαρεμιών, σκοταδιστών κληρικών), σε στερεότυπους χαρακτήρες που παραμένουν

20


αδρανείς σ' ένα φθαρμένο σκηνικό από το οποίο λείπει και η ελάχιστη αναγνώριση των δυνάμεων της ιστορίας. Μιλούν για ένα, εκτός χρόνου, παραμύθι ενός ξένου και εξωτι κού σύμπαντος και δεν πληροφορούν τον αναγνώστη για τις διαδικασίες που διαμόρ φωσαν αυτό το σύμπαν. Το γεγονός ότι αυτά τα βιβλία-μελέτες σημειώνουν καλές πωλήσεις αποτελεί απόδει ξη του γενικού ενδιαφέροντος για την οθωμανική αυτοκρατορία, όμως δε στηρίζονται ούτε στις πιο πρόσφατες ιστορικές αντιλήψεις ούτε στις πρωτογενείς πηγές. Ελπίζω αυ τή η εργασία μου να λειτουργήσει διορθωτικά, να αποκαλύψει πώς αντιλαμβανόμαστε τους δεσμούς μεταξύ του παρόντος, του παρελθόντος, δηλαδή πώς φτάσαμε εδώ όπου βρισκόμαστε σήμερα, αλλά και τις προοπτικές που επιφυλάσσει το μέλλον. Η προσέγγιση της οθωμανικής ιστορίας είναι αναγκαστικά επηρεασμένη από την πα ραμονή μου στη Δημοκρατία τηςΤουρκίας, το τελικό διάδοχο κράτος της οθωμανικής αυτοκρατορίας, όπου έζησα 6 περίπου έτη (1991-1994 και 1998-2001). Το παρελθόν εί ναι, κυριολεκτικά, άλλος τόπος στην Τουρκία. Οι πολίτες της χώρας αυτής έχουν στερη θεί την εύκολη πρόσβαση σε λογοτεχνικά και ιστορικά έργα προηγούμενων εποχών. Αυ τό συμβαίνει λόγω της αλλαγής του αλφαβήτου, που έλαβε χώρα το 1928, με το πέρα σμα δηλαδή από το αραβικό στο λατινικό αλφάβητο, που είναι οικείο στο μεγαλύτερο τμήμα του δυτικού κόσμου. Ταυτόχρονα, ένα συνεχιζόμενο πρόγραμμα για να γίνει το λεξιλόγιο πιο «τουρκικό» οδηγεί στην εξάλειψη των λέξεων αραβικής και περσικής προέλευσης, που ανέρχονται στο 4 6 % της τουρκικής γλώσσας. Αυτές οι λέξεις αποτελούσαν τα δύο άλλα συστατικά του πλούσιου αμαλγάματος που κάποτε ήταν η οθωμανική γλώσσα. Αυτή η γλώσσα κινδυ νεύει στις μέρες μας να καταστεί «νεκρή», όπως ακριβώς συνέβη και με τα λατινικά. Από την άλλη πλευρά, έργα των οθωμανικών αιώνων εκδίδονται πια σε σύγχρονη γραφή και απλο ποιημένη γλώσσα, δίνοντας τη δυνατότητα στους σύγχρονους αναγνώστες να αποκτήσουν κάποιο βαθμό κατανόησης για το τι συνέβη παλιότερα. Διαφορετικά, η κατάσταση θα ήταν πολύ άσχημη και η άγνοια του λαού για το παρελθόν του θα ήταν μεγαλύτερη. Κάποτε φάνηκε πιθανό, με το πέρασμα εκείνων των γενεών που είχαν μάθει την οθω μανική γλώσσα πριν από την αλλαγή του αλφαβήτου, ότι θα απέμεναν ελάχιστοι ικανοί να διαβάσουν τον όγκο των εγγράφων και χειρογράφων που αποτελούν τη βασική πηγή ύλης της οθωμανικής ιστορίας. Ωστόσο, ερευνητές εξακολουθούν να εκπαιδεύονται ως ιστορικοί, να μαθαίνουν οθωμανικά, να αποκτούν πανεπιστημιακές θέσεις στην Τουρκία και στο εξωτερικό, μαζί με ειδικούς της οθωμανικής ιστορίας που δεν έχουν τουρκική κα ταγωγή. Και πάλι όμως, δεν ήταν εύκολο για τους Τούρκους να αποτινάξουν την «επίση μη ιστορία» που διδάχτηκαν στο σχολείο, μια εκδοχή του παρελθόντος τους η οποία έλα βε την ώθησή της από την επανάσταση που ταυτίστηκε με το όνομα του Μουσταφά Κε μάλ Ατατούρκ, του «πατέρα της σύγχρονηςΤουρκίας». Στα πρώτα χρόνια της δημοκρατί ας οι οθωμανικοί αιώνες θεωρούνταν κλειστό βιβλίο και απαξιώθηκαν, σαν να μην είχαν σχέση με τους πολίτες, για τους οποίους κρίθηκε πιο κατάλληλο ένα πιο μακρινό τουρκι κό παρελθόν. Καθώς, όμως, η οθωμανική περίοδος χάνεται στη μνήμη, γίνεται πιο ανοι χτή στη μελέτη, με τη διερεύνηση του παρελθόντος από τους ιστορικούς μελετητές.


21

Μολονότι επιβλήθηκε στουςΤούρκους, από τους «γκουρού της εκπαίδευσης», να βλέ πουν τον εαυτό τους ως κληρονόμο ενός περήφανου παρελθόντος, που μπορεί να περι γράφει αλλά όχι να ερμηνευθεί, ακόμα κι αυτό μπορεί να μεταβληθεί. Έτσι, η επίσημη ιστορία επιδοκιμάζει την ιδέα ότι η οθωμανική δυναστεία ήταν ανίκητη και οι σουλτάνοι της πανίσχυροι, εκτός από εκείνους που έμειναν στη μνήμη με παρωνύμια όπως «Μέθυ σος» ή «Τρελός». Έχει δοθεί, όμως, ελάχιστη προσοχή στην αντίδραση εναντίον του κρά τους και των αποφάσεών του, που εμφανίστηκε από τα πρώτα χρόνια Της αυτοκρατο ρίας, μια απροθυμία αναγνώρισης της ύπαρξης διαφωνίας, κάτι που παραμένει αμετά βλητο χαρακτηριστικό της πολιτικής στη σύγχρονη Τουρκία. Και πάλι, παρά τα πρακτικά εμπόδια που δυσχεραίνουν την κατανόηση του οθωμα νικού παρελθόντος τους, οι πολίτες του σύγχρονου τουρκικού κράτους τρέφουν ανεξά ντλητη περιέργεια για την ιστορία τους. Ο πολιτικός λόγος διανθίζεται με ζωηρούς δια λόγους ενός είδους αρκετά ανοίκειου στους Δυτικούς παρατηρητές. Οι ποικίλοι τρόποι αντίληψης του παρελθόντος παρέχουν πλούσια πηγή αναφοράς, καθώς οι πολιτικοί και οι ομάδες συμφερόντων καβγαδίζουν για το ποια εκδοχή της ιστορίας θα εξυπηρετήσει καλύτερα τους σκοπούς του αύριο (του αύριο που συχνά φαντάζει πιο αβέβαιο από όσο είναι αλλού). Πολλές συζητήσεις αναφέρονται σε θέματα που έχουν ρίζες βαθιά στην ιστορία. Το πιο ορατό παράδειγμα όπου το παρελθόν στοιχειώνει το παρόν είναι το «Αρμενι κό Ζήτημα», το οποίο στην παρούσα φάση του στρέφεται γύρω από τις πιέσεις των Αρ μενίων προς τις διάφορες κυβερνήσεις για την αναγνώριση των κοινοτικών σφαγών στη Μικρά Ασία κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ως γενοκτονίας. Διαφαίνονται βέβαια στοιχεία προόδου και άμβλυνσης της αντιπαράθεσής τους, και αυτό διότι είδαμε τον πρόεδρο της Τουρκίας Αμπντουλάχ Γκιουλ να αποδέχεται πρόταση από τον Αρμένιο ομόλογό του να παρακολουθήσουν μαζί τον αγώνα ποδοσφαίρου Αρμενίας-Τουρκίας για τα προκριματι κά του Μουντιάλ 2010. Λιγότερο προφανή για τους ξένους είναι δύο άλλα ζητήματα που βρίσκονται ψηλά στην τουρκική ατζέντα. Ο ρόλος του στρατού στην πολιτική και τα όρια του αποδεκτού στη θρησκευτική έκφραση. Αυτά είναι μερικά από τα σημαντικότερα θέ ματα που διαπότισαν την οθωμανική ιστορία. Απασχόλησαν τους πολιτικούς και τους απλούς ανθρώπους του παρελθόντος ακριβώς όπως και τους σημερινούς. Το καθήκον ενός ιστορικού είναι η ερμηνεία των γεγονότων του παρελθόντος με σκο πό να μας δείξει πώς το παρελθόν οδήγησε στο παρόν ή σε ένα παρόν που αποτελεί πλέ ον παρελθόν. Έτσι, στην Τουρκία η ιστοριογραφία γίνεται σοβαρότερο θέμα απ' ό,τι εί ναι σε κάποιες άλλες χώρες και ο συγγραφέας της οθωμανικής ιστορίας δεν μπορεί να απολαύσει την πολυτέλεια να παράσχει διασκέδαση σε βάρος της εξήγησης, αλλά οφεί λει να γίνει αφηγητής της σκληρής πραγματικότητας. Είναι σύνηθες οι σπουδές της οθωμανικής αυτοκρατορίας να τελειώνουν το έτος 1922, τη χρονιά κατάργησης του θεσμού του σουλτάνου το έτος 1923, όταν ιδρύθηκε η Τουρκική Δημοκρατία, ή ακόμα και το 1924, όταν καταργήθηκε ο θεσμός του χαλίφη. Ή το 1927, τη χρονιά που ο Ατατούρκ εκφώνησε ένα σπουδαίο λόγο που δικαιολογούσε το ρόλο του στην ανατροπή της αυτοκρατορίας και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας,

22


λόγο ο οποίος εξέθετε το όραμά του, το όνειρό του για το μέλλον. Εδώ έγκειται η αλαζο νεία, που αναφέρεται σε ένα όνειρο το οποίο φέρεται να είχε δει ο πρώτος σουλτάνος, ο Οσμάν, ένα όνειρο που ερμηνεύτηκε ότι προφήτευε τη γέννηση και την ανάπτυξη της αυτοκρατορίας. Η συνέχιση αυτής της ιστορίας μέχρι το 1927 επέτρεπε επίσης να τονιστούν μερικοί από τους συνδετικούς κρίκους ανάμεσα στη δημοκρατία και στην ιστορία της αυτοκρα τορίας. Η παραδεδεγμένη σοφία ότι η αυτοκρατορία ήταν «tabula rasa» που έφερε μό νο το αποτύπωμα της επανάστασης του Ατατούρκ τίθεται σταδιακά υπό την αμφισβή τηση των ιστορικών. Το μεγαλύτερο πρόβλημα για την εκκλησία ήταν οι εξισλαμισμοί, που αποτέλεσαν διαρκή αφαίμαξη του ορθόδοξου πληρώματος. Η ορθόδοξη πίστη σήμαινε αυτογνωσία και αυτοτέλεια στο αλλόφυλο περιβάλλον. Η απώλεια της πίστης αυτής σήμαινε και απώ λεια της εθνικής συνείδησης, έστω κι αν όσοι αλλαξοπιστούσαν διατηρούσαν τη γλώσ σα τους, όπως θα ανακαλύψουμε στα παρακάτω κεφάλαια. Η γλώσσα χωρίς τη θρησκεία δεν αποτελούσε ισχυρό δεσμό με το έθνος, όπως φάνηκε στην περίπτωση των Βαλαάδωντης Μακεδονίας καιτωνΤουρκοκρητικών, που ήταν ελληνικής καταγωγής και ελλη νόφωνοι. Μολονότι κράτησαν τη γλώσσα τους, τούρκεψαν όταν άλλαξαν τη θρησκεία τους. Έτσι ο εξισλαμισμός σήμαινε αυτόματα άρνηση της ιδιότητας του ορθοδόξου και του Έλληνα και προσχώρηση στο σώμα των κατακτητών. Οι εξισλαμισμοί διακρίνονται σε ατομικούς και ομαδικούς, σε ακούσιους, που είναι οι πιο πολλοί, αλλά και σε εκούσιους. Το δέλεαρ ήταν μεγάλο, μιας και ο εξισλαμιζόμενος από δούλος γινόταν αυτόματα κύριος. Γι'αυτόπαρατηρείται, στους πρώτους κυρίως αιώ νες, ισχυρό ρεύμα αποστασίας. Μια από τις τραγικότερες μορφές εξισλαμισμού συνδέεται με το παιδομάζωμα, το οποίο αποτέλεσε το βασικό μέσο επάνδρωσης της στρατιωτικής οργάνωσης κατά την πρώτη περίοδο του οθωμανικού κράτους. Οι στρατολογούμενοι νέοι επάνδρωναν το σώ μα των «γενίτσαρων». Αυτοί οι νέοι, ύστερα από μακρόχρονη θρησκευτική και στρατιω τική εκπαίδευση, μεταμορφώνονταν σε φανατικούς γενίτσαρους. Υπήρχαν και περιπτώ σεις μερικών που διατήρησαν την ανάμνηση της καταγωγής τους και φάνηκαν ευεργε τικοί για το γένος.Το παιδομάζωμα, δίνοντας δυνατότητες κατάληψης ανώτερων και ενίο τε ανώτατων αξιωμάτων, ήταν ευνόητο να θεωρείται ευλογία στις περιπτώσεις που η πί στη ήταν αναιμική ή η απελπισία από τη δουλεία καταθλιπτική. Όπου η πίστη και το εθνι κό φρόνημα ήταν ισχυρά το παιδομάζωμα ισοδυναμούσε με καταστροφή. Η αναγκαστι κή αυτή μάζωξη των μικρών αγοριών κατάφερε να κάνει τη λέξη «γενίτσαρος» να πάρει τη γνωστή αποτρόπαια σημασία που διατηρεί ίσαμε τις μέρες μας. Με τους εξισλαμισμούς συνδέεται και ο κρυπτοχριστιανισμός. Ήταν το φυσικό επα κόλουθο, διότι πολλοί ορθόδοξοι, για να αποφύγουν τα δεινά της δουλείας και τον αφανισμό, προτιμούσαν να ασπάζονται εξωτερικά τον ισλαμισμό, μένοντας εσωτερικά πι στοί στη θρησκευτική τους παράδοση. Ήταν ένα δράμα δυσβάστακτο, μια κατάσταση διπροσωπίας. Οι άνθρωποι αυτοί δεν ήταν ούτε μουσουλμάνοι ούτε χριστιανοί, αλλά δι χασμένες προσωπικότητες.


23

Το κεφάλαιο της ιστορίας των κρυπτοχριστιανών του Πόντου, όπως και άλλα αντί στοιχα, που αναφέρονται σε επιστημονικά θέματα του ίδιου γεωγραφικού χώρου, δε μελετήθηκε συστηματικά από ειδικούς ερευνητές, κοινωνιολόγους, ιστορικούς, λαογράφους, γλωσσολόγους, ανθρωπολόγους και άλλους επιστήμονες. Ως σήμερα σε κανένα ελληνικό πανεπιστήμιο δεν έγινε ουσιαστική καταγραφή και αξιολόγηση της ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας, καθώς επίσης και του ανέκδοτου αρχειακού υλικού που βρίσκε ται στα κρατικά αρχεία των διάφορων ευρωπαϊκών χωρών, σε διεθνή επιστημονικά και ερευνητικά κέντρα και σε ιδιωτικές συλλογές. Στον ποντιακό χώρο, εκτός από την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών και, τα τελευταία χρόνια, από το Κέντρο Ποντιακών Μελετών, τα υπόλοιπα σωματεία και οι σύλλογοι εξα ντλούν τη δυναμική τους στο χορό και στο τραγούδι ή κατά διαστήματα στην έκδοση ενός βιβλίου ή μιας βραχύβιας και ασπόνδυλης ποντιακής εφημερίδας - προσπάθειες που καταφέρνουν να διατηρούν τα παραδοσιακά στοιχεία αναλλοίωτα στο πέρασμα των χρόνων. Μόνη εξαίρεση το περιοδικό Ποντιακή Εστία της Παναγίας Σουμελά. Μεγαλύτε ρη προσφορά από τα οργανωμένα ποντιακά σωματεία και τους συλλόγους, όσον αφο ρά τις εκδόσεις ποντιακών βιβλίων, έχει ο εκδοτικός οίκος των Αδελφών Κυριακίδη, απ' τον οποίο σε μια δεκαπενταετία έχουν εκδοθεί τόσα βιβλία για τον Πόντο όσα δεν έχουν εκδοθεί από το 1922 ως σήμερα από όλα τα ποντιακά σωματεία της Ελλάδας. «Η τιμή' σον τιμημένον». Υπάρχει αξιόλογη βιβλιογραφία, καταχωρισμένη σε τοπικές εφημερίδες και περιοδι κά, καθώς και σε συλλογές ιδιωτών, όπως αναφέρθηκε, η οποία δε φτάνει ως τα σπουδα στήρια και τις βιβλιοθήκες των πανεπιστημίων, όπως δε φτάνει στους προθαλάμους των άλλων ερευνητικών ιδρυμάτων. Γραμμένη από απλούς ανθρώπους, οι οποίοι έζησαν εκεί τα τελευταία δραματικά και τραγικά γεγονότα, όπως επίσης και καταγραφές άλλων προ σωπικών μαρτυριών. Για το δραματικό κεφάλαιο των κρυπτοχριστιανών του Πόντου υπάρχουν πολλά κείμενα, άρθρα, διηγήσεις, λαϊκές αφηγήσεις, που γράφτηκαν από συγ γενείς και φίλους κρυπτοχριστιανών, από ξένους περιηγητές, από ταξιδιώτες, αλλά και ερευνητές που περιγράφουν με δικό τους τρόπο πραγματικά περιστατικά της ζωής των «κλωστών», τα οποία είδαν, διάβασαν ή άκουσαν από τους ίδιους τους ήρωες των δρα ματικών γεγονότων. Κατά τη συγγραφή ενός πονήματος με τόσο φιλόδοξο εύρος βρίσκεσαι αντιμέτωπος με πολλά δύσκολα διλήμματα. Δεν προβάλλονται αξιώσεις πληρότητας, κάτι που, ούτως ή άλλως, θα ήταν αδύνατον να επιτευχθεί. Το ζωηρό αφηγηματικό ύφος μού είναι προ τιμότερο. Σε κάποια σημεία οι αναγνώστες μπορεί να θεωρούν ότι θα ήταν ευκολότερο να καταλάβουν τα γεγονότα αν στοιχεία όπως οι γενίτσαροι ή το χαρέμι αναλύονταν χω ριστά έξω από το κύριο σώμα του κειμένου. Θεωρείται ότι αυτά τα χαρακτηριστικά αποτελούν αναπόσπαστες όψεις της κοινωνί ας που τα γέννησε, ότι δεν υπήρχαν σ'ένα κενό. Ομοίως, η τέχνη και η αρχιτεκτονική προ κύπτουν από την πολυπλοκότητα της κοινωνίας και δεν μπορούν να ερμηνευτούν ως με μονωμένες εκφράσεις καθαρής δημιουργικότητας. Ούτε θα ήταν λογικό να διαπραγμα τευτώ τη θρησκεία σε ένα κεφάλαιο με τον τίτλο «Ισλάμ», από τη στιγμή που η θρησκεία

24


αποτελεί σημαντική κινητήρια δύναμη της ιστορίας και ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώ νεται οποτεδήποτε ή οπουδήποτε έχει πολιτικό αντίκτυπο. Η γεωπολιτική ανάλυση και η ανάδειξη των φαινομένων των εξισλαμισμών διαφέρει ριζικά από την επισκόπηση της ιστορίας μέσω θεσμολογικής οπτικής γωνίας, διότι αυτή η τελευταία τείνει να ακινητοποιεί το καθαυτό δρώμενο και να συσκοτίζει τους δεσμούς μεταξύ σχετιζόμενων γεγονότων. Έχει το επιπλέον μειονέκτημα να ενθαρρύνει τον ανα γνώστη να αγκιστρώνεται σε αυτές ακριβώς τις όψεις της οθωμανικής ιστορίας, που τό σο συχνά αντιμετωπίζονται μειωτικά, χωρίς να εξηγείται πώς προέκυψαν και γιατί είχαν τη συγκεκριμένη ανάπτυξη. Έτσι, κάθε απόπειρα γεωπολιτικής ερμηνείας της οθωμανι κής ιστορίας με τα ίδια δεδομένα που ισχύουν για άλλες ιστορίες παρεμποδίζεται, και αυ τή η ιστορία καταλήγει να φαίνεται μοναδική. Φυσικά, υπάρχουν μοναδικές όψεις στη γεωπολιτική προσέγγιση της ιστορίας κάθε κράτους, αλλά το να δοθεί έμφαση σε αυτές αντί για τις όψεις που είναι πιο συγκρίσιμες με τη γεωπολιτική προσέγγιση της ιστορίας άλλων κρατών μού φαίνεται ότι οδηγεί σε απώλεια της ουσίας. Το γεγονός ότι η οθωμανική ιστορία είναι μια «μαύρη τρύπα» αποτελεί λόγο λύπης από μόνο του. Ακόμα πιο λυπηρό, όμως, είναι το «σιδηρούν παραπέτασμα» παρανόησης ανάμεσα στη Δύση και στους μουσουλμάνους. Αυτό πηγάζει, σε μεγάλο βαθμό, από τις «παλιές αφηγήσεις» της Δύσης για την οθωμανική αυτοκρατορία, που κατ' επέκταση αποτελούν και την εξιστόρηση πολλών αιώνων του ισλαμικού παρελθόντος χωρίς να χρησι μοποιηθεί το εργαλείο της γεωπολιτικής ερμηνείας. Το να κατανοήσουμε αυτούς που εί ναι πολιτισμικά και ιστορικά διαφορετικοί από εμάς αντί να καταφεύγουμε σε ετικέτες όπως «αυτοκρατορία του κακού», «φονταμενταλιστής» και «τρομοκράτης» για να συγκαλύψουμε την άγνοιά μας είναι επείγουσα προτεραιότητα. Η μεγαλύτερη ύβρις είναι να αναρωτιόμαστε: «Γιατί αυτοί δεν είναι όπως εμείς», να δεχόμαστε τις πολιτισμικές προ καταλήψεις μας παθητικά και αβασάνιστα και να τοποθετούμε το πρόβλημα στο πλαίσιο του «Τι πήγε στραβά;».

ΜΕΡΟΣ A' ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

«Καλώς οΰν οϊδαιε αδελφοί, ότι διά τέσσερα τινά όφείλεται κοινών έσμέν πάνιες ϊνα προτιμήσωμεν άποθανεϊν μάλλον ή ζην. Πρώιον μέν ύπέρ της πίστεως ημών καί εύσεβείας, δεύτερον δέ ύπέρ τής πατρίδος, χρίχον δέ ύπέρ ιοΰ βασιλέως ώς Χριστού κυρίου και τέταρτον ύπέρ συγγενών καί φί λων. Λοιπόν, αδελφοί, έάν χρεώσταί έσμεν ύπέρ ένός έκ τών τεσσάρων άγωνίζεσθαι έ'ως θανάτου πολλά μάλλον οπερ πάντων ήμεϊς, ώς βλέπετε προφανώς, καί έκ πάντων μέλλομεν ζημιωθήναι».1

Η ήττα του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Ε' στη μάχη των Κυνός Κεφαλών (Θεσσα λία) από τον ανθύπατο Κόιντο Φλαμινίνο, το 197 π.Χ., όπως και εκείνη της Πύδνας, το 168 π.Χ., άνοιξε το δρόμο στη Ρώμη για την κατάκτηση της Μακεδονίας και της κλασικής Ελ λάδας. Είχαν προηγηθεί ακατάπαυστοι εμφύλιοι πόλεμοι μεταξύ των ελληνικών πολιτει ών, οι οποίες προτίμησαν (πλην Ακαρνάνων) να συμμαχήσουν και να συμπαραταχθούν με τους Ρωμαίους κατά του Φιλίππου. Ο τελευταίος ματαίως είχε προσπαθήσει να ενώ σει όλους τους Έλληνες κατά του κοινού εχθρού. Μετά την ήττα εξάλλου του Αντίοχου Γ' στη λυδική πόλη Μαγνησία από τον Λεύκιο Σκιπίωνα το 190 π.Χ. και την παράδοση του βασιλείου της Περγάμου από τον Άτταλο Γ'το 145 π.Χ., οι Ρωμαίοι κατέλαβαν όλα τα ελ ληνιστικά κράτη της Μέσης Ανατολής. Ένα χρόνο πριν, το 146 π.Χ., οι Ρωμαίοι είχαν κα ταλάβει και είχαν καταστρέψει ολοσχερώς την Κόρινθο. Ελλάδα και Μακεδονία γίνονται φόρου υποτελείς στη Ρώμη. Οι Έλληνες, που είναι υπόδικοι στην παγκόσμια ιστορία για την αδυναμία τους να δρουν ενωμένοι, πήραν το μάθημά τους, από το οποίο σπάνια διδάσκονται. Και να σκεφτεί κανείς ότι όταν η Ρώμη ξεκίνησε από το Λάτιο για να ενώσει τους λαούς της ιταλι κής χερσονήσου βρήκε περισσότερους Έλληνες παρά Λατίνους! Δυστυχώς, η έκκληση του Ναυπάκτιου Αγελάου για ενότητα «δεϊν μάλιστα μέν μηδέποτε πολεμεϊν ιούς Έ λ λ η νας άλλήλοις, αλλά μεγάλην χάριν έχειν ιοΐς θεοϊς εϊ λέγοντες έν καί ταυιό πάνιες συμπλέκοντες τάς χείρας καθάπερ οί τούς ποταμούς διαβαίνοντες, δυναιντο τάς τών βαρ βάρων εφόδους άποτροβόμενοι, συσσώζειν σφάς αυτούς καί τάς πόλεις» δε βρήκε απή χηση. Το μίσος, ο φθόνος και η διχόνοια τους είχαν τυφλώσει. Οι Έλληνες, βέβαια, έχασαν τη διοικητική τους αυτοτέλεια, αλλά ο εθνικός πνευματι

1. Από τη δημηγορία του Κ. Παλαιολόγου προς τους υπερασπιστές της Πόλης την παραμονή της Αλώσεως κατά το Βυζαντινό ιστορικό Φρατζή.

26


κός τους βίος συνεχίστηκε χωρίς να χάσει το δυναμισμό του, τόσο στα εδάφη της ευρω παϊκής Ελλάδας, της Μικράς Ασίας, όσο και στον ελληνιστικό χώρο της Μέσης Ανατολής. Η υπεροχή μάλιστα του ελληνικού πολιτισμού έναντι του λατινικού υπήρξε καταλυτική, όπως θα δείξει ο βαθμιαίος μετασχηματισμός του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους σε ελ ληνικό, λίγους αιώνες αργότερα. Το 323 μ.Χ. ο Μέγας Κωνσταντίνος, μετά τη συντριβή του Λικινίου, έγινε κύριος ολό κληρης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας -της μεγαλύτερης που γνώρισε ποτέ ο κόσμοςκαι αποφάσισε τη μεταφορά της πρωτεύουσάς της από τη Ρώμη στη θέση του αρχαίου Βυζαντίου, όπου κυριαρχούσε ο ελληνισμός. Στις 11 Μα'ίου του 330 μ.Χ. γίνονται τα επί σημα εγκαίνια της Νέας Ρώμης, η οποία ονομάζεται «Κωνσταντινούπολις». Το 379 μ.Χ. ο Θεοδόσιος ο Μέγας ανακηρύσσεται αυτοκράτορας της Ανατολής. Το 395 μ.Χ. γίνεται μονοκράτορας και τον ίδιο χρόνο, λίγο πριν από το θάνατό του, διαμοι ράζει τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία μεταξύ των δύο υιών του. Ο Αρκάδιος παίρνει την Ανα τολή και ο Ονώριος τη Δύση. Το έτος 395 μ.Χ., όπως δέχονται πολλοί επιφανείς ιστορικοί, αποτελεί την αρχή της βυζαντινής (ελληνικής) αυτοκρατορίας. Έκτοτε και μέχρι τον Ιουστινιανό (527-565 μ.Χ.) θα ακολουθήσει ο πλήρης εξελληνισμός ολόκληρηςτης Ανατολής και ο οικουμενικός ρό λος των Ρωμαίων μεταφέρεται πλέον στους ώμους των Ελλήνων, οι οποίοι και για το λό γο αυτό (της οικουμενικότητας) θα διατηρήσουν επί πολύ το όνομα «Ρωμαίοι». Το Βυζά ντιο έφτασε στη μέγιστη ακμή του κατά τον 7ο αιώνα περίπου, επί Ηρακλείου, όπως και κατά το ήμισυ του 10ου και το πρώτο τέταρτο του 11 ου αιώνα. Η βυζαντινή αυτοκρατορία άρχισε να κλονίζεται ουσιαστικά όταν ο αυτοκράτοράς της Ρωμανός Διογένης ηττήθηκε από το σουλτάνο των ΣελτζούκωνΤούρκων Αρπ Ασλάν στο Μαντζικέρττο 1071. Δέκα χρόνια αργότερα, όταν ο Αλέξιος Κομνηνός στεφόταν αυ τοκράτορας και αναλάμβανε να «συμμαζέψει» την αυτοκρατορία, η μισή Μικρά Ασία κατεχόταν από τους Τούρκους, οι οποίοι αφού κυρίευσαν την Κύζικο και τη Νίκαια προήλασαν μέχρι τα πρόθυρα της Κωνσταντινούπολης. Την ίδια εποχή, η υπόλοιπη Μικρά Ασία παρέλυε από εμφύλιους πολέμους, στα ευρωπαϊκά εδάφη αντιμετωπίζονταν η επα νάσταση των Βουλγάρων, οι επιδρομές των Πετσενέγων καιτωνΣέρβων και κυρίως η εκ στρατεία των Νορμανδών από την Ιταλία με το Γισκάρδο. Ενώ ο Αλέξιος αντιμετώπιζε επιτυχώς όλες αυτές τις απειλές, ενέσκηψαν από τη Δύση νέες θύελλες: Οι Σταυροφορί ες, όπου τα στίφη των Φράγκων του πάπα Ουρβανού, οδηγούμενα από τον Πέτρο τον Ερημίτη, έπιπταν κατά κύματα, ως σμήνη ακρίδων, κατά της Κωνσταντινούπολης. Το 1204, ένας άλλος πάπας, ο Ιννοκέντιος Γ, θα αναλάβει να οργανώσει την Δ Σταυ ροφορία, η οποία θα καταλύσει τελικά το Βυζάντιο στις 13 Απριλίου του ίδιου έτους. Αυ τοκράτορας ήταν τότε ένας άλλος Αλέξιος (ο Δ ), αλλά τελείως ανίκανος. Η λεηλασία της Κωνσταντινούπολης δεν έχει αντίστοιχό της στην ιστορία. Επί εννέα αιώνες η μεγάλη πόλη υπήρξε η μεγάλη πρωτεύουσα του χριστιανικού πολιτισμού. Είχε γεμίσει με έργα τέχνης που είχαν επιζήσει από την αρχαία Ελλάδα, καθώς επίσης και με τα αριστουργήματα των δικών της έξοχων καλλιτεχνών, αλλά οι Γάλλοι και οι Φλαμανδοί είχαν κυριευτεί από μανία καταστροφής. Ένας ωρυόμενος όχλος ξεχύθηκε στους δρό


27

μους· άρπαζαν οτιδήποτε γυάλιζε και κατέστρεφαν ό,τι δεν μπορούσαν να κουβαλήσουν, σταματώντας μόνο για να σκοτώσουν ή για να βιάσουν... Δε γλίτωσαν ούτε τα μοναστή ρια ούτε οι εκκλησίες ούτε οι βιβλιοθήκες. Στην ίδια την Αγία Σοφία έβλεπε κανείς μεθυ σμένους στρατιώτες να σκίζουν τις μεταξωτές κουρτίνες... ενώ ποδοπατούσαν ασεβέ στατα άγιες εικόνες και ιερά βιβλία... Καλόγριες βιάστηκαν στα μοναστήρια τους... Πλη γωμένες γυναίκες και παιδιά κείτονταν ετοιμοθάνατα στους δρόμους. Επί τρεις ημέρες εξακολούθησαν φρικιαστικές σκηνές της λεηλασίας και της αιματοχυσίας, ώσπου η τε ράστια ωραία πόλη έγινε ερείπιο... Από το 1204 μπορούμε να πούμε ότι δεν υπάρχει πλέον ισχυρό Βυζάντιο. Στις 16 Μάίου 1204 ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας στέφθηκε επισήμως στην Αγία Σοφία ως πρώ τος Λατίνος αυτοκράτορας. Η φραγκική αυτή κατοχή διήρκεσε μέχρι το 1261, οπότε η Κωνσταντινούπολη ανακτήθηκε από τον Μιχαήλ Παλαιολόγο, αυτοκράτορα μέχρι τότε του κρατιδίου της Νίκαιας. Το Βυζάντιο, όμως, δε θα καταφέρει να ορθοποδήσει και να βρει την παλιά του αίγλη. Η εσκεμμένη κακεντρέχεια των Φράγκων με τις καταστροφι κές συνέπειές της από κοινού με τα σφάλματα και την ανεπάρκεια των τότε Βυζαντινών ηγετών οδήγησαν στην προϊούσα παρακμή της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τον Μεχμέτ Β' στις 29 Μάίου 1453 άνοιξε και τυπικά το δρόμο στις οθωμανικές ορδές προς τη Δύση. Η συνέχεια της ιστορίας για την ευρύτερη περιοχή είναι πια δυσοίωνη, όπως θα αποδειχτεί στα επόμενα κεφάλαια.

Η ΑΠΑΡΧΗ ΤΟΥ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΣΜΟΥ2

Οσο η ρωμαϊκή αυτοκρατορία έδινε τη σκυτάλη στη βυζαντινή, στην ανατολική πλευρά δρούσε ο Μωάμεθ. Ο Μωάμεθ δεν ήταν μόνο ο ιδρυτής της μουσουλμανικής θρη σκείας. Ήταν και ο ιδρυτής ενός κράτους, του αραβικού. Για να κατανοήσουμε, όμως, πώς έφτασαν οι Οθωμανοί στις πύλες του Βυζαντίου θα πρέπει να κοιτάξουμε ορισμένα στοιχεία για την αρχή του μουσουλμανισμού. Οι Άραβες πριν από τον ερχομό του Μωάμεθ ήταν χωρισμένοι σε φυλές και ζούσαν τη νομαδική ζωή τους σκορπισμένοι στην απέραντη Αραβική Χερσόνησο. Τους ένωνε, βέβαια, η γλώσσα και ορισμένες κοινές αντιλήψεις, φιλονικούσαν, όμως, διαρκώς μετα ξύ τους. Πίστευαν σε πολλές θεότητες και είχαν εμπορικό μα και θρησκευτικό κέντρο τη Μέκκα. Ο Μωάμεθ ένωσε όλες τις αραβικές φυλές, έδωσε στους ομοεθνείς του τη νέα θρησκεία τους και δημιούργησε ένα συμπαγές μωαμεθανικό κράτος με φανατικές επε κτατικές κατευθύνσεις. Ο ξαφνικός θάνατός του (632) προκάλεσε μεγάλη σύγχυση γιατί ο Μωάμεθ δεν είχε ορίσει διάδοχό του. Η δύσκολη κατάσταση αντιμετωπίστηκε χάρη στον Αμπού Μπεκρ, παλιό φίλο του Μωάμεθ. Αυτός έγινε ο πρώτος χαλίφης του θεοκρατικού μουσουλμανι κού κράτους. Τον διαδέχτηκε (634) ο Ομάρ, που κατέκτησε την Περσία (636), τη Συρία

2. Θεοχαρίδης, Π„ Πομάκοι, ζάνθη (1995), σ. 326.

28


(638) και την Αίγυπτο (642). Μετά τον Ομάρ, χαλίφης έγινε ο Οθμάν και ύστερα από αυ τόν ο Αλί. Αυτοί είναι οι τέσσερις πρώτοι χαλίφηδες. Ύστερα από αυτούς ο Μουαβίγια ίδρυσε (661) την κληρονομική μοναρχία των Ομεγιαδών. Στη βασιλεία των Ομεγιαδών, το κρά τος των Αράβων εξαπλώθηκε σε όλη τη βόρεια Αφρική, υπέταξε την Ισπανία και τη νό τια Γαλλία. Έτσι, πενήντα χρόνια μετά το θάνατο του Μωάμεθ, οι Άραβες έφτασαν να πο λιορκήσουν και την Κωνσταντινούπολη (672), (717), μα νικήθηκαν από τους Βυζαντινούς Έλληνες. Σε όλες τις χώρες, από την Κίνα ως τον Ατλαντικό Ωκεανό, αρκετοί λαοί ασπάστηκαν τότε το μουσουλμανισμό. Ανάμεσα στους λαούς αυτούς ήταν και οι Τούρκοι (950), που κατοικούσαν τότε στις πεδιάδες ανατολικά της Κασπίας Θάλασσας. ΟιΤούρκοι ήταν χωρισμένοι σε φυλές. Όταν όμως ασπάστηκαν τη νέα θρησκεία του ισλάμ οργανώθη καν σε κράτος. Πρώτα ως Σελτζούκοι, με αρχηγό τους τον Σελτζούκ, κι ύστερα ως Οθω μανοί, με αρχηγό τους τον Οθμάν, νίκησαν τους Άραβες, εξαπλώθηκαν σε όλες τις χώ ρες που πιο πριν ήταν αραβικές και άρχισαν τις επιθέσεις τους ενάντια στη βυζαντινή αυτοκρατορία. Οι επιθέσεις αυτές κράτησαν περίπου 450 χρόνια (1000-1453). Τον ίδιο καιρό το βυ ζαντινό κράτος πολεμούσε και με πολλούς άλλους εχθρούς του: Βουλγάρους, Σλάβους (Ρώσους), Φράγκους κ,λπ., και συνεχώς γινόταν πιο ανίσχυρο. Κι όταν εξαντλήθηκε ολο κληρωτικά, οι Οθωμανοί Τούρκοι κυρίευσαν και την πρωτεύουσά του, την Κωνσταντι νούπολη (1453). Τότε όλη η ελληνική χερσόνησος υποτάχθηκε στους Οθωμανούς και αποτέλεσε τμήμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

ΙΣΛΑΜ Ή ΞΙΦΟΣ

Στη μελέτη γίνεται προσπάθεια να αποκαλυφθεί το μωσαϊκό των εθνικών και των θρη σκευτικών μειονοτήτων. Το κλειδί για την ερμηνεία της εθνικής, γλωσσικής και θρησκευ τικής αλλοίωσης των πληθυσμών σε ολόκληρο το χώρο της αφροασιατικής ηπείρου, όπου ζούσαν ιουδαϊκοί, χριστιανικοί καθώς και πληθυσμοί άλλων φυλών και θρησκειών, βρίσκεται ακριβώς στη διακήρυξη του Μωάμεθ και του ισλαμισμού και η πρόταξη ενώ πιον τους του διλήμματος: «Ισλάμ (υποταγή) ή ξίφος (εξόντωση μαζική)». Έτσι βρέθηκαν τα εκατομμύρια των χριστιανών Ελλήνων και άλλων εθνοτήτων στο ισλαμικό καθεστώς μαζί με τις ηγεσίες τους. Είναι αφύσικο να χαθούν από το πρόσωπο της γης τα 25.000.000 των χριστιανών Ελλήνων που αναφέρονται από τους ιστορικούς και άλλους συγγραφείς, και όμως «εξαωανίστηκαν». Με τον τρόπο αυτό οι 50.000Τούρκοι, που ξεκίνησαν από το δικό τους λίκνο, βρέθηκαν να αριθμούν εκατομμύρια πληθυσμών στη Μικρά Ασία, πα ρά την αιμορραγία τους στις συγκρούσεις με άλλα έθνη, ενώ οι άλλες εθνότητες που υπήρχαν φαινομενικά εξαφανίστηκαν και παραμένουν σε λήθαργο. Όμως το νέο status, δηλαδή το νέο καθεστώς που προκλήθηκε, δημιούργησε, όπως ήταν φυσικό, ισχυρές σεισμικές δονήσεις στα σπλάχνα του.


29

Από όσα αποκαλύπτουν οι πηγές, οι πληθυσμοί αυτοί, που κατακτήθηκαν με τη φω τιά και το σίδερο μαζί με τις ηγετικές τους μορφές (μερικοί από αυτούς αναδείχθηκαν σε αστέρες πρώτου μεγέθους από άλλους δρόμους και με άλλους τρόπους και σύμφωνα με τη θεμελιώδη αρχή της φυσικής της δράσης και αντίδρασης αλλά και της παράπλευρης κυκλοφορίας), βρήκαν τις μεθόδους εκείνες για τη διατήρηση και προώθηση των κλη ρονομικών, των πολιτιστικών και πολιτισμικών αγαθών τους. Με πεποίθηση μπορούμε να στηρίξουμε τον ακλόνητο ισχυρισμό ότι ο ελληνισμός δε χάθηκε ούτε με την αραβική, αλλά ούτε και με την τουρκική κατάκτηση, δε χάθηκε το 1453 με την πτώση της Πόλης, ούτε όμως και το 1461 με την πτώση της Τραπεζούντας, αλλά ούτε και με τη μικρασιατική καταστροφή του 1922. Τα ελληνικά γράμματα και οι επιστήμες μεταδόθηκαν όχι μόνο στη Δύση αλλά και στους κατακτητές της Ανατολής, και διαιωνίστηκαν οι θεωρίες και οι δοξασίες του Αριστοτέλη από τους Άραβες φιλοσό φους All-Kindi, Αβικέννα, Αβερρόη κ.ά., ενώ οι τεκέδες τους πήραν ονομασίες αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, όπως π.χ. «Aflatum Tekesi», δηλαδή το Πνευματικό Κέντρο «Πλά των», όπως ήταν αυτό του Μεβλανά. Οι μελέτες σχετικά με την ύπαρξη ελληνικών μειονοτήτων στην εποχή μας γίνονται όλο και πιο συστηματικές προς την κατεύθυνση της συγκέντρωσης και επεξεργασίας του υλικού που έχει σχέση, όπως ειπώθηκε, με τις ελληνικές μειονότητες όπου γης, με την ελ πίδα ότι η προσφορά τους θα θέσει ένα λιθαράκι στη μεγάλη προσπάθεια αναβίωσης και ανασύνδεσης κάθε είδους μνήμης, κάθε θρύλου και κάθε παράδοσης, καθώς και κάθε αγαθού που ανήκει στο παρελθόν του ελληνισμού που πέρασε, στο παρόν του ελληνι σμού που υπάρχει και στο μέλλον του ελληνισμού που θα διαλάμψει. Η επιτυχία αυτού του έργου θα κριθεί από τους επερχόμενους, που θα συνεχίσουν και θα προωθήσουν το έργο μας. Αργότερα, στη μελέτη αυτή, θα δούμε να παρουσιάζονται οι εθνικές και θρησκευτι κές μειονότητες που ζουν στην Τουρκία και να καταρρίπτεται η θεωρία των Τούρκων για την καθαρότητα της φυλής τους. Η πολυάριθμη εθνότητα των Κούρδων (18.000.000 περίπου), που κάνει έναν άνισο αλλά σκληρό και αδυσώπητο αγώνα ανεξαρτησίας, όπως φαίνεται, θα ακρωτηριάσει θα νάσιμα το σημερινό status της χώρας αυτής, που στον επιθανάτιο ρόγχο της απειλεί Ανα τολή και Δύση για να κρατήσει τους λαούς της σε καθεστώς διαρκούς εσωτερικής κατο χής. Οι στατιστικές που δημοσιεύονται κατά καιρούς στη χώρα αυτή δεν πείθουν ότι απηχούν την πραγματικότητα, αλλά διέπονται πάντοτε από πολιτική σκοπιμότητα και καθο δήγηση. Οι Έλληνες μέχρι το 12ο αιώνα ανέρχονταν σε αριθμό περί τα 25.000.000 πληθυσμού, ενώ οι Τούρκοι επιδρομείς ήρθαν στο προσκήνιο με έναν όγκο πληθυσμού 50.000 περί που. Τα στοιχεία της τουρκικής στατιστικής υπηρεσίας δείχνουν τον πληθυσμό, στα τέ λη του 2008, να ανέρχεται στα 71.517.000. Από τις 81 επαρχίες, στις 55 αυξήθηκε ο αριθ μός των κατοίκων, ενώ στις 26 μειώθηκε. Οι τρεις πρώτες επαρχίες σε αύξηση πληθυ σμού ήταν κατά σειρά οι Yalova, Tekirdag και Hakkari, ενώ οι τρεις με τη μικρότερη ανά πτυξη ήταν οι επαρχίες Bilecik, Kutahya και Isparta, με τους ελληνικούς πληθυσμούς ανύ

30


παρκτους τελείως. Σύμφωνα με άλλη στατιστική, οι Τούρκοι (αυτοί που αυτοπροσδιορίζονται ωςΤούρκοι) υπολογίζονται σε 52.826.000 ανάμεσα σε συνολικό αριθμό 75.830.000. Εάν αφαιρέσουμε τα 20 εκατομμύρια των αλεβήδων, τότε οι κάτοικοι που αυτοπροσδιορίζονται ωςΤούρκοι είναι περίπου 33.000.000. Το έτος 1918 οι Τούρκοι σε τρεις διαφορετικές στατιστικές αριθμούσαν 6.500.000 7.000.000 κατοίκους3. Οι Έλληνες της Ιωνίας, δηλαδή της Μικράς Ασίας, είχαν προ του 1922 10 πλήρη γυ μνάσια, 52 ημιγυμνάσια, 8 παρθεναγωγεία, 5 διδασκαλεία θηλέων, 451 δημοτικά σχολεία αρρένων και 336 θηλέων, ενώ είχαν 123 νηπιαγωγεία με σύνολο 4.052 δασκάλους και 190.145 μαθητές- αλλά και εκκλησίες, νοσοκομεία, βιβλιοθήκες και μουσεία υπήρχαν σχε δόν σε κάθε πόλη4. Στον Πόντο, δηλαδή στις επαρχίες Τραπεζούντας, Ροδοπόλεως, Χαλδίας, Κερασούντος, Κολωνίας, Νεοκαισάρειας, Αμασσείας, υπήρχαν 1.459 μέλη του εκκλησιαστικού κλή ρου, 11 πόλεις, 41 κωμοπόλεις, 1.413 χωριά, 3 γυμνάσια, 7 ημιγυμνάσια, 1.047 σχολαρ χεία, 1.236 καθηγητές, δάσκαλοι και δασκάλες, 75.953 μαθητές και μαθήτριες, 1.131 εκ κλησίες, 12 μονές αντρών, 10 μονές γυναικών, 1.647 παρεκκλήσια, 14 φιλανθρωπικά σω ματεία, 23 φιλόπτωχες αδελφότητες, 2 νοσοκομεία, 1 κοινοτικό ταπητουργείο και 1 λύ κειο5. Αντίθετα, οι Τούρκοι, ενώ βρίσκονται στην Κωνσταντινούπολη από το 1453, μόλις πριν από έναν αιώνα ίδρυσαν τα πρώτα πανεπιστήμια, στα οποία οι πρώτοι φοιτητές ήταν Έλληνες, Αρμένιοι καιόχιΤούρκοι, ενώ και οι καθηγητές ήταν Έλληνες'και Ευρωπαίοι, διό τι δεν υπήρχαν Τούρκοι καθηγητές για να διδάξουν. Μόλις το 1860 ίδρυσαν τα πρώτα γυμνάσια, ενώ ως τότε στη χώρα αυτή λειτουργού σαν μόνο ιεροδιδασκαλεία, στρατιωτικές και διοικητικές σχολές, για την επάνδρωση των υπηρεσιών της αχανούς αυτοκρατορίας τους. Την αραιή παρουσία του μουσουλμανικού στοιχείου στην ανατολική και στη δυτική Θράκη τόνιζε ο Γερμανός A. Griesebach στο έργο του Reise durch Rumelien und nach

Brussa im Jahre 1839 (Göttingen 1841) επισημαίνοντας ότι είχε συναντήσει αμιγή τουρ κικά χωριά μόνο στην περιοχή της Αίνου και ότι ολόκληρο το γεωγραφικό τμήμα νότια και νοτιοανατολικά της Αδριανούπολης ως την Προποντίδα και τα Στενά ήταν ελληνικά. Σε επίρρωση των διαπιστώσεων έρχεται να προστεθεί και το περιεχόμενο σπουδαιότα της τουρκικής στατιστικής, που δημοσιεύτηκε πρόσφατα από την Καλλιόπη Παπαθανάση-Μουσιοπούλου στο έργο της Η απελευθέρωση της Δυτικής Θράκης. Από το αρχείο Χα

ρίσιου Βαμβακά (Αθήνα 1975). Πρόκειται για στατιστική του βιλαετιού Αδριανούπολης του 1873, στην οποία υπογραμμιζόταν η χριστιανική υπεροχή σε ολόκληρο το νότιο τμή μα του. Έτσι, π.χ., στους καζάδες Αδριανούπολης, Διδυμότειχου, Σαράντα Εκκλησιών και Ξάνθης μνημονεύονταν 50.028Τούρκοι απέναντι σε 123.011 χριστιανούς, στο σαντζάκι

3. Βλ. Παράρτημα Α8. 4. Βλ. Παράρτημα Β5. 5. Http://clubs.pathfinder.ar/19 Μάίου/ 510626.


31

Καλλίπολης 12.286 Τούρκοι και 42.401 χριστιανοί και στο σαντζάκι Ραιδεστού 11.805 Τούρκοι και 30.074 χριστιανοί. Οι εθνολογικοί χάρτες της Ευρωπαϊκής Τουρκίας που εκδόθηκαν κατά το τελευ ταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, όπως εκείνοι των A. Synvet, Stanford και E. Biaconi, ανιχνεύουν με αναλυτικά στοιχεία την εθνολογική σύσταση ολόκληρου του γεωγραφι κού αυτού τμήματος της οθωμανικής επικράτειας. Έτσι, ο χάρτης του A. Synvet (Table ethnographique de la Turquie d'Europe et denom brem ent de la population Grecque de la Turquie d' Europe de Γ Empire Ottom an), που εκδόθηκε στο Παρίσι στα 1877, πα ρουσιάζει με ανάγλυφο τρόπο την επικράτηση του ελληνικού στοιχείου στη νότια Μα κεδονία και στη νότια Θράκη και επισημαίνει παράλληλα την ελληνική παρουσία στα βορειότερα τμήματα των επαρχιών αυτών μέσα σε συμπαγείς βουλγαρικές ή μουσουλ μανικές μάζες6. Τους Έλληνες κατοίκους της Θράκης, εκτός από τους ελληνικούς πλη θυσμούς της Κωνσταντινούπολης, της μητροπόλεως της Δέρκων και της Βάρνας, τους υπολογίζει σε 380.000 και συμπεριλαμβάνει στον αριθμό αυτό 68.000 Έλληνες της ανατολικής Ρουμελίας, που υπάγονταν στις μητροπόλεις Φιλιππουπόλεως, Αγχιάλου, Μεσημβρίας και Σωζοαγαθουπόλεως. Ο εθνογραφικός χάρτης του Stanford, ο οποί ος είδε το φως της δημοσιότητας στα 1877, υποδεικνύει την απουσία σταθερού σλα βικού πληθυσμού νότια της Φιλιππουπόλεως και αναγνωρίζει την κυριαρχική παρου σία του ελληνικού στοιχείου από την Κωνσταντινούπολη μέχρι τον Έβρο. Ανάλογα πε ρίπου υπήρξαν και τα συμπεράσματα του Ιταλού F. Biaconi, ο οποίος υπολόγιζε ολό κληρο τον ελληνισμό της Θράκης, μαζί με την Κωνσταντινούπολη και τον Βόσπορο, σε 1.000.0007. Ύστερα από όλα αυτά, η μόνη λεωφόρος που υπάρχει για την ειρηνική συμβίωση αλ λά και την επιβίωση των λαών του μικρασιατικού χώρου με τους λαούς της Ευρώπης και ιδιαίτερα με τους Έλληνες είναι η οριστική και χωρίς όρους συμφιλίωση. Η αποδοχή της πραγματικής ιστορίας και η επίλυση των θεμάτων που απασχολούν επί αιώνες τις γείτο νες προς αυτή (Τουρκία) χώρες. Στις μέρες μας, το φως της δημοσιότητας είδε μια ενδιαφέρουσα μελέτη του Γιάννη Τσαλουχίδη με τίτλο: Ελλάς Τουρκία: εμπρός ολοταχώς για το 7930, Η Αρχή της αμετάκλη-

της και τελεσίδικης συμφιλίωσης των δυο λαών, Ελλήνων και Τούρκων, Θεσσαλονίκη (1994) (σελίδες 485). Ο συγγραφέας είχε την ευκαιρία να πραγματοποιήσει τρία πολυήμερα τα ξίδια στη γειτονική Τουρκία, όπου επισκέφθηκετις βιβλιοθήκες της Κωνσταντινούπολης και άλλων πόλεων, αλλά ταξίδεψε και στις χώρες Γερμανία και Γαλλία, όπου οι βιβλιοθή κες είναι πλούσιες και προσιτές σε κάθε μελετητή.

6. Βλ. Παράρτημα Β7. 7. Βλ. Παραρτήματα Α7, Β6 & Β8.

32

ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣI. ΦΡΑΓΚΟΣ

Η ΤΟΥΡΚΙΑ:ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ,ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ8

«Όλοι όσοι περιμένουν με αγωνία τη λύση του ανατολικού προβλήματος σύμφωνα με τα ση μερινά ευρωπαϊκά συμφέροντα και μπροστά σε όλα τα πολύπλοκα προβλήματα που θα ξεπηδήσουν πρέπει να γνωρίζουν ποιες είναι στην πραγματικότητα οι αιτίες που προκάλεσαν τις διαψεύσεις τους. »Κατα τη γνώμη μου, η αιτία προέρχεται από τις αντιφατικές ή όχι και τόσο ακριβείς πλη ροφορίες, αόριστες και ελλιπείς, που τους δόθηκαν κατά καιρούς σχετικά με τα ιστορικά γε γονότα, τη γεωγραφική κατάσταση και την εθνογραφία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, κα θώς επίσης και σχετικά με το χαρακτήρα, τα ήθη και τις τάσεις των διάφορων λαών που τη συγκροτούν. »Στην πραγματικότητα τούτες οι πληροφορίες ποικίλλουν ανάλογα με τις απόψεις και τις τάσεις των διάφορων φυλών που διαφέρουν μεταξύ τους κατά τρεις κλασικούς τρόπους: στη θρησκεία, στην πολιτική και στην κοινωνική οργάνωση, και από το γεγονός ότι τούτοι οι λα οί υφίστανται διάφορες επιρροές. Όλα τούτα παρουσιάζονται με αμφίβολο και μισοκαλυμμένο τρόπο. «Αλλά όπως είναι φυσικό να βλέπουμε λαούς που τα συμφέροντά τους δεν εναρμονίζο νται κάτω από την καθημερινή πίεση των ιδεών και των παθών να δίνουν στην κοινή γνώμη αντιφατικές πληροφορίες προκειμένου να εξυπηρετήσουν τη δική τους υπόθεση, δεν είμα στε σε θέση να διαμαρτυρηθούμε, όταν διαπιστώνουμε ότι συγγραφείς που δεν έχουν επισκεφτεί ποτέ την Ανατολή ή που αν την έχουν επισκεφτεί δεν έχουν μείνει αρκετό καιρό εδώ ώστε να σχηματίσουν μια καθαρή και αυστηρή ιδέα των προβλημάτων που καλούνται να κρί νουν και κατά συνέπεια τα γραφτά τους δεν είναι σύμφωνα με την αλήθεια. »Είναι φυσικό, για να μιλήσει κανείς για την Ανατολή, πρέπει να τη γνωρίζει. Και ακόμα, για να κρίνει τα προβλήματα που συνδέονται μ ' αυτή θα πρέπει να έχει όλα τα ακριβή δεδο μένα πάνω σ' αυτά τα γεγονότα. »Ποιοι άνθρωποι καλής θέλησης έχουν σκεφτεί ως τώρα αν είναι αλήθεια ότι προκειμέ νου για τη βελτίωση της τύχης τωνχριστιανών της Ανατολής η Ρωσία επέβαλε τις θυσίες ενός μεγάλου πολέμου. Αυτός ήταν ο σκοπός της; Και αυτό το πρόσχημα δεν κρύβει άλλα σχέδια που δεν ανακοινώθηκαν; Σήμερα όλος ο κόσμος γνωρίζει αυτό που οι τελευταίες ημέρες του πολέμου αποκάλυψαν. Μα καθώς οι εχθροί μας δεν έπαψαν να μιλάνε για την υποδούλωση των χριστιανών καθώς και για το καθήκον τους να επιβάλουν στην Ευρώπη να τους απελευ θερώσει από το ζυγό που τους κάνει να στενάζουν και ακόμα, καθώς πολλοί πιστεύουν πως οι χριστιανοί στην Τουρκία θεωρούνται ταπεινοί δούλοι και τους μεταχειρίζονται σαν τέ τοιους, θα πρέπει να δείξουμε ότι οι κατηγορίες αυτές είναι ψεύτικες, παραθέτοντας τις σχέ σεις που υπάρχουν στην Τουρκία ανάμεσα στους μουσουλμάνους και στους χριστιανούς και ιδιαίτερα τις αρχές που κατευθύνουν την κυβέρνηση στη μεταχείριση των μη μουσουλμάνων υπηκόων της.

8. Το άρθρο αυτό γράφτηκε από το μεγάλο βεζίρη της Τουρκίας Μιδάτ Πασά το 1878 στα γαλλικά και δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό Επιστημονική Επιθεώρηση στις 8/6/1878.


33

»Μια γενική ματιά στην ιστορία ξεκαθαρίζει την κατάσταση. »Πρέπει να τονιστεί ότι η αρχή που καθοδηγεί την κυβέρνηση σχετικά με τον ισλαμισμό στηρίζεται σε δημοκρατικές βάσεις, αφού αναγνωρίζεται η κυριαρχία των εθνών. Οι θεσμοί που διέπουν τα διάφορα μουσουλμανικά κράτη στις διάφορες ιστορικές περιόδους όχι μό νο δεν έχουν αυταρχική μορφή, αλλά απέχουν από αυτές τις αρχές που παραμένουν ως νό μοι όλων των μουσουλμάνων. Οι μουσουλμάνοι θεωρούνται μέλη της μεγάλης εθνικής κοι νότητας. Και μ'αυτή την έννοια έχουν όλα τα πολιτικά δικαιώματα, από την ατομική ελευθε ρία ως την ισότητα, μπροστά στο νόμο. Και αν άλλες φυλές δεν έχουν τύχει πάντοτε ανάλο γης μεταχείρισης, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πάντοτε διακηρύσσεται η μεγάλη ανοχή απένα ντι τους. Ξεκινώντας από αυτή την αρχή, όλες οι θρησκείες κάτω από τη μουσουλμανική κυ ριαρχία έχουν σιγουριά και πλήρη ελευθερία στην άσκηση της λατρείας και στη διαχείριση των αντίστοιχων κοινοτικών τους συμφερόντων. Άλλωστε είναι γνωστό ότι η μουσουλμανι κή θρησκεία είναι δίκαιη και προβλέπει αυστηρές τιμωρίες για εκείνους που απομακρύνο νται απ'αυτήν. »Οι ιδρυτές της οθωμανικής δυναστείας οφείλουν τις πρώτες τους επιτυχίες στη δικαιο σύνη και την ανεκτικότητα που έδειξαν παρά στην ισχύ των όπλων τους. »Με την ισότητα ανέπτυξαν παραπέρα την εξουσία τους και επεκτάθηκαν στις γειτονικές περιοχές. Πριν καν τις προσβάλουν στρατιωτικά, τις είχαν κιόλας κατακτήσει ηθικά. Η δικαι οσύνη τους ήταν πολύ μεγάλη. Όταν κατακτήθηκε η Ρούμελη, είχαν τη δυνατότητα να εξανα γκάσουν τους χριστιανούς να εξισλαμιστούν. Κι όμως δεν το έκαναν. Ευγενείς ηγεμόνες δια κήρυξαν ότι θα τους υπερασπίσουν και δεν άσκησαν καμιά πίεση και κανέναν εκβιασμό στη συνείδηση των λαών που έγιναν υποτελείς στο στέμμα τους. Επέτρεψαν στους υποτελείς να διατηρήσουν τη θρησκεία τους, τη γλώσσα τους, τις ιδιοκτησίες τους και όλα τα αγαθά. Και ακόμα τους έδωσαν τα προνόμια να διευθύνουν οι ίδιοι με τη δική τους θέληση τις κοινότητές τους και να οργανώνουν κατά συνέπεια τα σχολεία τους, στα οποία η κυβέρνηση δεν έκα νε ποτέ έλεγχο. »Οι ηγεμόνες μας μπορούν να καυχιούνται ότι ήταν και είναι ως σήμερα προστάτες όλων των λατρειών, και μάλιστα σε τέτοιο σημείο, που η ανοχή μας στα ζητήματα της πίστης έχει γίνει παροιμιώδης. »Για να δώσω ένα παράδειγμα ανοχής των σουλτάνων απέναντι στους χριστιανούς θα μου επιτρέψετε να αναφέρω δύο ιστορικά γεγονότα που αποδεινύουν αυτά που ανέφερα πιο πάνω. »Ύστερα από την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από το σουλτάνο Μωάμεθ (Μεχμέτ) Β’, τον αποκαταστάτη της τάξης και της διακήρυξης μιας αμνηστίας, τούτος ο ηγεμόνας διέταξε να συγκροτηθεί ένα ντιβάνι (επίσημη αίθουσα) στο οποίο κάλεσε τον Ελληνα πατρι άρχη. Και μάλιστα έστειλε σε προϋπάντηση όλους τους υπουργούς του. Εκείνα τα χρόνια ο ηγεμόνας δε σηκωνόταν ποτέ ό,τι κι αν γινόταν, ακόμα και σε πολύ πιεστική περίπτωση - ακό μα πιο πολύ μπροστά στον πνευματικό αρχηγό ενός κατακτημένου έθνους. Κι όμως, εκείνη τη στιγμή παραβίασε τον κανόνα. Σηκώθηκε από τη θέση του, προχώρησε περί τα δέκα βή ματα προς τον πατριάρχη και, παίρνοντάς τον από το χέρι, τον κάθισε πλάι του. Στη συνέχεια, ως σύμβολο της ανανεωμένης πνευματικής εξουσίας του, του έδωσε ένα σκήπτρο, που το

34


κρατάει και σήμερα ακόμα ο πατριάρχης στις επίσημες τελετές. Το κρατάει ένας ιερωμένος μπροστά από τον πατριάρχη. »0 ίδιος αυτός σουλτάνος, θέλοντας στη συνέχεια να εξασφαλίσει την ίδια απόδοση δι καιοσύνης σε μουσουλμάνους ή χριστιανούς από τα δικαστήρια που εγκατέστησε στην Κων σταντινούπολη και να αφαιρέσει από τους κατακτημένσυς λαούς το φόβο για τη διαδικασία στην οποία δεν ήταν συνηθισμένοι ακόμα, παρακάλεσε τον πατριάρχη να του ορίσει δύο εκ κλησιαστικούς μορφωμένους και ικανούς, που θα έκαναν επιθεώρηση στα δικαστήρια για ένα χρόνο, σύμφωνα με τη μαρτυρία κάποιων, και τρία χρόνια σύμφωνα με τη μαρτυρία άλ λων, και τους είπε να τον ενημερώνουν για όσα παρατηρούν. »Και πληροφορήθηκε ότι τούτοι οι ιερωμένοι, αφού έφεραν εις πέρας την αποστολή τους, πήγαν στα ανάκτορα για να αποδώσουν λογαριασμό στον ηγεμόνα και στην αναφορά που του υπέβαλαν πρόσθεσαν: »"Αν τα δικαστήρια που εγκατέστησε η μεγαλειότητά σας στις επαρχίες της αυτοκρατο ρίας αποδίδουν την ίδια δικαιοσύνη που δίνουν και αυτά που είναι εδώ και αν αυτό συνεχι στεί, η μεγαλειότητά σας μπορεί να είναι σίγουρη ότι η εξουσία της και η ένδοξη κυβέρνησή της θα φτάσει σε λίγο στο απόγειο της δόξας της και η διάρκειά της θα είναι μακροχρόνια, ενώ η ευημερία των πιστών της υπηκόων θα είναι μεγάλη". »Ενώ η οθωμανική κυβέρνηση αποκαθιστούσε την εξουσία της και τη σταθεροποιούσε με τη δικαιοσύνη στο ένα άκρο της Ευρώπης, στο άλλο άκρο οι λαοί πνίγονταν από τις εξε γέρσεις και τους πολέμους. »Τα έθνη της Ανατολής και του Βορρά δεν είχαν ακόμα βγει από την κατάσταση βαρβα ρότητας στην οποία ζούσαν. Ως συνέπεια αυτής της πολιτικής οι μάζες των εμιγκρέδων έφταναν από όλα τα σημεία στις οθωμανικές χώρες στις οποίες ζητούσαν άσυλο και προ στασία. »Οι Εβραίοι κυνηγημένοι εγκατέλειψαν την Ισπανία και βρήκαν καταφύγιο στα εδάφη της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το ίδιο συνέβαινε ακόμα και με τους Αρμένιους, που έφταναν εδώ για να αποφύγουν τις ανέντιμες καταπιέσεις των Κοζάκων και για να σωθούν από τη δου λεία της Ρωσίας. Όλοι τούτοι σι πρόσφυγες αποκτούσαν την ελευθερία τους στο έδαφος της αυτοκρατορίας μας. Η φιλοξενία που τους προσφέραμε και η προστασία που τους εξασφα λίσαμε μπορούν να φανούν σήμερα στα παιδιά και στους απογόνους αυτών των ίδιων των προσφύγων, που και σήμερα απολαμβάνουν τα ίδια προνόμια και μια αναμφισβήτητη ευη μερία που την αναγνωρίζουν και οι ίδιοι σι εχθροί μας. »Αυτή η κατάσταση πραγμάτων που σκιαγράφησα χοντρικά θα διαρκέσει ως το 18σ αι ώνα. Εκείνη την εποχή η Ευρώπη οργανώθηκε και μπήκε στο δρόμο της προόδου. Στο τέλος εκείνου του αιώνα γίνεται μια ρωμαλέα και ενεργητική προσπάθεια που σφραγίζει το σύγ χρονο πολιτισμό, μια καινούρια άνθηση σημειώνεται και ταυτόχρονα μια αλλαγή στη φύση των κυβερνήσεων, ενώ η οθωμανική αυτοκρατορία, στερούμενη ανθρώπων που να γνωρί ζουν την εξαιρετική πρόοδο που πραγματοποιήθηκε και την αναγκαιότητα να οδηγηθείένα βήμα πιο μπροστά, έμεινε στάσιμη και δεν τροποποίησε κανέναν από τους παλιούς της θε σμούς. Οι ίδιοι άλλωστε, και πρέπει να το ομολογήσω, είχαν ξεπέσει σε κατάσταση αποδιορ γάνωσης, έτσι που η αλλαγή του συστήματος γινόταν αναπόφευκτη.


35

»Οι υλικές δυνάμεις της αυτοκρατορίας εξαντλήθηκαν και αυτές από την εσωτερική ανα ταραχή και τους περιοδικούς πολέμους που έπρεπε να κάνει ενάντια στη Ρωσία. »Με τον τρόπο αυτό εξασθενούσε μέρα με τη μέρα καταντώντας δεύτερης σειράς, αφού για αιώνες είχε σταθεί μια από τις πρώτες δυνάμεις του κόσμου. Και ενώ ο ευρωπαϊκός πολι τισμός μεγάλωνε και υψωνόταν στη σκιά των ελευθεριών που του εξασφάλισαν σι νέοι τού τοι θεσμοί, η Τουρκία, στερημένη από τούτα τα ευεργετήματα, έβλεπε τις δυνάμεις της να ελαττώνονται και άρχισε και η ίδια να αποκτάει συνείδηση των κινδύνων στους οποίους είχε εκτεθεί. »Για να ξεπεράσει αυτούς τους κινδύνους και με σκοπό να δώσουν στην αυτοκρατορία την παλιά της δόξα, οι πολιτικοίάντρες της Τουρκίας σαν τον Ρασίντ, τον Ααλή, τον Φουάτ κ.ά. δούλεψαν με επιτυχία για να δώσουν στην αυτοκρατορία καινούριους θεσμούς και για να ξεπεραστούν οι καταχρήσεις του παλιού καθεστώτος. Οι προσπάθειές τους δεν έμειναν άκαρ πες, χωρίς να πούμε ότι στέφθηκαν από απόλυτη επιτυχία. Η κατάσταση στην Τουρκία όπως ήταν πριν από τον τελευταίο πόλεμο, αν συγκριθεί με εκείνη που υπήρχε πριν από τριάντα χρόνια, αποκαλύπτει τις ευτυχείς αλλαγές που σημειώθηκαν στη χώρα. Είναι μια εντυπωσια κή μεταμόρφωση για την οποία σε οποιαδήποτε άλληχώρα θα απαιτούνταν αιώνες πολύμο χθης δουλειάς. Αλλά ήταν τέτοιες οι αλλαγές που συνέβησαν και γύρω μας, που οι αλλαγές στο εσωτερικό μας δε φάνηκαν επαρκείς. »Παρά τις μεταρρυθμίσεις που πραγματοποιήθηκαν εξακολούθησε να κυριαρχεί συνε χής δυσαρέσκεια ανάμεσα στο λαό, που δημιουργούσε παράπονα, η απήχηση των οποίων έφτανε στην Ευρώπη, εκ μέρους των χριστιανών. Μα από πού προέρχεται όλη τούτη η ανη συχία; Ποια ήταν τα αίτια αυτών των παραπάνω; Μήπως επειδή οι χριστιανοί δεν απολαμ βάνουν απόλυτη ισότητα; Μα μετά τις μεταρρυθμίσεις η κατάσταση των χριστιανών βελ τιώθηκε αισθητά, και μάλιστα πέρα και από ό,τι περίμεναν. Πολλοί έγιναν δεκτοί και στα πολύ σημαντικά αξιώματα της αυτοκρατορίας. Ασκούσαν και τα καθήκοντα του δικαστή, κατείχαν κρατικές θέσεις και τέλος είχαν κάποια προνόμια που δεν τα είχαν ούτε οι μου σουλμάνοι. »Πώς, λοιπόν, καταπιέζονταν από τους μουσουλμάνους, όπως ισχυρίζονται; Είναι και αυ τό μια ακόμα πλάνη, γιατί ποτέ οι μουσουλμάνοι δεν καταπίεσαν τους χριστιανούς. Αν υπέ φεραν από τη διοίκηση, το ίδιο σχεδόν υπέφεραν και οι μουσουλμάνοι. Και αυτοί επιθυμού σαν βελτίωση των πραγμάτων. Μα καθώς οι χριστιανοί, όπως το είπα κιόλας, είχαν τη δυνατό τητα να βρίσκουν απήχηση τα παράπονά τους στην Ευρώπη, η Ευρώπη έφτασε να πιστεύει ότι μόνο αυτοί υπέφεραν. »Ποιο είναι, λοιπόν, το πραγματικό κίνητρο αυτής της συγχορδίας παραπόνων, που υψώ νονται από καιρό σε καιρό για την Ανατολή; »H εξήγηση είναι απλή. Η Πύλη, από μια παράξενη ανωμαλία, που την εκλάμβανε ως εντιμότητα, είχε δώσει στους χριστιανούς περισσότερες ελευθερίες, που δεν τις είχε επιτρέ ψει στους μουσουλμάνους. Οι εχθροί της αυτοκρατορίας μας εκμεταλλεύτηκαν έξυπνα αυ τές τις περιστάσεις και μπόρεσαν εύκολα να εμπνεύσουν σε κάποιες από τις φυλές την ιδέα του αποχωρισμού. Έτσι, τα παράπονα που ακούγονται στην Ευρώπη εκ μέρους τωνχριστια νών δεν οφείλονται ακριβώς στις διώξεις και στην καταπίεση, αλλά διατυπώνονται από

36


εκείνους ακριβώς που είχαν σπρωχτεί σε εχθρικές εκφράσεις, παρόλο που δεν το ομολο γούσαν ανοιχτά. »Θα έπρεπε από την αρχή, όταν επιχειρήθηκαν οι μεταρρυθμίσεις, να συγκεντρωθούν όλα τούτα τα στοιχεία γύρω από μια αρχή αναγεννητική, που θα σταθεροποιούσε την ένω ση. Θα έπρεπε να εξασφαλιστεί για τούτες τις διαφορετικές φυλές μια κοινή πατρίδα, που θα έκανε αδύνατη την προώθηση των εξωτερικών υποκινήσεων. Ήταν μια δύσκολη προσπάθεια, αλλά δεν ήταν και αδύνατη, όπως το είδαμε αργότερα στη στάση στη Βουλή, όταν εγκαινιά στηκε το συνταγματικό καθεστώς στην Τουρκία. »H Ρωσία, από τη μεριά της, δεν έχασε την ευκαιρία να πρσκαλέσει νέα εμπόδια. Αφού αναφέρθηκε στη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή για μας, όπως ίσχυε πριν από τον πόλε μο του 1854, προσπάθησε να ακυρώσει τη Συνθήκη του 1856 με ένα καινούριο τρομερό όπλο, που το πρόσθεσε από παλιά. Στα όσα μεταχειριζόταν ως τότε για την εξασθένηση της Τουρ κίας πρόσθεσε τώρα τον πανσλαβισμό. »Στηρίζεται στις επιτροπές, που φροντίζουν να σπέρνουν το σπέρματα της επανάστασης, ενώ η διπλωματία βοηθούσε θετικά με επιτυχημένους χειρισμούς. Σχεδόν την επομένη της εκκένωσης των οθωμανικών εδαφών από τα συμμαχικά στρατεύματα, ο πρίγκιπας Γκορτσάκοφ έστειλε μια νότα με την οποία απαιτούσε να σταματήσουν οι καταπιέσεις των Βουλγά ρων από την τουρκική κυβέρνηση. Έγινε τότε έλεγχος, που δεν αποκάλυψε καμία πράξη αυ τής της φύσης. Εκείνη την εποχή σι Κιρκάσιοι και οι Τάταροι, κυνηγημένοι από τη χώρα τους, ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην Τουρκία, και αυτή τη στιγμή επέλεξε η ρωσική κυβέρνηση για να προωθήσει με τους πράκτορές της τη διαφυγή των Βουλγάρων από τη μεριά του Βιδινίου, κάνοντας έτσι τους χριστιανούς να πιστέψουν πως πρόθεση της Πύλης ήταν να τους διώξει σε αντιστάθμισμα της εκδίωξης των Κιρκασιών. »Περί τις είκοσι χιλιάδες πλανήθηκαν από τις υποσχέσεις της αυτές και εγκατέλειψαν τις εστίες τους. Μα αμέσως μετά ζήτησαν από την οθωμανική κυβέρνηση να τους επιτρέψει να ξαναγυρίσσυν στη χώρα τους. Και όπως τούτοι οι δυστυχείς δαπάνησαν τα λίγα τους οικονο μικά, η κυβέρνηση μίσθωσε καράβια για να τους μεταφέρει πίσω και τους έδωσε βόδια και εργαλεία για την καλλιέργεια τωνχωραφιών τους, τα οποία τους ξανάδωσε. »Στα 1865 και 1866 οργανώθηκαν συμμορίες και στάλθηκαν από το Κισίνιεφ διαμέσου του Βουκουρεστίσυ στη Βουλγαρία, με σκοπό να προκαλέσουν επανάσταση στη Βουλγαρία. Διέσχισαν το Δούναβη κοντά στη Σίστοβα και προχώρησαν ως τα Βαλκάνια (τον Αίμο) μετα ξύ του Τίρνοβο και του Σέλβι. Μα αφού δε βρήκαν κανένα στήριγμα εκ μέρους των Βουλγά ρων, χτυπήθηκαν και διαλύθηκαν από τη χωροφυλακή, που τη βοήθησαν οι κάτοικοι της πε ριοχής. Εδώ θα πρέπει να υπενθυμίσω ότι στο πέρασμά τους αυτές σι συμμορίες έσφαξαν πέ ντε φτωχά παιδάκια μουσουλμάνων από την πόλη, ηλικίας οκτώ δέκα χρσνών, που έκαναν εκεί περίπατο. »Είναι φανερό πως ο σκοπός αυτής της τρομερής πράξης ήταν να εξωθήσουν τους μου σουλμάνους σε αντίποινα κατά των χριστιανών και να εκμεταλλευτούν αυτές τις συνέπειες, ώστε να παρασύρουν τηχώρα στην εξέγερση και να κάνουν τους Ευρωπαίους να πιστέψουν ότι καταπιέζονται οι χριστιανοί και σφάζονται από τους Τούρκους. Όμως οι μουσουλμάνοι έμειναν ήσυχοι και έτσι απέτυχαν τα σχέδιά τους. Μπροστά σ' αυτή την κατάσταση οι επι


37

τροπές9υποχρεώθηκαν να αλλάξουν τακτική. Έτσι, αντί να στείλουν δασκάλους στη Βουλ γαρία για να διδάξουν τα παιδιά τους, έπαιρναν κάθε χρόνο παιδιά στρατολσγημένα από τους χριστιανούς και τα πήγαιναν σε ρωσικά σχολεία, από όπου γύριζαν στον τόπο τους για να προπαγανδίσουν τις πανσλαβικές ιδέες. »Και αυτά συνέβαιναν τότε που ο Ρώσος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη πέτυχε φιρμάνι που αναγνώριζε το αυτοκέφαλο της βουλγαρικής εθνικής εκκλησίας έναντι της ελληνι κής εκκλησίας. »Αλλά δεν έχω πρόθεση να ακολουθήσω τη ρωσική διπλωματία στην εναντίον μας κίνη ση, ούτε να επαναλάβω εκείνο που όλος ο κόσμος γνωρίζει για τις επιτροπές. Δε θέλω να πα ραγνωρίσω ότι αυτές οι εξεγέρσεις, αυτές οι επαναστάσεις, ήταν αποτέλεσμα των υπερβο λών του σουλτάνου Αζίζ στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του, των τρελών δαπανών των ανακτόρων που ακολουθούνταν από καταστροφικά μέτρα και από τα τόσα κακά που επισω ρεύτηκαν στη χώρα μας. »Δεν πρόκειται να μιλήσω για τις περιστάσεις που προηγήθηκαν του πολέμου. Είναι πο λύ γνωστές από πολύ πρόσφατες πηγές, έτσι που δεν υπάρχει ανάγκη να τις επισημάνουμε. Θα αναφερθώ μόνο σε μια φράση από τη συνδιάσκεψη της Κωνσταντινούπολης. Θα τονίσω εδώ, ύστερα από προσεκτική ανάγνωση της πρώτης παραγράφου της πρόσθετης εγκυκλίου του πρίγκιπα Γκορτσάκοφ που δημοσιεύτηκε στην επίσημη εφημερίδα της Πετρούπολης στις 9 του περασμένου Απρίλη. Αυτό δείχνει πως αυτό που θέλησε να πετύχει η Ρωσία από την Τουρκία στη συνδιάσκεψη δε διαφέρει καθόλου από τους όρους που επέβαλε με τη Συνθή κη του Αγίου Στεφάνου, την οποία κατήγγειλε ο ευγενής μαρκήσιος Σάλσμπουργκ σ'ένα λα μπρό κείμενο της 1ης Απριλίου. »Μας επιτρέπεται, λοιπόν, να πούμε ότι η Τουρκία δεν ήταν δυνατόν να δεχτεί έτσι χωρίς αντίρρηση τις προτάσεις της Ρωσίας, που είναι ίδιες μ'αυτές που σήμερα - και παρά τις νίκες της Ρωσίας- ουσιαστικά δεν τις δέχεται η Ευρώπη. Δεν υπάρχει κυβέρνηση και δεν υπάρχει έθνος στον κόσμο που θα μπορούσε να δεχτεί αυτούς τους όρους. Και αυτό ισχύει ακόμα πε ρισσότερο για μας, που ο λαός μας ήθελε να υπερασπίσει με κάθε μέσο τα δικαιώματά του και την αξιοπρέπειά του και του οποίου πεντακόσιες χιλιάδες στρατιώτες περίμεναν τη δια ταγή για να πολεμήσουν και να ζητήσουν την τιμή να πεθάνουν για τη χώρα τους. Η Τουρκία δεν αγνόησε τις διαθέσεις της αγγλικής κυβέρνησης. Η αγγλική κυβέρνηση είχε δηλώσει κα θαρά ότι δεν επρόκειτο να ανακατευτεί σ' αυτό τον καβγά. »Αυτή την απόφαση της αγγλικής κυβέρνησης τη γνωρίζαμε πολύ καλά. Αλλά γνωρίζαμε ακόμα πολύ καλά ότι τα γενικά συμφέροντα της Ευρώπης και τα ιδιαίτερα συμφέροντα της Αγγλίας ήταν τόσο μπερδεμένα σ' αυτό τον καβγά με τη Ρωσία, που παρ' όλες τις δηλώσεις της αγγλικής κυβέρνησης θεωρήσαμε απίθανο οτι δε θα υποχρεωνόταν αυτή η δύναμη αρ γά ή γρήγορα να αναμειχθεί σ’ αυτό τον καβγά της Ανατολής. Αυτή η βαθιά μας πεποίθηση, μαζίμε τους λόγους που αναφέραμε, ήταν ένας από τους λόγους πούμας οδήγησαν στην πά λη με τη Ρωσία. Οι τελευταίες κινήσεις της αγγλικής κυβέρνησης δικαιώνουν τις προβλέψεις του αγγλικού υπουργείου, που έρχονται κάπως αργά, πράγμα που δεν το είχαμε προβλέψει.

9. Ε.Α.Α.Σ., Παλαίμαχοι, Απρίλιος (2004), σ. 283-289.

38


»Έτοι υπορούμε να πούμε ύστερα από όλα όσα έγιναν πως το μόνο κίνητρο της ρωσικής πολιτικής ήταν το δικαίωμα της προστασίας των χριστιανών, με το πρόσχημα ότι καταπιέζο νται από τους μουσουλμάνους. »Και αυτή τη θέση υποστήριζε μπροστά στην Ευρώπη. Και αυτό το έχει κάνει όπλο ενα ντίον μας. Αυτό που έφερε μια αλλαγή γνώμης είναι ότι το χριστιανικό στοιχείο της νότιας Ευ ρώπης δούλεψε κάτω από την πολιτική επιρροή και τη βλαπτική πρακτική των επιτροπών, που πολλές φορές έβγαιναν από τη νομιμότητα και κατέφευγαν σε βίαια μέσα, όχι για να ξεφύγουν από την τουρκική καταπίεση, όπως ισχυρίζονταν, αλλά κυρίως για να πραγματοποι ήσουν την ιδέα του πανσλαβισμού. Αυτό δε σημαίνει ότι τα προσχήματα για την εξέγερση δεν τα έδωσαν οι διοικητικές καταχρήσεις. Τα πρόσφατα γεγονότα έδειξαν ότι οι εξεγέρσεις δεν έγιναν για να χτυπήσουν τις καταχρήσεις, αλλά για να κερδίσουν την ανεξαρτησία τους και την αυτονομία τους, εκτός ίσως από τους Βούλγαρους, που ηταν τυφλό όργανο στα χέρια εκείνων που εμπιστεύονται. »Αυτό που θέλησαν και αυτό που επιδίωξαν ενεργητικά είναι ο κατακερματισμός των δυνάμεων της αυτοκρατορίας προς όφελος του πανσλαβισμού. Πρόκειται για επιρροή και δράση τόσο μεγάλη, που απλώνεται από τον Προύθο ως το Βόσπορο και απ' τη Μαύρη Θά λασσα ως την Αδριατική. Μου φαίνεται ότι το ενδιαφέρον των χριστιανών εξαφανίζεται μπροστά στα τεράστια πολιτικά συμφέροντα, που αποκαλύπτουν ένα σύστημα παγκόσμι ας κυριαρχίας, το οποίο έχει τρομάξει και την Ευρώπη. Και αυτό που το μαρτυρά είναι η φι λία που μας προτείνει η Ρωσία μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Αγιου Στεφάνου. Εί ναι γνωστή η σπουδή που έδειξαν στην πρόταση για συμμαχία εναντίον της Ευρώπης, στην οποία έκανε το παν για να την πείσει ότι επιχείρησε τούτο τον πόλεμο μόνο για χάρη των χριστιανών. »Αφού έχω μελετήσει για πολλά χρόνια τις παραδουνάβιες επαρχίες, έχω κάπσιες από ψεις πάνω στη Ρούμελη και στην Ουγγαρία και θα κάνω κάπσιες γενικές παρατηρήσεις με τις οποίες θέλω να επιστήσω την προσοχή σε εκείνους που με τον έναν ή τον άλλο τίτλο χειρίζο νται τις τύχες της Τουρκίας. »Και πρώτα πρώτα, ότι ανάμεσα στους Βουλγάρους, για τους οποίους δείχνουν τόσο ζω ηρό ενδιαφέρον, υπήρχαν περί το ένα εκατομμύριο μουσουλμάνοι. Και σ' αυτό τον αριθμό δεν υπολογίζουμε ούτε τους Τατάρους ούτε τους Κιρκάσισυς. Τούτοι οι μουσουλμάνοι δεν ήρ θαν από την Ασία για να εγκατασταθούν στη Βουλγαρία, όπως γενικά πιστεύεται. Είναι από γονοι των Βουλγάρων που εξισλαμίστηκαν την εποχή της κατάκτησης και τα κατοπινά χρό νια. Είναι παιδιά της ίδιαςχώρας, της ίδιας φυλής, που "βγαίνουν" από τον ίδιο χώρο. »Και ανάμεσά τους μερικοί μιλάνε μόνο βουλγαρικά. Το να θελήσουν να ξεριζώσουν αυ τό το εκατομμύριο των κατοίκων από τις εστίες τους και να τους εκδιώξουν από τη χώρα τους θα είναι η πιο απάνθρωπη πράξη που έχει διαπραχθείποτέ. »Με ποιο δικαίωμα και στο όνομα ποιας θρησκείας θα ενεργήσουν μ'αυτό τον τρόπο; Δε νομίζω ότι η χριστιανική θρησκεία το επιτρέπει και ακόμα, όπως γνωρίζω, δεν το επιτρέπει ούτε ο πολιτισμός και ο κώδικάς του ούτε ο ανθρωπισμός και οι νόμοι για τους οποίους πε ρηφανεύεται ο 19ος αιώνας. Άλλωστε, δε βρισκόμαστε πια στην εποχή που μπορούσαμε να πούμε στους μουσουλμάνους "γίνετε χριστιανοί, αν θέλετε να μείνετε στην Ευρώπη".


39

»Θα πρέπει ακόμα να πούμε ότι οι Βούλγαροι από πνευματική άποψη είναι πολύ καθυ στερημένοι. Αυτό που λέω για την πρόοδο που πραγματοποίησαν οι χριστιανικές φυλές δεν τους αφορά. Αυτό αφορά τους Έλληνες, τους Αρμένιους και άλλους χριστιανούς. »Ανάμεσα στους Βουλγάρους περιλαμβάνονται 50% γεωργοί και 40% κτηνοτρόφοι, που βόσκουν κοπάδια και θερίζουν χορτάρια. Όσο για τους μουσουλμάνους Βουλγάρους, χάρη στη θρησκευτική εκπαίδευση που πήραν και στην πείρα που βγαίνει από τη μακροχρόνια δι οικητική πρακτική, απέκτησαν με τον καιρό γνώσεις και ανέπτυξαν τις πνευματικές τους δυ νάμεις, έτσι που τους έκαναν ανώτερους από τους άλλους, πράγμα που το γνωρίζουν οι ίδιοι οι Βούλγαροι. »Είναι αδύνατο να θελήσουν σήμερα εκείνοι, που τέσσερις αιώνες τώρα κυβερνούσαν, να υποταχθούν και να διοικηθούν από εκείνους που διοικούσαν ως χτες και που είναι πνευ ματικά κατώτεροί τους. Θα πρέπει να αναζητηθείλύση στα Βαλκάνια, που δε θα προκαλέσει για μία τουλάχιστον ακόμα γενιά ταραχές στην Ευρώπη. Γιατί οι Βούλγαροι μουσουλμάνοι, πριν να εγκαταλείψουν τη χώρα και να τους αφανίσουν τα υπάρχοντά τους, θα αποδυθούν σε ένα σκληρό αιματηρό αγώνα, που άρχισε κιόλας και θα συνεχιστεί. Και αν ακόμα πνιγεί θα ξαναγεννηθεί από τη στάχτη του για να αναστατώσει την Ευρώπη και την Ασία. »Οι χριστιανοί και ιδιαίτερα οι Έλληνες θα πολεμήσουν στο πλευρό των μουσουλμάνων, για να απελευθερωθούν και αυτοί από το βουλγαρικό ζυγό.'0Άλλωστε, Τούρκοι και Έλληνες καλούνται από τώρα και μπρος να συντονίσουν τις ενέργειές τους ενάντια στον πανσλαβι σμό. Δε θα είναι χωρίς προβλήματα για την παγκόσμια ειρήνη η εκδίωξη του ενός εκατομμυ ρίου Βουλγάρων από τη χώρα τους, επειδή είναι μουσουλμάνοι καθώς και λόγω της μετατρο πής τωνχτεσινών υποτελών σε κυρίαρχους σήμερα. »Αν απ' αυτά που λέμε βγαίνει το συμπέρασμα ότι εμείς δεν επιθυμούμε να γίνει καμιά αλλαγή, απαντάμε πως δεν είναι αυτή η πρόθεσή μας. Μας ενδιαφέρει μόνο η τύχη τόσο των χριστιανών όσο και των μη χριστιανών και ο βαθμιαίος μετασχηματισμός της Ανατολής να πραγματοποιηθείπρος όφελος και των δύο, έτσι που οι βελτιώσεις που θα επέλθουν σε ένα μέρος του πληθυσμού να μη γίνουν δυστυχία για το άλλο. Κατά τη γνώμη μου, υπάρχει πρό βλημα δικαιοσύνης και ισότητας που δεν μπορεί να παραβλεφθείχωρίς να προκληθεί δυ στυχία στην εποχή μας και στον αιώνα μας. Θα είναι τρομερό για την ανθρωπότητα να δει στην εποχή του πολιτισμού να διαμορφώνονται καταστάσεις που θυμίζουν αιώνες βαρβα ρότητας. »Αλλά ποια είναι τα μέσα για να βγούμε από τούτη τη δύσκολη κατάσταση; »Δεν έχω πρόθεση να υποστηρίξω ότι έχω βρει εγώ μια λύση. Οπωσδήποτε μου φαίνεται αναγκαίο να καθοριστούν πιο λογικά όρια της Βουλγαρίας, που θα ήταν ικανοποιητικά και θα ανταποκρίνονταν στα δίκαια συμφέροντα όλων. Και μιλάω ασφαλώς εδώ για τον πληθυσμό, χωρίς να με ενδιαφέρουν τα πολιτικά συμφέροντα, που και αυτά έχουν τους πρωταγωνιστές και τους υπερασπιστές τους. »H Βουλγαρία, που αρχίζει από το Δούναβη και πιο συγκεκριμένα από το σημείο από όπου πέρασε ο ρωσικός στρατός, από τη Σίστοβα, ακολουθεί το ρου του ποταμού Γιάντρα, περνάει

10. Του Μιδάτ Πασά.


40

από το Οομάν Μπαζάρ και τον Τίρνοβο, διασχίζει τα όρη Μπαλκόνια (Αίμο), ανάμεσα στο Γάβροβο, περνάει από την Τσίπνα και ακολουθώντας την κορυφογραμμή φτάνει στο Ιχτιμάν, στο Σαμάνοφ και στην Κονστάντζα, για να καταλήξει στη Λεσκοβίτνα και από το σημείο αυ τό στα σύνορα με τη Σερβία, περνώντας ανάμεσα στο Ούρκουλ και το Κουρτουλού, είναι αρ κετή για να ικανοποιήσει τις φιλοδοξίες τους. »Αυτή η μεγάλη περιοχή, που κατοικείται από δύο εκατομμύρια ψυχές περίπου, θα έχει όρια στα βόρεια το Δούναβη, δυτικά τη Σερβία, νότια το βιλαέτι της Ρωμυλίας και ένα μέρος των Βαλκανίων ορέων και ανατολικά το Γάντρα. Και θα περιλαμβάνει τις επαρχίες: Σίστοβα, Νικόπολη, Ράχοβα, Λομ, Βιδίνιο, Αντιγιέ, Μπες-γκραντζίν, Μπερκοβίτσα, Βράτσα, Λόφτσα, Πλέβνα, Τίρνοβο, Γάβροβο, Μπιάτιμαν, Σαμέκοφ, Ισιλάντι, Ορκομπανιέ, Σόφια, Ντουμπνίτσα, Ραντομία, Κονστάντζε, Λεσκοβίτσα, Νίσοα, Ιζνέμποε και Πιρό. »Στις είκοσι πέντε επαρχίες που αναφέραμε οι χριστιανοί Βούλγαροι αποτελουν τη μεγά λη πλειοψηφία, σε αναλογία 60-80%, ανάλογα με την επαρχία. Διαφορετική είναι η κατάστα ση στις περιοχές πέρα από το Γ!άντρα όπως στις Ρουχτσούκ, Ραγκάρ, Οσμάν, Μπαζάρ, Χούμλα, Ρύτρανα, Ντζούμα, Σιλίστρια και στις περιοχές Τούλτσα και Βάρνα (τα ποσοστά είναι 80% μη Βούλγαροι, εκ των οποίων 70% είναι μουσουλμάνοι, και τα υπόλοιπα είναι Αρμένιοι, Γερ μανοί) που κατοικούνται αποκλειστικά από μουσουλμάνους, όπως στην περιοχή Ορμένιο ως τη Σιλίστρια, Γκουέρλοβα ως την Τσούμλα και Τουζχούκ ως το Οσμάν Μπαζάρ κ,λπ. »Άλλωστε ο σχηματισμός μιας Βουλγαρίας έτσι περιορισμένης θα βοηθούσε πολύ στην ικανοποίηση όλων των ενδιαφερομένων και οπωσδήποτε θα απομάκρυνε για πολύ καιρό και νούριες συγκρούσεις. Όσοι από τους μουσουλμάνους δε θα ήθελαν να μείνουν στην καινού ρια ηγεμονία θα μπορούσαν να ανταλλάξουν τις περιουσίες τους με τις αντίστοιχες των χρι στιανών Βουλγάρων, που θα ήθελαν να εγκατασταθούν εκεί. Μια μικρή επιτροπή θα μπορού σε να οριστεί για να ρυθμίζει τα τοπικά προβλήματα. »Η νέα Βουλγαρία θα συγκροτούσε αυτοκυβερνώμενο κράτος, φόρου υποτελές στην Πύ λη. Η τουρκική κυβέρνηση θα αναλάμβανε την υποχρέωση να μην παρεμβαίνει στα εσωτε ρικά της Βουλγαρίας. Θα κρατούσε, όμως, τον έλεγχο του οχυρού του Βιδινίου και της Νίσσας για την υπεράσπιση των χωριών αυτών από εξωτερικούς κινδύνους. »Όλα τα άλλα μέρη, συμπεριλαμβανομένων και των οχυρών της, θα συνεχίσουν όπως και παλαιότερα να ανήκουν στην οθωμανική αυτοκρατορία. Οι περιοχές αυτές δε θα έχουν κα νένα ειδικό καθεστώς, αλλά θα ευεργετούνται όπως οι άλλες επαρχίες του κράτους και η ευη μερία τους θα στηρίζεται στο Σύνταγμα. Από όλα τα συστήματα διακυβέρνησης που θα μπο ρούσαν να αποκατασταθούν, το οθωμανικό, αν τηρηθεί σωστά, είναι το καλύτερο για την Ανατολή, γιατί φέρει μέσα του το σπέρμα της μελλοντικής αναγέννησης, με την πνευματική και υλική ανάπτυξη κάθε φυλής. »Τούτο το Σύνταγμα, που δόθηκε από τον ανώτατο άρχοντα προς τους λαούς του, θα τους διαφυλάξει όλους. Έγινε αγαθό τους και όλοι προσδένονται σ' αυτό, γιατί είναι πεπεισμένοι ότι σ' αυτό βρίσκεται η σωτηρία τους. Το γεγονός ότι οι ηθικές δυσκολίες που αντιπαρατάσ σονταν λύθηκαν πρακτικά σ' αυτό τον εθνικό χάρτη είναι ένα χαρακτηριστικό της αξίας του. Όλος ο κόσμος της Τουρκίας επιθυμεί να ενισχυθεί το Σύνταγμα και να γίνει ταυτόχρονα η ψυ χή και η κινητήρια δύναμη των θεσμών μας. Θα μπορούσε όμως κανένας να φέρει αντίρρηση,


41

και με το δίκιο του βέβαια, ότι η εφαρμογή του δημιουργεί κάποιες αμφιβολίες σε ορισμέ νους. Οι αμφιβολίες προέρχονται από το γεγονός ότι η Πύλη δεν πραγματοποίησε ολοκλη ρωτικά ορισμένες μεταρρυθμίσεις που υποσχέθηκε. »Γ-.νικά, όμως, θα μπορούσα να πω ότι η κοινή γνώμη δε λαμβάνει υπόψη της τις πολυά ριθμες δυσκολίες, οι οποίες συχνά ήταν πολύπλοκες και πολυάριθμες, που συνάντησε η Πύ λη στην προσπάθειά της να το εφαρμόσει κυρίως από τη δράση των ξένων, που προσπαθού σαν να υποκινήσουν, σε κάθε περίπτωση, ταραχές στην Τουρκία. Ολα αυτά εμπόδισαν την εκ πλήρωση των υποχρεώσεων που ανέλαβε η Τουρκία απέναντι στην Ευρώπη. Όσοι παρακο λουθούν προσεκτικά την πορεία των γεγονότων στην Ανατολή θα πρέπει να παρατηρήσουν ότι η Ρωσία ήταν εκείνη που φοβόταν τη βελτίωση της εσωτερικής μας κατάστασης. Και εκ δηλώθηκε πάντα εναντίον της σε κάθε περίπτωση και πήρε πρωτοβουλία να εισηγηθεί νέες διοικητικές μεταρρυθμίσεις. Και δε θα ήταν επικίνδυνο να πούμε ότι με την προκήρυξη του Συντάγματος η Πύλη είχε επιταχύνει κατά κάποιο τρόπο την προκήρυξη του πολέμου. Αυτό δε σημαίνει, βέβαια, ότι η Ρωσία δεν είχε πάρει την απόφαση να τον κάνει, αλλά θα τον καθυ στερούσε λίγο, αν δε γινόταν το Σύνταγμα. Τότε έσπευσε να τον κηρύξει, για να εκμηδενίσει την Τουρκία και να την οδηγήσει σε μια τέτοια καταστροφή από την οποία να μην μπορέσει να ανορθωθεί. »Τούτο το Σύνταγμα, πρέπει να το ομολογήσω, δεν είχε και δεν έχει ακόμα το κύρος των παλιών ευρωπαϊκών Συνταγμάτων. Αλλά σε αυτό το κύρος θα μπορούσε να βοηθήσει άνετα η Ευρώπη. Η Ευρώπη, που έχει τοσο πολύ βασανίσει την Πύλη με τις τόσες παρεμβάσεις της, που συχνά ήταν άδικες, θα μπορούσε τώρα και νόμιμα σε αυτή την περίσταση να επιβλέψει την ενεργητική εφαρμογή του, που θα συνόψιζε όλες τις δυνατότητες προόδου στην Ανατο λή. Η συλλογική αυτή επίβλεψη θα μπορούσε να εξουδετερώσει τη δράση της Ρωσίας στην Ανατολή, μια δράση που έγινε μόνο προς όφελος της Ρωσίας και σε βάρος των ευρωπαϊκών συμφερόντων. »Με άλλα λόγια, η Τουρκία θα πρέπει να διακυβερνηθεί από συνταγματικό καθεστώς, αν θέλουμε να μπουν σε εφαρμογή όλες οι σοβαρές μεταρρυθμίσεις, ώστε να γίνει η συγχώνευ ση των διάφορων φυλών και αυτή η συγχώνευση να αναπτύξει προοδευτικά τους λαούς, σε όποια φυλή και σε όποια θρησκεία κι αν ανήκουν. Είναι το μόνο φάρμακο στα κακά μας, το μοναδικό μέσο που έχουμε για να πολεμήσουμε με τους εξωτερικούς και εσωτερικούς μας εχθρούς», καταλήγει ο Μιδάτ Πασάς.

ΜΕΡΟΣ Β' Α'ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1071-1453)

Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΝΤΖΙΚΕΡΤ, 1071

Η μάχη του Μαντζικέρτ (1071) χάραξε την αρχή μιας νέας περιόδου διότι απλά ο Αλπ Αρολάν δεν είχε την ιδέα διαμελιομού της βυζαντινής αυτοκρατορίας, αλλά ικανοποιήθηκε απαιτώντας κάποια αποζημίωση και την επιστροφή μερικών πρώην μουσουλμανικών πόλεων στις περιοχές των συνόρων. Το Μαντζικέρτ αποτέλεσε την τελική καταστροφή της βυζαντινής στρατιωτικής δύναμης. Οι Τουρκομάνοι, αντί να αποσύρονται ύστερα από κάθε νέα τους επιδρομή, δεν είχαν πλέον κανένα λόγο να μην παραμένουν στα αυτοκρατορικά εδάφη. Οι πληθυσμοί της Αρμενίας και της Καππαδοκίας, εχθρικοί προς το Βυζάντιο για φορολογικούς και θρησκευτικούς λόγους, μην μπορώντας πλέον να βασι στούν στους Βυζαντινούς για την άμυνά τους, συμπεριφέρθηκαν προς τους εισβολείς όπως είχαν πράξει και οι Ιρανοί κάτοικοι του Χορασάν προηγουμένως, δηλαδή συνεργά στηκαν με τους εισβολείς. Μερικά από τα ουσιώδη στοιχεία του πληθυσμού, όπως τιμα ριούχοι απόστρατοι στρατιωτικοί που είχαν εγκατασταθεί στις μεθοριακές περιοχές, αλ λά και άλλοι, ανακατεύτηκαν μετουςΤουρκομάνους. Σε ορισμένες περιπτώσεις συνένω σαν τις δυνάμεις τους με αυτές των εισβολέων. Μόνο λίγα χρόνια ήταν αρκετά για να εξαφανίσουν και τα τελευταία ίχνη της βυζα ντινής κρατικής παρουσίας από την Αρμενία και την Καππαδοκία. Όχι διότι η βυζαντι νή διοίκηση εκδιώχθηκε, αλλά σε μια αναπτυγμένη περιοχή που ελεγχόταν από τους νομάδες και εγκαταλειμμένη από όσους χωρικούς μπορούσαν να φύγουν πώς ήταν δυνατόν μια διοίκηση να εισπράξει φόρους; Οι πόλεις παρέμεναν ξένα σώματα και παρα δίνονταν προκειμένου να αποφύγουν το θάνατο από πείνα. Και παρόλο που οι νομάδες Τουρκομάνοι επέτρεπαν από ανάγκη στους ντόπιους να αυτοκυβερνώνται, οι πληθυ σμοί έχασαν κάθε επαφή με τη βυζαντινή κυβέρνηση. Δεν παρουσιάζεται απευθείας κατάκτηση βυζαντινών εδαφών από τουςΤουρκομάνους. Οι νομάδες βρίσκονταν σε γη η οποία ήξεραν ότι ανήκει στους «Ρουμ» Έλληνες, αλλά αυτή η κυριότητα ήταν κενή πραγ ματικότητας.1 Ο Ρωμανός Διογένης επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, διώχθηκε, επαναστάτησε και τελικά τυφλώθηκε με πυρωμένο σίδερο και εξοντώθηκε. Ο Αλπ Αρσλάν έφυγε αμέ σως μετά το Μαντζικέρτ για την κεντρική Ασία, προκειμένου να αντιμετωπίσει εξέγερση στο Χβαρέσμ. Ο Σουλεϊμάν, όμως, ο αποδιωγμένος από την οικογένεια Σελτζούκος, έμει νε στη Μικρά Ασία. Κανείς δεν ήταν πια σε θέση να τον ξαναδιώξει. Αντίθετα, οι σάπιοι

1. Baldwin W. Marshall, A History of the C ru sad es,^ . Ι,εκ δ -The University ofWisconcin Press, Madison, Wisconcin (1969), σ. 149.


43

Βυζαντινοί άρχοντες χωρίς τα μικρασιατικά τους τσιφλίκια, που τα έχασαν στο Μαντζι κέρτ, και οι άχρηστοι αριστοκράτες-στρατηγοί, χωρίς στρατούς, συναγωνίζονταν ποιος θα προσκαλέσει πρώτος τον Σουλεϊμάν και τους Γιαμπγκουλοΐ-κληρονομημένους από τον παππού του- σκλάβους του, για να πολεμήσει ο ένας τον άλλο, προκειμένου να δια τηρήσουν ή να αποκτήσουν οφίκια και τίτλους τα οποία δεν είχαν πια καμιά ουσιαστική σημασία χωρίς την παρουσία βυζαντινού στρατού για να τα προστατέψει. Ο Σουλεϊμάν Ιμπν Κουτλουμίς και οι άλλοι Τουρκομάνοι, που τους απαγορευόταν η είσοδος στο κράτος των Μεγάλων Σελτζούκων, μπήκαν στη Μικρά Ασία. Το 1072 μ.Χ. ο Αρτούκ Μπέης νίκησε ένα μικρό βυζαντινό στρατό υπό τον Ισαάκ Κομνηνό και τον συνέλαβε αιχμάλωτο. Η εξέγερση του Ιωάννη Δούκα δημιούργησε μια πλέον επικίνδυνη κατάσταση, διότι ο αυτοκράτορας έκανε συμφωνία με τον Αρτούκ εναντίον του Δούκα και με αυτοκρατορικά μέσα οι Τούρκοι έφτασαν στον κόλπο του Αδραμυτίου. Η μόνιμη εγκατάσταση του Αρτούκ αποφεύχθηκε, απλώς και μόνο διότι ο Μπέης κλήθηκε από το σάχη Μαλίκ της Τεχεράνης (είχε διαδεχτεί τον αποθανόντα Αλπ Αρσλάν) και έφυγε μό νος του. Ο Σουλεϊμάν κατέλαβε το Ικόνιο το 1075 και κατόπιν τη Νίκαια, χωρίς αντίδραση από την Κωνσταντινούπολη, πράγμα που αποκαλύπτει ότι οι σχέσεις του Βυζαντίου με τη Μι κρά Ασία είχαν αποκοπεί.2 Ο Σουλεϊμάν και ο αξιόμαχος στρατός του δεν έμειναν ποτέ χωρίς δουλειά. Προσκλή θηκαν από τον Νικηφόρο τον Τρίτο τον Βοτανειάτη να τον βοηθήσουν να κατακτήσει το θρόνο το 1078. Την ίδια χρονιά, ο τουρκικός στρατός έκανε βάση του τη Χρυσούπολη, με τις ευλογίες των Βυζαντινών εργοδοτών του. Αργότερα μπήκαν στην υπηρεσία του Νικηφόρου Μελισσηνού και ο Σουλεϊμάν βρήκε την ευκαιρία να κατακτήσει μεγάλες πε ριοχές της Φρυγίας και της δυτικής Μικράς Ασίας. Το 1080 οι Τουρκομάνοι νίκησαν ένα βυζαντινό στρατό κοντά στη Νίκαια και από τότε ρίζωσαν για καλά στην περιοχή. Μόνο η έλλειψη στόλου τούς εμπόδισε να επιτεθούν και κατά της Κωνσταντινούπολης. Όταν το 1081 έγινε αυτοκράτορας ο Αλέξιος Κομνηνός, έκανε ειρήνη με τον Σουλεϊμάν και η συνθήκη αυτή ειρήνης επέτρεψε στο Σελτζούκο να στρέψει την προσοχή του στην Ανα τολή, όπου κατέκτησε νέα εδάφη.

ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΝΤΖΙΚΕΡΤ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα αισθάνθηκε το θάνατο να πλησιάζει και ονόμασε ως διάδοχό της τον Μιχαήλ τον έκτο, ένα συνταξιούχο πολιτικό αξιωματούχο. Το 1056 μ.Χ. η Θεοδώ ρα πέθανε.Την επόμενη χρονιά ξέσπασε στρατιωτική εξέγερση στη Μικρά Ασία, υπό την ηγεσία του Ισαάκ Κομνηνού, μέλους μιας από τις οικογένειες της στρατιωτικής αριστο κρατίας, ο οποίος κατάφερε να εκδιώξει τον Μιχαήλ τον έκτο και να ανακηρύξει τον εαυ τό του αυτοκράτορα. Αλλά το 1059 μ.Χ. η συνδυασμένη εχθρότητα της αστικής αριστο

2. Cambridge University Press, The Cambridge History of Islam, τόμ. 1, Cambridge (1970), a 234.

ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΙΣ. ΦΡΑΓΚΟΣ

44

κρατίας της πρωτεύουσας και των ηγετών της Εκκλησίας, που συχνά προερχόταν από τις ίδιες οικογένειες, έκανε τη θέση του Ισαάκ αφόρητη. Παραιτήθηκε και στο θρόνο τον διαδέχτηκε ο Κωνσταντίνος Δούκας, ένα πιόνι των αριστοκρατών και του ηγέτη τους, του Μιχαήλ Ψελλού. Το παλιό καθεστώς της διαφθοράς, εκμισθώσεως των φόρων και αδια φορίας για την άμυνα της χώρας αποκαταστάθηκε στην εξουσία. Οι εχθροί της αυτοκρατορίας δεν άργησαν να εκμεταλλευτούν τη στρατιωτική της αδυναμία. Το 1065 μ.Χ. οι Σελτζούκοι εισέβαλαν στη Βυζαντινή Αρμενία και λεηλάτησαν την πρωτεύουσα Ανί. Δυο χρόνια αργότερα επέδραμαν στη Μικρά Ασία και προέβησαν σε λεηλασία της Καισάρειας της Καππαδοκίας. Την ίδια αυτή χρονιά ο Κωνσταντίνος Δού κας πέθανε, αφήνοντας μόνο ανήλικα τέκνα κάτω από ένα Συμβούλιο Αντιβασιλείας. Ενόψει του άμεσου κινδύνου από τους Σελτζούκους η χήρα του παντρεύτηκε το 1068 τον Ρωμανό Διογένη, ένα μεγαλογαιοκτήμονα της Καππαδοκίας με κάποια στρατιωτική εμπειρία, και τον ανακήρυξε αυτοκράτορα. Ο Ρωμανός σχημάτισε μια στρατιά αποτελούμενη κατά μεγάλο μέρος από ΠετσενέγουςΤούρκους και Δυτικούς μισθοφόρους και προωθήθηκε στη Μικρά Ασία με την ελπίδα να εκδιώξει τους Σελτζούκους. Στην αρχή εί χε μερικές τοπικές επιτυχίες και έφτασε μέχρι τα βουνά της Αρμενίας. Αλλά το 1071 ο συνδυασμός μιας απρόσεκτης στρατηγικής και η λιποταξία πάνω στη μάχη από μερικές μισθοφορικές μονάδες οδήγησαν σε συντριπτική ήττα τους Βυζαντινούς και σε αιχμα λωσία τον αυτοκράτορα Ρωμανό. Είχαν περάσει πάνω από δυόμισι αιώνες από τότε που Βυζαντινός αυτοκράτορας είχε πιαστεί αιχμάλωτος σε μάχη και το γεγονός συντάραξε πάρα πολύ την Κωνσταντινούπολη. Τα πράγματα χειροτέρεψαν περισσότερο όταν το Μπάρι, η τελευταία βυζαντινή κτήση στην Ιταλία, κατακτήθηκε από το Νορμανδό Ροβέρ το Γουισκάρδο το ίδιο καλοκαίρι. Η αναταραχή στην Κωνσταντινούπολη οδήγησε σε εμφύλιο πόλεμο. Ο Μιχαήλ ο έβδομος, ένας από τους γιους του Μιχαήλ του έκτου, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από μια φατρία της αριστοκρατίας, κατά τη στιγμή όμως εκείνη και ο Ρωμανός, που αφέθηκε ελεύθερος από το Σελτζούκο σουλτάνο, προσπάθησε να αποκαταστήσει την εξουσία του στη Μικρά Ασία. Αποτέλεσμα της σύγκρουσης ήταν να ηττηθεί και να τυφλωθεί ο Ρωμανός από τον αντίπαλό του. Ο Μιχαήλ ο έβδομος, που ήταν μαθητήςτου Μιχαήλ Ψελ λού, αδυνατώντας να αντιμετωπίσει τη δύσκολη κατάσταση στο κράτος του, προτίμησε να μην κάνει τίποτα. Κατά το χρόνο που ό,τι απέμεινε από το βυζαντινό στρατό ήταν απασχολημένο με το να ξεσκίζει τον εαυτό του σε κομμάτια με εμφύλιους πολέμους, οι Σελτζούκοι προέλασαν ακόμα περισσότερο προς τα δυτικά και εγκαθίδρυσαν το «Σουλτανάτ-ε-Ρουμ», «το Βασίλειο στη Χώρα των Ρωμηών», με πρωτεύουσα το Ικόνιο.3 Η παρακμή των Βυζαντινών αρχόντων δεν είχε συμπαρασύρει μόνο τους Έλληνες της αυτοκρατορίας.Τον καιρό που ο Σουλεϊμάν ήταν απασχολημένος στη δυτική Μικρά Ασία κερδίζοντας χρήματα, εδάφη και υπηκόους από την υπηρεσία του στους εκεί Έλληνες, οι αρμενικής καταγωγής Βυζαντινοί στρατηγοί-διοικητές στην ανατολική Μικρά Ασία

3. Robert Br, The Byzantine Empire, London (1980).

ΠΟΙΑΤΟΥΡΚΙΑ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

45

βρήκαν την ευκαιρία να αποδείξουν και αυτοί την κατάντια τους. Ο διοικητής της Μελιτηνής Γαβριήλ και ο κυβερνήτης της Κιλικίας Φιλάρετος δημιούργησαν δικά τους ατομι κά φέουδα, προσπαθώντας με κάθε τρόπο να συνεργαστούν είτε με τους Σελτζούκους της Συρίας είτε με τους Μεγάλους Σελτζούκους του Ιράν, προκειμένου να κρατηθούν στους εφήμερους θρόνους τους. Ο Φιλάρετος έδειξε ιδιαίτερη επιδεξιότητα και έφτασε στο σημείο να κυριαρχήσει στις περιοχές της Κιλικίας και από τη Μελιτηνή μέχρι την Αντι όχεια και την Έδεσσα της Συρίας. Φαίνεται ότι ο ζυγός του ήταν ιδιαίτερα σκληρός, γιατί οι κάτοικοι της Αντιόχειας, που ήταν η μεγαλούπολη της συριακής παραλίας -με συμπα γή ελληνικό πληθυσμό-, κάλεσαν οι ίδιοι μυστικά τον Σουλεϊμάν για να τους σώσει από την τυραννία, και όταν ο Τουρκομάνος πολέμαρχος φάνηκε προ των πυλών τους, τη 17η Δεκεμβρίου 1084, του παρέδωσαν την πόλη τους. Ο ελληνικός πληθυσμός της Αντιόχειας και των προαστίων της μαζί με τους πολυά ριθμους Μελικήτες (Έλληνες στην καταγωγή, αλλά αραβόφωνους) γειτονικούς πληθυ σμούς αριθμούσαν περισσότερες ψυχές από όλους τους Τούρκους και Τουρκομάνους που πλιατσικολογούσαν ανενόχλητοι την εποχή εκείνη τη Μικρά Ασία.4Ο βυζαντινός αυ τοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός επέτρεψε, με τη σειρά του, στον Σουλεϊμάν να εισβάλει στην Κιλικία και να καταλάβει την Αντιόχεια και τη Μελιτηνή, υπό την ιδιότητα του Βυζα ντινού εκπροσώπου.5 Πάντως, η επέμβαση του Σουλεϊμάν στην περιοχή και η κατάκτηση μεγάλων πόλεων τον έφερε σε σημείο να μπορεί να απειλήσει απευθείας τους πάντο τε εχθρικούς απέναντι του ξαδέλφους του Σελτζούκους σουλτάνους, τον Μαλίκ Σαχ της Τεχεράνης και ιδιαίτερα τον αδελφό του Μαλίκ, το σουλτάνο Τούτους της Δαμασκού, ο οποίος νίκησε τελικά τον Σουλεϊμάν σε μάχη την 6η Ιουνίου 1086 και του έκοψε το κεφά λι. Ο Αρμενοβυζαντινός πρώην στρατηγός του Ρωμανού Διογένη, ο Φιλάρετος, τρομο κρατημένος από τις εξελίξεις στην περιφέρεια του, στράφηκε για προστασία στον Μα λίκ Σαχ της Τεχεράνης και έγινε μουσουλμάνος. Μετά το θάνατο του Σουλεϊμάν οι γιοι του πιάστηκαν αιχμάλωτοι και εστάλησαν με συνοδεία στον Μαλίκ Σαχ της Τεχεράνης. Για μια εξαετία, 1086-1092, οι Τούρκοι της Μι κρός Ασίας έμειναν χωρίς ουσιαστική διοίκηση, αλλά οι κατά τόπους εμίρηδες δεν αντι μετώπισαν κίνδυνο από τη βυζαντινή πλευρά. Η Μικρά Ασία είχε εξακολουθητικά παρα μείνει έξω από τα κατακτητικά σχέδια των Μεγάλων Σελτζούκων του Ιράν και της Συρί ας. Πραγματική τουρκική διοίκηση δεν είχε εγκατασταθεί πουθενά, λόγω έλλειψης αρ κετών μουσουλμάνων υπηκόων της. Οι χριστιανικοί βυζαντινοί πληθυσμοί παρέμεναν η συντριπτική πλειοψηφία στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας και μόνο στα βοσκοτόπια του κεντρικού οροπεδίου της Ανατολίας υπήρχαν συγκεντρώσειςΤουρκομάνων, με τους πο λυάριθμους χριστιανούς σκλάβους τους. Για μια ολόκληρη εξαετία υπήρχε η δυνατότητα για μια δυναμική βυζαντινή επιστρο

4. Oberhummer, E., Die Türken und das osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ. 42,43. Αρνάκης, Γ., Οι πρώτοι Οθωμανοί, Texte und Forschungen zur Byzantinisch-Neugriechieschen Philologie, Zwanglose Beihefte zu den"Byzantinische-Neugriechieschen Jahrenbüchern", Nr. 41, Αθήνα (1945), σ. 29. 5. Oberhummer, E., ό.π., σ. 40. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 94.

46


φή και απελευθέρωση της Μικρός Ασίας.Τίποτα δε συνέβη. Μεμονωμένοι εμίρηδες, χρη σιμοποιώντας ομάδες Τουρκομάνων και χριστιανών σκλάβων, πολεμούσαν ο ένας τον άλλο, όταν δεν ήταν απασχολημένοι με την αρπαγή νέων κομματιών βυζαντινών εδα φών από την κυβέρνηση στην Κωνσταντινούπολη, η οποία παρουσιαζόταν ανίσχυρη αλ λά και αδιάφορη στην τύχη του μικρασιατικού ελληνισμού. Από το 1086 και μέχρι την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204 η ιστορία της εγκατάλειψης και του εκτουρκισμού της Μικράς Ασίας είναι ένας τουρκικός μονόλογος, με μικρές, χωρίς ουσιαστικά αποτελέσματα, αναλαμπές βυζαντινής δράσης. ΟΤουρκομάνος φύλαρχος Μεγκουσέκ Γαζής δημιούργησε μικρό δικό του κράτος μεταξύΤεφρικής και Ερζιντζάν, στην περιοχή δηλαδή όπου είχαν παλαιότερα δράσει οι παυλικιανοί αιρετικοί. Άλλο κρατίδιο είχε στο μεταξύ δημιουργήσει στη Σμύρνη ο μπέης Τσακάς, πρώην τρόφιμος των φυλακών της Κωνσταντινούπολης. Έφτασε μάλιστα στο σημείο να δημι ουργήσει και στολίσκους πειρατικών με βασικά άνεργους Έλληνες ναυτικούς και να πλια τσικολογήσει τα παράλια και τα νησιά του Αιγαίου. Εμιράτο έστησε και στο Ερζερούμ ο Σαλτούκ μπέης, ο οποίος αναγνώρισε τους Σελ τζούκους του Ιράν ως σουλτάνους του, ενώ νοτιότερα, μεταξύ Ντιαμπερκίρ, Μαρντίν και Χαρπούτ, εμφανίστηκαν τα εμιράτα των Σοκμενλί (κοντά στη λίμνη Βαν) και των Αρτουκίδων. Στη Νίκαια της Βιθυνίας εξακολουθούσε να παραμένει ο υπαρχηγός του Σουλεϊμάν Αμπούλ Κασίμ, απολαμβάνοντας την ανοχή των Βυζαντινών. Όταν μάλιστα φάνηκε στρα τός των Σελτζούκων του Ιράν, τον οποίο είχε στείλει ο Μαλίκ Σαχ κάτω από τον εμίρη Πορσούκ, ο Αμπούλ Κασίμ έκανε συμμαχία με τους Έλληνες. Ο θάνατος του Μαλίκ Σαχ το 1092 έσωσε τη Νίκαια. Το 1092, με το θάνατο του Μαλίκ Σαχ, απελευθερώθηκαν οι γιοι του Σουλεϊμάν και επέστρεψαν στη Νίκαια. Ο πρωτότοκος Κιλίτζ Αρσλάν (το λιοντάρι με την γκλίτσα) ανα διοργάνωσε τις κατακτήσεις του πατέρα του σε βάρος πάλι των Βυζαντινών. Κάποια στιγ μή, με τη συνεργασία των Ελλήνων, εξουδετέρωσε τονΤσακά μπέη της Σμύρνης και αι σθανόμενος ασφάλεια στα νώτα του στράφηκε στην Ανατολή, επιδιώκοντας νέες κατα κτήσεις. Το 1096 πολιόρκησε τη Μελιτηνή, οι κάτοικοι της οποίας είχαν υποφέρει τα πάνδεινα κάτω από το Βυζαντινοαρμένιο Γαβριήλ και παρέδωσαν την πόλη στονΤουρκομάνο με ευχαρίστηση. Αμέσως μετά έφτασε η πληροφορία ότι οι σταυροφόροι είχαν διεκπεραιωθεί στη Μικρά Ασία και ο Κιλίτζ Αρσλάν αναγκάστηκε να επιστρέψει στη Δύση για να υπερασπιστεί την πρωτεύουσά του τη Νίκαια, μια πόλη με αμιγή ελληνικό πληθυσμό. Τη 19η Ιουνίου 1097 η πόλη είχε παραδοθεί στο Βυζαντινό αυτοκράτορα ο οποίος συνό δευε τους σταυροφόρους. Οι Φράγκοι δυσαρεστήθηκαν, διότι δεν τους επιτράπηκε να λεηλατήσουν την πόλη, αλλά και διότι ο Έλληνας αυτοκράτορας προστάτευσε την οικο γένεια του Κιλίτζ Αρσλάν, την οποία φιλοξένησε ο ίδιος στην Κωνσταντινούπολη. Την 1η Ιουλίου 1097 ο Κιλίτζ Αρσλάν και οι σύμμαχοί του Γκιουμουστεκίν Ντανισμέντ της Καραμανίας και Χασάν μπέης της Καππαδοκίας νικήθηκαν πάλι από τους σταυροφό ρους στο Εσκί-Σεχίρ. Λίγο αργότερα έχασαν και άλλη μάχη στο Ερεγλί, κοντά στο Ικόνιο,


47

αν και τον Ιούλιο του 1100 ο Γκιουμουστεκίν Αχμέντ Γαζής νίκησε ένα σταυροφορικό στρατό κοντά στη Μελιτηνή και έπιασε αιχμάλωτο τον Βοημούνδο και τον έστειλε να κρατηθεί στο φρούριο της Νεοκαισάρειας του Πόντου (Νικσάρ). Μετά την απώλεια της Νίκαιας ο Κιλίτζ Αρσλάν έκανε πρωτεύουσά του το Ικόνιο, το οποίο και παρέμεινε η σελτζουκική-τουρκομάνικη πρωτεύουσα του αργότερα σχηματισθέντος Σουλτανάτου-ΕΡουμ (Βασιλείου στα ρωμαίικα εδάφη) μέχρι την εμφάνιση των Οθωμανών. Το 1140 αυτοκρατορικός βυζαντινός στρατός επιχείρησε εκστρατεία στην περιοχή της Νεοκαισάρειας του Πόντου εναντίον τωνΤούρκων, αλλά και του συνεργαζόμενου με αυτούς Δούκα Θεόδωρου Γαβρά. Η εκστρατεία δεν έφερε ουσιαστικά αποτελέσματα. Η σχετική αποτυχία των Βυζαντινών άνοιξε το δρόμο για το σουλτάνο Μασούντ του Ικονίου, ο οποίος κατέκτησε την ενδιάμεση περιοχή μέχρι την Αττάλεια (1141 μ.Χ.). Το 1147 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α' Κομνηνός επιχείρησε εκστρατεία εναντίον του Ικονίου χωρίς επιτυχία. Δύο χρόνια αργότερα, ισχυροποιημένος ο Μασούντ του Ικονίου, κατέκτησε τη Μαράσλεια, το Γκοκσούν, την Αϋντάβ, το Ραμπάν και το Ντελούκ της Συρίας, εκδιώχνοντας τους σταυροφόρους από τα φρούρια αυτά.

Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΕΛΤΖΟΥΚΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ

Κατά τη διάρκεια της ηγεσίας των δύο Κιλίτς Αρσλάν, του Α' και του Β' (1092-1156 μ.Χ.), ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Μικράς Ασίας αποξενώθηκε από το χριστιανισμό και αργότερα και από την ελληνική γλώσσα.6

Σημείωση: Κιλίτς = γκλίτσα του βοσκού και Αρσλάν = «λεοντατιά» ήταν όχι ασυνήθι στα συνθετικά σουλτανικών τίτλων των τουρκόφωνων νομάδων. Δηλαδή, ο σουλτάνος ήταν συνώνυμος με το μαγκουροφόρο τσέλιγκα που διαφέντευε το κράτος. Ο στρατός των Σελτζούκων δεν ήταν ποτέ αριθμητικά τόσο ισχυρός σε σχέση με το πολυάριθμο ελληνικό και αρμενικό στοιχείο του πληθυσμού. Ήταν αποδυναμωμένος από φαγωμάρες διάφορων φατριών, ωστόσο κατάφερνε να καταπνίγει τυχόν εθνικιστικές εξεγέρσεις των εντοπίων.7 Το 10ο αιώνα ογουζικά-τουρκικά φύλα με φύλαρχο τον Σελτζούκ αποδέχτηκαν οικειοθελώς το ισλάμ. Τα φύλα αυτά εξελίχτηκαν στους κατοπινούς κατακτητές της Μικράς Ασίας και τους θεμελιωτές του σελτζουκικού-τουρκικού κράτους.8 Μεγάλο μέρος των τουρκικών αυτών φύλων άρχισε μια μετανάστευση από την αρχική τους κοιτίδα ανάμε σα στο AMU-DARJA και το SYR-DARJA προς τη Δύση, στις χώρες του ισλάμ.9Τα πρώτα τουρκικά φύλα που έφτασαν εκεί χρησιμοποιήθηκαν από τους χαλίφες της Βαγδάτης,

6. Bertold Spuler, The Muslim World: The Age of the Caliphs, Leiden 1960, a 95. 7. Ό.π., a. 96. 8. Oberhummer, E., ό.π., σ. 40. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 94. 9. Werner, E., Markow, W., ό.π., σ. 8.

48


που βρίσκονταν σε πόλεμο με τη βυζαντινή αυτοκρατορία, για την άμυνα των συνόρων του ισλαμικού κράτους.10 Ο Torgul Bey (1037-1063), ανιψιός και διάδοχος του πρώτου Σελτζούκου αρχηγού, συνέχισε την επέκταση προς τη Δύση που είχε εγκαινιάσει ο Σελτζούκ.11Το 1040 οι Σελτζούκοι κατείχαν ήδη την περιοχή του Χορασάν (στο Ιράν). Εκεί ιδρύθηκε το πρώτο σελτζουκικό κράτος το οποίο σύντομα επεξέτεινε τα όριά του ενσωματώνοντας το Ιράκ, το Αζερμπαϊτζάν, το Κουχιστάν,το Κουρδιστάν καιτηνΑρμενία.,2Το 1055 oTorgul Bey μπή κε στη Βαγδάτη, την πρωτεύουσα του αραβικού χαλιφάτου, και δέχτηκε από το χαλίφη τον τίτλο του σουλτάνου, που σήμαινε παράλληλα την αναγόρευσή του σε κοσμικό ηγε μόνα όλων των μουσουλμάνων.13 Ο διάδοχος και ανιψιός του Torgul Bey, ο Αλπ Αρσλάν (1063-1072), έγινε πασίγνωστος κυρίως εξαιτίας της προέλασής του προς το ανατολικό ρωμαϊκό κράτος. Το 1064 έπεσε το Ανιόν, η πρωτεύουσα της Αρμενίας. Το 1067 οι Σελτζούκοι είχαν προωθηθεί ήδη σε βυζαντινό έδαφος στη Μικρά Ασία και κατέλαβαν την Καισάρεια, αρχίζοντας ληστρικές επιδρομές μέχρι την Κιλικία.14Το 1069 λεηλάτησαν το Ικόνιο και ένα χρόνο αργότερα την περιοχή γύρω από τις Χώνες. Ο Άμαντος αναφέρεται στην καταπίεση και στους διωγμούς του βυζαντινού πληθυσμού ήδη την εποχή αυτή, καθώς και σε ένα ρεύμα φυγής από τα μέρη αυτά προς βυζαντινές περιοχές και τα παράλια της Μικράς Ασίας.15Την ίδια εποχή άρχισε επίσης ένα ρεύμα φυγής από την ύπαιθρο, επειδή ο χριστιανικός πληθυσμός έβρι σκε στις πόλεις πιο εύκολα προστασία από διωγμούς. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλε σμα, από τη μια, να ερημώνουν οι επισκοπές και οι ενορίες της υπαίθρου και, από την άλ λη, πολλές επισκοπές μεγάλων πόλεων, στις οποίες συνέρεε ο ελληνικός πληθυσμός από την ύπαιθρο, να εξελίσσονται σε μητροπόλεις. Η περιοχή της δικαιοδοσίας της ορθόδο ξης εκκλησίας στη Μικρά Ασία άρχισε να συρρικνώνεται, πράγμα που θα πρέπει ασφα λώς να το δει κανείς και σε σχέση με τον εξισλαμισμό που άρχισε.16 Η βυζαντινή αυτοκρατορία δεν ήταν σε θέση να εκδιώξει τις άγριες ορδές των Τουρκμένων από τον κορμό της μικρασιατικής περιοχής. Το συνοριακό αμυντικό σύστημα

10. Oberhummer, E., Die Türken und das osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ 40. 11.0 ίδιος, ό.π., Άμαντος, Κ., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. 2, Αθήνα (1957), σ. 211. 12. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 8. Άμαντος, Κ., Ι.Β.Κ.,τ. 2, Αθήνα (1957), 0. 211.

13. Taeschner, F., Geschichte der Arabischen Welt, Kurt Vowinckel, Berlin (1944), σ. 141. Άμαντος, Κ., Σχέ σεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955), σ. 28. 14. Werner, E., Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), o. 8,10. Σκυλίτσης, I., Εκδ. Bekker, J., τ. 2, Bonn (1939), σ. 653,660 και 670. Ατταλειάτης, M., Historia, (Bonn 1853), σ. 78 και «εκτρέχουσιν άχρι Και σαρείας καταληιζόμενοι πάντα και καταστρέφοντες και πυρ αυτοΐς επανάπτοντες... και τον κόσμον ομού συμφορήσαντες αίρουσιν εκείθεν, πολλούς εν τη καισαρέων μητροπόλει σφαγή παραδόντες και τον καταχράναντες», σ. 94. 15. Άμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955) σ. 29-30. Βλέπε επίσης Ατταλειάτης, Μ., ό.π., σ. 135,140. 16. Άμαντος, ό.π, σ. 31-33.


49

των ακριτών βρισκόταν σε επιταχυνόμενη διάλυση. Οι ακρίτες αγρότες έβλεπαν από και ρό να τους αφαιρούνται τα προνόμια και ήταν αναγκασμένοι, καθώς το Βυζάντιο βρισκό ταν σε άθλια οικονομική κατάσταση, να πληρώνουν υψηλούς φόρους, πράγμα που εξά ντλησε τελικά την αμυντική τους δύναμη.17 Το 1071 ο Αλπ Αρσλάν νίκησε τα βυζαντινά στρατεύματα υπό τον αυτοκράτορα Ρω μανό Δ Διογένη (1068-1071) στην περίφημη μάχη του Μαντζικέρτ της Αρμενίας.’8 Από το χρονικό αυτό σημείο και στο εξής δεν ήταν πλέον δυνατόν να σταματήσει η προέλα ση των σελτζουκικών φύλων στη Μικρά Ασία, όπου πάτησαν πλέον σταθερά το πόδι τους.19 Ο νικητής του Μαντζικέρτ έγινε πολύ αγαπητός σε ένα μεγάλο μέρος του χριστιανι κού πληθυσμού της υπαίθρου, επειδή μετά την πτώση του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ρω μανού τήρησε τη συνθήκη φιλίας που υπέγραψε μαζί του, χαρακτήριζε μάλιστα τον εαυ τό του ως υποτελή του αυτοκράτορα, ως στρατιώτη, για να τον βοηθήσει με αυτό τον τρόπο να ξαναπάρει το θρόνο του. Έτσι, πολλοί Βυζαντινοί αγρότες της Μικράς Ασίας δε θεωρούσαν τον Αλπ Αρσλάν εχθρό, γεγονός που συνέβαλε θετικά στον κατοπινό εξισλαμισμό και εκτουρκισμό της περιοχής.20 Ο Αλπ Αρσλάν προχώρησε στη συνέχεια προς την Αίγυπτο, αφήνοντας τις κατακτημένες περιοχές στον ξάδελφό του Σουλεϊμάν, ο οποίος σε λίγο καιρό αυτοανακηρύχτηκε σουλτάνος, εκδηλώνοντας έτσι την ανεξαρτησία του από το αρχικό σελτζουκικό κρά τος που άρχισε να καταρρέει.210 τρίτος διάδοχός του, ο Μασούτ Α' έκανε το 1116 το Ικό νιο πρωτεύουσα του σουλτανάτου του, του σουλτανάτου του Ικονίου ή του Ρουμ.22 Μέχρι το τέλος του 11 ου αιώνα οι Σελτζούκοι κατέλαβαν σχεδόν τα τρία τέταρτα των ισλαμικών χωρών -εκτός από τη Μικρά Ασία-, περιοχές όπως η Μεσοποταμία, η Συρία και το Ιράν. Μια σημαντική κατάκτηση στη Μικρά Ασία ήταν η Νίκαια (1081), αργότερα επίκεντρο του βυζαντινού προσφυγικού κράτους.23 Όμως δεν ήταν δυνατόν να κρατηθούν για πάντα όλα τα φύλα του σελτζουκικού κρά 17. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 10. Ostrogorsky, G., Geschichte des byzantinischen Staates, München (1963), σ. 265. 18. Jorga, N., G.O.R., τ. 1 (1908), σ. 54-56. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 10.

19. Fallmerayer, J.P., Geschichte des Kaisertums von Trapezunt, München (1827), σ. 17 κ.ε. Άμαντος, Κ., Ι.Β.Κ., τ. 2, Αθήνα (1957), σ. 218. Dolger, Fr., Regesten der Kaiserurkunden des ostromischen Reiches, r. II (1025-1204), München-Berlin (1925), σ. 16. 20. Βρυέννιος, N„ Ύλη Ιστορίας, Εκδ. Meineke, A., Bonn (1836), σ. 44-57. Βογιατζίδης I., ΙστορικοίΜελέται, Θεσσαλονίκη (1933), σ. 37. 21. Oberhummer, E., Die Türken und das osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), o. 41 .Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 10. Κιτσίκης, Δ., Συγκριτική ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 20ό αιώνα, Αθήνα (1978), σ. 46. 22. Werner, E., Markow, W., ό.π., σ. 10. Werner, Ε, Das Sultanat Konya im 13. Jahrhundert, Amsterdam (1972), σ. 223.0 ίδιος, Die Geburt einer Grossmacht- Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), α 34. 23. Peters, R., Die Geschichte der Türkei, Stuttgart (1961), σ. 21.Taeschner, F., Geschichte der Arabischen Welt, Kurt Vowinckel, Berlin (1944), σ. 144.

50

ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣI. ΦΡΑΓΚΟΣ

τους κάτω από έναν αρχηγό. Το κράτος χωρίστηκε στις αρχές του 12ου αιώνα σε δυο μέ ρη, στο ανατολικό και στο δυτικό σελτζουκικό κράτος.Το ανατολικό περιλάμβανε το Ιράν και τη Βαγδάτη. Βρισκόταν κάτω από περσική επιρροή και πλησίασε τη διάλυση εξαιτίας διενέξεων για το θρόνο, πράγμα που οδήγησε στην απόσχιση μεμονωμένων επαρχιών, ώσπου το 1231 αποτέλεσε εύκολη λεία των Μογγόλων.24Το δυτικό σελτζουκικό κράτος του Ικονίου αντέδρασε στην περσική επιρροή. Γλώσσα, πολιτισμός και θρησκεία διατηρήθηκαν. Ο ντόπιος βυζαντινός πληθυσμός την εποχή αυτή δεν είχε εκτουρκιστεί σε ό,τι αφορά τουλάχιστον τη γλώσσα και τη θρησκεία.25 Ο Oberhum m er26 κάνει μια κατάταξη των κατοίκων του πρώιμου σουλτανάτου του Ρουμ σε τρεις τάξεις: οι πραγματικοί κατακτητές, οι Τουρκμένοι, που τους περιγράφει ως απολίτιστο και αμόρφωτο λαό ο οποίος κατά ένα μεγάλο μέρος ζούσε στα βουνά με τον παραδοσιακό, νομαδικό τρόπο ζωής και ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία, ενώ οι Έλληνες και οι Αρμένιοι -οι άλλες δυο τάξεις- ζούσαν κυρίως στις πόλεις και ασχο λούνταν με το εμπόριο και τις τέχνες. Οι σουλτάνοι του Ικονίου ενδιαφέρονταν για την ειρηνική συνύπαρξη μουσουλμά νων και χριστιανών και επιδίωκαν μάλιστα συνεννόηση με το Βυζάντιο. Ήδη ο Σουλεϊμάν, γιος ενός εκχριστιανισμένου Τούρκου, ασκούσε φιλοαγροτική πολιτική και με τον τρόπο αυτό κέρδισε την εμπιστοσύνη του βυζαντινού πληθυσμού της υπαίθρου, για τον οποίο η αλλαγή του ηγεμόνα σήμαινε τις περισσότερες φορές βελτίωση της κοινωνικής του θέσης.27 Ο Turan είναι της γνώμης ότι οι Σελτζούκοι του Ρουμ, έχοντας γνωρίσει το βυζαντινό σύστημα διακυβέρνησης, αναγνώρισαν πως η κρίση στην οποία οδηγούν οι κοινωνικές αντιθέσεις ανάμεσα στους πλούσιους γαιοκτήμονες και στην εξαθλιωμένη μάζα μπορεί να ξεπεραστεί μόνο με μια έξυπνη πολιτική της ισορροπίας, πράγμα που τους οδήγησε στην απόφαση να στηρίξουν τη διακυβέρνησή τους στην αρχή της κοινω νικής δικαιοσύνης.28 Το 1081 υπογράφτηκε από τον Σουλεϊμάν και από τον Αλέξιο Α'Κομνηνό (1081-1118) μια συνθήκη με την οποία αναγνωρίστηκε το status quo και ο σουλτάνος αποδέχτηκε -μόνο τυπικά- την υποτέλεια στο βυζαντινό κράτος.29 Πέρα από αυτά υποσχέθηκε στον αυτοκράτορα στρατιωτική βοήθεια στον αγώνα του εναντίον του αρχηγού των Νορμανδών Robert Guiscard. Στη συνέχεια οι δύο διάδοχοι του Αλέξιου Α! ο Ιωάννης Β' (1118-

24. Oberhummer, E., Die Türken und das osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ. 41. Cevat, A., Die Entwicklung des Nationalgefühls der Türken von deren Frühzeit bis zur Begründung der Republik, München (1938), σ. 22. 25. Oberhummer, E., ό.π., σ. 42. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht-Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), σ. 47. 26. Oberhummer, E., ό.π., σ. 41-42. 27. Moravcsik, G., Entwicklung in die Byzantinologie, Darmstadt (1976), σ. 174. Άμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλή νων και Τούρκων, Αθήνα (1955), σ. 33. 28. Werner, E., «Das Sultanat von Konya im 13. Jahrhundert», στο: Byzantinische Forschungen, τ. 4, Amsterdam (1972), α 223. 29.0 ίδιος, Die Geburt einer Grossmacht - Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), σ. 48.


51

1143) και ο Μανουήλ Ά (1143-1180), ήταν κατά κύριο λόγο απασχολημένοι με το φύλο των Danismend, οι οποίοι είχαν εισβάλει στην επικράτεια των Σελτζούκων. Ο κοινός εχθρός ανάγκασε τον Μανουήλ Α' και το σουλτάνο των Σελτζούκων Μασούτ Α' (1116 1156) να συμμαχήσουν.30Με το διάδοχο, όμως, του Μασούτ, τον Κιλίτς Αρσλάν Β' (1156 1192), προέκυψαν νέες διενέξεις, οι οποίες διευθετήθηκαν το 1162 με μια συνθήκη ειρή νης. Σύμφωνα με αυτή ο Αρσλάν υποχρεώθηκε να επιστρέφει τις πόλεις τις οποίες είχε καταλάβει και να αποδεχθεί την υποτέλεια απέναντι στο Βυζάντιο.31 Σε αυτό το τελευ ταίο, όμως, ο σουλτάνος δεν ήθελε να συμμορφωθεί. Το φθινόπωρο του 1176, λοιπόν, ο Μανουήλ έκανε επίθεση εναντίον του Ικονίου, η οποία οδήγησε στη μάχη του Μυριοκέφαλου και κατέληξε σε σοβαρή ήττα των Βυζαντινών. Η ήττα αυτή επισφράγισε τις εξε λίξεις του 1071 στο Μαντζικέρτ και τη μοίρα της Μικράς Ασίας.32 Ήδη τον 11 ο αιώνα ένας συμπολεμιστής του Αλπ Αρσλάν, ο Αχμέτ Γαζή, που επονο μαζόταν Δανισμένδ (1071-1084), είχε εγκατασταθεί στη βορειοανατολική Μικρά Ασία, ανάμεσα στη Σεβάστεια και στη Μαλάτεια (αρχαία Μελιτηνή).33 Γύρω του συναθροίστη κε μια ακολουθία από μουσουλμάνους και Βυζαντινούς ακρίτες,34 οι οποίοι διαποτίζονταν από το ιδεώδες του Γαζή, του πολεμιστή της πίστης, που ενσάρκωνε ο ίδιος ο Αχ μέτ, και πήγαιναν στη μάχη με το σύνθημα του αρχηγού τους «μεταστροφή (στον ισλα μισμό) ή θάνατος». Αυτή η υπερβολικά φανατική στάση απέναντι στο χριστιανικό πλη θυσμό, η οποία βρισκόταν σε αντίθεση προς την ανεκτικότητα των Σελτζούκων, τελικά συνέβαλε στο γρήγορο εκτουρκισμό της περιοχής του. Ο αγροτικός βυζαντινός πληθυσμός των πεδινών εκτάσεων άρχισε να αποδέχεται την τουρκική γλώσσα και άλλα πολιτιστικά στοιχεία, ενώ αντίθετα ο ελληνικός πληθυσμός των αστικών κέντρων εξισλαμιζόταν αλλά δεν εκτουρκιζόταν. Όμως το διαρκές ρεύμα μετακίνησης Τουρκμένων από τη Μέση Ανατολή συνέβαλε (αργά αλλά σταθερά) στον εκτουρκισμό και στον εξισλαμισμό της Μικράς Ασίας. Οι εξελίξεις αυτές συνοδεύτηκαν από την άνθηση ενός αξιόλογου σελτζουκικού-τουρκικού πολιτισμού.35 Ας επιστρέφουμε, όμως, στους Δανισμένδες. Ο θρησκευτικός φανατισμός, που ανα φέραμε παραπάνω, προσωποποιούνταν στον τρίτο Δανισμένδ, τον Μεχμέτ (1132-1142), που κατέστρεψε χριστιανικούς ναούς και χρησιμοποιούσε τα μάρμαρά τους για τα δικά του κτίσματα. Οι διάδοχοί του τήρησαν πιο μετριοπαθή στάση, ήταν όμως υποχρεωμέ

30.0 ίδιος, ό.π., σ. 49. Κίνναμος I., Επιτομή, Εκδ. Meineke, A., Bonn (1836), σ. 41 και 66. 31. Werner, E., ό.π., σ. 49. Κίνναμος I., ό.π., σ. 205 και 207. Jorga, Ν., G.O.R., τόμ. 1, Gotha (1908), σ. 108 109. 32. Vasiliev, A., Das genaue Datum der Schlacht von Myriokephalon, στο B.Z., τ. 27 (1927), σ. 288 κ.ε. Dolger, Fr., Regesten der Kaiserurkunden des ostromischen Reiches, τ. II (1025-1204), München-Berlin (1925), σ. 86. 33. Werner, E., «Das Sultanat von Konya im 13. Jahrhundert», στο: Byzantinische Forschungen, τ. 4, Amsterdam (1972), o. 221. 34. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht - Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), σ. 34. 35. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 13-14. Werner, E., «Das Sultanat von Konya im 13. Jahrhundert», στο: Byzantinische Forschungen, τ. 4, Amsterdam (1972), σ. 221.

52

ΦΡΑΓΚΟΥΑΗΣ Σ. ΦΡΑΓΚΟΣ

νοι να παίρνουν υπόψη τους τη φανατική στάση των νομάδων, που εξακολουθούσε να υπάρχει, όπως και παλιότερα.36 Και οι σουλτάνοι των Σελτζούκων είχαν δυσκολίες με το αυτονομούμενο εμιράτο των Δανισμένδων, το οποίο αποτελούσε κέντρο επιθετικών νομάδων. Οι Τουρκμένοι από τα βάθη της Ανατολίας δεν τηρούσαν ούτε συνθήκες ειρήνης ούτε συμφωνίες, και προω θούνταν προς την κεντρική Μικρά Ασία απειλώντας το σουλτανάτο του Ικονίου. Ύστερα από σκληρούς αγώνες οι Δανισμένδες υποτάχτηκαν και αναγκάστηκαν να πληρώνουν υψηλούς φόρους υποτέλειας, πράγμα που σε τελευταία ανάλυση οδήγησε στη διάλυση της στρατιωτικής τους δημοκρατίας.37 Στο μεταξύ κατά τη διάρκεια της τέταρτης σταυροφορίας δημιουργήθηκε το 1204 στο βυζαντινό έδαφος η λατινική αυτοκρατορία. Στην περιοχή της μικρασιατικής Νίκαιας δημιουργήθηκε αμέσως μετά τους Λασκαρίδες ένα νέο Βυζάντιο.38Μολονότι η μετάθεση αυ τή της αυτοκρατορίας στη Μικρά Ασία σήμαινε κατ'αρχάς φραγμό της επεκτατικής τάσης των τουρκμενικών φύλων,39σε τελευταία ανάλυση κέρδισε το σουλτανάτο Ρουμ ή του Ικο νίου από την πρόθεση των Λασκαριδών να ανακαταλάβουν την Κωνσταντινούπολη. Ο απο κλειστικά δυτικός προσανατολισμός του νεαρού βυζαντινού κράτους επέτρεψε στους Σελ τζούκους, με την κατάληψη το 1207 της Αττάλειας, να εξασφαλίσουν πρόσβαση στη Μεσόγειο.40Το ίδιο έγινε όμως και με τη Μαύρη θάλασσα. Το 1214 ο αυτοκράτορας Αλέξιος τηςΤραπεζούντας αναγκάστηκε να τους παραδώσει τη Σινώπη.41Μπορούσε λοιπόν ο σουλ τάνος του Ικονίου να χαρακτηρίζεται ως ηγεμόνας δύο θαλασσών. Στις επόμενες δεκαετί ες οι Σελτζούκοι σταθεροποίησαν την κυριαρχία τους στη Μικρά Ασία με εντυπωσιακό τρό πο. Οι αυτοκράτορες της Νίκαιας και τηςΤραπεζούντας αναγκάστηκαν να τους βοηθήσουν με στρατεύματα, όπως και ο βασιλιάς της Μικρής Αρμενίας42 Αυτή η άνθηση του σουλτανάτου του Ικονίου περιγράφεται πολύ παραστατικά από τον Cahen:43«Χωρίς αμφιβολία η Μικρά Ασία γνώρισε στο πρώτο μισό του 13ου αιώνα, για

σύντομο χρονικό διάστημα βέβαια, ένα σπάνιο, ευτυχές αποκορύφωμα της ιστορίας της. Η 36. Werner, E., ό.π., σ. 222. 37. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 14,15. Jorga, N., G.O.R., τ. 1, Gotha (1908), σ. 107 κ.ε. 38. Werner, E., «Das Sultanat von Konya im 13. Jahrhundert», στο: Byzantinische Forschungen, τ. 4, Amsterdam (1972), σ. 223. Άμαντος, Κ., I.B.K., τ. 2, Αθήνα (1957), σ. 378. Βακαλόπουλος, A., Ι.Ν.Ε., τ. 1, Θεσ σαλονίκη (1974), σ. 64. 39. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht - Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), o. 51. Cahen, C., «Vom Ursprung bis zu den Anfängen des Osmanenreiches», στο: Fischer Weltgeschichte, Der Islam I, τ. 14, Frankfurt a.M. (1968), σ. 325. 40. Werner, E., «Das Sultanat von Konya im 13. Jahrhundert», στο: Byzantinische Forschungen, τ. 4, Amsterdam (1972), σ. 224. 41. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 57-58. 42.0 ίδιος, ό.π., σ. 58-59. Werner, E., «Das Sultanat von Konya im 13. Jahrhundert», στο: Byzantinische Forschungen, τ. 4, Amsterdam (1972), o. 224. 43. Cahen, C., «Vom Ursprung bis zu den Anfängen des Osmanenreiches», στο: Fischer Weltgeschichte, Der Islam I, τ. 14, Frankfurt a.M. (1968), σ. 305.


53

τάξη είχε εττανέλθει χάρη στον πλούτο και στην ευφορία του εδάφους της και χάρη στο γεγο νός ότι η χώρα ζει αποκλειστικά από τον εαυτό της και για τον εαυτό της, ανεξάρτητη από τις Μεγάλες Δυνάμεις και χωρίς να αποτελείπεδίο των διενέξεών τους. Η οικονομία της δίνει από κάθε άποψη την εικόνα της ευημερίας». Εν τω μεταξύ η επίδραση των Περσών προωθούνταν όλο και περισσότερο προς τη Δύση και άρχισε να φτάνει στο δυτικό σελτζουκικό κράτος, στο σουλτανάτο του Ικονίου. Το αποτέλεσμα ήταν μια όλο και διευρυνόμενη απόσταση ανάμεσα στον αστικό πληθυ σμό, που είχε συχνά αριστοκρατική μόρφωση, καθώς αποδεχόταν την περσική και αρα βική γλώσσα και κουλτούρα, και στον τουρκμενικό αγροτικό πληθυσμό στις περιφερει ακές περιοχές του σουλτανάτου, που παρέμενε αμόρφωτος και κοινωνικά απομονωμέ νος. Με τον τρόπο αυτό, όμως, διατήρησε την τουρκική του γλώσσα και την πολιτιστική του κληρονομιά.44 Σε αυτό το χωνευτήρι εθνών και θρησκειών ήταν αναπόφευκτο να υπάρξει μια αμοι βαία επίδραση του ισλαμικού και του βυζαντινού πολιτισμού.« Παραδόσεις του βυζαντι

νού παρελθόντος συγχρωτίζονταν εδώ με ισλαμικά-ιρανικά πρότυπα και σύγχρονους νεωτε ρισμούς».45Ακόμα και μέχρι τις μέρες μας διαπιστώνονται εντυπωσιακές ομοιότητες σε λαϊκούς χορούς και σε ρυθμούς και μελωδίες της Μικράς Ασίας και της Ελλάδας. Ακόμα και στη λειτουργική μελωδία της ελληνικής εκκλησίας, στις παραλλαγές του «Κύριε ελέησον» πιστεύουν μερικοί πως ακούνε τη φωνή του μουεζίνη που φωνάζει από το μιναρέ τους πιστούς μουσουλμάνους και τους καλεί να προσευχηθούν. Καθώς φαίνεται, λοι πόν, έχουμε εδώ μια κοινή, αρχαία ανατολική και πανανθρώπινη παράδοση στη θρη σκευτική και μουσική έκφραση της ψυχής.46 Το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα χαρακτηρίζεται από μια εξασθένιση της κεντρικής εξουσίας και από ένα φεουδαρχικό κομμάτιασμα που άρχισε στο σουλτανάτο.47 Ο σελτζοοκικός στρατός αποτελούνταν, τον καιρό αυτό, από Iqtadare (που θα μπορούσαν να συγκριθούν με τους Βυζαντινούς ακρίτες), από νομαδικά βοηθητικά στρατεύματα και από μισθοφόρους. Η πειθαρχία των Iqtadare μειωνόταν καθώς εξασθένιζε η εξουσία του κράτους, γεγονός που ανάγκαζε τους σουλτάνους να καταφεύγουν όλο και περισσότε ρο στην προσέλκυση μισθοφόρων για να έχουν πειθαρχημένο και υπάκουο στρατό.48 Ήδη από τις αρχές του 13ου αιώνα άρχισε μια εξέλιξη η οποία με το χρόνο έδωσε υπερβολική εξουσία στους «Babas», θρησκευτικούς ηγέτες του απλού λαού. Οι Babas χα ρακτηρίζονταν από μυστικοπάθεια, ζούσαν μοναχική ζωή, είχαν διατηρήσει πολλές ειδωλολατρικές δεισιδαιμονίες και συνήθειες στις απλοϊκές θρησκευτικές τους απόψεις και

44. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 14-15. Cahen, C., ό.π., σ. 305. 45. Cahen, C., ό.π., σ. 304. 46. Beck, M., Anatolien. Gedanken und Beobachtungen von Fahrten in die Levante, Zurich-Stuttgart (1956), σ. 115. Simon, G., Die Welt des Islam, Gütersloh (1947), σ. 117,148. 47. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 16. 48. Cahen, C., «Vom Ursprung bis zu den Anfängen des Osmanenreiches», στο: Fischer Weltgeschichte, Der Islam I, τ. 14, Frankfurt a.M. (1968), α 296-297.

54


έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στον εξισλαμισμό του πληθυσμού της Μικρός Ασίας.49Όταν, λοι πόν, στη δεκαετία 1220-1230 τα στρατεύματα του ηγέτη των ΜογγόλωνΤζένγκις Χαν εισόρμησαν από την Άπω Ανατολή στην κεντρική Ασία και έφτασαν στα ιρανικά οροπέ δια, τότε πολλά τουρκμενικά φύλα μετανάστευσαν με τον Baba τους προς τη Δύση και εγκαταστάθηκαν στο Αζερμπαϊτζάν και στη Μικρά Ασία.50Το γεγονός αυτό δημιούργη σε μεγάλη δυσαρέσκεια στα τουρκμενικά φύλα που κατοικούσαν στη Μικρά Ασία, η οποία εκδηλώθηκε με μια επανάσταση του Baba Ishaq το έτος 123951. Ήταν μια εξέγερ ση στις νομαδικές περιφερειακές περιοχές γύρω από την Αμάσεια, την Τοκάτη, τη Σεβά στεια και τη Μελιτηνή εναντίον της κεντρικής εξουσίας στο Ικόνιο52. 0 Baba Ishaq υποσχέθηκε στους οπαδούς του ειρήνη, δικαιοσύνη, κατάλυση της ισχύουσας τάξης53και ζή τησε από τουςΤουρκμένους να εκδιώξουν από το θρόνο το σουλτάνο του Ικονίου, ο οποί ος ξέφυγε από την αληθινή πίστη του προφήτη.54 Και μόνο με τη βοήθεια Φράγκων μι σθοφόρων κατόρθωσαν οι κυβερνητικές δυνάμεις να καταστείλουν την εξέγερση.55 Τελικά η κίνηση των Babas άνοιξε χωρίς να το θέλει το δρόμο των Μογγόλων για τη Μικρά Ασία, μια και η κίνηση αυτή υπέσκαψε τη δύναμη αντίστασης του σουλτανάτου. Πέρα από αυτό βέβαια προστέθηκαν οι διαφορές και οι διενέξεις των σελτζουκικών ηγε μόνων μεταξύ τους,56οι οποίοι, για να ενισχύσουν τη θέση τους, ζητούσαν τη βοήθεια ακό μα και του μεγαλύτερου εχθρού στην Ανατολή, του αρχηγού των ΜογγόλωνΤζένγκις Χαν, ο οποίος προωθούνταν προς τη Δύση.57 Η αποφασιστική μάχη στο Kozedag το 1243 έθε σε σε λίγες ώρες τέρμα στην ανεξαρτησία των Σελτζούκων του Ρουμ στη Μικρά Ασία.58Τ ο σουλτανάτο προσαρτήθηκε στο μογγολικό κράτος με περιορισμένη αυτονομία.59 Εξάλ λου πολλές περιοχές της ανατολικής και της κεντρικής Ανατολίας εγκαταλείφθηκαν από

49. Μιρμίρογλου Βλ., ΟιΔερβίσσαι, Αθήνα (1940), σ. 87-88. Νικολαΐδου, Ε., Οι Κρυπτοχριστιανοί τηςΣπαθίας, Ιωάννινα (1978), σ. 30 κ.ε. 50. Cahen, C., «Vom Ursprung bis zu den Anfängen des Osmanenreiches», στο: Fischer Weltgeschichte, Der Islam I, τ. 14, Frankfurt a.M. (1968), σ. 306. Αρνάκης, Γ., Οι πρώτοι Οθωμανοί, Αθήνα (1947), σ. 69. 51. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht - Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), σ. 65-67. Μιρμίρογλου, Βλ., ΟιΔερβίσσαι, Αθήνα (1940), σ. 87. 52. Werner, E., «Das Sultanat von Konya im 13. Jahrhundert», στο: Byzantinische Forschungen, τ. 4, Amsterdam (1972), σ. 228.0 ίδιος, E., Die Geburt einer Grossmacht-Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972) σ. 65-68. Μιρμίρογλου, Βλ., ΟιΔερβίσσαι, Αθήνα (1940), σ. 87-88. 53. Werner, E., «Das Sultanat von Konya im 13. Jahrhundert», στο: Byzantinische Forschungen, τ. 4, Amsterdam (1972), σ. 228. 54. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 16. Μιρμίρογλου. Βλ., ΟιΔερβίσσαι, Αθήνα (1940), σ.87-88. 55. Werner, E., Markow, W., ό.π., σ. 16. 56. Jorga, N., G.O.R., τ. 1, Gotha (1908), σ. 128. Cevat, A., Die Entwicklung des Nationalgefühls der Türken von deren Frühzeit bis zur Begründung der Republik, München (1938), σ. 25. 57. Fallmerayer, J.P., Geschichte des Kaisertums von Trapezunt, München (1827), a. 109 κ.ε. 58. Klever, U„ Das Weltreich der Türken, Bayreuth (1978), σ. 76. Jorga, N. G.O.R., τ. 1, Gotha (1908), σ. 131. 59. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht - Die Osmanen (1300-1481), a. 78. Ακροπολίτης, Γ., Opera, Εκδ. Heisenberg, J., Leipzig (1903), τ. 1,σ. 144.


55

τον πληθυσμό που μετακινούνταν προς τα δυτικά, αν βέβαια δε θανατώνονταν ή δεν πωλούνταν ως σκλάβοι από τους επιδρομείς. Κυριαρχούσε λοιπόν ανασφάλεια και αναρχία. Γεωργοί και νομάδες αποτελούσαν χωρίς διάκριση αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους Μογγόλους κατακτητές.60 Στα πρώτα χρόνια της μογγολικής κυριαρχίας ιδρύθηκε στο Ικόνιο η αδελφότητα των Mevlevi, των χορευτών δερβίσηδων,61 η οποία ασκούσε μεγάλη επιρροή στο χριστιανι κό πληθυσμό και συνέβαλε σημαντικά στην προσπάθεια σύσφιξης των σχέσεών τους με το κράτος.62 Οι Σελτζούκοι σουλτάνοι ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα για τον αγροτικό ελληνικό πληθυ σμό, γιατί εξασφάλιζε σταθερά εισοδήματα στο δημόσιο ταμείο.63 Ο Νικήτας Χωνιάτης αναφέρεται διεξοδικά στη φιλοαγροτική πολιτική των Σελτζούκων, η οποία εξελίχτηκε σε μια κανονική πολιτική εποικισμού. Γράφει λοιπόν ο Χωνιάτης:64«Αν οι αιχμάλωτοι του σουλτάνου έμεναν στη χώρα, ο σουλτάνος τούς επέτρεπε να εγκατασταθούν χωρίς να πληρώνουν φόρο επί πέντε χρόνια. Στη συνέχεια ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν έναν όχι βαρύ φόρο, που τον καθόριζε ο ίδιος και δεν ξεπερνούσε τα όρια, όπως συνηθιζόταν από τους Ρωμαίους. [...] Αυτή η φιλάνθρωπη είδηση δεν άφηνε κανέναν αιχμάλωτο να σκέφτεται την πατρίδα του, αλλά προσέλκυε πολλούς, που δεν είχαν αιχμαλωτιστεί από τους Πέρσες, στο Φιλιμέλιον [...] έτσι ώστε ολόκληρες ελληνικές πόλεις προτιμούσαν να γίνουν αποικίες των βαρβάρων και αντάλλαζαν ευχαρίστως την πατρίδα τους». Ήδη από το θάνατο του Βασιλείου Β' (976-1025) αυξήθηκε σημαντικά η πίεση των φόρων που επιβάρυνε τους Βυζαντινούς γεωργούς και επιβαλλόταν τόσο από το κράτος όσο και από την επαρχιακή αριστοκρατία. Η άθλια οικονομική κατάσταση της βυζαντι νής αυτοκρατορίας δημιουργήθηκε από τη μείωση των κρατικών εισπράξεων που πή γαιναν στα ταμεία της φεουδαρχικής αριστοκρατίας και από τις αυξημένες δαπάνες για τους δημόσιους υπαλλήλους και την αυλή.65 Κρατήσεις σε χρήματα και σε αγαθά και πιε στικοί φόροι στο κράτος σε συνδυασμό με περιορισμούς της προσωπικής ελευθερίας τροφοδοτούσαν τη δυσαρέσκεια του μικρασιατικού πληθυσμού. Όταν, λοιπόν, διαπιστω νόταν πως και η αμυντική δύναμη του κράτους ήταν ανεπαρκής, οι γεωργοί έδειχναν συ χνά τη διάθεσή τους να αλλάξουν κύριο.66Ένα μάλλον ακραίο παράδειγμα μεταστροφής

60. Werner, E., «Das Sultanat von Konya im 13. Jahrhundert», στο: Byzantinische Forschungen, τ. 4, Amsterdam (1972), σ. 229. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 17. 61. Cahen, C., ό.π., σ. 333. Μιρμίρογλου, Βλ., Οι Δερβίσσαι, Αθήνα (1940), σ. 290 κ.ε. 62. Peters, R., Geschichte der Türken, Stuttgart (1961), σ. 22. Μιρμίρογλου, Βλ., ό.π., σ. 290-295. 63. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 13. Cevat, A., Die Entwicklung des Nationalgefühls der Türken von deren Frühzeit bis zur Begründung der Republik, München (1938), o. 23. 64. Lehmann, B., Die Nachrichten des Niketas Chonides, Georgios Akropolites und Pachymeres über die Selcuqen. Μετάφραση: Dissertation Leipzig (1939), σ. 38 κ.ε. 65. Ostrogorsky, G., Geschichte des byzantinischen Staates, München (1963), σ. 282. Glykatze-Arbeler, E., Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Αθήνα (1977), σ. 81. 66. Jorga, Ν„ G.O.R., τ. 1, Gotha (1908), σ. 73-74. Oberhummer, E., Die Türken und das osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ. 43.

56


περιγράφει ο Νικηφόρος Βρυέννιος, σύζυγος της Αννας Κομνηνής: «Ο ΜέγαςΔομέστικος

Αλέξιος Κομνηνός βρισκόταν ύστερα από μια μάχη εναντίον των Τούρκων κοντά στην Άγκυ ρα, επιστρέψοντας στην Κωνσταντινούπολη και, καθώς ξεκουραζόταν σε ένα χωριό κοντά στη Νικομήδεια, ένας Έλληνας γεωργός τον πρόδωσε σε μια ορδή Τούρκων που περνούσαν από εκεί και παρά λίγο θα πιανόταν αιχμάλωτος».67 Στο έδαφος του παλιού σελτζουκικού κράτους, το οποίο παρέμεινε για ένα διάστη μα κάτω από μογγολική κυριαρχία,68προέκυψαν νέες δυναστείες, όπως εκείνη των Καραμάνων, οι οποίοι ήταν εγκατεστημένοι στην περιοχή της Σεβάστειας,Το 1261 ο Καραμάν μπέης, αρχηγός μιας φυλής, πήρε από το Σελτζούκο σουλτάνο το αξίωμα του εμίρη. Στόχος των Καραμάνων ήταν να αποκτήσουν την ανεξαρτησία από το Ικόνιο και τους Μογγόλους αρχηγούς. Ένας ανιψιός του Καραμάν, ο Μεχμέτ μπέης, αποτόλμησε το 1277 ανοιχτή επίθεση εναντίον των Μογγόλων και των Σελτζούκων. Κατά την επίθεσή του ενα ντίον του Ικονίου τον βοήθησαν και άλλα τουρκμενικά φύλα. Η σελτζουκική πρωτεύου σα καταλήφθηκε με μια πονηριά, ήδη όμως το 1278 αποκαταστάθηκε η παλιά τάξη ύστε ρα από μια αποφασιστική μάχη.69 Εκτός από τους Καραμάνους ίδρυσαν και πολλοί άλλοιΤουρκμένοι μπέηδες μικρότερες ή μεγαλύτερες οικογενειακές δυναστείες, από τις οποίες ιστορική σημασία απέκτησαν μόνο εκείνες των Σαρουχάν, Αϊδίν, Μεντεσέ, Γερμιγιάν, Κασταμονής και Οσμανών ή Οθωμανών.70 Την επιβίωσή τους εξασφάλιζαν κυρίως με ληστρικές επιδρομές σε γειτονικές περιοχές και κυρίως στις λίγες λωρίδες βυζαντινής επικράτειας που είχαν απομείνει στη Μικρά Ασία. Οι μπέηδες των συνόρων, που είχαν πάρει τον τίτλο του γαζή (μαχητής της πίστης), λεηλατούσαν κατ' αρχάς ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο τις βυζαντινές συνοριακές πε ριοχές. Στο τέλος συνασπίστηκαν οι σκληροί μαχητές της πίστης και αποτόλμησαν το πέ ρασμα των Δαρδανελίων προς την Ευρώπη. Σύντομα διακρίθηκαν οι πιο επιτυχημένοι γαζήδες ανάμεσά τους, οι Οθωμανοί.71 Αυτοί ήταν οι πραγματικοί νικητές του Kozedag. Την εποχή αυτή άρχισαν οιΤούρκοι για πρώτη φορά τη συστηματική προσπάθεια εξισλαμισμού και εκτουρκισμού του χριστιανικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας,72 ο οποίος

67. Βρυέννιος, Ν., Ύλη Ιστορίας, Εκδ. Meineke, A., Bonn (1836), σ. 66-67. 68. Cahen, C., «Vom Ursprung bis zu den Anfängen des Osmanenreiches», στο: Fischer Weltgeschichte, Der Islam Ι,τ. 14, Frankfurt a.M. (1968), o. 319. Klever, U., Das Weltreich der Türken, Bayreuth (1978), o. 76. 69. Άμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955), σ. 53-54. Wittek, P., Das Fürstentum zur Mentesche, Istanbul (1934), σ. 18. 70. Γρήγορός, N., Schopen, τ. 1, Bonn (1829), σ. 214.0 ίδιος, μετάφραση και σχόλια από Jan Louis van Dieten στο: Rhomaische Geschichte, τ. 1, Stuttgart (1973), σ. 174. Παχυμέρης, Γ., Ανδρόνικος, έκδ. I. Bekker, (Bonn 1935), σ. 77. 71. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 19-20. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht - Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), o. 92-93. 72. Διαμαντόπουλος, A., «Ο Εν Μικρά Ασία Ελληνικός πολιτισμός», στο: Μικρασιατικά χρονικά, τ. 1, Αθή να (1938), σ. 26. Γεωργίου, I., «Η Φυλετική εξέλιξις εν Μικρά Ασία», στο: Μικρασιατικά χρονικά, τ. 2, Αθή να (1939), σ. 81 -82. Λίδης, Π., Ιστορία της Ελλάδος από της υπό των Οθωμανών αλώσεως μέχρι της βασιλείας Γεωργίου Α', Αθήνα (1925), σ. 417-418.


57

-όπως είδαμε παραπάνω- έπεσε στα χέρια των Τούρκων εξαιτίαςτης βαριάς φορολογίας και της οικονομικής στενότητας στην οποία τον οδήγησαν οι μεγαλογαιοκτήμονες του Βυζαντίου. Οι Σελτζούκοι τον 11 ο αιώνα άρχισαν την προέλασή τους στη Μικρά Ασία. Η χώρα είχε μείνει στο μεγαλύτερο μέρος της χριστιανική. Με τη μάχη του Μαντζικέρτ και τη λε ηλασία της Ιερουσαλήμ, το ισλάμ, που το εκπροσωπούσαν τώρα οι Σελτζούκοι Τούρκοι, έγινε πραγματικός κίνδυνος για το Βυζάντιο και οδήγησε στις σταυροφορίες με όλες τους τις συνέπειες. Τη συμμέτοχη των Δυτικοευρωπαίων στις σταυροφορίες το Βυζάντιο την πλήρωσε πολύ ακριβά. Η εποχή των σταυροφοριών ήταν από πολιτική, οικονομική και πολιτιστι κή άποψη πολύ γόνιμη για την Ευρώπη, μοιραία, όμως, για τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Το 1204 οι σταυροφόροι κατέλαβαν και λεηλάτησαν την Κωνσταντινούπολη και ίδρυσαν τη λατινική αυτοκρατορία.73 Το μίσος του βυζαντινού πληθυσμού απέναντι στους Λατίνους κατακτητές ήταν τό σο μεγάλο, ώστε θεωρούσαν λιγότερο κακή εναλλακτική λύση την τουρκική κατοχή.74 Για τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Τ (1071-1078) αναφέρεται πως θα προτιμούσε να βλέπει «τους Τούρκους να κατέχουν και να διοικούν ρωμαϊκό έδαφος, παρά να πατάει το πόδι του

σε κάποιο μέρος ο Φράγκος Oursel, για να εμποδίσει τις επιθέσεις των Τούρκων».75 Επανειλημμένα συναντά κανείς στη βυζαντινή ιστορία ελληνοσελτζουκικές συμμαχίες εναντίον κοινών εχθρών, όπως π.χ. η παρακάτω: στην εποχή του Μιχαήλ Ζ' ο τότε αρ χηγός του βυζαντινού στρατού και μετέπειτα αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός έκλεισε συμμαχία με τους Σελτζούκους εναντίον του αρχηγού των Νορμανδών.76Ακόμα, όταν το 1243 έγιναν ημιαυτόνομοι υπό τους Μογγόλους, συνασπίστηκαν η Νίκαια με το Ικόνιο κατά του κοινού εχθρού.77 Αναζητώντας αιτίες και λόγους για τον εξισλαμισμό της Μικράς Ασίας δε θα πρέπει κα νείς να υποτιμά τέτοιου είδους σχέσεις. Επαφές βέβαια υπήρχαν όχι μόνο σε πολιτικοστρατιωτικό επίπεδο αλλά και στη λαϊκή βάση. Πολλοί Βυζαντινοί από τα ηγετικά στρώματα έδι ναν το παράδειγμα στον απλό λαό κάνοντας γάμους για πολιτικούς κυρίως λόγους, π.χ. ανά μεσα σε Βυζαντινές πριγκίπισσες και Σελτζούκους σουλτάνους ή διαδόχους του θρόνου, αναπτύσσοντας στενές φιλικές σχέσεις και δημιουργώντας στενούς δεσμούς. Οι προθέσεις αυτές βέβαια υπήρχαν τόσο από τη μια όσο και από την άλλη πλευρά. Ο τρίτος Σελτζούκος σουλτάνος Μαλίκ Σαχ (1107-1116) επιδίωκε π.χ. μια στενή σχέση με 73. Κιτσίκης, Δ., Συγκριτική ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 20ό αιώνα, Αθήνα (1978), σ. 42 και 46. Παπαδόπουλος, Α., Ο Πόντος διά των αιώνων, στο: Α.Π. τ. 1, Αθήνα (1928), σ. 13. 74. Jorga, Ν„ G.O.R., τ. 1, Gotha (1809), σ. 89. 75. Ατταλειάτης, Μ., Historicι, Εκδ. Bekker, Bonn (1853), σ. 199. Άμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955), 0.32. 76. Beck, M., Anatolien, Gedanken und Beobachtungen von Fahrten in die Levante, Zurich-Stuttgart (1956), σ.123-124. 77. Beckedorf, H., «Der Vierte Kreuzzug und seine Folgen», στο: Byzanz, τ. 13, σ. 338-339. Jorga, N., G.O.R., τ.1, Gotha (1908), 0.121-124.

58


το Βυζαντινό αυτοκράτορα Αλέξιο Α' Κομνηνό (1081-1118) και του ζήτησε για το λόγο αυτό το χέρι της κόρης του.78Ο γάμος αυτός δεν έγινε, κατά τον Beck, όμως ο Αλέξιος Α' δεν ήταν απόλυτα αντίθετος, αφού κατά τη διάρκεια της ζωής του η τουρκική φιλία τού βγήκε πάντα σε καλό.79 Θα μπορούσε βέβαια να παραθέσει κανείς μια σειρά από παρό μοια παραδείγματα. Παρόμοια πολιτική γάμων ασκούσαν επίσης οι ηγέτες της αυτοκρα τορίας της Τραπεζούντας.80 Πέρα απ' αυτά συναντά κανείς διάφορες περιπτώσεις μεταστροφής προς το ισλάμ ατόμων της αυτοκρατορικής οικογένειας,81 όπως επίσης επιφανείς Σελτζούκους που μεταστράφηκαν στο χριστιανισμό.82Ο σουλτάνος Kaikans II (1246-1257), π.χ., σύμφωνα με τον Νικηφόρο Γρήγορά, ήταν γιος χριστιανών.83 Θα πρέπει μάλιστα και κατά τη διάρκεια της βασιλείας του να ασκούσε κρυφά τη χριστιανική του πίστη. Και όταν κυνηγημένος από τους Μογγόλους παρέμεινε για ένα διάστημα στην Κωνσταντινούπολη, τον είδαν συχνά σε ελληνικές εκκλησίες καθώς και μαζί με τον πατριάρχη Αρσένιο. Ο Παχυμέρης ερμηνεύει την επιστροφή του στη μουσουλμανική πίστη και το κρυφό του ταξίδι στο I κόνιο ως αποτέλεσμα της προσέγγισης των Μογγόλων, εχθρών του σουλτάνου, από τον αυ τοκράτορα Μιχαήλ Σ'. Έγινε μάλιστα και ένας γάμος μιας νόθας κόρης του αυτοκράτορα με έναν πρίγκιπα των Μογγόλων, ο οποίος αργότερα μεταστράφηκε στο χριστιανισμό84. Αλλά και ένας γιος του Kaikans, ο Μελίκ Κωνσταντίνος, προσήλθε στο χριστιανισμό και υπηρέτησε στο βυζαντινό στρατό, όπως και πολλοί άλλοι «Τουρκόπουλοι», νομάδες Τουρκμένοι, που υπηρετούσαν στο βυζαντινό στρατό85 ως μισθοφόροι.86 Αυτή η περίεργη σύνθεση εκπροσώπων του ισλαμικού και του ελληνορθόδοξου κόσμου συνέβαλε σημαντικά στο να αποκτήσει ο βυζαντινός πληθυσμός μια όχι και τόσο αρνητική εικόνα του ισλάμ. Και η εικόνα τωνΤούρκων, εξάλλου, που δίνει η Αννα Κομνηνή δεν είναι και τόσο εχθρική, όπως είναι π.χ. στη Δύση. Αυτό είναι κατανοητό, αν πάρει κανείς υπόψη του το γεγονός ότι τα σελτζουκικό βοηθητικά στρατεύματα συνέβαλαν στις επιτυχίες του πατέρα της και κατ' αυτό τον τρόπο στην αύξηση της δύναμης της δυναστείας των Κομνηνών.87 78. Jorga, Ν., ό.π., σ. 81. Beck, M., Anatolien, Gedanken und Beobachtungen von Fahrten in die Levante, Zurich-Stuttgart (1956), o. 137. 79. Beck, M., ό.π., σ. 137. 80. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 100,106. Ευαγγελίδης,Τ., Ιστορία της Ποντιακής Τραπεζούντος, Οδησσός (1898), σ. 145. 81. Κατά τον Χωνιάτη, ο πρίγκιπας Ιωάννης ύστερα από μια φιλονικία με ένα Λατίνο πήγε στο τουρκικό στρατόπεδο, παντρεύτηκε μια κόρη του σουλτάνου και έγινε μουσουλμάνος. Χωνιάτης, Ν., Χρονική Διήγη σης, Εκδ. Bekkers, Bonn (1835), σ. 43,48-49. Βλ. επ. Παπαρούνης Π. Ν„ Τουρκοκρατία, Αθήνα (1977), σ. 65. 82. Jorga, Ν., G.O.R., τ. 1, Gotha (1908), σ. 119. 83. Άμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955), σ. 48-49. Jorga, Ν., ό.π., σ. 122. 84. Άμαντος, Κ., ό.π., σ. 48-49. Παχυμέρης, Γ„ Ανδρόνικος, έκδ. I. Bekker, Bonn (1935), σ. 229,258. 85. Παχυμέρη, Γ., Εκδ. Bekker, τ. 2, σ. 612. 86. Άμαντος Κ., «ΤουρκοπώΛοι», στο περιοδικό Ελληνικά, τ. 6 (1933), σ. 325 και του ιδίου Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, σ. 48-49. 87. Beck, M., Anatolien, Gedanken und Beobachtungen von Fahrten in die Levante, Zurich-Stuttgart (1956), α 134-135.


59

Σε όλα αυτά θα πρέπει να προστεθεί και η εξαιρετική ανεκτικότητα των Σελτζούκων σε θρησκευτικά ζητήματα, οι οποίοι δεν αναμειγνύονταν με κανέναν τρόπο στις θρη σκευτικές υποθέσεις των χριστιανών υποδούλων τους.88Η θετική στάση των Βυζαντινών απέναντι στο ισλάμ ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο από την εντελώς αντίθετη συμπερι φορά των (χριστιανών!) σταυροφόρων, οι οποίοι κατά τη διάρκεια της πρώτης σταυρο φορίας (1096-1099) πέρασαν από τη Μικρά Ασία. Ο De Vries89 μιλάει για «σοβαρά λάθη

τα οποία διέπραξαν οι σταυροφόροι στην αντιμετώπιση των ανατολικών χριστιανών. Οι Λα τίνοι αφαίρεσαν με διάφορους τρόπους τα δικαιώματα και τα προνόμια των ανατολικών, κα τάσχεσαν τις περιουσίες της εκκλησίας, μερικές φορές μάλιστα λεηλάτησαν τις εκκλησίες και τα μοναστήρια τους». Οι ενέργειες αυτές οδήγησαν ασφαλώς πολλούς Έλληνες στην αμ φισβήτηση των βασικών αρχών του χριστιανισμού. Ένας ακόμα λόγος για την προσέγγιση του ισλάμ από το μικρασιατικό βυζαντινό πλη θυσμό είναι ο δυτικός προσανατολισμός της αυτοκρατορίας από τους Κομνηνούς τον 11 ο και το 12ο αιώνα. Ο αγροτικός πληθυσμός της Μικράς Ασίας αισθανόταν πως αγνο ούνταν και πως είχε αφεθεί απροστάτευτος στις κατακτητικές επιθέσεις των Τούρκων.90 Ο στρατός ήταν εντελώς παραμελημένος, το αμυντικό σύστημα των ακριτών είχε καταρρεύσει91 και βοήθεια από την Κωνσταντινούπολη δεν μπορούσε να περιμένει,92 γιατί η πρωτεύουσα ήταν απασχολημένη με τις εμφύλιες διενέξεις και τις ραδιουργίες γύρω από τη διαδοχή του θρόνου.93 Αλλά και οι ευγενείς της Μικράς Ασίας ήταν δυσαρεστημένοι και παρατημένοι στην τύχη τους. Η επαφή τους με την Κωνσταντινούπολη εξακολουθού σε να υπάρχει μόνο με τη μορφή της καταβολής φόρων και δασμών. Έτσι με τον καιρό δημιουργήθηκαν πολλά ανεξάρτητα πριγκιπάτα, τα οποία ξεσηκώνονταν εναντίον της κεντρικής εξουσίας του Βυζαντίου, όπως συνέβη π.χ. με την οικογένεια Γαβρά94τηςΤρα πεζούντας και Ταρωνίτη95της επαρχίας Χαλδίας.96 Στη δυτική πολιτική των αυτοκρατόρων της δυναστείας των Κομνηνών Ιωάννη Β' (1118-1143) και Μανουήλ Α' (1143-1180) βλέπει ο Άμαντος έναν από τους βασικότε ρους παράγοντες που καθόρισαν τη μοίρα της Μικράς Ασίας. Υποστηρίζει, δηλαδή, πως

88. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), o. 47. De Vries, W., Der christliche Osten in Geschichte und Gegenwart, Wiirzburg (1951), o. 47. 89. De Vries, W., ό.π., σ. 47. 90. Παπαδόπουλος, A., «Ο Μεσαιωνικός Ελληνισμός του Πόντου», στο: Η.Μ.Ε., Αθήνα (1926), σ. 368. Hecht, W., «Das Zeitalter der Komnenen», στο: Byzanz, Fischer Weltgeschichte, τ. 13, Κεφ. 5, σ. 257. 91. Ostrogorsky, G., Geschichte des byzantinischen Staates, München (1963), a. 282,332-333. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht - Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), ο. 106-107. 92. Jorga, N., G.O.R., τ. 1, Gotha (1908), σ. 74,76. Hecht, W., «Das Zeitalter der Komnenen», στο: Byzanz, Fischer Weltgeschichte, τ. 13, κεφ. 5,6.248-249. 93. Jorga, Ν., ό.π., σ. 73. Αρνάκης, Γ., ό.π., σ. 70. 94. Jorga, Ν., ό.π., σ. 110. Χωνιάτης, Ν., Χρονική Διήγησης, Εκδ. Bekker, Bonn (1835), σ. 45. 95. Παπαδόττουλος, Α., «Ο Πόντος διά των αιώνων», στο: Α.Π., τ. 1, Αθήνα (1928), σ. 12. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζουντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 41. 96. Παπαδόπουλος, Α., «Ο Μεσαιωνικός Ελληνισμός του Πόντου», στο: Η.Μ.Ε., Αθήνα (1926), σ. 368.

60


ο Ιωάννης Β' και ο Μανουήλ Α'θα μπορούσαν ίσως να σώσουν τη Μικρά Ασία, αν πο λεμούσαν αποκλειστικά εναντίον των Σελτζούκων και των Δανισμένδων, αντί να εκ στρατεύσουν εναντίον της Ουγγαρίας και της μακρινής Συρίας.97 Σημαντικό ρόλο, όμως, έπαιξαν και οι διενέξεις ανάμεσα στη Νίκαια και στην Τραπεζούντα, οι οποίες εξασθένισαν και τις δύο αυτοκρατορίες στον αγώνα τους εναντίον των τουρκικών φύ λων, καθώς επίσης και οι διάφορες συμμαχίες των δύο πλευρών με τα τουρκικά φύλα. Μια πολιτική συμπεριφορά με μακρόπνοη προοπτική τόσο από την πλευρά της Νίκαιας όσο και από την πλευρά τηςΤραπεζούντας θα είχε ίσως εμποδίσει τη μοίρα αυτή της Μικράς Ασίας. Επί Μουράτ A' (1360-1389) εισάγεται νέο σύστημα που ήταν προορισμένο να διαμορ φώσει εντελώς ιδιότυπα το στρατό και τη διοίκηση. Είναι το σύστημα των σκλάβων της Πύλης (καπικουλαρί) παράλληλα με το σύστημα του παιδομαζώματος (ντεβσιρμέ). Από τη μερίδα της λείας που ανήκει στο σουλτάνο ξεχωρίζονται οι πιο κατάλληλοι δούλοι, για να γίνουν, αφού αλλαξοπιστήσουν, όχι μόνο ο νέος στρατός (γενίτσαροι) που τον ελέγ χει προσωπικά ο σουλτάνος, αλλά και για να αποτελέσουν τα στελέχη της διοίκησης που οφείλουν προσωπική πίστη στον ηγεμόνα και σε κανέναν άλλο. Για να εμπλουτιστεί η επι λογή συλλέγονται κάθε πέντε ή επτά χρόνια χριστιανόπαιδα ανάμεσα στους κατακτημένους πληθυσμούς, γίνονται μουσουλμάνοι και εκπαιδεύονται εξ απαλών ονύχων για την υπηρεσία του κράτους, είτε στο στρατό είτε στη διοίκηση. Χωρίς οικογένεια, υποχρεω τικά άγαμοι, εκπαιδευμένοι στο πνεύμα της υπηρεσίας του κράτους, οι νέοι αυτοί θα εί ναι από δω και πέρα το βάθρο του στρατιωτικού και διοικητικού οικοδομήματος του και μπορούν να φτάσουν μέχρι τα ανώτατα αξιώματα. Μοναδική, στ'αλήθεια, περίπτωση να εξασφαλίζεται έτσι η απολυταρχία του σουλτάνου και όλη η κρατική μηχανή να βρίσκε ται στα χέρια εκείνων που δεν ήταν εκ γενετής μωαμεθανοί και που δεν ήταν ελεύθεροι αλλά δούλοι. Δεν έβλεπαν όλοι οι χριστιανοί των Βαλκανίων το μέτρο του παιδομαζώματος ως σκληρό και απάνθρωπο, όπως το είδαν στο σύνολό τους σχεδόν οι ελληνικοί πληθυσμοί. Για μερικούς ήταν μια ευκαιρία να ανοίξει ένας δρόμος προκοπής για τα παιδιά τους, έστω κι αν δε θα τα ξανάβλεπαν. Και οι μουσουλμάνοι αισθάνονταν παραγκωνισμένοι και ζη τούσαν να επεκταθεί και στα δικά τους παιδιά το μέτρο του παιδομαζώματος. Εθελοντικός μαζικός εξισλαμισμός δε σημειώθηκε στα ευρωπαϊκά εδάφη, παρά μό νο στη Βοσνία. Ούτε έγιναν πολλές απόπειρες αναγκαστικού εξισλαμισμού. Οχι μόνο για τί το Κοράνι αναγνωρίζει ως προφήτες τον Ιησού Χριστό και τον Μωυσή και παραγγέλλει να γίνεται ανεκτή η χριστιανική και η εβραϊκή θρησκεία -εφόσον οι αλλόθρησκοι δεν αντιστέκονται ένοπλα στην ισλαμική κατάκτηση-, αλλά και για τον πολύ πρακτικό λόγο ότι οι άπιστοι χριστιανοί και Εβραίοι είναι υποχρεωμένοι να πληρώνουν κεφαλικό φόρο (χαράτσι), συνεισφέροντας έτσι ένα σημαντικό πόρο που δε θα ήθελαν να στερηθούν οι σουλτάνοι.

97. Αμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955), σ. 39.


61

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΥ «ΟΣΜΑΝΛΙ» ΚΡΑΤΟΥΣ

Πηγή: Http://lib.utexas.edu/maps/historical/history_europe.html (Παράρτημα Β4).

Οι Οσμανλήδες έδωσαν ένα καλό παράδειγμα ειρηνικών κατακτητών, κερδίζοντας έτσι την εμπιστοσύνη πολλών από τα θύματά τους. Όταν έπεσε η Νίκαια της Βιθυνίας (2/3/1331), ο σουλτάνος Ορχάν επέτρεψε σε όλους όσοι το επιθυμούσαν να εγκαταλείψουν την πόλη και να φύγουν, παίρνοντας μαζί τους και τα ιερά τους κειμήλια. Πολύ λί γοι έκαναν χρήση της ευκαιρίας να φύγουν. Αντίποινα δεν έγιναν εναντίον εκείνων που είχαν αντισταθεί και η πόλη αφέθηκε ελεύθερη να διαχειρίζεται τα εσωτερικά της θέμα τα κάτω από τη δική της δημοτική αρχή. Η αντίσταση, στην πραγματικότητα, είχε στηριχτεί στο μεγαλύτερο της μέρος στην αντοχή των τειχών της πόλης, και όπως αποδείχτηκε εκ των υστέρων ήταν μάταιη ελπί δα ότι θα έφτανε βοήθεια από την Κωνσταντινούπολη. Μετά τη μάχη του Πελεκάνου το 1329 τα τείχη της Νίκαιας παρέμειναν άπαρτα, αλλά η ελπίδα για βοήθεια ξέφτισε. Οι κά τοικοι της Ν ίκαιας παραδόθηκαν όχι εξαιτίας λιμοκτονίας λόγω της πολιορκίας των Τούρ κων ή επειδή νικήθηκαν στη μάχη, αλλά από υπολογισμό ως προς το πού βρίσκονταν τα συμφέροντά τους. Στα γρήγορα και με τη θέλησή τους ενσωματώθηκαν στο ανερχόμενο έθνος των Οσμανλήδων. Μόνο οκτώ χρόνια μετά την πτώση της Νίκαιας ο πατριάρ

62

ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣΣ. ΦΡΑΓΚΟΣ

χης Κωνσταντινούπολης έμεινε έκπληκτος όταν έμαθε ότι πολλοί από τους κατοίκους αυ τής της κάποτε μεγάλης και επιβλητικής χριστιανικής πόλης είχαν ήδη απαρνηθείτην ορ θόδοξη πίστη και είχαν αγκαλιάσει το ισλάμ. Το 1339-1340 τους έστειλε εγκυκλίους περί σωτηρίας των ψυχών τους, αλλά ήταν πολύ αργά. Οι Οσμανλήδες επομένως δεν έσφαζαν κάθε χριστιανό «άπιστο» που απαντούσαν στο δρόμο τους. Μάλλον ενθάρρυναν τους χριστιανούς κατοίκους της υπαίθρου και των πόλεων να συνενωθούν μαζί τους. Ο ισλαμικός νόμος και η παράδοση ξεκαθάριζαν ότι αντίπαλοι που παραδίνονταν, όταν αυτό τους ζητούνταν, θα έπρεπε να τύχουν ανεκτικής συμπεριφοράς. Οι χριστιανοί της Βιθυνίας ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν τον κεφαλικό φόρο του «χαρατσιού» προκειμένου να είναι ανεκτοί, αλλά αυτό δεν ήταν πολύ βα ρύτερο από τους φόρους που πλήρωναν προηγουμένως στη βυζαντινή κυβέρνηση, η οποία είχε αδιαφορήσει για τα συμφέροντά τους. Από τη στιγμή που ο βυζαντινός πλη θυσμός είχε πάρει την απόφαση να παραδοθεί ή να αυτομολήσει στους Τούρκους δεν είδε την αλλαγή αυθεντών πολύ στενόχωρη.Τα οφέλη ήταν πολλές φορές ισχυρά, γιατί οι Οσμανλήδες επιθυμούσαν να πληθύνουν σε αριθμό. Μερικοί χριστιανοί εντάσσονταν τελείως στους κατακτητές και ασπάζονταν το ισλάμ. Αλλά αυτό δεν ήταν απαίτηση του κατακτητή, μια και όλοι όσοι έμπαιναν στην υπηρεσία του Οσμάν, Τούρκοι και Έλληνες, γίνονταν τμήμα του ίδιου έθνους και συλλογικά ήταν γνωστοί ως «Οσμανλήδες». Η άμυνα της βυζαντινής Μικράς Ασίας επηρεάστηκε προς το χειρότερο από την αλ λαγή στην κοινωνική και οικονομική δομή, η οποία ακολούθησε την επανεγκατάσταση της κυβέρνησης από τη Νίκαια στην Κωνσταντινούπολη. Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Η'στην αρχή το είδε ως πολιτικά ωφέλιμο να ικανοποιήσει τα συμφέροντα των αριστοκρατικών οικογενειών της Νίκαιας που τον είχαν βοηθήσει να πάρει την εξουσία. Πολλοί από τους μεγαλογαιοκτήμονες, καθώς και μοναστήρια που ευημερούσαν στις περιοχές της Βιθυνίας και στην κοιλάδα του Μαιάνδρου, τιμήθηκαν ή απέσπασαν απαλλαγή από τη φορολογική επιβάρυνση της Πύλης. Μόλις, όμως, εγκαθιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη ο Μιχαήλ δε δίστασε να τους υπενθυμίσει τις υποχρε ώσεις τους και για στρατιωτική υπηρεσία και για φορολογία πάνω στα κτήματά τους.Τα βάρη έπεσαν βαρύτατα στην αγροτιά και στους μικροϊδιοκτήτες, οι οποίοι αγωνίζονταν να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους. Το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος των χρημά των που αυτοί πλήρωναν και ήταν υποχρεωμένοι να συνεισφέρουν στο κράτος πήγαινε σε δαπάνες για την άμυνα της Κωνσταντινούπολης και στις ευρωπαϊκές επαρχίες της αυ τοκρατορίας δεν τους ενέπνεε σιγουριά και νομιμοφροσύνη στην κυβέρνηση. Έτσι, ο πλούτος της παλαιάς αυτοκρατορίας της Νίκαιας συγκεντρώθηκε στα χέρια των ολίγων ή διοχετεύτηκε μακριά στην Ευρώπη. Ο στρατός των ακριτών πολεμιστών-γεωργών εξα φανίστηκε και το σύστημα άμυνας κατέρρευσε. Με βάση τα παραπάνω, οι Τούρκοι «γαζήδες» επιδρομείς κατά μήκος των συνόρων βρήκαν πολύ ευκολότερο πέρασμα απ'ό,τι περίμεναν. Ο Βυζαντινός ιστορικός Γεώργιος Παχυμέρης, που έζησε τα πρώτα στάδια των γεγονότων τα οποία τελικά οδήγησαν στην καταστροφή της αυτοκρατορίας, γράφει: «Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Η'είχε αδειάσει το θη

σαυροφυλάκιο και είχε οδηγήσει την αυτοκρατορία στη χρεοκοπία με τις παροχές του στα

Π ΟΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

63

συμμαχικά έθνη, είχε δε επιβάλει καταθλιπτική φορολογία στους κατοίκους των μεθοριακών περιοχών για να καλύψει τα ελλείμματα. Φαίνεται επίσης ότι ο αυτοκράτορας υπέθετε ότι με το να στερήσει τους ακρίτες ακόμα και από τα αναγκαία της επιβίωσης θα εξασθένιζε τις δυ νάμεις αντιστάσεως εναντίον του. Γ:ατί φοβόταν ότι οι άνθρωποι αυτοί είχαν τάσεις να εξεγερθούν εναντίον του εξαιτίας της νομιμοφροσύνης τους προς τον οίκο των Λασκαριδών και τον πατριάρχη Αρσένιο. »Το είχε βάλει σκοπό να τα απογυμνώσει με τη φορολογία, αυτά τα αχρεία όντα, αδιακρί τως και οι αγρότες της Παφλαγονίας και ακόμα παραπέρα, αδυνατούντες να βρούνε χρήμα τα για να πληρώσουν τους φόρους που τους απαιτούσαν, παράτησαν την προσπάθεια και πήγανε με τους Τούρκους, λίγοι κάθε μέρα, θεωρώντας τους καλύτερα αφεντικά από τον αυ τοκράτορα. Οι σταλαγματιές των αυτομόλων έγιναν τελικά πλημμύρα και οι Τούρκοι τούς προσέλαβαν ως οδηγούς και συμμάχους για να τους οδηγήσουν πίσω από όπου ήρθαν και να ρημάξουν τη γη αυτών που έμεναν πιστοί στον αυτοκράτορα, πρώτα, στην αρχή, ως ομά δες επιδρομέων, αλλά σύντομα ως μόνιμοι έποικοι που κατακτούσαν τη γη».9ί

ΕΚΤΟΥΡΚΙΣΜΟΙ ΕΩΣ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ Στις αρχές του 14ου αιώνα η Μικρά Ασία κάτω από τη μογγολική κυριαρχία, ύστερα από την παρακμή της δυναστείας των Σελτζούκων, διαιρέθηκε σε πολλά τουρκικά εμιράτα. Ανάμεσα στα άλλα ήταν και το οθωμανικό φύλο, το οποίο υπό την ηγεσία του αρχηγού του Οσμάν εκμεταλλεύτηκε το 1299 την ευκαιρία και απέκτησε την ανεξαρτησία του." Οι πραγματικοί ιστορικοί πατριάρχες των Οθωμανών ήταν ο Σουλεϊμάν και ο γιος του Ερτογρούλ (πιθανόν 1231-1288), οι οποίοι γύρω στο 1224, για να αποφύγουν τους Μογγόλους, στράφηκαν προς τα δυτικά, δηλαδή στη Μικρά Ασία.100Ο Ερτογρούλ μπήκε στην υπηρεσία του Σελτζούκου σουλτάνου του Ικονίου και είχε ως καθήκον την άμυνα και τον αγώνα εναντίον της βυζαντινής αυτοκρατορίας στην περιοχή της βορειοδυτικής Φρυγί ας που του παραχωρήθηκε.1010 γιος του Ερτογρούλ Οσμάν Α' (1288-1326), που πρώτος πήρε τον τίτλο του σουλτάνου, έδωσε σε έναν ολόκληρο λαό και σε μια μεγάλη αυτο

98. Nicol, D.,The Last Centuries of Byzantium, Rupert-Hart-Davies, London (1972). 99. Oberhummer, E., Die Türken und das osmanische Reich, Leipzig/Berlin (1917), o. 45. Αρνάκης, Γ., Οι πρώτοι Οθωμανοί,Texte und Forschungen zur Byzantinisch-Neugriechieschen Philologie, Zwanglose Beihefte zu den Byzantinische-Neugriechieschen Jahrenbüchern, Nr. 41, Αθήνα (1945), σ.71. 100. Oberhummer, E., ό.π., o. 45. Peters, R., Geschichte der Türken, Stuttgart (1961), σ. 26. 101. 0 F. Giese αναφέρει ότι: «Ο ηγεμόνας του Καραχισάρ και εκείνος του Μπιλετζίκ ήταν υποτελείς του Αλαεντίν και πλήρωναν χαράτσι. 0 τελευταίος τους έδωσε την περιοχή ανάμεσα στο Καραχισάρ και το Μπιλετζίκ... Ο γιος του Ερτογρούλ, ο Σαρουγιάτι και ο Οσμάν ήρθαν στην Αγκυρα, παρέμειναν εκεί και έκαναν πολλές επιδρομές εναντίον των Ρωμαίων», Giese, Fr., Die Altosmanischen anonymen

Chroniken, Μέρος II, Leipzig (1925), ο. 11 -12. Hammer, Jos. v., Geschichte des Osmanischen Reiches, Pest (1840), 0.41-42.

64


κρατορία το όνομά του. Γιατί αυτός θεωρείται από την ιστορία ιδρυτής της αυτοκρατο ρίας και του σουλτανάτου. Το κράτος του Οσμάν Α' και του γιου του Ορχάν (1326-1362) περιλάμβανε στα μέσα του 14ου αιώνα την Προύσσα (από το 1326), τη Νίκαια και τη Νικομήδεια (και τις δύο από το 1330).102 Δέκα χρόνια αργότερα τα παράλια του Μαρμαρά αποτελούσαν κτήση του οθωμανικού κράτους.103Το 1354 οι Οθωμανοί πέρασαντα Δαρδανέλια και κατέλαβαντο οχυρό της Καλλίπολης.,04Τους βοήθησε ένας ισχυρός σεισμός, που έγινε το χρόνο εκεί νο στην περιοχή, εξαιτίας του οποίου γκρεμίστηκαν και τα τείχη της Καλλίπολης.105 Από την Καλλίπολη κατέλαβαν στη συνέχεια τη Θράκη και ολόκληρη τη Βαλκανική. Ο δυτι κός προσανατολισμός των Οθωμανών φαίνεται και από το γεγονός ότι το 1366 μετέθε σαν την πρωτεύουσα του κράτους από την Προύσσα στην Αδριανούπολη.106 Το κυριότερο έργο του Ορχάν, που συνέβαλε αποφασιστικά στις στρατιωτικές επιτυ χίες του νεαρού οθωμανικού κράτους, ήταν ασφαλώς η δημιουργία ενός ισχυρού επαγ γελματικού στρατού, ενώ μέχρι την εποχή εκείνη τα οθωμανικά στρατεύματα αποτελούνταν από ομάδες καβαλάρηδων, τους σπαχήδες, που συναθροίζονταν κατά περίσταση.107 Πέρα από αυτό, δημιουργήθηκε ένα αμυντικό σύστημα από κληρονομικούς στρατιωτι κούς γάμους, πρότυπο του οποίου υπήρξε ίσως το βυζαντινό σύστημα της πρόνοιας.108 Ο κανονικός στρατός συμπληρώθηκε από το «νέο στράτευμα», τους γενίτσαρους, που στρατολογούνταν βίαια από αγόρια των χριστιανών υπηκόων και οι οποίοι για πολ λούς αιώνες αποτέλεσαν τον κυριότερο παράγοντα εξουσίας του οθωμανικού κρά τους.109Για το θεμα του παιδομαζώματος αναφέρεται σε παλιά οθωμανικά χρονικά (όπως παρατίθεται από τους Werner και Markov): «7α νεαρά αγόρια των αιχμαλώτων τα συγκέ

ντρωναν και στη συνέχεια από τα πέντε διάλεγαν ένα και το παρέδιναν στην Πύλη. Από εκεί έδιναν τα νεαρά αυτά αγόρια στην επαρχία των Τούρκων για να μάθουν τουρκικά και μετά τα έστελναν στην Ανατολία. Οι Τούρκοι έβαζαν τα παιδιά αυτά να δουλεύουν στα χωράφια, 102. Jorga, Ν., G.O.R., τ. 1, Gotha (1908), σ. 161. Peters, R., Geschichte der Türken, Stuttgart (1961), o. 28. 103. Oberhummer, E., Die Türken und das osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ. 48. Wittek, P., Das

Fürstentum zur Mentesche, Istanbul (1934), o. 8 κ.ε. Stadtmüller, G., «Die neuen islamischen Reiche» στο: Saecuium, Weltgeschichte, Freiburg (1970), τ. 5, o. 303. 104. Βακαλόπουλος, A., I.N.E., τ. 1, Θεσσαλονίκη (1974), τ. 1, σ. 111. Oberhummer, E., ό.π., σ. 48-49. 105.0 Ν. Jorga μάς πληροφορεί ότι: «Στις 2 Μαρτίου 1354 ένας φοβερός σεισμός άλλαξε ριζικά τις συν θήκες. Τα τείχη των περισσότερων θρακικών πόλεων, οχυρώσεων και πύργων έγιναν ερείπια, ακόμα και η Κωνσταντινούπολη είχε ζημίες, μολονότι είναι τόσο μακριά». Jorga, Ν., G.O.R., Gotha (1908), τ. 1, σ. 196. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht-Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), o. 134-135. 106. Spuler, B„ «Die neuen islamischen Reiche» στο: Saecuium, Weltgeschichte, τ. 5, o. 494. Miklosich, Fr., Miiller, ).,Acta et Diplomata, Vindobonae (1862), σ. 199. Runciman, S., Die Eroberung von Konstantinopel

1453, München (1966), α 37-39. 107. Peters, R., Geschichte der Türken, Stuttgart (1961), σ. 30. Runciman, S., ό.π., σ. 38. 108. Runciman, S., ό.π., σ. 38. Αμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955), τ. 1, σ. 68. Spuler, Β., «Die neuen islamischen Reiche» στο: Saecuium, Weltgeschichte, τ. 5, σ. 495. 109. Oberhummer, E., Die Türken und das osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ. 47. Peters, R., ό.π., σ. 30-31.


65

χρησιμοποιώντας τα έτσι για λίγο διάστημα, ώσπου να μάθουν τουρκικά. Μετά, ύστερα από μερικά χρόνια, τα έφερναν πίσω στην Πύλη και τα έκαναν γενίτσαρους».™ Η μεγάλη σημασία του γενιτσαρισμού για τον εξισλαμισμό της Μικράς Ασίας έγκει ται από τη μια στην αφαίρεση της αφρόκρεμας από το χριστιανικό πληθυσμό και από την άλλη στις αμοιβαίες επαφές νικητών και ηττημένων, που απέβλεπαν στη συνοχή του κράτους.111 Στηριγμένος σε έναν τέτοιο στρατό ο Μουράτ Α' (1362-1389) μετέθεσε το κύριο βά ρος της πολιτικής του στην Ευρώπη, καθώς μάλιστα τον ευνόησε η διχόνοια και η διαί ρεση των βαλκανικών κρατών.112 Η Δύση, απασχολημένη την εποχή αυτή με τις σκέψεις της στενής επαρχιώτικης πολιτικής, με τις θύελλες διαδοχής του θρόνου στην Αγγλία και στη Γαλλία και με την εκκλησιαστική πολιτική του πάπα, ήταν χωρισμένη σε πολλά στρα τόπεδα και δεν μπορούσε να δει τον κίνδυνο από την οθωμανική επέκταση. Αλλά και στη Μικρά Ασία επεξέτειναν οι Οθωμανοί την κυριαρχία τους. Με την κατά ληψη της Άγκυρας (1354)113 και της Φιλαδέλφειας (γύρω στο 1390)114 κοντά στο Ικόνιο, την παλιά πρωτεύουσα των Σελτζούκων, το σελτζουκικό κράτος ενσωματώθηκε πια ολο κληρωτικά στην οθωμανική κατοχή.115 Ο Βαγιαζίτ Α' (1389-1402), που κατάφερε να υποτάξει όλα τα αυτόνομα εμιράτα της Μικράς Α ο ^ς,116έκανε το 1397 μια εκστρατεία εναντίον της Ελλάδας, κατά την οποία κα τέλαβε τη Λάρισα, την Πάτρα, τη Φωκίδα, τον Μόριά και την Αθήνα.117Η Ελλάδα, απελευ θερωμένη από τη λατινική κυριαρχία, έγινε φόρου υποτελής στους Οθωμανούς. Η άλλο τε κραταιά βυζαντινή αυτοκρατορία είχε συρρικνωθεί τώρα και είχε περιοριστεί στην Κωνσταντινούπολη και τη γύρω περιοχή, ενώ η Βασιλεύουσα ήταν ήδη υποχρεωμένη να πληρώνει φόρο στο σουλτάνο των Οθωμανών.118Και μόνο χάρη στην εισβολή των Μογγόλων με αρχηγό τους τον Ταμερλάνο, η οποία οδήγησε στη μάχη της Άγκυρας το 1402 και στην τρομερή ήττα των Οθωμανών, μπόρεσε να ανασάνει για πέντε δεκαετίες ακό μα το παρακμάζον Βυζάντιο.119 110. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), o. 27. 111. Cahen, C., «Vom Ursprung bis zu den Anfängen des Osmanenreiches», στο: Fischer Weltgeschichte, Der Islam I, τ. 14, Frankfurt a.M. (1968) σ. 336. Δούκας M., Historia Byzantina, Εκδ. Bekker, I., Bonn (1834), σ. 137. 112. Oberhummer, E., Die Türken und das osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ. 50. Βακαλόπουλος, A., I.N.E., τ. 1, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 119. 113. Spuler, B., «Die neuen islamischen Reiche» στο: Saecuium Weltgeschichte,τ. 5, σ. 494. 114. Αμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955), σ. 81. Αρνάκης, Γ., Οι πρώτοι Οθωμανοί, Texte und Forschungen zur Byzantinisch-Neugriechieschen Philologie, Zwanglose Beihefte zu den Byzantinische-Neugriechieschen Jahrenbüchern, Nr. 41, Αθήνα (1945), σ. 186. 115. Peters, R., Geschichte der Türken, Stuttgart (1961), σ. 33. 116. Seif,Th., «Der Abschnitt über die Osmanen in Sükrullah», στο: /W.O.G., τ. 2, σ. 97. 117. Peters, R., ό.π., o. 40. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (.1979), σ. 33. 118. Runciman, S., Die Eroberung von Konstantinopel 1453, München (1966), σ. 39-40. 119. Seif,Th., «Der Abschnitt über die Osmanen in Sükrullah», στο: M.O.G., τ. 2, σ. 101. ΝυσταζοπούλουΠελεκίδου, Μαρία, Οι Βαλκανικοί λαοί, Ιωάννινα (1978), σ. 9.


66

Ο Βαγιαζίτ Άπιάστηκε αιχμάλωτος και σε λίγο καιρό πέθανε. Μετά την αποχώρηση του νικητή άρχισε μια δεκαετής διαμάχη ανάμεσα στους τέσσερις γιους του Βαγιαζίτ για τη διαδοχή του θρόνου, που τελικά κατάφερε να τον κερδίσει ο Μεχμέτ Α' (14021421).120 Όμως δεν εξασφαλίστηκε με το γεγονός αυτό και η ηρεμία. Σε λίγο ξέσπασε μια επα νάσταση που παρουσίαζε μερικά κομουνιστικά χαρακτηριστικά.121 Οι ταραχές κατεστάλησαν βέβαια με εντυπωσιακό τρόπο από τον Μεχμέτ Ά στα 1415-16, η ιδέα όμως της εξέγερσης αυτής, δηλαδή η συνένωση της ισλαμικής θρησκείας με τη χριστιανική122 (πράγμα που θα σήμαινε ισότητα χριστιανών και μουσουλμάνων), παρέμεινε στη συνεί δηση πολλών χριστιανών υπηκόων. Μια μεγάλη ομάδα από δερβίσηδες εντάχθηκε σε αυτή την κίνηση με πρόθεση μέσω της συνένωσης του ισλάμ με το χριστιανισμό να πετύχει μεγαλύτερη συνοχή ανάμεσα στις ευρωπαϊκές-χριστιανικές και τις ισλαμικέςμικρασιατικές περιοχές της αυτοκρατορίας.123 Μετά την καταστολή των λαϊκών εξεγέρσεων μπόρεσε ο Μεχμέτ Ά να αφήσει το 1421 στο γιο του, τον Μουράτ Β' (1421 -1451), μια ασφαλή κληρονομιά. Ο Μουράτ Β'διακρίθηκε στην αρχή της βασιλείας του από έναν ιδιαίτερα άγριο τρόπο συμπεριφοράς απέναντι στους χριστιανούς.124Το 1430 κατέλαβε τη λατινική Θεσσαλονίκη, πράγμα που το κατάφερε εύκολα λόγω της χαλαρής αντίστασης που πρόβαλαν οι Έλληνες, για τους οποίους η τουρκική κυριαρχία ήταν λιγότερο μισητή από τη λατινική.125Η σημαντική νί κη των Τούρκων στη Βάρνα το 1444 εναντίον του βασιλιά των Πολωνών-Ούγγρων126 Λαδισλάου επέτρεψε στην οθωμανική εξουσία να επεκταθεί ακόμα περισσότερο στη Βαλκανική. Έτσι, ο νέος σουλτάνος Μεχμέτ Β' (1451-1481) είχε τις καλύτερες προϋποθέσεις να πετύχει τον υψηλότερο στόχο του, την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Στις 6 Απρι λίου 1453 άρχισε την πολιορκία της βυζαντινής πρωτεύουσας. Ύστερα από πολιορκία εφτά εβδομάδων ο σουλτάνος έκανε μια τελευταία πρόταση ειρήνης. Οι όροι όμως που έθετε ο Μεχμέτ ήταν απαράδεκτοι: «Ή να πληρώνουν οι Βυζαντινοί έναν ετήσιο φόρο

120. Zinkeisen, W.J., G.O.R., τ. 1, Hamburg (1840), σ. 443. Άμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθή να (1955), σ. 87. 121. Werner, Ε. και Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), o. 44. 122. Werner, E., Markow, W., ό.π., o. 46-48. 123. Peters, R., Geschichte der Türken, Stuttgart (1961), σ. 48. Βλέπε επίσης Seif, Th., «Der Abschnitt über die Osmanen in Sükrullah», στο: M.O.G., τ. 2, σ. 113 κ.ε. 124. Kananos, J„ Georgius Phrantzes, ioannes Cananus, ioannes Anagnostes, εκδ. Bekker, Bonn (1838), o. 473. Heyd, W., Geschichte des Levantehandels im Mittelalter, τ. 2, Stuttgart (1879), σ. 279 κ.ε. 125. Μέρτζιος, Κ., Μνημεία Μακεδονικής ιστορίας, Θεσσαλονίκη (1947), σ. 49-53,87. Βακαλόπουλος Α.,

Ι.Ν.Ε., τ. 1, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 202. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μαρία, Οι Βαλκανικοίλαοί, Ιωάννινα (1978), σ. 9. 126. Runciman, S., Die Eroberung von Konstantinopel 1453, München (1966), σ. 20,50. Babinger, F., «Vom Amurath zu Amoruth», στο: Babinger, F., Aufsätze und Abhandlungen zur Geschichte Südosteuropas und

der Levante, τ. 1, München (1962), σ. 128 κ.ε.


67

εκατό χιλιάδων χρυσών βυζαντινών νομισμάτων, ποσό που δεν μπορούσε να συγκεντρώ σει η Κωνσταντινούπολη, ή να αποχωρήσουν όλοι οι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης με την κινητή τους περιουσία».127Ύστερα από αυτό ο σουλτάνος διαμήνυσε στους Έλλη νες: «Δε μένει πια καμιά άλλη επιλογή παρά η παράδοση της πόλης, ο θάνατος με ξίφος ή η μεταστροφή στο ισλάμ».128 Από τον καιρό των μεγάλων κατακτήσεων του ισλάμ η αντιμετώπιση των ηττημένων λαών ήταν προκαθορισμένη από την ισλαμική παράδοση. Αν μια πόλη ή μια περιοχή πα ραδινόταν στον κατακτητή από μόνη της, τότε δεν επιτρεπόταν να λεηλατηθεί, παρόλο που κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις έπρεπε να πληρώσει μια ποινή. Οι χριστιανοί και οι Ιουδαίοι κάτοικοι αυτής της κατηγορίας με αυτό τον τρόπο μπο ρούσαν να διατηρήσουν τους ναούς τους καθώς και άλλους τόπους λατρείας. Αν, όμως, μια πόλη καταλαμβανόταν ύστερα από έφοδο, τότε οι κάτοικοί της δεν είχαν πια καθό λου δικαιώματα. Στα στρατεύματα των νικητών επιτρεπόταν να τη λεηλατούν επί τρεις μέρες χωρίς περιορισμό και οι εκκλησίες -όπως εξάλλου κάθε κτίρ ιο - αποτελούσαν κτή ματα του νικητή, που μπορούσε να τα κάνει ό,τι ήθελε.129 Στις 29 Μάίου 1453 η πόλη, που ήταν χτισμένη στο Χρυσούν Κέρας, έπεσε. Οι Τούρ κοι εισόρμησαν από όλες τις πλευρές. Σε μερικά σημεία γινόταν ακόμα μάχη και προβαλ λόταν αντίσταση. Οι περισσότεροι, όμως, κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης και οι περισ σότερες συνοικίες παραδόθηκαν αμαχητί, ελπίζοντας πως έτσι θα γλιτώσουν τα σπίτια και τις εκκλησίες τους από τη λεηλασία.130 Δεν υπολόγισαν σωστά το μένος των εισβολέων, οι οποίοι άρχισαν αμέσως μια τριή μερη αιματοβαμμένη λεηλασία, ενώ κατά τη διάρκειά της λέγεται πως μαζί με εκείνους που έπεσαν στη μάχη βρήκαν το θάνατο περίπου τέσσερις χιλιάδες άνθρωποι.13' Οπως και κατά την κατάληψη της πόλης από τους Βενετούς και τους σταυροφόρους το 1204, κάηκαν πολλά μνημεία, μοναδικά χειρόγραφα, θρησκευτικές εικόνες και εκκλησιαστικά κειμήλια. Άντρες, γυναίκες και παιδιά θανατώθηκαν από τα σπαθιά των κατακτητών ή στάλθηκαν στη σκλαβιά και τα σπίτια τους λεηλατήθηκαν συστηματικά.132 Τα επόμενα χρόνια με νέες κατακτήσεις ολοκληρώθηκε η οθωμανική κυριαρχία στη Βαλκανική. Η ελληνική κυριαρχία στην Πελοπόννησο βρήκε τέλος το 1460133 και το επό μενο έτος υποτάχθηκε και η αυτοκρατορία τηςΤραπεζούντας στη Μαύρη Θάλασσα, η 127. Αμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955), τ. 1, σ. 111. Runciman, S., Die Eroberung von Konstantinopel 1453, München (1966), σ. 99. 128. Runciman, S., ό.π., o. 129. Babinger, F., Mehmed der Eroberer und seine Zeit, München (1953), o. 95. 129. Runciman, S., ό.π., o. 37,38,151. Babinger, F., ό.π., o. 97-98. Κορδάτος, \.,H κοινωνική σημασία της

Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, Αθήνα (1975), σ. 66. 130. Babinger, F., ό.π., σ. 98 κ.ε. Klever, U., Das Weltreich der Türken, Bayreuth (1978), σ. 168. 131. Runciman, S., Die Eroberung von Konstantinopel 1453, München (1966), σ. 154. Δούκας, M., Historia

Byzantina, Bonn (1834), o. 299 κ.ε. 132. Klever, U„ Das Weltreich der Türken, a. 169. Runciman, S., ό.π., o. 151-154. 133. Stadtmüller, G., «Die neuen islamischen Reiche» στο: Saecuium, Weltgeschichte, Freiburg, τ. 5 (1970), o. 308-309. Jorga, IM., G.O.R., τ. 2, Gotha (1908), o. 93 κ.ε.


68

οποία μπόρεσε για μεγάλο διάστημα να διατηρήσει την ύπαρξή της με παραχωρήσεις που έκανε στους Τούρκους και στους Μογγόλους.134Έτσι εξαλείφθηκαν και τα τελευταία κατάλοιπα βυζαντινών κρατιδίων. Πώς εξηγείται, όμως, το γεγονός ότι οι Οθωμανοί κατάφεραν να συνεχίσουν τις σελτζουκικές κατακτήσεις στο μικρασιατικό έδαφος και πάνω απ' όλα γιατί ο χριστιανικός, ο κυρίαρχος πληθυσμιακά λαός, δεν πρόβαλε μεγαλύτερη αντίσταση ενάντια στην προ σπάθεια εξισλαμισμού του; Αρχικά θα αναφερθούμε στην επίσημη αποικιακή πολιτική του Ορχάν (1326-1362), η οποία συνεχίστηκε από τους διαδόχους του. Ένα μέρος του ελληνικού πληθυσμού κατέφυγε αρχικά, την εποχή του Οσμάν και του Ορχάν, στα παράλια της Μικράς Ασίας και από κει σε ευρωπαϊκό έδαφος, ούτως ώστε να αποφύγει τις επιδρομές των Τούρκων.135Επίσης, όταν την άνοιξη του 1354 έγινε σεισμός, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού που δεν είχε μετακινηθεί κατέφυγε στις πόλεις που δεν είχαν καταστραφεί, για να μην πέσουν στα χέρια των «βαρβάρων».136Απογυμνώθη κε έτσι το εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Ο Vambery137 αναφέρει πως «τα κενά που δημιουργήθηκαν κατ' αυτό τον τρόπο πληρώθηκαν εν μέρει με υποχρεωτικές μετακινήσεις πληθυσμών από την Ευρώπη και άλλες κατακτημένες περιοχές των Οθωμανών» και ότι «ανάμεσα στους πληθυσμούς αυτούς η τουρκική εθνότητα ήταν εκείνη που έδινε τον τό νο». Ο εποικισμός της Μικράς Ασίας από τον Σουλεϊμάν, γιο του Ορχάν, αμέσως μετά τη φυσική καταστροφή, έγινε με την ελεύθερη προσέλευση κυρίως νομαδικών φύλων, τα οποία πίεζαν με κατεύθυνση τη δυτική Μικρά Ασία.138 Οι κενές από κατοίκους περιοχές εποικίστηκαν, λοιπόν, στην περίπτωση αυτή με Τούρκους, πράγμα που σήμαινε μεγάλη τουρκική επιρροή στους ήδη εγκατεστημένους εκεί χριστιανικούς πληθυσμούς αλλά και σε αυτούς που προσήλθαν αργότερα. Ο Dieterich139 ερμηνεύει μάλιστα την εποικιστική πολιτική των Οθωμανών της εποχής αυτής ως μέσο βίαιης υποδούλωσης και εξάλειψης του χριστιανικού πληθυσμού:«... μετέφεραν δηλαδή από τις κυριευμένες πόλεις με ελληνι

κό κυρίως πληθυσμό ολόκληρες μάζες σε άλλες πόλεις, με λιγότερσυς κατοίκους, έτσι ώστε ο ελληνικός πληθυσμός να αποτελεί παντού τη μειοψηφία». Όχι μόνο μια διείσδυση και μια αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών, αλλά μια πραγ ματική προσπάθεια ιεραποστολής υπέρ του ισλάμ ήταν η σημασία που απέκτησαν ξανά

134. Jorga, Ν., ό.π., σ. 103-104. Zinkeisen, J.W., G.O.R., τ. 2, Gotha (1854), σ. 340-343. 135. Κατά τον W. Zinkeisen: «Η περιγραφή που κάνουν οι ίδιοι οι Βυζαντινοί για την ασταμάτητη αυτή φυγή των Ελλήνων της Ασίας προς τη Δύση δίνει μια θλιβερή εικόνα της κατάστασης της χώρας στην οποία ο Οσμάν άπλωνε την κυριαρχία του». Zinkeisen, J.W., ό.π., σ. 80. Αρνάκης, Γ., Οι πρώτοι Οθωμανοί, Texte und Forschungen zur Byzantinisch-Neugriechieschen Philologie, Zwanglose Beihefte zu den Byzantinische-Neugriechieschen Jahrenbüchern, Nr. 41, Αθήνα (1945), σ. 55-56. 136. Jorga, N., G.O.R., τ. 1, σ. 196. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht. 137. Vambery, H., ό.π., σ. 600. 138. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht-Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), o. 135. 139. Dietrich, K., «Das Griechentum Kleinasiens», στο: Länder und Völker der Türkei, εκδ. H. Grotha, Leipzig (1915), 0.255.


69

με την ισχυρή παρουσία τους ορισμένες ορδές δερβίσηδων, όπως οι μπεκτασήδες, οι οποίες ήδη την εποχή των Σελτζούκων αποτελούσαν σημαντικό παράγοντα εξισλαμισμού. Οι τυπικές αυτές αντρικές ενώσεις είχαν την προέλευσή τους στην κίνηση των μπα μπάδων του 13ου αιώνα και τα ηγετικά μέλη τους εμφανίζονταν ως θρησκευτικοί ηγέ τες, γαζήδες, μαχητές της πίστης. Σκοπός τους ήταν να μεταστρέφουν στον ισλαμισμό τους χριστιανικούς πληθυσμούς των κατακτημένων περιοχών και να μετατρέπουν σε τζαμιά τις εκκλησίες των κατακτημένων πόλεων.140Τους ευνοούσε στην περίπτωση αυτή το γεγονός ότι «ο λαϊκός σιιτισμός της Ανατολής» αποδέχτηκε ήδη πολλές χριστιανικές λατρευτικές μορφές και θρη σκευτικές δοξασίες εξαιτίαςτης συμβίωσης χριστιανών και μουσουλμάνων επί δύο αιώ νες.141 Έτσι είχε μειωθεί σιγά σιγά η απόσταση ανάμεσα στην ισλαμική και τη χριστιανι κή λαϊκή πίστη. Μέλη των μπεκτασήδων και άλλων ομάδων εποίκισαν ακόμα και εγκαταλειμμένες περιοχές της Μικράς Ασίας, πράγμα που προωθήθηκε επίσης με τις παραχωρήσεις γης που έκαναν κυρίως ο Ορχάν και ο Μουράτ Α'.142 Πέρα από αυτό βοηθούσαν οικονομικά τους νέους εποίκους και έχτιζαν γέφυρες για να προωθήσουν τη ναυσιπλοΐα των ποτα μών.143 Με τον τρόπο αυτό βοηθούσαν όχι μόνο το νέο εποικισμό της Μικράς Ασίας, αλ λά προσπαθούσαν παράλληλα να εξασφαλίσουν τον απόλυτο εκτουρκισμό και εξισλαμισμό της.144Ήδη κατά τη διάρκεια της διαίρεσης του σελτζουκικού κράτους σε πολλές οικογενειακές δυναστείες, στο τέλος του 13ου αιώνα, ασκούσαν πολλοί δερβίσηδες ιε ραποστολή ανάμεσα στο χριστιανικό πληθυσμό. Για τη διδασκαλία των μπεκτασήδων αναφέρεται πως συνδύαζε χριστιανικά και μουσουλμανικά στοιχεία,145ώστε να εξασφα λίσει ευκολότερα την προσχώρηση χριστιανικών πληθυσμών στον ισλαμισμό. Κοντά σε όλα αυτά γίνονταν τώρα όλο και πιο αισθητές οι επιδράσεις από την ανατολικορωμαϊκή κληρονομιά στο οθωμανικό κράτος.146 Ιδιαίτερα αισθητή είναι η αποδο χή του βυζαντινού φεουδαρχικού συστήματος από τους Οθωμανούς, το οποίο οι Βυζα ντινοί με τη σειρά τους το γνώρισαν από τους σταυροφόρους.147 Με την οθωμανική κα

ί 40. Kreutel, R. F., Vom Hinterzelt zur Hohen Pforte, Wien (1959), σ. 225. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), o. 23. 141. Μιρμίρογλου, Βλ., ΟιΔερβίσσαι, Αθήνα (1940), a. 80,309-310. Kissling, HJ., «Aus dem Derwischwesen Südosteuropas», στο: Beitrage zur Kenntnis Südosteuropas und des Nahen Orients, τ. 2, München (1967), 0.65. 142. Μιρμίρογλου, ό.π., σ. 168 κ.ε. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), o. 28. 143. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht-Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), o. 135. 144. Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 19. Αρνάκης, Γ., 0/ πρώτοι Οθωμανοί, Αθήνα (1945) σ.124. 145. Μιρμίρογλου, Β., ΟιΔερβίσσαι, Αθήνα (1940), σ. 120-121,195-196. Αρνάκης, Γ., Οι πρώτοι Οθωμα νοί, Αθήνα (1945) σ. 119-120. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht, o. 242. 146. Vambery, H., Das Türkenvolk, Osnabrück (1970), Νέα εκτύπωση της έκδοσης (1885), σ. 610. Oberhummer, E., Die Türken und das osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ 53-54. 147. Hammer, J. v., Geschichte des Osmanischen Reiches, τ. 1, Pest (1840), σ. 157 κ.ε. Hertzberg, G. F.,

70


τάκτηση λοιπόν δεν επήλθαν σημαντικές αλλαγές για το βυζαντινό πληθυσμό, απλώς άλ λαξε κατά βάση τους φεουδάρχες, και μάλιστα πολλές φορές το έκανε όχι και τόσο δυ σάρεστα, γιατί η φορολογία δεν ήταν τόσο βαριά όσο κάτω από τους Βυζαντινούς ηγε μόνες.148 Εκείνοι μάλιστα που είχαν επιλέξει την οδό της μεταστροφής απαλλάσσονταν από έναν ειδικό φόρο τον οποίο έπρεπε να πληρώνουν όλοι οι μη μουσουλμάνοι υποτε λείς.149 Μεγάλες, όμως, μάζες του χριστιανικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας μεταστρέ φονταν στην πίστη των κατακτητών, όχι μόνο εξαιτίας των ελκυστικών προνομίων και των κοινωνικών παροχών, αλλά και εξαιτίας της πολιτικής και θρησκευτικής εγκατάλει ψης από την κεντρική εξουσία, που δεν ήταν ασφαλώς φαινόμενο μόνο των τελευταίων ετών.150 Αν, λοιπόν, μεταστρέφονταν οι χριστιανικές μάζες της Μικράς Ασίας προς το ισλάμ για υπαρξιακούς λόγους κυρίως, η βυζαντινή πνευματική τάξη151 και η φεουδαρχική αρι στοκρατία το έκανε για ακόμα πιο ταπεινούς λόγους. Οι χριστιανοί σπαχήδες,152π.χ., ήλπιζαν με την αλλαξοπιστία τους να πάρουν μεγαλύτερα τσιφλίκια.153Οι Βυζαντινοί μικροευγενείς, με εξαίρεση τις οικογένειες δυναστειών και την αριστοκρατία της αυλής, ενερ γούσαν μάλλον οπορτουνιστικά, υποτασσόμενοι στην εξουσία εκείνων που τους πρόσφεραν τα περισσότερα.154Καθώς οι Οθωμανοί αποδέχτηκαν σε μεγάλο μέρος την κρα τική μηχανή από τους Βυζαντινούς,155παραχωρούσαν στους Έλληνες υπαλλήλους, μετά τη μεταστροφή τους στο ισλάμ, υψηλές θέσεις στη διοίκηση και στο στρατό,156 αλλά και στην ίδια την κυβέρνηση,157θέσεις που δε θα μπορούσαν ασφαλώς να καλύψουν με «δι

Geschichte der Byzantiner und des 0. Reiches, Berlin (1883), σ. 642. Hammer, J. v., Des osmanischen Reichs Staatsverfassung und Staatsverwaltung, τ. I, Wien (1815) α 337 κ.ε. 148. Runciman, S., Die Eroberung von Konstantinople, München (1966), σ. 38. 149. Παπαρούνης Π.Ν., Τουρκοκρατία, Αθήνα (1977), Αθήνα (1977), σ. 67. 150. Vambery, H., Das Türkenvolk, Osnabrück (1970), σ. 598-599. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht

-DieOsmanen (1300-1481), Köln (1972),σ. 312. 151. Αποστολίδης, Δ., Ιστορία του Ελληνισμού του Γιόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 75. Κορδάτος, I., Η κοι

νωνική σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, Αθήνα (1975), σ. 67. 152. Runciman, S., Die Eroberung von Konstantinopel, München (1966), σ. 38. Σπαχήδες ήταν γενικά το κύριο μέρος του στρατού των Οθωμανών από τους οποίους προέκυπταν οπλουργοί, μεταλλουργοί και ναύτες. Πολλοί από αυτούς είχαν ένα τεμάχιο γης ως φέουδο. 153. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht -Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), σ. 239-240. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 67. 154. Werner, E., ό.π., o. 313. Παπαρούνης, Π.Ν., Τουρκοκρατία, Αθήνα (1977), σ. 65-66. 155. Όλη η κρατική διοίκηση έχει διαποτιστεί από το Βυζάντιο. ΟI. Ζεύγος συμφωνεί με αυτή την άπο ψη, παρατηρεί, όμως, ότι μερικές λεπτομέρειες προσαρμόστηκαν στις ισλαμικές βασικές αρχές. Ζεύ γος, I., Σύντομη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας, Αθήνα (1945), σ. 3. Βλέπε επίσης Oberhummer, E., Die

Türken und das osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ. 55. 156. Klever, U., Das Weltreich der Türken, Bayreuth (1978), α 94. Kramers, J.H., «Die Othomanischen Türken», στο: Enzyklopaedie des Islam, τ. 4, Leiden-Leipzig (1934), σ. 1037. 157. Geizer, H., Geistliches und Weltliches, Leipzig (1900), σ. 179. Runciman, S., Die Eroberung von

Konstantinopel 1453, München (1966), σ. 155.


71

κούς τους» ανθρώπους.158Με αυτό τον τρόπο χρησιμοποίησαν οι Οθωμανοί εντυπωσια κά πολλούς αξιωματούχους από τον ορθόδοξο ελληνισμό, οι οποίοι έγιναν σε πολλές πε ριπτώσεις οι πατριάρχες οικογενειών που ασκούσαν σημαντική επιρροή για μεγάλα χρο νικά διαστήματα. Πέρα από αυτά η τάση εκτουρκισμού και εξισλαμισμού ενισχυόταν ήδη από τις αρ χές της οθωμανικής κυριαρχίας, γιατί οι Οθωμανοί ηγεμόνες καλλιεργούσαν πολύ περισ σότερο την ιδέα ίδρυσης ενός κράτους στη Δύση απ'ό,τι π.χ. οι Σελτζούκοι, των οποίων ο προσανατολισμός κατευθυνόταν κυρίως προς την Ανατολή.159 Οι παράγοντες μέσω των οποίων το ετοιμοθάνατο Βυζάντιο συνέβαλε στον εξισλαμισμό της Μικράς Ασίας συζητήθηκαν ήδη κατά ένα μέρος στο προηγούμενο κεφάλαιο για την πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, θ α παραθέσουμε, όμως, εδώ ακόμα μια φορά τις αιτίες εκείνες που είχαν άμεση επίδραση μονάχα στον εξισλαμισμό του μικρα σιατικού πληθυσμού. Η φεουδαρχική αριστοκρατία, που αυξήθηκε στο Βυζάντιο πέρα από κάθε μέτρο, προσπαθούσε ασφαλώς όλο και περισσότερο να αποδεσμευτεί από την κεντρική εξου σία και να δημιουργήσει περιοχές αυτοτελούς εξουσίας. Το κράτος από την πλευρά του θα μπορούσε να αντιδράσει στον κατατεμαχισμό αυτό μόνο με ένα δραστήριο συγκε ντρωτισμό. Την εποχή αυτή η γεωργία συνεχώς εξασθενούσε εξαιτίας των πολιτικών τα ραχών και των επιδρομών των Τούρκων. Πολλές ηγεμονικές οικογένειες στράφηκαν στην κτηνοτροφία, πράγμα που οδήγησε στην πλήρη κατάρρευση της γεωργίας.160Έτσι, όμως, ένα σημαντικό μέρος των Βυζαντινών γεωργών έχασε την πηγή επιβίωσης. Και επειδή από την άλλη πλευρά δεν τους συνέφερε η επάνοδος στην προηγούμενη κατάσταση, με τη βαριά και άδικη φορολογία και τις φρικαλεότητες πολλών φοροεισπρακτόρων,161 το επόμενο βήμα δεν μπορούσε παρά να είναι η συνεννόηση με τους νέους κυρίαρχους της Μικράς Ασίας. Αλλά και η ορθόδοξη εκκλησία και ιδιαίτερα τα μοναστήρια συνέβαλαν με το δικό τους τρόπο στην εξαθλίωση του αγροτικού πληθυσμού, εξαγοράζοντας τα κτήματά του. Διενέ ξεις ανάμεσα σε μοναστήρια και σε γεωργούς με αντικείμενο κτήματα ήταν πολύ συνηθι σμένες στην εποχή του Ανδρόνικου Γ'162και δε συνέβαλλαν ασφαλώς στην ομαλότητα των σχέσεων ανάμεσα στους Βυζαντινούς γεωργούς και στην ορθόδοξη εκκλησία. 158. Mordtmann, A.D., Stanbul und das moderne Türkentum, Leipzig (1878), σ. 2. Geizer, H., ό.π., σ. 181. 159. Peters, R., Geschichte der Türken, Stuttgart (1961), α 32. Mahmud, S.F., Geschichte des Islam, München (1964), σ 450. 160. Αρνάκης, Γ., Οι πρώτοι Οθωμανοί, Αθήνα (1945), σ. 40 κ.ε. Βακαλόπουλος, A., Ι.Ν.Ε., τ. 1, Θεσσαλονί κη (1974), σ. 90. 161. Αρνάκης, Γ., Οι πρώτοι Οθωμανοί, Αθήνα (1945), σ. 91-92. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), σ. 118. Stadtmüller, G., «Die neuen islamischen Reiche», στο:

Saecuium, Weltgeschichte, Freiburg, τ. 5 (1970), o. 305. Nicol, D., «Der Niedergang von Byzanz», στο: Byzanz F. W., τ. 13, Frankfurt (1973), σ. 365. 162. Dolger, F., «Aus den Schatzkammern des Heiligen Berges», München (1948), 115. Βακαλόπουλος, A., I.N.E., τ. 1, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 87-88 και 91.

72


Εσωττολιτικές ταραχές, εξεγέρσεις και εμφύλιοι πόλεμοι την εποχή των Παλαιολόγων και ιδιαίτερα οι διενέξεις ανάμεσα στον Ανδρόνικο Β'(1282-1328) και στον ανιψιό και διά δοχό του Ανδρόνικο Γ '(1328-1341) συμπλήρωσαν τη γενική δυσαρέσκεια.163 Κάτω από αυτές τις συνθήκες της αστάθειας το Βυζάντιο ήταν αναγκασμένο να εμποδίσει όλες τις προσπάθειες που ανέλαβαν αυτόβουλα και αυτόνομα οι γεωργοί για να εμποδίσουν την εισβολή των Τούρκων στη Μικρά Ασία. Ήταν εξίσου μεγάλος ο κίνδυνος να εξεγερθεί ο λαός εναντίον της ίδιας της ανίκανης κυβέρνησής του.164 Ο Angelov υποστηρίζει σχετι κά την άποψη ότι ο εξοπλισμός των μαζών που ήταν έτοιμες να προβάλουν αντίσταση θα μπορούσε να είχε εμποδίσει την κατάληψη της δυτικής Μικράς Ασίας στο τέλος του 14ου αιώνα.165 Ένα παράδειγμα μιας τέτοιας πρωτοβουλίας, που αναλήφθηκε παρά τη θέληση του κλήρου και της δυναστείας και είχε επιτυχία σε περιορισμένο χώρο, είναι η πρωτοβουλία που ανέλαβε ένας μοναχός ονόματι Ιλαρίων στις αρχές του 14ου αιώνα να οργανώσει την αντίσταση του λαού εναντίον των επιδρομών τωνΤούρκων, που οδήγη σε στην ανακατάληψη του οχυρού Ελεγμοί της Βιθυνίας, κοντά στην πόλη Κίος στα δυ τικά παράλια της Μικράς Ασίας.166 Σε απόλυτη αντίθεση προς τα γεγονότα αυτά βρισκόταν η μισθοφορική και η συμ μαχική ποΛίτική του Βυζαντίου απέναντι στα διάφορα τουρκικά φύλα που ασκούσαν την εποχή αυτή οι αυτοκράτορες. Ιδιαίτερα διακρίθηκε για την πολιτική αυτή ο Καντακουζηνός, κατ' αρχάς ως μέγας Δομέστικος του Ανδρόνικου Γ', στη συνέχεια ως επίτροπος του νεαρού αυτοκράτορα Ιωάννη Ε' (1341 -1391) και τέλος ως νόμιμος αυτοκράτορας (13471354).167 Ο Καντακουζηνός μέχρι το 1353 δεν έβλεπε, καθώς φαίνεται, στους Τούρκους μια απειλή για το Βυζάντιο, αλλά τους χρησιμοποιούσε ως μια μισθοφορική και εύχρη στη στρατιωτική δύναμη στους πολέμους του εναντίον των εχθρών του, τόσο στο εσω τερικό όσο και στο εξωτερικό.Το 1349 μάλιστα έδωσε στο δεύτερο Οθωμανό σουλτάνο Ορχάν την κόρη του Θεοδώρα για γυναίκα, για να εξασφαλίσει τη βοήθειά του.168Όμως τέσσερα χρόνια αργότερα ο ανεκδιήγητος γαμπρός του Καντακουζηνού κατέλαβε την Καλλίπολη (1353), γεγονός που προκάλεσε πανικό στην Κωνσταντινούπολη, της οποίας ο πληθυσμός φοβόταν τουρκική επίθεση στην πρωτεύουσα.169 Και μόνο ύστερα από την

163. Wirth, P., Grundzuge der Byzantinischen Geschichte, Darmstadt (1976), σ 142. Ostrogorsky, G., G.B.S., München (1963), σ. 411 κ.ε. 164. Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht-Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972), σ. 148. 165. Werner, E., ό.π, σ. 147. 166. Αρνάκης, Γ., Οι πρώτοι Οθωμανοί, Αθήνα (1945), σ. 150-151. Παχυμέρης, Γ., /Ανδρόνικος, εκδ. I. Bekker, Bonn (1935), σ. 596-597. 167. Vasiliev, A., Η ίδρυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Αθήνα (1954), σ. 856-859. Wirth, P., Grundzüge

der Byzantinischen Geschichte, Darmstadt (1976), o. 143. 168. Brockelmann, C., Geschichte Der Islamischen Völker und Staaten, München-Berlin (1939), o. 342. Wächter, A., Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im 14. Jahrhundert, Leipzig (1903), σ. 10. 169. Mahmud, S.F., Geschichte des Islam, München (1964), 0.455. Cahen, C., «Der Islam I», στο:ΕΙ/Κ.,τ. 14, Frankfurt a.M. (1968), o. 335. Kramers, J.H., «Die othomanischen Türken», στο: El. τ. 4, Leiden-Leipzig (1934), O.1037.


73

καθαίρεσή του αναγνώρισε ο Καντακουζηνός, τον οποίο διέκρινε πάντα μια αντιλατινική στάση, πως η μοναδική σωτηρία από τουςΤοόρκους και από το ισλάμ ήταν η χριστια νική Δύση.170 Η ευκαιρία αυτή χάθηκε οριστικά στις αρχές του 13ου αιώνα με την ίδρυση του λατι νικού κράτους σε βυζαντινό έδαφος.Το παροιμιώδες μίσος των Βυζαντινών εναντίοντων Λατίνων,171 το οποίο εκδηλώθηκε επίσης καθαρά το 1453 στους αγώνες γύρω από την Κωνσταντινούπολη, είχε αναπτυχθεί ήδη στην εποχή αυτή. Από τον καιρό του μεγάλου εκκλησιαστικού σχίσματος έγιναν κατά τη διάρκεια των αιώνων πολλές προσπάθειες για επανένωση, άλλοτε με τη βία και άλλοτε με τη διπλωματία, αλλά όλες απέτυχαν. Ιδιαίτε ρα μισητοί έγιναν οι πάπες οι οποίοι έβλεπαν στον τουρκικό κίνδυνο εναντίον του Βυζα ντίου την ευκαιρία για την πραγμάτωση των σχεδίων τους για ένωση.172Ακόμα πιο άμε σα έζησαν οι Βυζαντινοί τα στρατεύματα των σταυροφόρων, τα οποία αυτονομήθηκαν ως ένα βαθμό και ίδρυσαν σε βυζαντινό έδαφος ξεχωριστά κρατίδια.173 Και η εμπειρία με τους Καταλανούς, τους οποίους έφερε ο Ανδρόνικος Β' ως μισθο φόρους εναντίον τωνΤούρκων, συνέβαλε στην προκατάληψη των Βυζαντινών εναντίον των Λατίνων. Ύστερα από τη νίκη τους επί των Τούρκων στη Φιλαδέλφεια (1304) οι Καταλανοί μισθοφόροι άρχισαν να σχηματίζουν συμμορίες και να λεηλατούν τη χώρα, χω ρίς να κάνουν καμιά διάκριση ανάμεσα σε χριστιανούς και Τούρκους.174 Ο Νικηφόρος Γρηγοράς γράφει σχετικά: «Άντρες και γυναίκες υπέστησαν συμπεριφορά σαν να ήταν σκλά

βοι και οι επιδρομείς χρησιμοποίησαν την περιουσία τους για δικούς τους σκοπούς. Κατάρες από την καρδιά συνόδευαν το πέρασμά τους. Και χύθηκαν πολλά δάκρυα από τους φτωχούς για τις αδικίες που τους έγιναν»,175 Τέλος, βοήθησε η ίδια η θέση της Μικράς Ασίας, που ήταν σχετικά απομονωμένη από τον κορμό του υπόλοιπου βυζαντινού κράτους, όσο βέβαια είχε απομείνει,176ώστε ύστε ρα από την τελική της κατάληψη να εξισλαμιστεί και να εκτουρκιστεί ο πληθυσμός της, που ήταν κατά πλειοψηφία ελληνικός.177 Παρ' όλα αυτά, η διαδικασία του εξισλαμισμού δεν πρέπει να συνδυάζεται οπωσδήποτε με εκείνη του εκτουρκισμού. Αυτό προκύπτει

170. Kantakuzenos, J., Λόγοι, Migne: P.G. τ. 154, Paris (1866), σ. 372-692. 171. Κιτσίκης, Δ., Συγκριτική ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 2ο αιώνα, Αθήνα (1978), σ. 42. Peters, R., Geschichte der Türken, Stuttgart (1961), σ. 40. 172. Runciman, S., Die Eroberung von Konstantinopel 1453, München (1966), a. 67-68. Βακαλόπουλος, A.,

I.N.E., τ. 1, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 153. Αμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955), σ. 76-77. Klever, ü., Das Weltreich der Türken, Bayreuth (1978), σ. 164. 173. Σάθας, Κ., Τουρκοκρατούμενη Ελλάς, Αθήνα (1962), σ. 2. Βακαλόπουλος, A., Ι.Ν.Ε., τ. 1, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 56. 174. Παπαρούνης, Π.Ν., Τουρκοκρατία, Αθήνα (1977), σ. 31. Runciman, S., Die Eroberung von Konstantinopel

1453, München (1966), σ. 35. 175. Γρηγοράς, N„ Schopen, τ. 1, Bonn (1829), σ. 221 176. Vambery, H., Das Türkenvolk, Osnabrück (1970), σ. 600-601. 177.0 H. Vambery χαρακτηρίζει τον πληθυσμό της Ανατολίας ως ένα μείγμα Ελλήνων καιΤούρκων «με φανερά ίχνη ελληνικού υποστρώματος». Vambery, H., ό.π., σ. 602-603.

74


καθαρά από ένα παράδειγμα ενός τόπου κοντά στην Αττάλεια, όπου υπάρχουν Έλληνες που έγιναν μουσουλμάνοι, διατήρησαν όμως την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πο λιτισμό.178Αλλά και το αντίστροφο φαινόμενο διαπιστώνεται, δηλαδή τουρκόφωνοι (χρι στιανοί) Έλληνες που δε χρησιμοποιούν πια την ελληνική ως μητρική γλώσσα.179 Η άποψη του Vambery180ότι στο τέλος του 14ου αιώνα η Μικρά Ασία είχε ήδη εκτουρ κιστεί στο σημερινό της βαθμό με βρίσκει εντελώς αντίθετο. Γιατί από τα αρχεία του πα τριαρχείου της Κωνσταντινούπολης προκύπτει ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την οριστική κατάληψη της Μικράς Ασίας από τουςΤούρκους εξακολουθούσαν να υπάρ χουν σε όλο το μικρασιατικό χώρο άλλοτε μεγαλύτερες και άλλοτε μικρότερες ορθόδο ξες ενορίες.181 Θα παρακολουθήσουμε στη συνέχεια την εξέλιξη αυτή μέχρι το 14ο αιώ να με βάση μερικά μόνο παραδείγματα από μεμονωμένες μητροπόλεις. Η αυτοκρατορία και η μητρόπολη τηςΤραπεζούντας κατέχουν, σχετικά με το θέμα αυτό, ιδιαίτερη θέση. Η Τραπεζούντα, η οποία κατά τη διάρκεια της λατινικής κυριαρχί ας αυτονομήθηκε σχεδόν απόλυτα από το Βυζάντιο, ασκούσε μια πολιτική φιλίας με τις δυνάμεις με τις οποίες γειτόνευε. Γι' αυτό και η μητρόπολη της Τραπεζούντας182 καθώς και οι επισκοπές που βρίσκονταν στην επικράτεια της αυτοκρατορίας της δε γνώρισαν τις λεηλασίες των Σελτζούκων. Ακόμα και με τους Μογγόλους κατάφερε να διευθετήσει τις διαφορές της η μικρή αυτοκρατορία της Μαύρης Θάλασσας.183 Με αυτό τον τρόπο κατάφερε να ζήσει οχτώ χρόνια περισσότερο από τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Το 1461, όμως, έπεσε με την Τραπεζούντα και η τελευταία βάση του ανεξάρτητου μικρασιατικού ελληνισμού. Η Τραπεζούντα, λοιπόν, κατά την πρώτη αυτή περίοδο της κυριαρχίας των Οθωμανών στη Μικρά Ασία δεν ακολούθησε τη γενική τάση της κατάπτωσης του χρι στιανισμού. Εντελώς διαφορετική ήταν η κατάσταση στις κατά κύριο λόγο αρμενικές μητροπό λεις της Μελιτηνής και της Κελτζηνής, των οποίων οι περιοχές αποτελούσαν την πύλη προς τη Μικρά Ασία για τους Τούρκους που έρχονταν από την Ανατολή. Την κατάσταση

178. Το ίδιο φαινόμενο υπήρχε και σε διάφορες περιοχές του Πόντου, ιδιαίτερα στις επαρχίες Τόνυας και Όφεως, των οποίων ο εξισλαμισμένος πληθυσμός ήταν πιο φανατισμένοι μουσουλμάνοι από τους ίδιους τους μουσουλμάνους. Vambery, H., ό.π., σ. 600. 179. Κοντογιάννης, Π., Η Ελληνικότης των νομών Προύσης και Σμύρνης, Αθήνα (1919), σ. 158-162. Hirschfeld, G., Aus dem Orient, Berlin (1897), σ. 31. 180. Vambery, H., Das Türkenvolk, Osnabrück (1970), σ. 601. Bause, E., Die Türken und wir, Weimar (1917), σ. 141. 181. Wächter, A., Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im 14. Jahrhundert, Leipzig (1903), σ. 1, 2. Geizer, H., «Ungedruckte und ungenügend veröffentlichte Texte der Notitiae episcopaturn», στο:

Abhandlungen der Philosophisch-Philologischen Gasse der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaften, τ. 21, München (1901), σ. 606 κ.ε. 182. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), Αθήνα (1876), σ. 58. Wächter, A., ό.π., σ. 10. 183. Wächter, Α„ ό.π., σ. 10,11. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 370-371. Ιω αννίδης, Σ., ό.π., σ. 76.


75

διάλυσης στις μητροπόλεις Μελιτηνής και Κελτζηνής περιγράφουν τα εκκλησιαστικά αρ χεία των ετών 1318-1319: «Ο μητροπολίτης της Μελιτηνής βρίσκεται σε μεγάλη ανάγκη,

αφού δεν έχει ούτε τα απαραίτητα προς το ζην ενώ παράλληλα πιέζεται πολύ από τους άπι στους. Στην κάποτε τόσο σημαντική μητρόπολη Κελτζηνής, η οποία με την Κορτζηνή και το Ταρόν αριθμούσε 22 επισκοπές, δεν μπορούσαν να βρουν μια αξιοπρεπή κατοικία για το μη τροπολίτη και τον εγκατέστησαν σε ένα παλιό μοναστηριακό οίκημα. Αυτό ήταν το καλύτερο που υπήρχε»,184 Από το 1329 τα έγγραφα δε δίνουν πια καμιά ένδειξη για την ύπαρξη της μητρόπο λης της Μελιτηνής.185 Η Μελιτηνή δηλαδή, όπως και η Κελτζηνή, έπεσε θύμα της σύ μπτυξης μητροπόλεων σε μια εκκλησιαστική διοίκηση.186 Μια ενορία (Κολωνεία) που υπαγόταν στην Κελτζηνή κατόρθωσε να επιζήσει και να περάσει το κατώφλι του 14ου αιώνα.187 Μέσα στη γενική κατάπτωση του ελληνισμού στη Μικρά Ασία εγκαταλείφθηκαν κατ' αρχάς οι μικρότερες ενορίες και παροικίες, έτσι ώστε στη συνέχεια η όλη θρησκευτική ζωή των χριστιανών επικεντρώθηκε στη μητρόπολη. Η σύμπτυξη μητροπόλεων εξάλ λου θα πρέπει να ερμηνευτεί ως ένδειξη σημαντικής συρρίκνωσης των χριστιανικών ενοριών. Αντίθετα, η ύπαρξη μιας σχετικά εύρωστης χριστιανικής κοινότητας συνάγε ται από το γεγονός της ύπαρξης πέρα από τη μητρόπολη και μερικών επισκοπών ή αρ χιεπισκοπών. Η Καππαδοκία, επίσης, που βρίσκεται στο μικρασιατικό οροπέδιο, χαρακτηρίζεται από μια ιδιαίτερη γεωγραφική θέση. Η πρωτεύουσα Καισάρεια πήρε το 1327, ως ιδιαίτε ρα σημαντική μητρόπολη, άλλες τέσσερις μητροπόλεις, της Σεβάστειας, του Ικονίου, της Μωκισού και των Ευχαίτων, υπό τη διοίκησή της188 και το 1370 ακολούθησε η Ναζιανζός.189 Όταν το 1365 αναγορεύθηκε ένας νέος μητροπολίτης της Καισάρειας, η πρώην μητρόπολη των Ευχαίτων, που το 1327 είχε υπαχθεί στην Καισάρεια, δεν αναφέρεται πλέ ον. Και αυτό αποτελεί ένδειξη της οριστικής πλέον εξάλειψης του χριστιανισμού στην πε ριοχή αυτή.190Τα εκκλησιαστικά έγγραφα αναφέρουν το 1347 μόνο μερικούς τόπους γύ ρω από τη Σεβάστεια με ελληνικό πληθυσμό.191

184. Miklosich, Fr.-Müller,J., Vom Goldenen Horn zu den Quellen des Euphrat, τ. 1, Wien (1860), σ. 82. Wächter, A., ό.7τ., σ. 8. 185. Miklosich, Fr.-Müller, J, ό.π., o. 146,476. 186. Miklosich, Fr.-Müller, J„ ό.π., o. 531 και τ. 2, o. 154 κ.ε. Geizer, H., «Texte der Motitiae epicopatum», στο: Abhandlungen der Philosophisch-Philologischen Classe der Königlich Bayerischen Akademie der

Wissenschaften, τ. 21, München (1901), σ. 615 κ.ε. 187. Wächter, A., Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im 14. Jahrhundert, Leipzig (1903), σ. 60. 188. Miklosich, Fr.-Müller, J., ό.π., o. 143 κ.ε. Αρνάκης Γ., «Η περιήγησιςτου Ιμπν Μπαττούτα από την Μικράν Ασία», στο: Ε.Ε.Β.Σ., τ. 22, Αθήνα (1952), σ. 142. 189. Miklosich, Fr.-Müller, J., ό.π., σ. 536. 190. Wächter, A., Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im 14. Jahrhundert, Leipzig (1903), ο. 14. 191.0 πατριάρχης αναθέτει τη διαποίμανση του ελληνικού πληθυσμού της Κομίδης και Δοκείας στο μητροπολίτη Σεβάστειας το 1347. Βλέπε Miklosich, Fr.-Müller, J., Acta et Diplomata, τ. 1, σ. 257. Για τα

Φ Ρ Α Γ Κ Ο Υ Λ Η Σ I. Φ Ρ Α ΓΚ Ο Ι

76

Η κατάσταση των επισκόπων, που δεν μπορούσαν πια ούτε τα προς το ζην να εξα σφαλίσουν (επειδή σε μικρές ελληνικές κοινότητες δεν μπορούσαν πλέον να διαθρέψουν τον επίσκοπό τους) και ούτε να αντιμετωπίζουν τη μεγάλη εχθρότητα του ισλαμικού πλη θυσμού, που μισούσε ιδιαίτερα το χριστιανικό κλήρο, επιδεινώθηκε τόσο πολύ, ώστε ο πατριάρχης πολλές φορές ήταν αναγκασμένος να τους εξορκίζει να μην εγκαταλείψουν το ποίμνιό τους, πράγμα που συχνά έκαναν από φόβο και εξαιτίας των βιοτικών ανα γκών:192 «Εγώ ο ταπεινός μητροπολίτης Μωκιοού Ιωαννίκιος υπόσχομαι μπροστά στον πα

ναγιότατο δεσπότη μας, τον οικουμενικό πατριάρχη, και στη θεία και ιερά σύνοδο ότι δε θα εγκαταλείψω ποτέ την εκκλησία μου για να ζήσω αλλού. Θα υπηρετώ την εκκλησία μου, την εκκλησία του Χριστού που μου ανατέθηκε, με όλες τις δυνάμεις μου, όπως το έκανα και ως επίσκοπος Νύσης». Κάπως καλύτερη ήταν η κατάσταση στην Αμάσεια, στα δυτικά σύνορα της αυτοκρα τορίας της Τραπεζούντας. Μολονότι η μητρόπολη της Αμάσειας, όπως και οι περισσότε ρες άλλες της περιοχής αυτής, από αρκετό καιρό δεν είχε μητροπολίτη, φαίνεται εντού τοις πως ο αριθμός των χριστιανών της περιοχής ήταν στις αρχές του 14ου αιώνα σημα ντικός.193Το 14ο αιώνα υπάγονταν στην Αμάσεια και δύο επισκοπές, η Ζήλα και η Λίμνια. Τη Λίμνια πρέπει να την αποκλείσουμε από την εξέταση αυτή, γιατί προστατευόταν ιδιαί τερα από την Τραπεζούντα, την οποία ευνοούσαν οι Τούρκοι.194 Στην Αμάσεια υπαγόταν επίσης και η επισκοπή της Σινώπης, η οποία φαίνεται πως δεν υπάρχει πια το 14ο αιώνα. Παρ' όλα αυτά μπόρεσαν στην πόλη αυτή, όπως γενικά σε όλες τις παραθαλάσσιες πόλεις κατά μήκος της Μαύρης Θάλασσας, να επιβιώσουν πε ρισσότερο από όλες τις άλλες περιοχές ο ελληνισμός και ο χριστιανισμός. Η θαλάσσια συγκοινωνία με τα κατάλοιπα του βυζαντινού κράτους και τις ιταλικές θαλάσσιες δημο κρατίες εξασφάλισε μια γέφυρα προς τη χριστιανική Ευρώπη, από όπου ο πληθυσμός έπαιρνε ηθική βοήθεια για την αντίστασή του εναντίον του ισλάμ.195Οι μητροπόλεις της Βιθυνίας ξεπέρασαν το τραύμα της κατάληψης σχεδόν ανώδυνα, γιατί γλίτωσαν με εξα γορά την καταστροφή τους από τους Τούρκους196. Ήδη στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα, ύστερα από νικηφόρους αγώνες, οι Οθω μανοί είχαν εξαπλωθεί σε όλη τη χώρα. Οι πόλεις βέβαια κατόρθωσαν να κρατήσουν κάπως περισσότερο. Το 1326 έπεσε η Προύσα και το 1328 η Νικομήδεια. Στη συνέέτη 1384 βλ. {Vom Goldenen Horn zu den Quellen des Euphrat, τ. 2, σ. 65) και 1387 (Acta et Diplomata, τ. 2, σ. 78). Βλ. επίσης Wächter, A., Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im 14. Jahrhundert, Leipzig (1903), σ.61. 192. Miklosich, Fr.-Müller, J., Vom Goldenen Horn zu den Quellen des Euphrat, τ. 1, o. 536. Wächter, A., Der

Verfall des Griechentums in Kleinasien im 14. Jahrhundert, Leipzig (1903), σ. 15-16. 193. Wächter, A., ό.π., α 17-18. 194. Wächter, A., ό.π., o. 61. Miklosich, Fr.-Müller, J„ Vom Goldenen Horn zu den Quellen des Euphrat, τ. 1, σ. 36 και τ. 2, σ. 64. Αρνάκης, Γ„ Η περιηγησις του Ιμπν Μπαττούτα, Αθήνα (1952), σ. 142. 195. Wächter, A., Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im 14. Jahrhundert, Leipzig (1903), o. 20. Αρ νάκης Γ., ό.π., ο. 148. 196. Wächter, A., ό.π., o. 54.


77

χεια, το 1330, έπεσε η Νίκαια στη μάχη της Φιλοκρήνης, ύστερα από πολύχρονη πο λιορκία.197 Ο ορθόδοξος κλήρος σπάνια ανέλαβε σοβαρές πρωτοβουλίες ώστε να εμποδίσει τον καλπάζοντα εξισλαμισμό. Η κυριαρχία των Τούρκων γινόταν μάλλον δεκτή ως αναπό φευκτη μοίρα και καθένας προσπαθούσε να πετύχει το καλύτερο κατά περίπτωση. Η απόλυτη υποταγή στους νέους δυνάστες συνοδευόταν συνήθως από τη συνέχιση μιας άνετης ζωής.198 Στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας υπήρχαν το 14ο αιώνα, εξαιτίας της μεγαλύτε ρης πυκνότητας του πληθυσμού, πολύ περισσότερες ακόμα ελληνικές κοινότητες απ' ό,τι π.χ. στην κεντρική και την ανατολική Μικρά Ασία. Έτσι εμφανίζονται στα έγγραφα κοινό τητες κυρίως στις περιοχές της Φιλαδέλφειας, της Σμύρνης και της Φώκαιας. Η μητρόπο λη της Εφέσου, π.χ., μπόρεσε να διατηρήσει την αυτοτέλειά της και το 14ο αιώνα.199 Οι πρώην, όμως, αυτονομες μητροπόλεις Πυργίου και Περγάμου υπήχθησαν το 1387 ως επι σκοπές στη μητρόπολη της Εφέσου.200 Εν κατακλείδι, μόνο σε δύο μεγάλες περιοχές μπόρεσαν να κρατηθούν συμπαγή κα τάλοιπα ελληνικού πληθυσμού σε κάπως μεγάλο αριθμό μέχρι το 14ο αιώνα,201 δηλαδή στην Καππαδοκία και στον Πόντο. Πέρα από αυτές παρέμειναν επίσης χριστιανικές ενο ρίες σε μερικές πόλεις των παραλίων της Μεσογείου, π.χ. στη Σμύρνη.202Τουλάχιστον όσον αφορά τους Έλληνες της Καππαδοκίας και του Πόντου δεν πρόκειται για χριστια νούς μετανάστες που ήρθαν αργότερα, αλλά για τις πιο παλιές χριστιανικές περιοχές της Μικράς Ασίας γενικά.203 Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και μια άλλη κατηγορία χριστιανών που μισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν, έπεσε ο σταυρός από τον ώμο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δημίων.204Υπήρξαν χιλιάδες χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρ ρος, ύστερα από πάλη με τη συνείδησή τους, ν'αντισταθούν στη νέα θρησκεία μ'ένα δι κό τους τρόπο, για ν' αποφύγουν το θάνατο και τον εθνικό αφανισμό τους. Είναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να δεχτούν επιφανειακά μόνο τον ισλαμισμό, διατηρώντας στα βά

197. Αρνάκης, Γ., Η περιήγησις του Ιμπν Μπαττούτα, Αθήνα (1952), σ. 147. 198. Wächter, A., ό.π., σ. 53-54. 199. Miklosich, Fr.-Müller, J., Vom Goldenen Horn zu den Quellen des Euphrat, τ. 1, o. 88. τ. 2, σ. 209. Wächter, A., ό.π, o. 63-64. 200. Miklosich, Fr.-Müller, J„ ό.π., τ. 2, o. 105. Αρνάκης, Γ„ Ηπεριήγησιςτου Ιμπν Μπαττούτα, Αθήνα (1952), σ.145. 201. Kiepert, H., «Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kustengebirge», στο Zeitschrift

der Gesellschaft für Erdkunde, τ. 25, Berlin (1890), σ. 317. Κοντογιάννης, Π.,Η Ελληνικότης των νομών Προύσης και Σμύρνης, Αθήνα (1919), σ. 22-23. 202. Wächter, A., Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im 74. Jahrhundert, Leipzig (1903), σ. 48,62. Banse, E., Die Türkei, Eine moderne Geographie, Braunschweig (1915), o. 57. 203. Dietrich, K., «Das Griechentum Kleinasiens», στο: Länder und Völker der Türkei, εκδ. H.Grotha, Leipzig (1915), o. 256-258. Παπαμιχαλόπουλος, K., Περιήγησις εις τον Πόντον, Αθήνα (1903), σ. 22. 204. Ανδριώτης Ν., Κρυπτοχριστιανικά κείμενα, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 7.

78


θη της ψυχής τους τη χριστιανική πίστη και, όπου σι συνθήκες το επέτρεπαν, την ελληνι κή γλώσσα. Με αυτό το θανάσιμο παιχνίδι έμειναν στην πραγματικότητα πιστοί στην ορ θοδοξία και στην εθνική τους ταυτότητα. Όσο οι βίαιοι εξισλαμισμοί και οι απάνθρωπες ταπεινώσεις συνεχίζονταν η ελληνική ευφυΐα βρήκε αυτό το δρόμο επιβίωσης, που ήταν ένας περίεργος συνδυασμός δύο φο βερά ακραίων αντιθέσεων. Δύο σύμβολα θρησκευτικά, ο σταυρός, σύμβολο της πραγ ματικής θρησκείας στα κρυφά, και το μισοφέγγαρο, σύμβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά. Ο Χριστός στην καρδιά και ο Μωάμεθ στα χείλη. Αυτοί, όταν δόθηκαν οι πρώ τες ελευθερίες, άρχισαν να αποκαλύπτονται και οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσημα στο χριστιανισμό και μέσω αυτού και στον ελληνισμό. Είναι οι γνωστοί στην ιστορία «Κρυπτοχριστιανοί» ή «Κλωστοί» ή «Κρυφοί» ή «Γυριστοί» ή «Τενεσούρηδες». Συ χνά ήταν γνωστοί και με άλλα τοπικά ονόματα. Το μεγαλύτερο μέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο. Εκεί δέχτηκε το τραύμα της έξωθεν κακής μαρτυρίας η οθωμανική αυτοκρατορία για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της. Σε μικρότερη κλίμακα το φαινόμενο του κρυπτοχριστιανι σμού παρατηρήθηκε και στην Αλβανία, στην Κύπρο, στην Κρήτη, στην Κωνσταντινού πολη, στην Καππαδοκία, στα νησιά του Αιγαίου. Πουθενά όμως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε στον Πόντο.205 Είναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήμερα πώς μπόρεσαν και διατήρησαν επί γε νεές κρυφά το μυστικό της χριστιανικής τους πίστης, όταν ξέρουμε πως το Κοράνι ορί ζει ρητά για τους αποστάτες ότι η τιμωρία τους είναι ο ταπεινωτικός θάνατος. Η παλαιότερη μαρτυρία κρυπτοχριστιανισμού και συμπεριφοράς της επίσημης εκ κλησίας που έχουμε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Νίκαιας του 1338.206 Οι κάτοι κοι της Νίκαιας, βλέποντας καθημερινά να ανέρχονται σε χιλιάδες τα θύματα του εξισλαμισμού, ζητούν τη συμβουλή και τη βοήθεια του πατριαρχείου. Ο πατριάρχης Ιωάννης 14ος, ο Καλέκας Απρηνός, μπροστά στον κίνδυνο του αφανισμού της χριστιανοσύνης συμβουλεύει το ποίμνιό του να ακολουθήσει το δρόμο της αποκρυφίας, όταν δεν υπάρ χει άλλος τρόπος σωτηρίας. «Όσο/ δε τω φόβω των κολάσεων καθ'εαυτούς και εν τω λελη-

θότι διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόμενοι και πσιούντες και αυτοί σωτηρί ας εττιτεύξονται, μόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του Θεού εντολάς».207Με την απόφασή της αυτή η εκκλησία έσωζε το παρόν, αλλά δεν εξασφάλιζε απόλυτα το μέλλον των κρυπτοχριστιανών, που από γενεά σε γενεά το μεγάλο μυστικό τους εξανε μιζόταν. Γι' αυτό αργότερα το πατριαρχείο απάντησε στους Κρήτες με τα λόγια του Χρι στού: «Όσπςμε άρνήσειαι έμπροσθεν των ανθρώπων, άρνήσομαι αύιόν rayw έμπροσθεν ιοΰ πα-

205. Νικολάίδου Ε., Οι ΚρυπτοχριστιανοίτηςΣπαθίας, Ιωάννινα (1979). Dawkins M., «The Crypto-christians of Turkey», στο: Byzantion, τόμ. 8, Paris-Liege-Bruxelles(1933), σ. 250. 206. Βογιατζίδης I, «Ιστορικοί Μελέται», στο Ε.Ε.Φ.Σ.Π.Θ., τόμ. 2, Θεσσαλονίκη (1932), 145 κ.ε. Ανδριώτης Ν., Κρυπτοχριστιανικά κείμενα, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 8. 207. Miklosich, F. και Müller, J„ Acta et Diplomata graeca medii aevi, Vindobonnae (1860), τόμ. 1ος, σ. 184.


79

φός μου τοϋ έν ούρανοίς».208Όμως και πάλι η εκκλησία, κατανοώντας την ανθρώπινη αδυ ναμία, αναγκάζεται να συμβιβαστεί, για να μπορέσει να σώσει αρκετούς από αυτούς. Ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Νεκτάριος Πελοπίδας δεν τρομοκρατεί τις ψυχές των πιστών με τα λόγια του Χριστού, αλλά τους επιτρέπει:«Κατ' επιφάνειαν μόνον και εν αναποδρά-

στω ανάγκη εξώμοσιν».209Έτσι ο κρυπτοχριστιανισμός, με την άδεια της επίσημης εκκλη σίας, δημιούργησε μια χριστιανική εκκλησία «υπό την γην» θαμμένη στα βάθη της ψυ χής όλων εκείνων που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινομενικά, διατηρώντας εσωτερικά την πίστη και προσπαθώντας με τρόπους μυστικούς να τελούν τους τύπους της αληθινής τους λατρείας, έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους, σε σκοτεινά κελάρια, πίσω από ένα κιλίμι, τις εικόνες των αγίων και το καντήλι. Ο τρόπος αντίστασής τους ξε διπλώνει μια ακόμα πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε και καταβάλλει η φυλή μας στη μακραίωνη πορεία της. Η εκκλησία, με αυτή την ανεκτική στάση, θαυμαστή για την αυστηρά συντηρητική ελληνορθόδοξη εκκλησία, διατηρούσε την επαφή της όχι μονάχα με τη μεγάλη στρατιά των κρυπτοχριστιανικών μελών της, αλλά μπορούσε παράλληλα να διατηρεί και την ελ πίδα πως μερικά «απολωλότα πρόβατα» θα επανέρχονταν με τον τρόπο αυτό στους κόλ πους της. Η επίσημη εκκλησία θέλησε, πιστεύω, να ενισχύσει ηθικά όσους είχαν αλλαξοπιστήσει και ζητούσαν μια ευκαιρία να γυρίσουν στην παλιά τους θρησκεία. Το κρυπτοχριστιανικά φαινόμενο προέκυπτε κατά κανόνα πάντα κατά τον ίδιο τρόπο. Με την κατάκτηση της χώρας ή της περιοχής από τους μουσουλμάνους άρχιζε και η διαδι κασία του εξισλαμισμού. Ένα μέρος του πληθυσμού αποδεχόταν τη θρησκεία και με το πέ ρασμα του χρόνου ταυτιζόταν μαζί της. Ένα άλλο μέρος ήταν αποφασισμένο να πολεμή σει για την πίστη του και ενδεχομένως να πεθάνει για αυτή. Ανάμεσα στους δύο αυτούς αντίθετους τρόπους συμπεριφοράς θα πρέπει να εντάξουμε έναν τρίτο, εκείνο των ανθρώ πων που, όπως αναφέρανε πιο πάνω οι ιστορικοί Π.Τριανταφυλλίδης και Μ. Dawkins, διά λεγαν το δρόμο της αποκρυφίας γιατί δεν είχαν άλλη επιλογή, είτε γιατί αναγκάστηκαν κά ποτε να δεχτούν χωρίς τη θέλησή τους το ισλάμ και δεν μπορούσαν πια να γυρίσουν στην πρώτη τους θρησκεία είτε για διαφορετικούς οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους. Ο βασικός λόγος για τον οποίο οι κρυπτοχριστιανοί τελούσαν μυστικά τις θρησκευ τικές τους υποχρεώσεις ήταν η απειλή του Κορανίου, που ρητά αναφέρει ότι η αποστα σία από το ισλάμ τιμωρείται με τη θανατική ποινή. Στο πιο παλιό σωζόμενο νομικό βι βλίο του ισλάμ, το έργο του μεγάλου νομικού Malik ibn Anas (795), ερμηνεύεται με τα λό για του προφήτη ο νόμος αυτός που λέει: «Ο Προφήτης είπε: όποιον αλλάζει θρησκεία πρέ

πει να του κόψετε το κεφάλι. Η σημασία των λόγων του προφήτη, και ο Αλλάχ το ξέρει καλύ τερα, είναι: Όποιος εγκαταλείπει το ισλάμ και προσχωρεί σε μια άλλη θρησκεία, αυτός πρέπει

208. Παπαδόπουλος, Άνθ., «Ο Πόντος διά των αιώνων», στο: Α.Π., τόμ. 1ος, Αθήνα (1928), σ. 34-36. Φωτιάδης Κ., Οι Εξισλαμισμοί της Μ. Ασίας..., σ. 204-205. 209. Skendi, S., «Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans», στο: Slavic Review, τόμ. 26ος, τεύχ. 2, USA (1967), σ. 232. Φωτιάδης Κ., Οι Εξισλαμισμοί και η προσφορά των κρυπτοχριστιανών του Πό

ντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 26.

80


να θανατώνεται, όταν είναι προφανής η μεταστροφή...».™ Όσο παλιά κι αν είναι τα λόγια αυτά του προφήτη, δεν έχασαν καθόλου την ισχύ τους, όπως δεν έχασε και τη δική της η Αγία Γραφή. Ακόμα και μετά τις μεταρρυθμίσεις του Χάτι χουμαγισύν (1856), με τις οποίες ο σουλτάνος υποσχόταν τη θρησκευτική ελευθερία των υπηκόων του, ο ισλαμικός νόμος είχε τόσο μεγάλη ισχύ, ώστε συχνά βλέπουμε σε απομονωμένα μέρη, όπως ήταν ο Πόντος, να συνεχίζονται οι θανατικές καταδίκες των κρυπτοχριστιανών που αποκαλύπτονταν. Ο κύκλος των νεομαρτύρων στον Πόντο δημιουργήθηκε κυρίως από τέ τοια τραγικά περιστατικά. Όλοι είχαν δύο ονόματα, ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό. Τηρούσαν με ευλάβεια τις χριστιανικές νηστείες, βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους.211 Οι κώδικες των μοναστηριών και πολλών εκκλησιών χρησίμευαν ως μητρώα βαπτίσεων. Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά με αγόρια κρυπτοχριστιανών. Στο παρα κάτω δημοτικό τραγούδι η Πόντια μάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το μυστικό της ελ ληνικής καταγωγής του υποψήφιου Τούρκου γαμπρού μ'έναν ξεχωριστό τρόπο: «Ι/όνα

μ'μη τυραννιέσαι, και μ'έης βαρύν καρδίαν. Θ'αλλάεις τοχρυσόν όνομα σ' και τούρκικον θα βάλεις, θα παίρτς άντραν ολόχρυσον, χριστιανού παιδίν. Σα φανερά Μαχμούτ αγάς και σα κρυφά Νικόλα. Σο μοναστήρ' μεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ'νε».2η Μηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να μπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς τους σύμ φωνα με το τυπικό της χριστιανικής λατρείας. Υπήρχαν πολλοί μοναχοί ντυμένοι δερβί σηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών.213

ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΣΤΑ ΝΕΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Τελικά υπήρχε η βυζαντινή παράδοση. Με το να αφομοιώσουν μια ολόκληρη ζωντανή βυζαντινή κοινωνία στη Μικρά Ασία και τη βαλκανική Ευρώπη οι Τούρκοι αναπόφευκτα κληρονόμησαν βυζαντινούς τρόπους χειρισμού διάφορων θεμάτων, όπως το βυζαντινό τιμαριακό σύστημα, τη φορολογία, την οργάνωση των αξιωματούχων και κυβερνητικών υπαλλήλων. Σε πολλές περιπτώσεις έριξαν το κάλυμμα του ισλαμικού χαρακτηρισμού πάνω σε αυτά τα ιδρύματα με το να τα μετονομάσουν με ισλαμικούς τίτλους, αλλά η ου σία παρέμεινε βυζαντινή. 210. Jockel, R., Slamische Geisteswelt, Wiesbaden (1981), σ. 92-93. Φωτιάδης Κ., Οι Εξισλαμισμοί της Μ.

Ασίας..., σ. 351. 211. Ανδριώτης Ν., Κρυπτοχριστιανικά κείμενα, Θεσσαλονίκη (1974), 84. Αβραμάντης, I., «Από τη ζωή των Κλω στών του Πόντου», στο: Μακεδονικόν Ημερολόγιον Θεσσαλονίκη (1953), σ. 113-118. Φωτιάδης, Κ.,ό.π., 27. 212. Χατζόπουλος Γ., «Από την εφιαλτική ζωή των Κλωστών του Πόντου», στο: Ποντιακά Ιστορήματα, τόμ. 1, τεύχ. 4-5, σ. 8 κ.ε. 213. Πανάρετος, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα (1927), σ. 121. Μιρμίρογλου, Β., ΟιΔερβίσαι, Αθήνα (1940), σ. 244-245. Γερβάσιος, αδημοσίευτο χειρόνραφο με αριθμό πρωτοκόλλου 401 (1865), που βρί σκεται σήμερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Κυριακίδη στη Νάουσα.


81

Κατά την περίοδο της κατάκτησης η διαρκής μετακίνηση στρατιών και νομάδων μέ σα από κατοικημένες περιοχές συνετέλεσε στην αναπόφευκτη μείωση του αρχικού πλη θυσμού, όχι μόνο εξαιτίας θανατώσεων σε μάχες, αλλά επίσης λόγω ασιτίας, επιδημιών και μαζικής απομάκρυνσης από τα πολεμικά θέατρα. Αλλά στο μεγαλύτερο μέρος τους οι κατακτημένοι πληθυσμοί παρέμειναν εκεί όπου ήταν. Όπου εγκαταστάθηκανΤουρκομάνοι ήταν σαν αποικίες ανάμεσα στη μάζα των εντοπίων που εξακολουθούσαν να είναι, σε συντριπτική πλειοψηφία, χριστιανοί. Ως αποτέλεσμα, οι κατακτημένες επαρχίες εμφά νιζαν μια αξιόλογη επιβίωση χριστιανικών παραδόσεων. Στον τομέα της θρησκείας, ενώ τα επίσημα ισλαμικά ιδρύματα είχαν πολύ λίγη ανά γκη να δεχτούν βυζαντινή επίδραση, το ετερόδοξο ισλαμικό μυστικιστικό στοιχείο εί χε πάντοτε χώρο για να απορροφήσει στοιχεία από άλλες θρησκείες που συναντού σε. Όπως ακριβώς οι παγανιστές Τούρκοι (που είχαν δεχτεί το ισλάμ όχι από κανονι κούς μουσουλμανικούς φορείς, αλλά μέσω πλανόδιων μυστικιστών) είχαν φέρει από την κεντρική Ασία σαμανιστικά στοιχεία, έτσι και στην οθωμανική Μικρά Ασία μπή καν χριστιανικές θρησκευτικές παραδόσεις και πρακτικές στο ισλάμ μέσω των προ σηλυτισμένων χριστιανών, αλλά και από κοινές κοινωνικές παρατηρήσεις και αλληλοαφομοίωση. Μυστικιστές μουσουλμάνοι πιστοί δέχτηκαν τις λατρείες ενός αριθμού χριστιανών αγίων, ταυτίζοντάς τους με δικούς τους αγίους, όπως π.χ. ο Αγιος Γεώργιος και ο Αγιος Θεό δωρος ταυτίστηκαν με τον Κιντρ Ελιάς, ο Αγιος Νικόλαος με τον Σαρί Σαλτούκ, ο Αγιος Χαράλαμπος με τον Χατζή Μπεκτάς και ούτω καθεξής.214

# α ε ρ ο ώ ν # ^ εοδοοία

Νικόηοίΐ» *

■ ··

Μαύρη θαλασσα

Αγχίαλος HÜ ΑγχΙαλος

Ν. ΚρηΒ* Aieooyei
.Σινώπη

/ A^tov

r,:,SMm

Ν, Κ ύ η β κ

θάλασσα

214. Stanford J. Shaw, History of the Ottoman Empire, Cambridge University Press, London, 1976.

82

Φ Ρ Α Γ Κ Ο Υ Λ Η Σ I. ΦΡΑΓΚΟΣ

μ Χεροών «f* ÖeoSooic

Σίρμιον

Νικό/κ>λη rjflia ie ä L . ...» .

-

Μ αύρη θάλασσα

.Βάρνα £,v0jnf» ,ΦίλιΠΠουηολη ^ .v .-T p e n e ^ ^

jf»** Κωνσταντινούπολη «Άγκυρα ||καΗΗ|ΚομΛλιον *« # * » Μ υριοκέφαλογ^Έδεοσα

Κορ,ν8< .Αθήνα ::'

'

'

Ν. iCpfitn

Ί&ψίί

JM k

«Αντιόχεια

Ν· Κύπ0 ς

Μ ε ο ό γ ε ιος θ ά λ α σ σ α

π8ο

Πηγή: www.commons.wikimedia.org/wiki/category:old_maps_of_the_Byzantine_ Empire (και για τους δύο χάρτες).

Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ Η τουρκική προέλαση ενισχύθηκε από τη δυνατότητα των Οθωμανών να συγκεντρώ νουν πολιτική στήριξη από πρώην Βυζαντινούς κυβερνητικούς υπαλλήλους και χριστια νούς ευγενείς, οι οποίοι ενσωματώθηκαν στον οθωμανικό στρατό και στη διοίκηση. Η απορρόφηση της δομήςτης τέως βυζαντινής αυτοκρατορίας απόΤουρκομουσουλμάνους κατακτητές οδήγησε στον τελικό προσηλυτισμό της Μικράς Ασίας και με αυτό τον τρόπο προστέθηκαν νέες επαρχίες στην επικράτεια του ισλάμ. Μέρος αυτής της ιστορικής αλλαγής οφείλεται στη μετανάστευση μουσουλμανικού πληθυσμού, αλλά στο μέγιστο μέρος οφείλεται στον προσηλυτισμό των χριστιανών στο ισλάμ. Οι προσηλυτισμοί έγιναν βασικά λόγω της κατάρρευσης του μικρασιατικού χρι στιανισμού εξαιτίας της αποδυνάμωσης του βυζαντινού κράτους και της ελληνικής ορ θόδοξης εκκλησίας. Επιπλέον, μουσουλμάνοι ιεραπόστολοι απευθύνθηκαν σε έναν απο θαρρυμένο χριστιανικό πληθυσμό, ο οποίος είχε δει την ήττα του σαν σημάδι τιμωρίας του Θεού ή ακόμα και σαν το τέλος της ιστορίας. Τον ίδιο χρόνο, μουσουλμάνοι ασκητές-μυστικιστές προσέγγισαν περισσότερο τους χριστιανούς, εμφανίζοντας το ισλάμ σαν ένα συμπορευόμενο συγκερασμό μουσουλμανικών και χριστιανικών πεποιθήσεων λατρείας. Βυζαντινοί πρίγκιπες, άρχοντες και διοικητικά στελέχη υπέκυψαν στον πειρασμό να προσηλυτιστούν στο ισλάμ προκειμένου να συμπεριληφθούν στην οθωμανική αριστοκρα τία. Προς το τέλος του 15ου αιώνα, η Μικρά Ασία ήταν κατά μεγάλο μέρος ισλαμική. Οι Οθωμανοί επιδίωξαν να αντικαταστήσουν το στρατό τους, που τον αποτελούσαν παντοδύναμα στοιχεία από φυλές που τους ακολουθούσαν, με μονάδες από δούλους.


83

Ο Μουράτ Α' (1360-1389 μ.Χ.) συγκρότησε στρατιωτικές μονάδες από σκλάβους (Καπικουλαρί), οργανωμένες είτε ως πεζικό (Γενί-Σερί, ο νέος στρατός, δηλαδή γενίτσαροι) εί τε ως ιππικό. Οι νέες μονάδες συγκροτήθηκαν στην αρχή από αιχμαλώτους πολέμου και χριστιανούς εθελοντές, αλλά το 1395 θεσμοθετήθηκε η διαδικασία του παιδομαζώμα τος (Ντεβσιρμέ), σαν ένα είδος «φορολογίας» (σε ανθρώπινο υλικό) που λαμβανόταν από το χριστιανικό πληθυσμό. Οι πλέον αξιόλογοι από τους δούλους μορφώνονταν στα σουλτανικά σχολεία, για να γίνουν υπηρέτες, αξιωματούχοι ή διοικητικοί υπάλληλοι.215

Η ΜΕΤΑΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ216 Οπως στη Μακεδονία έτσι και στη Θράκη νέες ιστορικές συνθήκες διαμορφώθηκαν κα τά τους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου, όταν αρχίζει να δημιουργείται ο νέος ελλη νισμός και να παγιοποιείται η εθνική συνείδηση των Ελλήνων με τη συνεχή εξάπλωση των Οθωμανών και με τη συμπίεση των κατοίκων του βυζαντινού κράτους προς τα βο ρειοδυτικά παράλια. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι Ευρωπαίοι περιηγητές που επι σκέπτονται την εποχή αυτή τη βόρεια Θράκη, τη μετέπειτα ανατολική Ρουμελία, χαρα κτηρίζουν την επαρχία αυτή ως ελληνική, ως μια «αληθινή Ελλάδα», όπως ενδεικτικά μνη μονεύουν διάφοροι ταξιδιώτες. Εύλογη διαπίστωση για την ελληνικότητα της Θράκης, αλλά και της Μακεδονίας, κατά την εποχή αυτή, αποτελεί η αναβίωση των θρύλων και των αναμνήσεων γύρω από τη μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τα κατορθώματά του. Στη μακροχρόνια περιήγησή του στην οθωμανική αυτοκρατορία ο Γάλλος ταξιδιώ της Sieur de Poullet (Nouvelles relations du Levant qui contiennent diverses remarques..., Paris 1668) διαπιστώνει την ελληνικότητα των πληθυσμών της ανατολικής Ρουμελίας και καταχωρίζει στο χρονικό του περιγραφές της καθημερινής ζωής, των ενδυμασιών και των εθίμων τους. Οι Ελληνίδες της βόρειας Θράκης, με την ντελικάτη κορμοστασιά, την κοινωνικότητα, τη ζωντάνια και την ευγένειά τους, του θύμισαν τις Γαλλίδες της εποχής του :«Όλοι οι κάτοικοι της Ρουμελίας (δηλαδή της βόρειας Θράκης) είναι Έλληνες και στην κα

ταγωγή και στο δόγμα. Διατηρούν πάντοτε τους χορούς, τα τραγούδια και τις διασκεδάσεις τους. Απ' αυτούς τους πληθυσμούς στρατολογούσε ο σουλτάνος τα Ελληνόπουλα και τα έκα νε γενίτσαρους. Τώρα δε γίνεται παιδομάζωμα. Οι κάτοικοι πληρώνουν το διπλό φόρο, το λε γόμενο δεύτερο χαράτσι. Οι γυναίκες δεν κρύβουν διόλου το πρόσωπό τους, όπως συμβαί νει στην Ανατολή. Στολίζουν το κεφάλι τους μελουλούδια και καρπούς. Ταμαλλιά τους σχημα τίζουν πίσω κοτσίδα με μαλαματένια ή ασημένια κουμπάκια στην άκρη, γυαλάκια ή βοτσαλάκια. Φορούν περιδέραια, όχι από μαργαριτάρια αλλά από κέρματα χάλκινα, ασημένια ή χρυσά, που κρέμονται περασμένα σε κορδόνι όπως τα μενταγιόν. Επίσης σκεπάζουν το στή θος μ'ένα τούλι κεντημένο ολόκληρο με νομίσματα. Είναι γυναίκες τόσο ντελικάτες, που σου 215. Ira Μ. Lapidus, /A History of Islam, Cambridge University Press, Cambridge, 1980, a. 316,317. 216. Βακαλόπουλος, Κ., Θράκη, Θεσσαλονίκη (1993), σ. 35-48.

84


θυμίζουν τιςΓαλλίδες. Έχουν ζωντάνια και ευγένεια... Αλλά με τόση χάρη κάνουν το εμπόριό τους, που δεν μπόρεσα να κρατήσω ένα δάκρυ στα μάτια μου βλέποντας αυτά τα θλιβερά απομεινάρια της ψηφισμένης αρχαίας Ελλάδας». Η βαθμιαία διείσδυση των Οθωμανών κατά το 13ο και 14ο αιώνα στη Μικρά Ασία εί χε δημιουργήσει μια εύφλεκτη κατάσταση στα παράλια της Μακεδονίας και της Θράκης, όπου οι μουσουλμάνοι πραγματοποιούσαν συχνά πειρατικές επιδρομές, αιχμαλώτιζαν καράβια καιπληρώματα και λεηλατούσαν κατοικημένες περιοχές. Η απόβαση τωνΤούρκων στη Θράκη πραγματοποιήθηκε με επικεφαλής τον Σουλεϊμάν, υιό του Ορχάν, και εγκαινιάστηκε στα 1352 με την κατάληψη τηςΤζύμπης. Δύο χρόνια αργότερα, στα 1354, ήρθε η σειρά της Καλλίπολης, του μεγαλύτερου διαπορθμευτικού κέντρου ΕυρώπηςΑσίας, που συγκλονίστηκε συγχρόνως από καταστρεπτικό σεισμό. Η προέλαση του Σουλεϊμάν προς τη Ραιδεστό έστρεψε τους τρομοκρατημένους ελ ληνικούς πληθυσμούς προς τις δύσβατες και ορεινές περιοχές. Έτσι, π.χ., οι περισσότε ροι κάτοικοι του Πλαγιαρίου (Μπουλαίρ) της θρακικής χερσονήσου έσπευσαν ν' αναζη τήσουν καταφύγιο στην ορεινή περιοχή του Κούρου-Νταγ, στη βόρεια ακτή του κόλπου του Σάρου. Φαίνεται ότι στην αρχή τουλάχιστον οι εξισλαμισμοί πήραν τεράστιες δια στάσεις και οι απώλειες των χριστιανών σε έμψυχο υλικό υπήρξαν πολύ μεγάλες. Μου σουλμάνοι ιερωμένοι άσκησαν με φανατισμό και πίστη το ρόλο του ιεραπόστολου και του κατηχητή ανάμεσα στους αποδεκατισμένους ελληνικούς πληθυσμούς. Ο εποικισμός των Τούρκων στη Θράκη άρχισε να πραγματοποιείται στα μέσα του 14ου αιώνα, επί Σουλεϊμάν, με τη μεταφορά νομάδων Αράβων από το Καρεσί της Μικράς Ασίας και την εγκατάστασή τους στην Καλλίπολη. Η προσπάθεια για την εθνολογική αλ λοίωση της γεωγραφικής αυτής περιοχής ολοκληρώθηκε με τον αντίστροφο ξεριζωμό πλούσιων θρακικών, στρατιωτικών και ευγενών, οικογενειών στο Καρεσί. Ο τουρκικός εποικισμός επεκτάθηκε προς την εύφορη κοιλάδα του μέσου και κάτω ρου του Έβρου, όπου οι Τούρκοι πολέμαρχοι είχαν αποκτήσει μεγάλα τιμάρια. Στους πολέμαρχους αυ τούς παραχωρήθηκαν σημαντικές εκτάσεις γης ως αντίτιμο για τη συμμετοχή τους στους κατακτητικούς πολέμους. Οι μαρτυρίες μνημονεύουν ότι τιμάρια και ζιαμέτια παραχωρήθηκαν στον Γιακούμπ Ετζέ μπέη στην περιοχή Ετζέ Οβά, στο γαζή Φαντίλ μπέη στη γειτονική περιοχή, στο χα τζή Ιλμπεγή τα Μάλγαρα με την περιοχή τους, στον Εβρενός τα Κύψελα, στον Λαλά Σαχίν τα γειτονικά τμήματα και σε άλλους Τούρκους αξιωματούχους διαφορετικές περιο χές. Αργότερα ο Εβρενός μπέης κατέλαβε την περιοχή Γιαννιτσών της Μακεδονίας (Γενιτζέ Βαρδάρ) και ο Λαλά Σαχίν, ο πρώτος διοικητής (beylerbeyi) της Ρούμελης, το βιλαέ τι της Φιλιππούπολης. Σημαντικός αριθμός μικρότερων ή ακόμα μεγαλύτερων τιμαρίων παραχωρήθηκε και σε άλλους στρατιωτικούς, στους σπαχήδες, για να μπορούν να συ ντηρούνται και να εξοπλίζονται. Οι σπαχήδες αποτέλεσαν ένα είδος ιπποτών στα πεδινά της Θράκης με υποτελείς τους χωρικούς. Συγχρόνως με τους Τούρκους στρατιωτικούςγαιοκτήμονες συνυπήρχαν και χριστιανοί στρατιωτικοί-τιμαριούχοι, άλλοτε Βυζαντινοί άρχοντες, οι οποίοι είχαν συμβιβαστεί με τον κατακτητή για να διατηρήσουν την ακίνη τη περιουσία τους. Άλλες πάλι εκτάσεις έγιναν κτήματα του σουλτάνου.

Π Ο ΙΑ ΤΟ ΥΡΚΙΑ ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

85

Μετά την κατάληψη της Καλλίπολης και του εσωτερικού της ανατολικής Θράκης οι Τούρκοι κυρίευσαν το Διδυμότειχο (1361) και αργότερα την Κομοτηνή και την Ξάνθη. Οι γνώμες των ιστορικών διίστανται ως προς το χρόνο κατάληψης των δύο αυτών τελευταί ων πόλεων, αλλά είναι σχεδόν σίγουρο ότι η Κομοτηνή πρέπει να κυριεύτηκε στα μέσα περίπου της δεκαετίας (1360-1370) και η Ξάνθη αρκετά αργότερα, πιθανότατα στα 1385 1386, σύμφωνα και με τις απόψεις ορισμένωνΤούρκων ιστορικών. Στην περιοχή της Ξάν θης εγκαταστάθηκαν οι Γιουρούκοι, οι επονομαζόμενοι Tanridagi (Όρος του Θεού) ή Karagoz. Σύμφωνα με τουρκικές πηγές, μικρή ομάδα Γιουρούκων του Όβτσε Πόλε εγκα ταστάθηκε στη Θράκη. Όλοι οι Γιουρούκοι της Βιζύης εγκαταστάθηκαν στην ανατολική Θράκη. Οι Γιουρούκοι από το Κοτζατζίκ ήρθαν στα ανατολικά τμήματα της Βαλκανικής Χερσονήσου, στην περιοχή από την Αδριανούπολη ως το Χίρσοβο. Πυκνές μάζες μουσουλμάνων σχηματί στηκαν στις πεδιάδες των ποταμών Έβρου και Αξιού και στα εδάφη κατά μήκος των ακτών της Μαύρης Θάλασσας. Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί ότι, ενώ οι Γιουρούκοι πα ρουσιάζουν το 16ο αιώνα μια αυξητική τάση εγκατάστασης, από τον επόμενο αιώνα ο αριθμός τους μειώνεται αισθητά. Η εγκατάσταση των Γιουρούκων στη Βαλκανική και ο εξισλαμισμόςτου χριστιανικού πληθυσμού στη βορειοανατολική Βουλγαρία και στα δυ τικά τμήματα είχαν τεράστια σημασία για την ύπαρξη των Οθωμανών και την τελική επι κράτησή τους. Στην αρχή τουλάχιστον, πριν ακόμα εγκαινιαστεί ένα ολοκληρωμένο διοικητικό σύ στημα στην τεράστια γεωγραφική έκταση της Ρούμελης, σχηματίστηκαν σημαντικά διοικητικά κέντρα στη Θράκη, όπως το Τζερνομεάνο (Cirmen), η Βιζύη (Vize), οι Σαρά ντα Εκκλησιές (Kirkkilise), η Τυρολόη και η Καλλίπολη, η οποία αποχωρίστηκε στα χρό νια του Σουλεϊμάν A' (1520-1566) από τη διοίκηση της Ρούμελης και σχημάτισε μαζί με μερικά νησιά και παραλιακές πόλεις το «σαντζάκι του Καπουδάν πασά». Η κατάληψη της Αδριανούπολης στα 1361 -1362 (;) αποτέλεσε αποφασιστικό πλήγμα για την ύπαρξη του θρακικού ελληνισμού και συνοδεύτηκε από αλλεπάλληλες επιδρομές, λεηλασίες και βίαιες κατακτητικές ενέργειες των Τούρκων, οι οποίοι στο πέρασμά τους εκμηδένιζαν κά θε αντιστασιακή εστία και κατέστρεφαν τα κάστρα και τα βυζαντινά οχυρωματικά έργα. Μόνο τότε, όταν συνέτρεχαν στρατηγικοί λόγοι, όπως π.χ. στην περίπτωση του Διδυμό τειχου, απέφευγαν να διαλύσουν τα οχυρωματικά έργα. Στη χαραυγή του 15ου αιώνα τα όρια του βυζαντινού κράτους είχαν συρρικνωθεί σε τόσο μεγάλο βαθμό, ώστε περιλάμβαναν, εκτός από την Κωνσταντινούπολη, λίγες μό νο κωμοπόλεις και χωριά στην Προποντίδα (Άγιος Στέφανος, Επιβάτες, Σηλύβρια, Ηρά κλεια) και στον Εύξεινο Πόντο (Μήδεια, Άγαθούπολη, Σωζόπολη, Πύργος, Αγχίαλος, Με σημβρία, Βάρνα). Την εποχή ακριβώς αυτή εντάθηκε ακόμα περισσότερο στη Θράκη το φαινόμενο της ομαδικής εγκατάστασης τουρκομανικών φυλών, που συνοδεύτηκε από μαζικούς εξισλαμισμούς συμπαγών χριστιανικών πληθυσμών. Η συνεχιζόμενη διείσδυ ση Τούρκων εποίκων στο θρακικό χώρο συνέβαλε στην ελάττωση του χριστιανικού στοιχείου και στον οικονομικό μαρασμό των εκκλησιαστικών επαρχιών του οικουμενι κού πατριαρχείου.

86


Στις παραμονές της πτώσης της Κωνσταντινούπολης (1453) έπεσαν και τα τελευταία βυζαντινά κάστρα της Θράκης, πρώτα της Προποντίδας (Άγιος Στέφανος, Επιβάτες, Ηρά κλεια) και έπειτα του Εύξεινου Πόντου (Βιζύη, Πύργος, Αγχίαλος, Μεσημβρία), ενώ τον Ιανουάριο του 1456 κυριεύτηκε και η Αίνος, το τελευταίο ίχνος της φραγκοκρατίας στη Θράκη. Το φθινόπωρο του 1460, μετά τη δεύτερη τουρκική εκστρατεία στην Πελοπόν νησο και την κατάλυση του δεσποτάτου του Μορέως, ο σουλτάνος παραχώρησε στο φιλότουρκο δεσπότη της Πελοποννήσου Δημήτριο Παλαιολόγο το δικαίωμα της διοίκη σης και νομής των νησιών Ίμβρου, Λήμνου, Θάσου, Σαμοθράκης και Αίνου. Η επισφράγιση της τουρκικής κυριαρχίας επέτεινε ακόμα περισσότερο το φαινόμε νο των μαζικών εξισλαμισμών στον υπόδουλο θρακικό χώρο, όπου είχαν συσσωρευτεί και άλλοι χριστιανικοί πληθυσμοί, οι οποίοι είχαν εκτοπιστεί σε διάφορες περιοχές με βίαιο τρόπο. Έτσι ερμηνεύεται η παρουσία κτημάτων με ολόκληρα χωριά δουλοπάροι κων στην περιοχή Αδριανούπολης, αλλά και σε πολλά χωριά της θρακικής χερσονήσου [στο Μπουλέρ (Πλαγιάρι), στο Καβάκ, στην Ηρακλείτσα, στα Μάλγαρα, στην Κερασιά, στο Αραπλή και σε άλλα της χερσονήσου της Καλλίπολης], Οι δουλοπάροικοι αυτοί ερ γάζονταν σε μικρές ιδιοκτησίες και βρίσκονταν πάντοτε στη διάθεση τωνΤούρκων γαιο κτημόνων, αλλά είχαν τη δυνατότητα ν' απελευθερωθούν. Εργάζονταν σε μικρές συνή θως ιδιοκτησίες, όπως και οι ελεύθεροι γεωργοί, και οι διαχειριστές των κτημάτων τούς παρείχαν τα απαραίτητα εργαλεία, τους σπόρους και τα ζώα. Κατά την εποχή της σοδειάς των δημητριακών, αφού αφαιρούνταν ποσότητα σπό ρων ίση μ' εκείνη που είχε σπαρεί, το υπόλοιπο μοιραζόταν σε δύο ίσα μέρη ανάμεσα στον ιδιοκτήτη και στο δουλοπάροικο, ο οποίος όφειλε να καταβάλει φόρο που αντιστοι χούσε στο 1/40 της δικής του μερίδας. Αν ο δουλοπάροικος καλλιεργούσε και άλλα είδη, εκτός από τα δημητριακά, τότε έδινε γι'αυτά μόνο τη δεκάτη. Σύμφωνα με απογραφή του Μεχμέτ Β'σε 212 μουσουλμανικές οικογένειες στο Μπουλέρ 27 σημειώνονταν ως απελεύθερες και σε 67 χριστιανικές οι 3 .0 αριθμός των ελεύθερων δουλοπάροικων αυ ξανόταν με την πάροδο του χρόνου.Τέτοιοι υπήρχαν σε πολλά χωριά στα περίχωρα της Αδριανούπολης και της Καλλίπολης. Δουλοπάροικοι μισακάρηδες μνημονεύονται κατά την εποχή αυτή στα αγαθοεργά ιδρύματα (vakf) των μεγάλων αξιωματούχων στην ανα τολική Ρουμελία και στη δυτική Ανατολία. Ο Omer Barkan στην εργασία του «Οι μορφές οργάνωσης της αγροτικής εργασίας στην οθωμανική αυτοκρατορία τον ΙΕ' και τον ΙΣΤ' αιώνα» αναφέρει ότι στην περιοχή Αδριανούπολης και στα περίχωρα του Ικονίου οι μισακάρηδες χαρακτηρίζονταν μόνο με το όνομα του «ortakci», χωρίς να μπορούμε να επαληθεύσουμε αν ήταν δουλοπάροικοι. Η διαφορά της θρησκείας ανάμεσα στους κατακτημένους χριστιανούς της Θράκης, και γενικότερα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, και τους κατακτητές Οθωμανούς δημι ούργησε από την αρχή τη νέα ιστορική πραγματικότητα που διαμορφώνεται μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453). Οι θρησκευτικές, πολιτιστικές και οικονομικές επιθέσεις αλλά και η σκληρή τουρκική καταπίεση χαρακτηρίζουν σε πρώτη φάση το κα θεστώς του χριστιανικού στοιχείου απέναντι στονΤούρκο δυνάστη.Τα κατακτημένα εδά φη υπάγονταν στο τουρκικό Δημόσιο ως δημόσιες γαίες. Όσες περιοχές ήταν αφιερωμέ


87

νες σε θρησκευτικά ιδρύματα ονομάστηκαν βακουφικές. Το σύνολο των κατακτημένων εδαφών διαιρέθηκε ανάλογα με την έκτασή τους και το ύψος των προσόδων που απέ φεραν στο τουρκικό Δημόσιο, σε τιμάρια, ζιαμέτια και χάσια. Τα βαλκανικά κέντρα που είχαν κυριευτεί από τους Τούρκους γρήγορα αποτέλεσαν χάσια του σουλτάνου ή χάσια βεζίρηδων, μπεηλερμπέηδων και σαντζακμπέηδων ή ζιαμέτια σουμπασήδων ή τιμάρια ή βακούφια. Έτσι, π.χ., η Φιλιππούπολη υπήρξε χάσι του σουλτάνου, ενώ αρκετές θρακικές πόλεις (Ραιδεστός, Σηλύβρια, επαρχία Δέρκων, Αίνος, Βάρνα και άλλες) σχημάτιζαν βακούφια. Η δυνατότητα μετάπτωσης της κατοχής ενός χασιού από το σουλτάνο ή έναν αξιωματούχο σ' έναν ανώτερο Τούρκο αξιωματούχο (μπεηλέρμπεη, σαντζάκμπεη, σούμπαση) υπήρξε πάντοτε πιθανή, χωρίς αυτό βέβαια ν'αποκλείει και το αντίστροφο φαινόμενο. Έτσι στα χρόνια του Μεχμέτ Β'τα Μάλγαρα ήταν χάσι του miri alem (σημαι οφόρου του σουλτάνου) της Καλλίπολης, αργότερα έγινε έδρα σαντζάκμπεη και το 1526 ήταν κτήση μπεηλέρμπεη. Μεταβλητό υπήρξε και το μέγεθος των αστικών χασίων και ζιαμετίων. Αυτό ήταν αποτέλεσμα της κατανομής των αστικών φορολογικών προσόδων σε διάφορους κατόχους με την αφαίρεση ή την πρόσθεση τμημάτων, γεγο νός το οποίο σήμαινε ότι το μέγεθος του χασιού ενός σαντζάκμπεη άλλαζε σύμφωνα με το βαθμό και τη θέση του ίδιου του σαντζάκμπεη. Τα μεγαλύτερα χάσια αποτελούσαν τα παραθαλάσσια και παραδουνάβια σαντζάκια με λιμάνια (π.χ. Μοριάς, Καλλίπολη, Νικόπολη, Σιλιστρία, Σμεντέρεβο) και ορισμένα άλλα που βρίσκονταν στην ενδοχώρα (Σκόδρα, Ιωάννινα, Βοσνία). Αμέσως μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης εντάθηκαν ακόμα περισσότερο οι εξισλαμισμοί σε ολόκληρο το θρακικό χώρο. Πολλοί αναγκάζονταν να εξισλαμιστούν όχι γιατί τους επιβαλλόταν βίαια, αλλά γιατί τους ήταν αδύνατο να επιβιώσουν μέσα σε συ μπαγείς μουσουλμανικούς πληθυσμούς και ν' αντιμετωπίσουν τις θλιβερές συνθήκες που επικρατούσαν. Η επιδείνωση των συνθηκών της ζωής των χριστιανών και ο πολλαπλασια σμός των φόρων ήταν σημαντικά αίτια εξισλαμισμού. Από τη Θράκη, που γνώρισε πολύ νωρίτερα από άλλες ελληνικές επαρχίες το παιδομάζωμα, παρατηρήθηκε συρροή νέων χριστιανών προς την Κωνσταντινούπολη, όπου στέλνονταν για να εκπαιδευτούν. Στο σεράγι του σουλτάνου, στην Αδριανούπολη, φυλάγονταν οι «ιτς-ογλάν», νεαρά χριστιανόπαιδα 6-10 ετών, τα οποία προορίζονταν για την υπηρεσία των σουλτανικών σεραγιών. Τα κατακτημένα εδάφη της Θράκης εντάχθηκαν διοικητικά στο εγιαλέτι (μπεηλερμπελίκι) της Ρούμελης. Έτσι, στη δεξιά πτέρυγα του εγιαλετιού της Ρούμελης περιλήφθηκαν οι περιοχές που βρίσκονταν κοντά στον Εύξεινο Πόντο, δηλαδή από τα σαντζά κια της Βιζύης και των Σαράντα Εκκλησιών ως τη Σιλιστρία και τις όχθες του Δούναβη. Η αριστερή πτέρυγα περιλάμβανε κυρίως ελληνικά εδάφη (Ραιδεστός, Καλλίπολη, Δράμα, Σέρρες, Θεσσαλονίκη, Μοναστήρι, Σκόδρα, Ερζεγοβίνη) καθώς και άλλα εδάφη, ενώ η μεσαία ζώνη τις περιοχές προς την κατεύθυνση της Βοσνίας και του Βιδινίου ως την Ουγγαρία (Τσατάλτζα, Αδριανούπολη, Φιλιππούπολη, Σόφια, Βιδίνι, Νίσσα, Σκόπια, Πρισρένη). Το μπεηλερμπελίκι της Ρούμελης, που ήταν ουσιαστικά το πρώτο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, υποδήλωνε τις εδαφικές περιοχές που βρίσκονταν βόρεια

88


από τα Δαρδανέλια και το Βόσπορο. Τα σαντζάκια αποτελούσαν τη βασική διοικητική μονάδα της οθωμανικής αυτοκρατορίας που σχημάτιζαν το μπεηλερμπελίκι. Το σαντζάκι χωριζόταν σε μικρότερες μονάδες, τους καζάδες, που υπήρξαν ενδιάμε σες διοικητικές μονάδες, και αυτοί (οι καζάδες) σε ναχιγιέδες (περιφέρειες), που αποτελούνταν από μερικά χωριά και ένα οχυρό ή μια πόλη, συνήθως μικρή. Το μπεηλερμπελί κι της Ρούμελης συγκροτούσε χωριστή διοικητική μονάδα μετά την κατάκτηση της Αδριανούπολης που έγινε και πρωτεύουσά του. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης η έδρα του μπεηλέρμπεη βρισκόταν επίσης στην Καλλίπολη και στη Φιλιππούπολη. Οι πόλεις αυτές αποτέλεσαν τις έδρες των οθωμανικών διοικητικών, δικαστικών και στρατιωτικών αρχών. Το πρώτο σαντζάκι των Βαλκανίων, η Καλλίπολη, περιλάμβανε αρ χικά μόνο την ομώνυμη χερσόνησο και αργότερα τα νησιά Ίμβρο, Λήμνο, Σαμοθράκη, Θάσο καιΤένεδο.Το σαντζάκι, ως χάσι ενός καπουδάν πασά ή ναυάρχου, περιέκλειε επί σης τις περιοχές που βρίσκονταν στα παράλια του Αιγαίου αρχικά ως την Γκιουμουλτζίνα (Κομοτηνή). Αργότερα, μεταξύ 1483-1546, το νεοσχηματισμένο εγιαλέτιΤζεζέρ περι λάμβανε, εκτός από τη χερσόνησο της Καλλίπολης, τη θρακική ακτή, τμήματα των ακτών της κεντρικής και της δυτικής Ελλάδας, τα νησιά Εύβοια, Λέσβο, Ρόδο, Χίο και Άνδρο και την περιοχή της Σμύρνης. Στην ανατολική Θράκη υπήρχαν διάφορα σαντζάκια.Το σαντζάκι της Βιζύης συγκρο τούνταν από δέκα σημαντικά αστικά κέντρα [Μπαμπά Εσκή, Βιζύη, Δέρκος, Ερεγλή, Ιντζές, Σαράντα Εκκλησιές, Λουλέ Μπουργκάζ (Αρκαδιούπολη), Σηλύβρια, Χαριούπολη, Τσορλού (Τυρολόη)]. Το σαντζάκι του Τσίρμεν περιείχε εδάφη της σημερινής Βουλγαρί ας (Καζανλίκ,Τσιρπάν, Νόβα Ζαγορά, Χάσκοβο και Τσίρμεν). Το σαντζάκι της Αδριανούπολης, το μεγαλύτερο σαντζάκι στο μπεηλερμπελίκι της Ρούμελης και γνωστότερο στη βιβλιογραφία ως «πασά σαντζάκ», επεκτάθηκε στα υπόλοιπα τμήματα της ανατολικής Θράκης, σε ολόκληρη την οροσειρά της Ροδόπης, στα παράλια του Αιγαίου και στις κοι λάδες του Έβρου και του Αξιού μέχρι τη δυτική οροσειρά της Μακεδονίας. Στους οικι σμούς του σαντζακιού Αδριανούπολης συγκαταλέγονταν 9 θρακικές πόλεις (από τα Ύψαλα ως το Τατάρ Παζαρτζήκ), 11 στα παράλια του Αιγαίου (από την Αίνο ως τη Θεσσαλο νίκη και βόρεια μέχρι το Νευροκόπι) και 15 αστικά κέντρα στη Μακεδονία.Τα μεγαλύτε ρα αστικά κέντρα της Μαύρης Θάλασσας, όπως η Μεσημβρία, η Αγχίαλος, η Βάρνα και άλλες πόλεις, περιλαμβάνονταν μαζί με πολλές άλλες περιοχές στο σαντζάκι της Σιλιστρίας, το οποίο σχηματίστηκε πιθανότατα κατά το 15ο αιώνα. Η τουρκική κατάκτηση συνέβαλε στην ερήμωση των πληθυσμών των βαλκανικών χωρών. Στα πεδινά μέρη το ποσοστό του εκμουσουλμανισμού του ελληνικού στοιχείου υπήρξε πολύ μεγαλύτερο από τα ορεινά και τα αστικά κέντρα, αλλά ως προς τους εξισλαμισμούς που πραγματοποιήθηκαν στη Θράκη υπάρχουν ενδείξεις ότι κατά την πρώ ιμη περίοδο της τουρκοκρατίας (14ος-15ος αιώνας) οι περισσότεροι σημειώθηκαν στους κατοίκουςτων ορεινών περιοχών. Στο εσωτερικό της οθωμανικής αυτοκρατορίας σημειώ νονταν κατά τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας αλλεπάλληλες μετακινήσεις των ελληνικών πληθυσμών από τις πεδινές περιοχές, τα χωριά και τις κωμοπόλεις προς τις ορεινές και απρόσιτες γεωγραφικές περιφέρειες, με αποτέλεσμα να συρρικνώνεται αι-


89

σθητά το ποσοστό του ελληνικού στοιχείου. Στη Μακεδονία και στη Θράκη το μέγεθος της φυγής των ελληνικών πληθυσμών προς τις απομακρυσμένες και ορεινές περιοχές πήρε απρόσμενες διαστάσεις, γιατί ο τουρκικός ζυγός υπήρξε σκληρός και απάνθρωπος. Το ξερίζωμα του ελληνισμού από τα αστικά κέντρα της Θράκης προκάλεσε την απότο μη δημογραφική καθίζησή τους, αλλά και τη σοβαρή εθνολογική αλλοίωσή τους. Έτσι, π.χ., η Αδριανούπολη είχε κατά τις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα 3.338 μουσουλμα νικές οικογένειες και μόνο 522 χριστιανικές. Η ερήμωση των θρακικών αστικών κέντρων και των πεδινών περιοχών κατά τους πρώτους σκοτεινούς αιώνες της δουλείας φαίνεται ανάγλυφα από τις περιγραφές των Ευρωπαίων περιηγητών, οι οποίοι συναντούσαν στο διάβα τους ερειπωμένες πόλεις, γκρεμισμένα τείχη και πολύ φτωχά χωριά. Την εικόνα αυτή παρουσίαζε ολόκληρη η πε ριοχή από την Κωνσταντινούπολη ως τη Σηλύβρια. Βιβλική καταστροφή θύμιζαν η Τυρολόη, η Αίνος, ταΎψαλα, η Αρκαδιούπολη (Λουλέ Μπουργκάζ) και η Zambry. Ολόκλη ρη η έκταση από την Κωνσταντινούπολη ως την Αδριανούπολη υπήρξε πολύ αραιοκα τοικημένη. Μόνο η Αδριανούπολη, το μοναδικό μεγάλο ελληνικό αστικό κέντρο της Θρά κης εκτός από την Κωνσταντινούπολη, διατηρούσε την παλιά αίγλη της και την εμπορι κή σημασία της. Στην Αδριανούπολη ο σουλτάνος συνήθιζε να μένει περισσότερο από οποιαδήποτε ελληνική πόλη. Αξιοσημείωτο είναι ακόμα ότι το ωραιότατο κάστρο του Δι δυμότειχου είχε μείνει άθικτο -ασφαλώς για στρατηγικούς λόγους- από τις τουρκικές επιδρομές. Οι Ευρωπαίοι περιηγητές υπογραμμίζουν την εποχή αυτή με απογοήτευση την κατα στροφή και την ερήμωση των περισσότερων αστικών κέντρων της ευρωπαϊκής οθωμα νικής αυτοκρατορίας, μνημονεύουν τις καταστροφές των οχυρωματικών τειχών των σπουδαιότερων πόλεων και κωμοπόλεων της Θράκης, εντυπωσιάζονται από την αθλιό τητα των συνθηκών διαβίωσης των υπόδουλων χριστιανικών πληθυσμών και αντικρί ζουν με έκπληξη τις χαμηλές μονώροφες και κακοφτιαγμένες ξύλινες κατοικίες τους. Και όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Ν. Todorov στον πρώτο τόμο του έργου του Η Βαλ

κανική πόλη 15ο-19ο αιώνα, «Η σύντομη διαμονή τους [των περιηγητών] σε κάθε πόλη, αλ λά και παράγοντες όπως η γενική δυσπιστία απέναντι στους ξένους, η καταπίεση του χριστια νικού πληθυσμού και, τελικά, το γεγονός ότι η διοικητική εξουσία και οι κυριότερες αστικές υπηρεσίες βρίσκονταν στα χέρια του κυρίαρχου μουσουλμανικού στοιχείου δεν επέτρεπαν στους περιηγητές να συλλάβουν τη μη μουσουλμανική βάση της πόλης και τις πραγματικές αριθμητικές σχέσεις ανάμεσα στις μεμονωμένες συνιστώσες του πληθυσμού». Η εγκατάσταση των Οθωμανών στη Θράκη πραγματοποιήθηκε με συστηματικό τρό πο, έτσι ωστε να επιτευχθεί αποτελεσματικά η διάσπαση της συνοχής του ελληνικού στοι χείου. Με την παρεμβολή της τουρκικής παρουσίας σε άδειες περιοχές, από όπου είχαν εκτοπιστεί συμπαγείς ελληνικοί πληθυσμοί, ο τουρκικός παράγοντας πέτυχε να περιορί σει το ελληνικό στοιχείο σε εδάφη αποκλεισμένα ουσιαστικά από τις μουσουλμανικές μάζες. Έτσι, στο νότιο άκρο της θρακικής χερσονήσου (Καλλίπολη) το ελληνικό στοιχείο είχε απομονωθεί στην Κριθία και στη Μάδυτο.Τα βορειότερα χωριά κατοικήθηκαν από τους Τούρκους, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στο χωριό Τιμάριο.

90


Οι Έλληνες εκτοπίστηκαν ακόμα στα χωριά Ταϊφίρ και Περγάζι, όπου ο τόπος ήταν ορεινός και βραχώδης. Η πεδινή και εύφορη γεωγραφική έκταση ανάμεσα στην Καλλί πολη και στον Μέλανα ποταμό αποτέλεσε κυρίως υποστατικά Τούρκων γαιοκτημόνων ή εξισλαμισμένων Ελλήνων. Οι ελληνικοί πληθυσμοί της περιοχής εκείνης απωθήθηκαν στο ορεινό προς τον κόλπο τμήμα και σχημάτισαν τα χωριά Αγγελοχώρι (Σεϊτανκιόι) και Νεοχώρι (Γενικιόι). Η εγκατάσταση των Οθωμανών προς την περιοχή του Ιερού Όρους (Τεκφούρ Νταγ) πραγματοποιήθηκε σε μια ζώνη βάθους 50 χλμ. από την Προ ποντίδα. Η παρουσία ενδιάμεσων μουσουλμανικών χωριών και τσιφλικιών σε μια πλα τιά ζώνη μεταξύ Ιερού Όρους και της Κεσσάνης, των Μαλγάρων και της Χρυσούπολης απέκοψε, όπως ήταν φυσικό, τον ελληνισμό της ενδοχώρας από τα παραθαλάσσια ελ ληνικά κέντρα. Με την ίδια συλλογιστική πραγματοποιήθηκαν οι οθωμανικοί εποικισμοί και σε άλ λα γεωγραφικά τμήματα (από το Ιερό Όρος μέχρι τον Έβρο προς δυσμάς και πέρα από τον Έβρο, το Νέστο και μέχρι την Αδριανούπολη και τη Φιλιππούπολη), με αποτέλεσμα να δυσκολεύεται σε πολύ μεγάλο βαθμό η διακίνηση του ελληνικού στοιχείου. Το εμπό ριο στη Θράκη γνώρισε μεγάλη στασιμότητα και περιορίστηκε σε τοπικό επίπεδο. Οι πλανόδιοι έμποροι, κατευθυνόμενοι προς το Διδυμότειχο, την Αδριανούπολη, τη Φιλιππούπολη, τη Βιζύη και το Τίρνοβο, δέχονταν αιφνίδιες ληστρικές επιθέσεις και υπέφεραν τα πάνδεινα. Ο θρακικός ελληνισμός στην πλειονότητά του υποχρεώθηκε να καλλιεργή σει τις αχανείς εκτάσεις των μεγαλοτσιφλικούχων Οθωμανών και να επιδοθεί σε μια πρω τόγνωρη μορφή ανταλλακτικού εμπορίου. Οι Τούρκοι που ζούσαν στα αστικά κέντρα αποτέλεσαν κυρίως τη διοικητική γραφειοκρατία. Πολλοί βέβαια απ' αυτούς, ιδιαίτερα κατά τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας, ασχολήθηκαν με το εμπόριο και τη βιο τεχνία. Η διείσδυση προς την επαρχία Καλλίπολης διακοπτόταν από τουρκικά τσιφλίκια. Οι Έλληνες κάτοικοι του μικρού χωριού Καβακλή, πολύ κοντά στην Καλλίπολη, ήταν υπο χρεωμένοι να περνούν από τουρκικούς αμπελώνες για να φτάσουν στην Καλλίπολη. Η κυριότερη βάση του ελληνισμού της ανατολικής Θράκης (στη δυτική πλευρά της Προ ποντίδας) επικεντρωνόταν στην ανατολική πλευρά του Τεκφούρ Νταγ (Ιερού Όρους), όπου δεν είχαν εισχωρήσει μουσουλμανικοί πληθυσμοί. Στην παραθαλάσσια αυτή ζώ νη, στα Γανόχωρα, οι Έλληνες κάτοικοι, που ασχολούνταν κυρίως με την αλιεία, την αγ γειοπλαστική, τη σηροτροφία, την αμπελουργία, το εμπόριο και τη ναυτιλία, διατήρησαν την ελληνικότητά τους ακμαία χωρίς να έρθουν σε επιμιξίες με τουςΤούρκους. Στο πρώ το χωριό, στην Περίσταση (Σαρκιόι), διαβιούσε μια σφριγηλή ελληνική κοινότητα. Οι κά τοικοι της Περίστασης έδειχναν ιδιαίτερη κλίση στα γράμματα και πολλοί απ'αυτούς εξε λίχθηκαν σε γιατρούς, δασκάλους και θεολόγους. Οι κάτοικοι της γειτονικής Ηράκλειας ζούσαν από την αμπελουργία, τη σηροτροφία και την καλλιέργεια των σιτηρών. Το ση μαντικότερο κέντρο των Γανόχωρων ήταν το Μυριόφυτο, έδρα καϊμακάμη του μουτεσαριφλικίου Καλλίπολης, όπου υπήρχε ακμαία ελληνική κοινότητα. Η χώρα υπήρξε έδρα του μητροπολίτη Γάνου και χώρας και αποτελούσε μια από τις παλαιότερες ελληνικές κοινότητες. Οι κάτοικοι της χώρας κατασκεύαζαν κεραμίδια και


91

πήλινα αγγεία και παράλληλα ασχολούνταν με την αλιεία, τη ναυτιλία, τη βιομηχανία αλι πάστων και την οινοποιία. Και ο Γάνος υπήρξε ψαράδικο χωριό. Πολλοί κάτοικοι του Αυδημίου επιδίδονταν με επιτυχία στο εμπόριο και ξενιτεύονταν στην ανατολική Ρουμελία, ενώ αρκετοί απ' αυτούς διακρίθηκαν στα γράμματα. Οι Έλληνες κάτοικοι των 6 παραπά νω χωριών μαζί μ'εκείνους της Λούπιδας, του Καλαμιτσίου, της Στέρνας, του Πλατάνου, της Κερασιάς και της Μηλιώς υπερέβαιναν τις 30.000. Στη δυτική πλευρά του Ιερού Όρους (Τεκφούρ Νταγ) συνοικίστησαν μετά την τουρ κική κατάκτηση οι ελληνικοί πληθυσμοί οι οποίοι είχαν εκτοπιστεί από τις νοτιότερες πε δινές περιοχές και είχαν εξαναγκαστεί να καταφύγουν στις δασώδεις εκτάσεις του Ιερού Όρους. Μετά την κατάληψη της Καλλίπολης καθώς και της υπόλοιπης Ορακικής Χερσο νήσου κυριεύτηκε η πεδιάδα του Μέλανα ποταμού με την Αφροδισιάδα, όπου υπήρχαν και αλυκές. Οι χριστιανοί διώχθηκαν από εκεί και η Αφροδισιάδα έχασε τον ελληνικό πληθυσμό της, αλλά διατήρησε την ελληνική ονομασία της, αρκετά βέβαια παραλλαγμένη (Ιμπριτζέ). Στα βουνά σχηματίστηκαν αργότερα τα χωριά Νεοχώριο (Γενικιόι), Λιμνίσκη (Γιολτζίκ), Καλόδενδρο (Εϊ Αγάτς ή Γιάγατς). Βορειότερα δημιουργήθηκαν τα χωριά Παλαμούτ, Σεντούκιο, Καστάμπολη, Ιντζεκιόι, Σιμιτλή, Σχολάρι, Ειρηνοχώρι (Αράπ-Χατζή) και το Νεοχώρι του Γάνου. Στα 11 αυτά ορεινά χωριά που βρίσκονταν στη δυτική πλευρά του Ιε ρού Όρους οι κάτοικοί τους απέκτησαν, όπως ήταν επόμενο, τραχύ χαρακτήρα και βα ριά προφορά. Ήταν σταθεροί, πεισματάρηδες και πολύ εργατικοί. Οι γυναίκες τους ασχολούνταν κυρίως με την οικιακή υφαντική. Η Καστάμπολη ήταν έδρα μουδίρη με 300 οικογένειες, οι οποίες εκμεταλλεύονταν τα ορμητικά νερά των πο ταμών με υδρόμυλους. Οι κάτοικοι του Ιντζεκιόι είχαν αναπτύξει στενές εμπορικές σχέ σεις με τη Ραιδεστό, τα Μάλγαρα, την Κεσσάνη, τη Μακρά Γέφυρα (Ουζούν Κιοπρού) και την Αδριανούπολη. Σχημάτιζαν εταιρείες με 3-4 πρόσωπα, τα οποία ταξίδευαν μαζί, φόρ τωναν από τη Ραιδεστό αποικιακά και άλλα προϊόντα και διείσδυαν στο εσωτερικό της Θράκης ανταλλάσσοντας τα προϊόντα τους, μαλλιά προβάτων και γουναρικά. Από το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, όταν άρχισαν να δημιουργούνται ευνοϊκές οικονομικές συνθήκες σε ολόκληρη την οθωμανική αυτοκρατορία, διεύρυναν τις εμπορικές συναλ λαγές τους και επέκτειναν σημαντικά τον τζίρο των επιχειρήσεών τους. Βορειότερα του Ιντζεκιόι βρισκόταν το Σιμιτλή και βορειοανατολικά του τελευταίου αυτού χωριού υπήρ χε η μεγάλη ελληνική κοινότητα του Σχολαρίου. Οι Σχολαριώτες ζούσαν αποκλειστικά από την κτηνοτροφία. Τέλος, σε μια πεδιάδα μήκους 10 χιλιομέτρων, η οποία άρχιζε κάτω από τον ψηλό λόφο του Σχολαρίου και έφτα νε μέχριτην Προποντίδα, βρίσκονταν τα χωριά Ναιπκιόι, Κούμβαο,Τσανακτσή και Πάνιδο. Τα χωριά αυτά ήταν αρκετά εύφορα, με πλούσια παραγωγή κρεμμυδιών, σκόρδων, πεπονιών και καρπουζιών. Εποικισμοί μουσουλμανικών πληθυσμών από τη Μικρά Ασία παρατηρήθηκαν στη δυτική Θράκη κατά τους πρώτους χρόνους της τουρκικής κατάκτησης, στις Φέρρες, στο Διδυμότειχο -σ ε μια συνοικία του Διδυμότειχου εγκαταστάθηκαν Τάταροι, και γι' αυτό η συνοικία πήρε την ονομασία «Τάταρλαρ»-, στην Κομοτηνή, όπου εγκαταστάθηκαν

92


Γιουρούκοι στις περιοχές Εγρή-Δερέ,Τσιτάκ Βαντισί, Χαλάτς Ντερεσί, Φουρουντζούκ,Τόσγιαλου, Κιόσελερ και σε άλλες και στη Γενησέα της Ξάνθης (Γιουρούκοι «Καραγκιόζ»), Γενικότερα είναι δυνατόν να συμπεράνουμε ότι οι τουρκικοί πληθυσμοί που εγκατα στάθηκαν στη Θράκη αποτελούνταν από Γιουρούκους,Τατάρους και νομάδες, δηλαδή από τουρκομανικούς πληθυσμούς. Οι πεδινές περιοχές, όπου βρίσκονταν τα αστικά και τα ημιαστικά κέντρα, είχαν δοθεί στο γαζή Εβρενός ως πολεμική λεία, ενώ οι μικρότερες εκτάσεις, τα τιμάρια, είχαν διανεμηθεί στους σπαχήδες, για να μπορούν να συντηρούνται και να εξοπλίζονται.

ΜΕΡΟΣ Γ' Β'ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1453-1821)

Η ΕΞΩΜΟΣΙΑ ΣΤΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ Θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι οι εξισλαμισμοί στην Ήπειρο και στην Αλβανία δεν έλα βαν, τουλάχιστον κατά τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας, τόσο μεγάλες διαστά σεις όσο στα κατοπινά χρόνια. Έτσι, παρά το γεγονός ότι οι ομαδικοί εξισλαμισμοί στην Αλβανία και στην Ήπειρο εντάθηκαν ιδιαίτερα έπειτα από το θάνατο του Γεωργίου Καστριώτη ή Σκεντέρμπεη (1468), σε ορισμένες περιοχές το χριστιανικό στοιχείο υπερείχε αισθητά έναντι του μουσουλμανικού. Κατά το 15ο αιώνα το Βεράτιο, το Αργυρόκαστρο και η Πρεμετή στη Βόρεια Ήπειρο αποτελούσαν αμιγή χριστιανικά αστικά κέντρα. Στα 1510 ζούσαν στη γεωγραφική περιφέρεια της Αυλώνας 1.206 μουσουλμανικές οικογέ νειες και 14.304 χριστιανικές. Εξισλαμισμένοι χριστιανοί υπήρξαν και οι πρώτοι πασάδες των Ιωαννίνων, όπως ο Φάίτ (1496-1500) από την Τραπεζούντα, ο τοπάρχης Ιωαννίνων, που ονομαζόταν Φλαμπουριάρης από το Φλάμπουρο (1519-1521), ο Γιουστού μπέης (1529), ο Δουφτή από την Κόνιτσα (1550-1590) και ο Ζουλφικάρ αγάς από τα Γιάννενα (1590-1600). Εξω μότης χριστιανός ήταν και ο διοικητής της Αυλώνας Λιάζ πασάς στα 1518, ο οποίος καταγόταν από την Παλιάσα της Χιμάρας. Ακόμα, ο Ασλάν πασάς, νέος Έλληνας εξω μότης από το Μονοδένδρι του Ζαγορίου, είχε γίνει σπαχής και εξελίχτηκε αργότερα σε πασά των Ιωαννίνων (1600-1612). Αρκετοί απόγονοί του χρημάτισαν, μέχρι το 1788, διοικητές των Ιωαννίνων. Ο εξωμότης Ασλάν πασάς υπήρξε ιδρυτής και αρχηγός της οικογένειας των Ασλανιδών, που διοίκησε τα Γιάννενα για δύο σχεδόν αιώνες και έδω σε στην πρωτεύουσα της Ηπείρου 17 διοικητές. Όλες οι σπουδαιότερες οικογένειες του Αργυρόκαστρου, του ΛιμπόχοΒου και της Καστοριάς, όπως οι Ασήμ μπέης, Ασλάν και Νεμπή μπέηδες, ο Καπλάν πασάς από το Αργυρόκαστρο, τοπάρχης του Δέλβινου (1764-1773) καθώς και ο περίφημος Σουλεϊμάν πασάς, κατάγονταν από το οικογενει ακό δέντρο του Ασλάν πασά. Η γενικότερη συμπεριφορά των Τουρκαλβανών σπαχήδων απέναντι στους ελληνικούς πληθυσμούς της Ηπείρου μαρτυρείται μέσα από πο λυάριθμες ιστορικές πηγές, οι οποίες αναφέρονται λεπτομερειακά στις καταχρήσεις και στις αυθαιρεσίες τους, καθώς και στις αλλεπάλληλες ληστρικές επιθέσεις και στους φόνους των Ελλήνων Βορειοηπειρωτών, που σκοπό είχαν να κάμψουν το ηθικό των υπόδουλων. Καταστράφηκαν αρκετά χωριά της Ηπείρου και οι κάτοικοί τους διασκορπίστηκαν ή μετανάστευσαν σε άλλα μέρη. Μετά το 1635 και την παρατηρημένη υποχρεωτικά εξω μοσία των Ελλήνων σπαχήδων -απώτερη συνέπεια της εξέγερσης του Διονύσιου του Φι λόσοφου υπήρξε και η αποπομπή των άλλοτε βυζαντινών αρχόντων από το γιαννιώτικο

94


κάστρο, καθώς και ο υποχρεωτικός εξισλαμισμός 350 περίπου τιμαριούχων της περιο χής του κάστρου των Ιωαννίνων με αντάλλαγμα τη διατήρηση των τιμαρίων το υ ς- η κα τάσταση επιδεινώθηκε ακόμα περισσότερο. Από τότε εφαρμόστηκε η συστηματική εθνο λογική αλλοίωση του βορειοηπειρωτικού ελληνισμού, με αποτέλεσμα να κορυφωθείτο φαινόμενο της εξωμοσίας στις γεωγραφικές περιφέρειες της Αυλώνας, του Βερατίου, τμή ματος της Χιμάρας και της Μουζακιάς. Στην περιοχή του Αργυρόκαστρου και ειδικά στον κάμπο της Δρόπολης το μέγεθος της εθνολογικής αλλοίωσης του ελληνισμού υπήρξε πολύ μικρό. Όλα τα χωριά της Δρόπολης παρέμειναν ελληνικά και οι κάτοικοί τους δια τήρησαν τον εθνισμό τους. Οι Έλληνες της Δρόπολης υπέμειναν τα πάνδεινα, αλλά αγω νίζονταν πάντα καρτερικά και με γενναιότητα.

Κίνηση του πληθυσμού ορισμένων πόλεων στο σαντζάκι της Αυλώνας, 15ος και 16ος αιώνας Αριθμός νοικοκυριών 1431-1432 ΠΟΛΕΙΣ

Μη μουσουλμάνοι

1506-1507

Μουσουλμάνοι

Μη μουσουλμάνοι


Αργυρόκαστρο

163

-

143

-

Κάνινα

237

-

514

-

Μπεράτι

227

-

395

11

Κλεισούρα

113

-

244

-

Πρεμετή

42

-

260

-

Πηγή: Βακαλόπουλος, Κ., Ιστορία του Βορείου Ελληνισμού - Ήπειρος, Θεσσαλονίκη (1992), σ. 57.

Στις αρχές του 17ου αιώνα οι μουσουλμάνοι της Αλβανίας υπολογίζονταν στο 3% του συνολικού πληθυσμού, ποσοστό το οποίο διαμορφώνεται στις αρχές του 19ου αιώνα με την κορύφωση των εξισλαμισμών στο 50%. Όπως έχει αποδειχτεί, η έκταση των εξισλα μισμένων στην Αλβανία κατά το 17ο και το 18ο αιώνα δεν αντιστοιχούσε με τη συνειδη τή προσήλωση των εξισλαμισμένων στη νέα θρησκεία. Η θρησκευτική πίστη ήταν ακό μα επιφανειακή. Συχνά συνέβαινε σε μια οικογένεια να ασπάζεται τη θρησκεία μόνο ο αρχηγός της, αντιπρόσωπος στην τουρκική διοίκηση, ενώ για μεγάλο χρονικό διάστημα οι μουσουλμάνοι Αλβανοί προσηλυτίστηκαν νωρίτερα από τους Έλληνες Ηπειρώτες, γε γονός το οποίο οφείλεται στη δομή της εξουσίας και στη μορφή της κοινωνικής οργά νωσής τους. Στην Ήπειρο το φαινόμενο του εξισλαμισμού άρχισε να παίρνει τρομακτικές δια

στάσεις από το 18ο αιώνα και πέρα, λόγω της γενικότερης αναρχίας που επικρατού σε (πολεμικές επιχειρήσεις, καταστροφές, ανασφάλεια, λεηλασίες) και εξαιτίας της


95

κάμψης της αντίστασης του κλήρου. Καθοριστικό ρόλο στην εξάπλωση του ισλαμι σμού τόσο στη νότια Αλβανία όσο και στην Ήπειρο διαδραμάτισε η ισλαμική αίρεση του μπεκτασισμού, η οποία έγινε δέκτης πολλών χριστιανών κατοίκων που είχαν τη δυνατότητα, προσχωρώντας στα τάγματα των μπεκτασήδων, να διατηρήσουν τη χρι στιανική πίστη τους ή να παραμείνουν κρυπτοχριστιανοί. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Αλβανία πολλοί από τους δερβίσηδες στους τεκέδες των μπεκτασήδων ήταν χριστιανοί και συχνά συνέβαινε «άγιοι» των χριστιανών να λατρεύονται ως μουσουλ μάνοι και τάφοι μουσουλμάνων «αγίων» να περιλαμβάνουν χριστιανούς. Ωστόσο, πα ρά τις δυνατότητες επικοινωνίας ανάμεσα στον μπεκτασισμό και στον κρυπτοχρι στιανισμό, η όλη εξέλιξη, σε τελευταία ανάλυση, οδηγούσε αργά αλλά σταθερά στον ισλαμισμό.1 Παρ' όλα αυτά, το ρεύμα της αλλαξοπιστίας στην Ήπειρο έπειτα από το 1620 πήρε τόσο μεγάλες διαστάσεις, ώστε παρατηρήθηκε σοβαρότατη αύξηση του μουσουλμανι κού στοιχείου (το οποίο αντιπροσώπευε μέχρι τότε μόνο το 1/5 του συνολικού πληθυ σμού της περιοχής) και αντίστοιχη συρρίκνωση των χριστιανικών πληθυσμών.Το φαινό μενο αυτό δε διήρκεσε όμως μόνο κατά το 17ο αιώνα, αλλά συνεχίστηκε με αμείωτο ρυθ μό και κατά το 18ο αιώνα, οπότε γνώρισε ακόμα μεγαλύτερη διόγκωση. Έτσι π.χ. στην περιοχή του Δέλβινου -η πρώτη ξενική κατάκτηση του Δέλβινου ση μειώθηκε στα 1372 και η οριστική στα 1537- οι ελληνικοί πληθυσμοί έχαναν βαθμιαία τις εκκλησίες τους. Ερημώνονταν σταδιακά οι συνοικίες τους και λιγόστευαν αριθμητι κά. Ωστόσο ορισμένοι διατήρησαν τις αντιστασιακές δυνάμεις τους απέναντι στον εξισλαμισμό και πρόβαλαν αργότερα ηρωική άμυνα [όπως οι επίσκοποι Δρυϊνουπόλεως και Αργυροκάστρου Ματθαίος (1611) καιΣογιανός (1672-1711) και οπαπα-Γιάννης Θεμελής από τον Μαχαλά] κατά των μαζικών καταπιέσεων. Η αποδυνάμωση του ελληνι σμού της Βορείου Ηπείρου υπήρξε γεγονός αναντίρρητο.2 Άλλο παράδειγμα αποτελεί η Διπαλίτσα και η Οστανίτσα, που ήταν τα σημαντικότε ρα αστικά κέντρα μέχρι το 1635, αλλά οι βιαιοπραγίες και οι αυθαιρεσίες των εξισλαμι σμένων Αλβανών υποχρέωσαν τις περισσότερες χριστιανικές οικογένειες να μεταναστεύ σουν κατά το τελευταίο τέταρτο του 17ου αιώνα στην Πρεμετή, στην Κόνιτσα, στην Κέρ κυρα, στα Γιάννενα, στη Ρωσία και στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Η φυγή τους ολοκλη ρώθηκε στις αρχές του επόμενου αιώνα.3 Στα 1735 οι περισσότεροι Έλληνες κάτοικοι των γεωγραφικών περιφερειών Δέλβινου, Φιλιατών και Μαργαριτιού είχαν γίνει εξωμότες. Ισχυρή αντίσταση στο έντονο ρεύ μα της εξωμοσίας παρατηρήθηκε την εποχή εκείνη σε ορισμένα χωριά των παραπάνω περιοχών και ιδιαίτερα στην επαρχία Ρίζας και Ζαγοριάς, καθώς και στην περιοχή της Σπαθίας.4

1. Βακαλόπουλος, Κ., Ιστορία του Βορείου Ελληνισμού - Ήπειρος, Θεσσαλονίκη (1992), σ. 56-58. 2. Βακαλόπουλος, Κ., ό.π., σ. 120. 3 .0 ίδιος, ό.π., σ. 121. 4 .0 ίδιος, ό.π., σ. 146.

96


Ισχυρό ρεύμα κρυπτοχριστιανισμού παρατηρήθηκε (στα μέσα του 18ου αιώνα) ανά μεσα στους χριστιανικούς πληθυσμούς της Σπαθίας -μεταξύ των ποταμών Σκούμπη και Δεβόλη-, οι οποίοι είχαν τα βλέμματά τους στραμμένα προς το Μόριά, όπως ονόμαζαν την Ελλάδα. Σε πολλά χωριά και κωμοπόλεις είχε απαγορευτεί η καμπάνα και ιδιαίτερα σε περιο χές όπου υπήρχαν συμπαγείς μουσουλμανικοί πληθυσμοί δεν επιτρεπόταν η ελεύθερη χρήση της ελληνικής γλώσσας. Εκεί ήταν σχεδόν αδύνατη η ανάγνωση του Ευαγγελίου και ο εκκλησιασμός των πιστών αποτελούσε πραγματικό μαρτύριο. Κάποια χωριά, όπως αυτά της επαρχίας Βελεγράδω, ήταν απομονωμένα λόγω κλιμα τικών και εδαφικών συνθηκών. Εκεί επικρατούσε η αμάθεια αναμεσα στους κατοίκους ώστε, όπως αναφέρεται, εκείνοι πληροφορούνταν τη γιορτή του Πάσχα από τα κόκκινα αβγά που έβλεπαν στην αγορά του Βερατίου τη Μεγάλη Πέμπτη. Ο αναγκαστικός τουρκεμός αποτελούσε τη μοναδική διέξοδο απέναντι στα καταπιεστικά μέτρα της κεντρικής εξουσίας και των τοπικών μπέηδων. Στο Αργυρόκατστρο χριστιανοί και μουσουλμάνοι είχαν άλλοτε ως κοινό τόπο προ σευχής τη μονή του Αγίου Νικολάου και οι μουσουλμάνες μόλις περνούσαν από τη χρι στιανική εκκλησία έκαναν το σταυρό τους. Στο Κουρβέλεσι της Χιμάρας τελούνταν επι γαμίες ανάμεσα σεΤουρκαλβανούς, Λιάπηδες και χριστιανούς. Ισχυρότατο αντίρροπο προς την κατεύθυνση της εξωμοσίας και του εξισλαμισμού στην Ήπειρο αποτέλεσετο φωτεινό έργο των εθνομαρτύρων, εκείνων που αγωνίστη καν σθεναρά όχι μόνο για τη διαφύλαξη της χριστιανικής πίστης αλλά και για την τό νωση της εθνικής συνείδησης, την αναπτέρωση του εθνικού φρονήματος και για την εθνική εγρήγορση ολόκληρου του υπόδουλου ελληνισμού. Ανάμεσα στους απλούς εκείνους ανθρώπους οι οποίοι πρόσφεραν τόσα πολλά στην εθνική υπόθεση πολύ πριν ακόμα ανάψει η φλόγα της ελευθερίας, συμβάλλοντας τα μέγιστα στην αναχαί τιση του ρεύματος προς την εξωμοσία, ξεχωρίζουν ο επίσκοπος Χιμάρας και Δέλβινου Ιωαννίκιος (1782-1791), ο Μοσχοπολίτης μοναχός Νεκτάριος Τέρπος και φυσικά ο Κοσμάς ο Αιτωλός, του οποίου το έργο στάθηκε ανεκτίμητο για ολόκληρο τον υπό δουλο ελληνισμό.5 Στο πέρασμά του από την Ήπειρο ο Κοσμάς ο Αιτωλός συμβούλευε τους κατοί κους να δημιουργούν σχολεία, να μορφώνουν τα παιδιά τους, να αναζητούν ικανούς δασκάλους που να μεταχειρίζονται την ελληνική γλώσσα και φρόντιζε να τους υπο γραμμίζει ότι δε θα έπρεπε να υπάρχει χωριό χωρίς σχολείο. Στις αλλεπάλληλες περιο δείες του έλεγχε κάθε φορά τα αποτελέσματα του έργου του και τη λειτουργία των σχολείων. Έμποροι, κτίστες, αγιογράφοι, δάσκαλοι, μοναχοί και ιερείς συνέβαλαν με κάθε τρότο στην ίδρυση εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Στον αγώνα του Κοσμά του Αιτωλού για την ανύψωση της πνευματικής στάθμης των συμπατριωτών του πρωτοστατούσαν ιδιαίτερα οι γυναίκες της Ηπείρου, οι οποίες κατέβαλλαν ακαταπόνητες προσπάθειες για την προα

5.0 ίδιος, ό.π., σ. 147,148.


97

γωγή της ελληνικής παιδείας. Το πρόβλημα της μετάδοσης της ελληνικής γλώσσας και της ορθής χρήσης της απασχόλησε σοβαρά τον Κοσμά τον Αιτωλό και, όπως αναφέρθη κε, αγωνίστηκε σθεναρά προς την κατεύθυνση του γλωσσικού εξελληνισμού των βλαχόφωνων και αλβανόφωνων πληθυσμών. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι σε 6 χωριά της Πρέβε ζας οι κάτοικοι μιλούσαν αλβανικά και ελληνικά, καθώς και σε 29 χωριά της Παραμυθιάς, σε 33 της περιοχής Τσαρκοβίστας, σε 24 του Φαναριού και σε 41 του Μαργαριτιού.6

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΤΟΥ 13ου ΜΕ ΤΟ 15ο ΑΙΩΝΑ

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ

ΠΕΡΙΟΔΟΙ

ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ

ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΙΣ

ΕΠΙΣΚΟΠΕΣ

ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΙΣ

ΕΠΙΣΚΟΠΕΣ

13ος αιώνας

112

611

56

421

15ος αιώνας

72

118

17

3

Απώλειες

40

493

39

418

Πηγή: Βρυώνης Σπύρος, Η Παρακμή του Μεσαιωνικού Πολιτισμού στη Μικρά Ασία και η Διαδικασία Εξισλαμισμού (11ος-15ος αιώνας), ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996, σ. 260,395.

Τον 11 ο αιώνα, πριν αρχίσει η τουρκική κατάκτηση, υπήρχαν περίπου 47 μητροπολιτικές έδρες στη Μικρά Ασία και κάπου 374 επισκοπές. Επομένως, μικρό μόνο μέρος του ελληνοχριστιανικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας έχει απομείνει το 15ο αιώνα. Το απο τέλεσμα αυτό μαρτυρείται και από τους οθωμανικούς φορολογικούς καταλόγους της εποχής. Στον παραπάνω πίνακα παρατηρούμε τις σημαντικές αυτές διαφορές πριν αλλά και μετά την πτώση της Πόλης. Ο παρακάτω πίνακας δείχνει: ί) Το μέγεθος του μουσουλμανικού πληθυσμού έναντι του χριστιανικού σε 5 πόλεις της Μικράς Ασίας το 16ο αιώνα (1520-1530). ίί) Το πληθωρικό φαινόμενο του κρυπτοχριστιανισμού σε όλη τη Μικρά Ασία, κυρίως, όμως, στην περιοχή του Πόντου. ίϋ)Τις συχνές, μαζικές και αναγκαστικές μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών προς το εξωτερικό, στο μεγαλύτερο ποσοστό προς τον Καύκασο και τη νότια Ρωσία και, σε πολύ μικρότερο, προς τις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Οσοι είχαν καταφύγει στον Καύκασο και στη νότια Ρωσία υπολογίζονται σε πάνω από 600.000.

6.0 ίδιος, ό.π., σ. 158.


98

ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ

ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ

Προύσα

6.161

69

Άγκυρα

2.399

279

Τοκάτ

818

701

Ικόνιο

1.092

22

Σεβάστεια

261

750

ΣΥΝΟΛΟ

10.731

1.821

ΠΟΛΕΙΣ

Πηγή: Βρυώνης Σπύρος, Η Παρακμή του Μεσαιωνικού Πολιτισμού στη Μικρά Ασία και η Διαδικασία Εξισλαμισμού (11 ος-15ος αιώνας), ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996, σ. 395.

Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ7 Σύμφωνα με τις βασικές αρχές της διδασκαλίας του ισλάμ ο κόσμος χωρίζεται σε δύο απόλυτα διαφορετικά τμήματα, τον ισλαμικό κόσμο ή dar-al-islam και το μη μουσουλ μανικό κόσμο ή dar-al-harb, ο οποίος θεωρείται περιοχή πολέμου ή περιοχή που δεν έχει μεταστραφεί ακόμα στο ισλάμ.8 Οι κάτοικοι του dar-al-harb με τη σειρά τους χω ρίζονται σε δύο κατηγορίες, τους χριστιανούς και τους Ιουδαίους, που πιστεύουν τις ahl-al-kitab,9 και τους πολυθεϊστές kiafir.10 Για τους «άπιστους» πολυθεϊστές δεν υπάρ χει κατά την ισλαμική άποψη άλλη λύση παρά μεταστροφή στο ισλάμ ή θάνατος.11 Κά τω από ορισμένες συνθήκες, ύστερα δηλαδή από παράδοση και πληρωμή ενός ειδι κού κεφαλικού φόρου, οι Ιουδαίοι και οι χριστιανοί γίνονταν ανεκτοί στις κατειλημμέ νες περιοχές.12

7. Βλ. Παραρτήματα Α7 & Α8. 8. Kissling, HJ., «Rechtsproblematiken in den christlich-muslimischen Beziehungen, vorab im Zeitalter derTürkenkriege», στο: Kleine Arbeitsreihe des Instituts für Europäische und Vergleichende Rechtsgeschichte

an der Rechts- und Staatswissenschaftlichen Fakultät der Universität Graz, Heft 7, Graz (1974), σ. 9. Anoστολίδης, Δ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 72. 9. Kissling, H.J., ό.π., σ. 8. Fernau, F.-W., Patriarchen am Golden Horn, Gegenwart und Tradition des

orthodoxen Orients, Opladen (1967), σ 68. 10. Münir, 0 „ Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 20. Απσστολίδης, Δ., Ιστορία του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 5. 11. Kissling, HJ., «Rechtsproblematiken in den christlich-muslimischen Beziehungen, vorab im Zeitalter derTürkenkriege», στο: KleineArbeitsreihe des Instituts für Europäische und Vergleichende Rechtsgeschichte

an der Rechts- und Staatswissenschaftlichen Fakultät der Universität Graz, Heft 7, Graz (1974), σ. 8. Münir, 0., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 20.

12. Sax, C.R.V., GeschichtedesMachtverfalls der Türkei, Wien (1913), o. 7. Kissling, H.J., Rechtsproblematiken..., σ. 8-11.


99

Ο Kissling θεωρεί αιτία αυτής της ψευδοανεκτικής στάσης απέναντι στους χριστια νούς και στους Ιουδαίους την παραδοσιακή άποψη του προφήτη Μωάμεθ, σύμφωνα με την οποία ο ιουδαϊσμός και ο χριστιανισμός είναι «διεστραμμένες ερμηνείες της παλιάς και

μόνης θρησκείας αποκάλυψης, της θρησκείας του Αβραάμ»,13 Σε περίπτωση βίαιης κατά ληψης, όμως, η ισλαμική αντίληψη περί δικαίου ήταν ανελέητη και απέναντι στους χρι στιανικούς και ιουδαϊκούς πληθυσμούς, όπως είδαμε ότι έγινε στην περίπτωση της Κων σταντινούπολης. Θεωρητικά, λοιπόν, σύμφωνα με το μουσουλμανικό δίκαιο δεν υπήρχε ούτε καταπίεση των χριστιανών υποδούλων ούτε βίαιη μεταστροφή τους.14 Ας επιστρέφουμε όμως στην Κωνσταντινούπολη. Η τελική έφοδος των Οθωμανών έγινε το πρωί της 29ης Μάίου. Κατά χιλιάδες οι στρατιώτες του Μωάμεθ εφόρμησαν στη σχεδόν ανυπεράσπιστη πόλη και την κατέλαβαν σε λίγες ώρες. Ο αυτοκράτορας Κων σταντίνος Παλαιολόγος, που νωρίτερα είχε αποκρούσει με υπερηφάνεια τις προτάσεις συνθηκολόγησης του Μωάμεθ, έπεσε ηρωικά μαχόμενος. Αφού έσφαξαν τους υπερασπιστέςτης Πόλης, οι ΟθωμανοίΤούρκοι προέβησαν σε εκτεταμένες λεηλασίες και εξανδραποδισμούς,Το βράδυ ο Μωάμεθ ο Πορθητής εισήλθε πανηγυρικά στην Αγία Σοφία και προσευχήθηκε στον Αλλάχ «αναβάς επί της Αγίας Τραπέζης». Η κατάληψη της πόλης από τον Μωάμεθ Β', γνωστό και ως Μεχμέτ Φατίχ, παρουσιάζεται διαφορετικά από τις διά φορες πηγές (π.χ. από τον Φραντζή, τον Κριτόβουλο, τον Δούκα, τον Σχολάριο).15Στις πε ρισσότερες από αυτές τα γεγονότα έχουν όπως τα αναφέραμε παραπάνω, ότι δηλαδή η κατάληψη έγινε ύστερα από ορμητική επίθεση,16 μερικές πηγές όμως αναφέρουν πως πολλοί κάτοικοι της πόλης δεν πολέμησαν μέχρι το τέλος, και μάλιστα ότι ήδη πριν από την πτώση παραδόθηκαν κρυφά στο σουλτάνο τα κλειδιά της πόλης.17 Ο Mordtmann υποστηρίζει την άποψη ότι έγινε μια τυπική παράδοση της Κωνσταντινούπολης, η οποία διαπιστώθηκε μόνο έκτω ν υστέρων και καταγράφηκε επίσημα.18 Όπως και πριν, το έτος 1453 επικρατούσαν χαώδεις εσωπολιτικές συνθήκες στην Κων σταντινούπολη. Πολλοί Βυζαντινοί υπό το φόβο των Οθωμανών έφυγαν από την πόλη και όσοι έμειναν ήταν μεταξύ τους διαιρεμένοι. Πολιτικές, κοσμοθεωρητικές και θρη σκευτικές απόψεις παρουσίαζαν ασυμβίβαστες διαφορές.

13.0 καθηγητής Josef van Ess διατυπώνει την άποψη ότι ο Μωάμεθ θεωρούσε τον Χριστό μια περίπτωση ανάλογη με τη δική του. Το Κοράνι και ο Μωάμεθ δεν αμφισβητούν ότι ο Χριστός κήρυττε την αλήθεια, το έκανε όμως ως άνθρωπος και ως προφήτης και όχι ως Θεός. «Ein Gott oder drei», στο: Südwestpresse Tübingen

vom 13.5.82. 14. Münir, 0., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 20. Παυλίδης, I., Σελίδες ιστορίας αίματος και θυσίας Πόντου και Μ. Ασίας, Θεσσαλονίκη (1979), σ. 46 κ.ε. 15. Δούκας, M., Historia Byzantina, Εκδ. Bekker, I, Bonn (1834), σ. 298 κ.ε. Φραντζής, Γ., Chroniken, Bonn (1838), σ. 288 κ.ε. 16. Mordtmann, J.H., «Die Kapitulation von Konstantinopel im Jahre 1453», στο: Byzantinische Zeitschrift, τ. 21, Leipzig (1912), σ. 129. Κριτόβουλος, M., Historia, Paris (1883), σ. 63. Δούκας, M., ό.π., σ. 285 κ.ε. 17. Υψηλάντης-Κομνηνός, A., Ταμετά τηνάλωσιν, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 62. Μιχαηλίδης, Δ., «ΟιΤραπεζουντιακοί θρήνοι για την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως», στο: Α.Π., τ. 30, Αθήνα (1970-71), σ. 74-78. 18. Υψηλάντης-Κομνηνός Α., ό.π., σ. 50 κ.ε. Καρολίδης, Π„ Ιστορία της Ελλάδος, Αθήνα (1925), σ. 34 κ.ε.

100

ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ Σ. Φ Ρ Α ΓΚ Ο Ι

Ένας μεγάλος αριθμός κατοίκων της πρωτεύουσας αλλά και του μικρασιατικού πληθυσμού, με την ευκαιρία της πτώσης της πόλης, εγκαταλείπουν τη χριστιανική τους πίστη και αποδέχονται την πίστη του κατακτητή.19Τις εξελίξεις αυτές τις είχε προβλέψει ήδη ο Ιωσήφ Βρυέννιος που έλεγε ότι στην Κωνσταντινούπολη θα επικρατήσει ο ισλαμισμός μόλις οι Τούρκοι θα καταλάβουν την πόλη.20 Η αυτοκρατορία τηςΤραπε ζούντας καταλύθηκε τελικά το 1461. Με την κατάληψη του Πόντου από τουςΤούρκους ένα μέρος του πληθυσμού εξισλαμίστηκε. Οι εμπορικές πόλεις και τα σημαντικά αστι κά κέντρα διατήρησαν τη χριστιανική παράδοση και φυσικά την ελληνική ποντιακή γλώσσα. Όταν ο Μωάμεθ Β' κατέλαβε την Τραπεζούντα και στη συνέχεια τις άλλες πόλεις του Πόντου κράτησε τα κάστρα με δικές του δυνάμεις και άφησε τους κατοίκους εκτός των τειχών. Ο Μωάμεθ Β' είχε σταματήσει τον εξισλαμισμό. Ο Μωάμεθ μετέφερε τους άρχοντες και τον τελευταίο αυτοκράτορα τηςΤραπεζού ντας, τον Δαβίδ, στην Κωνσταντινούπολη. Από κει τον Δαβίδ θα τον μεταφέρει στην Αδριανούπολη, όπου μετέπειτα θα τον θανατώσει. Οι υπόλοιποι θα μείνουν στην Πόλη. Αρ γότερα θα έρθουν πολλές οικογένειες από τον Πόντο στην Κωνσταντινούπολη, όπου θα αναδειχθούν σε μεγάλους παράγοντες του Φαναριού (Υψηλάντες, Μουρούζηδες, Χατζέρηδες κ,λπ.). Ο Πόντος στα χρόνια της τουρκοκρατίας περιλήφθηκε κυρίως στο βιλαέτι τηςΤρα πεζούντας. Τμήματα, όμως, του Πόντου περιλήφθηκαν στο βιλαέτι Σεβάστειας ή Σιβάς, όπως λέγεται στα τουρκικά (σαντζάκια Καράχασ'αρ,Τοκάτης και Αμάσειας) κι ένα άλλο τμήμα του στο βιλαέτι Κασταμονής (σαντζάκιο Σινώπης). Οπως έγινε σε όλες τις περιοχές που κατέκτησαν οι Τούρκοι, το εμπόριο καταστράφηκε και η οικονομία της περιοχής επέστρεψε στην κλειστή φυσική οικονομία. Κύρια απασχόληση των κατοίκων ήταν η καλλιέργεια της γης και η κτηνοτροφία. Μαζί με την απομάκρυνση των αρχόντων από την Τραπεζούντα εξαφανίστηκε και το εμπόριο. Ο ελληνισμός του Πόντου δε σβήνει μαζί με την αυτοκρατορία της Τραπεζούντος. Διατηρεί την ιδιαιτερότητά του, τον ελληνικό του χαρακτήρα, την ποντιακή του γλώσσα, τις ηρωικές του παραδόσεις. Τα ακριτικά τραγούδια στον Πόντο είναι πάντα ζωντανά. Οι λεβέντικοι πολεμικοί χοροί θυμίζουν την παράδοση που διατηρείται αιώνες. Εστίες ελ ληνισμού διατηρούνται και σε άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας, ιδιαίτερα στην Καππα δοκία, στο Ικόνιο και στα Άδανα. Με τις ιδιορρυθμίες τους βέβαια, αλλά με ζωντανή ελ ληνική παράδοση που αντέχει στο χρόνο και στη λαίλαπα του ισλαμισμού και της τουρ κικής αγριότητας. Σε όλα σχεδόν τα κεφαλοχώρια υπήρχαν δημοτικά σχολεία. Έτσι, στα βιλαέτια του Πόντου το 1908 υπήρχαν τα εξής δημοτικά σχολεία, με τους δασκάλους και τους μαθητές τους:

19. Σχολάριος, Γ., Γενναδίου του Σχολαρίου άπαντα τα ευρισκόμενα, Paris (1935). Finlay, G., Ιστορία της

Τουρκοκρατίας και της Ενετοκρατίας στην Ελλάδα, Εκδ. Τολίδη, Επιμ.Τ. Βουρνά, Αθήνα (1972), σ. 31. 20. Βρυέννιος, I., Τα ευρεθέντα, Εκδ. Boulgaris, E., τ. 2, Leipzig (1768), α 426 κ.ε. Χρύσανθος, Η Εκκλησία

της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 531.


101

Βιλαέτι

Σχολεία

Δάσκαλοι

Μαθητές

Τραπεζούντος

754

1.202

37.195

Σεβάστειας

275

374

10.805

Κασταμονής

38

75

2.931

Πηγή: Http://dubs/pathfinder.gr/19 Μαΐου/510626, και παραρτήματα Α2&Β5.

Οι Τούρκοι διατήρησαν τις ελληνικές κοινότητες στον Πόντο, γιατί μόνο οι Έλληνες μπορούσαν να εκμεταλλευτούν τα πλούσια μεταλλεία των βουνών της περιοχής. Το ίδιο γενικά ισχύει και για τις άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας. Για την εκμετάλλευση των με ταλλείων οι Τούρκοι όχι μόνο διατήρησαν τον ελληνισμό, αλλά και του έδωσαν ειδικά προνόμια. Έτσι, στο βιλαέτι τηςΤραπεζούντας από το 16ο αιώνα και μετά συγκεντρώνο νται πολλοί Έλληνες από διάφορα σημεία της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι μεταλλουρ γοί εδώ λέγονται μπεϊλικτσί, δηλαδή άνθρωποι του κράτους. Οι ομάδες μεταλλουργών έχουν επικεφαλής έναν ουστάμπαση, δηλαδή αρχιμεταλλουργό.Τα προνόμια των μεταλ λουργών έχουν άμεση επίδραση και στα άλλα κοινωνικά στρώματα του ελληνισμού της περιοχής.Το πιο σημαντικό μεταλλουργικό κέντρο ήταν το Γκιουμούσχανε, που οι Έλλη νες το 19ο αιώνα είχαν μεταφράσει σε Αργυρούπολη. Από το 18ο αιώνα οι μεταλλουργοί του Πόντου αναζήτησαν μέταλλα και πέρα από τα όρια του Πόντου. Έτσι, δημιουργήθηκαν σημαντικές ελληνικές κοινότητες στην Κερασούντα, στα Κοτύωρα και στην Αμισό, όπου ο ελληνισμός γνωρίζει εντυπωσιακή ανά πτυξη. Άλλες μεταλλουργικές παροικίες δημιουργήθηκαν στα βιλαέτια Ικονίου, Άγκυρας, Ντιαρμπεκίρ, Νικομήδειας και Προύσας. Ο ελληνισμός του Πόντου επηρεάζει βαθιά τις εστίες ελληνισμού των περιοχών αυτών. Το 19ο αιώνα οι Τούρκοι εγκαταλείπουν πολλά μεταλλεία και περικόπτουν πολλά προνόμια των Ελλήνων. Ιδιαίτερα κατά τα τέλη του 19ου αιώνα οι Τούρκοι νιώθουν τρομερά ανήσυχοι από τη δύναμη του ελληνισμού στον Πόντο. Μετά την εθνική αφύπνιση του ελληνισμού και τη δημιουργία ελεύθερου ελληνι κού κράτους οι εθνικές ιδέες απλώνονται στον Πόντο. Η ζωηρή εκπαιδευτική κίνηση δη μιουργεί παράλληλη εθνική συνείδηση. Παράλληλα με τους Έλληνες του Πόντου αποκτούν εθνική συνείδηση και οι Αρμένι οι, ενώ στη Βαλκανική, εκτός από την Ελλάδα, διαμορφώνονται και άλλα εθνικά κινήμα τα που διεκδικούν την εθνική ανεξαρτησία των λαών τους. Οι Τούρκοι ήταν και παρέμειναν μια πολεμική ομάδα που με τη δύναμη των όπλων κρατούσε σε υποταγή αμέτρητα έθνη και λαούς. Οι ίδιοι δεν είχαν εθνική συνείδηση, αλ λά τρόμαξαν όταν είδαν να αναπτύσσονται τα εθνικά κινήματα. Οι εθνότητες της οθω μανικής αυτοκρατορίας διεκδικούν τη δική τους αποκατάσταση. Και η πολεμική ομάδα των Τούρκων, που αυξάνεται με εξισλαμισμένα στοιχεία του ντόπιου πληθυσμού, κατα λαβαίνει ότι δεν έχει χώρο να σταθεί. Η αυτοκρατορία της ήταν πατρίδα διάφορων εθνο τήτων και εθνών. Αν όλοι αποκτούσαν εθνική συνείδηση, τότε δεν έμενε χώρος για τους

102


Τούρκους. Η διαπίστωση αυτή, που γίνεται κατανοητή μετά το Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1877-1878, προκαλεί τρομερή αντίδραση και παίρνονται κατασταλτικά μέτρα ενά ντια σε όσους έχουν εκφράσει εθνικές απαιτήσεις.Τότε στη Μικρά Ασία οι Έλληνες και οι Αρμένιοι διεκδικούν εθνική αποκατάσταση. ΟιΤούρκοι προσπαθούν να πνίξουν αυτά τα κινήματα. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται και τα μέτρα που λαμβάνουν εναντίον των Ελ λήνων του Πόντου. Οι Έλληνες βρίσκουν καταφύγιο σε ορισμένα εκκλησιαστικά ιδρύματα στα οποία ο σουλτάνος είχε παραχωρήσει προνόμια από την εποχή της κατάκτησης. Τέτοια ιδρύμα τα είναι τα μοναστήρια της Παναγίας του Σουμελά, του Αγίου Ιωάννη του Βαζελώνα, του Αγίου Γεωργίου του Περιστερεώτα, του Αγίου Ιωάννη του Χατουρά, του Αγίου Γεωργίου Χαλιναρά και της Παναγίας Γουμερά. Ιδιαίτερα ισχυρό είναι το μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά. Έτσι, ο ελληνισμός του Πόντου δένεται με αυτά τα στηρίγματα γιατί του παρέ χουν προστασία. Ένας ανησυχητικός παράγοντας για τους Τούρκους είναι η παρουσία των Ρώσων στις βόρειες ακτές του Εύξεινου Πόντου. Οι Ρώσοι ήταν ορθόδοξοι και έτσι προσπαθούν να αποκαταστήσουν σχέσεις με τους Έλληνες στην προσπάθειά τους να ανοίξουν τα Στενά και να βγουν στη Μεσόγειο. Οι αδιάκοποι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι του 18ου και του 19ου αιώνα έχουν προκαλέσει ανησυχία στους Τούρκους, που παίρνουν μέτρα κατά των Ελ λήνων. Και όσο οι Τούρκοι θα παίρνουν μέτρα εναντίον τους τόσο οι Έλληνες θα αποβλέ πουν στη Ρωσία και θα καταφεύγουν σε αυτή. Στην εποχή των μεγάλων ρωσοτουρκικών πολέμων οι Τούρκοι επιδιώκουν τον εξισλαμισμό των Ελλήνων, γιατί θεωρούν ότι η ορθοδοξία, που ενώνει τους Έλληνες και τους Ρώσους, τους απειλεί. Την εποχή εκείνη γίνονται πολλοί εξισλαμισμοί, ενώ πολλοί Έλλη νες μεταναστεύουν στη Ρωσία και στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Ο ελληνικός πληθυσμός στο μεγαλύτερο του μέρος ακολούθησε στη φυγή τους άλλους χριστιανούς της Μικράς Ασίας, οι οποίοι κατά ένα μέρος κατέφυγαν στις ορεινές περιοχές του εσωτερικού ή έφυγαν στο εξωτερικό. Οι Έλληνες των περιοχών του Πόντου και της Καπ παδοκίας μετακινήθηκαν κυρίως προς τη Ρωσία,21 ενώ οι χριστιανοί της δυτικής Μικράς Ασίας πέρασαν τη θάλασσα και κατευθύνθηκαν προς την Ευρώπη. Πολλοί κάτοικοι όλου του μικρασιατικού χώρου εγκαταστάθηκαν επίσης στη Βλαχία και στη Μολδαβία. Οι ιστοριογράφοι αναφέρουν πως οι εκδιωχθέντες κάτοικοι της Τραπεζούντος έκαναν μια προσπάθεια ανακατάληψης, η οποία όμως απέτυχε.22 Ύστερα από την 21. Στις παραλιακές περιοχές του Βατούμ, του Σοχούμ, της Οδησσού και του Κρίμσκι αναπτύχθηκε μια ανθηρή ελληνική ζωή το 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα. Μετά την Οκτωβριανή Επανάστα ση, όμως, έχασε τη σημασία τη ς εξαιτίας του εμφύλιου πολέμου και της μετοικεσίας κυρίως πολλών Ελ λήνων στην Ελλάδα. Ένα μεγάλο μέρος των Ελλήνων που παράμεινε εκεί και πρόκοψε δοκιμάστηκε μια ακόμα φορά κατά τη σταλινική περίοδο, όπου αναγκάστηκε βίαια να μετακινηθεί στο Ουζμπεκιστάν και το Καζακστάν. Ευτυχώς, αναγνωρίστηκε η αδικία αυτή από το σοβιετικό καθεστώς και άρχισε να αποκαθίσταται με την επιστροφή των Ελλήνων που επιθυμούν στη Μαύρη Θάλασσα. 22. Τριανταφυλλίδης, Π, Ποντιακά, Αθήνα (1865), σ. 86-87.0 ίδιος, Οι Φυγάδες, Αθήνα (1870), σ. 26-27. Γερβάσιος Οι Σταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 10-11.


103

αποτυχία αυτή αποσύρθηκαν και οι τελευταίοι ελεύθεροι Έλληνες του Πόντου στις ορεινές περιοχές, κυρίως της Ματσούκας, όπου δε ζούσαν σχεδόν καθόλου Τούρκοι. Ο δρόμος διαφυγής προς τη Ρωσία από τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας έκλεισε για ένα διάστημα από τους Τούρκους που εγκαταστάθηκαν εκεί. Στα βουνά του Πό ντου οι Έλληνες ήταν ασφαλείς από τους Τούρκους, γιατί οι τελευταίοι, καθώς δεν ήξεραν τις γεωγραφικές λεπτομέρειες της περιοχής, δεν ήθελαν να εμπλακούν σε ανταρτοπόλεμο. Στην περιοχή αυτή λοιπόν μπόρεσε ο χριστιανισμός να επιζήσει για πολύ χρόνο ακόμα, όπως μας το δείχνουν ακόμα και σήμερα τα ερείπια ελληνικών εκκλησιών. Οι εύφορες παραθαλάσσιες πεδιάδες του Πόντου (Σινώπη, Σαμψούντα, Κοτύωρα, Κερασούντα) την ίδια περίοδο εξισλαμίστηκαν σε αρκετά μεγάλο ποσοστό.23Οι γεωγραφι κές συνθήκες δεν πρόσφεραν στους χριστιανούς που απέμειναν εκεί καμιά δυνατότητα φυγής, αλλά τους ανάγκασαν να συμβιώσουν με τους Τούρκους, πράγμα που οδήγησε στον εκτουρκισμό και στον εξισλαμισμό τους. Γϊ αυτό και στις περιοχές αυτές δε συνα ντούμε πολλά ερείπια χριστιανικών εκκλησιών, όπως στα ποντιακά βουνά. Την ερήμω ση αυτή μας την επιβεβαιώνουν και τα αρχεία του πατριαρχείου. Πολλά κατάλοιπα χριστιανικών συνοικισμών συναντούμε στις περιοχές γύρω από την Αργυρούπολη (σήμερα: Gumiishane) και την Τραπεζούντα.24Εκεί διατηρήθηκε ο ελ ληνισμός για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα απ' ό,τι σε άλλες περιοχές του Πόντου και της Μικράς Ασίας, όπου ήδη το 12ο και το 13ο αιώνα είχε συντελεστεί σχεδόν ο εξισλαμισμός. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντος, λοιπόν, διαφυλάχτηκε περίπου 150 χρόνια μα κριά από τον πόλεμο της πίστης των μουσουλμάνων, μέχρις ότου το 1461 έπεσε στο «σπαθί του ισλάμ». Το ευχάριστο για τον εκεί ελληνισμό ήταν το γεγονός ότι το 15ο αιώ να ο θρησκευτικός φανατισμός των μουσουλμάνων δεν εκδηλωνόταν τόσο έντονα όπως κατά την πρώτη περίοδο των κατακτήσεων.25 Κατ'αυτό τον τρόπο η ελληνική αυτοκρατορία τηςΤραπεζούντας συνέβαλε σημα ντικά στη διατήρηση τουλάχιστον εν μέρει του μικρασιατικού ελληνισμού. Ανάλογο ρόλο έπαιξαν οι χριστιανικές νησίδες της Καππαδοκίας. Αν είχε πέσει η Τραπεζούντα, όπως και οι άλλες μικρασιατικές περιοχές, ήδη κατά την πρώτη περίοδο των οθωμανι κών κατακτήσεων (στις αρχές του 14ου αιώνα), δε θα μπορούσαν να είχαν διατηρηθεί εκεί μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα κατάλοιπα του μικρασιατικού ελληνισμού. Μόνο οι δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας έχουν ανάλογη σημασία και έτσι μπόρεσαν τον 20ό αιώνα, κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών, να παίξουν σημαντικό ρόλο για την εθνι κή κίνηση των Ελλήνων. Μόνο στις τρεις αυτές περιοχές της Μικράς Ασίας, όπου μέχρι 23. Kinneir, M., Reise durch Klein-Asien, Armenien und Kurdistan, Weimar (1821), σ. 260, 261. Σαμουηλίδης, Xp., «Reise durch Klein-Asien, Armenien und Kurdistan», στο: A/7., τ. 37, σ. 95. 24.Τριανταφυλλίδης, Π., Οι Φυγάδες, Αθήνα (1870), σ. 53-54. Χειμωνίδης, Φ., Ιστορία και στατιστική Σά-

ντας, 2η έκδ., Θεσσαλονίκη (1972), σ. 30. 25. Παπαδόττουλος, Α., «Ο Μεσαιωνικός Ελληνισμός του Πόντου», στο περιοδικό Η.Μ.Ε., Αθήνα (1926), σ. 270.

104


την κατάκτησή τους από τους Τούρκους το 14ο αιώνα άνθισε ο βυζαντινός πολιτισμός, υπήρχαν το 19ο και τον 20ό αιώνα ενδείξεις μιας αναζωογονημένης ελληνικής-εθνικής κίνησης. Και άλλοι παράγοντες βέβαια συνέβαλαν στη διατήρηση του ελληνισμού στην Τρα πεζούντα προ και μετά το 1461. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης κατέφυγαν πολλοί κάτοικοι της πρωτεύουσας στην Τραπεζούντα,26τη μοναδική πια ελληνική περιο χή, και ενίσχυσαν με τον τρόπο αυτό το εκεί ελληνικό στοιχείο. Πέρα από αυτό, σημασία μεγάλη έχει το γεγονός ότι στις χριστιανικές αυτές νησίδες της Μικράς Ασίας, στην Καπ παδοκία και στον Πόντο, υπήρχαν σχεδόν πάντα περίφημα μοναστήρια,27τα οποία κατά κανόνα δεν πείραξε η τουρκική κατάκτηση και με τον τρόπο αυτό βοήθησαν στην επιβίω ση του χριστιανισμού στη Μικρά Ασία. Ο χριστιανικός πληθυσμός της Σινώπης, μιας πόλης που διατήρησε και κατά την περίοδο της τουρκικής κυριαρχίας τη σημασία της λόγω του λιμανιού της, εξασφάλι σε, όπως είναι γνωστό, προσωπικά από το σουλτάνο σημαντικά προνόμια. Οι Έλληνες ήταν απαραίτητοι για τη διατήρηση του θαλάσσιου εμπορίου28 και γι'αυτό οιΤούρκοι τούς συμπεριφέρθηκαν έτσι ώστε να μην τους δώσουν αφορμή για μετανάστευση ή φυγή. Για ανάλογους λόγους παραχωρήθηκαν σημαντικά προνόμια και στους Έλληνες με ταλλωρύχους της Χαλδείας, γεγονός που συνέβαλε στην επιβίωση του ελληνισμού στην περιοχή αυτή. Ο υπόλοιπος πληθυσμός που δεν έφυγε αργά ή γρήγορα προσχώρησε στον ισλαμι σμό, όπως προκύπτει και από πατριαρχικά έγγραφα. Οι πρώτοι αποστάτες στην επαρχία τηςΤραπεζούντας ήταν σι Λαζοί, οι οποίοι έγιναν φανατικοί οπαδοί του ισλάμ, όμως δια τήρησαν παρ' όλα αυτά πολλά από τα παλαιά χριστιανικά ήθη και έθιμά τους και κυρίως τη γλώσσα τους.29Σήμερα μπορεί κανείς να συναντήσει στην περιοχή αυτή του Πόντου «Τούρκους» οι οποίοι μιλούν τη λαζική διάλεκτο. Στις περιοχές αυτές, επειδή άρχισαν με τά τις μεταρρυθμίσεις του 19ου αιώνα να ομολογούν την πίστη τους οι κρυπτοχριστια νοί, η τουρκική κυβέρνηση αντέδρασε με την ίδρυση μεντρεσέδων, σχολών δηλαδή μου σουλμάνων θεολόγων, για να σταματήσει τη διαρροή αυτή.30 Στις ποντιακές επαρχίες Κολωνείας και Νικόπολης οι Έλληνες που παρέμειναν εξισλα μίστηκαν στο μεγαλύτερο μέρος τους. Εδώ αναπτύχθηκε και μια οξεία αντίθεση ανάμε σα στους εξισλαμισμένους και σε εκείνους που παρέμειναν ορθόδοξοι. Ομως, παρ' όλα 26. Τριανταφυλλίδης, Π., Οι Φυγάδες, Αθήνα (1870), σ. 54 κ.ε. Ευαγγελίδης, Τ., Ιστορία της Ποντιακής Τρα

πεζούντος, Οδησσός (1898), σ. 148. 27. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 710.Τριανταφυλλίδης, Π., ο.π., σ. 58-61. 28.Τριανταφυλλίδης, Π., ό.π., σ. 65. Λαμψίδης, Ο.,«ΗΤουρκοκρατία στον μικρασιατικό Πόντο», στοΑ.Π., τ. 33, Αθήνα (1975-6), σ. 193. 29. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 118-119.Τριανταφυλλίδης, Π., Οι

Φυγάδες, Αθήνα (1870), σ. 82-83.

30. Τριανταφυλλίδης, Π., ό.π., σ. 85-87. Παπαδόττουλος, Α„ 0 υπόδουλος Ελληνισμός της ασιατικής Ελλά

δος, Αθήνα (1919), σ. 40.

Π Ο ΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

105

αυτά, οι εξισλαμισμένοι Έλληνες κρατούσαν σε απόσταση τους γνήσιουςΤούρκους.31Αυ τό είχε αποτέλεσμα να προκύψει στην περιοχή αυτή το 16ο αιώνα ένα νέο κέντρο του ελ ληνισμού. Γιατί η εκμετάλλευση νέων ορυχείων, που δημιουργούσε νέες θέσεις εργασίας, οδήγησε πολλούς Έλληνες κυρίως από την Καππαδοκία και από τα παράλια του Πόντου να εγκατασταθούν εκεί. Η ανάπτυξη αυτή ευνοήθηκε από την Πύλη, η οποία χρειαζόταν τους Έλληνες μεταλλωρύχους, με την παραχώρηση σε αυτούς σημαντικών προνομίων. Συχνά μάλιστα οι χριστιανοί είχαν περισσότερα δικαιώματα και περισσότερες δυνα τότητες από τους Τούρκους που κατοικούσαν εκεί. Τα ορυχεία στα ποντιακά βουνά βο ήθησαν στην αναζωογόνηση του χριστιανισμού της Μικράς Ασίας. Μερικοί, μάλιστα, μι λούν για διάσωση του μικρασιατικού χριστιανισμού. Τα προνόμια, όμως, χαρακτηρίζο νται μεμονωμένα διότι παρέχονταν σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Ο εξισλαμισμός της Μικράς Ασίας περιορίστηκε μόνο σε μερικές τοπικές περιοχές, γενικά όμως προχωρούσε ραγδαία, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Ο Μωάμεθ Β' (1451-1481) παραχώρησε, βέβαια, στους χριστιανούς υποτελείς του σχετική αυτονομία όσον αφορά τις θρησκευτικές υποθέσεις, πράγμα που επιβεβαιώνει και ο Gerlach 120 χρόνια αργότερα στο ημερολόγιό του: «Και μπορεί να διαπιστώσει κα νείς μεγάλες ελευθερίες στους Έλληνες κατά τη λειτουργία τους, έτσι ώστε στις γιορτές τους, δώδεκα τον αριθμό, τόσο άντρες όσο και γυναίκες να πηγαίνουν τα μεσάνυχτα στην εκκλη

σία ή και πριν, να ψάλλουν μέσα σε αυτήν, να διαβάζουν και να προσεύχονται, χωρίς να τους πειράζουν καθόλου οι Τούρκοι. Και όλα αυτά τους τα εξασφάλισε ο σουλτάνος Μεχμέτ με ένα ειδικό φιρμάνι...»32 Βέβαια με τις σύγχρονες αντιλήψεις για ανεξιθρησκία το γεγονός αυτό δεν έχει σχε δόν τίποτα κοινό. Οι μουσουλμάνοι ήταν οι απόλυτοι κύριοι, οι υπόλοιποι υποτελείς χω ρίς δικαιώματα απολάμβαναν το πολύ πολύ μια ανοχή που αίρονταν ανά πάσα στιγμή. Πόσο μεγάλη ήταν η ανοχή αυτή εξαρτιόταν από τον εκάστοτε σουλτάνο ή πασά. Ήταν δηλαδή διαφορετική ανάλογα με τις προσωπικές διαθέσεις και τις πολιτικές περιστά σεις.33Ως παράδειγμα των αντιθέσεων, θα αναφερθούμε στο διάστημα από το 1633 έως και το 1657, στο οποίο δολοφονήθηκαν τέσσερις πατριάρχες που δεν ήταν βολικοί για την τουρκική κυβέρνηση. Εξάλλου μια μετριοπαθής στάση απέναντι στους χριστιανούς δεν έβρισκε συνήθως ανταπόκριση στον τουρκικό λαό. Ήδη στον καιρό του Μωάμεθ Β' υπήρχαν Τούρκοι οι οποίοι δεν επιδοκίμαζαν το γεγονός ότι οι νικητές της Κωνσταντινούπολης αποδέχονταν τις προτάσεις των ηττημένων αντί να καταστρέφουν την πόλη μαζί με τις χριστιανικές της εκκλησίες, όπως προβλέπει το Κοράνι. 31. Βακαλόπουλος, A., Ι.Ν.Ε., τ. 2, Θεσσαλονίκη (1976), σ. 45-46. Φουρνιάδης, Π., Ιστορία και Λαογραφία Κολωνίας και Νικοπόλεως, Καβάλα (1964), σ. 64. 32. Παπαδόπουλος, Α., «Ο Χαλδίας αρχιερεύς των μεταλλουργών», στο Α.Ρ., τ. 13, Αθήνα (1948), σ. 49 60. Μελανοφρύδης, Π., «Το μεταλλείον Κουντέν», στο Χρονικά του Πόντου, τ. 1, Αθήνα (1944), σ. 109. 33. Shaw, S., Das Osmanische Reich und die moderne Türkei, στο: Fischer, Weltgeschichte, τ. 15, Frankfurt (1971), σ 96-97. Giese, F., Die geschichtlichen Grundlagen für die Stellung der christlichen Untertanen im osmanischen Reich, Berlin (193 ι ), σ. 265,273.

106


Μετά το θάνατο του Μωάμεθ Β' άρχισε μια εξέλιξη η οποία μετέθεσε τον προσανατο λισμό της οθωμανικής αυτοκρατορίας ξανά προς την Ανατολή. Για να ηρεμήσουν οι φα νατισμένοι κύκλοι του λαού και της αυλής έγιναν πολλές δίκες, στο πλαίσιο των οποίων όμως διαπιστώθηκε έκτω ν υστέρων ότι έγινε παράδοση της Κωνσταντινούπολης. Η από φαση αυτή -που επιβεβαιώθηκε και από μεταγενέστερες νομικές γνωματεύσεις- αποτέλεσε τη βάση της νομικής θέσης όλων των μη μουσουλμάνων στην Κωνσταντινούπολη. Σύμφωνα με τις πηγές αυτές, η αλλαξοπιστία του ελληνικού πληθυσμού έγινε κατά το μεναλύτερο μέρος της στις πρώτες δεκαετίες μετά την άλωση.34 Ο πρώτος πατριάρ χης κάτω από οθωμανική κυριαρχία, ο Γεννάδιος Β'Σχολάριος (1453-1456), μας δίνει πλη ροφορίες για μια μαζική κίνηση των χριστιανών προς το ισλάμ.35 Οι Οθωμανοί υπάλλη λοι αναγκάστηκαν εξαιτίας αυτού του γεγονότος να απλοποιήσουν τη διαδικασία εισα γωγής στην ισλαμική θρησκεία, για να μπορέσουν να αντεπεξέλθουν στις μεγάλες μάζες των υποψηφίων. Ήδη όμως στην εποχή του Μωάμεθ Β', το 1472, αυτή η διαδικασία άρ χισε ξανά να εφαρμόζεται αυστηρά.36 Τουλάχιστον τους πρώτους αιώνες της κυριαρχίας τους οι Οθωμανοί δεν ενδιαφέρονταν και τόσο για τον εξισλαμισμό των ορθοδόξων.37 Πρώτα πρώτα, δεν είχαν να φοβη θούν οποιαδήποτε παρέμβαση μιας άλλης ορθόδοξης δύναμης και, δεύτερον, δεν ήθε λαν να προκαλέσουν μια νέα σταυροφορία των Λατίνων με τον εξισλαμισμό των Ελλή νων.38Οικονομικοί λόγοι έπαιζαν επίσης το ρόλο τους. Με τη μαζική μεταστροφή των Ελ λήνων στο ισλάμ έχανε το κράτος μεγάλα ποσά από φόρους, γιατί ο ειδικός κεφαλικός φόρος καταβαλλόταν μόνο από τους μη μουσουλμάνους υποτελείς.39 Ένας από τους σπουδαιότερους λόγους του εξισλαμισμού πρέπει να αναζητηθεί στην κοινωνική δομή της οθωμανικής αυτοκρατορίας του 15ου και του 16ου αιώνα. Για να μπορέσει κάποιος να γίνει μέλος της άρχουσας τάξης, μία μόνο προϋπόθεση ήταν απα ραίτητη: έπρεπε οπωσδήποτε να είναι μέλος της μουσουλμανικής θρησκευτικής κοινό τητας.40Υπό την προϋπόθεση αυτή είχε κατά βάση κάθε Οθωμανός υπήκοος, ανεξάρτη τα από εθνικότητα και κοινωνική θέση, τη δυνατότητα ανόδου στην άρχουσα τάξη.41 Για να βελτιώσει λοιπόν κάποιος την κοινωνική του θέση, χρειαζόταν μόνο να αλλάξει την

34. Ευαγγελίδης, Τ., Ιστορία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, Αθήνα (1894), σ. 341 κ.ε. 35. Βακαλόπουλος, A., Ι.Ν.Ε., τ. 2, Θεσσαλονίκη (1976), σ. 44. 36. Βακαλόπουλος, Α., ό.π., σ. 45. Καρυκοπούλου, Χρ„ Το διεθνές καθεστώς του οικουμενικού Πατριαρχεί

ου, Αθήνα (1979), σ. 30. 37. Βακαλόπουλος, Α., ό.π., σ. 44. Παπαρούνης, Π.Ν., Τουρκοκρατία, Αθήνα (1977), σ. 63. 38. Bartl, P., Die albanischen Muslime zur Zeit der nationalen Unabhängigkeitsbewegung (1878-1912), Wiesbaden (1968), α 24. 39. Παπαδόπουλος A., Ο υπόδουλος Ελληνισμός της ασιατικής Ελλάδος, Αθήνα (1919), σ. 29-30. Ζεύγος, Ι„ Σύντομη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας, εκδ. 3, Αθήνα (1945), σ. 12. 40. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μαρία, Οι Βαλκανικοί λαοί, Ιωάννινα (1978), σ. 15-16. Shaw, S., Das

Osmaηische Reich und die moderne Türkei, στο: Fischer, Weltgeschichte, τ. 15, Frankfurt (1971), σ. 87,91. 41. Αποστολίδης, Δ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 75. Geizer, H., Geistliches

und Weltliches, Leipzig (1900), σ. 184.


107

πίστη του, πράγμα που κάτω από αυτές τις συνθήκες γινόταν συνήθως εντελώς εξωτερι κά, χωρίς εσωτερική συμμετοχή. Εξασφάλιζε, όμως, έτσι τις εξωτερικές προϋποθέσεις για την κοινωνική άνοδο, ενώ οι παλιές πεποιθήσεις και παραδόσεις καθώς και οι παλιοί οι κογενειακοί δεσμοί εξακολουθούσαν να παραμένουν ζωντανοί, όπως και πριν.42 Στις μεγάλες, τις επιφανείς και πλούσιες ελληνικές οικογένειες το σπουδαιότερο ρόλο στη μεταστροφή έπαιξε ο φόβος της απώλειας της περιουσίας και της κοινωνικής τους θέ σης,43όπως ακριβώς το 14ο και το 15ο αιώνα. Όπως και κατά την πρώιμη περίοδο της οθω μανικής κυριαρχίας έτσι και τώρα, την περίοδο της ακμής του οθωμανικού κράτους, πολύ λίγοιΤούρκοι αναλάμβαναν τα ανώτατα αξιώματα του κράτους. Χαρακτηριστικό για την τά ση αυτή είναι το αξίωμα του μεγάλου βεζίρη. Ο Geizer διαπίστωσε ότι από τους 49 μεγάλους βεζίρηδες που άσκησαν το αξίωμα αυτό από το 1453 μέχρι το 1623, μόνο 5 ήταν τουρκικής καταγωγής, 7, αντίθετα, ελληνικής, 11 αλβανικής, 11 νοτιοσλαβικής, ανά ένας αρμενικής, γεωργιανής, ιταλικής και ένας άγνωστης καταγωγής.44Κατά την άποψη του Jorga μόνο ελά χιστα μέλη της άρχουσας ελληνικής ανώτερης τάξης (τα οποία ήταν τόσο αναντικατάστατα για την Πύλη, ώστε μπορούσαν να κρατήσουν την πίστη τους) επιθυμούσαν να έχουν Έλλη να αυτοκράτορα, όπως αναφέρει και ο Χαλκοκονδύλης.4'’ Κάτω από τους Οθωμανούς ηγε μόνες είχαν ασφαλώς μεγαλύτερη εξουσία απ'ό,τι πριν, υπό το Βυζαντινό αυτοκράτορα. Η μεγάλη μάζα του ελληνικού πληθυσμού, στην οποία ξεσπούσε η εχθρότητα των Τούρκων συνήθως, δεν έβλεπε καμιά εναλλακτική λύση πλέον -εκτό ς βέβαια από μερι κούς που αποτελούν εξαίρεση- παρά την αλλαγή της πίστης. Ιδιαίτερα βέβαια δοκιμα ζόταν ο φτωχός αγροτικός πληθυσμός εξαιτίας του κεφαλικού φόρου (χαράτσι) που πλή ρωναν οι μη μουσουλμάνοι, φόρος που συνέβαλλε σημαντικά στην εθνική οικονομία του οθωμανικού κράτους.46 Στη συνέχεια επιβάλλονταν νέοι πρόσθετοι φόροι και υπη ρεσίες που αφορούσαν ειδικά τους χριστιανούς. Ήταν, π.χ., υποχρεωμένοι να εξασφαλί ζουν κατάλυμα στο διαρκώς μετακινούμενο τουρκικό στρατό και να θέτουν άλογα στη διάθεση του αυτοκρατορικού ταχυδρομείου. Και πέρα από όλα αυτά ήταν υποχρεωμέ νοι να παρέχουν υπηρεσίες στην κατασκευή δρόμων και γεφυρών.47 Ο μοναχός Νικόδημος ο Αγιορείτης δεν είχε να δώσει κατά τα κηρύγματά του στους καταπιεζόμενους χριστιανούς καμιά άλλη συμβουλή, παρά να τους παρακινεί να κάνουν υπομονή: «Σας τυραννούν με βαριά φορολογία και με τόσα άλλα κακά, έτσι ωστε να απαυδήσετε, να χάσετε την υπομονή σας και στη συνέχεια να αρνηθείτε την πίστη σας».48 42. Klever, U„ Das Weltreich der Türken, Bayreuth (1978), σ. 195. 43. Jorga, M., G.O.R., τ. 2, σ. 202. Παπαρούνης, Π.Ν., Τουρκοκρατία, Αθήνα (1977), σ. 66. 44. Geizer, H., Geistliches und Weltliches, Leipzig (1900), σ. 181. Δρύσκος, I., Η Κωνσταντινοΰπολις κατά τον

16ο αι. 1501-1590, Αθήνα (1920), σ. 67. 45. Jorga, Ν., G.O.R., τ. II, σ. 201. Βακαλόπουλος, A., Ι.Ν.Ε., τ. 1, Θεσσαλονίκη (1961), σ. 306-309. 46. Heinrich, Β., Roth, J., Partner Türkei oder Foltern für die Freiheit des Westens, Hamburg (1973), σ. 14-15. Jorga, N„ G.O.R., τ. Ill, σ. 228-229. 47. Jorga, N., G.O.R., τ. 2, σ. 199. 48. Νικόδημος, Αγιορίτης ΝέονΜαρτυρολόγιον, 3η έκδ., Αθήνα (1961), σ. 15. Βακαλόπουλος, A., Ι.Ν.Ε., τ. 2, Θεσσαλονίκη (1976), σ. 48-49.

108


Η Παττούλια μάλιστα βλέπει στην απογοήτευση του ελληνικού πληθυσμού τον κύ ριο παράγοντα του εξισλαμισμού: «Πρωταρχικό ρόλο έπαιξε εδώ εκείνο το αίσθημα της

απόλυτης εξάρτησης πλέον από σκοτεινές δυνάμεις, που βρίσκει την έκφρασή του ως πίστη στην τύχη σε μια από τις πιο ισχυρές προσωπικότητες της εποχής αυτής, τον Θεόδωρο Με τοχ/τη».49 Η στάση του κλήρου στον αυξανόμενο εξισλαμισμό ήταν τέτοια, ώστε τις καταστρο φές αυτές θα πρέπει να τις θεωρήσει κανείς τιμωρία για τις αμαρτίες του (του ελληνικού πληθυσμού).50 Η ερμηνεία αυτή ικανοποιούσε τον απλό λαό, που δεν μπορούσε αλλιώς να εξηγήσει το ακατανόητο και αποδεχόταν, όμως, την τιμωρία που του επέβαλλε ο Θε ός με τη μεταστροφή στο ισλάμ.51 Ο Μωάμεθ Β '(1451-1481) αναγνώρισε την ορθόδοξη εκκλησία, στην οποία έβλεπε ένα θαυμάσιο όργανο εξουσίας πάνω στους Έλληνες, και της παραχώρησε, όπως έκανε εξάλλου και στις άλλες χριστιανικές εκκλησίες και στην ιουδαϊκή, με τη μορφή των θρη σκευτικών κοινοτήτων (μιλέτ), μια κάποια αυτονομία, ώστε να αποτελεί σχεδόν κράτος εν κράτει.5^ Αυτή η μεγαλοδωρία διευκόλυνε τους Οθωμανούς στην ομαλή κυριαρχία των υποτελών, ενώ παράλληλα έδινε στους τελευταίους τη θεωρητική δυνατότητα να δια τηρούν τη γλώσσα τους, τα ήθη και τα έθιμά τους, τις παραδόσεις και τις εθνικές ιδιαιτερότητές τους. Το νεαρό οθωμανικό κράτος αποτελούσε επίσης μια ανερχόμενη οικονομική δύνα μη. Το εμπόριο, βέβαια, εξακολουθούσε να γίνεται προς τα έξω από τις ιταλικές θαλάσ σιες δημοκρατίες και στο εσωτερικό από τους Έλληνες και τους Αρμένιους. Αυτοί (οι Έλ ληνες και οι Αρμένιοι), όμως, ήταν εκτεθειμένοι στην απόλυτη δεσποτεία της κρατικής εξουσίας και πέρα από την οικονομική τους κυριαρχία δεν ήταν σε θέση να αποκτήσουν πολιτική δύναμη.53 Την περίοδο του Βαγιαζίτ Β' (1481 -1512), ο οποίος άλλαξε το δυτικό προσανατολισμό του κράτους και συμπαθούσε το κίνημα των δερβίσηδων,54 παρουσιάστηκε μια στασι μότητα στην ανάπτυξη της δύναμης του κράτους.55

49. Papoulia, B.D., Ursprung und Wesen der Knabenlese im osmanischen Reich, München (1963) σ. 105. Metochites, Die Krise des byzantinischen Weltbildes im 14. Jahrhundert, München (1952), σ. 129. 50. Papoulia, B.D., ό.π., σ. 101-104. Φραντζής, Γ., Chronikon, Bekker, J., Bonn (1838), σ. 310.Τωμαδάκης, Ν., «Μελετήματα περί Ιωσήφ Βρυεννίου», στο: Ε.Ε.Β.Σ., τ. 29, Αθήνα (1959), σ. 1-12. 51. Νικολάΐδου Ε„ Οι Κρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας, Ιωάννινα (1979), σ. 16. Σχολάμ,ος Γ., Άπαντα, εκδ. Petit, L., Siderides, C. A., Jugie, M., Paris (1930), σ. 285-286. 52. Ζεύγος, I., Σύντομη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας, Αθήνα (1945), σ. 12-13. Στεφανίδης, Β., Εκκλη

σιαστική Ιστορία, Αθήνα (1959), σ. 689. Κορδάτος, I., Η κοινωνική σημασία της Ελληνικής επαναστάσεως του 1821, Αθήνα (1975), σ. 65 κ.ε. 53. Heinrich, Β., Roth, J., Partner Türkei oder Foltern für die Freiheit des Westens, Hamburg (1973), σ. 14. Babinger, F., Mehmed der Eroberer und seine Zeit, München (1953), σ. 107. 54. Spuler, B., Die neuen islamischen Reiche, στο: Saecuium Weltgeschichte, τ. 5, Freiburg-Basel-Wien (1970), σ.502. 55. Shaw, S., Das Osmanische Reich und die moderne Türkei, στο: Fischer, Weltgeschichte, τ. 15, σ. 61.


109

Ο γιος του Σελήμ Α' (1512-1520) ενίσχυσε με την κατάκτηση της Περσίας της Συρίας και της Αιγύπτου56 την ανατολική επίδραση.57 Ακόμα μετέφερε το χαλιφάτο στην Κων σταντινούπολη και έγινε ο προστάτης της Μέκκας και της Μεδίνας. Οι Οθωμανοί σουλ τάνοι, λοιπόν, παράλληλα προς την κοσμική τους επικυριαρχία σε όλη την Ανατολή απέ κτησαν και την πνευματική αρχηγία του ισλαμικού κόσμου και ευνόησαν με τον τρόπο αυτό την εσωτερική ανατολικοποίηση του κράτους.58 Η διακυβέρνηση του Σουλεϊμάν Β'του Μεγαλοπρεπούς (1520-1566), κατά την οποία η οθωμανική αυτοκρατορία γνώρισε τη μεγαλύτερη έκτασή της,59 θεωρείται η χρυσή εποχή της οθωμανικής ιστορίας, μολονότι ήδη την εποχή αυτή άρχισε η αργή αλλά αστα μάτητη πτώση του κράτους.60 Επί Σελήμ Β '(1566-1574), ή καλύτερα επί του μεγάλου βεζίρη του Mehmet Sokolli,61 υπέστη το οθωμανικό κράτος για πρώτη φορά μια στρατιωτική ήττα. Ο πάπας Πίος Ε' γνωστοποίησε το 1570 το σχηματισμό μιας «ιερής συμμαχίας» εναντίον των Τούρκων, στην οποία πήραν μέρος και άλλες ιταλικές δημοκρατίες, η Ισπανία, η Μάλτα και ο πρί γκιπας της Σαβοΐας.62Το 1571 το τουρκικό ναυτικό κατέλαβε τη βενετική Κύπρο,63 την ίδια όμως χρονιά η δυτική συμμαχία κέρδισε μια εντυπωσιακή νίκη επί τωνΤούρκων στη ναυμαχία της Ναυπάκτου.64 Από την εποχή του Σελήμ Β' και του Μουράτ Γ'άρχισε η πτώση του τουρκικού στρα τού. Οικονομικές δυσκολίες έκαναν την εμφάνισή τους ήδη προς το τέλος της διακυ βέρνησης του Σουλεϊμάν Β'. Εξαιτίας εσωτερικών προβλημάτων διογκώνονταν συνε χώς οι δαπάνες, οι οποίες δεν μπορούσαν να καλυφθούν παρά με υποτίμηση του νο μίσματος, δραστικές αυξήσεις φόρων, και με υποχρεωτικές απαλλοτριώσεις. Οι σπα χήδες,65 οι κάτοχοι δηλαδή των τιμαρίων και οι μισθωτές φόρων, δε θεωρούσαν πλέον τα κτήματα σίγουρη επένδυση αλλά πηγή χρημάτων που έπρεπε να την εξαντλήσουν 56. Brockelmann, C, Geschichte Der Islamischen Völker und Staaten, München-Berlin (1939), σ. 262. 57. Shaw, S., Das Osmanische Reich... στο: Fischer, Weltgeschichte, τ. 15, Frankfurt (1971), σ. 76-77. Stuwe, M., Türkei heute, Düsseldorf (1973), σ. 169. 58. Oberhummer, E., Die Türken und Das Osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), a. 60. Sax, C.R.v.

Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), α 6. 59. Stuwe, M., Türkei heute, Düsseldorf (1973), σ. 91. Hassert, K., Das Türkische Reich, Tübingen (1918), α 4. 60. Heinrich, B., Roth, J., Partner Türkei oder Foltern für die Freiheit des Westens, Hamburg (1973), σ. 17. Shaw, S., Das Osmanische Reich... στο: Fischer, Weltgeschichte, τ. 15, Frankfurt (1971), σ. 100-104. 61. Werner, E., Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 116. Mahmud, S.F., Geschichte des Islam, München (1964), σ. 485. 62. Werner, E.-Markow, W., ό.π., σ. 117. Ranke, L., Die Osmanen und die spanische Monarchie im 16 & 17

Jahrehundert, έκδ. 3, Berlin (1857), σ 78-79. 63. Αμαντος Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955), σ. 173 κ.ε. Μένανδρος, Σ., Θρήνος της Κύ πρου, στο Δ.Ι.Ε.Ε., τ. 6, Αθήνα (1902-1906), σ. 405 κ.ε. 64. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 118. Oberhummer, E., Die Türken

und Das Osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ. 63. Παπαρούνης, Π.Ν., Τουρκοκρατία, Αθήνα (1977), σ. 442. 65. Λαζαρίδης, Κ., «Οι Τούρκοι σπαήδες», στο Ηπειρωτική Εστία, τ. 1, Ιωάννινα (1952), σ. 10 κ.ε.

110

Φ Ρ Α Γ Κ Ο Υ Λ Η ΙΣ . ΦΡΑΓΚΟΣ

όσο το δυνατόν γρηγορότερα.56 Από τους γεωργούς ζητούσαν όλο και περισσότερα και έγιναν έτσι σαν τους γαιοκτήμονες της παλιάς ελληνικής, σλαβικής και λατινικής πε ριόδου. Η στενή οικονομική κατάσταση ανάγκαζε τους γεωργούς και συχνά τους κατοίκους ολόκληρων χωριών να καταφεύγουν στην πόλη, διογκώνοντας έτσι τις μάζες των δυσαρεστημένων που ζούσαν σε ένα διαρκώς αυξανόμενο χάος και δημιουργούσαν όλο και συχνότερα ταραχές και εξεγέρσεις. Άλλοι γεωργοί, που παρέμεναν στην ύπαιθρο, συνα σπίζονταν με τους επαναστάτες και άρπαζαν και λεηλατούσαν τους λίγους που είχαν απο μείνει στα χωράφια και όσους ασκούσαν το εμπόριο.67 Η ήττα των Τούρκων στη Ναύπα κτο αναπτέρωσε τις ελπίδες των χριστιανών. Η αναμενόμενη, όμως, εξέγερση των 40.000 χριστιανών της Κωνσταντινούπολης δεν έγινε.68Στο μεταξύ στη Μικρά Ασία το χριστια νικό στοιχείο έχασε τη σπουδαιότητα που είχε πριν, και μόνο στις μεγάλες πόλεις, όπως στην Προύσα και στη Νίκαια, υπήρχαν ακόμα πολλοί χριστιανοί. Η εξασθένιση του οθωμανικού κράτους διακόπηκε για λίγο και γνώρισε ακόμα μια φορά μια σημαντική αύξηση της δύναμής του κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης της αλβανικής δυναστείας Κοπρουλού.Το 1656 ο δΟετής μεγάλος βεζίρης Μεχμέτ Κοπρουλού69 (1656-1661) ανέλαβε με ιδιαίτερες δικαιοδοσίες τη διακυβέρνηση υπό τον Μεχ μέτ Δ' (1648-1687). Κατά την περίοδο του διαδόχου του στο αξίωμα του μεγάλου βεζί ρη Αχμέτ Κοπρουλού (1661-1676) έγινε ένας φοβερός διωγμός του χριστιανικού πλη θυσμού του Πόντου. Οι μεταρρυθμίσεις της δυναστείας Κοπρουλού φαίνεται πως ισχυροποίησαν τόσο το κράτος,70 ώστε ο διάδοχός τους στο αξίωμα του μεγάλου βεζίρη, ο Καρά Μουσταφά Πασά, μπόρεσε ξανά το 1683 να εκστρατεύσει εναντίον της Βιένης. Η πολιορκία όμως δεν είχε επιτυχία και στους παλιούς εχθρούς του οθωμανικού κράτους, τους Αψβούργους και τη Βενετία, προστέθηκε ένας ακόμα σημαντικός εχθρός, η Ρωσία. Η Ρω σία και η Αυστρία πολεμούσαν τους Οθωμανούς όχι μόνο στο στρατιωτικό επίπεδο, αλλά παράλληλα καλλιεργώντας τη δυσαρέσκεια και τις εξεγέρσεις των μη μουσουλ μάνων υποτελών του σουλτάνου. Στην κατάσταση αυτή προς στιγμήν ο σουλτάνος δεν μπορούσε να αντιδράσει με κανέναν άλλο τρόπο παρά μόνο με την καταπίεση των μη μουσουλμάνων υποτελών.71 66. Ασδραχάς, Σ„ Μηχανισμοί οικονομίας στην Τουρκοκρατία (15-16 αι.), Αθήνα (1978), σ. 12-13. Σβορώνος, Ν., Επισκόπηση της νεοελληνικής Ιστορίας, Αθήνα (1976), σ. 41. 67. Κιτσίκης, Δ., Συγκριτική ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 2ο αιώνα, Αθήνα (1978), σ. 57. Miguel, A., «Der Islam», στο Kindlers Kulturgeschichte, τ. 28, München (1970), σ. 342. 68. Σάθας, Κ., Χρονικόν ανέκδοτον Γιλαξειδίου, Αθήνα (1865), σ. 212. 69. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 145. 70. Ευαγγελίδης,Τ., Ιστορία της Ποντιακής Τραπεζούντος, Οδησσός (1898), σ. 185-186. Τριανταφυλλίδης, Π., Οι Φυγάδες, Αθήνα (1870), σ. 87-88.0 ίδιος: Ποντιακά, Αθήνα (1865), σ. 56. Φωτιάδης, Κ., Οι Εξισλαμι-

σμοί,σ. 13-14. 71. Krüger, Κ., Die neue Türkei, Berlin (1963), σ. 217. Kissling, J„ «Vom Osmanische Reiche», στο Zeitschrift

für Kulturaustausch, Heft 2-3, Stuttgart (1962), σ. 125.


111

Ο πόλεμος εναντίον των στρατευμάτων της «ιερής συμμαχίας» τελείωσε το 1699 με την ειρήνη του Κάρλοβιτς, σύμφωνα με την οποία η οθωμανική αυτοκρατορία αναγκά στηκε να παραχωρήσει την Ουγγαρία, την Τρανσυλβανία, την Κροατία και τη Σλοβενία στην Αυστρία, το Άζοβ στη Ρωσία, την Ποδολία και την Ουκρανία στην Πολωνία και την Πελοπόννησο στη Βενετία.72 Εκτός από τα αρχεία του πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης πολύ λίγες εύχρηστες πηγές υπάρχουν για την εξέλιξη του εξισλαμισμού της Μικράς Ασίας μετά το 1453. Κυρί ως πρόκειται για ταξιδιωτικές εντυπώσεις που μας δίνουν στιγμιαίες και τοπικά περιορι σμένες εικόνες της εξέλιξης του εξισλαμισμού. Άλλες πηγές για το θέμα αυτό δεν προέρ χονται από την εποχή που μας ενδιαφέρει, αλλά προσπαθούν να στηριχτούν σε παρα δόσεις και να μας δώσουν έτσι μια αναδρομική εικόνα. Σίγουρο, βέβαια, μπορεί να θεωρηθεί το γεγονός ότι η ορθόδοξη εκκλησία στη Μι κρά Ασία γνώρισε μετά το 1453 μια γρήγορη κατάρρευση. Σε μια από τις πηγές που έχει συλλέξει ο Geizer για την εποχή αυτή αναφέρεται: «Και δε συναντούμε ούτε μητροπολίτες

στις μητροπόλεις ούτε αρχιεπισκόπους στις αρχιεπισκοπές ούτε επισκόπους στις επισκοπές ούτε ιερείς στις εκκλησίες ούτε μοναχούς στα μοναστήρια ή στα ησυχαστήρια, ούτε άλλους λαϊκούς χριστιανούς στους πύργους ή στην ύπαιθρο εξαιτίας μερικών αμαρτιών, που μόνο ο Θεός ξέρει...».73 Πραγματικά, πολλοί επίσκοποι, παπάδες και μοναχοί είχαν γίνει αποστάτες. Οι λόγοι γι' αυτό το εκ πρώτης όψεως παράδοξο φαινόμενο βρίσκονται στη διαρκή χειροτέρευ ση των συνθηκών κάτω από τις οποίες ήταν αναγκασμένος να ζει ο κλήρος από την πε ρίοδο της αρχής της οθωμανικής κυριαρχίας- και από την άλλη όψη, βέβαια, υπήρχαν δια φορές απόψεων με τους προϊσταμένους. Αναφέρεται, π.χ., για τον επίσκοπο Αλέξανδρο του Οφ (στην επαρχία της Τραπεζούντος) ότι μαζί με ένα μεγάλο μέρος της επισκοπής του (65.000 χριστιανούς) αποδέχτηκε την ισλαμική πίστη για να εκδικηθεί με αυτό τον τρόπο το μητροπολίτη της Τραπεζούντας, ο οποίος το 1670 τον είχε καθαιρέσει από το αξίωμά του.74 Αποφασιστική αιτία για την προοδευτική εξασθένιση της ορθόδοξης εκ κλησίας ήταν επίσης η νέα οργανωτική μορφή των χριστιανικών κοινοτήτων, των μιλέτ,75 που τις δημιούργησε ο Μωάμεθ Β'. Η ορθόδοξη εκκλησία -που είχε γίνει κράτος εν κρά τει- δεν είχε τώρα πια αρκετούς ικανούς κληρικούς για να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις νέες απαιτήσεις των μιλέτ. Αναγκαστικά, λοιπόν, πολλά καθήκοντα που σχετίζονταν με την οικονομία και το δίκαιο 72. Shaw, S., Das Osmanische Reich und die moderne Türkei, στο: Fischer, Weltgeschichte, τ. 15, Frankfurt (1971), o. 107-108. Εφραιμίδης, A., Οι λησμονημένοι Έλληνες στη M. Ασία και τον Πόντο, Θεσσαλονίκη (1978), σ. 14-15. 73. Ranke, L., Die Osmanen und die spanische Monarchie im 16 & 17Jahrehundert, έκδ. 3, Berlin (1857), o. 118-119. Geizer, H., Geistliches und Westliches, σ. 183. 74. Geizer, H., Texte der Motitiae epicopatum, στο: Abhandlungen der Philosophisch-Philologischen Classe der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaften, τ. 21, München (1901), σ. 630-631. 75. Αποστολίδης, Δ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 76. Κουκκίδης, Κ., Κόσμοι της Ανατολής, Αθήνα (1958), σ. 297.

112


τα ανέλαβαν λαϊκοί, οι οποίοι, όμως, με αυτό τον τρόπο αποκτούσαν όλο και περισσότε ρη εξουσία.76Στις ενορίες των πόλεων και των χωριών υπήρχαν λίγοι ιερείς,77 και οι λίγοι που υπήρχαν ήταν αμόρφωτοι. Ο Gerlach εξηγεί τους λόγους: «Γι'αυτό και οι μοναχοί δε

σπουδάζουν, αλλά μέρα και νύχτα ασχολούνται με το πώς θα μαζέψουν χρήματα με οποιονδήποτε τρόπο, μαζεύονται σε ομάδες. Είναι επίσης πολύ φιλόδοξοι και φθονεροί και ο ομιλη τής τούς ονομάζει αμαθείς γαϊδάρους που ούτε μαθαίνουν ούτε ξέρουν παρά να διαβάζουν μερικά πράγματα που δεν τα καταλαβαίνουν»,78Ο ελληνορθόδοξος κλήρος, λοιπόν, έχανε συνεχώς σε επίπεδο, έτσι ώστε η αποστασία πολλών χριστιανών στο ισλάμ γίνεται κατα νοητή και εξαιτίας της απογοήτευσης και της εσωτερικής αντίδρασης. Τις πιο δυσμενείς επιπτώσεις είχε το σύστημα των μιλέτ στο αξίωμα του πατριάρχη. Ο πατριάρχης έγινε υπάλληλος του οθωμανικού κράτους. Η θέση του αυτή έδινε στους Τούρκους τη δυνατότητα να εισάγουν ίντριγκες στις ορθόδοξες κοινότητες, πράγμα που επιτάθηκε περισσότερο με την κατάληψη των αξιωμάτων από λαϊκούς, οι οποίοι δεν επι δίωκαν τίποτε άλλο παρά την προσωπική δύναμη και εξουσία. Η θρησκευτική ηθική υπο νομευόταν σοβαρά κατ'αυτό τον τρόπο.79Έτσι, λοιπόν, σύντομα η κατάληψη του αξιώ ματος του πατριάρχη έγινε, εξαιτίας της εξουσίας που ασκούσε, ένας σκοπός που τον επι δίωκαν πολλοί. Ο πέμπτος πατριάρχης μετά την άλωση, ο Συμεών, ανέβηκε στο θρόνο ύστερα από μια ίντριγκα και έκανε για το λόγο αυτό δώρο στο σουλτάνο 1.000 δουκάτα.80 Από την εποχή αυτή αρχίζει να ακμάζει η εξαγορά αξιωμάτων. Η πληρωμή για την απονομή του αξιώματος του πατριάρχη81 έγινε μάλιστα νόμος από το σουλτάνο. Η εξέλιξη αυτή οδηγούσε σε μια όλο και μεγαλύτερη εξάρτηση του πατριάρχη και ταυ τόχρονα ολόκληρου του πατριαρχείου από την Πύλη. Σύντομα καθιερώθηκε ένας νέος πρόσθετος ετήσιος φόρος ο οποίος αυξανόταν με διάφορες ευκαιρίες.82 Είχε ει76. Fernau, F.-W., Patriarchen am Goldenen Horn, Gegenwart und Tradition des orthodoxen Orients, Opladen (1967), σ. 68-69. Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), o. 2-5. 77. Στεφανίδης, Β., Εκκλησιαστική Ιστορία, Αθήνα (1959), σ. 71. Κορδάτος, I., Η κοινωνική σημασία της Ελ

ληνικής Επαναστάσεωςτου 1821, Αθήνα (1975), σ. 77. Dahm, Xr„ DieKircheim Osten, τ. 1, Offenburg (1964), 0.34. 78. Jorga, N„ G.O.R., τ. 3, σ. 197,199. Βακαλόπουλος, A. I.N.E., τ. 2, Θεσσαλονίκη (1976), σ. 173. 79. Gerlach, S., Tagebuch, Frankfurt (1674), σ. 211. Ζερλέντης, Π., Σημειώματα περί Ελλήνων εκ των Μαρ

τίνου Κρουσίου Σουηδικών Χρονικών, Αθήνα (1928), σ. 34. Χρύσανθος, ΗΕκκλησία της Τραπεζούντος, Αθή να (1931), σ. 526. 80. Πατρινέλης, X., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδ. Αθηνών, Αθήνα (1974), σ. 99. Ανώνυμος, Ελλη

νική Νομαρχία, Αθήνα (1973), σ. 74. Runciman, S., DasPatriarchetvon Konstantinopel, München (1966), σ. 198-199. 81. Jorga, N., G.O.R., τ. 3, σ. 200. Zinkeisen, J.W., G.O.R., τ. 2, Gotha (1850), o. 11-12. Βακαλόπουλος, A.,

1.N.E., τ. 2, Θεσσαλονίκη (1976), σ. 164. 82. Gerlach, S., Tagebuch, Frankfurt (1674), σ. 224. Grusius, M., Turcograeciae, Basel (1584), σ. 39-40. Κα τά τον N. Jorga: «Ο φόρος αυτός αυξανόταν με κάθε ευκαιρία. Υπό τον Ιωακείμ της Δράμας (1498-1502) η εντελώς φτωχή εκκλησία πλήρωσε 1.000 δουκάτα παραπάνω, σύνολο δηλ. 3.000 δουκάτα, ενώ ο Ιω ακείμ το αύξησε σε 3.500 δουκάτα». Jorga, Ν., G.O.R., τ. 2, σ. 200.


113

σαχθεί στην αρχή οικειοθελώς από έναν πατριάρχη, για να καλοπιάσει το βεζίρη του σουλτάνου. Συχνά δεν μπορούσε το πατριαρχείο από μόνο του να πληρώνει το φόρο προς την Πύλη. Και έτσι κατάντησε συνηθισμένο φαινόμενο να ταξιδεύουν υπάλληλοι του πατρι αρχείου και πολλές φορές και ο ίδιος ο πατριάρχης για να μαζέψουν από τον ορθόδο ξο πληθυσμό της οθωμανικής αυτοκρατορίας το φόρο για τη «μεγάλη εκκλησία». Η Μι κρά Ασία δεν απέδιδε και πολλά στη συλλογή του φόρου, γιατί εκεί ήδη από τα μέσα του 16ου αιώνα δεν υπήρχε πλέον ορθόδοξος πληθυσμός. Πολλοί Έλληνες που κατά γονταν από τη Μικρά Ασία είχαν καταφύγει στην Κωνσταντινούπολη. Κοντά σε όλα αυ τά πλήθαιναν και οι διάφορες αιρέσεις: «Οι πιο αξιόλογοι τόποι έχουν ερημωθεί και όπου υπάρχουν ακόμα χριστιανοί ανήκουν σε διάφορες αιρέσεις». Το μεγαλύτερο, όμως, μέ ρος του μικρασιατικού πληθυσμού χάθηκε για την ορθόδοξη εκκλησία εξαιτίας του εξισλαμισμού. Ο πατριάρχης των Ιεροσολύμων Νοταράς, που έκανε το 1681 ένα ταξίδι σε όλη τη Μικρά Ασία, βρήκε ακόμα και το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής τηςΤραπεζού ντας εξισλαμισμένο.83 Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Μωάμεθ Β '(1451-1481) ανέβηκαν συνο λικά 9 πατριάρχες στο θρόνο.84 Η ενθρόνιση νέων πατριαρχών έγινε για το οθωμανι κό κράτος μια ευπρόσδεκτη πηγή χρημάτων.85 Οι υποψήφιοι δε δίσταζαν από την πλευρά τους να μαζέψουν από το ποίμνιο τα χρήματα που είχαν πληρώσει για να απο κτήσουν το πολύ επιθυμητό αξίωμα.86 Χαρακτηριστικό της εξαθλίωσης του πατριαρ χείου είναι το γεγονός ότι από το 1623 μέχρι το 1700 ανέβηκαν στο θρόνο - τ ις περισ σότερες φορές βέβαια με διάφορες ίντριγκες- 50 συνολικά διαφορετικοί πατριάρχες. Και μόνο από το 1670 μέχρι το 1678 ήταν συνολικά 6.87 Η διαφθορά για την απόκτη ση του αξιώματος αυτού είχε πάρει κατά τον Gerlach τέτοιες διαστάσεις, ώστε ένας πατριάρχης το 1576 πλήρωσε για να καταλάβει το αξίωμα αυτό σε δώρα 12.000 δου κάτα.88 Μετά το θάνατο του πατριάρχη Παχώμιου, όπως αναφέρει ο Jorga, η εκκλησία κατέληξε να έχει τέτοια εξάρτηση από το οθωμανικό κράτος, ώστε να ορίσει η ίδια η Πύλη τον πατριάρχη.89

83. Gerlach, S., Tagebuch, Frankfurt (1674), σ. 122. Επίσης βλ. Παραρτήματα Α7 & Α8. 84. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Α., ΑνάλεκταΙεροσολυμιτικής Σταχυολογίας,τ. 1, Petersburg (1899), σ. 287. Φωτιάδης, Κ., Οι Εξισλαμισμοί, σ. 14. 85. Πατρινέλης, Χρ., «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», στο Ι.Τ.Ε.Ε., τ. 10, Εκδοτική Αθηνών, σ. 102. 86. Στεφανίδης, Β., Εκκλησιαστική Ιστορία, Αθήνα (1959), σ. 690. Runciman, S., Dos Patriarchat von Konstantinopel, München (1966), σ. 195-196. 87. Fernau, F.-W., Patriarchen am Golden Horn, Gegenwart und Tradition des orthodoxen Orients, Opladen (1967), σ. 72-73. Scheel, H., Die Staatsrechtliche Stellung der ökumenischen Kirchenfürsten, Berlin (1943), σ. 12 κ.ε. 88. Gerlach, S., Tagebuch, Frankfurt (1674), σ. 211, 224. Στεφανίδης, Β., Εκκλησιαστική Ιστορία, Αθήνα (1959), σ. 739. 89. Gerlach, S., ό.π., σ. 224. Βλ. επίσης Zinkeisen, J.W., G.O.R., τ. 2, σ. 13. Jorga, Ν., G.O.R., τ. 3, σ. 201 και Crusius M., Turcograeciae libri octo, Buch 2, Basel (1584), σ. 143-145.


114

Δεν υποσκάφθηκε, όμως, ηθικά με τις διάφορες ίντριγκες μόνο το αξίωμα του πατριάρ χη. Τα ίδια φαινόμενα παρατηρούνται σε όλο γενικά τον κλήρο, όπως αποδεικνύει ο Gerlach: «Αν κάποιος ήθελε να γίνει μητροπολίτης, έπρεπε να εξαγοράσει το αξίωμα από τον

πασά, τον Μιχαήλ Καντακουζηνό και τους κληρικούς του πατριαρχείου. Και ο πατριάρχης έχει καθημερινώς σχεδόν προβλήματα με τους μοναχούς αυτούς. Γm i πάει κάποιος στον πασά και του υπόσχεται τόσα και τοσα δουκάτα, για να μπορέσει να γίνει επίσκοπος ή μητροπολί της. 0 πασάς στέλνει αμέσως έναν τσαούση στον πατριάρχη, για να του διαμηνύσει ότι ο τά δε πρέπει να γίνει επίσκοπος ή μητροπολίτης ή γράφει στον Καντακουζηνό ή ο ίδιος ο μονα χός πηγαίνει σε αυτόν, του κάνει δώρο 500 ή και 1.000 δουκάτα, μιας και το αξίωμα του επι σκόπου, που τόσο επιθυμεί, έχει μεγάλα εισοδήματα. Τότε γράφει ο Καντακουζηνός στον πα τριάρχη να κάνει αυτό και αυτό».90 Και στη συνέχεια: «Όποιος, λοιπόν, έχει χρήματα και μπορεί να υποσχεθεί πολλά στον Κα ντακουζηνό αυτός μπορεί να γίνει μητροπολίτης, ας είναι και γάιδαρος από άλλες απόψεις. Γ’’ αυτό και κάθε μοναχός ή ιερομόναχος το μόνο πράγμα που επιδιώκει είναι με την εξομο λόγηση, με την προσευχή, με τη λειτουργία και με οποιονδήποτε άλλο τρόπο να συγκεντρώ σει όσο το δυνατόν περισσότερα χρήματα».91 Αλλά και την αντίδραση του ορθόδοξου πληθυσμού στην εσωτερική σήψη της ελλη νικής εκκλησίας μπορούμε να την παρακολουθήσουμε από τις πηγές: «Ο λαός βλέπει τέ

τοια πράγματα και προσπαθεί να αντιδράσει στην πτώση. Καταδικάζει τον κλήρο αλλά πέ φτει αναγκαστικά στην αγκαλιά του κακού. Οι τύψεις δεν τιμωρούν πια, οι εντολές του Κυρίου έχουν ξεχαστεί. Όταν κάποιος επίτιμό κάποιον φιλικά, ο δεύτερος δείχνει τους κληρικούς: Και η εκκλησία μυρίζει σαπίλα, χιλιάδες αλλάζουν πίστη, χωρίς βία, χωρίς διωγμούς. Ποιος διδά σκει; Ποιος ακούει; Πού είναι ο ευσεβής ζήλος; Και έτσι αλλάζουν πολλοί από τους πιστούς την πίστη τους. Η εκκλησία έχει βέβαια και επίλεκτους ποιμένες, πιστούς, μορφωμένους, αλ λά πολύ λίγους»?2 Την κατάσταση της ελληνορθόδοξης εκκλησίας στην τρίτη περίοδο του εξισλαμισμού μπορούμε ακόμα να την αξιολογήσουμε στηριζόμενοι στις περιγραφές δύο χειρό γραφων πηγών του 17ου αιώνα. Οι πηγές αυτές συγκεντρώθηκαν και αξιολογήθηκαν από τον Geizer.93 Ο συγγραφέας των πηγών απαριθμεί έναν έναν όλους τους μητροπολίτες, μάλλον πριν από την εποχή των Τούρκων. Μολονότι ο Geizer διαπίστωσε ορισμένα λά θη και έκανε γι' αυτό τις απαραίτητες διορθώσεις, προσωπικά πιστεύω ότι οι πηγές φα νερώνουν τη γενική τάση της ερήμωσης της Μικράς Ασίας με την εξέλιξη στον αριθμό των μικρασιατικών μητροπόλεων που δίνουν. Οι μητροπολίτες των παρακάτω μητροπόλεων δεν είχαν, κατά την εποχή που γρά φτηκαν τα χειρόγραφα (το 17ο αιώνα), καθόλου τοποτηρητές και καθόλου επισκοπές

90. Jorga, Ν., G.O.R., τ. 3, σ. 201. Crusius M., ό.π., σ. 152-153. 91. Gerlach, S., Tagebuch, Frankfurt (1674), σ. 211. Για τη θέση και τα δικαιώματα του μητροπολίτη βλ. Scheel, H., Die staatrechtliche Stellung der ökumenischen Kirchenfürsten, Berlin (1943), σ. 17. 92. Gerlach, S., ό.π., σ. 367. 93. Μπουμπουλίδης, Φ„ στο Ε.Ε.Φ.Σ.Π.Α., τ. 17, Αθήνα (1966-1967), σ. 420.


115

πλέον. Οι αριθμοί στην παρένθεση δίνουν τον «αρχικό» αριθμό των επισκοπών: οι μητροπολίτες Καισαρείας/Καππαδοκίας (8), Εφέσου/Ασίας (36), Άγκυρας/Γαλάτειας (8), Κυζίκου/Ελλησπόντου (14), Σάρδεων/Λυδίας (26), Ν ικομήδειας/Βιθυνίας (12), Χαλκηδόνας/Βιθυνίας (χωρίς στοιχεία), Σίδης/Παμφυλίας (26), Σίβας/Αρμενίας (5), Αμάσειας/Ελλησπόντου (5), Μ ελιτη νής/Α ρμενία ς (5), Τυάνων/Καππαδοκίας (3), Γαγκρ/Παφλαγονίας (3), Νεοκαισάρειας/Πόντου (10), Λαοδίκειας/Φρυγίας (21), Αντιόχειας/Π ισιδίας (21), Σμύρνης/Ασίας (7), Αμονίου/Φ ρυγίας (5), Ευχαιτίας/Ελληνοπόντου (4), Κελτζηνής με Κορτζηνή καιΤάρων94 (22), Κολωνείας (1) και Σελεύκειας/ Παμφυλίας (23). Ο μητροπολίτης Νίκαιας/Βιθυνίας είχε πριν 6 επισκοπές, οι οποίες το 17ο αιώνα δεν υπήρχαν πλέον, και ακόμα και οι ενορίες είχαν ερημωθεί. Γι' αυτό και του δόθηκε η αρχι επισκοπή Κίου, η οποία προσαρτήθηκε στη μητρόπολη της Νίκαιας. Από τους παρακάτω μητροπολίτες ερημώθηκαν το 17ο αιώνα όχι μόνο οι επισκοπές αλλά και οι ίδιες οι μητροπόλεις: Οι μητροπολίτες Πισινίου/Γαλάτειας (7), Μύρων/Λυκίας (36), Σταυρούπολης/Καρίας (28), Συνόδου/Φρυγίας (20), Συλέων/Παμφυλίας (21), Μωκισού/Καππαδοκίας (5), Ιεράπολης/Φρυγίας (9), Καμάχου/Αρμενίας (8) και Κοτυαίων/Φρυγίας (3). Η μοναδική μητρόπολη που είχε ακόμα την εποχή αυτή επισκοπές ήταν η Τραπεζού ντα η οποία αρχικά είχε 15. Αργότερα έμεινε με 2 μονάχα επισκοπές. Πρόκειται για την επισκοπή του Όφεως και την επισκοπή της Χαλδείας (Κάνι) και Χεριάνων. Η επισκοπή της Χαλδείας και Χεριάνων αντίθετα λειτουργούσε από το 1624 μέχρι το 1654 ως αρχιεπι σκοπή και τέλος το 1767 προβιβάστηκε σε μητρόπολη.95

01 ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΙ ΣΑΡΩΝΟΥΝ ΤΟΝ ΠΟΝΤΟ Οι εξισλαμισμοί στον Πόντο είναι αλληλένδετοι με τον κρυπτοχριστιανισμό της περιο χής. Οι αρχές, δηλαδή, του μαζικού κρυπτοχριστιανισμού πρέπει να αναζητηθούν στην περίοδο των φοβερών και βίαιων ομαδικών διωγμών και εξισλαμισμών που γνώρισε η περιοχή. Αυτό σημαίνει ότι η συχνότητα και η πληθωρικότητα του κρυπτοχριστιανισμού στον Πόντο είναι ανάγκη να συσχετιστεί με ορισμένες μόνο περιόδους και όχι με όλη την περίοδο της τουρκοκρατίας.

94. Geizer, H., Texte der Motitiae epicopatum, στο: Abhandlungen der Philosophisch-Philologischen Classe der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaften, τ. 21, München (1901), σ. 637-641. 95. Wächter, A., Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV. Jahrhundert, Leipzig (1903), σ. 8,12. Γεδεών, M. Πατριαρχικοί πίνακες, Κωνσταντινούπολη (1890), σ. 588,660.

116


'· V IP _ ||§j . · A w

, *

, '

^

X.

II

1

*

V

■-* *“' 7 *

^ ^ Μ | tl ν* /

^ /

‘

- \ \ ;

lg | r 4 · j ■ -11 1

* ··· · ** ■,* ν ·* * ·* “ ‘

^

'

' -1g ■; · · . / » . . . . ' · ’* *

:

ο

,

'V

Ν

°

? § & & & /?

j

'

t ;H r

<

1v.--v·· ■ ΧΑΡΤΗΣ P O N T O V

/'

ί ■■ -

j8*#l --"ΐϊ

[* . ί

.

,. Χάρτης του Πόντου.

Πηγή: www.i-m-patron.gr.

Μετά την τουρκική κατάκτηση, επόμενο ήταν ότι πολλοί Έλληνες αναγκάστηκαν να αποκτήσουν ψεύτικο όνομα και ψεύτικη θρησκεία, λόγω των κινδύνων που τους απει λούσαν. Εξάλλου οι διωγμοί που εξαπέλυσε ο κατακτητής στην περιοχή ανάγκασαν τον περισσότερο πληθυσμό να μετακινηθεί από τα παράλια στα ενδότερα και σε μεγαλύτε ρα υψόμετρα, όπου και ιδρύθηκαν ή ενισχύθηκαν οι μετέπειτα ανθηροί οικισμοί Κρώμνη, Σάντα, Σταυρίν κ.ά. Εκεί ακριβώς εντοπίζονται οι συμπαγείς όγκοι των κρυπτοχριστιανώντου Πόντου. Οι κάτοικοι της περιοχής, γνωστοί με την ευρύτερη ονομασία Κρωμιώτες ή Κρωμλήδες, αποφάσισαν να δεχτούν, φαινομενικά μόνο, το μωαμεθανισμό. Ου σιαστικά παρέμεναν πιστοί χριστιανοί. Με τη διπλή, μάλιστα, αυτή ιδιότητα έγιναν και προστάτες των φανερών χριστιανών. Τούτο διότι οι Τούρκοι ανέθεσαν τη διοίκηση των χωριών σε κρυπτοχριστιανούς αρχιμεταλλουργούς, κατοχύρωσαν την εξουσία τους με φιρμάνια και προσάρτησαν σε αυτούς νέα χωριά και άλλες δασώδεις εκτάσεις. Ιδιαίτερα η Κρώμνη, με αυτή την ημιανεξαρτησία, έγινε πόλος έλξης και κέντρο προστασίας των χριστιανών που κατέφευγαν εκεί. Με τον και ρό οι ενορίες των οικισμών αυξάνονταν και μεγάλωναν αισθητά, ενώ οι κάτοικοι αξιοποιούσαν τη γη και αποκτούσαν πλούτο μέσω της εκμετάλλευσής της. Τα πλεονεκτήματα αυ τά διατηρούνται μόνο μέχρι το ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1829, οπότε τα μεταλλεία και τα προνόμια καταργούνται και κάπου 2.000 οικογένειες καταφεύγουν στη Ρωσία. Αντιθέτως, στα παράλια και στις γύρω από την Τραπεζούντα περιοχές οι εξισλαμισμοί πήραν μεγάλη έκταση. Αλλοι από φόβο, άλλοι από βία, άλλοι από ανάγκη κι άλλοι


117

από συμφέρον αρνούνταν τη θρησκεία τους και ασπάζονταν το μωαμεθανισμό. Έτσι εξηγείται και η αισθητή υπεροχή του μουσουλμανικού στοιχείου σε αυτά τα μέρη. Εί ναι βέβαιο ότι σχεδόν όλοι οι μουσουλμάνοι της περιοχής προέρχονται από χριστια νούς, αφού πολύ λίγοι αζάπηδες ή γενίτσαροι εγκαταστάθηκαν εκεί μετά την κατάκτησή της (1461).

Όμως, οι διωγμοί και οι εξισλαμισμοί στον Πόντο κορυφώνονται στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Από τη μια, η ανεξέλεγκτη καταδυνάστευση της περιοχής από τους τερεμπέηδες και από την άλλη η αδυναμία της Πύλης να θέσει φραγμό στις αυθαιρεσίες τους. Με αυτά επιδεινώνεται στο έπακρο η κατάσταση και δεν ήταν μόνο οι τερεμπέηδες που το προκαλούσαν. Οι χριστιανοί υπέφεραν τα πάνδεινα από τις επιδρομές, πότε των Λαζών, που συχνά αναστάτωναν και λεηλατούσαν την περιοχή μέχρι και την Οινόη, και πότε των Κιρκάσιων πειρατών, που κατέστρεφαν τα παράλια και άρπαζαν αιχμαλώτους. Έτσι, κατά την προσωπική μαρτυρία του πατριάρχη Ιεροσολύμων Δοσίθεου, που επισκέπτεται τον Πόντο στα 1681, οι πρόσφατοι εξισλαμισμοί συντέλεσαν στην πλήρη, σχεδόν, αλλοίωση της εικόνας του πληθυσμού. Στην ελληνικότατη Αμισό (Σαμψούντα), που αποτελούσε την αποικία των αρχαίων Μιλησίων, δεν υπάρχει ούτε ένας χριστιανός!

118


Την ίδια κατάσταση εμφανίζουν: η Νεοκαισάρεια, η περιοχή του ποταμού Ίρη (Τσαρτσαμπά) και μια τεράστια έκταση ανατολικά τηςΤραπεζούντας, από τα Σούρμενα ως τον ποταμό Άκαμψη (Τζορόχ), με εξαίρεση ελάχιστες γυναίκες που κρατούσαν ακόμα την πίστη τους. Οι χριστιανικοί πληθυσμοί δεν αποτελούσαν παρά απλές μόνο νησίδες σε όλη την έκταση, από τη Σαμψούντα μέχρι την Τιφλίδα (νότιο Καύκασο). Αν εξαιρέσουμε την πόλη τηςΤραπεζούντας, ένα και μόνο χωριό στην περιοχή της Σαμψούντας παρέμενε χριστιανικό και πολύ λίγοι στην Αμάσεια, στην Οινόη, στην Κερασούντα και στην Τρίπολη, στο κάστρο της οποίας διατηρείται και λειτουργείται (1681) ο ναός της Θεοτόκου. Κάπως συμπαγείς χριστιανικοί πληθυσμοί εντοπίζονται μόνο στην περιοχή της Πανα γίας Σουμελά. Συγκεκριμένα, στους ορεινούς οικισμούς που ιδρύθηκαν μετά την άλωση (1461) και μετέπειτα ενισχύθηκαν σημαντικά με τους τελευταίους ομαδικούς διωγμούς του 17ου αιώνα, σε όλη την έκταση όπου έφτανε η πνευματική ακτινοβολία και το προστατευ τικό κύρος της ιστορικής μονής, ως και στον Κάνη ποταμό, απαντάται αμιγές χριστιανικό στοιχείο. Προχωρώντας ανατολικότερα ο Δοσίθεος βρίσκει κάπως ενισχυμένο το ορθόδο ξο στοιχείο της πόλης και της περιοχής Θεοδοσιούπολης (Ερζερούμ), παρά την εκεί δρά ση της παπικής προπαγάνδας, και αρκετά σημαντικό στην περιοχή της Τιφλίδας. Οι εξισλαμισμοί ούτε την πόλη τηςΤραπεζούντας είχαν αφήσει άθικτη. Μόλις πριν από εφτά χρόνια, στα 1674, ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Φιλίππου καταλαμβάνε ται από τους Τούρκους και γίνεται τζαμί. Όπως μαρτυρεί σύγχρονο λαϊκό στιχούργη μα, που σώθηκε σε κώδικα της μονής Βαζελώνα, η κατάληψη έγινε με βίαιο τρόπο και σκόρπισε οδύνη και θρήνο στην περιοχή. Εν τω μεταξύ, όταν λίγο πρωτύτερα (1670) έγινε τζαμί και η άλλη μεγάλη εκκλησία τηςΤραπεζούντας, η Αγία Σοφία, περίπου 8.000 χριστιανικές οικογένειες από τα γύρω χωριά και από την περιοχή Πλατάνων, διωγμέ νες από τον ισχυρό τοπάρχη Ομέρ πασά Ουτζουντζόγλου, καταφεύγουν στην ορεινή Τόγια, δυτικά τηςΤραπεζούντας. Εκεί, λίγο αργότερα, εξισλαμίζονται ομαδικά, διατη ρώντας παράλληλα την ελληνική (ποντιακή) τους γλώσσα. Είναι οι γνωστοί μέχρι σή μερα Τογιαλήδες. Ταυτόχρονα εξισλαμίζονται, διατηρώντας τη γλώσσα τους, και χριστιανικοί πληθυ σμοί της περιοχής Όφις (οι Οφλήδες) και Ρίζαιου, ανατολικά τηςΤραπεζούντας, υπό την πίεση των γειτονικών Λαζών, ενώ άλλοι αποφασίζουν να φύγουν στην Κριμαία, στο Αρ χιπέλαγος και στη Βλαχία. Μετά τους εξισλαμισμούς αυτούς διαμορφώνεται μια σχεδόν πάγια κατάσταση, που διατηρείται ακόμα κι ως τα μέσα του 19ου αιώνα. Έτσι, στις δυτι κές επαρχίες οι εξωμοσίες ήταν περίπου καθολικές. Από το Ιερό Άκρο και δυτικότερα (σε μια έκταση 18 ωρών) δε βρίσκει κανείς, τόσο στα παράλια όσο και στο εσωτερικό, παρά μόνο θλιβερά λείψανα χριστιανών σε Τρίπολη, Κερασούντα, Οινόη, Αμισό. Δυτικότερα, λίγους χριστιανούς συναντά κανείς στη Σινώπη, στην Ιαννούπολη, στην Ηράκλεια και πουθενά αλλού. Εξάλλου, επήλθαν και οι εξής εκκλησιαστικές μεταβολές: η επισκοπική επαρχία Αμάστριδος εξαλείφθηκε από τον κατάλογο των επισκοπών, η Γαγγρών συγχω νεύτηκε με τη Νεοκαισάρειας και η Κερασούντος με την Τραπεζούντος. Και πολλές άλ λες επισκοπές, που κατά μία εκδοχή ανέρχονταν σε 18, εξαλείφθηκαν η μια μετά την άλλη.


119

Τελικά, οι υφιστάμενες μητροπόλεις οφείλουν την υπόστασή τους στις αποικίσεις χρι στιανικών πληθυσμών από τον Κάνη ποταμό. Σε τέτοιες δυσμενείς συνθήκες που δημιούργησαν οι διωγμοί και οι εξισλαμισμοί, ιδιαίτερα το 17ο αιώνα, κυοφορήθηκε ο κρυπτοχριστιανισμός στην περιοχή του Πόντου, όχι μόνο ως διέξοδος σωτηρίας αλλά και ως αντιδύναμη επιβίωσης και διαιώνισης της φυλής. Οι κρυπτοχριστιανοί του Πόντου, αναγκαστικό γέννημα των βίαιων εξισλαμισμών, θα αναπτύξουν αργότερα μια ιδιαίτερη αίσθηση αγωνιστικότητας απέναντι στις θρη σκευτικές και πολιτικές αρχές της αυτοκρατορίας και θα αποτελέσουν το λυτρωτικό κα ταφύγιο όσων κατά περιόδους διώκονταν και απειλούνταν είτε με εξισλαμισμό είτε με αφανισμό. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι οι κρυπτοχριστιανοί δεν εξισλαμίστηκαν καθόλου. Αντί θετα, είναι βέβαιο ότι ένα μεγάλο ποσοστό από την πολυπληθή τάξη των κρυπτοχρι στιανών του Πόντου διέρρευσε, με την πάροδο του χρόνου, προς το μωαμεθανισμό και χάθηκε οριστικά για τον ελληνισμό και το χριστιανισμό. Όλοι αυτοί, επειδή διέτρεχαν τον κίνδυνο να θανατωθούν, ήταν αναγκασμένοι να κρατούν κρυφή τη χριστιανι κή τους πίστη. Έτσι, ο κρυπτοχριστιανισμός λειτουργούσε, και στην περίπτωση αυτή, ως καταφύγιο σωτηρίας και ως θρησκευτική και φυλετική άμυνα στον κίνδυνο του αφανισμού.

ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜA ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Η θεωρητική προετοιμασία της γενοκτονίας Η αντικειμενική θέση των χριστιανικών ομάδων στην οικονομική ζωή δίνει από τις αρ χές του 20ού αιώνα στους Έλληνες και στους Αρμένιους το ρόλο του εκφραστή της αντί δρασης κατά των φεουδαρχικών δομών της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τα εθνικά κινήματα της Μικρασίας, δηλαδή το ελληνικό και το αρμενικό, εκφράζουν την αναγκαιότητα για αστικό δημοκρατικό μετασχηματισμό. Η έλλειψη τουρκικής αστι κής τάξης καλύπτεται από την οθωμανική γραφειοκρατία και το στρατό. Ένας από τους λόγους που επιταχύνθηκε η νεοτουρκική «επανάσταση» είναι ο έλεγχος των οικονομι κών δραστηριοτήτων από το χριστιανικό στοιχείο του πληθυσμού. Το κίνημα των Νεότουρκων, το 1908, αποτελεί την αντεπανάσταση εναντίον των δημοκρατικών κινημάτων των υπόδουλων εθνών. Οι σοβινιστικές τάσεις των Νεότουρκων φαίνονται από πολύ νωρίς. Αρνούνται πως υπάρχει εθνικό ζήτημα στην οθωμανική αυτοκρατορία και επιλέγουν την πολιτική της βί αιης αφομοίωσης των εθνικών μειονοτήτων. Σε μια μυστική σύσκεψη υπό την προεδρία του Ταλαάτ πασά, ο δρ Σακίρ Μπεχαεντίν, στέλεχος των Νεότουρκων, λέει:

«Τα έθνη που απέμειναν από παλιά στην αυτοκρατορία μας μοιάζουν με ξένα και βλαβε ρά χόρτα που πρέπει να ξεριζωθούν. Να ξεκαθαρίσουμε τη γη μας. Αυτός άλλωστε είναι και ο σκοπός της επανάστασής μας».

120


Πρόσφυγες από την Τραπεζούντα στην Πάτρα, ξεκινώντας για το εσωτερικό της Πελοποννήσου. Στην ίδια σύσκεψη ο δρ Ναζίμ αναφέρει:

«Θέλω να ζήσει ο Τούρκος. Και θέλω να ζήσει μόνο σε αυτά τα εδάφη και να είναι ανεξάρ τητος. Εκτός των Τούρκων όλα τα άλλα στοιχεία να εξοντωθούν, άσχετα σε ποια θρησκεία ή πίστη ανήκουν. Αυτή η χώρα πρέπει να καθαρίσει από τα ξένα στοιχεία. Οι Τούρκοι πρέπει να κάνουν την εκκαθάριση». Έτσι διαμορφώνεται στο μικρασιατικό χώρο μια κατάσταση σύμφωνα με την οποία έχουμε από τη μια τις απαιτήσεις των Ελλήνων και των Αρμενίων για ελευθερία και ανε ξαρτησία και από την άλλη τον ακραίο τουρκικό εθνικισμό. Ένας παράγοντας που παρεμβαίνει υπέρ των οθωμανικών συμφερόντων είναι ο γερ μανικός. Οι Γερμανοί έχουν τεράστια συμφέροντα στην οθωμανική αυτοκρατορία, οικο νομικά και στρατιωτικά. Ελπίζουν ότι με μια ισχυρή οθωμανική αυτοκρατορία θα αντα γωνίζονται καλύτερα τους Βρετανούς. Γι'αυτό το λόγο η γερμανική πολιτική εκπονεί πρό γραμμα ακεραιότητας της αυτοκρατορίας, η υλοποίηση του οποίου προϋποθέτει την εξόντωση των πληθυσμών εκείνων που ενισχύουν τις φυγόκεντρες τάσεις στο εσωτερι κό της οθωμανικής αυτοκρατορίας και γίνεται το πιο σημαντικό πεδίο δράσης του γερ μανικού ιμπεριαλισμού. Κινητήρια δύναμη είναι οι γερμανικές τράπεζες, οι οποίες έχουν κολοσσιαίες επιχειρήσεις στην Ασία. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους οι Γερμανοί προσπαθούν με κάθε τρόπο να φανα τίσουν τις τουρκικές μάζες εναντίον των χριστιανών της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Σε μια προκήρυξη που κυκλοφορεί η Γερμανική Τράπεζα της Παλαιστίνης αναφέρεται:

«Αν πεινούμε και υποφέρουμε εμείς οι Τούρκοι, αιτία είναι οι γκιαούρηδες, που στα χέρια τους κρατούν τον πλούτο μας και το εμπόριό μας. Oc ποτε θα ανεχόμαστε τις προκλήσεις τους; Μποϊκοτάρετε τα προϊόντα τους. Σταματήστε κάθε δοσοληψία μαζί τους. Τι τη θέλετε τη φιλία τους; Ποιο το όφελος να συ\/αδελφώνεστε και να τους προσφέρετε με τόση ειλικρί νεια την αγάπη και τον πλούτο μας;»


1 i I

•

-----

£ τ Ο'

'^

”'Ί

>

-

*Λ 4»-----------------*-''»'· -c. -------j

J

J*.V/

"sV »"

9

V

ίί.- 1 Λ ΐ- ·Λ 1\ Γ I .) ■ ·/· . ■&■’ .5 -. » . ^ V«- 5/ . » ^ ^ > y \V g \ \A " ■»

« -k

\ >

.Η ^

t*!

V**

> - . > . * j.: ■4 ' W\ » * *ζ - i f ' - r i k ' ' «·» *-»V C ^ J 1 <

*■·

■.'TBkia

· /O» Ju/1 Λ /(!ΐΰ /’ <*Λ·* ·*ι^' ·>·> ✓//# i ' 1Ο·.«- .·#Τ# j»>· c J ^

.j*# **2*..*

f » * t r Y . '· " * * g j£ r

■ v V /V

U t · «t* * ;y ■aü- J jrA » > C—i.. _ > · : i C '.!y ΐ / ί ν · · ’ν / 1.«j j eü u X ' t U i . iZ V

<“

—-JU tS l „ i | .

•'JA'i—W

Sv

ί^ ι*

^

:‘ vV i i » *V

'i

c« •

^

Α ’ λ χ . 1J b ' i ·

Ό» {>-0 - A *J»i.__ , s ;· , ,. t ^ f · ?

. .

■·· ■ ·<· '*< ’* » : * / » > · / , .

.

...

. .

j u,

· ■<% *

^

.

Το τηλεγράφημα του Τούρκου υπουργού εξωτερικών Ταλαάτ, με το οποίο διατάζει τον κυβερνήτη του Alep (Χαλεπίου-Συρίας) να προβεί στην εξόντωση των Αρμενίων και Ελλήνων.


122

Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, και κυρίως με την έναρξη του Α' Παγκόσμιου Πο λέμου, υλοποιείται η ειλημμένη από το 1911 απόφαση των Οθωμανών για οριστική λύ ση του εθνικού προβλήματος της αυτοκρατορίας με τη φυσική εξόντωση των γηγενών εθνοτήτων. •

Έκθεση που στάλθηκε στο ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών από την Κωνσταντινού

πολη αναφέρει:

«Μεταξύ των υπό νεοτουρκικού κομιτάτου ληφθεισών αποφάσεων είναι και ο εκτουρκισμός των ελληνικών πληθυσμών, ο οποίος δεν είναι δυνατός, εφόσον υπάρχουσι συμπαγείς ελληνικοί συνοικισμοί». Το κλίμα που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται περιγράφεται στο άρθρο με τίτλο «Οθω μανοί εις τα όπλα» στις 13-10-1911 της εφημερίδας Ηχώ της Σαμψούντας:

«Ο ιερός πόλεμος είναι θεία εντολή, της οποίας η εγκατάλειψις εις τοιαύτην εποχήν είναι αδύνατος... Εμπρός, αδελφοί, ας ετοιμασθούμε από σήμερον να συγκρουσθώμεν μετά των εχθρών, να πίωμεν το αίμα των».

Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Το 1914 αρχίζουν οι μεγάλες διώξεις των Ελλήνων της Ιωνίας και της Ανατολικής Θρά κης. Το 1915 γίνεται η γενοκτονία των Αρμενίων με ενάμισι εκατομμύριο νεκρούς, ενώ το 1916 αρχίζει η γενοκτονία των Ελλήνων στον Πόντο με 350.000 νεκρούς ως το 1923. Σε έγγραφο του Αυστριακού υπουργού Εξωτερικών προς το Βερολίνο αναφέρονται τα εξής:

«Η πολιτική των Τούρκων είναι, μέσω μιας γενικευμένης καταδίωξης του ελληνικού στοιχείου, να εξοντώσει τους Έλληνες ως εχθρούς του κράτους, όπως πριν τους Αρμέ νιους. Οι Τούρκοι εφαρμόζουν τακτική εκτόπισης των πληθυσμών, δίχως διάκριση και δυνατότητα επιβίωσης, απ' τις ακτές στο εσωτερικό της χώρας, ώστε οι εκτοπιζόμενοι να είναι εκτεθειμένοι στην αθλιότητα και το θάνατο από πείνα. Τα εγκαταλειπόμενα σπίτια των εξοριζομένων λεηλατούνται ατΐό τα τουρκικά τάγματα τιμωρίας ή καίγο νται και καταστρέφονται. Και όλα τα άλλα μέτρα τα οποία εις τους διωγμούς των Αρ μενίων ευρίσκοντο εις ημερησίαν διάταξιν επαναλαμβάνονται τώρα εναντίον των Ελ λήνων». Τους λόγους της γενοκτονίας των Ελλήνων στον Πόντο αναφέρει ο συνταγματάρχης Δ. Καθενιώτης:

«Παρ1όλην την απομάκρυνσίν του, ο Πόντος δεν εξέρχεται της σφαίρας της γενικής δράσεως της Ελλάδος... Είναι δε εις θέσιν οι Πόντιοι να αποτελέσουν τους φρουρούς του Ελληνισμού. Εν πρώτοις είναι έργον εις το οποίον έχουν συνηθίσει από αιώνων. Περιλαμ βανόμενοι εν τη απομακρύνσει των από τα ξένα φύλα, παλαίοντες διαρκώς προς αυτά, αφομοιούντες παρά αφομοιούμενοι, αποτελούσι τον ισχυρότερον τύπον Ελληνικής φυλής. Ουδείς Φραγκολεβαντινισμός, απεναντίας μίσος και απέχθεια προς παν το ξενικόν. Δ ΐ αυτός ακριβώς τας αρετάς, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία έβλεπε μακρύτερα από ό,τι εσυ-


123

νηθίσαμεν να νομίζωμεν, τους διέλυσε, τους διέσπασε και τους επέταξε βαθμιαίως έξω του Βασιλείου της96».

Ο οπλαρχηγός Απανόζ Γίώργη με τα παλικάρια του.

Παλικάρια του Πόντου.

96. «Πώς φθάσαμε στις αλησμόνητες πατρίδες», Ν. Μουτσόπουλος-Κ. Βακαλόπουλος-Αρ. Κεσόπουλος.

124


Παλικάρια της Τραπεζούντος με τα άρματά τους και την αποφασιστικότητα ζωγραφι σμένη στα πρόσωπά τους. Πηγή: Φωτιάδης Κων/νος, Πη γές της Ιστορίας του Κρυπτοχριστιανικού Προβλήματος, Αφοί Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 2001.

Θεόδωρος Μικρόπουλος, γιος του Τσακίρ Αγά και Γιώργιος Πασχαλίδης, αντάρτες από την Έρπαα. Πηγή: Από το βιβλίο του Αχιλ. Ανθεμίδη Τα απελευθερωτικά στρατεύμα

τα του Ποντιακού Ελληνισμού 1912 1924.


125

Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΚΙΟΥΤΑΧΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ97 Ο ελληνορθόδοξος πληθυσμός της Κιουτάχειας και της ευρύτερης περιοχής αποτελού σε την πλειοψηφία των κατοίκων. Το ότι απασχολούνταν με τη γεωργία, την κτηνοτρο φία, με τις τέχνες, τα επαγγέλματα και το εμπόριο δε σημαίνει πως δεν ήταν και συγκρο τημένοι σε δήμους και κοινότητες. Μιλούσαν την εθνική τους γλώσσα, διατηρούσαν τη φυλετική τους υπόσταση και τη θρησκεία των πατέρων τους στο ακέραιο. Τα δύσκολα χρόνια για τον ελληνισμό της Κιουτάχειας και της περιοχής της αλλά και ολόκληρης της μικρασιατικής χερσονήσου αρχίζουν πολύ μετά την άλωση της Κωνστα ντινούπολης. Τα αίτια για τα δεινά του ελληνισμού ήταν τα γεγονότα μετά την Ιερά Συμμαχία των χριστιανικών κρατών της Δύσης, που συστήθηκετο 1686 και ονομάστηκε 14η σταυρο φορία. Από τη χρονολογία αυτή η τουρκική αυτοκρατορία υπέστη αλλεπάλληλα πλήγ ματα, τα οποία κατέληξαν στη Συνθήκη του Κάρλοβιτς (1699) και στην ειρήνη του Πασάρεβιτς (1718). Η τελευταία αποτελεί σημαντικό σταθμό για την ιστορία της οθωμανι κής αυτοκρατορίας και απαρχή της οριστικής αποχώρησης των Οθωμανών από την Ευ ρώπη. Κατόπιν του περιορισμού των συνόρων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, νοτίως του Βελιγραδιού, Ούγγροι, Κροάτες, Βόσνιοι, Σέρβοι Βούλγαροι, Αλβανοί και Γεωργιανοί (Γκιουρτζήδες της νότιας Ρωσίας) εξωμότες, ανώτεροι πολιτικοί και στρατιωτικοί αξιωματούχοι ξεχύθηκαν στη Μικρά Ασία και με τον πρωτοφανή φανατισμό τους ξέσπα σαν στον ελληνοχριστιανικό πληθυσμό, πόυ η περιουσία, κινητή και ακίνητη, η τιμή και η θρησκεία αυτού ήταν λεία στα χέρια τους, για να εξασφαλίσουν την άνετη ζωή τους. Αναλογίζονταν ότι η ύπαρξη των χριστιανών στην τουρκική αυτοκρατορία θα έδινε πά ντοτε αφορμή στις ευρωπαϊκές δυνάμεις να δημιουργήσουν προστριβές με τους Οσμανλήδες. Σε μερικούς σουλτάνους κυριάρχησε η ιδέα να περάσουν από μαχαίρι όλο τον ελλη νοχριστιανικό πληθυσμό της αυτοκρατορίας, το Σεΐχουλισλαμάτο, όμως, έφερε αντιρρή σεις πάντα στηριζόμενο στις διατάξεις του Κορανίου, και αρνούνταν να εκδώσει το σχε τικό φετβά. Επίσης, ανώτατοι πολιτικοί και στρατιωτικοί αξιωματούχοι δεν έστεργαν στη διάπραξη του εγκλήματος αυτού, ισχυριζόμενοι ότι το κράτος θα χάσει τα απαραίτητα εργατικά χέρια, το χαράτσι και γενικά τους φόρους, που τα είχε τόση ανάγκη. Σε πολλές επαρχίες του κράτους μερικοί μουφτήδες έχασαν το κεφάλι τους γιατί δεν έδωσαν την έγκρισή τους στην απαίτηση των τοπικών διοικητικών αρχών, της φανατι κής μερίδας του μουσουλμανικού κόσμου, για τη σφαγή των χριστιανών και την αρπα γή της περιουσίας τους. Δεν έγινε, βέβαια, η γενική σφαγή των χριστιανών, επιβλήθηκε, όμως, ο βίαιος εξισλαμισμός κατά περιόδους, άλλοτε δε με σκληρά βασανιστήρια, που συνοδεύονταν, μά-

97. Φωτιάδης Κωνσταντίνος, Πηγές της Ιστορίας του Κρυπτοχριστιανικού Προβλήματος, Αφοί Κυριακίδη, Θεσαλονίκη 2001, σ. 42-135.


126

λίστα, με το κόψιμο της γλώσσας εκείνων που τολμούσαν να μιλήσουν την ελληνική, και άλλοτε με ήπια μέσα και με την πειθώ, ανάλογα πάντοτε με την εξέλιξη της πολιτικής κα τάστασης και των αποτελεσμάτων των πολεμικών γεγονότων. Μετά το βίαιο εξισλαμισμό όλη η ύπαιθρος της Μικράς Ασίας και του Πόντου, που αριθμούσε το μεγαλύτερο ελληνικό πληθυσμό, έγινε μουσουλμανική και οι εκκλησίες μετατράπηκαν σε τζαμιά. Αρκετός όμως αριθμός των μεγάλων αστικών κέντρων διατή ρησε την ελληνοχριστιανική του υπόσταση, αφού υποχρεώθηκε να χρησιμοποιεί μονά χα την τουρκική γλώσσα και καμιά άλλη. Έτσι, με το βίαιο εξισλαμισμό, χωριά της περιοχής Κιουτάχεια έγιναν μουσουλμανι κά. Όσοι Έλληνες χριστιανοί αντέδρασαν υποχρεώθηκαν και αυτοί, συν τω χρόνω, να αλλαξοπιστήσουν. Πολλά από τα χωριά της περιοχής Κιουτάχεια, Ταουσανλή, ΚιουμούςΝαχιεσί, Κύριέ οβασί και Αλτίντας οβασί δεν έρχονταν σε επιμιξία με τους γνήσιους Τούρκους, ενώ διατηρούσαν ήθη και έθιμα χριστιανικά, οι γυναίκες τους δε φορούσαν φερετζέ. Ακόμα και από τους ελληνοχριστιανούς της πόλης, πολλοί υποχρεώθηκαν να ασπαστούν το μουσουλμανισμό διά της βίας. Πέντε μεγάλες εκκλησίες της Κιουτάχειας του Αγίου Γεωργίου, κοντά στο Διοικητήριο, του Αγίου Χαραλάμπους και άλλες τρεις εκκλη σίες, τις οποίες ονόμασαν Σααδεδίν τζαμί, Τακετζιλάρ τζαμί κ,λπ. Οι εξισλαμισθέντες της υπαίθρου αλλά και της πόλης δεν έπαψαν να έχουν αναμνή σεις της καταγωγής τους, διατηρούσαν δεσμούς με τους ελληνοχριστιανούς της πόλης της Κιουτάχειας. Σε αυτό συντέλεσε πολύ η οργάνωση της δημογεροντίας και του εκκλη σιαστικού συμβουλίου, που λειτουργούσαν με θαυμάσιο τρόπο. Χαρακτηριστικό σημείο της αλληλεγγύης μεταξύ τους ήταν διάφορες εκδηλώσεις. Κάθε χρόνο μετά τη συγκομιδή ολόκληρα φορτώματα σιτηρών και οσπρίων μετέφε ραν οι εξισλαμισθέντες των γύρω χωριών, κρυφά κατά τη νύχτα, για να αποφύγουν το βλέμμα των φανατικών μουσουλμάνων της πόλης, έμπαιναν στον περίβολο της εκκλη σίας, άνοιγαν τις αποθήκες με τα κλειδιά, που μόνο αυτοί γνώριζαν τη θέση στην οποία βρίσκονταν, και άδειαζαν τα φορτώματα πριν φύγουν πάλι νύχτα. Το σιτάρι και τα όσπρια μοιράζονταν από τη δημογεροντία κάθε κοινότητας σε φτωχές χριστιανικές οι κογένειες. Επίσης, κάθε χρόνο τη Μεγάλη Τετάρτη και τη Μεγάλη Πέμπτη όλα τα χριστιανικά σπίτια ήταν επί ποδός για την παρασκευή μεγάλης ποσότητας πασχαλινών κουλουριών και για το βάψιμο χιλιάδων αβγών. Τη Μεγάλη Παρασκευή από πολύ νωρίς κάθε οικογέ νεια δεχόταν γνωστούς μουσουλμάνους της πόλης και των γύρω χωριών και τους εφό διαζε με τα πασχαλινά κουλουράκια και τα κόκκινα αβγά. Αυτά τα έθιμα διατηρήθηκαν μέχρι τη μικρασιατική καταστροφή. Ο ελληνικός πλη θυσμός της Κιουτάχειας και της ευρύτερης περιοχής μέχρι και τις αρχές του 18ου αιώνα αποτελούσε την πλειοψηφία των κατοίκων. Η παραπάνω διαπίστωση έγκειται στο ότι λειτουργούσαν περίφημα σχολεία (κανένα τουρκικό), περίλαμπρες και επιβλητικές εκκλησίες που στόλιζαν την πόλη. Οι Έλληνες, όπως είπαμε και πρωτύτερα, ασχολούνταν με διάφορα επαγγέλματα, το εμπόριο, τις τέ


127

χνες, τη γεωργία, την κτηνοτροφία, αποτελούσαν δε το επιστημονικό στοιχείο με για τρούς, δικηγόρους, φαρμακοποιούς και δασκάλους. Αναφέραμε επίσης ότι τα δύσκολα χρόνια για τον ελληνισμό της Κιουτάχειας και της περιοχής της θα λάμβαναν χώρα αρκετά έτη μετά την πτώση της Πόλης. Αυτά τα χρόνια αρχίζουν από τα μέσα του 18ου αιώνα, όπου με την ειρήνη του Πασάρεβιτς (1718) και κατόπιν περιορισμού των συνόρων της οθωμανικής αυτοκρατορίας νοτίως του Βελιγρα διού κατέκλυσαν την Κιουτάχεια και την περιοχή της εξωμότες με τις οικογένειές τους από τη Βοσνία και από τις νότιες επαρχίες της ρωσικής αυτοκρατορίας, και συγκεκριμέ να από τις περιφέρειες της Γεωργίας και του Καζάν, οι Γκιουρτζήδες. Οι εξωμότες αυτοί ήταν κυρίως στρατιωτικοί αξιωματούχοι και εγκαταστάθηκαν στην Κιουτάχεια, επειδή ήταν έδρα Μεραρχίας Στρατού. Από αυτούς τους κύκλους προέρχε ται και ο Μεχμέτ Πασάς (Κιουταχής), ο οποίος ήταν πολιτικός και στρατιωτικός διοικητής της Κιουτάχειας και ο μετέπειτα αρχηγός των τουρκικών δυνάμεων κατά την πολιορκία και την έξοδο του Μεσολογγίου. Ο ίδιος ήταν Γεωργιανός στην καταγωγή. Όταν δόθηκε το σύνθημα για το βίαιο εξισλαμισμό των ελληνοχριστιανών κατά το 1730-1735, στρατιωτικός διοικητής της Κιουτάχειας ήταν ένας εξωμότης στρατηγός, Γε ωργιανός και αδίστακτος αιμοσταγής, με το όνομα Μαχμούτ πασάς. Κατ'αρχάς, εξισλάμισε τα γύρω χωριά με βίαιο τρόπο με το στρατό του. Όσοι κατόρ θωσαν να ξεφύγουν τον εξισλαμισμό κατέφυγαν στην Κιουτάχεια με τα λίγα υπάρχοντά τους και με ιερά σκεύη και τις εικόνες της εκκλησίας τους. Δεν πέρασε πολύ καιρός και μια μέρα κάλεσε τη δημογεροντία μαζί με το εκκλησια στικό συμβούλιο στο διοικητήριό του. Στην αρχή προσπάθησε με καλο τρόπο να τους πείσει ότι έπρεπε να ασπαστούν το μουσουλμανισμό γιατί ήταν καλύτερη θρησκεία και ότι ο Μωάμεθ ήταν ανώτερος από τον Χριστό, και ακόμα γιατί ζούσαν στην επικράτεια του σουλτάνου. Τόνισε δε πως αν δε δέχονταν δεν εγγυόταν για την περιουσία τους, τις οικογένειές τους κ,λπ. Η δημογεροντία και το εκκλησιαστικό συμβούλιο άκουσαν με τρόμο την πρόταση του εξωμότη Γεωργιανού. Ζήτησαν προθεσμία να απαντήσουν γιατί ήταν ζήτημα πολύ μεγάλο και πίσω από αυτούς βρίσκονταν χιλιάδες ψυχές που έπρεπε να ερωτηθούν. Ο Γεωργιανός διοικητής τούς έδωσε προθεσμία μια βδομάδα. Η δημογεροντία και το εκκλησιαστικό συμβούλιο συνήλθαν σε αλλεπάλληλες συσκέ ψεις και αποφασίστηκε να πάει μια επιτροπή στο μητροπολίτη, ο οποίος είχε την έδρα του στην Άγκυρα, έτσι ώστε να εκθέσει το μεγάλο πρόβλημα που είχε παρουσιαστεί απροσδόκητα. Η επιτροπή, η οποία αποτελούνταν από τον αρχιερατικό εκπρόσωπο, ένα δημογέρο ντα και ένα δάσκαλο, ξεκίνησε το πρωί της επομένης. Δεν έφτασε ποτέ στην Άγκυρα. Ο διαβόητος Μαχμούτ πασάς παρακολουθούσε τις κινήσεις των χριστιανών. Όταν η τριμε λής επιτροπή ξεκίνησε με τους συνοδούς για το ταξίδι της Άγκυρας, ο Γεωργιανός διοι κητής έστειλε ξοπίσω τους δέκα έφιππους στρατιώτες με επικεφαλής έναν αξιωματικό, τους συνέλαβε και τους έκλεισε στα μπουντρούμια του διοικητηρίου. Το απόγευμα της ίδιας μέρας φώναξε τη δημογεροντία και το εκκλησιαστικό συμβούλιο στο διοικητήριο.


128

Έντρομοι οι προύχοντες και με την ψυχή στο στόμα παρουσιάστηκαν μπροστά στον αι μοδιψή διοικητή. Αυτός τους «κατσάδιασε» για τη συμπεριφορά τους, λεγοντάς τους ότι δεν έδωσαν σημασία στα λόγια του και στις παραινέσεις του, παρά πήγαν να ρωτήσουν και τον μπας παπά (δεσπότη) και πως ο τρόπος και η ενέργεια που αντιμετώπισαν την κατάσταση αυ τή ήταν βαριά προσβολή στο πρόσωπό του. Τους διέταξε να τον ακολουθήσουν στην αυλή του διοικητηρίου. Εκεί αντίκρισαν κρε μασμένες τρεις αγχόνες. Κάλεσε τον αξιωματικό της φρουράς και του είπε να φέρουν τους τρεις γκιαούρηδες. Σε λίγο έφεραν στην αυλή τους τρεις της επιτροπής χειροδεμένους. Ο Μαχμούτ πασάς, απευθυνόμενος προς τους προύχοντες, λέει: «Να τι περιμένει

όποιον δεν ακούει τον πασά του». Δίνει αμέσως εντολή στον επικεφαλής αξιωματικό να περάσει τις θηλιές στο λαιμό των τριών. Πέντε λεπτά μετά τα σώματα των τριών, του αρχιερατικού εκπροσώπου, του δημογέροντα και του δασκάλου, αιωρούνταν άψυχα, κρεμασμένα στα κλαδιά του γέρι κου πλάτανου, στην αυλή του διοικητηρίου. Ύστερα απ' αυτό έδιωξε τους προύχοντες λέγοντάς τους ότι δεν τους χρειάζεται άλλο. Το κακό διαδόθηκε αμέσως σε όλο τον ελληνοχριστιανικό πληθυσμό. Κλειστήκανε όλοι στα σπίτια τους και κανείς δεν κυκλοφορούσε έξω, δεν ξέρανε τι θα επακολουθούσε. Πριν καλά καλά νυχτώσει στρατός περίζωσε τις ελληνικές συνοικίες, περίπολοι σε όλες τις γωνίες δεν άφηναν να ξεμυτίσει κανείς, ενώ λόχοι στρατιωτών όρμησαν στις πέντε εκκλησίες της Κιουτάχειας. Έσπασαν τις πόρτες και άρχισαν το αποτρόπαιο έρ γο τους, ξήλωσαν όλες τις εικόνες, κατέβασαν τους πολυελαίους, χάλασαν το τέμπλο, ακόμα και τα στασίδια, τα έβγαλαν όλα έξω στον αυλόγυρο κάθε εκκλησίας και τους έβαλαν φωτιά. Αυτό κράτησε ολόκληρη τη νύχτα. Την άλλη μέρα πρωί πρωί ο διοικητής πάλι επί το έργον, καλεί τους προύχοντες και τους παπάδες στο διοικητήριο και τους λέει: «Μια που

δε θελήσατε να γίνετε μουσουλμάνοι με το καλό, εγώ θα σας κάμω με το ζόρι, αλλιώς θα σας πάρω το κεφάλι». Τους διέταξε να φροντίσουν αμέσως να ασπρίσουν το εσωτερικό των εκκλησιών, να μη φαίνεται καμιά ζωγραφιά από τις εικόνες, να καθαρίσουν τις εκκλησίες και να στρώσουν στο πάτωμα χαλιά. Τους δε παπάδες τούς διέταξε να φορέσουν σαρίκια και να δι δάσκουν από τότε και στο εξής το Κοράνι που έχει όλες τις αλήθειες που είπε ο Μωάμεθ. Αναλογίζεται κανείς το δράμα εκείνων των ανθρώπων. Είναι δυνατόν από τη μια στιγμή στην άλλη να αλλάξεις και να απαρνηθείς εκείνα που πρέσβευες τόσες χιλιάδες χρόνια; Και όλα αυτά με το ζόρι, επειδή το θέλησε ένας πασάς; Σέρνοντας τα πόδια, σωστά ανθρώπινα ράκη, οι προύχοντες και οι παπάδες αποχώ ρησαν από το διοικητήριο και μετέδωσαν με πικρή καρδιά το εξευτελιστικό νέο της αλλαξοπιστίας. [Οι πέντε εκκλησίες της Κιουτάχειας με την ωραία βυζαντινή αρχιτεκτονική τους, του Αγίου Γεωργίου κοντά στο διοικητήριο, του Αγίου Χαραλάμπους, του Αγίου Μηνά και δύο άλλες εκκλησίες, με την ψυχή σφιγμένη και με πόνο, βάλθηκαν να ευπρεπίσουν τους


129

ναούς τους σύμφωνα με τις οδηγίες που τους είχε δώσει ο αιμοβόρος διοικητής.] Καθά ρισαν ό,τι είχαν ρημάξει οι βάνδαλοι, ασβέστωσαν το θόλο των εκκλησιών με τέτοιο τρόπο που να φαίνεται έστω και αχνά ο Παντοκράτωρ. Έτσι, οι ωραίες εκκλησίες μετατράπηκαν σε τζαμιά που ονομάστηκαν από το διοικητή Σααδεδίν τζαμί,Τακετζιλάρ τζα μί κ,λπ. Μετά τις εκκλησίες σειρά είχαν τα σχολεία. Δεν προχώρησαν μόνο στο κλείσιμό τους, αλλά και απαγόρευσαν να ομιλείται η ελληνική γλώσσα. Η ποινή ήταν βαριά. Κόψιμο της γλώσσας όποιου ξεστόμιζε λέξεις ελληνικές. Αναγκαστικά οι Έλληνες πήγαιναν στα τζαμιά για το ναμάζι, και στην αρχή τούς πα ρακολουθούσε άγρυπνα ο διοικητής, και αλίμονο σε εκείνον που την ώρα του ναμαζιού ήταν κάπου αλλού. Οι γυναίκες, όμως, που δεν επιτρέπονταν να πάνε στο τζαμί, εξακο λουθούσαν να βρίσκονται κλεισμένες στα σπίτια τους και να προσεύχονται στις εικόνες που είχαν κρυμμένες, και με τον τρόπο αυτό κατάφεραν να κρατήσουν άσβεστη στην ψυχή τους την πίστη προς τον Χριστό. Από τους χιλιάδες ελληνοχριστιανούς της Κιουτάχειας σώθηκαν περί τις 300 οικογέ νειες, οι οποίες ζούσαν στο δυτικό τμήμα της πόλης. Επειδή ήταν η πιο απομακρυσμένη συνοικία η παρακολούθηση δεν ήταν τόσο αυστηρή, έτσι κράτησαν την πίστη τους, έστω και χωρίς εκκλησία. Με τον καιρό έφεραν έναν παπά από την Προύσα, ο οποίος δε φο ρούσε ράσο. Λειτουργούσε σε διάφορα σπίτια κρυφά, βάφτιζε τα παιδιά, ευλογούσε τους γάμους και τελούσε μυστικά τα μυστήρια. Πολλές οικογένειες που ζούσαν σε άλλες συ νοικίες και είχαν εξισλαμιστεί πήγαιναν νύχτα τα παιδιά τους σε αυτή τη δυτική συνοικία και τα βάφτιζαν. Αυτό κράτησε αρκετά χρόνια. Οι σχέσεις των ελληνοχριστιανών με τους εξισλαμισθέντες δεν έπαψαν ποτέ, και μά λιστα γίνονταν πιο στενές. Αρκεί να αντιληφθεί κανείς ότι λίγοι από αυτούς υποβάλλο νταν στην περιτομή, ενώ περισσότεροι ήταν βαπτισμένοι κρυφά στα σπίτια της ελληνι κής κοινότητας. Η δε αλληλεγγύη μεταξύ τους ήταν πολύ αδελφική. Αν είχαν καμιά δια φορά οικονομική ή προσωπική δεν κατέφευγαν ποτέ στα τουρκικά δικαστήρια, οι δια φορές τους λύνονταν από τη δημογεροντία της ελληνικής κοινότητας. Οι εξισλαμισθέντες της Κιουτάχειας και πολλά χωριά της περιοχής, όπωςταΤαουσανλή, Κιουμούς-Ναχιεσή, Κύριέ οβασί και Αλτιντάς οβασί, δεν έρχονταν σε επιυιξία με τους γνήσιους Τούρκους. Οι γυναίκες τους είχαν συχνή επαφή με τις Ελληνίδες και αντάλλασ σαν επισκέψεις φιλικές και περισσότερο στις ονομαστικές γιορτές, γιατί είχαν αναμνή σεις και από παλιές συγγένειες που συνέδεαν την κάθε οικογένεια. Κάθε χρόνο τη Μεγάλη Εβδομάδα σι Ελληνίδες είχαν συχνές επισκέψεις από χανού μισσες, που φορώντας ελληνικές στολές πήγαιναν στην εκκλησία για να παρακολουθή σουν τα «Άγια Πάθη» του Χριστού. Πολλές βοηθούσαν τις φίλες τους στα πασχαλινά κουλουράκια και στο βάψιμο των αβγών που γίνονταν σε μεγάλη ποσότητα, όπως είπαμε παραπάνω, και προορίζονταν για τους μουσουλμάνους των γύρω χωριών και της Κιουτάχειας.

130


ΟΙ ΕΞΙΣΛΑΜ ΙΣΜ ΟΙ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΟΦΕΩΣ98

Για να φτάσει κανείς από την Τραπεζούντα στην περιοχή του Όφεως χρειάζεται να διανύσει με τα πόδια απόσταση 14 περίπου ωρών ανατολικά της πόλης. Στη συνέχεια, αν θέλει να σχηματίσει μια εικόνα της έκτασης που καταλαμβάνει από τα παράλια προς τα ενδότερα θα πρέπει να βαδίσει άλλο τόσο προς αυτή την κατεύθυνση. Δύο μεγάλα πο τάμια, ο Οφις, δυτικά, και ο Μπαλτατσίδερε (Ψυχροπόταμος) ανατολικά, διατρέχουν όλη αυτή την έκταση, με κατεύθυνση από το Νότο προς το Βορρά και καθώς προχωρούν πα ράλληλα, με ενδιάμεσες οροσειρές, καταλήγουν, μαζί μ' αυτές, στη θάλασσα. Δεξιά και αριστερά των δύο ποταμών, σε χαμηλές πλαγιές παράλληλων λοφοσειρών, απλώνονται κάπου 65 γραφικά χωριά, τα περισσότερα των οποίων διατηρούσαν μέχρι και τις παρα μονές της Ανταλλαγής ελληνικά ονόματα. Τα χωριά αυτά, 45 γύρω από τον Όφι και 20 γύ ρω από τον Ψυχροπόταμο, κατοικούνταν από 12.000 περίπου οικογένειες στα τέλη του 19ου αιώνα. Από αυτές, μόνο οι 150, διασκορπισμένες σε διαφορετικούς οικισμούς, παρέμειναν χριστιανικές. Όμως, και από τις εξισλαμισμένες οικογένειες δεν ήταν λίγες αυτές που κρα τούσαν τα παλιά χριστιανικό τους ονόματα: Παπάζογλου, Μαντάνης, Μερτζάνης, Κεσίσογλου κ.ά. Το σημαντικότερο είναι ότι οι εξισλαμισμένοι Οφλήδες, πέρα από το ότι δια τηρούσαν την ελληνική γλώσσα (την ποντιακή), κρατούσαν και τα χριστιανικά έθιμα, εί χαν συνείδηση της καταγωγής τους και φύλαγαν με σεβασμό τα προγονικά τους κειμή λια: Ευαγγέλια, ιερά βιβλία, χειρόγραφα, θυμιατήρια, σταυρούς, εκκλησιαστικά σκεύη, ιε ρατικά άμφια κ.ά. Ακόμα και στο χαρακτήρα και στην κουλτούρα τους διέφεραν από όλους τους άλλους μουσουλμάνους. Ήταν πιο ήρεμοι, ασχολούνταν πολύ περισσότερο με τα γράμματα και επιδίδονταν ιδιαίτερα στις θεολογικές σπουδές. Οι μουσουλμανικές ιερατικές-θεολογικές σχολές της περιοχής Όφι ήταν από τις κα λύτερες. Τα παραπάνω δεδομένα -επιβίωση της ελληνικής γλώσσας, των εθίμων, των προγονικών κειμηλίων- κάνουν πολύ πιθανή την υπόθεση ότι η εξωμοσία του Όφεως δεν μπορεί να ανάγεται στους πρώτους μετά την κατάκτηση χρόνους. Αντίθετα, είναι πο λύ πιθανό ότι η καταπίεση, η τυραννία και οι βίαιοι διωγμοί που επιβλήθηκαν στους χρι στιανικούς πληθυσμούς της περιοχής κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, σε συνδυ ασμό με την ανυπαρξία μοναστηριών που θα βοηθούσαν στη διάσωση της θρησκείας, οδήγησαν στην αναγκαστική ομαδική αλλαξοπιστία. Θα λέγαμε ότι οι ίδιες συνθήκες, που σε άλλες περιοχές του Πόντου επέβαλαν την ανάγκη της αποκρυφίας, εδώ εξώθη σαν τον πληθυσμό στον αναγκαστικό εξισλαμισμό. Πάντως, σε παλιότερα χειρόγραφα οι επαρχίες «Κάνεως» και «Όφεως» σημειώνονται ως επισκοπέςΤραπεζούντας. Σε μεταγενέστερα δεν αναφέρεται κάτι τέτοιο, πράγμα που σημαίνει ότι ο εξισλαμισμός σχεδόν ολοκληρώθηκε. Συνολικά, στην περιοχή του Όφεως εξισλαμίστηκαν γύρω στις 65.000 άτομα. Πρόκειται για επαρχία με συμπαγείς ελληνικούς

98. Φωτιάδης Κωνσταντίνος, Πηγές της Ιστορίας του Κρυπτοχριστιανικού Προβλήματος, Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 70-82.


131

πληθυσμούς που είχαν εξισλαμιστεί ομαδικά το 17ο αιώνα, αλλά εξακολουθούν να μι λούν, μέχρι και σήμερα, την ελληνική (ποντιακή) γλώσσα.

ΟΙ ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝΤΟΝΥΑ" Στα νοτιοδυτικά τηςΤραπεζούντας και στα νότια των Πλατάνων, πέρα από τον ποταμό Καλάνεμα, εκτείνεται η περιοχή τηςΤόνιας, η βυζαντινή Θοανία. Εκεί κατοικούσαν πριν από την ανταλλαγή περίπου 2.000 ελληνόφωνες εξισλαμισμένες οικογένειες. Όμως, από δω προέρχονται και 1.000 ακόμα οικογένειες που βρίσκονταν διασκορπισμένες στις επαρχίες Τραπεζούντας και Αργυρούπολης. Ο εξισλαμισμένος αυτός πληθυσμός της Τόνυας αποτελεί το τελευταίο απομεινάρι των 8.000, περίπου, χριστιανικών οικογενειών, που στους μεγάλους διωγμούς και εξισλαμισμούςτου 17ου αιώνα κατέφυγαν εκεί από την περιοχή τηςΤραπεζούντας και των Πλα τάνων. Οι ίδιες, επομένως, συνθήκες οδήγησαν και εδώ στην ομαδική αλλαξοπιστία και σε μια ανάλογη γλωσσική και κοινωνική κατάσταση με αυτή που επικρατούσε στην πε ριοχή του Όφεως. Έπειτα, όπως εκεί, έτσι και εδώ διασώθηκαν πολλά χριστιανικά-ελληνικά ονόματα χωριών: Μεσοχώρι, Μεσοπλάγι, Κατωχώρι, Άγιος Θωμάς, Άγιος Στέφανος, Μεσοπέδιν. Ακόμα και προσώπων: Ιωάννης, Θεμιστοκλής, Αλέξανδρος κ.ά. Έχουν, βέβαια, και τουρκικά ονόματα, αλλά τα χρησιμοποιούν μόνο όταν βρίσκονται μακριά από τα χω ριά τους: Αλί, Μουσταφά, Αχμέτ κ.ά. Σε ένα σημείο οιΤονυαλήδες διαφέρουν μονάχα από τους Οφλήδες. Ενώ οι δεύτεροι ήταν ήρεμοι και διακρίνονταν συνήθως ως ουλεμάδες (θεολόγοι), οι πρώτοι, πιο σκλη ροτράχηλοι, με τη φήμη του ικανού κλέφτη, γίνονταν σε μεγάλο ποσοστό κλητήρες και χωροφύλακες. ΕλληνόφωνοιΤονυαλήδες υπάρχουν ακόμα και σήμερα στα χωριά Κεσλή, Τουμασλή, Παχαρτικλή, Μπεσκελή, Μάμαλη,Τσουλούκ, Μελικσέ, Αντζίρκιοϊ. Πρόκειται για επαρχία με συμπαγείς ελληνικούς πληθυσμούς, που είχαν εξισλαμιστεί ομαδικά το 17ο αιώνα, αλλά εξακολουθούν να μιλούν μέχρι και σήμερα την ελληνική (πο ντιακή) γλώσσα.

ΒΙΘΥΝΟΙ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΉΤΟΥΡΚΟΦΑΝΕΙΣ100 Είναι οι παλιοί κάτοικοι της Βιθυνίας που προσχώρησαν ομαδικά στους Τούρκους. Εξισλα μίστηκαν για να αποφύγουν την καταπίεση των Βυζαντινών και ιδιαίτερα της εκκλησίας. Στις απογραφές αναφέρονται 200.000 τουρκοφανείς Βιθυνοί. Δεν είναι Τούρκοι. Αυτό το δείχνουν τα ήθη, τα έθιμα και η επίμονη διατήρηση της ιδιαιτερότητάςτους. Οι Βιθυνοί αυτοί έχουν αποβάλει και την ελληνική γλώσσα, αλλά διατηρούν πολλά παλιά τραγούδια

99. Φωτιάδης Κωνσταντίνος, Πηγές της Ιστορίας του..., ό.π., σ. 77. 100. www.mikrasiates.gr.

132


στην ελληνική. Οι κάτοικοι της δυτικής Μικράς Ασίας προσχώρησαν πραγματικά στον ισλα μισμό και στους Τούρκους για να γλιτώσουν από την καταπίεση των Βυζαντινών. Οι Τούρκοι μετέφεραν και εγκατέστησαν στη Βιθυνία σημαντικό αριθμό Αρμενίων. Έτσι υπολόγιζαν να διασπάσουν την ενότητα που διατηρούσαν οι Βιθυνοί και μετά τον εξισλαμισμό τους. Οι Βιθυνοί μουσουλμάνοι διατηρούν έθιμα και παραδόσεις διαφορετικά από εκείνα τωνΤούρκων. Έχουν μια ιδιαιτερότητα στα ήθη και στα έθιμα, αλλά δε διατηρούν συνο χή που να τους εξασφαλίζει μια ιδιαίτερη εθνότητα. Παρόλο που στα βιλαέτια όπου υπήρ χαν αυτοί οι μουσουλμάνοι Βιθυνοί υπήρχε και συμπαγής ελληνικός πληθυσμός δεν πα ρατηρούνται οι στενές σχέσεις που είχαν άλλες εθνότητες με τους Έλληνες.

Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΠΟΜΑΚΩΝ101 Η περιοχή της Ροδόπης κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς την περίοδο 1365-1368. Ως τότε οι Πομάκοι ήταν χριστιανοί κι έμειναν τέτο ιο ι μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα. Βέβαια ορισμένοι από αυτούς κι αμέσως μετά την οθωμανική κατάκτηση ασπάστηκαν το μουσουλμανισμό. Επρόκειτο όμως για μεμονωμένες περιπτώσεις. Πάντως αυ τούς και τους απογόνους τους το οθωμανικό κράτος τούς περιποιήθηκε πλουσιοπά ροχα. Οι αλλαξοπιστήσαντες εξομοιώθηκαν με τους κατακτητές κι έγιναν αυθέντες των ομοφύλων τους, αγάδες. Η ζωή τους κυλούσε στην ευημερία, χάρη στην κρατική περι ποίηση και υποστήριξη απολάμβαναν όλα τα διακαιώματα των Οθωμανών, δεν πλήρω ναν φόρους και ήταν ελεύθεροι και ισότιμοι με τους άλλους μουσουλμάνους. Αντίθετα, οι χριστιανοί Πομάκοι, όπως όλοι οι χριστιανοί, υπέφεραν τα πάνδεινα. Φό ροι, περιφρόνηση, ταπείνωση, κατατρεγμός, δυστυχία και κακομεταχείριση έκαναν τη ζωή τους ελεεινή, δυστυχισμένη και ανυπόφορη. Να γιατί ζήλεψαν τη ζωή των ομοφύλων τους και προς το τέλος του 17ου αιώνα συμ φώνησαν να ασπαστούν όλοι μαζί τον ισλαμισμό. Ο εξισλαμισμός των Πομάκων άρχισε όταν σουλτάνος της οθωμανικής αυτοκρατο ρίας ήταν ο Σελήμ Α' (1512-1526) και ολοκληρώθηκε στα χρόνια του Μωάμεθ Δ' και με γάλου βεζίρη Μεχμέ Κιοπρουλού (1656-1672). Οι πρώτοι Πομάκοι που έγιναν μουσουλ μάνοι ήταν φύλαρχοι, πρόκριτοι και κοινοτάρχες. Αυτοί μαζί και με τους παπάδες τους, ως αντιπρόσωποι όλων των Πομάκων, κατέβηκαν από τη Ροδόπη στη Φιλιππούπολη και παρουσιάστηκαν στις πολιτικές και θρησκευτικές αρχές των Οθωμανών στο δικαστήριο και δήλωσαν την αμετάκλητη απόφαση τους να προσχωρήσουν στο μουσουλμανισμό. Ο διοικητής φοβήθηκε το σκάνδαλο και τους παρέπεμψε στον τότε μητροπολίτη Φιλιππουπόλεως Γαβριήλ (1636-1672). Μάταια, όμως, ο μητροπολίτης προσπάθησε κατηχώ ντας τους να τους μεταπείθει.

101. Θεοχαρίδης, Π., Πομάκοι, Ξάνθη (1995).


133

Η περιτομή όλων των αντιπροσώπων έγινε πανηγυρικά -σύμφωνα με την ελληνική παράδοση- στο παλιό τζαμί στο διοικητήριο του Σαχ Μεντίν Πασά και κατόπιν, αφού γύ ρισαν στις πατρίδες τους, εξισλαμίστηκαν και οι άλλοι ομόφυλοί τους. Τότε κατεδαφίστη καν στη Ροδόπη 218 εκκλησίες και 336 παρεκκλήσια. Αυτό είναι το χρονικό της αλλαξοπιστίας των Πομάκων. Αν όμως αλλαξοπίστησαν οι Πομάκοι, δεν άλλαξαν αυτόματα και τις χριστιανικές τους συνήθειες, τα χριστιανικά ήθη και έθιμά τους, τις θρησκευτικές γιορτές. Μέχρι και σήμερα ακόμα στις Θέρμες γιορτάζεται η γιορτή του Αγίου Γεωργίου. Γίνε ται μάλιστα λαμπρό πανηγύρι, όπου σφάζονται κουρμπάνια, ψήνονται σουβλιστά και οι σημερινοί μουσουλμάνοι χορεύουν και διασκεδάζουν. Πολλές άλλες χριστιανικές συνήθειες διατηρούνται μέχρι σήμερα, που σιγά σιγά όμως όλο και ξεχνιούνται, αλλάζουν και χάνονται: π.χ., σε πολλά χωριά της Ροδόπης οι Πομάκοι «σταυρώνουν» το ψωμί μόλις το πλάσουν, οι γυναίκες «σταυρώνουν» τα μωρά όταν αλλάζουν τα σπάργανά τους, ανάβουν καντήλια για να φέγγουν τη νύχτα- ορισμένες, πά λι, γυναίκες χρησιμοποιούν εκφράσεις όπως «Η Παναγιά μαζί σου» κ.ά. Οι χριστιανικές συνήθειες διατηρούνταν άφθονες ως το 1912 που η Ροδόπη κατελήφθη από τους Βουλγάρους. Ως τότε δεν ενοχλούσαν πολύ και αποτελούσαν κάτι από τη ζωή, από την ύπαρξη των Πομάκων. Οι Βούλγαροι αψυχολόγητα κι αντιχριστιανικά προσπάθησαν με τη βία να αλλάξουν την πίστη των Πομάκων, να τους επαναφέρουν στο χριστιανισμό. Τις χρι στιανικές συνήθειες, τα χριστιανικά ήθη και έθιμα, τις χριστιανικές παραδόσεις των Πομά κων, αποδείξεις της παλιάς χριστιανικής τους πίστης, οι Βούλγαροι τα χρησιμοποιούσαν ως επιχειρήματα στην ανόητη προσπάθειά τους να «επαναχριστιανίσουν» τους Πομάκους. Να γιατί μετά την απελευθέρωσή τους από τους Βουλγάρους οι Πομάκοι κατάργησαν καθετί χρι στιανικό, ώστε σήμερα ελάχιστα μόνο δείγματα της παλιάς θρησκείας τους να σώζονται. Άλλαξαν, λοιπόν, τη θρησκεία τους οι Πομάκοι για να επιβιώσουν. Διατήρησαν, όμως, και όσο μπορούσαν και την πίστη των προγόνων τους.

ΓΑΛΑΤΕΣ: ΙΣΧΥΡΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ'02 Μετονόρο«Γαλλογραικοί»αναφέρονταιστην απογραφή 95.000 κάτοικοι. Πρόκειται για ένα λαό ο οποίος κατάγεται από την πολεμική ομάδα των Γαλατών και εγκαταστάθηκε στη Μικρά Ασία την περίοδο των ελληνιστικών χρόνων. Στην περιοχή αυτή δημιούργη σαν ανεξάρτητο κράτος το οποίο έγινε τελικά επαρχία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Οι Γαλάτες έχουν εξελληνιστεί και η Γαλατία (το κράτος που δημιούργησαν στη Μικρά Ασία) ήταν ένα ελληνιστικό κράτος. Οταν η Μικρά Ασία περιήλθε στα χέρια των Οθωμανών εξι σλαμίστηκαν, δίνοντας μάλιστα αξιόλογους παράγοντες στον οθωμανικό κρατικό μηχα νισμό. Αποτελούσαν όμως μια χωριστή εθνολογική ομάδα που διαμόρφωσε ιδιαιτερό τητες πολιτικές και πολιτιστικές στο πλαίσιο της οθωμανικής αυτοκρατορίας. 102. www.mikrasiates.ar και www.prosanatolismoi.ar και www.phorum.ar/viewtopic.Dhp?f=51&t=61843.

134


ΛΑΖΟΙ: ΟΤΑΝ ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΑΙΤΙΑ ΔΙΩΓΜΩΝ103 Οι Λαζοί είναι κι αυτοί από τους αρχαιότερους λαούς της Μικράς Ασίας, συγγενείς των Κόλχων. Μένουν στις περιοχές όπου έμεναν από την αρχαιότητα. Διατήρησαν την ιδιαιτερότητά τους στο πέρασμα του χρόνου. Μιλάνε δική τους γλώσσα και περηφανεύονται για την εθνότητά τους. Οι ίδιοι διακρίνουν σαφώς τον εαυτό τους από τους Τούρκους. Ασχολούνται βασικά με τη θάλασσα. Έτσι, αποτέλεσαν πολύτιμα στοιχεία του τουρκικού ναυτικού. Λαζοί ήταν και οι λεμβούχοι της Κωνσταντινούπολης. Οι Λαζοί δε δίσταζαν να διακηρύττουν ότι δεν είναι Τούρκοι ακόμα και στη Βασιλεύουσα του παρελθόντος. Συ νεργάστηκαν πάντα με τους Έλληνες του Πόντου. Εξισλαμίστηκαν την περίοδο του με γάλου εξισλαμισμού. Οι Λαζοί, όπως φαίνεται από στοιχεία απογραφής, αριθμούσαν 80.000 ανθρώπους. Διεκδικούσαν την πολιτισμική τους αυτονομία. Είναι πολεμιστές σκληροί και άγριοι στα ήθη τους.

ΜΕΣΟΧΑΛΔΗΝΟΙ: ΜΙΑΔΙΘΡΗΣΚΗ ΕΘΝΟΤΗΤΑ'04 Αυτή η εθνότητα αριθμεί 80.000 ψυχές, που κατοικούν στο βιλαέτι τηςΤραπεζούντας. Όπως οι προαναφερόμενοι λαοί, έτσι και οι Μεσοχαλδηνοί είναι απόγονοι των αρχαί ων κατοίκων της περιοχής. Είναι γνωστοί στις ελληνικές πηγές με το όνομα Χάλυβες. Αν και τυπικά παρουσιάζονται ως μουσουλμάνοι, στην ουσία είναι κρυπτοχριστιανοί. Οι Τούρκοι τούς αποκαλούν δίθρησκους. Έζησαν και αυτοί υπό το καθεστώς αιρέσεων και προσχώρησαν στο μουσουλμανισμό για τους ίδιους λόγους που το έπραξαν όλοι οι αιρετικοί.

ΖΕΪΜΠΕΚΟΙ: ΟΙ ΠΡΟΣΤΑΤΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ105 Οι Ζεϊμπέκοι είναι Θράκες εξισλαμισμένοι. Κατοικούσαν στην περιοχή του Αϊδινίου. Έχουν εγκατασταθεί εκεί πολύ πριν φτάσουν οι Τούρκοι. Είχαν αυτονομηθεί πολύ νωρίς. Έδω σαν ισχυρές φυσιογνωμίες, όπως αυτή του Ντερέμπεη Καραοσμάν Ογλού, που κρατού σε την εξουσία στο Αϊδίνιο στα χρόνια των Ορλοφικών (1770-1776). Όταν ο σουλτάνος έστειλε τις αρβανίτικες ορδές στο Μόριά πνίγοντας την επανάσταση στο αίμα, η Πελο πόννησος ερήμωσε. Οι κάτοικοί της έφυγαν με τα ρωσικά καράβια, άλλοι για την Τεργέ στη (80.000 περίπου), άλλοι θα καταλήξουν στην ίδια τη Ρωσία (100.000 περίπου) και ένα

103. www.mikrasiates.gr και www.Drosanatolismoi.gr. 104. www.mikrasiates.gr και www.Drosanatolismoi.gr. 105. Κοροβίνης Θωμάς, ΟιΖεϊμηέκοι της Μικράς Ασίας, Εκδόσεις Αγρα, 2005, σ. 25-75 και www.mikrasiates.ar και www.prosanatolismoi.ar.

Π Ο ΙΑ ΤΟ Υ ΡΚΙΑ ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

μέρος τους (περί τις

100.000)

135

θα δεχτεί ο Καραοσμάν Ογλού στην περιοχή Αϊδινίου-

Σμύρνης. Είναι αυτοί που θα εδραιώσουν το νέο ελληνισμό στην περιοχή της Σμύρνης. Όταν στα 1833 οι Τούρκοι αποφάσισαν να καταργήσουν την αυτονομία τους, οι Ζεϊμπέκοι εξεγέρθηκαν. Οι Τούρκοι τούς χτύπησαν, σφάζοντας πάρα πολλούς πολεμιστές στο Αϊδίνιο. Όσοι έζησαν ποτέ δεν ξέχασαν αυτή τη σφαγή, που πήρε τις διαστάσεις όλων των σφαγών που συνήθιζαν να κάνουν οι Τούρκοι.

ΜΙΚΡΟΤΕΡΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ106 Οι Ίβηρες και οι Αλβανοί, που είναι λαοί του Καυκάσου, μετανάστευσαν στη Μικρά Ασία μετά τη ρωσική κατάκτηση της περιοχής. Ενσφηνώθηκαν στα εδάφη που κατοικούσαν πριν άλλοι λαοί. Το γεγονός αυτό τους υποχρέωσε να διατηρήσουν την ιδιαιτερότητά τους. Οι παλιοί κάτοικοι της Μικράς Ασίας αντιμετώπισαν με μεγάλη δυσπιστία την εγκα τάσταση των νεοφερμένων.Τους αποστρέφονταν, και για το λόγο αυτό περιορίζονταν στον εαυτό τους. Ιδιαίτερη κατηγορία από τους λαούς-εθνότητες που καταγράφονται είναι οι Πισίδες, οι Λυκάονες και οι Πάμφυλοι. Πρόκειται για πανάρχαιους λαούς που διατήρησαν τα χα ρακτηριστικά τους και εξισλαμίστηκαν στο πλαίσιο του μεγάλου εξισλαμισμού. Ποτέ δεν ξέχασαν την καταγωγή τους και εξακολουθούν να διατηρούν τις παραδόσεις τους, τα ήθη και τα έθιμά τους, που δεν είναι ούτε τουρκικά ούτε μουσουλμανικά. Οι Μελχίτες είναι ελληνόφωνοι καθολικοί που αναγνωρίζουν τον πάπα για αρχηγό της εκκλησίας τους. Κάτι ανάλογο είναι οι Μαρδάίτες, που είναι απόγονοι των παλιών Απελατών, οι οποίοι ήρθαν σε σύγκρουση με το Βυζάντιο. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να κά νουμε για τουςΤουρκομάνους ή Τουρκμενούς. Αυτοί οι Τουρκομάνοι δεν είναι Τούρκοι, αλλά ντόπιοι Μικρασιάτες. Ορθότερα, πρέπει να τους λέμε Τροκμηνούς. Πρόκειται για μια ομάδα που προέρχεται από τους αρχαίους Γαλάτες, που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή Τροκμάδες ή Τρογμάδες. Είναι δηλαδή λαοί της Καππαδοκίας που έγιναν μουσουλμάνοι, όπως και οι άλλοι Μικρασιάτες. Υπάρχουν, βέβαια, τουρκικής προέλευσης φύλα που πρέπει να χαρακτηριστούν Τουρκομάνοι. Πρόκειται για τσοπάνηδες που τους έφερε στη Μικρά Ασία ο θυελλώδης άνεμος των Μογγόλων και που συγκροτήθηκαν κατά μικρές ανώνυμες ομάδες. Όλοι οι τσοπάνηδες κρατούν όπλα και είναι ταυτόχρονα πολεμική ομάδα. Τέτοιες ομάδες είναι συγγενικές των Τούρκων και έδρασαν κατά τον ίδιο τρόπο που έδρασαν οι Σελτζούκοι Τούρκοι.

106. www.theareekz.com.www.impantokratoros.ar.www.mikrasiates.ar και www.prosanatolismoi.ar.

136


ΟΙ ΡΩΣΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ107 Ένας ανησυχητικός παράγοντας για τουςΤούρκους είναι η παρουσία των Ρώσων στις βό ρειες ακτές του Εύξεινου Πόντου. Οι Ρώσοι ήταν ορθόδοξοι και έτσι προσπάθησαν να αποκαταστήσουν σχέσεις με τους Έλληνες σκοπεύοντας να ανοίξουν τα Στενά και να βγουν στη Μεσόγειο. Οι αδιάκοποι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι του 18ου και του 19ου αιώ να έχουν προκαλέσει ανησυχία στους Τούρκους, που παίρνουν μέτρα κατά των Ελλήνων. Και όσο οι Τούρκοι θα παίρνουν μέτρα εναντίον τους τόσο οι Έλληνες θα αποβλέπουν στη Ρωσία και θα καταφεύγουν σε αυτή. Στην εποχή των μεγάλων ρωσοτουρκικών πολέμων οι Τούρκοι επιδιώκουν τον εξισλαμισμό των Ελλήνων, γιατί θεωρούν ότι η ορθοδοξία, που ενώνει τους Έλληνες και τους Ρώσους, τους απειλεί. Την εποχή εκείνη γίνονται πολλοί εξισλαμισμοί, ενώ πολλοί Έλλη νες μεταναστεύουν στη Ρωσία και στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, όπου βρίσκουν κατα φύγιο σε «συγγενικούς» οικισμούς.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΑΛΕΒΗΔΩΝ108 Οι Οθωμανοί την περίοδο της ίδρυσης του κράτους τους δεν είχαν αρνητική στάση ένα ντι των αλεβήδων. Λέγεται μάλιστα ότι ο πεθερός του Οσμάν, ιδρυτή της δυναστείας, ο Edebali, ήταν δερβίσης των Αχή Μπεκτασί. Με την πάροδο του χρόνου οι λαοί της Μι κρός Ασίας προτίμησαν να ακολουθήσουν τις παραδόσεις των αλεβήδων, ενώ η ηγεσία υιοθέτησε τις αρχές του ορθόδοξου ισλάμ των σουνιτών. Η περίοδος κατά τη διάρκεια της οποίας έγινε αυτή η επιλογή υπήρξε αρκετά μεγάλη. Ξεκίνησε την εποχή του Βαγιαζίτ Β', συνεχίστηκε την περίοδο του Γιαβούζ Σουλτάν Σελήμ και ολοκληρώθηκε την εποχή του Κ. Σουλτάν Σουλεϊμάν. Ορόσημο αυτής της αλλαγής θε ωρείται η ανάληψη του αξιώματος του χαλίφη από το σουλτάνο Γιαβούζ Σουλτάν Σελήμ (1517). Όταν ανέβηκε στο θρόνο ο ένατος Οθωμανός αυτοκράτορας Γιαβούζ Σουλτάν Σε λήμ (1512), τα όρια μεταξύ των Οθωμανών και του κράτους των Safevi περνούσαν μετα ξύ Sivas-Susehri. Οι πόλεις Μελιτηνή και Ούρφα ήταν ακριτικές περιοχές των Safevi. Όταν ο Yavuz ανέτρεψε τον πατέρα του Βαγιαζίτ Β', τον εξόρισε στο Διδυμότειχο, το οποίο την εποχή εκείνη ήταν κέντρο των μπεκτασήδων. Ο Γιαβούζ, αφού δολοφόνησε τα αδέλφια και τον πατέρα του και εδραίωσε τη θέση του στο θρόνο, ασχολήθηκε με τα υπόλοιπα θέ ματα της αυτοκρατορίας του. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσουμε ότι η παιδοκτονία, η πατροκτονία και η αδελφοκτονία για χάρη της εξουσίας ήταν εγκλήματα θεσμοθετημένα νομικά! Το άρθρο 81 του γνωστού έργου Fatjh Kanunnameleri (Κώδικας του Φατίχ) ανα φέρει τα εξής: «Είναι δυνατό σε όποιον έτυχε η μοίρα να κατακτήσει την εξουσία να σκοτώσει

τα αδέλφια του και όλους όσους θεωρεί επικίνδυνους για τη διατήρηση της έννομης τάξης».

107. www.mikrasiates.ar και www.prosanatolismoi.gr. 108. Μυστακίδου, A., Οι Αλεβήδες στη Σύγχρονη Τουρκία, Αθήνα (1997), σ. 72-75.


137

Ο Γιαβούζ μπροστά στον κίνδυνο της εξάπλωσης του κράτους των Safevi είχε δύο επιλογές: είτε να έκλεινε τα μάτια του, κάτι που σταδιακά θα οδηγούσε στον αφανισμό των Οθωμανών, είτε να σταματούσε την επέκτασή τους. Η δεύτερη επιλογή του απαιτού σε να ασπαστεί το θρησκευτικό δόγμα των εμεβίδων, που ήταν χανεφί, και βρίσκονταν σε πλήρη αντίθεση με τους σιίτες μουσουλμάνους. Ο Γιαβούζ, όπως ήταν φυσικό, επέλεξε τη δεύτερη λύση. Η απόφασή του όμως αυτή επέβαλε εκ των πραγμάτων τη ρήξη με τους σιίτες και κατ' επέκταση τους αλεβήδες. Ο Γιαβούζ άνοιξε τις πόρτες των ανακτόρων του και τα σύνορα της αυτοκρατορίας του στους Άραβες μουσουλμάνους. Η ενέργειά του αυτή είχε αρνητικές επιπτώσεις στους κατοίκους της Μικράς Ασίας. Οι Άραβες διανοούμενοι κατέλαβαν τα ανάκτορα και το χα ρέμι του Yavuz. Απαγόρευσαν τη χρήση της τουρκικής γλώσσας. Υποτίμησαν τουςΤούρκους και τους συμπεριφέρθηκαν σαν σε ζώα. Οι αλεβήδες χαρακτηρίστηκαν από τους Άραβες θεολόγους «άπιστοι» και έτσι άρχισαν οι σφαγές για την εξόντωσή τους. Τα χώ ματα της Μικράς Ασίας είναι ποτισμένα με άφθονο αίμα αλεβήδων, οι οποίοι δέχτηκαν φοβερές πιέσεις για να απαρνηθούν τη θρησκεία τους. Πριν ξεκινήσει ο Γιαβούζ την εκ στρατεία του εναντίον των Περσών ζήτησε την καταγραφή των περιοχών όπου ήταν εγκαταστημενοι οι αλεβήδες. Αποτέλεσμα αυτής της καταγραφής ήταν η σφαγή 40.000 αλεβήδων. Με την ενέργειά του αυτή ο σουλτάνος ήθελε να αποτρέψει τη βοήθεια και την υποστήριξη των αλεβήδων προς τους Πέρσες. Ο Sah Ismail ήταν αυτός που έκανε τον Γιαβούζ να χάνει τον ύπνο του, επειδή υπήρ χε περίπτωση να κυριαρχήσει στο χώρο της Μικράς Ασίας και να συγκροτήσει ένα τμή μα του κράτους των Safevi στο υπογάστριο της αυτοκρατορίας του. Γι' αυτό το λόγο ο Γιαβούζ στράφηκε εναντίον του. Οι άντρες του άφησαν χαλάσματα, καταστροφές, αίμα και δάκρυα σε όλα τα εδάφη από τα οποία πέρασαν. Ο Γιαβούζ ήταν ένας πολύ φιλόδο ξος ηγεμόνας, ο οποίος εξετάζοντας έναν παγκόσμιο χάρτη της εποχής εκείνης είχε πει: «Ο κόσμος αυτός είναι πολύ μικρός για ένα βασιλιά». Οι σφαγές και οι επιθέσεις εναντίον των αλεβήδων συνεχίστηκαν και μετά τον Για βούζ. Την περίοδο του Kanuni Sultan Suleyman (Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς) εκδόθηκε ένα φιρμάνι βάσει του οποίου πραγματοποιήθηκε η γενοκτονία των αλεβήδων της περιόδου 1537-1548. Οσοι πήγαιναν σε τεκέδες ή τολμούσαν να δηλώσουν ότι είναι αλε βήδες χαρακτηρίζονταν αμέσως με σχετικό φιρμάνι. Ο χαρακτηρισμός αυτός σήμαινε για τους αξιωματούχους της αυτοκρατορίας «άτομα που δε σέβονται τα ήθη και τα έθιμά τους, που επιδίδονται σε αιμομιξίες και άλλες ακολασίες, είναι υβριστές των τεσσάρων πρώτων διαδόχων του Προφήτη και παραβάτες των ιερών κανόνων». Ο χαρακτηρισμός όμως αυτός διατηρείται ακόμα και σήμερα με αποτέλεσμα να προκαλεί την οργή των αλεβήδων. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η επίθεση των οργισμέ νων αλεβήδων στα γραφεία του τηλεοπτικού σταθμού Inetrstar στις 11/1/1995, από την οποία προκλήθηκαν σημαντικές υλικές ζημιές, με αφορμή όλα όσα είπε για τους Kizilbas και τις αιμομικτικές τους σχέσεις ο παρουσιαστής Guner Umit στην εκπομπή SuperTumike. Ο Τούρκος ερευνητής Cetin Yetkin, με αφορμή τα γεγονότα αυτά δήλωσε στον Τύπο τα εξής: «Όταν οι Τούρκοι εξισλαμίστηκαν διατήρησαν τα ήθη και τα έθιμα που είχαν πριν αλλά


138

ξουν τη θρησκεία τους. Δηλαδή, οι Τούρκοι έγιναν μουσουλμάνοι, αλλά δεν υιοθέτησαν τα ήθη και τα έθιμα των Αράβων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι Kizilbas, οι οποίοι θεω ρούν ιερή ακόμα και σήμερα τη φωτιά, το νερό, τα βουνά, δε σφάζουν και δεν τρώνε τους λα γούς και άλλα πολλά». Αλλά και ο καθηγητής Zeki Velidi Togan υποστηρίζει ότι: «Οι αλεβή δες σείχηδες μετέτρεψαν τον ισλαμισμό σε εθνική θρησκεία των Τούρκων». Οι σφαγές συνεχίστηκαν και μετά τον Σουλεϊμάν το Μεγαλοπρεπή. Την εποχή του Μουράτ Β' το Διβάνιο έστειλε στο νομάρχη Αμισού Ilyas Bey ένα αυτοκρατορικό διάταγ μα (Htikm-ti Htimayun), με το οποίο του ζητούσε να συλλάβει όλους τους αλεβήδες που ζούσαν στην περιοχή του. Ο καδής όμως της περιοχής, αφού τους ανέκρινε, τους άφησε ελεύθερους, γιατί δεν τους έκρινε ένοχους για κάποιο αδίκημα. Όταν ο νομάρχης ενημέ ρωσε σχετικά την πρωτεύουσα, έλαβε νέο διάταγμα το οποίο ανέφερε ξεκάθαρα: να βρεί τε κάποιες προφάσεις και να τους σκοτώσετε. Έτσι, ο νομάρχης αναγκάστηκε να εκτελέσει τις εντολές που έλαβε από το Διβάνι. Παρόμοια περιστατικά συνέβησαν σε όλες τις πόλεις της Μικράς Ασίας. Περισσότερες λεπτομέρειες για τα περιστατικά αυτά εντοπίζο νται στα επίσημα κρατικά βιβλία, όπως είναι τα Osmanli Muhimme Defterleri που βρί σκονται στα οθωμανικά αρχεία. Οι ερευνητές Cemal Sener και Miyase llknur ισχυρίζονται ότι οι αλεβήδες είναι αυτοί που διέσωσαν την τουρκική γλώσσα στο χώρο της Μικράς Ασίας. Αν οι αλεβήδες, παρ' όλους τους διωγμούς και τις σφαγές που υπέστησαν, δε διέσωζαν την τουρκική γλώσσα, αυτή θα είχε εξαφανιστεί και θα είχε επικρατήσει η αραβική. Οι δύο ερευνητές υποστη ρίζουν επίσης ότι ο μουσουλμανισμός των Αράβων είναι εχθρός όχι μόνο των αλεβήδων, αλλά όλων των μη αραβικών λαών.

Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΩΝ ΜΙΛΕΤ Η οθωμανική αυτοκρατορία βρέθηκε να κατέχει τεράστιες εκτάσεις με εκατομμύρια κατοί κους διαφορετικών εθνοτήτων και θρησκειών. Η βάρβαρη κατάκτηση προκάλεσε αναγκα στικό εξισλαμισμό μεγάλου μέρους των κατοίκων της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Συγχρό νως όμως η διάσπαση του ισλαμικού κόσμου δημιούργησε δεκάδες κοινότητες και αιρέσεις με αποτέλεσμα να δημιουργούνται προβλήματα διοίκησης στην τεράστια αυτοκρατορία. Η χαλαρή δομή της οθωμανικής αυτοκρατορίας σε συνδυασμό με τον αναποτελε σματικό κρατικό μηχανισμό, η ιδιοσυγκρασία των Τούρκων κατακτητών, οι αντικειμενι κές δυσκολίες καθυπόταξης και ελέγχου του αχανούς κράτους οδήγησαν στην υιοθέτη ση ενός «αποκεντρωμένου» μηχανισμού ελέγχου των εθνοτικών και θρησκευτικών ομά δων, του μηχανισμού των μιλέτ. Πρέπει να σημειωθεί ότι η πρόσφατη τουρκική στάση απέναντι στις μειονότητες, εθνοτικές ή θρησκευτικές, αποτέλεσε σε μεγάλο βαθμό με τεξέλιξη του οθωμανικού θεσμού των μιλέτ109.

109. Ανθεμίδης, Α., Τουρκία, η χώρα των θρησκευτικών και εθνικών μειονοτήτων, Θεσσαλονίκη (1999), σ. 45 και 54.


139

Στην πολυεθνική οθωμανική αυτοκρατορία η έννοια της ταυτότητας δεν οριζόταν στη βάση των γλωσσικών, εθνοτικών ή άλλων χαρακτηριστικών των επιμέρους πληθυσμιακών ομάδων, αλλά στη βάση της θρησκείας ή του δόγματος που ακολουθούσαν. Κα θώς, λοιπόν, το επίσημο οθωμανικό δόγμα ήταν, όπως είδαμε, η σουνιτική εκδοχή του ισλάμ, μετά τη δημιουργία του τουρκικού κράτους το σουνιτικό δόγμα ανήχθη σε ειδο ποιό στοιχείο της τουρκικής εθνικής ταυτότητας. Αποτέλεσμα αυτού του ιδεολογήματος ήταν να θεωρούνται επισήμωςΤούρκοι ακόμα και αυτοί που δε χρησιμοποιούσαν (ή και δε γνώριζαν) την τουρκική γλώσσα, μόνο και μόνο επειδή ήταν σουνίτες μουσουλμάνοι. Και το αντίθετο, τουρκόφωνοι οπαδοί άλλων δογμάτων ή εκδοχών του ισλάμ δε θεωρού νταν εθνικώς γνήσια τέκνα της τουρκικής πατρίδας. Η διάκριση αυτή είχε καταστροφικά αποτελέσματα και συχνά πόλωσε το κοινωνικό κλίμα οδηγώντας σε διώξεις, διακρίσεις, ακόμα και σφαγές, ενώ εξώθησε ολόκληρες πληθυσμιακές ομάδες στον κοινωνικό, οικο νομικό και πολιτικό αποκλεισμό. Τα μιλέτ στην οθωμανική αυτοκρατορία συνιστούσαν εκείνες τις πολυεθνοτικές κοι νότητες ή τις πληθυσμιακές ομάδες που είχαν το δικό τους ξεχωριστό θρησκευτικό ηγέ τη, ο οποίος διέθετε πολιτικές και ενίοτε δικαστικές αρμοδιότητες, ενώ μπορούσε να επιβλέψει και να κυρώσει ορισμένα είδη δικαιοπραξίας. Ο θεσμός δε διέκρινε μεταξύ δια φορετικών εθνικών ή γλωσσικών ομάδων, αλλά αποκλειστικά θρησκευτικών και δογμα τικών. Έτσι, π.χ., ο ορθόδοξος πατριάρχης -κα τά παράδοση Έλληνας- εκπροσωπούσε όλους τους ορθοδόξους της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ανεξαρτήτως γλώσσας ή εθνι κής προέλευσης. Ο ρόλος των μιλέτ σε όλη τη σχετική βιβλιογραφία καταλαμβάνει κεντρική θέση110. Η τουρκική βιβλιογραφία δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο καθεστώς των μιλέτ ως κατεξοχήν δείγμα της ανεξιθρησκίας των Οθωμανών και κατά προέκταση των Τούρκων. Αυτό είναι το πρώτιστο στοιχείο που αναδεικνύεται για να απαλύνει τις επικρατούσες ευρωπαϊκές αντιλήψεις περί εξολόθρευσης των χριστιανών. Από τη γέννησή της η οθωμανική αυτο κρατορία εμπεριείχε ποικίλες θρησκευτικές και εθνοτικές ομάδες, που μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης θεσμοθετήθηκαν στις κοινότητες (μιλέτ) με κυρίαρχο κριτήριο το θρησκευτικό. Η λέξη «μιλέτ» (αραβικής προέλευσης) σημαίνει «έθνος». Η λειτουργία του θεσμού των μιλέτ σε γενικές γραμμές υπήρξε επωφελής για την οθωμανική αυτοκρατορία, προσφέροντας το πλαίσιο της «συμβίωσης» του κυρίαρχου στοιχείου των σουνιτών Τούρ κων με όλες τις υπόλοιπες εθνοτικές και θρησκευτικές μειονότητες, συνεργαζόμενες σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό με τους κατακτητές Οθωμανούς και υφιστάμενες σε μι κρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό τις διώξεις των τελευταίων. Οι στρατιωτικές αποτυχίες των

110. Dundar, F., Οι μειονότητες στην Τουρκία, εκδ. Infognomon (2003), σ. 28. «Σύμφωνα με τη ν πρώτη οθωμανική απογραφή του 1831, υπήρχαν τουλάχιστον 5 εθνικοθρησκευτικές ομάδες (μιλέτ) στο οθω μανικό κράτος: οι ομόθρησκοι, οι ραγιάδες (όρος που κανονικά αφορά όλους τους μη μουσουλμάνους υπηκόους που πλήρωναν τον κεφαλικό φόρο, αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση αναφέρεται στους χριστιανούς πλην τω ν Αρμενίων), οι τσιγγάνοι, οι Εβραίοι και οι Αρμένιοι».


140

Οθωμανών το τελευταίο τέταρτο του 17ου αιώνα και το 18ο αιώνα, συνοδευόμενες και από την αδυναμία εκσυγχρονισμού της αυτοκρατορίας, οδηγούν στη μείωση της ισχύος της και στην εμφάνιση του Ανατολικού Ζητήματος, δηλαδή του θέματος της διαδοχής του «μεγάλου ασθενούς».

Η «ΠΟΛΙΤΙΚΗ» ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 18ο ΑΙΩΝΑ ΕΩΣ ΤΙΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ Ολος ο 18ος αιώνας χαρακτηρίζεται από τις αντιθέσεις των δυτικοευρωπαϊκών μεγά λων δυνάμεων, της Ρωσίας και της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στις πρώτες δεκαετίες οι Τούρκοι κατάφεραν να επανακτήσουν τις περιοχές που είχαν χάσει και τις είχαν πά ρει η Ρωσία και η Βενετία.1" Από τη δεκαετία όμως του 1740 αρχίζει πια να γίνεται εμ φανής η εξωπολιτική εξασθένιση της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Κυρίως η Ρωσία εγκαινίασε μια απειλητική επεκτατική πολιτική απέναντι στη Βαλκανική.112Κατά τη διάρ κεια του πρώτου ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-1774) η χερσόνησος της Κριμαίας έπε σε το 1771 σε ρωσικά χέρια.113 Με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Κάίναρτζή (1774)τοεξασθενημένο οθωμανικό κράτος αναγκάστηκε να παραχωρήσει στον τσάρο και άλλες πε ριοχές και να του αναγνωρίσει το δικαίωμα παρέμβασης στις περιοχές της Βλαχίας και Μολδαβίας. Σύμφωνα με τα άρθρα 7 και 14, η Υψηλή Πύλη υποχρεώθηκε να υποσχεθεί την προστασία της χριστιανικής θρησκείας και των εκκλησιών της και να συμφωνήσει στο χτίσιμο μιας ελληνορθόδοξης εκκλησίας κάτω από ρωσική υποστήριξη και προστα σία.114Ήδη το 1719 με τη Συνθήκη του Πασάροβιτς (με την Αυστρία και τη Βενετία) το οθωμανικό κράτος υποσχόταν με το άρθρο 10 ελευθερία θρησκείας και λατρείας στους χριστιανούς υπηκόους.115 Οι παραχωρήσεις αυτές που αναγκάστηκε να κάνει το οθωμανικό κράτος δεν είχαν σχεδόν καθόλου επιπτώσεις στον καταπιεζόμενο χριστιανικό πληθυσμό. Αυτό φαίνεται, π.χ., από τις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησης του σουλτάνου Μουσταφά Β' (1695-1703), στις οποίες δίνεται πολύ μεγάλη έμφαση στην ιδέα του ιερού πολέμου. Αναφέρεται λοιπόν εκ εί:«... οι άπιστοι έχουν καταλάβει με τη βία και παράνομα τόσεςχώρες σε

όλες τις πλευρές των ισλαμικών συνόρων, άρπαξαν και λεηλάτησαν τις περιουσίες του λαού του Μωάμεθ και έσυραν το λαό αυτό με τις οικογένειές του στη σκλαβιά, όπως είναι γνωστό 111. Shaw, S., «Das Osmanische Reich und die m oderne Türkei», στο: Fischer, Weltgeschichte, τ. 15, Frankfurt (1971), σ. 108. Βακαλόπουλος, A., I.N.E., τ. 4, Θεσσαλονίκη (1973), σ. 83-86. Ζεύγος, I., Σύντομη

μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας, Αθήνα (1945), σ. 26-27. 112. H iltebrandt, P., Der Kampf ums Mittelmeer, S tuttgart (1953), o. 308. Münir, 0., Minderheiten im

osmanischen Reich, Köln (1937), σ. 134. 113. Heinrich, B., Roth, J., Partner Türkei oder Foltern für die Freiheit des Westens, Hamburg (1973), σ. 19. Hiltebrandt, P., ό.π., σ. 309. 114. Ronnefarth, H.K.G., Konferenzen und Verträge, Μέρος II, τ. 3, Wurzburg (1957), σ. 185-187. Scheel, H., Die Staatsrechtliche Stellung der ökumenischen Kirchenfürsten in der alten Türkei, Berlin (1943), σ 11. 115. Ronnefarth, H., ό.π., σ. 141.


141

στον κόσμο όλο και σε μας. Πρόθεσή μου, λοιπόν, είναι με τη βοήθεια του Αλλάχ να εκδικη θώ όλους τους άπιστους, που μακάρι να πάνε στην κόλαση, και να ξεκινήσω προσωπικά τον ιερό πόλεμο».'"6 Στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας η κατάπτωση εκδηλώνεται κυρίως με τη συνέχι ση της κατάστασης εκείνης που είχε αρχίσει ήδη το 16ο αιώνα. Όμως τώρα στη διαφθο ρά των δημόσιων υπαλλήλων, στις εξεγέρσεις των γενίτσαρων, στις στάσεις και στις ίντρι γκες του παλατιού και των μεγάλων βεζίρηδων προστέθηκε ένας ακόμα νέος παράγο ντας της παρακμής,117ο οποίος εξελίχθηκε παράλληλα σε έναν παράγοντα που συντέλεσε στον εξισλαμισμό, μολονότι ο παράγοντας αυτός επηρέαζε τόσο το χριστιανικό όσο και τον τουρκικό πληθυσμό: τοπικοί ηγεμόνες, οι επονομαζόμενοι ντερεμπέηδες,118έπαρ χοι οι οποίοι κατά την πρώτη περίοδο διορίζονταν από την Πύλη, εκμεταλλεύονταν την αδυναμία της κεντρικής εξουσίας και γίνονταν σιγά σιγά ανεξάρτητοι."9 Στην περιοχή τους ήταν σχεδόν απόλυτοι μονάρχες με απεριόριστη εξουσία. Εκμε ταλλεύονταν τους τοπικούς φόρους, αφού παρέδιναν στο κρατικό ταμείο το καθορι σμένο ετήσιο ποσό.120Το γεγονός αυτό πολλαπλασίαζε τα εσωτερικά προβλήματα της κεντρικής εξουσίας. Κυρίως, όμως, οξύνθηκε η κατάσταση του αγροτικού πληθυσμού με τις διαρκείς αυξήσεις και την επιβολή νέων φόρων.121 Ιδιαίτερα βέβαια έπληττε το αυξανόμενο βάρος των φόρων το χριστιανικό πληθυσμό. Ο κεφαλικός φόρος, που αφο ρούσε μόνο αυτόν, αυξανόταν επίσης όλο και περισσότερο. Πέρα από αυτά οι ντερε μπέηδες εφεύρισκαν συνεχώς νέους φόρους ειδικά για τους χριστιανούς -π.χ. ο «οδο ντικός φόρος»-, τους οποίους οι τελευταίοι αισθάνονταν ως καθαρές ραδιουργίες.122 Η μεταστροφή λοιπόν αποτελούσε συχνά την τελευταία διέξοδο για να αποφύγει κα νείς την καταπίεση και τις ραδιουργίες των Τούρκων. Οι πολεμικές διενέξεις ανάμεσα στους τοπικούς ηγεμόνες, που γίνονταν με σκοπό την επέκταση της εξουσίας τους, κα τέληγαν να πέφτουν τα βάρη στις πλάτες του πληθυσμού της υπαίθρου, αφού αυτός καλούνταν να χρηματοδοτήσει τις εκστρατείες.123 Μόλις το 19ο αιώνα κατόρθωσε ο 116. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), o. 159-160. 117. Guse, F., Die Türkei, Leipzig (1944), o. 18. Polar, Z., Αίτια καταρρεύοεως της Οθωμανικής αυτοκρατο

ρίας, Αθήνα (1965), σ. 33 κ.ε. 118.0 M ünir γράφει ότι: «Η κεντρική, η επαρχιακή, η δικαστική και η στρατιω τική διοίκηση άρχισαν να κλονίζονται. Π αρανομίες και καταχρήσεις ήταν τα χα ρ ακτηρισ τικά τη ς κατάπτωσης». Münir, Ο.,

Minderheiten im osmanischen Reich, Köln (1937), σ. 134. 119. M ordtm ann, A.D., Stambui und das moderne Türkentum, Leipzig (1878), σ. 3. M ordtm ann, J.H.,

Derebeys, στο E.I., τ. 1, Leiden-Leipzig (1913), σ. 985-986. Werner, E.-Markov, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 173 κ.ε. 120. Mordtmann, A.D., Stambui und das moderne Türkentum, Leipzig (1878), σ. 3. 121. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 117-118. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 176. 122. Παπαδόπουλος A., Ο υπόδουλος Ελληνισμός της ασιατικής Ελλάδος, Αθήνα (1919), σ. 25. Κτενίδης, Φ., «Οι Κρυπτοχριστιανοί του Πόντου», στο Ποντιακή Εστία, τ. 5, Θεσσαλονίκη (1954), σ. 2711. 123.Τριανταφυλλίδης, Π., Οι Φυγάδες, Αθήνα (1870), σ. 93 κ.ε. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 706.

142


σουλτάνος Μαχμούτ Β' (1808-1839) να απογυμνώσει τους ντερεμπέηδες απόλυτα από την εξουσία τους.124 Παράλληλα προς την καταπίεση από τους ντερεμπέηδες ο ελληνορθόδοξος πληθυ σμός του Πόντου ήταν αναγκασμένος να υφίσταται τις βιαιοπραγίες των Λαζών, πρώην ελληνορθόδοξων που είχαν γίνει μουσουλμάνοι, οι οποίοι χαρακτηρίζονταν από θρη σκευτικό φανατισμό. Και στην περίπτωση, λοιπόν, αυτή δεν έβλεπαν οι χριστιανοί καμιά άλλη διέξοδο για να αποφύγουν τις εχθρότητες αυτές125από την αλλαξοπιστία. Η πολιτική που ασκούσε το οθωμανικό κράτος από το 14ο αιώνα ήταν μια πολιτική προώθησης και διατήρησης των υφιστάμενων συνθηκών. Αποφασιστικό ρόλο έπαιζε η προς ανατολάς προσανατολισμένη ισλαμική θρησκεία και κουλτούρα, η οποία επί αιώ νες παρέμεινε κλειστή απέναντι στο πνεύμα της Δύσης και απέκλειε έτσι τον εαυτό της από τις προόδους του δυτικού πολιτισμού:126 «Δυτικές καινοτομίες ήταν ανεπιθύμητες. Οι περισσότερες εξεγέρσεις, οι οποίες έγιναν την εποχή αυτή στις πόλεις και στις αγροτικές πε ριοχές, είχαν κυρίως ως στόχο τις ελάχιστες προσπάθειες εκμοντερνισμού, τις οποίες το οθω μανικό κράτος φαίνεται πως τις υπονόμευε και γι' αυτό θεωρούνταν υπεύθυνες για την πα ρακμή».'127 Το 18ο και το 19ο αιώνα άρχισε μια νέα εξέλιξη, στο πλαίσιο της οποίας κυρίως το ανώτερο κοινωνικό στρώμα των Τούρκων ξεκίνησε την πολιτιστική προσέγγιση της Ευρώπης.128 Ο Σελήμ Γ' (1789-1807) ήταν ο πρώτος σουλτάνος που αναγνώρισε αυτή την αναγκαιότητα. Αυτός και ο διάδοχος του Μαχμούτ Β'(1808-1839) θεωρούνται από την ιστορία οι μεταρρυθμιστές σουλτάνοι. Το 1793 ο Σελήμ εξέδωσε μια σειρά από διατάγματα τα οποία αφορούσαν τη βελτίωση του τιμαριωτικού στρατού και άλλων στρατιωτικών οργάνων, που στηριζόταν σε ευρωπαϊκά πρότυπα. Άλλες επίσης σημα ντικές μεταβολές αφορούσαν την κυβέρνηση και την οικονομική διοίκηση, με σκοπό την ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας και τον παραμερισμό κάθε μορφής αυτονομίας στο κράτος.129 0 Σελήμ, όμως, ήταν αναγκασμένος να αντιμετωπίσει την πεισματική αντίδραση μιας αντιμεταρρυθμιστικής μερίδας, που την αποτελούσαν κυρίως ο ισλαμικός κλήρος και σι

124. Κάλφογλου, I., Σούρμενα, Βατούμ (1921), σ. 69 κ.ε. M ordtm ann, A.D., Stambui und das moderne

Türkentum, Leipzig (1878), o. 3-4. 125. Παπαμιχαλόπουλος, Κ., Περιήγησις εις τον Πόντον, Αθήνα (1903), σ. 148. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της

Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 707. Απσστολίδης, Δ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 76. 126. M ordtm ann, A. D., Stambui und das moderne Türkentum, Leipzig (1878), σ. 6-9. Shaw, S., «Das Osmanische Reich und die m oderne Türkei», στο: Fischer, Weltgeschichte, τ. 15, Frankfurt (1971), σ. 111-112. 127. Shaw, S., ό.π., σ. 114. 128. Shaw, S., ό.π., σ. 116-117. 129. Duda, H., Vom Kalifat zur Republik, W ien (1948), σ. 26. Sarides, E., Zum Verhältnis von

Befreiungsbewegungen und Imperialismus, Berlin (1979), σ. 108-109. Heinrich, B„ Roth, J„ Partner Türkei oder Foltern für die Freiheit des Westens, Hamburg (1973), σ. 22.


143

γενίτσαροι.130Η προσπάθεια να διαλύσει το εχθρικό προς κάθε μεταρρύθμιση σώμα των γενίτσαρων του κόστισε το θρόνο και ένα χρόνο αργότερα τη ζωή.1310 Μαχμούτ Β', όμως, κατάφερε να αντικαταστήσει τους γενίτσαρους με κανονικά στρατεύματα, αφού μάλιστα οι γενίτσαροι είχαν από πολύ καιρό χάσει την επιθετική τους ορμή και είχαν αυτονομηθεί οργανωτικά στο εσωτερικό του κράτους.132 Στα εσωτουρκικά προστέθηκαν από τις αρχές του 19ου αιώνα σταδιακά προβλήμα τα που δημιουργούσαν τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα των χριστιανικών λαών της Βαλκανικής και ιδιαίτερα των Σέρβων133 και των Ελλήνων.134 Αποφασιστικό, βέβαια, ρό λο έπαιξαν σχετικά οι δυτικές Μεγάλες Δυνάμεις και η Ρωσία, οι οποίες για τα δικά τους ασφαλώς συμφέροντα υποδαύλιζαν και υποβοηθούσαν τα εθνικά αυτά κινήματα.135 Στις αρχές του 1821 άρχισε στην Ελλάδα ο κυρίως αγώνας για την ελευθερία και την ανεξαρτησία.136 Η συμπεριφορά των Φαναριωτών ήταν αντιφατική τη στιγμή εκείνη της μεγάλης απόφασης μπροστά στην οποία βρίσκονταν οι Έλληνες στις αρχές του 19ου αιώνα. Ήδη από το τέλος του 17ου αιώνα οι Φαναριώτες -μερικές μεγάλες ελληνικές ή εξελ ληνισμένες οικογένειες συσπειρωμένες γύρω από τον εθνάρχη, που ονομάστηκαν έτσι από τη συνοικία της Κωνσταντινούπολης, το Φανάρι, όπου κατοικούσαν- συμμετείχαν άμεσα στα κυβερνητικά καθήκοντα της οθωμανικής αυτοκρατορίας.137Πετυχημένοι πο λιτικοί με επιρροή, οι Φαναριώτες πήραν στα χέρια τους σιγά σιγά πολλές θέσεις του κρα τικού μηχανισμού. Το 18ο αιώνα πήραν την αρμοστεία των ηγεμονιών Βλαχίας και Μολ δαβίας, πάνω στις οποίες έχει αναπτυχθεί η σημερινή Ρουμανία.138

130. Γράφει ο Ο. Münir: «Ο λαός δεν ήταν ακόμα ώριμος να πάρει μέρος στο μεταρρυθμιστικό έργο. Έπαιρνε παθητική ή και αντιδραστική στάση απέναντι του, γιατί η νοοτροπία του ήταν ακόμα πολύ ισλαμική και αντιδρούσε απέναντι στο νέο, και ιδιαίτερα απέναντι στο ευρωπαϊκό. Με το ισλαμικό σύνταγ μα, τη διοίκηση, τη δικαιοσύνη, γενικά με τον ισλαμικό τρόπο σκέψης και ζωής δεν μπορούσε να γίνει εκκαθάριση τόσο γρήγορα, γιατί υπήρχε κίνδυνος να ξεσηκωθεί το πλήθος που ήταν πολύ φανατισμέ νο ακόμα». Münir, Ο., Minderheiten im osmanischen Reich, σ. 125. 131. Mahmud, S.F., Geschichte des Islam, München (1964), σ. 714. Mordtmann, A.D., Stambui und das

moderne Türkentum, τ. 1, Leipzig (1878), o. 9. 132. Klever, U., Das Weltreich der Türken, Bayreuth (1978), σ. 342. Guse, F., Die Türkei, Leipzig (1944), σ. 23. Brockelmann, C., Geschichte Der Islamischen Völker und Staaten, München-Berlin (1939), α 311. 133. Kallay, B.v., Die Geschichte des serbischen Aufstandes, Wien (1910), a. 18 κ.ε. ΝυσταζοπούλουΠελεκίδου, M., Οι Βαλκανικοί λαοί, Ιωάννινα (1978), σ. 63 κ.ε. 134. Runciman, St., Das Patriarchat von Konstantinopel, München (1966), o. 387 κ.ε. Ζεύγος, I., Σύντομη

μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας, 1. σ. 50 κ.ε. 135. Runciman, St., ό.π., σ. 387 κ.ε. Παπαρούνης, Π.Ν., Τουρκοκρατία, Αθήνα (1977), σ. 500 κ.ε. 136. Hiltebrandt, P., Der Kampf ums Mittelmeer, Stuttgart (1953), σ. 351-358. Heinrich, B., Roth, J., Partner

Türkei oder Foltern für die Freiheit des Westens, Hamburg (1973), σ. 21-22. 137. Λάσκαρις, M.T., Το Ανατολικόν ζήτημα, 2η έκδ., Θεσσαλονίκη (1978), σ. 51 κ.ε. 138. Μ ερικοί Φαναριώτες είχαν την καταγωγή τους στη βυζαντινή αυτοκρατορία, π.χ. οι Παλαιολόγοι και οι Καντακουζηνοί. Βλ. Gerlach, Tagebuch, σ. 211. Ένα μεγάλο μέρος ήταν η αφρόκρεμα τηςΤραπε ζούντας, η οποία μετά την πτώση του 1461 και αργότερα, το 1665, ήρθε στην Κωνσταντινούπολη, π.χ.

144


Στις αρχές όμως του 19ου αιώνα ηγετικά στελέχη των Φαναριωτών συμμετείχαν στις προετοιμασίες για τον ξεσηκωμό εναντίον του οθωμανικού κράτους. Το 1814 ιδρύθηκε η Φιλική Εταιρεία, η οποία το 1821 κάλεσε όλες τις εστίες αντίστασης σε έναν πανεθνικό ξεσηκωμό. Ο αρχηγός της Εταιρείας, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, γόνος γνωστής φαναριωτικής οικογένειας που καταγόταν από τον Πόντο, άρχισε την εξέγερση από τη Βαλκανι κή, περνώντας από τη ρωσική Βεσσαραβία στη Μολδαβία.139 Η εξέγερση, όμως, κατεστάλη και η πρόθεση των Φαναριωτών να ιδρύσουν ένα νέο Βυζάντιο απέτυχε παταγω δώς. «Η ιστορία τράβηξε το δρόμο της αντίθετα προς την ιδέα που εκπροσωπούσε το Φανά

ρι. Όχι το όνειρο για ένα νέο Βυζάντιο, αλλά η εθνική ανεξαρτησία των Ελλήνων, ο χωρισμός από την οθωμανική Κωνσταντινούπολη θριάμβευσαν»,140 Ακόμα, όμως, δεν ήταν εξασφαλισμένη η εθνική ανεξαρτησία της Ελλάδας. Η εθνική εξέγερση των Ελλήνων διατάραξε την αρμονική συνεργασία του σουλτάνου με την εθναρχία και δημιούργησε στους Οθωμανούς μια δυσπιστία απέναντι σε καθετί ελληνικό.141 Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β' (1808-1839) αποφάσισε να διατάξει τη σφαγή όλων των Ελλήνων. Και κατ'αρχάς μόνο οι αντιρρήσεις του ανώτατου μουσουλμάνου κληρικού, του σεΐχη Ουλ Ισλάμ Χαλήλ Εφέντη, εμπόδισαν το προγραμματισμένο λουτρό αίματος. Υστερα, όμως, από μερικές μέρες ο θρησκευτικός αρχηγός καθαιρέθηκε. Ο διάδοχός του εξέδωσε μια εγκύκλιο στο πνεύμα του σουλτάνου, σύμφωνα με την οποία οι Έλληνες οι οποίοι καταφεύ γουν στα όπλα πρέπει να θανατώνονται.142Ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε' και άλλοι επιφανείς Έλληνες κληρικοί και λαϊκοί πλήρωσαν με τη ζωή τους την εξέγερση και εκτελέστηκαν από τουςΤούρκους.143Ακολούθησε, επίσης, η καταστροφή πολλών ελληνικών εκκλησιών.144

οι οικογένειες Υψηλάντη, Μουρούζη, Καβαζίτη, Ξιφιλίνου. Πολλοί ήρθαν από την Ελλάδα: Μαυροκορδάτος, Ράλλης, Αργυρόπουλος, Μοσχόπουλος. Μερικές οικογένειες ήταν εξελληνισμένες και κατάγο νταν από άλλους βαλκανικούς λαούς, π.χ. Γκίκας, Ροσέττι, Μαυρογιάννης, Ρακοβίστας, Γιουλένη, ΡίζοςΝερουλός, Νέγρης. Βλ.περισσότερα Gottwald, J., «Phanariotische Studien», στο LeipzigerVierteljahrsschrift

für Südosteuropa, τ. 5, Leipzig (1941), σ. 1-54. 139. Sarides,

E., Zum Verhältnis von Befreiungsbewegungen und Imperialismus, Berlin

(1979), σ. 149 κ.ε.

Fernau, F.-W., Patriarchen am Goldenen Horn, Opladen (1967), σ. 70-71. Κούκκου, E., Η διαμόρφωσις της

Ελληνικής κοινωνίας κατά την Τουρκοκρατία, Αθήνα (1971), σ. 153. 140. Fernau, F.-W., ό.π., σ. 74. 141. Werner, E.- Markov, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 190-191. Γαϊτανιδης, I., Griechenland

ohne Säulen, München (1978), σ. 143. 142. Κατά τον J. Gotwald: «Με γιαταγάνια και ρόπαλα το πλήθος γύριζε στους δρόμους. Οι Έλληνες σφά ζονταν σαν αγρίμια όπου τους συναντούσε, τους έπαιρνε όμως και από τα σπίτια τους και από τα κρη σφύγετά τους, τους ανάγκαζε να παραδώσουν ό,τι πράγματα αξίας είχαν, γιατί εκτός από το θάνατο ο θ ρ η σ κευ τικό ς φ α νατισ μ ό ς χρησ ιμοπ οιούσ ε επίσης τη λεηλασ ία και τη ν κλεψιά». G o ttw a ld, J.,

Phanariotische Studien, στο L.V.S.,t. 5, Leipzig (1941), σ. 38. 143. Κανδηλάπτης, Γ., Ποντιακά ιστορικά ανάλεκτα, Αλεξανδρούπολη (1925), σ. 11. Αποστολίδης, Δ., Ιστο

ρία του Ελληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 106. 1 4 4 .0 J. Gottwald γράφει ότι: «Στις 3 με 15 Απριλίου ξεχύθηκε ο όχλος: Οι Τούρκοι φ οιτητές της Θεσ σαλονίκης άφησαν τα σχολεία τους, πήραν τα όπλα και έβαλαν φωτιά στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πη γής». Gottwald, J„ Phanariotische Studien, στο L.V.S., τ. 5, Leipzig (1941), σ. 38.


145

Οι παρεμβάσεις των Ευρωπαίων διπλωματών και κυρίως του Ρώσου απεσταλμένου, ο οποίος εμφανιζόταν ως προστάτης των Ελλήνων, δεν μπόρεσαν να σταματήσουν το κύμα των βιαιοπραγιών. Ακόμα και έξω από την πρωτεύουσα, π.χ. στον Πόντο, έγιναν εκ δηλώσεις βίας εναντίον του ελληνικού πληθυσμού, μια και πολλοί Έλληνες της Μικράς Ασίας και ιδιαίτερα οι Πόντιοι είχαν πάρει μέρος στους αγώνες τόσο στη Μολδαβία όσο και στην Ελλάδα.45 Πολλοί χριστιανοί πήραν αφορμή από τους διωγμούς, που αναζωπυ ρώθηκαν τώρα πια, για να κρύψουν την ελληνορθόδοξη πίστη τους με τη μεταστροφή, παράλληλα όμως υπήρξαν και περιπτώσεις υποχρεωτικής αλλαξοπιστίας. Σχετικά με την κατάσταση της ελληνορθόδοξης εκκλησίας το 18ο και το 19ο αιώνα χρειάζεται να σημειώσουμε ότι η ερήμωσή της παρέμεινε η ίδια, όπως και κατά το 17ο αι ώνα, με μία εξαίρεση μονάχα στις περιοχές των ορυχείων του Πόντου, κυρίως της επισκο πής Χαλδείας, όπου σημειώνεται αύξηση της χριστιανικής κοινότητας. Έτσι, το 1767 η επι σκοπή αυτή, που υπαγόταν μέχρι τότε στην Τραπεζούντα, προάγεται σε μητρόπολη.’46 Με τα προνόμια που παραχωρήθηκαν στον ελληνικό πληθυσμό της περιοχής αυτής η περιοχή των ορυχείων του Πόντου έγινε ισχυρός πόλος έλξης των Ελλήνων χριστιανών από όλη τη Μικρά Ασία. Πέρα από αυτά σημαντικό ρόλο από πολιτιστική και θρησκευ τική άποψη για τον εκεί ελληνισμό έπαιξαν τρία μεγάλα μοναστήρια της περιοχής Χαλ δείας, η Παναγία Σουμελά, ο Αγιος Ιωάννης ο Βαζελών και ο Αγιος Γεώργιος ο Περιστερεώτας. Τα μοναστήρια αυτά προστάτεψαν με διάφορους τρόπους και μερικοί σουλτάνοι και τοπικοί αγάδες. Για παράδειγμα, ο Σελήμ Α' (1512-1520) παραχώρησε στα μοναστή ρια αυτά σημαντικά προνόμια, τα οποία εξασφάλιζαν στους χριστιανούς των χωριών, που ανήκαν στα μοναστήρια αυτά, μια ήσυχη ζωή, χωρίς τους θρησκευτικούς διωγμούς τωνΤούρκων.,47Τα προνόμια αυτά με το πέρασμα των αιώνων δεν είχαν πάντα εφαρμο γή, αλλά ανάλογα με τις απαιτήσεις των καταστάσεων και ανάλογα με τις πεποιθήσεις των τοπικών αρχόντων αγνοούνταν άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο. Οπωσδή ποτε, όμως, άσκησαν θετική επίδραση κυρίως το 18ο και το 19ο αιώνα στη γενική κατά σταση των ελληνικών κοινοτήτων. Ανάλογες συνθήκες επικρατούσαν και στην Καππαδοκία, όπου επίσης πολλά μονα στήρια και πολλοί κληρικοί συνέβαλαν στη διατήρηση του ελληνισμού και του χριστια νισμού της περιοχής. Ο Μαχμούτ Β'παραχώρησε στους αρμοστές των επαρχιών εξαιρε τικές ελευθερίες όσον αφορά τη συμπεριφορά τους απέναντι στους Έλληνες - ή καλύτε ρα την καταπίεσή τους-, έτσι ώστε οι εξεγέρσεις να καταπνίγονται εν τη γενέσει τους.148 Με τον τρόπο αυτό οι διωγμοί των χριστιανών, που γίνονταν από τον τουρκικό πληθυ σμό, απέκτησαν υποστήριξη και από επίσημη πλευρά. 145. Wächter, A., Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im 14. Jahrhundert, Leipzig (1903), σ. 12. Χρύ σανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 530. 146. Χρύσανθος, ό.π., σ. 447. 147. Ζεύγος, I., Σύντομη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας, Αθήνα (1945), σ. 101. Ζωίδης, Γ., Πατροπαρά

δοτη φιλία, Βαρσοβία (1958), σ. 154-155. 148. Λαμψίδης, Ο., «Η συμμετοχή των Ελλήνων Ποντίων εις την εθνεγερσίαν του 1821», στο: Α.Π., τ. 33, Αθήνα (1975-76), σ. 3-10.

146


Υπάρχουν ασφαλώς και εξαιρέσεις στον κανόνα. Ο κυβερνήτης της Τραπεζούντας, ο Οσμάν πασάς, π.χ., ανέλαβε να προστατέψει τον ελληνικό πληθυσμό της επαρχίας του και τιμωρούσε οποιονδήποτε παρασυρόταν σε βιαιότητες εναντίον του.149Επίσης, ο μου φτής της Κερασούντας απαγόρευε ενέργειες εναντίον των χριστιανών.150 Το 1827 με τη Συνθήκη του Λονδίνου οι Μεγάλες Δυνάμεις Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία συνηγόρησαν για την αυτονομία της Ελλάδας.151 Ο σουλτάνος βέβαια απέρριψε τη με σολαβητική τους προσφορά, νικήθηκε, όμως, την ίδια χρονιά από το ενωμένο ευρωπαϊ κό ναυτικό στη ναυμαχία του Ναυαρίνου.,52Το 1829 οι Ρώσοι εισέβαλαν στη Μικρά Ασία και είχαν επιτυχίες. Η Αδριανούπολη έπεσε αμαχητί στα χέρια τους. Στη Συνθήκη της Αδριανούπολης, που συνομολογήθηκε τον ίδιο χρόνο, η Ρωσία εμφανίζεται ως εγγυήτρια δύναμη απέναντι στην οθωμανική αυτοκρατορία. Πέρα από αυτό ο σουλτάνος υπο χρεώθηκε να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία της Ελλάδας και την αυτονομία της Σερβίας, της Βλαχίας και της Μολδαβίας.153 Για τους χριστιανούς του Πόντου και γενικά της μικρασιατικής Ανατολής η παρου σία των ορθόδοξων Ρώσων στα μέρη τους σήμαινε σημαντική βελτίωση της θέσης αυτών, η οποία, όπως είπαμε παραπάνω, είχε χειροτερέψει σημαντικά από την επο χή της εξέγερσης των Ελλήνων. Η βελτίωση αυτή είχε αποτέλεσμα να ομολογούν φα νερά την πίστη τους κατά τη διάρκεια της δίχρονης ρωσικής κατοχής ορισμένοι κρυ πτοχριστιανοί και να μην προσποιούνται πια ότι ανήκουν στη μουσουλμανική θρη σκεία. Μετά την αποχώρηση όμως των Ρώσων επιδεινώθη κε ξανά ση μαντικά η κατάσταση των χριστιανών.154Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους πρώην κρυπτοχριστιανούς, οι οποίοι παραβί ασαν τους νόμους του Κορανίου, που τιμωρεί με θάνατο όσους απαρνήθηκαν το ισλάμ.155 149. Πανάρετος, Ιστορία της μονής Βαζελών, Τραπεζούντα (1909), σ. 200 κ.ε. Ο ίδιος, Ο Πόντος ανά τους

αιώνας, Δράμα (1929), σ. 107. 150.Τριανταφυλλίδης, Π., Οι Φυγάδες, Αθήνα (1870), σ. 99-100. Λαμψίδης, Ο., «Η συμμετοχή των Ελλή νων Ποντίων εις την εθνεγερσίαν του 1821», στο: Α.Π., τ. 33, Αθήνα (1975-76), σ. 3. Κατά τον Χρύσανθο, η συμπάθεια του Οσμάν πασά απέναντι στους Έλληνες περιοριζόταν μόνο σ' εκείνους που τον βοήθη σαν να γίνει έπαρχος τηςΤραπεζούντας. Ιδιαίτερη βοήθεια προς τους διωκόμενους χριστιανούς πρόσφερε ο μητροπολίτης Τραπεζούντος Παρθένιος (1821-1830). Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζού

ντος, Αθήνα (1931), σ. 714-715. Για τη ν κατάσταση των Ελλήνων της περιοχής Σουρμένων βλ. επίσης Παπαδόπουλος, Α., Στατιστική της επαρχίας Σουρμένων, Τ ραπεζούντα (1881), σ. 15-17. 151. Τ ριανταφυλλίδης, Π., ό.π., σ. 101. 152. Λάσκαρις, Μ.Τ., Το Ανατολικόν ζήτημα, έκδ. 2, Θεσσαλονίκη (1978), σ. 63. Ζωίδης, Γ., Πατροπαράδο

τη φιλία, Βαρσοβία (1958), σ. 151 κ.ε. 153. Λάσκαρις, Μ.Τ., ό.π., σ. 64-65. Γάιτανίδης., I. Griechenland ohne Säulen, München (1978), σ. 150. Jorga, N. G.O.R., τ. 5, σ. 327-330. 154. Shaw, S., «Das Osmanische Reich und die m oderne Türkei», στο: Fischer, Weltgeschichte, τ. 15, Frankfurt (1971), α 119. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μαρία, Οι Βαλκανικοί λαοί, Ιωάννινα (1978), σ. 94. 155. Kissling, HJ., «Rechtsproblematiken in den christlich-m uslim ischen Beziehungen, vorab im Z eitalter der Turkenkriege», στο: Kleine Arbeitsreihe des Instituts für Europäische und Vergleichende

Rechtsgeschichte an der Rechts- und Staatswissenschaftlichen Fakultät der Universität Graz, Heft 7, Graz


147

Πολλοί από αυτούς αναγκάστηκαν να φύγουν μαζί με τα ρωσικά στρατεύματα που γύριζαν στην πατρίδα τους.156Άλλοι πάλι κατέφυγαν σε περιοχές της Μικράς Ασίας με πυκνό χριστια νικό πληθυσμό και, τέλος, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, που είχε παραμείνει μέχρι τό τε χριστιανικός, άρχισε να υποκύπτει ξανά σε νέο αναγκαστικό εξισλαμισμό. Στην Καππαδοκία και στον Πόντο, σε περιοχές δηλαδή με υψηλά ποσοστά ελληνικού πληθυσμού, πάρθηκε πέρα από αυτά ένα ακόμα μέτρο έμμεσου εξισλαμισμού. Απαγο ρεύτηκε η χρήση της ελληνικής γλώσσας και οι κάτοικοι έπρεπε να μιλούν μόνο τουρκι κά. Έτσι προέκυψαν οι «τουρκόφωνοι» Έλληνες, οι οποίοι, όμως, διατήρησαν στην πλει ονότητά τους την ορθόδοξη πίστη τους. Από την εποχή αυτή μας είναι γνωστά μερικά βιβλία γραμμένα στην τουρκική γλώσσα αλλά με την ελληνική γραφή. Ήδη το 1718 και το 1719 ο μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας έγραψε μια μελέτη με αυτό τον τρόπο για τους τουρκόφωνους Έλληνες, στην οποία επισημαίνει τον κίνδυνο του εξισλαμισμού. Το παράδειγμα αυτό ακολούθησαν αργότερα και άλλοι λαϊκοί και κληρικοί επιφανείς Έλλη νες από την κυρίως Ελλάδα και τη Μικρά Ασία. Με τον τρόπο αυτό βοήθησαν στην ενσωμάτωση των τουρκόφωνων Ελλήνων στον ελληνισμό και επομένως την εξομάλυνση των συνεπειών που δέχονταν από τις καταστάσεις αυτές.157

ΤΟ ΠΑΙΔΟΜΑΖΩΜΑ Το παιδομάζωμα158 ήταν μια βίαιη απαγωγή παιδιών χριστιανών υπηκόων από τις οικογένειές τους τα οποία εκπαίδευαν με μια ειδική αγωγή, ώστε να γίνουν καλοί μουσουλ μάνοι, σκλάβοι του σουλτάνου. Στην αρχή θα αναφερθούμε στο φαινόμενο στην ειδική κοινωνική θέση αυτών των αγοριών και στη μετέπειτα χρήση τους στην υπηρεσία του παλατιού, του στρατού και τέ λος του κράτους.159 (1974), σ. 21. Επίσημα η θανατική ποινή για την αποστασία από τον ισλαμισμό σε μια άλλη θρησκεία καταργήθηκε το 1844. Κατά βάση, βέβαια, η θρησκευτική ελευθερία θεμελιωνόταν ήδη με τον Hatti Sherif το 1839, η συνέπειά της, όμως, όσον αφορά το μέτρο αυτό διακηρύχθηκε επίσημα ύστερα από 5 χρόνια και εκτός από εξαιρέσεις δεν εφαρμοζόταν πια. Ο M ordtm ann στις ταξιδιω τικές του περιγρα φές στις αρχές του 20ού αιώνα διαπιστώνει λακωνικά: «Η τουρκική κυβέρνηση τιμω ρεί σύμφωνα με το νόμο του Κορανίου την απάρνηση του ισλάμ με θάνατο». Mordtmann, A.D. Anatolien, Hannover (1925), σ. 13. Και από έναν ιεραπόστολο παίρνουμε την πληροφορία ότι: «Θεωρητικά, μόνο, έχει καταργηθεί η θανατική ποινή. Στην πράξη όμως εξακολουθεί να ισχύει». Zwemer, S., Das Gesetz wider den Abfall vom

Islam, Gütersloh (1926), σ. 18. 156. Λαμψίδης, Ο., «Η Τουρκοκρατία στο μικρασιατικό Πόντο», στο: Α.Π., τ. 34, Αθήνα (1977-78), σ. 60. Γερβάσιος, 0 / Σταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 42-43. 157. Φωτιάδης, Ε.Π., «Σύμμικτα τουρκόφωνα ελληνικά βιβλία»: Ελληνικά, τ. 4 Αθήνα (1931), σ. 493-495. Φωτιάδης, Ν., Στο Κεσκίν Μαδένμε τον παπαευθϋμ, Αθήνα (1982), σ. 13-14,26. 158. Η ελληνική Λεξη «παιδομάζωμα» χρησιμοποιείται ήδη από το 1675, αφότου τη χρησιμοποιεί για πρώ τη φορά ο Γεώργιος Κοντάρης Ιστορία παλαιό και πάνυ ωφέλιμος της πόλεωςΑθήνης, Γένοβα (1675), σ. 15. 159. Papoulia, Β., Ursprung und Wesen der «Knabenlese» im Osmanischen Reich, Μ ϋηςΙιεη (1963), σ. 1.

148


Η σημασία που έχει το φαινόμενο αυτό στο πλαίσιο αυτής της εργασίας έγκειται στη λειτουργία του κατά τη διαδικασία του εξισλαμισμού.160Όπως θα προκύψει από τα παρακάτω, η καθιέρωση του παιδομαζώματος εκπλήρωνε για το οθωμανικό κράτος το σκοπό αυτό από πολλές απόψεις, εκτός βέβαια από τους σκοπούς που είχαν σχέση με την οργάνωση του κράτους και το στρατό. Γι' αυτό το λόγο εξάλλου διαπραγματευό μαστε το θέμα αυτό αμέσως μετά τον «εξισλαμισμό της Μικράς Ασίας και των εθνοτή των της». Η εφαρμογή του παιδομαζώματος είναι μια περίπλοκη διαδικασία. Ο «παιδικός φό ρος» επιβαλλόταν στο χριστιανικό πληθυσμό σε ακανόνιστα χρονικά διαστήματα (μερι κές φορές βέβαια και σε κανονικά).Τα αγόρια από 7 μέχρι 20 χρονών συγκεντρώνονταν από έναν ειδικά για το σκοπό αυτό σταλμένο υπάλληλο, χωρίζονταν σε ομάδες 100 μέ χρι 150 ατόμων και οδηγούνταν πρώτα στην Κωνσταντινούπολη.161 Εκεί τους ζητούσαν να ομολογήσουν τη νέα πίστη και ακολουθούσε η περιτομή.162 Στη συνέχεια τα χώριζαν σε δύο ομάδες: η πρώτη ομάδα, τα ωραιότερα και πιο έξυ πνα αγόρια, μορφώνονταν και εκπαιδεύονταν σε ένα από τα τρία παλάτια του σουλτά νου.163 Ετοιμάζονταν έτσι για το σώμα των ιππέων και για τα ανώτατα αξιώματα.164Στην ώριμη ηλικία αποκτούσαν την ελευθερία τους με την άδεια του σουλτάνου, αφού κατά τη διάρκεια της περιόδου εκπαίδευσής τους δεν είχαν καθόλου επαφή με τον κόσμο έξω από το παλάτι.165 Η άλλη ομάδα των παιδιών εκμισθωνόταν σε γεωργούς, τσιφλικάδες και μεγαλοκτηματίες, όπου τα παιδιά μάθαιναν την τουρκική γλώσσα και εξοικειώνονταν με την ισλαμική νοοτροπία. Ύστερα από μερικά χρόνια ένας υπάλληλος του σουλτάνου τα ξαναέπαιρνε και τα χρησιμοποιούσαν πλέον για διάφορες εργασίες στους κήπους του παλατιού, στα πλοία, σε οικοδομικά και οδοποιητικά έργα και σε άλλες παρόμοιες υπη ρεσίες.166 Σε ηλικία 20 μέχρι 25 ετών εντάσσονταν167 σε ένα από τα τμήματα του σώμα τος των γενίτσαρων, h ένταξη αυτή ισοδυναμούσε με απελευθέρωση, μολονότι βέβαια 160. Papoulia, Β., ό.π., σ. 1. Αμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955), τ. 1, σ. 90. 161. Papoulia, Β„ ό.π., σ. 2-3. Παπαρούνης, Π.Ν., Τουρκοκρατία, Αθήνα (1977), σ. 71. 162. Βακαλόπουλος, A., Ι.Ν.Ε., τ. 2, Θεσσαλονίκη (1976), σ. 54. 163. Τα ανάκτορα αυτά βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη (το κυρίως ανάκτορο), στον Γαλατά και στην Αδριανούπολη. Τα παιδιά που μεγάλωναν στην Κωνσταντινούπολη είχαν τις καλύτερες δυνατό τητες να ανεβούν σε ανώτερες θέσεις, επειδή βρίσκονταν σε άμεση επαφή με το σουλτάνο. Βακαλό πουλος, Α., ό.π., σ. 56. Dernschwam, H., Tagebuch, München-Leipzig (1923), σ. 139. 164. Papoulia, Β., ό.π., σ. 5. Oberhummer, E., Die Türken und Das Osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ. 47. Zinkeisen, J.W., 6.O./?., τ. 3, σ. 224. Dernschwam, H., ό.π., σ. 246. 165. Papoulia, Β., ό.π., σ. 5. 166. Papoulia, Β., ό.π., σ. 3. Crusius M., Turcograeciae iibri octo, Buch 2, Basel (1584), σ. 193. Zinkeisen, J.W., 6.O./?., τ. 3, σ. 224. Βακαλόπουλος, A., I.N.E., τ. 2, Θεσσαλονίκη (1976), σ. 54-55 167. Papoulia, Β., ό.π., σ. 10: «Δεν προέρχονταν όλα τα παιδιά που χρησιμοποιούνταν για τους σκοπούς που αναφέραμε από το παιδομάζωμα. Μερικά ήταν αιχμαλωτισμένα ή αρπαγμένα, τα οποία με βάση τον ισλαμικό νόμο ανήκαν στο σουλτάνο, άλλα ήταν σκλάβοι ή αιχμάλωτοι που αγόρασε ο ίδιος για τον σκοπό αυτόν. Ήταν μάλιστα συνήθεια να κάνουν δώρο στο σουλτάνο παιδιά όσοι έπαιρναν ένα τιμ η τι κό αξίωμα ή οι έμποροι».


149

πολύ περιορισμένη. Γιατί δεν είχαν το δικαίωμα να παντρευτούν και ως ένδειξη της εξάρ τησης δεν επιτρεπόταν να έχουν γένια.168 Εντύπωση προκαλεί η αντιφατική θέση των αγοριών αυτών, η οποία χωρίζεται σε δύο στάδια. Στην αρχή βρίσκονταν στη θέση του σκλάβου, ενός ατόμου απόλυτα εξαρτημέ νου από την αυθαιρεσία του κυρίου. Αργότερα κατείχαν τα υψηλότερα αξιώματα του κράτους και έτσι επιτυγχανόταν η ενσωμάτωσή τους στην ελίτ της εξουσίας, στο κοινω νικό στρώμα που είχε τη μεγαλύτερη δύναμη, οικονομική αλλά και διοικητική. Ίσως με τη σκλαβιά, στα πρώτα χρόνια, να επιδιωκόταν μια στάση ταπείνωσης και υποταγής, να επιδιωκόταν να σφραγιστεί ο χαρακτήρας τους με μια στάση σκλάβου, την οποία ζητού σαν από τα άτομα αυτά ακόμα και ως φορείς ανώτατων αξιωμάτων του κράτους. Οι κυβερνώντες του οθωμανικού κράτους χρησιμοποιούσαν, λοιπόν, τα αγόρια αυτά ως όρ γανα και εργαλεία με την κυριολεκτική σημασία της λέξης, τόσο από πνευματική όσο και από σωματική άποψη.169 Αν προσπαθήσει να παρακολουθήσει κανείς την αρχική προέλευση του παιδομαζώ ματος, έχοντας ως φόντο τη θρησκεία, θα διαπιστώσει με έκπληξη ότι το μέτρο αυτό απο τελεί παραβίαση του νόμου του ισλάμ. Γιατί το Κοράνι επιτάσσει «οι κάτοχοι των Γραφών» να καταπολεμούνται μέχρι το σημείο μόνο που ή θα πρέπει να δεχτούν τον ισλαμισμό ή να δέχονται να πληρώνουν έναν ειδικό φόρο (τον κεφαλικό φόρο).170Από την άλλη πλευ ρά, βέβαια, το παιδομάζωμα θεμελιωνόταν και δικαιολογούνταν από τη μουσουλμανική πλευρά με βάση το γεγονός ότι υπηρετεί την υπόθεση του ισλάμ. Έτσι ο ιστορικός Idris Bitlisi διατύπωνε στις αρχές του 16ου αιώνα την εξής άποψη: «Αφού οι περισσότερες χώ

ρες κατακτήθηκαν με τη βία και οι άπιστοι στο σύνολό τους έγιναν σκλάβοι του σουλτάνου και των γαζήδων, θεωρήθηκε σωστό να διαπαιδαγωγηθούν στην ορθή πίστη μερικές χιλιάδες από τα παιδιά τους και να προετοιμαστούν έτσι για τον ιερό πόλεμο. Με τον τρόπο αυτό πετυχαίνονται όχι μόνο πλεονεκτήματα για το κράτος, αλλά ενισχύεται και η ίδια η θρησκεία από πολλές απόψεις,..».171Ένας σχετικός ρόλος στη διαδικασία του εξισλαμισμού πρέπει, λοι πόν, χωρίς αμφιβολία να αποδοθεί και στο παιδομάζωμα. Αν δούμε την εξέλιξη σε μακρο επίπεδο, θα διαπιστώσουμε ότι ο χριστιανικός πληθυσμός δεν επηρεάστηκε τόσο αριθ μητικά αλλά κυρίως ποιοτικά, γιατί του αφαιρούνταν η πνευματική ελίτ.172 Ένας περαιτέρω λόγος για την καθιέρωση του παιδομαζώματος ήταν, ασφαλώς, η πρόθεση να γίνεται αισθητή η δύναμη της εξουσίας του κράτους, καθώς, με τον τρόπο 168. Για την απαγόρευση γάμου των γενίτσαρων διαβάζουμε στον Dernschwam: «Πρώτα οι γενίτσαροι δεν είχαν νόμιμες γυναίκες. Επί του σουλτάνου Σουλεϊμάν, όμως, τους επιτράπηκε να παντρεύονται». Dernschwam, H., Tagebuch, München-Leipzig (1923), σ. 133. 169. Papoulia, Β., ό.π., σ. 1-2. 170. Papoulia, Β., ό.π., σ. 42-43. 171. Κατά τον Babinger το έργο του Idris Batlisi γράφτηκε ανάμεσα στο 1502 και το 1506: Babinger, F.,

Geschichtsschreiber der Osmanen, Leipzig (1927), o. 46. 172. Στο ημερολόγιο του Dernschwam στη σ. 60 διαβάζουμε: «ΟιΤούρκοι έχουν λοιπόν μια συνήθεια, στις χριστιανικές χώρες που καταλαμβάνουν... παίρνουν κάθε τρία χρόνια τους ομορφότερους, εξυπνό τερους και καλύτερους νέους των πόλεων και των χωριών».

150


αυτό, μπορούσε να ενισχυθεί ακόμα περισσότερο. Στους μη μωαμεθανικούς λαούς που υποτάχθηκαν με τη βία καταδεικνυόταν η δική τους αδυναμία και παράλληλα η ισχύς και η παντοδυναμία του σουλτάνου με την αρπαγή και τη σκλαβιά των παιδιών τους. Η σκλα βιά, λοιπόν, των αγοριών των χριστιανών σε καιρό ειρήνης μπορεί να θεωρηθεί μια μορ φή συνέχισης της κατάστασης πολέμου. Η οικειοθελής υποταγή στην οθωμανική κυρι αρχία, αντίθετα, είχε συνήθως ως συνέπεια την απαλλαγή από το παιδομάζωμα.173 Η κύρια πρόθεση του σουλτάνου και γι'αυτό ο κύριος λόγος για την καθιέρωση του θεσμού ήταν η δημιουργία ενός νέου στρατού, αφού ο σουλτάνος δεν μπορούσε πια να στηρίζεται στον παλιό στρατό «Yaya».174Με τους γενίτσαρους δημιούργησε ένα στρατιω τικό σώμα, θαυμάσια εκπαιδευμένο, που υπαγόταν άμεσα στον ίδιο. Με το σώμα αυτό ο σουλτάνος ανέλαβε να πραγματώσει την ισλαμική ιδέα και να προστατεύει τον εαυτό του από κάθε εχθρό. Η πρώτη πηγή που αναφέρεται στο παιδομάζωμα είναι ένας λόγος του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ισίδωρου175 (1380-1396) του έτους 1395.0 λόγος αυτός αναφέρεται στη μεγάλη δυστυχία των γονιών που τους πήραν τα παιδιά και στις κακουχίες που περιμέ νουν τα παιδιά αυτά, καθώς είναι αναγκασμένα να αλλάξουν τη γλώσσα τους, τα έθιμά του ς την ενδυμασία τους και κυρίως να αρνηθούν την πίστη τους. Στη συνέχεια ο Ισίδω ρος διεκτραγωδεί το γεγονός ότι τα χριστιανόπουλα αυτά γίνονται σκλάβοι και εκπαιδεύ ονται ειδικά ώστε να σκοτώνουν τους ίδιους τους συμπατριώτες τους. Ο μητροπολίτης φαίνεται πως είναι καλά πληροφορημένος για τις λεπτομέρειες που σχετίζονται με το παι δομάζωμα. Αναφέρεται, για παράδειγμα, στη χρησιμοποίηση των παιδιών ως βοηθών στο κυνήγι, να κουβαλούν δηλαδή τα γεράκια, ως φροντιστών των σκύλων, καθώς επίσης και στη χρησιμοποίησή τους «για ανήθικους σκοπούς», όπως αναφέρει η Παπούλια.176 Ο λόγος του Ισίδωρου μας επιτρέπει να βγάλουμε ορισμένα συμπεράσματα για το χρόνο που άρχισε το παιδομάζωμα. Επειδή οι πληροφορίες που αναφέρει ο Ισίδωρος προϋποθέτουν μια προχωρημένη διαφοροποίηση του θεσμού, το παιδομάζωμα θα πρέ πει να είχε αρχίσει ήδη ένα χρονικό διάστημα πριν από το λόγο, πριν δηλαδή από το 1395. Αλλες πηγές δίνουν ανεπαρκείς ή και αντιφατικές πληροφορίες σχετικά με το σουλτάνο που άρχισε το παιδομάζωμα. Θεωρείται πάντως σίγουρο ότι θα πρέπει να άρχισε είτε επί

173.0 Άμαντος και ο Βακαλόπουλος αναφέρουν στις εργασίες τους για μια τέτοια προσφορά απαλλα γής στην πόλη των Ιωαννίνων που έκανε το 1430 ο βεζίρης του Μ ουράτ Β'Σινάν πασάς, με τη ν οποία η πόλη καλούνταν να παραδοθεί ειρηνικά. Αμαντος, Κ., «Η αναγνώρισις υπό των Μωαμεθανών θρησκευ τικώ ν και πολιτικών δικαιωμάτων των Χριστιανών και ο ορισμός του Σινάν Πασά», στο Ηπειρωτικά Χρο

νικά, τ. 5, Ιωάννινα (1930), σ. 208. Ο ίδιος, «Οι προνομιακοί ορισμοί του Μουσουλμανισμού υπέρ των Χριστιανών», στο Ελληνικά, τ. 9, Αθήνα (1936), σ. 119. Βακαλόπουλος, Α., «Προβλήματα της ιστορίας του παιδομαζώματος», στο Ελληνικά, τ. 13, Αθήνα (1954), σ. 280. 174. Papoulia, B.D., Ursprung und Wesen der Knabenlese im osmanischen Reich, München (1963), σ. 60, 66-67. 175. Bees, Ν., Αι παοχάλιαι επιγραφαίτου Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης και ο μητροπολίτης αυτής Ισίδω

ρος Γλαβάς, στο: B.NgJb., τ. 7, Berlin-Athen (1928-1929), σ. 140-160. 176. Papoulia, Β., ό.π., σ. 64. Giese, F., Die altosmanischen Chroniken, Teil II, Leipzig (1925), σ. 43.


151

Ορχάν (1326-1362) είτε επί Μουράτ Α' (1362-1389).177Την εποχή, βέβαια, αυτή δε γινό ταν συστηματικά το παιδομάζωμα, γιατί σι γενίτσαροι178 δεν ξεπερνούσαν τότε ούτε τα χίλια άτομα.179Συστηματική στρατολόγηση των αγοριών κάθε πέντε χρόνια άρχισε, όπως συμπεραίνει ο Βακαλόπουλος,180 επί Μουράτ Β'(1421-1451). Η σημασία και η έκταση του παιδομαζώματος προκύπτει, επίσης, από μια σχετική ερ γασία στην οποία ο πρώτος πατριάρχης μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, ο Γεν νάδιος Β' (1453-1456), μιλάει για τα θαύματα181 και τη χάρη του Θεού. Αναρωτιέται λοι πόν ο Γεννάδιος για ποιον κάνει πλέον ο Θεός τα θαύματά του, αφού οι άπιστοι αποτε λούνται πια μόνο από αποστάτες χριστιανούς και από παιδιά αρπαγμένα από τους γο νείς τους. Αντί για τη λέξη «παιδομάζωμα-devsirme» χρησιμοποιεί τον όρο «κακή συνή θεια των ηγεμόνων»,182γεγονός που δείχνει ότι το φαινόμενο αυτό είχε ήδη παράδοση στα μέσα του 15ου αιώνα. Όπως αναφέραμε παραπάνω, πολλοί και διάφοροι λόγοι συνέβαλαν από την πλευρά των μουσουλμάνων στη θεσμοποίηση του παιδομαζώματος. Από τη χριστιανική πλευρά συνέβαλε στη θεσμοποίηση και κυρίως στη διατήρηση του παιδομαζώματος η κακή ψυ χολογική κατάσταση του πληθυσμού και της ορθόδοξης εκκλησίας εκείνη την εποχή. Οι εξανδραποδισμοί προς τους «άπιστους» είχαν αποδώσει καρπούς για το ισλάμ. Επιπρόσθε τα η προσπάθεια των χριστιανών να εναντιωθούν στο ισλάμ τούς είχε καταπονήσει ιδιαί τερα. Όντας πια ταπεινωμένοι, δεν μπορούσαν να αντιπαραθέσουν έστω και μια ικμάδα στη μουσουλμανική υπερδύναμη. Χωρίς αυτή τη βαθιά κρίση στην οποία βρισκόταν το Βυζάντιο δε θα δημιουργούνταν αυτές οι συνθήκες κάτω από τις οποίες οι χριστιανοί, οι οποίοι είχαν πολεμήσει αιώνες για τη χριστιανική τους πίστη, αναγκάζονταν τελικά να πα ραχωρούν τα παιδιά τους στους άθεους, ώστε να διαπαιδαγωγηθούν ως πιστοί υπηρέτες των εχθρών των πατέρων τους και πολέμιοι της ίδιας της αρχικής τους θρησκείας. Έτσι επί σης εξηγείται το γεγονός ότι η αντίσταση του χριστιανικού πληθυσμού εναντίον του βίαιου εξισλαμισμού και της αρπαγής των παιδιών του δεν πήρε ποτέ άξια λόγου μορφή και έκτα ση. Υπήρξε βέβαια ένοπλη αντίσταση κατά του παιδομαζώματος,183δεν ήταν όμως αρκε τά πειστική και γι' αυτό δεν μπόρεσε ποτέ να εξασθενήσει τη θέση της κυβέρνησης.

177. Mirm iroglou, Β., ΟιΔερβίσαι, τ. 1, Αθήνα (1940), σ. 168. Papoulia, Β., ό.π., σ. 70,77. 178. Τα σώματα των γενίτσαρων εξακολούθησαν να υπάρχουν μέχρι το 19ο αιώνα και διαλύθηκαν μό λις το 1826 από το ν Μαχμούτ Β'. Oberhummer, E., Die Türken und das Osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ.47. 179. Papoulia, B.D., Ursprung und Wesen der Knabenlese im osmanischen Reich, München (1963), o. 91,92. 180. Βακαλόπουλος, A., I.N.E., τ. 2, Θεσσαλονίκη (1976), σ. 5 0 .0 ίδιος, Βακαλόπουλος Α., «Προβλήματα της ιστορίας του παιδομαζώματος», στο Ελληνικά, τ. 13, Αθήνα ( 1954), σ. 274 κ.ε. 181. Η ακριβής χρονολογία της εργασίας είναι άγνωστη. Βλ. επίσης για την εργασία αυτή: H.-G. Beck,

Vorsehung und Vorherbestimmung in der theologischen Literatur der Byzantiner, Rom (1937), σ. 136. 182. Papoulia, B.D., Ursprung und Wesen der Knabenlese im osmanischen Reich, München (1963), α 94. 183. Από την Παπούλια, Β., σ. 109, πληροφορούμαστε π.χ. για τις αιματηρές εξεγέρσεις στην Ήπειρο και στην Αλβανία.Το 1565 ξεσηκώθηκε ο πληθυσμός εναντίον του υπαλλήλου που ήταν υπεύθυνος για το παιδομά ζωμα. Με τη βοήθεια των γενίτσαρων όμως οι εξεγέρσεις κατεστάλησαν. Zinkeisen, J.W., G.O.R., τ. 3, σ. 220.

152

Φ ΡΑΓΚΟΥΛΗΣ Σ. ΦΡΑΓΚΟΣ

Η αντίσταση μεμονωμένων γονιών και το κρύψιμο των παιδιών τιμωρούνταν πολύ αυστηρά.184Έπρεπε λοιπόν να βρεθούν άλλες δυνατότητες για τη σωτηρία των παιδιών. Έτσι, σε μερικές περιπτώσεις ο χριστιανικός πληθυσμός ολόκληρων πόλεων ή περιοχών πρόσφερε στην κυβέρνηση διάφορες υπηρεσίες για να εξαγοράσει την απαλλαγή των παιδιών από την «κακή συνήθεια του σουλτάνου», το παιδομάζωμα. Πολλές οικογένειες εξάλλου μετανάστευαν στις μεγάλες πόλεις στις οποίες δε γινόταν παιδομάζωμα.185Αλ λες δυνατότητες ήταν η δωροδοκία των αρμόδιων υπαλλήλων,186 ο γάμος των παιδιών σε πολύ νεαρή ηλικία187 ή η ανταλλαγή των παιδιών τους με παιδιά μωαμεθανών, που τα έδιναν ευχαρίστως οι γονείς τους με την ελπίδα μιας μεγάλης καριέρας.188 Ο πιο συνηθισμένος όμως τρόπος για να αποφύγουν οι χριστιανοί το παιδομάζωμα ήταν η προσχώρηση στον ισλαμισμό.189 Για να μπορέσει να κατανοήσει κανείς την από φαση για ένα τόσο σημαντικό βήμα θα πρέπει να πάρει υπόψη του τη σκληρή μοίρα που σήμαινε το παιδομάζωμα για το χριστιανικό πληθυσμό. Θα αναφερθούμε σε μερικές ακό μα γραπτές πηγές που ασχολούνται με το θέμα αυτό. Ένα κείμενο, ο λόγος του μητροπο λίτη Θεσσαλονίκης Ισίδωρου (1380-1396), μας απασχόλησε ήδη παραπάνω. Μια άλλη σημαντική πηγή είναι ένα χειρόγραφο της Τυβίγγης του έτους 1585, το οποίο έγραψαν δύο Έλληνες, ο Ανδρέας Αργυρός και ο Ιωάννης Θολόί'της, για τον καθηγητή του Πανεπι στημίου τηςΤυβίγγης Crusius,190 στο οποίο περιγράφεται πολύ ρεαλιστικά η απογοήτευ ση των γονέων που πλήττονταν από το μέτρο αυτό.191 Για τις χριστιανικές οικογένειες οι

184. Basdrabelles, J.K., Ιστορικόν Αρχείον της Βέροιας, Εκλογαί, Θεσσαλονίκη (1942), σ. 11. Gerlach, S.,

Tagebuch, Frankfurt (1674), σ. 48. Crusius, M., Turcograeciae, Basel (1584), σ. 193. 185. Dernschwam, H., Tagebuch, München-Leipzig (1923), σ. 60. Zinkeisen, J.W., G.O.R., τ. 3, σ. 220. 186. Gerlach, S., Tagebuch, Frankfurt (1674), σ. 48,306. Zinkeisen, J.W., ό.π., σ. 217-220. 187. Αμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955), σ. 169. Zinkeisen, J. W., G.O.R., τ. 3, σ. 217-220. 188.0 Gerlach εξηγεί τη συμπεριφορά των μωαμεθανικών αυτών οικογενειών με βάση το γεγονός ότι τα παιδια τους δεν είχαν σχεδόν καθόλου πιθανότητες να καταλάβουν σημαντικές θέσεις, όπως τα παι διά των χριστιανών, στα οποία με το παιδομάζωμα ήταν «ανοιχτά» τα παλάτια. (Σύμφωνα με μια συζή τηση του Γερμανού απεσταλμένου στην Κωνσταντινούπολη Ungnad και ενός Τούρκου αξιωματικού ονόματι Μουσταφά). Gerlach, S., Tagebuch, Frankfurt (1674), σ. 280. Επίσης σ. 257. 189. Miklosich, F. & Müller, J., Vom Goldenen Horn zu den Quellen des Euphrat, τ. 3, σ. 291. 190. Οι δύο Έλληνες, Ανδρ. Αργυρος και I. Θολο'ίτης, από τη Θεσσαλονίκη επισκέφθηκαν τον καθηγητή Crusius στις 18 Φεβρουάριου 1585 στηνΤυβίγγη, στον οποίο κατέφευγαν πολλοί Έλληνες οι οποίοι διώ κονταν από τους Τούρκους και βρίσκονταν σε δύσκολη οικονομική κατάσταση. Οι δυο τους, λοιπόν, ενημέρωσαν τον καθηγητή Crusius για τη μοίρα πολλών ελληνικών οικογενειών των οποίων τα παιδιά έπεσαν θύμα του παιδομαζώματος. Στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου τηςΤυβίγγης υπάρχει στον κα τάλογο των ελληνικών χειρογράφων με τα στοιχεία Codex Tübingensis, Mb 21, μια έκθεση του Αργυ ρού για το παιδομάζωμα. Στο χειρόγραφο Codex Tübingensis, Mb 37 (χ.χ. 10), XIXG (p. 145-151) υπάρ χουν πληροφορίες για την επίσκεψη των δύο Ελλήνων στον Crusius. Σε προηγούμενα κεφάλαια (Mb 37, χ.χ. 10) αναφέρονται και άλλες ανάλογες επισκέψεις άλλων Ελλήνων οι οποίοι πήγαιναν στον περίφη μο φιλέλληνα Crusius για να εξασφαλίσουν ηθική αλλά και υλική βοήθεια. 191. Papoulia, B.D., Ursprung und Wesen der Knabenlese im osmanischen Reich, München (1963), σ. 113. Δυοβουνιώτης, Κ., Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, τ. 11, Αθήνα (1936), σ. 275.

Π Ο ΙΆΤΟ Υ ΡΚΙΑ ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

153

οποίες από πεποίθηση δεν μπορούσαν να απαρνηθούν το χριστιανισμό δεν έμενε καμιά άλλη εναλλακτική λύση παρά η καταφυγή στον κρυπτοχριστιανισμό. Τα ίδια τα παιδιά, βέβαια, συνήθιζαν γενικά στη μοίρα τους. Όντας μικρά σε ηλικία, κάτω από την επίδραση του νέου περιβάλλοντος και της αυστηρής αγωγής ξεχνούσαν γρήγορα την καταγωγή τους. Το αποτέλεσμα των παραπάνω, για τα παιδιά αυτά, ήταν να γνωρίζουν μονάχα το καθήκον τους, να πολεμούν δηλαδή για τον κύριό τους και για το ισλάμ.192 Υπάρχουν βεβαίως και μαρτυρίες για εξαιρέσεις, για παιδιά π.χ. που προσπα θούσαν να αντιδράσουν στο χωρισμό από τους γονείς τους με απόπειρες δραπέτευσης.193 Πέρα από αυτές, συναντά κανείς πηγές οι οποίες διηγούνται για αγόρια τα οποία δεν ξε χνούσαν την πίστη των γονιών τους, αλλά συνέχιζαν να τη διατηρούν κρυφά, ήταν δη λαδή «μικροί» κρυπτοχριστιανοί. Παραθέτω αυτό που διαβάζουμε στο ημερολόγιο του Gerlach:194«Συγκεντρώνονται, λοιπόν, όλοι μαζί και διηγείται ο ένας στον άλλο για την πατρί

δα του, ό,τι είχε ακούσει στο κήρυγμα και τι έμαθε στο σχολείο. Συμφωνούν όλοι μαζί ότι ο Μωάμεθ δεν ήταν προφήτης και η τουρκική πίστη δεν είναι η ορθή πίστη. Και όταν κάποιος από αυτούς έχει ένα βιβλιαράκι ή κάτι άλλο από το λόγο του Θεού και τους διαβάζει, ακούν όλοι με μεγάλη προσοχή, σαν να ακούν κήρυγμα». Πόσο καιρό επέζησε το παιδομάζωμα δεν είναι απόλυτα γνωστό. Ο Βακαλόπου λος,195πάντως, αναφέρει μια εξέγερση του ελληνικού πληθυσμού στη Νάουσα το 1705 εναντίον της εφαρμογής του παιδομαζώματος. Εξίσου άγνωστος είναι επίσης ο αριθ μός των παιδιών των χριστιανών τα οποία κατά τη διάρκεια των τεσσάρων αυτών αιώ νων εξισλαμίστηκαν κατ' αυτό τον τρόπο. Οι εκτιμήσεις κυμαίνονται ανάμεσα σε 500.000196 και 1.000.000197. Εύκολα μπορούμε να κατανοήσουμε πως ο σημερινός πλη θυσμός τηςΤουρκίας δε δύναται να μην έχει ένα σημαντικό μέρος ελληνικού αίματος στις φλέβες του - είτε λάβουμε υπόψη το μικρότερο αριθμό των εξισλαμισμένων είτε το μεγαλύτερο. Ο αγώνας ανάμεσα στο χριστιανισμό και το ισλάμ τερματίστηκε τελικά με την πτώ ση του χριστιανισμού στο μεγαλύτερο μέρος της Μικράς Ασίας. Όχι αμέτοχος στην πτώ ση της βυζαντινής αυτοκρατορίας ήταν ασφαλώς και ο θεσμός του παιδομαζώματος, τον οποίο πρέπει να θεωρήσουμε προϋπόθεση και παράλληλα ένα από τα σημαντικότερα μέτρα εξισλαμισμού των μη μουσουλμάνων του οθωμανικού κράτους. 192. Papoulia, B.D., ό.π., σ. 114-115. Ranke, L.v„ Die Osmanen und die spanische Monarchie im 16. und 17.

Jahrhundert, Berlin (1856), έκδ. 3, σ. 9. Αμαντος, Κ.. Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955), σ. 169. 193. Crusius, M., Annales Suerici, τ. 3, Frankfurt a.M. (1596), o. 802. Βλ. επίσης Μυστακίδης, Β., Οι Ράλ (λ)αι, στο Ε.Ε.Π.Σ., τ. 5, Αθήνα (1928), σ. 266. 194. Gerlach, S., Tagebuch, Frankfurt (1674), σ. 314. Papoulia, B.D., Ursprung und Wesen der Knabenlese

im osmanischen Reich, München (1963), σ. 115. 195. Βακαλόπουλος, A., I.N.E., τ. 2, Θεσσαλονίκη (1976), σ. 53. Ο ίδιος, «Προβλήματα...», στο Ελληνικά, τ. 13, Αθήνα (1954), σ. 292-293. Παπαρούνης, Π.Ν., Τουρκοκρατία, Αθήνα (1977), σ. 74-75. 196. Hammer, J.v., Geschichte des Osmanischen Reiches, τ. 1, Pest (1834), o. 98. 197. Παπαρρηγόπουλος, Κ., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 5, Μέρος 2, σ. 15. Παπαρούνης, Π.Ν., ό.π, σ. 71.

154


Ανάθεμά σε Βασιλιά και τρις ανάθεμά σε, με το κακό που έκανες, με το κακό που κάνεις. Στέλνεις, δένεις τους γέροντες, τους πρώτους τους παπάδες, να μάσεις παιδομάζωμα, να κάνεις γενίτσαρους. Κλαίν' οι γοναίοι τα παιδιά κ' οι αδελφές τ' αδέλφια, κλαίγω κ'εγώ και καίγομαι και όσο θα ζω θα κλαίγω. Πέρσι πήραν τον γιόκα μου, φέτος τον αδελφό μου.

ΜΕΡΙΚΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΎΡΕΣ198 • Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779). • Ραφαήλ, Νικόλαος και Ειρήνη της Λέσβου (1463). • Ιωάννης Τραπεζούντιος (1492). • Φιλοθέη η Αθηναία (1589).

• ΔιόνυσοςΣκυλόσοφοςΟ 6] V. • Αναστάσιος του Ναυπλίου (1655). • Μιχαήλ Πακνανάς (1711). • Κωνσταντίνος ο Υδραίος (1800). • Γεώργιος (Φουστανελάς) των Ιωαννίνων (1838). • Γρηγόριος Ε'Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης (1821). • Ιωάννης ο Ρώσος (1730). • Ραφαήλ, Νικόλαος και Ειρήνη, που μαρτύρησαν το 1463 στη μονή των Καρύων κοντά στη Θέρμη της Λέσβου. • Μιχαήλ από τη Γρανίτσα Ευρυτανίας (μαρτύρησε στη Θεσσαλονίκη στις 21-2-1544). • Κωνσταντίνος από την Ύδρα (πολιούχος Ρόδου), βασανίστηκε και απαγχονίστηκε το 1800. Στην ατελείωτη στρατιά των νεομαρτύρων που μετάγγισαν με το αίμα τους την πί στη στην ψυχή του λαού διακρίνουμε ακόμα πολλά παιδιά και εφήβους: •Τη 16χρονη Ειρήνη της Λέσβου (1463). •Το 18χρονο Μακάριο από την Κίο (1590). • Το 14χρονο Ιωάννη από τη Θάσο (1652). • Το 15χρονο Ιωάννη από τη Βλαχία (1662).

198. Απόσπασμα από το βιβλίο Η Γενοκτονία και η προσφυγιά του Ελληνισμού, Ν. Μουτσόπουλος-Κ. Βακαλόπουλος-Αρ. Κεσόπουλος.


155

• Το 1δχρονο Τριαντάφυλλο από τη Ζαγορά (1680). • Το νεαρό Λούκα στη Μυτιλήνη (1802). •Την Κυράννα από τηνΌσσα Λαγκαδά.

ΕΞΑΝΔΡΑΠΟΔΙΣΜΟΙ (1797, ΣΜΥΡΝΗ - ΠΟΛΗ) Στα χρόνια της τουρκοκρατίας, όπως ξέρουμε, ο σκλαβωμένος ελληνικός λαός υπέφερε πολλά. Η ζωή του ήταν μαρτυρική τόσο στις πόλεις όσο και στα χωριά. Οι Τούρκοι ήταν βάρβαροι κατακτητές κι όχι μόνο καταδυνάστευαν τους χριστιανούς με τους φόρους, τις αγγαρείες και τις κάθε λογής καταπιέσεις κι αρπαγές, αλλά οργάνωναν ακόμα ομαδικές σφαγές και λεηλασίες στις μεγάλες πόλεις, όπου οι Έλληνες είχαν στα χέρια τους το εμπό ριο και τη βιοτεχνία. Μην μπορώντας οι μπεηδες, οι αγάδες και οι πασάδες να ανταγωνιστούν τους ραγιαδες Έλληνες στην οικονομική τους δραστηριότητα, φανάτιζαν τον τουρκικό όχλο, κι έτσι με τη μισαλλοδοξία κατόρθωναν να δημιουργούν εξοντωτικούς διωγμούς ενάντια στο ελληνικό στοιχείο και πολλές φορές να καίνε μαχαλάδες των ραγιάδων, να αρπάζουν πε ριουσίες, να ατιμάζουν γυναίκες και να σφάζουν γέροντες και παιδιά. Ο φανατισμός ήταν το εργαλείο τους για να πετύχουν το σκοπό τους. Οι Έλληνες της Πόλης, της Σαλονίκης, της Σμύρνης, της Λάρισας, των Ιωαννίνων και άλλων πόλεων, στα μαρτυρικά εκείνα χρόνια της σκλαβιάς τους γνώρισαν πολλές τέτοιες ομαδικές σφαγές και λεηλασίες, όπως μας πληροφορούν δικοί μας και ξένοι ιστοριογρά φοι και όπως μας μαρτυρούν πολλές «ενθυμήσεις» γραμμένες σε παλαιά βιβλία καθώς και χειρόγραφες διηγήσεις από χρονογράφους εκείνου του καιρού. Στην Πόλη, την πρωτεύουσα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, από καιρό σε καιρό έβαζαν φωτιά στις ευρωπαϊκές συνοικίες κι έτσι καίγονταν εκατοντάδες σπίτια -εκείνη την εποχή τα πιο πολλά σπίτια στην Πόλη ήταν ξύλινα-, γίνονταν στάχτη και έμεναν στο δρόμο χιλιάδες γυναικόπαιδα. Και σαν να μην έφταναν οι πυρκαγιές, οργάνωναν και σφα γές. Οι μπέηδες και οι πασάδες όταν ήθελαν να εξοντώσουν τους Έλληνες, εκτός από τις καταπιέσεις δημιουργούσαν και διάφορα επεισόδια για να υποδαυλίσουν το θρησκευτι κό μίσος κατά των «γκιαούρηδων» (απίστων). Μια από αυτές τις οργανωμένες ομαδικές σφαγές, που συγκίνησαν το πανελλήνιο, ήταν η σφαγή κι η καταστροφή της Σμύρνης - τ ο λεγόμενο ρεμπελιό των γενίτσαρωνπου έγινε το 1797. Αξίζει λοιπόν να κάνουμε μια αναδρομή στην παλιά ιστορία για να δούμε πώς και για τί αιματοκυλίστηκε και κάηκε η Σμύρνη. (Παλιότερα ο Ν.Κ.Χ. Κωστής, στον ΣΤ'τόμο του «Δελτίου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας», δημοσίευσε μια μικρή μελέτη στην οποία εκτός από τις δικές του γνώμες συγκέντρωσε και το απαραίτητο βιβλιογραφικό υλικό. Η μελέτη δημοσιεύτηκε στα Μικρασιατικά Χρονικά, τόμος A' 1938, σ. 241 -260.) Στις αρχές του Μάρτη του 1797 πήγε στη Σμύρνη ένας αυστριακός θίασος σχοινοβα τών, που άρχισε τις παραστάσεις του στη θέση «Γκιουλέρ Κιουπρού». Σύμφωνα με τις

156


πληροφορίες που έχουμε, πήγε πολύς κόσμος για να δει τους σχοινοβάτες. Όμως, ένας Ζακυνθινός θέλησε να μπει στο τσίρκο χωρίς να πληρώσει εισιτήριο, γι'αυτό προσπάθη σε να ανεβεί στο ξύλινο περίφραγμα. Ο Τούρκος φρουρός (γενίτσαρος) όχι μόνο τον κα τέβασε, αλλά τον έδειρε κιόλας. Ο Ζακυνθινός έφυγε αλλά ξαναγύρισε με μερικούς Κεφαλλονίτες και όχι μόνο έβρισε το γενίτσαρο, αλλά στο τέλος τον σκότωσε. Όταν το έμα θαν οι Τούρκοι αγρίεψαν και ζήτησαν από το Βενετσιάνο πρόξενο να παραδώσει το φο νιά επειδή ήταν υπήκοος της Βενετίας. Είχαν, φαίνεται, μαζευτεί πολλοί Τούρκοι μπροστά στο προξενείο κι επειδή φώνα ζαν κι απειλούσαν, οι πορτιέρηδες (καβάσηδες) του προξενείου, που ήταν Σκλαβούνοι, δηλαδή Σλάβοι, πολύ πιθανό Μαυροβουνιώτες ή Κροάτες, πυροβόλησαν και σκότωσαν δύο Τούρκους. Από τη στιγμή εκείνη στη Σμύρνη έγινε χαλασμός Κυρίου. Οι γενίτσαροι έβαλαν φωτιά στο φραγκομαχαλά (ευρωπαϊκή συνοικία) κι άρχισαν τις σφαγές και τις λεηλασίες. Δυο μερόνυχτα καιγόταν η Σμύρνη και παραπάνω από 1.500 χριστιανοί σφά χτηκαν. Ο Μανιάτης λαϊκός ποιητής Νικήτας Νηφάκος, με τους παρακάτω άτεχνους στίχους του, απομνημόνευσε από τη δική του οπτική γωνία την καταστροφή και τη σφαγή των χριστιανών της Σμύρνης.

Λαγκάδια κάμποι και βουνά. Αλαργινά και κοντινά. Και χώρες και χωρία Άνθρωποι και θηρία. Και γέροι και παιδιά μικρά. Όλοι να κλαύοετε πικρά. Τη συμφορά που εγίνει. Στη μαυρισμένη Σμύρνη. ΓΊναίκες, γέροι και γριές. Αρχόντισσες και οι πτωχές. Κλαίγετελυπηθήτε. Και όλοι επικραθήτε. Νεόνυμφες προχθεσινές. Νιοπαντρεμένες κοντινές. Παρθένες, κορασίδες. Τραβάτε τις κοτσίδες. Και δάκρυα χύσετε πικρό. Γ\α τον Φραγκομαχαλά. Ο ίδιος περιγράφει παρακάτω την ευρωπαϊκή συνοικία στην οποία κατοικούσαν Έλ ληνες από όλη την Ελλάδα καθώς και ξένοι. Επίσης, λέει πως οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά και σκότωσαν τους χριστιανούς.

Στα καπελιά βάζουν φωτιές, Στα σπίτια ρίχνουν μπαλωθιές Και όσον ημπορούοι Και δύνανται βαρούσι Ευθύς φουντώσαν οι φωτιές Και καίουσιν από τρεις μεριές Οχού ταλαίπωροι Γραικοί Όσοι βρεθήκατε εκεί Σ'εκείνην την μεγάλη Κακή ανεμοζάλη


157

Μέσα τους φλόγιζε φωτιά Απ'έξω βλέπαν σπαθιά Στα χέρια των εχθρών τους Θωρούν τον όλεθρό τους Πολλοί, λέει ο λαϊκός ποιητής, έτρεξαν στην παραλία της Σμύρνης κι έπεφταν στη θά λασσα για να γλιτώσουν, αλλά πολλοί πνίγηκαν και άλλοι σφάχτηκαν απότουςΤούρκους που τους καταδίωκαν. Τότε ένα ρωσικό καράβι που ήταν αραγμένο στο λιμάνι της Σμύρ νης έριξε «δυο μπαταριές» και έτσι γλίτωσαν μερικοί.

Ένα καράβι ρωσικό, τηνπαταριά γυρίζει τους Τούρκους φοβερίζει και βάζει φοβερές κραυγές και δίνει δύο κανονιές και τους πισωγυρίζει.

ΜΕΡΟΣ Δ' Γ'ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1821-1907)

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΚΑΤΑΠΙΕΣΕΙΣ’ Νέα ανερχόμενη δύναμη γίνονται τώρα οι Τούρκοι, που αρχίζουν από το 1373 επιδρο μές στη Μακεδονία και το 1387 κυριεύουν και τη Θεσσαλονίκη. Με τη μάχη μάλιστα του Κοσσυφοπεδίου (1387) γίνονται κύριοι της Βαλκανικής. Από το 1430 η Θεσσαλονίκη -ύστερα από διαλείμματα ελευθερίας- υποκύπτει οριστικά στουςΤούρκους μαζί με όλη τη βόρεια Μακεδονία (επί Μουράτ Β'). Βαθμιαία η Οθωμανική Μακεδονία διαιρέθηκε αρχικά από τουςΤούρκους σε 2 βιλα έτια (διαμερίσματα): της Θεσσαλονίκης και του Μοναστηριού, και πολύ αργότερα, μετά το 1870, ενσωματώθηκε σε αυτή και το βιλαέτι Κοσόβου. Οι ελληνικοί πληθυσμοί, καταπιεζόμενοι από τουςΤούρκους κατακτητές, συσπειρώνονται στις πολλές εστίες ελλη νισμού που υπήρχαν την εποχή εκείνη στην Άνω Μακεδονία. Οι πόλεις και τα χωριά Σκό πια, Μοναστήρι, Μεγάροβο, Κρούσοβο, Τίρνοβο, Μηλόβιστα, Νιζόπολη, Γκόπε Γευγελή, Δοϊράνη, Βαλάντοβο, Ρέσνα, Άνω και Κάτω Μπεάλα, Αχρίδα, Περλεπές, Περιστέρι, Πετρίτσι, Μορίχοβο, Μελένικο, Νευροκόπι,Τζουμαγιά κ.ά., που απλώνονταν σε όλη την έκτα ση της Άνω Μακεδονίας (σημερινό κρατίδιο Σκοπίων, ΝΔ Βουλγαρία), αναπτύσσονται σταδιακά σε αξιόλογα κέντρα ελληνισμού με πολλές και πλούσιες ελληνικές κοινότητες, σχολεία, εκκλησίες, ιδρύματα κ.ά. Οι εξισλαμισμοί των πληθυσμών της Άνω Μ ακεδονίας από τους Τούρκους δη μιούργησαν ένα μωσαϊκό εθνοτήτων, που με τις επιμιξίες, τους εποικισμούς, τις μεταναστεύσεις και τις διώ ξεις αναμείχθηκαν τοπικά, εθνολογικά και θρησκευτικά σε μεγάλο βαθμό, με τρόπο που να είναι πολύ δύσκολος ο διαχωρισμός τους. Πά ντως, σε γενικές γραμμές, κατά τον ιστορικό-καθηγητή πανεπιστημίου Κων. Βακαλόπουλο: «... οι χριστιανικοί πληθυσμοί της Μακεδονίας είναι δυνατό να διαιρεθούν σε τρεις γεω γραφικές ζώνες ανάλογα με τη γλωσσική διαστρωμάτωσή τους και την εθνολογική σύνθεσή

τους (στη βόρεια ζώνη, στη νότια και στη μεσαία)».

1. Απόσπασμα από το βιβλίο Αλησμόνητες Πατρίδες-Άνω Μακεδονία, Ν. Μουτσόπουλος-Κ. Βακαλόπουλος-Αρ. Κεσόπουλος.

159


Μακεδονία Ελληνική Μακεδονία, ελληνική πνοή σε ανασαίνει. Αθάνατος ανάμεσα στους κύκλους των αιώνων, Αλέξανδρε, ω βασιλιά τρανέ των Μακεδόνων. Συ η ψυχή της είσαι... Κι όσα ζωή δεν έχουνε κι όσα ζωή βαστούνε σ' έχουν στο νου, σε προσκυνούν, θαρρείς σε καρτερούνε. Κ. Παλαμάς

Το Μοναστήρι του Αγίου Ναούμ οτην Αχρίδα, 1931. Πηγή: Βακαλόπουλος Κων/νος, Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού - Μακεδονία, Αφοί Κυριακίδη, Θεσ/νίκη, 1998, σ. 83.

ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ 3.000 ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟ 1821 Το σύνθημα των σφαγών δεν άργησε να δοθεί και στη Θεσσαλονίκη. Μόλις εξοντώθηκε η τουρκική φρουρά στον Πολύγυρο και η είδηση έφτασε στη Θεσσαλονίκη, το ίδιο βρά δυ σφάχτηκαν στις φυλακές του διοικητηρίου οι μισοί από τους ομήρους (που κρατού σαν εκεί οι Τούρκοι)... Ο μανιώδης όχλος, τον οποίο παρότρυναν οι επίσημες αρχές, ρί χτηκε στην καταστροφή και τη διαρπαγή με πρωτοφανή λύσσα... Η αγριότητα αυξάνε


160

ται διαρκώς και σε δύο μέρες φτάνει στο ύψιστο σημείο της. Η μανία του τουρκικού και του εβραϊκού όχλου ανατρέπει τα πάντα και ο ελληνισμός της μαρτυρικής αυτής πόλης είναι έρμαιό της.

Διοικητική διαίρεση της Μακεδονίας κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας. Πηγή: Βακαλόπουλος Κων/νος, Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού - Μακεδονία, Αφοί Κυριακίδη, Θεσ/νίκη, 1998, σ. 215.

Συλλαμβάνονται ο τοποτηρητής του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης επίσκοπος Κίτρους Μελέτιος, οι δημογέροντες Χρ. Μπαλάνος, Γ. Πάικος, Χρ. Μενεξές Στ. Πολύδωρος Αν. Κυδωνιάτης, Αθ. Σκονδαλίδης Κ.Τάττης ο ιερέαςτου Αγίου Μηνά Παπαγιάννης κ.ά. και δεμέ νοι οδηγούνται στην αγορά (Καπάνι). Εκεί ο Γιουσούφ μπέης τούς παρέδωσε στους δημίους. Ο επίσκοπος κατακρεουργήθηκε από το μαινόμενο όχλο, μαζί με τον ιερέα Παπαγιάννη, που του έκοψαν τα χέρια και τα πόδια. Τον Χρ. Μενεξέ τον κρέμασαν στον πλάτανο της πλα τείας Αγίου Γεωργίου. Από τους άλλους Θεσσαλονικείς μάρτυρες ο Χρ. Μπαλάνος, πλουσιό τατος και υπέροχος πατριώτης και Φιλικός ο Γ. Πάικος κ.ά. εκτελέστηκαν άγρια στο Καπάνι. Έπειτα το κύμα του όχλου κατευθύνεται στη Μητρόπολη, μέσα στην οποία και στο γύρω αυλόγυρο βρίσκονταν 2.000 περίπου Έλληνες... Εδώ επακολούθησε αγριότατη σφαγή, που υπερβαίνει τα όρια κάθε περιγραφής... Ελάχιστοι κατόρθωσαν να διαφύγουν από το φρικτό αυτό μαρτύριο. Άνω των 3.000 Ελλήνων της Θεσσαλονίκης υπολογίζεται ότι σφάχτηκαν κατά τις φο βερές εκείνες μέρες της εθνικής δοκιμασίας... Η ζωή των Ελλήνων για τους Τούρκους δεν είχε καμιά αξία και οι περιουσίες τους αρπάχτηκαν ή καταστράφηκαν.


161

ΕΞΑΝΔΡΑΠΟΔΙΣΜΟΙ ΤΗΣ 10ης ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1821 (ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ)2 Ήδη την 1η Απριλίου οργανώθηκε οχλαγωγική διαδήλωση στην Κωνσταντινούπολη με επικεφαλής φανατικούς «σοφτάδες», τροφίμους σπουδαστές των ιερατικών σχολείων. Οι διαδηλωτές, αφού διέτρεξαν επί ώρεςτους δρόμους της πρωτεύουσας με κραυγές και απειλές εναντίον των απίστων, καταπάτησαν την έξω από το τείχος ελληνική εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, τη λεηλάτησαν και την έκαψαν. Ο κύριος σκοπός των οργανωτών της διαδήλωσης ήταν να προκληθεί σύγκρουση με Έλληνες «επαναστάτες» και έτσι να υπάρξει πρόσχημα για τη γενική σφαγή των απίστων, χωρίς η πραγματοποίησή της να παραβαίνει τον τουρκικό νόμο και δίχως να παρέχει επι χειρήματα για επέμβαση της Ρωσίας, που οι συνθήκες τής παρείχαν δικαίωμα προστασί ας των χριστιανών της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Έλληνες «επαναστάτες» όμως δεν εμφανίστηκαν στους δρόμους, όπως φαντάστηκαν οι Τούρκοι. Οι Έλληνες κλείστηκαν στα σπίτια τους. Δε δόθηκε έτσι πρόσχημα για τη γενική σφαγή. Ο σουλτάνος εφάρμοσε τότε τη μέθοδο των μερικών σφαγών και των θανατώσεων εκλεκτών Ελλήνων, αυτών ιδίως που κατείχαν ηγετικές θέσεις. Αλλά οι εγκληματικές αυ τές πράξεις αντί να τρομοκρατήσουν και να κάμψουν τους Έλληνες επαναστάτες τούς φανάτισαν και τους συσπείρωσαν περισσότερο, και αντί να εξασθενίσουν ενδυνάμωσαν την επανάσταση. Εν τω μεταξύ, ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε; που είχε κατορθώσει κατά το Μάρτιο να δια σώσει τους χριστιανικούς πληθυσμούς, τους υποκείμενους στην εξουσία των Τούρκων, από τους μείζονες κινδύνους που είχαν προκύψει ως συνέπεια της αντίδρασης του σουλ τάνου στα επαναστατικά γεγονότα της Μολδοβλαχίας, αντιλήφθηκε, όταν έμαθε την επα νάσταση της Πελοποννήσου, ότι θα άρχιζε νέος κύκλος αγριότερων διωγμών. Προβλέποντας ότι ο σουλτάνος θα στρεφόταν εναντίον των κορυφαίων του έθνους, έσπευσε στο σπίτι του μεγάλου διερμηνέα Κωνσταντίνου Μουρούζη και τον προέτρεψε να φύγει, ώστε να σωθεί, λέγοντάς του, σύμφωνα με την αφήγηση του Φιλήμονος:«Άφετέ με να πληρώσω εγώ την εκδίκησιν του τυράννου. Είμαι γέρων, καταβαίνων τον τάφον. Το σχήμα μου, η λειτουργία μου, με καλούσιν εις θυσίαν υπέρ του ποιμνίου. Σωθείτε όμως υμείς, διότι έχετε και ηλικίαν και ικανότητα και θέσιν κοινωνικήν, να υπηρετήσετε την πατρίδα». Επακολούθησαν όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα θανατώσεις έγκριτων Ελλήνων. Εν τω με ταξύ, η Πύλη διέταξε τον πατριάρχη να στείλει απογραφή των ελληνικών οικογενειών που έμεναν στο Φανάρι με τα ονόματα των αντρών, τις πατρίδες και τα επαγγέλματά τους. Ήθελε να έχει κατάλογο των «αρχοντικών» προσώπων και των μετοίκων Πελοποννησίων, Στερεοελλαδιτών και Αιγαιοπελαγιτών, ώστε να επιλέγει εύκολα τα θύματα, ανάλογα με τις αποφάσεις της κάθε φορά. Επειδή δεν υπήρχε τέτοια απογραφή, ανέλαβαν να την πραγματοποιήσουν δύο Τουρκοκρήτες που γνώριζαν ελληνικά, με δύο εφημέριους ως οδηγούς τους.

2. Πηγή: Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού - Μακεδονία, Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1998, σ. 185-225.


162

Συγχρόνως εκδόθηκε διάταγμα που απαγόρευε με ποινή θανάτου την αναχώρηση των ραγιάδων υπό οποιαδήποτε σημαία. Ζητήθηκε σχετική συγκατάθεση των πρέσβεων των ευρωπαϊκών δυνάμεων και δόθηκε. Έτσι, οι τουρκικές αρχές απέκτησαν το δικαίω μα να ενεργούν έρευνα στα πλοία των δυνάμεων αυτών. Έστειλαν μάλιστα οι πρέσβεις διαταγές στους προξένους τους σε όλη την οθωμανική επικράτεια να μην παρέχουν στους Έλληνες άσυλο ή υπεράσπιση ούτε να επιτρέπουν στους πλοιάρχους να δέχονται φυγάδες. Ως το Μεγάλο Σάββατο οι Τούρκοι είχαν θανατώσει μόνο λαϊκούς Έλληνες.

«!Εμεινε...» όπως γράφει ο Κούμας «... να επιφερθή ποινή εις τον κλήρον, ως εγγυητήν της υπακοής των χριστιανών. Διά να γείνη επαιοθητοτέρα, και ως καθόλου του χριστιανικού γέ νους επαγομένη, επρόσμενεν η οθωμανική αυλή την ημέραν του Πάσχα και αποφάσισε να θανατώση και τον ίδιο τον Πατριάρχη». Στις 10 το πρωί της Κυριακής του Πάσχα, της 1Οης Απριλίου, έφτασε στα πατριαρχεία ο νέος μέγας διερμηνέας Σταυράκης Αριστάρχης και κατευθύνθηκε στη μεγάλη αίθου σα, το «μεγάλον συνοδικόν». Ανέβηκε τότε εκεί και ο πατριάρχης και συνδιαλεγόταν μα ζί του, ενώ εκείνος έκρυβε το λόγο της αποστολής του και την ταραχή του όσο μπορού σε. Έφτασαν σε λίγο οι αρχιερείς που κατοικούσαν κοντά, αμέσως ακούστηκε θόρυβος από άλογα στην αυλή και παρουσιάστηκαν στην αίθουσα «μορφήν φέροντες τεράτων!

αγριωπών», όπως γράφει ο Φιλήμων, «ο γενιτσάραγας, ο μποσταντσίμπασης, ο τσαουσλάρ εμινή, ο κεσεδάρης του υπουργού των εξωτερικών και άλλοι πολλοί μέχρι πεντήκοντα». Ο πατριάρχης τότε κατάλαβε το λόγο της παρουσίας τους και ζήτησε να του φέρουν «τον τρίβωνα και το επανωκαλύμαυχον». Τα φόρεσε και αποσύρθηκε στο κάτω μέρος της αίθουσας. Ο μέγας διερμηνέας σηκώθηκε όρθιος και διάβασε διάταγμα παύσεως του πατριάρχη και εξορίας του. Ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε', που δεν ήταν πια ούτε αρχιεπί σκοπος Κωνσταντινουπόλεως αλλά ούτε και πατριάρχης, στράφηκε στην έξοδο της αί θουσας. Τον περιστοίχισαν τότε οι Τούρκοι και ο κεσεδάρης τον οδήγησε στην αποβά θρα του Φαναριού, όπου τον επιβίβασαν σε ακάτιο, μαζί με τον ανιψιό του Δημήτριο και τον ιεροδιάκονο Αγάπιο, που τον συνόδευαν. Το ακάτιο, όμως, αντί να κατευθυνθεί προς το Καδικιόι (Χαλκηδόνα), τον τόπο της εξορίας, σύμφωνα με το διάταγμα, στράφηκε προς το γιαλί-κιοσκιού, οπότε φάνηκε ότι είχε αποφασιστεί η θανάτωση του πατριάρχη. Μετά την αποβίβαση τον έκλεισαν στην τρομερή φυλακή του μποσταντσίμπαση. Εν τω μεταξύ, στα πατριαρχεία, όπου είχαν συγκεντρωθεί για την εκλογή νέου πατρι άρχη οι αρχιερείς, οι ηγεμόνες Αλέξανδρος Καλλιμάχης και Σκαρλάτος Καλλιμάχης, ο μέ γας διερμηνέας, ο μέγας λογοθέτης της εκκλησίας Στέφανος Μαυρογένης, οι πρόκριτοι και οι προϊστάμενοι των συντεχνιών, διάβασε πάλι ο μέγας διερμηνέας το διάταγμα για την έκπτωση του πατριάρχη και την εκλογή νέου: «Επειδή ο Πατριάρχης Γρηγόριος εφάνη

ανάξιος του πατριαρχικού θρόνου, αχάριστος και άπιστος προς την Πύλην και ραδιούργος, γίνεται έκπτωτος της θέσεώς του και τω προσδιορίζεται διαμονή εις το Καδικιόι μέχρι δευτέ ρας διαταγής... Μη επιθυμούσα η Υψηλή Πύλη να στερήσει τους πιστούς της υπηκόους από της πνευματικής κηδεμονίας του κοινού πατρός των, διατάττει να εκλέξωσι πατριάρχην κα τά την ανέκαθεν συνήθειά των». Η εκλογή όμως καθυστερούσε. Οι καταλληλότεροι για τον πατριαρχικό θρόνο αρχι-


163

ερείς παρακαλούσαν να μην εκλεγούν. Έφτασε τότε νέα, αυστηρή διαταγή της Πύλης, να γίνει αμέσως η εκλογή. Τελικά δέχτηκε ο Πισιδίας Ευγένιος, Φιλιππουπολίτης. Εφοδι άστηκε αμέσως με τη συστατική αναφορά και πήγε στην Πύλη σύμφωνα με τα καθιερω μένα. Όταν γύρισε, έγινε δεκτός με τις συνηθισμένες τυπικές τιμές και επακολούθησε η δοξολογία σε ατμόσφαιρα κατήφειας, θλίψης και αγωνίας. Μετά την αναχώρηση από την Πύλη του νέου πατριάρχη οι Τούρκοι έβγαλαν από τη φυλακή τον πατριάρχη Γρηγόριο, τον επιβίβασαν πάλι σε ακάτιο με συνεπιβάτη τον κοτσίμπαση (αρχιβασανιστή) και απομάκρυναν τους δικούς του συνοδούς. Το ακάτιο, κυκλωμένο από άλλα, με 4 ως 5 στρατιώτες, κατευθύνθηκε πίσω στην αποβάθρα του Φαναριού, όπου και αποβίβασαν τον πατριάρχη με τα χέρια του δεμένα πίσω. Εκεί άγριο πλήθος Τούρκων ενόπλων και στρατιωτών είχε συγκεντρωθεί και περίμενε να παρακολουθήσει τη θανάτωση του αρ χηγού των Ελλήνων, «ως πρώτου δήθεν και κυρίου αρχηγού της επαναστάσεως της Πελοποννήσου». Ο πατριάρχης Γρηγόριος προχώρησε λίγα βήματα, γονάτισε και έσκυψε το κεφάλι, περιμένοντας το μαχαίρι του δημίου. Αλλά ο κοτσίμπασης του έδωσε λάκτισμα και του είπε άγρια «καλκ γιου ρου» (σήκω και προχώρα), και όπως ο πατριάρχης από το γήρας και την εξάντληση δεν μπορούσε να σηκωθεί, τον βοήθησε ο ίδιος. Δύο στρατιώτες τον υποβάσταζαν για να συνεχίσει την πορεία στον ανηφορικό δρόμο προς τα πατριαρχεία. Όταν έφτασαν εκεί χρειάστηκε να περιμένουν. Είχε αποφασιστεί για τον πατριάρχη θά νατος με απαγχονισμό και ως θέση η μεσαία από τις τρεις εξωτερικές θύρες των πατριαρ χείων- ετοίμαζαν τότε την αγχόνη με δοκούς που έμπηγαν στο θριγκό του τοίχου επάνω από τη θύρα αυτή και δεν είχε τελειώσει ακόμα η εργασία. Κατά το χρόνο της αναμονής ο πατριάρχης προσευχόταν. Όταν όλα συμπληρώθηκαν, ο μποσταντσήμπασης του είπε με βροντώδη φωνή, όπως αναφέρει ο Φιλήμων: «Κακούργε, ουκ ει ου ο διαφθείρας τους

δούλους του σουλτάνου, του καταφυγίου του κόσμου; ουκ ει συ ο ωθήσας τους απίστους υπη κόους εις την αποστασίαν;...» και έδωσε διαταγή στους δημίους. Αυτοί τον έσυραν στην αγχόνη. Ο θάνατός του επήλθε αμέσως.

Ο ΦΟΡΟΣ ΑΙΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ ΤΟ 18213 Εκείνη τη χρονιά, όπως είδαμε και πιο πάνω με την ιστορία του πατριάρχη, οι Έλληνες πέρασαν δύσκολες μέρες. Ο υπόδουλος ελληνισμός δεν υποβλήθηκε μόνο στην αφαίμα ξή του μέσω του παιδομαζώματος ούτε μόνο στην τουρκική δουλεία ούτε μόνο στον εκ πατρισμό και στην αποδημία ούτε μονάχα στους διωγμούς. Πάμπολλες ήταν οι λεηλα σίες και οι καταστροφές από μέρους των κατακτητών, οι οποίοι με αυτές τις μεθόδους κατάφεραν και παλαιότερα να εξασθενίσουν τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Τα κατακτημένα από τους Οθωμανούς ελληνικά χωριά παραδίδονταν στις λεηλασίες των ορδών των

3. Ευθυμιάδης, Α., Η Συμβολή της Θράκης εις τους Απελευθερωτικούς Αγώνας του Έθνους (από το 1361 μέ

χρι το 1920), Αλεξανδρούπολη (2002), σ. 226,227,229-258.


164

κατακτητών. Οι εξεγέρσεις αυτές των υπόδουλων Ελλήνων είχαν ως αντίποινα εμπρη σμούς, εκφοβισμούς και καταστροφές. Δεν ήταν μονάχα οι υλικές ζημιές συνέπειες των καταστροφών. Στο σπαθί του ισλάμ θυσιάστηκαν ολόκληρα χωριά, όπως θα αποκαλύψουμε παρακάτω. Η Θράκη βρισκόταν στο σταυροδρόμι της Δύσης με την Ανατολή. Οι βάρβαροι χρησιμοποιούσαν το πέρασμα της Θράκης για την εξάπλωση της οθωμανικής αυτοκρατορίας προς τη Δύση. Επόμενο ήταν το μένος και η πολεμοχαρής θάλασσα των στρατιωτών να εξαπολύουν τις πρώτες επιθέσεις τους στα χωριά της θρακικής επικρά τειας. Από καταγραφές της εποχής θα παρουσιάσω ενδεικτικά περιπτώσεις λεηλασιών σε περιοχές της Θράκης, που έλαβαν χώρα την περίοδο του 1821, με τη βοήθεια του βι βλίου του Απόστολου Ευθυμιάδη.4

ΛΕΗΛΑΣΙΕΣ ΚΑΙ ΔΙΩΞΕΙΣ ΣΤΟ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟ ΚΑΙ ΣΤΑ ΧΩΡΙΑΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ TOY (1821)5 Οταν εξερράγη το 1821 η ελληνική επανάσταση, εκδηλώθηκε το λυσσασμένο μένος της Πύλης εναντίον των Ελλήνων χριστιανών της Θράκης, και αυτό διότι όπως περιγράφω παραπάνω η Θράκη συγγενεύει με την πρωτεύουσα του οθωμανικού κράτους. Οι πόλεις και τα χωριά της Θράκης υπέστησαν σφαγές χιλιάδων κατοίκων τους, λεηλασίες και διώ ξεις από τους εξαγριωμένους Οθωμανούς. Στο Διδυμότειχο, μετά τα φρικτά γεγονότα της Αδριανούπολης και της Κωνσταντι νούπολης τον Απρίλιο του 1821, οι φανατισμένοι περίοικοι αλλά και οι Τούρκοι λεηλά τησαν και κατέστρεψαν τις περιουσίες των Ελλήνων. Συνέπεια αυτού ήταν η μεγάλη μεί ωση του πληθυσμού και η άμεση εξαφάνιση όλων των βιοτεχνιών, που μέχρι τότε λει τουργούσαν χάρη στα ελληνικά χέρια. Τα χωριά Ισάκ Πασά, Λαλά Κουρουσού και Σεϊμέν ερημώθηκαν παντελώς και σφαγι άστηκαν οι τελευταίοι κάτοικοί τους από τον Χατζή Εσφέρ αγά και τον Κίνογλου αγά.

ΛΕΗΛΑΣΙΕΣ ΚΑΙ ΔΙΩΞΕΙΣ ΣΤΗ ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ6 Η Σαμοθράκη, με τους πολλούς μυημένους στη Φιλική Εταιρεία, πρωτοστάτησε στην Επανάσταση του '21. Στρατός των κατακτητών στάλθηκε για να καταστείλει την εξέγερ ση. Το νησί ήταν αποκλεισμένο από τον ανεφοδιασμό και έτσι δεν κράτησε πολύ. Οι κά τοικοι κατέφυγαν στα απρόσιτα όρη, με αποτέλεσμα το ανοχύρωτο νησί να παραδοθεί στις φλόγες. Από τη γειτονική Ίμβρο φανατισμένοι Τούρκοι λεηλάτησαν και κατέστρε ψαν ό,τι είχε απομείνει από τις περιουσίες των Ελλήνων.

4. Ευθυμιάδης, Α., Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 226,227,229-258. 5. Ευθυμιάδης, Α„ Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 226,227,229-230,242. 6. Ευθυμιάδης, Α„ Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 230-235.


165

ΣΦΑΓΕΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΙΣΑΚ ΠΑΣΑ ΕΒΡΟΥ7 Ελάχιστες μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων έχουν διασωθεί από την περίοδο των εξανδραποδισμών της Θράκης. Αυτό οφείλεται στο ότι ακόμα και μετά την ολοκλήρωση της επανάστασης η Θράκη παρέμεινε στη δουλεία για έναν επιπλέον αιώνα. Η καταθλιπτική αυτή κατάσταση δεν άφηνε κανένα ενδιαφέρον από τους Θράκες στην περισυλλογή και στη διαφύλαξη των στοιχείων, των γεγονότων. Το χωριό Ισάκ Πασά, της περιφέρειας Διδυμότειχου, ήταν ένα από τα ελάχιστα χωριά στο οποίο διασώθηκαν στοιχεία των φρικαλεοτήτων και των εγκλημάτων που διαπράχθηκαν την εποχή εκείνη. Οι Τούρκοι, μετά την εξέγερση της επανάστασης, στράφηκαν προς τους κατοίκους του Διδυμότειχου, της Αδριανούπολης, καθώς και άλλων πόλεων της Θράκης, απαγχονίζοντας και σφάζοντας τους Έλληνες χριστιανούς κατοίκους τους. Οι αιμοχαρείς Τούρκοι κράτησαν τις περιουσίες του προαναφερόμενου χωριού και επιπλέον έθεσαν ως δουλοπάροικους τους διασωθέντες κατοίκους των γειτονικών χω ριών, ώστε να συνεχίζουν να καλλιεργούν τα εδάφη, προς όφελος πια των κατακτητών. Ο Γεώργιος Λιόλιογλου επιβεβαιώνει με προσωπική του μαρτυρία την ολοσχερή κα ταστροφή του χωριού Ισάκ Πασά. Ο παππούς του Λιόλιογλου εργαζόταν ως δουλοπά ροικος στα φέουδα του Χατζή Εστρέφ αγά, τα οποία είχε καταλάβει από τους σφαγέντες κατοίκους του χωριού.

ΣΦΑΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΛΑΛΑ ΚΟΥΡΟΥΣΟΥ ΕΒΡΟΥ (1821 )8 Ελάχιστοι Έλληνες κατάφεραν να επιζήσουν από την επιδρομή των Τούρκων στο χωριό Λαλά Κουρουσού. Αυτοί εγκατέλειψαν τα κτήματα και τις περιουσίες τους για να σώσουν τη ζωή τους. Ο Κινογλού αγά πρωτοστάτησε όχι μόνο στις σφαγές και στην καταστροφή του χωριού αλλά και στην κατάληψη των εδαφών, στα οποία τοποθέτησε διασωθέντες Έλληνες γειτονικών χωριών να εργάζονται ως δουλοπάροικοι.

ΣΦΑΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΣΕΪΜΕΝ ΕΒΡΟΥ (1821 )9 Την ίδια μοίρα είχε και το χωριό Σεϊμέν. Οι επιδρομείς κατέσφαξαν τους εκεί κατοίκους και παρά τις λεηλασίες και τις καταστροφές, τα κτήματα των κατοίκων τα έκαναν τσιφλί κια τους και οι γειτονικοί εναπομείναντες κάτοικοι, όπως και στα παραπάνω χωριά, δού λευαν ως δουλοπάροικοι στα φέουδα αυτά.

7. Ευθυμιάδης, Α., Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 234-236. 8. Ευθυμιάδης, Α., Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 236. 9. Ευθυμιάδης, Α., Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 236-237.


166

ΟΜΑΔΙΚΕΣ ΣΦΑΓΕΣ ΚΑΙ ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΗ (1821 )10 Συλλήψεις Ελλήνων άρχισαν από την Κυριακή των Βάίών του 1821 και συνεχίστηκαν μέ χρι τη Μεγάλη Εβδομάδα. Οι δημογέροντες της πόλης ήταν οι πρώτοι και έπειτα ακολού θησαν συλλήψεις εκατοντάδων προκρίτων. Με φιρμάνι του σουλτάνου συνέλαβαν και το μέχρι πρότινος εξόριστο στην Αδριανούπολη πρώην οικουμενικό πατριάρχη Κύριλ λο ΣΤ'. Την Κυριακή του Θωμά άρχισαν οι εκτελέσεις και οι απαγχονισμοί των συλληφθέντων, μπροστά από τα σπίτια τους, προς εκφοβισμό των συγγενών αλλά και γενικότερα των εξεγερθέντων Ελλήνων. Ο δήμιος «έπαιζε» με τα θύματά του, άλλοτε σέρνοντας ελαφρά το μαχαίρι στο λαι μό του θύματος και άλλοτε στον τράχηλο, με αποτέλεσμα να μην το θανατώνει άμεσα και να του παρατείνει τον πόνο. Τότε ένας γέροντας γενίτσαρος τον επέπληξε λέγοντάς του: «Τι παίζεις, άθλιε, με το θύμα. Δεν ξεύρεις ότι η μαχαίρα αυτή μετ' ου πολύν καιρόν θα πέση αμείλικτα επί των λαιμών μας;» Ο Δημήτριος Ζώτος, γενικός γραμματέας της Ιεράς Μητρόπολης, έπειτα από τις απέλπιδες προσπάθειες των γενίτσαρων να τον εξισλαμίσουν με δελεαστικές «προσφορές» τους απάντησε: «Εγώ χριστιανός γεννήθηκα και χριστιανός θα πεθάνω». Αν και είχε διαταχθεί τα αποκεφαλισμένα πτώματα, που πετάχτηκαν στον Έβρο ποτα μό, να μην τα περισυλλέξουν προς ενταφιασμό, ορισμένοι υπόδουλοι Έλληνες κατάφεραν να εναντιωθούν σε αυτή τη διαταγή και να ενταφιάσουν ορισμένα από τα πτώματα αυτά. «Δόξα εις τους Ιερολοχίτας, τιμή και ευγνωμοσύνη εις τους απελευθερωτάς», είναι η φράση που γράφτηκε το 1920 στην τιμητική αψίδα, μπροστά από την Ιερά Μητρόπολη Αδριανουπόλεως, έπειτα από την απελευθέρωση της πόλης.

ΟΜΑΔΙΚΕΣ ΣΦΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΝΟ11 Οι κάτοικοι της Αίνου ήταν καλοί στη ναυτιλία και στο εμπόριο. Έδωσαν πολλά στον απε λευθερωτικό αγώνα της νότιας Ελλάδας. Η Πύλη, εξαγριωμένη με τους Έλληνες της Αί νου, έστειλε στρατό 800 περίπου αντρών, οι οποίοι, αφού ανακάλυψαν το φρούριο της πόλης, προέβησαν σε ομαδικές σφαγές. Βαρύς ο φόρος αίματος για τους κατοίκους.

ΟΜΑΔΙΚΟΙ ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΙ ΣΤΙΣ ΣΑΡΑΝΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ (1821)12 Οι κάτοικοι των Σαράντα Εκκλησιών ήταν και αυτοί μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία. Ήταν αυτοί που εξασφάλιζαν τη μυστικότητα των μηνυμάτων μεταξύ των πόλεων-μελών της

10. Ευθυμιάδης, Α„ Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 238-242. 11. Ευθυμιάδης, Α„ Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 242-243. 12. Ευθυμιάδης, Α., Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 243-244.


167

Φιλικής Εταιρείας. Τα συσκεύαζαν κατάλληλα κάτω από τα πέταλα των αλόγων τους. Για τους λόγους αυτούς, όταν οι Τούρκοι τους κατέλαβαν, άλλους τους έσφαξαν και άλλους τους απαγχόνισαν.

ΟΜΑΔΙΚΕΣ ΣΦΑΓΕΣ ΚΑΙ ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΙ ΣΤΗ ΜΕΣΗΜΒΡΙΑ (1821 )13 Στη Μεσημβρία της βόρειας Θράκης οι κάτοικοι, επίσης μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία, ήταν έτοιμοι να δράσουν με το εναρκτήριο σάλπισμα της εξέγερσης. Μετά την έναρξη της επανάστασης, ο λαός της Μεσημβρίας δεν είχε καλό τέλος. Ορδές στάλθηκαν για να συλλάβουν προκρίτους αλλά και πολλούς άλλους για να τους θανατώσουν. Λέγεται ότι μετά τον απαγχονισμό του προκρίτου Ευσταθοχωρίτου εκδηλώθηκε κα ταιγίδα και ένας κεραυνός έπεσε στον πλάτανο που προοριζόταν και για τους υπόλοι πους απαγχονισμούς. Ο κεραυνός αυτός θεωρήθηκε κακός οιωνός από τον Χουσεΐν Μπεκίρ Πασά, ο οποίος φοβήθηκε και άφησε ελεύθερους, για εκείνη τη στιγμή, τους υπόλοι πους μελλοθανάτους, τους οποίους όμως δολοφόνησαν αργότερα οι Τούρκοι με άλλους τρόπους.

ΟΜΑΔΙΚΕΣ ΣΦΑΓΕΣ ΚΑΙ ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΙ ΣΤΗ ΣΩΖΟΠΟΛΗ (1821)14 Οι I. Κωνσταντινίδου και Κ. Παναγιώτου, πλούσιοι συμπατριώτες των Σωζοπολιτών που διέμεναν στη Ρουμανία, εξόπλιζαν με πολεμοφόδια τους έτοιμους για εξέγερση Σωζοπολίτες. Όταν, όμως, μετέπειτα οι Τούρκοι κατέστειλαν την εξέγερση της Σωζόπολης άλ λους τους έσφαξαν και άλλους τους απαγχόνισαν.

ΟΜΑΔΙΚΕΣ ΣΦΑΓΕΣ ΚΑΙ ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΙ ΣΤΗ ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗ (1822)15 Αν και κατά το πρώτο έτος της επανάστασης οι Φιλιππουπολίτες κατάφεραν να συγκαλύψουν την επαναστατική τους δραστηριότητα, το 1822 άρχισε ο διωγμός των κατοίκων της Φιλιππούπολης από τους Τούρκους. Υποπτεύονταν πως είχαν σχέσεις με τη Φιλική Εται ρεία, όπως και συνέβαινε άλλωστε, γεγονός το οποίο διαπιστώθηκε και από τις διάφορες επαναστατικές ενέργειες των Φιλιππουπολιτών. Έτσι, λοιπόν, οι Τούρκοι προχώρησαν σε συλλήψεις, σφαγές και απαγχονισμούς πολλών Ελλήνων, μαζί μ' αυτούς και τον Χατζή Σκάρλο Ιωάννη Μαρασλή, παππού του εθνικού μας ευεργέτη Γρηγορίου Μαρασλή.

13. Ευθυμιάδης, Α„ Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 244-245. 14. Ευθυμιάδης, Α., Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 245. 15. Ευθυμιάδης, Α., Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 246.

168


ΟΜΑΔΙΚΕΣ ΣΦΑΓΕΣ ΚΑΙ ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΑΓΧΙΑΛΟ (1821 )16 Η μύηση στη Φιλική Εταιρεία προπαρασκευάστηκε από το Φιλικό Βενιαμίν Λέσβιο. Οι Τούρκοι έδρασαν στην Αγχίαλο και συνέλαβαν και το μητροπολίτη Ευγένιο Καραβία, του οποίου ο θάνατος ήταν μαρτυρικός. Οπως και αλλού, έτσι έσφαξαν και απαγχόνισαν πολ λούς κατοίκους της Αγχιάλου για εκφοβισμό κατά των εξεγερθέντων.

ΟΜΑΔΙΚΕΣ ΣΦΑΓΕΣ ΚΑΙ ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΙ ΣΤΗ ΒΑΡΝΑ (1821)17 Ο πολυπληθής ελληνισμός της Βάρνας χαιρέτισε με ενθουσιασμό τα επαναστατικά κηρύγ ματα της Φιλικής Εταιρείας. Η προπαρασκευαστική αυτή δραστηριότητα έγινε αντιληπτή από τουςΤούρκους και προκάλεσε για ακόμα μια φορά το μένος της Πύλης. Όχλος τουρκι κός εισέβαλε στη Βάρνα σφάζοντας και απαγχονίζοντας πολλούς Έλληνες κατοίκους της.

ΟΜΑΔΙΚΕΣ ΣΦΑΓΕΣ ΣΤΗ ΡΑΙΔΕΣΤΟ, ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΠΟΛΗ, ΤΗ ΣΗΛΥΒΡΙΑ,ΤΟ ΜΥΡΙΟΦΥΤΟ ΚΑΙ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΘΡΑΚΗΣ (1821)'8 Βαρύς ο φόρος αίματος και για τους κατοίκους άλλων ελληνικών πόλεων, όπως η Προπο ντίδα, η Ραιδεστός, η Καλλίπολη, η Σηλύβρια, το Μυριόφυτο και άλλες. Οι πληθυσμοί που ζούσαν στα μέρη αυτά ήταν από τα πρώτα μυημένα μέλη της Φιλικής Εταιρείας, μια και εί χαν εύκολη πρόσβαση και επικοινωνία από θαλάσσης με τους Έλληνες που ζούσαν στα κο ντινά παράλια. Βοηθούσαν σημαντικά στην αναπτέρωση του εθνικού φρονήματος. Οι Τούρκοι υποπτεύτηκαν τη δραστηριότητά τους αυτή και περίμεναν μια αφορμή για να εξαπολύσουν το μίσος τους στους κατοίκους αυτών των περιοχών. Η αφορμή δό θηκε με την καταστροφή του τουρκικού στόλου στη Χίο από τον Κανάρη, και έτσι το μέ νος ξέσπασε στις παραπάνω περιοχές. Πολλοί από αυτούς δε γλίτωσαν. Σφαγές και απαγ χονισμοί ακολούθησαν, με αποτέλεσμα το δέντρο της ελευθερίας να ποτιστεί με περισ σότερο αίμα.

ΣΦΑΓΕΣ ΚΑΙ ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΙ ΚΛΗΡΙΚΩΝ ΕΘΝΟΜΑΡΤΥΡΩΝ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ19 Από τη μέρα που αλώθηκε η Κωνσταντινούπολη το ελληνικός έθνος θα έπρεπε να είχε αφανιστεί από το πρόσωπο της γης. Είχε υποστεί τόσα δεινά και τόσες σφαγές, που έμοια

16. Ευθυμιάδης Α„ Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 246-247. 17. Ευθυμιάδης, Α., Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 247. 18. Ευθυμιάδης, Α., Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 247-248. 19. Ευθυμιάδης, Α., Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 248-253.


169

ζε καταδικασμένο. Όμως το γένος κρατήθηκε και τελικά επέζησε. Αυτό οφείλεται στην πνευματική και εθνική αναβάπτιση της φυλής μας στους κόλπους της ορθοδοξίας. Η ορ θόδοξη εκκλησία προστάτεψε και γαλούχησε τους κατατρεγμένους διδάσκοντάς τους τη διατήρηση των εθνικών και θρησκευτικών παραδόσεων. Θυσιάστηκαν πολλοί ιερείς-λειτουργοί της εκκλησίας στο βωμό της επανάστασης. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η γεωγραφική τους θέση. Οι κληρικοί της Θράκης ήταν όμοροι με το μίσος της πρωτεύουσας του οθωμανικού κράτους. Πολλάκις στράφηκαν εναντίον τους, μια και γνώριζαν πως αυτοί διατηρούσαν το ηθικό αναπτερωμένο στους Έλληνες χριστιανούς.

ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΗ ΤΟΥ ΠΡΩΗΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ ΚΥΡΙΛΛΟΥ ΣΤ'ΣΑΡΜΠΕΤΖΟΓΛΟΥ20 Η δίψα για αίμα δε σταμάτησε με τη θανάτωση των προκρίτων. Συνεχίστηκε, όπως είπα με και πιο πάνω, με απαγχονισμούς και σφαγές ιερέων της ορθοδοξίας. Τον Κύριλλο ΣΤ' τον συνέλαβαν στην Αδριανούπουλη, όπου και διέμενε, την περίοδο εκείνη. Έπειτα από τη διαταγή του νομάρχη, με φιρμάνι του σουλτάνου, οι γενίτσαροι συλλαμβάνουν τον πρώην οικουμενικό πατριάρχη Κύριλλο ΣΤ'. Τον περιέφεραν στους δρόμους της πόλης της Αδριανούπολης χλευάζοντάς τον και έπειτα τον απαγχόνισαν από τα κιγκλιδώματα του παραθύρου της Ιεράς Μητρόπολης. Λέγεται ότι κατά τον απαγχονισμό του πατριάρχη Κύριλλου ΣΤ' κόπηκε το σχοινί και ο πατριάρχης έπεσε ημιθανής στο λιθόστρωτο. Μια έγκυος Οθωμανή, που παρατηρού σε τον απαγχονισμό και βρισκόταν μεταξύ του όχλου που χλεύαζε τον πατριάρχη, μόλις τον είδε να πέφτει χάμω έπεσε και η ίδια και πέθανε από το φόβο της. Οι δήμιοι έβαλαν τον ημιθανή πατριάρχη σε μια νέα αγχόνη της Ιεράς Μητρόπολης και τον άφησαν εκεί κρεμασμένο τρεις ολόκληρες μέρες. Οι Τούρκοι, βέβαια, απαγόρευ σαν στους χριστιανούς να ενταφιάσουν τον Κύριλλο ΣΤ'. Το κορμί του βρέθηκε στον Έβρο ποταμό, μαζί με τα υπόλοιπα κορμιά των προκρίτων που είχαν αφεθεί στο έλεος των ρευ μάτων του ποταμού. Η Θεία Πρόνοια, όπως αναφέρει στο βιβλίο του ο Α. Ευθυμιάδης, έκανε τα ρεύματα του ποταμού να φέρουν το κορμί του πατριάρχη πάνω σε κλαδιά δέ ντρων κοντά στο χωριό Πύθιο, πλάι στο νερόμυλο ενός πλούσιου Τούρκου, ο οποίος εί χε ως υπηρέτη έναν Έλληνα, τον Χρήστο Αργυρίου. Μόλις ο Τούρκος ιδιοκτήτης του νερόμυλου είδε το άψυχο κορμί ανάμεσα στα κλα διά φώναξε τον Έλληνα και του είπε:«Βλέπεις αυτόν τον καραμπάς (μαυροκέφαλος); Τι κα

κός άνθρωπος άραγε θα ήταν, ούτε τα όρνια δεν τον πλησιάζουν». Ο δύστυχος Έλληνας ανα γνώρισε το ιερό σκήνωμα του Κύριλλου ΣΤ', περίμενε να βραδιάσει και με κίνδυνο της ζωής του ανέσυρε από τον ποταμό μαζί με τη σύζυγό του το άψυχο κορμί και το ενταφία σε. Η ιστορία λέει πως λόγω του ότι ήταν καλός εργάτης και η Θεία Πρόνοια τον αντάμειψε 20. Ευθυμιάδης Α., Η Συμβολή της Θράκης..., ό.π., σ. 253-258.


170

για την πράξη του αυτή έγινε ο πλουσιότερος κάτοικος του χωριού και ισόβιος πρόεδρός του. Ονομάστηκε ΧρήστοςΤσορμπατζής (πλούσιος) και με το επώνυμο αυτό ζούνε έως και σήμερα οι απόγονοί του.

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣΤΑΝΖΙΜΑΤ21 Καθώς τα χρόνια περνούσαν, τα γεγονότα έδειχναν πως η κατάσταση θα έπαιρνε διαφο ρετική τροπή. Για κάποιους αυτά που θα αναφέρουμε παρακάτω θεωρήθηκαν μια νότα αισιοδοξίας, κάποιοι άλλοι, όμως, έμειναν εντελώς ανεπηρέαστοι. Αφού λοιπόν θα ακο λουθήσουμε τη σειρά των γεγονότων, παράλληλα θα δούμε και τις συνέπειές τους στον υπόδουλο λαό. Η φάση ευρειών δομικών αλλαγών στην οθωμανική αυτοκρατορία, η λεγάμενη πε ρίοδος «Τανζιμάτ», εγκαινιάστηκε από τον Αμπντούλ Μετζίτ (1839-1861) το 1839 με το διάταγμα Χατί σερίφ του Gulhane22και στη συνέχεια επικυρώθηκε και επεκτάθηκε με ένα ανάλογο διάταγμα, το «Χατί χουμαγιούν» του 1856.23 Η περίοδος αυτή επεκτείνεται πέ ρα από την περίοδο διακυβέρνησης του σουλτάνου Αμπντούλ Μετζίτ A' (1839-1861) και του σουλτάνου Αμπντούλ Αζίζ (1861 -1876), των δύο γιων του Μαχμούτ Β' (1808-1839), και κορυφώνεται την περίοδο διακυβέρνησης του γιου του Αμπντούλ Μ ετζίτ Α', του Αμπντούλ Χαμίτ Β' (1876-1909). Το Χατί σερίφ του σουλτάνου Αμπντούλ Μετζίτ Α', στη δημιουργία του οποίου συνέβα λε ιδιαίτερα με τις προοδευτικές ιδέες του ο υπουργός Εξωτερικών Ρεσίτ πασάς, συντάχθη κε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να ικανοποιεί τόσο τους ευσεβείς, συντηρητικούς μωαμεθα νούς όσο και τους φιλελεύθερους. Οι σκοποί του ήταν για το λόγο αυτό διατυπωμένοι σε γενική διαγραμματική μορφή. Το περιεχόμενό του μπορεί να δοθεί με τρία κύρια σημεία: • Εγγύηση για την ασφάλεια της ζωής, της τιμής και της περιουσίας όλων των υπηκυων. • Τάξη στον καθορισμό και στην είσπραξη των φόρων. • Ρύθμιση της στρατολογίας και της στρατιωτικής θητείας,24 Ο νόμος αυτός έπρεπε να ισχύει για τους οπαδούς όλων των θρησκειών κατά τον ίδιο τρόπο, μολονότι δεν προδιέγραφε ακόμα ρητά την ισότητα των χριστιανών με τους μωα 21. Βλ. Παράρτημα A3. 22. Münir, Ο., Minderheiten im osmanischen Reich, Köln (1937), σ. 124 κ.ε. Λαμψίδης, Ο., «Η Τουρκοκρα τία στο μικρασιατικό Πόντο», στο: Α.Π., τ. 34, Αθήνα (1977-78), σ. 60. Βερέμης, Α., «Οι Οθωμανικές με ταρρυθμίσεις», στο: Ι.Τ.Ε.Ε., Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα (1977), τ. 13, σ. 168-169. 23. Λαμψίδης, Ο., «Ο Πόντος κατάτηνΤουρκοκρατία»,στο: Α.Π.,τ. 34, Αθήνα (1977-78), σ. 60-61. Shaw, S., «Das Osmanische Reich und die moderne Türkei», στο: Fischer, Weltgeschichte, τ. 15, Frankfurt (1971), ο. 120-121. 24. Sax, C., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), σ. 278-280. Gockenjan, H., «Die Türkei und ihre christlichen Minderheiten», στο: Ostkirchliche Studien, τ. 30, τεύχ. 2, Würzburg (1981), σ. 101 102. Καρυκοπούλου, Χρ., Το διεθνές καθεστώς του οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήνα (1979), σ. 41 κ.ε.


171

μεθανούς.25 Η διαφορετική φορολογία χριστιανών και μουσουλμάνων (με το χαράτσι, τον κεφαλικό φόρο των χριστιανών) εξακολούθησε να υφίσταται μέχρι το 1854.26Με την κατάργηση του κεφαλικού φόρου άνοιξε ουσιαστικά ο δρόμος για την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία των χριστιανών. Ο μωαμεθανικός πληθυσμός, που θεωρούσε προ νόμιό του τη δυνατότητα να φέρει όπλα, απέρριπτε αυτή τη νέα προσπάθεια ισότητας. Αλλά και οι χριστιανοί δεν ήταν ενθουσιασμένοι με την ιδέα ότι έπρεπε να υπηρετούν στρατιωτική θητεία. Προτιμούσαν την άλλη δυνατότητα, να πληρώνουν δηλαδή ένα πο σό εξαγοράς της θητείας. Έτσι, αυτό το σημείο των μεταρρυθμίσεων δεν επρόκειτο να εφαρμοστεί. Οι χριστια νοί εξακολούθησαν να πληρώνουν έναν ειδικό φόρο με τον οποίο εξαγόραζαν τη στρα τιωτική τους θητεία.27 Το Χατί χουμαγιούν του 1856, το οποίο θα δούμε πιο αναλυτικά παρακάτω, εκδόθηκε κυρίως ύστερα από πίεση των ευρωπαϊκών δυνάμεων,28οι οποίες απέβλεπαν μεταξύ άλλων στην εξασφάλιση ίσων δικαιωμάτων στους χριστιανούς της οθωμανικής αυτοκρα τορίας. Με τον τρόπο αυτό αφαιρούνταν από τη Ρωσία η δυνατότητα να αναμειγνύεται στις εσωτερικές υποθέσεις του κράτους, με αφορμή την προσφορά προστασίας στους ελληνορθόδοξους χριστιανούς.29 Με τις παραχωρήσεις του Χατί χουμαγιούν οι χριστιανοί απέκτησαν ίσα δικαιώματα με τους μωαμεθανούς τόσο από θρησκευτική όσο και από νομική άποψη. Σε καθαρά χρι στιανικούς τόπους και συνοικίες πόλεων δόθηκε το δικαίωμα της ελεύθερης άσκησης της θρησκευτικής λατρείας μέσα και έξω από τις εκκλησίες.30 Γενικά, όμως, με την έκδοση ενός διατάγματος δεν εξασφαλιζόταν οπωσδήποτε και η εφαρμογή του. Η πραγμάτωση των μεταρρυθμίσεων γινόταν πολύ αργά και από τόπο σε τόπο πολύ διαφορετικά,31 επειδή ο μωαμεθανικός πληθυσμός αντιδρούσε απορριπτι κά και με φθόνο στην κοινωνική και υλική βελτίωση της κατάστασης των χριστιανών μέ σω του Χατί σερίφ. 25. Peters, R., Geschichte der Türkei, Stuttgart (1961), σ. 110-111. Rosen, G., Geschichte der Türkei, Leipzig (1867), σ. 239. Ronnefarth, H., ό.π., σ. 315. Ανέκδοτα γράμματα από το Λένιν - Μουσείο της Μόσχας. F. 181, No. 193: Pisma Grekov I-Stavrioton v M oloj Azijkonca 1 9 .1nac. 20. w. (= Γράμματα Ελλήνων Σταυ ρ ω τώ ν της Μ. Ασίας από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνος). Αριθμ. γράμματος 17. 26. Sax, C.R., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), σ. 283-284. 2 7 .0 ίδιος, ό.π., σ. 343. Rosen, G., Geschichte der Türkei, a. 241. 28. Shaw, S., «Das Osmanische Reich und die m oderne Türkei», στο: Fischer, W eltgeschichte, τ. 15, Frankfurt (1971), σ. 121. Τάντος, Hp., «Μία σελίδα από τη ζωή των κρυπτοχριστιανών», στο: Π. Ε., Θεσ σαλονίκη (1962-63), σ. 6563. 29. Ronnefarth, H., Konferenzen und Verträge, Μέρος II, τ. 3, εκδ. Vertrags-Ploetz, Wurzburg (1958), σ. 315. 30. Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), α 344. Münir, 0., Minderheiten im

osmanischen Reich, a. 134 κ.ε. Richard, Die Geschichte der Türken, Stuttgart (1961), σ. 93. 31. Sax, C.R., ό.π., σ. 346. Jaschke, G., «Die christliche Mission in der Türkei», στο: Saecuium, τ. 7, München (1956), σ. 71. Νικολαΐδης, Στ., Δεσμός εις την Ιστορίαν και Λαογραφίαν Νικοπόλεως του Πόντου, Καβάλα (1967), σ. 9.Τανιμανίδης, Π„ «Η Εκκλησία του Πόντου», στο: Π. Ε., Θεσσαλονίκη (1983), σ. 149. Λαμψί δης, Ο., «Πόντος», στο: Ι.Ε.Ε.Ε., τ. 13, σ. 43.


172

Στην Κωνσταντινούπολη και ακόμα περισσότερο στην Αδριανούπολη, στη Σμύρνη, στην Καισάρεια, στο Ικόνιο και σε άλλες μικρότερες πόλεις έγιναν κατά τη διάρκεια των ετών 1841 και 1842 άγριες βιαιοπραγίες εναντίον των πιστών της χριστιανικής θρησκείας.32Συχνά αρνούνταν και οι πασάδες, οι οποίοι ασκούσαν τη διοίκηση των επαρχιών, να εφαρμόσουν τις σχετικές μεταρρυθμίσεις. Από αντίδραση μάλιστα θα πρέπει να υποθέσει κανείς πως του λάχιστον σε μεμονωμένες περιπτώσεις έγιναν και καμπανιές βίαιου εξισλαμισμού. Ο Βακα λόπουλος αναφέρεται στην τύχη τριών χωριών κοντά στην καππαδοκική πρωτεύουσα Καισάρεια, των οποίων οι Έλληνες κάτοικοι αναγκάστηκαν αυτή την περίοδο των μεταρρυθμί σεων να αλλαξοπιστήσουν. Ακόμα, μας πληροφορεί πως ένα μέρος αυτού του πληθυσμού ακολούθησε το δρόμο του κρυπτοχριστιανισμού και διατήρησε εκτός από την πίστη του και την πολιτιστική του κληρονομιά με τη μορφή ηθών, εθίμων και παραδόσεων.33 Η περίοδος αυτή των μεταρρυθμίσεων συνάντησε την κορύφωσή της το 1876 με την ετοιμασία ενός συντάγματος από το μεγάλο βεζίρη Μιντχάτ πασά, τον αρχηγό της κίνη σης των Νεότουρκων. Η οθωμανική αυτοκρατορία πήρε αυτή την εποχή την τυπική μορ φή μιας συνταγματικής μοναρχίας.34Ο δεσποτικός, όμως, σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ Β' διέλυσε ξανά σε λίγο το κοινοβούλιο και μόνο προς το τέλος της τυραννικής του διακυ βέρνησης αναγκάστηκε να δώσει τη συγκατάθεσή του για μια νέα σύγκληση του κοινο βουλίου στις 23 Ιουλίου 1908, ύστερα από την πίεση των Νεότουρκων και λίγο πριν από την καθαίρεσή του από την επανάσταση αυτών.35 Θεμελιωτής της κίνησης των Νεότουρκων θεωρείται ο ΙμπραήμΣινασή Εφέντη (1827 1871), ο οποίος εμφανίστηκε πρώτη φορά στο κοινό το 1859 και το 1861 με την έκδοση δύο περιοδικών, τα Διερμηνέας των καιρών (Terdschuman-i-ahwal) και Εικόνα σκέψεων (Taswir-i-efkiar).36Σκοποί των Νεότουρκων ήταν να αλλάξουν ριζικά την κοινωνική δο μή του οθωμανικού κράτους και να καταργήσουν τις διακρίσεις ανάμεσα σε κυρίαρχους και υποτελείς. Σε αυτή την πρώιμη φάση υπήρχαν ακόμα διάφορες ομάδες με εντελώς διαφορετικούς σε μερικές περιπτώσεις σκοπούς. Οι σκοποί αυτοί εκφράζονται με συνθηματολογικές λέξεις όπως πανισλαμισμός, οθωμανισμός, τουρκικός εθνικισμός και μο ντερνισμός. Από αυτές τις ομάδες μόνο μερικές συμφωνούσαν να έχουν τα ίδια θρη σκευτικά δικαιώματα και οι μη μουσουλμάνοι.37 Παρ'όλα αυτά, αποδέχτηκαν αργότε

32. Sax, C.R., ό.π., σ. 298-299. 33. Βακαλόπουλος, A., Ι.Ν.Ε., τ. 4, Θεσσαλονίκη (1973), σ. 100. 34. Heinrich-Roth, Partner Türkei oder Foltern für die Freiheit des Westens, Hamburg (1973), σ. 25. Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), σ. 419-420,422-423. 35. Stern, B„ Der Sultan und seine Politik, Leipzig (1909), σ. 13. Peters, R., Geschichte der Türkei, Stuttgart (1961),σ.121. 36. Ανάμεσα στο 1859 και το 1876 εκδόθηκαν πολλά περιοδικά. Ο Cevat ανεβάζει τον αριθμό τους σε 49. Cevat, A., Die Entwicklung des Nationalgefühls der Türken von deren Frühzeit bis zur Begründung der

Republik, München (1938), σ. 52. Βλέπε ακόμα Oberhummer, E., Die Türken und Das Osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ.83. 37. Μερικοί οπαδοί της πανισλαμικής κίνησης συνηγορούσαν υπέρ του αναγκαστικού εξισλαμισμού του χρι στιανικού πληθυσμού και ιδιαίτερα των παιδιών, μια κίνηση που είχε ανταπόκριση κυρίως στα απομακρυσμέ


173

ρα τη γενική ηγεσία των Νεότουρκων, η οποία ανέλαβε το 1908 τη διακυβέρνηση της χώρας. Μια ενεργητική αντίσταση εναντίον του τυραννικού καθεστώτος του Αμπντούλ Χαμίτ Β' μορφοποιήθηκε το 188938 στη στρατιωτική ιατρική Ακαδημία της Κωνσταντινού πολης με την ίδρυση της λέσχης «Πρόοδος και Ενότητα»,39για την οποία θα κάνουμε ανα φορά σε επόμενη ενότητα.

ΤΟ ΜΩΣΑΪΚΟ ΤΩΝ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ΣΤΟΝ ΠΟΝΤΟ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ Θεωρώ αναγκαίο, σε αυτό το σημείο, να παρουσιάσω ορισμένους πίνακες από βιλαέτια, ώστε να δούμε τις διαφορές στον πληθυσμό τους. Τη δεκαετία του 1840-1850 ασκούνται πιέσεις διεθνώς στην οθωμανική αυτοκρατο ρία για μέτρα υπέρ των εθνοτήτων, που θα ολοκληρωθούν με το περίφημο Χατί χουμαγιούν (Μεταρρυθμίσεις, 1856). Την εποχή αυτή (μέσα του 19ου αιώνα-αρχές του 20ού αιώνα) ο Πόντος γνωρίζει νέα άνθηση που ξεπερνάει κάθε προηγούμενη. Αποκαθίσταται το εμπόριο με τη Ρωσία, το οποίο κρατούν σχεδόν αποκλειστικά οι Έλληνες του Πό ντου. Η Τ ραπεζούντα γίνεται και πάλι εμπορικός διαμετακομιστικός σταθμός για την Περ σία, το Iράκ και τη Ρωσία, ενώ η Αμισός και η Κερασούντα γίνονται επίνεια της Καππαδο κίας. Την εποχή αυτή καταφεύγουν στον Πόντο και πολλοί από τις άλλες περιοχές του ελ ληνισμού. Παράλληλα με την οικονομική άνθηση έρχεται η άνθηση της παιδείας και η τόνωση του εθνικού φρονήματος. Στις αρχές του 20ού αιώνα η κατάσταση του ελληνισμού στην περιοχή του Πόντου εμφανίζει την εικόνα που παρουσιάζεται στους παρακάτω πίνακες.40 να μέρη της αυτοκρατορίας και εκεί όπου οι χριστιανοί αποτελούσαν τη μειοψηφία, μακριά από τα αστικά κέ ντρα. Το θέμα του εξισλαμισμού εξελίχτηκε σε σοβαρό πρόβλημα για την ελληνορθόδοξη εκκλησία και το πα τριαρχείο αναγκάστηκε την περίοδο 1903-1908 να στείλει «τακρίρια», επίσημες εκκλησιαστικές εκθέσεις στην Πύλη και να παρουσιάσει την κατάσταση. Μερικά από τα τακρίρια αυτά εκδόθηκαν από το τυπογραφείο του πατριαρχείου ως βιβλίο: Τακρίρια τινά του Οικουμενικού Πατριαρχείου προςτην Υψηλήν Πύλην του ζητήματος των

Σταυριωτώνκαι περίεξισλαμίοεων, Κωνσταντινούπολη (1909), σ. 17-34.0 U. Steinbach γράφει ότι: «Οι διάφορες ομάδες προσανατολίζονται σε μια από τις τέσσερις κινήσεις: οθωμανισμός πανισλαμισμός παντουρκισμός και τουρκικός εθνικισμός». Steinbach, U., Kranker Wächter am Bosporus, Freiburg-Wurzburg (1979), α 16. 38. Κατά τον F. v. Rummel: To 1891 σχηματίστηκε στη Γενεύη μια επιτροπή Τούρκων του εξωτερικού, που μετέφερε αργότερα την έδρα της στο Παρίσι, που ονομάστηκε επίσης «Ενότητα και Πρόοδος». Στον κύκλο αυτό π ροετοιμάστηκε η επανάσταση του 1908. Rummel, F. v. Die Türkei auf dem Weg nach Europa, München (1952), σ. 97. Βλ. ακόμη Heinrich, B., Roth, J., Partner Türkei oder Foltern für die Freiheit des

Westens, Hamburg (1973), σ. 37. 39. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), o. 299-230. Delfs, H., Die Politik der Machte

beim Zerfall des Osmanischen Reiches, Kiel (1954), Diss. σ. 137. Ιστορικό Αρχείο Y.E. φάκελος Τραπεζού ντος, 1912, Β. 53, Προξενείον Ελλάδος ενΤραπεζούντι (25 Ιουνίου 1912), Αρ. 349-350, και φάκελος Αμίσου 1911 Β. 53. Προξενεία Μ. Ασίας (30 Μαΐου 1911), Αρ. 236 και (13 Οκτωβρίου 1911), Αρ. 440. 40. Σκαλιέρη, Γ., Λαοί και Φυλαί της Μ. Ασίας, Αθήνα 1922, σ. 43-50.

174


Βιλαέτι Τραπεζούντος Έλληνες ορθόδοξοι

404.633

Λαζοί

120.000

Σάννοι

180.000

Μεσοχαλδηνοί

80.000

Κόλχοι (Μιγγρελοί)

50.000

Ίβηρες (Γεωργιανοί)

55.000

Κιρκάσιοι με Αττπαΐτες (Αμπχάζιοι) και Αβασγοί (Αμπχάζιοι)

79.000

Αθίγγανοι

5.000

Αρμένιοι

46.000

Ιουδαίοι

400

Τούρκοι και Οθωμανοί

188.521 1.208.554

Σύνολο

Πηγή: Σκαλιέρη, Γ., Λαοί και Φυλαί της Μ. Ασίας, Αθήνα 1922, σ. 43-50.

Βιλαέτι Άγκυρας Έλληνες

107.798

Ερυθρίνοι (Κιζίλ Μπας)

55.000

Γιουρούκοι

85.000

Αφσάροι (τουρκοφανείς Καππαδόκες)

100.000

Γαλλογραικοί

150.000

Δερβίσες Τροκμηνοί

49.500 100.000

Αθίγγανοι

2.424

Αρμένιοι

94.200

Ιουδαίοι

478

Ξένοι διάφορων εθνοτήτων

400

Τούρκοι

129.732

Σύνολο

874.532

Πηγή: Σ κ α λ ιέ ρ η , Γ., Λ αοί και Φυλαί της Μ. Ασίας, Α θ ή ν α 1922, σ. 4 3-5 0 .


Βιλαέτι Κασταμονής Έλληνες ορθόδοξοι

134.919

Σάννοι (Τσάννοι)

123.955

Κόλχοι (Μιγγρελοί)

100.510

Κιρκάσιοι με Αππαΐτες (Αμπχάζιοι) και Αβασγοί

40.000

Βιθυνοί

200.000

Κόπτες

2.079

Αθίγγανοι

1.875

Γιουρούκοι (Παφλαγόνες, Χάλυβες, Αύκιοι)

240.503

Αρμένιοι

2.647

Ιουδαίοι

1.300

Τούρκοι και Οθωμανοί

112.915

Σύνολο

960.703

Πηγή: Σκαλιέρη, Γ., Λαοί και Φυλαί της Μ. Ασίας, Αθήνα 1922, α 43-50.

Θέμα Σεβάστειας Έλληνες Κόλχοι (Μιγγρελοί) Κιρκάσιοι με Αππαΐτες (Αμπχάζιοι) και Αβασγοί Ερυθρίνοι (Κιζίλ Μπας)

180.000 60.000 70.000 279.834

Γιουρούκοι (Παφλαγόνες και Χάλυβες)

86.000

Αφσάροι (Ίσαυροι ή Καππαδόκες)

25.000

Κόπτες

400

Αρμένιοι

170.433

Ιουδαίοι

400

Τουρκομάνοι (Τροκμηνοί) Τούρκοι και Οθωμανοί Τάταροι

Σύνολο

15.000 150.433 20.000

1.057.500

Πηγή: Σ κ α λ ιέ ρ η , Γ., Λα οί και Φυλαί της Μ. Ασίας, Α θ ή ν α 1922, σ. 4 3 -5 0 .

176


Τα στοιχεία του Σκαλιέρη προέρχονται από επίσημη στατιστική της οθωμανικής αυ τοκρατορίας. Είναι φανερό ότι οι Οθωμανοί είναι μια ασήμαντη μειοψηφία στην περιο χή του Πόντου. Και αυτό ακριβώς τρόμαξε τους στρατοκράτες της οθωμανικής αυτοκρα τορίας, που την κυβερνούσαν. Ο αφανισμός του ελληνισμού του Πόντου, της υπόλοιπης Μικρός Ασίας, αλλά και των Αρμενίων είχε αποφασιστεί από τους Νεότουρκους πολύ πριν να πραγματοποιηθεί.

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ Το μαρτύριο της αποκρυφίας, που συνεχίζεται ως τις μέρες μας, αποκαλύφθηκε πρώ τη φορά επίσημα το 1856. Όπως είπαμε παραπάνω, ο σουλτάνος Αβδούλ Μ ετζίτ ανα γκάστηκε κάτω από τις πιέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων να εκδώσει στις 18 Φεβρουά ριου 1856 το περίφημο σουλτανικό διάταγμα Χατί χουμαγιούν, σύμφωνα με το οποίο οι χριστιανοί υπήκοοί του ήταν ελεύθεροι να τελούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα σε όλη την επικράτεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Συγκεκριμένα, το άρθρο 8 του διατάγματος όριζε ότι: «Επειδή πάσαι αι θρησκείαι θα εξασκώνται ελευθέρως εν τοις Κράτεσί μου, ουδείς υπήκοος της Αυτοκρατορίας μου θα στενοχωρηθή εν τη εξασκήσει της θρησκείας ην πρεσβεύει, κατ' ουδένα δε τρόπον θα ενοχληθή ένεκα το ύ του».41 Η αναφορά της θρησκευτικής ελευθερίας και στη Συνθήκη των Παρισίων ενίσχυσε την εγκυρότητα του σουλτανικού διατάγματος περί ανεξιθρησκίας και προετοίμα σε το έδαφος της μεγάλης απόφασης. Ολοι περίμεναν ανυπόμονα μια σπίθα, ένα τολ μηρό σύνθημα, ώστε να δοκιμάσουν την εξέγερση, μας λέει ο επίσκοπος Σεβαστείας Γερβάσιος.42 Τ ην αρχή έκανε ο κρυπτοχριστιανός Πεχλίλ ή Πέτρος Σάββας Σιδηρόπουλος από την Κρώμνη, υπάλληλος στο ιταλικό προξενείο της Τραπεζούντας, ο οποίος μπροστά στο γε νικό διοικητή Τ ραπεζούντας, το βαλή Χάίρεντίν πασά, δήλωσε παρουσία του Ιταλού πρό ξενου ότι ο ίδιος και οι συγγενείς του ήταν από παλιά κρυπτοχριστιανοί. Στην επιμονή του βαλή και των τοπικών αρχών να επανεξετάσει το σοβαρό προσω πικό του ζήτημα, ο Πέτρος Σάββας Σιδηρόπουλος αντιστάθηκε θαρραλέα, αρνούμενος τρεις φορές, όπως όριζε ο νόμος, τον ισλαμισμό. Η εξέλιξη της ακροαματικής διαδικασί ας ανάγκασε το βαλή να τον αφήσει ελεύθερο και να ασκούν ο ίδιος και η οικογένειά του, φανερά πια, τα χριστιανικά τους καθήκοντα.Το γεγονός αυτό χαροποίησε τους κρυπτο χριστιανούς των άλλων ποντιακών περιοχών της Τραπεζούντος, Χαλδίας, Σουρμένων, Σεβαστείας και Κερασούντας.43

41. 42.

Αντωνόπουλος Σταμ., Μ. Αοία, Αθήνα (1907), σ. 60. Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 46.

43. Τριανταφυλλίδης, Π„ Οι Φυγάδες, Αθήνα (1870), σ. 78. Πανάρετος Τοπαλίδης, ΟΠόντος ανά τους αι ώνας, Δράμα (1929), σ. 127. Χρύσανθος, ΗΕκκλησία Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 717.


177

Εκμεταλλευόμενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγματος Χατί χουμαγιούν, που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σε όλους τους υπηκόους της οθωμανι κής αυτοκρατορίας, συγκεντρώθηκαν το Μάρτιο του 1857 στη μονή της Θεοσκεπάστου. Εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική νίκη, αψηφώντας την εξορία, το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια με τα οποία τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές.44 Η επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό γράμμα που στάλθηκε σε όλες τις πρεσβείες των Μεγάλων Δυνάμεων, στο πατριαρχείο και την Υψηλή Πύλη: «Διά του παρόντος ημών αποδεικτικού

ενσφραγίστου επιτροπικού γράμματος δηλοποιούμεν ημείς οι εκ των επαρχιών των δυο μη τροπόλεων Τραπεζούντος και Χαλδίας, κάτοικοι των χωρίων Κρώμνης, Σάντας, Κοβάσης, Πάρτης, Γιαγλήτερε, Σταύρης, Μούζενας, Στύλου, Χάραβας, Ταντουρλού, Σήσε, Πόντιλας, Θέρσας, Άγουρσας, Λαραχανής, Καπηκιογιού, Γαλιάνας, Χατζάβερας, Κάβαρας και λοιπών, ότι κοινή γνώμη και εν μια σύμπνοια και ομονοία αποκατεστήσαμεν από μέρους πάντων ημών πληρεξουσίους επιτρόπους τον κύριον Τοσούνογλου Μουσταφάν Γιαζιτζήν μετά της συνο δείας αυτού Μουσταφάν Τουρσούνογλου και Σουλεϊμάνογλου Ισμάίλην, εις το να απολογηθώσιν και δώσωσιν τους αποχρώντας λόγους εις ο,τιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις Κωνσταντινούπολή. »Εις τους κυρίους τούτους έχομεν παραδεδομένας την στερεάν ημών απόφασιν και την κοινήν ημών γνώμην εις το να ενεργήσωσιν καθ’ οίον τρόπον δύνανται την αποκάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυμμένης παρά τοις Οθωμανοίς ανατολικής θρησκείας μας. Όθεν παρακαλούμεν τους εξοχωτάτους πρέσβεις των αυτοκρατορικών δυνάμεων Αγγλίας, Γαλλίας, Αυστρίας, Ρωσσίας και Ελλάδος, όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάμει του παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ημών γράμματος γνησίους ημών επιτρόπους, και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέο ντα υπέρ της ανακαλύψεως της θρησκείας και ελευθερίας ημών. Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισμένον επιτροπικόν γράμμα και εδόθη αυτοίς φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης. 1857, Ιουλίου 15, εν Τραπεζούντι».45 Υπό την προεδρία του Δαμιανού Φωτιάδη εξέλεγαν δύο αντιπροσώπους, το γνωστό πια Πέτρο Σάββα Σιδηρόπουλο και τον Δημητριο Βοσκόπουλο, οι οποίοι ανέλαβαν να κάνουν όλες τις απαραίτητες ενέργειες ώστε να πετύχουν τη λύση του κρυπτοχριστιανικού προβλήματος.46 Πριν ακόμα οι εκπρόσωποι αναχωρήσουν για την Κωνσταντινούπολη οι κρυπτοχρι στιανοί απευθύνθηκαν στο Ρώσο πρόξενο Αλέξανδρο Μασνίν, ο οποίος μόλις τότε είχε 44. Χρύσανθος, ό.π., σ. 717. Bryer, A., The Cryptochristians of the Pontos, στο Δελτίο Κέντρου Μ ικρασια τικώ ν Σπουδών, τ. 4, Αθήνα (1983), σ. 16. φω τιάδης Κ., Οι Εξισλαμισμοί..., Θεσσαλονίκη (1974), σ. 29. 45. Το πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήμερα στο αρχείο της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών, Αγνώ στων Μαρτύρων, 73 Νέα Σμύρνη, 1713, Αθήνα. Στο βιβλίο του μητροπολίτη Χρύσανθου Η Εκκλησία της

Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 721, υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου. Βλέπε επίσης φ ω τιάδης Κ., Οι Εξισλαμισμοί της Μ. Ασίας..., σ. 382-383. 46. Ιωαννίδης Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 144. Γερβάσιος, Οι

Σταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 48.


178

έρθει στο προξενείο τηςΤραπεζούντας και τον ενημέρωσαν για το κρυπτοχριστιανικά πρό βλημα.47Στην αρχή ο πρόξενος δεν ήθελε καθόλου να τους πιστέψει, όταν όμως αυτοί κατάφεραν να τον πείσουν για την αλήθεια όσων του εξέθεσαν, ο πρόξενος έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το θέμα αυτό και τους συμβούλεψε να πληροφορήσουν σχετικά και τους άλλους προξένους της Τραπεζούντας.48 Οι κρυπτοχριστιανοί επισκέφθηκαν τους άλλους προξένους και έγιναν εγκάρδια δε κτοί από όλους, με εξαίρεση τον Άγγλο πρόξενο Στίβενς, ο οποίος αρνήθηκε να συζητή σει μαζί τους με τη δικαιολογία ότι οι κρυπτοχριστιανοί είναι μουσουλμάνοι οι οποίοι με τά το Χατί χουμαγιούν θέλουν να παρουσιαστούν ως χριστιανοί για να αποφύγουν τη στρατιωτική θητεία.49 Γρήγορα, όμως, και αυτός άλλαξε γνώμη, όταν αντίκρισε κατάμα τα την πραγματικότητα. Σε σύντομο χρονικό διάστημα η δυναμική επιτροπή πέτυχε να αναγνωριστούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί. Ολόκληρα χωριά, το ένα μετά το άλλο, αποκά λυπταν το μυστικό που έκρυβαν τόσους αιώνες. Τριάντα χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν δημιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία με τους αντιπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων και των χριστιανών του Πόντου. Ο πρόξενος της Αγγλίας στην Τραπεζούντα Φ. Στίβενς, συμμετέχοντας στην επιτόπια έρευνα, του 1857, για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν, κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Κρώμνης, Αργυρούπολης, Σάντας και Χαψικιόι 9.533 μουσουλμάνους, 17.200 κρυπτοχριστιανούς και 28.960 χριστιανούς.50 Η έκθεση αυτή βρίσκεται σήμερα στα αρχεία του Foreign Office. Αξίζει, όμως, εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύμφωνα με τις έρευνες του Κ.Μ.Σ. 1.454 χωριά.51 Ολοι οι κάτοικοι των περιοχών Κρώμνης, Ματσούκας, Σουρμένων, Σάντας, Ιμέρας σή κωσαν τη σημαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης. Ο Μουσταφά Γετίμογλου ζητά και μεταγράφεται Νικόλαος Ξενίδης. Χαρακτηριστικό είναι και ένα περιστατικό που πε ριγράφει ο φαρμακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από τη Δράμα. Το άκουσε από απόγονο ενός κρυπτοχριστιανού παπά, του Μολλά Βαΐζογλου από το Καπικιόι της Μα τσούκας: «Στην έδρα της επαρχίας Τσεβισλίκ, σε απόσταση 27 χλμ. από την Τραπεζούντα,

εγκαταστάθηκε σύμφωνα με το νόμο, μικτή επιτροπή, της οποίας τα μέλη ήσαν ο Έπαρχος, ο στρατιωτικός διοικητής και ο Μολλάς, που ονομαζόταν Μολλά Βαΐζογλου. Στην επιτροπή αυ τή προσέρχονταν οι κρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών, από την ανατολή ως τη δύση του ηλίου. Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και με το χριστιανικό όνομά τους στα μητρώα, δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνομα. Την τελευταία ημέρα της προθεσμίας των 47. Παρχαρίδης Α., Ιστορία της Κρώμνης, Τ ραπεζούντα (1912), σ. 51. Ιωαννίδης Σ„ ό.π., σ. 145. 48. Ιωαννίδης Σ., ό.π., σ. 145. 49. Ο ίδιος, ό.π., σ. 145. Παρχαρίδης Α., Ιστορία της Κρώμνης, Τραπεζούντα (1912), σ. 52. Γερβάσιος, Οι

Σταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 51. 50. Public Record Office, London, F.O. 524/10, No 46/1857 (31.10.1857). Bryer A., «TheTourkokratia in the Pontos», στο: Neohellenika, τ. 1, Texas (1970), σ. 48. 51. Μερλιέ M., Ο Τελευταίος Ελληνισμός της Μ. Ασίας, Αθήνα (1974), σ. 201.


179

δηλώσεων, όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας άλλος δεν περίμενε να εγγράφει, με τη δύση του ηλίου, ο Έπαρχος ετοιμάστηκε να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό. [...] Τότε ο Μολλά Βαΐζογλου του είπε: "Μη βιάζεστε, περιμένετε". » - Τι να περιμένωμεν; απάντησε ο καϊμακάμης, αφού ο ήλιος έδυσε και δεν έμεινε κα νένας; »- Με συγχωρείτε, είπε ο σαρικοφόρος Μολλάς. Έμεινε ένας και αυτός είμαι εγώ. »Και έκπληκτοι οι παρευρισκόμενοι Τούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του Μωάμεθ να βγά ζει το έμβλημα της μουσουλμανικής ιεροσύνης, το σαρίκι του, να το τοποθετεί με ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόμενος στον γραμματέα της επιτροπής να του λέει: «Γράφε! Γεώργιος Κηρυπόπσυλος, επάγγελμα ιερέας!»52 Η πρώτη διπλωματική νίκη του 1857 τόνωσε το ηθικό τους. Χωριά ολόκληρα, για τα οποία ως τότε ακόμα και οι ελληνικές προξενικές αρχές πίστευαν πως κατοικούνταν από φανατικούς μουσουλμάνους, αποκάλυπταν το φοβερό μυστικό που το έκρυβαν αιώνες. Οι τουρκικές αρχές, μπροστά στον κίνδυνο του εξελληνισμού και εκχριστιανισμού ολόκληρου του Πόντου, άρχισαν με διάφορα μέσα να καταδικάζουν σε θάνατο όσους ισχυρίζονταν πως ήταν κρυφοί χριστιανοί.53Το εχθρικό και αντιδραστικό κλίμα που δια μορφώθηκε αμέσως μετά τις αποκαλύψεις των κρυπτοχριστιανών το διαπιστώνουμε από εκθέσεις των υποπρόξενων Τραπεζούντας Κ. Κυπριώτη και Συναδινού προς το Υπουρ γείο Εξωτερικών της Ελλάδας και του μητροπολίτη Τραπεζούντας Κωνστάντιου. «Η εκ της αναγνώοεως του Χάπι Χουμαγιούν, σουλτανικής διαταγής, πρσελθούσα τοις Τούρκοις κατήφεια και υπόκωφος δυσαρέσκεια, είναι αξιοσημείωτος, αλλά ουχ'ήττον δυσαρέστους εντυπώσεις και τοις ομοεθνέσιν επσίησεν, καθότι, ενώ ήλπιζον... βελτίωσίν τινα υπό της επιγενομένης ειρήνης, συδέν εύρσν εν αυτή... Και πώς ήτο δυνατόν να μη λυπηθώσι, εν ω αυτό, ως και άλλα φιρμάνια, ανεγνώσθησανμενπανταχσύ, ουδαμού όμως ενεργείται η εφαρ μόζεται, ουδέ δυνατόν να εφαρμοσθή πολύ υπό τοισύτων χριστιανομάχων υπαλλήλων. Και πώς να μη αθυμώσιν, εν ω το Χάπι Χουμαγιούν όντως μένει αλυσιτελές εις την τύχην τωνχρι στιανών;»54 Οι Τούρκοι, επειδή φοβήθηκαν ότι σύντομα όλοι οι εκτουρκισμένοι χριστιανοί του Πόντου θα ξαναγύριζαν στην παλιά τους θρησκεία, μηχανεύτηκαν διάφορους τρόπους αναστολής. Ένας από αυτούς ήταν η στρατολόγηση όλων όσοι αναγνωρίστηκαν ως χρι στιανοί.55 Στρατολόγηση, όμως, των κρυπτοχριστιανών -που αποκαλούνταν αρνησίθρησκοι από τουςΤούρκους- στα οθωμανικά στρατόπεδα σήμαινε αργός θάνατος. Γι'αυτό οι κρυ πτοχριστιανοί επιδόθηκαν σ' έναν αγώνα διαρκείας, ώστε να μπορέσουν να γλιτώσουν 52. φωτιάδης Κ., Οι Εξισλαμισμοί και η προσφορά των Κρυπτοχριστιανών στους εθνικοαπελευθερωτικούς

αγώνες, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 30-31. 53. Πανάρετος, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα (1927), σ. 126. Lenin - Museum Moskau, F., 181, No 193, επιστολή αρ. 16 (7.5.1900). Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 53. 54. Πανάρετος, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα (1927), σ. 126. Lenin - Museum Moskau, F., 181, No 193, επιστολή αρ. 16 (7.5.1900). Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, α. 53. 55. φω τιάδης Κ., Οι Εξισλαμισμοί της Μ. Ασίας, σ. 385-386.

180


από το μαρτύριο αυτό. Δυστυχώς, όμως, ο νόμος αυτός ίσχυσε ως τα χρόνια της ανταλ λαγής. Οι Τούρκοι έπαιρναν στην κατοχή τους τα κτήματα και τις περιουσίες τους, μια και, σύμφωνα με το μωαμεθανικό νόμο, χριστιανός δεν μπορούσε να κληρονομεί την περι ουσία μωαμεθανού. Κι όλα αυτά για να κάμψουν το ηθικό τους. Παρ'όλες τις διώξεις και τα βασανιστήρια, οι κρυπτοχριστιανοί του Πόντου δε λιποψύχησαν. Συνέχισαν τους αγώ νες, που θεωρητικά κράτησαν ως το 1911.

ΣΤΑΥΡΙΩΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Όπως είδαμε και στην προηγούμενη ενότητα της αποκάλυψης της αποκρυφίας, οι συνέ πειες που υφίσταντο οι χριστιανοί από τους κατακτητές δεν τους πτοούσαν. Όσο και αν προσπάθησαν να τους «φέρουν στα μέτρα» τους, δεν κατάφεραν να τους λυγίσουν. Στην πλούσια σε γεγονότα ιστορία του Πόντου ανήκει και το κεφάλαιο του σταυριωτικού ζητήματος. Είναι, επίσης, γνωστοί οι αγώνες των κατοίκων της περιοχής Σταυρίν και Ακντάγ-Μαντέν. Αυτοί οι αγώνες στο πέρασμα του χρόνου έμειναν με το όνομα «Σταυριωτικό Ζήτημα».56Οι Σταυριώτες με τη λήξη του ρωσοτουρκικού πολέμου το 1878 αρνήθηκαν να δηλώσουν τα παιδιά τους στα ληξιαρχικά βιβλία της αυτοκρατορίας. Δήλω σαν ότι όλα αυτά τα χρόνια της μαύρης δουλείας ήταν κρυπτοχριστιανοί και ότι θέλουν από δω και πέρα να αποκαλυφθούν, να γραφούν στους χριστιανικούς καταλόγους και να στέλνουν τα παιδιά τους στα ελληνικά σχολεία της πόλης Ακντάγ. Οι τοπικές αρχές, όταν είδαν ότι είναι ανένδοτοι και δε θέλουν με κανέναν τρόπο να γραφούν ως μουσουλμάνοι, τους άφησαν ελεύθερους, αλλά δεν τους κατέγραφαν στα χριστιανικά ληξιαρχικά βιβλία. Έτσι ως το 1899 έμειναν ανενόχλητοι. Τη χρονιά αυτή όμως, με εισήγηση του τότε υπουργού των Εσωτερικών Μεμδούχ, έγινε καινούρια από πειρα εγγραφήςτων Σταυριωτών ως μουσουλμάνων. Στην ομαδική άρνησή τους οιΤούρκοι απειλούσαν, πίεζαν και συνελάμβαναν τα πιο δυναμικά στοιχεία. Τους αγώνες των Σταυριωτών από κοντά παρακολουθούσε το πατριαρχείο57 και κάθε τόσο έστελνε τακρί ρια διαμαρτυρίας, Τα πράγματα για μια τριετία ησύχασαν, αλλά τον Απρίλιο του 1902 οι Σταυριώτες χριστιανοί διατάχτηκαν να γραφτούν ως μουσουλμάνοι, να πάρουν τα παι διά τους από τα ελληνικά σχολεία και να τα στέλνουν στο εξής στα τουρκικά. Κήρυξαν άκυρους τους γάμους των Σταυριωτών με χριστιανούς, γιατί σύμφωνα με το μουσουλ μανικό δίκαιο Τούρκος δεν παντρεύεται άπιστη ή το αντίθετο. Ακόμα, σύμφωνα με αυτά 56. Αντωνόπουλος Στ., Μ. Ασία, Αθήναι (1907), σ. 61. Παπαδόττουλος Χρ., Εκ της Ιστορίας της Εκκλησίας

Κωνσταντινουπόλεως κατά τον 18οναι., Αθήνα (1924), σ. 58. Σκαλιέρης Γ.Κ., Αυτοκρατορία Τραπεζούντος, Αθήνα (1921), σ. 89. 57. «Υψηλότατε, Δεν αγνοεί η Υ. Υψηλότης ό τι η πρώτη βάσις πόσης κοινωνίας είναι η ασφάλεια της σω ματικής και πνευματικής υπάρξεως των ατόμων αυτής από πάσης επιβουλής και προσβολής...». Επιστο λή του Πατριάρχη Κωνσταντίνου Ε' στο σουλτάνο στις 15 Φεβρουάριου 1899. Η κυβέρνηση, με έγγρα φό της, αναγκάστηκε να τους αφήσει ελεύθερους.


181

που αναφέραμε παραπάνω αλλά και με το ιερό δίκαιο, οποιοσδήποτε χριστιανός δεν μπορεί να κληρονομήσει μουσουλμάνο.58 Επειδή, όμως, οι Σταυριώτες είχαν κτήματα γραμμένα στα κτηματολογικά βιβλία με τουρκικά ονόματα, έπρεπε να αφήσουν τα κτή ματά τους, τη στιγμή που θα έπαιρναν χριστιανικά ονόματα. Οι Σταυριώτες και πάλι αρνήθηκαν να υπακούσουν στη διαταγή των απάνθρωπων τυ ράννων τους. Η θαρραλέα άρνησή τους είχε ως αποτέλεσμα τη σύλληψη των προυχόντων. Δεκαεννέα προύχοντες μαζί με τον αρχιερατικό επίτροπο του Ακντάγ, τον Κύριλλο Καρατζά, στάλθηκαν δεμένοι στην εξορία, 6 στοΤσορούμ, 6 στο Κιρ-Σεχίρ και 7 στην Αγκυρα.59 Δύο από τους προύχοντες στο διάστημα της φυλάκισής τους πέθαναν. Οι Τούρκοι τρεις μέ ρες μετά το θάνατό τους δεν έδιναν άδεια στους δικούς τους να τους θάψουν ως χριστια νούς. Μόνο την τέταρτη μέρα, όταν άρχισε η αποσύνθεσή τους, έδωσαν την άδεια ταφής. Το πατριαρχείο διαμαρτυρήθηκε ξανά στην κυβέρνηση για τα φοβερά έκτροπα που γίνονταν.Το μαρτύριο όμως στην απομακρυσμένη επαρχία του Ακντάγ συνεχιζόταν. Στις 31 Ιανουαρίου 1906, ο πατριάρχης Ιωακείμ,60 με έγγραφό του στην Πύλη, διαμαρτυρό ταν για τους βίαιους εξισλαμισμούς και τόνιζε ότι η βία που μεταχειρίζεται η κυβέρνηση έρχεται σε αντίθεση με την προκήρυξη «ενώπιον σύμπαντος του πεπολιτισμένου κό σμου» της ελευθερίας της συνείδησης. 58. Οικονομίδης, Δ., Ο Πόντος και τα δίκαια του εν αυτώ Ελληνισμού, Αθήνα (1920), σ. 286. 59. Παπαδόττουλος Χρ., Εκτης Ιστορίαςτης Εκκλησίας ΚωνσταντινουπόλεωςκατάτονΙΘ'αι., Αθήνα (1924), σ. 54. Αντωνόπουλος Στ., Μικρά Ασία, Αθήνα (1907), σ. 64. 60. Τη Α. Υψ. τω Υπουργώ της Δικαιοσύνης και των Θρησκευμάτων. Υψηλότατε... εν τω Πατριαρχικώ Βερατίω ην υψηλή Αυτοκρατορική διαταγή η αυστηρώς απαγορεύουσα την διά της βίας εξισλάμισιν των Ρωμαίων υπηκόων. Ό τε δε προ εβδομήκοντα περίπου ετών εγνώσθη ότι εις τινα μέρη της Αυτο κρατορίας, Ρωμαίοι υπήκοοι ηναγκάσθησαν εκ τοπικών και καιρικών περιστάσεων εξωτερικώς μεν να φαίνωνται ως μουσουλμάνοι, εν τω Κρυπτώ δε να ώσι χριστιανοί, τό τε η Κραταιά Βασιλεία, πάνδημον παρέχουσα δείγμα σεβασμού προς την αρχήν της ελευθερίας της συνειδήσεως, διετράνωσεν ενώπιον όλου του πεπολιτισμένου κόσμου διά του υψηλού περί μεταρρυθμίσεων (Οιρμανίου την εν τω Οθωμα νικά) κράτει τήρησιν της αρχής ταύτης [...] Εν τούτοις ήδη μετά πάροδον τοσούτων ετών από της αναγνωρίσεως τω ν χριστιανών τούτων, ο Καϊμακάμης Ακ Δαγ προ επταετίας προέβη να κοινοποιήση εις τους αυτόθι ευρισκομένους εκγόνους των Χριστιανών εκείνων ότι του λοιπού απαγορεύεται αυτοίς το να προσεύχωνται ως χριστιανοί και ότι οφείλουσι να τελώσι τα της θρησκείας των μωαμεθανών, μάλι στα ετόλμησε να εμποδίση και διαλύση θρησκευτικός πράξεις, ως μνηστείας και γάμους... Επειδή δε οι Χριστιανοί ούτοι δικαίως αντέστησαν δηλώσαντες ότι είνε χριστιανοί και ουχί μωαμεθα νοί... οι πρόκριτοι αυτών επί τούτω κατακρατούνται εν τη εξορία... Απέναντι της πρωτοφανούς ταύτης καταστάσεως, ήτις προφανώς μεν αντιστρατεύεται προς τας προηγουμένας πανδήμους δηλώσεις της κραταιάς βασιλείας... το Πατριαρχείον λυπούμενον σφόδρα και μη δυνάμενον ως εκ του υπό της θρη σκείας επιβαλλομένου αυτού καθήκοντος να ανεχθή την σοβαράν ταύτην προσβολήν την γενομένην κατά της ελευθερίας ήτις αποτελεί την βασιν της υπάρξεως του ορθοδόξου χριστιανικού γένους, παρακαλεί μετά μεγάλης σπουδαιότητος την Σ. Αυτ. Κυβέρνησιν όπως μη επιτρέψη έτι πλέον την παράτασιν της καταστάσεως ταύτης, αλλά διατάξη αμέσως τη ν επιστροφήν μεν των γνωστών εξόριστων προκρί των χριστιανών και του αρχιερατικού επιτρόπου, την εγγραφήν δε πάντων, ως χριστιανών, συνωδά τη δηλώσει αυτών και τω ληξιαρχικά) νομω. Διατελώ. Τη 19η Ζιλχιτζέ 1324 ή 31η Ιανουαρίου 1321 (1906)

Ευχέτης Ο Πατριάρχης των Ρωμαίων Ιωακείμ.

182


Αλλά ούτε και αυτή η καταγγελία, η οποία ανακοινώθηκε και στη ρωσική πρεσβεία, έφερε θετικά αποτελέσματα. Το 1905 ο Τούρκος περιφερειακός διοικητής του Ακντάγ πίεζε τους Σταυριώτες να ομολογήσουν πως είναι μουσουλμάνοι. Αυτοί, ωσάν αληθι νοί μάρτυρες, φώναζαν ότι προτιμούν από τον εξισλαμισμό το θάνατο. «Αδύνατον, αδύ

νατον, δεν θέλομεν μήτε την θρησκείαν των πατέρων ημών, μήτε τον εθνισμόν μας ν' αρνηθώμεν».6' Μετά τη θαρραλέα και άκαμπτη απάντηση, δύο Σταυριώτες, ο Γεώργιος και ο Νι κόλαος Κιουπτζίδης, πήραν το δρόμο της εξορίας και των μαρτυρίων. Οι ορθόδοξες κοινοτικές αρχές του Ακντάγ έκαναν γνωστή στον πατριάρχη τη νέα εγκληματική ενέργεια των Τούρκων. «Τα πάνδεινα από τριετίας υφιστάμεθα υπέρ της θρησκείας και

του γένους των πατέρων ημών, αλλ'ούτε τα παρόντα, ούτε τα μέλλοντα ημών δεινά πτοούσιν ή εκφοβούσιν ημάς, διότι ακράδαντον έχομεν απόφασιν. Παναγιώτατε Δέσποτα, μη μόνον τας περιουσίας ημών, αλλά και τας οικογενείας και αυτήν έτι την ζωήν ημών να θυσιάσωμεν».62 Ταυτόχρονα, με επιστολές στον υπουργό Εξωτερικών της Ελλάδας και στις προσωπι κότητες του πνευματικού μας κόσμου, ζητούσαν τη βοήθειά τους. Στις 5 Μαρτίου τα σω ματεία Πατριωτικός Σύνδεσμος και Εταιρεία των Φίλων του Λαού έκαναν συλλαλητήριο, στο οποίο μίλησε ο καθηγητής του πανεπιστημίου Π. Καρολίδης και ο διευθυντής της εφημερίδας Κράτος Αντώνης Σπηλιωτόπουλος. Το ψήφισμα του συλλαλητηρίου δόθηκε σε όλες τις πρεσβείες των Μεγάλων Δυνάμεων.63 Οι Σταυριώτες, όταν έμαθαν ότι την άνοιξη του 1906 επρόκειτο να επισκεφθεί την Αθήνα ο βασιλιάς της Αγγλίας Εδουάρδος Η', έστειλαν, στις 10 Απριλίου 1906, στην αυ τού μεγαλειότητα υπόμνημα γραμμένο στα αγγλικά, με το δικό τους άνθρωπο, το διευ θυντή της εφημερίδας Κράτος Αντώνιο Σπηλιωτόπουλο, με το οποίο τον παρακαλούσαν να μεσολαβήσει στο σουλτάνο για τη σωματική και ψυχική τους λύτρωση. Το ίδιο υπό μνημα έστειλαν επίσης στο βασιλιά των Ελλήνων Γεώργιο Α', στον πρωθυπουργό της Ελ λάδας Γ. Θεοτόκη και στο Υπουργείο Εξωτερικών. Μπορεί να μη γνωρίζω ποια ήταν η τύχη του υπομνήματος που έλαβε ο βασιλιάς της Αγγλίας, όμως γνωρίζω τι δεν έπραξε η ελληνική κυβέρνηση: «Το μόνο γνωστόν είνε ότι

έγκριτος εν Αθήναις πολίτης, όστις είχεν αλλεπαλλήλως παρακληθή υπό των Σταυριωτών όπως ενεργήση ενταύθα υπέρ του ζητήματος αυτών, ενεφανίσθη, κατά την εν Αθήναις δια τριβήν του Βασιλέως της Αγγλίας, προ του επί των Εξωτερικών Κυρίου Υπουργού της Ελλά δος, όστις τότε μεν απήντησεν ότι ηγνόει το ζήτημα, ως μη ευκαιρήσας ν' αναγνώση ταςαλ61. Εφημερίδα Νέα Ημέρα Τεργέστης. Ανταπόκριση απο την Κωνσταντινούπολη στις 4 Μαρτίου 1906. Αντωνόπουλος Στ., Μ. Ασία, Αθήνα (1907), σ. 67. 62. Εφημερίδα Νέα Ημέρα Τεργέστης, τη ς 14ης και 28ης Απριλίου. Εφημερίδα Κράτος, 9 Απριλίου 1906. 63. Οι ομιλίες αυτές έγιναν στις 5/3/1906 ςττην Αθήνα. Η ομιλία του διευθυντή της εφημερίδας Κράτος Σπηλιωτόπουλου δημοσιεύτηκε στις 9/3/1906 στην εφημερίδα. Βλ. Φωτιάδης Κ., Οι Εξισλαμισμοί..., Θεσ

σαλονίκη (1974) 34. Αντωνόπουλος Στ., Μ. Ασία, Αθήνα (1907), σ. 69. Μπουνάτσος Ν., «Κρυπτοχριστια νοί», στο Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 7, Αθήνα (1965), σ. 1063.


183

λεπαλλήλουςπρος την Αυτού Εξοχότητα αποσταλείσας αναφοράς και υπομνήματα τωνΣταυριωτών, μετά τινας δ' ημέρας, ότε ο αυτός πολίτης τον επεσκέφθη εκ νέου, απεκρίνατο ότι ανέγνωσεν μεν τα έγγραφα, αλλ' ότι φρονεί ότι ουδέν θα κατορθωθή!». Η απραξία των αρμοδίων της ελληνικής κυβέρνησης και η επιδείνωση της κατάστα σης των Σταυριωτών ανάγκασαν το διευθυντή της εφημερίδας Κράτος, που παρακολου θούσε από κοντά το πρόβλημά τους, να γράψει ένα «καυστικό και πικρό» άρθρο στις 14 Μάίου 1906: «Εάν τουλάχιστον είχομεν εν Κωνσταντινουπόλει Αρχηγούς του δούλου Έθνους ικανούς να θέσωσι την ψυχήν αυτών υπέρ του εαυτών ποιμνίου, και εάν οι επί κεφαλής αυτού

ιστάμενοι είχον το σθένος ν' αγωνισθώσιν τον προνομιακόν αγώνα, ως ηγωνίοθησαν αυτόν οι προκάτοχοι αυτών εν έτεσι 1883-1884 και 1890, ίσως ζητήματα ως το των Γρεβενών και το των Σταυριωτών προ πολλού δεν θα υπήρχον. Αλλ'ως βλέπει πας τις, και εκεί επεκράτησε σή μερον πνεύμα μοιρολατρικό ν και εθνοφθόρου αμφιβολίας, ήτις οδηγεί ημάς αναμφιβόλως κατά κρημνών. »Τι εγένετο μέχρι τούδε διά το Σταυριωτικόν ζήτημα; Ανδρική στάσις του Πατριάρχου και των δύο Σωμάτων έναντι της Πύλης, ομοία προς την στάσιν των αειμνήστων εκείνων Ιεραρ χών του 1884 και 1890, ηδύνατο αυθωρεί να λύση το ζήτημα. Αλλ! αντί τούτων επικρατεί δή θεν η πολιτική της περισκέψεως, πράγματι δε η πολιτική της παρελκύσεως και καταστροφής. Εν μια των τελευταίων συνεδριάσεων της Συνόδου απεφασίσθη όπως Επιτροπή μετά τουΠα' τριάρχου μεταβή απ'ευθείας εις τα Ανάκτορα και ζητήση απ'ευθείας υπό του Σουλτάνου την λύσιν του ζητήματος. Και αντί τούτου, υπό το πρόσχημα της περισκέψεως, η Επιτροπή ορρω δεί και μεταβαίνει παρά τω Μεγάλω Βεζίρη, ίνα μάθη παρ' αυτού και του Υπουργού των Εσω τερικών ότι "ουδέποτε θα επιτραπή, χάρις εις τας ραδιουργίας ολίγων τινώνχριστιανών" του Ακ-Δαγ, να εξευτελισθή το ισλάμ εν μέση Ανατολή. Και ίνα δοθή περισσοτέρα έντασις εις την απάντησιν ταύτην, συλλαμβάνονται τεσσαράκοντα έφηβοι των Σταυριωτών, μόλις ηλικίας 14 ετών, και αποστέλλονται να υπηρετήσωσιν ως μωαμεθανοί υπό μωαμεθανικά ονόματα εις τον Τουρκικόν Στρατόν. »Και μεθ' όλα ταύτα, Πατριάρχης και Συνοδικοί και λαϊκοί σιγώσι και ανέχονται αναιρουμένην αυτήν την βάσιν της υπάρξεως του Γένους εν Τουρκία. Πόσον λοιπόν απεμακρύνθημεν από της εποχής Διονυσίου του Ε' και των αειμνήστων συμπρακτόρων αυτού Γερμανού, Καλ λινίκου, Προκοπίου και λοιπών; Έπαυσε λοιπόν το Ελληνικόν Έθνος να παράγη και εντεύθεν και εκείθεν άνδρας ικανούς να υψωθώσι μέχρι του ύψους των παραδόσεων και της ιστορίας αυτού; Τι έγεινε λοιπόν η ιστορική αυταπάρνησις και το άφθαστον μεγαλείον των παλαιοτέρων Πατριαρχών, οίτινες ύψωσαν εαυτούς μέχρι των Σουλτάνων και ηψήφησαν την αγχόνην του μαρτυρίου;»Μ Απογοητευμένοι οι Σταυριώτες εναπόθεσαν τις ελπίδες τους στο δικό τους προσω πικό αγώνα. Η επιμονή τους να μη συμβιβαστούν ανάγκασε την Πύλη να ανακαλέσει από την εξορία τον αρχιερατικό επίτροπο και τους προκρίτους που θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για το όλο πρόβλημα. Ωστόσο, δεν τους καταχώριζαν στα επίσημα δημοτολόγια ως χρι στιανούς. 64. Εφημερίδα Κράτος, Αθήναι (14/5/1906).

184


Οι τοπικές αρχές είδαν ότι τα βίαια μέτρα απέδωσαν αντίθετα αποτελέσματα από τα αναμενόμενα, γι'αυτό ίσως θέλησαν να εφαρμόσουν ένα πιο ήπιο αλλά και αποτελεσμα τικότερο πρόγραμμα εκτουρκισμού, γιατί: «Αι Οθωμανικοί Αρχαί, ισχυριζόμεναι ότι, μένο-

ντες άνευ εγγραφής, στερούνται προσωπικής καταστάσεως, αρνείται αυτοίς έγγραφον όπερ κατά τους Νόμους απαιτείται προς επιχείρησιν οιασδήποτε πράξεως του αστικού δικαίου. Επομένως δενδύνανται ούτε να συναλλαχθώσιν, ούτε να κληρονομήσωσιν ή κληρονομηθώσι νομίμως. Αλλ'ούτε να ταξειδεύσωσι δύνανται, διότι αρνούνται αυτοίς αι Αρχαί και διαβα τήρια!»65

ΤΟ ΧΑΤΙ ΧΟΥΜΑΓΙΟΥΝ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ Ο Γ. Σκαλιέρης στο βιβλίο του, κάτω από τον ανακεφαλαιωτικό πίνακα της Μικράς Ασίας, βάζει και τούτη την υποσημείωση: «ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ. Μεταξύ των μουσουλμανοφώνων καταλέ γονται 500.000 κρυπτοχριστιανών Ελλήνων, υπέρ ων ελήφθη ειδική πρόνοια υπό της Συνθή κης των Παρισίων και των συνημμένων ταύτη δηλώσεων, καθ' α γράφομεν εν ιδιαπερω κεφαλαίω, προνοια μη εκδηλωθείσα πραγματικώς, εάν μη εν ελαχίστω μέτρω. Η λέξις Κοινότης έχει ενταύθα την έννοιαν, την σημασίαν ην έχει εν Τουρκία ουχίδε την της διοικητικής διαιρέσεως ην έχει παρ' ημίν, σημαίνει δηλαδή το θρήσκον λαϊκόν συγκρότημα, το ομόθρησκον κοινόν, όπερ συμπίπτει προς το φυλετικόν προκειμένου περί ορθοδόξων, Ελλήνων, Γρηγοριανών, Αρμενίων, Ισραηλιτών, Δυτικών και Διαμαρτυρομένων Ελλήνων και Αρμενίων, διαπλασάντων και Κοινότητας Δυτικών και Διαμαρτυρομένων Ελλήνων και Αρμενίων, αλλά δεν συ μπίπτει προς το φυλετικόν συγκρότημα προκειμένου περί Μουσουλμάνων, διότι οι Τούρκοι, διά του μουσουλμανισμού επιδιώκοντες την απορρόφησι μη Τούρκων Μουσουλμάνων, δεν επέτρεψαν την διάπλασιν Κοινοτήτων Μουσουλμανικών μη Τουρκικών δηλαδή Κιρκασιανών,

Κουρδικών, Γιουρουκικών, Αφσαρικών κ.τ,λ». Στη Μικρά Ασία υπήρχε, και ασφαλώς υπάρχει, πρόβλημα κρυπτοχριστιανών, που το γνώριζαν και οι Τούρκοι. Πολλοί από τους λαούς της Μικράς Ασίας είχαν γίνει μου σουλμάνοι για να διατηρήσουν την περιουσία τους και να προστατέψουν τα προσωπι κά τους συμφέροντα. Έτσι, έγιναν μουσουλμάνοι μόνο φαινομενικά. Κατά βάθος και μυ στικά εξακολουθούσαν να είναι χριστιανοί. Δεν τολμούσαν, όμως, ποτέ να το πουν, για τί κινδύνευε το κεφάλι τους. Αν ένας μουσουλμάνος ασπαζόταν εκ νέου το χριστιανι σμό, οι Τούρκοι τον σκότωναν. Το 1843 ένας νέος, Αρμένιος στην καταγωγή (το όνομά του ήταν Οβαγκίμ), που είχε γίνει μουσουλμάνος, θέλησε να γυρίσει ξανά στο χριστια νισμό. Οι Τούρκοι τον συνέλαβαν και τον καταδίκασαν σε θάνατο. Η ποινή του εκτελέστηκε αμέσως. Στον οθωμανικό κώδικα υπήρχε ρητή διάταξη που όριζε θάνατο για τους χριστιανούς ή τους Εβραίους που γίνονταν μουσουλμάνοι και αργότερα επέστρεφαν στην παλιά τους πίστη. Ακόμα, παιδιά χριστιανού και μωαμεθανής δεν επιτρεπόταν να γίνουν χριστιανοί.

65. Α ν τω ν ό π ο υ λ ο ς , Στ., Μ. Ασια, Α θ ή ν ο (1 90 7 ), σ. 72.


185

Οι περισσότεροι κρυπτοχριστιανοί ήταν στον Πόντο. Τα παιδιά των κρυπτοχριστια νών δεν μπορούσαν να εγκαταλείψουν το μωαμεθανισμό, γιατί θα αντιμετώπιζαν το εκτε λεστικό απόσπασμα. Όταν ύστερα από επεμβάσεις των μεγάλων δυνάμεων ο σουλτά νος δημοσίευσε τον οργανικό νόμο που εγγυόταν τη θρησκευτική ελευθερία, πολλοί κρυπτοχριστιανοί εμφανίστηκαν δημόσια πια και γύρεψαν να αναγνωριστούν επίσημα ως χριστιανοί. Η τουρκική κυβέρνηση αρνήθηκε να τους αναγνωρίσει, παρά το νόμο που είχε δημοσιεύσει. Μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο οι Τούρκοι υποχρεώθηκαν να υποχωρή σουν και να δεχτούν την αποκατάσταση κρυπτοχριστιανών ως χριστιανών. Έτσι, στον Πόντο ορίστηκε επιτροπή που θα έκανε τη μεταγραφή τους. Τότε προσήλθαν πολλοί οι οποίοι δήλωσαν ότι ήταν χριστιανοί και άλλαξαν και τα ονόματά τους σε χριστιανικά. Μπροστά στον όγκο των κρυπτοχριστιανών οι Τούρκοι τρόμαξαν και, για να αποτρέψουν την εκδήλωση αυτού του φαινομένου, περιόρισαν την προθεσμία που μπορούσε να γίνει η μεταγραφή, ενώ οι επιτροπές χρονοτριβούσαν για να μην κάνουν δεκτές πολλές αιτήσεις. Έτσι, οι επιτροπές έπαψαν να λειτουργούν, ενώ οι κρυπτοχριστιανοί που ήθελαν να δηλώσουν ότι είναι χριστιανοί ήταν πάρα πολλοί ακό μα. Παρά τις διαμαρτυρίες τους, οι επιτροπές είχαν διακόψει τη λειτουργία τους και απα γορευόταν πια η μεταγραφή. Το 1890 και το 1902 στο βιλαέτι της Άγκυρας και στην περιοχή του Ακ Νταγκ Μάντεν 1.000 περίπου κρυπτοχριστιανοί, που συγκροτούσαν 150 οικογένειες και ήταν γνωστοί ως Σταυριώτες, διακήρυξαν ανοικτά και πανηγυρικά την ιδιότητά τους ως χριστιανών, αρνήθηκαν τα μουσουλμανικά τους ονόματα και αρνήθηκαν να γράψουν τα παιδιά τους με μουσουλμανικά ονόματα. Οι Τούρκοι αρνήθηκαν να τους αναγνωρίσουν. Επειδή οι κάτοικοι επέμεναν, οι Τούρκοι συνέλαβαν τους προκρίτους (19 τον αριθμό) και τους εξό ρισαν ή τους φυλάκισαν. Παρά την επιμονή των κρυπτοχριστιανών αυτών, οιΤούρκοι αρ νήθηκαν να τους αναγνωρίσουν ως χριστιανούς. Τα κέντρα των κρυπτοχριστιανών στον Πόντο ήταν οι περιοχές γύρω από την Κρώμνη, Ίμερα, Σταυρί, Σούρμενα, Αργυρούπολη, Σάντα, Γαλίανα, Λαραχάνη, Δορούλ, Μούζενα, Παρτίν, Γιαγλίτερε, Σίσση, Στύλον, Μελάνθιο, Ματσούκα, Μάτζελερ, Καρακαντζί, Μουλκάντον,Τζίτη,Όφις, Καπικιόι, Άρδασα, Άγουρσα, Αυλίανα, Φυτίανα, Άδυσα, Μάτζαρα και πολλά άλλα χωριά στην περιοχή της Χαλδείας, της Ροδόπολης και τηςΤραπεζού ντας. Ένα μέρος από αυτά ανήκουν στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία και στην περιοχή των μοναστηριών Σουμελά, Περιστερεώτα, Βαζελώνα, Χουτουρά και Γέμουρα.66Θα πρέ πει να αναφέρουμε επίσης τις επαρχίες Ερζερούμ (Θεοδοσιούπολη), Σεβάστεια, Κασταμονή, Πουλαντζάκη, Κολωνεία και Νικόπολη, στις οποίες ζούσαν πολλές μεμονωμένες οικογένειες.67 66. Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 18. Μαραβελάκης, Μ., & Βακαλόπουλος, Α.,

Αιπροσφυγικοίεγκαταστάσειςεντη περιοχή Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη (1955), σ. 91, 94,99,324 κ.ε. Καραφουλίδης, Δ., «Αυτοσχέδιο γενεαλογικό δέντρο», αδημοσίευτο χειρόγραφο Κώστα φωτιάδη, στο αρ χείο Παναγία Σουμελά, Θεσσαλονίκη. 67. Παπαδόπουλος Παπαηλίας, «Οι χριστιανοί του Χεβέκ, επαρχίας Θεοδοσιουπόλεως», στο Π.Ε., τ. 10 Θεσσαλονίκη (1959), σ. 5377. Γερβάσιος, ό.π., σ. 18.

186


Άλλα κέντρα έξω από τον Πόντο ήταν το Ακ Νταγκ Μάντεν, η Κιουτάχεια και το ΕσκίΣεχίρ.68Πολλοί Πόντιοι κρυπτοχριστιανοί ζούσαν και στην Κωνσταντινούπολη, όπου μετανάστευσαν το 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα.69 Θα αναφέρουμε, πολύ σύντομα για μια φορά ακόμα, τους λόγους για τους οποίους τόσο πολλοί χριστιανοί προσχώρησαν στο ισλάμ, με τα λόγια του Koch: «Πολλοίχριστια

νοί μεταστρέφονται σιγά σιγά στο ισλάμ για να αποφύγουν την καταπίεση. Ακόμα περισσό τερο, όμως, χάθηκαν για το χριστιανισμό εξαιτίας της πείνας και των κακουχιών που προέρ χονταν από την αφάνταστη πίεση από την πλευρά των κατακτητών».70Με την εξήγηση αυ τή αναφέρεται επίσης και ένας λόγος για τον οποίο οι κρυπτοχριστιανοί έμειναν σταθε ροί στην άσκηση της χριστιανικής λατρείας και στη φαινομενική πίστη στο ισλάμ και δε φανερώθηκαν ήδη πιο πριν ως χριστιανοί. Ο βασικός λόγος είναι, όπως είπαμε, ότι το Κοράνι απειλεί με θανατική ποινή την αποστασία από το ισλάμ.71 Στο πιο παλιό σωζόμενο νομικό βιβλίο του ισλάμ, το έργο του μεγάλου νομικού Malik Ibn Anas (795), ο τελευταίος εξηγεί με τα λόγια του προφήτη το νόμο αυτό: «Ο Προφήτης

είπε: όποιου αλλάζει θρησκεία πρέπει να του κόψετε το κεφάλι. Η σημασία των λόγων του προφήτη, και ο Αλλάχ το ξέρει καλύτερα, είναι: Όποιος εγκαταλείπει το ισλάμ και προσχωρεί σε μια άλλη θρησκεία -η προσχώρηση αυτή δε χρειάζεται να γίνει δημόσια, αλλά μπορεί να σημαίνει μεταστροφή από την ορθή πίστη, ενώ εξωτερικά να δίνεται η εντύπωση της παρα μονής σε αυτή- αυτός πρέπει να θανατώνεται, όταν είναι προφανής η μεταστροφή. Όποιον όμως εντελώς φανερά εγκαταλείπει το ισλάμ, για να προσχωρήσει σε μια άλλη θρησκεία, αυ τόν θα πρέπει να προσπαθήσουμε να τον μεταστρέψουμε στο ισλάμ. Και αν μεν μεταστραφεί, καλώς, αν όχι, τότε να θανατώνεται».72Όσο παλιά και αν είναι αυτά τα λόγια, δεν έχα σαν καθόλου την ισχύ τους. Το να φανερωθούν, λοιπόν, δημόσια ως χριστιανοί σήμαινε για τους κρυπτοχριστιανούς κίνδυνο να τιμωρηθούν με θάνατο. Ιδιαίτερα μεγάλης σημασίας για την απελευθέρωση των κρυπτοχριστιανών ήταν οι δύο μεταρρυθμιστικοί νόμοι Χατί σερίφ (1839) και Χατί χουμαγιούν (1856). Ήδη η γνω στοποίηση των νόμων αυτών με τα διατάγματα για τη θρησκευτική ελευθερία έβαλε σε κίνηση ένα «απελευθερωτικό κύμα», το οποίο στους κρυπτοχριστιανούς είχε σημαντικές συνέπειες, όπως αναφέραμε παραπάνω. Επισημαίνουμε, όμως, το κύριο χαρακτηριστι

68. Εφραιμίδης, Α., Οι λησμονημένοι Έλληνες στη Μ. Ασία και τον Πόντο, Θεσσαλονίκη (1978), σ. 22. Κανδηλάπτης, Γ., «Είμαι κι εγώ χριστιανός», στην εφημερίδα Κόσμος, Αθήνα (26/7/1962). Ανδριώτης, Ν., Κρυ-

τποχριστιανικά κείμενα, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 173 κ.ε. 69. Μελανοφρύδης, Π., «Απο την τραγωδίαν των Κρυπτοχριστιανών. Ένα Πάσχα σε τούρκικο μαχαλά της Σταμπούλ», στο Π.Ε., τ. 13, Θεσσαλονίκη (1962), σ. 6587-6589. 70. Koch, Κ., Die kaukasischen Länder und Armenien, Leipzig (1867), σ. 94. 71. Zwemer, S., Das Gesetz wider dem Abfall vom Islam, Gütersloh (1926), σ. 13,18-19, Kissling, H.J., «Rechtsproblematiken in den christlich-muslimischen Beziehungen, vorab im Zeitalter derTürkenkriege», στο: Kleine Arbeitsreihe des Instituts für Europäische und Vergleichende Rechtsgeschichte an der Rechts- und

Staatswissenschaftlichen Fakultät der Universität Graz, Heft 7, Graz (1974), σ. 21. Παπαδόπουλος, Στ., Οι Νεομάρτυρες και το δούλον Γένος, Αθήνα (1974), σ. 39.

72. Hrsg. Jockel, R., Slamische Geisteswelt, Wiesbaden (1981), σ. 92-93.


187

κό των εξελίξεων αυτών, ότι δηλαδή με τους νόμους αυτούς έγινε γνωστή σε όλο τον κό σμο η έκταση του φαινομένου του κρυπτοχριστιανισμού, που διαφορετικά δε θα κατα γραφόταν ίσως καθόλου από την ιστορία.73 Ο πρώτος από τους νόμους αυτούς, ο Χατί σερίφ74 (αυτοκρατορικό διάταγμα), υπο γράφτηκε στις 3 Νοεμβρίου 1839 στο κηπόσπιτο Gulhane του αυτοκρατορικού παλα τιού από τον Αμπντούλ Μεντζίτ, γιο του Μαχμούτ Β', και είναι κατά βάση έργο του πατέ ρα του και του μεγάλου του βεζίρη Μουσταφά Ρεσίτ πασά. Σύμφωνα με τις διατάξεις του Χατί σερίφ όλοι οι υπήκοοι πρέπει να απολαμβάνουν εξίσου την προστασία της ζωής και της περιουσίας. Οι φόροι να κατανέμονται ισότιμα και η στρατιωτική θητεία να μειωθεί. Αυτός οΤανζιμάτ προοριζόταν να αποτελέσει την αρχή μιας λεπτομερειακής νομοθεσίας και βρήκε αργότερα τη συνέχεια στο Χατί χουμαγιούν. Σκοπός των μεταρρυθμίσεων ήταν να παραμεριστούν όλες οι αδικίες και να μετατραπεί το οθωμανικό κράτος από ασιατικό-μεσαιωνικό σε ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος.75 Η διατύπωση του διατάγματος, όπως το παρουσίασα και παραπάνω, είναι πολύ γε νική. Μολονότι απευθύνεται κατά βάση σε όλους τους υπηκόους, δε μιλάει ρητά για ισό τητα χριστιανών και μουσουλμάνων. Για τη θέση των χριστιανών και τα δικαιώματά τους δεν αναφέρει τίποτα συγκεκριμένο, αν και ο Αμπντούλ Μ εντζίτ τόνιζε ότι τα δικαιώμα τα αυτά αφορούν όλους γενικά τους υπηκόους, μωαμεθανούς και μη.76 Η ασάφεια αυ τή του νόμου εκφράζεται ως εξής από τον Münir: «Μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε

πως το διάταγμα του 1839 δε διατηρεί βέβαια τη δεύτερη μοίρα στην οποία βρίσκονταν οι μη μωαμεθανοί υπήκοοι, ούτε εξασφαλίζει όμως τις φυσικές συνέπειες της κατάργησης της ανισότητας».77 Αυτή η ασυνέπεια βρίσκει την εξήγησή της στο γεγονός ότι η διάθεση της κυβέρνη σης απέναντι στους χριστιανούς ήταν πολύ φιλελεύθερη, ο μωαμεθανικός λαός όμως αντίθετα παρέμενε προσκολλημένος στον αντιχριστιανικό του φανατισμό και αντιδρούσε ζωηρά στην πραγμάτωση της ισότητας των μη μωαμεθανών.78

73. Όσο εφαρμοζόταν ο μουσουλμανικός νόμος που προέβλεπε τη θανατική ποινή για τους αποστά τες, οι κρυπτοχριστιανοί δεν μπορούσαν να φανερωθούν. Το πρόβλημά τους λοιπόν δε γινόταν γνω στό και δεν έπαιρνε δημοσιότητα. Μέχρι τις μεταρρυθμίσεις του 19ου αιώνα έγιναν μόνο μερικές περι πτώσεις γνωστές, κυρίως από ιεραπόστολους δυτικοευρωπαϊκών εκκλησιών. 74. Ευαγγελίδης,Τρ., Ιστορία Τραπεζούντος, Οδησσός (1898), σ. 199. Kohn, H., Geschichte der nationalen

Bewegung im Orient, Berlin (1928), σ. 178. Janssens, E., «Trebizonde en Colchide», στο Universite Libre de Bruxelles, τ. 40, Brussel (1969), σ. 178. 75. Γκρίτση-Μιλλιέξ, Τ., Η Τρίπολη του Πόντου, Αθήνα (1976), σ. 33-34. Πανάρετος, 0 Πόντος ανά τους αι

ώνας, Δράμα (1927), σ. 112. 76. Pazarkaya, Y., «Religion und Geistesgeschichte», στο: Die Türkei, έκδ. Kündig-Steiner, W., Tübingen Basel (1979), σ. 79. Jaschke, G., Die Entwicklung des osmanischen Verfassungsstaates von den Anfängen

bis zur Gegenwart, Berlin (1917), σ. 8. 77. Münir, 0., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 126. 7 8 .0 ίδιος, ό.π., σ. 130. Schweinitz, Η.Η.ν., In Kleinasien, Berlin (1906), σ. 105-106.

188


Η κριτική του Sax επισημαίνει ότι το διάταγμα περιέχει κυρίως γενικές και αόριστες διατυπώσεις, έτσι ώστε «να αρέσει τόσο στους πιστούς, συντηρητικούς μωαμεθανούς όσο

και στους οπαδούς της μεταρρύθμισης».79Η κυβέρνηση όμως έπρεπε να προετοιμάσει πο λύ καλά και μελετημένα την πραγμάτωσή της, γιατί διαφορετικά υπήρχε κίνδυνος να πλη γώσει τα θρησκευτικά αισθήματα των μωαμεθανών και να θέσει σε κίνδυνο την ίδια της τη θέση. Παρ' όλη την προσοχή κατά τη διατύπωση του Τανζιμάτ, για μερικούς μωαμεθανούς η Πύλη είχε ήδη προχωρήσει πολύ. Ιδιαίτερα στο φανατισμένο μουσουλμανικό κλήρο το διάταγμα συνάντησε έντονη αντίδραση.80 Επίσης, την εποχή αυτή εντάθηκε ιδιαίτερα και η αντιχριστιανική διάθεση του μωαμεθανικού πληθυσμού. Ο εγωισμός των μωαμεθανών πληγώθηκε και η καρδιά τους γέμισε φθόνο, γιατί η καλύτερη μεταχείριση από τις αρχές, που άρχισε από την εποχή του Χατί σερίφ, και η επιρροή των ευρωπαϊκών αντιπροσωπιών στην Κωνσταντινούπολη άρχισαν να βελτιώνουν σημαντικά την κοινωνική και οικονο μική θέση των χριστιανών. Στην Κωνσταντινούπολη και πολύ περισσότερο στην Αδριανούπολη, στη Σμύρνη, στην Καισάρεια, στο Ικόνιο και σε άλλες μικρότερες πόλεις σημει ώθηκαν κατά τη διάρκεια του 1841 και του 1842 άγριες βιαιοπραγίες κατά των χριστια νών.81Αλλά και οι χριστιανοί ήταν απογοητευμένοι, γιατί διαπίστωναν πως το αίτημά τους για ισότητα δικαιωμάτων δεν πραγματοποιούνταν.82 Έγιναν λοιπόν πολλές ταραχές και συγκρούσεις ανάμεσα σε αντίθετες θρησκευτικές ομάδες. Ο Eichmann αναφέρει πως ύστερα από αυτά οι χριστιανοί διαμαρτύρονταν έντονα, πράγμα που οδηγούσε σε ακό μα περισσότερες και έντονες ταραχές από την πλευρά του μωαμεθανικού πληθυσμού, «ο

οποίος θεωρούσε τις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες της κυβέρνησης πηγή κάθε κακού».83 Από μια άλλη οπτική γωνία θα δούμε και την κριτική του Mordtmann στο Χατί σερίφ αναφορικά με την εφαρμογή του. Γράφει λοιπόν: «Αν είχε εφαρμοστεί στα σοβαρά, δε θα γινόταν ο κριμαϊκός πόλεμος, οι εξεγέρσεις στο Λίβανο και στο Κουρδιστάν. Το ανατολικό ζή τημα δε θα υπήρχε».84Αναγνωρίζει, όμως, πως ύστερα από το νόμο αυτό έγινε οπωσδή ποτε μερική πρόοδος στην πολιτική κατάσταση της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

79. Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), σ. 7. 80. Fischer, H., Die neue Türkei und Der Islam, Kulmbach (1932), σ. 19-20. Fischer, A., Aus der religiösen

Reformbewegung in der Türkei, Leipzig (1922), σ. 12,28. 81. Κατά τον 0. Münir, μετά τη δημοσίευση του Χατί σερίφ απαίτησαν οι μη μωαμεθανοί υπήκοοι από την κυβέρνηση να κρατήσει την υπόσχεσή της και να μεταβάλει τη μέχρι τώρα κατάσταση, γιατί πίστευαν πως θα πραγματοποιούνταν αμέσως η διάταξη για τη ν ισότητα. Münir, Ο., Minderheiten im osmanischen

Reich und in der neuen Türkei, o. 127. Fallmerayer, J.Ph., Fragmente aus dem Orient, Μ ϋηςΙιεη (1963), σ. 141. Bryer, A., «The Ροηίίς revival and the new Greece», στο Institute for Balkan Studies, Θεσσαλονίκη (1976), σ. 184. 82. Eichmann, F., Die Reformen des Osmanischen Reiches, Berlin (1858), a. 142. 83. Mordtmann, A.D., Stambui und das moderne Turkenthum, τ. 1, Leipzig (1878), σ. 10. 84. Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 45. Ιωαννίδης, Σ „ Ιστορία και στατιστική Τρα

πεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 142-143. Πανάρετος, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα (1927), σ. 113.


189

Και οι χριστιανοί και οι κρυπτοχριστιανοί αξιολογούσαν το μεταρρυθμιστικό νόμο ως ένα πρώτο θετικό βήμα. Αυτό ήταν αληθές ιδιαίτερα για την Τραπεζούντα, όπου Τούρ κος διοικητής ήταν από το 1839 ο Οσμάν πασάς, ο οποίος χάρη στην αυστηρότητά του, τη δικαιοσύνη του και τις φιλελεύθερες ιδέες του συνέβαλε σημαντικά στη βελτίωση της θέσης των χριστιανών.85Οι κρυπτοχριστιανοί έπαιρναν από το γεγονός αυτό θάρρος και ήλπιζαν σε ακόμα μεγαλύτερες μεταρρυθμίσεις. Άρχισαν, λοιπόν, σιγά σιγά να τολμούν να ομολογούν την πίστη τους, κατ' αρχάς στους (αναγνωρισμένους) χριστιανούς, να συ νάπτουν στενές σχέσεις μαζί τους και να συγγενεύουν παντρεύοντας τα παιδιά τους με τα δικά τους παιδιά.86Συχνά επίσης ομολογούσαν την πίστη τους και σε αλλοδαπούς και σε ταξιδιώτες, έτσι ώστε στις ταξιδιωτικές περιγραφές μετά το 1839 αναφέρεται συχνά η ύπαρξη κρυπτοχριστιανών.87 Ένα παράδειγμα μας δίνει ο Tschihatscheff, ο οποίος παρέμεινε πολλά χρόνια στη Μι κρά Ασία και σημειώνει ότι το φαινόμενο του κρυπτοχριστιανισμού υπήρχε και σεπαλιότερες εποχές, αλλά οι απέξω δεν μπορούσαν να το δουν. Στη συνέχεια γράφει: «Ενώ στη

Μικρά Ασία ο χριστιανισμός εξακολουθεί να υπάρχει στα κρυφά και να κρύβεται κάτω από μορφές απομίμησης του ισλάμ τέτοιες, ώστε μόνο οι μυημένοι να είναι σε θέση να σπάσουν τη φλούδα και να προχωρήσουν στον πυρήνα, οι πληθυσμοί αυτοί αρχίζουν σιγά σιγά να ρί χνουν τη μάσκα. Γιατί στα χωριά όπου έμεινα εγώ πολλοί κατ' επίφασιν μουσουλμάνοι, έχο ντας εμπιστοσύνη στους δικούς μου ανθρώπους που είναι ανοιχτά χριστιανοί, ομολογούν πως είναι και αυτοί χριστιανοί. Αυτό συνέβη π.χ. πολλές φορές στους ιπποκόμους μου (Sais) που είναι Αρμένιοι»,88 Επιφυλάσσονταν βέβαια ακόμα να δηλώσουν στις αρχές ότι ανήκουν επίσημα στο χριστιανισμό, πράγμα που ήταν σωστό και σίγουρα καλά μελετημένο. Γιατί όσον αφορά την ισχύ του νόμου που τιμωρεί με θάνατο την αποστασία από το ισλάμ δεν είχε αλλά ξει φυσικά απολύτως τίποτε. Η περίοδος ανάμεσα στο Χατί σερίφ και στο Χατί χουμαγιούν (1839-1856) χαρακτηρί ζεται, πρώτον, από ενδείξεις φιλελευθεροποίησης κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας

85. Παρχαρίδης, Α., Ιστορία της Κρώμνης, Τραπεζούντα (1912), σ. 72-73. Ανδριώτης, Ν., Κρυπτοχριστια-

νικα κείμενα, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 84. Λιουδάκη-Κυπραίου, X., Μεταλλεία της Μικρασίας και του Πό ντου, Αθήνα (1982), σ. 127 κ.ε. 8 6 .0 Bryer, A., «The Cryptochristians o f the Pontos», στο Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 4, Αθήνα (1983), σ. 31, έκανε έρευνες για το χρόνο κατά τον οποίο εμφανίζεται το κρυπτοχριστιανικά πρό βλημα στον Πόντο. Στις σημειώσεις 25 περιηγητών της περιοχής ανάμεσα στο 1796 και το 1833 δε βρή κε ενδείξεις του προβλήματος. Ως πρώτη σημαντική ένδειξη σημειώνει την αναφορά δύο Αμερικανών κληρικών, των Smith και Dwight, που ταξίδεψαν στον Πόντο το 1833. Hamilton, W., Reisen in Kleinasien,

Pontus und Armenien, Leipzig (1843), σ. 225-226. 87.Tschichatscheff, P., «Zustände im Innern des türkischen F ^ h e s » , στο Magazin für die Literatur des

Auslandes, τ. 55, Leipzig (1859), σ. 169. 88. Στην Κωνσταντινούπολη εκτελέσ τηκε το 1843 ένας Αρμένιος που είχε προσχωρήσει πρώτα στο ισλάμ και κατόπιν μεταστράφηκε, λόγω «αποστασίας». Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), σ. 299.

190


και άλλων μεταρρυθμιστικών νόμων ύστερα από την επιρροή και την πίεση των Ευρω παίων και, δεύτερον, επίσης από περιστατικά που βρίσκονται σε απόλυτη αντίθεση με τις παραπάνω προθέσεις και των οποίων το πιο ακραίο παράδειγμα χαρακτηρίστηκε ως

«επάνοδος στη βαρβαρότητα»,89 Οι ενδείξεις φιλελευθεροποίησης έδωσαν φτερά στην πίστη των χριστιανών και ιδιαίτερα των κρυπτοχριστιανών για ένα καλύτερο μέλλον, τα γεγονότα, όμως, διέψευδαν επανειλημμένα την ελπίδα αυτή και ανάγκαζαν τους κρυπτο χριστιανούς να είναι επιφυλακτικοί και να περιμένουν. Οι αντιθέσεις αυτές στην εσωτερική πολιτική των Τούρκων αποτελούν έκφραση της σύγκρουσης στην οποία βρισκόταν η Πύλη: από τη μια μεριά, η πίεση απέξω για μεταρ ρυθμίσεις οι οποίες θεωρούνταν απαραίτητες για την εξασφάλιση της εσωτερικής και εξωτερικής ασφάλειας του κράτους, από την άλλη, η ασυμβατότητα των μεταρρυθμίσε ων αυτών με το Κοράνι -δηλαδή το νόμο του κράτους-, με τις διαθέσεις του μουσουλ μανικού λαού και, τέλος, με τους ίδιους τους κυβερνώντες, οι οποίοι βρίσκονταν επίσης

«στο πνεύμα της παλιάς νοοτροπίας».90 Επειδή δεν μπορούσε να γίνει μεταρρύθμιση του Κορανίου, ως αποτέλεσμα είχε να μην μπορεί να διευθετηθεί και η σύγκρουση αυτή στην οποία βρισκόταν η Πύλη. Το 1843 έγινε στο Κουρδιστάν ενας πολύ αιματηρός διωγμός των χριστιανών της αίρε σης των νεστοριανών, οι οποίοι, έχοντας γύρω τους μουσουλμάνους, ζούσαν σε μια κλει στή χριστιανική περιοχή. Ο πατριάρχης τους κλήθηκε να παραιτηθεί από οποιαδήποτε κο σμική εξουσία, αυτός όμως το αρνήθηκε, γεγονός που αποτέλεσε την αφορμή να ξεσπά σει μια σφαγή χιλιάδων χριστιανών από τους Κούρδους. Όταν ύστερα από τρία χρόνια επαναλήφθηκε ο διωγμός, οι τουρκικές αρχές επενέβησαν τελικά και τον σταμάτησαν.91 Ιδιαίτερα μεγάλη σημασία είχε για τους κρυπτοχριστιανούς η εκτέλεση ενός Αρμένι ου αποστάτη τον Αύγουστο του 1843, η οποία προκάλεσε παντού εντύπωση αλλά και την έντονη οργή των δυτικών δυνάμεων. Ο Αρμένιος Ομπαγκίμ, με το τουρκικό όνομα Σερκίζ Παπάζογλου, προσχώρησε στο ισλάμ, ύστερα όμως από λίγο καιρό μεταστράφηκε ξανά στο χριστιανισμό. Όταν τόλμησε να επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη, του απαγγέλθηκε η σχετική κατηγορία και ύστερα από μια σύντομη δικαστική διαδικασία κα ταδικάστηκε σε θάνατο για το έγκλημα της αποστασίας.92 Ο Άγγλος και ο Γάλλος πρε σβευτής έκαναν παρεμβάσεις και προσωπικές παραστάσεις και πήραν, ύστερα από μα-

89. «Ένας εχθρός των μεταρρυθμίσεων ήταν ο Ριζά πασάς, αρχηγός του τουρκικού στρατού. Θεωρού νταν κύριος εκπρόσωπος της παλαιοτουρκικής αντίδρασης, της οποίας η αποστροφή προς τους χρι στιανούς ήταν τόσο μεγάλη, ώστε απέκλειε και μουσουλμάνους από δημόσια αξιώματα, όταν ήξεραν να μιλούν μια από τις χριστιανικές γλώσσες». Kawerau, P., Amerika und die orientalischen Kirchen, Berlin (1959), σ. 476. Fallmerayer, J.Ph., Fragmente aus dem Orient, München (1963), σ. 141. 90. Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), o. 300. 91. Κατά την G. Yonan θανατώθηκαν το 1843 στο Hakkari πάνω από 10.000 άτομα. Yonan, E., Assyrer

heute, Hamburg-Wien (1978), σ. 16. 92. Jaschke, G., «Die christliche Mission in der Türkei», στο Saecuium, τόμ. 7, München (1956), σ. 7. Eichmann, F., Die Reformen des Osmanischen Reiches, Berlin (1858), σ. 253. Agabatian, Ο., Η Αρμενία και

τ'αρμενικό ζήτημα, Αθήνα (1975), σ. 36.


191

κρά συζήτηση, την υπόσχεση από τον υπουργό ότι ο Αρμένιος δε θα εκτελεστεί.93Την επόμενη μέρα, όμως, εκτελέστηκε «με επιδεικτικό τρόπο και κάτω από τις ζητωκραυγές της

τουρκικής μάζας», όπως αναφέρει ο Sax.94 Ύστερα από λίγο καιρό συνέβη πάλι κάτι τέτοιο: το Δεκέμβριο του 1843 εκτελέστηκε στην Προύσα ένας Έλληνας επειδή αποστάτησε από το ισλάμ95Οι πρέσβεις διαμαρτυρήθηκαν έντονα, αντιμετώπισαν, όμως, τη στενοκέφαλη στάση της Πύλης. Ο Άγγλος πρεσβευτής όμως, ο λόρδος Στράτφορντ, δε σταμάτησε τις προσπάθειές του να δημιουργήσει διαρκή ασφάλεια εναντίον της παλινδρόμησης σε τέτοιες βάρβαρες πρακτικές και πίεσε την τουρ κική κυβέρνηση δίνοντάς της να καταλάβει ότι από τέτοια γεγονότα εξαρτάται η φιλία της Ευρώπης. Κατά τη γνώμη του, λοιπόν, έπρεπε η αρχή αυτή, στην οποία στηρίχτηκαν οι εκτε λέσεις, να καταργηθεί από την Πύλη, και μόνο έτσι θα παραμεριζόταν η μεγαλύτερη αιτία αντίθεσης ανάμεσα στο οθωμανικό κράτος και στο χριστιανισμό της Δύσης. Οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα στο λόρδο Στράτφορντ και στην τουρκική κυβέρνη ση που ακολούθησαν αξίζει ίσως να περιγραφούν κάπως εκτενέστερα, με βάση ασφα λώς τα απομνημονεύματα του λόρδου Στράτφορντ.96 Το Μάρτιο του 1844 ο λόρδος Στράτφορντ πήρε από τονΤούρκο υπουργό των Εξω τερικών Ρισάτ πασά τη γραπτή υπόσχεση η οποία ανέφερε ότι θα γίνει προσπάθεια να αποφευχθεί στο μέλλον η τιμωρία που προέβλεπε ο νόμος για την αποστασία από το ισλάμ. Ο Στράτφορντ, όμως, θεώρησε ανεπαρκή αυτή την υπόσχεση και πίεζε για μια άλλη διατύπωση. Στο νέο σχέδιο αναφερόταν, επιτέλους, ότι η Πύλη αναλαμβάνει την υποχρέωση να πάρει δραστικά μέτρα, ώστε να εμποδίσει στο μέλλον την εκτέλεση απο στατών χριστιανών. Και ο ίδιος ο σουλτάνος δέχτηκε να επιβεβαιώσει προφορικά την υπόσχεση αυτή. Για να δεσμεύσει περισσότερο το σουλτάνο με την υπόσχεσή του, να ξεκαθαρίσει κα λύτερα και να δώσει μεγαλύτερο βάρος στην επίσημη αυτή υπόσχεση, ο λόρδος Στράτ φορντ έστειλε αμέσως μια βεβαίωση παραλαβής στονΤούρκο υπουργό Εξωτερικών, στην οποία εξηγεί πως η βρετανική κυβέρνηση κατανοεί τη διαβεβαίωση αυτή: «Με ικανοποίη

ση θα πληροφορηθείότι εδώ καταργήθηκε μία αρχή η οποία έρχεται σε αντίθεση με τις φιλικές εξηγήσεις της Τουρκίας. Την ίδια ικανοποίηση θα αισθανθεί για τη δήλωση που θα κάνει ο σουλ τάνος ότι ο χριστιανισμός στο κράτος της Υψηλότητάς του δε θα θιγεί από κανέναν και ότι οι 93. Κατά τον M ordtm ann η κυβέρνηση «ήθελε να απορρίψει αυτή την ανάμειξη στις εσωτερικές υπο θέσεις της, οι δύο πρέσβεις όμως ισχυρίζονταν ότι ήταν οι ίδιοι προσκεκλημένοι κατά την εξαγγελία του Χατί σερίφ του Γκιουλχανέ». Mordtmann, A. D., Anatolien, Hannover (1925), σ. 14. 94. Sax. G.R.v. Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), σ. 299. 95. Kawerau, P., Amerika und die orientalischen Kirchen, Hannover (1925), σ. 474. Richter, J., Mission und

Evangelisation im Orient, Gütersloh (1930), σ. 126. Περίπου δυο δεκαετίες αργότερα, η Προύσα αποτε λούσε εξαίρεση με θετική έννοια: «Στην Προύσα της Μ. Ασίας κήρυττε ήδη ένας πρώην μωαμεθανός το Ευαγγέλιο σε ένα ακροατήριο που αποτελούνταν απόΤούρκους και χριστιανούς χωρίς να τον εμποδίζει κανένας. Μάλιστα, ένας προσήλυτος Τούρκος συνταγματάρχης ανέλαβε το έργο της ιεραποστολής». Ανώνυμος, «Das Christenthum unter den Türken», στο Das Ausland, )brg. 34, Augsburg (1861), σ. 167. 96. Kawerau, P., ό.π., σ. 474-476.

192


οπαδοί του δε θα αντιμετωπίζονται πλέον ως εγκληματίες και δε θα καταδιώκονται». Ο λόρδος Στράτφορντ βέβαια γνώριζε καλά ότι η δική του ερμηνεία προχωρούσε πολύ πιο πέρα από το περιεχόμενο της δήλωσης της Πύλης. Παίρνοντας όμως την απόδειξη παραλαβής ο υπουργός Εξωτερικών, η Πύλη υποχρεώνονταν να αποδεχτεί την ερμηνεία του πρεσβευτή. Ο Ρισάτ πασάς «ήταν πολύ έξυπνος και κατάλαβε τις συνέπειες αυτές, ώστε προσπά θησε πάρα πολύ να τις αποφύγει», γράφει ο Στράτφορντ στα απομνημονεύματά του.97Ο Ρισάτ πασάς αρνούνταν επίμονα να δεχτεί την απόδειξη παραλαβής. Και μόνο όταν ο λόρδος Στράτφορντ τον απείλησε ότι θα ζητήσει την απόλυσή του ένιωσε ο υπουργός Εξωτερικών αναγκασμένος να πάρει τη νότα. Ύστερα από λίγο ο Στράτφορντ κλήθηκε σε ακρόαση από το σουλτάνο κατά την οποία ο τελευταίος του επιβεβαίωσε τη σχετική υπόσχεση. Ο σουλτάνος τόνισε πως αυτός είναι ο πρώτος σουλτάνος που κάνει τέτοιες παραχωρήσεις και ότι χαίρεται για το γεγονός ότι ο λόρδος Στράτφορντ είναι εκείνος προς τον οποίο γίνονται. Ο Στράτφορντ εξέφρασε την ελπίδα πως θα είναι ο πρώτος χρι στιανός πρεσβευτής στον οποίο θα επιτραπεί να φιλήσει το χέρι του σουλτάνου, πράγ μα που ο τελευταίος το απέρριψε, ταυτόχρονα, όμως, έτεινε το χέρι του στο Βρετανό πρε σβευτή. Έτσι, αποχαιρετίστηκαν με μια εγκάρδια χειραψία.98 Οι κρυπτοχριστιανοί παρακολουθούσαν την αντιμετώπιση των αποστατών με μεγά λη προσοχή. Οι εκτελέσεις τούς συντάραξαν και τους έκαναν να συνειδητοποιήσουν ότι δεν πρέπει να δείχνουν και τόσο μεγάλη εμπιστοσύνη στα λόγια της Πύλης και ότι δεν ήρθε ακόμα η ώρα της ομολογίας τους. Ακόμα και η προσωπική υπόσχεση του σουλτά νου δεν άλλαξε τίποτα στην επιφυλακτικότητά τους. Από μια άποψη βέβαια έβγαιναν κερδισμένοι από τα γεγονότα αυτά: ο τρόπος ενέργειας της Πύλης έδειχνε καθαρά στις ευρωπαϊκές δυνάμεις πόσο κρίσιμη ήταν η κατάσταση για τους αλλόδοξους και τους απο στάτες στο οθωμανικό κράτος και πόσο αναγκαία ήταν μια αποτελεσματική νομοθεσία για την προστασία τους. Μια πρώτη επιτυχία στην κατεύθυνση αυτή ήταν η επίσημη γρα πτή και προφορική (μέσω του σουλτάνου) υπόσχεση, η οποία χρειαζόταν όμως και άλ λες προσπάθειες για να τηρηθούν οι υποσχέσεις των Τούρκων. Ένα σοβαρό πλήγμα για τους χριστιανούς τηςΤραπεζούντας ήταν ο θάνατος του προ οδευτικού διοικητή Οσμάν πασά το 1843 και η ανάληψη του αξιώματος από τον αδελφό του, που ήταν γνωστός για την αντιχριστιανική στάση το υ ." Την εποχή αυτή συνέβη και στην Τραπεζούντα η καταστροφή μιας νεόκτιστης εκκλησίας100και ενός σχολείου101 από 9 7 .0 ίδιος, ό.π., σ. 475-476. 9 8 .0 ίδιος, ό.π., σ. 476. 99. Bryer, A., «The Pontic Revival and the new Greece», στο Institute for Balkan Studies, Θεσσαλονίκη (1976), σ. 182. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 143. Πα νάρετος, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα (1927), σ. 114. 100. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 715. Ιωαννίδης, Σ„ Ιστορία και στατιστική

Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 143. Λαμψίδης, 0., «Πόντος», στο: Ι.Τ.Ε.Ε., τ. 13, Αθήνα (1977), σ. 434.0 ίδιος, «Η Τουρκοκρατία στο μικρασιατικό Πόντο», στο: Α.Π., τ. 34, Αθήνα (1977-78), σ. 63. 101. Bryer, A., The Ponticrevival and the new Greece, o. 185, υποσημ. 65. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατι

στική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 143.


193

φανατικούς μουσουλμάνους οι οποίοι δεν ήθελαν να αποδεχτούν τους νέους νόμους που είχαν επιτρέψει την οικοδόμηση της εκκλησίας. Ο Klose στη μελέτη του γράφει: «Οι

ελληνικές εκκλησίες στη Μικρά Ασία είναι πολύ χαμηλές, γιατί σύμφωνα με το μωαμεθανικό νόμο δεν επιτρέπεται στους Έλληνες να χτίζουν τις εκκλησίες τους ψηλότερες από τα μωαμε θανικά τζαμιά».’°2 Παρά την επίσημη υπόσχεση του σουλτάνου έγιναν το 1855 άλλες δύο εκτελέσεις, εξαιτίας του εγκλήματος της αποστασίας, στη Λαοδίκεια και στην Αδριανούπολη.103 Επιβεβαίωση για την επιφυλακτική τους στάση και την αναμονή δέχτηκαν οι κρυπτοχριστιανοίτου Πόντου και από ένα άλλο γεγονός που συνέβη στην Αλβανία,104όπου κρυπτοκαθολικοί το Μάρτιο του 1846 -παίρνοντας ασφαλώς θάρρος από την υπόσχεση του σουλτάνου που αναφέραμε παραπάνω- αποτόλμησαν μια δημόσια ομολογία της πίστης τους: στη Ρουμελία, κοντά στο Uskup, ανακοίνωσαν κατ'αρχάς μερικοί άντρες ότι στην πραγματικότητα είναι χριστιανοί. Αμέσως ύστερα από αυτό έγινε γνωστό ότι το ίδιο συ νέβαινε και με τρεις ολόκληρες κοινότητες οι οποίες θεωρούνταν μουσουλμανικές και τώρα μεμιάς δήλωναν πως είναι χριστιανικές καθολικές. Οι τουρκικές αρχές βέβαια δεν τόλμησαν αρχικά να εφαρμόσουν το νόμο του Κορανίου, προκάλεσαν όμως μια σύγκρου ση η οποία είχε ως αποτέλεσμα να καταστραφούν όλα τα σπίτια των κοινοτήτων αυτών και να μετακινηθούν σε άλλα μέρη όλοι οι κάτοικοί τους (157 άτομα). Ύστερα από μια σύντομη παραμονή στις φυλακές της Θεσσαλονίκης αποφασίστηκε να τους εγκαταστήσουν στο Mihalich, μια ελώδη περιοχή κοντά στην Κωνσταντινούπο λη. Καθ' όλη αυτή την περίοδο υπέστησαν κακοποιήσεις και αγριότητες από τους μωα μεθανούς. Με αφορμή τις διαμαρτυρίες των πρέσβεων και ιδιαίτερα του Αγγλου απολύ θηκαν μερικοί Τούρκοι υπάλληλοι που είχαν πάρει μέρος στα επεισόδια και δόθηκε βο ήθεια στους κρυπτοκαθολικούς. Ομως μόνο μερικοί μπόρεσαν να την εκμεταλλευτούν, γιατί οι περισσότεροι είχαν πεθάνει από τις ταλαιπωρίες.105 Δεν ευνόησαν επίσης τους χριστιανούς και τους κρυπτοχριστιανούς οι συγκρούσεις εκείνης της εποχής ανάμεσα στην Πύλη και στην Ελλάδα. Η Ελλάδα έκανε ποικίλες ενέρ γειες για τη βελτίωση της νομικής θέσης των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, παράλληλα όμως εξόργιζε την Τουρκία με προκλητικές ενέργειες στα σύνορα και με επιδρομές στην τουρκική επικράτεια. Οι δυτικές δυνάμεις προσπάθησαν να μεσολαβήσουν, δεν κατά102. Klose, W., «Die Christen in der Türkei», στο Zeitschrift für die historische Theologie, τ. 20, Hamburg und Gotha (1850), σ.321. 103. Eichmann, F., Die Reformen des Osmanischen Reiches, Berlin (1858), σ. 2 5 4 .0 J. Richter, Mission und

Evangelisation im Orient, Gütersloh (1930), ο. 126. 104. A.Y.E., K.Y., 1846, Πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως Nr. 73/156 (4/16 Μάίου 1846). Jakob, G., «Die Bektaschije in ihrem Verhältnis zu verwandten Erscheinungen», στο Abhandlungen der Philosophisch

Philologischen Klasse der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaften, τ. 24, München (1909), α 30. 105. Mordtmann, A., Anatolien, Hannover (1925), σ. 16-17. Νικολαΐδου, E., Οι ΚρυπτοχριστιανοίτηςΣπα-

θίας, Ιωάννινα (1979), σ. 59. Rosen, G., Geschichte der Türkei, τ. 2, Leipzig (1867), σ. 93-98. Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), σ. 308.

194


φεραν όμως να αποσοβήσουν τη διακοπή των διπλωματικών σχέσεων Ελλάδας και Πύ λης το 1847.106 Εξίσου αρνητικές επιπτώσεις είχε στους χριστιανούς η αυξανόμενη ένταση ανάμεσα στην οθωμανική αυτοκρατορία και στη Ρωσία, η οποία σχετιζόταν τόσο με τους ελλη νορθόδοξους υπηκόους όσο και με την επεξεργασία των μεταρρυθμιστικών νόμων που γινόταν αυτή την εποχή. Η Τουρκία έβλεπε με δυσαρέσκεια πως η Ρωσία, αναλαμβάνο ντας το ρόλο του προστάτη της ελληνορθόδοξης θρησκείας στο οθωμανικό κράτος, πράγμα που το θεωρούσε βασικό σκοπό και καθήκον της, κατάφερε να αποκτά όλο και μεγαλύτερη επιρροή στις χώρες της Βαλκανικής και να τις προσδένει στο άρμα της πο λιτικής της.107 Με την ευκαιρία αυτή θα πρέπει να σημειώσουμε πως ο χριστιανικός πλη θυσμός στο οθωμανικό κράτος έτρεφε πάντα ευνοϊκά αισθήματα απέναντι στη Ρωσία, τη θεωρούσε προστάτιδά του και της εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του, πράγμα που είχε την αφετηρία του όχι τόσο στο γεγονός ότι είχαν την ίδια θρησκεία, αλλά στο ότι η Ρω σία επανειλημμένα του πρόσφερε βοήθεια και υποστήριξη. Το καθήκον της προστάτιδας των Ελλήνων ορθοδόξων που αναλάμβανε η Ρωσία τής εξασφάλιζε ασφαλώς και μεγάλη πολιτική επιρροή στο κράτος των Τούρκων. Τα Στενά των Δαρδανελίων, εξάλλου, και τα παράλια είχαν ιδιαίτερη σημασία για την κυριαρχία της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας.108Επειδή με τους μεταρρυθμιστικούς νόμους, οι οποίοι επιδίωκαν την ισότητα όλων των υπηκόων, αφαιρούνταν κάτω από τα πόδια της ο ρόλος της προστάτιδας και έμπαινε φραγμός στην άσκηση επιρροής, η Ρωσία ανα γκάστηκε να πάρει εγκαίρως μέτρα. Στάλθηκε, λοιπόν, το 1853 στην Κωνσταντινούπολη ο δούκας Mensikoff για να πα ρουσιάσει τις απαιτήσεις του τσάρου: η Πύλη θα έπρεπε να αναλάβει την υποχρέωση να μην αγγίξει τα κατακτημένα θρησκευτικά και πολιτικά δικαιώματα του ελληνορθόδοξου πατριαρχείου (πράγμα που αποτελούσε ασφαλώς συνέπεια της εξασφάλισης ισότητας όλων των υπηκόων από την Πύλη) και να αναγνωρίσει επίσημα το δικαίωμα της Ρωσίας να προστατεύει το πατριαρχείο.109 Υπό την επιρροή της Αγγλίας η Πύλη απέρριψε αυτές τις απαιτήσεις της Ρωσίας, γε γονός που με τη συνδρομή και άλλων λόγων οδήγησε στον Κριμαϊκό Πόλεμο.110Οι προ-

106. Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), σ. 305. Διαμαντούρος, Ν., «Περίο δος συνταγματικής μοναρχίας», στο: Ι.Τ.Ε.Ε., τ. 13, Αθήνα (1977), σ. 130. Ζεύγος, I., Σύντομη μελέτη της νε

οελληνικής Ιστορίας, Αθήνα (1945), σ. 38-39. 107. Münir, Ο., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, σ. 135-136. Anonymos, «Die orientalische Frage der Gegenwart und Zukunft», στο M.L.A., τ. 53, Berlin (1858), σ. 282. 108. Herrmann, G., Die Dardanellen, Leipzig (1936), σ. 30. Duda, H., Vom Kalifat zu Republik, Wien (1948), o. 41. Oberhummer, E., Die Türken und Das Osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917), σ. 80. 109. Λάσκαρις, M., Το ανατολικόν ζήτημα, Θ εσ σ α λο νίκη (1978), σ. 108-110: H a llm a n n, H.,

Neugriechenlands Geschichte, Bonn (1949), σ. 73. Ζεύγος, I., Σύντομη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας, Αθήνα (1945), σ. 45. 110. Heymann, E., Balkan, Berlin (1938), σ. 22. Brockelmann, G., Geschichte Der Islamischen Völker und

Staaten, München-Berlin (1939), σ. 330.


195

απάθειες του οθωμανικού κράτους να απαλλαγεί από την επιρροή της Ρωσίας ανταποκρίνονταν προς τα συμφέροντα των δυτικών δυνάμεων. Ιδιαίτερα για την Αγγλία, η ιδέα της εσωτερικής και εξωτερικής κυριαρχίας του οθωμανικού κράτους από τη Ρωσία ήταν τρομερή, γιατί μια τέτοια εξέλιξη έθετε σε κίνδυνο τα δικά της συμφέροντα.111 Μολονότι Αγγλία και Ρωσία συμφωνούσαν σε τελική ανάλυση ότι το οθωμανικό κρά τος έπρεπε να διαλυθεί,112 η Αγγλία προσπαθούσε να το κρατήσει για ένα χρονικό διά στημα, έως ότου δηλαδή δημιουργήσει ένα προστατευτικό τείχος απέναντι στη Ρωσία ώστε η διάλυση του οθωμανικού κράτους να μη βλάπτει την αγγλική θέση. Μια πρόωρη διάλυση, αντίθετα, θα μπορούσε ίσως να μεταθέσει την ισορροπία στην Ευρώπη σε μια κατεύθυνση δυσμενή για τη θέση της Αγγλίας, τη στιγμή μάλιστα που τα παράλια της Αδριατικής υπήρχε φόβος να πέσουν στα χέρια της Αυστρίας, οι ευρωπαϊκές ακτές της Μαύρης Θάλασσας και η ενδοχώρατους να καταλήξουν στην επιρροή της Ρωσίας, η σύν δεση με τις αποικίες της στην ανατολική Ινδία να κινδυνεύσουν εξαιτίας της ρωσικής επέ κτασης και, τέλος, ήταν δυνατό να προκληθεί άμεση σύγκρουση των ρωσικών και αγγλι κών συμφερόντων στον ασιατικό χώρο.113 Ενώ η Ρωσία114 και η Γαλλία115προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν το δικαίωμα προ στασίας των ελληνορθόδοξων η μια και των καθολικών υπηκόων η άλλη και να εξασφα λίσουν την επιρροή τους σε αυτούς, η Αγγλία ενδιαφερόταν έμμεσα μόνο, με βάση δη λαδή τα ιμπεριαλιστικά της συμφέροντα, για τα γεγονότα στην οθωμανική αυτοκρατο ρία. Γι' αυτό το λόγο μπορούσε η Αγγλία να παίζει το ρόλο του ουδέτερου συμβούλου της οθωμανικής αυτοκρατορίας και να της ασκεί μεγάλη επιρροή.116 Με την απόρριψη των ρωσικών απαιτήσεων το οθωμανικό κράτος είχε συνείδηση πως διακινδύνευε μια πολεμική σύρραξη. Παράλληλα όμως μεγάλωνε ακόμα περισσό τερο η εξάρτησή του από τις δυτικοευρωπαϊκές δυνάμεις, των οποίων τις απαιτήσεις έπρεπε τώρα να ικανοποιήσει οπωσδήποτε, γιατί έπρεπε να είναι σίγουρο πως σε περί πτωση πολέμου θα είχε τη βοήθειά τους.117 111. Münir, Ο., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), a. 136. Kohn, H.,

Die Europäisierung des Orients, Berlin (1934), σ. 225. Kirchner, I., Der Nahe Osten, München-Wien (1943), o. 400 κ.ε. Vela, W., Die Zukunft der Türkei im Bündnis mit Deutschland, Leipzig (1915), σ. 22-23. Ανώνυ μος, «Die orientalische Frage der Gegenwart und Zukunft», στο M.L.A., τ. 53, Berlin (1858), σ. 282. 112. Kirchner, I., Der Nahe Osten, Brunn-München-Wien (1943), σ. 354-355. Villemain, «Die Christen im Orient», στο Magazin für die Literatur des Auslandes, No. 45, τ. 49, Berlin (1856), σ. 182. 113. Münir, 0., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 144. Λάσκαρις, M., Το ανατολικόν ζήτημα, Θεσσαλονίκη (1978), σ. 110. 114. Benoist-Mechin, Die Türkei 1908-1938, Kehl am Rhein (1980), σ. 100. Miguel, A., Der Islam, München (1970), σ. 459. Ζωίδης, Γ., Πατροπαράδοτη φιλία, Βαρσοβία (1958), σ. 159 κ.ε. 115. Baumgart, W., Der Friede von Paris 1856, München-Wien (1972), σ. 213. Heymann, E., Balkan, Berlin (1938), σ. 22. Ανώνυμος, «Die orientalische Frage der Gegenwart und Zukunft», στο: M.L.A., τόμ. 53, Berlin (1858), σ. 281 κ.ε. 116. Eichmann, F., Die Reformen des Osmanischen Reiches, Berlin (1858), σ. 144. Runciman, St., Das Patriarchat von Konstantinopel, σ. 197-198. 117. «Αφού η Ρωσία έχασε τον πόλεμο, κέρδισαν ακόμα περισσότερο σε επιρροή η Αγγλία και η Γαλλία


196

Το γεγονός ότι η Αγγλία επέμενε τόσο πολύ στην ισότητα των μη μωαμεθανών οφείλεται στην πρόθεσή της να καταλήξει ως άνευ αντικειμένου η στάση της Ρωσίας ως εγγυήτριας προστάτιδας των ελληνορθόδοξων.118Έπρεπε, λοιπόν, να δημιουργηθεί ένα αντι στάθμισμα προς αυτή την απαίτηση της Ρωσίας με τη μορφή νομοθετικών ρυθμίσεων. Στην αρχή οι προσπάθειες της Αγγλίας κατέτειναν στην άποψη ότι οι δυτικές δυνά μεις έπρεπε να αναλάβουν από κοινού το δικαίωμα που διεκδικούσε μέχρι τώρα μόνη της η Ρωσία, να προστατεύει τις χριστιανικές μειονότητες, αντιδρούσε όμως έντονα σε αυτό η οθωμανική αυτοκρατορία. Ύστερα από αυτό πίεζε έντονα η Αγγλία να δημιουργηθεί κατάλληλη νομοθεσία.119 Ένας άλλος λόγος για τη στάση αυτή της Αγγλίας είναι το γεγονός ότι τόσο η ίδια όσο και οι άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις πίστευαν πως οι απαραίτητες για το οθωμανικό κρά τος μεταρρυθμίσεις, ιδιαίτερα όσον αφορά τη διοίκηση, μόνο με τη βοήθεια των χριστια νών υπηκόων είχαν πιθανότητα να πετύχουν. Τη βοήθεια, όμως, αυτή μπορούσε να την αναμένει κανείς μόνο από τους ισότιμους χριστιανούς.120 Για να κατανοήσει κανείς καλύτερα τη μεγάλη επιρροή της Αγγλίας στην πολιτική της Πύλης εκείνη την εποχή πρέπει, αφού εξετάσει γενικά την πολιτική κατάσταση, να μελε τήσ ει οπωσδήποτε τη θέση του Αγγλου πρεσβευτή λόρδου Stratford Canning de Redcliffe,121την προσωπικότητά του και την απίστευτα μεγάλη δύναμη που απέκτησε επί

και βρήκαν είσοδο στην Τουρκία οι γαλλικές φ ιλελεύθερες ιδέες για τη ν οικονομία»: Cevat, A., Die

Entwicklung des Nationalgefühls der Türken, München (1938), σ. 54. Sςhmitz, P., All-Islam, Leipzig (1937), σ. 49. Petritsch, E., «Österreich und DieTürkei nach dem ersten Weltkrieg», στο: M.O.S., τ. 35, Wien (1982), σ. 201. 118. «Με το νόμο Χατί χουμαγιούν και τη γνωστοποίηση του στο συνέδριο των Παρισίων μπαίνει τέρμα στην εποχή της ρωσικής ανάμιξης στα εσωτερικά θέματα τηςΤουρκίας με το πρόσχημα της προστασίας των ελληνορθόδοξων χριστιανών, εποχή που διήρκεσε τρία τέταρτα ενός αιώνα». Baumgart, W., Der

Friedevon Paris, München-Wien (1972), σ. 216. 119. Οι Άγγλοι λοιπόν αποτελείωσαν αυτό που άρχισαν οι Ρώσοι, δηλ. τον αγώνα για την ισότητα δικαι ωμάτων των χριστιανικών μειονοτήτων του οθωμανικού κράτους. Η Ρωσία εκκένωσε αυτό το χώρο, όταν οι αγγλοτουρκικές σχέσεις ήταν έτσι και αλλιώς πολύ καλές. Παρ'όλα αυτά η Ρωσία είχε λόγους να αισθάνεται νικήτρια. Σε μια διακήρυξη του Αλεξάνδρου στις 31 Μαρτίου 1856 στην Πετρούπολη με την ευκαιρία της σύναψης ειρήνης αναφερόταν: «Η μελλοντική μοίρα και τα δικαιώματα όλων των χριστια νών στην Ανατολή είναι πλέον εξασφαλισμένα. 0 σουλτάνος τα αναγνωρίζει επίσημα και με βάση αυ τή την πράξη δικαιοσύνης παίρνει το οθωμανικό κράτος τη θέση του στην οικογένεια των ευρωπαϊκών κρατών! Ρώσοι! Οι προσπάθειες σας και οι θυσίες σας δεν πήγαν χαμένες. Το μεγάλο έργο ολοκληρώ θηκε». Jasmund, J. v., Aktenstücke zur orienalischen Frage, Berlin (1855), σ. 480. 120. Eichmann, F., Die Reformen des Osmanischen Reiches, Berlin (1858), σ. 212. 121.0 Sir Stratford Canning (από το 1852 λόρδος) γεννήθηκε στις 4 Νοεμβρίου 1786 στο Λονδίνο και μπήκε το 1807 στην υπηρεσία του Foreign Office. Η πρώτη επίσημη παραμονή του στην Κωνσταντι νούπολη ήταν τα χρόνια 1808-1812. Ύστερα από πολυετείς παραμονές στην Ελβετία, τις ΗΠΑ και την Πετρούπολη, υπηρέτησε από το 1825 μέχρι το 1858 - μ ε πολλές διακοπές- ως Βρετανός απεσταλμένος στην Κωνσταντινούπολη. Ο Canning συνέβαλε αποφασιστικά στη δημιουργία του Χατί χουμαγιούν του 1856, που εξασφάλιζε τη θρησκευτικήελευθερία στις μη μω αμεθανικές μειονότητες. Ο Lane-Poole


197

του σουλτάνου και την ασκούσε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε δίκαια ονομάστηκε «σουλτά νος όλων των σουλτάνων»'22 και αληθεύει οπωσδήποτε η άποψη ότι «σουλτάνος σημαί νει λόρδος Στράτφορντ».123 Ο Eichmann γράφει για τον Στράτφορντ: «Ενας σιδερένιος,

αλύγιστος χαρακτήρας, μια ευφυΐα η οποία συλλαμβάνει με την ίδια ευκολία τόσο τα σημα ντικά όσο και τα μηδαμινά πράγματα, μια απίστευτη ικανότητα να γνωρίζει τους ανθρώπους και να τους χρησιμοποιεί καταλληλα. Το ταλέντο να εντυπωσιάζει και να αρέσει, να είναι απάν θρωπος και αξιαγάπητος ανάλογα με τις απαιτήσεις των περιστάσεων».124 Η μεγάλη επιρροή του Στράτφορντ φαίνεται, επίσης, παραστατικά σε μια επιστολή του 1853 στη γυναίκα του, όπου γράφει:«Ξαφνικά έγινε μια αλλαγή στην τουρκική κυβέρ

νηση. Ο Ρεσίτ και ο πρωθυπουργός απολύθηκαν. Την ίδια στιγμή πήγα ο ίδιος στο σουλτάνο. Αποτέλεσμα: Επέστρεψαν αμέσως στις θέσεις τους».125 Πολλά συμπεράσματα μπορεί να βγάλει κανείς και από την εξής παρατήρηση για την κατάσταση της εποχής: «0/ πασάδες που δεν εφάρμοζαν τους νόμους που δημοσιεύτηκαν

με τη συμβουλή του Κάνινγκ απολύθηκαν».126 Για τον Στράτφορντ ως προσωποποίηση του κράτους της Αγγλίας μάς δίνει μια εικό να και η ακόλουθη παρατήρηση: «Εδώ παλιότερα πολιτική καριέρα έκανε μόνο όποιος είχε

την υποστήριξη πασάδων με μεγάλη επιρροή, ο Ρεσίτ πασάς ανοίγει τώρα έναν καινούριο δρόμο: Καριέρα γίνεται με την υποστήριξη ενός ξένου κράτους».127 Ασχολήθηκα ιδιαίτερα με τον Άγγλο πρεσβευτή πέρα από τους λόγους που ανέφερα παραπάνω και γιατί ο Στράτφορντ, με τη μεγάλη του επιρροή στην πολιτική της Πύλης και το συμμετοχικό του δικαίωμα σε όλες σχεδόν τις υποθέσεις, έπαιξε σημαντικό ρόλο και για τους κρυπτοχριστιανούς, επειδή κατέβαλε ιδιαίτερες προσπάθειες μέσω των μεταρρυθμιστικών νόμων να εξασφαλίσει την ισότητα των χριστιανών και να καταργηθεί η θανατική ποινή για τους αποστάτες.128Τελικά, όμως, αναγκάστηκε και ο ίδιος να συμμεριστεί τη συ ντηρητική στάση της Πύλης -για πολιτικούς και μόνο λόγους-, όταν διαπίστωσε το μεγά λο αριθμό των κρυπτοχριστιανών που έβγαιναν ξαφνικά στην επιφάνεια.129 μάλιστα, χαρακτηρίζει το νόμο αυτό έργο του Στράτφορντ. Kawerau, D., Amerika und die orientalischen

Kirchen, Berlin (1959), α 468,480. 122. Keskin, H., Die Türkei, Berlin (1979), σ. 29. 123.0 ίδιος, ό.π., σ. 29. Από τον P. Kaweran πληροφορούμαστε ότι ο Στράτφορντ δέχτηκε στο γραφείο του, παρουσία του Έλληνα πατριάρχη, ανώτατων Αρμένιων κληρικών και του Ιουδαίου αρχιραβίνου, το σουλτάνο. Για πρώτη φορά στην ιστορία τηςΤουρκίας φ ιλοξενήθηκε ο σουλτάνος από ένα χριστιανό πρεσβευτή. Kaweran, P., Amerika und die orientalischen Kirchen, σ. 481. 124. Eichmann, F., Die Reformen des Osmanischen Reiches, Berlin (1858), σ. 143. 125. Keskin, H., Die Türkei, Berlin (1979), σ. 29. 126.0 ίδιος, ό.π., σ. 29, υποσημείωση από: Die Türkei - Memoiren Lord Stratfords. 127.0 ίδιος, ό.π., σ. 29. Ανώνυμος, «Reschid-Pascha», στο: M.L.A., τ. 53, Berlin (1858), σ. 53-54. 128. Kawerau, P., Amerika und die orientalischen Kirchen, Berlin (1959), σ. 480-481. Spuler, B., Die

Minderheitenschulen der europäischen Türkei von der Reformzeit bis zum Weltkrieg, Breslau (1936), σ 51. Beyrau, D., Russische Orientpolitik und die Entstehung des Deutschen Kaiserreiches 1866-1870/71, Bonn (1970), σ. 63. 129. Η θέση του Στράτφορντ σχετικά με το κρυπτοχριστιανικό πρόβλημα φανερώνει το πολιτικό υπό βαθρο πάνω στο οποίο αγωνίζονταν οι χριστιανοί για τα δικαιώματα τους: το 1843, μετά την εκτέλεση


198

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου της μεγάλης επιρροής της Αγγλίας το οθωμα νικό κράτος «ήταν διαποτισμένο από ένα δίκτυο φιλελεύθερων αγγλικών κύκλων διπλω ματών, κυβερνητικών, ιεραποστολικών, αρχαιολογικών», οι οποίοι έδειχναν ιδιαίτερο εν διαφέρον για τις χριστιανικές μειονότητες και μέσω των οποίων ασφαλώς έπαιρνε σημα ντικές πληροφορίες η αγγλική κυβέρνηση.130 Η Πύλη ήταν υποχρεωμένη με τους μεταρρυθμιστικούς νόμους να δημιουργήσει ένα υποκατάστατο για το δικαίωμα προστασίας των ελληνορθόδοξων και άλλων μη μωαμε θανών υπηκόων που διεκδικούσαν η Ρωσία και οι δυτικές δυνάμεις, αλλά η ίδια το απέρριπτε. Όμως στην προσπάθειά της αυτή υποχρεώθηκε να παραχωρήσει στις δυτικές δυ νάμεις και ιδιαίτερα στην Αγγλία ένα σχετικά ευρύ συμμετοχικό δικαίωμα στις αποφά σεις της. Με τη διακοπή των σχέσεων η πολεμική σύρραξη με τη Ρωσία φαινόταν αναπόφευ κτη. Με τη διπλωματική επιδεξιότητα όμως του Ρεσίτ πασά και τις διαπραγματεύσεις του η κρίση μετατέθηκε τόσο μακριά, ώστε έγινε ευρωπαϊκή, η οποία βέβαια προκάλεσε τον Κριμαϊκό Πόλεμο, έναν πόλεμο που έγινε χωρίςτη συμμετοχή της οθωμανικής αυτοκρατο ρίας αλλά μεταξύ της Αγγλίας και της Γαλλίας από τη μια και της Ρωσίας από την άλλη.131 Στη συνθήκη ειρήνης του Παρισιού (1856) που ακολούθησε συμπεριλήφθηκαν στους όρους της ειρήνης και τα διατάγματα του Χατί χουμαγιούν, που αφορούσαν τη νομική θέση των χριστιανών υπηκόων, ύστερα βέβαια από πίεση των δυτικών δυνάμεων.132 Το Χατί χουμαγιούν, που διακήρυττε την ισότητα των μη μωαμεθανών με τους μωαμε θανούς, προετοιμάστηκε πυρετωδώς κατά τη διάρκεια του κριμαϊκού πολέμου και δημο σιεύτηκε πριν ακριβώς αρχίσουν οι διαπραγματεύσεις. Η Πύλη ήθελε με τοντρόπο αυτό να προλάβει την ανάμειξη των άλλων μεγάλων δυνάμεων στα εσωτερικά της και να δώσει την εντύπωση ότι η μεταρρύθμιση αυτή ξεκίνησε από το σουλτάνο. Γι'αυτό το λόγο εξάλλου επέμεινε τόσο πολύ να αποτρέψει την αναφορά του Χατί χουμαγιούν στη συνθήκη ειρήνης του Παρισιού. Ύστερα, όμως, από αυτό φοβόταν πως οι ευρωπαϊκές δυνάμεις θα προσπα

του Αρμένιου αποστάτη, είέφ ρ α σ ε καθαρά απέναντι στην Πύλη τη φιλοχριστιανική του στάση, ακρι βώς όπως πριν και μετά το Χατί χουμαγιούν. Οι Πόντιοι κρυπτοχριστιανοί που άρχισαν να προβάλλουν μετά το 1856 όμως δεν τον ενδιέφεραν ουσιαστικά. Υποθέτω ότι αυτό οφειλόταν στη ρωσοφιλία των Ελλήνων του Πόντου και ιδιαίτερα των καταπιεζόμενων και διωκόμενων κρυπτοχριστιανών οι οποίοι διατηρούσαν συχνές και στενές επαφές με το Ρώσο πρόξενο τηςΤραπεζούντας. 130. ΡΑΑΑ, Bonn, lABq 47, τ. 12 (1874-75): Στο φάκελο αυτό υπάρχουν εκθέσεις ιεραπόστολων για τη θέση των χριστιανών στη Μικρά Ασια. Κιτσίκης, Δ., Συγκριτική Ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 20ό αι., Αθήνα (1978), σ. 126. Σαλτσής, I., Χρονικά κοτυώρων, Θεσσαλονίκη (1955), σ. 53-54. Μεταληνός, Γ„ «Η κατά την Ανατολήν Δύσις», στο: Σύναξη, τεύχος Β, Αθήνα (1983), σ. 27 κ.ε. 131. Eichmann, F., Die Reformen des Osmanischen Reiches, Berlin (1858), o. 165 κ.ε. 132. Βλ. σχετικά το άρθρο του Villemain: «Die Christen im Orient», στο Magazin für die Literatur des

Auslandes, No 45, τόμ. 49, Berlin (1856), o. 178 κ.ε., που εκδόθηκε με την ευκαιρία της γνωστοποίησης του Χατί χουμαγιούν. Nebioglou, Ο., Die Auswirkungen der Kapitulationen auf die türkische Wirtschaft, Jena (1941), σ. 26. Steinhaus, K., Soziologie der türkischen Revolution, Frankfurt (1969), o. 38. Φωτιάδης, Κ., Oi

Εξισλαμισμοί, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 29. Ζούζουλας, Στ., Ο Ελληνισμός του Πόντου, Αθήνα (1982), σ. 20.


199

θούσαν να θεμελιώσουν πάνω στην αναφορά αυτή το δικαίωμα ανάμιξης και παρέμβασης σε περίπτωση που θα προέκυπταν δυσκολίες κατά την εφαρμογή του νόμου.133 Αναφερθήκαμε παραπάνω στους λόγους και στις συνθήκες που οδήγησαν στη δη μιουργία του Χατί χουμαγιούν. Θα επαναλάβουμε εδώ απλώς ότι το οθωμανικό κράτος βρισκόταν στα εσωτερικά και στα εξωτερικά ζητήματα σε τόσο κρίσιμη κατάσταση, ώστε έβλεπε σε μια ορθολογική αναδιοργάνωση κατά τα δυτικά πρότυπα τη μοναδική και τε λευταία δυνατότητα επιβίωσης του κράτους. Οι δυο βασικοί άξονες του μεταρρυθμιστικού προγράμματος ήταν ο συγκεντρωτισμός του κράτους και η ρύθμιση της θέσης του μη μουσουλμανικού πληθυσμού μέσα στο κράτος,134πράγμα που μας ενδιαφέρει άμεσα στη μελέτη αυτή. Το αυτοκρατορικό διάταγμα του Χατί χουμαγιούν του 1856 αποτελεί την εξέλιξη του Χατί σερίφ του 1839. Το 1839 έγινε το πρώτο βήμα για την ισότητα όλων των υπηκόων και το Χατί χουμαγιούν το 1856 -τουλάχιστον κατά το νό μ ο - ολοκλήρωσε αυτή τη δια δικασία.135 Με τη θρησκευτική και νομική ισότητα χριστιανών και μουσουλμάνων που επιδίωκε ο νόμος εγκαταλειπόταν, κατά τη διατύπωση του Baumgart, «ένας βασικός στυλοβάτης του κρατικού οικοδομήματος, δηλαδή η αρχή της ύπαρξης δύο στρωμάτων στον πληθυσμό του κράτους»,136 Με άλλα λόγια, εξασφαλίζοντας η Πύλη την ισότητα μη μωαμεθανών με μωαμεθα νούς παρεξέκλινε από μια θεμελιώδη αρχή της κρατικής λειτουργίας, η οποία ήταν σε ισχύ από την εποχή της ίδρυσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας, την αρχή ότι «ο πλη θυσμός του μωαμεθανικού κράτους αποτελείται από δύο τάξεις, τους ισότιμους και τους μη ισότιμους. Οι τελευταίοι στερούνται πολιτικών δικαιωμάτων».137Τα σχετικά με τη θρη σκευτική ελευθερία διατάγματα αναφέρονται:

(1)Στην οικοδόμηση χριστιανικών εκκλησιών, (2) Στις εξωτερικές μορφές της θρησκευτικής λατρείας και (3) Στην ελευθερία θρησκεύματος. Με το πρώτο σκέλος επιτρέπονταν η επιδιόρθωση παλιών και η οικοδόμηση νέων εκκλησιών ύστερα από έγκριση της Πύλης.138 Με τη διάταξη αυτή αίρεται ή από μια άλ λη άποψη επεκτείνεται η παλιότερη ρύθμιση, σύμφωνα με την οποία επιτρεπόταν μόνο η επιδιόρθωση παλιών εκκλησιών, και παραμερίζεται η δυνατότητα ανάμιξης κατώτε ρων διοικητικών υπαλλήλων στη διαδικασία έγκρισης της σχετικής αίτησης. 133. Nebioglou, Ο., Die Auswirkungen der Kapitulationen auf die türkische Wirtschaft, Jena (1941), α 26 27. Baumgart, W., Der Friede von Paris 1856, München-Wien (1972), σ. 169. 134. Baumgart, W., ό.π., σ. 213. 135. Münir, 0., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 130. 136. Baumgart, W., Der Friede von Paris 1856, München-Wien (1972), σ. 212. 137. Münir, 0., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 126. 138. Εμμανουηλίδης, E., Τα τελευταία έτη της οθωμανικής αυτοκρατορίας, Αθήνα (1924), σ. 42. Ευαγγελίδης, Τ p., Ιστορία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, τ. 2, Αθήνα (1894), σ. 627. Juynboll, Th., Handbuch des

islamischen Gesetzes, Leipzig-Leiden (1910), σ. 353.

200


Όσον αφορά την άσκηση των λατρευτικών αναγκών ισχύει και τώρα η διάταξη σύμ φωνα με την οποία οι διάφορες τελετές πρέπει να γίνονται σε συνοικίες της πόλης που δεν κατοικούνται από Οθωμανούς. Μόνο σε χωριά που κατοικούνται αποκλειστικά από μία και μοναδική θρησκευτική ομάδα παρέχεται απόλυτη ελευθερία λατρείας,139 πράγ μα που στην πράξη σημαίνει (μολονότι βέβαια δε διατυπώνεται ρητά) ελευθερία χρήσης της καμπάνας, πράγμα που έχει μεγάλη σημασία για τους χριστιανούς.140 Το διάταγμα για τη θρησκευτική ελευθερία ήταν το πιο κρίσιμο από όλα και δημιουρ γούσε στην Πύλη τις μεγαλύτερες δυσκολίες, μια και οι παραχωρήσεις που γίνονταν σε αυτό έρχονταν σε αντίθεση με το Κοράνι.141Έτσι, τόνιζαν οι υπουργοί της Πύλης κατά την επεξεργασία του ξανά και ξανά στον πρεσβευτή της Αγγλίας: «Δεν ανήκε στη δικαιοδοσία

ενός διαδόχου των χαλιφών να μεταβάλλει τις διατάξεις του Κορανίου, όπως εξάλλου ένας χριστιανός βασιλιάς δεν μπορεί να απαλείψει ένα κεφάλαιο της Καινής Διαθήκης. Πρότειναν, λοιπόν, μια τέτοια διατύπωση η οποία στην ουσία είχε την ίδια σημασία, στη μορφή της, όμως, δεν περιείχε κάτι που να πληγώνει τη μωαμεθανική πίστη».'42 Στο τέλος η Πύλη βρήκε την κατάλληλη διατύπωση: «Κανένας δεν πρέπει να εξα ναγκάζεται να αλλάξει το θρήσκευμά του».143 Αυτή η διαβεβαίωση όμως δεν ικανο ποιούσε την Αγγλία, γιατί κατά την άποψή της επέτρεπε πολλές δυνατότητες ερμη νείας. Κατ' αρχάς, λοιπόν, ο Στράτφορντ απαίτησε να ισχύει ρητά ως νόμος η δική του ερμηνεία της παραπάνω διατύπωσης, δηλαδή «άρση κάθε ποινής για την αποστασία από το ισλάμ». Ικανοποιήθηκε όμως τελικά και ύστερα από μακροχρόνιες διαπραγ ματεύσεις με τη διαβεβαίωση που ζητούσε, η οποία να έχει τη μορφή «ερμηνείας που

δόθηκε ύστερα από σουλτανική διαταγή».'44Η ερμηνεία αυτή έλεγε ότι «οι διαβεβαιώ σεις που δοθήκαν το 1844 αναφορικά με το θέμα των αποστατών ανανεώνονται και επι κυρώνονται, προστίθεται μάλιστα η υποχρέωση να επεκταθεί σε όλους τους αποστάτες η κατάργηση της θανατικής ποινής, που αναφερόταν τότε μόνο στους χριστιανούς απο στάτες».'45

139. Σαλαπασίδης, Π., «Επεισόδια Αργυρουπόλεως κατά του 19ον αι.», στο Το Ποντιακό, τ. 3, τεύχ. 10, Αθήνα (1952), σ. 274-275. 140. Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, Τμήμα ιστορικών ντοκουμέντω ν και χειρογράφων, 146/φάκελος 48: Από το αρχείο Μαυροκορδάτου, επιστολή του μητροπολίτη Ιωάννη Καισαρείας προς το ν Έλληνα πρε σβευτή στην Κωνσταντινούπολη. Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), σ. 354. Juynboli,Th., Handbuch des islamischen Gesetzes, Leipzig-Leiden (1910), σ. 353. 141. Münir, O., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 152 κ.ε. 142. Με την έννοια αυτή δόθηκε μια εξήγηση του υπουργού Εξωτερικών της Πύλης Ρισαάτ πασά στον Στράτφορντ: «Η Πύλη δεν μπορεί ούτε να αλλάξει ένα νόμο που δόθηκε από το Θεό ούτε μπορεί χωρίς να μεταβάλει το χαρακτήρα της ως μωαμεθανική δύναμη να δώσει έστω και μια γραπτή απάντηση ςπη διακοίνωση αυτή». Kawerau, P., Amerika und die orientalischen Kirchen, Berlin (1959), σ. 473-474. 143. Eichmann, F., Die Reformen des Osmanischen Reiches, Berlin (1858), σ. 255. Kawerau, P., Amerika und

die orientalischen Kirchen, a. 474-475. 144.0 ίδιος, ό.π., σ. 257.

145.0 ίδιος, ό.π., σ. 257.


201

Ιδιαίτερα αυτή η παράγραφος του Χατί χουμαγιούν ήταν φυσικά πολύ μεγάλης ση μασίας για την «απελευθέρωση» των κρυπτοχριστιανών. Με τη διατύπωσή της βέβαια παραβιαζόταν αναμφισβήτητα το Κοράνι και ήρετο μία από τις θεμελιώδεις αρχές του, αλλά η Πύλη αναγκάστηκε να κάνει αυτό το βήμα ύστερα από την αφόρητη πίεση και τις απειλές του λόρδου Στράτφορντ. Σχετικά με το προβληματικό διάταγμα για το θέμα των αποστατών ο Münir καταλή γει στην εξής παρατήρηση:«Επειδή, όμως, κανένα ισλαμικό κράτος δεν μπορούσε να κα

ταργήσει την εντολή που αναφέρεται στους αποστάτες,146θεωρητικά η εντολή αυτή εξακο λουθούσε να υπάρχει. Όμως η οθωμανική κυβέρνηση φρόντισε να μην εφαρμόζεται». Από τις άλλες διατάξεις του μεταρρυθμιστικού νόμου, οι οποίες ρυθμίζουν τη θέση των μη μωαμεθανών στο οθωμανικό κράτος, αξίζει να αναφέρουμε τις εξής:

(1) Απαγορεύεται επί ποινή η χρήση προσβλητικών εκφράσεων για τους χριστιανούς (ή τις άλλες θρησκευτικές ομάδες).147

(2) Αίρεται η κοσμική και δικαστική εξουσία της ορθόδοξης εκκλησίας επί των μελών της.148 Με τη διάταξη αυτή περιορίζεται ο ρόλος της εκκλησίας στον καθαρά πνευματικό το μέα και δε συμπεριλαμβάνει πλέον, όπως γινόταν μέχρι τώρα, τη διοίκηση και τη διεκπε ραίωση των κοσμικών υποθέσεων των ορθοδόξων. Εκκλησιαστικοί φόροι οποιοσδήπο τε μορφής καταργούνται και αντικαθίστανται από την κανονική μισθοδοσία του κλήρου. Η περιουσία της εκκλησίας διοικείται από λαϊκούς.149 Πρόθεση του μεταρρυθμιστικού νόμου στην περίπτωση αυτή δεν είναι μόνο να εξα σφαλίσει την ισότητα μουσουλμάνων και χριστιανών, αλλά και να αναχαιτίσει τη ρωσική 146.0 Ο. M ünir με τον όρο «διάταξη περί αποστατών» εννοεί τον ισλαμικό νόμο που τιμω ρεί με θάνα το τους αποστάτεςτου ισλάμ. Münir, Ο., Minderheiten im osmanischen Reich undin der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 154. 147. Καρυκοπούλου, Χρ., Το διεθνές καθεστώς του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήνα (1979), σ. 44. Νικολάίδης, Δ., Οθωμανικοί κώδικες, τ. 3, Κωνσταντινούπολη (1890), σ. 2872. Κατά τον G. Rosen: ο σουλτά νος «τιμωρεί αυστηρά τους συνηθισμένους χαρακτηρισμούς που χρησιμοποιούν πολύ συχνά οι μωα μεθανοί για τους οπαδούς άλλων θρησκευτικών ομάδων (ακόμα και αυτούς που έχουν εισαχθεί στη γλώσσα της διοίκησης, δηλ. γιακούρης και κιαφίρης για τους χριστιανούς και τσιφούτης για τους Ιου δαίους)». Rosen, G., GeschichtederTürkei,τ. 2, σ. 240. Ανώνυμος, «CharakteristikderTürken und Griechen», nach Wutzer, στο Μ Ι,Α.,τ. 61, Leipzig (1862), σ. 116. 148. Rosen, G., ό.π., σ. 240. Eichmann, F., Die Reformen des Osmanischen Reiches, Berlin (1858), σ. 244-245. Καρυκοπούλου, Χρ., Το διεθνές καθεστώς, Αθήνα (1979), σ. 44. Νικολάϊδης, Δ., Οθωμανικοί κώδικες, τ. 3, Κωνσταντινούπολη (1890), σ. 2872. Ευαγγελίδης, Τ p., Ιστορία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, τ. 2, Αθή να (1894), σ. 628-629. Εμμανουηλίδης, Ε., Τα τελευταία έτη της οθωμανικής αυτοκρατορίας, Αθήνα (1924), σ. 42-43. Μέχρι την έκδοση του διατάγματος του 1856 ο κλήρος είχε τον κύριο ρόλο στη διοίκηση και την ηγεσία των θρησκευτικών ομάδων βάσει του παλιού ισλαμικού συνταγματικού δικαίου. Οι μεταρ ρυθμίσεις του 1856 ήθελαν να παραχωρήσουν και στους λαϊκούς σημαντικό ρόλο στη διοίκηση και την ηγεσία των θρησκευτικών ομάδων. 149. Σταυρίδης, Β., ΟικουμενικοίΠατριάρχαι 1860 - σήμερον, Θεσσαλονίκη (1977), σ. 32-34. Ευαγγελίδης, Τρ„ Ιστορία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, τ. 2, Αθήνα (1924), σ. 626 κ.ε.


202

επιρροή στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.150Αρμόδια για υποθέσεις που σχετίζο νται με χριστιανούς και μουσουλμάνους είναι μικτά δικαστήρια.151 Η σημαντική αυτή διάταξη «επιτρέπει πλέον την κατάθεση χριστιανών μαρτύρων σε ποινικές υποθέσεις με αντιδίκους μουσουλμάνους και χριστιανούς». Αυτό σημαίνει απο φασιστική πρόοδο υπέρ των χριστιανών, γιατί μέχρι τώρα οι καταθέσεις των «απίστων» παίρνονταν υπόψη το πολύ πολύ ως ενδείξεις152. Με τη διάταξη αυτή, λοιπόν, που εξασφαλίζει την ισότητα των χριστιανών και των μουσουλμάνων στα δικαστήρια, γίνεται ένα σημαντικό βήμα στην πορεία των μεταρρυθ μίσεων. Παράλληλα ο λόρδος Στράτφορντ απέδειξε με αυτή το διαπραγματευτικό του ταλέντο. Η Πύλη βέβαια ήξερε πως θα προκύψουν δυσκολίες κατά την εφαρμογή της και ήταν προετοιμασμένη να δεχτεί «την αντίδραση από την πλευρά των Τούρκων υπαλλήλων και του μωαμεθανικού πληθυσμού στις επαρχίες».'53 Η παρακάτω διάταξη έχει επίσης σκοπό την κοινωνική ισότητα όλων των υπηκόων του κράτους: η ανάληψη κρατικών αξιωμάτων από μη μωαμεθανούς υπηκόους είναι γε νικά δυνατή.154 Σχετικά με το σχολικό σύστημα των μη μωαμεθανών προβλέπεται: κάθε θρησκευ τική ομάδα μπορεί να ιδρύει σχολεία κάθε είδους, το σχολικό όμως πρόγραμμα και η επιλογή των δασκάλων υπόκεινται στον έλεγχο του αυτοκρατορικού επιθεωρητή σχο λείων.155 Η επικύρωση της πρακτικής αυτής, που εφαρμοζόταν ήδη εδώ και πολλά χρόνια, ήταν σημαντική για τους Έλληνες. Ο έλεγχος της τουρκικής κυβέρνησης δεν ήταν καθό λου σχολαστικός, έτσι δεν μπόρεσε να εμποδίσει στη συνέχεια την εξέλιξη των ελληνι κών σχολείων σε φωλιές από όπου ξεπήδησε η εθνική κίνηση.156 Η διάταξη, που αφορά την «καθιέρωση στρατιωτικής θητείας για τους χριστιανούς», αποτελεί συστατικό μέρος του Χατί χουμαγιούν, αν και κατ' αρχάς δεν εφαρμοζόταν κα θόλου, έτσι ώστε για τη στιγμή εκείνη να μην έχει σχεδόν καμία σημασία.157Είναι απαραί 150. Π ανάρετος Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα (1927), σ. 114. 151. Ευαγγελίδης, Τρ„ Ιστορία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, τ 2, Αθήνα (1924), σ. 629. Ν ικολάΐδης, Δ.,

Οθωμανικοί κώδικες, τ. 3, Αθήνα (1924), σ. 2874. 152. Eichmann, F., Die Reformen des Osmanischen Reiches, Berlin (1858), σ. 217. 1 5 3 .0 ίδιος, ό.π., σ. 223. Νυμφόπουλος, M., Ιστορία της Σάντας του Πόντου, Δράμα (1953), σ. 112. Brockelmann, C., Geschichte Der Islamischen Völker und Staaten, München-Berlin (1939), α 331. 154. Rosen, G., Geschichte der Türkei, τ. 2, Leipzig (1867), σ. 240. Νικολάίδης, Δ., Οθωμανικοί κώδικες, τ. 3, Κωνσταντινούπολη (1890), σ. 2873. Καρυκοπούλου, Χ ρ, Το διεθνές καθεστώς του Οικουμενικού Πατριαρ

χείου, Αθήνα (1979), σ. 44. Ευαγγελίδης, Τρ., Ιστορία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, τ 2, Αθήνα (1894), σ. 628. 155. Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), o. 344-345. Münir, 0., Minderheiten

im osmanischen Reich, Köln (1937), σ. 151. 156. Humann, C., «Über die Ethnologie Klein Asiens», στο Verhandlungen der Gesellschaft für Erdkunde

zu Berlin, τ. 1, Berlin (1880), σ. 250-252. Fitzner, R., Anatolien, Berlin (1902), ο. 17. Αλεξανδρής, A., Η ανά πτυξη του εθνικού πνεύματος των Ελλήνων του Πόντου 1918-1922, σ. 429. 157. Münir, 0., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 152. Duda, H.,


203

τητο, όμως, να αναφερθεί, γιατί θα μας απασχολήσει στη συνέχεια, όταν θα αναφερόμαστε στην ισότητα όλων των υπηκόων. Η διάταξη αυτή μάλιστα δημοσιεύτηκε δύο χρόνια πριν από το Χατί χουμαγιούν, δη λαδή το 1854. Παράλληλα καταργούνταν ο djizya, δηλαδή ο κεφαλικός φόρος των χρι στιανών υπηκόων του κράτους, και θεσπιζόταν ουσιαστικά η στρατολογία των χριστια νών.158(Κατά την εφαρμογή όμως συμπεριέλαβε ένα μόνο μέρος των χριστιανών αντρών, ενώ οι υπόλοιποι υποχρεώθηκαν να πληρώσουν έναν ειδικό φόρο απαλλαγής από τις στρατιωτικές υποχρεώσεις.) Η Πύλη είχε εκφράσει από την αρχή πολλές επιφυλάξεις απέ ναντι στη διάταξη αυτή, τη συμπεριέλαβε όμως στο νόμο ύστερα από την πίεση της Αγ γλίας. Μια όμως που ήταν αντίθετοι προς αυτή τόσο οι χριστιανοί όσο και οι μουσουλ μάνοι δεν εφαρμόστηκε σχεδόν ποτέ πλήρως.159 Το 1908 επιχειρήθηκε ξανά η εφαρμογή του διατάγματος αυτού, πάλι, όμως, προέκυψαν προβλήματα.,60Τόσο το 1908 όσο και το 1854 δεν είχε ληφθεί επαρκώς υπόψη το γεγονός ότι δεν ήταν δεδομένες οι συνθήκες εφαρμογής ενός τέτοιου διατάγματος και υπεύθυνοι γι'αυτό ήταν κυρίως οι μουσουλμάνοι.161 Ο Eichmann γράφει σχετικά: «Αν ο

χριστιανός πρέπει να πολεμήσει για το κράτος των Οθωμανών, τότε δεν μπορεί ο Τούρκος να είναι κύριός του, αλλά θα πρέπει να έχει γίνει συμπολίτης του». Ακόμα λέει ότι: «Μόνο όταν η ιδέα μιας κοινής πατρίδας θα έχει εξουδετερώσει τις θρησκευτικές και εθνικές αντιθέσεις, μό νο τότε θα μπορέσει ο χριστιανός να γίνει ένας αφοσιωμένος στρατιώτης του σουλτάνου».162 Ιδιαίτερα το 1854, κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου, ήταν για τους χριστιανούς

Vom Kalifat zur Republik, Wien (1948), σ. 42. Νικολάΐδης, Δ., Οθωμανικοί κώδικες, τ. 3, Κωνσταντινούπο λη (1890), σ. 2864. 158. Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), σ. 343. Gockenjan, H., Die Türkei und

ihre Minderheiten, o. 102. 159. Sax, C.R.v., ό.π., o. 343. Eichmann, F., Die Reformen des Osmanischen Reiches, Berlin (1858), σ. 226-229. Tschichatscheff, P., «Zustände im Innern des türkischen Reiches», στο: Magazin für die Literatur des

Auslandes, τ. 55, Leipzig (1859), σ 182. M ordtm ann, A., «Die Bewohner des türkischen Reiches in religiöser Beziehung», στο Das Ausland, Augsburg (1861), σ. 2009-2010. 160. Duda, H., Vom Kalifat zur Republik, Wien (1948), σ 42. 161. Αποστολίδης, Δ., Η μεγάλη τραγωδία του Πόντου, Αθήνα (1919), σ. 28-29. Kramers, J.H., «Die othomanischen Türken», στο: £/., τ. 4, Leiden-Leipzig (1913), σ. 1046. Στα αρχεία του ελληνικού Υπουρ γείου Εξωτερικών στην Αθήνα και στο περιοδικό του Πατριαρχείου Εκκλησιαστική Αλήθεια της Κωνςτταντινούπολης υπάρχουν εκθέσεις και άρθρα για τα προβλήματα που προέκυπταν με τη στρατιω τική θη τεία των χριστιανών από την εποχή της νεοτουρκικής επανάστασης. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1910 α.α.κ./ΙΕ' Στρατο λογία χριστιανών εν Τουρκία. Διά τον ΙΑ , Αθήνα (30/3/1910). Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1910 IB', ΙΓ' α.α.κ., Καταπιέσεις και βιαιοπραγίαι Τούρκων εναντίον Ελλήνων, Αρ. 1372 (12/8/1910). Εκκλησιαστική Αλήθεια, Περιοδικό του Οικουμενικού Πατριαρχείου: Η περί στρατολογίας Εγκύκλιος (2/9/1909), σ. 273-275. Η στρατολο γία των μη μουσουλμάνων (21.10.1909), σ. 329-331. Επίσημα γράμματα περί στρατολογίας (3/12/1909), σ. 377-379. Επίσημα έγγραφα (9/1 /1 910), σ. 1-2. Τα περί στρατολογίας των χριστιανών, σ. 50-51. Πατριαρ χικοί προς χριστιανούς στρατιώτας προσρήσεις (5/3/1910), σ. 65-66. Το ζήτημα της στρατολογίας των χριστιανών, το ζήτημα της εκπαιδεύσεως (11/12/1910), σ. 379-384. 162. Eichmann, F., Die Reformen des Osmanischen Reiches, Berlin (1858), σ 226.

204


αδιανόητο να πάρουν μέρος σε έναν πόλεμο ο οποίος γινόταν εναντίον των ίδιων των συμφερόντων τους, που τα εκπροσωπούσαν στην περίπτωση αυτή σι Ρώσοι.163 Ο μεταρρυθμιστικός νόμος του Χατί χουμαγιούν είχε θέσει πολύ υψηλούς στόχους. Με κριτήριο αυτούς τους στόχους θα πρέπει να θεωρηθεί αποτυχημένη η προσπάθεια να μεταρρυθμιστεί η οθωμανική αυτοκρατορία σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Θα αναφερθούμε στη συνέχεια στις επιπτώσεις του Χατί χουμαγιούν και θα αναζη τήσουμε τους λόγους για τους οποίους δεν εφαρμόστηκαν οι διατάξεις που αναφέραμε παραπάνω. Την περίοδο μετά το Χατί χουμαγιούν προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι αναφέρονται επανειλημμένα μηνύσεις και διαμαρτυρίες από τη χριστιανική πλευρά. Ο Sax πιστεύει πως ένα μεγάλο μέρος από τις μηνύσεις «για μη εφαρμογή του Χατί χουμαγιούν στις επό

μενες δεκαετίες αναφέρονται σε ποικίλες αδικίες των χριστιανών και κυρίως στην καταστρατήγηση της ισότητας στα δικαστήρια και των ίσων δικαιωμάτων όσον αφορά τη θρησκευτι κή ελευθερία. Από μια πρώτη άποψη ήταν βέβαια η αγνόηση των μαρτυριών των χριστιανών σε αστικές και ποινικές δίκες, πράγμα για το οποίο γίνονταν αγωγές σε διάφορα μέρη του κρά τους»,164 Η αιτία για τις διαμαρτυρίες είναι κατά τον Sax οι παλιοί κατήδες, οι οποίοι δεν ήθελαν να παρεκκλίνουν από τους ιερούς νόμους Scheriat. Επίσης, μια κατάφωρη παραβίαση του Χατί χουμαγιούν ήταν «οι αυθαίρετες ενέργει

ες των αρχών κατά τη διεκπεραίωση διοικητικών υποθέσεων, οι οποίες κατά κανόνα ήταν πε ρισσότερό απάνθρωπες απέναντι στους χριστιανούς παρά στους μωαμεθανούς».,65 Όπως είπαμε παραπάνω, η πιο έντονη αντίδραση κατά της εφαρμογής των διατάξε ων του νόμου προερχόταν από τις αρχές, και ιδιαίτερα από εκείνες οι οποίες δεν υπάγο νταν στον άμεσο έλεγχο της κυβέρνησης, δηλαδή σε όλες τις αρχές που είχαν την έδρα σε τόπους κάπως απομακρυσμένους από τις πόλεις. Εκεί κυρίως αντιδρούσαν πολύ έντο να οι υπάλληλοι σε όλους τους νεωτερισμούς και έδιναν στην Πύλη να καταλάβει ότι η εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων δεν ήταν δυνατό να πετύχει με τέτοια έλλειψη μορφω μένων και ανεκτικών υπαλλήλων.166 Αυτή ήταν η στάση των μωαμεθανών της υπαίθρου απέναντι στις μεταρρυθμίσεις. Αντίθετα, στις πόλεις, όπου άρχισε να γίνεται αισθητή η επιρροή της Ευρώπης, οι μεταρ ρυθμίσεις βελτίωσαν τη θέση των χριστιανών. Οι εξελίξεις αυτές όμως είχαν και την αρ νητική τους πλευρά για τους χριστιανούς, γιατί το γεγονός ότι αυτοί προόδευαν και ευημερούσαν προκαλούσε το φθόνο των μωαμεθανών, που τους παρέσυρε πολλές φορές σε διωγμούς κατά των χριστιανών.167Τέτοιοι διωγμοί αναφέρονται στη Συρία, στον Πό 163.0 ίδιος, ό.π., σ. 228. 164. Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), σ 353. 16 5 .0 ίδιος, ό.ιτ.,σ. 355. 166. Ανώνυμος, «Der Koran und die Reform in der Türkei», στο Magazin für die Literatur des Auslandes, τ. 49, Berlin (1856), σ. 47. Eichmann, F., Die Reformen des osmanischen Reiches, Berlin (1858), σ. 63. 167. Ελευθεριάδης, I., Οι Κλωστοί, Καταχάς Κατερίνης (1956), σ. 4. Εμαννουηλίδης, Ε., Τα τελευταία έτη της οθω

μανικής αυτοκρατορίας, Αθήνα (1924), σ. 46 κ.ε. Fallmerayer, }., Fragmente aus dem Orient, München (1963), α 141. Lanne, P., Armenien, München (1977), σ. 84. Κάλφογλου, I., Σούρμενα, Βατούμ (1921), σ. 79 κ.ε.


205

ντο Kat σε άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας. Γενικά ως συνέπεια του Χατί χουμαγιούν ση μειώθηκε έξαρση του μωαμεθανικού φανατισμού.168 Για ταραχές μιλάει και ο Γάλλος Henri Mathieu169 σε μια κριτική θεώρηση του Χατί χουμαγιούν (1857). Ο ίδιος γνώριζε πολύ καλά την κατάσταση, γιατί είχε ζήσει στην Ανατολή και την είχε μελετήσει πολλά χρόνια: «Οι χριστιανοί είχαν υπολογίσει και περί-

μεναν κάτι συγκεκριμένο και αποφασιστικό. Το Χατίχουμαγιούν, όμως, τους απογοήτευσε. Οι κάπως φωτισμένοι μουσουλμάνοι το αντιμετώπιζαν με απόλυτη αδιαφορία, γιατί σκέ φτονταν την περίπτωση του Χατί σερίφ του 1839, το οποίο δεν εφαρμόστηκε καθόλου και γι' αυτό το ονόμαζαν ένα κομμάτι χαρτί (Birkiat). Οι φανατισμένοι Τούρκοι, αντίθετα, το έβλεπαν μελιγότερο φιλοσοφημένο μάτι και επί πολλούς μήνες γίνονταν καθημερινά γνω στές απεχθείς επιθέσεις εναντίον των χριστιανών ή εναντίον αντικειμένων της λατρείας τους».™ Οι βιαιοπραγίες εναντίον των χριστιανών την εποχή αυτή επιβεβαιώνονται και από πηγές των αρχείων του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών.171 Πώς συνέβη και το Χατί χουμαγιούν δεν είχε στην αρχή καθόλου επιπτώσεις και στη συνέχεια μόνο αρνητικές συνέπειες στο Ερζερούμ, μια από τις μεγαλύτερες πόλεις του Πόντου, το πληροφορούμαστε από TovTschihatscheff,172ο οποίος έμεινε για μεγάλο χρο νικό διάστημα στη Μικρά Ασία και υποστήριζε την άποψη ότι αυτός ο περίφημος νόμος είναι στην Ευρώπη πολύ περισσότερο γνωστός απ'ό,τι στη χώρα στην οποία υποτίθεται ότι ανοίγει μια νέα εποχή. Αναφέρει, επίσης, ότι ο πασάς του Ερζερούμ είχε πάρει εντο λή να γνωστοποιήσει το Χατί χουμαγιούν σε όλη την επαρχία, ο ίδιος όμως πήρε την από φαση να μην επιτρέψει «να πάρει δημοσιότητα ένα τόσο εξευτελιστικό για την αξιοπρέπεια

της οθωμανικής κυβέρνησης κείμενο»,173 Παρέδωσε, βέβαια, σε δύο χριστιανούς επισκόπους από ένα αντίγραφο του αυτοκρατορικού φιρμανιού, για να το κοινοποιήσουν στους ομοδόξους τους, παράλληλα όμως τους απείλησε λέγοντάς τους: «Δεν μπορεί στην περίπτωση αυτή να εγγυηθεί για τα κεφά λια των ίδιων και του ποιμνίου σας»,174γεγονός που είχε ως συνέπεια να μην τολμήσουν ot επίσκοποι να τον κοινοποιήσουν. Φυσικά ο νόμος έγινε γνωστός αργότερα από τον Άγ

168. Lane, P., Armenien, München (1977), σ. 84-85. Αθανασιάδης, Σ „ Ιστορία και Λαογραφία τηςΣάντα, τ. 1, Θεσσαλονίκη (1967), σ. 62. Λιουδάκη-Κυπραίου, X., Μεταλλεία της Μικρασίας και του Πόντου, σ. 132. 169. Mathieu, H., «Die Türkei und ihre Bewohner», στο Magazin für Literatur des Auslandes, τ. 53, Berlin (1858), σ. 101-102,106. 170. Mathieu, H., «Die Türkei und ihre Bewohner», στο Magazin für Literatur des Auslandes, τ. 53, Berlin (1858), σ. 106. 171. A.Y.E., K.Y., 1859/76/1, Πανσλαυισμός Nr. 296, Τραπεζούς (17 Μαρτίου 1859), Αρ. 300, Τραπεζούς (18 Μαρτίου 1859), Αρ. 301, Τραπεζούς (22 Μαρτίου 1859), Αρ. 757, 759, 778, Κωνσταντινούπολή (3 Απριλίου 1859). 172. Tschihatscheff, P., «Zustande im Innern des türkischen Reiches», στο Magazin für die Literatur des

Auslandes, τ. 55, Leipzig (1859), o. 169. 173.0 ίδιος, ό.π., σ. 182. 174.0 ίδιος, ό.π., σ. 182.

206


γλο πρόξενο Μπραντ,175 στους χριστιανούς όμως δεν έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, γιατί η κοινοποίηση ούτε έγινε αλλά και ούτε επικυρώθηκε ή επιβεβαιώθηκε από επίσημη πλευ ρά, και έτσι φοβούνταν μήπως επρόκειτο για απάτη. Από την άλλη, δυσαρέστησε τους Τούρκους, οι οποίοι θεώρησαν την όλη υπόθεση ανάμιξη ενός ξένου, κάτι που αναζω πύρωσε το παλιό μίσος εναντίον των χριστιανών. Σε σοβαρό θέμα όσον αφορά την ελευθερία της λατρείας εξελίχθηκε το «θέμα της καμπάνας». Η καμπάνα ίσχυε τόσο για τους χριστιανούς όσο και για τους μωαμεθανούς ως σύμβολο του χριστιανισμού, έτσι ώστε το θέμα αυτό αποκτούσε ιδιαίτερη σημασία. Η χρήση της καμπάνας, όπως αναφέραμε παραπάνω, δεν είχε επιτραπεί ρητά από τους χριστιανούς, όμως θεωρούνταν συνήθως κατακτημένο δικαίωμα. Επειδή το καμπαναριό και το χτύπημα της καμπάνας ήταν στην οθωμανική αυτοκρατορία «ζωηρή επιθυμία των

χριστιανών και ιδιαίτερα των ιερέων τους»,'76για τους μωαμεθανούς όμως τίποτε δεν ήταν πιο εκνευριστικό «από αυτή τη θορυβώδη διαδήλωση της ξένης πίστης»,177προέκυψαν σχε τικά με το ζήτημα αυτό ζωηρές διενέξεις. Κατά τον Sax στις περισσότερες περιπτώσεις οι χριστιανοί έβγαιναν νικητές: «Με διπλωματική παρέμβαση της χριστιανικής μεγάλης δύ

ναμης εξασφαλιζόταν κατά κανόνα η έγκριση χρήσης της καμπάνας».™ Σε ό,τι αφορά τις πολλές μηνύσεις και διαμαρτυρίες των χριστιανών θα πρέπει κανείς κατά την αναζήτηση των αιτιών να πάρει υπόψη του ότι στους χριστιανούς υπηκόους εί χε αναπτυχθεί μια νέα αυτοσυνείδηση που ενισχυόταν ακόμα περισσότερο με τη συνειδητοποίηση της εξασθένισης του οθωμανικού κράτους καθώς και με την υποστήριξη των ξένων χωρών, έτσι ώστε μπορούσαν τώρα να παίρνουν το θάρρος και να εκφράζουν τις διαμαρτυρίες τους. Κατά τον Sax, η ανάμειξη των δυτικοευρωπαϊκών δυνάμεων στις εσωτερικές υποθέ σεις του οθωμανικού κράτους αποτελεί επίσης ένα λόγο που δεν επέτρεψε να εφαρμο στούν οι μεταρρυθμιστικές διατάξεις, γιατί η ανάμειξη αυτή δεν επέτρεψε μια ήρεμη, αυ τόνομη ανάπτυξη του κράτους.179 Θα πρέπει να αναφερθεί επίσης και η τουρκική σκοπιά του πράγματος, όπως εκφρά ζεται στην κριτική που κάνει ο Münir στις επιπτώσεις που είχε ο νόμος που επέτρεπε την κατάληψη όλων των κρατικών αξιωμάτων από μη μωαμεθανούς: «Οι μη μωαμεθανοί που

κατέλαβαν κρατικές θέσεις δεν είχαν κατά νου παρά μόνο τα προσωπικά τους συμφέροντα και την ευημερία της θρησκευτικής ομάδας στην οποία ανήκαν».'80 Επίσης, ως συνέπεια του Χατί χουμαγιούν θα πρέπει να θεωρήσουμε την αναβίωση της ιδέας και των προσπαθειών για ανεξαρτησία των μη μωαμεθανών υπηκόων και ιδιαί τερα εκείνων των βαλκανικών χωρών. Ο σκοπός, λοιπόν, που επιδίωκε η αυτοκρατορία με τους μεταρρυθμιστικούς νόμους, δηλαδή η ενίσχυση και η σταθεροποίηση του κρά 175.0 ίδιος, ό.π., σ. 182. 176. Sax, C. R. v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), σ. 354. 177.0 ίδιος, ό.π., σ. 354. 178.0 ίδιος, ό.π., σ. 355. 179.0 ίδιος, ό.π., σ. 351. 180. Münir, Ο., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 150.


207

τους, όχι μόνο δεν επιτεύχθηκε, αλλά οδήγησε στο αντίθετο εντελώς από το αναμενόμε νο αποτέλεσμα.181 Σε βάρος του οθωμανικού κράτους κατέληξε επίσης η κατάργηση της ποινής του θα νάτου για την αποστασία από το ισλάμ, γιατί τώρα διάφορες χριστιανικές ιεραποστολι κές ομάδες μπορούσαν να αναπτύξουν ανεμπόδιστα τις δραστηριότητές τους και ανά μεσα στο μωαμεθανικό τμήμα του πληθυσμού, πράγμα που έγινε ασφαλώς, και να εν σπείρουν νέα στοιχεία εξασθένισης και ανησυχίας στο κράτος.182 Όμως η κύρια αιτία που δεν επέτρεψε την επιτυχία σκοπών του Χατί χουμαγιούν θα πρέ πει να αναζητηθεί στην από πολλά χρόνια αμετάβλητη εσωτερική στάση και διάθεση όλων των μελών του οθωμανικού κράτους.183 Οι μη μωαμεθανοί και οι μωαμεθανοί υπήκοοι δε δένονταν μεταξύ τους με την αγάπη για την κοινή πατρίδα. Οι χριστιανοί ήταν προσκολλημένοι στο πατριαρχείο, το οποίο θεωρούσαν εκπρόσωπο των πνευματικών και των κοσμι κών τους συμφερόντων και περίμεναν από αυτό υποστήριξη στην όλο και προφανή προσπάθειά τους να αποσπαστούν με την πρώτη ευκαιρία από την οθωμανική αυτοκρατορία.184 Οι μωαμεθανοί αισθάνονταν, ως μέλη της μωαμεθανικής κοινότητας μέχρι την πτώση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ότι τη στάση τους την καθόριζε η κυρίαρχη κρατική ιδεολο γία.185Η στάση αυτή, που είχε σαφώς ισλαμικό προσανατολισμό, και η νοοτροπία που τη συ νόδευε βρίσκονταν σε απόλυτη αντίθεση προς τις ευρωπάίκές-φιλελεύθερες ιδέες του μεταρρυθμιστικού νόμου.186Μια συμφιλίωση, λοιπόν, ανάμεσα σε μη μωαμεθανούς και μωα μεθανούς δεν ήταν δυνατό να επιτευχθεί με την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων αυτών. Εξηγήσαμε παραπάνω γιατί θεσπίστηκαν αυτές οι μεταρρυθμίσεις, παρ'όλες τις αντιφατικότητές τους και παρ' όλες τις ελάχιστες ελπίδες επιτυχίας τους. Η θεώρηση του Münir ενισχύει ακόμα περισσότερο την εξήγηση αυτή: «Η παράλληλη συμβίωση της θρη σκευτικά προσανατολισμένης μωαμεθανικής αντίληψης περί κράτους από τη μια και της βα σικής αρχής της πολιτικής ισότητας όλων των πολιτώνχωρίς διάκριση θρησκείας από την άλ λη κάνει καταφανές ότι οι μεταρρυθμίσεις του 1839 και του 1856, και ιδιαίτερα οι διατάξεις εκείνες που αφορούν τους αλλόδοξους υπηκόους, δεν προήλθαν από το λαό αλλά από την πίεση της εξωτερικής πολιτικής».'87 Οι δυτικές δυνάμεις, για να προωθήσουν τα δικά τους συμφέροντα, προσπάθησαν να εμβολιάσουν στο οθωμανικό κράτος τις ευρωπαϊκές φιλελεύθερες ιδέες, χωρίς να πά ρουν επαρκώς υπόψη τους ότι το δέντρο δεν ήταν ακόμα έτοιμο να δεχτεί το εμβόλιο. 181. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μαρία, Οι Βαλκανικοί λαοί, Ιωάννινα (1978), σ. 34 κ.ε. 182. Richter, J., Mission und Evangelisation im Orient, G ütersloh (1930), o. 127. Ανώνυμος, «Das Christenthum unter den Türken», στο Das Ausland, 34. Jhrg., Augsburg (1861), σ. 167. 183. Οι διάφοροι λαοί του οθωμανικού κράτους ζούσαν μέχρι το 1856 χωρίς κοινωνικές επαφές μετα ξύ τους και δεν ήξεραν για την έννοια της κοινής πατρίδας. Mordtmann, A., «Die Bewohner des türkischen Reiches in religiöser Beziehung», στο Das Ausland, 34. Jhrg., Augsburg (1861), σ. 2009. 184. Münir, 0., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 151. 185. Hostler, C., Türken und Sowjets, Frankfurt a.M.-Berlin (1960), σ. 117. 186. Geizer, H., Geistliches und Weltliches, Leipzig (1900), σ 210. 187. Münir, O., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 151.


208

Με το Χατί χουμαγιούν ήρθε το πλήρωμα του χρόνου, το οποίο περίμεναν αιώνες οι κρυπτοχριστιανοί. Πίστεψαν τώρα ότι η νομοθεσία θα τους εξασφαλίσει αρκετή προστα σία, ώστε να μπορέσουν να ομολογήσουν επίσημα ότι είναι χριστιανοί ορθόδοξοι. Αμέ σως, λοιπόν, εκδηλώθηκε ανάμεσα τους μια ανησυχία και μια κινητικότητα. Όλοι περίμε ναν ανυπόμονα μια σπίθα, ένα τολμηρό σύνθημα, ώστε να δοκιμάσουν την εξέγερση.188 Την αρχή έκανε ο κρυπτοχριστιανός Πέτρος Σάββας Σιδηρόπουλος από την Κρώμνη189 με το επίσημο (τουρκικό) όνομα ΠεχλίλΤεκίρογλου, ένας απλός γραμματέας στο ιταλικό προξενείο τηςΤραπεζούντας. Στον προϊστάμενό του, τον Ιταλό πρόξενο Φάμπρι, είχε απόλυτη εμπιστοσύνη και του εκμυστηρεύθηκε την πραγματική του θρησκεία. Όταν ο τελευταίος πληροφορήθηκε την έκταση του κρυπτοχριστιανισμού, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το θέμα αυτό και στη συνέχεια βοήθησε πάρα πολύ τους κρυπτοχριστιανούς.190 Με την υποστήριξή του, λοιπόν, τόλμησε ο Πέτρος Σάββας Σιδηρόπουλος να αποστραφεί από το ισλάμ και αντί για το τουρκικό να χρησιμοποιεί το ελληνικό του όνομα.191 Το βήμα του Πέτρου Σάββα Σιδηρόπουλου είχε αμέσως μεγάλη επίδραση, και στις 14 Μάίου 1856 κλήθηκε να παρουσιαστεί στο επαρχιακό συμβούλιο.192 Στο συμβούλιο αυτό εκπροσωπούνταν και ο προστάτης του, ο οποίος ανέλαβε το ρόλο του συνηγόρου του και εξήγησε τους λόγους για τους οποίους ο Σάββας Σιδηρόπουλος παρουσιαζόταν ως μουσουλμάνος, για να αποφύγει έτσι την πίεση από την πλευρά των Τούρκων. Ύστερα από αυτό εγκρίθηκε από τον έπαρχο Τραπεζούντας η αναγνώρισή του ως χριστιανού, αφού ρωτήθηκε τρεις φορές αν είναι χριστιανός και απάντησε θετικά. Ο έπαρχος Χαγρετίν πασάς, που ήταν απροκατάληπτος και δίκαιος ακόμα και απέναντι στους χριστιανούς, δεν ήθελε να δοθεί στο περιστατικό μεγάλη προσοχή και δημοσιό τητα, γι'αυτό και φρόντισε όσο το δυνατόν πιο γρήγορα να τακτοποιήσει την υπόθεση.193 Ήθελε δηλαδή να αποφύγει οπωσδήποτε το ενδεχόμενο να δημιουργηθεί μια κατάστα ση ανάλογη με εκείνη του Αρμένιου το 1843, ιδιαίτερα μάλιστα αυτή την εποχή που υπήρ χε κίνδυνος να αναμειχθούν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις. Η θετική έκβαση της υπόθεσης του Πέτρου Σάββα Σιδηρόπουλου έγινε αμέσως πα ντού γνωστή και έδωσε στους κρυπτοχριστιανούς του Πόντου την τελευταία ώθηση να επιχειρήσουν αυτό που σχέδιαζαν πολύ καιρό. Στις 15 Ιουλίου 1857 συγκεντρώθηκαν

188. Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 46. 189.0 ίδιος, ό.π., σ. 46 κ.ε. Janin, R., «Musulmans malgre eux Les Stavriotes», στο Echosd 'O rie n t,T . 15, Paris (1912), σ. 501. Ευαγγελίδης, Τ., Ιστορία της Ποντιακής Τραπεζούντος, Οδησσός (1898), σ. 200. 190. Janin, R., «Musulmans malgre eux. Les Stavriotes», στο Echos d'Orient, τ. 15, Paris (1912), σ. 501. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 717. Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, Κωνσταντι νούπολη (1919), σ. 46. 191. Ευαγγελίδης,!, Ιστορία της Ποντιακής Τραπεζούντος, Οδησσός (1898), σ. 200. Γερβάσιος, ό.π., σ. 46. 192. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 144. Bryer, A., The

Crypto-christians o f the Pontos, Αθήνα (1983), σ. 15-16. Γερβάσιος, Σ., ό.π., σ. 47. 193. Παρχαρίδης, Α., Ιστορία της Κρώμνης, σ. 50. Φωτιάδης, Κ., Οι Εξισλαμισμοί, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 29.


209

150 χριστιανοί στη μονή Θεοσκεπάστου και ορκίστηκαν να αγωνιστούν μέχρι θανάτου για τη θρησκευτική τους ελευθερία.194Υπό την προεδρία του Δαμιανού Φωτιάδη εξέλε ξαν δύο αντιπροσώπους, το γνωστό πια Πέτρο Σάββα Σιδηρόπουλο και τον Δημήτριο Βοσκόπουλο, οι οποίοι ανέλαβαν να κάνουν όλες τις απαραίτητες ενέργειες, ώστε να πετύχουν τη λύση του κρυπτοχριστιανικού προβλήματος.195Για να έχουν τα απαραίτητα για το σκοπό αυτό χρήματα ιδρύθηκε ένα ταμείο στο οποίο ο καθένας συνεισέφερε 200 λί ρες. Μαζί με τις συνεισφορές άλλων, το ποσό έφτασε τα 18.700 γρόσια.196 Η συνέλευση αυτή συνέταξε επίσης ένα κείμενο με σκοπό να το επιδώσει σε όλες τις πρεσβείες στην Κωνσταντινούπολη.Την αποστολή αυτή ανέλαβαν να διεκπεραιώσουν τρεις άλλοι εκπρό σωποι, ο Μουσταφά Γιαζιτζή Τοσούνογλου, ο Μουσταφά Τουρσούνογλου και ο Ισμαήλ Σουλεϊμάνογλου.197Με αυτό τον τρόπο οι κρυπτοχριστιανοί ήθελαν να ενημερώσουν τις πρεσβείες για το ζήτημά τους και πέρα από αυτό να διαπιστώσουν σε τίνος τη βοήθεια θα μπορούσαν να υπολογίζουν. Το περιεχόμενο του κειμένου ήταν το εξής: «/Με την παρούσα σφραγισμένη εξουσιοδότηση δηλώνουμε οι εκπρόσωποι των χωριών

των επισκοπών (μητροπόλεων) Τραπεζούντας και Χαλδείας, Κρώμνη, Ιόντα, Κόβαση (Κόας), Παρτίς (Παρτίν), Γιαγκλιτέρ, Σταυρί, Μουσένα, Στίλος, Χαράβας, Ταντουρλού, Σίσση, Ποντίλλα, Θέρσα, Αγούρσα, Λαραχανή, Καπίκιογιου, Γαλιάνα, Χατζαβέρα, Καψερά, ότι εξουσιοδο τούμε ομόφωνα τον κύριο Μουσταφά Γιαζισζή Τοσούνογλου και τους συνεργάτες του κύριο Μουσταφά Τουρσούνογλου και κύριο Ισμαήλ Σουλεϊμάνογλου να υποστηρίξουν την υπόθε ση για την οποία στέλνονται στην Κωνσταντινούπολη και να δώσουν την κατάλληλη απάντη ση σε κάθε ερώτηση. »Παρακαλούμε, λοιπόν, τις εκλαμπρότητες, τους πρέσβεις των χωρών Αγγλίας, Γαλλίας, Αυστρίας, Ρωσίας και Ελλάδας, να αναγνωρίσουν τους παραπανω κυρίους με βάση τη σφρα γισμένη εξουσιοδότησή μας ως νόμιμους εκπροσώπους μας και να τους δώσουν τις κατάλ ληλες οδηγίες ως βοήθεια για την αποκάλυψη της θρησκείας μας και την απόκτηση της ελευ θερίας. Για το σκοπό αυτό εκδόθηκε αυτή η έγγραφη βεβαίωση, για τον καθένα από αυτούς, σφραγίστηκε και επιδόθηκε σε αυτούς, για να την έχουν μαζί τους σε κάθε τόπο και σε κάθε δικαστήριο και να τη δείχνουν, αν προκύψει ανάγκη»,198 194. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 717. Bryer, A., «The Cryptochristians o f the Pontos», στο Neohellenika,t. 1.Texas (1970), σ. 16. φωτιάδης, Κ., Οι Εξισλαμισμοί, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 29. Τριανταφυλλίδης, Π., Οι Φυγάδες, Αθήνα (1870), σ. 78. 195. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 144. Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, σ. 48. 196. Ιωαννίδης, Σ., ό.π., σ. 144. Ευαγγελίδης, Τ., Ιστορία της Ποντιακής Τραπεζούντος, Οδησσός (1898), σ. 200. 197. Παρχαρίδης, I., Ιστορία της Κρώμνης, Τραπεζούντα (1912), σ. 52. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπε

ζούντος, Αθήνα (1931), σ. 717. 198. Lenin

Museum Moskau, F. 181, No 193, Brief Nr. 1 vom 15. Juli 1857. φωτιάδης, Κ., Οι εξισλαμι-

ομοί, Θεσσαλονίκη (1974) σ. 30. Αθανασιάδης, Σ., Ιστορία και λαογραφία της Σάντας, τ. 1, Θεσσαλονίκη (1967), σ. 62. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 718.

210


Το έγγραφο κλείνει με τη σφραγίδα και την υπογραφή των 45 εκπροσώπων των χω ριών.199 Πριν ακόμα οι εκπρόσωποι αναχωρήσουν για την Κωνσταντινούπολη, οι κρυπτοχρι στιανοί απευθύνθηκαν στο Ρώσο πρόξενο Αλέξανδρο Μασνίν, ο οποίος μόλις είχε πάει τότε στο προξενείο της Τραπεζούντας, και τον ενημέρωσαν για το κρυπτοχριστιανικά πρόβλημα.200 Στην αρχή ο πρόξενος δεν ήθελε καν να τους πιστέψει, όταν όμως αυτοί κατάφεραν να τον πείσουν για την αλήθεια των όσων του εξέθεσαν ο πρόξενος έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το θέμα και τους έδωσε τη συμβουλή να πληροφορήσουν σχε τικά και τους άλλους προξένους της Τραπεζούντας.201 Ύστερα από αυτό οι κρυπτοχρι στιανοί επισκέφθηκαν και τους άλλους προξένους και έγιναν εγκάρδια δεκτοί από αυ τούς, με εξαίρεση τον Άγγλο πρόξενο Στίβενς, ο οποίος, όπως αναφέραμε, αρνήθηκε να συζητήσει μαζί τους με τη δικαιολογία ότι οι κρυπτοχριστιανοί είναι μουσουλμάνοι οι οποίοι μετά το Χατί χουμαγιούν θέλουν να παρουσιαστούν ως χριστιανοί για να αποφύ γουν τη στρατιωτική θητεία.202 Όλοι οι πρόξενοι, εκτός βέβαια από τον Άγγλο, έστειλαν στη συνέχεια έκθεση στην πρεσβεία τους στην Κωνσταντινούπολη, την ίδια περίπου χρονική περίοδο κατά την οποία οι εκπρόσωποι των κρυπτοχριστιανών, οι οποίοι έφτασαν εν τω μεταξύ στην Κωνσταντι νούπολη, ενημέρωναν προσωπικά τους πρέσβεις για την υπόθεσή τους. Έπειτα οι πρέ σβεις σχημάτισαν μια επιτροπή από εκπροσώπους των πρεσβειών αλλά και της Πύλης, σκοπός της οποίας ήταν να διερευνήσει το πρόβλημα των κρυπτοχριστιανών στην επαρ χία τηςΤραπεζούντας, και μάλιστα επιτόπου. Από καταθέσεις και στοιχεία που συγκεντρώ θηκαν από τα μοναστήρια Σουμελά, Περιστερεώτα και Βαζελώνα και τις μητροπόλειςΤραπεζούντας και Χαλδείας, η επιτροπή κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι κρυπτοχριστιανοί κατάγονται από Έλληνες χριστιανούς οι οποίοι ύστερα από πίεση φαινομενικά αλλαξοπίστησαν, κράτησαν όμως παράλληλα στα κρυφά την πραγματική τους θρησκεία.203 Πέρα από αυτό η επιτροπή συνέταξε και στατιστικούς πίνακες από τους οποίους προέκυπτε η σύνθεση του πληθυσμού των κρυπτοχριστιανών, χριστιανών και μουσουλμάνων γενικά σε μια περιοχή 55 χωριών και κατά μεμονωμένο χωριό ξεχωριστά. Από τα στοιχεία αυτά προέκυψε ότι μέχρι τον Αύγουστο του 1857, χρόνος κατά τον οποίο έγινε η στατιστική αυ τή έρευνα, είχαν φανερωθεί ως χριστιανοί 17.260 κρυπτοχριστιανοί.204

199. Το πρωτότυπο της αναφοράς (με τις σφραγίδες των εκπροσώπων των κοινοτήτων) βρίσκεται σή μερα στο αρχείο του ποντιακού πολιτιστικού συλλόγου «Επιτροπή Ποντιακών Μελετών», Κολοκοτρώνη 25, Αθήνα. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, σ. 721. 200. Παρχαρίδης, Α., Ιστορία της Κρώμνης, σ. 51. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κων σταντινούπολη (1870), σ. 145. 201. Ιωαννίδης, Σ„ ό.π.,σ. 145. 202.0 ίδιος, ό.π., σ. 145. Παρχαρίδης, Α., Ιστορία της Κρώμνης, Τραπεζούντα (1912), σ. 52. Γερβάσιος, Οι

Σταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 51. 203. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 145. 204. Bryer, A., «TheTourkokratia in the Pontos», aio:Neohellenika,T. 1,Texas (1970), σ. 48. Λαμέρας, Κ.,

Πόσοι και ποιοι κάτοικοι της Μ. Ασίας μετά την ανταλλαγήν, Αθήνα (1929), σ. 80.


211

Ο ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ205 Χωρίς αμφιβολία, το καθεστώς του χριστιανικού στοιχείου της Μακεδονίας γνώρισε με γάλες διακυμάνσεις κατά το 19ο αιώνα τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο. Κατά την πολυτάραχη χρονική περίοδο που προσδιορίζεται γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα διάφοροι παράγοντες δημιούργησαν και στη Μακεδονία νέα δεδομένα και εγκαι νίασαν μια νέα φάση στην ιστορική εξέλιξη του γεωγραφικού αυτού χώρου. Δεν ήταν μόνο η εντεινόμενη παρακμιακή πορεία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, η σταδιακή εδαφική και κοινωνική αποσύνθεσή της καθώς και οι διαρκείς πολεμικές αντι παραθέσεις της με τη Ρωσία, αλλά κυρίως η αφύπνιση των εθνοτήτων, τα αλλεπάλληλα επαναστατικά κινήματα και οι διάφορες εξεγέρσεις. Στο πλέγμα της διαρκούς αποικιοκρατικής εκμετάλλευσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας εκ μέρους των ευρωπαϊκών κρατών και στη διαδικασία του σκληρού ανταγωνισμού τους για την απόκτηση πολιτι κής και οικονομικής προτεραιότητας στην οθωμανική επικράτεια αναζωπυρώθηκαν τα ισχυρότατα ευρωπαϊκά συμφέροντα που επιδίωκαν την επιβίωση της αυτοκρατορίας και την παράταση της ζωής της με οποιοδήποτε τίμημα. Απέναντι στη διευρυνόμενη ρωσική επιρροή στα Βαλκάνια και στην ισχυρότατη επί δραση του πανσλαβισμού μετά τα μέσα του 19ου αιώνα οι χριστιανικές εθνότητες πα ρουσίασαν διαρκή κινητικότητα, η οποία είχε καταλυτικές επιπτώσεις ιδιαίτερα στο μα κεδονικό χώρο. Το κόστος της τεχνητής επιβίωσης του οθωμανικού κράτους υπήρξε τε ράστιο για το χριστιανικό στοιχείο και η προσωρινή αναβολή της αποσύνθεσής του συντελέστηκε με την παραχώρηση ορισμένων επιφανειακών προνομίων στις μη μουσουλμανικές-τουρκικές μειονότητες. Η παραχώρηση των προνομίων αυτών επιβλήθηκε από τις Μεγάλες Δυνάμεις, την Αγγλία και τη Γαλλία, ιδιαίτερα από την πρώτη, για να δια σκεδάσει τα οξυμμένα πάθη, να κατασιγάσει τα συνεχή επαναστατικά κινήματα σ' ολό κληρη την οθωμανική επικράτεια, να δημιουργήσει τεχνητό κλίμα ισονομίας και ισοπο λιτείας στην οθωμανική αυτοκρατορία και ν'αποφύγει δυσάρεστες συνέπειες από τη ρω σική επέκταση που έτσι κι αλλιώς ήταν αναπόφευκτη. Το γεγονός ότι η λύση του Ανατολικού Ζητήματος πλησίαζε διαφαινόταν ανάγλυφα από την έκρυθμη κατάσταση που επικρατούσε ιδιαίτερα στο μακεδονικό χώρο, όπου το χριστιανικό στοιχείο είχε φτάσει πια στο έσχατο όριο της ανοχής και της αντοχής του. Οι φόροι γίνονταν συνεχώς βαρύτεροι, οι αυθαιρεσίες και οι βιαιοπραγίες των μουσουλμα νικών πληθυσμών πολλαπλασιάζονταν σε βάρος του χριστιανικού στοιχείου, τα επανα στατικά κινήματα και οι κοινωνικές εξεγέρσεις των χριστιανικών εθνοτήτων συντρίβο νταν, οι βίαιοι εξισλαμισμοί συνεχίζονταν με εντατικό ρυθμό και η αποτίναξη του τουρ κικού ζυγού παρέμενε για όλους τους χριστιανούς της Μακεδονίας η μοναδική δικαίω ση και ποθητή λύτρωση. Η αυθαίρετη φορολογική πολιτική των τοπικών Τούρκων μπέηδων, που επεκτεινόταν πέρα από τη δεκάτη, το φόρο της υποτιθέμενης ατομικής περιουσίας (vergi) και το 205. Βακαλόπουλος, Κ., Μακεδονία, Θεσσαλονίκη (1998), σ. 175-182.

212


χαράτσι, είχε εξουθενώσει οικονομικά τις χριστιανικές κοινότητες και τις είχε οδηγήσει στην εξαθλίωση. Απέναντι στις ποικίλες καταχρήσεις και ατασθαλίες που συντελούνταν ακόμα και από τους εκπροσώπους των χριστιανικών κοινοτήτων οι χριστιανικές εθνότη τες ήταν ανήμπορες ν' αντιμετωπίσουν την κατάσταση. Συχνά έσπευδαν να διαμαρτυρηθούν προς τους Ευρωπαίους προξένους, ιδιαίτερα για τις συνεχιζόμενες προσπάθειες των Τούρκων μπέηδων να εφαρμόζουν βίαια μέτρα και να εξισλαμίζουν χριστιανούς νέους. Πολυάριθμοι εξισλαμισμένοι Έλληνες σκλάβοι ζούσαν διασκορπισμένοι στα σαντζάκια της Θεσσαλονίκης, των Σερρών και της Δράμας και επιδίωκαν με κάθε τρόπο ν' απελευ θερωθούν. Το όλο ζήτημα του βίαιου εξισλαμισμού των χριστιανόπαιδων της Μακεδονίας και της Θράκης πήρε στις αρχές της δεκαετίας του 1830 μεγάλες διαστάσεις, αφού οι τρεις πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων (της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Ρωσίας) στην Κων σταντινούπολη ανέλαβαν να πιέσουν την Πύλη για το διακανονισμό της απελευθέρωσης των Ελλήνων σκλάβων. Οι διπλωματικοί εκπρόσωποι της Αγγλίας και της Γαλλίας πίεζαν παράλληλα το σουλτάνο και τους αξιωματούχους της Πύλης για να συμβάλουν στην εξομάλυνση της κατάστασης στις κατά τόπους γεωγραφικές περιφέρειες της ευρωπαϊ κής πλευράς της οθωμανικής αυτοκρατορίας, όπου το αίμα έβραζε από την αγανάκτη ση του χριστιανικού πληθυσμού. Συχνά η Πύλη υποχωρούσε στις αγγλικές κυρίως πιέ σεις, έσπευδε ν'αντικαταστήσει τα διοικητικά όργανα και να εισαγάγει νέα μέτρα για τη βελτίωση του καθεστώτος του χριστιανικού στοιχείου. Τα μέτρα ήταν σπασμωδικά, επι φανειακά και αποσπασματικά, μια και δεν υπήρχε η υποδομή αλλά και η θέληση για την επιβολή τους. Οι επιπτώσεις από την υλοποίηση των νέων αυτών μέτρων ήταν τόσο αρνητικές, που συναντούσαν ακόμα και την άκαμπτη αντίδραση των ντόπιων μπέηδων. Αλλά και στην περίπτωση κατά την οποία η εισαγωγή διοικητικών μεταρρυθμίσεων επέφερε ενδεχό μενη βελτίωση του χριστιανικού στοιχείου προκαλούνταν σοβαρές υπόνοιες στους μου σουλμανικούς πληθυσμούς και στους Τούρκους μπέηδες, που αγωνίζονταν με κάθε τρό πο να ματαιώσουν οποιαδήποτε σχέδια. Στην πραγματικότητα η «ισονομία» και η «ισοπολιτεία», που θεωρητικά θα τους πα ρείχε το Χατί σερίφ και το Χατί χουμαγιούν, δημιούργησαν μια εύφλεκτη κατάσταση και στη Μακεδονία, αφού έγιναν δεκτές με μεγάλη επιφύλαξη τόσο εκ μέρους των χριστια νικών πληθυσμών όσο και εκ μέρους του μουσουλμανικού στοιχείου και της διοικητικής γραφειοκρατίας. Από τη μια πλευρά, οι Έλληνες των μεγάλων αστικών κέντρων της Μακεδονίας χα ρακτήριζαν τοΤανζιμάτ δείγμα της παρακμής και της αποσύνθεσης της οθωμανικής αυ τοκρατορίας, που είχε πραγματοποιηθεί βασικά για τα συμφέροντα των δυτικών κρατών και τη διαιώνιση της οθωμανικής κυριαρχίας, και γι' αυτό δεν έτρεφαν καμιά αυταπάτη για το δυσοίωνο μέλλον τους. Από την άλλη πλευρά, οι συμπαγείς χριστιανικές μάζες που εργάζονταν στις μεγάλες ιδιοκτησίες των Τούρκων τσιφλικούχων αλλά και οι πάμπολλοι ελεύθεροι μικροκαλλιεργητές ήλπιζαν στην κατάργηση της αγγαρείας, φαινόμενο που είχε πάρει την εποχή εκείνη μεγάλες διαστάσεις σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή οθωμανι

Π Ο ΙΑΤΟ Υ ΡΚΙΑ ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

213

κή αυτοκρατορία, εφόσον οιΤούρκοι μπέηδες και οι γαιοκτήμονες συνέχιζαν να μεταχειρί ζονται τους καλλιεργητές των γαιών τους σαν σκλάβους. Το καθεστώς της δουλοπαροικίας αποτελούσε μόνιμη πηγή συσσώρευσης δεινών στους υπόδουλους χριστιανούς της Μακεδονίας, οι οποίοι πλήττονταν συγχρόνως από τους υψηλούς φόρους και τις ποικίλες καταχρήσεις της ντόπιας διοικητικής γραφειοκρα τίας. Η διοικητική γραφειοκρατία και το μουσουλμανικό στοιχείο δεν ήταν διατεθειμένα με κανέναν τρόπο να ενδώσουν στις απαιτήσεις των καιρών και να συμμορφωθούν με τα μεταρρυθμιστικά μέτρα. Για τους Τούρκους διοικητές και τους μουσουλμανικούς πλη θυσμούς της Μακεδονίας, οποιαδήποτε διαδικασία που θα οδηγούσε σε μελλοντική ισο νομία και ισοπολιτεία όλων των Οθωμανών υπηκόων στην οθωμανική επικράτεια υπήρ ξε αδιανόητη. Γι'αυτό αντέδρασαν σφοδρά στην υλοποίηση των μεταρρυθμιστικών μέ τρων, γεγονός το οποίο διεύρυνε ακόμα περισσότερο το χάσμα ανάμεσα σε χριστιανούς και μουσουλμάνους, κορύφωσε το μουσουλμανικό φανατισμό και συνέβαλε στην εθνι κή αφύπνιση των χριστιανικών εθνοτήτων. Σημείο των καιρών και των διεθνών συγκυ ριών, ιδιαίτερα μετά το 1856, υπήρξε και η εμφάνιση της βουλγαρικής εθνικής κίνησης στο μακεδονικό χώρο. Η «βιτρίνα» του Τανζιμάτ καθώς και της ισονομίας και της ισοπολιτείας όλων των Οθωμανών υπηκόων υλοποιήθηκε με τη λήψη διάφορων μέτρων τα οποία σύντομα εκ φυλίστηκαν και αποτέλεσαν ένα μπούμερανγκ για την Πύλη. Η εμφάνιση του θεσμού των muhassils, στους οποίους πέρασε η αρμοδιότητα των οικονομικών θεμάτων, στόχευσε στην αύξηση των δημόσιων εσόδων του κράτους, στην εφαρμογή ενός ορθολογικότε ρου φορολογικού συστήματος και στην κατάργηση της εκμίσθωσης των δημόσιων εσό δων του οθωμανικού κράτους, που είχε προκαλέσει μεγάλα δεινά στους χριστιανικούς πληθυσμούς. Λίγα χρόνια αργότερα επανήλθε το παλαιότερο φορολογικό σύστημα, το οποίο εφαρ μόστηκε με χειρότερες επιπτώσεις για το ντόπιο στοιχείο. Η πολυπόθητη κατάργηση της αγγαρείας, την οποία υποσχόταν η Πύλη, δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Η καταναγκαστική εργασία και το μόνιμο φάσμα της δουλοπαροικίας διαιωνίζονταν με αποτρόπαιο τρό πο και διεύρυναν τρομακτικά τις κοινωνικές ανισότητες στη μακεδονική ύπαιθρο. Αλλά και ο σχηματισμός των νέων τοπικών διοικητικών συμβουλίων, οι πρωτεύουσες των καζάδων, των σαντζακιών και των βιλαετίων, με συμμετοχή εκπροσώπων των χριστιανικών εθνοτήτων και των πνευματικών ηγετών τους, υπήρξε καινοτομία χωρίς αντίκρισμα. Το κεντρικό όργανο του βιλαετιού, το διοικητικό συμβούλιο, συγκροτούνταν από το βαλή, τον καδή, το μουφτή, δηλαδή το θρησκευτικό αρχηγό των μουσουλμάνων, το γε νικό λογιστή, τον επικεφαλής των βακουφικών και θρησκευτικών ιδρυμάτων, 4 άλλους μουσουλμάνους, που διορίζονταν στην πραγματικότητα από το βαλή, το μητροπολίτη, 2 χριστιανούς και έναν Εβραίο. Οι αποφάσεις λαμβάνονταν κατά πλειοψηφία, αλλά οι μουσουλμάνοι διαδραμάτιζαν διακοσμητικό ρόλο. Ας σημειωθεί ότι τα περισσότερα συμ βούλια επέλυαν αστικές, ποινικές και οικονομικές διαφορές. Στα συστημένα πλημμελειοδικεία, εμποροδικεία και άλλα διοικητικά και δικαστικά όργανα των μεγαλύτερων και των μικρότερων αστικών κέντρων προβλέφθηκε και μερι

214


κή συμμετοχή των μη μουσουλμανικών τουρκικών εθνοτήτων, αλλά και εδώ η παρου σία των εκπροσώπων υπήρξε επιφανειακή και υποτυπώδης. Η μαρτυρία των χριστιανών γινόταν δεκτή στα πολιτικά δικαστήρια, ενώ σ'εκείνα που είχαν μεικτή σύνθεση η ανα λογία χριστιανών-μουσουλμάνων υπήρξε τόσο δυσανάλογη, ώστε ουσιαστικά οι απο φάσεις λαμβάνονταν τελικά μόνο από Τούρκους. Στα κοινοτικά συμβούλια η αριθμητι κή αναλογία των χριστιανών προς τους μουσουλμάνους υπήρξε 1:5. Στην αρμοδιότητα του καδή επαφιόταν η απόρριψη ή μη της χριστιανικής μαρτυρίας στα δικαστήρια. Επι καλούμενος το θρησκευτικό νόμο (Sheriat) ο καδής είχε τη δυνατότητα να παραπέμψει τη διαφορά σε άλλο ειδικό δικαστήριο που βρισκόταν στην απόλυτη δικαιοδοσία του σεϊχουλισλάμη. Έτσι, η χριστιανική μαρτυρία δε γινόταν αποδεκτή και ο δικαστής υπήρ ξε ο μοναδικός κριτής. Αρκεί να σημειωθεί ότι συχνά αρκούσε η προσαγωγή 2 μουσουλ μάνων μαρτύρων για να στηριχτεί μια καταδικαστική απόφαση σε βάρος ενός χριστια νού ή ν' απαλλαγεί κάποιος μουσουλμάνος από την κατηγορία του φόνου. Το φορολογικό καθεστώς των χριστιανών κατοίκων της Μακεδονίας, όπως αναφέρ θηκε σε γενικές γραμμές και παραπάνω, όχι μόνο δε βελτιώθηκε έπειτα από την εισαγω γή των μεταρρυθμιστικών μέτρων του Τανζιμάτ, αλλά χειροτέρεψε ακόμα περισσότερο. Αληθινή μάστιγα για το χριστιανικό στοιχείο αποτελούσαν ο φόρος της υποτιθέμενης πε ριουσίας (βεργκή), ο οποίος υπήρξε βασισμένος σε αόριστα κριτήρια, και η δεκάτη. Ο φόρος του βεργκή αντιστοιχούσε περίπου με 10%, αλλά συχνά υπερέβαινε κατά πολύ το ποσοστό αυτό. Από το 1866 άρχισε η καταγραφή και η εκτίμηση της ακίνητης περιουσίας των χρι στιανών κατοίκων της Μακεδονίας, για να επιβληθεί νέος ετήσιος φόρος σε αντικατά σταση του βεργκή. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις αρχές της δεκαετίας του 1860 οι μου σουλμάνοι κάτοικοι του Μοναστηριού πλήρωναν για το φόρο αυτό μόνο 36.000 πιάστρα το χρόνο, οι χριστιανοί της ίδιας πόλης 92.000 και οι Εβραίοι 12.000. Αν ληφθεί υπόψη η ίση περίπου αναλογία του μουσουλμανικού και του χριστιανικού πληθυσμού (συμπεριλαμβανομένου και του εβραϊκού) του Μοναστηριού, τότε οι μη μουσουλμάνοι κάτοικοι επιβαρύνονταν πολύ περισσότερο. Αλλά και η νέα προσπάθεια για την αντικα τάσταση του βεργκή απέτυχε.Το χαράτσι, ο κεφαλικός φόρος, γνώρισε αλλεπάλληλες διακυμάνσεις. Συχνά διπλασιαζόταν και τριπλασιαζόταν ακόμα, προκαλώντας την αγανάκτηση του χριστιανικού στοιχείου του μακεδονικού χώρου. Η είσπραξη της δεκάτης αποτελούσε μόνιμα αφορμή καταχρήσεων εκ μέρους των φοροεισπρακτόρων της Πύλης, η οποία έκανε στα 1861 μια πειραματική προσπάθεια για να την αντικαταστήσει με την καταβο λή ενός εφάπαξ ποσού στο τουρκικό Δημόσιο. Οι σφοδρές αντιδράσεις των τσιφλικού χων, που επικαλούνταν τις συνεχείς μετακινήσεις των αγροτών από τις ιδιοκτησίες τους και την αδυναμία εξασφάλισης πλούσιας παραγωγής, υποχρέωσαν την Πύλη να επανα φέρει στα 1866 το παλιό σύστημα για την είσπραξη της δεκάτης. Παράλληλα με τους παραπάνω φόρους επιβάλλονταν στους χριστιανούς κατοίκους και πολλοί άλλοι ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούσαν και τις επιδιώξεις των κα τά τόπους διοικητικών οργάνων. Στους φόρους αυτούς θα πρέπει να μνημονευθούν ο


215

ihtissab, που επιβαλλόταν στο μεταπρατικό εμπόριο, ο φόρος στα επαγγέλματα και στο εμπόριο (tem ettii), η φορολογία για να μην υπηρετήσουν στον οθωμανικό στρατό (bedel-l askeriye), και από τις αρχές της δεκαετίας του 1860 ο μητροπολιτικός φόρος. Αφορμή για πολυάριθμες καταχρήσεις και αυθαιρεσίες έδωσε η θέσπιση του στρατιω τικού φόρου, ο οποίος επιβλήθηκε, όπως αναφέρθηκε, στους μη μουσουλμάνους κα τοίκους της ευρωπαϊκής οθωμανικής αυτοκατορίας για την εξαγορά της στρατιωτικής θητείας. ΠολλοίΤούρκοι διοικητές της Μακεδονίας παρουσίαζαν αισθητά μειωμένο τον αριθ μό του χριστιανικού αντρικού πληθυσμού στις στατιστικές τους, για να ιδιοποιούνται ένα μέρος από το γενικό ποσό του στρατιωτικού φόρου που προοριζόταν για το ταμείο του κράτους. Χριστιανοί και Εβραίοι διαμαρτύρονταν έντονα για τις συνεχείς αυξήσεις του στρατιωτικού φόρου και επικαλούνταν την άθλια οικονομική κατάστασή τους. Εξίσου επιβαρυντική υπήρξε και η καταβολή του μητροπολιτικού φόρου για τη συγκέντρωση του προσδιορισμένου ετήσιου μισθού των μητροπολιτών του πατριαρχείου. Ο φόρος αυτός επιβαλλόταν αποκλειστικά στο χριστιανικό στοιχείο και προκαλούσε συνεχείς δια μαρτυρίες. Η διαφθορά και η αρπακτική διάθεση του ανώτερου κλήρου της Μακεδονίας μαρτυρείται από πολυάριθμες αρχειακές και δημοσιευμένες πηγές και είχε σοβαρές επι πτώσεις τόσο ως προς την ερήμωση των μοναστηριών όσο και ως προς τη φορολογική καταπίεση των χριστιανών κατοίκων. Πολλοί χριστιανοί κάτοικοι της Μακεδονίας ανα γκάζονταν να προσέλθουν στην Εξαρχία για να γλιτώνουν από τα δεινά της αρχιερατι κής επιχορήγησης.

ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΣΕ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ206 Από το βιβλίο του Κ. Βακαλόπουλου207πληροφορούμαστε για την πληθυσμιακή σύνθε ση της Μακεδονίας σε περιοχές όπως η Θεσσαλονίκη και άλλες. Ο Έλληνας πρόξενος της Θεσσαλονίκης Κ. Βατικιώτης διαχώριζε στα 1876 τους σλα βόφωνους πληθυσμούς της Μακεδονίας στους φανατικούς οπαδούς της Εξαρχίας, τους Βούλγαρους, που προσπαθούσαν να καταλάβουν τις ελληνικές εκκλησίες και τα ελληνι κά σχολεία, στους ρευστούς, με ακαθόριστη εθνική συνείδηση, και στη μεγάλη σλαβό φωνη μάζα που είχε ελληνική εθνική συνείδηση. Ουσιαστικά, έπειτα από την ίδρυση της βουλγαρικής εκκλησίας, της Εξαρχίας (1870), και τυπικά μετά το συνέδριο του Βερολίνου (1878) εγκαταλείπονται πια οι όροι «πατριαρχικός» και «εξαρχικός», που χρησίμευαν ως τότε για να υποδηλώσουν τη θρησκευτική απόκλιση του χριστιανικού πληθυσμού της Μακεδονίας και έμμεσα την εθνική συνείδησή του, και υιοθετούνται οι ονομασίες «Έλ ληνες» και «Βούλγαροι» εφόσον έχει ολοκληρωθεί η διαδικασία της παγιοποίησης του εθνικού φρονήματος του χριστιανικού στοιχείου του μακεδονικού χώρου.

206. Βλ. Παράρτημα Β10. 207. Βακαλόπουλος, Κ., Μακεδονία, Θεσσαλονίκη (1998), σ. 166-170.

216

Φ Ρ Α Γ Κ Ο Υ Λ Η ΙI. ΦΡΑΓΚΟΣ

Γι' αυτό και η επίσημη ελληνική πολιτική μελετούσε κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα τρόπους για τη διοικητική διαίρεση της Μακεδονίας που θα εξασφάλιζαν ου σιαστικά τον εθνολογικό διαχωρισμό της και θα καθιστούσαν πιο εφικτές τις ελληνικές διεκδικήσεις στο γεωγραφικό αυτό χώρο. Το σχέδιο Βατικιώτη (1880) για την ύπαρξη δύο βιλαετίων, ενός ελληνικού και ενός βουλγαρικού, στο μακεδονικό χώρο αποτελούσε την ιδανικότερη λύση για την ελληνική πλευρά με σκοπό την επίλυση του εθνογραφικού προ βλήματος. Στο υπόμνημα του Έλληνα προξένου τη Θεσσαλονίκης Κ. Βατικιώτη προβλεπόταν ότι το νότιο βιλαέτι θα είχε πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη και θα περιλάμβανε τα σαντζάκια Δράμας, Σερρών και Θεσσαλονίκης, εκτός από τον καζά Βελεσών, το ναχιγιέ Μοριχόβου και τους καζάδες Μοναστηριού, Φλώρινας, Κορυτσάς, Κολωνίας, Ανασελίτσας, Καϊλαρίων, Κοζάνης, Σερβίων και Γρεβενών. Το νότιο βιλαέτι περιλάμβανε στην πλειοψηφία του ελληνικούς, ελληνόφωνους και ξενόφωνους, πληθυσμούς. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Έλληνα προξένου της Θεσσαλονίκης Κ. Βατικιώτη, στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης το σαντζάκι Θεσσαλονίκης περι λάμβανε 210.000 ελληνόφωνους Έλληνες, 220.000 σλαβόφωνους Έλληνες, 110.000 Ελληνόβλαχους,394.000Τούρκους και 52.000Τούρκους.Τα γεωγραφικά τμήματα Κοζάνης, Σερβίων, Καϊλαρίων, Ανασελίτσας και Φλώρινας του βιλαετιού Μοναστηριού, χωρίς να συμπεριληφθεί η επαρχία Γρεβενών, για την οποία ο Βατικιώτης δε διέθετε επαρκή στα τιστικά στοιχεία, αριθμούσαν 129.000 ελληνόφωνους Έλληνες, 53.000 σλαβόφωνους Έλ ληνες και 108.000 Τούρκους. Ο ελληνοβλαχικός πληθυσμός και οι αλβανόφωνοι Έλληνες των περιοχών Μοναστη ριού και Καστοριάς υπολογίζονταν σε 45.000, ενώ οι σλαβόφωνοι Έλληνες σε 156.000 και οι Τούρκοι σε 75.000. Στα γεωγραφικά διαμερίσματα Κολωνίας και Κορυτσάς ζούσαν 50.000 Αλβανοί και 46.000 Τούρκοι. Σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω στατιστικά δε δομένα η ελληνική Μακεδονία (το νότιο βιλαέτι) θα περιείχε συνολικά 445.000 Έλληνες, Ελληνόβλαχους, αλβανόφωνους Έλληνες και Αλβανούς, 429.000 σλαβόφωνους, από τους οποίους οι περισσότεροι είχαν ελληνική εθνική συνείδηση, 623.000Τούρκους και 63.000 Εβραίους, δηλαδή 1.560.000 κατοίκους, χωρίς να συμπεριληφθεί και η επαρχία Γρεβε νών. Το σχέδιο Βατικιώτη, το οποίο τελικά δεν υλοποιήθηκε εφόσον δεν εφαρμόστηκαν και οι διοικητικές μεταρρυθμίσεις για τις ευρωπαϊκές επαρχίες της οθωμανικής αυτοκρα τορίας που είχαν αποφασιστεί στο συνέδριο του Βερολίνου (1878), δεν προεβλεπε μετα βολές στη διοικητική δομή των δύο βιλαετίων. Ακόμα, στην άλλη διοικητική ενότητα, στο βόρειο βιλαέτι, που θα κάλυπτε γεωγραφικά τη βορειοδυτική Μακεδονία και όπου το βουλγαρικό και το αλβανικό στοιχείο υπερείχαν απόλυτα, θα περιλαμβάνονταν οι υπό λοιπες επαρχίες του βιλαετιού Μοναστηριού. Σαφέστερος εθνολογικός προσδιορισμός του γεωγραφικού χώρου της ελληνικής Μα κεδονίας στις αρχές του 1884 περιέχεται σε υπόμνημα του νέου Έλληνα διπλωματικού εκπροσώπου της Θεσσαλονίκης, του Πέτρου Λογοθέτη, όπου διαχωρίζεται ο χώρος της μείζονος Μακεδονίας σε δύο μεγάλα τμήματα, το βόρειο και το νότιο. Το νότιο τμήμα, στο οποίο το ελληνικό στοιχείο επικρατούσε αριθμητικά έναντι των υπόλοιπων εθνοτή των, υποδιαιρούνταν σε δύο γεωγραφικές ζώνες. Στη νότια ζώνη υπάγονταν οι καζάδες


217

της Ελασσόνας της Δεσκάτης, η μισή γεωγραφική έκταση του καζά Γρεβενών (η υπόλοι πη μισή υπαγόταν στην Ήπειρο), ο καζάς της Ανασελίτσας με τα μουδιρλίκια της Σιάτι στας και της Βλάστης, οι καζάδες της Κοζάνης, των Σερβίων, της Κολωνίας, της Καστο ριάς, με σημαντικό τμήμα του μουδιρλικιού της Χρούπιστας (Αργος Ορεστικό), σχεδόν ολόκληρος ο καζάς Καϊλαρίου, ο καζάς της Βέροιας με το μουδιρλίκι της Νάουσας, οι κα ζάδες της Κατερίνης, της Κομπανίας, της Θεσσαλονίκης με το μουδιρλίκι του Λαγκαδά, της Χαλκιδικής, του Πραβίου (Ελευθερούπολη), της Καβάλας, της Γενησέας, της Ξάνθης, του Ράικου και της Χρυσούπολης. Η βόρεια ζώνη του νότιου τμήματος της ελληνικής Μα κεδονίας συγκροτούνταν από τον καζά της Κορυτσάς με τα μουδιρλίκια της Βίγλιστας και του Οπαρίου, τους καζάδες του Στάροβου, της Αχρίδας, του Μοναστηριού με τα μουδιρλίκια της Ρέσνας και της Πέσπας, της Φλώρινας, το βορειοανατολικό τμήμα του λεκανο πεδίου Σαρή Γκιολ, του Περλεπέ με το μουδιρλίκι Μοριχόβου, το νότιο μισό τμήμα του καζά Τίκφες, των Βοδενών με τα μουδιρλίκια του Οστρόβου και της Καρατζόβας, των Γιαννιτσών, της Δοϊράνης, του Αβρέτ Χισάρ, της Στρώμνιτσας, του Πετριτσίου, του Δεμίρ Χισάρ, της Ζίχνας, των Σερρών, του Μελένικου, του Νευροκοπίου και των μουδιρλικιών της Νιγρίτας και της Βροντούς. Ολόκληρο το νότιο αυτό τμήμα της μείζονος Μακεδονίας περιλάμβανε, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Π. Λογοθέτη, 1.073.000 Έλληνες, ελ ληνόφωνους, σλαβόφωνους, βλαχόφωνους, αλβανόφωνους, 565.000 μουσουλμάνους, 190.000 Βούλγαρους, 20.000 Βουλγαρουνίτες, 5.000 προτεστάντες Βουλγάρους, 85.000 Εβραίους και 16.000 ρουμανίζοντες. Οι βλαχόφωνοι πληθυσμοί της Μακεδονίας εντοπίζονταν σε συμπαγείς μάζες στη βορειοδυτική κυρίως ζώνη της και μεμονωμένα στην κεντρική και στην ανατολική Μα κεδονία. Συγκεκριμένα κατοικούσαν στους καζάδες Περλεπέ, Μοναστηριού, Γρεβενών, Φλώρινας, Καστοριάς, Πιερίων, Βερμίου, Πάικου, Αλμωπίας και στη συντριπτική τους πλειοψηφία είχαν ελληνική εθνική ταυτότητα. Στο βιλαέτι της Θεσσαλονίκης εντοπίζονταν ελληνοβλαχικοί πληθυσμοί στην επαρχία της Βέροιας (επάνω από τη Βέροια και τη Νάου σα), στις επαρχίες Βοδενών και Γιαννιτσών, στην οροσειρά Καρατζόβας καθώς και στις περιοχές Βελεσών και Σκοπίων. Ο ελληνοβλαχικός πληθυσμός της Βέροιας ακολουθού σε κυρίως ποιμενικό βίο περνώντας τα καλοκαίρια σε διάφορους συνοικισμούς του Βερμίου, στα λεγάμενα Καλύβια (χωριά Σέλι, Καστανιά, Δόλιανη, Ξηρολίβαδο και Ράνκο Σέλι). Οι βλαχόφωνοι κάτοικοι της Καρατζόβας ασχολούνταν με τη γεωργία και ζούσαν στα χωριά Λούγουντσα (Λαγκάδια), Μπερίσλαβ (Περίκλεια), Κοντσικό (Γαλατινή), Χούμα, Κούπα, Οσσιανη (Αρχάγγελοι), Λούμνιτσα (Σκρα) και Σερμενίν. Βλαχόφωνη ήταν και η μουσουλμανική κωμόπολη Νότια, με 900 περίπου οικογένειες εξισλαμισμένες στα 1759, καθώς και η γειτονική Φούστανη. Επίσης, άλλες 400 περίπου ελληνοβλαχικές οικογένειες περνούσαν τα καλοκαίρια στο οροπέδιο του Λιβαδιού. Ποιμενικές ελληνοβλαχικές και αλβανοβλαχικές οικογένειες ζούσαν επίσης διάσπαρτες σε διάφορες περιοχές της ανα τολικής και της κεντρικής Μακεδονίας, όπως εκείνες στα περίχωρα της Κατερίνης και πο λυάριθμες άλλες από τη Σαμαρίνα, την Αβδέλλα, το Σμίξη και τα Γρεβενά, οι οποίες κα τέβαιναν το χειμώνα στην Κατερίνη.

218


ΟΙ ΤΕΝΕΣΟΥΡ-ΡΟΥΜ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ ΤΟΥΣ Στους πρώτους κρυπτοχριστιανούς που βγήκαν στην επιφάνεια μετά το Χατί χουμαγιούν οι τουρκικές αρχές αναγνώριζαν κατά κανόνα χωρίς περιορισμούς τη χριστιανική τους ιδιό τητα (παράδειγμα ο Πέτρος Σάββας Σιδηρόπουλος). Οταν όμως στη συνέχεια το φαινόμε νο πήρε τη μορφή χιονοστιβάδας και οι αιτήσεις Ελλήνων που ζούσαν ως κρυπτοχριστια νοί πολλαπλασιάστηκαν πάρα πολύ (κυρίως στη Ματσούκα, στην Κρώμνη, στη Σάντα και στο Σταυρί), η Πύλη αναγκάστηκε να πάρει μέτρα για να σταματήσει την ατέλειωτη απώ λεια μουσουλμάνων υπηκόων. Αρνηση όμως της επίσημης αναγνώρισης της ελληνορθό δοξης θρησκείας των κρυπτοχριστιανών από τις τουρκικές αρχές συνέβη σε ελάχιστες πε ριπτώσεις, γιατί η όλη διαδικασία βρισκόταν υπό τον έλεγχο της επιτροπής που αναφέρα με παραπάνω, η οποία φρόντιζε για το νομότυπο της όλης διαδικασίας και της καταγρα φής στα μητρώα. Όταν όμως διαλύθηκε η επιτροπή αυτή, δίπλα από τα ελληνικά ονόματα των καταγραφόμενων χριστιανών οι αρχές έβαζαν ξανά και τα μέχρι εκείνη τη στιγμή επί σημα τουρκικά ονόματά τους. Πέρα από αυτό σημειωνόταν και η παρατήρηση Τενεσούρρουμ, που σημαίνει περίπου «αρνητής της πίστης» ή «αποστάτης του ισλάμ».208 Με την παρατήρηση αυτή, μια διάκριση που παραποιεί σκόπιμα την ελληνοχριστια νική καταγωγή των κρυπτοχριστιανών, και με βάση τη δήθεν μουσουλμανική τους προέ λευση, οι κρυπτοχριστιανοί ήταν υποχρεωμένοι να υπηρετούν στρατιωτική θητεία, υπο χρέωση που είχαν μόνο οι μουσουλμάνοι.209 Έτσι δημιουργήθηκε μια καινούρια, δεύτερης κατηγορίας τάξη χριστιανών στο οθω μανικό κράτος, η οποία υφίστατο όλες τις συνέπειες των διακρίσεων, τους διωγμούς και την εκδικητική μανία των φανατικών μουσουλμάνων. Ιδιαίτερα μάλιστα όσον αφορά τη στρατιωτική θητεία οιΤενεσούρ-ρουμ θεωρούνταν απεχθής μειονότητα «μουσουλμάνων αποστατών» και έκαναν τη θητεία αυτή πολλές φορές με κίνδυνο της ζωής τους.210Ύστε ρα από αυτούς τους διωγμούς των χριστιανών, που αναζωπυρώθηκαν μετά τις εξελίξεις αυτές, οι κρυπτοχριστιανοί που δεν είχαν ζητήσει μέχρι τότε την αναγνώρισή τους ως χρι στιανών προτιμούσαν να παραμένουν στο διπλό τους ρόλο και να κάνουν διπλή ζωή.211 Από την περίοδο των μεταρρυθμίσεων του Χατί χουμαγιούν (1856) και μετά μπορού με να διακρίνουμε τέσσερις κατηγορίες ελληνορθόδοξων χριστιανών στο οθωμανικό κράτος: στην πρώτη κατηγορία ανήκουν εκείνοι οι Έλληνες που εξαρχής ήταν αναγνω ρισμένοι ως χριστιανοί και αποτελούν από την αρχή ακόμα του οθωμανικού κράτους την ελληνορθόδοξη θρησκευτική κοινότητα. 208. Public Record Office, London, FO 524/10, No. 46/1857,Trebizond (31 Oktober 1857). Bryer, A., The

Crypto-christians o f the Pontos, a. 35 κ.ε. Ο ίδιος, The Tourkokratia in the Pontos, a. 48. Ballance, S., Bryer, A. & Winfield, D., «Nineteenth-century monuments», στο Α.Π., τ. 28 (1966-67), σ. 272. 209. Πανάρετος, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα (1927), σ. 126. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, επιστολή αρ. 16 (7.5.1900). Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, σ. 53. 210. Πανάρετος, ό.π., σ. 127. 2 1 1 .0 ίδιος, ό.π., σ. 124. Τριανταφυλλίδης, Π., Ποντιακά, Αθήνα (1865), σ. 94. Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 54.


219

Μια δεύτερη κατηγορία αποτελούν οι (υπόλοιποι) κρυπτοχριστιανοί. Στην τρίτη κα τηγορία ανήκουν εκείνοι μονάχα οι κρυπτοχριστιανοί οι οποίοι μετά το Χατί χουμαγιούν αναγνωρίστηκαν επίσημα ως χριστιανοί και για τους οποίους γίνεται κυρίως λόγος. Η ένταξή τους στην ελληνορθόδοξη θρησκευτική κοινότητα αναγνωρίστηκε από τις αρ χές (ύστερα από πίεση των ευρωπαϊκών δυνάμεων).Τελικά όμωςτους στερήθηκε ένα δι καίωμα που το είχαν όλοι οι (από πριν αναγνωρισμένοι) χριστιανοί. Οι τελευταίοι εξαι ρούνταν από τη στρατιωτική θητεία και πλήρωναν αντί γι'αυτή έναν ειδικό στρατιωτικό φόρο. ΟιΤενεσούρ-ρουμ, αντίθετα, έκαναν στρατιωτική θητεία με το αιτιολογικό ότι ήταν μουσουλμανικής καταγωγής. Για να αποφύγουμε τις παρανοήσεις, την τρίτη αυτή κατηγορία χριστιανών, που εί χαν ζήσει μέχρι το 1857 ως κρυπτοχριστιανοί, θα την αναφέρουμε στη συνέχεια για λό γους ευκολίας με την ονομασία Τενεσούρ-ρουμ. Στο σημείο αυτό, βέβαια, επιθυμώ να τονίσω ακόμα μια φορά πως ο όρος αυτός, που εισήγαγαν οι τουρκικές αρχές, αποτελεί έναν εξευτελιστικό και αναληθή χαρακτηρισμό, που εγώ βέβαια δε θα τον χρησιμοποιώ με αυτό το περιεχόμενο και αυτή την έννοια. Το Πάσχα του 1877 με την ένταξη των Σταυριωτών από το Ak-Dagh της Καππαδο κίας στην ελληνορθόδοξη θρησκευτική ομάδα προέκυψε η τέταρτη ομάδα των Ελλήνων χριστιανών, στις ιδιαιτερότητες των οποίων θα αναφερθούμε σε ξεχωριστό κεφάλαιο. Εδώ να σημειώσουμε μόνο ότι οι Σταυριώτες, μολονότι ο μέχρι τώρα κρυπτοχριστιανικός τρόπος ζωής τους δε διέφερε σε τίποτε από εκείνο των άλλων κρυπτοχριστιανών, δεν αναγνωρίστηκαν από τις τουρκικές αρχές ούτε καν ως Τενεσούρ-ρουμ. Ανεπίσημα, βέβαια, και ιδίως τον τελευταίο καιρό, με την ανοχή των αρχών, οι Σταυριώτες πήγαιναν στην εκκλησία και έστελναν τα παιδιά τους σε ελληνικά σχολεία. Από τις πληροφορίες που συνέλεξε η επιτροπή και από τα στατιστικά στοιχεία που έγιναν γνωστά αναγκάστηκε ο Στίβενς να αλλάξει τις απόψεις του σχετικά με τους κρυπτοχριστια νούς εξακολουθούσε όμως να μην πληροφορεί την πρεσβεία του στην Κωνσταντινούπολη για την όλη υπόθεση. Και μόνο όταν ο Στράτφορνττού ζήτησε απότηνπρωτεύουσατηλεγραφικώς να στείλει πληροφορίες συνέταξε ο Στίβενς στις 310κτωβρίου 1857 μια έκθεση όπου ως δικαιολογία για τη μακρά σιωπή του αναφέρει ότι του ήταν γνωστό πως ο Στράτφορντ είχε ενημερωθεί προσωπικά από τους εκπροσώπους των κρυπτοχριστιανών για τα γεγονότα.212 Για μένα, η δικαιολογία αυτή δεν είναι πιστευτή, γιατί ήταν σταθερή συνήθεια να ενη μερώνει ο πρόξενος τον πρεσβευτή για σημαντικά ζητήματα. Εκτός βέβαια και αν ο Στί βενς213 δεν είχε εκτιμήσει σωστά τη σημασία της υπόθεσης αυτής. Κατά τη γνώμη μου, η συμπεριφορά του αποτελεί έκφραση της ανθελληνικής ή τουλάχιστον της αντικρυπτοχριστιανικής του στάσης, παρόλο που με την έκθεσή του, της 31 ης Οκτωβρίου 1857, δημιουργείται άλλη εντύπωση.214Γιατί αν ήθελε να βοηθήσει πράγματι τους κρυπτοχριστιανούς, θα

212. Public Record Office, London, FO 524/10, No.46/1857,Trebizond (31 Oktober 1857). 213. Ιωαννίδης Σ., Ιστορία και Στατιστική της Τραπεζούντας, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 145. 214. Public Record Office, London, FO 524/10, No. 46/1857, No. 19/1858, No. 23/1858, No. 60/1858, No. 6/1859. Βλ. επίσης, Bryer, A., The Crypto-christians o f the Pontos, σ. 35-55.

220


τους έδινε τουλάχιστον μια συστατική επιστολή για τον πρεσβευτή. Προσωπικά, λοιπόν, το θεωρώ ειρωνεία να γράφει ο Στίβενς τα εξής αναφορικά με τη στάση του μωαμεθανικού πληθυσμού απέναντι στα σχέδια των κρυπτοχριστιανών: «Είμαι ευτυχής που μπορώ να πω

ότι η κατάσταση είναι ευνοϊκή για τους Κρωμνιώτες,215αν μπορείβέβαια να συμπεράνει κάτι τέ τοιο κάποιος από την απόλυτη αδιαφορία με την οποία αντιμετωπίζουν όλοι οι μωαμεθανοί τις επερχόμενες αλλαγές».2'16Θα πρέπει μάλλον να υποθέσει κανείς ότι με το πέρασμα του χρό νου ο Στίβενς άρχισε να συμπαθεί τους κρυπτοχριστιανούς. Με το αξίωμά του όμως, ως πρόξενος μιας χώρας που παραστέκεται την Πύλη, ήταν υποχρεωμένος να δίνει προτεραι ότητα στα συμφέροντα του οθωμανικού κράτους.217 Μόνο κατ' αυτό τον τρόπο θα πρέπει να εξηγήσει κανείς μια σχετική διχοτομία στην προσωπικότητα του Στίβενς. Η αδιαφορία των μωαμεθανών απέναντι στα σχέδια των κρυπτοχριστιανών, που ανα φέρει ο Στίβενς, άλλαξε γρήγορα -α ν βέβαια υπήρχε πράγματι τέτοια αδια φ ορία μόλις οι κρυπτοχριστιανοί άρχισαν να εφαρμόζουν τα σχέδιά τους. Από διάφορες πηγές, π.χ. επιστολές του μητροπολίτη και του Έλληνα προξένου στην Τραπεζούντα, πληροφο ρούμαστε πως μετά την ομολογία πίστης των κρυπτοχριστιανών άρχισαν σε όλη την πε ριοχή του Πόντου άγριοι διωγμοί των χριστιανών.218 Από τη Σάντα, π.χ., μια ομάδα χω ριών κοντά στην Κρώμνη, είναι γνωστό ότι έγιναν την εποχή εκείνη διωγμοί και κατα στροφές των σπιτιών των χριστιανών από τους μουσουλμάνους στα γειτονικά χωριά.219

2 1 5 .0 Bryer και πολλοί άλλοι συγγραφείς δεν κάνουν τη διάκριση που κάνω ανάμεσα σε κρυπτοχρι στιανούς (κατά κυριολεξία) και εκείνους τους πρώην κρυπτοχριστιανούς ή Τενεσούρ-ρουμ, σι οποίοι μετά το Χατί χουμαγιούν φανερώθηκαν ως χριστιανοί. Ο Στίβενς και ο Bryer χρησιμοποιούν τόσο για τους κρυπτοχριστιανούς όσο και για τους Τενεσούρ-ρουμ τον όρο «Κρωμνιώτες» που ήταν μονάχα οι κατά πλειοψηφία κρυπτοχριστιανοί κάτοικοι της περιοχής Κρώμνης και αυτοί που πρώτοι, μετά το 1856, φανέρωσαν δημόσια την πίστη τους. Εννοούν, όμως, στην περίπτωση αυτή τους κατά κυριολεξίαν κρυ πτοχριστιανούς. Βλ. επίσης Ανώνυμος, «Ethnographie des 05ΐτΐ3ηί5ςΐΊθη Reiches», στο Das Ausland, 34. Jhrg., Augsburg (1861), σ. 229. 216. Public Record Office, London, FO 524/10, No. 46/1857, Trebizond (31 Oktober 1857) (To Viscount Stratford de Reddiffe H.B.M's Ambassador, Constantinople). 217. Αυτή τη βρετανική διαφωνία ή καλύτερα διπροσωπία όσον αφορά την προστασία των χριστιανών σ τηνΤουρκίατη συναντούμε ακόμα και στον υπουργό Εξωτερικών και πρόεδρο της βρετανικής κυβέρ νησης για πολλά χρόνια λορδο Salisbury. Από τον P. Lanne (Armenien, München, 1977, σ. 89) πληροφο ρούμαστε ότι ο Salisbury κατά το 1887-1888 τα κατάφερε «τόσο να ενισχύσει τις βρετανικές υποχρεώ σεις για την προστασία των Αρμενίων και άλλων χριστιανών στηνΤουρκία όσο και να τις διαμφισβητήσει επίσημα. Αργότερα, ομολόγησε κυνικά ότι δεν πιστεύει ούτε στις μεταρρυθμίσεις στηνΤουρκία ού τε σε μια αποτελεσματική προστασία των χριστιανών. Μοναδικός του σκοπός είναι και ήταν να συγκρο τήσ ει τη Ρωσία με κάθε μέσο από την κατάληψη τηςΤουρκικής Αρμενίας». 218. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1859/76/1, Πανισλαμισμός, Αρ. 296/Trapezunt (17 Μαρτίου 1859). Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1858/36/19, Προξενείον Τραπεζούντος, Αρ. 1345 (18.1.1858). Τριανταφυλλίδης, Π., Ποντιακά, Αθήνα (1865), σ. 94. Αθανασιάδης, Σ„ Ιοτορια και λαογραφία της Σάντας, τ. 1, Θεσσαλονίκη (1967), σ. 62. Χατζόπουλος, Γ., «Από την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου», στο Ποντιακά Ιστορήματα, τ. 1, Αθήνα (1966), σ. 12. 219. Χειμωνίδης, Φ., Ιστορία και στατιστική Σάντας, σ. 118. Νυμφόπουλος, Μ., Ιστορία Σάντας του πόντου, Δράμα (1955), σ. 112-113.


221

Παρόμοια γεγονότα αναφέρεται ότι έγιναν στα Σούρμενα,220 στην Αργυρούπολη,221 στο Παϊττούρτ222 και στην Πουλαντσάκη.223 Ότι οι κάτοικοι της Σάντας είχαν το 1857 δυσκολίες με το μουσουλμανικό πληθυσμό και τις τοπικές αρχές το πληροφορούμαστε και από ένα έγγραφο του Στίβενς στον Στράτφορντ στις 10 Νοεμβρίου 1857, στο οποίο εκφράζει την ανησυχία του για την πρόθεση που εκδηλώνουν 600 περίπου ελληνικές οικογένειες να μεταναστεύσουν στη Ρωσία, για να αποφύγουν αυτά τα προβλήματα.224 Στις 24 Φεβρουάριου 1858 ο Στίβενς αναφέρει επίσης για την πρόθεση χριστιανών και «Κρωμνιωτών» από την περιοχή Αργυρούπολης και Παϊπούρτ να μεταναστεύσουν στη Ρωσία εξαιτίας των ταλαιπωριών που υφίστανται από έναν Τούρκο υπάλληλο.225 Για τις ταλαιπωρίες των «Κρωμνιωτών» γίνεται επίσης λόγος και στην επιστολή του Φ. Τζ. Στίβενς της 5ης Μάί'ου 1859.0 Στίβενς αυτός είναι αδερφός του άλλου (A. G. Stevens) και διάδοχός του στο προξενείο της Τραπεζούντας από το 1858. Η στάση του απέναντι στους χριστιανούς φαίνεται πως είναι ουσιαστικά φιλικότερη και αντικειμενικότερη από εκείνη του αδερφού του. Αυτό προκύπτει για παράδειγμα από τη θέση του στο παρακάτω έγγραφο: «Οι χριστιανοί που ονομάζονται Κρωμνιώτες226 τυραννήθηκαν πολύ τον τελευταίο

καιρό, γιατί έκαναν μια προσπάθεια να διεκδικήσουν το δικαίωμά τους να είναι χριστιανοί».227 Το έγγραφο αυτό της 31 ης Οκτωβρίου 1857 του Στίβενς μάς δίνει και άλλες πληρο φορίες για τη στάση των μωαμεθανών απέναντι στους Τενεσούρ-ρουμ. Αναφέρεται π.χ. ότι ο πασάς, ο Detterdar και άλλοι εξέχοντες μουσουλμάνοι παρατήρησαν, όταν τους τέ θηκε το θέμα της αλλαγής της πίστης πρώην κρυπτοχριστιανών, ότι οι τελευταίοι δεν πί στευαν ποτέ σε κάτι και ότι στο θέμα της θρησκείας είναι σαν ζώα. Αναφέρει επίσης ο Στί βενς ότι η κατάθεση στο δικαστήριο ενόςΤενεσούρ-ρουμ δεν έχει σχεδόν καμιά αξία.228 Η καταφρόνηση αυτή εκφράζεται επίσης και σε μια φράση με την οποία κοροΐδευαν σι 220. Κάλφογλου, I., Σούρμενα, Βατούμ (1921), σ. 79-80. Τερζόπουλος, Α„ «Οι Κλωστοί ή Κρυπτοχριστια νοί των Σουρμένων», στο Α.Π., τ. 30, Αθήνα (1970-1971), σ. 417. 221. Public Record Office, London, FO 524/10, No. 6/1859, Τραπεζούντα (5 Μαΐου 1859), Ο Βρετανός πρόξενος στην Τραπεζούντα Στίβενς προς τον πρεσβευτή του στην Κωνσταντινούπολη. 222. Public Record Office, London, FO 524/10, No. 23/1858, Trebizond (24 Φεβρουάριου 1858). 223. Bryer, A., «The Crypto-christians o f the Pontos», στο Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1983), σ. 59 κ.ε. 224. Public Record Office, London, FO 524/10, No. 47/1857, Trebizond (10 Νοεμβρίου 1857). Βλ. επίσης Τσαντεκίδης, E., Λίγα από όλα για την κωμόπολη Σάντα, Θεσσαλονίκη (1980), αδημοσίευτο χειρόγραφο, στο αρχείο Παναγία Σουμελά, σ. 79. 225. Public Record Office, London, FO 524/10, No. 23/1858,Trebizond (24 Februar 1858). 226. Με τον όρο «Κρωμνιώτες» θα πρέπει να εννοήσουμε πολλές φορές την κατηγορία των Ελλήνων χριστιανών που έγιναν γνωστοί ωςΤενεσούρ-ρουμ οι οποίοι μετά το Χατί χουμαγιούν φανέρωσαν την πίστη τους. 227. Public Record Office, London, FO 524/10, No. 6/1859. Bryer, A., The Crypto-christians of the Pontos,

a. 54-55. 228. Public Record Office, London, FO 524/10, No. 46/1957, Trebizond (3. Oktober 1857). Ballance, S., Bryer, A. & Winfield, D., «Nineteenth-century monuments in the city and vilayet o f Trebizond», στο A/7., τ. 28, Αθήνα (1966-67), σ. 271.

222


Τούρκοι τους Τενεσούρ-ρουμ: «Uzun sokak camur oldu-Kromlilar Giaour oldu».229(Ο με γάλος δρόμος λερώθηκε, οι Κρωμνιώτες έγιναν γκιαούρηδες). Με το «μεγάλος δρόμος» εννοείται ο δρόμος από την Κρώμνη στηνΤραπεζούντα, από όπου πήγαιναν οι Κρωμνιώ τες στην πόλη για να δηλωθούν στις αρχές. Πολλές φορές όμως οι μουσουλμάνοι δεν πε ριορίζονταν μόνο σε κοροϊδίες, αλλά προχωρούσαν και σε βιαιοπραγίες.230 Σε απόλυτη αντίθεση προς την περιφρόνηση των Κρωμνιωτών Ελλήνων από τον τουρκικό πληθυσμό βρίσκεται το πολύ αναπτυγμένο πολιτιστικό τους επίπεδο: στην απο μονωμένη Κρώμνη υπήρχαν περίφημα σχολεία, θέατρα, δραστήριοι πολιτιστικοί σύλλο γοι, γνωστοί στους Έλληνες σε όλα τα πέρατα.231 Τα ντοκουμέντα των αδελφών Στίβενς δημοσιεύτηκαν από τον ιστορικό Μπράιερ, ο οποίος κατά τη γνώμη μου, τηρεί ακραία στάση απέναντι στους κρυπτοχριστιανούς, την οποία βέβαια δε συμμερίζομαι, αλλά ούτε και θέλω να την παρασιωπήσω: η άποψή του είναι ότι οι περισσότεροι από αυτούς ήταν οπορτουνιστές και ανάλογα με την περίστα ση τη μια παρουσιάζονταν ως χριστιανοί και την άλλη ως μουσουλμάνοι. Από το γεγονός ότι το 1857 σε όλη την Κρώμνη και τα γύρω χωριά δεν υπήρχε ούτε μια ντουζίνα μουσουλμανικές οικογένειες καταλήγει ο Bryer στο συμπέρασμα ότι δεν υπήρχε ανάγκη να ασκεί κανείς κρυφά το χριστιανισμό στην περιοχή αυτή.Τους κρυπτο χριστιανούς της περιοχής της Κρώμνης λοιπόν θα πρέπει κατά τη γνώμη του να τους θεω ρούμε μάλλον μισοαποστάτες παρά μισομάρτυρες.232 Στις απόψεις αυτές του Bryer θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι δεν παίρνει υπόψη του μερικά πράγματα: οι κάτοικοι της Σάντας, π.χ. (7 χωριά), που αρχικά ήταν όλοι ανα γνωρισμένοι χριστιανοί, είχαν μόνο ως μουσουλμάνοι το δικαίωμα να χρησιμοποιούν τα λιβάδια για τη βοσκή των ζώων τους, την κύρια βιοποριστική τους πηγή. Στην απόφαση ότι μοναδική διέξοδο αποτελεί ο κρυπτοχριστιανισμός κατέληξαν ύστερα από πολύχρο νους τσακωμούς -κα τά ένα μέρος και στα δικαστήρια- με τους Κολοσαλίδεςτου διπλα νού χωριού (μουσουλμάνοι κάτοικοι της Κολόσα).233

229. Λιουδάκη-Κυπραίου, X., Μεταλλεία της Μικρασίας και του Πόντου, Αθήνα (1982), σ.129-132. 230. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1859/76/1 Πανισλαυισμός, Αρ. 296,Τραπεζούντα (17 Μαρτίου 1859) Αρ. 300,Τραπεζούντα (18 Μαρτίου 1859) - Γράμμα του μητροπολίτη Κωνστάντιου της 20ής Μαρτίου 1859 στον Έλ ληνα πρόξενο της Τραπεζούντας. Αρ. 301,Τραπεζούντα (22 Μ αρτίουί 859), Αρ. 757,759,778, Κωνστα ντινούπολη (3 Απριλίου 1859). Ελευθεριάδης, I, Οι Κλωστοί, σ. 4. Bryer, A., «The Crypto-christians o f the Pontos», στο Δ.Κ.Μ.Σ. Αθήνα (1983), σ. 53. Λαμέρα, Κ., Πόσοι και ποιοι οι κάτοικοι της Μ. Ασίας μετά την

ανταλλαγήν, Αθήνα (1929), σ. 80. 231. Τριανταφυλλίδης, Π„ Οι Φυγάδες, Αθήνα (1870), σ. 177. Λαμψίδης, Ο., «Η Τουρκοκρατία στο μικρα σιατικό Πόντο», στο Α.Π., τ. 34, Αθήνα (1977-78), σ. 69 κ.ε. 232. Bryer, A., The Tourkokratia in the Pontos, Texas (1970), a. 4 8 .0 ίδιος, The Cryptochristians of the Pontos,

Αθήνα (1983), σ. 33. Ballance, S., Bryer, A. & Winfield, D., «Nineteenth-century monuments in the cityand vilayet o f Trebizond», στο A/7., τ. 28, Αθήνα (1966-67), σ. 272. 233. Χειμωνίδης, Φ„ Ιστορία και στατιστική Σάντας, Θεσσαλονίκη (1972), σ. 58 κ.ε., Νυμφόπουλος, Μ.,

Ιστορία Σάντας του Πόντου, Δράμα (1955), σ. 100 κ.ε. Αθανασιάδης, Σ., Ιστορία και λαογραφία της Σάντας, Θεσσαλονίκη (1967), σ. 40-42.


223

Εκτός από αυτό, αρκούσαν πράγματι μερικές μεμονωμένες μουσουλμανικές οικογέ νειες για να αναγκάσουν τους χριστιανούς σε κρυφή άσκηση των θρησκευτικών τους υποχρεώσεων. Σχετικά με το θέμα των μαρτύρων θα πρέπει να λεχθεί ότι οι κρυπτοχριστιανοί προ σπαθούσαν γενικά να σώσουν τόσο την πίστη τους όσο και τη ζωή τους, και γι' αυτό η πλειοψηφία δεν είναι ασφαλώς μάρτυρες με την αυστηρή έννοια του όρου. Για το λόγο, όμως, αυτό κανείς δεν μπορεί να τους αρνηθεί τη συμβολή στη διάσωση του χριστιανι σμού στη Μικρά Ασία. Και αν δεν ήταν έτοιμοι να δώσουν τη ζωή τους για τη φανερή άσκηση της πίστης τους, εντούτοις έχουν αποδείξει με πολλούς τρόπους ότι ήταν έτοι μοι να κάνουν θυσίες για την πίστη τους. Έτσι, σε πολλές περιπτώσεις αναγκάστηκαν να καταφύγουν σε αφιλόξενες και άγονες περιοχές, για να μπορούν κατ'αυτό τον τρόπο να ασκούν με κάποια ελευθερία τη θρησκεία τους και για να είναι κάπως ασφαλείς από τους διωγμούς των μουσουλμάνων. Σε αυτή λοιπόν την ορεινή περιοχή, που την κατοικούσαν οι κρυπτοχριστιανοί, κα τόρθωσε να επιζήσει ο χριστιανισμός σχεδόν αλώβητος από τη μουσουλμανική θύελλα. Οι περιοχές αυτές είναι τόσο αφιλόξενες, ώστε μετά την αποχώρηση των Ελλήνων το 1923 και μέχρι σήμερα παραμένουν σχεδόν ακατοίκητες, μολονότι οι Έλληνες, φεύγο ντας, άφησαν εκεί έτοιμα σπίτια, όπως μπορεί να πληροφορηθεί κανείς από τις ταξιδιω τικές περιγραφές του Πόντου που κάνει ο ίδιος ο Bryer.234 Η στενή σχέση των Τενεσούρ-ρουμ με τη θρησκεία τους και η μεγάλη εκτίμηση που ένιωθαν απέναντι σε αυτή φαίνεται από το γεγονός ότι παρότι φτωχοί και χωρίς οικονο μικούς πόρους, μετά το 1856 έχτισαν ή ανοικοδόμησαν χιλιάδες εκκλησίες. Ο ίδιος ο Bryer γράφει σχετικά:«Πουθενά δεν είναι τόσο φανερό όσο στην Κρώμνη, όπου μπορεί να κατα μετρήσει κανείς εκατοντάδες ίσως νέες εκκλησίες».235 Οι επικρίσεις του Bryer απέναντι στους Τενεσούρ-ρουμ συμφωνούν σε μεγάλο βαθ μό με εκείνες που έκανε εκείνη την εποχή η αγγλική πλευρά, επικρίσεις δηλαδή που θα πρέπει να τις δούμε από τη σκοπιά της θέσης της Αγγλίας απέναντι στο οθωμανικό κρά τος.236 Οπως αναφέραμε παραπάνω, η Αγγλία στήριζε την πολιτική της Πύλης, ώστε μέ σω της οθωμανικής κυβέρνησης να ασκεί έλεγχο επί της Ρωσίας και να μένει ανοιχτός και ανεμπόδιστος ο δρόμος προς τις αποικίες της Ινδίας.237 234. Bryer, A., Isaac, J. & Winfield, D., «Nineteenth-century monuments», στο: Α.Π., τ. 32, Αθήνα (1973-74), σ. 149. Παπαδόττουλος, Δ., «Επίσκεψις εις τον Πόντον», στο Βήμα Ε.Λ.Θ., τ. 32, Θεσσαλονίκη (1963), σ. 4-5. 235. Ballance, S., Bryer, A. & Winfield, D., «Nineteenth-century monuments», στο Α.Π., τ. 28, Αθήνα (1966 67), σ. 273. Bryer, A., «The Pontic revival and the new Greece», στο I.B.S., Θεσσαλονίκη (1976), σ. 184. Αλεξανδρής, A., Η ανάπτυξη του εθνικού πνεύματος των Ελλήνων του Πόντου 1918-1922, Αθήνα (1980), σ. 429. 236. Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1859/76/1, Πανσλαυισμός, Αρ. 300, Τραπεζούντα (18 Μαρτίου 1859). 237. H ilte b ran d t, Ph., Der Kampf ums Mittelmeer, S tu tg a rt (1953), σ. 409. Spuler, B., «Russlands Orientpolitik», στο Gesammelte Aufsatze, Leiden (1980), σ. 116. Κιτσίκης, Δ., Συγκριτική ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 2ο αιώνα, Αθήνα (1978), σ. 43. Ανώνυμος, «Die orientalische Frage der Gegenwart und Zukunft», στο: M.L.A., τ. 53, Berlin (1858), σ. 281 κ.ε.

224


Όταν αργότερα, το 1869, έγινε ο πορθμός του Σουέζ και άνοιξε έτσι ένας καινούριος δρόμος για την Ινδία, εξανεμίστηκε το ενδιαφέρον της Αγγλίας για την οθωμανική αυτο κρατορία και η ετοιμότητά της να τη στηρίξει.238 Η ελληνική πολιτική όσον αφορά την οθωμανική αυτοκρατορία βάδιζε παράλληλα προς τη ρωσική πολιτική, και οι δύο δηλα δή υποστήριζαν τα συμφέροντα των ελληνορθόδοξων χριστιανών στο οθωμανικό κρά τος.239Ίσως εξαιτίας των στενών του σχέσεων με τους κρυπτοχριστιανούς η Πύλη απαί τησε το 1856 την ανάκληση του Έλληνα προξένου Κυπριώτη.240 Και όταν η ελληνική κυ βέρνηση ανταποκρίθηκε στην απαίτηση αυτή, διαμαρτυρήθηκε ο ελληνικός πληθυσμός τηςΤραπεζούντας, υποστηριζόμενος από τον ορθόδοξο κλήρο, και μάλιστα τόσο έντο να, ώστε στο τέλος η οθωμανική κυβέρνηση ενέδωσε Kat επέτρεψε στον πρόξενο να επι στρέφει για ένα χρονικό διάστημα στη θέση του.241 Ο Έλληνας πρόξενος και ο μητροπολίτης Τραπεζούντας βρίσκονταν σε στενή επαφή με το Ρώσο πρόξενο, ο οποίος κατέβαλλε ιδιαίτερες προσπάθειες για να βοηθάει τους χριστιανούς,242 πράγμα που προκύπτει και από το έγγραφο που έστειλε ο Στίβενς στον Στράτφορντ στις 10 Νοεμβρίου 1857.243 Για τις στενές σχέσεις ανάμεσα στους Ρώσους (μέσω του Ρώσου προξένου), τουςΤενεσούρ-ρουμ και τους κρυπτοχριστιανούς παραπο νιούνταν συχνά και οι επόμενοι Άγγλοι πρόξενοι.244 Αλλά και ο Αυστριακός πρόξενος στην Τραπεζούντα βρισκόταν στο πλευρό των χρι στιανών. Επειδή, όμως, ασκούσε πολύ μικρή επιρροή στην πολιτική της εποχής αυτής, δε μνημονεύεται σχεδόν καθόλου.245

238. Henle, H., Der neue Nahe Osten, Hamburg (1966), σ. 20. Heinrich, B., Roth,

Partner Türkei oder

Foltern für die Freiheit des Westens, Hamburg (1973), σ. 28. 239. Bryer, A., «The Crypto-christians o f the Pontos», στο Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1983), σ. 26-27. Geizer, H.,

Geistliches und Weltliches, Leipzig (1900), σ. 201. 240. A.Y.E., K.Y., 1858/36/19, ΠροξενείονΤραπεζούντος, Ap. 4435 (1/13 Μαΐου 1858). 241. A.Y.E., K.Y., 1858/36/19, ΠροξενείονΤραπεζούντος, Επιστολές 15/5/1858 και 28/10/1857. 242. A.Y.E., K.Y., 1859/76/1, Πανσλαυισμος, Επιστολή του μητροπολίτηΤραπεζούντος Κωνστάντιου προς τον Έλληνα πρόξενο της 20ής Μαρτίου 1859. Αρ. 300, Τραπεζούντα (18 Μαρτίου 1859). Public Record Office, London, FO 195/812, Enclosure No 1 to Despatch No. 6 ,Trebizond (17 Απριλίου 1867). Bryer, A.,

The Crypto-christians of the Pontos, a. 64. 243. Public Record Office, London, FO 524/10, No. 47/1857, Trebizond (10 Νοεμβρίου 1857). 244. Public Record Office London, FO 195/812, Enclosure No. 1 to Despatch No. 6, Trebizond (17 Απρι λίου 1867). Bonn, P A A A, Türkei IABq47, τ. 13, (1875-1878), Turkey Nr. 16 (1877), No. 73 Vice-Consul Biliotti to Earl Granville, Trebizond (25 Σεπτεμβρίου 1873), σ. 115-118. Bryer, A., The Crypto-christians of

the Pontos, o. 26-27. Κατσιαδάκη-Γαρδίκα, E., «Ο υπόδουλος Ελληνισμός από το 1881 ως το 1913 - Μ. Ασία», στο Ι.Τ.Ε.Ε., τ. 14, Αθήνα (1977), σ. 368. 245. Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1859/76/1, Πανσλαυισμος, Αρ. 300, Τραπεζούντα (18 Μαρτίου 1859). Από τις αρχές του 20ού αιώνα η διπλή μοναρχία κέρδισε σε επιρροή στηνΤουρκία. Γι'αυτό και οι αντιπροσωπίεςτης άρ χισαν να παίρνουν συχνά εκθέσεις και αναφορές εκπροσώπων τω ν κρυπτοχριστιανών και οι πρόξενοί της ενημερώνονταν οι ίδιοι για τα σχετικά γεγονότα, για να ενημερώσουν με τη σειρά τους την Κωνστα ντινούπολη. Υπάρχει λοιπόν στο πολιτικό αρχείο των επίσημων αρχείων της Βιένης ένα πλήθος ντοκου μέντων που δίνουν πολλές πληροφορίες για την κατάσταση των κρυπτοχριστιανών.


225

Η Γαλλία, επίσης, η οποία στην αρχή συνέπλεε με την Αγγλία,246 στράφηκε με το μέ ρος των μη μωαμεθανών υπηκόων μετά τον κριμαϊκό πόλεμο. Ο Γάλλος πρόξενος στην Τραπεζούντα, ο Sefer, διακρίθηκε για το ενδιαφέρον και την υποστήριξη που πρόσφερε στους κρυπτοχριστιανούς.247 Από μια θεώρηση της γενικής πολιτικής κατάστασης της εποχής εκείνης προκύπτει πως το οθωμανικό κράτος, με εξαίρεση την Αγγλία η οποία για ένα χρονικό διάστημα ακόμα υποστήριζε την οθωμανική αυτοκρατορία, δεν είχε κατά βάση κανένα σύμμαχο. Στον Πόντο οι Έλληνες χριστιανοί όλων των κοινωνικών στρωμάτων, ιερείς, δάσκα λοι, έμποροι, αγρότες και εργάτες, υποστήριζαν την κίνηση των Τενεσούρ-ρουμ, και μά λιστα η υποστήριξη αυτή ήταν και ηθική και οικονομική.248 Ακόμα και τα μοναστήρια και οι μητροπόλεις έδειχναν πως βρίσκονται στο πλευρό τους και προσπαθούσαν να βοηθήσουν, μεταξύ άλλων, παραμερίζοντας τις αμφιβολίες για τη χριστιανική καταγωγή των Τενεσούρ-ρουμ με βάση στοιχεία από τα αρχεία των εκκλησιών.249Παντού η κινητικότητα ήταν μεγάλη. Με διαλέξεις και δημόσιες δηλώσεις οιΤενεσούρ-ρουμ έκαναν γνωστή τη γλώσσα και την ιστορία τους, για να στηρίξουν τη χριστιανική τους καταγωγή και το μέχρι τώρα κρυπτοχριστιανικά τρόπο ζωής τους. Η οθωμανική κυβέρνηση, από την άλλη, άφηνε να εννοηθεί ότι δε θα επιτρέψει μια τέ τοια εξέλιξη, αλλά θα αντιδράσει. Έτσι, μερικοί κρυπτοχριστιανοί, που ήθελαν να καταγραφούν ως χριστιανοί, αντιμετώπισαν δυσκολίες ή δεν έγιναν δεκτοί από τις αρμόδιες αρχές.250 Για παράδειγμα, οι κρυπτοχριστιανοί των Σούρμενων είναι γνωστό ότι με την ομολο γία της πίστης, που έκαναν το 1857, αντιμετώπισαν σοβαρά προβλήματα.251 Μερικοί χριστιανοί με μεγάλη επιρροή διακρίθηκαν ιδιαίτερα κατά την περίοδο αυ τή με το βάρος που έδωσαν στη συζήτηση και στην πληροφόρηση για το κρυπτοχριστιανικό πρόβλημα. Ιδιαίτερα σπουδαίο ρόλο έπαιξε ο Περικλής Τριανταφυλλίδης, που είχε γίνει ήδη γνωστός ως δάσκαλος και πολιτιστικός παράγοντας στην Τραπεζούντα και τώ ρα με τις έρευνές του στην ιστορία του ποντιακού ελληνισμού και με ομιλίες για το πρό βλημα των κρυπτοχριστιανών έστρεψε την προσοχή και της Ελλάδας στο θέμα αυτό.252

246. Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1859/76/1, Πανσλαυισμός, Αρ. 300, Τραπεζούντα (18 Μαρτίου 1859). 247. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 145. Παρχαρίδης, Α., Ιστορία της Κρώμνης, Τραπεζούντα (1912), σ. 54. 248. Γερβάσιος, ΟιΣταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 48. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1899, Πρεσβεία Κωνσταντινου πόλεως, Εκκλησιαστικά, Αρ. 2440. Πανάρετος, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα (1927), σ. 125-126. 249. Γερβάσιος, ό.π., σ. 48-49. Πανάρετος, ό.π., σ. 120-121. 250. Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1859/76/1, Πανσλαυισμός, Αρ. 300 Τ ραπεζούντα (18 Μαρτίου 1859). Πανάρετος, ό.π., σ. 125. Bryer, A., «The Crypto-christians o f the Pontos», στο Δ.Κ.Μ.Σ., Αθήνα (1983), σ. 42-55. 251. Κάλφογλου, I,,Σούρμενα, Βατούμ (1921), σ. 79-81. Τερζόπουλος, Α „ «Οι Κλωστοί ή Κρυπτοχριστια νοί των Σουρμένων», στο Α.Π., τ. 30, Αθήνα (1966-67), σ. 417. 252. Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 49-50. Λαμψίδης, 0 „ «Η Τουρκοκρατία στο μικρασιατικό Πόντο», στο Α.Π., τ. 34, Αθήνα (1977-78), σ. 69 κ.ε. Bryer, A., «The Pontic revival and the new Greece», στο I.B.S., Θεσσαλονίκη (1976), σ. 185.


226

Μεγάλες υπηρεσίες πρόσφερε στην υπόθεση αυτή και ο μητροπολίτης Τραπεζού ντας Κωνστάντιος (1830-1879),253 που τον αγαπούσαν και τον εκτιμούσαν πολύ γενικά όλοι οι ορθόδοξοι, απευθύνοντας κυρίως επιστολές με θέμα το κρυπτοχριστιανικό πρό βλημα στις πρεσβείες των δυτικοευρωπαϊκών δυνάμεων.254 Δεν πρέπει να παραλείψουμε επίσης το Γάλλο γραμματέα του ρωσικού προξενείου στην Τραπεζούντα Josef Richardos, ο οποίος ανέλαβε να γράφει εκθέσεις για τους κρυ πτοχριστιανούς και να τις στέλνει στα προξενεία και στις πρεσβείες και γενικά να ενημε ρώνει την κοινή γνώμη στο εξωτερικό.255 Από μια δική του έκθεση πληροφορήθηκε και ο Ρώσος πρόξενος Αλέξανδρος Μανσίν, για πρώτη φορά, για το κρυπτοχριστιανικό πρό βλημα. Ήρθε στη συνέχεια σε επαφή με το μητροπολίτη Κωνστάντιο και ανέλαβε την πρωτοβουλία, όπως είπαμε παραπάνω, να διοχετεύσει και στους άλλους προξένους της Τραπεζούντας ανάλογες εκθέσεις, για να καταλήξουν και αυτοί να υποσχεθούν βοήθεια και να ενημερώσουν τις πρεσβείες τους στην Κωνσταντινούπολη.256 Από την εποχή των επίσημων καταγραφών η παράδοσή μας διέσωσε ένα αξιοπερί εργο γεγονός, που μαρτυρεί πόσο διαδεδομένο ήταν -α κόμα και ανάμεσα στους μου σουλμάνους πνευματικούς- το φαινόμενο του κρυπτοχριστιανισμού. Το γεγονός αυτό διηγήθηκε ο Θεόδωρος Παρασκευόπουλος, φαρμακοποιός από τη Δράμα.257Σε αυτόν πάλι το διηγήθηκε ένας απόγονος του μουλά Βαΐζογλου - τ ο χριστια νικό του όνομα Γεώργιος Κηρυττόπουλος- από το Καπικιόι της Ματσούκας: «Στην πρω

τεύουσα της επαρχίας Τζεβισλίκ, 27χιλιόμετρα από την Τραπεζούντα, συμφωνήθηκε από το δήμαρχο και από το μουλά, τον εκπρόσωπο της μωαμεθανικής εκκλησίας [ο μουλάς ονομα ζόταν Βαΐζογλου] να γίνει μια συγκέντρωση. Στη συγκέντρωση αυτή μπορούσαν για μερικές μέρες από την ανατολή μέχρι τη δύση του ήλιου να προσέρχονται όλοι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής, να ομολογούν δημόσια πως είναι χριστιανοί και να καταγράφονται με τα χρι στιανικά και δίπλα τα τουρκικά τους ονόματα». Ένα άλλο γεγονός, εκτός από αυτό που περιγράψαμε παραπάνω με τον ιερέα Γεώρ γιο Κηρυττόπουλο, της ίδιας περίπου εποχής, αναφέρεται με εντυπωσιακό τρόπο επίσης σε έναν κρυπτοχριστιανό ιερέα ο οποίος κρυβόταν πίσω από το αξίωμα του μουλά. Για να σώσει τη χριστιανική πίστη της κόρης του, ομολόγησε ποιος είναι στον ερευνητή Tschihatscheff, που έκανε τότε έρευνες στην οθωμανική αυτοκρατορία. Αυτός μας πα

253. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., Αθήνα 1858/36/19, Προξενείον Τραπεζούντος, Αρ. 5,Τραπεζούντα (6.9.1858). Bryer, A.,

The Tourkokratia in the Pontos, a. 5 0 .0 ίδιος, The Pontic revival and the new Greece, a. 183-184. Χρύσαν θος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 617 κ.ε. 254. Α.Υ.Ε., Κ.Υ„ 1859/76/1, Πανσλαυισμός, Αρ. 296 (17.3.1859), Αρ. 300 (18 Μαρτίου1859), Αρ. 301 (22 Μαρτίου 1859). 255. Ευαγγελίδης, Τ., Ιστορία της Ποντιακής Τραπεζούντος, Οδησσός (1898), σ. 201. Ιωαννίδης, Σ., Ιστο

ρία και στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 144. Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, Κωνστα ντινούπολη (1919), σ. 50. 256. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1859/76/1, Πανσλαυισμός, Αρ. 300, Τραπεζούντα (18 Μαρτίου 1859), Αρ. 301 (22 Μαρ τίου 1859). 257. Φωτιάδης, Κ., Οι Εξισλαμισμοί, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 30-31.


227

ραδίδει και το περιστατικό:258 «Κατά τη διάρκεια της παραμονής μου στην Κερασούντα με

επισκέφθηκε ένας μουλάς που μου διαβίβασε ότι ονομάζεται Σσυλείμάν. Χωρίς τις επανειλημ μένες παρακλήσεις του δε θα τον δεχόμουν βέβαια, γιατί δεν είχα ούτε το χρόνο ούτε την όρε ξη να συζητήσω με ένα μουσουλμάνο ιερωμένο κάποιο χωρίο από το Κσράνι. »H έκπληξή μου όμως ήταν πολύ μεγάλη όταν ο λειτουργός του Μωάμεθ με πληροφόρησε ότι είναι ταυτόχρονα ο μουλάς Σουλεϊμάν και ο Έλληνας ιερέας Παρθένιος και ότι έρχεται να με συναντήσει με τη δεύτερη ιδιότητά του, για να ζητήσει τη χριστιανική μου συμπαράσταση για μια ασυνήθιστη και δυσάρεστη υπόθεση που την κληρονόμησε από τους προγόνους του. "Δεν πρόκειται για μένα", μου λέει ο γέροντας και ένα μεγάλο δάκρυ κυλάει στα ασημένια γένια του. "Εμένα λίγαχρόνια ακόμα μου μενουν και μπορώ να συνεχίσω να υπηρετώ το Θεό μου στα κρυ φά, όπως το έχω κάνει εδώ και εβδομήντα περίπου χρόνια τώρα. Έχω όμως μια κόρη, που έξω την ονομάζω Φατιμέ, στα κρυφά όμως με το γλυκό της όνομα Σοφία, που μου πλακώνει την καρ διά. Αυτό το αθώο πλάσμα θα ήθελα να σώσω. Είναι τώρα σε ηλικία γάμου και δε θα μπορέσω για πολύ ακόμα να αρνούμαι να τη δώσω σε κάποιον από τους μουσουλμάνους, τους δήθεν ομοδόξους της, οι οποίοι άκουσαν για την ομορφιά της και έρχονται και μου τη ζητούν σε γά μο. Ανάμεσα σε αυτούς υπάρχουν και άτομα με μεγάλη ισχύ. Δε θα ήθελα όμως να ζήσω την ημέρα εκείνη που θα παραδώσω αυτό τον άγγελο σε τουρκικό χαρέμι. Ήρθα λοιπόν να σας παρακαλέσω να μου δώσετε τα μέσα εκείνα που θα μου επιτρέψουν να την περάσω απέναντι στην Κριμαία, στην Τιφλίδα ή σε οποιαδήποτε άλλη χριστιανική χώρα, τη φτωχή μου Σοφία. Θα τη συνοδέψουν μερικοί συγγενείς της, όλοι χριστιανοί, όπως εγώ, και εξωτερικά μόνο μουσουλ μάνοι. Θα τους δώσω και ένα ποσό στα χέρια, ώστε να εξασφαλίσω το μέλλον της κόρης μου, και εγώ θα περάσω την υπόλοιπη ζωή μου παρακαλώντας το Θευ να σας ανταμείψει γι' αυτή την καλή σας πράξη". Τα λόγια αυτά με συγκίνησαν βαθιά και βιάστηκα να κάνω ό,τι μου επέ βαλλε η θέση μου, η οποία δε μου επίτρεπε να παραβιάσω τους νόμους της φιλοξενίας, ανα μειγνυόμενος στις υποθέσεις μιας ξένης χώρας. Αυτή τη φορά είχα την τύχη να δω τα σχέδιά μου να στεφανώνονται με επιτυχία από τις τουρκικές αρχές. Ο γέρος και η αξιαγάπητη ΣοφίαΦατιμέ επιβιβάστηκαν σε ένα ευρωπαϊκό ατμόπλοιο, αφού εξασφάλισαν από τις τουρκικές αρ χές όχι επίσημη άδεια, αλλά σιωπηρή ανοχή».259 Αυτή η γραπτή μαρτυρία αποτελεί ταυτόχρονα και μια σημαντική πηγή για το φαινό μενο του κρυπτοχριστιανισμού. Σε ό,τι αφορά την καταγραφή των κρυπτοχριστιανών ως χριστιανών στην περιοχή τηςΤραπεζούντας πρέπει να σημειωθεί ότι ο αριθμός τους αυ ξανόταν διαρκώς. Όπως αναφέραμε παραπάνω, ζούσαν, σύμφωνα με τα στατιστικά στοι χεία του Αυγούστου 1857,17.260 κρυπτοχριστιανοί σε μια περιοχή 55 χωριών μαζί με 9.535 μουσουλμάνους και 28.960 αναγνωρισμένους Έλληνες χριστιανούς.260 Επειδή με 258. Tschihatscheff, P., «Zustande im Innern des türkischen Reiches», στο Magazin für die Literatur des

Auslandes, τ. 55, Leipzig (1859), σ. 169-170. 259.0 ίδιος, ό.π., σ. 170. 260. Public Record Office, London, FO 524/10, No. 46/1857 (31 Ο κτω βρίου 1857). Bryer, A., «The Tourkokratia in the Pontos», στο Neohellenika, τ. 1, Texas (1970), σ. 48. Ballance, S., Bryer, A. & Winfield, D., «Nineteenth-century monuments in the city and vilayet o f Trebizond», στο: Α.Π., τ. 28, Αθήνα (1966 67), σ. 272.


228

τον όρο «κρυπτοχριστιανοί» εδώ εννοούνται μόνο εκείνοι οι οποίοι ζήτησαν να αναγνω ριστούν ως τέτοιοι, θα πρέπει να συμπεράνει κανείς ότι ήταν ασφαλώς πολύ περισσότε ροι. Αν πάρει υπόψη του ότι τα 55 χωριά αποτελούσαν την κύρια περιοχή των κρυπτο χριστιανών του Πόντου, υπήρχαν όμως στο σύνολο 1.454 ποντιακά χωριά (ο αριθμός προέκυψε το 1923 κατά την αποχώρηση των Ποντίων) και ότι δεν είχαν δηλωθεί μέχρι τότε όλοι οι κρυπτοχριστιανοί, θα πρέπει να υποθέσει πως υπήρχε εκείνη την εποχή πο λύ μεγάλος αριθμός κρυπτοχριστιανών που ζούσαν στον Πόντο.261 Σε ένα έγγραφο του Σεπτεμβρίου 1873 ο Άγγλος πρόξενος στηνΤραπεζούντα Billioti αναφέρει 24.000 κρυπτοχριστιανούς της περιοχής Τραπεζούντας, «οι οποίοι ήταν πρώτα

χριστιανοί και αναγκάστηκαν να αποδεχτούν το μωαμεθανισμό, εξωτερικά εξακολουθούν να θεωρούνται μωαμεθανοί, στην πραγματικότητα όμως είναι χριστιανοί».262 Κατά τους υπολογισμούς του Tschihatscheff (που δημοσιεύτηκαν το 1859) ζούσαν στην περιοχή τηςΤραπεζούντας τουλάχιστον 50.000 «κρυφοί χριστιανοί».263 Δεν υπάρχουν βέβαια ακριβή στοιχεία για τον αριθμό των καταγραμμένων (αυτών που έκαναν αίτηση και καταγράφηκαν από τις τουρκικές αρχές ως χριστιανοί, ενώ μέχρι τότε δήλωναν και παρουσιάζονταν ως μουσουλμάνοι), εντούτοις είναι σίγουρο πως έγιναν τόσοι πολλοί, ώστε η οθωμανική κυβέρνηση, όπως είπαμε, φοβούμενη ότι ο αριθ μός αυτός θα μεγαλώσει ακόμα πιο πολύ με ανυπολόγιστες συνέπειες, αναγκάστηκε να βάλει φραγμούς στο ρεύμα αυτό. Και δε θα πρέπει να υποτιμήσει κανείς σχετικά την προ σβολή που αποτελούσε για το ίδιο το κράτος και τους φανατικούς μουσουλμάνους ιδιαί τερα αυτή η μαζική αποστασία από την κρατική θρησκεία. Ο βασικότερος, όμως, λόγος που έκανε την Πύλη να βάλει φραγμό στις εξελίξεις αυ τές ήταν οι επικίνδυνες διαστάσεις που έπαιρνε η απώλεια υπόχρεων για στρατιωτική θη τεία. Η θρησκευτική αναγνώριση των κρυπτοχριστιανών ως χριστιανών δεν μπορούσε πλέον να αποτραπεί ευθέως. Έπρεπε λοιπόν να ληφθούν έμμεσα μέτρα από την Πύλη για να περιοριστεί το ρεύμα των κρυπτοχριστιανών που ήθελαν να καταγραφούν ως χριστια νοί. Με το στιγματισμό τους ως Τενεσούρ-ρουμ (αποστάτης, αρνητής της πίστης) επιχειρούνταν, όπως είπαμε παραπάνω, να αμφισβητηθεί η ελληνοχριστιανική προέλευση των κρυπτοχριστιανών264 και με το αιτιολογικό ότι η καταγωγή τους ήταν καθαρά τουρκικήμωαμεθανική, εξακολουθούσαν να τους καλούν στο στρατό. Μια στρατιωτική θητεία

261. Μερλιέ, Μ., Ο τελευταίος ελληνισμός της Μ. Ασίας, Αθήνα (1974), σ. 201. 262. ΡΑΑΑ, Bonn,Türkei lABq 47, τόμ. 13 (1875-1878), Acta betreffend die Regelung der Verhaeltnisse der in derTürkei lebenden Christen und die Reform der inneren Verwaltung im Allgemeinen, Turkey Nr. 16 (1877) No. 73, Vice-Consul Biliotti to Earl Granville,Trebizond (25 Σεπτεμβρίου 1873), σ. 115. 263. Tschihatscheff, P., «Zustände im Innern des türkischen Reiches», στο Magazin für Literatur des

Auslandes, τ. 55, Leipzig (1859), σ. 169. Και η E. Νικολα'ί'δου (Οι Κρυπτοχριστιανοί τηςΣπαθίας, σ. 418) το νίζει επίσης ότι η υβριστική λέξη Τενεσούρ-ρουμ εκτός από την προσβλητική σημασία της έπρεπε να καταπολεμηθεί κυρίως για τη μη αναγνώριση της ελληνοχριστιανικής καταγωγής τω ν ενδιαφερομένων που τη συνόδευε. 264. Fitzner, R., Anatolien, Berlin (1902), σ. 21 .Werner, E. & Markov, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 200.


229

όμως έξι μέχρι οκτώ ετών265 ισοδυναμούσε σχεδόν με θανατική ποινή, ιδιαίτερα βέβαια για τουςΤενεσούρ-ρουμ, που τους περίμενε πολύ σκληρή αντιμετώπιση από τους φανα τικούς προϊσταμένους τους αλλά και από τους ίδιους τους συστρατιώτες τους. ΓΥ αυτό και είναι κατανοητό ότι οι Τενεσούρ-ρουμ δεν παραιτούνταν ποτέ από το δικαίωμα που είχαν οι χριστιανοί να απαλλάσσονται από τη στρατιωτική θητεία. Επειδή, λοιπόν, δεν τους αναγνωριζόταν το δικαίωμα αυτό, προσπαθούσαν συνήθως να διαφύγουν στη Ρω σία266 ή να αποκτήσουν τη ρωσική υπηκοότητα και να αποφύγουν έτσι τη στρατολόγηση.267 Οι τουρκικές αρχές αντιδρούσαν σε όλα αυτά με συλλήψεις Τενεσούρ-ρουμ υπό χρεων θητείας, οι οποίες συνοδεύονταν συνήθως από άγριους διωγμούς όχι μόνο Τενεσούρ-ρουμ αλλά και χριστιανών γενικά. Περαιτέρω δυνατότητες να αποφύγει κανείς τη στρατιωτική θητεία δημιουργούνταν με τη δωροδοκία υπαλλήλων268 ή με την εκμετάλλευση υφιστάμενων προσωπικών επα φών με εκπροσώπους των αρμόδιων αρχών - συνήθειες πολύ διαδεδομένες στην οθω μανική αυτοκρατορία.269 ΠολλοίΤενεσούρ-ρουμ υπόχρεοι θητείας προσπαθούσαν να την αποφύγουν επίσης με την αποχώρηση από την πατρίδα τους και τη μετανάστευση σε μεγάλες πόλεις και ιδίως

265. Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1859/76/1, Πανισλαυισμός,Αρ. 300, Τραπεζούντα (18 Μαρτίου 1859). Bonn, PAAA, Türkei lABq 47, τ. 13 (1875-78),Turkey Nr. 16 (1877), No. 73, Vice-Consul B iliottito Earl Granville, o. 117. Public Record Office, London, FO 524/10, No. 23/1858, Trebizond, February 24th 1858. Παπαδόπουλος, Δ., Γε

νεαλογικός κώδικας Σταυρί, Θεσσαλονίκη (1961), σ. 35. Χρύσανθος Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθή να (1931), σ. 720. Κατσιαδάκη-Γαρδίκα, E., «Ο υπόδουλος Ελληνισμός από το 1881 ως το 1913 - Μ. Ασία», στο: Ι.Τ.Ε.Ε., τ. 14, Αθήνα (1977), σ. 368. Λαμψίδης, Ο., «Η Τουρκοκρατία στο μικρασιατικό Πόντο», στο

Α.Π., τ. 34, Αθήνα (1977-78), σ. 61. 266. Α.Υ.Ε., K.Y., 1857/36/19 ΠροξενείονΤραπεζούντος, Αρ. 129 (6.9.1857), Ειδήσεις διάφοραι. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1859/76/1 Πανισλαυισμός, Αρ. 296,Τραπεζούντα (17 Μαρτίου 1859). Public Record Office, London, FO 524/10, No. 21/1958, Trebizond, February 22nd 1858-No.3/1859, Trebizond, February 12th 1859, FO 195/812, Enclosure No. 1 to Despatch No. 6, Trebizond, April 17,1867. Λαμψίδης, Ο., «Η Τουρκοκρατία στο μικρασιατικό Πόντο», στο Α.Π., τ. 34, Αθήνα (1977-78), σ. 61. Κατσιαδάκη-Γαρδίκα, E., «Ο υπόδου λος Ελληνισμός από το 1881 ως το 1913. Μ. Ασία», στο Ι.Τ.Ε.Ε., τ. 14, Αθήνα (1977), σ. 368. Χρύσανθος, Η

Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 720. 267. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1859/76/1, Πανισλαυισμός, Αρ. 296, Τραπεζούντα (17 Μ αρτίου 1859). Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1858/36/19, ΠροξενείονΤραπεζούντος, Αρ. 1345 (17/7/1858), AI Reggio Consolato Elleno inTrebizonda. Παυλίδης, I, Σελίδες ιστορίας αίματος και θυσίας Πόντου και Μ. Ασίας, Θεσσαλονίκη (1979), σ. 73. 268.0 επίσημος Γερβάσιος (Οι Σταυριώται, σ. 57) γράφει: «Οι κρυπτοχριστιανοί, οι οποίοι μετά την πρώ τη εξέγερση δεν είχαν καταφέρει να αναγνωριστούν ως χριστιανοί, θεωρούνταν ως μουσουλμάνοι και ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν στρατιω τική θητεία. Πολλοί τα κατάφερναν με δωροδοκία να απαλειφθεί η σημείωση "Τενεσούρ Ρουμ" και έτσι εξαιρέθηκαν από τη στρατιω τική υπηρεσία». Παπαδόπου λος, Χρ., Η εξωτερική κατάστασις της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως από της αλώσεως μέχρι του ΙΘ' αι., Αθήνα (1950), σ. 56. 269. Παπαδόπουλος, A., «Ο Πόντος ανά τους αιώνας», στο Α.Π., τόμ. 1ος, Αθήνα (1928), σ. 127-128. Πα παδόπουλος, A., Αναμνήσεις και νοσταλγήματα από τον Πόντο μας, Έδεσσα (1962), σ. 155. Σάλτσης, I., Χρο νικά κοτυώρων, Θεσσαλονίκη (1955), σ. 65-66.


230

στην Κωνσταντινούπολη,270όπου απέκρυπταν την ταυτότητά τους ως Τενεσούρ-ρουμ και άρχιζαν μια νέα ζωή εμφανιζόμενοι ως χριστιανοί. Για μερικά απομονωμένα χωριά που κατοικούνταν κατά πλειοψηφία ή αποκλειστικά από Έλληνες (χριστιανούς, κρυπτοχριστιανούς ή Τενεσούρ-ρουμ) διηγούνται ένα πολύ αξιοπερίεργο τέχνασμα: ο θάνατος ενός αναγνω ρισμένου χριστιανού έδινε την ευκαιρία να μεταβιβαστεί η ταυτότητά του σε μη αναγνωρι σμένους χριστιανούς (Τενεσούρ-ρουμ και κρυπτοχριστιανούς)271 Οι τελευταίοι φέρονταν ως πεθαμένοι στη θέση των πραγματικά πεθαμένων και απέφευγαν τη στρατολόγηση, όταν ερχόταν διαταγή κατάταξης στον στρατό. Με βάση την πρακτική αυτή, εξηγείται επίσης το γεγονός ότι σε ορισμένα αρχικώς μεικτά χωριά οι κρυπτοχριστιανικές (επίσημα μουσουλ μανικές) και οιΤενεσούρ-ρουμ οικογένειες σιγά σιγά εξαφανίζονταν, ενώ παράλληλα η χρι στιανική κοινότητα πολλαπλασιαζόταν και αυξανόταν. Σχετικά με το πρόβλημα αυτό επανήλθε ξανά στη συζήτηση η πρόταση ενός μου σουλμάνου στρατηγού από το Erzingan να καθιερωθεί η στρατιωτική θητεία και για τους χριστιανούς (όπως προέβλεπε εξάλλου το Χατί χουμαγιούν), πράγμα που θα απέτρεπε πολλούς κρυπτοχριστιανούς -τω ν οποίων ο στρατηγός αναγνώριζε τη «βυζαντινή» κα ταγω γή- από το να ζητούν να αναγνωριστούν και να καταγραφούν ως χριστιανοί.272 Η πρόταση όμως αυτή δεν είχε συνέχεια. Όπως αναφέρουμε παραπάνω, οι αρχές προσπαθούσαν με όλο και περισσότερες τα λαιπωρίες και τεχνάσματα να περιορίσουν τον αριθμό των καταγραμμένων. Ένα σχετικό παράδειγμα το πληροφορούμαστε από μια επιστολή της 17ης Μαρτίου 1859 που έστειλε ο Έλληνας υποπρόξενος της Τραπεζούντας στον Έλληνα πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη 273Στην επιστολή αυτή αναφέρει και το εξής: «Οι αρχές τηςΤραπεζούντας κάλεσαν 42Τενεσούρ-ρουμ, οι οποίοι πριν από λίγο καιρό είχαν κάνει αίτηση και είχαν καταγραφεί ως χριστιανοί, να προσέλθουν στη νομαρχία για να συμπληρώσουν τα στοιχεία της ταυτότητάς τους με την αναγραφή του επαγγέλματος τους κ,λπ. Όταν όμως έφτασαν εκεί συνελήφθησαν και κλείστηκαν σε μπουντρούμια. Οταν οι φύλακες ρωτούσαν τους Τενεσούρ-ρουμ «Πώς ονομάζεσαι;» περίμεναν να ακούσουν το τουρκι κό όνομα (που είχαν αποβάλει). Την επόμενη μέρα συγκεντρώθηκαν οι συγγενείς τους μπροστά στο κτίριο της νομαρχίας και διαμαρτύρονταν για την αυθαιρεσία αυτή. Επί σης, ένας εκπρόσωπος του ρωσικού, ένας του γαλλικού και ένας του αγγλικού προξε νείου έκαναν διάφορες ενέργειες και προσπάθησαν μαζί με δύο δημοσιογράφους να διερευνήσουν την υπόθεση. Ο πασάς είχε μια συνομιλία με τον Άγγλο εκπρόσωπο κατά την οποία προσπάθησε να δικαιολογήσει τις ενέργειες αυτές, ισχυριζόμενος ότι αυτοί οι 270. Παπαδόπουλος, Δ., Γενεαλογικός κώδικαςΣταυρί, Θεσσαλονίκη (1961), σ. 34. 271. Πανάρετος, Ο Πόντος avu τους αιώνας, Δράμα (1927), σ. 127. Σε τέτο ια περιστατικά οφ είλεται κατά τον Δ. Παπαδόπουλο (Γενεαλογικός κώδικας Σταυρί, σ. 47) το γεγονός ότι πολλές ποντιακές οικογένειες που αναφέρει έχουν διαφορετικά επώνυμα, ιδίως οι άρρενες συγγενείς πρώτου βαθμού. 272. Ο ίδιος, ό.π., σ. 127-129. Παυλίδης, I., Σελίδες ιστορίας αίματος και θυσίας Πόντου και Μ. Ασίας, Θεσσαλονίκη (1979), σ. 73. Αποστολίδης, Δ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 84. 273. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1859/76/1, Πανισλαυισμός, Αρ. 296, Τραπεζούντα (17 Μαρτίου 1859).


231

Τενεσούρ-ρουμ είχαν επιλεγεί όλοι για το στρατό, από τις πολλές όμως καταγραφές και ανακαταγραφές προέκυψε ένα χάος στους καταλόγους και θα πρέπει γι'αυτό να σταλούν οι άντρες αυτοί στην Κωνσταντινούπολη, για να ξεκαθαριστεί οριστικά το θέμα της υπο χρέωσης της στρατιωτικής θητείας τους. Ένας άλλος λόγος ήταν το γεγονός ότι μερικοί από αυτούς είχαν πάρει τη ρωσική υπη κοότητα. Πόσο σκοτεινός και αυθαίρετος ήταν ο τρόπος ενέργειας των αρχών φαίνεται και από το γεγονός ότι ο πατέρας ενός από τους φυλακισμένους κατόρθωσε να πετύχει την αποφυλάκιση του γιου του ισχυριζόμενος ότι ο γιος του ήταν Τούρκος, πράγμα που οι υπόλοιποι συγγενείς έξω το σχολίασαν με τις φωνές «Λέει ψέματα». Πέρα από αυτά, στην επιστολή του Έλληνα υποπρόξενου σημειώνεται ότι το περιστατικό αυτό έδωσε το θάρρος στους Τούρκους να βρίζουν και να προσβάλλουν τους χριστιανούς και τους Τε νεσούρ-ρουμ, ιδιαίτερα όταν απαντούσαν θετικά στην ερώτηση «Είσαι Ρώσος;». Σκοπός της έκθεσης του Έλληνα υποπρόξενου ήταν να ενημερώσει τον πρεσβευτή για το περιστατικό και να τον παρακινήσει να ενεργήσει τα δέοντα.274 Μια μέρα μετά (18 Μαρτίου 1859) ο Έλληνας υποπρόξενος έστειλε το επόμενο γράμ μα στον ίδιο αποδέκτη. Αναφέρει σε αυτό ακόμα μια φορά το παραπάνω περιστατικό, σημειώνει ότι δεν έγινε ακόμα τίποτα και προσθέτει ότι τα προξενεία διάφορων χωρών χωρίστηκαν σχετικά σε δύο στρατόπεδα, ανάλογα με τη στάση τους απέναντι στο κρυπτοχριστιανικό πρόβλημα, η οποία όμως σε τελευταία ανάλυση ανταποκρίνεται προς τη στάση τους απέναντι στην Πύλη. Έτσι, ο πρόξενος της Πρωσίας μαζί με τον πρόξενο της Ρωσίας είναι από την πλευρά των Τενεσούρ-ρουμ, ενώ ο υποπρόξενος της Γαλλίας για προσωπικούς λόγους υποστηρίζει τη στάση των Άγγλων εναντίον των πρώην κρυπτο χριστιανών. Οι Άγγλοι μάλιστα ενθαρρύνουν την Πύλη να πάρει ακόμα πιο δραστικά και σκληρά μέτρα εναντίον τους, εξαιτίας ασφαλώς των σχέσεών τους με τους Ρώσους. Και ο Έλληνας υποπρόξενος καταλήγει πως ο ίδιος προσπαθεί να κρατήσει μια συμβιβαστι κή στάση, ώστε με τον τρόπο αυτό να ασκήσει τη μεγαλύτερη δυνατή επιρροή σε όλες τις πλευρές υπέρ των Τενεσούρ-ρουμ.275 Εν τω μεταξύ, πόσο προβληματική έγινε η θέση των Τενεσούρ-ρουμ προκύπτει και από μια επιστολή του μητροπολίτη Τραπεζούντας, του Κωνστάντιου, προς τον Έλληνα υποπρόξενο Μ. Συναδινό της 20ής Μαρτίου 1859.276 Στην επιστολή αυτή ο μητροπολί της παρακαλεί για μεσολάβηση και κάθε άλλο μέτρο, ώστε να πάρουν τέλος οι διωγμοί. Σημειώνει επίσης ότι η άδικη αυτή μεταχείριση των Τενεσούρ-ρουμ δε γίνεται ύστερα από εντολή του σουλτάνου αλλά από την αυθαιρεσία των αρχών. Ύστερα από αυτό ο Έλληνας υποπρόξενος έστειλε στις 22 Μαρτίου 1859 ένα άλλο γράμμα στον Έλληνα πρεσβευτή, στο οποίο του αναφέρει το περιεχόμενο της επιστολής του μητροπολίτη και σημειώνει ότι ο μητροπολίτης απευθύνθηκε επίσης για βοήθεια και

274. Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1859/76/1, Πανισλαυισμός, Αρ. 296, Τραπεζούντα (17 Μαρτίου 1859). 275. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1859/76/1, Πανισλαυισμός, Αρ. 300, Τραπεζούντα (18 Μαρτίου 1859). 276. Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1859/76/1, Πανισλαυισμός, Προς την Α. Εκλαμπρότητα τον κύριον K.M. Ιυναδινόν, υπο πρόξενον της Α. Ελλ. M., Τ ραπεζούντα (20 Μαρτίου 1859).

ΦΡΑΓΚΟ ΥΛΗΣ Σ. ΦΡΑΓΚΟΣ

232

στο Ρώσο πρόξενο. Γι'αυτό και ο ίδιος (ο Έλληνας υποπρόξενος) θα έρθει σε επαφή με το Ρώσο ομόλογό του. Ο μητροπολίτης προσπάθησε να εξασφαλίσει και την υποστήριξη των μέχρι στιγμής επιφυλακτικών Γάλλων, γι'αυτό και έστειλε και στο Γάλλο πρόξενο ένα μετα φρασμένο αντίγραφο της επιστολής που έδωσε στον Έλληνα υποπρόξενο στις 20 Μαρτίου 1859. Οι προσπάθειες αυτές φαίνεται πως είχαν κάποια επιτυχία, γιατί ο Γάλλος πρόξενος κάλεσε τον πασά της Τραπεζούντας να τον επισκεφθεί για να συζητήσουν το θέμα.277 Από τις επιστολές αυτές λοιπόν προκύπτει ακόμα μια φορά η θέση που έπαιρναν οι διάφορες δυνάμεις απέναντι στο κρυπτοχριστιανικό πρόβλημα. Μια άλλη ενδιαφέρου σα επιστολή στάλθηκε στις 3 Απριλίου 1859 από τον Έλληνα πρεσβευτή Α. Σανό στον Έλληνα υπουργό των Εξωτερικών στην Αθήνα Α. Ραγκαβή.278 Στο περιεχόμενο της επι στολής αυτής αναφέρονται οι ομολογίες τωνΤενεσούρ-ρουμ καθώς επίσης και ένας αριθ μός 17.000 καταγραφών. Ο πρεσβευτής επαινεί στην επιστολή το θάρρος των κρυπτο χριστιανών να κάνουν αυτό το βήμα, και μάλιστα στη δεδομένη κατάσταση. Θα πρέπει, επίσης, να τονιστεί η κριτική που ασκεί ο Σανός στην επιστολή αυτή στις Μεγάλες Δυ νάμεις και κυρίως, βέβαια, στην Αγγλία. Εκφράζει, μάλιστα, την άποψη πως εκείνοι που θα μπορούσαν να παράσχουν βοήθεια στους Τενεσούρ-ρουμ κατηγορούν αυτούς τους αθώους ότι μεταστράφηκαν στο χριστιανισμό μόνο και μόνο για να απαλλαγούν από τη στρατιωτική θητεία. Ο Σανός περιγράφει επίσης τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν όλοι οι χριστιανοί στη Μικρά Ασία, δυσκολίες που τις δημιουργούν κυρίως οι αρχές για τους γνωστούς θρη σκευτικούς και πολιτικούς λόγους.279Τέλος, παρατηρεί ότι ο ίδιος δεν έχει δυστυχώς στη διάθεσή του τα μέσα για να βοηθήσει τους Τενεσούρ-ρουμ, ελπίζει όμως πως με τη βο ήθεια και των άλλων πρεσβειών να μπορέσει να κάνει κάτι γι'αυτούς. Η κατάσταση τωνΤενεσούρ-ρουμ εξακολουθούσε να παραμένει δύσκολη, μολονό τι η παρέμβαση των ευρωπαϊκών δυνάμεων για το πρόβλημά τους στην Πύλη είχε κάποια θετική επίδραση. Ιδιαίτερα μάλιστα στα χωριά όπου οιΤενεσούρ-ρουμ ζούσαν μα ζί με τους μουσουλμάνους, μια και στις συγκεκριμένες περιοχές υπέφεραν πολλοί από το φανατισμό των τελευταίων. Πολλοί αναγκάστηκαν, για τους παραπάνω λόγους, να ακυρώσουν την αίτησή τους, γεγονός που δε βελτίωνε σημαντικά τη θέση τους, γιατί εί χαν ήδη εκδηλωθεί. Αλλοι πάλι δεν τόλμησαν να φανερωθούν και συνέχισαν τη διπλή ζωή τους.280 277. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1859/76/1, Πανισλαυισμός Αρ. 301, Τραπεζούντα (22 Μαρτίου 1859). 278. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1859/76/1, Πανισλαυισμός Αρ. 757,759, 778, Κωνσταντινούπολη (3 Απριλίου 1859). 279. Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1859/76/1, Πανισλαυισμός Αρ. 757,759,778, Κωνσταντινούπολη (3 Απριλίου 1859). Βλ. επίσης, Public Record Office, London, FO 524/10, Ap. 6/1859,Τραπεζούντα (5 Μαΐου 1859). Ο Έλληνας πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Σάνος τονίζει σε ένα μεταγενέστερο γράμμα του προς το Ραγκα βή τη μεγάλη εθνική και πολιτιστική σημασία της Τραπεζούντας για τον ποντιακό ελληνισμό. Επαινεί τον πρόξενο Κυπριώτη, που είχε μετακληθεί εν τω μεταξύ, και εκφράζει με την ευκαιρία αυτή την ευχή ότι θα σταλεί στην Τραπεζούντα ένας εξίσου με τον Κυπριώτη ικανός και γλωσσομαθής άνθρωπος. Αθή να, Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1858/36/19, Προξενείον Τραπεζούντος, Αρ. 510.665 (18 Απριλίου 1858). 280. Πανάρετος, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα (1927), σ. 124. Κάλφογλου, I., Σούρμενα, Βατούμ


233

Ο νόμος με τον οποίο δεν μπορεί χριστιανός να κληρονομήσει μουσουλμάνο εφαρ μόζεται από τις αρχές εναντίον του ς έτσι ώστε να μην μπορούν να κληρονομήσουν τους γονείς τους, οι οποίοι βέβαια ήταν καταγραμμένοι ως μουσουλμάνοι.281 Ήταν επιλογή τους εξαρχής και επομένως ήταν αναγκασμένοι να ζήσουν χωρίς να έχουν στην κατοχή τους περιουσιακά στοιχεία. Πρέπει επίσης να ειπωθεί ότι πάντα υπήρχε η δυνατότητα να εξαγοράσει κανείς με χρή ματα υποχρεώσεις ή να αποφύγει πράξεις εκδίκησης - είναι εξάλλου παροιμιώδης η δω ροληψία των οθωμανικών αρχών.282 Αυτός ο δρόμος όμως ήταν ανοιχτός μόνο για τους πλούσιους Τενεσούρ-ρουμ και μπορούσε ίσως να τον βαδίσει κάποιος όταν η κοινότητα, χάρη στις συνεισφορές από το εξωτερικό, ήταν σε θέση να πληρώσει. Εννοείται, βέβαια, πως οι περισσότεροι Τενεσούρ-ρουμ προσπαθούν να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους μέσω της νόμιμης οδού, χωρίς χρήματα. Οι τρεις κύριοι στόχοι του αγώνα τους ήταν η δια γραφή της πρόσθετης παρατήρησης «Τενεσούρ» από τους καταλόγους, η απαλλαγή από τη στρατιωτική θητεία με την πληρωμή ενός φόρου, όπως γινόταν με όλους τους άλλους χριστιανούς, και το δικαίωμα να κληρονομούν τους προγόνους τους. Μετά το 1860 περίπου υπάρχουν σχετικά λίγες πηγές οι οποίες δίνουν άμεσα πληρο φορίες για την περαιτέρω τύχη των Τενεσούρ-ρουμ. Η φάση των φανερώσεων και των ομολογιών είχε σχεδόν ολοκληρωθεί και οι κρυπτοχριστιανοί που δεν είχαν ζητήσει την αναγνώριση εμποδίστηκαν να το κάνουν εξαιτίας των ταλαιπωριών και των διωγμών που υφίσταντο οι ομόδοξοι τους κατά και μετά την αναγνώριση. Διάφορα γεγονότα και εξε λίξεις στην εξωτερική πολιτική είχαν εξάλλου δυσμενή επίδραση σε όλους, χριστιανούς, Τενεσούρ-ρουμ και κρυπτοχριστιανούς.283 (1921), σ. 62,81 .Τερζόπουλος A., «Οι Κλωστοί ή Κρυπτοχριστιανοί των Σουρμένων», στο Α.Π., τ. 30, Αθή να (1970-71 ),σ. 417-418. 281. Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1912 Β/53 Προξενείον Ελλάδος ενΤραπεζούντι, Αρ. 171,Τραπεζούντα (6 Απριλίου 1912). Παπαδόπουλος, Δ., «Το Σταυρίν», στο Π.Φ., τ. 3, Αθήνα (1938), σ. 56. Μηλιώρης Ν., Οι Κρυτποχριστιανοί, Αθήνα (1962), σ. 33. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 670. 282. Ο Γερμανός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Freiherr von Marschall έγραφε στις 6 Αυγούστου 1898 στον καγκελάριο Fürst von Hohenlohe: «ΣτηνΤουρκία πολιτική και ίντριγκες είναι τόσο στε νά δεμένα μεταξύ τους, ώστε κατέληξαν να γίνουν συνώνυμες έννοιες. Δεν υπάρχει θέμα εσωτερικής ή εξω τερικής πολιτικής που να αφορά πράγματα ή πρόσωπα που να μην έχει ως πρόλογο ένα παιχνί δι ελιγμών και να μην καταλήγει, σύμφωνα με την εξουσία που έχει σήμερα ο σουλτάνος, στην επιτυ χία του στόχου» στο: Die Grosse Politik der Europäischen Kabinette 1871 -1914, τόμ. 12, Berlin (1923), σ. 566. Για την εποχή των Νεοτουρκων γράφει ο G. Hallgarten [Imperialismus vor 1914, τ. 2, München (1963)], σ. 98: «Εξάλλου στην Τουρκία δε βελτιώ θηκε η κατάσταση από το 1908, α φ ό το υ ο ι Νεότουρκοι κατέλαβαν την εξουσία. Και ο Μ αχμούτ Σεβκέτ, ο μεγάλος φίλος τω ν Γερμανών και στρατιω τικός σωτήρας των Νεοτουρκων, εργαζόταν για την τσέπη του και ο περίφημος Εμβέρ μπέης είναι πνιγμέ νος στη διαφθορά». 283. Ανώνυμος, «Die Politik Englands gegen Griechenland und ein Brief George Canning's», στο M.L.A., τ. 54, Berlin (1858), σ. 367-368. Ανώνυμος «Gladstone und die Beziehungen Englands zu Griechenland», στο M.L.A., τ. 55, Berlin (1859), σ. 120. Ανώνυμος, «Ethnographie des osmanischen Reiches», στο Das

Ausland, 34 Jahrgang, Augsburg (1861), σ. 209.


234

Μολονότι είναι γνωστό από πηγές ότι στα επόμενα χρόνια έφταναν πολλές επιστολές στο ρωσικό προξενείο, φαίνεται πως οι Ρώσοι άρχισαν να μην αντιδρούν πλέον.284 Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την περίοδο 1880-1895 και εξηγείται ίσως από το γεγονός ότι η Ρωσία την εποχή αυτή ασκούσε τουρκόφιλη πολιτική, που είχε ως σκοπό να εξασφαλίσει από το σουλτάνο την άδεια διάπλου των στενών, την οποία έχασε η Ρωσία μετά τον κριμαϊκό πό λεμο και η οποία ήταν απολύτως απαραίτητη για την ενισχυμένη ναυσιπλοΐα της.285 Αλλά και από το αγγλικό προξενείο έχουμε τώρα λιγότερες πληροφορίες για τουςΤενεσούρ-ρουμ. Φαίνεται πως είχε εξασθενήσει πλέον το ενδιαφέρον γι' αυτούς, πράγμα επίσης κατανοητό, αν πάρει κανείς υπόψη του τη στάση του προξένου Παλγκρέιβ, που διαδέχθηκε τον Στίβενς.286 Κατά τον Bryer ο νέος πρόξενος αποστρεφόταν για ρατσιστι κούς λόγους κάθε είδους Έλληνα, θεωρούσε τους Τενεσούρ-ρουμ αναξιοπρεπείς απο στάτες και τους χαρακτήριζε «την πιο δυσάρεστη, την πιο εριστική, την πιο φανατική και την

πιο στενοκέφαλη ομάδα με την οποία είχα να κάνω μέχρι τώρα στη ζωή μου».287 Αυτή η εχθρική του στάση φαίνεται και από ένα έγγραφό του που έστειλε στις 17 Απριλίου 1867 στην πρεσβεία του στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί κατηγορεί τους Τενε σούρ-ρουμ ότι ζήτησαν να αναγνωριστούν ως χριστιανοί και τώρα ζητούν να έχουν τα προνόμια της νέας ιδιότητάς τους (απαλλαγή από τη στρατιωτική θητεία), διατηρώντας όμως παράλληλα τα παλιά (απαλλαγή από το στρατιωτικό φόρο).288 Πάνω σε αυτό θα

284. «Και όλα αυτά σύντομα για τους χριστιανούς αυτούς οι οποίοι παρέμειναν πάντα κρυφοί, για τους οποίους γράφτηκαν τόσα πολλά από το μακαριότατο πατριάρχη, τους μητροπολίτες Τραπεζούντας και Χαλδείας και τα τρία μοναστήρια και υπάρχουν στα αρχεία της ρωσικής πρεσβείας στην Κωνσταντινού πολη και του ρωσικού προξενείου στην Τραπεζούντα, κυρίως βέβαια έγγραφα των ετών 1879,1881 και 1883». Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, Τμήμα ιστορικών ντοκουμέντων και χειρογράφων 146/φάκελος 68, από το αρχείο Μαυροκορδάτου, επιστολή του μητροπολίτη Καισαρείας Ιωάννη προς τον Έλληνα πρε σβευτή στην Κωνσταντινούπολη. 285. Zürrer, W., Die Nahostpolitik Frankreichs und Russlands 1891-1898, Wiesbaden (1970), σ. 49-57. Die

Diplomatischen Akten des A.A. 1871 -1914, τ. 22, Berlin (1925), σ. 181 κ.ε.. 286. Bryer, A., «The Crypto-christians o f the Pontos», στο Δ.Κ.Μ.Δ., τ. 4, Αθήνα (1983), σ. 28. Ενόσω υπήρ χαν Αγγλοι πρόξενοι όπως ο Παλγκρέιβ, που ήταν της γνώμης ότι οιΤούρκοι και όχι οι χριστιανικές μειο νότητες ήταν εκείνοι που καταπιέζονταν στο οθωμανικό κράτος, δεν μπορούσε να υπάρξει αποφασι στική βελτίωση της θέσης των χριστιανών στηνΤουρκία, τουλάχιστον ύστερα από παρέμβαση της Αγ γλίας. Βλ. Public Record Office, London, FO 195/812, Enclosure No. 1 to Despatch No. 6,Trebizond (17. April 1867), Palgrave an den britischen Botschafter in Konstantinopel. Ακόμα πιο ακατανόητη είναι η αρνητική στάση του Παλγκρέιβ απέναντι στους «Τενεσούρ Ρουμ», τους «αποστάτες» ή «αρνητές της πί στης», όπως τους ονόμαζαν περιφρονητικά οι Τούρκοι, αν πάρει μάλιστα υπόψη του κανείς ότι ο ίδιος ο Παλγκρέιβ άλλαξε μέχρι έξι φορές την πίστη του! Απέναντι στη μεταστροφή είχε βέβαια μια πολυ ανι ι φατική στάση και έγραφε τον Ιούνιο του 1867 σε μια κυρία ονόματι Clara Jekyll: «Υπάρχει μια παροιμία εδώ που λέει: Εκείνος που αλλάζει τη θρησκεία του δεν έχει καμία». Κατά παράθεμα του Bryer, A., ό.π., σ. 28-29. 287.0 ίδιος, ό.π., σ. 28. 288. Public Record Office, London, FO 195/812, Enclosure No. 1 to Despatch No. 6,Trebizond, April 17, 1867. Bryer, A., ό.π., σ. 63-67.


235

πρέπει να παρατηρήσουμε ότι αληθεύει ίσως για μεμονωμένες περιπτώσεις, από την πλευρά όμως των εκπροσώπων των Τενεσούρ-ρουμ τονιζόταν πάντοτε ότι ήταν κάλλιστα διατεθειμένοι να πληρώνουν το στρατιωτικό φόρο.289Όπως αναφέραμε παραπάνω και όπως σημειώνει και ο Παλγκρέιβ, σύμφωνα με απόφαση της Πύλης οιΤενεσούρ-ρουμ ήταν υποχρεωμένοι να εκπληρώνουν τη στρατιωτική τους θητεία. Εξάλλου ο Παλγκρέιβ αναφέρει ένα περιστατικό κατά το οποίο μερικοί Τενεσούρρουμ αναγκάστηκαν να τα υποστούν και τα δυο, γεγονός όμως που οφείλεται στην αυ θαιρεσία ενός τοπικού υπαλλήλου ο οποίος κράτησε για τον εαυτό του τα χρήματα του φόρου, στη συνέχεια όμως το θέμα διευθετήθηκε.290 Η καταγραφή με διπλό όνομα έγινε, κατά την άποψη του Παλγκρέιβ, ύστερα από απαί τηση των ίδιων των Τενεσούρ-ρουμ για την ασφάλειά τους, ώστε ανάλογα με τις περι στάσεις να εμφανίζονται άλλοτε ως χριστιανοί και άλλοτε ως μουσουλμάνοι. Η εξακρί βωση αυτή του Παλγκρέιβ είναι περίεργη και αναληθής, γιατί είναι γενικά γνωστό ότι οι Τενεσούρ-ρουμ υποχρεώνονταν από τις αρχές να δηλώνουν και το τουρκικό τους όνο μα, παράλληλα προς το χριστιανικό.291 Γενικά, η άποψη του Παλγκρέιβ είναι πως δεν εί ναι οι μη μωαμεθανοί εκείνοι οι οποίοι αδικούνται σε όλους τους τομείς, αλλά κυρίως οι μωαμεθανοί υπήκοοι.292 289. Υπάρχει επίσης ένα ντοκουμέντο που αναφέρει ανάλογες προσπάθειες του προέδρου της προτεσταντικής θρησκευτικής κοινότητας. Σε μια έκθεση του 1874 για τους υπηκόους του οθωμανικού κρά τους που αλλαξοπίστησαν από το μωαμεθανισμό στον προτεσταντισμό, παρατηρεί ο συγγραφέας του υπομνήματος για το θέμα της στρατιω τικής θητείας, ότι οι πρώην μουσουλμάνοι δεν καλούνται να πλη ρώσουν τον ειδικό στρατιω τικό φόρο, επειδή όντας μέχρι τώρα μουσουλμάνοι απολάμβαναν όλα τα προνόμια της άρχουσας τάξης και έπρεπε να κανουν τη στρατιω τική τους θητεία. Στη συνέχεια ο συγ γραφέας απευθύνει ένα ερώτημα προς την αγγλική κυβέρνηση, αν αυτοί οι προσήλυτοι δεν έχουν για θρησκευτικούς λόγους το δικαίωμα να απαλλάσσονται από τη στρατιω τική θητεία.Το υπόμνημα υπο βάλλεται ως συνημμένο μιας επιστολής του Sir. Η. Elliot, τό τε πρεσβευτή της Αγγλίας στην Κωνσταντι νούπολη, προς τον Earl o f Derby. Βρίσκεται στα αρχεία πολιτικών υποθέσεων του Υπουργείου Εξωτερι κών της Βόνης: Bonn ΡΑΑΑ, Türkei lABq 47, Band XII, Acta betreffend die Regelung der Verhältnisse der in

der Türkei lebende Christen, σ. 99, Anlage zur No. 163. 290. Public Record Office, London, Fo 195/812, Enclosure No. 1 to Despatch No. 6, Trebizond (17 April 1867). 291. Μηλιώρης, Οι Κρυπτοχριστιανοί, Αθήνα (1962), α 26-27. Πανάρετος, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δρά μα (1927), σ. 126. Αποστολίδης, Δ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 83. 292. «Πράγματι αν κάποτε συμβαίνει εδώ μια αδικία, αυτή είναι εις βάρος του Τούρκου παρά του χριστια νού. Γιατί ο πρώτος δεν έχει πού να απευθυνθεί, ενώ ο δεύτερος μπορεί να βάλει σε λειτουργία την αυθεντία ενος προξενείου και ιδιαίτερα βέβαια του ελληνικού ή του ρωσικού». F 0 195/812. Enclosure No I to Depatch No 6, Trebizond (17 April 1867). Ο Παλγκρέιβ θεωρεί «κραυγαλέα αδικία» το γεγονός ότι μόνο ο μωαμεθα νικός πληθυσμός υπόκειται σε στρατιωτική θητεία και θεωρεί το στρατιωτικό φόρο που πληρώνουν οι χρι στιανοί ασήμαντο ποσό που δεν αντισταθμίζει ούτε κατ'ελάχιστο το προνόμιο της απαλλαγής από το στρα τό. Bonn ΡΑΑΑ, Türkei lABq 47, Band XIII (1875-1878), Acta betreffend die Regelung der Verhaeltnisse der in

der Türkei lebenden Christen und die Reform der inneren Verwaltung im Allgemeinen, Turkey Nr. 16 (1877), Reports by Her Majesty's Diplomatie and Consular agents inTurkey respecting the Condition of the Christian Subjects o f the Porte 1868-1875, London, 5 March, 1877, No. 1, Trebizond (30 Jan. 1868), Beilage.


236

Την ίδια άποψη με τον Παλγκρέιβ για την ελευθερία της θρησκευτικής λατρείας των μη μωαμεθανών υπηκόων εκπροσωπεί και ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών, ο Φουάτ πασάς, σε μια ανοιχτή επιστολή της 25ης Μαΐου 1867 προς τα προξενεία των μεγάλων δυνάμεων (οι οποίες πήραν μέρος στη συνθήκη ειρήνης του Παρισιού του 1856). Στην επιστολή αυτή υποστηρίζει ότι «σε καμιά άλλη χώρα δεν ασκούνται με τόση ελευθερία οι

διάφορες θρησκείες, σε καμιά δεν υπομένονται με μεγαλύτερη ανεκτικότητα, σε καμιά δε γί νεται η λατρεία τόσο ανοιχτά όσο στην Τουρκία».293Η ανοιχτή επιστολή αποτελεί ίσως απο λογία και απάντηση σε παράπονα (που στηρίζονται σε εντελώς διαφορετικές εμπειρίες απ' ό,τι οι διακηρύξεις αυτές), που έγιναν μέσω των προξένων -ό χ ι ασφαλώς μέσω του Αγγλου προξένου- από την πλευρά των χριστιανών και των κρυπτοχριστιανών. Σε αντίθεση ιδιαίτερα προς τις απόψεις του Παλγκρέιβ βρίσκονται οι απόψεις τουΤούρκου μεγάλου βεζίρη Αλί πασά, ο οποίος συνέταξε το Νοέμβριο του 1867 μια περιεκτική έκ θεση, η οποία όμως κρατήθηκε μυστική από την Πύλη και δημοσιεύτηκε έντεκα χρόνια αργότερα από τον Mordtmann, μετά το θάνατο του μεγάλου βεζίρη.294Συνοπτικά στην έκ θεση αυτή ο μεγάλος βεζίρης εκφράζει την πεποίθησή του ότι το οθωμανικό κράτος τότε μόνο μπορεί να σωθεί -α ν υπάρχει τέτοια περίπτωση-, όταν η ισότητα των χριστιανών με τους μωαμεθανούς εφαρμοστεί πλήρως και χωρίς υποχωρήσεις και συμβιβασμούς. Επισημαίνει ότι οι μη μωαμεθανοί με το πέρασμα του χρόνου και σε σχέση με τον αριθμό τους καταλαμβάνουν όλο και λιγότερο κρατικά αξιώματα, μολονότι ανάμεσα σε αυτούς υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός «που κατέχουν τις απαραίτητες γνώσεις και ικα νότητες σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό» απ' ό,τι οι μωαμεθανοί υπήκοοι. Αυτό, κατά την άπο ψή του, οφείλεται στο γεγονός ότι οι μη μωαμεθανοί στέλνουν συχνά τα παιδιά τους στο εξωτερικό για να πάρουν μια καλύτερη μόρφωση, ταυτόχρονα όμως το γεγονός αυτό ενισχύει ακόμα περισσότερο την εχθρική τους στάση απέναντι στο οθωμανικό κράτος. Ένας άλλος λόγος είναι η κακή ποιότητα των τουρκικών σχολείων, στα οποία επιπροσθέτως απαγορεύεται γενικά η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, ενώ ανάμεσα στα 10 εκα τομμύρια μωαμεθανούς πολίτες ζουν 4 εκατομμύρια Έλληνες.295 Η ισότητα όλων των υπηκόων, λοιπόν, πρέπει να συμβαδίζει με την ίδρυση καλών σχολείων για μωαμεθανούς αλλά και μη μωαμεθανούς υπηκόους, έτσι ώστε και οι δυο πλευρές να έχουν τις ίδιες ευ καιρίες και να αποκτούν εξίσου τις ικανότητες για όλα τα αξιώματα. Οι συνθήκες πρέπει, κατά τον Αλί πασά, να αλλάξουν υπέρ των μη μωαμεθανών υπη κόων, με τέτοιο τρόπο ώστε όσον αφορά την ισότητα, την απόκτηση πλούτου, επιδό σεων μέσω των κρατικών αξιωμάτων και τέλος τα δικαιώματα να μην έχουν να ζηλέψουν τίποτε από τους υπηκόους άλλων χωρών. Να μη θεωρούν πια τον εαυτό τους υποτελή ενός ισλαμικού κράτους αλλά υπηρέτη και υπήκοο ενός άξιου μονάρχη, ο οποίος τους προστατεύει όλους εξίσου.296

293. Antonopoulos, St., Kleinasien, Athen (1907), σ. 60-61. 294. M ordtmann, A., Stambul und das moderne Türkenthum, τ. 1, Leipzig (1878), σ. 75-88. 295.0 ίδιος, ό.π.,σ. 83. 296.0 ίδιος, ό.π., σ. 84.


237

Με τις προτάσεις αυτές για τις απαραίτητες αλλαγές εκφράζει ταυτόχρονα ο Αλί πα σάς -α ς μην ξεχνούμε, ένας Τούρκος πολιτικός- τη διαπίστωση ότι οι χριστιανοί μέχρι τώρα είχαν κάθε λόγο να παραπονιούνται, ενώ ο Άγγλος πρόξενος υποστήριζε το εντε λώς αντίθετο. Ο μεγάλος βεζίρης διαπιστώνει επίσης ότι το οθωμανικό κράτος είναι εντελώς απο μονωμένο και χωρίς συμμάχους, ιδιαίτερα αφότου η Αγγλία ασπάστηκε ουδέτερη στά ση. Πέρα απ'όλα αυτά, διάφορες χώρες και ιδιαίτερα η Ρωσία ξεσηκώνουν εναντίον του μωαμεθανικού κράτους τους μη μωαμεθανούς υπηκόους. Ο μεγάλος βεζίρης συνέταξε την έκθεση αυτή κατά τη διάρκεια της «εξαιρετικής απο στολής του» στην Κρήτη, όπου το 1866-1867 έγιναν εξεγέρσεις των Κρητών εναντίον των Τούρκων, στις οποίες συμμετείχαν και Έλληνες του Πόντου.297Οι αγώνες για την ελευθε ρία εξάλλου ενεργοποίησαν το εθνικό αίσθημα των Ελλήνων του Πόντου, γεγονός που επέτεινε ακόμα περισσότερο την οξύτητα της κατάστασης των μη μωαμεθανών.298Αλλά και στην Καππαδοκία αρχίζει την εποχή αυτή να αφυπνίζεται η εθνικιστική ιδέα.299 Ο τότε μητροπολίτης Κωνστάντιος περιέγραψε εγκλήματα που έκαναν οι Τούρκοι σε βάρος των Ελλήνων, των οποίων τους βαθύτερους λόγους θα πρέπει να αναζητήσουμε στο φθόνο των Τούρκων για τη σχετική ευημερία των Ελλήνων και για την υψηλή οικο νομική τους θέση, μια και το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου βρισκόταν στα χέρια τους.300Ο φθόνος αυτός ήταν επίσης ο βασικός λόγος για τον οποίο οι αρχές αρνούνταν να ανταποκριθούν στο αίτημα των Τενεσούρ-ρουμ για απάλειψη του χαρακτηρισμού τους ωςΤενεσούρ. Από τον Mordmann πληροφορούμαστε ότι το 1872 απαγορεύτηκε στους Έλληνες να καπνίζουν δημόσια κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού.Το μέτρο αυτό δεν αποτελεί βέβαια κάποιο σημαντικό περιορισμό, είναι όμως χαρακτηριστικό του πνεύματος της εποχής.301 Από ένα έγγραφο του Άγγλου προξένου στην Τραπεζούντα Μπιλιότι (Billioti) (Σεπτέμ βριος 1873) προκύπτει πως οι Τενεσούρ-ρουμ εξακολουθούσαν να ζουν κάτω από ση μαντικές δυσκολίες ως χριστιανοί. Στο έγγραφο αυτό ο Μπιλιότι σημειώνει πως οι Κρω μνιώτες θα μετανάστευαν ευχαρίστως στη Ρωσία αν τους δινόταν αυτή η δυνατότητα, για να μπορέσουν έτσι να επιστρέφουν στη «θρησκεία των πατέρων τους».302

297.0 ίδιος, ό.π., σ. 88. 298. Κανδηλάιπης, Γ., «Οι Πόντιοι κατά τους αγώνας της επαναστάσεως», στο Ποντιακά Νέα, τεύχος 20, Θεσσαλονίκη (21/10/1973), σ. 5. P.R.O., FO 524/12 (28 Μαρτίου 1867). Μιχαηλίδης, Ελ., «Ένας εμπνευ σμένος Έλλην υποπρόξενος ενΤραπ εζούντι το 1865», στο Π.Φ., τ. 2, Αθήνα (1937), σ. 65-66. Kemal Pascha, Die nationale Revolution, Leipzig (1928), σ. 171. Σαλτσής, I., Χρονικά κοτυώρων, Θεσσαλονίκη (1955), σ. 55. 299. Αναστασιάδου, I., «Καππαδοκία», στο: Ι.Τ.Ε.Ε., τ. 13, Αθήνα (1977), σ. 431. 300. Bryer, A., «The Pontic revival and the new Greece», στο I.B.S., Θεσσαλονίκη (1976), σ. 188-189. Χρύ σανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντας, Αθήνα (1931), σ. 618-619. Μπότσαρης, Ν.,ΗΜ. Ασία και ο Ελληνι

σμός, Αθήνα (1967), σ. 46-47. 301. Mordtmann, A., Stambui und das Moderne Turkenthum, τ. 1, Leipzig (1878), σ. 97. 302. Bonn PAAA, Türkei lABq 47, Band 13 (1875-1878), «Acta betreffend die Regelung der Verhältnisse

238


Επίσης, από τον Μπιλιότι πληροφορούμαστε μερικά χρόνια αργότερα (1879) πως έγιναν νέες συγκρούσεις ανάμεσα στους κατοίκους της Σάντας και στους Τούρκους γείτονές τους. Έχουμε μιλήσει παραπάνω για τις πολύχρονες διενέξεις τους σχετικά με τα λι βάδια και τις βοσκές. Τώρα ο Μπιλιότι αναφέρει πως 30 περίπου κάτοικοι της Σάντας πη γαίνοντας για την Τραπεζούντα, έπεσαν σε ενέδρα των Τούρκων και στη συμπλοκή που ακολούθησε σκοτώθηκαν μερικά άτομα και από τις δύο πλευρές. Και όπως γράφει ο Μπιλιότι, οι κάτοικοι της Σάντας απειλούσαν με εκδίκηση στην περίπτωση που θα επαναλαμ βάνονταν τέτοια περιστατικά.303 Για τις δύσκολες συνθήκες για τους χριστιανούς του Πόντου γύρω στο 1876 μιλάει και ο Γερμανός γλωσσολόγος Deffner, ο οποίος έμεινε την εποχή αυτή πέντε εβδομάδες στην Τραπεζούντα. Ο Deffner τονίζει το μίσος των μουσουλμάνων εναντίον των χριστια νών, οι οποίοι μάλιστα έκαναν διαδήλωση στους δρόμους με σύνθημα «θάνατος στους απίστους».304 Το 1876 είναι για δύο λόγους σημαντική χρονολογία για τους κρυπτοχριστιανούς: πρώτον, γιατί τότε δημοσιεύτηκε το πρώτο τουρκικό σύνταγμα και, δεύτερον, γιατί άρ χισε ο ρωσοτουρκικός πόλεμος. Το νέο σύνταγμα της 23ης Δεκεμβρίου 1876 επαναλάμ βανε μεταξύ άλλων την αρχή της θρησκευτικής ελευθερίας: «Το ισλάμ αποτελεί την κρα τική θρησκεία. Παράλληλα, όμως, προστατεύει το κράτος την ελεύθερη άσκηση όλων των αναγνωρισμένων θρησκευμάτων και τα προνόμια των διάφορων θρησκευτικών κοινοτήτων υπό την προϋπόθεση ότι δε θα προσβάλλουν τη δημόσια τάξη και τα ήθη».305Ύστερα από τη δημοσίευση του συντάγματος άρχισε ο αγώνας για την αναγνώριση των Σταυριωτών χριστιανών στο Ak-Dagh maden. Στο ρωσοτουρκικό πόλεμο οι Ρώσοι είχαν γρήγορα πολλές επιτυχίες και κατέκτησαν την περιοχή του Πόντου, ενώ οι χριστιανοί και οι κρυπτοχριστιανοί υποδέχονταν με χα ρά τις δυνάμεις κατοχής και είχαν στη συνέχεια την προστασία τους. Πολλοί κρυπτοχρι στιανοί δεν έβλεπαν πλέον κανένα λόγο να κρύβουν τη χριστιανική τους ιδιότητα. Ιδιαί τερα βέβαια εκείνοι οι οποίοι κατά τη διάρκεια της ρωσικής κατοχής είχαν αποβάλει τον κρυπτοχριστιανικό τρόπο ζωής διαπίστωναν ένα χρόνο αργότερα, όταν πια οι Ρώσοι εί χαν αποσυρθεί πάλι, πως είναι αναγκασμένοι να εγκαταλείψουν μαζί με αυτούς τη χώρα για να αποφύγουν εκδικητικές πράξεις από την πλευρά των Τούρκων. Κατά τον Λαμψίδη εκείνη την εποχή αποχώρησαν 90.000 άτομα από την περιοχή του Πόντου.306Ένα νέο der in der Türkei lebenden Christen und die Reform der inneren Verwaltung im Allgemeinen», Turkey Nr. 16 (1877), No. 73, Vice-Consul Biliotti to Earl Granville,Trebizond, September 25,1873, o. 116. 303. Bryer, A., «Nineteenth-century monuments», στο Α.Π., τ. 29, Αθήνα (1968-1969), σ. 114. 304. Deiner, M., «Πέντε εβδομάδες παρά τοις αρνησιθρήσκεις εν Όφει», στο Εστία, 2 Jahrg., τ. 4, Αθήνα (28 Αυγούστου 1857), σ. 547-551. Φωτιάδης, Κ., Οι Εξισλαμισμοί, σ. 18. 305. Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), σ. 422. Mohammad Hadi HadschM ir, Der Einfluss der westeuropäischen Demokratie auf die türkische Verfassungsrevision vom 21.9.1909 und

seine seitherige Überwindung, Diss.,Tübingen (1926), σ 21. Καρυκοπούλου, Χρ., Το διεθνές καθεστώς του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήνα (1979), σ. 47-48. 306. Κωφίδης, Σπ., «Οι μεταναστεύσεις των Ελληνοποντίων εις Ρωσσίαν κατά τον 19ον αι»., στο Π.Ε.,


239

κύμα προσφυγιάς με γνώμονα την ελευθερία και την απομάκρυνση από τα δεινά των βαρβάρων. Η ήττα της οθωμανικής αυτοκρατορίας ενίσχυσε γενικά τις προσπάθειες για ανεξαρ τησία των μη μωαμεθανών υπηκόων και αναπτέρωσε τη Μεγάλη Ιδέα των Ελλήνων. Όσοι χριστιανοί, Τενεσούρ-ρουμ και κρυπτοχριστιανοί είχαν μείνει στον Πόντο υπέφεραν κατά ποικίλους τρόπους τις συνέπειες της επιδείνωσης της κατάστασης μετά τον πόλεμο. Ο μωαμεθανικός πληθυσμός άρχισε τους διωγμούς εναντίον τους από μίσος και φθόνο, γε γονός που είχε ως συνέπεια να αναπτυχθεί στον Πόντο στα 1877 με 1878 μια κατάσταση πραγματικής αναρχίας.307 Κατά τη γνώμη του Bryer θα πρέπει να δούμε και τις ληστρικές επιδρομές εναντίον της Σουμελά και των Πλατάνων το 1876 και το 1877 ως ενδείξεις χα ρακτηριστικές της γενικής αντίδρασης, αυτής της εκδοχής, εναντίον των χριστιανών.308 Το 1878 στο συνέδριο του Βερολίνου έγινε η συνθήκη ειρήνης ανάμεσα στη Ρωσία και το οθωμανικό κράτος, μετά τον πόλεμο του 1876-1877. Με την παρέμβαση της Πρω σίας και με σκοπό να διατηρηθεί η ευρωπαϊκή ισορροπία, οι απώλειες της οθωμανικής αυτοκρατορίας περιορίστηκαν στο ελάχιστο.309 Με τη Συνθήκη του Βερολίνου ο σουλ τάνος αναλάμβανε την υποχρέωση να επιβεβαιώσει ακόμα μια φορά τη θρησκευτική ελευθερία και τα προνόμια των μη μωαμεθανών υπηκόων. Η επιβεβαίωση αυτή γινόταν τώρα ενώπιον των ευρωπαϊκών δυνάμεων.3,0Το γεγονός αυτό η Πύλη το αισθανόταν μάλ λον ως ταπείνωση. Εξοργίστηκε επίσης για τη φιλορωσική στάση των χριστιανών ιδιαί τερα κατά τη διάρκεια του πολέμου. Γι'αυτό και στη συνέχεια ήταν λιγότερο διατεθειμέ νη απ'ό,τι μέχρι τώρα να φροντίζει για την παροχή των προνομίων που υποσχέθηκε και είχε μάλιστα την πρόθεση να άρει ορισμένα δικαιώματα του πατριαρχείου. Κατά συνέ πεια η κατάσταση έγινε πιο δύσκολη για τους χριστιανούς. Η άποψη του Bryer είναι ότι οι χριστιανοί την εποχή αυτή, και ιδιαίτερα στις παραμε θόριες επαρχίες, όπου η πίστη στην αυτοκρατορία φαινόταν να είναι πολύ αμφισβητού μενη (πράγμα βέβαια που επέτεινε ακόμα περισσότερο το μίσος του μωαμεθανικού πλη

(1980), σ. 269-270. Μαυρογένης, Στ., Το κυβερνείον Καρς του Αντικαυκάσου, Θεσσαλονίκη (1963), σ. 40. Παυλίδης, Ε„ «Οι Έλληνες της Ρωσσίας», στο Π.Φ., τ. 3, Αθήνα (1940), σ. 265. Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 54. 307. Bryer, A. & Winfield, D., «Nineteenth-century monuments», στο Α.Π., τ. 30, Αθήνα (1970-71), σ. 312. 308. Στις 17 Δεκεμβρίου 1877 έγραφε ο Alfred Biliotti, υποπρόξενος τηςΤραπεζούντας στον πρεσβευ τή του στην Κωνσταντινούπολη Sir Austin Layard, ότι «την τελευταία Τρίτη το μοναστήρι της Σουμελά λεηλατήθηκε από μια ομάδα 18 Τούρκων». Bryer, A. & Winfield, D., «Nineteenth-century monuments», στο Α.Π., τ. 30, Αθήνα (1970-71), σ. 277. 309. Ο G. Stadtmuller, στο Geschichte Südosteuropas, σ. 394. Chwostow, W. & Minz, I, Geschichte der

Diplomatik, τ. 2, Berlin (1948), σ. 65-69. Novotny, A., Quellen und Studien zur Geschichte des Berliner Kongresses 1878, Graz-Köln (1957), σ. 53 κ.ε. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου M., Οι Βαλκανικοί λαοί, Ιωάννι να (1978), σ. 186-187. 310. Αντωνόπουλος, Στ., Μ. Ασία, Αθήνα (1907), σ. 61. Münir, Ο., Minderheiten im osmanischen Reich, Diss., Köln (1937), σ. 170. Καρυκοπούλου, Xp„ Το διεθνές καθεστώς του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήνα (1979), σ. 48-49.

240


θυσμού), υπέφεραν πάρα πολλά.311 Σε σύγκριση με την εποχή, η δεκαετία του 1860 θα πρέπει να θεωρηθεί η πλέον ειρηνική και η πλέον επιτυχής για την ανάπτυξη των Ελλή νων του Πόντου. Το 1882 η Πύλη άρχισε συστηματικά πλέον να περιορίζει τα προνόμια των χριστιανών και του πατριαρχείου. Μάλιστα, το πατριαρχείο έπρεπε να παραιτηθεί από το δικαίωμα που είχε να επιβάλει ποινές στους επισκόπους και να ασκεί τη δικαστι κή εξουσία όσον αφορά τις κληρονομικές υποθέσεις και τις υποθέσεις διαζυγίων και τέ λος να ρυθμίζει τα ζητήματα τα σχετικά με τα σχολεία για τους χριστιανούς που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη (και σε όλο το οθωμανικό κράτος σε ορισμένες περιπτώσεις). Η έντονη αντίδραση όμως του πατριαρχείου στις προθέσεις αυτές ανάγκασε το σουλτά νο να άρει αυτούς τους περιορισμούς και τον Αύγουστο του 1884 να αναγνωρίσει τελι κά ρητά τα προνόμια του πατριαρχείου.312 Το 1890 έγιναν αιματηρά επεισόδια ανάμεσα σε Αρμενίους και σε τουρκικά στρατεύ ματα στο Ερζερούμ, τα οποία συνοδεύτηκαν από ταραχές σε άλλες πόλεις και από το αί τημα για αυτονομία των Αρμενίων.313 Επίσης, το 1890 προέκυψαν ξανά διαφορές ανάμεσα στο πατριαρχείο και στην Πύ λη. Ο πατριάρχης Διονύσιος Ε' επέδωσε αναφορά στο σουλτάνο με την οποία διαμαρτυ ρόταν για περιορισμό των προνομίων του (εν μέρει από την κυβέρνηση και ως ένα βαθ μό από τις μουσουλμανικές αρχές) και επειδή η Πύλη δεν ήθελε να αποδεχτεί τα αιτήματά του υπέβαλε την παραίτησή του, διέταξε να μη γίνονται λειτουργίες, ως δείγμα του λαϊκού πένθους, και παρήγγειλε να κλείσουν επίσημα όλες οι ορθόδοξες εκκλησίες.314 Ο πατριάρχης ήλπιζε πως με αυτές τις ενέργειές του θα προκαλούσε έντονη διαμαρτυ ρία από την πλευρά του χριστιανικού πληθυσμού. Η διαμαρτυρία έγινε, αλλά δεν ήταν τόσο έντονη όσο περίμενε ο πατριάρχης. Ύστερα από υποσχέσεις της Πύλης ο πατριάρ χης διέταξε τα Χριστούγεννα του 1890 να ανοίξουν οι εκκλησίες ξανά. Η Πύλη υποχώρη σε, πράγματι, στα ουσιαστικά σημεία και επικύρωσε ακόμα μια φορά τα παραδοσιακά προνόμια του πατριαρχείου, έτσι ώστε στις αρχές του 1891 κυριαρχούσε σχετικά ειρηνι κή διάθεση ανάμεσα στην Πύλη και στους χριστιανούς.315 Ενώ για τη χρονική περίοδο που μελετήσαμε τελευταία υπάρχουν σχετικά λίγες πη γές για το πρόβλημα του κρυπτοχριστιανισμού, για την περίοδο που ακολουθεί βρισκό μαστε μπροστά σε μια πληθώρα υλικού. Το γεγονός αυτό σχετίζεται ασφαλώς με τα κι νήματα ανεξαρτησίας που αρχίζουν στη Βαλκανική και -από καιρό ήδη- στην Κρήτη, οι 311. Bryer, A., & Winfield, D., «Nineteenth-century monuments», στο Α.Π.,τ. 30, Αθήνα (1970-71), σ. 280. 312. Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, Wien (1913), o. 482-483. Καρυκοπούλου, Xp., To

διεθνές καθεστώς του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήνα (1979), σ. 49. 313. Pomiankowski, J., Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches, Zurich-Leipzig-Wien (1928), o. 156. Agabatian, Ο., Η Αρμενία και τ' αρμενικό ζήτημα, Αθήνα (1975), σ. 42-43. Φουρνιάδης, Π., Ιστορία

και Λαογραφία Κολωνίας και Νικοπόλεως, Καβάλα (1964), σ. 65. 314. Καρυκοπούλου, Χρ., Το διεθνές καθεστώς του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήνα (1979), σ. 50-51. Αποστολίδης, Δ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 103. 315. Καρυκοπούλου, Χρ., ο.π., σ. 51 και 73-77.


241

ιδέες των οποίων άρχισαν τώρα να συγκεντρώνουν την προσοχή και των περιοχών της Μικράς Ασίας που κατοικούνταν από Έλληνες. (Θα σημειώσουμε απλώς εδώ τη στενή σχέση ανάμεσα στην ελληνορθόδοξη εκκλησία και την εθνική συνείδηση των Ελλήνων που ζούσαν στην οθωμανική αυτοκρατορία). Στα αρχεία, λοιπόν, των πρεσβειών και των προξενείων των Μεγάλων Δυνάμεων που αναφέρονται στην «Τουρκία» -α ς σημειωθεί ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν ήταν αμέτοχες στην ανάπτυξη των εθνικών κινημάτων ανε ξαρτησίας- υπάρχουν από την εποχή του τέλους του 19ου αιώνα αναρίθμητα ντοκου μέντα για γεγονότα και περιστατικά στην οθωμανική αυτοκρατορία που σχετίζονται με διωγμούς των χριστιανών. Την εποχή αυτή, που οι υποθέσεις των χριστιανών υπηκόων του οθωμανικού κρά τους, ύστερα μάλιστα από την εντύπωση που προκάλεσαν οι σφαγές των Αρμενίων, άρ χισαν να αποτελούν αντικείμενο έντονου ενδιαφέροντος από τις Μεγάλες Δυνάμεις, πή ραν θάρρος ιδιαίτερα οι Τενεσούρ-ρουμ, γιατί η κατάστασή τους σε σύγκριση με τους (πάντα αναγνωρισμένους) χριστιανούς ήταν πολύ δυσάρεστη.316 Στις 30 Δεκεμβρίου 1896 έγινε στην Κωνσταντινούπολη μια πρώτη συνέλευση των Τενεσούρ-ρουμ του Πόντου που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη. Κατά τη διάρκεια της συνέλευσης αποφασίστηκε να προβληθεί το πρόβλημα των κρυπτοχριστιανών στην Πύ λη μέσω του Πατριαρχείου. Η συνέλευση εξέλεξε ομόφωνα ως εκπρόσωπό της τον Ιω άννη Μωϋσιάδη από το Καπικιόι, έως ότου να λυνόταν το πρόβλημα των Τενεσούρ-ρουμ. Συντάχθηκε και ένα πρωτόκολλο που στάλθηκε στο πατριαρχείο, στην Πύλη, στα κυριότερα μοναστήρια και σε εξέχουσες ελληνικές προσωπικότητες. Τα κυριότερα σημεία του πρωτοκόλλου ήταν το αίτημα για απαλλαγή από τη στρατιωτική θητεία, που ίσχυε για τους επίσημα αναγνωρισμένους χριστιανούς, και η απάλειψη του χαρακτηρισμού Τε νεσούρ-ρουμ στους τουρκικούς καταλόγους, που αποτελούσε δυσμενή διάκριση.317 Δύο εβδομάδες αργότερα άρχισε ο Μωϋσιάδης το έργο που είχε αναλάβει. Συνέτα ξε εκθέσεις για το άλυτο ακόμα πρόβλημα των πρώην κρυπτοχριστιανών και τις έστειλε όχι μόνο στο πατριαρχείο και στα ποντιακά μοναστήρια αλλά και σε όλες τις ευρωπαϊκές πρεσβείες στην Κωνσταντινούπολη που ασκούσαν επιρροή, για να τους ενημερώσει και μέσω αυτών να ενημερώσει όλο τον κόσμο για το θέμα. Η χρονική στιγμή όμως ήταν απόλυτα δυσμενής: στις αρχές του 1896 οι αντιθέσεις ανάμεσα στην οθωμανική αυτοκρατορία και την Ελλάδα οξύνθηκαν εξαιτίας του Κρητι κού προβλήματος318που είχε αποτέλεσμα τον Απρίλιο του 1897 να ξεσπάσει ο πόλεμος.319 316. Zürrer, W., Die Nahostpolitik Frankreichs und Russlands 1891-1898, Wiesbaden (1970), σ. 128. Σαλτσής, I., Χρονικά Κοτυώρων, Θεσσαλονίκη (1955), σ. 55. 317. Lenin-Museum, Moskav, F. 181, No 193. Protokoll No 2 (30 Δεκεμβρίου 1896). Εκτός από το πρωτό κολλο αυτό υπάρχουν και απαντήσει ηγουμένων των μοναστηριων και εξεχόντων προσώπων προς τον Μωϋσιάδη στο Μουσείο Λένιν της Μόσχας, οι οποίοι υπόσχονται ηθική και υλική συμπαράσταση. 318. Anonymos, Der griechisch-türkische Krieg des Jahres 1897, Berlin (1897), o. 13 κ.ε. Sutter, B., «Die Grossmachte und die Erhaltung des europäischen Friedens zu Beginn der Kreta-Krise von 1897», στο

Südost-Forschungen,τ. 21, München (1962), σ. 214 κ.ε. 319. Ανώνυμος, Der griechisch-türkische Krieg des Jahres 1897, Berlin (1897), α 25 κ.ε. Zürrer, W., Die

242


Αυτός ο ελληνοτουρκικός πόλεμος κατάφερε να ενισχύσει την εθνική συνείδηση των Ελ λήνων της Μικρός Ασίας, οδήγησε όμως παράλληλα, όπως εξάλλου και σε προηγούμε νες πολεμικές αντιπαραθέσεις, σε αναζωπύρωση του μίσους του τουρκικού πληθυσμού εναντίον των χριστιανών. Όπως είναι ευνόητο, ιδιαίτερα υπέφεραν από την κατάσταση αυτή οι ελληνικής κα ταγωγής υπήκοοι του οθωμανικού κράτους και πιο ειδικά οι Τενεσούρ-ρουμ που είχαν πρόσφατα ζητήσει την επίσημη αναγνώριση της θρησκείας τους, οι οποίοι τελικά ούτε την επίσημη αναγνώριση από τις τουρκικές αρχές πήραν ούτε την ανεπίσημη ανοχή από την πλευρά του τουρκικού πληθυσμού είχαν. Οι Έλληνες καταπιέζονταν και κατασκοπεύ ονταν, πολλοί δε κρυπτοχριστιανοί πλήρωσαν το θάρρος τους με θάνατο. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο αναβλήθηκαν προσωρινά οι γνωστές δραστηριότητες των Τενεσούρ-ρουμ τη συγκεκριμένη περίοδο. Ύστερα από δύο χρόνια, το Νοέμβριο του 1898, όπως φαίνεται από το πρωτόκολλο, πραγματοποιήθηκε η επόμενη συνέλευση τωνΤενεσούρ-ρουμ και εκπροσώπων των μοναστηριών τηςΤραπεζούντας, το οποίο πρωτόκολ λο μαρτυρεί μια εντελώς απαισιόδοξη διάθεση.320 Τον Ιούνιο του 1899 στάλθηκαν αναφορές στη ρωσική και στην ελληνική πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη, αφού πλέον το ορθόδοξο πατριαρχείο δεν έδειχνε μεγάλη διά θεση συνεργασίας.321Στην ελληνική πρεσβεία στάλθηκαν επίσης δύο γράμματα σε τρεις μέρες με το ίδιο περίπου περιεχόμενο.Το πρώτο γράμμα (της 28ης Ιουνίου 1899) βρίσκε ται στο αρχείο του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών,322το δεύτερο (της 30ής Ιουνίου 1899) στο Μουσείο Λένιν της Μόσχας.323Οι επιστολές αυτές διαφέρουν μόνο σε ορισμέ νες λέξεις και στον αριθμό των υπογραφών. Κατά τα άλλα περιέχουν μια περιγραφή της χρονολογικής εξέλιξης του κρυπτοχριστιανικού προβλήματος, αρχίζοντας από την κυ ριαρχία των ντερεμπέηδων και φτάνοντας μέχρι την αναγνώριση της θρησκευτικής ελευ θερίας του αυτοκρατορικού νόμου του 1856. Τα δύο βασικά αιτήματα αναφέρονται επί σης στην απαλλαγή από τη στρατιωτική θητεία (με αναφορά στο ισλαμικό δίκαιο, σύμ φωνα με το οποίο οι μη μωαμεθανοί δεν επιτρέπεται να κατατάσσονται και να υπηρε τούν στο στρατό) και στην απάλειψη από τους καταλόγους του υβριστικού χαρακτηρι σμού «Τενεσούρ-ρουμ». Στη συνέχεια περιγράφουν την κατάσταση η οποία δημιουργήθηκε από αυτά τα δε δομένα: πολλοί Έλληνες υπόχρεοι θητείας διαφεύγουν στο εξωτερικό και αφήνουν πίσω Nahostpolitik, Wiesbaden (1970), σ. 345. Πικρός, I., «Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897», στο: Ι.Τ.Ε.Ε., τ. 14, Αθήνα (1977), σ. 127 κ.ε. 320. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Protokoll Nr. 5 (1 Nov. 1898). 321. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Protokoll Nr. 6 (20 Ιουνίου 1899), περιέχει τις αναφορές προς τη ρωσική πρεσβεία στα ρωσικά (29 Ιουνίου 1899) και στην ελληνική πρεσβεία (30 Ιουνίου 1899). 322. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1899, Πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως, Εκκλησιαστικά, Επιστολή Αρ. 2440 (28 Ιουνίου 1899). Βλ. επίσης Kotione von Waldkirch, A., «Κρυπτοχριστιανικά έγγραφα από το αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών», στο Α.Π., τ. 39, Αθήνα (1984), σ. 125 κ.ε. 323. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Επιστολή αρ. 12 (30 Ιουνίου 1899).


243

τους γονείς, γυναίκες και παιδιά. Αλλοι προσπαθούν με δωροδοκίες να ζουν με ψεύτικο (χριστιανικό) ονομα, για να μην μπορούν να τους εντοπίσουν οι αρχές ή να πληρώνουν στον Τούρκο υπάλληλο, υπεύθυνο για τη στρατολόγηση, τα απαραίτητα χρήματα για το «λάδωμα». Και η αναφορά προς τη ρωσική πρεσβεία (της 29ης Ιουνίου 1899),324την οποία αναφέραμε παραπάνω, μοιάζει ως προς το περιεχόμενο και τη διατύπωση με τις δύο αυ τές επιστολές προς την ελληνική πρεσβεία. Στο ρωσικό «αντίτυπο» της αναφοράς τους, τονίζουν οι Τενεσούρ-ρουμ, διά του εκπροσώπου τους Μωϋσιάδη, ότι το πατριαρχείο δεν έχει στην περίπτωσή τους καμιά δυνατότητα να βοηθήσει και επικαλούνται το δικαίω μα του τσάρου, όπως το αναγνωρίζουν διεθνείς συμβάσεις, να προστατεύει τους ελλη νορθόδοξους υπηκόους της Πύλης. Τέλος, γίνεται αναφορά σε ένα ανάλογο έγγραφο του ελληνορθόδοξου πατριαρχείου προς τη ρωσική πρεσβεία. Για τις βαθύτερες αιτίες της επιφυλακτικής στάσης του πατριαρχείου μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα από μια σημείωση του μεταφραστή στην ελληνική πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης Κυπραίου, πάνω στο πρωτότυπο της αναφοράς των Τενεσούρρουμ της 28ης Ιουνίου 1899.325Ο Έλληνας πρεσβευτής Μαυροκορδάτος διατύπωσε στις 4 Οκτωβρίου 1899 στο έγγραφο την ερώτηση: «Ποια θέση θα έπαιρνε το πατριαρχείο στο κρυπτοχριστιανικά πρόβλημα», στην οποία ο Κυπραίος απαντάει γραπτά στις 16 Οκτωβρίου 1896.0 πατριάρχης ανέφερε στον ίδιο τον Κυπραίο προφορικά ότι οι ενέργειέςτου στην Πύλη υπέρ τωνΤενεσούρ-ρουμ δεν είχαν καμιά επιτυχία και γι'αυτό απευ θύνθηκε στη συνέχεια και ζήτησε τη βοήθεια της ρωσικής πρεσβείας. Στο μεταξύ, όμως, προέκυψαν θρησκευτικές διαφορές ανάμεσα στη Ρωσία και στο πατριαρχείο σχετικά με την πολιτική απέναντι στην Αντιόχεια και στο Σινά και διακόπηκαν οι επαφές με τη ρω σική πρεσβεία. Ο πατριάρχης, τέλος, έδωσε στον Κυπραίο τη συμβουλή να το ρυθμίσει ο ίδιος ο Κυπραίος, ερχόμενος σε επαφή, για το κρυπτοχριστιανικά πρόβλημα, με τη ρω σική πρεσβεία μέσω της ελληνικής πρεσβείας. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να θυμίσουμε ακόμα μια φορά ότι οι ΈλληνεςΤενεσούρ-ρουμ ζούσαν στην ποντιακή πατρίδα τους, μολονότι η αντιπροσωπία τους, για την οποία μιλήσα με συχνά, είχε την έδρα της στην Πόλη.Τα μέλη αυτών των (κατά τα άλλα απόλυτα μυστικών) συνελεύσεων μετανάστευσαν από την πατρίδα τους και ζούσαν τώρα στην πρωτεύουσα.326 Μερικοί από αυτούς βέβαια, πρέπει να ήταν παλιοί κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης. 324. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Επιστολή αρ. 13 (29 Ιουνίου 1899). Μια επιστολή με ίδιο πε ριεχόμενο, χωρίς όμως χρονολογία, βρίσκεται στο αρχείο του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών (Αθή να, Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1899). Το τελευταίο γράμμα αριθ. 2440 (28 Ιουνίου 1899) είναι εξάλλου ταυτόσημο με το γράμμα αρ. 12 του Μουσείου Λένιν της Μόσχας, F. 181, No 193, επιστολή No 12 (30 Ιουνίου 1899). Κα τά τη γνώμη μου πρόκειται για την επιοπολή του αρχείου του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών, που είναι συνημμένο στο No 2440, για ένα αντίγραφο της αναφοράς του Μωϋσιάδη προς τη ρωσική πρε σβεία της 29 Ιουνίου 1899, την οποία ζήτησε ο Έλληνας πρεσβευτής από τον Μωϋσιάδη, όπως προκύ πτει και από το πρωτόκολλο αρ. 6 (20 Ιουνίου 1899) του Μουσείου Λένιν της Μόσχας, F. 181, No 193. 325. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1899, Πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως, Εκκλησιαςτπκά, Επιστολή, αρ. 2440 (28 Ιουνίου 1899). 326. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Protokoll Nr. 5 (1 Νοεμβρίου 1898).

244


Από μια επιστολή του αρχιμανδρίτη Ιγνατίου, ηγούμενου της μονής Σουμελά, προς τον Ιωάννη Μωϋσιάδη,327πληροφορούμαστε ως ένα σημείο για τον τρόπο με τον οποίο γινόταν η ροή των πληροφοριών από την πρωτεύουσα στον τόπο των γεγονότων, τον Πόντο. Σύμφωνα λοιπόν με την επιστολή αυτή, ο πατριάρχης έστειλε ένα αντίγραφο της αναφοράς του Μωϋσιάδη στο μητροπολίτη Τραπεζούντας με την παράκληση να ενδια φερθεί για το πρόβλημα. Στη συνέχεια γίνεται λόγος για μια εγκύκλιο που έγραψε ο τε λευταίος ύστερα από αυτά και την έστειλε σε όλους τους κληρικούς της μητρόπολης με την προτροπή να κάνουν μια απογραφή όλων τωνΤενεσούρ-ρουμ κάθε κοινότηταςενορίας. Η οδηγία του μητροπολίτη να μην υπογράψουν τους στατιστικούς καταλόγους που θα κάνουν δείχνει κατά τη γνώμη μου ένα μέτρο προφύλαξης για την περίπτωση που οι στατιστικές θα έπεφταν σε λάθος (τουρκικά) χέρια. Το Μάιο του 1900 έγινε ξανά η συνέλευση των Τενεσούρ-ρουμ στην Κωνσταντινού πολη, η οποία συνέταξε νέες αναφορές στη ρωσική και στην ελληνική πρεσβεία και απο φάσισε να παρακαλέσει το πατριαρχείο να καταρτίσει μια επιτροπή για τη λύση του προ βλήματος των Τενεσούρ-ρουμ.328 Από τον Οκτώβριο του 1900 έχουμε ένα αξιοπρόσεκτο έγγραφο, μια επιστολή του έπαρχου της Τραπεζούντας προς το οθωμανικό Υπουργείο Εσωτερικών σχετικά με το πρόβλημα των Τενεσούρ-ρουμ.329Στην επιστολή αυτή ο έπαρχος υποστηρίζει την απαλ λαγή τωνΤενεσούρ-ρουμ από τη στρατιωτική θητεία και τονίζει ότι «θα έκαναν ευχαρί

στως την ιερή αυτή υπηρεσία, αν τέτοιοι νόμοι ίσχυαν και σε άλλους τομείς. Επειδή όμως οι περισσότεροι νέοι πιστεύουν ότι τα μέτρα αυτά έχουν θεσπιστεί ως μια μορφή καταπίεσης ει δικά γι' αυτούς, γι' αυτό και παρακαλούν για την απαλλαγή προς όλες τις κατευθύνσεις».330Ο έπαρχος της Τραπεζούντας στηρίζει την πρότασή του αυτή με την παρατήρηση ότι λό γιο της διαφυγής όλων σχεδόν των αντρών που είναι υπόχρεοι θητείας υπάρχει έλλειψη αγροτικού δυναμικού και επομένως μείωση των εισπράξεων από τους φόρους.331 Προ τείνει ακόμα κατά τη σχεδιαζόμενη απογραφή του πληθυσμού να παραλειφθούν τα τουρ κικά ονόματα των ενδιαφερομένων και στη συνέχεια να κληθούν να πληρώσουν το στρα τιωτικό φόρο, όπως και οι άλλοι χριστιανοί.

327. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Επιστολή αρ. 7 (1 Οκτωβρίου 1899). 328. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Επιστολές αριθμ. 14,16 και 17 (όλες 7 Μαΐου1900). 329. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Επιστολή αρ. 18 (26 Οκτωβρίου 1900). Ίσως να είχε γίνει πρώ τα μια ενημερωτική συνάντηση του έπαρχου της Τραπεζούντας με το Ρώσο και τον Έλληνα πρόξενο. Τουλάχιστον ξέρουμε ότι οι Τενεσούρ-Ρουμ της Τραπεζούντας απευθύνθηκαν στο τέλος Νοεμβρίου 1899 γραπτώς στα δύο προξενεία για βοήθεια. Lenin-Museum Moskau, F.181, No 193, Protokoll Nr. 6 (20 Ιουνίου 1899). 330. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Επιστολή αρ. 18 (26 Οκτωβρίου 1900). 331. Κατά πληροφορίες του Κωνσταντινουπολίτη εκπροσώπου τωνΤενεσούρ-ρουμ Μωϋσιάδη, τα τρία τέταρτα του ελληνικού πληθυσμού του Πόντου συντηρούνταν τότε με χρήματα και τρόφιμα που έστελ ναν συγγενείς τους που ζούσαν και εργάζονταν στη Ρωσία. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193. Επι στολή αρ. 19 (25 Μάίου 1901), Μωϋσιάδης προςΤσερπατσιεφ, ανώτερο υπάλληλο της ρωσικής πρε σβείας.


245

Πάλι θα επισημάνουμε εδώ πως οι Τενεσούρ-ρουμ δεν ενδιαφέρονταν κυρίως πώς θα αποφύγουν τη στρατιωτική θητεία, αλλά για το γεγονός ότι η ιδιαίτερα δύσκολη και επικίνδυνη κατάσταση των «αρνητών της πίστης» στον τουρκικό στρατό -όπου τη συ ντριπτική πλειοψηφία αποτελούσαν φανατικοί μουσουλμάνοι- ήταν εκείνη που τους ανάγκαζε να ζουν με ψεύτικο όνομα332 ή να αναζητούν τη σωτηρία τους στη φυγή στο εξωτερικό.333 Οι Τενεσούρ-ρουμ δεν απογοητεύτηκαν. Εξακολούθησαν να συντάσσουν και να στέλνουν αναφορές και παρά την απειλούμενη σύλληψή τους από τις τουρκικές αρχές εξακολούθησαν να απευθύνονται στην κοινή γνώμη τονίζοντας παράλληλα ότι στην περίπτωσή τους δε ζητούν τίποτε άλλο παρά ένα κατακτημένο δικαίωμα. Τον Απρίλιο του 1901 ένας μεγάλος αριθμός Τενεσούρ-ρουμ που καταζητούνταν από την αστυνο μία για το θέμα της στρατιωτικής θητείας βγήκαν από τα κρησφύγετά τους στα προά στια της Κωνσταντινούπολης και γύρισαν στα σπίτια τους και στις εργασίες τους, αφού ο Μωϋσιάδης συνεννοήθηκε σχετικά με έναν ανώτερο υπάλληλο της ρωσικής πρε σβείας. Ο τελευταίος είχε υποσχεθεί πως θα φρόντιζε να απελευθερωθούν σε περίπτω ση που συλλαμβάνονταν. Όμως η ρωσική πρεσβεία είχε υπερεκτιμήσει την επιρροή της στην Πύλη. Ύστερα από 25 μέρες, λοιπόν, ένας από τους καταζητούμενους συνελήφθη, οπότε οι υπόλοιποι διέφυγαν και κρύφτηκαν.334Όταν στον άτυχο έγινε γνωστό ότι θα πρέπει να υπηρετήσει τη θητεία του έξω από τη Μικρά Ασία, πράγμα πολύ επι κίνδυνο για ένα χριστιανό, προσπάθησε με κάθε μέσο να εξαγοράσει τη θητεία. Για να το πετύχει όμως αυτό χρειαζόταν ένα υπέρογκο χρηματικό ποσό, που κατόρθωσε να το συγκεντρώσει με την πώληση και την υποθήκευση όλης της κινητής και ακίνητης περιουσίας του.335 Για την υπόθεση αυτή απευθύνθηκε, τελικά, ο Μωϋσιάδης σε αρχές αλλά και οργανι σμούς που δε σχετίζονταν άμεσα με το πρόβλημα. Το Μάρτιο του 1902 έστειλε μια επι στολή στον πρώην πατριάρχη Ιεροσολύμων Νικόδημο, ο οποίος και εξασφάλισε μια επα φή με τη ρωσική πρεσβεία. Η επιστολή αυτή είναι η πρώτη από την οποία πληροφορού μαστε για μια αντίδραση της Πύλης στο πρόβλημα των Τενεσούρ-ρουμ. Απάντησε δη λαδή η Πύλη σε μια αναφορά του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ότι δεν μπορεί να αλ λάξει τίποτα στην κατάσταση των Τενεσούρ-ρουμ!336 332. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Επιστολή αρ. 17 (7 Μάί'ου 1900). Μωϋσιάδης προς τη ρω σική πρεσβεία, στα ρωσικά. 333. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193. Επιστολή αρ. 15. Μωϋσιάδης προς τους πρεσβευτές Γαλλί ας, Αγγλίας, Ρωσίας και Ελλάδας και προςτο πατριαρχείο (παραδόθηκε στον πατριάρχη στις 15 Φεβρου άριου 1901). Επιστολή αρ. 21 (6Σεπτ. 1901), Μωϋσιάδης προς το πατριαρχείο. 334. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193. Επιστολή αρ. 19 (25 Μαΐου 1901 και επιστολή, αρ. 21 (χω ρίς ημερομηνία). Μωϋσιάδης προς το πατριαρχείο. Η επιστολή επιδόθηκε στον πατριάρχη στις 6 Σε πτεμβρίου 1901. 335. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193. Επιστολή αρ. 21. 336. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Επιστολή αρ. 28 (28 Μαρτίου 1902). Μωϋσιάδης προς Νι κόδημο.

246


Λίγες μέρες νωρίτερα είχαν συγκεντρωθεί ξανά οι εκπρόσωποι των Τενεσούρ-ρουμ στην Κωνσταντινούπολη και πήραν ομόφωνα την απόφαση να απευθυνθούν πλέον απευθείας στην τουρκική κυβέρνηση με μια αναφορά.Το έγγραφο αυτό, που συντάχθη κε κατά τη διάρκεια της συνέλευσης και περιείχε τα γνωστά αιτήματα, ακολούθησε την πορεία μέσω των Τενεσούρ-ρουμ τηςΤραπεζούντας και του εκεί έπαρχου, για να φτάσει στη συνέχεια στην Κωνσταντινούπολη και να καταλήξει στην Πύλη. Ο Μωϋσιάδης ήταν εκείνος στον οποίο ανατέθηκε να φέρει την αναφορά στηνΤραπεζούντα και να κάνει από κει τις απαραίτητες ενέργειες.337 Αμέσως μετά ο έπαρχος τηςΤραπεζούντας πήρε το έγγραφο των Τενεσούρ-ρουμ της Τραπεζούντας σχετικά με τις αποφάσεις της συνέλευσης στην Κωνσταντινούπολη, το οποίο έφερε περισσότερες από εκατό υπογραφές καθώς και δώδεκα σφραγίδες προέ δρων ελληνικών κοινοτήτων των γύρω χωριών.338 Μάλλον κατά την ίδια συνέλευση γράφτηκε και ένα δεύτερο έγγραφο προς τον έπαρ χο της Τραπεζούντας από εκείνους τους Τενεσούρ-ρουμ της Κωνσταντινούπολης που κατάγονταν από την Αργυρούπολη, το Δορούλ και τη Ματσούκα. Στο έγγραφο αυτό γι νόταν μια ιστορική επισκόπηση του προβλήματος των Τενεσούρ-ρουμ και παρακαλούνταν ο έπαρχος να μεσολαβήσει για το θέμα αυτό.339 Όπως είδαμε παραπάνω, ο έπαρχος της Τραπεζούντας ήταν ευνοϊκά διατεθειμένος απέναντι στο ζήτημα αυτό. Δεν ήθελε όμως να ζητήσει ακρόαση από την Πύλη για το θέ μα και να το θέσει χωρίς να του το ζητήσουν. Στον αρχιμανδρίτη Παρθένιο, ηγούμενο της μονής Σουμελά, πρότεινε, λοιπόν, ο έπαρχος να συστήσει στουςΤενεσούρ-ρουμ να στείλουν αναφορές στην Πύλη μέσω του πατριαρχείου και των διπλωματικών αποστολών των Μεγάλων Δυνάμεων, έτσι ώστε να προκαλέσουν την κυβέρνηση να ζητήσει τη γνώ μη του πάνω στο ζήτημα αυτό. Και στην περίπτωση που θα τον ρωτούσαν ήταν διατε θειμένος να πάρει το μέρος των Τενεσούρ-ρουμ.340Μια τέτοια περίπου αναφορά έστει λε λοιπόν μια αντιπροσωπία των Τενεσούρ-ρουμ από το Τσεβισλίκ, κοντά στην Τραπε ζούντα, στο πατριαρχείο, στην οποία δινόταν η πληροφορία ότι μόνο στις περιοχές γύ ρω από την Τραπεζούντα και τη Χαλδεία και στις μοναστηριακές εξαρχίες υπήρχαν πε ρίπου 420 οικογένειες Τενεσούρ-ρουμ.341 Στην αρχή του έτους 1904 ο Μωϋσιάδης απευθύνθηκε στη «Μικρασιατική Επιτρο πή»342στην Αθήνα και εξέφραζε τη λύπη του γιατί εξακολουθούσε να παραμένει άλυτο 337. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193. Ντοκουμέντο αρ. 23 (25 Μαρτίου 1902). Πρωτόκολλο συ νεδρίασης των Τενεσούρ-Ρουμ στην Κωνσταντινούπολη. 338. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193. Επιστολή αρ. 27. 339. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193. Επιστολή αρ. 26 (25 Μαρτίου 1902). 340. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193. Επιστολή αρ. 11 (14 Νοεμβρίου 1902). Παρθένιος προς Μωϋσιάδη. 341. Lenin-Museum Moskau. F. 181, No 193. Επιστολή αρ. 24 (28 Νοεμβρίου 1902). 342.0 Μικρασιατικός Σύλλογος ήταν μια πολιτιστική και πολιτική οργάνωση Ελλήνων που κατάγονταν από τη Μικρά Ασία και είχαν επαφές με κύκλους διανοουμένων της Αθήνας. Εξέχον πρόσωπο ήταν ο καθηγητής της ιστορίας Παύλος Καρολίδης.


247

το ζήτημα των Τενεσούρ-ρουμ. Συνημμένα με την επιστολή αυτή ο Μωϋσιάδης έστειλε και αντίγραφα προηγούμενων αναφορών σε διάφορες αρχές και οργανισμούς και παρακαλούσε την επιτροπή να του δώσει μια συμβουλή σχετικά με το πόσο πρέπει ο ίδιος και οι Τενεσούρ-ρουμ να προχωρήσουν στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους. Το θέμα εί χε φτάσει, καθώς φαίνεται, σε πολύ κρίσιμο σημείο, καθώς όλο και περισσότερες κυβερ νήσεις, εχθρικά διατεθειμένες προς την Πύλη, άρχισαν να ενδιαφέρονται γι' αυτό.343Τό τε ακριβώς όμως πέθανε ο έπαρχος της Τραπεζούντας, ο οποίος είχε υποσχεθεί να υπο στηρίξει τα αιτήματα των Τενεσούρ-ρουμ στην Πύλη.344 Ένα γράμμα ίσως ως απάντηση στην επιστολή του έλαβε ο Μωϋσιάδης, που ήταν τό τε δάσκαλος στην πατρίδα του στον Πόντο, τρεις μήνες αργότερα από τον Νικόλαο Λου κά, τον εκδότη της αθηναϊκής επετηρίδας Αυγή του Πόντου, ο οποίος έδειχνε να είναι πο λύ καλά κατατοπισμένος πάνω στο θέμα τωνΤενεσούρ-ρουμ. Ο τελευταίος διατύπωνε την πρόταση να αναληφθεί προσπάθεια μέσω των Μικρασιατών Ελλήνων στην Αθήνα να γίνει επαφή ενημέρωσης με τη βασιλική οικογένεια. Πέρα από αυτό συμφωνούσε και εκείνος ότι το όλο ζήτημα έπρεπε να γίνει γνωστό στο ευρύ κοινό στην Αθήνα με άρθρα στις εφημερίδες και ομιλίες. Τέλος, παρακαλούσε να του σταλεί λεπτομερής έκθεση για την ιστορική εξέλιξη του προβλήματος, ώστε να αρχίσει την προσπάθεια προβολής του στο ευρύ κοινό.345 Με την ευκαιρία της απογραφής του πληθυσμού, που θα γινόταν το 1905 σε ολόκλη ρη την επικράτεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι Τενεσούρ-ρουμ τεσσάρων ποντι ακών χωριών της περιοχής Καπικιόι απευθύνθηκαν τον Οκτώβριο του 1904 με μια ανα φορά στις τοπικές τουρκικές αρχές. Με αυτή παρακαλούσαν να απογραφούν ως χριστια νοί, να απαλειφθεί δηλαδή το δεύτερο, τουρκικό όνομά τους και η προσθήκη «Τενεσούρρουμ», και δήλωναν ότι είναι πρόθυμοι να πληρώνουν όπως και οι άλλοι (αναγνωρισμέ νοι) χριστιανοί το στρατιωτικό φόρο.346 Ιδιαίτερα εντατικά προσπαθούσαν την εποχή εκείνη για μια ικανοποιητική λύση του προβλήματος οι Σταυριώτες, μια εντελώς ειδική ομάδα ελληνορθόδοξων κρυπτοχριστια νών. Οι Σταυριώτες κατέχουν από πολλές απόψεις ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους κρυ πτοχριστιανούς. Ένας λόγος που εξηγεί την τόσο έντονη κινητικότητα των Σταυριωτών από το 1905, κινητικότητα για την οποία μαρτυρούν πολυάριθμα ντοκουμέντα, είναι μάλ λον το γεγονός ότι με την απογραφή του 1905 θα απογράφονταν ίσως ως μουσουλμά νοι. Δυο λόγια μόνο για την προϊστορία του θέματος: στα χρόνια και στις δεκαετίες που πέρασαν οι Σταυριώτες είχαν μια απόλυτα ασαφή, απλώς ανεπίσημα ανεκτή «ημιχριστιανική» κοινωνική θέση, όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο. Από τη μια πλευρά, δεν τους απαγορευόταν ρητά να φοιτούν σε ελληνικά σχολεία, να πηγαίνουν στην εκκλησία 343. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193. Επιστολή αρ. 31 (24 Ιανουαρίου 1904). 344. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193. Επιστολή αρ. 31. 345. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193. Επιστολή αρ. 29 (11 Μαΐου 1904). Λουκάς προς Μωϋ σιάδη. 346. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193. Επιστολή αρ. 30 (26 Οκτ. 1904). Ένας από τους υπογραφόμενους ήταν ο Ιωάννης Μωϋσιάδης, που ήταν την εποχή εκείνη δάσκαλος στο ποντιακό Καπικιόι.

248


και να παντρεύονται με αναγνωρισμένους χριστιανούς και Τενεσούρ-ρουμ, από την άλ λη πλευρά ήταν υποχρεωμένοι να εκπληρώνουν τη στρατιωτική θητεία, εφόσον βέβαια δεν είχαν προνομιακή θέση ως ειδικευμένοι εργάτες στα μεταλλεία. Από το 1878 δε δη λώνονταν στις αρχές ως μουσουλμάνοι, πράγμα που γινόταν επίσης ανεπίσημα ανεκτό. Αυτή η απροσδιόριστη αλλά κατά κάποιο τρόπο υποφερτή κατάσταση άρχισε ήδη το 1898 να μεταβάλλεται προς το χειρότερο με το διορισμό ενός νέου μουτεσαρίφη. Και πιο πριν βέβαια είχαν προσπαθήσει οι Τενεσούρ-ρουμ από κοινού με τους Σταυριώτες να ενημερώνουν την κοινή γνώμη για την κατάστασή τους, ώστε να πετύχουν μια μεταβολή της. Ο Μωϋσιάδης, π.χ., αναφέρει τους Σταυριώτες σε μια έκθεση του Σεπτεμ βρίου 1901 προς τον πατριάρχη347 και σε μια αναφορά που συνέταξε προς το τέλος του 1900 και την οποία έστειλε σε όλες τις πρεσβείες των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κωνστα ντινούπολη.348 Κατά την άποψή μου οι Τενεσούρ-ρουμ περίμεναν εκείνα τα χρόνια κάποια εξέλιξη στο πολύ καυτό πρόβλημα των Σταυριωτών, η λύση του οποίου θα σήμαινε αυτόματα και λύση του δικού τους προβλήματος (και κατά βάση λύση του κρυπτοχριστιανικού προ βλήματος γενικότερα). Γι' αυτό το λόγο και ασφαλώς γιατί ο Μωϋσιάδης, εξαιτίας των κα θηκόντων του ως δασκάλου στον Πόντο, δεν μπορούσε για μερικά χρόνια να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του ως εκπροσώπου τωνΤενεσούρ-ρουμ, δεν υπάρχουν τα τελευ ταία αυτά χρόνια πριν από την επανάσταση των Νεοτουρκων σχεδόν καθόλου αναφο ρές από τους Τενεσούρ-ρουμ. Εκτός από τους Σταυριώτες και τους Τενεσούρ-ρουμ και μια τρίτη ομάδα Ελλήνων κρυπτοχριστιανών, οι οποίοι ήταν ακόμα κρυπτοχριστιανοί στην κυριολεξία (στις τουρ κικές αρχές δηλαδή δεν είχαν φανερωθεί ως χριστιανοί), άρχισε σιγά σιγά -στην αρχή, βέβαια, σποραδικά και μεμονωμένα- να προβάλλεται στην κοινή γνώμη.Την ύπαρξη αυ τών των «γνήσιων» κρυπτοχριστιανών την πληροφορούμαστε από τον Pears. Το 1904 αναφέρει ότι έγινε η σύλληψη ενος ελληνορθόδοξου ιερέα με την κατηγορία ότι έθαψε με χριστιανικό τρόπο ένα κρυφό μέλος μιας «αίρεσης» που πέθανε και που ήταν δηλω μένο στις τουρκικές αρχές ως μουσουλμάνος. Η κοινότητα αυτών των κρυπτοχριστιανών ήταν τόσο πολυάριθμη, ώστε προκάλεσε την παρέμβαση του πατριάρχη για το γεγονός, ο οποίος απείλησε ότι θα παραιτηθεί σε περίπτωση που δεν απελευθερωθεί ο ιερέας. Η παρέμβαση αυτή είχε επιτυχία. Η Πύλη υποχώρησε για να αποτρέψει τον κίνδυνο να εξε λιχθεί η υπόθεση αυτή σε σκάνδαλο που θα έπαιρνε μεγάλη δημοσιότητα.349 Για μια βάφτιση που έγινε κρυφά σε μια οικογένεια κρυπτοχριστιανών τηςΤραπεζούντας μάς πληροφορεί ένας αυτόπτης μάρτυρας. Ο αφηγητής γεννήθηκε το 1896 στα Εξώτυχα, μια ελληνική συνοικία τηςΤραπεζούντας, από πρώην κρυπτοχριστιανούς γονείς.

347. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193. Επιστολή αρ. 21 (6 Σεπτεμβρίου 1901). Μωϋσιάδης προς τον οικουμενικό πατριάρχη Ιωακείμ Γ'. 348. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Επιστολή αρ. 15. Στις 3 Φεβρουάριου παραδόθηκε στη ρω σική πρεσβεία και στις 15 Φεβρουάριου 1901 στην ελληνική πρεσβεία. 549. Pears, E., Turkey and its People, London (1911), σ. 226.


249

Δέκα ή έντεκα χρονών έζησε στο πατρικό του σπίτι την κρυφή βάφτιση ενός παιδιού κρυ πτοχριστιανών Ελλήνων, που έγινε τη νύχτα. Όταν είχε ρωτήσει κάθε πότε γινόταν κάτι τέτοιο, η μητέρα του του απάντησε ότι γίνεται συχνά.350 Καλό θα ήταν σε αυτό το σημείο να αναφέρω ότι οι κρυπτοχριστιανοί των επαρχιών Τραπεζούντας και Αργυρούπολης, μιας περιοχής που αρχίζει από τον Εύξεινο, στο ύψος Τραπεζούντας-Σουρμένων, και φτάνει περίπου 80 χλμ. νοτιοανατολικότερα, ως την Αρ γυρούπολη (Κιμισχανά), ήταν σε 86 σκόρπιους ενδιάμεσους οικισμούς. Ειδικότερα θα περιοριστώ στις πρώτες οργανωμένες μαζικές ενέργειες των κρυπτοχριστιανών από τις περιοχές αυτές, με στόχο την επίσημη ομολογία και αναγνώριση της χριστιανικής τους πίστης, μέσω των Μεγάλων Δυνάμεων, αμέσως μετά την έκδοση του Χατί χουμαγιούν (1856). Σε έκθεση του ελληνικού υποπροξενείου Τραπεζούντας προς το Υπουργείο Εξωτερι κών της Ελλάδας (1857) αναφέρεται ότι μετά την έκδοση του Χατί χουμαγιούν, επιτροπή Κρωμιωτών (δηλαδή κρυπτοχριστιανών που ήταν γνωστοί στην περιοχή με αυτό το όνο μα) αναλαμβάνει να συντάξει υπομνήματα και να αγωνιστεί για την αναγνώριση της χρι στιανικής τους πίστης, μέσω των προξενείων της Τραπεζούντας και των πρεσβειών της Κωνσταντινούπολης. Επισημαίνεται, ακόμα, ο κίνδυνος για αντίποινα εκ μέρους των Τούρκων και τονίζεται η ανάγκη λήψης ορισμένων μέτρων. Στο τέλος επισυνάπτεται ένας κατάλογος που δίνει: στην α' στήλη ονόματα πόλεων και χωριών με τις ενορίες τους, στη β'το συνολικό αριθμό των οικογενειών τους, στη γ', δ' και ε'το σύνολο των μουσουλμά νων, Κρωμιωτών και Ελλήνων, αντίστοιχα. Και όλα αυτά, κατά πόλη, χωριό και ενορία (όπου υπάρχουν) στις επαρχίες των μητροπόλεων Αργυρούπολης και Τραπεζούντας. Γε νικά, οι 86 οικισμοί (πόλεις, χωρία και ενορίες τους) φέρεται ότι κατοικούνται συνολικά από 10.961 οικογένειες, που αντιστοιχούν σε 9.260 μουσουλμάνους, 16.710 Κρωμιώτες και 29.235 Έλληνες. Στον κατάλογο περιλαμβάνονται αντίστοιχα αριθμητικά στοιχεία 15 οικισμών της περιοχής Σουρμένων, 30 της περιοχής Ερζερούμ (Θεοδοσιουπόλεως), 20 από την επαρχία Δουνάης, 7 από την επαρχία Ούνιος και 11 Μεταλλείων.351 Κατανοούμε ότι οι Τενεσούρ-ρουμ, μαζί με όλες τις προαναφερθείσες κατηγορίες κρυποχριστιανών, είναι βέβαιο ότι έζησαν αφόρητες συνθήκες που τις προκάλεσαν οι εκτουρκισμοί αρχικά και οι εξισλαμίσεις αργότερα. Οδηγήθηκαν, ήδη από τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας, στον κρυπτοχριστιανισμό, μα στην περιοχή του Πόντου ίσχυαν σε μεγαλύτερο βαθμό, ώστε σε εκείνη την περιοχή το φαινόμενο να παρουσιάζει ιδιαί τερη έξαρση σε σχέση με άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Οι λόγοι αυτής της έξαρ σης θα μπορούσαν να συνοψιστούν: στην απουσία του νόμου από τις ακραίες και από μακρες εκείνες περιοχές, στην αυθαιρεσία των τοπικών αρχόντων και μπέηδων (τερεμπέηδων), στην άγρια και ανελέητη οικονομική εκμετάλλευση κ.ά.

350. Ελευθεριάδης, I., Οι Κλωστοί, Καταχάς Κατερίνης (1956), σ. 8 κ.ε. 351. Κατάλογος κατοίκων στις επαρχίες των Μητροπόλεων Αργυρούπολης και Τραπεζούντας (Αδιάσει στα Αποδεικτικά Στοιχεία Από Επίσημες Πηγές) Α.Β.Π.Ρ., Πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως 1899, Φ. 517/2. Ό.π. 3529,17.6.1899. Βλ. σχετικό παράρτημα.


250

Ήταν εγκλωβισμένοι από μίσος στον τόπο τους, όμως αποδείξαμε πως αναζητούσαν με όλα τα διαθέσιμα μέσα την ελευθερία τους. Την ελευθερία της πίστης και την αναζή τηση της ήσυχης διαβίωσης στα πατρογονικά τους εδάφη.

ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΑΝΤΙΠΟΙΝΑ

Οι κινητοποιήσεις των κρυπτοχριστιανών του Πόντου για φανέρωση και επίσημη ανα γνώριση, όπως αναλύσαμε παραπάνω, άρχισαν με το Χατί χουμαγιούν (1856) και τελεί ωσαν, τυπικά και συμβατικά, στα 1910, λίγο μετά τη νεοτουρκική επανάσταση. Ουσιαστι κά, όμως, όλη αυτή η περιπέτεια κράτησε μέχρι και την Ανταλλαγή. Σε όλο αυτό το διάστημα η αντίδραση των οθωμανικών αρχών ούτε ενιαία ήταν αλ λά ούτε και σταθερή. Αντίθετα, η ένταση και η ποιότητά της προσδιορίζονταν κάθε φο ρά από ειδικές εσωτερικές συνθήκες και εξωτερικές επεμβάσεις. Έτσι, αν θελήσουμε να δούμε ποια πορεία ακολούθησε η επίσημη πολιτική των Οθωμανών Τούρκων σε αυτό το θέμα, θα παρατηρήσουμε ότι πέρασε διαδοχικά από τα στάδια:

(1) Της ανοχής και της αδιαφορίας, (2) Των εκβιασμών και των βασανιστηρίων, (3) Της αναγκαστικής αναγνώρισης και της υποχρεωτικής στράτευσης. Την περίπτωση των Κρωμιωτών, με το διπλό τρόπο λατρείας, την ήξεραν οι μουσουλ μάνοι, αρχές και λαός, από πολύ παλιότερα. Έτσι, ήταν φυσικό να δείξουν, αρχικά τουλά χιστον, κάποια αδιαφορία και ανοχή για την επικείμενη αλλαγή, αφού λίγο πολύ ήταν γνω στό ότι οι κάτοικοι της περιοχής Κρώμνης ούτε χριστιανοί ήταν ούτε μωαμεθανοί. Οταν, λοιπόν, διαδόθηκε, τον Ιούλιο του 1857, ότι οι Κρωμιώτες κινητοποιήθηκαν για ν' απαρνηθούν το μωαμεθανισμό, οι μουσουλμανικές αρχές της Τραπεζούντας παρατήρησαν ότι το θέμα δεν προκαλεί ανησυχίες, αφού «οι Κρωμιώτες δεν πίστευαν σε τίποτα και στο

ζήτημα της θρησκείας ήταν σαν τα ζώα352». Στην ανοχή αυτή των τοπικών αρχών οφείλεται, πιθανότατα, και η αθρόα προσέλευ ση κρυπτοχριστιανών από τις περιφέρειες Τραπεζούντας και Αργυρούπολης, και η μαζι κή τους κινητοποίηση για την προώθηση της διαδικασίας αναγνώρισης. Όπως άλλωστε επισημαίνεται στην έκθεση του ελληνικού υποπροξενείου Τραπεζούντας, αν οι τοπικές αρχές δεν ενδιαφερθούν για την πλήρη εφαρμογή του Χατί χουμαγιούν, τότε «αναμφι-

βόλως παν θεμιτόν ή αθέμιτον πρέπει να περιμένωμεν εκ του αγρίου φανατισμού των συμπολιτευομένων Τούρκων». Πολύ περισσότερο, μάλιστα, εκεί όπου οι Οθωμανοί τυχαίνει να είναι περισσότεροι από τους Κρωμιώτες (κρυπτοχριστιανούς). Όταν, όμως, τα γεγονότα εξελίχτηκαν ραγδαία και πήραν απροσδόκητες διαστάσεις, την αρχική ανοχή διαδέχτηκαν κάποιες κολακείες και υποσχέσεις. Επρόκειτο για σκόπιμη συμπεριφορά που είχε στόχο να μην επιμείνουν οι Κρωμιώτες στην απόφασή τους, αλλά να εξακολουθούν, όπως και πρώτα, να πιστεύουν κρυφά σε όποια θρησκεία θέλουν. 352. Φωτιάδης, Κ., Πηγές της Ιστορίας..., ό.π., σ. 78.


251

Η πεισματική, ωστόσο, επιμονή για μαζική αναγνώριση κάπου 25.000 Κρωμιωτών ήταν επόμενο να διεγείρει το φανατισμό του τουρκικού όχλου και να αναγκάσει τις τουρ κικές αρχές να περάσουν στο δεύτερο στάδιο αντιμετώπισης του κρυπτοχριστιανικού ζητήματος. Η ανοχή και η κολακεία έδωσαν τη θέση τους στην απειλή και στη βία. Αμέσως μετά τα γεγονότα του 1857, που δημιούργησαν κάποια κοινωνική αναστά τωση στην περιοχή, οι κρυπτοχριαστινοί του Πόντου έγιναν θύματα βίαιων αντιδράσε ων και βασανιστηρίων σε όλη τους την ένταση. Οι απειλές στρέφονταν ακόμα και σ'εκεί νους -κάπου 400 οικογένειες- που δεν πρόλαβαν να παρουσιαστούν στην Τραπεζού ντα και να δηλώσουν την απόφασή τους. Ήδη οι τουρκικές αρχές κατάφεραν να διαλύ σουν την αρμόδια επιτροπή πριν καλά καλά ολοκληρώσει το έργο της. Μια σειρά εκθέσεων του Άγγλου αναπληρωτή προξένου Τραπεζούντας Φ. I. Στίβενς αποκαλύπτει την εικόνα των μαρτυρίων που υπέστησαν οι Κρωμιώτες αυτή την περίο δο. Ειδικότερα, σε υπόμνημά του της 5ης Μάίου 1859 επισημαίνει ότι ο πασάς και διοι κητής Ιτζέτ Αχμέτ τελούσε υπό την επιρροή του Τεφτερντάρ πασά, που έτρεφε βαθιά εχθρικά αισθήματα για όλους τους χριστιανούς. Γι' αυτό και οι κάτοικοι της περιοχής υπέ φεραν τα πάνδεινα τους τελευταίους δύο μήνες, πράγμα που θα μπορούσε ν' αποφευ χθεί μ'ένα δραστήριο διοικητή. Στη συνέχεια, συνυποβάλλει δύο αναφορές-καταγγελίες για έκτροπα και βασανιστή ρια. Η πρώτη απευθυνόταν στον ίδιο τον Στίβενς, και κατάγγελλε ότι περίπου 100 χρι στιανοί, που ονομάζονται Κρωμναίοι, νέοι και γέροι, προπηλακίστηκαν, βασανίστηκαν και φυλακίστηκαν μαζί με τους κοινούς κλέφτες και δολοφόνους, στις 16-28 Μαρτίου 1859. Και αυτό γιατί τόλμησαν να φανερώσουν τη χριστιανική τους πίστη. Έντεκα απ' αυ τούς, κάθε ηλικίας, είχαν μεταφερθεί στην Κωνσταντινούπολη με την πρόφαση ότι δεν κατατάσσονταν στον οθωμανικό στρατό, στην πραγματικότητα, όμως, για να τιμωρη θούν με βαρύτερες ποινές. Οι Οθωμανοί, βέβαια, επικαλούνταν συχνά τη δικαιολογία ότι οι Κρωμιώτες είχαν αισθήματα αγάπης για τη Ρωσία και ότι επιδίωκαν την αναγνώρισή τους για ν'αποφύγουν τη στράτευση. Πέρα απ'αυτά, στην περιοχή Κιμισχανά (Αργυρού πολη) πάμπολλοι Κρωμιώτες ρίχτηκαν στις φυλακές την Παρασκευή του Ραμαζανίου και εξαγόρασαν την ελευθερία τους με 2.000 πιάστρα, για να ξανασυλληφθούν αμέσως μετά. Ήταν βέβαιο ότι η ζωή 2.000 περίπου ατόμων βρισκόταν σε κίνδυνο. Την αναφορά υπο γράφουν 9 Κρωμιώτες. Κλείνοντας την έκθεσή του ο Στίβενς αναφέρει ότι μαζί με τον Πρώσο πρόξενο έκα ναν παραστάσεις στον πασά Τραπεζούντας, αλλά το μόνο που κατάφεραν ήταν να απο σπάσουν κάποιες χλιαρές υποσχέσεις. Η δεύτερη έγγραφη καταγγελία, την οποία συνυπέβαλε ο Αγγλος πρόξενος, προερ χόταν από τον έμπορο Νικόλαο Σαυρόπουλο, κάτοικο της κωμόπολης Πουλαντζάκ, και απευθυνόταν στο μητροπολίτη Τραπεζούντας Κωνστάντιο. Ο εν λόγω έμπορος κατήγ γειλε την απάνθρωπη, βάναυση και ανίερη συμπεριφορά των τουρκικών αρχών στην κη δεία της αδελφής του Κυριακής Σαυροπούλου. Με το αιτιολογικό ότι η γυναίκα ήταν Τουρκάλα, με τον όνομα Αϊσέ, και ότι μόλις πέθανε οι ιερείς έκλεψαν το πτώμα και το πή γαν σε εκκλησία, δεν άφησαν να γίνει η κηδεία κατά τα χριστιανικά έθιμα. Αντίθετα, πα

252


ρά τις αντιδράσεις των ιερέων, των προυχόντων και του αδελφού της, οι ζαπτιέδες (χω ροφυλακές) όρμησαν στην εκκλησία, άρπαξαν τη νεκρή και την έθαψαν, ατιμασμένη, στο τουρκικό νεκροταφείο. Πρωταγωνιστές σε αυτή την πράξη ιεροσυλίας ήταν ο μουδίρης της Πουλαντζάκ, ο αξιωματικός της αστυνομίας και ο καϊμακάμης Κερασούντας.353 Χαρακτηριστική είναι και μια άλλη περίπτωση. Ανάμεσα σε αυτούς που δεν πρόλα βαν την επιτροπή του 1857 και ήρθαν να δηλώσουν την απόφασή τους μετά τη διάλυσή της ήταν και 30 περίπου οικογένειες από το χωριό Μαζελέρ στην περιοχή τηςΤραπεζού ντας. Το αποτέλεσμα ήταν να πληρώσουν πολύ ακριβά το τόλμημά τους. Πρωτίστως ρί χτηκαν στις φυλακές της Τραπεζούντας και βασανίστηκαν τόσο βάναυσα, ώστε 14 από αυτούς να βρουν εκεί οικτρό θάνατο. Έπειτα, από επεμβάσεις των Δυνάμεων, αποφυλα κίστηκαν και γύρισαν στο χωριό τους, βρήκαν τα σπίτια τους πέρα ως πέρα ριγμένα και λεηλατημένα, ενώ οι φανατικοί μουσουλμάνοι αγάδες, της γνωστής οικογένειας Μακούλογλου, δεν έπαυαν να τους εκβιάζουν και να τους απειλούν. Αλλά και 20 χρόνια αργότερα (1877) η κατάσταση δε φαίνεται ν'αλλάζει και πολύ. Σε μια σειρά εκθέσεων του ελληνικού υποπροξενείου Τραπεζούντας διεκτραγωδείται το άθλιο κατάντημα του ελληνισμού της περιοχής. Όσο κι αν η αιτία του κακού εντοπιζόταν στην απουσία άξιου ιεράρχη, ωστόσο είναι χαρακτηριστικό ότι και σε αυτή ακόμα την περίοδο, τόσα χρόνια μετά τις πρώτες κινητοποιήσεις, αναφέρονταν περιπτώσεις βίαι ων αποπλανήσεων και εξωμόσεων στα χωριά Σούρμενα, Μεσαρέα και Κοιλάδι. Σημειώ νονταν επίσης συχνά κακοποιήσεις ιερέων και πυρπολήσεις ή βεβηλώσεις εκκλησιών, αλλά και φόνοι και ληστείες που διαπράττονταν ακόμα και σε αυτά τα περίχωρα τηςΤρα πεζούντας. Επειδή, παρά τις απειλές και τα βασανιστήρια, οι Κρωμιώτες επέμεναν στην απόφα σή τους, οι τουρκικές αρχές, πιεζόμενες και από τις Μεγάλες Δυνάμεις, δέχτηκαν τελικά την αναγνώριση ή μάλλον την ανέχτηκαν. Με τη νέα, όμως, κατάσταση διακυβεύονταν ύψιστα εθνικά τους συμφέροντα (αλ λοίωση εθνολογικής σύνθεσης του πληθυσμού και αποφυγή στράτευσης). Γι'αυτό και στους πρώτους κιόλας φανερωμένους Κρωμιώτες επέβαλαν ορισμένους περιορισμούς. Πρώτα πρώτα, τους χαρακτήρισαν «Τενεσούρ-ρουμ», αρνησίθρησκους δηλαδή μου σουλμάνους που δέχτηκαν το χριστιανισμό. Αυτό σήμαινε ότι θα εξακολουθούσαν να τους θεωρούν Τούρκους στην εθνικότητα. Έπειτα τους υποχρέωναν να εγγράφονται στα ληξιαρχεία και στα δημοτολόγια με δύο ονόματα, ένα χριστιανικό και ένα μουσουλμα νικό. Έτσι βρίσκουμε τα ονόματα Χασάν Νικόλας, Αλί Σάββας, Μεχμέτ Γιορ, Μουσταφά Μιχαήλ κ.ά. Η πλήρης αναγνώρισή τους, στα 1910, τους απάλλαξε, βέβαια, από το χαρακτηρισμό «τενεσούρ», αλλά δεν τους ωφέλησε σε τίποτα ως προς τη στράτευση. Γιατί με βάση το νεοτουρκικό σύνταγμα, η υποχρέωση αυτή γενικεύτηκε και στρατεύονταν πια όλοι οι αν δρικοί πληθυσμοί της αυτοκρατορίας, ηλικίας 20-60 χρόνων, ανεξάρτητα από θρη σκεία. 353. Φωτιάδης, Κ., Πηγές του Κρυτττοχριστιανικού Προβλήματος, Θεσσαλονίκη (1997), σ. 37-39.


253

Έτσι εξηγείται και το πληθωρικό μεταναστευτικό ρεύμα χριστιανικών πληθυσμών από περιοχές του Πόντου προς τον Καύκασο, τη νότια Ρωσία και την Ελλάδα μετά το 1910 και ως την Ανταλλαγή. Όταν στα 1914ο Dawkins επισκέφθηκε τον Πόντο βρήκε μόνο γυναί κες, γέρους και παιδιά. Οι περισσότεροι άντρες ηλικίας 20-60 χρόνων είχαν ήδη μετανα στεύσει, για ν'αποφύγουν τη στράτευση που επέβαλλε η θύελλα των Βαλκανικών και του Α'Παγκόσμιου Πολέμου.354

354. Dawkins, M., Οι κρυπτοχριστιανοί της Τουρκίας, Θεσσαλονίκη (2000), α 48-55. Φωτιάδης, Κ., Η γενο

κτονία των Ελλήνων του Πόντου, Αθήνα (2004), σ. 34.

ΜΕΡΟΣ Ε' Δ'ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1908-1918)

ΣΥΝΤΟΜΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΑΝΑΚΗΡΥΞΗΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΗΠΕΙΡΟΥ

Όπως είναι γνωστό, το 1913 ελευθερώθηκαν η Ήπειρος και τα Γιάννενα από τον τουρκι κό ζυγό, μαζί δε ελευθερώθηκε, με την επέμβαση του ένδοξου ελληνικού στρατού μας, και

η ΒόρειαΉπειρος, μερικά μέρη, μάλιστα, όπως η Χειμάρα και η Κορυτσά, ελευθερώθηκαν νωρίτερα από τα Γιάννενα. Αλλά ενώ η Ήπειρος και τα Γιάννενα χαίρονταν και πανηγύρι ζαν τη λευτεριά τους, η Βόρεια Ήπειρος δεν τη χάρηκε για πολύ. Γιατί τότε οι Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης διέπραξαν το μέγα έγκλημα κατά της Ελλάδας και της Βόρειας Ηπείρου. Αφού ίδρυσαν -και δικαίωμά τους- το κράτος της Αλβανίας, που μέχρι τότε δεν υπήρχε, προσάρτησαν βίαια τη Βόρεια Ήπειρο στο αλβανικό κράτος, για να το στη ρίξουν πνευματικά, εμπορικά και πληθυσμιακά. Τότε λοιπόν έγινε το θαύμα: ενώ ο ελληνικός στρατός μας υποχρεωνόταν από τις Με γάλες Δυνάμεις να αδειάσει τη Βόρεια Ήπειρο, οι αδερφοί μας της Βόρειας Ηπείρου ξε σηκώθηκαν στα όπλα και με ένα σύνθημα, «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ή ΘΑΝΑΤΟΣ», σήκωσαν τη σημαία

της αυτονομίας της Βόρειας Ηπείρου! Έτσι, στις 17 Φεβρουάριου 1914, η προσωρινή κυβέρνηση της Βόρειας Ηπείρου, υπό το γενναίο Γεώργιο Χρηστάκη Ζωγράφο, ύψωσε τη σημαία της αυτονομίας της Βόρειας Ηπείρου και κάλεσε όλο τον ελληνισμό να τρέξει να τους συμπαρασταθεί. Χιλιάδες εθε λοντές, από την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα, την Κρήτη, τη Μακεδονία και την Κύ προ, έτρεξαν και κατατάχτηκαν στους Ιερούς Λόχους και αγωνίστηκαν στο πλευρό των Βορειοηπειρωτών. Άντρες, γυναίκες και κορίτσια επιστρατεύτηκαν σε αυτό τον αγώνα. Σαν λιοντάρια αγωνίστηκαν! Αποτέλεσμα αυτού του αγώνα ήταν τρομοκρατημένοι οι Αλβανοί να ζητήσουν -μέσω των Δυνάμεων της Ευρώπης- να σταματήσει ο πόλεμος και να γίνει ανακωχή. Έγινε πράγματι ανακωχή και στις 17 Μάίου 1914 υπογράφηκε το Πρω

τόκολλο της Κέρκυρας, το οποίο αναγνώριζε αυτονομία και αυτοδιοίκητο της Βόρειας Ηπείρου, ελευθερία σχολείων, γλώσσας, θρησκείας, επιπλέον δε το δικαίωμα να έχουν (οι Βορειοηπειρώτες) δικό τους στρατό, δική τους αστυνομία, να αποτελούν δηλαδή αυ τοδιοίκητο τμήμα! Και πρέπει να τονίσουμε ότι αυτό το Πρωτόκολλο της Κέρκυρας το υπέγραψαν και οι Αλβανοί και οι Μεγάλες Δυνάμεις. Επομένως, οι φίλοι μας οι Αλβανοί δεν μπορούν να λέ νε τώρα ότι η Βόρεια Ήπειρος είναι... «Νότια Αλβανία». Και δεν μπορούν να λένε ότι οι Βο ρειοηπειρώτες είναι... «επήλυδες». Ντόπιοι και γηγενείς είναι οι Βορειοηπειρώτες. Ξένοι στη Βόρεια Ήπειρο είναι οι Αλβανοί.1 1. Από το περιοδικό της ΣΦΕΒΑ Η Βόρειος Ήπειρος σε πορεία αυτονομίας, τ. 2, άνοιξη 1999.


255

ΝΕΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΛΒΑΝΙΚΟΥ ΣΟΒΙΝΙΣΜΟΥ Το πέπλο της σιωπής που καλύπτει τον τελευταίο καιρό το βορειοηπειρωτικό ζήτημα γεν νά την εντύπωση είτε ότι το εθνικό αυτό θέμα έχει βρει το δρόμο της δίκαιης επίλυσής του είτε ότι αυτό έχει εγκαταλειφθεί οριστικά στη λήθη της ιστορίας. Παρά ταύτα όμως, είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς ότι δεν έχουν εκλείψει οι ποικιλώνυμες προκλήσεις από την πλευρά της αλβανικής ηγεσίας, οι οποίες παίρνουν τη μορφή είτε της διάδοσης ιστορικών ανακριβειών είτε της υλοποίησης ανθελληνικών πρωτοβουλιών.

Α) Διαστρέβλωση της ιστορικής πραγματικότητας Εκδήλωση με αφορμή την έκδοση του βιβλίου Ντοκουμέντα για την Τσαμουρια 1912-1939 οργάνωσε η πολιτικοπατριωτική οργάνωση «Τσαμουριά», σε συνεργασία με τη Γενική Διεύθυνση του Αρχείου του Κράτους, στην αίθουσα της Ακαδημίας Επιστημών της Αλ βανίας. Το βιβλίο είναι γραμμένο από την ιστορικό Kaliopi Naska και στις 743 σελίδες του δημοσιεύονται πάνω από 400 «ντοκουμέντα» που βρίσκονται στο Αρχείο του Κράτους της Αλβανίας. Κατά τη διάρκεια μάλιστα της παρουσίασης του βιβλίου ο διευθυντής του Αρχείου του Κράτους κ. Shaban Sinani δήλωσε ότι το βιβλίο αυτό «αποτελείτην πιο σοβαρή

προσπάθεια να αποδείξουμε με γνήσια ντοκουμέντα το ιστορικό του Τσάμικου και τις με γάλες προσπάθειες που έχουν γίνει σε διάφορες φάσεις της ιστορίας ώστε οι Τσάμηδες να αποκτήσουν τα δικαιώματά τους, τα οποία αγνοήθηκαν και αγνοούνται ακόμα και σήμερα». Με την πρώτη κιόλας ματιά αυτό που προκαλεί εύλογη απορία αλλά και πολλά ερω τήματα είναι γιατί η αναφορά στην ιστορική παρουσία των «Τσάμηδων» σταματά στο έτος 1939 και αποσιωπάται έντεχνα το γεγονός ότι στα χρόνια της Κατοχής που ακολού θησαν οι «Τσάμηδες» ήταν σύμμαχοι των Ιταλογερμανών, ενώ μετά την αποχώρηση αυ τών καταδικάστηκαν από το ελληνικό στρατοδικείο ως εγκληματίες πολέμου για τα δει νά που προξένησαν στην περιοχή της Θεσπρωτίας (απόφαση δωσίλογων των Ιωαννί νων), ενώ οι περιουσίες τους εκποιήθηκαν απευθείας ή με δημοπρασίες σε όλους εκεί νους που έπεσαν θύματα της θηριωδίας τους (Β.Δ.2185/1952 και Ν.2781 /54). Και ενώ έτσι δεν υπάρχει πλέον ζήτημα «Τσάμηδων», σήμερα όχι μόνο δε δίνεται απά ντηση στα ερωτήματα αυτά, αλλά έρχεται και η ετήσια έκθεση του State Department για τα ανθρώπινα δικαιώματα, η οποία καθίζει την Ελλάδα στο εδώλιο του κατηγορουμένου, επειδή «η ελληνική κυβέρνηση αρνείται να αναγνωρίσει την ύπαρξη "σλαβόφωνης"μειονό

τητας και άλλων εθνοτικών ομάδων πέραν των μουσουλμάνων, που αναφέρονται στη Συν θήκη της Λοζάνης». Την ίδια στιγμή ο πάπας ανταποκρίνεται θετικά στο αίτημα της οργάνωσηςΤσαμουριάς να βοηθήσει με την προσευχή του τους 205.000(;) «Τσάμηδες» να επιστρέφουν στη γη τους και στους τάφους των προγόνων τους που βρίσκονται στην Ελλάδα («I will have a remembrance in my pray»).

256


Β) Κλείνουν σχολεία της ελληνικής μειονότητας Λόγω του κλίματος φόβου και ανασφάλειας που συστηματικά καλλιεργείται στην περιο χή όπου διαβιοί η ελληνική εθνική κοινότητα της Βόρειας Ηπείρου, πολλοί μαθητές μετανάστευσαν στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα, όπως γράφει και η αλβανική εφημερίδα Gazeta Shqiptare επικαλούμενη δηλώσεις του διευθυντή παιδείας νομού Αργυροκά στρου, να κλείσουν τα ελληνικά σχολεία στα μειονοτικά χωριά Σχωριάδων, Χλωμού και Κουρά του νομού. Κι όλα αυτά συμβαίνουν τη στιγμή που ο Σαλί Μπερίσα θέτει ως προϋπόθεση καλής γειτονίας με την Ελλάδα τη «λειτουργία αλβανικών σχολείων στους Φιλιάτες της Τσαμουριάς», ενώ η ελληνική πολιτική ηγεσία προτίθεται να εκπληρώσει την υπόσχεσή της προς την αλβανική κυβέρνηση για τη χορήγηση του ποσού των 58.000.000 δολαρίων στην Αλ βανία, στο πλαίσιο του προγράμματος για την ανοικοδόμηση των Βαλκανίων. Γεννάται έτσι το ερώτημα: μήπως κάποια ψιχία από τα ιλιγγιώδη αυτά ποσά θα έπρεπε να δοθούν και για την ενίσχυση της εκπαίδευσης των νέων της Βόρειας Ηπείρου, κάτι το οποίο αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας παραμονής στις πατρογονικές τους εστίες; Είναι πλέον φανερό ότι οι καιροί μας κρύβουν πολλές παγίδες, οι οποίες περιπλέκουν σε αφάνταστο βαθμό την πορεία των εθνικών μας θεμάτων προς τη δί καιη επίλυσή τους. Γι'αυτό, η σύγχρονη ιστορική συγκυρία επιβάλλει αγώνα, επαγρύπνηση και όχι εφησυχασμό, προσοχή και όχι αδιαφορία, εγρήγορση και όχι νωχελικότητα.

Ελληνόπουλα από τη Βόρεια Ήπειρο που φιλοξενήθηκαν πρόσφατα σε κατασκηνώσεις τηςΣΦΕΒΑ στην Πάτρα. Από το περιοδικό της ΣΦΕΒΑ Η Βόρειος Ήπειρος σε πορεία αυτονομίας, τ. 2, άνοιξη 1999.

ΠΟ ΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

257

Η επιλογή μας στην κρίσιμη αυτή στιγμή αποτελεί, σε τελευταία ανάλυση, το κριτή ριο του ενδιαφέροντος μας και της εθνικής μας ευαισθησίας. Για να μη θρηνήσουμε αρ γότερα μια χαμένη υπόθεση.2

ΤΟ ΚΟΜΙΤΑΤΟ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΤΟΥΡΚΟΙ Νέα εποχή στην οθωμανική αυτοκρατορία; Αυτό θα προσπαθήσουμε να καταλάβουμε σε τούτο το κεφάλαιο. Θα δούμε το 1889 να ιδρύεται το κομιτάτο «Ένωση και Πρόοδος», που υποτίθεται ότι θα είχε ως βάση τις αρχές του Μιδάτ πασά. Οι θέσεις του Μιδάτ πασά αναγνώριζαν την ύπαρξη πολλών εθνών στην αυτοκρατορία και κατά συνέπεια η αυτο κρατορία, στην ουσία, θα έπρεπε να είναι ομοσπονδία εθνών με ίσα δικαιώματα. Το πρώτο και ισχυρότερο αρχικά ρεύμα ήταν ο οθωμανισμός (ή νεοοθωμανισμός) που στόχευε σε μια ανανεωμένη, μεταρρυθμισμένη οθωμανική αυτοκρατορία, με μια εσωτερική έννομη τάξη ισότητας όλων των Οθωμανών ενώπιον του νόμου και κατοχύ ρωσης όλων των ατομικών και ανθρώπινων δικαιωμάτων, επιχειρώντας να συμφιλιώσει τον έντονο πατριωτισμό με τη βούληση για ανανέωση. Το δεύτερο ρεύμα, ο πανισλαμισμός, απέβλεπε σε ένα μόρφωμα ισλαμικής αυτοκρα τορίας με επικεφαλής το σουλτάνο, με τη διπλή ιδιότητα του πολιτικού και του θρησκευ τικού ηγέτη όλων των ισλαμικών πληθυσμών της ευρύτερης περιοχής. Το τρίτο ρεύμα, ο παντουρκισμός, που τελικά επικράτησε ιδεολογικά, στόχευε στην ίδρυση ενός μεγάλου, ενιαίου τουρκικού κράτους, πολιτιστικά και εθνικά ομογενοποιημένου, εσωτερικά μεταρ ρυθμισμένου και εκσυγχρονισμένου στις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές δομές του, που θα περιλαμβάνει όλες τις τουρκόφωνες περιοχές και λαούς. Το κίνημα των Νεότουρκων, που αναπτύχθηκε περί τα τέλη του 19ου αιώνα, επιχείρησε μια σύνθεση με ταξύ του εθνικιστικού, πατριωτικού ιδεώδους και των κοινωνικών κοσμοθεωρητικών ιδε ών που κληροδότησε στην Ευρώπη η Γαλλική Επανάσταση. Η βασική ιδέα που επικρατούσε στις αρχές του αιώνα στους κύκλους των Νεότουρκων ήταν η συνύπαρξη των εθνοτήτων και θρησκειών σε ένα δημοκρατικό και ομοσπον διακό κράτος.3Η περίοδος αυτή βρίσκει τις εθνοτικές και θρησκευτικές ενότητες να λει τουργούν υπό το θεσμό των «μιλέτ».4 Η επικράτηση των Νεότουρκων το 1908 δημιουρ 2. Συντονιστική Φοιτητική Ένωση Βορειοηπειρωτικού Αγώνος (ΣΦΕΒΑ). 3. Γιαλλουρίδης, X., Η Τουρκία σε Μετάβαση, εκδ. Σιδέρης, Αθήνα (1999), σ. 49-50. 4. Dundar, F., Οι μειονοτητες στην Τουρκία, εκδ. Infognomon (2003), σ. 28. «Στις απογραφές του 1881/2 και 1893, οι ομάδες ταξινόμησης αυξήθηκαν και δημιουργήθηκαν 11 κατηγορίες: οι ομόθρησκοι, οι Ρω μιοί, οι Αρμένιοι, οι καθολικοί Αρμένιοι, οι Βούλγαροι, οι Εβραίοι, οι προτεστάντες, οι Λατίνοι, οι αλλό θρησκοι Ασσύριοι, οι αλλόθρησκοι τσιγγάνοι και οι υπήκοοι ξένων χωρών. Στην απογραφή του 1897, οι Ασσύριοι διαχωρίστηκαν σε δύο υποκατηγορίες, τους Κελντανί και τους Καντίμ, ενώ προστέθηκαν και οι Μαρωνίτες, οπότε οι ομάδες αυξήθηκαν σε 13. Κατά την απογραφή του 1906-1907 οι ομάδες αυ ξήθηκαν σε 19: οι ομόθρησκοι, οι Κοζάκοι, οι Ρωμιοί, οι Αρμένιοι, οι Εβραίοι, οι Βούλγαροι, οι καθολι κοί Ρωμιοί, οι καθολικοί Αρμένιοι, οι προτεστάντες, οι Λατίνοι, οι Μαρωνίτες, οι Ασσύριοι, οι Ασσύριοι

258


γεί την αίσθηση της μεγάλης αλλαγής και της συμφιλίωσης μεταξύ των μουσουλμάνων και μη μουσουλμάνων. Οι μειονότητες πίστευαν ότι το οθωμανικό κράτος οδηγούνταν σε ριζοσπαστικές δομικές, εσωτερικές πολιτικές και κοινωνικές μεταβολές στον τομέα του κοινοβουλευτισμού, της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της ανοχής και των κοινωνι κών μεταρρυθμίσεων. Επρόκειτο για μέτρα, αρχές, κατευθύνσεις και προσδοκίες που εί χαν προαναγγελθεί στις πέντε δεκαετίες που προηγήθηκαν και είχαν εξαγγελθεί ως στό χοι και διεκδικήσεις των Νεοοθωμανών και των Νεότουρκων μεταρρυθμιστών.5 Το κίνημα των Νεότουρκων που ακολούθησε, παρά τις αρχικές φιλελεύθερες διακη ρύξεις, οδήγησε την αυτοκρατορία στην τελευταία φάση της ζωής της και πραγματοποί ησε την πρώτη μεγάλη γενοκτονία του 20ού αιώνα, τη σφαγή των Αρμενίων το 1915. Αντίστοιχες σφαγές, σε μικρότερη κλίμακα, κατά των Αρμενίων αλλά και άλλων εθνοτή των είχαμε και στη δεκαετία του 1890. Ο αρχικός ενθουσιασμός των μειονοτήτων άρχισε να εξανεμίζεται σύντομα καθώς η Τριανδρία των Νεότουρκων, που κατέλαβε την εξουσία το 1908 και με πρόσχημα τους ατυχείς για την οθωμανική αυτοκρατορία Βαλκανικούς Πολέμους και τον επερχόμενο Α' Παγκόσμιο Πόλεμο προέβη σε σειρά μέτρων σε βάρος των μειονοτήτων, για να καταλή ξουμε στις σφαγές του 1915. Συγχρόνως, από τις αρχές του αιώνα αρχίζει να καλλιεργεί ται ο τουρκικός εθνικισμός, η τουρκική εθνική συνείδηση και η τουρκική εθνική ταυτό τητα σε βάρος της ισλαμικής ταυτότητας. Όμως, πολιτική διάσταση στο έθνος των Τούρ κων έδωσε τελικά μόνο η κεμαλική επανάσταση και ο κεμαλισμός. Το Κομιτάτο Ένωση και Πρόοδος διακήρυξε την αρχή ότι σκοπός του ήταν να εφαρ μόσει το σύνταγμα του Μιδάτ πασά, αργότερα όμως θα το απαρνηθεί. Στις αρχές της δε καετίας του 1910-1920 η Βαλκανική Χερσόνησος βρίσκεται σε αναβρασμό. Τα εθνικά κι νήματα, που έχουν πάρει τη μορφή του ένοπλου αγώνα, ζητούν την εθνική απελευθέρω ση των εθνών της Βαλκανικής. Και καθώς δεν υπάρχουν καθαρά όρια εθνών, αλλά τα διά φορα έθνη ζουν στον ίδιο χώρο (Μακεδονία, Θράκη), ο ένοπλος αγώνας δε στρέφεται μόνο κατά της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά εξελίσσεται σε ένοπλη σύγκρουση με ταξύ των εθνών που συμβίωναν στις ίδιες περιοχές. Οι Τούρκοι αντιμετώπισαν πάντα τα εθνικά κινήματα με σφαγές: το ελληνικό το 1821, το βουλγαρικό το 1875-1876, το αρμενικό το 1892-1896 και το 1905-1909, για να κατα λήξουν στη γενοκτονία των Αρμενίων το 1915-1916 και στη σφαγή και τον ξεριζωμό του ελληνισμού το 1916-1923. Το Κομιτάτο Ένωση και Πρόοδος αναγκάστηκε για λόγους ασφάλειας να εγκαταλείψει την Τουρκία και να εγκαταστήσει την έδρα του στο Παρίσι. Από κει απευθύνει μηνύ ματα για ανανέωση της οθωμανικής αυτοκρατορίας στο πλαίσιο του συντάγματος του Κελντανί, η ομάδα Wallahians, οι Ιακωβίτες, οι Σαμαρείτες, οι Γεζιντίδες, οι τσιγγάνοι και οι υπήκοοι ξέ νων χωρών». 5. Ό.π., σ. 29. «Στην απογραφή του 1914, καταγράφηκαν 22 ομάδες που μιλούσαν διαφορετικές γλώσ σες και είχαν διαφορετικές θρησκευτικές πεποιθήσεις. Στην ταξινόμηση αυτή δεν υπήρχε κατηγορία για τους υπηκόους ξένων χωρών ενώ ως ξεχωριστές ομάδες συμπεριλήφθησαν οι Νεστοριανοί, οι Σέρβοι, οι Καντίμ και ξεχωριστά οι Ασσύριοι».


259

Μιδάτ πασά. Οι εκκλήσεις τους θα παγιδέψουν τους Αρμένιους του Τασνάκτσουτιουν και τους Σλαβομακεδόνες με το σοσιαλιστή Γιάννε Σαντάσκι.6 Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού αιώνα οι Τούρκοι περ νάνε μια περίοδο κρίσης εθνικής ταυτότητας. Οι δύο κορυφώσεις της κρίσης αυτής ήταν η εισήγηση του Μιδάτ πασά να μετατραπεί η οθωμανική αυτοκρατορία σε ομοσπονδία εθνικών κοινοτήτων, όπου οι Τούρκοι θα είχαν τη θέση τους στη διοίκηση, καθώς και η απόφαση του κομιτάτου Ένωση και Πρόοδος να εκτουρκίσει τους λαούς στους οποίους είχαν κυριαρχήσει οι Τούρκοι.7 Οι ίδιοι οι ηγέτες του κομιτάτου στην αρχή δεν είχαν σαφή αίσθηση αυτών που πρότειναν. Έλεγαν αρχικά να προβάλουν ως αρχή τον παντουρανισμό, που θα συμπεριλάμβανε όλους τους τουρκόφωνους λαούς. Γρήγορα όμως απογοητεύτηκαν από ένα τέτοιο σχέδιο και περιόρισαν τις θέσεις τους στο λεγόμενο οσμανισμό (οθωμανισμό), που τους κρατούσε στο πλαίσιο της αυτοκρατορίας τους. Μα και σε αυτό θα απογοητευτούν. Οι εθνικές διεκδικήσεις των λαών και η προετοιμαζόμενη εξέγερση των λαών της Βαλκανι κής (η προετοιμασία των Βαλκανικών Πολέμων) οδήγησε τους εκπροσώπους του κομι τάτου Ένωση και Πρόοδος, Ενβέρ,Ταλαάτ κ.ά., στην απόφαση του Συνεδρίου της Θεσ σαλονίκης το 1911 να εκτουρκίσουν με τη βία τους λαούς, ενώ όσους δε συμορφωθούν και υποκύψουν να τους σφάξουν. Σε αυτό το πλαίσιο οργανώνουν τη σφαγή (γενοκτο νία) των Αρμενίων, τη σφαγή και το ξερίζωμα των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, επειδή ήταν αυτοί οι λαοί που είχαν αποκτήσει εθνική συνείδηση και δεν ήταν δυνατό να εκτουρκι στούν. Στις αρχές του 20ού αιώνα αρχίζει ο Μακεδονικός Αγώνας, που παίρνει διαστάσεις αληθινής πυρκαγιάς. Τα έθνη της Βαλκανικής διεκδικούν την ανεξαρτησία τους. Αλλά κα θώς οι εθνότητες έχουν μπερδευτεί στον ίδιο χώρο, ο πόλεμος δε στρέφεται μόνο κατά των Τούρκων, αλλά και κατά των άλλων εθνοτήτων (Έλληνες κατά Βουλγάρων και Σλαβομακεδόνων και αντίστροφα). Ήταν μια κατάσταση απελπιστική, για τη δημιουργία της οποίας εργάζονταν οι Αγγλογάλλοι και οι Ρώσοι, σε μια προσπάθεια να εμποδίσουν την κινητικότητα των Γερμανών και να ανακόψουν την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμ μής Βερολίνου-Κωνσταντινούπολης-Βαγδάτης. Το 1905 οι Σύμμαχοι, με το δικαίωμα των προστάτιδων δυνάμεων, που το απέκτησαν το 1829, όταν επέβαλαν την ανεξαρτησία της Ελλάδας, επιβάλλουν στη Μακεδονία το αυτόνομο καθεστώς του Χιμλί μπέη με πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη. Στο καθεστώς συμ μετέχουν ισότιμα Έλληνες, Τούρκοι, Σλάβοι και Εβραίοι. Τα σχέδια των Γερμανών είχαν ανατραπεί, αλλά οιΤούρκοι, ανήσυχοι, βλέπουν να χάνουν έδαφος. Οι Γερμανοί τότε προ σέγγισαν το κομιτάτο Ένωση και Πρόοδος, που ήταν στη Γαλλία, για να ανατρέψουν το καθεστώς του Χιμλί μπέη. Είναι ακριβώς τούτη τη στιγμή που οι Νεότουρκοι θα κάνουν τη δραματική τους στροφή και θα γίνουν χειρότεροι και από τον αιματοβαμμένο σουλ τάνο Χαμίτ. 6. Ροδάκης Π., Ιστορία του Πόντου, Αθήνα (2004), σ. 161. 7.0 ίδιος, ό.π.,σ. 156-157.

260


Ενώ εξακολουθούν να διακηρύσσουν ότι είναι οπαδοί του Μιδάτ πασά, στην ουσία έχουν πάρει την απόφαση να εκτουρκίσουν όλους τους λαούς και τα έθνη της οθωμανι κής αυτοκρατορίας. Η όλη μεταστροφή του κομιτάτου έγινε στο συνέδριο του 1907 στο Παρίσι, όπου πήραν μέρος αντιπροσωπίες του Τασνάκτσουτιουν των Αρμενίων και του Γιάννε Σαντάσκι. Φυσικά, οι προσκεκλημένοι στο συνέδριο δεν κατάλαβαν τη στροφή. Στο συνέδριο πήραν την απόφαση να κάνουν το κίνημα, το οποίο θα εκδηλωθεί ένα χρό νο αργότερα. Ιδεολογικά το κομιτάτο δεν απελευθερώθηκε από τον παντουρανισμό, πα ρόλο που στην Κωνσταντινούπολη η ιδεολογία του παντουρανισμού παραμεριζόταν από ένα κύμα παντουρκισμού. Το 1908 το κομιτάτο μεταφέρει μυστικά την έδρα του στη Θεσσαλονίκη, την πρωτεύ ουσα του καθεστώτος του Χιμλί μπέη. Και στις 24 Ιουλίου 1908 ξεσπάει το κίνημα των Νεότουρκων στη Μακεδονία. Επικεφαλής του ήταν ο Ενβέρ πασάς, ο Νιαζί πασάς, ο Γα λατά κ.ά. Το κίνημα ανέτρεψε το καθεστώς του Χιμλί μπέη και επέβαλε στο σουλτάνο το σύνταγμα, που υποτίθεται ότι ήταν εκείνο του Μιδάτ πασά. Και όμως, η κατάσταση ήταν εντελώς διαφορετική.8 Ο Driault, μιλώντας για το κίνημα των Νεότουρκων, γράφει χαρακτηριστικά: «Η Νέα

Τουρκία του 1908 υπήρξε περισσότερο εθνικιστική παρά φιλελεύθερη. Στην αρχή προσπά θησε να καλυφθεί, αλλά η πλάνη δεν κράτησε πολύ. ΟΑχμέτ Ριζά στο όργανο του κομιτάτου "Μισερέ"παρουσιάστηκε στην αρχή σαν οπαδός του Αυγσύστου Κοντό, που υιοθετούσε τις αρχές της ΓΜικής Επανάστασης και αναγνώριζε το δικαίωμα των λαών για αυτοδιάθεση. Μα τούτο το δικαίωμα το διεκδικούσε πριν από όλα για την Τουρκία. Επέμενε στην αντίθεσή του σε κάθε καινούριο πετσόκσμμα και ενάντια σε κάθε ξένη παρέμβαση, με το πρόσχημα της αυ τονομίας. Ήθελαν την πλήρη ανεξαρτησία της χώρας τους, διαμαρτυρήθηκαν ενάντια στα προνόμια των ξένων προξένων, ενάντια στις καθημερινές παρεμβάσεις και κατά συνέπεια ενάντια στις διομολογήσεις (capitulations), που από πολλές απόψεις κρατούσαν την Τουρκία σε υποταγή απέναντι στη χριστιανική Ευρώπη και ακόμα σε νομική ανικανότητα απέναντι στα "έθνη" που με το πρόσχημα των μεταρρυθμίσεων, της αποκέντρωσης και της αναγέννη σης έτρωγαν την καρδιά της αυτοκρατορίας και την οδηγούσαν στον τάφο».9 Στις 21/10/1908 δημοσιεύτηκε στους Times των Ινδιών άρθρο με τίτλο «Οι Προοπτι κές του Ελληνισμού», το οποίο, αφού έλεγε ότι το συμφέρον των Ελλήνων είναι να παρα μείνουν υπό την κυριαρχία των Τούρκων, για να μην έρθουν στο Βόσπορο οι Ρώσοι και οι Αυστριακοί στη Θεσσαλονίκη, κατέληγε ως εξής: «Μια συνταγματική Τουρκία μπορείνα γίνει ο τάφος του ελληνισμού ή να καταλήξει σε ανάσταση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Το μέλλον βρίσκεται στα χέρια των Ελλήνων. Εξαρτάται από τα έργα και όχι από τα λόγια. Αν οι Έλληνες σε όλο τον κόσμο συνενωθούν γύρω από τα οκτώ εκατομμύρια των συμπατριωτών τους στην Τουρκία, το μέλλον της Ελλάδας μπορεί να είναι λαμπρό. Αν αρνηθούν και δε δώ σουνχέρι βοήθειας, τότε πραγματικά το σύνταγμα θα γίνει ο τάφος του ελληνισμού».,0

8. Ροδάκης, Π„ Ιστορία του Πόντου, Αθήνα (2004), σ. 162. 9. Driault, Διπλωματική ιστορία της Ελλάδας, τ. Ε' Paris (1926), σ. 2,3. 10. Driault, ό.π, σ. 7.


261

Τα πράγματα ξεκαθαρίζονται ακόμα περισσότερο σε δήλωση του Τούρκου πρεσβευ τή: «Η Νέα Τουρκία θέλει να τελειώσει με τη σύγχυση των εθνοτήτων, δηλαδή τους Έλληνες

και τους Τούρκους. Θέλει να καταλάβουν οι Έλληνες ότι οι Έλληνες της Τουρκίας είναι Τούρ κοι και όχι Έλληνες. Το ελληνικό πατριαρχείο πρέπει να πάψει να είναι εστία του ελληνισμού. Οι Οθωμανοί, που είναι οι μόνοι κύριοι του σπιτιού τους, θα επιβάλουν τη θέλησή τους σε όλους...»" Οι Νεότουρκοι απαιτούσαν πια να εκτουρκιστούν όλοι όσοι ζούσαν στην οθωμα νική αυτοκρατορία, η οποία τότε περιλάμβανε και τη Βαλκανική και τη Μακεδονία. Ζη τούσαν να πάψουν οι Έλληνες να είναι Έλληνες. Ο Driault τονίζει: «Από τότε η επανάστα

ση του Ιουλίου 1908 έβαλε ζήτημα ζωής και θανάτου ανάμεσα στους Έλληνες και τους Τούρ κους».'2Και σε άλλο σημείο ο ίδιος συγγραφέας γίνεται κατηγορηματικός: «Αυτό δε μας εμποδίζει να καταλάβουμε ότι η πυρκαγιά της Σμύρνης δεν είναι ένα επεισόδιο, αλλά το φυ σικό αποτέλεσμα μιας πολιτικής, της πολιτικής εξόντωσης του ελληνισμού. Και η πολιτική αυτή επιβεβαιώθηκε με κάθε τρόπο από το 1908... Η οθωμανική αυτοκρατορία, που από δω και πέρα θα γίνει Τουρκία, δεν είναι πια σύνολο εθνοτήτων. Ήταν ένα έθνος και ήθελε να γίνει τουρκικό έθνος. Η βασική της πολιτική ήταν η εξαφάνιση και η απορρόφηση όλων των ξένων στοιχείων».'3 Οι Νεότουρκοι από το 1908 προσπάθησαν με όλα τα μέσα να εξαφανίσουν τα έθνη που ζούσαν στην οθωμανική αυτοκρατορία. Ή θα γίνονταν Τούρκοι ή δε θα είχαν θέση στο χώρο της κυριαρχίας τους. Η κύρια έμφαση που απέδιδαν οι Νεότουρκοι στη στρατηγική θέση της Αδριανούπολης έγινε ιδιαίτερα αισθητή το 1909, όταν ο Γερμανός στρατηγός von der Golz, με αφορμή την οργάνωση μεγάλων στρατιωτικών ασκήσεων, υπέδειξε «τας προς κατάληψιν προκεχωρημένας θέσεις» και συνέταξε το 1910 το οριστικό σχέδιο της άμυνας της Αδριανούπολης. Η αριθμητική όμως ισχύς του ελληνισμού του βιλαετιού Αδριανούπολης, παρά τη σπουδαιότατη διαφοροποίηση των ζωτικών βλέψεων της οθωμανικής αυ τοκρατορίας και της Βουλγαρίας, διατήρησε αναμφισβήτητα πρωτεύουσα θέση συγκρι τικά με τις υπόλοιπες ξένες εθνότητες. Στο επίσημο ημερολόγιο της Νομαρχίας Αδριανούπολης (σελίδα 250) μνημονεύο νται το 1899 (1315) 520.356 μουσουλμάνοι, 282.573 ελληνόφωνοι Έλληνες, 116.539 Βούλ γαροι, 17.453 Αρμένιοι, 15.507 Εβραίοι, 1.525 καθολικοί, 198 διαμαρτυρόμενοι, 4 Λατί νοι και 481 ξένοι. Σε παρεμφερείς τουρκικές στατιστικές του ίδιου ημερολογίου των ετών 1901 και 1902 ο πληθυσμός του βιλαετιού, αφαιρουμένων των κατοίκων της δυτικής Θράκης, συγκροτούνταν από 290.000 μη μουσουλμάνους, εκ των οποίων 272.000 Έλλη νες. Με την πρόσθεση περίπου 22.000 Ελλήνων υπηκόων ο ελληνικός πληθυσμός της ανατολικής Θράκης έφτανε κατά τις μετριότερες τουρκικές στατιστικές στις αρχές του 20ού αιώνα τις 300.000. Νεότερη επίσημη τουρκική στατιστική του 1906 προσδιορίζει

11. Με τον όρο «Έλληνες» εννοεί όλους τους χριστιανούς. 12. Driault, ό.π., σ. 9. 13.0 ίδιος, ό.π., σ. 77-78.

262


το συνολικό πληθυσμό του βιλαετιού Αδριανούπολης σε 1.160.380 (Τούρκοι 646.845, Έλ ληνες 349.734, Βούλγαροι 119.949, Αρμένιοι 21.225, Εβραίοι 17.157). Τέλος, κατά την έλευση του Στυλιανού Γόνατά στη Θράκη το 1907 το ελληνικό στοιχείο έφτανε τις 365.000 ψυχές, το μουσουλμανικό τις 510.000, το βουλγαρικό τις 110.000 και το εβραϊκό μαζί με το αρμενικό τις 45.000. Ας σημειωθεί ότι ο αριθμός των 365.000 Ελλήνων δεν απείχε πα ρά ελάχιστα από τον αντίστοιχο των 367.363 που σημειώνεται στην επισημότερη στατι στική για τη Θράκη, η οποία υποβλήθηκε στο συνέδριο Ειρήνης στο Παρίσι το 1918.14 Η παρέμβαση των Νεοτουρκων προκάλεσε νέα εθνική έκρηξη στα Βαλκάνια. Τα έθνη της Βαλκανικής ετοιμάζονται για μια ανοιχτή αναμέτρηση με την τουρκική κυριαρχία. Και τότε οι Νεότουρκοι πήραν τη μεγάλη απόφαση: να αφανίσουν τους Έλληνες και τους Αρ μένιους, τα δύο έθνη με την πιο αναπτυγμένη εθνική συνείδηση. Στο Συνέδριο, που έγινε στη Θεσσαλονίκη το 1911, λήφθηκε η μεγάλη απόφαση που έλεγε: «Η Τουρκία πρέπει να γίνει μωαμεθανική χώρα. Οι μωαμεθανικές αντιλήψεις και η μωα

μεθανική ισχύς πρέπει να κυριαρχήσουν στη χώρα. Κάθε άλλη θρησκευτική προπαγάνδα πρέ πει να καταπνίγεται. Η ύπαρξη της αυτοκρατορίας εξαρτάται από τη δύναμη του νεοτουρκι κού κόμματος και από τη συντριβή όλων των ανταγωνιστικών σε αυτό ιδεολογιών. Αργά ή γρήγορα θα πρέπει να ολοκληρωθεί η πλήρης ονοματοποίηση όλων των υπηκόων της Τουρ κίας. Ασφαλώς και είναι ολοκάθαρο ότι αυτό δε θα μπορέσει να γίνει με την πειθώ και κατά συνέπεια θα πρέπει να γίνει με ένοπλη βία. »0 χαρακτήρας της αυτοκρατορίας πρέπει να μείνει μωαμεθανικός και θα πρέπει να πούμε ότι οι μωαμεθανικοί θεσμοί και οι μωαμεθανικές παραδόσεις θα πρέπει να γίνονται σεβαστά. Το δικαίωμα των άλλων εθνοτήτων να έχουν τις δικές τους οργανώσεις θα πρέ πει να αποκλειστεί. Κάθε μορφή αποκέντρωσης είναι προδοσία στην τουρκική αυτοκρατο ρία. Οι εθνότητες είναι αμελητέες ποσότητες. Μπορούν να κρατήσουν τη θρησκεία τους, αλλά όχι τη γλώσσα τους. Η διάδοση της τουρκικής γλώσσας είναι ένα από τα κυριότερα μέσα εξασφάλισης της μωαμεθανικής υπεροχής και της αφομοίωσης των μη μωαμεθανι κών στοιχείων».™ Πρόκειται για μια τρομερή απόφαση. Τότε αποφάσισαν τη γενοκτονία των Αρμενίων και τον τελικό αφανισμό των Ελλήνων με τη σφαγή ή τον ξεριζωμό, αφού ήταν δεδομέ νο ότι αυτοί τουλάχιστον οι λαοί, μετά την απόσπαση της Βαλκανικής από την οθωμανι κή αυτοκρατορία με τους πολέμους του 1912-13, δε θα δέχονταν με τίποτα τον εκτουρκισμό. Ο παρακάτω πίνακας αποδίδει τις πληθυσμιακές διαφορές των κοινοτήτων που επι κρατούσαν την περίοδο των αποφάσεων αυτών. Θα μας αποδείξει την αντίθεση στους πληθυσμούς και θα μας κάνει να αναλογιστούμε τι πρόκειται να συμβεί σε αυτές τις ομά δες ανθρώπων εάν οι Νεότουρκοι ξεκινήσουν να εφαρμόζουν τα σχέδιά τους.

14. Τις στατιστικές αυτές τις βρίσκουμε από τον Κ. Βακαλόπουλο, Διωγμοί και γενοκτονία του θρακικού

ελληνισμού, Θεσσαλονίκη (1998), σ. 66,67. 15. Ζάρεβαντ, Παντουρανισμός, ενωμένο και ανεξάρτητο Τουράν, αγγλ. έκδ. σ. 37,38, ελλην. έκδ. σ. 52,53. Lepsius, J., Γ:α τον αρμενικό λαό στην Τουρκία (1916), γερμ. έκδ. σ. 221, 222.


ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ Ορθόδοξοι

263

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 2.568.351

ln Uj

Δυτικοί

I

Διαμαρτυρόμενοι

LU

Δυτικοί (Μελχίτ)

14.461

Έλληνες πολίτες

54.004 2.479

Δυτικοί Λατίνοι

7.540

Γρηγοριανοί

§ §

Δυτικοί Διαμαρτυρόμενοι

I δ £

ο §

11.653 8.458 78.221

Ισραηλίτες

56.970

Κιρκάσιοι

U4 e ο

617.157

Αθίγγανοι

Τούρκοι & Οθωμανοί

Η

5.500

Κόπτες

Ο CL

18.000

1.802.697 433.582

Αλβανοί

5.000

Πομάκοι

85.823

Βόσνιοι

64.462

Κρήτες

53.926

Κούρδοι

119.834

Γιουρούκοι

1.291.861

Λαζοί

125.000

Δερβίσες

173.825

Ζεϊμπέκες

39.380

Ευριθύνοι

384.834

Λύκιοι τουρκόφωνοι

95.000

Πισίυες τουρκόφωνοι

85.000

Λυκάονες τουρκόφωνοι

70.040

Ισαύροι Κιπαόκ (Αφσάροι)

225.000

Παμφυίχι τουρκόφωνοι

90.004


95.000

264


ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

Τρίμηνοι

95.000

11

Σανοί (Τσαν)

303.955

Κόχλοι (Μιγγρελ.)

210.510

Βιθυνοί τουρκόφωνοι

200.000

£ i ο 5 5

Ίβηρες Γεωργιανοί

55.188

Μεσοχαλοηνοί

80.000

Ανσαρίτες

64.000

Αραβίζοντες

27.513

Ο

δ

Μαρωνίτες

8.313

Η

Ιακωβίτες

15.484

Συροχαλδαίοι

16.464

Διαμαρτυρόμενοι Αγγλοι, Γερμανοί κ.λπ.

14.913

Δυτικοί Γάλλοι, Ιταλοί, κ,λπ.

11.541

Τάιαροι

68.177

Πέρσες

10.051

Διάφοροι

3.943

ΣΥΝΟΛΟ

9.868.706

Πηγή: Dundar, F., Οι μειονότητες στην Τουρκία, εκδ. Infognomon (2003), σ. 28-30.

Το περίεργο είναι ότι το 1911 οι Νεότουρκοι δεν έχουν ξεκαθαρισμένη της εθνική τους ταυτότητα. Εξακολουθούν να μιλάνε για «Οθωμανούς», αν και χρησιμοποιούν και το όνο μα «Τούρκοι». Αυτό το πρόβλημα θα θολώνει και τους στόχους τους ως τα χρόνια του Κε μάλ πασά Ατατούρκ. Αυτός θα δώσει την πλήρη ταυτότητα του τουρκικού έθνους. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους οιΤούρκοι κατανοούν ότι δεν έχουν χώρο να στα θούν. Ένα κίνημα των λαών της Μικράς Ασίας, παρόμοιο με εκείνο της Βαλκανικής, θα άφηνε τους Τούρκους στρατοκράτες και τις τουρκικές στρατιωτικές ομάδες μετέωρες, ενώ οι παραπάνω, στην πραγματικότητα, συγκροτούσαν το μόρφωμα και είχαν σκοπό να το μετονομάσουν σε «τουρκικό έθνος». Η Μικρά Ασία θα γινόταν πατρίδα μιας σειράς εθνών και οιΤούρκοι θα περίσσευαν. ΟιΤούρκοι είχαν έρθει στη Μικρά Ασία και παρέμει ναν ως κυρίαρχοι πάνω σε εθνότητες και λαούς. Δεν είχαν δικό τους χώρο. Η απειλή ήταν άμεση. Εκείνοι που πίστευαν πως ήταν Οθωμανοί αποτελούσαν μια ασήμαντη μειοψη φία. Οι Νεότουρκοι και ο καλύτερος εκφραστής των ιδεών τους, ο Κεμάλ πασάς, έπρεπε να δημιουργήσουν πατρίδα στους περιφερόμενους πολεμιστές του «τουρκικού έθνους». Για να δημιουργηθεί αυτή η πατρίδα έπρεπε από το συγκεκριμένο αυτό χώρο να αφανι στούν οι Έλληνες και οι Αρμένιοι. Αργότερα το ίδιο θα συμβεί και με τους Κούρδους.


265

Ο τουρκικός εθνικισμός διαμορφώνεται ιδεολογικά και συγκροτείται ως πολιτική δύ ναμη από τους Νεότουρκους, που αποφάσισαν να τον επιβάλουν με τον πιο βάρβαρο τρόπο, χρησιμοποιώντας πάντα προσχήματα. Έτσι, όταν δημιουργήθηκε η κρίση σχετι κά με το Κρητικό Ζήτημα, οι Τούρκοι άρχισαν διωγμούς κατά των Ελλήνων γενικά. Ο Μπαλτατζή πασάς, μιλώντας στον αντιπρόσωπο της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη, έλεγε: «Πιστέψτε με, ο πολύς θόρυβος που γίνεται στην Κωνσταντινούπολη γύρω από την

υπόθεση της Κρήτης και που στην πραγματικότητα δεν έχει σημασία για την Τουρκία είναι ένα βολικό πρόσχημα για να ερεθίσουν τα πνεύματα εναντίον σας. Ουσιαστικά θέλουν να συ ντρίψουν τους Έλληνες. Οι Νεότουρκοι τους φοβούνται, γιατί οι Έλληνες στην Τουρκία είναι πολυάριθμοι και είναι πιο έξυπνοι απ' αυτούς, θα ήταν αδύνατο να οργανωθεί ένα συνταγ ματικό καθεστώς στην αυτοκρατορία χωρίς να καταλάβουν σημαντική θέση και αυτοί. Και επειδή δε θέλουν να τους δώσουν αυτό που θα 'πρεπε, "αναγκάζονται" τώρα να τους τσακί σουν με τη βία. Η Κρήτη έγινε το πρόσχημα κήρυξης πολέμου όχι μόνο εναντίον του Βασιλεί ου της Ελλάδας, αλλά και εναντίον ολόκληρου του ελληνισμού».16 Σε μια έκθεση του Γάλλου Ογκίστ Μποπ, που έμενε στην Κωνσταντινούπολη, αναφέρεται: «Η δίωξη των Ελλήνων έφτασε στο αποκορύφωμά της. Δε θέλουν πια ούτε να τους δουν. Τους θεωρούν θανάσιμους εχθρούς της Τουρκίας, γιατί βρίσκονται παντού σε ολη τη ζωή του πληθυσμού... Θέλουν να τους κυνηγήσουν, να τους καταστρέψουν και να δημιουρ γήσουν ένα καινούριο οικονομικό σύστημα πάνω σε εθνικές θέσεις»,17 Και ο Μαξ Σουμπλιέ, που ζούσε στη Θεσσαλονίκη, σε μια έκθεσή του έγραφε: «Στη Θεσσαλονίκη οι Εβραίοι αποτελούσαν τότε το πολυπληθέστερο στοιχείο του πληθυσμού. Υποστηριζόμενοι γερά από τους Νεότουρκους προσπάθησαν να διαδεχθούν τους Έλληνες. Το ίδιο έγινε και στη Σμύρνη».'8 Το 1911 ο πόλεμος κατά των Ελλήνων έχει φτάσει στο αποκορύφωμά του. Έτσι, κοι νοποιούνται γνωστοποιήσεις που απαγορεύουν στουςΤούρκους να πηγαίνουν σε ελλη νικά καφενεία και μαγαζιά και απειλούν όσους δε συμμορφώνονται. Στη Σμύρνη το μπο ϊκοτάζ κατά των Ελλήνων το κηρύσσουν οι χοτζάδες.

«Οπόλεμος πήρε όλες τις μορφές. Είναι πόλεμος εξολοθρεύσεως. Πάνω στα ερείπια του ελληνικού εμπορίου αρχίζει τη θαυμάσια επιχείρησή της η καινούρια εταιρεία εμπορίου, που ιδρύθηκε από Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης και το Λόυδ της Τεργέστης».19Με όλα τούτα καλλιεργήθηκε ένας φανατισμός στις καθυστερημένες μάζες των μουσουλμάνων της Μικράς Ασίας, που κορυφώνεται με τους Βαλκανικούς Πολέμους. Οι Νεότουρκοι καλλιέρ γησαν αυτό το φανατισμό πριν εφαρμόσουν την πολιτική της γενοκτονίας των Αρμενίων και της εξόντωσης των Ελλήνων. Οι Νεότουρκοι από το 1911 είχαν αποφασίσει να εκκα θαρίσουν το χώρο της Μικρά Ασίας, για να δη μιουργήσουν πατρίδα για τις τουρκικές ορ δές που κυριαρχούσαν πάνω στα έθνη.

16. Driault, ό.π., σ. 27. 17.0 ίδιος, ό.ττ., σ. 53,54. 18.0 ίδιος, ό.π, σ. 54. 19.0 ίδιος, ό.π., σ.58.

266


Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΝΕΟΤΟΥΡΚΩΝ ΑΠΕΝΤΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ ΜΗ ΟΘΩΜΑΝΟΥΣ Το 1908 κατέλαβαν την εξουσία οι Νεότουρκοι με ένα αναίμακτο πραξικόπημα. Ολες τό τε οι μη μωαμεθανικές μειονότητες της χώρας ήλπιζαν ότι θα βελτιωθεί σύντομα η κα τάσταση. Έλληνες βουλευτές εκλέχτηκαν για το κοινοβούλιο,20 «ένας Έλληνας μάλιστα έγινε υπουργός Εξωτερικών [Μαυρογένης μπέης],21γενικά οι Έλληνες είχαν σπουδαία πό στα ως έμποροι, τραπεζίτες, υπάλληλοι κ,λπ».22 Ο Γερμανός απεσταλμένος στην Αθήνα σε έκθεσή του προς τον καγκελάριο της γερ μανικής αυτοκρατορίας (4 Οκτωβρίου 1908) αναφέρει τις «γιορτές της ελληνοτουρκικής συναδέλφωσης» στην Κωνσταντινούπολη, για τις οποίες ήρθαν ειδικά από την Αθήνα άτομα διαφορετικής κοινωνικής προέλευσης.23 Στις εκδηλώσεις αυτές πήρε μέρος όχι μόνο η Ένωση Ελλήνων Κωνσταντινουπολιτών αλλά και η νεοτουρκική επιτροπή: «Ηάφι

ξη στην Κωνσταντινούπολη προκάλεσε, σύμφωνα με τις περιγραφές των εφημερίδων, πραγ ματικό πανζουρλισμό. Έλληνες, Τούρκοι, Ιουδαίοι και Αρμένιοι μαζεύτηκαν σαν σμήνη για την υποδοχή. Πολυάριθμες ομάδες μουσικών έπαιζαν εναλλάξ τη Μασσαλιώτιδα, τον ελληνικό εθνικό ύμνο και τον ύμνο του συντάγματος. Όπως ακριβώς τις πρώτες μέρες της ανεξαρτη σίας έπεφταν ξένοι άνθρωποι ο ένας στην αγκαλιά του άλλου και φιλιούνταν. Ο αθηναϊκός Τύπος προβάλλει με έμφαση τη θέληση για φιλία και συνεργασία με την Τουρκία»,24 Κάτω από την επίδραση αυτής της ριζικής αλλαγής στις ελληνοτουρκικές σχέσεις πίστευαν πολλοί Έλληνες που ζούσαν στην Τουρκία ότι έφτασε η ώρα της λύτρωσης από την κα ταπίεση αιώνων. Μας είναι π.χ. γνωστό από το ορεινό χωριό Σαρικάντον, κοντά στηνΤσιμερά, 0Tt ο κρυπτοχριστιανικός πληθυσμός του αμέσως μετά την επανάσταση ομολόγη σε δημόσια την ελληνορθόδοξη πίστη του.25 Μερικοί επαναστάτες της πρώτης περιόδου ίσως πίστευαν σε αυτό που διακήρυτταν. 20. Ιωακειμίδης, Σ„ Συμβολή εις την γενικήν ιστορίαν του Πόντου, Αθήνα (1970), σ. 28 κ.ε. Αποστολίδης, Δ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 108-109.0 ίδιος, Η μεγάλη τραγωδία του

Πόντου, Αθήνα (1919), σ. 27 κ.ε. Ενεπεκίδης, Π, Οι διωγμοί των Ελλήνων του Πόντου, Αθήνα (1962), σ. 8. 21. Για τον αριθμό των Ελλήνων βουλευτών διαφέρουν οι απόψεις: Κατά τον F. Endres Die Türkei, Bilder und

Skizzen von Land und Volk, München (1916), σ. 126, ήταν 27. Κατά τον R. D. Robinson, The First Turkish Republic, Cambridge (1965), o. 326, που συμφωνεί με τον Bihl, W., Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, μέ ρος I, Wien-Köln-Graz (1975), α 182) ήταν 23 οι Έλληνες βουλευτές. Η κ. Μπούρα, στη μελέτη της («Οι Βου λευτικές εκλογές στην οθωμανική αυτοκρατορία», στο Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1983), σ. 77 δίνει τον αριθμό 24. Κατά τον H. Duda, Vom Kalifat zur Republik, Wien (1948), σ. 58, ήταν μόνο 18 Έλληνες βουλευτές. 22. Pomiankowski, )., Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches, Leipzig (1928), σ. 156. 23. Bihl, W., Die Kaukasus-Politik der Mittelmacht, μέρος 1, Wien-Köln-Graz (1975), σ. 182. Schafer, R., Der

Deutsche Krieg, Die Türkei, Islam und Christentum, Leipzig (1915), σ. 47. 24. Bonn PAAA, Türkei No 168, Die Beziehungen der Pforte zu Griechenland,τ. 6, Abschrift Nr. 69 (4 Οκτω βρίου 1908), Hantel an v. Bülow. Μπούρα, Κ., «Οι βουλευτικές εκλογές στην οθωμανική αυτοκρατορία. Οι Έλληνες βουλευτές 1908-1918», στο Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1984), σ. 69. Αθανασιάδης, Σ„ Ιστορία και

λαογραφία της Σάντας, Θεσσαλονίκη (1967), σ. 64. 25. Μαραβελάκης, Μ. & Βακαλόπουλος, A., Αι προσφυγικοί εγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη (1955), σ. 94.


267

Ανθρώπινα δικαιώματα σε όλους, ισότητα, ελευθερία, αδελφοσύνη και δικαιοσύνη.26Μέ χρι τις 14 Απριλίου του επόμενου έτους κυριαρχούσε, πάντως, η αβεβαιότητα. Ύστερα από μια σύντομη αποτυχημένη αντεπανάσταση του σουλτάνου Χαμίτ, ο σουλτάνος καθαιρέθηκε εντέλει και ο νεότερος αδερφός του στέφθηκε σουλτάνος των Οθωμανών. Από τη στιγμή αυτή, λοιπόν, και τυπικά πλέον την εξουσία την ασκούσε η νεοτουρκική επιτροπή Ένωση και Πρόοδος.27 Γρήγορα όμως άρχισαν να εκδηλώνονται εθνικιστικές ή και σοβινιστικές τάσεις στους Νεότουρκους. Η καταπίεση των μη μωαμεθανικών μειονοτήτων άρχισε ξανά να αυξάνε ται. Όλες οι εταιρείες και ενώσεις που είχαν ιδρύσει απαγορεύτηκαν.28 «Έλληνες, Σύροι,

Αρμένιοι, Κούρδοι, Άραβες, Τούρκοι έπρεπε μονομιάς να γίνουν Οθωμανοί, δηλαδή Τούρκοι, και να χάσουν όλα τα προνόμια που είχαν με πολλές θυσίες κατακτήσει στον πολιτιστικό και οικονομικό τομέα. Μία πατρίδα, μία εκπαίδευση, μία γλώσσα έπρεπε να κυριαρχούν. Οι χρι στιανοί ήταν αναγκασμένοι να δεχτούν τις μισές μόνο έδρες από αυτές που τους αναλογού σαν στο κοινοβούλιο».29 Το πρώτο σύνθημα των Νεότουρκων, ο οθωμανισμός, είχε ως στόχο την ενότητα όλων των Οθωμανών υπηκόων χωρίς διάκριση θρησκείας.30Σποραδικά ακούγονταν και φωνές για «πανισλαμισμό», που προπαγάνδιζαν την ένωση όλων των μωαμεθανικών στοιχείων.31 Παράλληλα προς τις κινήσεις του οθωμανισμού και του πανισλαμισμού μια νέα ιδέα κέρδιζε συνεχώς έδαφος, η ιδέα ενός τουρκικού εθνικισμού. Οι οπαδοί αυτού του «τουρκισμού» έβλεπαν το μέλλον του κράτους μόνο στο τουρκικό εθνικό στοιχείο. Π ρ ο τερ α ιό τη τα δ ιν ό τα ν λοιπ όν κ α τ'α μ χ ά ς ο ιη δημιουργία μιας «νέας» τουρκικής γλώσ σας, η οποία έπρεπε να αποκαθαρθεί από όλες τις αραβικές και περσικές λέξεις που δεν ήταν απόλυτα απαραίτητες. Πάνω στη βάση αυτή έπρεπε να δημιουργηθεί μια νέα τουρ κική λογοτεχνία και τελικά μια νέα καθαρά τουρκική κουλτούρα, η οποία έπρεπε να στη ριχτεί αποκλειστικά στην παλιά τουρκική παράδοση. Αυτή την τουρκική εθνική κίνηση ακολούθησε τελικά απόλυτα και η κεντρική επιτροπή.32 26. Μπούρα, Κ., Οι βουλευτικές εκλογές στην οθωμανική αυτοκρατορία. Οι Έλληνες βουλευτές, Αθήνα (1984), σ. 69. Ρόδάς, Μ., Πώς η Γερμανία κατέστρεψε τον Ελληνισμό της Τουρκίας, Αθήνα (1978), σ. 17. 27. Duda, H., Vom Kalifat zur Republik, Wien (1948), σ. 60-61. Παυλίδης, I., Σελίδες ιστορίας αίματος και θυ

σίας Πόντου και Μ. Ασίας, Θεσσαλονίκη (1979), σ. 62. Steinhaus, Κ., Soziologie der türkischen Revolution, Frankfurt (1969), σ. 43. 28. Hostler, C.W., Türken und Sowjets, Frankfurt a.M.-Berlin (1960), σ. 126. Μπούρα, Κ., Οι βουλευτικές εκλο

γές στην οθωμανική αυτοκρατορία, Αθήνα (1984), σ. 76. 29. Schafer, R., Der Deutsche Krieg, Die Türkei, Islam und Christentum, Leipzig (1915), σ. 52. Geizer, H.,

Geistliches und Weltliches, Leipzig (1900), σ. 210,211. 30. Alp. Tekin, Turkismus und Panturkismus, Weimar (1915), σ. 2. Αποστολίδης, Δ., Ημεγάλη τραγωδία του

Πόντου, Αθήνα (1919), σ. 29 κ.ε. Shaw, S., «Das Osmanische Reieh und die moderne Türkei», στο Fischer, Weltgeschichte, τ. 15, Frankfurt (1971), σ. 137. Endres, F., Die Türkei, München (1916), σ. 201 -202. 31. ΑΙρ,Τ., Türkismus und Pantürkismus, Weimar (1915), σ. 3. Cevat, A., Die Entwicklung des Nationalgefühls

der Türken, von deren Frühzeit bis zur Begründung der Republik, München (1938), σ. 74. Ρόδάς, M., Πώς η Γερμανία κατέστρεψε τον Ελληνισμό της Τουρκίας, Αθήνα (1978), σ. 18. 32. Alp, Τ., ό.π, σ. 4-8. Βλ. επίσης τους H. Duda, Vom Kalifat zur Republik, Wien (1948), σ. 74 κ.ε. Ενεπεκίδης,

268

ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ Σ. Φ Ρ Α Γ Κ Ο !

Οι Νεότουρκοι επαναστάτες, που έδιναν κατ'αρχάς την εντύπωση πολύ προοδευτι κών ανθρώπων, δε διέφεραν σχεδόν καθόλου από την πολιτική του Αμπντούλ Χαμίτ όσον αφορά το θέμα των μειονοτήτων. Με τον καιρό, μάλιστα, εξελίχτηκαν. Έγιναν τυφλοί, αντιδραστικοί και εναπόθεσαν στη σκιά τους προκατόχους τους, τους οποίους ανέτρε ψαν. Ο λόγος για μια τέτοια μοιραία συνέχεια έγκειται στο φόβο απώλειας ακόμα περισ σότερων εδαφών εξαιτίας των κινημάτων ανεξαρτησίας. Το οθωμανικό κράτος έχασε εξάλλου τον Οκτώβριο του 1908 τη Βουλγαρία, τη Βοσνία και την Ερζεγοβίνη.33Σε σχέ ση με τις εξελίξεις αυτές έγιναν το 1909 οι σφαγές των Αρμενίων στα Άδανα, που κόστι σαν τη ζωή σε 30.000 περίπου άτομα.34 Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις, λοιπόν, οι οποίες ήταν τόσο θερμές το 1908, ψυχράνθηκαν πάρα πολύ σε μικρό χρονικό διάστημα. Αιτία ήταν κατ'αρχάς η κρίση γύρω από την Κρήτη. Αφού πρώτα τον Οκτώβριο του 1908 ο Τούρκος απεσταλμένος στην Αθήνα εξέφρασε την άποψη πως «είχε σχετικά πολύ μικρή σημασία για την Κωνσταντινούπολη το νησί που ήταν μακριά και ήταν σχεδόν χαμένο και γι' αυτό μόνο απώλειες θα προξενού σε»,35στα μέσα του επόμενου χρόνου η τουρκική στάση δεν άφηνε καμιά αμφιβολία πως «σε οποιαδήποτε επιθετική ενέργεια εκ μέρους της Ελλάδας για την προσάρτησή της [της Κρήτης] η Τουρκία είναι διατεθειμένη να απαντήσει με την κήρυξη πολέμου»,36όπως ενη μέρωνε στις αρχές Ιουνίου του 1909 ο Γερμανός πρεσβευτής στην Αθήνα το Γερμανό κα γκελάριο. Η ένταση των ελληνοτουρκικών σχέσεων δεν άργησε να έχει άμεσες επιπτώσεις στον ελληνικό πληθυσμό της Τουρκίας. Μερικές μέρες αργότερα οι αναγνώστες της αθηναϊ κής εφημερίδας Εμπρός διάβαζαν ότι οι Τούρκοι αποφάσισαν να κάνουν «έναν αγώνα

εξόντωσης εναντίον των χριστιανών του κράτους και αρχισαν ασφαλώς από εκεί όπου τους προσφερόταν το μεγαλύτερο πεδίο μέσα στην οθωμανική αυτοκρατορία και η μικρότερη αντίσταση έξω από τη χώρα. Η Ελλάδα και η Βουλγαρία τούς είναι φυσικά ενοχλητικές και επι κίνδυνες. Θα πρέπει λοιπόν να βάλουν χέρι πρώτα στην πρώτη».37 Π., Οι διωγμοί των Ελλήνων του Πόντου, Αθήνα (1962), σ. 9, Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ.Α. 1920,0 Ελληνισμός του

Πόντου, Έκθεση του αρχιμανδρίτη Παναρέτου, σ. 23-24. 33. Duda, H., Vom Kalifat zur Republik,Wien (1948), σ. 58. Hallgarten, G., Imperialismus vor 1914, München (1963), σ. 103. Guse, F., Die Türkei, Leipzig (1944), o. 45. Werner, E. & Markov, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ.223. 34. Koutcharian, G., «Der Völkermord an den Armeniern und seine Auswirkungen», στο Pogrom, Nr. 72/73,11. Jhrg. (Marz 1980), σ. 11.0 H. Duda Vom Kalifat zur Republik, Wien (1948), σ. 64 μιλάει για «μό νο» 20.000 θύματα. Djemal Pascha, Erinnerungen, München (1922), o. 329 κ.ε. Agabatian, Ο., Η Αρμενία

και f αρμενικό ζήτημα, Αθήνα (1975), σ. 56. Kruger, Κ., Türkei, Berlin (1955), σ. 108. 35. Bonn PAAA,Türkei No. 168, Beziehungen der Pforte zu Griechenland, τ. 6, Abschrift Nr. 71 (9 Οκτ. 1908), Hantel an v. Bülow. 36. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Pforte zu Griechenland, τ. 6, Abschrift Nr. 41 (6 Ιουνίου 1909), Wangenheim an v. Bülow. Μπούρα, Κ., Οι βουλευτικές εκλογές στην οθωμανική αυτοκρατορία,

σ. 72. 37. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Pfortezu Griechenland, τ. 6, Abschrift Nr. 48 (24 Ιουνίου 1909), Wangenheim an v. Bülow.


269

Τις μέρες αυτές ο πατριάρχης Ιωακείμ Γ'έγινε με εξαιρετική ψυχρότητα δεκτός από το στρατάρχη (και αργότερα υπουργό Άμυνας και πρωθυπουργό) Σεφκέτ πασά. Η συνά ντηση κατέληξε στο αποκορύφωμά της με τα εξής λόγια: «Θα σας κόψουμε τα κεφάλια,

θα σας εξαφανίσουμε όλους. Ή εμείς θα εξαφανιστούμε ή εσείς».31 Για τους χριστιανούς της χώρας, λοιπόν, η επανάσταση δε συνοδεύτηκε από οποιαδήποτε πλεονεκτήματα, τουναντίον, μάλιστα, οι αντιθέσεις άρχισαν να εκδηλώνονται πιο ανοι χτά πλέον. Με την ισότητα που διακήρυττε για όλους τους μωαμεθανούς πολίτες το σύνταγ μα ίσχυε πλέον και η στρατιωτική θητεία για όλους, μουσουλμάνους και χριστιανούς,Τούρ κους και Έλληνες, και για άλλες εθνικότητες. Στους χριστιανούς δόθηκε η υπόσχεση ότι θα έχουν δικούς τους στρατώνες, πράγμα που θα τους προστάτευε από ενδεχόμενες επιθέσεις φανατικών μουσουλμάνων στρατιωτών ή προϊσταμένων.39Η υπόσχεση όμως αυτή δεν τηρήθηκε, γεγονός που συνεπαγόταν σοβαρό κίνδυνο ιδιαίτερα για εκείνους τους Έλληνες χριστιανούς που είχαν στιγματιστεί με το χαρακτηρισμό Τενεσούρ-ρουμ. Ο κίνδυνος αυτός ήταν ακόμα πιο σοβαρόςτον τελευταίο καιρό, ύστερα από τη σύγκρουση Ελλήνων καιΤούρκων για την Κρήτη και κάτω από την ανάπτυξη του τουρκικού εθνικισμού. Στο πρόβλημα αυτό επικεντρώθηκε η προσοχή εξαιτίας των αναφορών του γνωστού μας, από τις προη γούμενες αναφορές στο πρόσωπό του, Ιωάννη Μωϋσιάδη και ενός αναγνωρισμένου χρι στιανού, ο οποίος, όπως και ο Μωϋσιάδης, ήταν καθηγητής στο γυμνάσιο της Τραπεζού ντας, του Ισραήλ Βασιλειάδη. Στις αναφορές αυτές επαναλαμβανόταν το παλιό αίτημα40για απάλειψη του χαρακτηρισμού «Τενεσούρ-ρουμ» και γινόταν έκκληση στις υποσχέσεις της νεοτουρκικής κυβέρνησης να χτίσει ξεχωριστούς στρατώνες για τους χριστιανούς. 38. Από τη γερμανόφωνη εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης Osmanischer Lloyd, Nr. 146 (25 Ιουνίου 1909) με τίτλο «Ο Μαχμούτ Σεφκέτ πασάς και ο οικουμενικός Πατριάρχης»: Anlage zu Bonn ΡΑΑΑ, Türkei No. 168, Beziehungen der Pforte zu Griechenland, τόμ. 6, Nr. 170 (26 Ιουνίου 1909), Miguel anv.Bulovv. loakim. Βλ. περισσότερα: Αθήνα, A.Y.E., K.Y., 1911, B (33,53,52) 35, Εκκλησιαστικά, Αρ. 8380, Αθήνα (7 Απριλίου 1911) και Αρ. 124, Τραπεζούντα (24 Μαρτίου 1911). Μπούρα, Κ., «Οι βουλευτικές εκλογές στην οθωμανική αυτοκρατορία», στο Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1984), σ. 71 κ.ε. Αποστολίδης, Δ., Ημεγάλη τραγω

δία του Πόντου, Αθήνα (1919), σ. 28-29. Ρόδάς, Μ., Πώς η Γερμανία κατέστρεψε τον Ελληνισμό της Τουρκίας, Αθήνα (1978), σ. 17. 39. Αθήνα, Α.Υ.Ε., K.Y., Α. 1920,ΟΕλληνισμός του Πόντου, έκθεση του αρχιμανδρίτη Πανάρετου, σ. 20-23. Εκκλησιαστική Αλήθεια, Κωνσταντινούπολη: Η περί στρατολογίας εγκύκλιος (2 Σεπτεμβρίου 1909), σ. 273-276. Η στρατολογία των μη μουσουλμάνων (21 Οκτωβρίου 1909) σ. 329-331. Επίσημα γράμμα τα περί στρατολογίας (2 Δεκεμβρίου 1909), σ. 377-379. Επίσημα έγγραφα (9 Ιανουαρίου 1910), σ. 1-2. Τα περί στρατολογίας των χριστιανών, σ. 50-51. Πατριαρχικά: προς χριστιανούς στρατιώτας προσρή σεις (5 Μαρτίου 1910), σ. 65-66. Το ζήτημα της στρατολογίας των χριστιανών, το ζήτημα της εκπαιδεύσεως (Δεκέμβριος 1910), σ. 379-384. Επί τω νέω τακριρίω. Η κατάστασις των εν τη οθωμανική αυτοκρατο ρία Ελλήνων (30 Ιουνίου 1911), σ. 193-200. Βλ. επίσης Μπούρα, Κ., Οι βουλευτικές εκλογές στην οθωμανι

κή αυτοκρατορία, Αθήνα (1984), σ. 75-76. Εμμανουηλίδης, Ε„ Τα τελευταία έτη της οθωμανικής αυτοκρατο ρίας, Αθήνα (1924), σ. 150 κ.ε. Αποστολίδης, Δ„ Η μεγάλη τραγωδία του Πόντου, Αθήνα (1919), σ. 28-29. 40. Για τελευταία φορά οι πρώην κρυπτοχριστιανοί απευθύνθηκαν αμέσως στο κοινοβούλιο, χωρίς βέ βαια να προκύψει κάποια θετική μεταβολή. Βλ. και Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Επιστολές αρ. 33,37 (15 Δεκεμβρίου 1909).

270


Πέρα από αυτά προβαλλόταν το αίτημα για αμνηστία εκείνων των Τενεσούρ-ρουμ και κρυπτοχριστιανών οι οποίοι τα τελευταία χρόνια και τις τελευταίες δεκαετίες είχαν καταφύγει στη Ρωσία και τώρα, κάτω από τις νέες συνθήκες (σύμφωνα με τις οποίες ίσχυε στρατιωτική θητεία και για τους χριστιανούς, αλλά σε ειδικούς γι' αυτούς στρατώνες), ήθελαν να γυρίσουν πίσω. Μια από τις αναφορές αυτές (όλες είχαν ημερομηνία 15 Δεκεμβρίου 1909) παραδό θηκε στους βουλευτές του οθωμανικού κοινοβουλίου που κατάγονταν από την Τραπε ζούντα και την Αργυρούπολη.41Στάλθηκαν επίσης, ειδικά, στη διεύθυνσή τους, στον Έλ ληνα βουλευτή Κωφίδη από την Τραπεζούντα και στον Έλληνα βουλευτή Μπούσιο από τα Σέρβια της Μακεδονίας.42Τονιζόταν και εδώ επίσης ότι οι πρώην κρυπτοχριστιανοί δε ζητούν ειδικά προνόμια, αλλά είναι απόλυτα πρόθυμοι να κάνουν τη στρατιωτική τους θητεία αν εξασφαλιζόταν και σε αυτούς η ίδια αντιμετώπιση με τους χριστιανούς. Η δή λωση αυτή αποδυνάμωνε τα επιχειρήματα εκείνων που κατηγορούσαν τους Σταυριώτες και τους Τενεσούρ-ρουμ ότι αυτό για το οποίο ενδιαφέρονται κυρίως είναι η απαλλαγή από τη στρατιωτική θητεία. Στην αναφορά προς τον Μπούσιο τονίζεται ότι πολλοί από εκείνους οι οποίοι δεν κατάφεραν να διαφύγουν στη Ρωσία «νικήθηκαν», πράγμα που σήμαινε πως μερικοί ύστε ρα από τις δυσκολίες και τους διωγμούς αναίρεσαν το βήμα της ομολογίας που είχαν κά νει και συνέχισαν ξανά το δρόμο του κρυπτοχριστιανισμού. Η αντιχριστιανική και ιδιαίτερα η ανθελληνική διάθεση του τουρκικού λαού αλλά και της κυβέρνησης μεγάλωνε διαρκώς. Από την Τραπεζούντα ο τότε Αυστριακός πρόξενος ενημέρωνε, το Μάιο του 1910, τη Βιένη ότι από την εκεί Λέσχη των Νεότουρκων αποφασίστηκε «το πιο αυστηρό μποϊκοτάζ εναντίον των ελληνικών προϊόντων και πλοίων. Κα θετί το ελληνικό προκαλεί την οργή».43 Μια τουρκική ναυτιλιακή εταιρεία ειδοποιήθηκε μάλιστα πως θα πρέπει να απολύσει όλους τους Έλληνες ναυτικούς, αν δεν ήθελε να έχει φασαρίες. Ύστερα από δύο εβδομάδες έγιναν νεοτουρκικές διαδηλώσεις για το κρητικό ζήτη μα, που είχαν ως συνέπεια ένα κύμα προαιρετικών κατατάξεων στο στρατό από νεαρούς

41. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Επιστολή αρ. 36 (15 Δεκεμβρίου 1909). 42. Lenin-Museum Moskau, F. 181, No 193, Επιστολή αρ. 33 (15 Δεκεμβρίου 1909), προςτον Ματθαίο Κωφίδη και αρ. 37(15 Δεκεμβρίου 1909) προς τον Γεώργιο Μπούσιο. Βλ. και Αποστολίδης, Δ., Ιστορία

του Ελληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 28-29. Μπούρα, Κ., «Οι βουλευτικές εκλογές στην οθωμανική αυτοκρατορία», στο Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1983), σ. 75. Εμμανουηλίδης, Ε., Τα τελευταία έτη

της οθωμανικής αυτοκρατορίας, Αθήνα (1924), σ. 151 -154. 43. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 349, Konsulate 1910 Trapezunt, Z 27 pol. (27 Μάίου 1910), Moriczan v. Aehrenthal. Στην ειδικά για το σκοπό αυτό ιδρυθείσα επιτροπή ήταν μέλη και δύο Έλληνες. Κατά τη γνώμη μου, ένδειξη του γεγονότος ότι οι Νεότουρκοι δεν επέτρεπαν αντιπολίτευση. Βλ. και Bonn ΡΑΑΑ, Türkei No. 168, Beziehungen der Pforte zu Griechenland, τόμ. 7, No. 75 (16 Ιουνίου 1910). Εμμανουηλίδης, E., Τα τελευταία έτη της οθωμανικής αυτοκρατορίας, σ. 59 κ.ε. Ρόδάς, Μ., Πώς η Γερμανία κατέστρεψε τον

Ελληνισμότης Τουρκίας, Αθήνα (1978), α 22. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Y., A. 1920,0 Ελληνισμός του Πόντου, Έκθε ση του αρχιμανδρίτη Παναρέτου, σ. 24.


271

Τούρκους. Στην πόλη Ικόνιο δηλώθηκαν τότε για προαιρετική κατάταξη 50.000 εθελο ντές.44Τον Αύγουστο έβγαλε το Υπουργείο Άμυνας μια διαταγή που απαγόρευε την κα τάταξη των χριστιανών στο στρατό, ακόμα κι αν επρόκειτο για εθελοντές.45Σε λίγο ακο λούθησε μια ανάλογη διαταγή που απαγόρευε την απασχόληση σε όλα τα σχολεία της χώρας «ξένου», δηλαδή μη οθωμανικού διδακτικού προσωπικού, μέτρο από το οποίο πλήττεται κυρίως η Σμύρνη, όπου δίδασκαν 150 περίπου δάσκαλοι ελληνικής υπηκοό τητας. Σε μέρη στο εσωτερικό της χώρας οι Έλληνες δάσκαλοι εμποδίζονταν από την τουρκική αστυνομία στην άσκηση των καθηκόντων τους και τα σχολεία έκλειναν.46 Για την ανάμειξη των τουρκικών αρχών σε θρησκευτικές και σχολικές υποθέσεις οι Έλληνες βουλευτές του κοινοβουλίου παραπονέθηκαν τον Αύγουστο με επιστολή τους στο σουλτάνο. Εξέφραζαν επίσης τη λύπη τους γιατί δεν τηρούνταν οι νεοτουρκικές υπο σχέσεις για ισότητα των χριστιανών, αφού ακόμα δεν είχαν εξασφαλιστεί οι ειδικοί στρα τώνες για τους χριστιανούς, όπως είχε δοθεί η υπόσχεση. Οι χριστιανοί δεν μπορούσαν να γίνουν αξιωματικοί. Σε περιοχές που κατοικούνταν κατά πλειοψηφία από Έλληνες η διοίκηση εξακολουθούσε να είναι τουρκική και όχι ελληνική, όπως είχε συμφωνηθεί. Τέ λος, παρ'όλες τις διαβεβαιώσεις σε περίπτωση δικαστικής δίωξης ελληνορθόδοξων κλη ρικών, οι τελευταίοι δεν παραδίνονταν στη δικαστική δικαιοδοσία του πατριαρχείου.47 Το Μάρτιο του 1910, τελικά, το Υπουργείο Εσωτερικών έστειλε στον έπαρχο Τραπε ζούντας μια επίσημη απόφαση σύμφωνα με την οποία οι «αποστάτες» μπορούσαν να απαλείψουν το χαρακτηρισμό «Τενεσούρ-ρουμ» και το τουρκικό όνομά τους, υποβάλ λοντας πιστοποιητικό γέννησης. Αυτό θεωρητικά ισοδυναμούσε με ισότητα όλων των πρώην κρυπτοχριστιανών, δηλαδή τωνΤενεσούρ-ρουμ και των Σταυριωτών, με τους ανα

44. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 349, Konsulate 1910Trapezunt, Z 31 pol. (11 Ιουνίου 1910), Moricz an v. Aehrenthal. 45. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 349, Konsulate 1910 Smyrna, No. 62 (28 Σεπτεμβρίου 1910), Krac an v. Aehrenthal: «Το Υπουργείο Άμυνας με βάση την εγκύκλιο της 25ης Αυγούστου 1326 Ζ1.782 ειδοποίη σε τους σωματάρχες ότι οι χριστιανοί δεν πρέπει να γίνονται δεκτοί στην κατηγορία των Mustahfiz (πο λιτοφυλάκων), ούτε καν ως εθελοντές». Αυτό δείχνει κατά τη γνώμη μου την έλλειψη εμπιστοσύνης απέ ναντι στους χριστιανούς από τουςΤούρκους. 46. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 349, Konsulate 1910 Smyrna, No. 67 (14 Οκτωβρίου 1910), Krac an v. Aehrenthal. Αθήνα, A.Y.E., K.Y., 1911 /B 53, Προξενεία Θεσσαλονίκης-Μοναστηρίου, Αρ. 674 (24 Ιουλίου 1911), Konsul von Thessaloniki an das Griechische Au Benministerium. Βλ. επίσηςΤασούδης, Γ., Άρθρα και μελέται αρχιεπισκόπου Αθηνών του από Τραπεζούντος 1911-1949, Αθήνα (1977), σ. 44-45, άρθρο του μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθου, κατά παράθεση στο περιοδικό του Οικουμενικού Πατριαρχείου Εκκλησιαστική Αλήθεια της 27ης Αυγούστου 1911 με τίτλο «Σωβινισμού και βιαιότητος θύματα». 47. Από το αντίγραφο της επιστολής των Ελλήνων βουλευτών προς το σουλτάνο, που ετοίμασε ο Έλλη νας πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη στις 12/8/1910 και έστειλε στην Αθήνα: Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1910, IB. ΙΓ., α.α.κ., Αρ. 1372 (12 Αυγούστου 1910), Καταπιέσεις και βιαιοπραγιαι Τούρκων εναντίον Ελ λήνων. Βλ. και Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1910/ΙΕ, Στρατολογία χριστιανών εν Τουρκία, Επιστολή του Ι.Δ., Αθή να (30 Μαρτίου 1910) με τον τίτλο «Την στρατολογίαν μας εν Τουρκία».

272


γνωρισμένους χριστιανούς.48Η απόφαση όμως αυτή γνωστοποιήθηκε στο μητροπολίτη Τραπεζούντας, την αρμόδια δηλαδή ελληνική αρχή, ύστερα από εννιά μήνες, στις 29 Δε κεμβρίου 1910,49πράγμα που, κατά τη γνώμη μου, αντικατοπτρίζει την απροθυμία των τουρκικών αρχών και της νεοτουρκικής κυβέρνησης να θέσει σε εφαρμογή το περιεχό μενο της απόφασης. Την επόμενη κιόλας μέρα ο μητροπολίτης δημοσίευσε την απόφα ση του Υπουργείου Εσωτερικών και προέτρεπε όλους τους ενδιαφερόμενους να κάνουν χρήση των διατάξεών της.50 Το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών ενημερώθηκε σχετικά από μια έκθεση του Έλλη να προξένου στην Τραπεζούντα στις 6 Ιανουαρίου 1911.51 Με την ευκαιρία αυτή ο Έλλη νας υπουργός Εξωτερικών έγραψε την 1η Φεβρουάριου 1911 στο ελληνικό προξενείο Μο ναστηριού και στο ελληνικό υποπροξενείο στο Δυρράχιο, στις περιοχές όπου ζούσαν επί σης κρυπτοορθόδοξοι χριστιανοί, οι Σπαθιώτες, και τους παράγγειλε να κάνουν προσπά θειες ώστε να πετύχουν και για τους Σπαθιώτες ό,τι είχε επιτευχθεί για τους Σταυριώτες. Μια έκθεση με στατιστικά στοιχεία για τουςΤενεσούρ-ρουμ των ποντιακών περιοχών Τραπεζούντας, Χαλδείας και Ροδόπολης, που υποβλήθηκε στο ελληνικό Υπουργείο Εξω τερικών στις 17 Φεβρουάριου 1911, ανεβάζει τον αριθμό των οικογενειών τους σε 431,52 Τα μέλη αυτών των οικογενειών καθώς και οι Σταυριώτες της Καππαδοκίας είχαν, σύμφω να με την απόφαση του Υπουργείου Εσωτερικών του 1910, το δικαίωμα να καταγραφούν ως χριστιανοί, γεγονόςτο οποίο από την πλευρά τωνΤούρκων έλυνε οριστικά το πρόβλη μα των Τενεσούρ-ρουμ. Εκτός, όμως, από τους κατοίκους εκείνων των χωριών που ήταν απομονωμένα και έμαθαν πολύ αργά τη δυνατότητα αυτή και πολλοί άλλοι δεν έκαναν συνειδητά χρήση του δικαιώματος αυτού. Από μια έκθεση του Έλληνα προξένου τηςΤρα πεζούντας προς την Αθήνα ξέρουμε π.χ. ότι το Νοέμβριο του 1911 οι κάτοικοι δύο ελληνι κών χωριών κοντά στη Σάντα, της Θέρσας και της Σταμάτας, με 100 και 125 οικογένειες, εξακολουθούν να εμφανίζονται ως μωαμεθανοί, στην πραγματικότητα όμως είναι κρυ πτοχριστιανοί που προσέρχονται στη Σάντα και παρακολουθούν κρυφά τη λειτουργία.53 Η στάση αυτή εξηγείται με βάση πολλούς λόγους: οι ελληνοτουρκικές εντάσεις, στις οποίες αναφερθήκαμε παραπάνω, εξακολουθούσαν να υπάρχουν και τώρα, γεγονός που είχε ως συνέπεια καταπίεση, διωγμούς και ταλαιπωρίες του ελληνικού πληθυσμού. Εξάλ λου ο ελληνικός πληθυσμός δεν είχε καμιά βάση να πιστεύει πως η επίσημη ομολογία πί 48. Ελληνική μετάφραση αυτού του σημαντικού εγγράφου έστειλε ο Έλληνας πρόξενος τηςΤραπεζού ντας στην Αθήνα και βρίσκεται σήμερα στα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών. Αθήνα: Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1911, Β/53, Προξενεία Θεσσαλονίκης-Μοναστηρίου, Αρ. 10 (6 Ιανουαρίου 1911). 49. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1911, Β/53, Προξενεία Θεσσαλονίκης-Μοναστηρίου, Αρ. 10(6 Ιανουαρίου 1911). 50. Το ίδιο. 51. Το ίδιο. 52. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1911, Β/53, Προξενεία Θεσσαλονίκης-Μοναστηρίου, Τραπεζούντα (17 Φεβρου άριου 1911), Κατάλογος των εκ της επαρχίας Τραπεζούντος, Χαλδίας και Ροδοπόλεως καλουμένων τενεσούρ χριστιανών.

53. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1912, Β/50, Στατιστικά στοιχεία πληθυσμού Μ. Ασίας, Αρ. 571, Τραπεζούντα (21 Νοεμβρίου 1911).


273

στης θα συνέτεινε στην ισότητα και στην ελευθερία, τη στιγμή που σι μέχρι τώρα υπο σχέσεις των Νεότουρκων δεν είχαν τηρηθεί σχεδόν ποτέ. Έτσι, πολλοί Έλληνες χριστια νοί και κρυπτοχριστιανοί είτε κατέφευγαν την εποχή αυτή σε δύσβατες ορεινές περιοχές είτε περνούσαν τα σύνορα προς τη Ρωσία, για να αποφύγουν τη στρατιωτική θητεία, η οποία εξακολουθούσε να εμπεριέχει όπως και πριν πολλούς κινδύνους, μια και δεν έγιναν οι ειδικοί για τους χριστιανούς στρατώνες, όπως είχε δοθεί η υπόσχεση.54 Οι αποφάσεις του νεοτουρκικού συνεδρίου, που έγινε το 1911 στη Θεσσαλονίκη, εί ναι ενδεικτικές της αντιχριστιανικής διάθεσης σε όλο το κράτος. Αποφασίστηκε τότε να αφοπλιστούν οι χριστιανοί που ζούσαν στη Μακεδονία, σε αντίθεση με τους μουσουλ μάνους, που μπορούσαν να κρατήσουν τα όπλα τους, και μάλιστα εκεί όπου αποτελούσαν τη μειοψηφία να εξοπλιστούν. Ακόμα, οι στρατιωτικές και αστυνομικές αρχές απο κτούσαν ελευθερία κινήσεων απέναντι σε «ύποπτα» άτομα, για τα οποία αποφάσιζαν ακόμα και εκτοπίσεις. Αποφασίστηκε επίσης να εγκατασταθούν μουσουλμάνοι στα βουλ γαρικά και ελληνικά σύνορα και παράλληλα να απαγορευτεί η αγορά γης από χριστια νούς στις περιοχές αυτές. Το μποϊκοτάζ κατά του ελληνικού εμπορίου έπρεπε να ενταθεί ακόμα περισσότερο και να εμποδιστεί με κάθε τρόπο η δημιουργία νέων φιλελεύθερων κομμάτων. Τέλος, αποφασίστηκε να επιβληθεί ακόμα και με τη βία ο πλήρης «εξοθωμανισμός» όλων των υπηκόων του κράτους.55 Για τη στάση των Νεότουρκων απέναντι σε όλες τις αντίθετες τάσεις ο πρόξενος της Αυστρίας στη Σμύρνη αναφέρει σε μια έκθεσή του το Φεβρουάριο του 1911 τα εξής: «Το

κόμμα που κυβερνάει δε διστάζει να πάρει ακόμα και τρομοκρατικά μέτρα για να εξοντώσει τους αντιπάλους του. Έχοντας την εξουσία, απομακρύνει επανειλημμένα υπαλλήλους από διά φορους τομείς της διοίκησης οι οποίοι δε διακηρύσσουν ανοιχτά ότι είναι οπαδοί του, και μά λιστα με τέτοια σκληρότητα, ώστε κάποιος που θέλει να κάνει καριέρα να επιφυλάσσεται να δείξει οποιαδήποτε αντίθεση στα φρονήματα του».56 Τον Οκτώβριο κυκλοφορεί στην Τραπεζούντα η είδηση ότι οι μουσουλμάνοι προμη θεύονται όπλα για να κάνουν σφαγές εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού. Δεν είναι διαπιστωμένο κατά πόσο είχε βάση η είδηση αυτή ή αν επρόκειτο απλώς για φήμη. Η κα τάσταση πάντως ήταν τόσο σοβαρή, ώστε ο έπαρχος αναγκάστηκε να επιστήσει την προ 54. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., Α. 1920, Ο Ελληνισμός του Πόντου, Έκθεση του αρχιμανδρίτη Παναρέτου, σ. 23. Πανάρετος, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα (1927), σ. 148. 55. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1911, Β/53, Προξενεία Μ. Ασίας, Αρ. 236, Σαμψούντα (30 Μαΐου 1911), Συνημμέ νο: Επιστολή του μητροπολίτη Σαμψούντας, Γερμανού με αριθμ. 363 (30 Μαΐου 1911) και θέμα τους διωγμούς των χριστιανών. Αρ. πρωτ. 440, Σαμψούντα (13 Οκτωβρίου 1911). Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1911, Β/53. Προξενεία Θεσσαλονίκης-Μοναστηρίου, Αρ. 674, Θεσσαλονίκη (24 Ιουλίου 1911). Duda, H., Vom Kalifat zur Republik, Wien (1948), σ. 63-64. Lepsius, J., Bericht über die Lage des armenischen Volkes in der Türkei, Potsdam (1916), σ. 220 κ.ε. Τασούδης, Γ., Άρθρα και μελέται αρχιεπισκόπου Αθηνών του από Τρα πεζούντος 1911-1949, Αθήνα (1977), σ. 50-53. Χρύσανθος, «Στώμεν καλώς», στο περιοδικό του οικουμε νικού πατριαρχείου Εκκλησιαστική Αλήθεια (10 Σεπτεμβρίου 1911). 56. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 352, Konsulate 1911 Smyrna, Ar. 11 (19 Φεβρουάριου 1911), Krac an v. Aehrenthal.

274


σοχή του τουρκικού πληθυσμού ότι τέτοιες εκτροπές θα επισύρουν την ποινή του θανά του στους υπευθύνους.57Μολονότι στις εθνικές μειονότητες της αυτοκρατορίας είχε δο θεί από τους Νεότουρκους η υπόσχεση για ισότητα από κάθε άποψη, η επαρχία της Τρα πεζούντας με 12 αντιπροσώπους συνολικά είχε το 1912 ένα μόνο χριστιανό εκπρόσωπο, έναν Έλληνα. Το ελληνικό μέρος του πληθυσμού σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές αριθμούσε περισσότερους από 75.000 άντρες, υποεκπροσωπούνταν δηλαδή σημαντι κά, γεγονός για το οποίο διαμαρτύρονταν οι Έλληνες.58 Η αντιχριστιανική διάθεση εξακολουθούσε να επιτείνεται, όπως προκύπτει από ένα άρθρο μιας εφημερίδας της Κερασούντας (Μάιος 1912) με επικεφαλίδα «Ήρθε ο καιρός του ξίφους και όχι της πολιτικής». Επειδή κατά την άποψη του πρεσβευτή της Αυστρίας σχετικά με την εφημερίδα αυτή «πρόκειται για το τοπικό όργανο της επιτροπής των Νεότουρκων» και επειδή το άρθρο αυτό απευθύνεται εναντίον των χριστιανικών χωρών του εξωτερικού, το άρθρο αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία: «Η σωτηρία θα προκόψει από το σπα-

θ,, στο σπαθί, με το σπαθί! Η φράση αυτή του Κορανίου θα πρέπει να αποτελεί το σημείο προσανατολισμού για τη συμπεριφορά μας».59 Ο παραπάνω πρεσβευτής αξιολογεί το πνεύμα της δήλωσης αυτής ω ς:«Επιστροφή ενός μέρους του (νεοτουρκικού) κόμματος στην παλαιοτουρκική άποψη για τις σχέσεις ανάμεσα σε μουσουλμάνους και χριστιανούς».60 Ο Βαλκανικός Πόλεμος, που ξέσπασε στο τέλος του 1911, επέτεινε ακόμα περισσότερο την ανασφάλεια του χριστιανικού πληθυσμού. «Οι Έλληνες φοβούνται πως το κρητικό πρό

βλημα θα προκαλέσει ίσως έναν πόλεμο με την Ελλάδα και μαζί με αυτόν και πράξεις εκδί κησης, δηλαδή σφαγές», ενημέρωνε την κυβέρνησή του τον Ιούνιο του 1912ο πρόξενος της Αυστρίας.61 Το παρακάτω παράδειγμα είναι ενδεικτικό για την επιφυλακτικότητα των Ελλήνων κρυπτοχριστιανών, η οποία βέβαια δικαιολογείται εξαιτίας των τουρκικών μέτρων ενα ντίον των πρώην κρυπτοχριστιανών και των οικογενειών τους. Ένας Έλληνας ιερέας από το Καπικιόι του Πόντου κληρονόμησε από το (χριστιανό) πεθερό του δύο εργαστήρια, 57. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 352, Konsulate 1911 Trapezunt,Z. 67. (31 Οκτωβρίου 1911), Moricz an v. Aehrenthal. Βλ. ακόμα Αθήνα, A.Y.E., K.Y., 1911, B/53, Προξενεία M. Ασίας, Αρ. 455. Τραπεζούντα (12 Οκτωβρίου 1911). 58. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 357, Konsulate 1912 Trapezunt, No. 18 (25 Απριλίου 1912), Moricz an Berchtold.Τασούδης, Γ„Άρθρα και μελέται Χρύσανθου, Αθήνα (1977), σ. 92-93. 59. Αρθρο της εφημερίδας της Κερασούντας Hademy Millet (19 Ma'i'ou 1912) με τίτλο «Η ώρα του σπα θιού έφτασε και όχι η ώρα της πολιτικής», μέρος του οποίου μεταφράστηκε στα γερμανικά και βρίσκε ται στα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών της Αυστρίας. Βιένη, HHStA, PA, XXXVIII, Karton 357,

Konsulate 1912 Trapezunt, No. 22. pol. (30 Μαΐου 1912), Moricz an Berchtold. Για ένα παρόμοιο άρθρο της ίδιας εφημερίδας ενημερώνει ο Έλληνας πρόξενος Σερινάδης στις 28 Μαΐου 1912 την Αθήνα. Αθή να: Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1912, Β/53, Προξενείον Ελλάδος εν Τραπεζούντι,Αρ. 291, Τραπεζούντα (28 Μαΐου 1912). Βλ. ακόμη Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., Β/53 Προξενεία Μ. Ασίας Αρ. 440, Αμισός (13 Οκτωβρίου 1911). 60. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 357, Konsulate 1912Trapezunt, No. 22. pol. (30 Μαΐου 1912), Moricz an Berchtold. 61. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 357, Konsulate 1912Trapezunt, No. 25/pol. (8 Ιουνίου 1912), Moricz an Berchtold.


275

κατά την άποψη, όμως του αρμόδιου καϊμακάμη αυτό ήταν παράτυπο, γιατί ο παππούς της γυναίκας του ήταν μωαμεθανός (δηλαδή κρυπτοχριστιανός). Ο καϊμακάμης («κυριευμένος από εκδικητική μανία εναντίον των Ελλήνων») έδειξε τη διάθεσή του και με την απροθυμία του να επέμβει στο παρακάτω επεισόδιο, του οποί ου ήταν μάλλον υποκινητής. Ο τοπικός διευθυντής της αστυνομίας πήγε με εννιά αστυ νομικούς στα εργαστήρια, τα οποία ήταν νοικιασμένα σε τρίτους, και διέταξε να πετάξουν στο δρόμο τα πράγματα. Περνώντας τυχαία από κει ο ιερέας και νόμιμος ακόμα κληρονόμος διαμαρτυρήθηκε για το γεγονός, ξυλοκοπήθηκε, όμως, άγρια και συνελήφθη ως κακοποιός. Ο μητροπολίτης Ροδοπόλεως πληροφορήθηκε τα καθέκαστα και χά ρη στην επέμβασή του απελευθερώθηκε ο ιερέας, χωρίς όμως να κληθούν οι υπεύθυνοι να δώσουν λόγο των πράξεών τους.62 Παίρνοντας υπόψη τέτοιου είδους ενέργειες γίνεται κατανοητή η επιφυλακτική στά ση πολλών Ελλήνων κρυπτοχριστιανών και πρώην κρυπτοχριστιανών οι οποίοι προτι μούσαν να παραμένουν στην παλιά κατάσταση του κρυπτοχριστιανισμού και να ανα στέλλουν, για την ώρα, τον αγώνα για διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους. Το τέλος του Βαλκανικού Πολέμου, στις αρχές του 1914, δε συνοδεύτηκε και από μείω ση της έντασης. Οι Νεότουρκοι σκηνοθέτησαν ένα νέο οικονομικό μποϊκοτάζ εναντίον Ελ λήνων και Αρμενίων. Στον τουρκικό πληθυσμό έγινε έκκληση να μην αγοράζουν από Έλ ληνες εμπόρους. «Στην Κερασούντα καλούνταν με επιγραφές στους τοίχους οι μουσουλμάνοι

να μην μπαίνουν στα καταστήματα Ελλήνων κουρέων, επειδή οι Έλληνες στον τελευταίο πόλε μο αποδείχτηκαν πως είναι αναξιόπιστοι. Το μποϊκοτάζ εδώ [στην Τραπεζούντα] αποτελεί συ νέπεια της εξαιρετικά σοβινιστικής τάσης που ακολουθεί η νέα τουρκική κυβέρνηση και δεν μπορεί παρά να αποτελεί έναν κακό οιωνό», έγραφε ο γενικός πρόξενος της Τραπεζούντας στις 29 Ιανουαρίου 1914 στη Βιένη.63 Και σε λίγο καιρό, ύστερα από εντολή από την Κων σταντινούπολη, έκλεισαν τα ελληνικά σχολεία και οι εκκλησίες.64 Η είσοδος τηςΤουρκίας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (στις 29 Οκτωβρίου 1914) έδωσε την ευκαιρία στους Νεότουρκους, οι οποίοι στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές είχαν

62. Από μια επιστολή του αρχιμανδρίτη Πανάρετου προς το μητροπολίτη Τραπεζούντας (22 Ιουνίου 1912). Αντίγραφο της ε.τιστολής αυτής έστειλε ο Έλληνας πρόξενοςΤραπεζούντας Σερινάδης στην Κων σταντινούπολη (25 Ιουνίου 1912) και βρίσκεται σήμερα στα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών. Αθή να Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1912, Β/53 Προξενείον Ελλάδος εν Τραπεζούντι, Αρ. 350, Τραπεζούντα (25 Ιουνίου 1912). 63. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 365, Konsulate 1914 Trapezunt, Z. 8/P (29 Ιανουαρίου 1914), Moricz an Berchtold. Αθήνα, A.Y.E., K.Y., 1922. A/5/VI (13), Α'Πολιτική, Πόντος και Αρμενία, Σφαγαί Ελλήνων, Αρ. 576, Αθήνα (15 Ιουνίου 1922). Βλ. ακόμα Οικουμενικό Πατριαρχείο, Μαύρη Βίβλος, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 238-284. 64. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 365, Konsulate 1914 Trapezunt, ZI. 40/P. (14 Ιουνίου 1914), Kwiatkowski an Berchtold. Αθήνα, A.Y.E., K.Y., A. 1920,0 Ελληνισμός του Πόντου, Έκθεση του αρχιμαν δρίτη Παναρέτου, σ. 26. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ. Y., 1922. A/5/VI (13), Α'. Πολιτική, Πόντος και Αρμενία, Σφαγαί Ελλήνων, Αρ. 576, Αθήνα (15 Ιουνίου 1922). Εμμανουηλίδης, Ε., 7α τελευταία έτη της οθωμανικής αυτο

κρατορίας, Αθήνα (1924), σ. 289.

276


κερδίσει μια αξιόλογη νίκη, δεν έπαυαν όμως «να εκπροσωπούν απλώς τη μειοψηφία του πληθυσμού»,65 υπό το πρόσχημα προληπτικών μέτρων απαραίτητων για τον πόλε μο, να κάνουν (από το 1915) μαζικές εκτοπίσεις και σφαγές του χριστιανικού πληθυσμού. Στις σφαγές αυτές, κατά τις οποίες βρήκαν το θάνατο περισσότεροι από 3 εκατομμύρια Αρμένιοι, Έλληνες, Ασσύριοι και άλλες χριστιανικές ομάδες, δεν ήταν αμέτοχη και η γερ μανική στρατιωτική αποστολή, η οποία κατά τον Yonan βρισκόταν στη χώρα ήδη από το τέλος του 1913, για να αναδιοργανώσει το διαλυμένο τουρκικό στρατό και να τον προε τοιμάσει για μια κινητοποίηση.66 Κατά την άποψη του Yonan «οι σφαγές των χριστιανών

του 1915 δε θα μπορούσαν να γίνουν τουλάχιστον στην έκταση αυτή χωρίς την υποστήριξη της γερμανικής στρατιωτικής αποστολής, η οποία κατά τη διάρκεια του Α' Παγκόσμιου Πο λέμου στηριζόταν σε πάνω από 800 αξιωματικούς του γερμανικού στρατού καθώς και στον πολεμικό εξοπλισμό και στην οικονομική υποστήριξη της γερμανικής κυβέρνησης».67 Η κατάσταση, λοιπόν, από την αρχή του Α' Παγκόσμιου Πολέμου άρχισε να γίνεται για τους χριστιανούς ξανά πιο δύσκολη και πιο επικίνδυνη, καθώς από την τουρκική πλευρά τούς κατηγορούσαν ότι συμπαθούσαν την Αντάντ και επιθυμούσαν την ήττα της Τουρκίας.68 Για να προφυλαχθεί λοιπόν από τις τάσεις αυτές η Τουρκία αλλά και «για να

εκμεταλλευτεί την κατάσταση τωνχριστιανών υπηκόων της πολιτικά, απειλούσε από την αρ χή του πολέμου την Αθήνα με πράξεις εκδίκησης εναντίον των Ελλήνων που κατοικούσαν στην Τουρκία, στην περίπτωση κατά την οποία η Ελλάδα θα προσχωρούσε στην Αντάντ».69 Ποια μορφή θα έπαιρναν σι πράξεις αυτές εκδίκησης προκύπτει από το περιστατικό που περιγράφει ο στρατιωτικός ακόλουθος Πομιανκόφσκι από πρώτο χέρι: ο ίδιος άκουσε τονΤούρκο υπουργό ΕσωτερικώνΤαλαάτ πασά να λέει με απότομο τόνο στον πιο πλού σιο Έλληνα της Κωνσταντινούπολης ότι «στην περίπτωση που η Ελλάδα θα κηρύξει τον πό

λεμο εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ο πρώτος που θα κρεμάσει ο πασάς θα είναι αυτός».70 65. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 365, Konsulate 1914Trapezunt, ZI. 42/P. (16 Ιουνίου 1914), Kwiatkowski an Berchtold. 66. Yonan, G.,Assyrerheute, Hamburg-Wien (1978), σ. 28. Για το γιγαντιαίο μηχανισμό της γερμανικής απο στολής στην Τουρκία βλ. αρχικά του Υπουργείου Εξωτερικών της Δ. Γερμανίας. Bonn ΡΑΑΑ, Konstantinopel 136(1914), Die deutsche Militarmission; Konstantinopel 137 (1915), Deutsches Militär in der Türkei; Konstantinopel 138 (1915), Millitarmission. Βλ. ακόμα Stephanjan, St., «Die imperialistische Politik des kaiserlichen Deutschland gegenüber Westarmenien während des Ersten Weltkrieges», στο

Pogrom, Nr. 64,10. Jhrg. (1979), σ. 23. 67. Yonan, G., ό.π.,σ. 28. 68. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 361, Konsulate 1913Trapezunt, Z. 121 pol. (28 Δεκεμβρίου 1913), Moriczan Berchtold. Bihl, W., Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, μέρος 1, Wien-Köln-Graz (1975), σ. 182. 69. Pomiankowski, J., Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches, Zurich-Leipzig-Wien (1928),

o. 158. Η Ελλάδα μπήκε στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο τέλος Ιουνίου 1917. 70.0 ίδιος, ό.π., σ. 158. Κατά τον R. de Nogales, Vier Jahre unter dem Halbmond, Berlin (1925), σ. 98.0

Ταλαάτ πασάς ήθελε μετά τους Αρμένιους να ξεκαθαρίσει και με τους Έλληνες και τους άλλους χριστια νούς της χώρας.


277

Ένας περαιτέρω λόγος για την ένταση των διωγμών εναντίον των Ελλήνων κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο είναι κατά τη γνώμη μου ο φθόνος του τουρκικού πληθυσμού για την οικονομική ευημερία των Ελλήνων.71Οι πρώτες ενδείξεις του φθόνου αυτού εκφρά στηκαν με το μποϊκοτάζ που οργάνωσαν οι Νεότουρκοι εναντίον των Ελλήνων (και των Αρμενίων) εμπόρων στις αρχές του 1914. Θα προσπαθήσουμε στη συνέχεια να δώσουμε μια αμυδρή εικόνα των τουρκικών μέτρων εναντίον του ελληνικού πληθυσμού. Το σχετικό υλικό που αναφέρεται στα γεγο νότα αυτά είναι τόσο πλούσιο, ώστε είμαστε αναγκασμένοι εδώ να περιοριστούμε σε πο λύ λίγα ενδεικτικά παραδείγματα. Το 1915 άρχισαν οι πρώτες έρευνες στα σπίτια Ελλήνων στην Αλεξανδρέττα,72 ίσως στο πλαίσιο του γενικού αφοπλισμού του ελληνικού πληθυσμού. Οι Αρμένιοι αυτή την εποχή, πριν δηλαδή ακόμα εκτοπιστούν ή εξοντωθούν, δέχονταν την επίσκεψη στο σπί τι τους φανατικών μωαμεθανών και υφίσταντο την «προπαγάνδα για εξισλαμισμό με την

απειλή ασφαλώς σοβαρών συνεπειών για εκείνους που παρέμειναν πιστοί στη θρησκεία τους».73Πολλές λοιπόν οικογένειες «στην Τραπεζούντα, στη Σαμψούντα και αλλού, κάτω από την πίεση των αρχών, αλλαξοπίστησαν και γλίτωσαν».74 Κατ' ανάλογο τρόπο έγινε στο πλαίσιο των μαζικών εκτοπίσεων και ο αναγκαστικός εξισλαμισμός του ελληνικού πληθυσμού. Οι εκτοπισμένοι από τα παράλια στην ενδοχώρα Έλ ληνες κατανεμήθηκαν συστηματικά σε μωαμεθανικά χωριά, και μάλιστα κατά τέτοιο τρό πο, ώστε σε κάθε χωριό να εγκατασταθούν το πολύ 5 μέχρι 10 οικογένειες Ελλήνων75ή έτσι ώστε το ποσοστό των Ελλήνων να μην υπερβαίνει το 10% του πληθυσμού του χωριού. Μο ναδικός σκοπός των μέτρων αυτών ήταν ο εξισλαμισμός του ελληνικού πληθυσμού.76 Οι Έλληνες δεν επιτρεπόταν να εγκαταλείψουν τα χωριά αυτά77και δεν είχαν έτσι καμιά δυνατότητα να εξασφαλίζουν οι ίδιοι τα απαραίτητα για το βιοπορισμό τους, πράγμα που εκμεταλλεύονταν οι τουρκικές αρχές από την πλευρά τους για να τους εξισλαμίσουν, αφού πρόνοια για τους δεινοπαθούντες εξασφαλιζόταν μόνο για όσους είχαν μεταστραφεί στον ισλαμισμό.78 Πολλά παιδιά που είχαν χάσει τους γονείς και τις οικογένειές τους

71. Bihl, W., Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, μέρος I, Wien-Köln-Graz (1975), σ. 182. Αθήνα, A.Y.E., K.Y.,1922. A/5/VI (13), Α'πολιτική, Πόντος και Αρμενία, Σφαγαί Ελλήνων, Αρ. 576, Αθήνα (.15 Ιουνίου 1922). 72. Lepsius, J„ Deutschland und Armenien 1914- 1918, Potsdam (1919), σ. 31. 73. Lepsius, J„ ό.π., σ. 105.0 ίδιος, Der Todesgang des Armenischen Volkes, Postdam (1927), σ 254-255. 74. Lepsius, J., Deutschland und Armenien 1914- 1918, Potsdam (1919), σ. XXXV, 95. 75. Αθήνα, A.Y.E., K.Y., Οι ανθελληνικοί διωγμοί εν Τουρκία, σ. 32. Έκθεση του Έλληνα πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη προς το Υπουργείο Εξωτερικών (16 Απριλίου 1915). 76. Αθήνα. Α.Υ.Ε., Κ.Y., Οι ανθελληνικοί διωγμοί εν Τουρκία, σ. 31 (14 Ισνουαρίουί 916). Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1922. Α/5Λ/Ι(13), Α'πολιτική, Πόντος και Αρμενία, Σφαγαί Ελλήνων, αρ. 576, Αθήνα (15 Ιουνίου 1922). 77. Αθήνα. Α.Υ.Ε., Κ.Y., Οι ανθελληνικοί διωγμοί εν Τουρκία, σ. 32. 78. Λαμέρας, Κ., Το Μικρασιατικό Πρόβλημα, Αθήνα (1918), σ. 66. Αθήνα. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., Οι ανθελληνικοίδιωγ μοί εν Τουρκία, σ. 32 (14 Ιουνίου 1915). Κυνηγόπουλος, Π., Εκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Κολωνίας της Νικοπόλεως, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 19.

278


κατά τη διάρκεια του εκτοπισμού γύριζαν αβοήθητα εδώ και εκεί στα βουνά, εκτεθειμένα στο σίγουρο θάνατο από την πείνα και το κρύο. Όσα πάλι επιζούσαν κατανέμονταν από τις τουρκικές αρχές στο μωαμεθανικό πληθυσμό των χωριών και έτσι «ήταν πλέον χαμένα για το χριστιανισμό».79Άλλα ορφανά Ελληνόπουλα και παιδιά που στη διάρκεια των εξοριών και μέσα στις ανώμαλες καταστάσεις εκείνης της εποχής έχασαν τους γονείς τους κατέληξαν σε ορφανοτροφεία, π.χ. στο μικρασιατικό Πάνορμο, όπου έπαιρναν μωαμεθανική αγωγή.80 Πολλοί από τους πρόσφυγες και τους εκτοπισμένους πέθαναν, «γιατί οι Τούρκοι εμπό διζαν τον επισιτισμό».81Ένας Γερμανός δραγουμάνος ετοίμασε κατά τη διάρκεια ενός υπη ρεσιακού ταξιδιού στο Αϊβαλί, τον Αύγουστο του 1915, μια πολύ εμπεριστατωμένη έκθε ση για την κατάσταση του ελληνικού πληθυσμού στην περιοχή αυτή: «Ολοι οι άντρες που

στέκονται στα πόδια τους κλήθηκαν στο στρατό και έμειναν σχεδόν μόνο γυναίκες, παιδιά και γέροι. Και αυτούς τους μάζεψαν όλους μαζί κοντά στις σιδηροδρομικές γραμμές, για να μπο ρούν να τους φυλάσσουν καλύτερα. Επειδή η κυβέρνηση δεν ενδιαφέρεται καθόλου για τη δια τροφή των μαζών, πεθαίνουν καθημερινά πάρα πολλοί. Οι στρατευμένοι Έλληνες, όπως διαπί στωσα παντού στο εσωτερικό της Μικρός Ασίας, χρησιμοποιούνται για την κατασκευή δρόμων και στρατώνων και σε άλλες βαριές εργασίες. Στη δυτική Μικρά Ασία, με εξαίρεση το Αϊβαλί, τη Σμύρνη και τη γύρω περιοχή, έχει εξαλειφθείτο μέχρι τώρα ανθηρό ελληνικό στοιχείο».82 Η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε πολύ ακόμα. Το Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου (1915) ο Γερμανός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Μέτερνιχ έστειλε στον καγκελάριο της χώρας του μια έκθεση με τα αιτήματα του Έλληνα συναδέλφου του καθώς και του πατρι άρχη σχετικά με τις μαζικές εκτοπίσεις. Η έκθεση αυτή μας πληροφορεί επίσης πως τα εγκαταλειμμένα ελληνικά χωριά και χωράφια καταλήφθηκαν από μωαμεθανούς εποίκους και ότι οι πρόσφυγες, καθώς ερχόταν η πιο δύσκολη εποχή του έτους, δεν είχαν ού τε τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους.83 Δεν ήταν καλύτερη η θέση των Ελλήνων, που ήταν υπόχρεοι στρατιωτικής θητείας. Ήδη τον Απρίλιο του 1915 ο Ενβέρ πασάς πέρασε ένα στρατολογικό νόμο ο οποίος πε ριόριζε σημαντικά τις δυνατότητες απαλλαγής ή εξαγοράς της στρατιωτικής θητείας.84

79. Λαμέρας, Κ., ό.π., σ. 67-68. 80. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., Οι ανθελληνικοί διωγμοί εν Τουρκία, σ. 31, τηλεγράφημα αρ. 3272 του Έλληνα πρε σβευτή στην Κωνσταντινούπολη προς το Υπουργείο Εξωτερικών (17 Μαρτίου 1917). 81. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τόμ. 14, Nr. 1034 (3 Αυγούστου 1915),Telegramm des deutschen Gesandten in Athen, Mirbach, an das Ausw. Amt; και αρ. 957 (19 Ιου λίου 1915),Telegramm von Mirbach an das Ausw. Amt. Αθήνα, Α.Υ.Ε.,Κ.Υ., A 1920,0 Ελληνισμόςτου Πό

ντου, Έκθεση αρχιμανδρίτου Παναρέτου, σ. 33 κ.ε. 82. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 14, «Beobachtungen des Dragomans Schworbel auf seiner Dienstreise nach Aiwali (2-19 Αυγούστου 1915)». 83. Bonn PAAA, Türkei No. 175b, Die Christen in der Türkei, τ. 9, αρ. 736 (27 Δεκ. 1915), Metternich an v. Bethmann Holl weg. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 14, αρ. 27 (3 Φεβρουάριου 1916), Kuckhoff an die deutsche Botschaft in Konstantinopel. 84.

Pomiankowski,

Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches, σ. 242-243. Αθήνα, A.Y.E., K.Y.,

1922. A/5/VI (13), Α'πολιτική, Πόντος και Αρμενία, Σφαγαί Ελλήνων, αρ. 576, Αθήνα (15 Ιουνίου 1922).


279

Μέχρι τότε το ποσοστό απαλλαγών έφτανε το 50% και οι χριστιανοί δεν υπηρετούσαν στον τουρκικό στρατό συνήθως. Το γεγονός αυτό αντιμετωπιζόταν τώρα κυρίως με τη δραστική αύξηση του ποσού εξαγοράς. Κατά τον Πομιανκόφσκι, «η ρύθμιση αυτή είχε

σκοπό πρωτίστως να βελτιώσει τα εισοδήματα του κράτους και, από την άλλη, δεν έβλαπτε τα συμφέροντα του στρατού, μια και ο αριθμός εκείνων οι οποίοι μπορούσαν να διαθέσουν ένα τέτοιο ποσό για την εξαγορά περιοριζόταν σημαντικά»,85 Το Μάιο του 1916 εισήχθη νομοθετικά η σωματική ποινή για «να βελτιωθεί η πειθαρ χία στο στρατό» και κυρίως για να περιοριστούν οι λιποταξίες. Επειδή από τον ελληνικό πληθυσμό καλούνταν για κατάταξη «χωρίς σχεδόν εξαίρεση, ανάπηροι, άρρωστοι και γέ ροι, οι οποίοι χρησιμοποιούνταν στην κατασκευή δρόμων» και «από αυτούς ένας μεγά λος αριθμός πέθαινε εξαιτίας ελλιπούς διατροφής και κακών συνθηκών διαβίωσης»,86εί ναι ευνόητη η συμπάθεια που έδειχναν οι Έλληνες του Πόντου απέναντι στην ιδέα της ρωσικής κατοχής. Σύμφωνα με γερμανικά αρχεία, «μέχρι το τέλος του 1917 επιστρατεύ τηκαν περισσότεροι από 200.000 Έλληνες 15 μέχρι 48 ετών. Πολλοί από αυτούς πέθαναν

από την κακή μεταχείριση, τις αρρώστιες, την πείνα και το κρύο».87 Στην Τραπεζούντα έγινε τον καιρό εκείνο μια προσπάθεια απόβασης των Ρώσων, την οποία οι Έλληνες είδαν με μεγάλη συμπάθεια.Το γεγονός όμως αυτό οδήγησε σε μια σει ρά εκδικητικών πράξεων από την πλευρά των Τούρκων, οι οποίοι λέγεται πως έπνιξαν στη Μαύρη Θάλασσα 1.000 περίπου Έλληνες.88 Όταν οι Ρώσοι κατέλαβαν στις αρχές Απριλίου 191689 μερικές περιοχές του Πόντου, βελτιώθηκε εκεί σημαντικά για τους Έλληνες η κατάσταση.90Πολλοί κρυπτοχριστιανοί Έλ 85. P o m ia n k o w s k i, Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches, Zurich-Leipzig-Wien (1928), σ. 243. 86. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 368, Konsulate 1915Trapezunt, χωρίς αρ. πρωτ. (28 Οκτωβ. 1915), k.u.k. Vizekonsul in Samsun an Kwiatkowski. Αθήνα, A.Y.E., K.Y., Οι ανθελληνικοί διωγμοί εν Τουρκία (1917), σ. 20-25. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1922, A/5/VI (13), Α' πολιτική. Πόντος και Αρμενία, ΣφαγαίΕλλήνων, αρ. 576, Αθήνα (15 Ιουνίου 1922). 87. BonnPAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland,t. 16(12 Μαΐου 1918), «Funkspruch Lyon 10.5.18». Ζερβός, Ι,ΟΕλληνισμόςτου Πόντου, Αθήνα (1919), σ. 13 κ.ε. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1922. Α/5/ V1 (13), Α' Πολιτική, Πόντος και Αρμενία, Σφαγαί Ελλήνων, αρ. 576, Αθήνα (15 Ιουνίου 1922). 88. Pomiankowski, J., Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches, Zurich-Leipzig-Wien (1928), o. 159. Σύμφωνα με μια έκθεση του Αμερικανού προξένου στην Τραπεζούντα, στις 28 Ιουλίου 1915,600 Έλληνες που μεταφέρονταν με πλοίο από την Τραπεζούντα στη Σαμψούντα σφάχτηκαν από στρατιώ τες και αστυνομικούς και πετάχτηκαν στη θάλασσα. Βλ. Λαμέρας, Κ., Το Μικρασιατικό πρόβλημα, Αθήνα (1918), σ. 65. 89. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., Α. 1920,Ο Ελληνισμός του Πόντου, Έκθεση αρχιμανδρίτου Παναρέτου, σ. 41. Χρύ σανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 764. Τασούδης, Γ., Άρθρα και μελέται Χρύσανθου, Αθήνα (1977), σ. 268. 90. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία που στηρίζονται σε εκκλησιαστικά μητρώα, η επαρχία του Πόντου το 1914 είχε συνολικό πληθυσμό περίπου 1.700.000 κατοίκους. Από αυτούς οι 930.000 περίπου ήταν Έλληνες και οι 773.000 περίπου Τούρκοι. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Y., Α.1920,Ο Ελληνισμός του Πόντου, Έκθεση του αρχιμανδρίτη Παναρέτου, σ. 10 και 41. Χρύσανθος, «Η άφιξις εις την Τραπεζούντα της α.α. υψηλό-

280


ληνες ομολόγησαν κατά τη διάρκεια της ρωσικής κατοχής την ελληνοχριστιανική τους πίστη.91 Από το κρυπτοχριστιανικό χωριό Χεβέκ, κοντά στο Ερζερούμ, είναι π.χ. γνωστό ότι εκπρόσωποι 77 «τουρκικών» οικογενειών του χωριού πήγαν στο τότε ρωσικό Βατούμ για να ζητήσουν από το Ρώσο στρατηγό και από την ελληνική κοινότητα έναν ιερέα για το χωριό τους, επειδή ήθελαν να γυρίσουν στη θρησκεία των πατέρων τους. Ύστερα από αυτό η ελληνική κοινότητα του Βατούμ έστειλε τον ιερέα Μάνο στο χωριό. Με την απο χώρηση όμως των Ρώσων προέκυψαν ξανά τα παλιά προβλήματα.92 Επίσης, κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου κατοχής επισκέφθηκαν το Ρώσο στρα τηγό των κατεχόμενων περιοχών Ιβάν εκπρόσωποι δύο άλλων «τουρκικών» χωριών της περιοχής Τραπεζούντας, οι οποίοι του εξέφρασαν επίσης την επιθυμία τους να επιστρέ φουν στην πίστη των πατέρων τους. Το περιστατικό αυτό διηγείται ο Αποστολίδης, μέ λος του εκκλησιαστικού συμβουλίου της Τραπεζούντας, ο οποίος, όπως και τα άλλα μέ λη του συμβουλίου, παραξενεύτηκε πολύ γι' αυτό, γιατί τα χωριά αυτά, των οποίων το όνομα δεν αναφέρεται για ευνόητους λόγους, θεωρούνταν κατεξοχήν φανατικά μου σουλμανικά. Ο Ρώσος στρατηγός παρέπεμψε το πρόβλημα στην ελληνική κοινότητα, η οποία έδωσε στους εκπροσώπους των κρυπτοχριστιανών τη συμβουλή να αναβάλουν τη δημόσια ομολογία της πίστης τους και να περιμένουν για να δουν τι θα απογίνει μετά το τέλος του πολέμου με τις περιοχές που κατείχαν οι Ρώσοι.93 Την ίδια συμβουλή έδωσε και ο περίφημος μητροπολίτηςτηςΤραπεζούντας Χρύσαν θος σε κρυπτοχριστιανούς εκπροσώπους της επαρχίας Όφεως,94οι οποίοι τον παρακάλεσαν να τους συμπαρασταθεί στο εγχείρημα που σκόπευαν να κάνουν, να ομολογή σουν, δηλαδή, δημόσια την πίστη τους. Ο Χρύσανθος τους απέτρεψε από αυτό, γιατί ήξε ρε την απειλή στην οποία ήταν εκτεθειμένοι οι κρυπτοχριστιανοί άλλων περιοχών, οι οποίοι είχαν φανερώσει τη χριστιανική πίστη τους κατά τη διάρκεια της ρωσικής κατο χής. Εξάλλου «ο ηγέτης των Ελλήνων του Πόντου»95πίστευε πως η ανεξαρτησία του Πό ντου, για την οποία την εποχή εκείνη γινόταν αγώνας, ήταν εφικτή και πως η μέρα της τητος του μ. δουκός Νικολάου Νικολάεβιτς», στο: Οι Κομνηνοί, τ. 1, τεύχος 7,Τραπεζούντα (1916), σ. 87-93. Θεοφύλακτος, Θ„ θρύλοι και ιδανικά του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1926), σ. 10. 91. Πόντιοι κρυπτοχριστιανοί υπήρχαν κυρίως στις περιοχέςΤόνυας και Όφεως, «όπου στη δεκαετία του '70 του 19ου αι. υπολογίζονταν κατα τον Κ. Diederich, σε 14.000 περίπου, ενώ σε άλλες περιοχές εδώ και 50 χρόνια (π.χ. Κρώμνη και Δορούλ) μας λέει ότι «παρατηρείται ισχυρό ρεύμα επαναχριστιανισμού». Dieterich, Κ., «Das Griechentum Kleinasiens», στο: Länderund Völker der Türkei, εκδ. H. Grothe, Leipzig (1915), σ. 259. 92. Παπαδόπουλος, Π„ «Οι χριστιανοί του Χεβέκ», στο: Π.Ε., Θεσσαλονίκη (1959), σ. 5377-5378. Παυλί δης, I., Σελίδες ιστορίας αίματος και θυσίας Πόντου και Μ. Ασίας, Θεσσαλονίκη (1979), σ. 73-74. 93. Αποστολίδης, Δ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 82. 94. Η ύπαρξη και η έκταση του κρυπτοχριστιανικού πληθυσμού της επαρχίας Όφεως δίνονται από τον Κ. Dieterich, Das Griechentum Kleinasiens, Leipzig (1915), σ. 259 και τον H. Kiepert, «Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kustengebirge», στο: Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde^. 25, Berlin (1890), σ. 330). Ο τελευταίος μιλάει για 12.000 κρυπτοχριστιανούς στην περιοχή του Όφεως. 95. Jaschke, G., «Die Türkisch-Orthodoxe Kirche», στο: Der Islam, έκδ. B. Spuler, τ. 45, Berlin (1969), σ.319.


281

ελευθερίας της συνείδησης των κρυπτοχριστιανών πλησίαζε, και άρα και των κρυπτο χριστιανών του Όφεως. Οι κρυπτοχριστιανοί του Όφεως ακολούθησαν τη συμβουλή του Χρύσανθου και δε φανέρωσαν την πίστη τους.96Όταν μετά την αποχώρηση των Ρώσων από τον Πόντο έγιναν γνωστοί οι διωγμοί πρώην κρυπτοχριστιανών από άλλες περιοχές, οι κρυπτοχριστια νοί του Όφεως αποφάσισαν να περιμένουν. Σε λίγο εξάλλου άρχισε ο ελληνοτουρκικός πόλεμος (1919-1922) και για ευνόητους λόγους δεν ήταν κατάλληλη η περίσταση για την ομολογία πίστης. Κάτω από αυτές τις συγκυρίες οι κρυπτοχριστιανοί Έλληνες της επαρχίας Όφεως πληροφορήθηκαν εντελώς απροσδόκητα τη Συνθήκη της Λοζάνης του 1922, η οποία τους έθετε προ τετελεσμένων γεγονότων: επειδή επίσημα ήταν μωαμεθανοί, δεν μπορούσαν στο πλαίσιο της ανταλλαγής των πληθυσμών να εγκαταλείψουν τη χώρα. Μέχρι το 1980 τα χωριά της είχαν τα παλιά ελληνικά ονόματα Αληθινός, Ξένος, Χόλος, Ερατυνός, Χολάεσα, Φωτεινός, Μεσοχώρι, Παλαχώρι, Γοργορά, Κοντού, Όνελος, Υψηλή. Η χούντα του Εβρέν στο πλαίσιο των μέτρων της τουρκοποίησης των μικρασιατικών μειονοτήτων, που ζουν ακόμα κι αντιστέκονται τηνΤουρκία, αποφάσισε την τουρκοποίηση και του γεωγρα φικού χώρου της, αλλάζοντας τα ονόματα πολλών πόλεων, χωριών και τοποθεσιών. Παρ' όλα αυτά, οι κάτοικοι εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τα παλιά ελληνικά ονόματα των χωριών τους και να διατηρούν χριστιανικές συνήθειες. Κρατούν με σεβασμό χριστιανικά κειμήλια, καντήλια, εικόνες και συνεχίζουν να μοιράζουν κόλλυβα για τους πεθαμένους. Οι περισσότεροι κάτοικοι μιλούν και ως τις μέρες μας πολύ καλά την ποντιακή γλώσ σα.97Πρόσφυγες που επισκέπτονται σήμερα τα χωριά αυτά γίνονται δεκτοί ως συγγενείς. «Έρθαν τ' εμετέρ», λένε μέχρι σήμερα οι κάτοικοί τους. Όταν το 1918 οι Ρώσοι εκκένωσαν τον Πόντο, πολλοί Έλληνες, και ιδιαίτερα οι κρυ πτοχριστιανοί, που κάτω από την προστασία των Ρώσων είχαν ομολογήσει δημόσια ότι είναι χριστιανοί (δεν είχαν όμως αναγνωριστεί ως τέτοιοι από καμιά τουρκική υπηρεσία) αναγκάστηκαν να καταφύγουν στη Ρωσία, για να αποφύγουν τα εκδικητικά μέτρα των Τούρκων που τους περίμεναν. Οι κατά πλειοψηφία κρυπτοχριστιανοί κάτοικοι του χωριού Χεβέκ, στο οποίο ανα φερθήκαμε παραπάνω, δεν έφυγαν τότε στη Ρωσία, μολονότι ο ιερέας τους Μάνος τούς έδωσε τη συμβουλή να το κάνουν πριν να εγκαταλείψει ο ίδιος το χωριό. Με την ανταλ λαγή των πληθυσμών ήρθαν το 1924 μόνο 5 επίσημα αναγνωρισμένες χριστιανικές οι κογένειες του χωριού στην Ελλάδα, ενώ η πλειοψηφία των οικογενειών έμεινε στηνΤουρ κία. Δέκα από αυτές τις οικογένειες μετακόμισαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου συνέχι σαν την κρυπτοχριστιανική τους ζωή.98 96. Τασούδης, Γ., Βιογραφικαίαναμνήσεις Χρύσανθου, αρχιεπισκόπου Αθηνών του από Τραπεζούντος, Αθήνα (1970), σ. 160. Αγγελομάτης, Χρ., Κόσμοι της ανατολής, Αθήνα (1971), σ. 421. 97. Κουκκίδης Κ., Κόσμοι της ανατολής, Αθήνα (1958), α 299. Σαμουηλίδης Χρ., Οδοιπορικό στον Πόντο, Αθή να (1979), σ. 77. Παπαδόπουλος, Α., Αναμνήσεις και νοσταλγήματα από τον Πόντο μας, Έδεσσα (1962), σ. 30-31. 98. Παπαδόπουλος, Π., «Οι χριστιανοί του Χεβέκ», στο: Π.Ε., Θεσσαλονίκη (1959), σ. 5377-5378. Μηλιώρης Ν., Οι Κρυπτοχριστιανοί, Αθήνα (1962), σ. 86.

282


Στις περιοχές του Πόντου που δε βρίσκονταν κάτω από ρωσική κατοχή επικρατού σαν πολύ δυσάρεστες συνθήκες. Στην περιοχή της Σαμψούντας διορίστηκε ένας νέος μουτεσαρίφης με την ανοχή και την προτροπή του οποίου άρχισαν επιθέσεις στον ελλη νικό πληθυσμό από την τουρκική αστυνομία και το στρατό, κατά τις οποίες κακοποιήθηκαν Έλληνες κληρικοί, βιάστηκαν γυναίκες, δολοφονήθηκαν άντρες, γυναίκες και παιδιά και άλλα πολλά." Οι χριστιανοί κάτοικοι των χωριών αντιμετωπίζονται από τις αρχές φο βερά άγρια, σχεδόν απάνθρωπα, και ενώ ο καημένος ο χριστιανικός πληθυσμός της υπαί θρου είναι αναγκασμένος να συντηρεί τους χωροφύλακες, οι μωαμεθανοί αγρότες είναι απαλλαγμένοι από όλα αυτά.100Στη Σεβάστεια φυλακίστηκαν στην αρμενική εκκλησία όλοι οι Αρμένιοι που είχαν απομείνει και όλοι οι Έλληνες. «Υστερα από φαλαγγισμό απολύθηκαν σήμερα (27 Ιουνίου 1916) οι Έλληνες και οι Αρμέ νιοι που εξισλαμίστηκαν. Στους υπόλοιπουςΑρμένιους δόθηκε η συμβουλή από τις αρχές να μεταστραφούν στο ισλάμ. Και αν αρνηθούν, θα εξαφανιστούν».1010 Γερμανός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Μέτερνιχ σε μια επιστολή του προς τον καγκελάριο στις 30 Ιου νίου 1916 εκφράζει φόβους ότι οι σφαγές των Ελλήνων που επίκεινται «θα είναι πολύ με

γαλύτερης έκτασης από εκείνες των Αρμενίων, γιατί τα θύματα είναι περισσότερα και η λεία πιο ελκυστική. 0 ελληνισμός αποτελεί το κατεξοχήν πολιτιστικό στοιχείο της Τουρκίας και θα καταστραφεί σίγουρα, όπως και το αρμενικό, αν δεν εμποδιστούν οι εξελίξεις αυτές απέ ξω».''02Τον Ιούλιο του 1916 έγιναν και άλλες μαζικές εκτοπίσεις ελληνικών οικογενειών. Ιδιαίτερα θύματα ήταν οι κάτοικοι των παραλιακών περιοχών της δυτικής Μικράς Ασίας και της Μαύρης Θάλασσας και εν μέρει το βιλαέτι της Άγκυρας.103Γράφει σχετικά ο Γερ μανός υποπρόξενος στη Σαμψούντα: «Απέλαση και εξάλειψη κατάντησαν στα τουρκικά να

είναι συνώνυμα, γιατί όποιος δε θανατώνεται πεθαίνει συνήθως από αρρώστιες ή από την πείνα».104 99. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 369, Konsulate 1916,Trapezunt, ZI. 22/P. (14 Ιουνίου 1916), Kwiatkowski an Burian. Bonn PAAA, Konstantinopel 159 (1916), Griechen in der Türkei, τ. 1, χωρίς χρονολογία (19 Μαΐου 1916), Metropolit von Amisos/Samsun, Germanos, und das Ökumenische Patriarchat. Αθήνα, A.Y.E., K.Y., 1919, Α/4α, Προοπάθειαι Ποντίων διανακήρυξιν ανεξαρτήτου κράτους, αρ. 1362, Κωνσταντι νούπολη (15 Μαΐου 1919), Συνταγματάρχης Κατεχάκης προς το Υπουργείον Στρατιωτικών, Έκθεσις πε ρί της εν Πόντω Καταστάσεως. Βλ. ακόμα Σιάνογλου, X., Από την τραγωδίαν του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1923), σ. 9 κ.ε. Ζερβός, I., Ο Ελληνισμός του Πόντου, Αθήνα (1919), σ. 22. 100. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 369, Konsulate 1916Trapezunt, ZI. Ill/Res. (15 Ιουνίου 1916), del Torre an das k.u.k. Generalkonsulat-Trapezunt. 101. Τηλεγράφημα του γερμανικού προξενείου Σεβάστειας προς τη γερμανική πρεσβεία στην Κωνσταντι νούπολη (27 Ιουνίου 1916), Παράθεση J. Lepsius, Deutschland undArmenien1914-1918, σ. 276 και XXXVI. 102. «Deutscher Botschafter in Konstantinopel, Metternich, an v. Bethmann Hollweg (30 Ιουνίου 1916)», Lepsius, J., Deutschland und Armenien 1914-1918, Potsdam (1919), α 277. 103. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland^. 15, αρ. 124 (12 Ιουλίου 1916). Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 15, Ap. 1 (1 Σεπτ. 1916). 104. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 15, χ.χ., (16 Ιουλίου 1916), Abschrift von Telegramm αρ. 129 (15 Ιουλίου 1916) von Kuckhoff. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 369, Konsulate 1916Trapezunt, ZI. 27/P. (30 Ιουλίου 1916), kwiatkowski an Burian.


283

Πνευματικός πατέρας των μαζικών εκτοπίσεωντου ελληνικού και του αρμενικού πλη θυσμού, που άρχισαν πρώτα στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, είναι ο Liman von Sanders, Γερμανός στρατηγός του τουρκικού ιππικού και αρχηγός της γερμανικής στρα τιωτικής αποστολής. Το σχέδιό του ήταν να μετακινήσει τους Έλληνες που κατοικούσαν στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας -για στρατιωτικούς κυρίως λόγους- στο εσωτε ρικό της Ανατολίας.105Ακόμα και οι στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις του Ταλαάτ πασά τον Απρίλιο του 1915 εξάλλου ήταν έργο του Liman von Sanders.106 Κατά παράδοξο όμως τρόπο, ο τελευταίος άλλαξε ξαφνικά άποψη και τον Αύγουστο του 1916 έλεγε για τις εκτο πίσεις των Ελλήνων ότι «από στρατιωτική άποψη η απέλαση δεν έχει καμιά αξία»,107 Ως εκπρόσωπος των γερμανικών αλλά και των τουρκικών συμφερόντων φοβόταν, κα θώς φαίνεται, ο Liman von Sanders μήπως οι διωγμοί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας έχουν ως συνέπεια την πτώση του Έλληνα βασιλιά, που είχε πολύ φιλικές και συγγενικές σχέσεις με τη Γερμανία. Γιατί αυτή με τη σειρά της θα μπορούσε να έχει ως συνέπεια την αύξηση της δύναμης του πρώην πρωθυπουργού Βενιζέλου, ο οποίος στο τέλος του 1915 είχε σχη ματίσει στη Θεσσαλονίκη κυβέρνηση φιλικά διακείμενη απέναντι στην Αντάντ. Η φαινομε νική μεταβολή απόψεων του Γερμανού στρατηγού λοιπόν είχε πολιτικά κίνητρα. ΓΓ αυτό έγραφε: «Ητουρκική κυβέρνηση ας κάνει αργότερα ό,τι θέλει σχετικά με το ζήτημα αυτό».108 Ομως η τουρκική κυβέρνηση δεν έκανε μόνο ό,τι ήθελε η ίδια, αλλά και ό,τι ο Sanders θεωρούσε απαραίτητο: τον Απρίλιο του 1917ο Γερμανός στρατηγός διέταξε την εκκένωση του Αϊβαλιού, που κατοικούνταν σχεδόν αποκλειστικά από Έλληνες. Ο Γερμανός πρεσβευ τής στην Κωνσταντινούπολη τόνιζε τότε ότι «η όλη υπόθεση είναι πολύ δυσάρεστη για τον Τα

λαάτ πασά, ο οποίος μόνο από τη δική μας συμβουλή εγκαινίασε μια φιλελληνική πολιτική. ΟΈλ ληνας απεσταλμένος παρατήρησε σχετικά ότι η όλη υπόθεση μπορεί να έχει δυσάρεστες συνέ πειες για την πολιτική του βασιλιά, μια και το ανθελληνικό αυτό μέτρο, και μάλιστα σε τέτοια έκτα ση (οι αριθμοίτων υπό εκτόπιση Ελλήνων κυμαίνονται από 12.000μέχρι 20.000), εχει ως αφετη ρία του όχι τους Τούρκους, αλλά τους Γερμανούς, γιατί μπήκε σε εφαρμογή από τη γερμανική στρατιωτική διοίκηση, στην οποία μάλιστα αντέδρασαν σθεναρά οι ίδιοι οι Τούρκοι».'09 Τον Οκτώβριο του 1917 έφτασε στην Κωνσταντινούπολη (για τρίτη φορά) κάτω από τις ζωηρές επευφημίες του τουρκικού πληθυσμού ο Γερμανός αυτοκράτορας Γουλιέλμος. 105. Sanders, L.v., Fünf Jahre Türkei, Berlin (1919). Εμμανουηλίδης, E., Τα τελευταία έτη της οθωμανικής αυτοκρατορίας, Αθήνα (1924), σ. 128 κ.ε. Ενεπεκίδης, Π., Οι διωγμοί των Ελλήνων του Πόντου, Αθήνα (1962), σ. 12 κ.ε. 106. Ενεπεκίδης, Π., ό.π., σ. 10. 107. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 15, Β, αρ. 1218 A. (3 Αυγ. 1916), Liman von Sanders an das Grosse Hauptquartier Stambui. 108. Bon n PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 15, Β. αρ. 1218 A. (3 Αυγ. 1916), Liman von Sanders an das Grosse Hauptquartier Stambui. 109. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 15, αρ. 164 (8 Απριλίου 1917), Telegramm von Zimmermann an V. Grünau, Wiedergabe einesTelegramms vom 7. April 1917 vom deutschen Botschafter in Konstantinopel. Βλ. ακόμα Wien HHStA,Türkei XII, Liasse 467 LIV, Griechenverfolgungen in der Türkei 1916-1918, No. 203 (3 Απριλίου 1917),Telegramm von Trauttmansdorff.

284


«Ο μεγάλος φίλος της Τουρκίας και του σουλτάνου» είχε έρθει«για να εκφράσει τη συναδελφική ευγνωμοσύνη για την πιστή εκπλήρωση των συμμαχικών καθηκόντων στους ηρωι κούς υπερασπιστές των Δαρδανελίων και των άλλων συνόρων, που έχουν στη σημαία τους τηνανατέλλουσα σελήνη».™ Ο Γουλιέλμος Β' χριστιανός αυτοκράτορας μιας χριστιανικής χώρας, δεν επιφυλάχτηκε καθόλου να εμφανιστεί ως «φίλος του λαού του ισλάμ και των Τούρκων»111μπροστά στη διεθνή κοινότητα, μολονότι ήταν εν γνώσειτου οι σφαγέςτων Αρμενίων του 1915 και οι διωγμοί των Ελλήνων, οι οποίοι ιδιαίτερα κατά την περίοδο της τρίτης αυτής επίσκεψής του έφτασαν στο αποκορύφωμά τους. Ήδη κατά τη διάρκεια της δεύτερης επίσκεψής του στην Ανατολή είχε διατυπώσει το 1898 στη Δαμασκό μπροστά σε 300 εκατομμύρια μωαμεθανούς την περίφημη υπόσχεσή του ότι «θα πρέπει να είναι πάντα σίγουροι για την προστασία του».112 Σύμφωνα με τις εκθέσεις του Γερμανού πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη Μέτερνιχ, οι Τούρκοι προσπαθούσαν να δικαιολογήσουν τις εκτοπίσεις των Ελλήνων των πα ραλίων της Μαύρης Θάλασσας με την πρόφαση ότι οι Ρώσοι είχαν εξοπλίσει τον ελληνι κό πληθυσμό και φοβούνταν για το λόγο αυτό μια ελληνική εξέγερση.113 Η επιχειρημα τολογία, όμως, αυτή είναι αστήριχτη, αφού το μέρος του ελληνικού πληθυσμού που κα τά κύριο μέρος εκτοπίστηκε αποτελούνταν από γυναίκες, παιδιά και γέρους.114Οι ικανοί για όπλα -όπως είπαμε παραπάνω- είχαν κληθεί και είχαν καταταγεί στο στρατό ή βρί σκονταν στην εξορία ή είχαν διαφύγει σε Ρωσία και Ελλάδα. Στην περιοχή της Σαμψούντας είχαν πράγματι δημιουργηθεί «ανταρτικές ομάδες» Ελλήνων λιποτακτών, κατά τη γνώμη μου όμως το θέμα των ομάδων αυτών διογκώθηκε εσκεμμένα από την τουρκική πλευρά και χρησιμοποιήθηκε ως πρόφαση για τα ακόμα πιο άγρια μέτρα εναντίον ανυπεράσπιστων γυναικών, παιδιών και γερόντων. Και ο ίδιος ο Γερμανός πρόξενος της Τραπεζούντας Bergfeld θεωρεί τις σχετικές πληροφορίες για την έκταση των ανταρτικών αυτών ομάδων «πολύ διογκωμένες».115 110. Bonn PAAA, Konstantinopel 44, Reise S.M. Des Deutschen Kaisers nach Konstantinopel, τ. 1 (Oktober 1917), Ausschnitt aus einem Artikel der deutschsprachigen Konstantinopolitaner Zeitung Osmanischer

Lloyd (15-17 Οκτωβρίου 1917) mit dem Titel «Unserm Kaiser Willkommen». 111. Bonn PAAA, Konstantinopel 44, Reise S.M. Des Deutschen Kaisers nach Konstantinopel, τ. 1 (Oktober 1917), από ένα ποίημα με τον τίτλο «Ο μεγάλος αυτοκράτορας» δημοσιευμένο στο Osmanischer Lloyd (15-17 Οκτωβρίου 1917). 112. Kämpen, W.v., Studien zur deutschen Türkeipolitik in der Zeit Wilhelms II, Diss., Kiel (1968), α 21, 15. Ρόδάς, M., Πώς η Γερμανία κατέστρεψε τον ελληνισμό της Τουρκίας, Αθήνα (1978), σ. 9 κ.ε. Εμμανουηλίδης, E., Τα τελευταία έτη της οθωμανικής αυτοκρατορίας, Αθήνα (1924), σ. 32. 113. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 15, No. 532 (7 Σεπτεμβρί ου 1916), Metternich an v. Bethmann Hollweg. 114. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 14, «Beobachtungen des Dragomans Schworbel auf seiner Dienstreise nach Aiwali (2-19 Αυγ. 1915)». S.a. Text bei Anm. 358 und Papadopoulos, l„ Σελίδες από την ιστορίαν της Κερασούντος, σ. 37-38. 115. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 15, J. No. Geh. 486. (14 Σεπτ. 1916), Bergfeld an Metternich. Derselben Ansicht war Bergfelds österreichischer Kollege Kwiatkowski: Bihl, W., Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, Teil 1,Wien-Köln-Graz(1975), σ. 183 und Anm. 481.


285

Σε μια επιστολή του στον Μέτερνιχ αναφέρεται σε μια σχετική συζήτηση με το μη τροπολίτη Σαμψούντας, κατά την οποία ο τελευταίος αναφέρει τους λόγους που οδη γούν στη δημιουργία των ομάδων αυτών: «Κάτω από τη διακυβέρνηση του προηγούμενου

μουτεσαρίφη γίνονταν πολλές επιθέσεις Τούρκων πολιτοφυλάκων και χωροφυλάκων εναντί ον Ελληνίδων γυναικών και κοριτσιών ιδιαίτερα στην ύπαιθρο16Οι λιποτάκτες ύστερα από αυτό δημιούργησαν επαφές μέσω της Τραπεζούντας με τους Ρώσους, προκειμένου να εξα σφαλίσουν όπλα». Κατά τα άλλα ο εφοδιασμός των ομάδων με ρωσικά όπλα σταμάτησε ύστερα από επέμβαση του πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης και της συνόδου της Πε τρούπολης προς την κατεύθυνση αυτή.117 Ο Γερμανός πρόξενος αναφέρει, επίσης, ότι εξακολουθεί, από την τουρκική πλευρά, «η προσπάθεια για την απέλαση όλων των Ελλή

νων. Οι τουρκικοί κύκλοι, οι οποίοι είχαν πλούσια κέρδη από την απέλαση των Αρμενίων, ελ πίζουν πως με ένα τέτοιο μέτρο εναντίον των Ελλήνων θα μπορέσουν, κατά τον ίδιο τρόπο, να ψαρέψουν σε θολά νερά».118 Και ο Αυστριακός συνάδελφός του Bergfeld συμμερίζεται τους φόβους των Ελλήνων, καθώς μάλιστα οι τελευταίοι διαπιστώνουν «ότι δε σταματούν οι βίαιες ενέργειες των Τούρ

κων ιδιαίτερα εναντίον του ελληνικού πληθυσμού της υπαίθρου». Θεωρεί μάλιστα χαρακτη ριστική μια σχετική διατύπωση που είχε κάνει πρόσφατα ο μουτεσαρίφης της Σαμψού ντας: «Στο τέλος οι Έλληνες θα πάθουν αυτό που έπαθαν πέρυσι οι Αρμένιοι».119Λίγες μόνο εβδομάδες αργότερα ο ίδιος μουτεσαρίφης είπε επίσης: «θα πρέπει επιτέλους να κάνου με και με τους Έλληνες αυτό που κάναμε με τους Αρμενίους και αν αυτό δεν γίνει τώρα, θα πρέπει να γίνει τουλάχιστον κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων για ειρήνη. Αν μάλιστα επέμβει η Ελλάδα, τότε θα μας λύσει ακόμα καλύτερα τα χέρια». Και δυο μέρες αργότερα: «Θα πρέπει με τους Έλληνες να ξεμπλέξουμε σύντομα. Γ’’αυτό εστειλα σήμερα τμήματα στην περιοχή που θα σκοτώνουν κάθε Έλληνα που συναντούν στο δρόμο»,120 Σε λίγο εξάλλου άρχισαν οι εκτοπίσεις από την περιοχή της Σαμψούντας και κατά μή 116.Τον Αύγουστο του 1916 έπεσαν στο ποτάμι 26 Ελληνίδες, γυναίκες και κορίτσια του χωριού Κουνάκα, από το φόβοτωνΤούρκων. Λαμέρας, Κ., Το Μικρασιατικό Πρόβλημα, σ. 67. Αθήνα. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1916. Αρ. πρωτ. 1570/1916. Έκθεση του Έλληνα πρεσβευτή της Πετρούπολης προς το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών. 117. Bonn ΡΑΑΑ, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland,·:. 15, J. No. Geh. 486 (14Σεπτ. 1916), Bergfeld an Metternich. Βλ. επίσης Lepsius, J., Deutschland und Armenien 1914-1918, σ.298 (90κτ. 1916), Radowitz an v. Bethmann Hollweg· o. 303 (17 Νοεμβρίου 1916), Liman v. Sanders an die deutsche Botschaft in Konstantinopel. 118. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 15, J. No. Geh. 486 (14 Σεπτεμ βρίου 1916), Bergfeld an Metternich. Βλ. ακόμα Αθήνα, A.Y.E., Κ.Υ.,Υ.Α.Κ., 1919. Α/4α, Προσπάθειαι Πο ντίων διά ανακήρυξιν ανεξαρτήτου κράτους, φάκελος 2, Κερασούντα (7/20 Αυγούστου 1919), Επιστο λή του Νεοφύτου στον Κανελλόπουλο και Κοτύωρα (7 Αυγούστου 1914). Επιστολή του μητροπολίτη Κοτυώρων Πολυκάρπου προς τον Ε. Κανελλόπουλο στην Κωνσταντινούπολη. 119. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 369, Konsulate 1916Trapezunt, ZI. 42/pol. (9 Νοεμβρίου 1916), Kwiatkowski an Burian. 120. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 369, Konsulate 1916Trapezunt, ZI. 44/pol. (30 Νοεμβρίου 1916), Kwiatkowski an Burian.

286


κος των παραλίων μέχρι την Κερασούντα και την Τρίπολη.121 Ο μητροπολίτης Σαμψούντας Γερμανός κατέγραψε όλα τα περιστατικά μέχρι το τέλος του χρόνου σε μια «αναφο ρά προς το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως σχετικά με τα μέτρα εναντίον του ελληνι κού πληθυσμού». Θα αναφέρουμε μερικά χωρία από την αναφορά αυτή: «Τοχιόνι μέχρι

τα γόνατα και το κρύο τσουχτερό, εντούτοις προχωρούν με συνοδεία πολιτοφυλάκωνχιλιά δες παιδιά, γυναίκες και άρρωστοι γέροι προς τη Σεβάστεια.122Οι άρρωστοι εγκαταλείπονται στην άκρη του δρόμου σχεδόν όλοι ξυπόλυτοι, καταδικασμένοι δηλαδή εκ των προτέρων σε θάνατο από το ψύχος. Από τη Σαμψούντα στάλθηκαν πολιτοφύλακες και στρατιώτες εναντί ον των πλούσιωνχωριών της περιοχής, οι οποίοι έκαψαν τα χωριά, σκότωσαν γέρους και παι διά και βίασαν γυναίκες. Ακόμα και κορίτσια κάτω από δέκα χρονών και γριές πάνω απο 80 χρονών είχαν αυτή την τύχη».'23 Σε λίγες μέρες στην περιοχή της Σαμψούντας κάηκαν 14 χωριά ολοσχερώς, 4 χωριά κατά το ήμισυ και 26 χωριά κατά ένα μέρος, αφού βέβαια υπέστησαν πρώτα τη λεηλα σία των Τούρκων. Το ίδιο εγινε και με 16 ελληνικές εκκλησίες και άλλα τόσα σχολεία. Πέ ρα από αυτά «ιεροσυλήθηκαν 6 εκκλησίες και οι άγιες εικόνες, κοσμήματα κ,λπ. πουλήθηκαν από τους στρατιώτες στην αγορά». Επίσης, θανατώθηκαν 75 άτομα, ανάμεσα στα οποία ήταν και 3 ιερείς, και ακόμα βιάστηκαν 69 γυναίκες και κορίτσια.124 Ότι τα μέτρα αυτά δε λήφθηκαν αυθόρμητα από τον τουρκικό πληθυσμό, αλλά ύστε

121. Ήδη το Νοέμβριο και το Δεκέμβριο του 1916 εκτοπίστηκαν 14.000 Έλληνες από 23 χωριά τηςΤρίπολης, της Κερασούντας, του Σειράν και του Καραχισάρ: Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 370, Konsulate 1917Trapezunt, ZI.4/pol (16 lav. 1917) Kwiatkowski an Czernin, BonnPAAA,Türkei No. 168,Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 15, Nr. 110 (16 Φεβρουαρίου1917), Kühlmann an v. Bethmann Hollweg,

Bericht über Fortgang der Deportationen der griechischen Bevölkerung von Ordou, Tripolis, Bayburt, Samsun, Baffra, Unieh, Fatsa. Λαμέρας, Κ., Το μικρασιατικό πρόβλημα, Αθήνα (1918), σ. 69. 122. Η γερμανική πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη ανέφερε σε ένα τηλεγράφημα της 26ης Δεκεμβρί ου 1961 στο Υπουργείο Εξωτερικών ότι πολλές ελληνικές προσφυγικές οικογένειες, κυρίως γυναίκες, κορίτσια και παιδιά, καταφθάνουν σε μεγάλους αριθμούς από τα παράλια της Σεβάστειας και της γύρω περιοχής και ότι υπάρχουν μεγάλες ανάγκες! Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 15, Τηλεγράφημα αρ. 1363 (26 Δεκ. 1916), Goeppert an das Ausw. Arat. Βλ. και Wien HHStA, PA, Türkei XII, Liasse 467 LIV, ΰπ θςΙίθηνθΓίοΙςι^θη in derTürkei 1916-1918, Αρ. 27/P (24Φεβρ. 1917), k.u.k. Botschafter in Berlin an Czernin. 123. Wien HHStA, PA,Türkei XII, Liasse 467 LIV, Griechenverfolgungen in derTürkei 1916-1918, ZI. 7/Pol. (30 Jan. 1917), Kwiatkowski an Czernin, Συνημμένη: Μετάφραση αναφοράς του μητροπολίτη Σαμψού ντας Γερμανού προς το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. 124. Wien HHStA, PA.,Türkei XII, Liasse 467 LIV, G ^henverfolgungen in derTürkei 1916-1918, ZI. 7/Pol. (30 lav. 1917), Kwiatkowski an Czernin, Wien HHStA, PA,Türkei XII, Liasse 467 LIV, Griechenverfolgungen in derTürkei 1916-1918, χωρίς αρ. πρωτ. και ημερομηνία, Περίληψη των διωγμών των Ελλήνων στην Τουρκία μέσα από προξενικές αναφορές. Bonn PAAA, Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu

Griechenland,τ. 15, No. 759 (13 Δεκ. 1916), Kuhlmann an v. Bethmann Hollweg. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 370, Konsulate 1917 Trapezunt, ZI. 2/pol. (9 lav. 1917), Kwiatkowski an Czernin und ZI. 12/pol. (20 Μαρτίου 1917), Kwiatkpwski an Czernin με τρεις αναφορές του Έλληνα μητροπολίτη της Αμισού προς τον οικουμενικό πατριάρχη της Κωνσταντινουπόλεως.


287

ρα από την ανοχή, με την παρότρυνση της τουρκικής κυβέρνησης, προκύπτει και από μια εμπιστευτική είδηση που ειπώθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 31 Ιανουαρίου 1917. Σύμφωνα με αυτή, ο Ταλαάτ πασάς (μετέπειτα πασάς και μεγάλος βεζίρης) εκμυ στηρεύτηκε σε ένα έμπιστό του πρόσωπο, έναν Αυστριακό πράκτορα, λέγοντάς του πε ρίπου πως «βλέπει να παρουσιάζεται στην Τουρκία η αναγκαιότητα να ξεμπλέξει με τους Έλ

ληνες, όπως προηγουμένως με τους Αρμενίους»,125 Ο σχηματισμός λοιπόν μεμονωμένων ελληνικών ανταρτικών ομάδων έδινε «στους Τούρκους την αφορμή για ευρείας έκτασης διωγμούς εναντίον των Ελλήνων, ώστε να εξαλειφθούν οι Έλληνες ως εχθρικό προς το κρά τος στοιχείο, όπως προηγουμένως οι Αρμένιοι».126 Με την είσοδο της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στις 26 Ιουνίου 1917 δινόταν επιτέλους στηνΤουρκία η αναμενόμενη αφορμή να κάνει συστηματικά πλέον διωγμούς εναντίον των Ελλήνων με την αιτιολογία ότι το απαιτούν οι στρατιωτικές ανάγκες. Η τουρ κική κυβέρνηση αποφάσισε, λοιπόν, αφού η Ελλάδα διέκοψε τις σχέσεις μαζί της, «ναμην πάρει μέτρα εναντίον των Οθωμανών Ελλήνων, να απομακρύνει όμως και να μεταφέρει σε άλλους τόπους όσους είχαν ελληνική υπηκοότητα, όταν αυτό το απαιτούσαν οι στρατιωτικές συνθήκες».'27Υπάρχουν όμως και πληροφορίες που αναφέρουν εντελώς διαφορετικά πράγματα. Στην κωμόπολη Μπάφρα (ανάμεσα στη Σαμψούντα και τη Σινώπη), όπου καλ λιεργούνταν καπνός, έγιναν το Δεκέμβριο (ξανά ή όπως πάντα) απαλλοτριώσεις, βιαιο πραγίες και δολοφονίες σε μέλη του ελληνικού πληθυσμού. «Έγινε ένας γενικός έρανος και

όποιος δεν ήθελε να δώσει κακοποιούνταν μέχρις ότου αναγκαζόταν να το κάνει. Τα ελληνι κάχωριά κατά μήκος του Kisil-lrmak αποδεκατίστηκαν ξανά και συναντά κανείς πτώματα δο λοφονημένων Ελλήνων, γυναικών και παιδιών, μέσα στο ποτάμι. Παντού βλέπει κανείς τα ίχνη των βιαιοπραγιών εναντίον των Ελλήνων και οι στρατιωτικές και πολιτικές αρχές ολοκληρώ νουν το έργο της καταστροφής».'28 Δύο εβδομάδες αργότερα απελάθηκαν από την περιοχή της Μπάφρας μερικές χιλιά δες Έλληνες, κυρίως γυναίκες και παιδιά. «Μια και η δραστηριότητα των ανταρτικών ομά

δων περιορίστηκε σημαντικά τον τελευταίο καιρό και άρχισε να διαγράφεται περίοδος ειρή νης, γίνονται το χειμώνα αυτό διωγμοί και βιαιοπραγίες οι οποίες αποκλειστικό σκοπό έχουν την εξάλειψη του ελληνικού στοιχείου», τηλεγραφούσε ο Kwiatkowski στις 3 Ιανουαρίου 125. Wien HHStA, PA,Türkei XII, Liasse 467 UV, Griechenverfolgungen in der Türkei 1916-1918, ohne Nr. und Datum, Zusammenfassung über die «Griechenverfolgung in der Türkei», nach einer Konfidentenmeldung aus Konstantinopel (31 lav. 1917). Βλ. ακόμη Bonn PAAA, Türkei No. 168,

Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 15, ap. 61 pol. (9 Φεβρ. 1917). 126. Bonn PAAA,Türkei No. 168, Beziehungen der Türkei zu Griechenland, τ. 15, ap. 61 pol. (9 Φεβρ. 1917). Wien HHStA, PA, Türkei XII, Liasse 467 UV, Griechenverfolgungen in der Türkei 1916-1918, Ap. 27/P (24 Φεβρ. 1917), k.u.k. Kotschafter in Berlin an Czernin. 127. Wien HHStA, PA, Türkei XII, Liasse 467 LIV, Griechenverfolgungen in der Türkei 1916-1918, Nr. 55 B/P. (7 Ιουλίου 1917), Pallavicini an Czernin. 128. Wien HHStA, PA,Türkei XII, Liasse 467 LIV, Griechenverfolgungen in der Türkei 1916-1918, ZI. 50/pol. (24 Δεκ. 1917), Kwiatkowski an Czernin, bezugnehmend auf einen Berichtdes k.u.k. Leutnants Schipper an Kwiatkowski (16 Δεκ. 1917).

288


1918 στην πρεσβεία του στην Κωνσταντινούπολη.129 Η απέλαση σήμαινε το θάνατο για χιλιάδες γυναίκες και παιδιά και επανάληψη των μέτρων του περασμένου χρόνου, τα οποία επίσης είχαν κοστίσει τη ζωή σε χιλιάδες άτομα.130 Εκτός από τους διωγμούς και τις εκτοπίσεις έγιναν σε όλη την περιοχή του Πόντου ευρείας έκτασης προσπάθειες εξισλαμισμού, όπως αναφέραμε και παραπάνω. Επαρκείς πληροφορίες έχουμε για τις περιοχές Σεβάστειας, Νικόπολης και Κολωνείας από τον Πό ντιο Κυνηγόπουλο, που ήταν διευθυντής σχολείου και μέλος μιας ελληνικής επιτροπής και είχε σκοπό να ενημερώνει την κοινή γνώμη για τους διωγμούς των Ελλήνων της πε ριοχής. Ήδη το Δεκέμβριο του 1916 είχαν γίνει εξισλαμισμοί Ελληνίδων στα χωριά Παλτζάνα καιΤρούψη, οι οποίες στη συνέχεια κατέληξαν σε τουρκικά χαρέμια.131Ένας Τούρκος που ζούσε στη Νικόπολη, ο ΧαλήλΤοπάνογλου, έλεγε δημόσια πως πριν από τον πόλε μο κινδύνευε να πεθάνει από την πείνα, τώρα όμως ζούσε πολύ ωραία, σχεδόν όπως στον παράδεισο, με τα πολλά εξισλαμισμένα κορίτσια του (Ελληνοπούλες). Σε μια επιστολή του 1917 της παραπάνω επιτροπής προς το πατριαρχείο αναφέρονται πολυάριθμες πε ριπτώσεις αναγκαστικού εξισλαμισμού σε 10 συνολικά χωριά της επαρχίας Κολωνείας. Από τις 200 ελληνικές οικογένειες στο χωριό Κορατζά απέμειναν μόνο 26, οι άλλες εξαλείφθηκαν. Μία από αυτές τις 26 ήταν η οικογένεια του ιερέα του χωριού, η οποία απέ φυγε το θάνατο μόνο με τον εξισλαμισμό της κόρης και της νύφης.132Συνολικά από 51.660 Έλληνες κατοίκους της επαρχίας Κολωνείας επέζησε μόνο το ένα τρίτο. Πολλοί από αυ τούς που επέζησαν, κυρίως γυναίκες και παιδιά, εξισλαμίστηκαν με τη βία.133Το χειρότερο από όλα όμως, αναφέρει ο Κυνηγόπουλος, ήταν το γεγονός ότι οι τουρκικές αρχές έπαιρ ναν τα Ελληνόπουλα από τις οικογένειές τους, δήθεν για να τα προστατέψουν, και τα έστελναν σε τουρκικά σχολεία στη Σεβάστεια, όπου βέβαια έπαιρναν την ανάλογη αγω γή. Ακόμα και πολύ μικρά παιδιά δεν εξαιρούνταν από την πρακτική αυτή.134Γι'αυτό και πολλά παιδιά εξισλαμίστηκαν.135 129. Wien HHStA, PA,Türkei XII, Liasse467 LIV, Griechenverfolgungen in der Türkei 1916-1918, No. 5 (2 lav. 1918), Αθήνα. A.Y.E., K.Y., Y.A.K., 1919 A/4a, Προσπάθειαι Ποντίων δι'ανακήρυξιν ανεξαρτήτου κράτους, Αικατερινοδάρ (20 Μαΐου 1919), προς τον συνταγματάρχη Κ. Κατεχάκην, Κωνσταντινούπολη. 130. Wien HHStA, PA,Türkei XII, Liasse467 LIV, Griechenverfolgungen in der Türkei 1916-1918, No. 4/E/P., Συνημμένο τηλεγράφημα (2 lavouapiou 1918) τον Kwiotkowski ZI.7/pol.(17 lav. 1918), Kwiatkowski an Czernin und Nr. 6/D/P. (19 lav. 1918), Pallavicini an Czernin. 131. Κυνηγόπουλος, Π., Εκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Κολωνίας της Νικοπόλε-

ως, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 29. Έκθεση της Επιτροπής προς το Πατριαρχείο. 132. Κυνηγόπουλος, Π., ό.π., σ. 41. Έκθεση της Επιτροπής προς το Πατριαρχείο (1917). Η έκθεση αυτή δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης Νέα Ζωή, αρ. 98 (12 Νοεμβρίου 1918). 133. Κυνηγόπουλος, Π., Εκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγο. ✓, σ. 21-22. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., Υ.Α.Κ., 1919, Α/4α, Προσπάθειαι Ποντίων διά ανακήρυξιν ανεξαρτήτου κράτους, Αικατεριναδάρ (20 Μαΐου 1919). 134. Κυνηγόπουλος, Π., Εκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Κολωνίας της Νικοπόλε-

ως, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 16 κ.ε. 135. Κυνηγόπουλος, Π., Εκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών, σ. 14 και 44.


289

Επίσης στην επαρχία Επεσίου, πολλοί από τους 12.000 Έλληνες κατοίκους βρήκαν το θάνατο κατά τις εκτοπίσεις. Δύο Έλληνες της περιοχής αυτής κατάφεραν να ξεφύγουν τη μοίρα της εκτόπισης με τη βοήθεια «εξισλαμισμένων» Ελλήνων και να αναφέρουν λεπτομέ ρειες στην επιτροπή. Και εκεί, λοιπόν, έγιναν πολυάριθμοι αναγκαστικοί εξισλαμισμοί.136 Στην περιοχή Σεβάστειας από το 1917 οι Έλληνες άντρες είτε εκτοπίστηκαν είτε φυ λακίστηκαν. Οι γυναίκες και τα παιδιά μεταφέρθηκαν στην περιοχή Αζηζηγιέ, όπου κατανεμήθηκαν σε τουρκικά χωριά με σκοπό τον εξισλαμισμό κατά τέτοιο τρόπο, ώστε σε κάθε χωριό να μην υπάρχουν περισσότερες από 5-10 ψυχές.137Υπάρχουν επίσης αναφο ρές σε συγκεκριμένα γεγονότα βίαιου εξισλαμισμού στην περιοχή Σεβάστειας το 1917 και το 1918.138 Αλλά και σε άλλες περιοχές του Πόντου έγιναν τον καιρό αυτό αναγκαστικοί εξισλαμισμοί ολόκληρων χωριών, π.χ. στη Χόψα,139στο Γιοκαπικιόι και στη Σέρνα, κοντά στη Σινώ πη.140^ Μάρτιο του 1918 έγινε ειρήνη ανάμεσα στη Ρωσία και στηνΤουρκία καιτέλειωσε η κατοχή του Πόντου. Ήδη όμως στο διάστημα μεταξύ 15 Ιανουαρίου και 1 Μαρτίου του 1918 είχαν εγκαταλείψει την πατρίδα τους 45.000 Έλληνες της επαρχίας Χαλδείας, 26.000 της επαρχίας Τραπεζούντας141 και 4.862 της επαρχίας Ροδόπολης και ακολούθη σαν τους Ρώσους κατά την επιστροφή στα σπίτια τους. Και όταν στη συνέχεια οι περιοχές γύρω από το Βατούμ, το Αρνταχάν και το Καρς αποδόθηκαν στην Τουρκία, έφυγαν άλλοι 60.000 Έλληνες για τη Ρωσία, από αυτούς που τα τελευταία 30 χρόνια είχαν εγκατασταθεί στις περιοχές αυτές για να μπορέσουν να ζήσουν υπό την προστασία των Ρώσων.142 Μόνο από την πόλη τηςΤραπεζούντας έφυγαν 8.000 Έλληνες, για να αποφύγουν τους Τούρκους που, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Αυστριακού προξένου τηςΤραπε ζούντας Kwiatkowski, ήταν περισσότεροι από τους μισούς από τους Έλληνες κατοίκους της ποντιακής πρωτεύουσας πριν από τον πόλεμο (15.000).143 136.0 ίδιος, ό.π., σ. 18 κ.ε. 137.0 ίδιος, ό.π., σ. 70 κ.ε. από μια έκθεση του Ιωακειμίδη στον Κυνηγόπουλο (22 Απριλίου 1919). 138. Βαλαβάνης, Γ., Σύγχρονος γενική Ιστορία του Πόντου, Αθήνα (1925), σ. 262-263. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., Φ. 1923, α.α.κ., Καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων τουρκικών βαιοπραγιών, Report of conditions in Sivas, by William E. Hawkes, Constantinople (June 5,1922). 139. Τσαούσης, A., Ιστορία Χόψας του Πόντου, Αθήνα (1960), σ. 37. 140. Αντωνίδης, Σ., Η ωραία Κεράσους, Αθήνα (1976), σ. 91. Από μια επιστολή του μητροπολίτη Σαμψούντας Γερμανού προς το μεγαλέμπορο της Μασσαλίας Κωνσταντινίδη (29 Δεκ. 1918). Ο Γερμανός είχε εκτοπιστεί ήδη το 1917 από τη Σαμψούντα, για να εμποδιστούν οι δραστηριότητές του υπέρ του ελλη νικού πληθυσμού: Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 370, Konsulate 1917 Trapezunt, ZI. 44/pol. (31 Οκτ. 1917), Kwiatkowski an Czernin. 141.0 πρόξενος της Αυστρίας στην Τραπεζούντα Kwiatkowski αναφέρει ότι 30.000 Έλληνες έφυγαν από την περιοχή τηςΤραπεζούντας που είχαν καταλάβει οι Ρώσοι: Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 371, Konsulate 1918 Trapezunt, ZI. 37/A (21 Αυγ. 1918), Kwiatkowski an Burian. 142. Πανάρετος, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα (1927), σ. 209. Βλ. επίσης Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 371, Konsulate 1918Trapezunt,ZI. 16/pol. (8 Μαρτίου 1918), Kwiatkowski an Czernin. 143. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 371, Konsulate 1918Trapezunt, ZI. 37/A (21 Αυγ.1918) und Zi.44/ pol. (1 Οκτ. 1918), beide Kwiatkowski an Burian: «Στην Κερασούντα η οικονομική ανάγκη οδήγησε 3.000

290

Φ ΡΑΓΚΟ ΥΛΗ ΣΣ. ΦΡΑΓΚΟΣ

Και οι κάτοικοι του ελληνικού χωριού Καρακανζή, κοντά στα Σούρμενα, που αποτελούνταν το 1918 από 100 ελληνοχριστιανικές και 36 κρυπτοχριστιανικές οικογένειες,144 έφυγαν σιγά σιγά μετά το 1918 για τη Ρωσία και απέμειναν μόνο 15. Αυτές οι 15 οικογέ νειες έφυγαν επίσης με την ανταλλαγή των πληθυσμών και εγκαταστάθηκαν όλες στην Ελλάδα.145 Οι κρυπτοχριστιανοί κάτοικοι του χωριού Κερασέα της περιοχής Τραπεζούντας, οι οποίοι το 1917 υπό την προστασία των ρωσικών δυνάμεων κατοχής δήλωσαν δημόσια τη χριστιανική τους πίστη, μετά την αποχώρηση των Ρώσων θανατώθηκαν από τους Τούρκους.146 Παρ' όλα αυτά, η κατάσταση στην Τραπεζούντα, όσον αφορά τις βιαιοπραγίες ενα ντίον του ελληνικού πληθυσμού, ήταν σχετικά καλή, γεγονός που οφείλεται στην κατευναστική επιρροή που ασκούσε εκεί ο μητροπολίτης Χρύσανθος.147Ο ίδιος εξάλλου είχε προστατέψει τον τουρκικό πληθυσμό που είχε παραμείνει στην πόλη μετά την κατάλη ψή της από τους Ρώσους από αρμενικά στοιχεία του ρωσικού στρατού.148Αντίθετα, ο μη τροπολίτης Σαμψούντας Γερμανός δεν είχε καταφέρει να εμποδίσει τις ανοιχτές εκδηλώ σεις συμπάθειας του ελληνικού πληθυσμού της περιοχής προς τις δυνάμεις της Αντάντ και ιδιαίτερα προς τη Ρωσία. Ακολούθησαν πολλές «κατασχέσεις και καταπιέσεις του ελληνικού αγροτικού πληθυ σμού από την πολιτοφυλακή και σκληρή συμπεριφορά κατά τη στρατιωτική θητεία», που άναψαν το μίσος των Ελλήνων και οδήγησαν στη δημιουργία των ανταρτικών ομάδων που αναφέραμε, οι οποίες βρίσκονταν σε επαφή με την υπό ρωσική κατοχή Τραπεζού ντα και το ρωσικό στόλο.149Ο Αυστριακός πρόξενοςΤραπεζούντας (ο οποίος κατά τη διάρ Έλληνες (από 8.000 πριν από την έναρξη του πολέμου) υπό την ανοχή των αρχών να περάσουν στη Ρω σία, στην Κριμαία και στον Καύκασο» (από Ζ1,44/ροΙ.). 144. Εφτά από τις συνολικά 36 κρυπτοχριστιανικές οικογένειες ήταν γνωστές στις τουρκικές αρχές. Μετά το Χατί χουμαγιούν φανερώθηκαν το 1857 μαζί με την οικογένεια του Ιωάννη Χουρσίτ. Ύστερα από τους διωγμούς οι οικογένειες αυτές καταφεύγουν ξανά στην κρυπτοχριστιανική ζωή με εξαίρεση την οικο γένεια του Ιωάννη Χουρσίτ, η οποία άντεξε στους διωγμούς. Μαραβελάκης, Μ.-Βακαλόπουλος, Α., Αι

προσφυγικαίεγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης, σ. 98. 145. Μαραβελάκης, Μ. & Βακαλόπουλος Α., Αι προσφυγικαί εγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη (1955), σ. 98. 146. Μηλιώρης, Μ., Οι Κρυπτοχριστιανοί, Αθήνα (1962), σ. 27-28. 147. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 371, Konsulate 1918 Trapezunt, ZI. 37/A (21 Αυγ.1918) και ZI. 44/ pol. (1 Οκτ. 1918), beide Kwiatkowski an Burian. 148. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 371, Konsulate 1918Trapezunt, ZI. 37/A (21 Αυγ. 1918), Kwiatkowski an Burian. Τασούδης, Γ„ Βιογραφικαίαναμνήσεις, Αθήνα (1970), σ. 160. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τρα-

πεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 765 κ.ε. 149. Wien HHStA, PA, XXXVIII, Karton 371, Konsulate 1918Trapezunt, ZI. 44/pol. (1 Οκτ. 1918), Kwiatkowski an Burian. Αθήνα, A.Y.E., K.Y., Y.A.K., 1919 Α/4α, Προσπάθειαι Ποντίων δι'ανακήρυξιν ανεξαρτήτου κρά τους, Κωνσταντινούπολη (5 Μαΐου 1919), προς την Α.Ε. του εν Κωνσταντινουπόλει Αρμοστήν της Ελλά δος. Στον ίδιο φάκελο βλ. επίσης Αρ. πρωτ. 3488, Κωνσταντινούπολη (5 Σεπτ. 1919), προς το Υπουργείο Στρατιωτικών: Αθήνα, Επιστολή του Μητροπολίτη Γερμανού. Άμισος (13/25 Μαρτίου 1919) Προς τον


291

κεια της κατοχής έδρευε στη Σαμψούντα) υπολογίζει τον αριθμό των Ελλήνων οι οποίοι μεταφέρθηκαν κατά τα έτη 1916 μέχρι 1918 από την περιοχή της Σαμψούντας στο εσω τερικό της χώρας σε 80.000 μέχρι 100.000! «Μια και τα τελευταία μέτρα εφαρμόστηκαν το χειμώνα χωρίς καμιά πρόνοια, ένα σημαντικό μέρος από τους μετακινηθέντες βρήκε το θά νατο».150 Καθώς οι διωγμοί συνεχίζονταν και η μοίρα των Αρμενίων ήταν νωπή στη θύμησή τους, οι Έλληνες του Πόντου δεν έβλεπαν πλέον καμιά δυνατότητα να ζήσουν στο μέλ λον ειρηνικά μαζί με τους Τούρκους. Και στην κατάσταση αυτή άρχισε να γεννιέται η ιδέα μια ανεξάρτητης δημοκρατίας του Πόντου. Στις 22 Ιανουαρίου 1918 έγινε ήδη το πρώτο Παμποντιακό Συνέδριο στη Μασσαλία, στο οποίο πήραν μέρος πολλοί Πόντιοι που ζούσαν στην Ευρώπη και στην Αμερική.1510 διοργανωτής του συνεδρίου, Πόντιος μεγαλέμπορος της Μασσαλίας, ο Κωνσταντινίδης, εκλέχτηκε πρόεδρος μιας επιτροπής και εξουσιοδοτήθηκε με πολλές εξουσίες να εκπρο σωπεί τα συμφέροντα και να επιδιώκει τους στόχους των συνέδρων.152Άρχισε, λοιπόν, σύντομα η προσπάθεια ενημέρωσης των Μεγάλων Δυνάμεων για την υπόθεση των Πο ντίων. Το Νοέμβριο του 1918ο Κωνσταντινίδης έστειλε στις κυβερνήσεις του Λονδίνου και του Παρισιού μια αναφορά σχετικά με τις απόψεις και τους στόχους της επιτροπής που είχε σχηματιστεί στο συνέδριο.153 Μερικές χώρες, μάλιστα, έδειξαν τότε την πρόθε σή τους «να παράσχουν την υποστήριξή τους στη δημιουργία ενός ποντιακού κρά τους».154 Ηγέτης των Ελλήνων του Πόντου στη μικρασιατική πατρίδα αναδείχθηκε ο μη τροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος (ο οποίος αργότερα θα καταδικαζόταν σε θάνα το από τον Κεμάλ για τις δραστηριότητές του αυτές) και των Ποντίων της ρωσικής διασποράς ο Β. Ιωαννίδης.155

Ε. Κανελλόπουλο στην Κωνσταντινούπολη. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Y., Υ.Α.Κ., 1919. Α/4α, Προσπάθειαι Ποντίων διά ανακήρυξιν ανεξαρτήτου κράτους, φάκελος 2, Κωνσταντινούπολη (7 Μαΐου 1919), Αποστολή Κων σταντινουπόλεως, Ν. Πετιμέζας, προς τον Ε. Κανελλόπουλον. 150. Wien, HHStA, PA, XXXVIII, Karton 371, Konsulate 1918Trapezunt, ZI. 44/pol. (1 Οκτ. 1918), Kwiatkowski an Burian. Το σαντζάκι Σαμψούντα κατοικούνταν μέχρι πριν από τον πόλεμο (κατά τα στοιχεία του Kwiatkowski) από 120.000 Έλληνες. 151. Παυλίδης, I., Σελίδες ιστορίας αίματος και θυσίας Πόντου και Μ. Ασίας, Θεσσαλονίκη (1979), σ. 18. Αλεξανδρής, Α ., Η ανάπτυξη του εθνικού πνεύματος των Ελλήνων του Πόντου 1918-1922, Αθήνα (1980), σ. 432-433. 152. Παυλίδης, I., ό.π.,σ. 18. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Y., 1920 Α/5Λ/Ι. Πόντος Α'πολιτική, Marseille (17/30 Ιουνίου 1920), Κύριον Ε. Βενιζέλον, πρωθυπουργόν, Κ. Κωνσταντινίδης. 153. Jaschke, G., «DieTürkisch-Orthodoxe Kirche», στο: Der Islam, Έκδοση. B. Spuler, τ. 45, Berlin (1968), σ. 318. 154. Kemal, Mustafa, Die nationale Revolution 1920-1927, Leipzig (1928), σ. 171. 155. Jaschke, G., ό.π., σ. 319. Αθήνα, A.Y.E., K.Y., 1919. Α/4α, Προσπάθειαι Ποντίων διά ανακήρυξιν ανε ξαρτήτου κράτους, Αρ. 1162, Βατούμ (14/27 Μαΐου 1920), Το εθνικόν Συμβούλιον του Πόντου, προς τον πρόεδρον της ελληνικής κυβερνήσεως κ. Ελ. Βενιζέλου.

292


Ο ΘΡΗΝΟΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ Οι Νεότουρκοι, με τα σκληρά μέτρα που έλαβαν εναντίον των Ελλήνων του Πόντου με τη μέθοδο των εξοριών, βιασμών, σφαγών, εξανδραποδισμών και απαγχονισμών (κατά τον Πανάρετο Τοπαλίδη), εξόντωσαν, από την έκρηξη του Α' Παγκόσμιου Πολέμου το 1914 ως τη μικρασιατική καταστροφή του 1922: α. Κατά την περίοδο 1914-1918,170.576 Ποντίους. β. Κατά την περίοδο 1918-1922,199.122 Ποντίους. Δηλαδή συνολικά 289.698 Ποντίους, ποσοστό δηλαδή 41,56% σε σύνολο 697.000 Ελ λήνων κατοίκων, ενώ κατά τον Γ. Βαλαβάνη οι απώλειες των Ποντίων, σύμφωνα με τη Μαύρη Βίβλο του Κεντρικού Συμβουλίου των Ποντίων στην Αθήνα, ανέρχονται σε 303.238 ως το 1922 και 353.000 ως το Μάρτιο του 1924, ποσοστό που ξεπερνάει το 50% του συνολικού πληθυσμού των Ελλήνων του Πόντου.156 Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, σε αντίθεση με εκείνη των Αρμενίων, επισκι άστηκε είτε από τον όγκο των τραγικών περιπτώσεων του αρμενικού λαού, επειδή συνέ πεσε χρονικά, είτε γιατί αποσιωπήθηκε από κυβερνητικές και διπλωματικές επιταγές στο όνομα κάποιων διακρατικών συμφωνιών και συμφερόντων. Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι τα εγκλήματα των Νεοτουρκων και των κεμαλικών του 1921 παραδέχτηκαν και κάποια μέλη της ανώτατης οθωμανικής κοινωνίας τα οποία είχαν άμεση σχέση με το ζήτημα αυτό. Η σημαντικότερη καταγγελία είναι του Δζεμάλ Νουζχέτ, νομικού συμβούλου του φρουραρχείου της Κωνσταντινούπολης και προέδρου της εξεταστικής επιτροπής, ο οποίος στην έκθεσή του γράφει: «Ο Μ. Κεμάλ

προς διατήρησιν των τσετών έπρεπε όπως ετοιμάση έδαφος δράσεως δι' αυτός και ως τοιούτον εύρε το της περιφερείας του Πόντου, αι γενικαί οφαγαί, αι αρπαγαί και εξοντώσεις εις την περιφέρειαν ταύτην ήρχισαν από τον Φεβρουάριον και διήρκησαν μέχρι του Αυγού στου, αι σφαγαίαύται και εκτοπισμοίεξετελέσθησαν ημιεπισήμως τη συμμετοχή και στρα τιωτικών και πολιτικών υπαλλήλων, επειδή δε η περιφέρεια αύτη ήτο πολύ εκτενής και πλού σια, εις την καταστροφήν της έλαβον μέρος άτομα εξ όλων των τάξεων. Αι εξ χιλιάδες των Ελλήνων κατοίκων της Πάφρας αποκλεισθείσαι εντός των εκκλησιών του Σλαμαλίκ, του Σουλού Δερέ, της Παναγίας και του Γκιοκτσέ Σου παρεδόθησαν εις το πυρ, και εντός αυτών εκάησαν όλοι: γέροντες, άνδρες, γυναίκες και παιδία, ουδείς εσώθη. Μερικαίεκ των γυναι κών οδηγήθησαν εις το εσωτερικόν υπό των τσετών και, αφού ασέλγησαν επ' αυτών, τ ας εθανάτωσαν...».'57 Με την επικράτηση του Κεμάλ οι διωγμοί συνεχίζονται με μεγαλύτερη ένταση. Στή νονται στις πόλεις του Πόντου τα διαβόητα έκτακτα δικαστήρια ανεξαρτησίας, που κα ταδικάζουν και εκτελούν την ηγεσία του ποντιακού ελληνισμού. Το τέλος του Πόντου πλη σιάζει. Οι φωνές λιγοστεύουν. Στον Πόντο έδρα των δικαστηρίων ανεξαρτησίας ορίστη κε η πόλη Αμάσεια και όχι κάποια παράκτια, γιατί έπρεπε να είναι μακριά από τις μεγάλες

156. Βαλαβάνης, Γ., Σύγχρονη Γενική ιστορία του Πόντου, Αθήνα (1925), σ. 24. 157. Φωτιάδης, Κ., Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, Αθήνα (2004), σ. 312.


293

πόλεις στις οποίες υπήρχαν προξενεία και εκπρόσωποι διάφορων ξένων εμπορικών κα ταστημάτων. Η κεμαλική κυβέρνηση θεωρούσε τη θανατική καταδίκη της ηγεσίας του ποντιακού ελληνισμού εσωτερική της υπόθεση. Η δικαστική διαδικασία ήταν κωμικοτραγικά συνοπτική. Μετά την τυπική απολογία, ανακοίνωναν στους προγραφέντεςτην απόφαση του δικαστηρίου, που ήταν ο θάνατος στην αγχόνη. Η συκοφαντία, το ψέμα, η υποκρισία και η σκηνοθεσία οργίαζαν κυριολε κτικά. Ο Μουσταφά Κεμάλ με τη λειτουργία των δικαστηρίων ανεξαρτησίας «επεδίωξε δι

πλό σκοπό: α) Να παρουσιάσει ως απόλυτα νόμιμο το έργο της καταστροφής του μικρασιατικού ελ ληνισμού. β) Να θανατώσει, από την άλλη, τις ελληνικές κοινότητες των πιο ανθηρών πόλεων εξο λοθρεύοντας τους επιφανείς με πολύ μεγαλύτερη σιγουριά απ' ό,τι με την εξορία, όπου θα μπορούσαν πιθανόν να σωθούν...».™ Ο Σάββας Κανταρτζής εξέδωσε σε βιβλίο τις φοβερές εμπειρίες του από τη γενοκτο νία των Ποντίων. Μια από τις συγκλονιστικές αφηγήσεις του αναφέρεται στην καταστρο φή του χωριού Μπεϊαλάν, της περιφέρειας Κοτυώρων, από τους τσέτεςτουΤοπάλ Οσμάν. Το Μπεϊαλάν είναι ένα από τα εκατοντάδες ελληνικά χωριά που καταστράφηκαν από τις τουρκικές συμμορίες. Αξίζει να τη διαβάσετε:

«Ταχαράματα, στις 16 Φεβρουάριου 1922, ημέρα Τετάρτη, μια εφιαλτική είδηση, ότι οι τσέτες του Τοπάλ Οσμαν έρχονται στο χωριό, έκανε τους κατοίκους να τρομάξουν και ν'αναστατωθούν. Οι άντρες, όσοι βρίσκονταν τη νύχτα στο χωριό, βιάστηκαν να φύγουν στο δάσος... Άλλοι άντρες που είχαν κρυψώνες σε σπίτια και σε στάβλους τρύπωσαν σ' αυτές και καμουφλαρίστηκαν έτσι που να μην τους υπσπτευθεί κανείς. Τα γυναικόπαιδα και οι γέροι κλείστηκαν στα σπίτια και περίμεναν με καρδιοχτύπι να δουν τι θα γίνει... Δεν πέρασαν παρά λίγα λεπτά και οι τσέτες, περισσότεροι από 150, έμπαιναν στο χωριό κραυ γάζοντας και πυροβολώντας. [...] Με κραυγές και βρισιές, βροντώντας με τους υποκοπάνους τις πόρτες και τα παράθυρα, καλούσαν όλους να βγουν έξω από τα σπίτια και να μαζευτούν στην πλατεία - αλλιώς απειλούσαν, θα δώσουν φωτιά στα σπίτια και θα τους κάψουν. »Σε λίγο, όλα τα γυναικόπαιδα και οι γέροι βρίσκονταν τρέμοντας και κλαίγοντας στους δρόμους. Οι συμμορίτες με κραυγές και απειλές υποπτεύθηκαν, από την πρώτη στιγμή, το με γάλο κακό που περίμενε όλους και δοκίμασαν να φύγουν έξω από το χωριό. Οι τσέτες πρόβλεψαν ένα τέτοιο ενδεχόμενο και είχαν πιάσει από πριν τα μπσγάζια, απ' όπου μπορούσε να φύγει κανείς. Έτσι, μόλις έφτασαν, τρέχσντας, οι κοπέλες στα μπογάζια, δέχτηκαν, από τσέτες που παραμόνευαν, πυροβολισμούς στο ψαχνό. Μερικές έμειναν στον τόπο σκοτωμένες, ενώ οι άλλες τραυματίστηκαν και γύρισαν πίσω. »Οι φόνοι αυτοί αποκάλυψαν για τα καλά τους εγκληματικούς σκοπούς των συμμοριτών και έγιναν το σύνθημα να ξεσπάσει, το τρομοκρατημένο πλήθος των γυναικόπαιδων, που είχε 158.0 ίδιος, ό.ττ., σ.413.

294


ριχτεί στους δρόμους σε ένα βουβό και ασυγκράτητο κλάμα και σε σπαραξικάρδιες κραυγές απελπισίας. Οι Τούρκοι, σκληροί σαν ύαινες, που διψούν για αίμα, και διεστραμμένοι σαδι στές, που γλεντούν με τον πόνο και τα βασανιστήρια των θυμάτων τους, χίμηξαν μανιασμέ νοι στα γυναικόπαιδα και τους γέρους, κραυγάζοντας, βρίζοντας, χτυπώντας, κλωτσώντας και σπρώχνοντάς τους να μαζευτούν στην πλατεία. »Οι μητέρες αναμαλλιασμένες, κατάχλωμες από το τσουχτερό κρύο και το φόβο, με τα βρέφη στην αγκαλιά και τα νήπια μπερδεμένα στα πόδια τους. Οι κοπέλες άλλες με τους γέ ρους γονείς και άλλες με γριές ή άρρωστους αγκαλιασμένες, περιμαζεύτηκαν με τον κτηνώ δη αυτόν τρόπο, στην πλατεία σαν πρόβατα για τη σφαγή, μέσα σε ένα πανδαιμόνιο από σπα ραχτικές κραυγές και θρήνους και κοπετούς. Η πρώτη φάση της απερίγραπτης τραγωδίας του Μπεϊαλάν έκλεισε, έτσι, θριαμβευτικά, για τους θλιβερούς ήρωες του νεοτουρκικού εγκλή ματος της γενοκτονίας. »Όταν πια όλα τα γυναικόπαιδα και οι γέροι μαζεύτηκαν στην πλατεία, οι τσέτες έβα λαν μπρος τη δεύτερη φάση της σατανικής τους επιχείρησης. Διάταξαν να περάσουν όλοι στα δίπατα σπίτια, που βρίσκονταν στην πλατεία και τα είχαν διαλέξει για να ολοκληρώ σουν τον εγκληματικό τους σκοπό. Η απροθυμία, που έδειξε το τραγικό αυτό κοπάδι των μελλοθανάτων να υπακούσει στην διαταγή, γιατί ήταν πια ολοφάνερο ότι όλους τους περίμενε ο θάνατος, εξαγρίωσε τους συμμορίτες που βιάζονταν να τελειώσουν γρήγορα την μακάβρια επιχείρηση. Και τότε, σαν λυσσασμένα θεριά, ρίχτηκαν στις γυναίκες, τα μωρά και τους γέρους, και με γροθιές, με κοντακιές και κλωτσιές έχωσαν και στρίμωξαν στα δύο σπίτια τα αθώα και άκακα αυτά πλάσματα, που ο αριθμός τους πλησίαζε τις τρεις εκατο ντάδες. »Και όταν, έτσι, ηταν σίγουροι πως δεν έμεινε έξω κανένας, σφάλισαν τις πόρτες, ενώ ο άγριος αλαλαγμός από τα παράθυρα, οι σπαραξικάρδιες κραυγές, το απελπισμένο κλάμα και οι βοερές ικεσίες για έλεος και βοήθεια, σχημάτιζαν μιας άγριας τραγικότητας μουσική συ ναυλία, που ξέσκιζε τον ουρανό και αντιβούιζε στα γύρω βουνά και δάση. »Τώρα δεν έμενε παρά η τρίτη και τελική φάση της πατριωτικής... επιχείρησης των θλιβε ρών ηρώων-συμμοριτών του Τοπάλ Οσμάν. Δε χρειάστηκαν παρά μια αγκαλιά ξερόχορτα και μερικά σπασμένα πέταυρα (χαρτόματα) ν' ανάψει η φωτιά. Σε λίγο τα δύο σπίτια έγιναν πυροτέχνημα και ζώστηκαν, από μέσα κι απ'έξω, από πύρινεςγλώσσες και μαύροκόκκινο κα πνό. Το τι ακολούθησε την ώρα εκείνη δεν περιγράφεται. »Οι μητέρες ξετρελαμένες, έσφιγγαν, αλαλάζοντας και τσιρίζοντας με όλη τη δύναμη της ψυχής τους, στην αγκαλιά τα μωρά τους, που έκλαιγαν και κραύγαζαν “μάνα, μανίτσα!". Οι κοπέλες και οι άλλες γυναίκες με τους γέρους γονείς, τα παιδιά και τους αρρώστους, κραύ γαζαν και αρπάζονταν μεταξύ τους σαν να ήθελαν να πάρουν και να δώσουν κουράγιο και βοήθεια, καθώς έπαιρναν φωτιά τα μαλλιά και τα ρούχα τους κι άρχισαν να γλύφουν το κορ μί οι φλόγες. Κραυγές, που ξέσκιζαν το λαρύγγι και τ' αυτιά, φωνές μανιακές και κλάματα βροντερά, άγρια ουρλιαχτά ανθρώπων, που έχασαν από τρόμο και πόνο τα μυαλά τους, χτυ πήματα στα στήθη, στον πυρακτωμένο αέρα και στους τοίχους - χαλασμός κόσμου, ένα ζω ντανό κομμάτι από την κόλαση στη γη! Αυτή την εφιαλτική εικόνα παρίσταναν, τα πρώτα λε πτά, τα δύο σπίτια που τα είχαν αγκαλιάσει οι φλόγες.


295

»Μερικές γυναίκες και κο/τέλες στον πόνο, τη φρίκη και την απελπισία τους, δοκίμασαν να ριχτούν από τα παράθυρα, προτιμώντας να σκοτωθούν πέφτοντας κάτω ή με σφαίρες από όπλο, παρά να υποστούν το φριχτό θάνατο στην φωτιά. Οι τσέτες που απολάμβαναν με κέφι και χαχανητά το μακάβριο θέαμα, έκαναν το χατίρι τους- πυροβόλησαν και τις σκό τωσαν. »Δεν κράτησε πολλά λεπτά αυτή η σπαραξικάρδια οχλοβοή, από τους αλαλαγμούς, τις άγριες κραυγές, τα τσουχτερά ξεφωνητά και το ξέφρενο κλάμα. Στην αρχή ο τόνος της οχλο βοής ανέβηκε ψηλά, ως πού μπορούν να φτάνουν κραυγές, ξεφωνητά και ξελαρυγγίσματα από τρεις περίπου εκατοντάδες ανθρώπινα στόματα. Γρήγορα όμως ο τόνος άρχισε να πέ φτει, ως που μονομιάς κόπηκαν κι έσβησαν οι φωνές και το κλάμα. Κι ακούγονταν μόνο τα ξύ λα, που έτριζαν από τη φωτιά και οι καμένοι τοίχοι και τα δοκάρια, που έπεφταν με πάταγο πάνω στα κορμιά, που κείτονταν τώρα σωροί κάρβουνα και στάχτη κάτω στο δάπεδο, στα δύο στοιχειωμένα σπίτια του Μπεϊαλάν»,159 Αξίζει να σημειωθεί ότι η γενοκτονία των Ελλήνων πραγματοποιήθηκε επίσημα κεκλεισμένων των θυρών και χωρίς την παρουσία δικηγόρων. Η καταδίκη και ο απαγχονι σμός στην πλατεία της Αμάσειας όλης της θρησκευτικής, πνευματικής και πολιτικής ηγε σίας ήταν μια προσχεδιασμένη γενοκτονική πράξη που αναγκάστηκαν να την καταδικά σουν ακόμα και οι πρόσφατα φιλικά προσκείμενες στην κεμαλική κυβέρνηση πρώην συμμαχικές χώρες Γαλλία και Ιταλία, αλλά και όλες οι ευρωπαϊκές. Οι παραπάνω κυβερ νήσεις αναγκάστηκαν να πάρουν θέση ίσως και από τα κινήματα αλληλεγγύης που εκ δηλώθηκαν προς το δοκιμαζόμενο ποντιακό ελληνισμό από διάφορους οργανισμούς, θρησκευτικά και πνευματικά ιδρύματα με τη συμμετοχή επίσης των διανοουμένων της Ευρώπης και της Αμερικής, ύστερα από την επώνυμη καταγγελία και το ψήφισμα δια μαρτυρίας των Ελλήνων συναδέλφων τους.

«Οι Έλληνες συγγραφείς και καλλιτέχναι απηύθυναν προς τους διανοουμένους της Ευρώ πης και Αμερικής την κάτωθι διαμαρτυρίαν: Μετά βαθύτατης συγκινήσεως οι συγγραφείς και καλλιτέχναι της Ελλάδος απευθύνονται προς τους διανοουμένους του πεπολιτισμένου κό σμου όπως γνωστοποιήσουν εις αυτούς την τραγωδίανχιλιάδων οικογενειών του Ελληνικού Πόντου. »Ξηρά, εξηκριβωμένα και αναμφισβήτητα τα γεγονότα είναι τα εξής: Οι Τούρκοι εφόνευσαν όλους ανεξαιρέτως τους κατοίκους της πόλεως Μερζιφούντος, αφού την ελεηλάτησαν και την επυρπόλησαν. Τους προσπαθήσαντας να διασωθούν ετυφέκισαν και εθανάτωσαν καταλαβόντες τας διόδους. Μετετόπισαν όλον τον άρρενα πληθυσμόν των πόλεων Τριπόλεως, Κερασούντος, Ορδούς, Οινόης, Αμισού και Πάφρας και καθ’ οδόν κατέσφαξαν τους πλείστους εξ αυτών. Έκλεισαν εντός του ναού του χωρίου Έλεζλη εν Σουλού-Τερέ 535 Έλληνας και τους κατέσφαξαν διασωθέντων μόνον τεσσάρων. Πρώτους έσφαξαν 7 ιερείς διά πελέκεως προ της θύρας του ναού. Απηγχόνισαν εν Αμασεία 168 προκρίτους Αμισού και Πάφρας. Εβίασαν όλας ανεξαιρέτως τας γυναίκας, τας παρθένους και τα παιδία των άνω πόλεων, τας ωραιοτέρας δε παρθένους και νέους έκλεισαν εις τα χαρέμια. Πλείστα βρέφη εφόνευσαν, σφενδονί159. Κανταρτζής, Σ., Νίκη χωρίς Ρομφαία, τ. 2, Κατερίνη (1975), σ. 311-313.


296

ζοντες αυτά κατά των τοίχων. Οι υπογεγραμμένοι θέτουσι τα ανωτέρω υπ'όψιντων διανοου μένων της Ευρώπης και της Αμερικής θεωροΰντες ότι όχι μόνον τα γεγονότα ταύτα αλλά και η ανοχή αυτών αποτελείπένθος της ανθρωπότητος».'60 Το θέμα της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου συζητήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 1921 στη Βουλή των κοινοτήτων της Μεγάλης Βρετανίας. Ο βουλευτήςΤ. Π. Ο'Κόνορ ρώ τησε τον υφυπουργό Εξωτερικών Χάρμσγουορθ ποιες ενέργειες έγιναν για τον απαγχο νισμό των 67 Ελλήνων και 3 Αρμενίων από τις κεμαλικές αρχές, αλλά και για τις βιαιοπρα γίες και τις εκτοπίσεις των γυναικόπαιδων. Ποια μέτρα έχει σκοπό να πάρει η κυβέρνηση σε περίπτωση αναχώρησης των Γάλλων στρατιωτών από την Κιλικία, για να προστατέ ψει τον ελληνικό και αρμενικό πληθυσμό σε αυτή την επαρχία εκτός από τις εναλλακτι κές λύσεις της φυγής ή της σφαγής; Από το Ακτον Οχάιο ο Μιλτιάδης Τσακιρίδης απευθύνθηκε στις 6 Νοεμβρίου 1921 στο Λ. Ιασωνίδη, στην Κωνσταντινούπολη, για να τους βοηθήσει ηθικά, ώστε να ιδρύ σουν ένα σωματείο που να αγωνίζεται «υπέρ των δυστυχούντων Ποντίων».

«Μετά μεγίστου ενδιαφέροντος παρακολουθώμεν οι Πόντιοι από μακράν τα καθ' εκάστην εκτελώμενα εν τη πατρίδι εις βάρος των αγαπητών μας. Δε δυνάμεθα να ζωγραφίσωμεν την θλιβεράν ημών λύπην διά την συμφοράν του αγαπητού μας Πόντου και των ομοφύ λων ημών υπάρξεων αίτινες έπεσαν είτε θα πέσουν υπό την αιμοχαρή μάχαιραν του βαρβά ρου. Πολύ φρικτόν, φρικτόν...»'61 Στις 20 Νοεμβρίου 1921, με την πρωτοβουλία φιλέλληνων βουλευτών και γερουσια στών, έγινε στη Νέα Υόρκη συλλαλητήριο για τις σφαγές των Ελλήνων του Πόντου. Στο συλλαλητήριο «αποτελούμενον εκ χιλιάδων Αμερικανών και Ελλήνων, ωμίλησαν εξ γερουσιασταί και καθηγηταί Πανεπιστημίου, εξιστορήσαντες εν πάση λεπτομερεία και επί τη βάσει επισήμων εκθέσεων, τα φρικιαστικά γεγονότα του. Η ιατρός κα Νόστον αυτόπτης μάρτυς των γεγονότων της Κερασούντος αφηγήθη τραγικός λεπτομερείας, αι οποίαι προεκάλεσαν ρίγη φρίκης μεταξύ του πλήθους, η ιδία δε ηναγκάσθη να διακόψη τον λόγον μη δυνηθείσα λόγω της συγκινήσεως να εξακολουθήση».'62 Το ψήφισμα, που παραδόθηκε στον πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, σε πολλά μέ λη του κοινοβουλίου αλλά και σε άλλες εξέχουσες προσωπικότητες περιέγραφε την τρα γική κατάσταση στον Πόντο και εκλιπαρούσε την αμερικανική κυβέρνηση να επέμβει για να σταματήσει η συνεχιζόμενη γενοκτονία. Το θέμα των κεμαλικών αγριοτήτων σε βάρος των Ελλήνων του Πόντου συζητή θηκε διεξοδικά και στη συνεδρίαση της γερουσίας των ΗΠΑ στις 22 Δεκεμβρίου 1921. Ο γερουσιαστής Γουίλιαμ X. Κινγκ, με τεκμηριωμένα ντοκουμέντα απέδειξε ότι στό χος τόσο των Νεοτουρκων όσο και των κεμαλικών ήταν η τουρκοποίηση της Μικράς Ασίας.

160. Φωτιάδης, Κ., Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, Αθήνα (2004), σ. 421.

161.0 ίδιος, ό.π., σ. 422-423. 162. Ανώνυμος, «Συναλλητήριον εν Ν. Υόρκη διά τας σφαγές του Πόντου»; εφημερίδα Νέα Ημέρα (3/12/1921).


297

Ο αρθρογράφος της εφημερίδας Morning Post γράφει: «Όλα τα εγκλήματα που δια-

πράχθηκαν από τον Νέρωνα, τον Καλιγούλα, τον Αττίλα και τονΑβδούλ Χαμίτχάνονται στην ανυπαρξία μπροστά στα εκατομμύρια που δολοφονήθηκαν σκόπιμα στην Τουρκία κατά τη διάρκεια των τεσσάρων προηγούμενων ετών. Στα θύματα περιλαμβάνονται αλλοδαποί εχθροί, αιχμάλωτοι πολέμου, Αρμένιοι, Έλληνες, Άραβες κ.λπ.». Ωστόσο και στην κεμαλική κυβέρνηση υπήρχαν αντίθετες φωνές, γιατί ανησυχούσαν και διαφωνούσαν με τα σκληρά μέτρα της απέναντι στους Έλληνες. Κάποιοι κεμαλικοί βουλευτές, ιδιαίτερα της περιοχής του Πόντου, κατηγορήθηκαν από το συνάδελφό τους βουλευτή της Προύσας Εμίν μπέη, στη συνεδρίαση της 21 ης Αυγούστου 1922, ως «οπα δοί του ποντιακού ιδεώδους» και παραπέμφθηκαν σε εξεταστική επιτροπή για τις μετρι οπαθείς θέσεις τους και την παθητική τους στάση. Στην τουρκική εθνοσυνέλευση της Άγκυρας ιδιαίτερα ξεχώρισε ο βουλευτής της Σινώπης Χακί Χαμή μπέης, ο οποίος δυνα μικά διαφοροποιήθηκε με τα μέτρα των εκτοπίσεων της κυβέρνησής τους. Στην αγόρευσή του τόνιζε: «Το πρόσωπό μας θα είναι αιώνια κηλιδωμένο εξαιτίας των

εκτοπίσεων. Εάν οι εκτοπισμοί γίνονται προκειμένου να δολοφονηθούν ανθρώπινες ψυχές, τότε, κύριοι, αυτό είναι άκρως αποτρόπαιο ζήτημα. Μας κηλιδώνει ενώπιον του σύμπαντος κόσμου. Γατίτότε η κυβέρνηση δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό της... Τα είδα με τα ίδια μου τα μάτια». Στο ίδιο πνεύμα κατά την αγόρευσή του μίλησε και ο βουλευτής Μερ σίνης Σαλαχατίν μπέης: «Μήπως είναι αυτή η επιθυμία της εθνοσυνέλευσης, να μηναπομείνει κανένας μη μουσουλμάνος, να εξοριστεί και να αφανιστεί και ο τελευταίος;»163 Η Αμερικανίδα ΈθελΤόμσον από τη Βοστόνη της Μασαχουσέτης, που εργάστηκε στην Αμερικανική Επιτροπή Περιθάλψεως από τον Αύγουστο του 1921 ως τον Ιούνιο του 1922, όταν επέστρεψε στην Αμερική, αφού πρώτα παραιτήθηκε από τη θέση της, έδωσε στη δημοσιότητα, στην εφημερίδα Daily Telegraph και αργότερα σε διάφορους ανθρωπιστικούς οργανισμούς, την έκθεση που συνέταξε για τις κεμαλικές βαρβαρό τητες: «0/ οφθαλμοί μου ακόμα διατηρούν το φρικώδες θέαμα, το οποίον είδον και το οποίον δε θα λησμονήσω, όπως δε θα λησμονήσω ποτέ το ανοικτόν εκείνο νεκροταφείον πέριξ του Χαρπούτ, μέσω του οποίου έζησα τον παρελθόντα χειμώνα. Πολλοί ερωτούν αν αι εκθέσεις αύται είνε αληθείς. Κατόπιν ενός έτους τοιαύτης πείρας το όλον ζήτημα με εκπλήττει. Η εργα σία των ορφανοτροφείων με ηνάγκαζε να μεταβαίνω εις τα έξω της πόλεωςχωρία, όπου ευρίσκοντο τα καθιδρύματά μας, δύναμαι δε απλώς να ορκισθώ ότι λέγω την ξηράν αλήθειαν επί όσων είδον εκάστην ημέραν».164 Η πρόταση της Έθελ Τόμσον, παρόλο που πέρασαν από τότε πολλά χρόνια, είναι και σήμερα επίκαιρη: πρέπει δηλαδή να γίνει κάτι τελειωτικό για να μην ξανασυμβούν τα αί σχη του 1922. Ένας οικουμενικός αγώνας θα βρει πολλούς λαούς συμφώνους.

163. Φωτιάδης, Κ., Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, Αθήνα (2004), σ. 498-499. 164. Φωτιάδης, Κ.,-Χαραλαμπίδης, Μ., Πόντιοι, Δικαίωμα στη μνήμη, Αθήνα (2003), σ. 102-106.


298

Απολογισμός των θυμάτων Την 1η Δεκεμβρίου 1922 ο αριθμός των θυμάτων του Πόντου, σύμφωνα με τις εκκλησια στικές επαρχίες και τις ελληνικές κοινότητες, ήταν: Μητροπόλεις

Κοινότητες

Εκκλησίες

Σχολεία

Εξολοθρευθέντες

400

603

518

134,078

Νεοκαισάρεια

95

135

106

27,216

Τραπεζούντα

70

127

84

38,434

145

182

152

64,582

Ροδόπολη

41

53

45

17,479

Κολωνία

64

74

55

21,448

+ 815

+ 1.134

+ 960

+ 303.238

Αμάσεια

Χαλδεία

Από τα παραπάνω στοιχεία αποδεικνύεται ότι 815 ακμάζουσες κοινότητες καταστράφηκαν ολοκληρωτικά, ότι όλα τα ελληνικά χωριά με τις 1.134 εκκλησίες τους και τα 960 σχολεία λεηλατήθηκαν και κάηκαν, ότι περιουσίες που αποκτήθηκαν ύστερα από 500 χρόνια σκληρής δουλειάς και που ανέρχονταν σε περισσότερα από 2 εκατομμύρια φρά γκα, κλάπηκαν και χάθηκαν, και ότι ο πληθυσμός 303.238 ανδρών εξολοθρεύτηκε με φω τιά και ατσάλι. Πολλοί από αυτούς κρεμάστηκαν ή πέθαναν από το κρύο. Οι σφαγές κο ντά στο Καβάκ, το Ντζουμπούς Χαν, το Σελαμελίκ και το Κιζ Αλάν, όπως και οι σφαγές του Αντά, του Καραπερτσίν, του Τεκέ Κιόι και της Μερζιφούντας -πόλης που οι κάτοικοί της εξολοθρεύτηκαν στο κτίριο του Γαλλικού Σχολείου- και οι πολυάριθμοι απαγχονισμοί στην Αμάσεια είναι ατράνταχτες αποδείξεις αυτού του αφανισμού. Αυτές οι τερατώδεις πράξεις, δολοφονίες, βιαιότητες, ληστείες, κατασχέσεις, αυθαίρετες δημεύσεις περιου σιών και κάθε είδους ανήκουστες φρικαλεότητες, που έγιναν από τουςΤούρκους Ενωτικούς ή κεμαλιστές, ξεπερνούν σε φρίκη και τις σφαγές των Αρμενίων του 1915.

Επεξ.: Black Book, The Tragedy of Pontus 1914-1922, Central Council of Pontus, Athens (1922), a 19.F.0.371 /7876,X/P 09194, Γενική περιγραφή των θυμάτων του Πόντου, σύμφωνα με τις εκκλη σιαστικές επαρχίες και τις ελληνικές κοινότητες (χωρίς τόπο έκδοσης) (1/12/1921). Φωτιάδης Κ.,

Οι Έλληνες του Πόντου ως τη Συνθήκη της Λωζάννης, σ. 221.

Διαφωνίες βουλευτών της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης στα μέτρα εθνοκάθαρσης των Ελλήνων του Πόντου Ανήσυχοι και αντίθετοι με τα σκληρά μέτρα της κεμαλικής κυβέρνησης απέναντι στους Έλ ληνες ήταν ακόμα και κάποιοι κεμαλικοί βουλευτές, ιδιαίτερα της περιοχής του Πόντου


299

(220), οι οποίοι κατηγορήθηκαν από το συνάδελφό τους βουλευτή της Προύσας Εμίν μπέη, στη συνεδρίαση της 21 ης Αυγούστου 1922, ως «οπαδοί του ποντιακού ιδεώδους» (221) και παραπέμθηκαν σε εξεταστική επιτροπή για την άσκηση κριτικής στην κυβερ νητική πολιτική για τις μετριοπαθείς θέσεις τους και την παθητική τους στάση. Στην Τουρκική Εθνοσυνέλευση της Άγκυρας ιδιαίτερα ξεχώρισε ο βουλευτής της Σινώπης Χακί Χαμί μπέης, ο οποίος δυναμικά διαφοροποιήθηκε με τα μέτρα των εκτο πίσεων της κυβέρνησής τους. Στην αγόρευσή του τόνισε: «7\ν οι εκτοπίσεις γίνονται με

σκοπό τη δολοφονία ανθρώπινων ζώων, αυτό είναι κάτι πάρα πολύ άσχημο. Μας κηλιδώ νει στα μάτια όλου του κόσμου. Η κυβέρνηση δεν θα μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό της. Τι κρίμα που σήμερα για μία ακόμα φορά αναρωτιόμαστε, αν θα έρθει αυτή η επιτροπή έρευνας και αν θα πρέπει να τη δεχτούμε. Κατά τη γνώμη μου αυτό δεν είναι καθόλου σω στό. Αν δεχτούμε την επιτροπή έρευνας, θα έχουμε μεγάλη ζημιά. Γιατίείδα με τα μάτια μου ότι οι υπάλληλοί μας διέπραξαν τέτοια εγκλήματα, που να είστε σίγουροι, δεν τα διαπράττουν στην εποχή μας ούτε οιΆγγλοι. Τότε η κυβέρνηση δεν θα μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό της...»(222). Στη συνέχεια, για το ίδιο θέμα πήρε το λόγο ο βουλευτής Κίρσεχιρ, Γιαχγιά Γκαλίπ, ο οποίος είπε «...Το ποντιακό ζήτημα είχε αρχίσει πολύ πριν... Ακούγαμε ότι Πόντιοι θα συ

γκροτήσουν μια οργάνωση, θα συγκροτήσουν μια κυβέρνηση, θα κάμουν αυτό, εκείνο. Αλλά δεν είχαμε ακούσει για την εξαφάνιση του προβλήματος διαμέσου εκτοπίσεων ατό μων... Κύριοι, να είστε βέβαιοι ότι ό,τι κακό έχει αναφυείέχει αναφυεί από τις έκτακτες εξου σίες που παρασχέθηκαν. Δεν αντιλαμβάνομαι, εκείνο που θα ανορθώσει μια χώρα είναι οι νόμοι και εκείνο που θα την καταστρέψει η παρανομία. Έκτακτες εξουσίες σημαίνουν απολύτως κατά το κέφι του καθενός να κρεμνά και να σφάζει ανθρώπους, να καταστρέφει πό λεις, να γκρεμίζει τα σπίτια που βρίσκει μπροστά του, να εγκαταλείπει το σύμπαν σε μια καταστροφή. Γιατί τα άτομα που ασχολούνται (με την καταστολή), για να μη δώσουν λο γαριασμό για κείνους που κλέβουν, πυρπολούν τα σπίτια... Απ' όσους δημιούργησαν το Ποντιακό και από εκείνους που προκάλεσαν κακό για τον Πόντο, από μας υπήρξαν μεγα λύτερες απώλειες... Με πρόφαση τον εκτόπισμά των Ποντίων κατέστρεψαν το βιος και τα πράγματα των χωριών... θέλω όλοι να είναι μάρτυρες ότι εγώ δεν συμφωνώ για τον εκτό πισμά κανενός. Η εξορία είναι μια βόμβα για τη χώρα. Είναι τρομερό. Πόσα χρόνια μετά θα τα πληρώσουμε... Τους εγκληματίες να τους επιλέξουν τα δικαστήρια, όπως και τους αθώους» (223). Στο ίδιο πνεύμα κατά την αγόρευσή του μίλησε και ο βουλευτής Μερσίνης Σαλαχαττίν μπέης: «...Εκατό, εκατόν είκοσι χρόνια τώρα έγιναν κάποιες προσπάθειες για βελτιώσεις

της διοίκησης, που δεν ήταν ικανοποιητικές. Όσο οι ευρωπαϊκές δυνάμεις διαπιστώνουν τα σφάλματα της διοίκησής μας θα μας επιτίθενται, θα θελήσουν μεταρρυθμίσεις. Έχουν δίκαιο στο αίτημά τους; Έχουν. Δεν έχουμε εκτελέσει τα καθήκοντά μας σχετικά με την προάσπιση της τιμής, της υπόληψης και της περιουσίας του λαού που μας αγκάλιασε όσο μπορούσε, υπό την ιδιότητα του υπηκόου... Μήπως είναι αυτή η επιθυμία της Εθνοσυνέλευσης να μην απο μείνει κανένας μη μουσουλμάνος, να εξοριστεί και αφανιστεί και ο τελευταίος; Σε μια τέτοια περίπτωση πώς θα ζήσουμε μπροστά στον κόσμο; Και θα μπορέσουμε να σταθούμε; Θα με


300

συγχωρέσετε, αλλά η διευθέτηση αυτού του προβλήματος αποτελεί τον εθνικό μας βίο. Κύ ριοι, μια κυβέρνηση, μια κυβέρνηση ισλαμική, μια κυβέρνηση οσμανική, ό,τι θέλετε πείτε, μια κυβέρνηση τουρκική, είναι η κυβέρνηση όλων των υπηκόων που τελούν υπό τις εντολές τους, ανεξαρτήτως θρησκείας, φύλου, θρησκευτικού δόγματος. »Ήμήπως είναι κυβέρνηση μόνο των μουσουλμάνων; Θα απονέμει ίση δικαιοσύνη; Γm i θέτουμε μια πολιτική εξαφάνισης και καταστροφής; Γιατί και η εξαφάνιση γίνεται με άλλο τρό πο. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι...» (224). Στο σημείο αυτό, διακόπτοντας τον αγορητή, ο βουλευτής Καισαρείας Οσμάν μπέης συμπλήρωσε: «Είναι πολιτική λεηλασίας, καταστροφής». Ο Σαλαχατίν μπέης συμφωνώντας θα προσθέσει: «Ποιος αμαυρούται; Το δυστυχισμένο το έθνος...» και θα διερωτηθεί: «Σε

ποιου άραγε έθνους την ιστορία μπορούν να τιμώνται και να επαινούνται οι φόνοι;» Σε πα ρατήρηση συναδέλφου του ότι «τα ίδια έκαμαν και οι Έλληνες» θα παρατηρήσει ό τ ι«εκεί νοι τα έκαμαν πολιτισμένα και όχι με λαδομπογιά» (225). Κατά τον Νεοκλή Σαρρή, ο Σαλαχατίν μπέης επισήμανε ακόμα τον κίνδυνο που ελ λόχευε για την Τουρκία με την έκφραση: «Εγώ σας δείχνω την κάλτσα που θα σας υφάνσυν

στο κεφάλι. Σήμερα είμαστε κυρίαρχοι του κόσμου. Εμείς θα πραγματοποιήσουμε την ειρή νη μας [εννοώντας τη Συνθήκη της Λοζάνης], Εμείς θα ζήσουμε και θα συντάξουμε τα σύγ χρονα έγγραφα. Μην αφήσετε κανέναν. Σκοτώστε όλους. Δεν έχω να πω τίποτε σ' αυτά. Θα συμμετέχω με σας. Θα γίνω όργανό σας. Αλλά, αν δεν είστε έτσι, και η ζωή και ο θάνατός σας αν βρίσκονται στα χέρια τους και αν όλες οι ανάγκες σας και όλα τα μέσα σας καλύπτονται απ' αυτούς [εννοεί τους ξένους], για να ζήσετε, για να πολεμήσετε και την κλωστή σας την παίρνετε απ'αυτή [την Ευρώπη], εσείς φυλετικά, θρησκευτικά, συνειδησιακά, επιστημονι κά, δικαιακά, ολοκληρωτικά, συναρτάσθε από την Ευρώπη, δηλαδή ως όργανα της Ευρώ πης [έχοντας δηλαδή ευρωπαϊκό προσανατολισμό] πώς συμπεριφέρεστε έτσι; Κατ'αυτό τον τρόπο πώς θα ζήσετε έξω από τον κόσμο; Θα ορθώσετε Σινικό Τείχος σε τρόπο, ώστε να γί νουμε ένα έθνος απομονωμένο από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό που θα μας περιβάλλει, συ γκροτώντας σε μια γωνιά της Μεσογείου μια νόμιμη κυβέρνηση και ένα [κράτος] δικαίου, ή μήπως είμαστε ένας εσμός ανθρώπων που στην περιοχή μας δεν θα αφήσουμε ούτε έναν μη μουσουλμάνο, και θα εξαφανίσουμε τους μη μουσουλμάνους, σκορπώντας σ' αυτούς τον όλεθρο;... Αν δεν είναι αυτός ο σκοπός σας, τότε ποιος διέπραξε αυτά [που διαπράχθηκαν] παρά τη θέλησή σας; Αυτό είναι το πρόβλημα... Από όποια πλευρά να αντιμετωπίσετε το Ποντιακό ζήτημα θα δείτε και τις αδικίες, τις καταχρήσεις και τις αδυναμίες που έχουν επιδειχθείσ'αυτή την εξέγερση...» (226).

Επεξ.: 220. Οι β ο υλευτές Σουλεϊμάν μπέης τη ς π εριφ έρ εια ς Τζανίκ (Σαμψούντας) και Χαφ ίζ Μ εχμ έτ τη ς Τραπεζούντας κατηγορήθηκαν από το για τρ ό σ υνάδελφ ό το υ ς Εμίν μπέη από τη ν Προύσα ό τι υπο σ τη ρ ίζου ν το υ ς Π οντίους. Μ ε το καθ ο ρ ισ τικό ζή τη μ α σχετικά με τη δια φ ω νία τω ν κεμα λικώ ν βου λευτώ ν τη ς Εθνοσυνέλευσης, όσον α φ ορ ά τις χρισ τια νικές εκκαθαρίσ εις, α σ χολείται ο σ υνάδελ φος Ν εοκλής Σαρρής, ο οποίος μου παραχώ ρησε ένα μεγάλο μέρος τη ς α νέκδ ο τη ς μ ελέτη ς το υ


301

Η επιστροφή της Ιστορίας. Από τη θέση αυτή το ν ευχαριστώ για τη σ υναδελφ ική αλληλεγγύη και τη ν αγάπη του. 221.

Σαρρής Ν., ό.π., α 72. G ologlu M ahm ut, Trabzon Taribi, Ankara (1975), σ. 3.222. Σαρρής

Ν., ό.π., ο. 72-73.T.B.M.M. Gizli Celse Zabitlari, K ultur Yayinlari Turkiye Is Bankasi (Π ρακτικά Μ υ σ τι κών Συνεδριάσεω ν Μ εγάλης Εθνοσυνέλευσης Τουρκίας), τ. 3, Ankara (1985), σ. 721. 223. Τ.Β.Μ.Μ. Gizli Celse Zabitlari, K ultur Yayinlari Turkiye Is Bankasi, ό.π., σ. 720-721. 224.T.B.M.M. Gizli Celse Zabitlari, K ultur Yayinlari Turkiye Is Bankasi, ό.π., σ. 731-732. 225.T.B.M.M. Gizli Celse Zabitlari, K ultur Yayinlari Turkiye Is Bankasi, ό.π., σ. 731. 226. Σαρρής Ν., ό.π., σ. 74. Τ.Β.Μ.Μ. Gizli Celse Zabitlari, K ultur Yayinlari Turkiye Is Bankasi, ό.π., σ. 732.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΟΥΣ ΕΞΑΝΔΡΑΠΟΔΙΣΜΟΥΣ Πολλά αναφέραμε παραπάνω για σφαγές αμάχων, δολοφονίες, διωγμούς και βιασμούς του ποντιακού ελληνισμού και όχι μόνο. Σε αυτό το σημείο κρίνω απαραίτητο να ανα φερθώ στο ρόλο που έπαιξε η Πόντια, η γυναίκα, για την οποία θα έπρεπε να είχαν γίνει περισσότερες αναφορές από πλευράς ιστορικών και ερευνητών. Για παράδειγμα, είδαμε τους άντρες να καταφεύγουν στη Ρωσία και σε άλλες περιοχές για να αποφύγουν τη στρα τολόγηση, η γυναίκα όμως έμενε πίσω. Έμενε και υπέμενε τους εξανδραποδισμούς των Οθωμανών, τις «ορέξεις» και τα βασανιστήριά τους. Ο Φ. Μαλκίδης αναφέρει ότι «με τη στρατολόγηση, την εξορία, τα τάγματα εργασίας, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και άλλες μεθόδους, οι νεοτουρκικές και κεμαλικές ομάδες δο λοφονούσαν τους άντρες.

»Πίσω στις εστίες έμεναν, ως στηρίγματα της οικογενειακής και κοινωνικής ζωής, οι γυ ναίκες, έχοντας να προστατεύσουν παιδιά και ηλικιωμένους και να διατηρήσουν ένα ελά χιστο επίπεδο διαβίωσης-επιβίωσης. Μετά τη δολοφονία των αντρών, οι γυναίκες αποτέλεσαν το κομμάτι εκείνο του πληθυσμού πάνω στο οποίο κάθε χτύπημα θα επέφερε σημα ντικό πλήγμα συνολικά στην εθνική ομάδα. Η γυναίκα είναι η πηγή της ζωής, κάθε δολοφο νία στερούσε από τον ποντιακό ελληνισμό τη βιολογική του συνέχεια. Όπου δεν μπορού σε να γίνει αυτό υπήρχε ο βιασμός, και ο καρπός της αγάπης, του έρωτα, των πιο ωραίων ανθρώπινων συναισθημάτων, η μητρότητα και η οικογένεια, μετατρέπονταν σε ανεπιθύ μητη εγκυμοσύνη, σε παντοτινή υπενθύμιση του εγκλήματος. »Παράλληλα υπήρχε ο βιασμός των εγκύων και μετέπειτα η δολοφονία μητέρας και εμ βρύου, υπήρχε ο εγκλεισμός χιλιάδων γυναικών σε τουρκικά σπίτια. Άλλες γυναίκες αναγκά στηκαν να παραδώσουν στους Πόντιους αντάρτες τα βρέφη τους, ώστε το κλάμα τους να μη τους προδώσει στους διώκτες τους. »Παράλληλα υπήρξε μία ομάδα γυναικών η οποία κάτω από ιδιαίτερα πιεστικές συν θήκες έχασε τη θρησκευτική και εθνική της ταυτότητα και οδηγήθηκε για πάντα στο σκο τάδι της άγνοιας της καταγωγής και της προέλευσης. Ενδεικτικές καταγραφές ελληνόφω νων, μουσουλμάνων ή και κρυπτοχριστιανών, γυναικών υπάρχουν μέχρι σήμερα.

302


»0 επίλογος της μαζικής δολοφονίας, του εξευτελισμού, του εξανδραποδισμού, της χει ραγώγησης των γυναικών γράφτηκε στην Ελλάδα και σε άλλα μέρη της προσφυγιάς. Η Πό ντια ήταν πλέον μία μαύρη, ψυχή, σώματι και εμφανίσει, φιγούρα, η οποία έψαχνε τους αγνοουμένους της στην Ελλάδα [αναζητήσεις του Ερυθρού Σταυρού], τους εναπομείναντες συγγενείς της στον Πόντο [εξισλαμισμένοι] και θρηνούσε τους νεκρούς της».'65

165. Μέρος ομιλίας του κ. Μαλκίδη με θέμα «Η Γυναίκα στην Ποντιακή Γενοκτονία» (Κιλκίς, 10 Μαρτίου 2007).

ΜΕΡΟΣ ΣΤ' Ε'ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1919-1923)

ΚΑΘΟΔΗΓΗΤΗΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΗΣ Με έμπνευση του Γερμανού συνταγματάρχη φον Σάντερς ο οποίος τιμήθηκε για τις «υπη ρεσίες» του στο σουλτανάτο με τον τίτλο του πασά, οι Τούρκοι στρατολόγησαν το μη στρατεύμενο αντρικό πληθυσμό των ελληνορθόδοξων της Μικρασίας, εκτός από τους γέρους, τους πολύ άρρωστους και τα μικρά παιδιά· έστειλαν τους άντρες σε στρατόπεδα εργασίας διασκορπισμένα σε όλη τη χώρα, σε απομακρυσμένες βέβαια από τις εστίες τους περιοχές. Εκεί τους ανάγκαζαν να σπάζουν πέτρες 12 ώρες τη μέρα, να φτιάχνουν στρατιωτι κούς δρόμους, να τρώνε ό,τι περίσσευε από τα... ζώα (άλεθαν την τροφή και τη μοίρα ζαν στο συσσίτιο σαν φόρμες ψωμιού) και να κοιμούνται στην ύπαιθρο.

Εξοντωτικές ναζιστικές συνθήκες, για τις οποίες ο σατανικός φον Σάντερς υποστήριζε τα εξής: «Σας διαβεβαιώνω ότι οι παγωνιές και το κρύο του χειμώνα, οι βροχές και η μεγάλη

υγρασία, ο ήλιος και η τρομερή ζέστη του καλοκαιριού, οι αρρώστιες του εξανθηματικού τύ φου και της χολέρας, οι κακουχίες και η ασιτία θα φέρουν το ίδιο αποτέλεσμα που λογαριά ζετε εσείς με το δικό σας σχέδιο, δηλαδή να τους ξεκαθαρίσετε με σφαγές. »Με το σύστημα που σας προτείνω ο θάνατός τους είναι βέβαιος. Αλλά πριν πεθάνουν θα μας προσφέρουν τις πολύτιμες για το έθνος υπηρεσίες τους. Επιπλέον, οι γυναίκες τους δε θα γεννούν, κι έτσι θα λυθεί το δημογραφικό σας πρόβλημα, ενώ η μισητή κι άτιμη αυτή ράτσα θα ξεκληριστεί και θα χαθεί για πάντα σε μια γενιά, κι εσείς θ' αποκτήσετε μια συμπαγή τουρ κική ομοιογένεια που θα δώσει στο έθνος σας νέα δύναμη. Και μην ξεχνάτε βέβαια τις περιου σίες και τα κτήματα που θ' αφήσουν οι Τι ουνάν" μετά το χαμό τους, που θα περάσουν στο Δημόσιο, δηλαδή σε σας όλους...»]

ΑΠΩΛΕΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΚΣΤΡΑΤΕΥΤΙΚΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ Ο απολογισμός της μικρασιατικής καταστροφής είναι οδυνηρός για τον ελληνισμό. Βέ βαια πρέπει να αναγνωριστεί ότι η ήττα οφείλεται όχι στον ελληνικό στρατό, αλλά στις πολιτικές και στρατιωτικές ηγεσίες του. Επιπλέον, οφείλεται αποκλειστικά στη συμμαχία και στη βοήθεια των Σοβιέτ προς την κεμαλική εξουσία και όχι σε κάποια άλλη εξωτερι κή δύναμη. Αυτή είναι η μόνη αλήθεια. Για τις τρομακτικές απώλειες του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος δε χρειάζονται σχόλια στους αριθμούς που παρατίθενται. Τη 12η Απριλίου 1922, δηλαδή τις παραμονές της τουρκικής επίθεσης, η διοίκηση της 1. Από το έργο Το έπος της Μικρασίας του Χρ. Νεράτζη, εκδ. Μορφωτικός κόσμος, Θεσσαλονίκη 1987.

304


στρατιάς της Μικράς Ασίας ανερχόταν ακριβώς σε 210.000 άντρες, με 133 τάγματα και 418 κανόνια. Από αυτούς η παρατακτή δύναμη ανερχόταν σε 98.000 πεζούς και 1.500 ιπ πείς. Τις υπηρεσίες τις επάνδρωναν 104.000 άντρες. Από τους 210.000 άντρες της στρατιάς, οι νεκροί ανήλθαν σε 80.000 και οι διασωθέντες σε 130.000. Από τα 418 κανόνια (ορειβατικά, πεδινά και βαρέα) απολέσθηκαν τα 196 και διασώθηκαν τα 222 (Βλ. Ιστορία Γενικού Επιτελείου Στρατού).2 «Γα να εκτιμήσεις τη Σμύρνη», γράφει ο Choiseul-Gouffier, «πρέπει να περιδιαβείς το λ ι μάνι με το πλήθος των καραβιών από όλα τα έθνη, που βρίσκονται σε αδιάκοπη κίνηση. Είναι το πιο πολυσύχναστο λιμάνι της Ανατολής, η κεντρική αποθήκη του εμπορίου της Μικράς Ασίας. Ο δρόμος τω ν Φράγκων έχει οψη ευρωπαϊκή. Σε καμιά άλλη πόλη της Ανατολής

Μ»«·

**'

U —y . «

,

-

«.Urt k*

ς»%ν « f c » * ^ * < » V » fV ia 4 lv

«.»*«« U v v ttN rv *

ftv »V

^

*B Ö ^

tv

*

4

>*»6

»k'*

■ y. «U

γΛ-*»» V*“ l·*** ®f**Tk*v'

*"*** V^V'* ’ ^ΐΛΐΐ tX -w·*^·*.*'· V*£ Üm Xau *·* '*■·*» ^ «*«*«.

iv* Wn»*» ^

1 .» v

V ^ · , \%W «llivMm»» t ^ · · · * · U M * ^ v ,

Λ,«ν

V

fc ^ s u r tv » · ·

^

, ily

V*

Y -e H

ίι ί t*

+4

«Lfkw t«

\

-

Sv

\&

■ f*

χ- V

y * “^'C?

'*«* %#llA4p** lillliM ^lM

χ·

ί^>χ·ίι^·

^

Vx x·1· iÖ*
tw*

ojvv r ''* ~ ‘f'

t** T^f·*· ^lu>J

jAvW» tv* % uu (flifMNn

\ ä«M

%«^«%νίν\·ν kV* 1»** «* Ϊ* i»fc ~*v·*

Μια συγκλονιστική έκθεση του εθνομάρτυρα Χρυσοστόμου Σμύρνης για τη Γϊνοκτονία. Στάλθηκε στις 30/5/1914 στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.

2. Αχιλ. Αυθεμίδης, Τα απελευθερωτικά στρατεύματα του Ποντιακού Ελληνισμού 1912-24.

305


το

εμπόριο δεν είναι τόσο κερδοφόρο. Εκεί καταλήγουν τα πλούσια καραβάνια από το Ερζου-

ρούμ, τη Γ'ρούσα, το Ικόνιο, την Αττάλεια, το Ντιαρμπακίρ. Εκείμεταφέρονται με τα καράβια υφάσματα από τη Γαλλία, την Ολλανδία, μεταξωτά από την Ιταλία, καφέδες από τον Άγιο Δομήνικο, ζάχαρη από την Καρολίνα και τη Λουιζιάνα. Από τη Σμύρνη εξάγεται μπαμπάκι της Μαγνησίας, κόκκινα νήματα, γιδοτόμαρα Αγκύρας, περσικά χαλιά, μεταξωτά, φάρμακα, κε ρί, δέρματα και σύκα».3

Παρθεναγωγείο στο Αϊβαλί.

ΓΕΜΙΣΑΝ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ

• Έ κ θ ε σ ις τ η ς ε ν Κ ω ν σ τ α ν τ ιν ο υ π ό λ ε ι Π ρ ε σ β ε ία ς (αρ . α ρ . 14205):

«Οι πρόσφυγες Έλληνες δεν είναι ή σκιαί ανθρώπων. Η κατέχουσα αυτούς ζωηρά νο σταλγία, αι κατά τας μετατοπίσεις κακουχίαι, οι εκ των πεζοποριών προς ανεύρεσιν άρτου κάματοι και εν γένει αι παντοειδείς στερήσεις απεμάραναν εντελώς αυτούς. Αι συνέπειαι τουχειμώνος και των βροχών, η μετά την πώλησιν και των αναγκαιοτάτων ενδυμάτων χρησιμοποίησις του παγωμένου εδάφους ως στρωμνής, η υπερτίμησις και η σπάνις του άρτου συνετέλεσαν εις την καταπληκτικήν αύξησιν της θνησιμότητος, ένεκα της οποίας επληρώθησαν τα νεκροταφεία».

3. Choiseul-Gouffier, από το βιβλίο του Κ. Σιμόπουλου rä/o/ ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1700-1800, τόμος Β', Αθήνα 1973.


306

ΛΙΜΟΚΤΟΝΟΥΣΑΝ ΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΣΤΑ «ΤΑΓΜΑΤΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ» • Έκθεσις της εν Κωνσταντινούπολει Ελληνικής Πρεσβείας από 13 Ιουλίου 1915 υπ'αριθ. 4099-Αριθ. Αρχ. Υπουργ. Εξωτ.7981:

«Φρικώδης η κατάστασις τωνχριστιανών στρατιωτικών, κινδυνεύουσι να αποθάνωσινεκπείνης, καθ'όσσντοις δίδεται ελάχιστη τροφή. Δίέλλειψιν δήθεν εμπιστοσύνης προςτσυςχριστιανούς διετάχθη ο σχηματισμός των εργατικών ταγμάτων προς κατασκευήν οδών κτλ. Εις τους εν Τυρολόη 3.000χριστιανούς στρατιώτας δίδεται ημίσεια γαλέτα ημερησίως. Οι εκΜαλγάρων ομογενείς στρατιώται εργαζόμενοι εις λατομείον διετηρηθησαν επί τέσσαρας ημέρας μόνον με χόρτα. Πολλάκιςχρησιμοποιούνται δι' ιδιωτικός εργασίας υπό των Τούρκων».

ΤΑΓΜΑΤΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ή ΤΑΓΜΑΤΑ ΘΑΝΑΤΟΥ4 • ΈκθεσιςτουενΙκονίωΠροξένουτης Ελλάδος από 7 Μαρτίου 1917 (Αριθμ. Αρχ. Υπουργ. Εξωτ. 7027): «Ο Νόμος περί ιδρύσεως εργατικών ταγμάτων αποκλειστικώς εκ χριστιανών, καταστρέ φει και εξοντώνει βαθμιαίως μεν, αλλ'ασφαλώς τους εν Τουρκία Έλληνας. Οι δυστυχείς ούτοι, στρατολογούμενοι και κατατασσόμενοι εις τα εν λόγω εργατικά τάγματα, στέλλονται εις δια φόρους διευθύνσεις του Εσωτερικού της Αυτοκρατορίας, από των παραλίων της Μικρός Ασί ας και του Ευξείνου εις τα πέρατα της Βαγδάτης, του Καυκάσου, της Μεσοποταμίας και της

Αιγύπτου, άλλοι μεν προς κατασκευήν στρατιωτικών οδών, άλλοι προς διάτρησιν σηράγγων διά τον σιδηρόδρομον Βαγδάτης, άλλοι προς καλλιέργεια αγρών κλπ. »Ουδόλως μισθοδοτούμενοι, κακώς τρεφόμενοι και ενδυόμενοι, εκτιθέμενοι εις τας και ρικός μεταβολάς, εις τον φλογέράν ήλιον της Βαγδάτης και το αφόρητον ψύχος του Καυκά σου, προσβαλλόμενοι υπό ασθενειών, πυρετών, εξανθηματικού τύφου, χολέρας, αποθνήσκουσι κατά χιλιάδας. »Και μέχρι μεν τίνος απηλλάσσοντο της στρατολογίας οι δυνάμενοι να πληρώνωσι το αντι σήκωμα και ούτως εσώθησαν εκ της καταστροφής και του βεβαίου θανάτου οι σχετικώς εύ ποροι, αλλ' από πέντε μηνών υπεχρεώθησαν και ούτοι να υπηρετήσωσιν εις τα εργατικά τού το τάγματα.

»Επισκεπτόμενος τα Νοσοκομεία της πόλεως Ικονίου έβλεπον τους δυστυχείς αυτούς εξηπλωμένους εις τας κλίνας των ή εις το δάπεδον ζώντας σκελετούς, αναμένοντας μετ' αγωνί ας τον θάνατον ως σωτήρα, ίνα απαλλαγώσι των δεινών - οι δυνάμενοι εξ αυτών να σταθώσινεις τους πόδας των περιέρχονται τας οδούς της πόλεως, επαιτούντες τεμάχιον άρτου. Διά να δώσω δε πιστήν εικόνα της οικτράς ταύτης καταστάσεως αρκούμαι να είπω ότι νεκροταφείον της πόλεως Ικονίου, ως εκ της μεγάλης θνησιμότητος των εις τα εργατικά τάγματα ερ γαζομένων ομογενών, υπερεπληρώθη τάφων, εις έκαστον των οποίων θάπτεται ουχί εις, ως συνήθως, αλλά πλείονες, οίτινες ρίπτσνται ως κύνες». 4. Βλ. Παράρτημα A3.

307


ΚΕΜΑΛΙΣΜΟΣ Ο κεμαλισμός είναι ένα ιδεολογικό υπόβαθρο (όπως διατυπώθηκε από τον ιδρυτή του Κεμάλ5), με τη γνωστή κεμαλική ιδεολογία, βάσει της οποίας κυβερνήθηκε έκτοτε η Τουρ κία. Η ιδεολογία αυτή βασίζεται και λειτουργεί πάνω στις έξης γνωστές αρχές του κεμαλισμοΰ, που θα αναλύσω στη συνέχεια: λαϊκισμός, εθνικισμός, κρατικισμός, κοσμικότητα, μεταρρύθμιση - ριζοσπαστισμός, ρεπουμπλικανισμός. • Λαϊκισμός Είναι μία από τις πιο βασικές αρχές που καθιέρωσε το νομικό, πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο διακυβέρνησης και επιδίωξε την πλήρη απαλλαγή της χώρας από την επιρροή του θρησκευτικού ιερατείου (σε αντίθεση με το μέχρι τότε θεοκρατικό πο λίτευμα). Αξίζει να σημειωθεί ότι η Τουρκία ήταν από τις πρώτες χώρες που καθιέρωσε τον πολιτικό γάμο και έδωσε πολιτικά δικαιώματα στις γυναίκες.6 Σύμφωνα με το πνεύ μα λοιπόν αυτής της αρχής, δεν αναγνωρίζονται προνόμια σε καμιά τάξη, οικογένεια, ομάδα ή πολίτη, αλλά ισχύει η υποταγή όλων στο κράτος, σύμφωνα με την εκπεφρασμέ νη βούληση του στρατεύματος.7 • Εθνικισμός Πρόκειται για εντελώς νέες απόψεις περί καταγωγής του τουρκικού λα ού, που συνδυάστηκαν με το ιστορικό δόγμα του Κεμάλ. Αυτές υποστηρίζουν τη φυλε τική συγγένεια των Τούρκων με τους αρχαίους Χιτίτες, Σουμέριους και άλλους αρχαίους λαούς της Μικράς Ασίας. Ταυτόχρονα υποστήριξε τη φυλετική καταγωγή πολλών δυτι κών λαών, όπως οι Ετρούσκοι, οι Κέλτες, οι Γαλάτες από τους αρχαίουςΤουρανούς και τη γλωσσολογική επίδραση της τουρανικής γλώσσας σε αυτούς τους λαούς. Αξίζει να ση μειωθεί πως η ονομασία της πόλης Κεντ της Αγγλίας αποδόθηκε από τον Κεμάλ σε τουρ κική λέξη, σαν απόδειξη της κοινότητας καταγωγής.8Στο σύνταγμα του 1924 σαφώς αναφέρεται: «Όσοι κατοικούν μέσα στα όρια των συνόρων τηςΤουρκίας θεωρούνται Τούρ κοι» και έκτοτε το εθνικό σύνθημα που επικράτησε σε όλη τη χώρα έγινε «τι ευτυχία να είσαι Τούρκος».9 • Κρατικισμός Αυτός καθόρισε τον κρατικό χαρακτήρα μεγάλων τομέων της τουρ κικής οικονομίας. Ένα σοσιαλιστικό σύστημα, πρότυπο, το οποίο παράλληλα συναγω νιζόταν τις ιδιωτικές εταιρείες και επιχειρήσεις. Στον έλεγχο του κράτους υπάχθηκε γε νικά η βαριά βιομηχανία (βιομηχανία ζάχαρης, τσιμέντων, μεταλλεία κ.λπ.). Ο κρατικισμός προχώρησε επιπλέον και δημιούργησε ένα νέο αναπτυσσόμενο τραπεζικό σύ στημα. Ο Κεμάλ ίδρυσε τις τράπεζες Ετί Μπανκ (τράπεζα των Χιτιτών) και Σουμέρ 5.0 Κεμάλ Ατατούρκ, διακεκριμένοςΤούρκος στρατιωτικός, πολιτικός και αναμορφωτής, υπήρξε ο θε μελιωτής της Τουρκικής Δημοκρατίας και ο πρώτος της πρόεδρος. Ο επιτυχής απελευθερωτικός αγώ νας του εναντίον των δυνάμεων της Αντάντ (συμμαχία Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας), μετά την ήττα της Τουρκίας κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ενέπνευσε πολλά εμβρυώδη κράτη της Ασίας και της Αφρι κής να αγωνιστούν για την ανεξαρτησία τους. 6. Χειλαδάκης, Ν., Τουρκία, ο Γίγαντας με τα Γνάλινα Πόδια, Θεσσαλονίκη (2002), σ. 18. 7. Μούρτος, Γ. Α., Τουρκία, το Ένστολο Κράτος, Αθήνα (2002), σ. 94. 8. Χειλαδάκης, Ν., ό.π., σ. 19. 9. Μούρτος, Γ. Α., Τουρκία, το Ένστολο Κράτος, Αθήνα (2002), σ. 94.

308


Μπανκ (τράπεζα των Σουμερίων). Την ιδεολογική αυτή αρχή του κρατικισμού την υιο θέτησαν αργότερα όλες οι πολιτικές παρατάξεις της Τουρκίας. Με τον τρόπο αυτό από τη μια πλευρά αναπτύσσεται μια οικονομία που βασίζεται στην αυτάρκεια αλλά και στην αυτοδυναμία χωρίς τη συμμετοχή των Δυτικών, από την άλλη όμως πλευρά προ λαμβάνεται η δημιουργία τυχόν κρατικών μονοπωλίων διατηρώντας τη μονοκρατία του στρατεύματος.10 • Κοσμικότητα Η αρχή αυτή καταργούσε τις τάξεις και επομένως τον ταξικό αγώνα, ήταν μια καθαρά αντιμαρξιστική θέση. Δεν μπορούσε όμως να εξαλείψει τις μεγάλες τα ξικές διαφορές, καθ'όσον η Τουρκία ήταν μια καθαρά αγροτική χώρα με μεγάλη αγροτι κή καταπιεζόμενη μάζα, μια ισχυρή κλίκα μεγαλοαστών και το νεοδημιουργούμενο προ λεταριάτο στις μεγαλουπόλεις κάτω από εξαιρετικά άθλιες συνθήκες. Βέβαια, όπως είναι γνωστό, ο διαχωρισμός κράτους και εκκλησίας λειτουργεί σε όλες τις δυτικές δημοκρα τίες, και μάλιστα αυτό δεν αποτελεί εμπόδιο για τη θρησκεία να αποδέχεται τα κελεύσματα της θρησκευτικής ηθικής ως βασικό στοιχείο της κοινωνικής τάξης. Για τον Κεμάλ όμως η θρησκεία είναι χρήσιμη και αποδεκτή μόνο εάν ταυτίζεται με τη γνώση, την επι στήμη και τη λογική, στοιχεία που ενισχύουν την ισχύ ενός κράτους, ενώ έστω και απλή αναφορά στην ηθική τάξη ήταν απαγορευτική.11 • Μεταρρύθμιση-Ριζοσπαστισμός Δεν έχει προσδιοριστεί ποτέ ακριβώς η έννοια της αρχής αυτής. Αναφέρεται στις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις που επέβαλε ο Κεμάλ για τον εξευρωπαϊσμό της χώρας. Οι αλλαγές αφορούσαν κυρίως τη διοίκηση και την καθημε ρινή ζωή των Τούρκων. • Ρεπουμηλικανισμός Είναι στην ουσία η ανακήρυξη ως μορφής πολιτεύματος της δη μοκρατίας και παράλληλα η κατάργηση του σουλτάνου. Χαρακτηρίζει τη σύγχρονη μορ φή του τουρκικού κράτους. Μελετώντας τις παραπάνω αρχές βλέπουμε ότι εκτός από το ρεπουμπλικανισμό, που καθόριζε τη μορφή του πολιτεύματος καταργώντας το αξίωμα του σουλτάνου, και τον εθνικισμό, δηλαδή την προσπάθεια του Κεμάλ να δημιουργήσει και να εδραιώσει ένα εθνικό αίσθημα στον τουρκικό λαό, όλες οι άλλες αρχές του κεμαλισμού είναι αρκετά δι φορούμενες. Ο κρατικισμός, για παράδειγμα, μπορεί να θεωρηθεί οτιδήποτε από τον κρατικό σοσιαλισμό μέχρι και τον κρατικό καπιταλισμό. Η μεταρρύθμιση-ριζοσπαστισμός με την ίδια επίσης ευκολία μπορούσε να διεκδικηθεί εξίσου από την άκρα Αριστερά μέ χρι την άκρα Δεξιά. Ο λαϊκισμός, ο οποίος έχει ταυτιστεί με μια αντιισλαμική υστερία, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μια ιδιάζουσα τουρκική έννοια. Επομένως ο κεμαλισμός δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα συγκεκριμένο δόγμα ούτε ως μια πολιτική ιδεολογία. Κάτω όμως από την ομπρέλα του στεγάστηκαν και στεγάζονται σχεδόν όλες οι αποχρώ σεις της πολιτικής ζωής της Τουρκίας, επαναστάτες Kat συντηρητικοί, φασίστες και κο μουνιστές, σοσιαλιστές και καπιταλιστές, ριζοσπάστες και φιλελεύθεροι, ακόμα και άν θρωποι που ήταν εκ φύσεως αντίθετοι με όλη την ιδεολογία του κεμαλισμού.

10. Ό.π. 11. Ό.π.


309

Πέραν τούτων, ο Κεμάλ είχε προχωρήσει και σε ορισμένες βασικές, θεσμικές και νο μικές μεταρρυθμίσεις με τη θέσπιση ποινικού κώδικα ισάξιου των ευρωπαϊκών προτύ πων, όπως π.χ. του ιταλικού, καθώς και την παραχώρηση δικαιωμάτων στη γυναίκα. Παρότι όμως η Τουρκία έχει ανακηρυχθεί δημοκρατία, η δικτατορική προσωπικότη τα του «πατέρα» (Κεμάλ) της Τουρκικής Δημοκρατίας είχε κυριαρχήσει απόλυτα παντού σε όλο τα φάσμα της πολιτικής ζωής, ενώ ταυτόχρονα απούσιαζε η αντιπολίτευση με την κλασική κοινοβουλευτική λειτουργία. Αυτή η μορφή διακυβέρνησης της χώρας συνεχί στηκε και μετά το θάνατό του. Χαρακτηριστικό δε είναι ότι όλες οι μετέπειτα πολιτικές κινήσεις της Τουρκίας (από την άκρα Δεξιά μέχρι και την Αριστερά) λειτουργούσαν πά νω στις κεμαλικές αρχές, όμως ο καθένας τις ερμήνευε με τον τρόπο που τον εξυπηρε τούσε. Ο Κεμάλ βασικά εργάστηκε για να πετύχει από τη μια πλευρά την εθνική συνοχή, στηριζόμενος στην αρχή της εθνικής ομογενοποίησης, δηλαδή την ταύτιση των διαφο ρετικών εθνοτικών ομάδων στην οθωμανική αυτοκρατορία κάτω από την ομπρέλα του τουρκισμού, και από την άλλη να γίνει ο εξευρωπαϊστής της χώρας του, εκμεταλλευόμε νος και αξιοποιώντας ταυτόχρονα τη γεωπολιτική και γεωστρατηγική θέση της χώρας του ανάμεσα στην Ευρώπη και στην Ασία. Παρά όμως την εφεύρεση, οργάνωση και εδραίωση ενός κρατικού συστήματος με ευρωπαϊκές προδιαγραφές, απέτυχε στην πραγ ματικότητα να καλλιεργήσει και να εμπεδώσει την ευρωπαϊκή δυτική κουλτούρα και το δυτικό πολιτισμό ως τρόπο ζωής των Τούρκων. Ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας της χώρας του αισθανόταν και αισθάνεται πάντα ξένο στην επιβολή αυτών των νεωτερισμών που οι προσπάθειες επιβολής τους ήταν συχνά και βίαιες. Μια τάση για αναθεώρηση μερικών αρχών της κεμαλικής ιδεολογίας εμφανίζεται προς την τελευταία περίοδο της ζωής του Κεμάλ. Συγκεκριμένα, η περίοδος αυτή χαρα κτηρίστηκε από τις ψυχρές σχέσεις του με το στενό του συνεργάτη από τον πόλεμο της ανεξαρτησίας Ισμέτ Ινονού. Μάλιστα, ο ίδιος προσωπικά λίγο πριν από το θάνατό του μερίμνησε για την απομάκρυνση του Ινονού και την προώθηση του Τζελάλ Μπαγιάρ, δια δικασία όμως που δεν ολοκληρώθηκε εξαιτίας του πρόωρου θανάτου του. Το σημαντι κό όμως στοιχείο εδώ είναι ότι ο μεν Ινονού, που επικράτησε τελικά μετά τον Κεμάλ, εκ προσωπούσε τον κεμαλικό κρατικισμό, ενώ ο Μπαγιάρ αντιπροσώπευε τη φιλελεύθερη τάση, σε συνδυασμό με περισσότερη θρησκευτική ελευθερία. Άλλο ένα σημαντικό στοιχείο που έμελλε να παίξει σημαντικό ρόλο τροχοπέδης σε κάθε αληθινή προσπάθεια λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών ήταν η καθιέρωση συνταγματικά του ρόλου του στρατού ως του υπέρτατου εγγυητή της κοσμικότητας του πολιτεύματος και ως εγγυητή της πλήρους αποδέσμευσης του πολιτικού συστήματος από κάθε θρησκευτική επίδραση. Παρά όμως την επίσημη θέση ότι ο κεμαλισμός αποτελεί την κυρίαρχη ιδεολογία στην οθωμανική αυτοκρατορία, είναι οφθαλμοφανές ότι το σημερινό «κεμαλικό καθεστώς» παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από την εποχή του Ατατούρκ και των πρώτων διαδό χων του. Παραμένουν όμως πάντα σε ισχύ δύο βασικές αρχές: η μη αναγνώριση άλλων εθνοτήτων (π.χ Κούρδων λόγω της ανησυχίας για εδαφική ανεξαρτησία) και ο περιορι σμένος πολιτικός ρόλος του ισλάμ. Γνωστή είναι επίσης η πολιτική που ακολουθεί εδώ

310


και δεκαετίες το στρατιωτικοπολιτικό κατεστημένο στα δύο προαναφερθέντα θέματα (συνεχής ένοπλη καταστολή των κουρδικών αιτημάτων, απαγόρευση λειτουργίας φιλοκουρδικών και ισλαμικών κομμάτων ύστερα από δικαστική απόφαση κ.λπ.). Τα δύο αυτά ζητήματα επηρεάζουν τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος της χώρας, την κοινωνική και πολιτική σταθερότητα, καθώς και το σεβασμό των ανθρώ πινων δικαιωμάτων. Προκαλούν δε συνεχώς τριβές στις σχέσεις της χώρας με τη Δύση. Εκτιμάται ότι μόνο η αλλαγή της στάσης στα δύο αυτά ζητήματα θα βοηθήσει πραγμα τικά στη μετεξέλιξη τηςΤουρκίας σε μια πραγματικά δημοκρατική χώρα. Αυτά, όμως, εί ναι ζητήματα με τα οποία θα ασχοληθούμε προς το τέλος της μελέτης μου, για να κατα νοήσουμε τις διαφορές και τους συσχετισμούς της εποχής εκείνης με την παρούσα κα τάσταση που ζούμε ως γείτονες, αλλά και πώς ζουν οι «εγκλωβισμένοι»...

Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ12 Ποιος ήταν ο Μουσταφά Κεμάλ; Ποιος ήταν αυτός που χαρακτήριζαν ως πατέρα τους οι Τούρκοι; Σε αυτά τα ερωτήματα αλλά και στο ρόλο που έπαιξε στην ιστορία τηςΤουρκίας θα απαντήσουμε παρακάτω, μέσα από μια σύντομη βιογραφική ανάλυσή του. Ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ (1881-1938) ήταν Τούρκος στρατιωτικός και πολιτι κός. Ήταν ιδρυτής και πρώτος πρόεδρος της τουρκικής δημοκρατίας. Ουσιαστικά ανέλαβε, πραξικοπηματικά, σε μια διαμελισμένη οθωμανική αυτοκρατορία, της οποίας το εναπομείναν υπόλοιπο των εδαφών της, στην Ανατολία, κατόρθωσε να μετατρέψει σε κράτος βάσει δυτικών προτύπων ονομάζοντάς το Τουρκία. Προκειμένου να εφαρμόσει την πολιτική του δε δίστασε να διαπράξει αγριότητες όπως η γενοκτονία των Αρμενίων και των Ποντίων Ελλήνων. Θεωρείται, παρ' όλα αυτά, χαρισματικός ηγέτης, του οποίου η μορφή, σύμφωνα με τους σύγχρονους ιστορικούς, συγκαταλέγεται ανάμεσα στις σημαντικότερες προσωπικότητες που επηρέασαν καθο ριστικά με την παρουσία τους τον 20ό αιώνα. Από το λαό ο Κεμάλ προσέλαβε το χαρα κτηρισμό «Ατατούρκ», που σημαίνει «πατέρας των Τούρκων». Εικάζεται ότι γεννήθηκε τη 12η Μαρτίου 1881 στην Πάνω Πόλη της τότε τουρκοκρα τούμενης Θεσσαλονίκης και το όνομά του ήταν Μουσταφά. Η ακριβής ημερομηνία γέν νησης δεν είναι γνωστή. Οταν ρωτήθηκε από τα μέλη συγγραφικής ομάδας εγκυκλοπαί δειας απάντησε πως γεννήθηκε τη 19η Μάίου 1919, δηλαδή τη μέρα που αποφάσισε να γίνει αντάρτης. Πατέρας του ήταν ο Αλβανός μουσουλμάνος Αλί Ριζά ή Ριζί, τελωνειακός υπάλληλος, που πέθανε όταν ο Μουσταφά ήταν 7 ετών, και μητέρα του η Ζουμπεϊντέ

12. Kemal, Mustafa, Die nationale Revolution 1920-1927, Leipzig (1928), σ. 170-175, Παυλίδης, I, Σελίδες

ιστορίας αίματος και θυσίας Πόντου και Μ. Ασίας, Θεσσαλονίκη (1979), σ. 41-45. Michael Llewellyn Smith, Το όραμα της Ιωνίας. Η Ελλάδα ατη Μικρά Ασία. 1912-1922, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθή να (2002), σ. 494-539. Chambers Biographical Dictionary, Chambers Harrap Publishers Ltd, 2009, www. ataturk.com.www.el.wikiDedia.org·


311

Χανίμ. Μετά το θάνατο του πατέρα του, η μητέρα του κατέφυγε στο σπίτι του αδερφού της στην επαρχία, και συγκεκριμένα στο χωριό Χρυσαυγή του Λαγκαδά, απ'όπου έφυγε ύστερα από λίγα χρόνια, επιστρέφοντας πάλι στη Θεσσαλονίκη. Στα 12 του χρόνια και παρά τις αντιρρήσεις της μητέρας του, ο Μουσταφά εισήχθη στην κατώτερη στρατιωτική σχολή της Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια φοίτησε στη Στρατιωτική Σχολή του Μοναστηριού, για να καταλήξει το 1889 στην Αυτοκρατορική Στρατιωτική Ακαδημία της Κωνσταντινούπολης από την οποία εξήλθε το 1902. Αμέσως μετά εισήχθη στη Σχολή Ειδικής Εκπαίδευσης του Γενικού Επιτελείου, όπου το 1904 απο φοίτησε με το βαθμό του λοχαγού. Κατά τη διάρκεια της φοίτησής του στη στρατιωτική σχολή της Θεσσαλονίκης διακρίθηκε στα μαθηματικά και ύστερα από προτροπή ενός δασκάλου του, που συμπτωματικά ονομαζόταν Μουσταφά, υιοθέτησε το όνομα Κεμάλ, που σημαίνει ωριμότητα και τελειότητα. Από εκείνη την εποχή οι πολιτικές του απόψεις ήταν αντίθετες προς το οθωμανικό κράτος και γι' αυτό είχε αρχίσει να εκδίδει πολιτική εφημερίδα, η οποία μοιραζόταν στους συμμαθητές του, ενάντια στο τότε καθεστώς. Έπειτα από χρόνια στρατιωτικής καριέρας είχε αποκτήσει μεγάλη δύναμη και κατάφερε να αποσπάσει θετικά σχόλια όπως τότε που σε πολεμικές επιχειρήσεις, το 1915, κατάφερε να αποκρούσει τις δυνάμεις της Αντάντ, και συγκεκριμένα τις αγγλογαλλικές, εισπράττοντας σχόλια του τουρκικού Τύπου όπως «υπερασπιστής του ισλάμ» και «σωτήρας της Κωνσταντινούπολης». Με την ανακωχή του Μούδρου τοποθετήθηκε σε μη μάχιμη θέση του Υπουργείου Εθνικής Αμύνης στην Κωνσταντινούπολη, οργανώνοντας παράλληλα εθνικιστικές ομά δες στις οποίες συμμετείχαν και πολλοί οι οποίοι είχαν παραγκωνιστεί απο το σουλτά νο. Ύστερα απο πιέσεις των Αγγλων και προκειμένου να απαλλαχθεί από αυτόν ο σουλ τάνος τον διόρισε στρατιωτικό επιθεωρητή των Ανατολικών Επαρχιών. Εκεί ο Κεμάλ μα ζί με άλλους αξιωματικούς υπέγραψε ένα μυστικό πρωτόκολλο με το οποίο οι αξιωμα τικοί δήλωναν την αντίθεσή τους στη φιλικά προσκείμενη τουρκική κυβέρνηση προς την Αντάντ και ουσιαστικά ξεκινούσαν ανταρτοπόλεμο εναντίον της Υψηλής Πύλης.Τον Ιούλιο και το Σεπτέμβριο συγκάλεσε δύο εθνικά συνέδρια στο Ερζερούμ και στη Σεβά στεια αντίστοιχα. Στο δεύτερο συνέδριο εκλέχτηκε πρόεδρος της Εταιρείας για την προάσπιση των εθνικών δικαιωμάτων των Ανατολικών Επαρχιών. Ως πρόεδρος της επα ναστατικής επιτροπής απαίτησε την απόρριψη των συμμαχικών όρων ειρήνης, ασκώ ντας πιέσεις στο σουλτάνο. Παράλληλα ξεκίνησε και η δεύτερη φάση των διώξεων του ποντιακού ελληνισμού. Στις 23 Απριλίου 1920 εγκαταστάθηκε στην Άγκυρα. Ο Κεμάλ, ο οποίος είχε καταδι καστεί από το σουλτάνο σε θάνατο, συγκάλεσε τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση, η οποία εξέ λεξε προσωρινή κυβέρνηση με πρόεδρο τον ίδιο, αναλαμβάνοντας παράλληλα και την ηγεσία του στρατού. Έτσι, ο Κεμάλ Ατατούρκ έγινε ο πρώτος πρόεδρος τηςΤουρκίας. Στις 10 Αυγούστου υπογράφηκε από την οθωμανική κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης η Συνθήκη των Σεβρών, την οποία η κυβέρνηση Κεμάλ αρνήθηκε να αναγνωρίσει θεωρώ ντας την ντροπιαστική για το έθνος. Στη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση είχαν σχηματιστεί δύο ομάδες, η μία υποστήριζε τον Κεμάλ και η άλλη αντιτίθετο σθεναρά στα σχέδιά του.

312


Τελικά υπερίσχυσε η πρώτη ομάδα, η οποία και κατάφερε να ενισχύσει με περισσότερες εξουσίες το ρόλο του προέδρου. Σταδιακά κατάφερε να προσεταιριστεί τις Μεγάλες Δυνάμεις και να συνάψει βαρύνουσας σημασίας συμφωνίες, οι οποίες άλλαξαν δραματικά την κατάσταση στη Μικρά Ασία. Ιδιαίτερο ρόλο έπαιξε η Σοβιετική Ένωση, η οποία όχι μόνο παραχώρησε οθωμα νικές περιοχές που είχαν χαθεί στο Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1878, αλλά υπολογίζεται ότι είχε προσφέρει στην κυβέρνηση τηςΆγκυρας βοήθεια αξίας 6 εκατομμυρίων ρουβλίων. Ο ελληνικός στρατός την 1η Αυγούστου 1921 ανακόπηκε από τον τακτικό στρατό του Κεμάλ και υποχώρησε, ενώ την ίδια ώρα οι Μεγάλες Δυνάμεις με τηλεγραφήματα συνεχάρησαν τον Κεμάλ για τη νίκη του. Το Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου, κατόπιν παρασκηνιακών συνομιλιών, οι Γάλλοι συμφώνησαν να ακυρώσουν τη Συνθήκη των Σεβρών και να αποχωρήσουν απο τη Μικρά Ασία, εγκαταλείποντας στρατιωτικό υλικό. Στις 2 Ιανουαρίου 1922 η Ουκρανία υπέγραψε συνθήκη ειρήνης με την κυβέρνηση Κεμάλ. Μέχρι τον Ιούλιο η μοναδική δύναμη που υποστήριζε την Ελλάδα ήταν η Αγγλία, η οποία θα στήριζε την κυβέρνηση τηςΑγκυρας μόνο σε ενδεχόμενη ήττα της Ελλάδας. Στις 13 Αυ γούστου ο τουρκικός στρατός επιτέθηκε στη γραμμή του Αφιόν Καραχισάρ, αιφνιδιάζοντας τον ελληνικό στρατό, και γρήγορα κατάφερε να τον διασπάσει και να τον τρέψει σε φυγή. Στις 27 Αυγούστου 1922, και αφού οι Ιταλοί είχαν εκκενώσει την Έφεσο, ο τουρκι κός στρατός υπό την ηγεσία του Κεμάλ κατέλαβε τη Σμύρνη, σφάζοντας τον ελληνικό και αρμένικο πληθυσμό και πυρπολώντας την ελληνική και αρμενική συνοικία. Στις 17 Νοεμβρίου 1922 ο σουλτάνος Μωάμεθ Στ'εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπο λη, ουσιαστικά παραδίδοντάς τη στην κυβέρνηση της Άγκυρας. Στις 29 Οκτωβρίου 1923 ο Κεμάλ ορκίστηκε πρώτος πρόεδρος της, ενωμένης πια, Τουρκίας, θέση στην οποία πα ρέμεινε μέχρι και το 1938, ημερομηνία θανάτου του, αφού προηγουμένως είχε κερδίσει τις εκλογές του 1927, του 1931 και του 1935. Βέβαια, από το 1930 είχε καταργήσει τα αντι πολιτευόμενα κόμματα, με αποτέλεσμα το δικό του, το Λαϊκό Δημοκρατικό Κόμμα, να εί ναι μόνο του στη βουλή. Κατά τη διάρκεια της προεδρικής θητείας του ο Κεμάλ αναμόρφωσε και εκσυγχρόνι σε τη χώρα του, πραγματοποιώντας ριζοσπαστικές αλλαγές. Γενικά οι μεταρρυθμίσεις του είχαν σκοπό να μετατρέψουν την Τουρκία σε σύγχρονη ευρωπαϊκή χώρα βασισμέ νη στα δυτικά πρότυπα και πλήρως απελευθερωμένη από τη θρησκεία. Μια από τις πρώ τες του ενέργειες ήταν να καταργήσει το 1924 το χαλιφάτο και να κλείσει τα ιδρύματα που λειτουργούσαν βάσει της ισλαμικής νομοθεσίας. Στη συνέχεια απαγόρευσε την πο λυγαμία, το φερετζέ και το φέσι, ενώ το 1928 επέβαλε το λατινικό αλφάβητο. Το 1934 επέτρεψε την εκλογή γυναικών στα δημόσια αξιώματα. Σημαντικές ήταν και οι προσπάθειέςτου για ανύψωση του εθνικού φρονήματος των Τούρκων. Για να το πετύχει χρησι μοποίησε το εκπαιδευτικό σύστημα, αναβαθμίζοντας το ρόλο του μαθήματος της ιστο ρίας, και περιόρισε σημαντικά τη θρησκευτική επιρροή. Στο διπλωματικό κομμάτι ο Κε μάλ προχώρησε με το σύνθημα «Ειρήνη στο εσωτερικό και ειρήνη στον κόσμο», πολιτι κή η οποία σε γενικές γραμμές πέτυχε, αφού η Τουρκία διατήρησε ειρηνικές σχέσεις με τους γείτονές της. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1936 η Τουρκία πέτυχε την υπογραφή της


313

Συνθήκης του Μοντρέ, με την οποία ανέκτησε τον έλεγχο των Στενών και η οποία θεω ρήθηκε σπουδαία επιτυχία της κεμαλικής κυβέρνησης και γενικά της τουρκικής εξωτε ρικής πολιτικής. Το 1938 με νόμο υποχρέωσε κάθε Τούρκο να αποκτήσει οικογενειακό επώνυμο, κρατώντας για τον εαυτό του το Ατατούρκ, δηλαδή πατέρας των Τούρκων. Επί σης, με δικές του νομοθετικές ρυθμίσεις αναβάθμισε το ρόλο των γυναικών, δίνοντάς τους δικαίωμα ψήφου, και θέσπισε την ισότητα των δύο φύλων, ενώ επί της θητείας του καθιερώθηκε και το γρηγοριανό ημερολόγιο. Λίγο πριν πεθάνει είχε ταξιδέψει στη Γιάλοβα για ανάρρωση, αφού λόγω του πάθους του για το αλκοόλ έπασχε από κίρρωση του ήπατος. Απεβίωσε στις 9.05 το πρωί της 10ης Νοεμβρίου 1938 στο Παλάτι Ντολμαμπαχτσέ στην Κωνσταντινούπολη και κηδεύτηκε με λαμπρές τιμές.13 Χαρακτηριστικό είναι ότι 17 χώρες έστειλαν ειδικούς αντιπροσώπους για να παρακολουθήσουν την κηδεία του. Είναι θαμμένος στο Ανίτκαμπιρ, μαυσωλείο που κατασκευάστηκε ειδικά γι' αυτόν στην Αγκυρα. Είχε παντρευτεί μία φορά το 1923, αλλά χώρισε δύο χρόνια αργότερα. Είχε υιοθετήσει 8 παιδιά, εκ των οποίων η Sabiha Gökgen έγινε μετέπειτα η πρώτη γυναίκα πιλότος πολεμικού αεροσκάφους στον κόσμο. Το σπίτι όπου γεννήθηκε ο Ατατούρκ δωρήθηκε από το δήμο Θεσσαλονίκης στο τουρ κικό κράτος το 1935 και έκτοτε φιλοξενεί το Μουσείο Ατατούρκ. (Για την καταγωγή του Κεμάλ, βλέπε και στοιχεία που παρουσιάζονται στα Παραρτή ματα Α22 και Α23.)

ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΑΛΛΑΓΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ Θα δούμε αναλυτικότερα το ρόλο του Κεμάλ την περίοδο μετά την καταστροφή της Σμύρνης. Ειδικότερα, θα καταγράψουμε τις συνθήκες στις οποίες ζούσαν οι μη μωαμε θανοί, καθώς και τη συνέχεια των εξισλαμισμών μετά τη Συνθήκη της Λοζάνης. Με τη «βοήθεια», λοιπόν, του Κεμάλ η Τουρκία είναι πλέον κράτος. Η οργάνωσή του στηριζόταν σε καθαρά ισλαμική βάση. Εξασφάλιζε αναγνώριση και σεβασμό στους μω αμεθανικούς θεσμούς και στις παραδόσεις. Τα παραπάνω εφαρμόστηκαν με το ξέσπα σμα του πολέμου σε όλους τους νόμους του τουρκικού κράτους που σχετίζονταν με τις χριστιανικές εθνότητες του οθωμανικού κράτους και οδήγησε στο τελευταίο μεγάλο κύ μα εξισλαμισμού πριν από την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών, που συμφωνήθηκε μισό χρόνο πριν από τη Συνθήκη της Λοζάνης της 24ης Ιουλίου 192314με μια διμε ρή συμφωνία ανάμεσα στους Έλληνες και τους Τούρκους στις 30 Ιανουαρίου 1923.15 13. Κυνηγόπουλος, Π., Εκθέσεις περί των καταστάσεων και σφαγών της επαρχίας Κολωνίας της Νικοπόλεως του Πόντου, Κωνσταντινούπολη (1919). Τσαούσης, Α., Ιστορία του εν Πόντω χωρίου Χοψά, Αθήνα (1960), σ. 37. 14. Ronnefarth, H.G., Konferenzen und Verträge, W urzburg (1958), σ. 78-80. Streit, G., Der Lausanner Vertrag und der griechisch-türkische Bevölkerungsaustausch, Berlin (1929). Krüger, K., Die Türkei, Berlin (1963), σ. 227. Guse, F., Die Türkei, Leipzig (1944), σ. 97. 15. Münir, 0., Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937), σ. 220 κ.ε.


314

Μετά την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923 από τον Κεμάλ Ατατούρκ, μία από τις βασικές του κατευθύνσεις ήταν να παγιωθεί η τουρκική γλώσσα και να ομιλείται από το σύνολο του πληθυσμού. Έγιναν προσπάθειες με την καθιέρωση του λατινικού αλ φάβητου να γίνει και εκκαθάριση από τις αραβικές λέξεις που ήταν σε ποσοστό 40% της χρησιμοποιούμενης γλώσσας κατά τη διάρκεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι Κούρ δοι, αν και είναι πάνω από 14 εκατομμύρια, δεν έχουν το δικαίωμα να διδάσκονται τη γλώσσα τους αλλά ούτε και να την ομιλούν, όπως συμβαίνει και με τις λοιπές μειονότη τες που κατοικούν στη σημερινή Τουρκία. Υπολογίζεται ότι το 88% περίπου του πληθυ σμού μιλάει την τουρκική γλώσσα, ενώ 10-12% άλλες γλώσσες (29 περίπου) ως μητρική, και κυρίως την κουρδική. Είναι αδύνατο να περιγράφει κανείς τις συνθήκες υπό τις οποίες ζούσαν οι χιλιάδες Έλληνες που αλλαξοπίστησαν. Κάθε χωριό, κάθε πόλη, κάθε οικογένεια έχει και μια ιδιαί τερα τραγική ιστορία. Η τυραννία των σατράπηδων, ο θρησκευτικός φανατισμός των μουσουλμάνων, οι πιέσεις και οι διωγμοί των ντερεμπέηδων, τα συνεχή βασανιστήρια λύγιζαν το ανθρώπινο ηθικό ανά τους αιώνες και τους ανάγκαζαν μπροστά στη φοβερή κατάσταση ν'αλλαξοπιστήσουν. Στους δύσκολους καιρούς που πέρασε τότε ο ελληνισμός υπήρξαν ευτυχώς αρκετοί που πρόταξαν τα στήθη τους, αψήφησαν το θάνατο, ανέχτηκαν κάθε είδους ελεεινή τα πείνωση και προσβολή, αλλά δε λιποψύχησαν. Αντιστάθηκαν με τα λίγα μέσα που διέθε ταν στο καρκίνωμα του εξισλαμισμού κι έμειναν για πάντα χριστιανοί. Χριστιανοί είτε φα νεροί είτε κρυφοί, μα μέσα τους η φλόγα παρέμενε άσβεστη. Μετέδιδαν στις επόμενες γε νεές τα ήθη και τα έθιμά τους, τις παραδόσεις που κληρονόμησαν από πάππου προς πάππο, μεγάλωσαν με αυτές και ήξεραν πως έχουν χρέος να τα μεταδώσουν στα παιδιά τους. Δε θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε πως αυτοί διέσωσαν την ελληνική παράδοση, αυτοί κρά τησαν ως την τελευταία στιγμή ακέραια την εθνική τους συνείδηση και αμόλυντη τη χρι στιανική τους πίστη. Οι χριστιανοί αυτοί, ελληνόφωνοι αλλά και τουρκόφωνοι, υποχρεώ θηκαν σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λοζάνης, το 1923, να εγκαταλείψουν τα μέρη όπου έζησαν 3.000 χρόνια και αποδεκατισμένοι να εγκατασταθούν στην Ελλάδα.16 Στις 4 Μαρτίου 1919 άρχισε στην Κωνσταντινούπολη την έκδοσή της η εφημερίδα

Πόντος η οποία στο κύριο άρθρο της δήλωνε πως βασικός της στόχος ήταν «η δημιουρ γία μιας ελληνικής δημοκρατίας στο Βιλαέτι τηςΤραπεζούντας».17Τον Ιούνιο και τον Ιού λιο του ίδιου έτους έγιναν στο Βατούμ τα πρώτα συνέδρια των Πόντιων Ελλήνων στα οποία συζητήθηκε το «ποντιακό ζήτημα».18 Στις 1-14 Δεκεμβρίου συνεδρίασε -επίσης 16. Wien HHStA, ΝΡΑ, Karton 560, Liasse Griechenland V, V/1 Beziehungen zurTürkei 1921 -1927, ZI. 60/P, Αθήνα (2 Νοεμβρίου 1924), österreichischer Generalkonsul in Athen nach Wien, Beilage. Dakin D., Η ενο

ποίηση της Ελλάδας I 770- I 923, Αθήνα (1982), σ. 362 κ.ε. 17. Kemal, Mustafa, Die nationale Revolution 1920-1927, Leipzig (1928), ο. 172. 18.0 ίδιος, ό.π., σ. 173. Παυλίδης, I., Σελίδες ιστορίας αίματος και θυσίας Πόντου και Μ. Ασίας, Θεσσαλο νίκη (1979), σ. 42-43. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1919. Α/4α, Προσπάθεια Ποντίων δΓανακήρυξιν ανεξαρτήτου κράτους, αρ. 28, Βατούμ (25 Ιαν. 1919), προς τον Ευθ. Κανελλόπουλον, Ύπατον Αρμοστήν Ελλάδος εις Κωνσταντινούπολιν.


315

στο Βατούμ- και το εθνικό συμβούλιο του Πόντου, κατά τη διάρκεια του οποίου εκλέ χτηκε η διοίκησή του. Δε σχηματίστηκε, όμως, «ελληνική κυβέρνηση του Πόντου», όπως ψευδώς διέδωσε ο Κεμάλ.19 Η ανεξάρτητη ποντιακή δημοκρατία, όμως, ναυάγησε ορι στικά εξαιτίας των συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες κατ' αρχάς είχαν δεί ξει τη συμπάθειά τους στη σχετική ιδέα και έτσι έμεινε ένα από τα μεγαλύτερα όνειρα του ποντιακού ελληνισμού ανεκπλήρωτο. Με την ανακωχή του Μούδρου (30 Οκτωβρίου 1918) η Τουρκία βγήκε από τον Α' Πα γκόσμιο Πόλεμο.20Ο Μουσταφά Κεμάλ (που ονομάστηκε το 1934 Ατατούρκ), ο μετέπειτα θεμελιωτής της τουρκικής δημοκρατίας, όπως είπαμε και στην προηγούμενη ενότη τα, κατόρθωσε να εκμεταλλευτεί το αίσθημα του κορεσμού απέναντι στον πόλεμο και τις διαφορές των Μεγάλων Δυνάμεων για να πετύχει τους σκοπούς του.21 Έχοντας την εντολή της σουλτανικής κυβέρνησης και τη συναίνεση των συμμάχων, έφτασε στις 19 Μαΐου 1919 στη Σαμψούντα, για να επιβλέψει ως επιθεωρητής των στρατιωτικών περιο χών Σεβάστειας και Ερζερούμ τη λήξη της επιστράτευσης.22Λίγες όμως μέρες αργότερα (στις 28 Μαΐου) ο Μουσταφά Κεμάλ έκανε για πρώτη φορά έκκληση για εθνικές διαδη λώσεις εναντίον των Ελλήνων που είχαν κάνει στις 15 Μαΐου απόβαση στη Σμύρνη.23 Στο Συνέδριο των Ανατολικών Επαρχιών, που έγινε τον Ιούλιο του 1919 υπό την αιγί δα του στο Ερζερούμ, λήφθηκε η απόφαση «να δημιουργηθεί ένα νέο τουρκικό κράτος που να στηρίζεται στην εθνική αυτοδιάθεση και την ανεξαρτησία χωρίς καμιά επιφύλα ξη και χωρίς κανένα περιορισμό».24Το Σεπτέμβριο η έδρα του συνεδρίου μετατέθηκε στη Σεβάστεια και οι αρμοδιότητέςτου επεκτάθηκαν σε όλη την επικράτεια. Το Παντουρκικό Συνέδριο λοιπόν τώρα διακήρυξε στις 11 Σεπτεμβρίου ως εθνικό του στόχο «να προστατεύσει και να διατηρήσει με κάθε μέσο και με όλες του τις δυνά μεις την αυτοδιάθεση και την ακεραιότητα της Τουρκίας στα σύνορα της Συνθήκης του Μούδρου».25Μετά την περάτωση του συνεδρίου αυτού διακόπηκαν οι σχέσεις με την κυ βέρνηση στην Κωνσταντινούπολη, γεγονός που εξύψωσε την επιτροπή στη θέση μιας

19. Παυλίδης, I., ό.π., σ. 43. Kemal, Mustafa, Die nationale Revolution 1920-1927, Leipzig (1928), α 172-173. 20. Jaschke, G., «Geschichte derTürkei seit dem Waffenstillstand von Mudros» (30/10/1918), στο Handbuch

der Orientalistik, Erste Abt., τ. 6, 3. Abschn., Leiden-Köln (1959), σ. 71. Icen, E., Die Regierung der Grossennationalversammlung der Türkei und ihre völkerrechtliche Anerkennung, Diss., Göttingen (I960), σ. 5. 21. Αγγελομάτης, Xp„ Κόσμοι της ανατολής, Αθήνα 0917), σ. 90. 22. Jaschke, G., «Geschichte d erT ürkei seit dem W affenstillstand von Mudros» (30/10/1918), στο

Handbuch der Orientalistik, Erste Abt., τ. 6,3. Abschn., Leiden-Köln (1959), σ. 70. 23. Jaschke, G., ό.π., σ. 72. Mikusch, D.v., Gasi Mustafa Kemal, Leipzig (1929), σ. 167. Horton, G., Η κατάpa της Ασίας, Αθήνα (1982), σ. 56 κ.ε. 24. Werner, E. & Markow, W., Geschichte der Türken von den Anfängen bis zur Gegenwart, Berlin (1979), σ. 238. Keskin, H., Die Türkei, Berlin (1979), σ. 53. 25. Werner, E. & Markow, W., ό.π., σ. 238. Zürrer, W., «Der Friedensvertrag von Sevres» στο: Saeculum, τ. 25, Freiburg-München (1974), σ. 106. Milogradow, P. W., Geschichte der internationalen Beziehungen 1917

1939, Berlin (1963), σ. 124. Armstrong, H., Der graue Wolf. Das Leben des Diktators Mustafa Kemal, Berlin (1933), σ. 133 κ.ε.

316


αντικυβέρνησης.26Μερικές εβδομάδες αργότερα είχε ήδη υπό τον έλεγχό της τη διοικη τική μηχανή της μη κατεχόμενης περιοχής. Στις 27 Δεκεμβρίου μετέθεσε την έδρα της στην Άγκυρα, η οποία έγινε κατ' αυτό τον τρόπο το επίκεντρο της εθνικής κίνησης.27 Στις 28 Ιανουαρίου 1920 το κοινοβούλιο αποδέχτηκε τις θέσεις που είχαν διατυπω θεί ύστερα από σχετική επεξεργασία στη Σεβάστεια και ανέλαβε έτσι την υποχρέωση να διατηρήσει την αυτοδιάθεση και την ακεραιότητα της περιοχής της οθωμανικής αυτο κρατορίας, που κατά τη στιγμή της συνθήκης ειρήνης του Μούδρου δεν είχε καταληφθεί από την Αντάντ, γεγονός που οδήγησε σε εκδηλώσεις ενθουσιασμού του πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης.28 Οι δυνάμεις κατοχής απάντησαν με τη διάλυση του κοινοβουλί ου και με την αποστολή ενός μέρους των μελών του στη Μάλτα. Πολλοί βουλευτές, ανα γνωρισμένοι πολιτικοί και αξιωματικοί κατέφυγαν στην Άγκυρα υπό την προστασία της επιτροπής.29Στις 3 Μαΐου η «μεγάλη τουρκική εθνική συνέλευση» που συνήλθε πριν από λίγο στην Άγκυρα σχημάτισε εθνική κυβέρνηση υπό τον Κεμάλ Μουσταφά, η οποία ανα γνωρίστηκε μόνο από τη ρωσική.30 Στις 10 Αυγούστου 1920 υπογράφηκε η συνθήκη ειρήνης των Σεβρών, η επικύρωση της οποίας θα απέβαινε σε βάρος τηςΤουρκίας, αν πράγματι εφαρμοζόταν. Σύμφωνα με αυτή, η ευρωπαϊκή Τουρκία και η περιοχή της Σμύρνης αποδίδονταν στην Ελλάδα, η τε λευταία υπό τουρκική επικυριαρχία. Οι αραβικές περιοχές της χώρας, το Κουρδιστάν και μια «ελεύθερη και ανεξάρτητη Αρμενία», που περιλάμβανε μεγάλες περιοχές του Πόντου, αποκτούσαν ανεξαρτησία. Στις τρεις Μεγάλες Δυνάμεις Αγγλία, Γαλλία και Ιταλία κατανέμονταν οι λεγάμενες «ζώνες επιρροής», οι οποίες έπρεπε να καταληφθούν στρατιωτικά μέχρις ότου εκπληρώνονταν οι όροι της συνθήκης από την τουρκική πλευρά. Και, τέλος, τα Στενά έπρεπε να ελέγχονται από μια διεθνή επιτροπή.31 Καθώς συνεχίζονταν οι πολιτικές και στρατιωτικές επιτυχίες των κεμαλιστών, οι οποίοι υπέγραψαν στις 16 Μαρτίου 1921 τη ρωσοτουρκική συνθήκη ειρήνης στη Μό σχα,32οι δυνάμεις της Αντάντ άλλαξαν ριζικά την πολιτική τους απέναντι στην Τουρκία. 26. Jaschke, G., Geschichte der Türkei seit dem Waffenstillstand von Mudros (30/10/1918), Leiden-Köln (1959), σ. 73. 27. Αθήνα, A.Y.E., K.Y.E, 1920 AV5/VI. Πόντος K πολιτική, αρ. 3243, Κωνσταντινούπολη (8/21 Μαΐου 1920), προς το Υπουργείον Εξωτερικών, Αθήνα. Πληροφορίες για την κατάσταση στον Πόντο από τον Α. Νεόφυτο. 28. Werner, Ε. & Markov, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 239. 29. Werner, E. & Markow, W., ό.π., σ. 239. Duda, H., Vom Kalifat zur Republik, Wien (1948), σ. 142-143. Keskin, H., Die Türkei, Berlin (1979), σ. 54-55. 30. Werner, E. & Markov, W., ό.π., σ. 240. Gill, A., Die sowjetisch-türkischen Beziehungen von der Russischen

Revolution 1917 bis zum Ende des Ersten Weltkrieges, Basel (1969), ο. 141.Τσιντζιλώνης, Xp., Η Μικρασια τική Εκστρατεία και οι ευθύνες της ολιγαρχίας και των κομμάτων της, Αθήνα (1983), σ. 44-45. 31. Μουρέλος, Ξ., «Η γαλλοτουρκική προσέγγιση του 1923», στο: Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1983), σ. 218 κ.ε. Λαζαρίδης, Δ., Ο ρόλος του ιμπεριαλισμού στη Μικρασιατική Εκστρατεία, Αθήνα (1983), σ. 25. Λουκάτος, Σ „ «Οι μεγάλες δυνάμεις και η Μικρασιατική καταστροφή», στο Η Μικρασιατική εκστρατεία και καταστρο

φή, έκδοση Κ.Μ.Ε., Αθήνα (1983), σ. 64. 32. Lanne, P., Armenien, München (1977), σ. 212. Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 248.


317

Η Γαλλία και η Ιταλία άρχισαν διαπραγματεύσεις με την κυβέρνηση της Αγκυρας «ττρώ-

τα για να εξασφαλίσουν ηρεμία στην περιοχή της Κιλικίας και δεύτερον για να εξασφαλί σουν κατά το δυνατόν μεγαλύτερα οικονομικά πλεονεκτήματα».33Στις 20 Οκτωβρίου 1921 η Γαλλία έκλεισε ειρήνη με τον Κεμάλ, «για να εξασφαλίσει την παλιά πλεονεκτική θέση

στην Τουρκία».34 Τον Αύγουστο και το Σεπτέμβριο του 1922 τα κεμαλικά στρατεύματα υπό την ηγε σία του Κεμάλ, ο οποίος εν τω μεταξύ είχε προωθηθεί στη θέση του αρχιστράτηγου, νίκησαν τους Έλληνες στη Σμύρνη.35 Μετά την πτώση της Σμύρνης στις 9 Σεπτεμβρίου τέλειωσε ο ελληνοτουρκικός πόλεμος με τη Συνθήκη των Μουδανιών στις 11 Οκτω βρίου.36 Ποια ήταν, όμως, η κατάσταση του ελληνικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου; Ήδη το Μάιο του 1922 ο Έλληνας υπουργός Εξωτερικών δήλωνε στο κοινοβούλιο στην Αθήνα ότι «οι κεμαλιστές έκαναν μια σταυρο φορία εξολόθρευσης εναντίον του ελληνικού πληθυσμού της χώρας τους, ο οποίος έπαιρνε τη μορφή είτε σφαγών στους τόπους κατοικίας τους είτε εκτοπίσεων των κατοίκων ολόκληρων

περιοχών, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις πέθαιναν κατά τη διάρκεια των μετακινήσεών τους από την πείνα και από το κρύο».37 Ο Έλληνας υπουργός ανέβαζε τον αριθμό των Ελλήνων που θανατώθηκαν μόνο στην περιοχή του Πόντου σε 303.287, «815 κοινότητες με 874 εκκλησίες και 758 σχολεία κατα-

στράφηκαν, πυρπολήθηκαν και ισοπεδώθηκαν».36 Εκθέσεις του πατριαρχείου για τις σφα γές του πληθυσμού δεν παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές από εκείνες που περιγράφουν την κατάσταση το 1915! Οι στόχοι, οι μέθοδοι και τα εκτελεστικά όργανα ήταν τα ίδια με εκείνα της χρυσής περιόδου της νεοτουρκικής τρομοκρατίας. «Αφού σι λακέδες του Τα33. Wien HHStA, ΝΡΑ, Karton 560, Liasse Griechenland V, V/I Beziehungen zurTürkei 1921-27, ZI. 98/i (6 Ιουνίου I92I), k.u.k. Gesandter in Bukarest, Storck, nach Wien. Αθήνα, A.Y.E., K.Y., 1920A/5/VI. Πόντος, A', πολιτική, Αθήνα (1 Οκτ. 1920). Προς τον Ν. Πολίτην, Υπουργόν των Εξωτερικών, Νεόφυτος. Heymann, E., Balkan, Berlin (1938), σ. 82. 34. Werner, E. & Markov, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 249. Lanne, P., Armenien, München (1977), σ. 215. Ψυρούκης, Ν., Η Μικρασιατική καταστροφή, Αθήνα (1973). 35. Wien HHStA, ΝΡΑ, Karton 560, Liasse Griechenland V, V/I Beziehungen zurTürkei 1921-27, ZI. 783/P., Αθήνα (18. Σεπτ. 1922), Bericht vom österreichischen Konsul in Athen nach Wien, über die «Niederlage der Griechen in Kleinasien. Brand und Gemetzel in Smyrna»· und Z. 123/Pol., Sofia (14 Νοεμβρ. 1922). Mpirstant, E., Η μεγάλη προδοσία, Αθήνα (1982), σ. 26 κ.ε. 36. Werner, E., & Markov, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979), σ. 249. Duda, H., Vom Kalifat zur Republik, Wien (1948), σ. 148. Jaschke, G., «Geschichte d e rT ü rke i seit dem W affenstillstand von Mudros» (30/10/1918), στο Handbuch der Orientalistik, Erste Abt., τ. 6,3. Abschn., Leiden-Köln (1959), o. 77. 37. Lanne, P., Armenien, München (1977), σ. 218. 38. Ο ίδιος, ό.π., Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., Φ. 1923, α.α.κ., Καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων τουρκικών βιαιο πραγιών. Έκθεσις εξετάσεως προσφύγων Ποντίων (27 Οκτ. 1921), και συνημμένη: κατάσταση με τα χω ριά που κατέστρεψαν οι κεμαλιστές. Αθήνα, Α.Υ.Ε., Κ.Υ., Υ.Α.Κ., 1919. A/4a, Προσπάθειαι Ποντίων διά ανακήρυξιν ανεξαρτήτου κράτους, Αικατερινόδαρ (20 Μάίου 1919), προς τον συνταγματάρχην Κ. Κατεχάκην, Κωνσταντινούπολη.

318


λαάτ και του Εμβέρ ξεκαθάρισαν το οθωμανικό κράτος από τους Αρμενίους, οι κεμαλιστές το ξεκαθάρισαν από Έλληνες».39 0

ίδιος ο Άγγλος πρωθυπουργός Lloyd George κατηγόρησε στον τελευταίο λόγο του

(4 Αυγούστου 1922) για τον ελληνοτουρκικό πόλεμο τους Τούρκους «ότι και τώρα, όπως και πριν, γράφουν την ιστορία τους με αίμα και εξαλείφουν τον μη μωαμεθανικό πληθυσμό

με θανάτους και εξορίες». Παραδέχτηκε βέβαια επίσης ότι και οι χώρες της Αντάντ φέρουν ένα μέρος της ευθύνης, γιατί «η Ελλάδα, ύστερα από υπόδειξη της Μεγάλης Βρετανίας, της ΓΜίας, της Ιταλίας, των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας, κατέλαβε τη Σμύρνη και τα γειτονικά βιλαέτια, μια και αυτά τόσο από άποψη σύνθεσης του πληθυσμού όσο και από την άποψη των συμφε ρόντων και της ιστορίας τους ήταν κατά κύριο λόγο ελληνικά».400 εκδότης της εφημερίδας Observer σε κύριο άρθρο του δήλωνε ρητά και κατηγορηματικά ότι «η Μεγάλη Βρετανία παρακίνησε την Ελλάδα να πάρει επάνω της πολύ μεγάλο μέρος της ευθύνης, τώρα όμως η κατάσταση των Ελλήνων και των χριστιανικών μειονοτήτων είναι πολύ κακή».4' Στον ίδιο λό γο του ο Άγγλος πρωθυπουργός εξέφρασε την άποψη ότι η χώρα του έμεινε πιστή στις συμφωνίες για την ελληνική εισβολή, ενώ η Γαλλία έστρεψε τα νώτα της στην Ελλάδα από τότε που επέστρεψε ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και αποκαταστάθηκε στο θρόνο του (19 Δεκεμβρίου 1920).42 Η αγγλογαλλική αντίθεση εκδηλώθηκε ανοιχτά για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1921, όταν η Γαλλία, η οποία ένα χρόνο αργότερα «θα προτιμούσε να βρί

σκονται τα Στενά στην κατοχή της Τουρκίας παρά στα χέρια της Αγγλίας»41έκλεισε χωριστή συνθήκη με την κυβέρνηση της Άγκυρας. Στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων για τη Συνθήκη της Λοζάνης, που διήρκεσαν από το Νοέμβριο του 1922 μέχρι τις 23 Ιουλίου 1923, υπογράφηκε στις 30 Ιανουαρίου 1923 μια συμφωνία για την αμοιβαία υποχρεωτική ανταλλαγή των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών.44 Επειδή η υποχρεωτική αυτή ανταλλαγή έγινε με βάση το θρήσκευμα και 39. Lanne, P., ό.π., σ. 218. Nikols, Β., ΤοΑνατολικόν ζήτημα, Αθήνα (1975), σ. 57. Αθήνα, Α.Υ.Ε.,Κ.Υ., Φ. 1923, α.α.κ., Καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων τουρκικών βιαιοπραγιών, 317, West 45th Street, New York. Aout 4,1922, Έκθεσις Δδος Έθελ Θώμσον, εκ Βοστώνης, Μασσαχουσέτης, περί του έργου της εις το εσωτερικόν της Ανατολής από Αυγούστου 1921 μέχρι Ιουνίου 11,1922. Στον ίδιο φάκελο: Έκθεσις Ποντίων και προσφύγων, Κωνσταντινούπολη (1 1 1ουνίου 1922). Στον ίδιο φάκελο: Κατάθεσις Τούρκου αξιωμα τικού Μ εχμέτ Ρεούφ Εφέντη περί κεμαλικών βιαιοπραγιών εναντίον χριστιανικών πληθυσμών. 40. Wien HHStA, ΝΡΑ, Karton 560, Liasse Griechenland V, V/I Beziehungen zur Türkei 1921-27, ZI. 370/P. (20 Σεπτ. 1922), der österreichische Gesandte in London nach Wien. Βλ. επίσης, Duda, H., Vom Kalifat

zur Republik, Wien (1948), σ. 143. Βερέμης, A., «Δύο επιστολές-υπομνήματα του Ελ. Βενιζέλου προς τον ΟυίνστονΤσώρτσιλ», στο: Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1983), σ. 324. 41. Wien HHStA, ΝΡΑ, Karton 560, Liasse Griechenland V, V/I, Beziehungen zur Türkei 1921-27, ZI. 370/P. (20 Σεπτ. 1920), der österreichische Gesandte in London nach Wien. Βλ. ακόμα την εφημερίδα του Λον δίνου Times (5 Αυγ. 1922) με τίτλο «Attitude o f Turkey. M r Lloyd George's statement». 42. Duda, H., Vom Kalifat zur Republik', Wien (1948), σ. 146-149. 43. Wien HHStA, ΝΡΑ, Karton 560, Liasse Griechenland V, V/I Beziehungen zurTürkei 1921 -27, Z. 106/Pol. (15. Οκτ. 1922), der österreichische Gesandte in Sofia nach Wien. 44. Wien HHStA. NPA. Karton 560. Liasse Griechenland V, V/I Beziehungen zurTürkei 1921 -1927, ZI. 60/P, Αθήνα (2 Νοεμβρίου 1924), österreichischer Generalkonsul in Athen nach Wien, Beilage. Dakin, D., H


319

μόνο, χωρίς να ληφθούν δηλαδή υπόψη άλλα εθνικά χαρακτηριστικά, οι Έλληνες που εξακολουθούσαν να ζουν ως κρυπτοχριστιανοί και άρα επίσημα ανήκαν στο μουσουλ μανικό θρήσκευμα δε συμπεριελήφθησαν στην ανταλλαγή. Οι κρυπτοχριστιανοί αυτοί δεν είχαν στα χρόνια πριν από το 1923 καμιά πιθανότη τα και καμιά δυνατότητα να ομολογήσουν την πίστη τους, εξαιτίας των διωγμών, των εκτοπίσεων και των σφαγών εναντίον του ελληνικού πληθυσμού - όχι λιγότερο βέβαια τα τελευταία χρόνια από τους κεμαλιστές. Με τους όρους της Συνθήκης της Λοζάνης, λοιπόν, βρίσκονταν μπροστά σε μια ακατανόητη έκπληξη. Μερικοί κρυπτοχριστιανοί βέβαια τα κατάφεραν και τότε ακόμα μαζί με τους αναγνωρισμένους χριστιανούς ή και λίγα χρόνια μετά την ανταλλαγή να εγκαταλείψουν τη χώρα. Η τουρκική κυβέρνηση ανε χόταν τέτοιες περιπτώσεις -ό σ ο βέβαια μπορούσε να έχει εποπτεία- σχεδόν χωρίς να αντιδρά, για να μην επιβαρύνει την όλη διαδικασία της ανταλλαγής αλλά και για να απαλ λαγεί από τους ενοχλητικούς αυτούς «μουσουλμάνους». Οι περισσότεροι όμως από τους Έλληνες κρυπτοχριστιανούς παρέμειναν στη μικρασιατική τους πατρίδα. Μερικοί φο βήθηκαν έστω και την τελευταία στιγμή να φανερωθούν, γιατί δεν ήθελαν έτσι να χά σουν την πατρίδα τους. Το 1914 η επίσημη στατιστική του Οικουμενικού Πατριαρχείου, καταχωρισμένη και στα αρχεία του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών, υπολόγισε ότι οι ελληνόφωνοι μου σουλμάνοι ανέρχονταν σε 190.00045. Όλοι αυτοί το 1923 υποχρεώθηκαν να παραμείνουν στην Τουρκία. Σύμφωνα με τη διατύπωση του άρθρου 1 της Συνθήκης της Λοζάνης του 1923, η θρησκεία ήταν το μοναδικό αποφασιστικό κριτήριο της ανταλλαγής: «Από την

1η Μαΐου 1923, θέλει διενεργηθείη υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων υπηκόων ορθοδό ξου θρησκεύματος, εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών και των Ελλήνων υπηκόων, μουσουλμανικού θρησκεύματος, εγκατεστημένων επί των ελληνικών εδαφών».46Για να συμπεριλάβει η συνθήκη ολόκληρη την ελληνική εθνότητα που ζούσε στηνΤουρκία έπρε πε να πάρει υπόψη της όχι μόνο τη θρησκεία, αλλά όλες τις ιδιαιτερότητες ενός έθνους, όπως κριτήρια της κοινής καταγωγής, της γλώσσας, των ηθών, των εθίμων και του πολι τισμού.

ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, Αθήνα (1982), σ. 362 κ.ε. Λαυρεντίδης, I, Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής και ανταλλάξιμος περιουσία, Αθήνα (1972), σ. 20 κ.ε. Michaelsen, E., Die Austauschbarkeit im Sinne des griechischtürkischen Vertrages vom 30 Januar 1923 und das Problem des Austausches von Minderheiten, unter besonderer Berücksichtigung dieses Vertrages, Diss., Hamburg (1940), σ. 11 κ.ε. 45. A.Y.E., K.Y., A/1920,0 Ελληνισμός του Πόντου, Έκθεση του αρχιμανδρίτου Παναρέτου, 12. Φωτιάδης Κ., Οι Εξισλαμισμοί..., Θεσσαλονίκη (1974), σ. 540. Σκαλιέρης Γ., Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντος, Αθή να (1921), σ. 47. 46. Χατζόπουλος A., Die Flüchtlingsfrage in Griechenland, Αθήνα (1927), σ. 22. Crestovitch, G., «Griechenland-Italien-Türkei», στο Zeitschrift für Politik, τόμ. 18, Berlin (1929), σ. 416. Strupp, K., «Die Beziehungen zwischen Griechenland und der Türkei von 1820-1930», στο Zeitschrift für Völkerrecht, τ. 16, Breslau (1932), σ. 426. Δαφνής Γ., Η Ελλάς μεταξύ των δύο πολέμων, τόμ. 1, Αθήνα (1974), σ. 41.

ΜΕΡΟΣ

τ

ΣΤ'ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1923-1955)

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΟΝΟΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΑΤΑΤΟΥΡΚ (1923-1950) Το νέο τουρκικό κράτος γεννήθηκε μέσα από τη συρρίκνωση και την κατάρρευση του οθωμανικού πολυεθνικού κράτους μετά το τέλος του Α' Παγκόσμιου Πολέμου. Η επιτυ χία του Κεμάλ Ατατούρκ υπήρξε μοναδική και κατόρθωσε να συγκροτήσει τη σύγχρονη Τουρκία υπό αντίξοες συνθήκες. Απέμενε πλέον το κολοσσιαίο -κ α ι συγχρόνως δυσκο λό τερ ο - έργο της τουρκικής κρατογένεσης-εθνογένεσης. Η προσπάθεια που έπρεπε να καταβληθεί δεν ήταν διόλου αμελητέα και οι στόχοι του Κεμάλ εξαιρετικά φιλόδοξοι. Η πολυεθνική ισλαμική αυτοκρατορία των σουλτάνων έπρεπε τώρα να δώσει τη θέση της σε ένα ομοιογενές τουρκικό εθνικό κράτος. Η μεσαιωνική θεοκρατία που καθόριζε τις μοίρες της οθωμανικής κοινωνίας θα μετατρεπόταν τώρα σε μια, κατ'όνομα έστω, «Συνταγ ματική Δημοκρατία», ενώ η γραφειοκρατική φεουδαρχία των προνομιούχων του σαραγιού και των επαρχιακών αξιωματούχων όφειλε να παραχωρήσει πλέον τη θέση της σε μια οι κονομία οργανωμένη σύμφωνα με τους καπιταλιστικούς κανόνες του διεθνούς περιβάλ λοντος. Σε διαφορετική περίπτωση το νεοσύστατο κράτος δε θα είχε ελπίδες επιβίωσης. Η συνθήκη της Λοζάνης (1923) δημιούργησε το νέο τουρκικό κράτος που περιλάμ βανε τον πυρήνα της οθωμανικής αυτοκρατορίας από την Ανατολία έως τη Θράκη. Αυ τός ο πολιτιστικά και εθνολογικά ανομοιογενής πυρήνας «έπρεπε» να αποτελέσει την υποδομή για τη δημιουργία ενός εθνικού κράτους όμοιου με τα ευρωπαϊκά πρότυπα της εποχής του. Γρήγορα ο Κεμάλ και οι συνεργάτες του αναγνώρισαν ότι το ισλάμ ήταν ένα σημαντι κό κομμάτι της τουρκικής κοινωνίας, ότι η θρησκευτική πίστη ήταν σημαντική για την εθνική ενότητα και κινητοποίηση και ότι θα μπορούσε να συνεισφέρει στην κοινωνική και ηθική ευημερία. Από την άλλη μεριά, όμως, είδαν το ισλάμ και σαν μια παραδοσιακή δύναμη, σαν πηγή συντηρητικών επιδράσεων, προλήψεων και δογμάτων που τα θεω ρούσαν υπεύθυνα για την οπισθοδρόμηση της Τουρκίας και εμπόδια στην πραγμάτωση των εθνικών της ιδεωδών.1 Η από την αρχή συγκρότηση και διατήρηση του τεχνητού αυτού εθνικού κράτους επέβαλε και νέους κοινωνικούς, πολιτιστικούς και οικονομικούς προσανατολισμούς, επέ βαλε ένα δυτικό προσανατολισμό, που στηρίχτηκε σε ριζοσπαστικά μέτρα μοντερνοποίησηςτης κοινωνίας και βίαιης μετατροπής της Τουρκίας από πολυεθνική σε εθνική, από παραδοσιακή σε μοντέρνα, από ισλαμική σε κοσμική (σεκουλαριστική). Σημειώθηκαν

1. Καραμπελιάς, Γ., Τουρκία, Ισλάμ και κρίση του κεμαλισμού, άρθρο του Sencer Ayala, Εναλλακτικές εκ δόσεις, 2001, σ. 85.


321

ταχύρρυθμες και επαναστατικές διαδικασίες δομικής αλλαγής του συστήματος, μοντερνοποίησης και δυτικοποίησης που δεν έλαβαν υπόψη τους τα οθωμανικά ιστορικά, κοι νωνικά και πολιτιστικά δεδομένα. Ο βίαιος και αναγκαστικός εκτουρκισμός αποτέλεσε και παραμένει μέχρι σήμερα δομικό γνώρισμα του κεμαλισμού ως κρατικής ιδεολογίας. Ομοίως και το ισλάμ, στο πλαίσιο της αρχής του σεκουλαρισμού (Secularism) ή του λαϊ κισμού (Laiklik), έπαψε να έχει θέση στη δημόσια ζωή και μετατράπηκε σε μια αρχή της δημόσιας διοίκησης. Το 1924 καταργήθηκετο χαλιφάτο και τα θρησκευτικά σχολεία (κορανικά, Imam-Hatip), ενώ ακολούθησαν και άλλα μέτρα που ανέτρεπαν τις παραδοσιακές θρησκευτικές, κοινω νικές και πολιτισμικές δομές της οθωμανικής κοινωνίας.2Η κατάργηση της οθωμανικής αυ τοκρατορίας και η αντικατάστασή της από τη νεόκοπη Τουρκική Δημοκρατία εξαφανίζει και το θεσμό των μιλέτ.3Οι εθνοτικές μειονότητες, όσες γλίτωσαν από τις διώξεις του Α' Πα γκόσμιου Πολέμου, του Πολέμου της Ανεξαρτησίας και των συνεπακόλουθων διωγμών και ανταλλαγών πληθυσμών αποτελούν το στόχο της διαδικασίας του εκτουρκισμού. Ο εκτουρκισμός πραγματοποιείται σταδιακά, με προγραμματισμό, με συνέπεια και συνέχεια, με χρήση όλων των μέσων και προπάντων με έναν επαγγελματικό και μακρό πνοο σχεδίασμά που λαμβάνει υπόψη τις διεθνείς ισορροπίες και τα «παράθυρα» ευκαι ρίας που εμφανίζονται περιοδικά τις επόμενες δεκαετίες. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν για τον εκτουρκισμό του κράτους αποσκοπούσαν στην αναγκαστική αφομοίωση των μειονοτήτων και σε περίπτωση μη συμμόρφωσής τους στην εκδίωξή τους από τα εδάφη της Τουρκίας. Το σύγχρονο τουρκικό κράτος υπήρξε από τα τελευταία εθνικά κράτη που δημιουργήθηκαν στη Βαλκανική, και αυτό μέσα από μια διαδικασία εντελώς διαφορετική από αυ τή που χαρακτήρισε την εθνική ολοκλήρωση των γειτονικών βαλκανικών λαών. Ο θρη σκευτικός διεθνισμός του ισλάμ και η διάκριση του πληθυσμού της οθωμανικής αυτο κρατορίας σε θρησκευτικά μιλέτ δεν άφηναν πολλά περιθώρια για την ανάπτυξη μιας καθαρά τουρκικής εθνικής συνείδησης, ενώ η λέξη «Τούρκος» δεν έφερε καμιά εθνική σημασία μέχρι σχεδόν το τέλος του 19ου αιώνα.4

2. Χειλαδάκης Ν„ Τουρκία: Ο γίγαντας με τα γυάλινα πόδια, εκδ. Κάδμος, Αθήνα (1999), σ. 16. 3. Andrews, Alf., Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Wiesbaden (2002), σ. 33. Έχει συχνά υποστηρι χτεί, κατά τον Andrews, πως η θέση των μειονοτήτων ήταν πολύ πιο ασφαλής στην οθωμανική διοίκη ση παρά στην τουρκική. Στο οθωμανικό πλαίσιο, η συμμετοχή σε μια εθνοτική ομάδα και ταυτόχρονα σε ένα πολιτειακό σύνολο αποτελούσαν διαφ ορετικές και συμπληρωματικές θέσεις. Η ασφάλεια προ ερχόταν από τη σχετική αυτονομία του συστήματος των μιλέτ που αφορούσε μόνο τις μουσουλμανι κές μειονότητες. Στη βάση αυτή λειτούργησαν οι ελληνικές, αρμενικές και ιουδαϊκές (εβραϊκές) κοινό τητες. Οι ετερόδοξοι μουσουλμάνοι, όπως οι αλεβήδες και οι Nusairi, ή όσοι αναγνωρίζονταν ως αιρε τικοί μουσουλμάνοι, όπως οι Yezidi, δεν είχαν αυτή την ελευθερία και έμαθαν να επιβιώνουν κάτω από συνθήκες παρατεταμένης καταστολής. Το 1892 μια απόπειρα αναγκαστικού προσηλυτισμού των Yezidi κατέληξε σε μαζική σφαγή. Η δεσπόζουσα θέση του ορθόδοξου ισλάμ, όπως εκπροσωπούνταν απ'το σουλτάνο-χαλίφη, δεν επέτρεπε καμιά ανέχεια σε ενδοϊσλαμική απόκλιση. 4. Βερέμης, Θ., Η Τουρκία σήμερα, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα (1995), σ. 28.


322

Το πέρασμα του στρατιωτικοκρατικού οδοστρωτήρα που θα άνοιγε το δρόμο στην πολύφερνη και περιπόθητη κεμαλική εθνογένεση άφησε πίσω του πόνο, δυστυχία και καταστροφή, ενώ, αντίθετα με τα αναμενόμενα, σε πολλές περιπτώσεις όχι μόνο δεν εξά λειψε τις επιμέρους ταυτότητες με την αφομοιωτική του ισχύ, παρά τις ενίσχυσε και τις εξώθησε στο ριζοσπαστισμό, την πολιτικοποίηση και την ένοπλη δράση. Επιπλέον, η συ μπλεγματική στάση της τουρκικής διανόησης ενώπιον της «δυτικής πολιτισμικής ανωτε ρότητας» οδήγησε στην απόπειρα επινόησης εκ νέου της ιστορίας με σκοπό την υποστή ριξη της κεμαλικής εθνικής συνείδησης. Παράλληλα, στέρησε από το σύγχρονο Τούρκο την ευκαιρία να γνωρίσει το πραγματικά πλούσιο παρελθόν του έθνους του και τον ανά γκασε να σταθεί σε πήλινα πόδια προκειμένου να ορθώσει το όποιο πολιτισμικό του ανά στημα στο εχθρικό πλέον για τις ιδιαίτερες εθνικές ταυτότητες διεθνές περιβάλλον της παγκοσμιοποίησης.

ΟΙ ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΠΟΥ ΠΑΡΕΜΕΙΝΑΝ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΤΟΥΣ5 Οι κρυπτοχριστιανοί, μαζί με όλους εκείνους οι οποίοι, φοβούμενοι το αβέβαιο μέλλον, εξακολουθούν να κρατούν μυστική την πραγματική τους πίστη, είναι οι τελευταίοι εκπρό σωποι του ελληνισμού στηνΤουρκία. Αν λαμβάνονταν υπόψη μαζί με τη θρησκεία τα άλ λα γλωσσικά και εθνικά χαρακτηριστικά και, κυρίως, αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των πληθυσμών, τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε εντελώς δια φορετική πορεία, λιγότερο μοιραία για τα ενδιαφερόμενο μέρη του πληθυσμού. Σύμφωνα με το διεθνολόγο G. Erler, ο χαρακτήρας ενός έθνους καθορίζεται από την καταγωγή, τον πολιτισμό, τη γλώσσα, τη θρησκεία, την υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθη μα. Η αδυναμία της Συνθήκης της Λοζάνης έγκειται στη μονομέρειά της, στο γεγονός δη λαδή ότι πήρε υπόψη της μόνο τη θρησκεία του πληθυσμού.6Θεωρείται σφάλμα να κρί νεις την ανθρώπινη οντότητα από τα θρησκευτικά πιστεύω της μόνο. Ο τόπος για τον οποίο μόχθησαν θα ανήκει στις αναμνήσεις, και δυστυχώς στην πλειοψηφία τους θα εί ναι κακές αναμνήσεις. Κατά συνέπεια, μπορεί κανείς να πει με βεβαιότητα ότι και μετά την ανταλλαγή υπάρ χουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν μυστική τη χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση, για να αποφύγουν το γενικό εκτουρκισμό. Κάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους τους κατοί κους του Πόντου αλλά και όλης της Μικράς Ασίας. Αυτό μπορεί να το αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήμερα τον Πόντο. Αλλά εκτός από τις ενδείξεις υπάρ χουν και επίσημα ντοκουμέντα και αξιόπιστες μαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών. Ορισμένα ντοκουμέντα, έστω και σήμερα, θα πρέπει να απασχολή

5. Βλ. Παράρτημα Α6. 6. Erler G., «Das Recht der nationalen Minderheiten», στο: Deutschtum und Ausland, τεύχ. 37/39, Münster (1931).


323

σουν και να προβληματίσουν την κυβέρνηση, τα κόμματα, τα πανεπιστημιακά ιδρύματα και ιδιαίτερα το Υπουργείο Εξωτερικών. Για να γίνω πιο συγκεκριμένος, στις 21 Μαρτίου 1930, τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών ζήτησαν από το γενικό προξενείο του Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας να βοηθή σει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του βιλαετιού Ερζερούμ να αναγνωριστούν ως χριστιανικές και να τις συνδράμει, ώστε να έρθουν στην Ελλάδα. Οι τρεις Σταυριώτες κρυ πτοχριστιανοί Αβραάμ Μπεκτασίδης, Σαλίχ Μπάσογλου και Αβραάμ Συμεών (Ιμπραήμ Οσμάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκμεταλλευτούν τη φαινομενική ύφεση που επικρατού σε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των Ελ. Βενιζέλου και I. Ινονού.7 Η ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτημα των κρυπτοχριστιανών της περιοχής του βιλαετιού Ερζερούμ καζά Γιουσούφ Έλη,Τοσκιλή Χεβέκ, Μαχαλά Κουραμέτ. Δεν έκανε καμιά ενέργεια και δεν έδωσε ούτε μια απάντηση θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες, τους παλιούς ακρίτες των βυζαντινών συνόρων. Η ελληνοτουρκική προσέγγιση, εκείνη την περίοδο, έκλεισε οριστικά σε επίσημο επί πεδο το μεγάλο ζήτημα των αγνοουμένων κατά τη διάρκεια της μικρασιατικής καταστρο φής. Αναρίθμητα είναι τα άτομα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν απαχθεί βίαια, εξανα γκάστηκαν να ασπαστούν τον ισλαμισμό και να τουρκέψουν. Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα, χωριά ολόκληρα εκτουρκίστηκαν με αυτό τον τρόπο. Οι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της ανατολικής Μικράς Ασίας (Κουρδιστάν, Αρμενία), για να είναι ευκολότερα ελεγχόμενοι καθώς και να μην ακούγονται οι φωνές τους έξω από τα σύνορα της Τουρκίας. Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού Τύπου, οι πληροφορίες για τους αγνοουμένους ήταν έγκυ ρες και συγκεκριμένες. Για παράδειγμα, στο Ελεύθερο Βήμα της 16ης Ιουνίου 1926 ανα γράφονται και οι ακόλουθες μαρτυρίες:«Την ΙΟην Αυγούστου 1924... εδολοφονήθη ο ομο

γενής Μ. Δανιηλίδης, μέλος της Βοηθητικής Επιτροπής επί της Ανταλλαγής Σαφραμπόλεως, όστις ανακάλυπτε κρυπτόμενα γυναικόπαιδα. ΕνΑμισώ την 16ην Αυγούστου του αυτού έτους ο εξ Ερζερούμ Κεμάλ Αγάς ετραυμάτισεν την Σοφίαν Κωστάκογλου, διότι του απέσπασε την αδερφήν της. Ωσαύτως ετραυματίσθη ο Γεώργιος Ευστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του από ταςχείρας του υιού τού αστυνόμου Ορδού».8 Το 1939, δεκαέξι χρόνια μετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών, ήρθε στην Αθήνα μια αντιπροσωπία κατοίκων από την περιοχή Ερζερούμ και παρακάλεσε την τό τε κυβέρνηση να δεχτεί στην Ελλάδα κρυπτοχριστιανούς από την πατρίδα τους. Κατά την άποψη του Κ. Κουκίδη, η ελληνική κυβέρνηση δεν ήθελε να αποφασίσει για δύο λό γους: πρώτον, δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις πρόσφατες καλές σχέσεις με την Τουρκία και, δεύτερον, είχε ακριβώς την εποχή εκείνη μεγάλα προβλήματα με τους πρόσφυγες από τη Ρωσία, οι οποίοι είχαν έρθει κατά χιλιάδες στην Ελλάδα.9Έτσι, οι κρυπτοχριστια

7. Α.Υ.Ε, 1930, Φακ. Β/68 1. Αρ. πρωτ. 430 (21/3/1930). 8. Εφ. Ελεύθερον Βήμα, Αθήνα (16/6/1926). 9. Κουκκίδης Κ., Κόσμοι της Ανατολής, Αθήνα (1958), σ. 301.

324


νοί της περιοχής Ερζερούμ για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνομα της ελληνοτουρ κικής φιλίας. Το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών και η Επιτροπή Ανταλλαγής Πληθυσμών γνώρι ζαν πολύ καλά, από τις 20 Οκτωβρίου 1923, την ύπαρξη των κρυπτοχριστιανών της πε ριοχής Ερζερούμ, και συγκεκριμένα των κατοίκων του χωριού Χεβέκ. Το παρακάτω έγ γραφο το βεβαιώνει: «Επίσης παρακαλούμεν όπως μη διαφύγη την πρόνοιαν της Επιτροπής

και το εξής: Εις τον νομόν Ερζερούμ όπου δυστυχώς δεν έμεινεν ουδείς ομογενής κάτοικος παρά μόνον δύο οικογένειαι ζώσαι εντός της Ερζερούμ και διάφορα άτομα κατακρατούμε να τήδε κακείσε ως στρατιώται και τεχνίται ως και γυναίκες τινές και κορίτζια διαρπαγείσαι κατά το διάστημα της απελάσεως ημών εν τω εσωτερικώ, υπάρχει χωρίον τι ονόματι Χεβέκ κείμενον εις απόστασιν τριών περίπου ημερών από Ερζερούμης προς τα ρωσσικά σύνορα Βατούμ και εις απόστασιν 12 περίπου ωρών από της παραλίας (από Αθηνών του Πόντου). Το χωρίον τούτο κατοικείται από 70 περίπου οικογενείας εξ ωναι μεν 30 είναι τουρκικοίαιδελοιπαί40 είναι μεν και αύται το φανερόν τουρκικοί αλλά κατο το κρυπτόν είνε χριστιανοί ορθό δοξοι εξασκούντες τα της θρησκείας αυτών εν τω κρυπτώ εκ φόβου των περιστοιχούντων αυτούς τουρκικών χωρίων απάντων ληστρικών. Έχουσι ιερέα παπά Ηλίαν ονόματι, διαμένοντα εκεί μετά της οικογενείας του αποτελουμένης εκ μητρός, συζύγου και τεσσάρων τέκνων. Παρακαλούμεν όπωςληφθή μέριμνα και περί του ιερέως τούτου και ει δυνατόν και περί των εν τω κρυπτώ χριστιανών του χωρίου τούτου. »Εν τέλει πεποιθότες επί τη αγαθή προαιρέσει της αξιοτίμου Επιτροπής ότι θέλει φροντίση όπως όσον το δυνατόν τάχιον απαλλάξη τους αναξιοπαθούντας εκεί συγγενείς μας διά της ταχείας ανταλλαγής αυτών ελπίζομεν ότι εν συνεννοήσει μετά της Σεβαστής ημών Κυβερνήσεως θα καταβάλη την απαιτουμένην μέριμναν προς εξεύρεσιν των απαιτουμένων οικονομι κών και μεταφορικών μέσων διά την μεταφοράν των ως άνω κατοίκων της περιφερείας Αρ γυρουπόλεως εκ του εσωτερικού εις την παραλίαν. Μετά σεβασμού Θεόδωρος I. Φυτιάνος».10 Κρυπτοχριστιανοί παρέμειναν και στην περιοχή της Χαλδίας, σύμφωνα με τη μαρ τυρία του Γεωργίου Κανδηλάπτη, όπως διαβάζουμε πιο κάτω: «Τους πρώτους μήνας της

εγκαταστάσεως των Ρώσων εν τω Πόντω, ότε και εγραμμάτευον παρά τη Ιερά Μητροπόλει Χαλδίας, παρουσιάσθησαν εν Αργυρουπόλει δίπιστοι (Τενεσούριδες) χριστιανοί, οίτινες υπεκρίνοντο τον Τούρκον, προεξάρχοντος του Ιζέτ Εφέντη του οίκου Σιαχπεντέριδων εις την Ιεράν Μητρόπολιν και εζήτησαν ν' αποπτύσωσιν το προσωπείον του Τούρκου και να εμφανισθώσιν ωςχριστιανοί, αλλ' ο συνετός Οικονόμος παπα-Θεόδωρος, αρχιερατικός Επί τροπος, τοις συνέστησεν να υπομένωσι μέχρι της τελείας πολιτικής αποκαταστάσεως καθ' ότι ως έπραξαν και άλλοτε οι Ρώσσοι, ενδεχόμενον να επιστρέψωσιν εις τα ίδια και να εγκα-

10. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., ΚΤΕ ΑΠ/3. Αποστολή χρημάτων εις προξενείον Βηρυττού διά την μεταφοράν προσφύ γων. Ζητήματα μεταφοράς προσφύγων. Αίτηση Θ. Φυτιάνου, 20 Οκτωβρίου 1923. Αίτησις περί ανταλ λαγής των κατοίκων Αργυρουπόλεως και σχετικές εκθέσεις της καταστάσεως αυτών.


325

ταλείφωσιν τα εδάφη του Πόντου και τότε η εσχάτη πλάνη θα εγίνετο χείρων της πρώτης. Όπερ και εγένετο».ν Άπειρες παρόμοιες καταγγελίες περιλαμβάνει το σκοτεινό και τραγικό κεφάλαιο των αγνοουμένων, των βίαια εξισλαμισμένων και εγκαταλειμμένων Ελλήνων. Οι ανορθόδοξα εναλλασσόμενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο μεγάλος πολιτικός Ελ. Βενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσμένες κραυγές εθνικής λύτρωσης των εγκλωβισμένων ή δεν μπόρεσαν, στο βαθμό που έπρεπε, να τις κατανοήσουν. Από το θεματολόγιο των διαπραγματευτικών συ ναντήσεων των διπλωματών απούσιαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Ελλήνων. Μοναδικό μέληματου Βενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της Συν θήκης της Λοζάνης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισμού της Πόλης και των νησιών Ίμβρου και Τενέδου. Οταν όμως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη συμβουλεύε ται, αυτή τον εκδικείται. Η παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος της γενοκτόνου Τουρ κίας οδήγησε τον ελληνισμό της Πόλης στην τραγική κατάσταση που βρίσκεται σήμερα. Οι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Ελ. Βενιζέλο, πριν ακόμα υπογράψει τη Συνθήκη της Λοζάνης, να μη διαπραγματευθεί τη δική τους παραμονή στην Πόλη με αντάλλαγμα την παραμονή των μουσουλμάνων στη Θράκη. Στις 11 Ιουνίου 1923 ο πρόεδρος της Κεντρικής Επιτροπής Κωνσταντινουπόλεως εκ θέτει προφητικά στον υπουργό Εξωτερικών της Ελλάδας ανάμεσα στα άλλα θέματα και τα παρακάτω: «Ο Ελληνισμός της Κωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλισιν της παραμονής αυτού όροι της συμβάσεως είναι καθαρώς εικο νικοι, ότι ουδεμίαν πραγματικήν έχουν σημασίαν και ότι ουδέν εκ της επιτευχθείσης συμβά σεως δύνανται να αναμένουν. Είναι πεπεισμένοι -και η πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιο λογημένη και υπερτέρα οιασδήποτε διπλωματικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεμίαν επι δέχεται αμφισβήτησιν- ότι και αυτοί, όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες, κατεδικάσθησαν εις εξόντωσιν και ότι αν αύτη δε συνετελέσθη υφ'ους όρους και η εν Μικρά Ασία, πά ντως εις το αυτό θα καταλήξη σημείον και δη εις μέλλον ουχί απώτερον, δεδομένου ότι η εφαρμογή του εξοντωτικού προγράμματος των Τούρκων, αναφανδόν και νυν διενεργουμένη, θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής μορφήν μόλις ως εκλείψη η συγκροτούσα αυτούς ακόμη αφορμή, ήτοι η το όπλον ειςχείρας κρατούσα Ελλάς και η παρουσία των συμμαχικών στρατευμάτων εν Κωνσταντινουπόλει. »H Κεντρική Επιτροπή Κωνσταντινουπόλεως θεωρεί επομένως καθήκον της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Κυβέρνησιν και επ' αυτού να επιστηση όλως εξαιρετικώς την προ σοχήν της. »Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνισμόν εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενομένης συμβάσεως. Ότι τουναντίον αυτός θα αποτελέση σήμερον τον στόχον πάσης κατ'αυτού ενεργει'ας και ότι και αυτός είναι εκτεθειμένος εις πλήρη διαρροήν, καταστροφήν και αποσύνθεσιν. Αποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληματικήν ακόμη το να πιστεύεται ότι το τμήμα τούτο τουλάχιστον του Ελληνισμού περιεσώθη και ότι δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω μέλλοντι. Ούτε ότι οι Τούρκοι είναι διατεθειμένοι να αμ 11. Κανδηλάπτης Γ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου από του 1878 μέχρι του / 924 (χ.χ.), σ. 27.

Φ Ρ Α ΓΚΟ ΥΛΗ ΣΣ. ΦΡΑΓΚΟΣ

326

βλύνουν τας εξοντωτικός διαθέσεις των, ούτε ότι οι Έλληνες εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν εις τας θέσεις των, ούτε οι Σύμμαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηματικών παραβιάσεων και δι' άλλους μεν λόγους αλλά προ παντός διά συμφεροντολογικούς τοισύτσυς, αλλ' ούτε και το ελεύθερον Κράτος την επαύριον τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Ειρηνεύσεως, θα δυνηθή να επέμβη ανεξαρτήτως των ενδεχομέ νων εσωτερικών αιτίων».'2 Το 1941 έχουμε στα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών καταχωρισμένες νέες αιτή σεις «εξισλαμισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την Ελλάδα».13 Η ελληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί, παραμένοντας πιστή στις αρχές της ελ ληνοτουρκικής φιλίας. Η Τουρκία όμως ανταποδίδει τη φιλία της αυτή με το ληστρικό νό μο, το Βαρλίκ Βεργκισί, βάσει του οποίου ληστεύει κυριολεκτικά τις περιουσίες των Ελ λήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν μπορούν να πληρώσουν τους «φόρους» στα τάγ ματα εργασίας που ιδρύθηκαν στα βάθη της Ανατολής. Το 1954 ο Αγιορείτης μοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει μ'έναν ξεχωριστό, δικό του τρόπο τη γνωριμία του με τους κρυπτοχριστιανούς του Πόντου: «Σε μια εκκλη σία του Γαλατά στην Πόλη, όπου συχνάζουν οι ναυτικοί και οι ταξειδιώται, για ν'ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το καλό ταξείδι προς τις φουρτουνιασμένες θάλασσες του Πόντου και του Μαρμαρά, εκεί τη Μεγάλη Σαρακοστή, πήγε να λειτουργήση και να εξομολογήση τους χριστιανούς κάποιος γέρων Αγιορείτης πνευματικός, πρώτη φορά επισκεπτόμενος την Κωνσταντινούπολη. »0 τακτικός Εφημέριος του ναού, εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις γειτονικόν Αγιασμα,

αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήματος, του έδωσε και μερικές δεκάδες ονομάτων ζώντων και τεθνεώτων, και τον ωδήγησεν είτα εις συνεχόμενον προς το ιερόν σκοτεινόν παρεκ κλήσιον. Εκεί του έδειξε μικράν κλίμακα ανερχομένην ελικοειδώς προς τα Κατηχούμενα του Ναού και του είπεν εμπιστευτικώς, ότι τον περιμένουν επάνω καμιά δεκαριά άνθρωποι, διά να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν [...]. »Ανέβαινε ο γέρων συλλογιζόμενος το δύσκολον ζήτημα της συνεννοήσεως μετ' αυ τών, εφόσον ήσαν ξένοι από μακρυά, αυτός δε πλην της ελληνικής δεν εγνώριζεν άλλην γλώσσαν. »Εκεί εις το ημίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρώνχωρικών, μεγάλης ηλικίας, οίτινες εις τον αντικρυσμόν του έβαλον όλοι μετάνοιαν, και ο γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον "Είμεςχριστιανοί. Εμείς Πάτερ,,ας σον Πόντον και λελεύομε τα ποδάρια σ' θέ λομε να ξομολογάς και να κοινωνίεις μας οσήμερον, κ' επεκεί θα λέομε σην αγιωσύνη σ'έναν κΓ άλλο ντο θέλομε..." »Ευτυχώς ο Γέρων πνευματικός συναναστραφείς προ ετών μετά Ποντίων προσφύγων εν Μακεδονία, ενεθυμείτο αρκετά της απηρχαιωμένης αυτής ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον, και τι θα του έλεγον οι εξομολογούμενοι.

12. Α.Υ.Ε, 1923 A/5/VI, Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήματα. 13. Α.Υ.Ε., 1938-1941, Β/16, Τμήμα Τουρκίας 32. Αιτήσεις εξισλαμισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την Ελλάδα.


327

»Όταν εξημέρωσε, τους είπε να μη φύγουν, να ησυχάσουν και την αύριον Παρασκευήν θα κόμη πάλιν λειτουργίαν, να μεταλάβουν και αι γυναίκες και τα μωρά. Τους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν, ίνα ρίψη ολίγον νερόν εις το πρόσωπον του και να ανανήψη εκ της αγρυ πνίας. Αυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο, οι γεροντότεροι, και του εί παν: "Πάτερ, κατ'κι άλλο θα παρακαλούμεν σε. Σο χωρίον εμού ποπάνκ'έχομεν... Εγέντοντριάνταχρόνια Ανάστασιν κ'εποίκαμε και Χριστός Ανέστη κ'εκ'σαμε. Ντο ψην θα δίγομε 'ς σον Θεόν. Τα παιδία μουν παντρέφκουνταν χωρίς παπάν και χωρίς στέφανα. Αποθάνομε και θάφκουμες αλειτούργητοι... Ανάθεμα αγούτο την σκλαβίαν. Πάτερ, έγκαμε έναν σακκίνχώμαν ας σα κοιμητήρια μουν... Αελεύομέ σε, διάβασον ατό, να σύρομ' ατό απάν σα ταφία μουν... Δος μας και Κοινωνίαν να δίγωμε 'ς σα παιδία μουν... Ποίσο μας κ'έναν Ανάστασιν, ν'ακούωμε το Χριστός Ανέστη, κι ατότε ας αποθάνωμε».14 Η παραπάνω αφηγηματική μαρτυρία στην εποχή μας μοιάζει με σκηνή από κινημα τογραφικό έργο, όμως καταλαβαίνουμε πως οι άνθρωποι εκεί στηρίζονταν μόνο στο Θεό, στο χριστιανισμό. Από εκεί λάμβαναν τη δύναμή τους για να επιβιώσουν στους δύσκο λους καιρούς της σκλαβιάς. Μια λειτουργία του παπά, ένα διάβασμα στο χώμα που βρι σκόταν στο σακί, το Χριστός Ανέστη ήταν αυτά που τους κρατούσαν ακόμα ζωντανούς, Έλληνες και χριστιανούς. Τους έλειπε ο παπάς η εκκλησία και η εκδήλωση της πίστης τους.

Δειλά δειλά εμφανίζονται οι κρυπτοχριστιανοί Για δεκαετίες ολόκληρες απέκρυπταν από το κράτος και τους γείτονές τους την πραγμα τική τους ταυτότητα. Ζούσαν διπλή ζωή, προσπαθώντας να έχουν την έξωθεν «καλή μαρ τυρία» του σωστού μουσουλμάνου, τη στιγμή που μέσα στο σπίτι τους και μεταξύ των πιο κοντινών τους φίλων και συγγενών ασκούσαν τη θρησκευτική πίστη που φυλούσαν καλά στην καρδιά τους τον χριστιανισμό. Οι κρυπτοχριστιανοί, όπως είναι ευρύτερα γνωστοί εκείνοι που κυρίως λόγο φόβου δεν αποκάλυπταν την πραγματική τους καταγωγή και ταυτότητα, αρχίζουν να κάνουν δειλά δειλά την εμφάνισή τους στην τουρκική κοινωνία. Οι πρόσφατες εξελίξεις σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο στη γειτονική χώρα, όπως το αποτέλεσμα του δημοψηφίσμα τος για τις ριζικές μεταρρυθμίσεις στο σύνταγμα, φαίνεται πως άνοιξαν το δρόμο για κάτι τέτοιο. Σήμερα ήρθε μέσα από την εφημερίδα Hurriyet η ιστορία μιας οικογένειας κρυπτο χριστιανών, αρμενικής καταγωγής, οι οποίοι άλλαξαν το θρήσκευμα στην ταυτότητά τους και από μουσουλμάνοι είναι πλέον και «με τη βούλα» χριστιανοί. Συγκεκριμένα, σε άρ θρο με τίτλο «Δήλωσαν Χριστιανοί στην ταυτότητά τους» παρουσιάζεται η ιστορία της τριαντατριάχρονης Mesure Kaplan και του εικοσιοκτάχρονου Cihan Beskisiz, δύο αδερ

14. Γαβριήλ (Μοναχός Αγίου Ορους), «Ανείπωτον μαρτύριον ζουν οι κρυπτοχριστιανοί του Πόντου», στο: Π.Ε., τόμ. 9, Θεσσαλονίκη (1958), 4827-4830.


328

φών που πλέον περιμένουν την ολοκλήρωση της κατασκευής της αρμενικής εκκλησίας Surp Giragos στο Diyarbakir, για να βαφτιστούν. Για δεκαετίες ολόκληρες στους γείτονές τους και στους φίλους τους παρουσιάζονταν ως μουσουλμάνοι Κούρδοι. Λίγοι γνώριζαν ότι είναι αρμενικής καταγωγής και αυτοί που το γνώριζαν ήταν και εκείνοι χριστιανοί. Στην ταυτότητά τους έγραφε ότι είναι μουσουλ μάνοι, στην καρδιά τους έγραφε ότι είναι χριστιανοί. Τον τελευταίο χρόνο άρχισαν να αποκαλύπτουν δημόσια την πραγματική τους ταυτότητα. Πριν από λίγες ημέρες πήγαν στο ληξιαρχείο και δήλωσαν την πραγματική τους ταυτότητα. Στο άρθρο αποκαλύπτεται ότι τα δύο αδέρφια έχουν συγγένεια με τον τοποτηρητή του αρμενικού πατριαρχείου, Aram Ate§yan, τον οποίο βλέπετε στο πίσω μέρος στη φωτογραφία. Πριν από τέσσερις μήνες άλλαξαν την ταυτότητά τους, έγραψαν «Χριστιανός Αρμένιος» και τώρα περιμένουν να βαφτιστούν. Τη βάφτιση θα κάνει ο ίδιος ο Aram Ate§yan. Η Mesure θα ονομαστεί «Sirun» (Αγάπη) και ο Cihan «Baret» (Βασιλιάς). Η Mesure δήλωσε για όλα αυτά: «Όλα τα χρόνια με τους γείτονές μας και τους φί λους μας συμπεριφερόμασταν σαν μουσουλμάνοι. Μάλιστα, η συμπεριφορά μας ήταν πολύ πιο τυπική ακόμα και από τους κανονικούς μουσουλμάνους. Όμως, στην οικογένειά μας και όταν ήμασταν με αυτούς που είναι σαν εμάς (δηλαδή με άλλους κρυπτο χριστιανούς) βγάζαμε τη χριστιανική ταυτότητα. Δεν μπορούσαμε να εκπληρώσουμε τα θρησκευτικά μας καθήκοντα, αλλά γνωρίζαμε όλοι ότι ήμασταν Αρμένιοι. Θυμάμαι τη μάνα μου να με προειδοποιεί, λέγοντάς μου ότι δε θα με αφήσει ποτέ να παντρευτώ με μουσουλμάνο». Ο Cihan συμπληρώνει: «Είμαστε πολύ τυχεροί που ο θείος μας (δηλαδή ο Aram Atejyan) έχει τη θέση αυτή. Από εκεί πήραμε το θάρρος και αλλάξαμε την ταυτότητά μας. Στον κύκλο μας υπάρχουν πάρα πολλοί που είναι σαν εμάς, αλλά δεν τολμούν από φόβο να το αποκαλύψουν ούτε και στα παιδιά τους. Μόνο πριν πεθάνουν αποκαλύπτουν την αλήθεια. Πλέον άρχισε η αφύπνιση των κρυπτοχριστιανών». Ο Aram Atejyan πρόσθεσε με τη σειρά του: «Όσο η Τουρκία εκδημοκρατίζεται και εδραιώνονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, χιλιάδες ανθρώπων θα επιστρέφουν στην πραγ ματική τους θρησκεία. Καθημερινά πολλοί άνθρωποι φτάνουν στο πατριαρχείο, αναζη τώντας να βρουν τις ρίζες τους. Όταν θα εκλείψουν οι φόβοι, η Μικρά Ασία θα γίνει πο λύχρωμη και χαρούμενη».

ΜΑΡΤΎΡΙΕΣ ΠΟΝΤΙΩΝ ΑΠΟΤΗΝ ΚΑΤΕΧΟΜΕΝΗ ΚΥΠΡΟ Μετά την προέλαση του τουρκικού στρατού τον Αύγουστο του 1974 στη βόρεια Κύπρο, οι Έλληνες εγκαταλείπουν τα σπίτια του και τις περιουσίες τους. Φεύγουν βιαστικά για να σωθούν από βέβαιο θάνατο. Αβεβαιότητα, αγωνία και σύγχυση επικρατούν παντού. Τι θα γίνει; Θα γυρίσουν πίσω; Θα αποκατασταθεί η ομαλότητα; Ερωτήματα που μέχρι σή μερα έχουν μείνει αναπάντητα.


329

Η τουρκική εισβολή, όμως, εκτός απ'τους χιλιάδες πρόσφυγες και τους εκατοντάδες νεκρούς που άφησε στο πέρασμα της, «δημιούργησε» 1.619 αιχμαλώτους και 2.500 εγκλωβισμένους στα χωριά της Καρπασίας: Ριζοκάρπασο, Αγία Τριάδα, Γιαλούσα. Όλοι οι εγκλωβισμένοι περνούσαν εφιαλτικές στιγμές, ζώντας σ'ένα δύσκολο παρόν και σ'ένα αβέβαιο μέλλον, περιμένοντας την ώρα της λευτεριάς, η οποία έχει μείνει μέχρι σήμερα όνειρο και κρυφή ελπίδα. Απ'το 1974 μέχρι και τις μέρες μας, οι 450 περίπου εγκλωβι σμένοι που έχουν απομείνει ζουν κάτω από την καταπίεση του τουρκικού καθεστώτος και υπομένουν κάθε επιβολή και εξαναγκασμό, νιώθοντας την ικανοποίηση ότι δεν εγκατέλειψαν τις πατρογονικές τους εστίες και τη γη των πατέρων τους. Από το Σεπτέμβριο του 1974 άρχισαν να καταφθάνουν από την Τουρκία πολλές οι κογένειες είτε με δική τους θέληση λόγω των άθλιων συνθηκών επιβίωσης είτε λόγω εξα ναγκασμού της τουρκικής κυβέρνησης. Στο χωριό Αγία Τριάδα οι Έλληνες έχουν αναπτύ ξει πολύ καλές σχέσεις με τουςΤούρκους εποίκους, οι οποίοι ανέρχονται σε 500 οικογέ νειες, από τις οποίες γύρω στις 200 είναι από την επαρχία τηςΤραπεζούντας. Οι συζητήσεις που είχαν για χρόνια ολόκληρα με τους γείτονες προκάλεσαν την εμπι στοσύνη τους και μαζί με αυτή ηρθε και το μεγάλο μυστικό που τόσα χρόνια ήταν κρυμ μένο. Ήταν ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ!!! Παρακάτω παρουσιάζονται στοιχεία τα οποία συνέλεξε ο Γεώργιος Παπαζαχαρίου, του οποίου η μητέρα ήταν γειτόνισσα μιας κυρίας που, για ευνόητους λόγους, δεν μπο ρώ να αναφέρω το όνομά της. Για να γίνει πιο κατανοητή η παρακάτω συνέντευξη του Παπαζαχαρίου θα ονομάσουμε την κυρία αυτή «Τριαδιώτισσα».

Η ΤΡΙΑΔΙΩΤΙΣΣΑ Η Τριαδιώτισσα είναι 60 ετών, κάτοικος Αγίας Τριάδας της επαρχίας Αμμοχώστου. Κατά γεται από το χωριό Κούταλα της επαρχίας Τραπεζούντας και συγκεκριμένα λέει: «Τοχω

ριό μου πήρε την ονομασία αυτή γιατί έφτιαχναν τα καλύτερα κουτάλια». Βρίσκεται στο κατεχόμενο χωριό Αγία Τριάδα από το Σεπτέμβριο του 1974. Αναζη τώντας μια καλύτερη και πιο άνετη ζωή θέλησε, αφού πρώτα το συζήτησε με το σύζυγό της, να έρθουν στην Κύπρο για μερικές μέρες και αν τους άρεσε να εγκατασταθούν μό νιμα, αφού τους προσφέρεται δωρεάν σπίτι και περιουσία. Έτσι, βλέποντας την πληθώ ρα των αγαθών που εντελώς δωρεάν θα αποκτούσαν, αποφάσισαν μαζί με την οικογένειά της να κατοικήσουν στο χωριό. Ένα από τα προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει είναι η άγνωστη γι' αυτήν τουρκική γλώσσα, την οποία προσπαθεί εδώ και αρκετά χρό νια να μάθει από τα παιδιά της, μια και δεν πήγε καθόλου σχολείο λόγω των δύσκολων οικονομικών συνθηκών που επικρατούσαν στο χωριό της. Σχεδόν όλοι στο χωριό της μιλούσαν ποντιακά, όμως σιγά σιγά άρχισαν να μαθαίνουν τουρκικά, πράγμα που τους επέβαλε η τουρκική κυβέρνηση. Η κυρία, όμως, αυτή δεν μπορεί να μάθει έστω και λίγα τουρκικά, ώστε να μπορεί να επικοινωνήσει με τους συ νανθρώπους της, και λέει τα εξής: «Όλοι στο χωριό μου μιλούσαν ποντιακά, πώς να μάθω


330

τούρκικα, τα παιδιά μου δεν μπορούσαν να προσαρμοστούν εύκολα στο σχολείο, γιατί η γλώσσα που τα διδάξαμε ήταν η ποντιακή». Συνεχίζει με την περιγραφή του χωριού της. Έχουμε αναφέρει στην αρχή ότι το χω ριό της ονομάζεται Κούταλα. Δεν είναι πολύ μεγάλο και οι περισσότεροι κάτοικοι, σχετι κά λίγοι, λόγω της φτώχειας που επικρατεί και των άσχημων καιρικών συνθηκών αναγκά ζονταν να φύγουν. Πολλοί τουρίστες επισκέπτονται το χωριό, λόγω των αρχαίων μνημεί ων που υπάρχουν, και συγκεκριμένα ενός μεγάλου μοναστηριού με πολλά πατώματα που παλιά, της έλεγε η μητέρα της, είχε και μοναχούς. Υπήρχαν, επίσης, αρκετά ξωκλήσια και αγάλματα, που τώρα πια τα έχουν πάρει. Ακόμα, μπορεί κανείς να δει νεκροταφεία με πολλούς σταυρούς και ελληνικές επιγραφές. Η Τριαδιώτισσα, στη συνέχεια, αναφέρει μερικές προκαταλήψεις που είχαν στο χωριό της, όπως ότι το κλάμα της κουκουβάγιας το βράδυ προμηνύει κάτι κακό. Το πέρασμα μιας μαύρης γάτας το πρωί από το δρόμο σου σήμαινε ότι κάτι άσχημο θα σου συμβεί. Επίσης μας λέει ότι βλέποντας κάτι το οποίο σου προκαλεί θαυμασμό πρέπει να λες τη λέ ξη «μάσσιαλλα» για να αποφύγεις το φθόνο από το όμορφο πρόσωπο ή αντικείμενο που βλέπεις. Σε ερώτηση αν μπορεί να απαγγείλει τραγούδια ποντιακά, τραγούδησε το παρα κάτω και υποσχέθηκε επίσης ότι θα ετοιμάσει και μια κασέτα με ποντιακά τραγούδια.

Το Ματρανόη τα πατσίας ερούξανε, επέπησα τιλέα μέρο ήσουν εσύ. Είσαι έμορφος, εγώ αν είμαι έμορφος ας χαίρετε η μάνα σ'. Εδίψασα, εδίψασα νερό κι εύρα να πίνω. Α σ'άσπρα τα χέρα σης παρτά δόμε να πίνω. Μιλά και για τις λέξεις που χρησιμοποιούσαν. Το Γενάρη στο χωριό της τον λένε «Κα λαντάρι»: «Τον λέμε έτσι γιατί το μήνα αυτό κάνουν τα κάλαντα των Χριστουγέννων οι χριστιανοί». Άλλες λέξεις που χρησιμοποιούν είναι: το «κοράσιο», η «συννυφάδα», ο «ανε ψιός», «αρμέγουμε τα πρόβατα», «εκεί πέρα», «το μυν σπίτι», «χωρίον», «σήμαναν», «ο καλόν άνθρωπον», «λαούτα τα ημέρας», «κρούω την πόρτα». Χωριά που γνωρίζει, που δεν είναι πολύ μακριά από το δικό της, είναι τα εξής: Ματρόνα, Μεσοχώρι, Μυσαρή, Καλη σπέρα, Βίγλισα, Σουμελά, Άρμενο, Κλαδιά και Φόρουμ. Τέλος, η Τριαδιώτισσα, ύστερα από όλα αυτά, δεν απαντά ξεκάθαρα πώς νιώθει, Ελληνίδα ή Τουρκάλα, και φαίνεται το πρόσωπό της να το κυριαρχεί ο φόβος και η αβεβαιότη τα. Μεγάλος της πόθος είναι να γυρίσει με την πρώτη ευκαιρία που θα βρει πίσω στο χωριό όπου γεννήθηκε και έζησε τα πιο πολλά της χρόνια. Λέει:«Μέρα και νύχτα βλέπω μπροστά

μου το χωριό μου, εδώ είμαι ξένη αφού το σπίτι που κατοικώ δε μου ανήκει, θέλω να φύγω».

Η ΚΟΡΗ ΤΗΣ ΤΡΙΑΔΙΩΤΙΣΣΑΣ Η κόρης της Τριαδιώτισσας είναι 25 ετών, κάτοικος Τρίκωχου της επαρχίας Αμμοχώστου. Είναι παντρεμένη και κατοικεί σ' ένα άλλο κατεχόμενο χωριό 40 λεπτά μακριά από την


331

Αγία Τριάδα, στο Τρίκωχο. Όταν ήρθε στην Αγία Τριάδα για να δει τη μητέρα της, η μη τέρα του Γεώργιου Παπαζαχαρίου τής ζήτησε να τον βοηθήσει, μια και γνώριζε άπταιστα την ελληνική γλώσσα. Με μεγάλη της χαρά μίλησε και είπε τα παρακάτω: «Εμείς όλοι εί

μαστε Πόντιοι, όμως δεν μπορούμε να μιλήσουμε γιατί κινδυνεύει η ζωή μας. Η γιαγιά μου ήταν χριστιανή, όμως ο πατέρας μου δε μας άφηνε να λέμε οτιδήποτε γιατί φοβάται». Όταν πήγε πίσω στο χωριό της το 1978 μέχρι το 1983, θυμάται ένα περιστατικό όταν ένας ιερέας, περίπου 80 ετών, πήγε ως τουρίστας στο χωριό της και τον άκουσε να μιλά ελληνικά, τον ρώτησε αν χρειαζόταν βοήθεια και αν έψαχνε κάτι, ο ιερέας απόρησε όταν άκουσε την κόρη της Τριαδιώτισσας να του μιλά τόσο ωραία τα ελληνικά και αφού του εξήγησε ότι έζησε στην Κύπρο, ο ιερέας τής είπε ότι στο χωριό Κούταλα γεννήθηκε και έζησε τα παιδικά του χρόνια και ότι είχε κάνει το ταξίδι για να ξαναδεί τον τόπο του· συ γκεκριμένα έψαχνε να βρει μια πλάκα με ελληνική επιγραφή, για την οποία του μιλούσε ο πατέρας του. Τον ιερέα όμως μετά δεν έτυχε να τον ξαναδεί και έτσι δεν έμαθε αν τελικά βρήκε την πλάκα που έψαχνε. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, ο σύζυγος της κόρης τηςΤριαδιώτισσας, ο οποίος κα τάγεται και αυτός από το χωριό Κούταλα, είπε στην κυρία Παπαζαχαρίου ότι και η δική του οικογένεια είναι ποντιακή. Όλοι τους μιλούν τα ποντιακά και γνωρίζει πολλούς άλλους ακό μα που βρίσκονται στην Κύπρο και είναι ποντιακής καταγωγής. Η κόρη τηςΤριαδιώτισσας γράφει στον Παπαζαχαρίου το ακόλουθο ποίημα που της απήγγελλε ο πατέρας της:

Έλα ας πάμε έλα, σ' όρμαν σα λιγάδια, όλοι πάνε αντάμα, εμείς ας πάμε χώρια. Συ κεμετσιέ το κιφάλ πουλιά κοντουρεύω, τα έμορφα τα πατσίαςλέγω και καντουρεύω. Η μάνα μ'και ο κύρης μ' αντάμα κοιμούντανε, Κακανίζ' ο πετεινόν λαγγεύε και σκούντανε. Εη παρχαρό σάκουλο τσέτσς παλ' ίταρε, Αν θα πας στο γύρεμα τρανόν σακού έπαρε.

ΦΙΛΗ ΤΗΣ ΤΡΙΑΔΙΩΤΙΣΣΑΣ Κατάγεται από την Τραπεζούντα και βρίσκεται στο χωριό μας από τον Οκτώβριο του 1974. Είναι 38 ετών, κάτοικος Αγίας Τριάδας, είναι παντρεμένη και έχει τέσσερα παιδιά. Χωρίς να φοβηθεί αναφέρει στη μητέρα του κυρίου Παπαζαχαρίου ότι η γιαγιά της ήταν Πόντια χριστιανή και κατοικούσε στη Ρωσία. Ομως με τον πόλεμο του 1916 οι Τούρκοι σκότωσαν τον παππού της, πήραν αιχμάλωτη τη γιαγιά μαζί με τη μητέρα της και τις με τέφεραν στην Τουρκία. Εκεί εξανάγκασαν τη γιαγιά της να παντρευτεί Τούρκο. Αυτό που δε θα ξεχάσει ποτέ, λέει, είναι το εξής: «Οταν ήμουν μικρή, η γιαγιά μου με έπαιρνε από το

χέρι, με πήγαινε στα ξωκλήσια, άναβε κεριά και πάντα μου έλεγε όταν μεγαλώσω να πηγαί νω στις εκκλησίες και να ανάβω τρία κεριά».

Φ Ρ ΑΓΚΟ ΥΛΗ ΣΣ. ΦΡΑΓΚΟΣ

332

Η φίλη τηςΤριαδιώτισσας, παρόλο ότι έχει παντρευτείΤούρκο, κατά βάθος νιώθει χριστιανή. Μας λέει ότι της αρέσει να συναναστρέφεται με τις εγκλωβισμένες Κύπριες και να μιλά ελληνικά. Επίσης, μέχρι σήμερα στέλνει με μια φίλη της χριστιανή κεριά στην εκ κλησία του χωριού, πράγμα το οποίο μαρτυρεί την αγάπη και την πίστη της στο Θεό. Λέ ει, τέλος, ότι τη μητέρα της την έλεγαν Μαρία.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Πρέπει να τονίσουμε ότι η συζήτηση δεν έγινε κάτω από ελεύθερες και δημοκρατικές συνθήκες, αλλά κάτω από την απειλή του Τούρκου εισβολέα, που αν αντιλαμβανόταν οτιδήποτε, υπήρχε κίνδυνος αυτοί οι άνθρωποι που έδωσαν τη συνέντευξη να σφαγούν ή να εκδιωχθούν. Ύστερα από αυτές τις σύντομες αλλά αρκετά σημαντικές μαρτυρίες το τελικό συμπέ ρασμα είναι ηλίου φαεινότερο. Στις μέρες μας υπάρχουν ακόμα κρυπτοχριστιανοί. Είναι οι άνθρωποι οι οποίοι δεν μπορούν να εκφράσουν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους πι στεύω, που δεν μπορούν να ζήσουν όπως επιθυμούν, αλλά ζουν έτσι επειδή κάποιοι άλ λοι θέλησαν να ζήσουν κατ' αυτό τον τρόπο.

ΜΕΡΟΣ Η' ΚΡΗΤΗ-ΚΥΠΡΟΣ 16ος ΑΙΩΝ ΑΣ-21ος ΑΙΩΝΑΣ ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ

ΚΡΗΤΗ-ΚΥΠΡΟΣ (ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ - ΠΑΡΑΛΛΗΛΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ) Η κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς επήλθε το 1669, ενώ αντίστοιχα αυτή της Κύπρου το 1571. Διαπιστώνουμε σε σχέση με την πτώση της Κωνσταντινούπολης, την 29η Μάίου 1453, μία καθυστέρηση πλέον των 200 και 100 ετών αντίστοιχα. Ως γνωστόν, τα δύο μεγάλα νησιά, Κρήτη και Κύπρος, είχαν τους ίδιους κατακτητές από τη Δύση, Ενε τούς και Φράγκους. Η κατοχή της Κρήτης διήρκεσε από το 1669 έως το 1898, με τις συνεχείς εξεγέρσεις του κρητικού λαού. Τελικά οι Οθωμανοί υποχρεώνονται να παραχωρήσουν την ανεξαρ τησία στην Κρήτη υπό τη Διεθνή Εποπτεία. Η Κύπρος έχει παράλληλη διαδρομή στα χρό νια της οθωμανικής κυριαρχίας, που διήρκεσε από το 1571 έωςτο 1878, οπότε και εκχωρήθηκε με πώληση στο Ηνωμένο Βασίλειο. Θα εξεταστούν ξεχωριστά οι περίοδοι της οθωμανικής κυριαρχίας σε Κρήτη και Κύ προ, όπου το χαρακτηριστικό είναι ότι ένας μεγάλος ηγέτης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, πέ τυχε την ένωση της Κρήτης το 1913 με τη μητέρα πατρίδα, ενώ η Κύπρος, παρά το ότι εί ναι ανεξάρτητο κράτος από το 1858, ως αποτέλεσμα της Συνθήκης Ζυρίχης-Λονδίνου, έδωσε την ευκαιρία στην Τουρκία ως προστάτιδα δύναμη και μετά το ακατανόητο πρα ξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974 για την ανατροπή του προέδρου Μακαρίου, να πραγμα τοποιήσει εισβολή στη Μεγαλόνησο, με αποτέλεσμα να κατέχει το 28% του εδάφους και 280.000 Ελληνοκύπριους πρόσφυγες.

ΚΡΗΤΗ (1669-1898, ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ) Η Κρήτη κατοικείται πλέον των 4.000 ετών από ελληνικά φύλα, με το μινωϊκό πολιτισμό να καταστρέφεται από την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης το 15ο αιώνα π.Χ. Οι Αχαιοί Μυκηναίοι την περίοδο 1400-1100 π.Χ. εποίκησαν την Κρήτη, ενώ από το 1100 έως το 67 π.Χ. οι Δωριείς ενίσχυσαν την παρουσία των Ελλήνων στη νήσο, όπου και κυ ριάρχησαν. Η κατάκτηση των Ρωμαίων διήρκεσε μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ., οπότε η Κρήτη αποτέλεσε τμήμα του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους, που ουσιαστικά μετουσιώθηκε στην ορ θόδοξη βυζαντινή αυτοκρατορία, με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη και έγινε η μεί ξη ορθοδοξίας και ελληνικού πολιτισμού.


334

Οι Σαρακηνοί κατέλαβαν την Κρήτη γύρω στο 824 και οι Βυζαντινοί με τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά τούς εξεδίωξαν ύστερα από σκληρές μάχες το 961, όταν με προ γεφύρωμα το Κολυμπάρι αποβίβασαν το βυζαντινό στρατό. Ο Φωκάς διαπίστωσε τη με ταστροφή του πληθυσμού στο ισλάμ, ενώ ο Νίκων ο Μετανοείτε αποδύθηκε σε αγώνα εκχριστιανισμού της νήσου. Οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες αναγκάστηκαν να μεταφέρουν συμπαγείς χριστιανικούς ελληνικούς πληθυσμούς από Θράκη και Πόντο, και έτσι εξηγού νται ενδυματολογικές, μουσικές και πολιτισμικές ομοιότητες των Κρητών με τους κατοί κους των αναφερόμενων περιοχών. Το 1204, οι Βυζαντινοί υποχρεώθηκαν να πουλήσουν τη Μεγαλόνησο στους Ενετούς, γιατί έπρεπε να βρουν πόρους προκειμένου να αναστηλώσουν την Κωνσταντινούπολη, που είχε λεηλατηθεί αφόρητα από τους κατακτητές της σταυροφόρους Φράγκους. Η πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453 ήταν η αφετηρία για την υποδούλωση στον οθωμανικό ζυγό των εναπομείναντων ελεύθερων περιοχών, όπως του Πόντου, του Μυστρά, αλλά και της σε στρατηγική θέση ευρισκόμενης Μεγαλονήσου από τους Ενετούς, προκειμένου οι Οθωμανοί να κυριαρχήσουν στην ανατολική Μεσόγειο. Η κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς έγινε μεταξύ των ετών 1645-1669, έπει τα από πολύνεκρες και μεγάλες μάχες με τους Ενετούς, με αποτέλεσμα στις 22 Αυγού στου 1654 να καταληφθούν τα Χανιά. Η οθωμανική κυριαρχία στην Κρήτη ολοκληρώθηκε με την κατάληψη του Χάνδακα (Ηρά κλειο) το 1669, ενώ είχε προηγηθεί η δημιουργία προγεφυρώματος στο Κολυμπάρι (Χανιά).

ΤΟΥΡΚΟΚΡΗΤΕΣ Ή ΤΟΥΡΚΟΚΡΗΤΙΚΟΙ Με την ονομασία Τουρκοκρήτες ή Τουρκοκρητικοί φέρονταν οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της Κρήτης από την τουρκική κατάκτησή της το 1669 μέχρι την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, που συνομολογήθηκε μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας το 1923. Οι Τουρκοκρήτες αποτελούσαν κατά διάφορες εποχές περίπου το 1/8 μέχρι το 1/6 του πληθυσμού της Κρήτης και ήταν εγκατεστημένοι σχεδόν σε όλη τη νήσο, εκτός από δύο ορεινές περιοχές, των Σφακίων και της Σητείας, στην οποία σημειώνεται ότι ουδέπο τε κατοίκησαν μουσουλμάνοι. Με την κατάκτηση της Κρήτης οι Οθωμανοί εγκατέστησαν στη νήσο μόνιμα στρα τεύματα, για την επάνδρωση και τη φύλαξη των φρουρίων που ήταν κατά κανόνα εξισλαμισθέντες Έλληνες χριστιανοί εξωμότες. Ουδέποτε έχει αναφερθεί ότι αυτοί μετοίκη σαν στην Κρήτη ή μετεγκαταστάθηκαν με οικογένειες στο νησί. Ακολούθησαν τη γνω στή τακτική, κατά κανόνα διά της βίας, να παντρεύονται Ελληνίδες, και αποτέλεσαν τον αρχικό μουσουλμανικό πληθυσμό των πόλεων. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι πολ λές ενετικές οικογένειες, προκειμένου να περισώσουν τις περιουσίες τους, προτίμησαν να εξισλαμιστούν. Πολλοί απόγονοι Ενετοτουρκοκρητών μπέηδων διατηρούν μέχρι και σήμερα όχι μόνο ανάμνηση της ενετικής τους καταγωγής, αλλά και πολλά οικογενειακά έγγραφα της εποχής, καθώς και τον τίτλο τους στο επίθετό τους.


335

Αντίθετα από τις πόλεις, οιΤουρκοκρήτες της υπαίθρου προήλθαν εξ ολοκλήρου από Έλληνες κατοίκους που ασπάστηκαν τον ισλαμισμό, είτε αυτοβούλως είτε αναγκαστικά, για το θεαθήναι, προκειμένου να αποφύγουν δημεύσεις ή άλλες πιέσεις. Ιδιαίτερη κατηγορία των Τουρκοκρητών της υπαίθρου ήταν οι λεγόμενοι Αμπαδιώτες, που κατοικούσαν κυρίως στην περιοχή Αμαρίου, νοτιοανατολικά της Ίδης. Αυτοί διακρίνονταν από τους άλλους καθώς προέρχονταν από αραβική φυλή. Εκείνη την εποχή, ο πληθυσμός της Κρήτης έφτανε μόλις τις 80.000 ψυχές, από τις οποίες οι 50.000 ήταν χριστιανοί (κυρίως ελληνικής καταγωγής). Φέρεται ότι τις πρώτες δεκαετίες καθαρά για λόγους επιβίωσης, το 40% των Ελλήνων και των Ενετών, όσοι δε διέφυγαν, εξισλαμίστηκαν και περί τα τέλη του 17ου αιώνα οι μουσουλμάνοιΤουρκοκρητικοί ήταν περίπου 30.000. Αυτοί οι ντόπιοι Τουρκοκρητικοί γενίτσαροι ήταν ιδιαίτερα σκληροί με τους χριστια νούς συμπατριώτες τους και στάθηκαν εναντίον τους σε κάθε επαναστατική προσπάθεια που έκαναν για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού. Ενεργώντας ως συνειδητοί Τούρκοι πρωταγωνίστησαν σε πολλούς από τους λεγάμενους «αρμπαντέδες», δηλαδή τις επιδρο μές του «ανεύθυνου» και φανατισμένου τουρκικού όχλου στις χριστιανικές συνοικίες, οι οποίες συνοδεύονταν κατά κανόνα από ανελέητες σφαγές, καταστροφές και πλιάτσικο. Οι περιηγητές περιγράφουν φρικώδη περιστατικά και οι ιστορικοί της Κρήτης δεν κου ράζονται να εξιστορούν τις γενιτσαρικές βιαιότητες και τις κτηνώδεις πράξεις εις βάρος του χριστιανικού πληθυσμού. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από σουλτανική διαταγή σχετική με τις υπερβάσεις των γενίτσαρων του Χάνδακα, με χρονολογία 6 Ιουλίου 1762: «Οι

εν τη φρουρά του φρουρίου τούτου, λησταί και κακούργοι, αποπλανήσαντες και εξαπατήσαντες τους αρχηγούς των και απομακρυνθέντες των υποχρεώσεών των, εύρον την ευκαιρίαν να επιδοθούν δημοσία ειςληστείας και κακουργίας και διατελούντες εν μέθη να περιφέρωνται ανά τας συνοικίας ένοπλοι, να προσβάλλουν την τιμήν των κατοίκων και να επιτίθενται κατά των οι κογενειών και των τέκνων των. Και πλην των τοιούτων κατά της τιμής και υπολήψεως υποθέσεών των, προέβησαν εις πράξιν άνευ προηγουμένου, επιτίθεντες μετά θρασύτητας και ένοπλοι κατά της Πόρτας του Αγά του μεγίστου τούτον φρουρίου... Το θεοφύλακτον και μέγιστον τούτο μεθοριακόν οχυρόν, δέον να αποκαθαρθή και εκκαθαρισθή από την λύμην αυτών των ληστών και τας μιαράς πράξεις των και να εξασφαλισθή και ανακσυφισθή ο λαός...». Ήταν όμως μειοψηφία και σίγουρα δεν ήταν ικανή να σταθεί εμπόδιο στο μένος και την ασυδοσία των μουσουλμάνων Κρητικών. Η κατάσταση έγινε αφόρητη μετά το 1750. Οι χρόνοι που θα ακολουθήσουν και ως τις παραμονές της μεγάλης Επανάστασης του 1821 θα είναι η περίοδος της σκληρότε ρης δοκιμασίας του κρητικού λαού, μια εποχή αχαλίνωτου γενιτσαρισμού. Μετά το έτος 1770 οι Τουρκοκρητικοί είχαν αποθρασυνθεί και έγιναν πραγματικοί κυρίαρχοι του νησιού, αγνοώντας ακόμα και το βαλή, δηλαδή το στρατιωτικό διοικητή, καθώς και τους πασάδες. Ο νεωτεριστής σουλτάνος Μαχμούτ Β' αποφάσισε να καταργήσει το επικίνδυνο σώ μα των γενίτσαρων και τοποθέτησε ως νέο διοικητή της Κρήτης τον Χατζή Οσμάν πασά, ο οποίος είχε γεννηθεί στο Κουρδιστάν και φημιζόταν για τη διοικητική του ικανότητα.

336


Ο Οσμάν πασάς έχοντας μαζί του ενόπλους, αποβιβάστηκε το 1812 στη Σούδα και μπή κε επιδεικτικά στα Χανιά. Μην έχοντας όμως στη διάθεσή του αρκετή ένοπλη δύναμη για να συντρίψει τους γενίτσαρους, επικοινώνησε κρυφά με τους Έλληνες ορεινούς κατοίκους του Αποκορώνου και της Κυδωνιάς όσους μπορούσαν να φέρουν όπλα, και συνεννοήθηκε μα ζί τους να συγκεντρωθούν όλοι ξαφνικά και ένοπλοι στο χωριό Νεροκούρου, που ήταν η έδρα του Μεχμέτ, ενός από τους χειρότερους Τουρκοκρητικούς αρχηγούς. Με τη συνδρομή των Ελλήνων συνέλαβε τον Μεχμέτ και τον κρέμασε πανηγυρικά στην πλατεία του χωριού του. Με τον ίδιο τρόπο εξόντωσε και έναν άλλο φοβερό γενίτσαρο του Αποκορώνου, τον Τρουλινό, καθώς και πιστούς οπαδούς του. Αφού κατόρθωσε με αυτό τον τρόπο να εξο ντώσει τους κυριότερους τρομοκράτες, στη συνέχεια άρχισε να περιέρχεται στις επαρχίες, απαγχονίζοντας τους αγριότερους από τους Τουρκοκρητικούς. Ακολούθως ο Οσμάν εγκαταστάθηκε στο Ρέθυμνο, που επίσης το ξεκαθάρισε από τους γενίτσαρους. Όταν όμως θέλησε να μπει στο Μεγάλο Κάστρο, το σημερινό Ηρά κλειο, που ήταν η πρωτεύουσα του νησιού, βρήκε τις πύλες του Κάστρου κλειστές. Πολ λοί Τουρκοκρπτικοί του νησιού, για να σωθούν από την αμείλικτη καταδίωξή του, είχαν συγκεντρωθεί εκεί και μαζί με τους ντόπιους Τουρκοκρητικούς στασίασαν και εμπόδι σαν τον Οσμάν να εγκατασταθεί και εκεί. Ταυτόχρονα, έστειλαν αντιπροσωπία στην Κωνσταντινούπολη, η οποία κατηγόρησε τον Οσμάν πασά ότι συνεργάζονταν με τους χριστιανούς και τους οργάνωνε εναντίον του σουλτάνου. Επιπλέον, κατηγόρησαν τον Οσμάν ως κρυπτοχριστιανό και ότι απαγχόνιζε τουςΤουρκοκρητικούς όχι για ζητήματα τάξεως αλλά για να καταχραστεί τις περιου σ ίε ς το υ ς . Ο ι Τ ο υ ρ κ ο κ ρ η τ ικ ο ί ε π έ μ ε ν α ν ιδ ια ίτ ε ρ α σ τ ο ν ισ χ υ ρ ισ μ ό ό τ ι ο Ο σ μ ά ν ή τ α ν χ ρ ι

στιανός και φαίνεται πως λαβή σε αυτούς τους ισχυρισμούς έδωσε το ότι, όπως αναφέρεται, ο Χατζή Οσμάν πασάς, ερχόμενος στα Χανιά, δε σταμάτησε να αποτίσει φόρο τι μής στο Μαυσωλείο Μπαρμπούς, κάτι που όλοι οι μουσουλμάνοι όφειλαν να πράξουνέτσι δημιουργήθηκε ο θρύλος ότι ο περίεργος αυτός πασάς ήταν κρυπτοχριστιανός, αρ χιμανδρίτης του πατριαρχείου, ονομαζόμενος Βασίλειος ο οποίος παρακολούθησε πριν από τη σφαγή τη θεία λειτουργία στα υπόγεια του σεραγιού του στα Χανιά και κοινώνησε από τα χέρια του έντρομου Κρητικού ιερέα. Για τη σκανδαλώδη πράγματι συμπεριφο ρά του οι Τούρκοι του Ρεθύμνου τον αποκαλούσαν χλευαστικά «Παπαγιάννη». Τέτοιες συκοφαντίες ήταν σύστημα της εποχής και όσο εύκολα εκτοξεύονταν άλλο τόσο εύκολα εισακούονταν από τον εκάστοτε καχύποπτο σουλτάνο. Έτσι, ο σουλτάνος Μαχμούτ Β' υιοθέτησε τις καταγγελίες των Τουρκοκρητικών, και αφού ανακάλεσε τον Οσμάν πασά από την Κρήτη, τον εξόρισε στην Προύσα, όπου στη συνεχεία διέταξε να τον κρεμάσουν και να δημεύσουν την περιουσία του. Στο μεταξύ, η Κρήτη είχε πάρει μια προσωρινή ανάσα και αποκαλούσαν τον Οσμάν «Σωτήρα». Αντιθέτως, οιΤουρκοκρητικοί τον ονόμαζαν «Πνιγάρη». Γενικά όλοι οιΤουρκοκρήτες, ανεξαρτήτως προέλευσης, ήταν ελληνόφωνοι και ελάχι στοι εξ αυτών μιλούσαν την τουρκική, που τη μάθαιναν ως ξένη γλώσσα. Καθ' όλη την πε ρίοδο της τουρκοκρατίας, μέχρι πριν από την ελληνική επανάσταση του 1821, αυτοί φρου ρούσαν όλη την Κρήτη έναντι οποιοσδήποτε ξένης επιδρομής ή ελληνικής εξέγερσης.

337


Εξ αυτού και έχαιραν πολλών προνομίων των γενιτσάρων, σε σημείο που κάποιες φορές να ξεσηκωθούν και εναντίον των σουλτάνων. Θεωρούμενοι δε «διαρκώς τελσύντες υπό τα όπλα», ουδέποτε κλήθηκαν να υπηρετήσουν στον τακτικό οθωμανικό στρατό. Εκ των παραπάνω λόγων, μια αδιάλλακτη εχθρότητα χώριζε αυτούς με τους Έλληνες της Κρήτης, με τους οποίους δεν έρχονταν σε καμία επικοινωνία. ΟιΤουρκοκρητικοί δια τήρησαν ήθη, έθιμα, γλώσσα μέχρι και σήμερα, έγιναν συνειδητά γενίτσαροι, ενώ με την πάροδο των χρόνων πολλοί από αυτούς έχασαν τη χριστιανική τους πίστη, διότι διαβιούσαν ως κρυπτοχριστιανοί, αν και ο γράφων στα έξι έτη της θητείας του ως στρατιωτι κός ακόλουθος και ακόλουθος άμυνας της Ελλάδας στην Άγκυρα βρήκε ακόμα και σή μερα κρυπτοχριστιανούς Κρήτες.

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΜΟΤΣΕΝΙΓΟΥ (1692) Η πρώτη επανάσταση του Μοτσενίγου έγινε στις 17 Ιουνίου 1692, στα Χανιά, μόλις 23 χρόνια από την κατάληψη της Κρήτης από τους αντάρτες-χαΐνηδες που ζούσαν κρυμμέ νοι στα βουνά, αρνούμενοι να υποκύψουν στις αυθαιρεσίες των Τουρκοκρητικών και να απαρνηθούν την ορθοδοξία. Η επαναστατική αυτή δραστηριότητα υποκινήθηκε από τους Ενετούς, χωρίς όμως ουσια στική βοήθεια και καταπνίγηκε με τίμημα την εδραίωση της κυριαρχίας των Οθωμανών.

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΔΑΣΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ (1770-1771) Η επανάσταση του Δασκαλογιάννη (1770-1771) επέφερε πολλά δεινά στους Έλληνες χριστιανούς Κρήτες και μεγάλος αριθμός όχι μόνο Σφακιανών αλλά και άλλων Κρητών κατέφυγε στα Κύθηρα και στην Πελοπόννησο. ..

.

Το 1770 οι κάτοικοι των Σφακίων ήταν περί τους 11.000, διότι μεγάλος αριθμός χριστιανών Κρητικών κατέφυγε στον αδού λωτο βράχο, αρνούμενος να συναινέσει και να υπομείνει τα κακουργήματα και τις αυθαιρεσίες των Τουρκοκρητικών. Ο πληθυσμός των Σφακίων επί Ενετών αλλά και σήμερα αριθμεί 2.500 κατοίκους. Οι Σφακιανοί εμπιστεύτηκαν τον Νικόλαο Ορλώφ και ο ηγέτης τους Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης, που έφερε αυτό τον τίτ λο γιατί δίδασκε σε σχολεία των Σφακίων,

Ιωάννης Δασκαλάκης ή Δασκαλογιάννης

συναντήθηκε μαζί του το 1769 και με προ

(1730-1771).

τροπή του Εμμανουήλ Μπενάκη στη Μάνη.


338

Ο ίδιος διέθετε τέσσερα καράβια δικά του και εμπορευόταν μέχρι τη Ρωσία, όπως και οι συμπατριώτες του, που ευημερούσαν, διότι διέθεταν ιδιόκτητο εμπορικό στόλο που έφερνε πλούτο στα Σφακιά. Ο Δασκαλογιάννης είχε πειστεί για την ειλικρίνεια των Ρώσων ως προς την έμπρακτη βοήθειά τους. Τον Απρίλιο του 1770 οι Σφακιανοί, με 2.000 άντρες και καλή προετοιμα σία, χτυπούν τους Οθωμανούς. Η πρώτη επανάσταση έχει αρχίσει. ΟιΤούρκοι, με 15.000 στρατό, από τον Αποκόρωνα αναγκάζουν τους επαναστάτες να περιοριστούν στα Σφακιά. Μέσα στο φοβερό κίνδυνο πολλοί Σφακιανοί διώχνουν τα γυναικόπαιδα στα Κύθηρα και στην Πελοπόννησο, μέσω του Λουτρού. Με ενισχύσεις οι Τούρκοι δημιούργησαν και δεύτερο μέτωπο από τη μεριά του Καλλικράτη, υποχρεώνο ντας τον Δασκαλογιάννη να μοιράσει το στρατό του και να στείλει τους καπετάνιους Στρατή Βούρβαχη και Δεληγιαννάκη για αντιμετώπισή τους. Ως γνωστόν, η Μεγάλη Αικατερίνη δεν ενίσχυσε τους Έλληνες επαναστάτες ούτε στο χερσαίο ελλαδικό χώρο, πόσο μάλλον στην Κρήτη, όταν πέτυχε το σκοπό της και υπέ γραψε ανακωχή με τους Οθωμανούς. Οι επιχειρήσεις της άνοιξης και του καλοκαιριού, που ήταν καθ' ολοκληρία ανταρτο πόλεμος, παρά τις απώλειες και στις δύο πλευρές, συνεχίστηκαν και το χειμώνα του 1771, όταν οι αγωνιστές επαναστάτες Σφακιανοί κατέφυγαν στα ορεινά και υποχρεώθηκαν να αφήσουν τα χωριά τους στο έλεος της θηριωδίας των γενίτσαρων. Τα χωριά καταστράφηκαν, οι αγωνιστές λιγόστεψαν, ο καπετάνιος και ξάδελφος του Δασκαλογιάννη, ο Στρατής Βούρβαχης, πέφτει υπερασπιζόμενος την Ανώπολη στο Φαράγγι της Αράδενας, τα γυναικόπαιδα φυλάγονται με δυσκολία στο φαράγγι της Σαμαριάς, η γυναίκα του αρχη γού και οι κόρες του συλλαμβάνονται. Υπό αυτές τις συνθήκες, ο ήρωας πρωτομάρτυρας Δασκαλογιάννης παραδίδεται στους Τούρκους, παρά την αντίθετη άποψη των καπετάνιων Μανούσακα και Χούρδου, προκειμένου να σωθούν οι άμαχοι. Στις 17 Ιουνίου 1771, ο κυβερνήτης του Χάνδακα (Ηρακλείου) διέταξε και έγδαραν ζωντανό τον αρχηγό Δασκαλογιάννη στην πλατεία του Ηρακλείου που φέρει το όνομά του, υποχρεώνοντας μάλιστα τον αδερφό του να παρακολουθήσει το επαχθές θέαμα. Οι όροι που επέβαλε η Υψηλή Πύλη ουσιαστικά «στραγγάλιζαν» τους Σφακιανούς, πλην όμως ο απολογισμός της επανάστασης του Δασκαλογιάννη είναι θετικός. Μπορεί τα Σφακιά να καταστράφηκαν, μπορεί να χάθηκαν ζωές, όμως ο ραγιάς ξύπνησε, είδε ότι μπορεί με καλύτερη οργάνωση να διώξει τον κατακτητή, τα 'βαλε με το σουλτάνο και χω ρίς ξένη βοήθεια μία και μόνη επαρχία.

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1821-1830

Η σύσταση της Φιλικής Εταιρείας (1804) είχε στόχο την προετοιμασία των Ελλήνων για την εκδήλωση, συντονισμένα πλέον, εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας, που πλέ ον των 400 ετών καταδυνάστευε το ελληνικό γένος.


339

Οι Κρήτες, με πρωτεργάτες τους ανυπότακτους Σφακιανούς, που είχαν την τραυμα τική εμπειρία του 1770, όταν προδόθηκαν από τη Μεγάλη Αικατερίνη και τους Ρώσους, κινήθηκαν προσεκτικά και προσπάθησαν να επαναστατήσει όλη η Κρήτη ταυτόχρονα. Η έναρξη του αγώνα αποφασίστηκε σε παγκρήτια επαναστατική συνέλευση στις 27 Μάίου 1821 στην εκκλησία της Παναγίας της Θυμιανής στα Σφακιά. Η πρώτη νικηφόρα μάχη δόθηκε στο Λούλο Κεραμεών, στις 14 Ιουνίου. Στις 15 Ιουνίου στο ηρωικό χωριό Λάκκοι κατατροπώνεται ο στρατός 5.000Τούρκων. Ταυτόχρονα στο Αμάρι Ρεθύμνου νικήθηκαν οι φοβεροί Αμπαδιώτες Τουρκοκρήτες (Άραβες και όχι Έλληνες στην καταγωγή). Στις 19 Αυγούστου, οι Τούρκοι, στην προσπάθειά τους να πατήσουν το Θέρισο, απο τυγχάνουν και χάνουν 200 άντρες. Αποτέλεσμα της ήττας ήταν οι γενίτσαροι Τουρκοκρητικοί να ξεσπάσουν στον άμαχο πληθυσμό και να προβούν σε σφαγές 400 χριστιανών στα Χανιά, 800 στο Ηράκλειο, 2.500 στον Αποκόρωνα. Η έλλειψη ενός γενικού αρχηγού στους επαναστατημένους Κρήτες μαχητές έχει ως αποτέλεσμα να ζητήσουν αρχηγό από την ελληνική κυβέρνηση, δηλαδή από τον Δ. Υψηλάντη, ο οποίος και αποστέλλει τον Μι χαήλ Κομνηνό Αφεντούλη. Ο Αφεντούλης στον ένα χρόνο της αρχηγίας του δεν πέτυχε σημαντικές νίκες, όμως η επανάσταση εδραιώθηκε σε όλο το νησί. Η Υψηλή Πύλη ζήτησε τη βοήθεια των Αιγυπτίων και στις 28 Μάίου 1822 αποβιβάζε ται ο Αιγύπτιος Χασάν Πασάς στη Σούδα, με 10.000 Αιγύπτιους στρατιώτες και 5.000 ιπ πείς, που επέδραμε εναντίον των Ανωγείων και τα ισοπέδωσε. Σε αντίποινα οι Ανωγειανοί καπετάνιοι, με τη συνδρομή και του καπετάνιου Δεληγιαννάκη, παρασύρουν στον Κρουσώνα 350Τουρκαλβανούς και τους σφαγιάζουν. Τον Αύγουστο του 1822, ο Χασάν πατά τους Λάκκους και το Θέρισο, με τίμημα 600 νεκρούς στρατιώτες κάτι που τον θορυβεί ιδιαίτερα. Στις 30 και 31 Αυγούστου δέχεται επίθεση από τους Ανωγειανούς και τους Μυλοποταμίτες στο Μυλοπόταμο, παθαίνοντας μεγάλη φθορά. Το Νοέμβριο του 1822, ο Χασάν εισβάλλει στο δεύτερο φυσικό οχυρό της Κρήτης, το οροπέδιο Λασιθίου, καίγοντας και ερημώνοντας τα χωριά του. Δυστυχώς τον Ιανουάριο του 1823 έγινε ένα από τα φοβερότερα εγκλήματα του αγώνα, μέσα σε ένα σπήλαιο στη Μίλατο Μεραμβέλου Λασιθίου σφαγιάστηκαν 3.600 άντρες και γυναίκες, ενώ οι νέοι και οι νέες αφού κακοποιήθηκαν πουλήθηκαν στην Αίγυπτο. Στις 21 Μάίου 1823, ο Τομπάζης αναλαμβάνει τη διοίκηση της Κρήτης, καταλαμβά νοντας αμέσως τα φρούρια της Κισσάμου και της Κανδάνου, αφού συνθηκολόγησαν οι έγκλειστοιΤούρκοι.Ταυτόχρονα οιΤουρκοαιγύπτιοι ανασυντάσσονται, φέρνουν νέο αρ χιστράτηγο τον Χουσεΐν, γαμπρό του Μεχμέτ Αλί της Αιγύπτου, με 3.000 άντρες και άφθο να πολεμοφόδια. Οι μάχες συνεχίζονται. Τον Ιανουάριο του 1824, ύστερα από τρεις μήνες πολιορκία, το σπήλαιο του Μελιδονιού Μυλοποτάμου, όπου είχαν καταφύγει 30 επαναστάτες και 370 γυναικόπαιδα, πυρπολείται με τρύπα στην οροφή, πνίγοντάς τους όλους στους καπνούς. Οι άμαχοι αναγκάζονται να φύγουν από την Κρήτη, ο ελληνικός στόλος παραλαμβάνει μόνο από το λιμανάκι του Λουτρού Σφακίων 10.000 γυναικόπαιδα που φυγαδεύτη καν για να γλιτώσουν.

340


Στις 12 Απριλίου 1824 ο Τομπάζης αφήνει την Κρήτη, οι αγωνιστές τον ακολουθούν και φεύγουν για την Πελοπόννησο. Η επανάσταση βάλτωσε και μετατράπηκε σε κλεφτο πόλεμο από τους «καλησπέρηδες-χαΐνηδες», αντάρτες που χτυπούσαν ξαφνικά και εξα φανίζονταν. Το Μάιο του 1824 η Κρήτη ελέγχεται από τους Τουρκοαιγύπτιους. Στα μέσα του 1825,400 από τους Κρήτες που αγωνίζονται στην Πελοπόννησο επι στρέφουν και καταλαμβάνουν τα Φρούρια της Γραμβούσας και του Κίσσαμου, δημιουρ γώντας πάλι ελεύθερους πυρήνες στην Κρήτη. Το 1827, σώμα 1.000 προσφύγων Κρητών αγωνιστών μεταφέρθηκε από τον Μιαούλη στο νησί και η επανάσταση γενικεύεται πάλι με επιτυχίες. Την ίδια χρονιά σκοτώνεται στο Καματερό Αττικής ο συνταγματάρχης του γαλλικού στρατού Διονύσιος Βούρβαχης, από τη γενιά των εκπατρισμένων Κρητών του 1770. Το 1828, ο γενναίος Ηπειρώτης Χατζημιχάλης Νταλιάνης, με σώμα 600 πεζών και 100 ιπ πέων, φτάνει στην Κρήτη για να ενισχύσει τον αγώνα. Ο Χατζημιχάλης Νταλιάνης δεν άκουσε τους έμπειρους Σφακιανούς να αγωνιστεί στα ορεινά, αλλά κλείστηκε στις 18 Μαΐου 1828 στο Φρούριο του Φραγκοκάστελου, όπου έγινε μια από τις φονικότερες μάχες του αγώνα. Οι Τούρκοι τον πολιόρκησαν, ο ίδιος σκοτώθηκε μαζί με 400 αγωνιστές, οι εχθροί είχαν δι πλάσιες απώλειες, οι λίγοι αγωνιστές που έμειναν αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν. Οι Σφακιανοί που παρακολουθούσαν τον Μουσταφά κατά την επιστροφή του μέσω των Σφακίων προς τα Χανιά τον χτύπησαν και έχασε πάνω από 1.000 άντρες. Η καταστρο φή του θα ήταν ολοκληρωτική αν δεν τρεπόταν σε φυγή, αφήνοντας όπλα και εφόδια. Οι πεινασμένοι αγωνιστές, βλέποντάςτα, στράφηκαν σε λαφυραγωγία. Στις αρχές του 1829 όλη η Κρήτη, εκτός των τριών μεγάλων φρουρίων Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου, είναι ελεύθερη. Τι τραγική μοίρα όμως, ύστερα από 10 χρόνια αγώ να και αμέτρητες θυσίες το Πρωτόκολλο της 22ης Ιανουαρίου 1830 άφησε την Κρήτη εκτός των ορίων του ελληνικού κράτους. Το Κρητικό Συμβούλιο εκδίδει προκήρυξη: «Προς τους Έλληνας». «Η Κρήτη ήτο και εί

ναι μέρος αδιάσπαστο της Ελλάδος αυτή ως συναγωνισθείσα και συναγωνιζομένη με τα λοι πά επαναστατημένα μέρη από την αρχήν, ώστε δεν μπορεί να εννοήσει πως εις διαφόρους πράξεις πληρεξουσίων των σεβαστών τούτων μοναρχών η Κρήτη παρεσιωπήθη διόλου... Ημείς δεν ευρίσκομεν αλλού την σωτηρίαν μας παρά εις τα όπλα μας και εις αυτόν τον έντι μον θάνατον...» Τον Ιούνιο του 1830 τα πλοία των χριστιανικών Μεγάλων Δυνάμεων επέβαλαν την ει ρήνη στο νησί υπέρ τωνΤουρκοαιγύπτιων.

ΑΙΓΥΠΤΙΟΚΡΑΤΙΑ (1830-1840) Το 1830 και σε αντάλλαγμα των υπηρεσιών που πρόσφεραν οι Αιγύπτιοι, ο σουλτάνος έναντι 21 εκατομμυρίων γροσίων που πρόσφερε ο αντιβασιλέας της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλί τού παραχώρησε την Κρήτη. Το 1840 ξέσπασε πόλεμος μεταξύ του Μεχμέτ Αλί και της Τουρκίας και με τη συνθήκη


341

του Λονδίνου οι Μεγάλες Δυνάμεις επαναφέρουν την Κρήτη στην κυριαρχία της Υψηλής Πύλης των Οθωμανών.

Η Β'ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ (1840-1898) Το έτος 1841 κηρύσσεται νέα επανάσταση στην Κρήτη με αρχηγό το Λασιθιώτη οπλαρ χηγό Γ. Βασιλογιώργη στις ανατολικές επαρχίες και με τους αδερφούς Χαιρέτη στις δυτι κές, πλην όμως αυτή είχε άδοξο τέλος. Το έτος 1856 με τη συνθήκη των Παρισίων εκδίδεται το Χάτι Χουμαγιούν, σουλτανικό διάταγμα με το οποίο παραχωρήθηκαν σημαντικά προνόμια στους χριστιανούς υπη κόους της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι παραβιάσεις όμως συνεχίστηκαν από τουςΤουρκοκρητικούς και το 1858 ξεσπάτο κί νημα του Μαυρογένη που είχε ως αποτέλεσμα να εκδοθεί ειδικό φιρμάνι που παραχώρησε προνόμια στους Κρήτες χριστιανούς, φορολογικά, θρησκευτικά, διοικητικά και δικαστικά.

ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ (1866-1869) Στις 21 Αυγούστου 1866 αποφασίστηκε νέα επαναστατική δράση, ενώ στην Αθήνα ιδρύ θηκε η Κεντρική Υπέρ των Κρητών Επιτροπή, η οποία φρόντισε να εξοπλίσει τους μαχη τές με οπλισμό και εφόδια, διότι υστερούσαν έναντι των κατακτητών. Ομοίως φιλελληνική κίνηση αναπτύχθηκε στις ΗΠΑ, και τη διαχείριση των χρηματικών ποσών που προέρχονταν από εράνους προκειμένου να διατεθούν για την αγορά τροφίμων και ενδυμάτων, που αποστέλλονταν με αμερικανικά κυρίως πλοία στην Κρήτη, είχε αναλάβει ο Αμερικανός φιλέλληνας Samuel Howe, ο οποίος είχε εγκατασταθεί στην Αθήνα. Η Κρητική Επανάσταση του 1866-1869 υπήρξε από τις πιο σημαντικές από μια σειρά επαναστάσεων το 19ο αιώνα στην Κρήτη εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας, με σκληρούς αγώνες, φονικές μάχες και θαυμαστά δείγματα ηρωισμού και αυτοθυσίας. Οι επαναστάτες κατάφεραν αρχικά να θέσουν υπό έλεγχο την κρητική ύπαιθρο. Το Σεπτέμβριο του 1866, με εντολή του σουλτάνου μεταφέρθηκαν περί τα 55.000 άτομα του τουρκοαιγυπτιακού στρατού στο νησί, ενώ οι επαναστάτες συγκεντρώναν με δυσκολία μόνο 20.000 άντρες. Στρατιωτικοί διοικητές διαμερισμάτων ορίζο

Κ

Ε £ U Μ Κ

Ε

η Θ Λ»

νται στα Χανιά ο Ιωάννης Ζυμβρακάκης, στο Ρέ θυμνο ο συνταγματάρχης Π. Κορωναίος, στο Ηρά κλειο ο Μιχάλης Κόρακας. Το αίτημα των επαναστατών είναι αυτό που αναγράφει η σημαία τους με τα αρχικά: Κ (Κρήτη), Ε (Ένωσις), Ε (Ελευθερία), Ο (θάνατος). «Ένωσις ή Θάνατος», ένωση με τον κορμό, με την Ελλάδα.

342


ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΑΡΚΑΔΙΟΥ (1866) Το Μοναστήρι του Αρκαδίου ήταν η έδρα της επαναστατικής επιτροπής Ρεθύμνου. Στις 8 Νοεμβρίου 1866 αποφασίζεται από τον Μουσταφά Ναϊλή πασά ενέργεια για την κατά ληψή του με 15.000 Τουρκοαιγύπτιους και Αλβανούς, ενώ διαθέτει 30 πυροβόλα. Στην Ιερά Μονή που είχαν καταφύγει 964 Κρήτες, εκ των οποίων 259 πολεμιστές και 705 γυ ναικόπαιδα. Την πρώτη μέρα αντιστάθηκαν γενναία οι επαναστάτες που εμψυχώνονταν από τον ηγούμενο Γαβριήλ, πλην όμως τη δεύτερη μέρα εισήλθαν στη μονή οι επιτιθέμενοι και οι υπερασπιστές πέφτουν ο ένας μετά τον άλλο, ενώ και ο ηγούμενος ήταν νεκρός. Ένας ήρωας με το όνομα Γιαμπουδάκης αδειάζει την πιστόλα του στην πυριτιδαποθήκη και το μοναστήρι γίνεται αιώνιο σύμβολο της ελευθερίας- εχθροί και φίλοι κείτονται σε κοι νό τάφο, ενώ μόνο 114 επέζησαν. Μετά την ανατίναξη του Αρκαδίου, η κοινή γνώμη της Ευρώπης τάσσεται υπέρ των Κρητών. Ο Βίκτορ Ουγκό αρθρογραφεί και υμνεί τα κατορθώματα και τις θυσίες για την ελευθερία των επαναστατών Κρητικών. Στις 15 Ιανουαρίου 1867, στη μάχη τηςΤυλίσσου οι απώλειες των Τούρκων ανέρχο νται σε 600 άντρες, ενώ ο Μουσταφά πασάς στην προσπάθειά του να πατήσει τα Σφακιά, στη θέση Κατρέ, χάνει άλλους 500 και ο ίδιος αντικαθίσταται από τον Κροάτη Ομέρ πασά.

ΓΙΓΑΝΤΟΜΑΧΙΑ ΛΑΣΙΘΙΟΥ (21-29 ΜΑΪΟΥ 1867) Στις 19 Μάίου ο Ομέρ πασάς συγκέντρωσε στο Καστέλι Πεδιάδος περί τις 20.000 στρα τού με σκοπό να συντρίψει τους επαναστάτες στο οροπέδιο Λασιθίου. Από τις 21 έως τις 29 Μάίου διεξάγονται ομηρικές μάχες από τους 3.000 Κρητικούς και τους 700 εθελοντές από την Ελλάδα. ΟιΤουρκοαιγύπτιοι κατακαίουν τα χωριά του Λασιθίου και την ιερά μο νή Κρυσταλλένιας και κατασφάζουν τους κατοίκους του. Στις 28 Μάίου οι Κρήτες επαναστάτες ανασυγκροτήθηκαν στο οροπέδιο του Λιμνακάρου και επανήλθαν στο οροπέδιο του Λασιθίου, συγκρούονται την πρωία της 29ης Μάίου με τους Τούρκους, έξω από το χωριό Τζερμιάδο προς Μαρμακέτω, όπου τους νι κούν κατά κράτος. Οι απώλειες ήταν 2.000 περίπου νεκροίΤουρκοαιγύπτιοι στρατιώτες και από τους Έλ ληνες επαναστάτες ήρωες νεκροί περίπου 150. Αρχηγοί των επαναστατών του Λασιθίου ήταν ο Μιχαήλ Κόρακας (για τους ένοπλους από την ανατολική Κρήτη) από την Πόμπια της Μεσαράς και ο Κωνσταντίνος Σφακιανάκης (για τους ένοπλους από τη δυτική Κρήτη) από το Βραχάσι. Οπλαρχηγοί ήταν ο Εμμα νουήλ Μηλιαράς από το Τζερμιάδο, ο Εμμανουήλ Καζανάκης από το Μαρμακέτο, συγ γενής προφανώς του μεγάλου πολεμιστή Εμμανουήλ Καζάνη, ο Αριστοτέλης Βασιλογιώργης από το Γεροντομουρί, ο Ηρακλής Κοκκινίδης από το Κεραμούτσι, ο Αντώνιος

343


Τρυφίτσος από το Καστέλλι, ο Εμμανουήλ Κόκκινης από τη Νεάπολη, ο Νικόλαος Τυλλιανάκης από την Έμπαρο, ο Κωνσταντίνος Κοζυράκης από το Μεραμπέλλο, ο Αντώνιος Ζω γράφος ή Ξανθουδίδης από τ'Αβδού, ο Φραγκιάς Μαστραχάς από τη Γέργερη, ο Δημήτριος Τσικριτζής από το Ζαρό, ο Νικόλαος Αλεξάκης από τους Ποταμούς, ο αρχηγός Ρίζου, δηλαδή Βιάννου, Γεώργιος Μιχαλοδημητράκης, οι πεντακοσίαρχοι Ιωάννης Μουρελλάκης και Αντώνιος Καλλιατάκης, ο Εμμανουήλ Χατζάκης, ο Γεώργιος Μανουσάκης, ο Γ. Δερμιτζάκης και άλλοι. Οι εθελοντές αρχηγοί και οπλαρχηγοί που βρέθηκαν και πήραν μέρος στις μάχες του Λασιθίου ήταν ο Δημήτριος Πετροπουλάκης και ο Ηλίας Δημητρακαράκος από τη Μάνη, ο Γεώργιος Κουρμούλης, λοχαγός του ελληνικού στρατού, και ο Χρήστος Βυζάντιος, συνταγματάρχης επίσης του ελληνικού στρατού σε αποστρατεία.

Η γιγαντομαχία του Λασιθίου άλλαξε και το όνομα του νομού, που από Σητεία που ήταν το βενετσιάνικο πήρε το όνομα της καταγωγής των ηρώων.

ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ (1895-1898) Στα μέσα του 19ου αιώνα το Κρητικό Ζήτημα κυριαρχούσε στα διεθνή νέα. Οι Κρητικοί, μην υποφέρονταςτην οθωμανική κυριαρχία, επαναστατούσαν σε κάθε ευκαιρία.Το 1878 με τη σύμβαση της Χαλέπας ένας από τους όρους που πέτυχαν ήταν η δέσμευση του σουλτάνου ότι η Κρήτη θα αστυνομευόταν μόνο από Κρητικούς. Αποφασίστηκε μάλιστα η δημιουργία σώματος χωροφυλακής μόνο από κατοίκους της Κρήτης, στο οποίο οι χρι στιανοί θα μπορούσαν να γίνουν και αξιωματικοί. Το 1889, καταργώντας το συγκεκριμένο άρθρο της σύμβασης, που όριζε ότι η Κρή τη θα αστυνομευόταν μόνο από Κρητικούς, ο σουλτάνος ανέθεσε στο συνταγματάρχη Τακσίμ πασά την αστυνόμευση της Κρήτης θέτοντάς τον επικεφαλής σώματος 200 αντρών που στρατολογήθηκαν στη Μακεδονία. Αξίζει να σημειωθεί πως ο συνταγματάρχης Τακσίμ πασά, στις 26 Οκτωβρίου 1912, ήταν αυτός που αργότερα ως στρατηγός υπέγραψε τη συμφωνία παράδοσης της Θεσ σαλονίκης στο διάδοχο Κωνσταντίνο στη βίλα Μοδιάνο και στο χωριό Γέφυρα (Τόπτσι), ενώ ο ελληνικός στρατός εισήλθε θριαμβευτικά στη συμπρωτεύουσα του Βυζαντίου την ημέρα εορτασμού του πολιούχου και προστάτη της πόλης Αγίου Δημητρίου. Το Σεπτέμβριο του 1895 κηρύσσεται η έναρξη της Κρητικής Επανάστασης (1895 1898), ενώ ιδρύεται στην Κρήτη, από τους χριστιανούς, η Μεταπολιτευτική Επιτροπή, υπό τον Μανούσο Κούνδουρο, ευελπιστώντας να επωφεληθούν από τις σφαγές των Αρμε νίων που είχαν αρχίσει στην Ανατολή το ίδιο καλοκαίρι. Το Δεκέμβριο του 1895 ο διοικητής (βαλής) της Κρήτης Καραθεοδωρής πασάς προκάλεσε την αντίδραση των Τουρκοκρητικών μουσουλμάνων και αναγκάστηκε να υπο βάλει την παραίτησή του. Στη θέση του η Υψηλή Πύλη διορίζει τονΤουρχάν πασά και αυ τός αποβιβάζεται στην Κρήτη με τμήματα του οθωμανικού στρατού. Το 1896, επειδή οι ταραχές συνεχίζονταν, ο σουλτάνος, κάτω από την πίεση των ξέ νων δυνάμεων, δέχτηκε τη δημιουργία και αποστολή στο νησί σώματος 100 Μαυροβού-

344


νιων χωροφυλάκων με διοικητή τον Άγγλο ταγματάρχη Μπορ. Η ύπαιθρος ελεγχόταν από τους επαναστατημένους Κρητικούς, ενώ οι πόλεις από τουςΤούρκους. Οι Μεγάλες Δυνάμεις (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Αυστροουγγαρία, Ρωσία, Ιταλία, Γερμανία) έδωσαν εντολή και κατέπλευσαν οι στόλοι στην Κρήτη ώστε να προβούν στην εκτόνωση της κα τάστασης. Τη 18η Μάίου του 1896 οι εξεγερμένοι Κρητικοί αρχίζουν την πολιορκία 1.600 Τούρ κων στρατιωτών στο Βάμο - γνωστή ως Πολιορκία του Βάμου. Την 24η Μάίου του 1896 σε αντίποινα για την κατάκτηση της Βάμου από τους Έλλη νες επαναστάτες οι Τούρκοι σε αγαστή συνεργασία με τους Τουρκοκρητικούς ξεκινούν σφαγές στα Χανιά. Ο όχλος κατευθύνθηκε εναντίον των χριστιανικών συνοικιών, εσφαξε, έκαψε, λεηλάτησε, ενώ αποσπάσματα του στρατού που ήταν τοποθετημένα στις επάλ ξεις του φρουρίου άρχισαν και έριχναν ομαδικά πυρά εναντίον των χριστιανών. Παράλληλα, πυρπολήθηκαν οι κατοικίες των Ελλήνων χριστιανών, οι δρόμοι γέμισαν πτώματα και ο «αρμπαντές» σταμάτησε μόνο τη νύχτα, όταν ολοκληρώθηκε η καταστρο φή και ο γενικός διοικητής, περιστοιχισμένος απόΤουρκοκρητικούς προκρίτους, επέβα λε την τάξη... Στις 30-31 Μάίου του 1896 καταπλέουν οι στόλοι των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κρή τη, ενώ η Υψηλή Πύλη ενισχύει τις στρατιωτικές της δυνάμεις στη Κρήτη με διοικητή τον Αμπντουλάχ και 16 τάγματα. Η πολιορκία του Βάμου λύεται και Έλληνες εθελοντές απο βιβάζονται στη νήσο. Στις 24 Ιουνίου του 1896 οι πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κωνσταντινού πολη, με πρωτοβουλία της Αυστροουγγαρίας, επιδίδουν στο σουλτάνο Αμπντούλ Χαμίτ Β'διάβημα απαιτώντας την άμεση εκτέλεση των ακόλουθων όρων: α) διορισμό χριστιανού βαλή στην Κρήτη, β) την εφαρμογή του Συμφώνου της Χαλέπας και γ) χορήγηση αμνηστίας των εξεγερμένων Κρητικών. Στις 28 Ιουνίου του 1896 ο σουλτάνος ύστερα από πρόταση της Υψηλής Πύλης απο φασίζει και διορίζει διοικητή (βαλή) στην Κρήτη τον Γεώργιο Μπέροβιτς πασά. Στις 29 Ιουνίου του 1896 οι πρέσβεις επανέρχονται με νέο διάβημα για την εφαρμο γή και των δύο άλλων όρων και ο σουλτάνος ενδίδει τελικά. Στις 8 Ιουλίου του 1896 οι πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων στην Αθήνα καλούν την ελληνική κυβέρνηση να παύσει να στέλνει χρήματα, όπλα και εθελοντές στην Κρήτη. Λίγους μήνες αργότερα, οιΤουρκοκρητικοί θα πρωταγωνιστήσουν και στο δεύτερο -και τελευταίο- «αρμπαντέ» των Χανίων, όταν τη νύχτα της 23ης Ιανουαρίου του 1897, μαζί με τουςΤούρκους, όρμησαν στις συνοικίες Καλέ Καπού, Στιβανάδικα και Παπλωματάδικα, πυ ροβολώντας και σφάζοντας οποιονδήποτε είχε την ατυχία να βρεθεί μπροστά τους. Ενδεικτικό της θηριωδίας τους είναι το γεγονός πως στη θέση Σκαλάκια αιχμάλωτοι Έλληνες πετάχτηκαν ζωντανοί μέσα σε αναμμένους φούρνους.Τις σφαγές ακολούθησε καταστροφή και λεηλασία. Έβαζαν φωτιά σε σπίτια και όταν οι τρομαγμένοι ένοικοι προ σπαθούσαν να σωθούν από τις φλόγες έπεφταν νεκροί από τα πυρά των Τουρκοκρητικών που τους περίμεναν απέξω.


345

Ο «αρμπαντές» αυτός κράτησε τρεις μέρες και προκάλεσε την επιτάχυνση των εξελί ξεων για την απελευθέρωση της Κρήτης. Οι άγριες σφαγές των χριστιανών στα Χανιά το 1897 από τον τουρκικό όχλο προκαλούν την επίσημη επέμβαση της ελληνικής κυβέρνησης, που στέλνει στην Κρήτη το συ νταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο με εκστρατευτικό σώμα 1.500 αντρών, με σκοπό να κα ταλάβει την Κρήτη και να κηρύξει την ένωσή της με την Ελλαδα. Η νέα αυτή επανάστα ση εξαπλώνεται γρήγορα και σκληρές μάχες διεξάγονται σε ολόκληρη την Κρήτη. Οι ξέ νες Δυνάμεις παράλληλα ως λύση προτείνουν την αυτονομία της Κρήτης. Οι πρεσβευτές της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Ρωσίας και της Ιταλίας ζητούν από το βασιλιά Γεώργιο της Ελλάδας να εγκρίνει το διορισμό του πρίγκιπα Γεωργίου ως ύπατου αρμοστή των Μεγά λων Δυνάμεων υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Με την έκρηξη του άτυχου ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897 η Ελλάδα αναγκάζε ται να ανακαλέσει τις δυνάμεις της από την Κρήτη. Οι επικεφαλής της κρητικής επανά στασης δέχονται τη λύση της αυτονομίας υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου. Την 25η Αυγούστου 1898 οιΤούρκοι αντέδρασαν στη μεταβίβαση της διοίκησης υπη ρεσιών σε χριστιανούς, όπως είχαν ορίσει οι Μεγάλες Δυνάμεις (στο πλαίσιο της αυτονο μίας), και στο Ηράκλειο επιδόθηκαν για μια ακόμα φορά σε σφαγές, καταστροφές και λε ηλασίες. Τα δραματικά γεγονότα ξεκίνησαν όταν οι χριστιανοί υπάλληλοι πήγαν να παραλάβουν την υπηρεσία του τελωνείου της πόλης του Ηρακλείου και συνοδεύονταν από 17 Σκοτσέζους στρατιώτες του Ηνωμένου Βασιλείου. Όλοι κατεσφάγησαν από το μουσουλ μανικό όχλο και υπό πλήρη ανοχή των τουρκικών στρατιωτικών και διοικητικών αρχών, ενώ παράλληλα τα βίαια γεγονότα συνοδεύτηκαν από σφαγές αμάχων σε εμπρησμούς, λεηλασίες οικιών, γραφείων και καταστημάτων. Το επίκεντρο των τραγικών γεγονότων μεταφέρθηκε σύντομα στην περιοχή ΒεζίρΤσαρσί (σημερινή οδός 25ης Αυγούστου). Οι νεκροί από αυτές τις σφαγές υπολογίζονται σε 400-700. Συνελήφθησαν, τότε, μεταξύ άλλων, 42 Τουρκοκρητικοί, ως πρωταίτιοι και ενορχηστρω τές των σφαγών, όλοι δε είχαν πλούσιο ιστορικό φόνων εναντίον χριστιανών, η πλειονότητα των οποίων άνευ λόγου και αιτίας. Οι μουσουλμάνοι όμως έκαναν το «λάθος» και είχαν σκο τώσει και τη βρετανική φρουρά (17 Σκοτσέζους) που συνόδευε τους χριστιανούς υπαλλή λους. Αυτό το γεγονός -πέρα από την κατακραυγή που είχαν προκαλέσει στην Ευρώπη οι ωμότητες τωνΤούρκων- συνετέλεσε στην αλλαγή πλεύσης και ανοχής των Μεγάλων Δυνά μεων, απέναντι στους Τούρκους, οι οποίοι πλέον κλήθηκαν να αποχωρήσουν από το νησί. Ως αντίποινα για το φόνο των 17 Σκοτσέζων οι Βρετανοί απαγχόνισαν τότε 17 Τουρκοκρητικούς. Στις 2 Νοεμβρίου 1898 ο τελευταίος Τούρκος στρατιώτης εγκαταλείπει το νησί. Ως ύπατο αρμοστή της Κρήτης ορίζουν τον πρίγκιπα Γεώργιο της Ελλάδας και στο διά στημα που μεσολάβησε ως την άφιξή του, την 9η Δεκεμβρίου 1898, η Μεγαλόνησος διοικούνταν από τους διοικητές των διεθνών στρατευμάτων. Οι Αγγλοι διοικούσαν το νομό Ηρακλείου, οι Ρώσοι το νόμο Ρεθύμνου, οι Γάλλοι το νομό Λασιθίου και οι Ιταλοί τους νομούς Χανίων και Σφακιών.

346


ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913) Η κρητική Πολιτεία αποτελεί πια μια πραγματικότητα. Στις 29 Απριλίου 1898 ο πρίγκιπας Γεώργιος σχημάτισε την πρώτη του κυβέρνηση, με την ακόλουθη σύνθεση συμβούλων: (υπουργοί) Ελευθέριος Βενιζέλος της Δικαιοσύνης, Μανούσος Κούνδουρος των Εσωτε ρικών και της Συγκοινωνίας, Νικόλαος Γιαμαλάκης της Δημόσιας Εκπαίδευσης και των Θρησκευτικών, Κωνσταντίνος Φούμης των Οικονομικών και Χασάν Σκυλλιανάκης της Δημόσιας Ασφάλειας. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος (1864-1936) ανέδειξε τις ηγετικές και πολιτικές του ικανότη τες κατά την επανάσταση του 1897. Την περίοδο της κρητικής Πολιτείας (1898-1912) συ νέβαλε στη διαμόρφωση του κρητικού συντάγματος, συγκρούστηκε με τον πρίγκιπα αρ μοστή Γεώργιο για τις φιλελεύθερες αρχές του, κατέφυγε σε ένοπλη επανάσταση στο Θέρισο (1905) και πέτυχε την αντικατάσταση του αρμοστή. Αποτέλεσμα ήταν να αναγκα στεί σε παραίτηση ο παλιός αρμοστής και να οριστεί νέος ο Αλέξανδρος Ζάίμης. Την 24η Σεπτεμβρίου 1908 οι Κρητικοί κήρυξαν την Ένωση με την Ελλάδα, αλλά η ελ ληνική κυβέρνηση δεν τη δέχτηκε, γιατί δεν επιθυμούσε να προκαλέσει πόλεμο με τηνΤουρκία, και επανήλθαν στις 12 Οκτωβρίου 1912 με την κήρυξη του Α' Βαλκανικού Πολέμου. Στις μετέπειτα προσπάθειές του για ένωση με την Ελλάδα ισορροπούσε με ευελιξία ανάμεσα στην τόλμη και στη μετριοπάθεια. Το 1910 έληξε ο ρόλος του στα πολιτικά πράγματα της κρητικής Πολιτείας, όταν ανέ λαβε την πρωθυπουργία στην Ελλάδα μετά την επανάσταση στο Γουδί και συγκρότησε το Κόμμα των Φιλελευθέρων. Υπήρξε ο πρωτεργάτης της πολιτικής και οικονομικής ανόρθω σης της Ελλάδας και της νικηφόρας έκβασηςτων Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913). Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο μεγάλος Κρητικός πολιτικός, αποφάσισε να υλοποιήσει την ένωση της Μεγαλονήσου με τον υπόλοιπο εθνικό κορμό και κατάφερε να πείσει τις Με γάλες Δυνάμεις, στο διπλωματικό πεδίο, να κάνουν αποδεκτή αυτή του την πολιτική με τά το πέρας των Βαλκανικών Πολέμων. Ύστερα από 300 περίπου έτη υπό οθωμανική κατοχή η ελληνική σημαία υψώθηκε στο Φρούριο του Φιρκά, στα Χανιά, και η Κρήτη ενώθηκε με την Ελλάδα. Ειδικότερα, στις 17/30 Μαΐου 1913 επικυρώθηκε η τελική ένωση της Κρήτης με την υπόλοιπη Ελλάδα και υψώθηκε η ελληνική σημαία στη Μεγαλόνησο και στις 1/14 Δεκεμ βρίου 1913 έγινε η προσάρτηση της Κρήτης.

ΠΛΗΟΥΣΜΙΑΚΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΣΕ«ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΦΑΝΕΙΣ»ΤΟΥΡΚΟΚΡΗΤΙΚΟΥΣ Στην Κρήτη, που η κατάληψή της έγινε από το 1645 μέχρι το 1669, δεν έγινε μεταφορά Οθωμανών μουσουλμάνων, διότι η Υψηλή Πύλη, είτε εθελουσίως είτε διά της βίας είτε για λόγους επιβίωσης των καταδυναστευόμενων ραγιάδων, πέτυχε σε λίγα έτη να διαθέ τει γηγενείς μουσουλμάνους Τουρκοκρητικούς.


347

Ο πληθυσμός της Κρήτης μετά την κατάληψη του Ηρακλείου (Χάνδακα) το 1669 υπο λογιζόταν περί τις 80.000 κατοίκους, από τους οποίους οι 50.000 ήταν χριστιανοί (κυρίως ελληνικής καταγωγής). Φέρεται ότι τις πρώτες δεκαετίες καθαρά για λόγους επιβίωσης το 40% των Ελλήνων και των Ενετών, όσοι διέφυγαν τη σφαγή, εξισλαμίστηκαν και περί τα τέλη του 17ου αιώνα οι μουσουλμάνοι Τουρκοκρητικοί ήταν περίπου 30.000. Στην απογραφή του 1858 οι Έλληνες και γενικότερα οι χριστιανοί ήταν 215.863 και οι μουσουλμάνοι 62.138. Ομοίως σε απογραφή που έγινε το έτος 1881, και ως αποτέλεσμα των αιματηρών επα ναστάσεων, οι Έλληνες που απέμειναν ήταν 205.000, ενώ αυξήθηκαν οιΤουρκοκρητικοί στις 73.000. ΠολλοίΤουρκοκρητικοί κατέφυγαν στηνΤουρκία λίγα χρόνια αργότερα, το 1912, όταν μπήκαν οι βάσεις για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Σύμφωνα με στοιχεία μελέτης του 2007, του Πανεπιστημίου Αιγαίου της Σμύρνης (Ege Universitesi), κατά την επανάσταση του 1821 των Ελλήνων εναντίον των Οθωμανών ο πληθυσμός της Κρήτης ήταν 260.000, εκ των οποίων οι 160.000 ήταν μουσουλμάνοι, και σε μία δεκαετία, δηλαδή το έτος 1831, είχαν απομείνει περίπου 60.000 με 50.000 Τουρκοκρητικοί. Αποφεύγουν να δικαιολογήσουν τη μεταστροφή των υποτιθέμενων μου σουλμάνων Τουρκοκρητικών στη φυσική τους κατάσταση σε Έλληνες χριστιανούς ορθό δοξους και αφήνουν ως μοναδική εκδοχή τις διώξεις και τις σφαγές των Τουρκοκρητι κών. Σε απογραφή του 1900 οιΤουρκοκρητικοί ανέρχονται σε 70.000 και οι χριστιανοί Κρη τικοί σε 230.000. Από το 1898 που αυτονομείται η Κρήτη περίπου 37.000 Τουρκοκρητικοί καταφεύγουν στην Τουρκία, ενώ το 2008 περίπου 33.000 Τουρκοκρητικοί παραμέ νουν στην Κρήτη. Ενδεικτικά στοιχεία κατά νομούς στον παρατιθέμενο πίνακα.

Πληθυσμιακός Πίνακας Νήσου Κρήτης 1911 Νομός

Τ/Κ

Έλληνες

Ισραηλίτες

8.810

57.927

422

29

34.998

-

Ρέθυμνου

4.954

56.382

3

Ηρακλείου

12.665

58.298

62

1.404

61.207

-

27.852

307.812

487

Χανίων Σφακίων

Λασιθίου Σύνολο

Πηγή: Μ ελέτη έτους 2007 Πανεπιστημίου Αιγαίου Σμύρνης.

Σύμφωνα με τα οθωμανικά αρχεία και πριν από την Επανάσταση του 1821 υπολογι ζόταν πως υπήρχαν 28.000 ελληνικές οικογένειες και 14.000 τουρκοκρητικές.

348


Έτος

1821

1832

1858

1881

1900

1910

1920

1928

Τ/Κ

47%

43%

22%

26%

11%

8%

7%

0%

Σημείωσ/7.·Το47% τωνΤουρκοκρητικώντο 1821 ασφαλώς και αποτελεί υπερβολή, όπως και του 1831, πλην όμως είναι από τουρκική πηγή.

Εθνογραφικός Χάρτης Κρήτης του 1861

eip ale l . S l t t i i l> ia

!“>> MSgfA

T. i'nanisyaU*·«

ti'rnzg.idj .
Σημείωση: Π λειοψ ηφίατο ελληνικό στοιχείο.

Η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 υπήρξε το μεγαλύτερο πλήγμα στην ιστορία τωνΤουρκοκρητών, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το πατρικό τους έδα φος επιβιβαζόμενοι και ολοφυρόμενοι σε ατμόπλοια που θα τους μετέφεραν μακριά, άλ λους στη Συρία, στο Λίβανο και άλλους στην Τουρκία. Συγκεκριμένα, μεταφέρθηκαν στηνΤουρκία, σεΆγκυρα, Δαρδανέλια, Ικόνιο, Αϊδίνιο, Αϊβαλή, Αλεξανδρέπα, Σμύρνη, ενώ τους συναντά κανείς στο Χαλέπι της Συρίας, στο Λί βανο, στη Βεγγάζη της Λιβύης, ακόμα και στη Βυρηττό του Ιράκ. ΟιΤουρκοκρητικοί δεν έχασαν όμως τη γλώσσα τους, ακόμα και σήμερα, που διαβιούν στις αναφερόμενες πε ριοχές και αλλαχού. (Βλ. και Παράρτημα Α26.)

ΚΥΠΡΟΣ (1571-1878, ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ) Η πολύπαθη νήσος Κύπρος κατοικείται πλέον των 3.500 ετών από ελληνικά φύλα, αφού οι πρώτοι Αχαιοί δημιούργησαν αποικίες την περίοδο από το 15ο έως το 12ο αιώνα π,Χ.Τους ακολούθησαν, όπως και στην Κρήτη, οι Δωριείς, που τελικά κυριάρχησαν από το 1150 π.Χ. Το 708 π.Χ. και για έναν αιώνα περίπου η Κύπρος διοικείται από τους Ασσύριους και στη συνέχεια, από το 545 π.Χ., από τους Πέρσες. Η Κύπρος συμμετείχε το 499 π.Χ. στην


349

αποτυχημένη επανάσταση των πόλεων της Ιωνίας εναντίον της αυτοκρατορίας των Αχαμενιδών Περσών-Μήδων, πλην όμως είχαν μεγάλο βαθμό αυτονομίας και ήταν σταθερά προσανατολισμένη στον ελληνικό κόσμο. Η νήσος περιήλθε στην αυτοκρατορία των Ελλήνων Μακεδόνων του Μεγάλου Αλε ξάνδρου και ακολούθως στους επιγόνους Πτολεμαίους της Αιγύπτου, όπου την περίοδο αυτή επήλθε ο πλήρης εξελληνισμός των Κυπρίων. Οι Ρωμαίοι κατέκτησαν τη νήσο το 58 π.Χ. και στη συνέχεια επί Μεγάλου Κωνσταντί νου ανήκουν στην ανατολική ορθόδοξη ρωμαϊκή αυτοκρατορία που μετεξελίχθηκε στο Βυζάντιο. Ο Ηρόδοτος αναφέρει χαρακτηριστικά ότι τον 6ο αιώνα π.Χ. που καταγράφει την ιστο ρία της εποχής που έζησε οι Κύπριοι εκείνων των χρόνων είναι απόγονοι Αρκάδων, Αργείων, Αθηναίων και άλλων αποίκων από διάφορες ελληνικές πόλεις. Συγκεκριμένα, υποστηρίζεται ότι το γλωσσικό ιδίωμα είναι αντίστοιχο με αυτό των κατοίκων της Αρκαδίας, που είναι καταγραμμένο και στα σχολικά βιβλία του γυμνασίου της Γερμανίας. Ο Όμηρος, που αναφέρεται στην περίοδο του 12ου αιώνα, άσχετα εάν ο ίδιος έζησε 4 αιώνες μετά, αναφέρει ότι ο πληθυσμός της νήσου απαρτίζεται από Αχαιούς, δηλαδή Έλληνες, και όχι μόνο από τους Μυκηναίους, και φυσικά στην Ομήρου ΙΜ δα μπορεί να μιλάει για Αχαιούς και ασφαλώς εννοεί ότι η συνέχεια των ελληνικών φύλων είναι διαρ κής όχι μόνο στο χερσαίο κορμό αλλά και στα νησιά του Αιγαίου και φυσικά στη μεγαλόνησο Κύπρο, που δεσπόζει στην ανατολική Μεσόγειο. Την 1η Ιουνίου του 1191 μ.Χ. οι σταυροφόροι του Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου κα τέλαβαν τη Λεμεσό και η περίοδος κυριαρχίας των Φράγκων διήρκεσε μέχρι το 1489 μ.Χ. Η ενετική περίοδος εκτείνεται το 1489-1571, οπότε οι Οθωμανοί με 60.000 στρατό εισβάλουν στη νήσο, κατασφάζοντας 20.000 και πλέον Φράγκους και Ενετούς, γι' αυτό οι εναπομείναντες ή διέφυγαν ή εξισλαμίστηκαν ή δήλωσαν Έλληνες Κύπριοι ορθόδο ξοι. Η Κύπρος κατοικείται σε όλο το διάβα των αιώνων από Έλληνες, άσχετα εάν στην πρό σφατη ιστορία του νεοελληνικού έθνους μέχρι και τις μέρες μας δεν επιτεύχθηκε η ένω ση με τη μητέρα πατρίδα. Αυτό το οποίο θα επιχειρηθεί να αναλυθεί είναι τι συνέβη με τά την κατάληψη της Κύπρου από τους Οθωμανούς το 1571, εκατό και πλέον έτη μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης και την εκδίωξη των Φράγκων κατακτητών. Η κατοχή της Κύπρου κράτησε μέχρι το 1878, οπότε και πουλήθηκε στο Ηνωμένο Βα σίλειο από τους Οθωμανούς, και αποτελεί περίτρανη απόδειξη ότι ποτέ δεν αποδέχτη καν ότι έχουν δικαιώματα στη νήσο, διότι καλύτερα από κάθε άλλο γνώριζαν ότι οιΤούρκοι έποικοι ήταν στην πλειονότητά τους Ελληνοκύπριοι που εξισλαμίστηκαν, και αυτοί δεν αποτελούσαν παρά μια μικρή μειονότητα που ποτέ δεν υπερέβη το 20%, άσχετα αν για λόγους επιβίωσης οι υπόδουλοι δήλωναν ότι είναι Τούρκοι Οθωμανοί. Μετά το άφρονο πραξικόπημα, στις 15 Ιουλίου 1974, δόθηκε πρόσβαση στη μία εκ των τριών προστάτιδων δυνάμεων, την Τουρκία, να εισβάλει στη νεοσύστατη Κυπριακή Δημοκρατία, με βίο μόλις 26 ετών, και να καταλάβει το 38% του εδάφους της ο τουρκικός

350


στρατός με κατάφωρη παραβίαση της διεθνούς νομιμότητας και την παρουσία ακόμα και σήμερα, το 2012, συνολικά 44.500 Τούρκων στρατιωτών, υπό τη διοίκηση του 11 ου Σώματος Στρατού. Ο τουρκικός στρατός αποκαλείται, αν είναι δυνατόν, Τουρκικές Ειρηνευτικές Δυνά μεις Κύπρου (Turk Kibris Baris Kuvvetleri), που αποτελεί την αποθέωση της υποκρισίας της Άγκυρας, που και καλά ήρθε για να προασπίσει τους Τουρκοκύπριους που αποτε λούσαν το 18% του πληθυσμού, δηλαδή 117.000, έναντι 530.000 Ελλήνων που ανέρχο νται στο 82%.

Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΝΕΙ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ Πολλές φορές όταν επιχειρείται μια ιστορική αναδρομή με αδιάσειστα στοιχεία πάντα θα υπάρξουν αμφισβητήσεις από την αντίθετη πλευρά, απλώς για να δικαιολογηθούν παρα βιάσεις της διεθνούς νομιμότητας, πληθυσμιακές μεταλλαγές και εκτοπίσεις ακόμα και εθνοκαθάρσεις και γενοκτονίες, όπου το δίκαιο είναι πάντα με το μέρος του νικητή. Η Τουρκία είτε ως οθωμανική αυτοκρατορία είτε με τη σημερινή της δομή ως τουρ κικό κράτος επιχείρησε να αλλοιώσει πληθυσμιακά όλες τις περιοχές που κατακτήθηκαν με μοχλό μεταλλαγής των ντόπιων κατοίκων το ΞΙΦΟΣ του ισλάμ. Ειδικότερα, η μεγαλόνησος Κύπρος βιώνει αυτή την πολιτική και σήμερα, τον 21ο αιώνα, όπου οι Τουρκοκύπριοι αποτελούν μια περιφρονημένη μειονότητα στα Κατεχόμενα από τους 200.000 και πλέον Τούρκους εποίκους που εγκαταστάθηκαν με εντολές πάντα της Άγκυρας, μετά την εισβολή του 1974. Ο Κωνσταντίνος Δέλτας, διευθυντής του Εργαστηρίου Μοριακής και Ιατρικής Γενετι κής στο τμήμα Βιολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου και του Ερευνητικού Κέντρου Μοριακής Ιατρικής, ύστερα από συστηματική εικοσαετή έρευνα, κατέληξε ότι το DNA των Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων ταυτίζεται. Τα νεότερα λοιπόν αυτά ευρήματα της μοριακής γενετικής παρουσιάστηκαν στην έδρα του Διεθνούς Ινστιτούτου Κύπρου για την Περιβαλλοντική και Δημόσια Υγεία στη Λεμεσό, κατά τη διάρκεια της διάλεξης με τίτλο «Η γενετική κληρονομιά των Κυπρίων υπό το φως 20 ετών έρευνας». Ο καθηγητής Δέλτας δήλωσε ότι υπάρχουν περισσότερα κοινά μεταξύ γονιδίων Ελληνο

κυπρίων και Τουρκοκυπρίων από ό,τι Ελληνοκυπρίων-Ελλήνωνή Τουρκοκυπρίων-Τούρκων. Αναλυτικά, το Y-DNA των Ε/Κ και Τ/Κ εμφανίζεται ομαδοποιημένα στατιστικά, όπως: J (43,07% που περιλαμβάνει 6,20% J1), El b l b (20,00%), R1 (12,30% που περιλαμβάνει 9,20% R1 b), F (9,20%), I (7,70%), Κ (4,60%), A (3,10%). Οι ομάδες J, Κ, F και El b l b χαρα κτηρίζουν πληθυσμούς από τη Μέση Ανατολή, τη Βόρεια Αφρική και την Ευρώπη, ενώ οι ομάδες R1 και I είναι τυπικό χαρακτηριστικό των Ευρωπαίων. Η γενετική, όπως σημείωσε, ενισχύει την ιστορική μαρτυρία, υπενθυμίζοντας ότι με γάλος αριθμός Ελληνοκυπρίων εξισλαμίστηκε κατά τη διάρκεια της οθωμανικής αυτο κρατορίας, λόγω της καταπίεσης και της φτώχειας. Μέσα από τα χρόνια και τους κατα-


351

κτητές που πέρασαν από το νησί, ο βασικός ελληνικός κορμός των γονιδίων των Ελλη νοκυπρίων έχει εμβολιαστεί και με γονίδια άλλων λαών, όπως αναφέρθηκε από τον Ελ ληνοκύπριο καθηγητή.

ΣΟΥΛΤΑΝΙΚΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΤΗΣ 21 ης ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1572 Οταν έγινε η στρατιωτική επέμβαση και κατακτήθηκε η μεγαλόνησος Κύπρος από τους Οθωμανούς, το 1571, υπό την ηγεσία του Λαλά Μουσταφά πασά, βεβαιωμένα δεν υπήρ χαν Τούρκοι κάτοικοι. Ο Μουσταφά πασά, το Φεβρουάριο του 1572, όπως αναφέρει ο Καλλέπιος (Cobham, Εχς. Cypr., ρ. 162), μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου, όπου υπέστη τρομακτική φθορά ο οθωμανικός στόλος, ζήτησε από το σουλτάνο να ενισχυθεί στρατιωτικά και πληθυσμιακά η νήσος Κύπρος. Τα στρατεύματα που είχαν χρησιμοποιηθεί για την κατάληψη της Κύπρου ανέρχονταν στις 20.000 περίπου, πλην όμως είχαν παραμείνει, όπως χαρακτηριστικά κα ταγράφεται στις σελίδες 301 και 302 στην Ιστορία της Κύπρου στη Βενετία το 1788, με συγ γραφέα τον αρχιμανδρίτη Κυπριανό και γράφει ότι «εδιώρισεν καθ' όλην την νήσον χιλίους Γιαννίτσαρους... και εδιώρισε και σπάιδες τον αριθμόν 2.666», δηλαδή το όλο 3.666. Ο Τούρκος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης Cengiz Orhonlu επιβεβαιώνει με μουσουλμανικά φιρμάνια όπως αυτά καταγράφηκαν στα πρακτικά του Συνεδρίου για την Κύπρο Γ'-1, σ. 258, σύμφωνα με τα οποία το 1572 υπήρχαν στην Κύ προ 2.779 στρατιώτες για τη φρούρηση της Κύπρου, στους οποίους πρέπει να προστε θούν και 1.000 γενίτσαροι, και έτσι ο ολικός αριθμός των στρατευμάτων στην Κύπρο ανερχόταν σε 3.779. Η Υψηλή Πύλη τοποθετήθηκε θετικά στο αίτημα του Λαλά Μουσταφά πασά και εξέ δωσε το σουλτανικό διάταγμα της 21ης Σεπτεμβρίου 1572. Τα σπουδαιότερα σημεία (Pap. 21 κεξ) είναι: «Βάσει της εκθέσεως που έστειλε ο Beylerbey της Κύπρου, επειδή πολλή εύφορη γη του Νησιού ερημώθηκε κατά την εκστρατεία, είναι ανάγκη να εποικίσουμε τα χω ριά και τις πόλεις, ώστε να επαναφέρουμε το νησί στην προηγούμενή του ευημερία». Και εντέλλονται τα παρακάτω: Α) Οι κάτοικοι να μεταφερθούν από όλα τα χωριά και τις πόλεις της περιοχής, σε ανα λογία μια οικογένεια στις δέκα. Β) Στον εποικισμό να ληφθεί υπόψη να μεταφερθούν: 1

ον) Εκείνοι που καλλιεργούν άγονη γη και δεν μπορούν να έχουν τα μέσα για τη συ

ντήρησή τους. 2ον) Πρόσωπα κακής διαγωγής, που είναι συνηθισμένα στις κλεψιές. 3ον) Εκείνοι που υπέβαλαν αξιώσεις πάνω σε βοσκοτόπια, αμπέλια, κήπους και χω ράφια, και εκκρεμεί η απαίτησή τους. 4ον) Οι χωρικοί εκείνοι που εγκατέλειψαν τα χωράφια τους και τα χωριά τους και πή γαν στις πόλεις. 5ον) Οι άνεργοι που γυροφέρνουν στις πόλεις και στα χωριά και

352


6ον) Τεχνίτες διάφορων επαγγελμάτων, όπως πεταλωτήδες, δηλαδή καλλικάδες, σα μαρτζήδες (στρατουράδες δηλαδή), παπλωματάδες, μάγειροι κ.ά. Ως αποτέλεσμα του σουλτανικού διατάγματος ήταν να αφιχθούν στην Κύπρο και να εγκατασταθούν στα 1572 376 οικογένειες και στα 1573 432 άτομα. Δηλαδή περίπου 2.352 άτομα, που και αυτοί ήταν εξισλαμισμένοι χριστιανοί που ασπάστηκαν το σουνιτισμό και στην πλειονότητά τους ήταν ελληνικής καταγωγής, όπως ήταν οι 2.700 Σπαχήδες και οι 1.000 γενίτσαροι. Η Υψηλή Πύλη, 120 χρόνια μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, ήταν παντε λώς ανασφαλής και όταν διαπίστωνε ότι υφίσταται υποκρισία από τους εξισλαμισμένους χριστιανούς είτε προχωρούσε στη βίαιη μετοίκησή τους είτε προχωρούσε σε πιο σκλη ρά μέτρα, όπου έθετε το δίλημμα θρησκεία ή γλώσσα. Και όσον αφορά τον Πόντο κράτησαν την ελληνόφωνη «λαλιά» τους, έχασαν όμως την πίστη τους, αν και ακόμα και στις μέρες μας, στις περιοχές Τόνυας, Μάτσικας, Ριζούντος και σποραδικά σε Σαμψούντα, Τραπεζούντα, Κερασούντα υπάρχουν κρυπροχριστιανοί, όχι γιατί το διάβασα, αλλά γιατί το έχω ζήσει. Απεναντίας, στα κεντρικά της Μικράς Ασίας, δηλαδή στις περιοχές του Ικονίου (Konya), Καππαδοκίας, Σεβάστειας (Sivas), Άγκυρας (Ankara) κ,λπ., οι Έλληνες αλλά και άλλοι ομόδοξοι χριστιανοί είτε έχασαν τη γλώσσα είτε τη θρησκεία τους. Έχουμε απτά παραδείγματα μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών όπου τουρκόφωνοι Έλληνες χριστια νοί ήρθαν στην Ελλάδα, όχι όμως και οι Έλληνες μουσουλμάνοι. Θυμάμαι, είμαι στο Προκόπι (Urgup) της Καππαδοκίας, στο ομώνυμο ξενοδοχείο της πόλης, βράδυ Μεγάλης Πέμπτης του 1992, και έρχεται ένας νεαρός ντόπιος που δούλευε στο εστιατόριο του ξενοδοχείου και μου λέει σε άπταιστα ελληνικά «εσάς τους Έλληνες σας μισώ». Κάπου εκεί, στο 1996, μελετώντας, έμαθα για τους Βαλαάδες, δη λαδή τους Έλληνες που εξισλαμίστηκαν στις αρχές του 1900, από τα αντίστοιχα 24 χω ριά των Γρεβενών και Κοζάνης, και μετοίκησαν διά της βίας στην Καππαδοκία το 1023 με την ανταλλαγή των πληθυσμών, ενώ έλεγαν «Μα την Παναγία, εγώ δεν είμαι μου σουλμάνος». Θυμάμαι, ακόμα, στονΆβανο, πάλι στην Καππαδοκία, όταν μου δόθηκε σε ένα εργα στήριο κεραμικής από ένα μεσήλικα «Τούρκο» μία εικονίτσα μεταλλική της Αγίας Παρα σκευής, ο οποίος με ρωτούσε πώς λέγονταν οι δύο αδερφές μου, και μου είπε στα τούρ κικα «Πάρ'τη, αυτή θα είναι πιο χρήσιμη για σένα», και δεν μπόρεσε να κρύψει ένα δά κρυ που κύλησε από τα μάτια του... Τι ακόμα να αναφέρω; Τις υπόγειες εκκλησιές και τις κατακόμβες; Τα λιωμένα κεριά; Τη μυρωδιά από το θυμίαμα; ΤΙ;;; Γι' αυτό λοιπόν το σουλτανικό διάταγμα της 8ης Αυγούστου 1573, που απευθύνεται στο διοικητή του Ak-Dag Huseyin Cavus και τον διατάζει να πράξει ως εξής (Pap. σ. 25: Τσαλίκογλου σ. 16-17: Παπάζογλου σ. 443): «Σχετικά με ένα γράμμα προς την Υψηλή Πύλη

από τον αρχηγό των αρχιτεκτόνων της Αυτοκρατορίας, με το οποίο παρακαλεί όπως οι χρι στιανοί συγγενείς του, Σαρίογλου Dugenci, από το χωριό Kid Burunkuz, Νισάνογλου Ελισά βετ, από το χωριό Urgup, και οι κάτοικοι της γενέτειρας του Agirnas, εξαιρεθούν από τη με


353

ταφορά των Ελλήνων ραγιάδων της Καισαρείας στην Κύπρο, που διατάχθηκε με το προηγού μενο διάταγμα, δόθηκε εντολή, μετηνπαραλαβή του νέου, οι ανωτέρω χριστιανοί συγγενείς του προαναφερθέντος να εξαιρεθούν, έστω και αν έχουν συμπεριληφθεί στον κατάλογο των απίστων που θα σταλούν στην Κύπρο». Ο Coronelli, Ενετός γεωγράφος, σημειώνει στον άτλαντά του ότι στα 1695 ο πληθυ σμός των Τούρκων, εκτός των γυναικών και των παιδιών, ανέρχεται στις 8.000 και των χριστιανών στις 28.000, μια αναλογία όπου το 22,2% του πληθυσμού της Κύπρου είναι Τούρκοι. Στην Κύπρο, όπως και σε όλες τις περιοχές της πρώην βυζαντινής αυτοκρατορίας, οι γηγενείς κάτοικοι, ασχέτως του τρόπου που ασπάστηκαν το ισλάμ, ή ήταν κρυπτοχρι στιανοί ή διατηρούσαν ήθη και έθιμα χριστιανού και στην Κύπρο οι Έλληνες που δήλω ναν Τουρκοκύπριοι αλλά ήταν κρυπτοχριστιανοί ονομάστηκαν Λινοβάμβακες ή Λινοπάμπακες. Η εξήγηση είναι απλή, όπως στο ύφασμα που έχει δύο όψεις, αυτή η πλευρά που είναι από βαμβάκι είναι του μουσουλμάνου, ενώ η άλλη όψη του υφάσματος με το λινό, η ραφιναρισμένη, η καλή, είναι του ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥ. Θυμάμαι ένα λεβέντη Τουρκοκρητικό στην Αλεξανδρέττα, τον Απρίλιο του 1999, κα τά τις 9 το βράδυ και ενώ παίζαμε μπιρίμπα σε ένα παραλιακό τσάι-καφέ, ακούσαμε να λέει «ήντα έμορφη λαλιά ακούω». Δεν αναφέρω την ηλικία του, ούτε το επάγγελμά του, για ευνόητους λόγους, γιατί μου είπε «όποιος σας πειράξει θα έχει να κάνει μαζί μας» και ότι είναι 4 χωριά με Έλληνες Κρητικούς που ήρθαν ως Τουρκοκρητικοί μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, το 1913. Ανασύρω από τη μνήμη μου ότι το Ευαγγέλιο της μοναδικής ορθόδοξης χριστιανι κής εκκλησίας της Αλεξανδρέττας ήταν χρυσόδετο του 1780 και ήταν επεξεργασμένο στην Κύπρο, αποδεικτικό στοιχείο της ενότητας του ελληνισμού ακόμα και στα χρόνια της σκλαβιάς. Στα 1777 έγινε απογραφή του πληθυσμού της Κύπρου και βρέθηκαν 47.000Τούρκοι και 37.000 χριστιανοί. Δηλαδή, το 56% του πληθυσμού της Κύπρου εμφανίζεται ως μου σουλμανικό, που το αμφισβητεί ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός, στην Ιστορία της Κύπρου, που εκδόθηκε στη Βενετία, και στη σελίδα 332 γράφει ότι «των Οθωμανών ο αριθμός αμ

φιβάλλεται ισχυρώς, ει υπερέχει του των χριστιανών, εκ πολλών σπουδαίων Ευρωπαίων πε ριηγητών». Η δεύτερη απογραφή έγινε από το μουχασίλη της Κύπρου, τον Ταλαάτ Εφέντη, το 1841 και οιΤούρκοι εμφανίζονται να ανέρχονται στις 33.300, οι Έλληνες στις 73.200, ενώ οι άλλες εθνότητες αριθμούσαν μόνο 2.100 άτομα Kat ο συνολικός πληθυσμός δεν ξεπερνούσε τους 108.600. Επομένως, με αυτή την απογραφή η αναλογία των Τούρκων πέφτει από το 56%, που ήταν στα 1777, στο 31,5% επί του συνόλου του πληθυσμού. Η επανάσταση του 1821 ανα πτέρωσε το ηθικό των Ελληνοκυπρίων και των Λινοβαμβάκων και η δημιουργία του πρώ του μικρού ελλαδικού κράτους τούς έκανε να αναθαρρήσουν και να δηλώσει μεγαλύτε ρος αριθμός την ελληνική του καταγωγή ή ακόμα και να επιστρέφει από το ισλάμ στην ελληνική του καταγωγή.

354


ΑΓΓΛΟΚΡΑΤΙΑ (1878-1958) - ΔΙΛΗΜΜΑ ΛΙΝΟΒΑΜΒΑΚΩΝ (Τ/Κ): ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ Ή ΙΣΛΑΜ Η πρώτη απογραφή που διενήργησε το Ηνωμένο Βασίλειο στην Κύπρο έγινε στα 1881 και παρουσιάζει τα εξής αποτελέσματα: ΘΡΗΣΚΕΥΜΑ Μουσουλμάνοι Οθωμανοί Χριστιανοί ορθόδοξοι Άλλα δόγματα ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

ΑΠΟΓΡΑΦΕΝΤΕΣ

%

45.458

24,4%

137.631

73,9%

2.541

1,7%

185.630

100%

Διαπιστώνεται ότι από το 1841 μέχρι το 1881, δηλαδή σε 40 έτη, οι Τουρκοκρητικοί μειώνονται από 41 % σε 24,4 %, με ανάλογη αύξηση των Ελληνοκυπρίων. Με την αγγλική κατοχή της Κύπρου, στο διάστημα 1878-1914, σημαντικός αριθμός Λινοβαμβάκων επέστρεψε στο χριστιανισμό, πλην όμως, το 1902, σε έκθεση της ρωμαϊ κής καθολικής εκκλησίας (Pap., σ. 83 σημείωση), φέρεται ότι πλέον των 10.000 Τ/Κ είναι σε μια κατάσταση ρευστότητας όσον αφορά την οριστική τους ένταξη στην ορθοδοξία ή στο ισλάμ. Ο Ελληνοκύπριος διδάκτωρ της θεολογίας Φαίδων Παπαδόπουλος παρουσιάζει τεκ μηριωμένα τη σύνθεση του κυπριακού πληθυσμού σε δύο βιβλία που έχει εκδώσει. Πρό κειται για τα Τούρκοι, μουσουλμάνοι ή κρυπτοχριστιανοί(Λινοβάμβακοι); Γ\/ωριμία με το σύ νοικο στοιχείο και Η εδαφική και πληθυσμιακή πτυχή του Κυπριακού Προβλήματος, Χάρτες και ποσοστά υπό το φως της Ιστορίας. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι χωριά Τ/Κ στη διάρκεια των πρώτων χρόνων της αγγλοκρατίας επέστρεψαν στην ορθοδοξία από το ισλάμ, όπως στις επαρχίες: Λεμεσού, τα χωριά Ακρούντα, ΆγιοςΤύχωνας, Μαθηκολώνη, Μοναγρούλι, Παλώδια, Φασούλα, Φοινικάρια, Πύργος, Πάνω Κυβίδες και Λιμνίτης. Λευκωσίας, τα χωριά Βαρίσια, Λυθροδόντας και Ευρύχου. Λάρνακας, τα χωριά Λιβάδια και Χοιροκοιτία. Πάφου, τα χωριά Μαμώνια και Κρήτου-Μαρόττου. Άμμοχώστου, το χωριό Λιοπέτρι. Για να αντιληφθεί ο αναγνώστης την ακολουθούμενη διαδικασία μετάπτωσης από το ισλάμ στην ορθοδοξία ενδεικτική είναι η επιστολή Ελληνοβαμβάκων κατοίκων τηςΤηλλυρίας, της 6ης Ιανουαρίου 1882, προς το Βρετανό διοικητή της Λευκωσίας Ίγγλις. Στην επιστολή αναγράφονται:

«Ενδοξότατε Διοικητά της Λευκωσίας κύριε Ίγγλις. Οι ευσεβάστως υποφαινόμενοι λινοβάμβακοι του χωριού Αμπέλια και του Πύργου Τηλλυρίας του διαμερίσματος Λεύκας παρουσιαζόμεθα διά της παρούσης ημών ταπεινής αναφοράς ίνα φέρωμεν εις γνώσιν της Υμ. Εν δοξότατος ότι έως τώρα όντες χριστιανοί Ορθόδοξοι εν τω κρυπτώ διά τον φόβον των διοι-


355

κούντων την Κύπρο Τούρκων, αναγκαζόμεθα εν τω φανερώ να φαινόμεθα Μωαμεθανοί. Ήδη δε διατελούντες υπό την ελευθέραν και ανεξίθρηοκον κυβέρνησιν της Σεπτής Ανάσαης του Μεγάλου Αγγλικού έθνους ενθαρρυνόμεθα να μην κρύπτωμεν τας θρησκευτικός πεποιθή σεις ημών και να δηλώνουμε ότι από τούδε θέλουμεν να πρεσβεύουμεν φανερά τηνΧριστιανικήν Ορθόδοξον θρησκείαν. Επί τούτω παρακαλούμεν θερμώς και ικετεύουμεν ίνα ευαρεστηθήτε να διατάξητε όπου δει ίνα τα κάτωθεν σημειωμένα τουρκικά ονόματά μας απαλειφθώσιν από του τουρκικού Νοφοσίου και εγγραφώσι τα Χριστιανικά ονόματα ως είναι ενός εκάστου ημών σημειωμένον απέναντι του τουρκικού. Ευελπιστούμεν, ενδοξότατε, ότι η παράκλησίς μας θέλει εισακουσθή παρ' υμών, και θέλετε διατάξει τα δέοντα, διατελούμεν της υμετέρας ενδοξότητος ταπεινοί δούλοι. Αμπέλια τη 6η Ιανουαρίου 1882 »Τω Ενδοξοτάτω Διοικητή της Λευκωσίας κυρίω Ίγγλις». Σε παράρτημα της επιστολής, όπως στον εμφανιζόμενο πίνακα, παρατίθενται οι προτεινόμενες αλλαγές ονομάτων και επιθέτων από τουρκικά σε ελληνικά.

Χωριό Αμπέλια Τ/Κ Ονοματεπώνυμα (Ισλάμ)

Ε/Κ Ονοματεπώνυμα (Ορθόδοξα)

Κουσεής Κουτομπής

Νικόλαος Κουτουμπής

Χιόνης Κουσεή

Παρασκευάς Νικολάου

Σελεϊμάνης Κουσεή

Σολομών Νικολάου

Ισούφ Σελεϊμάνη

Μιχαήλ Σολομώντος

Ουσεής Σελεϊμάνη

Αβραάμ Σολομώντος

Σελεϊμάης Ρεζέμη

Σολομών Χριστοδούλου

Ιμπραχήμ Ισμαήλ

Μιχαήλ Χριστοδούλου

Ισούφ Μουσταφά

Γεώργιος Ιωάννου

Ισούφ Χουσεή

Σάββας Ιωάννου

Δεστέμης

Χριστόδουλος Ιωάννου

Σελεϊμάνης Ισούφη

Μιχαήλ Σάββα

Χωριό Πύργος Τ/ΚΟνοματεπώνυμα (Ισλάμ)

Ε/ΚΟνοματεπώνυμα (Ορθόδοξα)

Κουσεής Κάπρος Οσμάνη

Αντώνιος Δημητρίου

Ταχίρης Κάπρου

Χριστόδουλος Δημητρίου

Η εγγραφή τους ως χριστιανών αφορούσε, όπως εκτιμάται, όλα τα μέλη της οικογένειάς τους.


356

Δεν υπήρξε συνολικά μαζική επιστροφή των Λινοβαμβάκων από το ισλάμ στην ορ θοδοξία για τους παρακάτω λόγους: Δεν ενθάρρυνε η βρετανική διοίκηση, για πολιτικούς λόγους, όχι μόνο την επάνοδο των Λινοβαμβάκων, αλλά τουναντίον έπραξε ό,τι ήταν δυνατόν για να την αποτρέψει, με όπλο τη γραφειοκρατία. Αποτέλεσε ανασταλτικό παράγοντα η αβεβαιότητα σχετικά με το πολιτικό μέλλον της Κύπρου και ιδιαίτερα η φημολογία περί επιστροφής των Οθωμανών, που καλλιεργού νταν και από την αγγλοκρατία, για την ελεύθερη εκδήλωση του χριστιανικού φρονήμα τος των Λινοβαμβάκων. Έκλινε τελικά στο ισλάμ σημαντικός αριθμός Λινοβαμβάκων, λόγω στράτευσης ή μει κτών γάμων και γενικά λόγω πολυετούς διαβίωσης υπό μουσουλμανικό μανδύα. Δεν υπήρξε η δέουσα αναμενόμενη στήριξη της ηγεσίας της ορθόδοξης κοινότητας, λόγω εσωτερικών προβλημάτων και της έριδας στη διαμάχη για τον αρχιεπισκοπικό θρό νο της Κύπρου, που δεν αγκάλιασε τους Λινοβάμβακες. Δεν παραβλέπεται η προσπάθεια της εκκλησίας για ανέγερση εκκλησιών και σχολεί ων σε κοινότητες Λινοβαμβάκων, ενώ από την άλλη πλευρά με πρωτοβουλία του Εβκάφ και τη συνδρομή εύπορων μουσουλμάνων χτίστηκαν τεμένη και ιδρύθηκαν σχολεία σε χωριά τηςΤηλλυρίας. Το 1960 έγινε απογραφή και από τους 634 οικισμούς-χωριά οι 117 ήταν αμιγώς μου σουλμανικοί (τουρκοκυπριακοί), πλην όμως φέρουν ονόματα αγίων, κάτι που παραπέ μπει στο χριστιανικό παρελθόν τους, σε επαρχίες όπως: Λευκωσίας: Άγιος Επιφάνιος Σολέας, Άγιος Θεόδωρος Τηλλυρίας, Άγιος Ιωάννης Σελέμανι. Λεμεσού: Άγιος Θωμάς. Αμμοχώστου: Άγιος Ανδρόνικος (Τοπσού Κιογιού), Άγιος Ευστάθιος, Άγιος Ιάκωβος, Άγιος Συμεών, Άγιος Χαρίτων. Πάφου: Άγιος Γεώργιος, Άγιος Ιωάννης. Ονόματα αγίων φέρουν ακόμα και μεικτά χωριά, όπως: Λευκωσίας: Αγία Μαρίνα Σκυλλούρας, Άγιος Γεώργιος Λεύκας, Άγιος Σωζόμενος. Καρπασίας: Άγιος Ανδρόνικος. Λάρνακας: Αγία Άννα, Άγιος Θεόδωρος. Πάφου: Αγία Βαρβάρα, Άγιος Ισίδωρος, Άγιος Νικόλαος. Κηρύνειας: Αγία Ειρήνη, Άγιος Επίκτητος. Ακόμα και ο Ραούφ Ντενκτάς, πρόεδρος του ψευδοκράτους, κατάγεται από τον Άγιο Επιφάνιο Σολέας, όπου σε αρχική καταγραφή πληθυσμού η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων παρουσιάζονται ως χριστιανοί, ενώ στην επόμενη απογραφή όλοι οι κάτοικοι είναι δηλωμένοι Οθωμανοί, για λόγους που έχουν ήδη αναλυθεί. Το 1974 και προ της τουρκικής εισβολής ο πληθυσμός της Κύπρου ήταν 650.000, από τις οποίες οι 520.000, δηλαδή το 81,5%, ήταν Έλληνες, οι 120.000, δηλαδή το 18%, ήταν Τ/Κ και 10.000 περίπου άλλες εθνικότητες και δόγματα. Με τον ΑΤΤΙΛΑ «1» και «2», τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 1974, καταλήφθηκε το


357

38% του εδάφους και πλέον των 200.000 Ελληνοκυπρίων έγιναν πρόσφυγες, ενώ γύρω στις 30.000 Τ/Κ πήγαν στα κατεχόμενα. Έκτοτε και μέχρι σήμερα η Άγκυρα έπραξε ό,τι ήταν δυνατόν για να αλλοιώσει πληθυσμιακάτα κατεχόμενα, με μαζική εγκατάστασηΤούρκων εποίκωνπου καταδυναστεύουν σήμερα τους εναπομείναντες 78.000 Τ/Κ. Χαρακτηριστικά είναι τα δύο άρθρα του Τ/Κ δημοσιογράφου Καρτάλ Χαρμάν, της Ε/Φ

Κιμπρισλί, όπως δημοσιεύθηκαν στις 4 και 20 Φεβρουάριου 2012, και που παρατίθενται αυτούσια:

«Θα γίνουμε νομός της Τουρκίας» (04/02/2012) «Είμαστε μια μικρή χώρα με αρκετό πληθυσμό. Οι δρόμοι μας, τα πάρκα μας, οι πανσιόν μας, τα καφενεία μας είναι γεμάτα κόσμο. Βρισκόμαστε στη βόρεια Κύπρο, δηλαδή στην "ΤΔΒΚ". Σε μια χώρα όπου κυριαρχούν το ψέμα, η κομπίνα, η ατασθαλία. Λέμε ψέματα για τον πληθυ σμό μας, τον προϋπολογισμό μας, τη διοίκησή μας, την εξουσία μας. "ΤΔΒΚ" ίσον η χώρα του ψεύδους. Η μητέρα πατρίδα δεν υπολογίζει τους πραγματικούς κατοίκους της χώρας μας και αυτό επειδή αυτό εξυπηρετεί τα συμφέροντά της. »H Τουρκία, που την αποδεχόμαστε ως μητέρα πατρίδα, εφαρμόζει μια νέα έκδοση του σχεδίου ΑΚΡΙΤΑΣ, που κάποτε επιχείρησαν να εφαρμόσουν οι Ε,'Κ. “ΤΔΒΚ" ίσον η χώρα που αντιμετωπίζεται το ίδιο και από φίλους και από εχθρούς. Πάντοτε στόχος είναι η εξόντω ση του Τ/Κ λαού. Και στο σχέδιο ΑΚΡΙΤΑΣ στόχος ήταν η εξόντωση των Τ/Κ, και στα σχέδια της Τουρκίας ο στόχος είναι ο ίδιος. Είναι πλέον γνωστή η πολιτική του κόμματος Δικαιοσύνης-Ανάπτυξης του Ερντογάν και των συνεργατών του στο νησί, του κόμματος Εθνικής Ενότητας. »Στόχος είναι η εξόντωση των Τ/Κ και η μετατροπή της βόρειας Κύπρου σε νομό της Τουρκίας. Μόνο ένας αόμματος δεν μπορεί να δει ότι όλο και περισσότερο μειώνονται οι ελπίδες για την λύση. Όλα πλέον αποδεικνύουν ότι υλοποιείται ο στόχος εξόντωσης των κατοίκων της βόρειας Κύπρου. Από τη μια η εταιρεία Μπουλούτ, που πρόσκειται στο κόμ μα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, η οποία θα πουλά σπίτια και σε οικογένειες με τρία παι διά θα κάνει έκπτωση 33%, και από την άλλη η τράπεζα Γκαραντίδέχεται ως εγγύηση τους Τ/Κτίτλους ακινήτων. Έχουμε την ανέγερση ξενοδοχείου στα πρότυπα του ισλαμικού τρό που ζωής. Στη χώρα εφαρμόζονται νόμοι που δε θα μπορούσαν να εφαρμοστούν σε κα μιά άλλη. »Τουλοιπού, όσοι Τούρκοι υπήκοοι θέλουν να αγοράσουν ακίνητη περιουσία δεν θα υπόκεινται σε οποιονδήποτε έλεγχο. Με άλλα λόγια, το μαύρο χρήμα στην Τουρκία θα ξεπλένεται στη χώρα μας. To KEEνομοθετείται για να υλοποιεί τους στόχους του το κόμμα του Ερ ντογάν. Τη νύφη την πληρώνουν οι Τ/Κ, ενώ κάποιοι άλλοι γεμίζουν τις τσέπες τους. Η Τουρ κία, που αποκαλείται μητέρα πατρίδα, συνεχίζει την κατάληψη της βόρειας Κύπρου ενώ οι Τ/Κεξοντώνονται από την ίδια τους την πατρίδα».

358


«Θα σκότωνα πρώτα τους Τουρκοκύπριους» (20/02/2012) «Σε αρκετές περιπτώσεις ήμουν μάρτυρας διαξιφισμών μεταξύ Τουρκοκυπρίων και Τούρκων για εθνικά θέματα, αλλά η συνομιλία που είχα τελευταία με έναν εκ Τουρκίας νέο με ανησύχη σε και με τρομοκράτησε. »ΤοΣαββατοκύριακο αποφάσισα να πάω στην Καρπασία για ξεκούραση και για να απαλ λαγώ από την αποπνικτική ατμόσφαιρα της πόλης. Λόγω συνήθειας δεν κάθισα με σταυρω μένα χέρια. Ξεκίνησα τα ρεπορτάζ με κατοίκους της περιοχής. Προσπαθώ να μην εξατομικεύσω τα άρθρα μου, αλλά σήμερα θα κάνω μια εξαίρεση επειδή το θέμα ενδιαφέρει όλους μας, Τ/Κκαι Τούρκους, και πρέπει να μας προβληματίσει. »Συνομιλητής μου είναι ένα άτομο 27χρόνων. 0 νέος θα πρέπει να έχει νυμφευτεί νωρίς καθότι, παρά τα 27 του χρόνια, έχει τέσσερα παιδιά. Τρέφει μίσος κατά των Τ/Κ. Ίσως το πε ριβάλλον στο οποίο ζει τον έκανε να έχει εχθρικά αισθήματα κατά των Τ/Κ. Σωστά διαβάσα τε: Εχθρικά αισθήματα. Έχει την εντύπωση ότι και εγώ είμαι από την Τουρκία. Αυτό δε με ενο χλεί και τον αφήνω να μιλά και να βγάζει όλα του τα απωθημένα. »0 πατέρας των τεσσάρων παιδιών δηλώνει ότι δεν αγαπά τους Τ/Κ. Στην ερώτησή μου Τ ατί;" μου απαντά: "Επειδή και εκείνοι δε μας αγαπούν. Μας αποκαλούν 'μαυρογένηδες'. Ποιος άραγε θα λύτρωνε τους Τ/Καπό τα χέρια των Ε/Καν δεν ήμασταν εμείς;" »Θα έπρεπε να του απαντήσω "Ευτυχώς που ήρθατε και μας λυτρώσατε". Με ηρεμία και υπομονή συνεχίζω να τον ακούω. Όταν κατά διαστήματα συμφωνώ με τα λεγόμενό του, συ νεχίζει την ομιλία του με περισσότερο μίσος.

»Ενώ εκείνος συνεχίζει να ξερνά το μίσος του κατά των τ/κ, εγώ σκέφτομαι την τελευταία ερώτηση που θα του υποβάλω. Όταν τελειώνει και περιμένει νέα ερώτηση του υποβάλλω την εξής: "Αν ξεσπάσει πόλεμος στο νησί ποιον θα σκότωνες πρώτα, τους Ε/Κή τους Τ/Κ;"Απάντη σε: "Πρώτα θα σκοτώσω τους Τουρκοκύπριους". »Ακούγοντας όλα αυτά θα ήθελα να ήξερα τι θα έλεγαν αυτοί που κουβάλησαν όλους αυ τούς στο νησί με το σκεπτικό "Τούρκος φεύγει, Τούρκος έρχεται", ενώ καταδίκασαν τον πλη θυσμό του νησιού σε εξόντωση». Προς επίρρωσιν όσων αναφέρει ο Τ/Κ δημοσιογράφος Καρτάλ Χαρμάν παρατίθενται πίνακες του δρ Αχμέτ Ατασόι, ο οποίος είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μουσταφά Κεμάλ, και συνέταξε μελέτη το 2011 με τίτλο «Πληθυσμιακή Γεωγραφία του Ψευδοκρά τους» που καλύπτει την περίοδο των Οθωμανών (1581-1878), της αγγλοκρατίας (1878 1958) και της Κυπριακής Δημοκρατίας (1958-2011).

ΕΤΗ

ΕΛΛΗΝΕΣ

ΤΟΥΡΚΟΙ

ΣΥΝΟΛΟ Ε/Κ

ΣΥΝΟΛΟ Τ/Κ

ΓΕΝΙΚΟΣΥΝΟΛΟ

1777

12.000

15.000

37.000

47.000

84.000

1790

11.569

-

47.500

67.000

114.000

1793

11.262

-

46.392

67.000

118.000

1800

7.631

-

30.524

67.000

97.524

Πηγή: C e vike l, 2 0 0 1 :220.


359

Ως αίτια της μείωσης του πληθυσμού το μόνο που δεν αναφέρεται είναι οι εξισλαμισμοί και οι εξανδραποπισμοί των Ελλήνων χριστιανών, ενώ για τα υπόλοιπα αναφέρονται λιμοί, καταποντισμοί, ακόμα και επιδρομή ακρίδων! Για την περίοδο της αγγλοκρατίας (1878-1958) ο Ατασόι αναφέρει ότι ξαφνικά οι Ε/Κ στην απογραφή του 1881 ήταν 137.631 και οι Τ/Κ 45.458, δίχως να αναφέρεται στους κρυ πτοχριστιανούς Λινοβάμβακες και στη μεταστροφή τους στην ορθοδοξία από το ισλάμ. Ξαφνικά βρίσκεται στην απογραφή του 1960, επί συνόλου 573.566 κατοίκων της νεοσύ στατης Κυπριακής Δημοκρατίας, όπου οι Ε/Κ είναι 442.138 (77,1 %), οι Τ/Κ 104.320 (18,2%) και άλλες εθνικότητες 27.108 (4,7%). Σε άλλο πίνακα που παραθέτει καλύπτει την περίοδο της πληθυσμιακής μεταβολής της Κύπρου (1881-1960).

ΕΤΗ

1881

1891

1901

1911

1921

1931

1938

1946

1960

Τ/Κ

45.458

47.926

51.307

46.428

51.339

64.245

66.459

80.548

104.320

Ε/Κ

137.631

158.585

182.739

214.480

244.887

276.572

310.070

361.129

442.138

Κατά τη γνώμη του γράφοντος, ο πλέον σημαντικός πίνακας του Ατασόι είναι αυτός όπου ανενδοίαστα χρησιμοποιεί ως πηγή την πρωθυπουργία του ψευδοκράτους (KKTC Basbakanlik DPO, 2009) θέλοντας να αποδείξει ότι ο όγκος των εποίκων μεταξύ των ετών 1974-1996 ήταν Τ/Κ που είχαν καταφύγει από το 1955 έως το 1974 στη «μητέρα πατρί δα» για να διασωθούν από τη μήνη των Ελλήνων.

ΚΡΑΤΟΣ

ΣΥΝΟΛΟ ΕΠΟΙΚΩΝ

Τουρκία

94.977

Κυπριακή Δημοκρατία

32.285

Ηνωμένο Βασίλειο

6.900

Βουλγαρία

1.690

Ιράν

774

Μολδαβία

ΜΙ

Γερμανία

337

Άλλα Κράτη ΣΥΝΟΛΟ

Τ/Κ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

30.807 (μετά την εισβολή)

4.194 141.634

30.807

Παρέχει στοιχεία για τον πληθυσμό του ψευδοκράτους, όπου συνολικά διαβιούν 200.587 το έτος 1996, εκ των οποίων μόνο 69.953 είναι πλέον οι Τουρκοκύπριοι, και έτσι δικαιώνεται για τα άρθρα του ο Τ/Κ δημοσιογράφος Καρτάλ Χαρμάν της Ε/Φ Κψπρισλί. Σύμφωνα με απογραφικά στοιχεία του ψευδοκράτους, το 2006 ο πληθυσμός ανέρ χεται στους 256.644, εκ των οποίων 138.568 άντρες και 118.076 γυναίκες. Προφανώς

360


στρογγυλεύουν τους 44.500 άντρες του 11ου Κατοχικού Τουρκικού Σώματος Στρατού που εδρεύουν στα κατεχόμενα. Η ανάλυση δίνει ότι 147.405 είναι Τ/Κ, εκ των οποίων οι 32.285 είναι πρόσφυγες από το Νότο εξαιτίας της τουρκικής εισβολής του 1974. Η τουρκική Ε/Φ Milliyet της 9ης Δεκεμβρίου 2011 αναφέρει ότι στην απογραφή της 4ης Ιανουαρίου του ίδιου έτους ο πληθυσμός του ψευδοκράτους είναι 294.906, δηλαδή αυξήθηκε κατά 11,2% από την απογραφή της 30ής Απριλίου 2006. Ο Τ/Κ τομέας της Λευκωσίας έχει πληθυσμό 98.739, η Αμμόχωστος 69.273, η Κηρύνεια 72.284. Σύμφωνα με στοιχεία της στατιστικής υπηρεσίας της Κυπριακής Δημοκρατίας, ο πλη θυσμός της Κύπρου ανέρχεται το 2005 στις 871.036 κατοίκους, ενώ διαβιούν 110.200 αλ λοδαποί και 10.000 έως 30.000 λαθρομετανάστες. Το 2010 το International Crisis Group εκτιμά ότι ο συνολικός πληθυσμός της Κύπρου, ως ενιαίο σύνολο, ανέρχεται στα 1,1 εκατομμύρια κατοίκους, εκ των οποίων περί τις 300.000 ζουν στο Βορρά. Ο πληθυσμός της Κύπρου το 2005, σύμφωνα με το Eurobarometer 2005, αναλύεται όπως στον πίνακα που ακολουθεί και στην Ε.Ε. η Κύπρος κατατάσσεται μεταξύ των 5 κρα τών που οι κάτοικοί τους είναι προσκολλημμένοι στη θρησκεία (Μάλτα, Ρουμανία, Ελλά δα, Κύπρος και Πολωνία).

ΘΡΗΣΚΕΥΜΑ Χριστιανοί ορθόδοξοι Άλλα χριστιανικά δόγματα Σουνίτες μουσουλμάνοι Άλλα δόγματα

ΠΟΣΟΣΤΟ 78,0% 1,3% 18,0% 2,7%

Στην Κυπριακή Δημοκρατία, δίχως να περιλαμβάνονται οι Τ/Κ και οι έποικοι του Βορ ρά, η κατάσταση από πλευράς θρησκεύματος είναι όπως στον παρακάτω πίνακα:

ΘΡΗΣΚΕΥΜΑ Χριστιανοί ορθόδοξοι

ΠΟΣΟΣΤΟ 94,8%

Χριστιανοί Αρμένιοι & Μαρωνίτες

0,9%

Καθολικοί

1,5%

Αγγλικανική Εκκλησία

1,0%


0,6%

Αλλα δόγματα

1,3%


361

Η Κύπρος παραμένει διαιρεμένη από τον Απίλα, στο Βορρά σταθμεύει με τα πλέον σύγ χρονα οπλικά συστήματα, με δύναμη 44.500 άντρες, το 11ο Σώμα Στρατού της Τουρκίας, οι εταίροι στην Ε.Ε., αν και τελεί υπό κατοχή το 38% του εδάφους της Κυπριακής Δημοκρα τίας, κράτους-μέλους, κωφεύουν και δεν επιδεικνύουν τη στοιχειώδη αλληλεγγύη. Ο εκλιπών πρόεδρος Τάσσος Παπαδόπουλος απέτρεψε την εφαρμογή του σχεδίου «ΑΝΑΝ» και αποσπάσματα του διαγγέλματος του παρατίθενται για την ιστορική μνήμη, τιμώντας έτσι την ηγετική προσωπικότητα που έδειξε το δρόμο της υπερηφάνειας και της άδολης αγάπης στην ΠΑΤΡΙΔΑ, Ελλαδιτών, Ελληνοκυπρίων και των απανταχού Ελλή νων της διασποράς.

Διάγγελμα Τάσσου Παπαδόπουλου [Τη Μ εγάλη Τ ετάρ τη 7 Απριλίου 2004, ο τ ό τ ε Π ρόεδρος τη ς Κυπριακής Δ η μ ο κρ α τία ς Τάσσος (Ευ στάθιος) Παπαδόπουλος (112-12-2008) κάλεσ ε το ν ελληνικό κυπριακό λαό να απ ορρίψ ει το Σχέ δ ιο Ανάν σ το δη μο ψ ή φ ισ μα σ τις 24 Απριλίου με ένα δ υνα τό ΟΧΙ και να υπερασπιστεί το δίκαιο, τη ν αξιοπ ρέπ εια και τη ν ισ το ρ ία του.]

Συμπατριώτισσες, Συμπατριώτες Συ\/εκτιμώντας όλα τα δεδομένα με ψυχραιμία και αντικειμενικότητα αλλά και με πλήρη συναίσθηση της ιστορικότητας των στιγμών και το βάρος της ευθύνης που μου αναλογεί, λυ πούμαι ειλικρινά, γιατί δεν μπορώ να αποδεχθώ και να υπογράψω το Σχέδιο Ανάν όπως, τε λικά, διαμορφώθηκε. Παρέλαβα Κράτος διεθνώς αναγνωρισμένο. Δεν θα παραδώσω «Κοινότητα»χωρίς δικαίω μα λόγου διεθνώς και σε αναζήτηση κηδεμόνα. Και όλα αυτά έναντι κενών, παραπλανητικών, δήθεν, προσδοκιών. Έναντι της ανεδαφικής ψευδαίσθησης ότι η Τουρκία θα τηρήσει τις δε σμεύσεις της. Συμπατριώτισσες, Συμπατριώτες Στις 24 Απριλίου θα τοποθετηθείτε με ένα ΝΑΙ ή ένα ΟΧΙ στο σχέδιο Ανάν. Θα αποφασίσε τε για το παρόν και το μέλλον της Κύπρου. Για τη γενιά μας, αλλά και τις γενιές που θα έρθουν μετά από εμάς. Έχω εμπιστοσύνη στην κρίση σας. Είμαι βέβαιος ότι δεν σας αγγίζουν ψεύτικα διλήμματα. Ότι δεν σας τρομάζουν απειλές για δήθεν διεθνή απομόνωση. Οτι δεν σας πείθουν τα περί δήθεν τελευταίας ευκαιρίας. Είμαι βέβαιος ότι εξακολουθούν να έχουν για σας νόημα οι ηθικές αρχές και αξίες του λα ού μας, του πολιτισμού και του εθνικού ιστορικού μας βίου, τον οποίο θέλετε να συνεχίσουμεμε ασφάλεια, δικαιοσύνη, ελευθερία και ειρήνη. Ελληνικέ Κυπριακέ Λαέ, Στη ζυγαριά του ΝΑΙ και του ΟΧΙ, πολύ βαρύτερες και πολύ πιο επαχθείς θα είναι οι συνέ πειες του ΝΑΙ. Σε καλώ να απορρίψεις το Σχέδιο Ανάν.


362

Σε καλώ να πεις στις 24 του Απρίλη ένα δυνατό ΟΧΙ. Σε καλώ να υπερασπιστείς το δίκαιο, την αξιοπρέπεια και την ιστορία σου. Με αίσθημα ευθύνης απέναντι στην Ιστορία, στο παρόν και το μέλλον της Κύπρου και του λαού μας, σε καλώ να μην υποθηκεύσεις το μέλλον στην πολιτική βούληση της Τουρκίας. Να προασπιστείς την Κυπριακή Δημοκρατία, λέγοντας ΟΧΙ στην κατάλυσή της. Να συστρατευτείς για μια νέα πιο ελπιδοφόρα πορεία επανένωσης της πατρίδας μας μέσα από την Ευρω παϊκή Ένωση. Καλή Ανάσταση σε όλους! (Βλ. Παράρτημα Α35 το πλήρες κείμενο του Διαγγέλματος.)

ΜΕΡΟΣ Θ'

X

ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1956-2012)

ΤΟ ΙΣΛΑΜ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ1 Είναι γνωστό ότι μετά την επιβολή του καθεστώτος από τον Κεμάλ το 1923 το ισλάμ τέ θηκε σε αμφιβολία στην Τουρκία. Το καθεστώς δεν επιδίωξε μια απλή υποταγή της θρη σκείας στο κράτος, αντίθετα πέτυχε τη ρήξη με το ισλαμικό παρελθόν και την αφαίρεση του ισλάμ από τον πολιτιστικό ιστό της χώρας. Η βίαιη αυτή προσπάθεια του Κεμάλ να ξεριζώσει το ισλάμ από τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα είχε ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα. Το ισλάμ παραμένει και σήμερα η θρησκεία του συνόλου σχεδόν του τουρκικού λαού. Από την άλλη πλευρά, παρατηρού με ότι σημειώνεται μια αντικεμαλική στροφή η οποία φαίνεται από τις πολιτικές επιλο γές της κυβέρνησης, καθ' όσον η Τουρκία: α. Είναι μέλος του Συμβουλίου Υπουργών των ισλαμικών χωρών. β. Υπέγραψε στρατιωτική συνεργασία με τις αραβικές χώρες (Σ. Αραβία, Ιορδανία,

Τυνησία) για τη στρατιωτική εκπαίδευση. y. Υπέγραψε συμφωνίες ιδιαίτερης βαρύτητας με την ισλαμική διάσκεψη. Οι συμφω νίες αυτές είναι:

(1) Συμφωνία της 2/7/19822 που αποτελεί κοινή απόφαση των ισλαμικών κρατώνμελών για ενίσχυση και βελτίωση της μεταξύ τους συνεργασίας στον εμπορικό, οικονο μικό και τεχνικό τομέα. Επίσης, προβλέπεται και η δημιουργία κοινών προγραμμάτων με την ανταλλαγή ειδικευμένου τεχνικού προσωπικού καθώς και η ίδρυση κοινής αγοράς των ισλαμικών χωρών.

(2) Συμφωνία της 1/7/19823όπου με τη σύμφωνη γνώμη της τουρκικής κυβέρνησης η οργάνωση της ισλαμικής διάσκεψης ιδρύει στην Αγκυρα «Εκπαιδευτικό Κέντρο Στατι στικών Οικονομικών και Κοινωνικών Ερευνών των Ισλαμικών Χωρών».

(3) Συμφωνία της 4/8/1982,4 όπου ιδρύεται «Κέντρο Έρευνας της Ισλαμικής Ιστορίας, της Τέχνης και του Πολιτισμού», που λειτουργεί ήδη μαζί με το εκπαιδευτικό κέντρο της Άγκυρας. Η ίδρυση του παραπάνω κέντρου αποτελεί συνεργασία της «Οργάνωσης Ισλα μικής Διάσκεψης και της Τουρκικής Κυβέρνησης». Κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί ότι το ίδιο το Υπουργείο Εξωτερικών (27/6/1984) συ

1. Βερέμης, Θ., Η Τουρκία σήμερα, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα (1995), σ. 271-290. 2. Βλ. τουρκική εφημερίδα κυβερνήσεως (Resmi Gazet), αρ. 17742 (τα στοιχεία είναι από το βιβλίο Η

Τουρκία Σήμερα). 3. Ό.π. αρ. 17752. 4. Ό.π. αρ. 17772.


364

γκρότησε «Ίδρυμα Έρευνας Τουρκοαραβικών Σχέσεων», του οποίου ο εκάστοτε Τούρ κος υπουργός Εξωτερικών είναι επίτιμος πρόεδρος. Η προσπάθεια των πολιτικών καθεστώτων τηςΤουρκίας να εναγκαλιστούν το ισλάμ (όπως αυτή του Οζάλ και του Ντεμιρέλ) σίγουρα ενοχλεί τους κεμαλικούς κύκλους του στρατού οι οποίοι και δε δίστασαν τρεις φορές μέχρι σήμερα (1961, 1970,1980) στα πραξικοπήματά τους να προσπαθήσουν να «περισώσουν» την κεμαλική καθαρότητα. Αυτά σε ό,τι αφορά την επίσημη τουρκική θέση απέναντι στο ισλάμ. Τελευταία όμως παρατηρείται η επιστροφή των ευρύτερων λαϊκών μαζών προς το ισλάμ, και μάλιστα κά τω από τις ευλογίες της επίσημης κρατικής πολιτικής. Η επιστροφή αυτή του ισλαμ στην τουρκική κοινωνία και πολιτική διακρίνεται σε τρεις μορφές: α. Την εμφάνιση το έτος 1970 ενός ισλαμικού πολιτικού κινήματος υπό τον τίτλο Κόμ μα της Εθνικής Σωτηρίας του Νεκμεντίμ Ερμπακάν.

β. Την ανάκτηση της ισλαμικής επιρροής από τα συντηρητικά κόμματα, τα οποία δια τηρούν παρ' όλα αυτά έναν κοσμικό χαρακτήρα. y. Τ ην ύπαρξη ιερών θρησκευτικών δικτύων (θρησκευτικά τάγματα), που δεν αποτελούν όμως συγκροτημένες πολιτικές ομάδες. Οι κυριότερες από αυτές, τα θρησκευτικά τάγματα στην Τουρκία που διαθέτουν εκα τομμύρια πιστούς, είναι οι εξής: •

Η Νακσιμπεντί. Προέρχεται από την κεντρική Ασία (13ος αιώνα) και θεωρείται η υπο-

στηρίκτρια του τέως προέδρου Οζάλ, ο οποίος λέγεται ότι ήταν και μέλος της. •Το θρησκευτικό τάγμα των μπεκτασήδων. Κυριαρχεί στις ημινομαδικές φυλέςτης Ανατολίας (όπως αυτές των Ταχαρί, των Γερούκων, των Κιζιλμπάσι και των Τουρκομάνων). Τα θρησκευτικά τάγματα αυτά πέτυχαν να πολλαπλασιάσουν τα ιεροσπουδαστήρια στο τουρκικό έδαφος. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι κατόρθωσαν να ιδρύσουν ολο κληρωμένα λύκεια. Το 1970 υπήρχαν μόνο 40 τέτοια λύκεια στην Τουρκία, το 1980 έγιναν 240 και το 1990 έφτασαν τα 390. Περίπου το 15% του δυναμικού της μέσης εκπαί δευσης αποφοιτά από αυτά. Αξίζει να σημειωθεί ότι έχει παρουσιαστεί και αύξηση των βιβλιοθηκών και των εκ δοτικών οίκων ισλαμικού περιεχομένου. Είναι χώροι που επισκέπτονται οι νεαροί ισλαμιστές, όπου μπορούν να βρουν τα πάντα γύρω από το ισλάμ, ακόμα και απαγορευμένα περιοδικά και βιβλία, το περιεχόμενο των οποίων είναι απολύτως φιλοϊρανικό. Κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί και η σοβαρή διείσδυση στο στρατιωτικό μηχανισμό τηςΤουρκίας στοιχείων του Hesbal la h, τα οποία φυσικά δρουν για λογαριασμό της Τεχε ράνης. Χαρακτηριστικό δε είναι το παρακάτω περιστατικό που είχε συγκλονίσει τηνΤουρκική Εθνική Ασφάλεια και τον τουρκικό Τύπο. Τον Ιανουάριο του 1987 ο πρόεδρος Εβρέν ανακοίνωσε την εξάρθρωση ενός δικτύου του Hesballah, το οποίο είχε διεισδύσει στη Στρατιωτική Ακαδημία της Αγκυρας. Περισσότεροι από 100 δόκιμοι αξιωματικοί συνελήφθησαν με την κατηγορία της συμμετοχής σε παράνομους ισλαμιστικούς πυρήνες, ορ γανωμένους από το Hesballah. Όλοι οι συλληφθέντες εκδιώχτηκαν από το στράτευμα. •Το θρησκευτικό τάγμα των σουλεϊμαντζί. Ιδρύεται το 1950 από τον Νακσιμπεντί Cheikh suleyman seylfallan. Έχει καταφέρει να οργανώσει σημαντικό δίκτυο πυρήνων


365

τόσο στηνΤουρκία όσο και στουςΤούρκους μετανάστεςτου εξωτερικού. Η ιδεολογία του δεν είναι απολύτως γνωστή διότι σε αντίθεση με τις άλλες ισλαμικές αδελφότητες της Τουρκίας αποφεύγουν την έκφραση των αντιλήψεών τους διά του Τύπου. Είναι αντίθε τοι σε κάθε είδους νεωτερισμό και θεωρούνται φανατικοί αντιδυτικοί. •Το θρησκευτικό τάγμα των νουρτζού (Αδελφοί του Φωτός). Αποτελεί ίσως την πιο ισχυρή μυστικιστική αδελφότητα στηνΤουρκία. Οι ίδιοι αυτοπροσδιορίζονται ως εξής: «Η δράση μας δεν είναι όμοια με των Ιρανών, ούτε έχει κοινά σημεία με τους αδερφούς μουσουλμάνους της Συρίας. Αυτοί θέλουν να μετατρέψουν το κράτος αρχίζοντας"εκ των άνω", ενώ εμείς επιζητούμε την αναμόρφωση της κοινωνίας αρχίζοντας από το άτομο». Η θέση αυτή φανερώνει διαδικασίες κοινωνικής αναμόρφωσης, και μάλιστα μακράς διάρ κειας. Απροθυμία κατά μέτωπο αναμέτρησης με το κράτος και σχέσεις κράτους-θρησκείας ανάλογα με αυτές που αναπτύχθηκαν την περίοδο της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το θρησκευτικό τάγμα αυτό εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1920 στη δυτική Τουρκία και σήμερα εκτιμάται ότι αριθμεί περίπου 2.000.000 οπαδούς, οι οποίοι διέπονται από έντονα αντικομουνιστικά αισθήματα και μια τάση «λατρείας της επιστήμης», που όμως είναι σαφώς υποταγμένη στο «θέλημα του Θεού». Ενδιαφέρον παρουσιάζει δε το γεγονός ότι το Κόμμα της Εθνικής Σωτηρίας του Ν. Ερμπακάν στο πολιτικό του πρόγραμμα είχε περιλάβει επακριβώς το σύστημα προτά σεων των νουρτζού. Αποτέλεσμα είναι ότι το Κόμμα της Εθνικής Σωτηρίας αριθμεί πολ λούς νουρτζού μεταξύ των οπαδών και μελών του, ελέγχοντας έτσι με τον τρόπο αυτό μια εκλογική βάση που αποτελείται από τμήματα των μεσαίων τάξεων. Το θρησκευτικό τάγμα υποστηρίζει επίσης και το κόμμα του Ορθού Δρόμου του Σ. Ντεμιρέλ, στο πλαίσιο του οποίου αριθμεί πολλά μέλη, έχοντας έτσι σαφή πρόσβαση στην εξουσία. Από την άλλη, όμως, πλευρά, το κράτος δε φαίνεται να είναι τόσο άμοιρο των ευθυνών του γι'αυτή τη διείσδυση, τη στιγμή που μέσω της Διευθύνσεως Θρησκευ τικών Υποθέσεων,5μιας υπηρεσίας η οποία είναι συνδεδεμένη κατευθείαν με τις υπηρε σίες του πρωθυπουργού, οι αρχές ελέγχουν όλα τα ισλαμικά θεσμικά όργανα της χώρας. Σε ό,τι αφορά τον τουρκικό ζηλωτισμό με ισλαμικό περιτύλιγμα, εναντίον της Ελλάδας αναφέρονται ενδεικτικά τα παρακάτω στοιχεία:6 •

Το γνωστό από οκταετίας τουρκόφωνο μηνιαίο θρησκευτικό περιοδικό Hakka Davet

(Πρόσκληση στο Θεό), που εκδιδόταν από την Επιτροπή Κηρυγμάτων και Διαφώτισης των μουσουλμάνων της δυτικής Θράκης7 με την «ηθική και υλική υποστήριξη των μουφτήδων», επανέλαβε την έκδοσή του ύστερα από διακοπή ορισμένων μηνών, με νέο βελ τιωμένο σχήμα, ασυγκρίτως καλύτερο από το προηγούμενο, και υπό το νέο τίτλο Yeni

Hakka Davet (Νέα Πρόσκληση στο Θεό).8 Από τη μελέτη του προκύπτει ότι το περιεχό 5. Turkish Republic, The Presidency o f Religious Affairs, Ankara (1989). 6. Χιδίρογλου, Π., Η Θράκη και η Τουρκική Εθνική Ιδέα, Ελληνικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, Αθήνα (1992). «Στο έργο αυτό υπάρχει πληθώρα συγκλονιστικών στοιχείων και αποδείξεων σε ό,τι αφορά την καλλιέργεια του τουρκικού ζηλωτισμού από το επίσημο κράτος και τις ειδικές υπηρεσίες». 7. Τα γραφεία του είναι στην οδό Ερμού 22 στην Κομοτηνή. 8 .0 διευθυντής του περιοδικού αυτού, ονόματι Μ εχμέτ Χασάν Πατσαμάν, συμμετέχει ενεργά και σε συ

366


μενό του, προσαρμοσμένο εξ ολοκλήρου στα γνωστά σοβινιστικά περιοδικά της Κων σταντινούπολης Bati Trakya και Yeni Bati Trakya Dergisi, είναι πλέον πολιτικό με φωτογρα φίες «καταστροφών», ανθελληνικά σχόλια και άρθρα που μιλούν για την ανάγκη δημιουρ γίας αρχιμουφτείας ισοδύναμης προς το οικουμενικό πατριαρχείο, τις «ένοπλες επιθέ σεις» ή άλλες που έγιναν δήθεν στα ιερά ιδρύματα από Έλληνες κ.ά. •Ο Τούρκος τέως υπουργός Εξωτερικών Μ. Γιλμάζ, στη 18η Διάσκεψη των Υπουργών Εξωτερικών των ισλαμικών χωρών στο Ριάντ της Σαουδικής Αραβίας, στην οποία συμ μετείχε ως εκπρόσωπος της χώρας του που είναι τακτικό μέλος, κατήγγειλε ότι δήθεν «ενώ η καλλιεργήσιμη γη στην ελληνική Θράκη ανήκε κατά 84% στουςΤούρκους, σήμε ρα μειώθηκε στο 35%, διότι η Ελλάδα απαλλοτριώνει εκτάσεις αποκλειστικής μουσουλ μανικής ιδιοκτησίας».9 • Σε προκηρύξεις προπαγάνδας, οι οποίες καλύπτουν κυρίως την περίοδο από τον Ιούλιο του έτους 1988 και εξής, είναι γραμμένες στην τουρκική γλώσσα και προέρχο νται και από ανώνυμους φορείς, αλλά, ως επί το πλείστον, από επωνύμους (μεταξύ των οποίων η οργάνωση Απελευθερωτική Ένωση Τούρκων Ελλάδας, το Αρχηγείο Υπερασπι στών του τουρκικού πληθυσμού Δ. Θράκης), προβάλλουν σε συχνά διαστήματα αξιο σημείωτα εμπρηστικά συνθήματα, όπως: «Προς άπιστους Εβραίους, Αρμενίους και Έλ ληνες [...]. Στον ιερό ισλαμικό χώρο τηςΤουρκίας, που ανήκει στουςΤούρκους, είναι ανε πιθύμητη η θέα απίστων στο άκουσμα κωδωνοκρουσιών των εκκλησιών, η λειτουργία μειονοτικών σχολείων, οι εμπορικές επιχειρήσεις απίστων [...]. Οι άπιστοι να εγκαταλείψουν τη χώρα όσο το δυνατόν πιο σύντομα»10 ή ακόμα: «Η σημερινή κατάσταση είναι ηφαίστειο που θα εκραγεί και θα σας στείλει στην Πελοπόννησο, απ'όπου ήρθατε [...]. Τα δάκρυα των Τούρκων στη δυτική Θράκη ήδη ακονίζουν τα μαχαίρια μας και πλημ μυρίζουν με αποφασιστικότητα τις καρδιές των μαχητών μας. Είμαστε εκατομμύρια και ο Αλλάχ είναι μαζί μας». • Σε τουρκικά σχολικά εγχειρίδια της περιόδου 1978-1991 αλιεύονται ορισμένα πολύ ενδιαφέροντα, σε ό,τι αφορά στην ιεροπολεμική νοοτροπία, σημεία, π.χ: -

Θρησκευτικά Δημοτικού (Din Dersleri, Instanbul, 11978,111979): I, σ.12: «Ο πιο έν

δοξος θάνατος είναι να μαρτυρήσεις υπέρ του ισλάμ. Να μαρτυρήσεις σημαίνει να πεθάνεις, όταν έρθει η στιγμή, για το δίκαιο, την πίστη, την πατρίδα και το έθνος. Ζώντες θνη τοί είναι εκείνοι που πέθαναν για να προστατεύσουν την πίστη, το έθνος και την πατρί δα τους». -Θ ρησκευτικάΛυκείου (Din Kulturu ve Ahlak, Bilgisi, Istanbul 11991, Ankara II, 1991, Instanbul III, 1991): I, σ 119: «Αν αποφύγετε τον πόλεμο ο Θεός θα σας τιμωρήσει με βά σανα πυρός και θα φέρει στη θέση σας άλλο λαό». II, σ. 75: «Όσοι επιδιώκουν να μαρτυνέδρια τα οποία καλλιεργούν την ιδέα του μειονοτισμού, αλλά και μέσω αυτής την ισλαμική ιδέα στα Βαλκάνια. Έλαβε μέρος (6/6/1991) σε συνέδριο, που έγινε στο Σεράγεβο, μαζί με άλλους εκπροσώπους μουσουλμανικών μειονοτήτων της Ευρώπης. 9. Βλ. Yeni Bati Trakya Deegisi, 72/1989, στο: Χιδίρογλου, ό.π. 10. Εστάλη από «μουσουλμάνουςΤούρκους» της Γερμανίας στις διευθύνσεις ομογενών δημοτικών σχο λείων της Κωνσταντινούπολης τον Ιούλιο του 1988 (Χιδίρογλου, ό.π.).


367

ρήσουυ και να αναδειχτούν τροπαιοφόροι του ιερού πολέμου (γαζήδες), τα κατορθώ νουν αυτά με την ίδια την πίστη [στο Θεό]». Το ιεραποστολικό πνεύμα είναι έκδηλο και η ισλαμική σημειολογία προφανής στα κείμενα αυτά, έτσι ώστε κάθε επιπλέον σχόλιο να περιττεύει. Κρίνεται σκόπιμο δε εδώ να αναφερθούν μερικά ποσοτικά στοιχεία που αναδεικνύουν ανησυχητικά την ισλαμική προσωπικότητα της γείτονος: • Ένα ποσοστό της τάξης του 40% των εισαγομένων στα πανεπιστήμιά της προέρχε ται από τα ιεροσπουδαστήρια. • Περισσότερες από 230 νέες ιερατικές σχολές προστίθενται κάθε χρόνο στις ήδη υπάρχουσες.11 • Χίλια πεντακόσια νέα τεμένη χτίζονται κάθε έτος. • Με γνώμονα την αυστηρή ισλαμική κατεύθυνση λειτουργούν ήδη 249 εκδοτικοί οίκοι. • Εκδίδονται 100 μηνιαία και εβδομαδιαία περιοδικά, κυκλοφορούν 150.000 έντυπα και 4 καθημερινές εφημερίδες (Tyrkiye, Zaman, Milli Gazette, YeniAsya). •Ο ετήσιος προϋπολογισμός της Γενικής Διεύθυνσης Θρησκευμάτων υπερβαίνει εντυ πωσιακά μόνος του εκείνον τεσσάρων άλλων υπουργείων της χώρας, αθροιστικά (Υπουρ γεία Εργασίας, Εμπορίου, Τουρισμού, Ενέργειας), ενώ τα εγκριθέντα, με 273 ψήφους υπέρ και 191 κατά, κονδύλια για τον προϋπολογισμό του 1991 προέβλεπαν αύξηση κατά 145% σε σύγκριση με εκείνα του 1990. • Στη διάρκεια της περιόδου 1980-1987 αποφοίτησαν από τις θεολογικές σχολές του Ιράν, του Ιράκ και του Λιβάνου 22.000 Τούρκοι μουλάδες. Ο Τουργκούτ Οζάλ ήταν πιστός μουσουλμάνος και το 1986, όταν ήταν πρωθυπουρ γός, έκανε μερικά θαυμάσια δώρα στο εγχώριο ισλαμικό κίνημα, που επηρεάζεται μάλι στα από το Hesballah: - Η «βλασφημία των θείων» τιμωρείται πλέον με φυλάκιση. - Απαγορεύεται πλέον στους χριστιανούς ιεραπόστολους να προσηλυτίζουν μου σουλμάνους. - Το φθινόπωρο του 1986 ήταν έτοιμο σχέδιο νόμου που προέβλεπε μακρές ποινές φυλάκισης για τους αποστάτες του ισλάμ. Από την άλλη όμως πλευρά, η τουρκική υπηρεσία πληροφοριών (MIT) επισημαίνει τον κίνδυνο στο Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας, το οποίο με τη σειρά του, κρίνοντας ότι η εθνική ασφάλεια έχει διαβρωθεί από τα ισλαμικά στοιχεία, ζητά τη «βοήθεια των πανε πιστημίων για τη διεξαγωγή έρευνας στον τομέα των παράνομων θρησκευτικών και τρο μοκρατικών οργανώσεων».12 Το 1990 έκανε την εμφάνισή της στηνΤουρκία μια τρομοκρατία ισλαμικού τύπου.Τον 11 .Το 1963 υπήρχαν στηνΤουρκία 45 σχολές ιεροκηρύκων και αρχηγών προσευχής με 9.248 μαθητές. Το 1978 ο αριθμός των σχολών αυτών υπερδιπλασιάστηκε και, το σπουδαιότερο, ο αριθμός των φ οι τητώ ν έφτασε τις 135.000 (βλ. Turkey 1982, A lm a r ^ Ankara 1982, σ. 402). Φυσικά, η πηγή αναφέρεται σε ιδρύματα που αναγνωρίζονται από το κράτος. Πλησίον όμως σε αυτά λειτουργεί πλήθος ανεπίση μων σχολών που χαίρουν της ανοχής της πολιτείας. 12. Εφημερίδα Ελευθεροτυπία (12/11/1990), με τίτλο άρθρου «Το ισλάμ τρομάζει τηνΤουρκία».

368


Ιανουάριο του ίδιου έτους δολοφονήθηκε ο Moammar Aksoy, διάσημος συνταγματολόγος, φανατικός εχθρός του hijab και υπερασπιστής των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Το Μάρτιο του 1990 άλλος ένας διάσημος κεμαλιστής δημοσιογράφος, ο Cetin Emec, ιδιαί τερα εχθρικός απέναντι στο τουρκικό ισλαμικό κίνημα, δολοφονήθηκε μαζί με τον οδη γό του στηνΆγκυρα.Το Μάιο εξαρθρώνεται ολόκληρο δίκτυο παράνομων ισλαμικών οογανώσεων στην Άγκυρα, στην Κωνσταντινούπολη και στη Μαλάτεια. Τριάντα τρία άτο μα συνελήφθησαν με πυρομαχικά και προπαγανδιστικό υλικό. Οι συλληφθέντες ομολό γησαν τις σχέσεις τους με μια επαναστατική ισλαμική οργάνωση του Κουρδιστάν, χομεϊνικής επιρροής. Το Σεπτέμβριο του 1990 δολοφονήθηκε από ισλαμιστές ο Τούρκος φι λελεύθερος δημοσιογράφοςΤιι^η Dursun.Tov Οκτώβριο του ίδιου έτους δολοφονήθη κε στην Άγκυρα από παγιδευμένο ταχυδρομικό δέμα η Bahriye Uciok, καθηγήτρια πανε πιστημίου και τέως βουλευτίς κόμματος της Κεντροαριστεράς με πλούσιο έργο εναντί ον του εξισλαμισμού στα πανεπιστήμια.

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΟΛΥΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΥ (1950-1980) Η συμμετοχή της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ γεννούσε υποχρεώσεις για εφαρμογή φιλελεύθε ρων αρχών στηνΤουρκία. Υπό την πίεση του Μεντερές, η κυβέρνηση προχώρησε σε πα ραχωρήσεις που επέτρεψαν την ίδρυση του Δημοκρατικού Κόμματος και τη λειτουργία ενός υποτυπώδους πολυκομματισμού στηνΤουρκία. Στις εκλογές που ακολούθησαν (1946), το Δημοκρατικό Κόμμα του Μεντερές έκανε μια εντυπωσιακή πρώτη εμφάνιση και τελικά οι εκλογές του 1950 τον ανέδειξαν νικητή. Το εκλογικό αποτέλεσμα επαναλήφθηκε το 1954 και η πολιτική ηγεσία του Δημοκρατι κού Κόμματος εξέλαβε τη νέα λαϊκή εντολή ως σύνθημα για την εφαρμογή ενός ριζο σπαστικού πολιτικού προγράμματος μεταρρυθμίσεων, που έθιγαν, όμως, πολλά από τα θέσφατα του κεμαλισμού. Αντιμέτωπος με την ενορχηστρωμένη επίθεση της αντιπολί τευσης ο Μεντερές σκλήρυνε τη στάση του και προχώρησε σε περιορισμό των πολιτι κών ελευθεριών. Η δεκαετία του 1950 όδευε προς το τέλος της και η χώρα έμοιαζε για μια ακόμα φο ρά να εισέρχεται σε περίοδο μετασχηματισμών αλλά και αβεβαιότητας. Η Τουρκία του τέλους της δεκαετίας του 1950 ήταν μια χώρα που γνώριζε κοσμογονικές αλλαγές στον οικονομικό και τον κοινωνικό τομέα, όμως η πρωτόγνωρη οικονομική ανάπτυξη οδη γούσε στη δημιουργία οικονομικών τριγμών, οι οποίοι με τη σειρά τους γεννούσαν τις συνθήκες για κοινωνική πόλωση. Είχαν πρώτα μεσολαβήσει τριάντα σχεδόν χρόνια κρατισμού με παρεμβάσεις στη λειτουργία του οικονομικού συστήματος, καθώς και η έναρ ξη μιας ήπιας μορφής εκβιομηχάνισης. Η αστυφιλία έκανε τώρα πρώτη φορά την εμφά νισή της και προκαλούσε αναταράξεις στο κεμαλικό κοινωνικό μοντέλο, διαμορφώνο ντας νέες δυναμικές σε ιδεολογικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Η μετακίνηση πληθυσμιακών ομάδων με διαφοροποιημένα γλωσσικά, θρησκευτικά, και εθνοτικά χαρακτηριστικά και η αναγκαστική τους συνοίκηση στα μεγάλα χωνευτή


369

ρια των πόλεων έθετε σε δοκιμασία τις αντοχές των κεμαλικών ιδεολογημάτων. Η επα νεμφάνιση της καταπιεσμένης θρησκευτικότητας13 και η χαλάρωση των περιοριστικών μηχανισμών που στόχευαν στην αφομοίωση των επιμέρους εθνοτικών και θρησκευτι κών συνιστωσών προκάλεσαν την ανησυχία αρχικά και τον πανικό αργότερα της πνευ ματικής και στρατιωτικογραφειοκρατικής ελίτ. Η κυβέρνηση Μεντερές έμοιαζε να υποσκάπτει, αργά αλλά σταθερά, έναν έναν τους στυλοβάτεςτου κεμαλικού οικοδομήματος, αποστερώντας τα μέλη του στρατιωτικονραφειοκρατικού κατεστημένου από την προνομιακή οικονομική και κοινωνική θέση14που είχαν τόσο καιρό απολαύσει ως αυτόκλητοι θεματοφύλακες και απολογη τές του κεμαλισμού. Όμως, τα προαναφερθέντα μέτρα εκτουρκισμού εξακολουθού σαν να χρησιμοποιούνται με την ίδια συνέπεια, ίσως και με μεγαλύτερη αγριότητα ορι σμένες φορές, και στην περίοδο του πολυκομματισμού που διαδέχτηκε το μονοκομ ματικό κράτος που είχε ιδρύσει ο Κεμάλ Ατατούρκ. Η μοναδική ίσως διαφοροποίηση υπήρξε στην επαναφορά περιορισμένων θρησκευτικών (ισλαμικών) στοιχείων στους θεσμούς του κράτους, σε αντίθεση με τις αρχές του σεκουλαρισμού τηςΤουρκικής Δη μοκρατίας. Αυτές ακριβώς οι παρεκκλίσεις, σε συνδυασμό με τη δυσαρέσκεια των αξιωματικών αλλά και τη λαϊκή αγανάκτηση για την οικονομική ύφεση και τα καταπιεστικά μέτρα της κυβέρνησης, οδήγησαν στη στρατιωτική επέμβαση του 1960 και στην επαναβεβαίωση των κοσμικών αρχών του κράτους. Κατά τα άλλα, οι κυβερνήσεις της περιόδου συνέχι σαν απαρέγκλιτα με συνέπεια και βαρβαρότητα τις προσπάθειες εκτουρκισμού των μειο νοτήτων και της αναγκαστικής εκδίωξής τους από τα εδάφη της Τουρκίας. Επιπλέον, οι τουρκικές κυβερνήσεις με μεγάλη επιδεξιότητα εκμεταλλεύτηκαν τις ειδικές συνθήκες του ψυχρού πολέμου και τη γεωστρατηγική σημασία της χώρας. Τα γεγονότα κατά των Ελλήνων, αλλά και Αρμενίων, του Σεπτεμβρίου του 1955 αποτελούν το χαρακτηριστικό παραδειγμα της αταλάντευτης συνέχισης των προσπαθειών για τον εκτουρκισμό της χώ ρας. Δεν πρέπει επίσης να λησμονείται ότι οι απαιτήσεις της Τουρκίας για την Κύπρο και η τουρκική εισβολή στην Κύπρο έλαβαν χώρα αυτή την περίοδο.Την ίδια εποχή αναπτύ

13.0 Σολταρίδης σε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του («Τουρκία σε Αναζήτηση Ταυτότητας, Μέσα από τη Σύγκρουση των Ιδεολογιών», εφημερίδα Ελευθεροτυπία 13/8/2001) αναφέρει ότι οι θρησκευτικοί παράγοντες διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην εκλογή του Δημοκρατικού Κόμματος. Έτσι επαναδραστηριοποιήθηκε η «θρησκευτική ελίτ», η οποία είχε περιπέσει σε αδράνεια και εμφανίστηκε ισχυ ροποιώντας τα θρησκευτικά τάγματα, ιδρύοντας σχολεία ιμάμηδων και χατίπηδων, αλλά και ιδρύματα και οικονομικές επιχειρήσεις, που εδραίωσαν και στήριξαν το πολιτικό ισλάμ. Αποτέλεσμα, πλέον, αυ τής της δραστηριότητας ήταν να αρχίσουν να εμφανίζονται τα πολιτικά κόμματα, τα οποία στηρίζονταν σε θεοκρατικά ιδεώδη. 14. Καραμπελιάς, Γ., Ο Ρόλος των Ενόπλων Δυνάμεων στην Πολιτική Ζωή της Τουρκίας και της Ελλάδας, Αθή να (2001), σ. 161. «Οι Αξιωματικοί, εκτιμώντας τη στρατιω τική υπηρεσία ως μέσο για τη ν κοινωνικοοι κονομική τους άνοδο, απογοητεύτηκαν από την οικονομική πολιτική της κυβέρνησης Μ εντερές καθώς και από τη στασιμότητά τους στην επετηρίδα των προαγωγών. Έτσι οργάνωσαν συνωμοτικές ομάδες που είχαν στόχο τους την ανατροπή της κυβέρνησης».


370

χθηκαν και δρομολογήθηκαν και οι διεκδικήσεις τηςΤουρκίας στο Αιγαίο, για να λάβουν πιο επιθετική μορφή την επόμενη περίοδο. Η κατάλυση της Τουρκικής Δημοκρατίας επισφραγίστηκε με την επιβολή ενός νέου μεταρρυθμιστικού συντάγματος, του 1961, που φαινόταν να υπόσχεται πολιτικές ελευ θερίες που δεν είχαν το προηγούμενό τους στη συνταγματική ιστορία του κεμαλικού κράτους (οι ρυθμίσεις αυτές αργότερα θα επέτρεπαν την ίδρυση ριζοσπαστικών εργα τικών σωματείων και τη δημιουργία ενός σοσιαλιστικού κόμματος). Η δεύτερη σημαντι κή συνέπεια ήταν η επιστροφή σε μια κεντρικά ελεγχόμενη οικονομία. Η τρίτη συνέπεια, η σημασία της οποίας επρόκειτο να έχει πολύ μακροπρόθεσμες επιπτώσεις, ήταν η συ γκρότηση του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας, ενός ιδιότυπου θεσμικού οργάνου άσκη σης και ελέγχου της εξουσίας από το στρατό. Η επίκληση των κεμαλικών αρχών για την προστασία της εθνικής ενότητας, της εκκοσμίκευσης του κράτους, της αρχής του κρατισμού κ.τ.λ. αποτελούσε δικαιολογία για την ανα τροπή μιας πορείας που άνοιγε έναν εναλλακτικό δρόμο για την Τουρκία και απομάκρυνε το στρατό από τα κέντρα εξουσίας. Το περιεχόμενο άλλωστε αυτών των επικλήσεων επρόκειτο να επαναληφθεί μονότονα από τους στρατιωτικούς σε έναν κύκλο πραξικοπημάτων που άνοιξαν το 1960 και ο οποίος έκτοτε επαναλαμβάνεται με περιοδικότητα (1960,1971, 1980 καιτο «βελούδινο πραξικόπημα» του 1997).15Τον Οκτώβριο του 1961 οι στρατιωτικοί παρέδωσαν την εξουσία και πάλι στα χέρια των πολιτικών. Οι στρατιωτικοί αποκτούσαν πλέ ον μόνιμο και αναβαθμισμένο ρόλο σε σχέση με το παρελθόν, καθώς το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας θα αποτελούσε πια την ασφαλιστική δικλείδα και το μηχανισμό επιβολής διορ θωτικών κινήσεων κάθε φορά που το σύστημα έβαινε προς αποσταθεροποίηση. Η πολιτική σταθεροποίηση όμως στα τέλη της δεκαετίας του 1960 εξακολουθούσε να παραμένει άπιαστο όνειρο. Οι φιλελεύθερες προβλέψεις του συντάγματος που επέ τρεπαν τη λειτουργία του πολυκομματισμού αλλά και το εκλογικό σύστημα που προέβλεπε την απλή αναλογική οδήγησαν στη διαμόρφωση μιας πολυδιασπασμένης πολιτι κής σκηνής, όπου τα ακραία (δεξιά και αριστερά) στοιχεία βρήκαν τα περιθώρια να εκ φραστούν και να δράσουν. Το «πραξικόπημα διά υπομνήματος», όπως επικράτησε να ονομάζεται στην ιστοριογραφία, υπήρξε επιτυχές. Ο πρωθυπουργός Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ έλαβε τα μηνύματα των καιρών και παραιτήθηκε αμέσως από την πρωθυπουργία, ενώ το κοινοβούλιο έσπευσε να αναδείξει κυβέρ νηση τεχνοκρατών, οι οποίοι βρίσκονταν υπό την άμεση καθοδήγηση του στρατού. Ο τε λευταίος παρέμεινε στα παρασκήνια, απ' όπου κατηύθυνε αποτελεσματικά τις κυβερνητι κές αποφάσεις. Οι ατομικές ελευθερίες περιορίστηκαν για μια ακόμα φορά, η λειτουργία του σοσιαλιστικού και του εθνικιστικού κόμματος του πρωτοεμφανιζόμενου Νετσμετίν

15. Οι συχνές επεμβάσεις των ενόπλων δυνάμεων στην πολιτική ζωή τηςΤουρκίας ήταν φυσικό επακό λουθο της διαχρονικής εξέλιξης των πολιτικοστρατιωτικών σχέσεων στη γείτονα χώρα. Η εξέχουσα θέ ση του σώματος τω ν αξιωματικών στην πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική δομή τηςΤουρκίας σε συν δυασμό με την ανικανότητα των πολιτικών ηγετών να σχηματίσουν μια ισχυρή και αποτελεσματική κυ βέρνηση οδήγησαν στο φαινόμενο αυτό.


371

Ερμπακάν τέθηκε εκτός νόμου, η έκδοση μερικών από τις καθημερινές εφημερίδες ανα στάλθηκε επ' αόριστον, ενώ έγιναν άφθονες συλλήψεις και βασανιστήρια. Σε ορισμένες επαρχίες κηρύχτηκε στρατιωτικός νόμος. Το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας είχε κάνει το θαύμα του. Χωρίς καν να χρειαστεί μια δυναμική ένοπλη στρατιωτική παρέμβαση (1971) είχε ανατρέψει την κυβέρνηση με ένα τελεσίγραφό που είχε διατυπωθεί και είχε παραδο θεί με αριστοτεχνικό τρόπο. Καθώς η δεκαετία του 1970 πλησίαζε στο τέλος της, η Τουρκία κλονιζόταν και πάλι από την πολιτική και την οικονομική αναστάτωση. Η επωδός είχε πλέον καταντήσει μο νότονη: πολιτική βία σε έξαρση, τρομοκρατικές επιθέσεις,16ασθενείς κυβερνήσεις συνα σπισμών που δεν κατάφερναν να δώσουν λύσεις στα οικονομικά προβλήματα που χρό νιζαν και μεγεθύνονταν από την πετρελαϊκή κρίση των μέσων της δεκαετίας κ.τ.λ. Οφείλουμε, ωστόσο, να παρατηρήσουμε ότι η βία είχε φτάσει σε πρωτόγνωρα για την Τουρκία επίπεδα και η κοινωνική πόλωση οδηγούσε τη χώρα στα πρόθυρα του εμφύλι ου πολέμου. Ακόμα και ο στρατιωτικός νόμος που είχε κηρυχτεί σε αρκετές από τις επαρ χίες του κράτους είχε πάψει να αποτελεί αποτελεσματικό μέσο ελέγχου.17Η Τουρκία ετοι μαζόταν να διαλυθεί στα εξ ων συνετέθη, αλλά όχι εξαιτίας των εθνοτικών και θρησκευ τικών αναταράξεων, αλλά κυρίως λόγω κοινωνικών και ιδεολογικοπολιτικών προβλημά των και συγκρούσεων. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 το πρόβλημα της αφομοίω σης των εθνοτικών μειονοτήτων, πλην των Κούρδων, είχε επί της ουσίας επιλυθεί με τον αναγκαστικό εκτουρκισμό ή την αναγκαστική απομάκρυνσή τους από τη χώρα. Οι περιορισμένοι πληθυσμοί που απέμεναν, πλην των Κούρδων και ίσως των αραβό φωνων, διασκορπισμένοι, χωρίς οργάνωση και ηγέτες, χωρίς θεσμούς ανάλογους των οθωμανικών μιλέτ, κατατρομοκρατούμενοι από κρατικούς και παρακρατικούς μηχανι σμούς, χάνουν την εθνοτική τους υπόσταση και περιορίζονται σε αδύναμες κοινότητες που επιδιώκουν να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους και ορισμένα πολιτιστικά χαρακτη ριστικά τους.

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΜΑΣ Το σημαντικότερο ερώτημα είναι εάν υπάρχουν σήμερα κρυπτοχριστιανοί στην ενδοχώρα της Τουρκίας. Αν κάποιοι παλαιότερα τους «ξεχάσανε», σήμερα υπάρχουν κάποιοι άλλοι που προσπαθούν να αποδείξουν τα αυτονόητα. Απάντηση σε αυτό το ερώτημα θα δώσω παρακάτω, γιατί υπάρχουν ακόμα ορισμένα κεφάλαια... που δεν έχουν γραφτεί. 16. Είναι αλήθεια ότι οι πράξεις πολιτικής βίαςτης περιόδου δεν είχαν προηγούμενο στη σύγχρονη τουρ κική ιστορία. Στα τέλη της δεκαετίας, ο αριθμός των νεκρών έφτασε τους 5.241, ενώ οι τραυματίες ξεπερνούσαν τους 14.0001 17. Πρέπει σε αυτό το σημείο να τονισ τεί ότι μερίδιο της ευθύνης για τον εκτραχηλισμό της κατάστα σης ανήκε και στις ίδιες τις δυνάμεις ασφαλείας. Ο βαθμός διείσδυσης ακραίων στοιχείων (αριστερών και δεξιών) ήταν πολύ μεγάλος. Αντί να δρουν πυροσβεστικά, οι δυνάμεις ασφαλείας έριχναν ουσιαστι κά λάδι στη φωτιά.


372

Καθώς φαίνεται, δεν είναι αβάσιμη η υπόθεση για το παρελθόν και το παρόν των Μικρασιατών Ελλήνων, οι οποίοι αποκόπηκαν από τον υπόλοιπο κόσμο και ξεχάστηκαν. Κάθε φορά που γίνεται λόγος για τους κρυπτοχριστιανούς, τους εξισλαμισμούς και τους εκτουρκισμούς του 20ού αιώνα οι περισσότεροι Έλληνες ακούν με ιδιαίτερη προσοχή. Αυτό διότι τα άγραφα (ακόμα) κεφάλαια έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον γι' αυτούς αλλά και για το παρελθόν τους. Εκτός από το αρχειακό υλικό, καθώς και τα στατιστικά στοιχεία, στις βιβλιοθήκες μπορεί κανείς να βρει μαρτυρίες αυτοπτών υαρτύρων, κυρίως προσφύγων κρυπτοχριστια νών. Ιδιαίτερα βέβαια μας ενδιαφέρει επίσης η ιστορική εξέλιξη των ελληνοτουρκικών σχέσεων μέχρι σήμερα. Γι'αυτό και η παρούσα μελέτη, που κάνει αναδρομή της σχέσης αυτής, έχει ως αντικείμενο όλη τη χιλιετία που μας πέρασε. Οι διηγήσεις που θα δοθούν παρακάτω προέρχονται από Τούρκους οι οποίοι ζουν και εργάζονται στη Γερμανία. Αποφεύγουν συνειδητά να δηλώσουν ονόματα τόπων και προσώπων, για να μη δημιουργήσουν κίνδυνο σε κανέναν.Το ίδιο ισχύει και για Έλληνες συνομιλητές. Οι διηγήσεις τους αναφέρονται σε συγγενείς τους που ζουν στην Τουρκία. Γι'αυτούς τους λόγους εξάλλου είμαι υποχρεωμένος, σε ορισμένα σημεία, να παρεκκλί νω από την καθιερωμένη επιστημονική οδό της τεκμηρίωσης και αντί γι'αυτή να εκφρά ζω απόψεις και να χρησιμοποιώ άλλους χαρακτηρισμούς, όπως έπραξα και πιο πάνω με τις συνεντεύξεις του Παπαζαχαρίου στην Κύπρο. Θα μεταφερθούμε στη Συνθήκη της Λοζάνης για να αναλύσουμε τη σημασία που έχει για τους Έλληνες αλλά και την αξία της στα συμπεράσματά μας. Η Συνθήκη της Λοζάνης διατυπώθηκε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών φυσικό κι επόμενο ήταν να είναι βέβαιο ότι υπάρχουν κρυπτοχριστιανοί. Προηγήθηκαν, όμως, μα κρόχρονες συζητήσεις σχετικά με τη διατύπωση της συνθήκης, ώστε να συμπεριλάβει όλους εκείνους που θα έπρεπε να ανταλλαγούν. Όπως είναι γνωστό, η διατύπωση που προτιμήθηκε ήταν τέτοια, ώστε μόνο η «μειοψηφία των Ελλήνων ορθοδόξων» ήταν υπο χρεωμένη να μετοικήσει. Το πρόβλημα των μειονοτήτων έχει απασχολήσει επανειλημμένα την ανθρωπότητα και υπάρχουν διάφοροι ορισμοί της έννοιας μειονότητα.18 «Στην Τουρκία υπάρχουν 72 και μισή εθνότητες», όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται σε τουρκική λαϊκή παροιμία19και είναι πέρα από κάθε αμφιβολία γεγονός ότι η Τουρκία ήταν ένα πολυεθνικό κράτος με ενιαία διοίκηση και ενιαία επιβεβλημένη θρησκεία. Η σύγχρονη Τουρκική Δημοκρατία αποτελείται από ένα συνονθύλευμα θρησκευτικών και εθνικών μειονοτήτων, που η κρα τική διοίκηση τις κρατά δέσμιες στο ιδεολογικό και κοσμοθεωρητικό συνονθύλευμα του «ατατουρκισμού».Το δίλημμα, λοιπόν, στη χώρα αυτή είναι ποιος είναι Τούρκος; Τι είναι Τούρκος; Ποιος μπορεί να γίνει Τούρκος; Μερικοί Τούρκοι διανοούμενοι επινόησαν και

18. Epstein, L., Der nationale Minderheitenschutz als internationales Rechtsproblem, Berlin (1922). Gargas, S., Die Minderheit, Haag (1926). Balogh, A.v., Der Internationale Schutz der Minderheiten, M ünchen (1928). 19.Turkiye de yetmis - iki bucuk m illet war.


373

στήριξαν την άποψη ότι είναι απόγονοι των Χετταίων, παραβλέποντας την ύπαρξη μειο νοτήτων με μακρά ιστορική παράδοση, όπως οι Κιρκάσιοι, οι Γεωργιανοί, οι Λαζοί, οι Αρ μένιοι, οι Εβραίοι, οι Κούρδοι κ.ά., εκβιάζοντάςτους κυριολεκτικά για τη δημιουργία μιας νέας εθνικής ταυτότητας με θεμελιώδες στήριγμα τη γλώσσα, τη θρησκεία και το λαϊκι σμό του «ατατουρκισμού». Ο Erller20μελέτησε τους παράγοντες καταγωγή, γλώσσα, θρησκεία, υπηκοότητα, πο λιτισμός και λαϊκό πνεύμα ως προς το ποσοστό που συμβάλλουν στην εννοιολογική υπό σταση ενός έθνους και όχι όπως έκρινε η συνθήκη, απλώς τα θρησκευτικά τους χαρα κτηριστικά! Έτσι κατάφερε να καταλήξει σ' έναν ορισμό της εθνικής μειονότητας. Ανα φορικά με το θρήσκευμα πιστεύει πως αυτό δεν αποτελεί αντικειμενικό χαρακτηριστικό που είναι ουσιαστικό για τον προσδιορισμό ενός έθνους και υποστηρίζουμε την άποψή του αυτή.21 Κατά τον Michaelsen, για μειονότητα μιλούμε συνήθως «ότανένας κύκλος ττολιτών δια φέρει από το λαό της πλειοψηφίας ως προς το λαϊκό πολιτισμό, τη γλώσσα ή τη θρησκεία». Με τον όρο «λαός» εννοεί «την κοινότητα καταγωγής [ίρυλή], γλώσσας, ηθών και εθίμων και πολιτισμού, καθώς και τη συνείδηση κοινής τέχνης».22 Με τη Συνθήκη των Σεβρών προβλεπόταν η προαιρετική αμοιβαία ανταλλαγή πληθυσμιακών μειονοτήτων,23σε αντίθεση με αυτό που προέβλεπε η Συνθήκη της Λοζάνης, δηλαδή τον υποχρεωτικό εκπατρισμό τωνΤούρκων υπηκόων με ελληνοχριστιανική θρη σκεία (ορθόδοξοι χριστιανοί) και αντίστροφα των Ελλήνων υπηκόων με μωαμεθανική θρησκεία.24 Για να συμπεριλάβει, λοιπόν, πλήρως την ελληνική μειονότητα, που ζούσε στην Τουρκία ως μέρος του ελληνικού λαού, θα έπρεπε να πάρει κανείς υπόψη του όχι μόνο τη θρησκεία αλλά και τα κριτήρια της κοινής καταγωγής, της γλώσσας, των ηθών και εθίμων, του πολιτισμού και της συνείδησης κοινής τέχνης. Η Συνθήκη της Λοζάνης πήρε ως βάση για την ανταλλαγή αποκλειστικά το κριτήριο της θρησκείας και παρέβλεψε όλα τα άλλα, που δεν είναι λιγότερο ουσιαστικά στοιχεία της έννοιας του λαού.25 Ο βασικός λόγος για τη διατύπωση αυτή ήταν η προσπάθεια των Τούρκων να διώ ξουν οπωσδήποτε το πατριαρχείο από τη χώρα τους, μια και αυτό δεν είχε μόνο θρη σκευτικές δικαιοδοσίες, αλλά αποτελούσε την πολιτική ηγεσία της ελληνικής μειονότη

20. Erler, G., «Das Recht der nationalen M inderheiten», στο Deutschtum und Ausland, τεύχ. 37/39, Münster(1931). 2 1 .0 ίδιος, ό.π., σ. 8. 22. Michaelsen, E., Die «Austauschbarkeit» im Sinne des griechisch-türkischen Vertrages vom 30 Januar 1923 und das Problem des Austausches von Minderheiten, unter besonderer Berücksichtigung dieses Vertrages, Hamburg (1940), α 12. 23.Strupp, K., «Die Beziehungen zwischen Griechenland und derTürkei von 1820-1930», στο Zeitschrift

für Völkerrecht, τ. 16, Breslau (1932), σ. 444. Zurrer, W., «Der Friedensvertrag von Sevres», στο: Saecuium, τ. 25, Freiburg/München (1974), σ. 88 114. 24. Λαυρεντίδης, l, Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής και ανταλλάξιμος περιουσία, Αθήνα (1975), σ. 19. 25. Streit, G., Der Lausanner Vertrag und der griechisch-türkische Bevölkerungsaustausch, Berlin (1929), σ. 14. Λαυρεντίδης, I., ό.π., σ. 21.

374


τας στηνΤουρκία, εκπροσωπούσε δηλαδή γενικότερα τον ελληνισμό της Μικρός Ασίας ως σύνολο.26Φοβούνταν τους ορθόδοξους Έλληνες που ήταν υποταγμένοι στο πατριαρ χείο. Σε μια συνεδρίαση του Συνεδρίου της Λοζάνης, ο Τούρκος βουλευτής Riza Nour Bey δήλωσε ότι η κυβέρνησή του θέλει να ξεριζώσει τον ελληνισμό της Τουρκίας.27 Σύμφωνα με τη διατύπωση του άρθρου 1 της συνθήκης, η θρησκεία ήταν το αποφα σιστικό κριτήριο για την ανταλλαγή.28Με το κριτήριο όμως αυτό κατανοούνται μόνο με ρικώς οι εθνικές μειονότητες, οι οποίες βασικά όφειλαν να φύγουν. ΟιΤούρκοι ενδιαφέρονταν σχεδόν αποκλειστικά για τον τρόπο με τον οποίο θα ξερί ζωναν οριστικά τον ελληνισμό της χώρας τους. Ο ελληνισμός καθώς και όλοι όσοι διακή ρυτταν ότι ανήκουν στην ελληνοχριστιανική θρησκευτική κοινότητα είχαν ως εκπρόσω πό τους το πατριαρχείο. Γι' αυτό εξαιρέθηκαν από την αναγκαστική ανταλλαγή οι πιστοί άλλων ορθόδοξων εκκλησιών της εγγύς Ανατολής. Οι μωαμεθανοί Έλληνες29 αγνοήθηκαν από τη συνθήκη, μολονότι πληρούσαν όλες τις άλλες προϋποθέσεις ώστε να θεωρηθεί ότι ανήκαν επίσης στην ελληνική μειονότητα, δηλαδή κοινή γλώσσα, καταγωγή, ήθη και έθιμα, πολιτισμό και λαϊκό πνεύμα.30 Εκκλησι αστικές στατιστικές οι οποίες μας επιτρέπουν να προσεγγίσουμε τον αριθμό του ελληνι σμού στον Πόντο μιλούν για το 1914 για 190.000 μωαμεθανούς Έλληνες, οι οποίοι από την πλευρά της γλώσσας και του πολιτισμού δε διέφεραν σε τίποτε από τους ορθόδο ξους Έλληνες.31 Επίσημα αγνοήθηκαν από τη συνθήκη και οι κρυπτοχριστιανοί, οι οποίοι, λόγω της εμπόλεμης κατάστασης, δεν μπόρεσαν μέχρι το τέλος να φανερώσουν τη θρησκεία τους.32Ανεπίσημα όμως, δηλαδή όχι με βάση τη συνθήκη, υπήρχε σε μερικά χωριά η δυ 26. Λαδάς, Σ., The exchange o f minorities, New York (1932), a. 378. 27. Χατζόττουλος, A., Die Fiuchtlingsfrage in Griechenland, Αθήνα (1927), σ. 20. Καρυκοπούλου, Χρ„ Το

διεθνές καθεστώς του οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήνα (1979), σ. 56. 28. «Από την 1η Μαΐου 1923 πρέπει να γίνει μια υποχρεωτική ανταλλαγή ανάμεσα σεΤούρκους υπηκό ους ελληνορθόδοξους στο θρήσκευμα, οι οποίοι κατοικούν στην τουρκική επικράτεια, και Έλληνες υπη κόους μωαμεθανούς στο θρήσκευμα, οι οποίοι κατοικούν στην ελληνική επικράτεια». Streit, G., Der

Lausanner Vertrag und der griechisch-türkische Bevölkerungsaustausch, Berlin (1929), σ. 14. Λαυρεντίδης, I., Πρόσφυγες εξ Ανταλλαγής και ανταλλάξιμος περιουσία, Αθήνα (1972), σ. 21. 29. Ως Έλληνες χαρακτηρίζουμε όλους εκείνους που μιλούν την ελληνική γλώσσα, χωρίς διάκριση ως προς το θρήσκευμα. Βλ. και Ανώνυμος, «Ethnographie des osmanischen Reiches», στο: Ausland, Augsburg (1861), σ. 208. 30. Σουλιώτης, A., Οι κάτοικοι της Μ. Ασίας, Αθήνα (1921), σ. 40. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 709. Αλεξανδρής, Α., «Η απόπειρα δημιουργίαςτουρκορθόδοξης Εκκλησίας», στο: Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1983), σ. 175. Σκαλιέρης, Γ., Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1921), σ. 26-27. 31. Α.Υ.Ε., Κ.Y., Α/1920 (Έκθεση του αρχιμανδρίτη Παναρέτου, προηγουμένου Βαζελώνος). Σκαλιέρης, Γ., Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1921), σ. 47. Αγγελομάτης, X., Χρονικόν μεγάλης τραγωδί

ας, Αθήνα (1971), σ. 421. 32. Υπάρχουν πολυάριθμες πηγές από τη χρονική περίοδο 1911 -1922, οι οποίες αποδεικνύουν την ύπαρ ξη κρυπτοχριστιανικών χωριών. (Πολλές από αυτές χρησιμοποιήθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο για τους κρυπτοχριστιανούςτου Πόντου.) Οι κρυπτοχριστιανοί αυτοί -ε κ τό ς από εξα ιρ έσ εις- παρέμειναν


375

νατότητα για τους κρυπτοχριστιανούς, οι οποίοι ήταν γνωστοί ως τέτοιοι, να αποφασί σουν είτε υπέρ του Κορανίου είτε υπέρ του Ευαγγελίου.33 Εκείνοι οι οποίοι ομολόγησαν την πίστη τους στο Ευαγγέλιο συμπεριελήφθησαν στη μειονότητα για την οποία έκανε λόγο η Συνθήκη της Λοζάνης. Αυτή ήταν η εντελώς τελευταία δυνατότητα των κρυπτο χριστιανών να λύσουν το πρόβλημά τους, μια λύση όμως που δημιουργούσε πολλά άλ λα προβλήματα με την αναγκαστική μετοίκησή τους. Πολλοί από αυτούς φανέρωσαν πράγματι τότε την πίστη τους και ήρθαν στην Ελλάδα.34 Σε άλλα χωριά που κατοικούνταν από κρυπτοχριστιανούς δεν έγινε γνωστή αυτή η δυνατότητα να ομολογήσουν την πίστη τους. Οι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέμειναν στον τόπο τους, μαζί με εκείνους οι οποίοι ύστερα από τόσες ψεύτικες υποσχέσεις και τα πολ λά δεινά φοβούνταν το αβέβαιο μέλλον. Αναγκαστικά εξακολούθησαν να κρατούν μυ στική την πραγματική τους πίστη ως τελευταίοι εκπρόσωποι του χριστιανισμού και του ελληνισμού στην Τουρκία.35 Αν λαμβάνονταν υπόψη μαζί με τη θρησκεία και η γλώσσα και τα άλλα εθνικά χαρα κτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των πληθυσμών, τότε ασφαλώς η ιστορία θα έπαιρνε εντελώς διαφορετική πορεία, λιγότερο μοιραία για τα ενδιαφερό μενο μέρη του πληθυσμού. Το ερώτημα αυτό αποτελεί αντικείμενο πολλών συζητήσεων στη βιβλιογραφία. Θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε ως εξής το αποτέλεσμα της συζήτησης γύρω από τη Συνθή κη της Λοζάνης: «Η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών δεν αποτελεί προστασία των μειονο

τήτων. Βρίσκεται μάλιστα σε αντίθεση προς την προστασία των μειονοτήτων, γιατί έχει σκοπό να κάνει τις μειονότητες να εξαφανιστούν και να μεταφυτευτούν σε άλλο μέρος στο εθνικό κρά τος».36Η άποψη αυτή ακολουθεί την άποψη του Wintgens, ο οποίος τονίζει ότι «ο σκοπός της ανταλλαγής... έπρεπε να αποβλέπει σε μια βελτίωση της μοίρας των μειονοτήτων».37 ως επισήμως μωαμεθανοί στην Τουρκία, για τί σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης της Λοζάνης δεν επιτρεπόταν ή δεν ήταν υποχρεωμένοι να μετοικήσουν στην Ελλάδα. Αγγελομάτης, X., Χρονικόν μεγά-

ληςτραγωδίας,σ.42). 33. Κατά την άποψη του Κ. Κουκκίδη (Κόσμοι της ανατολής, σ. 300) συμφωνήθηκαν πρόσθετες ρυθμί σεις, πέρα από ό,τι καθόριζε η Συνθήκη της Λοζάνης, από τις αντιπροσωπίες της Ελλάδας, τηςΤουρκίας και τω ν Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες είχαν την ευθύνη της ανταλλαγής. 34. Κουκκίδης, Κ., Κόσμοι της ανατολής, Αθήνα (1958), σ. 300. 35. Παπαδόπουλος, Π., «Οι Χοιστιανοί του Χεβέκ, επαρχίας Θεοδοσιουπόλεως», στο Π.Ε., τ. 10 (1959), σ. 5377. Αποστολίδης, Δ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 82. Παυλίδης, I., Σελί

δες ιστορίας αίματος και θυσίας Πόντου και Μ. Ασίας, Θεσσαλονίκη (1979), σ. 73,74. Μηλιώρης Ν., Οι Κρυ πτοχριστιανοί, Αθήνα (1962), σ. 85,86. Φωτιάδης, Κ., Οι Κρυπτοχριστιανοί του Πόντου, αδημοσίευτο ερω τηματολόγιο, στο αρχείο «Παναγία Σουμελά», αρ. 19, αφηγητής Γ. Σακκάς (28.9.1981). 36. Streit, G., Der Lausanner Vertrag und der griechisch-türkische Bevölkerungsaustausch, Berlin (1929), α 58. 37. Wintgens, H., «Der völkerrechtliche Schutz der nationalen, sprachlichen und religiösen Minderheiten», στο: Handbuch des Völkerrechts, Band U, Abtl. 8, Stuttgart (1930), σ. 286, zit. nach Michaelsen, E., Die

Austauschbarkeit im Sinne des griechischtürkischen Vertrages vom 30 Januar 1923 und das Problem des Austausches von Minderheiten, unter besonderer Berücksichtigung dieses Vertrages, Diss., Hamburg (1940), σ 45.

376


Ο Duparc διαπιστώνει ότι «η ανταλλαγή μειονοτήτων πρέπει να στηρίζεται σε δύο βα σικές αρχές, η μετοίκηση πρέπει να είναι αμοιβαία και προαιρετική. Μετοίκηση που δε γίνε ται προαιρετικά σημαίνει παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων»,38 0 Σεφεριάδης χρη σιμοποιεί την επίσης επιτυχημένη διατύπωση ότι «ο άνθρωπος [στη Συνθήκη της Λοζά νης] έγινε πράγμα».39Θα μπορούσε βέβαια να συνεχιστεί αυτή η σειρά των εκτιμήσεων. Στα παραδείγματα των χριστιανικών εκκλησιών των Αρμενίων, των Ασσυριών και των Ελλήνων φαίνεται καθαρά πως εξακολουθούν οι διωγμοί των χριστιανικών μειονοτήτων στηνΤουρκία.40 Οι διάφορες πηγές μάς δίνουν εντελώς διαφορετικούς αριθμούς για τους Έλληνες ορ θοδόξους στον Πόντο. Σύμφωνα με μια εκκλησιαστική στατιστική του 1913,41 ο αριθμός τους ήταν τότε 697.000. Τουρκικές στατιστικές του 1912 μιλούν για 376.000. Πολλοί από αυτούς πέθαναν κατά τον πόλεμο, άλλοι πέθαναν από την πείνα και πολλοί μετανάστευσαν στη Ρωσία. Στην Ελλάδα ήρθαν μόνο 182.000.42Το ερώτημα τι απέγινε με τους άλ λους θα παραμείνει επίσημα αναπάντητο. Αφήνει όμως χώρο για υποθέσεις. Ένα άλλο σημείο που οδηγεί στην υπόθεση ύπαρξης κρυπτοχριστιανών στηνΤουρκία σήμερα είναι οι γάμοι κρυπτοχριστιανών ή χριστιανών γυναικών με Τούρκους άντρες. Τα τελευταία 20 χρόνια πριν από την ανταλλαγή έγιναν πολλοί τέτοιοι γάμοι, άλλοτε με τη βία και άλλοτε αυτοπροαίρετα. Δε μας είναι, βέβαια, γνωστό με ποιο τρόπο ανέθρεψαν τα παι διά τους οι πρώην χριστιανές μητέρες. Πολλές γυναίκες κάτω από την κοινωνική πίεση πα ρέμειναν στην Τουρκία.43 Από τα χρόνια της ανταλλαγής των πληθυσμών αναφέρεται το παράδειγμα μιας χριστιανής η οποία αναγκάστηκε με τη βία να παντρευτεί έναν ανώτερο Τούρκο αξιωματικό και παρ'όλα αυτά εξακολούθησε να ζει ως κρυπτσχριστιανή.44 Μας είναι επίσης γνωστές περιπτώσεις κατά τις οποίεςΤούρκοι σύζυγοι δεν υποχρέω σαν τις χριστιανές γυναίκες τους να αλλάξουν θρησκεία. Την ίδια ανοχή έδειχναν επίσης απέναντι στα παιδιά τους.45 38. Duparc, F., zit. nach Michaelsen, E., ό.π., σ. 45 39. Horton, G., Ηκατάρα της Ασίας, Αθήνα (1982), σ. 160-163. Boveri, M., Das Weltgeschehen am Mittelmeer, Zurich-Leipzig-Berlin (1936), σ. 420. Hadzopoulos, A., Die Flüchtlingslagern Griechenland, Αθήνα (1927), σ. 20 21. 40. Yonan, G., Assyrer heute, Hamburg-Wien (1978), σ. 111-112. 41. Αποστολίδης, Δ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σ. 135. Αγγελομάτης, X.,

Χρονικόν μεγάλης τραγωδίας, Αθήνα (1971), σ. 421. Λαυρεντίδης, I., Πρόσφυγες εξ Ανταλλαγής και ανταλ λάξιμος περιουσία, Αθήνα (1972), σ. 150. 42. Αλεξανδρής, Α., Η ανάπτυξη του εθνικού πνεύματος των Ελλήνων του Πόντου 1918-1922, Αθήνα (1980), σ. 465. 43. Παπαδόπουλος, Δ., «Κρυπτοχριστιανικά», στο: Π.Σ., Αθήνα (1971), σ. 103-104. Κυνηγόπουλος, Π., Εκ

θέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Κολωνίας της Νικοπόλεως, σ. 19,22,26,35. Μερλιέ, Μ., Ο τελευταίος ελληνισμός της Μ. Ασίας, Αθήνα (1974), σ. 45. Η Έξοδος, Μαρτυρίες από τις επαρχίες

της κεντρικής και νότιας Μικρασίας, τ. 2, Αθήνα (1982), σ. 147 και 359-361. 44. Η Έξοδος, Μαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Μικρασίας, Έκδ. Κ.Μ.Σ., τ. 2. Αθήνα (1982), σ. 359. 45. Ένα τέτο ιο περιστατικό διηγείται ο Παύλος Τσακιρίδης, «Μεσουδιέ Καρασού», στο: Ποντιακή Στοά,


377

Οι γάμοι κρυπτοχριστιανών ή χριστιανών με μωαμεθανούς συνέτειναν στον πολλα πλασιασμό των εθνικών και θρησκευτικών προβλημάτων. Το πράγμα έπαιρνε πολλές φο ρές τέτοια έκταση, ώστε παιδιά της ίδιας οικογένειας να ανήκουν σε διαφορετικά θρη σκεύματα.46 Πολλά παιδιά χριστιανών, που οι γονείς τους πέθαναν ή οι τουρκικές αρχές τα απέσπα σαν από τους γονείς τους, τους οποίους εκτόπισαν, με σκοπό να τα εξισλαμίσουν, είχαν αργότερα αναμνήσεις από τη χριστιανική τους καταγωγή. Τι απέγιναν τα παιδιά αυτά;47Οι διωγμοί των Πόντιων Ελλήνων κατά τα χρόνια 1914 μέχρι 1922 έστρεψε ασφαλώς τα πε ρισσότερα από αυτά στον ισλαμισμό. Τίθεται όμως το ερώτημα κατά πόσο η στροφή αυτή ήταν «γνήσια» ή έγινε μόνο εξωτερικά.48Περισσότερα από 2.000 Ελληνόπουλα, αναφέρει ο πρώην αντιπρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων Ισαάκ Λαυρεντίδης, τα οποία μέσα στη δίνη της ανταλλαγής των πληθυσμών έχασαν την οικογένειά τους, παρέμειναν τότε σε τουρκικές οικογένειες. Σήμερα δεν ξέρουμε βέβαια πόσα από αυτά έχουν πλέον συνείδηση της χρι στιανικής καταγωγής τους. Γεγονός πάντως είναι ότι όλα φαίνεται να έχουν αφομοιωθεί.49 Διαφορετική είναι η κατάσταση των κατοίκων της περιοχής Όφεως (που αποτελούνταν τότε από 24 χωριά) και οι οποίοι ήδη στα μέσα του 17ου αιώνα εξισλαμίστηκαν με τη βία.50 Όμως, παρ' όλα αυτά μέχρι σήμερα εξακολουθεί να διατηρείται επί αιώνες σε αυτούς τους ανθρώπους η συνείδηση της χριστιανικής καταγωγής τους. Οι «γνήσιοι» Τούρκοι της περιοχής Όφεως και Τόνυας αμφιβάλλουν μέχρι σήμερα για τις θρησκευτι κές και εθνικές πεποιθήσεις αυτών των συμπολιτών τους. Η αναγκαστική αλλαξοπιστία τους έγινε την εποχή που κυριαρχούσαν οι ντερμπέηδες, οι οποίοι εμφανίστηκαν το 1660 και επί 25 χρόνια τυραννούσαν κατά τέτοιο τρόπο τον πληθυσμό, ώστε δεν τους απέμειναν παρά δύο μόνο δυνατότητες: ή να μετοικήσουν ή να εξισλαμιστούν.51 Η αλλαξοπιστία αυτή απάλλαξε του «Οφλίτες» από τις καταπιέσεις στις οποίες υποβάλλονταν ως χριστιανοί. Η ισότητα πλέον με τους Τούρκους τούς επέ τρεπε να συνεχίζουν να ασκούν τα ήθη και τα έθιμά τους ελεύθερα.

Αθήνα (1972-74), σ. 282-286. Βλ. ακόμα Μερλιέ, Μ., Ο τελευταίος ελληνισμός της Μ. Ασίας, Αθήνα (1974), σ. 45. Φωτιάδης, Κ., Οι Κρυτποχριστιανοίτου Πόντου, αδημοσίευτο ερωτηματολόγιο, αρ. 15, αφηγητής Χριστοφορίδης Χριστόφορος. 46. Οικονομίδης, Δ., Ο Πόντος και τα δίκαια του εν αυτώ Ελληνισμού, Αθήνα (1920), σ. 76. 47. Κοντογιαννίδης, Τ., «Χάθηκε στα 1920 - Βρέθηκε στα 1980», στο: Π.Ε., Θεσσαλονίκη (1980), σ. 374 κ.ε. Παυλίδης, I., Σελίδες ιστορίας αίματος και θυσίας Πόντου και Μ. Ασίας, Θεσσαλονίκη (1979), σ. 158. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., Οι ανθελληνικοί διωγμοί εν Τουρκία, Αθήνα (1917), σ. 31-32. 48. Κυνηγόπουλος, Π., Εκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Κολωνίας της Νικοπολέως

(Πόντου), Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 14,19,22,25. Εφημερίδα Κωνσταντινούπολης Νέα Ζωή, αρ. 98 (12/11/1918). 49. Κ ο ντογιαννίδης,!, «Χάθηκε στα 1920 - Βρέθηκε στα 1980», στο Π.Ε., Θεσσαλονίκη (1980), σ. 377. Κυνηγόπουλος, Π., Εκθέσεις περί των καταστροφών, Κωνσταντινούπολη (1919), σ. 11, 17,22. 50. Οικονομίδης, Δ., Ο Πόντος και τα δίκαια του εν αυτώ Ελληνισμού, Αθήνα (1919), σ. 16. Ιωαννίδης, I ,

Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 258. 51. Κανδηλάπτης, Γ., Τα φυτίανα, Θεσσαλονίκη (1949), σ. 11 κ.ε.

378


Από τουρκικές πηγές ξέρουμε ότι το 1515 υπήρχαν στην περιοχή Όφεως 2.352 χρι στιανικές και μόνο 50 μουσουλμανικές οικογένειες.52Εβδονήντα χρόνια αργότερα, το ένα τέταρτο περίπου του πληθυσμού ήταν μωαμεθανοί.53Στο τέλος του 17ου αιώνα έγινε η μεταστροφή όλων των κατοίκων της περιοχής στον ισλαμισμό, συμπεριλαμβανομένου κατά μια παράδοση και του επισκόπου, ο οποίος μάλιστα έκανε έκκληση να το κάνουν αυτό όλοι οι χριστιανοί.54 Η οθωμανική κυβέρνηση ήξερε ότι η αλλαξοπιστία των Οφλιτών έγινε όχι από πεποί θηση, αλλά με τη βία, γι' αυτό ίδρυσε εκεί θεολογικές σχολές για να εκπαιδεύονται οι χοτζάδες και με αυτό τον τρόπο να βοηθήσει ουσιαστικά στον εξισλαμισμό της περιοχής.55 Η περιοχή αυτή ήταν καθαρά ελληνική, γι' αυτό και η αλλαγή της θρησκείας δε συνοδεύ τηκε από αποδοχή του τουρκικού πολιτισμού και της τουρκικής γλώσσας. Μέχρι το 1515 έλειπε απόλυτα το μωαμεθανικό στοιχείο, αλλά και αργότερα δεν κατόρθωσε να επικρα τήσει, παρ' όλο το συστηματικό εποικισμό της περιοχής με μουσουλμανικές οικογένειες. Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών η πλειοψηφία μιλούσε ελληνικά (ποντιακά) και ακόμα και σήμερα, για πολλούς ανθρώπους που ζουν εκεί, τα ποντιακά είναι η μητρική τους γλώσσα.56 Αυτό προέκυψε, π.χ., και από τη διαπίστωση περιπτώσεων Τούρκων ερ γατών στη Γερμανία. Σε διάφορες πόλεις της νοτιοδυτικής Γερμανίας Τούρκοι από την περιοχή Όφεως μιλούσαν άπταιστα ποντιακά.57 Επίσης, διαβεβαιώνουν ότι έχουν διατη ρηθεί τα ελληνικά τοπωνύμια και ακόμα ότι τα ελληνικά επώνυμα έχουν απλώς τουρκι κές καταλήξεις, π.χ. Αντώνογλου, Ιωάννογλου, Παπάζογλου και Φώτογλου.58 Τα παρακάτω στοιχεία προέρχονται από έναν Τούρκο ο οποίος δεν ήθελε να γίνει γνωστό το όνομά του: υπάρχουν ακόμα πολλοί κρυπτοχριστιανοί στον Όφι. Μέχρι το 1923 δεν είχαν καθόλου προβλήματα με την άσκηση της θρησκείας τους. Μπορούσαν για το σκοπό αυτό να πηγαίνουν σε ένα διπλανό χωριό. Σήμερα μόνο η Κωνσταντινού πολη προσφέρει μία λύση, μια και μόνο εκεί υπάρχουν πλέον ορθόδοξες εκκλησίες. Η τέλεση χριστιανικού γάμου στην Κωνσταντινούπολη παρουσιάζεται συχνά ως γαμήλιο 52. Bryer, A., «The Tourkokratia in the Pontos», στο: Neohellenica, τόμ. 1, Austin,Texas/USA (1970), σ. 45,46. 53. A. Bryer, A., «The Tourkokratia in the Pontos», στο: Neohellenika, τ. 1, Texas (1970), σ. 45. 54. Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη (1870), σ. 135. Κουκκίδης, Κ., Κόσμοι της ανατολής, Αθήνα (1958), σ. 297. Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931), σ. 707,708. 55. Παπαδόπουλος, Α., Αναμνήσεις και νοσταλγήματα από τον Πόντο, Έδεσσα (1962), σ. 30. Κουκκίδης, Κ.,

Κόσμοι της ανατολής, Αθήνα (1958), σ. 296,302. 56. Κάλλης, 0., «Συγκινητικά! Αναμνήσεις», στο Ποντιακά Χρονικά, τ. 19, Θεσσαλονίκη (1974), σ. 13. Stratil, S., «Verkehrsgeographische Bemerkungen zur Stadt Trapezunt im ostpontischen Gebiet», στο: Α.Π., τ. 29, Αθήνα (1968-69), σ. 324. 57. «Υπολογίζεται ότι ζουν σήμερα στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας περίπου 15.000 χρι στιανοί από την Τουρκία», στο: Epd Dokumentation, Christliche Minderheiten aus der Türkei, ap. 49/79, Frankfurt. (1979), Bezug: Gemeinschaftswerk der Evangelischen Publizistik, σ. 72. Epd Dokumentation, Christen aus derTürkei suchen Asyl, ap. 45/83. 58. Σκοπετέα, X., «Οι Υψηλάνται, Η Τραπεζουντιακή καταγωγή τους», στο: Α/7., τ. 20, Αθήνα (1955) σ. 153. Οικονομίδης, Δ., Ο Πόντος και τα δίκαια του εν αυτώ Ελληνισμού, Αθήνα (1919), σ. 16.


379

ταξίδι εκεί. Για τη βάφτιση επίσης γίνεται μερικές φορές ένα τέτοιο ταξίδι. Δύσκολο είναι ασφαλώς να γίνει κάτι παρόμοιο στην περίπτωση κηδείας. Ένας άλλος Οφλίτης, που ζει στο Σόρντορφ της νοτιοδυτικής Γερμανίας, λέει τα εξής για τους κρυπτοχριστιανούς του Όφεως: «Εγώ και η οικογένεια μου είμαστε μωαμεθανοί. Από ένα συγγενή μου δικηγόρο όμως έμαθα πως ένας από τους προγόνους μας ήταν ορθό δοξος ιερέας...» Ίσως αυτό δεν ικανοποιεί, αλλά θα πω και μια ιστορία: στο δικαστήριο ρωτάει ο δικαστής τον κατηγορούμενο πώς λέγεται. Ο τελευταίος λέει το τουρκικό όνο μά του. Ο δικαστής τον ρωτάει στη συνέχεια να του πει το επώνυμο και το όνομα του πα τέρα του. Οπότε ο κατηγορούμενος του απαντάει: «Κύριε πρόεδρε, μη ρωτάτε παραπέρα,

το όνομα μυρίζει θυμίαμα»! Σε μια άλλη πόλη, το Μιλάκερ, έναςΤούρκος από τα Σούρμενα σε μαγνητοφωνημέ νη συζήτηση, που έγινε στα ποντιακά, ερωτάται πως είναι δυνατόν να επικοινωνούν Έλ ληνας καιΤούρκοςτόσο καλά στα ποντιακά. Η απάντησή του ήταν η εξής: «Εμείς απ' εσάς

είμαστε!».59 Ο Ποντιακός Σύλλογος της Ευξείνου Λέσχης Βέροιας έκανε το 1980 μια ομαδική εκ δρομή στηνΤουρκία και έφτιαξε μια ταινία ντοκιμαντέρ για την παλιά πατρίδα. Οι εκδρο μείς, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν μεγάλοι σε ηλικία, διηγούνταν κατά τη διάρ κεια της εκδρομής διάφορες ιστορίες για την παλιά πατρίδα τους. Όλοι συγκινήθηκαν για την αδελφική φιλοξενία των Τούρκων. Κινηματογράφησαν επίσης πολλά πράγματα από τις πόλεις και τα χωριά που επισκέφθηκαν. Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια σκηνή στην ται νία αυτή: είναι η στιγμή του αποχαιρετισμού. Έλληνες και Τούρκοι χορεύουν μαζί υπό τους ήχους της λύρας του Μαντή από τη Βέροια. Το λεωφορείο είναι έτοιμο να ξεκινή σει. ΈναςΤούρκος δεν αντέχει στον αποχαιρετισμό. Καθώς χαιρετάει το γιατρό Κώστα Καμπουρίδη, τον πρόεδρο του Συλλόγου Ποντίων, του λέει κλαίγοντας στα ποντιακά: «Τι να

κάνω εγώ με αυτούς εδώ; Ή μείνετε και εσείς εδώ ή πάρτε με μαζί σας».60 Είχαν περάσει πολλά χρόνια από την αναγκαστική ανταλλαγή των πληθυσμών. Ο άν θρωπος, όμως, αυτός ήταν σίγουρα πάνω από 50 χρόνων. Τι να του διηγήθηκαν άραγε οι γονείς του, οι οποίοι δεν μπόρεσαν τότε να έρθουν στην Ελλάδα! Είχε πάντως συνεί δηση του αίματος που έτρεχε στις φλέβες του, γνώριζε την καταγωγή του και το έδειχνε απροσποίητα μπροστά στην κινηματογραφική μηχανή. Το 1982 τα μέλη του Συλλόγου Ποντίων Βέροιας έκαναν ακόμα μία εκδρομή στον Πό ντο. Είχαν μαζί τους και έναν Έλληνα που μιλούσε πολύ καλά τα τουρκικά, τον Ιωάννη Ταϊπλιάδη, ώστε εάν θα προέκυπτε ανάγκη να τον χρησιμοποιήσουν ως διερμηνέα. Σε ένα από τα χωριά του Όφεως που επισκέφθηκαν η υποδοχή ήταν πολύ εγκάρδια. Ένα βράδυ χόρευαν οι κάτοικοι του χωριού μαζί με τους επισκέπτες, που κάποτε αναγκάστη καν να φύγουν από την περιοχή αυτή, υπό τους ήχους της λύρας που έπαιζε ένας από

59. Ανίινοαφ α δύο κασετών βρίσκονται στο Αρχείο «Παναγία Σουμελά», Μητροπόλεως 15, Θεσσαλο νίκη. 60. Η ταινία βρίσκεται σήμερα στο αρχείο του ποντιακού συλλόγου Εύξεινος Λέσχη Βέροιας, Ξάνθης 5, Βέροια.

380


τους ταξιδιώτες. Ο γνώστης της τουρκικής Ταϊπλιάδης καθόταν μόνος του σε ένα τραπέ ζι, ενώ οι περισσότεροι από τους άλλους χόρευαν. Ξαφνικά, αναφέρει οΤαϊπλιάδης, μπή κε στο μαγαζί ένας Τούρκος και με άγριο βλέμμα ρώτησε μερικούς άλλους ντόπιους που κάθονταν στα τραπέζια, χωρίς να ξέρει ότι κάποιος από τους ξένους καταλάβαινε τη γλώσσα του: «7/ θέλουν και έρχονται καθε τόσο ξανά αυτοί εδώ; Μήπως θέλουν να σας πά

ρουν μαζί τους·,»6'1 Μια άλλη ενδιαφέρουσα εμπειρία είχε ο Ταϊπλιάδης με έναν άλλο Τούρκο από την επαρχία Τόνυας, ο οποίος μιλούσε επίσης ποντιακά. Κάπως αδιάκριτα και αδέξια τον ρώ τησε οΤαϊπλιάδης αν υπάρχουν ακόμα κρυπτοχριστιανοί στην πατρίδα του. Η συζήτη ση ανάμεσα στους δύο συνεχίστηκε και όταν ο Ταϊπλιάδης τον ρώτησε το όνομά του, ο συνομιλητής του αντί να απαντήσει έγραψε το όνομά του πάνω σε ένα κουτί από σπίρ τα «Γεώργιος Αχμέτ»(!). Δυστυχώς και ύστερα από αυτό οΤαϊπλιάδης δεν κατάλαβε ποια ανακάλυψη θα μπορούσε να κάνει. Κράτησε μόνο το κουτί από τα σπίρτα και μονάχα αρ γότερα συνειδητοποίησε ότι στην περίπτωση αυτή έπρεπε να ενεργήσει κάπως διπλω ματικότερα.62 Ανάλογα περιστατικά διηγείται και ο πρόεδρος του Ποντιακού Σωματείου Παναγία Σουμελά της Θεσσαλονίκης, ο Παναγιώτης Τανιμανίδης, από μια εκδρομή που έκανε ο Σύλλογος στον Πόντο το 1969. Το παρακάτω περιστατικό έζησαν η γυναίκα του Κασσια νή και δύο μέλη του διοικητικού συμβουλίου του συλλόγου, ο ΑνέστηςΤσαπικίδης και ο Ευριπίδης Χειμωνίδης, οι οποίοι πήραν μέρος στην ίδια εκδρομή, και αποτελεί ενδεικτι κό στοιχείο της κατάστασης του κρυπτοχριστιανικού προβλήματος στην επαρχία Τρα πεζούντας: Σε ένα χωριό, λοιπόν, της επαρχίας τηςΤραπεζούντας, μια τουρκική οικογένεια συμ φώνησε να φιλοξενήσει μερικούς εκδρομείς από τη Θεσσαλονίκη. Μετά το φαγητό ετοί μασαν τα καλύτερα στρώματα και παπλώματα για να κοιμηθούν οι ξένοι. Άνοιξαν με επι σημότητα ένα σεντούκι και με έκπληξη είδαν οι ξένοι μέσα σε αυτό καντήλια, εικόνες και την ελληνική σημαία. Έκαναν το σταυρό τους, κοιτάχτηκαν χωρίς να πουν λέξη και οι ξέ νοι αγκάλιασαν με συγκίνηση τους κρυπτοχριστιανούς αδερφούς τους. Επίσης, στη γυναίκα του προέδρου Τανιμανίδη ένας νεαρός ταξιτζής από την Τραπε ζούντα τής εκμυστηρεύτηκε στο δρόμο για το μοναστήρι Παναγία Σουμελά στα ποντια κά ότι: «Στο σπίτι μου με φωνάζουν Γεώργιο».63 Τον Αύγουστο του 1963 ο Ανανίας Νικολάί'δης με συνεργάτες του Κέντρου Μικρασια τικών Μελετών στην Αθήνα έκανε ένα ερευνητικό ταξίδι στον Πόντο. Καθένας τους κατέ γραψε στη συνέχεια τις αναμνήσεις του. Ο Νικολάί'δης γράφει στη χειρόγραφη έκθεσή του, αντίγραφο της οποίας βρίσκεται στο Αρχείο του Ποντιακού Σωματείου Παναγία Σουμελά στη Θεσσαλονίκη: «Στο Φροντιστήριο Τραπεζούντος, που απο το 1923 λειτουργεί ως Παιδα γωγική Ακαδημία, συνάντησα δύο φοιτητές από τον Όφι και διαπίστωσα ότι μπορούσαν να

61. Φωτιάδη, Κ., Οι Κρυπτοχριστιανοί του Πόντου, αδημοσίευτο ερωτηματολόγιο, αρ. 1. 62.Του ιδίου, αδημοσίευτο ερωτηματολόγιο, αρ. 2. 63. Φωτιάδης, Κ., ό.π., αδημοσίευτο ερωτηματολόγιο, αρ. 4, αφηγητής Π.Τανιμανίδης.

Π Ο ΙΑΤΟ Υ ΡΚΙΑ ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

381

συνεννοούνται θαυμάσια μαζί μας στα ποντιακά. Γt/ωριστήκαμε, σημείωσαν το όνομα του ξε νοδοχείου μας και ήρθαν εκεί την άλλη μέρα το πρωί για να μας συνοδεύσουν στην επίσκεψη των ερειπίων της Παναγίας Σουμελά. Ήταν πολύ χαρούμενοι που βρίσκονταν μαζί μας και γε νικά η συμπεριφορά τους και το ενδιαφέρον τους για καθετί που βλέπαμε, η κατάνυξή τους κατά την προσευχή κ,λπ. μας ανάγκασαν να αλλάξουμε τα σχέδια του ταξιδιού και να αποδε χτούμε την εγκάρδια πρόσκλησή τους να επισκεφθούμε το χωριό τους. Ήταν ημέρα λαϊκής αγοράς όταν φτάσαμε εκεί. Ολωνών τα μάτια μάς ακολουθούσαν και ακούγαμε τα λόγια: "Εί μαστε καρπός από το ίδιο δέντρο...”».64 Στο ίδιο χειρόγραφο παρακάτω διηγείται ο Νικολάί'δης: «Και σήμερα ακόμα συναντού

με ανθρώπους που έχουν έντονη συνείδηση της καταγωγής τους. Τους συνάντησα στην Τρα πεζούντα, στην Άγκυρα, στο Μεσοχαλδίον, στην Τζίτη και στη Ζερμούδα. Τα ίχνη των βιωμά των τους και της ιστορίας τους μπορείς εύκολα να τα διαβάσεις και η ποικιλία τους δεν μπορεί να περιγράφει. Για να μη μείνει καμιά αμφιβολία στους αναγνώστες μου, θα διηγηθώ για μερικές συναντήσεις, χωρίς να αναφέρω ονόματα: Κατά τη διάρκεια της ρωσικής κατοχής στην Τραπεζούντα, το 1916, κατοικούσαμε δίπλα από μια πολύ γνωστή κρυπτοχριστιανική οικογένεια. Οι άνδρες της οικογένειας φοβούνταν τους Ρώσους, γιατί ήταν οι ίδιοι αξιωματι κοί του τουρκικού στρατού, και γι'αυτό κατέφυγαν στο εσωτερικό της χώρας. Στο σπίτι αυ τής της οικογένειας ζούσε και η χριστιανή γυναίκα ενός επίσης φυγάδα Τούρκου αξιωματι κού. Η γυναίκα μου έπιασε φιλία με αυτή τη χριστιανή γυναίκα και πληροφορούνταν κατ' αυ τό τον τρόπο όλα τα μυστικά της οικογένειας και τις σχέσεις της με άλλες κρυπτοχριστιανικές οικογένειες της Τραπεζούντας. Οταν, ύστερα από 47 χρόνια, ταξιδέψαμε το 1963 για πρώτη φορά ξανά στην Τραπεζούντα, η παλιά φιλία αυτής της γυναίκας μάς έδωσε αφορμή να την επισκεφθούμε. Ο χρόνος δεν είχε νικήσει την παλιά φιλία. Όταν οι δυο γυναίκες βρέθηκαν αντιμέτωπες, γνώρισαν αμέσως η μία την άλλη και αγκαλιάστηκαν από τη χαρά τους. Δε χρει άζεται βέβαια να σας περιγραψω τη φιλοξενία που τύχαμε».65 Δεν ξέρουμε πόσοι από αυτούς τους κιλίτς μουσουλμάν είναι πραγματικοί μουσουλ μάνοι. Οι Τούρκοι πάντως μέχρι σήμερα συνεχίζουν πολλούς από αυτούς να τους ονο μάζουν με αυτό το χαρακτηρισμό. Υπολείμματα από αυτούς σίγουρα εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμα, μολονότι εμείς τους ξέρουμε ως γνήσιους Τούρκους και τα χωριά τους ως γνήσια τουρκικά χωριά. Ίσως να υπήρχε κάτι κρυμμένο μέσα στον Σουλεϊμάν αγά, σε αυτό το γέρο Τούρκο, ένα υπόλειμμα, του οποίου η σχέση με το χριστιανισμό αποδείχτη κε από το εξής περιστατικό, μολονότι βέβαια κανείς επίσης δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη «γνησιότητά» του ως μωαμεθανού. Το 1908, όταν στην ποντιακή Γαλλιάνα γινόταν το πανηγύρι του χωριού, στο οποίο έπαιρναν μέρος Έλληνες και Τούρκοι, προέκυψε μια διένεξη ανάμεσά τους, η οποία κιν δύνευε να εξελιχτεί σε αντιπαράθεση με όπλα. Για να αποφύγουν το κακό μπήκαν στη μέση τρεις σεβάσμιοι ηλικιωμένοι Τούρκοι. Οι αντίπαλοι κατέβασαν τότε αμέσως τα όπλα. Το λόγο πήρε ο Σουλεϊμάν αγάς:«Εμπρός, σταματήστε αμέσως. Τι έχετε κατά ι/ου;

64. Νικολάί'δης, Α., Ποντιακή Λαογραφία, Πτολεμάίδα (1974), σ. 9. 6 5 .0 ίδιος, ό.π., σ. 10-11.


382

Δεν ντρέπεστε, δε φοβάστε το Θεό; Εμείς, Έλληνες και Τούρκοι, ζούμε στον τόπο αυτό από παλιά, από γενιά σε γενιά. 0 ένας αγαπάει τον άλλο και μόνο έτσι μπορούμε και συμβιώνουμε. Και αυτό μας ωφελεί όλους. Γνρτάζουμε μαζί όλες τις χριστιανικές γιορτές, τη γιορ τή του Αγίου Γεωργίου, τα Χριστούγεννα, το Πάσχα, την Κοίμηση της Θεοτόκου και χαιρό μαστε όλοι μαζί. Όλοι τιμούν τις χριστιανικές γιορτές και όλοι μαζί γιορτάζουμε το μπαϊρά μι. Τι θέλετε λοιπόν; Θέλετε να καταστρέφετε αυτή τη συνεργασία; Θέλετε να βάλετε φωτιά και αίμα ανάμεσα μας. Ντρέπομαι για λογαριασμό σας. Η Παναγία θα τιμωρήσει τους υπαί τιους. Ένας Θεός υπάρχει για μας όλους. Στο σπίτι μου υπάρχουν, αφότου ζω, οι εικόνες της Παναγίας, του Χριστού και του Αγίου Γεωργίου και πάντα είναι αναμμένο το καντήλι μπρο στά τους. Και έτσι θα συνεχίσω να κάνω. Αν φωνάξω να έρθει εδώ ένας Τούρκος από σας και ένας Έλληνας και μετά καλέσω έναν ξένο που δε σας ξέρει και τον ρωτήσω ποιος είναι Έλληνας και ποιος είναι Τούρκος θα μπορέσει να σας ξεχωρίσει; Τίποτε άλλο δεν έχω να σας πω. Σκεφθείτε το λίγο. "Καλά μας λέει ο αγάς μας"είπαν τότε οι φιλονικούντες και άφησαν τα όπλα»,66 Όχι μόνο στον Πόντο, αλλά και στην Κωνσταντινούπολη υπήρχαν και υπάρχουν μέ χρι σήμερα Έλληνες κρυπτοχριστιανοί. Ο Hasluck αναφέρει ένα συνοικισμό 400 περίπου ψυχών στο κέντρο της πόλης, ανάμεσα στο Τοπκαπί Σεράι και στην Αγία Σοφία, στον οποίο ζούσαν άνθρωποι οι οποίοι προς τα έξω έδειχναν πως είναι μουσουλμάνοι και πή γαιναν στο τζαμί, στα κρυφά όμως είχαν στο σπίτι τους εικόνες. Κατά τη δική του εκτίμη ση πρέπει να ήταν πολύ φτωχοί και ζούσαν φτιάχνοντας κομπολόγια.67 Από τον Γεδεών πληροφορούμαστε ότι σε μερικά μεγάλα ιδιωτικά σπίτια της Κων σταντινούπολης υπάρχουν κάτω από τη γη υπόγειες βυζαντινές εκκλησίες. Οι ιδιοκτήτες των σπιτιών φαίνονται προς τα έξω μουσουλμάνοι, στα κρυφά όμως είναι χριστιανοί που έχουν δικούς τους ιερείς και τους πληρώνουν για να κάνουν τη λειτουργία.68 Αξιοπρόσεκτη, όσον αφορά το ερώτημα για την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών σήμερα στην Τουρκία, θεωρώ την άποψη του Παμπούκη ότι οι μαρτυρίες των λέξεων και της γλώσσας είναι πολύ πιο σημαντικές και εκφράζουν πολύ περισσότερα απ'ό,τι, π.χ., η τέ χνη. Κατά τον Παμπούκη θα μπορούσε μια μέρα να ειπωθεί από τους Τούρκους για τα έργα τέχνης στην Τουρκία: «Τα έχουμε πάρει από άλλους. Ανήκουν όμως σε μας, γιατί εμείς κατοικούμε σε αυτόν εδώ τον τόπο».69Τα ήθη και έθιμα όμως και ιδιαίτερα εκείνα που αναφέρονται στη θρησκευτική ζωή, τη γλώσσα, τα δημοτικά τραγούδια και πολλά άλλα δεν μπορούν να τα οικειοποιηθούν, γιατί δεν μπορούν να αποδοθούν σε έναν άλλο λαό με την ίδια ευκολία. Αυτή είναι μια άλλη άποψη η οποία ενισχύει την υπόθεσή μας ότι όσα παραθέσαμε στις αμέσως προηγούμενες σελίδες παρουσιάζουν ένα φαινόμενο που εί 66. Μισαηλίδης, Δ., «Παλιές αναμνήσεις από τις χαμένες πατρίδες», στο: Π.Σ., Αθήνα 1 1971), σ. 242-243. 67. Hasluck, F.W., «The Crypto Christians ofTrebizond», στο: The Journal of Hellenic Studies, τ. 41, London (1921), σ. 202.0 ίδιος, Christianity and Islam under the Sultans, τ. 2 ,2η έκδ., New York (1973), o. 474. 68. Γεδεών, M., «Λαθρόβιος Ορθοδοξία», στο Μεσαιωνικά Γράμματα, τ. 1, Αθήνα (1930), σ. 94. Μελανοφρύδης, Π., «Ένα Πάσχα σε τούρκικο μαχαλά της Σταμπούλ», στο Π.Ε., τ. 13, Θεσσαλονίκη (1962), σ. 6587-6589. 69. Παμπούκης, I., Πόντος, Αθήνα (1953), σ. 12.


383

ναι πραγματικό και υπάρχει και σήμερα και δεν πρόκειται απλώς για υπολείμματα του ελ ληνικού πολιτισμού, τα οποία στο χρόνο αποδέχτηκε και ενσωμάτωσε στο δικό του πο λιτισμό ο μωαμεθανικός τουρκικός πληθυσμός. Τα παρακάτω στοιχεία μιας στατιστικής πληθυσμού του Πόντου του έτους 1914, που έγινε με βάση τα εκκλησιαστικά μητρώα,70όχι μόνο μας δίνουν αποδείξεις για την ύπαρ ξη του φαινομένου του κρυπτοχριστιανισμού γενικά, αλλά αποτελούν παράλληλα και σοβαρές ενδείξεις για το γεγονός ότι μετά το 1923 πρέπει να παρέμειναν στην Τουρκία πολλοί Έλληνες κρυπτοχριστιανοί. Μια κατανομή ανάλογα με το θρήσκευμα καταλήγει στους ακόλουθους αριθμούς:

Μωαμεθανοί Ορθόδοξοι χριστιανοί Αρμένιοι, γρηγοριανοί και καθολικοί Διαμαρτυρόμενοι

Σύνολο

1.006.000 696.495 60.000 5.000 7.767.495

Πηγή: Πανάρετος, «Ο Ελληνισμός του Πόντου», στο: Α.Υ.Ε., Κ.Υ., Α /1920, Έκθεση το υ αρχιμανδρίτη Πανάρετου (προηγουμένου Βαζελώνος), σ. 8-12.

Ανάλογα με την εθνικότητα προκύπτει η εξής εικόνα:

Τούρκοι (όλων των φυλών)

772.600

Έλληνες

929.895

Αρμένιοι

60.000

Ευρωπαίοι

Σύνολο

5.000 7.767.495

Πηγή: Πανάρετος, «Ο Ελληνισμός του Πόντου», στο: Α.Υ.Ε., Κ.Y., Α/1920, Έκθεση του αρχιμανδρίτη Πανάρετου (προηγουμένου Βαζελώνος), σ. 10.

Σύμφωνα με τα στοιχεία αυτά, το 1914 233.400 μωαμεθανοί ήταν ελληνικής καταγω γής. Στον αριθμό αυτό εμπεριέχονται από τη μια πλευρά εκείνοι οι Έλληνες οι οποίοι εί χαν εξισλαμιστεί (πράγμα που κατά το μεγαλύτερο μέρος πρέπει να είχε γίνει πολύ νω ρίς, περίπου από το 1650) και από την άλλη εκείνοι των οποίων ο εξισλαμισμός ήταν μό νο εξωτερικός, εκείνοι δηλαδή που διατήρησαν κρυφά το χριστιανισμό, αφού επίσημα είχαν μεταστραφεί στον ισλαμισμό: οι κρυπτοχριστιανοί. 70. Πανάρετος, «Ο Ελληνισμός του Πόντου», στο: A.Y.E., Κ.Υ., Α/1920, Έκθεση του αρχιμανδρίτη Πανά ρετου (προηγουμένου Βαζελώνος), σ. 8-12.


384

Η στατιστική διαφοροποιεί τον αριθμό των «Ελλήνων» ως εξής:

Ορθόδοξοι Έλληνες

696.495

Μωαμεθανοί Έλληνες

190.000

Κρυπτοχριστιανοί

Σύνολο

43.000

929.895

Πηγή: Πανάρετος, «Ο Ελληνισμός του Πόντου», στο: Α.Υ.Ε., Κ.Υ., Α/1920, Έκθεση του αρχι μανδρίτη Πανάρετου (προηγουμένου Βαζελώνος), σ. 12.

Οι κρυπτοχριστιανοί ζούσαν κυρίως στις επαρχίες Όφεως, Τόνυας, Ματσούκας, Νικόπολης και σποραδικά και σε άλλες περιοχές. Μια από τις πολλές εξηγήσεις για τις μεγάλες αποκλίσεις κατά την παράθεση των αριθμών θα πρέπει να αναζητηθεί στον εξισλαμισμό του έτους 1914. Ύστερα από τους διωγμούς των Αρμενίων, οι Τούρκοι στράφηκαν κυρίως εναντίον των Ελλήνων. Για να αποφύγουν τις εκτοπίσεις, τις στερήσεις, την πείνα και συχνά το θάνατο, πολλοί Έλ ληνες αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν. Από εκθέσεις ελληνοχριστιανικών κοινο τήτων προς το πατριαρχείο και από τις αλληλογραφίες των προξενείων με τις κυβερ νήσεις τους προκύπτει ότι ανάμεσα στους αποστάτες υπάρχει πολύ μεγάλος αριθμός παιδιών. Κατά τα έτη 1918-1919 υποβλήθηκαν στο πατριαρχείο οι «εκθέσεις γιατις καταστρο φές και τις θανατώσεις στην επισκοπή Κολωνείας και Νικοπόλεως του Πόντου», οι οποί ες περιγράφουν ως εξής την κατάσταση: «Οι προσχωρήσεις στο ισλάμ δεν μπορούσαν πλέ

ον να μετρηθούν, γιατί οι Τούρκοι εκμεταλλεύονταν τη φτώχεια, την πείνα, το κρύο και την απελπισία. Με 700 γραμμάρια ψωμί μπορούσε να "αγοράσει" κανείς ένα νέο κορίτσι για μια νύχτα και με ένα πιάτο φακές την προσχώρηση στο ισλάμ. Στα χωριά της Τοκάτης οι άντρες θανατώνονταν ή πέθαιναν από την πείνα. Γυναίκες και παιδιά αναγκάζονταν με τη βία να προ σχωρήσουν στο ισλάμ.7' Του πλούσιου Έλληνα Λογγίνου από το χωριό Καρακεβεσίτ τού άρ παξαν όλη την περιουσία και τον ανάγκασαν να γίνει αποστάτης. Αναγκάστηκε επίσης να εγκαταλείψει τη γυναίκα του και να παντρευτεί την Τουρκάλα Αϊσέ».72 Από μια επιστολή του μητροπολίτη Σαμψούντας Γερμανού προς τον Έλληνα μεγαλέμπορο Κ. Κωνσταντινίδη στη Μασσαλία πληροφορούμαστε ότι το έτος 1917-1918 δυο χωριά της επαρχίας Σινώπης, το Γιοκαπικιόι και η Σέρνα, προσχώρησαν στο ισλάμ για να αποφύγουν το θάνατο. Ο ιερέας του χωριού Γιοκαπικιόι πήρε το όνομα Αλί.73 Μερικοί Έλληνες πήραν τότε τη ρωσική υπηκοότητα, αυτοχαρακτηρίζονταν Ρώσοι

71. Κυνηγόπουλος, Π., «Εκθέσεις περί των καταστροφών της επαρχίας Κολωνίαςτης Νικοπόλεως (1919): σ. 19. Εφημερίδα Κωνσταντινούπολης Νέα Ζωή, 12/11/1910. 72. Κυνηγόπουλος, Π.,Η ωραία Κεράσους, σ. 26. 73. Ασλανίδης, Σ., Η ωραία Κεράσους, Αθήνα (1976), σ. 91.


385

ορθόδοξοι και κατ' αυτό τον τρόπο βρίσκονταν κάτω από την προστασία της ρωσικής πρεσβείας. Αλλοι, πάλι, προσχώρησαν στον προτεσταντισμό. Τα μέλη των άλλων χριστια νικών εκκλησιών δε διώκονταν από τους Τούρκους και δεν εξαναγκάστηκαν να αποχω ρήσουν το 1923. Πολλοί από αυτούς, όμως, ήρθαν παρ' όλα αυτά κατά την περίοδο της ανταλλαγής των πληθυσμών στην Ελλάδα.74 Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι οι χριστιανικές μειονότητες που παρέμειναν στην Τουρκία καταπιέζονται ακόμα και σήμερα.75 Μπορεί εύκολα να φανταστεί κανείς πόσο πιο δύσκολη είναι η κατάσταση των κρυπτοχριστιανών, οι οποίοι είναι επίσημα μουσουλ μάνοι και ξέρουν καλά ότι στη συνείδηση των Τούρκων η προσχώρηση στο χριστιανι σμό εξακολουθεί να συνεπάγεται ως τιμωρία το θάνατο. Επίσης, οι «επίσημοι» χριστιανοί βρίσκονται υπό πίεση, οι «κρυφοί» όμως διώκονται χωρίς οίκτο σε περίπτωση που γίνει γνωστή η ύπαρξή τους. Γι'αυτό και ασκούν τα θρη σκευτικά καθήκοντά τους μόνο ύστερα από πολύ προσεκτικά μέτρα. Οι γέροι της κοινό τητας, που αναλαμβάνουν το ρόλο κληρικών, δε διατηρούν καθόλου άμεση επαφή με το πατριαρχείο, μια και αυτό βρίσκεται κάτω από τη συνεχή παρακολούθηση των τουρκι κών αρχών. Για την καθημερινή άσκηση των λατρευτικών καθηκόντων τους οι κρυπτοχριστιανοί που ζουν σήμερα στην Τουρκία αποφεύγουν κάθε ενέργεια που θα μπορούσε να δημι ουργήσει κινδύνους. Μόνο κατά τους σημαντικότερους σταθμούς στη ζωή ενός ανθρώ που (βάφτιση, γάμος, θάνατος) αναζητούν την επαφή με το πατριαρχείο. Κατά την παρα μονή μου στην Κωνσταντινούπολη πριν από λίγα χρόνια έτυχε να είμαι αυτόπτης μάρ τυρας του εξής περιστατικού: μερικές γυναίκες από την Τ ραπεζούντα έφεραν στο μαντί λι ενός πρόσφατα πεθαμένου συγγενούς τους χώμα από την πατρίδα, για να το ευλογή σουν οι ιερείς του πατριαρχείου. Το λίγο αυτό χώμα μετά την ευλογία ήταν το υποκατά στατο της χριστιανικής ταφής και θα σκορπιζόταν μετά την επιστροφή των γυναικών στην Τραπεζούντα πάνω στον τάφο του πεθαμένου. Το τουρκικό κράτος σήμερα είναι ένα μωσαϊκό από πολλά φύλα και λαούς.76 Οπως στο παρελθόν, ολιγάριθμα φύλα έχασαν την ταυτότητά τους και συγχωνεύτηκαν στον τουρκικό λαό, έτσι και οι λίγοι χριστιανοί που παρέμειναν στηνΤουρκία δεν έχουν καμιά πιθανότητα να επιβιώσουν επί μακρόν.77 74. Ανώνυμος, «Το τραγούδι του νοσταλγού», στο: Π.Ε., Θεσσαλονίκη (1960), σ. 6055. 75. Epd D okum entation, Christliche Minderheiten aus der Türkei, Nr. 49/79, Frankfurt (1979), Bezug: Gemeinschaftswerk der Evangelischen Publizistik, σ. 11 κ.ε. Epd Dokumentation, Christen aus der Türkei suchen Asyl, Nr. 45/83, Frankfurt (1983), σ. 14 κ.ε. Hopfner, W., «Türkische Christen in Midiyat», στο:

Christentum und Islam, τ.1, Wiesbaden (1971), σ. 57-60. Flottau, H., «Das Opfer des Dimitrios», στη Süddeutsche Zeitung, München (5/6/1/1982). 76. Λαμέρας, K., Πόσοι και ποιοι οι κάτοικοι της Μ. Ασίας μετά την ανταλλαγήν, Αθήνα (1929), σ. 6-7 και 18 κ.ε. Fitzner, R., Anatolien, Berlin (1902), σ. 22 και 105. Banse, E., Die Länder und Völker der Türkei, Braunschweig (1916), σ. 37. 77. Ενώ μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα ξεπερνούμε το 30% του συνολικού πληθυσμού, το ποσοστό των χριστιανών στην Τουρκία μετά τη γενοκτονία τω ν Αρμενίων και τη ν εξόντωση και απέλαση των


386

Η κατάσταση του πατριαρχείου επιδεινώνεται μέρα με τη μέρα. Μετά τα γεγονότα του 1955,78του 196479και του 197480πολλοί χριστιανοί εγκατέλειψαντην Κωνσταντινού πολη. Από τους 120.000 που είχαν παραμείνει το 1924 δεν απομένουν παρά 5.000 μέχρι 7.000 Έλληνες χριστιανοί στην Τουρκία.81 Οι περισσότεροι από αυτούς είναι ηλικιωμένοι που μεγάλωσαν με τον τόπο στον οποίο γεννήθηκαν και ανδρώθηκαν. Ελλήνων, μετά το 1923, έπεσε σε λιγότερο από το μισό τοις εκατό. Οι χριστιανοί αυτοί που έμειναν στην Τουρκία καταδιώκονται και αδικούνται μέχρι σήμερα, μολονότι η Τουρκία με την υπογραφή της Συν θήκης της Λοζάνης ανέλαβε την υποχρέωση «να εξασφαλίσει θρησκευτική ελευθερία και ισότητα δι καιωμάτων στις χριστιανικές μειονότητες». Η τουρκική πολιτική απέναντι στις μειονότητες σκόπευε και σκοπεύει σε τελευταία ανάλυση την πλήρη αφομοίωσή τους, όπως προκύπτει και από τα παρακά τω μέτρα που παίρνει σχετικά: - Εισαγωγή της ισλαμικής θρησκευτικής αγωγής ως υποχρεωτικού μαθήματος. - Αρνηση χορήγησης αδειών για το χτίσιμο και την επισκευή εκκλησιών. - Επιβολή φορολογίας σε θρησκευτικές ενώσεις και συλλόγους. - Αποκλεισμός τω ν χριστιανών από την κατάληψη ανώτερων αξιωμάτων στο στρατό και τη δημόσια διοίκηση. - Σύμφωνα με την § 5 του στρατιω τικού κώδικα οι χριστιανοί οπλίτες στέλνονται στις ανατολικές επαρ χίες και ζουν υπό αυστηρές συνθήκες. -Ύ σ τε ρ α από πράξεις βίας εναντίον τουρκικών ιδρυμάτων στο εξω τερικό αρχίζουν συνήθως καμπα νιές φανατισμού από τις εφημερίδες που ελέγχονται από το στρατό. -Υπ οχρέω ση χριστιανών καταστηματαρχών να απασχολούν μουσουλμάνους εργάτες και υπαλλή λους. - Κλείσιμο μοναστηριών και ανάλογων ιδρυμάτων (π.χ. στο Μαρντίν). - Κατάσχεση βιβλίων και ολόκληρων βιβλιοθηκών (π.χ. του αρχιεπίσκοπου Hana Dolabani). - Απαγόρευση της αγωγής των παιδιών στη χριστιανική πίστη και στη μητρική γλώσσα (βλ. Υπουργείο Παιδείας, Αγκυρα/ΑΖ 000 196/27 12 1980). - Τα δελτία ταυτότητας αναφέρουν το θρήσκευμα των χριστιανών. Σε μια νορβηγική επιτροπή που πα ρέμεινε από τις 3 μέχρι τις 14 Απριλίου 1981 στη νότια Τουρκία για να συγκεντρώσει πληροφορίες για την κατάσταση τω ν χριστιανών στηνΤουρκία αναφέρθηκαν περιπτώσεις απόλυσης χριστιανών και υπαλλήλων μόλις υπέβαλαν την ταυτότητα τους. Κατά Ε. Schmitt, Türkei, Berlin (1984), σ. 172. Βλ. ακό μα Missir, L., «Die christliche Kirche in derTürkei», στο Christentum und Islam, τεύχ. 6, Wiesbaden (1975), σ. 51 κ.ε. Καρυκοπούλου, X., Το διεθνές καθεστώς του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήνα (1979), σ. 68 κ.ε. 78. Ανώνυμος, «Die antigriechischen Tumulte vom 6/7 September 1955 in derTürkei», στο Pogrom, Nr. 72/73,11. Jhrg., Göttingen (1980), σ. 86 87. Yonan, G., «Die Lage der christlichen M inderheiten in der Türkei», στο: Pogrom, Nr. 64,10. Jhrg., Göttingen (1979), σ. 42. Kadritzke, N. & Wagner, W., Im Fadenkreuz

der Nato Im Fadenkreuz der Nato, Berlin (1976), σ. 28. Λαμπρινίδης, M., Έρχομαι απάτην Κωνσταντινούπο λη, Αθήνα (1982), σ. 129-130. 79. Yonan, G., «Die Lage der christlichen M inderheiten in derTürkei», στο Pogrom, Nr. 64,10. Jhrg., Göttingen (1979), σ. 42-43. 8 0 .0 ίδιος, ό.π., σ. 43. Schmitt, E., Die Türkei, τ. 1, σ. 174. 81. Κουλόπουλος, A., «Ξεράθηκε η ζωή των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη», στο Ακρόπολις, Αθήνα (7/1 /1982). Οικονομόπουλος, Κ., Αι σχέσεις Ελλάδος και Τουρκίας από του έτους 1923 μέχρι σήμερον, σ. 212. Νέτας, Β., «Τι απέμεινε για αφανισμό στην Πόλη», στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία (13/4/1982).


387

Το πατριαρχείο, με τον ελάχιστο πλέον αριθμό κληρικών, ασκεί σήμερα μια παθητι κή διπλωματία επιβίωσης.82Το ξέρει βέβαια καλά πως μια τέτοια πολιτική δεν μπορεί να λειτουργήσει επί μακρόν. Σύμφωνα με τον τουρκικό νόμο, ο πατριάρχης δεν είναι ο πνευ ματικός ηγέτης όλης της ελληνορθόδοξης εκκλησίας, αλλά απλώς ο προκαθήμενος των ορθόδοξων χριστιανών στηνΤουρκία. Γι'αυτό το λόγο, ο πατριάρχης εκλέγεται από τους πολύ λίγους ορθόδοξους κληρικούς που απέμειναν και κατέχουν την τουρκική υπηκοό τητα. Ύστερα από αυτά είναι εύκολο να συνειδητοποιήσει κανείς ότι οι μέρες του Πατρι αρχείου Κωνσταντινουπόλεως είναι μετρημένες. Οι πρώτες επαφές και σκέψεις για τη με ταφορά του πατριαρχείου έχουν ήδη γίνει ακόμα και από τους ίδιους τους κύκλους του. Με την αναμενόμενη μεταφορά του πατριαρχείου θα εξαφανιστούν βέβαια και τα τελευταία υπολείμματα του κρυπτοχριστιανισμού με όλες τις μορφές του. Η τελευταία και μοναδική ελπίδα των κρυπτοχριστιανών, να μπορούν δηλαδή να ασκούν τη θρη σκεία τους, τουλάχιστον στους βασικότερους σταθμούς της ζωής τους, θα πάψει πια να υπάρχει. Το φαινόμενο του κρυπτοχριστιανισμού θα ανήκει τότε πλέον αποκλειστικά στην ιστορία. Και όπως μιλάμε σήμερα για την ιστορία των αρχαίων λαών του μικρασια τικού χώρου, τους Λύδους, τους Φρύγες, τους Παφλαγόνες, έτσι θα αναφέρεται σύντο μα πως κάποτε ζούσαν στηνΤουρκία Έλληνες στις τάξεις των οποίων υπήρχαν και κρυ πτοχριστιανοί, οι οποίοι επί αιώνες ασκούσαν τον κρυπτοχριστιανισμό για να επιβιώ σουν ως χριστιανοί - έτσι μπόρεσε ιδιαίτερα στον Πόντο να επιβιώσει ο λαός μέχρι τα τελευταία χρόνια. Κατά τον Runciman, η μεταφορά του πατριαρχείου θα ισοδυναμούσε με καταστρο φή. Δε βλέπει όμως και ο ίδιος βελτίωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων στο άμεσο μέλ λον, έτσι ώστε η εξαφάνιση του πατριαρχείου από την Κωνσταντινούπολη είναι μάλλον αναπόφευκτη. Η θέση του πατριαρχείου είναι θλιβερή και ανησυχητική.Το γεγονός ότι βρίσκεται σε μια «εχθρική» χώρα περιορίζει πολύ τις δραστηριότητές του, αν και ενισχύει την αναγνώ ρισή του. Εξακολουθεί πάντως να παραμένει το κέντρο της ορθοδοξίας.83 Με τη συνεχή μείωση του έτσι και αλλιώς ελάχιστου πλέον ελληνοχριστιανικού πληθυ σμού στη Μικρά Ασία μειώνεται πλέον και η δυσπιστία των Τούρκων απέναντι στο πατρι αρχείο, το οποίο θεωρούσαν πάντα το τελευταίο οχυρό της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Τελειώνοντας τη μελέτη αυτή θα ήθελα να δω κριτικά το θέμα των κρυπτοχριστια νών, προσπαθώντας να απαντήσω στα ερωτήματα: πώς μπορεί να κρίνει κανείς τους κρυ πτοχριστιανούς; Αποτελούν θύματα της εποχής τους ή ήταν ίσως καιροσκόποι; Είναι εύκολο να κατανοήσει και να αποδεχτεί κανείς τα κίνητρα των κρυπτοχριστια νών μέχρι το 19ο αιώνα. Αντίθετα, δίκαια αναρωτιούνται μερικοί γιατί εκείνοι που παρέ μειναν κρυπτοχριστιανοί μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών δε φανέρωσαν την πίστη τους όταν τους δόθηκε η ευκαιρία να το κάνουν. Νομίζω ότι πολλές απαντήσεις μπορεί

82. Spuler, Β., Die Gegenwartslage der Ostkirchen, Wiesbaden (1940), σ. 103. 83. Runciman, S., «Η μεταφορά του Πατριαρχείου θα είναι καταστροφή», στην εφ ημερίδα Το Βήμα (28/2/1982).


388

να βρει κανείς σε αυτό το ερώτημα και στα προηγούμενα κεφάλαια τούτης της μελέτης. Σε πολλά χωρία προκύπτει πως αυτό δεν ήταν πάντα δυνατόν. Σήμερα εξάλλου μας είναι δύσκολο να μεταφερθούμε υποθετικά σε μια κατάσταση στην οποία το να κρατήσεις μυστική τη χριστιανική σου πίστη ήταν πρόβλημα επιβίωσης και σε μεγάλο ποσοστό των περιπτώσεων ήταν πραγματικά ζήτημα ζωής και θανάτου. Σίγουρα, μερικοί, κάτω από το μανδύα του κρυπτοχριστιανισμού εξασφάλισαν ασφα λώς μια άνεση. Η καιροσκοπική τους συμπεριφορά πρόσφερε προνόμια στους ίδιους και στις οικογένειές τους. Τα ποταπά κίνητρα τέτοιων ανθρώπων, ευτυχώς πολύ λίγων, δί νουν το δικαίωμα σε μερικούς να παρουσιάζουν τον κρυπτοχριστιανισμό ως φαινόμενο ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει πως πάντα ο κρυπτοχριστιανισμός είχε ως πρω ταρχική αιτία τη θέληση για επιβίωση, όμως προστέθηκαν σε αυτή με τον καιρό ως πα ράσιτα προσωπικά συμφέροντα και προσωπικές εξυπηρετήσεις. Είναι απόλυτα εξακριβωμένο ότι σε όλη τη διάρκεια της τουρκικής διακυβέρνησης δοκιμάστηκε σκληρά η δύναμη αντίστασης των ανθρώπων. Από τη φύση της, η δύναμη αντίστασης έχει τα όριά της εκεί όπου αρχίζουν να υποφέρουν τα μέλη της οικογένειας. Η τάξη των ραγιάδων, των μη μουσουλμάνων, των καταπιεσμένων, έπρεπε να βρει διε ξόδους για να επιζήσει. Και μία από αυτές ήταν ασφαλώς ο κρυπτοχριστιανισμός. Η επιλογή αυτού του δρόμου ήταν αναγκαστική, εξαιτίας των πολιτικοκοινωνικών συνθηκών στην Τουρκία. Για την ομάδα των ανθρώπων αυτών ήταν μάλιστα η μοναδι κή διέξοδος. Ο δρόμος αυτός δεν ήταν εύκολος και όταν συζητούμε ή μελετούμε το φαι νόμενο του κρυπτοχριστιανισμού πρέπει πάντα να είμαστε διατεθειμένοι να αποδεχτού με ελαφρυντικά, όπως έκανε εξάλλου και η εκκλησία. Η εκκλησία άφηνε και τους δύο δρόμους ανοιχτούς: τον άμεσο και τον έμμεσο. Ίσχυε από τη μια μεριά το «οΰδείς δύναται δυσί κύριοις δουλεύειν»,84αλλά από την άλλη και το «άπόδοτε ουν τά τοΰ Καίσαρος τω Καίσαρι καί τά τοΰ θεοϋ τώ θεω».85 Στην περίπτωση δηλαδή των ανθρώπων των οποίων η δύναμη αντίστασης ήταν μι κρή, η εκκλησία έβαζε νερό στο κρασί της. Ήξερε όμως τι έκανε, γιατί ο δρόμος προς το απόλυτο μαρτύριο θα οδηγούσε στην εξάλειψη των Ελλήνων χριστιανών στην Τουρκία, και αυτός δεν ήταν ασφαλώς ο δικός της στόχος. Γι' αυτό και η ορθόδοξη εκκλησία πα ρακολουθεί την πορεία των κρυπτοχριστιανών με διάθεση βοήθειας και υποστήριξης. Στο σημείο αυτό βρισκόταν για ένα διάστημα σε συμφωνία και με την καθολική εκκλη σία, η οποία κατά τη διάρκεια των εξισλαμισμών στα Βαλκάνια κατ' αρχάς δεν έπαιρνε μέτρα εναντίον των κρυπτοχριστιανών της και τους επέτρεπε να συμμετέχουν στα μυ στήρια.86

84. Ματθαίος 6:24. 85. Μ ατθαίος 22:21. 86. Bartl, P., «Kryptochristentum und Formen des religiösen Synkretismus in Albanien», στο Grazer und

Münchener balkanologische Studien, Beitrage zur Kenntnis Südosteuropas und des Nahen Orients, München (1967), σ. 1-18.


389

Η κατάσταση των ορθόδοξων κρυπτοχριστιανών στη Μικρά Ασία δεν μπορούσε βέ βαια από μερικές τουλάχιστον απόψεις να συγκριθεί με εκείνη των καθολικών κρυπτο χριστιανών στα Βαλκάνια. Η ορθόδοξη εκκλησία υποστήριζε τους κρυπτοχριστιανούς σε τέτοιο βαθμό, ώστε έστελνε μάλιστα κληρικούς μεταμφιεσμένους σε δερβίσηδες στις κοινότητες και επέτρεπε στους ιερείς να γίνονται εξωτερικά χότζηδες. Η εκκλησία δηλα δή ήταν πάντοτε στο πλευρό των κρυπτοχριστιανών. Τα μοναστήρια και μερικές εκκλη σίες είχαν αναλάβει να εξυπηρετούν τις πνευματικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών.87 Κρατούνταν μάλιστα και μητρώα στα οποία καταγράφονταν μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών τα κρυπτοχριστιανικό μέλη των ενοριών.88 Αυτή η μεθόδευση εξασφάλιζε από τη μια μεριά την επιβίωση των κρυπτοχριστιανών και από την άλλη τη συνέχεια της ορθόδοξης εκκλησίας. Η σχέση λοιπόν ανάμεσα στην εκκλησία και τους κρυπτοχριστιανούς δεν ήταν κατά κανέναν τρόπο μια μονομερής σχέση εξάρτησης. Άποψή μου, μάλιστα, είναι πως η μεγάλη συμ βολή του κρυπτοχριστιανισμού έγκειται στο γεγονός ότι διατήρησε στη ζωή το χριστιανι σμό και τον ελληνισμό από τα παράλια έως την ενδοχώρα τηςΤουρκίας. Ήταν αποκομμένοι από τη μητέρα Ελλάδα, παρά την έχθρα και τους διωγμούς εναντίον τους, και μάλιστα επί αιώνες οι επιλογές τους ήταν περιορισμένες, ενώ άλλες φορές δεν είχαν καμιά επιλογή. Την άποψη αυτή συμμερίζονται και πολλοί άλλοι. Ο Νυμφόπουλος π.χ. γράφει: «Στους

κρυπτοχριστιανούς της Σάντας χρωστούμε μεγάλη ευγνωμοσύνη. Σε αυτούς χρωστάει, η θρησκεία μας, τη διατήρησή της και το χωριό μας την επιβίωσή του. Γιατί αγωνίστηκαν σε πο λιτικά και μουσουλμανικά δικαστήρια για τουςχριστιανούς αδελφούς των (οι οποίοι δεν μπο ρούσαν να χρησιμοποιηθούν ως μάρτυρες στα δικαστήρια). Από το 7665 ήταν οι προστάτες των χριστιανών συμπατριωτών τους σε δύσκολες περιστάσεις, στις οποίες κατέληγαν οι χρι στιανοί κατά τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους απέναντι σε "γνήσιους" μουσουλμάνους των γειτονικών χωριών».89 Μια ανάλογη άποψη συμμερίζεται και ο Χειμωνίδης όταν γράφει: «Κατά την περίοδο του πιο άγριου θρησκευτικού φανατισμού δε θα μπορούσαμε να είχαμε πετύχει τίποτε χωρίς τους κρυπτοχριστιανούς. Χρωστούμε λοιπον ευγνωμοσύνη σε αυτούς τους "κρυφούς" της Σάντας».90 Ο Βακαλόπουλος και ο Μαραβελάκης διηγούνται για κρυπτοχριστιανικές οικογένει ες οι οποίες ανέβηκαν κοινωνικά και ανέλαβαν υψηλά αξιώματα, αποκτώντας έτσι τη δυ νατότητα να προστατεύουν τους χριστιανούς συμπατριώτες τους από την καταπίεση των Τούρκων.91 87. Σαλαπασίδης, Π., «Από την ιστορία των Κρυφών. Η περιπέτεια δύο Κρητών ναυτικών κατά το 1866 εις την Τραπεζούντα», στο; Π.Φ., τ. 2, Αθήνα (1937), σ. 452. 88. Μαραβελάκης, Μ. & Βακαλόπουλος, Α., Αι προσψυγικοί εγκαταστάσεις εν τη περιοχή της Θεσσαλονί

κης, Θεσσαλονίκη (1955), σ. 92. Πανάρετος, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα (1927), σ. 121. 89. Νυμφόπουλος, Μ., Ιστορία της Σαντάς και του Πόντου, Δράμα (1955), σ. 102. 90. Χειμωνίδης, Φ., Ιστορία και στατιστική Σαντάς, Θεσσαλονίκη (1972), σ. 117. 91. Μαραβελάκης, Μ. & Βακαλόπουλος, Α., Αι προσφυγικαίεγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη (1955), σ. 324.


390

Από τις πολλές συνεντεύξεις με Πόντιους ξεχωρίζω την ιστορία που διηγήθηκε στον Κωνσταντίνο Φωτιάδη ο κ. Ελευθεριάδης, ο οποίος είχε ζήσει με κρυπτοχριστιανούς. Οι κρυπτοχριστιανοί βοηθούσαν πάντα τους χριστιανούς αδερφούς τους: έδιναν π.χ. κρυφά πληροφορίες σε καταδιωκόμενους οι οποίοι διέτρεχαν κίνδυνο, τους έκρυβαν στα σπίτια τους και αναζητούσαν δυνατότητες να τους βοηθήσουν στη διαφυγή τους στη Ρωσία.92 Η πολύ γνωστή κρυπτοχριστιανική οικογένεια Ζατίρ Ζατέν, η οποία για μεγάλα δια στήματα κατείχε με τα μέλη της το πόστο του έπαρχου διοικητή, δεν εφάρμοζε πολλές φορές αποφάσεις του σουλτάνου οι οποίες ήταν σε βάρος των χριστιανών. Σε συνεργα σία με άλλους κρυπτοχριστιανούς υπαλλήλους ελάφρυνε τη θέση των χριστιανών, όπου και όταν βέβαια μπορούσε. Αυτοί οι εκπρόσωποι του κρυπτοχριστιανισμού στην κυβέρ νηση και στις αρχές ήταν γνωστοί μόνο στους δημογέροντες των χωριών και μόνο αυτοί μπορούσαν να έρθουν σε επαφή μαζί τους.93 Ο Λεωνίδας Ιασωνίδης, πρώην υπουργός -καταγόταν από τον Πόντο-, είπε το 1932 στο ελληνικό κοινοβούλιο για τον κρυπτοχριστιανισμό: «Υποκλινόμαστε και τιμούμε τη

Θεία αυτή Σκιά».9* Στη Θεσσαλονίκη υπάρχουν ονόματα οδών που προέρχονται από κρυπτοχριστιανικά χωριά ή οικογένειες - ένα ακόμα σημείο αναγνώρισης των ανθρώπων αυτών.95 Μερικές αρνητικές εκτιμήσεις πρέπει μάλλον, σύμφωνα με όσα ξέρουμε, να τις απο δεχτούμε. Υπήρξαν, πράγματι, και κρυπτοχριστιανοί που κατείχαν εξέχουσες θέσεις για οικονομικούς λόγους, για χάρη της περιουσίας τους, δηλαδή, παρέμειναν κρυπτοχριστια νοί μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών. Αυτές όμως οι μεμονωμένες περιπτώσεις δε δικαιολογούν, κατά τη γνώμη μου, τις προκαταλήψεις μερικών ιστορικών, όπως π.χ. την παρακάτω για τους Κρωμνιώτες, οι οποίοι «ανάλογα με την περίσταση ήταν και τα δύο, πο

νηροί και γενναίοι. Το θάρρος τους όμως μπορεί να ήταν και πείσμα ή στενοκεφαλιά. Σε πολ λές περιπτώσεις ισχύει απόλυτα η άποψη ότι ήταν και τα δύο, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, ανάλογα με τις απαιτήσεις των περιστάσεων·».96 Σε αντίθεση προς την άποψη αυτή, ο Dawkins γράφει για τους Σταυριώτες: «Ως σο βαροί χριστιανοί σι άνθρωποι αυτοί αισθάνονταν ότι εκπροσωπούν τα υπολείμματα του με γάλου πολιτισμού της χώρας των και ότι μόνο με την κρυφή τους πίστη θα παραμείνουν ενω μένοι, για να μπορέσουν να αποφύγουν τον κίνδυνο μιας καταστροφής, όπως εκείνη που συ νέβη στους χριστιανούς της πεδιάδας του Όφεως το 17ο αιώνα».97 92. Φωτιάδης, Κ., Οι Κρυπτοχριστιανοί του Πόντου, αρ. 23, αφηγητής Ε. Ελευθεριάδης. Παπαδόπουλος, Δ„ Γενεαλογικός Κώδικας Σταυρί, Θεσσαλονίκη (1961), σ. 37. 93. Φωτιάδης, Κ., ό.π. Αθανασιάδης, Σ., Ιστορία και Λαογραφία της Σαντάς, τ. 1, Θ εσσαλονίκη (1967), σ. 106. 94. Κανδηλάπτης, Γ., Ποντιακοί αναμνήσεις, Θεσσαλονίκη (1965), σ. 15. 95. Παραφεντίδου, Ε., «Σταυρίται ή Σταυριώται», στο Μακεδονικόν Ημερολόγιον, Θεσσαλονίκη (1950), σ. 268. 96. Ballance, S., Bryer, A. & Winfield, W., «Nineteenth century monuments», στο Α.Π., τ. 2, Αθήνα (1966), σ. 271. Βλ. και Bryer, A., «The Crypto Christians o f the Pontos», στο: Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1983), σ. 33. 97. Dawkins, R.M., «The Chrypto Christians o f Türke», στο: Byzantion, τ. 8, Αθήνα (1933), σ. 274.


391

Σύμφωνα με τον Πόντιο Σιδέρη, οι κρυπτοχριστιανοί ήταν αναγκασμένοι να ακολου θήσουν τον «τρίτο» δρόμο. Το δρόμο στην εκκλησία δεν τον μπορούσαν, το δρόμο στο τζα

μί δεν ήθελαν να τον πάρουν. Το να ζει κανείς ως κρυπτοχριστιανός σήμαινε, λοιπόν, κατά την άποψή του, να βρει ένα συμβιβασμό ανάμεσα στις δύο θρησκείες, όπως το εκφρά ζει με την ακόλουθη παραβολή, που αναφέρεται σε ένα σοφό ποιητή της Ανατολής και καταγόταν από την Περσία. Ρώτησε το αγκάθι που του είχε φυσήξει ο αέρας στα πόδια του: «Από πού κατάγεσαι, από το ρόδο ή από τον υάκινθο, γιατί έχεις τη μυρωδιά και των δύο λουλουδιών;» Και το αγκάθι απάντησε:«Ούτε από το ένα ούτε από το άλλο. Πήρα μό

νον την ευωδιά τους, γιατί έζησα και με τα δύο».98 Εν κατακλείδι, θέλω να παρουσιάσω ακόμα μια φορά τη θέση μου απέναντι στο κρυπτοχριστιανικό φαινόμενο, με βάση προσωπικές μου σκέψεις και τα δεδομένα που «πέρασαν» από τα χέρια μου. Τη διάσωση της τιμής της οικογένειας και της ελευθερίας την αναγνωρίζω ως δικαι ολογία για την αλλαγή της πίστης. Αυτή την αιτία τη συναντά κανείς συχνότερα στους φτωχούς ανθρώπους παρά στα ανώτερα στρώματα, όπου άλλα κίνητρα έπαιζαν σπου δαιότερο ρόλο, τα οποία δεν αποδέχομαι. Υπήρξαν εντολές κατά τις οποίες εκπρόσωποι του κλήρου, του ανώτερου κοινωνικού στρώματος και παλιών βυζαντινών ευγενών οι κογενειών άλλαζαν την πίστη και πάντρευαν ακόμα τις θυγατέρες τους με ισχυρούς μου σουλμάνους για να ενισχύσουν την κοινωνική θέση τους και να παραμείνουν στο μοχλό της εξουσίας. Το αίτημα για απαλλαγή από τη διπλή ζωή που έθεταν οι (περισσότεροι) κρυπτοχρι στιανοί μόλις κάποιος νόμος επέτρεπε τη φανέρωσή τους αποτελεί για μένα απόδειξη της συνεχούς προσπάθειάς τους για θρησκευτική ελευθερία και του διαρκούς αγώνα τους γι' αυτήν.99 Στα χρόνια 1856 μέχρι 1900 χτίστηκαν στον Πόντο χιλιάδες καινούριες εκκλησίες, εκατοντάδες από αυτές μόνο στην περιοχή Κρώμνης, το κέντρο του κρυπτοχριστιανισμού.100Συχνά οι άνθρωποι δεν είχαν σπίτια να μείνουν και παρ'όλα αυτά έχτιζαν εκκλη σίες. Τόσο σημαντική θεωρούσαν την πίστη τους. Ο κρυπτοχριστιανισμός είναι απόδειξη για την ένταση ενός ψυχικού πνευματικού αγώνα. Αν οι άνθρωποι αυτοί ήθελαν απλώς να σώσουν τη ζωή τους και την περιουσία τους, θα είχαν ασπαστεί απλούστατα τον ισλαμισμό. Εκείνοι οι οποίοι κατά τη διάρκεια της μέρας φορούσαν το φέσι, το βράδυ όμως το έβγαζαν και πήγαιναν στις υπόγειες εκ κλησίες για να συμμετάσχουν στα μυστήρια της εκκλησίας το έκαναν για να διατηρήσουν το χριστιανισμό και τον ελληνισμό. Ο κρυπτοχριστιανισμός αποτελεί απόδειξη για τη δύ ναμη αντίστασης των ηθικών αρχών της ελληνικής παράδοσης, είναι ο αγώνας συνείδη 98. Σιδερής, Α., «Οι εξισλαμισμοί και εκτουρκισμοί στον Πόντο», στο: Βήμα Ε.Α.Θ., τ. 159, Θεσσαλονίκη (1982). Ο ίδ ιο ς Αναλαμπές στα παρελθόντα μιας χαμένης πατρίδας, Κιλκίς (1978), σ. 232. 99. Το έτος 1857 ομολόγησαν συνολικά 17.260 κρυπτοχριστιανοί τη χριστιανική πίστη τους. Bryer, A., «The Crypto Christians o f the Pontos», στο: Δελτίο, Κ.Μ.Σ., Αθήνα (1983), σ. 41. 100. Ballance, S., Bryer, A. & Winfield, D., «Nineteenth-century m onum ents in the city and vilayet o f Trebizond», στο Α.Π., τ. 28, Αθήνα (1966-67), σ. 273.

392


σης για την ψυχική και πνευματική ελευθερία. Στην ιστορία του ελληνισμού ο κρυπτο χριστιανισμός, ως φαινόμενο, αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο που δεν έχει πάρει ακό μα τη θέση που του αρμόζει. Εάν δούμε και το κομμάτι της διασποράς ανακαλύπτουμε ότι από το μεγάλο δείκτη γεννητικότητας που επικρατεί στην ορεινή Τραπεζούντα έχει οδηγήσει τους Πόντιους και γενικότερα τους κρυπτοχριστιανούς της περιοχής σε μία μαζική μετανάστευση στο εσωτερικό της Τουρκίας ή και στο εξωτερικό. Εκτός από την εκούσια μετανάστευση, το τουρκικό κράτος κατά καιρούς και λόγω κινδύνων «κατολισθήσεων» μετεγκατέστησε ολόκληρα χωριά στις περιοχές της Αλεξανδρέττας, της Ίμβρου και της κατεχόμενης Κύ πρου. Η εσωτερική μετανάστευση είχε αποτέλεσμα τη δημιουργία πολυπληθών ελληνι κών κοινοτήτων που διατηρούν ακόμα και σήμερα τη γλώσσα, στην Προύσα, στην Κων σταντινούπολη, στη Μερσίνα, στη Σμύρνη και αλλού. Κατά τον Π. Καρολίδη, όταν πρωτοεμφανίστηκαν οι Οθωμανοί Τούρκοι στη Μικρά Ασία (το 13ο αιώνα) αριθμούσαν, συνολικά, γύρω στα 50.000 άτομα. Την ίδια περίοδο οι κάτοικοι της Μικράς Ασίας (οι περισσότεροι χριστιανοί και με ελληνική παιδεία) υπολο γίζονται σε πάνω από 20.000.000. Τα πληθυσμιακά αυτά μεγέθη ανατρέπονται και αντιστρέφονται στις αρχές του 20ού αιώνα: Οι 50.000 Οθωμανοί Τούρκοι ανεβαίνουν σε 9.000.000, κατά το Γάλλο ερευνητή Cuinet, ενώ τα 20.000.000 των χριστιανών του 13ου αιώνα κατεβαίνουν πολύ χαμηλότε ρα. Στο υπόμνημα που υποβάλλει το Οικουμενικό Πατριαρχείο προς τη Διάσκεψη Ειρή νης των Παρισίων (Μάρτιος 1919) τους υπολογίζει, με βάσιμους υπολογισμούς, σε 2.300.000 άτομα. Η κάθετη αυτή αντιστροφή των πληθυσμιακών μεγεθών είναι βέβαιο ότι οφείλεται σε τρεις κύριους λόγους: 1) Στους βίαιους μαζικούς εξισλαμισμούς, οι οποίοι φτάνουν στη μεγαλύτερή τους έξαρση το 17ο αιώνα. Ο αιώνας αυτός σημαδεύεται από το μαρτυρικό θάνατο τεσσάρων οικουμενικών πατριαρχών: του Κύριλλου Λούκαρη (1637), του Κονταρή (1639), του Παρ θενίου Β' (1652), του Παρθενίου Γ'(1657), αλλά και από τους μαζικούς εξισλαμισμούς ολό κληρων περιοχών: τηςΤόνυας, δυτικά της Τραπεζούντας, και του Όφεως, ανατολικά. 2) Στην τακτική του παιδομαζώματος, του σατανικού αυτού σχεδίου που εφαρμόστη κε για περίπου 400 χρόνια (1425-1721). 3) Στην εποικιστική πολιτική των σουλτάνων: σε περιοχές με πολυπληθές χριστιανοελληνικό στοιχείο εγκαθιστούσαν, βάσει σχεδίου, μουσουλμανικούς πληθυσμούς άλλων περιοχών, με στόχο τη σταδιακή μείωση και την, καθ'οιονδήποτε τρόπο, εξόντωση των χριστιανών. Εκτός, όμως, από την αισθητή μείωση του χριστιανικού ελληνικού στοιχείου, οι εξισλαμισμοί είχαν και τρεις άλλες συνέπειες ως διεξόδους σωτηρίας: 1)

Την καταφυγή των χριστιανών στο εσωτερικό της χώρας, σε περιοχές ορεινές και

απρόσιτες, κυρίως εκεί όπου υπήρχαν μοναστήρια, τα οποία είχαν την προστασία των σουλτάνων: Παναγίας Σουμελά, Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα, Αγίου Ιωάννη Βαζελώνα


393

2) Την καταφυγή σε χώρες του εξωτερικού (Ρουμανία, Καύκασο, Ν. Ρωσία). 3) Την καταφυγή στον κρυπτοχριστιανισμό. Στην περιοχή της Μικράς Ασίας λειτούρ γησαν, σε μεγάλο βαθμό, και οι τρεις αυτές διέξοδοι σωτηρίας, ακριβώς διότι οι εξισλαμισμοί ήταν και συχνοί και μαζικοί. Έτσι, λοιπόν, ερμηνεύεται το φαινόμενο με την κάθετη μείωση του χριστιανικού στοι χείου όλου του μικρασιατικού χώρου στο 1/10 περίπου του αρχικού πληθυσμού (τα 20.000.000 κατεβαίνουν σε 2.300.000 άτομα). Από θρήνο του 15ου αιώνα πληροφορού μαστε ότι τους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου και μέχρι τις αρχές της τουρκοκρατίας ο χριστιανισμός έχασε: 18 αρχιεπισκοπές, 51 μητροπόλεις, 478 επισκοπές. Η κατάσταση αυτή δείχνει καθαρά τη μεγάλη πολιτιστική αλλαγή που παρατηρήθηκε στη Μικρά Ασία μέχρι το 15ο αιώνα, οπότε ολοκληρώνεται η κατάκτηση του βυζαντινού κράτους από τους Τούρκους. Πράγματι, από τις 72 μητροπόλεις του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπό λεως και τις 118 επισκοπές (15ος αιώνα), μόνο οι 17 και 3, αντίστοιχα, ήταν οι καθαρά μι κρασιατικές.

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ Ένας από αυτούς τους λαούς που έχει υποστεί όλες τις μορφές και τις μεθόδους γενοκτο νίας, και συγκεκριμένα από το ίδιο στρατοκρατικό καθεστώς που είναι υπεύθυνο για το ολοκαύτωμα του αρμενικού λαού, τον αφανισμό της κουρδικής εθνότητας και τη διχο τόμηση της Κύπρου, είναι βεβαίως και ο ελληνισμός του Πόντου. Στα νέα (αποσυρθέντα πλέον) σχολικά εγχειρίδια έχουν υποβαθμιστεί τα γεγονότα που σχετίζονται με τη μικρασιατική καταστροφή, ενώ έχουν αποσιωπηθεί οι γενοκτο νίες και οι σφαγές των Ποντίων, των Αρμενίων και των Ασσυριών στο όνομα της «συνα δέλφωσης των λαών», προφανώς επειδή οι Τούρκοι είναι οι ΝΑΤΟϊκοί «σύμμαχοί» μας και επειδή το κεμαλικό καθεστώς αποτελεί «υπόδειγμα» κράτους για το μουσουλμανι κό κόσμο. Οι Τούρκοι αρνούνται σήμερα τη σφαγή του 1922 - τη σωαγή των Ελλήνων. Κι όταν βρίσκονται αντιμέτω ποι με αδιάσειστα ντοκουμέντα τα αποδίδουν στις ανα πόφευκτες ακρότητες του πολέμου. Η αλήθεια είναι πολύ διαφ ορετική. Η γενοκτο νία των χριστιανών ήταν ένα καλά μελετημένο σχέδιο εξόντωσης όλων των μειονο τήτω ν της άλλοτε κραταιάς αυτοκρατορίας. Ένα σχέδιο που άρχισε να εφαρμόζε τα ι από το 1914, με τον πρώτο διωγμό. Και ολοκληρώ θηκε με την καταστροφή του 1922. Η γενοκτονία αποτελεί το κεντρικό ζήτημα στον ποντιακό ελληνισμό και η 19η Μαΐ ου θα πρέπει να γίνει μια πανευρωπαϊκή ημέρα θυμάτων του κεμαλισμού. Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου είναι ένα από τα πρωτοφανή εγκλήματα στην ανθρώπινη ιστο ρία, ένα ζήτημα του 20ού αιώνα που επανέρχεται σήμερα ως θέμα αναγνώρισης της τέ λεσής του. Ως θέμα απελευθέρωσης από το στίγμα του εγκληματία τουρκικού κράτους και πραγματικού εκδημοκρατισμού του, που οδηγεί στην αληθινή ελευθερία όλων των


394

λαών της ανατολικής Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου, στην αληθινή φιλία που δεν καταργεί τη μνήμη.101 Τα εγκλήματα για να μην επαναληφθούν πρέπει να αποκαλύψουμε τους υπευθύ νους και τους λόγους που τους οδήγησαν σε αυτές τις πράξεις. Να ξεγυμνώσουμε την αλήθεια, όσο ανήθικη κι αν είναι αυτή, και να την παρουσιάσουμε ωμή, χωρίς στολίδια, στον αδέκαστο κριτή, την παγκόσμια κοινή γνώμη, που ξέρει να δικάζει και να καταδι κάζει χωρίς ιδιοτέλειες. Σήμερα που ένας άλλος αυτόχθων λαός, οι Κούρδοι, υφίστανται από το ίδιο ρατσιστικό κράτος την τρίτη γενοκτονία του αιώνα μας πρέπει να γίνει το πρώτο βήμα. Φοβερή γενοκτονία σε βάρος του εβραϊκού λαού και των σλαβικών λαών διέπραξε και η Γερμανία στη διάρκεια του Β'Παγκόσμιου Πολέμου. Όμως η χώρα αυτή ζήτησε συγ γνώμη και εξιλέωση από τους συγγενείς των θυμάτων. Η σημερινή Τουρκία, αν θέλει να λέγεται ευρωπαϊκή χώρα, μια και κόπτεται να γίνει μέλος της Ε.Ε., οφείλει να ακολουθή σει το γερμανικό παράδειγμα. Το ελληνικό κοινοβούλιο οφείλει να συγκροτήσει διακοι νοβουλευτική επιτροπή και σε συνεργασία με τα πανεπιστημιακά ιδρύματα, τα προσφυγικά σωματεία και τους άλλους λαούς της Μικράς Ασίας που υπέστησαν ανάλογες γενο κτονίες να προωθήσει το ζήτημα της αναγνώρισης των γενοκτονιών. Η γραμμή της ελ ληνικής αντίστασης στο σύγχρονο τουρκικό επεκτατισμό αρχίζει από την αναγνώριση της ποντιακής γενοκτονίας.102

ΔΙΩΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ ΣΤΗΝΤΟΥΡΚΙΑ ΕΩΣ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ Παραθέτω σε αυτό το σημείο έναν πίνακα όπου παρουσιάζονται οι διώξεις των εθνοτή των στην Τουρκία. Μπαίνει σε αυτό το σημείο της μελέτης μου διότι ύστερα από αυτό τον πίνακα ακολουθεί πρόσφατο δημοσίευμα που αφορά διώξεις και προκλήσεις από πλευράς Τουρκίας σε συγκεκριμένα πρόσωπα και ναούς. Σκοπός μου είναι να δούμε ότι ο διωγμός και η τρομοκρατία ήταν και παραμένουν πάγια τακτική. Ο πίνακας που θα πα ρουσιάσω έχει στοιχεία από το 1822 έως το έτος 1974 και απεικονίζονται οι χρονολογί ες σε σχέση με τις εθνικότητες, τις τοποθεσίες και τους αριθμούς των θυμάτων:103

101. Μ έροςτης ομιλίας του Φάνη Μαλκίδη στην 2η Πανελλήνια Συνάντηση Ποντιακής Νεολαίας, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Κοζάνη. 102. Άρθρο του Κ. Φωτιάδη στο αφιέρωμα του περιοδικού Αρμενικά, «Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου». 103. Υπολογίζονται οι Έλληνες που εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους στη Μικρά Ασία και την Ανατολι κή Θράκη στα 3.000.000, εάνλη φ θ εί υπόψη ότι μόνο στη Ρωσία είχαν καταφύγει 500.000-700.000. Επί σης, η αναφορά μόνο στους χριστιανικούς πληθυσμούς δεν έχει πρόθεση να υποτιμήσει τον αγώνα του κουρδικού λαού για στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Σύμφωνα με την τουρκική διοίκηση, άνω των 20.000 Κούρδων έχασαν τη ζωή τους μετά το 1985 μέχρι και το Μάιο του 1996. Τα παραπάνω στοιχεία συλλέχθηκαν από ολόκληρη τη βιβλιογραφία που παραθέτω στη μελέτη μου.


Έτος

395

Εθνικότητα

Χώρος/Τόπος

1822

Έλληνες

Χίος

1823

Έλληνες

Θεσσαλονίκη

1850

Ασσύριοι

Μουσούλη

10.000

1860

Μαρωνίτες

Λίβανος

12.000

1876

Βούλγαροι

Βουλγαρία

14.000

1887

Αρμένιοι

Βαγιαζίτ

1.400

1879

Χριστιανοί

Αρμενία

1.250

1881

Χριστιανοί

Αλεξάνδρεια

2.000

1892

Βεζίριδες

Μουσούλη

3.500

1894

Αρμένιοι

Σαμψούντα

12.000

1895-1896

Αρμένιοι

Αρμενία

150.000

1896

Αρμένιοι

Κωνσταντινούπολη

9.500

1896

Αρμένιοι

Βαν

8.000

1903-1904

Έλληνες

Μακεδονία

14.000

1904

Αρμένιοι

Σαμψούντα

5.640

1915-1918

Αρμένιοι

Τουρκία

1.550.000

1915-1922

Έλληνες

Πόντος

350.000

1915-1922

Έλληνες

Τουρκία (πλην περιοχής Πόντου)

350.000

1925

Κούρδοι

Μερσίμ

66.000

1974

Έλληνες

Κύπρου

2.000

Σύνολο

Αριθμός θυμάτων 5.000 874

2.500.290

ΔΙΩΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ Ιστορικές σημειώσεις του πατριαρχείου για τους διωγμούς των Ανατολικοθρακών και τις αντιδράσεις του:104 Η έναρξη συστηματικών διωγμών:

«Άμα τη ανακαταλήψει της Αν. Θράκης υπό του τουρκικού στρατού παρετηρήθη ότι εις τινα μέρη, ιδία περί την Αδριανούπολιν, αι Οθωμανικοί αρχαί ήρξαντο μετερχόμεναι απέ ναντι του ομογενούς στοιχείου ανεξήγητόν τινα πολιτικήν εχθρότητος και δη και εξοντώ104. Από το βιβλίο Αλησμόνητες Πατρίδες της Θράκης, Ν. Μουτσόπουλος-Κ. Βακαλόπουλος-Αρ. Κεσόπουλος.

396


σεως αυτού. Η πολιτική αύτη συνίστατο εις την υπό διαφόρους προφάσεις, ή και άνευ τοιούτων έτι, σύλληψιν και φυλάκισιν των Χριστιανών προκρίτων, εις την υπόθαλψιν και ενθάρρυνσιν αγριοτήτων, βεβηλώσεων και αρπαγών, διαπραττομένων εκ μέρους αραβικών, λαζικών και άλλων ατάκτων στιφών, εκ των μετασχόντων της εκστρατείας, και τέλος εις τον υπ' αυτών πλέον των επιτόπιων αρχών διενεργούμενον βίαιον εκδιωγμόν των κατοίκων ομογενών τινών χωρίων, εξαναγκασθέντων εν τέλει ίνα απέλθωσιν εκτός των ορίων του κράτους. »Τα επελθόντα γεγονότα, σαφή και απτά, εδικαίωσαν τους φόβους τούτους, ουδεμία δε αμφιβολία υπελείφθη ότι επρόκειτο περί συστηματικού σχεδόν εκδιωγμού των ομογενών της Θράκης και αντικασταστάσεως αυτών διά μουσουλμάνων μεταναστών προς αλλοίωσιν του θρησκευτικού και εθνολογικού χαρακτήρος της χώρας ταύτης».

Οικουμενικό Πατριαρχείο. Πηγή: Baum Wilheim, «The Christian Minorities in Turkey», Kitab, Wien, α 35.


397

ΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ105

«Το Οικουμενικόν Πατριαρχείον, εν επιγνώσει της αποστολής αυτού, προέβη ευθύς εξ αρχής εις τηνλήψιν των νομίμων μέτρων ζητούν εκάστοτε αμέσως ή εμμέσως, δ ΐ εγγράφων και δ ί επί τούτω απσστελλσμένων επιτροπών, την θεραπείαν του κακού αλλά το κακόν δεν εθεραπεύετο, τουναντίον μάλιστα ημέρα τη ημέρα εξογκούμενον ηπείλει γενικωτέραν καταστρο φήν. Τότε επιτροπή, επί κεφαλής έχουσα τον Οικουμενικόν Πατριάρχην, επισκεφθείσα τον υπουργόν της Δικαιοσύνης επέδωκεν αυτώ έντονον μαζβατάν. Ο υπουργός αναγνούς απέρριψεν αυτόν διά την εν αυτώ χρήσιν της λέξεως "διαμαρτυρία" και την επίρριψιν ευθύνης εις την Κυβέρνησιν. Το γεγονός τούτο, μαρτυρούν ανευλάβειαν προς το πρόσωπον και το αξίω μα του Οικουμενικού Πατριάρχου, επήνεγκε κατ' ανάγκην την διακοπήν της σχέσεως μεταξύ του υπουργείου της Δικαιοσύνης και του Οικουμ. Πατριαρχείου, και ηνάγκασε το τελευταίον τούτο όπως διά τακριρίου προς τον Μ. Βεζύρην ΣαήτΧαλήμ πασάν το μεν καταγγείλη την στά σιν του υπουργού, το δε επιμείνη εις το περιεχόμενον του μαζβατά, ούτινος αντίγραφον συναπεστέλλετο. »0 Μ. Βεζύρης και προφορικώς και γραπτώς προσπαθήσας να ικανοποιήση το Οικουμ. Πατριαρχείον παρεκάλεσεν όπως επαναληφθώσι και πάλιν αι μετά του υπουργείου της Δικαι οσύνης σχέσεις αυτού. Τούτου γενομένου, επεδόθη δι'ειδικής επιτροπής τω τελευταίω τού τω τακρίριον εξαιτούμενον την κατάπαυσιν της οσημέραι επεκτεινομένης μεταναστεύσεως των ομογενών και την τιμωρίαν των προκαλούντων αυτήν κυβερνητικών υπαλλήλων. Συγ χρόνως δε η ως άνω επιτροπή ενετάλη όπως και προφορικώς αναπτύσουσα το τακρίριον ζητήση την αποδίωξιν των κακοποιών στοιχείων, την απόδοσιν των αρπαγέντων κτημάτων και την επάνοδον των εκπατρισθέντων εις τας εστίας αυτών. »Εδόθησαν και πάλιν τότε κυβερνητικοί υποσχέσεις περί αμέσου καταστολής του κα κού και εξήρθη η ανάγκη της συναδελφώσεως των στοιχείων, εθεωρήθη όμως αδύνατος η παλιννόστησις των εκπατρισθέντων, ως τούτο αυτός ο Μ. Βεζύρης εδήλωσε τω εξοχ. προσβευτή της Ρωσία. Εν τω μεταξύ όμως η κατάστασις επεδεινούτο διά της εισπηδήσεως και επεκτάσεως του διωγμού και εν αυτή τη Μικρά Ασία, το δε Πατριαρχείον μη δυνάμενον άλ λο τι να πράξη ενέκρινεν όπως, το μεν προς εκδήλωσιν του μεγάλου πένθους αυτού αποφύγη τον πανηγυρικόν εορτασμόν του Εσπερινού της Β' Αναστάσεως, το δε επικαλεσθή τον ισχυράν προστασίαν του Τσάρου της Ρωσίας, εν τέλει δε ποιήσηται έκκλησιν απ' ευ θείας προς τον Σουλτάνον και εξαιτήσηται παρά της Κυβερνήσεως την εισαγωγήν μεταρ ρυθμίσεων και εν αυτή τη Θράκη. Όταν δε διά πολλοστήν φοράν διεπιστώθη κακή θέλησις και δη και η ενοχή της κυβερνήσεως, ουδέν άλλο επιζητούσης ή την εξόντωσιν του ομομογενούς στοιχείου εκ της Τουρκίας, ηναγκάσθη η Μ. Εκκλησία καταφύγη εις το έσχατον μέτρον της παύσεως της λειτουργίας και των εκκλησιών των διατάξασα γενικόν πένθος: (25 Μαΐου 1914)».

105. Από τα βιβλία Αλησμόνητες Πατρίδες της Θράκης, Ν. Μουτσόπουλος-Κ. Βακαλόπουλος-Αρ. Κεσόπουλος και Μαύρη Βίβλος διωγμών και μαρτυρίων του εν Τουρκία Ελληνισμού (1914-8), εκδ. Οικουμενικού Πατριαρχείου, Κωνσταντινούπολη, 1919.

398


Το σύμβολο του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

Η ΔΙΑΡΡΗΞΗ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΙΑΣ106

«Ηεσχάτη αύτη απόφασις της Εκκλησίας εκοινοποιήθη δίεγκυκλίων μεν τοις Μητροπολίταις του Οικουμ. Θρόνου, διά γραμμάτων δε ταις αυτοκεφάλοις Εκκλησίαις και δι' υπομνημάτων ταις Μ. Δυνάμεσι, παρακαλουμέναις όπως ενεργήσωσι την εισαγωγήν εν τη Τουρκία μεταρ ρυθμίσεων, την επάνοδον των εκδιωχθέντων και την καταβολήν αποζημιώσεων εις τους παθόντας. Η κυβέρνησις λαβούσα και αυτή επισήμως γνώσιν της τοιαύτης σοβαρός και έσχα της αποφάσεως της Εκκλησίας, ηθέλησε να φανή ως μεριμνήσασα και μεριμνώσα υπέρ του ομογενούς στοιχείου, εις ο ζήτημα απηντήθη καταλλήλως. »Αργότερον όμως, εκραγέντος του ευρωπαϊκού πολέμου και ληφθεισών υπ' όψιντο μεν των εκτάκτων περιστάσεων, εις ας ωρισμένως θα ευρίσκετο και το ημέτερον έθνος, το δε των επανειλημμένως δοθεισών από μέρους της Κυβερνήσεως υποσχέσεων και επαγγελιών περί πλήρους εκτελέσεως των αιτημάτων του Πατριαρχείου, το τελευταίον τούτο προέβη εις το άνοιγμα των Εκκλησιών και σχολών και την επανάληψιν της τακτικής λειτουργίας αυτού (28 Ιουλίου του 1914), κοινοποιηθέντος του πράγματος διά τεσκερέ προς τον Υπουργόν της Δικαιοσύνης. Ουχήπονηαυτή και πάλιν, άλλ’ υπό άλλην μορφήν, έκρυθμος κατάστασις των

106. Από τα βιβλία Αλησμόνητες Πατρίδες της Θράκης, Ν. Μουτσόπουλος-Κ. Βακαλόπουλος-Αρ. Κεσόπουλος και Μαύρη Βίβλος διωγμών και μαρτυρίωντου εν Τουρκία Ελληνισμού (1914-8), εκδ. Οικουμενικού Πατριαρχείου, Κωνσταντινούπολη, 1919.


399

ομογενών εξηκολούθη καταλήξασα εν τέλει και εις μετατοπίσεις ολοκλήρων χριστιανικών συνοικισμών και επαρχιών, γενομένας μεν προφάσει στρατιωτικής ανάγκης, αποβλεπούσας όμως εις την πραγμάτωσιν ωρισμένων βλέψεων και αποφάσεων εναντίον του ομο γενούς πληθυσμού. Η επίδοσις τακριρίων, η αποστολή έπειτα σχετικών σημειωμάτων και αι παρά τοις υπουργοίς μεταβάσεις Πατριαρχικών επιτροπών εις ουδέν ίσχυσαν όπως καταστείλωσι τον κατό του ημετέρου στοιχείου σατανικώς σχεδιασθέντα και απηνώς εφαρμοσθέντα διωγμόν™7».

ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ

Τραγική η κατάσταση των εκτοπιζομένων108 «Αι καταστροφαί, τα βάσανα και τα μαρτύρια, άτινα υφίσταντο οι εκτοπιζόμενοι είναι ανώτε ρα πόσης περιγραφής. Οι ελληνικοίχριστιανικοί πληθυσμοί ανερχόμενοι εις πσλλάς εκατο ντάδας χιλιάδων εδολοφονούντο κατά τον μάλλον μαρτυρικόν τρόπον. Η σκληρότης, η απανθρωπία και η ωμότης μεθ' ης συμπεριεφέροντο εις τους μελλοθανάτους οι Τούρκοι δεν ανα γράφεται εν τη ιστορία του ανθρωπίνου γένους, ουδέ κατά τους ζοφερωτέρους χρόνους. »Την φρικώδη και καταισχύνσυσαν το ανθρώπινον γένος κατάστασιν απεικονίζει επί σημος έκθεσις περιγράφουσα τον τρόπον καθ'ον οι εκτοπιζόμενοι, υβριζόμενοι, κακοποιού μενοι, δερόμενοι παρέμενον θεαταίο εις της καταστροφής του άλλου και πάντες ομού εθεώντο τας γυναίκας και θυγατέρας αυτών ατιμαζομένας και φονευομένας, τα τέκνα των θνήσκοντα της πείνης και των στερήσεων». • Επίσημη έκθεση της Ελληνικής Πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη από τις 28 Ιουλίου 1916 (αρ. αρχ. υπουργ. 12092) περιγράφει ως εξής:

«Επί50 ημέρας διαμένουσιν υπό τον φοβερόν καύσωνα του ηλίου και την υγρασίαν της νυκτός εν απελπιστική καταστάσει. Πλείσται γυναίκες πειναλέαι και ημίγυμνοι ζητούσιν άρ τον Kat χρήματα τα εφθαρμένα ενδύματά τωνδενδύνανται ναπερισφίξωσι τον σκελετόν των, δι'ο και βαστάζουσιν αυτά διολισθαίνοντα διά τωνχειρών των. Νομίζεις τις ότι βλέπει την ει κόνα της κολάσεως του Δάντου, όστις περιοδεύων είδε φάσματα μετ' οστέων και μόνης της επιδερμίδος. Εκδιωκόμενοι εκ των αχυρωνων των Τούρκων, διαμένουσιν εν υπαίθρω. Ζητούσι κλαίοντες στέγην και άρτον και προβάλλεται εις αυτούς, αντί τούτων, η εξισλάμισις και η ατίμωσις. Η πείνα, ο καύσων του ηλίου και η υγρασία της νυκτός φονεύουσι καθημερινώς τους δυστυχείς, καθ'εκάστην δε αποθνήσκουσι θαπτόμενοι άνευ ιερέως».

107. Α π ο το βιβλίο Μαύρη Βίβλος διωγμών και μαρτυρίων του εν Τουρκία Ελληνισμού (1914-8), εκδ. Οι κουμενικού Πατριαρχείου, Κωνσταντινούπολη, 1919. 108. Από τα πρακτικά της Γ' Εθνοσυνέλευσης στην Αθήνα (Απρίλιος 1921).

400


Τους θέριζε άγρια πείνα109 ■ Ετέρα έκθεσις της εν Κων/πόλει Πρεσβείας από 4 Μαρτίου 1916 (αρ. αρ. υπ. εξ. 14205) ως απεικονίζει τα γεγονότα:

«Η κατάοτασις των δυστυχών προσφύγων είναι απεριγράπτως απελπιστική. Μη έχοντες τι να πωλήσωσι προς αγοράν άρτου, γυναίκες, γέροντες και παιδία γυμνοί και ανυπόδητοι πε ριφέρονται εις τους αγρούς διά να συλλέξωσι χόρτα προς τροφήν. Έτεροι από πρωίας μέχρις εσπέρας, περιφρονούντες το ψύχος και την υγρασίαν, εξερευνώσιν όλην την παραλίαν, μηδ' αυτών των στομίων των υπονόμων εξαιρουμένων, ίνα ανεύρωσι διάφορα όστρακα, μύδια, αχιβάδες, πεταλίδες καιδι' αυτών καταστείλωσι την πείναν των. Ο περιφερόμενος δε μετά την δύσιν του ηλίου ακούει την παραπονετικήν και κλαυθμηράν φωνήν ορφανών και λοιπών ζητούντων ελεημοσύνην».

Δεν τουςχωρούσαν τα νεκροταφεία110 ■Ετέρα έκθεσις της εν Κων/πόλει (αρ. αρ. 14205) ως εξής περιγράφει:

«Οι πρόσφυγες Έλληνες δεν είναι η σκιά ανθρώπων. Η κατέχουσα αυτούς ζωηρά νοσταλ γία, αι κατά τας μετατοπίσεις κακουχίαι, οι εκ των πεζοποριών προς ανεύρεσιν άρτου κάματοι και εν γένει αι παντοειδείς στερήσεις απεμάραναν εντελώς αυτούς. Αι συνέπειαι τουχειμώνος και των βροχών, η μετά την πώλησιν και των αναγκαιοτάτων ενδυμάτων χρησιμοποίησις του παγωμένου εδάφους ως στρωμνής, η υπερτίμησις και η σπάνις του άρτου συνετέλεσαν εις την καταπληκτικήν αύξησιν της θνησιμότητος, ένεκα της οποίας επληρώθησαν τα νεκροταφεία».

Οι Έλληνες υπερτερούσαν αριθμητικά111 «Κατά το έτος 1893 υπήρχον εν τω Νομώ Αδριανουπόλεως: • Έλληνες 196.308 • Τούρκοι 158.218 • Αρμένιοι 14.908 • Ισραηλίται • Βούλγαροι • Εν όλω

9.928 33.071 412.444

»Κατά στατιστικήν της Τουρκικής Διευθύνσεως προσφύγων, ανευρεθείσαν ομοίως εν τοις αρχείοις Αδριανουπόλεως, ο ολικός αριθμός των εν Τουρκία εγκατασταθέντων μετά τον Βαλ-

109. Από τα πρακτικά της Γ' Εθνοσυνέλευσης στην Αθήνα (Απρίλιος 1921). 110. Από τα πρακτικά της Γ' Εθνοσυνέλευσης στην Αθήνα (Απρίλιος 1921). 111. Από τα πρακτικά της Γ' Εθνοσυνέλευσης στην Αθήνα (Απρίλιος 1921).


401

κανικόν πόλεμον Μουσουλμάνων μεταναστών (μουχατζίριδων) ανήλθεν εις 413.912, ων 132.500 εγκατεστάθησαν εν Αν. Θράκη (Βιλαέτιον Αδριανουπόλεως). »Οι έποικσι ούτοι Μουσουλμάνοι της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης και τηςΣερβικής και Βουλγα ρικής Μακεδονίας κατέλαβον τας θέσεις των εκδιωκομένων και δολοφονουμένων Ελλήνωνχρι στιανών, οίτινες υπολογίζονται εις 100χιλιάδας μόνον κατά τον υπό της Τουρκικής Κυβερνήσε ως οργανωθέντα ανθελληνικόν διωγμόν του 1914 εν Αν. Θράκη (Βιλαετιού Αδριανουπόλεως), ενώ κατα τας στατιστικός του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο αριθμός των ούτω διωχθέντων Ελ ληνικών πληθυσμών έφθασε τους 103.592. Κατά την διάρκειαν του Ευρωπαϊκού πολέμου έλα βε χώραν ο εκτοπισμός του υπολείμματος του Ελληνικού πληθυσμού της Αν. Θράκης προς την Μ. Ασίαν, ούτινος ο αριθμός ανήλθεν εις 82.797, συμφώνως τη στατιστική του Οικουμενικού Πα τριαρχείου. Επομένως έχομεν ότι ο μεν Τουρκικός πληθυσμός των 158.218 ανήλθεν εις 290.718 διά των εποίκων Μουσουλμάνων των εκ Βοσνίας και Ερζεγοβίνης και Σερβικής και Βουλγαρι κής Μακεδονίας μετακληθέντων, ο δε αριθμός των Ελλήνων έκτων 196.308 κατήλθεν εις 13.511 διά των εκτοπίσεων τωνλαβουσώνχώραν κατά το έτος 1914 και κατά τον Ευρωπάϊκόν πόλεμον. Μετά την κατάληψιν της Αν. Θράκης υπό του Ελληνικού στρατού κατά το 1919 ήρχισεν η παλιννόστησις εις την Αν. Θράκην των Ελλάδι ευρισκομένων προσφύγων, οίτινες κατά το πλείστον προσφυγή εις τον Ελληνικόν έδαφος, ανελθόντες εις 62.080, συμφώνως τη στατιστική του Υπουργείου της Περιθάλψεως, προστιθεμένων δε και ετέρων 45.790 ων επετράπη η παλιννόστησις μετά την ανακωχήν, έχομεν ότι ο ολικός αριθμός των παλιννοστησόντων έφθασε τας 107.877 και επομένως ο αριθμός των Ελλήνωνχριστιανών της Θράκης ανήλθεν εις 121.388. »Οι αριθμοίούτοι, προερχόμενοι εκ των αρχείων των Τουρκικών αρχώνΑδριανουπόλεως ου δόλως εισίν ακριβείς, διότι οι Τούρκοι παν συμφέρον επιδεικνύουσιν, όπως αυξάνωσι τον αριθ μόν των Οθωμανών, μειούντες τον των άλλων εθνοτήτων, εν τούτοις παριστώσι σαφώς τας κο λοσσιαίας αυξομειώσεις, εις ας προέβησαν διά της αθρόας εξοντώσεως των Ελληνικώνχριστια νικών πληθυσμών και διάτηςειςτας οικίας και κτήματα αυτών εγκαταστάσεως εποίκων Μουσουλ μάνων, μετακληθέντων εκ Βοσνίας και Ερζεγοβίνης και Σερβικής και Βουλγαρικής Μακεδονίας. Παρ' όλους όμως τους αθρόους διωγμούς και τας καταστροφάς των Ελληνικών πληθυσμών και τας ομαδικός εποικήσεις Μουσουλμάνων, ο αριθμός των Ελλήνων Χριστιανών της Αν. Θράκης, συμφώνως τη στατιστική τη διενεργηθείση κατά Ιούλιων του 1920 υπό των Ελληνικών αρχών κα τά την κατάληψιν της Θράκης υπελογίσθη εις 306.547έναντι Τούρκων 231.519 και επομένως παρέμεινεν η εθνολογικ , κατάστασις της Αν. Θράκης εντελώς Ελληνική, μειωθείσης μόνον της μεγί στης διαφοράς, ήτις προϋπήρχε μεταξύ των Ελληνικών και των Τουρκικών πληθυσμών».

ΟΙ ΔΙΩΓΜΟΙ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ ΜΕ ΑΔΙΑΣΕΙΣΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ο Γεώργιος Μπαλτάζης, που διετέλεσε υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας στις αρχές του 20ού αιώνα,"2 έπαιξε κρίσιμο ρόλο στην κινητοποίηση των Μακεδόνων πριν από την

112. Βακαλόπουλος Κ.Α., Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού. Μακεδονία, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη Α.Ε.,1998.


402

απελευθέρωσή τους από τον τουρκικό ζυγό και είχε γνώση της πραγματικής πληθυσμιακής κατάστασης στην περιοχή της Μακεδονίας και τις τουρκικές πρακτικές εκεί.

«Επιτρέψατε νυν, Κύριοι, αντί άλλης εικόνος της τραγωδίας να ομιλήσωσιν οι αριθμοί. Τους αριθμούς δε προκειμένου περί Θράκης θα παραλάβω εξ αυτής της τουρκικής στατιστικής, της ευρεθείσης εν τωΔιοικητηρίω Αδριανουπάλεως κατά Σεπτέμβριον του 1920. Κατά τούτην εξεδιώχθησαν εκ του Νομού Αδριανουπάλεως Έλληνες 138.373 και εγκατεστάθησαν αντ' αυτών 97.780 Τούρκοι. Οι αριθμοίούτοι υπολείπονται κατά πολύ του πραγματικού αριθμού των έκτοπισθέντων ως εμφαίνεται εκ των στατιστικών του Πατριαρχείου και του Υπουργείου της Περιθάλψεως. Εννοείται οίκοθεν ότι περιορίζομαι εις τους αριθμούς της τουρκικής στατιστικής μη λαμβάνων υπ' όψει την στατιστικήν του Ταγιάρ την δημσσιευθείσαν κατά το 1920. »Αλλ' ο εκτοπισμός ούτος συνεπάγεται και άλλας καταστροφάς, τας καταστροφάς ταύτας θέλουσιν ίδει οι κ. κ. Συνάδελφοι εντω στατιστικώ πίνακι ον λαμβάνω την τιμήν να καταθέσω. Ο Στατιστικός ούτος πίναξ κατηρτίσθη υπό του αρμοδίου Γραφείου του Υπουργείου της Περιθάλψεως και εμφανίζει την κατάστασιν των χωρίων της Α. Θράκης, ης οι κάτοικοι εξετοπίσθησαν κατά τω 1914. Επιτρέψατέ μοι να σας αναφέρω ολίγα τινα περί του πίνακος τούτου, ον πας τις εκ των ημετέρων Συναδέλφων δύναται να μελετήση και επεξεργασθή. Εις το χωρίον Ηράκλεια της επαρχίας Ηράκλειας του νομού Αδριανουπάλεως προ του 1914 υπήρχε ελ ληνικός πληθυσμός εκ 1.600 ατόμων, εξετοπίσθησανπρο του παγκοσμίου πολέμου 1.250, ελ ληνικοί οικίαι προς του 1914 υπήρχαν 300, σώζονται νυν οικίαι 50 και ημικαταστραμμέναι 80, αι δε εντελώς καταστραφείσαι 150 επι των 300. Εν τη αυτή επαρχία και εν τω αυτώ Βιλαέτιω, εις τονχωριον Αλμαλή εξετοπίσθησαν επί 1.200 Ελλήνων οι 550 και εκ των 230 ελληνικών οι κιών κατεστράφησαν αι 210. Εις την επαρχίαν Αδριανουπάλεως εκ του χωρίου ΜουσύλΜπεΊ'λή εξετοπίσθησαν πάντες οι Έλληνες και κατεστράφησαν πάσαι οι 142 οικίαι του χωρί ου. Εις επαρχίαν Γόνου και Χώρας εξετοπίσθησαν εν Κασταμπόλει οι 2.000 Έλληνες και εκ των 250 οικιών ουδεμία μένει ανέπαφος, 150 είναι ημικατεστραμμέναι και 200 τελείως κατεστραμ μένοι. Εις το χωρίον Νεοχώρι εξετοπίσθησαν και αι 2.000 κάτικοι Έλληνες εκ των 350 οικιών 100 μεν είναι ημικατεστραμμέναι και αι 250 εντελώς κατεστραμμένοι. Εκ των ελάχιστων τού των ευκόλως δύνασθε να συναγάγητε τα λοιπά, εκ δε του κατατιθέμενου πίνακος να φωτισθήτε περί των λαών" 3».

ΑΚΜΑΙΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΕΣΒΗΣΑΝ ΑΠΟ ΤΟ ΧΑΡΤΗ

«Ούτε η αιχμαλωσία Βαβυλώνος της Βιβλικής εποχής, ούτε αι επιδρομαίτου Αττίλα, ούτε η πένθιμος φώνη του Ιερεμία, ούτε άλλο φρικιαστικόν γεγονός Ιστορίας δύναται να αναπαραστήση την καταστροφήν της Πατρίδος μας. »Αι ακμαιότατοι άλλοτε πόλεις Αίνος, Κεσσάνη, Μάλγαρα, Καλλίπολις, Μάδυτος, Μυριόφυτον, Περίστασις, Γάνος, Χώρα, Ηράκλεια, Ραιδεστός, Τυρολόη, Βιζύη, Στραντζία, Μήδεια, 113. Από αγόρευση του Γ. Μπαλτατζή στη Βουλή για τη Γενοκτονία της Θράκης. Πρακτικά Γ' Εθνοσυνέ λευσης (Απρίλιος 1921).


403

Χαριούπολις, Σχολάριον, Αρκαδιούπολις, Μακρά Γέφυρα, Σκοπός, Σκόπελος, Σκεπαστόν, Σαμακόβιον, Πέτρα, Αδριανούπολις, σχεδόν δεν υφίστανται, εκαντοταδές δε χωρίων ελληνικών παρουσιάζουν άμορφα μόνον ερείπια αχνίζοντα. Και οι κάτοικοι τολυτών (ως αναλυτικώς εμ φαίνουν αι προσαχθείσαι στατιστιαικαί), άλλοι μεν απηλάθησαν κατά το 1914 εις την Ελλά δα, άλλοι δε κατά την διάρκειαν του Ευρωπαϊκού πολέμου εξετοπίσθησαν εις τα βάθη της Μ. Ασίας διά να σκορπίσουν τα κόκκαλά των οι περισσότεροι εις τα ερημιάς αυτής».114

Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ115 Οι διωγμοί όμως των Ελλήνων στηνΤουρκία συνεχίζονται ακόμα. Ιδού η απόδειξη: Ένα μυστικό νομοδιάταγμα του 1964 δεσμεύει τις περιουσίες των Ελλήνων της Κωνσταντι νούπολης.

«Μυστικό νομοδιάταγμα 7964-KARARNAME. • ΝΟΜΟΔΙΑΤΑΓΜΑ • Αριθμός της αποφάσεως: 6/3801

• Ημερομηνία της αποφάσεως: 2/11/1964 »Το υπουργικό Συμβούλιο βασιζόμενο στην εισήγηση με ημερομηνία 16/9/1964 και αριθ μό Α6 (22) D.V.3.382 του Υπουργείου Εξωτερικών και στις διατάξεις του πρώτου άρθρου του Νόμου 1062, αποφάσισε τα παρακάτω σαν αντιστάθμισμα στις ζημίες που προξένησαν στους Τούρκους πολίτες στην Ελλάδα οι διάφορες πράξεις και τα διάφορα μέτρα της ελληνικής κυβερνήσεως. »1. Αναστέλλεται κάθε ενέργεια σχετική με τη μεταβίβαση της κυριότητας των ακινήτων και των άλλων εμπραγμάτων δικαιωμάτων πάνω στα ακίνητα που κείνται στην Τουρκία και ανήκουν σε πρόσωπα ελληνικής ιθαγένειας, καθώς και κάθε άλλη πράξη που θα είχε σαν συ νέπεια της τη μεταβίβαση των παραπάνω δικαιώματων. »2. α) Κάθε τίμημα, πρόσοδος, εισόδημα, κ.τ.λ. που φέρουν τα ακίνητα που βρίσκονται στην Τουρκία και ανήκουν σε πρόσωπα ελληνικής ιθαγένειας θα δεσμεύονται χωρίς καμμία εξαίρεση.

»β) Αναστέλλεται κάθε ενέργεια για αποδέσμευση των λογαρισμών ή των χρημάτων που έχουν δεσμευθεί, επειδή είχαν σχέση με τις προσόδους ακινήτων των παραπάνω προσώπων, ή που πρόκειται να δεσμευθούν σύμφωνα με τις διατάξεις της παρούσας αποφάσεως. (Εκτός από τα έξοδα για τη συντήρηση και τη διατροφή αυτών που βρίσκονται στην Τουρκία και έχουν δεσμευμένο λογαριασμό και δεν έχουν κανένα άλλο πόρο ή εισόδημα για την συντή ρησή τους. Τα έξοδα τούτα δεν πρέπει να υπερβαίνουν το ποσό των 150 λιρών το μήνα.) »3. Οι διατάξεις του πρώτου και του δεύτερου άρθρου της παρούσης αποφάσεως δεν εφαρμόζονται στις περιπτώσεις εισπράξεως και παρακολουθήσεως των οφειλών κάθε είδους στο δημόσιο ή σε πρόσωπα δημοσίου δικαίου, για φόρους, δασμούς, τέλη κ.τ,λ. 114. Από τα πρακτικά της Γ' Εθνοσυνέλευσης (Απρίλιος 1921). 115. Βλ. Παραρτήματα A4, Α5, ΑΙ 2 και Α14.

Φ Ρ Α ΓΚ Ο Υ Λ Η Ι Σ. ΦΡΑΓΚΟΣ

404

»4. Στην περίπτωση της απαλλοτριώσεως των παραπάνω αναφερομένων ακινήτων, δεν εφαρμόζεται η διάταξη του πρώτου άρθρου της παρούσης αποφάσεως. »5. Με την επιφύλαξη της διατάξεως του τρίτου άρθρου και εκτός απάτην περίπτωση για την παρακολούθηση και την εκτέλεση τελεσίδικης δικαστικής αποφάσεως, για την είσπραξη μιας οφειλής, δεν είναι δυνατό τα αναφερόμενα στο πρώτο άρθρο ακίνητα να κατάσχονται και να πωλούνται καταναγκαστικά από το εκτελεστικό. »6. Δεν είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί ο διαχωρισμός ή η διανομή ενός ακινήτου, κα τόπιν κοινής συναινέσεως όλων των συμμεριδιούχων του και ύστερα από ομόφωνη απόφα σή τους, αν ανάμεσα τους υπάρχουν μεριδιούχοι ελληνικής ιθαγένειας και η διάλυση της συνιδιοκτησίας μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με τελεσίδικη δικαστική απόφαση και με την προϋπόθεση ότι το αντίτιμο του μεριδιούχου ελληνικής ιθαγένειας θα υπαχθεί στις διατάξεις της παραγράφου (α) του δευτέρου άρθρου αυτής της αποφάσεως. »7. Οι διατάξεις της παρούσας κυβερνητικής αποφάσεως δεν εφαρμόζονται σε πρόσω πα ελληνικής ιθαγένειας που δεν έχουν και ελληνική καταγωγή. »8. Δενλαμβάνεται υπόψη η αλλαγή της ιθαγένειας, που πραγματοποιήθηκε μετά την ισχύ αυτής της κυβερνητικής αποφάσεως, των προσώπων ελληνικής ιθαγένειας. »9. Τα δικαστήρια και οι λοιπές δικαστικές αρχές οφείλουν να έχουν υπόψη τους τα παρα πάνω θέματα και, στην περίπτωση που θα διαπιστώσουν οποιαδήποτε πράξη ή ενέργεια αντί θετη στις διατάξεις της παρούσας κυβερνητικής αποφάσεως, πρέπει αμέσως να πληροφο ρήσουν την Οικονομική Εφορία της περιφερείας τους περί του προκειμένου116». Και για να έρθουμε στο σήμερα, σε δημοσίευμα της Καθημερινής βλέπουμε πως οι προκλήσεις δε λένε να σταματήσουν. Μήνυση υπέβαλε κατά του οικουμενικού πατριάρ χη Βαρθολομαίου και του εκδότη της ομογενειακής εφημερίδας Απογευματινή Μιχάλη Βασιλειάδη ο καταγόμενος από τη δυτική Θράκη δικηγόρος Ταχσίν Σαλίχογλου, πρώην δήμαρχος της περιφέρειας Αβτζιλάρ της Κωνσταντινούπολης και πρώην πρόεδρος του Συμβουλευτικού Συλλόγου Τούρκων δυτικής Θράκης, που εδρεύει στην Κωνσταντινού πολη και είναι γνωστός για τις ακραίες θέσεις του καθώς και για παλαιότερες επιθέσεις του κατά της ομογένειας. Ο Τ. Σαλίχογλου υπέβαλε μήνυση κατά του πατριάρχη για τη χρήση του τίτλου «Οικουμενικόν» από το Πατριαρχείο και επιπρόσθετα για την ονομασία του, καθ' όσον η «INSTANBUL» απσκαλείται «Κωνσταντινούπολη». Στη συνέχεια υπέβαλε και δεύτερη μή νυση κατά του ομογενούς Μιχάλη Βασιλειάδη, με την κατηγορία ότι η μειονοτική εφημε ρίδα Απογευματινή που διευθύνει δημοσιεύει τα εκκλησιαστικά νέα με αυτό το έμβλημα, «Οικουμενικόν Πατριαρχείο», ενώ αποκαλεί την Πόλη «με όνομα που δεν υπάρχει». Τέ λος, δηλώνει ότι προτίθεται να προβεί και σε νέα μήνυση κατά του οικουμενικού πατριάρ χη καθώς 6 από τα 12 μέλη της Ιεράς Συνόδου είναι ξένοι υπήκοοι, γεγονός που κατά την άποψή του παραβιάζει τη συνθήκη της Λοζάνης. Μόνο σε Τούρκους υπηκόους πρέπει να επιτρέπεται η συμμετοχή στη Σύνοδο, ισχυρίστηκε, ενώ ζήτησε από τις αρχές να πάψουν τις εργασίες της διά της βίας. 116. w ww.proiusticia.net/docum ents/turkevreport.doc


405

Σε αυτό το σημείο να επισημάνω ότι ο προαναφερθείς είχε διαταράξει το πρώτο διε θνές συνέδριο της ομογένειας το οποίο πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 2006 ανεμίζοντας την τουρκική σημαία και κρατώντας πορτρέτο του Κεμάλ Ατατούρκ φωνάζοντας: «ΕΔΩ ΕΙΝΑΙ ΤΟΥΡΚΙΑ. ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΚΡΕΜΑΣΑΤΕΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΣΗΜΑΙΑ!» μέχρις ότου απομακρύνθηκε από τις τουρκικές αρχές. Ο εκδότης της εφημερίδας Απογευματινή Μ. Βασιλειάδης πιστεύει ότι η εισαγγελία θα θέσει τη μήνυση στο αρχείο, ενώ πρόσθεσε ότι δέχτηκε τηλεφώνημα από το μηνυτή με απειλητικό τόνο. Τουρκικές πηγές που ανήκουν στον κυβερνητικό Τύπο αναφέρουν ότι ενδέχεται ο Τ. Σαλίχογλου να αποτελεί παρακλάδι της Εργκένεκον, χωρίς όμως να έχουν δημιουργηθεί μέχρι σήμερα συγκεκριμένες κατηγορίες εις βάρος του. Ιδιαίτερη μνεία όμως θα πρέπει να γίνει στα πολλά παρακλάδια της Εργκένεκον που συνεχίζουν να κυκλοφορούν ελεύθερα. Σε μέρος από αυτά τα παρακλάδια αποδίδουν οι τουρκικές αρχές την επίθεση κατά του αμερικανικού προξενείου και τη διπλή βομβιστι κή επίθεση στο Γκιοούνγκιορεν. Θυμίζουν δε ότι το τουρκορθόδοξο πατριαρχείο του σχι σματικού πάπα Εφτίμ στέγασε συναντήσεις της οργάνωσης, στόχος του οποίου ήταν και η εκδίωξη του Οικουμενικού Πατριαρχείου από την Κωνσταντινούπολη, άξιζε όμως να γίνει αναφορά ότι πριν από λίγους μήνες κατατέθηκε στις τουρκικές αρχές αγωγή κά ποιου ομογενούς ονόματι Λάζαρου Αδόσογλου, εξάδελφου του θανόντος πρώην ιδιο κτήτη της Απογευματινής. Ο μηνυτής ισχυρίζεται ότι επειδή ο θανών δεν κατέλειπε απο γόνους, η εφημερίδα έπρεπε να περιέλθει στο τουρκικό Δημόσιο. Διεξάγοντας όμως έρευνα οι τουρκικές αρχές για τη μήνυση που κατατέθηκε, διαπίστωσαν ότι ο μηνυτής Λ. Αδόσογλου είχε πεθάνει το 1998!’ 17

ΕΠΙΘΕΣΕΙΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΣΤΗΝΤΟΥΡΚΙΑ1'8 Σε δημοσίευμα της τουρκικής εφημερίδας Sabah]V} αναφέρεται ότι η Ένωση Προτεσταντικών Εκκλησιών στην Τουρκία επισημαίνει στην τουρκική κυβέρνηση ότι πολ λοί από αυτούς που κατά το τρέχον χρονικό διάστημα «έχουν προβείσε πιέοεις ενα

ντίον χριστιανικών εκκλησιών, παρά τα νομοθετικά μέτρα που έχουν ληφθεί, συνεχίζουν να παραμένουν ατιμώρητοι». Στο δημοσίευμα το οποίο απευθύνεται προς την υπηρε σία ανθρωπίνων δικαιωμάτων της τουρκικής πρωθυπουργίας αναφέρεται συγκεκρι μένα: «Οι περισσότεροι από τους δράστες των επιθέσεων δεν έχουν συλληφθεί και όσοι

από αυτούς συνελήφθησαν από τις αρχές στη συνέχεια αφέθηκαν ελεύθεροι», ενώ στην έκθεση επισυνάπτεται και χάρτης στον οποίο γίνεται αναφορά στις επιθέσεις που έχουν πραγματοποιηθεί κατά καιρούς εναντίον των χριστιανικών εκκλησιών και του κλήρου.

117. Εφημερίδα Η Καθημερινή, 6/9: 2008, τίτλος άρθρου «Έκανε μήνυση στο Πατριαρχείο». 118. Εφημερίδα Sabah (9/4/2008). 119. Εφημερίδα Sabah (9/4/2008).

406


Στο χάρτη γίνεται αναφορά στις παρακάτω επιθέσεις: Δύο επιθέσεις στην Κωνσταντινούπολη, 4 στο Κοτζάελ (Νικομήδεια), 2 στο Εσκί-Σεχίρ (Δορύλαιο), 1 στη Σμύρνη, 7 στην Αντάλεια (Αττάλεια), 3 στην Άγκυρα, 9 στη Σαμψούντα (Αμισό), 1 στη Μελιτινή και άλλη 1 στο Γκαζιαντέπ.

1. Κωνσταντινούπολη, 2 επιθέσεις 26 Ιουλίου 2007: Επίθεση με πέτρες κατά της εκκλησίας Koca Mustafa Pasa Agape. 2. Εσκί-Σεχίρ (Δορυλλαίο), 2 επιθέσεις 11-20 Μάίου 2007: Επίθεση με μολότοφ στα ευρισκόμενα στο Εσκί-Σεχίρ γραφεία που υπάγονται στο Ίδρυμα της Εκκλησίας των Διαμαρτυρομένων της Κωνσταντινουπόλεως. 14 Απριλίου 2008: Κατά την παραπάνω ημέρα βρέθηκαν 3 φυσίγγια που είχαν αφεθεί στην είσοδο των γραφείων της οργάνωσης που υπάγεται στο Ιδρυμα της Εκκλησίας των Διαμαρτυρομένων της Κωνσταντινουπόλεως.

3. Σμύρνη, 1επίθεση 4 Νοεμβρίου 2006: Επίθεση από αγνώστους με πέτρες και μολότοφ στον τόπο κατοικίας του Mehmet Sahin Coban, ύστερα από πρόσφατη μετεγκατάστασή του.

4. Κοτζαελί (Νικομήδεια), πρώην'Ιζμιτ, 4 επιθέσεις 29 Ιουλίου 2007: Επίθεση με πέταγμα αβγών κατά ιερωμένων. Συνελήφθησαν 5 ύποπτοι. 3 Σεπτεμβρίου 2007: Επίθεση με ρίψη πυροβολισμών στην περιοχή Cukurdag κατά ιε ρωμένων. 25 Ιανουαρίου 2008: Επίθεση κατά ιερωμένων με σπάσιμο τζαμιών. 17-18 Απριλίου 2008: Επίθεση κατά ιερωμένων με σπάσιμο τζαμιών στην περιοχή Derince.

5. Σαμσούντα (Αμισός), 9 επιθέσεις 28 Ιανουαρίου 2007: Επίθεση με πέτρες κατά του Συνδέσμου της Εκκλησίας Agape. 2 Απριλίου 2007: Αποστολή απειλητικού e-mail στον Mehmet Orhan Picaldar. 15 Μάίου 2007: Ατυχής προσπάθεια απαγωγής του υιού Picaldar από άγνωστο άτομο. 6. Μαλάτεια, 1επίθεση. 18 Απριλίου 2007: Συνεχίζεται στα δικαστήρια η υπόθεση του θανάτου τριών πολιτών γερμανικής υπηκοότητας στην έδρα των εκδόσεων Zivre. 9 Μαρτίου 2008: Απειλητικά τηλεφωνήματα στα μέλη της Κοινότητας των Διαμαρτυρομένωντου Γκαζιαντέπ.

MTANBUL * 26 T*nmL2 m r tk im M ta n s tttP m A9>im KB»» w M »m k tÄÄirjpt 4 «!·

land &*Sa k M oftak 5 «4 M yatatanh. bwn«i feaMaraon O flM Kin c a m im . 17-18 S»*i 2)0β orlrtertriiicimön Icridi

KÖCA1U

s

SMMit

« r a

* tatalutfVatMin

’**»* s w * s.-.; 3 ash

IlS r tfllÄ Ä fl epKMrHknw 8n ts tm 1t-2ö*te>e

AMMf

asord« ffWß»» '·,

a*

2afaqf^

.

la e i'» « * « * '» lo t« Ä !· vj ίιφ frt 4 ‘..t i w p i uMmmmm.

s

e

«έβ & Μ Α ώ ί

a

'

s

*

»0«*»

Aim p t« » U jj Krtdfl» 3 aiay ,W«8**

Sm»

I oUy

( day KtjMrl

ta t« ' * t t h n g l Saft*» ξ-Am'm

t s

C**ft

4«utauustofc»

er«·»·»

t x

• ■»Mi'·»««imJirnm, ill β®1βιΙ

tMbt ‘. «**ww ***

S B

'<*■«i

mmmm»

H ifeanaO W firt

adtf,


Son dönemde kilise ve din adamlanna yönelik bazi saldirilai

turns

bpvfc

J oUy

< M r ___ UMajvet JWTMtÄ: ? olay

Se*«K»

M ,' 'Mhy

• 9 Ι Μ 2 Μ Τ ^ 6 « Μ « Τ · AwMat C n atf

flpirtm Wi(ilt(arH wgfni ui ji.i

Μερικές επιθέσεις την τελευταία περίοδο εναντίον εκκλησιών και θρησκευτικών ηγετών.

-U Ο

'-J

408

Φ Ρ Α ΓΚ Ο Υ Λ Η Σ I. ΦΡΑΓΚΟΣ

ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΟΥΡΚΙΑΣ

Ντοκουμέντο120 Πληθυσμιακής-Θρησκευτικής Σύνθεσης Τουρκίας A/A 1 2

3 4

5

6α

6β

6γ 7

ΕΘΝΟΤΗΤΑ Τούρκοι Σουνίτες (Turks: Sunni) Τούρκοι Αλεβήδες

28.289.680 (1965) 10.000.000

(Turks: Alevi)

(1980)

Τούρκοι Σουνίτες Γιουρούκοι

50.000

(Turks: Sunni: Yoruk)

(1950)

Τούρκοι Αλεβήδες Γιουρούκοι Τουρκμένοι Σουνίτες

Τουρκμένοι Αλεβήδες Ταχτάτσι Αλεβήδες

100.000

(Tahtaci: Alevi)

(1968)

Αμπντάλ Αλεβήδες

40.000

(Abdal: Alevi)

(1968)

Καραπαπάχ (Azerbaijani Turks: Karapapah)

9

Γιουγκούροι (Uygurs)

10

Κιργίσιοι (Kirgiz)

11

Καζάκοι (Kazaks)

12

Ουζμπέκοι (Ozbeks)

Alevi Muslims Islam,Sunni, Hanefi

Alevi Muslims

(Turkmen: Alevi)

(Azerbaijani Turks: Shii)

Sunni Islam: Hanefi

Sunni Islam: Hanefi

(Turkmen: Sunni)

Τούρκοι Αζερμπαϊτζανοί Σιίτες

ΘΡΗΣΚΕΥΜΑ

Alevi Muslims

(Turks: Alevi: Yoruk)

Τούρκοι Αζερμπαϊτζανοί 8

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

30.000 Αζέροι (1963) 68.000 (1965)

Alevi Muslims

Alevi Muslims Shiite Islam

Sunni Islam

Sunni Islam: Hanefi 1.137 (1982) 5.000 (1985) 4.351 (1982)

Sunni Islam: Hanefi

Sunni Islam: Hanefi

Sunni Islam: Hanefi

120. Αναλυτικά βλ. παραπομπή στα σχετικά παραρτήματα με τις εθνικότητες στην περιοχή της Μικράς Ασίας, Α Ι, Β9, Bl 1 & Β12. Ομοίως: www.wikipedia.ora/wiki/demoaraphicsofturkev.www.mikrasiates.ar. www.e-telescope.a 'ar/cut0x/art02 060626.htm.


ΝΑ 13

14

15

16α

16β

ΕΘΝΟΤΗΤΑ Τατάροι Ουζμπέκοι (Ozbek Tatars) Τάταροι της Κριμαίας (Crimean Tatars) Τάταροι Νογκάς (Nogay Tatars)

409

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 700 (1970)

Sunni Islam: Hanefi

43 χωριά

Sunni Islam: Hanefi

10 χωριά

Sunni Islam: Hanefi

Βαλκάριοι & Καρασαίοι

3.917

(Balkar &Karacay)

(1973)

Κουμούκοι (Kumuk)

ΘΡΗΣΚΕΥΜΑ

1.703 (1975)

Sunni Islam: Hanefi

Sunni Islam: Hanefi

Μουσουλμάνοι μετανάστες από τη Βουλγαρία Τουρκογενείς17

Πομάκοι-Βουλγαρόφωνοι (Muslim immigrants from

488.000 (1923-80)

Sunni Islam: Hanefi

Bulgaria)

17α

Χριστιανοί μετανάστες

1.000 Απολογητές

από τη Βουλγαρία (Christian

2.200 Ορθόδοξοι

immigrants from Bulgaria)

(1982)

Congregational Orthodox

Μουσουλμάνοι μετανάστες από τις βαλκανικές χώρες 18

εκτός από τη Βουλγαρία (Muslim immigrants from Balkan

889.042 (1912-1980)

Sunni Islam: Hanefi Alevi Islam

Countries except Bulgaria) 18α

Χριστιανοί μετανάστες

3.000

από τη Σερβία

(1982)

Christian Orthodox

Μουσουλμάνοι μετανάστες 19

από το Daghistan

5.223

Sunni Islam: Hanefi

(Muslim immigrants

(1975)

& Shaffi

5.000

Islam Alevi

from Daghistan) 20

Σουδανοί (Sudanese)

21

Εσθονοί (Estonians)

22

23

Κούρδοι Σουνίτες (Kurds: Sunni) Κούρδοι Αλεβήδες (Kurds: Alevi)

50 (1975) 5.950.000 (1970) 2.550.000 (1970)

Christian: Evangelical Church Sunni Islam

Alevi Muslims


410

ΕΘΝΟΤΗΤΑ

Α/Α 24

25

26 27

28 29

30 31

32 33

34

35

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

Κούρδοι Γεζίτες

20.000

(Kurds: Yezidi)

(1984)

Ζαζάς Σουνίτες (Zazas: Sunni) Ζαζάς Αλεβήδες (Zazas: Alevi)

2.000.000(1977) 150.644 (1965)

ΘΡΗΣΚΕΥΜΑ Yezidi

Sunni Muslims: Shafii

Alevi Muslims

Οσσετοί

8.943

(Ossetes)

(1975)

Αρμένιοι Γρηγοριανοί

80.000

(Armenians)

(1982)

Χεμσινλί

44.000

(Hemshinli Laz. Armeni)

(1975)

Αλβανοί

53.520

Islam,

(Albanians)

(1965)

(Sunni - Bektasi)

Κοζάκοι του Κουμπάν

1.900

(Kuban Cossacks)

(1962)

Ρώσοι Μολοκανοί

1.518

(Russians: Molokan)

(1969)

Πολωνοί (Poles) Γύφτοι-Τσιγγάνοι (Gypsies)

250 οικογένειες μερικές δεκάδες χιλιάδες

Έλληνες Χριστιανοί

200.000(1923)

(Greeks: Christian)

5.000(1985)

Sunni Islam Christian

Sunni Islam

Christian Orthodox

Christian Orthodox Christian Roman Catholic Muslim/Christian

Christian Orthodox

Ελληνόγλωσσοι ΜουσουλμάνοιΆλλοι από τους Βαλκάνιους 36

μετανάστες (Greek-Speaking Muslims other than Balkan

4.535

Muslim

(1965)

(Sunni - Bectassi)

immigrants) 37

38

39

Γερμανοί

21

(Germans)

(1975)

Άραβες Σουνίτες

179.309

(Arabs: Sunni) Άραβες Νουσαΐρι (Arabs: Nussairi)

(1965) 200.000 (1985)

Christian Protestant

Muslim: Sunni

Alawi Muslims


ΝΑ 40

41

411

ΕΘΝΟΤΗΤΑ

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

Άραβες Χριστιανοί

9.000

(Arabs: Christian)

(1981)

Εβραίοι

25.000

(Jews)

(1984)

Αραμαίοι: Σύριοι Χριστιανοί 42

40.000

Ορθόδοξοι (Arameans:

(1984)

Syrian Orthodox Christian) 43

46

46α

47

Judaism

Christian Orthodox

7.000

Chaldeans,

(Arameans: East Syrian Christian)

(1984)

Nestorians

1.100.000

προς αυτούς ομάδες (Circassians and Related Groups)

45

Christian

Αραμαίοι Συροχαλδαίοι Κιρκάσιοι και συγγενείς

44

ΘΡΗΣΚΕΥΜΑ

(1984)

Τσετσένοι και Ινγκούζοι

8.998

(Chechen and Ingush)

(1973)

Γεωργιανοί

83.306

(Georgians)

(1965)

Γεωργιανοί

10.000

(Georgians)

115.000

Λαζοί (Laz)

(1975)

Sunni Islam

Sunni Islam: Hanefi Sunni Islam

Christian

Sunni Islam: Hanefi

Σημείωση:Οι λαοί της Μικράς Ασίας διατήρησαν την ιδιαιτερότητα τους τόσο κατά την περσική κυριαρ χία όσο και στα ελληνιστικά, τα ελληνορωμαϊκά και τα βυζαντινά χρόνια. Οι λαοί αυτοί διατηρούσαν πάντοτε μια τοπική αυτονομία και κυρίως τα ήθη και τα έθιμά τους, τις παραδόσεις τους και μια ξεχω ριστή ψυχοσύνθεση. Η ιδια ιτερότητα των λαών της Μ ικράς Ασίας, με εξαίρεση τους Αρμένιους και τους Κούρδους, που βρέθηκαν έξω από τα κρατικά πλαίσια του Βυζαντίου, εκφ ράστηκε κυρίως με τις αιρέσεις.

Πληθυσμός Ο πληθυσμός της Τουρκίας, σύμφωνα με το Κρατικό Ινστιτούτο Στατιστικής, τον Ιούλιο του 1995 ήταν 61.644.000 με ετήσιο ρυθμό αύξησης 2,1% (1995), ενώ για το 1996 προβλεπόταν περαιτέρω μείωση στο 1,68%, που αποτελεί και στόχο της κυβέρνησης. Παρα κάτω έχουμε τη δυνατότητα να δούμε το ρυθμό ανάπτυξης αναλυτικότερα:

412


Τουρκικός Πληθυσμός και ο Ρυθμός Αύξησής του (1927-1997)™ ΕΤΟΣ

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ (σε εκατ.)

ΡΥΘΜΟΣ ΑΥΞΗΣΗΣ (σε %)

1927

13,648

-

1940

17,821

1,9

1950

20,947

2,1

1960

27,755

2,8

1970

35,605

2,5

1980

44,737

2,5

1985

50,664

2,5

1990

56,098

2,2

1991

57,320

2,2

1992

58,580

2,2

1993

59,810

2,1

1994

61,070

2,1

1995

61,644

1,71

1996

62,697

1,68

1997

63,890

1,67

ΙΣΛΑΜΙΚΕΣ ΑΙΡΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΜΕΤΑ ΤΟ 1950 Όλα τα φονταμενταλιστικά κινήματα που βρίσκονται σε έξαρση τα τελευταία χρόνια επι διώκουν μια ισλαμική επανάσταση που θα στηρίζεται στο θρησκευτικό κορανικό Δίκαιο, το γνωστό Seriat. Η επιδίωξη της επιστροφής στο παρελθόν ασφαλώς είναι και το ουσια στικό μειονέκτημα των φονταμενταλιστών. Σύμφωνα με πληροφορίες του τουρκικού Τύπου (1990), στη χώρα αυτή δρουν 127 τρομοκρατικές, όπως τις χαρακτηρίζουν, οργανώσεις. Σε αυτές συμπεριλαμβάνονται οι Μάρτυρες του Ιεχωβά και το Κομουνιστικό ΚόμμαΤουρκίας. Ο καθηγητής ServerTanilli αναφέρει ότι στηνΤουρκία υπάρχουν περίπου 20 φανατι κές ισλαμικές οργανώσεις με διαφορετικούς ηγέτες, καθεμία από τις οποίες εκφράζει και διαφορετική πολιτική. Έχουν επίσης και ξεχωριστά έντυπα και ολόκληρους εκδοτικούς οίκους η καθεμία. Ολες αυτές εργάζονται για τη μετατροπή τηςΤουρκίας σε ισλαμικό κράτος. Ασχολούνται βέβαια και με επιμέρους θέματα, όπως το κάλυμμα της κεφαλής (turban) των γυναικών, η επαναλειτουργία της Αγίας Σοφίας ως τεμένους κ.ά. 121. Statistical Yearbook o f Turkey, Source 1927-2010, ISSN 0082-691X. H ttp://librarv.techlink.gr/ptisi/ article.asp?maa=2&issue=117&artide=3193, www.populstat.info/asia/turkevc.htnn.


413

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΑΝΑ122 Η Cumhuriyet (25/1) φιλοξενεί άρθρο γνώμης του Deniz Kavukguoglu με τίτλο «Από το φθινοπωρινό πόνο στο νομικό πόνο», στο οποίο αναφέρονται τα εξής: Την περασμένη εβδομάδα άρχισε η προβολή της ταινίας της Tomris Giritlioglu Φθινο

πωρινός Πόνος. Εγώ δεν την έχω δει ακόμα, όσοι όμως την είδαν την επαινούν. Αναφέρουν μάλιστα ότι απηχεί τα γεγονότα της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου με μια θαυμάσια προσέγγιση. Πολλοί έχουν πει ότι τα Σεπτεμβριανά για την ιστορία μας, αλλά ιδίως για τους Κωνσταντινουπολίτες, αποτελούν ένα άκρως σημαντικό γεγονός. Στην καρδιά τους άνοιξαν βαθιές πληγές, οι οποίες ακόμα μέχρι και σήμερα δεν έχουν επουλωθεί. Τις δύο εκείνες μέρες, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του Υπουργείου Παιδείας, στην Κωνσταντινούπο λη καταστράφηκαν 32 σχολεία των Ρωμιών [δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια], αλλά και 8 σχολεία των Αρμενίων. Από τις υπάρχουσες 74 εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης οι 70 κάηκαν και καταστράφηκαν. Εκτός από τις εκκλησίες, καταστράφηκαν ακόμα 1 συναγωγή, 8 αγιάσματα, 2 μονα στήρια, 3.584 ακίνητα των Ρωμιών και άλλα 5.538 τα οποία ανήκαν σε Αρμένιους και Εβραίους. Όλα τα υπάρχοντα εντός αυτών λεηλατήθηκαν. Τα γεγονότα δεν περιορίστη καν αποκλειστικά στην Κωνσταντινούπολη. Στη Σμύρνη κάηκε ολοκληρωτικά το ελληνι κό προξενείο, ένα ελληνικό περίπτερο, το οποίο βρισκόταν στον εκθεσιακό χώρο της έκ θεσης Σμύρνης, ενώ κάηκε επίσης και η ελληνική εκκλησία. Δύο ελληνικά καραβάκια, τα οποία ήταν αγκυροβολημένα στο λιμάνι, τα βούλιαξαν. Από τα γεγονότα αυτά έχασαν τη ζωή τους τρεις Ρωμιοί. Έναν ορθόδοξο ιερέα με τη βία τον υπέβαλαν σε περιτομή. Τα πράγματα είχαν εκτραχυνθεί τόσο πολύ, που οι διαδηλωτές δε δίστασαν να λεηλατήσουν ακόμα και την κατοικία του Αλέξανδρου Χατζόπουλου, ο οποίος την εποχή εκείνη ήταν βουλευτής του Δημοκρατικού Κόμματος. Τα Σεπτεμβριανά είναι μια επιχείρηση η οποία προγραμματίστηκε από το κράτος, και μάλιστα από το «βαθύ κράτος». Προκειμένου δε να θολώσουν τα νερά, αρχικά την υπέ δειξαν ως μια «κομουνιστική πρωτοβουλία». Έτσι συνέλαβαν αρκετούς αριστερούς λό γιους, μεταξύ αυτών και τους Aziz Nesin, Hasan izzettin Dinamo, Müeyyet Boratav, kemal Tahir, Asim Bezirci και Hulusi Dosdogru. Οι υπόδικοι κρατήθηκαν μήνες στα κρατητήρια του στρατού στο Harbiye. Ακολούθως, προσήχθησαν στα δικαστήρια του Στρατιωτικού Νόμου. Όμως, παρ'όλες τις προσπάθειες που κατέβαλαν προκειμένου να τους καταδικάσουν, λόγω μη ύπαρξης πειστικών αποδείξεων αθωώθηκαν. Μετά το κίνημα της 27ης Σεπτεμβρίου 1960, στο δι καστήριο που στήθηκε στη νήσο Yassiada δικάστηκαν 11 αρμόδιοι του Δημοκρατικού Κόμματος για τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου. Επικεφαλής αυτών ήταν και ο τότε πρωθυ πουργός Αντνάν Μεντερές. Ας θυμίσουμε τα γεγονότα: Αυτά άρχισαν στις 6 Σεπτεμβρίου, όταν η εφημερίδα του Mithat Perin, μέλους του DP, Istanbul Ekspres, περίπου στις τέσσερις το απόγευμα κυκλοφόρησε σε δεύτερη έκδοση 122. Αρθρο της Cumhuriyet (25 Ιαν.).

414


με πηχυαίους τίτλους και με την είδηση του Gök§in Sipahioglu ότι «Ρίφθηκε βόμβα στην κατοικία του Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη». Αυτό ήταν ένα σύνθημα: με το σύνθημα αυ τό κινητοποιήθηκαν και οι ορδές, οι οποίες είχαν εκ των προτέρων συσσωρευτεί στα πε ρίχωρα της Κωνσταντινούπολης. Ορισμένα διοικητικά μέλη διάφορων σωματείων, που είχαν επιφορτιστεί για τη δουλειά αυτή από το «βαθύ κράτος», άρχισαν να κατευθύνουν τις ορδές αυτές σε περιοχές όπου ήταν έντονη η παρουσία του ρωμαίικου στοιχείου, όπως κατοικίες και εργασιακοί χώροι. Με σφυριά, κασμάδες και βαριοπούλες η δουλειά τους ήταν εύκολη υπόθεση, διότι είχαν έκτω ν προτέρων σημειωθεί τόσο τα καταστήματα όσο και οι κατοικίες που θα γκρέμιζαν και θα έκαιγαν. Τα γεγονότα της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου 1955 είναι μια μαύρη κηλίδα ντροπής, την οποία έσκαψε βαθιά πάνω στο μέτωπό μας το ίδιο το κράτος. Θα περάσουν κάποια χρόνια και ο ε.α. στρατηγός Sabri Yirmibe§oglu, μιλώντας στο δημοσιογράφο Fatih Güllapo^lu, θα πει: «Τα γεγονότα της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου ήταν μια δουλειά της Διεύθυνσης Ειδικού Πολέμου και ήταν μια μεγαλειώδης οργάνωση, μάλιστα είχε και επιτυχία» [η συνέντευξη αυτή δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Tempo το 1991 ]. Με τον τρόπο αυτό απέδωσε και τα εύσημα στο βαθύ κράτος. Στο πλαίσιο της οργάνωσης αυτής είναι γνωστό και το όνομα του νεαρού ο οποίος έριξε τη βόμβα στην οικία του Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη. Σήμερα κατέχει υψηλή θέση στη γραφειοκρατία. Η πράξη του είχε διευκρινιστεί από 37 πηγές, μάλιστα μετά το γεγονός αυτό είχε συλληφθεί στην Ελλάδα και είχε καταδικαστεί. Δυστυχώς, δεν μπορούμε να γράψουμε το όνομά του, διότι κάποτε το είχαμε αναφέ ρει και καταδικαστήκαμε σε αποζημίωση 1,5 δισ. τουρκικών λιρών. Διότι ο κύριος αυτός είχε αθωωθεί από το «έκτακτο δικαστήριο» της Yassiada, όπου δεν υπήρχε και το δικαί ωμα της έφεσης στις αποφάσεις του. Πάντως, τις ημέρες αυτές, που είναι και στο προ σκήνιο η υπόθεση της Εργκενεκόν, ένα ερώτημα στροβιλίζει στο μυαλό μου. Αραγε, σε αυτό το πονεμένο νομικό καθεστώς που βιώνουμε υπάρχει πιθανότητα να φτάσουμε πο τέ σε αυτό που ονομάζουμε «βαθύ κράτος»; (Για τα γεγονότα του 1955 βλ. και Παράρτημα Α29.)

ΤΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΤΑΓΜΑΤΑ (TARIKATLAR) Παρατηρείται μια έντονη διαφωνία μεταξύ τωνΤούρκων ιστορικών όσον αφορά το χρο νικό σημείο εμφάνισης των διάφορων ισλαμικών οργανώσεων. Η πλειοψηφία θεωρεί ορόσημο την περίοδο του Τανζιμάτ. Πρόθεση τωνΤούρκων ισλαμιστών ήταν αρχικά η διάσωση της αυτοκρατορίας. Ήθε λαν να παρεμποδίσουν τη διάλυση της αυτοκρατορίας και να αντισταθούν στη διάδοση των ευρωπαϊκών θεσμών στην κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας τους. Όταν κάποιος αναφέρεται στη σύγχρονη ανάπτυξη του πολιτικού ισλάμ στηνΤουρ κία θα πρέπει να εξετάσει και το σημαντικό, αν όχι καθοριστικό ρόλο που έχουν παίξει τα θρησκευτικά τάγματα (Tarikatlar). Κατ'αρχάς θα πρέπει να ξεχωρίσουμε τη διαφορά


415

μεταξύ Tarikatlar (ισλαμικό τάγμα ή τάγμα) και Cemaat (ισλαμική κοινότητα ή ομάδα). Τα τάγματα είναι παραδοσιακοί ισλαμικοί οργανισμοί που ανταποκρίνονται σε διάφορες πο λιτιστικές, κοινωνικές και πολιτικές ανάγκες. Στο παρελθόν έχουν αναλάβει σημαντικές πολιτικές και κοινωνικές πρωτοβουλίες. Τα Cemaat εμφανίστηκαν μετά την εγκαθίδρυ ση της δημοκρατίας στηνΤουρκία και έχουν οργανικούς δεσμούς με τα τάγματα από τα οποία αντλούν τα βασικά στοιχεία τους.123Ήδη αναφερθήκαμε στο τάγμα των Bektasi. Η αρχή της ύπαρξης των θρησκευτικών ταγμάτων χάνεται στην ιστορία των πρώτων χρό νων επικράτησης του ισλάμ στη Μικρά Ασία, ανάγεται δε και στην επίδραση των ελλη νοχριστιανικών μοναστικών ταγμάτων. Η σταδιακή ανάπτυξη των θρησκευτικών ταγμά των στη σύγχρονη Τουρκία είχε αποτέλεσμα να αναμεταδοθεί σε πλατιές λαϊκές μάζες το εσωτερικό μήνυμα του ισλάμ με την ιδιαιτερότητα της τουρκικής παραλλαγής του και κουλτούρας. Κατά μια άποψη τα τάγματα ήταν τα πολιτικά κόμματα της οθωμανικής πε ριόδου και μετά την απαγόρευση της λειτουργίας των ταγμάτων κατά την κεμαλική πε ρίοδο τα πολιτικά κόμματα ταυτίστηκαν με τα τάγματα.124 Η φιλοσοφία των περισσότερων ταγμάτων παρουσιάζει έντονη αντιπαράθεση με τα αποτυχημένα, κατ'αυτούς, πολιτικά και κοινωνικά δυτικά και κομουνιστικά συστήματα. Φυσικά, το κεμαλικό καθεστώς έθεσε εκτός νόμου όλα αυτά τα τάγματα και τις ιδέες που πρέσβευαν. Υπήρξε έντονη η αντίδραση των ταγμάτων που έκλεισαν τυπικά το 1925 και σύντομα έχουμε την εξέγερση του θρησκευτικού τάγματος των Νακσμπεντί που πήρε γρήγορα κουρδικό χρώμα για να κατασταλεί με αιματηρό τρόπο. Με τη νίκη του Μεντε ρές, το 1950, τα θρησκευτικά τάγματα (Νακσμπεντί, Τιντζανί, Ρουφαί και Χαλβετίγια) δει λά επανεμφανίζονται για να ακολουθήσουν σύντομα νέες διώξεις. Τα τάγματα επιβιώ νουν μεταξύ παρανομίας και νομιμότητας και χρησιμοποιούνται σαν ανάχωμα στις ανα πτυσσόμενες αριστερές ιδεολογίες της δεκαετίας του 1970. Στη δεκαετία του 1980 και με την ίδια λογική εντείνεται η ανοχή έναντι των ταγμάτων και τελικά επιτρέπεται η λει τουργία ορισμένων εξ αυτών. Σήμερα τα θρησκευτικά τάγματα -καίτοι λειτουργούν ημιπαράνομα- επηρεάζουν τη ζωή της Τουρκίας, καθ'όσον μεγάλος αριθμός αξιωματούχων της κυβέρνησης και της τοπικής αυτοδιοίκησης είναι μέλη αυτών των ταγμάτων. Η δράση των ταγμάτων δημιουργεί πρόσθετες ανησυχίες στη στρατογραφειοκρατία που αντιλαμβάνεται την επιρροή που έχουν αρχίσει να ασκούν στην πολιτική αλλά και οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας. Τα κυριότερα τάγματα που δραστηριοποιού νται σήμερα είναι125: Ισικλάρ (με εθνικό παντουρκικό χαρακτήρα), Σουλεϊμαντζί (με με γάλη εχθρότητα κατά του κεμαλισμού), Νακσμπεντί (καθαρά θρησκευτικού χαρακτήρα, λέγεται ότι ο πρώην πρόεδρος Οζάλ ήταν μέλος αυτού του τάγματος), Χιτζμπουλάχ (Hizbullah) (εξτρεμιστικό τάγμα που πιστεύει ακόμα και στην ένοπλη πάλη και έχει σχέ σεις με ιρανικές οργανώσεις, ενώ διατηρεί εχθρικές σχέσεις με το PKK), IBDA-C (επίσης εξτρεμιστικό τάγμα, με περιορισμένη όμως απήχηση), Νουρτσουλάρ (καθαρά θρησκευ

123. Μάζης, I, Γεωπολιτική: Η θεωρία και η πράξη, Αθήνα (2002), σ. 289-291. 124. Μυστακίδου, Λ., Οι Αλεβήδες στη σύγχρονη Τουρκία, Αθήνα (1997), σ. 155. 125. Ό.π., σ. 155-171.

416


τικού χαρακτήρα), το τάγμα του Φετουλάχ Γκιουλέν (ο Φετουλάχ Γκιουλέν με την προ σωπικότητά του έχει οικοδομήσει ένα ανεξάρτητο κοινωνικό μηχανισμό με τη χρήση διά φορων οικονομικών επιχειρήσεων και έχει έντονα κατηγορηθεί από τους στρατιωτικούς ότι προσπαθεί να προωθήσει τον ισλαμισμό και να μεταβάλει τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους),126 Νουρτσού (παλαιότερα το σημαντικότερο θρησκευτικό τάγμα που υπο στήριζε τον πρώην πρόεδρο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ).127 Ο Φετουλάχ Γκιουλέν, μια από τις σημαντικότερες θρησκευτικές προσωπικότητες με σημαντική επιρροή στην οικονομική, πολιτική και εκπαιδευτική ζωή τηςΤουρκίας, υπο στηρίζει τη δημιουργία μιας μοντέρνας πλουραλιστικής κοινωνίας ριζωμένης στην παρά δοση τηςΤουρκίας-Ανατολίας και ανοιχτής απέναντι στη Δύση. Θεωρεί τη δημοκρατία ύψιστο πολιτειακό καθεστώς και διακηρύττει ότι το ισλάμ όχι μόνο δεν αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα σε ένα τέτοιο καθεστώς, αλλά ωφελείται. Αντιμετωπίζεται με καχυποψία από τη στρατογραφειοκρατία ενώ είχε συνδεθεί στενά με τον πρώην πρόεδρο Οζάλ.128 Πρωτοπόροι σε αυτή την προσπάθεια ήταν οι Ulema (νομοδιδάσκαλοι), οι οποίοι όμως απέφευγαν πάντα να συγκρουστούν με την εξουσία. Αυτό προέρχεται και από τις αρχές του ισλαμισμού που πρέσβευαν, σύμφωνα με τις οποίες απαγορεύεται στους πι στούς να προβάλλουν διαφωνίες (Fitne cikarmamak). Οι άνθρωποι αυτοί όχι μόνο απέ φευγαν να συγκρουστούν με την εξουσία, αλλά πολλές φορές προσάρμοζαν τους ιερούς κανόνες στις ανάγκες της. Τα θρησκευτικά τάγματα, οι διάφορες δηλαδή θρησκευτικές αδελφότητες, ασκούν μεγάλη επιρροή στον τουρκικό λαό. Πολλά απ' αυτά μάλιστα ασκούν έμμεσα μέσω των πολιτικών κομμάτων πολιτική εξουσία. Συμφωνούμε απόλυτα με τον Στέφανο Πεσματζόγλου, ο οποίος λέει τα εξής: «Γα την κατανόηση των εσωτερικών πολιτικών επιλογών και εξωτερικών προσανατολισμών της Τουρ

κίας είναι, πιστεύω, αναγκαία η βαθύτερη μελέτη και παρακολούθηση των Ταρικάτ: Οι παρά νομες αυτές αδελφότητες (ή τάγματα, που αοιθμούν πολλές εκατοντάδες χιλιάδες δερβίση δων), κάτω από την επιφάνεια της τουρκικής πολιτικής σκηνής προσδιορίζουν μεταπολεμι κά, από δεκαετία σε δεκαετία, σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό τη στάση των συστηματικών κομμάτων σε όλο το φάσμα από την κεντροδεξιά ως την ακροδεξιά. Επηρεάζουν κόμματα, κορυφαίους πολιτικούς παράγοντες, κοινωνικές οργανώσεις και βιομηχανικά συγκροτήμα τα. Μια που η διακυβέρνηση στη μεταπολεμική Τουρκία ήταν κυρίαρχα στα χέρια αυτών των δυνάμεων, η ερμηνεία της πολιτικής δυναμικής περνάει σε μεγάλο βαθμό από την κατανόη ση του ρόλου των Ταρικάτ». Η βαθύτερη όμως μελέτη των ταρικάτ τη στιγμή αυτή είναι αδύνατη. Πρώτα απ' όλα ο αριθμός τους μεταβάλλεται καθημερινά, γιατί διαρκώς προβάλλουν και νέες αδελφό τητες.

126. White, J. Β., Islamist mobilization in Turkey, University o f Washington Press, Washington (2003), σ. 111- 112.

127. Χειλαδάκης, N„ Τουρκία, Ο γίγαντας με τα γυάλινα πόδια, Αθήνα (1999), σ. 83-95. 128. Καραμπελιάς, Γ., Τουρκία: Θρησκεία, Κοινωνία και Πολιτική, Αθήνα (2004), κεφ. 3.


417

Αλλη ουσ ιασ τική επίσης δυσκολία είνα ι η π αράνομη δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα τω ν περισ σοτέρω ν που τις αναγκάζει να δρουν μυστικά. Με αυτά τα δεδομένα η συλλογή σ το ι χείων και η δ ιεξο δική έρευνα είναι πολύ δύσκολη. Στο πλαίσιο αυτής τη ς εργασίας θα π εριοριστούμε στην παρουσίαση τω ν κυριότερω ν τα ρ ικ ά τ ή αυτώ ν που έγιναν ευ ρύ τερ α γνωστά.

Μεβλεβήδες (Meyieyi)'29 Το Τάγμα τω ν Μ εβλεβήδω ν κατέχει την πρώτη θέση μεταξύ των μουσουλμάνων σουνι τών. Ιδρυτής του είναι ο Mevlana Celalettin Rumi (Ο Κύριος ημώ νΤζελαλετίν ο Ρωμιός), ο οποίος γεννήθηκε στην πόλη Μπαλχ ή Μπελχ (σημερινό Αφγανιστάν) στις 30/9/1207 και πέθανε στο Ικόνιο στις 17/10/1273.0 πατέρας του, που ήταν Sultan Ulema (σουλτά νος των ουλεμάδων, ο σοφότερος δηλαδή τω ν νομοδιδάσκαλων), έφυγε από το Χορασάν και εγκαταστάθηκε στο Ικόνιο την εποχή τω ν Σελτζούκων. Ο Μεβλανά γνώριζε εκτός της περσικής, αραβικής και την ελληνική γλώσσα. Έχει γρά ψει ποιήματά του και στην ελληνική γλώσσα. Μια σ ημαντική έρευνα για τα ελληνικά ποι ήματα του Μεβλανά του Δημητρίου Δέδε δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Τα Ιστορικά (τεύ χος 18, Δ εκέμβριος 1993). Ο Μεβλανά ανήκε στην αρισ τοκρατία του ισλάμ και στη διδασκαλία του δεν έκανε καμία διάκριση θρησκευτική, εθνική, ταξική μεταξύ τω ν πιστών του. Η βασική θρησκευ τική τελετή των μεβλεβήδω ν είναι η μουσική και ο σεμάς, ο περιστροφικός χορός που εκτελούν φορώντας ειδικούς χιτώνες. Ο διακεκριμένος Τούρκος καθηγητής Χαλίλ Ιναλτζίκ αναφερόμενος στους μεβλεβή δες γράφει: «Στις μεγάλες πόλεις οι τεκέδες των μεβλεβήδων αποτελούσαν ένα είδος πνευμα

τικής εστίας, κάτι σαν καλλιτεχνικό εργαστήρι, θα τολμούσαμε να πούμε. Φυσικά, η τέχνη ήτανγι' αυτούς εφόδιο του μυστικισμού, ο σεμάς ήταν τελετουργικός χορός που απέδιδε την κίνηση των ουράνιων σωμάτων και η μουσική τους θεία μελωδία που ξυπνούσε τον ενθου σιασμό στο μύστη και τον οδηγούσε στην έκσταση». Βασικός στόχος τω ν μεβλεβήδω ν είναι η προσπάθεια υπέρβασης της ατομικότητας και εκμηδενισμού του «εγώ», η πλήρης παράδοση στο Θεό. Οι προσωπικές εκστατικές εμπειρίες τους αποτελούν μυστικό του περιβάλλοντος τους. Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Μεβλανά, ο άνθρωπος οφ είλει να ανακαλύψει τη θεία εικόνα που έχει μέσα του και να φτάσει στην ένωση με το Θεό. Η βίβλος των μεβλεβήδων είναι το έργο του Μεβλανά Mesnevi (δίστιχα), το οποίο θεω ρείται η πηγή του μυστικισμού.

129. Μιρμίρογλου, Β„ ΟιΔερβίσσαι, Εκάτη, σ. 290-316.


418

Νακσιμπεντί (Naksibendi)m Το Τάγμα τω ν Νακσιμπεντί δημιουργήθηκε το 13ο αιώνα από τον Bahauddin Naksibend (1318-1389), ο οποίος υπήρξε μαθητής του Seyyid Emir Kalal. Το τάγμα αυτό επιδιώκει την εφαρμογή του Serial στις μουσουλμανικές χώρες. Εκτός από τις βασικές αρχές του ισλάμ, δηλαδή το Namaz (προσευχή), το Zekait (δωρεά υπέρ τω ν αδυνάτων κ.ά.), τα μέλη του τάγματος πρεσβεύουν και το zikr-i hafi, ένα είδος προ σευχής με τη ν οποία το άτομο εκστασιάζεται μνημονεύοντας τις ιδιότητες του Θεού: Μεγαλοδύναμος, Παντοδύναμος, Ελεήμονας κ.ά. Μέλη αυτού του τάγματος είναι η οικογένεια του εκλιπόντος προέδρου τηςΤουρκίας Τουργκούτ Οζάλ. Η αγγλόφωνη, μάλιστα, τουρκική εφημερίδα Daily News (3/12/1986) ισχυ ρίστηκε ότι ο αδερφός του προέδρου είναι ο ηγέτης του τάγματος των νακσιμπεντί στην Τουρκία. Το τάγμα αυτό έχει διασυνδέσεις με το καθεστώς του Ιράν και οπαδοί του υπάρ χουν σχεδόν σε όλα τα μουσουλμανικά κράτη. Σύμφωνα με έρευνα του τουρκικού περιο δικού Tempo (11/8/1993), έντονη δραστηριότητα του τάγματος αυτού παρατηρείται και στο ψευδοκράτος του Ντενκτάς. Ο εβδομηντάχρονος ηγέτηςτουτάγματοςτω νΤουρκοκυπρίων νακσιμπεντί Σεΐχης Ναζίμ (Seyh Nazim) ζει τους τέσσερις μήνες του χρόνου στη Λεύ κα της Κύπρου και τους υπόλοιπους μήνες ταξιδεύει στο εξωτερικό, όπου βρίσκονται οι πι στοί του. Ο Σεΐχης Ναζίμ γεννήθηκε στη Λάρνακα το 1922. Σπούδασε χημικός στην Κων σταντινούπολη και σε ηλικία 24 ετών δέχτηκε κάποιο πνευματικό μήνυμα και πήγε στη Δα μασκό, όπου μαθήτευσε δίπλα στον Seyh Abdullah Dagistani, τον οποίο αντικατέστησε με τά το θάνατό του (1972). Μιλά άπταιστα αραβικά, αγγλικά και ελληνικά. Χάρη στην επιβλη τική προσωπικότητά του κερδίζει καθημερινά νέους οπαδούς κυρίως στη Δύση. Στο σπίτι του συναντά κανείς Γερμανούς, Άγγλους και άλλους ξένους που έχουν εξισλαμιστεί για να τον ακολουθήσουν. Έχει πρωτότυπες απόψεις γύρω από το ισλάμ και την ηθική. Θεραπεύ ει με δικές του μεθόδους πολλές ασθένειες και σε αντίθεση με άλλους θρησκευτικούς ηγέ τες λέει με υπερηφάνεια: «We enjoy sex, Elhamdulillah» (Elhamdulillah—Δόξα τω Θεώ). Ο Σεΐχης Ναζίμ θεω ρείται και ο ιδρυτής του τάγματος τω ν νακσιμπεντί στο Λονδίνο. Ο καθηγητής του τμ ή ματο ς ανθρωπολογίας του τουρκικού Πανεπιστημίου Hacettepe, Tayfun Atay, έκανε μια έρευνα γύρω από τις δρα σ τηριότητες των νακσιμπεντί στην Αγ γλία. Από τα στοιχεία της έρευνάς του προκύπτουν τα εξής: «Στο τάγμα αυτό εκτός από

Τούρκους, Πακιστανούς, Ινδούς έχουν ενταχθεί και πάρα πολλοί Βρετανοί, μεταξύ των οποί ων και δύο λόρδοι, ο λόρδος Yarborough και ο λόρδος Games Reidheaven». Μέλη του τάγματος είναι και άλλοι επώνυμοι, όπως ένας πρίγκιπας τη ς Μαλαισίας, η κόρη του βασιλιά του Αφγανιστάν και ο σουλτάνος του Μπρουνέι. Ικανοποιημένος από τα αποτελέσματα των δρα στηριοτήτω ν του, ο Σεΐχης Ναζίμ δηλώνει: «Μια μέρα θα ανέ

βω στο άγαλμα του Νέλσον στην πλατεία Τραφάλγκαρ και θα φωνάξω "'Allahu Ekber" και τό τε θα με ακολουθήσουν όλοι οι Βρετανοί. Η ημέρα αυτή πλησιάζει...» Μετά το γνωστό τρ α γουδιστή Cat Stevens (ο πατέρας του είναι Ελληνοκύπριος), που ασπάστηκε τον ισλαμισμό 130. Μιρμίρογλου, Β., ΟιΔερβίσσαι, Εκάτη, σ. 317-321.


419

κι είναι μαθητής του Seyh Nazim, και ο Ιρλανδός τραγουδιστής της ποπ Bob Geldof ακο λούθησε τα βήματά του. Ο Seyh Nazim, που έδωσε το όνομα Abdullah στον Geldof, εξέφ ρ α σ ετη ν ικανοποίη σή του, για τί οι περισσότεροι από τα 30 εκατομμύρια οπαδούς του είναι μορφωμένα και επώνυμα άτομα.

Σουλεϊμαντζί (Suleymanci) '31 Η αδελφ ότητα αυτή ιδρύθηκε από τον νακσιμπεντί σεΐχη Siileyman HilmiTurahan (1888 1959). OTurahan ηταν πρόσφυγας από τη Ρουμανία και ίδρυσε την αδελφ ότητά του τη δεκαετία του 1950. Τα μέλη αυτού του τάγματος έχουν τη ν τάση να μη δημοσιοποιούν τίποτα γύρω από τις αντιλήψ εις τους, γι' αυτό πολλά πράγματα σχετικά με αυτούς πα ραμένουν άγνωστα. Οι σουλεϊμαντζί δεν αναγνωρίζουν κανένα νόμο εκτός απ 'το Κοράνι. Το κράτος, κα τά την άποψή τους, πρέπει να εναρμονίσει τη δικαστική εξουσία, αλλά και ολόκληρη την κρατική του δομή, σύμφωνα με τις επιταγές του Κορανίου. Οι γυναίκες, ειδικότερα, δεν πρέπει να διαβάζουν κανένα άλλο βιβλίο εκτός από το Κοράνι. Χ αρακτηριστικό γνώρισμα τω ν σουλεϊμαντζί είναι η εχθρότητα που τρέφ ουν για τον Κεμάλ, τον οποίο θεωρούν υπεύθυνο για την απομάκρυνση του λαού από τη θρησκεία. Οι σουλεϊμαντζί έχουν τόσο στο εξω τερικό όσο και στο εσωτερικό δικά τους ιερο σπουδαστήρια, οικοτροφεία, τζαμιά και επιχειρήσεις. Διατηρούν επίσης περίπου τριακό σια πολιτιστικά κέντρα σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης. Τα μέλη του τάγματος ανέρχονται περίπου στις 600.000. Πριν από το 1980 υποστή ριζαν τον Ντεμιρέλ, τώ ρα οι ψήφοι τους κατανέμονται μεταξύ του Κόμματος του Ορθού Δρόμου και του Κόμματος της Μ ητέρας Πατρίδας. Έχουν δύο εκδοτικούς οίκους, το ν Fazilet και το ν Osmanli, όπου τυπώνουν τα β ι βλία τους, τα οποία στη συνέχεια σ τέλνουν ακόμα και στα πιο μακρινά χωριά τη ς Μ ι κρός Ασίας.

Νουρτζού (Nurcu)'32 Είναι σημαντικότερη από τις δύο παραπάνω αδελφότητες, γιατί αφενός μεν έχει περισσό τερα μέλη, αφετέρου, σε αντίθεση με όλες τις άλλες, θεωρεί υποχρεωτική και επιβεβλη μένη την επιστημονική κατάρτηση τω ν μελών της. Το Τάγμα των Νουρτζού (Αδελφοί του Φωτός) ιδρύθηκε γύρω στο 1920 από τον Saidi Nursi (Kurdi Bediuzzaman, 1873-1960).

131. www.islammedva.com. http://video.aooale.com/videoplav?docid=7616175712560570400#. www. aeopolitics.gr/pdf/art-im az-tur02en.pdf. 132. w w w .a m e ra s ia n .w o rld .c o m .


420

Ο Νουρσί γεννήθηκε στην περιοχή Bitlis, απ'όπου έφυγε μετά την πρωτοβάθμια εκ παίδευση και πήγε στην Πόλη να συνεχίσει τις σπουδές του. Ασχολήθηκε με αραβικές και ισλαμικές σπουδές, τις οποίες όμως δεν ολοκλήρωσε. Δημοσίευσε άρθρα του στην εφ η μερίδα Volkan (1908) και εργάστηκε για την ίδρυση του κόμματος Ittihadi M uham m edi (1909). Μ ετά τα αιματηρά γεγονότα της 31 ης Μ αρτίου 1909 εξο ρίσ τη κε στη Σπάρτη. Αρχικά υποστήριξε το κίνημα του Κεμάλ, αργότερα όμως ξέφυγε από τη ν Άγκυρα διαμαρτυρόμενος για τη ν ταπείνωση του ισλάμ και πήγε στο Βαν. Κ αταδικάστηκε από τα Δικαστήρια της Ανεξαρτησίας (Istiklal Mahkemelen) σε εξορία εξαιτίας της συμμετοχής του στην επανάσταση του Seyh Sait (1925). Σύμφωνα με πληροφορίες τη ς εφ ημερίδας

Sabah (19/1/1997), ήταν μέλος της οργάνωσης Teskilat-Mahsusa, μιας ημικρατικής ορ γάνωσης που έδρασε κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων και λίγο αργότερα. Κυνηγήθηκε και καταδικάστηκε αρκετές φορές για το περιεχόμενο του βιβλίου του Risale-i

Nur (Επιστολές Φωτός), το οποίο καταρρίπτει ακόμα και σήμερα ρεκόρ κυκλοφορίας. Εί ναι το δεύτερ ο μετά το Κοράνι θ ρησ κευτικό βιβλίο που έχει τέ το ια ζήτηση: πουλάει 500.000 αντίτυπα το χρόνο! Το βιβλίο έχει μεταφ ρασ τεί στα ρωσικά, στα γαλλικά, στα γερμανικά και στα ουζμπεκικά. Στο έργο του Risale-i Nur ο Νουρσί καλεί τους οπαδούς του να αγωνιστούν για την πί στη τους και εναντίον τω ν εχθρών αυτής. Καταργεί, επίσης, την έννοια του τουρκικού εθνικισμού και καλλιεργεί τον ισλαμικό εθνικισμό. Κατηγορεί, τέλος, τον κεμαλισμό, που οδηγεί, όπως αναφέρει, στην αθεΐα και στον κομουνισμό. Μέλη του τάγματος συμμετέχουν ενεργά σε όλα σχεδόν τα πολιτικά κόμματα. Όσον αφορά το Κόμμα Εθνικής Σω τηρίας και Ευημερίας του Ερμπακάν, υιοθετεί ένα μεγάλο μέρος της ιδεολογίας τω ν νουρτζού. Το τάγμα αυτό έχει, τέλος, 20.000 μεντρεσέδες σε όλη την Τουρκία και περίπου 500 στην Ευρώπη (Sabah, 20/1/1997). Επίσης ο Said-i Nursi και το έργο του Risale-i Nur προβάλλονται μέσα από το Διαδί κτυο (R ttp://www.ihlasnur.com .tr). Το περιοδικό Aksiyon (28/3/1997), που δημοσιεύει τη σχετική είδηση, το νίζει ότι καθημερινά το έργο του Nursi ανθίζει στις καρδιές των αν θρώπων σε όλες τις ηπείρους.

Ισικτσιλάρ (Isikcilar)'33 Πνευματικός ηγέτης τους είναι ο Hiiseyin Hilmi Isik, ο οποίος γεννήθηκε το 1911 και δί δασκε χημεία στο σ τρατιω τικό λύκειο του Κουλελί (Kuleli). Η ομάδα αυτή αποτελεί ένα παρακλάδι τω ν νακσιμπ εντί. Ο ηγέτης τους, εμπνευσμένος από τον lm am -i Rabbani, έγραψε το έργο Sadet-i Edebiyye, το οποίο έχει κάνει περίπου 60 εκδόσεις μέχρι σήμερα και έχει μεταφ ρασ τεί σε αρκετές ξένες γλώσσες. Ο γαμπρός του, ο υδροβιολόγος Enver Oren, είναι ιδιοκτήτης του ομίλου Ihlas Holding, στον οποίο ανήκουν περίπου 30 μεγά λες επιχειρήσεις.

133. w w w .is to r.o r g /p s s /3 0 1 2 1 2 6 . w w w .a lh a ra m a in .o ra .


421

Οι ισικτσιλάρ αποτελούν την πλουσιότερη και πολυπληθέστερη αδελφ ότητα και συ γκρούονται κατά διαστήματα με τη Διεύθυνση θρησ κευτικώ ν Υποθέσεων. Συνεργάζο νται με το Κόμμα της Μ ητέρας Πατρίδας, δεν παραμελούν όμως και το φ λερτ με τα κόμ ματα Ευημερίας και Ορθού Δρόμου.Τα μέλη της ομάδας αυτής είναι περίπου 200.000.

Ατζμεντί (Aczmendi)UA Η τουρκική κοινή γνώμη γνώρισε τους ατζμεντί με τα μαύρα ράσα, τα μαύρα σαρίκια και τις μαγκούρες τους από φωτογραφίες που δημοσιεύτηκαν στον Τύπο πρώτη φορά στις 10 Ν οεμβρίου 1992. Οι α τζμεντί αποτελούν στην ουσία ένα παρακλάδι των νουρτζού. Μ ετά το θάνατο του ιδρυτή του τάγματος Saidi Nursi το 1960, δεν ορίσ τηκε κανένας άλ λος σεΐχης στη θέση του. Το αξίωμα αυτό το διεκδικεί σήμερα ο Had Muslim Gunduz, που είναι ο ηγέτης τη ς ομάδας των ατζμεντί. Οι απόψεις όμως του Gindiz (ο οποίος αποκαλείται Χομεϊνί της Τουρκίας) προκάλεσαν σεισμό στις τάξεις των εύπορων νουρτζού, για τί υποστηρίζει ότι έφτασε επιτέλους η ώρα της δράσης για τη ν επιστροφή του ισλάμ στην Τουρκία. Η τάξη αυτή τω ν νουρ τζού τρέφ ει αισθήματα μίσους έναντι του Gunduz, γιατί πιστεύει ότι με αυτόν «τελειώ νουν οι ήσυχες μέρες και αρχίζει μια περιπέτεια με άγνωστη έκβαση». Οι φανατικοί όμως ατζμεντί βρίσκουν μεγάλη απήχηση στις τάξεις τω ν φτωχών νουρτζού.Το κίνημα, άλλωστε, ξεκίνησε από ένα μικρό τεκέ του Ελαζίγ και σήμερα έχει αδελ φ ότητες στη Μ ελιτηνή, στο Ερζερούμ, στο Ντιγιαρμπακίρ, στην Προύσα, στο Εσκί-Σεχίρ, στην Άγκυρα και στην Κωνσταντινούπολη. Οπως δήλω σε ο Gunduz σε σ υνέντευξή το υ στο δημοσ ιογράφ ο τη ς Cumhuriyet (21/3/1993) Aydin Engin, η λέξη Aczmendi σημαίνει αυτούς που αντιλαμβάνονται την αδυναμία τους μπροστά στην παντοδυναμία του θεού. Άλλα ενδιαφ έροντα πράγματα που ανέφερε στην ίδια συνέντευξη είναι «Το κίνημα του Saidi Nursi και το κίνημα του Κεμάλ

ξεκίνησαν την ίδια χρονική περίοδο (1920). Ο κεμαλισμός έχει ήδη ολοκληρώσει τον κύκλο του και σήμερα μάχεται για να διατηρηθεί στη ζωή. Τώρα ήρθε το πλήρωμα του χρόνου, όπως γράφουν οι Γραφές, για να γίνει η Τουρκία το κέντρο του ισλάμ». Σε ερώτηση του δημοσιογράφου για το ποια θα είναι η στάση τους έναντι των αλεβήδων, εφόσον οι ατζμεντί είναι σουνίτες μουσουλμάνοι, ο Gindiz απάντησε: «Δεν πρό κειται να διαφωνήσουμε με τους αλεβήδες. Έχουμε την υποχρέωση πρώτα απ'όλα να απαλ λαγούμε από την ανηθικότητα και τον εγωισμό, που μας μετέφεραν από την Ευρώπη και την Αμερική. Πρώτα θα καταπολεμήσουμε όλα αυτά. Γαυτό το λόγο πρέπει να έχουμε κοινό μέ τωπο με τους αλεβήδες. Αργότερα μπορούμε να κάτσουμε μαζί και σαν αδέρφια να λύσουμε τις δογματικές μας διαφορές». Σε άλλες δηλώσεις του προς τους δημοσιογράφους, κατά τη διάρκεια προσαγωγής του στο κακουργιοδικείο του Ελαζίγ με την κατηγορία της παραβίασης της πρώτης πα

134. w w w .tr .w ik ip e d ia .o r g /w ik i/A c z m e n d i.


422

ραγράφου του άρθρου 159 του τουρκικού Ποινικού Κώδικα, ο Gunduz είπε, μεταξύ άλ λων, τα εξής: «Δεν εγκρίνω τη γυναικεία παρουσία στο αξίωμα του πρωθυπουργού. Η δημο

κρατία είναι το νόθο παιδί του λαϊκισμού. Οι αρχές της δημοκρατίας βρίσκονται σε αντίθεση με τα πιστεύω του λαού μας. Εμείς δεν είμαστε ομάδα αντίδρασης, αλλά δράσης. Εάν γίνουν εκλογες σε κλίμα ελευθερίας, το 90% των ψηφοφόρων θα συμμερίζεται τις απόψεις μας». Κατά την έφοδο που έκανε η αστυνομία στον τεκέ τω ν α τζμεντί στην Προύσα συνέλαβε 7 άτομα μεταξύ τω ν οποίων και παιδιά. Οι συλληφθέντες οδηγήθηκαν στο τμήμα όπου δήλωσαν ότι είναι «στρατιώτες του Θεού». Έτσι, βγήκαν στην επιφάνεια οι στρατο λογήσεις μικρών παιδιών στις οποίες προβαίνουν τα μέλη της αδελφότητας. Πάντως, οι συλληφθέντες ισχυρίστηκαν ό τι δεν υπηρετούν τη στρατιω τική τους θη τεία στηνΤουρκική Δημοκρατία. «Κανείς», είπαν, «δεν μπορεί να μας επιβάλει να υπηρε τήσ ουμε τη θητεία μας στον τουρκικό στρατό». Οι ατζμεντί, που είναι περίπου 50.000, δεν ασκούν καμία εμπορική δραστηριότητα.

Καφτανί (Kaftani) Σύμφωνα με πληροφορίες του τουρκικού περιοδικού Tempo (26/5/1993), στην περιοχή Cicekpinar της επαρχίας Sarkikaraagac της Σπάρτης, σ'ένα κάστρο που π εριβάλλεται από έναν τοίχο ύψους 2,5 μέτρων, ζουν οι καφτανί, οι οποίοι δεν έχουν καμία επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο. Ο φ ερ ό μ ενο ς ως αρχηγός α υτή ς τη ς μ ικρ ή ς ομ άδας τω ν 200 περίπου πιστών, Ramazan Sozbir, δηλώ νει ότι είναι πολύ ευτυχισμένοι όλοι όσοι ζουν μαζί του, χωρίς να έχουν καμία επικοινωνία με τον εξω τερικό κόσμο και χωρίς να πηγαίνουν στο τζα μί για να προσευχηθούν. Λέγεται ότι πρώτα απ'όλους εγκαταστάθηκε στο κάστρο ο Ali Osman Hoca, ο οποίος ήταν ένας από τους πιστούς συνεργάτες του Saidi Nursi. Οι κάτοικοι της περιοχής καταγ γέλλουν ότι στο κάστρο γίνονται όργια στα οποία μετέχουν και ανήλικοι.

Φετχουλαχτσιλάρ (Fethullahcilar)]3S Ιδρυτής του τάγματος αυτού, που βγήκε πρόσφατα στη δημοσιότητα, είναι ο Fethullah Hoca, 57 ετών, ο οποίος γεννήθηκε στο Ερζερούμ και είναι πρώην ιμάμης και ποιητής. Μ οναδικά περιουσιακά του στοιχεία είναι μερικά βιβλία και προσωπικά αντικείμενα. Έχει όμως υπό τον έλεγχό του εκατοντάδες κολέγια, οικοτροφεία, φ ροντισ τήρια και παιδικές κατασκηνώσεις τόσο εντός όσο και εκτός Τουρκίας. Η μεγάλης κυκλοφορίας εφ η μ ερ ίδα Zaman (300.000 φύλλα ημερησίως) είναι όργα νο της κοινότητάς του, η οποία εκδίδει και άλλα δύο περιοδικά, το Sizinti και το Yeni Umit.

135. w w w .fe th u lla h a u le n .o r a .


423

Ο τηλεοπτικός σταθμός Samanyolu και ο ραδιοφω νικός σταθμός Bure FM ανήκουν, επί σης, στην αδελφ ότητα του Fethullah Hoca. Οι οπαδοί του είναι περίπου 1 εκατομμύριο. Δηλώνει ό τι δεν υποστηρίζει κανένα πολιτικό κόμμα, αλλά από το περιεχόμενο τω ν δηλώσεών το υ γίνετα ι αντιληπ τό ό τι σ τρ έφ ετα ι ενα ντίο ν το υ κόμματος Ευημερίας του Ερμπακάν. Στον Τύπο άλλω στε π αρατηρείται ένας αμείλικτος αγώνας μεταξύ τω ν εφ η μερίδω ν Zaman (του Fethullah Hoca) και Milli Gazette (του Ερμπακάν) για το θέμα τη ς τελωνειακής ένωσης της Τουρκίας με την Ευρώπη. Τα ΜΜΕ προβάλλουν τον Fethullah Hoca ως εκπρόσωπο του ήπιου ισλάμ. Έτσι, εμφ α νίζεται σημαντικός αντίπαλος για το Κόμμα Ευημερίας. Αξιω ματούχοι του Κόμματος Ευ ημερίας υποστηρίζουν ό τι η εμφάνιση και η ξαφνική δημοσ ιότητα του Fethullah Hoca έχει στόχο τη ν αναχαίτιση της πορείας του κόμματός τους προς την εξουσία. Πάντως και ο γνωστός αρθρογράφος της Cumhuriyet Ιλχάν Σελτσούκ ισχυρίζεται ότι πίσω από τη ν εμφάνιση και τη ν προβολή του Fethullah Hoca κρύβεται αμερικανικός δά κτυλος. Ο γραφικός ηγέτης αυτής τη ς αδελφ ότητας έγινε δεκτός από τη ν Τσιλέρ στις 20/2/1995. Στη συνέχεια παρέθεσε γεύμα για 1.000 άτομα που στοίχισε περίπου 800 εκα τομμύρ ια λίρες, έσ τειλε χαιρετισμό για τη γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου, τονίζοντας ότι κάθε μέρα είναι γι' αυτόν μέρα αγάπης. Ανεξάρτητα απ'όλα αυτά, ο Fethullah Hoca εκπαιδεύει ιεραπόστολους τουρκοϊσλαμικής ιδεολογίας και τους στέλνει στα πέρατα της γης. Οι άνθρωποι αυτοί δρουν όχι μόνο στις χώρες της Κεντρικής Ασίας, αλλά και στην Αμερική και κυρίως στην Ευρώπη. Ο αρθρογράφος της εφημερίδας Yeni Yüzyil (31/10/1996) Ali Bayramoglu αναφερόμενος στα σχολεία του Fethullah Hoca εκφ ράζει το θαυμασμό του για τον τρόπο οργάνω σής τους και τη μεθοδικότητά τους στην καλλιέργεια της ιδέας της τουρκοϊσλαμικής σύν θεσης. Κατά τον αρθρογράφο, ο Fethullah έχει στο Ουζμπεκιστάν 17 σχολεία μέσης εκ παίδευσης στα οποία σπουδάζουν 3.343 μαθητές και διδάσκουν 209 Τούρκοι δάσκαλοι. Έχει επίσης στο Τουρκμενιστάν ένα πανεπιστήμιο με 293 φ ο ιτη τές και 28 Τούρκους κα θηγητές, 17 σχολεία μέσης εκπαίδευσης όπου σπουδάζουν 2.694 μαθητές και διδάσκουν 163 Τούρκοι δάσκαλοι. Η συνεργάτις τη ς εφ ημερίδας Hürriyet (2/11/1996) Gulcin Telci, αναφ ερόμενη στη δραστηριότητα αυτών τω ν σχολείων, γράφει: «Made in USA ισλάμ στις τουρκικές δημο κρατίες». Τέλος, ο Anilgan Bayar σε άρθρο του με τίτλο «Αποικιοκράτες δερβίσηδες» που δημο σιεύτηκε στην εφ ημερίδα Hürriyet τη ν 1/11/1996 ισχυρίζεται ό τι ο Fethullah Hoca έχει υπό τον έλεγχό του 200 σχολεία από τα Τίρανα μέχρι το Σινικό Τείχος. Η πρωθυπουργός Τσιλέρ, στο πλαίσιο τω ν επαφών τη ς για την π ροετοιμασία του νομοσχεδίου για την ελευθερία της έκφρασης, κάλεσε σε συνάντηση τους εκπροσώπους τω ν διάφορω ν ταγμάτων, η ύπαρξη και η λειτουργία τω ν οποίων είναι απαγορευμένες με τον υπ' αριθμ. 677 νόμο του 1925. Με τη στάση τη ς αυτή η Τσιλέρ αναγνώρισε την ύπαρξη αλλά και τη δράση αυτών τω ν ταγμάτων. ΗΤσιλέρ, εκτός από τον Fethullah Hoca, συνάντησετον ηγέτη των νουρτζί Mehmet Kutlular και τον αρχηγό του τάγματος των νακσιμπεντί της περιοχής Αντίγιαμαν Fevzettin Erol.

4 24


Ο Fethullah Gulen ήταν ένθερμος υττοστηρικτής του Οζάλ και, όπως φ αίνονται τα πράγματα σήμερα, βρίσκεται στο πλευρό της Τσιλέρ (η επισήμανση αυτή έγινε στην εφ η μερίδα Yeni Yüzyil στις 8/11 /1 995).

Γ·νί Ασιατζιλάρ (Yeni Asy AcilarP36 Ηγέτης τους είναι ο Μ εχμέτ Κουτλουλάρ και αριθμούν περίπου 400.000 μέλη. Εκδίδουν την ημερήσια εφ ημερίδα YeniASYA. Προέρχονται από τη μεγάλη ομάδα τω ν νουρτζού και υποστηρίζουν το Κόμμα του Ορθού Δρόμου.

Γενί Νεσιλτζιλέρ (Yeni Nesilciler)'37 Ιδρύθηκε από μια ομάδα ανθρώπων που αποχώρησαν από τη ν προηγούμενη κατηγο ρία, δηλαδή τους γενί ασιατζιλάρ. Έχει περίπου 350.000 μέλη. Ο ραδιοφω νικός σταθμός Moral FM που εκπέμπει στην Κωνσταντινούπολη και στην ευρύτερη περιοχή του Μ αρμα ρά ανήκει σε αυτούς. Δ ιοικο ύντα ι από τρ εις αρχηγούς: ο M ehm et Fiyinci ασ χολείται με τις εκδόσεις, ο M ehm et Emin Biyinc έχει αναλάβει την οικονομική διαχείριση και ο Yavuz Bahadiroglu είναι ο πνευματικός καθοδηγητής. Υποστηρίζουν το Κόμμα της Μ ητέρας Πατρίδας και το Κόμμα Ευημερίας.

Γ'αζιτζιλάρ (Yazicilar) Ηγέτης τους είναι ο Said Ozturk, που μένει στη Σπάρτη. Τα μέλη της ομάδας αυτής είναι περίπου 350.000 και διακρίνονται για τα σαρίκια και τα ράσα που φορούν. Γράφουν και διαβάζουν το βιβλίο Risale-i Nur του Said-i Nursi στην παλιά οθω μανική γλώσσα και γρα φή. Δεν υποστηρίζουν κανένα κόμμα, τουναντίον, εκφ ράζουν τη ν αντίθεσή τους στο θεσμό των κομμάτων. Οι περιοχές στις οποίες ασκούν μεγαλύτερη επιρροή είναι: Κων σταντινούπολη, Καχραμάν Μαράς, Σπάρτη, Καισάρεια και Ικόνιο.

Κιρκιντζί Γκρουμπού (Kirkinci Grubu) Ηγέτης τη ς ομάδας αυτής, που έχει 200.000 μέλη, είναι ο M ehm et Kirkinci. Προέρχονται από τους νουρτζού και δρουν στην περιοχή του Ερζερούμ. Υπήρξαν θερμοί υποστηρι-

136. www.veniasva.com.tr.www.turkmedva.com. 137. w w w .is to r.o r g /s ta b le /4 2 8 4 1 7 6 .


425

κτές του στρατηγού Εβρέν και προβάλλουν τον τουρκικό εθνικισμό. Οι ψήφοι τους κατανέμονται μεταξύ του Κόμματος της Μ ητέρας Πατρίδας και του Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης του Τουρκές.

Ζεχρά Βακφί (Zehra Vakfi) Η κουρδική καταγωγή του Said-i Nursi έγινε αιτία να αποσπαστεί μια μερίδα από τους νουρτζού το 1980 και να δημιουργηθεί η ομάδα Med-U Zehracilar. Μέλη της ομάδας αυ τής, που δεν ξεπερνά τα 20.000 μέλη, είναι Τούρκοι, Άραβες και Κούρδοι.

Μενζίλ Γκρουμπού (Menzil Grubu) Έχει μεγάλη δύναμη στα ανατολικά της Τουρκίας. Σήμερα έχει περίπου 2 εκατομμύρια μέλη τα οποία αυξάνονται καθημερινά. Ηγέτης της ομάδας είναι ο αδερφός του πρώην σεΐχη Muham m ed Rasid, ο Seyyid A bdulbaki Erol (Bilavanisi). Με τα πολιτικά όμως θέμα τα ασχολείται ο γιος του πρώην σεΐχη, ο Feyzeddin Erol. Η ομάδα αυτή προέρχεται από τους νακσιμπεντί και έχει σκοπό της την ανέγερση οι κοτροφείων για τη διαμονή φοιτητών. Υποστηρίζει βασικά το Κόμμα της Μεγάλης Ενό τητας (ΒΒΡ), αλλά σύμφωνα με πληροφορίες της εφημερίδας Yeni Yüzyil (7/11/1995) η Τσιλέρ ζήτησε τη βοήθεια του Fethullah Hoca για να προσελκύσει τους ψ ηφοφόρους αυ τής της μεγάλης ομάδας.

Ισμαΐλ Αγά Τεκεσί (Ismail Aga Tekkesi) Ιδρύθηκε από τον M ahm ut Ustaosmanoglu, ο οποίος ανήκε στους νακσιμπεντί. Υποστη ρίζει τον Ερμπακάν και ασχολείται με τη ν ίδρυση μεντρεσέδων. Στα σχολεία τους, που εί ναι χτισμένα σε μια έκταση 100 στρεμμάτω ν στην περιοχή Beykoz της Κωνσταντινούπο λης, σπουδάζουν 5.000 μαθητές. Περίπου τα μισά από το 1 εκατομμύριο μέλη της ομά δας αυτής ζουν στην Κωνσταντινούπολη.

Σομουντζού Μπαμπά Ντεργκιαχί (Somuncu Baba Dergahi) Ηγέτης τη ς ομάδας αυτής που δρα κυρίως στις περιοχές Σεβάστειας, Μ ελιτηνής, Καχραμάν Μαράς, Κωνσταντινούπολης καιΆγκυρας είναι ο Hamudidin Ates.To κέντρο της ομάδας αυτής βρίσκεται στην περιοχή Derende τη ς Μελιτηνής. Τα μέλη της δεν ξεπερ νούν τις 200.000.0 κλάδος αυτός αποσπάστηκε από το μεγάλο κορμό τω ν νακσιμπεντί και έχει σκοπό του την κατασκευή νοσοκομείων, σχολείων και τζαμιών.


426

Ερενκιόι Γκρουμπού (Erenkoy Grubu) Μ ετά το θάνατο του πρώτου σεΐχη τους M ahm ud Sami Ramazanoglu (και αυτός προερ χόταν από τους νακσιμπεντί) χωρίστηκαν σε δύο επιμέρους ομάδες. Ο ΑΙί Ramazan Dine τέθ η κε επικεφαλής τη ς ομάδας που βρισκόταν στην περιοχή Yahyali της Καισάρειας και ίδρυσε το Yahyali Dergahi. Η ομάδα αυτή, που αριθμεί περίπου 100.000 μέλη, είχε απή χηση στους φ ο ιτητές τω ν θεολογικών σχολών και υποστηρίζει τον Ερμπακάν. Η δεύτερη ομάδα υπό την ηγεσία του Musa Topbas συνεχίζει τις δρα σ τηριότητες του ιδρυτή τη ς Ramazanoglu. Έχει περίπου 150.000 μέλη και υποστηρίζει το Κόμμα τη ς Μ η τέρας Πατρίδας και το Κόμμα Ευημερίας του Ερμπακάν.

Σουλτάν Μπαμπατζιλάρ (Sultan Babacilar) Ιδρυτής τους ήταν ο IhsanTamguney, ο οποίος προερχόταν από τους νακσιμπεντί. Η ομά δα αυτή ασχολείται με τη ν οργάνωση των δραστήριων γυναικείων τμημάτω ν του Κόμμα τος Ευημερίας. Λέγεται [Yeni Yüzyil 7/11 /1 995) ότι ο αποθανών ηγέτηςΤΒΐηΙιιηθγ είχε κλη θεί από το στρατηγό Εβρέν να διαβάσει ευχές για την αποκατάσταση της υγείας της αγα πημένης συζύγου του. Ο νέος ηγέτης τη ς ομάδας είναι ο συνταγματάρχης Vahit, ο οποίος ασκεί τις αρμοδι ότητες από κοινού με τον Fikret Oktay, πρώην αρχηγό της στρατοχωροφυλακής. Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε ότι τα τάγματα έχουν δραστηριοποιηθεί στην αποτρο πή της πολιτικής επίδρασης του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού στην Τουρκία. Τα τάγματα έχουν οργανώσει εκτεταμένα δίκτυα επαφών με την κοινωνία και προσπαθούν να αυξήσουν το ρόλο τους και την επιρροή τους ως διαμεσολαβητές μεταξύ των πολιτικών κομμάτων και των απλών ανθρώπων, δίνοντας έμφαση στις πατροπαράδοτες ισλαμικές αξίες και στις δια προσωπικές σχέσεις. Εντύπωση προκαλεί η γιγάντωση των οικονομικών δυνατοτήτων τους. Το αξιοπερίεργο είναι ότι όλες αυτές οι κινήσεις των θρησκευτικών ταγμάτων έχουν αρχίσει να έρχονται σε αντίθεση με την αναπτυσσόμενη φιλελεύθερη ιδεολογία μιας εξίσου αναπτυσ σόμενης ισλαμικής μεσαίας τάξης που αποδέχεται τις βασικές αρχές του κοσμικού κράτους.

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΜΜΕΣΤΟ ΙΣΛΑΜ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ138

Για το ισλάμ στη σύγχρονη Τουρκία αλλά και τα τάγματα που επικρατούν στη γείτονα χώ ρα μάς αποκαλύπτει στο βιβλίο τη ς η Λ. Μ υσ τακίδου139. Η κοσμικότητα για το δυτικό 138. www.kurdmedia.com.www.armenianweeklv.com. και παραρτήματα A 11, A 12. www.areekhelsinki. ar/areek/m edia/November97.html. www.kehaberler.bloaspot.com. 139. Μ υ σ τ α κ ίδ ο υ , A.,

ΟιΑλεβήδες στη Σύγχρονη Τουρκία, Α θ ή ν α

(1 99 7 ), σ. 129 -1 5 3.


427

κόσμο σημαίνει το διαχωρισμό της επιρροής της εκκλησίας από το κράτος. Για τον ισλαμι κό όμως κόσμο τα πράγματα είναι εντελώ ς διαφορετικά, γιατί εκεί θρησκεία και κράτος τα υ τίζοντα ι. Γι' αυτό το λόγο καμία άλλη μουσουλμανική χώρα δεν τόλμησ ε να γίνει κοσμική όπως η Τουρκία. Αυτή ίσως είναι και η μεγαλύτερη «επανάσταση» του Κεμάλ, η οποία εδραιώ θηκε με τη βία και δεν έγινε αποδεκτή από τη μεγάλη μερίδα του το υ ρ κι κού πληθυσμού. Ο κεμαλισμός κυριαρχούσε στην πολιτική ζωή τηςΤουρκίας την περίοδο 1920-1945, μέχρι δηλαδή τη μετάβαση από το μονοκομματισμό στον πολυκομματισμό. Με τον εκ δημοκρατισμό, την εγκαθίδρυση του πολυκομματικού συστήματος δηλαδή, άρχισε και η επιστροφή του λαού στις παραδόσεις του, από τις οποίες αναγκάστηκε να απομακρυν θεί με τη βία. Οι κεμαλιστές φ οβούνται τη δύναμη του φανατικού ισλαμισμού. Ο φόβος τους δεν είναι βέβαια αδικαιολόγητος, λόγω τω ν βίαιων συγκρούσεων που συνέβησαν μεν κατά το παρελθόν, συμβαίνουν όμως και σήμερα. Επισημαίνουμε το γνωστό περιστατικό που καταγράφεται στην ιστορία ως «τα γεγο νότα της 31 ης Μ αρτίου 1909», κατά τη διάρκεια τω ν οποίων μονάδες του οθωμανικού στρατού στασίασαν μαζί με τους φανατικούς ισλαμιστές εναντίον τω ν μεταρρυθμίσεων της δεύτερης συνταγματικής μοναρχίαςτου 1908 και παραλίγο να κάνουν μια επιτυχημέ νη αντεπανάσταση. Οι στασιαστές κατά τη διάρκεια των γεγονότων κατέλαβαν τη ν Πό λη. Οι φ ανατικοί ισλαμιστές έκοβαν τις γραβάτες που φορούσαν οι άντρες ισχυριζόμενοι ότι είναι δημιουργήματα τω ν άθεων. Στόχος τους επίσης ήταν οι γυναίκες που κυκλο φορούσαν με ενδύματα ευρωπαϊκού τύπου. Έφτασαν, μάλιστα, στο σημείο να σπάνε διά φορες φωτογραφίες που υπήρχαν στους τοίχους τω ν καφενείων, γιατί ήταν σύμβολα του σατανά. Η μεγάλη εξέγερση του Seyh Sait στην Ανατολική Τουρκία το 1925 ήταν βέβαια μια εξέγερση τω ν Κούρδων, αλλά, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Ugur Mum cu στο έργο του

Seyh Sai: Ayaklanmasi (1991), ήταν και μια θρησκευτική εξέγερση ενάντια στην κοσμική πολιτική του Κεμάλ. Α ντιδραστικές εξάρσεις σημειώθηκαν έκτο τε σε πάρα πολλές πόλεις τηςΤουρκίας. Μπορούμε να πούμε ότι, παρά την επιφανειακή γαλήνη και τη ν αποδοχή της κοσμικότητας που παρουσιάζει η Τουρκία όλα αυτά τα χρόνια, το θρησκευτικό ζήτημα παραμένει ένα βουβό ηφ αίστειο έτο ιμ ο να εκραγεί ανά πάσα στιγμή. Το Δ ημοκρατικό Κόμμα (με τους Αντνάν Μ εντερές και Τζελάλ Μπαγιάρ), που εμφ α νίσ τηκε στην πολιτική σκηνή τηςΤουρκίας τη ν περίοδο του πολυκομματισμού θέλοντας να εκμεταλλευτεί τη δύναμη του ισλαμισμού, άρχισε δειλά δειλά να δίνει κάποιες ελευ θερίες στους θρησκευόμενους πολίτες και στα δερβισικά τάγματα που λειτουργούσαν κρυφά μετά την απαγόρευση την οποία επέβαλε ο Κεμάλ. Υποσχόταν να χτίσει τζαμιά στα χωριά, βοηθούσε οικονομικά τουςΤούρκους προσκυνητές να πάνε στη Μέκκα, ορ γάνωνε στις φτωχικές συνοικίες μεγαλειώδεις τελετές που πλήρωνε το ταμ είο του κόμμα τος, για να γίνουν όπως πρέπει και με όλη τη θρησκευτική μεγαλοπρέπεια οι τελετές πε ριτομής τω ν νεαρών μουσουλμάνων.

428


Ο φανατικός ισλαμισμός επανέρχεται στο προσκήνιο με την κυκλοφορία τω ν περιο δικών Sirati Müstakim και Sebilurresat το 1950. Αργότερα π ροστέθηκε σε αυτά και το πε ριοδικό Buyuk Dogu που εξέδιδε ο Necip Fazil Kisakurek. Σύμφωνα με όλα όσα αναφ έρει ο διακεκριμένοςΤούρκος καθηγητής ServerTanilli, ο οποίος ζει στο Παρίσι, στο βιβλίο του Islam Cagimizayanit verebilirmi? (1991), το σωμα τε ίο Him Yayma Cemiyeti (Σύλλογος για τη Διάδοση της Επιστήμης) ξεκίνησε τις πρώτες εκτεταμένες προσπάθειες για τη ν ανόρθωση του ισλάμ το 1950.0 σύλλογος αυτός κατάφ ερε να εντάξει στους κόλπους του τις ακροδεξιές φ οιτητικές οργανώσεις, όπως την Εθνική Φ οιτητική Ένωση Τούρκων (Milli TürkTal ebe Birligi) που είχε πλούσια δράση στο ενεργητικό της. Τα μέλη το υ κατάφ εραν να διεισδύσουν στις Τουρκικές Εστίες (Türk Ocaklan) και στα Σπίτια του Λαού (Halk Evlen) που είχαν οι κεμαλιστές για την επιμόρ φωση τω ν ανθρώπων της υπαίθρου. Μ εγαλύτερο του όμως επίτευγμα υπήρξε το ιδεο λογικό πάντρεμα μεταξύ ισλάμ και αρχών του Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης (M illiyetci Hareket Partisl) του ΑλπασλάνΤουρκές. Το Δημοκρατικό Κόμμα και οι ισλαμιστές δημιούργησαν μια σχέση πολιτικής εξάρ τησης και αλληλεγγύης καθ' όλη τη δεκαετία του 1950. Οι ισλαμιστές μπήκαν στο στίβο της πολιτικής με το Κόμμα ΕθνικήςΤάξης (Milli Nizam Partisi) τη δεκαετία του 1960.0 βίος του όμως υπήρξε πολύ σύντομος. Τα μέλη του ίδρυ σαν στη συνέχεια το Κόμμα Εθνικής Σω τηρίας (M illi Selamet PartiSI), το οποίο κατόρθω σε τη δεκαετία του 1970 να μπει στο κοινοβούλιο και να συμμετάσχει και σε κυβερνήσεις συνεργασίας, όπως αυτή του Ετζεβίτ τη ν περίοδο 1974, κατά τη διάρκεια της οποίας έγινε η εισβολή στην Κύπρο. Αναμφισβήτητα η δεκαετία του 1980 υπήρξε ο χρυσός αιώνας των ισλαμιστών. Οι κυβερ νήσεις αλλά και η στρατιωτική ηγεσία, που ο ρόλος της είναι καθοριστικός στα πολιτικά πράγ ματα τηςΤουρκίας, έκριναν σκόπιμο στα τέλη της δεκαετίας του 1970 να χρησιμοποιήσουν τη θρησκεία ως συνδετικό-ενωτικό κρίκο ενόψει των αυξανόμενων αριστερών κινημάτων και του ένοπλου αγώνα των ανταρτών του ΡΚΚγια την ανεξαρτησία των Κούρδων. Με τη σκέψη αυτή επέτρεψαν την επαναλειτουργία των δερβισικών ταγμάτων και επανέφεραν το μάθημα των θρησκευτικών στα σχολεία, ενώ παράλληλα αύξησαν και τις θεολογικές σχολές από 2 σε 8. Ο δημοσιογράφος Γιάννης Γκίνης στο βιβλίο του Τουρκία, το γειτονικό ηφαίστειο (1991) παρουσιάζει ενδιαφ έροντα αριθμητικά στοιχεία για την ισλαμική προσωπικότητα της Τουρκίας: «Ο αριθμός των τζαμιών από 20.000 έφθασε το 1986 τα 72.000. Στην Κωνσταντι

νούπολη λειτουργούν 3.500 τζαμιά. Υπάρχουν σήμερα 715 θρησκευτικά σχολεία που προο ρίζονται για την εκπαίδευση των ιμάμηδων. Αυξήθηκε ο αριθμός των ισλαμικών ιδρυμάτων (από 200 το 1980, έφθασαν τα 1.520 το έτος 1985). Δημιουργήθηκαν δύο ισλαμικές Τράπε ζες, η Αλ Μπαρακά και η Φαιζάλ, και πάνω από εκατό ισλαμικοί εκδοτικοί οίκοι». Τώρα μια μικρή παραπομπή στον καθηγητή Ι.0. Μάζη και στο βιβλίο του [Γεωγραφία του ισλαμιστικού κινήματος στη Μέση Ανατολή (1992)], όπου υποστηρίζει ότι ο αριθμός των ισλαμικών εκδοτικών οίκων φτάνει τους 200 και προσθέτει ότι εκδίδονται 100 μηνιαία και εβδομαδιαία περιοδικά, γύρω στα 150.000 έντυπα και 4 ημερήσιες εφημερίδες: Türkiye,

Zaman, Milli Gazete, YeniAsir.


429

Στις εφ ημερίδες αυτές πρέπει να προσθέσουμε την Orta Dogu, που εκδίδεται στην Κωνσταντινούπολη και εκφ ράζει τις πολιτικές θέσεις του κόμματος του Τουρκές (το Εθνι κιστικό Κόμμα Εργασίας, όπως μετονομάστηκε το Κόμμα Εθνικής Δράσης μετά την απα γόρευση που επ έβαλε η χούντα του σ τρατηγού Εβρέν για τη ν επ αναλειτουργία τω ν κομμάτω ν που υπήρχαν πριν από τη 12η Σεπτεμβρίου 1980), και την Vakit. Στα στοιχεία αυτά πρέπει να προστεθούν και σι ραδιοφωνικοί και τηλεοπτικοί σταθμοί, οι οπ οίοι, σ ύμφ ω να με π λ η ρ ο φ ο ρ ίες το υ α ρ θ ρ ο γ ρ ά φ ο υ τη ς εφ η μ ερ ίδ α ς Sabah (16/3/1993), Χασάν Τζεμάλ, έφτασαν τους 31! Οι τηλεοπ τικοί σταθμοί έχουν κυρίως τοπική εμβέλεια και εκπέμπουν λίγες ώρες την ημέρα. Οι κυριότεροι απ 'αυτούς είναι:

TGRT (ανήκει στην εφ ημερίδα Türkiye), Samanyoglu (ανήκει στην εφ ημερίδα Zaman). Kon tv (ανήκει στο Δήμο Ικονίου). Sinop tv (εκπέμπει στη Σινόπη, στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας). Akdeniz tv (εκπέμπει στην περιοχή Αττάλειας). Cini tv (εκπέμπει στην περιοχή Κιουτάχιας). Κ αταβάλλονται έντονες προσπάθειες για τη λειτουρ γία του τηλεοπ τικού σταθμού Atlas, ο οποίος θα εκπέμπει στην Πόλη, στην Άγκυρα και στην Προύσα. Οι σ ημαντικότεροι ιδιω τικοί ραδιοφω νικοί σταθμοί, τα προγράμματα τω ν οποίων εί ναι προσαρμοσμένα στις ισλαμικές επιταγές, είναι: Ak Radio (περιοχή Κωνσταντινούπολης). M odal Fm (περιοχή Κωνσταντινούπολης). V sklldar Fm (περιοχή Κωνσταντινούπολης). Super Akra (περιοχή Σμύρνης). DUnya Fm (περιοχή Άγκυρας). Mir Radio (περιοχή Ντενιζλί).

TGRT FM (εκπέμπει στα μεγάλα αστικά κέντρα). Εκτός απ' αυτά υπάρχουν και 4 άλλοι σταθμοί στο Ικόνιο. Έχει δημιουργηθεί, επίσης, και ισλαμικός κινηματογράφος σε αντιδιασ τολή με τον παραδοσιακό τουρκικό κινηματογράφο που εκπροσωπείται από το Yesilcam, το Χόλιγουντ, δηλαδή, της Τουρκίας. Στόχος των παραγωγών του ισλαμικού κινηματογράφου είναι η δημιουργία ταινιώ ν βασισμένων στις αρχές τη ς ισλαμικής ηθικής, για να σωθούν τα νέα παιδιά από τις κακές συνήθειες της Δύσης. Η επαναφορά του μαθήματος των θρησκευτικών προκάλεσε πολλές αντιδράσεις, για τί η Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων, που είναι η μοναδική αρμόδια αρχή για τα θρη σκευτικά θέματα, επέβαλε σε όλα τα παιδιά να μάθουν υποχρεωτικά τις θρησκευτικές δο ξασίες τω ν σουνιτών. Έτσι, η μεγάλη μερίδα των αλεβήδων (ο αριθμός της κυμαίνεται με ταξύ 15.000-20.000 ατόμων) αναγκάζεται να μάθει πράγματα αντίθετα από αυτά που πι στεύει. Εδώ πρέπει να πούμε ότι η Τουρκία, η οποία σπεύδει να υπερασπιστεί τις θρησκευ τικές ελευθερίες όλων των ομοεθνών της απανταχού της γης, δε σέβεται η ίδια τη θρησκευ τική ελευθερία τω ν πολιτών της. Η τουρκική πολιτική και στρατιω τική ηγεσία θέλησε να

430


χρησιμοποιήσει τη θρησκεία σαν συγκολλητικό υλικό της κοινωνίας. Οι εκτιμήσεις τους όμως αυτές ήταν εσφαλμένες, γιατί η θρησκεία αποδεδειγμένα μπορεί να παίξει αυτό το ρόλο σε νομαδικές κοινωνίες και όχι σε πολυεθνικά κράτη. Αυτό το γνώριζαν πολύ καλά ο Κεμάλ και οι συνεργάτες του. Είχαν σταθμίσει αρκετά καλά τα θετικά αποτελέσματα που θα τους πρόσφερε ο λαϊκισμός τη στιγμή που μια μεγάλη μερίδα του λαού ήταν αλεβήδες. Έτσι, κατάφεραν να έχουν συμμάχους και συμπαραστάτες τους όλους τους αλεβήδες. Η θρησκοληψ ία ασφαλώς δε συνάδει με τη ν ιδεολογία τη ς άρχουσας τάξη ς στην Τουρκία. Θέλησαν απλώς να χρησιμοποιήσουν τη θρησκεία για να ελέγξουν τις πλατιές λαϊκές μάζες. Στο σημείο αυτό παρατηρούμε μια άλλη αντίφαση της τουρκικής πολιτικής. Από τη μια πλευρά υποθάλπει και ενισχύει τα θρησκευτικά κινήματα και από την άλλη φωνάζει για τους κινδύνους που π ερικλείει η ενδεχόμενη «αναβίωση της οπισθοδρομικότητας». Ενδεικτικό παράδειγμα η στάση του άλλοτε ισχυρού άντρα τη ςΤ ο υ ρ κία ς στρατηγού Εβρέν, ο οποίος, ενώ υπέγραψε και ενέκρινε τις αποφάσεις για τη ν επαναλειτουργία τω ν διάφορων ταγμάτω ν και την επαναφορά του μαθήματος των θρησκευτικώ ν στα σχολεία, αργότερα, όταν ανέλαβε την εξουσία ο Τουργκούτ Οζάλ, του έσ τειλε απειλητικό μήνυμα πως αν δε σταματήσει την εξάπλωση του ισλαμισμού θα γίνει σ τρατιω τική επέμβαση! Το συμπέρασμά μας είναι ότι πίσω απ'όλα αυτά κρύβεται πάντα η κυρίαρχη εξουσία, η οποία θέλει, όπως είπαμε και πριν, να πνίξει την Αριστερά και να πατάξει τον αγώνα ανε ξαρτησίας του κουρδικού λαού. Γιατί ασφαλώς το μάθημα των θρησκευτικών, η ελεύθερη λειτουργία των ιεροσπουδαστηρίων, η εγκατάσταση τζαμιών στις αυλές των εργοστασίων και των στρατώνων οδηγούν στην αναβίωση της οπισθοδρομικότητας. Η Τουρκία αντί να ακολουθεί μια σύγχρονη εκπαιδευτική πολιτική, η οποία θα συμβάλλει στην ανάπτυξη ει δικευμένου δυναμικού για την ενίσχυση της εγχώριας παραγωγής, κάνει το ακριβώς αντί θετο. Ενισχύει τα ιεροσπουδαστήρια και τα διάφορα φροντιστήρια εκμάθησης του Κορα νίου τα οποία αυξάνονται καθημερινά σαν χιονοστιβάδα. Σύμφωνα με τα στοιχεία που συνέλεξε ο Behzar AY και δημοσίευσε η εφημερίδα Cumhuriyet (10/1/1994), φαίνεται ότι τα ιεροσπουδαστήρια φυτρώνουν παντού σαν τα μανιτάρια. Οι αριθμοί δείχνουν τα εξής:

Έτος

Αριθμός ιεροσπουδαστηρίων

1951

7

1960

19

1972

72

1975

130

1980

372

1982

398

1993

467

Πηγή: Εφημερίδα Cumhuriyet (10/1 /1 994).


431

Σύμφωνα με τα στοιχεία της Διεύθυνσης Θρησκευτικών Υποθέσεων περίπου 800.000 με 1 εκατομμύριο μαθητές εισέρχονται κάθε χρόνο στα ιεροσπουδαστήρια και στα τμ ή ματα θεολογίας των πανεπιστημίων. Πριν από το πραξικόπημα του 1980 λειτουργούσαν μόνο 2 τμ ή μα τα θεολογίας στα τουρ κικά πανεπιστήμια. Την περίοδο 1980-1992 ο αριθμός τω ν τμ η μά τω ν θεολογίας έφτασε τα 22! Πρέπει να τονίσουμε ότι τα ιεροσπουδαστήρια είναι ισότιμα με τα λύκεια και οι από φ οιτοί τους μπορούν να εισαχθούν στα ανώ τατα εκπαιδευτικά ιδρύματα σε όποιο κλά δο επιθυμούν. Απαγορεύεται όμως η φοίτησή τους στις στρατιω τικές σχολές και στην αντίστοιχη Σχολή Ευελπίδων τω ν τουρκικώ ν Ενόπλων Δυνάμεων. Από έρευνα του καθηγητή Cemal M ihcioglu προκύπτει ότι το 40,5% τω ν φοιτητώ ν που σπουδάζουν στα τμήματα πολιτικών επιστημών των τουρκικώ ν πανεπιστημίων προ έρχονται από τα ιεροσπουδαστήρια! Όλα αυτά γίνονται με τις ευλογίες της εξουσίας, η οποία στη συνέχεια επικαλείται τον κίνδυνο του θρησκευτικού φανατισμού.

ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ «ΚΙΝΗΜΑ» ΦΕΤΟΥΛΑΧ ΓΚΙΟΥΛΕΝ140 Θα ήθελα μέσα από το δημοσίευμα τη ς εφ ημερίδας141 που παραθέτω ως πηγή να επισημάνω τη διαφ ορετικότητα στην αντίληψη ορισμένων ανθρώπων. Ένας από αυτούς είναι και ο Τούρκος ισλαμιστής και διανοούμενος Φ. Γκιουλέν. Με πολίτες σαν και αυτόν, η γει τονική μας χώρα μπορεί να βρει τα μονοπάτια προς τη ν «κάθαρση». Έχει ιδρύσει τεράσ τιο δίκτυο εκπαιδευτικώ ν και φιλανθρωπικών ιδρυμάτω ν με με γάλη επιρροή. Εισέβαλε στο διεθνές προσκήνιο πρόσφατα, όταν ψ ηφίστηκε από το κοι νό πρώτος μ ετα ξύ τω ν 100 σ η μ α ντικό τερ ω ν στοχαστώ ν στον κόσμο. Συγκέντρω σε 500.000 ψήφους, προκαλώντας αμηχανία στους ίδιους τους οργανωτές, που ήταν τα πε ριοδικά Foreign Policy (αμερικανικό) και Prospect (βρετανικό). Όπως είχε συμβεί παλαιότερα και με τον Κεμάλ Ατατούρκ, είναι προφανές ό τι η πρωτιά του Γκιουλέν οφ είλετα ι σε μια οργανω μένη εκ σ τρ α τεία τω ν οπαδών του, που ψήφισαν μαζικά. Ο εκδό τη ς του

Prospect, μάλιστα, δήλωσε ό τι οι οπαδοί του Γκιουλέν μετέτρεψ αν τη ν ανοιχτή ψ ηφοφο ρία σε παρωδία. Ο Γκιουλέν ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ως ιμάμης, αλλά στην πορεία δημιούργησε ένα τεράστιο θρησκευτικοκοινωνικό κίνημα, που έχει προ πολλού υπερβεί τα όρια τηςΤουρκίας. Η καινοτομία του κηρύγματος του είναι ότι συνδυάζει τον ισλαμισμό με δυτικές αντι λήψεις και πρακτικές. Υποστηρίζει την ενσωμάτωση τω ν μουσουλμάνων στο σύγχρονο κό σμο, αλλά με τρόπο που να διατηρεί το συντηρητικό τρόπο ζωής στην ιδιω τική σφαίρα.

140. Βλ. Παράρτημα Α9, και "Globalisation, Islamic Activism and Passive Revolution in Turkey: The case of Fethullah Gulen", Joshua D. Hendrick, Journal of Power, τόμ. 2, τεύχ. 3, December 2009, σ. 343-368. 141. Λυγερός Σταύρος, Εφημερίδα Η Καθημερινή, 24/8/2008.

432


Μιλάει για δημοκρατικό καπιταλισμό και προβάλλει τις αξίες του σουφισμού. Στο πλαίσιο αυτό υποστηρίζει την ανεκτικότητα έναντι του διαφορετικού, την επίλυση τω ν διαφορών με ειρηνικό τρόπο, τη φιλανθρωπία, τη ν ταπεινοφροσύνη και την ανάγκη τη ς μόρφωσης. Επαγγέλλεται ένα δραστήριο ισλάμ με σκοπό τη βελτίωση των κοινωνιών. Ο Γκιουλέν δεν π εριορίσ τηκε στη συγγραφή 60, περίπου, βιβλίων. Με τη βοήθεια ισχυρών παραγόντων της Τουρκίας, οικοδόμησε έναν εντυπωσιακό μηχανισμό και δ ί κτυο επιρροής, που περιλαμβάνει εκδόσεις, σχολεία και πολιτιστικούς οργανισμούς. Κα θιέρωσε τις διαθρησκευτικές συναντήσεις κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού ως μια μορ φή διαλόγου τω ν θρησκειών. Στο πλαίσιο αυτό είχε συναντήσεις και με τον οικουμενικό πατριάρχη, τον πάπα, τον Αρμένιο πατριάρχη και τον αρχιραβίνο τηςΤουρκίας. Είναι αξι οσημείω το ότι ο Γκιουλέν έχει υποστηρίξει τη ν επαναλειτουργία της θεολογικής σχολής στη Χάλκη. Η επιρροή του αυξήθηκε σημαντικά κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, γεγο νός που ενόχλησε το κεμαλικό κατεστημένο. Το 1999 καταδικάστηκε για υπονόμευση του κοσμικού καθεστώτος, παρότι από νωρίς είχε υποστηρίξει τον ευρωπαϊκό προσανα τολισμό τηςΤουρκίας. Στην πραγματικότητα, οι αντιλήψεις και το θρησκευτικοκοινω νικό κίνημα του Γκιουλέν επηρέασαν βαθιά τον ιδεολογικοπολιτικό προσανατολισμό του Ταγίπ Ερντογάν και του κόμματός του. Η εκλογική νίκη του μετριοπαθούς πολιτικού ισλάμ το 2002 διευκόλυνε τη ν π εραιτέ ρω ενίσχυση τη ς επιρροής του Γκιουλέν, ο οποίος το 2003 απαλλάχτηκε απ' όλες τις κα τηγορίες, αλλά παρέμεινε στις ΗΠΑ, όπου είχε καταφύγει. Η δικαστική διαδικασία για την πλήρη αθώωσή του, άλλωστε, ολοκληρώ θηκε τον περασμένο Ιούνιο. Τώρα πια δεν υπάρ χει εμπόδιο για τη ν επιστροφή του στηνΤουρκία. Μια επιστροφή που ορισμένοι αντίπα λοί του τη ν παρομοιάζουν με την επιστροφή του Αγιατολάχ Χομεϊνί, αλλά ο ίδιος απορ ρίπτει κάθε τέτο ιο παραλληλισμό. Με την πάροδο του χρόνου, το κίνημα Γκιουλέν γιγαντώ θηκε και επεκτάθηκε στην Ευρώπη, στην Αμερική και στην Ασία. Θεωρήθηκε εκφραστής μιας αντίληψης για τον εκ συγχρονισμό του ισλάμ και συγκέντρωσε σημαντικό ακαδημαϊκό και πολιτικό ενδιαφ έ ρον. Ενδεικτικό είναι το συνέδριο που φιλοξένησαν στο Λονδίνο το School o f Oriental and Africa Studies και το London School o f Economics υπό τη ν αιγίδα τη ς Βουλής των Λόρδων στα τέλη Οκτωβρίου 2007. Στο εν λόγω συνέδριο συμμετείχαν περίπου 50 ακαδημαϊκοί και διανοούμενοι από ισλαμικές χώρες, αλλά και από τη ν Ευρώπη και την Αμερική. Συμμετείχε, επίσης, και ο βουλευτής του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης και πρώην υπουργός Εξωτερικών τηςΤ ουρ κία ς Γιασάρ Γιακίς.Το βασικό συμπέρασμα του συνεδρίου και ο πυρήνας της ομιλίας του μουσουλμάνου λόρδου Νασίρ Α χμέντ ήταν ότι το κίνημα του Γκιουλέν είναι η εναλλακτική λύση σε σχέση με το φ ονταμενταλισ τικό και ακραίο ισλάμ. Το «μοντέλο Γκιουλέν» βρίσκει μεγάλη απήχηση ειδικά στα ανερχόμενα μεσαία και ανώτερα στρώματα της τουρκικής κοινωνίας, που διαμορφώθηκαν τα τελευταία χρόνια επί κυβερνήσεων Ερντογάν και σήμερα αναζητούν ταυτότητα. Το προφίλ του μετριοπα θούς, φιλοδυτικού, αλλά και πιστού μουσουλμάνου, που τη ρ εί τις παραδόσεις, είναι κάτι


433

που τους ταιριάζει και συνάδει απολύτως με τον προσανατολισμό του Ερντογάν. Εξού και η εμμονή της κυβέρνησής του σε ζητήματα όπως η μαντίλα, η νηστεία και η προσευχή. Είναι αξιοσημείω το ότι το «μοντέλο Γκιουλέν» βρήκε αποδοχή πριν καν ιδρυθεί το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚ).Το υποστήριξαν περισσότερο ή λιγότερο πολι τικο ί ηγέτες, όπως οΤ ουργκούτ Οζάλ και ο Μ πουλέντ Ετσεβίτ, και διανοούμενοι, όπως ο Αλί Μπιράντ και ο Μ εχμέτ Μπαρλάς,Το χρηματοδότησαν μεγάλοι επιχειρηματίες, όπως οι Σαμπαντζί, ο Ισαάκ Αλατόν και ο Ουζκιούρ Γκαρί. Η επέκταση της επιρροής του κινήματος και κυρίως η διείσδυσή του στο στρατό και στα σώματα ασφαλείας θεω ρήθηκε casus belli από τη ν κεμαλική ελίτ. Αφορμή για τη δ ι καστική δίωξή του το 1999 ήταν τηλεοπ τική ομιλία του με την οποία υποστήριξε τη δ ι είσδυση οπαδών του σε όλους τους κρατικούς μηχανισμούς, ώστε να επέλθει αλλαγή του κεμαλικού καθεστώ τος «από τα μέσα». Από τό τε μια μεγάλη μερίδα τω ν κεμαλιστών υποστηρίζει ότι ο Γκιουλέν έχει κρυφή πολιτική ατζέντα και πιο συγκεκριμένα ό τι επιδιώ κει την επιβολή ισλαμικού καθεστώτος. Είναι αξιοσημείω το ότι ο Γκιουλέν παροτρύνει τους οπαδούς του να μεταναστεύσουν από τη «γη του ισλάμ» στη Δύση, για να μορφωθούν, να γίνουν καλοί πρεσβευτές του ισλάμ και τηςΤουρκίας και να υπηρετούν το κοινωνικό καλό. Είναι αξιοσημείω το ότι το κήρυγμα του Γκιουλέν έχει βρει μεγάλη απήχηση ειδικά στο μορφωμένο τμήμα της το υρ κικής διασποράς στη Δύση. Την τελευτα ία δεκαετία έχει διαμορφω θεί μια θρησκευόμε νη τουρκική ελίτ στη Δύση που έχει επισκιάσει την αντίστοιχη κοσμική-κεμαλική. Ο Τούρκος ισλαμιστής διανοούμενος Φετουλάχ Γκιουλέν συνδυάζει τον ισλαμισμό με τις δυτικές αξίες και πρακτικές, το δημοκρατικό καπιταλισμό με τις αξίες του σουφι σμού. Με την ίδρυση δεκάδων σχολείων, κολεγίων και φ ροντιστηρίω ν υψηλού επιπέδου τόσο στηνΤουρκία όσο και στο εξω τερικό το κήρυγμά του έχει βρει μεγάλη απήχηση ει δικά στο μορφωμένο τμ ή μα της τουρ κικής διασποράς στη Δύση. Το κίνημα του Γκιουλέν στην κεντρική Ασία έχει διασυνδεθεί με αμερικανικές μη κυ βερνητικές οργανώσεις και κατηγορείται για πολιτικές παρεμβάσεις. Ο πρόεδρος του Ουζμπεκιστάν, ο Καρίμοφ, μάλιστα, κατήγγειλε ότι οι επίδοξοι δολοφόνοι του το 1999 ανήκαν στο κίνημα του Γκιουλέν. Καταγγελίες υπήρξαν για ανάμειξη του κινήματος και σε προσπάθειες τω ν αμερικανικώ ν υπηρεσιών να προκαλέσουν αντικαθεστω τικά κινή ματα στην κεντρική Ασία. Είναι αξιοσημείω το ότι η ρωσική κυβέρνηση έκλεισε σχολεία του Γκιουλέν, ενώ μέτρα έχει λάβει και η κινεζική κυβέρνηση, επειδή θεω ρεί ότι το κίνη μα Γκιουλέν διασυνδέεται με το αποσχιστικό μουσουλμανικό κινημάτω ν Ουιγούρων στη βορειοδυτική Κίνα. Από το χώρο δράσης του κινήματος δε θα μπορούσε να λείπει η Θρά κη. Το 2005 ίδρυσε τα πρώτα φ ροντισ τήρια με τον τίτλο Elite. Σήμερα λειτουργεί και βιβλιοπωλείο-αναγνω στήριο στην Κομοτηνή. Στη νοτιοανα τολική Ασία και στην Αφρική ο Γκιουλέν ίδρυσε μεικτά σχολεία με τη λογική της συνύ παρξης με το ν άλλο. Δύο χ α ρ α κτη ρ ισ τικά π αραδείγματα είναι το Turkish School o f Tolerance στις Φιλιππίνες, όπου φ οιτούν μαζί μουσουλμάνοι και χριστιανοί, και το The Star International High School στο ΚέιπΤάουν της Νότιας Αφρικής, με μαθητές απ'όλες τις θρησκευτικές κοινότητες.

434

Φ ΡΑΓΚΟ Υ ΛΗ ΣΣ. ΦΡΑΓΚΟΣ

Η στρατηγική του κινήματος Γκιουλέν στη Δύση είναι διαφ ορετική. Αιχμή του δόρατος τη ς δραστηριότητάς του είναι ο διαπολιτισμικός και διαθρησκευτικός διάλογος. Στο πλαίσιο αυτό οργανώνονται διεθνή συνέδρια και προσκαλούνται ηγέτες άλλων θρησκευ τικώ ν δογμάτων να συμφάγουν κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού. Επίσης, οργανώνονται επισκέψεις διαμορφωτώ ν της κοινής γνώμης στην Τουρκία, η οποία προβάλλεται σαν γέ φυρα διαφ ορετικώ ν θρησκειών και πολιτισμών. Το κίνημα στρατολογεί αριστούχους φοιτητές, τους οποίους στέλνει με υποτροφίες για μεταπτυχιακές σπουδές στη Δύση. Οι φ οιτητές αυτοί στη συνέχεια προωθούνται σε σημαντικές θέσεις και λειτουργούν ως πρεσβευτές του κινήματος. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο Γκιουλέν διαθέτει σήμερα ισχυρά ερείσματα στο ανώ τερο από μορφω τικής και ει σοδηματικής άποψης τμ ή μ α τω ν Τούρκων τη ς διασποράς. Τα ερείσματα αυτά του εξασφαλίζουν πρόσθετες χορηγίες, οι οποίες με τη σειρά τους χρηματοδοτούν την περαιτέρω ανάπτυξη τη ς επέκτασης του κινήματος. Στη Βρετανία βασικοί χορηγοί είναι η Turkish Bankers Association και το Turkish-British Chamber o f Commerce and Industry. To «μοντέλο Γκιουλέν» είναι απολύτως συμβατό με την αμερικανική στρατηγική για τον ισλαμικό κόσμο. Ο ίδιος καταδίκασε αμέσως την τρομοκρατική επίθεση της 11 ης Σε πτεμβρίου 2001, δηλώνοντας στην Washington Post ό τι «στο πραγματικό ισλάμ δεν υφί-

σταται τρομοκρατία» κι ό τι «ένας μουσουλμάνος δεν μπορεί να είναι τρομοκράτης και ένας τρομοκράτης δεν μπορεί να είναι μουσουλμάνος». Το αποτέλεσμα είναι ότι η δράση του κι νήματος υποστηρίζεται από σημαντικό αριθμό Αμερικανών πολιτικών και ακαδημαϊκών, ορισμένοι εκ τω ν οποίων συμμετέχουν και στο διοικητικό συμβούλιο των Κέντρων Διαπ ολιτισμικού Διαλόγου του κινήματος Γκιουλέν. Είναι ενδεικτικό ότι το Σεπτέμβριο του 2007 το κίνημα Γκιουλέν οργάνωσε σε αίθουσα του κογκρέσου εκδήλωση στην οποία συμμετείχε και ο αρχιεπίσκοπος Αμερικής Δημήτριος.Το δε βραβείο Rumi, που έχει θε σπίσει, απ ονεμήθηκεστουςπρω θυπ ουργούςτηςΤουρκίας καιτηςΙσπανίαςΤαγίπ Ερντογάν και Χοσέ Λουίς θαπατέρο. Στην Ευρώπη το κίνημα δεν ακολουθεί την πεπατημένη των άλλων ισλαμικών οργανώ σεων. Δεν ιδρύει τζαμιά και δεν οργανώνει σεμινάρια για το Κοράνι. Όπου υπάρχει σημαντι κός αριθμόςΤούρκων μεταναστών ιδρύει φροντιστήρια με σκοπό την υποβοήθηση των μα θητών σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Επίσης, βοηθάει Τούρκους μετανάστες στην εκμάθηση της γλώσσας στη χώρα υποδοχής. Οι διδάσκοντες είναι κατά κανόνα εθελοντές. Στη Γερμανία ο Γκιουλέν έχει ιδρύσει 100 τέτο ια φ ρο ντισ τή ρια και στη Γαλλία 16. Οπου επιτρέπεται, έχουν ιδρυθεί ιδιω τικά σχολεία, τα οποία δίνουν έμφαση στην καλλι έργεια της ισλαμοτουρκικής ταυτότητας. Τα πιο γνωστά Κέντρα Διαπολιτισμικού Διαλό γου στην Ευρώπη είναι η Dialogue Society στη Βρετανία και στην Ολλανδία, η NI TECA στη Βόρεια Ιρλανδία και η Australian Intercultural Society τη ς Μελβούρνης. Στο καθολι κό πανεπιστήμιο της Αυστραλίας, μάλιστα, ιδρύθηκε φέτος έδρα Φετουλάχ Γκιουλέν με σκοπό τη μελέτη των σχέσεων καθολικισμού και ισλάμ, και ιδιαίτερα του μοντέλου Γκιου λέν, που κατά μία έννοια «αποαραβοποιεί» το ισλάμ. Η γραμμή της απογκετοποίησης και της ενσωμάτωσης στις τοπικές κοινωνίες που πρεσβεύει ο Γκιουλέν βρίσκει μεγάλη αντα


435

πόκριση στο μορφωμένο τμ ή μ α τω νΤούρκω ν της διασποράς, αλλά προσκρούει σε ση μαντικές αντιδράσεις εκεί όπου υπάρχουν εργάτες μετανάστες. Εκεί κυριαρχούν οι υπερ σ υντηρητικές θρησκευτικές οργανώσεις που κατηγορούν τον Γκιουλέν ότι επιδιώκει την αφομοίω ση και τον εκδυτικισμό, όπως επίσης ότι έχει επηρεαστεί από το χριστιανισμό. Εχθρικοί προς το κίνημα Γκιουλέν είναι και οι ακραίοι εθνικιστές, όπως οι Γκρίζοι Λύκοι, αλλά και η κοινότητα τω ν αλεβήδων για άλλους λόγους. Το κίνημα Γκιουλέν διαθέτει σήμερα ευρύ δίκτυο μορφωτικών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, τα οποία ασκούν μεγάλη επιρροή.142Στην ίδια τηνΤουρκία σε λιγότερο από 20 χρόνια έχει ιδρύσει το πανεπιστήμιο Fatih στην Κωνσταντινούπολη, 15 φ οιτητικές εστίες, περισσότερα από 200 ιδιω τικά γυμνάσια και λύκεια, 20 ιατρικά κέντρα και 13 φιλανθρω πικά ιδρύματα, που δίνουν υποτροφίες και οργανώνουν πολιτιστικές εκδηλώσεις. Η ση μαντικότερη οργάνωση είναι το Ίδρυμα Δημοσιογράφων και Συγγραφέων, επίτιμο μέλος του οποίου είναι και ο υπουργός Επικρατείας Μ εχμέτ Αϊντίν.Το εν λόγω ίδρυμα οργανώ νει κάθε χρόνο την τουρκική Ολυμπιάδα, όπου μαθητές απ' όλο τον κόσμο που φοιτούν σε σχολεία του Γκιουλέν διαγωνίζονται στην τουρκική ποίηση και στο τουρκικό τραγού δι. Το ίδρυμα οργανώνει και διεθνή συνέδρια με σκοπό το διαπολιτισμικό διάλογο. Το κίνημα Γκιουλέν διαθέτει και το δικό του δημοσιογραφικό συγκρότημα. Εκδίδει την εφημερίδα Zaman με 500.000 φύλλα κυκλοφορία ημερησίως. Η εφημερίδα έχει ειδικές εκ δόσεις για το Αζερμπαϊτζάν, τη Βουλγαρία, τη Γερμανία, το Καζακστάν, την Αυστραλία, τη Ρουμανία, την Κιργιζία, τοΤουρκμενιστάν, τη FYROM και τις ΗΠΑ. Στο ίδιο συγκρότημα ανή κει το κανάλι Samanyolu TV, το πρακτορείο ειδήσεων Cihan Haber Ajansi, το εβδομαδιαίο περιοδικό ποικίλης ύλης/Α/cs/yon και 3 περιοδικά θρησκευτικοκοινωνικής κατεύθυνσης. Η επιχειρηματική δρασ τηριότητα του Γκιουλέν δεν π εριορίζεται στα ΜΜΕ. Έχει στην ιδιοκτησία του τον επιχειρηματικό όμιλο Isik Sigorta και τη ν τράπεζα Asya με 117 κατα στήματα, που λειτουργεί με το ισλαμικό τραπεζικό πρότυπο. Το κίνημα επεκτάθηκε και σ τον το υ ρ ισ τικ ό το μ έα , με τη ν κατασ κευή το υ υπ ερπ ολυτελούς ξενο δ ο χείο υ Asya Kizilcahamam Resort στην Άγκυρα. Το ξενοδοχείο διαθέτει τζα μί και χωριστές πισίνες για άντρες και γυναίκες. Φ ιλοξενεί δε τις συνδιασκέψεις του κυβερνώντος ΑΚ. Το κίνημα έχει αναπτύξει μία ευρείας κλίμακας στρατηγική διείσδυσης στο χώρο της κεντρικής Ασίας και των Βαλκανίων κυρίως μέσω της εκπαίδευσης. Τα εκπαιδευτικά ιδρύ ματα δίνουν έμφαση στην καλλιέργεια της ισλαμοτουρκικής κουλτούρας και στη διαμόρ φωση φιλοτουρκικών ελίτ. Στην κεντρική Ασία ο Γκιουλέν έχει ιδρύσει σχεδόν 100 πρώτης κλάσεως σχολεία, στα οποία φοιτούν παιδιά των ελίτ και αριστούχοι. Τα σχολεία αυτά ακο λουθούν το πρόγραμμα κάθε χώρας, αλλά διδάσκουν ως δεύτερη γλώσσα την τουρκική. Εκείνο το οποίο δεν είναι φανερό προς το παρόν είναι το κατά πόσον η πρωτοβου λία αυτή προέρχεται από το στρατό ή από την πολιτική πλευρά. Υπάρχουν, μάλιστα, τρεις πιθανότητες: α. Με εντολή του Γενικού Επιτελείου να έχει ετο ιμ ασ τεί ένα σχέδιο δράσης κατά της οπισθοδρόμησης.

142. Βλ. Παράρτημα Α9.

436

Φ Ρ Α Γ Κ 0 Υ Λ Η 1Σ . ΦΡΑΙ ΚΟΣ

β. Το σχέδιο αυτό να το έχουν ετοιμάσει κάποιοι μέσα από τη δομή τω ν Ενόπλων Δυ νάμεων και εκτός εντολής του Γενικού Επιτελείου, προκειμένου να φανούν σκληρότεροι από τη ν ηγεσία των ΤΕΔ. γ. Το έγγραφο να είναι πλαστό και κάποια πολιτικά πρόσωπα το κατασκεύασαν με προφανή σκοπό τη φ θορά τω ν Ενόπλων Δυνάμεων, ενδεχομένως δε να έχει ετοιμασ τεί μέσα από τις Δυνάμεις Ασφαλείας. Και οι τρεις αυτές πιθανότητες έχουν βάλει σε βαθιές σκέψεις τους Τούρκους πολίτες, οι οποίοι αναρω τιούνται πλέον: «Σε τ ι είδους χώρα ζω; Ποιος ελέγχει το παιχνίδι;» Κάθε φορά οι ειδήσεις σχετικά με τις Ένοπλες Δυνάμεις δημοσιεύονται στην Taraf και προβάλλονται κυρίως από τον M ehm et Baransu. Βεβαίως, αποτελεί μεγάλη επιτυχία η δημοσιογραφική διείσδυσή του στις Ένοπλες Δυνάμεις. Όμως, πρέπει να μας προκαλεί μεγάλη εντύπωση πώς το καταφέρνει. Όμως, ο Ποινικός Νόμος 134 και τα άρθρα 3 και 4 ορίζουν ό τι πρέπει να πραγματο ποιούνται όλες οι αντιγραφές του δίσκου του υπολογιστή και σε περίπτωση ζήτησης να παραχωρείται ένα αντίγραφο στον κατηγορούμενο ή στο συνήγορό του. Ωστόσο, στην υπόθεση Ergenekon το σφάλμα τη ς μη χορήγησης αντιγράφου εκ μέρους τω ν Δυνάμε ων Ασφαλείας στους ενδιαφ ερομένους εφ αρμόζεται πολύ συχνά. Βεβαίως, «τα έγγρα φα», τα οποία αποκαλύπτονται μέσα από τους υπολογιστές, δε λαμβάνονται ως αποδεί ξεις, εφόσον δεν έχουν χορηγηθεί αντίγραφά τους στους ενδιαφερομένους. Πάντως, είτε το έγγραφο είναι πλαστό είτε είναι πραγματικό, η κατάσταση είναι χαώ δης. Είναι φανερό ότι κάποιοι καρφώνουν το μαχαίρι στην καρδιά της Τουρκίας. Ενισχύεται όλο και περισσότερο η πεποίθηση στην κοινωνία ότι υπάρχουν τριβές και α ντιδικί ες τόσο μεταξύ Ενόπλων Δυνάμεων και Δυνάμεων Ασφαλείας όσο και μεταξύ Ενόπλων Δυνάμεων και δικαστικού μηχανισμού. Φ αίνεται ότι το έγγραφο αυτό θα δημιουργήσει μεγάλο πονοκέφαλο στις Ένοπλες Δυ νάμεις. Αν το έγγραφο έχει ετοιμασ τεί εν αγνοία του γενικού επιτελάρχη (του Α/ΓΕΕΘΑ), αλλά στη δομή τω ν Ενόπλων Δυνάμεων, τό τε και πάλι υπεύθυνος είναι ο γενικός επιτε λάρχης. Ένας αρχηγός ο οποίος δεν μπορεί να είναι κυρίαρχος εντός του δικού του Επι τελείου, ποιον ισχυρό θεσμό εκπροσωπεί; Αλλά μέχρι να απαντηθεί το ερώτημα, η Τουρ κία θα βυθίζεται όλο και περισσότερο σε ένα διχασμό μεταξύ της κοσμικότητας και του πολιτικού ισλάμ, μεταξύ της επιθυμίας της να ενταχθεί στην Ευρώπη και του ονείρου της να γίνει μια παντουρκική π εριφερειακή δύναμη.

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΙΣΛΑΜΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ'« Τα θρησκευτικά σχολεία μέσης εκπαίδευσης (Imam-Hatip Okullari), τα οποία διδάσκουν τις αρχές της ισλαμικής θρησκείας και ταυτόχρονα προσφέρουν βασικές γνώσεις όπως κάθε εκπαιδευτήριο μέσης εκπαίδευσης, αποτελούν έναν ιδιαίτερα σημαντικό θεσμό του

143. w w w .is n .e th 2 .c h /is n /c u rre n t_ a ffa irs ,w w w .e n .w ik ip e d ia .o rg /w ik i/ls la m ic _ S c h o o ls _ a n d _ B ra n c h e s .


437

τουρκικού κράτους. Εμφανιζόμενα πρώτη φορά το 1951 τα Im am-Hatip έχουν κατορθώ σει να αυξηθούν και να αυξήσουν και τον αριθμό των σπουδαστών τους. Για παράδειγμα, ενώ το 1951 υπήρχαν μόνο 7 τέτο ια σχολεία σε ολόκληρη τη χώρα στα οποία φοιτούσαν μόλις 874 μαθητές, το 1995 ο αριθμός τους έφτασε τα 395 και αυ τός τω ν μαθητών τους 476.175. Η αλματώδης αύξηση τω ν αποφοίτων τους και η εισαγω γή πολλών από αυτούς στη δημόσια και τοπική αυτοδιοίκηση, σε συνδυασμό με την εντο νότατη παρουσία φιλοϊσλαμικών κομμάτων στην πολιτική ζωή της χώρας, έσπειραν την ανησυχία στις τάξεις της κεμαλικής ελίτ. Ιδιαίτερα ενοχλημένο με την εξέλιξη των γεγονό των στο θέμα της θρησκευτικής εκπαίδευσης έδειξε να είναι το σώμα τω ν στρατιωτικών.144 Απόφοιτος σχολείου Imam-Hatip είναι και ο σημερινός πρωθυπουργός τηςΤουρκίας, ο Ταγίπ Ερντογάν. Αξίζει να αναφερθεί ότι τα τελευταία 85 χρόνια λειτουργίας τω ν ImamHatip στηνΤουρκία αυτά εκφράζουν το επίσημο ορθόδοξο σουνιτικό ισλάμ.Το γεγονός αυτό έχει προκαλέσει τις διαμαρτυρίες των αλεβήδων που επιθυμούν την ίδρυση και λει τουργία αντίστοιχω ν εκπαιδευτικώ ν ιδρυμάτω ν στο δικό τους θρησκευτικό δόγμα. Το 1923, σύμφωνα με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Ατατούρκ, όλα τα εκπαι δευτικά ιδρύματα και τα περιουσιακά τους στοιχεία υπήχθησαν στη δικαιοδοσ ία του Υπουργείου Παιδείας. Το κράτος ανέλαβε την ευθύνη της εκπαίδευσης τω ν υψηλόβαθ μων θρησκευτικώ ν λειτουργών στη θεολογική σχολή και του κατώ τερου κλήρου στα νέα σχολεία Imam-Hatip. Το καθεστώς έβαζε διάφορα εμπόδια στη λειτουργία τους και σύ ντομα ο ήδη περιορισμένος αριθμός των Im am-Hatip μειώ θηκε ακόμα περισσότερο. Η υποχρεωτική χρησιμοποίηση του λατινικού αλφαβήτου και στη διδασκαλία του Κορανί ου υπήρξε ένα ακόμα εμπόδιο στον παραδοσιακό τρόπο διδασκαλίας τω ν Imam-Hatip. Αποτέλεσμα βέβαια τω ν απαγορεύσεων ήταν να δημιουργηθεί ένα παράνομο δίκτυο υποστήριξης των θρησκευτικώ ν παραγόντων και εκπαίδευσης τω ν θρησκευτικώ ν λ ει τουργών. Το 1951 (νίκη του Δημοκρατικού Κόμματος) τα σχολεία Im am-Hatip επανεμφανίζο νται ως επαγγελματικά σχολεία και ο αριθμός τους αυξάνεται σε μερικές δεκάδες.Το νέο σύνταγμα του 1961, προς γενική έκπληξη, συνέχισε να επιτρέπει τη λειτουργία τω ν ImamHatip, η διαμάχη, όμως, για την παρουσία των σχολείων συνεχίστηκε. Τη δεκαετία του 1960 ο αριθμός τω ν σχολείων δεκαπλασιάστηκε και τω ν αποφοίτων εκατονταπλασιάστηκε. Η δεύτερη σ τρατιω τική επέμβαση, το 1971, οδηγεί προσωρινά στη μείωση του αριθμού τους, για να αυξηθούν και πάλι με το τέλο ς της δεκαετίας. Η σ τρατιω τική επέμβαση του 1980 και το σύνταγμα του 1982 επιβάλλουν τη διδασκαλία τη ς θρησκευτικής κουλτούρας και ηθικής ως υποχρεωτικό μάθημα σε όλες τις τάξεις της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, σε μια προσπάθεια περιορισμού τω ν αριστερώ ν ιδεών που είχαν αναπτυχθεί τη δεκαετία του 1970. Η δημοτικό τη τα τω ν σχο λείω ν συνέχισε να αυξάνεται όλη τη δεκαετία του 1980 και οι μαθητές των σχολείων αυ τώ ν εισέβαλαν με επιτυχία στην τριτο βάθ μ ια εκπαίδευση. Η άνοδος του Κόμματος τη ς Ευημερίας, στα μέσα της δεκαετίας του 1990, συνδυά

144. Καραμπελιάς Γ., Τουρκία: Θρησκεία, Κοινωνία και Πολιτική, Αθήνα (2004), σ. 55-56.

438


στηκε με την ακμή των θρησκευτικώ ν σχολείων. Το υπομνημάτω ν 18 σημείων τω ν σ τρα τιω τικώ ν το 1997 προς την κυβέρνηση Ερμπακάν οδήγησε στη λήψη μέτρω ν που καθι στούσε δυσκολότερη τη ν εισαγωγή τω ν αποφοίτων τω ν Imam-Hatip στην τριτοβάθμια εκπαίδευση σε μια έμμεση προσπάθεια μείωσης του ρόλου και της αποδοχής τω ν σχο λείων. Τα αποτελέσματα της ενέργειας αυτής δεν κατάφεραν να μειώσουν τη δημ ο τικό τη τα αυτών των ιδρυμάτων. Το Κόμμα της Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, πολλά μέλη του οποίου, συμπεριλαμβα νομένου και του αρχηγού του, είναι απόφοιτοι Imam-Hatip, έχει αρχίσει με προσεκτικά βήματα να λαμβάνει μέτρα που αποκαθιστούν τις κατά τω ν Imam-Hatip «διακρίσεις» και αναμένεται να αυξηθεί ακόμα παραπάνω η δη μ ο τικό τη τά τους. Η άνοδος τω ν αποφοί των τω ν σχολείων Imam-Hatip στις μεσαίες και ανώ τατες θέσεις της οικονομικής και πο λιτικής ζωής της χώρας θα κρίνει σε μεγάλο ποσοστό την πορεία τη ς Τουρκίας τον 21 ο αιώνα και το ερώ τημα που τίθ ετα ι είναι εάν θα κατορθώσουν να συγκροτήσουν ένα «με σαίο» και «μετριοπαθή» πολιτικό ισλαμικό χώρο που θα επιτρέψει τη συνέχιση τη ς κο σμικής πορείας τη ς χώρας.145

ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΚΡ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 2002-2004'46 Παρά τη ν κοινή καταγωγή τω ν δύο κομμάτων, το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης στρατηγικά αποφάσισε να απομακρυνθεί από το Κόμμα της Ευδαιμονίας πριν από τις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου 2002, με σκοπό να προσελκύσει τις ψήφους που ενδεχομέ νως θα έχανε το δεύτερο από κεντροδεξιούς ψηφοφόρους που δεν είχαν ψηφίσει το Κόμ μα της Αρετής στις προηγούμενες εκλογές. Τα δύο κόμματα αναγνώριζαν την ιδεολογι κή τους συνάφεια, αλλά το Κόμμα τη ς Ευδαιμονίας θεωρούσε το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης πραγματική απειλή για την επιβίωσή του. Το φθινόπωρο του 2001, όταν εισήχθησαν θεσμικές μεταρρυθμίσεις που θα επέτρεπαν τη συμμετοχή του Ερντογάν στην πολιτική ζωή, τα μέλη του Κόμματος της Ευδαιμονίας καταψήφισαν τις τροποποιήσεις αυτές. Επιπλέον, πριν από τις εκλογές του Ν οεμβρίου 2002 το Κόμμα της Ευδαιμονίας προσπάθησε να αποθαρρύνει τους ψ ηφοφόρους του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανά πτυξης, ισχυριζόμενο ότι ο Ερντογάν δεν ήταν αρμόδιος να κυβερνήσει τη χώρα, παρά το ότι η ηγεσία του Κόμματος τη ς Ευδαιμονίας τον είχε επιλέξει για τη θέση του δημάρ χου της Κωνσταντινούπολης το 1994. Στις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου 2002, από τα συ νολικά 42 πολιτικά κόμματα της Τουρκίας έλαβαν μέρος στις εκλογές 18, ενώ το εκλογι κό σκηνικό εμφ άνιζε διαφορές σε σχέση με αυτό του 1999. Δύο κόμματα δεν είχαν κοι νοβουλευτική εκπροσώπηση μετά το 1999, το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (Adalet ve Kalkinma Partisi - AK) του Ρετσέπ Ταγίπ Ερντογάν και το Νέο Κόμμα (Gen? Parti - GP)

145.0 ίδιος. 146. ww w.akparti.ora.tr.www.en.wikipedia.orq/wiki/iustice_and_developm ent_pa r ty jtu r k e y ), www, europa.eu. www.vased.ora.tr. www.news.bbc.co.uk.


439

το υ Τζεμ Ουζάν. Το π οσοστό του Κ όμματος Δ ικαιοσ ύνης και Ανάπτυξης (Adalet ve Kalkinma - AK) του Ρετσέπ Ταγίπ Ερντογάν ανήλθε στο 34,2% έναντι 19,39% του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (Cumhuriyet Halk Partisi - CHP) του Ν τενίζ Μπαϊκάλ. Έτσι, στη νέα σύνθεση της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης κατείχε 363 έδρες, το CHP 178 και οι ανεξάρτητοι βουλευτές, οι οποίοι έλα βαν 1%, 9. Τα ποσοστά τω ν υπόλοιπων κομμάτων, τα οποία δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν την ποσόστωση του 10% και έμειναν εκτός κοινοβουλίου, είναι: το βασικό κόμμα της αντιπολίτευσης, το κοσμικό κεντροδεξιό κόμμα του Ορθού Δρόμου (Dogru Yol Partisi - DYP) ^ T a n s u Ciller (9,55%), το κόμμα Εθνικιστικής Δράσης (Milliyetgi Hareket PartisiΜΗΡ) του Devlet Bah?eli (8,33%), το Νέο Κόμμα (Geng Parti - GP) του Cem Uzan (7,24%), το φιλοκουρδικό DEHAP (6,21 %) με επικεφαλής τον M ehm et Abbasoglou, το φ ιλελεύθε ρο Κόμμα της Μ ητέρας Πατρίδας (Anavatan Partisi-ANAP) του M esutYilm az (5,21 %), το Ισλαμιστικό Κόμμα Ευδαιμονίας (Saadet Partisi - SP) του Recai Kutan (2,48%), το Δ ημο κρατικό Α ριστερό Κόμμα (Dem okratik Sol Parti - DSP) του Bülent Ecevit (1,22%), το Κόμ μα Νέας Τουρκίας (Yeni Tükiye Partisi - YTP) του Ismail Cem (1,14%). Τα ποσοστά τω ν μι κρότερω ν κομμάτω ν είχαν ως εξής: Κόμμα Μ εγάλης Τουρκίας (1,02%), Νέο Κόμμα (0,93%), Εργατικό Κόμμα (0,51 %), Κόμμα Ελευθερίας και Αλληλεγγύης (0,33%), Κόμμα Φι λελεύθερης Δημοκρατίας (0,28%), το Εθνικό Κόμμα (0,22%) και το Κομουνιστικό Κόμμα Τουρκίας (0,19%). Το εκλογικό αποτέλεσμα επιβεβαίωσε την υπεροχή του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης. Ο Kutan με τη ν καθοδήγηση του οποίου το Κόμμα της Αρετής έλαβε ποσο στό 15,4% στις εκλογές του 1999, είδε το κόμμα του να συντρίβεται με 2,5%. Το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, αντίθετα, εξασφάλισε το 34% τω ν ψήφων και τα 2/3 τω ν εδρών στην Εθνοσυνέλευση. Έλαβε ψήφους από όλη την Τουρκία, φέρνοντας ψήφους από κοσμικά προσανατολισμένες περιοχές στο δυτικό μισό της χώρας, το οποίο καταψή φισε το Κόμμα της Ευημερίας και το Κόμμα της Αρετής. Το Κόμμα της Ευδαιμονίας, από την άλλη, έλαβε ασήμαντο αριθμό ψήφων από όλη τη χώρα, πράγμα που κατέδειξε ότι η συντριπτική πλειοψηφία των υπ οστηρικτώ ντου Κόμματος της Ευημερίας και του Κόμμα τος της Α ρετής σε εθνικό επίπεδο επέλεξαν το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης. Το γε γονός ότι παραδοσιακά κεντροδεξιά κόμματα, όπως το Κόμμα του Ορθού Δρόμου και το Κόμμα της Μ ητέρας Πατρίδας, δεν κατάφεραν να συμμετάσχουν στην Εθνοσυνέλευση κατέδειξε ότι το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης κατάφερε να καταστεί σημείο ανα φοράς και για την Κεντροδεξιά στηνΤουρκία παρά τη μεταρρυθμιστική ρητορική του. Το συντριπτικό ποσοστό που συγκέντρω σε το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης στις εθνικές εκλογές του 2002 δημιούργησε εύλογα ερω τήματα αναφορικά με τους πα ράγοντες που καθόρισαν τη ν υπεροχή του. Κατ'αρχάς, θα πρέπει να προσδιοριστούν οι λόγοι που καθόρισαν τη ν εκλογική νίκη του σε σχέση με το έτερο ισλαμικό κόμμα, το Κόμμα τη ς Ευδαιμονίας, και στη συνέχεια θα πρέπει να προσδιοριστούν οι λόγοι της υπε ροχής του έναντι τω ν παραδοσιακών κομμάτω ν της τουρκικής π ολιτικής σκηνής. Σε ό,τι αφορά το πρώτο ερώτημα, η σχέση του Κόμματος τη ς Ευδαιμονίας με τον Erbakan και η ανάληψη της ηγεσίας του κόμματος από τον Kutan έδωσαν τη ν εντύπωση ότι το κόμ

440


μα αποτελούσε συνέχεια της θρησκευτικής κίνησης του Erbakan. Ο συσχετισμός αυτός υποδήλωνε ό τι το κόμμα αποτελούσε διάδοχο όλων των κομμάτων που είχαν απαγορευ τε ί κατά καιρούς και επομένως ήταν ένα κόμμα μη αποδεκτό από τις κοσμικές δυνάμεις του πολιτικού κατεστημένου. Εφόσον το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης εμφ ανιζό ταν να έχει περισσότερες πιθανότητες να διατηρήσει τη νο μ ιμ ό τη τά του, οι ψ ηφοφόροι που αναζητούσαν μια εναλλακτική λύση με ισλαμικό προσανατολισμό το επέλεξαν, κα θώς θεω ρούσαν ό τι είχε π ερισσότερες πιθανότητες να γίνει ένας σημαντικός παίκτης στην πολιτική σκηνή. Δεύτερον, μεγάλα τμ ή μ α τα του εκλογικού σώματος ψήφιζαν το Κόμμα της Ευημερίας ως πράξη διαμαρτυρίας ενάντια στο υπάρχον πολιτικό κατεσ τη μένο. Αυτά τα τμ ή μα τα του εκλογικού σώματος, επομένως, δεν αισθάνονταν ιδεολογικά συνδεδεμένα με τα ισλαμικά κόμματα, οπότε μπορούσαν να μεταφέρουν την ψήφο τους σε όποιο κόμμα τούς φ αινόταν το πιο κατάλληλο «κόμμα διαμαρτυρίας». Η πολιτική δια μαρτυρία ήταν περισσότερο από ποτέ αναγκαία το 2002, δεδομένου ότι η χώρα υφίστατο τη μεγαλύτερη οικονομική ύφεση από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Το κοινό απέδιδε σε πολύ μεγάλο βαθμό τη ν ευθύνη για τη ν κατάσταση αυτή στην άσχημη διαχείριση, στο πολιτικό αδιέξοδο και στη διαφθορά που χαρακτήριζαν την απερχόμενη κυβέρνηση. Ο τρίτος και πιο σημαντικός λόγος για την επιτυχία του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυ ξης και τη συντριπτική ήττα του Κόμματος της Ευδαιμονίας ήταν μια σειρά από στρατη γικές που υιοθέτησε η ηγεσία του κόμματος προκειμένου να καταστήσει τη ν εικόνα και το μήνυμά της μετριοπαθές, σε μια απόπειρα να απευθυνθεί στην Κεντροδεξιά, η οποία ήταν περισσότερο προσανατολισμένη προς το κοσμικό κράτος. Το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης διατύπωσε τη δέσμευσή του προς τη θρησκευτική μετριοπάθεια με πολ λούς τρόπους. Η πολιτική ρητορική του, ενώ άμεσα προκαλούσε το κατεστημένο σε πολ λά ζητήματα, προσεκτικά απέφευγε αναφορές που θα μπορούσαν να το φέρουν ενώ πιον του δικαστηρίου ως θρησκευτικό κόμμα. Μ ίλησε περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο κόμμα για την ελπίδα να ενταχθεί η Τουρκία στην Ε.Ε., στρατολόγησε σημαντικό αριθμό γυναικών, καμία από τις οποίες δε φορούσε μαντίλα, αποφεύγοντας με αυτό τον τρόπο το δυνητικό πρόβλημα που οδήγησε το Κόμμα της Αρετής σε νομική αντιπαρά θεση. Οι κυρώσεις που εκκρεμούσαν εις βάρος του Ερντογάν έκαναν τους θεσμικούς πε ριορισμούς ακόμα πιο ισχυρούς απ'ό,τι για τα προγενέστερα ισλαμικά κόμματα. Υπό αυ τές τις συνθήκες, το κόμμα προσπάθησε να αποφύγει ενέργειες που θα μπορούσαν να πυροδοτήσουν οποιαδήποτε αντιπαράθεση με το σ τρατιω τικό κατεστημένο και θα το καθιστούσαν θεσμικά μη αποδεκτό. Ένας επιπλέον λόγος αφορά το γεγονός ότι η ηγε σία του κόμματος, στην προσπάθειά της να διευρύνει την εκλογική βάση του κόμματος, έλαβε υπόψη ό τι η πλειοψηφία τω ν εκλογέων είχε κατ' επανάληψη ψηφίσει υπέρ των κομμάτω ν του κεντρώου χώρου. Αναγνώρισε, επομένως, ότι αν το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης κατάφερνε να προβληθεί ως πολιτικός σχηματισμός που χρησιμοποιεί θρησκευτικά ερείσματα για να διαμαρτυρηθεί στο κατεστημένο, αλλά ταυτόχρονα δια τη ρ εί τα διαπιστευτήρια του κοσμικού κράτους, θα προσελκύονταν περισσότεροι ψηφο φόροι. Οπως κατέδ ειξε το εκλογικό αποτέλεσμα, η στρατηγική αυτή ήταν επιτυχημένη. Η μετριοπάθειά του ήταν μια άμεση απάντηση τόσο στους περιορισμούς όσο και στα


441

δημοκρατικά κίνητρα μιας μετριοπαθούς θρησκευτικής κοινωνίας. Σε ένα δεύτερο επίπε δο θα πρέπει να εξεταστούν οι λόγοι που καθόρισαν την υπεροχή του έναντι των υπόλοι πων κομμάτων. Η απερχόμενη κυβέρνηση αποτέλεσε τον πιο αρμονικό συνασπισμό από το 1961, από την εποχή, δηλαδή, που τη διακυβέρνηση της χώρας είχαν αναλάβει κυβερ νήσεις συνασπισμού, και αυτό γιατί μπόρεσε να διατηρήσει την ενότητά της και να υλο ποιήσει μεταρρυθμίσεις σε όλους τους τομείς. Από το 1999, οπότε και ανέλαβε τα καθήκοντά του, ο συνασπισμός κλήθηκε να αντιμετωπίσει αλλεπάλληλες οικονομικές κρίσεις και σκάνδαλα διαφθοράς.Το Νοέμβριο του 2000 η τουρκική οικονομία αντιμετώπισε μια από τις σημαντικότερες κρίσειςτων τελευταίων 50 ετών.Το έλλειμυα του δημόσιου τομέα ανήλθε στο 11 % και παρά τα μέτρα που λήφθησαν για τη συγκράτηση των δαπανών, τα δημό σια οικονομικά χαρακτηρίστηκαν από υψηλό και πολύ ασταθές έλλειμμα, κυμαινόμενο με ταξύ του 6% και του 28% του ΑΕΠ. Ο συνασπισμός κατέφυγε σε υποτίμηση του νομίσμα τος, η οποία οδήγησε σε αύξηση του δημόσιου χρέους της τάξης του 102,4% το 2001. Η κρίση που ακολούθησε το Φ εβρουάριο του 2001 επιδείνωσε σημαντικά την κατά σταση. Ο συνασπισμός, με την υποστήριξη του ΔΝΤ, έθεσε σε εφαρμογή ένα φιλόδοξο πρόγραμμα για τη ν ανάκαμψη της οικονομίας, που έφ ερε τον πληθωρισμό στο χαμηλό τερ ο σημείο τη ς τελευταίας δεκαετίας, από το 70% που ήταν το 2000 στο 39%. Παρ'όλα αυτά, η οικονομική ύφεση εξακολουθούσε να είναι έντονη. Ο πληθωρισμός αυξανόταν, τα ποσοστά της ανεργίας ακολουθούσαν ανοδική τάση και η καταναλω τική ισχύς μειω νόταν συνεχώς. Η πτώση των επιτοκίων δημιούργησε τη ν προσδοκία ό τι η Τουρκία θα μπορούσε να ξεπεράσει την οικονομική κρίση. Η ασθένεια όμως του Bülent Ecevit ανέ τρεψ ε αυτή τη ν προσδοκία και ενέτεινε το φ όβο ότι η χώρα δε θα μπορούσε να ξεπλη ρώσει το δημόσιο χρέος το οποίο ανερχόταν σε 200 δισ. δολάρια. Αρχικά, η οικονομική κρίση έπληξε τα χαμηλότερα τμ ή μα τα του κοινω νικοοικονομι κού φάσματος, αλλά στη συνέχεια επ εκτάθηκε και στα μεσαία στρώματα. Η γενικευμένη λαϊκή δυσαρέσκεια, που αποτέλεσε βασικό χαρακτηριστικό τω ν εκλογών του Ν οεμ βρίου 2002, δεν επέτρεψε στα κόμματα του κυβερνώντος συνασπισμού να διατυπώσουν υποσχέσεις για περισσότερο φιλολαϊκές πολιτικές, δεδομένου ότι είχαν την ευκαιρία τους και απέτυχαν. Στο γενικότερο κλίμα δυσφορίας συνετέλεσαν και τα ΜΜΕ, τα οποία επιτίθεντο συνεχώς στην κυβέρνηση κατηγορώ ντας τη για ανεπιτυχή χειρισμό της οικονομι κής κρίσης. Λαμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω συνθήκες, και σε συνδυασμό με το ότι το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης απευθυνόταν στους ψ ηφοφόρους της μεσαίας και της εργατικής τάξης, οι οποίοι ήταν απ ογοητευμένοι από τον οικονομικό σχεδίασμά της απερχόμενης κυβέρνησης, εύλογο είναι το συμπέρασμα ότι το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης μπόρεσε να αξιοποιήσει επ' ω φελεία του μέρος του θυμού και τη ς δυσαρέ σκειας τω ν ψηφοφόρων. Το Adalet ve Kalkinma Partisi (ΑΚΡ) ή Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Ερντογάν επέφερε ριζικές μεταρρυθμίσεις σε πολλούς το μ είς της εσω τερικής και εξω τερικής πολιτικής. Συνετό θα ήταν να τις απαριθμήσουμε για να έρθουμε πιο κοντά στα σημερι νά δεδομένα της διακυβέρνησής του. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές μπορούν να συνοψιστούν στα παρακάτω θέματα, για τα οποία εκδόθηκαν συγκεκριμένες διατάξεις:


442

• Κατάργηση της Θανατικής Ποινής. • Απαγόρευση τω ν Βασανιστηρίων. • Αναμόρφωση του Συστήματος Κράτησης. • Ένταση Προσπαθειών για Εφαρμογή Διατάξεω ν για την Ελευθερία της Έκφρασης. • Ελευθερία του Συνεταιρίζεσθαι. • Θρησκευτική Ελευθερία. • Αναμόρφωση του Δικαστικού Συστήματος. • Σχέσεις Ενόπλων Δυνάμεων και Κράτους. • Κοινωνικά και Π ολιτιστικά Δικαιώματα. • Μ έτρα Κατά τη ς Διαφθοράς. Βασικός στόχος τω ν μεταρρυθμίσεων ήταν να αναβαθμιστεί το επίπεδο της δημ ο κρατίας και τω ν ανθρώπινων δικαιω μάτω ν στο υψ ηλότερο δυνατό επίπεδο μέσα από την πλήρη ευθυγράμμιση της τουρκικής νομοθεσίας με τις διεθνείς και ιδιαίτερα με τις ευρωπαϊκές διατάξεις προκειμένου να επιτραπεί σε όλους τους πολίτες να απολαύσουν θεμελιώ δεις ελευθερίες και ανθρώπινα δικαιώ ματα σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυ πα. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό, εξετάσ τηκε η τουρκική νομοθεσία με βάση τις διε θνείς συμβάσεις, όπως οι συμβάσεις του ΟΗΕ, τα έγγραφα του Συμβουλίου της Ευρώπης, η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, το κοινοτικό κεκτημένο και οι συστάσεις τω ν μη κυβερνητικώ ν οργανώσεων σε εθνικό και διεθνές επί πεδο. Στο πλαίσιο αυτό η κυβέρνηση Ερντογάν έκανε σημαντικά βήματα για να επιτύχει την αποτελεσματική και πλήρη υλοποίηση των νέων διατάξεων εγκαινιάζοντας προγράμ ματα από κοινού με το Συμβούλιο τη ς Ευρώπης και την Ε.Ε. για τα ανθρώπινα δικαιώ μα τα και διμερή προγράμματα με πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Συγκροτήθηκε, ακόμα, μια ει δική ομάδα συντονισμού σε πολιτικό επίπεδο με σκοπό να επιβλέπει την πρόοδο και την πραγματική υλοποίηση τω ν μεταρρυθμίσεων. Παρακάτω παρατίθενται ορισμένες μεταρ ρυθμίσεις. Οι σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις αφορούσαν τα καθήκοντα, τη λειτουργία και τη σύνθεση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας (στο εξής ΣΕΑ). Οι μεταρρυθμίσεις αυτές εισήχθησαν με το έβδομο πακέτο μεταρρυθμίσεω ν τον Ιούλιο του 2003 και αποσκοπούσαν να επαναφέρουν το ΣΕΑ στην κατάσταση στην οποία ήταν τη ν εποχή του 1962, δύο χρόνια μετά το στρατιω τικό πραξικόπημα κατά τη ς κυβέρνησης του Adrian Menderes. Επισημαίνεται ό τι οι Ένοπλες Δυνάμεις είχαν πραγματοποιήσει στο μεταξύ δύο πραξι κοπήματα, το 1971 και το 1980, ενώ με την τροποποίηση του συντάγματος, το 1982, με πρω τεργάτη το ν τ ό τε αρχηγό ΓΕΕΘΑ και μετέπ ειτα πρόεδρο τη ς δ η μ ο κρ ατία ς Kenan Evren, διευρύνθηκε ο ρόλος του ΣΕΑ. Οι νέες ρυθμίσεις επιδίωξαν να αντιστρέφ ουν τη ρύθμιση του 1982, που επέτρεψε τη διείσδυση του τουρκικού σ τρατιω τικού κατεσ τη μέ νου σε όλες τις πτυχές της τουρ κικής κοινωνίας. Συγκεκριμένα, οι διατάξεις του συντάγ ματος του 1982 προικοδοτούσαν το στρατό με το δικαίω μα να σ υμμετέχει σε όλες τις πολιτικές αποφάσεις μείζονος σημασίας, κάτι που στην πράξη ισοδυναμούσε με δικαίω μα βέτο. Επιπλέον, το σ τρατιω τικό επιτελείο καθόριζε το ύψος του προϋπολογισμού του,


443

ενώ ο υπουργός Άμυνας απλώς επισφράγιζε τις αποφάσεις που λαμβάνονταν στο πλαί σιο αυτό. Με δεδομένη την καχυποψία του ΣΕΑ απέναντι στα ισλαμικά κόμματα, οι εντάσεις ανάμεσα στον Ερντογάν και στην ηγεσία του τουρκικού στρατού ήταν αναπόφευκτες. Τον Απρίλιο του 2003 η σύγκρουση έφτασε στο απόγειό της. Στις 30 Απριλίου 2003 το ΣΕΑ, με ψήφισμά του, αποφάσισε να επ ιδείξει την υψηλότερη δυνατή προσοχή για την προστασία του κοσμικού κράτους. Η κατάσταση θύμισε την 28η Φεβρουάριου 1997, όταν το στρατιω τικό κατεστημένο είχε παρουσιάσει στον πρώην πρωθυπουργό Ν. Ερμπακάν ένα παρόμοιο τελεσίγραφο. Λίγους μήνες αργότερα ο Ερμπακάν καθαιρέθηκε πραξικο πηματικά. Σε αυτή την περίπτωση όμως το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης τό νιζε συ νεχώς ότι συνεργάζεται αρμονικά με το στρατιω τικό κατεστημένο, ενώ συγχρόνως προ σπαθούσε να περιορίσει τη δύναμη τω ν στρατηγών στα πολιτικά δρώ μενα της χώρας. Το πλέον σημαντικό στοιχείο στη μεταρρύθμιση του Ιουλίου 2003 αφορούσε τη λει τουργία και τις αρμοδιότητες του ίδιου του ΣΕΑ, που είχε επίσημα π εριοριστεί να συμ βουλεύει τη ν κυβέρνηση σε ζητήματα ασφάλειας. Στη συνέχεια, ο γενικός γραμυατέας του Συμβουλίου, θέση που παραδοσιακά καταλάμβανε στρατηγός, εξελίχτηκε σε ένα εί δος ανεπίσημης κυβέρνησης η οποία λειτουργούσε πάνω από την εκλεγμένη κυβέρνη ση. Στο πλαίσιο αυτό, ο γενικός γραμματέας ανακοίνωνε στον πρωθυπουργό ορισμένες συστάσεις σχετικά με την εφαρμογή τω ν εθνικών πολιτικών ασφαλείας, συνέτασσε την ημερήσια διάταξη για το ΣΕΑ και επέβλεπε τη ν υλοποίηση των αποφάσεών του. Ό λοι οι υπουργοί της κυβέρνησης, όπως επίσης οι δημόσιοι και οι ιδιω τικοί θεσμοί, ήταν υπόλο γοι στο ΣΕΑ και οι συστάσεις που γίνονταν από αυτό αποτελούσαν υψηλή π ροτεραιότη τα για τη ν κυβέρνηση. Μια τροποποίηση στο νόμο για το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας κατάργησε τις διευρυμένες εκτελεσ τικές και εποπτικές λειτουργίες του γενικού γραμμα τέα του ΣΕΑ. Συγκεκριμένα, καταργήθηκε η διάταξη που έδινε στο γενικό γραμματέα την αρμοδιό τητα να απαιτεί εξ ονόματος του προέδρου και του πρωθυπουργού την υλοποίηση οποιοσ δήποτε σύστασης γίνεται από το ΣΕΑ. Καταργήθηκαν, επίσης, σι διατάξεις που έδιναν απε ριόριστη πρόσβαση στο ΣΕΑ σε οποιαδήποτε κρατική υπηρεσία. Σε ό,τι αφορά το γενικό γραμματέα, αυτός μπορούσε να αναλάβει δράση μόνο υπό την πρωτοβουλία του πρωθυ πουργού με αρμοδιότητες συντονισμού των εργασιών του ΣΕΑ και κοινοποίησης των απο φάσεών του, η υλοποίηση των οποίων πρέπει να επιβλέπεται από τον αντιπρόεδρο την κυβέρνησης. Σημαντική αλλαγή συνιστούσε και η διάταξη βάσει της οποίας η θέση του γενικού γραμματέα του ΣΕΑ δε θα κατοχυρωνόταν αποκλειστικά σε κάποιο στρατιωτικό, όπως συνέβαινε μέχρι τότε, αλλά θα μπορούσε να καταλαμβάνεται και από κάποιο πολί τη, υπό την προϋπόθεση ότι αυτό το πρόσωπο θα είναι πρόσωπο κοινής αποδοχής. Τον Αύγουστο του 2003 απ οφασίστηκε να διορισ τεί ένας σ τρατιω τικός υποψήφιος για να αντικαταστήσει τον απερχόμενο γενικό γραμματέα για ένα χρόνο. Επιπλέον τροποποιήθηκε ο νόμος που προσδιόριζε τη διαδικασία καθορισμού του προϋπολογισμού του στρατού. Βάσει του παλαιότερου νόμου, ο προϋπολογισμός καθοριζόταν κατά κύ ριο λόγο από τον ίδιο το στρατό, αποφάσιζαν από την Εθνοσυνέλευση σε μυστική συνε

444


δρίαση και στη συνέχεια ελέγχονταν από το λογιστήριο του κράτους. Με τις νέες ρυθμί σεις οι στρατιω τικές δαπάνες θα μπορούσαν να τίθ εντα ι υπό τον έλεγχο τω ν κρατικών ορκωτών λογιστών. Η ελάχιστη ποινή για δυσφήμηση του κράτους και του στρατού μετατράπηκε από 12 σε 6 μ ή νες ενώ οι πολίτες δε θα μπορούσαν πλέον να δικάζονται από στρατιω τικά δικαστήρια σε καιρό ειρήνης. Εκτός από το ΣΕΑ οι Ένοπλες Δυνάμεις της Τουρκίας ασκούσαν επιρροή μέσα από μια σειρά από ανεπίσημους μηχανισμούς. Σε πολλές περιπτώσεις στρατιω τικά μέλη του ΣΕΑ εξέφραζαν τη γνώμη τους για ζητήματα κοινω νικής και εξω τερικής πολιτικής σε δημό σιες ομιλίες, δηλώσεις στα ΜΜΕ και διακηρύξεις. Βάσειτου ρυθμιστικού πακέτου του Ιου λίου 2003, στο εξής δε θα συμμετείχαν αντιπρόσωποι του ΣΕΑ στην εποπτική αρχή τω ν ΜΜΕ.

Οι παραπάνω μεταρρυθμίσεις έθεσαν όρια στις υπερεξουσίες του ΣΕΑ, διαμέσου του οποίου ο στρατός κατά τα τελευταία χρόνια δεν είχε τον απόλυτο λόγο σε όλες τις σημα ντικές πολιτικές αποφάσεις της χώρας. Παρ1όλα αυτά, οι μεταρρυθμίσεις απείχαν σημα ντικά από τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Οι βασικές δημοκρατικές αρχές απαιτούσαν την αυ στηρή υπαγωγή του στρατού στην εκλεγμένη κυβέρνηση, αλλά ακόμα και ύστερα από αυτή τη μεταρρύθμιση ο στρατός στην Τουρκία συνεχίζει να παραμένει ένας ανεξάρτη τος πολιτικός παράγοντας. Η θεσμοποιημένη επιρροή του στρατού έχει μεν περιοριστεί θεσμικά, αλλά δεν έχει ακόμα καταργηθεί. Α ξιοσημείω το είναι το γεγονός ότι οι νέες διατάξεις εξυπηρετούσαν κατά κύριο λό γο τα συμφέροντα τω ν μεγάλων επιχειρήσεων της χώρας, που απαιτούσαν άνοιγμα στις μεγάλες αγορές και επέκταση και δεν ανέχονταν, πλέον, το ρόλο του καθεστώ τος στην εξω τερική πολιτική της χώρας, δεδομένου ότι ο ρόλος του στρατού στην τουρκική κοι νωνία λειτουργούσε ανασταλτικά στην προσέλκυση ξένων επενδυτών. Η μεταστροφή αυτή από τα μέλη της τουρκικής επιχειρηματικής κοινότητας, που παραδοσιακά υποστή ριζαν το στρατό σε προηγούμενα πραξικοπήματα, ώθησε τη ν κυβέρνηση Ερντογάν να προχωρήσει απερίσπαστη στην υλοποίηση των μεταρρυθμίσεων, παρά τις απειλές του στρατού ότι θα αντιδρούσε με πραξικόπημα. Από το 2002 μέχρι το 2004 η Τουρκία έκανε σημαντική πρόοδο αναφορικά με το σε βασμό τω ν διεθνών συνθηκών στα ανθρώπινα δικαιώ ματα.Τον Ιούνιο του 2003 η Εθνο συνέλευση επικύρωσε τη Διεθνή Σύμβαση του ΟΗΕ για τα πολιτικά, πολιτιστικά και ατο μικά δικαιώματα, τη Διεθνή Σύμβαση για τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώ ματα, το υπ' αριθμ. 6 πρωτόκολλο τη ς Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα ανθρώπινα δικαιώ ματα αναφορικά με την κατάργηση της ποινής του θανάτου, με εξαίρεση τον καιρό πο λέμου ή σε περίπτωση άμεσης απειλής πολέμου. Υιοθετήθηκαν επίσης διατάξεις για να ευθυγραμμιστεί η υπάρχουσα νομοθεσία με την κατάργηση της θανατικής ποινής, μετατρέποντας την ποινή του θανάτου σε ισόβια κάθειρξη. Αναφορικά με την κατάργηση τω ν βασανιστηρίων και τη ς κακομεταχείρισης, η κυ βέρνηση δεσμεύτηκε για την εφαρμογή π ολιτικής μηδενικής ανεκτικότητας. Η νομοθε σία σε αυτό τον το μ έα έχει ενδυναμω θεί σημαντικά, ενώ η υλοποίησή της οδήγησε σε


445

σημαντικά αποτελέσματα, η κατάσταση όμως, παρά τα ληφ θέντα μέτρα, είναι ακόμα ασταθής και τα βασανιστήρια συνεχίζουν να πραγματοποιούνται.147 Προωθήθηκαν επίσης μεταρρυθμίσεις αναφορικά με τη διαδικασ ία διεξαγω γής των δικώ ν και τα δικαιώ ματα τω ν κατηγορουμένω ν. Το Δ εκέμβ ρ ιο του 2002 ένας κανονι σμός για τις τηλεο π τικές και ραδιοφ ω νικές εκπομπές τέθ η κε σε ισχύ π ροκειμένου να υλοποιηθούν οι αλλαγές που απ οφασίστηκαν τον Αύγουστο του 2 0 0 2 .0 παλιός κανο νισμός επέτρεπε τη μετάδοση εκπομπών σε γλώσσες και διαλέκτο υς που π αραδοσια κά χρησιμοποιούνταν από το υςΤ ο ύ ρκο υς πολίτες από το εθνικό δίκτυο. Σύμφωνα με το νέο κανονισμό, η μετάδοση σε αυτές τις γλώσσες μπορούσε να γίνετα ι 4 ώ ρες κάθε εβδομάδα στο ραδιόφω νο και 2 ώ ρες στην τηλεόρασ η και τα προγράμματα μπορού σαν να απ ευθύνονται σε ενήλικες για θέματα που άπ τονται τω ν ειδήσεω ν πολιτισμού και μουσικής. Οι εκπομπές όμως δεν έπρεπε να α ντισ τρ α τεύ ο ντα ι τα βασικά χαρακτη ρ ισ τικά το υ κοσμικού κράτους. Οι ραδιοφ ω νικές εκπομπές έπρεπε να έχουν υπ ότιτ λους στα τουρ κικά και οι παρουσιαστές τω ν τουρ κικώ ν προγραμμάτω ν να είναι ενδεδυμένοι κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Επιπλέον, εισήχθη νο μ ο θ ετική τροποποίηση η οποία επ εξέτεινε τη μετάδοση εκπομπών στις γλώσσες και στις διαλέκτο υς που χρησι μοποιούνται από το υςΤ ο ύ ρ κο υς πολίτες στην καθημερινή το υς ζωή και στα ιδιω τικά δίκτυα. Σημαντικές βελτιώσεις προωθήθηκαν και σε σχέση με το σύστημα κράτησης. Συγκε κριμένα, τροποποιήθηκαν τα άρθρα του ποινικού κώδικα που αφορούσαν τις συνθήκες διαβίωσης, την ιατροφ αρμακευτική περίθαλψη των κρατουμένω ν και τη ν ελευθερία της έκφρασης, ενώ, παράλληλα, έγιναν αλλαγές στο καθεστώς των επισκέψεων, της επικοι νωνίας και στις ποινές. Σε ό,τι αφορά τα ΜΜΕ έγιναν τροποποιήσεις στο νόμο αναφορικά με την προβολή κι νηματογραφικών, μουσικών και λοιπών βίντεο. Σύμφωνα με τις νέες ρυθμίσεις, κατάσχε ση ή απαγόρευση έργων προβλεπόταν μόνο αν υπήρχαν καταγγελίες για υπονόμευση των βασικών χαρακτηριστικώ ν της δημοκρατίας και υπονόμευση της συνοχής του κρά τους. Σημειώθηκε πρόοδος σε ό,τι αφορά την άρση των περιορισμών για σύσταση εταιρειών. Παρ'όλα αυτά, παραμένουν πολλά εμπόδια που σχετίζονται με την εθνικότητα, τη φυλή, τη θρησκεία, το δόγμα, την περιοχή ή τις μειονοτικές ομάδες.148 Οι προϋποθέσεις για τη ν κατάργηση ενός κόμματος έγιναν πιο ελαστικές, δίνοντας τη δυνατότητα στο κόμμα που υφίσταται τη δίωξη το δικαίω μα άσκησης αγωγής ενάντια στο αίτημα του δημόσιου κατήγορου. Επιπλέον, π ροβλέφθηκε η επιβολή άλλων κυρώ σεων πέρα από την κατάργηση ενός κόμματος. Παρ' όλα αυτά, υπάρχουν ακόμα περι πτώσεις κομμάτω ν που υπόκεινται σε νομική διαδικασία για να καταργηθούν. Το Λαϊκό Δημοκρατικό Κόμμα καταργήθηκε και επιβλήθηκε π ενταετής στέρηση των πολιτικών δ ι καιωμάτων σε 46 μέλη του κόμματος. Επίσης, παραπέμφθηκαν στο Συνταγματικό Δικα

147. Βλ. Παραρτήματα ΑΙ 3 και Α Ι 7. 148. Βλ. Παράρτημα A11.

446


στήριο υποθέσεις για διάλυση του Κόμματος Δικαιωμάτων και Ελευθερίας και του Σοσια λιστικού Κόμματος. Ο ίδιος ο Endogen, σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, συνιστούσε το σημαντικότερο αντίπαλο του κόμματός του, ενώ ο Cem Uzan προσπαθούσε να εκμεταλ λευ τεί την κοινωνική κρίση προς όφελος του και κατά καιρούς κατηγόρησε την Ε.Ε. για τις άσχημες κοινωνικές συνθήκες στην Τουρκία. Επιπρόσθετα υποσχόταν τη μείωση της φορολογίας, την αναδιανομή της γης και την ανέγερση νέων πανεπιστημίων. Η κυβέρ νηση όμως πήρε τον έλεγχο 2 από τις επιχειρήσεις του και μιας τράπεζας, ενώ τον απεί λησε για διχαστική δραστηριότητα, πράγμα το οποίο στοιχειοθετεί δίωξη εις βάρος του Gene Parti και ακυρώνει κάθε συζήτηση για εκδημοκρατισμό. Τέλος, σε ό,τι αφορά τη θρησκεία, κατοχυρώθηκαν δικαιώ ματα κατοχής ακίνητης πε ριουσίας και κατασκευής τόπων λατρείας, αλλά διατηρήθηκαν τα εμπόδια και οι περιο ρισμοί για τους μη μουσουλμανικούς πληθυσμούς αναφορικά με τη νομική προσωπικό τητα, τα δικαιώ ματα απόκτησης ακίνητης περιουσίας και την κατάργηση τη ς εκπαίδευ σης τω ν κληρικών.149

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ (1980-2007)150 Η επέμβαση του στρατού το 1980 αποκατέστησε τη ν τάξη και το 1982 εγκρίθηκε το νέο σύνταγμα της χώρας που επιδίωκε να αποτρέψει τα πολιτικά φ αινόμενα αποσύνθεσης της δεκαετίας του 1970, αλλά ταυτόχρονα να αναβαθμίσει και να καθιερώσει το ρόλο των Ενόπλων Δυνάμεων ως εγγυητών τη ς τουρκικής ενότητας και της Τουρκικής Δημοκρα τίας. Από το κεμαλικό σύνταγμα ως το σύνταγμα του 1982 διατηρείτα ι η ουσία: «Τούρ κος είναι όποιος συνδέεται με το τουρκικό κράτος με δεσμούς εθνικότητας» και σ τηρί ζεται η τουρκική εθνικότητα - ήδη από το 1925 είχε επικρατήσει η ονομασία «Τουρκία» για το νέο έθνος-κράτος.151 149. Βλ. Παράρτημα Α Ι 7. 150. ΕΛΙΑΜΕΠ, Ειδικές Μ ελέτες ΟΡ07.02, www.central.radioDod.aL ,πρ-contenu uploads '2008/0 opQ702.pdf. United Kingdom: Parliament, House o f Commons Library, Turkey Today, 8 December 2008, Research Paper 08/90. Μάζης 1.0. Γεωπολιτική της Ευρύίερης Μέσης Ανατολής και η Τουρκία, Εκδοτικός Οίκος A. Α. Αιβάνη, 2008. 151. Andrews, Alf, Ethnie Groups in the Republic of Turkey, Wiesbaden (2002), σ. 35. «Οι εγγενείς κίνδυνοι σύγχυσης εθνότητας και εθνικότητας ήσαν στη βάση της προβληματικής όσων πρόβαλλαν για όνομα από το 1924-1925 τον όρο'Άνατολία", αντί'Τουρκία". Υποστήριζαν πως η έννοια ενός"τουρκικού"έθνους ήταν ασυμβίβαστη με την ονομασία μια φυλής με ποικίλες πατρίδες και τοπικές κουλτούρες (τοπικά ήθη και έθιμα), αρκετές εξ αυτών πολύ μακριά από τα σύνορα του νέου κράτους. Προσέτι υποστήριζαν πως ήταν αδιανόητη η χρήση του όρου επί των εθνοτικών μειοψηφιών. Κατά τη γνώμη τους αυτό που χρειαζόταν ήταν η αναγνώρισή τους με τα πάτρια εδάφη. "Είμαστε Ανατολίτες, Ανατολία είναι η πατρί δα μας, το έθνος μας είναι το Έθνος της Ανατολίας (Anatolian Nation)"». Η ανάγκη αυτοεπιβεβαίωσης τηςτουρ κικής σουνιτικής πλειοψηφίας μετά την κατάρρευση του οθωμανισμού, την κατάργηση του χα λιφάτου και τον ξεσηκωμό των Κούρδων το 1925 οδήγησε τελικά στην ονομασία Τουρκία, Τουρκικό Έθνος-Κράτος.

Π Ο ΙΑ ΤΟ ΥΡΚΙΑ ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

447

Ένα από τα οξύμω ρα τη ς δεκαετίας του 1980 ήταν ότι ο στρατός αποπειραθηκε αυ τή τη φορά να π ροσεταιρισ τεί το ν ισλαμισμό και να τον χρησιμοποιήσει ως το αντίπα λο δέος άλλων «εσωτερικώ ν εχθρών» το υ κράτους (αριστερών, Κούρδων, αντικαθεστω τικώ ν).152 Η αφύσικη συμμαχία εκφ ράσ τηκε με μια σειρά μέτρω ν που π εριλάμβα ναν τη ν αύξηση τω ν θρησ κευτικώ ν μαθημάτω ν στα δημόσια σχολεία, τη μαζική ανέ γερση τζαμιών, τη ν οικονομική ενίσχυση τη ς Διεύθυνσης Θ ρησκευτικώ ν Υποθέσεων και την άρση απαγορεύσεων που σχετίζονταν με θρησ κευτικές δραστηριότητες. Αν και φ αινομενικά ασύμβατη με το ν κεμαλισμό, η συμπεριφορά αυτή δεν έρχεται απ αραίτη τα σε σύγκρουση με τις αρχές του. Ο Κεμάλ, άλλωστε, δεν υιοθέτησ ε ποτέ αντιθρησκευτικ ή στάση και η πολιτική του συμπεριφορά υπήρξε απ οκλειστικά αντικληρική. Η στά ση βέβαια τω ν στρατηγών δε σημαίνει ό τι έπαψαν να ανησυχούν για τη ν ισλαμική διείσ δυση στο στράτευμα και σε καίριους το μ είς τη ς δημόσιας ζωής. Συγχρόνως όμως εντάθηκε και η καταπίεση τω ν διάφορω ν εθνοτήτω ν και κυρίως τω ν Κούρδων, με απ οτέλε σμα οι τελ ευ τα ίο ι να ξαναρχίσουν ένοπλο απ ελευθερω τικό αγώνα το 1984. Την αναφερόμενη π ερίοδο υπήρξαν και ορισμένα επεισόδια σε βάρος τη ς θρησ κευτικής μ ειο νό τητα ς τω ν αλεβήδων, κυρίως από ακροδεξιά εθ νικιστικά στοιχεία και υπερορθόδοξους σουνίτες. Οι θρησ κευτικές διαμάχες μεταξύ ορθόδοξω ν σουνιτών και αλεβήδων, όχι πρωτόγνωρες, φ α ίνεται να διαθέτουν π ερισσότερο κοινω νικοϊδεολογικό χαρακτήρα παρά θρησκευτικό. Αξίζει να επισημάνουμε ότι η μη ύπαρξη κοινωνίας τω ν πολιτών στην πολιτική δομή της χώρας και η διογκούμενη καχυποψία της παραδοσιακής κρατικής ελίτ για τις διαμεσολαβητικές κοινωνικές ομάδες και θεσμούς συντέλεσαν στη διεύρυνση του χάσματος μεταξύ της κοινωνικά ομοιογενούς και θεσμικά αυτόνομης «προοδευτικής» κυβερνώσας ελίτ (στρατογραφειοκρατίας) και της υπό τη ν επιρροή της θρησκείας, προσκολλημένης στην παράδοση, ιδιαίτερα ετερόκλητης περιφέρειας. Το χάσμα αυτό επέτρεψε την πολι τική εκμετάλλευση των λαϊκών μαζών από τους τοπικούς προύχοντες και τους θρησκευ τικούς ηγέτες, μέσω τη ς εκτεταμένης χρήσης των πελατειακών σχέσεων. Τελικά φαίνεται ό τι η στρατογραφ ειοκρατία δεν κατάφερε να δημιουργήσει τους ισχυρούς και αυτόνο μους εκείνους πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς που θα συνέβαλλαν στην προστασία του κοινοβουλευτικού π ολιτεύματος από τις απειλητικές ενέργειες των ισλαμικών κοινο βουλευτικώ ν και μη ομάδων. Αυτό που φοβούνταν σι σ τρα τιω τικοί συνέβη τελικά τον Ιούνιο του 1996, όταν ο Ν ετσμετίν Ερμπακάν, αρχηγός πια του Ισλαμιστικού Κόμματος τη ς Ευημερίας (Refah), κατόρθωσε, ύστερα από δεκαετίες προσπαθειών, να ανέλθει τα σκαλιά τη ς εξουσίας. Στην προσπάθειά του αυτή τον βοήθησε η πρώην πρωθυπουργός Τανσού Τσιλέρ, που αντιμετώ π ιζε κατηγορίες για διαφθορά και διασπάθιση δημόσιου χρήματος. Η συμμετοχή στην κυβέρνηση τη ς εξασφάλισε τη ν απαραίτητη ασυλία από τις επαπειλούμενες διώξεις και μαζί το ανάθεμα των στρατιω τικώ ν και της δυτικής διπλω

152. Αξίζει να σημειωθεί ότι και στο Κόμμα της Μ ητέρας Πατρίδσς η ισλαμιστική τάση ήταν διάχυτη στη ςττελέχωσή του. Η ηγεσία του μοιάζει να ενθαρρύνει την εξάπλωση του ισλάμ και ο Οζάλ επιδίωκε τη συμφιλίωση του ισλάμ με τις ιδέες του εκσυγχρονισμού, της ανάπτυξης και με τις ευρωπαϊκές αξίες.

448


ματικής σκηνής.153 Ο Ερμπακάν, έμπειρος πολιτικός και βιρτουόζος τω ν πολιτικών ελιγ μών, προχώρησε αρχικά σε κινήσεις εφησυχασμού του στρατού. Δ έχτηκε την υπέρπτηση αμερικανικώ ν αεροσκαφών που θα επέβαλλαν τη ζώνη απαγόρευσης πτήσεων στο Ιράκ, παρακάθισε σε φιλική συζήτηση με τον πρωθυπουργό του Ισραήλ, αλλά εκ παραλ λήλου ενίσχυσε τον ισλαμικό χαρακτήρα του κράτους (επέτρεψε τη χρήση της μαντίλας, χρηματοδότησε ισλαμικές σχολές, έκανε διπλω ματικά ανοίγματα σε ισλαμικές χώρες κ.τ,λ.). Τα γρανάζια του σ τρατιω τικού παρεμβατικού μηχανισμού τέθηκαν αμέσως σε κί νηση. Το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας παρέδωσε στον πρωθυπουργό ένα ταπεινωτικό υπό μνημα 18 σημείων με τις διορθω τικές ρυθμίσεις που κρίνονταν απαραίτητες για να αποκατασταθεί ο κοσμικός χαρακτήρας του κράτους. Η αντίδραση του Ερμπακάν ήταν η υπεκφυγή. Στις 28 Φεβρουάριου 1997 το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας εξέδω σε ένα οξύ ανακοινωθέν που ανάγκασε τον παλαίμαχο πολιτικό να παραιτηθεί. Το βελούδινο ή αναί μακτο πραξικόπημα, όπως έχει πλέον επικρατήσει να ονομάζεται, είχε ολοκληρωθεί. Λί γο αργότερα το κόμμα του Ν ετσμετίν Ερμπακάν τέθ η κε εκτός νόμου και η ενεργή ανά μειξή του στα πολιτικά πράγματα της χώρας απαγορεύτηκε με δικαστική απόφαση για τα επόμενα 5 χρόνια. Για ποιο όμως λόγο οι στρατιω τικοί απέφυγαν τις δυναμικές μεθόδους του παρελθό ντος; Η μεταβολή αυτή της π αρεμβατικής μεθοδολογίας αποκαλύπτει κάποια βαθύτερη αλλαγή στη στάση του τουρκικού κατεστημένου απέναντι στην πολιτική; Το περίφημο «βαθύ κράτος» έχει μεταλλαχθεί ως προς κάποιο από τα βασικά του χαρακτηριστικά ή π ρόκειται απλώς για μια συγκυριακή επιλογή που φάνηκε να εξυπηρετεί καλύτερα τους τελικούς σκοπούς του; Τα ερω τήματα που ανέκυψαν από την τελευταία αυτή παρέμβα ση είναι πολλά και ενδιαφέροντα. Μια πρώτη βασική παρατήρηση έχει να κάνει με την ευρωπαϊκή προοπτική τηςΤουρκίας. Είδαμε συχνά κατά τη διάρκεια αυτού του κεφαλαί ου το ρόλο που έπαιζε η Ευρώπη στην εισαγωγή μεταρρυθμίσεω ν στο οθω μανικό και στο τουρκικό αργότερα κράτος. Ο ιΤ ούρκοι συχνά κατέφευγαν στο τέχνασμα τω ν «με ταρρυθμίσεω ν για τις μεταρρυθμίσεις», και ειδικά όταν οι καιροί απαιτούσαν τη διπλω ματική ή στρατιω τική σ τήριξη τω ν Δυτικών. Η σύγχρονη Τουρκία είναι μια χώρα που αντιμετωπίζει, παρά τον εντυπωσιακό ανα πτυξιακό ρυθμό της δεκαετίας του 1990, ενδημικές αστάθειες, που έχουν να κάνουν με διαρθρω τικά προβλήματα της οικονομίας της. Η ανασφάλεια και η ύφεση άφησαν συ χνά τη χώρα εκτεθειμένη στο άστατο διεθνές οικονομικό περιβάλλον, ξεγυμνώ νοντας τις εγγενείς αδυναμίες του συστήματος της. Παρά την ευρύτατα διαδεδομένη ελληνική παραφιλολογία, όμως, η Τουρκία δε βρίσκεται στα πρόθυρα της οικονομικής κατάρρευ σης. Παρ'όλα αυτά, η ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι η μόνη οδός που της απο

Ί 53. Η συμμετοχή τηςΤσιλέρ στην κυβέρνηση θεωρήθηκε από ορισμένους κύκλους η προσφορότερη λύση, καθώς η παρουσία της πιστευόταν οτι θα λειτουργούσε ως μέσο περιορισμού των ισλαμικών ακροτήτων στις οποίες ήταν πιθανό να φτάσει ο Ερμπακάν. Όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, ένας από τους άξονες της προεκλογικής εκστρατείας τηςΤσιλέρ ήταν η εναντίωση στον ισλαμισμό.


449

μένει για να γλιτώσει διά παντός από την οικονομική και κοινωνική στασιμότητα. Η Ευ ρώπη μοιάζει να αποτελεί μονόδρομο. Η συμμετοχή όμως στην ευρωπαϊκή ολοκλήρω ση καθιστά απαραίτητη τη ν υιοθέτηση άλλων αρχών και μιας διαφ ορετικής πολιτικής κουλτούρας, η οποία απέχει έτη φωτός από τη σημερινή τουρκική πραγματικότητα. Οι δύο αυτοί παράγοντες πρέπει να έχουν συμβάλει τα μέγιστα στην επιφαινόμενη αλλαγή τη ς στάσης του στρατιω τικού κατεστημένου. Οι υπάρχουσες ενδείξεις αποκαλύ πτουν ότι η συμπεριφορά τω ν στρατιω τικώ ν δεν έχει αλλάξει ως προς την ουσία, παρά μόνο ως προς τον τύπο. Ακόμα και σήμερα, που στην εξουσία της χώρας βρίσκεται η πολ λά υποσχόμενη κυβέρνηση τουΤαγίπ Ερντογάν, οι παρεμβάσεις (έστω και οι προφορι κές) δεν έχουν εκλείψ ει και ο στρατός μοιάζει να βρίσκεται μονίμως σε επιφυλακή, πα ρακολουθώντας κι ελέγχοντας τη ν πορεία των μεταρρυθμίσεω ν που θα εναρμονίσουν την Τουρκία με τα κριτήρια της Κοπεγχάγης. Η έναρξη τη ς τρ ίτη ς χιλιετίας βρίσκει την Τουρκία αντιμέτωπη για πολλοστή φορά με το κουρδικό εθνοτικό πρόβλημα και με πε ριορισμένες σχετικά δυνατότητες αντίδρασης. Όλες οι υπόλοιπες εθνοτικές κοινότητες είτε εξαφ ανίστηκαν είτε αφομοιώ θηκαν είτε μειώθηκαν σε τέτο ιο σημείο, που να μην αποτελούν πλέον απειλή κατά της κρατικής και εθνικής υπόστασης.

ERGENEKON154 Ο όρος «Ergenekon» αναφ έρεται σε μια μυθική κοιλάδα στα μακρινά βουνά Αλτάι (Altay Daglari) της Μογγολίας (κεντρική Ασία) απ'όπου το πολυπληθές γένος τω ν Τούρκων προέλασε πρώτη φορά σε σχηματισμό μάχης πριν από χιλιετίες προς τη Δύση με οδηγό έναν πεφωτισμένο Γκρίζο Λύκο. Ο θρύλος αυτός προέρχεται από τα βάθη τω ν αιώνων και αποτέλεσ ε το κοινό όραμα της τουρκικής φυλής που χάραξε την επική αυτή πορεία δια μέ σου της Ευρασίας, με οδηγό μια ονειρική τριπλή ημισέληνο στο νυχτερινό ουρανό. Η υπόθεση Ergenekon δημιουργεί απορίες και ερω τηματικά ακόμα και σε πολλούς ειδήμονες της τουρκικής πολιτικής σκηνής, είτε αυτοί βρίσκονται εντός είτε εκτός της γειτονικής χώρας. Στο διεθνή Τύπο οι ανταποκριτές που καλύπτουν δημοσιογραφικά τα τεκτα ινόμ ενα στηνΤουρκία προτιμούν την «καραμέλα» σύγκρουσης τω ν κεμαλιστών με τους ισλαμοδημοκράτες αντί να προσπαθούν να κάνουν μια αναλυτική και προσεκτική πολλές φορές προσέγγιση των εξελίξεω ν που συμβαίνουν στην Τουρκία. Η χώρα μας είναι γεωγραφικά και ιστορικά καταδικασμένη να γειτνιάζει με ένα δύ στροπο και εσωστρεφή γείτονα που λέγεται Τουρκία. Το οικονομικό, γεωγραφικό και δημογραφικό μέγεθος της δημιουργεί συνεχώς πονοκέφαλο στους όποιους «σοβαρούς» ιθύ νοντες έχουν απομείνει στη χώρα μας. Αναφέρω ενδεικτικά μελέτη του Πανεπιστημίου Sabanci η οποία προβλέπει ότι ο πληθυσμός τηςΤουρκίας θα φ τά σ ειτα 90 εκατομμύρια

154. Jenkins G.H., Between Fact & Fantasy:Turkey's Ergenekon Investigation, Washington & Stockholm: Central Asia-Caucasus Institute, Silk Road Studies Program, August 2009. www.en.wikipedia.ora/wiki/ ergenekon (organisation), www.m illivet.com .tr.

450


το 2025 (σε 15 χρόνια δηλαδή) και τα 98 εκατομμύρια το 2050, ενώ την ίδια στιγμή 1 στους 2 πολίτες τηςΤουρκίας θα είναι κάτω τω ν 35 ετών. Η Ελλάδα υπολογίζεται να έχει (το 2050) πληθυσμό 9 εκατομμυρίω ν ατόμων, με τη συντριπτική πλειοψηφία αυτών πά νω από 45 ετών. Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους και οι ειδικοί κρούουν χρόνια τώρα το καμπανάκι για τη ν Ελλάδα τω ν δεκαετιώ ν που έρχονται. Θα επιχειρήσουμε, λοιπόν, μια πρώτη ανάλυση των εξελίξεω ν στην Ergenekon προ κειμένου να γνω ρίσουμε τις εσωτερικές ισορροπίες στηνΤουρκία. Πρέπει να το νισ τεί για μια ακόμα φορά ό τι τα παιχνίδια εξουσίας και οι συλλήψεις ή προσαγωγές στη γείτονα χώρα δε σχετίζονται ούτε με τις προκλήσεις στο Αιγαίο και τη ν Ανατολική Μεσόγειο ού τε με τις συνομιλίες για το Κυπριακό. Η Ergenekon προσφέρει όμως πληροφορίες που προβάλλουν την πραγματική κατάσταση που επ ικρατεί κυρίως στην Άγκυρα, όπου λαμβάνονται οι αποφάσεις και χαράζονται πολιτικές που μας αφορούν άμεσα. Ο πρώτος πρωθυπουργός που π ληροφ ορήθηκε την ύπαρξη τη ς οργάνωσης ήταν ο Μ πουλέντ Ετσεβίτ. Το 1977 είχε κάνει λόγο σε ομιλία του για «μια οργάνωση μέσα στο κράτος, αλλά έξω από τον έλεγχό του». Είκοσι μέρες μετά τη δήλωσή το υ γλίτωσε στο παρά π έντε από απόπειρα ενα ντίον του. Το όπλο που χρησιμοπ οιήθηκε αποδεί χτηκε πως ανήκε στο αστυνομικό τμ ή μ α της Σμύρνης και πως ο επίδοξος δράστης ήταν αστυνομικός. Αρκετά χρόνια πέρασαν και το 1996 σημειώ θηκε ένα αυτοκινητικό ατύχημα το οποίο έφ ερε στην επ ιφάνεια όλο το εύρος της διαπλοκής μεταξύ πολιτικών, οργανω μένου εγκλήματος και στρατού. Ένα φορτηγό συγκρούστηκε με μια Μ ερσεντές κοντά στο Σουσουρλούκ. Ένας βουλευτής, ένα στέλεχος της αστυνομίας κι ένας υπόδικος καταζητού μενος, ο οποίος ήταν υπερεθνικιστής, ήταν μεταξύ των θυμάτων. Η Τουρκία έχασε μια πολύτιμη ευκαιρία να εξαρθρώ σει τα πλοκάμια της οργάνωσης. Εννέα χρόνια αργότερα ο βομβαρδισμός ενός βιβλιοπωλείου που ανήκε σε Κούρδο υπερεθνικιστή στα νοτιοανατολικά τη ς χώρας έδωσε νέο έναυσμα για έρευνες στο «βα θύ κράτος». Ωστόσο, ο εισαγγελέας τη ς υπόθεσης αποπέμφθηκε μόλις κατήγγειλε το διοικη τή του στρατού ξηράς τη ς εποχής ως ιδρυτή μιας συμμορίας που ευθυνόταν για τη ν πυρπόληση του βιβλιοπωλείου. Οι τρεις βασικοί ύποπτοι, δύο σ τρα τιω τικοί κι ένας πληροφ οριοδότης του ΡΚΚ, καταδικάσ τηκαν σε σ αρανταετή κάθειρξη μετά το πέρας μιας δίκης που διήρκεσ ε πάνω από 2 χρόνια. Τον περασμένο Μάιο, όμως, το εφ ετείο έκρινε ό τι επ ρόκειτο περί κακοδικίας και διέτα ξε επανάληψη τη ς δίκης σε σ τρατιω τικό δικαστήριο. Οι τελευταίες εξελίξεις, λοιπόν, θεω ρούνται από πολλούς ιστορική ευκαιρία για την Τουρκία να αντιμετωπίσει το «βαθύ κράτος», να το αποκαλύψει και να το εκριζώσει. Εκα τό και πλέον ύποπτοι έχουν συλληφθεί, εκ των οποίων οι 87 έχουν ήδη προσαχθεί σε δίκη.Το κατηγορητήριο περιλαμβάνει μια σειρά από απόπειρες σε βάρος δημοσιογράφων, συγγραφέων και πολιτικών και οι υπόδικοι άρχισαν να εμφ ανίζονται στο δικαστήριο από τις 20 Οκτωβρίου. Μ εταξύ άλλων, αντιμετωπίζουν τις κατηγορίες «της απόπειρας ανα τροπής της κυβέρνησης», «της σύστασης και συμμετοχής σε ένοπλη τρομοκρατική ορ γάνωση», της πρόκλησης εξέγερσης κατά του κράτους.


451

Από τις μέχρι σήμερα εξελίξεις προκύπτουν τα παρακάτω συμπεράσματα: α. Η Ergenekon ως οργάνωση αποτελεί το πλέον επιχειρησιακό τμ ή μ α ή παρακλάδι του «βαθέος κράτους» (derin devlet) το οποίο κάνει τη ν εμφάνισή του στην πολυκομμα τική κοινοβουλευτική περίοδο της Τουρκίας από το 1946, όπου πρωτοστάτησε κυρίως στα γεγονότα της 5ης προς την 6η Σεπτεμβρίου 1955 στην Κωνσταντινούπολη. β. Η έννοια Ergenekon πρω τοεμφανίζεται στα τέλη της δεκαετίας του 1990.0 υπο στράτηγος ε.α. Veli Kügük (ιδρυτής τη ς παραστρατιωτικής υπηρεσίας πληροφοριών της τουρκικής Στρατοχωροφυλακής - JiTEM - Jandarma) χρησιμοποίησε σ τρατιω τικές δο μές και πολλούς π ληροφοριοδότες για να στελεχώσει την Ergenekon. γ. Η Ergenekon αποτελείται από αυτόνομα κλιμάκια τόσο ιδεολογικής προπαγάνδας και παραπληροφόρησης όσο και από επιχειρησιακές μονάδες για δολοφονίες και προ βοκάτσια, ενώ τα στελέχη του ενός κλιμακίου δε γνώριζαν τα στελέχη του άλλου για να μην υπάρξουν διαρροές. δ. Τόσο η Διεύθυνση Κρατικής Ασφάλειας όσο και η MIT (Εθνική Υπηρεσία Πληροφο ριών) παρακολουθούν τις κινήσεις της Ergenekon από τις αρχές του 2000. Λόγω όμως έλλειψης π ολιτικής βούλησης (κυβερνήσεις κεμαλιστών), οι έρευνες δεν οδηγούν την οργάνωση στη δικαιοσύνη. ε.Το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης - ΑΚΡ τουΤαγίπ Ερντογάν παρακολουθεί σ τε νά την Ergenekon από το 2002 και μετά. Οι επιθέσεις που πραγματοποιήθηκαν στην εφ η μερίδα Cumhuriyet, στο Συμβούλιο Επικρατείας, στο κουρδικό βιβλιοπωλείο στο Semdinli της νοτιοανατολικήςΤουρκίας αλλά και η δολοφονία του Hrank Dink θα οδηγήσουν στην εντατικοπ οίηση τω ν τηλεφω νικώ ν υποκλοπών και τω ν παρακολουθήσεων τω ν μελών της Ergenekon κυρίως από τη ν αστυνομία, η οποία υπάγεται στο Υπουργείο Εσωτερικών και ελέγχεται από αυτό, και όχι από το στρατό. στ. Οι μέχρι σήμερα εμπλεκόμενοι στην Ergenekon προέρχονται από τον ευρύτερο κεμαλικό ιδεολογικό χώρο (δεξιοί και αριστεροί) και από συγκεκριμένους επαγγελματι κούς χώρους: ακαδημαϊκοί, δημοσιογράφοι, στρατιω τικοί, αστυνομικοί, εισαγγελείς. Κοι νό σημείο αναφοράς τους είναι η προστασία του κοσμικού κράτους και της τουρκικής δημοκρατίας κεμαλικού τύπου, ενώ καθίσταται σαφές ότι η Ergenekon απέκτησε μαζικότητα στις τάξεις της μετά τη ν εκλογική νίκη του ΑΚΡ το 2002 και τη ν άνοδο στην εξου σία της κοινότητας (cemaat) του ιμάμη Fethullah Gulen. ζ.Τα στελέχη της Ergenekon με σ τρατιω τική ιδιότητα, είτε απόστρατοι είτε σε υπη ρεσία, είχαν ως επιλογή τη ν αποχώρηση της Τουρκίας από το ΝΑΤΟ και τη σύναψη στρα τηγικής συνεργασίας με τη Ρωσία και την Κίνα. Ο Do§u Perincek, γραμματέας του Εργα τικού Κόμματος (ήδη προφυλακισμένος), λειτουργούσε ως σύνδεσμος για την προσέγ γιση μεταξύ Ergenekon και του κινήματος Eurasia που στηρίζει την ηγεσία της Μόσχας. η. Η κατάληψη της εξουσίας (στη Μόσχα) από την ομάδα Πούτιν το 2000 αλλά και ο πόλεμος στο Ιράκ (2003) από τις ΗΠΑ θεω ρούνται καταλυτικοί παράγοντες για την ιδεο λογική στροφ ή της Ergenekon περί τω ν διεθνώ ν σχέσεων τη ς Τουρκίας. Πολλοί Τούρ κοι αναλυτές εκτιμο ύν ότι τόσο η αποστασιοποίηση τω ν φιλελεύθερω ν διανοουμένω ν από το ΑΚΡ λόγω ευρωπαϊκού αδιεξόδου αλλά και το γεγονός ό τι η υπόθεση Ergenekon

452


αρχίζει να «ξεχειλώνει» με ατέρμονες προσαγωγές και συλλήψεις αλλά και χρονοβόρες δίκες θα γυρίσει μπούμερανγκ για το ΑΚΡ του Ταγίπ Ερντογάν. Η κοινή γνώμη, σε συνδυ ασμό με την οικονομική κρίση και τη ν αυξανόμενη ανεργία, θα απαιτήσει «σταθερότη τα» την οποία κάποιοι θα τρέξουν να αναζητήσουν στους παραδοσιακούς προστάτες της κεμαλικής Τουρκίας... και ο νοών νοείτω.

ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ155 Το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (Adalet ve Kakinma Partisi, ΑΚΡ) του Ερντογάν κα τέβ η κε στον εκλογικό στίβο και σημείωσε δύο εντυπωσιακές νίκες - τ ο Νοέμβριο του 2002 και τον Ιούλιο του 2007-, προτάσσοντας στον τουρκικό λαό το θεσμικό εκσυγχρο νισμό και την ένταξη της χώρας στην Ε.Ε. Οι δύο αυτές πτυχές του προγράμματος του ήταν στενά συνδεδεμένες, καθότι τα εκσυχρονιστικά μέτρα όχι μόνο θα ικανοποιούσαν τα κοινοτικά ενταξιακά κριτήρια, αλλά και θα ενίσχυαν τη θέση του ΑΚΡ έναντι του κεμαλικού κατεστημένου. Οι παράγοντες που επηρέσαν την πορεία του ΑΚΡ είναι οι εξής:

(1) Εν πρώτοις, η Ε.Ε. -π α ρ ά τις όποιες περί του αντιθέτου τυπικές δεσμεύσεις της ή και σποραδικές διαβεβαιώ σεις κοινοτικώ ν ή εθνικών α ξιω μ α το ύχω ν- διαμηνύει ό τι η Τουρκία δεν π ρόκειται να γίνει δεκτή ως πλήρες μέλος της. Στο μέτρο δε που οι ευρωπαϊ κές αυτές διαθέσεις συνειδητοποιούνται από τη γείτονα φυσικό είναι ο ευρωπαϊκός της ζήλος να φθίνει και το ενταξιακό κίνητρο για την προώθηση τω ν εσωτερικώ ν μεταρρυθ μίσεων να αποδυναμώνεται σταδιακά.

(2) Ένας άλλος παράγοντας που συνέτεινε στη ματαίωση τω ν αρχικών στόχων είναι η αποφασιστικότητα των κεμαλιστών, ένστολων και μη, οι οποίοι συμπορευόμενοι με τη σ τρατιω τική ηγεσία και το Συνταγματικό Δικαστήριο επισημαίνουν στον πρωθυπουργό τα όρια των ελευθεριώ ν και τω ν περιορισμών που του θέτουν σταδιακά, όταν αυτός προ βάλλει την προώθηση συνταγματικώ ν μεταρρυθμίσεω ν επικαλούμενος τη ν ενταξιακή πορεία τηςΤουρκίας προς την Ε.Ε., δίνοντάςτους κατά καιρούς πολλά και διάφορα μηνύ ματα και χαράζοντας τις γραμμές από τις οποίες δεν πρέπει να λοξοδρομήσει και, απ' ό,τι φαίνεται, ο Ερντογάν λαμβάνει αυτά τα μηνύματα.

(3) Σημαντικό, ωστόσο, ρόλο στη μεταστροφή τουΤούρκου πρωθυπουργού διαδρα ματίζει και ένας τρίτος παράγοντας. Αυτός είναι η συνεχιζόμενη άρνηση του ΡΚΚ να τε ρ ματίσει την ένοπλη δράση του. Καθώς η συνέχιση τω ν επιθέσεων των Κούρδων ενόπλων από τα ιρακινά τους ορμητήρια κατά στόχων εντός της τουρ κικής επικράτειας εξασθενίζει τη θέση των οπαδών τη ς ήπιας γραμμής έναντι του κουρδικού, τον αναγκάζει να υι οθετήσει πιο αυταρχικές επιλογές κυρίως για να κατευνάσει τους στρατιω τικούς και τους εθνικιστές, αλλά και να ενισχύσει τη θέση του κόμματός του ενόψει τω ν δημοτικώ ν εκλο γών του επόμενου Μαρτίου, κατά τις οποίες, κυρίως στις νότιες και νοτιοανατολικές πε-

155. w w w .p a r a tir itir io - to u r k ia s .b lo a s p o t.c o m /2 0 0 9 /0 4 /b lo a s p o t.h tm l.


453

ριοχές της χώρας, το ΑΚΡ θα αντιμετω πίσει ενισχυμένο το προσκείμενο στους Κούρδους Κόμμα της Δ ημοκρατικής Κοινωνίας (D em okratikToplum Partisi - DTP).

(4) Οι διεργασίες δε αυτές, τις οποίες καταγράφουν και πολλά σοβαρά δυτικά ΜΜΕ, φ αίνεται να σηματοδοτούν την προσχώρηση, ή κατ' άλλους την επιστροφή, του Τούρ κου πρωθυπουργού σε έναν ισλαμικό εθνικισμό, με ενδεικτική και την πολυσυζητημένη δήλωσή του, ριζικά διαφοροποιημένη, όπως παρατηρεί η Le Monde, από προγενέστερες συμφιλιω τικές έναντι των Κούρδων τοποθετήσεις του: «Λέμε: ένα έθνος, μία σημαία, μία πατρίδα και ένα κράτος. Όσοι δε συμφωνούν να φύγουν». Ενώ επίσης χαρακτηριστική του κρατούντος στη γείτονα κλίματος είναι και η απόφαση της τουρκικής Εθνοσυνέλευ σης, παρά τις επιτεινόμενες επιπτώσεις της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης και στην το υρ κική οικονομία, να αυξήσει το στρατιω τικό προϋπολογισμό για το επόμενο έτος. Κατά τα λοιπά, δε, είναι προφανές ότι η τουρκική πολιτική ηγεσία έχει ευθυγραμμι στεί πλήρως με τη στρατιω τική, όχι μόνο ως προς το κουρδικό, αλλά και σε ό,τι αφορά τα αμεσότερου ελληνικού ενδιαφ έροντος θέματα -Κ υπ ριακό και Α ιγ α ίο -, για τα οποία, άλλωστε, λόγω της στρατηγικής τους σημασίας, η γνώμη των στρατιω τικώ ν υπήρξε ανέ καθεν βαρύνουσα και καθοριστική.

(5) Υπό τις συνθήκες αυτές, οι συνομιλίες Χριστόφια-Ταλάτ ήταν εξαρχής καταδικα σμένες σε αποτυχία. Ανεξάρτητα από τις όποιες προσωπικές του προτιμήσεις, ο Κύπριος πρόεδρος αδυνατεί να αγνοήσει την ελληνοκυπριακή κοινή γνώμη, συναινώντας σε ψευδοενω τική λύση τύπου Ανάν. Και από τη ν άλλη, ο Τουρκοκύπριος συνομιλητής του ούτε μπορεί αλλά ούτε και θέλει να αψηφήσει τη βούληση της τουρκικής π ολιτικοστρατιω τικής ηγεσίας, η οποία, για λόγους που εξέχοντα μέλη της δεν παύουν να εξηγούν, είναι στερεά προσκολλημένη σε κάποιας μορφής διχοτόμηση, είτε συγκαλυμμένη είτε απρο κάλυπτη, είτε εάν αυτή επιτευχθεί με συμφωνία είτε με την παγίωση της υφιστάμενης κα τάστασης, ενώ κάτι παρόμοιο επιθυμεί και στο Αιγαίο, με τη συνεχή προώθηση των γκρί ζων ζωνών ακόμα και σε κατοικημένες νησίδες και μικρονησίδες του Αιγαίου.

ERGENEKON ΚΑΙ ΒΑΘΥ ΚΡΑΤΟΣ (DERIN DEVLET)156 α. Το λεγόμενο «βαθύ κράτος» αποτελεί ίσως το πιο πολυσυζητημένο πράγμα στην πο λιτική ιστορία της σύγχρονης Τουρκίας. Έχουν ειπωθεί πολλά και έχουν γραφτεί αρκετές αναλύσεις και μελέτες για το θέμα, οι οποίες τις περισσότερες φορές καταλήγουν σε συ μπεράσματα που μπορεί να χαρακτηριστούν και αυθαίρετα, αφού σ τηρίζονται σε εκ τι μήσεις γύρω από γεγονότα. Δηλαδή, δεν υπάρχουν μέχρι σήμερα απτές αποδείξεις για ύπαρξη «θεσμοθετημένων» παρακρατικών και παραστρατιωτικώ ν μηχανισμών, με συ γκεκριμένη ιεραρχική δομή, που συνδέονται οργανικά με το στρατό και άλλους φορείς διαχείρισης της κρατικής εξουσίας, οι οποίοι είναι σε θέση να ελέγχουν τις εκλεγμένες

156. Βλ. Παράρτημα A I 1, Α Ι 2, Α Ι 3, Α Ι 4 και Α Ι 6, www.Daratiritirio-tourkias.bloasDO t.com /search/ label/.

454


κυβερνήσεις και να παρεμβαίνουν καθοριστικά, ακόμα και με χρήση ένοπλης βίας, όταν οι κυβερνήσεις δε συμμορφώ νονται με τις υποδείξεις του βαθέος κράτους. β. Δηλαδή, μέχρι σήμερα βλέπαμε το αποτέλεσμα, υποπτευόμασταν ότι πίσω από αυτό είναι το βαθύ κράτος, πλην όμως δεν υπήρχαν οι αποδείξεις ούτε άλλες πληροφο ρίες που θα καθιστούσαν έστω και κάπως ορατό το περιβόητο «βαθύ κράτος» τη ςΤ ο υρ κίας. Α υτά μέχρις ότο υ άρχισε να αναπ τύσ σ εται η φ ιλο λο γία π ερί τη ς οργάνω σης Ergenekon. Φιλολογία που σταδιακά εξελίχτηκε σε χειροπιαστή πραγματικότητα, μετά την επιχείρηση σύλληψης δεκάδων μελών της τον Ιανουάριο του 2008. Ας δούμε όμως το ιστορικό της υπόθεσης, η εξέλιξη της οποίας αναμένεται να επηρεάσει καθοριστικά το πολιτικό σκηνικό στηνΤ ουρκία και μαζί με αυτό μια σειρά από άλλα κρίσιμα ζητήμα τα, με κυρίαρχο -γ ια μας τους Έ λληνες- τη ν πορεία τω ν ελληνοτουρκικώ ν σχέσεων.

(V Οι πρώτες αποδείξεις για την οργάνωση Ergenekon Στις 2 Μ αρτίου του έτους 2001 μια ομάδα του Τμήματος Λαθρεμπορίου και Οργανωμέ νου Εγκλήματος τη ς Διεύθυνσης Ασφάλειας Κωνσταντινούπολης, με επ ικεφαλής τον αστυνομικό διευθυντή Αντίλ Σερντάρ Σατσάν (Adil Serdar Ξθςβη), ύστερα από καταγγε λία για εκβιασμό, εισέβαλε στο διαμέρισμα όπου στεγαζόταν το γραφείο του δημοσιο γράφου Τουντζάι Γκιουνέι (Tuncay Güney). Κατά τη διάρκεια του τυπικού ελέγχου στο γραφείο, οι άντρες της ασφάλειας έπιασαν «λαβράκι». Ανακάλυψαν και κατάσχεσαν φα κέλους με ντοκουμέντα από μια μυστική φασιστική-παρακρατική-παραστρατιω τική ορ γάνωση, την Ergenekon, για τη ν οποία μέχρι τό τε όλοι μιλούσαν, αλλά κανείς δεν είχε στοιχεία για τους σκοπούς, τη δομή, την επάνδρωση και τη σχέση της με το τουρκικό κράτος και τις δομές εξουσίας γενικότερα. Σύμφωνα με τα στοιχεία που βρέθηκαν, η οργάνωση είχε σχέσεις με το στρατό και συ γκεκριμένα με τη Στρατοχωροφυλακή, που - ε κ του ν ό μ ο υ - έχει εκτεταμένο δίκτυο μονά δων, σταθμών και φυλακίων σε όλη την τουρκική επικράτεια. Η πάλη ανάμεσα στο στρα τό, στη MIT και στην αστυνομία για τον έλεγχο τέτοιω ν μηχανισμών που, σημειωτέον, ελέγ χουν και διαχειρίζονται τεράστια κεφάλαια προερχόμενα από την ελεγχόμενη και προστατευόμενη από τις αρχές παράνομη δράση ομάδων και συμμοριών, είναι διαχρονική και γνωστή σε όσους παρατηρούν συνεχώς την ιστορική εξέλιξη της σύγχρονης Τουρκίας. Ο αστυνομικός διευθυντής Αντίλ Σερντάρ Σατσάν, εκπροσωπώντας τα συντεχνιακά συμφέροντα της αστυνομίας, άρπαξε την ευκαιρία από τα μαλλιά για να σ τριμώ ξει και να ξεσκεπάσει τους μηχανισμούς της Στρατοχωροφυλακής. Έβαλε το συλληφθέντα Τουντζάι Γκιουνέι να καταθέσει επί τρίω ρο ό,τι γνώ ριζε για την ιστορία της Ergenekon. Και αυτός, προκειμένου να εξασφαλίσει τα ευεργετήματα του μάρτυρα που παρέχει πολύτι μες πληροφορίες για τέτο ιο υ είδους υποθέσεις, τα είπε όλα. Σε εκείνη την τρίω ρη κατά θεση ο συλληφθείς δημοσιογράφος έδωσε διευθύνσεις και ονόματα για άτομα που επάν δρωναν τα διάφορα τμ ή μα τα της Ergenekon και για τους προστάτες τους στις τάξεις των ανώτατων αξιωματικών, εν ενεργεία ή αποστράτων. Ο αστυνομικός διευθυντής κράτησε ένα αντίγραφο από τα ντοκουμέντα και από τη βιντεοκασέτα της κατάθεσης και παρέπεμψε την υπόθεση αρμοδίως. Φυσικά, η τό τε κυ


455

βέρνηση το υ Μ π ουλέντ Ετζεβίτ, «προϊόν και απ οτέλεσμα» η ίδια τη ς δράσης τη ς Ergenekon, αφού βρισκόταν στην εξουσία μετά το μεταμοντέρνο πραξικόπημα που έκα ναν οιΤούρκοι στρατηγοί στις 28 Φ εβρουάριου 1997, που οδήγησε στην ανατροπή του Νετζμετίν Ερμπακάν, κουκούλωσε το θέμα, όπως κουκούλωσε το περίφημο «Σκάνδαλο Susurluk» η κυβέρνηση συνασπισμού των Ερμπακάν-Τσιλέρ το 1996, κάτω από την αφό ρητη πίεση της Τανσού Τσιλέρ, το κόμμα τη ς οποίας (Κόμμα του Ορθού Δρόμου) ήταν βαθιά χωμένο στο βαθύ κράτος και στην Ergenekon. Πάντως, από τα ντοκουμέντα που βρέθηκαν στο γραφείο του Τουντζάι Γκιουνέι προέκυπτε ό τι το βαθύ κράτος προχωρούσε στην αναδιάρθρωση και στον εκσυγχρονισμό τω ν δομών και τω ν μηχανισμών ελέγχου για τη χειραγώγηση του συστήματος εξουσίας στηνΤουρκία, κάτω από το βάρος τω ν αλλαγών που είχαν προκύψει στη διεθνή πολιτι κή σκηνή, στο εσω τερικό πολιτικό σκηνικό, όπου το πολιτικό ισλάμ και το Κουρδικό Ζή τημα απειλούσαν τις δομές του κεμαλικού και του βαθέος κράτους και τη ν ενότητα του τουρκικού έθνους και κράτους. Ένας άλλος παράγοντας που επέβαλε τον «εκσυγχρονι σμό» του βαθέος κράτους ήταν και οι εξελίξεις στον το μ έα της τεχνολογίας, που άνοιγαν νέους και επικίνδυνους -κ α τά την άποψη των ηγετικών στελεχών του βαθέος κ ρ ά το υ ςδρόμους στην ενημέρωση της τουρκικής κοινής γνώμης.

(2) Το πρώτο πραξικόπημα της Ergenekon Ενώ η κυβέρνηση και το κράτος δεν προχώρησαν σε βαθύτερες έρευνες, που θα οδη γούσαν ίσως στην αποκάλυψη της μυστικής οργάνωσης και στην άσκηση διώξεων, η ορ γάνωση προβαίνει στην πρώτη απόπειρα κεκαλυμμένου πραξικοπήματος, όταν, το φ θ ι νόπωρο του 2001, μεθόδευσε την αντικατάσταση του ασθενούντος τό τε πρωθυπουρ γού Μ π ο υλέντ Ε τζεβίτ από το ν α ντιπ ρ ό εδ ρ ο τη ς κυβέρ νη σ η ς Χ ο υσ αμ ετίν Οζκάν (Hüsamettin Özkan). Με βάση το σκεπτικό της οργάνωσης, ο Ετζεβίτ ήταν ασθενής και αδυνατούσε να διαχειριστεί τη ν τύχη τη ς χώρας, ενόψει μάλιστα κρίσιμων εξελίξεω ν στο Βόρειο Ιράκ (Νότιο Κουρδιστάν), όπου οι ΗΠΑ προετοίμαζαν ένα κουρδικό κράτος που θεω ρούνταν νάρκη στην ενότητα όχι μόνο του Ιράκ, αλλά και της ίδιας τηςΤουρκίας. Η άρνηση του Ετζεβίτ να παραδώσει τη ν πρωθυπουργική καρέκλα οδήγησε σε μια μίνι πολιτική αποσταθεροποίηση με την αποχώρηση του X. Οζκάν από τη ν κυβέρνηση και το κόμμα. Σημειώ νεται ό τι ο X. Οζκάν φ εύγοντας «πήρε» μαζί του και 90 βουλευτές του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (DSP) του Ετζεβίτ, πιθανότατα άτομα που διατηρού σαν ισχυρούς δεσμούς με το βαθύ κράτος. Στη συνέχεια η οργάνωση προσπάθησε χω ρίς επιτυχία να αποτρέψει τη ν τοπ οθέτηση του μετριοπαθούς στρατηγού Χιλμί Οζκιόκ στη θέση του σκληρού κεμαλιστή και φερόμενου ως ηγετικού στελέχους της Ergenekon αρχηγού ΓΕΕΘΑ Χουσεΐν Κιβρίκογλου (Kivrikoglu), ο οποίος αποχωρούσε λόγω ορίου ηλικίας. Ο Κιβρίκογλου, πριν αποχωρήσει από τη θέση του, ανέτρεψε τον προγραμματισμό που τη ρ είτα ι με ευλάβεια στις τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις, και για να εξασφαλίσει την άμεση πρόσβαση της οργάνωσης στη διαχείριση της εξουσίας τοπ οθέτησε σε κρίσιμες και ανώτατες θέσεις δύο σκληροπυρηνικά μέλη της οργάνωσης: το στρατηγό Αϊτάτς Γιαλ-

456


μάν (A ytai Yalman) στη θέση του αρχηγού του στρατού ξηράς και το στρατηγό Σενέρ Ερουιγκούρ (§ener Eruygur) στη θέση του αρχηγού της στρατοχωροφυλακής, η οποία, σημειωτέον, διαθέτει μια πολυμελή και αρκετά αποτελεσματική υπηρεσία πληροφοριών εσωτερικού. Ο πρωθυπουργός Ετζεβίτ και ο πρόεδρος της δημοκρατίας Αχμέτ Ν ετζντέτ Σεζέρ, μολονότι αρνήθηκαν αρχικά, τελικά υποχρεώθηκαν να υπογράψουν το διάταγμα της τοποθέτησης τω ν στελεχών της οργάνωσης Ergenekon στις κρίσιμες αυτές θέσεις, ενώ τα δύο αυτά άτομα θα παίξουν καθοριστικό ρόλο τα επόμενα χρόνια.

(3) Το δεύτερο πραξικόπημα και το βαθύ ρήγμα στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις Μ ετά τις εκλογές του Νοεμβρίου του 2002 έχουμε την αλλαγή του πολιτικού σκηνικού στην Τουρκία, με το Κόμμα Ανάπτυξης και Δικαιοσύνης (ΑΚΡ) του Ερντογάν να παίρνει το 34% τω ν ψήφων και να σχηματίζει αυτοδύναμη κυβέρνηση πρώτα υπό τον Αμπντουλάχ Γκιουλ και στη συνέχεια υπό τον ίδιο τονΤαγίπ Ερντογάν. Η νεοφώ τισ τη κυβέρνηση του Κόμματος Ανάπτυξης και Δικαιοσύνης το χειμώνα του 2003 καλείται να διαχειριστεί τον επερχόμενο πόλεμο στο Ιράκ, για τη διεξαγωγή του οποίου οι ΗΠΑ ζητούν πολύ συγκε κριμένες διευκολύνσεις από την Τουρκία: μια σειρά από αεροπορικές βάσεις και λιμάνια και ένα διάδρομο ξηράς για τη διακίνηση μονάδων, οπλικών συστημάτω ν και εφοδίων από τα λιμάνια της Μερσίνας κα ιτη ςΑ λεξα νδρ έττα ςσ το Βόρειο Ιράκ (Νότιο Κουρδιστάν), όπου ήταν σχεδιασμένο να ανοίξει το λεγόμενο «Βόρειο Μέτωπο» για την ανατροπή του Σαντάμ Χουσεΐν. Οι ΗΠΑ, που θεωρούσαν δεδομένη την αποδοχή τω ν αιτημάτω ν τους από την Τουρ κία, είχαν μεταφ έρει ήδη τα στρατεύματα του «Βόρειου Μετώπου» με πλοία, τα οποία εί χαν αγκυροβολήσει από τον Ιανουάριο μεταξύ της Κύπρου και της Μερσίνας. Η το υρ κι κή κυβέρνηση, που φ έρεται να είχε δώσει πολιτικές διαβεβαιώ σεις για την αποδοχή των αμερικανικώ ν αιτημάτων, αντιμετώπισε την ψυχρότητα και την αντίθεση τω ν εθνικιστώ ν κεμαλιστών και των στρατηγών, του βαθέος κράτους δηλαδή, στην ικανοποίηση τω ν αι τημάτω ν αυτών. Ύστερα από διεργασίες που κράτησαν 60 ολόκληρες ημέρες και ενώ τα αμερικανικά στρατεύματα βρίσκονταν ήδη στα αγκυροβολημένα μεταξύ Μερσίνας και Κύπρου πλοία, η τουρκική κυβέρνηση ετοίμασε ένα νομοσχέδιο με το οποίο ικανοποιούνταν τα α ιτή ματα των ΗΠΑ και το οποίο έφ ερε προς ψήφιση στην τουρκική Εθνοσυνέλευση, στις 3 Μ αρτίου 2003. Για την περίπτωση που η κυβέρνηση και ο πολιτικός κόσμος στο σύνολό του δεν είχαν λάβει το μήνυμα του βαθέος κράτους, ο αρχηγός του στρατού ξηράς Αϊτάτς Γιαλμάν -το π ο τη ρ η τή ς της Ergenekon στις ένοπλες δ υ ν ά μ εις - τη ν προηγούμενη ημέρα έκανε δηλώσεις στο δημοσιογράφο της Milliyet Φ ικρέτ Μπιλά (Fikret Bila), λέγο ντας ό τι οι τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις θεωρούν ότι το νομοσχέδιο δεν έπρεπε να εγκριθεί από τη ν τουρκική Εθνοσυνέλευση. Ο δημοσιογράφος δημοσίευσε τη «γραμμή» του βαθέος κράτους στην εφημερίδα, φω τογραφίζοντας τον Αίτάτς Γιαλμάν, χωρίς όμως να γράψει ανοιχτά το όνομά του. Και φυσικά την επομένη ημέρα το νομοσχέδιο απορρίφθηκε, προκαλώντας σοκ και ένα βα θύ ρήγμα στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις.


457

(4) Η ανάμειξη της Ergenekon στο Κυπριακό και στο Σχέδιο Ανάν Η άμεση εμπλοκή και ανάμειξη της Ergenekon στην άσκηση της κυβερνητικής εξουσίας και του κυβερνητικού έργου δε σταματάει εδώ. Το ίδιο διάστημα (άνοιξη 2003) ήταν σε εξέλιξη οι διαδικασίες για τη σύνταξη και την αποδοχή του Σχεδίου Ανάν ως βάσης δια πραγμάτευσης για τη ν «επίλυση» του Κυπριακού. Ο Τούρκος πρωθυπουργός Αμπντουλαχ Γκιουλ έδωσε εντολή στον τό τε πρόεδρο του ψευδοκράτους, τον Ραούφ Ντενκτάς (Rauf Denkta§), να αποδεχτεί το ως άνω σχέδιο ως βάση διαπραγμάτευσης. Παρά τη ν εντολή του Τούρκου πρωθυπουργού, ο Ραούφ Ντενκτάς, κατερχόμενος από το αεροπλάνο στο αεροδρόμιο τη ς Χάγης, όπου είχε μεταβεί για συνομιλίες, δήλω νε: «Ήρθα για να πω όχι στο σχέδιο /Ανάν». Ή ταν φανερό ό τι είχε λάβει εντολή από το βα θύ κράτος για τη στάση του αυτή, όπως επίσης ήταν φανερό ότι η εκλεγμένη κυβέρνη ση δεν μπορούσε να υλοποιήσει την πολιτική της και τελικά περνούσε η πολιτική του βαθέος κράτους. Στις αρχές του 2004 ο Ταγίπ Ερντογάν, πιεζόμενος από τα πράγματα, προ σπάθησε να πάρει την κατάσταση στα χέρια του και τον Ιανουάριο του 2004 συναντήθηκε στο Νταβός με τον γ.γ. του ΟΗΕ, Κόφι Ανάν, και του ανακοίνωσε ότι η Τουρκία δέχεται την επιδιαιτησία του για τη ν εξεύρεση λύσης, φέρνοντας έτσι το Σχέδιο Ανάν στο τραπέ ζι τω ν διαπραγματεύσεων. Ο Κόφι Ανάν κάλεσε τα δύο μέρη στη Νέα Υόρκη για διαπραγ ματεύσεις. Ο Ραούφ Ντενκτάς δέχτηκε πιέσεις από την κυβέρνηση και υποχρεώθηκε να συμπεριλάβει στην αποστολή τον Μ εχμέτ Αλί Ταλάτ (M ehmet Ali Talat), που είχε κερδίσει τις εκλογές. Ο Ραούφ Ν τενκτάς, σύμφωνα με τις διαβεβαιώ σ εις που είχε λάβ ει από την Ergenekon, περίμενε τη δημοσιοποίηση ανακοίνωσης του τουρκικού ΓΕΕΘΑ για το Κυ πριακό, με βάση την οποία θα καθόριζε τη στάση του στις διαπραγματεύσεις. Η ανακοί νωση δεν έβγαινε και -κ υ ρ ιο λ εκ τικ ά στο παρά π έν τε - αναγκάστηκε να επικοινωνήσει με το μετριοπαθή αρχηγό ΓΕΕΘΑ Χιλμί Οζκιόκ, ο οποίος του είπε ότι κινείται στα όρια που ορίζει το σύνταγμα. Την ίδια στιγμή που ο Οζκιόκ έλεγε «όχι», ο αρχηγός του στρατού ξηράς Αϊτάτς Γιαλμαν και ο αρχηγός τη ς στρατοχω ροφυλάκης Σενέρ Ερουϊγκούρ έκαναν μυστικές επαφές στην Άγκυρα με επ ιχειρηματίες και ιδιοκτήτες ΜΜΕ, προσπαθώντας να εξασφαλίσουν στήριξη για τη διενέργεια πραξικοπήματος τύπου 28ης Φεβρουάριου. Το βαθύ κράτος θεωρούσε καταστροφικό για τους σχεδιασμούς και τα συμφέροντα της Άγκυρας και του τουρκισμού το Σχέδιο Ανάν, αφού η Τουρκία θα έχανε το στρατηγι κό έλεγχο στο νησί, έλεγχο που εξασφαλίζεται με τη ν ύπαρξη τω ν δυνάμεων κατοχής. Για να αποτραπεί δε τέτο ια εξέλιξη υπήρχε έτοιμο ένα σχέδιο: το «Σχέδιο Σαρίκουζ», το οποίο δεν ήταν τίπ οτε άλλο από τη σχεδιαζόμενη ανατροπή της κυβέρνησης του Ταγίπ Ερντογάν σε περίπτωση που ψηφιζόταν από τα δύο μέρη στην Κύπρο το Σχέδιο Ανάν. Τελικά, το Σχέδιο Ανάν δεν πέρασε και το «Σχέδιο Σαρίκουζ» έμεινε στα συρτάρια ή καλύτερα στους υπολογιστές στων εμπνευστών του. Από έναν τέτο ιο , από τον υπολογι στή το υ τό τε αρχηγού το υ το υ ρ κικο ύ π ολεμικού ναυτικού, ναύαρχου Ο ζντέν Ορνέκ (Özden Örnek), κάποιος υπέκλεψε και διέρρευσε το σχέδιο του πραξικοπήματος, το οποίο δημοσίευσε το περιοδικό ΝΟΚΤΑ στο τεύχος της 29ης Μ αρτίου 2007. Φυσικά, το συγκε κριμένο τεύχος του περιοδικού ήταν και το τελευταίο.


458

(5) Η Ergenekon αντιτίθεται στην Ευρωπαϊκή Προοπτική της Τουρκίας Ο Ταγίπ Ερντογάν, εκτός από την επίλυση του Κυπριακού, ήταν αποφασισμένος να προ χωρήσει και το ζήτημα της ένταξης τηςΤουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το βαθύ κρά τος θεωρούσε από την πλευρά του ότι η ευρωπαϊκή προοπτική είναι ασύμβατη με την κεμαλική Τουρκία, ενώ ήταν προφανές ότι σε μια ευρωπαϊκή Τουρκία δεν είχαν θέση μη χανισμοί ούτε φασιστικές οργανώσεις τύπου Ergenekon. Έτσι, το βαθύ κράτος οργάνω σε την άμυνά του μπροστά σε αυτό το ενδεχόμενο. Παρά τις αντιδράσεις του βαθέος κράτους, η κυβέρνηση του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης προσπαθούσε να χαράξει το δρόμο προς τον εκδημοκρατισμό της χώρας του, όπως άλλωστε επιβάλλεται από τα Κριτήρια της Κοπεγχάγης και από τις άλλες υπο χρεώσεις που απορρέουν από την ευρωπαϊκή προοπτική τηςΤουρκίας. Εν τω μεταξύ, το ΑΚΡ και ο ίδιος ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν αυξάνουν την επιρροή τους στη λαϊκή βάση της Τουρκίας και μέσα από τη διαχείριση της κυβερνητικής εξουσίας ενισχύουν τη θέση τους στη διαπάλη τους με το βαθύ κράτος. Μπροστά σε αυτές τις εξελίξεις το βαθύ κράτος δεν κάθεται με σταυρωμένα χέρια. Ανώτατοι αξιω ματικοί, δικαστές, καθηγητές πανεπι στημίου, πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες, διάφορες ομάδες και συμμορίες προσπα θούν να αντιπαρατεθούν ο καθένας στον το μ έα του στη νόμιμη κυβέρνηση και να ακυρώσουν στην πράξη τις όποιες μεταρρυθμίσεις.

(6) Η εγκληματική δράση της Ergenekon Ως αποτέλεσμα της δράσης τω ν μηχανισμών, στο διάστημα αυτό εξαπλώνεται στηνΤουρ κία ένα κύμα εθνικιστικής υστερίας, που υποστηρίζεται από ένα δίκτυο εθνικιστικώ ν και πατριωτικών οργανώσεων και προπαγανδίζεται από εφημερίδες, περιοδικά, τηλεοπτικά κανάλια, ιστοσελίδες κ,λπ. Εκδίδονται βιβλία τα οποία στηρίζονται σε πληροφορίες και σενάρια που επ εξεργάζονται οι υπηρεσίες του κράτους, τα οποία, εκτός τω ν άλλων, καταγγέλλουντονπρω θυπουργόΤαγίπ Ερντογάν κα ιτο κόμμα του ως όργανο της ΝέαςΤάξης Πραγμάτων και του διεθνούς σιωνισμού. Ομάδες νομικών και δικηγόρων που είναι συνδεδεμένοι με αυτό το εκτεταμένο δίκτυο, με βάση το περίφημο άρθρο 301 του το υρ κικού συντάγματος (αφορά τη ν προσβολή του τουρκισμού), καταγγέλλουν και μηνύουν όποιον ενοχλεί το βαθύ κράτος και τον τουρκισμό. Στις π ροανακριτικές διαδικασίες και στις δίκες που γίνονται ομάδες εθνικιστώ ν τρομοκρατούν και διαπομπεύουν τους κατη γορουμένους, τους συγγενείς και τους δικηγόρους που τολμούν να τους υπερασπίζονται. Ανάμεσα σε εκείνους που στοχοποιούνται είναι ο οικουμενικός πατριάρχης Βαρθολομαί ος, ο βραβευμένος με Νόμπελ λογοτεχνίας Ορχάν Παμούκ και ο Αρμένιος δημοσιογρά φος Χραντ Ντινκ. Ενώ συμβαίνουν όλα αυτά, λαμβάνουν χώρα μια σειρά από βίαιες και εγκληματικές ενέργειες, μερικές από τις οποίες είναι οι εξής:157 (α) Στις 5 Φ εβρουάριου 2006 ένας νεαρός εθνικιστής σκότωσε τον καθολικό ιερέα της Τραπεζούντας πατέρα Σαντόρο, ο οποίος, σύμφωνα με το έγγραφο που έσ τειλε η

157. Βλ. Παράρτημα ΑΙ 0.


459

αστυνομική διεύθυνση Τ ραπεζούντας στον εισαγγελέα του Ερζερούμ, ζητώντας τη ν πα ρακολούθηση τω ν τηλεφώ νω ν του με το αιτιολογικό ότι «ανέπτυσσε δράση υπέρ των σχεδίων της Ελλάδας για την αναβίωση της ποντιακής ιδέας στην περιοχή». (β) Ένα χρόνο μετά, στις 19 Ιανουαρίου 2007, ένας νεαρός εθνικιστής από τη ν Τρα πεζούντα δολοφονούσε στην Κωνσταντινούπολη τον στοχοποιημένο από τους μηχανι σμούς του βαθέος κράτους Α ρμένιο δημοσιογράφο Χραντ Ντινκ, εκδότη της αρμενικής μειονοτικής εφ ημερίδας Agos. (γ) Τρεις μήνες μετά, στις 18 Απριλίου 2007, πέντε ισλαμιστές-εθνικιστές κατακρεούρ γησαν τρ εις χριστιανούς στην πόλη Μ αλάττεια τη ς Τουρκίας, ενώ τους προηγούμενους μήνες είδαν το φως τη ς δημοσιότητας εκατοντάδες άρθρα για την «επικίνδυνη δράση των ιεραποστολών στην Τουρκία, οι οποίες με τη δράση τους απεργάζονταν την ενότητα του έθνους και κράτους». Σημειώ νεται ότι στους δράστες βρέθηκαν περίπου 100 κάρτες sim, από την εξέταση τω ν οποίων διαπιστώ θηκε ό τι οι δράστες είχαν εκατοντάδες τη λεφω νικές επαφές με στελέχη τη ς Διοίκησης Ειδικών Δυνάμεων που υπηρετούσαν στην 1η και στη 2η Στρατιά, στη Μ αλάττεια και στην Κωνσταντινούπολη αντίστοιχα. Εν τω μεταξύ, το διάστημα που γίνονται τα παραπάνω εκατοντάδες βόμβες εκρήγνυνται σε διάφ ορες πόλεις του τουρ κικού Κουρδιστάν, για να δικαιολογούν κάθε φορά τη ν επέμ βαση και τη δράση του τουρκικού στρατού και της Στρατοχω ροφυλακής στο κουρδικό κίνημα.

(7) Η επέμβαση της Ergenekon στην εκλογή προέδρου της δημοκρατίας Ενώ το βαθύ κράτος, διά της Ergenekon, σπέρνει το θάνατο και κατατρομοκρατεί τους εχθρούς του τουρκισμού, συνεχίζεται η πάλη ανάμεσα στις εθνικισ τικές κεμαλικές δυνά μεις και την κυβέρνηση. Η πάλη εντείνεται με τη λήξη της θητείας του προέδρου Σεζέρ (Μάιος 2007), ενώ προβάλλει το ενδεχόμενο να καθίσει στη θέση του προέδρου τη ς δη μοκρατίας ο ίδιος ο Ερντογάν. Δεκάδες μαζικές οργανώσεις, οι οποίες εκ τω ν υστέρων αποδείχτηκε ότι είτε είχαν οργανική σχέση είτε υποκινούνταν από το βαθύ κράτος και την Ergenekon, οργάνωσαν συλλαλητήρια, διαδηλώνοντας την αντίθεσή τους στην εκλο γή ισλαμιστή προέδρου της δημοκρατίας. Συντονιστής στις συγκεντρώσεις αυτές ήταν ο απόστρατος στρατηγός Σενέρ Ερουιγκούρ, πρόεδρος τω ν Συλλόγων Κεμαλιστικής Σκέ ψης σε παντουρκικό επίπεδο, ενώ ποτέ δεν έγινε γνωστό πού βρέθηκαν τα κεφάλαια για την οργάνωση αυτών τω ν συγκεντρώσεων. Στις 14 Απριλίου 2007 ο νέος αρχηγός ΓΕΕΘΑ, ο σκληροπυρηνικός κεμαλιστής και μέ λος της οργάνωσης Ergenekon Γιασάρ Μ πουγιούκανιτ (Ya§ar Büyükamt), έκανε ανοιχτή παρέμβαση, δηλώνοντας στους δημοσιογράφους ότι: «Ο νέος πρόεδρος δε θα πρέπει να

είναι μόνο λόγοις, αλλά έργοις πιστός στο κοσμικό καθεστώς». Ο Ερντογάν, δεχόμενος ει σηγήσεις συνεργατών του, τελικά δε θέτει ο ίδιος υποψηφιότητα, και στις 24 Απριλίου 2007 ανακοινώνει την υποψηφιότητα του μέχρι τό τε υπουργού Εξωτερικών Αμπντουλάχ Γκιουλ, με αποτέλεσμα η Τουρκία να αποκτήσει τελικά τον πρώτο ισλαμιστή πρόεδρο. Μπροστά σε αυτή την προοπτική το βαθύ κράτος ανασυντάσσεται και θέτει στην πρώ τη γραμμή του «αγώνα» το ΓΕΕΘΑ.


460

Το βράδυ της 27ης Απριλίου 2007, και ενώ όλα δείχνουν ό τι ο Ερντογάν θα ανακοι νώσει την υποψηφιότητά του για τη θέση του προέδρου τη ς δημοκρατίας, στην επίση μη ιστοσελίδα του τουρκικού ΓΕΕΘΑ αναρτάται μια ανακοίνωση που ανατρέπει τα δεδο μένα. Στην ουσία ο στρατός και το ΓΕΕΘΑ, ως θεσμός, προειδοποιούν ανοιχτά ό τ ι: «... ο

νέος πρόεδρος δε θα πρέπει να είναι μόνο λόγοις, αλλά έργοις πιστός στο κοσμικό καθε στώς... οι συζητήσεις που γίνονται τις τελευταίες μέρες για το θέμα της εκλογής του προέ δρου της δημοκρατίας έχουν θέσει υπό διαπραγμάτευση τον ίδιο τον κοσμικό χαρακτήρα του τουρκικού κράτους. Η κατάσταση αυτή παρακολουθείται με ανησυχία από τις ΤΕΔ. Δε θα πρέπει να ξεχνάει κανείς ότι σε αυτές τις συζητήσεις και τις διαπραγματεύσεις οι ΤΕΔδη λώνουν ενεργό παρόν, ξεκαθαρίζοντας ότι θα υπεραμυνθούν για τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους. Επιπλέον οι ΤΕΔ δηλώνουν ότι είναι κατηγορηματικά αντίθετες με αρνητικές κρίσεις και σχόλια που γίνονται με αφορμή αυτές τις συζητήσεις και ότι αν χρειαστεί θα δεί ξουν την αντίδρασή τους ενεργά και με ξεκάθαρο τρόπο. Κανείς να μην έχει την παραμικρή αμφιβολία γι'αυτό...» (8) Η Διοίκηση Ειδικών Δυνάμεων και η σχεδιαζόμενη απόπειρα δολοφονίας του Ταγίπ Ερντογαν Στις 18 Μ αΐου 2007 ένα πρωτοφανές γεγονός έρχεται να συνταράξει τη ν κοινή γνώμη στηνΤουρκία. Ύστερα από τηλεφω νική καταγγελία για ύπαρξη μιαςομάδαςπ ου σχεδιά ζει τη δολοφ ονία του πρωθυπουργού Ερντογάν και του συμβούλου του Τζουνεΐτ Ζάπσου (Cüneyd Zapsu), η ασ τυνομία εισβάλλει σε ένα διαμέρισμα στη συνοικία Έργιαμαν (Eryaman) της Άγκυρας και συλλαμβάνει το λοχαγό Μ ουράτ Ερέν (M urat Eren), τη ς Δ ιο ί κησης Ειδικών Δυνάμεων (Özel Kuvvetler Kom utanligi), τον υπολοχαγό Γιακούπ Γιάίλά (Yakup Yayla) και τους μόνιμους υπαξιωματικους Ε ρκούτΤας (Erkut Ta§) και Γιασίν Γιαμάν (Yasin Yaman), οι οποίοι ήταν εξειδικευμένοι στην κατασκευή βομβών. Μαζί με τους στρατιω τικούς συνελήφθησαν και 7 πολίτες, ενώ στο διαμέρισμα βρέθηκε μεγάλος αριθ μός πυρομαχικών του στρατού, ΤΝΤ, ρολόγια για τη ν κατασκευή βομβών, σ τρατιω τικά έγγραφα με σχέδια για τον έλεγχο όλων τω ν συνοικιώ ν τη ς πόλης σε περίπτωση πραξι κοπήματος, καθώς και ανάλογα έγγραφα που βρέθηκαν στο γραφείο του Γκιουνέι το 2001. Το τουρ κικό Γενικό Επιτελείο απαγόρευσε τη ν έρευνα από τα κ τικό ανακριτή και την υπόθεση ανέλαβε η σ τρατιω τική δικαιοσύνη, η οποία φυσικά τη ν υποβάθμισε σε ένα θέμα παράβασης καθήκοντος σε σχέση με τα πυρομαχικά που βρέθηκαν στο δια μέρισμα και μόνο.

(9) Με την ανεύρεση όπλων και πυρομαχικών σε ένα αυθαίρετο οίκημα της Κωνσταντινού πολης αρχίζει η αναθεώρηση της πολιτικής πορείας της σημερινής Τουρκίας Εν τω μεταξύ, και ενώ η αντιπαράθεση μεταξύ τη ς κυβέρνησης του Ταγίπ Ερντογάν και του βαθέος κράτους συνεχίζεται κυρίως στο παρασκήνιο, στις 12 Ιουνίου 2007 συμβαί νει ένα γεγονός που έμελλε να σημαδέψ ει τη σύγχρονη πολιτική ιστορία της Τουρκίας. Οι ενοικιαστές ενός αυθαίρετου σπιτιού στη συνοικία Ουμράνιγιε (Ümraniye) της Κων σταντινούπολης βρήκαν τυχαία στο ταβάνι του σπιτιού όπου διέμεναν ένα κιβώ τιο στο


461

οποίο υπήρχαν 27 χειροβομβίδες και φ άκελοι με διάφορα έγγραφα. Ανέφεραν το γεγο νός στην αστυνομία, η οποία με έκπληξη διαπίστωσε ότι οι χειροβομβίδες ήταν ίδιες με αυτές που χρησιμοποιεί ο τουρκικός στρατός, ενώ τα έγγραφα που υπήρχαν στους φα κέλους παρέπεμπαν στη μυστική οργάνωση με το όνομα Ergenekon. Προχωρώντας ακόμα περισσότερο τις έρευνες η αστυνομία βρέθηκε μπροστά σε μια ένοπλη επιχειρησιακή ομάδα της μυστικής οργάνωσης, η οποία ήταν υπεύθυνη για την ένοπλη επίθεση εναντίον τω ν μελών του Αρείου Πάγου στην Άγκυρα (17 Μαΐου 2006), όπου ο δικηγόρος Αρπασλάν Ασλάν (Alparslan Arslan), υποκινούμενος από την οργάνω ση, σκότωσε έναν και τραυμάτισ ε 4 αρεοπαγίτες. Ο Ασλάν δήλωσε δημόσια ότι προέβη στη συγκεκριμένη πράξη ωθούμενος από τα ισλαμικά του αισθήματα, θεωρώντας ότι ο Άρειος Πάγος είναι ένα από τα κέντρα του κεμαλισμού που καταπιέζουν τους ισλαμιστές στηνΤουρκία. Στην κηδεία του αρεοπαγίτη συγκεντρώθηκαν εκατοντάδες χιλιάδες άν θρωποι και η τελετή μετατράπηκε σε αντικυβερνητική διαδήλωση, ενώ ο Ταγίπ Ερντογάν γιουχαΐστηκε, ο υπουργός Δικαιοσύνης προπηλακίστηκε και ο αρχηγός του ΓΕΕΘΑ Γιασάρ Μ πουγιουκανίτ και οι άλλοι σ τρατηγοί καταχειροκροτήθηκαν. Η πράξη αυτή, μα ζί με άλλες που θα ακολουθούσαν, π ροετοίμαζε το σκηνικό για τη δυναμική επέμβαση των δυνάμεων του βαθέος κράτους και του ίδιου του στρατού εναντίον του «ισλαμικού κινδύνου», που εκφραζόταν από το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης και από την κυ βέρνηση του ΑΚΡ. Από την έρευνα τη ς αστυνομίας προέκυψε επίσης ότι οι δύο βομβιστι κές επιθέσεις που έγιναν εναντίον τω ν γραφείων της εφ ημερίδας Cumhuriyet (προπύρ γιο του κεμαλισμού), στην Κωνσταντινούπολη, επιθέσεις που αποδόθηκαν σε ισλαμιστές, έγιναν με χειροβομβίδες που είχαν το ν ίδιο αριθμό μερίδας με τις χειροβομβίδες που βρέθηκαν στο κιβώτιο, στο ταβάνι του αυθαίρετου σπιτιού στο Ουμράνιγιε. Οι βομβ ισ τι κές επιθέσεις εναντίον της Cumhuriyet έγιναν για να συμπληρωθεί το σκηνικό του «ισλαμικού κινδύνου». Μ ετά τη ν εξέταση τω ν στοιχείων, η αστυνομία προχώρησε σε συλλή ψεις 14 ατόμων, στην πλειονότητά τους απόστρατοι αξιωματικοί, οι οποίοι παραπέμφθηκαν να δικαστούν με τη ν κατηγορία της σύστασης τρομοκρατικής οργάνωσης.

(10) Οι εκλογές του Νοεμβρίου 2007 Ενώ η έρευνα για την υπόθεση αυτή προχωρούσε με βραδείς ρυθμούς, αφού οι διω κτι κές και δικαστικές αρχές βρήκαν μπροστά τους τις υπηρεσίες του κράτους, δηλαδή τον ίδιο το στρατό και την περιβόητη Διεύθυνση Ανορθόδοξου Πολέμου (Ozel Harp Dairesi), τη μετονομασθείσα σε Διοίκηση Ειδικών Δυνάμεων (Özel Kuvvetler Kom utanliî), στις εκλογές του Ν οεμβρίου του 2007 το κόμμα του Ταγίπ Ερντογάν βγήκε πρώτο, λαμβάνοντας το 47% τω ν ψήφων, ποσοστό εξαιρ ετικά υψηλό για τα δεδομένα τηςΤουρκίας. Με τη συγκεκριμένη νίκη η κυβέρνηση ένιωσε ό τι ισχυροποιεί τη θέση της απέναντι στο βα θύ κράτος και προχώρησε σε αθόρυβη μεν, αλλά στενή παρακολούθηση τω ν ηγετικών στελεχών της Ergenekon και των επικεφαλής τω ν διάφορω ν ομάδων παράνομης αλλά και νόμιμης δράσης. Τα στοιχεία που συλλέγονται, κυρίως από τηλεφω νικές παρακολουθήσεις, από πα ρακολουθήσεις ηλεκτρονικής αλληλογραφίας και από παγιδεύσεις χώρων όπου συσκέ

462


πτονταν τα ανώτερα στελέχη ενός επιχειρησιακού σκέλους της Ergenekon, οδηγούν στην επιχείρηση μαζικής σύλληψης 33 μελών της οργάνωσης. Στη συνέχεια ο εισαγγελέας Κωνσταντινούπολης, με βάση τα στοιχεία που βρέθηκαν στα σπίτια των συλληφθέντων και τα στοιχεία που προκύπτουν από την εξέτασή τους, διατάζει τη σύλληψη δεκάδων άλλων ατόμων και αποφασίζει τελικά την προφυλάκιση 44 εξ αυτών. Να σημειωθεί ό τι ανάμεσα στους συλληφθέντες είναι ο υποστράτηγος ε.α. Βελί Κιουτσούκ (Veli Κ ϋςϋ ^, με πολυσχιδή δράση σε διάφορους το μ είς και σοβαρό ρόλο στην Ergenekon. Όταν στις 4 το πρωί της 18ης Ιανουαρίου 2008 η αστυνομία, με τη συνοδεία εισαγγελέα, χτύπησε τη ν πόρτα και του ανακοίνωσε το ένταλμα σύλληψής του, αυτός ζή τησ ε την άδεια να βγάλει τις πιτζάμες του και να ντυθεί. Ο εισαγγελέας τού έδωσε την άδεια. Ο Κιουτσούκ πήγε στο δω μάτιό του και έκανε από το κινητό του, που στο μεταξύ υποκλεπτόταν από τη ν αστυνομία, 8 τηλεφω νήματα. Ανάμεσα σε αυτούς που κάλεσε ήταν εν ενεργεία ανώ τατοι αξιω ματικοί, μερικοί ανώ τατοι απόστρατοι και ένας εν ενεργεία ανώ τατος δικαστικός. Από όλους ζήτησε βοήθεια, προσπαθώντας να αποτρέψει τη σύλληψή του, χωρίς όμως να το καταφέρει. Οδηγήθηκε στο τμ ή μα και αργότερα στις φ υ λακές, όπου παραμένει μέχρι σήμερα. Στο γραφείο του και στον υπολογιστή του η αστυ νομία βρήκε ένα ολόκληρο επιτελείο. Α ρχειοθετημένα άκρως απόρρητα έγραφα τω ν αρ χών ασφαλείας και των μυστικώ ν υπηρεσιών, φακέλους με πληροφορίες για διάφορα άτομα, ανάμεσα στα οποία και ο οικουμενικός πατριάρχης, στοιχεία για διάφορες ένο πλες επιχειρήσεις της οργάνωσης και, φυσικά, τα ίδια έγγραφα που βρέθηκαν το 2001 στο γραφείο του δημοσιογράφου Γκιουνέι, για την αναδιάρθρωση της Ergenekon και των άλλων μηχανισμών του βαθέος κράτους. Η εντύπωση που δόθηκε στις διω κτικές αρχές είναι ότι ο Κιουτσούκ ήταν άτυπος απο δέκτης επίσημων έγγραφων του στρατού και διάφορων άλλων υπηρεσιών του το υ ρ κι κού κράτους. Ανάμεσα σ τους σ υλλη φ θ έντες είνα ι επίσης η Σ εβγκί Ερενερόλ (Sevgi Erenerol), εκπρόσωπος Τύπου του τουρκορθόδοξου πατριαρχείου. Να σημειωθεί ό τι η Ερενερόλ και η οργάνωση Ergenekon παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη στοχοποίηση του οικουμενικού πατριαρχείου καθώς και του ίδιου του πατριάρχη Βαρθολομαίου. Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουν δει το φως της δημοσιότητας, τα γραφεία του τουρκορθόδοξου πατριαρχείου χρησιμοποιούνταν ως επιτελείο της επιχειρησιακής ο μά δας της οργάνωσης, όπου συσκέπτονταν μία φορά την εβδομάδα. Μ ερικές συνεδριά σεις έχει καταγράψει σε βίντεο η αστυνομία, που είχε παγιδέψει το χώρο. Ένας άλλος προφυλακισθείς είναι ο Μουαμέρ Καράμπουλουτ (Muammer Karabulut), πρόεδρος του Ιδρύ ματος Αγίου Νικολάου (Noel Baba Vakfi) και του Συμβουλίου Ειρήνης Αγιος Νικόλαος (Noel Baba Baris Konseyi), οργανώσεις που ίδρυσε το βαθύ κράτος για να ακυρώ σει τις προσπάθειες που κάνει από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 το οικουμενικό πατριαρ χείο για να αναδείξει το έργο και τη ν προσωπικότητα του Αγίου Νικολάου, προσπάθειες που κορυφώ νονται κάθε χρόνο στις 6 Δεκεμβρίου, στο πλαίσιο τω ν εορταστικώ ν δρα σ τηριοτήτω ν που γίνονται στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, στα Μύρα τη ς Λυκίας. Υπάρχουν και άλλες ενδιαφέρουσες προσωπικότητες ανάμεσα στους συλληφθέντες, αυ τό όμως είναι αντικείμενο συγγραφής ξεχω ριστής μελέτης.


463

(11) Το δικαστικό πραξικόπημα κατά του ΑΚΡ και του Ερντογάν Ενώ λοιπόν ο εισαγγελέας Κωνσταντινούπολης Ζεκερία Οζ (Zekeriya Öz) συνέχιζε την ανακριτική διαδικασία, ορισμένοι από τους συλληφθέντες, θεωρώντας ότι η πανίσχυρη οργάνωση δεν είναι σε θέση πλέον να τους υποστηρίξει, άρχισαν να ομολογούν, γεγο νός που έθεσε σε κίνδυνο και σημαντικά πρόσωπα του στρατού, της δικαιοσύνης, του ακαδημαϊκού κόσμου, τη ς πολιτικής, τη ς δημοσιογραφίας, του επιχειρηματικού κόσμου, τω ν υπηρεσιών του κράτους κ.λπ. Το διάστημα αυτό, που οι μηχανισμοί του βαθέος κράτους ένιωσαν να στενεύουν τα περιθώρια δράσης τους, και ενώ η ανακριτική διαδικασία για την υπόθεση Ergenekon βρίσκεται στο πιο κρίσιμο σημείο, έπεσε σαν κεραυνός εν αιθρία η είδηση της άσκησης δίωξης εναντίον του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, εναντίον του ίδιου του πρω θυπουργού Ερντογάν και 70 άλλων στελεχών του κόμματός του, μεταξύ τω ν οποίων και ο ίδιος ο πρόεδρος της δημοκρατίας Γκιουλ, από τον αρχιεισαγγελέα του Συμβουλίου Επικρατείας Αμπτουλραχμάν Γιαλτσίνκαγια (Abdülrahman Yal?inkaya). Την ώρα δε που οι δύο διαδικασίες - η μια της εξουδετέρω σης του βαθέος κράτους από τη δικαιοσύνη, που υπ οσ τηρίζεται από τη ν κυβέρνηση του Κόμματος Δ ικαιοσύ νης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ), και η άλλη τη ς εξουδετέρω σ ης τη ς κυβέρνησης και του κόμ ματος ΑΚΡ από το βαθύ κ ρ ά το ς - κινούνταν παράλληλα, αναθάρρησαν οι μηχανισμοί του βαθέος κράτους και ξανα βρήκε τη μιλιά του ο αρχηγός το υ το υρ κικο ύ Γενικού Επι τελείο υ, ο σ τρα τηγός Γιασάρ Μ π ουγιούκανιτ (Ya§ar Büyükamt), φ ερ ό μενο ς ως ένας από τους επ ικεφαλής τη ς Ergenekon. Ή δη έδωσε σ υνέντευξη στην τελ ευ τα ία έκδοση το υ π ερ ιο δικού Άμυνα και Αεροναυπηγική (SAVUNMA VE HAVACILIK), επ αναφ έροντας ύστερα από αρ κετό καιρό ζη τή μ ατα ισλαμικού και κουρδικού κίνδυνου και μια σειρά από άλλες αιτιάσεις που απηχούν τις απόψεις τη ς φ ασ ισ τικής οργάνωσης Ergenekon. Να σημειω θεί ό τι ο σ τρα τηγός Γιασάρ Μ πουγιούκανιτ, από τις κεφ αλές του βαθέος κράτους, όσο διαρκούσ ε ο υπόγειος π όλεμος μεταξύ του βαθέος κράτους και τη ς κυ βέρνησης το υ Ερντογάν βρ ή κε έναν απρόσμενο σύμμαχο, τη ν Ελλάδα, η οποία του π ρόσφερε νομιμοποίηση, καλώντας το ν μάλιστα να επ ισκεφ θεί επίσημα τη ν Ελλάδα δύο φορές, τη μία ως αρχηγός του σ τρατού ξηρός και τη ν άλλη ως αρχηγός του Γενι κού Επιτελείου. Αυτό είναι το νόημα τω ν αναλύσεων Τούρκων «κοσμικών» αναφορικά με τις νέες εξαγγελίες Ερντογάν περί της δημιουργίας μίας θρησκευόμενης νεολαίας στην Τουρκία. Ο Ερντογάν δήλωσε πως η κυβέρνηση της χώρας του σκοπό έχει να αναπτύξει μια νεο λαία με θρησκευτικό συναίσθημα, με αποτέλεσμα να προκαλέσει έναν ακόμα... νευρικό κλονισμό στους ήδη αποθαρρημένους κεμαλικούς οι οποίοι δέχονται τη μια «σφαλιάρα» μετά την άλλη από τους ανανήψαντες πανισλαμιστές.

«Θέλουμε να δημιουργήσουμε μια θρησκευόμενη νεολαία», υπογράμμισε ο Τούρκος πρωθυπουργός στο κοινοβούλιο της χώρας, μην αφήνοντας καμία αμφ ιβολία για την πραγματική ατζέντα του κόμματός τους «Περιμένετε ένα συντηρητικό δημοκρατικό κόμ μα όπως το ΑΚΡ να ευνοήσει τη δημιουργία μιας άθεης νεολαίας; Αυτή μπορεί να είναι η δι κή σας αποστολή, η δική σας δουλειά, όχι η δική μας», και συμπλήρωσε πως σκοπεύει να

464


δημιουργήσει μία «συντηρητική και δημοκρατική γενιά, η οποία θα αγκαλιάσει τις αρχές και

τις αξίες του έθνους». Όλα τα παραπάνω, όπως είναι πολύ φυσικό, οδήγησαν τον ηγέτη του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος τηςΤουρκίας, τον Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου, να υπερασπιστεί τις αρχές του ατατουρκισμού λέγοντας πως «είναι αμαρτία να χρησιμοποιεί κάποιος το θρησκευτικό συ

ναίσθημα προς άγραν ψήφων». Όπως ήταν φυσικό, η συζήτηση στη Βουλή πυροδότησε αντιδράσεις σε κοινωνικό επίπεδο, ενώ μια σειρά κορυφαίων δημοσιογράφων της χώρας τοπ οθετήθηκαν υπέρ ή κατά. Για παράδειγμα, ο Χασάν Κεμάλ της Milliyet έθεσε το ρητορικό ερώ τημα του τι ακρι βώς θα πρέπει να πράξει εάν δεν θα ήθελε το παιδί του να ανατραφεί με σ υντηρητικές και θρησκευτικές αρχές. Από την πλευρά του ο Μ εχμέτ Αλί Μπιράντ, μέσω της Hurriyet στάθηκε κριτικά απέναντι στις εξαγγελίες Ερντογάν, υπογραμμίζοντας πως «ο αγώνας για

τη θρησκευτική ηθική (piety) θα είναι το τέλος μας» και θέτει το κορυφαίο ερώ τημα προς τον πρωθυπουργό της χώρας «τι σημαίνει ακριβώς το γεγονός πως το κράτος θα δημιουρ γήσει μια θρησκευόμενη νεολαία; Είναι αυτό το πρώτο βήμα για τη δημιουργία θρησκευτι κού κράτους»; Σύμφωνα με το γνωστό, ειδικά σε εμάς τους Έλληνες, δημοσιογράφο-αναλυτή, ο Ερντογάν θα πρέπει να αποσαφηνίσει το θέμα, διαφ ορετικά υπάρχει κίνδυνος να ξεσπάσει μια πολύ «επικίνδυνη καταιγίδα» η οποία θα οδηγήσει στη δημιουργία δύο στρατοπέ δων -το υ ς «θρησκευόμενους» και τους «άθεους»- τα οποία θα συγκρουστούν μεταξύ τους σε έναν αγώνα επιβίωσης του ενός και εξόντωσης του άλλου. Σύμφωνα δε με τον Σεμίχ-ι-Ν τιζ της Milliyet, η Τουρκία είναι τόσο βαθιά διαιρεμένη σε «τοπικό, εθνικό και δογματικό» επίπεδο, ώστε κάθε προσπάθεια «ομογενοποίησης» στο εσω τερικό της να καθίσταται εξ ορισμού «αδύνατη». Τόσο το w w w .defence-point.gr όσο και το περιοδικό Στρατιωτική Ισορροπία και Γεω

πολιτική από την πρώτη στιγμή έχουν επισημάνει το «αγώνα θανάτου» που έχει ενσκήψει τα τελευταία χρόνια στην Τουρκία αναφορικά με τους Ν εότουρκους-κεμαλικούς οι οποίοι σταδιακά χάνουν την εξουσία από τους Νεοθωμανούς-πανισλαμιστές του ΑΚΡ. Η συγκεκριμένη διαδικασία στο επίπεδο των Ενόπλων Δυνάμεων, της δικαιοσύνης και της εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας έχει τα γνωστά αποτελέσματα που αναφέρουμε και αναλύουμε εδώ και δύο σχεδόν χρόνια. Σε κοινωνικό δε επίπεδο η διαδικασία είναι ακόμα πιο οδυνηρή για τους κεμαλικούς αφού αποδεικνύεται πως το μόνο που κατάφε ρε ο Κεμάλ Ατατούρκ να πετύχει ήταν να βγάλει το φέσι από την άρχουσα ελίτ και να της φ ορέσει τη ρεπούμπλικα, κάτι το οποίο στην ουσία δεν έχει επηρεάσει ούτε στο ελάχι στο τις μάχες τους λαού στα βάθη της Μικράς Ασίας, ο οποίος παραμένει εν πολλοίς σε αυτά που πίστευε τη ν εποχή του Αμπντούλ Χαμίντ. Όσο και τα διάφ ορα κανάλια να παρουσιάζουν στον ταλαίπωρο ελληνικό λαό την Τουρκία της λαμπερής Κωνσταντινούπολης τη ς Τ α ξίμ και του Πέρα, θα πρέπει οι Έλλη νες να γνω ρίζουν πως στην π ραγματικότητα η Πόλη τω ν 15 εκατομμυρίω ν κατοίκων έχει γειτονιές όπως η Φατίχ, όπου το Ισλαμαμπάντ και η Καμπούλ μοιάζουν... Νέα Υόρκη μπρο στά της.


465

Με άλλα λόγια, η Τουρκία σήμερα διέρχεται τη χειρότερου και πλέον επικίνδυνου εί δους κρίση για μια κοινωνία και ένα κράτος, η οποία δεν είναι η οικονομική, αλλά αυτή της αναζήτησης νέας ταυτότητας. Το τ ι ακριβώς θα συμβεί το περιέγραψε ο πάντα οξυ δερκής Μ εχμέτ Αλί Μπιράντ. Με λίγα λόγια, η νέα γενιά πολιτικών τηςΤουρκίας σκοπεύει να επαναφέρει τη «σαρία», τον ισλαμικό νόμο στη χώρα, δηλαδή να τη μετατρέψ ει σε Αφγανιστάν, με αποτέλεσμα οι κοσμικές δυνάμεις να προσπαθήσουν να αποτρέψουν μία τέτο ια εξέλιξη. Το τι θα συμβεί στο εσωτερικό της χώρας αλλά και στο εξω τερικό αυτής το έχουμε περιγράφει αναλυτικά σε πλήθος αναλύσεων. Ας ελπίσουμε στη σοκαρισμένη από την κρίση Αθήνα να έχει ιδρώσει το αφτί τω ν υπευθύνων, έστω και λίγο. [ΜΜΕ ΤΟΥΡΚΙΑΣ, ΦΕΒ. 2012]

ΙΜΒΡΟΣ - ΜΙΑ ΑΤΕΛΕΙΩΤΗ ΣΤΑΥΡΩΣΗ

Για ποιο λόγο Τούρκοι πολίτες ελληνικής καταγωγής δεν μπορούν να πάρουν σπίτι στην Ίμβρο; Οταν ο δικηγόρος Ερχάν Πεκτσέ ρώτησε για ποιο λόγο Τούρκοι πολίτες ελληνικής κατα γωγής δεν μπορούν να πάρουν σπίτι στην Ίμβρο, η απάντηση από το κράτος ήταν πως

«Υπάρχουν οι αποφάσεις του MGK (Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας) και σαφώς οι Τούρκοι της Δυτικής Θράκης». Ο δικηγορος Ερχάν Πεκτσέ όταν αναζητώντας τους λόγους για τους οποίους οι ορ θόδοξοι Τούρκοι πολίτες αντιμετωπίζουν δυσκολίες κατά τις αγορές ακινήτων στην Ίμ βρο, «κόλλησε» στο κρατικό απόρρητο, προσέφυγε δικαστικά. Στο σχετικό κείμενο υπε ράσπισης που απέστειλε στο δικαστήριο η Διεύθυνση Κτηματολογίου της Ίμβρου, πα ραδέχεται τα εμπόδια που υπάρχουν για την απόκτηση ακινήτω ν από χριστιανούς πολί τες και προβάλλει ως δικαιολογία τις σχετικές με τη ν «εθνική ασφάλεια» αποφάσεις που έχουν πάρει κατά διάφ ορα διαστήματα οι κρατικές υπηρεσίες. Ο δικηγόρος Ερχάν Πεκτσέ, στο πλαίσιο του νόμου για τη ν ενημέρωση, απ έστειλε στο Κ τηματολόγιο αίτημα με το οποίο ρωτά «Για ποιο λόγο όταν ένας μουσουλμάνος πο

λίτης αγοράζει από χριστιανό η μεταβίβαση γίνεται αμέσως, ενώ όταν ορθόδοξος αγοράζει από χριστιανό οιλειτουργίες αμέσως επιβραδύνονται». Ό ταν το αίτη μά του απορρίφθηκε από το κτηματολόγιο με τη λογική πως «σε περίπτωση κοινοποίησης θα υπάρξει καθαρή ζημία στην ασφάλεια του κράτους, στις εξωτερικές σχέσεις, στην εθνική άμυνα και στην εθνι κή ασφάλεια, και η φύση τους ως κρατικών απορρήτων τα θέτει εκτός των ανακοινώσιμων πληροφοριών και εγγράφων», ο δικηγόρος προσέφυγε στο Δ ιοικητικό Δ ικαστήριο Πρού σας. Το δικαστήριο, εξετάζοντας το θέμα, έκρινε πως το αίτημα του Πεκτσέ δεν αποτε λεί παραβίαση της εθνικής ασφάλειας και αποφάσισε πως πρέπει να δοθούν οι πληρο φορίες.

466


«Θέμα ασφάλειας της χώρας μας» Ύστερα από αυτό το Κ τηματολόγιο υπέβαλε έφεση και έσ τειλε το φάκελο στο Ανώτατο Δ ικαστήριο. Στην υπερασπιστική γραμμή που έσ τειλε αναφ έρει τα ε ξ ή ς : «Τα νησιά της πατρίδας μας Ίμβρος και Τένεδος, που βρίσκονται στη θάλασσα του Αιγαίου, κατέχουν μια σημαντική στρατηγικά και στρατιωτικά θέση. Στα νησιά αυτά, που είναι πολύ σημαντικά για την ασφάλεια των στενών του Τσανάκαλε και της Κωνσταντινούπολης, αξιολογείται ως πο λύ σημαντικό θέμα για την ασφάλεια της χώρας και για την παρακολούθηση των ιεραπο στολικών δραστηριοτήτων να ελέγχεται ο πληθυσμός και οι αγοραπωλησίες ακινήτων. Οι αποφάσεις θα πρέπει να παίρνονται λαμβανομένων υπόψη των αδικιών που υφίστανται σε βάρος της Τουρκικής Μειονότητας Δυτικής Θράκης, των αποφάσεων του Συμβουλίου Εθνι κής Ασφάλειας, καθώς και των πρωτοκόλλων που έχουν σχηματίσει διάφορα υπουργεία και

στρατιωτικές και πολιτικές υπηρεσίες ασφάλειας. Επίσης, με απόφαση του υπουργικού συμ βουλίου όλη η περιοχή των νήσων Ίμβρου και Τενέδου έχουν κηρυχτεί απαγορευμένες στρα τιωτικές περιοχές στις οποίες φυσικά πρόσωπα αλλοδαπής καταγωγής δεν μπορούν ούτε να αποκτήσουν ούτε να νοικιάσουν ακίνητα. Για όλους αυτούς τους λόγους είναι ανάγκη η απόφαση να απορριφθεί εφετειακά». Ο δικηγόρος Πεκτσέ, σχολιάζοντας τη συλλογιστική αυτή του διευθυντή στην εφ η μερίδα Taraf, ανέφερε τη μεγάλη έκπληξη που ένιωσε.

«Παραβίαση της συνταγματικής αρχής της ισότητας» Ο Πεκτσέ δήλω σε τα εξής: «Αποτελεί διάκριση το να θεωρούνται από την Τουρκική Δη μοκρατία οι ορθόδοξοι πολίτες της ξένοι. Για πολλά χρόνια όλα τα χωράφια με διάφορους λόγους δημεύτηκαν. Το κράτος με δικαιολογίες για ίδρυση αγροκτημάτων ή φυλακής δή μευσε το 95% των περιοχών που μπορούσαν να καλλιεργηθούν. Λίγο αργότερα όμως αυ τές τις δημευμένες εκτάσεις άρχισε να τις μοιράζει σε μουσουλμάνους Τούρκους που στο πλαίσιο του νόμου περι εγκατάστασης είχαν μεταφερθεί εκεί από την Ανατολία. Με αυτή τη δίκη αποκαλύφθηκαν οι σκέψεις του κράτους για τους Ρωμιούς πολίτες του. Όταν Ρω μιοί πολίτες αγοράζουν ακίνητο, ο φάκελος στέλνεται στη Διεύθυνση Κτηματολογίου. Για την εξέταση και την απόφαση μερικές φορές χρειάζονται μήνες ή και χρόνια. Με αυτό τον τρόπο ο αγοραστής μετανιώνει για την αγορά. Όταν ένας μουσουλμάνος αγοράζει από χρι στιανό ακίνητο, οι διαδικασίες στη δημαρχία προχωράνε αμέσως. Η πρακτική αυτή απο τελεί παραβίαση της συνταγματικής αρχής της ισότητας. Εγώ αυτό το θέμα το μετέφερα στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Τουρκικής Βουλής, αλλά δεν υπήρξε καμία εξέλιξη».

Αφαίρεση ιδιοκτησιώνχάριν του εκτουρκισμού Για τον εκτουρκισμό Ίμβρου και Τενέδου διάφορες μέθοδοι εφ αρμόστηκαν κατά μήκος της Δημοκρατίας. Ρωμιοί δ ιο ικ ο ύ ν τεςτο 1923 κηρύχτηκαν «persona non grata» (ανεπι θύμητοι) και οι περιουσίες τους κατασχέθηκαν. Ακολούθως 1.500 Ρωμιοί εγκατέλειψ αν


467

το νησί. Το 1925, με παραβίαση της Συνθήκης της Λοζάνης, καταργήθηκε η αυτονομία τους και η ελληνική εκπαίδευση απαγορεύτηκε. Το 1942 άρχισε η μεταφ ορά στο νησί πληθυσμού από την Ανατολία και η κατάσχεση περιουσιών των μοναστηριών, και όταν τρεις θρησ κευτικοί ηγέτες διαμαρτυρήθηκαν, συνελήφθησαν και εξορίσ τηκαν στην Ανατολία. Στα 1962 με το νόμο 1062 και τις εξαγό μενες από αυτόν μυστικές εγκυκλίους, εθνικοποιήθηκαν τα μειονοτικά ακίνητα στο νη σί της Ίμβρου (Ρωμιοί που στα 1960 είχαν 25 εκ τ.μ. στα τέλη της δεκαετίας του 1990 εί χαν 600 τ.μ.). Κατά τις ίδιες ημερομηνίες απ αγορεύτηκε στους Ρωμιούς ψαράδες να χρησιμοποι ούν τα σκάφη τους. Στα 1964 ο μητροπολίτης Ίμβρου σύρθηκε στην Ανατολία, ιδρύθη κε ανοιχτή φυλακή στο νησί και μεταφ έρθηκαν καταδικασμένοι, ενώ ταυτόχρονα ιδρύ θηκε και Διοίκηση Στρατοχωροφυλακής. Στα 1966 το μεγαλύτερο και πιο αποδοτικό μέ ρος των εκτάσεων του νησιού κατασχέθηκε για να αντιμετω πιστούν οι ανάγκες κρατι κού συνεταιρισμού. Στα τέλη του 1967 από τους 262 ιερούς ναούς του νησιού οι 248 κατέστησαν μη λ ει τουργικοί. Η εκκλησία του χωριού Κάστρο πυρπολήθηκε. Στο ίδιο χωριό το 1973 ο χω ρικός Στέλιος Καβαλιέρος έπεσε θύμα δολοφονίας από άγνωστους δράστες. Στα 1974 ο δήμαρχος Ίμβρου και 20 μέλη τη ς κοινότητας συνελήφθησαν και στάλησαν στις φυλακές του Τσανάκαλε, η εκκλησία της μητρόπολης πυρπολήθηκε και το νε κροταφείο λεηλατήθηκε. Η τρομοκρατία που ασκήθηκε κατά τη διάρκεια τω ν γεγονό τω ν στην Κύπρο έκανε τους περισσότερους από τους Iμβριώτες να εγκαταλείψουν το νη σί. Με τον περιορισμό στην εκτός νησιού πώληση προβάτων, η τιμ ή του κρέατος έπεσε και η βασική πηγή εισοδήματος χάθηκε.

Διακρίσεις ακόμσ και στο νεκροταφείο Αϊδίνιο - Κούρδοι οι οποίοι αναγκάστηκαν λόγω του βρόμικου πολέμου στο Κουρδιστάν να παρατήσουν τα χωριά τους και να εγκατασταθούν στην περιοχή Τεπετζίκ του Αϊδινίου αντι μετωπίζουν διακρίσεις μαζί με Αλβανούς και «Μακεδόνες» ακόμα και στο χώρο του νεκρο ταφείου. Κούρδοι οι οποίοι τη δεκαετία του 1990 λόγω του πολέμου εγκατέλειψ αν τα χωριά τους και ήρθαν στις ακτές του Αιγαίου, κι εδώ αντιμετώπισαν τις ίδιες πιέσεις. Εδώ όμως οι πιέσεις ήταν από μετανάστες από την περιοχή της Θεσσαλονίκης. Σε τέτο ιο βαθμό που ακόμα και οι χώροι των νεκροταφείω ν διαχωρίστηκαν. Επίσης, απαγορεύτηκε η είσοδός τους στα καφενεία τω νΤούρκω ν και των «Θεσσαλονικιών». Ο Αχμέτ Εργκιούν, Κούρδος από το Άγρι που εξαναγκάστηκε σε μετανάστευση, αναφέ ρει πως προτίμησε το Τέπετζικ λόγω της ζήτησης που υπήρχε για εργάτες στη γεωργία. Ο Εργκιούν περιγράφει π ω ςο ιντό π ιο ιΤ ο ύρκο ι και οι πρόσφυγες από τη Θεσσαλονί κη τούς έβλεπαν σαν εχθρούς. Ο Εργκιούν καταγράφει πως οι διακρίσεις δεν ήταν μόνο ενάντια στους Κούρδους αλλά και στους πρόσφυγες από την Αλβανία και τη «Μακεδο νία», και προσθέτει πως όταν σε περίπτωση θανάτου ζητάνε χώρο για τάφ ο από τη δη-

468


μαρχία, τους δίνουν μέρος όχι στο νεκροταφ είο της περιοχής αλλά έξω από εκείνη, σε χώρο όπου θάβονται Αλβανοί και «Μακεδόνες». Ο Εργκιούν θυμίζει τη δήλωση του Ερντογάν που είχε πει πως «Οι δικοί μου Τούρκοι,

Κούρδοι, Άραβες, Τσερκέζοι και πρόσφυγες πολίτες ζούνε σαν αδέρφια και κάνεις δεν μπορεί να χαλάσει αυτή την ενότητα» και λέει «Ο Ερντογάν αντί να φωνάζει στην Άγκυρα ας έρθει εδώ να δει τις διακρίσεις» και λέει πως ο ρατσισμός και οι διακρίσεις είναι ντροπή για την Τουρκία. Μιλώντας στο ANF ο Εργκιούν περιέγραψε τα ε ξ ή ς :«Εγώ εξαναγκάστηκα να μετανα στεύσω από το Άγρι εδώ. 'Οταν ήρθα εδώ στην τσέπη μου είχα μόνο χρήματα για να νοικιάσω ένα σπίτι. Τι'αυτό αναζήτησα γρήγορα ένα μέρος όπου θα δούλευα. Καθώς στο Τέπετζικ η γεωργία είναι έντονη και οι δυνατότητες για δουλειά περισσότερες, μεταφέρθηκα εδώ μα ζί με την οικογένειά μου. Εδώ οι άνθρωποι μας έβλεπαν σαν εχθρούς. Δε μας μιλούσαν, δε μας βοηθούσαν, δε μας έδιναν καν σπίτι, ιδιαίτερα οι πρόσφυγες από τη Θεσσαλονίκη. Ούτε στα καφενεία δε μας έβαζαν. Μας έβλεπαν σαν εχθρούς. »Από την αρχή που εγκατασταθήκαμε στο Τέπετζικ, οι Τούρκοι και οι "Θεσσαλονικείς" και όλοι εκεί μας μισούσαν. Αυτά το μίσος υπάρχει ακόμα, αλλά εκείνη την περίοδο νομίζω πως και να μας σκότωναν το μίσος τους δε θα μειωνόταν. Δεν μπορούσαμε να γράψουμε τα παιδιά μας στο σχολείο, δεν μπορούσαμε άνετα να πάμε σε άλλο μπακάλικο πλην αυτό της συνοικίας μας και δεν μπορούσαμε να πάμε στα καφενεία και στα πάρκα όπου βρίσκονταν αυτοί».

Κουρδικό Πρακτορείο Φιράτ 1/4/2012 Σε ενδιαφ έρουσ ες εκτιμή σ εις κα τέλη ξε ο Τούρκος π ολιτικός αναλυτής Α χμέτ Ακγκιούλ, μελετώντας τα δεδομένα στο χώρο της Μέσης Ανατολής. Σύμφωνα με τη ν ανά λυσή του, μετά τη ν επίλυση του προβλήματος της Συρίας και του Ιράν θα έρθει η σειρά τηςΤουρκίας. Εκτιμά επίσης πως όταν τεθούν υπό πλήρη έλεγχο οι 27 ισλαμικές χώρες, θα σχημα τισ τεί το Μεγάλο Ισραήλ, όπως προβλέπεται στο Σχέδιο της Μεγάλης Μέσης Ανατολής. Κατά την άποψή του, η Τουρκία θα εκδιωχθεί από το ΝΑΤΟ επειδή δε βοήθησε όσο έπρεπε τις ΗΠΑ τόσο στο Ιράκ όσο και στο Ιράν. Υποστηρίζει επίσης ότι η Τουρκία θα δεχτεί επίθεση γιατί δεν παραχωρεί αυτονομία στους Κούρδους και ασκεί βία στους πολίτες της. Ο Ακγκιούλ οδηγήθηκε σε αυτά τα συμπεράσματα από τον πόλεμο που ασκείται με ταξύ κυβερνώντος κόμματος και της αδελφ ότητας του Χότζα Γκιουλέν που εργάζεται για τη CIA. Η ανάκριση του πρώην και νυν αρχηγού της MIT για συνεργασία με το ΡΚΚ και η φθο ρά των Ενόπλων Δυνάμεων αποτελούν αδιάψευστα στοιχεία για τη ν π ροετοιμασία της διάλυσης της Τουρκίας. Τέλος, το 2023 που λήγει η Συνθήκη της Λοζάνης θα πρέπει να έχει ιδρυθεί το «ενω μένο Κουρδιστάν», το οποίο, όπως ισχυρίζεται, θα είναι ένα δεύτερο Ισραήλ στη Μέση Ανατολή.


469

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι όλα τα παραπάνω αποτελούν μόνιμο χαρακτηριστι κό της τουρκικής πολιτικής πραγματικότητας και είναι εσωτερικά θέματα της Τουρκίας, αν δεν υπήρχε η πολιτική «επένδυση» που έκαναν οι ΗΠΑ, η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ελ λάδα στην υπόθεση ό τι ο Ταγίπ Ερντογάν θα επ ικρατήσει σε αυτή την ιδιότυπη μάχη εξουσίας και τελικά η Τουρκία θα εκδημοκρατισ τεί και θα υποχρεωθεί να συμπεριφερ θεί ως χώρα που σέβεται το διεθνές δίκαιο και θα προσαρμοστεί σε αυτά που επιβάλ λουν τα Κριτήρια της Κοπεγχάγης και η ευρωπαϊκή της προοπτική εν γένει. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει το τέλος του «αγώνα» αυτών τω ν αντιμαχόμενω ν δυνάμεων. Πά ντως, για τη ν Ελλάδα το θέμα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, για τί οι μηχανισμοί του βαθέος κράτους είναι αυτοί που κινούν τα νήματα στα κρίσιμα ζητήματα που απασχολούν τον ελληνισμό στην Κύπρο, στο Αιγαίο, στη Θράκη και στο πατριαρχείο, χωρίς να εννοείται βέβαια ότι η ενδεχόμενη επικράτηση του Ταγίπ Ερντογάν θα σημαίνει αυτόματα και εξά λειψη τω ν κινδύνων και τω ν απειλών στα εθνικά μας συμφέροντα. Ούτως ή άλλως, πά ντως, το θέμα αξίζει προσοχή. Πολλά και σημαντικά ερω τήματα παραμένουν αναπάντητα. Εκπορεύεται η δράση της οργάνωσης από ένα και μοναδικό κέντρο ή πρόκειται για ομάδες που διατηρούν σχέ σεις με τρ ο μ ο κρ α τικές οργανώσεις και τις μυσ τικές υπηρεσίες; Είναι όλα τα μέλη της Ergenekon υπερεθνικιστές που πιστεύουν ότι δρουν για το καλό τη ς χώρας τους ή υπάρ χουν και ορισμένοι που ενδιαφ έρονται για τα χρήματα, τα προνόμια του υποκόσμου; Η μυστικοπάθεια, το εύρος της οργάνωσης, η μακρά δράση της και η επιτυχημένη διείσ δυσή της σε όλα τα επίπεδα τη ς κρατικής μηχανής και όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις δη μιουργούν ένα κουβάρι που δύσκολα μπορεί να ξετυλιχτεί. Ευχή όλων είναι η εξάλειψη τέτοιω ν κακοποιών στοιχείων από την κοινωνία, που μοναδικό στόχο έχουν τις προσω πικές τους βλέψεις στις υψηλότερες θέσεις της εξουσίας.

ΟΙ ΣΟΥΝΙΤΕΣ ΣΗΜΕΡΑ158 Σήμερα οι σουνίτες αποτελούν την πλειοψηφία τω νΤούρκω ν μουσουλμάνων ανερχόμενοι στο 80-85% (δηλαδή περίπου 55 εκατομμύρια) του συνολικού πληθυσμού, εκφράζο ντας κυρίως τη μεσαία αναπτυσσόμενη ισλαμική αστική τάξη αλλά και σημαντικά τμ ή ματα του αγροτικού πληθυσμού, που αντιμετω πίζει θετικά τις μεταρρυθμίσεις που επέ φεραν τη ν οικονομική της άνοδο αλλά συγχρόνως είναι π ροβληματισμένη με τα όρια με ταξύ πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας. Το ποσοστό σουνιτών της Τουρκίας ανταποκρίνεται στην αναλογία τω ν σουνιτών στον παγκόσμιο συνολικό αριθμό τω ν μουσουλ μάνων (80-85%).

158. www.el.wikipedia.ora/wiki/islam in turkey, www.el.wikipedia.ora/wiki/. www.state.aov/r/pa/ei/ bon/3432.htm.

470


Η επικρατούσα τάση ερμηνείας του ισλαμικού νόμου σ τη νΤ ο υρκία είναι αυτή της σχολής Hanafi (ιδρυτής της ο Abu Hanifa) με οπαδούς κυρίως (πλην της Τουρκίας) στο Πακιστάν και στην Ινδία. Η σχολή αυτή χαρακτηρίζεται από τη μετριοπάθεια και τη ν επι δίωξη χρήσης λογικών συμπερασμάτων και εξηγήσεων. Ο χαρακτηρισμός της σουνιτικής ομάδας ως μετριοπαθούς είναι ορθός σε γενικές γραμμές και αποδίδει την επιθυμία τους για μια πιο χαλαρή εφαρμογή τω ν διατάξεω ν και θέσεων που αφορούν την καθη μερινότητα. Εδώ πρέπει να αναφ ερθεί ότι οι εκπρόσωποι της σουνιτικής ομάδας είναι αυτοί που εναντιώ θηκαν στους Ν εότουρκους και εν συνεχεία στις μεταρρυθμίσεις του Κεμάλ, κα θώς διέγνωσαν τη μείωση της επιρροής τους όχι μόνο στη θρησκευτική και κατά συνέ πεια στην πολιτική εξουσία, αλλά επίσης και στην κουλτούρα και στα πολιτιστικά δρώ μενα της νέας Τουρκίας. Επιφυλακτική έως και εχθρική στάση τή ρη σ ε και η π λειονότητα του σουνιτικού πλη θυσμού έναντι τω ν θρησκευτικώ ν μεταρρυθμίσεων του Κεμάλ. Η στάση αυτή ήταν απο τέλεσμα της μεγάλης σημασίας, άρα και πίστης, που έδιναν οι σουνίτες στο πρόσωπο του χαλίφη (συγχρόνως όμως και σουλτάνου της οθω μανικής αυτοκρατορίας) σε αντίθεση με τη μεγαλύτερη σημασία που έχει για τους σιίτες ο ιμάμης. Η βιαιότητα και η οργάνω ση του νέου όμως κεμαλικού καθεστώτος, σε συνδυασμό με τη χαλαρή επιρροή που εί χε η ήδη αποκεφαλισμένη και αδρανοποιημένη σουνιτική πολιτική και θρησκευτική ηγε σία, συντέλεσαν στη σχετικά εύκολη επικράτηση του νέου καθεστώτος. Η μικρή αντίδρα ση της σουνιτικής ηγεσίας υπήρξε αποτέλεσμα και τη ς απονομιμοποίησης που υπέστη ως συνέπεια τω ν καταστροφικών αποτελεσμάτων του Α' Παγκόσμιου Πολέμου και της τα ύ τισ ή ς τη ς με τη ν υπεύθυνη για τη ν κατάρρευση κυρίαρχη τά ξη το υ σουλτάνουχαλίφη. Στον ευρύτερο σουνιτικό χώρο ανήκε και η ηγεσία αλλά και το μεγαλύτερο μέρος των οπαδών του Δημοκρατικού Κόμματος του πρωθυπουργού Μεντερές, που ανήλθε στην εξουσία το 1950 με το 54% τω ν ψήφων συντρίβοντας ολοσχερώς το κεμαλικό Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα. Το Δημοκρατικό Κόμμα προχώρησε σε μικρές παραχωρή σεις προς τους ισλαμιστές, αντίθετες με το πνεύμα του κεμαλισμού και ικανοποιώντας την αγροτική σουνιτική βάση τω ν οπαδών του. Στον ίδιο χώρο κινούνταν αργότερα, τη δεκαετία του 1960, το Κόμμα Δικαιοσύνης του Ν τεμιρέλ όπως επίσης και το Κόμμα Εθνι κής Σω τηρίας του Ερμπακάν. Το κόμμα του Ερμπακάν πρέσβευε τη ν αρχή ότι αιτία της πτώσης της οθω μανικής αυτοκρατορίας ήταν η εγκατάλειψη της ισλαμικής πίστης και τω ν αρετώ ν που πηγάζουν από αυτή και όχι η καθυστέρηση του εκσυγχρονισμού της όπως πρεσβεύουν οι κεμαλικοί. Συνέχεια του Κόμματος Εθνικής Σωτηρίας, με νέο όνο μα αλλά τις ίδιες αρχές και βασιζόμενο στο σουνιτικό χώρο (μετά το 1983), ήταν το Κόμ μα Ευημερίας. Σουνίτης υπήρξε και ο πρωθυπουργός και ηγέτης του Κόμματος της Μη τέρας Πατρίδας και μετέπειτα πρόεδρος Οζάλ που επανέλαβε τα ανοίγματα και τις περιο ρισμένες παραχωρήσεις προς τους ισλαμιστές προς τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Στο χώρο όμως τω ν σουνιτών κινήθηκαν ως επί το πλείστον και τα κεντροδεξιά κόμ


471

ματα τη ς περιόδου των δύο τελευταίω ν δεκαετιώ ν τη ς χιλιετίας. Βέβαια, είναι λογικό η στόχευση των κομμάτω ν να απευθύνεται στη μάζα των σουνιτών που αποτελούν και τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού, ασχέτως εάν εμπεριέχουν στα προγράμματά τους λιγότερα ή περισσότερα θρησκευτικά στοιχεία. Σήμερα η π λειοψ ηφία τω ν υψ ηλόβαθμω ν στελεχώ ν το υ κυβερνώ ντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης ανήκουν στη σουνιτική κοινότητα, γεγονός που συνέβαι νε και στα π ροηγηθέντα ισλαμικά κόμματα που υποστήριζαν λιγό τερ ο ή π ερισσότερο φανερά τις ισλαμικές θέσεις. Είναι αναμφ ίβολη η επ ικράτηση τη ς σ ουνιτικής κ ο ινό τη τας όχι μόνο στον πληθυσμό αλλά και στη σ ημερινή ηγετική τά ξη τη ςΤ ο υρ κίας. Α κό μα και τα μέλη τη ς στρα τογραφ ειοκρατίας κατά π λειοψ ηφία ασπάζονται τη σ ουνιτική θρησ κευτική ιδεολογία, πλην όμως επικρατούν οι πεποιθήσεις το υς για τη ν εκδυτικοποίηση του κράτους και τον π εριορισμό τω ν θρησ κευτικώ ν θεμάτω ν στην προσωπική ζωή τω ν ατόμων. Θα ήταν σφάλμα να θεω ρήσουμε το σουνιτικό χώρο στην Τουρκία μια συμπαγή και ομοιόμορφ η ομάδα με κοινές θέσεις, δοξασίες και στόχους. Ο σουνιτικός χώρος εκτείνε ται σε μια τεράσ τια θρησκευτικά και ιδεολογικά έκταση, επηρεασμένος και αυτός με τη σειρά του από δεκάδες αιρέσεις και μοναχικά τάγματα που έχουν ξεφυτρώ σει σε ολό κληρο τον ισλαμικό χώρο. Σφάλμα επίσης θα είναι ο a priori αποκλεισμός ύπαρξης εξτρεμιστικώ ν φ ονταμελιστικώ ν στοιχείων από το χώρο αυτό στηνΤουρκία. Σημαντικό ρόλο στη θρησκευτική επιμόρφωση των σουνιτών μουσουλμάνων δια δραμάτισαν τα θρησκευτικά σχολεία μέσης εκπαίδευσης (Imam-Hatip), τα οποία αποτέλεσαν ένα σημαντικό θεσμό του κεμαλικού τουρκικού κράτους. Με τα σχολεία αυτά το κεμαλικό καθεστώς αφενός έδινε διέξοδο στο θρησκευτικό συναίσθημα και αφ ετέρου έλεγχε τον ευαίσθητο χώρο της εκπαίδευσης των θρησκευτικώ ν λειτουργώ ν που αποτε λούσε και συνάμα χώρο διάδοσης ιδεών. Ο αριθμός και το καθεστώς λειτουργίας των σχολείων αυτών αποτέλεσε συνεχή διελκυστίνδα μεταξύ της στρατογραφ ειοκρατίας και τω ν εκπροσώπων της σουνιτικής κοινότητας και τω ν φιλοϊσλαμικών κομμάτων. Είναι γε γονός ότι η στρατογραφ ειοκρατία συνεχώς επέβαλλε περιορισμούς στη λειτουργία αυ τώ ν τω ν σχολείων, ορισμένοι εκ τω ν οποίων χαλάρωναν για να επανέλθουν αργότερα με άλλη μορφή. Τα σχολεία αυτά έχουν όμως τη ν αποδοχή του μεγαλύτερου μέρους της τουρκικής κοινωνίας. Ο σημερινός πρωθυπουργός τηςΤ ουρ κίας Ερντογάν και πιστός σουνίτης μουσουλ μάνος είναι απόφοιτος τέτο ιο υ σχολείου. Είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι αντίστοιχα σχο λεία δε λειτουργούν (ελλείψει άδειας λειτουργίας και κρατικής χρηματοδότησης) για την κοινότητα των αλεβήδων, γεγονός που αποτελεί συνεχές αίτημα τω ν τελευταίων. Σουνίτες μουσουλμάνοι είναι και οι παρακάτω εθνότητες που απαρτίζουν το εθνοτικό μωσαϊκό τηςΤουρκίας: οι Αζέροι (Azeri) του Καραμπάχ (Καραμπαχλάρ), το 75% τω ν Κούρδων, οι αραβόφωνοι σουνίτες (Arab-Sunni), οι Αλβανοί, οι Αμπχάζιοι, οι Βόσνιοι, οι Balkar και Karacay, οι Γεωργιανοί, οι Γιουγκούροι, οι Daghistanis, οι Καζάκοι, οι Κιργίσιοι, οι Kumuk, οι Λαζοί, οι Οσσετοί, οι περισσότεροι Πομάκοι, οι Τάταροι, οιΤσ ερκέζοι (Κιρκάσιοι), οιΤσετσένοι και Ινγκούζοι και οι περισσότεροι τσιγγάνοι.

472


ΟΙ ΑΛΕΒΗΔΕΣ ΣΗΜΕΡΑ'59 Ο αλεβιτισμός, ή μπεχτασισμός κατ'άλλους, μπορεί να θεω ρηθεί ένα κράμα σαμανισμού, σιισμού και ελληνορθοδοξίας, που, σύμφωνα με υπολογισμούς, αυτή τη στιγμή στην Τουρκία πρέπει να ανέρχεται στα 20.000-25.000.000 άτομα. Ενώ οι αλεβήδεο ήταν π άντοτε παραδοσιακά κεμαλικοί, εντο ύτο ις είναι καταδιω κόμενοι στην Τουρκία με τη ν εξής έννοια: το Λαϊκό Κράτος το ύς θεω ρεί μουσουλμά νους (ενώ οι ίδιοι μισούν τον ισλαμισμό) και τους απαγορεύει να γράφουν στην τα υ τό τη τά τους ως θρήσκευμα το «αλεβής». Τους αναγκάζει να γράφουν «μουσουλμάνος» και οι αλεβήδες έχουν προβεί εδώ και μεγάλο χρονικό διάσ τημα σε ευρεία συλλογή υπογραφών για τη ν αλλαγή του νόμου, ώ στε να έχουν τη δυνατό τη τα να αναφ έρεται στις τα υτότη τές τους αυτή τους η ιδια ιτερό τη τα και συγχρόνως ζητούν να θεω ρηθούν ξεχωριστή μειονότητα, όπως οι Ρωμιοί, οι Εβραίοι, οι Α ρμένιοι και οι π ροτεστάντες ευαγ γελικοί. Οι αλεβήδες πιστεύουν στην τριαδικότητα της θείας υπόστασης που θεωρείται, όπως ακριβώς και στο ορθόδοξο δόγμα, ταυτόχρονα διαιρετή σε Πατέρα (Αλλάχ), Υιό (Μωά μεθ) και Αγιο Πνεύμα (Αλί), αλλά συνάμα ομοούσια, αδιάσπαστη και αδιαπέραστη, μο λονότι υπάρχουν ορισμένα παρακλάδια του αλεβιδισμού που θεωρούν τον Αλί ανώτερο ακόμα και του προφήτη. Πρωταρχική αρχή του αλεβιδισμού είναι η ομολογία πίστεως «Allah, Mohamed, Ali, uku bidir, biri uktur», δηλαδή «Αλλάχ, Μωάμεθ, Αλί, τα τρ ία είναι ένα και το ένα υπάρχει μέσα και στα τρία». Θεωρούν ό τι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε «κατ' εικόνα και ομοίω σιν του Θεού», λό γος που δικαιολογεί και την ύπαρξη μιας υποτυπώδους αγιογραφικής παραγωγής (καλλιγραφήματα σε καθρέφτες), στην οποία κυρίως στη δυτική και ανατολική Θράκη συγκα ταλέγονται και οι μορφές της Παναγίας και του Αγίου Γεωργίου. Όπως είναι γνωστό, για το σύνολο του ισλάμ η απεικόνιση του προφήτη προσβάλλει θανάσιμα την ιερότητα του προσώπου και τιμω ρ είτα ι με θάνατο από τον ισλαμικό νόμο της σαρία. Είναι οργανωμένη σε πολυδαίδαλα και αλληλοϋποστηριζόμενα μοναστικά τάγματα που λειτουργούν ως χώροι περισυλλογής και ψυχικής εξύψωσης του ανθρώπου (teke). Επιδιώκουν τη μετουσίωση του ανθρώπου με το θείο προκειμένου να γίνουν τέλ ειο ι άν θρωποι (Eren). Παράλληλα, δε, ο εξαιρετικά κοινοτικός χαρακτήρας του δόγματος που επιβάλλεται μέσω της ιερότερης τω ν τελετώ ν (μυστήριο της ένωσης ayin-i-cem) και ιδί ως η επιλογή ενός πνευματικού συντρόφου-αδερφού-πνευματικού καθοδηγητή (μουσαχίμπ) μας παραπέμπουν στο πνεύμα της κοινοκτημοσύνης των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτω ν που ακριβώς ο ορθόδοξος μοναχισμός τάχθηκε να προφυλάξει από την κοσμικότητα.

159. Μυστακίδου, A., Οι Αλεβήδες στη Σύγχρονη Τουρκία, Αθήνα (1997), σ. 120-242, M inority Rights Group International, A quest for Equality, Minorities in Turkey, December 2007, Βλ. παράρτημα Bl & B l l , Library o f Congress, Federal Research Division, Country Profile:Turkey, August 2008, σ. 10. www.dubspathfinder. qr/kvnaiaeiros2/297284. www.makthes.ar/index.php?name=news&file=article&sid=28373.


473

Αποδέχονται την αοχή της μετεμψύχωσης, ως απαραίτητη μάλιστα προϋπόθεση προ κειμένου το άτομο -μ έσ ω 4 διαδοχικών αναβ α θμώ ν- να φ τύσει στο επίπεδο τη ς τελ ει ότητας (Hakikat) του Ερέν. Δηλαδή απ οδέχονταιτο σύνολο τηςπλατω νικής ελληνιστικής φιλοσοφίας, ενώ ασφαλώς δεν είναι τυχαίο ό τι ο Σωκράτης και ο Πλάτων κατέχουν τη θέση αγίου στο αλεβητικό εορτολόγιο. Αξιοσημείω τη δε είναι και η τιμ ή που αποδίδεται στους 12 πρώτους ιμάμηδες κατ' αντιστοιχία με τη ν ορθόδοξη τιμ ή στους 12 αποστό λους, που, σημειωτέον, μετά την εκδίωξή τους από τα Ιεροσόλυμα βρήκαν καταφύγιο στην Αντιόχεια, μεταγενέστερο κέντρο άνθησης του αλεβιδισμού. Οι Τούρκοι, όπως και το σύνολο του σουνιτικού ισλάμ, προσεύχονται στα αραβικά, κάτι που δεν ισχύει για τους αλεβήδες, οι οποίοι προσεύχονται στα τουρκικά, ενώ εξαιτίας της ιερότητας που έχει γι' αυτούς η εργασία καμιά αλεβηδική λειτουργία δεν τελείτα ι την ημέρα αλλά τη νύχτα. Άλλωστε το γεγονός ότι στους αλεβήδες δεν υπάρχει κα μιά αναφορά στην τήρησ η της προσευχής της Παρασκευής, των 5 ημερήσιων προσευ χών (salat) και της νηστείας του Ραμαζανιού είναι απολύτως επιβεβαιω τικό της άποψης του Gokalp ότι: «Οι αλεβήδες αποτελούν μια πλήρη και διακριτή θρησκευτική κοινότητα και

όχι ενα από τα δόγματα που προέκυψαν από τη διδασκαλία του Μωάμεθ». Η εξέταση, όμως, του ζητήματος τω ν αλεβήδων από τη θρησκευτική και μόνο άπο ψη είναι λανθασμένη. Το μεγαλύτερο μέρος του αποτελεί ένα σοβαρό και τεράσ τιο κοι νωνικό γεγονός της ιστορίας, τελείω ς ανεξάρτητο και αποκομμένο από κάθε ρεύμα και κίνημα στον κόσμο του ισλάμ, αμέτοχο από κάθε πλευρά στα δρώ μενα και στις διάφ ο ρες εξελίξεις μέσα και έξω από τα όριά του. Ο αλεβιδισμός-μπεχτασισμός δεν έχει θέση στο ισλάμ. Ούτε και το ισλάμ χωράει στον αλεβιδισμό. Είναι ξένο σώμα και θα παραμεί νει τέτο ιο εσαεί. Οι αλεβήδες δεν είναι μουσουλμάνοι. Ο αλεβιδισμός της Μικράς Ασίας είναι τρόπος και στάση ζωής. Είναι καθαρά ζήτημα κουλτούρας και πολιτισμού. Αποτε λεί καυτό θέμα ταυτότητας και προσδιορισμού. Περισσότερο από το να είναι θρησκευ τικό ή φυλετικό, είναι κοινωνικό κίνημα με αυξανόμενη δυναμική. Μια φιλοσοφία και συ νειδητή επιλογή τρόπου ζωής. Οι αλεβήδες κρατούνται μόνιμα σε απόσταση, περιθωριοποιημένοι, οικονομικά εξα θλιωμένοι, καταπιεσμένοι, μακριά από δυνατότητες μόρφωσης, απογυμνωμένοι τελ εί ως από κάθε νόμιμο δικαίω μα που αναγνω ρίζεται διεθνώς σε εθνότητες και κοινότητες. Οι όποιες εγγυήσεις τούς είχαν δοθεί το 1920 από τον Μουσταφά Κεμάλ πετάχτηκαν στον κάλαθο των αχρήστων. Η κατάστασή τους δε βελτιώ θηκε καθόλου. Η μετακεμαλικήΤουρκία τούς ανάγκασε να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εσ τίες στη Μ ικρά Ασία και να μεταναστεύσουν στις μεγάλες πόλεις του εσωτερικού (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αττάλεια, Άδανα κ,λπ.) αλλά και στη δυτική Ευρώπη. Οι ίδιοι γνω ρίζουν καλά τη σχέση τους με τον ελληνισμό και πολύ συχνά χρησιμοποιούν τη ν παρακάτω φράση: «Rum ve alevi halklari birdir» (= 0 ελληνικός λαός και οι αλεβήδες είμασ τε ένα) και τη χρησιμοποι ούν σε κάθε ευκαιρία. Η εφ ημερίδα Zaman (30/11/2008) αναφέρει ότι οι εκπρόσωποι των ντεντέδω ν, στο πολιτιστικό κέντρο ΧΑΤΖΗ ΜΠΕΚΤΑΣ ΒΕΛΗ, αποφάσισαν να απορρίψουν την πρόταση του τουρκικού κράτους, λέγοντας μάλιστα ότι η μισθοδοσία τω ν ντεντέδω ν είναι προδοσία

474


κατά τω ν αλεβήδων. Ειδικότερα ο πνευματικός τους αρχηγός, ο Βελιγιεντίν Ουλούσοϊ, δήλωσε: «7ο κράτος καλά θα κάνει να μας αναγνωρίσει ως ισότιμους με τους σουνίτες. Με τη μισθοδοσία προσπαθούν να κάνουν τους ντεντέδες όργανα του τουρκικού κράτους. Το τουρ κικό κράτος θέλει να ιδρύσει ένα δικό του και απόλυτα ελεγχόμενο αλεβιδισμό». Άλλοι ηγέτες τω ν αλεβήδων, όπως οι Ερτζάν Γεκτσμέζ και Χουσεΐν Χαλφέ, δήλωσαν ότι το τουρκικό κράτος δεν πρέπει να αναμειγνύεται στα εσωτερικά τω ν αλεβήδων και ότι οι προθέσεις του δεν είναι αγνές. Δεν μπορούν να σβήσουν τη φωνή τω ν αλεβήδων με τα λεφ τά και τους μισθούς. Επίσης ζητούν να αναγνω ριστούν ως επίσημοι χώροι λα τρείας τα Τζεμ Εβί. Π αρατηρούμε ότι το τουρκικό κράτος τα βρίσκει σκούρα με τους αλεβήδες και ιδιαί τερα με αυτούς που ζουν σε ευρωπαϊκές χώρες και δε φοβούνται το τουρκικό παρακρά τος. Μάλιστα, πολλοί από αυτούς όχι μόνο δε δέχονται τη θέση του τουρκικού κράτους ό τι ο αλεβιδισμός είναι μια... κουλτούρα, αλλά επιπλέον θεωρούν ότι ο αλεβιδισμός είναι έξω από τα όρια του ισλάμ και επιδιώκει να μετατρέψ ει το ζήτημα σε διεθνές και να προκαλέσει τη ν παρέμβαση από το εξω τερ ικό (οργανώσεων ανθρώπινων δικαιω μάτω ν κ.λπ.). Η θέση αυτή τρο μ ο κρατεί την Τουρκία, η οποία καταβάλλει απεγνωσμένες προ σπάθειες να «καπακώσει» το αλεβιδικό «καζάνι» που βράζει στην Τουρκία. Εξάλλου, έτσι εξηγείται η επίσκεψη του Τούρκου προξένου Μ ουσταφά Σαρνίτς σε αλεβιδικό πανηγύρι, στην περιοχή της Ρούσας, στην ελληνική Θράκη. Πριν καλά καλά δει την πλατεία της Κομοτηνής και καταλάβει πού βρίσκεται ο ορίζοντας, έτο εξε στα ορει νά του Έβρου για να προλάβει νέες εκρήξεις του αλεβιδικού «καζανιού» τη ς ελληνικής Θράκης. Επίσης θα αναφέρω ένα π εριστατικό που διάβασα στον τουρκικό Τύπο πρόσφατα. Γράφεται, λοιπόν, ό τι ο πρωθυπουργός τηςΤουρκίας Ερντογάν παρέστη σε δείπνο στην Κωνσταντινούπολη, με την ευκαιρία της νηστείας τω ν αλεβήδων, που διανύουν το μήνα Μουχαρέμ, ο οποίος θεω ρείται ιερός για τη θρησκεία τους. Ο Ερντογάν, κατά την ομιλία του, τόνισε ό τι βρίσκονται σε ίση απόσταση από όλες τις ομάδες τω ν θρησκευτικώ ν πεποιθήσεων και ό τι καταβάλλουν προσπάθειες για τον εκ δημοκρατισμό. Στο πλαίσιο αυτό αναφέρθηκε και στην τελευταία απόφαση για τη μετά θάνατον απονομή της τουρκικής ιθαγένειας στο γνωστό ποιητή Ναζίμ Χικμέτ. Στο γεύμα αυτό παρέστησαν ο πρωθυπουργός Ερντογάν, η σύζυγός του, οι υπουρ γοί Επικρατείας Γιαζιτζίογλου και Σιμσέκ, ο υπουργός Εσωτερικών, ο υπουργός Πολιτι σμού και Τουρισμού, ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Ακσού, ο επικεφαλής της Διεύθυν σης Θρησκευτικώ ν Υποθέσεων Μπάρντάκογλου, ο πατριάρχης «Φαναριού» -όπ ω ς αναφ έρ ετα ι- Βαρθολομαίος, ο νομάρχης Κωνσταντινούπολης, ο δήμαρχος Κωνσταντινού πολης, ο πρόεδρος του Ιδρύματος Τζεμ [των αλεβήδων] Ντογάν, ο πρόεδρος του Ανώ τατο υ Ραδιοτηλεοπτικού Συμβουλίου και συνολικά πάνω από 2.000 προσκεκλημένοι. Ενώ π α ρ α τη ρ ή θ η κ ε ό τι δ εν π α ρ έσ τη κ α ν είς από τη ν Ο μ ο σ π ο νδ ία Α λ εβ ή δ ω ν Μπεχτασίδων. Ακόμα, παρατηρήθηκε πως ενώ ο πρωθυπουργός Ερντογάν ανέβαινε στο βήμα για να μιλήσει, χειροκροτούσαν μόνο οι μισοί εκ τω ν προσκεκλημένων. Κατά την ομιλία του,


475

λοιπόν, τόνισε τα εξής: «Όλοι μας θα ζήσουμε ελεύθερα ως πολίτες αυτής της χώρας, σε ένα

δημοκρατικό, κοσμικό κοινωνικό κράτος δικαίου. Σε αυτή τη χώρα δεν είμαστε επισκεπτες. Όλοι είμαστε ιδιοκτήτες. Ως κυβέρνηση βρισκόμαστε σε ίση απόσταση από τον καθένα από τα 70 εκατομμύρια των συμπολιτών μας. Δεν κάναμε ποτέ διακρίσεις και διαχωρισμό. Είπα με ότι πρώτη σημασία για μας έχει ο άνθρωπος, όποια κι αν είναι η καταγωγή, η προέλευση και η πίστη του. Κατά το παρελθόν ζήσαμε μεγάλους πόνους. Οι πικρίες που βιώθηκαν στη Σεβάστεια, στο Μπάσμπαγλαρ και όπου αλλού είναι πικρίες όλων μας. Στα βιβλία θρησκείας και ηθικής έχουν αφιερωθεί32 σελίδες στον αλεβιδισμό. Αν υπάρχουν κάποια πράγματα που πρέπει να συζητηθούν, αν υπάρχουν κάποια λάθη που πρέπει να διορθωθούν, από πλευράς μας δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα·». Ως σχόλιο σε αυτό το παράδειγμα θα προβάλω τη ν απαισιοδοξία μου, παρά τα λόγια του πρωθυπουργού τη ς Τουρκίας, περί του αλεβιδισμού στη γειτονική μας Τουρκία. Τα παραπάνω στοιχεία αποδεικνύουν ότι, παρά τις «καλοπροαίρετες» δηλώσεις του, τα πα ρακλάδια του κράτους και του παρακράτους θα προσπαθήσουν να συγκροτήσουν στην αφάνεια το ζήτημα αυτό. Ήδη στην εποχή μας τα εσωτερικά και εξω τερικά προβλήματα της Τουρκίας δεν της επιτρέπουν να ανοίξει και αυτό το «φάκελο».

ΑΛΕΒΗΔΕΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ160 Ο γνωστός καθηγητής Δημήτρης Κιτσίκης161 σε συνέντευξή του στους Άρη Μω ραΐτη και Γιώργο Αλεξάνδρου στο περιοδικό Τότε (τεύχος 39, χειμώνας 1992) υποστήριξε ό τι «οι

αλεβήδες είναι είκοσι εκατομμύρια δυνάμει σύμμαχοι της Ελλάδας, μέσα στην Τουρκία». Ασφαλώς, αυτή είναι μια ακραία θεώρηση των πραγμάτων. Αναμφισβήτητα οι αλεβήδες μπορεί να δανείστηκαν κάποια ελληνορθόδοξα στοιχεία στις διάφορες τελετές τους, κά τι πολύ φυσικό άλλωστε, που οφ είλετα ι στην κοινή συμβίωση τόσων λαών στα εδάφη της Μικράς Ασίας. Ο Γιώργος Αλεξάνδρου σε άρθρο του που δημοσ ιεύτηκε στο περιοδικό Παράδοση (τεύχος 1, Ιαν.-Μαρτ. 1992), αναφερόμενος στους αλεβήδες γράφει:

«Οι πρακτικές τους υπήρξαν βασικά ελληνοπρεπείς. Αυτές ακριβώς οι πρακτικές θεωρή θηκαν ένα σκάνδαλο για το ορθόδοξο (σουνιτικό) ισλάμ, το οποίο ουσιαστικά βλέπει τους αλεβήδες ούτε καν ως ισλαμική αίρεση, αλλά κυρίως σαν έναν παγανίζοντα, φιλοχριστιανικό συγκρητισμό. Έτσι, στους αλεβήδες βλέπουμε: α. Ναοί τους είναι τα τζεμ, χώροι μυστικοί εκ των πραγμάτων, οι οποίοι μοιάζουν με εκ κλησίες ορθόδοξες χωρίς σταυρό. Σε κάποιους από αυτούς, ειδικά στη δική μας Θράκη, υπάρ χουν αφιερώματα ή και εικόνες της Παναγίας και του Αϊ-Γιώργη. β. Η πίστη τους τείνει στη θεϊκότητα του προσώπου του Αλί. Ουσιαστικά ορισμένα τάγ

160. Κιτσίκης Δ., Η σημασία του Μπεκτασισμού-Αλεβισμού για τον Ελληνισμό, σ. 45-50 και 81 -100. Βλ. επί σης Παραρτήματα Β1 και Β11. 161. Μυστακίδου, Λ., Οι Αλεβήδες στη Σύγχρονη Τουρκία, Αθήνα (1997), σ. 241, 242.


476

ματα αναφέρονται σ'ένα ισλαμικά τριαδικό Θεό που αποτελείται από τον Αλλάχ-Θεό, το Μωά μεθ και τον Αλί. γ. Σε θρησκευτικές λειτουργίες, τα τζεμ αγινλαρί, πίνουν κρασί και ρακί. Μέγα σκάνδαλο για κάθε ισλαμιστή σουνίτη ή σιίτη. δ. Παραδέχονται το μοναχισμό. Είναι οργανωμένοι μάλιστα σε μοναχικά τάγματα. Τα μο ναστήρια τους, σε απόλυτη αντιστοιχία με τα ορθόδοξα, είναι χώροι περισυλλογής, άσκησης και αγνείας. Ονομάζονται δε τεκέδες. ε. Απεικονίζουν τον Αλί και τους αγίους τους. Η πράξη τους αυτή αποτελεί σκάνδαλο για κάθε πιστό του ισλάμ. στ. Δέχονται τη μετεμψύχωση, και μάλιστα μ' έναν τρόπο που θυμίζει τις απόψεις των ελ ληνιστικών μεταφυσικών σχολών. ζ. Οι γυναίκες δε φορούν φερετζέ και κινούνται πολύ πιο ελεύθερα απ'ό,τι οι άντρες, η. Τιμούν τους 12 ιμάμηδες, κατά τη χριστιανική τιμή προς τους δώδεκα αποστόλους, θ. Δέχονται ότι ο Αλί ανελήφθη εις τους ουρανούς, ι. Οι τελετάρχες τους φορούν άμφια». Στη συνέχεια του άρθρου του ο Αλεξάνδρου ισχυρίζεται: «Πιθανόν λοιπόν η έκδηλα ελληνική καταγωγή των τελετών των αλεβήδων να είναι και ο λόγος που πρώτα οι Οθωμανοί και ύστερα το κεμαλικό και μετακεμαλικό τουρκικό καθεστώς τις εξεδίωξε απηνώς». Βέβαια, το θέμα αυτό θα κληθούν να το ερευνήσουν εξειδικευμένοι ιστορικοί, για να λυθούν όλες οι απορίες που υφίστανται τη στιγμή αυτή.

ΑΛΕΒΗΔΕΣ: 30% ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ162 Ο δρόμος της Τουρκίας προς την Ε.Ε. την έφ ερε αντιμέτωπη με την ανεξιθρησκία και ταυτοχρόνως έφ ερε στην επιφάνεια μια ισχυρή μειονότητα μουσουλμάνων, τους αλεβήδες, που επί αιώνες ζούσαν κρυφά, όπως γράφει το αμερικανικό περιοδικό Time. Σιγά σιγά, όμως, τώ ρα εκδηλώ νονται, και στην εργατική συνοικία του Οκμεϊντανί, στην Πόλη, εμφ ανίζονται και οι πρώτοι λατρ ευτικοί χώροι τω ν αλεβήδων. Με τη ν πρώ τη ματιά αντιλαμβάνεται κανείς τις μεγάλες διαφορές που έχουν οι αλεβήδες μουσουλ μάνοι από τους αυστηρούς σουνίτες, που αποτελούν και τη ν κυβερνώσα πλειοψηφία. Οι γυναίκες φορούν τις παραδοσιακές μουσουλμανικές μαντίλες μόνο στο λατρευτικό τους χώρο. Νεαροί και νεαρές φλερτάρουν ελεύθερα και όταν αρχίζει η λειτουργία τίποτα δε θυμίζει το λατρευτικό τω ν σουνιτών. Δεν υπάρχει ιμάμης που να καλεί τους πιστούς στο τζαμί. Διαβάζονται προσευχές και ψάλλονται ύμνοι από τους παρευρισκομένους. Στη λει τουργία παρίστανται άντρες και γυναίκες. Οι αλεβήδες είναι μουσουλμάνοι, αλλά το δόγμα τους είναι πολύ προοδευτικό, γρά φ ει το Time. Υποστηρίζουν τα δικαιώ ματα τω ν ομοφυλοφίλω ν, τις ίσες ευκαιρίες για τις

162. Βλ. Παραρτήματα Bl & Bl 1, εφημερίδα Ελευθεροτυπία (10/7/2008), άρθρο του Θεόδωρου Κανέλλου.


477

γυναίκες και είναι ειρηνισ τές. Δεν π ιστεύουν στην κόλαση ο ύ τε στον παράδεισο. Δεν κοιτάνε στη Μ έκκα όταν προσεύχονται. Ο Θεός είναι στους ανθρώπους, όχι στα βου νά ούτε στις πέτρες, συνηθίζουν να λένε. Στην αντιπαράθεση του κοσμικού κράτους τη ςΤ ο υ ρ κία ς με το π ολιτικό ισλάμ αντιπ ροτείνουν τρ ίτο δρόμο. Ένα βασισμένο στην πίστη ανθρωπισμό, αρκετά μεγάλο, ώ στε να ενσω ματώ νει τη ν ευλάβεια και το νεω τε ρισμό. Αναλόγως με το ποιος μ ετρά ει το υς αλεβήδες, το ποσοστό το υς κυμα ίνεται με ταξύ 15% και 30% του το υρ κικο ύ πληθυσμού. Οπότε προκαλεί σύγχυση το γεγονός ότι το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΚΔΑ) δεν το υς αναγνω ρίζει ως χω ρι στή πίστη. Οι αλεβήδες είναι εξοργισμένοι και με αυτό που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η με γαλύτερη ειρω νεία της κοσμικήςΤουρκίας, την Υπηρεσία Θρησκευμάτων της χώρας, μια γραφειοκρατική δομή με προϋπολογισμό δισεκατομμυρίω ν δολαρίων και 88.500 υπαλ λήλους, που διαχειρίζεται ιδρύματα, τεμένη, εκκλησίες και συναγωγές και που αρνείται να πιστοποιήσει τους λατρευτικούς χώρους τω ν αλεβήδων. Ο επικεφαλής της, Αλί Μπαρτάκογλου, λέει ότι κάτι τέτο ιο θα ήταν αιρετική πράξη. Ο βουλευτής του ΚΔΑ Μουσταφά Οζμπαϊράκ λέει ότι τυχόν χρηματοδότηση τω ν αλεβήδων θα ήταν σαν χρηματοδότηση σατανιστών. Η αποστροφή τω ν σουνιτικώ ν αρχών της Τουρκίας προς τους αλεβήδες εξηγεί γιατί αυτοί τιμούν τον ιδρυτή του κοσμικού κράτους της χώρας Κεμάλ Ατατούρκ. Γιατί ο χω ρισμός τη ς θρησκείας από το κράτος που έκανε ο Κεμάλ έδωσε στους αλεβήδες ελευθε ρία από το καθεστώς διακρίσεων που δοκίμαζαν. Αλλά αυτή η ελευθερία διαβρώ θηκε με το πέρασμα του χρόνου και των κυβερνήσεων. Επί χρόνια η απάντηση τω ν αλεβήδων στις διώξεις ήταν η λατρεία σε μυστικούς τό πους και η προσπάθεια να φ αίνονται σαν σουνίτες. Η πολιτική απελευθέρωση που συνόδευσε τις προσπάθειες τηςΤουρ κίας να ενταχθεί στην Ε.Ε. έδωσε σε πολλούς αλεβή δες την ευκαιρία να επιστρέφουν από την αφάνεια. Στο τέμενος του Καρατσαχμέτ Σουλ τάν, στην ασιατική πλευρά του Βοσπόρου, εθελοντές διδάσκουν αλεβιδική μουσική και χορό, ενώ πολλοί δικηγόροι μάχονται για τα δικαιώ ματα τω ν αλεβήδων στα δικαστήρια. Πέρυσι αλεβίδης πατέρας προσέφυγε στο Ευρωπαϊκό Δ ικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιω μάτων εναντίον της κυβέρνησης και κέρδισε απόφαση που λέει ό τι τα μαθήματα στα σχολεία που γίνονται με βάση σουνιτικά κριτήρια «δεν μπορεί να θεωρηθούν ότι εκπλη ρώνουν τα κριτήρια της αντικειμενικότητας και του πλουραλισμού». Η απόφαση επέκρινε την έλλειψη πληροφόρησης για τις πεποιθήσεις, τις τελετουργίες και τις μορφές προσευ χής τω ν αλεβήδων και ζήτησε να γίνουν όλα αυτά. Η κυβέρνηση ως τώ ρα έχει αρνηθεί να αλλάξει την ύλη. Οι αλεβήδες πιστεύουν ότι θα δικαιωθούν. «Εμείς, πριν από 750χρόνια, λύσαμε το θέ

μα αν το ισλάμ μπορούσε να είναι ανεκτικό. Τώρα είναι η ώρα της υπόλοιπης Τουρκίας να ενη μερωθεί», λένε.

478


Ο ΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΣΤΕΝΑ ΤΟΥΣ ΑΛΕΒΗΔΕΣ163 Σε εκθέσ εις που σ υνέτα ξε το 2004 ο ταγμ ατάρ χης π ληροφ οριώ ν Ζ εκέρ ια Ο ζτουρκ (Zekerya Öztürk) αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ότι στηνΤ ουρκία υπάρχουν 80 δ ιαφ ο ρετι κές ομάδες αλεβήδων. Στις εκθέσεις αναφέρεται ότι η πλειοψηφία των αλεβήδω ν είναι πιστοί στο τουρκικό κράτος, ενώ κάποιες από τις ομάδες γίνονται προσπάθειες από ορ γανώσεις του εσω τερικού και του εξω τερικού να στραφούν σε διασπαστικές ιδεολογίες. Τέλος, υπάρχουν λεπ τομερείς πληροφορίες για τη δράση γερμανικών συλλόγων και χρι στιανικώ ν ιεραποστολικών προτεσταντικώ ν οργανώσεων που αποσκοπούν στον προ σηλυτισμό τω ν αλεβήδων. Στην έκθεση, όπου αναγράφεται ότι, σύμφωνα με τα μέλη τω ν ιεραποστολών, ο αλεβιδισμός είναι «μια θρησκεία κατ'όνομα μουσουλμανική και στην ουσία προτεσταντική», αναφέρονται και τα εξής:

«Ηλαθραία προτεσταντική εκκλησία που βρίσκεται στη γειτονιά Μουσταφά Κεμάλ (πρώ ην 1ης Μαίου) της συνοικίας Ουμράνιγιε (Ümraniye) ασχολείται σοβαρά με τον αλεβιδιομό και έρχεται σε επαφή με το αλεβιδικό στοιχείο της περιοχής. Οι ξένες ιεραποστολές χρησιμο ποιούν άλλα επιχειρήματα στις περιοχές και στις γειτονιές που κατοικούνται από Κούρδους και διαφορετικά στις περιοχές που κατοικούνται από αλεβήδες. Στις κουρδικές περιοχές μοι ράζουν δωρεάν το Ευαγγέλιο που είναι γραμμένο στα κουρδικά. Στη συνοικία Γκαζί (Gazi Mahallesi) οι γερμανικοί σύλλογοι δείχνουν ενδιαφέρον στους αλεβήδες και την περίοδο αυ τή οργανώνουν αλεβήδες συμπατριώτες μας». Σε μια από τις εκθέσεις γίνεται εκτενής αναφορά στους σιίτες τζα φ ερί (Caferi, πιστεύ ουν στους 12 ιμάμηδες, κατ'αναλογίαν με τους 12 αποστόλους) που ζουν στηνΤουρκία, οι οποίοι διαθέτουν 115 τεμένη στους νομούς: Κωνσταντινούπολης, Ν ικομήδειας (izmit), Άγκυρας, Γιάλοβας, Προύσας, Μαγνησίας (Manisa), Καρς και Ίγντιρ. Σε περίπτωση που το τουρκικό κράτος δεν περιορίσει τη δράση των ξένων ιεραπο στολών είναι πιθανό τις επόμενες δεκαετίες το 30% του πληθυσμού τηςΤουρκίας να εκ χριστιανιστεί.

ΚΟΣΜΙΚΗ Ή ΙΣΛΑΜΙΚΗ ΤΟΥΡΚΙΑ;164 Πάγια και αμετακίνητη θέση όλων τω ν τουρκικώ ν κυβερνήσεων από την εποχή της ίδρυ σης της Τουρκικής Δημοκρατίας είναι ότι το κράτος που προήλθε από τη διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας αποτελεί ή πρέπει να αποτελέσει μια ενιαία εθνολογική οντό 163. http://w w w .buaun.com .tr/haber detav.asp?haberlD=36151 (16/8/08). 164. Eurasia Net, "Turkey: Court ruling represents'the end o f the b e g in ning 'o f secular-islamic tension", 31 July 2008. Agla Gol,"Back to the future: Moderate Islam vs. Official Secularism inTurkey", Department o f International Politics, Aberystwyth University, Wales, UK. M ert Nuray, "Turkiye Islamciligina Tarihsel Bir Bakis (A Historical View o f Turkish lslam ism)"in Tanil Bora & Murat Gultekingil Islamcilik Istanbul: lletisim Yayinlari, 2005, www.saadet.ora.tr.


479

τη τα ανταποκρινόμενη στο πρότυπο του έθνους-κράτους όπως αυτό παγιώθηκε στην Ευρώπη του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. Η εθνολογική πολυμορφία της σύγχρονης Τουρκίας, ως κληρονόμου της πολυεθνικής οθω μανικής αυτοκρατορίας, αποτελεί ένα σύνθετο πρόβλημα που π εριπλέκεται ακόμα π ερισσότερο από τη ν ύπαρξη πλειάδας εθνοτικώ ν ομάδων και θρησκευτικώ ν και γλωσσικών μειονοτήτων. Πολλές πληθυσμιακές ομάδες αυτοπροσδιορίζονται απέναντι στις άλλες βάσει του θρησκευτικού δόγμα τος ή του γλωσσικού ιδιώ ματος ή ακόμα της γεω γραφικής προέλευσης. Αυτός βέβαια ο αυτοπροσδιορισμός δεν αντισ τρα τεύεται πάντοτε τη ν πεποίθηση της κοινής τουρκικής εθνικής συνείδησης. Το τουρκικό κεμαλικό καθεστώς, με αξιοσημείω τη συνέπεια, συνέχεια και μεθοδικότητα, κατόρθωσε να περιορίσει το πρόβλημα της πολυμορφίας τω ν εθνοτικών ομάδων με τη ν επιτυχή αφομοίω ση ή εκδίωξη ή εξολόθρευσή τους, με τη χρησιμοποίηση όλων τω ν μεθόδων, βίαιων και μη. Η μοναδική εθνοτική ομάδα που συνεχίζει να αντισ τέκεται είναι αυτή τω ν Κούρδων. Η αντίδραση της κουρδικής εθνότητας π εριορίζεται από το φυ λετικό πολυκερματισμό της και τις εμφύλιες διαμάχες και έριδες που χαρακτηρίζουν τον ανεξάρτητο χαρακτήρα του Κούρδου. Υπάρχει συναίσθηση της κοινής κουρδικής ταυτότητας, σημαντικό μέρος τω ν Κούρ δων έχει αποδεχτεί, μόνιμα ή προσωρινά, συνειδητά ή επιφανειακά, τη συνύπαρξη των δύο λαών κάτω από τη ταυτότητα του Τούρκου πολίτη κουρδικής καταγωγής. Η ωμή βία του κεμαλικού καθεστώ τος σε συνδυασμό με τις διεθνείς συγκυρίες, τη ν κοινή θρησκεία Τούρκων και Κούρδων και τις εσωτερικές αντιπαλότητες μεταξύ τω ν τελευταίω ν υπήρ ξαν παράγοντες που εμπόδισαν την επιτυχή πραγματοποίηση του ονείρου της δημιουρ γίας κουρδικής κρατικής οντότητας. Η σημερινή κατάσταση στη περιοχή του βόρειου Ιράκ έχει δημιουργήσει νέα δεδο μένα τα οποία πιθανόν να οδηγήσουν σε αύξηση τω ν διεκδικήσεω ν τω ν Κούρδων για πε ριορισμένη αυτονομία στο πλαίσιο τηςΤουρκικής Δημοκρατίας μέχρι του σημείου έντα ξής τους σε τυχόν ανεξάρτητο κουρδικό κράτος ή άλλης μορφής οντότητα που πιθανόν να δημιουργηθεί, γεγονός με τεράσ τιες συνέπειες για την περιοχή. Επίσης, το νέο διεθνές περιβάλλον και η υποψηφιότητα τη ςΤ ο υρ κία ς προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση περιορίζουν τις δυνατότητες του καθεστώ τος να προβεί στις γνωστές και δοκιμασμένες, με προσωρινή επιτυχία, βίαιες λύσεις. Το ερώ τημα που τίθ ε τα ι σήμερα είναι εάν η νέα ισλαμική κυβέρνηση του Ταγίπ Ερντογάν θα επ ιδείξει μεγα λύτερη ευκαμψία και προσαρμοστικότητα από την τουρκική σ τρατογραφ ειοκρατία και θα επιτύχει, εκμεταλλευόμενη και τη ν κοινή θρησκεία, την ομαλή συμβίωση των δύο λα ών σε μια εκκοσμικευμένη δυτικού τύπου ισλαμική δημοκρατία ή εάν το αίσθημα της συλλογικής ελευθερίας και κυριαρχίας τω ν Κούρδων θα οδηγήσει στη δημιουργία ενός κουρδικού κράτους. Η ιστορία φαίνεται διαχρονικά να προτιμά τις ριζικές και δυναμικές λύσεις από τις ευαίσθητες ισορροπίες. Οι υπόλοιπες και υπό συρρίκνωση εθνοτικές μειονότητες, με ελάχιστες σήμερα δυ να τότητες επιρροής και αντίδρασης, θα συνεχίσουν τη ν πορεία αποδυνάμωσής τους προσδοκώντας τη μετατροπή τη ςΤ ο υρ κίας σε μια σύγχρονη πλουραλιστική δημοκρα

480


τία, μέλους τη ς Ευρωπαϊκής Ένωσης, για να απολαύσουν τη ν ισότιμη συμμετοχή τους στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή τη ς χώρας. Μέχρι να συμβεί αυτό -ε ά ν πο τέ σ υ μ β εί- θα αποβλέπουν στην απόσπαση της προσοχής τω ν διεθνών οργανισμών ή τω ν Μεγάλων Δυνάμεων ή «προστάτιδων» δυνάμεων για να εξασφαλίσουν μια αξιοπρε πή πρόσκαιρη επιβίωση μέχρι την τελική αφομοίω ση ή εξαφάνισή τους ή την έλευση κα λύτερω ν ημερών. Μ άλιστα, είναι πιθανόν η επ ιτυχία (ή ακόμα και η π ιθανότητα) δη μ ιο υρ γίας α νε ξά ρ τη το υ κουρδικού κράτους να απ οτελέσ ει τη ν α ιτία και αφ ορμή τη ς επιτάχυνσης τη ς διαδικασ ίας αφ ομοίω σ ης-εξαφ άνισ ής τους, και μ άλισ τα με βίαιες μεθόδους, ως μια φ υσική αντίδρασ η του πληγωμένου καθεστώ τος, όπως είχε στο παρελθόν συμβεί στις π εριπτώ σεις αποδυνάμωσης και συρρίκνω σης τη ς οθω μανικής αυτοκρατορίας. Λ ιγότερο πιθανή θεωρώ τη ν περίπτωση τη ς ενθάρρυνσ ης όλων αυτώ ν τω ν εθ ν ο τή τω ν (ιδια ίτερα τω ν αραβόφωνων, Γεωργιανών και Αρμενίων) για να επιδιώ ξουν και αυ το ί με τη σειρά τους αυξη μ ένα δικαιώ ματα, προσπαθώντας να εκμ ετα λλευ το ύ ν τυχόν αποδυνάμωση του το υ ρ κικο ύ κράτους και υπ οκινούμενοι από τα αλυτρω τικά αισ θή ματα και με τη ν υπ οστήριξη των, με τα σ ημερινά δεδομένα, ανίσχυρων εθνικώ ν πα τρίδω ν τους. Ο ισλαμισμός είναι αναμφισβήτητα η συντριπτικά κυριαρχούσα θρησκεία της Τουρ κίας. Το ισχύον σύνταγμα (1982) διακηρύσσει επίσημα την ανεξιθρησκία, η συντριπτική π λειονότητα του πληθυσμού (98% τουλάχιστον) αυτοχαρακτηρίζεται ως μουσουλμανι κή. Το έντονο αυτό συναίσθημα της ένταξης στην ισλαμική θρησκεία που ορισμένες φο ρές φ αίνεται να επικρατεί ακόμα και επί του εθνοτικού χαρακτηρισμού ως «Τούρκου» αποτελεί κληροδότημα της οθω μανικής αυτοκρατορίας. Οι δύο μεγάλες θρησκευτικές ομάδες που εμφ ανίζονται στην Τουρκία, οι σουνίτες και οι αλεβήδες, παρά τις θρησκευτικές διαφορές τους εμφ ανίζονται γενικά μετριοπα θείς στην ιδεολογία τους και δεν υπάρχουν ουσιαστικά εμπόδια στη μεταξύ τους προ σέγγιση και συνεργασία. Ήδη από αιώνες και παρά τις διαφορές και τις διώ ξεις που το κυρίαρχο ρεύμα του σουνιτισμού επέβαλε επί του αλεβιδισμού τη ν εποχή της οθω μανι κής αυτοκρατορίας, τα δύο δόγματα συμπορεύτηκαν στο χώρο της Μ ικράς Ασίας. Σήμερα εκτιμάται ότι η διαφοροποίηση μεταξύ αυτών των δύο θρησκευτικώ ν δογ μάτων έχει περισσότερο να κάνει με κοινωνικοπολιτικές διαφορές κινούμενες στον άξο να Δεξιά-Αριστερά και πλούτος-ανέχεια παρά με θρησκευτικές αντιπαλότητες και δια φορές μεταξύ σουνιτών-αλεβήδων. Οι λοιπές ισλαμικές θρησκευτικές ομάδες, συνήθως συνδεδεμένες με κάποια εθνό τη τα ή γεω γραφική περιοχή, είναι σχετικά ολιγάριθμες, με μικρή επιρροή, και ο μοναδι κός στόχος τους είναι να διατηρήσουν την ιδιαιτερότητά τους και την ελευθερία της λα τρείας τους. Ακόμα λιγότερους οπαδούς και μικρότερη επιρροή διαθέτουν τα μη ισλαμικά θρησκευτικά δόγματα, τα οποία αντιμετω πίζουν σημαντικούς περιορισμούς στη λα τρ εία τους, απαράδεκτους για τα δεδομένα σύγχρονου ευρωπαϊκού κράτους. Οι διώξεις και οι περιορισμοί αυτοί φ αίνονται σήμερα ακατανόητοι και άσκοποι κα θώς απευθύνονται σε ομάδες που αντιπροσωπεύουν κάτι λιγότερο από το 1% του το υρ


481

κικού πληθυσμού. Είναι όμως μέρος της συνεχιζόμενης προσπάθειας εκτουρκισμού όλων τω ν εθνοτικώ ν και θρησκευτικώ ν μειονοτήτω ν της Τουρκίας, με σκοπό τη δημιουργία ενός καθαρού εθνοτικού κοσμικού κράτους με μια μετριοπαθή φ ιλελεύθερη σουνιτική κοινότητα που θα έπεται του εθνικού και κοσμικού χαρακτήρα του κράτους. Το πρόβλημα της θρησκείας τηςΤουρκίας δεν ανάγεται σε σύγκρουση δύο ή περισ σότερων θρησκευτικώ ν δογμάτω ν για τη ν επικράτησή τους αλλά στη σύγκρουση μετα ξύ του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους και της ισλαμικής μορφής του. Ο στόχος τω ν θρησκευτικώ ν μεταρρυθμίσεω ν του κεμαλικού καθεστώ τος ήταν η ανασύσταση ενός ισχυρού, μοντέρνου ισλαμικού πολιτισμού, με τη συνύπαρξη όμως σύγχρονων (συνταγματικός έλεγχος) και παραδοσιακών (Κοράνι) ιδεών σε ένα νέο οθω μανικό ισλαμικό κράτος. Η κεμαλική προσπάθεια για εκκοσμίκευση του χαρακτήρα του κράτους με παράλλη λη τη διατήρηση της θρησκείας ως στοιχείου άρρηκτα συνδεδεμένου με τη ν τουρκική εθνική τα υτότητα αλλά και την πολιτική σ ταθερότητα είναι ένας δύσκολος άθλος, καθ' όσον προσπαθεί να εφ αρμοσ τεί σε έναν ετερογενή σχετικά πληθυσμό του οποίου ο μο ναδικός συνδετικός ιστός μέχρι πρόσφατα ήταν η ισλαμική θρησκεία. Η αντίφαση αυτή δημιουργεί ανταγωνισμό και συνθήκες κατάλληλες για οξεία ή ηπιότερη αντιπαράθεση μεταξύ κοσμικών (με κύριο εκφραστή τη στρατογραφειοκρατία) και θρησκευτικώ ν κοι νω νικοοικονομικώ ν ομάδων σε πολιτικό κυρίως επίπεδο. Συγχρόνως πρέπει να αναγνω ρίσουμε ό τι παρά την προαναφερθείσα σύγκρουση, οι κρατικοί θρησκευτικοί λειτο υρ γοί θα μπορούσαμε να πούμε ότι σε ορισμένες περιπτώσεις δρουν σε ρόλο συμπληρω ματικό εκείνου της στρατογραφειοκρατίας. Επίσης, το καθεστώς συχνά χρησιμοποίησε τον ισλαμισμό ως αντίπαλο δέος ενα ντί ον άλλων «εσωτερικών εχθρών» του κράτους (αριστερών, Κούρδων, αντικαθεστωτικών). Η αφύσικη αυτή συμμαχία είχε αποτέλεσμα τη νομιμοποίηση του ισλαμισμού και την αναπόφευκτη ενίσχυσή του. Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ό τι το ισλάμ στην Τουρκία εμ φ α ν ίζε τα ι π ερισσότερο μετριοπαθές απ 'ό,τι στα άλλα ισλαμικά κράτη και ταυτόχρονα αρ κε τά κοντά σε ορισμένες από τις επ ιδιώ ξεις και τους στόχους της σ τρ α το γρ α φ ειο κρ α τί ας. Επίσης, μέχρι στιγμής, δε φ αίνεται να έχει αναπτυχθεί ένα φ ονταμενταλισ τικό ισλάμ, όπως αυτό έχει δ ιαμορ φ ω θ εί σε άλλες χώρες του αραβικού κόσμου και κυρίως στο Ιράν. Καίτοι έχει ήδη α ναφ ερθ εί εκτενέσ τερ α στο κεφ άλαιο τη ς εθ νο τική ς σ υγκρότη σης, κρίνεται σκόπιμο να επ ισημανθεί ότι οι Κούρδοι τηςΤουρκίας σε συντριπτική πλει οψ ηφία ασπάζονται το σ ουνιτικό δόγμα, με κάποιες διαφ ορές από το υς υπόλοιπους σουνίτες Τούρκους, γεγονός που απ οτελεί ένα από τα λιγοσ τά σ υνδετικά σημεία τω ν δύο λαών. Παρά την προαναφερθείσα μετριοπάθεια του ισλαμικού χώρου, σημαντικό ρόλο στη σημερινή ζωή τηςΤουρκίας διαδραματίζει η αντιπαλότητα και ο ανταγωνισμός του στρατογραφειοκρατικού κατεστημένου έναντι του κυβερνώντος μετριοπαθούς ισλαμικού χώ ρου για τη ν πρωτοκαθεδρία στην πολιτική ζωή και τη μορφή του σύγχρονου τουρκικού κράτους.

482


Στη διαμάχη π α ρα τη ρ ο ύμε μια υποχώρηση και έναν π εριορισ μό τω ν εξουσιώ ν το υ σ τρ α το γρ α φ ειο κ ρ α τικ ο ύ χώρου, αλλά δεν πρέπει να βγάζουμε γρήγορα συμπε ράσματα σ την π ατρίδα τη ς α ν α το λ ίτικη ς «ραστώνης» και το υ «μοιραίου». Πρέπει να λα μ β ά νο υμ ε υπόψη ό τι αφ ενός ο ι Τ ούρκοι πολίτες, έχοντας αρχίσει να γ εύ ο ντα ι τη ν ο ικο νο μ ικ ή άνοδο, τα λ α ν τεύ ο ν τα ι μ ετα ξύ τη ς έν τα ξη ς σ την Ευρωπαϊκή Ένωση και το υ ονείρο υ τη ς π ερ ιφ ερ εια κή ς ισλαμικής δύναμης και, αφ ετέρου, ό τι το κεμαλικό σ τρ α το γρ α φ ειο κ ρ α τικ ό καθεστώ ς έχει επ ιδ είξει ικα νό τη τες μ ετάλλαξη ς και επ ιβίω σης. Η διαμάχη μεταξύ αυτών τω ν δύο κέντρων εξουσίας εκτιμάται ότι θα συνεχιστεί, με σταδιακά μειούμενη τη δύναμη της στρατογραφ ειοκρατίας αλλά με τη διατήρηση μιας ελεγχόμενης και κοινά αποδεκτής ισορροπίας. Στην περίπτωση όμως που αυτή η διαμά χη, για οποιονδήποτε λόγο, φύγει εκτός ορίων είναι δυνατόν να επιφέρει έξαρση της ισλα μικής ιδεολογίας με απροσδιόριστες συνέπειες, καίτοι μεγάλα τμ ή ματα του πληθυσμού με προοδευτικό πληθυσμό πολύ δύσκολα θα ανέχονταν μια ριζική αλλαγή με ισλαμική κατεύθυνση. Ταυτότητα της σύγχρονης Τουρκίας (κοσμική ή ισλαμική) και πορεία τη ς (μέλος της Ε.Ε. ή ασιατική π εριφ ερειακή υπερδύναμη) σε συνδυασμό με το πρόβλημα του κουρδι κού εθνικισμού είναι τα σημεία κλειδιά του μέλλοντος τη ς γείτονος χώρας. Τα παρακά τω δύο ερω τήματα είναι καίρια: η εκδήλωση του κουρδικού εθνικισμού θα συντελεσ τεί στα όρια μιας φ ιλελεύθερης, ανεκτικής και πολυεθνικής Τουρκικής Δ ημοκρατίας, μέ λους της Ε.Ε. ή η Τουρκία θα παραμείνει για άλλη μια φορά κλεισμένη στον εαυτό της ακολουθώ ντας το δικό της ρυθμό, άσχετα με το ρυθμό τω ν αλλαγών που συντελούνται έξω από τα σύνορά τη ς βιώνοντας τη ν κατάληξη της οθω μανικής αυτοκρατορίας; Μ ή πως η πραγμάτωση ή η προσπάθεια πραγμάτωσης του ονείρου τη ς ένταξης στην Ε.Ε. θέσει σε κίνηση τις εν υπνώσει φ υγόκεντρες δυνάμεις με αποτέλεσμα τη διάσπαση της Τουρκίας; Η προσπάθεια ενσωμάτωσης της Τουρκίας στην Ευρώπη, που αποτελεί το πιο ισχυ ρό πολιτικό κληροδότημα του Ατατούρκ, φ αίνεται ότι υπονομεύει την ίδια την ύπαρξη της φυλετικά καθαρής και κοσμικής Τουρκίας, που το ίδιο το καθεστώς δημιούργησε στο πλαίσιο τω ν αρχών του κεμαλισμού.

Προτάσεις Τα παραπάνω συμπεράσματα εκτιμώ ότι παρουσιάζουν σε γενικές γραμμές την εθνοτική και θρησκευτική συγκρότηση τηςΤουρκίας αλλά και τις προοπτικές και τα διλήμμα τα της και οριοθετούν τους άξονες στους οποίους πρέπει να χαραχτεί η εθνική υψηλή στρατηγική της χώρας μας εκμεταλλευόμενη την κατάσταση και τις εξελίξεις τω ν εθνο τικώ ν και θρησκευτικώ ν ζητημάτω ν της γείτονος χώρας. Κατ'αρχάς πρέπει να γίνει αντιληπτός από την ημετέρα πολιτική και στρατιω τική ηγε σία ο φόβος που διακατέχει τη ν κυβερνώσα τουρκική ελίτ για το ενδεχόμενο αποσχιστι-


483

κών κινήσεων τω ν εθνοτικών μειονοτήτων, με προεξέχσντα το φόβο της κουρδικής από σχισης.165 Εκτιμώ ότι δεν έχει γίνει αντιληπτή η σημασία του «συνδρόμου των Σεβρών» και πό σο αυτό επηρεάζει τη συμπεριφορά και τις αντιδράσεις της τουρκικής ηγεσίας. Αγνοού με ένα στρατηγικό και ψυχολογικό πλεονέκτημα που μας προσφέρει, άνευ κόστους, το π ολυεθνοτικό και π ολυθρησκευτικό μωσαϊκό της Τουρκίας. Μ οντέρνες θεω ρίες χειρ ι σμού κρίσεων αναφέρονται ακριβώς στην ανάγκη σκόπευσης της ψυχολογικής ισορρο πίας της ηγεσίας του αντίπαλου έθνους με σκοπό την κατάρρευσή της την κρίσιμη στιγ μή υπό τη ν πίεση των δυνητικώ ν αποτελεσμάτων της σύγκρουσης. Η εθνοτική ανομσιογένειατηςΤουρκίας δημιουργεί το φόβο στη στρατογραφειοκρα τία ότι ενδεχόμενο «μη νικηφόρο» αποτέλεσμα σύγκρουσης θα θέσει σε αμφισβήτηση την ικανότητα τω ν Ενόπλων Δυνάμεων, τη ν ύπαρξη της στρατογραφ ειοκρατίας και την ίδια την ενότητα του κράτους. Ο φόβος τω ν καταστροφικών αποτελεσμάτων ατυχούς σύγκρουσης είναι αποτέλεσμα και της εθνοτικής ανομοιογένειας και περιορίζει τις δυνα τό τη τες ελιγμών της τουρκικής ηγεσίας σε περιόδους κρίσεων. Επίσης, πρέπει να γίνει αντιληπτό ό τι είναι τελείω ς διαφ ο ρετικό πράγμα η εμπλοκή μας στις εσω τερικές υποθέσεις ενός άλλου κράτους (Τουρκίας) -εν έρ γ εια απαγορευ μένη από το διεθνές δ ίκ α ιο - από τη γνώση μας για το πραγματικό μέγεθος των εσ ω τε ρικών προβλημάτω ν της και τη βούληση και την ικανότητά μας για τη ν εκμετάλλευσή τους προς όφελος τω ν συμφερόντω ν μας, όποτε και εάν χρειαστεί. Η βούληση και η ικα νό τη τα αυτή πρέπει όμως να γίνουν προκαταβολικά γνω στές στο αντίπαλο κράτος (σε όσο βαθμό οι πολιτικοδιπ λω ματικές συνθήκες και η σ τρατηγική τη ς υλοποίησης επι τρέπουν). Δεύτερον, πρέπει να καθοριστεί επακριβώς από την πολιτική ηγεσία ο μακροχρόνι ος αντικειμενικός στόχος τη ς Ελλάδας αναφορικά με το χειρισμό του θέματος τω ν μειο νοτήτων, εθνοτικών και θρησκευτικών, της Τουρκίας. Εκτιμώ ότι ο στόχος αυτός πρέπει να κινείται σε 3 επίπεδα: α) τη διαφύλαξη και προστασία της ελληνικής ορθόδοξης μειονότητας και του οικου μενικού πατριαρχείου. β) την παρεμπόδιση τηςΤουρκίας, κυρίως λόγω του φόβου ανταπόδοσης με υψηλό τερ ο κόστος, από κάθε προσπάθεια χρησιμοποίησης της μουσουλμανικής μειονότητας της Ελλάδας. γ) τον εξαναγκασμό τηςΤουρκίας, με κατάλληλη χρήση των ευρωπαϊκών θεσμών και των διεθνών οργανισμών, κυβερνητικώ ν και μη, για το σεβασμό τω ν δικαιω μάτω ν των μειονοτήτων. Απώτερος στόχος του τελευταίου είναι η αποκαλούμενη «εξημέρωση» της γείτονος χώρας και ο εκδημοκρατισμός τη ς με σκοπό τη ν ένταξή της στην οικογένεια των δημοκρατικώ ν χωρών της Ευρώπης. Επειδή όμως προσωπικά εκτιμώ ό τι το πρόβλημα του αναθεωρητισμού τη ςΤ ο υ ρ κί ας δεν έγκειται μόνο στην έλλειψη της δημοκρατίας, αλλά κυρίως σε λοιπά εγγενή δο μ ι

165. Βλ. Παράρτημα Β13.

484


κά χαρακτηριστικά του τουρκικού κράτους, ίσως ο κατάλληλος χειρισμός και η εκμετάλ λευση τω ν μειονοτικώ ν θεμάτω ν να αποβλέπει, εάν και όταν οι συνθήκες το επιβάλουν και το επιτρέψουν, στην εξασθένιση της δύναμης της Τουρκίας μέσω εσωτερικώ ν συ γκρούσεων και, γιατί όχι, στον περιορισμό της εδαφικής έκτασής της. Η εξέλιξη αυτή ξεφεύγει σήμερα των ημέτερω ν δυνατοτήτω ν και προθέσεων, αλλά δεν παύει να αποτελεί μια πιθανότητα την εκμετάλλευση τη ς οποίας, καθώς και την α ντι μετώπιση τω ν παρενεργειών της, πρέπει να είμαστε από τώ ρα έτοιμοι να αντιμετωπίσου με. Μια τέτο ια εξέλιξη (μιλάμε για δημιουργία ανεξάρτητου ή αυτόνομου ή ημιαυτόνο μου κουρδικού κράτο υς-μ εγάλο υ ή μ ικ ρ ο ύ - που θα ελέγχει π ετρελαιοφόρους περιοχές και αγωγούς) θα έχει σημαντικές παρενέργειες σε όλη τη ν περιοχή και ίσως επιφέρει και άλλες συνοριακές και καθεστω τικές αλλαγές, ακόμα και αντισταθμιστικές αρνητικές εξε λίξεις σε βάρος τω ν εθνικών μας συμφερόντων. Ας επανέλθουμε τώ ρα σε συγκεκριμένες προτάσεις οργάνωσης το υ ημ έτερο υ τρ ό που χειρισμού και τη ς εκμετάλλευσ ης της εθνοτικής και θρησ κευτικής συγκρότησης τηςΤ ουρ κίας. Βασικό σ τοιχείο τη ς εθνικής υψηλής στρατηγικής πρέπει να είναι η συ νεχής παρακολούθηση και κατανόηση τω ν θεμάτω ν που έχουν σχέση με το εθνοτικό και θρησ κευτικό μωσαϊκό τη ςΤ ο υ ρ κία ς και η διαβίβασ η τω ν ορθών εκτιμήσ εω ν στο κεντρ ικό π ολιτικό όργανο χάραξης τη ς πολιτικής. Το σ τοιχείο αυτό προϋποθέτει την απ οτελεσματική λειτο υρ γία ενός κατάλληλα στελεχω μένου τμ ή μ α το ς τη ς κεντρικής υπηρεσίας χάραξης π ολιτικής ένα ντι τη ςΤ ο υρ κίας, που θα συγκεντρώ νει, θα αναλύει και θα εκμ ετα λλεύετα ι όλα τα στοιχεία που αφ ορούν τη ν εθνοτική και θρησ κευτική συ γκρότηση της Τουρκίας και τις επιδράσεις το υς στο πολιτικό, οικονομικό, σ τρατιω τικό και κοινω νικό πεδίο. Το τμ ή μ α αυτό θα παρέχει σ την κεντρ ική υπηρεσία χάραξης της π ολιτικής επ εξεργασμένες π ληροφ ορίες και εκτιμή σ εις για τη ν επίδραση τω ν εθνοτικών και θρησκευτικώ ν θεμάτω ν στην το υρ κική υψηλή σ τρατηγική και προτάσεις για τις δικές μας ενέργειες. Π ρωταρχικός στόχος του τμ ή ματο ς πρέπει να είναι η συνεχής γνώση και εκμετάλλευ ση της εθνοτικής και θρησκευτικής τουρκικής ανομοιογένειας. Το τμ ή μα αυτό απαιτείτα ι να έχει ξεχω ριστά υποτμήματα που θα εξειδικεύονται και θα στοχεύουν μειονότητες ή μειονοτικές ομάδες. Η συγκέντρωση τω ν πληροφοριών θα πραγματοποιείται από το σύνολο τω ν διαθέσιμω ν πηγών χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα και τις επιστημονικές με θόδους και κάνοντας χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας. Η κατάλληλη στελέχωση του τμ ή ματο ς με επαγγελματίες είναι κρίσιμο θέμα για να αποφευχθούν φαινόμενα λανθασμένων εκτιμήσεω ν ή παραγωγής εκτιμήσεω ν με βάση τις υποδείξεις-επιθυμίες της πολιτικής ηγεσίας ή με βάση τα προσωπικά βιώματα και τις επιθυμίες τω ν στελεχών της υπηρεσίας. Το τμ ή μα πρέπει να αποτελείται από ανθρώπους κατάλληλα εκπαιδευμένους, ειδικούς επιστήμονες, γνώστες της περιοχής, τω ν γλωσσών, τω ν θρησκειών και των πολιτισμών τω ν μειονοτήτων. Το τμ ή μα πλέον τω ν κλασικών μορ φών συλλογής πληροφοριών θα πρέπει να εκμεταλλευτεί όλες τις δυνατότητες που μας προσφέρουν οι αυξημένες οικονομικές επαφές μεταξύ των δύο χωρών αλλά και απλές τουρισ τικές επισκέψεις, δίνοντας έμφαση στις μη διαβαθμισμένες πληροφορίες και στις


485

ανοιχτές πηγές οι οποίες μας βοηθούν να κατανοήσουμε τις τάσεις της κοινωνίας. Ανα γκαία είναι και η συνεργασία και η ανταλλαγή γνώσεων και εμπειριών και με άλλες α ντί στοιχες υπηρεσίες άλλων κρατών, αλλά και με ημέτερα πανεπιστήμια όπως και με πανε πιστήμια της αλλοδαπής. Η επαφή με αντιπροσώπους τω ν μειονοτήτω ν είναι χρήσιμη και απαραίτητη, αλλά ταυτόχρονα επικίνδυνη, καθ' όσον αφενός εκδηλώ νει την εμπλο κή μας στις εσωτερικές υποθέσεις άλλου κράτους, και μάλιστα συμμαχικού, και αφ ετέ ρου είμαστε αποδέκτες αρκετές φορές μονόπλευρων θέσεων, συναισθηματικών αντιλή ψεων και προσωπικών επιδιώξεων. Η συνεργασία με άλλα κράτη που διαθέτουν μειονότητες στο τουρκικό έδαφος είναι χρήσιμη, αλλά πρέπει να είναι διακριτική με δυνατότητα άμεσης απεμπλοκής, καθ'όσον οι διεθνείς σχέσεις μεταβάλλονται γρήγορα και οι συμμαχίες ανατρέπονται (π.χ. η α ντι παλότητα Τουρκίας-Συρίας φαίνεται να αντικαθίσ ταται με μια συνεργασία). Η Αρμενία, για παράδειγμα, είναι ένα κράτος που διαθέτει μειονότητα στην Τουρκία και εκτιμάται ό τι υπάρχουν δυνατότητες συνεργασίας στον το μ έα αυτό. Δ υναμικές προσπάθειες επαφής ή και ενίσχυσης μειονοτήτω ν (με οποιονδήποτε τρόπο), έστω και με καλυμμένους τρόπους, πρέπει να αποφεύγονται, καθ' όσον τα βρα χυπρόθεσμα οφέλη αντισ ταθμίζονται από τους κινδύνους σε τυχόν αποκάλυψη τω ν πα ραπάνω ενεργειώ ν που πλέον της εχθρότητας της γείτονος δημιουργούν δυσμενή εικό να διεθνώς για τη χώρα μας. Παρά ταύτα, πρέπει να καλλιεργείται στον αντίπαλο η εντύ πωση για τη ν πιθανότητα και ικανότητά μας να προχωρήσουμε σε ανάλογες ενέργειες δυναμικής ενίσχυσης των εσω τερικώ ν αντιπάλων τηςΤουρ κίας, εάν η τελευ τα ία προ χωρήσει σε αντίστοιχες κινήσεις ή υπερβεί κάποια όρια με δικές της αντίστοιχες ενέρ γειες. Τ έτοιο σχέδιο πρέπει να υφ ίσταται και να είναι εφ ικτή και π ροετοιμασμένη η υλο ποίησή του και να λαμβάνονται συγχρόνως όλα τα απ αραίτητα μέτρα για τη μη αποκά λυψή του. Επιπλέον, το προαναφερθέν τμ ή μ α πρέπει αθόρυβα να χρηματοδοτεί διεθνή εκπαι δευτικά ιδρύματα για έρευνες και υποτροφίες (χρησιμοποιώντας κάποιους μη κυβερνη τικούς οργανισμούς ως «βιτρίνες») σχετικά με τη ν κατάσταση τω ν μειονοτήτω ν στην Τουρκία και με τις παραβιάσεις τω ν ανθρώπινων δικαιω μάτω ν κυρίως σε βάρος τους. Τα συλλεγόμενα στοιχεία πρέπει κατάλληλα να προωθούνται στα αρμόδια όργανα της Ευ ρωπαϊκής Ένωσης και σε διεθνείς οργανισμούς, όποτε κρίνεται εθνικά σκόπιμο, ώστε να καθίσταται δυνατή η άσκηση πίεσης επί τηςΤουρ κίας μέσω τω ν πολιτικών και δικα σ τι κών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρώπης γενικότερα. Εννοείται ό τι ιδιαί τερο ενδιαφέρον θα δοθεί στην κατάσταση και στην προστασία τη ς ελληνικής ορθόδο ξης μειονότητας. Η Τουρκία πρέπει να λάβει σαφές μήνυμα ότι οι συνθήκες διαβίωσης και τα δικαιώ ματα της μειονότητας αποτελούν αδιαπραγμάτευτη προϋπόθεση για τη ν εξομάλυνση των σχέσεών μας και για την ενταξιακή πορεία της Τουρκίας. Αντίστοιχα απόλυτη πρέπει να είναι και η θέση μας για το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και όλα τα συναφή θέματα της λειτουργίας του. Αποστολή του τμ ή ματο ς πρέπει να είναι η προσέγ γιση και η διατήρηση επαφών και με όλες τις ομάδες πίεσης (lobbies) που δραστήριο-

486


ποιούνται υπέρ τω ν εθνοτικώ ν ή θρησκευτικώ ν μειονοτήτω ν τη ςΤ ο υρ κία ς (αρμενικό, εβραϊκό, ασσυριακό κ,λπ.) και η εκ μέρους μας διακριτική υποστήριξη τω ν ενεργειών τους, όταν συμπλέουν με τα εθνικά μας συμφέροντα, με τέτο ιο όμως τρόπο που να προ τάσσεται η προστασία τω ν μειονοτικώ ν δικαιω μάτω ν και η εφαρμογή των αντίστοιχων συμφωνιών και διεθνών υποχρεώσεων της Άγκυρας. Είναι δυνατή η εκμετάλλευση όλων εκείνω ν τω ν μηχανισμών της Ευρωπαϊκής Ένω σης αλλά και άλλων διεθνώ ν οργανισμών προστασίας τω ν ανθρώπινων δικαιω μάτω ν που εξ αποστολής παρατηρούν τα μειονοτικά δικαιώ ματα και την κατάσταση τω ν μειο νοτήτω ν στην Τουρκία. Απαραίτητη κρίνεται η επάνδρωση όλων αυτών των μηχανισμών και οργανισμών με κατάλληλα εκπαιδευμένους Έλληνες υπαλλήλους. Πιθανόν να απαιτη θ εί η αποκάλυψη στους μηχανισμούς αυτούς πληροφοριών που εμείς διαθέτουμε για κατάλληλη χρήση τους. Σε κάθε περίπτωση, η εμπλοκή μας πρέπει να είναι προσεκτική και με κάλυψη, χρη σιμοποιώντας κυρίως ατομικές πρωτοβουλίες ή μη κυβερνητικούς οργανισμούς. Ειδικό τερα για τους τελευταίους πρέπει να επιδιωχθεί η τοποθέτηση κατάλληλων ανθρώπων σε αυτούς ή ο προσεταιρισμός εργαζομένω ν ώστε να καταστεί δυνατή η εκ μέρους μας χειραγώγηση τω ν ενεργειών αυτών τω ν οργανισμών προς όφελος μας. Το έργο αυτό προ ϋποθέτει σοβαρή σχεδίαση, μακροχρόνια διείσδυση, αποφυγή πρόωρης εκδήλωσης και ενέχει και οικονομικό κόστος. Σε όλες αυτές τις ενέργειές μας δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Τουρκία έχει τη δυνατότητα, και σίγουρα θα τη χρησιμοποιήσει, για τη δημιουργία α ντί στροφης κατάστασης σε βάρος της Ελλάδας, εκμεταλλευόμενη τη μουσουλμανική μει ονότητα της χώρας μας. Εξυπακούεται ότι κύριος στόχος του τμ ή ματο ς πρέπει να είναι η κουρδική μειονότη τα, λόγω της δυναμικής που διαθέτει. Ο κουρδικός κίνδυνος αποτελεί σήμερα τον εφιάλ τη τηςΤουρκίας. Η ενασχόληση του τμήματος δεν πρέπει να π εριορίζεται στις στενές εξε λίξεις που λαμβάνουν χώρα στο Κουρδικό Ζήτημα-εξέγερση-στην τουρκική επικράτεια. Το τμ ή μ α πρέπει να είναι πλήρως ενήμερο για τις εξελίξεις σε όλο τον κουρδικό χώρο (Τουρκία, Συρία, Ιράκ, Ιράν, Κούρδοι διασποράς) και στις διεθνείς τάσεις και εξελίξεις που επηρεάζουν το ζήτημα αυτό. Η ελληνική παρουσία, υπό τη ν κάλυψη τη ς Ευρωπαϊκής Ένωσης, πρέπει να εκδηλω θεί στην περιοχή τω ν Κούρδων του βόρειου Iράκ και να υπάρ ξει κρατική ενθάρρυνση για δραστηριοποίηση ελληνικών εταιρειώ ν (αρχικά με την κά λυψη πολυεθνικών συμφερόντων). Εξειδικεύοντας τώ ρα στη σ τρατιω τική στρατηγική, βλέπουμε ότι λόγω τη ς φύσεως και τη ς ευαισθησίας του θέματος είναι ελάχιστα τα περιθώρια της εκδήλωσης ενεργειών. Η εθνική στρατιω τική στρατηγική δύναται να δράσει συμπληρωματικά στην προαναφερθείσα προσπάθεια τη ς κεντρικής υπηρεσίας παρέχοντας όλα εκείνα τα στοιχεία τα οποία συλλέγει από τα δικά της κανάλια και διατηρώ ντας αγαστή συνεργασία με τις υπόλοιπες κρατικές υπηρεσίες. Η ετοιμότητα δυναμικής ενίσχυσης μειονοτικώ ν στοιχείων πρέπει να υφίσταται, με παράλληλη λήψη όλων των κατάλληλων και αυστηρότατω ν μέτρων απόκρυψης, ώστε να είναι δυνατή η εκτέλεσή της σε περίπτωση υψηλού εθνικού κινδύνου, καθ'όσον απο-


487

τελεί επιχείρηση υψηλού ρίσκου. Σε περίπτωση όμως σύγκρουσης ή ακόμα και σοβαρής κλιμάκωσης τω ν σχεσεων των δύο χωρών, οι Ένοπλες Δυνάμεις πρέπει να είναι έτοιμες να εκμεταλλευτούν τα μειονοτικά ζητήματα με σκοπό τη ν εξασθένιση τη ς βούλησης και της ικανότητας του εχθρού να πολεμήσει. Αυτό σημαίνει ότι από τώ ρα πρέπει να παρακολουθείται και να καταγράφεται η εθνοτική συγκρότηση των κύριων εχθρικών σχημα τισμώ ν και μονάδων και να υφίσταται σχέδιο για τον ψυχολογικό επηρεασμό τω ν μειο νοτικώ ν για αποχή από τις πολεμικές ενέργειες. Παράλληλα όμως πρέπει να καλλιεργηθεί και η αμφιβολία στους κόλπους της ηγε σίας, τω ν αξιω ματικώ ν αλλά και τω ν απλών Τούρκων για τη στάση που θα κρατήσουν οι μειονοτικοί κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης. Ο στόχος τω ν ψυχολογικών επιχειρήσεων της στρατιω τικής στρατηγικής (και όχι μόνο) δεν πρέπει να π εριορίζεται στις εθνοτικές και θρησκευτικές μειονότητες, αλλά πρέπει να π ροσανατολίζεται και στις σχέσεις τω ν μουσουλμάνων με τη στρατογραφειοκρατία. Πρέπει οι ημέτερες ψυχολογικές επιχειρή σεις (στρατηγικές, επιχειρησιακές, τακτικές) να κατευθύνονται και προς το μουσουλμα νικό ακροατήριο με σκοπό να το πείσουν ό τι η σύγκρουση ή η κλιμάκωση εξυπηρετεί μόνο το στρατιω τικό κατεστημένο και στρέφ εται κατά τω ν συμφερόντω ν των απλών αν θρώπων και αποσκοπεί στη διατήρηση της στρατογραφειοκρατίας και στην υπόταξη της ισλαμικής ιδεολογίας. Το θέμα αυτό είναι τεράστιο, ξεφεύγει από το θέμα τω ν εθνοτικών και θρησκευτικώ ν μειονοτήτω ν της Τουρκίας, καθ' όσον στοχεύει την ίδια τη δομή της τουρκικής κοινωνίας. Επίσης, το θέμα αυτό υπερκαλύπτει και τη σ τρατιω τική στρατηγι κή, καθώς απαιτεί συνδυασμένες ενέργειες όλων των φορέων και τω ν μηχανισμών του ελληνικού κράτους. Όλες αυτές οι ενέργειες πρέπει να σχεδιάζονται και να συντονίζονται στο πλαίσιο της μακροχρόνιας εθνικής υψηλής στρατηγικής που καθορίζει η πολιτική ηγεσία, από μια κε ντρική υπηρεσία χάραξης πολιτικής έναντι τηςΤουρκίας, κλάδος της οποίας θα είναι και το παραπάνω περιγραφόμενο τμ ή μα παρακολούθησης τω ν εθνοτικών και θρησ κευτι κών μειονοτήτω ν της Τουρκίας. Η παρακολούθηση και η εκμετάλλευση τω ν τουρκικώ ν μειονοτήτω ν πρέπει να αποτελεί πάγια επιδίωξή μας. Σε κάθε περίπτωση, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Τουρκία διέρχεται μια μεταβατική περίοδο κρίσιμη για την ίδια και την ταυτότητά της. Το ερώ τημα που τίθεται, σε συνδυ ασμό με το πείραμα που εκτελείται, αφορά τη δυνατότητά της να συνεχίσει με επιτυχία τον εκτουρκισμό των διάφορω ν εθνοτήτω ν και να διατηρήσει την ισορροπία κοσμικού κράτους και ισλαμισμού. Το πείραμα αυτό εξελίσσεται στις αντικρουόμενες συνθήκες της αναζήτησης ρόλου π εριφερειακής δύναμης και παράλληλα της ένταξής της στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Εάν το πείραμα πετύχει, πιθανόν να έχουμε μια νέα περιφερειακή δύναμη και συνεπακόλουθα, αργά ή γρήγορα, μια ελληνική πολιτική «φινλανδοποίησης». Εάν το πείραμα αποτύχει, τό τε η αστάθεια θα επικρατήσει στη γείτονα χώρα, ευνοώντας τυχοδιω κτισμούς και συγκρούσεις, μέχρι τη ν ημερομηνία που η κοινωνική, θρησκευτική και εθνοτική ανομοι ογένεια υπό τις κατάλληλες συνθήκες επιφέρει την οριστική μεταβολή της σημερινής ει κόνας τηςΤουρκίας. Φυσικά υφίσταται και η ευκταία πιθανότητα της σταδιακής «εξημέ

488


ρωσης», του «εκδημοκρατισμού» και του «εξευρωπαϊσμού» της, αλλά το ιστορικό παρελ θόν και οι ρεαλιστικές θεωρίες στις οποίες στηρίζεται η παρούσα διατριβή δεν επιτρέ πουν τη σχετική αισιοδοξία.

ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΟΣ ΜΑΝΔΥΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΕΜΑΛ166 Με τη μ ελέτη αυτή να φ τάνει προς το τέλο ς τη ς π αρατηρούμε ακόμα και σήμερα προ σ τα τευ τικές κινήσεις από δημόσ ιους και ιδιω τικούς φορείς τη ςΤ ο υρ κία ς προς το πρό σωπο το υ Κεμάλ Α τατούρκ. Το παρακάτω π αράδειγμα θα μας δ ια φ ω τίσ ει καλύτερα για αυτό το ν π ροσ τατευτικό μανδύα. Με απόφαση τη ς Διεύθυνσης Εκπαιδεύσεως Δη μοτικώ ν Σχολείων τη ς Νομαρχίας τη ς Ραιδεστού (Tekirdag) δ ια τά χθ η κε προανάκριση εις βάρος τη ς εκπ αιδευτικού που αποφάσισε να πάρει το υ ς μαθητές τη ς και να μεταβούν σε κινηματογρά φ ο τη ς π εριοχής για να π αρακολουθήσουν τη ν τα ιν ία Mustafa, η οποία απ οτελεί τη βιογραφ ία το υ ιδρυτή τη ςΤ ο υ ρ κικ ή ς Δ ημοκρατίας, το υ Μ ουσ τα φά Κεμάλ Α τατούρκ. Επίσης μεγάλος είναι ο αριθμός εθνικιστώ ν και του κεμαλικού κατεσ τημένου της Τουρκίας που θεωρούν ότι οι ανθρώπινες πλευρές της προσωπικότητας του Κεμάλ με τον τρόπο που προβάλλονται υποβιβάζουν και υποτιμούν το έργο του. Ακόμα και ο χο ρηγός της ταινίας, ο μεγαλύτερος τηλεπικοινωνιακός όμιλος της χώρας, oTurcell, απέσυ ρε τη στήριξή του την τελευτα ία στιγμή, φοβούμενος ότι θα χάσει αρκετά μεγάλο μέρος της πελατείας του. Στην ταινία ο Κεμάλ Α τα το ύρ κ παρουσιάζεται ως ένας μοναχικός άν θρωπος, χωρίς ελπίδα, με αδυναμία στις γυναίκες, ο οποίος πίνει ένα μπουκάλι ρακί κα θημερινά και μετανιώ νει για πολλά πράγματα που έχει ήδη κάνει. Πολλοί είναι οι εθνικι στικοί κύκλοι που έχουν εκφράσει τον αποτροπιασμό τους για την προβολή της ταινίας αυτής. Με ανακοινώσεις τους προτρέπουν τους γονείς να μην αφήσουν τα παιδιά τους να παρακολουθήσουν την ταινία.

ΜΥΘΟΣ Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ Ή ρθε η ώρα όπου στη μελέτη μου θα απ οδείξουμε με επ ιστημονικό τρόπο το μύθο ότι οι Τούρκοι προέρχονται από τη ν κεντρική Ασία. Η επιστήμη, με έρευνές της, δίνει στη δ ημοσ ιότητα τρα νταχτές απ οδείξεις για τη ν προέλευση τω νΤούρκων. Θα δούμε παρα κάτω δημοσίευμα τη ς το υρ κική ς εφ ημερίδας Sabah'67στο οποίο ο Τούρκος ανθρωπο λόγος Tim ucin Binder, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης (ITU), σε έρευνά του ανατρέπει τον ισχυρισμό για φ υλετικό εκτουρκισμό της Ανατολίας μετά το

166. The Independent, Friday, 7th November 2008, Mustafa the movie divides Turkey w ith a portrait of the"real"Ataturk», w w w.state.aov/a/drl/lrs/hrrDt/61680.htm . 167. Εφημερίδα Sabah (10/12/2007), τίτλος άρθρου «Orta Asya'dan goc etme bir efsanedir».

I Π ΟΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

489

1071 μ.Χ. Ισχυρίζεται, λοιπόν, ότι οι κάτοικοι της Ανατολίας ζουν σε αυτά τα εδάφη εδώ και 40.000 χρόνια. Παρακάτω παραθέτω ορισμένες από τις ερωτήσεις που υποβλήθηκαν από τον Τούρκο δημοσιογράφο της Sabah, μαζί με τις αντίστοιχες απαντήσεις που έδω σε ο προαναφερόμενος πανεπιστημιακός καθηγητής.

Ερώτηση: Ποιο είναι το πιο σ ημαντικό συμπέρασμα από τις γενετικές έρευνες που αφορούν τους Τούρκους;

Απάντηση: Το γεγονός ότι οι άνθρωποι που κατοικούν σήμερα στην Τουρκία είναι απόγονοι αυτόχθονω ν φυλών που κατο ικο ύν στα εδάφ η τη ς Τ ο υ ρ κ ία ς τα τελ ευ τα ία 40.000 χρόνια. Οι σημερινοί Τούρκοι, δηλαδή, δεν ήρθαν από τη ν κεντρική Ασία, για 40.000 χρόνια δε μετακινήθηκαν από αυτά τα χώματα. Ανήκουν εδώ (στηνΤουρκία), όπως ανήκουν και εκείνοι που ισχυρίζονται ότι προερχόμαστε από την κεντρική Ασία.

Ερώτηση: Δεν είχαμε φυγή πληθυσμών από την κεντρική Ασία και εγκατάσταση στην Ανατολία;

Απάντηση: Έγινε, όμως ο αριθμός εκείνω ν που ήρθαν από τη ν κεντρική Ασία ήταν πολύ μικρός. Οι γενετικές έρευνες μας δείχνουν ό τι είναι πολύ λίγοι εκείνο ι που προέρ χονται από τη ν κεντρική Ασία. Με βάση τα αποτελέσματα τω ν ερευνών, αποδεικνύεται ό τι η γενετική δομή τω ν κατοίκω ν τη ςΤ ο υρ κία ς είναι αναλλοίωτη από τα προϊστορικά χρόνια.

Ερώτηση: Πόσοι είναι εκείνοι που μεταφέρθηκαν από τη ν κεντρική Ασία; Απάντηση:Ίο ποσοστό είναι μεταξύ 10-15% του συνόλου του πληθυσμού. Δηλαδή εκείνοι που ήρθαν από την κεντρική Ασία ήταν το 10-15% του ποσοστού του πληθυσμού και δεν άλλαξαν γενετικά το λαό της Ανατολίας. Κατόπιν τούτου, η φυγή από την κεντρι κή Ασία απ οτελεί μύθο. Εκείνοι οι λίγοι που ήρθαν χάθηκαν και αφομοιώ θηκαν μέσα στους ντόπιους πληθυσμούς. Εκτός αυτού, δεν είναι γνωστό αν εκείνοι που ήρθαν απέ ξω ήταν Ιρανοί ή Αφγανοί ή οτιδήποτε άλλο.

Ερώτηση: Γιατί δεν είναι γνωστό αυτό; Απάντηση: Η γενετική έρευνα δεν έχει την έννοια της εθνολογικής έρευνας. Δεν υπάρ χει γενετικά ο όρος Ογούζ ή Τούρκος. Η γενετική έρευνα μας δίνει στοιχεία για την κατα γωγή και τον τόπο όπου έζησαν οι πρόγονοι ενός ανθρώπου.

Ερώτηση: Ό ταν λέτε δεν υπάρχει «τουρκικό γενετικό υλικό» τ ι εννοείτε; Απάντηση: Ο όρος «τουρκισμός» είναι μια π ολιτισμική τα υ τό τη τα που τη δη μ ιο υ ρ γήσαμε εμείς. Με τον ίδιο τρόπο και ο ελληνισμός και ο αρμενισμός είναι π ολιτισμικές έννοιες που σχηματοπ οιήθηκαν μέσα στην ιστορία. Ο τουρκισ μός είναι μια πιο σύγ χρονη έννοια, που εμφ ανίσ τηκε τα τελευτα ία 200 χρόνια. Η ιστορία τω ν ανθρώπων που ζουν σ ήμερα σε αυτά τα εδάφη αρχίζει χιλιάδες χρόνια πριν. Δηλαδή, δεν μπορούμε να τους ονομάσουμε όλους Τούρκους. Δεν ξέρο υμ ε ο ύ τε ποιοι ήταν οι πρόγονοί μας. Εμείς τους Ο υιγο ύρ ουςτο υς ονομάζουμε Τούρκους, όμως οι ίδιοι δε δέχονται ό τι είναι Τούρκοι. Η επιμονή μας σε εθνικές τα υ τό τη τες δεν οδηγεί πουθενά. Το να λες ό τι είσαι Τούρκος δε σημαίνει ό τι ήρθες από τη ν κεντρική Ασία. Ο το υρ κισ μό ς είναι μια τα υ τό τη τα που δ η μ ιουρ γήθ η κε πολύ πρόσφατα. Εκείνοι που ήρθαν εδώ περίπου το 1100 μ.Χ. μας άφησαν ένα κείμενο με τίτλ ο «Danesmentname», στο οποίο δεν αναφ έρεται

490


η λέξη «Τούρκος», ο ύτε ο τιδήπ οτε άλλο που να λέει ό τι ήταν Τούρκοι. Οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν τη λέξη «Τούρκος» ή «τουρκισμός» ήταν οι ξένο ι για μας που κατο ι κούμε σ' αυτή τη ν περιοχή. Επίσης, οι Γκιοκτούρκ ήταν εκείνο ι που ονόμασαν το υς εαυ τούς τους Τούρκους.

Ερώτηση: Αφού οι κάτοικοι αυτής της χώρας, που τους αποκαλούμε Τούρκους, δεν έχουν σχέση με τη ν κεντρική Ασία και ζούσαν εδώ πριν από το 1071, αυτό σημαίνει ότι εδώ, αυτός ο τόπος έχει μια ιστορία που δεν τη γνωρίζουμε;

Απάντηση: Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Υπάρχει ανομολόγητη ισ τορία το υ 80-85%, που δεν π ροέρχεται από τη ν κεντρ ική Ασία. Η ισ τορία τω ν ανθρώπων που ζούσαν στα εδάφ η αυτά μας π αρουσιάζεται σαν ισ τορία άλλων, ξένω ν ανθρώπων, που δεν έχουν σχέση με μας. Δε μας λένε ό τι οι άνθρωποι α υτο ί ήταν οι παππούδες, δηλαδή οι πρό γονοί μας. Μας λένε ό τι εκ είν ο ι υπήρχαν, αλλά έφ υγαν από τη ν Ανατολία όταν ήρθα με εμείς. Όμω ς οι έρ ευνες δε δείχνουν αυτό. Εκείνοι ήταν οι παππούδες μας, οι πρό γονοί μας.

Ερώτηση: Οι Κούρδοι και οι Αρμένιοι γενετικά πόσο κοντά είναι στους Τούρκους; Απάντηση: Μ ολονότι ζήσαμε μαζί με τους Κούρδους χιλιάδες χρόνια, δεν έχουμε γε νετική σχέση. Είναι πιο μακριά απ' ό,τι είμασ τε με τους Ιρανούς και τους Έλληνες, αλλά και πιο κοντά από τους Ουζμπέκους.

Ερώτηση: Πόσο ασφαλείς είναι οι γενετικές έρευνες και τα αποτελέσματά τους; Απάντηση: Απόλυτα ασφαλείς. Το γενετικό υλικό είναι κατά κάποιο τρόπο το μαύρο κουτί κάθε ατόμου. Μπορεί να ανιχνευτεί η πορεία των ανθρώπων των τελευταίω ν 60.000 ή και 90.000 ετών. Πιο πριν οι μελέτες βασίζονταν μόνο στα κείμενα τω ν ιστορικών. Τα γενετικά χαρακτηριστικά, όμως, δεν τα γράφουν οι άνθρωποι για να υπάρχει περίπτωση λάθους. Αποφάσισα να παραθέσω αυτή τη συνέντευξη στο τέλος της εργασίας μου, ώστε να κατανοήσουμε όχι με ιστορικό, αλλά με επιστημονικό τρόπο τη σημασία της φράσης που ακούμε σήμερα από τα στόματα των Ελλήνων που ήρθαν από τον Πόντο και μας μιλάνε για τις αλησμόνητες πατρίδες. Τα χώματα των προγόνων τους και την αξία που είχαν γι' αυτούς ανά τους αιώνας. Για το τέλος άφησα έναν πίνακα στον οποίο καταγράφονται οι ομάδες τω ν ανθρώπων, οι πληθυσμοί τους, το αρχικό θρήσκευμα, καθώς και η βασική γλώσσα επικοινωνίας τους. Η καταγραφή αυτή προέρχεται από την επίσημη ιστοσελίδα του Joshua Project.168

168. http://www.ioshuaproiect.net/countries.php?roa3=TU.


491

h ttp://w w w .joshuaproject.

People Groups

Population

Primary Religion

net/countries.php?rog3=T U&sf=primaryreligion&so =as cPrimary Language

Abaza

12,000

Islam

Abaza

Abkhaz

43,000

Islam

Abkhaz

Albanian, Tosk

66,000

Islam

Albanian, Tosk

Americans, U.S.

7,600

Christianity

511,000

Islam

Arabic, North Mesopotamia

1,328,000

Islam

Arabic, North Levantine S

Armenian, Ermeni

76,000

Christianity

Armenian

Assyrian

5,200

Christianity

Assyrian Neo-Aramaic

Azerbaijani, South

542,000

Islam

Azerbaijani, South

Balkan Gagauz Turkish

410,000

Islam

Balkan GagauzTurkish

Bosniak

101,000

Islam

Bosnian

British

35,000

Christianity

English

Bulgarian

328,000

Christianity

Bulgarian

300

Christianity

Chaldean Neo-Aramaic

7,400

Islam

Chechen

Cherkess, Adyghe

308,000

Islam

Adyghe

Cherkess, Kabardian

602,000

Islam

Kabardian

Deaf

Unknown

Islam

Turkish Sign Language

Dutch

1,500

Christianity

Dutch

Unknown

Christianity

Estonian

French

3,800

Christianity

French

Gajal, Gadzhal

16,000

Islam

Turkish

Georgian

151.000

Christianity

Georgian

German

6,100

Christianity

German, Standard

Greek

3,600

Christianity

Greek

Gypsy, Domari, Yuruk

31,000

Islam

Han Chinese, Mandarin

38,000

Non-Religious

Chinese, Mandarin

Herki

37,000

Islam

Kurdish, Northern

1,100

Islam

Hertevin

800

Christianity

Arab, Iraqi Arab, Lebanese

Chaldean, Neo-Aramaic Chechen

Estonian

Hertevin Hungarian

English

Domari

Hungarian

492


Italian

1,700

Christianity

Italian

Jew, Spanish

13,000

Ethnic Religions

Ladino

Karakalpak

74,000

Islam

Karakalpak

Kazakh, Qazaqi

7,600

Islam

Kazakh

Kumyk

1,500

Islam

Kumyk

Kurd, Northern

8,155,000

Islam

Kurdish, Northern

Kurd, Turkish-Speaking

5,902,000

Islam

Turkish

1,800

Islam

Kyrgyz

Mingrelian, Laz

151,000

Islam

Laz

Ossete, Western

37,000

Islam

Osetin

Pashtun, Northern

6,100

Islam

Pashto, Northern

620,000

Islam

Farsi, Western

Pontic Greek

11,000

Islam

Pontic

Romani, Balkan

66,000

Islam

Romani, Balkan

Romanian

2,200

Christianity

Romanian

Russian

6,800

Christianity

Russian

Serb

4,600

Christianity

Serbian

Shikaki

19,000

Islam

Syrian Aramaic, Turoyo

23,000

Christianity

Tatar

26,000

Islam

Tatar

Tatar, Crimean

100,000

Islam

Crimean Tatar

52,826,000

Islam

Turkish

1,400

Islam

Turkmen

22,000

Islam

Urdu

800

Islam

Uyghur

3,800

Islam

Uzbek, Southern

184,000

Islam

Kirmanjki

1,129,000

Islam

Dimli

Kyrgyz

Persian

Turk Turkmen, Turkoman Urdu Uyghur Uzbek, Southern Zaza-Alevica Zaza-Dimli Total People Groups: 59 Unclassified Other Individuals UN Country Population (2008)

74,401,000

1,429,000

75,830,000

Kurdish, Northern Turoyo

ΜΕΡΟΣ I' ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ: Η ΤΟΥΡΚΙΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ’

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Τουρκία, εκμεταλλευόμενη τη γεωγραφική της θέση, προσπαθεί να παίξει το ρόλο του παράγοντα σταθερότητας (έχει τη δυνατότητα αυτή λόγω της στρατιω τικής της ισχύος) και να επηρεάσει τις εξελίξεις σε μια περιοχή όπου οι διαμάχες που εξελίσσονται συνε χώς απασχολούν την παρούσα περίοδο τη διεθνή κοινότητα με αποτέλεσμα να αποδί δεται μεγάλη σημασία από το δυτικό κόσμο (Ε.Ε., ΝΑΤΟ) στο ρόλο που μπορεί να λάβει η Τουρκία. Οι Τούρκοι έχουν αντιληφ θεί από καιρό το ρόλο αυτό, μεριμνούν για την προβολή της γεωπολιτικής τους ισχύος, δίνοντας πρωταρχική έμφαση στα συστατικά εκείνα που τη συνθέτουν. Δύο από αυτά είναι το «Κράτος» και η «Ισχύς», πράγμα το οποίο προβάλ λουν σε κάθε παρουσιαζόμενη ευκαιρία εδώ και χρόνια. Χτίζουν την ισχύ επιλέγοντας και αξιοποιώνταςτα καλύτερα τμήματα της τουρκικής κοινωνίας και δημιουργώντας υπο δομή για την αυτοδύναμη ανάπτυξη, κυρίως στον το μ έα της πολεμικής βιομηχανίας που αποτελεί και τη βάση για τη σ τρατιω τική ισχύ.2 Η ισχύς αυτή τηςΤουρκίας εκφράζεται με το γνήσιο θουκυδίδειο τρόπο. Ο μεγάλος αυτός Αθηναίος ιστορικός χαρακτηριστικά αναφέρει ότι μια χώρα για να είναι ισχυρή πρέ πει να διαθέτει ορισμένα χαρακτηριστικά, όπως πολυτελή ιερά και μεγαλοπρεπή κτίσματα τα οποία προκαλούν δέος και προβάλλουν το δυναμισμό της προς τους τρίτους. Οι Τούρκοι εφαρμόζουν τη μέθοδο αυτή δείχνοντας έτσι τη γεωπολιτική ισχύ τους, καθώς φροντίζουν οι επίσημοι ξένοι που μεταβαίνουν στηνΤουρκία να επισκέπτονται το φράγ μα του Ατατούρκ, ένα από τα μεγαλύτερα στον κόσμο και εξ ολοκλήρου τουρκικής κατα σκευής, την πολεμική τους βιομηχανία αλλά και τη Διοίκηση Ακαδημιών Πολέμου, από τα πιο μεγαλοπρεπή και σύγχρονα συγκροτήματα στρατιω τικής εκπαίδευσης στον κόσμο.3 Η μεθόδευση της Τουρκίας για την προβολή τη ς γεωπολιτικής τη ς ισχύος μπορεί να θεω ρηθεί εκπληκτική τακτική. Με το εφ εύρημα της Ανατολίας αμφισβητούν ξεκάθαρα και προκλητικά τον πολιτισμό της Ελλάδας. Θεωρούν απλώς ότι ο πολιτισμός της Μικράς Ασίας ή ο μινω ικός ή ο αιγαιακός δεν ήταν ελληνικοί πολιτισμοί, αλλά ανήκαν στους λαούς της Ανατολίας. Οτι δηλαδή πολύ προ της εμφάνισης των Ελλήνων στους ίδιους χώ

1. Μάζης, I., Η Γεωπολιτική της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής και η Τουρκία, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σ. 57-117 και Μάζης, I., Γεωπολιτική Προσέγγιση για ένα ενιαίο ελληνικό αμυντικό δόγμα, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2006, σ. 55-60. 2. Μούρτος, Γ.Α., Ελλάδα και Τουρκία, σ. 117. 3 .0 ίδιος, σ. 118.

494


ρους υπήρξαν λαοί οι οποίοι ανέπτυξαν υψηλό πολιτισμό. ΟιΤούρκοι απογόνους αυτών θεωρούν τους εαυτούς τους οι οποίοι, κατά τους ισχυρισμούς τους, έχουν πολλές ομοιό τητες τόσο στη συμπεριφορά όσο και στις συνήθειες. Αυτές οι θέσεις περιγράφονται στο βιβλίο του πρώην προέδρου τη ς Τ ο υ ρ κ ία ς ! Οζάλ Η Τουρκία στην Ευρώπη, το οποίο από το 1998 έχει μεταφ ραστεί σε τρεις γλώσσες. Οι γείτονές μας φ ροντίζουν να πετύχουν το στόχο που από καιρό έχουν χαράξει και για τον οποίο αγω νίζονται σκληρά και άοκνα, προβάλλοντας σε κάθε ευκαιρία που τους δίνεται (ή σε δυσκολία που αντιμετωπίζουν) τις ο μ οιότητες τω ν δύο λαών. Αυτό όμως οδηγεί τους τρίτους σε συνειρμούς περί κοινής καταγωγής τω ν δύο λαών. Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα πάνω σε αυτό, όπως ο αρχηγός ΓΕΕΘΑ και μετέπειτα βουλευτής του κόμ ματος τηςΤανσού Τσιλέρ σε συνέντευξή του έχει τονίσει: «Η φύση μας είναι ίδια, το φαγη τό μας είναι το ίδιο, η φιλοξενία μας είναι η ίδια, τα παιχνίδια μας είναι τα ίδια».4 Τα τελευταία χρόνια οι γεωπολιτικές πλέον φιλοδοξίες της Τουρκίας είναι ξεκάθαρες και γίνονται βάσει σχεδίου μεθοδευμένα και με επιμονή. Για τις εθνικές της θέσεις έχει δημοσιεύσει στην επίσημη διμηνιαία επισκόπηση τη ς Συμμαχίας, το NATO REVIEW, επτά άρθρα, εκ των οποίων τα τρία έγιναν εξώφυλλο.5 Είναι πλέον γεγονός ότι η Τουρκία μεθοδικά δημιουργεί μια πολιτιστική ιστορία στα μέτρα μιας ιδεολογίας όπου εμφ ανίζεται ως συνεχιστής τω ν λαών της πρώην οθω μανι κής αυτοκρατορίας (ιδιαίτερα μάλιστα των αρχαίων Ελλήνων και τω ν Βυζαντινών), που εξυπηρετεί σκοπούς τους οποίους έχει θέσει και επιμένει σε αυτούς εδώ και χρόνια. Ολα τα παραπάνω δημιουργούν την άποψη ότι ένα νέο «Μακεδονικό» επωάζεται στα ανατο λικά μας σύνορα. Η Τουρκία λοιπόν αναφορικά με τη χώρα μας επιδιώκει την επιβολή των γεωπολιτι κών της βλέψεων στους εξής συγκεκριμένους στόχους: στην Κύπρο, με την παρελκυστι κή της πολιτική και τη χρήση απειλών, επιδιώκει τη ν παγίωση του υφιστάμενου status quo. Στο Αιγαίο, με σειρά μονομερών διεκδικήσεω ν (χωρικά ύδατα, εθνικός εναέριος χώ ρος IR Αθηνών, απομάκρυνση του αμυντικού δυναμικού από τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και τα Δωδεκάνησα, επιχειρησιακός έλεγχος στα πλοία του ΝΑΤΟ, ευθύνη έρευ νας και διάσωσης, αμφισβήτηση εθνικής κυριαρχίας), καθώς και με την εκτόξευση απει λών περί πολέμου επιδιώκει τη διανομή του με όρια που θα εφάπτονται του 25ου μεσημ βρινού. Στη Θράκη επιδιώκει την ολοκλήρωση του εκτουρκισμού της μουσουλμανικής μειονότητας μέσω της επιχειρούμενης ομογενοποίησης του τουρκικού, πομακικού, και αθιγγανικού στοιχείου με όχημα μια τεχνηέντως καλλιεργούμενη κοινή μειονοτική «τουρ κική» εθ νο τική συνείδηση, αλλά και με μ ετα φ ο ρά μ ειο νοτικο ύ δυναμικού στο νομό Έβρου. Με τον τρόπο αυτό επιχειρείται η κοσοβοποίηση της Θράκης σε συνδυασμό με την καλλιέργεια της ίδιας της άποψης της «Δυτικής Θράκης», η οποία θα αποτελείται από τα τμ ήμα τα της δυτικής Θράκης, τη ς νότιας Βουλγαρίας και το δυτικό τμ ή μα της ανατο λικής Θράκης.

4. Ό.π., σ. 106. 5. Ό.π., σ. 95.


495

BATI TRAKYA TURK CUMHURIVETI NIN HARITASI

Παράλληλα η Τουρκία, παρά τη διακηρυχθείσα ρήση του Α τατούρκ περί «ειρήνης στη χώρα και ειρήνης στον κόσμο» (yurtta baris, dunyada baris), στην προσπάθειά της να αποκομίσει γεωπολιτική ισχύ και π λεονεκτήματα δε διστάζει να παραμερίσει (κάποιες φορές απροκάλυπτα) το διεθνές δίκαιο και πιο συγκεκριμένα τον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ, στη βάση του οποίου έχει, υποτίθεται, οικοδομηθεί μεταπολεμικά η διεθνής ειρήνη και ασφάλεια. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η στάση τηςΤουρκίας στα εξής ζητήματα: α.Το Κουρδικό Ζήτημα. β. Την αντιμετώπιση μειονοτήτω ν εντός των τειχών (Ρωμιοί, Αρμένιοι, αλεβήδες). γ. Τις δυσ λειτου ρ γικές κατά π ερίοδο σχέσεις με γείτο ν ες-α ρ α β ικές χώρες (Ιράν, Συρία). δ.Την έντονη ανάμειξη στα εσωτερικά άλλων χωρών (3 απόπειρες πραξικοπημάτων στο Αζερμπαϊτζάν του πατέρα Αλίγιεφ). ε. Η επιλογή «ä la carte» τω ν υποχρεώσεων που έχει προκειμένου να ενταχτεί στην Ε.Ε. (άνοιγμα λιμανιών στα κυπριακά πλοία, Σχολή Χάλκης, αντιμετώπιση οικουμενικού πατριαρχείου, αναγνώριση σφαγών και γενοκτονιώ ν του παρελθόντος) δε συνάδει με τη φ ιλειρηνική διακήρυξη του θεμελιω τή του τουρ κικού κράτους, αλλά αποκαλύπτει τις προθέσεις και τις διαθέσεις μιας χώρας να επιβάλει «εσωτερική ομογενοποίηση» ετσιθελικά από τη μια και να επεκταθεί γεω γραφικά και γεωπολιτικά από την άλλη. Όλες οι παραπάνω σκέψεις και τα παραδείγματα αποτελούν το σύγχρονο γεω πολιτι κό όραμα του τουρκικού π ολιτικοστρατιω τικού κατεστημένου, με κύριο εκφραστή τον αρχιτέκτονα της νέας τουρκικής αντίληψης περί εξω τερικής πολιτικής, τον καθηγητή και

496


νυν υπουργό Εξωτερικών Αχμέτ Νταβούτογλου. Η νέα εξω τερική πολιτική βασίζεται στις ισλαμιστικές ρίζες τη ς σημερινής κυβέρνησης αμφισβητώ ντας ξεκάθαρα και προκλητι κά τον πολιτισμό της Ελλάδας. Αυτό π εριλαμβάνεται στην έννοια του «στρατηγικού βά θους» (νεοοθωμανισμός), το οποίο προϋποθέτει γεω γραφικό και ιστορικό βάθος. Ο Νταβούτογλου υποστηρίζει ότι: «Η Τουρκία κατέχει ως αποτέλεσμα της ιστορικής κληρονομιάς της οθωμανικής αυτοκρα τορίας σημαντικό γεωγραφικό βάθος, το οποίο την τοποθετεί στο επίκεντρο πολλών γεωπο λιτικών πεδίων επιρροής και απαιτεί ενεργό δέσμευση με όλα τα περιφερειακά συστήματα που γειτονεύουν μαζί της». Ακολούθως η θέση του ΥΠΕΞ τηςΤουρκίας συμπυκνώνεται ως εξής:

I) Στρατηγικό βάθος: Η Τουρκία είναι και πρέπει να θεωρείται γεωγραφικό/γεωπολιτικό κέντρο (και όχι περιφέ ρεια). Είναι το γεωγραφικό κέντρο τηςΑφρο-Ευρασίας, ευρισκόμενη στο σημείο συνάντησης Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής. Κατέχει λοιπόν κεντρική γεωγραφική θέση και διαθέτει αστεί ρευτο γεωγραφικό βάθος, επεκτεινόμενο προς Βαλκάνια/Ευρώπη, Ευρασία, Ασία, Μέση Ανα τολή και Βόρεια Αφρική. Είναι επίσης ιστορικό κέντρο, αφού τα κράτη των Σελτζούκων και των Οθωμανών επί αιώ νες κυριάρχησαν και συνένωσαν ιστορικώς μια τεράστια γεωγραφική ζώνη, με επίκεντρο το έδαφος της σημερινής Τουρκίας. Ετσι, διαθέτει και πολύ σημαντικό ιστορικό βάθος. Γό την πέριξ αυτής περιοχή (Βαλκάνια, Καύκασο, Κεντρική Ασία, Μέση Ανατολή) η Τουρ κία αποτελεί και πολιτισμικό κέντρο, με στενούς δεσμούς και σχέσεις κουλτούρας, γλώσσας, θρησκείας. Έτσι δύναται να ασκήσει σημαντική γεωπολιτισμική επιρροή προς την περιφέρειά της. Επιπλέον η Τουρκία βρίσκεται στο κέντρο ενεργειακών διαμετακομιστικών οδών, στους άξονες Ανατολής-Δύσης και Βορρά-Νότου. Συνεπώς, δύναται να ασκήσει σημαντική γεωοικονομική επιρροή. Το στρατηγικό βάθος της Τουρκίας στη διεθνή γεωπολιτική σκηνή είναι το άθροισμα όλων των ανωτέρω παραγόντων και πλεονεκτημάτων. II) Γεωγραφικό κέντρο: Η Τουρκία αποτελεί το γεωγραφικό κέντρο (cograft merkez) τριών επάλληλων γεωγραφι κών ζωνών: - Της εγγύς Χερσαίας Λεκάνης (yakin kara havzasi), οριζόμενης από τη Βαλκανική, τη Μέ ση Ανατολή και τον Καύκασο. - Της εγγύς Θαλάσσιας Λεκάνης (yakin deniz havzasi), οριζόμενης από την Κασπία, τον Εύξεινο Πόντο, την Αδριατική, την ανατολική Μεσόγειο, την Ερυθρά Θάλασσα και τον Περσι κό Κόλπο. - Της εγγύς Ηπειρωτικής Λεκάνης (yakin kita havzasi), οριζόμενης από την Ευρώπη, τη βόρεια Αφρική, τη νότια Ασία, την κεντρική και ανατολική Ασία. Η Τουρκία οφ είλει επομένως να αντιλαμβάνεται τη θέση τη ς στον κόσμο διαμέσου αυτής της γεωπολιτικής θεώρησης των τριώ ν επιπέδων και να χαράζει αναλόγως τη στρα τηγική της. Σύμφωνα με τον Νταβούτογλου, οι τρεις πέριξ τηςΤουρκίας γεω γραφικές ζώ


497

νες αποτελούν την ενδοχώρα (Hinterland) τηςΤουρκίας, συνεπώς πρέπει να τους αποδί δεται η αρμόζουσα γεω στρατηγική βαρύτητα. Κατά τον ίδιο τρόπο η στρατηγική και η εξω τερική πολιτική τηςΤουρκίας θα πρέπει να διαρθρώ νονται και να στοχεύουν σε κλι μακωτά επίπεδα κατ' αντιστοιχία με αυτές τις ζώνες Hinterland. Ο Νταβούτογλου προειδοποιεί μάλιστα για το τι θα συμβεί σε περίπτωση που η Τουρ κία δεν αναπτύξει τη δική της γεωπολιτική θεώρηση και στρατηγική ως χώρα-κέντρο:

«Εάν η σημερινή πολιτική ελίτ [α ναφ έρεται στην αμέσω ς προ Ερντογάν-Γκιουλ χρο νική π ερίοδο] συνεχίσει να βλέπει τη γεωπολιτική της χώρας σαν έναν τακτικό παράγο ντα των στρατηγικών ρυθμίσεων των πολιτικών κέντρων άλλων δυνάμεων, τότε η Τουρ κία και θα απολέσει τη γεωπολιτική επιρροή της στις πέριξ ζώνες και θα είναι εξαρτημένη από ένα status quo το οποίο δε θα μπορεί να διασφαλίσει ούτε την ίδια την εσωτερική της ακεραιότητα». Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η Τουρκία έχει διατυπώσει τη γεω στρατηγική της και προσπαθεί με κάθε τρόπο να την καταστήσει εφαρμοστέα. Εκείνο όμως που προβλη ματίζει και ανησυχεί πολλές φορές είναι ό τι η Ελλάδα απαξιοί να απαντήσει και να αντιδράσει επίσημα σε όλες αυτές τις θεω ρίες και προκλήσεις συνάμα, όπως άλλωστε έκανε στο παρελθόν και στη σκοπιανή προπαγάνδα. Επίσης, δεν υπάρχει μέριμνα για τη συνε χή και επίσημη προβολή των εθνικών μας θέσεων και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Πρέπει επιτέλους να προτάσσουμε το «Εθνικό Συμφέρον» της χώρας παρά το «Κοινό Συμ φέρον».

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΕΜΠΕΙΡΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 2002-2012 Από τον 11 ο αιώνα μ.Χ., τα συνεχώς μετακινούμενα νομαδικά τουρκικά φύλα τείνουν να αποτελούν μια σημαντική δύναμη η οποία σταδιακά αρχίζει να επηρεάζει πολύ τις εξε λίξεις στην περιοχή τη ς εγγύς Ανατολής σε πρώτη φάση, αλλά και ευρύτερα στη συνέ χεια. Αρχικά ως νομαδικά φύλα έφιππων και άτακτων πολεμιστών προερχόμενα από την κεντρική Ασία (Orta Asya) και πολύ αργότερα ως οθω μανική αυτοκρατορία (τόσο στη φάση της παντοδυναμίας, όταν έφτασαν στις πύλες της Βιένης, όσο και στην περίοδο της αδυναμίας και κατάρρευσης, ως ο Μεγάλος Ασθενής της Ευρώπης) και ιδιαίτερα από το 1923 ως η Δ ημοκρατία τηςΤουρκίας. Κατά τη διά ρκεια του ψυχρού π ολέμου η Τουρκία ήταν ένας σημαντικός -π λ η ν θ ε ω ρούμενος «δεδομένος»- σύμμαχος τω ν ΗΠΑ και τη ς Δύσης. Μετά, όμως, το τέλος του ψυχρού πολέμου γίνετα ι φανερό ό τι η Τουρκία δε θα μπορούσε πλέον να π αίξει το ρό λο το υ δυτικού σ τρα τηγικού αναχώματος απέναντι στη σ ο β ιετική απειλή. Ωστόσο, οι ευρύτερες εξελίξεις στην περιοχή, όπως ο π όλεμος στον Περσικό Κόλπο, η διάλυση τη ς Σ οβιετική ς Ένωσης και οι π ρόσφατες αναταραχές στα Βαλκάνια, στον Καύκασο και στην ευρύτερη περιοχή της, δημιούργησ αν ένα πλαίσιο αστάθειας και κρίσεων στην περιοχή που σταδιακά διαμόρφ ω σαν τις προϋποθέσεις για τη γεω π ολιτική α ναβά θ μι σή της.


498

Σύμφωνα με πολλούς Τούρκους αναλυτές και τις κατά καιρούς δηλώσεις της πολιτι κής και στρατιω τικής ηγεσίας τη ς χώρας, «Η Τουρκία είναι από τιςλίγεςχώρες στον κόσμο

που αντιμετωπίζει σφαιρική απειλή και βρίσκεται σε ένα πεντάγωνο αστάθειας του οποίου οι γωνίες εκτείνονται στα Βαλκάνια, στη λεκάνη της Μεσογείου, στη Μέση Ανατολή, στην Υπερκαυκασία και στην κεντρική Ασία και τέλος στη λεκάνη της Μαύρης Θάλασσας». Αυτή η ξεχωριστή και μοναδική γεωγραφική διαμόρφωση κάθε φορά που εκφ ράζε τα ι από την πολιτική και σ τρατιω τική ηγεσία τηςΤουρ κίας αναφ έρεται ότι αποτελεί μια από τις πιο ασταθείς περιοχές του κόσμου. Εκτός αυτού, τα τεράσ τια οικονομικά συμφέ ροντα που διακυβεύονται (κυρίως στο πλαίσιο της ανάπτυξης τω ν αγωγών μεταφοράς πετρελαίου και φυσικού αερίου προς τη Δύση) προκαλούν επιπρόσθετες επιπλοκές στο ήδη επιβαρυμένο περιφερειακό σύστημα ασφάλειας στην περιοχή. Αποτελεί, λοιπόν, αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι η Τουρκία είναι ένας σημαντικός πα ράγοντας στο π εριφερειακό σύστημα ασφάλειας και όχι τόσο σημαντικός ουσιαστικά όσο η ίδια πιστεύει ή θέλει να πιστεύουν οι χώρες που συνεργάζονται με αυτή. Κυρίως όμως τρ εις περιοχές, η Υπερκαυκασία /κεντρ ική Ασία, η Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια, αποτελούν τις βασικές περιοχές εντός τω ν οποίων δραστηριοποιείται η τουρκική εξω τε ρική πολιτική τόσο στο άμεσο όσο και στο απώτερο μέλλον.

Ο ΓΕΩΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΠΟΧΗ6 Η ύφεση και η προσέγγιση τω ν χωρών της πρώην Ανατολής (Σύμφωνο της Βαρσοβίας) με το δυτικό κόσμο κατά τη διάρκεια της περιόδου Γκορμπατσόφ, που οδήγησε στον τερ μ α τισ μ ό το υ ψυχρού πολέμου, είχαν ως άμεσο επακόλουθο τη ν υποβάθμιση της στρατηγικής θέσης τηςΤουρκίας, αφού η Τουρκία δε θα μπορούσε πλέον να παίξει το ρόλο του δυτικού στρατηγικού αναχώματος απέναντι στη σοβιετική απειλή. Ωστόσο, ο πόλεμος στον Περσικό Κόλπο (από τον οποίο η Τουρκία ω φελήθηκε πολιτικά και στρα τιω τικά), η διάλυση τη ς Σοβιετικής Ένωσης, οι πρόσφατες αναταραχές στα Βαλκάνια και η πρόσφατη επέμβαση τω ν ΗΠΑ στο Ιράκ δημιούργησαν ένα τρίγω νο αστάθειας και κρί σεων στην περιοχή, το οποίο διαμόρφωσε τις προϋποθέσεις για τη σταδιακή γεω πολιτι κή αναβάθμισή της. Στη μεταψυχροπολεμική λοιπόν εποχή, εκτός από τον πάγιο στόχο που αφορά την προσέγγισή της με τη ν Ευρώπη και τις στενές σχέσεις με τις ΗΠΑ, η Τουρκία δρασ τηριο ποιείται και στις παρακάτω τρεις περιοχές: την κεντρική Ασία-Υπερκαυκασία, τη Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια. Η Τουρκία, βασιζόμενη στην εθνική και θρησκευτική της συγγένεια με τους λαούς τη ς περιοχής, επιδίωξε (και συνεχίζει μάταια να επιδιώκει) να παίξει το ρόλο τη ς προστάτιδας τω ν πρώην σοβιετικώ ν μουσουλμανικών δημοκρατιώ ν και το μεσάζοντα των δυ-

6. Μ ά ζ η ς , I.,

Η Γεωπολιτική της Ευρύτερης..., ό.π., σ.

ση για ένα ενιαίο..., ό.π., σ. 5 5 -6 0 .

5 7 - 1 1 7 ,1 6 5 -2 2 4 κ α ι Μ ά ζ η ς , I.,

Βλ. Π α ρ α ρ τ ή μ α τ α Β2 & Β14.

Γεωπολιτική Προσέγγι


499

τικώ ν συμφερόντω ν στην κεντρική Ασία (σύμφωνα με αναφορές του τουρκικού Υπουρ γείου Πολιτισμού και με βάση τη σοβιετική απογραφή του 1989, στην πρώην ΕΣΣΔ αναφ έρεται ότι ζουν 50 περίπου εκατομμύρια «Τούρκοι»). Βασικός στόχος τηςΤουρκίας στον Καύκασο και στην κεντρική Ασία ήταν να εντάξει τα νέα κράτη σε ένα νέο πολιτικό και οικονομικό σύστημα υπό τη ν τουρκική ηγεσία, καθώς επίσης και να αποτρέψει την επιρ ροή της Ρωσίας στην περιοχή. Γρήγορα, όμως, η Τουρκία συνειδητοποίησε ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές με τους λαούς της κεντρικής Ασίας και ότι, παρά την εξασφάλιση ορισμένων (περιορισμένης εμβέλειας) οικονομικώ ν ωφελειών, οι μουσουλμανικές πρώ ην σοβιετικές δημοκρατίες δε φαίνονται διατεθειμένες να αποδεχτούν ένα νέο ξένο «προ στάτη», ύστερα από τόσες δεκαετίες ρωσικής κυριαρχίας. Εξάλλου διαπιστώ νεται ότι, ύστερα από μια μικρή περίοδο «απουσίας» της από την περιοχή, η σημερινή Ρωσία, ως Ρωσική Ομοσπονδία πλέον, συνεχίζει να δηλώνει και να αναβαθμίζει σταδιακά την πα ρουσία της στην ευρύτερη περιοχή, ενώ οι ενδείξεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι αντι μετώπισε με σχετική ευκολία την προσπάθεια τηςΤουρκίας για αύξηση τη ς επιρροής της και -κ α τ'ε π έ κ τα σ η - «της κυριαρχίας της» στην κεντρική Ασία και τη ν Υπερκαυκασία, με αποτέλεσμα στο μέλλον ο ρόλος της στην περιοχή τη ς κεντρικής Ασίας να είναι σχετικά περιορισμένος, αφού αναγκαστικά θα βρεθεί ανάμεσα στις συμπληγάδες πέτρες που ονομάζονται Ρωσία και Κίνα. Η περιορισμένη επιτυχία τη ς τουρκικής προσπάθειας για διείσδυση και για αύξηση της επιρροής τη ς στην κεντρική Ασία δε σημαίνει ό τι η Τουρκία δεν παραμένει πλέον ένας υπολογίσιμος παράγοντας στην περιοχή, τόσο λόγω γεω γραφικής εγγύτητας και εθνολογικής συγγένειας όσο και λόγω του δυναμισμού της τουρκικής οικονομίας (η μό νη με βάση τις αρχές της ελεύθερης αγοράς στην ευρύτερη περιοχή). Η Τουρκία έχει ανα πτύξει αξιόλογες εμπορικές σχέσεις με αρκετές χώρες τη ς κεντρικής Ασίας, τουρκικές επιχειρήσεις έχουν πραγματοποιήσει επενδύσεις της τάξης άνω τω ν 3 δισεκατομμυρίω ν δολαρίων, ενώ παρέχει περίπου 10.000 υποτροφίες ετησίω ς σε φ ο ιτη τές από τις χώρες της κεντρικής Ασίας. Υπάρχει, επίσης, τουρκικό δορυφορικό κανάλι που εκπέμπει στην περιοχή μέσω του τουρκικού δορυφόρου Turksat, ενώ το Ίδρυμα Τουρκικής Γλώσσας (Turk Dil Kurumu) κυκλοφόρησε πρόσφατα λεξικό των γλωσσών τουρκικής προέλευσης, προσπαθώντας να αποδείξει γλωσσολογικά και ετυμολογικά την κοινή προέλευση των γλωσσών τω ν παραπάνω χωρών από τη ν τουρκική. Ο μελλοντικός ρόλος τηςΤουρκίας στην κεντρική Ασία αποκτά μεγάλη σπουδαιότητα αν συνδεθεί με την ανάπτυξη και την εκμετάλλευση τω ν αγωγών για τη μεταφορά πε τρελαίου και φυσικού αερίου από την Κασπία και το Μπακού προς τη Δύση. Πρόκειται για το σημαντικότερο θέμα διεθνούς ενδιαφ έροντος και εμβέλειας στην κεντρική Ασία και την Υπερκαυκασία και αφορά το ενεργειακό δυναμικό (πετρέλαιο και φυσικό αέριο) τω ν περιοχών αυτών (τόσο την «τοπική» παραγωγή όσο και τη δημιουργία νέων «ενερ γειακών διαδρόμων»). Σε μια προσπάθεια μείωσης του ρωσικού ρόλου στην περιοχή οι ΗΠΑ προώθησαν την κατασκευή ενός κύριου πετρελαιαγωγού που θα διασχίζει τη Γεωρ γία, την Αρμενία και την Τουρκία και θα καταλήγει στο λιμάνι Τσεϊχάν (Ceyhan) στη Με σόγειο, που έχει ολοκληρω θεί και αυτή την περίοδο βρίσκεται στο στάδιο τω ν δοκιμών.

500


Επισημαίνεται ότι η κατασκευή του αγωγού αυτού είναι πιο δαπανηρή από την εναλλα κτική λύση του ρωσικού αγωγού που καταλήγει στο λιμάνι Νοβοροσίσκ. Η πιο συμφέρουσα από οικονομική πλευρά λύση είναι αυτή που αφορά κατασκευή νέου αγωγού μέ σω του Ιράν ή της Αρμενίας, η οποία προς το παρόν δε διαφ αίνεται στον ορίζοντα για τους γνωστούς πολιτικούς λόγους που προβάλλονται από τις ΗΠΑ. Φαίνεται, πάντως, ότι τελικά θα πραγματοποιηθεί η αμερικανική επιθυμία για την κα τασκευή και τη λειτουργία και των δύο αγωγών μεταφοράς φυσικού αερίου: ο ένας θα είναι σίγουρα ο ρωσικός και ο δεύτερος θα διασχίζει τη Γεωργία παρεμβάλλοντας την Αρμενία και θα καταλήγει στηνΤουρκία, αφού η λύση του Ιράν θα πρέπει να αποκλειστεί τουλάχιστον για το άμεσο μέλλον. Η κατασκευή του αγωγού αυτού (Μπακού-ΤιφλίδαΤσεϊχάν) συμφω νήθηκε στο περιθώριο της συνάντησης κορυφής του ΟΑΣΕ στην Κων σταντινούπολη, το Ν οέμβριο του 1999, και αναμένεται λίαν συντόμως να τεθ εί σε λ ει τουργία, πράγμα το οποίο θα οδηγήσει στην αναβάθμιση του στρατηγικού ρόλου της Τουρκίας, και θα επιφέρει οικονομικά και πολιτικά οφέλη, ειδικά αν συνδυαστεί με τα ιδιαίτερα προβλήματα που υπάρχουν στην περιοχή. Τα αποθέματα πετρελαίου της Κασπίας Θάλασσας μπορεί να μην είναι ποσοτικά εφά μιλλα με τα αποθέματα του Περσικού Κόλπου, ωστόσο θεω ρούνται εξαιρ ετικής π οιότη τας και ικανά να αποτελέσουν σημαντική συμπληρωματική πηγή ενέργειας τον 21 ο αιώ να (και ιδιαίτερα ενόψει της αναμενόμενης μείωσης των κοιτασμάτω ν της Αλάσκας και της Βόρειας Θάλασσας στις επόμενες δεκαετίες), εφόσον οι ΗΠΑ συνεχίζουν να μειώνουν τις εισαγωγές πετρελαίου από τον Περσικό Κόλπο, για να κρατήσουν τις τιμ ές κατανάλω σης τω ν καυσίμων κυρίως εντός των ΗΠΑ σε χαμηλά επίπεδα. Περνώντας σε ένα θέμα άμεσου ελληνικού ενδιαφέροντος, η Ελλάδα, η Ρωσία και η Βουλγαρία έχουν υπογράψει συμφωνίες για την κατασκευή αγωγού (για τη μεταφορά πε τρελαίο υ από το Ν οβοροσίσκ στη Μεσόγειο) που θα συνδέει το λιμένα του Πύργου (Burgas) με αυτόν της Αλεξανδρούπολης, ενώ το κύριο βάρος του έργου έχει αναληφθεί από ιδιω τικές εταιρίες. Η στρατηγική αξία του αγωγού αυτού συνίσταται στο ό τι μειώνει τη σημασία και τη στρατηγική αξία τω ν Στενών, δηλαδή της Τουρκίας που τα ελέγχει, προσφέρει μεγαλύτερη άνεση κινήσεων στη Μόσχα, αυξάνει τη στρατηγική σημασία της Βουλγαρίας και της Ελλάδας και προσφέρει μια πρόσθετη εγγύηση ασφάλειας στη δ υτι κή Θράκη. Το έργο εξαρτάται κυρίως από τη ρωσική πρόθεση και θα ολοκληρω θεί, καθ' όσον έχει υπολογιστεί ότι συμφέρει οικονομικά και πολιτικά τους Ρώσους. Εκτιμάται ότι η τελική ολοκλήρωση του έργου εξαρτάται από τη θέληση τη ς Ρωσίας και της Βουλγα ρίας, τις ενδοκυβερνητικές διαφωνίες και τα διαπλεκόμενα συμφέροντα που υπάρχουν στις παραπάνω χώρες. Όσον αφορά το φυσικό αέριο, το πλαίσιο στο οποίο κινούνται τα τουρκικά σχέδια εί ναι τα εξής: σ. Η εκμετάλλευση τω ν κοιτασμάτω ν φυσικού αερίου που υπάρχουν στην περιοχή Yamal της Ρωσίας και η κατασκευή αγωγών για τη μεταφορά του στην Ευρώπη. Το πρό γραμμα αυτό, γνω στό και ως Blue Stream, είναι προϋπολογισμού 3 δισεκατομμυρίω ν δο λαρίων και χω ρητικότητας 30 δισεκατομμυρίω ν m3 μέχρι το 2010.


501

β. Η κατασκευή μέσω Τουρκίας ενός αγωγού που θα μεταφ έρει στην Ευρώπη φυσι κό αέριο από το Τουρκμενιστάν, που διαθέτει επιβεβαιωμένα αποθέματα της τάξης των 3 τρισεκατομμυρίω ν m3 και πιθανότατα πολύ μεγαλύτερα.

ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ7 Ο ευρωπαϊκός (δυτικός) προσανατολισμός και ο ουσιαστικός εξευρωπαϊσμός τη ςΤ ο υρ κίας αποτέλεσαν βασικές επιδιώξεις του Κεμάλ Α τατούρκ και συνεχίζουν να τηρούνται με θρησκευτική ευλάβεια από τους διαδόχους του. Η ένταξη στην Ενωμένη, πλέον, Ευ ρώπη καθορίστηκε ως υψηλή π ροτεραιότητα για την τουρκική εξω τερική πολιτική από τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Η πρώτη συμφωνία σύνδεσης τηςΤουρκίας με την (τό τε) ΕΟΚ υπογράφηκε το 1963. Έκτοτε οι ευρωτουρκικές σχέσεις γνώρισαν πολλές και μεγάλες διακυμάνσεις. Η ενταξιακή πορεία τηςΤουρκίας αντιμετώπισε παλαιότερα τόσο τις ελληνικές αντιρρήσ εις (για διμερή ζητήματα) όσο και τη ν αντίθεση άλλων χωρών-μελών της Ε.Ε., για λόγους που κυ μαίνονται γύρω από το θέμα τη ς έλλειψης σεβασμού τω ν ανθρώπινων δικαιω μάτω ν και το κουρδικό πρόβλημα έως την κακή κατάσταση τη ς τουρκικής οικονομίας και τα προ βλήματα που θα προκαλούσε η ελεύθερη μετακίνηση εργαζομένω ν κυρίως προς τη Γερ μανία, τη Γαλλία και την Αυστρία. Το αποτέλεσμα ήταν μια σειρά απορρίψεων της το υρ κικής υπ οψηφιότητας, με εξαίρεση τη ν τελω νειακή ένωση του 1995 (απόφαση στην οποία συναίνεσε και η Ελλάδα). Η μειω μένη πρόοδος τω ν σχέσεων τηςΤουρκίας με την Ε.Ε. έχει προκαλέσει την απο γοήτευση μεγάλου μέρους του τουρκικού πολιτικού κόσμου (με εξαίρεση τους ισλαμιστές) και του στρατιω τικού κατεστημένου και αποτελεί πάγιο αίτημα αλλά και πηγή συ νεχών τριβώ ν με τις ευρωπαϊκές χώρες, παρά το γεγονός ό τι κατά τη ν παρούσα φάση υπάρχει στην Τουρκία ένα μικρό μεν ποσοτικά αλλά αρκετά δυνατό σ τρατιω τικό και δι πλωματικό κατεστημένο που δε θα ήθελε για κανένα λόγο να χάσει τα προνόμιά του από την ενδεχόμενη ένταξη τηςΤουρκίας στην Ε.Ε. Η Τουρκία κατηγορεί την Ε.Ε. για διακρίσεις (μιλώντας για «χριστιανική λέσχη») και έχει απειλήσει επανειλημμένα (χωρίς όμως ιδιαί τερη π ειστικότητα) ό τι θα αναζητήσει εναλλακτική λύση στρεφόμενη προς ανατολάς. Ειδικά το τελευταίο χρονικό διάσ τημα ζούμε στο διπλωματικό παρασκήνιο (ύστερα από αμερικανικές κυρίως πιέσεις, αλλά και λόγω τω ν στρατηγικώ ν και οικονομικώ ν συμ φερόντω ν των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων που δεν επιθυμούν να αποξενώσουν την Τουρκία) το θέμα της πίεσης από τις ΗΠΑ για ένταξη στην Ε.Ε. και την αναβάθμιση τω ν ευρωτουρκικών σχέσεων με τη ν παραχώρηση καθεστώτος υπό ένταξη χώρας, παρά τα διά φ ορα προβλήματα που παρουσιάζονται. Πάντως, ακόμα και μετά τη λήψη της απόφα σης, πολλά από τα μέλη τη ς Ε.Ε. έχουν καταστήσει σαφές ό τι ο δρόμος για τη ν πλήρη

7. Μ ά ζ η ς I., Η Γεωπολιτική της Ευρύτερης..., ενιαίο..., ό.π.,σ. 4 1 -6 0 .

ό.π., σ. 2 0 4 -2 1 4 κ α ι Μ ά ζ η ς I.,

Γεωπολιτική Προσέγγιση για ένα

502


ένταξη τηςΤ ουρ κίας στην Ένωση θα αργήσει πολύ και αναμένεται να διέλθει από πολ λές στενωπούς και ατραπούς, παρά τα ερω τήματα που τίθ εντα ι γι' αυτό το θέμα και τα οποία είναι: α. Πώς θα ενταχτεί η Τουρκία στην -υ π ό δ ια μ ό ρ φ ω σ η - νέα ευρωπαϊκή αρχιτεκτονι κή ασφάλειας;

β. Έχει συνειδητοποιήσει το τουρκικό πολιτικοστρατιω τικό κατεστημένο ότι η πορεία εξευρωπαϊσμού (και συνεπώς του υποχρεωτικού εκδημοκρατισμού) τηςΤουρκίας θα έχει ως αναπόφευκτο επακόλουθο την κατάργηση τω ν σημερινών αυταρχικών δομών εξου σίας, κυρίως από την πλευρά τω ν τουρκικώ ν Ενόπλων Δυνάμεων, με αποτέλεσμα να πε ριοριστούν τα μέχρι σήμερα προνόμιά τους στο σύνολο των αποφάσεων που επηρεά ζουν την εσω τερική και την εξω τερική κατάσταση της χώρας;

ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ-ΗΠΑ Όσον αφορά τη σημερινή αμερικανική πολιτική, σύμφωνα με τις μέχρι τώ ρα ενδείξεις δε διαφ αίνεται κάποια σοβαρή αλλαγή πολιτικής απέναντι στην Τουρκία, παρά τη ν πικρία τω ν ΗΠΑ προς τη ν Τουρκία όταν αυτή αρνήθηκε το 2003 να επιτρέψει τη χρησιμοποίη ση του εδάφους της για πραγματοποίηση επιθέσεων κατά του Iράκ. Ο Λευκός Οίκος θεω ρούσε το γεω στρατηγικό ρόλο της χώρας αυτής αρκετά σημαντικό, άποψη που ενισχύθηκε από το ρόλο που έπαιξαν οι επιθέσεις κατά του Ιράκ, μέσω τω ν υπαρχουσών αμε ρικανικών βάσεων σε τουρκικό έδαφος (και πολύ πιθανά θα παίξουν στο μέλλον κατά του Ιράν ή άλλων χωρών της περιοχής) και τις αντιλήψ εις τω ν ΗΠΑ για το ρόλο τη ςΤ ο υ ρ κίας ως αναχώματος στην εξάπλωση του ισλαμικού φονταμενταλισμού (παρά το εσωτε ρικό «ισλαμικό πρόβλημα» που αντιμετω π ίζει η ίδια). Όσον αφορά την αμερικανική διοίκηση υπό τονΤ ζορτζ Μπους, πολλοί από τους ανώ τατους αξιωματούχους του State Departm ent, του Πενταγώνου και του Συμβουλίου Εθνι κής Ασφαλείας τηςΤουρκίας εκτιμούν τη γεω στρατηγική θέση τηςΤουρ κίας ως ιδια ίτε ρα σημαντική για τα αμερικανικά συμφέροντα, ειδικά σε σχέση με την ευρύτερη Μέση Ανατολή, παρά τους περιορισμούς που έθεσε η Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση το 2003 στο θέμα της χρησιμοποίησης των βάσεων των ΗΠΑ που βρίσκονται εντός τηςΤουρ κίας για επιθέσεις κατά του Ιράκ.

ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ-ΡΩΣΙ ΑΣ Τα συμφέροντα των δύο χωρών θα είναι ανταγω νιστικά στην περιοχή της κεντρικής Ασί ας και τη ς Υπερκαυκασίας; Θα συνεχιστεί η σημερινή κατάσταση ή μάλλον ο ήπιος πολι τικός ανταγωνισμός και η οικονομική συνεργασία; Αν σημειωθεί σ ημαντική επιδείνωση τω ν ρωσοτουρκικώ ν σχέσεων, τό τε η Τουρκία αντιμετω πίζει ένα νέο (ή καλύτερα ανοί γει ξανά ένα παλαιό) μέτωπο στα βόρεια και βορειοανατολικά της σύνορα.


503

ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ ΜΕ ΤΗ ΔΥΣΗ ΚΑΙ Ο ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΟΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ Θα προσπαθήσει η Ρωσία στο πλαίσιο της νεοσύστατης ρωσικής ομοσπονδίας να επε κτείνει τη ζώνη επιρροής της στις τουρκικές (όπως συνηθίζει να αποκαλεί ο τουρκικός Τύπος) δημοκρατίες της περιοχής; Στην περίπτωση που αυτό καταστεί εφ ικτό οι σχέσεις της με τη Δύση θα είναι ανταγω νιστικές ή συνεργατικές; Επίσης, η Τουρκία θα μπορέσει να προβάλει τη σημασία τη ς ως «δυτικού προμαχώνα» έναντι τη ς διαγραφόμενης ρωσι κής απειλής για αύξηση της επιρροής της στα εδάφη τη ς πρώην Σοβιετικής Ένωσης;

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΣΙΑ ΚΑΙ ΥΠΕΡΚΑΥΚΑΣΙΑ8 1. Η Τουρκία, βασιζόμενη στην εθνική και θρησκευτική της συγγένεια με τους λαούς της περιοχής, επιδίωξε (και συνεχίζει μάταια να επιδιώκει) να παίξει, όπως ειπώθηκε ήδη, το ρόλο της προστάτιδας τω ν πρώην σοβιετικώ ν μουσουλμανικών δημοκρατιώ ν και το με σάζοντα των δυτικώ ν συμφερόντω ν στην κεντρική Ασία (σύμφωνα με αναφορές του τουρκικού Υπουργείου Πολιτισμού και με βάση τη σοβιετική απογραφή του 1989, στην πρώην ΕΣΣΔ αναφ έρεται ότι ζουν 50 περίπου εκατομμύρια «Τούρκοι»), Βασικός στόχος τηςΤουρκίας στον Καύκασο και την Κεντρική Ασία ήταν να εντάξει τα νέα κράτη σε ένα νέο πολιτικό και οικονομικό σύστημα υπό την τουρκική ηγεσία, καθώς επίσης και να απο τρέψ ει την επιρροή της Ρωσίας στην περιοχή. Γρήγορα, όμως, η Τουρκία συνειδητοποίη σε ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές με τους λαούς τη ς Κεντρικής Ασίας και ότι, παρά την εξασφάλιση ορισμένων (περιορισμένης εμβέλειας) οικονομικώ ν ωφελειών, οι μου σουλμανικές πρώην σοβιετικές δη μοκρατίες δε φ αίνονται διατεθειμένες να αποδεχτούν ένα νέο ξένο «προστάτη», ύστερα από τόσες δεκαετίες ρωσικής κυριαρχίας. Εξάλλου δια πιστώνεται ότι, ύστερα από μια μικρή περίοδο «απουσίας» της από την περιοχή, η σημε ρινή Ρωσία, ως Ρωσική Ομοσπονδία πλέον, συνεχίζει να δηλώνει και να αναβαθμίζει στα διακά τη ν παρουσία τη ς στην ευρύτερη περιοχή, ενώ οι ενδείξεις οδηγούν στο συμπέ ρασμα ό τι αντιμετώπισε με σχετική ευκολία την προσπάθεια τη ςΤ ο υρ κία ς για αύξηση της επιρροής τη ς και -κ α τ'ε π έ κ τ α σ η - «της κυριαρχίας της» στην κεντρική Ασία και στην Υπερκαυκασία, με αποτέλεσμα στο μέλλον ο ρόλος της στην περιοχή της κεντρικής Ασί ας να είναι σχετικά περιορισμένος, αφού αναγκαστικά θα βρεθεί ανάμεσα στις συμπληγάδες πέτρες που ονομάζονται Ρωσία και Κίνα. 2. Η περιορισμένη επιτυχία της τουρκικής προσπάθειας για διείσδυση και για αύξηση της επιρροής της στην κεντρική Ασία δε σημαίνει ότι η Τουρκία δεν παραμένει πλέον ένας υπολογίσιμος παράγοντας στην περιοχή, τόσο λόγω γεω γραφικής εγγύτητας και εθνο-

Η Γεωπολιτική της Ευρύτερης..., ό.π., σ. 5 7 -1 1 7 ,1 6 5 -2 2 4 για ένα ενιαίο..., ό.π., σ. 41 -6 0, Βλ. Π α ρ ά ρ τ η μ α Α 1 5.

8. Μ ά ζ η ς I ,

κ α ι Μ ά ζ η ς I., Γεωπολιτική Προσέγγιση

504


λογικής συγγένειας όσο και λόγω του δυναμισμού της τουρκικής οικονομίας (η μόνη με βάση τις αρχές τη ς ελεύθερης αγοράς στην ευρύτερη περιοχή). Η Τουρκία έχει αναπτύ ξει αξιόλογες εμπορικές σχέσεις με αρκετές χώρες της κεντρικής Ασίας, τουρκικές επιχει ρήσεις έχουν πραγματοποιήσει επενδύσεις της τάξης άνω τω ν 3 δισεκατομμυρίω ν δο λαρίων, ενώ παρέχει περίπου 10.000 υποτροφίες ετησίως σε φ οιτητές από τις χώρες της κεντρικής Ασίας. Υπάρχει, επίσης, τουρκικό δορυφορικό κανάλι που εκπέμπει στην πε ριοχή μέσω του τουρκικού δορυφόρου Tu rksat, ενώ το Ίδρυμα Τουρκικής Γλώσσας (Türk Dil Kurumu) κυκλοφόρησε πρόσφατα λεξικό τω ν γλωσσών τουρκικής προέλευσης, προ σπαθώντας να αποδείξει γλωσσολογικά και ετυμολογικά την κοινή προέλευση των γλωσ σών τω ν παραπάνω χωρών από την τουρκική. 3 .0 μελλοντικός ρόλος της Τουρκίας στην κεντρική Ασία αποκτά μεγάλη σπουδαιότητα, αν συνδεθεί με την ανάπτυξη και εκμετάλλευση των αγωγών για τη μεταφ ορά πετρε λαίου και φυσικού αερίου από τη ν Κασπία και το Μπακού προς τη Δύση. Π ρόκειται για το σ ημαντικότερο θέμα διεθνούς ενδιαφ έροντος και εμβέλειας στην κεντρική Ασία και την Υπερκαυκασία και αφορά το ενεργειακό δυναμικό (πετρέλαιο και φυσικό αέριο) των περιοχών αυτών (τόσο την «τοπική» παραγωγή όσο και τη δημιουργία νέων «ενεργεια κών διαδρόμων»). Σε μια προσπάθεια μείωσης του ρωσικού ρόλου στην περιοχή, οι ΗΠΑ προώθησαν τη ν κατασκευή ενός κύριου πετρελαιαγωγού που θα διασχίζει τη Γεωργία, την Αρμενία και τηνΤ ουρκία και θα καταλήγει στο λιμάνιΤσεϊχάν (£eyhan) στη Μεσόγειο, που έχει ολοκληρω θεί και αυτή την περίοδο βρίσκεται στο στάδιο των δοκιμών. Επισημαίνεται ότι η κατασκευή του αγωγού αυτού είναι πιο δαπανηρή από την εναλλακτική λύση του ρωσικού αγωγού που καταλήγει στο λιμάνι Νοβοροσίσκ. Η πιο συμφέρουσα από οικονομική πλευρά λύση, είναι αυτή που αφορά κατασκευή νέου αγωγού μέσω του Ιράν ή τη ς Αρμενίας, η οποία προς το παρόν δε διαφ αίνεται στον ορίζονται για τους γνω στούς πολιτικούς λόγους που προβάλλονται από τις ΗΠΑ. 4. Φαίνεται, πάντως, ότι τελικά θα πραγματοποιηθεί η αμερικανική επιθυμία για την κα τασκευή και τη λειτουργία και των δύο αγωγών μεταφοράς φυσικού αερίου: ο ένας θα είναι σίγουρα ο ρωσικός και ο δεύτερος θα διασχίζει τη Γεωργία παρεμβάλλοντας την Αρμενία και θα καταλήγει στηνΤουρκία, αφού η λύση του Ιράν θα πρέπει να αποκλειστεί τουλάχιστον για το άμεσο μέλλον. Η κατασκευή του αγωγού αυτού (Μπακού-ΤιφλίδαΤσεϊχάν) συμφωνήθηκε στο περιθώριο τη ς συνάντησης κορυφής του ΟΑΣΕ στην Κων σταντινούπολη, το Ν οέμβριο του 1999, και αναμένεται λίαν συντόμως να τεθ εί σε λ ει τουργία, πράγμα το οποίο θα οδηγήσει στην αναβάθμιση του στρατηγικού ρόλου της Τουρκίας και θα επιφέρει οικονομικά και πολιτικά οφέλη, ειδικά αν συνδυαστεί με τα ιδιαί τερα προβλήματα που υπάρχουν στην περιοχή. 5. Τα αποθέματα πετρελαίου της Κασπίας Θάλασσας μπορεί να μην είναι ποσοτικά εφά μιλλα με τα αποθέματα του Περσικού Κόλπου, ωστόσο θεωρούνται εξαιρετικής ποιότητας και ικανά να αποτελέσουν σημαντική συμπληρωματική πηγή ενέργειας στον 21ο αιώνα


505

(και ιδιαίτερα ενόψει της αναμενόμενης μείωσης τω ν κοιτασμάτω ν της Αλάσκας και της Βόρειας Θάλασσας στις επόμενες δεκαετίες), εφόσον οι ΗΠΑ συνεχίζουν να μειώνουν τις εισαγωγές πετρελαίου απο τον Περσικό Κόλπο, για να κρατήσουν τις τιμές κατανάλωσης τω ν καυσίμων κυρίως εντός τω ν ΗΠΑ σε χαμηλά επίπεδα.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ9 Στο χώρο της Μέσης Ανατολής η τουρκική πολιτική παραδοσιακά βασιζόταν στις παρα κάτω αρχές: α.Την ο υδετερ ότητα και τη μη ανάμειξη τηςΤουρκίας σε συρράξεις και εμπλοκές αλ λά στη διατήρηση καλών σχέσεων και ουδετερότητας με όλες τις πλευρές (ενίοτε με ση μαντικό οικονομικό όφελος, όπως απέδειξε ο πόλεμος Ιράν-Ιράκ). β. Τη μη χρήση αμερικανικώ ν και νατοϊκώ ν στρατιω τικώ ν εγκαταστάσεων που βρί σκονται στην Τουρκία κατά τω ν αραβικώ ν χωρών και του Ιράκ, όπως συνέβη με απόφα ση τηςΤουρκικής Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης το 2003 (με εξαίρεση τον πόλεμο στον Κόλ πο το 1990-91, όπου όμως τό τε πολλές αραβικές χώρες είχαν ταχτεί στο πλευρό του Κου βέιτ και κατά της πολιτικής του Σαντάμ Χουσεΐν). γ.Την ανάπτυξη διμερώ ν σχέσεων και δ.Τη διατήρηση της μέγιστης δυνατής ισορροπίας και ουδετερότητας στην κρίση με ταξύ τω ν Ισραηλινών και τω ν Παλαιστινίων. Επιπρόσθετα, η πτώση τη ς μοναρχίας στο Ιράν και ο νέος του ρόλος ως θεοκρατικού καθεστώ τος συντέλεσε στην αύξηση της σημασίας τηςΤουρκίας ως δυτικού συμμάχου στη Μέση Ανατολή και τα αυξανόμενα τουρ κικά οικονομικά συμφέροντα προς τη Μέση Ανατολή οδήγησαν σε αύξηση και του πολιτικού ενδιαφ έροντος τηςΤουρκίας για την πε ριοχή, παρά το γεγονός ότι η Τουρκία προσπαθεί π άντοτε να ωφεληθεί από τη συνεργα σία της με τη ν παλαιότερη και τη σημερινή ηγεσία του Ιράν. Η πολιτική του πρώην Τούρ κου προέδρου και πρωθυπουργού Τουργκούτ Οζάλ προς τη Μέση Ανατολή βασιζόταν στην προσπάθεια προώθησης των εξαγωγων και τη ν επιθυμία του για μεγαλύτερη έμ φαση του ισλάμ, που οδήγησε σε βελτίωση των σχέσεων της Τουρκίας με τις υπόλοιπες μουσουλμανικές χώρες. Η αύξηση τω ν στρατιω τικώ ν δυνατοτήτω ν τω ν αραβικώ ν κρατώ ν (ιδιαίτερα όσον αφορά τη ν αύξηση τω ν οπλοστασίων τους μετά τις πρόσφατες προμήθειες όπλων μαζι κής καταστροφής), σε συνδυασμό με τη συνεχιζόμενη κουρδική εξέγερση στη νο τιο α νατολική περιοχή της χώρας, προκαλεί τα τελευταία χρόνια και ιδιαίτερα μετά τις υπο σχέσεις που έχουν αποσπάσει οι Κούρδοι στο βόρειο Ιράκ από τις ΗΠΑ αυξημένη ανη συχία στην Αγκυρα. Πλέον αυτού, η Τουρκία έχει δραστηριοποιηθεί στο χώρο της Μέσης Ανατολής με βασικό μοχλό τη «διπλωματία τω ν υδάτινω ν πόρων», αν και η π ολιτική

9. Μάζης L, Η Γέωπολιτική της Ευρύτερης..., ό.π., σ. 5 7 -1 1 7 ,1 6 5 -2 5 1 κ α ι Μ ά ζ η ς I ,

για ένα ενιαίο..., ό.π., σ. 41 -60.

Γεωπολιτική Προσέγγιση

506

Φ ΡΑΓΚΟ Υ ΛΗ ΣΣ. ΦΡΑΓΚΟΣ

αυτή προκαλεί σοβαρές αντιδράσεις από·την πλευρά της Συρίας και τω ν άλλων αραβι κών κρατών. Οι σχέσεις τηςΤουρκίας με τους Άραβες και το Ιράν είναι αρκετά περίπλοκες. ΟιΤούρκοι αντιμετωπίζουν τους Άραβες με μεγάλη καχυποψία και τους θεωρούν αφερέγγυους. Αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης έχει τις ρίζες της στην αραβική εξέγερση του 1916 κατά της οθωμανικής αυτοκρατορίας, την οποία οιΤούρκοι ακόμα θεωρούν πράξη προδοσίας και ατιμίας. Επίσης, στο γεγονός ότι οι Άραβες διατηρούν ακόμα νωπές τις αρνητικές μνή μες της οθωμανικής κυριαρχίας, ενώ ο δυτικός προσανατολισμός της Τουρκίας και η συμ μετοχή της στο ΝΑΤΟ αυξάνουν τη δυσπιστία τω ν αραβικών χωρών προς αυτή. Οι σημε ρινές εσω τερικές διαμάχες στηνΤ ουρκία μεταξύ «δυτικόφιλων» και «ισλαμόφιλων» (αν και οι τελευ τα ίο ι προσβλέπουν περισσότερο προς τη ν κεντρική Ασία) οξύνουν το πρό βλημα, ενώ ο ρόλος που διαδραμάτισε το ΝΑΤΟ και η πολιτική των ΗΠΑ στο Ιράκ δ ημι ούργησε ιδιαίτερα προβλήματα στις σχέσεις τηςΤουρκίας με τις αραβικές χώρες.

ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑΣ-ΙΣΡΑΗΛ10 Την τελευτα ία δεκαετία οι ανησυχίες για το ρόλο της Συρίας αλλά και άλλων κρατών της περιοχής καθώς και η αντίληψη περί «κοινότητας συμφερόντων» σε μια σειρά θεμάτω ν οδήγησαν τη ν Τουρκία και το Ισραήλ σε μια θεαματική προσέγγιση. Η απόφαση για τη ν προσέγγιση τω ν δύο χωρών λήφ θηκε κυρίως από τους στρατιω τικούς, με κύριο γνώμονα αφενός τις σ τρατιω τικές και στρατηγικές ανάγκες της Τουρ κίας και αφ ετέρου τις επιταγές τω ν ΗΠΑ, με απώτερο στόχο την αναβάθμιση του επιπέ δου τω ν εξοπλισμών. Από στρατιω τική πλευρά, η συνεργασία εκτιμάται ως θετική για την Τουρκία για τους παρακάτω λόγους: 1. Οι χειριστές Α/Φ της τουρκικής πολεμικής αεροπορίας έχουν ήδη διδαχτεί πολλά από τους Ισραηλινούς, με τους οποίους συνεκπαιδεύονται, ενώ αναμένεται και η περαι τέρω αναβάθμιση της συνεκπαίδευσής τους στο πλαίσιο κοινών στρατιω τικώ ν ασκήσε ων που ήδη π ραγμ ατο π ο ιο ύνται. Σε π ρόσφ ατο άρ θ ρο το υ το υ ρ κ ικ ο ύ π ερ ιο δ ικο ύ

Savunma ve Havacilik (Άμυνα και Αεροπορία) αναφέρεται ότι θα είναι ιδιαίτερα ωφέλιμη για τηνΤ ουρκία η ισραηλινή εμπειρία στον εναέριο ανεφοδιασμό, στις επιθέσεις πρώτου πλήγματος, στις νυχτερινές επιχειρήσεις, στη χρήση όπλων μεγάλου βεληνεκούς (Popeye κ,λπ.), στον ηλεκτρονικό πόλεμο και στις συνδυασμένες διακλαδικές επιχειρήσεις. 2. Θα ω φεληθεί σημαντικά στον το μ έα τω ν πληροφοριών. 3. Η Τουρκία αποκτά έναν αξιόπιστο π ρομηθευτή πολεμικού υλικού, ξεπερνώντας έτσι τα προβλήματα που αντιμετω π ίζει κατά καιρούς με τις ΗΠΑ και τη Γερμανία (κυρίως τους όρους που τίθ εντα ι ορισμένες φορές με πρόσχημα το σεβασμό τω ν ανθρώπινων δικαιω μάτω ν κ.λπ.). 4. Όσον αφορά τις πιθανές συνέπειες για την ελληνική ασφάλεια, ο τουρκικός Τύπος

10. Μ ά ζ η ς I,

Γεωπολιτική Προσέγγιση για ένα ενιαίο...,

ό.π., σ. 4 9 -5 3 .


507

προβάλλει πολλές φορές διάφορα ανεπίσημα άρθρα, αναφέροντας ότι η συμφωνία αυ τή ήταν μια αντίδραση στην αναβάθμιση της στρατιω τικής συνεργασίας της Ελλάδας με τη Συρία. Εκτιμάται όμως ό τι η Ελλάδα δεν αποτελεί βασικό στόχο αυτής της συμφωνίας. Ο ίδιος ο αρχηγός ΓΕΕΘΑ του Ισραήλ κατά την επίσκεψή του στην Άγκυρα, τη ν άνοιξη του 2004, σε συνέντευξη που παραχώρησε σε στρατιω τικούς ανταποκριτές του τουρκικού Τύπου ανέφερε ό τι η συμφωνία δε σ τρέφ εται εναντίον άλλων χωρών στην ευρύτερη πε ριοχή. Εκτιμάται όμως ό τι η αναβάθμιση της στρατιω τικής σ υνεργασίαςτηςΤουρκίας με το Ισραήλ, η οποία θα έχει άμεσα οφέλη για τηνΤουρκία, θα βλάψει με έμμεσο τρόπο και μακροπρόθεσμα τα συμφέροντα της Ελλάδας και της Κύπρου στην περιοχή. 5. Κατά το τελευτα ίο χρονικό διάστημα επισημαίνεται ότι παρατηρείται μια προσπά θεια προσέγγισης της Ελλάδας και της Κύπρου από την πλευρά του Ισραήλ, το οποίο επι θυμεί να διατηρήσει καλές σχέσεις και με τις δύο χώρες, αλλά συγχρόνως και να πουλή σει οπλικά συστήματα. Επιπλέον, για να π εριοριστούν σε ένα βαθμό οι ανησυχίες πολ λών αραβικών χωρών (και ιδιαίτερα τη ς Αιγύπτου), η Τουρκία και το Ισραήλ έχουν αποδυθεί σε μια προσπάθεια που αποσκοπεί στην υποβάθμιση του στρατιω τικού σκέλους της συνεργασίας τους. 6. Η «Αραβική Άνοιξη» έχει αλλάξει πλέον το τοπίο και οι ανακατατάξεις για τη «Με γάλη Μέση Ανατολή» είναι σε εξέλιξη, ενώ οι σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ είναι ιδιαίτερα ψυ χρές και σε επικίνδυνη καμπή.

ΑΛΛΑΓΗ ΠΛΕΥΣΗΣ ΣΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ-ΙΣΡΑΗΛ;11 Υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι η άλλοτε αποδοτική στρατηγική συμμαχία μεταξύ Ισρα ήλ και Τουρκίας οδεύει προς το τέλος της. Δύο είναι, μεταξύ άλλων, οι σημαντικότεροι λόγοι που πυροδότησαν αλυσιδωτές εξελίξεις, ώστε η συμμαχία μεταξύ τω ν δύο χωρών να έχει ήδη αποδυναμωθεί: η άνοδος στην εξουσία, το 2002, του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Ταγίπ Ερντογάν και η εμφάνιση στο προσκήνιο του αρχιτέκτονα της νέας τουρκικής εξω τερικής πολιτικής, του Αχμέτ Νταβούτογλου. Οι εκτιμήσεις αυτές ανήκουν στην Anat Lapidot-Firila, ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Van Leer της Ιερουσαλήμ και λέκτορα στοΤμήμα Διεθνών Σχέσεων του Εβραϊκού Πανεπιστη μίου της Ιερουσαλήμ, η οποία σε διάλεξη που παρέθεσε στο Κυπριακό Κέντρο για Ευρω παϊκές και Διεθνείς Υποθέσεις με θέμα: «Τουρκική εξω τερική πολιτική και Ισραήλ: Το τ έ λος μιας στρατηγικής συμμαχίας;» θεω ρεί εξίσου σημαντική μια άλλη ημερομηνία, το 1996, όταν το Ισραήλ π ρότεινε και η Τουρκία δέχτηκε τη σύναψη μιας συμφωνίας αμυ ντικής συνεργασίας. Το Ισραήλ είχε απευθυνθεί πρώτα στην Ελλάδα, η οποία για ακατανόητους λόγους, που είχαν να κάνουν περισσότερο με φ ιλοαραβικά σύνδρομα παρά με ορθολογιστική εκτίμηση του διεθνούς και π εριφ ερειακού περιβάλλοντος, απέφυγε να ανταποκριθεί.

11. Μάζης I., Η Γεωπολιτική της Ευρύτερης..., ό.π., σ. 251-291.


508

Το Ισραήλ θεω ρεί τηυ Κύπρο και την Ελλάδα φυσικούς συμμάχους του σε μια περιοχή που κατακλύζεται από έναν ωκεανό εχθρικών Αράβων και φανατικών μουσουλμάνων. Η Ισραηλινή καθηγήτρια, όπως και άλλοι Ισραηλινοί στρατηγικοί και άλλοι αναλυτές, εκ τι μούν σήμερα, 13 χρόνια μετά τη σύναψη της συμφωνίας, ότι οι σχέσεις μεταξύ Ισραήλ και Τουρκίας απέχουν πάρα πολύ από το ν'απ οτελούν πια μια στρατηγική συμμαχία. Στη συνέχεια υποστήριξε ό τι η Τουρκία έχει αναδειχτεί σε μια από τις πιο δύσκολες στρατηγικές προκλήσεις για τη χώρα της επειδή αποφάσισε να αντιμετω π ίζει το Ισραήλ ως ανταγω νιστή και όχι ως σύμμαχο. Ως αποτέλεσμα αυτής τη ς π ολιτικής η Τουρκία επι χειρεί να υπονομεύσει τη διεθνή ν ο μ ιμ ό τη τα του Ισραήλ, πράγμα, ασφαλώς, που το Ισ ραήλ δεν π ρόκειται να ανεχτεί. Η αντίστροφ η μέτρηση για τη ν αποκαθήλωση των τουρκοϊσραηλινών σχέσεων άρχισε με τη ν άνοδο στην εξουσία του ΑΚΡ και το διορισμό του ακαδημαϊκού Αχμέτ Ν ταβούτογλου ως συμβούλου επί εξω τερικώ ν υποθέσεων. Η κα τάρρευση τω ν σχέσεων Ισραήλ-Τουρκίας δεν ήταν αποτέλεσμα αντιδράσεω ν ή απογο ήτευσης της Άγκυρας εξαιτίας της ισραηλινής π ολιτικής ένα ντι τη ς Παλαιστινιακής Αρ χής ή της Γάζας, αλλά η συνέπεια μιας νέας στρατηγικής αντίληψης τηςΤουρκίας για την εξω τερική πολιτική, όπως τη ν κωδικοποίησε ο Νταβούτογλου. Έτσι, ενώ οι δύο χώρες αντιυετω π ίζουν σχεδόν παρόμοια προβλήματα, μπορεί να λεχθεί σχεδόν με β εβ α ιό τη τα ό τι η συμμαχία με τη ν Τουρκία έχει πεθάνει. Ποιοι είναι οι βαθύτεροι λόγοι; α. Οι εσωτερικές αλλαγές στηνΤουρκία. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης προσέδωσε νομιμοποίηση στα θρησκευτικά στοιχεία με θετική επίδραση στις δυνάμεις της αγοράς. Το ΑΚΡ απέφυγε εξαρχής να υιοθετήσει ανοιχτά την ισλαμική ατζέντα, χωρίς να μειώνει τις διεκδικήσεις του, με στόχο, εκτός τω ν άλλων, τον επαναπροσδιορισμό της ταυτότητας τηςΤουρκίας. Η εξω τερική πολιτική είναι το πεδίο στο οποίο αυτή η ισλαμι κή ατζέντα βρήκε έδαφ ος έκφρασης και εφαρμογής. Η ισ ραηλινοπ αλαιστινιακή σύ γκρουση έγινε η αιχμή του δόρατος αυτής τη ς πολιτικής, η οποία επιδιώ κεται να αποτυπωθεί στα Βαλκάνια, στην Κύπρο, στο Ισράηλ και στην Παλαιστίνη, περιοχές όπου, κατά την έκφραση του Νταβούτογλου, «κάθε τζαμί που καταστρέφεται υπονομεύει την εν δυνά

μει τουρκική επιρροή στην περιοχή». β. Η άνοδος νέων πολιτικών δυνάμεων από την τουρκική περιφέρεια διά του ΑΚΡ επέ βαλε τον καθορισμό μιας ατζέντας εξω τερικής πολιτικής. Ο Νταβούτογλου, ως θρησκευ όμενος μουσουλμάνος και αποκληθείς ως ο Τούρκος Χένρι Κίσινγκερ, ανέλαβε να την προσδιορίσει. Αυτή προβλέπει ότι η Τουρκία πρέπει να αναγνω ριστεί διεθνώς ως η μό νη χώρα ικανή να αποτρέπει μια σύγκρουση πολιτισμών. Όμως απαραίτητη προϋπόθε ση για να επανασυμφιλιωθεί με τον ισλαμικό κόσμο είναι η απαγκίστρωσή της από τη στρατηγική συμμαχία της με το Ισραήλ. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορι σμό των στόχων της εξω τερικής πολιτικής της, που δεν έχουν σχέση πια με την εποχή του Κεμάλ Ατατούρκ. Το κομβικό σημείο στην αλλαγή τη ςΤ /εξω τερική ς πολιτικής είναι ο Νοέμβριος 2002, με την άνοδο στην εξουσία του ΑΚΡ, του οποίου η ηγεσία τη ρ εί σκληρή και επικριτική στάση έναντι του Ισραήλ. Η πολιτική τη ςΤ ο υρ κία ς στόχευε στην ακύρωση της συμμαχίας με το Ισραήλ. Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να αναλυθεί και η Τ/πολιτική στο Κυπριακό,


509

που άλλαξε αμέσως μετά τη ν υποβολή του σχεδίου Αναν (11 Ν οεμβρίου 2002) και κατέ λαβε εξ απήνης και τη Λευκωσία και τη ν Αθήνα. Η Αγκυρα θεωρούσε πια το Ισραήλ όχι μόνο ένα εμπόδιο στην εξακτίνω ση τη ς νέας εξω τερικής πολιτικής της αλλά και μια προ σωρινή παρουσία, με τη ν έννοια ό τι το Ισραήλ έπρεπε να επιστρέψει στα φυσικά του όρια, εκείνα τη ς πάλαι ποτέ Παλαιστίνης στο πλαίσιο μιας Pax Ottom anica. Στη συνέχεια η Anat Lapidot-Firila επισήμανε ό τι μεταξύ τω ν άλλων στοιχείων που συνέβαλαν στη νέα τουρκική πολιτική πραγματικότητα ήταν ο πόλεμος στο Ιράκ, με την άρνηση τηςΤουρκίας να επιτρέψει τη διέλευση αμερικανικώ ν στρατευμάτων, η εγκαθί δρυση αυτόνομης Κουρδικής Αρχής στην πετρελαιοφόρα περιοχή της Μοσούλης και του Κιρκούκ, η ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε. και η συνεχής ταύτιση της τρομοκρατίας και της βίας με τους μουσουλμάνους. Ο Αχμέτ Νταβούτογλου πρότεινε μια διέξοδο στον εκνευρισμό τηςΤουρκίας, περιλαμβανομένης και μιας ψευδαίσθησης δύναμης, κατά τη ν Ισραηλινή καθηγήτρια. Δύο εί ναι οι αρχές της εξω τερικής πολιτικής, όπως τις καθόρισε ο νέος τ /υπ ε Ξ: α. Η Τουρκία πρέπει να αποκτήσει δύναμη εάν επιθυμεί να υπερασπίσει τον εαυτό της. β. Η Τουρκία να ξαναβρεί τη ν πραγματική ταυτότητά της, στηριγμένη στην ισλαμική και οθω μανική κληρονομιά της. Κατά τον Νταβούτογλου, η Τουρκία είναι ο καθαρός εκπρόσωπος του μουσουλμανι κού κόσμου και γι' αυτό το λόγο πρέπει να της αποδοθεί διεθνής αναγνώριση, με σεβα στή θέση σε Διεθνείς Οργανισμούς και μια μόνιμη θέση στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Στο βιβλίο του Στρατηγικό Βάθος. Η διεθνής θέση της Τουρκίας ο Νταβούτογλου συνδυάζει σταθερές αξίες (ιστορία, γεωγραφία, πληθυσμό, πολιτισμό), εν δυνάμει δ εξιότητες (οικο νομικές, στρατιω τικές, τεχνολογικές) και τις σχέσεις μεταξύ στρατηγικής αντίληψης, τα κτικού σχεδιασμού και πολιτικής βούλησης. Ολα αυτά, μαζί με γεωπολιτικές, γεωπολιτισμικές και γεω οικονομικές εκτιμήσεις, πρέ πει να συμβάλουν στη μεγαλοσύνη του κράτους και στην ανάπτυξη δύναμης, για τί η Τουρκία δεν είναι μια συνηθισμένη χώρα αλλά μια χώρα-κλειδί που βρίσκεται στο κέ ντρο ενός πολιτισμού. Γι'αυτό και πρέπει να αναπτύξει μια νέα εξω τερική πολιτική στα Βαλκάνια, στον Καύκασο και στη Μέση Ανατολή. Το πιο σημαντικό είναι η αξιοποίηση του ισλαμικού παράγοντα ως μέσου που θα ενισχύσει τη ν επιρροή τηςΤουρκίας στην πε-

Ρ'οχή. Η ανάγκη αυτή, σύμφωνα με την Anat Lapidot-Firila, για δημιουργία ενός ψυχολογι κού κλίματος δύναμης ασφάλειας και στρατηγικής υπεροχής απαιτούσε τη ν επ ανεκτίμη ση της συμμαχίας με το Ισραήλ, που πλέον κατάντησε μια μη φυσιολογική δύναμη στην περιοχή και γ ι'α υ τό πρέπει να επαναφερθεί, σύμφωνα με την οπτική γωνία της το υρ κι κής εξω τερικής πολιτικής, στη θέση του - όπως παλαιότερα πολλοί άλλοι υπό τουρκοοθωμανική κυριαρχία. Κατά τη διά ρκεια της συζήτησης που ακολούθησε, παρουσία και ξένω ν πρέσβεων αλλά ουδενός εκπροσώπου το υ κυπριακού ΥΠΕΞ ή του προεδρικού Γραφείου Τουρκι κής Πολιτικής, η Anat Lapidot-Firila εξήγησε ό τι η νέα το υ ρ κική π ολιτική δεν είναι περιστασιακή αλλά θα διαρκέσ ει στο χρόνο, γι' αυτό και ενδ ια φ έρει αμ εσ ότατα και την

510


Κύπρο. Ιδιαίτερ α οι φ ιλόδοξες βλέψεις τη ς Τουρκίας να α ναδειχτεί όχι μόνο σε π εριφ ε ρειακή αλλά και σε παγκόσμια δύναμη, μέχρι το 2023, σύμφωνα με τις προβλέψ εις του Τ/ΥΠΕΞ. Η Τουρκία έκανε αυτό που στις διεθνείς σχέσεις αποκαλείται paradigm shift (δηλαδή πλήρης αλλαγή και ανατροπή της εξω τερικής τη ς πολιτικής με συγκεκριμένους στόχους και επιδιώξεις), πράγμα που αναμένεται να δημιουργήσει πολλές και απρόβλεπτες εξε λίξεις στο άμεσο αλλά και στο απώτερο μέλλον.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Το ενδιαφ έρον της Τουρκίας για τα Βαλκάνια ήταν περιορισμένο μέχρι τη ν έναρξη της γιουγκοσλαβικής κρίσης. Βασικό κανόνα για τη διαμόρφωση της τουρκικής βαλκανικής πολιτικής αποτελεί η αντίληψη ότι γεωγραφικά, ιστορικά και πολιτιστικά η Τουρκία είναι μια βαλκανική χώρα που λόγω τω ν ιστορικώ ν και πολιτιστικώ ν της δεσμών νομιμοπ οιεί τα ι να έχει ιδιαίτερο ενδιαφ έρον και παρουσία στην περιοχή. Επιπλέον, η Τουρκία δεν επιθυμούσε τη ν ανάδειξη κάποιας κυρίαρχης δύναμης στα Βαλκάνια (π.χ. Σερβία, πιθα νώς σε «συμμαχία» με τη Ελλάδα) διότι θεω ρούνταν ότι θα απειλούσε τα οικονομικά κυ ρίως συμφ έροντά τη ς (το εμπόριο με την Ευρώπη στις αρχές της δεκαετίας του 1990 έφ τανε σχεδόν το 50% του συνόλου και ο πιο σημαντικός χερσαίος δρόμος μεταφοράς διέσχιζε την πρώην Γιουγκοσλαβία). Η Τουρκία προσπάθησε να προσεγγίσει τις βαλκανικές χώρες, είτε εκμεταλλευόμενη τις διαφορές που είχαν αυτές με την Ελλάδα (ΠΓΔΜ-FYROIVI και Αλβανία) είτε τη θρησκευ τικ ή συγγένειά τη ς με πολλούς π ληθυσμούς τη ς περιοχής (μουσ ουλμάνοι ΒοσνίαςΕρζεγοβίνης, Κόσοβου κ,λπ.). Στο πλαίσιο αυτό πρόσφερε πολιτική υποστήριξη και υπέ γραψε συμφωνίες σ τρατιω τικής συνεργασίας (περιορισμένου όμως εύρους και ήσσονος σημασίας), αλλά δεν μπόρεσε να προσφέρει αυτό που οι χώρες της Βαλκανικής χρειάζο νταν περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, την οικονομική βοήθεια. Με δεδομένη την οικο νομική της αδυναμία, η Τουρκία δεν έχει κατορθώσει να αναλάβει ηγετικό ρόλο στα Βαλ κάνια και οι δείκτες της τουρκικής οικονομίας δεν της επιτρέπουν να αισ ιοδοξεί ότι μπο ρεί να μεταβάλει την κατάσταση αυτή στο εγγύς μέλλον.

Η ΣΤΑΘΕΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΩΝ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Θα σταθεροποιηθεί οριστικά η κατάσταση στην πολυτάραχη περιοχή τη ς Βαλκανικής; Κυρίως το μελλοντικό καθεστώς του Κοσσυφοπεδίου, η ΠΓΔΜ (FYROM) και η εξέταση του ενδεχόμενου εάν θα συνεχίζει η Τουρκία να παίζει το ρόλο του προστάτη τω ν μουσουλ μανικών πληθυσμών στην περιοχή.


511

Η ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜΙΚΟΥ ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Ενόψει τη ς ανόδου του φιλοϊσλαμικού ρεύματος τίθ ετα ι το ερώ τημα αν θα μπορέσει η Τουρκία να συνεχίσει να αυτοπροβάλλεται ως κυματοθραύστης της εξάπλωσηςτου ισλαμικού φ ονταμενταλισμού στην περιοχή. Αν δεν αυξηθεί η επικράτηση τω ν ισλαμιστών σ τηνΤ ουρκία ή σε κάποια άλλη χώρα της ευρύτερης περιοχής, το τουρκικό επιχείρημα θα χάνει σταδιακά μέρος τη ς αξίας του. Σε αντίθετη περίπτωση, ο ρόλος τηςΤουρκίας ως κυματοθραύστη ενισχύεται σημαντικά.

ΥΔΑΤΙΝΟΙ ΠΟΡΟΓ2 Η περιοχή της Μέσης Ανατολής κυριαρχείται από το σύστημα της ύδρευσης τω ν ποτα μών Τίγρη και Ευφράτη. Οι π οταμοί αυτοί ενώ νονται για να σχηματίσουν τον Σατ-ΑλΑράμπ (Shatt al-Arab) και στη συνέχεια εκβάλλουν στον Περσικό Κόλπο. Ιδιαίτερα πολύ πλοκη είναι η κατάσταση ανάμεσα στη Συρία, στο Ιράκ και σ τηνΤ ουρκία όσον αφορά την εκμετάλλευση των υδάτων των δύο ποταμών και ειδικά του Ευφράτη, το 98% των υδάτων του οποίου προέρχεται από την Τουρκία. Οι τρεις αυτές χώρες επανειλημμένα προσπάθησαν να «μοιράσουν» τα νερά τω ν πο ταμών. Αλλά παρά την ύπαρξη κάποιων συμφωνιών, οι διαφορές απόψεών τους ήταν τό σο μεγάλες, που κατά τη διάρκεια της μεγάλης ξηρασίας του 1974-1975 οι Ιρακινοί απεί λησαν με βομβαρδισμό στο φράγμα Τάμπκα, αν η Συρία δεν απελευθέρωνε τη ροή των υδάτων. Εξάλλου, τα ύδατα του Ευφράτη έχουν χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα και από την Τουρκία ως μέσο πίεσης προς τη Συρία για να σταματήσει αυτή τη ν παροχή υποστή ριξης στους Κούρδους του ΡΚΚ, στους Αρμένιους του ASALA και στους αριστεριστές της DevSol, αλλά και δευτερευόντω ς στις διογκούμενες από την Τουρκία διεκδικήσεις της Συρίας στην περιοχή του Χ ατάι/Α λεξανδρέττας (Hatay/lskenderum). α. Τα τελευτα ία χρόνια η Τουρκία και, δευτερευόντω ς, η Συρία έχουν αναπτύξει ση μαντικά αρδευτικά έργα και εγκαταστάσεις παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας κατά μήκος του Ευφράτη. Το κυριότερο αναπτυξιακό πρόγραμμα αυτής της μορφής είναι το τουρκικό σχέδιο GAP (Guneydogu Anadolu Projesi) που αφορά τη συγκέντρωση των υδά τω ν του Τίγρη και του Ευφράτη, το οποίο δεν έχει ακόμα ολοκληρω θεί στο σύνολό του. Το πρόγραμμα αυτό περιλαμβάνει την κατασκευή συνολικά 22 φραγμάτων, την άρδευ ση 1,1 εκατομμυρίω ν εκταρίω ν γης κοντά στον Ευφράτη και 0,6 εκατομμυρίου εκταρίω ν κοντά στονΤίγρη και την παραγωγή 27 δισεκατομμυρίω ν κιλοβάτ (KW) ρεύματος. Κύριος στόχος του GAP είναι η οικονομική ανάπτυξη της νοτιοανατολικής Τουρκίας, έτσι ώστε να διευκολυνθεί η επίλυση του κουρδικού προβλήματος. Ως απώτερο αποτέλεσμα του

12. Μάζης I., Η Γεωπολιτική της Ευρύτερης..., ό.π., σ. 57-136,165-229 και Μάζης I, Γεωπολιτική Προσέγγι ση για ένα ενιαίο..., ό.π., σ. 55-60.

512


GAP διαφ αίνεται ότι δε θα απομείνει πλέον αρκετή ποσότητα νερού για τις αρδευτικές ανάγκες του Ιράκ (93% του νερού του οποίου προέρχεται από τον Ευφράτη), ενώ προ βλήματα θα δημιουργηθούν και στη Συρία (της οποίας η εξάρτηση είναι μικρότερη). β. Όσον αφορά τον ποταμό Τίγρη, η κατάσταση δεν είναι τόσο δύσκολη, καθ' όσον μονάχα το 45% περίπου τω ν υδάτων του προέρχεται από τη ν Τουρκία. Το μεγαλύτερο μέρος του προέρχεται από παραπόταμους, οι π ερισσότεροι από τους οποίους βρίσκο νται εντός του Ιράκ. Επίσης, τα αναπτυξιακά έργα τη ς Τουρκίας στον Τίγρη είναι μικρό τερ α από αυτά του Ευφράτη.

γ. Μια πρόταση για την κάλυψη τω ν υδάτινω ν πόρων στη Μέση Ανατολή είναι αυ τή που π ροβάλλεται από την Τουρκία με το ν τίτλ ο Baris Borusu (Αγωγός τη ς Ειρήνης). Στόχος τη ς π ρότασης αυτής είνα ι η συγκέντρω ση τω ν υδάτω ν ποταμώ ν που ρέουν στα νό τια τη ς χώρας, με κυρ ιό τερ α αυτά το υ π οταμού Μ αναβγκάτ που καταλήγει στη Μ εσόγειο α να τολικό τερ α τη ς Α ττάλειας, και η διοχέτευσή το υς μέσω τερ ά σ τιω ν αγω γών σε περιοχή κοντά στα σύνορα με τη Συρία. Για τη ν υλοποίηση αυτού του μεγαλό πνοου π ρογράμματος έχει π ροβληθεί κ α τ' επανάληψη στον το υ ρ κικό Τύπο η κατα σκευή δύο αγωγών. Ο ανατολικός αγωγός θα διασχίζει τη Συρία και θα μεταφ έρει νερό στη Σαουδική Αρα βία και στα υπόλοιπα κράτη του Κόλπου. Δυτικός αγωγός θα διασχίζει τη Συρία και την Ιορδανία και κατά μήκος τη ς ακτής την Ερυθρά Θαλασσα μέχρι τη Σαουδική Αραβία. Η Τουρκία έχει προτείνει η αποπληρωμή του παραπάνω έργου με τις εμπλεκόμενες χώρες να πραγματοποιηθεί με πετρέλαιο. Η αντίδραση όλων σχεδόν τω ν χωρών ήταν αρνητι κή, λόγω του φόβου ότι ο αγωγός θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως μέσο πίεσης και πολιτικού εκβιασμού, πράγμα το οποίο και αποτελεί πάγια τα κτική τηςΤ ουρ κίας σε όλα τα διεθνή fora. Πάντως, το τελευτα ίο χρονικό διάστημα βλέπουν αρκετά συχνά το φως τη ς δημοσιότητας πολλές πληροφορίες για πιθανή συνεργασία τηςΤουρκίας με το Ισρα ήλ για την κάλυψη των αναγκών του σε νερό.

ΕΛΕΓΧΟΣ ΥΔΑΤΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥΣ ΤΗΣ ΓΕΙΤΟΝΕΣ13 Θα επιλυθεί το ζήτημα της κατανομής τω ν υδάτων τω ν ποταμών Ευφράτη και Τίγρη κα τά τρόπο αμοιβαία αποδεκτό από την Τουρκία, τη Συρία και το Ιράκ ή θα προσπαθήσει η Τουρκία να εφ αρμόσει μια πολιτική «υδάτινης υπερδύναμης»; Εάν καταφ έρει να επι βληθεί ως υδάτινη υπερδύναμη στην περιοχή θα αποκομίσει κάτι σε διπλωματικό επίπε δο ή θα προκληθούν επιπρόσθετες τριβές με τις παραπάνω χώρες;

13. Μάζης I., Η Γεωπολιτική της Ευρύτερης..., ό.π., σ. 57-137,165-224 και Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική Προ σέγγιση για ένα ενιαίο..., ό.π., σ. 55-60.


513

ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ14

[Yurtta Sulh, Cihanda Sulh (Ειρήνη στη χώρα, Ειρήνη στον κόσμο) - Kemal Ataturk] Αν και η σοβαρότητα μιας απειλής δεν προσμετράται αποκλειστικά με «αντικειμενικά» κριτήρια, αλλά εξαρτάται κυρίως από τη ν «περί απειλής» αντίληψη μιας χώρας, θα επι χειρήσουμε, υπό το πρίσμα του εξω τερικού παρατηρητή, μια επισκόπηση τω ν απειλών που αντιμετω πίζει η Τουρκία. Από το τέλος του Β' Παγκόσμιου Πολέμου έως τουλάχιστον τα τέλη της δεκαετίας του 1970 η Σοβιετική Ένωση θεω ρούνταν η σημαντικότερη εξω τερική απειλή για την ασφά λεια τηςΤουρκίας. Μέχρι τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και παρά τη σαφή βελτίω ση των διμερώ ν σχέσεων η τουρκική ηγεσία συνεχίζει να αντιμετω π ίζει ακόμα και τη ση μερινή Ρωσία με καχυποψία. Απόδειξη αυτού είναι ότι η τουρκική αντίληψη περί μιας ση μαντικής ανισορροπίας δυνάμεων με την ΕΣΣΔ υποτίθεται πως αποτέλεσε το βασικό κί νητρο για τη ν προσπάθεια εκσυγχρονισμού τω ν τουρκικώ ν Ενόπλων Δυνάμεων. Η σοβιετική απειλή δεν υφίσταται πλέον και οι σχέσεις με τη Ρωσία είναι σχετικά κα λές (ιδιαίτερα στον οικονομικό τομέα). Δεν είναι λίγοι, ωστόσο, αυτοί που πιστεύουν ότι η ρω σοτουρκική ύφεση δεν π ρόκειται να διαρκέσει πολύ, αφού τα πάγια γεωπολιτικά συμφέροντα τω ν δύο χωρών στην περιοχή του Καυκάσου και τω ν Βαλκανίων συγκρούο νται (με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη σχεδόν διαμετρικά αντίθετη στάση τους στη διέ νεξη Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν για το θέμα του Ναγκόρνο Καραμπάχ). Βεβαίως, το θετικό για την Τουρκία είναι ό τι έχουν δημιουργηθεί και έχουν ξεφύγει από το ρωσικό άρμα οι τουρκικές, όπως αποκαλούνται, Δ ημοκρατίες του Καυκάσου, χω ρίς να λαμβάνεται υπόψη το γεγονός ότι στην Αρμενία και στη Γεωργία συνεχίζουν ακό μα να υπάρχουν ρωσικά στρατεύματα. Για τους σχεδιαστές της τουρκικής πολιτικής εθνι κής ασφάλειας η Ελλάδα αποτελεί απειλή, όχι τόσο λόγω τω ν επιθετικών στρατιω τικώ ν της ικανοτήτω ν όσο λόγω της «πρόθεσής» της, όπως αναφέρουν, να μετατρέψ ει το Α ι γαίο σε «ελληνική λίμνη» (σύμφωνα με το υ ς π ροβαλλόμενους το υ ρ κικο ύ ς ισ χυρ ι σμούς). Η Τουρκία θεω ρεί ό τι η ενίσχυση της ασφάλειας τω ν νησιών του ανατολικού Αιγαίου αποτελεί παραβίαση διάφορων διεθνών συνθηκών, με αποτέλεσμα να δημιουργεί μια «απαράδεκτη» απειλή για τη ν τουρκική ασφάλεια. Πρόσθετα σημεία τριβώ ν ανάμεσα στις δύο χώρες αποτελούν η συνεχιζόμενη τουρκική κατοχή της βόρειας Κύπρου, η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας, η αμφισβήτηση του εύρους του ελληνικού εναέριου χώ ρου (10 ν.μ.), καθώς αυτός δε συμπίπτει με τα χωρικά ύδατα στο Αιγαίο (6 ν.μ.), και η μου σουλμανική μειονότητα στη δυτική Θράκη, τη ν οποία προσπαθεί να χρησιμοποιήσει η Τουρκία ως μέσο πίεσης προς τη ν Ελλάδα, με σκοπό να αποσπάσει άλλα ανταλλάγματα. Θα πρέπει, βεβαίως, να σημειω θεί ότι οι ελληνοτουρκικές σχέσεις δεν αποτελούν βασι

14. Βλ. Παραρτήματα Α11 &Α12.

514


κή π ροτεραιότητα της τουρκικής πολιτικής εθνικής ασφάλειας (όπως συμβαίνει με την αντίστοιχη ελληνική). Η μελέτη του ισοζυγίου στρατιω τικώ ν δυνάμεων στην περιοχή καθιστά σαφές ότι, παρά τη γεωπολιτική θέση τηςΤ ουρ κίας στο μέσο ενός τριγώ νου αστάθειας και κρίσε ων, δεν υπάρχει κάποια ορατή και άμεση εξω τερική (στρατιωτική) απειλή για τη ν τουρ κική ασφάλεια. Η διάλυση του μεγάλου γείτονα και αντιπάλου της, της Σοβιετικής Ένω σης, η αποδυνάμωση του Ιράκ και η αδιαμφισβήτητη αμερικανική σ τρατιω τική υπερο πλία στην περιοχή αποτελούν θετικές εξελίξεις για τηνΤουρκία, παρά τις έντονες ανησυ χίες τω ν τουρκικώ ν Ενόπλων Δυνάμεων για την πιθανολογούμενη δημιουργία ομόσπον δου κουρδικού κράτους στο βόρειο Ιράκ. Από τη ν άλλη πλευρά, η ενίσχυση του Ιράν και οι τριβές που αυτό έχει δημιουργήσει με τη διεθνή κοινότητα, η σημαντική αστάθεια που προκλήθηκε από τη διάλυση της ΕΣΣΔ και η διασπορά πολλών όπλων μαζικής καταστρο φής στη Μέση Ανατολή ανησυχούν την τουρκική ηγεσία. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να γίνει αναφορά στην πάγια ανασφάλεια του σ τρατιω τι κού κατεστημένου κυρίως τηςΤ ουρ κίας που έχει τις ρίζες της στις μακροχρόνια κακές έως εχθρικές σχέσεις με όλες σχεδόν τις χώρες του ευρύτερου περιβάλλοντος της. Τέλος, εξακολουθεί ακόμα να υπάρχει στην Τουρκία και το «φάντασμα ή σύνδρομο τω ν Σε βρών», δηλαδή το ενδεχόμενο του διαμελισ μού της, ως αποτέλεσμα σχεδιασμών και ενεργειών διάφορω ν «εξωτερικών δυνάμεων». Πρόκειται για μια καθαρά υποκειμενική -κ α ι ψυχολογικής φ ύσ εω ς- ανησυχία που δεν επαληθεύεται από αντικειμενικούς παρά γοντες ή άλλα γεγονότα. Φαίνεται, όμως, ότι επηρεάζει σε κάποιο βαθμό τον τρόπο σκέψης και ενέργειας με γάλου τμ ή ματο ς του τουρκικού στρατιω τικού, πολιτικού και διπλωματικού κατεσ τημέ νου της. Επιπλέον, ηΤουρκία αντιμετω π ίζει και ένα σοβαρό εσω τερικό πρόβλημα ασφά λειας: τη ν πολύχρονη εξέγερση τω ν Κούρδων στο νοτιοανατολικό τμ ή μα τη ς χώρας, σε συνάρτηση με το γεγονός ότι η ενδεχόμενη δημιουργία ομόσπονδης Κουρδικής Δημο κρατίας στο βόρειο Ιράκ θα εγείρει απελευθερωτικές τάσεις τω ν Κούρδων που διαβιούν στη νοτιοανατολική Τουρκία. Ο σκληρός πόλεμος που διεξάγει μέχρι σήμερα ο τουρκικός στρατός κατά τω ν Κούρ δων έχει εγγράψει σοβαρές υποθήκες επί της συνταγματικής ομαλότητας τη ς χώρας. Πα ρά τις σημαντικές επιτυχίες τηςΤουρκίας στο πεδίο της μάχης, σε συνδυασμό με τη σύλ ληψη του ηγέτη του ΡΚΚ Αμπντουλάχ Οτσαλάν, η Αγκυρα δεν π ροτίθεται να πραγματο ποιήσει το επόμενο βήμα και να επιλύσει το κουρδικό πρόβλημα με πολιτικά και πολιτι στικά μέσα. Κανένα τουρκικό πολιτικό κόμμα με εξαίρεση τους ισλαμιστές (ομιλία του Τούρκου πρωθυπουργού σε κουρδική διάλεκτο) δεν τόλμησ ε να διατυπώσει προτάσεις π ολιτιστι κής προσέγγισης του προβλήματος, παρά το γεγονός ότι μέχρι σήμερα η κατάσταση βαί νει από το κακό στο χειρότερο. Φαίνεται ό τι η Τουρκία δεν έχει τη δυνατότητα να προ σεγγίσει π ολιτικά το κουρδικό και η π αραμικρή ρωγμή στο δόγμα «ένα κράτος, ένα έθνος» που διατύπωσε ο Κεμάλ Α τατούρκ θα ανοίξει τον ασκό του Αιόλου για την ενό τη τα του κράτους και την τα υτότη τα του τουρκικού καθεστώτος.


515

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ15 Η τουρκική πολιτική εθνικής ασφάλειας περιλαμβάνει τους παρακάτω στόχους (χωρίς σειρά σπουδαιότητας, αφού, παρά την αξιοσημείω τη συνέχεια της τουρκικής εξω τερι κής πολιτικής, η σειρά «προτεραιότητας» δεν παραμένει αμετάβλητη) ενώ ο ΥΠΕΞ Νταβούτογλου με τις θεω ρίες του περί στρατηγικού βάθους σταδιακά εξασθενεί την διεισ δ υτικότητα τη ς τουρκικής εξω τερικής πολιτικής και άνοιξε «Μέτωπα» αντί να τα κλείσει με τις «Νεοθωμανικές» του υπερβολές: α. Ανάδειξη της χώρας σε σημαντική π εριφερειακή δύναμη στην Ευρασία και σε κυ ρίαρχο τοπικό παράγοντα στον άμεσο γεω γραφικό περίγυρο τη ς χώρας.

β. Αποφυγή δημιουργίας αυτόνομου ή ανεξάρτητου ή ομόσπονδου κουρδικού κρά τους, οπουδήποτε στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής.

γ. Αύξηση της επιρροής της στην κεντρική Ασία. Συμμετοχή στον έλεγχο που αφορά μεταφ ορά τω ν ενεργειακώ ν πόρων της κεντρικής Ασίας, με τη διέλευση αγωγών μετα φοράς πετρελαίου και φυσικού αερίου μέσω του τουρκικού εδάφους. δ. Αύξηση επιρροής στη Μέση Ανατολή μέσω της εφαρμογής μιας πολιτικής εκμ ε τάλλευσης των υδάτινων πόρων. ε. Οικονομική διείσδυση και προσπάθεια κυριαρχίας στην ευρύτερη περιοχή της Μαύ ρης Θάλασσας, διαμέσου σχημάτων π εριφερειακής συνεργασίας, όπως η Παρευξείνια Πρωτοβουλία. στ. Έλεγχο τω ν θαλάσσιων συγκοινωνιών στα Δαρδανέλια, στο Βόσπορο, στο Αιγαίο και στην ανατολική Μεσόγειο, με προωθημένη ναυτική παρουσία στο Αιγαίο και στην ανατολική Μεσόγειο και με επιδίωξη αυξημένου ρόλου ευθύνης στις περιοχές αυτές στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ.

ζ. Δημιουργία πλέγματος πολιτικοοικονομικώ ν και αμυντικώ ν σχέσεων με βαλκανικές χώρες (το περιβόητο «μουσουλμανικό-τουρκικό τόξο», το οποίο βασίζεται σε μεγαλύτε ρο βαθμό σε κοινά συμφέροντα παρά στη φυλετική ή θρησκευτική συγγένεια) με την προ βολή ότι η Τουρκία έχει τη δυνατότητα να «τους παρέχει προστασία» ή προσπαθώντας να δημιουργήσει πελατειακή σχέση με τις μουσουλμανικές μειονότητες που διαβιούν στα Βαλκάνια. Όπως αναφέρθηκε ήδη, η προσπάθεια αυτή ουσιαστικά απέτυχε.

η. Διατήρηση του εδαφικού status quo σε σχέση με το Ιράν, τη Συρία και τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες. Όσον αφορά τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, στους τουρκικούς στόχους π εριλαμβάνε ται η αμφισβήτηση της ελληνικής κυριαρχίας στο Αιγαίο και η προσπάθεια που καταβάλ λεται έντεχνα για συνεκμετάλλευση τω ν πλουτοπαραγωγικών πηγών του, ενώ επιδιώ κε τα ι η συνέχιση της τουρκικής πολιτικής (και στρατιω τικής) κυριαρχίας στην Κύπρο, κυ ρίως λόγω της στρατηγικής σημασίας της. Για τη ν επίτευξη των παραπάνω στόχων, η Τουρκία έχει δρομολογήσει, μεταξύ άλλων, τον εκσυγχρονισμό των Ενόπλων Δυνάμεών της και την ανάπτυξη της πολεμικής της βιομηχανίας, με στόχο την επίτευξη μόνιμης αμυ-

15. Μ ά ζ η ς I.,

Γεωπολιτική Προσέγγιση για ένα ενιαίο..., ό.π., σ. 5 5 -7 0 .

516


ντικής αυτοδυναμίας και τη διατήρηση σ τρατιω τικής υπεροχής έναντι όλων τω ν γειτο νικών της χωρών. Παρά τις συχνές δηλώσεις Τούρκων επισήμων για δημιουργία μιας ζώνης τουρκικώ ν συμφερόντω ν από την Αδριατική ως την Κίνα (από το Δυρράχιο ως το Ινδιάνικε, σύμφω να με τον τουρκικό Τύπο), εκτιμάτα ι ότι με τον τρόπο αυτό η Τουρκία δεν προσβλέπει σε εδαφικά οφέλη. Δε θα πρέπει να ξεχνάμε, ωστόσο, ότι ενώ οι προθέσεις αλλάζουν, οι στρατιω τικές ικανότητες και οι εξοπλισμοί παραμένουν.

ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΣΕ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Μέχρι πρόσφατα η εξω τερική πολιτική τηςΤουρκίας ήταν κυρίως «αντιδραστική». Σήμε ρα προσπαθεί να επηρεάσει και να διαμορφώ σει τον άμεσο διεθνή περίγυρό της με ευ νοϊκότερο τρόπο για τα συμφέροντά της. Π ρόκειται για μια πολιτική που ξεκίνησε από την εποχή του Τουργκούτ Οζάλ. Η Τουρκία κατά την παρούσα φάση, προσπαθώντας να εκμεταλλευτεί τη ν οικονομική της ανάπτυξη, τη γεω στρατηγική της αναβάθμιση και τη δημιουργία περιφερειακώ ν κενών ισχύος, δοκιμάζει τις δυνάμεις της και στα τρ ία μέτω πα που αναφέρθηκαν (κεντρική Ασία, Μέση Ανατολή, Βαλκάνια) χωρίς να έχει απόλυτα ξεκάθαρους και συγκεκριμένους στόχους, πέρα από το γενικό στόχο που αποσκοπεί στην αύξηση της επιρροής της και στη μετατροπή της σε περιφερειακή υπερδύναμη. Οι επό μενες κινήσεις της στα Βαλκάνια, στη Μέση Ανατολή και στην κεντρική Ασία θα καθορι στούν στη συνέχεια από την επιτυχία ή την αποτυχία των σημερινών ενεργειώ ν της. Έτσι, στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή είναι δύσκολο να γίνει κάποια πρόβλεψη για τη ν πε ριοχή στην οποία θα επικεντρώ σει το βάρος της η Τουρκία στο μέλλον.

ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ θ α συνεχιστούν οι προσπάθειες τω ν χωρών της περιοχής για τη ν ενίσχυση τω ν συμβα τικώ ν τους οπλοστασίων και τη ν απόκτηση όπλων μαζικής καταστροφής; Ενδεχόμενη εγκατάσταση πυρηνικών όπλων από τις ΗΠΑ στο υπό κατοχή Ιράκ ίσως οδηγήσει και την Τουρκία στο μονοπάτι της πυρηνικοποίησης, εμπλέκοντάς τη σε έναν πυρηνικό ανταγω νισμό εξοπλισμών.

Η ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΤΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ Με δεδομένη τη ν αναμενόμενη αύξηση της εξάρτησης τη ς Δύσης από τα πετρελαϊκά αποθέματα της περιοχής θα εξελιχτούν τα κράτη αυτά σε σταθερές πολιτικές οντότητες, απαλλαγμένα από ισχυρές εξω τερικές επιρροές και με δυνατότητες ομαλής οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, διασφαλίζοντας έτσι την ομαλή ροή πετρελαίου προς τη Δύ-


517

ση ή θα πρέπει να εξετα σ τεί το ενδεχόμενο κάποιου «τοπικού χωροφύλακα» (ουσιαστι κά με μοναδικό υποψήφιο τη ν Τουρκία) για να διασφαλίσει τα ενεργειακά συμφέροντα τη ς Δύσης στην παραπάνω περιοχή;

Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΩΣ ΑΝΑΛΥΟΜΕΝΗΣ ΑΓΟΡΑΣΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Η σημερινή τοποθέτηση τηςΤουρκίας κυρίως από τις ΗΠΑ στον κατάλογο των 10 μεγα λύτερω ν αναδυόμενων αγορών αυξάνει τη ν οικονομική της αξία για τις δυτικές χώρες. Στην περίπτωση όμως που θα επαληθευτούν αυτές οι προβλέψεις, η τουρκική οικονο μία, παρά το δυναμισμό που επιδεικνύει, θα καταφέρει να ξεπεράσει τα επικίνδυνα φ αι νόμενα τω ν αναμενόμενω ν υποτιμήσεων που την απειλούν επικίνδυνα;

Η ΕΘΝΙΚΗ ΙΣΧΥΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ Πώς θα εξελιχτεί η στρατιω τική ισχύς, η οικονομία και η πολιτική και κοινωνική σταθε ρότητα τηςΤ ουρ κίας, στο πλαίσιο του αναγκαστικού εκδημοκρατισμού της; Ιδιαίτερα σημαντικός και ενδιαφέρω ν παράγοντας για την Ελλάδα θα είναι η ενδεχόμενη αλλαγή του κεμαλικού χαρακτήρα του τουρκικού κράτους προς την κατεύθυνση της ανόδου του ισλαμιστικού ρεύματος.

ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΕΩΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΘΕΣΗΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ Αξιολογώντας τη γεω στρατηγική θέση τηςΤουρκίας θα πρέπει να γίνει αναφορά και στην ιδέα των «κομβικών κρατών» (pivotal states). Πρόκειται για την επαναδιατύπωση της άπο ψης του Mackinder περί ύπαρξης ενός μικρού αριθμού κρατών με αβέβαιο μέλλον λόγω τω ν εσωτερικών, πολιτικών, o ik o v o u ik io v και κοινωνικών προβλημάτων τους. Οι εξελίξεις στα κράτη αυτά (στα οποία περιλαμβάνονται και τρεις μεσογειακές χώρες: Αίγυπτος, Αλ γερία και Τουρκία) θα επηρεάσουν σημαντικά ολόκληρη την περιοχή γύρω τους. Η άποψη πολλών συγγραφέων, που δεν έγινε απόλυτα κατανοητή από πολλούς Έλ ληνες αναλυτές, είναι ό τι η σπουδαιότητα των κρατών αυτών έγκειται κυρίως στα προ βλήματα που θα δημιουργήσει η ενδεχόμενη σοβαρή εσωτερική αστάθεια ή και διάλυ σή τους και όχι η «καθαρή» γεω στρατηγική τους αξία. Οι ισορροπίες στην περιοχή και κατά συνέπεια η μελλοντική γεω στρατηγική της αξία και ο ρόλος τη ς θα εξαρτηθούν κυ ρίως από τις επιδιώξεις και το ρόλο της Ρωσίας, τις σχέσεις Ρωσίας-ΗΠΑ και Ιράν-ΗΠΑ, την επίλυση τη ς ισραηλινοπαλαιστινιακής διαμάχης, την εξάπλωση του ισλαμικού φονταμενταλισμού, τη θέση τηςΤουρκίας στις 10 μεγαλύτερες «αναδυόμενες αγορές» (emerging markets) και μια σειρά άλλων παραγόντων οι οποίοι παρατίθενται στις σειρές που ακο λουθούν.

518


Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΚΟΥΡΔΙΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ16 Η επίλυση ή η διαιώνιση του προβλήματος αυτού, σε σχέση με τις σημαντικές διεθνείς προεκτάσεις που έχει λάβει, σε συσχετισμό με τη ν πιθανή αναγνώριση του Αρμενικού Ολοκαυτώματος από πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ενδέχεται να επηρεάσει τελικά την εσω τερ ική σταθερότητα και την εθνική ισχύ της; Είναι, βεβαίως, αυτονόητο ό τι είναι διαφ ο ρετική η βαρύτητα καθενός από τους παραπάνω παράγοντες, που θα καθορίσουν αν η Τουρκία θα μετατραπεί μελλοντικά σε εστία αστάθειας ή σταθερότητας στην περιοχή και αν θα εξελιχτεί σε μεγάλη περιφερειακή δύναμη.

ΤΟΥΡΚΙΑ: ΜΙΑ ΧΩΡΑ ΣΕ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΛΛΑΞΗΣ Ή ΣΕ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗΣ ΚΡΙΣΗΣ;

1. Στο πλαίσιο όλων αυτών που αναφέρθηκαν, θα προσπαθήσω να περιγράφω μια σει ρά από βασικά χαρακτηριστικά και δομικά συστατικά στοιχεία του σύγχρονου το υρ κι κού κράτους, που συνδέονται άμεσα με την εσωτερική και εξω τερική συμπεριφορά του τουρκικού κατεστημένου. 2. Η σταδιακή ή ταχεία αλλαγή στους παράγοντες αυτούς εκτιμάται ό τι θα μεταμορ φώσει την Τουρκία σε μια πιο «συνεννοήσιμη» χώρα που θα υποστηρίζει το status quo και την π εριφερειακή συνεργασία με τους γείτονές της. Σε αντίθετη περίπτωση, η Τουρ κία θα παραμείνει ένας δύσκολος γείτονας για τις χώρες της περιοχής.

3. Η προσεκτική και συνεχής παρακολούθηση όλων τω ν συνισταμένων που επηρεά ζουν τους παράγοντες που διαμορφώνουν την εξω τερική της πολιτική θα είναι πολύ χρή σιμη για την εκτίμηση τω ν αλλαγών στην Τουρκία και συνακόλουθα της εξω τερικής της συμπεριφοράς στα παρακάτω κυρίως θέματα: α. Ο σημαντικός ρόλος τω ν τουρκικώ ν Ενόπλων Δυνάμεων και η αλλαγή νοοτροπίας στη στρατιω τική εκπαίδευση και στη διαπαιδαγώγηση τω ν μαθητών στο πλαίσιο του κεμαλικού εθνικισμού που συνεχίζει να καλλιεργείται και που αποβλέπει στη μη αναγνώ ριση άλλων εθνοτήτων, στην καταπίεση τω ν ισλαμιστών και στην παρουσίαση ότι η χώ ρα βάλλεται από παντού.

β. Η ανισότητα στην κατανομή του εισοδήματος, ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές της χώρας. y. Η ανάγκη χειραφέτησης τω ν επιχειρηματιών και της μεσαίας τάξης. δ. Η περιορισμένη ελευθερία του Τύπου και της έκφρασης που επικρατεί. ε. Το συγκριτικά χαμηλό μορφω τικό επίπεδο του τουρκικού λαού.

στ. Η περιορισμένη ανεξαρτησία της δικαιοσύνης. ζ. Ο τερματισμός της κυριαρχίας των «πασάδων» (στρατηγών) στην πολιτική ζωή της χώρας.

16. Βλ. Παράρτημα Β3.


519

η. Η ισχυρή επιρροή τω ν ακραίων στοιχείων στη λειτουργία του κράτους. θ. Η διαπλοκή κράτους και «συμμοριών». ι. Η συνειδητοποίηση των ευρωπαϊκών υποχρεώσεών της. ια. Η αίσθηση της καλλιεργούμενης συνεχούς εξωτερικής απειλής και του διαμελισμού της χώρας που αισθάνεται μερίδα Τούρκων αξιωματούχων (Σύνδρομο τω ν Σεβρών).

ιβ. Οι εξελίξεις στην κεντρική Ασία και ο ρόλος της Τουρκίας στην περιοχή.

Ο ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΙΚΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ Εξακολουθεί να υπάρχει ευρεία λαϊκή υποστήριξη για τον ιδιότυπο ρόλο τω ν τουρκικώ ν Ενόπλων Δυνάμεων παρά τις καταδίκες τω νΤούρκω ν Στρατηγών για το Σχέδιο «Βαριοπούλα» (βλ. Παράρτημα Α32). Σε σ ημαντικό βαθμό αυτό οφ είλετα ι στην έλλειψη εμπι στοσύνης των πολιτών προς τον πολιτικό κόσμο της χώρας, καθώς εξακολουθεί να υπάρ χει διαπλοκή στρατού και επιχειρηματιών, ενώ οι Ένοπλες Δυνάμεις της χώρας συνεχί ζουν να παρουσιάζονται με πιο φιλολαϊκό πρόσωπο από αυτό των πολιτικών. Η σημερινή στάση τω ν το υρ κικώ ν Ενόπλων Δυνάμεω ν φαίνεται, επ ιφανειακά το υ λάχιστον, να είναι θετική ως προς τη ν προσαρμογή τη ς Τουρκίας στα ευρωπαϊκά δε δομένα. Δεν είναι βέβαιο, ω στόσο, αν έχει σ υνειδητοπ οιήσ ει το το υ ρ κικό π ολιτικό, σ τρα τιω τικό και διπλω ματικό κατεσ τημένο ό τι η πορεία εξευρωπαϊσμού (και υποχρεω τικο ύ εκδημοκρ ατισ μού) τη ςΤ ο υ ρ κία ς θα έχει ως αναπ όφ ευκτη συνέπεια τη ν κατάρ γηση τω ν σημερινώ ν αυταρχικώ ν δομώ ν εξουσίας. Σε κάθε περίπτωση, ο ο υσ ια σ τι κός εκδημ ο κρ α τισ μό ς τη ς Τ ο υ ρ κ ία ς μπορεί να π ραγματοπ οιηθεί μόνο αν μειω θεί ο ρόλος τω ν τουρ κικώ ν Ενόπλων Δυνάμεω ν στο εσ ω τερικό τη ς χώρας (έστω και αν σε ορισ μένες π εριπτώ σεις ο ρόλος το υ ς είναι πιο μετριοπ αθής από αυτόν τη ς π ολιτικής ηγεσίας). Στο πλαίσιο του Εθνικού Προγράμματος για την ευρωπαϊκή πορεία τηςΤουρκίας θα πρέπει να αναζητηθούν επιπρόσθετες αλλαγές στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας, χω ρίς, όμως, συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα, οι οποίες εκτιμώ νται ως διακοσμητικές, κα θώς, σύμφωνα με το ισχύον σύνταγμα, αυτό φαίνεται να έχει μόνο συμβουλευτικό χαρα κτήρα. Εξάλλου, π αρατηρείται μια προσπάθεια τω ν τουρκικώ ν Ενόπλων Δυνάμεων να «ελέγξουν» το ρυθμό της διαδικασίας εξευρωπαϊσμού τηςΤουρκίας (και ιδιαίτερα το ρό λο τους) χρησιμοποιώντας το κουρδικό (και το ισλαμικό) πρόβλημα.

Ο ΣΤΡΑΤΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΚΕΜΑΛΙΣΜΟΣ Παρά την επίσημη θέση ό τι ο κεμαλισμός αποτελεί τη ν κυρίαρχη ιδεολογία σ τηνΤ ουρ κία, είναι σαφές ότι το σημερινό «κεμαλικό καθεστώς» έχει σημαντικές διαφορές από την εποχή του Κεμάλ Α τατούρκ και τω ν πρώτων διαδόχων του. Ωστόσο, παραμένουν σε ισχύ οι δύο παρακάτω αρχές:

520


α. Η μη αναγνώριση άλλων εθνοτήτω ν (Κούρδων, αλεβήδων και πολλών άλλων) λό γω ανησυχίας για την εδαφική ακεραιότητα τηςΤουρκίας και

β. Ο «κοσμικός» (Laik/secularist) χαρακτήρας του τουρκικού κράτους, που συνεπάγε ται έναν ιδιαίτερα περιορισμένο πολιτικό ρόλο του ισλάμ. Δε χρειάζεται ευρύτερη αναφορά στην πολιτική που ακολουθεί εδώ και δεκαετίες το στρατιω τικό και πολιτικό κατεστημένο στα δύο αυτά θέματα (ένοπλη καταστολή κουρ δικώ ν αιτημάτω ν, απαγόρευση λειτουργίας ισλαμικών και φ ιλοκουρδικώ ν κομμάτω ν ύστερα από δικαστικές αποφάσεις κ,λπ.). Τα δύο αυτά ζη τή μ ατα επηρεάζουν τη ν π ολιτική και κοινω νική σ τα θ ερό τη τα της Τουρκίας, καθώς και την ομαλή λειτουργία του δημοκρατικού π ολιτεύματος και το σε βασμό τω ν ανθρώπινων δικαιωμάτων. Προκαλούν δε συχνές τριβ ές στις σχέσεις της Τουρκίας με τις δυτικές χώρες. Η αλλαγή στάσης στα δύο αυτά ζητήματα θα αποτελέσει τον ακρογω νιαίο λίθο για τη ν πραγματική μετεξέλιξη τηςΤουρκίας σε πραγματικά δημο κρατική χώρα. Ωστόσο, η μ εταβατική περίοδος εκτιμάται ως ιδιαίτερα δύσκολη, με απο τέλεσμα να μην αποκλείεται το άνοιγμα του ασκού του Αιόλου με σοβαρές συνέπειες για τη σταθερότητα της Τουρκίας, όπως: (α) Ανισότητα στην κατανομή του εισοδήματος Υπάρχει πολύ μεγάλη ανισότητα στην κατανομή εισοδήματος, τόσο κοινωνικά όσο και γεωγραφικά μεταξύ ανατολικής και δυτικής Τουρκίας (ο χαμηλότερος μισθός στη δυτι κή Τουρκία κυμαίνεται στα 250 δολάρια έναντι 60 δολαρίων περίπου στην Ανατολία). Εξάλλου, σύμφωνα με τις πλέον αισιόδοξες εκτιμήσεις, η μεσαία τάξη δεν ξεπερνά το 25% περίπου του συνολικού πληθυσμού. Τα μεγέθη αυτά είναι πλησιέστερα στα μεγεθη τω ν υπανάπτυκτων παρά τω ν ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών. Επίσης, η με σαία τάξη είναι περιορισμένου μεγέθους. Η ανισότητα του εισοδήματος, η διαβίωση με γάλου μέρους του πληθυσμού στα όρια τη ς ένδειας και το χαμηλό μορφω τικό επίπεδο συμβάλλουν σημαντικά στη διατήρηση του τουρκικού λαού σε κατάσταση υποταγής και απόλυτης συμμόρφωσης με τις αποφάσεις του στρατιω τικοπολιτικού κατεστημένου. (β) Η ανάγκη χειραφέτησης των επιχειρηματιών και της μεσαίας τάξης Το μεγαλύτερο τμ ή μ α τη ς επ ιχειρηματικής τά ξη ς στην Τουρκία βρίσ κεται κοντύτερα στις εκσυγχρονιστικές δυνάμεις τη ς χώρας. Υπάρχουν, βεβαίως, διαφ ορές και διαβαθ μίσεις. Για παράδειγμα, οι στενές σχέσεις του Ο μίλου Κος με το σ τρατιω τικό και το δι πλωματικό κατεστημένο (και ειδικό τερα με το Ίδρυμα Τουρκικώ ν Ενόπλων Δυνάμεων) οδηγούν σε διαφοροποίηση της στάσης του σε σχέση με τον Ομιλο Sabanci ή τον Ό μ ι λο Dogan. Λαμβάνοντας υπόψη πρόσφατες δηλώσεις διαφαίνεται ότι ο επιχειρηματικός κόσμος τηςΤουρκίας, όπως οι επιχειρηματίες στις περισσότερες χώρες του κόσμου, θεωρούν ότι η ομαλή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, σε συνδυασμό με την οικονομία αγοράς, ευνοούν όχι μόνο τη λειτουργία των επιχειρήσεων, αλλά και την πραγματοποίη ση ξένων επενδύσεων στη χώρα. Επίσης, δε, οι ομαλές σχέσεις τη ς Τουρκίας κυρίως με


521

την Ε.Ε. είναι σαφώς προς το συμφέρον τηςΤουρκίας. Εξάλλου, ο επιχειρηματικός κόσμος έχει ταχτεί υπέρ της προσέγγισης με τη ν Ελλάδα και τη ν Ε.Ε. που αποτελεί την πιο δρα στήρια επαγγελματική ομάδα στις κατά περιόδους προσπάθειες ελληνοτουρκικής ύφε σης και συνεργασίας (παρά τα προβλήματα που έχουν παρουσιαστεί λόγω των στενών σχέσεων επιφανών επιχειρηματιών, όπως ο όμιλος Κος με το σ τρατιω τικό και διπλωμα τικό κατεστημένο). Εκτιμάται, επίσης, ότι όσο θα αυξάνεται ο ρόλος και η επιρροή τω ν επιχειρηματιών, σε συνδυασμό βεβαίως και με άλλους παράγοντες, τόσο θα εξελίσσεται η Τουρκία σε ένα δυτικό, δημοκρατικό κράτος δικαίου. Η ύπαρξη μιας ευμεγέθους μεσαίας τάξης αποτε λεί βασικό παράγοντα σταθερότητας για κάθε κοινωνία. Η Τουρκία, παρά την ταχεία ο ι κονομική ανάπτυξη της τελευταίας δεκαετίας, δεν έχει αποκτήσει ακόμα μια μεσαία τά ξη του απαραίτητου μεγέθους (οι εκτιμήσ εις κυμαίνονται περίπου στο 25% του συνολι κού πληθυσμού) για να συμβάλει αποφασιστικά στην εξέλιξη της τουρκικής κοινωνίας.

ΤΟ ΧΑΜΗΛΟ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟΤΟΥΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΛΑΟΥ Παρά τη σημαντική πρόοδο που έχει σημειω θεί τα τελευτα ία χρόνια, εξακολουθεί να υπάρχει πρόβλημα αναλφαβητισμού. Τα ποσοστά αναλφάβητω ν φτάνουν, σύμφωνα με επίσημες πηγές, το 8% περίπου για τους άντρες και το 25% περίπου για τις γυναίκες. Ωστόσο, τα πραγματικά ποσοστά αναλφ αβητισμού (ή πολύ χαμηλού μορφ ω τικού επι πέδου) θεω ρούνται πολύ υψηλότερα. Το χαμηλό μορφ ω τικό επίπεδο επιτρέπει τη χει ραγώγηση μεγάλου τμ ή μα το ς του τουρ κικού λαού από το στρατιω τικοπ ολιτικό κατε στημένο και τα ΜΜΕ (που με τη σειρά τους ελέγχονται σε σημαντικό βαθμό από τη ν κυ βέρνηση και το βαθύ κράτος). Η άνοδος του μορφω τικού επιπέδου θα οδηγήσει σε αύ ξηση του ποσοστού των «κριτικά σκεπτόμενων πολιτών», θα συμβάλει στην ομαλή λει τουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος στην Τουρκία και θα μειώσει τη δυνατότητα «κατασκευής εξω τερικώ ν και εσωτερικώ ν εχθρών» από το στρατιω τικοπ ολιτικό κατε στημένο.

ΝΕΟΟΘΩΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΜΗΔΕΝΙΚΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ Απ'ό,τι απ οδεικύνεται βάσειτω νπ ροαναφ ερ θέντω ν, η κυβέρνηση Ερντογάν έδ ειξε να αναθεω ρεί τις μακροχρόνιες σταθερές εξω τερικής π ολιτικής τη ςΤ ο υρ κίας. Τώρα πλέ ον δεν κρατάει «αποστάσεις ασφαλείας» από το ισλάμ. Α ντίθετα, δ ιεκδ ικεί ηγετικό ρό λο σε όλο το μουσουλμανικό κόσμο. Α ρχιτέκτονας αυτής τη ς «στροφής» είναι ο μέχρι προχτές κορυφαίος σύμβουλος του Ερντογάν και σήμερα πλέον υπουργός Εξωτερικών Α χμέτ Νταβούτογλου. Σε βιβλίο του ήδη από το 2001 ο Ν ταβούτογλου π εριγράφει το «στρατηγικό βάθος» τη ς το υ ρ κική ς διεθνούς θέσης και ευ α γγελίζετα ι τη ν αναβίωση μιας νεοοθω μανικής π ολιτικής που θα «εξισορροπεί» τη ν ένταξη στους δυτικούς θ ε

522


σμούς με τη ν άσκηση «ηγετικού ρόλου» από τη ν Τ ο υ ρ κ ία σε ολόκληρο το μουσουλμα νικό κόσμο. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο νεοοθωμανισμός δεν αποτελεί μια καινοφανή θεώρηση της τουρκικής εξω τερικής πολιτικής. Η αντίληψη ό τι η Τουρκία είναι υποχρεωμένη να δια δραματίσει έναν ευρύτερο ρόλο περιφερειακού ηγεμόνα βασισμένο στους ιδιαίτερους φυλετικούς, πολιτιστικούς και θρησκευτικούς δεσμούς που ισχυρίζεται ότι την ενώνουν με πληθυσμούς που κατοικούν από τα Βαλκάνια μέχρι τη ν κεντρική Ασία και τα σύνορα με την Κίνα παραπέμπει τη μνήμη πολλών στις προσπάθειες που κατέβαλε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 οΤουργκούτ Οζάλ. Ο νεοοθω μανισμός ωστόσο του Οζάλ δε στέφθηκε από την αναμενόμενη επιτυχία, καθώς αντιμετω π ίστηκε με καχυποψία από τους άμε σα ενδιαφερομένους, ενώ και η ίδια η Τουρκία δεν έπεισε ό τι είχε παραμερίσει τη συγκρουσιακή νοοτροπία και αλαζονεία που χαρακτήριζε το οθω μανικό παρελθόν της. Η διαφ ορά προσέγγισης σε σχέση με το παρελθόν καθίσταται όλο και πιο σαφής. Α ρχιτέκτονας της νέας π ολιτικής εξομάλυνσης τω ν σχέσεων τη ς Τουρκίας με τους γείτονές της, ο Ν ταβούτογλου προωθεί ένα πλέγμα πολιτικώ ν που π εριλαμβάνουν διαμεσολάβηση για τη ν ειρηνική διευθέτησ η τω ν διαφορώ ν Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν, προ σέγγιση με τη ν Αρμενία, αποκλιμάκω ση της έντασης στο βόρειο Ιρακ, προσφορά διαμεσολαβητικώ ν υπηρεσιών στο Ιράν για τη ν επίλυση του πυρηνικού προβλήματος με τη Δύση και επαναπροσέγγιση με τις ΗΠΑ. Την ίδια στιγμή, αντιλαμβανόμενη τη Μέση Ανατολή ως π ρονομιακό τη ς πεδίο, η Τουρκία επ ιδίω ξε τη ν ομαλοποίηση τω ν σχέσε ων του Ισραήλ με τη Συρία και τη ν προώθηση τω ν παλαιστινιακώ ν αιτημάτω ν. Η πολυ σχιδής π ολιτική Ν ταβούτογλου π εριλαμβ άνει ακόμα τη διαμόρφ ω ση μιας σφαίρας επιρροής στα Βαλκάνια, όπου η Τουρκία, μέσω τω ν μουσουλμανικώ ν πληθυσμών, κα ταλοίπων τη ς οθω μανικής περιόδου, επιχειρεί να παρεμβαίνει και να δια δρα μα τίζει ρό λο εγγυητή. Σε αυτό το πλαίσιο προσπάθησε να νομιμοπ οιήσει τις προ τρ ιμή νο υ δη λώσεις του Ν ταβούτογλου στους πρεσβευτές τη ς Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου εξή ρ ε το «μεγαλείο» τη ςΤ ο υ ρ κία ς και ζήτησε, εμμέσω ς πλην σαφώς, π ρονομιακή μεταχείριση για τη ν πλήρη ένταξη τη ςΤ ο υρ κία ς στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Βάσει της νεοοθω μανικής ηγεμονικής αντίληψ ης που δ ια φ η μ ίζει τη ν Τ ο υ ρ κ ία ως χρήζουσα ειδική ς μεταχείρισης λόγω το υ αυτοκρα τορικού παρελθόντος, τη ς γεω γραφικής τη ς θέσης και το υ συνδυα σμού κοσμικώ ν αρχών και μουσουλμανικής κληρονομιάς, ο Ν ταβούτογλου ζήτησ ε «ει λικρ ίνεια» από το υ ς π ροα να φ ερ θ έντες π ρεσβευτές, γεγο νό ς που στη διπ λω ματική γλώσσα ισοδυναμεί με α ίτη μα να ισχύσει για τη ν Τουρκία μια τροπ οποιημένη εκδοχή τη ς ευρωπαϊκής και διεθνούς νο μ ιμ ό τη τας. Στην πράξη, οι Τούρκοι στις ευρωπαϊκές τους σχέσεις, όπως και στη διένεξη που έχουν με τη ν Ελλάδα για το Α ιγαίο και τη ν Κύ προ, ζητούν τη ν εφ αρμογή τη ς οθω μανικής αρχής του itidal. Itidal στα το υ ρ κικά ση μαίνει «δικαιοσύνη», αν και μια π ιστότερη μετάφραση θα το απέδιδε ως «ακριβοδικία». Αυτού το υ είδους όμως η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε έναν ισχυρό και σε ένα λιγότερο ισχυρό ή αδύναμο. Ο ίδιος έκανε λόγο για ύπαρξη «μηδενικών διαφορών» με τους γείτονες (zero-problem policy). Χαρακτηριστικό παράδειγμα πρακτικής εφαρμογής α υτή ςτη ς αρχής είναι η προ-


523

σέγγιση της Άγκυρας με την Τεχεράνη και τη Δαμασκό, σχεδόν αμέσως μετά την αμερι κανική επιχείρηση στο Ιράκ (2003), καθώς και η πιο πρόσφατη απόπειρα τηςΤουρ κίας να δημιουργήσει διαύλους επικοινωνίας με την Αρμενία, αμέσως μετά την κρίση ΡωσίαςΓεωργίας. Η φράση εκ πρώτης όψεως θα μπορούσε να αφήσει περιθώρια αισιοδοξίας, καθώς ο Νταβούτογλου αποφεύγει να αναφερθεί στην ύπαρξη «διαφορών» με την Ελ λάδα και ομιλεί περί βελτίωσης των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Σε κάθε περίπτωση όμως στο λεξιλόγιο του Νταβούτογλου η λέξη «διαφορές» πιθανώς να μην εμπεριέχει κάποια σημασία, καθώς ανάμεσα στον ισχυρό (όπως αντιλαμβάνεται την Τουρκία) και στον ανί σχυρο δε νοούνται «διαφορές» παρά μόνο «παρανοήσεις» ή έλλειψη «λογικής» από την πλευρά του αδύναμου μέρους.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ: ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΕΠΙΡΡΟΗΣ Η ιδιαίτερα ισχυρή παρουσία του φιλοϊσλαμικού Κόμματος της Ευημερίας (Refah Partisi - RP) στις γενικές εκλογές τη ς 24ης Δ εκεμβρίου 1995 αποτέλεσε ένα σταθμό στο το υρ κικό πολιτικό γίγνεσθαι. Για πρώτη φορά στην ιστορία οι φιλοϊσλαμιστές έλαβαν ποσο στό της τάξης του 21,4% του συνόλου τω ν ψήφων και αναδείχτηκαν η δύναμη με τη με γαλύτερη εκλογική υποστήριξη. Κατάφεραν να επιτύχουν τη συνεργασία τους με το κόμ μα του Ορθού Δρόμου (Dogru Yoi Partisi - DYP). Η θητεία όμως αυτή τη ς κυβέρνησης συ νεργασίας χαρακτηρίστηκε από μεγάλη ένταση στις σχέσεις της τόσο με τις ευρείες λαϊ κές μάζες όσο και με τη ρεπουμπλικανική ελίτ της χώρας με επικεφαλής τους στρατιω τι κούς και φανατικούς υποστηρικτές του κοσμικού κράτους.Το αποτέλεσμα είναι ό τι ο συ νασπισμός αυτός έλαβε τέλος με τη λεγάμενη «διαδικασία της 28ης Φ εβρουάριου» η οποία αποδεικνύει για άλλη μια φορά την τερά σ τια ισχύ του στρατού επί των πολιτικών μηχανισμών της χώρας. Αποτέλεσμα των παραπάνω ήταν το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας της χώρας να λά βει μια σειρά από μέτρα όπως ρυθμίσεις τω ν κορανικών σεμιναρίων, τω ν κοινωνικών και οικονομικώ ν δραστηριοτήτω ν διάφορω ν ισλαμικών αδελφοτήτων, καθώς και ο έλεγχος των προσλήψεων προκειμένου να αποφευχθεί η επάνδρωση του κρατικού διοικητικού μηχανισμού με ισλαμικά στοιχεία. Το πιο σημαντικό στοιχείο των μέτρων για την αντιμε τώπιση τη ς απειλής του πολιτικού ισλάμ ήταν ένας νόμος που προέβλεπε υποχρεωτική βασική εκπαίδευση διάρκειας 8 ετών. Με τον τρόπο αυτό θεω ρήθηκε ό τι θα π εριοριζό ταν η είσοδος πολλών χιλιάδων νέων στα σχολεία ιεροδιδασκάλω ν και έτσι θα εξασθένιζε αναπόφευκτα η επίδρασή τους στην ιδεολογική διαμόρφωση των σπουδαστών τους. Συνεπώς θα έπαυε μια και καλή η πολιτική επιρροή των σχολείων αυτών της θρησκείας στη διαμόρφωση του τουρκικού χαρακτήρα. Οι παραπάνω όμως ρυθμίσεις είχαν να αντιμετωπίσουν από τη μια πλευρά τη νο μ ο θετική αδυναμία και από τη ν άλλη τη μεγάλη λαϊκή δυσαρέσκεια, σε συνδυασμό με την παραίτηση μελών του κόμματος του Ορθού Δρόμου (DYP). Ύστερα από ένα διάστημα ταραχών, πρόωρων εκλογών και πολιτικών ανακατατάξεων, το Μάιο του 1997 ο γενικός

524


εισαγγελέας Vural Savas ξεκινά τη διαδικασία για το κλείσιμο του φιλοϊσλαμικού Κόμμα τος τη ς Ευημερίας, διότι, σύμφωνα με τις κατηγορίες, στις ομιλίες κορυφαίων στελεχών του κόμματός υπήρχαν αναφορές εναντίον του κοσμικού συντάγματος. Η ηγεσία του κόμματος αντιστάθηκε μέχρι το Νοέμβριο και το δικαστήριο προχώρησε στο κλείσιμο του κόμματος στις 16 Ιανουαρίου 1998. Η απόφαση δημοσ ιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως στις 22 Φεβρουάριου, με τη ν επιβολή π ενταετούς απαγόρευσης πολιτικής δράσης στον πρώην πρωθυπουργό Ερμπακάν καθώς και σε άλλα 5 εξέχοντα στελέχη του κόμματος. Παρατηρούμε ότι η θρη σκεία συνεχώς χρησιμοποιείται από την πολιτική ως σκαλοπάτι για την άνοδο προσώ πων σε ηγετικές θέσεις, ενώ ταυτόχρονα η ίδια, εκμεταλλευόμενη τη σχέση αυτή, επηρεά ζει τις λαϊκές μάζες διαμορφώνοντας έτσι τη σκέψη και τη συμπεριφορά τω ν οπαδών της. Η διαδικασία αυτή είναι συνεχής, άοκνη και χωρίς τέλος. Η σύγκρουση μεταξύ δυνάμεων του κοσμικού κράτους και τη ς θρησκείας (των ισλαμιστών) βρισκόταν πάντα στο επίκεντρο του προεκλογικού αγώνα στην Τουρκία. Πρό σφατη μελέτη της εκλογικής συμπεριφοράς στην Τουρκία μετά το 1983 αποκαλύπτει κα τά τρόπο εκπληκτικό την ισχύ της θρησκευτικότητας στην επιλογή κόμματος. Επικρατεί η άποψη ότι η επιλογή κόμματος από τους Τούρκους ψηφοφόρους καθορίζεται από τη θρησκευτικότητα σε βαθμό μεγαλύτερο από κάθε άλλο παράγοντα, ενδεικτικό του επηρεασμού του τουρκικού χαρακτήρα από τη θρησκεία. Το κράτος έχει αντιληφ θεί τη δύναμη αλλά και το ρόλο της θρησκείας και προσπα θεί μέσα από βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιλογές του να ρυθμίσει το ρόλο που διαδραματίζει κυρίως το ισλάμ στους κόλπους της τουρκικής κοινωνίας. Τα ερω τή ματα που δημιουργούνται εδώ για το ρόλο της θρησκείας είναι πολλά, όπως: ποια τα θρη σκευτικά χαρακτηριστικά του τουρκικού εκλογικού σώματος; Σε ποιο επίπεδο διαφέρουν οι θρησκευτικές αντιλήψεις; Σε ποιο βαθμό το κράτος παρεμβαίνει και ρυθμίζει το ρόλο που παίζει η θρησκεία στην τουρκική κοινωνία; Ποιος είναι ο βαθμός πόλωσης μεταξύ κοσμικών και φιλοϊσλαμιστώ ν; Ποιος είναι ο βαθμός ανεκτικότητας μεταξύ τους; Κατά πόσο η θρησκευτικότητα επηρεάζει την πολιτική συμπεριφορά και ιδίως τις εκλογικές επιλογές του τουρκικού εκλογικού σώματος σε σχέση με άλλους παράγοντες; Κρίνεται σκόπιμο στο σημείο αυτό να αναφερθούν σε συντομία γεγονότα τα οποία αφορούν την αποδοχή ή όχι ενός ισλαμικού κράτους στην Τουρκία: •

Μεγάλη διαμάχη μεταξύ της κεντρώας και της κοσμικής δημοκρατικής ελίτ και των

αντιδραστικώ ν περιφερειακώ ν δυνάμεων έχει αναπτυχθεί γύρω από το ζήτημα της σαρία. Η σαρία, ή όπως την αποκαλούν οι Τούρκοι Seriat, απ οτελείται από σώμα κανόνων το οποίο ρυθμίζει τη ζωή των μουσουλμάνων και «δεν εμπεριέχει μόνο στοιχεία πίστης και τελετουργικής, αλλά και θέματα εθιμικά και νομικά... οι κανόνες αυτοί μελετώνται, εφαρμόζονται, διαφυλάσσονται και, κυρίως, ερμηνεύονται ανάλογα με τις καινούριες συνθήκες που διαμορφώ νονται από ειδικά εκπαιδευμένο σώμα ακαδημαϊκώ ν (σώμα νο μοδιδάσκαλων). Απώτερος στόχος τους είναι να πετύχουν τη ν αρμονία ή ακόμα και την ομοιομορφία μεταξύ τω ν προβλέψεων αυτού του συστήματος κανόνων και παγκόσμιων εξελίξεων».

525


• Με την υιοθέτηση όμως του συντάγματος του 1921 μεταξύ τω ν άλλων οι κεμαλιστές πέτυχαν και την κατάργηση του χαλιφάτου (Μ άρτιος 1924), ακολούθως το δικασ τή ριο της σαρία, οι μεντρεσέδες και όλες οι ισλαμικές αδελφότητες, οι τόποι συνάντησης, οι τίτλο ι και τα γραφεία τους καταργήθηκαν σε συνέχεια της κατάργησης του χαλιφάτου. Οι τά φ οι και οι χώροι προσκύνησης τω ν ιερών, λειψ ανοθήκες έκλεισαν. Επιτρεπόταν στους ιμάμηδες, στους ιερονομικούς δικαστές και στους ιερείς να φέρουν το κληρικό έν δυμα μόνο κατά τη διάρκεια τέλεσης τω ν καθηκόντων τους, ενώ, με νόμο που ψ ηφίστη κε το 1934, απαγορεύτηκε η χρήση όρων όπως προσκυνητής, κληρικός, ως θρησ κευτι κών τίτλω ν στο δημόσιο βίο. • Το άρθρο 9 του νόμου περί συνεταιρισμώ ν το υ 1938 απ αγόρευε το σ χηματισμό ετα ιρ ειώ ν με α ντικ είμ εν ο κάποια θρησ κεία, αίρεση ή α δ ελφ ό τη τα . Ο ίδιος ο νόμος απ αγόρευε στα π ολιτικά κόμματα να δ ρ α σ τη ριο π ο ιο ύνται σε θ ρη σ κευτικό επίπεδο και να π ροβαίνουν σε θ ρη σ κευτική προπαγάνδα. Αναπόσπαστο επίσης κ ο μμ ά τι του δ η μ ο κρ α τικού αστικού νόμου απ οτέλεσε και η κατάργηση θρησ κευτικώ ν τελ ετώ ν ή γάμων. Σύμφω να με τις δη μ ο κρ α τικές ρυθμίσεις, ο μόνος νό μ ιμ ο ς γάμος είνα ι ο πολι τικός. • Στο πλαίσιο επίσης της χάραξης της εσω τερικής πολιτικής, έντονες συζητήσεις ξέ σπασαν με τη ν απαγόρευση της μαντίλας και του μουσουλμανικού καλύμματος της κε φαλής στους κρατικούς υπαλλήλους και στα πανεπιστήμια. • Τον τελευ τα ίο επίσης καιρό α μ φ ισ βητείτα ι έντονα ο ρόλος τη ς Διεύθυνσης Θ ρη σκευτικών Υποθέσεων, στη ρύθμιση του ρόλου της θρησκείας στην τουρκική κοινωνία. Παρά το μεγάλο προϋπολογισμό, η Διεύθυνση παρέχει τις υπηρεσίες της επιλεκτικά και κατά κύριο λόγο σε σουνίτες παρά σε αλεβήδες και δε διακρίνεται από ανοχή στην ορ θοδοξία. Οι αντιδράσεις όμως δεν έχουν ευρεία απήχηση. Τελικά, π αρατηρείται συνεχώς μια σύγκρουση τω ν υπ οστηρικτώ ντου κοσμικού κρά τους και τω ν φιλοϊσλαμικών ομάδων εντός του εκλογικού σώματος, με μοναδικό σκοπό τη συνεχή ρύθμιση του ρόλου της θρησκείας στην τουρκική κοινωνία. Οι δύο αντιμαχόμενες επί του θέματος πλευρές άλλοτε φ αίνεται ότι είναι πρόθυμες να συνεργαστούν και άλλοτε όχι. Εκείνο όμως που αποτελεί και εκτίμηση του μεγαλύτερου μέρους της κοινής γνώμης είναι ότι η θρησκεία στηνΤ ουρκία εξακολουθεί να διαμορφώ νει και να επηρεά ζει τον τουρκικό χαρακτήρα.

ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΠΟΥ ΠΡΟΚΑΛΕΣΑΝ ΤΟΝ ΑΦΕΛΛΗΝΙΣΜΟ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΕΚΤΟΥΡΚΙΣΜΟ ΤΗΣ Με αφορμή τη ν ανταλλαγή πληθυσμών στις αρχές του 20ού αιώνα κορυφώ νεται ο παραλογισμός της λογικής θρησκείας-εθνικότητας. Ενδεικτικά, όπως διαπιστώνεται ακόμα και με τον προσδιορισμό του DNA, περίπου το 90% του πληθυσμού τη ς Τουρκίας δεν εί ναι Τούρκοι. Ο Ε. Ψαράς αναφέρει: «Σύγχρονοι μελετητές διεθνολόγοι ανεβάζουν τους Ελ-

ληνογενείς της Τουρκίας σε 20.000.000 άτομα».

526


Είναι λοιπόν βάσιμο το συμπέρασμα του προαναφερθέντος συγγραφέα ότι: «Οι Τούρ κοι είναι ένα έθνος στη δημιουργία του οποίου συμβάλαμε τα μέγιστα, προσφέροντας το αί μα της φυλής και του λαού μας, πότε με τους Γενίτσαρους, πότε με το αίμα της φυλής και του λαού μας, πότε με βίαιους εξισλαμισμούς και πότε με την εθελούσια έξοδο των εκατομμυρίων χριστιανών από τη Μικρά Ασία, τους δώσαμε το δικαίωμα να εμφανίζονται σαν έθνος, αλλό θρησκο ως προς τους Έλληνες ναι, αλλόφυλο όμως όχι. Αυτές είναι οι κρυμμένες ελληνικές ψυχές εκατομμυρίων ανθρώπων που σε στιγμές αδυναμίας και αβάσταχτης πίεσης, πούλη σαν τη θρησκεία τους. Η βιολογική υπόστασή τους όμως δεν πουλιέται, γιατί η καταγωγή τους είναι ελληνική».

ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ

Διαπίστωση 1η Η κεμαλική ιδεολογία σε όλες τις περιπτώσεις φάνηκε σε όλο της το μεγαλείο. Στο νεο τουρκικό κράτος, παρά τις περί του αντιθέτου διακηρύξεις περί ισότητας κ.λπ., ουσιαστι κά είχε αρθεί πια η οθωμανική ανοχή στις διάφορες εθνότητες. Ο καθένας όφ ειλε ή να είναι Τούρκος ή να πεθάνει. Νοσηρή ιδεολογία που πληρώθηκε με αίμα εκατομμυρίω ν Αρμενίων και Ελλήνων, που ιστορικώ ς τεκμηριω μένα έδωσε ιδεολογική τροφ ή στη σύλ ληψη της «τελικής λύσης των ναζί για το εβραϊκό ζήτημα» και που στις μέρες μας ακόμα αποτελεί σημαία του τουρκικού κράτους. Ό ταν λοιπόν κομπάζουμε για την «προσέγγι ση» και τη «φιλία» που επιτύχομε, να έχουμε πάντα κατά νου ότι μιλάμε για ένα λαό που αν και οι τόσοι αιώνες συνύπαρξης μας έχουν δέσει σε μια κοινή ιστορική πορεία, ωστό σο είναι ιδιαίτερα επιρρεπής στην ακραία εθνικιστική δημαγωγία τω ν αρχόντων του, που τάχιστα μπορεί να τον μεταμορφώ σει σε αιμοχαρή όχλο. Λοιπόν, η πολυθρύλητη ελλη νοτουρκική φιλία μπορεί να είναι παραπάνω από επιθυμητή, αλλά η επανάπαυσή μας σε αυτή συνιστά ασυγχώρητη αφέλεια.

Διαπίστωση 2η Η μικρασιατική εκστρατεία, και η καταστροφή που την ακολούθησε, δεν ήταν απλώς και μόνο μια ελληνοτουρκική υπόθεση, αλλά εντάχτηκε στο γενικότερο γεωπολιτικό σχεδία σμά της εποχής από τους κρατούντες στην τό τε παγκόσμια τάξη πραγμάτων. Η πατρίδα μας προσπάθησε να αδράξει τη μοναδική ευκαιρία που της δινόταν για να επεκταθεί στον τόσο ζωτικό γι' αυτή χώρο της Μικράς Ασίας, χώρο που αν και υπό το υρ κική κυριαρχία δεν έπαψε να αποτελεί το πνευματικό επίκεντρο του λαού μας. Έπαιξε όμως δίχως σύνεση στο διεθνή σ τίβο και έχασε. Η π ολιτική ιδια ίτερα που άσκησε στην κρίσιμη τρ ιετία από την απόβαση στη Σμύρνη υπήρξε επιεικώς ανεδαφι κή, και οι επιλογές τω ν κυβερνήσεων ασυγχώρητα κοντόφθαλμες. Δεν μπόρεσε η ελληνική εξω τερική πολιτική να σταθμίσει την πραγματική θέση και το ρόλο της Ελλάδας στο διεθνές γίγνεσθαι, και αυτό το πληρώσαμε ακριβά. Η παραγνώ ριση των διαπλεκόμενων διεθνών συμφερόντων στην περιοχή και η έλλειψη μιας μακρό-


527

πνοής, ευέλικτης και ευφυούς διπλωματίας που θα εξασφάλιζε τα δικά μας συμφέροντα αποφεύγοντας τις άσκοπες διεθνείς προστριβές αποδείχτηκαν μοιραίες παραλείψεις. Είναι, βέβαια, γνωστός ο καταστροφικός ρόλος και η στάση τω ν Μεγάλων Δυνάμεων στην υπόθεση της Μικράς Ασίας. Η ιστορική μνήμη δε θα συγχωρήσει ποτέ αυτούς που παρακολουθούσαν απαθείς τη σφαγή στην παραλία της Σμύρνης, δίχως να προσφέρουν τη ν παραμικρή βοήθεια στα δύστυχα θύματα, και πολύ περισσότερο αυτούς που πετούσαν πίσω στη θάλασσα όσους κατέφευγαν εκεί ικέτες για να σωθούν. Λέγεται πως αν ένα από τα καράβια τω ν συμμάχων έριχνε στον αέρα μια κανονιά, αυτό θα ήταν αρκετό για να σταματήσει το κακό και οι Τούρκοι να τραπούν σε φυγή - το ίδιο αναφ έρεται και στα σχολικά βιβλία τη ς χώρας μας. Φυσικά, οι ξένες δυνάμεις έπαιξαν απλώς το βρόμικο παι χνίδι τους, όπως γίνεται πάντα. Μ όνοι μας, όμως, βγάλαμε τα μάτια μας.

Διαπίστωση 3η Καταστροφική αποδείχτηκε η νοοτροπία που καλλιεργήθηκε στην κοινή γνώμη για παύ ση του πολέμου, για να γυρίσουν οι φ αντάροι μας πίσω και τα λοιπά γνωστά. Δεν έλει παν οι κουβέντες όπως «τι θέλει ο στρατός μας στην Τουρκία». Ο αρχικός εθνικός ενθου σιασμός για την ελευθέρωση τω ν αλύτρωτων αδερφών είχε ατονήσει. Ο παλμός της παλ λαϊκής συστράτευσης για τον κοινό σκοπό της επέκτασης της πατρίδας στη Μ ικρά Ασία είχε χάσει πολύ από την πρότερη ζέση του. Ίσως η απελευθέρωση μετά τόσα χρόνια σκλα βιάς, η σχετικά πρόσφατη δημιουργία του ελληνικού κράτους, η συσσωρευμένη κόπω ση των αδιάλειπτων πολέμων από το 1897 και η ελλιπής εκπαίδευση για τα εθνικά μας θέματα δικαιολογούν τις αρνητικές μ ετεξελίξεις στο μέτωπο της Μικρασίας. Οι ευθύνες που αναλογούν στην τό τε παλαιά Ελλάδα σχετικά με το εν λόγω ζήτημα είναι σοβαρές. Οι Ελλαδίτες, όντας πια σε ελεύθερο έδαφος, προσπαθούσαν να ξεπεράσουν τα προβλή ματα υπό το «εσωτερικό πρίσμα». Τέλος, η διχόνοια και το χάος στο οποίο είχε περιπέσει η ελληνική πολιτική ζωή ήταν αυτά που, εν κατακλείδι, έδωσαν, κατά πολλούς, τη νίκη στον Κεμάλ Α τατούρκ ή Μ ουσταφά Ριζά, όπως είπαμε και στη σύντομη βιογραφία του. Δε θα ήταν υπερβολή αν αναφερόταν ότι η Ελλάδα έκανε τα πάντα για να ηττηθεί. Αλγεινή εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι στις κρίσιμες στιγμές της εθνικής δο κι μασίας, όπως συχνά δυστυχώς παρατηρείται στη διαχρονική πορεία της, πολλοί στην Ελ λάδα πρόταξαν το κομματικό ή μικροπολιτικό συμφέρον έναντι του εθνικού. Αλλοι τάσ σονταν σύμμαχοι στο πλευρό τη ς Γερμανίας, υπηρετώντας βασιλικές οικογενειοκρατίες, άλλοι βασίζονταν στις βρετανικές φλύαρες αοριστίες και άλλοι πάλι, νεοφώ τιστοι, εγκολ πώνονταν τα τό τε σοβιετικά ιδεώδη, διακηρύσσοντας (εν ώρα εμπόλεμης κρίσεως μάλι στα) το άδικο τη ς δικής μας μικρασιατικής εκστρατείας ενάντια στο δικαίω μα του αδερ φού τουρκικού λαού για αυτοδιάθεση. Αυτό ειδικά το τελευτα ίο θα συνιστούσε πράξη ικανή να επισύρει το βαρύτερο χαρακτηρισμό, αν δεν επρόκειτο απλώς για μια φρικώδη ανοησία. Είναι πολύ χαρακτηριστική και ενδεικτική του ασυγχώρητου «ημετερικού» κλίματος, που επικρατούσε ακόμα και στις τάξεις του εκσ τρατευτικού σώματος, η επιστολή του πρίγκιπα Ανδρέα, ο οποίος είχε τοπ οθετηθεί στην ηγεσία μιας από τις σπουδαιότερες


528

μονάδες του Πυροβολικού: «Ο κόσμος εδώ γενικώς είναι απαίσιος. Επικρατείβενιζελισμός

ογκώδης... Θα άξιζε πράγματι να παραδώσουμε τη Σμύρνη στον Κεμάλ για να τους πετσο κόψει όλους αυτούς τους αχρείους... Πότε, Θεέ μου, θα γλιτώσω από αυτή την κόλαση εδώ;» Πιστεύω πως δε χρειάζεται κανένα σχόλιο. Ό ταν στο στράτευμα επ ικρατεί τέτο ιο ηθικό, όταν η ανώ τατη διοίκησή του δ ιαθ έτει περγαμηνές ανικανότητας και όταν η διο ικη τική μέριμνα λείπει παντελώς, τό τε η ήττα είναι περισσότερο από εγγυημένη. Αυτά όλα φαντάζουν απόμακρα και απαράδεκτα για τη δική μας «σύγχρονη» λογική. Δεν έχει περάσει, όμως, πολύς καιρός από τό τε που μια άλλη τραγω δία εκτυλίχθηκε υπο κινούμενη και από μικροπολιτικά συμφέροντα - μιλάω για τις εξελίξεις που έφεραν την Κύπρο στην αγκαλιά τω ν διαδόχων του Κεμάλ. Για να μη φορτώ νουμε ευθύνες μονάχα στους προγόνους μας, καλό είναι να επισημάνουμε πως είναι αναγκαίο και η δική μας γε νιά να αναλάβει τις δικές της ευθύνες. Να ασκεί συνεχώς τον αυτοέλεγχο και την αυτο κριτική τη ς για το κατά πόσο οι επιλογές της σε τόσο καίρια θέματα υπηρετούν ξεκάθα ρα τα εθνικά συμφέροντα ή υποτάσσονται σε σκοπιμότητες κομματικές, συντεχνιακές ή και προσωπικές. Η ιστορία μάς διδάσκει ότι οφ είλουμε να είμαστε πολύ προσεκτικοί. Ο φείλουμε να επαγρυπνούμε ενωμένοι. Ο κομματισμός, ο «ημετερισμός» και οτιδήποτε άλλο προτάσ σεται του εθνικού συμφέροντος συνιστούν εθνική μειοδοσία και σήμερα ακόμα που η μπόρα έχει φαινομενικά καταλαγιάσει. Αν δεν πονέσουμε εμείς οι ίδιοι τη ν πατρίδα μας, ας μην περιμένουμε να τη ν πονέσει κανένας άλλος.

Διαπίστωση 4η Μ ετά το 1922 η Ελλάδα μας κυριολεκτικά μεταμορφώ θηκε. Βέβαια, ήταν πια μια «μικρά πλην έντιμος», όπως ανοήτως διακήρυσσαν κάποιοι πολιτικοί της εποχής (λες και το «έντι μος» αποτελεί τίτλο τιμ ή ς για ένα κράτος). Από την άλλη όμως, το 1,5 εκατομμύριο περί που των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στη νέα τους πατρίδα, εξαθλιω μένοι στην αρ χή, προοδεύοντες όμως στη συνέχεια, άλλαξε το σκηνικό τη ς χώρας μας. Νέο αίμα, αίμα συγγενικό και αδερφικό, ήρθε να συνταχτεί στην προσπάθεια για επιβίωση και ανάδει ξη της πατρίδας μας. Μπόλιασε την πληγωμένη Ελλάδα μας με τον πολιτισμό της Ιωνίας, διασώζοντας πολλά στοιχεία από το ένδοξο παρελθόν της ρωμιοσύνης, που είχαν ξεχαστεί από την «παλαιά Ελλάδα». Τι να πρωτοαναφέρει κανείς. Την οξυδέρκεια, την κοινω νικότητα, την εργατικότητα, τον κοσμοπολιτισμό, τη ν έφεση στις τέχνες, στο εμπόριο και τις επιστήμες, τη ν επιχειρηματικότητα και την άλλη αντίληψη για ποιότητα ζωής που έφ ε ραν μαζί τους από τη ν ευλογημένη ιωνική γη, και που έδωσαν μια νέα αναζωογονητική ώθηση στο πληγωμένο και παραπαίον ελλαδικό κράτος. Η προσαρμογή στη νέα π ραγματικότητα δεν υπήρξε πάντα δίχως προβλήματα. Όπως αναφέρθηκε, τα πρώτα χρόνια τουλάχιστον η αίσθηση τη ς ξενιτιάς ήταν διάχυτη. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλοί ξεριζω μένοι δήλω ναν για χρόνια προσωρινά διαμένοντες στην Ελλάδα, και ως μόνιμη την κατοικία που άφησαν στις χαμένες πατρίδες τους. Οι δυ σκολίες πολλές. Οι συνθήκες διαβίωσης συχνά άθλιες, καθώς η περιβόητη «ανταλλάξιμη περιουσία», την οποία δικαιούνταν βάσει διεθνών συνθηκών, στο μεγαλύτερο μέρος της

ΠΟ ΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

529

καταφαγώ θηκε από τα κοράκια του κρατικού μηχανισμού. Ό μ ω ς το προσφυγικό σ τοι χείο στην Ελλάδα αποδείχτηκε ανώ τερο τω ν περιστάσεων και τω ν δυσχερειών, και ρίζω σε και ευδοκίμησε. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην αναγέννηση της τέχνης, κοσμικής και εκκλη σιαστικής. Ποιος μπορεί να ξεχάσει τον Μέγα Φώτιο του 20ού αιώνα, τον αείμνηστο Φώ τη Κόντογλου και το αξεπέραστο έργο του; Και ποιος, για παράδειγμα, μπορεί να παραβλέψει τους Πολίτες και Σμυρνιούς μουσικούς, χάρη στους οποίους η χώρα μας απέκτη σε μουσική για τα λαϊκά στρώματα; Ωστόσο, όλες αυτές οι παράπλευρες ευεργετικές συνέπειες της καταστροφής τίποτα δεν αφαιρούν από την τρα γικό τη τά της. Ο μαρμαρω μένος βασιλιάς, που από το 1453 κοιμόταν περιμένοντας την ώρα τη ς λευτεριάς, «συντροφεύει» κάπου εκεί στην προκυ μαία της Σμύρνης χιλιάδες άλλους χριστιανούς. Η Ελλάδα μας, έντιμος, πλην μικρή και ασήμαντη, θα συνεχίσει, φοβούμαι, για πολλά χρόνια ακόμα να είναι ο καρπαζοεισπρά κτορας των δυνατών της Γης. Και η εικόνα τη ς Σμύρνης που καίγεται, η θλιβερότερη ει κόνα σε όλη την ελληνική ιστορία, θα συνεχίζει να υγραίνει τα μάτια μας και να στοιχειώ νει τις καρδιές και τα όνειρα όλων μας. Χάθηκαν λοιπόν όλα; Μπορεί ναι, μπορεί και όχι. Ο ποιητής, πιστός στη δύναμη του έθνους για αναγέννηση, λέει ότι τη ρωμιοσύνη δεν πρέπει να τη ν κλαίμε. Ή τουλάχιστον, αν πρέπει να κλάψουμε για τις συμφορές που πέρασαν, άλλο τόσο πρέπει, και ως χρέος ιερό στις χιλιάδες τω ν νεκρώ ν εθνομαρτύρων, να θηρεύουμε τις προκλήσεις που ανοί γονται διάπλατα μπροστά μας. Ας μην ξεχνάμε ό τι η ρωμιοσύνη είναι κυρίως όχι ένας τό πος, αλλά ένας τρόπος ζωής. Είμαστε ένας λαός τη ς μνήμης, αλλά και ένας λαός που δε μας τα ιρ ιά ζει να είμασ τε μ ικροί και ασήμαντοι. Δεν μπορούμε να υπάρξουμε δίχως μια Μ εγάλη Ιδέα και δίχως μια διαχρονική ιστορική συνείδηση. Το νέο ρευστό σκηνικό τη ς Ευρωπαϊκής Ένωσης και τη ς παγκοσμιοπ οιημένης διεθνούς π ραγματικότητας π ροσφέρει κατάλληλο έδ α φος για τη ν καλλιέργεια και τη ν ευδοκίμησ η τη ς Νέας Μ εγάλης Ιδέας, ιδέας προσφο ράς, ανανέωσης και πρότασης ζωής στο σύγχρονο κόσμο. Και αν θέλουμε να θεω ρού μαστε γένος ισ τορικό και σπουδαίο, τό τε ας αναζητήσ ουμε και ας χτίσ ουμε τη Μ εγά λη αυτή Ιδέα που θα μας κρατάει ζω ντανούς στους αιώνες που έρχονται, και ας δ ιδ ά ξουμ ε τις αξίες που τη συνθέτουν, μαζί με τη ν ισ τορική μας κληρονομιά στις γενιές που ακολουθούν.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Η ύφεση και η προσέγγιση τω ν χωρών της πρώην Ανατολής με το δυτικό κόσμο είχαν ως άμεσο επακόλουθο την υποβάθμιση της στρατηγικής θέσης τηςΤουρκίας. Ωστόσο, ο πό λεμος στον Περσικό Κόλπο, η διάλυση τη ς Σοβιετικής Ένωσης, οι πρόσφατες αναταρα χές στα Βαλκάνια και η πρόσφατη επέμβαση τω ν ΗΠΑ στο Ιράκ αναβάθμισαν σταδιακά τη γεω πολιτική-γεω στρατηγική της θέση.


530

Παράλληλα η Τουρκία, εκμεταλλευόμενη την εθνική και θρησκευτική της συγγένεια με τους λαούς τη ς περιοχής του Καυκάσου και της κεντρικής Ασίας, επιδιώκει να παίξει ηγετικό ρόλο στην περιοχή και συνάμα τον εκφραστή τω ν δυτικών συμφερόντων. Με τον τροπο αυτό η γειτονική χώρα στοχεύει σε ένα νέο πολιτικό και οικονομικό σύστημα υπό την τουρκική ηγεσία, καθώς επίσης και να αποτρέψει τη ρωσική επιρροή προς τις χώρες τη ς περιοχής αυτής. Αυτός ο μελλοντικός ρόλος τη ςΤ ο υ ρ κία ς αποκτά μεγάλη σπουδαιότητα αν συνδεθεί με την ανάπτυξη και την εκμετάλλευση των αγωγών για τη μεταφορά πετρελαίου και φυσικού αερίου από την Κασπία, τη Ρωσία, το Μπακού προς τη Δύση, αφού το ενεργειακό δυναμικό (πετρέλαιο και φυσικό αέριο) τω ν περιοχών αυ τώ ν και η δημιουργία ενεργειακών διαδρόμων αποτελούν θέμα παγκόσμιου ενδιαφ έρο ντος. Επιπροσθέτως, οι Τούρκοι προσπαθούν να διαμορφώσουν και υδρογεωπολιτική (GAP), με την κατασκευή αρδευτικώ ν συστημάτω ν και φραγμάτων, καθώς και μονάδων παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη, δημιουργώ ντας σχέσεις εξάρτησης με τις γειτονικές χώρες, όπως η Συρία, το Ιράκ και το Ιράν. Η αναβίωση της θεωρίας του νεοοθω μανισμού με κύριο εκφραστή τον Τούρκο ΥΠΕΞ Ν ταβούτογλου συμπληρώνει τη ν πολιτική της γειτονικής χώρας και ενισχύει τις γεωπο λιτικές τη ς επιδιώξεις. Οι γείτονές μας αμφισβητούν τον πολιτισμό της Ελλάδας, με τον ισχυρισμό και τη θεώρηση ότι ο πολιτισμός της Μικράς Ασίας ή ο μινωικός ή ο αιγαιακός δεν ήταν ελληνικοί πολιτισμοί, αλλά ανήκαν στους λαούς τη ς Ανατολίας, απογόνους των οποίων θεωρούν τους εαυτούς τους. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούν μεθοδικά μια πο λιτισ τική ιστορία στα μέτρα μιας ιδεολογίας όπου εμφ ανίζονται ως συνεχιστές τω ν λαών της πρώην οθω μανικής αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα μάλιστα των αρχαίων Ελλήνων και των Βυζαντινών. Η Τουρκία λοιπόν αναφορικώς με τη χώρα μας επιδιώκει τη ν επιβολή τω ν γεωπολι τικώ ν της βλέψεων στους εξής συγκεκριμένους στόχους: Στην Κύπρο, με την παρελκυ στική της πολιτική και τη χρήση απειλών, επιδιώκει την παγιώση του υφιστάμενου status quo. Στο Αιγαίο, με σειρά μονομερών διεκδικήσεων, απομάκρυνση του αμυντικού δυνα μικού από τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τα Δωδεκάνησα, επιχειρησιακός έλεγχος στα πλοία του ΝΑΤΟ, ευθύνη έρευνας και διάσωσης, αμφισβήτηση εθνικής κυριαρχίας καθώς και με την εκτόξευση απειλών περί πολέμου επιδιώκει τη διανομή του με όρια που θα εφ ά π τοντα ι το υ 25ου μεσ ημβρινού. Στη Θράκη επ ιδιώ κει τη ν ολοκλήρω ση του εκτουρκισμού της μουσουλμανικής μειονότητας μέσω τη ς επιχειρούμενης ομογενοποίησ η ςτο υ τουρκικού, πομακικού και αθιγγανικού στοιχείου με όχημα μια τεχνηέντω ς καλ λιεργούμενη κοινή μειονοτική «τουρκική» εθνοτική συνείδηση, αλλά και με μεταφορά μειονοτικού δυναμικού στο νομό Έβρου. Με τον τρόπο αυτό επιχειρείται η κοσοβοποίηση της Θράκης σε συνδυασμό με την καλλιέργεια της ίδιας της άποψης της «Δυτικής Θρά κης», η οποία θα αποτελείται από τα τμ ή μα τα της δυτικής Θράκης, της νότιας Βουλγα ρίας και το δυτικό τμ ή μα της ανατολικής Θράκης. Αυτές οι επιδιώ ξεις συνοψίζουν το σύγχρονο γεω πολιτικό όραμα του τουρ κικού πολιτικοστρατιω τικού κατεστημένου, το οποίο π εριλαμβάνει τη ν έννοια του «στρατηγικού βάθους» (νεοοθωμανισμός), το οποίο μάλιστα προϋποθέτει γεω γραφικό και ιστορικό


531

βάθος. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το Στρατηγικό Βάθος η Τουρκία είναι και πρέπει να θεω ρείται γεω γραφικό/γεω π ολιτικό κέντρο (και όχι περιφέρεια). Είναι το γεω γραφικό κέντρο τη ς Αφρο-Ευρασίας, ευρισκόμενη στο σ ημείο συνάντησης Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής. Κατέχει λοιπόν κεντρική γεω γραφική θέση και δ ιαθ έτει ασ τείρ ευτο γεω γραφι κό βάθος, επ εκτεινόμενο προς Βαλκανια/Ευρώπη, Ευρασία, Ασία, Μέση Ανατολή και Βό ρεια Αφρική. Είναι επίσης ιστορικό κέντρο, αφού τα κράτη τω ν Σελτζούκων και τω ν Οθωμανών επί αιώνες κυριάρχησαν και συνένωσαν ιστορικώ ς μια τεράσ τια γεωγραφική ζώνη, με επί κεντρο το έδαφος της σημερινής Τουρκίας. Έτσι, δ ιαθ έτει και πολύ σ ημαντικό ιστορικό βάθος. Για τη ν πέριξ αυτής περιοχή (Βαλκάνια, Καύκασο, κεντρική Ασία, Μέση Ανατολή) η Τουρκία αποτελεί και πολιτισμικό κέντρο, με στενούς δεσμούς και σχέσεις κουλτούρας, γλώσσας, θρησκείας. Έτσι δύναται να ασκήσει σημαντική γεωπολιτισμική επιρροή προς την π εριφέρειά της. Επιπλέον η Τουρκία βρίσκεται στο κέντρο ενεργειακώ ν διαμετακομιστικώ ν οδών, στους άξονες Ανατολής-Δύσης και Βορρά-Νότου. Συνεπώς, δύναται να ασκήσει σημαντική γεω οικονομική επιρροή.Το στρατηγικό βάθος τηςΤουρκίας στη διε θνή γεωπολιτική σκηνή είναι το άθροισμα όλων των ανωτέρω παραγόντων και πλεονε κτημάτων. Ακολούθως η Τουρκία αποτελεί το Γεωγραφικό Κέντρο τριώ ν επάλληλων γεω γραφι κών ζωνών: -Τ η ς Εγγύς Χερσαίας Λεκάνης (yakin kara havzasi), οριζόμενης από τη Βαλκανική, τη Μέση Ανατολή και τον Καύκασο. -Τ η ς Εγγύς Θαλάσσιας Λεκάνης (yakin deniz havzasi), οριζόμενης από την Κασπία, τον Εύξεινο Πόντο, την Αδριατική, την ανατολική Μεσόγειο, τη ν Ερυθρά Θάλασσα και τον Περσικό Κόλπο. -Τ η ς Εγγύς Ηπειρωτικής Λεκάνης (yakin kita havzasi), οριζόμενης από τη ν Ευρώπη, τη βόρεια Αφρική, τη νότια Ασία, την κεντρική και ανατολική Ασία. Η Τουρκία οφ είλει επομένως να αντιλαμβάνεται τη θέση της στον κόσμο διαμέσου αυτής της γεωπολιτικής θεώρησης τω ν τριών επιπέδων και να χαράζει αναλόγως τη στρα τηγική της. Σύμφωνα με τον Νταβούτογλου, οι τρεις πέριξ τηςΤουρκίας γεωγραφικές ζώ νες αποτελούν τη ν ενδοχώρα (Hinterland) τηςΤουρκίας, συνεπώς πρέπει να τους αποδί δεται η αρμόζουσα γεω στρατηγική βαρύτητα. Κατά τον ίδιο τρόπο η στρατηγική και η εξω τερική πολιτική τηςΤουρκίας θα πρέπει να διαρθρώ νονται και να στοχεύουν σε κλι μακωτά επίπεδα κατ' αντιστοιχία με αυτές τις ζώνες Hinterland. Βέβαια η καθιέρωση τηςΤουρκίας στο γεωπολιτικό πεδίο είναι άμεσα συνδεδεμένη με την οικονομία και την εξω τερική της πολιτική. Η Τουρκία τα τελευταία χρόνια έχει ανα π τύξει τόσο ισχυρούς δεσμούς με τη Δύση και τη δυτική Ευρώπη, ώστε ένας δραστικός αναπροσανατολισμός θα προκαλούσε τερ ά σ τιο πολιτικό και οικονομικό κόστος στη χώ ρα. Η Ε.Ε. είναι ο κυριότερος εμπορικός εταίρος και κυρίως πηγή άμεσων παραγωγικών επενδύσεων και δανείων. Εκεί σπουδάζουν οιΤούρκοι φ οιτητές και εκεί εργάζεται μόνι μα ένας ολόκληρος κόσμοςΤούρκων μεταναστών. Εκτός τούτου η κεμαλική παράδοση, που θέλει τη ν Τουρκία δυτικόφιλη, παραμένει ως ισχυρή βάση για τη νομιμοποίηση του

532


καθεστώ τος και έχει πλέον γερές ρίζες σε ανθρώπους και θεσμούς (αλλά όχι και σε ολό κληρη τη ν τουρκική κοινωνία). Ο εξευρωπαϊσμός της τουρκικής οικονομίας στηρίζεται σε ένα ευρύ μέτωπο κοινω νικών δυνάμεων, που περιλαμβάνει διευρυμένα επιχειρηματικά στρώματα όπως διανοού μενους και εργαζόμενους ιδίως σε εξαγωγικούς τομείς που παράγουν το 1/3 περίπου του τουρ κικού ΑΕΠ, που αποτελούν μια αυστηρή ιδεολογική πυξίδα (τον κεμαλισμό), την απλόχερη (αν και όχι βέβαια ανιδιοτελή) υλική συμπαράσταση ολόκληρης της Δύσης και τελικά τη ν ισχυρή μαγνητική έλξη της ίδιας της Ε.Ε. Από τη ν άλλη πλευρά, η προσπάθεια προσαρμογής τη ς στο ευρωπαϊκό κεκτη μένο και η συνέχιση τη ς ευρωπαϊκής π ο ρ εία ςτη ςΤ ο υ ρ κία ς θα απ αιτήσει τη ν αλλαγή της δομής και του τρόπου λειτουρ γίας του το υρ κικο ύ κράτους σε σ υγκεκριμένα σημεία, όπως για π αράδειγμα στο θέμα το υ εκδημοκρατισ μού, στη διαχείριση τη ς οικονομίας, στην ιδιω τικοπ οίηση και πολλά άλλα. Η π αραμικρή παραχώρηση ελευθεροτυπ ίας, έκ φρασης τω ν ισλαμιστών, μείωσης το υ ρόλου του σ τρατεύματος, μείωσης τω ν παρο χών προς το υς αγρότες, ρύθμισης τω ν κρατικώ ν δαπανών και ρύθμισης τω ν νομισ μα τικώ ν π ροβλημάτω ν ενδ έχ ετα ι να επ ιφ έρουν κοινω νικές αναταραχές και σ ταδιακή αποδιοργάνωση τη ς δομής στον υφ ισ τάμενο κοινω νικό ιστό, με οδυνηρές συνέπειες. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ο ευρωπαϊκός δρόμος τη ςΤ ο υ ρ κία ς θα σ υνοδευτεί από σοβαρές εσ ω τερικές εντάσεις. Για το θέμα αυτό πολλοί αναλυτές έχουν ήδη προβλέψει ό τι υπό το βάρος τω ν πιέσεων τη ς Ε.Ε. ίσως υπάρξει εθ νικισ τική έκρηξη σ τη νΤ ο υ ρ κία. Εξάλλου, π αρατηρείται έντονος «ευρωσκεπτικισμός» σε μεγάλα τμ ή μ α τα τη ς το υ ρ κικής κοινωνίας. Ως προς το ευρωπαϊκό στοίχημα της Τουρκίας, ως πιθανότερα εκτιμώ νται τα παρα κάτω σενάρια: α. Ο εκδημοκρατισμός τηςΤουρκίας και η σταδιακή σύγκλισή της με την Ευρώπη.

β. Η συνέχιση της σημερινής εσω τερικής κατάστασης (πιθανότατα με επιφανειακές αλλαγές) και η διατήρηση ομαλών και όχι τόσο θερμών σχέσεων με την Ε.Ε. Ανάπτυξη εταιρικής σχέση «a la carte» με παράλληλη ανάπτυξη στενών σχέσεων με τις ΗΠΑ. Η τουρκική απόκλιση από τη ν Ευρώπη. Όσον αφορά τους εξω τερικούς προσανατο λισμούς, υπάρχουν δύο επιλογές για την Τουρκία: α. Στρατηγική συνεργασία με τις ΗΠΑ και

β. Σχετικά ανεξάρτητη πορεία και ευκαιριακές συμμαχίες. Οποιαδήποτε πρόβλεψη θεω ρείται εξαιρετικά δυσχερής και παρακινδυνευμένη κα θώς εξαρτάται από ένα μεγάλο αριθμό παραγόντων. Πάντως, με τα σημερινά δεδομένα το σενάριο τη ς ανεξάρτητης πορείας και των ευκαιριακώ ν συμμαχιών φ αίνεται πολύ πι θανότερο. Σε ποιο βαθμό όμως η εταιρική σχέση της Τουρκίας με την Ε.Ε. θα είναι «εικο νική πραγματικότητα» είναι δύσκολο να εκτιμηθεί. Όσον αφ ορά τη στάση τη ς Δύσης, είναι γεγονός ό τι οι π ερισσότερες δυτικές κυβερ νήσεις θεω ρούν τη ν επιτυχία τω ν «κοσμικών» κυβερνήσεω ν εγγύηση τη ς σ ταθερότη τας και της ομαλότητας της Τουρκίας και φ οβούνται ότι τυχόν αποτυχία τους θα οδηγή σει σε λιγότερο σταθερές και επιθυμητές καταστάσεις (όπως π.χ. ή σε μεγάλη άνοδο των


533

ισλαμιστών ή σε ανοιχτή παρέμβαση των Ενόπλων Δυνάμεων). Αυτή η διάθεση ανοχής δε σημαίνει υποχρεωτικά ότι η Δύση είναι διατεθειμένη να μην ασκήσει καμία απολύτως κριτική στην Τουρκία για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει γενικότερα το κουρ δικό πρόβλημα, κάτι που φάνηκε, άλλωστε, και με τη δίκη του Αμπντουλάχ Οτσαλάν. Ωστόσο, λόγω στρατηγικών και οικονομικών συμφερόντων, οι πιέσεις των δυτικών χω ρών προς την Τουρκία δεν αναμένεται να ξεπεράσουν κάποια όρια. Πλέον αυτών, φαίνεται ότι η Τουρκία αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα «στρατη γικά στοιχήματα» για τις ΗΠΑ στον 21ο αιώνα. Η ύπαρξη μιας εσωτερικά σταθερής και εξωτερικά δραστήριαςΤουρκίας (μουσουλμανικής χώρας με ατελές δημοκρατικό καθε στώς και οικονομία αγοράς) είναι σημαντική για τα περιφερειακά συμφέροντα των ΗΠΑ, που προβληματίζονται για το μέλλον των σχέσεων τους με τον ισλαμικό κόσμο και ανη συχούν για την επιρροή ριζοσπαστικών παραγόντων. Σύμφωνα με τον Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, η Τουρκία είναι ένα «κράτος πρώτης γραμμής» (front line state) και «βρίσκεται κοντά στο επίκεντρο των εξελίξεων σε σχεδόν κάθε σημα ντικό ζήτημα για τις ΗΠΑ στηνευρασιατική ήπειρο», ενώ σύμφωνα με το Σύμβουλο Εθνικής Ασφαλείας του προέδρου Κλίντον, Σάμιουελ Μπέργκερ: «Η σχέση της Τουρκίας με τις ΗΠΑ είναι πιο σημαντική σήμερα απ' ό,τι την περίοδο του ψυχρού πολέμου. Η Τουρκία, λόγω γεω γραφίας και θρησκευτικής ποικιλίας (diversity) θα αποτελέσει τον 21ο αιώνα είτε μια δημο κρατική γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, μεταξύ του ισλαμικού κόσμου και του μη ισλαμικού κόσμου, είτε μια πηγή αστάθειας και συγκρούσεων, τόσο σε σχέση με τους γείτονές της όσο και για την ευρύτερη περιοχή». Θα πρέπει επίσης στο σημείο αυτό να αναφερθεί ότι η Τουρκία δεν είναι μια εθνολο γικά ομοιογενής χώρα. Σύμφωνα με μια θεωρούμενη γενικώς έγκυρη μελέτη του Peter Alford Andrews, υπάρχουν στη χώρα από 47 μέχρι 52 ξεχωριστές εθνότητες ή φυλές. Αυ τό δε σημαίνει ότι όλες αυτές οι εθνικές ομάδες επιζητούν αυτονομία ή ανεξαρτησία. Οι περισσότερες από αυτές έχουν ουσιαστικά αφομοιωθεί, όμως στη μελέτη μου βλέπου με σε πολλούς πίνακες την ανομοιογένεια του πληθυσμού. Εξάλλου, η Τουρκία αντιμετωπίζει σοβαρά εσωτερικά προβλήματα πολιτικής, οικο νομικής και κοινωνικής φύσεως και βρίσκεται σε διαδικασία αναζήτησης ρόλου και ταυ τότητας. Διαπιστώνεται μια ισχυρή εσωτερική αντίθεση και αντιφατικότητα της τουρκι κής κοινωνίας, που είναι διχασμένη μεταξύ παραδοσιακών και μοντέρνων κοινωνικών δομών, μεταξύ ισλάμ και σεκουλαρισμού, μεταξύ Ασίας και Ευρώπης,Τα προβλήματα αυ τά, σε συνδυασμό με την πολυδιάσπαση και υπερεπέκταση, επηρεάζουν αρνητικά την αποτελεσματικότητα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Συμπερασματικά, οι πρώτες δεκαετίες του 21 ου αιώνα θα αποτελέσουν μια εξαιρε τικά «ενδιαφέρουσα»» περίοδο για την Τουρκία, η οποία θα προσπαθήσει να υπερβεί τα σοβαρά εσωτερικά προβλήματα και εκμεταλλευόμενη τη γενικότερη αστάθεια και ρευ στότητα στην ευρύτερη περιοχή να επιτύχει το στόχο της ανάδειξής της σε περιφερεια κή υπερδύναμη. Η μελλοντική πορεία της Τουρκίας θα εξαρτηθεί και από τα «επιτεύγματά» της σε μια σειρά στρατηγικών τομέων όπως: εθνική οικονομία και επενδύσεις στην ευρύτερη περιο-

534


χή, δίκτυα επικοινωνιών (συμπεριλαμβανομένων και τω ν δορυφορικώ ν) και ενέργειας (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, πυρηνική ενέργεια), υδάτινοι πόροι, υψηλή τεχνολογία, πολε μική βιομηχανία και, τέλος, εκπαίδευση, έρευνα και τεχνολογία στο εσωτερικό της χώ ρας, με στόχο τη ν αύξηση της ανταγω νιστικότητάς της σε διεθνές επίπεδο. Μ ολονότι όμως οποιαδήποτε πρόβλεψη πρέπει να θεω ρηθεί παρακινδυνευμένη κα θώς εξαρτάται από ένα μεγάλο αριθμό παραγόντων, προσωπικά θα καταλήξω στο πα ρακάτω γενικό συμπέρασμα: Δεν πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα αισιόδοξοι, τουλάχιστον στο εγγύς μέλλον, για την ευρωπαϊκή πορεία τηςΤουρκίας (που προϋποθέτει, βεβαίως, τον εσωτερικό εκδημοκρα τισμό και την υιοθέτηση μετριοπαθέστερων απόψεων και πρακτικών στην εξω τερική συ μπεριφορά της χώρας αυτής). Οι υποστηρικτές του «ευρωπαϊκού δρόμου» θα αντιμετω πίσουν μεγάλες δυσκολίες λόγω εσωτερικώ ν αντιδράσεων, ενώ η μεταβατική πορεία θα χαρακτηριστεί από ισχυρές αναταράξεις και έντονη αστάθεια. Ο λόγος είναι ό τι οι κυρί αρχες πολιτικές ομάδες που απειλούνται από την κατάρρευση του αυταρχικού καθεστώ τος χρησιμοποιούν εθνικιστικά συνθήματα για να ανταγω νιστούν με άλλες για την εξα σφάλιση μαζικής υποστήριξης, σε συνδυασμό με την αδυναμία τω ν δημοκρατικώ ν θε σμών και την αντίσταση άλλων κοινωνικών ομάδων (όχι υποχρεωτικά κυρίαρχων) που θα είναι οι χαμένοι μέσα από τη διαδικασία του εκδημοκρατισμού που επιβάλλουν οι ευ ρωπαϊκές αρχές. Έχει πλέον κυριαρχήσει ακόμα και στις ΝΑΤΟϊκές χώρες η άποψη ότι για το ΝΑΤΟ και τη Δύση η στρατηγική σημασία τη ςΤ ο υρ κία ς στη μεταψυχροπολεμική εποχή έγκειται περισσότερο στη γεω γραφική της γειτνίαση με τη Μέση Ανατολή και την κεντρική Ασία. Εκφράζεται δηλαδή η άποψη ότι οι Ευρωπαίοι βλέπουν τη ν Τουρκία σαν ένα φράγμα στην αστάθεια που κυριαρχεί στη Μέση Ανατολή και ότι ο ρόλος τη ς Τουρκίας είναι κυ ρίως στην κεντρική Ασία. Τέλος, αποτελεί μάλλον κοινότοπη αλλά επιβεβλημένη διαπίστωση ότι η Τουρκία εί ναι μια εξαιρετικά σύνθετη και πολύπλοκη χώρα, με πολλές φυσιογνωμίες, αντιθέσεις και ταυτότητες, σε αναζήτηση ρόλου και σε ουσιαστικά μόνιμη εσωτερική κρίση σχεδόν από την ίδρυση του σύγχρονου τουρκικού κράτους, αλλά και παλαιότερα, κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίω ν αιώνων της οθω μανικής αυτοκρατορίας. Ποιο είναι όμως το αληθι νό πρόσωπο τη ς σύγχρονης Τουρκίας, μιας μιλιταρισ τικής χώρας που αναζητεί την ταυ τό τη τά τη ς στους σύγχρονους ευρωπαϊκούς θεσμούς; Ο Κεμάλ Α τατούρκ είχε πει: «Ερχόμαστε από την Ανατολή και βαδίζουμε προς τη Δύση». Αλλά στο σημείο αυτό θα ήθελα να τη ν παρομοιάσω με το γνωστό μας βυζαντινό δικέ φαλο αετό, ο οποίος κοιτάζει προς τη Δύση, χωρίς όμως να αποστρέφει το βλέμμα του από την Ανατολή. Για μεγάλο αριθμό μελών ξένων πρεσβειών που υπηρέτησαν σ τηνΤ ουρκία η χώρα αυτή μπορεί να περιγράφει με τα λόγια του Ουίνστον Τσόρτσιλ για τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1940: «Ηχώρα αυτή αποτελεί το μυστήριο ενός γρίφου που βρί σκεται μέσα σε ένα αίνιγμα». Συνεπώς, χρειάζεται ακόμα εντατικότερη μελέτη και μεγα λύτερη προσπάθεια κατανόησης τω ν τεκταινομένω ν στη γειτονική χώρα.


535

Το νέο Τανζιμάτ, δηλαδή ο επιχειρούμενος εκσυγχρονισμός της Τουρκίας με την πο ρεία τη ς προς τη ν Ευρωπαϊκή Ένωση, θα επ ιτρέψ ει με τη ν ελευ θ ερ ία τω ν εθ νικώ ν θρησκευτικώ ν μειονοτήτω ν να αναδειχτούν τα εκατομμύρια τω ν κρυπτοχριστιανών και, γιατί όχι, τω ν Ελλήνων που επιμελώς κρύπτονται για να επιβιώσουν. Οι κάτοικοι της σύγχρονης Καππαδοκίας από τα 24 χωριά των Βαλάδων (ΓρεβενώνΚοζάνης) που εξισλαμίστηκαν κοντά στα τέλη του 19ου αιώνα είναι η Θεία Πρόνοια! Δη λαδή να κατοικείται το λίκνο της ορθοδοξίας από κρυπτοχριστιανούς-Έλληνες και ίσως αυτό να αποτελέσει την απαρχή μιας συσ τηματικής έρευνας, μέσα από τα αρχεία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, για τη διατήρηση σε επίπεδο ατομικό, οικογενειακό τω ν κα τοίκω ν τη ς Μ ικράς Ασίας. Η επικράτηση του ισλάμ χώρισε το χώρο της Μεσογείου, αποκόπτοντας τη ν Ευρώπη από τις νότιες ακτές της αρχαίας mare nostrum των Ρωμαίων, χωρίζοντας τη Δύση από το Βυζάντιο και δημιουργώ ντας αντιπαράθεση ανάμεσα στο χριστιανικό και στο μου σουλμανικό κόσμο.

01 ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ του κ. ABRAMOWITZ

Ο άνθρωπος που «ανακάλυψε» και «ανέδειξε» τον κ. Ερντογάν στην πολιτική, κ. M orton Abramowitz, πρώην πρεσβευτής τω ν ΗΠΑ στην Άγκυρα και νυν μέλος του διοικητικού συμβουλίου του CFR (Council on Foreign Relations), σε άρθρο του που δημοσιεύτηκε πρό σφατα (nationalinterest.org) κάνει συνοπτικά τις ακόλουθες εκτιμήσεις για τηνΤουρκία: 1.

Η Τουρκία βρίσκεται τώ ρα σε πολύ δύσκολη κατάσταση.Το μεγαλύτερο πρόβλη

μα που αντιμετω π ίζει είναι το Κουρδικό. 2 .0 πρωθυπουργός κ. Ερντογάν επιθυμεί να γίνει Πρόεδρος της Δημοκρατίας με τά τις εκλογές του 2014, αλλά η έδρα του κινδυνεύει. 3.

ΗΤουρκία βρίσκεται σε διένεξη με όλους τους γείτονές της. Δεν υφίσταται το δόγ

μα τω ν μηδενικώ ν προβλημάτων. Ειδικότερα στο θέμα της Συρίας, δεν μπόρεσε να ικα νοποιήσει ούτε το εσωτερικό της χώρας ούτε το εξω τερικό ούτε τη Δύση. 4 .0 Ερντογάν σύναψε φιλικές σχέσεις με τον Μεσούτ Μπαρζανί, αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό για να παρεμποδίσει τη ν τρομοκρατία του ΡΚΚ. 5 .0 κ. Ερντογάν παρενέβη περισσότερο από όλους στη Συρία, τώ ρα παρασύρει τη δική του χώρα σε θρησκευτικές συγκρούσεις. 6.

Η στάση των Κούρδων στηνΤουρκία είναι σήμερα αντιφατική. Ο κουρδικός λαός

επιθυμεί τον τερμα τισ μ ό της βίας, αλλά ταυτόχρονα υποστηρίζει το ΡΚΚ. 7 .0 ηγέτης του ΡΚΚ, κ. Οτζαλάν, στηρίζει κάθε είδους ομοσπονδιακό σύστημα, αλ λά δεν αναφέρει το παραμικρό για την αυτονομία, την οποία διεκδικούσε παλαιότερα. 8 .0 κ. Ερντογάν βρίσκεται σε αδιέξοδο και όπως κάνουν όλοι οιΤούρκοι ηγέτες όταν είναι στριμωγμένοι, περιμένει τη βοήθεια του ΜΗΡ (Κόμμα του κ. Μπαχτσελί, Γκρίζοι Λύκοι). 9. ΣτηνΤουρκία δεν υπάρχει αντιπολίτευση. Ο λαός σιωπά και δεν αντιδρά. 1 0 .0 κ. Ερντογάν κινδυνεύει να χάσει το θώκο του είτε από το ΡΚΚ είτε εξαιτίας της Συρίας είτε λόγω οικονομικής κρίσης. 11.0 κ. Ερντογάν είναι άνθρωπος τω ν ΗΠΑ, αλλά το Κουρδικό μπορεί να τον οδηγή σει στο τέλος τη ς καριέρας του. 12.0 κ. Ερντογάν θα υποφέρει πολύ από το αντιαμερικανικό κλίμα τον ερχόμενο χρό νο. Το 2013 θα εισέλθουν στο στίβο της πολιτικής νέα κόμματα. 13. Το ΑΚΡ μπορεί να αντιμετω πίσει τον κίνδυνο διάλυσης του πριν τις εκλογές του 2014. 14. Η Τουρκία είναι μια χώρα γεμάτη εκπλήξεις. Πρέπει να παρακολουθείται προσε κτικά και να μη μένει αβοήθητη... Ο κ. A bram ow itz ανήκει στην κατηγορία των διπλωματών που γνω ρίζουν πολύ καλά τηνΤουρκία. Είναι ο άνθρωπος που είχε προβλέψει το διαμελισμό της χώρας από το 1994. Γενικά είναι ο άνθρωπος που ξέρει πολλά...

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Στη μελέτη μου αυτή αναζήτησα έγγοαφα, αρχεία, στοιχεία και βιβλιογραφίες από διά φορες πηγές, ώστε να διεμβολίσω την ιστορική πραγματικότητα της Μικράς Ασίας, ξεκι νώντας με γεγονότα που συνέβησαν πριν από περίπου μία χιλιετία και αφορούν τη με τάλλαξη τω ν ντόπιων χριστιανών σε «Τούρκους και μουσουλμάνους». Μέσα από αυτή τη ν πορεία στο χρόνο προκύπτει αβίαστα η παρατήρηση ότι σε ένα κομμάτι γης, αυτό που σήμερα ονομάζουμεΤουρκία, υπήρχε και υπάρχει έντονη δρασ τηριότητα από άπο ψη εθνικοτήτων, θρησκείας, πολιτισμού και διακίνησης ιδεών. Εκεί κατοικούσε ένα κρά μα εθνοτήτω ν οι οποίες μέχρι σήμερα δεν έχουν καταφέρει να ζήσουν και να συμβιώσουν ειρηνικά. Από διάφορα συγγράμματα και διηγήσεις βλέπουμε ότι πολλοί από τους ανθρώπους που έζησαν στα χώματα αυτά δε βίωσαν ποτέ επαρκώς αυτό που εμείς εν νοούμε ως θρησκευτική ελευθερία. Δεν έχουν νιώσει την πραγματική ελευθερία του αν θρώπου, όπως αυτή καταγράφεται στον Σωκράτη, στον Πλάτωνα κ.α. Έλληνες αλλά και ξένοι συγγραφείς, καθώς και ιστορικοί, μας αποδεικνύουν, αποκα λύπτουν και αναδεικνύουν με τα έργα τους τη ν αξιοσημείω τη παρουσία του ελληνορθό δοξου στοιχείου. Η ιστορία έδ ειξε πως οι συνθήκες, τα διατάγματα, τα φιρμάνια, οι προ σπάθειες του οικουμενικού πατριαρχείου και μεμονωμένες πρωτοβουλίες χριστιανών, οι παροτρύνσεις τω ν Μεγάλων Δυνάμεων, καθώς και οι πρωτοβουλίες τω ν ελληνικών κυ βερνήσεων αργότερα δεν κατάφεραν να προστατεύσουν το σύνολο του πληθυσμού αυ τού από την αποκρυφία και τους εξανδραποδισμούς που υπέστη. Η ιστορία αυτή ξεκίνησε από μια ορδή 30.000-50.000 ανθρώπων που ήρθαν από τα βάθη της Ανατολής. Εγκαταστάθηκαν και επέβαλαν σε όλους όσοι κατοικούσαν εκεί τα δικά τους «ιδανικά και πιστεύω». Στο πέρασμα των αιώνων δεν άλλαξαν πολλά. Οι εκτουρκισμοί, οι εξισλαμισμοί και τα μαρτύρια που περνούσαν οι κατακτημένοι λαοί ήταν πέρα για πέρα πραγματικά. Σκοπός πολλών σουλτάνων ήταν η ολοκληρω τική εξόντωση των «απίστων» και η πλήρης εθνική και θρησκευτική τους αλλοτρίωση. Το μαύρο πέπλο του τρόμου δεν εξαφανίστηκε ποτέ. Ακόμα και στις μέρες μας οι τρ ο μοκρατικές επιθέσεις, οι εθνικιστικές και οι ρατσιστικές ενέργειες δεν έχουν κοπάσει. Διαφαίνεται μια καλά οργανωμένη προσπάθεια συγκάλυψης τω ν γεγονότων που διαδραμα τίζονταν στα χρόνια της οθω μανικής αυτοκρατορίας και συνεχίζονται ως σήμερα στη «δημοκρατική», πλέον, Τουρκία. Καταφέρνουν να κρατούν στην αφάνεια τις αποδείξεις και να καταπνίγουν κάθε προσπάθεια που μοναδικό σκοπό έχει την προβολή της αλή θειας και τη ν αποκάλυψη τω ν γεγονότων που έχουν λάβει χώρα, όλους αυτούς τους αι ώνες, στα εδάφη της Μικράς Ασίας. Τα πρώτα χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης καλλιεργήθηκε κλίμα που βοήθησε την ανάπτυξη σχέσεων που παγίωναν το αίσθημα της ασφάλειας στους υποτε


538

λείς και κυρίως στους Έλληνες. Οι εξισλαμισθέντες υπόδουλοι συνέβαλαν στη δημιουρ γία του νεοσύστατου οθωμανικού κράτους. Με το πέρασμα όμως του χρόνου οι ελληνι κές συνειδήσεις χάνονταν σιγά σιγά και αμετάκλητα, διότι Έλληνες θεω ρούνταν μόνο όσοι εξακολουθούσαν να είναι χριστιανοί. Όσοι άλλαζαν την πίστη τους άλλαζαν μαζί και το όνομά τους αλλά και τη ν εθνικότητά τους, αφού αυτομάτω ς θεω ρούντανΤούρκοι. Η λογική αυτή, ακατανόητη για τα σημερινά δυτικά δεδομένα, ήταν πολύ πρακτική για την περίοδο εκείνη, αφού πρόσφερε στους Οθωμανούς τη δυνατότητα να γίνουν σιγά σιγά λαός και μετά έθνος. Αυτό βασικά οφ είλεται στο γεγονός ότι ο χριστιανισμός είναι ως ένα βαθμό τελετο υρ γικός, ενώ το ισλάμ φ τάνει στα άκρα: από δω απορρέουν ουσιαστικές διαφορές στην ορ γάνωση τω ν κοινωνιών. Ίδιες λέξεις δεν έχουν λοιπόν το ίδιο νόημα. Έτσι, για το χριστια νό ο όρος «ευσέβεια» δηλώνει τη ν εσω τερική λατρεία, την εκτέλεση φιλανθρωπίας ή τη συμμετοχή στη λειτουργία, αλλά για το μουσουλμάνο η ευσέβεια έχει να κάνει με την υπακοή στο νόμο. Τα έργα στο ισλάμ είναι κωδικοποιημένες συλλογικότητες και κοινο τικές πρακτικές. Η μουσουλμανική π νευματικότητα συνίσταται κατά πρώτον στην απο φυγή της παραμικρής σπίλωσης, της κάθε διαφθοράς, και στο σεβασμό των κανόνων που έχουν εξαρχής θεσπιστεί. Το ισλάμ είναι ορθοπραξία. Το ισλάμ δεν είναι ένας χώρος που θα έρχονταν να τον καταλάβουν διαδοχικά λαοί και όπου θα συγχωνεύονταν, αλλά, αντίθετα, ένας πολιτισμός που συστήθηκε μέσω κατακτήσεω ν με βάση ένα σημείο αφετηρίας. Αυτός ο πολιτισμός χαλκεύτηκε εξαρχής γύ ρω από ένα πρότυπο που οι θρησκευτικές, πολιτικές και νομικές συνιστώσες του ήταν στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους, ακόμα και αν δεν είχαν πλήρως συγκροτηθεί τη ν επο χή τη ς πρώτης κοινότητας στη Μεδίνα. Γι'αυτό η μουσουλμανική θρησκεία έπλασε έναν πρότυπο πολιτισμό στον οποίο μπορούσε να ενταχτεί κάθε λαός, αλλά η θέση που παραχωρείται στις εξω τερικές πολιτισμικές επιρροές, βεβαίως πιθανή, υπόκειται σε όρους. Οι ξένες επιρροές χρειάζεται πρώτα να περάσουν από το νομικό και εννοιολογικό κοσκί νισμα που προέρχεται από το Κοράνι. Η αρχαία γνώση χρειαζόταν να περάσει από ένα κόσκινο πιο στενό από εκείνο που της επέβαλε ο χριστιανισμός, πράγμα που δε θα έπρε πε να εκπλήσσει, αφού η χριστιανική θρησκεία γεννήθηκε στον ελληνικό κόσμο και συ νεπώς της ήταν πιο άνετο απ 'ό,τι στο ισλάμ και να τον κληρονομήσει. Και το κυριότερο, με τον καιρό το κόσκινο δε διευρύνθηκε, αλλά έγινε ακόμα στενότερο. Η οθω μανική αυ τοκρατορία έμεινε κλειστή στην Αναγέννηση του 16ου αιώνα. Το μεγαλείο της σκέψης ενός ανθρώπου είναι κάτι που τιμ ά τον πολιτισμό του, αλλά δεν προϋποθέτει απαραίτη τα και τη μεταμόρφωση αυτού του πολιτισμού. Τελικά, ο ισλαμικός πολιτισμός έχει χαρα κτήρα επεκτατικό και ταυτόχρονα εσωστρεφή - πράγμα καθόλου αντιφ ατικό. Αποδει κνύεται λιγότερο διαπερατός από τη χριστιανοσύνη που κατάφερε να αφομοιώ σει μια ειδω λολατρική κληρονομιά προς τη ν οποία το ισλάμ υπήρξε δύσπιστο. Με την άλωση της Πόλης, το Βυζάντιο καταστράφηκε, τα βάθη της Μικράς Ασίας αποτέλεσαν τόπο μαρτυρίου, ο Πόντος και η Θράκη θα μείνουν ανεξίτηλα στη μνήμη και την ιστορία από τους εξανδραποδισμούς και τη μη αναγνώριση τω ν γενοκτονιώ ν κατά αθώ ων ψυχών, η Σμύρνη πυρπολήθηκε και πνίγηκε από τα δάκρυα και το αίμα, η Μ ακεδονία


539

με τη ν Ήπειρο δεν ξέφυγαν από τα δεινά του καταχτητή, η σκλαβιά κυρίευσε για 400 και πλέον χρόνια τον ελλαδικό χώρο. Αιώνες ολόκληρους οι άνθρωποι στις περιοχές αυτές δεν μπόρεσαν να απολαύσουν ένα σταθερό κλίμα ηρεμίας. Βίωσαν διωγμούς, τρόμο, βα σανιστήρια, εξευτελισμούς, βιασμούς, δολοφονίες, αρπαγές. Αυτές οι λέξεις και οι φ ρά σεις γράφτηκαν στα βιβλία ιστορίας και χαράχτηκαν στις ψυχέςτων Ελλήνων χριστιανών, σαν παρακαταθήκη για τα χρόνια που έμειναν σκλαβωμένοι υπό την κυριαρχία τω ν Οθω μανών. Κι όμως, η ελπίδα για ελευθερία και σω τηρία από τη δουλεία των κατακτητώ ν ήταν πάντοτε αυτό που τους κρατούσε ενωμένους και δεν έλειψ ε ποτέ από τις ψυχές τους. Αυ τή η ελπίδα είναι ό,τι απέμεινε στο «κουτί της Πανδώρας» και με αυτή πορεύτηκαν στα χρόνια της ζωής τους. Σημαντικό ρόλο έπαιξε και η πίστη, η πίστη στην ορθοδοξία. Δε λησμόνησαν ποτέ τα ήθη και τα έθιμα τω ν προγόνων τους. Ο κρυπτοχριστιανισμός ήταν η μόνη και η αναγκαστική, πολλές φορές, οδός μετάδοσης της παράδοσης και της κουλ τούρας που γνω ρίζουμε ως τις μέρες μας. Πολλοί θυσιάστηκαν για τα ιδανικά και τα πι στεύω τους. Αλλοι, πάλι, δε δίστασαν να αποκαλυφθούν, δε δίστασαν να μαρτυρήσουν για το μέλλον τω ν παιδιών τους. Με την ελπίδα αυτή ζούμε και εμείς σήμερα. Ίσως η κατάσταση βαίνει, έστω και εικο νικά, προς κάποια ομαλοποίηση, το φως, όμως, δε φαίνεται ξεκάθαρα στο τέλος της δια δρομής. Το τέλος αυτής της διαδρομής θα μπορούσε, κατ'ευχήν, να απ οτελέσ ειτο λεγό μενο «Νέο Τανζιμάτ» - ο εκσυγχρονισμός της σημερινής Τουρκίας (δηλαδή μια μεταρρυθμιστική περίοδο σε όλη την έκταση της Τουρκικής Δημοκρατίας και σε όλους τους θεσμούς της). Τα τελευταία χρόνια δόθηκε μια σημαντική ευκαιρία στο τουρκικό κράτος να εκσυγχρονιστεί, να μετατραπεί σε έναν εταίρο προσαρμοσμένο στην εποχή μας, να σεβαστεί τη ν ισχύουσα διεθνή νομιμότητα, να λύσει ειρηνικά με τους γείτονές της την όποια διαφορά είχε ή νόμιζε ό τι είχε μαζί τους, να εναρμονισ τεί με την Ευρώπη και να γ ί νει ισότιμο μέλος της Ε.Ε. Αν τελικά η τουρκική κυβέρνηση επιθυμεί στην π ραγματικότη τα να εκμεταλλευτεί αυτή τη σοβαρή ευκαιρία, σε ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, θα μπορούσε, ίσως, να αναβαθμίσει τη χώρα της. Κάτι τέτο ιο πάντως δε φ αίνεται καθόλου εύκολο να συμβεί, η δε καθημερινότητα της γείτονος αποδεικνύει με απτά παραδείγματα πως η τελευταία δεν προσβλέπει στην ανα διάρθρωση. Οι διαμάχες στο εσωτερικό της και οι ασυμφωνίες τω ν απόψεων δεν αφή νουν τη χώρα να προοδεύσει, κατά τα δυτικά πρότυπα, όπως επιθυμεί και ο Γκιουλέν που αναφ έρεται στη μελέτη. Άλλωστε, η πολιτική και η διπλωματία που ακολουθεί διαχρονι κά η χώρα τη ν αναγκάζουν να επιστρέφει σε χρόνους «οθωμανικούς». Χρειάζεται να δο θούν λύσεις και να βρεθούν οι διέξοδοι. Ευκταίο θα ήταν αν οι Μ εγάλες Δυνάμεις, που τόσα χρόνια κόπτονται για τα Βαλκάνια, παραμέριζαν τα π ολιτικοοικονομικά τους συμ φέροντα και τους ανταγωνισμούς τους στην περιοχή για να βοηθήσουν πραγματικά στην εξεύρεση, από κοινού, λύσης όλων τω ν ανοιχτών ζητημάτων. Η Κύπρος, η θεολογική σχο λή της Χάλκης, οι Αρμένιοι, οι Κούρδοι, οι Έλληνες, οι γενοκτονίες και τα εκατομμύρια τω ν αλύτρωτων είναι μεταξύ τω ν καυτών θεμάτων, η ρεαλιστική αντιμετώπιση των οποί ων πρέπει να τεθ εί επί τάπητος.


540

Επειδή, πάντως, εμείς οι Έλληνες δεν μπορούμε να ζούμε χωρίς ελπίδα -ό π ω ς κάθε λαός ά λλω σ τε- θα αναμένουμε τον εκσυγχρονισμό τηςΤ ουρ κίας ή το «Νέο Τανζιμάτ». Είναι διάχυτη η πεποίθηση και η προσδοκία μας, σε πείσμα της στυγνής λογικής πολλών (μεταξύ τω ν οποίων και οι μεγάλοι εταίροι-φ ίλοι μας), ότι αυτό είναι που θα απελευθε ρώσει και θα αναδείξει τις μειονότητες, θρησκευτικές και εθνικές. Σε αυτές τις μειονότητες ανήκουν τα περίπου 20 εκατομμύρια Κούρδων αλλά και τα 20 με 25 εκατομμύρια και πλέον των αλεβήδων. Για να μη γίνουμε άδικοι απέναντι στην ύπαρξη και άλλων μειονοτήτω ν πρέπει να παραπέμψουμε τους αναγνώστες σε μια δή λωση στην οποία είχε προβεί ο εκλιπών πρωθυπουργός της Τουρκίας Τουργκούτ Οζάλ: «Bizde yetm is iki bucuk m illet var», δηλαδή «Και σε μας υφίστανται εβδομήντα και μισό

έθνη» που συμπληρωματικά διευκρινίζεται με την εκτίμηση ότι εάν αναζητήσει κανείς «τρεις τέσσερις γενεές mo πριν ποιοι είμαστε δε θα βρει τελικά από πού είμαστε». Χαρακτηριστικά, στις 15 Ιουλίου 2009 ο σύλλογος Mazlum-Der σε αφίσα που τοιχοκόλλησε σε μεγάλες πόλεις τη ςΤ ο υ ρ κία ς έγραφ ε μεταξύ άλλων: «Ne m u tlu Kurdum, Lazim, Cerkezim, Ermeniyim, Aleviyim... diyene, sonra da dayak yiyene» που σημαίνει «Τι ευτυχία να ονομάζεσαι Κούρδος, Λαζ, Τσερκέζος, Αρμένιος, Αλεβίδης... και μετά να τρως ξύλο». Πρόκειται, ίσως, για την καλύτερη δυνατή παράφραση τη ς κεμαλικής οδηγίας «Ne m utlu Turkum diyene» που σημαίνει «Τι ευτυχία να αποκαλείσαι Τούρκος». Παράλληλα, η τουρκική εφ ημερίδα Hürriyet σε πρωτοσέλιδο της την 1η Οκτωβρίου 2009 με τίτλο «Μη λες "τι ευτυχία να είμαι Τούρκος"» γράφει ό τι ο επίτροπος για τα Αν θρώπινα Δικαιώ ματα του Συμβουλίου της Ευρώπης, Thomas Hammarberg, σε έκθεση την οποία δημοσιοποίησε (αντίγραφο της οποίας υπάρχει στο παράρτημα) ισχυρίστηκε ότι με το να λένε οι μαθητές στα σχολεία «Τι ευτυχία να είμαι Τούρκος» πραγματοποιεί τα ι «εθνοτικός διαχωρισμός». Η αναφορά στην έκθεση Hammarberg περί μειονοτήτων, η οποία π ροετοιμάστηκε ύστερα από συνομιλίες που είχε στηνΤ ουρκία μεταξύ 28 Ιου νίου και 3 Ιουλίου, έγινε αιτία ώ στε να αντιδράσει η τουρκική κυβέρνηση. Στην εντεκασέλιδη απάντηση της κυβέρνησης στην έκθεση αυτή αναφ έρεται ότι αυ τό το οποίο λέγεται στα σχολεία δεν είναι για την ανύψωση μιας εθνοτικής ομάδας, αλ λά εκφ ράζει τη διασύνδεση που έχει ο υπήκοος τηςΤουρκικής Δημοκρατίας με τα χώμα τα της πατρίδας. Η λέξη «Τούρκος» δεν εδράζεται σε μια εθνοτική, θρησκευτική ή γλωσ σική ρίζα, παρά μόνο εκφ ράζει την υπηκοότητα τη ςΤ ο υρ κική ς Δημοκρατίας. Η κυβέρ νηση επισήμανε, επίσης, ότι ο προσδιορισμός τω ν μειονοτήτω ν στηνΤουρκία έχει καθο ριστεί βάσει τη ς Συνθήκης της Λοζάνης. Στην έκθεση Hammarberg επικρίνεται το γεγονός ότι οι μειονότητες στην Τουρκία, βάσει τη ς Συνθήκης της Λοζάνης, περιορίζονται μόνο στους μη μουσουλμάνους και αναφέρεται ότι επιβάλλεται στον προσδιορισμό αυτό να ενταχτούν οι Κούρδοι, οι Συροχαλδαίοι, οι Λαζοί ή οι αλεβήδες. Συγκεκριμένα, στην παράγραφο 15 της έκθεσης αναφέρετα ι ότι ο πληθυσμός των Κούρδων κυμαίνεται μεταξύ 12 και 20 εκατομμυρίων, των Αρμε νίων μεταξύ 50.000-93.500, των Ελλήνων μεταξύ 3.270-4.000, των Εβραίων μεταξύ 25.000 26.114, των αθίγγανων (Roma) στα 2.700.000, τω ν Λαζών σε 1.500.000, τω ν Ασσυριών ή Σύριων ορθοδόξων στις 17.194 και των άλλων μη μουσουλμανικών μειονοτήτων σε 5.628.


541

Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στους αλεβήδες που ο αριθμός τους, σύμφωνα με την έκθεση, κυ μαίνεται μεταξύ του 5,7% και 40%, δηλαδή μεταξύ 20 και 25 εκατομμυρίων. Ο Hammarberg αναφ έρει ακόμα ό τι ο προσδιορισμός τη ς μειονότητας πρέπει να εναρμονιστεί με τα ισχύοντα στην Ευρώπη. Όμως, κάτι τέτο ιο είναι δυνατό μόνο με μια τροποποίηση του συντάγματος, η οποία, ούτως ή άλλως, επιβάλλεται να υλοποιηθεί. Ο ίδιος ζητεί, επίσης, στα πανεπιστήμια να εκπαιδεύονται Κούρδοι εκπ αιδευτικοί και να λ ει τουργήσουν ειδικά τμ ή ματα γι'αυτό. Ζητείται, ακόμα, η εκχώρηση τω ν δικαιωμάτων των αλεβήδων, το άνοιγμα της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης και ο Νόμος περί Ευαγών Ιδρυ μάτων να εφ αρμοστεί με τρόπο που να επιτρέπει τη ν επιστροφή της ακίνητης π εριου σίας τω ν μη μουσουλμάνων. Όλες οι παραπάνω εκθέσεις και οι συνθήκες διαβίω σηςτω ν μειονοτήτω ν στηνΤουρκία μάς οδηγούν στο συμπέρασμα ότι: όλοι οι παλαιοί και αλλοτριω μένοι κάτοικοι της Μικράς Ασίας αναμένουν και αναζητούν το φως στο ΦΑΝΑΡΙ και στην ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ για να επανασυστήσουν -γ ια τ ί ό χ ι;- το δικό τους ΝΕΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ, μαζί με τους συνειδητοποιη μένους, πλέον, Οθωμανούς. Με αυτούς τους λαούς, οι οποίοι είναι λαοί τη ς Μ ικράς Α σίας και σε καμιά περίπτωση δεν είναι Τούρκοι και που έχουν το δικαίω μα να αυτοπροσδιοριστούν, εθνικά και θρησκευτικά, όπως αυτοί επιθυμούν.

ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΟΙ ΑΣΤΑΘΕΙΣ ΓΕΩΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΕΣ ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ, ΟΙ ΚΟΥΡΔΟΙ ΤΗΣ ΣΥΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟ ΚΟΥΡΔΙΣΤΑΝ

Οι Κούρδοι της Συρίας θεωρούν ότι το αποτέλεσμα της πολιτικής Ομπάμα στη Συρία χα ρακτηρίζεται από τους Κούρδους του Β/Α τμήματός της, ως προωθούσα στην εξουσία την αραβογενούς προελεύσεως Μ ουσουλμανική Α δελφότητα (AI Ekhwan al-Musslemin) για την οποίαν είναι πεπεισμένοι ό τι θα καταδιώ ξει και θα καταπιέσει τους «αλλοεθνείς Κούρδους». Ο Ομπάμα, κατά την επίσκεψη των αντιπροσώπων τους στην Ουάσιγκτον, τους προέτρεψε να συννενοηθούν- μέσω Τουρκίας με το Conseil National Syrien (CNS)το οποίο δημιουργήθηκε από τις ΗΠΑ με την πλήρη σ τήριξη της Άγκυρας και της κυβερνήσεως Σαρκοζύ. Στο συμβούλιο, όμως αυτό ασκεί την μεγαλύτερη επιρροή η AI Ekhwan

al-Musslemin, πράγμα το οποίο δεν γίνεται αποδεκτό από τους Κούρδους της Συρίας πα ρά τις πιέσεις που δέχονται από δυτικά κέντρα. Η κατάσταση αυτή οδήγησε σε παραιτή σεις από το ΕΣΣ αρκετών ηγετών τη ς αντι-ασαντικής αντίστασης οι οποίοι ακολουθού μενοι από αρκετούς άραβες αντικαθεστω τικούς δημοσιογράφους κατήγγειλαν τη ν ηγε μονία τω ν Αδελφών στο ΕΣΣ. Ετσι δημιουργήθηκε το Κουρδικό Εθνικό Συριακό Συμβού λιο και το Λαϊκό Συμβούλιο του Δυτικού Κουρδιστάν το οποίο εκπροσωπεί Κούρδους επαναστάτες που δρουν στηνΤουρκία. Είναι προφανές ότι είτε: 1) ο συγκεκριμένος προσανατολισμός της αμερικανικής εξω τερικής πολιτικής είναι αδιέξοδος για τα αμερικανικά συμφέροντα, διότι ενισχύει τις ακραί ες ισλαμιστικές δυνάμεις στην αντι-ασαντική αντίσταση στη Συρία και δημιουργεί διασπά σεις στην αντιπολίτευση, δηλαδή στο κίνημα της εξέγερσης, καταλήγοντας να ενισχύει την... διατήρηση στην εξουσία το φιλο-ιρανικό και αντιαμερικανικό καθεστώς της Δαμα σκού είτε 2) συνειδητά στρέφεται προς την δημιουργία όλων εκείνων των απαραιτήτων συνθηκών στην περιοχή, οι οποίες με την σειρά τους θα επιτρέψουν την δημιουργία ενός Κουρδικού κράτους το οποίο θα έχει έξοδο στη Μεσόγειο, μέσω τω ν κουρδικών συριακών εδαφών. Αυτό το ενδεχόμενο όμως, θα συνέβαλε αποτελεσματικά στην μεταφορά των πετρελαίων της Μοσούλης και του Κιρκούκ προς τη Μεσόγειο, καταργώντας τη χρή ση του αγωγού Μοσούλης-Κόλπου Α λεξανδρέττας (iskenderun körfezi) ο οποίος διέρχε τα ι από τουρκικά εδάφη. Με τον τρόπο αυτό, εταιρείες όπως η Chevron και η EXXON που έχουν από καιρό εκδηλώσει το ενδιαφέρον τους για τα κοιτάσματα της Μοσούλης και του Κιρκούκ, αλλά και την μεταφορά τους στην Μεσόγειο, θα διασφαλισθούν απολύτως. Επισήμως πάντως, ισχύει η πρώτη εκδοχή για την εξω τερική πολιτική της Ουάσιγκτον. Μ ια π ολιτική εμπιστοσύνης στην ισλαμιστική κυβέρνηση τη ς Τ ο υ ρ κ ία ς και στο νεοοθωμανικό ηγεμονισμό του κ. Α χμέτ Νταβούτογλου, όπως και στις απολύτως ανυπόστα τες προσεγγίσεις του «light islam». Ενός μεγέθους δηλαδή, το οποίο κατασκευάσθηκε σ την φ α ντα σ ία μ ερικώ ν ν εο φ ιλ ελ ευ θ έρ ω ν υπαλλήλων το υ Λ ευκού Ο ίκου και το υ Departm ent o f State και το οποίο ουδεμία σχέση έχει με την π ραγματικότητα η οποία

544


καταδεικνύει σαφώς ότι το Ισλάμ είναι πρωτίστως εγκόσμιος Νόμος και κατόπιν μεταφυ σική. Όπως καταδεικνύει επίσης, ότι η μεταφυσική διάσταση του Ισλάμ απ αιτείται ως ερ γαλείο επιβολής του «αλάθητου εγκόσμιου Νόμου» ο οποίος δεν επιδέχεται ουδεμιάς αλ λαγής ή αμφισβητήσεως εφόσον είναι θεόπνευστος. Τα λάθη των Βρεττανών στην Ισμαηλία της περιόδου 1928-1930 όταν δημιούργησαν και ενίσχυσαντην Μουσουλμανική Αδελ φ ότητα και στην Τεχεράνη τω ν τελευταίω ν ετών της δυναστείας Παχλαβί, τα οποία ενίσχυσαν τη δημιουργία του σουνιτικού και σιιτικού ισλαμιστικού κινήματος αντιστοίχως, δεν αποτελούν μαθήματα για την παρούσα αμερικανική εξω τερική πολιτική. Ούτε και τα αντίστοιχα λάθη της Ουάσιγκτον στη δημιουργία του ισλαμιστικού κινήματος τω ν μουτζαχεντίν στο Αφγανιστάν που σήμερα θέτει εν κινδύνω ακόμη και τη σταθερότητα της κυβερνήσεως του Ασίφ Αλή Ζαρντάρι του εξοπλισμένου με πυρηνικά όπλα Πακιστάν. Επίσης, η παρουσία του Abdelhakim Bel Hadj, παλαιού μαχητή της d'AI-Qaida, στα Τουρκο-συριακά σύνορα ο οποίος π ροετοιμάζει πολεμικές επιχειρήσεις από τα εδάφη της Ν/Α Ανατολίας εναντίον της Συρίας, καθιστά ακόμη πιό επικίνδυνη την εμφανή ανά μειξη του Κατάρ και στο μέτωπο της Συρίας σε συνεργασία με τα πλέον ακραία στοιχεία του επαναστατικού ισλαμιστικού κινήματος.

Καθηγητής I. Θ.Μόζης, Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Agabatian, Ο., Η Αρμενία και τ'αρμενικό ζήτημα, Αθήνα (1975). Andrews, Alf, Ethnie Croups in the Republic of Turkey, Wiesbaden (2002). Anonym os, «Die orientalische Frage der G egenw art und Zukunft», στο: M.L.A., τ. 53, Berlin (1858). Anonym os, Der griechisch-türkische Krieg des Jahres 1897, Berlin (1897). A rm strong, H., Der grau Wolf. Das Leben des Diktators Mustafa Kemal, Berlin (1933). B abinger, F., «Vom A m u ra th zu A m o ru th » , σ το : Aufsätze und Abhandlungen zur Geschichte

Südosteuropas und der Levante, τ. 1, M ünchen (1962). Babinger, F., Beitrage zur Frühgeschichte der Türkenherrschaft in Rumelien, M ünchen (1944). Babinger, F., Geschichtsschreiber der Osmanen, Leipzig (1927). Babinger, F., Mehmed der Eroberer und seine Zeit, M ünchen (1953). B aldw in W. M., A History of the Crusades, τό μ . 1, The U n ive rsity o f W isconcin Press, M adison, Wisconcin (1969). Ballance, S., Bryer, A. & W infield, D., « N in e te en th -ce ntu ry m on u m e n ts in th e c ity and vilayet o f Trebizond», στο: Α.Π., x. 28, Αθήνα (1966-67). Balogh, A. v., Der Internationale Schutz der Minderheiten, M ünchen (1928). Banse, E., Die Länder und Völker der Türken, Braunschweig (1916). Banse, E., Die Türkei, Eine moderne Geographie, Braunschweig (1915). Bartl, P., «K ryptochristentum und Formen des religiösen Synkretismus in Albanien», στο: Grazer

und Münchener balkanologische Studien, «Beitrage zur Kenntnis Südosteuropas und des Nahen Orients», M ünchen (1967). Bartl, P., Die albanischen Muslime zur Zeit der nationalen Unabhängigkeitsbewegung (1878-1912), W iesbaden (1968). Basdrabelles, J. Κ., «Ιστορικόν Α ρ χ είο ν τη ς Βέροιας, Εκλογαί», Μακεδονική Βιβλιοθήκη 3, Θ εσσαλο ν ίκη (1942). Baum gart, W., Der Friede von Paris, M ünchen-W ien (1972). Bause, E., Die Türken und wir, W eim ar (1917). Beck, H. G., Vorsehung und Vorherbestimmung in der theologischen Literatur der Byzantiner, Rom (1937). Beck, M., Anatolien, Gedanken und Beobachtungen von Fahrten in die Levante, Zurich-Stuttgart (1956). Beckedorf, H., «Der Vierte Kreuzzug und seine Folgen», στο: Byzanz, τ. 13. Bees, N„ «Αι πασχάλιαι επ ιγραφ αί το υ Αγίου Δ η μ η τρ ίο υ Θ εσσαλονίκης και ο μητροπ ολίτης αυτής Ισίδωρος Γλαβάς», στο: B.Ng.Jb., τ. 7, Berlin-Athens (1928-1929). Benoist-M echin, Die Türkei 1908-1938, Kehl am Rhein (1980). Beyrau, D., Russische Orientpolitik und die Entstehung des Deutschen Kaiserreiches 1866-1870/71, Bonn (1970). Bihl, W., Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, μέρος 1, W ien-Köln-Graz (1975). Boveri, M., Das Weltgeschehen am Mittelmeer, Zurich-Leipzig-Berlin (1936). Brockelmann, C., Geschichte Der Islamischen Völker und Staaten, M ünchen-Berlin (1939).

546


Bryer, A., «The Cryptochristians o f th e Pontos», σ το Δ ελτίο Κέντρου Μ ικρα σ ιατικώ ν Σπουδών, τ. 4, Αθήνα (1983). Bryer, A., «The Pontic Revival and th e new Greece», στο: In stitu te fo r Balkan Studies, Θ εσσαλονίκη (1976). Bryer, A „ «TheTourkokratia in th e Pontos», στο: Neohellenika, τ. 1,Texas (1970). Cahen, C., «Vom U rpsung bis zu der Anfängen des Osmanenreiches», στο: Fischer Weltgeschichte, Der Islam Ι,τ. 14, Frankfurt a.M. (1968). C am bridge (1970). C am bridge U niversity Press, The Cambridge History of Islam, τόμ. 1. Cevat, A., Die Entwicklung des Nationalgefühls der Türken von deren Frühzeit bis zur Begründung der

Republik, M ünchen (1938). Chwostow, W. & Minz, l„ Geschichte der Diplomatik, τ. 2, Berlin (1948). C restovitch G., «Griechenland-Italien-Türkei», ατο: Zeitschrift für Politik, τόμ. 18, Berlin (1929). Crusius, M. Annales Suerici, τ. 3, Frankfurt a.M. (1596). Crusius, M., Turcograeciae libri octo, β ιβ λίο 2, Basel (1584). Dahm, Xr., Die Kirche im Osten, τ. 1, O ffenburg (1964). Dakin, D., Η ενοποίηση της Ελλάδος 1770-1923, Εκδ. Μ ορφ ω τικό Ίδ ρ υμ α Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα (1982). Dawkins, M., «The Crypto-christians o f Turkey», στο: Byzantion, τόμ. 8ος, Paris-Liege-Bruxelles (1933). Dawkins, M., Οι κρυπτοχριστιανοί της Τουρκίας, Εκδ. Ερωδιός, Θ εσσαλονίκη (2000). De Vries, W., Der christliche Osten in Geschichte und Gegenwart, W urzburg (1951). Deiner, M., «Πέντε εβ δ ο μ ά δ ες παρά το ις α ρνησ ιθ ρή σ κεις εν Όφει», στο: Εστία, τ. 4, Αθήνα (1867). Delfs, H., Die Politik der Machte beim Zerfall des Osmanischen Reiches, Kiel (1954). Dernschwam , H., Tagebuch, M ünchen/Leipzig (1923). D ietrich, K., «Das G riech e n tu m Kleinasiens», σ το: Länder und Völker der Türkei, εκδ. H. Grotha, Leipzig (1915). Djem al Pascha, Erinnerungen, M ünchen (1922). Dolger, F., Aus den Schatzkammern des Heiligen Berges, M ünchen (1948). Dolger, F., Regesten der Kaiserurkunden des ostromischen Reiches, τ. II (1025-1204), München-Berlin (1925). Driault, E., Διπλωματική ιστορία της Ελλάδας, τ. V (τ. Έ), γαλλ. έκδ., Paris (1926). Duda, H., Vom Kalifat zur Republik, Wien (1948). Dundar, F., Οι μειονότητες στην Τουρκία, Εκδ. In fo gn o m o n (2003). Eichmann, F., Die Reformen des Osmanischen Reiches, Berlin (1858). Endres, F., Die Türkei, Bilder und Skizzen von Land und Volk, M ünchen (1916). Epstein, L., Der nationale Minderheitenschutz als internationales Rechtsproblem, Berlin (1922). Erler G., «Das Recht d e r na tio na le n M in derheiten», στο: Deutschtum und Ausland, τεύχ. 37/39, M ünster (1931). Fallmerayer, J. Ph., Fragmente aus dem Orient, M ünchen (1963). Fallmerayer, J. Ph., Geschichte des Kaisertums von Trapezunt, M ünchen (1827). Fels, E., «Die griechische Völkerwanderung», στο: Geographische Zeitschrift, τ 33, Leipzig Berlin (1927). Fernau, F.-W., Patriarchen am Golden Horn, Gegenwart und Tradition des orthodoxen Orients, Opladen (1967). Finlay, G., Ιστορία της Τουρκοκρατίας και της Ενετοκρατίας στην Ελλάδα, Έκδ. Τολίδη, Επιμ. Τ. Βουρνά, Αθήνα (1972).


547

Fischer, A., Aus der religiösen Reformbewegung in der Türkei, Leipzig (1922). Fischer, H., Die neue Türkei und Der Islam, Kulmbach (1932). Fitzner, R., Anatolien, Berlin {1902). Flottau, H., «Das Opfer des Dimitrios», στο: Süddeutsche Zeitung, München (5/6.1.1982). Gargas, S., Die Minderheit, Haag (1926). Geizer, H., «Texte der Motitiae epicopatum», στο: Abhandlungen der Philosophisch-Philologischen

Classe der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaften, τ. 21, München (1901). Geizer, H., «Ungedruckte und ungenügend veröffentlichte Texte der Notitiae episcopaturn», στο:

Abhandlungen der Philosophisch-Philologischen Classe der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaften, τ. 21, München (1901). Geizer, H., Geistliches und Weltliches, Leipzig (1900). Gerlach, S., Tagebuch, Frankfurt (1674). Giese, F., «Die geschichtlichen Grundlagen fü r die Stellung der christlichen Untertanen im osmanischen Reich», στο: Der Islam, τ. 19, Berlin (1931). Giese, F., Die Altosmanischen anonymen Chroniken, Μέρος II, Leipzig (1925). Gill, A., Die sowjetisch-türkischen Beziehungen von der Russischen Revolution 1917 bis zum Ende des

Ersten Weltkrieges, Diss, Basel (1969). Glykatze-Arbeler, E., Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Αθήνα (1977). Gockenjan, H., «Die Türkei und ihre christlichen Minderheiten», στο: Ostkirchliche Studien, τ. 30, τεύχ. 2, Würzburg (1981). Gottwald, J„ «Phanariotische Studien», στο: Leipziger Vierteljahrsschrift für Südosteuropa, τ. 5, Leipzig (1941). Grusius, M., Turcograecia, Basel (1584). Guse, F., Die Türkei, Leipzig (1944). Hadzopoulos, A., Die Flüchtingsfrage in Griechenland, Athens (1927). Hallgarten, G., Imperialismus vor 1914, τ. 2, München (1963). Hallmann, H., Neugriechenlands Geschichte, 1820-1948, Bonn (1949). Hamilton, W., Reisen in Kleinasien, Pontus und Armenien, Leipzig (1843). Hammer, J.v., Des osmanischen Reiches Staatsverfassung und Verwaltung, τ. 1, Wien (1815). Hammer, J.v., Geschichte des Osmanischen Reiches, τ. 1, Pest (1840). Hasluck, F. W., «The Crypto-christians ofTrebizond», στο: The Journal of Hellenic Studies, τεύχ. 2, τόμ. 41ος, London (1921). Hasluck, F. W., Christianity and Islam under the Sultans, τ. 2, New York (1973). Hassert, K., Das Türkische Reich, Tübingen (1918). Heath W. Lowry, TrabzonSehrininIslamlasmasiveTurklesmesi 1461-1583, Instabul (1981). Hecht, W., «Das Zeitalter der Komnenen», στο: Byzanz, Fischer, τ. 13. Heinrich, B„ Roth, J„ Partner Türkei oder Foltern für die Freiheit des Westens, Hamburg (1973). Henle, H., Der neue Nahe Osten, Hamburg (1966). Herrmann, G., Die Dardanellen, Leipzig (1936). Hertzberg, G., Geschichte der Byzantiner und des Osmanische Reiches, Berlin (1883). Heyd, W., Geschichte des Levantehandels im Mittelalter, τ. 2, Stuttgart (1879). Heymann, E., Balkan, Berlin (1938). Hiltebrandt, P., Der Kampf ums Mittelmeer, Stuttgart (1953). Hirschfeld, G., Aus dem Orient, Berlin (1897).

548


Hopfner, W., «Türkische Christen in M idiyat», στο: Christentum und Islam, τ. 1,W iesbanden (1971). H orton, G., Η κατάρα της Ασίας, Αθήνα (1982), μετάφ ρα σ η τη ς α μ ερ ικα νική ς έκδοσ ης The Blight of

Asia (History), New York (1926). Hostler, C. W., Türken und Sowjets, Frankfurt a.M.-Berlin (1960). Hum ann, C., «Über die Ethnologie Klein-Asiens», στο: Verhandlungen der Gesellschaft für Erdkunde

zu Berlin, τ.7 , Berlin (1880). Icen, E., Die Regierung der Grossen Nationalversammlung der Türkei und ihre völkerrechtliche

Anerkennung, Diss., G ö ttin ge n (1960). Ira M. Lapidus, A History o f Islam, Cam bridge U niversity Press, C am bridge (1980). Jakob, G., «Die Bektaschijje in ihrem Verhältnis zu verw andten Erscheinungen», o t o : Abhandlungen

der Philosophisch-Philologischen Klasse der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaften, τ. 24, M ünchen (1909). Janin, R., «Musulmans m algre eux Les Stavriotes», στο: Echos d'Orient, τ. 15, Paris (1912). Janssens, E., «Trebizonde en Colchede», στο: Universite Libre de Bruxelles, τ. 40, Brussel (1969). Jaschke, G., «Die christliche Mission in der Türkei», στο: Saeculum, τ. 7, M ünchen (1956). Jaschke, G., «Die T ürkisch-O rthodoxe Kirche», στο: Der Islam, Εκδ. B. Spuler, τ. 45, Berlin (1969). Jaschke, G., «G eschichte d e r Türkei seit dem W a ffe n stillstan d von M udros» (30.10.1918), σ το

Handbuch der Orientalistik, 1σ κεφ., τ. 6 , 3„ Leiden-Köln (1959). Jaschke, G., Die Entwicklung des osmanischen Verfassungsstaates von den Anfängen bis zur Gegenwart, Berlin (1917). Jasmund, J., Aktenstücke zur orientalischen Frage, τ. 2, Berlin (1856). Jockel, R., Islamische Geisteswelt, W iesbaden (1981). Jorga, N „ Geschichte des Osmanischen Reiches (G.O.R.), τ. 1, Gotha (1908). Josef van Ess, «Ein G o tt od e r drei», στο: Südwestpresse Tübingen (13.5.82). Juynboll, Th., Handbuch des islamischen Gesetzes, Leipzig-Leiden (1910). Kadritzke, Ν.,-Wagner, W., Im Fadenkreuz der Natolm Fadenkreuz der NATO, Berlin (1976). Kallay, B.v., Die Geschichte des serbischen Aufstandes, Wien (1910). Kämpen, W. van, Studien zur Deutschen T ürke ip o litik in der Zeit W ilhelm s II», Diss., Kiel (1968). Kananos, J., Georgius Phrantzes, loannes Cananus, loannes Anagnostes, εκδ. Bekker, Bonn (1838). Kantakuzenos, J„ Λόγοι, M igne: P.G., τ. 154, Paris (1866). Kawerau, P., Amerika und die orientalischen Kirchen, Berlin (1959). Kemal Pascha, Die nationale Revolution, Leipzig (1928). Keskin, H., Die Türkei, Berlin (1979). K ie p e rt H., «Die V e rb re itu n g d e r g riech isch e n Sprache im p o n tis c h e n Kustengebirge», σ το:

Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde, τ. 25, Berlin (1890). Kinneir, M., Reise durch Klein-Asien, Armenien und Kurdistan, W eim ar (1821). Kirchner, l„ Der Nahe Osten, München-Wien (1943). Kissling, H. J.,«Aus dem Derwischwesen Südosteuropas», στο: Beitrage zur Kenntnis Südosteuropas

und des Nahen Orients, τ. 2, M ünchen (1967). Kissling, H. J., «Rechtsproblematiken in den christlich-muslimischen Beziehungen, vorab im Zeitalterder Turkenkriege», στο: KleineArbeitsreihe des Instituts für Europäische und Vergleichende Rechtsgeschichte

an der Rechts- und Staatswissenschaftlichen Fakultät der Universität Graz, φύλλο 7, Graz (1974). Kissling, H. J., «Vom Osmanische Reiche», στο: Zeitschrift für Kulturaustausch, φύλλο 2-3, Stuttgart (1962). Klever, U., Das Weltreich der Türken, Bayreuth (1978).


549

Klose, W., «Die Christen in derTürkei», στο: Zeitschrift für die historische Theologie, τ. 20, H am burg Gotha (1850). Koch, K., Die kaukasischen Länder und Armenien, Leipzig (1867). Kohn, H., Geschichte der nationalen Bewegung im Orient, Berlin (1928). Kotione von W aldkirch, A., «Κρυπτοχριστιανικά έγγραφ α απο το αρχείο το υ υπουργείου Εξω τερι κών», στο: Α.Π., τ. 39, Αθήνα (1984). Koutcharian, G., «Der Volkerm ord an den A rm eniern und seine Auswirkungen», στο: Pogrom, αρ. 7 2 /7 3 ,11ο έτο ς (März 1980). Kramers, J. H., «Die Othomanischen Türken», στο: Enzyklopaedie des Islam, τ. 4, Leiden-Leipzig (1934). Kreutel, R. F., Vom Hinterzelt zur Hohen Pforte, W ien (1959). Krüger, K., Die neue Türkei, Berlin (1963). Lanne, P., Armenien, M ünchen (1977). Lehmann, B., Die Nachrichten des Niketas Chonides, Georgios Akropolites und Pachymeres über die

Selcuqen. Μ ετάφρασ η: D issertation, Leipzig (1939). Lepsius, J„ Der Todesgang des Armenischen Volkes, Postdam (1927). Lepsius, J„ Deutschland und Armenien 1914-1918, Potsdam (1919). Lepsius, J., Γ α τον Αρμενικό λαό στην Τουρκία, γερ μ α νική έκδοσ η (1916). Loding, D., Deutschlands und Österreich-Ungarns Balkanpolitik von 1912-1914 unter besonderer

Berücksichtigung ihrer Wirtschaftsinteressen, Diss., Ham burg (1969). M ahm ud, S. F., Geschichte des Islam, M ünchen (1964), Mathieu, H., «Die Türkei und ihre Bewohner», στο: Magazin für Literatur des Auslandes, τ. 53, Berlin (1858). M etochites, Die Krise des byzantinischen Weltbildes im 14 Jahrhundert, M ünchen (1952). Michaelsen, E., Die Austauschbarkeit im Sinne des griechisch-türkischen Vertrages vom 30 Januar 1923

und das Problem des Austausches von Minderheiten, unter besonderer Berücksichtigung dieses Vertrages, Diss., Ham burg (1940). M iguel, A., «Der Islam», στο: Kindlers Kulturgeschichte, τ. 28, M ünchen (1970). M iklosich, Fr.-Müller, }.,ActaetDiplomata,T. 1-6, W ien (1860-1890). M iklosich, Fr.-Müller, J., Vom Goldenen Horn zu den Quellen des Euphrat, τ. 1, Wien (1860). M ikusch, D.v., GasiMustafa Kemal, Leipzig (1929). M ilogradow , P. W., Geschichte der internationalen Beziehungen 1917-1939, Berlin (1963). Missir, L., «Die christliche Kirche in derTürkei», στο: Christentum und Islam, τεύχος 6, Wiesbaden (1975). M oh a m m a d Hadi H adsch-M ir, Der Einfluss der westeuropäischen Demokratie auf die türkische

Verfassungsrevision vom 21.9.1909 und seine seitherige Überwindung, Diss., T übingen (1926). M oravcsik, G., Einführung in die Byzantinologie, D arm stadt (1976). M o rd tm a n n , D. A., «Die B e w ohner des tü rkisch e n Reiches in relig iö ser Beziehung», σ το: Das

Ausland, A ugsburg (1861). M o rd tm a n n , D. A., «Die K a p itu la tio n vo n K o n sta n tin o p e l im Jahre 1453», σ το: Byzantinische

Zeitschrift, τ. 21, Leipzig (1912). M ord tm a n n , D. A., Anatolien, Hannover (1925). M ord tm a n n , D. A., Stanbul und das moderne Türkentum, Leipzig (1878). M ord tm a n n , J. H., «Derebeys», στο: E.I., τ. 1, Leiden-Leipzig (1913). Münir, 0 „ Minderheiten im osmanischen Reich und in der neuen Türkei, Köln (1937). N ebioglou, O., Die Auswirkungen der Kapitulationen auf die türkische Wirtschaft, Jena (1941). Nicol, D., «Der Niedergang von Byzanz», στο: Byzanz, Fischer Weltgeschichte, τ. 13, Frankfurt a.M. (1973).

550


Nicol, D., The Last Centuries o f Byzantium, Rupert-Hart-Davies, London (1972). Nikols, B„ To Ανατολικόν ζήτημα, μετάφ ρα σ η X. Δ αλαβέρα, Αθήνα (1975). Novothy, A., Quellen und Studien zur Geschichte des Berliner Kongresses 1878, Graz-Köln (1957). O berhum m er, E., Die Türken und das osmanische Reich, Leipzig-Berlin (1917). O strogorsky, G., Geschichte des byzantinischen Staates, M ünchen (1963). Papoulia, B. D., Ursprung und Wesen der Knabenlese im osmanischen Reich, M ünchen (1963). Pazarkaya, Y., «R eligion u nd G eistesgeschichte», σ το : Die Türkei, έκδ ο σ η K ündig-S teiner, W., Tübingen-Basel (1979). Peters, R., Geschichte der Türken, S tu ttg a rt (1961). Petritsch, E., «Österreich und Die Türkei nach dem ersten W eltkrieg», στο: M.O.S., τ. 35, Wien (1982). Polar, Z., Αίτια καταρρεύσεως της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, Αθήνα (1965). Pom iankowski, J., Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches, Zurich-Leipzig-W ien (1928). Price, M. Ph., Die Türkei, Nürnberg (1958). Ranke, L., DieOsmanen und die spanische Monarchie im 16&17 Jahrehundert, εκδ. 3, Berlin (1857). Richard, Die Geschichte der Türken, S tu ttg a rt (1961). Richter, J„ Mission und Evangelisation im Orient, G ütersloh (1930). Robert Br„ The Byzantine Empire, London (1980). Robinson R. D., The First Turkish Republic, Cam bridge (1965). R onnefarth, H., Konferenzen und Verträge, Μ έρος II, τ. 3, εκδ. Vertrags-Ploetz, W urzburg (1958). R onnefarth, H., Konferenzen und Verträge, Μ έρος II, τ. 3 (1492-1914), W urzburg (1958). Rosen, G., Geschichte der Türkei, Leipzig (1867). Rummel, F.v., Die Türkei auf dem Weg nach Europa, M ünchen (1952). R uncim an, S., «Η μ ετα φ ο ρ ά το υ Π α τρ ια ρ χείο υ θα ε ίν α ι κατα σ τροφ ή » , σ τη ν εφ η μ ε ρ ίδ α : Βήμα (28/2/1982). Runciman, S., Das Patriarchat von Konstantinopel, M ünchen (1970). Runciman, S., Die Eroberung von Konstantinopel 1453, M ünchen (1966). Sanders, L.v., FünfJahre Türkei, Berlin (1919). Sarides, E., Zum Verhältnis von Befreiungsbewegungen und Imperialismus, Berlin (1979). Sax, C.R.v., Geschichte des Machtverfalls der Türkei, W ien (1913). Schafer, R., Der Deutsche Krieg, Die Türkei, Islam und Christentum, Leipzig (1915). Scheel, H., Die Staatsrechtliche Stellung der ökumenischen Kirchenfürsten in der alten Türkei, Berlin (1943). Schmitz, P., All-Islam, Leipzig (1937). Schweinitz, H., In Kleinasien, Berlin (1906). Seif, Th., «Der A b sch n itt über die Osmanen in Sükrullah», στο: M.O.G., τ. 2, O snabrück (1972). Shaw, S., «Das O sm anische Reich und d ie m od e rn e Türkei», σ το: Fischer, Weltgeschichte, τ. 15, Frankfurt (1971). Shaw, S., History o f the Ottoman Empire, Cam bridge University Press, London (1976). Simon, G., Die Welt des Islam, G ütersloh (1947). Skendi, S., «C rypto-christianity in th e Balkan Area under th e O ttomans», στο: Slavic Review, τόμ. 26, τεύχ. 2, USA (1967). Spuler, B., «Die neuen islamischen Reiche», στο: Saeculum Weltgeschichte,τ. 5, Freiburg-Basel-Wien (1970). Spuler, B., «Die neuen islamischen Reiche», στο: Saeculum Weltgeschichte, τόμ. 6, Freiburg-BaselW ien (1971).


551

Spuler, Β., «Russlands O rientpolitik», στο: Gesammelte Aufsätze, Leiden (1980). Spuler, B„ Die Gegenwartslage der Ostkirchen, W iesbaden (1948). Spuler, B., Die Minderheitenschulen der europäischen Türkei von der Reformzeit bis zum Weltkrieg, Breslau (1936). Spuler, B., Geschichte Südosteuropas, O ldenburg-M ünchen-W ien (1976). Spuler, B., The Muslim World: The Age of the Caliphs, Leiden (1960). Stadtmüller, G., «Die neuen islamischen Reiche», στο: Saeculum Weltgeschichte, Freiburg, τ. 5 (1970). Steinbach, U„ Kranker Wächter am Bosporus, F reiburg-W urzburg (1979). Steinhaus, K., Soziologie der türkischen Revolution, Frankfurt (1969). Stephanjan,St., «Die imperialistische Politikdes kaiserlichen Deutschland gegenüberW estarm enien während des Ersten W eltkrieges», στο: Pogrom, αρ. 6 4 ,10ο έτος, G ö ttin ge n (1979). Stern, B„ Der Sultan und seine Politik, Leipzig (1909). Stratil, S., «Verkehrsgeographische Bem erkungen zur Stadt Trapezunt im ostpontischen Gebiet», στο: Α.Π., τ. 29, Αθήνα (1968-69). Streit, G., DerLausanner Vertrag und der griechisch-türkische Bevölkerungsaustausch, Berlin (1929). Strupp, K., «Die Beziehungen zwischen Griechenland und derTürkei von 1820-1930», am:Zeitschrift

für Völkerrecht, τ. 16, Breslau (1932). Stuwe, M., Türkei Heute, Düsseldorf (1973). Sutter, B„ «Die Grossmachte und die Erhaltung des europäischen Friedens zu Beginn der Kreta Krise von 1897», στο: Südost-Forschungen,T. 21, M ünchen (1962). Taeschner, F., Geschichte der Arabischen Welt, KurtV ow inckel, Berlin (1944). Tekin, Alp., Türkismus und Pantürkismus, W eim ar (1915). Tschihatscheff, P., «Zustände im Innern des türkischen Reiches», στο: Magazin für die Literatur des

Auslandes,τ . 55, Leipzig (1859). Turkish Republic, The Presidency o f Religious Affairs, Ankara (1989). Vambery, H., Das Türkenvolk, O snabrück (1970), νέα εκτύπωση τη ς έκδοσ ης (1885). Vasiliev, A., «Das genaue Datum der Schlacht von M yriokephalon», στο B.Z., τ. 27 (1927). Vasiliev, A., Η ίδρυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Εκδ. Μ περγάδη, Αθήνα (1954). Vela, W., Die Zukunft der Türkei im Bündnis mit Deutschland, Leipzig (1915). Villem ain, «Die Christen im Orient», στο: Magazin für die Literatur des Auslandes, αρ. 45, τό μ . 49, Berlin (1856). Wächter, A., Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im 14 Jahrhundert, Leipzig (1903). Werner, E.-Markow, W., Geschichte der Türken, Berlin (1979). Werner, E., «Das Sultanat von Konya im 13 Jahrhundert», στο: Byzantinische Forschungen, τ. 4, Am sterdam (1972). Werner, E., Die Geburt einer Grossmacht-Die Osmanen (1300-1481), Köln (1972). W hite, J. B., Islamist mobilization in Turkey, U niversity o f W ashington Press, W ashington (2003). W in tg e n s , H., «Der v ö lk e rre c h tlic h e S ch u tz d e r n a tio n a le n , s p ra c h lic h e n u n d re lig iö s e n M inderheiten», στο: Handbuch des Völkerrechts, τ. U, τμ ή μ α 8, S tu ttg a rt (1930). W irth, P., Grundzüge der Byzantinischen Geschichte, Darm stadt (1976). W ittek, P., Das Fürstentum zur Mentesche, Istanbul (1934). Yonan, G., «Die Lage der christlichen M inderheiten in derTürkei», στο: Pogrom, αρ. 64, Göttingen (1979). Yonan, G., Assyrer heute, H am burg und W ien (1978). Zinkeisen, J. W., Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa (G.O.R), τ. 1, Ham burg (1840).

552


Zürrer, W., «Der Friedens Vertrag von Sevres» στο: Saeculum, τ. 25, Freiburg-M ünchen (1974). Zürrer, W., Die Nahostpolitik Frankreichs und Russlands 1891-1898, W iesbaden (1970) Zwemer, S., Das Gesetz wider dem Abfall vom Islam, G ütersloh (1926).

Α β ρα μά ντη ς I., «Από τη ζωή τω ν Κλωστών το υ Πόντου», στο: Μακεδονικόν Ημερολόγιον, Θεσσα λο νίκη (1953). Α γ γ ελ ο μ ά τη ς Χρ., Κόσμοι της ανατολής, Αθήνα (1971). Αθανασιάδης, Σ., Ιστορία και Λαογραφία τηςΣάντας, τ. 1, Θ εσσαλονίκη (1967). Ακροπ ολίτης, Γ., Opera, Εκδ. Heisenberg, τ. 1, Leipzig (1903). Αλεξανδρής, Α „ «Η απόπειρα δη μιο υρ γία ς το υ ρ κ ο ρ θ ό δ ο ξη ς Εκκλησίας», στο: Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1983). Α λεξανδ ρ ή ς, Α „ Η ανάπτυξη του εθνικού πνεύματος των Ελλήνων του Πόντου 1918-1922, Αθήνα (1980). Άμαντος, Κ., «Η αναγνώ ρισις υπό τω ν Μ ωαμεθανώ ν θ ρ ησ κευτικώ ν και π ολιτικώ ν δικαιω μάτω ν τω ν Χριστιανώ ν και ο ορισ μός το υ Σινάν Πασά», στο: Ηπειρωτικά Χρονικά, τ. 5, Ιωάννινα (1930). Άμαντος, Κ., «Οι π ρ ο νο μια κοί ο ρ ισ μ ο ί το υ Μ ουσουλμανισ μού υπέρ τω ν Χριστιανών», στο: Ελληνι

κά, τ 9, Αθήνα (1936). Αμαντος, Κ., «Τουρκοπώλοι», στο: Ελληνικά, τ. 6 (1933). Άμαντος, Κ., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους (Ι.Β.Κ.), τ. 2, Αθήνα (1957). Άμαντος, Κ., Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, Αθήνα (1955) Ανδριώ της Ν., Κρυπτοχριστιανικά κείμενα, Θ εσσαλονίκη (1974). Ανδριώ της Ν„ Κρυπτοχριστιανική φιλολογία, Θ εσσαλονίκη (1953). Ανθεμίδης, Α., Τουρκία, η χώρα των θρησκευτικών και εθνικών μειονοτήτων, Θ εσσαλονίκη (1999). Αντω νίδης, Σ., Η ωραία Κεράσους, Αθήνα (1976). Αντωνόπουλος, Στ., Μικρά Αοία, Αθήνα (1907). Ανώνυμος, «Charakteristik derTürken und Griechen, nach Wutzer», στο: M.L.A., τ. 61, Leipzig (1862). Ανώνυμος, «Das C hristenthum u n te r den Türken», στο: Das Ausland, Jhrg. 34, A ugsburg (1861). Ανώ νυμος, «Die antigriechischen Tum ulte vom 6 /7 Septem ber 1955 in derTürkei», στο: Pogrom, Nr. 72/73,11. Jhrg., G ö ttin ge n (1980). Ανώνυμος, «Ethnographie des osmanischen Reiches», crro: Das Ausland, 34. Jhrg., Augsburg (1861). Ανώνυμος, «Ethnographie des osmanischen Reiches», στο: Das Ausland, 34. Jahrgang, Augsburg (1861). Ανώνυμος, «Gladstone und die Beziehungen Englands zu Griechenland», στο: M.L.A, τ. 55, Berlin (1859). Ανώνυμος, «Συναλλητήριον εν Ν. Υόρκη διά τα ς σφαγές το υ Πόντου», εφ. Νέα Ημέρα (3/12/1921). Ανώ νυμος, «Το τρ α γο ύ δ ι το υ νοσταλγού», στο: Π.Ε., Θ εσσαλονίκη (1960). Ανώνυμος, Ελληνική Νομαρχία, Αθήνα (1973). Αποστολίδης, Δ., Η μεγάλη τραγωδία του Πόντου, Αθήνα (1919). Αποστολίδης, Δ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου, Θ εσσαλονίκη (1935). Αρνάκης, Γ., «Η περιήγησις το υ Ιμπν Μ π αττούτα από τη ν Μ ικρά ν Ασία», στο: Ε.Ε.Β.Σ., τ. 22, Αθήνα (1952). Ασδραχάς, Σ „ Μηχανισμοί οικονομίας στην Τουρκοκρατία (15-Ι6αι.), Αθήνα (1978). Ασλανίδης, Σ., Η ωραία Κεράσους, Αθήνα (1976). Α ττα λειάτη ς, M., Historia, Εκδ. Bekker, Bonn (1853). Βακαλόπουλος Κ., «Προβλήματα της ιστορίας του παιδομαζώματος», στο: Ελληνικά, τ. 13, Αθήνα (1954).


553

Βακαλόπουλος, Κ., Διωγμοί και γενοκτονία του θρακικού ελληνισμού, Εκδ. Ηρόδοτος, Θ εσσαλονίκη (1998). Βακαλόπουλος, Κ., Ήπειρος, Θ εσσαλονίκη (1992). Βακαλόπουλος, Κ., Θράκη, Θ εσσαλονίκη (1993). Βακαλόπουλος, Κ., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. 1/2/4, Θ εσσαλονίκη (1974/76/73). Βακαλόπουλος, Κ., Μακεδονία, Θ εσσαλονίκη (1998). Βαλαβάνης, Γ., Σύγχρονη Γενική ιστορία του Πόντου, Αθήνα (1925). Βερέμης, Α., «Δύο επ ισ τολές - υπ ομνήματα το υ Ελ. Β ενιζέλου προς το ν Ο υίνστον Τσώρτσιλ», στο:

Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1983). Βερέμης, Α., «Οι Ο θω μανικές μεταρρυθμίσεις», στο: Ι.Τ.Ε.Ε., τ. 13, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα (1977). Βερέμης, Θ„ Η Τουρκία σήμερα, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα (1995). Βογιατζίδης I., «Ιστορικοί Μ ελέται», σ το Ε.Ε.Φ.Σ.ΠΘ., τόμ. 2, Θ εσσαλονίκη (1932). Βογιατζίδης I., Ιστορικοί Μελέται, Θ εσσαλονίκη (1933). Βρυέννιος, I., Ταευρεθέντα, Εκδ. Boulgaris, Leipzig (1768). Βρυέννιος, Ι„ Ύλη Ιστορίας, Εκδ. Meineke, A., Bonn (1836). Γαβριήλ (Μ οναχός Αγίου Ό ρους), «Ανείπωτον μα ρτύ ρ ιον ζουν οι Κρυπ τοχριστιανοί το υ Πόντου»,

Ποντιακή Φωνή, τ. 5, Θ εσσαλονίκη (24/5/1964). Γαβριήλ (Μ οναχός Αγίου Ό ρους), «Ανείπωτον μα ρτύ ρ ιον ζουν οι Κρυπ τοχριστιανοί το υ Πόντου», στο: Π.Ε., τό μ . 9, Θ εσσαλονίκη (1958). Γαβριηλίδης, Α., Σελίδες εκ της μαύρης συμφοράς του Πυντου, Εκδ. Μ α λλια ρ ή ς Π αιδεία, Αθήνα (1924). Γαϊτανίδης, I. Griechenland ohne Säulen, M ünchen (1978). Γεδεών, M., Πατριαρχικοί πίνακες, Κω νσταντινούπολη (1890). Γερβάσιος, Οι Σταυριώται, Κω νσταντινούπολη (1919). Γεωργίου, Ι„ «Η Φ υλετική εξέλ ιξις εν Μ ικρά Ασία», στο: Μικρασιατικά Χρονικά, τ. 2, Αθήνα (1939). Γιαλλουρίδης, Χ „ Η Τουρκία σε Μετάβαση, Εκδ. Σιδέρης, Αθήνα (1999). Γκρίτση-Μ ιλλιέξ, Τ., Η Τρίπολη του Πόντου, Αθήνα (1976). Γρηγοράς, Ν., Schopeni,T. 1, Bonn (1829). Δαφνής Γ., Η Ελλάς μεταξύ των δυο πολέμων, Εκδ. Κάκτος, τόμ. 1,2η έκδ., Αθήνα (1974). Διαμαντόπουλος, Α „ «Ο Εν Μ ικρά Ασία Ελληνικός πολιτισμός», στο: Μικρασιατικά Χρονικά, τ. 1, Α θή να (1938). Δ ιαμαντούρος, Ν., «Π ερίοδος σ υντα γμα τική ς μοναρχίας», στο: I.T.E.E., τ. 13, Αθήνα (1977). Δούκας, M., Historia Byzantina, Bekker, J. W., Bonn (1834). Δρύσκος, \., Η Κωνσταντινούπολή κατά τον 16ο αιώνα, 1501-1590, Αθήνα (1920). Δυοβουνιώ της, Κ., Π ρακτικά Α καδημίας Αθηνών, τ. 11, Αθήνα (1936).

Εκκλησιαστική Αλήθεια, Κωνσταντινούπολη: ί. Η περί στρατολογίας εγκύκλιος (2/9/1909). α. Η στρατολογία των μη μουσουλμάνων (21/10/1909). ii. Επίσημα γράμματα περί στρατολογίας (2/12/1909). Hi. Επίσημα έγγραφα (9/1/1910). ίν. Τα περί στρατολογίας των Χριστιανών. ν. Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως (30/6/1911). νί. Πατριαρχικοί προς χριστιανούς στρατιώτας προσρήσεις (5/3/1910). vii. Το ζήτημα της στρατολογίας των χριστιανών, το ζήτημα της εκπαιδεύσεως (11/12/1910).

554


Ελευθεριάδης, I., Οι Κλωστοί, Καταχά Κατερίνης (1966). Εμμανουηλίδης, Ε., Τα τελευταία έτη της οθωμανικής αυτοκρατορίας, Εκδ. Σύλλογος προς Δ ιάδοσ ιν Ω φ ελίμω ν Βιβλίων, Αθήνα (1924). Ενεπεκίδης, Π., Οι διωγμοί των Ελλήνων του Πόντου, Εκδ. Α ργοναύται-Κομνηνοί, Αθήνα (1962). Ένωσης Απ όστρατω ν Α ξιω ματικώ ν Στρατού (Ε.Α.Α.Σ.), Παλαίμαχοι, Απρίλιος (2004). Ευαγγελίδης, Τ p., Ιστορία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, Εκδ. Αναστάσιος Δ. Φέξης, τ. 2, Αθήνα (1894). Ευαγγελίδης,Τρ., Ιστορία της Ποντιακής Τραπεζούντος, Εκδ. Εν Οδησσώ, Ο δησσός (1898). Ευθυμιάδης, Α., Η Συμβολή της Θράκης εις τους Απελευθερωτικούς Αγώνας του Έθνους (από το 1361

μέχρι το 1920), Αλεξανδρούπ ολη (2002). Εφραιμίδης, Α., Οι λησμονημένοι Έλληνες στη Μικρά Ασία και τον Πόντο, Θ εσσαλονίκη (1978). Ζ άρεβαντ, Παντουρανισμός, ενωμένο και ανεξάρτητο Τουράν, αγγλ. & ελλ. έκδ. Ζερβός, \.,ΟΕλληνισμόςτου Πόντου, Εκδ.Τύποις Αθανασίου Δεληγιάννη, Αθήνα (1919). Ζερλέντης, Π, Σημειώματα περί Ελλήνων εκ των Μαρτίνου Κρουσίου Σουηδικών Χρονικών, Αθήνα (1928). Ζεύγος, I., Σύντομη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας, Εκδ. Τα Νέα Βιβλία, Αθήνα (1945). Ζούζουλας, Σ „ Ο Ελληνισμός του Πόντου, Αθήνα (1982). Ζωίδης, Γ., Πατροπαράδοτη φιλία, Βαρσοβία (1958). θεο φ ύ λα κτο ς, 0., Θρύλοι και ιδανικά του Πόντου, Θ εσσαλονίκη (1926). θεοχ αρ ίδ η ς, Π., «Πομάκοι», Εκδ. Πολιτιστικού Αναπτυξιακού Κέντρου Θράκης, Ξάνθη (1995). Ιω ακειμίδης, Σ „ Συμβολή εις την γενικήν Ιστορίαν του Πόντου, Αθήνα (1970). Ιωαννίδης, Σ., Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος, Κω νσταντινούπολη (1870). Κάλλης, θ., «Συγκινητικά! Αναμνήσεις», στο: Ποντιακά Χρονικά, τεύχο ς 19, Θ εσσαλονίκη (1974). Κάλφογλου, I,,Σούρμενα, Βατούμ (1921). Κανδηλάπτης Γ., «Είμαι κι εγώ χριστιανός», στην: εφ η μ ερ ίδ α Κόσμος, Αθήνα (26.7.1962). Κανδηλάπτης Γ., «Οι Π όντιοι κατά το υ ς αγώνας τη ς επαναστάσεως», στο: Ποντιακά Νέα, τεύχο ς 20, Θ εσσαλονίκη (21/10/1973). Κανδηλάπτης Γ., Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου από του 1878 μέχρι του 1924 (χ.χ.). Κανδηλάπτης Γ., Ποντιακά ιστορικά ανάλεκτα, Εκδ. Α φ ο ί Κυριακίδη, Αλεξανδρούπ ολη (1925). Κανδηλάπτης Γ„ Ποντιακοί αναμνήσεις, Θ εσσαλονίκη (1965). Κανδηλάπτης Γ., Ταφυτίανα, Εκδ. Α φ ο ί Κυριακίδη, Θ εσσαλονίκη (1949). Κανταρτζής, Σ., Νίκη χωρίς Ρομφαία, Κατερίνη (1975). Καραμπελιάς, Γ., Ο Ρόλος των ενόπλων δυνάμεων στην Πολιτική Ζωή της Τουρκίας και της Ελλάδας, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα (2001). Καραμπελιάς, Γ., Τουρκία: Θρησκεία, Κοινωνία και Πολιτική, Αθήνα (2004). Καραφουλίδης, Δ., «Αυτοσχέδιο γενεαλογικό δέντρο», στο: Αρχείο Παναγία Σουμελά, Θεσσαλονίκη. Καρολίδης, Π., Ιστορία της Ελλάδος, Αθήνα (1925). Καρυκοπούλου, Χ ρ „ Το διεθνές καθεστώς του οικουμενικού πατριαρχείου, Αθήνα (1979). Κατσιαδάκη-Γαρδίκα, Ε., «Ο υπ όδουλος Ελληνισμός από το 1881 ως το 1913-Μ ικρά Ασία», στο:

Ι.Τ.Ε.Ε., τ. 14, Αθήνα (1977). Κίνναμος I., Επιτομή, Εκδ. Meineke, Bonn (1836). Κιτσίκης, Δ., Συγκριτική ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 2ο αιώνα, Αθήνα (1978). Κοντογιάννης, Π., Η Ελληνικότης των νομών Προύσης και Σμύρνης, Αθήνα (1919). Κοντογιαννίδης, Τ., «Χάθηκε στα 1920 - Βρέθηκε στα 1980», στο: Π.Ε., Θ εσσαλονίκη (1980). Κορδάτος, I., Η κοινωνική σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, Αθήνα (1975). Κουκκίδης, Κ., Κόσμοι της Ανατολής, Αθήνα (1958).


555

Κούκκου, E., Η διαμόρφωσις της Ελληνικής κοινωνίας κατά την Τουρκοκρατία, Αθήνα (1971). Κουλόπουλος, Α., «Ξεράθηκε η ζωή τω ν Ελλήνων σ τη ν Κω νσταντινούπολη», στο: Ακρόπολις, Α θή να (7/1/1982). Κριτόβουλος, M., «Historia», στο: Fragmenta Historikorum Graecorum, τ. I, Εκδ. Müller, C., Paris (1883). Κτενίδης, Π., «Φόροι και αγγαρείες στα χρόνια τη ς Τουρκοκρατίας», στο: Π.Ε., Θεσσαλονίκη (1978). Κυνηγόπουλος, Π., Εκθέσεις περί των καταστάσεων και σφαγών της επαρχίας Κολωνίας της Νικοπό-

λεως του Πόντου, Κω νσταντινούπολη (1919). Κωφίδης, Σ., «Οι μετανα σ τεύσ εις τω ν Ελληνοποντίων εις Ρωσσίαν κατά το υ 19ου αιώνα», στο: Π.Ε., Θ εσσαλονίκη (1980). Λαδάς, Σ., The exchange of minorities, New York (1932). Λαζαρίδης Δ., Ορόλοςτου ιμπεριαλισμού στη Μικρασιατική Εκστρατεία, Εκδ.Ταξιδευτής, Αθήνα (1983). Λαζαρίδης, Κ., «Ο ιΤούρκοι σπαήδες», στο: Ηπειρωτική Εστία, τ. 1, Ιωάννινα (1952). Λαμέρας, Κ., Πόσοι και ποίοι οι κάτοικοι της Μικράς Ασίας μετά την ανταλλαγή, Αθήνα (1929). Λαμέρας, Κ., Το Μικρασιατικό Πρόβλημα, Αθήνα (1918). Λαμπρινίδης, Μ „ Έρχομαι από την Κωνσταντινούπολη, Αθήνα (1982). Λαμψ ίδης, Ο., «Η σ υμμετοχή τω ν Ελλήνων Ποντίω ν εις τη ν εθνεγερσ ία ν το υ 1821», στο: Α.Π., τ. 33, Αθήνα (1975-76). Λαμψίδης, 0 „ «Η Τ ουρ κο κρ α τία σ το Μ ικρ α σ ια τικό Πόντο», στο: Α.Π., τ. 34, Αθήνα (1977-78). Λαμψ ίδης, 0 „ «Η Τ ουρ κο κρατία στον μικρα σ ιατικό Πόντο», στο: Α.Π., τ. 33, Αθήνα (1975-76). Λαμψίδης, 0 „ «Ο Π όντος κατά το υ ς π εριηγητάς και το υς τα ξιδ ιώ τα ς εις το υ ς νεώ τερ ο υς Χρόνους», στο: Α.Π., τ. 27, Αθήνα (1966). Λαμψίδης, Ο., «Πόντος», στο: Ι.Τ.Ε.Ε., τ. 13, Αθήνα (1977). Λαμψίδης, Ο., Οι Έλληνες του Πόντου υπό τους Τούρκους, Αθήνα (1957). Λάσκαρις, Μ.Τ., Το Ανατολικόν ζήτημα, Εκδ. Επίκεντρο, 2η έκδ., Θ εσσαλονίκη (1978). Λ αυρεντίδης, I., Πρόσφυγες εξ Ανταλλαγής και ανταλλάξιμος περιουσία, Α θήνα (1972). Λίδης, Π., Ιστορία της Ελλάδος από της υπό των Οθωμανών αλώσεως μέχρι της βασιλείας Γεωργίου Α', Αθήνα (1925). Λιουδάκη-Κυπραίου, X., Μεταλλεία της Μικρασίας και του Πόντου, Αθήνα (1982). Λουκάτος, Σ., «Οι μεγάλες δυνά μεις και η Μ ικρα σ ιατική καταστροφή», στο: Η Μικρασιατική εκστρα

τεία και καταστροφή, Εκδ. Κ.Μ.Ε., Αθήνα (1983). Μ άζης, I., Γεωπολιτική: Η θεωρία και η πράξη, Εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα (2002). Μ αραβελάκης, Μ.-Βακαλόπουλος, Α., Αι προσφυγικοί εγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης, Θ εσσαλονίκη (1955). Μ αυρογένης, Στ., Το κυβερνείον Καρς του Αντικαυκάσου, Θ εσσαλονίκη (1963). Μ ελανοφ ρύδης, Π., «Ένα Πάσχα σε το ύ ρ κ ικ ο μαχαλά τη ς Σταμπούλ», στο: Π.Ε., τ. 13, Θ εσσαλονίκη (1962). Μ ελανοφ ρύδης, Π., «Ένας Αγιος που το ν διεκδικο ύσ α ν Έλληνες και Τούρκοι», στο: Π.Ε.,τ. 13, Θεσ σαλονίκη (1963). Μ ελανοφ ρύδης, Π., «Το μετα λλείο ν Κουντέν», στο: Χρονικά του Πόντου, τ. 1, Αθήνα (1944). Μ ελανοφ ρύδης, Π„ Οι Κλωστοί, Α θήνα (1951). Μ ένανδρος, Σ „ «Θρήνος τη ς Κύπρου», στο: Δ.ΙΕ.Ε., τ. 6, Αθήνα (1902-1906). Μ ερ λιέ Μ., Ο Τελευταίος Ελληνισμός της Μικράς Ασίας, Αθήνα (1974). Μ έρτζιος Κ., Μνημεία Μακεδονικής ιστορίας, Εκδ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη (1947). Μ εταληνός, Γ., «Η κατά τη ν Α νατολήν Δύσις», στο: Σύναξη, τεύχο ς Β', Αθήνα (1983).

556


Μ ηλιώ ρης Ν., Οι Κρυπτοχριστιανοί, Αθήνα (1962). Μ ιρμίρογλου Βλ., ΟιΔερβίσσαι, Εκδ. Εκάτη, Αθήνα (1940). Μ ισ α η λ ίδ η ς Δ., «Παλιές αναμνήσεις από τις χαμένες πατρίδες», στο: Ποντιακή Στοά, Αθήνα (1971). Μ ιχαηλίδης, Δ., « Ο ιΤρα π εζουντιακοί θ ρή νοι για τη ν άλω σιν τη ς Κωνσταντινουπόλεως», στο: Α.Π., τ. 30, Αθήνα (1970-71). Μ ουρέλος, Ξ„ «Η γα λλο το υρ κική π ροσένγιση το υ 1921», στο: Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1983). Μ ούρτος, Γ. Α, Η Τουρκία Σήμερα, εργασ ία το υ ιδίου. Μ ούρτος, Γ. Α, Τουρκία, το Ένστολο Κράτος, Εκδ. Επικοινωνίες Α.Ε., Αθήνα (2002). Μπότσαρης, Ν., Η Μικρά Ασία και ο Ελληνισμός, Α θήνα (1967).

Μπουμπουλίδης, Φ., στο: Ε.Ε.Φ.Σ.Π.Α., τ. 17, Αθήνα (1966-1967). Μπουνάτσος Ν„ «Κρυπτοχριστιανοί», στο: Θρησκευτικά και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 7, Αθήνα (1965). Μπούρα, Κ., «Οι β ο υλευτικές εκλογές σ την οθω μανική α υτο κρ ατο ρ ία. ΟΓΕλληνες βο υλευτές 1908 1918», στο: Δ.Κ.Μ.Σ., τ. 4, Αθήνα (1984). Μ υστακίδης, Β., «Οι Ράλ(λ)αι», στο: Ε.Ε.Π.Σ., τ. 5, Αθήνα (1928). Μ υστακίδου, Λ., Οι αλεβήδες στη Σύγχρονη Τουρκία, Εκδ. Γόρδιος, Αθήνα (1997). Νέτας, Β., «Τι απ έμεινε για α φ ανισ μό σ την Πόλη», στην: Ελευθεροτυπία (13/4/1982). Νικόδημος, Αγιορίτης, ΝέονΜαρτυρολόγιον, 3η εκδ., Αθήνα (1961). Νικολα'ίδης, Α., Ποντιακή Λαογραφία, Π τολεμαΐδα (1974). Νικολα'ίδης, Δ., Οθωμανικοί κώδικες, Εκδ. Νικολαΐδη, τ. 3, Κω νσταντινούπολη (1890). Νικολα'ίδης, Ν., «Η εκδ ρο μ ή σ τον Πόντο, Α π 'την Θ εσσαλονίκη σ την Αργυρούπολη», στο: Π.Ε., τ. 4, Θ εσσαλονίκη (1953). Νικολα'ίδης, Στ., Δεσμός εις την Ιστορίαν και Λαογραφίαν Νικοπόλεως του Πόντου, Καβάλα (1967). Ν ικολαΐδου Ε„ Οι Κρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας, Ιωάννινα (1979). Νυμφόπουλος, Μ., Ιστορία της Σαντάς και του Πόντου, Δράμα (1955). Ν υσταζοπ ούλου-Π ελεκίδου, Μ., Οι Βαλκανικοί λαοί, Εκδ. Επιστημονικών Συγγραμμάτω ν, Ιωάννινα (1978). Ο ίδ ιο ς, «Οι π ρ ώ το ι Ο θω μανοί», Texte u nd F orschungen zu r B yza n tin isch -N e ug rie ch isch e n Philologie, Zwanglose Beihefte zu den Byzantinische-Neugriechischen Jahrenbüchern, Nr. 41, Αθήνα (1945). Ο ικονομίδης, Δ „ Ο Πόντος και τα δίκαια του εναυτώ Ελληνισμού, Εκδ. Σύλλογος προς Δ ιάδοσ ιν Ω φ ε λίμω ν Βιβλίων, Αθήνα (1919). Οικονομόπουλος, Κ., Αι σχέσεις Ελλάδος και Τουρκίας από του έτους 1923 μέχρι σήμερον, Θ εσσαλο νίκ η (1981). Ο ικο υμενικό Π ατριαρχείο, Τακρίρια τινά του Οικουμενικού Πατριαρχείου προς την υψηλήν Πύλην πε

ρί του ζητήματος των Σταυριωτών και περί εξισλαμισμών, Εκδ. Τυπογραφείο Ο ικο υμενικο ύ Πα τριαρχείου, Κω νσταντινούπολη (1909). Παμπούκης, Ι„ Πόντος, Εκδ. Επιτροπή Π οντιακώ ν Μ ελετώ ν (1963), Αθήνα (1953). Πανάρετος, Ιστορία της μονής Βαζελώνος, Τ ραπ εζούντα (1909). Πανάρετος, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα (1927). Παπαδόπουλος, Α., «Ο Μ εσαιωνικός Ελληνισμός το υ Πόντου», στο περιοδικο: Η.Μ.Ε., Αθήνα (1926). Παπαδόπουλος, Α „ «Ο Χαλδίας αρχιερεύς τω ν μεταλλουργών», στο: Α.Ρ., τ. 13, Αθήνα (1948). Παπαδόπουλος, Α „ Αναμνήσεις και νοσταλγήματα από τον Πόντο μας, Έδεσσα (1962). Παπαδόπουλος, Α., Κεραμεύς, Ανάλεκτα Ιεροσολυμιτικής Σταχυολογίας, τ. 1, Petersburg (1899). Παπαδόπουλος, Α „Στατιστική της επαρχίας Σουρμένων, Τ ραπ εζούντα (1881).


Π απ αδόπ ουλος Άνθ., «Ο Π όντος διά τω ν αιώνων», στο: Α.Π., τό μ . 1ος, Αθήνα (1928). Παπαδόπουλος, Δ „ «Επίσκεψις εις το ν Πόντον», στο: Βήμα Ε.Λ.Θ., τεύχος 32, Θ εσσαλονίκη (1563 . Παπαδόπουλος, Δ., «Κρυπτοχριστιανικό», στο: Π.Σ., τ. 1, Αθήνα (1971). Παπαδόπουλος, Π., «Οι Χ ρισ τιανο ί το υ Χεβέκ, επαρχίας Θεοδοσιουπόλεως», στο: Π.Ε., τ. 10, Θ εσ σαλονίκη (1959). Παπαδόπουλος, Στ., Οι Νεομάρτυρες και το δούλοι/ Γένος, Εκδ. Απ οστολική Δ ιακονία τη ς Εκκλησίας τη ς Ε λλάδος Αθήνα (1974). Παπ αδόπ ουλος X., Εκ της Ιστορίας της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως κατά τον 18ον αιώνα, Α θή να (1924). Παπ αδόπ ουλος Χρ.,Η εξωτερική κατάστασις της εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως από της αλώσεως

μέχρι τον ΙΘ'αι., Αθήνα (1950). Παπαζαχαρίου Γ„ Μαρτυρίες εξισλαμισμένων Ελλήνων, Φ λώρινα (1993). Παπαμιχαλόπουλος, Κ., Περιήγησις εις τον Πόντον, Αθήνα (1903). Παπαρρηγόπουλος, Κ., Ιστορία του ελληνικού Έθνους, τ. 5 , 2η έκδ., Αθήνα (1925). Π α π αρούνης Π. Ν., Τουρκοκρατία, Εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα (1977). Π αραφεντίδου, Ε., «Σταυρίται ή Σταυριώται», στο: Μακεδονικόν Ημερολόγιον, Θ εσσαλονίκη (1950). Π α ρχαρίδης I., Ιστορία της Κρώμνης, Τ ραπ εζούντα (1912). Πατρινέλης, Χ„ «Ιστορία το υ Ελληνικού Έθνους», στο: Ι.Τ.Ε.Ε., τ. 10, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα (1974). Παυλίδης, I., Σελίδες ιστορίας αίματος και θυσίας Πόντου και Μ. Ασίας, Εκδ. Δωδώνη, Θεσσαλονίκη (1979). Παυλίδης, Ε., «Οι Έλληνες τη ς Ρωσσίας», στο: Π.Φ., τ. 3, Αθήνα (1940). Π α χυ μ ερ η ς Γ., Ανδρόνικος, έκδ. I. Bekker (Bonn 1935). Πετρόπουλος, Δ.-Ανδρεάδης, Ε„ Η θρησκευτική ζωή στην περιφέρεια Ακσεράι-Γκελβερί, Εκδ. Κέντρο Μ ικρ α σ ιατικώ ν Σπουδών, Αθήνα (1971). Π ικ ρ ό ς I., «Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος το υ 1897», στο: Ι.Τ.Ε.Ε., τ. 14, Αθήνα (1977). Ροδάκης, Π., Ιστορία του Πόντου, Εκδ. Γό ρ διο ς Αθήνα (2004). Ρόδάς, Μ., Πώς η Γερμανία κατέστρεψε τον Ελληνισμό της Τουρκίας, 2η έκδ., Αθήνα (1978). Σάθας, Κ., Τουρκοκρατούμενη Ελλάς, Αθήνα (1869). Σάθας, Κ., Χρονικόν ανέκδοτον Γαλαξειδίου, Αθήνα (1865). Σαλαπασίδης, Π., «Από τη ν ισ το ρ ία τω ν Κρυφών. Η π εριπ έτεια δύο Κρητών να υτικώ ν κατά το 1866 εις τη ν Τραπεζούντα», στο: Ποντιακά Φύλλα, τ. 2, Αθήνα (1937). Σ αλαπ ασ ίδης Π„ «Επεισόδια Αργυρουπόλεω ς κατά το ν 19ο αιώνα», στο: Το Ποντιακό, τ. 3, τεύχος 10, Αθήνα (1952). Σ α λτσ ή ς I., Χρονικά κοτυώρων, Θ εσσαλονίκη (1955). Σαμουηλίδης, Χρ., «Reise durch Klein-Asien, Arm enien und Kurdistan», στο: Α.Π., t. 37, Αθήνα (1982). Σαμουηλίδης, Χρ., Οδοιπορικό στον Πόντο, Αθήνα (1979). Σ β ο ρ ώ ν ο ς Ν., Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, Εκδ. Ανέμη, Αθήνα (1976). Σιδερής, Α„ «Οι εξισλαμισμοί και εκτουρκισμοί στον Πόντο», στο: Βήμα Ε.Λ.Θ., τ. 159, Θεσσαλονίκη (1982). Σιδερής, Α., Αναλαμπές στα παρελθόντα μιας χαμένης πατρίδας, Κιλκίς (1978). Σ κ α λ ιέρ η ς Γ., Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντος, Εκδ. Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα (1921). Σ κ α λ ιέ ρ η ς Γ., Λαοί και Φ υλαί τη ς Μ ικράς Ασίας, Αθήνα (1922). Σκοπετέα, X., «Οι Υψ ηλάνται, Η Τ ραπ εζουντιακή καταγωγή τους», στο: Α.Π., τ. 20, Αθήνα (1955). Σ ο υ λ ιώ τη ς Α., Οι κάτοικοι της Μικράς Ασίας, Εκδ. Π ελα σ γό ς Αθήνα (1921). Σ τα υ ρ ίδ η ς Β., ΟικουμενικοίΠατριάρχαι 1860-σήμερον, Εκδ. Εταιρεία Μ ακεδονικώ ν Σπουδών, Θεσ σαλονίκη (1977).


558

Στεφ ανίδης, Β., Εκκλησιαστική Ιστορία, Εκδ. Π απ αδημητρίου, Αθήνα (1959). Σχολάριος L, Άπαντα, Εκδ. Petit, L.,-Siderides, C. A.-Jugie, M., Paris (1930). Σχολάριος Γ., Γενναδίου του Σχολαρίου άπαντα τα ευρισκόμενα, Paris (1935). Τ ανιμανίδης, Π., «Η Εκκλησία το υ Πόντου» στο: Ποντιακή Εστία, Θ εσσαλονίκη (1983). Τάντος, Η ρ „ «Μία σ ελίδα από τη ζωή τω ν κρυπτοχριστιανών», στο: Ποντιακή Εστία, Θ εσσαλονίκη (1962-63). Τασούδης, Γ., Άρθρα και μελέται αρχιεπισκόπου Αθηνών του από Τραπεζούντος 1911-1949, Αθήνα (1977). Τασούδης, Γ., Βιογραφικοί αναμνήσεις Χρύσανθου, Αθήνα (1970). Τερζόπουλος, Α., «Οι Κλωστοί ή Κρυπτοχριστιανοί τω ν Σουρμένων», στο: Α.Π., τ. 30, Αθήνα (1970-1971). Τ ριανταφ υλλίδης, Π., Οι Φυγάδες, Αθήνα (1870). Τ ριανταφ υλλίδης, Π„ Τα Ποντιακά, Αθήνα (1865). Τσακιρίδης, Π., «Μ εσουδιέ Καρασού», στο: Ποντιακή Στοά, Αθήνα (1972-74). Τσαούσης, Α „ Ιστορία του εν Πόντωχωρίου Χοψά, Εκδ. Α φ οί Κυριακίδη, Αθήνα (1960). Τσιντζιλώ νης, Χρ., «Η Μ ικρ α σ ια τική Εκστρατεία και ο ι ευθύνες τη ς ολιγαρχίας και τω ν κομμάτω ν της», στο: Η Μικρασιατική Εκστρατεία και καταστροφή, έκδοσ η Κ.Μ.Ε., Αθήνα (1983). Τω μαδάκης, Ν„ «Μ ελετή μ ατα περί Ιωσήφ Βρυεννίου», στο: Ε.Ε.Β.Σ., τ. 29, Αθήνα (1959). Υψηλάντης-Κομνηνός, Α., Τα μετά τηνΆλωσιν, Κω νσταντινούπολη (1870). Φ ουρνιάδης, Π., Ιστορία και Λαογραφία Κολωνίας και Νικοπόλεως, Καβάλα (1964). Φ ραντζής, Γ., Chronikon, J., Εκδ. Bekker, Bonn (1837). Φ ω τιάδης, Ε. Π., «Σύμμικτα το υρκό φ ω να ελληνικά βιβλία», στο: Ελληνικά, τ. 4 (1931). Φ ω τιάδης, Κ., Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, Εκδ. Ζητρός, Αθήνα (2004). Φ ω τιάδης, Κ., Οι Εξισλαμισμοί και η προσφορά των Κρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπε-

λευθερωτικούς αγώνες, Θ εσσαλονίκη (1974). Φωτιάδης, Κ., Πηγές του Κρυπτοχριστιανικού Προβλήματος, Εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη (1997). Φ ω τιάδης, Κ.,-Χαραλαμπίδης, Μ., Πόντιοι, Δικαίωμα στη μνήμη, Εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα (2003). Φωτιάδης, Ν., Στο Κεσκίν Μαδέν με τον παπαευθϋμ, Αθήνα (1982). Χατζόπουλος Γ., «Από τη ν εφ ια λτικ ή ζωή τω ν Κλωστών το υ Πόντου», στο: Ποντιακά Ιστορήματα, τό μ . 1, τεύχ. 4-5, Αθήνα (1965). Χατζόπουλος, A. Die Flüchtlingsfrage in Griechenland, Εκδ. Δ ιά φ ο ρ ο ι & Ιδιώτες, Αθήνα (1927). Χειλαδάκης, Ν„ Τουρκία, ο Γίγαντας με τα ΓΊάλινα Πόδια, Εκδ. Κάδμος, Αθήνα (1999) & Θ εσσαλονί κη (2002). Χειμωνίδης, Φ„ Ιστορία και στατιστική Σάντας, 2η έκδ., Θ εσσαλονίκη (1972). Χιδίρογλου, Π., Η Θράκη και η Τουρκική Εθνική Ιδέα, Ελληνικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, Αθήνα (1992). Χρύσανθος, «Η ά φ ιξις εις τη ν Τραπ εζούντα τη ς α.α. υ ψ η λ ό τη το ςτο υ μ. δουκός Νικολάου Νικολάεβιτς», στο: Οι Κομνηνοί, τ. 1, τεύχο ς 7, Τ ραπεζούντα (1916). Χρύσανθος, «Η Εκκλησία τη ς Τραπεζούντος», στο: Α.Π., τ. 4 και 5, Αθήνα (1933). Χρύσανθος, «Στώμεν καλώς», σ το π εριο δικό το υ Ο ικουμενικού Πατριαρχείου Εκκλησιαστική Αλή

θεια (10 Σεπ τεμ β ρίου 1911). Χρύσανθος, «Σωβινισμού και β ια ιό τη το ς θύματα», σ το π εριο δικό το υ Ο ικουμενικού Πατριαρχείου

Εκκλησιαστική Αλήθεια (27 Α υγούσ του 1911). Χρύσανθος, Η Εκκλησία της Τραπεζούντος, Αθήνα (1931). Χωνιάτης, Ν „ Χρονική Διήγησης, Εκδ. Bekker, Bonn (1835). Ψ υρούκης, Ν., Η Μικρασιατική καταστροφή, Εκδ. Κουκκίδα, Αθήνα (1973).

Ή ια ν μια χειμω νιάτικη μέρα ιο υ Ν οεμβρίου του 1991, όιαν, νεαρός αντισυνια γμαιά ρχης, έφτασα στην Άγκυρα μ ε την ιδιότητα ίο υ Στρατιωτικού Α κ ο λο ύ θ ο υ της Ε λληνικής Π ρεσ βείας. Ο πατέρας μου, Στέργιος, γεννημένος το 1914 στη Χαριούπολη της Α νατολικής Θράκης, από πατέρα Σφακιανό και μά να Α νατολικοθρακιώ τισσ α, μου π ερ ιέγρ αφ ε στα παραμύθια του έναν τόπο λατρευτό και ευ λο γημ ένο - αλλά, έξω από τον κόσμο του παιδικού ονείρου, αιωρούνταν ερωτηματικά εάν θα πρέπει να συνεχίσω κι εγώ να τον αγαπ ώ .Ή θε λα να διαπιστώσω ο ίδιος αν, μετά τον ξερ ιζω μ ό της Μ ικρασιατικής Κατα στροφής, υπήρχαν ακόμα ψήγματα των Ελλήνω ν και των λαών της Μικράς Α σίας ή αν είχαν απ ο μείνει μόνο τα σπασμένα μάρμαρα. Έ μεινα τρία χρόνια και, το καλοκαίρι του 1 99 8 , επανήλθα στην Άγκυρα ως Α κόλουθος Άμυνας, έχοντας πλέον στις αποσκευές μου όχι τα παιδικά μου πα ραμύθια, αλλά γνώση της σύγχρονης Τουρκίας και τη βεβαιότητα ότι γύρω μου υπήρχαν και υπάρχουν ό λοι οι λα ο ί που κατοικούν για π ολλές χιλιά δ ες χρό νια αυτό τον τόπο. Έτσι γεννή θ ηκε η ιδέα να προσεγγίσω το θέμα πιο αναλυτι κά, ξεκινώντας από τη μάχη του Μαντζικέρτ (1071) μέχρι και σήμερα, έτει σωτηρίω 2012, και να ενδυναμώσω την αγάπη μου για τον κάτοικο της σημερινής Τουρκίας, αλλά μ ε ερωτηματικά για τον ανερχόμενο νεο-οθω μανισμό, που δια κατέχει αυτούς που συνεχίζουν να αμφισβητούν φ ιλ ίες , αξίες και γειτνίαση.

■

.

■

Λ

'

·.· ί

:

Ί

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

Π αράρτημα A

Παράρτημα A I: «Εθνικές Ο μάδες στη Δ η μ ο κρ α τία τηςΤουρκίας» του Peter Alford Adrew

Παράρτημα Α2: Κατάλογος Κατοίκων σ τις Επαρχίες τω ν Μ ητροπόλεω ν Αργυρούπολης και Τραπ εζούντας (Αδιάσειστα Α π οδεικτικά Στοιχεία από Επίσημες Πηγές)

Παράρτημα A3: Τουρκία και Εθνικές Μ ειο νό τη τες το υ W ilhelm Baum Παράρτημα A4: Διώ ξεις Κατά το υ Ο ικουμενικού Πατριάρχη - Άρθρο Εφημερίδας στην Τουρκική

Παράρτημα Α5: Απαίτηση Επιστροφής Α κίνητω ν Χ ρισ τιανικώ ν Π εριουσιώ ν από το Τουρκικό Κράτος όπως Καταγράφ ονται σ εΤ ο υ ρ κική Εφημερίδα

(.Habertürk 4/6/2009) Παράρτημα Α6: Α π οδεικτικά Στοιχεία το υ Υπουργείου Εξωτερικών και άλλων Φ ορέω ν για τους Εξισλαμισμούς και τη ν Επανάκαμψή το υς σ το Χ ρισ τιανισ μό

Παράρτημα Α7: Χάρτες Εξισλαμισμού Παράρτημα Α8: Πίνακες - Χάρτες - Γραφήματα Παράρτημα Α9: Ιδρύματα Κινήματος Γκιουλέν Παράρτημα Α 10: Δ είγμα Χαρτώ ν Τ ουρκικής Εθνικιστικής Οργάνωσης «Εστίας Αλπερέν Καισάρειας»

Παράρτημα Α11: Πρόσφατα Δ η μ ο σ ιεύμ α τα το υ ΔιεθνούςΤύπ ου Παράρτημα Α Ι 2: Η Σ υ ν τη ρ η τικ ό τη τα και η Ξ ενοφ οβία τω ν Τούρκω ν Παράρτημα Α Ι 3: Η Έκθεση το υ Συμβουλίου τη ς Ευρώπης (CTP) για τα Βασανιστήρια στις Φ υλακές και σ τα Ψ υχιατρεία σ τη νΤ ο υ ρ κ ία

Παράρτημα Α 14: Συνθήκη Λοζάνης - Ά ρθρα 14-15 - Καθεστώς Ίμβρου-Τενέδου - Π αραίτηση από Δ ω δεκάνησα - Ά ρθρα 38-44 - Τ μήμα Ε' - Π ροστασία τω ν Μ ειο νο τή τω ν

Παράρτημα Α15: Χάρτης το υ Τουρκόφ ω νου Κόσμου και το υ Ισλάμ στην Ευρύτερη Μ έση Ανατολή

Παράρτημα Α Ι 6: Δ η μ ο σ ιεύμ α τα το υ Τ ουρκικού Τύπου Παράρτημα Α 17: Έκθεση του Επίτροπου Thomas Hammarberg της 1 ης Ο κτω βρίου 2009 Ανα φ ορικά με τα Ανθρώπινα Δ ικα ιώ ματα σ τη νΤ ο υ ρ κ ία

Παράρτημα Α Ι 8: Η Περί Μ ικράς Ασίας και τω ν εν Α υτή Κρυπτοχριστιανών (Διάλεξις το υ Αντιπ ροέδρου το υ Συλλόγου κ. Κω νσταντίνου Γ. Λαμέρα)

Παράρτημα Α Ι 9: Ελληνικά Τοπω νύμια σ τη ν Τουρκία Παράρτημα Α20: Turkish M ountains W here They Still Speak Ancient Greek

4


Παράρτημα Α21: Π ορτρέτο με Ελληνικούς Τ ίτλους το υ Μ ω άμεθ Β' Πορθητή Π ροκαλεί Σάλο σ τη ν Τουρκία

Παράρτημα Α22: Πού γεννή θ η κ ε ο Κεμάλ; Παράρτημα Α23: Βιβλίο Βόμβα για το ν Κεμάλ Παράρτημα Α24:0 Κατάλογος τω ν Επιφανών Ελλήνων που Ασπάστηκαν το Μ ω αμεθανισ μό κατά τη ν Ο θω μανική Π ερίοδο

Παράρτημα Α25:0 Ταγίπ Ερντογάν Έχει Ελληνικές-Π οντιακές Ρίζες; Παράρτημα Α26: Ελληνόφωνος από τη ν Κρήτη ο Αντιπ ρόεδρος το υ Ερντογάν Παράρτημα Α27: Έ ρνεστ Χεμινγουέι: «Στην Π ροκυμαία τη ς Σμύρνης» Παράρτημα Α28: Ποιος Έκαψε τη Σμύρνη το 1922; Παράρτημα Α29: Πόλη. Σεπ τεμβ ριανά 1955. Ένα Ψέμα Ξυπνά την Τουρκική Α γριότητα Παράρτημα Α30: Βουλευτής Βαχίτ Ερντέμ: Οι Κούρδοι θα Επικρατήσουν και ο ιΤ ο ύρ κο ι θα Γίνουν Μ ειο νό τη τα - Γιλμάζ και Ερντογάν Είναι Π όντιοι

ΠαράρτημαΑ31: New Statistics Reveal th e Size ofTurkey's Kurdish Population Παράρτημα A32: Ανακοίνω ση τω ν Ποινών για Συμμετοχή σ το Σχέδιο «Βαριοπούλα» (Balyoz)

Παράρτημα Α33:Τούρκος Δ ημοσ ιογρά φ ος Αποκαλύπτει το Σχέδιο τη ςΤ ο υρ κία ς για τη ν Ισλαμοποίηση τη ς Ελλάδας

Παράρτημα Α34: Δηλώ σεις το υ Πρώην Πρέσβη τω ν ΗΠΑ M orto n A b ra m o w itz σ τη ν Άγκυρα

Παράρτημα Α35: Δ ιάγγελμα Τ άσ σ ου Παπαδόπουλου Παράρτημα Α36: Ίδ ια Πάντα η Στάση Έ ναντι τω ν Μ ειο νο τή τω ν

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ A I

«ΕΘΝΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ» TOY PETER ALFORD ADREW

Οχάρτης Η α κρ ιβ ή ς χαρτογράφ ησ η τω ν εθνικώ ν ομάδω ν π αρουσ ιάζει ιδ ια ίτερ α π ρο β λήμ α τα σ τη ν Τουρ κία. Η παρούσα κατάσταση τη ς γνώσης, ό τα ν αυτή συγκρίνεται, για παράδειγμα, με το Ιράν και το Α φγανιστάν, είνα ι εντυπ ω σιακά φτω χή. Η ύπαρξη τω ν π ερισσ ότερω ν ομάδω ν είνα ι α ρ κετά γνω σ τή, αλλά σε α ντίθ εσ η με το Ιράν και το Αφγανιστάν, όπου μεταξύ περίπου το υ 1965 και το υ 1980 μεγάλος α ρ ιθ μό ς ανθρω πολόγω ν και γεω γράφω ν είχε ασχοληθεί με το όλο ζήτημα , δεν είχε επιτραπ εί κάτι ανάλογο σ τη ν Τουρκία. Τ έτο ια εργασ ία όπως έχει εμ φ α νισ τεί σ το δυ τικό Τύπο έχει πε ρ ιο ρ ισ τεί κατά ένα μεγάλο μέρος σ τις τοπ ικές μελέτες, κλίνοντας συχνά σ την κοινω νιολογία πα ρά σ την εθνολογία, και έχει βασ ισ τεί γενικά σε επιτόπια εργασία που γίνετα ι στη δ εκα ετία το υ 1960 ή νω ρίτερα: κάποιος μπορεί να α να φ έρ ει τις εργασίες τω ν Benedict, Cuisenier, Eberhard, Eggeling, Jahn, M eeker και Van de Waal. Σε μερικές περιπτώ σεις έχει επ εκταθ εί σ τις ευρ ύτερ ες περιοχές, όπως Aswad, de Planhol και Soysal. Οι μελέτες τω ν συγκεκριμένω ν εθνικώ ν ομά δω ν ή τω ν περιοχών που κα το ικού ντα ι από τις συ γκεκ ρ ιμ έν ες ομά δ ες είνα ι εντο ύ το ις πολύ λίγες: Bates και Johansen σ το Yoriik, Bumke σ το κουρ δι κό Alevi, Gokalp, Kehl, και τα ROUX σ το το υ ρ κ ικ ό Alevi, Klaytatars, ή H u tte ro th ra iV a n Bruinessen επάνω σ το κουρδικό. Ο ύτε ο ιΤ ο ύ ρ κ ο ι ερευ νητές τα καταφ έρνουν καλύτερα, όπως δη μ ο σ ιεύ ο ντα ι σ την Τουρκία. Υπάρχουν πάλι τοπικές μελέτες, όπως εκείν ο ι από Akkayan, Erdentug, και Soran και ά λλοι σ χετικοί, π α ραδείγματος χάριν Tuned Jlek και Ulken. Πάλι υπάρχουν λίγες εργασίες για τις σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν ες ο μ ά δ ες: εκ τό ς από τις κλα σ ικές μ ε λ έ τε ς G u n g o r και Yalgin, έχο υ μ ε Naci Kum (Atabeyli) σ τους Τουρκμένιους, το Yoriik, και το Tahtaci, το Bayatli και το Eroz σ το Alevi, Ozbayri σ το Yoriik και το Tah -ta c i, Ozbas, Sahin, Tanyol και άλλα σ το Barak Τουρκμένιους, Turkdogan στο M olokan, και Yetisen σε μια ασύγκριτη σ ειρά άρθρω ν σχετικά με το Tahtaci. Κανένας από αυτούς, να σ ημειω θεί, δ εν ε ξετά ζει τις μη το υ ρ κ ικ ές ομάδες, εκτός από T C ^T u rkd o g a n . Οι περισσ ότερες από α υτές τις μ ελέτες μπορούν να φ ανούν από έναν εξω τερ ικό π α ρ α τη ρη τή, σαν να εν δ ια φ έρ ο ντα ι για τη ν τεκμη ρ ίω σ η για το νέο το υ ρ κικό δ η μ ο κ ρ α τικ ό ήθος. Ο ό ρος α υ τός ήταν π α ρ αμελημένος από τη ν οθω μα νική κυβέρνηση: η λέξη «Τούρκος» χρ η σ ιμο π ο ιή θ ηκε υπ ο τιμητικά για μια χώ ρα ά ξεσ τη ή έναν αγροίκο. Ο Eroz, είνα ι αλήθεια, έχει γρά ψ ει για το υς Κούρ δους (1982), αλλά για να α π ο δ είξει ό τι ο ι Κούρδοι και ο ιΤ ο ύ ρ κ ο ι είνα ι ένα και το αυτό. Ο Sevgen έχει γρ ά ψ ει μικρ ά αλλά χρ ή σ ιμα ά ρ θρα σχετικά με το Zaza, το Yezidi, και το «Hakkari», αλλά ο μό νος το υρ κικό ς ανθρω π ολόγος που έχει δ η μο σ ιεύσ ει μια πλήρη μελέτη τω ν κουρδικώ ν ομάδων, ο BesiKci, φ υ λα κίσ τη κε για το έργο του. Η αρχή ε ίχ ε γ ίν ε ισ τ α π ανεπ ιστήμια τη ςΆ γκυ ρ α ς κ α ιτη ς Κωνσταντινούπολης, σ τα τμ ή μ α τα α ν θρω πολογίας και εθνολογίας, σ τη ν τεκμη ρ ίω σ η τω ν περιοχών σε όλη τη νΤ ο υ ρ κία ως άσκηση για τους σπουδαστές. Φ υσικά α υτό ο δήγησ ε σε μερικές περιπτώ σεις σ τις ενδια φ έρο υσ ες μελέτες των χω ριώ ν μειονότητας, και σε μερικές εξα ιρ ετικ ές περιπτώ σεις σ τις μ ελέτες τω ν ολόκληρω ν φυλών. Εντούτοις, με μια κρυφή συμφωνία, σ τα μά τη σ α ν ο ι μελέτες εθνικής φύσεω ς από το 1970 περίπου,

6


και η σ ο βα ρ ό τερ η εργασία σε αυτά τα τμ ή μ α τα κατευθ ύνετα ι τώ ρα προς τη ν εσω τερική μετανά σ τευσ η και το υς α σ τικού ς καταλήψιες. Π αρόμοια τύχη είχε σε εθνικό επίπεδο έρευνα τω ν χω ριώ ν που δ ιευθ ύνθ η κα ν από το Υπουργείο εργασιώ ν και τακτοπ οίησης, και μετά από το 1963 από το Υπουργείο τω ν του χω ριού υποθέσεων, Άγκυρα, υπό το ν τίτλο Κατάλογος Χωριών, Koy Envanteri. Αν και τα σ το ιχεία είχαν συλλεχθεί, ό τα ν δ ια τίθ εντα ι, σ τη ν Κατανομή τω ν γλωσσών μεταξύ τω ν χω ριών κάθε επαρχίας, καθώς επίσης και τη ν Κατανομή τη ς θρησκείας, δη μο σ ιεύθ η κα ν για μόνο μια επαρχία, Bingol. Α φ ό του εμ φ α νίσ τη κ ε αυτός ο όγκος, δ ό θ η κε ο δη γία προφανώ ς για απόκρυψη τω ν στοιχείω ν όσον α φ ορ ά τη γλώσσα στη μελλο ντική συνέχεια της σειράς, και μετά από αυτό α κό μ α και τα σ το ιχεία όσον αφ ορ ά τη θ ρ η σ κεία ήταν συχνά μη δη μ ο σ ιευ μ ένα πλήρως. Το υλικό π α ρ αμένει α δ η μ ο σ ίευ το ως σημέρα. Συνέβη, εντούτοις, στις αρχές της δεκα ετία ς το υ 1960 ο καθ. Nest mann, που έπειτα έζησ ε στην Άγκυρα, να έχει πρόσβαση σ τα αρχεία για τις μελέτες εκείνη ς της π εριόδου, και να φ έρ ει σ το φως μερ ικές από τις π ληρ οφ ορίες σχετικά με τη γλώσσα και τη θρησκεία: ερ γά σ τη κε κάτω από δύσ κο λες συνθήκες, και ο ι κατά λογοί το υ είνα ι εν μέρει ασαφείς, αλλά αντιπ ροσω πεύουν ένα σ η μ α ντι κό σώμα τω ν στοιχείω ν που κα τα φ έρ α με να βελτιώ σουμε, ώ σ τε να π α ρ ουσ ιά ζοντα ι με τη σωστή μορφή. Αντιπροσω πεύουν το μόνο σ υσ τη μα τικό αρχείο της δια θ έσ ιμ ης θ ρ η σ κευ τική ς και γλωσ σικής δ ιαφ οροπ οίησ ης και καλύπτουν ένα μεγάλο μέρος της α νατολικής Ανατολίας, μη δ η μ ο σ ιευ μένο πλήρως. Αν και μερ ικ ές από τις το π ικές και π ερ ιφ ερ εια κ ές μ ελέτες α νέφ ερ α ν ήδη, σ το π ερ ιεχόμ ενό τους, χά ρ τες που π α ρουσ ιά ζου ν εθ νική Κ ατανομή σε σ υγκ εκ ρ ιμ ένες περιοχές, α υ το ί είνα ι σχε τικ ά μ ικ ρ ο ί ό τα ν σ υ γκ ρ ίνο ντα ι με τη ν π εριοχή τη ς Τ ουρ κία ς συνολικά. Π εραιτέρω , ο ι π λη ρ ο φ ο ρίες που δ ίν ο ν τα ι είνα ι γ ενικ ές από τη ν άποψη τω ν μεμ ο νω μένω ν χωριών. Κανένας χά ρτη ς γ ε ν ικ ή ς φ ύσεω ς δ εν ή τα ν δια θ έσ ιμ ος, εντο ύ το ις, με μια εξα ίρ εσ η το υ χρ ή σ ιμ ο υ χά ρτη Saracoglu τω ν δ ια δ ρ ο μ ώ ν μετα νά σ τευ σ η ς Yoriik σ το Toros (1968). Όπου υπάρχουν 40.000 κατα χω ρη μένα χω ρ ιά σ τη ν Τ ουρκία, και ίσως δύο φ ο ρ ές α υ τό ς ο α ρ ιθ μ ό ς εάν τα χω ριά σ υ μ π ερ ιλα μβ ά νοντα ι, η χ α ρ το γρ ά φ η σ η τω ν εθνικώ ν ο μά δω ν από τα χω ρ ιά είν α ι απλά μ α κρ ιά από τη ν ιδα νική μέθοδο. Α κό μα κι αν υπήρχε η δ υ ν α τό τη τα να ο ρ γα νω θ εί μια π ερ ιεκ τικ ή έρ ευ να απ' ά κρ ο σ' ά κρ ο σ τη ν Α νατολία, είν α ι πιθανό ό τ ι ώσπου να ο λο κλη ρ ω θ εί η έρευνα, τα σ το ιχ εία θα α νή κα ν σ το π α ρελ θόν και δ ε θ α είχαν καμία σχέση με το παρόν. Δ εδ ο μ ένο υ ό τ ι ο ι δ η μ ο σ ιευ μ έν ες π λη ρ ο φ ο ρ ίες εί ν α ι α υ το ύ το υ είδους, κάποιος π ερ ιο ρ ίζετα ι για να τις χρη σ ιμο π ο ιή σ ει. Ό σ ον α φ ο ρ ά σ τη δυ τική Α να τολία , είν α ι σ τη ν π ρ α γ μ α τικ ό τη τα δύσ κολο να φ α ν εί πως ο π ο ια δή π ο τε άλλη μέθ ο δ ο ς θα μπ ορούσε να χρ η σ ιμο π ο ιη θ εί, γ ια τί ε κ ε ί υπάρχει ένας πολύ μεγά λος α ρ ιθ μ ό ς χω ριώ ν με τους π ληθυσμούς μ ειο ν ό τη τα ς που δ ια σ κ ο ρ π ίζετα ι σε όλη τη ν περιοχή, και α υ το ί είν α ι τό σ ο α νακα τε μ έ ν ο ι που καμ ία έρ ευ να δ εν μπ ορεί να δ ε ίξ ε ι τις π εριοχές όπως κ α το ικ ο ύ ν τα ι από ο π ο ια δ ή π ο τε ομάδα. Οι π ερ ισ σ ότεροι από τους π ροηγούμενους χάρτες που μεταβ ιβ ά ζο υν τις εθνικές π ληροφορίες α ναγνω ρίζουν α υτή ν τη ν παρούσα κατάσταση. Η έλλειψ η τω ν δη μο σ ιευμένω ν π ληροφ οριώ ν με ο δήγησ ε να στηριχθώ α ρ κετά επάνω σε π ρ οφ ορικά σ τοιχεία, το μεγα λύτερ ο μέρος τω ν οποίων σ υλλέχθηκε μεταξύ τη ς μεγάλης κο ινό τη τα ς τω ν το υρ κικώ ν πολιτώ ν που ζουν σ τη ν Κολωνία. Ενισχύθηκα πολύ από τη γενναιόδω ρη ε το ιμ ό τη τα άλλω ν ερευ νητώ ν να μοιρ α σ το ύν τα συμπ εράσματά τους, τα οποία ήταν συχνά το π ροϊόν της σ τα θ ερή ς εργασίας α ρ κετώ ν ετών. Μ εταξύ α υ τώ νο ισ υ νεισ φ ο ρές ήταν έρευνες για τις σ υγκεκριμένες ομάδεςπ ου διευθύνθηκαν από Anschutz γ ια το σ υριακό ο ρ θ όδο ξο Α ρμενισμό, ο Da nielsen για το υς Κρητικούς μουσ ουλμάνους που μιλού σαν ελληνικά, ο Ozbek για τους Κιρκάσιους (βασισμένο σ την π ροηγούμενη έρευνα το υ Aydem ir),


7

και ο Tietze γ ια τους Abdal. Επιπλέον ο Ben ο Ninghaus, ο Powell, και ο Svanberg εφ όδιασ α ν π λούτο λ επ το μ ερ ειώ ν σε πολλές δ ια φ ο ρ ε τικ έ ς ομάδες. Ο κατά λογος το υ O zbek ήταν σ η μ α ν τι κός, και με τις π ρ οσ θήκες που β ρ ίσ κετα ι τώ ρ α σε περίπου 891 χω ριά. Κατά συνέπ εια η δύναμη τω ν π ερ ισ τά σ εω ν οδ ή γη σ ε ανα π ό φ ευκτα σ τη χαρ το γρ ά φ η σ η τη ς δ υ τική ς Α να τολία ς σ το επίπε δο το υ χω ριού. Η απόφαση γ ια τη σ υνέχεια σε α υ τό το μ ο τίβ ο έγινε γνω ρ ίζο ντα ς ό τι τέ το ια σ το ι χεία ίσως δ ε θα μπορέσουν, μέσα σ το δ ια θ έσ ιμ ο χρόνο, να ολοκληρω θούν. Α να μ ένετα ι ό τι θα ε ί να ι το υ λά χισ το ν α ντιπ ρ οσ ω π ευτικά και ισορροπ ημένα. Περίπου 4.000 χω ριά έχουν κιόλας χα ρ το γρ α φ η θεί. Η περίπτωση για τη ν α νατολική Ανατολία ήταν κάπως δια φ ο ρ ετική , γ ια τί εδώ κάποιος βαθμός π ερ ιφ ερ εια κής χαρτογράφ ησ ης ήταν δ υνα τός από τα σ το ιχεία το υ Koy Envanteri, και η φύση της Κατανομής πληθυσμών ήταν δια φ ορ ετική : α ντί τω ν διεσπαρμένων, ανακατεμένω ν χωριών, ο ι ο μ ά δες μειο νό τητας τείνο υ ν να καταλάβουν τους φ ραγμούς εδάφους. Για να συμπληρώσουν αυτή την π ερ ιφ ερ εια κή χαρτογράφηση, και για να συμπληρώ σουν τα κενά σ τη ν έρ ευνα τω ν χωριών, προ σ τέθ η κα ν π ερισσ ότερες π ληροφ ορίες τοπ ικού χα ρακτήρα . Κατά συνέπεια ο χά ρτης του Aswad της επαρχίας Hatay σ υνδυά σ τη κε με το χάρτη το υ Ness το υ Alawi σ τη ν ίδια περιοχή, ο χάρτης του Anschutz τω ν ομάδω ν «γλώσσας» Tur A bdin έχει σ υνδ υα σ τεί με τα σ το ιχεία από τον Harman, τον Jastrow (1978), το ν Ritter και τον Sasse, επίσης πηγές του Barak «Τουρκμένιος» και από το χάρτη TouTanyol Nizip έχουν σ υγκριθεί με άλλες. Ο ιχά ρτες από BESiKci, DersJmi, Erdost, H utteroth (1959) και Yalcin έχουν χρη σ ιμο π ο ιη θ εί για να ελέγξο υν τη συνεισφ ορά τω ν Κούρδων και τω ν Zazas στις δ ιά φ ορ ες περιοχές, χρήσ ιμα ήταν α κό μ α μερικά σ κίτσ α τη ς γενικής κατανομής που παρείχε ο von Bruinessen. Άλλες πηγές παρείχαν τιςπ λη ρ ο φ ο ρ ίες για την κατανομή τω ν συγκεκριμένω ν ομάδων, όπως ο Ritter για το Yezidi, ο Jastrow για τους Άραβες Kozluk και Sason, και ο M orvaridi για τον Αζέριο. Αυτές ο ι π ροσθήκες ήταν ο ι σ η μ α ντικό τερ ες από τα σ το ιχεία σ την έρευνα τω ν χωριών, όπως φ α ίνετα ι σ τους καταλόγους του Nestmann, ο ι οπ οίοι δ εν είνα ι καθ ο ρισ μένο ι στα μεμονω μένα χω ριά, αλλά δ ίνο υν μόνο τον α ρ ιθ μό χω ριώ ν μιας σ υγκεκρ ιμένη ς θ ρησ κεία ς ή μιας γλώσσας σε μια δ εδ ο μένη περιοχή· σ τη ν καλύτερη περίπτωση α υτές ο ι περιοχές είνα ι ο ι τοπ ικές περιοχές {bucak/ nahiye), αλλά πιο συχνά μόνο υποεπαρχίες (ilce/kaza). Από αυτές, μερ ικά χω ριά μπορούν να είναι π ερισσ ότερω ν από μιας ομάδω ν θ ρησ κεία ς ή γλώσσας. Τα ό ρ ια για α υτές τις ομάδες επομένως καθ ο ρ ίζο ντα ι κάπως αόριστα, ειδικά όπου η π υκνότητα τω ν δ ια φ ο ρ ετικώ ν ομά δω ν είνα ι μάλλον υψηλή, όπως η επαρχία M ardin. Ο ι σ υμπ ληρω ματικές π ληροφ ορίες που π ρο σ τέθη κα ν για εκείνες τις επαρχίες δ ε καλύφθηκαν από τα δια θ έσ ιμ α σ το ιχεία ερευνών, ειδ ικ ό τερ α για τη β ο ρ ειο α να το λική α κτή, όπου ιδιω τικό υλικό π αρουσ ιάζει τη θέση μουσουλμάνω ν που μιλούν ελληνικά, τους Hemsinli, το υς Λαζούς και τους Γεωργιανούς που παρασχέθηκαν ευγενικά από το ν Benninghaus και άλλους, πάλι σ το επίπεδο το υ χωριού. Δ εδο μ ένο υ ό τι η έρευνα δεν α π αριθμεί τις δια κρ ίσ εις σε γλώσσες τουρκικές, η θέση το υ Α ζέριου και το υ Karapapah έπρεπε να κα θ ο ρ ισ τεί από αλλού. Όπου είνα ι δ υνα τό ν ο ι π ληροφορίες από τις ιδιω τικές πηγές έχουν ελεγχθεί σε σχέση με αυτές από άλλους π ληροφ ορ ιοδότες, και κάθε προσπάθεια έχει κ α τα φ έρ ει να α π οκλείσ ει τις π ολιτικά π ρ ο κα τειλη μ μένες εκτιμήσ εις. Στη μόνη περίπτωση όπου το υλικό έχει γίνει απ οδεκτό, αυτό του DERsiMi, έχει χρ η σ ιμοπ οιηθεί μόνο μέχρι το σ η μείο που π ροσαρμόζονται σε αυτό άλλες πηγές. Οι κατά λογοι που π αρέχονται σε αυτόν το ν τό μ ο δίνο υν ένα κλειδί σ τις πηγές για α υτή ν την πτυχή τω ν χαρτών. Πρέπει να πούμε ό τι ο ι π ερ ισ σ ό τερ ο ι Τούρκοι είνα ι εντυπω σιακά έτο ιμ ο ι να παρέχουν τις π ληροφ ορίες αυτού το υ είδους και τόσο π ολλοί έχουν κάνει αυτό που, πραγματικά, δεν είνα ι π ρ α κτικό να απ αριθμηθούν ονομα σ τικά. Κανένας σ υγκρίσιμος χάρτης δε θα μπορούσε

8


να χρ η σ ιμο π ο ιη θ εί ως βάση σ την παρούσα προσπάθεια. Ο μόνος λεπ το μερή ς γενικά διαθέσ ιμος είνα ι αυτός από το ν Bruk και το ν Apenchenko, και έχουν εμ φ α νισ τεί σε δ ύο εκδόσεις, ένας π ροη γο ύ μ ενο ς σε N arodui Peredney Azii (1957) και ένας π λη ρ έσ τερ ο ς σ το ν ά τλα ντα N arodov Mira (1964). Δυστυχώς καμία π λη ρ ο φ ο ρ ία για τη ν π ροέλευση το υ υλικού δε δ ίν ετα ι και έτσ ι δεν μπο ρώ να το χρησιμοπ οιήσω ως υλικό, εκτός από ένα γενικό ο δηγό για να κάνω ένα νέο χάρτη. Γενι κά τα νέα σ υμπ εράσματα σ υμφ ω νούν α ρ κετά με το υς ρωσικούς, αν και πιστεύω ό τι μια πρόοδος έχει γ ίν ει με τους μικρ ό τερ ο υς σ χημα τισ μούς ομάδας και ειδ ικά με το υλικό σε επίπεδο χωριού. Ο χάρτης του Tavo μπορεί να αντιπροσω π ευθεί μόνο στη μεγα λύτερη κλίμακα. Ο χάρτης το υ Tavo της γλω σσικής κατανομής σ την Τ ουρκία δ ια τέθ η κ ε πάρα πολύ αργά για να έχει επιπτώσεις στον εθνικό χάρτη: υπάρχει γενικά ένα απ οδεκτό επίπεδο συμφωνίας. Ο ιχ ά ρ τες τω ν Lejean (1861), von Diest και A nton (1895 και 1898), von G rothe (1906-07) και ει δικά το υ Phillippson (1919) φ έρνου ν τη ν εθνογραφ ική σημείω ση, αλλά και τη ν π ροχρονολόγηση σ τις α νταλλαγές πληθυσμώ ν που ακολούθησ αν τον Α' Π αγκόσμιο Πόλεμο, και είνα ι κατά συνέπεια ισ τορ ικού ενδ ια φ έρ ο ντο ς μόνο. Ο χάρτης το υ Βερολίνου βασισμένος σ τις το υ ρ κ ικ ές επαρχιακές σ τα τισ τικές για το 1935 είναι π εριεκτικότερ ος, αλλά είνα ι α κόμα πάρα πολύ νω ρίς να χρησ ιμοπ οιη θ εί για τη σύγκριση. Γενική π ολιτική για τη σειρά εθνολογικώ ν χαρτώ ν είνα ι ό τι πρέπει να χρησ ι μοποιήσουν μόνο υλικό που δ η μ ο σ ιεύ ετα ι μετά από το 1950, και α υτό έχει α κο λο υ θ η θ εί σ την πα ρούσα περίπτωση. Η π ερίοδος έχει π ερ ιο ρ ισ τεί περαιτέρω από ένα σ υνδυασμό περιστάσεω ν σε μια απ οτελεσ μα τική σ ειρά το υ 1960 ως το 1970. Οι λό γο ι για α υτό είνα ι ο ι ακόλουθοι. Αρχικά η σ ειρά μ ετα κινή σεων πληθυσμώ ν που χα ρ α κτη ρ ίζο υ ν τη ν Τ ο υ ρ κία ως χώ ρα το υ καταφυγίου είχε τε ρ μ α τισ τε ί κα τά ένα μεγάλο μέρος σ το μεταξύ, με τη ν εισροή Bulgaristan Gocm enleri το 1950-54, Kaialtay Kazak το 1952-69. Δ εδ ο μ ένο υ ό τι ο ι μετανά σ τες από το Α φ γανισ τάν που έφ θασ αν το 1982 δ ιέμ εινα ν σε σ τρ α τόπ εδα σ υγκέντρω σ ης πριν από τη μόνιμη τα κτοπ οίησ ή τους, δ εν ήταν δυνα τό να συμπεριληφθούν. Κατόπιν, όπως ήδη έχει α ναφ ερθεί, σχεδόν καμία εργασ ία για τους εθνικούς σ χηματισ μούς ομάδω ν δεν έχει επ ιτραπ εί σ τη ν Τ ουρκία από 1970. Ο ι τε λ ε υ τα ίο ι α ρ ιθ μ ο ί για τη ν κατανομή της γλώσσας που δ η μ ο σ ιεύ ο ντα ι σ τη ν εθνική απογραφή (Genei Nufus Sayimi) είνα ι ε κείνο ι που από το 1965 και στις επόμενες εκδόσεις δεν έχουν εμφ α νισ τεί. Η έρευνα για τα χωριά πραγματοποιήθ η κε μεταξύ 1960 και 1968. Κατά συνέπεια λίγα έγκυρα σ τοιχεία είναι δια θ έσ ιμ α μετά από 1970. Επιπλέον ένας π εριορισμός της σ ειράς α υτή ς είνα ι το π έρασμα το υ χρόνου, που έχει σαν α π οτέλε σμα να ε ξα λ ε ίφ ει τα α π ο τελέσ μ α τα τω ν ογκω δώ ν εσ ω τερ ικώ ν μ ετα κινή σ εω ν πληθυσμώ ν τω ν τελευ τα ίω ν δ εκα π έντε ετών, που έχει α λλά ξει ο λόκληρ η τη σύνθεση το υ π ληθυσμού κοντά στα α σ τικά κέντρ α και πολλά χωριά. Τα σ το ιχεία από τη ν έρευνα μετα φ έρ θ η κα ν σε ένα χάρτη που π αρουσ ιάζει δ ιο ικ η τικ ά τμ ή μ α τα τη ς ίδιας π εριόδου που π ρ οσ φ έρθηκε ευγενικά από το ν καθηγητή Planck, όμω ς α υτά τα ό ρια έχουν α λ λ ά ξει σ τη συνέχεια. Τα χω ριά που ο νο μά σ τη κα ν από τους π λη ρο φ ο ριο δ ό τες προσδιορίστη καν αρχικά από τη ν περιοχή στις λίσ τες απογραφής, και καθιερώ θηκαν έπειτα από τις γεω γρα φ ικές σ υντετα γμ ένες τους σ το δείκτη το υ Yeni Turkiye Atlasi (1977), που π αρουσ ιάζει ίσως ένα χω ριό σε τρία, και αντιπροσω π εύει έτσ ι μια ιδια ίτερ η βελτίω ση επάνω σε μια μεγα λύτερ η διαθέσ ιμη κλίμακα. Ό τα ν τα χω ριά δ εν εμφ α νίσ τη κα ν σε αυτόν το δείκτη , α να ζη τή θ η κα ν στη μεγαλύτερη κλίμακα, α λλά σ τους π α λαιότερους χάρτες το υ Codex Kultur Atlas (1965). Ό λα εκτός από μερικά χω ριά βρέθηκαν με αυτά τα μέσα. Μ ετά, βέβαια, από τη β οήθεια κάποιον επαρχιακών χαρτώ ν που ήταν α ρ κετά χρ ή σ ιμο ι ώ σ τε να βοηθήσ ουν στην ολοκλήρω ση το υ εγχειρήματος.


9

Είτε έτσ ι ε ίτε αλλιώς, σ αρά ντα επτά δ ια φ ο ρ ετικές εθνικές ομά δες έχει χαρτογραφ ηθεί, σε σύ γκριση με τις δεκαοχτώ που καταχω ρούνται σ τους προηγούμενους ρω σικούς χάρτες. Αυτό, πρέ πει να αναγνω ριστεί, «πέφτει» έξω σ υγκριτικά με τις εβ δ ο μ ή ντα δ υ ό μ ισ ι εθ νικό τη τες που θα έπρε πε να υπάρχουν. Η μισή εδώ, αντιπ ροσω πεύει τους Gypsies: α υ το ί είνα ι δύσκολο να κ α τα μ ετρ η θούν γ ια τί από τη φύση τους σ υγκεντρ ώ νο ντα ι σε μικρές ομά δες και δ ια μένο υν μα κριά από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Δύο άλλες ομάδες, σ χετικές η μία με τη ν άλλη, έχουν π α ρουσ ια σ τεί μόνο δ ο κιμα σ τικά σ το χάρτη: η Abdal, και εκείνη το υ Alevi, που δε δ ιευ κ ρ ιν ίζετα ι όπως η το υ ρ κμ ενική . Και ο ι δύο έχουν απ οδειχθεί α ό ρισ τα μέσω της συνηθισμένης (και π ρ ο σ τα τευτική ς) επ ιφ υλακτικό τη τάς τους. Το απ ροσ διόρισ το Alevi πρέπει, εντούτοις, να π α ραμ είνει μια περίπτωση για μελλο ντική τε κ μηρίω ση, και το πιο σ η μα ντικό είνα ι ό τι ο α ρ ιθ μό ς τους υπ ολογίζεται ποικιλοτρόπω ς μεταξύ 30 και 40 το ις εκατό το υ συνολικού πληθυσμού τηςΤ ουρκίας. Υπάρχουν α να μ φ ισ β ή τη τα συγκεντρώ σεις σ την κεντρ ική Ανατολία, για τη ν οποία δεν ξέρ ο υ μ ε τίποτα. Καμία προσπάθεια δ εν έχει γ ίνει να αντιπροσω πευθούν ο ι μεμονω μένες φ υλές ή οτιδ ή π ο τε εθνικής σύνθεσης. Όπου, εντούτοις, ο ι π ληρ οφ ορίες για αυτούς έχουν κα τα σ τεί διαθέσ ιμες, όπως σ την περίπτωση μερικώ ν Τουρκμενίω ν από το Avsar, α υτό έχει καταχω ρηθεί σ τους καταλόγους. Οι χάρτες το υ Karabuda, που είνα ι σε ένα φ υ λετικ ό παρά ένα εθνικό επίπεδο, για αυτόν το λόγο δεν έχουν χρησ ιμοπ οιηθεί, αν και είνα ι ενδια φ έρ ο ντες. Εύκολα θα ε κ τιμ η θ ε ί ό τι, λα μ β ά νο ντα ς υπόψη τη ν ε υ ελ ιξία το υ έθ νους ως έννοια, π ολλές α ν α λ υ τικ ές π λη ρ ο φ ο ρ ίες α π α ιτο ύ ντα ι για το ν επαρκή καθ ο ρ ισ μό μιας εθ νική ς ομάδας. Ο ι ενα λ λ α κ τικ ές πηγές που ερ ω τώ ντα ι π ο ικίλο υν από τη ν ερ γασ ία τω ν γλω σσολόγω ν σ τα δ ο κ ίμ ια της λα ογρα φ ία ς. Ειλικρινής π ροσπ άθεια έχει κ α τα β λη θ εί ώ σ τε να χρ η σ ιμ ο π ο ιή σ ει κάθε πηγή που έχει τη γ ν ή σ ια σ χετικ ό τη τα . Μ όνο ο ι ισ το ρ ικ ές πηγές, όπως η μνη μ εια κ ή μ ελέτη το υ Som er και το υ Oguz, έχουν τε θ ε ί κατά μέρος, δ εδ ο μ έν ο υ ό τι το έθνος, από τη φύση του, ε ν δ ια φ έ ρ ε τα ι για τη ν π αρούσα εικόνα μιας ομάδας. Η π ροκύπ τουσ α εικόνα είν α ι έτσ ι π ρώ τισ τα εικό να η οπ οία ε ί ν α ι δ ια μ ο ρ φ ω μ ένη από ο μ ά δ ες το υ εξω τερ ικο ύ. Είναι σ χετικά σπάνιο ό τι μια συνεπής άποψη π α ρ ουσ ιά ζεται από ένα μέλος μιας ομάδας στην τυπω μένη ύλη, δ εδ ο μ ένο υ ό τι η τα υ τό τη τα ομά δα ς τόσο συχνά λα μ β ά νετα ι για δεδομένα , α κόμα και όπου, όπως με τους Καυκασίους, ο ι ομά δες έχουν δη μ ο σ ιεύ σ ει το υλικό: κάποιος μπορεί σ την καλύτερη περίπτωση να το συμπ εράνει από το ποσό α υτό που γρά φ εται. Ο ύτε σε π ολλούς εθνο λόγους έχει δ ο θ εί η ευκαιρία να καθορίσουν τη ν άποψή τους. Ο χάρτης μπορεί μόνο να παρουσ ι α σ τεί σ τη ν πλήρη αποδοχή αυτώ ν τω ν περιορισμών, ως τρέχουσα κατάσταση της γνώσης. Α κό μα και από τη ν άποψη ό τι ο καθορισμός μπορεί να είνα ι μα κριά από τη σαφήνεια. Στην επαρχία M ardin, π α ρ αδείγματος χάριν, α να φ έρ ετα ι ό τι υπάρχουν κουρδικά χω ριά όπου τα α ρ α β ικά ο μιλο ύ ν τα ι κανονικά, και τουλά χισ τον ένα αρ α β ικό χω ριό που μιλά κουρδικά υπάρχουν επίσης ο μ ά δες που είνα ι δίγλωσσες, κουρδικά και αραβικά. Υπό αυτούς τους όρους μόνο η π ροσ εκτική έρ ευ να θα μπορούσε να π ισ τοπ οιήσ ει ποια τα υ τό τη τα έχουν τέτο ιες ομάδες, και αυτό δ εν μπορεί, α υ τή τη σ τιγμή, να γ ίνει επί τόπου: ο ι γλω σσολόγοι α κό μ α και ο ι ίδ ιο ι ήταν π εριορισμένοι. Α υτό πρό κειτα ι να είνα ι ένα α κρ α ίο παράδειγμα, αλλά το σ ίγουρο είνα ι πως ένα τερ ά σ τιο μέρος εργασίας π α ρ αμένει να π ραγματοπ οιηθεί σ τις τα υ τό τη τες ομά δα ς τω ν κο ινο τή τω ν σ τη νΤ ουρ κία . Πρέπει να α να μ ένετα ι ό τι ο ι το υρ κικές αρχές θα καταλάβουν, όπως εκείνο ι που βλέπουν τη χώ ρα από το εξω τερ ικό , ό τι αυτή η εθνική π ο ικιλο μο ρ φ ία είνα ι ένα π ροτέρημα. Προς το παρόν μπ ορούμε το υ λά χισ τον να μά θουμε από τον πολύ σ η μ α ντικό α ρ ιθ μό Τούρκω ν που ερ γά ζο ντα ι στη δύση: ο ι πλη ρο φ ορ ίες δεν μπορούν άλλο να είνα ι κρυφές.

10


Τούρκοι: Alevi (Αλεβίτες) Προσδιορισμός: Alevis, Kizilbash Ger. A lew iten, KyzylbaschTk. Alevi (ler), Kizilbas,Toup^8viK0(E.A natolia)./4u-

το-προσδιορισμός: Alevi. Δευτεροβάθμιοι μόνος-προσδιορισμοί: Nalci (asO rdu), Sirac (asTokat) δ ια φ ο ρ ετικά π αραδοσ ιακά δ ια ιρ εμ ένο ς σε Eld, Tahtaci, Cepni, Abdal, Kizildeli,Talibi, Arapkirh κ,λπ.(Sevgen 1951) Am uca (α π ά τη Βουλγαρία)

Αριθμοί: Απογραφή: μη απ αριθμημένος. Ο ι εκτιμ ήσ εις που γίνο ντα ι δ ίνο ντα ι για Alevis συνολικά, π εριλαμ β άνο υν πιθανώς τους Alevi Κούρδους και το υς Zazas, και τους Ά ρ α βες Alawi. Κατά συνέπεια: (Gokalp 1980:14) 10.000.000 (Roux, J. P. 1970:85) 10% το υ π ληθυσμού ως ελάχιστο, 40%, δηλ. από 4.500.000 έως 18.000.000 το 1980 DsA.1982 8.000.000 Alevis συνολικό (π εριλαμβάνει Κούρδους). Μ ερ ικο ί α ρ ιθ μ ο ί δη μ ο σ ιεύ τη κα ν μέχρι το 1966, από τις επαρχίες, και δίνο υν τον α ριθ μό χω ριώ ν για Bingol, Hatay, M ardin, Maras, and Tunceli; από αυτούς, ε κείν ο ι για Hatay είνα ι κυρίως Alawi, και ο ι υπόλοιπο Κούρδοι ή Zazas.

Κατανομή: Ανεπαρκώς τεκμη ριω μένο ς, αλλά δ ια δ εδ ομ ένος σε όλη τη ν κεντρική , δ υτική, και β ό ρ εια Ανατολία, ειδ ικ ό τερ α σε Sivas,Tokat, Yozgat, Nevsehir, Corum , Amasya, K. Maras, και Erzincan.

Γλώσσα: Τουρκικές δ ιά λεκτο ι, από τη ν Ανατολία.

Θρησκεία: Alevi μο υσ ουλμάνοι (Alevilik).

Ταυτότητα ομάδας: Από τη ν εσω τερική θρησκεία, και τη ν επακόλουθη ενδογαμία. To Alevi εί να ι τεκμη ρ ιω μένο , πιθανώς ως απ οτέλεσ μα της επ ιφ υλακτικό τη τά ς το υς μπορεί να σ υμβ α ίνει και ενώπιον τω ν ξένων, όπως δια τυπ ώ νεται από το ν Genci Abdal: «gordiigiin o rt, g o rm e d ig in soyleme» «το πέπλο λ έ ε ι τ ι έχετε δει, δεν λ έ ε ι τ ι δεν έχετε δει». Η δ ιάκριση μεταξύ τω νΤούρκω ν Alevi και τω νΤ ο υρ κμένιω ν Alevi όπως το Cepm KairaTahtaci δεν είνα ι με κανένα τρόπο σαφής. Η δια φ ο ρ ά σ τη θ ρ η σ κευτική οργάνω ση μεταξύ τω ν μελών της ομάδας Bektasi (ονομασ τικά Sunnis) και το υ Alevi είνα ι επίσης σ κοτεινή (βλ. M e liko ff 1982), εν τούτο ις για π ρακτικούς λόγους, εκείνο ι στις πόλεις μπορούν να θ εω ρηθούν ως Bektasi, και εκείνο ι στα χω ριά ως Alevi (Figlali 1983:191). Η κοινή πεποίθηση είνα ι σ την κατανομή ενός τρόπου της α λή θ ειας μη δια θ έσ ιμ ης στον αμύητο: «Bu yol hak M uham m ad Ali y o lu d u r Kirklann binasi ulu yoludur» «Αυτός ο τρόπος είνα ι ο τρόπ ος της αλήθειας, το υ M uham m ad Ali και είνα ι ο μεγάλος τρόπος το υ σπ ιτιού τω ν σαράντα». Η π αράδοση ήταν, και ως ένα ο ρισ μένο βαθμό ακόμα, δ ια τη ρ ε ίτα ι από ένα δ ίκ τυ ο «οδηγών», το υ pir, το υ dede, και το υ baba, σε δ ια φ ο ρ ετικά επίπεδα σ τη ν κοινότητα, και είνα ι π ροσιτή σ τους άνδρες και τις γυνα ίκες εξίσου. A levilik δ εν είνα ι ένα τμ ή μα , αλλά μάλλον η ισ χυρότερη π ερίπ τω ση το υ ρ εύμα τος Sufi, έμφ υτο υ σ το το υ ρ κ ικ ό Ισλάμ (Figlali 1 9 8 3 :189ff.) Επιπλέον αυτό ενσω μα τώ νει α να μ φ ισ β ή τη τα τις διά φ ορ ες π ρο-ισλαμικές π ρα κτικές και τις π επ οιθήσεις μέσα σε μια ισλα-


11

μική εργασ ία πλαισίων (Eroz 1977:203). Είναι α νακριβ ές για να π ροσδιορίσ ει τους Shiism ή να καλέσ ει τους υπ οστηρικτές το υ Caferi, δεδο μένο υ ό τι μερικοί το υ ρ κικο ί α νώ τερ οι υπάλληλοι το έχουν κάνει (βλ. Κ. E. E. Bingol, 1963) (ΓΦ: ,106 Figlali 1983). Μ ια μακροχρόνια ισ το ρία από τη ν π λειοψ η φ ία τω ν Sunni έχει ο δη γή σ ει το Alevi να απ οσυρθεί σε μια σειρά κλειστώ ν κοινοτήτω ν, που χαρα κτηρίζουν το Sunnis ωςΥθζίά, ή στη χειρ ό τερ η περίπτωση Agzi Kara, «μαύρα στόματα», με δυσ φ η μιστική αναφορά.

Τούρκοι: Alevi: Yoriik Προσδιορισμός: Alevi Yoriik Ger. Alevitische Juruken Tk. Alevi Yoruk(ler).

Αυτο-προσδιορισμός: Άγνωστος.

Αριθμοί: Απογραφή 1965 που α π αριθ μ είτα ι όχι χω ριστά. Καμία άλλη π ληροφ ορία διαθέσιμη.

Κατανομή: Καταγραμμένος μόνο σε Afyonkarahisar, Emirdag, και σε Bilecik, Boztiytik, το π ο θ ετη μ ένο ι σε επτά τοποθεσίες, αλλά επ ανατοπ οθετήθηκαν και διασκορπ ίσ τηκαν oraT aurus, εκτός από Yozgat και Merkez.

Γλώσσα: Τουρκικές δ ια λέκτο υ ς από τη ν Ανατολία.

Θρησκεία: Alevi μουσ ουλμάνοι (Alevilik).

Ταυτότητα ομάδας: Καμία π λη ρ ο φ ο ρία δια θέσ ιμη, αλλά πιθανώς πρώ τα από τη θρησκεία, δευ τερ ευ ό ντω ς από τη φ υ λ ετικ ή δομή, και τρ ίτο ν από το επάγγελμα. Γράφοντας από τις σ ημειώ σ εις που γίνα ν περίπου το 1930, κα τα γρά φ ο ντα ι τα χω ριά Sazdere, Bahadir και Kozluca σε Manisa, Alasehir, KaiAlem sahh σε Manisa, Sarigol και ως Alevi και ως Yoriik, και σε Tahtaci και σε Cepni, αλλά χωρίς π εραιτέρω εξήγηση. Μ π ορεί να υπ άρξει κάποια σύγχυση, ω στόσο, με Alevi Τ ουρκμένιους. Η ισ τορική ή η σ η μερινή σύνδεση με Yozgat δ ια φ α ίν ετα ι σ ημα ντική.

Τουρκμένιος: Alevi Προσδιορισμός: Alevi Τουρκμένιος Ger., Turkm enische Alew itenT k., Τ ουρκμένιος (ler), Alevi (ler), Kizilbas (lar).

Αυτο-προσδιορισμός: Tiirkm en (ler), Asiret (Sirac), Gavum (Nalci).

Δευτεροβάθμιος προσδιορισμός: Φ υλετικά ή τοπικά ονόματα, π.χ. Cepni, Adahlar, Uskiidarh, Sirac, Nalci.

Αριθμοί: Απογραφή: μη α π αριθμημένος χωριστά. Οι μόνες εκτιμ ήσ εις δ ια θ έσ ιμ ες είνα ι εκείνες για το Alevi συνολικά: (Gokalp, A. 1980:14) 10,000,000. (Roux, J. P. 1970:85) 10% από το συνολικό πληθυσμό ως ελάχιστο, με εκτιμ ή σ εις για 30-40%, από 4,500,000 to 18,000,000 το 1980.

12


Κατανομή: Ανεπαρκώς τεκμ η ρ ιω μ ένη , αλλά δ ια δεδομ ένη στη δ υ τική και κεντρική Anatolia, ως Άπω Ανα τολή, ως Nizip σε Gaziantep, και ως D ivrigi. Ο ι ομά δες χω ριώ ν είνα ι γνω σ τές σ τις επαρχίες Kars, Sivas,Yozgat,Tokat, Ordu, Corum , Bahkesir, Manisa, το υ Ιζμίρ και M ugla. Από εκείνα που απαριθμούντα ι από το ν Akay για Bahkesir (1935:22-3), μερικά δ εν είνα ι πλέον το υρ κμ ενικά . Ο ι ο υ σ ια σ τι κές σ υστάδες υπάρχουν α κό μ α κοντά σε Ed rem it, Bergama, Akhisar, Turgutlu, Tire, Soke, Sarkisla, Gemerek, and Nizip. Αυτές β ρ ίσ κο νται συχνά σ τις κάπως δυσπρόσιτες π εριοχές «καταφυγίων».Το Nalci εμ φ α ν ίζετα ι να σ υγκεντρ ώ νετα ι σε Ordu, Unye, το Sirac β ρ ίσ κετα ι σ ε ^ 8 ΐ , Artova, Turhal and Zile, and in Yozgat, Cekerek and Sorgun.

Γλώσσα: Τουρκικές, από τη ν Ανατολία, δ ιά λεκτο ι.

Θρησκεία: Alevi μουσουλμάνοι.

Ταυτότητα ομάδας: Π ρώτα μέσω μιας αίσθησ ης τη ς κοινής το υ ρ κ μ εν ικ ή ς καταγω γής, και μιας π ροέλευσ ης σε Khurasan δ ευ τερ ευ ό ντω ς από τη θρησκεία. Η τα υ τό τη τα ενισ χύεται από τη ν ενδογαμία. Η συνειδητοπ οίησ η το υ φ υ λετικο ύ σ υνετα ιρισ μού είνα ι σε μερικές περιπτώ σεις ισχυρή, όπως μεταξύ του Cepni ή του Barak, και αλλού αδύνατη, ή α κόμα και ανύπαρκτη, όπως μεταξύ τω νΤ ο υ ρ κμ ένιω ν Ed rem it. Δεν είνα ι σαφές εάν ο Nalci σ εβασ μός σ η μ α ίνει τους ίδιους ως Τ ουρκμένιος παρά τους Τ ούρκους Alevi: έχουν π ερ ιλη φ θ εί εδώ στη βάση που α ναφ έρ ο υν τους kavim, αναγνω ρίζοντας με α υτό ν το ν τρόπο τη φ υ λετική προέλευση. Η ενδ ο γαμ ία δ ια τη ρ εί τη ν α κερ α ιό τη τα στο φ υ λετικ ό επίπεδο, αλλά ο ι πατρικής γρα μμή ς γ ε νιές είν α ι εξώ γαμες, ή δεν απ αιτούν κανέναν πιό σ τενό γά μο από π έντε βαθμούς σχέσης (kusak), κάποια ρύθμιση τη ς δ ο μή ς γενιώ ν μπορεί να γίνει, εντούτοις, για να τα ιρ ιά ξε ι τις νέες π εριστάσεις (αυτόθι). Η π αράδοση το υ takiya, η ά δ εια για να κρύψ ει τη ν πίστη κάποιου από τους ξένους, τους μη alevi, μπορεί να π ροκα λέσ ει σύγχυση. Κατά συνέπεια το Barak π ερ ιγράφ ετα ι ως Alevi σε μερικές εκθέσεις (Kum ahm etoglu 1947: II, 6). Η εσω τερική ενό τη τα καθιερώ νεται μέσω της κοινοτικής ανα γνώ ρισης τη ς αρχής ενός dede, ή ocak-zade, ο οποίος, εντούτοις, μπορεί να ζήσ ει σε κάποια από σταση. Η τοπική κο ινό τη τα διευ θ ύ νετα ι από έναν κληρονομικό baba, κάτω από τον οποίο μια σ ειρά σ υγκεκρ ιμένω ν εσω τερικώ ν δεσμώ ν οργανώ νεται μεταξύ τω ν ζευγαριώ ν και τω ν παντρεμένω ν ζευγαριών, τα οποία είνα ι έπειτα πλήρως α ρ μό δ ια το ένα για το άλλο. Η κο ινό τη τα ρ υ θ μ ίζετα ι μέ σω ενός δ ικασ τηρίου, ayini sorg u, το οποίο π ροηγείτα ι το υ ετήσ ιου cem, παρουσία το υ dede. Η ευ κολία με τη ν οποία μια τέτο ια οικεία, κλειστή, και μυστικοπαθής κοινωνία μπορεί να παρανοηθεί έχει π ροκαλέσ ει τα σ τερ εότυπ α του Alevi ως α ιμ ο μ ιξία άσκησης της μοιχείας στο κοινοτικό sondu οργίω ν «mum»: ένα ρεύμα σ υκοφ αντίας ήδη στις αρχές του αιώνα XVI (σημείωση: 55 M eliko ff 1975 1). Αυτή η τοπ οθέτηση, στη συνέχεια, έχει οδη γή σ ει σε ένα σ τερεότυπ ο Alevi το υ Sunnis ως kara, μαύρο-στόμα. Η π ο λικό τη τα ενισχύει τη ν αίσθηση Alevi τη ς κοινότητας. Η αλλαγή από τον προσ δ ιο ρ ισ μό Kizilbas σε Alevi σ τον ΧΙΧαι. έχει απ οτύχει να απ οδυναμώ σει το σ τερεότυπο.

Tahtaci: Alevi Προσδιορισμός: Tahtaci G er.Tachtadschi,Takhtadji Tk.Tahtaci (εφ έσ τιος θεός).


13

Αυτο-προσδιορισμός: Τ ουρ κμ ενικά για το εμπόριο, το Tahtaci, ή kesim σ το εσω τερικό.

Δευτεροβάθμιος αυτο-προσδιορισμός: Caylak, Aydinh

Αριθμοί: Απογραφή: μη απ αριθμημένος. Ulkutasir, Μ. 1968:100.000 σε 20.000 οικογένειες, εκτίμησ η.

Κατανομή: Στα δασικά μέρη της σειράς Toros, από τις επαρχίες Izmir, Manisa, και Aydin στη δύση, μέσω M ugla, Denizli, Burdur, Isparta, Antalya, Icel και Adana μέχρι Maras και G aziantep σ την ανατολή (Sevgenl 951:304 U lkutasirl 968:840). Ο ι ομά δες έχουν μετα να σ τεύσ ει π αραδοσιακά στις π εριο χές όπου η εργασία δασονομίας είνα ι δ ια θέσ ιμη, α π οσυρόμενες σ επ λη σ ιέσ τερ α σε α κτές μέρη το χειμώ να, και μ ετά από τις π ρ ο β λέψ ιμ ες δ ια δ ρ ο μ ές σ το δ ρ ό μ ο το υ ς μέχρ ι δάση το κα λο κ α ίρ ι (Ozbayri 1972:12-13; Jahn 1970:37-41,72-3 and m ap 8), όπου λειτο υ ρ γο ύ ν από το Μ άρτιο μέχρι τα μέσ α Ν ο εμβ ρ ίο υ, και κ α τε υ θ ύ ν ο ν τα ι από το γ ρ α φ ε ίο δ α σ ο νο μ ία ς. Δ εν ε ίν α ι σ αφ ές εά ν η Canakkale και ο ι επαρχίες Bahkesir πρέπει να κληθούν Tahtaci ή Alevi Τ ουρκμένιοι. Σ η μ α ντική τα κτοποίηση έχει π ρ α γμα τοπ οιηθεί τώ ρα. To Narhdere κοντά σ τη ν Izm ir ήταν π ο λιτισ τικό κέντρο (Yilmaz 1948:10).

Γλώσσα: Τουρκικές από τη ν Α νατολία δ ιά λεκτο ι. Εκείνοι σε Manisa, και Akhisar, π α ραδείγματος χάριν μιλούν στη δ ιά λ εκτο Akhisar (Kosay 1954:112). Υπάρχουν κάποια σ το ιχεία εκείνο ι για Aydin που μιλάν μια μέχρι τώ ρα μη αναγνω ρισμένη γλώσσα (Caferoglu 1954:41 -56), αν και α π α ιτείτα ι προ σοχή εδώ.

Θρησκεία: Alevi μουσουλμάνοι, που δεσ μ εύ ο ντα ι από άλλους Alevis.

Ταυτότητα ομάδας: Μ ε βάση το σ υνδυα σ μ ό εσ ω τερ ικ ή ς θ ρ η σ κεία ς, επ αγγέλματος, και ο μ ά δ ω ν καθόδου. Το A levilik το υ Tahtaci εμ φ α νίζετα ι να είνα ι ελάχιστα δ ια φ ο ρ ετικό από αυτό αλλού. Υποβάλλουν τα ιδ ια ίτερ α σέβη σ τα δέντρα, και κάνουν μια θυσία προτού να αρχίσουν. Το επάγγελμά τους ως πριο νισ τές και ξυλοκόπ οι εμ φ α νίζετα ι να εξα σ φ α λίζει τη θ ρ η σ κευ τική απομόνωσή το υς σε μεμονομένες περιοχές. Η εργασ ία ανδρώ ν και γυναικώ ν γ ίν ετα ι από κοινού. Ο π ρ ο σ δ ιορ ισ μ όςΤ 3 ΐιΐ3 α εμ φ α ν ίζετα ι να είνα ι τόσ ο ευρέω ς δια δ εδ ο μ ένο ς σαν να είνα ι ξεχω ριστή τα ξινό μη σ η της ομάδας με α υ τό το ό νο μα και θα εμ φ α νίζετα ι έτσ ι έως ότο υ α ν τίθ ετα σ το ιχεία να είνα ι διαθέσιμα. To Tahtaci δ ια ιρ ε ίτα ι σε δύο τμ ή μ α τα αρχής, asiret, σ τη ν α ιγα ία π εριοχή, α π οκα λο ύμενα Caylaklar και Aydinhlar.To Caylaklar β ρ ίσ κετα ι στο Karaman Ovasi, M ut, Finike και Fethiye, και το A ydinhlar σε Adana και Mersin, Antalya και το Ιζμ ίρ.Τ ο Caylaklar δ ια ιρ είτα ι σε τρ εις μικρ ό τερ ες ομάδες, Ustiirgeli, Samash και Cingozler (Ozbayri 1972:1) και το A ydinhlar στην ανατολή εμ φ α νί ζο ντα ι να έχουν τα π αρόμοια τμ ή μ α τα , Agaceri και Karakaya (Eberhard 1953-4:56). Α υτά τα τμ ή ματα, εντούτοις, απ αιτούν π εραιτέρω μελέτη (βλ. ROUX 1970:30-1, απ αριθμώ ντας τη LAK, Gogceli, Danabas, Eseh, Aydinh, Cingozler και Kabakci, για τη ν περιοχή Toros, αλλά Aydinh, Cavlak.Kardesli και Enseli για τη ν περιοχή Serik. Σύμφ ω να με άλλους απολογισμούς υπάρχουν δεκα τέσ σ ερις φ υ λές, που α π αρ ιθ μ ού ντα ι π οικίλο τρόπως. Η λειτουργούσ α μονάδα είναι το oba μεταξύ 10 και 30 οικογενειώ ν που ο δη γο ύντα ι από ένα kahya, ένα διαχειριστή keye. Οι σχέσεις μεταξύ αυτώ ν τω ν ομάδω ν δια τη ρ ο ύντα ι παρά τη ν απομό

14


νωσή τους, και το Tahtaci είναι endogam ous (29%, π αντρεμένος με τους συγγενείς, συνήθως στην πατρική γραμμή, στο δείγμα 123 οικογενειώ ν - Basoglu 1973:28) χωρίς να π αντρεύονται άλλους Alevis. Ο ι θ ρ η σ κ ευ τικ ο ί δεσ μ ο ί καθ ιερώ νο νται μέσω τω ν π εριοδικώ ν επισκέψεω ν από το ν dede. Το Tahtaci φ α ίν ετα ι να υ π ό κ ειτα ισ τη σ υκοφ α ντία «mum sondil» ακόμα και π ερισσ ότερο από άλλους Alevis, και χω ρ ίζετα ι έτσ ι από τη sunni π λειοψ ηφ ία λόγω τη ς υποψίας και στις δύο πλευρές. Το Tahtaci κατα χω ρήθηκε ως χω ρισ τό cem aat κάτω από τη ν οθω μανική κυβέρνηση από το XVI αιώ να και μετά (Sumer 1962:528).

Μουσουλμάνοι μετανάστες από τη Βουλγαρία Προσδιορισμός: Βουλγαρικοί μετανάστες, M uhacir, Gocmen Ger. bulgarische Derer, M uhadschirTk. m uhacirleri Bulgaristan gocm enleri, Pomak.

Αυτο-προσδιορισμός: Τούρκος, Muhacir, Gocmen (ler)

Δευτεροβάθμιοι προσδιορισμοί: Pomak Ahriyan (μ ο υ σ ο υ λμ ά νο ι το υ σ λαβ ικο ύ α π οθέματος) Tatar μ ερ ικ ο ί G agauz/S orguc/ Surguc (Χριστιανοί). Ο ι Τούρκοι D obruja κλήθηκαν μερ ικές φ ορές Gacallar από D eliorm an Turks. Το € ^ χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κ ε επίσης ως μειω τικό, ειδικά για τους Τ ούρκους G erlovo.To Am uca υπο δ εικ ν ύ ει Alevis.

Numbers: Καταγραφή 1965

23,138 δ η λω μένα πρόσωπα που μιλούν Pomak 4,088

δ η λω μένα πρόσωπα που μιλούν τα βουλγαρικά

27,226

κατα χω ρη μένο ι από τη μητρ ική γλώσσα

27,010 ο μ ιλία Pomak ως δεύ τερ η γλώσσα 47,092

μιλούν Βουλγαρικά ως δεύ τερ η γλώσσα

74,102

καταχωρη μένος από τη δεύ τερ η γλώσσα

Σύνολο 101,328 κατα χω ρη μένο ι από τη γλώσσα μόνο Εγγραμμένοι μετανάστες:

Ladas

1932 1921-28 463,534

Kostanick 19571934-3985,000 αλλά:

Geray

1962 1935-4095,511

Kostanick 1955 1940-51209,885 αλλά:

Geray

1962 1923-60374,478

Akcay

1968 1950-58 154,448

Mango

1981 1923-80 488,000 (Γεν. Δ ιευθ υντή ς της ασφάλειας)

Χ ριστιανοί:

Barrett 1982 1,000 Bulgarian Congregational Church 2,200 Bulgarian Orthodox Church

15


Κατανομή: Ο ι μετανά σ τες έχουν δια σ κορ π ισ τεί σκόπιμα σε όλη τη δυτική και κεντρική Τουρ κία από τη ν κυβ ερ νη τική π ολιτική, για να επιτρέψ ουν τη ν καλύτερη ολοκλήρω ση με τον υπάρχο ντα πληθυσμό. Ο ι νέες α γρ ο τικές τα κτοπ οιήσ εις ήταν αναλογικές, με τις π εριοχές από τις οποίες είχαν προέλθει. Οι μετανά σ τες εγκα τασ τά θηκαν σ τη ν π ρ α γμ α τικό τη τα σε 44 τω ν τό τε 63 επαρχι ών (για το υς καταλόγους βλέπε K ostanickτο 1957:119..123 και Adatepe το 1959:192-5). Η α να το λική Α νατολία δεν π ερ ιλή φ θ η κε σ το π ρόγραμμα «για λόγους ασφάλειας», αλλά αυτό συνέβη για να συμπ έσει με τη ν π ροτίμηση μετανα σ τώ ν για ένα ηπ ιότερο κλίμα και να λ ειτο υ ρ γή σ ει ευκολό τερ α το εύφ ο ρ ο έδαφ ος (Kostanick 1955:49). Λ ιγό τερ α από 50 χω ριά ιδρύθηκαν για α υτό ν το λόγο στη δ εκ α ετία του '50: το υπόλοιπο των προσφύγω ν μοιράσ τη κε σ τα υπάρχοντα χωριά, συχνά αραιά, και συχνά με τους πρώ τους μετανά στες ως γείτονες. Η μετανάσ τευσ η το υ 1921 -28 α ντιμ ετω π ίσ τη κε ομοίω ς. Για τους χάρτες τω ν δύο μετανασ τεύσ εω ν τα σχέδια βλέπουν Kostanick το 1957: 92 και 124, και Tanoglu 1955. Παρά την επένδυση σ τη ν α γροτική τα κτοπ οίησ η, ένα μεγάλο μέρος του επαρχιακού μέρους αυτού το υ πλη θυσμού έχει δ ια σ κο ρ π ισ τεί τώ ρα στις πόλεις. Η Κατανομή π ρ ο γρ α μ μα τίσ τηκε από τη ν αρχή της μετανάσ τευσ ης το υ 1950 ως κρησφύγετο (50.000 πρόσφυγες) κοντά σ τις δυτικές ακτές ή στη Θ ρά κη (20.000), όχι μακριά από τη ν Κω νσταντινούπολη, ή όχι μακριά από τη ν Άγκυρα (40.000). Αυτό έχει β οηθήσ ει α να μ φ ισ β ή τη τα τη ν επ όμενη μετανάσ τευσ η. - Marmara region

66,104

-Aegean region

24,707

- Northern region

8,227

- Southern region

12,926

- Central region

37,445

- Eastern region

946

- Southeastern region

-Total

92

150.447

(a n o T o p ra k v e Iskan Basm iisavirlik ve Istatistik Subeleri.)

Γλώσσες: 1.Τούρκικα, δ ιά λ εκ το ι Οθωμανού, στη ν ό τια ο μ ά δ α (του Oguz). 2. Pomaks που μιλούν βουλγαρικά (περίπου 25%). 3 .Tatar (q. v. 14,15 κάτωθι). 4. G agauzTurkish, οθω μα νική δ ιά λεκτο ς α ρ κετά επ ηρεασμένη από Slavonic

Θρησκεία: Sunni Islam: Hanefi. Alevi Islam. Ο ρ θ ό δ οξο ι Χ ρ ισ τιανο ί μεταξύ Gagauz.

Ταυτότητα ομάδας: Παρά τις εμφ α νείς υπ οδιαιρέσεις στη γλώσσα και τη θρ ησ κεία , έχουν π α ρουσ ια σ τεί ως ενιαία ομά δ α σ τους χάρτες επειδή έχουν α ντιμ ετω π ισ τεί σε μεγάλο βαθμό υπό α υτή ν τη μορφή από την το υρ κική κυβέρνηση, και κανένα σ το ιχείο όσον α φ ορ ά τη ν παρούσα κατανομή αυτώ ν τω ν υπο ομάδω ν δεν είνα ι διαθέσ ιμο. Τ έτοια σ το ιχεία είνα ι εξα ιρ ετικ ά αποσπασματικά. Α υτό δ ικα ιο λο γεί τη ν επ εξεργασ ία ως ένα ο ρ ισ μένο βαθμό από τη ν τοπ οθέτησ η το υ εγγενούς λα ϊκισ μ ο ύ σ τη ν Τουρκία, η οποία καλεί γ εν ι κά το υς νεο φ ερ μ ένο υ ς muhacir, ή το πιο πρόσφ ατο (1950) κύμα (και ο ι δύο που σ ημα ίνουν το με τανάστη), π ρ οσθέτοντας κα τ' ανώ τατο ό ρ ιο μια χώ ρα π ροέλευσ ης ως προσόντα. Στην πράξη η

16


συνηθισμένη π ολικότητα μεταξύ Sunni και Alevi υπήρξε στο GariaBul. Ενώ ο πληθυσμός Deliorman, π αραδείγματος χάριν, α να φ έρ θ η κε ως τουρκικός, το Alevi μεταξύ τους α να φ έρ θ η κε από το Sunnis ως Kizilbas, το οποίο δέχτη κα ν εύκολα ο ι ίδ ιο ι (Bobcev 1940: ,139,144) Alevi και Aliyan ήταν επί σης στο ν ό μισ μ α στην περιοχή. Αν τα χω ριά ήταν διεσ π αρμένα εκεί, ο ι δύο πληθυσμοί αναμίχθηκαν γενικά (αυτόθι 143) Η υποδιαίρεση δεν πρέπει, επομένως, να α να μ ένετα ι να πάρει μια φυσική μορφ ή σ τη ν Τουρκία. Τα σχέδια sunni και της τα υ τό τη τα ς Alevi α ντισ το ιχο ύν σε εκείνα που π εριγράφ ηκαν ήδη για το υς εγγενείς Τούρκους. Το 1940 και ο ι δύο θεω ρούσαν α κό μ α το ν π ολιτισ μό το υς ως Osmanh, παρά τη ν αλλαγή τη ς τοπ οθέτησ ης σ την Τουρκία τη ν ίδια, τη ν οποία έτεινα ν να απορρίψ ουν (αυ τό θ ι 139 Kostanick 1955: 43, O rhonlu 1966 683). Η θέση το υ Bektasi είνα ι ασαφ ής σε σχέση με Alevilik: το Amuca, π α ραδείγματος χάριν, είνα ι π ροέλευσης Alevi (Kissling 1953). Το ό νο μα Citak ήταν σε γενική χρήση για όλους τους Τ ούρκους το υ χωριού. To Gacal ήταν ένας όρος που χρησιμ ο π ο ιή θ η κελιγό τερο συχνά, και προφανώς υπό μια μειω τική έννοια κατά συνέπεια, το Deliorm anh, ο ιΤ ο ύ ρ κ ο ι, κα μ ένοςΤ 3 ή ΐ3 kiilah, μίλησαν για το υςΤ ο ύρ κο υς D obruja ως Gacallar. To BulgarsShum en και Razgrad α ν α φ έρ θ η κ ε ο μο ίω ς από ό λους το υ ς Τ ούρ κους χω ρ ικούς ως Gacal ή C itak (B obcev1940138-9). To Pomak, που μιλά μια δ ιά λ ε κ το τω ν βουλγαρικώ ν, θ εω ρ ε ίτα ι γ εν ικ ά Σ λ ά β ο ι που α σ π ά ζο ντα ι το Ισλάμ σ το ν α ιώ να XVIIth (B ajraktarevtc 1936:1161 Kostanick 1957: ,72). Αν και α υτή η άποψη σ υ ζη τείτα ι από μερ ικο ύ ς kish σ υγγραφ είς Tur που το υ ς θεω ρ ο ύν όμω ς από τις το υ ρ κ ικ ές φ υλές που έφ θα σ αν σ τα Βαλκάνια πριν από τη ν ο θ ω μα νικ ή επ έκτασ η (Eren 1963), ο ι το π ικο ί Τ ο ύ ρ κο ι δ εν εμ φ α ν ίζο ν τα ι να θ εω ρ ο ύν τους Pomaks ως Τούρκους, α κό μ α κι αν μ ο ιρ ά ζο ν τα ι τη θ ρ η σ κ εία τους (Kostanick 1957: ,79). To Gagauz μιλά μία ο θ ω μα νική δ ιά λ εκ το έντο να σ λαβ ική σ τη σ ύντα ξη και το λεξιλό γιο , μ ο ιρ ά ζο ν τα ι ένα μεγά λο μέ ρος το υ το υ ρ κ ικ ο ύ π ολιτισ μού, α λλά είν α ι ελλη νική ς καταγω γής ο ρ θ ό δ ο ξ ο ι χ ρ ισ τια ν ο ί (συμπε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τα ι εδώ δ ε δ ο μ έν ο υ ό τι ο ι α ρ ιθ μ ο ί το υ ς σ τη ν Τ ο υ ρ κ ία επ ιτρέπ ουν μετά βίας μια χω ρισ τή κατηγορία). Μ ερ ικ ο ί α ν α φ έρ ο ν τα ιω ς Edirne (Svanberg 1 9 8 4 που α ν α φ έρ ει P. G rulich 1976, M enzel 1927). Το Am uca ήταν μία τουρκόφ ω νος ομά δα που υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψ ουν τις εστίες τους σ τα το υρ κο -βο υλγα ρικά σ ύνορα α κολουθία τω ν βαλκανικώ ν π ολέμω ν και ο ι π ερισ σ ό τερ ο ι από αυτούς εγκα τασ τά θ η καν στο Kirklareli, όπου 24 χω ριά π α ρατίθεντα ι, αν και δια δ ίδ ο υν ως μ α κρι νό νό το ως Hayrabolu raiT e kird ag . Εδώ α ναγνω ρίζο νται ως Kizilbas.Τους α π οδίδετα ι μια συγκε κριμένη προέλευση ως οπαδούς το υ Seyh Bedreddin, το οποίο π ροσέλκυσε πολλούς οπαδούς στο αρχικό έδαφ ος το υς το 1416, α υ το ί επέζησαν τη ς σ υντριβής το υ το 1420 (Salci 1943). Σε ο ρ ισ μ έ νες θ ρ η σ κ ευ τικ ές π ρα κτικές ειπώθη καν για να μοιάσουν με το Bektasis, το οποίο ένωσαν το 1893, χα ρ α κ τη ρ ίζο ν τα ι επίσης θ ετικ ά γ ια τη ν εργασ ία -η θ ική και τη ν τιμ ιό τη τ ά τους. Από τη ν έκθεση Kissling το 1953 δεν είνα ι γνω στό εάν δια τη ρο ύν α κόμα μια ιδια ίτερ η τα υτό τη τα . Οι αναλογίες συγ γενείς στη Βουλγαρία το 1950 ήταν: Τούρκοι 683.000, Pomaks 123.000, tatars και Gagauz 10.000. Οι τσ ιγγά νο ι που το 1950 πήγαν σ τη νΤ ο υ ρ κ ία με το υς άλλους μετανά σ τες ήταν απ αράδεκτοι, και α κό μ α και εκείνα που ήταν μουσ ουλμανικά επ ισ τράφηκαν σ τη Βουλγαρία (Kostanick το 1955:45 1957:69). Παρά το π λεο νέκτημ α τη ς το υρ κική ς ομιλίας, και συχνά άσκησης το υ sunni ισλάμ, και παρά τη σκόπιμη π ολιτική της τα κτοπ οίησ ης σ τα υπάρχοντα χωριά, το γεγονός ό τι α υ το ί ο ι ά π οικοι α κό μα εύκολα π ρ ο σ διορ ίζο ντα ι τρ ιά ντα έτη μετά από τη μαζική αποβολή το υ 1950-51 δείχνει ό τι η α φ ομοίω σ η είνα ι μακριά από πλήρης. Σε μερ ικές περιπ τώ σεις η καθορισ μένη αποφυγή της νέας κο ινό τη τα ς έχει καταγραφεί.


17

Η τα υ τό τη τα του Pomak εμ φ α νίζετα ι α κό μ α να βασ ίζετα ι σ τη γλώσσα: κατά συνέπεια σε ένα χω ριό σ τη ν επαρχία τη ς Κω νσταντινούπολης 100% όλω ν τω ν ο ικο γενειώ ν Pomak μίλησ ε α κόμα Pomakca το 1975, α κό μ α κι αν γεννήθη καν σ τη ν Τ ουρκία (80%). Α ντιθέτω ς, Τούρκοι που π ροέρ χο ντα ι από τα ίδια χω ριά όπως Pomaks το 1912. Α κόμα δ εν επ ιτρέπει καμία σύγχυση πέρα από τη ν ονο μα το λο γία (Uluscu 1981: 29). Αλλού ο ι δ ιά λ εκ το ι είνα ι έντο να χα ρακτηρ ισ μ ένες (Kursun 1973, Kurt 1972). Οι δ ια κρ ίσ εις της θ ρησ κεία ς έχουν σ υ ντη ρ η θ εί όμω ς ό χιπ άντα: ο Eroz (1977:29) παρέχει ένα π αράδειγμα ενός χωριού, Ertugrul Koyii, το οποίο ήρθε από τη Βουλγαρία και απ οφ ά σισε συλλογικά να γ ίνει sunni. Στις δ ύο π εριπτώ σεις που καταγράφ ονται, η ενδογαμία είνα ι επ ικρατούσα σ τη μία, ένα χωριό Alevi (Amuca;), ο γάμος επ ιτρέπ εται μόνο μέσα σ τον kabile.

Μουσουλμάνοι μετανάστες από τις βαλκανικές χώρες (εκτός από τη Βουλγαρία) Προσδιορισμός: Βα λκανικοί μετανά σ τες, M uhacir, G ocm en Ger. Einw anderer vom βαλκα νικό. Tk. M uhacir, Gocmen (ler) Bosnak, Hersek, κ,λπ. Στα Βαλκάνια: a. Pomak, Ahryan/A garyan b.Torbesi, Poturi, Kurki (για Σέρβους) c. Citak, pi. Citaci d. Gagauz (για λίγους χριστιανούς)

Αυτο-προσδιορισμός: Τούρκος, M uhacir, Gocmen (ler).

Δευτεροβάθμιοι αυτο-προσδιορισμοί: а. Pomak (σλαβικής προέλευσης) β. Citak (σερβικής και μα κεδονική ς π ροέλευσης, καιΤούρκω ν) γ. Vallachades και Karadjovalides (προέλευσης Vlach) δ. Bosnak, Hersek, κ,λπ. μετά από τη ν περιοχή.

Αριθμοί: Απογραφή 1965 που κατα χω ρείτα ι από τη γλώσσα:

17.627 δ η λω μένα ά το μ α που μιλούν τα βοσνιακά (SIC) 45 δ η λω μένα ά το μ α που μιλούν κροατικά 406 δη λω μ ένα πρόσωπα που μιλούν ρουμα νικά б.599 δη λω μ ένα πρόσωπα που μιλούν σ έρβικά 37.237 τα μιλώ ντας βοσνιακά ως δ εύ τερ η γλωσσική (SIC) ο μιλία 1.264 κρ ο ατικά ως δεύ τερ η γλώσσα 6.962 τα μιλώ ντας ρ ο υμά νικα ως δεύ τερ η γλώσσα 59.578 μιλώ ντας Σ έρβος ως δεύ τερ η γλώσσα 48.096 δήλω σαν τα πρόσωπα που μιλούν τα ελληνικά. Εγγεγραμμένοι Μετανάστες Encyc. Brit.: Macedonia 1970 1912-3 100,000 from Macedonia Encyc. Brit.: Macedonia 1970 1923 375,976 Turks from Macedonia Zaim

958 1950-58 104,372 Turks from Yogosiavia

Geray 1962 1923-60 121,351 from Rumania 10% Geray 1962 1923-60269,101 from Yugoslavia 22.4%

18


Geray 1962 1923-60407,788 from Greece33.9% Geray 1962 (1923 ff. 383,728 from Greece 94.1%) Geray 1962 (1945-50 7,753 from Greece) Geray 1962(1953-60 151,812 from Yugoslavia 56.4%) Geray 1962(1934-38 80,092 from Rumania 66.0%) Akcay 1968 1950-58 5 from Rumania Akcay 1968 1950-58 120,182 from Yugoslavia Akcay 1968 1950-58 11,797 from Greece Ozakdag 1969 1946-67175,392 from Yugoslavia Mongol981 1923-80 303,000 from Yugoslavia Mango1981 1923-80 122,000 from Rumania Οι α ρ ιθ μ ο ί το υ M ango παράχθηκαν από τη γενική διεύθυνσ η τη ς ασφάλειας. Στους αριθμούς το υ Geray, τα ποσοστά που δ ίνο ντα ι είνα ι το π οσοστό το υ συνολικού α ριθ μο ύ μετανασ τώ ν για το 1923-60, ο ι α ρ ιθ μ ο ί εντός π αρενθέσεω ς υπ ολογίζονται για τις μικρ ό τερ ες χρονικές π εριόδους από το π οσοστό που δ ίνει τη ς σ υνολικής μετανά σ τευσ ης από τη χώ ρα ενδια φ ερ ό μενη για το 1923-60. Αν και ο ι πηγές του Geray, από τα επίσημα αρχεία, είνα ι π ροσ εκτικά τεκμη ριω μένες, μπορεί να δ ι απ ιστω θεί ό τι ο α ντιφ α τικ ό ς α ριθ μό ς το υ Akcay για τη ν Ελλάδα, όπως και άλλα, δ ίν ετα ι α νεξά ρ τη τα από το ν Ulusoy (1971:11).

Κατανομή: Όπως ο ι μετανά σ τες βουλγαρικής π ροέλευσης, α υ το ί έχουν δια σ κορ π ισ τεί σκόπιμα από την κυβ ερ νη τική π ολιτική, με κάποια προσπάθεια που γ ίν ετα ι να το υς εγκα τα σ τή σ ει α ντίσ το ιχα σε πε ριοχές ανάλογες το υ π ροηγούμενου π εριβ άλλο ντος και το υ τρόπου ζωής τους. Οι δ ια φ ο ρ ετικές ομά δ ες αναμίχθηκαν συχνά μαζί στις νέες τακτοπ οιήσ εις. Η αρχική Κατανομή π ρο κα ταλή φ θ η κε βαριά προς τη Θ ράκη και τη δυ τική Ανατολία. Επαρχία Edirne λα μβ α νόμ ενη (Geray 1962:30)

84.946 μετανάστες μεταξύ 1923και 1960 (9,6% του συνόλου), Tekirdag 83.329 (9,4%), Κωνσταντινούπολη 80.721 (9,1 %), Kir-klareli 69.402 (7,8%), Bursa 63.057 (7,1%), Bahkesir 50.065 (5,6%), Kocaeli 39,118 (4,4%), Manisa 31.098 (3,5%), Samsun 29.978 (3,4%), Nigde 28.032 (3.1%), Canakkale 26.116 (2,9%), Seyhan (Adana) 25.260 (2,8%), Kars 11.449 (2,4%), Ιζμίρ 19.996 (2,2%), Kayseri 17.790 (2,0%), Corum 17.174(1,9%), Konya 16.338(1,8%), Yozgat 15.815(1,8%), Sivas 15.496 (1,7%),

19


Eskisehir 15.099 (17%), Aydin 12.495(1,4%), Άγκυρα 10.560 (1,2%), Diyarbekir 10.273 (1,2%), και Tokat 10.037(1,1%). Α υτοί ο ι αριθμοί, με συνολικά 889.042, π εριλαμβάνουν προφανώς όλους τους μετανάστες, αλ λά δεδ ο μ ένο υ ό τ ι α υτό υπολείπεται τω ν καταχω ρημένω ν μετανα σ τώ ν 1.204.205 σ τη ν ίδια π ερίο δο, π ρέπει να απ οκλείσ ει εκείνους που π α ρέμειναν σ τις πόλεις. Από αυτούς, εκείνο ι από τη Βουλγαρία (31,1 %), τη Ρουμανία (10%), τη Γιουγκοσλαβία (22,4%) και τη ν Ελλάδα (33,9%), δια μόρφ ω σ αν τη μεγάλη π λειοψ ηφ ία (97,4%), και α υ το ί ο ι βαλκα νικοί με τα ν ά σ τες (σ υ μ π ερ ιλα μ β α νο μ ένω ν Βουλγάρων) δ ια ν ε μ ή θ η κ α ν π ρώ τα σ τη ν περιοχή M arm ara (56,7%), τη ν αιγαία περιοχή (21,3%), και τη ν κεντρική Α νατολία (11,7%) (Geray 1962:34). Μ ε εξα ί ρεση τα Samsun, Nigde, Seyhan και Kars, όλες ο ιπ ερ ιφ έρ ειεςπ ο υ έλαβαν περισσ ότερο από 20.000 είνα ι έτσ ι σ τη δύση, και αυτού το υ Kars είνα ι άτυπος σ τη ν ύπαρξη κυρίως για το καταφ ύγιο των Αζέρω ν προσφύγων. Σε αντίθεσ η ο ι περισσ ότερες α νατολικές επαρχίες ήταν α νενόχλητες από α υ τή τη μ ετα ν ά σ τευ σ η :To Adiyam an, Bingol, Bitlis, Hakkari, M ardin, Rize, και Siirt δεν έλαβαν κανέναν μετανάσ τη αυτή τη σ τιγμ ή .To Cankiri, Coruh (Artvin), Erzurum, Giimushane, Hatay, το Malatya, Trabzon,Tunceli, Urfa και Usak έλαβαν λ ιγό τερ ο από 1000 καθεμία. Οι α ρ ιθ μ ο ί για τη ν κατανομή από τη ν εθνική υπο-ομάδα ή τη ν π ροηγούμενη υπ ηκοότητα δεν είνα ι δ ια θέσ ιμοι, εκτός από εκείνους για το υς μετανά σ τες από τη Βουλγαρία. Οι α ρ ιθ μ ο ί απογραφής του 1965 για τη μη τρική γλώσσα ακολουθούν α κό μ α κατά προσέγγιση το ίδιο σχέδιο.

Bosnian

Pomak

Adana

312

Bahkesir

1,707

Bahkesir

319

Canakkale

3,673

Bursa

1,169

Edirne

10,324

Canakkale

516

Izmir

1,289

Edirne

334

Kirklareli

3,375

Istanbul

3,072

Kocaeli

381

Izmir

2,349

Samsun

319

Kirklareli

1,148

Tekirdag

Kocaeli

3,827

Total

Ktitahya

373

Sakarya

2,899

Sivas

515

Total

17,627

1,632 23,138

20


Serbian

Bulgaria

Istanbul

2,104

Bahkesir

916

Izmir

2,609

Istanbul

1,168

Manisa

394

Sakarya

303

Total

6.599

Izmir

560

Kocaeli

342

Manisa

321

Total

4,088

Οι επάνω από 300 είνα ι ο ι ακόλουθες: Δ εν ήταν όλες ο ι κατανομές επιτυχείς: Ο Tanoglu α νέφ ερ ε ήδη το 1955 ό τι ο ι γεω ρ γικές π ερι οχές, ειδ ικά εκείνες στη δύση, που δ ια π ο τίσ τη κα ν με το υς α γροτικούς πληθυσμούς (1955:32). Κα τά συνέπεια ο ι ιδ ια ίτερ ες μετακινή σ εις μετανά σ τευσ ης π ληθυσμού είχαν π ρ α γμα τοπ οιηθεί ήδη από το 1955, περίπου 16.000 μετα το π ιζό μ ενο ι από το κέντρ ο και το νό το σ το Α ιγαίο (Geray 1962: 38). Αυτές ο ι μετακινήσ εις, που α π εικο νίζο ντα ι σ τους α ρ ιθ μο ύς που δ ίνο ντα ι ανω τέρω , έχουν αυ ξη θ εί στη σ υνέχεια από τη ν α σ τική μετανάσ τευσ η.

Γλώσσες: 1. Τούρκικα: δ ιά λ εκ το ι οθω μα νικές μεταξύ τω ν μετανα σ τώ ν από τη Σερβία, Μ ακεδονία, και το Dobruja. 2. Π ομακικά: μια δ ιά λεκτο ς τω ν βουλγαρικών, μεταξύ τω ν μετανα σ τώ ν από τη Μ ακεδονία. 3. Σ ερ β ο κρ ο α τικ ά μεταξύ τω ν μετανασ τώ ν από Βοσνία-Ερζεγοβίνη. 4. Ελληνικά μεταξύ τω ν μετανα σ τώ ν από Θ εσσαλονίκη (Selanik): Π ο λλο ίΤ ο ύρκο ι από τη Μ α κεδονία, τη Ρουμανία, και τη ν Ελλάδα ήταν δίγλωσσοι.

Θρησκεία: 1. Sunni Islam: Hanefi. 2. Alevi Islam am ong Kizilbas, Amuca. A ffilia tio n to th e Bektasi ord e r is com m on. 3. Christian, Serbian O rth o d o x Church (3,000 Barrett 1982).

Ταυτότητα ομάδας: Α υτο ί ο ι μετανά σ τες θ εω ρ ο ύντα ι ως μία ενια ία μονάδα ελλείψ ει τω ν α κρ ιβ έσ τερ ω ν στοιχείων. Το κ ρ ιτή ρ ιο για το τμ ή μ α το υ π ληθυσμού σ τις α νταλλαγές ήταν θ ρ η σ κευ τικό μόνο, α νεξά ρ τη τα από τη ν ομιλία, και το δ ιο ικ η τικ ό που έχει τε ίν ε ι να δια ιω νίσ ει α υτή ν τη ν τοπ οθέτησ η (Kostanick 1957:93 και σημείω ση: 107 LlAy 1974 2). Είναι σαφές ό τι σ τη ν πράξη υπ ο δια ιρ ο ύντα ι από τη θ ρ η σκεία, αλλά πέρα από τις σ τα τισ τικές που δ ίνο ντα ι, λίγες π ληροφ ορίες είνα ι διαθέσιμες. Ή ταν γνω σ το ί μερ ικές φ ο ρές ως Potur serbo-Croat, και α ρ γότερ α σε Ο θωμανούς. Η π λειοψ ηφ ία μουσ ουλ μάνων απ έφυγε όπως ο ι Σ έρ β ο ι και ο ι Κροάτες, ως α υτό το σ ημείο, τις χρ ισ τια νικές μετονομα σίες. Υπήρξε, εντούτοις, κάποια εξαίρεση. Citak από τη ν ό τια Σ ερ β ία και τη Μ ακεδο νία μιλούσαν σ έρ β ικα ή α λβα νικά (Elezovic 1929) μόνο ε κείν ο ι από Strumica μίλησαν τούρκικα . Μας α ναφ έρον τα ι μέλη τη ς δια τα γής Bektasi, η οποία μπ ορεί έτσ ι να παράσχει ένα μέσο ενοποίησης. Ο Filipovic (1954) α ν α φ έρ ετα ι σε τρ ία χω ριά Bektasi στη Strumica όπου η δ ια τή ρ η σ η το υ χρισ τια νισ μο ύ είναι χα ρ ακτηρ ισ μ ένη . Αν και πιθανώς σλαβικό απ όθεμα το υ νότου, θ εω ρ ο ύντα ι γενικά ως Τούρκοι. Οι Σ έρ β ο ι μο υσ ουλμάνοι ήταν γνω σ τοί σ τους χρισ τια νο ύς γείτο νές τους σ τη δυ τική Μ ακεδο νία ως Torbesi, Poturi, και π εριστασιακά ως Kurki. Οι το υρ κό φ ω νο ι μετανά σ τες προήλθαν κατά προσέγ


21

γιση από τη ν ίδια περιοχή της Γιουγκοσλαβίας, και από τις πόλεις και με τους α γρότες από Κόσοßo(S.Serbia) και τη Μ ακεδονία. Μ ερ ικο ί από αυτούς επίσης ήταν γνω σ το ί ως Citak (Vasilevic 1924: 34 βλ. Bajraktarevic 19 3 6:1 1 59b). To Pomak, μια άλλη ο μά δα μουσουλμάνω ν σλαβικής π ρ οέλευ σης, ν ό τια τη ς Βουλγαρίας, κατά τη διά ρ κεια της π ολιορκίας Pleven και από 1885 άρχισε να π αίρ ν ει το καταφ ύγιο σ τη νΤ ουρ κία . Πολλοί εγκα θ ίσ τα ντα ι α κό μ α κοντά σ τα σύνορα. Η έκταση τη ςπ ρ ο η γο ύμενη ς κατανομής τους σ υγχέεται από τη βουλγαρική χρήση Pomak για να υπ ο δείξει τη σ έρβική ομιλία, καθώς επίσης και τη βουλγαρική ο μιλία Muslims. Κάτω από τους Ο θω μανούς ο ι Pomak εμ φ α νίζο ντα ι να μην έχουν δ ια κεκρ ιμένη υπ ηκοότητα από τη θρησκεία: θεω ρήθηκαν έτσ ι ω ςΤ ούρ κοια π ό Βούλγαροι χρ ισ τια ν ο ί (Bajraktarevic 1936:1161), εν το ύ το ις όχι από εκείνο υς τους Τούρκους που ήταν ο ι γείτο νές τους. Είναι, λέγετα ι, φ υσ ικά ευδ ιά κρ ιτο ς από τους Τούρκους, και αυτό το γεγονός, μαζί με τη θ ρ η σ κευτική σ υ ντη ρ η τική α ντίδρ α σ ή το υς ενά ντια σ τις μεταρρυθ μ ίσ εις του M ustafa Kemal, θ εω ρ εί τα ι ό τι έχει χρ η σ ιμο π ο ιη θ εί από τους α νώ τερους υπαλλήλους με επιδίωξη να δ η μ ιο υ ρ γη θ εί μια ρωγμή εντός της μουσ ουλμανικής κο ινό τη τα ς μέσα Ελλάδα (O rh o n lu l 966:683). Ο όρος Agarenos, που σ ημα ίνει «hagarene, μουσουλμάνος» χρη σ ιμο π ο ιή θ ηκε από τους Έλ ληνες πρώτα για τους Τούρκους, και στη σ υνέχεια για το υς τοπ ικούς νεο φ ώ τισ το υ ς σ το Ισλάμ. Μ έ χρ ι το ν π ρόω ρο XV αιώ να η βουλγαρική μορφή τη ς Ahryan ήταν υ ιο θ ετη μ ένη από τους Ο θω μα νούς ως τη ν Ahiryan για το υς βαλκανικούς νεο φ ώ τισ το υς, ή απλά για καθένα από τα βαλκανικά απ οθέματα (M enage 1969: 206-7). Έχει χρη σ ιμο π ο ιη θ εί σ τη σ υνέχεια για το Pomak, ειδ ικ ό τερ α εκείν ο ι από τον κεντρικό ο ρεινό όγκο Rhodope, το ν οποίο το ν δ έχτη κα ν ο ι ίδ ιο ι (Eren 1963:39). Οι το υρ κό φ ω νο ι μετανά σ τες από τη ρουμα νική περιοχή το υ D obruja έφ θασαν το 1934-39 ως α π οτέλεσ μα της μετακίνησ ης περίπου 77.800 μακριά από μια περιοχή που σ υ ζη τή θ η κε μεταξύ της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας (Kostanick 1957: ,79). Εμφ ανίζονται κυρίως να είνα ι Sunnis. Μ πορεί επίσης να είχαν π εριλάβ ει μερικούς από το χρ ισ τια νικό Gagauz, τα οποία α ναφ έρ ο ντα ι ως Edirne, εν το ύ το ις ο ι π ερ ισ σ ό τερ ο ι τώ ρα ζουν σ τα σύνορα, ιδ ια ίτερ α σ την Αλεξανδρούπ ολη (Grulich 1976:42-6). Α υτο ί ο ι μετανά σ τες από τη Ρουμανία εγκα τασ τά θηκαν κυρίως στη Θράκη. Μ ερ ίδ α μο υ σ ο υ λμ ά νω ν που α π ο β λή θ η κ α ν από τη ν Ελλάδα ή τα ν Vlachs: Karagiovalides (MeglenVIachs) KaiValahades (βλ. σ τα ελληνικά Μ ουσουλμάνος). OiValahades κατα γρά φ ο ντα ι να μιλούν τα ελληνικά. Το Meg len Vlachs, που κ ό β ετα ι από το κύριο σώ μα μ α κ ε δ ο ν ικ ο ύ ν ^ ο Ιιε σ ε μ ια ο ρ εινή περιοχή, είνα ι πιθανόν να έχει γ ίνει μουσ ουλμανικό σ τον XVIII αι. (Capidan 1937:11). Ένας δ ια δ εδ ο μ ένο ς π ληθυσμός Yoriik σ τα Βαλκάνια έχ εια π ο ρ ρ ο φ η θ εί επίσης σ τη ν Τουρκία μέσω της μετανά σ τευσ ης από τη Γιουγκοσλαβία και τω ν ανταλλαγώ ν πληθυσμώ ν με τη ν Ελλάδα μετά από το 1923. Δ ιατή ρη σ α ν μια το υρ κική δ ιά λεκτο (Hazai 1960). Α υ το ί εμ φ α νίζο ντα ι να εγκα θ ίσ τα ντα ι ως άλλο ι μετανά σ τες στη Θ ράκη ή τη νο τιο δ υ τικ ή Ανατολία. Κατά συνέπ εια σ το χω ριό κοντά σ το Biiyukcekmece, σ τη ν Κω νσταντινούπ ολη, μια γλώσσα εκτός από τα το ύ ρ κ ικ α μ ιλήθ η κε σ το 34% όλω ν τω ν σπιτιών, και εξ αυτώ ν το 97% μιλούσε τα ελ ληνικά: ο ι κ ά το ικο ι είχαν έρ θ ει μεταξύ 1922 και 1927, και είχαν σ υντη ρ ή σ ει έτσ ι τη γλώσσα τους για τουλά χισ τον σ αράντα έτη σε μια ιδ ια ίτερ α π ροσιτή περιοχή, όπου η αφ ομοίω σ η α ναμενότα ν να είν α ι γρήγορη (Coskun 1968:109). Τα σ υγκρίσιμα α π οτελέσ ματα επ ιτεύχθηκαν μεταξύ γιουγκοσλα βικώ ν (βοσνιακώ ν) χορηγή σεων που έφ θασαν το 1957-59 ή μετά από το 1963:94,2% του δ είγμ α το ς δεν είχε μιλήσ ει το ύ ρ κ ι κα σ τη ν άφ ιξη, και μέχρι το 1971 48,5% α κό μ α δε μιλούσε α κό μ α κι αν ζούσαν σε Kartal σ τη ν Κων σ ταντινούπ ολη (Ulusoy 1971:20). Σε μια άλλη ο μ ά δ α στην ίδια περιοχή, μικτή ς γιουγκοσλαβικής π ρ οέλευσ ης, τη ς οπ οίας 72% δ ε μ ιλο ύ σ ε το ύ ρ κ ικ α σ τη ν ά φ ιξη , το 31% σ υνέχισ ε να μη μιλά

22


(Ozakdag 1969: 28). Ο M agnarella (1974: 35) διαπ ίστω σε ό τι η θέση τω ν γυναικώ ν σε Bahkesir, Susurluk ήταν εμφανώ ς πιο σ υ ντη ρ η τική από ό ,τι μεταξύ το υ τοπικού πληθυσμού (Manav).

Κούρδοι: Alevi Προσδιορισμός: Alevi Κούρδοι, κουρδικό Alevi Ger. A lew itische Kurden Tk.

Αυτο-προσδιορισμός: a. Alevi β. Κούρδος. Αριθμοί: Απογραφή: όχι χω ρ ισ τά απ αριθμημένοι. Καμία εκτίμ ησ η δεν είνα ι δια θέσ ιμη, αλλά βάσει τη ς δη μο φ ιλο ύς εκτίμ ησ η ς ό τι 70% όλων τω ν Κούρδων σ την Τουρκία είνα ι Sunnis, το μεγα λύτερ ο μέρος το υ υπόλοιπου 30% πρέπει να έγιναν Alevis, μετά από το ν απ οκλεισ μό το υ Yezidis (περίπου 10.000). Ο Chaliand (1978:76) υπ οθέτει ό τι υπάρχουν α ρ κετές εκα τοντά δες χιλιάδες.

Κατανομή: Κυρίως σ τις επαρχίες Bingol (ειδικά υπο-επαρχίες Karhova και Kigi), Tunceli, Erzincan, Sivas, Yozgat, Elazig, το υ M alatya, K. Maras (ειδικά σ το Elbistan και Pazarcik), και Kayseri (Pinarbasi, Sariz KaiTomarza). Αυτά τα είνα ι κυρίω ς στα χω ριά όχι πολύ μακριά. Τα άλλα διεσ π αρμένα εμφ α νίζο ν τα ι να κα τα γρά φ ο ντα ι για τις επαρχίες Adiyam an, Gaziantep, Hatay, Kirsehir, Nevsehir, Samsun, KaiTokat.

Γλώσσα: Kirm angi, ως sunni Κούρδους. Τούρκος για τη λειτο υρ γική χρήση.

Θρησκεία: Alevi μουσουλμάνοι.

Ταυτότητα ομάδας: Ξεχωρίζουν π ρώ τα μέσω τη ς θρησκείας, δευ τερ ευ ό ντω ς μέσω τη ς γλώσσας και τρ ίτο ν από το φ υ λ ετικ ό καθορισμό. Η ίδια π ολικό τη τα μεταξύ Alevis και Sunnis υπάρχει μεταξύ τω ν Κούρδων όπως μεταξύ τω νΤούρκω ν, όπως ήταν ό τα ν βοήθησαν sunni Κ ούρδο ιτο υςΤ ο ύρκο υς να καταστείλουν τη ν επανάσταση τω ν Alevi σ το Dersim (1916). Ο ι φ υ λ ετικ ές γενεαλογίες δ ια φ ορ ο π ο ιο ύντα ι σε Seyyid και μη-seyyid, ο ρισ μένες ο ικογένειες Seyyid που έχουν καθιερώ σ ει το συνήθες δικαίω μα να δ ια θ έτο υ ν ο ι θ ρ η σ κ ευ τικ ο ί ηγέτες: πρέπει ειδ ικά να είνα ι ενδό γαμ ο ι για να δια τη ρ ή σ ου ν αυτή τη θέση. Ο υπόλοιπος π ληθυσμός δ εσ μ εύ ετα ι από μια δήλω ση της πίστης, ως ta lip , «φιλόδοξοι», μέσω ενός Seyyid rehber, «οδηγός», που είναι υπεύθυνος και στη συνέχεια σε ένα pir, «παλαιότερος». Εκείνοι ο ι Κούρδοι Alevis που ζουν έξω από Tunceli καθ ο δ η γο ύντα ι από ένα rehber και α π ο τελεί έτσ ι μέρος του ίδιου δικτύου. «Οι α π όγο νο ι το υ π ροφ ήτη», π ρο τρ έπ ο υν έτσ ι τη ν ο μ ά δ α να ενω θεί. Το α ν τικ α θ ισ το ύ ν με μια κοινή φ λ υ λ ετικ ή ιδεο λο γία . Ο ι φ υ λ ε τικ έ ς υπ οταγές από το φ ό ρ ο σε ένα reisi asiret, «προϊ σ τάμενο», έχουν α π ο δ υ να μ ω θ εί τώ ρ α μέσω τη ς απ ώ λειας π ο λ ιτικ ή ς αρχής α υτώ ν τω ν ηγετών, αν και ο ι φ υ λ ε τικ έ ς δια φ ο ρ ές γ ιο ρ τά ζ ο ν τα ι α κό μ α σ ε μια επική π αράδοσ η. Ο ι σ τε ν ο ί δ εσ μ ο ί μ ε τα ξύ τη ς θ ρ η σ κ ε υ τικ ή ς και χρ ο νικ ή ς α ρχής έχουν ο δ η γ ή σ ει σε μια δ υ σ α ρ έσ κ εια τη ς ν εό τερ η ς γενεά ς από τη θ ρ η σ κ ε υ τικ ή ιεραρχία, με μια σ υνακό λο υθ η α ναπ ρο σ αρ μ ο γή τη ς θ ρ η σ κ ευ τικ ή ς υπ οχρέω σης εντό ς τη ς κ ο ιν ό τη τα ς π ρος μια α δ ελφ ο σ ύνη . Βρίσκουν, ε ν το ύ το ις, ό τι α υ τό αποκ η ρ ύ σ σ ετα ι από το υ ς ξένο υ ς που, από μια άποψη Sunm, το υ ς θ εω ρ ο ύ ν α κό μ α ως απ οκλίσ εις. To Tunceli (Dersim ) ε μ φ α ν ίζ ε τα ι να δ ια δ ρ α μ α τίζ ει ένα ρό λο σ τη ν τα υ τό τη τα ως π εριοχή κατα φυγίων.


23

Αλβανοί Προσδιορισμός: Αλβα νοί Ger. Albanier, Albaner Tk. Arnavut.

Αυτο-προσδιορισμός: Shqiptare.

Αριθμοί: Απογραφή 1965

12.832 δηλωμένα άτομα που μιλούν τα αλβανικά 40.688 δηλωμένα άτομα που μιλούν τα αλβανικά ως δεύτερη γλώσσα 53.520 Σύνολικά Κατανομή: Διαδεδομένος στη δυτική Ανατολία, και στην κεντρική Ανατολία στις επαρχίες Samsun, Tokat, και Yozgat. Η απογραφή του 1965 παρουσιάζει την πλειοψηφία των αλβανόφωνων στην επαρχία της Κων σταντινούπολης (4.341 άτομα),που ακολουθείται από την Bursa (1.928), Izmir (1.265),Tokat (964), Ankara (833), Sakarya (794), και SAM - SUN (610), με τις μικρότερες ομάδες σε Adana, Amasya, Aydin, Kayseri, Kirkla-reli, Manisa, κλπ. Η μεγάλη πλειοψηφία είναι εκείνοι στην Κωνσταντινούπολη, την Μπούρσα και την Άγκυρα που είναι αστικές. Εκεί σε Adana, Amasya, Kayseri, Sakarya, Samsun KaiTokat ζουν ως επί το πλείστον στις τοποθεσίες με έναν πληθυσμό λιγότερο από 10,000. Τρία τέταρτα εκείνων με τα αλβανικά ως δεύτερη γλώσσα είναι αστοί. Οι κοινότητες σε Yozgat εμφανίζονται να αποφεύγουν την απογραφή.

Γλώσσα: Αλβανικά (Arberes ή Shqipe), ένα από το τμ ή μ α Satem του. Ενδοευρωπαϊκή ο ικογένεια . Δύο κύριες δ ιά λεκτο ι: Geg KaiTosk.

Θρησκεία: Ισλάμ. Περίπου τρ ία τέ τα ρ τα είν α ι ο ρ θ ό δ ο ξ ο ι sunni (Hanefi), και το υπόλοιπο α ν ή κ ε ι σ το Bektasi ta rik a t (ονο μ ασ τικά sunni).

Ταυτότητα ομάδας: Καμία επαρκής π ληροφορία διαθέσιμη. Προφανώς βασισμένος στα πρώτα στοιχεία του τοπικού δικτύου. Δεν υπάρχει καμία πληροφορία για τη ν επιβίωση του φ υλετικού και του συστήματος γενιών της Αλβανίας μεταξύ της Διασποράς στηνΤουρκία. Στη μια περίπτωση που καταγράφεται (Magnarella 1974:37), ό λο ι εκτός από τους ηλικιω μένοι α ναφ έρο ντα ι ως απόλυτα τουρκοποιη μένοι. Ο ρόλος της γλώσσας περιπ λέκεται από το γεγονός ό τι στη Γιουγκοσλαβία, όπου ο ι καλούμενοι Αλβανοί έχουν διαμορφ ώ σει το 70% τω ν τουρκικώ ν -μ ειο ν ό τη τες ομιλίας υιοθέτησαν ευρέως τα τούρκικα ως γλώσ σα τους π ροκειμένου να βελτιω θεί η κοινωνική στάση τους, και να δια κρ ίνονται ως Τ ούρκοι-, μια επιλογή που οδήγησε τελικά σ την αποβολή τους από τη νΤ ο υρκία (Eggeling 1973:23).

Έλληνες: Χριστιανοί Προσδιορισμός: Έλληνες Ger. Griechen Tk. ρούμι, Yunan,Yunanh.

Αυτο-προσδιορισμός: Romios ή Romeos.

Αριθμοί: Απογραφή 1965 48.096 δη λω μ ένα ά το μ α που μιλούν τα ελληνικά ως μητρ ική γλώσσα.

24


82.144 δη λω μ ένα ά το μ α με τα ελληνικά ως δεύ τερ η γλώσσα. 73.725 δ η λω μ ένο ι ο ρ θ ό δ ο ξο ι Χριστιανοί.

A- K.j. 1975 80.000 ορθόδοξοι οπαδοί στην Τουρκία. Barrett 198265.000ΈλληνεςορθόδοξοιοπαδοίστηνΤουρκία.Αη5θΙιΜζ*198410.000'Ελληνες Χρι στιανοί όλων των μετονομασιών. Hofmann 1985 5.000 Έλληνες (Χριστιανός) το 1984. Gockenjan 198150 οικογένειες των Καθολικών Ουνιτών. Οι α ρ ιθ μ ο ί απ ογραφής για τους Ελληνόφωνες π εριλαμβάνουν μουσουλμάνους και το υς ελληνόφ ονους ο ρ θ όδο ξο υς Χ ρ ισ τιανούς Άραβες μετανάστες.

Κατανομή: Πρώτα σ τις μεγάλες πόλεις, ειδικά Κωνσταντινούπολη. Κατά συνέπεια σύμφ ω να με τους α ρ ιθ μο ύς το υ 1965, 35.097 ελληνόφ ω νοι εγγράφ ηκαν σ τη ν Κω νσταντινούπολη, 898 σ τη Σμύρνη, και 164 σ τη ν Άγκυρα Από εκείνους σ την επαρχία τη ς Σμύρνης, ο ι π ερισ σ ό τερο ι είνα ι πιθανώς Κ ρητικοί μουσ ουλμά νοι, δ εδ ο μ ένο υ ό τι μόνο 262 καταχω ρήθηκαν ως ο ρ θ ό δ ο ξο ι Χ ρισ τιανο ί σ τη ν ίδια απογραφή. Από το υς ο ρ θ όδ ο ξο υς Χρισ τιανούς που εγγράφ ο νται στην Κω νσταντινούπολη (47.207) η πλειοψ ηφία εμ φ α ν ίζετα ι να είνα ι ελληνική: από εκείνο υς σ την Άγκυρα (734) μόνο μια μειο νό τητα, το υπόλοι πο είνα ι Άραβες. Οι ελληνόφ ω νοι που π α ρέμειναν μπορεί να υπ οτεθεί ό τι ήταν μουσουλμάνοι, ει δικά μεγάλος είνα ι ο α ρ ιθ μό ς σ την Τραπεζούντα. Η ελληνική χρ ισ τια νική κ ο ινό τη τα σ τη ν Κω νσταντινούπολη είνα ι κεντρ ο θ ετη μ ένη σ τη ν πλευ ρά Galata το υ Χρυσού Κέρατου, ιδ ια ίτερ α γύρω από Beyoglu, και π ολλοί έχουν θερινές κατοικίες σε Burgaz, Buyiik ADA, και Heybeh. Μ ια άλλη ομά δ α ζει σε Gokce ADA και Bozcaada σ τα Δαρδανέλλια (14.000 Barrett 1982).

Γλώσσα: Μ ια π ερ ιφ ερεια κή έκδοση τω ν τυποπ οιημένω ν σύγχρονων ελληνικών, από το ινδοευρω πάϊκό τμ ή μ α C entum , π ροφ ορικώ ν σε διά φ ορ ες δια λέκτο υς της βόρειας ομάδας, και σ υμπ εριλαμβα νομένω ν και το υρ κικώ ν λέξεω ν. Οι δ ιά λ εκ το ι της Κω νσταντινούπολης δια δρ α μ ά τισ α ν ένα σ η μα ν τικό ρόλο στο σ χημα τισ μό τω ν τυποπ οιημένω ν σύγχρονων ελληνικών.

Θρησκεία: Χ ρισ τιανοί: Ελληνική ο ρ θ όδο ξη εκκλη σ ία (ορθόδοξη καθολική απ οστολική α νατολική εκκλη σία) κάτω από ένα Π ατριαρχείο σ την Κωνσταντινούπολη, το 1974 ήταν ως 100.000, και 80.000. Επί σης 82 ελλη νικο ί Καθολικοί (Ουνίτες) της βυζαντινής ιερ ο τελεσ τία ς, και 200 π ρο τεσ τά ντες της ελ λ η νικής ευαγγελικής εκκλησ ίας (Barrett 1982).

Ταυτότητα ομάδας: Ο συνδυασμός γλώσσας και θρησκείας, που επ ιβ εβ α ιώ νετα ι από τη ν ενδογαμία, βασισμένος σ τη ν αίσθηση τη ς ισ το ρ ική ς συνοχής στην κο ινό τη τα α κό μ α και πριν από τη ν κατάκτηση. Η ελλη ν ική κ ο ινό τη τα σ το π αρελθόν κατείχε τη θέση m ille t κάτω από τους Ο θωμανούς, δηλαδή είχε τη ν ά δ εια υπό αυτή τη μορφ ή σε ένα κατα νοη τό βαθμό α υτο νο μίας από τη Συνθήκη της Λοζάνης, αναγνω ρισμένη (με το υς Εβραίους και το Arm eni ANS) ως μια από τις μειο νό τη τες (azinhk) που έχουν το δ ικα ίω μ α σ τη ν ελεύθ ερ η έκφ ρασ η τη ς ο μ ιλία ς και τη ς θρησκεία ς, και έχει το δικαίω μα ό ντα ς σε θέση να σ υ ντη ρ ή σ ει τα ιδρ ύμ α τα και τα σχολεία της. Η α ίσθησ η τη ς κο ινό τη τα ς ενισχύετα ι έντο να από τη ν αφ οσίω ση σ τη ν επ ιχειρησιακή δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα , έτσ ι ώ στε, π α ραδείγμ ατος


25

χάριν, ένα μ εγά λο π ο σ ο σ τό τω ν κ α τα σ τη μ ά τω ν και τω ν επ ιχειρ ή σ εω ν σ το εμ π ο ρ ικ ό κέντρ ο Beyoglu ορ γανώ νοντα ι α κόμα από Έλληνες. Το μίγμα μέσω το υ γά μο υ με τη ν το υρ κική π λειοψ η φ ία είν α ι αδύνατο, και η ο μ ά δ α π α ραμ ένει α νεξά ρ τη τη . Αν και μεταξύ τω ν το υρ κικώ ν και ελλη νι κών κυβερνήσεω ν έχει π ρ οκληθεί κατά καιρούς ανο ικτή εχθρότητα , όπως στις ταραχές το υ 1955, η ελληνική κ ο ινό τη τα ήταν σε θέση γενικά να συνυπ άρξει ειρ η νικά με τους Τούρκους. Η α ν τιμ ε τώπιση τω νΤ ούρ κω ν και Ελλήνων σ την Κύπρο, εντούτοις, οδήγησ ε σ τους π εριορισμούς σ την κοι ν ό τη τα σ τη ν Τουρκία. Το 1963 ο τύπος εκκλησ ιώ ν απ αγορεύθηκε, και η λειτο υ ρ γία της Θ εολογικής Σχολής π εριο ρ ίσ τηκε. Η αίσθηση της α β εβ α ιό τη τα ς έμφ υτη σε μια τέτο ια μειο νό τητα, και η έλλειψ η εμπορικής ευημερίας, έχουν ο δη γή σ ει σε μια περαιτέρω μείω ση μέσω της απ οδημίας σ τη ν Ελλάδα και α λ λού, ειδ ικ ά μ ετα ξύ τω ν νεώ τερ ω ν γενεώ ν. Η το υ Π όντου κ ο ιν ό τη τα που κ ε ν τρ ο θ ετή θ η κ ε στη Trabzon είχε μια κάπως ευδ ιά κρ ιτη τα υ τό τη τα λόγω τη ς δ ια φ ο ρ ετική ς ισ τορίας π α ρ ατετα μένης συμβίωσής της με το υςΤούρκους και της δυνα μικό τερη ς φ ύσης της εκκλησίας σ την περιοχή (Bryer 1970:36 και 1975:141). Ο α υτοπ ροσδιορισ μός ως Ρωμιός, σε α ντιδια σ το λή με Έλληνες, α ντισ το ιχεί σ την το υρ κική δ ιά κριση μεταξύ το υ ρο υμιο ύ (ω ςΤούρκου υπήκοου) ra iY u n a n (ως Έλληνα υπήκοου), π ρολαμβάνο ν τα ς με α υτό ν το ν τρόπο οπ οιαδήπ οτε π ολιτική επίπτωση.

Ελληνόφωνοι Μουσουλμάνοι (μειονότητες εκτός Βαλκανίων) Προσδιορισμός Ελληνόφωνοι Μ ουσουλμάνοι, Islamicised Greeks; Ger. G riechischsprechende M uslim er;Tk. Rum;Gk. Donmedes?

Αυτοπροσδιορ ισμός: 1. (Pontic) Turkos, Ofiis; (Tk.Turk, Ofiu) 2. (Cretan) Kritikos; (Tk. G iritli) 3. (Cypriot) unknow n; (Tk. Kibnsh)

Αριθμοί: Η απογραφή 1965 4.535 δήλω σ ε τα πρόσωπα που μιλούν τα ελληνικά ως μητρική γλώσσα σ την επαρχία Τραπεζούντας, τη ς οποίας η π λειοψ ηφ ία είνα ι πιθανώς μουσουλμανικά, άλλες δ ιε σπαρμένες κοινότητες, κυρίως κρ η τική ς π ροέλευσης, δεν έχουν υπολογιστεί, αλλά: Η απογραφή το υ 1965 δήλω σε περίπου 2.600 τα πρόσωπα που μιλούν τα ελληνικά ως μ η τρ ι κή γλώσσα στις επαρχίες όπου Κ ρητικοί έχουν καταγραφ εί, α λλά 262 τω ν 898 στη Σμύρνη ήταν χρισ τιανοί. Η απογραφή το υ 1965 δήλω σ ε περίπου 900 πρόσωπα που μιλούν τα ελληνικά σε άλλες εσω τερ ικ ές επαρχίες, πιθανώς μουσουλμάνοι.

Κατανομή: Οι μεγα λύτερ ες συγκεντρώ σ εις είνα ι εκείνο ι που μιλούν τα π οντια κά ελληνικά σ την επαρχία Τραπεζούντας, που α π ο τελείτα ι από 5-6 χω ριά γύρω από τη ν Τόνυα, και σ αράντα ή π ενήντα το π οθετήσεις στο νό το τω ν ανώ τερω ν κοιλάδω ν Solakh και Gurcay, γύρω από Caykara και Kopriibasi. Υπάρχουν το υλά χισ το ν δύο α π ο δ η μ η τικ ές θέσ εις έξω από α υ τές τις κ ο ιν ό τη τες σ τη ν επαρχία Sakarya. Ο ι το π οθετήσ εις Κρητικώ ν μουσουλμάνω ν είνα ι σχεδόν εξ ολο κλή ρο υ κατά μήκος της μεσ ογειακής ακτής, από Hatay ως Canakkale, συνεχισμένες κατά μήκος της νό τια ς α κτή ς της θ ά λασσας το υ Μ αρ μ αρά σ την Κω νσταντινούπολη. Μ ια ο μά δ α ελληνόφ ω νω ν Κυπρίων σ ημειώ νετα ι σε ένα χω ριό κοντά σ τη ν Αττάλεια.

26


Γλώσσα: Τα σύγχρονα ελληνικά, σ τις δ ια φ ο ρ ετικές διαλέκτους, με κάποια μίξη δανεισμένω ν τούρκικω ν λέξεων. α. Τα το υ Πόντου ελληνικά (Romaika), μια αρχάίζουσα διά λεκτο ς με μερικές συγγένειες σε καππ αδοκικά ελληνικά (τώ ρα πιθανώς εκλείπ ουν σ τη ν Τουρκία). β.Τα κρ η τικά ελληνικά, Kritikd, σ τη ν ο μ ά δ α δια λέκτω ν Ν οτίου Αιγαίου. γ.Τα κυπριακά ελληνικά, C h ip rio tika ή Chipreika, στη νο τιο α να το λική ομά δα δ ιά λεκτο ι, όπως από τους Χριστιανούς.

Θρησκεία: Μ ουσουλμάνοι. Ο ι π οντια κές κο ινό τη τες είνα ι έντο να sunni. Μ ερ ικο ί από τους Κρητικούς εμ φ α ν ίζο ν τα ι να είνα ι Bektasi (Danielsen, επιστολή τω ν 2.6.83 που αναφ έρ ουν Κ. Ozbayn) ά λλο ι αναφ έρ ο ν τα ι μόνο όπως sunni, Hanefi (Tutengil 1954:46). Μ ερ ικο ί Έλληνες ήταν κρυπ τοχρισ τιανοί (Dawkins 1933).

Ταυτότητα ομάδας: Μ έσω τη ς γλώ σσας και τη ς σ υνήθειας. Η θέση τω ν π ο ντια κώ ν κ ο ινο τή τω ν είν α ι δύσ κολο να καθ ο ρ ισ τεί, και έχει μ ε λ ετη θ εί ανεπαρκώς. Α ρ νο ύ ν τα ι ο π ο ιοδήπ οτε πράγμα, α λλά Τ ούρ κο ι όμω ς μιλού ν τα ελ λ η νικά και δ ια τη ρ ο ύ ν ελλη νικό τελω νείο . Ο π ρ ο σ διορ ισ μ ός τη ς γλώσσας το υ ς ως Rom aika α ν τισ το ιχ ε ί σ ε το υ ρ κ ικ ό Rumca (από Romeos = Ρωμαίος) σ τη ν α ντίθ εσ η σε Yunanca, g u age το υ τοπ ικού δ ικ τύ ο υ τη ς Ελλάδας, ή Ellenika, το π αλαιό ό νο μα τω ν το υ Π όντου χ ρ ισ τια νώ ν Ελλήνων. Εντούτοις δ ια κρ ίνο υ ν Έ λληνες (Χ ρισ τιανοί) ως Orom eos. Ο Bryer έχει π ρ ο τείν ει σε μια κατάστασ η τη ς ροής μ ετα ξύ Alevi και τη ς χρ ισ τια νικ ή ς π ίσ της σ τη ν π εριοχή (1970: ,48 και 1975:142) και έχει δ ε ίξ ε ι επίσης τη ν κυριαρχία τη ς ελλη νική ς γλώσσας σ το ν αιώ να XIX (1970:40). Έχει σ ύ ρ ει επίσης τη ν ισ το ρ ική α νω μ α λία τη ς θ έσ ης τους, και τη ν α νάγκη για τη ν π ερ α ιτέρ ω με λ έ τη (1970:45-6). Φ α ίν ετα ι ό τ ι μ ετα ξύ το υ ς τα ελλη νικά α ν α γνω ρ ίζο ντα ι ως χρ ισ τια ν ικ ή γλώ σ σα (σημείω ση: 45 το υ 1970 45), όμω ς λ έ γ ο ν τα ι μ ο υσ ο υλμ α νικά σε π ερίπου 1700. Η δ ια τή ρ η σ η τη ς γλώσσας το υ ς π αρά τη θ ρ η σ κ εία είν α ι μια εξα ίρ εσ η σ τη δ ια δ ικ α σ ία α ισ θ η τή π ουθενά α λ λο ύ σ τη ν Ανα τολία . Η δ ιά λ ε κ το ς α ναπ τύσ σ ετα ι, και π ρ ο φ ο ρ ικ ά με ε υ φ ρ ά δ εια α κό μ α και από τη ν ε ό τε ρ η γ εν ιά . Π ολλές γ υ ν α ίκ ε ς φ α ίν ο ν τ α ι π λήρω ς ικ α νές μό νο σ τα το υ Π ό ντο υ ελ λ η ν ικ ά (M ackridge 1987). Καμία π λη ρ ο φ ο ρ ία γ ια τις κ ρ η τικ ές κ ο ιν ό τη τες δ εν ε μ φ α ν ίζε τα ι να είν α ι δ ια θ έσ ιμη.

Ιστορική σημείωση: Υπάρχει κάποια α μ φ ιβ ο λία ως προς π οιο βαθμό ο ι π οντιακές κο ινό τη τες είνα ι π ρα γμα τικά Έλ ληνες ή είν α ι Τ ούρκοι που α φ ομ ο ιώ θ η κα ν στην ελληνική γλώσσα και το ν π ολιτισ μό (U m ur 1951). Οι μο υσ ουλμάνοι από τη ν Κρήτη έφ θασ αν σ την Α ττά λεια περίπου το 1900 μετά από τη ν ελλη νι κή δια κή ρ υξη του νη σ ιο ύ το 1897 μερικές εγκατασ τάσ εις έλαβαν χώ ρα α ργότερα, το 1913, με τη ν επιχορήγηση ενός σπιτιού και ενός χωραφιού.

Άραβες: Χριστιανοί Προσδιορισμός: Χ ρ ισ τια νικο ί Άραβες, M elchites, M elkites Ger. arabische Christen, Tk. Nasrani.

Αυτοπροσδιορισμός: Nasrani.

Αριθμοί: Απογραφή 1965 καμία διάκριση τω ν ομάδω ν αυτώ ν από άλλες Ο ρ θόδοξες ή Καθολικές.


27

A- K.j. 1975 5.000 ο ρ θ ό δ ο ξο ι οπ αδοί στο Πατριαρχείο σ την Αντιόχεια, Gockenjan (1981) 13.000 Σ ύρ ιο ι οπ αδοί M elkite το 1977, 500 Uniate κα θολικοί M elkites το 1977, Hofm ann (1985) 4.000 Άραβες ο ρ θ ό δ ο ξο ι το 1979, Barrett 1982 2.000 Άραβες ο ρ θ ό δ ο ξο ι που σ υνδέοντα ι με τη νΤ ο υρ κία , 450 καθολικοί Melkites, Yonan 1983 10.000 Άραβες Χ ρισ τιανο ί σε Hatay, μέγιστο, Anschutz * 1984 7.000 Άραβες Χ ρισ τιανοί, ο ρ θ ό δ ο ξο ι και καθολικοί, Αραβο-ελληνικές ο ρ θ όδο ξες εκκλησ ίες το 1983. περίπου σ το π αγκόσμιο σύνολο, εκ τω ν οποί ων ο ι 2.000 από τη ν Τ ο υ ρ κία και τώ ρ α στη Γερμανία.

Κατανομή: Οι ο ρ θ ό δ ο ξο ι Άραβες ζουν κυρίως σ τη ν επαρχία Hatay, σ τις πόλεις Antakya και σ τα περίχω ρα (9.000 Gockenjan 1981: ,119 που α ναφ έρ ο υν Jacob 1977:212), Iskenderun (2.000 αυτόθι) και Mersin (1.000 αυτόθι), σ τις κω μοπ όλεις Sam andagi (2.500) και Ulucinar (Arsuz), και σ τα χω ριά Sanlar, ένα τέτα ρ το A ltin o zii (3.000), Tokach (1.230), KaiYayladagi.To Sanlar raiT o ka d i σχεδόν πλή ρως κατα λαμ βά νο ντα ι από τους ορθόδο ξο υς Χριστιανούς, αλλά Yayladagi από 4-5 οικογένειες μό νο. Υπάρχουν ο υ νιτικές α ρ α β ικές καθολικές κο ινό τη τες σ τη ν Antakya, Iskenderun και M ersin, με τις απ οικίες σε Άδανα, Ά γκυρα και Κωνσταντινούπολη.

Γλώσσα: Αραβικά: Συριακή διά λεκτος, που δ ια φ έρ ει κάπως από τη ν ο μ ιλία Nusairi. Τα α ρ α β ικά έχουν γίνει α π οδεκτά ως λειτο υρ γική γλώσσα της ορθ όδο ξη ς εκκλησίας από τον XIX αι., αντικα θιστώ ντα ς τα ελληνικά. Η λειτο υ ρ γία το υ καθολικού M elkites είναι επίσης σε Αραβικά, που έχουν δ ια τη ρ η θ εί από τη βυζαντινή ιερ ο τελεσ τία . Η χρισ τια νική αραβική διά λεκτο ς Diyarbakir δε μ ιλιέτα ι πλέον εκεί (Ja st row 1978:3-4).

Θρησκεία: Χριστιανοί: α. Ελληνική ορθόδοξη (ιερή ορθόδοξη καθολική αποστολική) εκκλησία, αραβικός κλάδος, βασι σμένος σε ένα Πατριαρχείο Αντιόχειας (Antakya), αν και ο πατριάρχης κατοικεί τώ ρα στη Δαμασκό. β. Uniate με το ρω μ αιο κα θ ολικό ναό, εν το ύ το ις α κό μ α γνω σ τό ως M elkites (από Aramean malkd = βασιλιάς, που δείχνει τη ν π ροηγούμενη πίστη σ τη βυζαντινή εκκλησία), και χρησ ιμοπ οί ηση μιας βυζαντινή ς λ ειτο υ ρ γία ς σε Α ραβικά, είνα ι β ασ ισ μένο ι σε ένα Π ατριαρχείο Αντιόχειας (Antakya) αν και ο π ατριάρχης κα το ικ εί σ το ain Traz στο Λίβανο

Ταυτότητα ομάδας: Από τη θ ρ η σ κεία και τη γλώσσα, με τη ν επακόλουθη ενδογαμία, και ενισχυμένη από μια σύν δεση με μια ιδια ίτερ η επαρχία, και τις πιο π ρόσφ ατες εξελίξεις το υ χρισ τιανισ μού, όπως α ντιπ ρο σω π εύονται από τη ν εκκλησ ία (Uniate) τω ν αποστόλω ν Πέτρου και Παύλου σ τη ν Antakya. Η εν δο γα μία ήταν σ το π αρελθόν ο κανόνας σε κάθε μετονομασία, αλλά σ την τελ ευ τα ία δ εκα ετία ο γά μος μεταξύ το υς έχει γίνει όλο και π ερισσ ότερο κοινός, όπως και ο α ριθ μό ς υπ οσ τηρικτώ ν μειώ ν ετα ι μέσω τη ς αποδημίας. Η α ραβ ική γλώσσα υ ιο θ ετή θ η κε από α υτές τις κοινό τη τες μετά από τη μουσ ουλμανική κατάκτηση, α ν τί τω ν ελληνικώ ν και Aramean. Η θρη σ κεία είνα ι έτσ ι ο κύριος δ ε ί κτης που χω ρ ίζει τις κο ινό τη τες από τη ν α ραβ ική μουσ ουλμανική π λειοψ ηφ ία σ την επαρχία. Η α ρ αβ ική ο ρ θ όδ ο ξη εκκλησία, που είχε α κό μ α περίπου 300.000 μέλη σ τη ν περιοχή σ τη δ εκα ετία του '30, π α ρέμεινε α βλα βής σε όλο το πρώτο μισό αυτού του αιώνα, δ εδο μένο υ ό τι δε σ υ μ μ ετεί χε σε οπ οιαδήπ οτε π ολιτική δ ρ α σ τη ριότη τα .

28


Ωστόσο, πολλά από τα μέλη το υ που έφ υγαν για τη Συρ ία και το Λίβανο, ιδ ια ίτερ α μ ετά από τη ν το υ ρ κ ικ ή κτήσ η Hatay το 1939, επιδίω καν α σ φ ά λεια κάτω από γα λλική εξο υ σ ιο δ ό τη σ η . Από τό τε έχει έρ θ ει κάτω από τη ν αυξα νό μενη πίεση από τις το υ ρ κ ικ ές αρχές σε μια προσπάθεια σε τουρ κοπ οίησ η μιας κυρίω ς α ρ α β ική ς περιοχής: Α ρ α β ικά δ ε θα μπ ορούσαν πλέον να διδα χθούν σ το σχολείο, και ο ι επ όμενες γενεές έχουν μεγαλώ σει α ναλφ ά β η τες σ τον π ολιτισ μό τους. Τ α το υ ρ κικά ο ν ό μ α τα α ντικ α τά σ τη σ α ν τα αραβικά. Η επ ακόλουθη απώ λεια εμπ ισ τοσ ύνης έχει επ ηρεά σ ει και το υ ς μουσ ουλμάνους και χρ ισ τια νο ύ ς Ά ραβες, και ο α ρ α β ικό ς π ληθυσμός έχει μειω θεί δ ρ α μα τικά . Οι π ροηγούμενες επισκοπές σε Erzurum, M ersin, Diyarbakir και Antakya έμεινα ν κενές και η θ ρ η σ κευτική πτυχή τη ς τα υ τό τη τα ς έχει μειω θεί τόσ ο ώ σ τε να μπορεί να δ ια τη ρ η θ εί σε επίπεδο κοινοτήτω ν. Ο ι π ερ ισ σ ό τερ ο ι από τους Χ ρισ τιανούς ζουν τώ ρα σ το Λίβανο, τη Συρία, τη ν Ιορδα ν ία και το Ισραήλ, αλλά η α σ τά θ εια σε αυτές τις χώρες έχει ο δη γή σ ει σ την αποδη μία στη δύση, και α κό μ α και σ τη ν Αυστραλία. Η συρρίκνω ση τη ς κο ινό τη τα ς έχει σ υμβ ά λει σ την αίσθηση τη ς α β ε β αιότη τα ς μεταξύ εκείνω ν στη Hatay. Εντούτοις, η τα υ τό τη τα ομά δα ς το υς π α ραμένει ισχυρή, και κάποιοι από εκείνο υς σ τη ν Ευρώπη σ υνεχίζουν να επ ισ τρέφ ουν σ τη ν επαρχία, π ροτιμώ ντας να φ έρ ου ν σ τη ζωή τα παιδιά τους εκεί. Υπάρχει κάποια συμπ άθεια μεταξύ Χ ρ ισ τιανικώ ν και Alawi κοινοτήτω ν, τω ν δύο δηλαδή που α ισ θ ά νο ντα ι να βρ ίσ κο νται σε κίνδυνο.

Arameans: Σύριοι Ορθόδοξοι Χριστιανοί Προσδιορισμός: Arameans, Jacobites, Assyrians, δύση Σ ύρ ιο ι Ger. Aramaer, Jakobiten, Assyrer, Syrer, Westsyrer Tk. Siiryani.

Αυτοπροσδιορισμός: Suryoyo (pi Suryoye) Suroyo υπό μια γενικότερη έννοια για «τον Χριστιανό». Numbers: Απογραφή 1965 που δ εν α π αρ ιθ μ είτα ι από τη γλώσσα ή από τη θρησκεία.

Anschutz 1968 50,000 Orthodox West Syrians. A-KJ. 1975 35,000 Orthodox West Syrians in Turkey. Barrett 1982 30,000 Orthodox West Syrians. 1,300 Uniate Catholics. DsA 1982 40,000 Orthodox West Syrians. 2,000 Uniate Catholics. Anschutz* 198440,000 Orthodox, Uniate Catholics and Protestants. Hofmann 1984 27,000 Orthodox West Syrians. Κατανομή: Πρώτα σε περίπου 33 χω ριά o ra T u r Abdin, ένα οροπ έδιο σ τη ν επαρχία M ardin (πε ρίπου 15.000 άτομα), κεντρ ο θ ετή θ η κ α ν σ το M idyat, με μερικά να π αραμένουν σ την π ερ ιφ έρ ειά του, όπως σ τις πόλεις M ardin, Savur, Killit, Idil, και Nusaybin. Τώρα, εντούτοις, η π λειοψ ηφ ία εκ εί νων από τη ν υποεπαρχία M ardin και πολλές άλλες έχουν μετανα σ τεύσ ει σ τη ν Κω νσταντινούπολη (σύνολο εκεί τώ ρα 12.000, εκ τω ν οποίων 4.000 έφ θασ αν από το 1980, Svanberg 1985:38). Ο ι πο λύ μεγά λοι α ρ ιθ μ ο ί αυτώ ν τω ν Χρισ τιανώ ν ζουν τώ ρα εξό ρ ισ το ι στη Δυτική Γερμανία, σ τη Σουη δία, σ τη ν Ο λλανδία, σ το Βέλγιο, σ τη ν Α υσ τρία και σ τις ΗΠΑ. Υπάρχουν μικρ ές κο ινω νίες και α λλο ύ μέσα σ τη ν Τ ο υ ρ κ ία , σ τη ν Ά γκυρ α (150), D iyarbakir (1000), Elazig (100), M alatya (100), και σ τη ν πόλη Adiyam an (350). Στην Κω νσταντινούπολη υπάρ χουν κο ινό τη τες σ το Kurtulus Mahallesi, σ το Beyoglu, σ το Kum kapi και στη Samatya. Σύμφ ω να με τα τοπ ικά στοιχεία, έμεινα ν μόνο 1.000-2.000 στο Tur A bdin το 1988.


29

Γλώσσα: Α ρ χ ικ ά T u ro yo (AR T ordnT), μ ια γλώ σ σ α το υ α ν α τ ο λ ικ ο ύ d iv i A ra m e a n s io n το υ νεω α ρ α μ α ϊκ ο ύ κλάδ ο υ τω ν σ η μ ιτικ ώ ν γλω σσώ ν (ο ό ρ ο ς ν ε ω -Syriac ε ίν α ι α να κ ρ ιβ ή ς). Η λ ε ιτο υ ρ γ ικ ή γλώ σσα ε ίν α ι Syriac (Suroyo), μία α ρ χά ίζο υ σ α και α κ α δ η μ α ϊκ ή γλώ σ σ α που γ ρ ά φ ε τα ι σ το δ υ τικ ό τύπο χειρ ο γρ ά φ ο υ, γνω σ τό ως «γλώσσα βιβλίων». Το 1967 ο Ritter υπ ολόγισε ό τι 20.000 ά νθ ρω π ο ι μιλ ο ύ σ α ν Turoyo. Ο ι U niates δ ια τη ρ ο ύ ν επ ίσης τη σ υ ρ ια κή λ ε ιτο υ ρ γ ία . Ο ι Κ ο ινό τη τες σ το ο ρ ο π έδ ιο το υ δ υ τικ ο ύ Tur Abd in μ ιλο ύ σ α ν δ ια λ έ κ το υ ς α ρ α β ικ ές. Α ρ α β ικ ά που γ ρ ά φ ο ν τα ι σ το σ υ ρ ια κό χ ειρ ό γρ α φ ο , που χ ρ η σ ιμ ο π ο ιε ίτα ι σ τα μέρη τη ς λειτο υ ρ γ ία ς, και α π οκα λούν τα ι Karsilni. Και ο ι δύο π ερ ιπ τώ σ εις α ντιπ ρ ο σ ω π εύο υν τη ν α φ ο μ ο ίω σ η σ τις π ε ρ ιφ ερ ε ια κ ές π λειο ψ η φ ίες. Ο ι ιερ είς σ το Kerburan γ ρ ά φ ο υ ν επ ίσης κ ο υ ρ δ ικά σ το σ υ ρ ια κό χ ειρ ό γρ α φ ο . Τώ ρα ε ν το ύ το ις τα το ύ ρ κ ικ α γ ίν ο ν τα ι πιο δ ια δ ε δ ο μ έ ν α . Μ ια ε υ δ ιά κ ρ ιτη ν ε ο α ρ α μ α ϊκ ή γλώ σσα, Mlahso, α κο υ γό τα ν σε ένα ενια ίο χω ριό, M elahim , κο ντά σ τη Lice, α λλά τώ ρ α μόλις που επ ιβιώ ν ει (Jastrcvw 1986).

Θρησκεία: Χριστιανοί: Συριακή ο ρ θ όδ ο ξη εκκλη σ ία (Jacobite) (Tk. Siiryani Kadim Kilisesi = η π αλαιά συριακή εκκλησία), μια εκκλησ ία μονοφ υσ ιτώ ν όπως μ ετα ρ ρ υ θ μ ίζετα ι από Yaqob Baradai (Δ. 578). Οι ό ρ ο ι μονοφ υσ ίτες και ια κω βίτες εντούτοις, που χρη σ ιμο π ο ιο ύντα ι ευρέω ς από άλλους, δε γ ί ν ο ν τα ι α π οδ εκτο ί από τη ν ίδια τη δ υ τική συριακή εκκλησ ία. Το Πατριαρχείο Αντιόχειας είνα ι τώ ρα βασισμένο στη Δαμασκό. Μ ερ ικά μέλη α υτή ς της εκκλησ ίας κερδή θ η καν από το ρω μ αιο κα θ ο λικό ναό, ως ουνίτες, το ν XVII αι. (πατριάρχης σ τη ν Αντιόχεια), και από Α γγλο-Α μερικάνους ιερα ποστόλους ως π ρο τεσ τά ντες το ν XIX αι.

Ταυτότητα ομάδας: Από τη θ ρ η σ κεία και τη ν επακόλουθη ενδογαμία. Η θρη σ κεία κα θ ο ρ ίζετα ι με τη χρήση μιας σ υγκεκρ ιμένη ς λ ειτο υ ρ γικ ή ς γλώσσας (Syriac). Η ιδιω μα τική γλώσσα ως κ ρ ιτή ρ ιο του έθνους εί ν α ι α κό μ α κυρίαρχη ως Turoyo στο Tur A b d ln , εντο ύ το ις τώ ρα α π ειλείτα ι από τα τούρ κικα . Η α ί σθηση της τοπ οθεσίας που π ροκύπ τει από τη σ υγκέντρω ση της εκκλησ ίας και τω ν μονασ τηριώ ν της σε μια σαφώς καθορισμένη γεω γραφ ική περιοχή, σ τη ν οποία έχει επιζήσει τη ς α ντίθ εσ ης για περίπου 1.500 έτη, είνα ι σαφώς ένας σ ημα ντικό ς παράγοντας, εντο ύ το ις τώ ρα α π οδυναμώ νεται από τη ν έξο δ ο τω ν μεγάλω ν α ριθμώ ν υπ οσ τηρικτώ ν προς στη δύση. Επίσης έχει π ρο τα θ εί ο αρχάίζω ν γεω ργικός τρόπος τη ς ζωής ως ένα αναπόσπαστο τμή μα το υ π ολιτισ μού Ara mean (ΡΟΙ -zat το 1973-9:355, και Anschutz το 1984:160). Η οθω μανική κυβέρνηση χορήγησε τη ν κοινοτική θέση m ille t το 1882, αλλά αυτό δεν έχει σ τη ρ ιχτεί από τη ν αναγνώ ρισή το υ ως μ ειο νό τη τα κάτω από τη Δ η μ ο κρ α τία. Η συνεχής απειλή σ την κο ινό τη τα εξα ιτία ς τη ς γειτνία σ ή ς της με (κουρδικό) μουσ ουλμανικό πληθυσμό, που ενέμ εινε μέ χρι τη ν αποκατάσταση τη ς δια τα γής κάτω από τη ν παρούσα σ τρ α τιω τική κυβέρνηση το 1980, έχει ενισχύσει τη ν α υ τά ρ κειά της, αλλά η αποτυχία τη ς κυβέρνησ ης και τω ν τοπικώ ν ανώ τερω ν υπαλ λήλω ν που τη ν π ροστατεύουν, έχει ο δη γή σ ει σε απώλεια εμπιστοσύνης όσον αφ ορά τη ν καλή θ έ λησή τους. Ο ανταγω νισ μός τω ν Κούρδων εμ φ α νίζετα ι να π ρ ο κα λείτα ι όχι μόνο από τις θ ρ η σ κευ τικές δια φ ορές, αλλά από τη σ χετική ευ η μ ερ ία τη ς κοινότητας, α κό μ α κι αν α γκα λιά ζει όλα τα κοι νω νικά επίπεδα (βλ. Anschutz σε α υτή ν τη ν ένταση). Μ έχρι σ ή μερ α ο ι δια φ ορ ές το υ δό γμα το ς και της γλώσσας χώ ρισαν τη δύση και τις α να το λι κές σ υριακές εκκλησίες, αλλά μια π ρόσφ ατη μετακίνησ η για να καθιερώ σ ει μια κοινή τα υ τό τη τα «Assyrian» έχει ενοχλήσει, ειδικά στις εξο ρ ισ μένες κοινότητες.

30


Arameans: Ανατολικός ουριακός Χριστιανός Προσδιορισμός: α. Σ ύρ ιο ι ανατολής, Chaldeans, Syro- Chaldeans Ger. Ostsyrer: Tk. Keldani. ß. Nestorians, Assyrians, Aysors Ger. Nestorianer, Assyrer Tk. nasturi/N esturi Russ. (< α ζέρ ιο) Aysor.

Αυτοπροσδιορισμός: a. Kaldaya (pi Kaldaye), KaldanT, Asuri. ß. Sura'T, Aturaya.

Numbers: Απογραφή 1965 που δ εν α π αρ ιθ μ είτα ι από τη γλώσσα ή τη θρησκεία, v. Franckenstein 1979 2,000 Chaldeans in Hakkari alone.

Gockenjan 1981 9,000 Chaldeans 1,200 Nestorians In 3 Hakkari villages 1967. Barrett 1982 8,000 Chaldeans 1.000 Nestorians DsA 1982 2,000 Chaldeans 2.000 Nestorians Anschutz* 1984 7,000 Chaldeans, Nestorians and Protestants. Κατανομή: Οι Chaldeans β ρ ίσ κονται μειω μένο ι σε α ρ ιθ μο ύς σ την περιοχή ακριβώ ς β ό ρ εια τω ν ιρακινώ ν/ σ υρ ιακώ ν συνόρω ν, σ τη ν επ αρχία M ardin (υπο επ αρχίες Idil και Silopi), Hakkari (U ludere και Beytiissebap) και Siirt (Pervari και o Sirnak). Υπάρχουν επίσης κο ινό τη τες στην κωμόπολη M idyat, και σ τις πόλεις M ardin, Diyarbakir, και της Κω νσταντινούπολης. Μ ια μικρή ο μ ά δ α π ρο τεσ τα ντώ ν π α ρ αμένει σ τη ν Κω νσταντινούπολη. Οι Nestorians λ έγ ετα ι α κό μ α πως ζουν σε μερικά χω ριά σ το Van και τα βουνά Hakkari: τρ ία χω ριά π ροσδιορίσ τηκαν το 1967 (Gockenjan 1981:120). Α να φ έροντα ι σ την Gezna σ το Beytiissebap.

Γλώσσα: Surit, η ευρέω ς ο μιλο ύμ ενη γλώσσα σ τον α νατολικό νεο -α ρ α μ ά ϊκό κλάδο, στη σ η μιτική ο ικ ο γένεια, σ τις δ ια λεκτικ ές π αραλλαγές Fellihi, όπως και πέρα από τα σύνορα. Σαν λειτο υ ρ γικ ή γλώσ σα η Chaldeans χρ η σ ιμο π ο ιεί τα συριακά, όπως ο ι Δ υ τικο ί Σύριοι, αν και χρησ ιμοπ οιούν ένα δ ια φ ο ρ ετικ ό , α ν α το λ ικ ό , τύπ ο χ ειρ ο γρ ά φ ο υ . To Surit α ν α φ έ ρ ε τα ι ως hata lisana (νέα γλώσσα), suwadaya, ή dham zem ta lisana (προφορική γλώσσα) σ την αντίθεσ η σε Syriac, γνω στή ως atiqa lisana (παλαιά γλώσσα) ή sepraya lisana (λογοτεχνική γλώσσα). Ο ι Nestorians χρη σ ιμο π ο ιο ύν μια λο γο τεχνική γλώ σσα που αναπ τύχθ η κε από τη δ ιά λεκτο Urmia το υ Surit σ τον XIX αι, γνω σ τή ως aturaya lisana, η οποία, ως μόνη σύγχρονη γραπ τή γλώσ σα της ομάδας, έχει κερ δίσ ει το π ο λιτισ τικό γ ό η τρ ο μεταξύ το υ Arameans. Η λ ειτο υ ρ γία τους εί ν α ι συριακή. Μ ια ευ δ ιά κρ ιτη δ ιά λεκτο ς που β ρίσ κετα ι σ το π αρελθόν σε διά φ ο ρ α χω ριά σε Siirt (Pervari) είνα ι τώ ρα π ερ ιορισ μένη σε ένα ενια ίο χω ριό (Jastrow 1971).

Θρησκεία: Χριστιανοί α. Οι Chaldeans ανήκουν στην ανατολική συριακή εκκλησία, που ενώνονται με την εκ κλησία της Ρώμης σε τρία στάδια, το 1553,1681, και 1830, τώ ρα με μια αρχιεπισκοπή στην Κωνσταντι νούπολη (ονομαστικά Diyarbakir) και ένα Πατριαρχείο στη Μοσούλη. Πολλοί από τους Chaldeans ζουν στο Ιράκ. Η επαφή με τον πατριάρχη έχειπ εριορισ τείαπ ότηνπ εράτω σ η των συνόρων, β. Οι Nestorians (ή Assyrians) ανήκουν σε μια χωριστή εκκλησίαάίορήγείΐθ, η αποστολική-καθολική εκκλησία της ανα


31

τολής (ανατολική συριακή εκκλησία), η οποία ενώθηκε με τη Ρώμη μόνο για τρεις γενεές στον XVI αι. Εμφανίζεται τώ ρα κυρίως στο Ιράν και το Ιράκ ή στο εξω τερικό (ειδικά στις ΗΠΑ και τον Καναδά), με έναν πατριάρχη, που ονομάζεται Mar Simun, στο Σαν Φρανσίσκο. Η λειτουργία τους είναι παρόμοια. Περίπου 5.000 Chaldeans σε δ ώ δεκα χω ριά σ τον ορεινό όγκο Bohtan είνα ι τώ ρ α σ τη ν ποιμενική προσοχή της Δ. Συρίας, ελλείψ ει τω ν ιερέω ν τους από τη ν απαγόρευση το υ 1923 σ τις απο στολές (Gockenjan 1981:119). Η εκκλησ ία Chaldean αντιπροσω π εύει τους Nestorians και το υς Δ υτικούς Σύριους ως α ιρ ετι κούς, και α ντίσ τρ ο φ α . Ο ό ρος Chaldean είνα ι γεω γρα φ ικό ς.To Nestorian και Assyrian είναι, για να κ υρ ιολεκτήσ ουμε, ανακριβή.

Ταυτότητα ομάδας: Οι Chaldeans και ο ι Nestorians Χ ρ ισ τια νο ί εξετά ζο ντα ι εδώ μαζί γ ια τί από τις δια θ έσ ιμ ες πη γές χα ρ α κ τη ρ ίζο ντα ι ως μία μονάδα. Στην π ρα γμα τικότητα, είνα ι τόσ ο ευδιά κρ ιτη η δια φ ο ρ ά με ταξύ το υς μιας και ο ο ι μεν είνα ι από τη δυ τική σ υριακή εκκλησία. Το κοινό χ α ρ α κ τη ρ ισ τικό γνώ ρισμα τη ς τα υ τό τη τα ς που μ ο ιρ ά ζο ντα ι είνα ι η χρήση Surit ως γλώσσας, και σ υριακά για τη λ ε ι τουργία. Το σχίσμα μεταξύ τω ν δύο εκκλησιών, που δ η μ ιο υ ρ γο ύ ντα ι στον V αι., έγινε επίσημα το 1662, και δια μο ρ φ ώ νει τώ ρα μόνο μια πτυχή ενός σ υγκρο τή μα το ς τω ν π ο λιτισ τικώ ν διακρίσεω ν που έχουν τη μακρινή μεγα λύτερη σ ημασία κατά τη ν άποψη αυτή από ο ξένο ς μπορεί να φ α ντα σ τεί (Poizat 1973-9: 366). Αν και καμία από τις α νατο λικές εκκλησ ίες δ εν π ρο σ η λυτίζει άλλες, ο ι Nestorians (που καλούνται τώ ρα Assyrians) είνα ι π ολιτικά πιο ενεργο ί από άλλες, ο ι οπ οίοι π ρο τι μούν να π ερ ιορ ίσ ουν τις δρ α σ τη ρ ιό τη τές τους σ το θ ρ η σ κευ τικό το μ έα μόνο. Η φ α ντα σ τική εικ ό να τω ν Nestorian ενός έθνους Assyrian (που σ υλλαμβ άνεται π ρα γμα τικά από το ν αγγλικό αρχαιο λόγο Layard) έχει πιάσει τη φ α ντα σ ία κάποιων Chaldeans και Δ. Σύριους, ειδ ικά στη νεό τερ η γε νιά. Απ ορρίπ τεται από τους πιο σ υντη ρ η τικο ύς ηγέτες αυτώ ν τω ν ομάδων, και από εκείνους που υπ ογραμμίζουν τη ν π ροέλευση τω ν Aramean. Λ α μβά νοντα ς υπόψη ό τι το σχίσμα που οδήγησε μερικούς από το υς Nestorians για να γίνο υν κα θολικοί είνα ι σχετικά π ρόσφατο, έχει υπ ο σ τη ρ ιχτεί ό τι και ο ι δύο ομά δες π ρέπει να αντιμ ετω π ισ το ύν ως ενια ία εθνική και π ολιτισ τική Οι Nestorians, που απομονώθηκαν στα βουνά, διέφ ερεραν από τους Chaldeans στα πεδινά λό γω της διατήρησης μιας φ υλετικής οργάνωσης κάτω από τους κληρονομικούς πρίγκηπες, malik, ή τους αρχηγούς, και της διατήρησης μιας πολεμοχαρούς ισότητας με τους π εριβάλλοντες Κούρδους. Δεν είνα ι γνω σ τό μέχρι ποιο σ η μείο τα υπόλοιπα α υτή ς της δ ο μής μπόρεσαν να επιζήσουν από τη ν έξο δ ο τω ν Nestorians το 1915. Περίπου 15 οικο γένειες τω ν νεο φ ώ τισ τω ν σ το Ισλάμ ζουν σ το Beygir Mahallesi σε Kavak Koyli (bucagi Hakkari, Gecitli). Και ο ι δύο ομάδες, όπως και ο ι Δ. Σύριοι, πάσχουν από τη ν α ντιπ ά θ εια τω ν γειτό νω ν Κούρδων α κό μ α κι αν ο ι Nestorians έκαναν με τους Κούρδους το ν πόλεμο για τη ν α νεξα ρ τη σ ία το υς ενάντια σ το Ιράκ το 1961, η ισ τορ ική α ν τί θεσή το υς έχει επ ανεμφανισ τεί. Είναι α β έβ α ιο πόσο α υτά τα γεγο νότα α π εικο νίζο ντα ι σ τη ν Τ ο υ ρ κία. Γενικά τα μέσα επιβίωσής το υς α να φ έρ ο ντα ι π α ρ όμ ο ια με αυτά τω ν Κούρδων. Η ενδογαμία π ροκύπ τει φυσικά, και δια ιω νίζετα ι στις κλειστές κ ο ινω νίες.Τ α τελευ τα ία χρόνια π ο λλο ί μ ικ τ ο ί γ ά μ ο ι έχουν π ρ α γ μ α το π ο ιη θ εί μ ετα ξύ τω ν Δ. Σύριω ν, τω ν Chaldeans, και τω ν Nestorians, με ισόποση π ροσφ ορά και από τα δύο φύλα. Η αντίθεση μεταξύ των Δυτικών Σύριων Χριστιανών και των Chaldean μπορεί να τα ξινομηθεί ως α. γεω γραφικό: δύσ η/ανα τολή β. γλωσσικός: Tu royo/S urit γ. Doctrinal: M onop h ysite /D io p hysite δ. εθνικισ τικός: Aramean/Assyrianism

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α2

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΣΤΙΣ ΕΠΑΡΧΙΕΣΤΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛΗΣ ΚΑΙ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (ΑΔΙΑΣΕΙΣΤΑ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΠΗΓΕΣ)1

Κατάλογος των εν τω Μεταλλεύω Ακ-δαγ της επαρχίας Χαλδίας Χριστιανών μη αναγνωριζόμενων ως τοιούτων υπό της σεβαστής Αυτοκρατορικής Οθωμανικής Κυβερνήσεως, αλλά θεωρουμένων Οθωμανών: 1. Οικογένεια

Α/Α

ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ

ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ

ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ Συνοικία Μ ουτή

1

1

Τερζί-Μ εμής

Αθανάσιος

Μ εχμέτ

2

2

σύζυγος

Παρθένα

Φατιμά

3

3

υιός

Θεόδωρος

4

4

σύζυγος Θεοδ.

Κυριακή

5

1

υιός Αθαν.

6

2

θυγάτηρ

7

3

-//-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

Γεώργιος

-II-

-II-

Σοφία

-II-

-II-

-II-

-II-

Ρωμαία

Χρκπίνα

2. Οικογένεια ΑΙΑ


ΕΠΙΘΕΤΟ

8

1

Τερζί-μεμής

ΘΝΘΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Βασίλειος

Ιζέτ

Συνοικία Μ ουτή

9

2

σύζυγος

Κυριακή

-II-

-II-

10

3

υιός

Χρήστος

-II-

-II-

11

4

θυγάτηρ

Γεθσημανή

-II-

-II-

12

5

-II-

Ελένη

-II-

-II-

13

5

-II-

Όλγα

-II-

-II-

1. Α.Β.Π.Ρ., Πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως/Ι 899, Φ. 517/2. Orr. 3529,17.6.1899

33


3. Οικογένεια

Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


14

1

Τερζί-Μ εμής

Παρασκευάς

Μ εχμέτ

15

2

σύζυγος αυτού

Φωτεινή

Κιουζλή

-//-

-II-

16

3

υιός

Δημήτριος

-II-

-II-

17

4

σύζυγος αυτού

Μ αρία

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


18

1

Κηζήλ Οσμάν

Παναγιώτης

Χουσε'ΐν

19

2

σύζυγος

Δεσποινή

Σωνήγ

20

3

υιός

Φώτιος

21

4

υιός

Ηλίας

22

5

θυγάτηρ

Σοφία

23

6

θυγάτηρ

Ελένη

-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


24

1

Μ ουτή

Θεόδωρος

Ισμαήλ

25

2

σύζυγος

Παρθένα

Κόρδζα

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


26

1

Μ ουτή

Ιωάννης

Σαχπάζ

27

2

σύζυγος

Μ αρία

Φιδάν

28

3

υιός

Φώτιος

29

4

υιός

Κυριάκος

30

5

θυγάτηρ

Κυριακή

31

6

θυγάτηρ

Ευθυμία

-II-

-II-

34

7.


Οικογένεια

Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

32

1

Μ ουτή

Χριστόδουλος

33

2

σύζυγος

Σωσάνα

34

3

υιός

Φώτιος

35

4

υιός

Ηλίας

36

5

θυγάτηρ

Κυριακή

Συνοικία Μ ουτή Ζελχέ

- //-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

37

1

Μ ουτή

Ουλαρέτ

38

2

αδερφός

Ιωάννα

39

3

αδερφός

Νικόλαος

40

4

αδερφή

Ραχήλ

41

5

αδερφή

Μ αρία


-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


42

1

Μ ουτή

Ιορδάνης

Γιαχγιά

43

2

σύζυγος

Παρθένα

Ναζλή

-II-

-II-

44

3

υιός

Ιωάννης

Ναζλή

-II-

-II-

45

4

σύζυγος Ιωάννη

Κυριακή

Ρωμαία

-II-

-II-

46

5

τέκνο Ιωάννη

Γεώργιος

-II-

-II-

47

θυγάτηρ Ιωάννη

Γεθσημανή

-II-

-II-

48

υιός Γιαχγιά

Φώτιος

-II-

-II-

49

σύζυγος

Ελισάβετ

-II-

-II-

Ζεϊνέπ

35



Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


50

1

Μ ουτή


Μ ουτή

51

2

σύζυγος

Χριστίνα

Ρωμαία

52

3

υιός

Γεώργιος

-//-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


53

1

Μ ουτή

Νικόλαος

Σελήμ

54

2

σύζυγος

Ευθυμία

Ρωμαία

55

3

υιός

Χαραλάμπης

56

4

υιός

Σωκράτης

-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


57

1

Μ ουτή

Δημήτριος

-

58

2

σύζυγος

Κυριακή

Ρωμαία

59

3

θυγάτηρ

Δεσποινή

-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

60

1

Κηζής

Ιωάννης


61

2

αδερφός

Νικόλαος

-II-

-II-

62

3

αδερφός

Χαρίτων

-II-

-II-

63

4

αδερφή

Αναστασία

-II-

-II-

64

5

αδερφή

Ανθούσα

-II-

-II-

36



Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


65

1

Μ ούτης

Ιωάννης

Ρουσδέμ

66

2

σύζυγος

Μ υροφόρα

Αφιτάπ

67

3

θυγάτηρ

Θεοφανία

- //-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


68

1

Μ ούτης

Αντώνιος

Ρεσήτ

69

2

σύζυγος

Κυριακή

Χαδζαζέ

-II-

-II-

70

3

υιός

Δημήτριος

Πασά

-II-

-II-

71

4

σύζυγος

Αναστασία

Ρωμαία

72

5

τέκνο

Δημήτριος

Γεώργιος



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


73

1

Καρά-Μααραλή


Γιουσήφ

74

2

σύζυγος

Κυριακή

Παμούκ

-II-

-II-

75

3

υιός

Χρήστος

Γουρσήτ

-II-

-II-

76

4

Σοφία

Ρωμαία

-II-

-II-

76

5

Δεσποινή

-

-II-

-II-

77

6

υιός Παναγιώτου

Δημήτριος

-

-II-

-II-

78

7

σύζυγος

Αναστασία

Ρωμαία

-II-

-II-

79

8

υιός Δημητρίου

Γεώργιος

-

-II-

-II-

80

9

υιός Παναγιώτου

Μ ουράτ

-

-II-

-II-

σύζυγος Χρήστου θυγάτηρ Χρήστου


37


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


81

1

Κηζήλ Οσμάν

Γεώργιος

-

82

2

σύζυγος

Ευθυμία

Σχα-ζαδέ

83

3

θυγάτηρ

Θ εοφαν ία

-//-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Μ αχμούτ


84

1


Ευστάθιος

85

2

αδερφός

Θεόδωρος

-II-

-II-

86

3

αδερφός

Αναστάσιος

-II-

-II-

αδερφή

Ελένη

87



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


88

1


Βασίλειος

Αλί-Ονπάση

89

2

σύζυγος

Αναστασία

Χανήμ

90

3

υιός

Δημήτριος

91

4

θυγάτηρ

Παρθένα

-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


92

1

Τζαρδά-Χουσε'ίν

Γεώργιος

Ή πας

93

2

σύζυγος

Σωσάνα

Ρωμαία

94

3

θυγάτηρ

Γεθσημανή

95

4

υιός

Μ ουράτ

-II-

-II-

-II-

-II-

38


21. Οικογένεια Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


96

1

Καλάίδζόγλου

Ελευθέριος

-

97

2

σύζυγος

Μαρία

Ρωμαία

- //-

-II-

98

3

υιός

Φώτιος

-II-

-II-

99

4

υιός

Γεώργιος

-II-

-II-

100

5

θυγάτηρ

Χαρίκλεια

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


101

1

Σουλεϊμάνγλου


Οσμάν

102

2

σύζυγος

Ανατολή

Ρωμαία

103

3

υιός

104

4

θυγάτηρ

-II-

-II-

Στυλιανός

-II-

-II-

Κυριακή

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


105

1


Γρηγόριος

-

106

2

σύζυγος

Μ υροφόρα

Πιλπίλ

107

3

υιός

108

4

109

5

110

6

θυγάτηρ

-II-

-II-

Μιχαήλ

-II-

-II-

υιός

Θεόφιλος

-II-

-II-

θυγάτηρ

Ελένη

-II-

-II-

Θεοφανία

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


111

1

Κ ηζήλΌ σμάν

Δημήτριος

Γιουσήφ

112

2

σύζυγος

Δεσποινή

Μαχή

113

3

υιός

Ανέστης

-II-

-II-

-II-

-II-


39


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Ταχήρ


114

1

Ταχήρ

Δαμιανός

115

2

υιός

Γεώργιος

-//-

-II-

116

3

σύζυγος Γεωργίου

Ελένη

-II-

-II-

117

4

υιός Γεωργίου

Λάζαρος

-II-

-II-

118

5


Αριστοτέλης

-II-

-II-

119

6



-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


120

1

Τσοΰνογλους


Σουλεϊμάν

121

2

σύζυγος

Αναστασία

Εσμέ

122

3

υιός

123

4

124

5

125

6

-II-

-II-

Βασίλειος

-II-

-II-

σύζυγος Βασιλείου

Παρθένα

-II-

-II-

θυγάτηρ Βασιλείου

Ολγα

-II-

-II-

θυγάτηρ Βασιλείου

Ευθυμία

-II-

-II-

127

υιός Παρασκευά

Ιωάννης

-II-

-II-

128

σύζυγος

Σοφία

-II-

-II-

129


Θεόδωρος

-II-

-II-

130

σύζυγος

Κυριακή

Ρωμαία

-II-

-II-

Χασάν

-II-

-II-

-II-

-II-

131


Νικόλαος

132

θυγάτηρ Παρασκευά

Γεθσημανή

Ρωμαία



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Αντώνιος

Οσμάν


Ρωμαία

133

1

Δ ελή Ό γλο ύ

134

2

σύζυγος

Ευθυμία

-II-

-II-

135

3

υιός

Θεόδωρος

-II-

-II-

136

4

υιός

Παύλος

-II-

-II-

137

5

υιός

Νικόλαος

-II-

-II-

40




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

138

1

Δ ελή Ό γλο ύ


139

2

σύζυγος

Μαγδαληνή

Συνοικία Μ ουτή - //-

-II-

140

3

υιός

Παύλος

-II-

-II-

141

4

θυγάτηρ

Παρθένα

-II-

-II-

Ρωμαία



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


142

1

Σελήμογλου

Γρηγόριος

Αλί

143

2

σύζυγος

Αναστασία

Ρωμαία

144

3

υιός

145

4

146 147

-II-

-II-

Λουκάς

-II-

-II-

θυγάτηρ

Σοφία

-II-

-II-

5

θυγάτηρ

Δεσποινή

-II-

-II-

6

υιός

Θωμάς

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


148

1

Μ ουτή

Λάζαρος

Ιπραχήμ

149

2

σύζυγος

Ευθυμία

Κιουζέλ

150

3

υιός

151

4

υιός

-II-

-II-


-II-

-II-

Βασίλειος

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ Τζαρδάκ-

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Ιωσήφ

Γιουσήφ


Ρωμαία

152

1

153

2

σύζυγος

Ευθυμία

-II-

-II-

154

3

υιός

Φώτιος

-II-

-II-

155

4

υιός


-II-

-II-

156

5

θυγάτηρ

Κυριακή

-II-

-II-

Χουσε'ί'ν

41



Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


157

1

Απεσλή


Σουλεϊμάν

158

2

σύζυγος

Σοφία

Κουκούλα

-//-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


159

1

Απεσλή

Ιωάννης

Ισμαήλ

160

2

σύζυγος

Βαρβάρα

Κιουζλάρ

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ Απεσλή

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

161

1

Γεώργιος

162

2

σύζυγος

Ειρήνη

163

3

θυγάτηρ

Ευθυμία

Συνοικία Μ ουτή Ρωμαία

-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Χουσε'ΐν


164

1

Τζορλούς

Σάββας

165

2

υιός

Αναςττάσιος

-II-

-II-

166

3

υιός

Ιωάννης

-II-

-II-

167

4

υιός

Νικόλαος

-II-

-II-

42




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


168

1

Καλαϊτζής

Γεώργιος

Οσμάν

169

2

σύζυγος

Κυριακή

Ρωμαία

- //-

-II-

170

3

υιός


-II-

-II-

171

4

υιός

Σάββας

-II-

-II-

172

5

υιός

Μιχαήλ

-II-

-II-

173

6

θυγάτηρ

Ευθυμία

-II-

-II-

174

7

θυγάτηρ

Θεοφανία

-II-

-II-

175

8

θυγάτηρ

Φωτεινή

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


176

1

Βάίζ

Λάζαρος

Μ ουσταφά

177

2

σύζυγος

Δεσποινή

Ρωμαία

-II-

-II-

178

3

υιός

Νικόλαος

-II-

-II-

179

4

υιός


-II-

-II-

180

5

υιός

Ιωάννης

-II-

-II-

181

6

θυγάτηρ

Γεθσημανή

-II-

-II-

182

7

θυγάτηρ

Αναστασία

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

183

1

Κούκα


184

2

σύζυγος

Κυριακή

185

3

186

4

187

5

188

6

189

7

αδερφός


-II-

-II-

Παντελεήμων

Αγάς

-II-

-II-

Αικατερίνα

Ρωμαία

-II-

-II-

Νικόλαος

-II-

-II-

θυγάτηρ

Σοφία

-II-

-II-

θυγάτηρ

Μ υροφόρα

-II-

-II-

Χαραλάμπη σύζυγος αδερφός Χαραλάμπη


43



190

1

191 192

ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Μ ουτή

Ιωάννης


2

σύζυγος

Μ υροφόρα

Κιουλσάν

-//-

-II-

3

θυγάτηρ

Μαρία

Μαρία

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

193

1

Μ ουτή

Γεώργιος

194

2

σύζυγος

Κυριακή


-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

195

1

Μ ουτή


196

2

αδερφός

Αρχάγγελος


-II-

-II-

197

3

αδερφή

Μ υροφόρα

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

198

1

Καλαϊδζής

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ


Σελήμ


Ρωμαία

199

2

σύζυγος

Βαρβάρα

-II-

-II-

200

3

υιός

Νικόλαος

-II-

-II-

201

4

θυγάτηρ

Δεσποινή

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

202

1

Τζαρδάκ

Δ ημήτριος


203

2

αδερφός

Κωνσταντίνος

-II-

-II-

204

3

αδερφή

Σοφία

-II-

-II-

205

4

αδερφή

Κυριακή

-II-

-II-

206

5

αδερφή

Δεσποινή

-II-

-II-

207

6

αδερφή

Ζαχαρίας

-II-

-II-

44




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Ρουσέμ


208

1

Ουρής

Νικόλαος

209

2

αδερφός

Πρόδρομος

- //-

-II-

210

3

αδερφός


-II-

-II-

211

4

θυγάτηρ

Μ υροφόρα

-II-

-II-

212

5

θυγάτηρ

Ευλαμπία

-II-

-II-

213

6

μητέρα

Μ αρία

-II-

-II-

Ρωμαία



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


214

1

Καχφεδζόγλου

Ιωσήφ

Γιουσήφ

215

2

σύζυγος

Μαρία

Κιουλζάρ

-II-

-II-

216

3

γαμπρός Ιωσήφ

Σάββας

Δερβίς

-II-

-II-

217

4

σύζυγος Σάββα

Σουλτάνα

Σουλτάν

-II-

-II-

218

5

θυγάτηρ Σάββα

Μαρία

-II-

-II-

219

6

υιός Σάββα

Γεώργιος

-II-

-II-

220

7

υιός Σάββα

Ζαχαρίας

-II-

-II-

221

8


Αγλαΐα

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ Ουζοΰγν

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Λάζαρος

Γιαχγιά


222

1

223

2

σύζυγος

Μαρία

Ρωμαία

-II-

-II-

224

3

υιός

Γεώργιος

Μ εχμέτε

-II-

-II-

225

4

Ευθυμία

Ρωμαία

-II-

-II-

226

5

υιός Λαζάρου


Ιμπραχήμ

-II-

-II-

227

6

υιός Λαζάρου

Βασίλειος

-II-

-II-

Σουλεϊμάνογλου



45


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ Μουλλά

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Νικόλαος

Χουσε'ίν


228

1

229

2

σύζυγος

Φωτεινή

Χανιφέ

-II-

-II-

230

3

υιός

Ανανίας

Σουλεϊμάν

-II-

-II-

231

4

υιός

Χρήστος

Χασάν

-II-

-II-

232

5

υιός

Σάββας

-II-

-II-

233

6

υιός

Βασίλειος

-II-

-II-

234

7

θυγάτηρ

Δεσποινή

Ελίφ

-II-

-II-

235

8

θυγάτηρ

Σουλτάνα

Σουλτάν

-II-

-II-

Χασάνογλου



236

1

237

2

238

3

239

4

ΕΠΙΘΕΤΟ Ουζούν Σουλεϊμάνογλου

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Γεώργιος

Βαχήτ


Σουλτάνα

-II-

-II-

υιός

Ισαάκ

-II-

-II-

θυγάτηρ

Μαρία

-II-

-II-

σύζυγος



ΕΠΙΘΕΤΟ Ουζούν

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ


Αγά


Ρωμαία

240

1

241

2

σύζυγος

Πελαγία

242

3

υιός


243

4

υιός

Ιωάννης

244

6

θυγάτηρ

Δεσποινή


-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

46





ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

245

1

246

2

σύζυγος

Κυριακή

247

3

υιός


248

4

υιός


249

5

υιός

Πέτρος


Ιωάννης

ΠιρΜ ουσταφά


Ζεμιλέ

- //-

-II-

Ομέρ

-II-

-II-

-II-

-II-




ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

250

1

251

2

σύζυγος

Κυριακή

252

3

υιός

253

4

254

5

255



Σακίρ Φατμά


-II-

-II-


-II-

-II-

υιός

Ισαάκ

-II-

-II-

θυγάτηρ

Ελισσάβετ

-II-

-II-

θυγάτηρ

Σουλτάνα

-II-

-II-

Οσμάν



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Ιωάννης

Οσμάν


256

1

Φεϊζή Ογλού

257

2

σύζυγος

Κυριακή

Σερήφ

-II-

-II-

258

3

υιός

Χρήστος

Χουσε'ΐν

-II-

-II-

Ελένη

Ρωμαία

-II-

-II-

Μ υροφόρα

-II-

-II-

Ελισσάβετ

-II-

-II-

Ζαχαρίας

-II-

-II-

259

4

260

5

261

6

262

7

σύζυγος Χρήστου θυγάτηρ Ιωάννη θυγάτηρ Ιωάννη υιός Ιωάννη

47



Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Γεμίν

Συνοικία

263

1

Αφάτογλου

Κυριάκος

264

2

σύζυγος

Δεσποινή

-II-

-II-

265

3

υιός

Κοσμάς

-II-

-II-

266

4

θυγάτηρ

Σοφία

-II-

-II-

267

5

θυγάτηρ

Σουλτάνα

-II-

-II-

268

6

θυγάτηρ

Αναστασία

-II-

-II-

269

7

Ανθούσα

-II-

-II-

μητέρα Κυριάκου

Φεριζέ

Σταυριωτών



ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Ιωάννης

Ιπραχήμ

σύζυγος

Κυριακή

Μ ελέκ

-II-

-II-

ΕΠΙΘΕΤΟ Κιουτζδζήκ

Συνοικία

270

1

271

2

272

3

υιός

Κοσμάς

Χασάν

-II-

-II-

273

4

σύζυγος Κοσμά

Σοφία

Ρωμαία

-II-

-II-

274

5

υιός

Γεώργιος

Σαβκή

-II-

-II-

275

6

θυγάτηρ

Θεοφάνη

-II-

-II-





ΕΠΙΘΕΤΟ Καρά-

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Ευστάθιος

Χουσε'ΐν Ρωμαία

276

1

277

2

σύζυγος

Κυριακή

278

3

υιός

279

4

280 281

Μ ουσταφόγλου

Συνοικία Σταυριωτών

-II-

-II-

Αριστείδης

-II-

-II-

υιός


-II-

-II-

5

θυγάτηρ

Αθηνά

-II-

-II-

6

θυγάτηρ

Σοφία

-II-

-II-

48



Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ Συνοικία

282

1

Αφάτογλου

Θεόδωρος

Χασάν

283

2

σύζυγος

Ναζλή

Ρωμαία

- //-

-II-

284

3

υιός


-II-

-II-

285

4

θυγάτηρ

Πελαγία

-II-

-II-




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

286

1

Αφάτογλου

Νικόλαος

Βεχτί

281

2

σύζυγος

Μ υροφόρα

Ρωμαία

288

4

θυγάτηρ

Σοφία


-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

289

1

Αφάτογλου


Ισμαήλ

290

2

σύζυγος

Παρθένα

Ρωμαία

291

3

υιός

292

4

293

5

294

6

295

7

296 297


-II-

-II-

Λάζαρος

-II-

-II-

υιός

Θεόδωρος

-II-

-II-

θυγάτηρ

Μ αρία

-II-

-II-

αδερφός


Χαιρέτ

-II-

-II-

σύζυγος

Δεσποινή

Ρωμαία

-II-

-II-

8

θυγάτηρ

Κυριακή

-II-

-II-

9

θυγάτηρ

Ελισσάβετ

-II-

-II-

Χαραλάμπη


49


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

298

1

Αφ άτογλου

Δ η μ ή τρ ιο ς

Ισκενδέρ

299

2

σύζυγος

Κυριακή

Ρωμαία

300

3

υιός

301

4

υιός

302

5

υιός

Γεώργιος

303

6

θυγάτηρ

304

7

305

8

α δερφ ός Δημήτρη μ η τέρ α αυτώ ν

Συνοικία Σταυριωτών -//-

-II-

Σω κράτης

-II-

-II-

Θ εόδω ρος

-II-

-II-

-II-

-II-

Όλγα

-II-

-II-

Ιωάννης

-II-

-II-

-II-

-II-

Ελένη

Ραφέτ



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

306

1

Βελή Ογλού


Μ εχμέτ

307

2

σύζυγος

Κυριακή

Πουλπούλ

308

3

υιός

Θ εόφιλος


-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

309

1

Βελή Ογλού

Κυριάκος

Βελή

310

2

σύζυγος

Παρθένα

Ρωμαία

311

3

υιός

Ισμαήλ

312

4

υιός


313

5

θυγάτηρ

Μ αρία

314

6

θυγάτηρ

Σουλτάνα

315

7

θυγάτηρ

Σοφία


-II-

-II-

-II-

-II-

50




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

316

1

Πουλτζήκογλου

Γεώργιος

Σακήρ

317

2

σύζυγος

Κυριακή

Ελφιέ

318

3

υιός

Ευστάθιος

319

4

υιός

Πέτρος

320

5

υιός

Ισαάκ

Συνοικία Σταυριωτών - //-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


321

1

Κεπαδζής


Ιπραχήμ

322

2

σύζυγος

Φανία

Ρωμαία

-II-

-II-

323

3

υιός

Ιωάννης

Τεμέλ

-II-

-II-

324

4

σύζυγος

Σοφία

325

5

υιός Κων/νου

Διονύσιος

Σουκρί

326

6

σύζυγος

Μαρία

Ρωμαία

327

7



328

8

θυγάτηρ

Ευθυμία

329

9

θυγάτηρ

Αναστασία




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Πάλαια

330

1

Ναζήρογλου

Φώτιος

331

2

σύζυγος

Μ υροφόρα

332

3

αδερφός Φωτίου

Ιωάννης

333

4

σύζυγος

Μαρία

334

5


Ιωσήφ

335

6

αδερφή

Αναστασία

336

7

υιός

Θεόδωρος


-II-

-II-

Μ ουσταφάς

-II-

-II-

Ρωμαία

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

Μαχή


51


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Πάλαια

Συνοικία

337

1

Ναζήρογλου

Φώτιος

338

2

σύζυγος

Μ υροφόρα

-//-

-II-

339

3


Ιωάννης

Μ ουσταφά

-II-

-II-

340

4

σύζυγος

Μαρία

Ρωμαία

-II-

-II-

341

5


Ιωσήφ

-II-

-II-

342

6

αδερφή

Αναστασία

-II-

-II-

343

7

υιός

Θεόδωρος

-II-

-II-

Μαχή




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


344

1

Βελή Ογλού

Αυγήτας

Εγιούπ

345

2

σύζυγος

Κυριακή

Κιουλαχμέρ

-II-

-II-

346

3

υιός


Ιπραχήμ

-II-

-II-

347

4

σύζυγος

Σοφία

Ρωμαία

-II-

-II-

348

5

θυγάτηρ

Μαρία

-II-

-II-

349

6

υιός

Γεώργιος

-II-

-II-

348

7

υιός

Παύλος

-II-

-II-



350

ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ 1

ΕΠΙΘΕΤΟ

Βελή Ογλού

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Κυριάκος

Χ 'Ά λ ί

Χωριό Γεζήσεχήρ

-II-

-II-

Μ υροφόρα

-II-

-II-

Σουλτάνα

-II-

-II-

351

2

σύζυγος

Αναστασία

352

3

θυγάτηρ

353

5

θυγάτηρ

Μαχή

52




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ Χωριό Γεζή-

354

1

Βελή Ογλού

Νικόλαος

Μ αχμούτ

355

2

σύζυγος

Σωτήρα

Ρωμαία

- //-

-II-

356

3

υιός

Ιωάννης

Σαβκή

-II-

-II-

357

5

Σοφία

-II-

-II-

358

5

υιός Ιωάννου

Δημήτριος

-II-

-II-

359

6



-II-

-II-

360

7

Φωτεινή

-II-

-II-

361

8

Ευδοκία

-II-

-II-

σύζυγος Ιωάννου

θυγάτηρ Ιωάννου θυγάτηρ Ιωάννου

σεχήρ



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

362

1

Βελή Ογλού

Φώτιος

Σακίρ

363

2

σύζυγος

Παρθένα

Ρωμαία

364

3

υιός

Πέτρος

Χωριό Γεζήσεχήρ

-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ


Μ εχμέτ Ρωμαία

Χωριό Γεζή-

365

1

Βελή Ογλού

366

2

σύζυγος

Αναστασία

367

3

υιός


-II-

-II-

368

4

υιός

Κυριάκος

-II-

-II-

σεχήρ

-II-

-II-


53


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Βαχήτ

369

1

Πουλδζήκογλου

Γεώργιος

370

2

αδερφή

Παρθένα

Χωριό Γεζήσεχήρ -//-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Χατζή

Συνοικία

371

1



372

2

αδερφός

Γεώργιος

-II-

-II-

373

3

αδερφή

Σοφία

-II-

-II-

374

4

αδερφή

Μ αρία

-II-

-II-




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

375

1

Καλαίδζόγλου

Πέτρος

Ομέρ

376

2

σύζυγος

Μ αρία

Ιπέκ

377

3

θυγάτηρ

Κυριακή


-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

378

1

Τζαρδζή Ογλού

Αναςττάσιος

Χουσε'ΐν

379

2

αδερφός

Ιωάννης

Γιουσήφ

380

3

αδερφός


381

4

αδερφή

Μ υροφόρα

382

5

αδερφή

Ελένη

383

6

αδερφή

Μ αρία


-II-

-II-

-II-

-II-

54




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


384

1

Τζαρδζή Ογλού

Γεώργιος

Ιχμέτ

385

2

σύζυγος

Μ υροφόρα

Κιουλπεάζ

- //-

-II-

386

3

υιός

Ισαάκ

-II-

-II-

387

4

θυγάτηρ

Άννα

-II-

-II-




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

388

1

Καχβεζόγλου

Γεώργιος

389

2

αδερφός

Αβραάμ


-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Σακίρ

390

1

Πουλτήκογλου

Βασίλειος

391

2

σύζυγος

Μαρία

392

3

υιός

Μ ουράτ

393

4

υιός

394

5

υιός


-II-

-II-

-II-

-II-

Γεώργιος

-II-

-II-


-II-

-II-

Νουρί


55


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


395

1

Πουλτήκογλου

Σάββας

Πιρ αγά

396

2

σύζυγος

Ελένη

Ρωμαία

-II-

-II-

397

3

υιός


Αλί

-II-

-II-

398

4

υιός


-II-

-II-

399

5

υιός

Θεόδωρος

-II-

-II-

400

6

υιός

Σωκράτης

-II-

-II-

401

7

θυγάτηρ

-II-

-II-

402

8

θυγάτηρ

Κυριακή

-II-

-II-

403

9

θυγάτηρ

Μ αρία

-II-

-II-

Ναζλή





ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Γεώργιος

Γιουσήφ

Συνοικία

417

1

418

2

αδερφός

Βασίλειος

-II-

-II-

419

3

αδερφή

Παρθένα

-II-

-II-






ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ


Γιουσήφ

Συνοικία

420

1

421

2

αδερφός

Σοφοκλής

-II-

-II-

422

3

αδερφή

Ελένη

-II-

-II-

423

4

μητέρα

Κυριακή

-II-

-II-


Ρωμαία


56





ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Δαμιανός

Χουσε'ΐν Σεφκιέ

424

1

425

2

σύζυγος

Μ υροφόρα

426

3

υιός

Μιχαήλ


Συνοικία Σταυριωτών - //-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ Ουζού

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Δζερκίν

Συνοικία

Ισμαήλ


Ρωμαία

-II-

-II-

Θεόδωρος

-II-

-II-

Δημήτριος

-II-

-II-

427

1

428

2

σύζυγος

Κυριακή

429

3

υιός

430

4

υιός






ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Νικόλαος

Βελί

431

1

432

2

σύζυγος

Μ υροφόρα

433

3

υιός

Γεώργιος

434

4

θυγάτηρ

435

5

436

6



-II-

-II-

-II-

-II-

Ευθυμία

-II-

-II-

θυγάτηρ

Δεσποινή

-II-

-II-

υιός

Σάββας

-II-

-II-

Νουρί


57


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ Μολλά

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ


Φεϊζή

Συνοικία

437

1

438

2

σύζυγος

Βαρβάρα

-//-

-II-

439

3

υιός

Ιωάννης

-II-

-II-

440

4

θυγάτηρ

Χρυσή

-II-

-II-

441

5

θυγάτηρ

Φωτεινή

-II-

-II-

442

6

υιός


-II-

-II-

Μεχμέτογλου




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Μ ουσταφά

Συνοικία

443

1

Κιράζ Ογλού


444

2

σύζυγος

Μ υροφόρα

-II-

-II-

445

3

υιός

Ιορδάνης

-II-

-II-

446

4

υιός


-II-

-II-

447

5

θυγάτηρ

Μ αρία

-II-

-II-

448

6

θυγάτηρ

Ελένη

-II-

-II-




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


449

1

Καρά-Κάσογλου

Δημήτριος

Ιπραχήμ

450

2

σύζυγος

Κυριακή

Κισυλσούμ

-II-

-II-

451

3

υιός


Απτουλάχ

-II-

-II-

452

4

υιός

Παύλος

Οσμάν

-II-

-II-

453

5

υιός

Δημοσθένης

-II-

-II-

454

6

θυγάτηρ

Ελισσάβετ

-II-

-II-

455

7

θυγάτηρ

Ολυμπία

-II-

-II-

Κιουλζατέ


58




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


456

1

Εμίν αγά Χαφιδή

Δημήτριος

Μιφτάχ

457

2

σύζυγος

Μαρία

Ναρ

- //-

-II-

458

3

υιός

Γεώργιος

Νουρί

-II-

-II-

459

4

υιός

Νικόλαος

-II-

-II-

460

5

θυγάτηρ

Σουλτάνα

-II-

-II-




ΕΠΙΘΕΤΟ Τ ερ ζίΌ υ σ τά δ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

461

1

462

2

σύζυγος

Μαρία

463

3

υιός

464

4

465

5

Χαφιδή

αδερφός Νικολάου σύζυγος

Συνοικία

Νικόλαος


-II-

-II-

Φίλιππος

-II-

-II-

Μιχαήλ

-II-

-II-

-II-

-II-

Μ αρία

Ρωμαία

Ρωμαία



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


466

1

Καχραμάνογλου


Ισμαήλ

467

2

σύζυγος

Αναστασία

Ρωμαία

-II-

-II-

468

3

υιός

Γεώργιος

Σαλήχ

-II-

-II-

469

4


Μ υροφόρα

Δουλπέρ

-II-

-II-

Δημήτριος

-II-

-II-

Παύλος

-II-

-II-

Ευθυμία

-II-

-II-

Δεσποινή

-II-

-II-

470

5

471

6

472

7

473

8

υιός Κωνσταντίνου υιός Κωνςτταντίνου θυγάτηρ Κωνςτταντίνου θυγάτηρ Κωνςτταντίνου



59


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


474

1

Κελάσογλου


Ισμαήλ

475

2

σύζυγος

Σουλτάνα

Ρωμαία

-//-

-II-

476

3

υιός

Γεώργιος

Χατζή

-II-

-II-

477

4

υιός

Μ ουράτ

-II-

-II-

478

5

θυγάτηρ

Μ αρία

-II-

-II-




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


479

1


Νικόλαος

Χελήμ

480

2

αδερφός

Αντώνιος

Σουλεϊμάν

-II-

-II-

481

3

αδερφός


Χουσε'ΐν

-II-

-II-

482

4

αδερφή

Ναζλή

-II-

-II-

483

5

αδερφή

Σουλτάνα

-II-

-II-




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


484

1


Θεόδωρος

Μ ουσταφά

485

2

σύζυγος

Μ αρία

Ρωμαία

-II-

-II-

486

3

υιός

Ευστάθιος

Χουσε'ΐν

-II-

-II-

487

4

υιός

Νικόλαος

-II-

-II-

488

5

θυγάτηρ

Σοφία

-II-

-II-

489

6

θυγάτηρ

Ελένη

-II-

-II-


60




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


490

1


Κοσμάς

Ομέρ

491

2

σύζυγος

Ανατολή

Ρωμαία

- //-

-II-

492

3

υιός

Φώτιος

Εμίν

-II-

-II-

493

4

σύζυγος Φωτίου

Κυριακή

Ρωμαία

-II-

-II-

494

5

θυγάτηρ Κοσμά

Σουλτάνα

-II-

-II-

495

6


Ελένη

-II-

-II-

496

7


Σοφία

-II-

-II-

497

8

υιός Φωτίου

Γεώργιος

-II-

-II-




ΕΠΙΘΕΤΟ Μολλά-

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Ευθύμιος

Απτουλουλάχ

Συνοικία

498

1

499

2

σύζυγος

Σωτήρα

Ρωμαία

-II-

-II-

450

3

υιός

Νικόλαος

Μ ουράτ

-II-

-II-

Δεσποινή

Ρωμαία

-II-

-II-

-II-

-II-

451

4

452

5


σύζυγος Νικολάου υιός Ευθυμίου

Ευστάθιος




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Ισμαήλ

503

1


Λάζαρος

504

2

σύζυγος

Σουλτάνα

505

3

υιός

Γεώργιος

506

4

υιός

507

5

θυγάτηρ


-II-

-II-

-II-

-II-


-II-

-II-

Σοφία

-II-

-II-

Μ αχμούτ


61


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

508

1


Ιωάννης

Πεχλούλ

509

2

σύζυγος

Δεσποινή

Πουλά


-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ


Απδουλάχ

Συνοικία

510

1


511

2

σύζυγος

Σοφία

Κιουλ-Παχάρ

-II-

-II-

512

3

υιός

Νικόλαος

Σελήμ

-II-

-II-

513

4

θυγάτηρ

Σοφία

-II-

-II-

514

5

θυγάτηρ

Ελένη

-II-

-II-




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Γιουσήφ

Συνοικία

515

1

Τοσούνογλου

Παύλος

516

2

υιός


-II-

-II-

517

3

υιός

Λαμπριανός

-II-

-II-

518

4

υιός


-II-

-II-

519

5

θυγάτηρ

Μ υροφόρα

-II-

-II-

520

6

θυγάτηρ

Σουλτάνα

-II-

-II-

521

7

σύζυγος Αναστ.

Μ υροφόρα

Ρωμαία

-II-

-II-

Σωτήρα

Ρωμαία

-II-

-II-

σύζυγος


522

8

523

9

υιός Αναστ.

Νικόλαος

-II-

-II-

524

10


Ιωάννης

-II-

-II-

525

11


Θωμάς

-II-

-II-

526

12


Δεσποινή

-II-

-II-

Λαμπριανού

62




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Μ αχμούτ

Συνοικία

527

1


Ηλίας

528

2

σύζυγος

Σουλτάνα

- //-

-II-

529

3

υιός


-II-

-II-

530

4

-II-

-II-

531

5

Νικόλαος

-II-

-II-

532

6


-II-

-II-

σύζυγος Χαραλάμπη υιός Χαραλ. υιός Χαραλ.

Παρασκευή

Ρωμαία




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Χουσε'ΐν

Συνοικία

533

1


Ηλίας

534

2

υιός

Θεόδωρος

-II-

-II-

535

3

θυγάτηρ

Κυριακή

-II-

-II-

536

4

θυγάτηρ

Αναστασία

-II-

-II-




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

537

1

Βελή Ογλού


Μαχσέρ

538

2

σύζυγος

Μαρία

Ρωμαία

539

3

υιός

540

4

υιός

541

5

θυγάτηρ

542

6

μητέρα Χαραλάμπη

Χωριό Γεζή-σεχήρ

-II-

-II-

Παύλος

-II-

-II-

Πέτρος

-II-

-II-

Ελισσάβετ

-II-

-II-

-II-

-II-

Μ αρία

Ζεϊνέπ


63


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


543

1

Λιπερτίκογλου

Γεώργιος

Χασάν

544

2

σύζυγος

Σουλτάνα

Ρωμαία

-//-

-II-

545

3



-II-

-II-

546

4

θυγάτηρ Γεωρ.

Αναστασία

-II-

-II-

547

5


Μαρία

-II-

-II-

548

6

υιός Γεωρ.

Βασίλειος

Σουλεϊμάν

-II-

-II-

549

7

σύζυγος Γεωρ.

Χριστίνα

Ρωμαία

-II-

-II-

550

8

υιός Γεωρ.

Φώτιος

-II-

-II-





ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Βασίλειος

Μ εχμέτ

551

1

552

2

αδερφός

Ιωάννης

553

3

αδερφός

Πολυχρών

554

4

αδερφή

Ελένη


Ζεϊνέπ


-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

555

1


Κυριάκος

Ισμαήλ

556

2

σύζυγος

Ευφημία

Ρωμαία

557

3

υιός

Ευστάθιος

558

4

υιός

Χρήστος

559

5

θυγάτηρ

560

6

θυγάτηρ


-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

Κυριακή

-II-

-II-

Μαρία

-II-

-II-

Ζεϊνέπ

64




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

561

1



562

2

σύζυγος

Σοφία

αδερφός


-II-

Μ ουράτ

-II-

-II-

Ρωμαία

563

3

564

4

αδερφή Κων/νου

Χριστίνα

-II-

-II-

565

5


Όλγα

-II-

-II-

566

6


Ελένη

-II-

-II-

567

7


Σουλτάνα

-II-

-II-

568

8


Κυριακή

-II-

-II-

569

9


Χαρίκλεια

-II-

-II-

570

10


Ηλίας

-II-

-II-

571

11


Σάββας

-II-

-II-

572

12

μητέρα Κων/νου

Κυριακή

-II-

-II-

Κωνσταντίνου

Ρωμαία



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

573

1


Γεώργιος

Χασάν

574

2

σύζυγος

Σοφία

Πηλπήλ

575

3

υιός


576

4

577

5

υιός Παν.

578

6

θυγάτηρ Παν.

579

7

580


-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

Θ εμιστοκλής

-II-

-II-

Χριστίνα

-II-

-II-


Μ ουράτ

-II-

-II-

8

σύζυγος Μουράτ

Ελισσάβετ

-II-

-II-

581

9

θυγάτηρ Μ ουράτ

Κυριακή

-II-

-II-

582

10


Ισαάκ

-II-

-II-

583

11


Ιωάννης

-II-

-II-

584

12


Αβραάμ

-II-

-II-

585

13


Ιορδάνης

-II-

-II-

σύζυγος Παναγιώτη

Μ υροφόρα

Ρωμαία


65

77 7. Οικογένεια

Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


586

1

Κουπδζόγλου

Χ-//-Ισαάκ

Μ αχμούτ

587

2

σύζυγος

Μαρία

Μ ιργιάμ

-//-

-II-

588

3

θιός

Ιωάννης

-II-

-II-

589

4

θυγάτηρ

Μ υροφόρα

-II-

-II-

590

5

υιός

Γεώργιος

Σακίρ

-II-

-II-

591

6


Ελένη

Μαχή

-II-

-II-

592

7


Θεόδωρος

-II-

-II-

593

8


Δημοσθένης

-II-

-II-

594

9


Μαρία

-II-

-II-

595

10


Ραχήλ

-II-

-II-

596

11


Ελένη

-II-

-II-

597

12


Ξένη

-II-

-II-



ΑΙΑ


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

598

1


Σάββας

Σαβκή

599

2

σύζυγος

Παρθένα

Ρωμαία

600

3

υιός

601

4

602 603


-II-

-II-

Θεόφιλος

-II-

-II-

υιός

Γερβάσιος

-II-

-II-

5

υιός

Ιωάννης

-II-

-II-

6

υιός

Πέτρος

-II-

-II-

604

7

θυγάτηρ

Κυριακή

-II-

-II-

605

8

θυγάτηρ

Μ υροφόρα

-II-

-II-

66




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


606

1


Νικόλαος

Μ ουσταφά

607

2

σύζυγος

Σοφία

Κιουλσέν

- //-

-II-

608

3

υιός


-II-

-II-

609

4

θυγάτηρ

Ελισσάβετ

-II-

-II-

610

5

θυγάτηρ

Ραχήλ

-II-

-II-

611

6

θυγάτηρ

Παρθένα

-II-

-II-




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


612

1


Κυριάκος

Σεφέρ

613

2

σύζυγος

Ελισσάβετ

Αδηβέ

614

3

υιός

Ισαάκ

615

4

σύζυγος

Ευθαλία

616

5

υιός Κυριάκου

Αβεσσαλώμ

-II-

-II-

617

6

θυγάτηρ

Σοφία

-II-

-II-

618

7

θυγάτηρ

Ελένη

-II-

-II-

Ρωμαία


-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ Χωριό

620

1

Δελή Μ εχμέτ


Αζίζ

621

2

σύζυγος

Σοφία

Ρωμαία

622

3

υιός


Πας-Δζατάκ

-II-

-II-

-II-

-II-


67

7 76. Οικογένεια

Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

623

1

Δελή Μ εχμέτ

Ιωάννης

Οσμάν

624

2

σύζυγος

Παρθένα

Ρωμαία

625

3

υιός

626

4

627 628

Χωριό Πας-Δζατάκ -//-

-//-

Πέτρος

-II-

-II-

υιός

Ιωάννης

-II-

-II-

5

αδερφή

Κυριακή

-II-

-II-

6

αδερφή

Ευθυμία

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

629

1

Λελή-Μ εχμέτ

Χ-//-Νικόλαος

630

2

σύζυγος

Ελένη

631

3

υιός

632

4

θυγάτηρ

Χωριό Πας-Δζατάκ

-II-

-II-


-II-

-II-

Ανατολή

-II-

-II-

Ρωμαία



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

633

1


Πρόδρομος

633

2

σύζυγος

Βαρβάρα

635

3

θυγάτηρ

Χρυσή

Χωριό Πας-Δζατάκ Ρωμαία

-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

636

1


Γεώργιος

637

2

σύζυγος

Μ αρία

638

3

θυγάτηρ

639

4

αδερφός Γεωργίου


-II-

-II-

Ελένη

-II-

-II-

Νικόλαος

-II-

-II-

Ρωμαία

68




ΕΠΙΘΕΤΟ Δελή-

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Βασίλειος

Κασήμ

Χωριό

640

1

641

2

σύζυγος

Μαρία

-II-

-II-

642

3

υιός

Σπυρίδων

-II-

-II-

643

4

υιός

Ηλίας

-II-

-II-

644

5

υιός

Μ ατθαίος

-II-

-II-

645

6

θυγάτηρ

Μαρία

-II-

-II-

646

7

Αντώνιος

-II-

-II-

647

8

-II-

-II-

Μ ουσταφά

αδερφός Βασιλείου σύζυγος

Ελένη

Ρωμαία

Πας-Δζατάκ



ΕΠΙΘΕΤΟ Δελή-

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Γεώργιος

Μ ουσταφά

χωριό

648

1

649

2

σύζυγος

Δεσποινή

Ρωμαία

-II-

-II-

650

3

υιός

Νικόλαος

Χουσε'ίν

-II-

-II-

Μαγδαληνή

Ρωμαία

-II-

-II-

Μ ουσταφά

σύζυγος

Πας-Δζατάκ

651

4

652

5

υιός Νικόλ.


-II-

-II-

653

6

θυγάτηρ Νικόλ.

Ελένη

-II-

-II-

654

7

χήρα Ιωάννου

Ελένη

-II-

-II-

655

8


Παύλος

-II-

-II-

656

9

Ναζλή

-II-

-II-

657

10

Αικατερίνη

-II-

-II-

658

11

Καν ή

-II-

-II-

Νικόλαου

θυγάτηρ Ιωάννου θυγάτηρ Ιωάννου θυγάτηρ Ιωάννου

Ρωμαία

69



Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


659

1

Κιορ Αλί

Νικόλαος

Αλί

660

2

σύζυγος

Παρθένα

Ρωμαία

-II-

-II-

661

3

υιός

Μ ουράτ

Μ ουράτ

-II-

-II-

662

4

σύζυγος Μουράτ

Ελένη

Κεμπάν

-II-

-II-

663

5

υιός Μ ουράτ

Χαρίτων

-II-

-II-

664

6

Ελένη

-II-

-II-

665

7

υιός Νικολάου


-II-

-II-

666

8

σύζ. Αναστασίου

Αναστασία

-II-

-II-

667

9

θυγάτηρ Αναστ.

Όλγα

-II-

-II-

668

10

υιός Νικολάου

Ιωάννης

-II-

-II-

θυγάτηρ Μ ουράτ

Ρωμαία

Πας-Δζατάκ


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

669

1

Τοπτζή Ογλού

Παύλος

Σακίρ

670

2

σύζυγος

Σοφία

Ρωμαία

671

3

υιός

672

4

673 674


-II-

-II-

Γεώργιος

-II-

-II-

υιός


-II-

-II-

5

θυγάτηρ

Μαγδαληνή

-II-

-II-

6

θυγάτηρ

Μ αρία

-II-

-II-

70




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


675

1

Απτή Ογλού

Ιωάννης

Γιουσήφ

676

2

σύζυγος

Σοφία

Ρωμαία

-II-

-II-

677

3

υιός

Γεώργιος

Ρεσήτ

-II-

-II-

678

4

Μ υροφόρα

Ρωμαία

679

5



680

6


Νικόλαος

681

7

θυγάτηρ Ιωάννου

Φωτεινή

-II-

-II-

682

8


Ευθυμία

-II-

-II-

683

9


Παρθένα

-II-

-II-


Πας-Δζατάκ


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


684

1

Απτή Ογλού


Πάλαα

685

2

σύζυγος

Σιμέλα

Ρωμαία

-II-

-II-

686

3

υιός

Σίλβεστρος

-II-

-II-

687

4

υιός

Κυριάκος

-II-

-II-

688

5

θυγάτηρ

Σοφία

-II-

-II-

Πας-Δζατάκ



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

689

1

Απτή Ογλού

Κυριάκος

Μ αχμούτ

690

2

σύζυγος

Ευθυμία

Ρωμαία

691

3

υιός

692

4

αδερφός Κυριάκου


-II-

-II-

Ισαάκ

-II-

-II-

Θεόδωρος

-II-

-II-

71



Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

693

1

Μωχόρ Αλί

Ηλίας

Εμίν

694

2

σύζυγος

Παρασκευή

Κιουλζάρ

695

3

υιός

Ιωάννης

Γιουσήφ

696

4


Αναστασία

Ρωμαία

697

5

υιός Ιωάννη

Γεώργιος

698

6

θυγάτηρ

Σοφία


-II-

-II-


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

699

1

Μωχόρ Αλί


Σουλεϊμάν

700

2

σύζυγος

Κυριακή

Ρωμαία

701

3

υιός

702

4

703

5

704

6

θυγάτηρ


-II-

-II-

Γεώργιος

-II-

-II-

υιός

Νικόλαος

-II-

-II-

θυγάτηρ

Μαρία

-II-

-II-

Σοφία

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

705

1

Μωχόρ Αλί

Φώτιος

706

2

σύζυγος

Σοφία

707

3

υιός

Βασίλειος

Χωριό Πας-Δζατάκ Ρωμαία

-II-

-II-

-II-

-II-

72




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


708

1

Μωχόρ Αλί

Σάββας

Οσμάν

709

2

σύζυγος

Ναζλή

Ρωμαία

- //-

-//-

710

3

υιός

Γεώργιος

-II-

-II-

711

4

θυγάτηρ

Σοφία

-II-

-II-

712

5

θυγάτηρ

Αναστασία

-II-

-II-

Πας-Δζατάκ



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ Χωριό Ακ-Ταγ

713

1

Παλαπουγιούκ

Κυριάκος

Οσμάν

714

2

σύζυγος

Μαρία

Χανιφέ

-II-

-II-

715

3

υιός


Δεβρή

-II-

-II-

716

4

υιός

Βασίλειος

-II-

-II-

717

5

υιός

Δημήτριος

-II-

-II-

718

6

υιός


-II-

-II-

719

7

θυγάτηρ

Μ υροφόρα

-II-

-II-

720

8

Σαφιέ

-II-

-II-

721

9

Ισαάκ

-II-

-II-

σύζυγος Παντελεήμονος

Ελισσάβετ

υιός Παντελ.



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Γεώργιος

Νουρί

Χωριό Ακ-Ταγ

722

1


723

2

σύζυγος

Σοφία

-II-

-II-

724

3

υιός


-II-

-II-

725

4

θυγάτηρ

Αικατερίνη

-II-

-II-

726

5

θυγάτηρ

Ησάία

-II-

-II-

727

6

θυγάτηρ

Μαγδαληνή

-II-

-II-


73


Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ χωριό Ακ-Ταγ

728

1



Σελήμ

729

2

σύζυγος

Κυριακή

Ρωμαία

730

3

υιός

731

4

732 733

-//-

-II-

Θωμάς

-II-

-II-

υιός

Σάββας

-II-

-II-

5

υιός

Πέτρος

-II-

-II-

6

θυγάτηρ

Μαρία

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ χωριό Ακ-Ταγ

734

1


Ιωάννης

Γιουσήφ

735

2

σύζυγος

Παρθένα

Ρωμαία

-II-

-II-

736

3

υιός

Μ ουράτ

Μ ουράτ

-II-

-II-

737

4

υιός

Φώτιος

-II-

-II-

738

5

θυγάτηρ

Δεσποινή

-II-

-II-

739

6

-II-

-II-

σύζυγος Μ ουράτ

Κυριακή

Ρωμαία



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Οσμάν

χωριό Ακ-Ταγ

740

1



741

2

σύζυγος

Βασιλεννή

Παλλή

-II-

-II-

742

3

υιός

Σάββας

Σαασετέν

-II-

-II-

743

4

υιός

Θ εμιστοκλής

-II-

-II-

744

5

υιός

Ηλίας

-II-

-II-

745

6

θυγάτηρ

Δεσποινή

-II-

-II-

746

7

σύζυγος Σάββα

Μ υροφόρα

-II-

-II-

747

8


Πελαγία

-II-

-II-

74




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


748

1

Σαλή Πάσογλου

Ιωάννης

Γιουσήφ

749

2

σύζυγος

Βασιλενή

Κόρδζα

750

3

θυγάτηρ

751

4

υιός

- //-

-II-

Κυριακή

-II-

-II-

Νικόλαος

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ Τούίγόννογλου

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

752

1

Νικόλαος


753

2

σύζυγος

Ευφημία

-II-

-II-

754

3

θυγάτηρ

Δεσποινή

-II-

-II-

755

4

υιός


-II-

-II-

756

5

αδερφός Νικόλ.

Μ ουράτ

-II-

-II-

757

6

αδερφή Νικόλ.

Μ υροφόρα

-II-

-II-

Μ ουράτ



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

758

1

Δούίγούνογλου

Τριαντάφυλλος


759

2

αδερφός

Δημήτριος

-II-

-II-

760

3

αδερφή

Μαρία

-II-

-II-

761

4

αδερφή

Κυριακή

-II-

-II-



ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Νικόλαος

Σουλεϊμάν


σύζυγος

Αναστασία

Ρωμαία

ΕΠΙΘΕΤΟ Σαρή Σουλεϊμά-

762

1

763

2

764

3

υιός

765

4

θυγάτηρ

νογλου

-II-

-II-

Θεόδωρος

-II-

-II-

Σοφία

-II-

-II-


75


Α/Α


766

1

767

2

ΕΠΙΘΕΤΟ Σαρή Σουλείμάνογλου θυγάτηρ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Σοφία

Κόρδζα


Δεσποινή

-//-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ Σαρή Σουλεϊμά-

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Δ ημήτριος

Αζίζ


Ρωμαία

768

1

769

2

σύζυγος

Μαγδαληνή

-II-

-II-

770

3

υιός

Γεώργιος

-II-

-II-

771

4

θυγάτηρ

Ελένη

-II-

-II-

772

5

θυγάτηρ

Ευθαλία

-II-

-II-

773

6

θυγάτηρ

Δεσποινή

-II-

-II-

νογλου



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


774

1


Χριστόφορος

Κιαμίλ

775

2

σύζυγος

Δεσποινή

Φιδάν

776

3

υιός

777

4

υιός

778

5

υιός


779

6

υιός

780

7

781

8

-II-

-II-

Ιωάννης

-II-

-II-

Θεόδωρος

-II-

-II-

-II-

-II-

Νικόλαος

-II-

-II-

θυγάτηρ

Σοφία

-II-

-II-


Ελένη

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


782

1

Δελή Ομέρογλου

Θεόδωρος

Μ εμής

783

2

σύζυγος

Μαρία

Ρωμαία

-II-

-II-

76




ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Χ-//-Αχμέτ


784

1


Γεώργιος

785

2

σύζυγος

Βασιλενή

- //-

-//-

786

3

υιός

Ιωάννης

-II-

-II-

787

4

υιός

Χριστόφορος

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ

ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ


Χαδζής


Κιουλή

788

1

789

2

σύζυγος

Ελένη

-II-

-II-

790

3

θυγάτηρ

Γεθσημανή

-II-

-II-

791

4

υιός

Ιωάννης

-II-

-II-

Πελαγία

-II-

-II-

792

5


ΟΝΟΜΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ

μητέρα Χαραλάμπη



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


793

1

Γαβάζογλου

Κυριάκος

Μ ουσταφά

794

2

σύζυγος

Μαρία

Ρωμαία

795

3

υιός

Ιωάννης

796

4

υιός

Γεώργιος

797

5

υιός

798

6

799

7

800

8

801

9

σύζυγος Ιωάννου θυγάτηρ σύζυγος Γεωργίου σύζυγος Βασιλείου

-II-

-II-

-II-

-II-

Χασάν

-II-

-II-

Βασίλειος

Βαχήτ

-II-

-II-

Γεθσημανή

Ρωμαία

-II-

-II-

Κυριακή

-II-

-II-

Παρθένα

-II-

-II-

-II-

-II-

Κυριακή

Χουδή

77



Α/Α


ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


802

1

Πάίράμογλου

Βασίλειος

Γιουσήφ

803

2

σύζυγος

Μ αρία

Ρωμαία

804

3

θυγάτηρ

Αλεξάνδρα

805

4

μητέρα Βασιλείου

Ελένη

Κιουζέλ

-//-

-//-

-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ


Μ ουσταφά


806

1

Κατηρδζόγλου

807

2

σύζυγος

Ελένη

Ρωμαία

-II-

-II-

808

3

υιός

Ιωάννης

Χασάν

-II-

-II-

809

4

υιός


-II-

-II-

810

5

θυγάτηρ

Μ αργαρίτα

-II-

-II-

811

6

μητέρα Κωνσταντ.

Παρέσα

-II-

-II-

Κιουζέλ



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Κιαμήλ


812

1



813

2

σύζυγος

Ναζλή

814

3

υιός

Αυγήτας

815

4

υιός

Βασίλειος

816

5

υιός

Νικόλαος

817

6

υιός


818

7

θυγάτηρ

Μ υροφόρα

819

8

σύζυγος Αυγήτα

Θεοδώρα

820

9

υιός

821

10

822 823 824

13

-II-

-II-

Γιουσήφ

-II-

-II-

Μ αχμούτ

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

-II-

Θεόδωρος

-II-

-II-

υιός

Γρηγόριος

-II-

-II-

11

θυγάτηρ

Μ αργαρίτα

-II-

-II-

12

θυγάτηρ

Τατιανη

-II-

-II-

-II-

-II-

σύζυγος Βασιλείου

Σοφία

Κιουζέλ

Ρωμαία

78

Α/Α



825

14

826

15

827

16

ΕΠΙΘΕΤΟ θυγάτηρ σύζυγος Νικολάου θυγάτηρ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ

ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Φωτεινή Μαρία

Ρωμαία

Λευκοθέα

- //-

-//-

-II-

-II-

-II-

-II-



ΕΠΙΘΕΤΟ

ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑ

ΤΟΠΟΣ


ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ


828

1


Αθανάσιος

Γουροήτ

829

2

σύζυγος

Σοφία

Μοχπήλ

830

3

υιός

Ιωάννης

-II-

-II-

-II-

-II-

Ο ύτος ο κατά λογο ς με τη ν δ υ να τή ν α κ ρ ίβ ε ια ν κα τα σ τρ ω θ είς α π ο τε λ είτα ι ε ξ 150 οικο γενειώ ν, εξ ων ε ξα ιρ έ σ ε ι τω ν 20 ο ικο γενειώ ν, α ίτιν ε ς α π ο τελο ύ σ ι το χω ρ ίο ν Ακ-ταγ, τω ν 16, α ίτιν ε ς αποτε λ ο ύ σ ι το Π ας-Δ ζατάκ, τω ν 5 το υ χω ρ ίο υ Δ ο υ ρ γ ο ύ τ και τω ν 6 το υ χω ρ ίο υ Γεζή-σεχήρ, α ι λο ιπ αί ή το ι α ι 103 ο ικ ο γ έν ε ια ι ε ίν α ι εν α υτώ τω Μ ετα λλείω . Έ κα σ τον δ ε τω ν τμ η μ ά τω ν υπ ο γράφ ε τα ι και δ ιά τη ς ιδία ς α υ το ύ σ φ ρα γίδ ο ς, π λην το υ Δ ο υ ρ γ ο ύ τ και το υ Γεζή-σεχήρ, τα ο π ο ία σ τε ρ ο ύ ν τα ι το ιο ύτω ν.


79

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ A3

ΤΟΥΡΚΙΑ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΕΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ TOY WILHELM BAUM

Die Türkei und ihre christlichen Minderheiten: Geschicte - Voelkermord Gegenwart. Ein Beitrag zur EU- Erweiterungs - Debatte (Broschiert) Η Τουρκία καιοι Χριστιανικές της Μειονότητες: Ιστορία - Γνοκτονία - Παρόν. Μια συνεισφορά για την Επιτροπή Διεύρυνσης της Ε.Ε.

ABSTRACT Konstantinopel (heute Istanbul), die christliche Gründung an der Grenze zwischen Europa und Asien war überein Jahrtausend hindurch als das neue Rom der Kristallisationspunkt der Christen des Orients, zu denen neben der griechisch-orthodoxen Kirche im Byzantinischen Reich auch die Armenier, Georgier und die syrischen Christen gehörten. Seit der Eroberung durch dieTürken lebten die Christen als Minderheiten unter der Herrschaft des Islam. Ihre Stellung wurde bis in die Gegenwart durch interne Spannungen geschwächt. Der Emanzipationsprozess der unter türkischer Herrschaft stehenden Griechen, Serben, Bulgaren, Armenier und Georgier führte dazu, dass der kranke Mann am Bosporus im 19. Jahrhundert den größten Teil seiner früheren Eroberungen verlor. Die jungtürkische Revolution von 1908 ließ ein radikal-nationalistisches und rassistisches M odell ethnischer Säuberungen entstehen, das im Ersten W eltkrieg im Völkermord an den Christen gipfelte und Hitler als Vorbild für den Holocaust diente. Alle am Weltkrieg beteiligten Mächte waren über die Massaker informiert. Das Fortwirken jungtürkischer Ideen in der Ära Atatürk hat in derTürkei bis heute eine kritische Aufarbeitung der Vergangenheit verhindert. Wilhelm Baum, geboren 1948, ist Historiker, Theologe und Philosoph. Seine Bücher wurden ins Englische, Spanische, Italienische und Slowenische übersetzt. Der Autor lebt in Klagenfurt.

ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΕΚΔΟΣΗΣΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥΡΚΙΑ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ Η Κωνσταντινούπολη, το κύριο βάθρο της χριστιανοσύνης στο μεταίχμιο Ευρώπης και Ασίας, απο τελούσε για παραπάνω από μια χιλιετία τη Νέα Ρώμη για τους χριστιανούς της Ανατολής. Στους κόλπους της ελληνοορθόδοξης εκκλησίας της βυζαντινής αυτοκρατορίας συνυπήρχαν, πέρα από τους Έλληνες, Αρμένιοι, Γεωργιανοί και οι Σύριοι χριστιανοί. Την επαύριο της άλωσης οι χριστια νοί επιβίωσαν ως μειονότητες υπό την κυριαρχία του ισλάμ. Η θέση τους μέχρι σήμερα εξασθενεί ολοένα και περισσότερο. Η διαδικασία ανεξαρτητοποίησης Ελλήνων, Σέρβων, Βουλγάρων, Αρμενίων και Γεωργιανών οδήγησε το «μεγάλο ασθενή» του Βοσπόρου κατά το 19ο αιώνα στην απώλεια του μεγαλύτερου κομματιού των προηγούμενων κατακτήσεών του.

80


Η επανάσταση των Νεοτουρκων του 1908 έφερε στο προσκήνιο ένα ριζοσπαστικό-εθνικιστικό και ρατσιστικό μοντέλο εθνικών εκκαθαρίσεων, το οποίο επιστρατεύτηκε για τη γενοκτονία των χριστιανών στη διάρκεια του Ά Παγκόσμιου Πολέμου και υπηρέτησε ως θεωρητικό πρότυπο τα σχέδια του Χίτλερ για το ολοκαύτωμα. Όλα τα συμβαλλόμενα μέρη του Παγκόσμιου Πολέμου ήταν ενήμερα γι' αυτές τις εκκαθαρίσεις. Η επίδραση των ιδεών των Νεοτουρκων την εποχή του Ατα τούρκ εμπόδισε τηνΤουρκία μέχρι σήμερα στη μελέτη και έρευνα του παρελθόντος της υπό την αιγίδα του κράτους.

Ο Wilhelm Baum, γεννηθείς στην Αυστρία το 1948, είναι ιστορικός, θεολόγος και φιλόσοφος. Τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, στα ισπανικά, στα ιταλικά και στα σλοβενικά. Ο συγ γραφέας ζει στο Klagenfurt. Η έκδοση του βιβλίου και η έρευνα χρηματοδοτήθηκαν από την Καγκελαρία της Αυστρίας ενόψει της ανάληψης της προεδρίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Η Μουσουλμανική Κατάκτηση της Μικράς Ασίας 2.Το Dhimmi και το Dschihad. 3.Τούρκοι 4. Η Τελευταία Φάση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 5. Οι Χριστιανοί στοΤουρκικό Μ ιλέτ 6. Οι Χριστιανοί στις Ταξιδιωτικές Περιγραφές του 17ου και 18ου Αιώνα 7. Η Κατάσταση των Χριστιανών στην Εποχή του Εκσυγχρονισμού (ΤΑΝΖΙΜΑΤ) από το 1839 8. Η Γενική Σφαγή 1895-1896 και η Αρχή των «Νεοτουρκων» 9. Η Γενοκτονία των Χριστιανών στον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο 10. Η Αντίδραση της Δύσης 11. Οι Εξορίες των Ελλήνων ως το Τέλος του Α' Παγκόσμιου Πολέμου 12. Η Κατάσταση των Χριστιανών στην Τουρκία μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (1917-1918) 13. Η Συνθήκη των Σεβρών (1920) 14. Η Νίκη των Κεμαλιστών (1920-1922) 15. Η Κατάσταση των Χριστιανών στηνΤουρκία μέχρι τηνΤουρκική Εισβολή στην Κύπρο το 1974 16. Η Κατάσταση των Χριστιανών στην Κύπρο από το 1974 έως το 2005


81

76. Η Κατάσταση των Χριστιανών στην Κύπρο από το 7974 έως το 2005 Την ανεξαρτησία της Κύπρου το 1960 ακολούθησε ένα πραξικόπημα της ελληνοκυπριακής εθνι κής φρουράς το 1974 και το ίδιο έτος μια εισβολή των Τούρκων στο βόρειο κομμάτι του νησιού. ΟιΤούρκοι κατέλαβαν το 37% του νησιού και έφτιαξαν τη διεθνώς μη αναγνωρισμένη «δημοκρα τία της βόρειας Κύπρου». Από τότε δέχτηκαν πολλά τρομοκρατικά χτυπήματα της μυστικής Αρ μενικής Κίνησης ΑΣΕΑ (ASALA) - Αρμενικός στρατός για την Ελευθερία της Αρμενίας. Η μέχρι σή μερα άλυτη διχοτόμηση της Κύπρου αύξησε τις πιέσεις ανάμεσα σε χριστιανούς και μουσουλμά νους στηνΤουρκία. Σ το Turabdin, η διαφωνία Κούρδων με το τούρκικο κράτος και οι μάχες ανάμεσα σε στρατό και το κουρδικό ΡΚΚ (Partiya Karkeven Kurdistan) έφεραν το 1970 τη μετανάστευση πολλών Σύ ριων χριστιανών στη Γερμανία, τη Σουηδία και την Ολλανδία. Περίπου 100.000 πιστοί πήγαν στην Αμερική και στον Καναδά. Στις 26/2/1976 η σουηδική κυβέρνηση υποδέχτηκε 8.000 Σύριους απ' την Τουρκία και τους έδωσε άδεια παραμονής. Περίπου 150 οικογένειες πήγαν στην Αυστρία. Ο πατριάρχης έστειλε στη Γερμανία αντιπρόσωπό του τον καλόγερο Julius Yeshu Cicek. Ο Cicek έγινε αργότερα επίσκοπος. Ανοιξε εκδοτικό οίκο, τον Barder, στην Ολλανδία όπου το 1981 έγινε και ένα συριακό μοναστήρι. Ο Cicek έχτισε συνολικά 51 εκκλησίες και 67 μοναστήρια στη δυτική διασπορά.Το 1981 αναγνωρίστηκε η «συριορθόδοξη εκκλησία» στην Ολλανδία. Και στην Ελλάδα και την Ελβετία έγιναν δ εκτοί οι Σύριοι χριστιανοί. Σήμερα στηνΤουρκία υπάρχουν ακόμα σύριοορθόδοξες έδρες προξένων. Το 1972 στο Μάιντζ της Γερμανίας ιδρύθηκε και η γερμανοαρμενική επιτροπή. Ο λειτουργός Hans Hollerweger ίδρυσε τη Χριστιανική Ανατολή και μάζευε για χρόνια λεφτά που θα βοηθού σαν την κατάσταση oraTurabdin και θα ζητηθεί η επιστροφή τωνδιαφυγόντων.Το βιβλίο που έγινε η γέφυρα ανάμεσα στους μετανάστες και τους χριστιανούς στην πατρίδα. Οι χριστιανοί τηςΤουρκίας παρακολουθούνταν απ'το κράτος ακόμα και σήμερα. Πολλά χωριά στο Bohtar άνη καν παλιά στη χαλδαϊκή εκκλησία. Κράτησαν τη διάλεκτό τους, αλλά δεν είχαν ούτε ιερείς ούτε εκκλησίες. Ένα μεγάλο πρόβλημα εμφανίζεται στον πολιτισμό. Το 1832 ο θεολόγος Southgate βρήκε σ' ένα μοναστήρι τη μεγαλύτερη συριακή βιβλιοθήκη με βιβλία σε 12 γλώσσες. Τον Οκτώβριο του 2004 ο πρίγκιπας της Ουαλίας επισκέφτηκε το μοναστήρι Deir-aI-Zafaran. Σήμε ρα ο επίσκοπος Saliba Ozmen προσπαθεί να προσελκύσει και μουσουλμάνους εκεί. Οι δύο πρόξε νοι Τιμόθεος και Φιλόξενος προσκλήθηκαν απ' τον πρωθυπουργό Ντεμιρέλ για μια συζήτηση. Οι Σύριοι χριστιανοί στην Κωνσταντινούπολη είχαν ως προστάτη τον Yusuf Cerin, οι Αρμένιοι τον πα τριάρχη Μέζνορ, ο οποίος με τον υπουργόΤαγίρ Erdogan εγκαινίασαν το πρώτο αρμενικό μουσείο στηνΤουρκία.Το μοναστήρι Mot Malke νότια της Harabale,nou καταστράφηκεσε μεγάλο μέρος το 1966, περιείχε έγγραφα απ'τον 7ο αιώνα. To Mor Adraham στο Migat αποτελείται από λίγους μονα χούς. Πολλοί μοναχοί από φόβο μην κλαπούν, δε δείχνουν τα χειρόγραφά τους σε ξένους. Τα πιο σημαντικά χειρόγραφα, που ακόμα είναι στην κατοχή των Σύριων χριστιανών, είναι το Ευαγγέλιο του Διόσκορου Θεόδωρου απ'τη Mardin και το Ευαγγέλιο της Hah. Και τα δύο υπάρχουν σε μινια τούρες. Η εξερεύνηση του Andrew Palmers για την Ιστορία του Turabdin έχει μεγάλη σημασία. Ένα σημαντικό πρόβλημα για τους χριστιανούς στηνΤουρκία είναι μέχρι σήμερα η μη ελεύ θερη σχολική μάθηση. Το 1978 ο Αρμένιος πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης Kalostian συνέ γραψε ένα χρονικό με 22 σήματα για την κατάσταση της αρμενικής εκκλησίας και το έδωσε στον υπουργό Ecevit, ο οποίος μ'αυτό έδωσε κίνηση στη μάθηση στο σχολείο. Ο Ecevit υποσχέθηκε να ελέγξει τους ενόχους αλλά δεν άλλαξε τίποτα. Αρμένιοι και Έλληνες ορθόδοξοι έπρεπε το 1981,

82


στον εορτασμό των 100 χρόνων του Ατατούρκ, να δωρίσουν χρήματα σε ανάμνησή του. Ο πα τριάρχης πήρε τα λεφτά για σχολικά έξοδα. Οι χριστιανοί περιμένουν από την Ε.Ε. να κάνει δια πραγματεύσεις, να ασκήσει πίεση στην Τουρκία, γιατί η συνθή κη της Λοζάνης άφησε εκκρεμότη τες όσον αφορά τις μειονότητες. Οι καθολικοί χριστιανοί στηνΤουρκία βρίσκονται σε καλύτερη θέση, αφού ο Πάπας είναι πε ρισσότερο σεβαστός απ' τουςΤούρκους απ' ό,τι οι πατριάρχες της ανατολής. Η καθολική εκκλη σία έχει δύο πρέσβεις στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη με περίπου 12000 πιστούς απ' τους οποίους 8000 στην Πόλη. Στην Κωνσταντινούπολη, Άγκυρα, Σμύρνη και Ταρσό υπάρχουν προτεσταντικές εκκλησίες και σχολεία. Σε αυτά ανήκουν ευαγγέλια στην Αρμένικη γλώσσα. Αυ τές οι εκκλησίες κρατιούνται ζωντανές από δωρεές την Ευρώπης και της Αμερικής. Η Αμερική, Μ. Βρετανία, Ελβετία αλλά και η Γερμανία έφεραν στην επιφάνεια τις, από τουςΤούρκους, αποκρυπτόμενες γενοκτονίες του 19ου και 20ού αιώνα. Αυτό δημιούργησε ένα πνεύμα αλληλεγγύ ης προς τα θύματα όλων των χωρών της γης. Το 1987 η Ε.Ε. όρισε τις γενοκτονίες σαν δολοφονία λαού. Ο Τούρκος ιστορικός Turkkayer Azaon, ηγέτης διεθνών σχέσεων στο πανεπιστήμιο της Άγκυρας, δη μοσίευσε αναφορές που μιλούν για μέτρα προστασίας του οθωμανικού κράτους από τους Αρμένιους. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει στηνΤουρκία μια τάση αλλαγής. Ένα παράδειγμα είναι το βιβλίο του Τούρκου Akcams Αρμενία και η δολοφονία του λαού (1996) που πλέον μιλά ανοικτά για τις γε νοκτονίες. Το 1997 απαγορεύτηκε στο Γερμανό Dr. Hilmar Kaiser, ειδικό στο αρμενικό θέμα, η πρό σβαση στα τούρκικα αρχεία. Στις 21/12/2000 άρχισε η δίκη του σύριο-ορθόδοξου ιερέα Yussuf Akbuluk. Κατηγορείται για την καταδίωξη όλων. Σε μια συνέντευξή του στη Hurriet χωρίς να το ξέ ρει τον βιντεοσκοπούσαν οι δημοσιογράφοι και έστειλαν το βίντεο στην τουρκική τηλεόραση με επικεφαλίδα «ένας προδότης ανάμεσα μας». Δικάστηκε γιατί έβαλε το μίσος ανάμεσα σε κυβέρ νηση και θρησκεία. Όμως λόγω εθνικών διαμαρτυριών τον άφησαν ελεύθερο. Σημαντικό για τους δικαστές ήταν ότι ο κατηγορούμενος δεν έκανε καμία δήλωση αλλά μόνο συζήτηση ιδιαιτέρως μαζί τους. Ο ιερέας μίας εκκλησίας στο Diyarbakir είπε σε μια δοξολογία του ό τι η γη μιλάει για τις γενοκτονίες των Αρμενίων αλλά ποτέ για των Σύριων. Ο πατριάρχης Δημήτριος και ο Βαρθολομαίος αναφέρονται στις αποτυχημένες προσπάθειές τους να επαναλειτουργήσει η Θεολογική σχολή της Χάλκης. Τα τηλέφωνα απ'τα μοναστήρια παρακολουθούνται ακόμα. Στις 14/4/2003 ο Τούρκος υπουργός παιδείας είπε στους διευθυντές σχο λείων να μαθαίνουν στα παιδιά υποχρεωτικά το τι ακριβώς έγινε στην Αρμενία. Το 2005 δικάστη κε ο συγγραφέας Orhan Pam u k για κατηγορίες προς τους Τούρκους για τις γενοκτονίες. Σε μια συ νέντευξη σε εφημερίδα είπε: για αυτό το κάνω εγώ και έτσι με μισούν. Την επιστροφή 70 εξορι σμένων OTOTurabdin διέκοψε μια βομβιστική επίθεση τον Ιούνιο 2005. Ένα σημαντικό άλυτο πρόβλημα μένει η εκκλησιαστική ιδιοκτησία. Ένας ηγούμενος μονής για να ανακαινίσει ένα μοναστήρι, πρέπει το κράτος να συμφωνήσει και να το συζητήσει με τους ηγέ τες. Αρχές του 1970 η Τουρκία άρχισε να κατασχέτει όλες τις δωρεές. Λόγος τότε ήταν οι ελληνο τουρκικές διαμάχες στην Κύπρο. Τίποτα απ' αυτά δεν επιστρέφεται. Οι σύριοι χριστιανοί είναι οι λιγότερο αδικημένοι από τις μειονότητες της Λοζάνης. Στο Turabdin όλες οι εκκλησίες είναι χτισμένες από δωρεές. Μερικοί σύριο-ορθόδοξοι συνέ γραψαν μυστικά ένα δικαστικό βιβλίο και το έστειλαν σε 20 οργανωτές στην Άγκυρα. Στόχος ήταν να μην ισχύσει ο νόμος για τις ιδιοκτησίες και να κάνουν δική τους ιδιοκτησία. Ο αντιπρόσωπος του δεξιού κόμματος Hayan Ekina είπε ότι οι χριστιανικές μειονότητες είναι απειλή για την εθνική προστασία. Άρα δεν έπρεπε να έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους Τούρκους μουσουλμάνους.


83

Το καλοκαίρι του 2005 ένας Τούρκος βουλευτής φυλακίστηκε στην Ελβετία γιατί δεν παραδε χόταν τις γενοκτονίες. Ο Olli Rehn πιστοποίησε το 2005 ότι στηνΤουρκία δεν υπήρχε ελευθερία πίστης. 24 χώρες συμπεριλαμβανόμενης της Γαλλίας, Ιταλίας, Βελγίου, και Ολλανδίας καταδίκασαν της γενοκτονίες, αλλά όχι η Αμερική και το Ισραήλ. Η αρμένικη σύνοδος των εθνικώνΤούρκων επι στημόνων στις 25/5/2005 χαρακτηρίστηκε απ' τον υπουργό Cemil Cicek σαν αγκάθι στην πλάτη του τούρκικου έθνους.Τους επιστήμονες αυτούς τους χαρακτήρισε σανπροδότες. Η ιστορία για το θέμα της Αρμενίας βρίσκεται στο τυπογραφείο απ'τους συγγραφείς που δου λεύουν στο τούρκικο κράτος. Μ ερικοί δεν έχουν καμία σχέση με την αλήθεια, με το λαό, με την ει ρήνη. Επιστήμονες αφήνουν την ιστοριογραφία για να μη λερώσουν τα χέρια τους με αυτό το θέ μα. Η εποχή του εθνικού ρατσισμού έφτασε στο τέλος της για την Ευρώπη. Όλοι οι λαοί πρέπει να επωφεληθούν και να διορθώσουν τα εγκλήματα της ιστορίας. Ο πατριάρχης Βαρθολομαίος κάλεσε τον Πάπα Βενέδικτο XVI στην γιορτή της Ορθοδοξίας. Η τουρκική κυβέρνηση ήθελε να το απο τρέψει αυτό γιατί έβλεπαν τον πατριάρχη σαν ποιμένα που προσέχει 3000 άτομα της μειονότητας των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη και όχι σαν ηγέτη της ορθοδοξίας. Στις 23/9/2005 έγινε μια σύνοδος για το θέμα της Αρμενίας όπου ήθελαν να πουν τις απόψεις τους οι ιστορικοί Berkag και Akcams. Η αντιπροσωπεία της Ε.Ε. το έβλεπε σαν μια πρόκληση. Στις 23/9 δέχτηκε στο Στρασβούρ γο να κάνει διαπραγματεύσεις με την Τουρκία όμως υπήρχε το εμπόδιο ότι έπρεπε να αναγνωρί σουν την Κύπρο και να παραδεχτούν τις γενοκτονίες των Αρμενίων. Στις 3/10/05 άρχιζαν οι δια πραγματεύσεις Ε.Ε.-Τουρκίας. Σημαντικές αξίες όπως η ελευθερία της θρησκείας, της σκέψης, του λόγου, το άνοιγμα των σχολείων ακόμα και με οικονομική βοήθεια, το άνοιγμα όλων των αρχείων για τα εθνικά θέματα, η επιστροφή των κλεμμένων καιπροστατευμένων ηθών της εκκλησίας έπρε πε να a priori να ισχύουν. Έτσι η ανοιχτή συνομιλία των Ευρωπαίων με τουςΤούρκους μπορεί να αρχίσει!


ΔΙΩΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ -

ΑΡΟΡΟ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ

SEDEF SENKAL O£M\R/GAZETEPORT

ISTANBUL- Fener Rum Patrikhanesi'ne bir «alternatif» ve «denge» unsuru olarakgörülen Bagimsiz Türk Ortodoks Patrikhanesi, emniyet kayitlarina göre, Ergenekon yapilanmasmin «merkez üssü» olarak kullamldi. iddialara göre Ergenekon terör örgütü üyeleri haftaliktoplantilarini burada yapti ve kamuoyunda ses getirecek suikast planlari da burada hazirlandi. !§te emniyet kayitlarina göre Ergenekon'un «merkez üssü» oldui|u iddia edilen BaîmsizTürk Ortodoks Patrikhanesi'nin Halkla ili§kiler sorumlusu ve Ergenekon tutuklusu Sevgi Erenerol, Lozan'a kar§igelmeklesu 5 ladie|i patrikBartholomeos'uTürkiye'den kovm aki5 in imza kampanyasi ba§lattigi ortaya 5 ikti. Hazirlanan Ergenekon iddianamesinin eklerinde yer alan belgelere göre, gayrimenkulzengini Erenerol ailesinin 1922 yilinda kurdugu BagimsizTürkOrtodoks Patrikhanesi diger kiliselerce taninmamasina ragmen Türk devleti tarafindan desteklendi. Ailenin son ku§ak tem silcilerinden olan ve patrigin kizi Sevgi Erenerol dedesinin kuvvaci kim ligini benimsedi. Yakasinda som altindan ay-yildiz ta§iyan ve ergenekon örgütünün kasalarin dan oldugu iddia edilen ergenekon tutuklusu Erenerol, iddianamede eklere göre Fener Rum Patrigi Bartholomeos'un sinirdifi edilmesi ίςίη imza kampanyasi ba§latmi§. Patrik Bartholomeos'un Lozan Bari? Konferasm'na ters dü§erek siyasi ve idare i§lerle i§tigal ettigini belirten Sevgi Erenerol Patrigi Lozan'da ςίζίΙθη statüyü tammamakla su5 luyor veTürkiye hudutlari di§ina gikarilmasini istiyor. Sevgi Erenerol bu ama 5 la hazirladigi biryaziyi ba§ta emekli Tuggeneral Veli Kü5 ük ve Dogu Perin5 ek olmak üzere b i^ o k ki§j ve kurulu§a göndererek imza kampanyasi ba§latilmasini istiyor.

I§TE Ο YAZI: Sayin Emekli Tuggeneral Veli Kü5 ük Lozan Bari? Konferansi'nda Patrikhane'nin siyasi ve idari iflerle i§tigal etmemek kofuluyla ve Rum Ortodoks vatanda§larimiza (istanbul'da kalanlar) ruhani hizmet vermekamaciyla ülkemizde kalmasinda mutabik kalinmi§tir. Atatürk, Patrikhane'nin bu §art hilafinda hareketi görüldügü takdirde derhal hudut haricine 5 ikarilacagim söylemi§tir.

Bugün Patrikhane Ortodoks aleminin merkezi, Patrikise 300 milyon ortodoksun lideri oldugunu iddia ederek Lozan'da ςίζίΙθη statüyü tammamaktadir,Türkiye Cumhuriyeti Devletine tabii olmayi ίςίηθ sindirememektedir. Bu yüzden devamli sorunlar yaratarakTür kiye'y i di§ gü 5 lerin baskilarina maruz birakmaaktadir. Dolayisiyla Lozan'i veT.C kanunlarim jhlal eden tehlike arzetmektedir. Bu yüzden Lozan'dandogan haklarimizi kullanarak bu kurum uTürkiye hudutlari di§ina 5 ikartmakamaciyla ay sonunda birlikte bir imza kampanyasi ba§latmamizin etkili olacagmi dü§ünüyorum.


85

Saygilarimla BagimsizTürk Ortodoks Patrikhanesi Basin ve Halkla ili§kiler Sorumlusu Sevgi Erenerol.

YAZININ GÖNDERiLDiGi Ki§i VE KURUMLAR Ergenekon tutuklusu Sevgi Erenerol'un Patrikhane'nin Lozan'i ihlali ile ilgili 17 Ekim 2005 tarihli söz konusu yaziyi gönderdigi ki§i ve kurulu§lar ise §öyle: «Emekli Tuggeneral Veli Kü5 ük, ϊ§ςί Partisi Genei Ba§kam Dogu Perin5 ek, BBP Genei Ba§kam Muhsin Yazicioglu, BCP Genei Ba§kam Mümtaz Soysal, MHPTe§kilat Ba§kam CaferYaylan, ϊ§ςί Partisi IstanbulTe§kilati Ba§kamTuran Özlü,Türk Egitim-Sen Genei Ba§kani §uayip Ozean,BCP iL Ba§kam Ülkü Özkaya,TürkEgitim-Sen Istanbul il Ba§kam Hanefi Bostan, KTDK Ba§kam Zehra Bilge, BTPGenei Ba§kam Haydar Ba§, Saglik i§-Sen Ba§kani Mustafa Ba§oglu, DYP Istanbul il Ba§kam Faik ϊςΐί, BBP Istanbul il Ba§kam Avukat Emin Emir, ϊ§ςί Partisi Istanbul il Ba§kam Erkan Önsel, BTP Istanbul il Ba§kam Fuat §engül, MHP Istanbul il Ba§kam ihsan Barut5 u, Saadet Partisi Istanbul il Ba§kam Osna Yumakoi|ullari».

SEVGi ERENEROL KiMDiR? Ergenekon terör örgütünün üssü oldugu ortaya 5 ikan Bagimsiz Türk Ortodoks Patrikhanesi'nin «entrikali» bir ςθςΓπϊ|ί bulunuyor. Patrikhane'nin halkla ili§kiler sorumlusu Sevgi Erenerol'un ise Türkolmadigi iddia ediliyor. Patrikhaneyi kuran Eftim'in nüfus kütügündeTürkolduguna dair bir emare bulunmuyor. Baba adi Bara§,anneadi Mariya'dir. Mariya'nm Rum, Bara§'in ise Ermeni oldugu ileri sürülüyor. Fener Rum Patrikhanesi'ne bir «alternatif» ve «denge» unsuru olarak görülen Bagimsiz Türk Ortodoks Patrikhanesi, emniyet kayitlarina göre, Ergenekon yapilanmasmin «merkez üssü» olarak kullamldi. Ergenekon terör örgütü üyeleri haftalik toplantilarini burada yapti. Kamuoyunda ses getirecek suikast planlari da burada hazirlandi.

SEVGi ERENEROL YAKASINDASOM ALTINDAN AY-YILDIZTA§IYOR Yakasinda sürekli som altindan ay-yildiz ta§iyan Sevgi Erenerol'un Ergenekon yapilanmasi ile irtibati kiliseyi klasik devlet tekelinden gikarip «derin» bir yapilanmanm igine soktugu da iddia ediliyor. Amaci, Milli Mücadele sirasinda 5 ikardigi dergiyleTürkiye'nin yaninda yer alan dede Eftim'in «Kuvvaci» ruhunun izinde gitm ek olan Erenerol'a göre vatan elden gidiyo r ve yeni bir m illi mücadelenin ba§latilmasi §art. Patrikhanenin devlet nezdinde itibarmin azaldigmi dü§ünen Sevgi Erenerol'un, Ergenekon tip i bir örgütle ili§ki igine girerek hem patrikhanenin tükenen kredisini yükseltmek hem de devletleyeniden bari§mak niyetinde oldugu öne sürülüyor. Sevgi ErenerolTürkiye'de misyonerlikyapildigi iddialariyla öne ςιίΛι ve Kilise evlerinin sayismin arttigm i iddia etti. Ümraniye'de bir gecekonduda bulunan bombalar nedeniyle tutuklanan yazar Ergün Poyraz'in da aralarinda bulundugu bazi ki§ilerle Ayasofya Dernegi'ni kurdu.

86


AILE GAYRIMENKUL ZENGINi BaQimsiz Türk Ortodoks Patrikhanesi tarn bir gayrimenkul zengini. Patrikhane, «Bagimsiz Türk Ortodoks Kiliseleri Ba§papazliC|i Vakfi»adi altinda bir vakif ilefaaliyetlerini yürütüyor. Patrikhanenin Beyoglu ve Karaköy mintikasinda 20'den fazla dükkäm bulunurken iki de büyük i§ harn mevcut. Patrikhanenin 200 kadar kiracisi bulunuyor. En büyükgelir Sevgi ve Pa§a adindaki i§ hanlarindan saglamyor. Bu isimler Seûk Erenerol'un kizi Sevgi ve oglu Pa§a'dan geliyor. Pa§a i§ Ham hari5 gayrim enkullerin gelirleri vakif üzerinden yapilmasi gerekiyor. Ancak patrikhanenin cemaati olm adigindan sahip oldugu mülkleri ancak vakiflar kiraya verebilir. Lakin tarn tersi bir durum ya§amyor ve aile tek mirasgi olarak bu gelirleri kiraya verip kullamyor.

TÜRK ORTODOKS PATRiKHANESiNiN GE£Mi§i Patrikhane'nin ge 5 mi§i M illi Mücadele yillarina kadar uzamyor. 1922 yilinda Eftim Erenerol tarafindan kuruldu. Eftim Erenerol, 1965'teölünce,ogluTurgut Erenerol 2. Eftim olarakyerinege 5 ti. Onun ölüm üyle de Seûk Erenerol ϋςϋηοϋ Türk Ortodoks Patrigi oldu. Onun ölüm üyle yerine 2002'de oglu Ümit Erenerol gegti. 1952 dogum lu Sevgi Erenerol, amcasmin 1991'de ölüm ü ve babasinm patrik olmasiyla, patrikhanenin basin ve halkla ili§kiler sorum lulugunu üstlendi. Patrikhane diger kiliselerce taninmadi. Bu durum bir"Sen Sinod Meclisi"olmalarim engelledi. Eftim ailesi de Kutsal Sinod'un se5 mesi gereken patrigi kendisi se5 erek bu di§lanmi§liga kar§i gikti. Patrikhaneye sadeceTürkiye Cumhuriyeti devleti arka gikti.


ΑΠΑΙΤΗΣΗ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ ΑΚΙΝΗΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΥΣΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΤΟΥΡΚΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΟΠΩΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΟΝΤΑΙ ΣΕ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ

{HABERTÜRK 4/6/2009)

Η Habetürk [4/6/] στις εσωτερικές της σελίδες καταχωρίζει κατάλογο ορισμένων ακινήτων τα οποία ανήκουν στις μειονότητες και ζητείται η επιστροφή τους:

Περιοχή Σιολί Κωνσταντινούπολης [$i$li] Τα αιτήματα της Αρμενοκαθολικής Μονής Σουρπ Γκαζέρ Μιχιταργιάν, του Αρμενικού Ορφα νοτροφείου Καραγκιοζγιάν και του Νοσοκομείου Βαλουκλή. • Στην οδό Σάχμερνταν πενταώροφη κατοικία - 500.000 Τ.Λ. • Κοντά στο ξενοδοχείο Χίλτον ένας χώρος στάθμευσης - 700.000 Τ.Λ. • Δίπλα στο τέμενος Σισλί πενταώροφη πολυκατοικία -1 ,5 εκατομμύριο δολάρια. • Στο Κουρτουλούς [Ταταύλα] 2 κτίρια -1 ,8 εκατομμύρια δολάρια. • Στο Κουρτουλούς [Ταταύλα] 2 μπλοκ κτιρίων έξι ορόφων - 2 εκατομμύρια δολάρια. • Στην περιοχή Χαλασκιάργκαζι διώροφο κατάστημα -1 εκατομμύριο δολάρια. • Στην περιοχή Χαλασκιάργκαζι πενταώροφη κατοικία -1 ,8 εκατομμύρια δολάρια. • Στη λεωφόρο Ρούμελη διώροφο κτίριο -1 ,2 εκατομμύρια δολάρια. • Στην περιοχή Οσμάνμπεη μια κατοικία - 850.000 Τ.Λ.

Περιοχή Πέρα - 1[Beyoglu] Τα αιτήματα του Ευαγούς Ιδρύματος Νοσοκομείου Βαλουκλή. • Στην περιοχή Ταξίμ πενταώροφη πολυκατοικία - 700.000 Τ.Λ. • Δίπλα στο Γκεζί Παρκί διώροφος επαγγελματικός χώρος - 1 εκατομμύριο δολάρια. • Στην περιοχή Ντολάπντερε κατοικία έξι ορόφων και επαγγελματικός χώρος - 500.000 Τ.Λ. • Στην περιοχή Ταξίμ πενταώροφη κατοικία και επαγγελματικός χώρος - 700.000 Τ.Λ. • Στην περιοχή Ταξίμ κατοικία έξι ορόφων -1.000.000 Τ.Λ. • Στην περιοχή Κεμανκές κλειστός χώρος στάθμευσης. • Στην περιοχή Ασμαλί Μ εστζίτ πολυκατοικία έξι ορόφων - 900.000 δολάρια. • Στη Συνοικία Μποστάν πενταώροφη πολυκατοικία. • Στην περιοχή Σεχίτ Μουχτάρ πενταώροφη πολυκατοικία - 750.000 Τ.Λ. • Στην περιοχή ΚιατίπΤσελεμπή κατοικία έξι ορόφων και επαγγελματικός χώρος. • Στην περιοχή Καμέρ Χατούν τετραώροφη κατοικία και επαγγελματικός χώρος - 600.000 Τ.Λ. • Στην περιοχή Τομ-Τομ τετραώροφη κατοικία -1.000.000 δολάρια. • Στην περιοχή Μπουγιούκ Παρμάκ Καπί επαγγελματικός χώρος έξι ορόφων -1 ,2 εκατομμύ ρια δολάρια. • Στην περιοχή Νετζατίμπεη επαγγελματικός χώρος έξι ορόφων -1 ,5 εκατομμύρια δολάρια. • Στην οδό Σαντρί Άλισικ διώροφη κατοικία - 900.000 δολάρια. • Στην περιοχή Χουσε'ίν Αγά οίκημα με επαγγελματικούς χώρους.

88


Περιοχή Πέρα - 2 Τα αιτήματα της Αρμενικής Εκκλησίας και Νεκροταφείου Hrefdagabat, αλλά και του Ευαγούς Ιδρύματος των Ρωμαίικων Ορθόδοξων Εκκλησιών Πέρα. • Στη λεωφόρο Μπάνκαλαρ τριώροφο κτίριο επαγγελματικών χώρων. • Στην περιοχή Ταξίμ τετραώροφο ξενοδοχείο - 7.000.000 δολάρια. • Στην περιοχή Τσατμά Μ εστζίτ επαγγελματικός χώρος 2.386 τετραγωνικών μέτρων. • Στην οδό ΣουρουρίΤσεσμέ τετραώροφη πολυκατοικία.

Περιοχή Φατίχ [Fatih] Τα αιτήματα του Ευαγούς Ιδρύματος Νοσοκομείου Βαλουκλή, του Σισλί Karagözyan, του Balat Surp Hre§dagabet, αλλά και του Ευαγούς Ιδρύματος των Ρωμαίικων Ορθόδοξων Εκκλησιών και Σχολείων Πέρα. • Στην περιοχή Ατίκ Μουσταφά τριώροφη πολυκατοικία - 500.000 Τ.Λ. • Στη Συνοικία Μολλά Ασκί μια διώροφη ανεξάρτητη κατοικία. • Στην περιοχή Μπάλατ μια μονώροφη ανεξάρτητη κατοικία. • Στην περιοχή Haci Evhaddin μια τριώροφη πολυκατοικία. • Στην περιοχή Ιμραχόρ ένα διώροφο κτίριο. • Στην περιοχή Χουσε'ΐν Αγά επαγγελματικός χώρος. • Στην περιοχή Hatip Musluhiddin ένα τριώροφο κτίριο. • Στην περιοχή Φαναριού μια πολυκατοικία. • Στην περιοχή Μπακί Ντεντέ μια πολυκατοικία. • Στην περιοχή Hakami M uhittin μια μονώροφη ανεξάρτητη κατοικία. • Στην περιοχή Χουσε'ΐν Αγά μια πολυκατοικία. • Στην περιοχή Haci Evhaddin ένα διώροφο κτίριο.

Μπακιρκιόι [Bakirköy] Το ακίνητο το οποίο διεκδικεί το Ευαγές Ίδρυμα του Νοσοκομείου Βαλουκλή. • Στη λεωφόρο Φαχρί Κορούτουρκ του Μπακιρκιόι κατοικία και επαγγελματικός χώρος.

Σαρίγερ [Sariyer] Τα αιτήματα των Ευαγών Ιδρυμάτων Αρμενικής Εκκλησίας Surp Pirgig Επταπυργίου και Surp Yeris Mangas του Boyaciköy. • Ακίνητο στην περιοχή Emirgan του Βοσπόρου - 500.000 Τ.Λ. • Στην περιοχή Σαρίγερ του Βοσπόρου το κτίριο του Αθλητικού Συλλόγου Γενιμαχαλέ - 250.000 Τ.Λ. • Στην περιοχή Γενιμαχαλέ του Βοσπόρου 3 κτίρια - 2,1 εκατομμύρια Τ.Λ. • Στην περιοχή Μπουγιούκντερε του Βοσπόρου 2 πολυκατοικίες - 3,3 εκατομμύρια Τ.Λ.

Εμίνονου [Eminönü] Τα αιτήματα της Αρμενικής Προτεσταντικής Εκκλησίας Gedikpa§a, του Νοσοκομείου Βα λουκλή και της Αρμενικής Εκκλησίας Surp Ηre§dagabet περιοχής Μπαλατά και του Νεκροτα φείου. • Στην περιοχή Sarag ishak 2 κτίρια. • Στην περιοχή Sarag ishak ένας χώρος στάθμευσης.


89

• Στην περιοχή Μπεγιαζίτ ένα χάνι [αρχαίο], • Στην περιοχή Μπεγιαζίτ 4 λιθόκτιστα κτίρια. • Στην περιοχή Μολλά Φεναρί ένας χώρος στάθμευσης. • Στην περιοχή Κιατίπ Κασίμ 2 πολυκατοικίες -1.000.000 Τ.Λ.

Ουσκιούνταρ [Üsküdar] Τα αιτήματα του Ευαγούς Ιδρύματος Νοσοκομείου Βαλουκλή. • Στην περιοχή Μπουρχανιγιέ οικόπεδο - 3.000.000 δολάρια. • Στην περιοχή Βαλιντέ Ατίκ 2 κατοικίες. • Στην περιοχή Kuzguncuk μια διώροφη κατοικία.

Μπεσίκτας [Befiktatf • Στην περιοχή Αγιάζ Μποστάν του Bebek 17 πολυκατοικίες. • Στην περιοχή Mecidiye 3 πολυκατοικίες - 2.000.000 Τ.Λ. • Στην περιοχή Ortaköy μια κατοικία -1.000.000 δολάρια. • Απέναντι από τη σχολή Robert Kolej μια πολυκατοικία -1.000.000 δολάρια. • Στην οδό Sekbanlar μια πολυκατοικία -1.000.000 δολάρια. • Στην περιοχή Arnavutköy μια πολυκατοικία -1.500.000 δολάρια. • Στην περιοχή Ortaköy μια πολυκατοικία -1.000.000 Τ.Λ. • Στην περιοχή Qra£|an ένα εμπορικό κέντρο - 4.000.000 δολάρια. • Στην περιοχή Bebek μια κατοικία -1.000.000 δολάρια. • Στην περιοχή Arnavutköy 2 πολυκατοικίες - 2.000.000 δολάρια.

Χαλκηδόνα [Kadiköy] Τα αιτήματα του Ευαγούς Ιδρύματος Νοσοκομείου Βαλουκλή. • Στη νήσο Πρίγκιπο κτίριο 15 διαμερισμάτων - 2.250.000 δολάρια. • Στην περιοχή Kadiyoran μια ξύλινη έπαυλη -1.000.000 δολάρια.

• Στην περιοχή Kadiyoran οικόπεδο - 5.000.000 δολάρια. • Στη νήσο Πρίγκιπο κοντά στην πλατεία της σκάλας μια έπαυλη -1.600.000 δολάρια. Τα 17 Ευαγή Ιδρύματα τα οποία αποτάθηκαν στις τουρκικές Αρχές είναι τα εξής: 1. Ευαγές Ίδρυμα Ορθόδοξης Εκκλησίας Αγίου Ιωάννου Γενιμαχαλέ. 2. Ευαγές Ίδρυμα Ορθόδοξης Εκκλησίας Αγίου Φωκά Ortaköy [Μεσοχωριού], 3. Ευαγές Ίδρυμα Ορθόδοξης Εκκλησίας Ταξιαρχών Arnavutköy [Αρναουτκιόι], 4. Ευαγές Ίδρυμα Αρμενικής Προτεσταντικής Εκκλησίας Gedikpa§a και Σχολείου. 5. Ευαγές Ίδρυμα Ορθόδοξης Εκκλησίας Αγίου Δημητρίου Sarma§ik [Σαρμασικίου], 6. Ευαγές Ίδρυμα Ορθόδοξης Εκκλησίας Παναγίας Ortaköy, Σχολείου και Νεκροταφείου. 7. Ευαγές Ίδρυμα Αρμενικού Νοσοκομείου Surp Ριτςις Yedikule [Επταπυργίου], 8. Ευαγές Ίδρυμα Ορθόδοξης Εκκλησίας Αγίου Στεφάνου Ye§ilköy [Αγίου Στεφάνου], 9. Ευαγές Ίδρυμα Νοσοκομείου Βαλουκλή. 10. Ευαγές Ίδρυμα Αρμενικής Εκκλησίας Surp Vartanans Feriköy [Φερικιόι], 11. Ευαγές Ίδρυμα Αρμενοκαθολικής Εκκλησίας Surp Gazer του Πέρα, καθώς και της Μονής Mihitaryan και του Σχολείου. 12. Ευαγές Ίδρυμα Ορφανοτροφείου Karagözyan περιοχής Σισλί.

90


13. Ευαγές Ίδρυμα Αρμενικής Εκκλησίας Surp Yeris Mangans και Νεκροταφείου περιοχής Boyaciköy [Μπογ ιατζι κιό ι]. 14. Ευαγές Ίδρυμα Αρμενικής Εκκλησίας Surp Hre§dagabet και Νεκροταφείου περιοχής Balat [Μπαλατά], 15. Ευαγές Ίδρυμα Αρμενικής Εκκλησίας Surp Hovhannes Narlikapi [Ναρλίκαπι], 16. Ευαγές Ίδρυμα Κοινότητας Ορθόδοξων Εκκλησιών Πέρα και Σχολείων. 17. Ευαγές Ίδρυμα Αρμενικής Εκκλησίας Surp Astvazazin Meryem Ana Be§ikta§ [Μπεσίκτας],


ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΦΟΡΕΩΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΚΑΜΨΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Στοιχεία από το Υπουργείο Εξωτερικών Έγγραφο προς Γενικό Προξενείο Έγγραφο προς Υφυπουργείο Δημόσιας Ασφάλειας

1.3. Έγγραφο προς το Γενικό Προξενείο (Τουρκίας) 1.4. Έγγραφο προς το Γενικό Προξενείο (Πρεσβεία Άγκυρας) 7.5. Έγγραφο 1 προς Γενικό Προξενείο (Κωνσταντινούπολη) 7.6. Έγγραφο 2 προς Γενικό Προξενείο (Κωνσταντινούπολη) 7.7. Έγγραφο 3 προς Γενικό Προξενείο (Κωνσταντινούπολη)

1.8. Έγγραφο 4 προς Γενικό Προξενείο (Κωνσταντινούπολη) Στοιχεία από το Προξενείο

2.1. Έγγραφο 1 προς Υπουργείο Εξωτερικών 2.2. Έγγραφο 2 προς Υπουργείο Εξωτερικών 2.3. Έγγραφο 3 προς Υπουργείο Εξωτερικών 2.4. Έγγραφο 4 προς Υπουργείο Εξωτερικών 2.5. Έγγραφο 5 προς Υπουργείο Εξωτερικών 2.6. Έγγραφο 6 προς Υπουργείο Εξωτερικών 2.7. Έγγραφο προς Υπουργείο Εξωτερικών (Προξενείου Κων/πόλεως) Στοιχεία από Διάφορα Υπουργεία

3.1 Έγγραφο 1 από το Υφυπουργείο Δημόσιας Ασφάλειας 3.2 Έγγραφο 2 από το Υφυπουργείο Δημόσιας Ασφάλειας 3.3 Έγγραφο 3 από το Υφυπουργείο Δημόσιας Ασφάλειας 3.4 Έγγραφο 4 από το Υφυπουργείο Δημόσιας Ασφάλειας 3.5 Έγγραφο 5 από το Υφυπουργείο Δημόσιας Ασφάλειας 3.6 Έγγραφο από το Υπουργείο Κρατικής Υγιεινής Στοιχεία από την Ελληνική Βασιλική Χωροφυλακή 4.7 Έγγραφο 1 προς τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας 4.2 Έγγραφο 2 προς τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας

4.3 Έγγραφο 3 προς τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας 4.4 Έγγραφο 4 προς τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας 4.5 Έγγραφο 5 προς τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας Στοιχεία Αιτήσεων Ιδιωτών 5.7 Έγγραφο 1 αιτήσεως ιδιώτη 5.2 Έγγραφο 2 αιτήσεως ιδιώτη

92

5.3 Έγγραφο 3 αιτήσεως ιδιώτη 5.4 Έγγραφο 4 αιτήσεως ιδιώτη 5.5 Έγγραφο 5 αιτήσεως ιδιώτη 5.6 Έγγραφο 6 αιτήσεως ιδιώτη 6.7 Έγγραφο αιτήσεως που αφορά την ανταλλαγή πληθυσμών



93

7. Στοιχεία από το Υπουργείο Εξωτερικών 7.7. Έγγραφο προς Γενικό Προξενείο

'Τμ*τ*ρον ί π '& φ ,& Μ Β /ί
'

dinv^t tif ti 6 i ivu ίμίγιρβν Ινγραίον*ϊχο-

μ«ν τήν τιμήν ν4 *βρα*αλ(βυ):*ν

8«ω<; ίκσΐΐτ*(ΐητί ήμΓν

Αντίγρα*ον Ϊ&3 μντ>ον*οβμ4νοβ 4* o4xfl tn'&m fl.·β β i , | , irrpirott τοΰ ^m uipoa Γ*ν .Π.ιοζ#ν·(ο0 ,ι:ί άκοΓον &ίν «3jinrc-i 1ν τβΓί fyir»4potf **ρχ ·(βΐ{,-

BMtOAFJ ΪΟ Ϊ ΪΙϊΟΥΪΓΟΪ ο » K W U tA ? ia r

ί & ».»ίλυν

94


7.2. Έγγραφο προς Υφυπουργείο Δημόσιας Ασφάλειας

Ε = Ω Τ Ε Ρ |=,κ_οΝ

νίΊΟ Υ Ρ Γ εΙΟ Ν

ΕΠΙ

ΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΟΥ

ΠΡΟΗΓ. AFP0. ΕΓΟΜ.

ΠσλΙτιχων

*

S ”2.

Τκο θ ί

6

Ίυ f

4·£im. ΙΗ.

Ϋ

APiQ.

»Ρ,β.ί,ΕΚΠ. £ εων

”

Γ

............

Touptf ίας Άριβ.

- *?♦** hv AOimnc τη 21

■" " ' 3 3 7 Θ 0 Β /1 6 /Τ

Ό*τωβρίοι> 1 9 4 0 . —

ΠεφίΧηψις:

έ). ί Γιΐηρ,

ύ ^ εω ς

Χο ρα λ . Τ ε μ ι ρ τ 2 δ γ λ ο ο

S Π

♦*

π p τό

6

ς

' Υ?ι>ποοργε” ον Δημοσίας

Δ /ίιν

I Γ 0 Η

’ ΑβφαλεΕπς

'ΥπηρεοΓσς ’ Αλλοδαπών

Δ to £ ι pä Ζοντες

δμ ΐν <5ϋνημμ£νως α Γ τ η Ί ι ν t o o

)Ει δ η ρ ο ^ ο ί »30 ίχ ομ εν τ ή ν τ ιμ ή ν νά παρακαλέΛ^μεν όπως Vat

γν ωρ ί ίη τ ε τ ην

είς

ε λ ε ο ί ι ν τοΰ^,έν περίλήψει

χ α £ της

Üυτ ο3 . SNT0/H ΤΟΪ ΪΠ0ΙΡΓΟΪ

0 Δ ΙΕ ΪΘ ΪΝ Τ Η Ϊ

Α. ΔΑΛΙΕΪΟΣ

125-9J2}» - ΟαΟΟΟ

Iud yvo u

ευαρεστήστε

^μΓν άν δέν Βό είχατ ε άντΙρρη<3ιν είς τ δ 'Ε λ λ ίδ α

'

ν4

Ι πι τ ρί —

β ο ίδ γο υ


7.3. Έγγραφο προς το Γενικό Προξενείο (Τουρκίας)

ΒΑ ΣΙΛΕΙ ΟΝ

ft'

ΙΗΓ ΕΛ/Α ΔΟΓ

Y H 0 ΥΡΓΕΙΟΝ

29581

v

Δ ί π β ι β Λ ζ ε τ α ι ' πρός τ ο

ϊνσ

Γεν.

εόσρε*τοδμενον

ήμ ίν β χ ετ ιχ ά ς 'Ε ν

’ Α θ ήνα ις

πληροιηορ[ας .τρ

21/1040

ΕΝΤΟΛΗ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΟΥ 0

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ

Α.

εν

Προζενεϊην παρά*χ\ι

ΔΑΛΙΕΤΟΣ

I*

y

+

t

l· 0k

·-*$ /#*-/#

Β /16/Τ fif't

Κ ω ν/π όλ ε ι Β.

il

Λ ν ( ( · ν * ·*

f6; . f rr [

ΕΕβΤΕΡΙΚΩΝ

ΤΥΗΜΚ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ’ Αριθ.

eyt*- »>- tC

■6

/

1 0

■ yi/) lsc* e. L r ^' ι

A-

o (t

Γ <* I/* } sι

*y ^

tx .J ~ e ^ je

Λ-1 £"rt-

—

2yC

***? , α- j

I * ·■

*-?' c+ &

t*, * — ·

96


7.4. Έγγραφο προς το Γενικό Προξενείο (Πρεσβεία Άγκυρας)

Υ Π Ο Υ Ρ Γ Ε ΙΟ Ν

ΕΠΙ ΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΟΥ .

fc = fa T E P IK £ lN

1

ΠΡΟΜΓ. ΑΡΙΘ

ΥΙΙΕΞΕΠ. ΤΗ,·.

Z j k ' l i i m . ιο 4 0

12

ΕΠΟΜ. ΑΡΙΘ, .

.

/

t f f b y . ΐί> $ κ

ΔΙΟΙΈ.Α Α Ι χ .* Υ * οΘ. *Αρι§ πρωί..

ΐΠ

Έ ν ’ Λβήναις τη

15 Mufoo 1940

190 20 Δ9 Π ε β (λ η ψ ις :

a n s o ( -,αραλ1|ΐ ηοΟς * Ι ι » . A e u » , ίΐ Σ ιδ η ρ ο «ο 6 ?.ο ιί & της οοζογοο τ ο ο Ζοφ Ια ς*.·»

■ Ρ & ϊ τ Λ έ ν Κ Β Ν / Π Ο Λ 'Ϊ Ε . Γ ε ν .Π ρ ο ζ ε ν κ Γ ο ν τήν

I»

Α ΓΚΤΡΑ Β . n p e n T s i a v . «

A la fltp id o v T e s

·|;Τ ν ,β ο ν η μ |ΐΙ* > ί,

I n f s m e x p n i-fljo P tT ie iv to S ’ Ifc iiv v o u Χαρ.2»&η~τ»ϋ0?>οβ « a tn ln o o Χ ι λ λ Ι ΐ ί ι ι

' λβη»3* {& & .β ία χ γ kXl 6 τρ fa s 3 3 ) t a t -

T o tu tv o B a & s la v Ι λ β ί β ε ^ ί εν ' Βλ?.&fil t ü v

to o ^

Ε χομε* τή ν τ ι μ ^ ν v£ Λ ίρ α,χα λίο υμ sw β μα ί <7<ιυς f ■ όαρ s oTo i μβνπ ΐ ιΤ ν κ ρ ίβ η τ α

τ ή ν α λ ή β β ίβ ν τ δ ν

Λαβαν

Λ λτιρο«> |ϊ4α ν

6»

β χ ϊβ ι,I

Sv T1J α Γ τή ο β Ι 6*Τ»β& μδχω ν.δΜΤΟΛΗ ΙΠ Τ 3 Π Ο ΪΡΓΟ Τ ο ϊμ η μ α ϊα ρ χ ή ς

a.itxu iv

•

£t>* 126—9)2)40—60.000

V.

ηρβς


7.5. Έ γ γ ρ α φ ο 1 π ρ ο ς Γενικό Π ρ ο ξ ε ν ε ίο (Κ ω ν σ τα ν τιν ο ύ π ο λ η )

"

ν Π Ο Υ Ρ Γ Ε ΙΟ Ν

Ε Ξ Ω Τ Ε Ρ ΙΚ Ω Ν

— --------- f

Ί

.

ΕΠΙ ΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΟΥ

ΠΡΟΗΓ. ΑΡ1Θ.

^ΔΈΞΕΠ.

ΕΠΟΜ. ΑΡΙΘ.

ϊ

ÜoAiT t K u v

fO ί , \

ΓΗ

ΑΡΙΘ. ΔΙΕΚΠ

?ο<;

........

Τ ΰ οβ Τ ή εω ν

Τ ο υ ρ κ ία ς

■*ΙΜ1 ΆριΟ. ποο8734β B / 16/ τ

Έν ’ ΛΠήναις tfi

Π ερ ί λη ·ψις :

.

10 Δ ενεμ β ρ ^ο ο 1 9 4 0 .-

'Π ρ 6 ς

\

\

τ<5 Γ ε ν ικ δ ν Π ρ '-ξ ε ν ε Γ ο ν Kuv/π όλεω ρ •

• ’

·

«

"? χ ο Μ ·*·^ τ ί|ν τ ι μ ή ν ο τΙ

Ι ν ε ν ρ Ι β η fj ίλ ε ο ^ ι ς

e tc

'

' 5·«».'· M S Τ Ίί*Λ

ν.Ο

I

'*

ft

(

νά ρέρω μεν ε ίς

γ ν ΰ β ιν δμων

1 ·2 4 0 : / 9 ίπ δ .2 /1 2 /4 0

Λ ία τα γ η ς τ ο ο * Υ ·"οπ οοργεCoo Α ημοβΙας

.ΜJ

125—9)3^0 - ί Λ ® 0

*

2 9 .7 .4 0 .-

ΪΜ ΪΟ Λ Η ΤΟΥ Υ Π Ο Υ ΡΓΟ Ι

"

*

' Βλλ<5δο τ ο ΰ ό μ ο γενο ΰ ς Κ α λ α ϊτ ζ Ι »

* η Γ ερ μ α νό » 6 ΐ4 τή ς ό π 'ά ρ ι · . τ ιχ ή ς

·

· ' Ι μ έ τ ε ρ ο ν 1487 1 / 1 τ ή ς

Ι γ ρ ρ ί-

’ Αβφαλε ία ς 4-

98

7.6. Έ γγραφο 2 προς Γενικό Π ροξενείο (Κωνσταντινούπολη)

125—9)2)40 — 60.000



99

7.7. Έγγραφο 3 προς Γενικό Προξενείο (Κωνσταντινούπολη)

υ π ο υ ρ

Ρ

ε ιο ν

ε ιω τ ε ρ ικ ω

Μ

---------- 7Γ27^—

]

Ε Π Ι Ε ΙΣ Ε Ρ Χ Ο Μ Ε Ν Ο Υ

npQKlt. ΑΡΙΟ/ fj. ΑΡΙΟ,/

Δ 'Ε Ξ Ε Π .

ΕΠΟΜ. ΑΡΙΟ.

ΑΡΙΟ . Δ ΙΕ Κ Π

Δι ο ι χ , * α ί ΆριΟ. προπ.

__________

/

δι

y α β τ. '

ΤΗ

/ / Μ

έβεων

Έ ν ’ Λ ίΐή ν υ ΐς γΓ|

18 Z W 7 / t j 9

^ 9 / 5 / 19 4 0 ,

Ι*ερ ί Γ εω ρ γ ί'1·» I . Κ.ορ·αγχ I ο ζ ίδ η . -

I

ι τ ί.

εν

ΙιΡΟΣ

Ι^ ω ν /Λ ίλ ε ι

Β . Γ ς ν . ilp c ζ ε ν ε ι c v

Βχομ.ευ Γην Π μ ην να 6« c ßl ß &ςωμ ε ν δμ I ν ο Γ τ η β ί ν Της ϋ β ρ α β χε ^η ς ?ΓΛ>ς £ρυ.*θητε * αί

αρ ( b ο υ ν α ί

;·α ρονο&ο~μεν δμος

άν ον c ι ν ι ' β η τ ε f>|i1 ν '■^οαν

β χ ε τ ι -/ήν

π λ η ρ ' p r p i't t v . -

*

’ Ly X>J;. γ 'ϊη ί^ β γ ίΟ

*0

Τ μ η μ α τά ρ χη ζ

Φ. ΦΙΛΩΝ

1-25-9)2)40 — 60.000


100

1.8. Έ γ γ ρ α φ ο 4 π ρ ο ς Γενικό Π ρ ο ξ ε ν ε ίο (Κ ω ν σ τα ν τιν ο ύ π ο λ η )

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ

ΕΪΛ Τ ΕΡΙΚ Λ Ν

.. U

ΠΡΟΗΓ. ΑΡΙΘ.

ΕΠΙ ΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΟΥ

/ i / & ./

'ΕΠΟΜ. AP»Ö.

Sb?. I %ί χ «ν

yV

2 0 ϊΜ Α Ε Άριθ. JTQcor...

*Κν *Α0ήνάις tfj

102

Γ. j ' ' ί ν Ο 0

—

7

Π ε C ί λ η -ψι ς : n ρ <ί S

τ ί ί ν κ ^ ν / )1<ί?. ει Β* ΐ 'ε ν ς χ ίν Προξενείων

'ε χ ο μ ε ν

τ ιμ ή ν

νά

Τ~Β λ ο χ α γ ο ί } n e jv x ^ ? rfv Kcjv/ ' Ά * ;

«SV
ο ια β ιρ ίβ ο μ & ν

<ϊμι\>

« υ ν η μ μ ίν υ ξ

H a V a yu Jto ο Μ» Σ α ρ α ν τ /δ ο ο 'A VaoTaöi'as

κ ερ ί* ·*5®ς

*Aßpa V6i41cy/6o$ (J.itj-

■Jtô^jüou.' v i κ αρ ολ aA ί s m * v tf/TwCj e J a p* e ro ί μ β ν ο ι j <ί ζ & ις ίύ η τ® - r / S?V cu

5oV i r t / v

Tis ο· '*6υ 9$ ι

v4

γ #V IJ

έ χ ο ν .τ ς ς

"VotJ ^ p o y - e i μ £voi> tf« vr6 λ Γ ϊκ ,χΛν

Κ ΪΪΟ Λ Η Ι ϋ ϊ ΥΠΟΥΡΓΟΥ 0 Α ΙΕ Υ 8 ΪΗ ΙΗ Ε

5·3ΪΤ—9)lS>i0 -

60.000

^

Rep/

,π? p f μ β"ϊ α ν a 6 f s ·5 eSuC a < k

ίπ;9ρ·μ^<χν θ ί\ο ^'β ν ί ζ ε τ ί β β ι jAiTafeve στ S put.—

Α.

rjSηΟ ^

Δ ΑΛ Γ Ε ΪΟ 2


101

2. Σ το ιχ ε ία απ ό τ ο Π ρ ο ξ εν είο

2.7. Έγγραφο 1 προς Υπουργείο Εξωτερικών

τγ

AM BASSADE

RO YALE

DE

'Ε ν

GR£CΕ

’ Α γκό ρ ψ , τζ| 30ij

' Α ρ ι θ . Π ρ .5571

’ Ο κ τω β ρ ίο υ 19 40

s '·.. ,<>··

Π ερ ί τ ύ χ η ς Γ ε ρ μ α ν ο ύ Κ α λ α Ι'τ ζ ί δ ο υ .

// ff

ίL

' τό

έπ ί

τω ν

* ΈμϋίοτΚΉΚΓ ν I

Ά ρϋ . Πρι;ι. Χίϊϋνέλυ,.ϊ \·. Κ.--If l*v ‘ .

Προς

’ Ε ζ ω τ ε ρ ικ ΰ ν Β . ’ Υ π ο υ ρ γέΓ ο ν

Δ ιε ύ 6 υ ν Ο ιν Π ο λ ιτ ικ ώ ν

'Υ κ ο β έ ϋ ε ω ν

Τμήμα Τ ο υ ρ κ ία ς

’ Υ μ έ τ ε ρ ο ν 1 9 1 3 9 /Β /1 4 /Τ ,

ίγ.ό 6 ’ Ι ο υ λ ί ο υ έ . ί .

’ β κ α ν α φ έρ ω ν ΰ υ νη μ μ ένω ς τ η ν α ΐ 'τ η β ι ν

το ΰ

Π ε ρ ικ λ έ ο ο ς X . Κ α λ α Ι 'τ ^ ίδ ο υ ,

πληροφορήβω ΰ μ δ ς δ τ ι

τό

Τ ο υ ρ κ ικ ό ν

—“

' Υ/Ο υ ρ γ ε Γ ο ν , ά π α ντω ν ε ί ς

Β.

Π ρ ε Ο β ε ία ς ,

χ θ ε ίο η ς

τά

έ ιιί

β χ ε τ ικ ά

έ γ ν ώ ρ ιο ε ν α ϋ τ ΐ} ο τ ι

έρ έυνης

δην Ο υ μ π ίιιτ ε ι δ ια τ ή ς

δ ια β ι β α β θ εΓ ο 'α ν μ ο ι

τό

τ ή ν τ ιμ ή ν τω ν

να

’ Ε ζ ω τ ε ρ ίκ ω ν

υ ια β ή μ α τ ιχ τ ή ς

κ ο ρ ιϋ μ α τ ή ς

ό ιε ζ α -

δ ιά τ ο ν ι/.ν ώ ;η τ ο ύ μ ε ν ο ν Γ ε ρ μ α ν ό ν Κ α λ α Γ τ ^ ί -

α κ ρ ιβ ώ ς

'φ ό ς

οϋα ά ν ε κ ο ίν ω ΰ ε ν ήδ η ι'ιμΓν

ύπ ’ άρ ι Ö. 1 6 0 4 0 /4 0 3 , α ’Λο 2 2 ’ Ι ο υ λ ί ο υ

19 37 ρ η μ α τ .

δ ια κ ο ιν ώ ο ε ώ ς τ ο υ . ’ Α ν τ ίγ ρ α φ ο ν τ ή ς ρ ιε χ ό μ « ν ο ν ά ν ε κ ο ιν ώ θ η δην

δ ι α κ ο ι νώ οεω ς τ α ΰ τ η ς , ί|ς τ ό

έ ν χ α ιρ φ ε ι ς

τό ν

/.ε -

Η ε ρ ικ λ ή ν Κ α λ α Γ τ ζ ί -

(μ έβ ψ τ ο ΰ α ν τ ι προθύμου τ ο υ ν.. Λ . Π .Λ α μ χ ρ ια ν ί δου , δ ι κ η

γόρου εν

’ Α θ ή ν α ις ) ,

ΰκοβά λλω ΰ μ Γ ν ϋ υ ν η μ μ έ ν υ ς ί}δ ε

ϊΰ α ρ ε β τ ο ΰ μ ε ν ο ι , λ ά β η τ ε

γ ν ω ΰ ιν α υ τ ή ς . Εύ?ιε ι 6έ ϋ τ α τ ο ς ,

Ρ.ΡΑΦΑΗΛ

ΐν α ,


102

2.2. Έ γ γ ρ α φ ο 2 π ρ ο ς Υ π ο υ ρ γ είο Ε ξω τερ ικώ ν

W T °

igjLmON Πί ΕΝΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛ'ΑΛΛΟΙ

τ η ...ΤΟ

\ Ι Ρ ρ τ ί ο » ............. 19, Ρ

ΕΝ KQN ΣΙΛ ΝΤΙΝΟΥΤΤΟΛΕΙ

\<£»

λριΟ. Πρωί.....Styu 3..8Ω.... ”

Η II ’J

\Κ

I

Γ Ο Π.

ΠΑΠΛΓ.ΤΚΚΕΟΓΛσϊ··

ΐΐ ~ /'

0 0 3 -1 -

', -

j '.Ο j

γ

ο ι;

ί ui ίω ν ’ κ ζ ιιτε |->ικ("ν I!. *γτ«>«ρνεΤον

ιό

,

■

-ΤμημΓ. Λ . ο . χ τ , τ ι χ Β ν -

,φ /Κ /Γ

......................... Α π οχρ ιν ο μ ε vor.

r , i r τ ο ύπ αι H 'i1.. 4 ß 5 0 / B / lG / T , c : * 6

2 3η c Φ ε β ρ ου α ρ ί ο υ έ . ε . ύ 1ιέ τ ε ρον * t γνρ α ο ο ν , εχω η·η ν τ ι μ η ν να γνω ρ Γοω ύ μ Τ ν γ ιο υ

οτ ι ή α ϊτ η ο ΐζ

^ου α δ ελφ ο ύ τ ο υ ΐία ν α γ κ ό τ ο υ τ ε χ ε ο γ λ ο υ ,ρ ε ω ρ

π α να γίω ν ίδ ο υ , δ ε ν

ε ύ ρ έ (!η έ ν τψ ι*)ρ.ετερψ σ χ ε Φ ίχ φ φ α κέλλψ ,π α ρ *

«} ύπαρχε ι μ ό ν ο ν τ) σ υ ν η μ μ έ ν η φ δ ε

χ Γ .{ Ρ ιά Tffe

δ ια β φ α ο Ο ε Τ σ α ή μ ΐ ν φω τογραφ ία τ ο υ τι

δ υπ έρ ού α ι τ ε Τ τ α ι ή " α δ ε ι α

κα ί όδου ε* i r

“ Οσον δ*άφ ορα τ η ν ν α ι ά π ίδ α ν ο ν α υτό

ο πατήρ κ α ί

ο ν ο μ α ,ε ίν α ι

ρ ε σ ί α , 8τ»

γεγονός

κο,τό t a t

"

ε γ κ ρ ισ ιν

π εριε?νίω ν

ε ι^

μ ε γ ίσ τ η ν

ύ μ ε τ έ ρ α ν π α ρ ο χ η ρ η σ ιν

π λ η ρ ο ς η ρ ία ^

“ οτι

μ ετά

&
μ,3467

δ υ σ κ ο λ ία ς

έ γγρα φ ου μ ο υ , δ ε δ ο

σ υ ν τ η ρ ε ίτ α ι

εντα υΓα ,

ε ν δ ε ία ν .-

* Επ ί τ ξ ε υ χ α ι ρ ίς ; τ α υ τ η παρακαλώ ojocvjtwc ε ξ ο υ σ ιο ίϊο τ η σ η τ ε να χο ρη γη οω ε ί(:

τον

ν t x o v , o S t; t νθ ζ χ<χί Ö ι κ α ι ο υ τ α t , ε ν

τ^

ή δ ιε υ κ ο λ υ ν ο ι^

δ έ α π α ρ α ίτη το ν να τψ γ ί ν η

με

ε ί ρ η μ έ ν ο ν G ια ρ α τ ή ρ ιο ν

Ε ίν α ι λας

ε ί

v Ä φ έρ ο υ ν τ ο

οπως μ ο ί γ ν ω ρ ίο η τ ε τ ό τ α χ υ τ ε ρ ο ν

επ ί τοΟ’ ύ π ’ ά ρ ιί

οτ ι δ ε ν δ ι α φ ε ρ ό μ ε ν ο ί

πράγμα·

ή σ υ ν ω ν υ μ ΐα α ιί τ η .-

Παρακαλω ϊ ) ( ε ν

μένου

ε ίν α ι

*Ε λ λ ά δ α . *

δ α δ ελφ ό ς ^ ο υ Τ ε χ έ ο ν λ ο υ

π ρά γμα τι ύ π ό ρ χ ε ι

ττ}ν ύ μ ε τ έ ρ α ν

ε ΐ ρ η τ α ι α ίτη α εω ς

Π α ν α γ ιώ τ ο υ ,Β α τ i f

* ΙΰλληΑ

Ι δ ι ο τ η τ ί τ ο υ wc Α ν τ α λ λ α ξ ίμ ο υ ,.

ϋα η δ υ ν α τ ε ι ο υ τ ο ς να ε ζ ε ύ ρ η τ δ δ ι ά τ ^ ν

α($τη κ α β δ σ ο ν α?

ε κ δ ο σ ι ν τ ο υ το υ |/

/

/

103


2.3, Έ γ γ ρ α φ ο 3 π ρ ο ς Υ π ο υ ρ γ είο Ε ξω τερ ικώ ν

-

a

-

διαβατηρίου άπα ιτουμενον δπέρογκον διΥ.ΰτδν ιιοοόν των 2ρ, Λ ι ρων Τ ο υ ρ κ ία ς ,6 ‘ e 8 ί'έον νά Κροοτε6οΰν κ«ί σι 7 Λ»ρα» της ήμετίρας (ΐεωρηοεω,;. 2 η μ ειω τέο ν τ έ λ ο ς , 8 τ ι ή Π ομαρν'α ΐ:ον/πό?,εος ί ί τ ι c β ια τε λ ε Τ έν γνωοε ι τη ς ύποοέσεως το ΰ Τ εκέογλου κ α ί των μ ε τ ’ αΰτοΰ ΰποραλόντων τη ν α υ λλο γική ν α ΐτ η σ ιν λοιπών έ ξ ισ λ α μ ιο( έντων Χ ρ ισ τιανώ ν,ω ς θ έ λ ε τ ε παρατηρησι^ κ α ί έκ το ΰ υπ’ ΑριΟμ. 1723 π / ’ ε . εγγράφου μα ζ δ ι ’ ού δ ιε(ΐι[;ά σ θ η α β τη ,δ έν ο ί φέρη ά ν τ ίρ * ρ η ο ιν ε ίς τη ν (>εώρησιν τοΰ ‘ κ λ λ η ν ικ ο ΰ δ ια β α τη ρ ίο υ τ ο υ ,κ α ί θά έ τ η τ ρ έ '^ ι την άναχόρησίν τ ο υ , κ α 'τ ο ι δέν έξεκλήρωσεν ο3τος τη ν σ τρ α τιω τικ η ν του Ε η τ ε ία ν ,κ α ο ’ δν Χρδνον όπεΓχε τ ο κ :ΰ τ η ν ώς το ΰ ρ κος υπ ή κο ος.Ευπε ιο έσ τα το ς

ο reniros rmotsioa


104

2.4. Έ γ γ ρ α φ ο 4 π ρ ο ς Υ π ο υ ρ γ είο Ε ξω τερ ικ ώ ν

I . ΓΕΛΙ/ΚΟΠ ΠΡΟΓΕΚΕΙΟΝ ΤΗΣ m U i l t» KDNfΤίΝΤΙΝΟΤΠΟΑΕΙ

Ά ρ . ’ ϊμ ιτ .

’ Βν Κ ω ν / 1/ . \ ε ι

τ ξ 29 Ί ; υ?α' υ 1 9 4 0 .-

Πρωτ. 1 1 1 7 -1 4 8 6 Β /1 .—

» Κ ερ ί μετιχβάβεω ς ε ι ς

*ϊλί.<χδα Χ ρ ίδ τ ια ν Α υ H c v - r iu v fj

ΠΡΟΣ

/S P * (■f fl

L it

■

Α?·* 6 ßaVeiV Αι

η,

‘ -‘- w· ί

's;lv οργεΓ; ν τ ΰ ν ιχ η τ ιχ Α ν γ. ί

Ίζ ι

Δ ι·κ« ·5τι

'•'Λ-.·*·

·8· Ίί%-Ψ •

-ei Β .

ϊp

;'

^/ -

L α φ ε ρ 'μ ε * Ε

ε ις

τδ. δ η ’ ά ρ ιΡ . 1 9 9 2 5 /1 5 .5 .1 9 4 0 κ α ί 8 0 5 2 /2 7 .β ;$ (

ΰ μ έ τ ε ρ α ίγ γ ρ α φ α itr-.i έν '-»ον ε χ ε iTtj. : ρ ί ς τ ί 2 0 .6 .1 9 4 0 ι^ μ έ τ ε ρ ^ ν τ μ έ ν υ ς 5 δ ε τ& 5 3u··

ic S t c v

ü r iV ip i" .

1 1 5 0 -1 1 5 1 -1 2 1 8 (W ·

>9χω τ ή ν τιμ ? )ν vä έ:;αναφέρω όμΓν ίυ ν η μ -

α ι τ ή σ ε ι ς τ ι ? ’ ΐω ά ν ν υ Σ ι δηρ;

όλ υ π ε ρ ί μ ετα β ά β εω ς

ε ι ς ' Σ:.:.({ΰσ. τω ν t u Κ'-τοωρα ( ’ ®ρδί-δ) τ ; ΰ n ^ v r c u δ ια μ ε ν ό ν τ υ ν

γονέω ν

ο · * " Χ π ραλίμπ ους ν.α.1 Σ ο φ ία ς Τ ε μ ι ρ τ ζ ' γ ϊ -.c υ vc.t vft. ια ρ α κ α λ έβ ω ίμ ά ς *TO)S»eoV8Wi.c όμεν-. ι μ ε τ & τ η ς Δι ευ θ ό ν ο εο ς Π ο λ ιτ ιχ β ν ιχ·.ρε'5τηΟητ;ε vä. jir. t γ ν ω ρ ίβ η τ ε

Ίκ ο θ έ β ε ω ν ,

ν.σ.ί α ΰ τη έγ υ ρ ι'ν ρ τ ή ν «“ε ό ρ η ο ιν rt!v

ια β α β τη ρ ίω ν χΩν :;ε ρ ί ων ■ ,-,ρ 'κξιτα ι S i r ε ι θέ<>τατι ς Ό Γ ε ν ικ δ ς Η ρ ό ζενςς

Γ .Κ ο ό ο τ α ς Δ ιε υ θ υ ν τ ή ς

Α .'-

105


,

-

Β .ΓΕΝ ΙΚΟ Ν ΠΡΟΞΕΗΕΙΟΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΝ Κ Π Η ΣΙΑ Ν ΙΙΝ Ο ΙΠ Ο Α ΒΙ ’ Α ρ ι θ μ .’ Ε μ π .η ρ ω τ,7 1δ.Β/1 ' Ε ν Κων/π<λεΐ τ$ Λ }'Α π ρ ι λ ί ο υ

1940·-

Π Ε Ρ ΙΛ Η ΪΙΣ » { Περί μετα βά ίευς ε Ις 'ϊ λ λ Α δ α έ ζ ίβ λ α μ ίίθ έ ν τ υ ν Χ ρ Ιβ τ ία ν β ν Π ο ν τ ίω ν ) Π Ρ Ο Σ

χ& έπt τ β ν ’ Βζω τεριχϋν Β , * ϊπ ο υρ γ*Γο ν Δ ι β ΰ θ ο ν ίΐν Π ο λ ιτ ιχ ω ν 'Τ π ο θ ίβ ε υ ν -ΤΜΗΜΑ 10Υ Ρ Κ ΙAS"ϊχ Μ τί|ν τ ι μ ή ν να γ ν υ ρ ίβ υ δμΓν ο τ ι v t x i v τοΰτό

Προζεν*Γον ο [

παροοβιάό·ηβαν ε ίς

τό Γ·-

ίχ πόντου (Μίχρας* Α βία ς)χα τα γ(?μενοι Κ οριάχος

Β&βταθίοο fj’ Αναβτάβίος ,βε
ΰπί της βο^δγου τ ο ο » °(

δέ

δεύτερος χαΐ πίμπτος ΐ>π6 τ£5ν ίοζβγων x «t τυ ν τίχν ω ν των ώς λεπτομερΰς &ναφέρ«ται

fcv τφ έ π ι6υνημμένφ {δ ε θ5 το ι

Ιδ ή λυ β α ν ό τ ι

β χ ετ ιχ α π ίν α χ ι.-

β ίν α ι χ ρ ιβ τ ια ν ο ί

έζιδλπ,μΓθόντες x a t

έζ α ι-

ρ*β£ντες ß fjt τ ή ; άνια?Λαγ^ς μετδ τήν μ ι x p a ö lα τιχ ή ν χπτσ,βτροφήν»έο^τηβαν

il

ίπως τοΓς έπιτραπ^ f| μβτάβαβις ε Ις 'Ε λ λ ά δ α f v a έγχαταβταθωβι π ληβίον

τί3ν έχρ Γ *δρ ιδ χο μ ένω ν 0 υ γ γ ϊν ΰ ν τ υ ν , u v τά ένόματα χαΐ 6 τόπος διαμονής άναφέρονται

έπ(<5ης ε ίς τδ ν προμνηβθέντα π ίναχα.-

Κο ινο π ο ίη β ις *ϊπ ο ο ρ γ β Γο ν’ Β ζ υ τκρ ιχΰ ν ( Δ ιβ δ θ υ ν δ ιν Δ ιο ιχ η τ ικ Ο ν χαΐ

Α-ιχαβτιχΟν'Χποθέΰβων)

2) Β .Π ρ ί β β ε ί α ν ’ Αγχδρας.

ι

j\ γ ς

1556 - D3< ;

b / ic

106


_3Ot ανωτέρω β ^ν α ι χ ά το χ ο ι το ο ρ χ ιχ Ο ν δ ια β α τη ρ ίω ν ε φ *δ ν ανα γ ρ ά φ ετα ι 8 τ ι θεωροΤ5ντ:ιΐ α ν τ α λ λ ά ξ ιμ ο ι χ α τό π ιν δ ια τα γ ή ς το ΰ Τοορχ ιχ ο β ' Ϊ Λ 0 ο ρ γ είο ο τΟ ν ’ Ε ίω τερ ιχ Ο ν x a t δ τ ι χ ο ρ η γ εΓ τα ί αΰτοΓς δ λ ιγ ο ή μερος δ ιο ρ ία πρ3ς άναχώ ρηβιν. Σ η μ είω τέο ν <3τι ή παροΰβα π βρίτττω ΰις βΓναι π α ρ ο μ ο ία πρός έ χ ε ίν α ς

πβρί

Sv

τ*

fcn’ i p ι θμ. 7 3 /1 9 /1 /1 9 4 0 , 2 1 6 / 2 e / 1 /1 9 4 0 xcit Ζ β ϋ / ΐβ /

2V194Q % ιέτβρ α έγγραφ α."Οθβν παραχαλβ 5μ5ς 5'ηως ,εό α ρ ίΟ το ο μ εν ο ί »μοί γ ν ω ρ ίίη τ β et 6 ονατά ν ττιλ ετο α bi xSc . τ ^ ν δ μ ετέρ α ν άπόφαβιν Δς πΡ^5 τ ή ν ' Βλλάδα μετάβαΟ νν τΠ ν εΙρ η μ έν ω ν ._ Ε ύ π ειβ έβ τα το ς 0

Γ Ε Ν ΙΚ Ο Σ

H FO 3EH 0 E

Γ .Κ Ο ΙΣ ΙΑ Ε

ΔΙΕΙΘΤΝΤΗΣ Α.'

,


107

2.5. Έ γ γ ρ α φ ο 5 π ρ ο ς Υ π ο υ ρ γ είο Ε ξω τερ ικώ ν

33) Α π ρ ιλ ίο υ 'ϊ μ π .

Πρω τ.

1940.

8 6 0 .Β / 1 .—

Π ε ρ ί μ ε τ ιρ ά β ε ω ς

ε ις

Έ λ λ ίδ « . έ ξ ιβ λ β μ ι« θ έ ν τ ω ν Χ ρ ιβ τ ι· ν 9 ν

Π ο ν τ ίω ν .-

Πρός τδ A ie u O u V C iV

έπί τ " ν

*Χ ζ ω τ ε ρ ιχ 9 ν Β .

Δ ι ,ο ι χ η τ ι χ β ν χα.1 Δ ι χ » ο τ ι χ ΰ !ν

* ϊχ ω τ ή ν τιμ^ήν ν λ γνω ρίβω π ερ ι Ου Τ<3 ιϊπ’ ΐ ρ ι θ . θ υ ν * πράς τ ί)ν ίπ ’ ί ρ ι θ .

'Jf n o u p r e F o v

14Β24 Δ/9 ijt ö

Δ ιε ό β ϋ ν ίΐν

71 5 άπό 2 . 4 . 4 0

1 2 .4 .4 0

Π ο λ ιτ ικ ώ ν ήμέτερ ον

'μ Γ ν

*Υπο9έββω ν

is t

τ ο ΰ β η τή μ β το ς

ίμ έ τ β ρ ο ν

'Χ π ο 6 έ · ε υ ν

ϊγ γ ρ ιφ ο ν

«,πηό-

) Τ. ημκ. Τ ο ο ρ χ Γ * ς )τ ώ

Ιγ γ ρ * φ ο ν <ϊπβρ έ ν ο ιν ο π ο ιή θ η

χαί

δ μ Γ ν .’ Β ν τ<3 u s ίνω ρ ετ*ι

ήμετέρν

ώς Θ εόδω ρος Β β ,β ίλ ο γ λ ο ο

τ«9ν Τ ο ο ρ χ ιχ ω ν

%

’ Α ρ χΛ ν

έγγρ«.φφ ^ Θ ε ό φ ιλ ο ς

Β β β ιλ ε ίο υ

·υμςχ5νως τφ χ ο ρ η γ η β έ ν τ ι

ίιβ ,β ιτ η ρ ίψ .ϊό π ε ιβ έ β τ » τ ο ς Ό

r e v ix d j Ό

Π ρόξενος x « t

‘ Υπ οπ ρόξενος

Γ .Μ π έ ν β η ς

i.

β.

« νκρέ

«,ΰτφ ι5πό


108

2.6. Έ γ γ ρ α φ ο 6 π ρ ο ς Υ π ο υ ρ γ είο Ε ξω τερ ικ ώ ν

,

___

St. IHRWHJNItPüBflEKW ΓΗΓ tmm ΕΝ ΚΟΝΣΤλΝΤΙΝΟΥΠΟΑΕΙ

‘Αςιθ

Λ

/ '

ο

Έν Κων/πόλει

....ΑπΡ,ιλ£β0 194° .

"{μη, -Πρωτ. 785.Β/1.—

I F ,r t H : ir O N ( ΙΕ Ρ ΙΑ Η Τ ΙΣ ι ( Η«ρί μεταβάβεω ς β ί ς Ί λ λ ά δ α έ ξ ι« λ ιμ ι« ίέ ν τ ω ν χ ρ ι* τ ι» ν ί3 ν Π οντίω ν

).—

,(Η0 J

ΠΡΟΣ ’ τ ΐ *7ΐί τΟν ’ Β ζω τερ ιχ ΰ ν Β . 'ϊπ ο ο ρ γ εΓ ο ν Δ ιβ ί θ ο ν ί ΐ ν Π ο λ ιτ ιχ δ ν -

ΤΜΗΜΑ

Ίπ ο θ έ β ε υ ν

ΤΟΤΡΚΙΑΖ

-

'ϊ ν βυνεχεί$ πρίς τ
ίτ ι

1 «ή

μερον 5ο.ρ®ο5ΐά6βη είς τδ ΓενιχΑ ν τοβτο ΙΙροξενεΓον < 5 Γεώργιος Κυριάκου ΚουγουμτΖόγλου ,χίτο χ^ ς τουρχιχοΰ πιβτοηοιητιχσυ ίοΤγενείκςΙνο^φουβίου) ίβ τ ις έβήλωυεν ήμΓν ί τ ι χατάγετιι έχ τβδ χωρίου Χ ιδ ιρ ε λ Ις τοδ x a j l

ΙΙπάφρας τοΰ βιλαετίοο Ά μ ι« ο δ

( Ιό ν το ς) x«t 6τι 4ζΐρέθη β ί* τής ανταλλαγής xat ’έξι«λβμίββη δπΑ τ% £νομ· Μβο«τκφ!«μετέ τήν μιχρα βικτιχήν χατκβτροφήν.·· *0 β ίρ η μ ίν ο ς έΖ ήτηβεν ίπως τ<3 έπ ιτραπ τ] ή μ ε τ ά β α β ις πράς β γ χ ιτ ά β τ κ β ιν »I ς " Ιλ λ ά δ ο ι ίν β α ε δ ρ ίβ χ ε τ κ ι ή ίδ ε λ φ ή το υ ϊ ό · ε β ί · χ κ τ ο ιχ β ΰ ( α έν τ ζ χωρίι^ Ν£α Μπάφρ» τ ο ΰ Ηομοΰ Δ ρίμ α ς χ α ί

ουζευ-

Ερινοποίηβιst ΤΠ0ΤΡΓΙΙ0Ν laniB P IK O » Δ ιε ό β υ ν β ιν Δ ιο ιχ η τ ιχ ο ν χ « ί Δ ιχ Ε β τιχ ω ν

Ίπ οβ εβ β ω ν

Β. ΠΡΪΣΒΙΙΑΝ ΑΓΚΥΡΑΣ/

4

y < r ,\m jc-jiumn

iw , ι · . .1 l n . <μ

e / je J v r 11 . λ

fiia iu

V * ·* ii i n r r > v ia im u/ *

ip · --

Tw

ei


109

2.7. Έ γ γ ρ α φ ο π ρ ο ς Υ π ο υ ρ γ είο Ε ξω τερ ικ ώ ν (Π ρ ο ξ ε ν ε ίο υ Κ ω ν/π όλεω ς)

η

‘^rftNuON u * ΠΡΟΞΕΝΕΙΟ» · ·■ ΤΗΣ M M il ■

> \<$ΟΝ *

ΕΝ ΚΟΝΣΤΑΝΤΙΝΟΜΟΑΕΙ

Έ » Κωγ/πάλα,τΰ.: * ΐ 3 £ « λ ί ο η _____ 1 9 4 .0 .-

Άριθ. *Η μ χ . Β ρωτ. 1 5 β 1 .Β / 1 .— η " ΈμπιοτΕυτικών Πρ«*Λ»¥>λλον

;ι

nepr ί ς 16λ«μ1 ίβ έντων π οντίω ν.-

Κ

Χρ»νολογί«_^2ΞΖ3ν Χρ«» Kcrc4t
11 ρ 0 * IU P IK Q N ί j s r ^ 3

^

®·

a/ s i v

ρόμϊνος

* fn °o p r e fo v τβν

Δ ιο ιχ .

Ίζ ω τ ε ρ ιχ β ν

y«.t Λ ι χ * « τ .

Ύποβέββων

β (ς τδ & χ*ά ριθ. 85075 i /β »πί 2 7 ,0 .4 0 {μ

μέτβρον Ιγ γ ρ*φ3ν Ιχω vfjv τ ιμ ή ν ν ’ 4ν«χοι, νώ*ω ύμΓν «υνημμένυς (Jie «ντι'γρβφ ον to o δπ’ λ ρ ι β . 8ββ «π<5 2 3 ,4 .4 0 ήμετέρου έ γγρ ίφ ο υ .-

Βΰπίΐ ί έβΤΜΓος Ό Γ* ν ιχ ίς

Πρόζβνος χ » ί i .

κ

Ό '‘ Ιπο^ιριίζίνος

/

110


3. Στοιχεία από Διάφορα Υπουργεία 3.7. Έγγραφο 1 από το Υφυπουργείο Δημόσιας Ασφάλειας

Κ.Α. 15 ύ/βρ^ΟΟΐ9

*Ρ!ν ’Λ ί)ι'|νί(·ς tu

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΓΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Υ Φ Υ Π Ο Υ Ρ Γ Ε ΙΟ Ν Δ Η Μ Ο Σ ΙΑ Σ Α Σ Φ Α Λ Ε ΙΑ Σ Δ ΙΕ Υ Θ Υ Ν Σ ΙΣ Υ Π Η Ρ Ε Σ ΙΑ Σ Λ Λ Λ Ο Α Λ ΓΙΩ Ν ΤΜ Η Μ Α

Γ *.

ΚΙΝΗΣΙΣ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ 4 ΕΛΕΓΧΟΣ ΔίΛΘΑΤHP1QH ο δ ο ε γ '. le m E M U P tO Y Ü3

II.

*ΑοιΦ φ.

Πρίς

2300 >50/ 13

I

Τι5 ίν £ των ‘Εζω τεριχξίν Β . 'Υπ οοργεΓον { - Υ ν β ιν ^ ρ λιτιχω ν * It o e ä ö e u v ) ■ ( ϊμη μα T °e p x f a s )

E ν τ ο ο θ « έ χ ο μ ε ν etfv τ ι μ ή ν άπαντωντες βι*ς τά δπ’ Λ ρ ΐ θ . V i l p j 8/ 5/1 ,1 5 6 3 7 /Β / 16/ Τ χ α ί Scr<5JSf Β/45/Τ χ β ί ήμερομηνίαε έ .ε τ ο ο ε

15η?

ότοί τ<£ε ί ν τ ι « τ ο ί χ ο ι

Ά ^ ρ ι λ ίο ο , Ιδ η ς Haft» ο χα ί 5ηε τρ έχοντο ς

ίμ ίτ ε ρ α ίγγρα φ β^ν'Α να χοινύβω μβν ο τ ι ιίε ε'χβΐ ν ί ν

διαμορφωθώ λ<5γ<4 το ΰ πολίμοο ή χ α τ ίβ τ β β ις δ ί ν έ ν δ είχ ν α τ α ι ή είς

*^λλ4δα ίλ ε ο β ις τ « ν περί o t π ρ ίχβιτβ*

1) BFSTMTBXoff

Κ υρίά χόο- ,Αν αβταβίο«> χ α ί το ΰ β ίο » των Mix«tfa.t 2 ) 3030109-

LOO Ν ιχολάοο χαιΓ της ββίά γοο τ ο υ K e p t « r f j ? , 5 ) '

θβοιρ^λοο χα ί 4) Ο ΐτο ί

δδνανται

£ νβωτίρας

S

· *

ΚΟ ΙΝ Ο Π Ο ΙΗ Π Ε

1) Γ .Β .Ε ^ ο α τ ο Β έν ί χ έ β ε ί n p ic τ<5 όπ’ Α ρ ίθ . A. II.9 2 2 6 3 3 - 5 - 4 0 έγγ ρ&γοο τ ο Β .Α / β ε ιε Xup/ χ η ε ΣερρΟν-Δράμας.-

T A SILO SlO t

n

GZOOt MO S I 00 β Γεωργι'ο ο.— ν£ έπ α νίλθςβιν ε ίς

εδθετ<3τερον χρόνον 6n

α ίτ^βεύς τω ν,ιΤτιε θ ίλ ε ι χ ρ ίθ β

αε μ «ε μ ί εδμενβς

3)

'

&π6 της 0rnipetff~

πνεδμα.*0 Δ ιε

χ . α .α .

Δ{/Β\αβτΑρης

1/


1

3.2. Έ γ γ ρ α φ ο 2 α π ό τ ο Υ φ υ π ο υ ρ γ είο Δ η μ ό σ ια ς Α σ φ ά λ ε ια ς

κ . Α.

Λ Έν ’ ΛΛι'ι«»5 *3... 38 Κ / ßpf&O- 194£r

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Υ Φ Υ Π Ο Υ Ρ ΓΕ ΙΟ Ν Δ Η Μ Ο Σ ΙΑ Σ Α Σ Φ Α Λ Ε ΙΑ Σ Δ 1 Ε Υ 6 Υ Ν Σ ΙΣ Υ Π Η Ρ Ε Σ ΙΑ Σ Α Λ Λ Ο Δ Α Π Ω Ν '

Τ Μ

. "Λ Α

OV. 1940

Γ*.

ΚΙΝΗΣΙΣ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ & ΕΛΕΓΧΕΣ ΔΙΑΒΑΤΗΡΙΩΝ ■ΟΔΟΕ Γ \

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 23

Γ Ρ Α Φ ε ιο Ν

——

bJ-Λ i ———

Άςκθ Φ·

>Cp(is

CT ti-foTe/r,,'; ■, ___ ___ ^ °'v ' , Ι ί Ε π ί τ 3 ν Έ ξ ι Λ ε ρ ι χ δ ν Β . * ΪΓ ιβ ο ρ γ ε Γ ο ν 'AS• η .« * « » ’ >·ϋν - Δ / ν β ι ν Π ο λ ιτ ιχ ω ν Ί'π ο β έ υ ε ω ν ■EviôttonKov i Ιμ η μ α T o u p S fa s •Λριθ. Προ* - ^ // ·>'

Χ ρονβλ°Ά*

κ

,

»

ι

-

Ε χ ο μ εν τ ι 'ν τ ι μ ή ν /S

τη ς

21

ί

3 9 ί

ά π α ν τ β υ ^ ε ε i’ s Τ«ί δ κ ’ &ρι

’ ο χ τ ω β ρ ίο ο !.< ? .

ΰ υ μ ε ν βδν

.

Β ν τ

6. 2S790 Ε/16

ύ μ ετ& ρ ο ν ίγ τ ρ α φ ο ν , ν * έ ν « ·χ ο ινύ

έ « ΐ e r p o r f τ?!ς ίυ ν ξ μ μ Ι ν ^ $

& ίτ η ίε ω £ τ ο δ

’ Χω-

d W o u £ t δηρσΛ$6 ΐ*3 ρ
fi/o u

i l xaeT,

ί · ϊο ο 5__έγγράφοϋ τ η ς

παρ’ ίμ Γ ν

β τ α ν τ ι νοι> π 6 λεΐ 3 ?Γ , Π ρ·> ζενεΓ ον
4 ν ίγ χ η

έ ν Κων

τ·4 δ ια β α τ ή

ίμ ο γ ε ν δ ν -Γ ο έ ρ χ ω ν δπηχ-iu v -X a -

γ α ΐ g o ip fjis Ό S Η 1 R I

R Ο Ρ Ο Ο L Ο 0 δ ι ά ιτή ν ε ί ς ρ ίβ τ α τ α ί

Δ/<5εω$

' y n o S ie e u v , δ ι ’ ο δ ί ν ε τ ε / λ σ το

υ ί ( β ί^ Γ ο τ ε

2 Ο β ί

Ο 3 ^ 3 1

'^ λ λ ίίδ α Ε λ ε ο ΰ ίν τω ν £ / ν

31 Γκ£~

πλέον δλλης ί ν ε ρ γ ε ί α ς , - * *0 Δ ίε ο θ ^ ΐτ ^ ς

L -r^ 'O »

Δ ΓΒ λ^ρης

jc A fc p t x ULa-p,

* * 's

^ 4

X

U 'λ J

/

■- - J

U/\

y

*

V i)

/ v / * y t i.

***< .

f· C?

j

-ΰ

»


(Jlys y ^ i ' U

t

^ M \

Ίλ '

e fjs

r v v

Λ C'. ΗΛ γ Γ V itfy

j' ) ^ 0

'

v ha

JeO

/Vi

_

^ \ f H\V)S\ i/ iV W p , lj y

η

^ jh r j

r^ f^ b * v

*v rf *V ^V v ■hm n)O v y ^

Y yv

A

J

^ ^ r^ W rj

V4 yy^

y ^ j j, J

ffA ^

j’r //^

*/n O ( ^ - -

^

Y /k*X_ v U v

j

,-v '

r / w

^>^9

\ s 7 * ~ ‘y l t ' M.

^ /V y ^ t) ^ 7 w

w

t U b iM

^¥

v? r 'i t v u

a v t

^

^ ~ p i>

KV

~ Ρ *<+) ΖΛ & , -

rV ^ v y ,

rs rx p j ή ** o ., frs > ^ > λ - ^ . .—

μ Λ ^ ρ /!

,

J l v ^ l X ^ >'Vl'

^

UhTH'^p

^ l^ ‘yrx/L j /

P

* ~

v^v Vvtγ> ‘V H ^ j ’i' IMi/

n M rv fA V V iO

W

*/V ? '

v y y ,k

^1

'^ ν ι ^ π / ν ^ γ '^

J^r r

jjh -

(Vt^v

'

Α /Γ ν Ύ ^ -ν ■ e f/iW

v f. ' ^

Y

c /^


113


Α

“ · Λ· Έν ΆΟήναις rf) 2-Α/βρ Cov----^40"

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑ00Σ Υ Φ Υ Π Ο Υ Ρ Γ Ε ΙΟ Ν Δ Η Μ Ο Σ ΙΑ Σ Α Σ Φ Α Λ Ε ΙΑ Σ Δ ΙΕ Υ Θ Υ Ν Σ ΙΣ Υ Π Η Ρ Ε Σ ΙΑ Σ Α Λ Λ Ο Δ Α Π Ω Ν ΤΜ ΗΜ Α

Γ '.

ΚΙΝΗΣΙΣ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ * ΕΛΕΓΧΟΣ ΔΙΛΒΑΤΗΡΙΟΝ ΟΛΟΣ Γ '.

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 22

Γ Γ Α ·« Ό Η _

ΠΡΟΣ

182408/9 Τ ί έ * ί «Sv / • / να ιν

’Ε ξ ω τ ε ρ .Β .

Ίχ ο υ ρ γ ε Γ ο ν

Η ο λ ιτ ικ ίν

ύ«οθέοεβν /

Τμήμα Τουρκίας Ε Η Τ 1 Υ θ Α

'Β χ ο μ β ν τ^ν τ ιμ ή ν ά ια ν τ δ ν τ ες e t c τ ί ΰ * ' άρ ι.βμ.Β2 776/Β/ΐ6Τ τής 2β ϊ / β ρ ί ο υ έ .Ε τ ο υ ς ύμετέρου φ ο υ ,ν ’ άνακοι,νίβημεν ν Ια ς

Ιγ γ ρ ί-

5τί χαί κατόπ ιν τής ΐααμορφαθείαης

καταατίσεβς σ υ ν ε χ ε ί? το Ρ χολέμου οϋδεμία ν ά ν τίρ ρ η β ίν

Εχο μεν Γνα έχιτρα χή ή ε ίς κ ε ιτ α ι

"Ελλάδα ΕλευΟ ίς τοö κ ε ρ ί οδ κρ6

δμογενοΟς IA L A I T Z I D I

ΓερμανοΟ ώς κα ιί*δι£ τοΟ χαυχαρ

/7 ά χ ί 18 ’ o /βρίου όμοίου μας έ γ ν ω ρ ία α μ εν ,χ ρ ο κ ε.μ ίν ο υ οδτος ν ί έγκαταοταθϊ χληα ίον TöO iv V . νου

'ίμ ια α φ Δράμας έγκα τεα τημί-

’Ελληνος ύκηκδου χατρ6ς ΤοΟ Π ερ ικλέο υς Ια λ α ιτ ζ ίδ ο υ ',

114



Α.

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Έ ν Ά Ο ή ν α ις

tg___ KOuprfO-U-- 19 41

Υ Φ ΪΠ Ο Υ Ρ Γ Ε ΙΟ Ν Δ Η Μ Ο Σ ΙΑΣ! Α Σ Φ Α Λ Ε ΙΑ Σ Δ 1ΕΥΘ ΥΝ ΣΙΣ Υ Π Η Ρ Ε Σ ΙΑ Σ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ *

ΓΓ " ΚΙΝΗΣΙΣ ΑΑΑΟΛΑΠΠΝ Α ΕΛΕΓΧΟΣ ΛΙΑΒΑΤΗΡΙΠΝ

*

:' \

/

"

. /'

....

( ί / 1

/Ο 3 0 6 -

Ιϊ.

/ τ Ρ£ς

φ. 246095/2

16 επ ί τίόν 'Εξω τερικώ ν Β .

ϊπ οοργεΓον Υποθίίββων)

Δ/ν β ι ν Πολι τι χων

Ι^ί]μα

Τ°ορχίαϊ Έ V τ α ο 6 α

"Ε χομεν τ ή ν τ ι μ ή ν άπαντω ντες ε ι ς τή ς 7ης ο δ εδ ο ν το ς έη ιβ τρ ο φ ^ τη ς ό τι

τ ( ί όπ1άρι Θ .4 4 4 7 /Β /1 6 /Τ

ϋ μ έτερ ο ν £γγραΦ ον,ν άναχοι νιίβω μεν β6ν τη

β υ ν η μ μ έν η ί α ίτήβεω ς τ ο ΰ Ν ιχ ο λ ίο ο Παπαδοπο δλο οι

λ ό γ ^ των βονθηχΟ ν, όφ’ ϋς δ ιά γ ο μ ε ν ,δ ίν έ ν δ ε ίχ ν ο τ α ι ή ελε©«

β ΐϊ ε ίς

Ελλάδα τοΒ π ερ ί ofc π ρ ίχ ε ιτ α ί θ εοδύ ρ ο υ Ρ I

ΡΟ Π I Ο Β η P i θη ε ι ς

Ρ Α Ι Ο

0 1 0

Ρ I Ό Ο -·

D. Ο ίτο ς δ δ ν α τα ι ν4 έ π α ν έ λ -■

εό θ ετώ τε ρ ο ν χ ρ ό ν ο ν .0 Διευθυντής Α .α . α.

-

( W

' I Κ'

v

Δ. Βλαβτίρη^


3.5. Έγγραφο 5 από το Υφυπουργείο Δημόσιας Ασφάλειας

'v.- ·*

Μ .Δ.

/

Έν ΆΟήναις tü...ß Δ /β ρ LO'J------l i i 4 0

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ¥ Φ Υ Π 0 Υ Ρ Γ Ε Ι0 Ν Δ Η Μ Ο Σ ΙΑ Σ Α Σ Φ Α Λ Ε ΙΑ Σ ^ΙΕΥΘΥΝΣΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΤΜ ΗΜ Α

Γ*.

;.j sue» ι &/

ΚΙΝΗΖΙΙ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ « ΕΛΕΓΧΟΙ ΔΙΑΒΑΤΗΡΙΟ!* ΟΛΟΣ Γ '. ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ Μ ■*

I

-W’Apt6 Φ·-

ies4oe/g

,,

vxoyL-

•

β ),ψ * ο ι

» r .'.. . . Τ

επί tGSv "Ε ξ ω τ ε ρ ,Β . / e / v d iv

‘ Υπ ουργεΐον

ύποθί

Π ο λ ιτ ικ & ν

/

Τμήμα Τουρκίας

ΕΝΤΑΥΘΑ «·Γ 'Ε^ομβν (τ^ν τιμήν ά«βντδντες είς τ ί ύπ1 4ρ iep*38,!'76/BÎ6^r.tö c Ε6 5/βρίίου ί,Ε τ ο υ ς ύμετίροϋ

Ιγ γ ρ ί-

.φου,ν'Α»!®· kvirtrtiev, δτι καί κατδπιν τής διαμορφωθώίοης .

- ν *'*' ■·

νίας

»

"Τ ι

^

______ ................................

κα τβο ία εβς βυνεχείςι τοΟ πολίμοϋ ούδεμΓαν ι ίρρηοιν - ' -ς . . . . · · · . _—. —· —!■■ ι —- - : *Ελλά5α ελευϋΙ,ς τοΰ κερί b6 πρ®

κ ε ίτ α ι

iuoY· uotlc T A M l K M I

·■ *· 1 κ |sS B V M M r~ —

Γερμανοί) Λς κ α ί Ä i i ΤοΟ ΐαυταρ

/7 4πΑ I ä --ο/βρίαυ άμοίου μας έγνω ρ ία α μ εν,χρο κεΐ|ΐ£ νου Οδτος

σ. ί 9 \ τ Π o ju ilr»

-

·

,,

' *4 έγΐίαταοταβτί 'M i d i o * ΤόΟίν H»

·' 1

-

*Jmtdo<} ΔράμΛ

'i-fQ Ι^ η .τίη ν

·

έ γ κ α ϊε α τ ΐ'μ ί-

νόυ *Ελ&ηνό£ ubtwôü κατρός του Π ερ ικλεο ύ ς Καλάίτζί6ουΛ

» *ν, ι··η*^ο* »ι *■$<*"»■ ·, · · . ·ν - r · . . „

6oxfcc^keli*Tit^öeto * ■ · -)<-*.■ a m τ*ν /X 4

·

^

'

ί

"7 “^

ϊίΜ

ΙΛ· I f y ifο.

Γ 'Χ

I

,

Ur

; 'ν

_.

τ^ν μ ε τ ίκ λ η σ ίν του« !(r · , . I^ ‘ο Δ

- r -

/

Λ

f lV S X Ä ΣΤΑΡΙ]

'* > * · ' Γ’

. ν

-

<7'

V

, · / Λ 7 ,/ ν

,- / · "

r

^


116

3.6. Έ γγραφο από το Υπουργείο Κρατικής Υγιεινής

/

Β.Μ ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

,

— — ΙΠΟϊΡΓΕΙΟΝ ΚΡΑΤΙΚΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΕ01

Έν ΆΟήναις rft V, r = P T ^ />,

V ~^Διεύ8»νσις______ ' ~ ~ ' ' ί/ '' J “

"ΛςιΟ. ποακ.

■ V* *ί

■·

·λοΛ·'·Τ

2014

.

'

'."Γ~- Τ ' / ' ί ό . ’ Υπουργεϊον τδν ’ Βξωτερΐχίόν Τρτρα Τουρκία«:

"Βχορ εν , τ . ^ T lp ? y νά & ιαβίβάσα>μεν ύμϊν συν τμμίναχ; α ϊτ τ ρ *ν ^ τ ο ϊ Λαζόρπυ Ηαπαίοπουλου, α ΐτουμένου τγ^ κάθοδον

£2

ί ξ ’ Ορίοϋ Ιΐόννβι* t rp οίκογενεtas το ν πενβεροΰ του Χαρ.Εΐ-

.5 S

φτροπούλου με την Λ α ρί«λτΡ ι ν Hntnc έγχρίνπ τε, ε ΐ Suvtvrov

ί]

T ty α ίτ ό υ μ έ ν ^ ίιάβοΐόν, έφ’ βσον Α βίτων έξοσφαλίζεί ττν

ψ- ·^ (f.-»

11

ϊ

\

^

ίντα ϋ ία ίία μσ νη ν τ η ? .

I!

II

, . > ■» ■"* . K o iv ö n o t τρί·;

*0 Δ Ιε υ β υ ν τ η ; Δ.ΦΡΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ

Λ. HanaS όπο υλ ον bU

Κ α τε ρ ίν ή ,

’ · ' /<5 ■>»>■' >■

\ \

Ü 1.,

2OV

'(?> V? 8 .. Τö -οΙ

_193_

^ ί

ttoni«' ’ gX^VXOU Γραφείβν

5 / ΐ / ΐ «40

W A k p ib ^ s

α ν τ ιγ ρ α φ ο μ

/ TMHMATAPXHIjJktfnEPAiDimi


1

4. Στοιχεία από τη Βασιλική Χω ροφυλακή 4.7. Έ γγραφο 1 προς τη Γενική Δ ιοίκησ η Μ ακεδονίας

cnnHmiH BüimiH ηροφμιιι ΑΝΩΤΕΡΑ ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ Χ0Ρ)ΚΗΣ Θ

Γρ α φ εΐον

F· Α

Κ

Η

^ * ν

κομο , „ ί 2 £ Μ α I ο υ

22

Α ϊ].μ • .Α ο ψ .β λ ίϊ Κ ϊ ζ

11 Ρ

L

'Αρ»θμ^ρωιΛ.37.3/Ι.6/2.-3.Ϊ.-

/Λ α

t'i'-V.t

\

δ ικ υ θ υ μ ς ιμ JilÜ

>

U 2·

fjiMIKHH A lC IlÜ iZ lii ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ε σ ω τ ε ρ ικ ά

ΘΕϋΣΛΛΟΚΙΚΗΝ

» S U

" Vfi-p-C 'TÖv βß ιi αa ιi αu / ξt εέ’ξξ ι σ λ α μ ι σ θ έ ν τ ω ν Χ ρ ι σ τ ι α ν ώ ν . - " Λαμβάνω τ η ν τ ι μ ή ν , ε ί ς ε κ τ έ λ ε σ ι ν τ?)ς υπ ’ ά ρ ι θ μ . 4 7 8 6 2 - 1 4 - 3 - 3 9 Δ ι α τ α γ ή ς ύ μ ω ν , ν ’ άν αφέρω ο τ ι η υ π η ρ ε σ ί α τ?|ς ‘ Υ π ο δ / σ ε ω ς Χ ω ρ /κ ή ς Ν έ σ τ ο υ έ ξ η κ ρ ί β ω σ ε τ ά κ ά τ ω θ l , σ χ ε τ ι κ ω ς μέ τ ο ύ ς έ ν π ε ρ ι λ ή ψ ε ι « ' 1)

*0 Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Κ υ ρ ι ά κ ο υ Κ ο υ γ ι ο υ μ τ ζ ό γ λ ο υ , ε κ τ ο υ χ ω ρ ί ο υ Χ ι τ ι ρ ι λ έ ζ

Μ π ά φ ρ α ς , τ υ γ χ ά ν ε ι πρΏτος έ ζ ί δ ε λ φ ο ς τ ο ϋ Μ ι λ τ ι ά δ ο υ Τ ο υ λ ο υ μ τ ζ ό γ λ ο υ , κ α τ ο ί κ ο υ Κ α σ τ α ν ί τ ο υ ( ^ . Χ . Κ α ρ υ ο φ ύ τ ο υ - Ν έ σ τ ο υ ) f T) δε' α δ ε λ φ ή το© Γ ε ω ρ γ ί ο υ Κυρ « Χ ο υ γ ι ο υ μ τ ζ ό γ λ ο υ , ό ν ό μ α τ l ϋ ΰ σ ε β ί α , δ ι ,α μ ένε l ε ι ς τ η ν π ε ρ ιφ έ ρ ε ια ν Σιόηροκάστρου - £ερρ ω ν.2)

‘ θ Γεώ ρ γιος Β α σ ιλ ε ιά δ η ς ,κ ά τ ο ικ ο ς Κ α σ τα ν ίτο υ το υ αύτου Σ .Χ .Κ α -

ρ υ ο φ ύ τ ο υ - Ν έ σ τ ο υ έ δ ή λ ω σ ε ν ο τ ι , κ α τ ά τ η ν ά ν α χ ώ ρ η σ ί ν των έ κ τ ο ϋ χ ω /

ρ ί ο υ * - Α λ ά ν - Τ ά γ , π ε ρ ι φ ε ρ ε ίας Β ε ζ ύ ρ · » Κ ι ο υ π ρ ι ο υ ^ ο ι ε ν τ ό π ι ο ι Τ ο ύ ρ κ ο ι ήρ' j A a a a v τ ι ^ν 1 4 ε τ η υ ι ό ν τ ο υ ο ν ό μ α τ ι ^ α σ ί λ ε ι ο ν , έ κ φ ρ ά ζ ε ι δ έ τ η ν ύ π ό " [/

,

,

γ

"Τ

*

f

I

I

«

,

ν ο ι α ν μήπως ο ο ι ό ς τ ο υ ο υ τ ο ς ε ί ν α ι ο φ ε ρ ο μ ε ν ο ς η δ η ως Β α σ ί λ ε ι ο ς Γ ι ό ρ ο γ λ ο υ κ α ί π α ρ α κ α λ ε ϊ νά υπ ομνη σ θη ε ι ς τ ό ν τ ε λ ε υ τ α ΐ ο ν τ ο ϋ τ ο ν

***

( B a σ . Γ L ό p o γ λ o υ J τ ό π ρ α γ μ α τ ι κ ό ν έπ ώ ν υμον τ ο ύ π α τρ ό ς τ ο υ , ο π ε ρ έ ν Τ ο υ ρ κ ί α ί τ ο K l o αέ ό γ λ ο Ο , π λ ή ν ομως έ γ ν ώ ρ ι ζ ε τ <5 ο ν ο μ α τ ο ϋ π α τρ ό ς ' - τ ο υ , ο π ε ρ η τ ο Γ εώ ρ γ ι-ο ς κ α ί

ισως νά μ ε τ ω ν ο μ ά σ θ η ε ι ς - Β α σ ί λ ε ι ο ν Γ ι ό

ρ ο γ λ ο υ . Τ ό δν ο μ α μ η τ ρ ό ς τ ο υ ε ί ν α ι Κ υ ρ ι α κ ή κ α ί τ η ς α δ ε λ φ ή ς τ ο υ Πα ρ α σ κευ ή.ο 'Ε π ί σ η ς ε ί χ ε κ α ί ε τ ε ρ ο ν α δ ε λ φ ό ν , ό ν ό μ α τ ι Γ α β ρ ι ή λ ^ ο σ τ ι ς , δ τ ε η τ ο 6 έ τ ω ν , ά π ε β ίω σ ε ,σ υ ν ε π ε ίρ ε γ κ α υ μ ά τ ω ν .Δ ιά τ ο ύ ς λ ^Ιπ ο ώ ^_ ηύδεμί/ϊ\ι π λ η ρ ο φ ο ρ ί α ν ή δ υ ν ή θ η μ ε ν νά συλλέξω μ€ν. ·0 ·ϋ1ΐΔΓΐΛ^ί^2Τ^ΔΊ0ΊΚΗΤ0 ϊ’


118

4.2. Έ γ γ ρ α φ ο 2 π ρ ο ς τ η Γενική Δ ιο ίκ η σ η Μ α κ ε δ ο ν ία ς

ΑΝΩI B P Α ΑΙΟ ΙΚΗ ΣΙΣ XQPOtYA ΑΚΗΣ. ’ Βν κ α τ ιτ ί ν]] S3 M afol) 19SB. No. 4379/1«/ 23γ. Qp6; τήν ρ β ν ίχ ή ν Α ίο ίχ η β ιν Μιιχβδονίας Α ιεδ θ ι^ νιιν 'Ε β υ τ ε μ ι* 0 ν

Περί τΟν ρίάίϋς έίΐόλαρίβθέντιιν Χριβτιανάν». ΑαμΡ&νυ τ ή ν τ ιμ ή ν β ' e t 5 ί κ τ έ λ ϊ β ι ν της 30 Διαταγής &μδν> ν ’ &νάφέρυ β τ ι ή βκηρεοία τ^ς

ρ ι θ .47898-1 Ί - Ι 'ϊπ ο δ ^ β ε υ ί Χωρικής

Ν ίβτου έζ η χρ ίβυβε τά χ ίιυ θ ι,β χ β τ ιχ Ο ς (/ε Tefuj 4ν « ε ρ ιλ ή ^ ε ις . 1)

‘ Ο Γεώ ργιος κο ρ ιά χου Κ ο υ γ ιο ο μ τ ϊό γ λ ο υ , ί* τοο x up i'cu Χ ι τ ι ρ ι λ έ ί

Μπ4<ρραςρτ υγ^ α νει πρΟτος Ιζ&δελφος τοΟ Μ ιλτιά δου Ιο υ λ ο υ μ τ ί^ γ λ ο υ , χατοίχουΚαβταυι'τοο (Σ.Χ .Κ α ρίΗ ο φ βτου - Ν ίβτου ) ή b i &5ελ<ρή το(Τ Γ*— ωργίου Κορ.Κ ουγιουμτζά γλου,όνά μα τι ί& β ε ρ ία ^ δ ια μ ίν β ι ε ις τήν πε ριφ έρ εια ν Σι δηροχ^βτροα— Σβρρΰν. 8)

'Ο Γεώ ργιος β“·^^6ι ά ύη ς,χά το ίχοε Κα ·*«Ο ίτοο το Ο α ί τ ο ί Ε . χ , Ι α -

ρυοφύτου-Νέβτου έδήλωβον β τ ι,χ α τ ά τήν άναχώρηβίν τυν ix τοΒ χ ο ρίου * Αλάν-Τάγ,«·ριφ ερβίας Β κ ί ίρ - Κ ίο ο ιιρ ίο Β ,ο ί έντά^ιιοι χο Βρχο ι ήρ χαιίαν τόν 14ετ^ υ ίο ν του όνόματι Β α β ίλ ε ιο ν ,έ χ ν ρ ά έ ε ι

6έ τ ή ν 'ί π ί -

νο ια ν μή;ως <5 οίος του ο !τ ο ς εΓνα ι 6 φερόμενος iflfδ η i J j B a e f λ ε ίο ς Γιέ ρ ο γλ ο υ χ α ί καραχαλεΓ ν4 6;[ομνηβθ{| ε ίς τόν τελευ τα Γο ν τοΒτο ν (Β α α .Γιά ρ ο γ λ ο ο Ι τό κραγματϊχόν ίπώνομον τ ο Β 'π α τρ ίς τ ο ο 'Λ κ ε ρ tv Τουρχίφ ήτο Κ ιο β έ δγλοβ , >ιλήν βμως (γνώ ρ ι£ ε χό βνομα τ ο 3 πατρίς τοο,βιιβρ ήτο Γεώ ργιος χαί fe u s ν4 μετυνομάβϋη ε ίς Β & β ίλ ε ιο ν Γ ιό ρ ο γ λ ο ο .Ιό βνομα μητράς του ε Irναι Κυριακή χαί τ ( Ι; Αδελφής τ ου Ha*ραβχευή, ‘ Βπίοης βΓχε χαί Ετερον 'αδελφόν,&νόματι Γα Ρριήλ^ β β τ ις <5τε ήτο β έτ 3 ν ’ in * f> iu o 8 ,e o v * n * ia Ιγχα υ μ ά τω ν.Α ι d τοιίς λοιπ οδς ο β δ εμ ίαν πληροφορίαν ήδυνήθημεν vtl βυλλ'εζυμεν. 0 ANAQA.ANQT.AICIKHTOX

Μ.ΚΩΒΑΙΟΕ Μοίραρχοί.



ΚΛΛΗ1ΙΧΚΗ ΒΑ Σ.ΧΩ ΡΟ Φ ΥΛΑ ΚΗ Α . Δ . Δ Ϊ Τ . Μ α Κ Ε Δ Ο Μ ΑΣ Γ Ρ Α # . Β ΙΔ » Α Σ # Μ Κ Ι ΑΣ

* ϊν

JZ /· /? ^ / % 3Ζ/ /'2 Π ρ ίς

τήν

Γ β ν ιχ ή ν Δ / β ιν

Κ ο μ ο τιν Τ ) S Μα?οι> 1939.

απόρρητός, Δ ίο ίχ η ΰ ΐν

Μ α κ ε δ ο ν ία ς

’ E ö u x e p lx ü v θ εβ β α λ ο νίχη ν .

• Π ερί τ ΰ ν

βι) γ β ν ΰ ν

έ-,ιβλ,αμι βΟ έντιιν χ ρ ι β τ ι α ν ΰ ν

Β Λ δ ο ζ ία ς

Τοπάλο-

γλου χ . λ . * .» Λαμβάνω τ ή ν τ ι μ ή ν Ι ρ ι θ . 47862

έ . ί.

έζ η χ ρ ίβ υ δ ε ν 1)

0 τι

Δ ια τ α γ έ ς

tfi. έ ξ η ς

e ls

έ χ τ ίλ β β ΐν

4μ3ν ν»4ναιρέρω & τ ι

δ ΐιί το'υς

βα γγενβΓς τΰ ν

τής

δκ·

ή 'ο Ί η ρ ε β ί α

ή,’κ,ϊν

χ ά τ ιιβ ίι

Κ ο ώ οζ ία Ιο .ΰ χ λ ο γ λ ο υ 'Co0 A e u c ä p ( ’ β λ β υ θ ε ρ ί ο υ )

ή μ ή τη ρ

o3da | ν

gwfl β δ ρ ίβ χ ε τ α ι

χ ω ρ ίο ν Μ έ τα λ λ ο ν —Σ ι δ η ρ ο χ ά β τ ρ ο ο ) 'ϊπ ο δ /β ε υ ς

Σ ο ν τ ιχ ί^ ς / x u i ί$ τ ι

έ ^ ο ν β ίέ ίη β α ν τι

le v

έ ν T J.’ A ö ic t.

<5 Α δ ε λ φ ό ς '5.6sλφή χ ά ί

* Ε * ίο η ς

β τΐ

2 ) Ο ε ο ιρ ίλ ο υ

‘ i u i v v o u το Ο

Γ ή ώ ρ γ ί'.ς

έ ιχ α τ ε β

/ ’ Λ β τ υ ν . ϊμ ή μ α τ ο ς Κ ι λ κ ί ς / χ α ί β τ ι λλλαχοο χ α ί ό έν

8 τι

Γ ιό ρ ο γ λ α υ ο τ ι

3/ Μ α ρ ία ν ϋ χ ίθ η ο α ν

υόΖυγον

1/

χ ο ζ ί υ η ς , 8 ’.O J ίμω ς

ά ν α ζ η τ η Β ε ίς

Π ερ ί των λο ιπ ώ ν

βυγγενϋν

γ ε ω ρ γ ία ν

μ η τρ ό ς το ϋ

μ ητρ ό ς

α ύ τ ο 3 π ίθ α ν ώ τ α τ α γ ν ι* -

’ Α μανάς Β α ν θ ό κ ο ο λ ο ς . ίΓχεί

βυγγενβΓς

αότοίϊ Λ ν δ μ α τ ι

Ιγ ν ώ ΰ τ ο ί!

πι θα~-

τ ό χ ω ρ ίο ν Τ ε ρ ίίο λ α ς

Στ α δ ρ ο υ Γ ιά ρ ο γ λ ο υ / έ ξ α δ ί λ φ η ν /

ϊ^ ίλ ο α

μέ τή ν

e is

τό

’ Βλβ ϋ Ο έρ ιεΛ ι Γ ιό ρ ο γ λ α ιν ^ ζ ά δ ε λ φ ο ν /

νίληροφ ορία ή μ ή τη ρ

γάμον μ ετά τ ίν ο ς

ο Βτος

n t—

χ ι> ρ ίο ν t t J j

π ιθ α ν ό ν οΒ χ ο ς ν ’ 4. ν ε χ ώ ρ η β ε ν

Πβρνίάλψ έ γ χ α τ ε ο τ η μ έ ν ο ς

Β α ΰ ίλ β ίο υ

ημΑνο,ς ε ί ς

α δ τή ς

έ ζ η χ ρ ιβ ώ 6 τ /

6 ώ.6 e ?.qptSs τ η ς

κ ε ρ ί τ ο δ &.δ6λ<ρο3 τ η ς

Γ ο Β λ ε ς - Σ ε ρ β ίυ ν τούς

θ ε ία

"*i

ή ν έ α ό ν ο μ α ο ία . δ ί ν

'ιο β ά ν , β τ ι

ε ό ρ ίβ ν .ε τ ο

β t ς τ<5

β ξ ά δ ε λ φ ο ν 6νι5μα_

e tc

’ Α ρ κ α ο υ τ β / χ α ί β ο τ ις ά δχο λεΓτιιΐ

ν ή ν ν ά ΰ ν ο μ ά ίε τ ο

ρ ίέ ε ΐ

α ϋ τη ? χ β Ι

Τ ο ιιί,λ ο γ λ ο υ τ.-,ΙΤ Π αδλοο δ ία μ έ ν ο ν τ α

ρ ΐφ & ρ ε ia-c Κ α τ ε ρ ίν η ς , ο ϊ τ ι ν ο ς

όνό μ α τι

έ γ κ α τ ίο τ η μ έ ν η

Σ τα θ μ ό ς Xup/>-Tfa ’ Α χ λ α δ ο χ ω ρ ίο ΰ

ί

χαί 3τι

χ ω ρ ίο ν χαί ώς ηαρβ-

Παριίενα ?|λ θ ε ν ε ί ς

Β.

n jv fy io u κ α τ ο ί κ ο υ Β η ρ ο λ ίμ ν η ς

οδτος

δέν & ν ε υ ρ έ 8 η .—

έ ζ ΐ βλα μι βθέντω ν Χ ρ ιβ χ ια ν ώ ν ο 6 δ ε -


120


ΚΛΛΗΝΙΚΗ Β.ΧΩΡΟΦΥΛΑΚΗ ANfiTlSPA Δ .Χ .Κ .Μ Α Κ ΕΔ Ο Η ΙΑ Ε Γ Ρ Α Ϊ2 Ι0 Ν ΔΗΗ.ΑΣ«ΑΛ2ΙΑΣ ΑΡ1Θ. [ΐΡ Ω Ι.7 9 6 3 /χ/ 2436. θ β β / ν ίχ η τ β 16 ΜαΓοο

ϋ ρ 6 ; τήν

1939.

Λ ΐ ο ΐ χ η β ί ν Η αχβΰϋνίας

Δ ιβ δ θ υ ν β ιν

'Ββω τβριχω ν.

’ Α να £ η τή 6 β ΐϊ βυγγενΰς 4 ζ ιβ λ α μ ιβ δ έ ν τ υ ν χρι βτια νΰν.— Λαμβάνω τήν τ ιμ ή ν β ΐ ς ’β χ τ έ λ ε β ιν τ Π ί δ χ· & ρ ιβ .4 7 8 6 · δια τα γές δμβν ν ί i v a p i p u B s p p o fa s ,

έν Μαχρυγι&λ“

δης έ&ήλιιβεν τφ

β τ ι ώς f e v lf t p e v ήμΤν ή A .X .B K Jip K lX g

π βριφερβ(ας Ι. Χ ,ϊ ο λ ν 6 ρ ο 3 d Ηίτρος Κ ω ρ ( ·

'y u s ö / ö e » ταότ^ ^ τ ι

ή έν ία

χαταλάγψ iveqfpa.?»-

μ ί ν η K u p i a x i T i a χήρα κατββμη&νογλου ή Κ υ ν / τ ίν ο υ Ια ρα ο υγλά νου γλο ο τ υ γ χ ά ν ε ι 4ϋβ^φή τοι>^έ/ιι θ υμβ* b i κ α ί e T y a i α δτήν κα ί χ ί ν

υ ίο ν τ η :

I I

* ίς

Λ β ιν

>/α βυντηρήβφ

i v π ερ ιίίϊώ ββΐ άφίζβύς Tuv έ ν Μ αχρυγι4λφ. Ο

»

/

#

Λνωτκρος Δ ίο ιχη τη ε 'γ π ο γ ρ α ρ ή .. . .

l’lf>


121


Ί .r t lK H - Β.ΧαΡΟΦΥΛΑΚΗ ,λ Ω Τ2?Α Δ .Χ .Κ .Μ Α Κ Ε Δ Ο Ν ΙΑ Σ Γ ρ α φ ε ΐο ν Δ η μ . ΓΑσ + α λ ε ί α ς Α ρ ι θ . Π ρ ω τ .7 9& 3 / 1 / 2 4 3 ε

I

) ■

I

ε)ε0//ν ι ; Μη

τΐ)^6^| Μ α ΐ ο υ

1939

ΠΡΟΓ Τ ήν Γ ε ν ι κ ή ν Δ ι ο ί κ η σ ι ν Μ α κ ε δ ο ν ία ς a ι ε ύ θ υ ν σ ι ν ’ Ε σ ω τ ε ρ ικ ω ν η

’ Α ν α ζ η τ ή σ ε ις

συγγενώ ν

Λαμβά νω 47862 μ ΐν ό

ή

14-3-39

κα τα λόγω

^ α υ ρ ίδ η ς

y

ε ίν α ι

ίί ε ρ ι π τ ώ σ ε ι

τ ιμ ή ν ,ε ις ΰμω ν

έδήλω σ εν

*

η *

θ ε σ ιν

ά φ ίξ ε ώ ς

νά

r

ϊ

ο

"

α

α να φ έρω

χήρα

*

της

οτι

ώς

*

τω ν έ ν Μ α κ ρ υ γ ιά λ ψ . -

ύπ ’ ά ρ ιθ . ά νέφ ερεν

ότι

ή

έν

Κ α τ σ ίμ π ά ν ο γ λ ο υ

τψ -Λϊέ

το υ _, έ κ ι θ υ μ ε Τ Α

και

ή-

Υ . Χ ,.Κ ο λ ι ν δ ρ ο ΰ

τα ύτΓ)

α δελφ ή ·

α υ τή ν

ί 'ϊ ''*

c f /

χ ρ ια τ ια ν ό ν

π ε ρ ιφ ε ρ ε ία ς

τυγχά νει

να σ υ ντη ρ ή σ η

‘

- fj? /

έ κ τ έ λ ε σ ιν

τ ϊ|' Υπ οδ/σ ε ι

Κ υ ρ ια κ ίτ σ α

Καραουγλάνογλου

ε ις

α

έ ζ ι,σ λ α μ ισ θ έ ν τ ω ν

Μ α κ ρ υ γ ιά λ ι ^

α να γρα φ όμενη

Κ ω ν (τ ίν ο υ *

δ ια τ α γ ή ς

Δ ^ / .Β ε ρ ρ ο ία ς ,έ ν

ιΐίτ ρ ο ς

και

τήν

ι

,

το ν

, ulo v

τη ς

δε »

εν

122


5. Στοιχεία Αιτήσεων Ιδιωτών 5. /. Έγγραφο 1 αιτήσεως ιδιώτη

*? · 38
/ Ψ° 90 6 6 8 5

/

__________________________ ' jüfc Λ>"_________ _

m______ _ _ __

___ A l

, ΐα ϊ

_^n*U++________ ___________ __ _öi -Apio. r ip u ... £

^

s

>

y^ v

/ ^

. . . ^ _____________________________________ _____

4 5

_________:___________ . . . . .

dpU S m

*9 0C*6tp*

. / O 2u^
*****

£ » * ?»

Λ ^ λμ ·*#'"

__ _______ _____________ / i4 η

, ,

~

/

------------------------------------_ y ____________________________

*.y* %

y B & a u Afm.MJ&s*tßp. f*jK£em tjpm

f * '-2f tflu y ty /A S / / ffo μ *φ ) « *

<<Λ, r«

04*1

/fiA*0e f* U * y ι/Λ Η & ^ντΓ*· _ßjr £*■*
4+ *

****

4*f+ * f c t r l ’

J i 7s ** /* 4 ' ACgpjs

* j /tü

r ' /U * t;~t/J-

J y /9 .jy*>z· £ f f f f Λ * * £ /0 α Λ $ ·ν

-Φ*SL za Ίχ ύ , /u d /& **r &yu?p/t+*v aLer -i**:_ + tp e u /tf& ____________________ y&At4/J*i Cu/'Ä _ifcy pTVfr^k) Λ **

A<*■*'-*+&***


tfU/v fz*** ß/Js+C t** -

*\ vwv

v . /Jta A t f iu zß *S *-r· /Z* 2 ci/*t> / u -t) «*·_

> v V v «A >>

, f f+l/UCOy .__ r.».

___1 5.X V · 1 _ V C \ j ;

*S

·■■>

■■

_________ _

2uy>/stu4yä

rto 4r y p * /d

J **

__ _______to i' u&ß*Jrr 4*? *y £u

»'»iV_Lii

·*γΉ-ίΑ, /Μ Λ / jU */

■νν Λ __I___s J Ä ttte ^ rr·

Ά

s W

% ' * /et*-*+ s t £

u*-i> Λ+* ’/Uc-f ν»ν'

η· A ■

V*’

■ « ' .\ ■_v

\>S

V

·_____ ■, Τ··\£* *' .

N »». ·__ »N I

Ά ____

SN

_ \ ' ^ VY;

NTS^V^ryW.·._____ ______________ ,

> A.

’■*. . t l

___v

>*

>-

124


5.2. Έ γ γ ρ α φ ο 2 α ιτή σ ε ω ς ιδ ιώ τη

βΑ 31 2 5 9 1

, ί· ·

V

_

-,η Χ ife'Z-V

7

------------ ❖ π

,

··; V F ' t l p l J t £ * ·

---- A .V » ^„ !_

f l* ; m

2 ϊ90ΥΡΓΕί0/4 ES3U J'i^ü>f V · .·

|

Ä PX^"

-·

—

f

y.

_ϊ< El T O t X iilV

Α ΙΤ Η Σ ΙΣ Ν ικ·λά·υ ___I m

lK

t iL

jti*p LK

' ί , ·νργέ

__ Α « μ 0 ίν ω t i v

Σ β ρ η γ ια ν ν ί6 · υ Κ » λ ΐΓ ΐΐί.ιτ ·ϋ

'Τ ι » Β ρ γ ς.ΐ#ν των- ’ w * -

τ ςμ ^ ν

άνβφερ.»

' ΥμΤν δ τ ι ini τ·ΰ έτο υ ς 1923

.

χ ϊτ ε

Ε.ί β » ? ΙΒ Ϊ Αβγ&ΠϋΕϋΖ

■ντηλλά γη ββν · (

της T» u· κ Cβ c

7TCP Ιτ·γγί της Τ·χ<ίτης

Νβμ^ϋ θ ε » ο κ λ ο ν ίχ η ς

Ελ λ ηνες

F U itv r v

fv — Γ]Γ~

φ όντου ή

> ιχ ο γ έν ει· τ·ΰ ·υ γγεν· ΰ ς μ·υ » · ι» τ ί · υ

ϊ 0 Λ « ί τ ς · γ Α ;0 Γ

____________________________________________ «ϋτη ά ιβτελ ρυ μ ι νη νΰν ε κ 14 άτιμων μ ε τ ί « ίιια ιν

Εν Κ κλαιιωτ^ττΐ I 4 j i ΦεΒ » · υ κ » u « u I9 4 I

(.βλλί

ίσ · γερ έΤ (ϊν εφ « β ϊ έ ~

H ui

e t c Ιω ν τ :· ν τ ι vnutmX im με' νβ κα τ ελ *η ε ί ς

τη ν

η<

ΒΗ#π,

* Ε λ λ ί6 ο

·ιιι υ

~mC ε υ * ΐ· κ · ν τ α ι βλ- ί ·ί Γυγγε*ί"ς

τη ς

,

»λ^ν ·μ«ς

^τ->

Μ φ · » ή θ η ν έζ ε ’. ι » τ » λ η ; τ η ; ε\

λ4γφ · ΐ κ · γ ε ν ε ί « ς έ μ ι- ρ ?ίζ ε τ α ι ή - κ β » ·ί^

τ η ς ε Ε ς -^ Ε Χ Χ ίδ * τ ί ϊ ϊ ν Γ

ύ ό της Τ ο υ ρ κ ικ ή ς Ι υ β ε · β ε Α ς κα θ ό τ ι

4 ε κ τών μελών τί{ς 2'.-

_·νω β ίκ ο γ ε ν ε ία ς ·ι·).· ι η τ ι κ ϊ ν

· τ ε ^ · ΰ ν τ β ί—h-i

ίε δ β μ έ ν · υ

ίτ ι

τ«δ

τα ε γ ε ν ν η ίη β α ν έ ν T c u ^ x f f μ ε τ ί ΕΤ= ί 1924 xert 6 εν έ ί ί β η

Ε Ϊς

«υτά · νομοί ώς S β£; τ ι «το είβέτι ί· · ν κ α ί J <6 της ο ν τ < *ι . β β ξ ε ν ικ ή ς

τ ης · γ ε τ ίκ η ς i f e f a c ρβυ

Λ

yC

7V > ψ*

,

j ^ b b -m i

^MOtiaO I

. 8 / IC

'Υ β υ ρ γ ε ί· υ .

’ Ελλη-

‘ Αρχής 5VCU τ » ΰ ΰμ Γ τ^ -


ί

125

ΛΑ ν i'i/ii

..

-

. ”θ·#εν *r>iu“ « ■·ί>ΗΓ'λΰι ϊιιδε ·: «ρέ-.τβύμε νοι με^ιμνηνητε .«τβίκΓις ι τ^ν £ιευχάλυν·ιν της fcv λεγρ · 1χ·γε> CI · ( *π£ τήυ κάβ·£ήν της et·; τήν ’ ΐίλΧι δ·. xft#«TL μη έ ' ιτπείίομένης της εργασίας τών μελών τής ·ίκ·γενε(ας ταύτης έν Κωντα— ίικαβμένη νβ β; β·0(ίνω·ι της κείνης Ευ.ειίεοτβτβς Ö ΑΐΤων

% ~· ..... ” ■3. -

) % ,

. ,

·

. * .

. .

·

%

'

*

J·

• S ' *

*

·*

- »· \ ' ι « .

* «

— *

» ·

*~

·

·

% " .* -

.

.

—

" ,

» 1 >

.

*

*

‘

* ‘ •

7Λ , !

*

«

,

ί α.

··

, * ’ ν *« * •

.· ; 'X '

.

Ο-ί» ‘ '

,

'

■

0 1

/ jflL 140>\ m 9(U "W () i V

a5 < w |

**

Λ %

/*

rc ^ y v

U lf t «Vv joe w P lf lM W

h \) j) U

M i|v * l i , m

y n

ί

M

w r-

7 j T ,v

^3,p 'Ä D v.T îTu AMîJ - i j

'W jt y lj

%

, . ' 1'

C4j )

7 + ' 1---------

ΌΛ f \ j

\-

ΛΛ,/ν.

q_£ w , v *n A u - n o i ^ m ^ --M4a

VIew

<0 (»01.

Λ β ι) ^ τ τ ΐν ΐ| \ \ pW h

--------

?

^

Crt<^

maW

^ *t' 1—

Vtr\\ f l K J V ~

l i M w i i trOi> mivj j c L f t r a « τ ρ ι^ ο io
K flv (^ v jv \ \^ 6 to \ ^

- \ v \ ^ W»j p n v u V n s Q W ^

~ ~

' ^ ( ) l p 'j

-

v*>v\ pv\0C vi*to-------------------------------

W\ ^ ϋ Λ ^ ν \ ι Α \ ο ν θ ι ^ ^ \^vA J^D

' “"

< ftW \ Ά\ΛΛ>>4*μ ^ ( | V V l

kH llW J ^

y itw y

#\ju\uiw ii3t«rl(>^yjw < \'K ’ oxieW' ‘ (Τζ WW

-— --------

J j^ lu

m V i i ^ ^ f H t l l f t V l novj J«|>

ik l

(f»wm'ov\l *oNlo^v»$xî

η ν ί& ^

fW ( W ^ |a

(IWU-f

-Y j,yo o n o Μ / ^ Μ η * * : 'f d * C * * r '""

'

η/ip $ i * \ l P fy y ifw y ^ A J w w ^ t · ^ " i j H9jvi p |b | f jnr\^q\oJt5|i 'V r ^ ^ « A lb |>(ΠΙΟ'

' f f P H f *$ * W , t y ·(,· ί λν ΐ ert>J*

' $ '\ 5 ov‘ n \ i '

Liicpigi brosDliiiD £ ocbodAAg χ·$ •lOMdAOl IOIOU-VI»dAO± VIOU

92 L


127

‘Jfcp.N - W u t f A t . *

.... U

____

_

■

.....

c w ',

^)

V ©Vv ί» i

l i JhV \ *ν *νν._'\Lvd\p kTD\A/

IS. &Tfl ■i1j>D jj'fv H m λ\ λ cvA_. ö * K ^ iv y « i

'

1oy

unTioxj
Vit\ Vc\/^t!|i. VM W t i u # V v ^ V 'V j p ^ ^ ) ji/ 'T ^ 't

*

o W ffi

K

ι

ft\ VNXiîv V\ tv γ μ

ir u

M *14

6 VV>''K0

T^V T V v ^ l/W . ti^ Ä

v^

il/O fc\c

(0J)C/1

VL· ί^ΠΟ

\n v l·

γηΐ

(Aijv ^ ‘ l ö ^ P i ^ A τ ι » fcMîv. iu f v

Iό

/|jv

( i.n o llL . y r w ^ _ ...

rtH j0 ifify } > ..iz tJ ifjU

v ^ .

. ( L ^ n . w iA r A l \ \ H ii f j t i f i v j f e .*Yv
Q» £ i U l - L ‘ViM i

- | m 4V .1 W (Tv W ^ V W.A«W\r>

_

____

£vrUA.VwLi T i^ ,

___________ wrl

«CiT 0$ <Γ~δι ^ 7 |) {Λψν^ι « U r t f

_ ___________ ......

__________

_.

^ .

V·

^ ■

Cy Jxyt ) J ^


128


11 ρ ο/ι την ΐίομαρχίαν Κωνσταντ ινουπόλείος

Είμαι ο Παναγιώτης υ!ός τοΰ εκ τοΰ χωρίου Κακή Κ^γιά τής κπάφρας Γεωρ γίου Τεκιάνη.Οανόντων των γονέων μου κατά την μικράν μου ήλικίαν,έμεγάλωσα πλησίον διαφόρων τιροσώπων ασχολούμενος είς την βοσκήν ζώων.Τελευτά ίο>ς έπληροφορήθην δτι είς πρεσβύτερος αδελφός καί ή αδελφή μου ύπαχοέντες ε ιc την ανταλλαγήν εΰρίσκονται έν 'ϋλλάδι,ένώ εγώ καίπερ ανταλλάξιμος παραμένω έν Τουρκίφ.Ήρό τίνος

είργάαθην καρά τψ 'θμέρ 'ΑΧμέτ,έκ τοΰ χωρίου τζιντζιφέ τής

Τοκάτης,τώρα δε θέλω νά μεταβω είς την ‘ΐίλλάδα,νά ευρω έκεΐ τούς συγγενεΤς #

*

.. ~

ι

*

β

*

I

«

μου και να τεθώ υπο την προστασίαν αυτών.Ιίη "εχων τά υλικά μέσα xtpor άνα^ώρησιν,παρακαλώ δπως ένεργηθωσι τά δ έ οντα οπως άποσταλω τό ΐαχυτερον etc ‘Κλλάδα ϊνα μή παραμείνω έν’αΟλιήτητι ένταΰΟα.-

/

Α ιε υ ϋ υ ν ο ις

fl

:

Παναγιώτης Γεωργίου Τεκιανή οτεγαζόμενος έν Κασίμ Πασσα είς τήν αυλήν του μεγάλου Τζαμί ου.-

129



tc

S Z c j t/2 r

7«. <7 ert ’cf^drf ,/***-

«-'
ί

Ι " '· · '

ν.-.. ['

γ

ί,

t f ß

/ f

;\

c *7& έ,Ο

* **

Λ ^ /ίΤ ?

,/<&£*

£t

£-*sy

C Cl"i'^>

/ » I « ' V 3 t / ^ ,V r / V ·

7**ry

r A 7

J < * ?***< y

-

At^yft

Cs'

i /’Λ'* O' / ■#7 Ζ*1 ί 'Λ ί ' >

Ϋ'*'/*' / 'V ( '///· s

*

*££je-tc/ /

pc/atsts V » C >

_/<£ f /bis

‘ ^ « « ✓ A s / <Α// Ί * 4» ^ ιΥ ί'ί

~

■ r /j'f /»·*-

lV < i ι · \ i it

t-

jpur**;.

Λ^/a
« «£/

C fv?
^ /c .'f ’S /“ -?

J'/osi ss? h* —

X

/

+T.'?

^
c/r ιίλ \#*

/ 1s L - 'f f ic 'X ’t’ /

ί ~·'/$ ή/'ατέ-ν’

- ’ia/ trrsp'2**/s>s <-1~>

<3Ϋ^ϊ Eo %

& \ } /t/£ S l' yL**tS J / ^ Λ / ^

*
έ'

Cz ΛΛ.^6<ν/,Α #_■*—_/ y K /fv . '

* J s iS r /

1. ι

S.

£**/
t ■/ '•y+*Y'tXf~·-7 C-

ο ./^* 7 -« ·*/ «Γ

4 f*/ t- l^ / S s

J ^ tr r ^ / ^ ik /W V '

tr //^ '

£ ß^0.*tS*S


130

/ic y S 'S clsi9i?j<

ι C\ ( , l 7 ^ / ί Λ -

/ i ^ υ %♦»-*-

CV 'l u i ^ a '

ίπ ,Λ *'

Λ. v

C~

·' l

^ * /y te y * /4 ' Z ij-l* —

'

,

c

'

/

'

·

*/ ,-fl l-x

—ί til·» ·/

" f ', ‘ ·< ^ ‘ ,·) ' &c-iS a ca* c^r^ci£ c’ i- <} >J S'-+/

% ,*

2-%-j 7 ι

'

‘-'V '*"'

>. >

„

<*, ‘

i

^

'

S

a ^ i-t-uu /f r

ι * r c- > 9&,?+ * ^

,

-

Λ

t

*f

^ f

ό

/μ

ι

0

/I

Ca *

-*

iy t^ ^ y

■ y/itc f r7 ^

^ ^

*

.

’/it

* i

Ä ^ V « -7

47

-

1/as Ci.Côy}

.*>

a5 ■ ^

.

^

& CJ2. ( / t r L. U

I^

J

·

^

'

tY ·^

/ ' '/ L-^ 0* > "—

V *

/w

C

*'*-*■ i * - >/ ,Λ

ii /T-^^

c? i Λί. /

^

L'^ z - > ~I

-»

L- '/ ^

*

? " ·?

y * - £ d 4S

(> ί·^

fC f& S ^ Z ^ t.

*■ '

/ 7

*

3

^

_

"

^

C-t'&L·'* C1t 0

f

X*0^y

^

^1 —

<-

<2 ί

* **

^ /")

**

r

£7

o

^

^ / f '

^

C- S

' , · / ■ *

'

•

'

4J cfso tu
.1 /

'

'

z1 L s s * tJ

i^Y\ \ i \ -

&1<.<.\J .

■/

£-*—-y J L u '

* ^

~

N —^ * · · <

f t ' *>*-/

1 /)

-,

'

/■ ' /iV

Γ ’

^ γ τ ^ / 4 /t^ Ä

C^sr

'

ί

f »I }

£.s/Pi*

/ ^

y^

<

Ö tJtrit?

■y <3

*

/

,

ί

Λ

i2 *t —» )

U *? S' ‘- '^ 'ϊί

/t «-t’

yL£0C ~

Λ

.J

/(P is'

✓ * * l io ^ f ^ 4 Λ η ^ t //^7

*r/ c »v 1*-^

<&·**r

ίΛ .

'

/**r

{/***

-f

C-iyj*C J 1

^

*

Cl·^ y ^

·ν~L 'X “c '

lAMtjSktA / J / * » )

<

y ii& b ,

'•f r

^*■4^ S C-'

S?

'

rf^ / ^ jv "

L·-

-

Ζ^ί*φΡ{Ί)tjj.**-»- / LJ~tl

'

.

*

2^^ °

{£. -)

)

* ·

*7

£ ^ < ! Τ * ^ ν

,& *7

si vpcßrf r+p κ'

<

C i / ;V ^ V 7

(^1

r,'t
--

C n ·^ ^ ^ (/

,

/■* t f £ » C

' 5 ^ v-

^ 7 / W - S?T*

*is

'rr>-rzr>T / J

*7 0

/

*~—t rS.^T^îcc ?/7 m

/

?^V 7 J>

*Z-~0r 3- 77

•

\i~ ^ > rr» · -Λ.> cy^rzry-*, — ✓'.i?

^ jf

»

i- r - r i-

/

-rp/t

'^'X

-'•-‘‘J f

— r^-fZ t»,

t7> /

c -ry ^

>

Oy'T~?-f

( >7 „

* r ^ r * '/SX<\c? f

W t-?

/I

<3 /

J?/

‘ ?<^>p

7/ ' '

S*a/,

//

-*V ^ C f / ^ y ‘ J ' 9 S&? >

> 1 » ^

’

r^^7 - y -€

J f

‘t & r js r t r*-^V7*>

a

,4

·

it ,

Ci4ts?-7 ^S X-r> / L T > 4 S -K ?

~>

^ ττΥ ζΙ

f i- T .0 -? 7 ^ s ( 2 s i4 >

ϊ

V

"* * 4 %

-r

Ψ/jO

rS ~"

c~ryi,

t -V r ? ( f V < /

ί

c

L£L

VIVIAIHldVdVU

132



617 097

ΙΠ

ΣΚ

70GG01

Σ ε Ρ'ασγ 6 ν ' Y « ou ; γε ΐ ο ν ’ Ε ξα>τ c ρ ; κο.ιν

;m5VPra;Ju Α Ρ Χ -ΙΟ Η

____ ______ __________Εν r αϋθα BL

·|.

.................................................

-

••% m ir , . ...

Κ ύ ρ ιε

Λ.αμ *3ίιν.ω r fjv

t-irrOH ΤΗ.

I;

--------- ^

F

'Υ κ ο υ ρ ν έ ,

..

!n

~pi} ΰ μ ΐ ν

or t

i j . fjv ν * αν αφέ

b J tn r ')p μ ο υ Χ α ρ /ιλ α μ

ia a\ fVο υ Δ ε μ t p r ζ ό γ Χ ο υ J i r o t Σ ι _________________&_ήρ.6*ουΧος ε ίω ν . 74 H at

rj

η ,'

μ

___________ A >.t J jfi.ι ζ __________________________ μ_υ.υ__ΣOy t α σύ ζ υ γο_ς X ap a Λ&μ « ο υ ς Ιω ά ν ν ο υ Χαραλ..6μ«ύ.-·ϋς Σ ι S j^poif ο ύ λ ο υ κ α τ - a U au. Κ.α:θ ν ΐ.0 έ ας* AG

_Δ εμ ι p r ζ ό γ Λ ο υ

ε τ coν 6 0 δ ι α μ έ ν υ υ σ ι

( o.SAc____ e is J C c o r 6 ω ρ α * Ο ρ & ο ΰ Τ α υ μ κ I α ς α>ς

Ε υ tty y e i u ο ί ρ ί ac. 33^Χ______________________ * Ε
Y « ήκοο ι . Ε « ε 1 -

__________________________ η χ ε ρ ι ^ έ ρ ε ι α Κωτ υφρων ____________ ______________ ψ_Τ|_ε κ < ω ν

*_Εν* Α θ f}va ι ς r i j

iß

Μ α Γ ο υ .1^4.0

ι ajiitfv

K jrt

οι

κ α τ ε σ τ ρ 6. ■

ε α ι σ υ μ β ά ν -των

ε α χ 6.ν ω ς

ν ο ν ε ΐc μ ηυ μ ε ν 6

r_f\v Ka r aa τροψ f;v τ η ς

κ ε ρ ιο υ σ t α ς

τω ν _Jiα^αμ*feν ουο ι v c o y f. γ j ι f*« ε β t χ ο ρ ηiff) ο εω ς a h ε„ί_ας_κ α θ ό h ο υ_......σ_τ ε ρ. ι )ΐ ι.£ν ο ι

ώ ςίΕ Α λ ω « . W

____________________________________________

k

« α ν - ί ς « 6 ρ ο υ ζω ής

«ν Τ ^ , ^ ν ^ ν ____ aatju;

3-^.iJ___________________________________________ *ytf>

κα ί

E_" e 1*

J

r υ γχ6.νa· „i*.i ϋ*ν Υ.ομ ι hccζ ε υ Ησ τ 6.

στ α τ ος

- .X i& iq . κ α ί ____ kJ, αν_εν η π. f

11.gyn,

κέ n r ji^ a i

κ α θ ’ gg ον

- __ Τ-.ον. « ε p i.o ’j a t αν

κ ε ιμ έ ν ω ν

an ( ν π ε ν . Κ αΛ

αίϊο,τ.ελουμ.έ·, ..jy__a«6_.o ι

ο δω Ε υ α γ γ ε A te χ

ί ας 3 3

κ α τ & ο τ ιίμ α κ α ί_ο ι κ.fi,. u.r α _κε .1 ρ.ν K üa.-.i i i t φ ,. ε 3ft.. . Γ.Γ£ 'Ιεω ψ ό

ρ ο ο Θ Lj ο έω ς 1 4 1 _ κ α ί ν i]Tqv rfe ρ ι ο υ a I αν

τ ο ια ύ τ j v

κ ε ι μ έ >_·i ·

εν

ακ


133

lueViaaloic. Τυγν&ΑίΩ bk καί ρος διατρών κατ&σπιμα έν όδφ At όλου 70 καί ουνεκως Μναμα; vit πrp-γΛσω ν.αΐ ουντηρί|σω τούτους.'Ε«ε ι δfi Εγω I ε ι-Αν ΰκυνρίωσιν νft νηοοκομίσω τούς γέροντας Kal irfioyov far γονείς μου ν

τ1b ολίγα ενη

τής ί,α/ις των καί ;ίερισσδτεοον rd>•ρα οτ ε «ατ εστ pty i|öav λόγω τ<3ν σε» ‘ εμών qXo^\^p<5c.

.

Δι& τ ciüf α καί κροσθέτω * __ ur 1 αναλαμ|3Λνω r f|v στέγασιν Kgl συντ fj t:ηοι ν νών γενέο;ν μου. Παρακα,νώ' Υμ ας Κύ, ι ε' Υκουργέ, 'όίίω εΰαρεστ.ιδ ■rv oc

ελίτ ρέψατε

fi;v κά

θοδον των γερίντ-ον καί narεο^ρίίμέ νων γονέο^ν μου ’εν' ΕλλΛ?>ι . .

.

.

'

Ακραίος ών οτι ί| airi|üic μου θά ε’ιοαΜϋύσ^Τ| κΜ ευναριστ“ ν διπτεΐώ Κ«*ρ. t Θ^ρύrtrnc*

-

_/

Ο Αι y~>v . .......... t

» (a)^ l

'dy?/)fit / <■Φ ιt

; j


134

6.7 Έ γ γ ρ α φ ο α ιτ ο ύ ν τ ο ς π ου α φ ο ρ ά τ η ν α ν τα λ λ α γ ή π λη θ υ σ μ ώ ν

/*ι»κΤΗ Ε Π ΙΤ Ρ Ο Π Η Ε St I Τ Η I

W

'Λϋϊιβτ *1* tafr.

R AM TOM IUI ίώϊΕϊΰΗ

^ Ά θ

ίϊ« ΰ ΐϊ ·?£.» m.

Ε υ ν . α ίΛ

Ι

Δ

Ο

Π

Ο

. ■ !$ i h * - i i i t a i - v i i ι&ϋ n i| ■--|H| -h i

30

1

/ β

I lig f t H H lf iS jjf · ! ;

ΙΙμ ^ ίτ η ι In

Ε

»IrCu

1

A S T I Ä Ä * ΓΗΣ

Ι

Η

/

Σ

f

/ A<

Ι

δ η λ la a iv

,

Q

Σ

7

5

f

^

J

Λ ^

'

\ . v • ι ς ·(1 -

I i f -p ill

0

r

.

. · ! · .

U hv

_ l> c ß l· - · D i

. . . . . . . .

_

1

... ■"Γϊ

~ y * -0 3 — 1» » - —»—

{ s i « ; c iv - 6|K .'- ö i n u i j a y a l i i i i i ( ; s t ii» · · ! ] '

4 n i ίρ Ί ’ I c v iK ia ^ i iy ii i f f j a

” 0 « j u t t n . '- T j k i u T

2-

T tfn O : j u i i i i f m v i l i Κ

Τ Α Τ Π Τ Τ Η Σ

ftlT O T N T D

k jc i ^ n t a

S

.< /* ί γ Λ

n s ft n i i ^ i n r l

- Λ λ/ y ('·&?■,,. o v v p iJ i ! ^ ,

.

μ ίΜ ΐ v '| *

_

'

^

• * 9Ja

W

" L n n f iu ^ ijv

T O T

^

.

S ijiu a j· . · ^

|f< ·

v j. α ς υ ^ *t r l ; li'iT f i ' <6 φ τ , · ί ν »n* l U r ' j r r ^ . π ^ ι ο ν ο ί (L i p iu - π π ι^ .γ . 11;; ϊ ί ρ Ι Κ ϋ η «1 f. -,]l γ>1ς t f . f - ■'Tfivz^C t

ίΐίί

2 « w 3 w J.

> -

M t J ir ijw

'K A i . i p f t j W ' P T * ''! ^

l>

1,

ιή τ ΐ

: ϋ ( Κ ^ . £ ιι^ ι. Γ ν η ,

-

Ε Κ Κ Α Θ Α Ρ ΙΣ Ε ^ !ί

Λ Η Λ Ω Σ ΙΣ

b c n ttf^ n v

J

ώ 3ύ ς

A

_______ <

* f ...

--------

'

4

^ χ ο ^ ϊ , ν , tn fJ k o iK Q q L C , '^ Ä

« ϊ^ ) ·

^ f jtjl+ .y 'f-jt ^

..


ΧΑΡΤΕΣ ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΥ

Χάρτες υπό του Μ ελετητού που Καταδεικνύουν την Εξάπλωση του Εξισλαμισμού ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1.1. Χάρτης Εξισλαμισμού 1450 1.2. Χάρτης Εξισλαμισμού 1500 1.3. Χάρτης Εξισλαμισμού 1648 1.4. Χάρτης Εξισλαμισμού 1675 1.5. Χάρτης Εξισλαμισμού 1700 1.6. Χάρτης Εξισλαμισμού 1720 1.7. Χάρτης Εξισλαμισμού 1740 1.8. Χάρτης Εξισλαμισμού 1812 1.9. Χάρτης Εξισλαμισμού 1840

136

1.1. Χάρτης Εξισλαμισμού 1450





137

138






139

140




ΠΙΝΑΚΕΣ - ΧΑΡΤΕΣ - ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

Οι πίνακες που παρατίθενται στη συνέχεια προέρχονται από το βιβλίο του Heath W. Lowry, Trabzon Sehrinin Islamlasmasi veTurklesmesi 1461-1583,Instabul(1981).

Πίνακας 1:Αναλογίαχριστιανικού πληθυσμού στην Τραπεζούντα κατά το έτος 1486

T A B L O : III 1488·ΡΑ T R A B Z O N SE H R IIM D E H IR IS T iY A N L A R IN U 3 Ε 2 IKL ER [ S P E N C E M IK T A R I

M a h a llo A d i

D o g ;ru M ik la r "

P IK ? iD

23 6 A k p e

DAFNUNDA

1 .7 3 2 A k p e

MEYDAM

4 03 7 A k p e

E. C EN EVIZ

95 4

E. V E N E D iK

81

Akpe A kpo

A s ie n V e r ile n M ik l a r 25 6

A kpo

1 .7 4 2 A k p e

H iik iim o tin Z a ra r v e y a K aza nci 0 A kpe

H a ta O ra m

+10 Α κ ρ ο

+ .57%

.00%

4 .0 3 7 A k o e

0 A kpe

.00%

951

-3 A k p e

-.3 1 %

31

A kpe

0 A kpe

.00%

ERMENIYAIM

3 .7 5 7 A k p e

3 .7 4 4 A k ? e

A kpo

-1 3 A k p e

-.3 5 %

Z O G RAF

3 .0 1 8 A k p e

2 .9 9 3 A k c e

-2 5 A k p e

-.8 4 %

AYU YAN i

2.24-0 A k p e

2 .1 7 7

-6 3 A k p e

-.2 9 0 %

A Y A AYOS

1 .3 1 7 A k p e

1 .3 1 7

0 A kpe

.00%

ΚΟ ΚΟ ΡΙ

1 .2 4 2 A k p o

1 .2 4 2 A k c o

0 A kpe

t00%

-5 6 A k p e

-1 4 ,9 7 %

P A R AS KEV I

43 0

A kpo

37 4

A kce

M E S O KASTHO

2 .3 7 9 A k p o

2.3 6R A k c e

-1 3 A k p o

-,5 5 %

A Y A SOFYA

3 .7 8 6 A k p o

3.7 29

-5 7 A k p e

-1 53% r

T O K A R i (? )

74

A kco

74

A kce

0 A kpe

r00%

M A N O R U N (? )

31

31

C .P A P A S A N

A kpe —

A kpo —

0 A kpo -

.00% —

YEKUN:

2 5 ,3 3 4 A k p e

-2 2 0 A k p o

-,S 3 %

25 1 1 4 A k p o

•D O G R U M IKTAR = h e r h a n o b a sin a 25 akce +■ h e r m ucerrod 25 akpe + h e r bive 6 akpe

142


Πίνακας 2: Πίνακας καταγραφέντων επαγγελμάτων στην πόλη της Τραπεζούντας κατά το έτος 1486

T A B L Q :V 1 4 8 6 'D A T R A B Z O N

S E H R IN D E B E L IR L E N E N M E S L E K L E R V E ü i^ V A N L A R

(MU S LU M AI Μ M AH A LLE LE RI N D E]

Unvan Sayisi

Y e tism is" Erkek Y uzdesi

M eslek v o y a On van

M eslek Sayisi

ATTAR (Koku S aticisi]

1

%.39

BA K KAL BEZZAZ

3 2

941.15 %, 78

EOYACI QIRAK D E E B A G fTabak)

3

D E LLA L (Sehir Bekcisi) HACI H ALLAC HARRAT (Marangoz)

1

% 1.15 %.39 %.39

2

%.78

1

22

% 8;52

1

%, 39

1

%.39

H ATI B HOCA ΑΤί K (Azad E dilm is E sirj

2 5

54.78 %1.93

KASAP M AR AN G O Z

2 1

%.78 % ;39

NALBURCi NASRANI (Hirlstiyan)

1

%.39

5EYH YEKUN:

1 26

9

1

33

Oini M esleklei

2 5

%3.49

%.39 %.39 %22.38

1 %8 = 3.10


143

Πίνακας 3: Χριστιανικές γειτονιές

HIRiSTIYAN Μ AH ALLE LE RI ND E Meslek veya

Meslek Savisi

Yetism is Erkek

Unvan

Unvan Sayisi

Yiizdesi”

CELEP COBAN DELLAL (Sehir Bekprsi) FIRINCI HALLAC HANG KASAP KUYUMGJ MUMGJ PAPAS SANDIKG SEM ERG URGANG

1 4

54.09 54,36

3

%.27

2 1 1 1 1 2 23 1 2 1

54,18 % 09 54.09 54,09 54.09 %.18 %2,04 54.09 54.18 54,09

40

%3,84

YEKUN:

•M iisliiman nufus 258 yetism is evli erkek hone reislenni ifermistir. "Hiristiyan nufusu 913 yetism is evli erkek bane reislenni icermistir.

Oini Meslekl er

23

%23 = 2 ;04

144


Πίνακας 4: Πίνακας μουσουλμάνων κατοίκων στην Τραπεζούντα κατά το έτος 1553

1 5 5 3 'D E T R A B Z O N S E H R IN DΕ O T U R A N M U S L U M A N L A R M Lslum ar No. Y er

r

Hane 32 17 2G 26

c-ι Hsar

2

c. H tsar Dog u Va/as Dog u Varas Dog u Varos 6 1 iT Varos A. H 55’ ?6 Dog u Varos 17 A. H isar 3 4 5

iS ” ο. H ■sar Ί Γ o·. Haar

Micerned 14 6 7 10

ULkim v ei(.

i9 13

5

----- ΊΣ

10

27 32

4 ι

14-

4 o Tf

10

Y. Haar

15

2

22 A. Hâr

6

4

zd Y. Hisar »

21 27 28 3t 32 33 34 35 36 41 43 44 45"

aal.VaOä

12 I

Sff

G l rey Varos Hat iVaros

6 50

'4 5

17

8" 0

c. Hisar

Ba^ Vaôs 2*1 Varas San Varos DoguVaâs Dog u Varos Bai iVaOä DogüVams YEKUN

5 S

1

4 37

3 1 10

7T

17 5^0

30"

12

85

2 850

YLzdasi

Toplam Yi-zdesi

%5,62 ■6D %2.62 85 %2,S8 *41.38 130 *44,56 %213 «30 "44,56 *4213 95 ’-%3.33' %1.56 *42,25 ΜΤ0!Θ7" 65 110 %3,B6 %ι,βο %4 74 *42.21 -35 is : Vc-5,62 7.2.62 70 T42.46 *A1J5 %.4S 30 %T,os' *4,74 45 %1,58 55 %3.33' %1.96 30 *A'.05 " ■ %.4S~ ’290 %4.75 "%[.05 %.4S' 258 "%4,T9 85 *41.33 %2.3B 85 *42,5β *41.39 25 %.41 %,8B 40 %1.40 Mw66 355 %12,46 *45. E2 20 %.70 *4 33 *46.45 r43,03 ■25 60 Vc2.11 *A3E ^42,55 %1.39 *4100,30 “445,7

1

7

-43'

Bufaaa verilen sayilarTaDio XI.. ä. 60-62

den alinmistir.

Miifiis

NirFL5


145

Πίνακας 5: Πίνακας χριστιανών κατοίκων στην Τραπεζούντα κατά το έτος 1553 [1 S 5 3 ' D E T R A B Z O N S E H R IN D E O T U R A N Η I R l S T IY A N L A R

DOGU IT D O G U 12 13 14 D O G U 15 23 24 D O G U 25 26 25 D O G U 30 37 3 S D O G U DOGU 39 40 42 DOGU DOGU DOGU DOGU DOGU DOGU DOGU ΒΑ Π BATl DOGU DOGU DOGU E" 9

llano

Yer

No

10

Y EK U M

VAROS VAROS VAROS VAROS VAROS VAROS VAR:: 5 VAROS VAROS VAROS VAROS VAROS VAROS VAROS VAROS VAR3S VAROS VAROS VAROS

109 21 30 16

111 *1 39 36 40 2 52 18 32

% ΐ6 .Τ 7 % 3.2 3 23 % 3.54 13 % 4 62 45 % 2.4 6 39 % 2.00 97 % 1 ,69 13 %1 69 % 7.3 9

650 MLcerrsc

%6 00

% 5 54 % 6.00 47 12 10 117 7 5 3 %6 15 0 39 24 16 % .31 12 0 33 11 % 1 4 92

56 16 567,95 % 4 26 561.4E 561.07 %2 62 5453.3 Din ER M . R O R TO

1311 17 %8 00 % 2.77 27B % 2.00 % 4 .9 2 Mutrire

^.100 00

545 105 115 150 Top!am SO % S.94 65 561 72 55 561.89 55 240 562 46 135 180 561 31 195 200 561.07 ?0 4S5 56 90 2&D 56.90 53 % 3.94 65 160 563.20 3.250 % 2 .95 563 20 H ir«tiyan % 3.2 8

LATIN KAT.

146


Πίνακας 6: Πίνακας μουσουλμανικών εθνικών ονομάτων και προέλευσή τους κατά το έτος 7553

1 5 5 3 C Ξ Ε Ε J R .T I L Ε Ν IM U S L U Μ Α Η lE T t Μ IIΚ A D L A R I V E Y A Ν E R E D E N G E L D IK L E R ‘ S j *j :

=n

t au ACEM

Y *t

Ac*

B e ilr t o w i

Mlh.tsT

Α Μ Α iV A ARAP ARMAVUT o

U

r

^ - - ARM AVUT ER ZU RU M

Y iu d td 5*

2

% W

4

% ,«

1

1« **-1 *

1

C L·)

S3—

3

1

H A IE K

1

KARAMAM

■ * ,7 0

'KA 4 TAMGM U

i

LAP 3IEK1

1

LA2

M ARA1 RUW EU

.

1

- - R U M E LI BAM aUM

i % S4

9 MOP

1

* .1 #

TO K A T

&

% Ϊ5

TQ R H A L

2 1

YEKUM :

3*

B E L IR T 1 L E N

< *· 1 ·

H 1 R IS T IY A N E T N IK A C L A R l V E Y A 3 E L D l K L lE R I

MERELEN

» '

Een e i d

iA Z

Ύ Ε Χ -JN

Y *r A d

li>

t

M iA »

Y « u !* * tM

- CAH K 4

-* .7 »


147

Πίνακας 7: Πίνακας εγκατεστημένων θρησκευτικών ομάδων στην Τραπεζούντα κατά το έτος 7553 TABLO: X V III 1553'DE TRABZON SEHRINDE DIN GRUPLARINA GORE V E R L E B E 5EK.U

Sehn Böigesi DOGUVARQSLARI

Muslumar 780

Rum Onoaoiu 1.620

Ermeni ύπκοΐί 545

{ca. !523)·

CT

{3.377)

(MT)

Latir ICaioiik 160

Mukiin Yekunu 3.105 (2+5) (4.65!)

Musiuman Hirstryar Toplam N.f.s 'fines T'uzaesi Yiasesi ä27.37 %S0,SÜ Ϊ71.54 {%11.34) (%75,38) (%66,30)

SURLARIN !Ci: ASAGlHiSAR:

300

0

0

ORTAHiSAR: YUKARIHiSAR:

430 140

0 0

0 0

ARAVEKÜN:
S7Ö w 1.085

%4,32

0 0

430 t40

V5.09 *4.91

WO %,00

%3,05 \2,23

0

0

870

*450.53

%,00

(3) 0

§{1.010) 0 2.010

(%8B,06) ü3S,Q7

%3.74 %2E,4t

H14.3B (%15,82) ^«32,55

(1.245)

P 0

(0) (1.245)

(%.00)

(%20.71)

(%17,74)

0

0

30

%t,05

%.00

(ö) 0

85

{%.(») %2.3B

{%.0Q) %.oo

ICO

5.100

%‘ 00,00

%100,00

%10D.0D

(7.017)

<%100,00)

pt'OO.OQ)

(%1f».QQ)

{ca. ’ 523} SAPTANAMAMIS

(5) 85

<5} ö

{ö> 0

(0) 2.B5D {1.005)

{’ 0} 2.545

{0) 545

{ca. Ϊ523}

Ϊ.00

0

{0) 30

YEKUN:

VC53

CT 325

GUNEy VAROSLARI

{ca. *523;

303

{4.557}

(507)

(0) {24i)

(10)

(%.17)

(%.00) %1.40 (%,14)


148

Πίνακας 8: Πίνακας εκούσιων μετακινήσεων που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ συνοικιών στην Τραπε ζούντα κατά το έτος 1583

Th ELO:XX liiS'DE TRABZONOA.MA ΗΛ LLELERE GORE AYRILAIN SA KIN LER IN L1STESI

mi7\ TopnTdtii* a* No ΐ ΐ ' / ί

M i'! eAd!

Yer

HiTf

1

CAMH ATEC UEaoiMi-wc
0 Hs t DGQÜ VMDS A H sr Y -is t A H st EATVAftOS Y H st

iS SS u 19 46 1ST 54

0 0 c c 0 0 s

0 0 β o I 0 c

195 1» 2C Ϊ5 :sc 335 170

34 %1 SC ^ i0 3 ♦a.SC ^17 ^ 43 «i1161

UulWWT WalLPBT Mualumar: V üSi.Tr

DÜGU VAROS

33 iS

0 0

0 ί

34C 145

«431: *£ 3 ;

Munlirar MeJ^Tan

IÜGJ VAROS KXU VAROS

31 S3

0 0

1) c

4x0 515

«k ST WLBlLFnan ΐ ΐ S: Vj I . -ϊ γ

EAT VAROS

3S

c

0

^35

Ϊ 1 34

A H st

3i

o

ί

^3C

V 5< Μ^Ι^'Ί ϊγ

EAT VARS SAT VAROS SAT VAßÜS EATVARCH L H iv w IlN W Ir

40 53 33 3

c 0 o 0 0

0 c 0 0 0

200 SO ISO 4C 30

VS9 ΐ:Τ 4 ΐ ΐ 70 fiSS ft 57

ΟιΛΞΎ VABOS EATIVABC3

16 C 110

0 0

3C 6C

DDQJ VAROS C.-use’ DOSJ VAROS

+9 C

0

17 0 55 0 22 0 11 0

c

£45 55 165 110 55

% i.5 i % .SO *S1 56 *41 04 *S 1

V js ly r n r VuSiLTOT IW m c V>;js V usiun sr

1« 0 11· 5 0 14 C 55 0 22 C 17 0 15 C 55 0 40 0 31 0

0 0 0 0

530 60 15 70 £75

<40

*4501 ■ft57 ■ft.14 f t 55 fti.6 0 «41 C4 f t.SO <141.5:

V.S !:.”%*· y i js i u n r MeliCTBIS M ys^JW RjTnCno RUi"riOto. R a -lO to . Rj.rn Cbq

175

ft1 65

1S0

0

6: ; Sr 3 4 ?* s Tv-r 3 Trfn 7 sv 3 3 hT S Srfr 1C fr. 11 fc-r

TAEAKJ-WNEMk TABAWWEH DSER DER ICJRfH H W M - ΚΑΗΪΑ MEVDAf*- KAEAK MESO Di -AD 1Ϊ S* ΆL wEaamhWLLAaM^m 13 1fr DGERAEEAN-: CEDD 14 1fr EKsC-ii 15 10rr χ ίιΤϊ 13 ·> AYA SOFTA 1:d 1Ür1l¥ 3ΚΠΓ- Ueheiit-: = ta 17 11·/ V ΛΜΑ3ΥΑ rai'fi l-WC EAEA îöcoe BO', « lKrt«1t raroNAR 15 11V -AD HASAN EL-MARJFVAH '5 11v 'AEOJJLAHQEILEB SD 11ΪΤ CW "-1 C rD D i1

22

;s

11r 1 1 f1 ti

is* lit

is

2t 27

12V* 11-

Ym ,· 15·,· 13-rt 15r 1ST 1 5 fH v ιϊ

3 ΪΟ 51

12 55

5+

Uv

55 36

14V 14M5V

KESAHAN ME3 0 CK S A R M A « ME3QCH EAYRAM ΖΑΙΟΞ v « c id - Oed’a d trV fllid iri & J5 t'A M ü ltfi C i/IH IMARET-1 A ate M A T JH ffE WAQARA '-"«CiUi AlKTtet F js t V i f l M M a cid -i S iyra ri CeieK ZAGNOS it ANITA I33R A F VflTWioS 1 171

AYAQCRQOR A y ^ ltm u V «l Ajfh. Vasll Aya Todo?

0. H s » 0 Use* EAT VAROS EAT VAROS EATI VAROS EAT VAROS DDQj VAROS DDBJ VAR 33 I

DDQrJ VAROS 3 3 5 J VAROS T

1 0 ^ VAROS D3GU VAROS

: t

Ηλο η η Ι

1i

0 0 0

c 0 0 c 0 c 0

YtA.’i.

110 55 SCO 155 90

Y.EiSl V’J L ^ t ν ^ ΐ.Τ ϊΓ

Wijslijrari

ΜϋΙίΠϊΓ WtslLrer MuBluron R-Ôito W'JlwiT

%76 Valuner %S7 WlLSlusnse

Run Crto ftl.5 9 R-τη 'Ire ft1 47 Run OOO

•>455 R^riQto. fEVAM VAR)


149

Πίνακας 8α: Συνέχεια από πίνακα 8 14r <4f 14f

57 M ;s *

0o5ofaj EATIVARtK 15 ί 'Ιΐί'β ' ojtey VARS Ιέ VffK ■t o 5c>i SAT VARCK Ayj Ycrt t o - E(f5ffi.i*e EATIVARQS 45 Ez Hirte Aeedeerd w serlr '4 4Ci IS. ^ i 's ϊ - aie dwlr 4M 15 fiW-iSH Sei n T ; 5C 171 Aj . V k ' t a Häv 5' .V » t o - = is :.:-f EAT VARCS 55 1ä'T K EATVARCG Μ T IST it ~xz 5 T 1ST a O tr t'a · Sena κι 1 115 YEWJN

C ü C c

0 0

55 50 145

*61 *i75 *137 *1,13

Run Oto RimOrto RLTiQrto Run Orte

0

c

70

*7 5

.-L.T Qto

0

0

c

c

45 590

*s 43 V ; 55

5

c

c-

1

c

0

c

135 540

=^TCrtc R.m Orte R-Ôtto tÄ-'iiSO R.’tiOw

c

c

0

c

c c

:

0

0

0

c

c

c

0

0 c 0 c 0

c c 0

c 0

*1 2

615 i35 150 150 50

E jle r ’ Orte

»S56£ ■K7S

*1 51

R .-iO lc

*1 7 0

R w n C rto

RwnGtta R'.m Orto RuniMü 'ϊ.-ΊΟήο RLnCMö M M m ar

10 525 *307 iS: *151 ’s *1 4 :4c;i5 *0 5 10575 *
Πίνακας 9: Καταγραφή σέίχηδων κατά το έτος 1583 TABLO: XXI 15€3TAHR:R IMEHEGO STERILEN S E V m LDSTESi OKm 'iW 5 Μ Ϊ

Y ü r ti

Y ü r ti

3 fS 'fi A ü r tifi

M tfldfcH A lf, f t

WiahdleH - ls t. r ! je

a sS e ^ 'c-e ?

£ i a Y e 1':« !

Y a tlle i

i)

w e ,--« /d e l

i)

Ibtettm yc’ iC- la

5j

H j e j l r v e 'id - TftyjiS

6]

M i— m v e le H 0 X Μ .-Λ Η 0 ■ M ty c

h

rAii

H .a eji ■

u

äs«-

Oeei'eW

rilrisflE c s S r t i

M e ttw d ve « h All

X

Ε η Η η ΐΐΐΐα Η α

X

vetoH

T a jy s

% Τ,

S) Aöuul-FaM

a tl- - ü i"

v « r* Tiet

r r td H

0

Ui. -ea.

5 n e in

c

X

ΜβΤβΙββΛ 3oe ( e y e rie


150

Πίνακας 70: Πίνακας εγκατεστημένων μουσουλμάνων στην Τραπεζούντα κατά το έτος 7583 TAELO: 1 58 3 D E T R A B Z O N

XXII

S E H R IN D E O T U R A N M U 5 L U M A N L A R MUSJUITian

•»α. 1 2. 3.

YS'

0. Hüay □O S J VAROS A_ -lisat. Y. i 'a 5 A. Hlsar e. □ATI VAÄOS 7. Y. Hisar s. Z 0 3 J VAROS T 9. ia. □03J VAROS 11 ÜOGu VAROS 12. □ATI VAROS 13. A -isau . 5ATI VAÔS 15 5ATI VÄ.ROS 16. 5ATI VAROS 17. ■ 3 -t'sa· 13. Gd V EYVAROS 15. □ATI V*.ROS 20. Z O S J VAROS 21 Q. rilsa22. Z O S J VAROS 23. α. h sa 24. 0. H:aa25 5ATI VAROS 26. □ATI VAROS 27. □ATI VAROS 23. □ATIVAROS T 5 i. YE-ClJN :

Mj ·. τ Yat.

:i3T3 39 33

LL

13 iS 137 3Δ es i9 3L 53 29 32

Hi

53 35 12 15 12 i9 17 33 22 11 106 12 3. 14 CB>1 1 134

t

195 190 220 95 230 535 17Ό 3iü 2C 420 315 19E 160 200 290 130 60 30 60 2i5 55 155 110 55 530 60 15 70

m s

5.673

NJTJS S3.-U %3 35 %3 3S %1 53 IW.,06 %1 2,33 S3.00 SS 00 %i.32 %7,41 S6 55 S3.44 ■S2.32 S3.53 ■*.5,11 S3,17 S1.06 XI .41
T G D 3T

NJfiB Yjzde«. XI XI 30 2.« X 9C X2.17 XE iS X1.51 S3 22 X2.32 %3,g? S2/3S XI ßi. S.1,51 X1.39 X2.74 X1.70 %57 %,75 X.57 X2 32 S.SQ X1.56 XI Oi SS2 X5 31 S.57 X.1i X 55 XJ05 '■»53 52


151

Πίνακας 77: Πίνακας καταγραφέντων επιτηδευμάτων τωνμουσουλμάνων κατά το έτος 1583στηνΤραπεζούντα T A B L O : 1 1 53 Ζ Ό Ε T R A B Z O N S E H R I K D E E E L i R T I L E h ! M ESLEK LER i VE UNVANLARI

M e slö t M esltis v f / a 'Jlnvan ARAF BAKKAL H ERBER

Unven a*yi= l 1

Y^jdesi Mealeüt

Q ri MealefcJer

U ftv w %09 %.13

1

%.09

□ER'*/12

1

1

«fc.CS

12

H AC! MAM

MU5LUMAN

Hi 1.06

£S -

« 2 05

23

IM A R E T Ö

1

%.09

1

KAT1P

1

%.09

M EVLAJM A

3

*26

w uezzw

s

% .7 0

s

M LT T E V E U J

1

%.C«9

1

1

<*.09

1

sa ra c

sey h

Y E JC JN :

%.09

M t

10

8ETTD 3

*2 6

42

*3 .6 3

/ P

~

15fl 3' DE T R A E Z O N 'D A E E L i R T I L E N

HIRiSTlYAN

Hrtsayan PAAs

V e ile n S a y i

M ai

3

37

% 2 3£'

D(r

MESLEKLERI “ ca c< e-

■?LÄes

BAKKAL

5

*.5 1

HALLAC

1

*1 0

KAZOAttCl

2

*20

FAFAB Y E K JN

2

10

*2 0 * 101

2 *

152


Πίνακας 12: Πίνακας περιοχών της Τραπεζούντας στις οποίες έχουν εγκατασταθεί οι κάτοικοι ανάλογα με τη θρησκευτική τους προέλευση κατά το έτος 1583

1583 ΌΕ TRABZON BEHRiNDE DIN G R U P L A R IN A GO RE VERLESME SEKJ

S«MrEdn«l

Musiilmartar

Rum Cftsdoks

1.875 2390 (1ASffi ■730) 6105Ö5265 00

ARAYEKUN: tlSBfc BAT VAfiOSLAft (15S3): 3JTEY VARGH-LAR (1553Ji: SAFTANAMAMS <1553): YEWJN: <1553j:

1.380 370) 2235 C1JÖS5) so ■SOj 250 <35) 5£70 £*50)

Lafln KAMIIK MJÜftl YÖtLTBJ tojsiuman γ.3ΰ«1

615 ■5*5)

235 f160(1

0 <0) 1230

oc

0 ro 0 flOJ 0 flOO 0 «05 615 ■545;

£0 ■JO j 355 W 4055 ££45)

000 0

«05

0 flO) 0 CO) 0 «05 235 ■:i60)

HpsflyAT YLBleal

*29 966605 4.915 <3-1051 <*T154] F&27.37) 610505 *10.76 265 *3 91 *4 67 888

DO0J VAROSUWI (1555): S'JRLARN 5Q ASAQHSAft CRTAHSAR:

Errneni Ortodoks

1«0 (370) 3515 £.010) 160 fSOj 605 ί35) 10575 «6.1C0j

*24 34 ί%3053Ί *40 30 ■,%SS-07i 541.41 <941Jff %4.4. ’*42 93] *100.00 «100.00)

*00 <*005 «5 OS <9623.46) 541.63 ■56-00) 54T24 <*.0C5 941CO.CO flblOO.CO)

TcöAm ΝΛΒ V.2D« *46 43 ■^450.90] 545 7* 564T7 56251 *13.05 <5414261 *33 24 <5432.95) 561i1 {94.49) *5.71 '561 40) 94100.00 *361COCO

KMiiaeaimafcicJn 153S TaMr DeflütoVideA·.' rafcArtiar tu laüoda c ir a r M Ipnde v'allrrt-'flr.

Πίνακας 13: Χάρτης μουσουλμανικών και χριστιανικών περιοχών της Τραπεζούντας κατά το έτος 1583

K A R A

D E N I .Z !

Ι-ΙΑΗΙ Τ Α , V " S a ^ C I E 5 Ε Ι-ΙΠ ΙΝ >SRLSR

□■3« SaoCBT l m i } w

m u slu m a n

V C H I H S T I w AN m a m a l l e l c c i i n

j "&VT1 31 TT

34,1

41 .V_ 6 0 -1

53Λ

5 4 -Vn

h u lu n o u cu


153

Πίνακας 14: Πίνακας εγκατεστημένων μουσουλμάνων στην Τραπεζούντα κατά το έτος 1486

TAB L 0 :1 1 4 8 6 Ό Α T R A B Z O N S E H R IN D E O T U R A N M U 3 L U M A N L A R

« 6 ,8 1 142,71 « 6 .9 8 149,69

T o p la m N uTl s l t Y iiz d e s i 14.52 % ,37 14,30 142.31 961.19 14.75 14,75 « 1 ,1 2 « ,5 2 « 1 ,3 4 % 1.83

SO

%4.S5

14,89

14

70

145.43

941,04

II II 1!

4 2 3

20 10 40

141.55 %.7B %3,1U

96.30 96.15 14.59

II

1

14,39

14,08

II II

3 10

15 50

14.1.16 « 3 ,8 8

14.22 14.75

O .H.

56

280

1421.70

964.17

II

■258

1.2 S3

% 133.00

9619,22

No"

Sayfa

C em a'at

Yer

1 2 3 4 5

NIKSAR SO NUSA LADiK ΑΜ ΑΞΥΑ BAFRA O SM ANCIK IS K iLiF gO R U M LU GUMUS N'EPZIFO N T O KAT

AOYH'

7 3 9 10 11

6 6 7 7 7 7 S 8 S B B-9

12

9

13

9

14 15 1b

9 9 9

17

10

15 19

10 10

23

ID -1 1

b

H ane

M ukim Y e ku n ii

II 1! II II II II

7 5 4 31 16 10 10 15 7 15 25

35" 25 20 155 80 50 50 75 35 90 125

NEFS-i SAMSUN

II

12

NAH iYE-i SAMSUN TORHAL Z iLE G O LC A N iK

II

SATILM IS CAN IK KAGALA? KADI GAD 17 M AH A L L E -i AZEBAN-i M i-SEVED YEKUN:

II Si O .H. AOYH

N'uslum an N ufLsun Y uzdesi %2.71 141.94 % 1 .55 %12.D1 143.23 %3,öö 143.88

5

■ΑΟΥΗ = A ja e i/O rta /Y u ka ri H isar. (ye n i ? e h irs u rla rm in ig i.n d e ) - M u k im y e k i;n ii = h a n e s a y is ix S .(G e n i? b ilg iifin b k . ik in d b b lu m ,s 2 2 v e y e d in d b b lO m , 5 141 v e devam i).

154


Πίνακας 15: Είδος εγκατάστασης των Veled και τωνΑδουΙΙαΙι κατά συνοικία το έτος 1583 1 5 8 3 D E M A H A L L E L E F .E SORE V E L E D -I A B O U L L A H 'L k R IN V E R L E S iM IE K L I ϊ

·

■. ■ ' · ν κ ΐ ι jh a

Η 3Π Ϊ d .'j .

A Jht

α α -ί

m

a . ' j.

iv .

Y u id ·!

r/M L l- a d - — ί 11

V V 3 i-C l H iL T J S

iuoa« Vw.-dmU ■ m

td lJ ·

■»r*Sc*y· - (

M l CO

■Ihtt M Cwfd

%jaa V ll i l

X jOG

KJi43


155

Πίνακας 76: Πίνακας συνοικιών στις οποίες εγκαταστάθηκαν σε ποσοστό Velad και Abdullah κατά το έτος 1553 155 2 DE M A H A L L E L E R E S U R E V E L E D -I AE D U LLA H ' L A R IN VERLEB ME SEKLi VMiÎaEcrd· V·

I > U ifa W n Ο .-

ΪΜ

"mikal

3 · , kJ 3 .7 .

Cmr+* »**

*31.00

■K^-1-■■

M. · Tel

a *31.4«

T .»

'·' m, ·±μ-η

>; 7 .« a

8«b4 M m w m r

m ja

Cmr** ■Zm&ü

KÜJ3

r/mlanm 3ci

T 0 3 iJ i·

M«. JmH',1

KiOÜO

V « i-ad ■·α·

*4 3-10 V«. V ·· 4j

US ■

*34.4·

30

vaaaa

a

■siac-ce

iS «

USJfl *Ü 7 *

Λ.

Ti3Ci]i

a

*aa.afl

14

*i3.73 *aaisc «33.43 W UI

S

MU« 9

Ci

a

·

■JL I L L PJL· Pi - Ά NE

YOiLWL

1Ϊ€

«C

3i7

ί

Λ .7

·■:‘ S3

156


Πίνοκος 17: Ποσοστό μεικτών χωριών με Veled και Abdullah στο Ακσαμπάντ κατά το έτος 1583

1S83OE AKCAABAD NAHIYESININ KARMA KOYLERINDE VELED-I ABDULLAH'LA RIN SAYISI Ha no V rc iJ <

No

S a y f·

K a y Adi

i

25» 2 28» S f/ 27» 27f 27M 2 *M as. !!> T 2 9 r« 30»' 3 Q r* 31 » M ' 32« 32r 32r 33r 33/ 33/-** 3 4 f'V 34f 34/ 35» 35r YEKUN

H a cko T o m a to H arn k> h b a ii Kekani K aikyo S m M em

s 4 5 5 7 β 9 io 11 12 13 14 1» IC 17 Ifl 19 21 22 24 25 27 3» 3» 30

H in r

MeJjra |M l NIcJirl C j I Μ»ς* CW K a r in A * j S o» S o n tn l Fpll C a nkarcl D e n iim y l Her Corl K a k ly o t F f k a iw A J fit V in ta M

Vetüin

A b d u lla h

" (? ) “ An* in

0 0 3 1 s 4 0 B

40 «s S3 83 €9 es 5» S3 « 12 J4 H 47 19 23 35 34

9 0 8 4 0 3 0 0 1 0 0 0 0 2 0 0 0 57 « 4 ,9 1

1 .1 8 6

M urium

M ir e

Y v ld n l

30 •4 29 46 22 33 13 134

21

M c ik w ir

Sajrlia

Hue

Y w S e il

« .0 3 * ,0 0 » 1 0 .3 4 « 2 .2 2 « 2 2 7 3 12 « 1 2 ,1 2 « .0 0 % 4 4S » 2 2 .5 2 « i c ,*2 V M « 9 $4 s& ao * ,0 0 « 5 ,8 0 « ,0 0 »00 « 8 .3 3 »00 » ,0 0

3 » 12 24 8 40 75 33 21 53 38 4 10 10 i « 1 9 C 2 15 7 5 3 420

«.oo » .0 0 » 8 ,7 0 « .0 0 « .0 0 «00

« .0 0 « .0 0 » 2 5 00 « 4 .1 7 « 4 1 .5 7 « 5 0 .0 5 « ,0 0 «sac « 2 7 .2 7 « 5 2 31 »00 »150» » 1 0 » « ,0 0 « 3 0 .0 0 «Q O «00 « 2 5 QC « .0 0 « .0 0 « ,0 0 «00 « 1 3 ,3 3 « .0 0 « .0 0 « ,0 0 « 1 3 57

'Qu B irto h 2 β t l h a rm j h o y o ij« . Γtttrinc i b w i Hk o lit i k o p iite Ic a rm i t r

Πίνακας 18: Ποσοστό απομονωμένων κατοίκων στην πόλη της Τραπεζούντας κατά την περίοδο 148& 1583 XXXIII 1486 ■ 1583 ΟΕ TRABZON SEHRINDE MUCERRED SAYlSl

Sw* 14BC 15ΪΪ 1663 1513

iyiv4limii(irMlta. Rl«tere SflfdJ Gom OmW' •/2M -/101 ui iya.s« /UM -

flumOtodolu Mm. H D * lefe S aytjl

Q »

OiinBl SO

1/18,2

i t/Ml.t _

i/ 2,aa veil

imenl Muc. Ortodahi Sayii Hin*lpeC6i9 Drantü 10 1/iT.T I if *

LiIm Hue Siyul

1/21.1 1/3.33 7123

17 -

KMoHt H in e in

Toplirn flore Sqtal

HaieYewertute flora Mucerrtd CnfiW

S

OranH yi.4

65

1/17,34*

9

1 'S,74

11

i/se.ir

i/i.M ./47

431 -

■Mit «· lS33'df U oiuirm mgwmtfiftuMTii»« v«rllm«dHlin («<. bu orinM rilm i Hlmtlyin rtmfewinkuntim hiptljoi,

α/a so

ft, 116


157

Πίνοκος 19: Χάρτης α - Σημεία εγκατάστασης πανδοχείων στην περιοχή της Τραπεζούντας κατά το έτος 1523 Χάρτης β - Σημεία εγκατάστασης πανδοχείων στην περιοχή της Τραπεζούντας κατά το έτος 1553

U U lJT Jk : VIII I 3 3 3ΌΕ ΤΠΛΒΖΟΗ 3B-HJ Γ43 D d H W B PIE G G U Y I H L U M ^DOJ

Ü-tarhari : 3 h « i

-3 3 kJ 11)

HAftJTJki IX 1 9 3 3 DE T U S C H S

I J W B d I W C PTC O C M m i. C S X C I 90-1

a n a h Ta II

I

.Hum Qrtodok.1

• Ρ-

; M u tto m : Cm
V p t— —

p i

k a t« v « p 3 3 k ill)

: U d f l K B c llk . I'ytm rU m rt

3

158


Πίνακας 20: Άθροισμα πληθυσμού στην πόλη της Τραπεζούντας κατά την περίοδο 1486-1583

TAELO: XL 3135-1583 DEWES3HWMLt NIHJ5YKUNU

Ü .L r MAI J i

TJU

T J I j r .[ j n ~ 3 U U I t r f M I l U I I R C 3 1 .Z B

T .E i

--IB 5

kiii ■iT rü CU

» n |[» !B U L

■ho

7 it

uv::

U 7i

U li.

tM u VI i

Ulirt

iiu

Ü 'i

tSU

ii

IJJ

a Im l.n ! S U L

ι ύύϊ

HM.U

ι H:

ill

iiT

it f ü

«f

w

;u

iza

mm

Ti;

Hi

Iti

■JBE

I7£i

I .A X H .

rsi

■l; m

iT

a

lifii

1472

iM

Bei-i

W

X t :

S in

λ ; : .:

dir.

α :·.

ns

<:·;

i>; -ia k HLWIKJL·

ϊϋ ία

:ΐ

IM

KU

X I n z s

159


Πίνακας 21: Γραφική παράσταση 1:Αυξομείωση πληθυσμού σύμφωνα μετις υπάρχουσες θρησκευτικές ομάδες στην Τραπεζούντα κατά την περίοδο 1486-1583

G R A F IK : I

1 4 1 6 - 1 5 ä T 3E H W O N 5 H H D E [ DIN GKUPLAfUHA CORE) N U F U S D E C rS iK L iK L E U

VJ=JS IO C

■KCC a ico j* » J4« S JC C .

SCCC. THC. 4C O O

44CC TJC-Z' 4 iiC

aI « a«c a-*cc ajcc ac«

a icc J«C J4CO JJC C

a«c I ICC I-5CC. 1 4 «

IJCC.

I occ ICC

■see. ■4CC JCC o LATIN ICATOUK

! 4 l i

G

1933

Maa

- 1 583 SU K W E3C T U C D H j N U F U S PB.DFIILI

160


Πίνακας 22: Ποσοστό χριστιανών κατοίκων στην πόλη της Τραπεζούντας κατά το έτος 1486

1486 DA TRABZON $EHRINDE OTURAN HIRISTIYAIMLAR Hiristiyan Toplam

No. Sayfa

Yer

PiKSiD

DOfiU VAR05

10

"1

0

«54

967.00

%,80

22 11-12 DAFNUNDA DOfiU VARO$

60

22

4

388

%7.16

%5.78 Rum Orto.

27

4

863

21

11

Flane Bive Mucerred

Mukim Nufus Niifus Din Grubu Yekiinu Yiizdesi Yiizdesi

Mahatle

23 12-14

MEYDAN

DOfiU VARO? 151

24 14-15

CENEVj:?

DOfiU VARO?

33

9

25

VENEDIK

DOfiU VARO?

Ί

1

26 15-17 ERMENIYAN DOfiU VAROS 130 27 17-18

ZOGRAF

28 18-19 29

Rum Orto.

9675.92 %12.86 Rum Orto.

201

%371

%3.00

La,in Kat.

2

9

%,17

%.13

Latin Kat.

47

10

838

%15.46 %12.49 Ermeni Ort.

DOfiU VARO§ 106

28

8

642

%11.84

%9.57 Rum Orto.

AYUYANi

DOfiU VARO$

76

15

10

440

%8.12

%6,56

AYAAYOS

DOfiU VAROS

48

7

3

268

%4.94

%3,99 Rum Orto.

KOKORi

DOfiU VARO$

45

7

3

253

%4,67

%3.77 Rum Orto.

PARASKEVi DOfiU VAROS

15

5

1

95

%1.75

%1,41

Rum Orto.

0. HISAR

86

9

7

466

%8.60

%6,94

Rum Orto.

33 22-24 AYA SOFYA

BATl VARO$

133

31

10

789

%14,55 %11,76 Rum Orto.

34

24

BATl VARO?

2

4

0

26

%,48

%,39

Rum Orto.

35

25

MANDORUN BATl VAROS

1

1

0

9

%.16

%,14

Rum Orto.

36

25

16

0

0

80

%1.47

%1,19 Rum Orto.

15

20

30 20-21 31

21

32 21-22

Mesol Castro

TOKARI (?)

CEMA’AT-f PAPASAN

SAPTANAMAYAN

YEKUN

*Bive (DuI hane Reisleri) — 4.

**MukiniYekunu hanex5-7 bivex4.

913 214

65

5.421 ΨοΙΟΟ.ΟΟ %80,78

Rum Orto.


161

Πίνακας 23: Εγκατάσταση θρησκευτικών ομάδων στην Τραπεζούντα κατά το έτος 1486

TABLO: IV 1486 DA TRABZON SEHRINDE DIN GRUPLARINA GORE YERLESME

swia

Sehir Bolgesi Musliiman Dogu Varoslan Surlann ici Asagi hisar Orha hisar Yukari hisar ASA YEKUN: Ban Varoslan Guney Varoslan Bilinmeyen: YEKUN:

Rum Orlodoks

0

Eimeni Ortodoks

Latin Katolik

Mukim Yekiinu

210

4.051

Musliiman Yuzdesi

Hiristi"an Yuzdesi

ToplamNiif us Yuzdesi

%,00

%74,73

60,36?/«

%100,00

%8,60

26,17%

%12,28

3.003

838

466

0

0

1.756

824

0

0

824

%,00

%15.20

0

0

0

0

%,00

%,00

0 210

80 6.711

1.29G %? %? %? 1.290 0 0 0 1.290

80 4.373

0 838

%1.47 %.00 %100.00 %100.00

%,00 %1.19 %100.00

1486 Tahrir Deftermden verilen bilgiye gore M u slu m an larin sehrin bu up bolgesine hangi oranla da gild ik la n n i belirlem ek m u m k iin olm am istir.

Πίνακας 24: Πληθυσμός της Τραπεζούντας κατά το έτος 1486

TABLO: VI 1 486 D A Τ Π Α Β Ζ Ο Ν

S E H R iN P E N U F U S

D in i ruplar

H ane

B iv e

M u ce rre d *

M u k im Y eku nu

N iifu s Y ekunu YvLzdesi

M USLUM ANLAR

258

-

—

1 .2 9 0

% 1 9 .2 2

749

157

50

4 .3 7 3

% 6 5 .1 6

ERM ENi ORTO

130

47

10

838

% 1 2 .4 9

L A T IN K A T O L iK

34

10

5

210

% 3 .1 3

YEKUN

1.171

214

65

6 .7 1 1

% 1 0 0 =00

RUM ORTODOKS

'M u c e fr e d le r

v e r g iy e

tabi

m evul

h an elerin

sa k in leiin d en

sayilip a y n ca y u k a rid a sayilmamijtLr. "M u id m yekiim u. ----h au e y e k u m i χ 5 + b iv e y e k m iu χ 4.

162


Πίνακας 25: Μουσουλμανικός πληθυσμός της Τραπεζούντας κατά το έτος 1523

IA 3 L O : W j 1523 D E T R A B Z O N

Μ ϋ ϊΐίϊ AÜ

Y ar

C A M -i A T I K

0 FAl=£

M E S C iD -i

« .H u b

5 E H 3 .> D I

Km

T A U D f- 1

Q I ’J R A N

K dk

Μ ι 5 L I3 IA > iL A 3

M u tim Yak. 2 5 0 '·

TlfoO r-nar

T o placi

l ’S i f l ü ü

K u ftiu

Y iB ia s i

YuEdasj

%24,E7

ΐ·ύ ,5 δ

45

5*

47

2

245

=■*24.38

*άρ.45'

-

■Ί

45

J

2

20

9*1.99

'tu 25

£5

% ϊ. 4 ί

« 1 .2 1

1

25

*■01.49

« .3 6

25

I

135

<$13.43

« J .9 2

14

2

SO

19

j

110

«1 0 .9 5

«L57

0

2

10

% .W

«>14

179

22

IM S

«IGfliOO

« 1 4 .3 2

MERHÜU M E E C 3 IK

O .H iiäi

K IS S A H A M M E BC äD -i H U S E Y tM A C -A Y . H iia r M E b C iD -;

O.Hi-ar 15

AM A5YA M E S C iD -i H A C I

ü .H h a i '

4

EABA M E S C ID -I

A . H tta i

M E V L A N A S U CA M E SC JD-: DEF.

A . H iâ i « 1 ,1 4

E A E -i B A Z A R C A M i-I C E D iD

DOOU VAR O S

C E M A 'A T -i

DOC-U

M ESC 3© -i H A C I

VAR O S

KASM YEKU»

T iM fita L a i. T .T . Wo. 33~: a. " l f f a a iin s in a

jjtkaa ma/iaiie aatarina dap/aLatak w r ils i» t t i.

y tfs r Y a t i i i j r . avli. M e liiE La B ship l i i i i juaslakta t iiu iH L hone raiElari. ‘M i ü m


163

Πίνακας 26: Χριστιανικός πληθυσμός της Τραπεζούντας κατά το έτος 1523 TABLO: VIII 1523'DE TRABZON SEHRiHIDE OTURAN JIRiSTIYANLAR

No.

Mali alle Adi

11-

N A M -IDIGER

Yer

Hane Bive

Mucerred

Mukim Yekurnu

Hiristan Nufus Yuzdesi

Toplam N ufus Yuzdesi

Din Grubu

%17:53

Rum Orto.

AYA SOFYA ΒΑ Ή 234

15

0

1.230

%20,46

5

0

0

25

%,42

%,36

Rum Orto.

2

0

0

10

%,17

%,14

Rum Orto.

3

0

0

15

%,25

%,21

Rum Orto.

21

4

0

121

%2.01

%1,?2

Rum Orto.

25

1

0

129

%2.14

%1,84

Rum Orto.

41

5

0

225

%3.74

%3,21

Rum Orto.

94

14

0

526

%8.75

%7,50

Rum Orto.

141

17

0

773

%12.86

%11,02

Rum Orto.

208

30

0

1.160

%19,29

%1 6,53

Rum Orto.

151

38

8

907

% 1 5,09

%12,93

Ermeni Ort.

40

12

9

248

%4.13

%3,53

Latin Kato.

102

12

4

558

%9.28

%7,95

Rum Orto.

0

0

85

%1,41

%1,21

Rum Orto.

148

21

6.012

%100.00

%85,68

VAROS OHUNC AYA

DOGU

PARASKEVi

VAROS

12 Saptanama 13

PAPASAN van ΒΑΉ

14

(T) MARGARI VAROS DOGU

15

AFROTORLU VAROS DOGU

16

MESO PORTiS VAROS

17

MESOKASTRO

0. Hisai DOGU

18

AYU OBYAN VAROS DOGU

19

20GRAF VAROS DOGU

20

MEYDAN VAROS DOGU

21

HRMHNiYAN VAROS DOGU

22

EFRENC VAROS DAFNUNDA DOGU

23

NAM-i DiGER VAROS COLMEKCi PiKSiö' NAM-i DiGER

DOGU

DEGIRMENDER

VAROS

24

17 ESi YEKUN:

1.084

Numaralar, T.T. Nu. 387: s. 716 - 717 de sirasina gore cikan makal'e adlarma dayanarak verilmistir


164

Πίνακας 27: Σημεία εγκατάστασης θρησκευτικών ομάδων στην πόλη της Τραπεζούντας κατά το έτος 1523

T A B L O : IX 1ί23 DE T R A B Z O N S E H R I\ E E DI\T G R U P L A R IN A G O R E Y E R L E S M E SEKU

Sehil Botgesi

Muslumanlar

Rum Ortodoks

Eimeni Ortodoks

DOGU VAROSLAPJ

120

33 ?:

907

(1486)

(0)

(3.003)

(838)

Latin Katolik 248 (210)

Mukim Yekunii

Musliiman Yuzdesi

Hmstiyan Yuzdezi

Toplara Nufns Yuzdesi

4.652

%11.94

%7533

«66.30

(4.051)

(%,00)

074.73)

(«6036)

«3,74

«3.06 % 12.48 %28

SUR1ARIN ICi: ASAGI HISAR.: ORTAHBM YUKAR.IHISA R

215 650 20

0 225 0

000

00 0

215 875 20

%21,40%64.67 «1,99

ARA YEKUN:

885

225

0

0

1.110

"A88.06

(1486)

%15.82

(1290)

(466)

(0)

(0)

(1.756)

0100.00)

08,60)

026.17)

BATI VAROSLAPJ

0

1245

0

0

1245

%,00

«20,71

«17,74

(1486)

(0)

(824)

(0)

(0)

(824)

0 ,0 0 )

(%1520)

(«1228)

GTJNEY VAROSLAE.I

0

0

0

0

0

%.oo

%.00

(1486)

(0)

(0)

(0)

(0)

O=oo)

O,oo)

0.0 0 )

SAPTANAMA YAN

0

10

0

10

%.oo

%.17

%,14

(1486)

(0)

(80)

(0)

(0)

(80)

(%.oo)

0147)

(%1.19)

YEKUN:

1.005

4.857

907

248

7.017

%100.00

%100,00

%100.00

Yekun: 1486

(1290)

(4373)

(838)

(210)

(6.711)

%100.00

%100.00

%100,00

(0)

0

«,00

Karsilastinnak icin 1486 Tahnr OefteHndekt takamlar bu Tabloda paranlez ( ) icmde verilmistir.

Πίνακας 28: Αμοιβαιότητα του πληθυσμού της Τραπεζούντας σύμφωνα με την καταγραφή που πραγματοποιήθηκε κατά την περίοδο 1483- 1523 Sehrin Nufus Yekun Yuzdesi

1486 ve 1523 TarihleriArasinda

Mukim

Yekunu

CA. 1486

CA. 1523

CA. 1486 CA. 1523

DegiAiklik Yuzdesi

MUSLUMANLAR

7.290

1.005

%19.22

%14,32

96-22.10

RUM ORTODOKS

4.373

4.857

%65.16

%69.22

96+ 10,04

838

907

%12.49

%12.93

96+7.61

Dini Grup

ERMENi ORTODOKS LATIN KATOLIK YEKUN:

Dini Grup

210

248

%3.13

%3.53

96+15,32

6.711

7.017

96100.00

96700,00

96+4,56


165

Πίνακας 29: Πίνακας ποσοστού που μεταφέρθηκε ειρηνικά σε άλλες συνοικίες της Τραπεζούντας κατά το έτος 1553

T .A B L O : X I lS ä i'D E T K A B Z O I i iD A Μ Α Η A L L E L E 3 Ε S A K i> X E R IN U S T E S i

No..

25

0

T

330

%2_33

MuidllSBÜ

25

0

30

130

B*Z 33

M g ju n ä a

39 iT JaiK E sT if J ?. j y i a s - . /» a -ii: Λί«·:*ί· Βα ΤΊ YAKCS 33 . H : :3 A ..Z ! is 3 * 3 0 D D ESlBAE-i A H ilf 22 ε α ζ α ϊ. ΕΪΜ Π ΐΓΥ Α ΙΤ -ϊ K E J j-i D C G U . a EQ 7 Τ ΪΑ 5 3» DOGU M iv iji. i j f . : la iN k a d 21 VAROS E M I’ A v t M a r io ·3ΪτΓί M s y ia a 23 VAROS DCGU 30 VAROS DOGU A y j G ii M s v ia a 35 VAROS DOGU A n i l l i . ' 7 -a^tri M iy d a i 13 V a ROS DCGU S a t J e iid ·3ϊ(.-ϊ V s y d s s 1] VAEOS DCGU A ye M e i n s ·3ΐν-ύ M sy d as 33 VAROS CA1L-. CED-iE D C G U VAROS 2^ M T ä C E -j M IV X A N A A H-isif 32 3UCA M S C iD -tA M A S V A OLHisaf 34 M E ii- ·. K a £ ! Ο, 3 Ϊ Ι ί ■; h e s c s iv : j r j i F i ^ ajoa V. ^

0

3

93

% 1J<

λ Μ ια ο ΐ

0

*

53

%3 O '

Âr.tWrn-n

0

30

110

o-i3 30

V vV .'v.i^.

0

4~

343

■VSJ4

Lrfncfu Οϊτο.

0

32

103

%3 "2

Τ·· \τλ Z r o

0

30

313

%3 59

R^fn C r »

0

33

330

■ Si 4 5

C fs

0

7

30

% 333

C ir»

0

7

53

% 3 .07

0

«

it.H

7-S

T i i u i B a i i ■ ;Ή ίί'Λ Ε £ ί£ ίί

4

5

T iiS Ä S M -J t o ;

3

i- 9

9

3

10-13

9

33

30

11-31

33

32

12 33

12-13 13

14

33

13

33-14

3ΐ

34

J7

34

3S LS 2C

33

2:1

Li

22

:i

Li

33

Li

24

L"

21

L '- L S

2i

L3

2 ' .

Oa MI-5 ATUC* KJS3AHAJT

'ja '. - . n : d c

L5

f7 |

C ~2 . d : x j - l

■d·.? — 5c4am Ic'jidj ]<1C3CJ2-L

Li

Dü

0 0

3

7

T«£a£S Y ii Y-jkzdeai % 2 f2 D-t-3.i9

32 3T

6-7 ?

9

O .H ia i D. H-isjf DOGU VAEDS EOSU VAROS DOGU V a ROS

■j 350 S3

34 5

: ;

ί

5 .v M-JrCiflfi « 6

Y ii Hj m

A i

Sayfa

G ORE A YEU LAN

C n i^ d

S M V

Y U ΰ Ί .·Ύ Α 2 ί

D A J y r^ T D A

V A j.O i

V L·

C O U J E lu C i Τ»--Ζ-·ι--ff-ι n = B < a _ ^ = CC ·~ΤΤ·ίE. Z c 3m

^J=

1"j^T.iC end 1 n r g m -a t n

d a LS '4 3 f li- C - L A j -3 i n f i 3

π-UTK

OfauDC

A. j i IV

5 a k in

D Ö Ö ’J Y a JLO I S O S ". Y J tftÖ S Κ ΐ 1. ' V A JW S 3

anj s a t

: v a m s

'S r »

**

%J>0

0

4

333

% 223

0

3

3®

° i2 52

0 ί

4 c La

‘0 hi 4=

343,33 Λ 4i ti-"4

Li

ΰ

2

i i

Li i

Z ^ j jü ’j o c a

i

a

4

3 ')

K * f

^ * λ ι \·λ·τι=

43

■ι

a

240

S4

i f

C

99

LflS

tU .2 0

'* 2

iÖfc—. .4 ^ 3 □ 3 7 K

d_5c= Α ττ4ϊ 3ρ --. a

V

R iea C r »

0

<-

3

ί

24

L50

I f

Ο

Li

Li

53

c

12

2SÜ

3

i

=

Si^n O r »

ΤΓ·ι1· mi ι U i]4 iiib i

SLucti O r e j L-j it i

Omc

ΐ - ja i O b e

'J 2 C

ICm q i O b e

A 4t" I

M u j u iix b

166


Πίνακας 29α: Συνέχεια από Πίνακα 29

11

19

Kiidi]isi(Haiic E. Dsltei)

19

20

ZOC-RAF

30

26

31

20-21

32

21

JJ

21-22

34

22

35

22

36 22-23 37 23-24 38

24

33

25

40

25

41

26

42

26

43 26-27

GUMET VAROS DQtFU VAROS DOC-U VAROS

0

1

30

%.4'x

40 0

12

200

943,2 S R;m Oito.

2

0

0

10

«,16

Rza. Oito.

Inarst-i Hatuaiye (Haiit BATI VAROS 50 Ez Defter) Ahmst C;la:i Meicid 17 (Haii: Ez Daftei) Eayism Zada Masiid 17 0. Hijai (Haiit Ez DefteO NiaEira (Harte Ez BATI 5 VAROS ' Defter) Zaijnos (Harts Ez BATI S Defter) VAROS T skur Caviri (Harte Ez BATI 71 Defter) VAROS BATI AYA SOFYA N/D 97 OHUNC VAROS Ava Sofva (Harte Ez EAT I 52 Defter) VAROS DOGU Ayu Anadre (Y) kt ez IS taric amadend VAROS DOGU AFROTORLU 13 VAROS PtKSiD NAW-t DIGER DOGU 4 DE GtRilE NDE RE Si VAROS DOGU 32 EFRENCtYAN VAROS C a m i - t M er hum i t t a i u i a r DOGU F a s a . . . . C s m a at-·. 37 M u s l u m a n K arti Ja VAROS

0

14

250

944,10

Miialunai.

0

5

Si

941.39

M 'ül'niL

0

S

Si

941,39

Miuluman

AYA PARASKEVi

6

M tilunai

0

0

25

% Al

Musluman

0

I

40

%M

Musluman

0

3 .

355

%5.B2 Musluman

0

33

485

%7.95 Rum Orto.

0

11

26Ü

*/o4.26 Rum Orto.

0

13

90

•Λ1.4Ϊ Rlib Orto.

0

11

65

•Λ1.07 Rtm Orto.

0

1

20

% .n Musluman

0

17

160

%2.62 Latin Kato.

0

10

185

%3.03 Musluman

12 0

1

60

E a tu p s a t i n o i m u s l a r

44

27

tiacl fiaân ei-mari;: Maialla-t an Andullaii UaiaDt :nait 2ilziJetterl

BATI VAROS

%.9S Musluman

1523TahrirDeFteriadc de gbsierilea Ma halls adlart bu tabloda binnk iiarflerle e c s le r ilin is t ir


167

Πίνακας 30: Πίνακας αναγνωρισμένου πληθυσμού που μεταστεγάστηκε ειρηνικά σε άλλες περιοχές της Τραπεζούντας κατά το έτος 1553

TABLOXII 1553'DE TRABZONl’NYENI SAOLERi QLARAK TANITILMIg KiSILER

Mahalle Adi Tabakhane Mescid-i Sartnasik Mevdan D afnundaa d Qolmekci Zograf

Kindinar imaret-i Hatuniye Ahmet Qelebi Mescid Bayiam Zade Mescid Niagara Zagnos

Gosteiilen Yer Durum HaricEz D06U Defter VARO? HaricEz DOGU D efter. VARO? kiHaric DOGU Amedend VARO? Haiic DOGU Amedend VARO? Haiic Amedend ve DOGU der in M. VARO? Sakin HaricEz DOGU Defter VARO? HaricEz BATIVARIS Defter HaricEz ? Defter HaricEz 0. Hisar Defter HaricEz BATIVAR05 Defter HaricEz BATI Defter VARO1

Hiristiyan Yuzdesi

Muslumai Toplam Xui Yuzdesi us Yuzdesi

Hane

Miicerred

Mukim Yekunii

26

7

130

4.74

°/c2.13

M

19

1

95

3,33

%1.56

M

21

12

105

3.23

%1.72

R

36

24

180

5.54

%2.95

R

39

16

195

6.00

%3.20

R

6

1

30

1.05

%,49

M

50

14

250

8.77

%4,10

M

17

5

85

2,98

%1,39

M

17

8

85

2.98

%1.39

M

5

0

25

.88

%,41

M

8

1

40

1,40

%,66

M

Din

168


Πίνακας 3 7: Πίνακας εγκατεστημένων μουσουλμάνων στην Τραπεζούντα κατά το έτος 7553

7 A E L C : XI I I 1 5 5 V D E T R A B Z O N SEHR. ΝΕΕ Ο Τ Ι Έ ΑΝ M U SLU M A N LA R

No.

Yei

1*

0. Hiiar

2

0. Hisar

3 4 5 6

Dogu Varos Dogu Varos Dogu Varos Ban Varos

Hans

"32

M bcjmtc Mukim d Yek.

Murium Toplam an Nufus Nufus Yuzdesi Yuzdeii % 5,6 %2762

14

160

17

£

85

2C

7

130

26

10

130

19

1

95

13

5

65

"%22S

"%t€7 %1.£0

2

%2,9 S %4,5 6 %4*5 6 % 3.3 3

%T.39 %2.13 %2.Ί3 %1.56

7

A. Hiiar

22

10

110

%3JS 6

16

Dogu Varos

27

4

135

%4,74 %2.21

17

A. Hiiar

32

1

160

%5.62

iT"

0. Hiiar

14—

4~

70

%2.46 " "%U:

19~"

0. Hiiar

0

30

20™

Ϋ. Hisar"

10

45

9

%1.05

”■4.53

%2.62

% A9 %.74

169


Πίνακας 3 7α: Συνέχεια από 3 7

% 3.3 3 % 1.56 II

21

Y. Hisar

19

2

95

22

A. Hisar

~6

4

30

% 1.05

■ %.’49

5S"

12

Λ290

%ιθ.18

% 4.~75

Ύ II

"30

"%T705"

%A9

50

14

250

%S.77

% 4.ΪΌ

17

5

35

%2.9S

% 1.39

S"

£5

% 2.9£

% 1.39

5

0

25

S

1

40

% 1.40

%.66

71

3

355

% 12.46

%5.S2

4

1

20

%.70

37

10

12

1

17

7

570

143"

21 2S 31 32 33 34" 35 3G 41 43 44 45"

B ad V ar os Guney V aros E an V aros 7

0

0. Hisar E an V aros E an V aros E an V aros D qsu V aros Do§u V aros E an V aros Dogu V aros YEKU N:

%.S3

% .4 1

%.33

1S5

%6.49

%3.03

60

% 2A 1

%.9S

35

% 2.9$

% 1.39

2.£50

% 100.0 0

% 46.7 □

170


Πίνακας 32: Πίνακας αναγνωρισμένων ατόμων που μεταστεγάστηκαν ειρηνικά στην Τραπεζούντα κα τά το έτος 1553

1553'DE TRABZON'UN YEN) SAKINLERi OLARAK TANITILM I§ KILLER MahalleAdi

Qalerilen Durum

ver

Hair Mmerred

Sffifi

Hiristiyar

Müsluman

Toplam Niif

e

Yekunii

Yuzdesi

Yuzdesi

us Yuzdesi

Dr

Tabak haue

Haric Ez Defte'

DOGUVAROS

26

7

130

m

Mesca-iSarmasik

HaricEz Defte·.

DOGUVAROS

IS

1

55

3.33

Meydar

ki Haric Amedend

DOGUVAROS

21

12

105 3.23

lit .72 R

Dafnundan/dColmekci

Haric Amedend

DOGU VAROS

36

24

IK) 5,54

tt.9 5 R

Z "'3 f

Haric Amedend ve der in M. Sakin

DOGUVAROS

33

16

135 6.M

%3,20 R

Kindinar

Haric Ez Defter

DOGUVAROS

6

1

30

1.05

lmarel-i Haturiye

Haric Ez Defter

BATIVARIS

“ 5C

14

250

£,77

14.10 M

Ahmet Gelebi Mescid

Haric Ez Defter

■>

Ί

5

£5

2,35

11,38 LI

Bayram Zade Mescid

Haric Ez Defte'

0. Hisar

*7

ί

55

2.38

11.35 M

Magara

Haric Ez Defter

BAT1 VAROS

5

0

25

8B

%,41 M

Zagros

Haric Ez Defter

W\ VAROS

£

1

40

1.40

%.66 M

TekCr Cayiri

Haric Ez Defter

BATI VAROS

71

3

355

12.46

%5.£2 M

Aya Sofya

Haric Ez Defte'

BAH VAROS

52

11

260 £.00

144.» R

kiEzHanc

DOGUVAROS '

'8

13

90 2,77

%1.4£ R

DOGUVAROS

37

10

m

6.49

143.03 M

'2

1

60

2.11

:i,9£ ‘1

424

!27

AyuAnaire?

M 11,56 M

1.49

kl

Airietend Caini-i Merhuin Iskerder

Gem.-iMufiluman

Pasa

Hare kigelup sakin olmuslar

Haci Hasan el-maniif

Haric Ez Defter

"BAH VAROS

MaL Abdullah äcleb VEKUN:

.2.170 25.54

47.19

135.57


171

Πίνακας 33: Πίνακας επαγγελμάτων με τα οποία ασχολούνταν οι χριστιανοί στην Τραπεζούντα κατά το έτος 1553

TABLO: XVII 1553' DE TRABZON SEHRINDE BELiRTILEN Hl RI S TI YAN MESLEKLERI VE LNVANLARI Mesiek veyaMesiek Sayisi Unvan Unân

Hiristiyan

Sayisi

NifLS Yuzdesi

Qini Mesiekier

BAKKAL

2

%,31

OELLAL

1

%,15

HALLAQ

2

%,31

KALBURCU

2

%,37

KAZAHCI

1

%.15

NEV MUSLIM

1

%,1S

UD

1

%,15

URGANCI

1

%,15

PAPAS a) Rum Orte.

Ξ

%.46 3

b) Ermen« Orto.

2

%,31 2

YEKUN:

1E

1

%2,33

%.15

:yetiskin evIi Hiristiyan hone reisleri. rTwcereeteiicin bilgi veriimcmistir.

172


Πίνακας 34: Συγκριτική καταγραφή του πληθυσμού της Τραπεζούντας κατά τα έτη 1523 και 1553

1523 VE 1553ΌΕ TAHRIRLERE GORE TRABZON NUFUSUNUN KAR SI LA STI RI LMA SI Dini Grup

Mukim Yekumu

Sehrin Yekiin

CA. 1523

1553

CA. 1523

Nufus

1523 ve 1553

Yuzdesi

.Tahrirleri Arasind

1553

Deijisiklik Yuzdesi

% +1S3.5B

MUSLUMANLAR

1.005

2.850 %14,32

Ή46.72

RUM ORTO.

4.857

2.545 3Ϊ69.22

5441.72

%-47,60

907

545 %12.93

ΉΒ.94

%-39.91

160 %3.53

%2.62

%-35.48

%100,00

%-13.07

ERMENI ORTO. LATIN KATOLiK YEKUN:

240 7.017

6.100 %100,00

Πίνακας 35: Γενική εικόνα της πόλεως της Τραπεζούντας


173

Πίνακας 36: Χάρτης με τα σημεία εγκατάστασης μουσουλμάνων και χριστιανών κατά το έτος 1523

Οι πίνακες που παρατίθενται στη συνέχεια προέρχονται από το βιβλίο του Γεωργίου Κλεάνθους Σκαλιέρη «Λαοί και Φύλαι της Μικράς Ασίας» τυπογραφείο «Τύπος», 1922.

174


διο ικ η τικ ο ί διαιρέσεις

Εμβαδόν κατά τετρ. χιλιόμετρα

Η ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΜΙΚΡΑ Α ΣΙΑ

υ> -ο d. ο Φ fr c

1 *=■Η '0 Κ ö ο? * 2 Η { ί· *§ i 2 £ §«3 ΡΧ X

Διοίκησις Μικρασιατική Κωνσταντιί νο νπ ό λεω ς............................................

4.000

335.107

66

Διοίκησις Ν ικ ο μ ή δ εια ς.........................

11.200

316.624

39

Π η γ ώ ν ....................................

6.800

171.698

26

Θέμα Προύσης . . . .............................

73.800

1.629.800

26

»

»

Σ μ ύ ρ ν η ς .................................

55.900

1.400.500

34

»

Ι κ ο ν ί ο υ .................................

102.8Q0

1.101.549

13

»

Ά γ κ υ ρ α ς .................................

67.500

874.532

16

»

Κ ασταμονής............................

49.700

960.700

21

»

Τ ρ α πεζούντος.........................

30.700

1.209.054

44

»

Σ ε β α σ τ ε ία ς .............................

62.800

1.057.500

19

*

Α δά νω ν....................................

37.200

422.810

13

Κ ιλίκια Διαμερίσματα θέματος Χαλυβώνος (Χαλεπίου)............................

20 .ΟΧ)

316.971

12

'Α θ ρ ο ισ μ α .....................................

522.400

9.796.845

250 200

I |

Η* c< ο

CS Ο

I—1 Cl ο

’Ο ρ θ όδ οξοι ί 1 Δ υ τικ οί

Δ υ τικ ο ί Λ α τ ίν ο ι (Λ α τ ίν 'Ρ « γ ια σ η ) Τ ούρ κ οι καί ‘Ο θ ω μ α νο ί Κ ιρ /α α ιο ι ’Α λ β α ν ο ί

-S | t

Π ομάκοι

*«3 ο £ ^ £ rc X »1 Ο e» *·* ο

Β ό σ νιο ι Κ ρη εες Κ ούρδοι

W Γ ρ η γο ρ ια νο ί Δ υτικοί Ί σ ρ α η λ ΐτ α ι Ά θ ίγγα νο ι

to Ο ο

Διαμ.αβτνρώμ·•ΆνΥλ.,Γερμ.κλ.

200 20300

850 33473

19384

200 33142

137 36520

335107

1000 5500 1010 2613 192288

100 1000

300

134

500

250 1500

Amtιχο ι Γάλλ.,Ίταλ. *λ. "Ελλην. πολΐται

*ο* ·*

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

0009

1500

2913 C^5 Ο * Ο ΟΟ «Ο C O ► *Κ-1 ο ο

H-L ΟΟ

Μ «aΛ* οo C ο·e· 1

ΔΙΟΙΚΗΣ1Σ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ

S

ν A* C Ο»; *«n

'Έλληνες

4(5830 119U 1003 78550 4500 2300 2000 2500 1050 3300 28960 500

1

!ι

990

100 100 500 1400 200

I

50

14200 350

1

16400 220 100 10000 1500 500 200 700 250 150 3300 300

70 150 12100 1500 950 500 400 200 500

4902 1560 500 150 300 250 550 2900 [

16653

7938

150 1000

2000

1

"CU Sä * * ΐ» ι—ι Μ ■* S ewO3ίΟ ^ -*£ rt 'ΐχ « 'S - 3 r■ ι ^

ςθ C-C Ο

1

SZL

50 15C

3000 οCJ ο

Οϊ c< ο ► — * ο ο ο ζ->* σ* ς©

«β ο» ^ ^ ■w' ^ ^ ^ X « ρ>^/ οο«Η Λ.' 5* ^ g a ? ? ^ _ ΐm to ^ ι* ^ ^ ca

-= _rJ» λ · ■

12500 1572

W» i οΟ ο

»ο ^

16900 170

118921 2000 1300 119552 10882

(*) Χρυσόπολις, (5) Δημόνησοι, (s) Χοριολιμήν, Χορτοψύλλου, (4) Δακίβυξα, (5) Νυμφαΐον.

jj £2 ^ **« <3> (β-Ο Cp Γ·' ο ^ O' ® η -ρ .srt ß Μ ^ ff

W Γ*>, >4 Ο

'Γ άταοοι "Α ραβες

*»

Π έρ σ α ι ’Α θ ρ ο ίσ μ α τα κατά Δ ιοικ ή σ εις

VIVW H ldVdVU

2.— ΔΙ 01 ΚΗ2 ΙΖ ΝΙΚΟΜΗΔΕΙΑΣ (<)

1

έ ο Öω =L ü. ÖΌ < °

Δυτικοί

Γρηγο· ριανοί

<& Γ*

\

-» Ö Μ

*Αρμένιοι

Τάταροι

ο i-T Ö <

Πομάκοι

£

6

*Υηο διοικήσεις

·» ο 0

Μουσουλμάνοι μη Τονρκοι ιοκ -aoöaolj

R-

ο»» X <Ο >ι

α') Νικομήδειας . . . 12.090 4 .050 1.000 550 20.770 β') ΚαράΜουΐισάλ(*) — — (Πραινετοϋ). . . . 38 .422 16.300 5.050 — 1.000 2.875 γ ') ΆδάΠ αζάρ(Μ έ σο θυ νιας) .......... 24.000 25.500 2.330 8.350 5.000 4.100 1.200 2.100 14.810 δ') Κάνδρα (Κάλ 650 5.101 πης) .................. 20.358 26.000 4.590 11.600 — 8.500 —

—

—

63.647

1.410

—

88.800

—

71.799

—

50.551

—

ε')Γκέϊμπε (Κυβέλων) 21.502 13.650 5.410

1.400 1.000

700 6.752

116.372 85.500 12.330 25.000 5.000 10.000 2.200 5.000 50.308

—

—

137

_

390 1.937 2.587 316.624

(*) Ή Διοίκησις αυτή, όνομαζομένη υπό τών ’Οθωμανών Ίσ μ ίτ (Νικομήδεια) ώνομάζετο ύπ’ αυτών και Κ ο τ ζ ά Ί λ ί έκ τοϋ κατακτήσαντος την χώραν στρατηγού Κοτζά *Ακτζέ. (*) Έ κ τοΰ κατακτήσαντος αυτήν Καρά Μουρσάλ, συστρατιώτου τοϋ Κοτζά Ά κ τζέ.

α ') Προύσης . . . β') Βηλετζίκ (*) (ΒηΛοκώμων) . γ ') Κίουτάχια (Κοτυαίου) . . . δ ') Ά φιόν - ΚαράΊσσάρ (Ά κροϊν ο ΰ ) ................ ε') Καράσι (*) ή Μπαλουκεσέο (Παλαιοκάστρου)

m» ö

to CQ. Ο/ W

<

Ο X ♦Ρ

ο

Q/ Ρ

ο U

KP

CO »P ip ·

Cu

M

y> Ö Cu Mö O 'S" :± X 3 5 G/<

Τονρχοι

o > o Ό

PQ

o O» 8*> -a H

’Ιουδαίοι

'οX Μ Ρ <

Q« Ρ Μ ο> a 3. Ö -ί

μή

‘Αρμένιοι

5 Ο 40 Ό ΦOf ρ JJLP

Μονσονλμανοι

Πομάκοι

Διοικήσεις

8 '·» X *Ρ> 8 β * 3

Κιρκάσιοι

"Ελληνες

ο Ö £ cp

*4

o?•ω W


ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ ΠΡΟΩΣΗΣ (0

4.— Γ Ε Ν ΙΚ Η


Αθροίσματα κακ* εθνότητας

—

—

ίn

8Μ if ΐυ 8 Ö >2 χ ο a ο eg '* 8* ί ί ■ «s>

390 2.587 41.827

390

—

ö £ «s 0

* 5s?

101019 700 300 71411 4350 100660 27000 3600 6420 10350 4080 46809 2801 556 600 380686 61442 _

__

50108 1150 124500 10250 1400 9230 9650 3120 17822 113 100 100 289335

34184 _

_

60761 2500 162200 17200 2850 82 0 14850 5500 10802

17521

75966 1870 110210 12550 4750 10500 12450 8000 5040

16060Β 300 200 47539

60 200 100 319407 IGO

248687

130 102100 41000 2000 5600 13000 9000 8522 1011 280 200 391785

Ά 9 ρ . κατ* έΟνότ. 374799 1000 500 305785 10000 600000 108000 14600 10000 50000 30000 88995 3985 1236 1000 1629900 (*) χύριον, (*) (*)

Ή Γενική Διοίκησις αυτή ονομάζεται ίπ ό τών Τούρκων και Χ ο υ δ α β ε ν δ ι κ ί ά ρ , οπερ σημαίνει δεσπότην, ήγεμόνα, Όεόν. ΏνομάσΟη οΰτω, διότι έν τη χώρα ταύτη άνεπτ\ιχϊ)η τό Κράτος τώΛ Ό σμανιδών. Ε πικαλείται και Έρτογροΰλ. έκ τοϋ ονόματος τοΰ γενάρχου τών Ό σμανιδών. Έ κ τοΰ καταλαβόντος Σελτζούκου Καρασΐ.

^1

ω

ν» ipOf Μ

δ

<& 71

** 4Ά Ql Ό*

•4

Διάφοροι εγχώριοι

Ξένοι

οÖ ο> "ΙΟ

<β &Ρ ii «

<3<

β') Μαγνησίας (Σαρουχάν) (*) 96256 1600 97700

— 25000 2760 4500 2900 2500 3500 3000 600 5028 40 L0 3100 1000 —

γ') Λαοδικείας (Δενιζλϋ) . . . .

—

25800 1100 6200 8200 Ö50J 4000 2000 500

640

100 100

δ') Τράλλεων (Ά ϊδινίου) (*) 69680 1200 44750 39880 25500 2965 3750 4500 2450 2200 2550 630

850 2800 150

ε') Μΰνδου (Μ ένιες)........ 36100

450

500 53100

U» öΚ* οω i f •5 2 Φ-0 *1

5525 1050 5550 3229 4012 20506 3040 758 11360 29074 2770 2135 5000 21872 33696 712540

—

800 80200

*0<Μ £*. * **

α

α') Σμύρνης . . . 449014 10900 103019

25010

Λ^ ί " t- t

Xο

"Ελληνες πολΐται

Βόσνιοι

Πομάκοι

0ο< »β

«* 2 β

00

I

ρ

* X ♦Ρ οOr § α Ο

Κιρκάσιοι

ο κ ν» Ρ <3

Ζεϊμπέκαι

Τοΰρχοι

οΑ Μ Ο «ο -ο Φ3/

Δερβίσαι

ΜονσονλμΛνοι μη Τονρχοι

"Ελληνες Αίοικήσεις

ΣΜΥΡΝΗΣ

’Ιουδαίο

5·-ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ

— 15000 1150 5000 1500 2000 2120 1500 1358

175

760 254389

44

70 164814

50 500 51

70

850 120 150 500

203976

—

—

100

544 122042

ΣΗΜ. Έ ν Tfj εις φυλάς κατατάξει τής σελίδος 37 δέν περιελήφθησαν οί Ευρωπαίοι, Ξένοι υπήκοοι, άνερχόμενοι είς 57.261, ϊνα μή ΰποχεθή. οτι έπεζητεΐτο διά τής προσθήκης τών Ελλήνων πολιτών τοϋ Βασιλείου τής Ελλάδος, άνερχομένων εις 35.070, ή διόγχωσις τοΰ αριθμού τών έγχωρίων Ελλήνων. ί 4) ΏνομάσΘη οΰτως άπό τοϋ κατακτήσαντος αΰϊήν Σελτζοΰκου ήγεμόνος Σαρουχάν. (*) Άπ£> τοΰ κατακτήσαντος αύτήν Σελτξούκσυ Ά ϊδίν.


£ ί-

Ρ

'Μ S 5 ο- ί. X3 β X

Δ ΙΟ ΙΚ Η Σ ΙΣ

Μουαονλμανοι και Μονοονλμανοφανεΐς μή Τονρχοι m3 Ο X (Ρ ο ο> ο

C

•Λ § αα. O «r <

I/1 u> 1ω -» J 'ö ο Κ ,2 2 2 ζτ α ο 'Ρ X <; ο' W ?r ο * Η

LP ω - δ 5 Λ. S f Β ίί ► Η ■>

I-J u ω> »ί ο 8'Ö ο Κ* 2 S' Η Η

α') ’Ικονίου

28589 45000 36300 55000

___

.—

___

β') Νίγδης

65518 65214 —

—

—

—

—

34893 14786 187C0 10300 30000 36704 —

—

γ')’Ατΐαλείας ι >· ) Ö') Σπάρτης (Βάριδος) {*' ε')Μπουλδουρ (Πολυδώριον) Αθροίσματα κατ’έΰνότητ.

ΙΚ Ο Ν ΙΟ Υ

—

32000 33000

____

25000 20000

19000 40000

—

15000

-

____

S ο £ Ο «ö Ι Μ'-'

Ö 1 Η

70040 44861

70000

58296 15030

!■* ο £ Ö Ρ ΘΘ- Ο

------

------

9 β §Or m» Μ

ο *> 9 Κ

«4 α δ

* Λ

Β

Ο 401

.3 β »β η

*>» *Ο $

Co 'β •^1 >» β X

8000 10000 — 15000 150 6900 70 430 320340 —

25 753 41 38 216728

70004 7000 — 5000 —

100 489 429 — 228405

65139 20000 — —

ο <ο Or (Ρ Ο Ul

< ω-Λ > · Ιί=· Ο/ Μ

Ο •αι »8a ‘S* öa X ‘S I

___

____

------

------


6— Γ Ε Ν ΙΚ Η


‘Αθροίσματα κατ’ εθνότητας 676090 15000 378769 39880 96825 9025 25000 20329 20462 32326 12090 3846 18328 36834 6240 3405 6051 22191 35070 1457761

5000

—

—

____

____

—

50 600 20

—

—

—

75 987 45 — 153403

3 182673

180000 200000 55000 105300 50003 95000 35000 70040 110000 90004 20000 10000 5000 15000 400 9729 605 471 1101549

(*) Επικαλείται καί Τεκέ. (*) Επικαλείται καί Χαμήδ έκ τού καταλαβόντος αύτήν Σελτζοΰκου.

"■vj

νθ

59032

—

β') ‘Υοσγάτης(Κορνιάσπων) 23200 20200

—

in (»> Διοικήσεις

Ρ

α'λι KaLOaneiac.....................

**

Μουσουλμάνοι ή Μονσονλμανοφανεΐς μη Τονρχοι 3 _a V '1 1 1 * S ί. μ

—

--

ο
50487 35000 24000 50000 5000 5000

—

—

—

15096 30000 10000

60000 15904

—

ο

«* a >> *δ·

•4 «·. 'CΗ o :! Ο/

Π

•

ο

—

— 10000 10000 50000

«’ Ö X

34488

2424 44985

35000 — —

Ν Β β ο ‘Ο ;δ Μ Π

tft « 2 8*1· 5 Χ *5 S

-- 150 1737R8 —

250 •265546 -

346 — 11381

197205

478 — 238013

107798 129732 49500 90030 95000 55000 80000 50000 35000 85000 2424 94200 478 400 874532

ΣΗ Μ . Έ ν τφ πίνακι τούχφ ή είς έθνότητας κατάταξις τοϋ πληθυσμού τοΰ Βιλαετιού έγένειο άναλυτικωτέρα τής έν σελίδι 43. Έ ν εκείνη περιελήφθησαν α') Κ ι ρ κ ά σ ι ο ι 10.000 μεταξύ τών Άφσάρων, ώς οίκοϋντες τήν αυ τήν χώραν, και 25.000 μεταξύ τών Γαλλογραικών, διά τον αύτόν λόγον, β ') Κ ο ΰ ρ δ ο ι 20.000 μεταξύ τών Τροκμηνών, ώς άγοντες τόν αύτόν ήμινομαδικόν βίον, καί 30.000 μεταξύ τών Γαλλογραικών, ώς συνοικούντες αύτοϊς.

Δ Ι Ο Ι Κ Η Σ Ι 2

Τ Ρ Α Π Ε Ζ Ο Υ Ν Τ Ο Σ

L P'ο> ω η

Οι 3

a

St 3 * U Ch

α') Τραπεζούντος............................ 164.774 45.000 35.000 30.000 β') Τσαννικής (Σ α ννικ ή ς)............. 150.087

—

—

sr SO •3 -ί 2 a 2 5 .000

120.000 3.000

Κιρκάσιοι

fr

Κόλχοι (ΜιγγρελοΙ)

Δ ιο ικ ή σ εις

Λαζοί

<*»

Σάννοι (Μό νιμοι καί Πλανόδιοι)

Μουσουλμάνοι καί Μονσονλμανοφανεΐς μή Τοϋρχοι

ο * a Ν '•i •

14 Ο λ«Α *■«

a Βa

a. Qi

Γ*

ί

s * e o a. H

ί ? a X

45.000 29.800 1.500 2 1 .3 3 5 110 72:281 469.800 —

35.500 1.000 17 .465 250 40.000 367.302

γ') Λ αζικής......................................... 15.024 ___ 8.600 L.000 5.400 40 36.140 85.000 20.000 2.000 _ δ') Γκίουμούς Χανέ (Άργυροκο· πείου) ........................................ 74.748 10.000 10.000 50.000 5.000 5.100 1.500 2.300 — 40.100

’Αθροίσματα κατ’ εθνότητας

’Αθροίσματα κατά διοικήσεις

Γ Ε Ν ΙΚ Η

173.204 193.748

404.633 55.000 12) .000 180.000 80.000 50.000 79.000 5.000 46.500 400 188.521 1.209.054

Σημ. ΟΙ έκ τών Σάννων πλανόδιοι, oi αγονίες δηλαδή βίρν πλανοδίου τεχνίτου (artisan am bulant), είναι Γιονρού~ not’ οί όρεινοί αυτών καλούνται Τσεπνήδες.


9—


*Αθρ. κατ’ εθνότητας

—

•a ο 1 > >0 Ο ρ· SL «ο Ο) =*- 5 ο Ι ο ο/ δ Μ η b

— 25000 20000

γ ) Κήρ ΣεχΙρ (Μωκισ^οΰ). 17250 25500 24500 39513 6') Ά γκυρας........................ 27250 25000 25000

* &

5 e £ * Ρ "Κ

οο

ΑΓΚΥΡΑΣ

Κιρκάσιοι

ο «. § « 3. X3 ct) Ίο &η" Ö X

ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ


ΓΕΝΙΚΗ

Δερβίοα

7· -

3 a

Mονσουλμανοι και Μ.ονσονλμανοφανεΐς μή Τονρποι W » Ö Ö^ -» 58 Ο ο? Ο ”> So -» ί X >Ρ »>·» i^ ^ Λ. 2 g* r< Q/ 1σ ^ο d. ° J3 & öQ· ν Ο ϊ“ χ * U Κ & ■ 2C Of j_i> 1-I Κ< Ο C Of ? 0 o/< Es? ö Μ ϊ ö £. Ε η b Μ iS

e» V K -o 0 a X

5o

*Αρμένιοι


υ<4> »> ff r<

ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ ΣΕΒΑΣΤΕΙΑΣ

Τάταροι

10 -

s i l l oO

Eh "

«*

'8 a * * a 3 k* to 5 -S’ 3- x 'S o §i"^

Ö itS P· a Ql ί

α') Σεβαστείας .................. 39.933 150.401 25.000 16.000 25.000 15.000 30.000 — 8.000 65.100 63.868 —

438.305

β') Τοκάτης (Εύδοξιάδος) . 39.761 50.600 15.000 10.000

—

—

10.000 100 7.000 32.200 37.919 400

202.980

γ') ‘Αμασείας..................... 48.739 66.000 _ 50.000 δ ) Καρά Ίσσΰρ Σαρκΐ (Μαυροκάσιρου).......... 51.567 12.830 20.000 10.000

_

_

30.000 300 3.000 35. ί 00 50.600 _

283.739

—

—

Αθροίσματα κτα’ εθνότητας

--

--

2.000 18.083 18.046

132.476

ISO.000 279.834 60.000 86.000 25.000 15.000 70.000 400 20.000 150.433 170.433 400 1.057.500 ΠΟΙΑΤΟΥΡΚΙΑ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

Δ Ι Ο Ι Κ Η Σ Ι Σ

Α Δ Α Ν Ω Ν

Μουσονλμάνοι καί Μονσονλμανοφανεΐς μή Τονρχοι Διοικήσεις

§ R*

Ρ

α') *Ιτς-νΕλ (Σελεύκειας)............

1 οο » Ρ eS-sg 2*<>S

Ö V » Μ 0/ a ο €►

O u>

< fä

27.000 29.600 21.000 4.500

β') Μερσίνης............................... 26.500

_

γ') Αδάνων................................. 24.500 4.400

_ —

δ')Δζεμπέλ-έλ·Μπερεκέ ΐ( Άμανίδος) 29.550 10.000 35.000 ε7) Κοζάν (KaTaoviac)................ 20.450

—

—

—

O •a

o Q/

ml 6oQ 0 >oP/ w

Of w

—

3.250

—

—

—·

7.000

Ά

«d a u s* 3 Qj a S

·>* S * -la S. Of

200

—

3 a its * S ak o S' S 3- λ a cu xQiC3fj :« £ ‘oO H

*o K> a X u> a 3 aif a. x 'S S


ιι.- Γ Ε Ν Ι Κ Η

* y

— 10.011 20 95.581

539 6.370 2

4.000 250 44.661

7.150 16.000 6.000 3.500 1.100 36.500 8 10.500 100 109.758 —

2.000 2.250 1.000 2.500 16.049

5.000 2.000 1.700

500

__

6.500 25 104.874

200 23.081 — 10.000

5 67.936

’Αθροίσματα κατ’ εθνότητας .... 128.000 44.000 56.000 16.650 20.000 13.200 i2.000 4.539 87.000 10 41.011 400 422.810

ΣΗΜ. Έκ τών ’Αρμενίων 60.300 εΐσί Γρηγοριανοί, 11.550 ρίσΐ Καθολικοί (Δυτικοί) καί 15.150 Διαμαρχυρόμενοι.

ΟΟ

UO

1 2 . - ΚΙΛΙΚΙΑ Μ ΙΚ ΡΑΣΙΑ ΤΙΚ Α ΤΜΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ ΧΑΛΕΠΙΟΥ

Δ ιο ικ η τιχ α ί m» Ο tXJi

διαιρέσεις

Ο cO ‘Ο

Οί Ο

α') Διοίκησις Μαρας

(*)

_» Ο <0 Ο •ο μ Φ

Π

τ>

<3

ο Ν '=> Ο Cl Ρ

ο e"i

Ρη

20913 9615 32666

β') Ν.Δ.Ύποδ.'Αϊντάπ 12500 , ( ) γ') Ύποδ. Κιλις (3) .. . 13146

mi

Ö t-> I-» Qi 8 e e<

Σ ΰ ρ ο ι 0

—

1^334 —

500 12500 —

9500 —

500 5000 —

2000 1500

S3

λ.

m» O m» c 'S X Ql £

© £Ö Ck IP o m

Γ*5

aH ao. 3 X a* *—

CG.

Ö Cr <

1 Γ^ί d ■* ° ,2 S a p 50 W

S μ ;> o Cl a

—

—

—

*4

«Ο S> £

£X 28 - a. 0 X αι I? 0 H

Ο

o > Ö Qi O t?r Of C-.

'o X ·* H P

<

ί«1

ο »f> °® s '8 *5 M *« « S' X 8Oil 8°0 f* 8 (ii i 'O X ^ > » 0 Κ» Oj

C> X s

25000 3500 6484 5434 —

368 22979 1850 2463 3522 400 153528

—

2500 3000 5000 —

557 3180 2016 2000 594 100 53977

—

3503 2500 1000 3774 647 8000 1547 1300 —

—

1000

—

40 1250 1142 1500 — 200 25583 100 5027 2084 2500 — 60 34781

1000 —

—

40 44457

43 100

2

500 — —

4645

57765 14461 55565 8000 33834 2500 27500 15513 15484 16434 3774 1714 40479 ,769 10263 4116 800 316971

(*) Αντιόχεια προς Ταύρφ, Γερμανίχεια.—(2) Δολίχη.—(3) Κύρρος, "Αγιούπολις.—(*) ’Αλεξάνδρεια έπ'ι Ίσσφ. {*) ’Δντιόχεια πρός Δάφνην.—(β) Βώλανέαι.

"Ε λλ η ν ες

Δ ΙΟ ΙΚ Η Σ ΙΣ 3

Α ρ μ έ ν ιο ι

Κ α θ ο λ ικ ο ί

Δ ια μ α ρ τυ ρ ό μ ε ν ο ι

m»

m»

Ί σ ρ α η λ ι τ αι

'Α θ ρ ο ίσ μ α τα κ α τά Δ ιο ικ ή σ εις

X Η

Χρυσοπόλεως 20 Χαριαλιμης

10

ΓκέϊμπουζέΟ) Πριγκιπόνησων .

4

Μπέϊκος(5) . Χηλής ή Χηλών.

Αθροίσ-κατά ΰρησκ.Κοννότ

11

ΰ ν» C as α 2

Ö !-» 00 << ο X Η

88 2.905 126

604

5.631 23

20 1.126

39

156

1.210

33

690

67

268

1.325

74 1.713

11

44

665

7

9

395

34

186

6

13

806

89

356

4 —

2

'5V» !=■ Φ a 3

'd u

Ο

iO

Η

<

Φ a S

ϋ ι-> αι

ο

c *0 ϋ ί-» 54 (ίι o C sO ** <

'5 Φ ΰ S

© ö X ’w rN o <£ w <

92 1.186

8 32 662 6 24: 335 123 m

16

211

2

8

75 —

—

2

8

90

--

2

8 162

—

—

45

45

945 10 150

150

—

-----

— — —

—

—

1.S00

58 217 7.633 366 1.464 1 1.576 39 156 1.592 14 56 959

6 24 335 2£

—

ö V* er Φ ύ *~4

ö I-» ω 'δ >ί

11

Β 00 «< Ο X W

Ο

r< Ö Κ

Διδάσκαλοι

Ο

*0 Ρ pr Φ ϋ 2


Ö Ι-» ÜÜ


'Υ π ο δ ιο ι κ ή σ εις


9

Μ ο υσ ο υ λμ ά νο ι

Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ Ο Υ Π Ο Λ ΕΩ Σ


ί - Μ ΙΚ Ρ Α Σ ΙΑ Τ ΙΚ Η


’Αθροίσματα κατ’ έθνότητας

—

-1^

’ Α ρ μ ένιο ι

.s 3

o Λ-Ρ

500 — 2500 2500 1500 2000 — δ ) ‘Υπ. Άλεξανδρέττας 7406 2646 2399 — , .<*> ε ) Β.Ύποδ.'Αντακιέ (8) 1800 1200 3000 8000 3500 1000 — 2510 2000 2000 — ς') ‘Υποδ. Μπάλάν (6) . 2000

1 3 <4> O

Διαμαρτυρόμενοι

Έ λληνες

Μ ουσουλμά νοι κ α ί Ή ίουσουλμανοφ ανεΐς μή Τούρκοι

CO

d

h» Φ Ö

2

6.197 οΟο 1.232 16.916 55

200

2.622

73

2S9

2.105

—

26

134

2.585

—

51

185

1.488

95

396

2.606

—

6.197 606 2.409 28.322

(’) Δακι^ίζης.—(*) Νυμφαίου. CO

Ln

Φ ■> Ό LT.

1Ή

·»>

* £

ä

ϊ

§

1

i

I . X §

1 .

? β £

25

H10

σ>

£»

Cl

Σ χ ο λ ε ία

M 05

03

bO -Ο«

tO ■-

Δ ιδ ά σ κ α λ ο ι

tO

Μ α θητα ί

03

03

03

M

Σ χ ο λ ε ία

Μ

M

O

to

Ci«


i- ι

Ü3 03

Μ α θη τα ί

Ü»

ο

O

M O

1

_

Σ χ ο λ ε ία

|

ι

|

!

03

Δ ιδ ά κ α λ ο ί

o r»

Μ α θη τα ί

o

f

03

|

|

|

|

os

Σ χ ο λ ε ία

l-i o

1

1

1

1

o


to to

1

1

1

1

g

Μ α θη τα ί

|

|

|

or

Σ χ ο λ ε ία

1

1

1

o


C»

i

l

l

©

K* o

1

05 cn

ι ι ι ι I l·-» M( - * © © ’

W*<1

M OS

Σ χ ο λ ε ία

M •4

tO 03

M· 03

03 O*

(Si

Δ ’^ δ ά σ κ α λ ο ι

489

748

228

1.095

1.897

Μ α θη τα ί

If»· fe —J

Μ α θη τα ί

CO

X

£ δ Τ»

ΠΗΓΩΝ

1

ÖJ

O

M. cn

?

1

w

Ot to

1« , Q | ® S ·» β > i

at

|

M

—-1

*■»

to Ol

to «Ο

-J

* Β Qo-3 c

00 CD C C

CO <0

05

Ö * «ö kS

S IS

03 M kf*·

<35 ©

t£>

—Λ IO IK H

M to

00

·s*

935

-4

ο»

. . .

970

«Ο

■3s s p ϊ> S -

'

*

S ■ * .

· * .

140

i
1

639

P ο fs £

ϊa o· ·% o

ι 11

461

i S

i ? >rf δ

B ■Ct >» 5* β ■h X ** w* 2 a - «^jj *«5 * o o ® TS S*e Ο M ►O X B

VlVlAIHldVdVU

S (η Q Ο <33 <; «—ι

S

<η

100 ι~* 05

3 ο <5 Ο Q Ρ-

δ ο Ι ο» » C·* Ρ ιΓ>

a ο Ρ C■ί » Η

n

X ffN rJ 1= 3 « f Ce ί Ο ·· X •ä,

"CO on, >» 8

s

«*

. .

* 5 ' ΧΒ 2 ρ -5 «4 «* βρ *1 «η φ ο -3 Q X

« Ρ ο Ρ·

(Κάλπης)

•ο W e ο -ρ

>

. ο» β> 1 a & ß<ο

I Κάνδρα

> φ η

*

*

(-ι

co

>?»■ CH

05

Η*· -α

Hi 03

Σχολεία

03 Ο

^•1 to

Μ· Ο*

to 03

to


1266

3251

1315

Μαθηται

541

Ο

ο< to

Ν) Ο

Hi rf»· H*

220

100

6378

2092

595

tf* CO 05

1869

1326

ΜαΟηται

03 03

Η*

1

t—1 Ο

a>

05

Σχολεία

£

1

£

M· to

03

Διδάσκαλοι ΜαθηταΙ

co cd

03 03 «ι

Μ·

ι-t

Cο Ο

1

Ο

03 03 rf*.

03

οο

Hl Ol

to

1

1

»

!

1

CO

1

*

1

1

Μαϋηταί

ο Η

-4

M05 ttlm

Μ rf»· 03

to o« ox

227


03 ΟΟ

to to CO to

03 HI

ΜαΟηταί

&

3016

17138

CO CO

Σχολεία Διδάσκαλοι

> #“ σ>

137

Η

β Q Ο £ ϊ

Ο «*

»Ö os ·* ο

«·

C«

200

L171

03

οä l


172

231

200 676 Ί0 > Μ λ 0 1 IOIOU -VDIdAOl VIOU

1

u

ΝΙΚΟΜΗΔΕΙΑΣ

300

CD Ο

118 200

Σχολεία

006

85

ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ

7202

ο ·? » «

to «-Ι

CO

»ο J|

Σχολεία

ί Ό U 5' 8 % < * fö> X β Η

8 S οS ΐ*·

X «ÖN

Q

I

® ■g * W *

o 2

i g

° 3 Γ ί

rS . '

£ CO

g S: H

Μ

p

^

o

• r

^ X m

^ '*5

Xm

μ-1 M

IO CD

CJ* Η

—3 0<

to 09 M

Σ χ ο λ ε ία

t—ι eo >-*

QO *-J *»a


So -ί to CO

Μ α θη τα ί

CO co

Σ χ ο λ ε ία Δ ιδ ά σ κ α λ ο ί

· ·

eo ‘ Ö«

to 0« OD t—ι

rf»co C>"> O

|_ i Μ· » -* * £ » ■

μρ>» as>

jo CO to CO to 03 co

to OD

►μ. ^

ot ffi

(—l cc tf -

CO o< (Ο

03 co to

►f*· 05 bO CA ω oa

OO 60 o 11

1—1U O co

U OS to

CJ1 H Os Ο

to

V'

co

OS td OO σν I-1 *~-i

► 03 to to

1

co

to co

03 os

OS οο

ι I 1

oo CT

i—<■ ο o

os o 0<

co cn

56.525

*■1

*

Μ α θη τα ί

Δ ιδ ά σ κ α λ ο ι Μ α θητα ί

to

1

1

cn

oo

co

Σ χ ο λ ε ία

CO QD to

I i

I 1

to CO

09 fc3

03 OS


ly

ι

ι 1

03 o o

to 1— o

in OD to

Μ α θη τα ί

to

11

ι1

ο»

co

-q

Σ χ ο λ ε ία

► —■ O o to

l 1

ι 1

ω o

to

p


CD

rr>

I 1

I 1

C» CD CO

w CO OO

® oo to ^ O t—^

rf“

1

1

I

1

**

Σ χ ο λ ε ία

t-»· 03

I

1

1

1

Si


CO

1 I 1 i §

—ί ► — *

o

oo co μ— W·*

to »—*· -a CO ifcw to CO

1 1

to 03

H*· i^ '

1— ^ »-1 to

oa

l-t to ί-1

03 oo —4

09 η η 03 ui

ιμ ο

03 o>

σι τ.

4— Bo

OS ce os t—*· CO to 03

1 «S >» Τ= S* Ο

Σ χ ο λ ε ία

ISO

§

3

Μ α θητα ί

Μ α θη τα ί

ιΰ Q ■ft et« «t ·»

s

In <γ «> a •SS ►* 5‘ e 9*

P Is

£«%· X oe»-

1

Σ χ ο λ ε ία

X

μ».


R ® I I ' X T: ■a, r Q 2 «* R JT

p

Κ·Α O' o

CC 03

CO ς«

Μ α θ η τα ί

!|

^ /O e CK » ■fc “fe f» o © ι *■

Oj —J Co >—■

t-L

Z Mr P Ν ΗX

ct

6

ΘΕΜΑ

—i

s C)i

X •äQ o* Λ

3

ι—ι eo

—J h*

s

M -ς «5

>— >£*■ os

ho CO

681

^

§ bZ

VlVIAIHldVdVU

*

9 36

4125 17 68

70

217

371

1

CO

1

1 1

1 I

Μαθηται

1

Σχολεία

1

1

1

g

1

1 1 \

1

1 tf*

§ M ^

Μαθηται

8* o > U X o«·**

279 1108

8 43 414 1650

73 264 1023

21127

3845

7606

6688

Μαθηται

ί 8 ■ 2 1L ?»

Σχολεία

X

15307

Σχολεία

L· fÖ ► o> 0 ■R 2£ ο*■ eH 1

44 460 382 1428

373 1368

16

8 72

54573 •lOXdAOllOlOU -VlXdAOlVlOU

Σχολεία

1

ho

a ό


CD

OS

% 9Ο m ·»


to

I* Βι ■« «Ο »

Μαθηται

to

1712 6577

•>1 to 1-1 CO -a OS

Q ο

ill IQ

(*-

os

t

Διδάοκαλοι

200

— J 09

1

03

Σχολεία

60

1— 1 OS to Ci ο

1-1

Μαθηται


Ö 5 *5 <5=fc *»ei &.S ο < eΟ *^

G E M A

12

292

1

Σχολεία

6691 32 128 1148

65

2059 222

9 36 1

Μαθηται

264 1056

20

1385

Ο

3

-α ο to GO 2098

5961


393 1572

ft>«j

3620

ω as.

273 1092

^ if»-

5283

Σχολεία

l— i ci o

996

249

10

09 to Cij

O t* J. δ ·*

155

.Jio ^ · s,3

3 o S' 5 Λ

643i

15480

■

μ

'S O Ϊ3 g.

868

2δ525 1401 5604 25680

-r P S 9 °"H & **'

3

? 5 'S' 2 3 113

*Woϊ ο 2, 5ο-*Ρ « ■Sg η α 2 *< Γ*> β ίο Μ μα4ι» σ> 09

Μαθηται


2 ^ « -« j,


s ** * -3> 5 5 <*>

° o' R β «» 8

ο κ

Μ ΒΒ Μ

(*) Μοοκισσός.

Ι

έ

X *

© S'

I 5* ?

^ ο §

« S Q

«

p; -5 jS

1« ' Λ 1 «n g

S*i #ε

fIf

M>

♦

b> 8·» X

·

**

δ ί

·

Μ 1 .2 0 6

350

200

350

306

1 .4 0 0

800

1 .4 0 0

1 .2 2 4


1 2 .6 5 0

2 .0 0 0

1 .8 0 0

4 .0 5 0

4 .8 0 0

Μ αθηταΙ

σ»

to 09

^ 05

^

_ 09

Σχολεία

24


1 .0 2 0

ε f»

Μ αθηταί

1

1

1

-

Σχολεία

1

1

i

*►

λ ιδάσκαλοι

W

s a

•3

5‘

l

408

246

357

316

1.580

846

1 .4 1 6

1 .2 6 1

Μ αΰηταΙ

i

5.103

l

ul

Ό Ts Ol« ■«

s

B **

*

Σχολεία


Α Γ Κ Υ Ρ Α Σ

365

Σχολεία

Ο e*

a Ε ΜΑ

9 05

60

3 .3 1 0

03

1 .3 2 7

09 05

I 1

Μ αθηταί

12

140

4 .3 9 0 Ι -ι

*


135

Ι-ι -J 05

4

09 Ot

2 .5 6 5

rf»·

68

1^ -α m

1 .4 1 0

rf*-

Μ

3

40

b+ tsO Ι~ι

Μ ο υ σ ο υ λμ ά νο ι

(*) Κορνίασπα, Μιθριδάτιον.

ΟΟ δ3

Σχολεία

tb. *5» s

δ'

X -R

*3> o

sW sö

5.221

4.245

4.365

7.720

31.551

L6L

δ Μ αθηταί

X B

a-

VlVIAIHldVdVU

i

>

- i

= *

.

β

" .

.

.

.

o

·*

i ? -* ο »

f t > » Ί)

• h -« X o

§
§ 5 ·» X

K

'S

® r-

5

a

©

p

> *

§

P »n

p .

2 1 1

CO H *·

CO o

H e o

- J

t o C «

3 0 0

0 S 8 *

CO

l- i

l- i

1 . 0 5 6

O s Ö o s

0 3

Δ

c o o «

1

1

1

1

1

Μ

α

θ η τ α

ιδ ά σ

α

θ η

Ο

Ι

κ α λ ο ι

τ α

Σ

χ ο λ ε ία

Δ

ιδ ά σ

ι

■8’ ί ! V«

tu Ό κ α λ ο ι

1 9 0

0 3 O

Ο β V

Σ / . ο λ ε ΐα

e o

1

- J o

β Q

•ft β ι -*

H * to

t o

1

r f» -

rf» ·

ι δ ά σ κ α λ ο ι

ΙΚΟΝΙΟΥ

to

Λ

GEMA

OS

κ ο λ ε ία

Μ

2 . 1 2 0

Ö o

9 3 5

1 6 5

L 0 .4 7 1

8 0 0

2 5 2

**— 1 o

Σ

1

t o

c «

to

0 3 O s

I

8 . 3 0 0

O '

0 5 CO o<

s 1 6 0

t o ς_>

t o tf-

t o o

CD

1 2 4

K

O® S
T O T

J

a $

oors

K

>

a

.

* •

Σ π ά ρ τ η ς

Ν ίγ δ η ς

Φ < o

m 2

Μ

* 0

Σ

χ ο λ ε ία

Δ

ιδ ά σ

α

θ

η

τ α

'S S ' ·* Ο «·

ι

I

o J I

I

I

!

·

*

κ α λ ο ι 9

CO o

Β

1

3 1 1

CO OS

1

OS CO

1

1

l · - *■ to

Μ

°

CO

►— t—ι o s

Σ

α

θ

η

τ α

•%

ι

χ ο λ ε ία I» tu

£

r f* · —ί

1 8 5

2 3 9

1 . 1 2 0

l- i

Δ

ιδ ά σ

κ α λ ο ι

o « 0 3

1

s|· α 1 <ι δ*» Β

*

& o

M

l- i

OS o<

€D o s C l

8 o s

6 . 1 0 0

1 9 .2 4 6

•lOXdAOllOIOLI -VIXdAOlVIOU

- 3

**

Μ

α

θ η

τ α

ι

X

Β

H β -

Φ κο ϊ> JS <3» QΟ •X Ο W-P ο €“ V· •ί 5 S Γ 'SS* to ft1· Οι co

HH > f o ^ p § 'S O ί'»*'* ί d r Γ •3 * 8 "§ *o «ΓΐΉ p -3· §t 2 fe ifi-s * i. g it ^ P

3 >

)-*

z

05

-q CO CJ1

-1 «1 os

Σ χ ο λ ε ία

CO

OS CO

CO M bO

^ H*

-3

-1 C5


*-* Oi

to

te

·» o> « X Q e>

00

—I ϋ<

M tf=··

to

*55 05

to

Μ α θ η τα ί

CO

to to Jo 03

-J

03 to 03

to
Σ χ ο λ ε ία

M

o<

H*-

OT


1-1

— to

t—I rf»·

f* · 05

(ΐ#*■ CO

M

37.195

tP 09

OS »o o

►f-j

Μ·

1

05 to

bo

os ©

ί

to M f_i to o

to

0»

δ

$ φ Ον

Μ α θ η τα ί

M

-d

to to

Σ χ ο λ ε ία

1

to to

03 co


CO

1

—4 ot “-Ί

i-l -J O

Μ α θ η τα ί

1

I

M

to

Σ χ ο λ ε ία

K^-

1

-

^

δ


ίf t ί} »

to —4 o

,

I

1

1

-a o

bO o o

Μ α θ η τα ί

ο ·««

CO

00

£

M· o 05 »{»■

Σ χ ο λ ε ία

w

Μ ο —J OS

co co

co to

Μ to K* CO

M CO to OI


<.i

tf» · ©

2.017

CO

3.759

8* <Λϊ Ο r«

03

3.257

ίο Ol

ft > § *·

CO μ

M·

o

OS

110.755

GC

QO

Η * CO

CO

to

H-

CO

*-ί CO

os to

**■ O

CO 00 CO

υ* ΙΟ *¥; Ρ»% ** ο «*

Τ Ρ Α Π Ε Ζ Ο Υ Ν Τ Ο Σ

0-

ot

* β Q Ο

ΘΕΜΑ

»—i lO 03 co

1.202

b0

on O

X

Μ α θ η τα ί

Ik

S 5' X "S ■3, Q QΗ Ρ> Q * X ft Η ft'

VlVIAIHldVdVU

a φ

·■ ο w Ρ

*« ο» «* ο «ίä

ο

ο* βΕΝΑ KAST A M O N H S

■lOMdAOl IOIOU !VI>ldA01VI0U

£6L

Ά θρ ο ισ μ α κατά Θ ρη σκ. Κ ο ινό τη τα ς

τ= § fl ιΠ

ε 5 : ·

S' ■= «η *

μ

: : · :

: : * :

" η S' w

ρ

Q !£, • •

& >’ 1 3£

Ζ 1

1

3S-

X

ο

.

t*.

S X

-3I

12

13

4

6

Σχολεία

20 800

Μ αθηται

25

Σχολεία

75


600

26

8

12


Μαθηται

60

CO

05

»- *11


Ο

Ci Ο Ο

I 1

-:i Cl

CO Ο»

I 1

Μαθηται

Ο'

to

1

M

w

|

Σχολεία

_

1'

300 Μ

1

Σχολεία

J 1

_ öi

t—L m

I 1


100

250

Μαθηται

37

37

Σχολεία

95


1400

Μαθηται

>f-

H·

100

46 L62 1335

£00

1550

52

26 113

05

16

—1 »—ι ςπ

7250

Μ

142 2165

25

300 I-1

25 j

C0 Ο Ο

200

ΜαθηταΙ

Ο»

15


<35

üi Ο

£

ή Κ ΙΛ ΙΚ ΙΑ Σ

λ

1ι

2

^to

ΑΔΑΝΩΝ

600

600

200

3

00 <7>

s ·*


15

10

39 116

10

500

Σχολεία

ιί*

<ϊ>g

O' £ 11. — ΦΈHA

920

260

600

60

«C

tC

S6L

> ΐ* «

r i

15

Ν5 ϋ' Ο C ?

• ■c; pe

^ j Λ > tq S* ?“

250

2830

Μ· Ο >#* C3 ÜI

S'

S » c

10

CD

β* Ί?

> C 2°

5

S

ΡΊ c

se*

? o X

o ft. u. « Ö ?.
VlVIAIHldVdVU

© 'S > ■So S tf «5ο τ ς *

S X cj, Q ·» Ve.»

r " : Oi οι 1— 1 to O 03 05 os ·-* 03 α μ

CO

—1 0> OD C

1— C Oι ► <* 05

«4 CO CD ^

05 O’ O H“3 »-ι 03 O 1— —L 103 —1 to #»

tO 03 03 »f-

Σ χολεία Δ ιδάσκαλοι

Ö 5 f g

to Ot -4 go

O HiS C D *-*

Ot)S O Iat -ι

CO tO m·

Μ α θη τα ί

© *» ·*

<75

t—*

ΙΟ

ΙΟ

H4

Σχολέΐα

03 to 05 o

03 to © <=>


8* < s» o ><

Μ α θ η τα ί

X

os t-ι 03 09 t-» CD

GO QD

Σ χολεία

CO «Ο


QO O

on CD >— C IO

Μ α θη τα ί

2388

: ? c to GO m £*· ο

: : : ro to tC ca 05 65

to· tf» ot Ci

1009 1030 11088 -a

Ο

05

1

1

·►

1

Σ χολεία

1

1

£

1

Διδάσκαλο«

ι

ι i

ι

Μ α θ η τα ί

—a

I-* 03

t-1 © It05

l-i fcO I>-i -1 l— i 03 12935

•IOXcW O I IOIOU -VDIdAOl VIOU

CD

CD

12560

£D Q

12418

05

1-1 m· C D CD

►-

Μ αΦηται

ι- t to to

-Ί O’ 03 tf*-

to O ©

ί Δ ιδάσκαλοι

-a

03

Σ χολεία

—1

CD D O


26185

kO 05 Ct g w 66

rfx 05 *— © os 03 o © — o· © © O« 03 H Ql O © CD 03

Σ χολεία

Μ α θη τα ί

§ e>-» 'S et ete

SEBASTEIAZ

t-1 σι C (-*D ■ o

03 to ®

:

10.— OEMA

S $©« toP O CJ1 CO

? § |£ :

M « ^ § 1Ρ «η

10805

ί | -3 ft£

yr.

o ^ p r S gS«o £ S 'S ? i ■'>■§1*5· Λ ß'»r> WX Q-'Q ·

o ·».»

£ ■ft * ·» o*· ^ -Λ* 1* ro

ο «*

X

Η (u ·\Ι s ! Μ^ ' X

■S, Β Q «1

δ s

•ο

I

fr6L

* T xg o5H. S

p £* R<

g T »(, 5P ·■ 5B #.ot ■ ·«Τ

■

»

»

>*=“ Φ

cc

C/' ►o

CO C o< o

2.χοΛ.εΐα Διδάσκαλοι

05

05

C*

O oo

Σ χολεία

260 1639

110 1000

392 4354


| 1

| | I I

Σ χολεία Διδάσκαλοι

20 400

Σ χολεία Διδάσκαλοι

069

o<

Μ αθηταί

£

Σ χολεία Διόαακαλοι

1 1 1

I I

§

Μ αθηταί

I I I

1

Σ χολεία Διδασκαλοι Μ αθηταί

100

80

03 cc

Cl o

Σ χολεία

to CO O

to © O

O' 05 O

Διδάβκαλοι

2320

7156

•IO>ldAOI IOIOU VlXdAOlVIOLJ

^ Κ o>

to

Μ αθηταί

2034

I I_1 l O

05

350

-4

1248

13273

Ito t*

rf*.

95

60

1174

“J

o3 K-· to

Μ αθηταί

>-L

7«

·( tk. ΓβΟ Jr if Η tü ιο 1e» Ο ί*« « L·.Cb. ο <*» X β ’ 5' Η ε s 'S, Β Q X 2 ** Λ 2-

(ΧΑΛ.ΕΠΙΟΥ)

j | 1

14 100

h-*· to

Σχολ,εΐα Διδάσκαλοι

20 200

1 I Ι

^

* r s 1 to

ΧΑΛΥΒΩΝΟΣ

I I I I

S >· X 5* a

©EMATOS

520

o«

β,Μ

TOY

cc-

g

I I I I I I

465

Ο Ο to to 5S os o C-? to tf2* 05 05 Oi 05

to

Λ

Μ αθηταί

!

60

760 bp

ι

2

to

t-i

1«?

20 300

1 1

X

170

C

cu.

Σ χολεία διδάσκαλοι

150

1 1

u> 8

Μ αθηταί

65

45

260

1 I I I

Μ αθηταί

ΤΜΗΜΑΤΑ

1230

0 * 0

la. —ΚΙΛΙΚΙΑ

350

to

Μουσουλ μάνοι

300

*-*■ «

Μ αθηταί

8 iOO

t-ι -

B

"Ελληνες

tO

«<1 to oo K-■ o o

* 1 x

2

250

15c o*

lS a* 2 ·»

p '© R| ιΓ »»-

100 958

2310 tO Οι •^1 00 00 c<

^

S

3 o aR' 7®’

15 365

I1 M ι 1H

o. >> ^οβ

3416

t+t-* 00 kS

I-

?

tOH

*

105

f

-ιγοφ ο χ

3 Λ

I f


278 Π Ι Ν Α Ξ ΚΑΤΑ ΙΕΡΑΡΧΙΚΗΝ ΤΑΞΙΝ ΤΩΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ, ΕΠΙΣΚΟΠΩΝ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΩΝ ΕΞΑΡΧΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1899 α )

Τοϋ

Ο ίκ ο υ μ ε ν ικ ο ϋ Π α τ ρ ια ρ χ ε ίο υ '

Μ ητροπ όλεις'

1) Μητρόπολις Καισαρείας » Εφέσου 2) 1 Κυζίκου 3) Νικομήδειας 4) > Νικαίας 5) » Χαλκηδόνος 6) % Άμασείας 7) Προΰσης 8) » Νεοκαισαρείας 9)

10) Μητρόπολις ’Ικονίου » Πισιδίας 11) » Τραπεζούντος 12) » Σμύρνης 13) » 14) ’Αγκίδας Φιλαδελφείας 15) * 16) Χαλδίας > 17) Προκοννήσου > 16) Κολωνίας

Έ π ισ χ ο π α ί'

Π ατριαρχικα'ι Έ ξαρχίαι"

1) Επισκοπή Έφέσου 2) » Ηλιουπόλεως Κρήνης 3) » 4) a Ά ναίω ν 5) > Σμΰρνης Μοσχοννησίων 6) »

1) Μονή Σουμελά, επ’ όνόμαΐι Κοιμήσεως Θεοτόκου 2) Μονή Περιστερεώτα, έπ*όνόματι 'Αγίου Γεωργίου 3) Μονή Βαζελώνος, έπ’ όνόμαιι Α γίο υ ’Ιωάννου

β ')

Τ ο ν Π α τρ ια ρ χ ε ίο υ

1) Μητρόπολις Είρηνουπόλεως 2) » Ταρσό u καί 5Αδάνων ή Κιλικίας

*Α ν τ ι ό χ ε ι α ς ’

3) Μητρόπολις Χαλεπίου 4) » Σελεύκειας

νθ

00

S 2-

tsO

«d 3 C ^ Ό _ ? P '2 § - 1 5. s> x Q 2; on S s -§ » | f 2 o- o- ®

-:3 «1 O **> On £ O >“* «/) ·« H

I ' l l ο ”5 2 ,5 ö *g §

|9 a a

!

a

-

>* X ίB •n

ö

C“ X jjΗ ^p' ν O O H s

e .=* p. >- Q 0«

> -i rt €· *

-- 9 ©' > >" o ·! R. S

"

s

§ .§ ·

* S’

S'

„ *

o

o

5 a

Si
Ό Cx

§ {2 a ~ p 2 «■. c* M *i S’ o

M X

sr ® £ S m «τ*

to

a o >* iT>

o Q X O < J3 Q

3

«I

P ίδ e. R Ό o > f», O
R

δ

n

9° ο

V

°

ß

s'

Ο

Q #·»

α"ϊ

3 «1 © ί ο β

S § Ci

m

C»

w

v

a o

9 Η Ό e» Ρ Ό X»

> * C“

c! « ο? 1 c— J u) s«

05

ß

2

°

s § o ' 'i

«<£

Ο O Ü T: « ·. Γ" £ · -d | , g9 ·*

Ο

i^ ? >>a*o q f . > M C- O O s r - s -§. »n

<2

g » d . iO 5 ,< d < S B 3 ό in in

D

-ι D ζ

ί

1

Μ

2

§ β

1 5 TJ

S

> Ι·Ι

Κ)

νΟ

Ο Ο

> m D

Q O

c:

<

Ζ

ο I m d - I 7C Ο Ο

e-*s

«

Ω Ό

Τ»

m S

βι

# Ό

Η

Μ

2

ο

H

v

I

ζ

1*1 § 2

X

8o o

m 3

■ ft

Μ Μ Μ M t i η Η ι— i—‘ l·-*■ >—ι i—k i( . W m h O ( 0 ® - . i O C T iM :

M x P H O ■c

fet * H e·» o X oj *-N B m

§

ΟΟ e l Ο. «ft Oc <ξ < Ο Ä vT» *r>

■ο

*

?

J

α'

- J*r>

m

> Ό X

ί

2? Η w R c— ο ·Κ 1L Q

>

IΗ "

r-» O Q ci

xe 5, 2” - 2. 5 a a

izs a Ν Ο 1 ο < ί“ '

*\

fc •I


2 k "; 2 ft s Ά x - o

8 a

-3 H

o i-J -=3'

« O >- X ο ti

1

li

w a

< 1Q #sθ -ϊ O j C< <

*

ΙΌ X«“ ι - 1 ' r m •Q

τς >

W ^ O iD C O ^ iO C n iiiW lO H

I ri


ΕΠ Α Ρ Χ 1 Α Ι Μ ΙΚ Ρ Α 2 ΙΑ Τ ΙΚ Α Ι Π Α Τ Ρ ΙΑ Ρ Χ Ε ΙΟ Υ Α Ν Τ ΙΟ Χ Ε ΙΑ Σ

Kj ο,

ι Ί

p “S d λ I'i cp

Ü) Ό Οι

’Ελληνορθόδοξα Σχολεία ο £Γ

(β ω f

Άρρέννων

Θηλέων

Is- ι «. -S 4 5 ο i j β ^ ,ο

4

8

4

8

200

1

2

50

500

2)

Ταροοΰ καί’Αδανων 80.550

12

12

21

18

34

1.360

5

12

630

2.300

»)

Βερροίας(Χαλεπίου) Κιλικία τμήματα 57.765

6

10

20

31

62

2.000

10

10

310

4.100

640

4

6

160

1 200

4.250

20

40

1.140

8.100

Ρ

1)

4)

Σελεύκειας

27.000

6

6

12

8

14

Άθροισμα

185.765 28

32

64

61

118

Διδάσκα λοι

4

X X W

Διδάσκα λοι

ΕΙρηνουπόλεως ή Άναζάφβου 20.450

s Ρ

Σχολεία

Σχολεία

Έχχλησιαστιχαΐ Έ παρχίαι

UΖfi 2 'ο co 2χ -ο φ ^

Μαθηταί

Αΰξων αρι θμός χατά χάξιν Ιεραρ χικήν

_j to lU/1 > Ο

α Η $=■ cp α

:S « Ι ,- ί Β “

ίΟ ν Ο Οο

νΟ νΟ


200

3°ς Π Ι Ν Α Ξ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ, ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΩΝ, ΚΑΙ ΕΠΙΣΚΟΠΩΝ ΕΚΛΙΠΟΥΣΩΝ

α ) Τ οϋ Ο Ιχονμενιχοϋ Π ατριαρχείου Μ ητροπόλεις 2 4 '

Ή Σάρδεων (Σάρτ Καλέ), Λυδίας, » Σταυρουπόλεως (Γκέϊρα), Καρίας, » Σίδης ( Έ σ κ ί *Αττάλια),Παμφυλίας, .» Πέργης (Μουρταφά) καί Συλλέου (Ά σσάρ’Αρδΐ) Παμ-φυλίας, » Σεβαστείας (Σιβάς), Πόντου, :> Ευχαίτων (Μεδζίτ Ούζοΰ), Πόντου, » Φάσιδος (Τιόν), Λαζικής, Πόντου, » Γαννρών (Κάγκαρι), Παφλαγονίας, » ’Αμάστριδος (’Άμαστρα), Παφλαγονίας, » Κλαυδιουπόλεως (Μπόλι), Βιθυνίας, » Τυάνων, Χριστουπόλεως (Κλίσε Χισσάρ), Καππαδοκίας, » Μωκισσυΰ (Μουδζοΰρ), Καππαδοκίας, » Πεσσινοϋντος (Μπαλια Χισσάρ), Γαλατίας, » Άμορίου ("Αχ Χισσάρ), Γαλατίας, » Μΰρων (Τέμρε), Αυκίας, » Λαοδικείας (Δενιζλΰ), Φρυγίας, » Συννάδων (Έσκί Καρά Χισσάρ), Φρυγίας, » ‘Ιεραπόλεως (Ταμπούκ Καλ?), Φρυγίας, » Κοτυαίου (Κιουτάχια), Φρυγίας, » Κολοσσών, Χωνών (Χωνάς), Φρυγίας, » ’Αντιόχειας (Γιαλοβάτς), Πισιδίας, » Σελεύκειας (Έγκερδίρ), Ίσανρίας. Ά ρ χ ιε π ισ χ ο π α Ι 1 4 '

Ή > » >

Πομπηϊουπόλεως (Τάς Κιοπροϋ), Παφλαγονίας Λεοντοπόλεως, Ζεέδης (Μίζ Κή >), Ίσαυρίας, Κοτράδων (Γκοτράτ Κίοΐ), Ίσαυρίας, Ά παμείας (Μονδανιά), Βιθυνίας,


201

302 Ή Κίου (Γκίεμλέκ), Βιθυνίας, Γερμίων (Γέρμα), Γαλατίας, > Μιλήτου (Παλάτια), Καρίας, » Παρίου (Καμάραι), Ελλησπόντου, » Γέρμης (Γΐοϋρμε), Ελλησπόντου, Νεαπόλεως (Γεν! Μπολί), Πισιδίας, Σέλγης (Σεργκέ), ΙΙαμφυλία;, 'Ριζαίου ('Ρίζε), Λαζικής, Πόντου. » Νακωλείας (Σίδι Γαζή), Φρυγίας, Μισθίων (Όγιοΰκ), Λυκαονίας. ΕΠΙΣΚΟΠΑΙ

’Ε π α ρ χία ς Κ αππαδοκίας α')

T ir d

τήν

Μ η τρ ό π ο λη ν

Κ α ισ α ρ ε ία ς ( Κ α ΐσ ε ρ ι ) 8 '

Ή Νΰσσης (Νεμσεχίρ), :> Καμουλιανών (Δεβελοΰ), Κισκισσοΰ (Κίσκε), » Βασιλικών Θερμών (Τερζιλι Χαμάμ), > Εύαΐσσων (Γΐογκονές), » Σαραουηνής, Σιβώρων (Κήρ Σεΐρ), »> Ά ριαραραθείας (Άζιζιέ), Αίπολίων (Μπογαλήκ). ί ')

1Υ ιζά τ ή ν Μ η τρ ό π ο λιν Τ ν ά ν ω ν ( Κ ι λ ι α έ Χ ισ σ ά ρ )

Ή Κυβίστρων ("Ερεγλη), Φαυστινουπόλεως (Άλαλα), Ζάμων, Σασίμων (Σάζαμα), > Βαλβίσσης (Βάλισσα). γ ’ ) * Υ σ ζ ό τ η ν Μ η τ ρ ό π ο λ ιν Μ α>κισσόν ( Μ ο ν δ ζ ο ν ρ ) 7* Ή *» ί> » » > 4>

Ναζιανζοΰ (Νένεζι), Κολωνείας (Ά κ Σαράϊ), Ταμίσων, Ταμισοϋ (Τάμασα), Παρνασσού (Κότζ Χισσάρ), Δοάρων (Δογάλα), Ά σοΰνης, Σινασσοΰ (Σινασοϋν), Σεβαστής (Σέβασα).

3’


202

303

Ε π α ρ χ ία ς Ά σ ία ς (') η ) ' Υπό τήν Μ ητβόπολιν’Εφέαον ( ‘Α για Σ ο νλο νχ)3 3 '

Ή » » » » » » » » » » » » » *

Ύπαίπων (Όδεμίς), Τράλλεων (Άϊδίν), Μαγνησίας προς Μαίανδρον (Παλατζίκ), Παλαιοπόλεως (Μπαλιάν Μπόλι), Ελαίας (Κιλισά Κίοϊ), Άδραμυττίου (Έδρεμίτ), "Ασσου (Μπεχράμ Καλέ), Γαργάρων (Άριχλί), Μασταΰρων (Μάσιαυρα), Καλόης (Κκλές), Βριούλων (Ουρλα), Πιτάνης (Τσανταρλί), Μυρίνης (Μ^ρινούι Καλέ), Αΰρης (”Αβρα), Νΰσης (Σουλτάν Χισσάρ),

» Μητροπόλεως (Μπαλοΰκ),

» » » » » » » » » χ

θυαίρων (Τσατάλ Άγάτς), ’Ανινήτων (Μπακιζελίκ), Βαρετών (Μπαλιάν Μπόλι), Περγάμου (ΙΙέργαμα), Πριήνης (Σαμπσούν Καλέ), Θείρων, Άρκαδιουπόλεως (Τεϊρα), Διός 'Ιεροϋ (Τσοΰλφα Βοτ·ρνού), ’Ασίων, Άσαίων (Ρουμ Κιόί), Μητροπόλεως (Γενί Κιόϊ), Αύγάζων (Εΰαζα),

(‘) 'Ολόκληρος ή ‘Ιωνία καί χινα τμήματα τή ; Καρίας ώνομάζοντο Λαρ" άρχαίοις Ά σία είς άνάμνηαιν τοΰ «ατά τά ΑΑ τής Σμύρνης Ιγκαταστάνιιος Πρωτοελληνικοϋ λαοΰ, τών 'Ασίων ή Άσαιν, οΐτινες έκ τής Κολχιχής, ώς οΐ άλ,λοι ΊΜυγοέλληνες ή Φρυγοπελασγοί, έξίτειναν τάς διαδρομής αυτών μέχρι τών 2icxv8i/vj«nx«>v χωρών. Ή ’Εκκλησία διέοφαεν άκήχησιν τής «αραδόυειος ταύτης, διατηρήσασα έν Tfj ’A oiq vq έπαρχίφ τή fo b τών 'Λσίων συνοικισΟείσΐ], το δνομα αύτών.


203

3°4

Ή > » > » > »

Κολοφώνος (Γκιαούρ Κιόϊ, Δεϊρμέν Δερέ), Λεβέδου (Γκιουμούς Δολοϋ), Τέω (Σιγατζίκ), Έρυ&ρας, Έρυ&ρών (Λίθρι), Άντάνδρου (Καϊμακλή), Θεοδοσιου.τιόλεως, Περπερίνης (Άσσάρ Κιόϊ), Κΰμης (Μΰκε, Ναμούρτ Κιόϊ).

β ' ) Ύ π 6 τ ή ν Μ ητρόπ ολιν Σ μ ύρ νη ς (Ίσ μ ΰρ ) 14"

Ή » > »

Φωκαία; (Φωτζετέϊν), Μαγνησίας (Μάνισα), Κλαζομενών (Σπάλα Βούρλων, Ά ϊ Γιάννη), ’Αρχαγγέλου (Σεϊδ'ι Κ].οί).

’Ε π α ρχία ς Λ υδίας Ύ ιτ ο τή ν Μ η τρό π ο λιν Σ άρδεω ν (Σ ά ρ ι Καλέ) 2 5 '

Ή Τριπόλεως (Γενιτζέ), » Θυατείρων (Ά κ Χισσάρ), » Σαϊττών, Σεττών (Σαϊντας Καλέ), > Περικώμη;, Αύρηλιουπόλεως (Τακμάκ), » Μεσοτμώλου (Μποζ Δάγ Μπασί), » Γορδίου, Ίουλιονπόλεω; (Γκερδίζ), » Τραλλίου (Γκΐόνε), » Σαλόης (Κήζ Γκιόλ), » Σιλανδοϋ (Σελέντι), » Μαιονίας (Μαιγνέ), » Απόλλωνος Ίεροϋ (Μπός Άλάν), » Ύρκανίδος (Παπαζλή), » Μοστινής (Τσομπάν Ίησα), » Άκρασοϋ (Γενιτζέ Κιοΐ), » Άπολλωνίδος (Μεντέτ), » Ά ετάλων (Άτταλΰδα), » Βάγιδος (Σιρτκέ), » Βλαυνδέων, Βλαύνδου (Σονλεϊμανλί), > Δαλδέων, Δαλδίας (Γιλδίζ), » Ίεροκαιβαρείας (Σας Ό βα),

204


3Q 5

Ή » » » »

Στρατονιχείας (Σελεντίκ), Κερασέων, Κερασουντος (Κιρεσοΰν), Σατάλων (Σαντάλ), Ταβάλων (Έσμέ, Νταβάλ), Έρμοίαπηλίας (Μέρμερε). ’Ε πα ρχία ς Καρίας

" Ύ τίύ τ ή ν

Μ η τ ρ ό π ο λ ιν

Τ α υροηά λεω ς,

Ά φ ρ ο δ ιο ιά δ ο ς ,

Σ τα υρο υη ά λεω ς

(Γ χ Ε ΐφ ά ) 3 1 '

Ή Κιβΰρας (Χορζοΰμ), » Βουβώνος, Σοφιανονπόλβως (Έμπατζίχ), » Βαλβοΰρων (Κάταρα), » Οινοάνδων (Οΰλουτζα). » Σίζων, Σεβαστοπόλεως (Κηζηλτζα), » Ήραχλείας Λάτμου (Καποϋ Κηρί), » ’Απολλωνίας (Σεραϊτζίχ), » Ήραχλείας Ααχΰμων (Βακοΰφ), » Ταβών (Ταβάς), » Λαβραΰνδων, Λαρβών (Τσομάκ), » ’Αντιόχειας τής Μαιάνδρου (Γΐάκ Κίοΐ), » Ύργαλέων (Μπεχιρλί), » Ταπάσσων, Τακίνων (Τακινάχ), » 'Αρπάσσων (Αρπάς), » Νεαπόλεως (Ίνέμπολι,) > Όρθωσίας (Όρτάς), » Άνατετάρτης, ’Ανωτετάρτης (Κήρ Γίολ), » Άλαβάνδων (Τσίνα, Κήρ Ό βδ), » Στρατονιχείας (Έσκί Σεχίρ), » Ά λίνδων (Δεμιρτζή Ντερέ), > Μυλάσων (Μυλάς), » Άμυζώνος (Μαζιν Καλεσί), » Ίασσοϋ (Ά ϊσ έν Καλεσί), s> Βαργυλίων (Βαρβοΰλία, Τοΰζλα) » 'Αλικαρνασσού (Μποδροΰμ), » Λωρΰμων (Τβαβδάρ), » Κνίδου (Τατζίρ Λιμάν),


205

Jo6_

Ή » > >

Μΰνδου (Κίουμισλοΰ), *Ιεροϋ Κινδυάδος Άρτέμιδος (Σιρμάτς), Κινδράμων (Κίντραμος), Κεράμου (Γκέρεμε). Ε π α ρ χ ία Αυκίας

ζήν Μ.ητ$όπθλίν ΙΗυραίν (Ντεμεοί, Χ « ΐν Τε:ίά) 38»

Ή Μοσταΰρων (Μαοταρα), » Άράξων (Όρχάν), » Καύνου (Ντάλιάν),

» » » » » * » » > * » » » » * > * » » »

Ποδαλείας (Ποντάλια), Άρυκάνδων (Άροΰψ), Σιδΰμων (Ντουρντουκάρ), Σ'.αμνών, Ά γ . Παρασκευή (Σακμά Κιόϊ, Δζουμαλή), Ξάνθου (Γκίουνεν.), Κυανέων, Κεναίων (Γχίαουριστανλήκ), Δίοχαίσαρείας (Καγία Ντιμπί), Τλώ (Καλκάν), Κανδύβων (Κέντοβα), Οίνοάνδων (Ούλουτζα), Μάχρης (Μέγρι), Φιλήτων (Φιλήια), Φοίνικος (Φίνι,χα), Πύροας (Σινιέκ Γίαλά), Πατάρων (Μπασιγραν Κιόϊ), Άντιφέλλου ( Αντίφρλο), Κόμβης Κόμβα>ν (Γκίομπέ), Χώματος (Μ^ολατλή), Φελλού (Φέλ) 3, Μ,ταϊν^ίρ), Φααήλιδος (Τεχιρ Ό βά), > Κορυδαλλών (Χατζή Βεληλέρ), > Άρναίας (Έρνές), » Πινάρων (Μινάρα),


206

3Q7

*Η ΕϋδοΗΐάδος (ΚεισΙ ΜΛουρλοΟ), »

Τ ε ρ μ η σ σ ο ΰ ( Γ χ ίο υ λ ο ύ χ Χ ά ν ) ,

-> Δολιχίστης, Νήσου (Καχάβα). » Κυανέων, Κιανέων (Τρίστομο), »

Π α λ α ι ω τ ώ ν , Π α λ α ια ς ( Τ α χ τ ά

Ί σ κ ε λ ε σ ί) ,

» Μυλωτών, Μυλών (’Ακετσιλέρ), » Ά χ α λ ισ σ ο ϋ ( Γ ίο υ ρ ο ύ κ F κ ΐα ο - υ ρ ισ ϊά ν ) ,

» Έδεβισσοΰ, Έλεβισσοΰ (Κοτζα Ά γάτς), » Βη^βοίρων (Κάταρα), » 'Ροδιαπόλεως, *Αχάνθ·ου (Έ σ κ ί Χισσάρ). Ε π α ρ χ ία ς Π α μ φ νλία ς aF n d r j j v ΒΙ-ητράτκολ ιν S i δ TS ( ‘E a iti Ά τ τ ά λ ι

) 14'

Ή "Ασπένδου (Μπάλ Κήζ Σβραί), » Κοταίνων η Κοτέννης (Γχοντενά), >

Έ τ α ίν ο υ

η Έ τ έ ν ν η ς (Σ ΰ ρ τ),

» Καραλίων (Κέλερι, Κιριλι Κασαμ/τά), » Κασσών (Κάσχ, Κάς), » Κ ο ρ α χ η σ ίο υ ( ” Δ χ Σ ε χ ί) , » Σ υ έ δ ρ (υ ν ( Σ έ δ ρ ιι)

» Μιλυάδος, Ίονσπανουπόλεως, Χωρίων ( Έλμαλϋ), » Όμυναδέων, Ούαμανδών (Σεΐδί Σεχλέρ), » Λ υ ν δ η ς (Σεϊντΐ Σεχις»),

Μιλυαδικών

» Δαλισανδοΰ (Φαοιλέρ), » " Ι σ β ω ν ( Κ ίε σ μ έ ) ,

» Κολοβρασαοϋ (”Αχ Σεραΐ), » Μαναύων (Μάναβα), t r y Y jlb XT) · Μ ψ Ή

’ Α τ τ α λ ε ία ς

Iw

H ip y tjc ( Ι Ι υ ρ γ ί ν , M o vg w d w a ) 1 β ·

( Ά τ ιά λ ια ) ,

» Μαγΰδου (Λ ίαοα), » Τ ε ρ μ η σ σ ο ΰ ( Γ χ ίο υ λ ο ύ χ Χ ά ν ) ,

» Σίνδας, Ίσινδι>ϋ (ΤΥγκίρ), > Εύδοκιάδος (Γΐοΰρμε),

> Μαξιμιανουπολεω; (Στεφάν),


207

3Q9

Ή > » » » » » » » » » > > » » » > » » »

Άπαμείας Κιβωτοΰ (Σαντικλή), Τυραίου (Ίλγήν), Βάριδος, Σπάρτης (Χαμήτ, Ίσπάρτα). ’Αδριανουπόλεως (Καρα ’Αγά), Λιμένων (Γαζρί), Λαοδικείας Κεκαυμένης (Γχοργκάν Λαδί«), Σελεύκειας Σιδηράς (Σελέφ), ’Αγρών (Άγρας), Άδάδων (Καρα Μπαοΰλο,), Ζορζήλων (Μπολδούρ Ό βά), Τυμβριάδος (Ίμροχόρ), Τυμανδοΰ (Γΐασ'ι Έρέν), Κωνάνης (Γκίονέν), Μαλλοΰ, Δαδηλίας (Μαλλδς Ό β α ), Σινιανδοϋ, Συνηθανδοϋ (Καδιν Χάν), Τιτυασοϋ (Νταρσάμ), Μηΐροπόλεως (Άγιασίν), Πάππων, Παππηνών (Τσαρήκ Σεράΐ), Παρλαΐδος, Παρλαοϋ (Μπέη Σεχίρ), Βινδαίου (Κιλίτς). ‘Ε παρχίας Αυκαονίας

'

Υ πό τ ο ν Μ η τ ρ ο π ο λ ί τ η ν Ί χ ο ν ί ο ν ( Κ ύ ν ι α ) 1 8 '

» » » » » * » » » »

Λίστρων (Κίλυστρα), Οΰασάδων (Γΐονουσλάρ), Άμλάδων (Σελκί), ‘Ομονάδων (Σεΐδί Σεχίρ), Βηρινουπόλεως, Ψιβήλων (Πιρι Μπεϊλί), Σοάτρων, Σαυάτρων (Σοΰ Βιρμέζ), Κάννων (Καγιά Μπασή), Γαλβάνων, Εύδοξιάδος (Καζανλή Καλέ), Πΰργων (Όμπρίοΰκ), Λαράνδων (Λάρανδε),

C 0)

tB

^ o

w x *4 ε· < 3 Q T: 6 < e ί X X ε* * Μ flΗ O' < Η 0 ο 8

Φ %

P M ?* ■ ί 5

iArt f

65-

βί

*ί I .

fl Ä ·< 2*0 3J Är-

c
£

* tTf «i » ia

O Q

&

•

4 o y to H 5»

B

f ? s ι

> S O* *«1. S ö m Λ Λ M S

T=

8 - *·f τ*

I5

B Co Ο 0

ρ

"

■»» q» Jr to W w °

6>

iTf k

ß» «

»

*

»

« 2 »> P t μ

I

TÖ

-

i t

>1 & <

2 cof^ f3 aΪ Λ rt >S *

:

ο

K*

w3 Mb § t

A 8 s »

* & ^

§ S

5 O s4

I \

i§■ ig

^ t ■. ß *> «nrf «?

Cfi ·<

* wι >W

s *

& ö c°» 5*

a

1*034« Ό 2 *x ίδ' ί Ο *

2 >

u

Ν

K

Ο

M )fk ft O* to 09 8

CO

H>

S

g Ui C D

tso S n ft ft ft

S S ο ω © ω

Ο Οο Qi I

Ο 8

I

w G ►O O Oi

0 w9 ω 03

I

2 Α ρμένιοι

I

Κούρδοι

2> -ζ ΰ»

Έ ρ υ θ ΐν ο ι

ΐΚ η ζή λ μ *ά ς|

Μ tfi Μ M «kJ r-1 f»- -*3 0C9O ^

*-4 00

m

b3 tfi

8

8

8

!

I

C * ft ft K) 05

Ο

O

W

*μ ku

-j

O'

jfl

£B b0 03

ω os cc α>

« ca

Μ k2

Μ

«4 00

09 QD

». 60

Cü bfl μ α W ft W

W οοο

I

!

I

03 W

05 03

Η 03

GJ

05 03

Μ Οΐ 03 te £■ ^

cc

O ft 09

ω

03 03 03

Μουσουλ μάνοι Τούρκοι

ΌθομανοΙ

>% £ Η

2S

Τ Μ 3! «ί CΒ Μ * m Μ®

ο

> ο

-<

s i Κιρκάσίοι

SS Τονρχομανοι

3 Μ [fl Π

ο

β Ε a

4

ΜΗ

Ο

Ο

ΑΡΜΕΝΙΑΣ

S

KAI THS

► Μ Η

Μ Ζ ο Η

ΚΑΡΔΟΥΧΙΑΕ

Η > Μ

(ΚΟΥΡΔΙΣΤΑΝ (*)

Ε Λ Λ

Η Ν Ε Σ

W»

Δυτικοί

Μικρ. Διοίκ. Κων)πόλεως

118921

2000

Διοίκησις Νικομήδειας . . .

116372

Π ηγώ ν..............

89054

Γεν. Λιοίκ. Ιΐρούσης . . . .

374799

ΑΙΟΙΚΗΤΙΚΑΙ ΔΙΑΙΡΕΣΕΙΣ

»

ΰ

w

3. 3 .

8 -Ο °' Ρ Μ

.ί <

ί Ο / {-> ** Ο

X

S-S 5 a < w

"Ελληνες Πολΐται

’Ορθόδο ξοι

α Κ •ο Μ

Δυτικοί Λατίνοι (ΛατίνΡαγιασή)


—

18934

—

1300

S0D

—

—

—

—

—

6240

—

1000

»

»

Σμύρνη; . . . .

676090 15000 1000

—

85070

»

»

Ικονίου . . . .

180000

>

5

Άγκυρας . . .

107798

■ >

■ >

Κασταμονή;.

134919

»

Τραπεζούντος

404633

»

*

Σεβαστείας..

»

-

—

—

—

—

400

—

—

—

—

—

2079

—

180000

—

4000

—

—

—

—

‘Α δάνω ν. . . .

128000

—

—

—

—

—

—

Κιλικία Διαμ. Γεν. Διοικ. Χαλεπίου (Χαλυβώνος)..

57765

—

—

14461

—

—

—

ΑΘΡΟΙΣΜ. ΚΑΤΑ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ

2568351 13000 5500 14461 54004 2479 7540


434

Έ κ μεταφοράς 2.859.490 Μεσοχαλδηνοί 80.000 Λάζοι 125.000 Σάννοι 303.955 Κόλχοι, (ΜιγγρελοΙ) και Άβασγοί 210.510 ’Ίβηρες (Γεωργιανοί) 55.000 Ά νσαρίται 64.000 Ζεΐμπέχαι (έξισλαμισθέντες Θράκες) 39.880 Αλβανοί 5.300 ΓΙομάκοι (έξισλαμισθέντες θρόίκες) 85.823 Κιρκάσιοι 433.582 Κοΰρδοι 119.834

5.245.491

4.382.374

2 ·— Λ Ρ Ι0Ι ΖΛΑΥΟΙ

64^462

64.462

27.513 S.314 15.484 16.434

67.744

Διαμαρτυρόμενοι Ά γγλοι, Γερμανοί, ’Ολλανδοί, Αμερικανοί κλ. 14.913 Δυτικοί Γάλλοι, ’Ιταλοί, Αυστριακοί κλ. 11.541 Διάφοροι ακαθόριστοι 3.943

30.397

Βόσνιοι καί Έρζεγοβίνιοι Η ') ΣΥΡΟΙ

Άραβίζοντες Μαρωνΐται Ίακωβΐται Συροχαλδαίοι θ ) ΞΕΝ Ο Ι

1.—ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ

2.— ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ

Τάταροι (μέτοικοι έκ Κριμαίας κατά τό πλεΐστον) Πέρβαι (Σχιΐται)

68.487 10.051

78.518 9.868.706

Έ χ τών ώ; άνω πληθυσμών ot "Ε λ λ η ν ε ς , ot Α ρ μ έ “ ο£ Κοϋρδοι, οΐ Κιρκάσιοι, άνερχόμενοι, όμοΰ εις 3.851. 000, διεκδικοΰίΐν εμφανώς καί άπροκαλύπτως τά δίκαια αυ τών, άποτελέσαντα θέμα μελέτης καί ερεΰνης εν Συνδιασκένιοι ,


ΙΔΡΥΜΑΤΑ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΓΚΙΟΥΛΕΝ

ΑΑμανϊα: tva πανεπιστήμιο και ί>έκα σχολεία, που υπάγονται σε δύο ιδρύματα του κινήματος: το ένα ονομάζεται «Γκιουλιστάν» και το άλλο «Τουργκούτ Οζάλ». Σ’ ένα on' αυτά τα σχολεία που σκαζόταν στο κτίριο των Πολεμικών Ακαδημιών, εοναζόταν ως καθηγητής ο Ρετζέπ Μεϊντάνι, που διετέλεοε πρόεδρος της Αλβανίας.

Ιδρύματα του κινήματος Γκιουλέν M VM ·

■ Η Η Η ■

f m

c Κοσσυφοπέδιο: Δύο οχολεία. ( Βουλγαρία: Δύο σχολεία, οικοτροφείο, j ένα μορφωτικό κέντρο και ένα

i q

n

| g

j i

n

: Δανια: Ενα φροντιστήριο γλωσσάς κπι ένα μορφωτικό κέντρο,------------ ------c Πολωνία: Ενα μορφωτικό κέντρο.

\ 'X m iu A * C ΕλλάΒα: Φροντιστήριο νλώσσας και i 31 m ι βιβλιοπωλείο,

.... 1 Μ ^ Μ Μ Ρ τΐιιι

JM

f

ΓΝορβηγία: Ενα φροντιστήριο γλώσσαι, και

c FYR0M: Τέσσερα σχολεία. ί ' Βοσνία: Τέσσερα σχολεία κοι σύντομα θα λειτουργήσει και πανεπιστήμιο,

ι

I

f Ισπανία: Ενα φροντιστήριο γλώσσας και μορφωτικό κέντρο,

ένα μορφωτικΰ κέντρο. _ Γ< _ , ,, δ“ α: Ενα ^ m < rai ί να μ ο ρ φ ρ ικ ο ^ ρ ο . .... Φινλανδία: Ενα κολέγιο, ένα φροντιοιϊψιο whiuvrnr κπι ιΐΛ/ΊπΉΛτικη κέντρο. VA«™ας και ενα μορφωτικά

^|iid var;si;5 1

q Πορτογαλία: Ενα μορφωτικό κέντρο,

φροντιστήριο γλώσσας. - ( Ρουμανία: Εχουν ενα βακουφικο ίδρυμα (Tuna Vakfi), που δίνει υποτροφίες κοι i συντηρεί οικοτροφείο. Λειτουργούν ' τέσσερα σχολεία, που υπάγονται στην [ ετοιρεία S.C. Lumina, . . , , πγηλίίη. . j ( .MftAfinpinAnn

mm £

Βέλγιο: Ενο οικοτροφείο, ένα μορφωτικό κέντρο, ένα σχολείο και ένα φροντιστήριο γλώσσας, , ■ _ — . , ·· 1 ,ταλ,α: Ενα ^ ° ^ TIK0 κεν,Ρ°· ® Ελβετία: Ενα οικοτροφείο και ένα μορφωτικό κέντρο. ε Αυστρία: Ενα φροντιστήριο γλώσσας.

Q

©Τσεχία: Ενα μορφωτικό κέντρο, ; Σλοβακία: Ενα μορφωτικό κέντρο.

1 : Γερμανία: Φροντιστήρια γλώσσας, 1 τρία σχολείο και μορφωτικά κέντρα.

■ Ουγγαρία: Ενα μορφωτικό κέντρο και φροντιστήριο νλώσσας.

I 1 Γαλλία: Φροντιστήρια γλώσσας και ί ^να μορφωτικό κέντρο.-------- ----------_ © Βρετανία: Ενα σχολείο, φροντιστήρια γλώσσας, ίνα μορφωτικό κέντρο και

; Λιθουανία: Ενα μορφωτικό κέντρο, , Λεπον|α; Ενα μορφωΤ|Κό κέντρο. „ „ , ----------------- — -----------------' Εσθονία: Ενα μορφωτικά κέντρο,

' ένα οικοτροφείο, t Ολλανδία: Ενα οικοτροφείο και ί:ϊ. , ' cένα μορφωτικό κέντρο. ιΗΐιι M i

®Ρωσία: Εξι οχολεία. £Ουκρανία: Δύο σχολεία.

c Λευκοοωσία: Ενα ωοοντιστήοιο γλώσσας.


ΔΕΙΓΜΑ ΧΑΡΤΩΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΕΘΝΙΚΙΣΤΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ ΑΛΠΕΡΕΝ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ»

Το παράρτημα της Καισάρειας της «Εστίας Αλπερέν» έστειλε απειλητική επιστολή στους βουλευ τές του κόμματος της Δημοκρατικής Κοινωνίας και στο δήμαρχο του Ντιγιαρμπερκίρ, με την οποία τους προειδοποιούν ότι «μπορεί μια νύχτα να έρθουν ξαφνικά». Στην επιστολή επισυνά πτεται και χάρτης τηςΤουρκίας στον οποίο περιλαμβάνονται όλα τα εδάφη του «Μισάκι Μιλί», δηλαδή του ιερού όρκου των Τούρκων. Στο χάρτη περιλαμβάνονται όλο το βόρειο Ιράκ, το Ερμπίλ, η Μοσούλη, η Κερκιούκη, το Χαλέπι, το Αζερμπαϊτζάν, το Μπατούμ, η Βάρνα της Βουλγα ρίας, η Θεσσαλονίκη, η Ρόδος και η Κύπρος.

Misjfc-i Milli Smirlanm U n u t m iy jK iiii U n u n o n n ir K iiir ,..

Bir Gece Ansizin Gelebiliriz O CAKLARI KAYSERI

214


)

/

L

N T S '

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ A ll

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΤΥΠΟΥ

Α. Δημοσίευμα της 30/5/2009 αναφορικά με το θέμα της επαναλειτουργίας της θεολογικής σχολής της Χάλκης Ο Τ/υπουργός, άνευ χαρτοφυλακίου, Egemen Bagis, επικεφαλής της τουρκικής διαπραγματευτι κής ομάδας στις διαπραγματεύσεις με την Ε.Ε., τόνισε πως «η θεολογική σχολή στη Χάλκη πρέπει να

επαναλειτουργήσει, όχι επειδή το θέλει η Ε.Ε., αλλά επειδή είναι θέμα ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Σε ερώτηση για το θέμα αυτό ανέφερε:«Αυτό πρέπει να το κάνουμε, όχι για την Ε.Ε, αλλά για μας τους

ίδιους. Πρέπει να το τακτοποιήσουμε, όχι επειδή το ζήτησε η Ε.Ε., αλλά προσεγγίζοντάς το ως θέμα ανθρω πίνων δικαιωμάτων. Εάν υπάρχουν πολίτες που καταβάλλουν φόρο και υπηρετούν τη στρατιωτική τους θη τεία και έχουν κάποιες ανάγκες, πρέπει να το κάνουμε για να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες τους αυτές». Σχετικά με το αν πρέπει να περιμένει κανείς εξελίξεις στο ζήτημα της θεολογικής σχολής, δή λωσε ότι αυτό είναι θέμα που ξεπερνά οποιαδήποτε άλλη δήλωση, λέγοντας:«Πρέπει να εξετάσου

με τα νομικά και συνταγματικά ζητήματα και να το συζητήσουμε στο υπουργικό συμβούλιο. Πιστεύω ότι μπορούμε να υλοποιήσουμε στη συνέχεια την απόφαση που θα λάβουμε από κοινού», διευκρινί ζοντας ότι δεν είναι σωστή η σύνδεση του θέματος της Σχολής με το Κυπριακό. Ο διευθυντής και αρθρογράφος της φιλοκυβερνητικής Sabah, Erdal Safak, έγραφε ό τ ι«δεν

πρόκειται να διακοπούν οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις εάν η Τουρκία δεν τηρήσει αυτά που αναφέρονται στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο, δηλαδή αν δεν ανοίξει τα λιμάνια της στους Ελληνοκύπριους. Με έναν όρο όμως. Εάν η Τουρκία κάνει ένα βήμα σε έναν άλλο χώρο. Για παράδειγμα, μπορεί να λάβει η Τουρκία απόφαση για την επαναλειτουργία της θεολογικής σχολής στη Χάλκη και να περιμένει την κα τάλληλη στιγμή για να το ανακοινώσει».

Β. Δημοσίευμα της 6/6/2009 αναφορικά με τη γενοκτονία των Ποντίων Μια εκατοντάχρονη Πόντια που κατάφερε να διασωθεί από τη γενοκτονία, καθώς και η κόρη της, η οποία με συγγραφική δουλειά ανέδειξε και πρόβαλε την πολιτιστική κλη ρονομιά του ποντιακού ελληνισμού, απέκτησαν την ελληνική ιθαγένεια. Η «Γιαγιά του Πόντου», η Σάνο Χάλο, και η κόρη της, η Θία Χάλο, ορκίστηκαν κατά τη διάρκεια τελετής στο Γενικό Προξενείο της Ελλάδας στη Νέα Υόρκη από τη γενική πρόξενο, Άγη Μπαλτά, ότι «θα φυλάττουν πίστη στην πατρίδα, υπακοή στο σύνταγμα και στους νόμους και θα εκπληρώνουν ευσυνείδητα τα καθήκοντα ως Ελληνίδες υπή κοοι», υπογράφοντας το πρωτόκολλο πολιτογράφησης. «Σας ευχαριστώ όλους από τα βάθη της καρ

διάς μου», ανέφερε συγκινημένη η Σάνο Χάλο, η οποία τον περασμένο μήνα συμπλήρωσε 100 χρό νια ζωής. Έχοντας στο πλευρό της παιδιά, εγγόνια και δισέγγονο τόνισε: «Δεν πήγα ποτέ σχολείο,

δούλεψα σκληρά όλη μου τη ζωή για να μεγαλώσω 70 παιδιά». Η Σάνο Χάλο είναι η ηρωίδα του βιβλίου Ούτε το όνομά μου, συγγραφέας του οποίου είναι η κόρη της, Θία Χάλο, που κατέγραψε τις τραγικές στιγμές της γενοκτονίας του ποντιακού ελληνι σμού και το περιπετειώδες ταξίδι της μητέρας της προς την ελευθερία.


216

Η Θία Χάλο εξέφρασε το θαυμασμό και την περηφάνια της για τους κατατρεγμένους Πόντι ους, ενώ ευχαρίστησε τους Έλληνες αξιωματούχους και διπλωμάτες, το ελληνικό κράτος και ιδιαί τερα τα μέλη της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Αμερικής και Καναδά, που με δική τους πρωτοβου λία προωθήθηκε το σχετικό αίτημα για να αποκτήσει μαζί με τη μητέρα της την ελληνική ιθαγέ νεια.

«Είναι μια από τις ιστορικότερες στιγμές του ποντιακού ελληνισμού της Αμερικής», τόνισε ο ανα πληρωτής πρόεδρος της Παμποντιακής Ομοσπονδίας ΓιώργοςΤσιλφίδης, επισημαίνονταςότι «μέ

σα από δύο θρυλικές μορφές, από δύο θρυλικές γυναίκες, μέσα από τη Σάνο και τη Θία Χάλο προβάλ λουμε μια πτυχή της ιστορίας του ελληνικού έθνους που για χρόνια παρέμενε στα αζήτητα της ιστορί ας. Τιμούμε δύο γυναίκες, δύο σύμβολα για την ανθρωπότητα και ταυτόχρονα τα 353.000 θύματα της γενοκτονίας μας, αλλά και τις χιλιάδες ηρωικές μορφές του Πόντου». Η τελετή ορκωμοσίας ήταν προγραμματισμένη πριν από μια εβδομάδα, αλλά αναβλήθη κε λό γω προβλήματος υγείας της εκατοντάχρονης κ. Χάλο, η οποία ανάρρωσε και τελικά παρέστη στην τελετή στο Γενικό Προξενείο. Ο κύριος Τσιλφίδης εξέφρασε ευχαριστίες στη γενική πρόξενο της χώρας μας στη Νέα Υόρκη, κ. Μπαλτά, η οποία πριν από λίγες μέρες είχε ορκίσει τη «Γιαγιά του Πόντου» σε νοσοκομείο της πόλης, όπου νοσηλευόταν ύστερα από εγκεφαλικό επεισόδιο. Ο πρόεδρος του Ιερού Ιδρύματος Παναγία Σουμελά Ποντίων Αμερικής και Καναδά, ο δρ Χα ράλαμπος Βασιλειάδης, δήλωσε ό τ ι«Αυτές οι δύο γυναίκες είναι θρυλικές, είναι ορόσημο στην ιστο

ρία του Ποντιακού Ελληνισμού γιατί κατάφεραν να προωθήσουν το θέμα όσο κανένας σύλλογος και άτομο».

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ A I 2

Η ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΞΕΝΟΦΟΒΙΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ

Έντονη συντηρητικοποίηση της τουρκικής κοινωνίας, με ξενοφοβικά αισθήματα καισύγχυση απέ ναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση, παρουσιάζει έρευνα του πανεπιστημίου Bahcesehir της Κωνστα ντινούπολης που δη μοσιεύεται στον τουρκικό Τύπο. -Τ ο ένα τέταρτο τωνΤούρκων δε γνωρίζει αν η χώρα του ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το 28% πιστεύει ότι η Ε.Ε. «σίγουρα έχει στόχο» τη διάλυση τηςΤουρκίας.Το 48% θεωρεί ότι η διά λυση της Τουρκίας είναι ανάμεσα στους στόχους της Ε.Ε. ενώ το 28% πιστεύει ότι η Ε.Ε. στοχεύει στη διάδοση του χριστιανισμού και το άλλο 28% θεωρεί ότι «σίγουρα» στοχεύει στη διάδοση του χριστιανισμού. - Η έρευνα του πανεπιστημίου Bahcesehir έγινε σε συνεργασία με το βρετανικό Υπουργείο των Εξωτερικών, πραγματοποιήθηκε σε 34 πόλεις τηςΤουρκίας με δείγμα 1.715 ερωτηθέντων και παρουσιάζει την τουρκική κοινωνία να τρέφει αμφίδρομα αισθήματα απέναντι στην Ευρώπη, με το 48% να πιστεύει ότι η Ε.Ε. έχει στόχο τον εκδη μοκρατισμό των χωρών που βρίσκονται κάτω από δικτατορικό καθεστώς και το 28% να πιστεύει ό τι η Ε.Ε. «σίγουρα» έχει στόχο τον εκδημοκρατισμό των χωρών αυτών. -Τ ο 40% τωνΤούρκων επιθυμεί η χώρα του να γίνει μέλος της Ε.Ε. και το 16% το επιθυμεί «πάρα πολύ». Ωστόσο, το 80% των ερωτηθέντων πιστεύει πως ό,τι και να κάνει η Τουρκία, η Ε.Ε. δεν πρόκειται να τη δεχτεί ποτέ ως μέλος της. Μόνο το 20% θεωρεί ότι αν η Τουρκία εφαρμόσει τους κανονισμούς της Ε.Ε. και προχωρήσει σε αλλαγές ώστε να προσαρμοστεί στους κανονισμούς της Ε.Ε. θα γίνει δεκτή ως μέλος της. Το 76% θεωρεί ότι το γεγονός ότι η Τουρκία είναι μουσουλμανι κή χώρα επηρεάζει αρνητικά την άποψη της Ε.Ε. για τηνΤουρκία. - Οι ΗΠΑ θεωρούνται ο κύριος υπεύθυνος για όλα τα προβλήματα του πλανήτη, ενώ έντονος παραμένει και ο αντιαμερικανισμός τωνΤούρκων σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, τις πολιτικές απόψεις και τις ηλικιακές κατηγορίες, σύμφωνα με την έρευνα. - Τα δύο τρίτα των ερωτηθέντων πιστεύουν ότι το ακραίο ισλάμ αποτελεί απειλή για την Τουρ κία αλλά και για τον υπόλοιπο κόσμο, όμως το 80% θεωρεί ότι υπάρχουν σοβαρές απειλές στον κό σμο κατά του ισλάμ. Εννέα στους δέκα ερωτηθέντες πιστεύουν ότι είναι δυνατόν να βρεθούν ειρηνι κοί τρόπο για την αποδοχή των δικαιωμάτων και της ταυτότητας των μουσουλμάνων από τη Δύση. Το 80% των ερωτηθέντων θεωρεί το ΡΚΚ σοβαρή απειλή για την Τουρκία και μόνο το 8% δεν το θεωρεί απειλή. Για τουςΤούρκους, οι πιο φιλικές χώρες είναι το Αζερμπαϊτζάν και η Παλαιστίνη, ενώ οι χώρες που αντιπαθούν περισσότερο είναι το Ισραήλ και στη συνέχεια η Αρμενία, οι ΗΠΑ, η Ελλάδα και η Γαλλία. Η Μεγάλη Βρετανία είναι η έκτη πιο αντιπαθητική χώρα για τους Τούρκους. Εξαιρετικά ενδεικτική της «ριζοσπαστικοποίησης» της τουρκικής κοινωνίας είναι η εικόνα που παρουσιάζουν τα στοιχεία που αφορούν στις σχέσεις μεταξύ των πολιτών. Στο ερώτη μα αν σε πε ρίπτωση ανεργίας το δικαίωμα εργασίας ανή κει κατά προτεραιότητα στον άντρα παρά στη γυναί κα, το 4% πιστεύει ότι ανήκει μονάχα στον άντρα. Το 40% πιστεύει ότι είναι αμαρτία για μια γυναίκα να κυκλοφορεί με μαγιό και το 18% πιστεύει «σίγουρα» κάτι τέτοιο.

218


Το 64% πιστεύει ότι μια γυναίκα πρέπει να ζητήσει άδεια από τον άντρα της για να δουλέψει και το 20% πιστεύει «σίγουρα» κάτι τέτοιο. Το 43% πιστεύει ότι οι μουσουλμάνες δε θα πρέπει να κυκλοφορούν στο δρόμο χωρίς μαντί λα και το 19% πιστεύει «σίγουρα» κάτι τέτοιο. Το 16% πιστεύει ότι μια παντρεμένη γυναίκα που διαπράττει μοιχεία πρέπει να λιθοβολείται. Το 6% πιστεύει «σίγουρα» κάτι τέτοιο, ενώ το 44% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι αυτό είναι «σίγουρα» λάθος και το 34% πιστεύει ό τι είναι λάθος. Εξαιρετικά συντηρητικοί εμφανίζονται οι Τούρκοι και στις σχέσεις τους με τους διπλανούς τους. Οι τρεις στους τέσσερις ερωτηθέντες δεν επιθυμούν να έχουν γείτονα που πίνει αλκοολούχα ποτά, το 67% δε θέλει οι γείτονές του να συζούν χωρίς να είναι παντρεμένοι και το 66% δε θέ λει γείτονες που δεν πιστεύουν στο θεό. Το 64% δε θέλει να έχει Εβραίους γείτονες και το 52% δε θέλει χριστιανούς γείτονες. Το 36% δε θέλει να έχει γείτονα του οποίου η κόρη φορά σορτς. Στο ερώτημα ποιο είναι το πιο σημαντικό πράγμα κατά σειρά προτεραιότητας, το 62% θεω ρεί τη θρησκεία, το 16% τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους και το 13% τη δημοκρατία, ενώ το 5% επιλέγει την εθνική ταυτότητα.


Η ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ (CTP) ΓΙΑ ΤΑ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΑ ΣΤΙΣ ΦΥΛΑΚΕΣ ΚΑΙ ΣΤΑ ΨΥΧΙΑΤΡΕΙΑ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ

Η καθυστέρηση στη δημοσιοποίηση των συμπερασμάτων στα οποία κατέληξαν τα μέλη της CPT ύστερα από σχετική επίσκεψή τους στηνΤουρκία, το δίμηνο Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 2006, οφείλεται στο ότι μέχρι τώρα οι τουρκικές αρχές δεν είχαν απαντήσει στα όσα τους καταμαρτυρού νταν στην έκθεση, ενώ απαιτούσαν η έκθεση να δοθεί στη δημοσιότητα μαζί με τις απαντήσεις της τουρκικής κυβέρνησης. Στην έκθεση περιγράφονται οι απάνθρωπες συνθήκες κάτω από τις οποίες ζουν και «περιθάλ πονται» οι ασθενείς στα ψυχιατρικά ιδρύματα τηςΤουρκίας, όπου οι νοσηλευτές τους κακομετα χειρίζονται (χωρίς ποτέ να τιμωρούνται γι' αυτό), οι ασθενείς δεν εμποδίζονται να βιαιοπραγούν μεταξύ τους, δεν υπάρχουν κρεβάτια, καθαρά σεντόνια και επαρκείς ποσότητες ειδών υγιεινής, δεν μπορούν να κάνουν μπάνιο σε θερμοκρασίες κανονικές, διαβιούν όλοι μαζί σε τεράστια δω μάτια και δεν έχουν ούτε μία ώρα την εβδομάδα στη διάθεσή τους για άσκηση στον εξωτερικό χώρο. Στην έκθεση αφήνεται έμμεσα να εννοηθεί ότι προσφιλής μέθοδος θεραπείας των ψυχικά ασθενών στηνΤουρκία εξακολουθεί να είναι το ηλεκτροσόκ και γι'α υ τό καλούνται οι τουρκικές αρχές να γνωστοποιήσουν σε πόσους ψυχικά ασθενείς έχουν κάνει ηλεκτροσόκ το 2007. To CPT απαιτεί να ληφθούν μέτρα: στο νοσοκομείο Σαμσούντας, στο νοσοκομείο του Bakirkoy για να βελτιωθούν οι συνθήκες στην «πτέρυγα των φυλακών»· στο νοσοκομείο του Elazig για να χωριστούν οι τεράστιοι θάλαμοι σε μικρότερα δωμάτια και να αφαιρεθούν τα μεταλλικά προστα τευτικά από τα κρεβάτια. Οι συνθήκες κράτησης των αλλοδαπών κρατουμένων στην Κωνσταντινούπολη και ιδιαίτερα στο Kumkapi δεν εναρμονίζονται με τα ευρωπαϊκά πρότυπα και γι' αυτό καλούνται οι τουρκικές αρχές να θέσουν σε εφαρμογή τις νέες συνθήκες κράτησης, χωρίς καμία καθυστέρηση. Οι ψυχικά ασθενείς στοιβάζονται σε απομονωμένους θαλάμους, εξετάζονται κατά ομάδες και όχι μεμονωμένα, ενώπιον αστυνομικών ή μη νοσηλευτικού προσωπικού, δεν υπάρχει αρχείο για τις περιπτώσεις τους, οι περισσότεροι είναι χωρίς ταυτότητα, ενώ δεν ελέγχεται σωστά η διάθεση των φαρμάκων. Εντοπίστηκαν ασθενείς που έχουν κλειστεί στα ψυχιατρεία χωρίς τη θέλησή τους, δίχως να προϋπάρξει δικαστική απόφαση και χωρίς να ενημερωθούν γραπτώς ή καιπροφορικώς για τους λόγους του εγκλεισμού τους. Στα ψυχιατρεία υπάρχουν ασθενείς που έχουν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώματα με αυ θαίρετες αποφάσεις, χωρίς να προϋπάρξει ακρόαση από δικαστή.


ΣΥΝΘΗΚΗ ΛΟΖΑΝΗΣ-ΑΡΘΡΑ 14-15 - ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΙΜΒΡΟΥ-ΤΕΝΕΔΟΥ - ΠΑΡΑΙΤΗΣΗ ΑΠΟ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ - ΑΡΘΡΑ 38-44 - ΤΜΗΜΑ Ε' - ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΩΝ

Άρθρο 14 Αι νήσοι Ίμβρος και Τένεδος, παραμένουσαι υπό την τουρκικήν κυριαρχίαν, θα απολαύωσιν ειδι κής διοικητικής οργανώσεως, αποτελούμενης εκ τοπικών στοιχείων καιπαρεχούσης πάσαν εγγύησιν εις τον μη μουσουλμανικόν ιθαγενή πληθυσμόν δι'ό,τι αφορά εις την τοπικήν διοίκησιν και την προστασίαν των προσώπων και των περιουσιών. Η διατήρησις της τάξεως θα εξασφαλίζηται εν αυταίς δι' αστυνομίας στρατολογουμένης με ταξύ του ιθαγενούς πληθυσμού, τη φροντίδι της ως άνω προβλεπομένης τοπικής διοικήσεως υπό τα διαταγάς της οποίας θα διατελή. Αι συνομολογηθείσαι ή συνομολογηθησόμεναι μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας συμφωνίαι, αι αφορώσαι την ανταλλαγήν των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών, δεν θα εφαρμοσθώσιν εις τους κατοίκους των νήσων Ίμβρου καιΤενέδου.

Άρθρον 15. Η Τουρκία παραιτείται υπέρ της Ιταλίας παντός δικαιώματος και τίτλου επί των κάτωθι απαριθμουμένων νήσων, τουτέστι της Αστυπάλαιας, Ρόδου, Χάλκης, Καρπάθου, Κάσσου, Τήλου, Νισύρου, Καλύμνου, Λέρου, Πάτμου, Λειψών, Σύμης και Κω, των κατεχομένων νυν υπό της Ιταλίας και των νη σίδων των εξ αυτών εξαρτωμένων, ως και της νήσου Καστελλορίζου (όρα χάρτην υπ' αρ. 2). Άρθρον 16.

Άρθρον 38. Η Τουρκική Κυβέρνησις αναλαμβάνει την υποχρέωσιν να παρέχη εις πάντας τους κατοίκους της Τουρκίας πλήρη και απόλυτον προστασίαν της ζωής και της ελευθερίας αυτών, αδιακρίτως γεννήσεως, εθνικότητος, γλώσσης, φυλής ή θρησκείας. Πάντες οι κάτοικοι τηςΤουρκίας δικαιούνται να πρεσβεύωσιν ελευθέρως, δημοσία τε και κατ' ιδίαν, πάσαν πίστιν, θρησκείαν ή δοξασίαν ων η άσκησις δεν ήθελεν είναι ασυμβίβαστος προς την δημοσίαν τάξιν και τα χρηστά ήθη. Αι μη μουσουλμανικοί μειονότητες θα απολαύωσιν πλήρως της ελευθερίας κυκλοφορίας και μεταναστεύσεως, υπό την επιφύλαξιν των εφαρμοζομένων, εφ'όλου ή μέρους του εδάφους, εις άπαντας τους τούρκους υπηκόους μέτρων άτινα, ήθελον τυχόν ληφθή υπό τηςΤουρκικής Κυβερνήσεως χάριν της εθνικής αμύνης και της τηρήσεως της δημοσίας τάξεως.

Άρθρον 39. Οι ανήκοντες εις μη μουσουλμανικός μειονότητας υπήκοοι Τούρκοι θα απολαύωσι των αυτών αστικών και πολιτικών δικαιωμάτων ων και οι μουσουλμάνοι. Πάντες οι κάτοικοι τηςΤουρκίας, άνευ διακρίσεως θρησκεύματος, θα ώσιν ίσοι απέναντι του νόμου.


221

Η διαφορά θρησκείας, δοξασίας ή πίστεωςδεν οφείλει να αποτελέση κώλυμα δι'ουδέναΤούρκον υπήκοον ως προς την απόλαυσιν των αστικών και πολιτικών δικαιωμάτων και ιδία την παρα δοχήν εις τας δημοσίας θέσις, αξιώματα και τιμάς ή την εξάσκησιν των διαφόρων επαγγελμάτων και βιομηχανιών. Ουδείς περιορισμός θέλει επιβληθή κατά της ελευθέρας χρήσεως παρά παντός Τούρκου υπη κόου οιασδήποτε γλώσσης, είτε εν ταις ιδιωτικαίς ή εμπορικαίς σχέσεσιν, είτε ως προς την θρη σκείαν, τον τύπον και πάσης φύσεως δημοσιεύματα, είτε εν ταις δημοσίαις συναθροίσεσιν. Παρά την ύπαρξιν της επισήμου γλώσσης, θα παρέχωνται αι προσήκουσαι ευκολίαι εις τους Τούρκους υπηκόους, τους λαλούντες γλώσσαν άλλην ή την τουρκικήν, διά την προφορικήν χρήσιν της γλώσσης, αυτών ενώπιον των δικαστηρίων.

Άρθρον40. ΟιΤούρκοι υπήκοοι, οιανήκοντες εις μη μουσουλμανικός μειονότητας, θααπολαύωσι «νομικώς» και πραγματικώς της αυτής προστασίας και των αυτών εγγυήσεων ων απολαύουσι και οι λοιποί Τούρκοι υπήκοοι, θα έχωσιν ιδίως ίσον δικαίωμα να συνιστώσι, διευθύνωσι και εποπτεύωσιν, ιδίαις δαπάναις, παντός είδους, φιλανθρωπικά, θρησκευτικά ή κοινωφελή ιδρύματα, σχολεία και λοιπά εκπαιδευτήρια μετά του δικαιώματος να ποιώνται ελευθέρως εν αυτοίς χρήσιν της γλώσσης των και να τελώσιν ελευθέρως τα της θρησκείας των.

Άρθρον41. Εν ταις πόλεσι και περιφερείαις, ένθα διαμένει σημαντική αναλογία υπηκόων, μη μουσουλμάνων η Τουρκική Κυβέρνησις θα παρέχη ως προς την δημοσίαν εκπαίδευσιν, τας προσήκουσας ευκολί ας προς εξασφάλισιν της εν τοις δημοτικοίς σχολείοις παροχής εν τη ιδία αυτών γλώσση, της δι δασκαλίας εις τα τέκνα των εν λόγω Τούρκων υπηκόων. Η διάταξις αύτη δεν κωλύει την Τουρκι κήν Κυβέρνησιν να καταστήση υποχρεωτικήν την διδασκαλίαν της τουρκικής γλώσσης εν τοις ειρημένοις σχολείοις. Εν ταις πόλεσι και περιφερείαις, ένθα υπάρχει σημαντική αναλογίαΤούρκων υπηκόων ανηκόντων εις μη μουσουλμανικός μειονότητας, θέλει εξασφαλισθή εις τας μειονότητας ταύτας δικαία συμμετοχή εις την διάθεσιν των χρη ματικών ποσών, άτινα τυχόν θα εχορηγούντο εκ του δη μοσίου χρήματος υπό του προϋπολογισμού του Κράτους ή των δημοτικών και λοιπών προϋπολογισμών επί εκπαιδευτικά) θρησκευτικώ ή φιλανθρωπικά) σκοπώ. Τα ποσά ταύτα θα καταβάλλωνται εις τους αρμοδίους αντιπροσώπους των ενδιαφερομένων καθιδρυμάτων και οργανισμών.

Άρθρον42. Η Τουρκική Κυβέρνησις δέχεται να λάβη απέναντι των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων, όσον αφορά την οικογενειακήν ή προσωπικήν αυτών κατάστασιν, πάντα τα κατάλληλα μέτρα, όπως τα ζητήματα ταύτα κανονίζωνται συμφώνως προς τα έθιμα των μειονοτήτων τούτων. Τα μέτρα ταύτα θέλουσιν επεξεργασθή ειδικαί επίτροπαι, αποτελούμεναι εξ ίσου αριθμού αντι προσώπων της Τουρκικής Κυβερνήσεως και μιας εκάστης των ενδιαφερομένων μειονοτήτων. Εν περιπτώσει διαφωνίας, η Τουρκική Κυβέρνησις και το Συμβούλιον της Κοινωνίας των Εθνών θέλουσι διορίσει, από κοινού, επιδιαιτητήν εκλεγόμενον μεταξύ των Ευρωπαίων νομομαθών. Η Τουρκική Κυβέρνησις υποχρεούται να παρέχη πάσαν προστασίαν εις τας εκκλησίας, συναγωγάς, νεκροταφεία και λοιπά θρησκευτικά καθιδρύματα των ειρημένων μειονοτήτων. Εις τα

222


ευαγή καθιδρύματα ως και τα θρησκευτικά και φιλανθρωπικά καταστήματα των αυτών μειονοτή των, των ήδη ευρισκομένων εν Τουρκία, θα παρέχηται πάσα ευκολία και άδεια, η δε Τουρκική Κυβέρνησις, προκειμένου περί ιδρύσεως νέων θρησκευτικών και φιλανθρωπικών καθιδρυμάτων, ουδεμίαν θέλει αρνηθή εκ των αναγκαίων ευκολιών, αίτινες έχουσιν εξασφαλισθή εις τα λοιπά ιδιω τικά καθιδρύματα ομοίας φύσεως.

Άρθρον 43. Οι ειςτας μη μουσουλμανικός μειονότητας ανήκοντές Τούρκοι υπήκοοι δεν θα ώσιν υποχρεωμέ νοι να εκτελώσι πράξεις αποτελούσας παράβασιν της πίστεως ή των θρησκευτικών των εθίμων, ούτε θα περιπίπτωσιν εις ανικανότητα τινα αρνούμενοι να παραστώσιν ενώπιον των δικαστηρίων ή να εκτελέσωσι νόμιμόν τινα πράξιν κατά την ημέραν της εβδομαδιαίας των αναπαύσεως. Ουχ ήττον, η διάταξις αυτή δεν απαλλάσσει τους Τούρκους τούτους υπηκόους των υποχρεώ σεων, αίτινες επιβάλλονται εις πάντας τους λοιπούς Τούρκους υπηκόους προς τήρησιν της δημο σίας τάξεως.

Άρθρον 44. Η Τουρκία παραδέχεται όπως αι διατάξεις των προηγουμένων άρθρων του παρόντος Τμήματος, εφ'όσον αφορώσιν εις τους μη μουσουλμάνους υπηκόους της Τουρκίας, αποτελέσωσιν υποχρεώ σεις διεθνούς συμφέροντος και τεθώσιν υπό την εγγύησιν της Κοινωνίας των Εθνών. Αι διατάξεις αύται δεν δύνανται να τροποποιηθώσιν άνευ της συγκαταθέσεως της πλειοψηφίας του Συμβου λίου της Κοινωνίας των Εθνών. Η Βρεττανική Αυτοκρατορία, η Γαλλία, η Ιταλία και η Ιαπωνία υποχρεούνται διά τηςπαρούσης Συνθήκης να μη αρνηθώσι την συγκατάθεσιν αυτών εις πάσαν τροποποίησιν των ειρημένων άρ θρων, ην ήθελε κατά τους νομίμους τύπους αποφασίσει η πλειοψηφία του Συμβουλίου της Κοινω νίας των Εθνών. Η Τουρκία δέχεται όπως παν Μέλος του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών έχη το δικαίω μα να επισύρη την προσοχήν του Συμβουλίου επί πάσης παραβάσεως ή κινδύνου παραβάσεως οιασδήποτε των υποχρεώσεων τούτων και όπως το Συμβούλιον δύναται να ενεργή καθ' οιονδήποτε τρόπον και παρέχη οιασδήποτε οδηγίας κρινόμενος καταλλήλους και αποτελεσματικός εν τη περιστάσει. Η Τουρκία δέχεται προς τούτοις όπως, εν περιπτώσει διχογνωμίας επί νομικών ή πραγματικών ζητημάτων αφορώντωντα άρθρα ταύτα, μεταξύ τηςΤουρκικής Κυβερνήσεως και μιας οιασδήπο τε των λοιπών υπογραψασών την παρούσαν Συνθήκην Δυνάμεων ή πάσης άλλης Δυνάμως Μέ λους του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών, η τοιαύτη διχογνωμία θεωρηθή ως διεθνούς χα ρακτήρας διαφορά κατά το γράμμα του άρθρου 14 του Συμφώνου της Κοινωνίας των Εθνών.

Η Τουρκική Κυβέρνησις δέχεται όπως πάσα τοιούτου είδους διαφορά, επί τη αιτήσει του ετέρου των Μερών, παραπέμπηται εις το Διαρκές Δικαστήριον Διεθνούς Δικαιοσύνης. Η απόφασις του Διαρκούς Δικαστηρίου θα η ανέκκλητος, θα έχη δε την ισχύν και το κύρος αποφάσεως εκδοθείσης δυνάμει του άρθρου 13 του Συμφώνου.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ A 15

ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΟΦΩΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ

xivin

h

-------

-

.

I

Ρ ω σ ία

Λευκορωσία

Ουκρανία

Ku_nfc.muv

\

Μογγολία

Ρουμανία

Βουλγαρία

Τουρκία

Κ ι να Κύπρος

, Συρία Αφγανιστάν

Kauert Αίγυπτος Σαουδική Αραβία

Υεμένη

ί ...\

Kmä^ Η.Λ

□

Ανατολικοί λαοί

---- ~

Παρούσα επέκταση του Ισλάμ

m

Τουρκόφωνη περιοχή

Τ^Μ*ονη '%.

Σομαλία

^

Κύρια φράγματα Τίγρη και Ευφράτη


ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ

Α. Δημοσίευμα της εφημερίδας Hürriyet της 3ης Οκτωβρίου 2009 αναφορικά μεχάρτη της Τουρκικής Δημοκρατίας που δημοσιεύτηκε από τη Διεύθυνση Εκπαιδεύσεως Κωνσταντινούπολης.

BAYKAL ESKi Istanbul M illi Egitim M ü d ü r ü A ta Özer " -----d a n bazirlan an

lar. Εkr an a ilk qikan sitedeki haritayi k ullanm i§lar. B u bilgiler kesinlikle JVlilli Egitim Bakanligi v e y a il M illi Egitim iViüdürlügü’n ü n a r§ivinden a lin m ad i. Y ap ilan bir kaza, bir olum suzluk tur. A m a b u h atad an ders qikarmak gerekiyor. Bir veriden fay dal a im k en qok dikkatli o lm a k zorundasiruz.”

Η Διεύθυνση Εκπαιδεύσεως Κωνσταντινούπολης κυκλοφόρησε σε όλα τα σχολεία του νομού χάρ τη που δείχνει τη γειτονική χώρα να κατέχει τα νησιά του Αιγαίου, τη Θράκη, την Κρήτη, τη Ρόδο, την Κύπρο, το Βόρειο Ιράκ, την Αρμενία και τμήμα της Βουλγαρίας. Σύμφωνα με το δημοσίευμα, έγινε και ειδική τελετή στους διευθυντές των σχολείων για την παρουσίαση του cd και κανένας δεν αντέδρασε από την παρουσίαση του προσβλητικού αυτού χάρτη. Σύμφωνα με τη Hürriyet, η όλη ευθύνη για τη διακίνηση του cd καταλογίζεται στον πρώην διευθυντή Περιφερειακής Εκπαίδευσης του νομού της Κωνσταντινουπόλεως Aka Özer, ο οποί ος έχει υποπέσει και σε πολλά άλλα λάθη κατά το παρελθόν, ενώ ο νέος διευθυντής Muammer Yildiz χαρακτήρισε ανόητο το περιεχόμενο του cd που μπορεί να εμπλέξει τηνΤουρκία σε περι πέτειες ακόμα και σε διεθνές επίπεδο, αναφέροντας ότι θα αποσυρθεί, ενώ διατάχτηκε προκα ταρκτική εξέταση για την αναζήτηση των ατόμων που εμπλέκονται στη παραγωγή και στη δια κίνησή του.


225

Β. Δημοσίευμα της εφημερίδας Hürriyet της 1ης Οκτωβρίου 2009 αναφορικά με την έκθεση του Thomas Hammarberg της αρμόδιας επιτροπής για θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Tü rk iy e E k im 3 0 < M

im t

te m m d b

“Ne Mutlu Türk’üm” tnik ayrimcilik Aviupa Konseyi insan Haklari Komiseri Thomas Hammeiberg, Tiiikiye’deki "azmliklai" ile ilgili rapoiunda okullarda ögrencilerin soyledigi "Ne Mutlu Türk’üm diye” söziinü ele^tiidL Rapotda, tiununla “etnik ayrimcilik” yapildigi öne süiüldü. Türk Hükümeti ise verdigi yanitta "Türk kelimesi bii etnik, dil veya dini kökene dayanmiyor, Türkiye Cumhuriyet! vatanda$ligim ifade ediyor” dedL

H Hürriyet σε πρωτοσέλιδό της με τίτλο «Μη λες "τι ευτυχία να είμαι Τούρκος"» γράφει ότι ο επί τροπος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Συμβουλίου της Ευρώ π ηςΤήοιτ^ Hammarberg, σε έκ θεση την οποία δημοσιοποίησε, ισχυρίστηκε ότι με το να λένε οι μαθητές στα σχολεία «τι ευτυχία να είμ α ι Τούρκος» π ραγματοπ οιείται «εθνοτικός διαχωρισμός». Η αναφορά στην έκθεση Hammarberg περί μειονοτήτων, η οποία προετοιμάστηκε ύστερα από συνομιλίες που είχε στην Τουρκία μεταξύ 28 Ιουνίου-3 Ιουλίου, έγινε αιτία ώστε να αντιδράσει η τουρκική κυβέρνηση. Στην εντεκασέλιδη απάντηση της κυβέρνησης στην έκθεση αυτή αναφέρεται ότι αυτό το οποίο λέγεται στα σχολεία δεν είναι για την ανύψωση μιας εθνοτικής ομάδας, αλλά εκφράζει τη διασύνδεση που έχει ο υπήκοος της Τουρκικής Δημοκρατίας με τα χώματα της πατρίδας. Η λέξη «Τούρκος» δεν εδράζεται σε μια εθνοτική, θρησκευτική ή γλωσσική ρίζα, παρά μόνο εκφράζει την υπηκοότητα τηςΤουρκικής Δημοκρατίας. Η κυβέρνηση επισήμανε, επίσης, ότι ο προσδιορισμός των μειονοτήτων στηνΤουρκία έχει καθοριστεί βάσει της Συνθήκης της Λοζάνης.


ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ EniTPOnOYTHOMAS HAMMARBERGΤΗΣ 1ης ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2009 ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ

The Commissioner is concerned by the persistent obligation o f pupils in public and private primary schools including the Lausanne m inority schools, to read daily an oath beginning w ith «I am a Turk» and ending w ith «Happy is the person who says "I am a Turk"». Reports have indicated that an initiative by school teachers in 2007 to have this practice repealed led to a legal action against them on the ground o f «inciting the public to disobey the law». The Commissioner would like to be informed about the outcome o f this case. Στην έκθεση Hammarberg επικρίνεται το γεγονός ότι οι μειονότητες στηνΤουρκία, βάσει της Συνθήκης της Λοζάνης, περιορίζονται μόνο στους μη μουσουλμάνους και αναφέρεται ότι επιβάλ λεται στον προσδιορισμό αυτό να ενταχθούν οι Κούρδοι, οι Συροχαλδαίοι, οι Λαζοί ή οι αλεβήδες. Ο Hammarberg αναφέρει ακόμα ότι ο προσδιορισμός της μειονότητας πρέπει να εναρμονι στεί με τα ισχύοντα στην Ευρώπη. Όμως, κάτι τέτοιο είναι δυνατό μόνο με μια τροποποίηση του συντάγματος, η οποία, ούτως ή άλλως, επιβάλλεται να υλοποιηθεί. Ο ίδιος ζητεί, επίσης, στα πανεπιστήμια να εκπαιδεύονται Κούρδοι εκπαιδευτικοί και να λειτουρ γήσουν ειδικά τμήματα γι' αυτό. Ζητείται, ακόμα, η εκχώρηση των δικαιωμάτων των αλεβήδων, το άνοιγμα της θεολογικής σχολής της Χάλκης και ο νόμος περί ευαγών ιδρυμάτων να εφαρμοστεί με τρόπο που να επιτρέπει την επιστροφή της ακίνητης περιουσίας των μη μουσουλμάνων.

Επισκόπηση των μειονοτήτων στην Τουρκία σύμφωνα με την έκθεση της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Στρασβούργο, Ιούλιος 2009 Εθνότητα

Σύνολο Μειονότητας

Αρμένιοι

50.000 έως 93.500

Έλληνες

3.270 έως 4.000

Εβραίοι

25.000 έως 26.114

Ασσύριοι χριστιανοί ορθόδοξοι

17.194

Λοιποί χριστιανοί άλλων εθνοτήτων

5.268

Κούρδοι

12.000.000 έως 15.000.000

Ρόμα

2.750.000

Καυκάσιοι

3.000.000

Λαζοί

750.000 έως 1.500.000 5,7%, δηλ. 4.202.000, έως 40%, δηλ. 29.240.000

Αλεβήδες

που ανέρχεται στα 73.223.000 στις 28 Ιανουαρίου 2011


227

16 γυναίκες τα θύματα του Αυγούστου Η τραγωδία της Nevin Yildirim που σκότωσε το βιαστή της, εξάδελφο του συζύγου της, τον απο κεφάλισε και περιέφερε το κομμένο κεφάλι του στην πλατεία του χωριού Korukaya της Σπάρτης, για να το επιδείξει στους συγχωριανούς της, έφερε στο προσκήνιο το μαρτύριο των γυναικών που ζουν στην Τουρκία. Η γυναίκα εξέφρασε με αυτό το βάρβαρο τρόπο την οργή, την αγανάκτηση, την απόγνωση και την καταπίεση που υπέστη. Η Nevi η είναι έγκυος από το βιαστή της, αλλά δε θέλει με κανέναν τρόπο να φέρει στον κόσμο το παιδί του. Η νομοθεσία, όμως της το απαγορεύει, γιατί βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο κύη σης 29 εβδομάδων. Η καθηγήτρια Gulser Oztunali εκφράζει την ανησυχία της για τη ζωή της γυναίκας, η οποία θα προτιμήσει να αυτοκτονήσει παρά να γεννήσει το παιδί της. Η περίπτωση της Nevin δεν είναι η μοναδική. Πολλές γυναίκες αρνούνται από φόβο και ντρο πή να αποκαλύψουν τους βιαστές τους, οι οποίοι τις περισσότερες φορές προέρχονται από το συγ γενικό περιβάλλον. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα του Τύπου τον Αύγουστο δολοφονήθηκαν 16 γυναίκες και 3 άνδρες. Τραυματίστηκαν 31 γυναίκες, 4 άνδρες κι ένα παιδί. Επίσης, 18 γυναίκες έπεσαν θύματα βιασμού και 11 σεξουαλικής παρενόχλησης. Στουςπρώτους οκτώ μήνες του 2012 δολοφονήθηκαν 114 γυναίκες, τραυματίστηκαν 171, βιά στηκαν 78 και 106 έπεσαν θύματα σεξουαλικής παρενόχλησης. Θλιβερός ο απολογισμός. Δυστυχώς, η κατάσταση αντί να βελτιώνεται χειροτερεύει.

Κύπρος, την εποχή της «ειρηνευτικής επιχείρησης» όπως την αποκαλούν οι Τούρκοι (!Ρ Συγκλονιστικό: Βρήκαν στην Κύπρο τα οστά μωρού που δολοφόνησαν οιΤούρκοι μαζί με τη μη τέρα του το 1974. Μεγαλώσαμε με το μύθο των αγνοούμενων της Κύπρου.Τελικά τους είχαν δολοφονήσει όλους. Αθώους πολίτες, γυναικόπαιδα, ακόμα και μωρά. Αυτά τα εγκλήματα συνέβησαν στην εποχή μας και όχι την εποχή του Χαλκού. Θα αποδοθεί άραγε δικαιοσύνη ποτέ από τα Διεθνή Ποινικά Δικα στήρια; Η εφημερίδα Φιλελεύθερος της Κύπρου κάνει σήμερα τις συγκλονιστικές αποκαλύψεις. ΟιΤούρκοι δολοφόνησαν βρέφος μερικών μηνών. Τα οστά βρέθηκαν στον παλαιό δρόμο Αευκωσίας-Αμμοχώστου κοντά στο χωριόΤραχώνι. Λευκωσία: Η πληροφορία είναι συγκλονιστική, αφού σύμφωνα με αυτήν εντοπίστηκαν τα οστά του νεαρότερου αγνοούμενου της τουρκικής εισβολής. Πρόκειται για βρέφος μόλις μερικών μη νών (γεννήθηκε το 1974) που οιΤούρκοι το πήραν από την αγκαλιά της μάνας του και το δολοφό νησαν. Δολοφόνησαν επίσης τη μητέρα του, την 11 χρονη αδελφή της μητέρας του, τη γιαγιά του και άλλους άμαχους. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, πρόκειται για τον Ανδρέα Κυριάκου του Κυριά κου από το Τραχώνι Κυθρέας.

1. http://pyrqos-news.bloqspot.com/2Q12/09/1974.html

228


Οι ενδείξεις για εντοπισμό του μικρότερου αγνοούμενου της εισβολής προκύπτουν από τον εντοπισμό εννέα λειψάνων αγνοουμένων (συμπεριλαμβανομένων και οστών βρέφους) στα κατεχόμενα, που παραπέμπουν σε ομαδική δολοφονία που διέπραξαν οιΤούρκοι σε βάρος γυναικο παιδών τον Αύγουστο του 1974. Σύμφωνα με πληροφορίες του «Φ», τα οστά βρέθηκαν στον παλαιό δρόμο ΛευκωσίαςΑμμοχώστου κοντά στο χωριόΤραχώνι και οι εκταφές έγιναν σε δύο φάσεις. Αρχικά βρέθηκε αριθμός οστών και στη συνέχεια το συνεργείο ανέστειλε την εκσκαφή. Ωστό σο, επανήλθε σε μεταγενέστερο στάδιο και εντόπισε και άλλα λείψανα. Η ταυτότητα των λειψάνων που έχουν εντοπιστεί θα διαπιστωθεί ίσως σε μερικά χρόνια, εκτός και αν επισπευσθούν οι διαδικασίες ταυτοποίησης των λειψάνων. Η δολοφονία ανηλίκων και μάλιστα βρεφών στην αγκαλιά της μάνας τους, επιβεβαιώνει για άλλη μια φορά τη βαρβαρότητα και την έλλειψη σεβασμού στη ζωή που επέδειξαν οιΤούρκοι. Στο μεταξύ, όπως πληροφορείται ο «Φ» σχετικά πρόσφατα βρέθηκε και άλλος ομαδικός τά φος στην περιοχή Χαμίτ Μάντρες. Μέχρι στιγμής στον τάφο βρέθηκαν οκτώ λείψανα και οι εκσκα φές συνεχίζονται. Σύμφωνα με τις μέχρι στιγμής ενδείξεις, τα λείψανα ανήκουν σε πολίτες.


ΠΕΡΙ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ

ΕΝ ΑΥΤΗ

ΚΡΥΠ ΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΔΙΑΛΕΞΙΣ ΤΟΥ Α Ν ΤΙΠ ΡΟ Ε ΔΡΟ Υ ΤΟΥ Σ Υ Λ Λ Ο ΓΟ Υ κ.

Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ Ο Υ

Γ.

ΛΑΜ ΕΡΑ,

ΙΑ ΤΡΟ Υ

Γενομένη έν zfj ai&ovay του Φιλολογικού Συλλόγου xfj 4 jf Μαρτίου 1 9 2 1

(U a g y ά σσου »

€Ν Α Θ Η Ν Α ΙΣ £Κ ΤΟΥ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ Γ· Η. ΚΑΛΕΡΓΗ & X*« 32 — ΟΑΦΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ — 33

1021

230

Π Ο ΙΑΤΟ Υ ΡΚ ΙΑ ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

Κύριοι, Ή γνώμη δτι οί Τοΰρκοι πλειοψηφοΰσιν εν Μικρά Άσί<£ είναι άπολύτως πεπλανημένη· ή δήθεν πλειοψηφία τών Τούρκων αποτελεί λεοντήν, ^ ό άνεμος τής επιστημονικής έρεύνης ευκό λως θα άφαρπάση άποκαλύπτων τούς Τούρκους καί είς αριθμόν τοιούτους, όποιοι είναι δντως κα'ι ως άνθρωποι καί ώς Κράτος. Πριν προ βω περαιτέρω, όφείλω νά δηλώσω δτι τάς διαβε βαιώσεις μου εν τη προκειμένη συζητήσει στηρίζω οΰχι έπ'ι Ιδίων σκέψεων η πληροφοριών, ούτε επί τής γνώμης Ελλήνων συγγρα φέων, άλλ’ επί τών μαρτυριών ξένων συγγραφέων, ιδία δέ τοΰ V, Cuinet, εκ τών άνωτάτων υπαλλήλων τής ’ Οθωμανικής Αυτο κρατορίας καί γράψαντα υπό πνεύμα άπολύεως ευμενές υπέρ τών Τούρκων. Τοΰ Reclus τοΰ„ παγκοσμίου φήμης καί.κύρους Γ εω γράφου, Ιπισκεψαμένου τήν Μικράν ’Ασίαν καί μελετήσαντος ταύτην καί γράψανιος άνευ προκαταλήψεώς τίνος. Τοΰ T aylor τής Γεωγραφικής 'Εταιρίας τοΰ Λονδίνου, και άλλων πολλών ξένων συγγραφέων, οίτινες οΟδέν είχον συμφέρον νά κρύψωσι ή νάάλλοιώσωσι την αλήθειαν, κατ’ Ακολουθίαν αι δέ διαβεβαιώσεις αυτών είναι άξιαι πάσης προσοχής καί πάσης πίστεως. 01 βουλόμενοι έξ. ημών δΰνανται νά έξελέγξωσι την άκρίβειαν τών λόγων μου έκ τών προκειμενων βιβλίων. Πάντες ot περί του πληθυσμόν τής Μικράς Ά σίας άσχοληθέντες διακρίνουσιν εν ταις σιατιστικαΐς αύεών Τούρκους, “Ελληνας, “Αρμενίους, Ίσραηλίτας και Ευρωπαίους. *Αναλύοντες δμως πε ραιτέρω τον αριθμόν τών Τούρκων όμολογοΰσιν δτι έν τφ άριθμφ τούτων περιλαμβάνονται καί Πέρσαι, καί Κούρδοι, καί ’’Αθίγγα νοι, καί Κιρκάσιοι, και "Αραβες, και Ααζοί, καί ’Αλβανοί, καί Κρήτες, καί Γεωργιανοί, καί άλλοι. ΙΙεριγράφοντες δέ τά ήθη


231

—

19

—

καί έθιμα, την γλώσσαν καί την θρησκείαν τών φυλών τούτων όμολογοΰσιν αφελέστατα δτι καθ* δλα τά γνωρίσματα ταϋτα at φυλαί αΰται μεγάλως διαφέρουσι τών Τούρκων. Ού μόνον δέ τούτο, αλλά βεβαιοΰσι καί τοΰτο δα πολλαί τών φυλών τούτων, civ μή πάσαι, μισοΰσι τούς Τούρκους, δτι έπαναστατοΰσι κατ’ αυ τών συχνάκις καί δτι οί Τοΰρχοι σφάζουσιν αυτού; προθύμως εις πάσαν περίστασιν καί εύκαιρίαν. Τούτων ούτως έχόντων, αί φυ λαί αΰται δέν ανήκουσι προφανώς είς τό “Έθνος τών Τούρκων. Καί δτι μέν οί Περσαι,οΐ Αθίγγανοι, οί Αλβανοί, ot Κρήτες, οί "Αραβες δέν είναι Τοΰρχοι, τοΰτο είναι προφανεστατον. Οι δέ « t o t κατά μέν τον Recius (Asie Mineure σελ. 552) «δέν είναι Τοΰρχοι, £χουσι δέ Ιδίαν γλώσσαν καί Ιδίαν θρησκείαν», κατά δέ τον V . Cuinet (Turquie d’ Asie τομ. Δ ' σελ.δΟϋ, τόμος Ρ" σελ. 351) «πρέπει νά διακρι&ώσι τελείως τώ ν Τούρκων» ή ώ ν αυμβίωσις ύπήρξεν έπΐ μακρόν άδύ νατος». Οί Κιρκάσιοι μετηνάστευσαν έκ Καυκάσου, πολλοί δέ τούτων τιμώσι τον Σταυρόν, την Θεομήτορα, τούς 'Αγίους Ά π οσιόλους, LÖict δε τον “Άγιον Γεώργιον. Ουδέποτε έρχονται εις ρήξιν προς τού; "Ελληνας, αλλ< συχνάκις μάχονται προς τούς Τούρ κους, οΌς καί μισοΰσι. Καί πρό τίνος δέ ό Κιρκάσιος Άνζαβούρ έμάχετο μετά τών ομοφύλων του κατά τοΰ Κεμάλ, 01 Κιρκάσιοι άρα δέν είναι Τούρκοι. — Οί δέ Λ .* ζ θ 6 κατά τον V . Cuinet (τόμ. Α '. σελ. 11 καί 121) «είναι Αναμφισβηχήχως ‘ Ελληνικής καταγωγής, διότι οί μέν έν τω Νομφ Ά γκ ύρας Λαζοί εϊναι Χριστιανοί Όρ&όδοξοι, οί δέ άνά tbv Πόντον διασώζονοι πολλά Χρι στιανικά Μ&ιμα καί προσεύχονται έν ταΐς έκχλησίαις τώ ν Χριστιανών» κατά δέ τον Recius «ή γλώσσα καί ή ■δ-ρησκεία τών Λ αξών εϊναι μίγμα 'Ελληνοτόνρχικόν» . Κατά δέ τον Mathieu (La Turquie et ses penples τόμ. β'. σελ. 22) «oi Λαζοί ονδέν κοινόν &χονσι πρός τούς Τούρκους». Οί Λαζοί μισούν ται σφόδρα υπό τών Τούρκων, συνήθης δέ παρά τοις Τούρκοις ή φράσις: « ΊναανΙν φενααϊ Λ ά ξ » , ητοι ό χείριστος τών αν θρώπων είναι ό Ααζός. Οί Ααζοί άρα δέν είναι Τούρκοι. — Οί δέ Γεωργιανοί κατά τον V. Cuinet (1. c. τόμ. Α\ σελ. 112) άπεχθάνονται τους Τούρκους είς την διαπασών, ή δε

232

Π Ο ΙΑΤΟ ΥΡΚΙΑ ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

—

20

—

απέχθεια αΰτη είναι αμοιβαία. Οϊ Γεωργιανοί νηστεύουσι τήν Παρασκευήν, τελοΰσι παρακλήσεις έν ταις ΈλληνικαΙς Έκκλησίαις υπέρ τών ασθενών αυτών. «Ούδεμία υπάρχει άμφιβολία δ%ι Ό'ά έηανέλ&ωσιν είς τόν Χριστιανισμόν έν πρώίτ} εύκαιρίρ., ώς ίηανήλϋΌν είς αύτόν ot δμόφνλοι αϋτών νής Ρωασία:, εύ&νς ώς χατεκτήφη ή χώρα αύτών vnb τών Ρώσοονν.» Ταϋτα γράφει δ Mathieu (I.e. τόμ. Β'. σελ. 389). Οί Γεωργιανοί δρα δέν είναι Τοϋρκοι. — Οί δέ Κούρδοι αποτελοΰσιν, ώς γνωστόν, ίδιον ’Έθνος* βδελύττονται τούς Τούρκους* διετέλουν άνεξάριητοι μέχρι τοΰ 1870, οτε μετά μάκρους καί αίματηροτάτους αγώνας κατανικηθέν« τες υπό τοϋ Δζεβδίτ πασα ΰπετάγησαν, άλλ3 ούχΐ πάντες, διότι πολλοί τούτων διασφζουσιν Ιτι καί νυν τήν ανεξαρτησίαν αυτών οίκοΰντες τήν προς τα Ν. Δ. τής Θεοδοσιουπολεως (Έρζερούμ) χώραν, ή δέ Τουρκική Κυβέρνησις προς εΐσπραξιν ι ι ϋ φόρων αναγκάζεται νά μετέρχεται βίαν (V . Cuinet 1. c. τόμ. Β', σελ. 7, 640, 766). 'Η γλώσσα καί ή θρησκεία τών Κουρδών είναι τελείως διάφορος τής γλώσσης καί τής θρησκείας τών Τούρκων. (V . Cuinet, τόμ. Α'. σελ. 2 5 2.- Reclus, 1. c. σελ. 342, 347). eO αριθμός τών Κούρδων περιωρίσθη μεγάλως διά τών άνηλεών σφαγών ας υπέστησαν υπό τών Τούρκων (Berard 1. c. σελ. 23, 2ö). Οϊ Κούρδοι βίρα δέν είναι Τούρκοι, τοΰθ’ δαερ άλλως τε καταμαρτυρείται υπό του γεγονότος δτι μελετάιαι ή ϊδρυσις Ιδίρυ Ανεξαρτήτου Κράτους τών Κούρδων. Τοιαϋτα λοιπόν δ'ντα τά εθνη ταΰτα, ούδεμία λογική επιτρέπει νά περιληφθώσιν έν ταις στατιστικαΐς ώ ; Τούρκοι' δ δέ άριθμός αυτών συλλήβδην και κατά τούς μετριωτάτους υπολογισμού? Ανέρ χεται είς 905 χιλιάδας. ' 0 ( άριθμός οΰτος άφαιρούμενος άπό τών 5.000.000 τών Τούρκων υποβιβάζει τούτον είς 4.100.000. Άλλ9 είς τόν αριθμόν τούτον περιλαμβάνονται καί ά'λλαι τινές φυλαί, πολύ μάλλον ή at προηγούμενοι άφιστάμεναι τών Τούρκων* περί δέ τών φυλών τούτων θ ’ άσχοληθώμεν εκτενέστερον, διότι πάντες οί συγγραφείς ανεξαιρέτως διακηρύττουσιν δτι at φνλαΐ αυται ον μόνον δέν είναι Τοΰρχοι, άλλ' είναι Χριστιανοί χρυητόμβνο*. At φυλαί δ* αΰταί εισιν ot Γιουροϋχοι, είς οΰς ύπάγονται ot


233

— 21 —

Ταχτατσήδεί, οί Τσεπνήδες, οί Τσομακλήδες, και οί Σάννοι* ot Meαοχαλδινοϊ καί ot Κιζιλμηάσηδες. Καί περί μεν τών Γιουρούπων δ V . Cuinet γράφει έτΐ λέξει τάδε: «Οί Γιονροϋχοι χαίτοι φέροντες όνομα Τονρκικόν, <5έν είναι ό'μως χοιοϋτοι πατά χήν ΰ-ρηοπείαν έλαχίαχην dk χρέφονχες ανμπά&ειαν πρός τούς Τούρκους διάκεινναι χούνανχίον λίαν βϋμενώς Λ ρός χούς "ΕΙληνας. Ο ί Τοΰρκοι μίσοϋ eft τούς Γιον^ονκονς, ISlq, 6k χούς Ταχταχσήδες βα&ύχαχα» (V. Cuinet 1. c. τόμ. Β ' σελ. 9 καί τόμ. Γ ' <τελ. 352).— *0 δέ περιη γητής Perrot γράφει δτι «α / γυναίκες τών Γιουρονκων όμοιάξουσι καχααληκχικώς Λρός χάς σνοιμενίδας Άς αυνήντησα έπΐ χών όρέων χής ‘Ελλάδος». (Souvenirs d’Asie Minerxre, σελ. 154).— *0 δέ Saint Martin γράφει δτι «.άΦλιάχης μλΙ ρν~ ?ΐαρ£α δέν άη,ανχη. παρά χοΐς Γιουρονκοις, ώς ηαρά χοΤς Τούρκοις’ ένδύονχαι μετά κομψότητας καί φιλοκαλίας. Οί Γιου £ 00*01 <5έν εϊναι Τοϋρκοι, διόχι ούδέν notviv Μχϋυσι πρός τούτους’ ή οίκε ιό της αύτών ηρός χούς "Ελληνας έϊναι άξιοαημεΐωχος, ή δέ ηρός τούς Τούρκους άπέχ&εια έμφανής» (Description d’ A.sie Mineure σελ. 153, 190 καί άλλ.). — Ot Γιουροϋκοι μέχρι τοΰ 1Θ60 ökv έσχραχεύοντο (Reclus 1. c. σελ. 5 3 8 .--T our du monde 1864, σελ. 254) ώς δέν έστρατεύοντο καί οί "Ελληνες μέχρι τού 1908. Οί Γιουροΰκοι κατοικοΰσίν α*οκλειστικώς εις τά δρη τών Νομών Προύαης καί Σμύρνης* επεσκέψοιντο δ’ αυτούς πολλοί τών ήμετερων έμποροι, διδάσκαλοι, Ιατροί καί έσχετίσθησαν πρός αυτούς καί έσχημάτισαν πάντες την στερράν πεποίΦησιν δτι όί Γιουροΰκοι είναι Χριστιανοί κρυπτόμενοι: öt0Ti φιλοξενοδσι μετά χαρά; άνυποκρίτου τούς “Ελληνας,"ου δέποτε ομως τούς Τούρκους· διότι αί γυναίκες αύτών φεύγουσι τούς Τούρκους καί καλύ«· πτονται προ αύτ&ν' διότι παρά πολλαϊς οϊκογενείαις Γιουρούκοαν διαφυλάττοντεα μετ* ενλαβείας εικόνες <$γίων παλαιαί* διότι οί Γιουροΰκοι ούτε εις Τουρκικά τεμένη προσεύχονται,

234


—

22

—

ούτε εις Τουρκικά δικαστήρια καταφεύγουσι, τών διαφορών αυ τών λυόμενων ύπό τών θρησκευτικών αυτών αρχηγών* διότι οΐ Γιουροϋκοι όποφεύγουσι την πολυγαμίαν καί ουδέ ποτε συνάπτουσι γόμους μετά Τούρκων διότι τεμαχίζοντες τον δρτον αυτών σημειοΰσιν επ* αύτοΰ τό σημεΐον τοΰ Σταυροΰ* διότι σπαργανοΰντες τά τέκνα α&τών σημειοΰσιν επ’ αυτών τό σημείο ν τοΰ Σταυροΰ* διότι εν περιπτώσει νόσου άποστέλλουσι κηρόν καί Ιλαιον βΐς τήν Εκκλησίαν τοΰ πλησιεστέρου 'Ελληνικού χωρίου καί ζητοΰντες λαμβάνουσιν ήγιασμένον ύδωρ δι3οΰ ραίνουσι τον πάσχοντα* διότι συναντώντες οπουδήποτε “Ελληνα ϊερέα, σπεύδοντες «σπάζονται εύλαβώς τήν χείρα αύτοΰ* διότι προσέρχονται εις τάς Εκκλησίας ήμών καί παρακολουθοΰσι μετά κατανύξεως τήν ιεροτελεστίαν, καίπερ μή κατανοοΰντες αυτήν, ιδία δέ κατά τάς μεγάλας τής Χριστιανοσύνης έορτάς· διότι γίνονται Άνάδοχοι, καταβάλλοντες τάς δαπάνας καί αναδεχόμενοι διά Χριστιανού, δν άμείβουσι, τά τέκνα τών Χριστια νικών οικογενειών μεθ5 α>ν συνδέονται, προσδίδοντες αυτοί τό ονομα τοΰ παιδιού: Μαρία, Βασίλειος, Ιωάννης κ.λ.π. διότι κατά τήν ημέραν τοΰ αγίου Πάσχα άποστέλλουσι δώρα (τυρόν, βοΰτυρον) πρός τον Ιερέα τοΰ πλησιεστέρου ‘ Ελληνικού χωρίου καί ζητοΰντες λαμβάνουσι παρ’ αΰτοΰ τόσα ήγιασμένα ερυθρά φά, δσα καί αΐ άπαρτίζουσι τον συνοικισμόν αυτών οί* κογένειαι* διότι οΰτε τό ραμαζάνιον (νηστείαν) τών Τούρκων, ούτε τό μπαϊράμιον (πάσχα) αυτών ουδέποτε τηροΰσι. Έ άν δέ μή άρκώσί πάντα ταΰτα δπως πείσωσι καί τόν δυσ” ατιστώτατον, ιδού δύο 2τι αποδείξεις άπολύτως πειστικαί. Πολλά τών χωρίων τών Γιουρούκων καλούνται Γιονάν-χιοϊ ήτοι Ελληνικά χωρία! Οΐ Γιουροϋκοι τούς Τούρκους έν ταΐς συνομιλίαις αυτών καλοΰσι γιαπαντζτ} χιοτιέκ, ήτοι σκύλλους έπήλυδας!!! *Αλλ3έάν καί αΰται μή άρκώσιν, ιδού καί ά'λλαι, άλλης φύσεοος άποδείξεις, επιστημονικοί. Εΐπομεν, Κύριοι, άρχόμενοι δτι δ πληθυσμός τής Μικράς


235

—

23

—

"Ασίας κατά τήν ϋπιδρομήν τών Τούρκων ήτο ακραιφνώς ελληνι κός Τούτου τεθέντος, οί νυν κάτοικοι τής Μικράς Ά σίας πρέ πει νά είναι κατ’ ανάγκην ή "Ελληνες, ή Τούρκοι, ή μετανάσται· Ά λλ’ οί Γιουροΰκοι μετανάσται δέν είναι' Πρώτον διότι ό V. Cuinet όμολογεί δτι ot Γιουροΰκοι ΰπήρχον εν Μικρά Ά σ ία προ τών Τούρκων καί προ τών Σελτζουκηδών (1. c. σελ. 348)’ άλλα προ τούτων εν Μικςα Άσί
236


—

24

—

καί τής Σμύρνης καί έκβΐ ϋπΐ αΐώνα; μακρο ς εν τρομοκρατία και Απομονώσει διαβιώσαντες άπεβαλον βαθμηδόν καί γλώσσαν καί τύπους θρησκευτικού,, διέσωσαν δμω; άταβιστικώς τήν αγάπην, τήν οικειότητα καί τήν Ιμπιστοσύνην πρός τού; ομοφύλους αυτών "Ελληνας, τό μίσος δέ καί τήν περιφρόνησιν προ; του^ επιδρομείς τυράννους. Οβδεμίαν Κχομεν, ήμεϊς τουλάχιστον, αμφιβολίαν ou ol Γιουροΰκοι άμα ώς πεισθώσιν δ « έξέλιπεν ό Από τών Τούρκων κίνδυ νος όριοττκώ;, θά επανέλθωσιν δίς τούς κόλπους τής μητρός Πατρίδος διά καταλλήλου διαπαιδαγωγήσεως. Οΰδε'ις δμως εναμος, ούδείς λογικός, οΰδείς κ^λής πίστεω; άνθρωπος α ; μή άναμένη ποτέ δτι 6 Γιουροΰκο; εξεταζόμενο; υπό εξεταστικής τίνος επιτρο πείας, οίασδήποτε, θά δμολογήση τί αισθάνεται, τί ποθεί, τί εύ χεται. Τοΰτο είναι απολύτως άδύνατον, διότι δ Γιουροΰκο; γινώ~ σκει έκ μακρά; πείρας κα'ι πικρά; τί αναμένει αύιόν μετά τήν άναχώρησιν τή; επιτροπείας, έάν τολμήση προ ταύτης νά Ατοκαλέση τον Τοΰρκον γιαπαντζή-χιοΛέΗ, ήτοι ξένον σκύλλον. Άλλ* Απε λευθερώσατε αύτούς, Αποιιακρύνατε διά παντός τόΤουρκικόν φάσγανον άπό τοΰ τραχήλου αυτών κι! τότε θά πεισθήϊε πάντες περί τής φυλετικής τών Γιουρούκων ΰποστάσεως. Έπέμεινα, Κύριοι, διά αακρών περί τών Γιουρούκων διά τόν άπλούστατον λόγον δτι οί εν ταΐς σταηστικαΐς τών δύο βιλαετίων Σμύρνης καί Προύτης Αναγραφόμενοι Τοΰρκοι είναι κπιτά τά 3)4 Γιουροϋκοι, ευκόλως δ ’ εννοείτε δποίαν πανωλεθρίαν ΰφίσταται ή στατισακή αυτών, έάν άπό ταύτης άφαιρέσητε τόν Αριθμόν τώ ν Γιουρούκων, διτις κατά τον Reclns, τον Perrot καί άλλου; υπερ βαίνει τό 1,300,000. Περί δέ τών Μεαεχαλδηνών είς οΰς ΰπάγοντ&ι ot Όφλήδε?,. οι Κρωμναΐοι, οί Θονιαλήδες, και οΐ Σταυριώται, ό πολύ; Recius^ γράφει δ α : «τήν μ^ν ή μέραν έμφανίζονται ώς Τοϋρκοι καί μεταβαίνουσιν είς τά Τουρκικά τεμένη , τήν δ %έσπέραν Λποαυρόμενοι προσεύχονται ώς χριστιανοί», (1. c. σελ. 340). ΕΙδικώτερον δέ Ο! μέν °Οφλήδες , fjcoi ο! κάτοικοι τής περί τόν ’ Ό φιν πο ταμόν χώρας, όμιλοΰσιν άπταιστας καί γενικώ; τήν Έλληνικήν γλώσσαν, είς δέ τάς παρ9 αυτοί; εν χρήσει δλίγας Ίουρ-


237

—

26

—

κικάς λέξεις προσδίδουσι κατάληξιν Έλληνικήν. Οΐ Όφλήδες Ιξισλαμίσθησαν βία τφ 1690, σφαγέντων τών μή ύποκυψάντων είς τήν βίαν άλλ* ό εξισλαμισμός αυτών ήτο καί είναι φαινομενι κός, διότι έκτοτε πολλάκις ούιτοι έξηγέρθησαν, δπως επιτύχωσι τήν άναγνώρισίν των ώς χριστιανών καί τελευταΐον τφ 1877, δτε όντως 150 οΐκογένειαι αυτών διά πολλών ενεργειών καί γενναιό τατων δωροδοκιών κατώρθωσαν ν* άναγνωρισθώσι. Τά χωρία τών Όφλήδων φέρουοι πάντα άνεςαιρέτως χαριτωμένα ‘ Ελληνικά όνόματα ώ ς : ’Αληθινός, Ξένος, Χωλός, Ερατεινός Υψηλή* έκ τής κώμης δέ ταιίτης, τής 'Υψηλής, κατάγεται ή μεγάλη εθνική οίκογένεια τών 'Υψηλαντών. (Τριανταφυλλίδου, Ποντικά σελ. 33 καί 34.— Δέφνερ, «Ε στία » 1877 σελ. 547.— Δέφνερ καί Παρχαρίδου. Ουσιαστικά τής διαλέκτου τοΰ Όφεος. Πρακτικά φιλολ. Σελ. Κωνσταντινουπόλεως 1877). Οί δέ Θονιαλ^δες, ήτοι οί κάτοικοι τής περί τά Θόανα χώ ρας έξισλαμίσθησαν καί οΰτοι δμαδικώς προ 230 περίπου ετών* όμιλούσι πάντες τήν Έλληνικήν* έν τώ οικω αύτών ψέρουσιν ονομα Έλληνικόν:, Ιωάννης, ’Αλέξανδρος, Θεμιστοκλής, άποδημούντες δέ προσλαμβάνουσι τό πρώτον τυχόν Τουρκικόν δνομα: Άχμέτ, Μουσϊαφά· κλπ. Αϊ γυναίκες καί θνγατέρες αύτών, είς ουδεμίαν ερχόμενοι προς τούς Τούρκους επικοινωνίαν, άγνοούσι. τελείως τήν Τουρκικήν γλώσσαν. Τά χωρία τών Θονιαλήδων φέρουσι πάντα άνεξαιρέτως Έ/νληνικά όνόματα, ώς 'Ημερα, Μέσοπλάγι, Λεβάδεια κλπ. (Τριανταφυλλίδου, Ποντικά, σελ. >55 καί Φυγάδες σελ. 93). Περί τών Όφλήδων καί Θονιαλήδων δ καθηγητής κ. Π. Καρολίδης, γράφει δτι «διασώζουσι τήν Έλληνικήν γλώσσαν, τήν Έλληνικήν φιλομάθειαν καί ευφυΐαν, τήν Έλληνικήν φιλοκα λίαν» (Π. Καρολίδου. Περί εθνικής καταγωγής τών ύρθοδ. χρι στιανών Συρίας καί. Παλαιστίνης σελ. 395). Περί δέ τών Κρωμναίων, τών κατοίκων τής περί τήνΚρώμναν χώρας, δ Cuinet ομολογεί σαφώς καί απεριφράστως : «οντοι είναι “Ελληνες, φαινομενιχώς μόνον έξίσλαμια'ΰ'έντες» (1. c. τόμ. Α', σελ. 12). Πολλαί δέ οΐκογένειαι Κρωμναίων καί Στανριωτών άνεγνωρίσθησαν ώς Χριστιανοί προ 15 μόλις ετών. ΠβρΙ τών Κρω μναίων δέ τούτων καί Σταυριωτών είναι γνωστόν καί τούτο δτι

238

Π Ο ΙΑΤΟ Υ ΡΚ ΙΑ ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

—

26

—

οσάκις άπέθνησκέ τις εξ αυτών, δ θάνατος ετηρεΐτο μυστικός από τοΰ παρ’ αΰτοΐς διατρίβοντος καί βία υπό της Διοικήσεως επιβαλλομένου αύτοΐς Χότζα. Τήν δ* ήμέραν τής κηδείας,καθ’ δν χρόνον παρέθετόν τινες εξ αυτών γεΰμα εις τον Χότζαν £ξω καί μακράν τοϋ χωρίου, εγίνετο ή κηδεία, μεταπεμπομένου Ιερέως εκ τοΰ πλησιεσεάτου Ελληνικού χωρίου. Ό δέ άγαθός Χότζας έξίστατο και ήπόρει, διότι κατά τό διάστημα τής έν τφ χωρίφ διαμονής του ούδένα έ<ίήδευσε. τήν δ’ έλλειψιν θανάτων άπέδιδεν εις τό εΰκραές καί ΰγιεινόν τοΰ κλίματος !! (Τριανταφυλλίδου, Ποντικά, σελ. 90). Περί δε τών Κιζιλμηάσηδων τέλος δ μέν ΧΑγγλος Taylor γράφει επί λέξει: «Oi Κιζιλμηάσηδες είναι Χριστιανοί , τελοϋντες έν τ φ ψανερφ τάς Ιεροτελεστίας τοϋ Βαητίσματός καί χής Μεταλήψεως» (Journal of the Geografical Society London, 1868). Ό δέ Reclus (1. c. σελ. 350) γράφει: «O f Riζιλμπάσηδες πίνουσιν οίνον, και Μχονσιν ϊδιον Φρησκευτικόν άρχηγόν , οί δέ Τούρκοι &εωροΰσιν αύτούς ώς Χριστιανούς ». Ό δέ V . Cuinet (1. c. τόμ. Α'· σελ. 619) γράφει: Οί Κιζιλμηάσηδες μισοϋσι τούς Τούρκους , άγαπώσι τουναντίον τούς νΕλληνας, οϋ; καί φιλοξενοΰσι μετά χαρ&ς. Α ί γυναίκες αϋτών άποκρύπνονται άηό τών Τούρκων, ούχΐ ό'μως καί djtö τών eΕλλήνων * δέν περιτέμνονται. "Εχουσιν όλόκληρον έν τφ κρυατώ Φρησκευτικήν Ιεραρχίαν. Ό θρησκευτικός άρχηγός έκάστης άμάδος, Δέδες καλούμενος, εύλογεΐ κατά τάς ιεροτελεστίας Άρτον χαϊ οίνον καί διανέμει είς τούς έκκληοιαζομένον;, οίτινες λαμβάνουσι ταϋτα μετ' έξαιρετικής εύλαβείας καί μετά μεγίστης προσοχής μή πέσΐ] τι χαμαί.» Καί επιπροστίθησι (1. c. τόμ. Α '. σελ. 254) ((ο υ δ ε μ ία , ά μ φ ΐ β ο λ ί « οτ& ο ί ε&ναβ, X .p t e t i * « v o l n p o e n o c o 6 ^ s v Q c öxe stvott T o i p x o t . » Μή λησμονείτε, παρακαλώ, Κύριοι, δτι ό ταΰτα γράφων Cuinet είναι υπάλληλος τής Τουρκίας, εκ τών άνωτάτων καί καί εγραψε τό περί 'Ασιατικής Τουρκίας εργον αυτοί) κατ3εντο λήν τής Κυβερνήσεως του. Ό δε Perrot (Souvenirs d’un voyage en Asie Mineure σελ. 425, 427, 429) γράφει: «οί Κιζιλμηάσηδες τρέψου σι ηρός τούς Τούρκους βα&υτάτην άποστροψήν, διάκεινται δέ


239

—

27 —

τούνανχίον λίαν εύμενώς ηρός τούς “Ελληνας, ο£ Sk Τούρκοι άπ ο στρέφονται χαϊ αιεριφρονοϋοιν αυτούς teal δεν νρώγουσι τροφήν παρασχεναζομένην ύη αύτών» επιπροστίθησι δέ 6 Perrot τάδε: «εϊναι βέβαιον δτι ύηάρχει τι τό ηροαεγγίζον αύτοϋς Λρδς τούς °Ελληνας xal Anοχωρίζον αϋτούς ριζιχώς (profondemznt) dnb τών Τούρκων ». Αυτό λοιπόν τό τι οΰδέν άλλο είναι ή ή Έθνικότης αύιών.—0 ! Κιζιλμπάσηδες δέν περιτέμνονται, μέχρι δέ τοΰ 1885 δέν έστραιεύοντο, δπως καί οί Γιουροΰκοι μέχρι τοΰ 1865, και οΐ Έλληνες μέχρι τοΰ 1908. Οί Κιζιλμπάσηδες δέν είναι μετανάσται, διότι ούτε ή χώρα έξ ής μετηνάστευσαν είναι γνωστή, οΰτε ο χρόνος τής μεταναστεΰσεως αύτών> ουτε δέ φέρουσιν έθνικόν τι ό'νομα, δπως οι άλλοι λαοί καί μετανάσται, ά λ λ ά καλούνται απλώς Κιζιλμσΐάς, ήτοι έρν&ροκέφαλοι καί κατοικοΰσι τάς κλιτύας τοΰ ΚιζΙλ-Säy ήτοι τοΰ Έρνϋ'ροϋ δρους, τοΰ Έ ρυϋΊνον δρους γνωστού καί υπό τοΰ Όμήρου, δστις έν *Ιλιάδι (Β', 851) λέγει: 9Αμφί τι Παρθένων ποταμόν κλυτά δώματα έναιον Ερώμναν τε Αϊγιαλόν τε καί υψηλούς Έ ρυϋ'ίνονζ! Έ κ τών μέχρι τοΕδε εκτεθέν«ον εξάγεται τό εξής άναντίρρητον συμπέρασμα, δτι πασαι αΐ φυλαί αΰιαι: οί Γιουροϋκοι, οΐ Μεσοχαλδηνοί καί οί Κιζιλ μπάσηδες οΰδέν έχουσι to κοινόν πρός τούς Τούρκους καί δτι Ιπομένως οΰχΐ όρθώς αναγράφονται έν ταΐς στατιστικαΐς ώς Τοΰρκοι. Έκ τοΰ κατακλυσμοΰ δέ τών απο δείξεων, ä; προσηγάγομεν ύμϊν σπεύδοντες, ατε τοΰ χρόνου μή έπιτρέποντος ήμίν εύρυτέραν τοΰ θέματος ημών ανάπτυξιν, Υπο δεικνύεται δτι οί Γιουροϋκοι, ο! Μεσοχαλδηνοί καί οί Κιζιλμπά-σηδες είναι Έλληνες Κρυπτοχριστιανοί! Κύριοι, Κρυπτοχριστιανοί ΰπήρχον έν Κρήτη, οί καλούμενοι Κουρμούληδες, οΐϊΐνες κατά τήν μεγάλην ημών Έπανάστασιν άποτινάξαντες τό προσωπεΐον έπολέμησαν κατά τών Τούρκων, μεταναστεύσαντες είτα, οί περισωθέντες, είς τήν Πελοπόννησον. ’Αλλ* ύπήρχον καί άλλοι, οΐτινες έκούπτοντο μέχρι τοΰ 1860, ότε καί

240

Π Ο ΙΑΤΟ ΥΡΚΙΑ ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

— 28 — έφανερώθησαν, ώς μεταξύ άλλων το χωρίον ΒενΙ δλόκληρον τον Μυλοποτάμου καί άλλα άλλαχοΰ τής νήσου. Κρυπτοχριστιανοί ΰπήρχον καί εν Κύπρφ,οί καλούμενοι Αινο· βάμβακοι, φανερωθέντες μετά τήν κατοχήν τής νήσου υπό των Ά γγλων. Κρυπτοχριστιανοί πολυάριθμοι ΰπήρχον καί εν τή περί to Έλβασάν χώρα τής Αλβανίας, οί καλούμενοι Σηαταράκ, ών πολ" λοί κατελθόντες είς Αττικήν προ του 1850, κατφκισαν τό χωρίον Σηάτα, ot δέ παραμείναντες έν Αλβανία έφανερώθησαν μετά τόν Ροοσσοτουρκιχόν πόλεμον. Ά φ οΰ λοιπόν Κρυπτοχριστιανοί ΰπήρχον καί εν Αλβανία καί έν Κΰπρφ καί εν Κρήτη, όφείλομεν κατά μείζονα λόγον νά παραδεξώμεθα δτι τοιοΰτοι Χριστιανοί ΰπάρχουσι και εν Μικρφ Άσία* εΐς Αριθμόν δέ κατ’ Αναλογίαν πολύ μείζονα. Άπόδειξιν δέ τού του περιφανή παρέχουσιν ήμΐν ού μόνον τά προεχτεθέντα ύποκειμενικά καί Αντικειμενικά γνωρίσματα τών περί ών δ λόγος φυ λών, ού μόνον αί μαρτυρίαι τών ξένων καί πολλοΰ λόγου Αςίων συγγραφέων, αλλά καί τό γεγονός δτι ή Τουρκία άνεγνώρισεν ήδη πολλάς εκατοντάδας οίκογενειών Όφλήδων, Σταιριωτών Θονιαλήδων καί Κρωμναίων. Ά λλ’ έάν έν τή διανοία τινός έξ υμών παοαμένη εΐσέτι καί ή ελάχιστη περί τούτου Αμφιβολία, τήν Αμφιβολίαν ταυτην θα καταρρίψω διά τής μαρτυρίας ταύτης. Ό εν Λειψία πολύς Καθηγη τής τής Ιστορίας καί Γεωγραφίας Κάρολος Dietrich έν τφ εργφ αύτοΰ Grichentnm Kleinasiens, σελ. 13, έκδοθέντι τφ 1915 γράφει επί λέξει : — Πολυάριθμοί είαιν at κοινότητες έν Μιχρφ "Aalq,, αί άηαρτιζόμεναι ύηό τών κρνητοχριοτιανών , οΐτινες άναγνωρίξονσι μέν τόν Ισλαμισμόν xal λαλοϋσι τήν τουρκικών 3tä λόγονς πολιτικούς, άλλ* οιτινες κρυφίως άνήκουσιν είς τόν Χριστιανισμόν καί διέσωσαν μέχρι του δε τόν έλληνικόν αύ~ χών χαρακτήρα » . ’Ελπίζω, Κύριοι, δτι αι προ υμών προσκομισθεΐσαι Αποδεί ξεις, ΰπερβαίνουσι παν δριον εις πληθύν καί πειστικότητα, φρονώ δ’ δτι εις τήν αλήθειαν του θέματός μου πιστεύετε ήδη πάντες, οΰδείς δ’ Ιστιν δστις ού.

241


—

29

—

Καί νυν όπόσος ό αριθμός τών Κρυπτοχριστιανών τής Μικράς Ά σ ία ς ; Κατά τον Reclas, τον V. Cuinet, τον Perrot, τον Martin κα'ι άλλους 6 άριθμός τούτων : Γιουροΰκων, Μεσοχαλδηνών καί Κιζιλμπάσηδων συλλήβδην, ά^έρχεται εις 1,935,000. Έάν νΰν τον αριθμόν τοϋτον άφαιρέσωμεν από τοΰ άριθμού τών Τούρκων, ήτοι άπό τά 4,100,000 βλέπομεν δτι δ άριθμός τών κυρίως Τούρκων, έν συνόλη τη εντεύθεν του Ταΰρου Μίκρά Ά σία κατέρχεται είς 2,160,000, έναντι 6 και πλέον εκατομμυρ. κατοίκων μή Τούρκων 1... Ποΰ νΰν ή λαμπρά τής πλειοψηφίας τών Τούρκων περιβυλή; Έ ά ν δέ τον άριθμόν τών Ελλήνων Κρυπτοχριστιανών προσθέσητε, ώς Ιπιτάσσει άτέγκτως τό Δίκαιον και ή Λογική, είς τον άριθμόν τών Ελλήνων, τότε δ άριθμός ήμών ανέρχεται είς 4, 100,(Χ)0. Έ άν δ’ εις τον άριθμόν τοΰτον προσθέσητε ώς επιβάλ λει ή 'Ιστορία καΐή Γεωγραφία, τον άριθμόν τών Ελλήνων τών Μικρασιατικών νήσων, άνερχόμενον είς 350 περίπου χιλιάδας καταλήγομεν είς τό έξης συμπέρασμα : O t " Ε λ λ η ν ε ς τ ή ς *Α.α£ας, ηλήν τ ώ ν τ ο ΰ Ε\>ρω«esSxoO τ μ ή μ α ιτο ς τή ς Κ ω ν β « « ν τ ( ν ο υ η ό λ ε ω ς xotc τ ώ ν τ ο ΰ Λ Ιομ,οΰ ’ Λ δ ί ν ω ν , ά ν έρ χ ον τα ε εις 4 . 4 S O , Ο Ο Ο , έν α ν τι 2 , 1 0 0 , 0 0 0 Τ ο ύ ρ κ ω ν !


ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ

Abydos = Άβυδος (η) (βλ. Nara)

Basiskele = Αστακός

Adana = Άδανα

Bayir = Iüpva (η)

Adzanos = Ατζανός *

Bayrakli = Παλαιά Σμύρνη

Afyonkarahisar = Νικόπολη

Behramkale = Άσσος (η)

Ahmetbeyli - Notion = Νότιον (βλ. Claros)

Bergama = Πέργαμος

Akbunar Κφγ = Κεβρήνη ή Κεδρηνία

Beypazari = Λαγάνια - Αναστασιόπολη

Akfay = Άστυρα ή Άστειρα (η)

Biga = Πηγές

Alabanda = Αλάβανδα (βλ. Araphisar)

Bilecik = Βηλόκωμα

Alanya = Κορακέσιο Καλο(ν)όρος

Birgi = Διός Ιερόν, Χριστούττολις, Πυργίον (βλ.

Alajeh ir = Φιλαδέλφεια

Pamukkale)

Aliaga = Αλιαγάς

Bodrum = Αλικαρνασσός (Δωρική)

Alibey Adasi = Μοοχονήοι *

Bojuklu = Μπουγιουκλί *

Altinova = Αγιασμάτι *

Bolu = Βιθύνιον

Altinsivrisi =Εύθηνα (η)

Bozburun =Τήμνος (η)

Amasya = Αμάσεια

Bozcaada = ΤένεδοςΙ/color]

Ankara = Άγκυρα

Buruncuk = Λάρισα στον Έρμο (η) (Αιολίδα)

Antakya = Αντιόχεια

Bursa = Προύσα

Antalya = Αττάλεια

Büyükfekmece = Άθυρα

Araphisar= Αλάβανδα (τα)

Büyük Menderes = Μαίανδρος ποταμός

Asar =Βαργύλια (τα) ή Άνδανος (η) Asarrp'k = Άμος (η)

Clakilkoyu = Μηχανιώνα

Asardag = Κίλδαρα (τα)

Canakkale = Δαρδανέλια/Ελλήσποντος

Asagiipbanisa = Χατζηλέρι *

(Jandarh = Πιτάνη (Αιολίδα)

Assarlik = Τέρμερα (βλ. Gömöjlök)

(Jardak = Μυριοκέφαλο (οικισμός)

Avcilar = Άνταδρος (η)

(Jankiri = Γερμανικόπολη Κανδάρη

Av§a ή Türkeli Adasi = Νήσος Οφιούσα (η Κύθνος)

Cayagzi Ballipinar = Λαγγάδα

Avjar Kalesi = Μυούς (ο) (Ιωνία)

(Jejme = Κρήνη

Aydin = Αϊδίνιο (Ανθέα, Ευανθία, Αντιόχεια, Τραλ-

(Jigri = Νεάνδρεια

λείς, Καισαρεία) Ayvalik = Κυδωνιές, Αιβαλί *

Hifit Kalesi = Γρυνεια (η) ή Γρύνειον (το) ( Αιολίδα) Hifit Kale = Μυόν(ν)ησος (η) Claros - Klaros = Κλάρος

Babaeski = Καβυλη ή Βουργουδισσός

Qarlu = Τυρολόη

Babaeski Lüleburgaz = Αρκαδιόττολις

Qaban Isa = Τσομπανησιά (η) *

Baklaburun = Καρδία (η)

Cumalikizik Inegöl = Αγγελόκωμα

Balat = Μίλητος (η) (βλ. αναλ. Milet) Bahkesir = Παλαιόκαστρο

Denizli = Ιεράπολις (βλ. αναλυτικά Pamukkale)

Balya = Περιχάραξη

Darica = Δάριτζα

Bandirma, Panderma = Πάνορμος

Degirmendere = Κολοφών (Ιωνία)


243

Dereköy = Φισανδός (η)

Havza = Χάβζα

Didim = Δίδυμα Ιερόν

Hayrabolu = Χαριούπολη

Dikeli = Δικελί*

Hereke = Χάρακας

Diyarbakir = Αμιδα

Hisarlik (Truva) = Ίλιον,Τροία

Doganyurt = Αλάβανδα (βλ. Araphisar)

Hisarönü = Βύβασσος (η)

Eceabat = Μάδυτος (η)

Im rail = Καλόλιμνος

Edirne = Αδριανούπολη (Παλαιά Ορεστιάδα, Κά-

incekemer= Γέργα (η)

ραγατς)

lldir = Ερυθραία (η) - Ερυθρές (Ιωνία)

Edremit = Αδραμύττιο

Ipsala = Κύψελα (τα)

Efes = Έφεσος ( Ιωνία)

Igneada = Ινιάδα

Ekinlik Adasi = Νήσος Κούταλη

Isparta = Σπάρτη της Πισιδίας

Enez = Αίνος (η)

iskenderun = Αλεξανδρέττα

Erdek = Αρτάκη

Istanbul = Κωνσταντινούπολη

Erenköy = Οφρύνιο

Izmir = Σμύρνη

Erzurum = Θεοδοσιόπολη

Izmit = Νικομήδεια

Eskihisar = Αρετσού

Iznik = Νίκαια

Eskifehir = Δορύλαιο Eski Stambul = Αλεξάνδρεια Τρωάς

Kadiköy = Χαλκηδόνα

Etrim = Θεάγγελα (τα)

Kalabak Saray = Μύρινα (η) (Αιολίδα) Kapidag = Κυζικηνή Χερσόνησος ή Αρκτόνησος

Foja = Φωκαία (Ιωνία)

Karaagaf = Ορεστιάδα (ιστορικό όνομα της Αδριανούπολης/Καραγάτς, προάστιο της Αδριανούποληςπριναπότο 1920) (βλ. Edirne)

ΰ 3 ζ ί ^ = Γάνος (η) Gebze = Δακίβυζα (η)

Karadeniz Eregli - Kapikiri = Ηράκλεια της Λάτμου (η)

Gediz = Έρμος ποταμός

Karaova Deresi = Αιγός ποταμός

Gelibolu = Καλλίπολη

Karaman = Λάρανδα

Gelibolu Yarimadasi = Χερσόνησος Καλλίπο-

Karamenderes - Scamander = Σκάμανδρος

λης

Karamursel = Πραίνετος (η)

Gemlik = Κίος

Karpuzlu = Άλινδα (τα)

Geyve = Κύβαλα

Kars = Καρσούντα

Giresun= Κερασούντα

Karfiyaka = Πέραμος (η)

Gökfeada = Ίμβρος

Kas Dag = Ίδης οροσειρά

Gökfeler = Πήδασα (τα)

Kastamonu = Κασταμόνου

Gölyazi Karacabey = Μιχαλίτσι

Kaynarea = Γέννα

Gonen = Άρτεμις Θερμαία - Αρτεμέα

Kayseri = Καισάρεια

Güllübahfe = βλ. Samsun kale

Kazikbaglari = Ελαία (η) (Αιολίδα)

Gülpinar = Σμίνθειον - Χρυσή

^ ib o r lu = Οικισμός Χόματος-Σουβλαίου

Gümüjdere = Μισίπολις

Kesan = Κεσ(σ)άνη

Gümüjhane = Θυρα - Αργυρούπολη

Kilizman Klazomenai = Κλαζομεναί - Κλαζομενές

Gümüjlük- Μύνδος

(Ιωνία)

Güzelhisar = Τιτναίος ποταμος

Kirklareli = Σαράντα Εκκλησιές

Havran = Ντερεκιόι (το) *

Kirjehir = Ιουστιανούπολη

244


Kisik Yarimadasi = Λέβεδος (Ιωνία)

(Αιολίδα)

Kiyikoy = Μήδεια

Nevjehir = Νύσσα

Kiyi Kijlacik = Ιασός

Nif = Νυμφαίον (το)

Kizilirmak = Αλύς

Νiksar= Διόσπολη-Αδριανουπολη-Νεοκαισάρεια-

Knidos = βλ-Tekir

Σεβαστή

Konya = Ικόνιο

Nisibis = Αντιόχεια της Μυγδονίας

Kö§k = Κιόσκι

Nigde = Νίγδη

Kumkale Köy = Σκαμάνδρου πεδιάδα Kumkaya = Σιγή

Orhaneli Mudanya = Μουδανιά

Kumyer = Τριόπιον (το)

Ordu = Κοτυωρα

Kuplu = Κουπλία

Orta Köy = Λυσιμαχεία (η)

Kujadasi = Νέα Εφεσος

Osmaneli = Λεύκες

Küfük Menderes = Καύστρος ποταμός

Uzun Köprü = Μακρά Γέφυρα

Kütahya = Κιουτάχεια Kyzikos = Κύζικος

Pamukkale = Ιεράπολις Pajalimam = Νήσος Αλώνη

Labranda = Λαβράνδα (τα)

Patrice Burhaniye = Κεμέριον

Lalapa ja = Λαλάπασα

Pazarlik = Κάσταβος (η)

Lapseki = Λάμψακος

Pinarhisar = Βρύση

Lüleburgaz = Αρκαδιούπολη

Priene = Πριήνη

Malatya = Μαλάττεια, Μελιτηνή

Rize = Ρίζα

Malkara = Μάλγαρα Manisa = Μαγνησία του Μαιάνδρου

Sakarya = Σαγγάριος

Marmara Adasi = Προκόνησος

Salihli Sart = Σάρδεις

Marmara Ereglisi = Ηράκλεια του Μαρμαρά Πε-

Samsun = Σαμψούντα

ρινθος

Samsun kale- Güllübahfe = Πριηνή (Ιωνία)

Marmaris = Μαρμαρίς, Μαρμαρίδα - Φυσκός

§anliurfa (Urfa) = Έδεσσα

Menemen = Μαινεμένη Μενεμένη - Αρχαία Τή-

Saranda = Ούσσανος (ο)

μνος*

Sarköy = Περίστασις

Mersin = Μερσίνη

Seferihisar = Τέως (Ιωνία)

Merzifon = Μερζιφούντα

Selcuk = Νέα Έφεσος (βλ. Efes)

Milas = Μύλασ(σ)α (τα)

Sestos = Σηστός

Milet - Miletus = Μίλητος (διαδρομές) (Ιωνία)

Settilbahir = Ελαιούς (ο)

Murefte = Μυριόφυτος

Seydikoy = Σεβδικιόι

Mustafa Kemalpaja = Κρεμαστή ή Κερμαστή

Sigaηik = Tεώς

Mugla = Μόγολα ή Μόβολλα (τα)

S ig irtrr^ Kalesi = Κινδύη (η)

Mysia = Μυσία (Ιωνία)

§ile (Sheila) = Χηλή Silifke = Σελεύκεια

Nara ή Nagara point = Άβυδος (η)

Sinop = Σινώπη

Neandria/Cigri = Νεάνδρεια (αποικία Μυτιλη-

Sivas = Σεβάστεια

ναίων, Σίγρι Λέσβου) Nemrutkale = AiYai (ή) Namurtköy = Κύμη (η)

Soke = Σόκια (κωμόπολη-χωριό κοντά στη Σμύρ νη) Sögüt = Οηβάσιον


245

Tarsus = Ταρσός

Μόρφου -> Güzelyurt

Tavcan = Λαγούσες Νήσοι

Πάφος -> Baf

Tekir = Νέα Κνίδος (Δωρική) Tekirdag = Ραιδεστός-Βισάνθη Termal = Πύθια Trabzon = Τραπεζούντα Tripolis = Τρίπολη (Νεάπολη-Απολλωνία-Αντονηνόπολη) Truva = βλ. Hisarlik

Πόλεις Τουρκίας Άγκυρα -> Ankara Αδριανούπολη -> Edirne Αϊβαλί -> Ayvalik Αλικαρνασσός-> Bodrum Αττάλεια -> Antalya Δαρδανέλια -> (Janakkale

Ucmakdere = Αυδίμιο ÜfTepeler = Λεύκη (η) Ulutzak = Ολουτζάκι-Αουτζάκι * Urla = Βουρλά - Βρουλά Βρύουλα * Urla Iskele = Σκάλα Βουρλών Κλαζομεναί (βλ. Kilizman) Üsküdar = Χρυσούπολη (Σκουτάρι) Uzunköprü = Μακρά Γέφυρα (Αδριανούπολης)

Έφεσος -> Efes Ικόνιο -> Konya Καισάρεια -> Kayseri Καλλίπολη -> Gelibolu Κωνσταντινούπολη -> Istanbul Μίλητος -> Milet Πέργαμος -> Bergama Προύσα-> Bursa Σμύρνη -> Izmir

Vize = Βιζύη

Τραπεζούντα -> Trabzon Νησιά Αιγαίου

Yalova = Γιάλος Yenihisar = Δίδυμα-Βραγχίδες Yamk Köy = Νεοντείχος (το) ( Αιολίδα) Yeni Sehirburnu = Σίγειον (το) Yeniköy = Αχίλλειον (το)

Αιγαίο -> Ege Εύβοια -> E^riboz Θάσος -> Tajoz Ικαρία -> Nikarya Ίμβρος -> Gökfeada Κάλυμνος-> Kilimli

Zile = Σίλας Zeytinbag = Τρίγλ(ε)ια (αρχαίο Βρύλλιον)

Καστελόριζο -> Meis Κρήτη -> Girit Κως-> istanköy

Πόλεις Ελλάδας Αθήνα -> Atina Αλεξανδρούπολη -> Dede Agaf Θεσσαλονίκη -> Selanik Ιωάννινα -> Yanya Κομοτηνή -> Gümülcine Λάρισα -> Yenijehir Ξάνθη -> iskeje

Λήμνος-> Limni Μυτιλήνη -> Midilli Πάτμος -> Batnaz Ρόδος -> Rodos Σαμοθράκη -> Semendirek Σάμος-> Sisam Σύμη -> Sömbeki Τένεδος -> Bozcaada Χίος -> Sakiz

Πόλεις Κύπρου Αμμόχωστος -> Gazimagusa

Περιοχές Ελλάδας

Λάρνακα -> Larnaka

Θράκη -> Trakya

Λεμεσός -> Leymosun

Μακεδονία -> Makedonya

Λευκωσία -> Lefkoja

Πελοπόννησος -> Mora


TURKISH MOUNTAINS WHERE THEY STILL SPEAK ANCIENT GREEK1

One o f the great population movements o f modern times was the"exchange o f populations"that took place in 1923 between Turkey and Greece. Neil Trevithick recently visited northeastern Turkey with the descendants o f the Pontic Greeks, who were forced to leave more than 90 years ago. It is a hot, sunny, crystal-clear, high-altitude day and we are climbing the endless steps up to the Soumela Monastery perched high up a cliff face. We are in the foothills o f the Pontic Alps near Trabzon in the far north-east of Turkey. NearertoGeorgia,BakuandthemountainsoftheCaucasusthantolstanbul,heretheancient Greeks fished the waters of the Black Sea and cropped the hazelnut forests o f the coastal plain below us. Jason and his Argonauts passed along this coast, having left the terrible clashing rocks of the Bosphorus behind, en route for Georgia where they knew that the locals panned for gold using goats'fleeces. Much later, this monastery became the centre o f an O rthodox Christian com m unity that thrived for more than 1,000 years in the Pontus, now called the Black Sea Region ofTurkey. And on the Feast o f the Virgin, Pontic Greeks from all over the world come to remember their roots here.

'Best day in my life' Breathless at the top, surrounded by Russian, Turkish, Greek and English voices, we find Zoyana Delios from Richmond in Virginia. She is here on her first visit. Her grandparents held Russian passports and left Trabzon for Novorrossiysk in Russia on the other side o f the Black Sea in 1922. When communism turned on the Orthodox Church, they went to Greece and eventually to the United States. Sotiria Liliopoulos has come here from Sydney. Her father used to live in Matsouka nearby and worshipped here as a child. In her late 60s, she is small but determined and has a solid Greek accent despite living much o f her life in Australia. Sotiria has come, in her words,"to honour him". Her father and mother (both 98 years old) are living in Sydney. "He's always wanted to come back to Trabzon but first politics and now his health have held him back." Satiria Leiliopoulos tells us she phoned home last night and her family were gathered around the telephone, celebrating the fact that one o f them was at Soumela, raising glasses o f ouzo to her. "This is the best day in my life," she says, "visiting my roots." 1. http://news.bbc.co.Uk/2/hi/proqramm es/from our own correspondent/8520668.stm


247

Like many visitors, she is taking a pot of soil back with her so that she can give some o f the earth o f the Pontus to her parents.

Estranged brothers These long-distance journeys are necessary because, in 1923, modern Greece and Turkey agreed to a huge exchange o f populations. Christians were to leave Turkey and go west to Greece, some one and a half million o f them. And around a million Muslims were sent east from Greece to Anatolia in Turkey. The idethat people o f different religions could not live together, as they had done for centuries, and had to be moved wholesale into an utterly different geography and culture has caused untold misery to generations o f families. But many Turks are now happy to see these Pontic Greeks come and visit. Late at night at a wedding celebration in a local park, one young Turk says to me,"Greekculture and Turkish culture the same." They're like estranged brothers these people, moving slowly towards understanding. That exchange o f populations in 1923 was not one o f nationality but o f religion. If you were Pontic and Muslim you could stay here, and a few did, so we went to look for them up in the mountains.

Head is spinning After a tortuous six-hour journey along dirt tracks, we arrive in the high meadows behind Trabzon for a festival o f kemenje music. Hundreds o f people in a huge circle dance in the mist - tw o steps to the left, tw o to the right - holding hands raised to chest height. The people here are Muslim, o f course.The usual posters o f Ataturk hang from the pylons but the village language is Pontic and Pontic is really Byzantine Greek. Their ancestors probably converted to Islam in the 17th or 18th Century for any number of pragmatic reasons. I am standing in the cold, eating a barbecued corncob cooked on one o f the braziers glowing at the edge o f the dancing area, and the real shock is in hearing the language because what I hear is ancient Greek. When they say "I don't want" they use the ancient "ouk" sound and say"oothello". This is where Xenophon fled after his defeat at the hands o f the Persians. Jason's Argonauts would have been able to converse with these people. The local kemenje is the same instrument as the Greek lyre. My head is spinning. These people, in their bright headscarves and dark suits, are the descendents o f ancient Greece living, right here in front o f me, in their ancient language.


ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥΣ ΤΙΤΛΟΥΣ ΤΟΥ ΜΩΑΜΕΘ Β' ΠΟΡΘΗΤΗ ΠΡΟΚΛΛΕΙ ΣΑΛΟ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ1

Αλλη μια τρανταχτή απόδειξη για τη μεγάλη κλίση και προτίμηση που είχε ο Μωάμεθ ο Πορθητής στους Ελληνορθόδοξους, έρχεται να προκαλέσει έκπληξη και μεγάλη αίσθηση στηνΤουρκία. Αυ τή είναι ένα μοναδικό πορτρέτο του Μωάμεθ του Πορθητή, του δεκάτου πέμπτου αιώνα, φιλότε χνη μένο από Έλληνα ζωγράφο με ελληνικές επιγραφές, παρά του ότι, όπως είναι γνωστό σύμφω να με τη μουσουλμανική θρησκεία, αποτελεί μεγάλη αμαρτία η προσωπογραφία. Μέχρι σήμερα το μόνο γνωστό πορτρέτο του Μωάμεθ του Πορθητή ήταν το γνωστό πορτρέτο που φιλοτέχνη σε ο Ιταλός ζωγράφος Μπελίνι, λίγους μήνες πριν από το θάνατό του, ενώ όσα άλλα υπάρχουν εί ναι φανταστικά και μεταγενέστερα και βασίζονται κυρίως στα γεγονότα της άλωσης της Κωνστα ντινούπολης. Την αποκάλυψη αυτή έκανε η μεγαλύτερη σε κυκλοφορία τουρκική εφημερίδα,Ζαμάν,στις7 Ιουλίου, αναφερόμενη σε ειδική τηλεοπτική εκπομπή της τουρκικής κρατικής τηλεόρασης, «TRT», σε εδικό αφιέρωμα για τα προσωπικά αντικείμενα του Μωάμεθ του Πορθητή που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα. Σύμφωνα λοιπόν με τις αποκαλύψεις αυτές, τα πορτρέτα αυτά που αφορούν τη νε ανική περίοδο της ζωής του Μωάμεθ του 2ου, βρέθηκαν στη βενετική βιβλιοθήκη «Marciana», με το χαρακτηριστικό τίτλο «Greek Codex», δηλαδή Ελληνικός Κώδικας (οι Τούρκοι το μετέφρασαν σαν «Yunan Antolojisi», δηλαδή «Ελληνική Ανθολογία» και αυτό είναι άλλο ένα χαρακτηριστικό της ελληνικής ταυτότητας που αποδίδεται σε αυτά τα πολύτιμα κειμήλια). Όπως αναφέρεται, βάσει ιστορικών δεδομένων, ο Μωάμεθ ο Πορθητής, όταν ακόμα ήταν διά δοχος και πριν γίνει σουλτάνος είχε παντρευτεί τη Sitti Mükrim e Hatun, που ήταν κόρη του Suleyman Bey, ηγεμόνα των Ντουλκαντίρογλου, άλλης μιας τουρκομανικής ηγεμονίας από αυτές που είχαν ξεφυτρώσει σε όλη τη Μικρά Ασία μετά την ατυχή για τους βυζαντινούς μάχη του Μα1. http://www.enromloslnl.qr/arthroqrafia/8971-nopTpaiTO-u£-£AAnviKouo-TiTAouo-TOU-u/ http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1314733&title=fatih-sultan-mehmet-belqeselindensurpriz-cikti# (στον ιστοχώρο μπορείτε να δείτε τις τρεις εικόνες σε μεγέθυνση, οι οποίες υποβάλλονται ως συνημμένα αρχεία).


249

ντζικέρτ, το 1071.0 γάμος αυτός κράτησε μόνο τρεις μήνες και αποτέλεσε μια μικρή παρένθεση στην πολύκροτη ζωή του μεγαλυτέρου ίσως σουλτάνου της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Όταν λοιπόν η νύφη είχε φτάσει στη Μαγνησία, όπου βρισκόταν τότε ο νεαρός Μωάμεθ, ο διάδοχος του οθωμανικού θρόνου ανέθεσε σε ένα στενό του φίλο, Ελληνορθόδοξο ζωγράφο, να φιλοτεχνήσει και να αποθανατίσει τη σκηνή της άφιξης της νύφης και συνάμα να κάνει και το δικό του πορτρέ το κατά παράβαση όλων των θρησκευτικών νόμων της επίσημης θρησκείας των Οθωμανών, δη λαδή του σουνίτικου Ισλάμ. Έτσι ο ελληνορθόδοξος ζωγράφος, το όνομα

BBBHBKlTELEViZYON

του οποίου δεν έγινε ποτέ γνωστό, αποθανάτισε με το μεγάλο ταλέντο του τη χαρακτηριστική στιγ μή που έφτασε η νύφη με τη χαρακτηριστική ανα τολίτικη φορεσιά, καβάλα σε ένα άρμα με ελέφα ντες. Εδώ εντύπωση μας κάνει ότι είχε ακάλυπτο το πρόσωπό της, δηλαδή δε φορούσε τον κλασι κό φερετζέ, κάτι που ήταν τότε απαραίτητο για τις μουσουλμάνες της Ανατολίας. Δίπλα στο πορτρέ το της νύφης (αριστερά στην εικόνα), ο Ρωμιός '

ζωγράφος φιλοτέχνησε και ένα μοναδικό και με

Q

F atih S ultan M ehm et belgeselinden sü rp riz Qikti

γάλης ιστορικής αξίας πορτρέτο του ίδιου του

tuM F sOlbOl Istanbul - mmM il

Μωάμεθ, του μετέπ ειτα Πορθητή, να κάθεται

TRT larafindan (;ekilen Fatih Sultan Mehmet belfjeseli. KÜrprxz g iiriin tü le ri de e k ra n a taîyacak. B u nlardan

σταυροπόδι με τη χαρακτηριστική ανατολίτικη

biri d e F a tih 'in ilk ha m m i D ulkadiroglu S uleym an Rey'in ki7i S ilti M iikrim e H aiu n 'u n re sm i. V enedik'te M .irciana K ü tü p h a n esi'n d ek i b ir e ly azm ssi albüm icinde y e r alan reAim. n d iin e m d e yasayan i.smi me<,hu] b ir Rum ressa m ta ra fin d a n yapilm i;.

στάση. Αλλά το πιο σημαντικό στοιχείο στα δυο αυτά χαρακτηριστικά πορτρέτα είναι ότι έχουν τίτ λους στα ελληνικά, απόδειξη της ελληνικής τους ταυτότητας. Το σπάνιο αυτό ντοκουμέντο, που αποτυπώνει άλλο ένα ελληνορθόδοξο μη μου σουλμανικό στοιχείο του Μωάμεθ του Πορθητή, αναζωπυρώνει τις συζητήσεις για την πραγματική θρησκευτική του ταυτότητα και σίγουρα είναι εν δεικτικό της συμπάθειας και της κλίσης που είχε

A"

A

TRT tarafindan hazirhklan siiren Fatih Sultan Mehmet belgeselinde surpriz bilgi ve göriintiiler de yer alacak. Bunlardan bin de Fatih'in Ktu«drllk dun m inir d.llrtr d«U n hu ditfmtlr ntrmfct· Dulkadiroglu Suleyman Bey in kizi Sitti Miikrime Haiun'un resmi. Vrnrdtk Mitr«—· I im |A —n l Bdrfcl U n ti l a i n (Tun·· AalatupM) iferisinde yer alan rcsim o dünemde va jayan bir Ortodoks Rum tarafindan îzilmij AJbumde Sitti Hatun'un erkek kardeginin resmi de yer aliyor. Belgeselin yaneimeni Kerime Senyikel, Greek Codex hakkmda "Kodeks degi$ik kaynaklardan de£i$ik tarihlerdeki Neylerin bir arada toplandigi kitaplara deniliyur. Elyazinalan. minvatiirler. hariialar ayni kilabm icinde. 15. yüzyildan kalmabir Yunanel yazmasi. Muhtemelen istanbul'dan gelmi^. lstanbullu bir Ortodoks Rum tarafindan yazilml·;. Melinlcrin Yunanca. bir kisim Arapâ J Btvazn aonemmae \ ;nedik'e *itni:ä I ftttl Mükrir * IIjIiui o ikiiwmAnadolu kadin kiyafetleri i;inde, bir Ahtire%an un- - · r. t n Roriiluyor.

1 .1.1

για καθετί το ελληνορθόδοξο, καθώς ζούσε και μελάνωνε σε ένα ελληνορθόδοξο περιβάλλον. Όπως αναφέρει η τουρκική εφη μερίδα, υπάρχουν και άλλα πολλά προσωπικά αντικείμενα του Μωάμεθ του Πορθητή που ακόμα δεν έχουν έρθει στο φως της δημοσιότητας και ίσως μας επιφυ λάσσουν και άλλες εκπλήξεις για την ταυτότητά του. Οι έρευνες, όπως αναφέρεται, συνεχίζονται στην ίδια την Κωνσταντινούπολη, στην Προύσα, στη Μαγνησία, στην Αδριανούπολη, πόλεις όπου είχε ζήσει ο Μωάμεθ, όπως επίσης και στην Ιταλία, στη Φλωρεντία, στη Βενετία και στο Βατικανό. Όπως είναι γνωστό το «άστρο» του Μωάμεθ του Πορθητή είχε ανατείλλει όταν είχε ήδη αρχίσει η αναγέννηση στην Ευρώπη, καθώς οι περισσότεροΓΕλληνες διανοούμενοι από την Κωνσταντινού πολη είχαν διαφύγει στην Δύση. Μάλιστα αναφέρεται ότι κατά τη σύντομη επιδρομή του Μωάμεθ στο Οτράντο της νότιας Ιταλίας, είχε έρθει σε επικοινωνία με κάποιους από αυτούς και είχε ανταλ λάξει κάποια δώρα.

Νίκος Χειλαδάκης


ΠΟΥ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ Ο ΚΕΜΑΛ;1

Οι Τούρκοι περιμένουν με αγωνία την έκδοση του βιβλίου του συγγραφέα Fatih Bayhan με τίτλο

Mustafa'dan Kemal'e, Ataturk’un BuyukSirri (Από τον Μουσταφά στον Κεμάλ, Το μεγάλο μυστικό του Ατατούρκ). Ο συγγραφέας ερεύνησε τα οθωμανικά αρχεία, από όπου πήρε επίσημα έγγραφα για την καταγω γή του Κεμάλ. Βάσει των στοιχείων που έχει στη διάθεσή του ο συγγραφέας, ο Κεμάλ γεννήθηκε στο Akcadag τηςπόληςΜαλάτια(Μελιτινή).Το επώνυμο τηςοικογένειας ήταν Cakirogullari. Πατέρας του Κε μάλ ήταν ο Mehmet Resat Bey, γνωστός με το ψευδώνυμο Mamo.To όνομα της μητέρας του ήταν Ayse. Ο πατέρας ήταν μέλος ^T e skila t-I Mahsusa, της μυστικής υπηρεσίας που αργότερα ονομάστηκε MIT. Τα στοιχεία αυτά ανατρέπουν όλα όσα γνωρίζαμε μέχρι τώρα για την οικογένειά του. Η φερόμενη ως μητέρα του Zubeyde hanim στην πραγματικότητα ήταν θεία του. Σε νεαρή ηλικία την απήγαγαν οι τσέτες για ένα χρονικό διάστημα. Η οικογένειά της για να γλιτώσει από τα σχόλια την πάντρεψε με τον Ali Riza Efendi, που εργαζόταν στα κτήματά τους. Αμέσως μετά το γάμο έστειλαν το ζευγάρι στη Θεσσαλονίκη. Όταν ο Κεμάλ ήταν πέντε ετών δολοφονήθηκε ο πατέρας του και η μητέρα του τον πήρε και πήγε στη Θεσσαλονίκη δίπλα στην Zubeyde. Μετά το θάνατο της Ayse, η Zubeyde και ο Ali Riza υιοθέτησαν το μικρό ορφανό. Η επίσημη ιστορία για τον Κεμάλ ξεκινά από την υιοθεσία του και μετά. Γονείς του φέρονται η Zubeyde και ο Ali Riza. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ο Κεμάλ επισκέφθηκε τη Μαλάτια το 1931 και γνώρισε τους συγγενείς του. Δηλαδή την αδελφή του Makbule και τον αδελφό του Omer. Η θετή κόρη του Κεμάλ Ulku Adatepe, που σκοτώθηκε πρόσφατα σε τροχαίο ατύχημα, είχε δηλώσει στους δημοσιογράφους, σε μεγάλη εκδήλωση που οργανώθηκε στη Μαλάτια για την επέτειο της Δημοκρατίας το 2007, ότι η οικογένειά του μετακόμισε από το Akcadag στη Θεσσα λονίκη. Η είδηση είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα Yeni Haber της Μαλάτιας στις 10/10/2007. Ο συγγραφέας έχει γράψει έργα για τη σύζυγο του Κεμάλ Λατιφέ και τον μεγάλο έρωτά του για τη Φικριγέ. Φαίνεται ότι το ενδιαφέρον του εστιάζεται στον Κεμάλ και στην καταγωγή του. Οι πληροφορίες αυτές που δη μοσιεύτη καν στην εφη μερίδα Ραντικάλ, όπως ήταν φυσικό, προκάλεσανποικίλα σχόλια. Αναμφισβήτητα η καταγωγή του Κεμάλ κρύβει κάποιο μυστικό. Γιατί, άλλαλέει η επί σημη ιστορία και άλλα αποκαλύπτονται κατά διαστήματα. Όπως για παράδειγμα η εφημερίδαΖαγαλ/σα έγραψε ότι ο Κεμάλ δε γεννήθη κε στο σπίτι της Θεσσαλονίκης αλλά στον Λαγκαδά. Επίσης στον τουρ κικό Τύπο διατυπώνονται ερωτηματικά για το αν ο Κεμάλ ήταν κουρδικής ή αρμενικής καταγωγής Μήπως πρέπει να ψάξουμε κι εμείς τα αρχεία της Θεσσαλονίκης για να βοηθήσουμε να διαλευκανθεί το πέπλο μυστηρίου γύρω από το πρόσωπο του Κεμάλ; Γιατί αν πράγματι γεννήθηκε στη Μαλάτια, τότε θα παύσει να είναι τόπος προσκυνήματος το σπίτι της Θεσσαλονίκης. Μήπως η επίσημη ιστοριογραφία έφτιαξε αυτό το σενάριο της γενέτειρας για να τροφοδοτεί ένα συγκε κριμένο όραμα στο λαό;

1. Τουρκικά ΜΜΕ, Αύγουστος 2012.


ΒΙΒΛΙΟ ΒΟΜΒΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΕΜΑΛ

Was Atatürk an ArmenianV The Radikal daily has started quite an interesting discussion about the family origins o f Mustafa Kemal Atatürk, the founder o f theTurkish Republic. Radikal reported, according to the forthcoming book "From Mustafa to Kemal: Atatürk's Big Secret" by Fatih Bayhan, that the family origins o f Atatürk do not lie in Thessaloniki, as is com monly believed, but instead in the eastern province o f Malatya. Bayhan claims that Atatürk's family immigrated to Thessaloniki from Malatya. A ccording to th is new version o f his life, Atatürk's true father and mother were people who lived in Malatya and A tatürk's acknow ledged mother, Zübeyde Hamm, was actually his aunt.The writer claims that Atatürk was sent to Thessaloniki when his actual father died and was adopted by Zübeyde Hamm when his m otherdied.The bookis said to be based on official governmental records and documents that are set to be made public for the first time. I do not w ant to bother you w ith all these details any more. This allegation o f course needs to be proven. However, I would not be surprised if it turns out to be true. Much o f history in Turkey is based on so many lies and legends, all o f which were created to deny some fundamental facts in our past.Turkish official history"writers" never hesitated to bend history according to the needs o f our official ideology and the state's so-called "higher interests." M alatya was one o f th e provinces w hich were heavily populated by Armenians in the past. If th is new version o f Atatürk's origins is true, the first question to come to mind is why the history writers fabricated the w ell-know n version o f his life. Did they write the official version to disassociate A ta tü rk from Anatolian Armenians? If the new story is true, there must be a reason.

1. http://www.todavszaman.com/columnist-290227-was-ataturk-an-armenian.html http://m.radikal.com.tr/iphone/NewsDetail.aspx?ArticlelD=125147&CateqorylDs=6 http://haber.aazetevatan.eom/ataturk-aslen-malatvali-iddiasi/475329/7/Haber#.UDe14MHN8mA

252


The facts o f Turkish history are still surrounded by many taboos, some o f which have caused loss o f life. You know how the tragic events leading to the assassination o f H rant Dink began. He simply dared to say that Atatürk's adopted daughter Sabiha Gök5en was indeed an Armenian orphan. And this revelation was followed a lynching campaign and he was killed after that. Nowadays the walls around the taboos which surround our history seem to be weakening. Ayhan Aktar keeps writing about some taboos in our history. One o f the stories he tells is about the Dardanelles wars. According to Aktar, one o f the heroes of this war was Cpt. Sarkis Torosyan, a citizen o f Armenian descent in the Ottoman Empire. Torosyan's story is a heartbreaking one. Torosyan was a much-decorated gunner wounded while defending the Dardanelles. He was later transferred to the area where his fam ily had been deported, modern-day Palestine. There he discovered his sister in rags and heard his fiancee was dying o f tuberculosis. He learned that his parents had been killed along the way. While he was defending his country to the death, his family and loved ones had been forcefully evicted from their homes.

(JölgesinJe rjAtus/tifü K ftnnit L iiüyüim %
Βιβλίο του Bayhan για τη μητριά του Κεμάλ This story is o f course not written in any schoolbooks, nor is it known by many people in Turkey. Some may thin k this story is just a tiny detail in Turkish history, but I think it's a very significant and im portant one.The real story o f an Armenian captain who fought a heroic war in the Dardanelles is a huge burden on theTurkish conscience. This is because this one single event has the capacity to bring up all o f our painful memories about our long-lost neighbors and about our past. As I repeatedly said in this column before, people confront their past by opening their hearts to the stories o f others, by feeling the pain and anguish they suffered - a process which has already started in Turkey and in which we have a very long way to go.


Ο ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΦΑΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΠΟΥ ΑΣΠΑΣΤΗΚΑΝ ΤΟ ΜΩΑΜΕΘΑΝΙΣΜΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ1

Greek Muslims K • Ahmed Resmi Efendi

■Mustapha Khaznadar

• Ahmed Vefik Pasha B

• Nikos Loverdos

• Hayreddin Barbarossa • Sheikh Bedreddin

M

• Osman Hamdi Bey

• Mahfiruze Hatice Sultan • Mehmed IV

D

• Mehmed VI

• Damad Hasan Pasha N • Nilüfer Hatun • Emetullah Rabia Gülnü§ Sultan • Gazi Evrenos

P • Pargali Ibrahim Pasha

• Tevfik Fikret

R • Raghib Pasha • Turgut Reis

• Gülbahar Sultan • Gül5i5ek Hatun • Saliha Sultan H

• Ismail Selim Pasha

• Handan Sultan

• AtikSinan

• Hüseyin Hilmi Pasha V

I

• Vallahades

■Ibrahim Edhem Pasha ■Ibrahim Pasha o f Egypt • Ishak Pasha

1. http://en.wikipedia.Org/wiki/Cateqorv:Ottoman people of Greek descent

254

Π Ο ΙΑ Τ Ο Υ Ρ Κ ΙΑ ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ;

Ζ • Zagan Pasha • Basil Zaharoff

To θέμα αναλύεταιλεπτομερώς από τον Νίκο Χειλαδάκη, τον έγκριτο δημοσιογράφο-συγγραφέα, τουρκολόγο, στο Παράρτημα Α25.


ΟΤΑΓΙΠ ΕΡΝΤΟΓΑΝ ΕΧΕΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ-ΠΟΝΤΙΑΚΕΣ ΡΙΖΕΣ;1

Σε καμία χώρα στον κόσμο το ζήτημα της πραγματικής ταυτότητας της πολιτικής και πνευματικής ηγεσίας της δε θα ήταν θέμα αντιπαράθεσης αλλά και έντονης ιστορικής αμφισβήτησης της όλης πορείας της στο διεθνές στερέωμα. Αυτό συμβαίνει στη σύγχρονη Τουρκία, στην οποία το περί φημο «Kimlik Meselesi» (Πρόβλημα Ταυτότητας) έχει προκαλέσει συχνά απροσδόκητες κρίσεις συνειδήσεως, αλλά και μεγάλους τριγμούς στα ίδια τα θεμέλιά της. Τελευταία έχει αναπτυχτεί και μια έντονη... πολεμική, με το χαρακτηριστικό των αλληλοκατη γοριών, για την ταυτότητα των ηγετικών προσώπων της χώρας αυτής, που έχουν κυριαρχήσει τις τελευταίες δεκαετίες στο πολιτικό στρατιωτικό και όχι μόνο στερέωμα. Έτσι όταν τον Ιούνιο του 2009 ο Τούρκος πρωθυπουργός, Ταγίπ Ερντογάν, επισκέφτηκε τη γε νέτειρά του, το χωριό Ποταμιά στην περιοχή της Ριζούντας του Πόντου, ένα αρχαίο ελληνικό χω ριό, κατηγορήθηκε από την τουρκική αντιπολίτευση ότι έχει ελληνικές ρίζες. Τότε δημοσιεύτηκαν και τα ιστορικά αρχεία της κοινότητας, όπου αποδεικνύονταν ότι η οικο γένεια του Ερντογάν καταγόταν από οικογένεια χριστιανών γενιτσάρων που είχε εξισλαμιστεί. Μά λιστα η εφημερίδα Radikal είχε γράψει τότε χαρακτηριστικά: «Tayyip Erdogan kendisi de Rum kökenlidir», ομολογώντας ουσιαστικά πως ο Ερντογάν έχει μάλλον ρωμαίικη καταγωγή. Όμως η περίπτωση του Πόντιου Ερντογάν δεν είναι η μοναδική. Πριν απο δυο χρόνια και ένας άλλος πρώην Τούρκος πρωθυπουργός είχε κατηγορηθεί για ελληνοποντιακή καταγωγή. Συγκε κριμένα το Φεβρουάριο του 2010, είχε αποκαλυφτεί, πάλι από την εφημερίδα Radikal, ότι ο Μεσούτ Γιλμάζ που κατάγεται από την Τραπεζούντα του Πόντου, είναι ποντιόφωνος και μάλιστα μα ζί με τον αδελφό του, Τουργκούτ Γιλμάζ, αλλά και με τη γυναίκα του, Μπερνά, μιλούσε στην ποντια κή γλώσσα.Το εκπληκτικό είναι πως το γεγονός αυτό είχε προκαλέσει τις τουρκικές μυστικές υπη ρεσίες να... τον παρακολουθούν για να διαπιστώσουν τι ακριβώς έλεγε στις μεταξύ τους ιδιωτικές συνομιλίες, ενώ είχε φακελωθεί σαν... ελληνικής ποντιακής καταγωγής. Τώρα μαθαίνουμε ό τι και ο αρχηγός της σημερινής τουρκικής αντιπολίτευσης, ο Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου, αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος, κατηγορείται ότι είναι αρμενικής καταγωγής. Η απο κάλυψη αυτή έγινε σε μια τηλεοπτική εκπομπή στην τουρκική πρωτεύουσα από τον ίδιο το δή μαρχο της Άγκυρας, Μελίχ Γκιοκσέλ. Ο Γκιοκσέλ στην εκπομπή αυτή υποστήριξε ότι ο Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου είναι αρμενικής καταγωγής και ότι αυτό το γεγονός το έχει αποκρύψει για ευνόητους λόγους, δηλαδή για να μην επηρεαστεί η πολιτική του καριέρα. Μάλιστα ο δήμαρχος της τουρκι κής πρωτεύουσας έδωσε και στοιχεία για τη μητέρα του Κιλτσντάρογλου, που ονομάζονταν Γιεμούς Χανούμ, και η οποία ήταν Αρμένισσα από την περιοχή του Τούντζελι. Γεγονός είναι πως ο Κιλιτσντάρογλου είναι Αλεβήτης, δηλαδή δεν είναι ορθόδοξος μουσουλμάνος και κατά καιρούς οι Αλεβήτες στηνΤουρκία έχουν κατηγορηθεί ότι είναι κρυπτοχριστιανοί. Αλλά αρμενικής καταγωγής έχει κατηγορηθεί ότι είναι και ο ίδιος ο πρόεδρος της σημερινής Τουρκίας, ο Αμντουλάχ Γκιούλ, ο οποίος κατάγετε από την Καισάρεια. Σύμφωνα με τις μέχρι προ τινόςπληροφορίες ο Γκιούλ ήταν αραβικής καταγωγής, δηλαδή μουσουλμανικής. Τελευταία όμως 1. Βλ. και Παράρτημα Α26, αναλυτικός κατάλογος στο σχετικό λήμμα wikipedia.

256


έχει καταγγελθεί ότι ο πρόεδρος τηςΤουρκίας είναι αρμενικής καταγωγής.Την καταγγελία αυτή την έκανε επίσημα στην τουρκική βουλή ο βουλευτής του κόμματος της αντιπολίτευσης, Canan Aritman ο οποίος υποστήριξε ότι ο Γκιούλ κατάγετε από παλιά αρμενική οικογένεια της Καισαρείαςπου είχε αλλαξοπιστήσει πριν από μερικές δεκαετίες. Η δήλωση αυτή έγινε σε μια κοινοβου λευτική επιτροπή που συζητούσε για το θέμα της αρμενικής γενοκτονίας. Ο Canan Aritman υπο στήριξε ότι ο θείος του Γκιούλ, Ahmet §atoglou και η μητέρα του, δηλαδή η γιαγιά του Γκιούλ, ήταν αρμένικης καταγωγής. Η ίδια άποψη για μη τουρκική καταγωγή, (αλήθεια ποιος είναιΤούρκος στην σημερινή Τουρ κία;), έχει απασχολήσει στο παρελθόν την τουρκική δημοσιότητα για τον Μπουλέντ Ετσεβίτ (υπο στηρίχτηκε ό τι έχει αρμενική καταγωγή), την Ταντσού Τσιλέρ (ότι είναι Ντονμές, δηλαδή Εβραία εξισλαμισμένη), όπως και για τους Ισμαήλ Τζεμ και Κεμάλ Ντερβίς. Ο κατάλογος είναι ατέλειωτος και αυτό δείχνει την πλαστότητα της τουρκικής ταυτότητας όπως την κατασκεύασε ο επίσης αμφισβητήσιμης καταγωγής, πατέρας της σύγχρονης Τουρκίας, Κεμάλ Ατατούρκ. Αλλά ενδιαφέρων είναι πως και στην όλη ιστορική διαδρομή της Οθωμανικής αυτοκρατορί ας, το μεγαλύτερο μέρος της ελίτ που κυβέρνησε αυτή την αχανή αυτοκρατορία είναι ελληνικής καταγωγής, όπως ομολογείται σήμερα μετά από πολλούς δισταγμούς και από τους ίδιους τους Τούρκους. Αυτό είναι πράγματι ένα σημαντικό κεφάλαιο γιατί έτσι ξαναγράφεται η ιστορία με τε λείως διαφορετικούς όρους από αυτούς που ήθελε να επιβάλει ο Κεμάλ Ατατούρκ, περί απόλυτης τουρκικότητας όλης της αυτοκρατορίας. Για την επιβεβαίωση αναφέρουμε δειγματικά μόνο μερικούς Οθωμανούς σουλτάνους, ελλη νικής καταγωγής, για να μην αναφερθούμε στον Μωάμεθ τον Πορθητή, για τον οποίο έχουν γρα φ τεί πολλά σχετικά με την πραγματική θρησκευτική του ταυτότητα. Ο Σουλτάνος Αχμέτ ο Πρώτος (1590-1617). Η μητέρα του ήταν η Ελληνίδα Χαντάν Σουλτάν. Το πραγματικό της όνομα ήταν Ελένη σύζυγος του σουλτάνου Μεχμέτ του τρίτου. Ο Σουλτάνος Αχμέτ ο Τρίτος (1673-1736), γιος της Ελληνίδας Εμετουλάχ Ραμπία, το ελληνικό της όνομα Ευφημία, κόρη Ελληνορθόδοξου ιερέα από την Κρήτη. Ο Βαγιαζήτ ο Πρώτος (1354-1403), γιος της Ελληνίδας Γκιουλτσιτσέκ χανούμ, συζύγου του Μουράτ του πρώτου. Ο Βαγιαζήτ ο Δεύτερος (1447-1512), γιος της Ελληνίδας Γκιουλμπαχάρ από την Τραπεζούντα, γνωστής στον Πόντο σαν η Ρωμιά Σουλτάνα. Ο περίφη μος Πρώτος μεγάλος ναύαρχος του Οθωμανικού Στόλου, Χαιρεντίν Βαρβαρόσα, ήταν από την Μυτιλήνη και η μητέρα του ήταν Ελληνίδα και ονομάζονταν Κατερίνα. Ο Μουράτ ο Πρώτος (1360-1389), γιος της Νιλουφέρ Χατούν που ήταν η βυζαντινή πριγκηπέσα Ελένη. Ο Μουράτ ο Τέταρτος (1612-1640), γιος της Ελληνίδας Κιοσέμ Σουλτάν, που το πραγματικό της όνομα ήταν Αναστασία. Ο Μουσταφά ο Πρώτος (1591 -1639), γιος επίσης της Ελληνίδας Χαντάν Σουλτάν, που το πραγ ματικό της όνομα ήταν Ελένη. Ο Μουσταφά ο Δεύτερος (1664-1703), γιος της Ουματουλάχ Ραμπία, Ελληνίδα από την Κρή τη, που το πραγματικό της όνομα ήταν Ευφημία. Ο Οσμάν ο Δεύτερος (1604-1622), γιος της Ελληνίδας Μαχφιρουζέ Σουλτάν, που το πραγμα τικό της όνομα ήταν Μαρία. Σελίμ ο Πρώτος, γιος της Ελληνίδας Γκιουλμπαχάρ Σουλτάν. Ο πατέρα του ο Βαγιαζήτ ο Πρώ τος ήταν μισός Έλληνας από τη μητέρα του Αμίνα Γκιουλμπαχάρ που ήταν από ελληνική οικογέ


257

νεια που είχε προσηλυτιστεί στο Ισλάμ. Έτσι ο Σελίμ ο Πρώτος ήταν κατά τρία τέταρτα ελληνικής καταγωγής. Ο περίφημος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής από τον πατέρα του ήταν σε μεγάλο βαθμό ελλη νικής καταγωγής, ενώ η μητέρα του ήταν χριστιανή από την Κριμαία. Εκτός από αυτούς υπάρχει ένας μακρύς κατάλογος αξιωματούχων, βεζίρηδων, πολιτικών, δι πλωματών ακόμα και θεολόγων, όπως ο αιρετικός Σεΐχης Μπεντρεντίν (1359-1420), ο οποίος ήταν από ελληνική οικογένεια εξισλαμισμένη Οθωμανών, που ήταν ελληνικής καταγωγής. Όλο αυτό το περίγραμμα κατατρέχει μέχρι σή μερα την τουρκική ιστορία σαν μια μεγάλη «σκιά» ταυτότητας αλ λά και συνείδησης. Αυτό φαίνεται και από την πεισματική άρνηση της επίσημης Τουρκίας να ανα γνωρίσει αυτή την αλήθεια. Η «σκιά» αυτή φαίνεται πως πέρασε και στο σύγχρονο τουρκικό λαό, αλλά το πιο ενδιαφέρον είναι πως μετατράπηκε σε ένα άτυπο πόλεμο ταυτότητας στην τουρκική ηγεσία και ελίτ, με συχνές απροσδόκητες αποκαλύψεις που πραγματικά εκπλήσσουν κάθε ουδέτερο παρατηρητή. Οι απο καλύψεις αυτές για την ίδια την ταυτότητα της σημερινής Τουρκίας προκαλούν σεισμικές δονή σεις στο μεγαλοπρεπές, αλλά γυάλινο με πολλές ρωγμές, σύγχρονο οικοδόμημα της τουρκικής δημοκρατίας.



ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗ Ο ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΕΡΝΤΟΓΑΝ1

Μεγάλη έκπληξη δοκίμασαν οι Τούρκοι δημοσιογράφοι που συνόδευαν τον αντιπρόεδρο της τουρκικής κυβέρνησης, Μπουλέντ Αρίντς και στενό συνεργάτη του Ερντογάν, όταν επισκεπτόμενος το πατρικό του χωριό στην περιοχή της Αττάλειας, άρχισε να μιλεί ρωμαίικα, δηλαδή ελληνι κά, με τους συγγενείς του, αλλά και με τα παιδιά του χωριού που έσπευσαν να τον συναντήσουν. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα τουρκικά δημοσιεύματα (εφημερίδες Χουριέτ και Μιλιέτ στις 23/9/2012), ο πρώτος αντιπρόεδρος της τουρκικής κυβέρνησης, Μπουλέντ Αρίντς, επισκέφτηκε πρόσφατα το πατρικό του χωριό που ονομάζατε Bogazkent και βρίσκετε στην επαρχία Serik της Αττάλειας. Στο χωριό του υπάρχει μια ολόκληρη συνοικία, που ονομάζετε Αχμεντιέ. Εκεί κατοικού σαν οι γονείς και σήμερα οι συγγενείς του Αρίντς, που είναι, όπως και οι υπόλοιποι κάτοικοι της περιοχής, ελληνόφωνοι Κρητικοί. Ο Αρίντς, μόλις έφτασε στην πατρική του συνοικία, επισκέφτηκε το σπίτι του συγγενή του, Ali Aldemir, με τον οποίο άρχισε δημόσια να μιλεί απταίστως ρωμαίι κα, δηλαδή ελληνικά, γεγονός που άφησε άναυδους τουςΤούρκους δημοσιογράφους. Στη συνέ χεια πλησίασε την ηλικιωμένη θεία του, με την οποία επίσης αντάλλαξε κάποιες κουβέντες στα ρωμαίικα, χωρίς φυσικά οι συνοδοί του να καταλαβαίνουν τίποτα. Ο Αρίντς θυμήθηκε τα παιδικά του χρόνια, όταν, όπως ανέφερε χαρακτηριστικά, οι γονείς του και οι συγγενείς του όταν σηκώνο νταν το πρωί να πάνε στα χωράφια φώναζαν «έξω, μωρέ Χασάνι - μέσα, μωρέ Χασάνι», χαρακτη ριστικές ελληνικές φράσεις που έμειναν στη μνήμη του από την παιδική του ηλικία. Στη συνέχεια ο Μπουλέντ Αρίντς, αφού χαιρέτησε και τα παιδιά του χωριού του μιλώντας στη μητρική τους γλώσσα, καθώς και τα παιδιά μιλούσαν την ίδια ρωμαίικη γλώσσα, εξήγησε στους έκπληκτους Τούρκους δημοσιογράφους ότι οι γονείς του είχαν έρθει εδώ στην περιοχή αυτή της Αττάλειας από την Κρήτη, την εποχή του σουλτάνου Αμπντούλχαμιτ. Οι γονείς του, όπως ανέφε ρε ο Αρίντς, είναι κρητικής καταγωγής, γι' αυτό και δε γνώριζαν καθόλου τουρκικά, ενώ στο πα τρικό του σπίτι μιλούσαν πάντα μόνο ελληνικά. Μάλιστα έκανε γνωστό πως και άλλοι συγγενείς του, ελληνόφωνοι Κρητικοί, εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Σαμφράμπολης και στη γειτονική περιοχή της Αλάνειας. Είναι γνωστό και από τις ιστορικές μελέτες ότι η συντριπτική πλειοψηφία των λεγάμενων «Τουρκοκρητικών» ήταν Ρωμιοί εξισλαμισμένοι. Για αυτό το λόγο δε γνώριζαν καθόλου την τουρ-

1. http://olympia.gr/2012/09/25/ελληνοφωνοσ-απο-την-κρητη-ο-αντιπροεδ/


259

κική γλώσσα, ενώ η θρησκευτική τους συνείδηση ήταν πολύ χαλαρή και συχνά μπέρδευαν την Ορθοδοξία με το Ισλάμ. Χαρακτηριστικό είναι πως ο γνωστός Οθωμανός περιηγητής, ΕλβιάΤσελεμπί, σε ένα από τα βιβλία του που αναφέρεται στην Κρήτη κάνει λόγο για «την ύπαρξη 7.000 μπουρμάδων (εξισλαμισθέντων Ρωμιών), που δέχθηκαν ομαδικά τη θρησκεία του Ισλάμ, για άλ λους που την απέρριψαν και έφυγαν στα όρη των Σφακίων παραμένοντας ραγιάδες και για μερι κές δεκάδες τρομαγμένων Ελλήνων στρατιωτών που παραδόθηκαν στον εχθρό και επίσης προ σχώρησαν στη θρησκεία του». Σύμφωνα επίσης με το Βρετανό ερευνητή, Aubyn Trevor-Battye, «ΟιΤούρκοι της Κρήτης,-καθώς δεν είναι πραγματικοί Τούρκοι αλλά εξωμότες χριστιανοί-, δεν ενδιαφέρονται για τον Προ φήτη. Οι πραγματικοί Τούρκοι, αυτοί που συγκρότησαν το στρατό, ο οποίος κατάλαβε το νησί, έφυγαν και όσοι απόμειναν και αυτοαποκαλούνταιΤούρκοι είναι Κρητικοί στην εμφάνιση και εκτός αυτού μιλούν την κρητική γλώσσα. Ελάχιστοι από τουςΤουρκοκρητικούςπου συνάντησα ήξεραν αρκετά τουρκικά, ενώ πολλοί, ίσως οι περισσότεροι, δεν ακολουθούσαν το Κοράνι καθώς έπιναν ελεύθερα κρασί». Γενικά για τους λεγάμενους Τουρκοκρητικούς, αλλά και τους κρυπτοχριστιανούς της Κρήτης, έγραψαν και πολλοί γνωστοί Έλληνες λογοτέχνες, ενώ πολύ γνωστή είναι και η ιστορία των Κορμούληδων, αυτής της μεγάλης τουρκοκρητικής οικογένειας που με την πρώτη ευκαιρία αποκαλύφτηκε ότι ήταν κρυπτοχριστιανοί και επέστρεψαν στην πατρική τους θρησκεία ενώ πολέμησαν τον οθωμανικό στρατό στην επανάσταση του 1821. Εντύπωση επίσηςπροκαλεί το γεγονός ότι με τά από τόσα χρόνια από τότε που οιλεγόμενοιΤουρκοκρητικοί έφυγαν από την Κρήτη, εξακολου θούν να μιλούν την ελληνική κρητική διάλεκτο, ενώ οι απόγονοί τους δεν ξεχνάνε την Κρήτη και αισθάνονται περισσότερο Κρητικοί από οτιδήποτε άλλο.



ΕΡΝΕΣΤ ΧΕΜΙΝΓΟΥΕΪ: «ΣΤΗΝ ΠΡΟΚΥΜΑΙΑ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ»1

Η Μικρασιατική Καταστροφή όπως την έζησε και την κατέγραψε ο μεγάλος Νομπελίστας «Το χειρότερο, είπε, ήταν οι γυναίκες με τα νεκρά παιδιά. Δεν μπορούσαμε να τις πείσουμε να μας δώσουν τα πεθαμένα παιδιά τους. Είχαν τα παιδιά τους, νεκρά ακόμα και έξι μέρες, αλλά δεν τα εγκατέλειπαν. Δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα. Τελικά έπρεπε να τους τα πάρουμε με τη βία». (Από τη συλλογή διηγημάτων του με τον τίτλο «Στην προκυμαία της Σμύρνης»), Με τα παραπάνω λόγια κάποιος ήρωας του Χεμινγουέι, αξιωματούχος πολεμικού πλοίου των ΗΠΑ αγκυροβολημένου στη Σμύρνη, περιγράφει τη μεγάλη καταστροφή.Το απόσπασμα είναι από το πρώτο λογοτεχνικό κείμενο που εξέδωσε ο Αμερικανός συγγραφέας το 1925, μόλις 26 χρονών τότε, και με το οποίο άρχισε να αποκτά παγκόσμια φήμη. Πρόκειται για τη συλλογή διηγημάτων του Στην εποχή μας (In Our Times), όπου το πρώτο του διήγημα, ουσιαστικά ο πρόλογος του βιβλίου, έχει τον τίτλο «Στην προκυμαία της Σμύρνης». Όσο κι αν μιλάμε για διήγημα, ο συγγραφέας δε γράφει από απλή φαντασία. Μόλις πριν τρία χρόνια ως πολεμικός ανταποκριτής της καναδικής εφημερίδας Toronto Star ο Χεμινγουέι είχε βρε θεί ως αυτόπτης μάρτυς στον τόπο της καταστροφής και την είχε περιγράφει σε μια σειρά άρθρων του, που εκδόθηκαν το 1985 σε βιβλίο με τον τίτλο: Dateline: Toronto. Ως ανταποκριτής αυτής της εφημερίδας είχε ταξιδέψει από το Παρίσι στην Κωνσταντινούπο λη και σε άλλα μέρη της Τουρκίας στέλνοντας κατά την πορεία του τα άρθρα του στην καναδική εφημερίδα. Στην έκδοση της 20ής Οκτωβρίου 1922 γράφει: «Ο άντρας σκεπάζει με μια κουβέρτα την ετοιμόγεννη γυναίκα του πάνω στον αραμπά για την προφυλάξει από τη βροχή. Εκείνη είναι το μόνο πρόσωπο που βγάζει κάποιους ήχους [από τους πόνους της γέννας], Η μικρή κόρη τους την κοιτάζει με τρόμο και βάζει τα κλάματα. Και η πομπή προχωρά... Δεν ξέρω πόσο χρόνο θα πάρει αυτό το γράμμα να φτάσει στο Τορόντο, αλλά όταν εσείς ο ι αναγνώστες της Stario δια βάσετε να είσ τε σίγουροι ό τι η ίδια τρομακτική, βάναυση πορεία ενός λαού που ξεριζώ θηκε από τον τόπο του θα συνεχίζει να τρ εκλίζει στον ατέλειω το λασπωμένο δρόμο προς τη Μ ακε δονία». Τα λόγια αυτά δεν είναι γραμμένα από κάποιον που πρώτη φορά αντικρίζει τη φρίκη του πο λέμου. Ο νεαρός Χεμινγουέι είχε ζητήσει να καταταγεί ως εθελοντής στον Πρώτο Παγκόσμιο Πό λεμο, αλλά δεν έγινε δεκτός λόγω της κακής όρασής του. Αυτό δεν τον εμπόδισε να γίνει εθελο ντής νοσοκόμος, να τραυματιστεί σοβαρά δυο φορές στην Αυστρία και τελικά να αποσυρθεί αφού τιμήθηκε με το βραβείο ανδρείας. Κι αυτά πριν βρεθεί στην Τουρκία ως πολεμικός ανταποκριτής της Toronto Star, μόλις 23 χρονών. Μέσα από το λογοτεχνικό του ταλέντο, που φανερώθηκε μέσα στα επόμενα χρόνια, ο συγ-

1. http://taxalia.bloqspot.com/2012/05/ernest-heminqwav.html.


261

γραφέας δίνει συγκλονιστικές περιγραφές μιας περιόδου που έχει σημαδέψει την ψυχή του Νεο έλληνα, μ' όλο που κοντεύει να περάσει σχεδόν ένας αιώνας από τότε. Σ' ένα από τα κείμενα αυτά, στο οποίο αναφερθήκαμε ήδη, «Στην προκυμαία της Σμύρνης», που θεωρείται αριστούργημα γραφής και διδάσκεται στους φοιτητές αγγλικής φιλολογίας σε πολ λά πανεπιστήμια, γράφει: «Είχαμε ρητές εντολές να μην επέμβουμε, να μη βοηθήσουμε... Το πλοίο μας είχε τόση δύνα μη που θα μπορούσαμε να βομβαρδίσουμε όλη τη Σμύρνη και να σταματήσουμε το μακελειό, αλ

λά η εντολή ήταν να μην κάνουμε τίποτα... Το παράξενο ήταν, είπε [ο υποτιθέμενος αξιωματούχος του αμερικάνικου πολεμικού που διηγείται την ιστορία], πως ούρλιαζαν κάθε νύχτα τα μεσάνυχτα. Δεν ξέρω γιατί ούρλιαζαν αυτή την ώρα. Ήμασταν στο λιμάνι κι αυτές στην προκυμαία και τα με σάνυχτα άρχιζαν να ουρλιάζουν. Στρέφαμε πάνω τους τους προβολείς και κι αυτές τότε σταμα τούσαν...» Ο Χεμινγουέι ως πολεμικός ανταποκριτής είναι πιο σαφής. Ξέρει ότι 1.250.000 Έλληνες διώ χτηκαν από τα σπίτια τους με την ανταλλαγή των πληθυσμών: «Ό,τι και να πει κανείς για το πρό βλημα των προσφύγων στην Ελλάδα δεν πρόκειται να είναι υπερβολή. Ένα φτωχό κράτος με μό λις 4 εκατομμύρια πληθυσμό πρέπει να φροντίσει για άλλο ένα τρίτο των κατοίκων. Και τα σπίτια που άφησαν οι μουσουλμάνοι που έφυγαν δεν επαρκούν σε τίποτα, χώρια η διαφορά στο επίπε δο κουλτούρας που είχαν συνηθίσει οι Έλληνες στην Κωνσταντινούπολη». Σε μια άλλη ανταπόκρισή του στη Star γράφει: «Βρίσκομαι σε ένα άνετο τρένο, αλλά με τη φρίκη της εκκένωσης της Θράκης όλα μου φαίνονται απίστευτα. Έστειλα τηλεγράφημα στη Star από την Αδριανούπολη. Δε χρειάζεται να το επαναλάβω. Η εκκένωση συνεχίζεται... Ψιχάλιζε. Στην άκρη του λασπόδρομου έβλεπα την ατέλειωτη πορεία της ανθρωποθάλασσας να κινείται αργά στην Αδριανούπολη και μετά να χωρίζεται σ' αυτούς που πήγαιναν στη Δυτική Θράκη και τη Μα κεδονία... Δεν μπορούσα να βγάλω από το νου μου τους άμοιρους ανθρώπους που βρίσκονταν στην πομπή γιατί είχα δει τρομερά πράγματα σε μια μόνο μέρα. Η ξενοδόχισσα προσπάθησε να με παρηγορήσει με μια τρομερή τούρκικη παροιμία: "Δε φταίει μόνο το τσεκούρι, φταίει και το δέ ντρο"». (Toronto Star, 14 Νοέμβρη 1922.) «Η υποχώρηση του ελληνικού στρατού ήταν μια θλιβερή υπόθεση, αλλά δε χρειάζεται να κα τηγορούμε γι' αυτό τον απλό Έλληνα φαντάρο. Ακόμα και όταν γινόταν εκκενώσεις περιοχών οι Έλληνες δρούσαν ως πραγματικοί στρατιώτες. Ο Κεμάλ θα είχε μεγάλο πρόβλη μα αν ήταν να τους αντιμετωπίσει στη Θράκη. Ο λοχαγός Wittal του Ινδικού Ιππικού, που βρισκόταν στην Ανατόλια ως παρατηρητής κατά τη διάρκεια του πολέμου των Ελλήνων με τον Κεμάλ, μου είπε: "Οι Έλληνες στρατιώτες ήταν μαχητές πρώτης κατηγορίας. Οι αξιωματικοί τους ήταν άριστοι... Θα μπορούσαν να έχουν καταλάβει την Άγκυρα και να τελειώσουν τον πόλεμο αν δεν είχαν προδοθεί"». Κατά τον Χεμινγουέι η προδοσία αυτή πήγασε και από τους συμμάχους, αλλά και από το βασιλιά Κωνστα ντίνο που αντικατέστησε τους έμπειρους -αλλά βενιζελικούς- αξιωματικούς, με δικούς του «που ποτέ δεν είχαν ακούσει τον κρότο της μάχης». Και τελειώνει με μια πρόταση που δε θα την έγραφε ποτέ ένας απλός δημοσιογράφος, αν δεν είχε μέσα του το ταλέντο του μεγάλου νομπελίστα συγγραφέα: «Όλη μέρα περνούν δίπλα μου, λε ροί, εξαντλημένοι, αξύριστοι, ανεμοδαρμένοι στρατιώτες που βαδίζουν στην γκρίζα γυμνή ύπαι θρο της Θράκης. Χωρίς μπάντες, χωρίς [ανθρωπιστικές] οργανώσεις να τους ανακουφίσουν, χω ρίς τόπο να ξαποστάσουν, παρά γεμάτοι ψείρες, με βρώμικες κουβέρτες και κουνούπια όλη τη νύ χτα. Είναι οι τελευταίοι από αυτό που ήταν κάποτε η δόξα της Ελλάδας. Κι αυτό είναι το τέλος της δεύτερης πολιορκίας της Τροίας». (Toronto Star, 3 Νοεμβρίου 1922.)

262


Μπορεί ο συγγραφέας να ήταν σκληραγωγη μένος και από τη φύση του (πλην των άλλων ήταν και μποξέρ) ή από τη ζωή του ως πολεμικός ανταποκριτής, αλλά δεν μπορεί να μη συγκινηθεί με τόσο πόνο. Χρόνια αργότερα, αφού είχε καλύψει δημοσιογραφικά και τον εμφύλιο πόλεμο στην Ισπανία, μιλώντας μέσα από το στόμα ενός ήρωά του γράφει: «Δε θέλω να κοιμηθώ γιατί έχω τη προαίσθηση ότι αν κλείσω τα μάτια μου στο σκοτάδι και αφεθώ στον εαυτό μου, η ψυχή μου θα βγει από το σώμα». Σε ένα από τελευταία του άρθρα από την Τουρκία στην Toronto Star γράφει: «Ποιος θα θρέ ψει τόσο πληθυσμό; Κανένας δεν το ξέρει και μέσα στα επόμενα χρόνια ο χριστιανικός κόσμος θα ακούει μια σπαρακτική κραυγή που ελπίζω να φτάσει και ως τον Καναδά: "Μην ξεχνάτε τους Έλ ληνες!"».

Σημείωση:7ο άρθρο αυτό στηρίχτηκε κυρίως στα βιβλία του Χεμινγουέι Dateline: Toronto, 1985, In Our Times, 1925 και On the Quai at Smyrna, 1995. Είναι μια μικρή συμβολή στο θέμα του τι ακριβώς συνέβη στην προκυμαία της Σμύρνης. Οι πιο συντηρητικές πηγές μιλούν για χιλιάδες ή δεκάδες χιλιάδες νεκρούς, Έλληνες και Αρμέ νιους, είτε από την πυρκαγιά, είτε από εκτελέσεις. Βλέπε: http://en.wikipedia.ora/wiki/Great Fire o f Smyrna "The number o f casualties from the fire and accompanying massacres is not precisely known, w ith estimates o f up to 100,000 Greeks and Armenians killed. U.S. historian Norman Naimark gives a figure o f 10,000-15,000 dead, while historian Richard Clogg gives a figure o f 30,000. Larger estimates include that o f John Freely at 50,000 and Rudolf Rummel at 100,000?.

Σχόλιο: Ποιο είναι προτιμητέο; Να αποσιωπούμε τις ωμότητες των άλλων λαών εις βάρος του δικού μας για να μην καλλιεργούμε εχθροπάθεια εναντίον τους στις επόμενες γενιές ή να κατα γράφουμε και να διδάσκουμε τα γεγονότα όπως έγιναν, ώστε να γνωρίζουν οι νεότεροι την Ιστο ρία, ανεξάρτητα από τα όποια αισθήματα προκληθούν εις βάρος των άλλων; Η απάντηση βρίσκεται στην υπέρτατη αναγκαιότητα της ειρηνικής συνύπαρξης και συνεργα σίας με όλους ανεξαιρέτως, πράγμα το οποίο προϋποθέτει καλή γνώση και σωστή διδασκαλία της Ιστορίας, ώστε μέσω αυτής να διδάσκονται οι νεότερες γενιές όχι πώς θα εκδικηθούν ή θα εξο ντώσουν τους άλλους, αλλά πώς δε θα επιτρέψουν να επαναληφθούν τα σφάλματα του παρελθό ντος. Αυτό επιτυγχάνεται με τη στενότερη επαφή και γνωριμία μεταξύ των απλών πολιτών και με την κοινή προσέγγιση στο λεπτό αυτό θέμα και την αμοιβαία εφαρμογή των προταγμάτων του εκ μέρους των πολιτικών.


ΠΟΙΟΣ ΕΚΑΨΕ ΤΗ ΣΜΥΡΝΗ TO 1922;1

Radikal17 n ir*· tJfi#

..

r·*-1·"

.. , . >·

hi wfcf. I*

00 U * w

■m s w c V i ' hü n i r

PMMM «C » « · * - «« »

. tTTLrr tr I

bpwj»

IT U l i

“< » » * » > » .· ■ » m

k^ Jw ·

M —

^

e r · · *U < I v ι

?

7 ( ,Ü

« ii> r r i

m **v

b ·

■ "■ ■

·* * « » * ’ ■

* · .· * ·

.·*

‘ « « ilN M w r t #

w * .» » p ·

* r · - ·

* · “

i

ψ*

W r*v c · · · Β · ··" Γ·* ·*

► ’ «« I r «

f e v i # a n ■ r ip * —%

m * j*

■·»

*■ · · ·

HCJ ^

P" M H

M u

i-w iM A i ‘ z * 9 -* »# ι

" * T

*

P * C *Ψ -

> p* · - i s * y ‘ · - ^ « r - J r * · —

»fi

«

> ·«■ ·* i i i i w i y ’ g ^ c r

■ » .■ ■ . ^

»«»> — · ·

dis w

b*^§ m

a y * »«* f

or*«

ι

%*·,

I W * « · Im m

|B | ’- · . i « * i J i H

41* · n >

u U fM l . b # ^

· * ί* Γ Λ #

i| l « t r 1 i S N

ι

ι *»>*

· * · ^ · ·

ι

·*— Prt'ti pfl1-•^♦■1 — + 1 + · » Μ

a·

k -ik J ^ r

Γ » - » :- a .f t

,ι γ * * · · (

h i ·# « μ

*

hi* t 4 « w

V- « “ ·

»«<

« Ü * r ■ *> ·* Λ | P» « r r . « * * 4 φ * · · * # · * ^

W

I * « · **» ι·“

v « r * « h^J

#4»^^*ΊΙ*Τί· 0*M —+» Yf*«ri

r

k r a i. SM

ι · KT·*! k # « W n - ^ . ^

ll^ i· ir T ^ W

in

* * t f f± ä

» · » . ■ 'V » · Κ * " · " · · Μ * I * ^ ι

i» · * ^

i' ^ · 1r ^ '

M

Στις 13 Σεπτεμβρίου 1922, ο Μουσταφά Κεμάλ, ο υποτιθέμενος «πονετικός» στους αντιπάλους του ηγέτης,όπως ήθελαν να τον παρουσιάζουν οι Τούρκοι στη μεγάλη κινηματογραφική τουςπαραγωγή Kurtulu}, έδειξε το πραγματικό του σκληρό πρόσωπο. ΟιΤσέτες είχαν ήδη μπει στην Σμύρ1. http://olvm pia.gr/2012/09/10/ποιοσ-εκαΦε-την-σμυρνη-το-22/

264


νη, η πόλη καιγόταν και οι χριστιανοί σφάζονταν στην προκυμαία, πολλοί έπεφταν στη θάλασσα να σωθούν από τις φλόγες, πνίγονταν και τα πτώματα σκέπαζαν τα νερά. Ο μεγάλος θριαμβευτής και εμπνευστής αυτής της σφαγής, ο Μουσταφά Κεμάλ, ο Γαζί πλέον, κοίταζε απαθής από ένα εξώ στη ψηλά την μεγάλη αυτή σφαγή και την πυρπόληση της Σμύρνης. Σε μια στιγμή γύρισε απότο μα στους παρευρισκόμενους πίσω του και τους φώναξε δυνατά: «Κοιτάξετε αυτή τη σκηνή. Από ψε γίνεστε μάρτυρες του τέλους μιας εποχής. Αυτή η πυρκαγιά είναι ένα σύμβολο. Συμβολίζει την τελική απαλλαγή της πατρίδας μας από τους προδότες και τους εμπορίσκους. Από εδώ και πέρα η Τουρκία ελεύθερη και εξαγνισμένη δε θα ανήκει παρά μόνο στουςΤούρκους» (Από τη βιογραφία του Κεμάλ με τον τίτλο Moustafa Kemal ou la mortd’ un empire, του Γάλλου ιστορικού ερευνητή BenoistMechin). Με αυτέςτις κυνικές φράσεις μπροστά στις εκατόμβες των χριστιανών θυμάτων, ο Μουστα φά Κεμάλ αγνάντευε με ένα ποτήρι ακλοόλ, τη μεγάλη σφαγή της Σμύρνης. Δεν έκανε τίποτα για να σώσει τους χιλιάδες νεκρούς αυτής της σφαγής που τόσο αδρά περιγράψανε πολλοί μάρτυρες, όπως η Μαρτζορί Χαουτζπιάν στο έργο της ΗΣμύρνη στις Φλόγες, ο πρόξενος των ΗΠΑ στη Σμύρνη, George Horton, και πολλοί άλλοι. Πέρασαν πενήντα χρόνια από εκείνο το αιματηρό θλιβερό ιστορικό ολοκαύτωμα της ιστορι κής Σμύρνης, της «Σμύρνης των Γκιαούρηδων», της Σμύρνης που έζησε τη μεγαλύτερη σφαγή στη μακρόχρονη ιστορία της και φαίνεται πως κάποιες τύψεις από εκείνη την τραγωδία εξαναγκάζουν ακόμα και σήμερα τουςΤούρκους να προβάλλουν διάφορες επιθυμητές εκδοχές για την πυρπό ληση επιδιώκοντας να ανατρέψουν την ιστορική αλήθεια, ότι δηλαδή οι ίδιοι οιΤούρκοι έκαψαν την Σμύρνη στις 13 Σεπτεμβρίου του 1922. Στις 8 Σεπτεμβρίου κυκλοφόρησε στηνΤουρκία το νέο τεύχος του ιστορικού περιοδικού Derin Tarih, όπου παρουσιάζετε μια καινούρια άποψη για την πυρπόληση της Σμύρνης. Η άποψη αυτή διαφημίστηκε και με ανάλογα άρθρα προ βολής σε πολλές τουρκικές εφημερίδες όπως η Yeni$afak και η Radikal. Σύμφωνα λοιπόν με την Τουρκάλα συγγραφέα του μεγάλου αφιερώματος για την καταστροφή της Σμύρνης, η μεγάλη πυρκαγιά άρχισε συγχρόνως σε πολλά σημεία στις 13 Σεπτεμ βρίου και μόνο μετά από δυο μέρες τέθηκε μερικώς υπό έλεγχο αφού είχε κάψει μεγάλο μέρος της ελληνικής συνοικίας καθώς και μεγάλα τμήματα της αρμενικής. Η φωτιά όμως εν μέρει συνε χίζονταν μέχρι τις 18 Σεπτεμβρίου ολοκληρώνοντας το έργο της. Η Ay§e Hür, η Τουρκάλα συγγρα φέας του αφιερώματος, αφού απέκλεισε κάθε πιθανότητα να έκαψαν τη Σμύρνη οι Τούρκοι και αφού αναρωτιέται σαν σοβαρή εκδοχή να... την έκαψαν οι ίδιοι οι Έλληνες για να πάρουν εκδίκη ση για την ήττα τους στο μετώπο, τελικά καταλήγει στο «ιστορικό» της συμπέρασμα ότι τη Σμύρ νη μάλλον την έκαψαν Αρμένιοι Τσέτες, δηλαδή Αρμένιοι οπλισμένοι ληστές. Για να σ τηρίξει δε την άποψη αυτή, παραθέτει τις μαρτυρίες του γνωστού, Nureddin Pa§a, ο οποίος όπως είναι γνω στό παρέδωσε τον μητροπολίτη Χρυσόστομο στον όχλο για να τον λυντσάρει, καθώς και την μαρ τυρία της Halide Edip Hamm, την τότε σύντροφο του Μουσταφά Κεμάλ, καθώς καιτου Yusuf Kemal, τότε υπουργού εξωτερικών του Μουσταφά Κεμάλ. Αλλά το εκπληκτικό είναι πως αφού παραθέτει όλες αυτές τις υποτιθέμενες μαρτυρίες που αποδείκνυαν ότι τη Σμύρνη δεν την έκαψαν οιΤούρκοι, τελικά φτάνει στο συμπέρασμα ότι... παραμένει το ιστορικό ερώτημα ποιοι έκαψαν τη Σμύρ νη. Αναφέρει και το ιστορικό βιβλίο, Hatiralar, δηλαδή Αναμνήσεις, του ismet inönü, του γνωστού υπαρχηγού του Κεμάλ και μετέπειταπροέδρου τηςΤουρκίας. Στο βιβλίο αυτό ο inönü ενώ ανα φέρετε στην πυρκαγιά δε δίνει κάποια ένδειξη για το ποιος τελικά έβαλε τη φωτιά και κατέστρε ψε ουσιαστικά κάθε ίχνος ελληνικής παρουσίας στην ιστορική αυτή ελληνικότατη πόλη της Μικράς Ασίας, που μέχρι σήμερα οι ίδιοι οιΤούρκοι την ονομάζουν «Γκιαούρ Ισμίρ». Αλλά επειδή η Ay§e Hür αναφέρθηκε σε ΑρμένιουςΤσετες, ας δούμε τη μαρτυρία μιας Αρμένιο-


265

σας της Σμύρνης, της Μαρτζορί Χαουζπιάν, όπως περιγράφει την έναρξη της φωτιάς στο βιβλίο της,

Η Σμύρνη στις Φλόγες, ένα πραγματικά συγκλονιστικό βιβλίο που αξίζει να το διαβάσει κάθε Ρωμιός πρόσφυγας από τη Σμύρνη. «Στη 1 π.μ. της Τετάρτης η Μάμπελ Κάλφα, Ελληνίδα νοσοκόμα του Κο λεγιακού Ινστιτούτου είδε στην γειτονιά της τρεις φωτιές. Στις 4 π.μ. πυροσβέστες σβήσανε τις φωτιές που είχαν ανάψει σε ένα μικρό ξύλινο σπιτάκι δίπλα στον τοίχο του κολεγίου και σε μια βεράντα κο ντά στην αυλή.Το μεση μέρι της Τετάρτης ένας ναύτης φώναξε τη Μάμπελ Κάλφα στο παράθυρο της τραπεζαρίας: Κοιτάξτε εκεί οιΤούρκοι βάζουν παντού φωτιές. Οι γυναίκες από μέσα είδαν τρειςΤούρκους αξιωματικούς που ξεχώριζαν απέναντι από τη Σχολή. Μερικές στιγμές μετά την αναχώρηση των Τούρκων φλόγες ξεπήδησαν από τη στέγη και από τα παράθυρα του απέναντι κτιρίου. Σαν όλα τα άλ λα κτίρια καίγονταν και αυτό από μέσα. Λέει η μις Μιλλς, επίσης νοσοκόμα"'Εβλεπα καθαρά τουςΤούρκους να κουβαλούν τενεκέδες με πετρέλαιο μέσα στα σπίτια και μόλις έφυγαν ξεπετιόντουσαν φω τιές. Δε φαινόταν ούτε ένας χριστιανός, τα μόνο ορατά πρόσωπα ήταν Τούρκοι στρατιωτικοί του τα κτικού στρατού με τις στολές τους. Σε λίγο η φωτιά είχε επεκταθεί παντού στην περιοχή"». Ας δούμε όμως και τη συγκλονιστική μαρτυρία μιας Ρωμιάς όπως έχει καταγράφει από το Κέ ντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Η Ελένη Καραντώνη ζούσε μέχρι το 1922 στο Bunarba§i, Μπουρνάμπασι, ένα όμορφο προάστιο της Σμύρνηςπου είχε χίλιους κατοίκους από τους οποίους οι οχτακό σιοι ήταν Έλληνες. «Εμείς βρισκόμασταν στη Σμύρνη. Πλημμύρα οι μαχαλάδες στο αίμα. Βάλανε φωτιά οιΤούρκοι, μια ώρα μακριά."Μη φοβάστε είναι μακριά" μας είπε ο νοικοκύρης του σπιτιού που μέναμε. Σ’ ένα τέταρτο η φωτιά είχε έρθει σε μας. Ρίχνανε βενζίνη και προχωρούσε. Βγήκαμε στο δρόμο. Φωτιά από τη μια, θάλασσα από την άλλη. Βρισκόμασταν στη μέση. Και οιΤσέτες (σ.τ.σ. οι άτακτοι Τούρκοι) βρίσκονταν στη μέση, και έσφαζαν και σκότωναν. Τη νύχτα οι Τσέτες έκαναν επίθεση ν’ αρπάξουν, να σφάξουν, ν’ ατιμάσουν. "Βοήθεια! Βοήθεια!" φώναζε ο κόσμος. Τα εγγλέζι κα πλοία ήταν απέναντι. Έριχναν τους προβολείς. Σταματούσαν για λίγο. Τ η νύχτα θέλαμε να πάμε προς νερού μας. Πήγαμε λίγο πιο έξω, φρίκη! Βρεθήκαμε σε μια χαβούζα (σ.σ. μεγάλο ανοιχτό λάκ κο). Γύρω γύρω, στα χείλια της χαβούζας σπαρταρούσαν κορμιά, και μέσα η χαβούζα ήταν γεμάτη κεφάλια. Έπαιρναν όποιον έπιαναν, τον πήγαιναν στην άκρια της χαβούζας, έκοβαν το κεφάλι και το έριχναν μέσα στη χαβούζα και τα κορμιά τα άφηναν να σπαρταρούν γύρω γύρω. Ήταν φοβερό. Όσοι το είδαν τρελάθη καν. Το τρελοκομείο γέμισε από τρελούς σαν ήρθαμε. Εκεί σ’ αυτό το μέρος χάσαμε και τον πατέρα μου. Τον αδελφό μου τον έσφαξαν στο χωριό». Η ιστορία της καταστροφής και της σφαγής της Σμύρνης έχει γραφεί προ πολλού και παρά τις σύγχρονες φιλόδοξες προσπάθειες των Τούρκων να την αλλάξουν, εκτός εσωτερική κατανάλωση δεν μπορούν να πείσουν κανένα σοβαρό ερευνητή. Οι ερινύες της σφαγής θα κυνηγούν πάντα τους ενόχους όσο και αν προσπαθούν να τις ξεγελάσουν με τα ιστορικά τους καμώματα.


Τουρκάλα ιστορικός τολμά να πει την αλήθεια για την καταστροφή της Σμύρνης!2 Με άρθρο της στην τουρκική εφημερίδα Ραντικάλ, η Τουρκάλα ιστορικός Αίσέ Χουρ βάζει τέλος στην αισχρή επιχειρηματολογία τωνΤούρκων για το ολοκαύτωμα της Σμύρνης. Σύμφωνα με τη Χουρ οι Τούρκοι έκαψαν την πόλη και ο Κεμάλ γνώριζε ή συνεργάστηκε για τον εμπρησμό. 2. http://olvm pla.gr/2012/09/18/τουρκαλα-ιστορικοσ-τολμα-να-πει-την-αλ-2/

266


Η Τουρκάλα ιστορικός επισημαίνει πως αντίθετα με τους τουρκικούς ισχυρισμούς που υπο στηρίζουν ότι τη φωτιά στη Σμύρνη έβαλαν Αρμένιοι, υπάρχουν ντοκουμέντα που αποδεικνύουν ότι ο ηγέτης των νεοτουρκων, Κεμάλ Ατατούρκ, γνώριζε για τον εμπρησμό που κατάστρεψε σχε δόν πλήρως την πόλη και επιτάχυνε τον ξεριζωμό των Ελλήνων. Μάλιστα, την ώρα που η Σμύρνη καιγόταν, ο Κεμάλ βρισκόταν στην πόλη και απολάμβανε τη θέα από το μπαλκόνι της αρραβωνιαστικιάς του, Λατιφέ. Συγκεκριμένα, η Τουρκάλα ιστορικός αναφέρεται σε άρθρο του υπασπιστή του Κεμάλ στην εφημερίδα Τζουμχουριέτ το 1939, όπου περιγράφονταν λεπτομέρειες για την καταστροφή της Σμύρνης, από πυρκαγιά που κατέκαψε την πόλη από τις 13 έως τις 17 Σεπτεμβρίου. «Ο Μουσταφά Κεμάλ και η Λατιφέ κάποια στιγμή έμειναν μόνοι στο μπαλκόνι. Η πυρκαγιά συ νέχιζε με όλη της δύναμη» έγραφε το άρθρο και παρέθετε τη συνομιλία Κεμάλ-Λατιφέ. Ο Κεμάλ ρώτησε την αρραβωνιαστικιά του: «Έχετε πολλά κτήματα στο σημείο της φωτιάς;» Η Λατιφέ φέρεται να του απάντησε: «Το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας μου είναι εκεί, αλ λά, πασά μου, ας καούν όλα, εσείς να είστε καλά. Όταν υπάρχουν τέτοιες ευτυχισμένες μέρες, τι σημασία έχει η περιουσία. Σώθηκε η πατρίδα. Στο μέλλον μπορούμε να τα ξαναχτίσουμε» Σύμφωνα με το άρθρο, αυτό άρεσε στον Κεμάλ που της απάντησε: «Ναι, ας καούν και ας καταρρεύσουν, όλα μπορούν να επουλωθούν».


ΠΟΛΗ. ΣΕΠΤΕΒΡΙΑΝΑ 1955. ΕΝΑ ΨΕΜΑ ΞΥΠΝΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΑΓΡΙΟΤΗΤΑ1

Η καταστροφή του σπιτιού του Κεμάλ! Την προηγούμενη, 5 Σεπτεμβρίου του 1955, ένα μασούρι δυναμίτιδας έχει εκραγεί στον κήπο του τουρκικού προξενείου στην Θεσσαλονίκη, το οίκημα που συνδέεται με τον Κεμάλ Ατατούρκ, σπά ζοντας μερικά τζάμια και πυροδοτώντας ένα πογκρόμ διώξεων κατά των Ρωμιών, 650 χιλιόμετρα μακριά, καθώς ο τουρκικός τύπος παρουσιάζει την «καταστροφή στο σπίτι του Κεμάλ» ως ολο κληρωτική. Η έκρηξη είναι προσχεδιασμένη να λειτουργήσει ως η φωτιά στο φυτίλι, που περιμένει από καιρό την πυροδότησή του. Άλλωστε, η κατοπινή αστυνομική έρευνα αποκαλύπτει ότι ο άνθρω πος, που τοποθέτησε τη δυναμίτιδα στον κήπο του προξενείου είναι ο κλητήρας του, ο Χασάν Μεχμέτογλου και έδρασε κατόπιν εντολής τουΤούρκου φοιτητή, Οκτάι Εγκίν, του Πανεπιστημίου Θεσ σαλονίκης. Αποδεικνύεται, δε, ότι το σχέδιο γνωρίζουν πολύ καλά οι προξενικές αρχές τηςΤουρ κίας στη Θεσσαλονίκη.

mhaik.

Νύχτα 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου. Ένας εξαγριωμένος όχλος ξεχύνεται στους ρωμαίικους μαχαλάδες της Κωνστα ντινούπολης και ρημάζει. Σπίτια, καταστήματα, εκκλησίες, σχολειά, περιουσίες, ζωές. Χτυπούν καταστηματάρχες και νοικοκυραίους, κατεβάζουν προθήκες, πετούνκαι τσαλαπατούν εμπορεύματα, πυρπολούν...

1. http://www.onalert.qr/default.php?pname=Artide&catid=2&art id=8106 http://www.newsnow.gr/article/202021/didaqmata-apo-ta-septemvriana-tou-1955.html http://www.sansimera.gr/articles/169 https://www.qooqle.com/search (φωτογραφίες από τις καταστροφές εις βάρος των περιουσιών των ομογενών ελλιίνων στην Κωνσταντινούπολη) http://constantinople.ehw.qr/Forms/fLemmaBodv.aspx?lemmaid=11006 http://www.omoqeneia-konstantinoupoli.com/historv/1955.html http://www.orthodoxia-ellhnismos.gr/2012/09/1955-2012.html

268


Οι ελληνορθόδοξοι της Πόλης, το «μέσο» τηςΆγκυρας! Είναι, βλέπεις, η εποχή, που το Κυ πριακό κλυδωνίζει επικίνδυνα τις σχέσεις Ελλάδας - Τουρκίας και η Άγκυρα στη διπλωματική της ανα μέτρηση με την Αθήνα, αποφασίζει να χρησιμοποιήσει ως διαπραγμα τευτικό μέσο τους ελληνορθόδο ξους της Πόλης, έχοντας φροντίσει π ροηγουμένω ς να παθιάσει τον τουρκικό λαό ενάντια στην «αυτο διάθεση» της Κύπρου και ως εκ τούτου στην ένωση του πληθυ-

------------------------------------------------------------------------------------

σμού της -σ τη ν πλειονότητα ελληνοκυπριακού- με την Ελλάδα. Στην Τουρκία ένα καζάνι μπαίνει στη φωτιά... Η Άγκυρα έχει εμπλακεί για τα καλά στην υπό θεση «αυτοδιάθεση» και παρακρατικοί μαζί με ανθρώπους του πρωθυπουργού Μεντερές υπο δαυλίζουν την οργή του λαού. Πολιτικές συγκεντρώσεις με κεντρικά συνθήματα «εδώ είναιΤουρκία και μιλάμε τουρκικά» και «ένωση της Κύπρου με τηνΤουρκία», συζητήσεις σε υψηλούς τόνους και διενέξεις Τούρκων και Ρωμιών σε χώρους συγκεντρώσεως, καφενεία, μαγέρικα, ακόμη και πα νεπιστήμια, κάνουν το καζάνι να βράζει... ---------------------------------------------------- -------------

Ώσπου, το απόγευμα της 6ης Σε πτεμβρίου, με πρόσχημα την «αυθόρ μητη λαϊκή έκρηξη» και με αφορμή τη βόμβα στο τουρ κικό π ροξενείο της Θεσσαλονίκης, περί τους 50.000 Τούρ κοι πολίτες, εφοδιασμένοι με καδρόνια, αξίνες, λοστούς και πέτρες, ξεκινούν από την πλατεία Ταξίμ, τρέχουν με πά θος και χυμούν με μένος σε βάρος κα θετί ρωμαίικου στην Πόλη. Κοντά δέκα ώρες αφανίζουν βιος και ζωές σε Πέρα, Φανάρι,Ταταύλα και από την οργή τους

-----------------------------------------------------------------

--------- δε γλιτώνουν Αρμένιοι και Εβραίοι.

Η αρχή του τέλους! Ο απολογισμός της ανθρώπινης λαίλαπας είναι τραγικός: Τριάντα νεκροί, εκατοντάδες τραυμα τίες, 200 επισήμως βιασθείσες και βιασθέντες και επιπλέον κατεστραμμένα 4.384 καταστήματα και εργαστήρια, 1.004 σπίτια, 110 εστιατόρια και ζαχαροπλαστεία, 21 εργοστάσια, 11 κλινικές, 12 ξενοδοχεία, 27 φαρμακεία, 71 εκκλησιές, 26 σχολεία, δύο νεκροταφεία, οι πατριαρχικοί τάφοι στη Μονή Βαλουκλή, διάφορα κοινοτικά κέντρα, ρωμαίικες λέσχες και άλλα.


269

Η νύχτα των Σεπτεμβριανών του '55 στην Κωνσταντινούπολη χαρακτηρίσθηκε ως «η αρχή του τέλους» για τον ελληνισμό της πόλης και κατέλαβε τη δική της σελίδα στην ιστορία της επί δε καετίες διωκόμενης Ρωμιοσύνης από τα χώματα της απέναντι όχθης του Αιγαίου.

Διδάγματα από τα Σεπτεμβριανά του 1955 Το διήμερο 6-7 Σεπτεμβρίου 1955 ο Ελληνισμός της Κωνσταντινουπόλεως βίωσε ένα άγριο πογκρόμ με 2 θανατώσεις κληρικών, βιασμούς, προπηλακισμούς και αμέτρητες καταστροφές κοιμη τηρίων, ναών, οικιών και καταστημάτων. Ο αφηνιασμένος τουρκικός όχλος χρησιμοποιήθηκε από τις ειδικές υπηρεσίες ανορθόδοξου πολέμου του Τουρκικού Στρατού για να τρομοκρατήσει την πολυπληθή τότε ελληνορθόδοξη κοινότητα και να την οδηγήσει, όπως και έγινε, στο σταδιακό ξε ριζωμό. Τα Σεπτεμβριανά, όπως έχουν πλέον καταγραφεί, ήταν το αποτέλεσμα μακροχρόνιου σχεδιασμού, τον οποίο τηρεί με ακρίβεια το τουρκικό κράτος στα εθνικά θέματα, παρά την εναλλαγή κυβερνήσεων. _________________________ _______ ___________ Από το 1914, όταν άρχισε η γενο κτονία των Μικρασιατών -5 χρόνια πριν αποβιβασθεί ο Ελληνικός Στρατός- με αποκορύφωμα τη γενοκτονία των Πο ντίων Ελλήνων (1919-1922), μέχρι και σήμερα η πολιτική του τουρκικού κινεί ται σε δύο σταθερούς άξονες: α) Τη δη μιουργία ομοιογενούς εθνικού κράτους με την εξόντωση ή εκδίωξη των χρι στιανικών μειονοτήτων, β) Την επέκτα ση της στρατιωτικής, οικονομικής και πολιτικής επιρροής της Τουρκίας προς όλες τις κατευθύνσεις και κυρίως προς __ -

270


τον εδαφικό χώρο του Ελληνισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η εισβολή του Αττίλα στην Κύ προ το 1974. Στην επίτευξη των τουρκικών στόχων έχει βοηθήσει δυστυχώς η αφέλεια και η ιστορική αμνη σία που επιδεικνύει μερικές φορές η ελληνική πλευρά. Κάθε υποχώρησή μας δεν εκλαμβάνεται από την Άγκυρα ως φιλική σχέση μεταξύ γειτόνων, αλά ως ένδειξη αδυναμίας. Θυμίζω τα ιστορι κά γεγονότα: Κατά την περίοδο 1928-1932 ο Ελ. Βενιζέλος καλλιέργησε την ελληνοτουρκική φιλία με τον Κεμάλ Ατατούρκ. Η ανταμοιβή μας ήταν το «βαρλίκ βεργκισί». Δηλαδή κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου οι πολυάριθμοι Έλληνες (Ρωμιοί) της Πόλης φορολογήθηκαν υπέρο γκα και άδικα. Όποιος δεν μπορούσε να πληρώσει αποστελλόταν σε κάτεργα για καταναγκαστικά έργα και πολλοί πέθαναν από τις κακουχίες. Το 1952 η Ελλάδα σε ένδειξη φιλίας προς τους γεί τονες επέτρεψε τη λειτουργία τουρκόφωνου Γυμνασίου στη Θράκη με το όνομα του Τούρκου Προέ δρου της ΔημοκρατίαςΤζελάλ Μπαγιάρ και ανάγκασε -κα κώ ς- όλους τους Μουσουλμάνους της Θράκης να μαθαίνουν τουρκικά. Η ανταμοιβή μας ήταν τα Σεπτεμβριανά του 1955. Κάτι που πρέπει να προσέχουμε πάντα είναι η συνήθης τουρκική τακτική της «προβοκάτσιας», δηλαδή των σκηνοθέτημένων επεισοδίων. Τον Σεπτέμβριο του 1955 όλα άρχισαν όταν εξερράγη μία βόμβα στον αυλόγυρο του Τουρκικού Προξενείου στη Θεσσαλονίκη, που χαρακτηρίζεται σαν το σπίτι όπου γεννήθηκε ο Κεμάλ Ατατούρκ. Το κλίμα στις σχέσεις των δύο χωρών ήταν φορτισμέ νο λόγω του ενωτικού-απελευθερωτικού αγώνα των Ελληνοκυπρίων κατά των Βρετανών από την 1.4.1955. Σε ελάχιστες ώρες οι εφημερίδες στην Κωνσταντινούπολη κυκλοφόρησαν με πηχιαίους τίτλους, άρα κάποιο κέντρο τους είχε ειδοποιήσει πριν από την έκρηξη. Ο όχλος εφοδιάσθηκε με ομοιόμορφους λοστούς, άρα υπήρχε συντονισμός πίσω από τη μαζική καταστροφή ελληνικών πε ριουσιών. Όπως απεδείχθη τη βόμβα την είχε βάλει σκοπίμως ένας υπάλληλος του Τουρκικού Προ ξενείου, ο οποίος μετά από λίγα χρόνια ανταμείφθηκε με θέση Νομάρχη και με άλλα αξιώματα στην Τουρκία! Θυμίζω ότι η μέθοδος της σκηνοθεσίας επαναλήφθηκε και τον Ιανουάριο του 1996, όταν η δήθεν τυχαία προσάραξη ενός τουρκικού φορτηγού πλοίου οδήγησε στην κρίση των Ιμίων. Αξίζει να διδασκόμαστε από τις συνήθεις μεθόδους της τουρκικής πολιτικής για να μην ξαναβρεθούμεπρο απροόπτου. Το 1955 η κυβέρνηση του Αντνάν Μεντερές, με δηλώσεις του Υπουρ γού Εξωτερικών Ζορλού και άλλων υπευθύνων, έκανε δημοσίως γνωστή τη σύνδεση του Κυπρια κού με τα θέματα του Αιγαίου και της Θράκης. Σήμερα ο Τούρκος ΥΠΕΞ Αχμέτ Νταβούτογλου κά νει γνωστή μέσω των βιβλίων του την επιθυμία της Άγκυρας να μεταφέρει το «πείραμα» Κύπρου στη Δυτική Θράκη. Δεν κινδυνολογώ, αλλά όπως έλεγε ο αείμνηστος τουρκολόγος Νεοκλής Σαρρής: Η Τουρκία πάντα προαναγγέλλει τα σχέδιά της.

Κωνσταντίνος Χολέβας, Πολιτικός Επιστήμων

Οι τουρκικές βαρβαρότητες την 6η Σεπτεμβρίου του 7955 - Σεπτεμβριανά2 Το πογκρόμ των διώξεων και της λεηλασίας ξεκίνησε την νύκτα της 6ης του Σεπτέμβρη μετά από δημοσίευμα δύο τουρκικών εφημερίδων σε έκτακτη έκδοση, ότι βόμβα που τοποθετήθηκε στο προ ξενείο τους στη Θεσσαλονίκη προκάλεσε μεγάλες ζημιές. Αμέσωςχωρίςνα έχουν ακόμη εξακριβω θεί τα πραγματικά περιστατικά συρφετώδης βαρβαρικός όχλοςποδηγετούμενος και οπλισμένος με

2. http://orionam ateurobservatorv.bloqspot.gr/2012/09/6-1955.html


271

ρόπαλα, λοστούς τσεκούρια και άλλα φονικά εργαλεία, ξεχύθηκε στην πλατεία Ταξίμ της Κωνστα ντινούπολης και άρχισε τις λεηλασίες των ελληνικών καταστημάτων, σχολείων, ναών, ιδρυμάτων και μοναστηριών κλπ και τις κακοποιήσεις ελλήνων και ιδιαίτερα των κληρικών. Η νύχτα θύμιζε παλιές μνήμες από την Μικρασιατική καταστροφή, ενώ η τρομοκρατία είχε φτάσει στο απόγειο. Κατεστράφησαν και λεηλατήθηκαν 71 εκκλησίες, αρκετά ελληνικά σχολεία, συλήθηκαν και καταστράφηκαν οι τάφοι των Πατριαρχών, η Μονή του Βαλουκλή πυρπολήθηκε αφού πρώτα είχε λε ηλατηθεί, οστά Ελλήνων από τα νεκροταφεία σκορπίστηκαν στους δρόμους, η Πατριαρχική σχο λή του Φαναριού και το Θεολογικό σεμινάριο της Χάλκης υπέστησαν σοβαρές ζημιές, ελληνικές εφημερίδες, 2.300 καταστήματα και 1.500 ελληνικά σπίτια.


273

274



275

276



277

278



279

280



281



283

284


Μαρτυρίες από το πογκρόμ του τουρκικού όχλου στην Πόλη στις 6 Σεπτεμβρίου του 19553 Συγκλονιστική μαρτυρία από το δημοσιογράφο Γ. Καράγιωργα, που υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της αγριότητας τωνΤούρκων. Σε ομιλία του για τα 40 χρόνια από τα Σεπτεμβριανά περιέγραψε κάποια περιστατικά... «Στο Γενή Σεχίρ, ώρα 7 το απόγευμα μέσα στη μέση του δρόμου, ο όχλος περικύκλωσε ένα κοριτσάκι 6 ετών, το παρέδωσε σ' έναν ημιπαράφρονα χαμάλη γνωστό ως "γορίλα" και εκείνος παρουσία δύο χιλιάδων ατόμων το εβίασε επανειλημμένως, ενώ το πλήθος ούρλιαζε, "αυτά πα θαίνουν οι Έλληνες. Σκότωσέ τη, σκότωσέ την τη σκύλα την Ελληνίδα"». «Μόλις δόθηκε το σύνθημα της επιθέσεως, κύματα όχλου μπήκαν στην εκκλησία, για να την καταστρέψουν. Μέσα όμως βρισκόταν εκείνη την στιγμή ο αρχιδιάκονος, ο οποίος επιχείρησε να τους εμποδίσει. Οι Τούρκοι άρχισαν να τον ξυλοκοπούν και να προσπαθούν να του βγάλουν τα ράσα. Ο αρχιδιάκονος αντέστη, αλλά υπέκυψε. Από τις φωνές, τα ουρλιαχτά και τη φασαρία ανη σύχησε η μητέρα του ιερωμένου κι έντρομη έτρεξε στην εκκλησία. Το πλήθος την εκύκλωσε και άρχισε να την κτυπά, ενώ πιο πέρα ο γιος της δεμένος πισθάγκωνα σε μια καρέκλα μετεφέρετο από το πλήθος στην έξοδο. Εκεί αφού τον άφησαν, ανέθεσαν σε έναν αλήτη να τον ξυρίσει χωρίς σαπουνάδα. Όταν τον εξύρισαν, τον μετέφεραν στο καμπαναριό από κάτω και του 'καναν περιτο μή. Ύστερα τον άφησαν εξαντλημένο και αιμορραγούντα».

3. http://citypress-qr.bloqspot.eom/2012/09/6.html


285

Ένας άλλος Κωνσταντινουττολίτης αναφέρει: «Βρισκόμασταν μόνοι στο σπίτι μόλις άρχισαν τα φοβερά γεγονότα. Είχε αρχίσει να σουρου πώνει, όταν ξαφνικά ακούσαμε ασυνήθιστο θόρυβο, ιδιαίτερα δυνατό. Φοβηθήκαμε, αλλά δεν μπορούσαμε να αντιδράσουμε. Ο θόρυβος δυνάμωνε συνεχώς και ο φόβος μας γινόταν εντονό τερος. Στην κεντρική είσοδο είχα βάλει μια μεγάλη μπάρα, ενώ είχαμε κλείσει τα παράθυρα. Στο διπλανό σπίτι είχαν ήδη αρχίσει τη λεηλασία. Ακούσαμε φωνές να ζητάνε βοήθεια. Τελικά, μπήκαν από την πόρτα του κήπου. Την είχαν σπάσει με κασμάδες. Μόλις με είδαν, ρώτησαν με δυνατή φω νή και απειλητικό ύφος:"Τούρκοι είσαστε εσείς;"Όλοι απαντήσαμε:"Είμαστε Ρωμιοί μέχρι τα κεραμίδια".Τον ένα όροφο του σπιτιού τον λεηλάτησαν. Δεν άφησαν τίποτε στο πέρασμά τους. Έσπει ραν τον πανικό και την καταστροφή. Έφυγα με τη γυναίκα μου για να γλιτώσουμε. Είχε πάθει σοκ και έκλαιγε ασταμάτητα. Στο δρόμο επικρατούσε πανικός, οι εκκλησίες είχαν λεηλατηθεί, τα σπί τια και τα καταστήματα είχαν γίνει κάρβουνο...» (Σωτήρης Μισαηλίδης). Ο Σταύρος Γιουσουφίδης μέσα απ'το Γηροκομείο του Ελληνικού Νοσοκομείου του Μπαλουκλί, αφηγείται: «Μέναμε στο Αϊβάνσαράϊ. Εργαζόμουν σε ένα κατάστημα χονδρικής στο Εμίνονου. Το βράδυ της 6ης Σεπτεμβρίου ακούσαμε ένα μεγάλο θόρυβο. Μία πολυπληθής ομάδα φώναζε συνθήματα. Οι πρώτες καταστροφές άρχισαν από την εκκλησία στο Εντιρνέκαπι. Έρχονταν χτυ πώντας και σπάζοντας. Όταν έφτασαν στο σπίτι μας, μας προφύλαξε ο παιδικός μου φίλος Ισμα ήλ Τσαβούς. Στη συνέχεια πήγε στη πίσω γειτονιά να προστατέψει τον αδελφό του που ζούσε με μια Ρωμιά. Όταν έφυγε μία ομάδα κατέστρεψε το μπροστινό μέρος του σπιτιού μας. Η γειτονιά μας καταστράφηκε. Παρά το γεγονός ότι κηρύχθηκε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, συνέχισαν να καταστρέφουν. Αποχώρησαν με το πρωινό εζάνι...»


ΒΟΥΛΕΥΤΗΣ ΒΑΧΙΤ ΕΡΝΤΕΜ: ΟΙ ΚΟΥΡΔΟΙ ΘΑ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΟΥΝ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ ΘΑ ΓΙΝΟΥΝ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ - ΓΙΑΜΑΖ ΚΑΙ ΕΡΝΤΟΓΑΝ ΕΙΝΑΙ ΠΟΝΤΙΟΙ

Ο Βαχίτ Ερντέμ (Vahit Erdem) βουλευτής του νομού Κιρίκκαλε, του κυβερνητικού κόμματος ΑΚΡ, σύμφωνα με δημοσίευμα της τοπικής εφημερίδας Yenigün, (21/7/2010) δήλωσε τα εξής: «0/ Κούρδοι δουλεύουν και παίρνουν τα πάντα στα χέρια τους. Αν συνεχιστεί έτσι η κατάσταση, οι

Τούρκοι θα είναι μειονότητα στην Τουρκία. Θα έλθει στιγμή που θα λένε "υπήρχαν και οι Τούρκοι κά ποτε σ'αυτή τη χώρα"». Μετά το σάλο που ξέσπασε από το δημοσίευμα της εφημερίδας, ο βουλευ τής ισχυρίστηκε ότι δεν έκανε αυτή τη δήλωση και ότι όσα είπε παρερμηνεύτηκαν και παρεξηγήθηκαν. Με βάση το δημοσίευμα της εφημερίδας, ο Βαχίτ Ερντέμ, κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στην κωμόπολη Yahjihan του νομού του είπε τα εξής: «Λν δούμε το σύνολο της Τουρκίας θα παρατηρήσουμε ότι οι κάτοικοι της περιοχής του Πόντου εί

ναι εργατικοί και φιλοπρόοδοι. Άλλοι ασχολούνται με το εμπόριο, άλλη με την παραγωγή και γίνονται πλούσιοι. Άλλοι πάλι γίνονται γιατροί, δικηγόροι. Και οι δυο πρωθυπουργοίμας, ο Μεσούτ Γ’λμάζ και ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν κατάγονται από το Ρίζαιο του Πόντου...»


NEW STATISTICS REVEALTHE SIZE OFTURKEY'S KURDISH POPULATION1

The most populated cities of Turkeyare Istanbul, Konya, Urfa, Diyarbakir and Izmir, consecutively. Photo: AFP.

DIYARBAKIR,Turkey-TheTurkish Statistical Institute (TurkStat) recently published the birth records o f Kurdish citizens in Turkey. According to these records, there are 22,691,824 Kurds in Turkey, mostly born in Kurdish cities in the southeast o f the country. Therefore, out o f Turkey's 74.7 m illion citizens, more than 30 percent are Kurds. These records only include people w ho have been registered at official government institutions. After the founding of theTurkish Republic, the first census was carried out in 1927. According to that census, theTurkish population was 13,464,564. At that time, Serhat was the most populous Kurdish city w ith 38,000 residents. The second most populous city was Dilok. Official census records show that the Kurdish population in 1927 was 2,323,359. This number increased to 3,850,723 in 1950, to 5,147,680 in 1960 and to 10,505,672 in 1990. According toTurkStat, the number of Kurds in Kurdish cities of Turkey in 2000 was 12,751,808; in 2012, this number increased to 14,733,894. There are 8,902 Kurdish villages, 108 towns and 275 districts, according toTurkStat. In the 2000 census, only residents of Kurdish cities were taken into account. From 1990 to 1997, under the pretext o f security measures, around 4,000 Kurdish villages were evacuated and

1. Mashallah Dakak, www.rudaw.net.

288


destroyed. The villagers left for other Turkish towns, and thus were not taken into account in this census. Rohat Alakom, a researcher and writer, said that there are 102 Kurdish villages in Ankara, 75 in Konya, 44 in Kirsehir, 17 in Aksaray, 41 in Yozgat-Tokat-Amasya, 23 in Kaysari and 26 in Cankiri and Kizilirmak.There are around 313 Kurdish villages in central Anatolia. Additionally, a large number o f Anatolian Kurds have fled to European countries. There are no official records o f the number o f the Kurds in central Anatolia, but it is estimated to be no less than 1 million people. Kurdish researcher and historian Jalili Jalil has presented an im portant document related to the Gozanogullari that shows a 1888 message from Suleyman Beg, a Gozanogullari member, directed to the Russian ambassador in which he presented himself as a Kurd. TurkStat also published the number ofthem igrants.T he largest number o f migrants appears to be those who left Mardin for Izmir. There are also many Adana migrants in Urfa, and Arzrum migrants in Bursa. The real number o f Kurds cannot be determined w ith these statistics, but can give an idea of the actual figures. Not all those who were born in Kurdish cities are Kurds. There are many other ethnicities who live in Kurdish regions but have been counted as Kurds due to their place o f birth. But, taking 22.7 million as the number o f Kurds and adding the 1 million who live in central Anatolia and other regions, then subtracting the number o f citizens o f other ethnicities who live in the Kurdish regions, leads to an acceptable figure o f around 20 million. Turkstat has published the census records of 81 provinces ofTurkey.They include the place of birth and the number o f the citizens. The most populated cities ofTurkey are Istanbul, Konya, Urfa, Diyarbakirand Izmir, consecutively. The least populated cities areYalova, Bayburt and Bilecik. The least populated Kurdish cities are Kilisand Jolemerg.


ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΩΝ ΠΟΙΝΩΝ ΓΙΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΟ «ΒΑΡΙΟΠΟΥΛΑ» (BALYOZ)1

Οι ποινές των κύριων κατηγορουμένων για συμμετοχή στο Σχέδιο Balyoz, έχουν ως εξής: - Eski Hava Kuvvetleri Komutam emekli Orgeneral (στον πρώην Διοικητή των Αεροπορικών Δυ νάμεων Πτέραρχο ε.α.) Halil Ibrahim Firtina,eski Deniz Kuvvetleri Komutam emekli Oramiral (τον πρώην Δ ιοικη τή των Ναυτικώ ν Δυνάμεω ν Ναύαρχο ε.α.) Özden Örnek ve eski 1. Ordu Komutanlarindan emekli Orgeneral (και από τους πρώην Διοικτές της 1 ης Στρατιάς στο Στρατη γό ε.α.) Cretin Dogan'a agirla§tirilmi§ müebbet cezasi verildi (επιβλήθηκε βαρεία ισόβια φυλάκι ση - δηλαδή δις ισόβια). Λοιπές ποινές: - ΜΗΡ Milletvekili Korgeneral (βουλευτής ΜΗΡ Αντιτράτηγος ε.α.) Engin Alan'a 18 yil hapis (χρό νια φυλάκιση) -O rgeneral (Πτέραρχος) Bilgin Balanli'ya 18yil hapis (χρόνιαφυλάκιση) - Emekli Koramiral (Αντιστράτηγος ε.α.) Ahmet FeyyazÖgüt5ü'ye 18 yil hapis (χρόνια φυλάκιση) - Emekli Korgeneral (Αντιστράτηγος ε.α.) Nejat Bek'e 18 yil hapis (χρόνια φυλάκιση) - Eski MGK Genei Sekreteri emekli Orgeneral (πρώην Γενικός Γραμματέας του ΣΕΑ Στρατηγός ε.α.) §ükrü Sarn§ik'a 18 yil hapis (χρόνια φυλάκιση) - Emekli Orgeneral (Στρατηγός ε.α.) Ergin Saygun'a 18 yil hapis (χρόνια φυλάκιση) - Emekli Tuggeneral (Ταξίαρχος ε.α.) Süha Tanyeri'ye 18 yil hapis (χρόνια φυλάκιση) - Emekli AI bay (Πλοίαρχος ε.α.) Cemal Temizöz'e 18 yil hapis (χρόνια φυλάκιση) - Emekli Koramiral (Αντιναύαρχος ε.α.) Kadir Sagd^'a 18 yil hapis (χρόνια φυλάκιση) - Koramiral (Αντιναύαρχος) Abdullah Can Erenoglu'na 18 yil hapis (χρόνια φυλάκιση) - Emekli Korgeneral (Αντιστράτηγος ε.α.)Υυ^3θΓθΙθ3η'318yil hapis (χρόνια φυλάκιση) - Dursun Ci?ek, Ahmet Zeki Ü5ok,Ömer FarukAâyarman'a 16 yil hapis cezasi aldi (χρόνια φυλά κιση ο καθένας)

- 34 samk ίςίη de beraat karari verildi (34 κατηγορούμενοι αφέθησαν ελεύθεροι) - 250 samgin tutukluluk halinin ise devamina karar verildi (συνεχίζεται η κράτηση άλλων 250 κα τηγορουμένων) -Mahkeme,duru§masalonundaki6tutuksuzsamgintutuklanmasina, 69 samk hakkinda dayakalama emri 5ikarilmasina karar verdi (το δικαστήριο εξέδωσε απόφαση σύλληψης για 6 κατηγορούμε νους που δεν είχαν προφυλακιστεί και απόφαση σύλληψης για 69 άλλα άτομα)

1. http://www.cnnturk.eom/2012/turkive/09/21/balvozda.karar.aciklandi/677583.0/ http://video.cnnturk.eom/2012/haber/9/21/


ΤΟΥΡΚΟΣ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΛΑΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ1

Του Εσέρ Καρακάς Τ ην προηγούμενη εβδομάδα ζήσαμε δυο μεγάλες τραγωδίες στηνΤουρκία. Η μια είναι η πολύνε κρη έκρηξη στις... στρατιωτικές αποθήκες πυρομαχικών στο Αφιόν. Αυτή η έκρηξη, είτε οφείλεται σε δολιοφθορά του ΡΚΚ είτε σε λάθος, δείχνει την τραγική κατάσταση των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων (ΤΕΔ)... ...Η συγκεκριμένη έκρηξη, που στοίχισε τη ζωή σε 25 νέους μας, φαίνεται ότι ώθησε σε δεύτε ρο πλάνο την τραγωδία των 61 Ιρακινών, Σύρων και Παλαιστινίων λαθρομεταναστών που πνίγη καν στις ακτές του νομού Σμύρνης. Στην πραγματικότητα, δεν είμαι καθόλου σίγουρος αν το θέμα δεν πήρε τη θέση που θα έπρε πε στη ΜΜΕ λόγω της έκρηξης στο Αφιόν ή αν αυτό έγινε για κάποιον άλλο λόγο. Το θέμα το παρακολουθούμε από τον Τύπο, αφού δεν έχουμε άλλες πηγές. Πέθαναν 61 άν θρωποι και κινδύνεψαν άλλοι τόσοι και κανείς δε λέει και δε γράφει τίποτα για τα γεγονότα που προηγήθηκαν του ναυαγίου. Η ίδια αφωνία και σιωπή, στην πραγματικότητα η ίδια έλλειψη ειδήσεων και άρθρων παρατηρείται και σε όλα τα αντίστοιχα πολύνεκρα ατυχήματα με θύματα λαθρομετανάστες που έγιναν στο παρελθόν. Για να μην την αδικήσω, μόνο η Αϊσέ Μποχιουρλέρ (Ay§e Böhürler) δημοσίευσε ένα ωραίο άρ θρο για το θέμα, στις 9 Σεπτεμβρίου, στην εφημερίδα ΓενίΣαφάκ (Yeni §afak). Άλλο άρθρο ή ανά λυση για το θέμα δεν είδα πουθενά, εκτός και αν μου ξέφυγε κάποιο. Από τις ειδήσεις που δημοσιεύτηκαν στον τύπο μαθαίνουμε ότι οι λαθρομετανάστες που πνί γηκαν και εκείνοι που διασώθηκαν από το ναυάγιο είχαν διανυκτερεύσει σε ξενοδοχεία της συνοι κίας Μπασμανέ (Basmane) της Σμύρνης. Το πρωί ξεκίνησαν από εκεί, μεταφέρθηκαν στην ακτή [με λεωφορεία, η απόσταση είναι 70 χλμ. (Σ.τ.Μ.)], επιβιβάστηκαν στη βάρκα με σκοπό να αποβιβαστούν σε ελληνικό έδαφος και εκεί έγινε το ατύχη μα. Η βάρκα τους χτύπησε στα βράχια και βούλιαξε, με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή του 61 άνθρωποι. Οι περισσότεροι που γνωρίζουν το θέμα της διακίνησης των λαθρομε ταναστών, πιστεύουν ότι η βάρκα έπεσε στα βράχια σκοπίμως, ενώ το πιο πιθανόν είναι ο καπε τάνιος της βάρκας να είναι από τους πρώτους που την εγκατέλειψαν. Έχει ήδη σχηματιστεί δικογραφία εις βάρος του καπετάνιου και του βοηθού του και λέγεται ότι θα δικαστούν 61 φορές ισόβια ο καθένας τους (στο νου μου έρχονται οι δολοφόνοι των επτά μελών του Εργατικού Κόμματος Τουρκίας TIP και οι ποινές που τους επεβλήθησαν). Όμως εδώ τίθενται ορισμένα ερωτήματα. Αυτοί οι πολύ παραπάνω από εκατό λαθρομετα νάστες από που και πώς μπήκαν στην Τουρκία και πως έφθαοαν από τα νότια σύνορά μας μέχρι τη

Σμύρνη;

1. http://olvmpia.gr/2012/09/17/τούρκος-δημοσιογράφος-αποκαλύπτει-τ/


291

Λέγεται ότι ο καπετάνιος και ο βοηθός του ήλθαν με το καράβι τους από την Κωνσταντινού πολη. Ποιοι και πώς έκαναν τη διοργάνωση αυτής της επιχείρησης; Θεωρώ ότι αυτά τα ερωτήματα είναι πολύ σημαντικά, όμως πιο σημαντικό και ενδιαφέρον θεωρώ το γεγονός ότι κανείς από τα τουρκικά ΜΜΕ δεν ασχολείται με το θέμα της λαθρομετανάστευ

σης, το οποίο κρατείται μονίμως σε δεύτερο πλάνο. Όπως γίνεται και με τη διακίνηση τόνων ναρκωτικών. Κατά την άποψή σας το θέμα αυτό αφο ρά μόνο τους οδηγούς φορτηγών και τα εκπαιδευμένα σκυλιά της Αστυνομίας; Είναι δυνατόν τη διακίνηση ναρκωτικών την κάνουν μόνοι τους οι οδηγοί των φορτηγών; Τους λαθρομετανάστες ποιος τους βοηθάει να μπουν στηνΤουρκία και ποιοι κάνουν τα στρα βά μάτια; Για παράδειγμα, ας πούμε ότι μπήκαν στηνΤουρκία από την Αντιόχεια και από το Κίλις.

Πώς κατάφεραν να φτάσουν αυτοί οι άνθρωποι μέχρι τη Σμύρνη; Ποια είναι η σχέση των χρηματοδοτών της τρομοκρατίας του ΡΚΚ με το πρόβλημα της διακί νησης λαθρομεταναστών και ναρκωτικών; Είναι δυνατόν να μεταφέρονται και να διακινούνται τόσο μεγάλες ποσότητες ναρκωτικών από τη χώρα μας, χωρίς της συνεργασία μέρους των ανδρών των δυνάμεων ασφαλείας; Πώς είναι δυνατόν οι διακινητές να καταφέρνουν να περνούν τόσα ση μεία ελέγχου που υπάρ χουν στους οδικούς άξονες, χωρίς να αντιλαμβάνονται οι αρμόδιες αρχές ότι διακινούνται τόσοι λαθρομετανάστες; Πώς ξεπερνούν αυτά τα εμπόδια οι διακινητές; Ο αξιότιμος κύριος υπουργός Εσωτερικών, που δίνει μαθήματα δημοσιογραφίας στους δημο σιογράφους, δε θα έκανε καλύτερα τη δουλειά του αν μας εξηγούσε πώς μπήκαν στη χώρα και

πώς έφθασαν οι συγκεκριμένοι μετανάστες μέχρι τη Σμύρνη, χωρίς να τους αντιληφθείκανείς; Γνωρίζουμε ότι το ζήτημα της λαθρομετανάστευσης είναι ένα διεθνές ζήτημα, όμως γνωρί ζουμε επίσης ότι η διακίνηση των λαθρομεταναστών δε θα ήταν δυνατή χωρίς τη συνεργασία κά ποιων από το τουρκικό κράτος...

292


Από το πρόβλη μα της διακίνησης ναρκωτικών και λαθρομεταναστών μπορούμε να απαλλαγού με αν βοηθήσουν τα τμήματα εκείνα του κράτους που δεν εμπλέκονται στις διαδικασίες αυτές. Ας μην ξεχνάμε ότι απαλλαχτήκαμε από την Εργενεκόν και από τη Βαριοπούλα με τη βοήθεια ορισμένων στελεχών τωνΤΕΔ που δεν είχαν διαφθαρεί. Όμως, αυτό που δεν μπορώ να εξηγήσω είναι το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος των ΜΜΕ κρατάει σε δεύτερο πλάνο τα ζητή ματα της διακίνησης ναρκωτικών και λαθρομεταναστών και δε δεί χνει κανένα ενδιαφέρον!...

Αυτά λέει ο Εσέρ Καρακάς. Εμείς απλά να προσθέσουμε ότι στην Τουρκία ο τύπος και τα ΜΜΕ κατά παράόοσιν πειθαρχούν σε εθνικά ζητήματα, ένα από τα οποία είναι το σχέδιο ισλαμοποίησης της Ελ λάδος.


ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΩΗΝ ΠΡΕΣΒΗ ΤΩΝ ΗΠΑ MORTON ABPAMOWITZ ΣΤΗΝ ΑΓΚΥΡΑ1

Bir zamanlar ekonom ik ba§arilari ve di§ politika hevesleri ile övgü toplayan Turkiye §imdi zor durumda. Türkiye'nin sorunlari Avrupa'nm ekonomik dertlerinin kopyasi degil, Türkiye'nin bir zamanlar alki§lanan fim di ise karmakari§ik hale g e lm if olan O rtadoiju bir yanda ve yüzyildir süren ve

5özümsüz

kalan Kürt sorunu bir yanda duruyor. Ba$bakan Recep Tayyip Erdogan' in Türk politik

sistemini2014se5imlerindensonraoturmayi planlandιgιdahagüςlü bircumhurba§kanligi koltugu yolunda degi§tirme gayretleri bu sikintilarin yönetilmesini gü 5le§tiriyor. 0 hälä Türk politikasmin en önemli aktörü fakat sorunlari ve aldigi ele§tiriler gün ge 5tik 5e artiyor.

"Sifir Problem"in <^ökü$ü Türkiye, Suriye meselesi ilegittikgetükeniyor.Türkiye'nin Esad'i in dirm e kϊςϊη harcadiQi büyük

gaba destek bulmuyor ve §imdiye kadar bir sonu5 da vermedi.Türkler, ordu da dähil olmak üzere Arap ülkeleriyle askeri ili§kileri geli§tirmekistediler. ErdoQan, ba§langigta takdire §äyan bir politika izleyerek, Suriye meselesine insani yardim yakla§imim benimsedi ama sayilari yüz bini a§an beklenmedik büyük siginmaci akini ile ba§etmektezorlandi.Türkiye Μς hesaptaolmayan ügyüz milyon dolari bu uûrda harcadi. Suriye muhaliflerine kamplarda gizlice destek vermek ϊςϊη uluslararasi yardimlari reddeden hükümet, Hatay gibi hassas bölgelerden sii|inmacilari uzakla§tirirken bir yandan da di§aridan destek arama telä§ina d üftü.

Suriye Türkiye'nin Ortadogu politikasmin merkeziydi. Birara Israil-Suriye bari$ antla^masmm arabuluculugunuyapmaya ςαΙι$αη Erdogan'm Esadile uzun süren biryakmhgi vardi. FakatArap Bahari, onun Suriye gayretlerini altüst etti. Erdogan önce Esad'i rejim degifikligine ikna etmeye gah$ti; fakat beceremedi. $imdi Esad, Erdogan'm devirmeye kararli oldugu azgm bir dü$man haline geldi. Erdogan, Irak'ta, Yerel Kürt Hükümeti ile, on yildir süren dü§manlik politikasmi etkili bir §ekilde sonlandirdi.Ticaret veyatirim lar hizla büyüdü.Yerel Kürt hükümeti ile kurdugu iyi ili§kilerin Irak'in kuzeyindeki PKK kamplarmi yok etmeye veya azaltmaya yaracagmi iddia ediyordu. Ama bu ger5ekle§medi.

Arap Bahari ortaya giktigmda Erdogan kendini gabucak duruma uyarladi. Bölgeyi dola$ip demokrasi ve laiklik vaazlari vererek Türkiye ve kendisi igin hatiri sayilir bir $öhret yaratti. Arap bahari ba$langicmda Erdogan bölgede bir rockyildizi gibi idi. Türkiye hälä Ortadogu'da etkili bir aktör; ancak Erdogan, di$ basmda kendisini ve politikasmi pohpohlayan kö$e yazilarma gereginden fazla deger vererek hem kendinin hem deTürkiye'nin bölgedeki etkinligini abartti. Üstelik askeri gügkullammmdan da kagmdigi halde bunu yapti. Onun Esad'a kar§i cephe almasi Türkiye'yi ίς ve di§ politikada tehlikeli bir kö§eye siki§tirdi ve

ABDErdogan'm bekledigiyardimi saglamadi. Erdocjan'\nSuriyeolaylarmamüdahalesi,lslamcipolitik 1. Morton ABRAMOWITZ, The National Interest, 20 Σεπτεμβρίου 2012.

294


gevreler de dahil olmak üzere gittikge daha fazla sorgulanmaya ba$landi ve $imdi ne yapacagmi bilmedigi konusunda ortak birgörü$olu$mu$durumda. Mezhep ayrimciligi kendini göstermeye ba$ladi. Hükümetin fiddetle inkar etmesine ragmen, bilingli ya da degil,Türkiye'nin Ortadogu politikasi, kendilerinden olan Sünniler'e destek vererekilerliyor. Türkiye'nin özellikle Hatay smir bölgesindeki Alevilerkendilerini Ankara'dan daha da uzaklatfirilmi} hissediyorlar ve bölgelerinedolanyabanci Sünnigüglerden rahatsizliklarmi agikga belli ediyorlar. En önemlisi, Türkiye'nin $ii agirlikli Irak ve Iran ile ili^kileri Suriye konusundaki fkir ayriligi ile onarilmaz $ekilde bozuldu. Türkiye hälä, Irak ba§bakam NuriEIMaliki'rim istenmeyen ki§i ilan ettigi, ςθ§ίΐΙί su5lardan dolayi hakkinda idam cezasi olan, ba§bakan yardimcisi Tank El Ha$emi'ye siginma hakki tamyor. Uzun za m a n d irg izlice re ka b e fin d e oldugu Iran ile ili§kileri,Türkiye'nin /ran'icasuslukveP/flfya destek ile su5lamasiyla iyice gerildi. Iran ise, Türkiye'nin Suriye'deki davram§larimn b\r“karyligi" olacagi tehditleri ile

dü§manca bir tavirla cevap verdi.

Türkiye igin bir Kürt Bahari mi? Erdogan politik olarak daha da zorlayacak olan, intikam dalgalariyla yeniden ba§layan PKK sava§i.On yil süren nispeten sakin bir süre5 di§inda yakla§ik o tu zyild ir devam eden gerilla sava§i son a§amada daha a£|ir ve uzun süreli bir häl aldi ve kayiplar daha a£|ir. Erdogan, Kürtlerin politik vetoplum sal §ikäyetlerine ςόζϋΓη ίςίη önceleri birgayret sarfetti, partisi güneydoQuda büyük tabana ula§tigi halde, sonu 5ta sorun yerli yerinde kaldi. §imdi, gerek PKK ile artarak süren 5ati§ma ortami, gerek Suriye olaylarinda gelinen nokta ve gerekse Erdo£|an'in kendi politik geleceîne fazlasiyla odaklanmi§ olmasi ςόζϋΓη ίςίη pek umut olmadigmi gösteriyor..

Aym kendinden önceki Türk liderlergibi Erdogan da; PKK$iddeti artti^mda reformlari durduruyor; ileri adimlar atamiyor... Türkiye, bu karma§ik sorunu 5özmek ίςίη , ba§arisizliga mahküm askeri politikaya geri dönüyor. Türkiye Kürtleri negelince neistedikleri hakkinda belirli bir fikir sahibi degiller; 5ogu biryandan §iddetten nefret ederken bir yandan da PKK'yi destekliyor. PKK'ya gelince, a rr ^ la ri yillar iginde b i^ o k degi§im gösterdi ve §imdi gelinen noktada iyice belirsizle§ti. Anketier, PKK'nin Türkiye Kürtleri üzerinde nüfuzunun azaldigmi gösteriyor. Görülen o ki, PKK, Suriyeli ve iranh Kürtlerden yardim alarak, bölgede karma$a büyürken, gati$mayi da büyütmeyi hedefliyor; amaa, özerk Kürdistan devletinden gok kendi varhgmi devam ettirebilmek gibi görünüyor. PKK lideri Abdullah Öcalan bir ge§it federal sisteme destek veriyor ve eski bu özerklik fikrinden sözetmiyor. §imdi Suriye'de yeniden bir üslenme imkäm ve iran'dan destek alma olasiligi varken, - devlet yeniden diyaloga davet etsede- bugünkü artan ς3ΐι§πΐ3 ortami veyükselen milliyetςi ortamda pekolasi degil amaPKK'nin müzakere masasina gelmesini te§vikedecek bir hava da yok. §imdi ortada Yari-bagimsiz bir Suriye Kürt hareketi var ve bu yeni bir di§ baski demek. Öteyandan Er5;/ileßogdofarasinda bölünmenini§aretleriniveren bir ayri§masürecivar.Türkiye Kürtleri gerekSuriye olaylarindan gerekse ve daha da fazla Irak'in bölünmesinden hayli etkilenecekgibi görünüyor.. Irak'in bölünmesi ise son derece zorlu ve kanli bir εϋΓθς kjinde geêkle§ecek gibi görünüyor. §urasi kesin ki, neTürkler ne de Amerikalilar, Kürtleri kurtarmakkjin herhangi bir askeri destegeyana§mayacaklar. Kürt meselesi Erdogan'in sinifta kaldigi izlenim ini veriyor ve PKK ile mücadelesi gilgin ve yetersiz görünüyor. Kürt m illetvekille rin i PKK destekςisi diyerek meclisten uzakla§tirmaya odaklamrken son derece ς3ΐι§πΐ3α b irtu tu m sergiliyor. Erdogan sikintida ve kendinden önceki liderler gibi Türk m illiyet 5igine el uzatiyor ve ülkenin milliyet 5i partisinden destek aliyor.


295

ϊς Politika Bu karga§a devam ederken Erdogan, Türkiye'nin anayasasmi ba§kanlik sistemi 5er5evesinde degi§tirmek ίςίη 5ok kararli. 1980 askeri darbesi sonrasi yapilan anayasanm yerineyeni bir anayasa hazirlamyor. Erdogan,Türkiye'yi saran kaosun, ba§kanlikyolunu karartmamasmi veyeni anayasanm hazirlanmasmi engellememesini istiyor. Türkiye'deki genel dü§ünce Erdogan'in eninde sonunda vazge 5ece(Ji yönünde. Politik gerilim yükseliyor ve bu gerilim Erdogan'i hedefliyor. Pek 5ok ki§i, onun yalmz Suriye politikasmi degil aym zamanda devam eden otoriter tutum unu, ele§tiriden nefret etmesini ve

vatanseveriikörtüsü altinda medyaya kary agtigi savap kmiyor. Ayrica, Türkiye'de islami davrani$larin artiy, egitim sisteminde, gocuklari din okullarma yönlendirecek degifiklikler ve Erdogan'in toplumsal konularda kifisel tercihlerini dayatmasi büyük endi$eyaratiyor. Erdogan bazentoplum ugeêksorunlardan uzakla§tirmak ίςίη, sezaryen v e 50cuk aldirma gibi konulari gündeme getirmesiyle de dikkat 5ekiyor.

Muhalefete gelince hala kansiz ve cansiz. Rakiplerinin hi5birinde Erdogan'in karizmasi veya politik becerisi yok. Fakat taraftarlari arasinda b ile endi§e ba§ladigi da bir geêk. Erdogan koydugu kurallari degi§tirmezse, sadece 3 dönem m illetvekilligi yapabilen üst düzey AKP yöneticileri, arasinda huzursuzluk büyüyecek. Yine de eger Suriye ve Kürt sorunlari yakin bir zamanda dibe vurmazsa, Erdogan anayasayi istedigi bi 5im de deC|i§tirecek deste£|i bulabilecek. Fakat etjer yava$layan ama halä ayakta durabilen Türkiye ekonomisi, bozulursa bu hevesi kursagmda kalacak.

Nereye gidiyor bu /$? Türkiye hälä Erdogan'in ülkesi. Bir dev gibi ülkeyi kapliyor ve arada bir aksasa da ki§isel popülaritesini koruyor. M uhalefet onu alt edemiyor. Ge5en yil m idesindeki kanserli tü m ö r a lin d i^ in d a , Türkiye'de hükümet iki hafta boyunca ίθΙς olmu§tu. Farkli taraflari kucaklayan AKP §emsiyesinin, onsuz ayakta kalmasi pekolasi degil. Gelecek her zamankinden daha bulamk. Suriye sava§i uzarsa politika daha kötüye gidecek ve belki sava§ sona erdiginde daha da karma§ik olacak. Erdogan'in Ortadogu'yu degi§tirme hevesi azalsa da ihtirasindan tam amen vazge 5tig i söylenemez. Din, dünyaya baki§inm ayrilmaz bir pargasi. Mesela Olimpiyatlarin bir Müslüman ülkedeyapilmasini istiyor. Öte yandan Ortadogu, gözle görünür bi5imde artan mezhep 5ati§malari nedeniyle büyük sorunlaragebe. Erdogan bütün gayreti ile Suriye sava§inm etkileri ve Irak'ta olasi bir paâlanmanm Türkiye dahil tüm ülkelerdeki kürtlere etkisinin sonuglarini hesaplamaya gali§iyor.. Bu süre 5te Erdogan, ba§langica göre Bati ile ili§kilerde 5ok deneyim kazandi ve 5ok daha donammli. NATO'yu destekliyor, ve Bati ile yakin ili§kileri var. Obama ile harikuläde bir ki§isel ili§ki igindeler. Fakat Türkiye'deAmerikan karythgi -ki Erdogan bundan politikolarak faydalandi- halä gok etkili bir politik güg. Erdogan her ne kadaradanmi§ bir ki§ilik olsa da g e ê g i gören biri. V etüm yönleriyle Kürt sorunu, onun ίςίη A§il'in topugu, Onun sonunu getirebilecek bir konu. On y ild ir Türk politikasinda büyük bir hareketlilik görm edik. Bugün ise bazi

5iki§larla

kar§ila§iyoruz. Politikdegi§imleri tahmin etmekzordur,özellikle Erdogan'in kati häkimiyeti varkenona kar§it biri üzerine bahse girm ek de aptalca olabilir. Fakat 2014'de ülkede ve kom$ularda

karga$anm devami yeni partilerin ortaya gikmasina ve hatta belki de AKP'nin dagilmasma sebep olabilir. Bunlarolurken de Türkiye önemli, dinamik ve sonsuz sürprizlerle dolu bir ülke olarakkalmaya devam edecektir.


ΔΙΑΓΓΕΛΜΑ ΤΑΣΣΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

[Τη Μεγάλη Τετάρτη 7 Απριλίου 2004, ο τότε Πρόεδρος της Κυπριακής ΔημοκρατίαςΤάοοος (Ευ στάθιος) Παπαδόπουλος ( t l 2-12-2008) κάλεσε τον ελληνικό κυπριακό λαό να απορρίψει το Σχέ διο Ανάν στο δημοψήφισμα στις 24 Απριλίου με ένα δυνατό ΟΧΙ και να υπερασπιστεί το δίκαιο, την αξιοπρέπεια και την ιστορία του.]

Συμπατριώτισσες, Συμπατριώτες, Αυτές της εξαιρετικής ιστορικής σημασίας συνθήκες, νιώθω υποχρέωσή μου να απευθυνθώ σ' εσάς: στον Κυρίαρχο Κυπριακό Λαό. Κάθε λαός διαμορφώνει και γράφει τη δική του ιστορία. Άλ λοτε με απελευθερωτικούς και κοινωνικούς αγώνες, άλλοτε με δημοκρατικές διαδικασίες διά της ψήφου του. Τώρα καλείται ο Κυπριακός Λαός, καλούμαστε ο καθένας χωριστά και συλλογικά, να γράψουμε την ιστορία του μέλλοντος της Κύπρου. Η πατρίδα μας, διέρχεται τις πιο δραματικές ώρες της μακραίωνης ιστορίας της. Ώρες καθο ριστικές όχι μόνο για το παρόν και τη δική μας γενεά, αλλά και για το μέλλον και τις γενεές που θα έρθουν. Οι αποφάσεις που θα πάρουμε εμείςσήμερα,διαμορφώνουν και καθορίζουν τις τύχες και τα πεπρωμένα και των επερχόμενων γενεών. Είμαι πεπεισμένος ότι ολόκληρη η πολιτική ηγεσία του τόπου, αλλά και η καθεμία και ο καθέ νας από σας, έχει πλήρη επίγνωση της σοβαρότητας της απόφασης που καλούμαστε να πάρουμε στο Δημοψήφισμα της 24ης του Απρίλη, και ότι συμμερίζεστε το βάρος της ευθύνης που αναλαμ βάνουμε με την ψήφο μας. Αυτή η απόφαση ανήκει αποκλειστικά και μόνο στον Κυπριακό Λαό. Ελπίζω οι ξένοι φίλοι μας να σεβαστούν το λαό και την Κυπριακή Δημοκρατία. Ελπίζω να κατανο ήσουν ότι παρεμβάσεις και πιέσεις προσβάλλουν την αξιοπρέπεια του Κυπριακού λαού, είναι αντί θετες προς ρητή πρόνοια του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και, τελικά, καταλήγουν αντιπαραγωγικές. Η κρισιμότητα των αποφάσεων που καλούμαστε να πάρουμε συλλογικά, αλλά και ατομικά, δε μας επιτρέπει να αποδυθούμε σε συναγωνισμό για το ποιος είναι περισσότερο ή λιγότερο πατριώ της. Όλοι έχουμε τον ίδιο στόχο και όλοι έχουμε την ίδια έγνοια για το μέλλον της πατρίδας μας. Υπάρχουν διαφορές στις εκτιμήσεις, στην ανάλυση των περίπλοκων και, εν πολλοίς, δυσνόη των προνοιών του Σχεδίου Ανάν και των βραχυπρόθεσμων και μακροχρόνιων αποτελεσμάτων του. Καλώ όλους να λειτουργήσουμε σε πνεύμα αλληλοσεβασμού, χωρίς φανατισμό και προπηλακισμούς. Δεν πρόκειται για πολιτικές εκλογές όπου τα κόμματα καταμετρούν τη δύναμή τους. Δε θα αναμετρηθούν τα κόμματα μεταξύ τους. Θα αναμετρηθούμε με την ιστορία. Η διαφύλαξη λοιπόν της ενότητάς μας είναι ύψιστο χρέος προς την πατρίδα μας. Όποιο κι αν εί ναι το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος, οφείλουμε να το σεβαστούμε και η επόμενη μέρα πρέπει να μας βρει μονιασμένους και δυνατούς. Η Κύπρος θα μας χρειαστεί όλους. Δεν περισσεύει κανένας. Σέβομαι και εκτιμώ κάθε καλόβουλη και ειλικρινή άποψη καιπροσπαθώ να την κρίνω με αντι κειμενικότητα και να την σταθμίσω, χωρίς προκαταλήψεις, και ανεπηρέαστος από δογματισμούς ή συναισθηματική φόρτιση.


297

Ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας και εκλεγμένος εκπρόσωπος της Ελληνοκυπριακής κοινότη τας φέρω το αυξημένο βάρος της ευθύνης της διεξαγωγής των διαπραγματεύσεων και το χρέος να δηλώσω δημόσια με ειλικρίνεια και παρρησία τη δική μου αποτίμηση της κατάληξης και τη δι κή μου απόφαση. Χωρίς καμιά προσπάθεια επιβολής της δικής μου επιλογής και θέλησης αλλά ως καθοδήγηση και συνεκτίμηση από σας. Η τελική απόφαση ήταν πάντα και παραμένει δική σας. Η ετυμηγορία σας θα εκφραστεί στο Δημοψήφισμα της 24ης του Απρίλη. Από την ημέρα που επέστρεψα από τη Λουκέρνη, αφιέρωσα όλο μου το χρόνο για να μελε τήσω με τους συνεργάτες μου και τους λειτουργούς του Κράτους το τελικό Σχέδιο Ανάν, σε όλες του τις πτυχές. Άκουσα απόψεις, εκτιμήσεις και αναλύσεις. Παρακολούθησα με προσοχή το δημό σιο διάλογο που έχει αναπτυχθεί και τα επιχειρήματα που οι διάφορες πλευρές παρέθεσαν. Έχω ζητήσει και έλαβα γνωμοδοτήσεις ξένων διεθνολόγων και συνταγματολόγων πάνω σε συγκεκρι μένες πτυχές και πρόνοιες του Σχεδίου. Αξιολόγησα τις δηλώσεις διεθνών παραγόντων με νηφα λιότητα, ψυχραιμία και αντικειμενικότητα. Αξιολόγησα τις εκτιμήσεις Ελλαδικών Κομμάτων και ξέ νων Κυβερνήσεων με τις οποίες επικοινώνησα. Αναμένω και θα μελετήσω με προσοχή τις τελικές αποφάσεις των πολιτικών Κομμάτων της Κύπρου, τα οποία σέβομαι και εκτιμώ για την προσφορά τους στον τόπο. Κριτήριο της αξιολόγησής μου ήταν ένα και μοναδικό: η εξυπηρέτηση των συμ φερόντων και δικαιωμάτων του Κυπριακού Λαού στο σύνολό του, Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυ πρίων. Αυτό μου επιβάλλει η συνείδησή μου. Αυτό απαιτεί το αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρα τίας, στο οποίο με την ψήφο σας με εκλέξατε. Ελληνικέ Κυπριακέ Λαέ, Όταν πριν από ένα χρόνο, ζήτησα την ψήφο σου, ανέλαβα τη δέσμευση ότι θα αγωνιστώ με όλες μου τις δυνάμεις, σε κάθε επίπεδο και από κάθε βήμα που προσφέρεται, για να πετύχω, βελτιώ σεις στην τότε εκδοχή του Σχεδίου Ανάν, με στόχο να καταστεί λειτουργικό και, άρα, βιώσιμο. Δε σμεύτηκα ότι οι απαιτήσεις μας για βελτιώσεις θα ήσαν εντός των παραμέτρων του Σχεδίου και δε θα ανέτρεπαν τη γενική φιλοσοφία του Σχεδίου, ούτε θα ανέτρεπαν ουσιώδεις και βασικές πρόνοιές του ή συμβιβασμούς που είχαν συμφωνηθεί στις συνομιλίες που είχαν προηγηθεί της εκλο γής μου. Δεσμεύτηκα, ακόμη, ότι θα επεδίωκα λύση που θα διασφάλιζε τα συμφέροντα των Ελληνοκυ πρίων αλλά και των Τουρκοκυπρίων, στα πλαίσια μιας επανενωμένης Κύπρου. Συνεπής στην πάγια πολιτική του Εθνικού Συμβουλίου, ότι η δική μας πλευρά επιδίωκε δικοι νοτικές διαπραγματεύσεις υπό την αιγίδα του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών και ανταποκρινόμενος σε συνεχείς παραινέσεις της πολιτικής ηγεσίας του τόπου, δεν έπαυσα να επιζητώ και να πιέζω για επανάληψη της πρωτοβουλίας του Γενικού Γραμματέα με βάση το Σχέδιο Ανάν και κάτω από τις προϋποθέσεις που είχαν συμφωνηθεί στο Εθνικό Συμβούλιο. Τελικά, ο Γενικός Γραμματέας μας κάλεσε στη Νέα Υόρκη στις 10 Φεβρουάριου του 2004, για να συμφωνήσουμε σε νέα διαδικασία διεξαγωγής των διαπραγματεύσεων, θέτοντας ως όρο για την ανάληψη νέας πρωτοβουλίας, την αποδοχή διαιτητικού ρόλου του Γενικού Γραμματέα. Αν δεν ανταποκρινόμουνα θετικά στην πρόσκληση του Γενικού Γραμματέα θα ενεργούσα αντί θετα με την πάγια πολιτική του Εθνικού Συμβουλίου και θα ήμουνα ασυνεπής στην πάγια θέση μας ό τι επιδιώ κουμε λύση του προβλήματος με συνομιλίες υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών. Με τη σύμφωνη γνώμη των εκπροσώπων των, αριθμητικά, μεγαλύτερων πολιτικών δυνάμεων που με συνοδέυσαν στη Νέα Υόρκη και με τη σύμφωνη γνώμη της, τότε, Κυβέρνησης και αξίωμα-

298


τικής αντιπολίτευσης της Ελλάδας, δεχτήκαμε αυτή την αλλαγή της διαδικασίας. Προσωπικά, δέ χτηκα αυτή τη νέα διαδικασία, εφόσον στη διαιτητική απόφαση του Γενικού Γραμματέα, ο λαός της Κύπρου με τηνάμεση καιπροσωπική ψήφο του καθενός σε Δημοψήφισμα, θα είχε τον τελευ ταίο λόγο. Μετά από εκτίμηση της πλειοψηφίας του Εθνικού Συμβουλίου, ότι η από μέρους μας υποβο λή μαξιμαλιστικών θέσεων θα οδηγούσε σε επικρίσεις κατά της πλευράς μας, υποβάλαμε συναι νετικές προτάσεις που εξυπηρετούσαν και τις δύο Κοινότητες. Διατηρήσαμε το δικαίωμα να εγεί ρουμε πρόσθετα θέματα, σχετικά με το εδαφικό, τις περιουσίες και την επιστροφή των εκτοπισμέ νων, αν η τουρκοκυπριακή πλευρά ήγειρε τέτοια θέματα. Όντως η τουρκοκυπριακή πλευρά ήγει ρε τέτοια θέματα και η δική μας πλευρά, με έγγραφά της, ήγειρε τις ανταπαιτήσεις της, τόσο στην εδαφική πτυχή όσο και για τα δικαιώματα εκτοπισμένων και περιουσιών. Περιοριστήκαμε στον ελάχιστο αλλά πολύ σημαντικό στόχο: στην επανένωση της πατρίδας μας και του λαού μας. Επιδιώξαμε θεσμικές αλλαγές που, από τη μία, θα ενίσχυαν τη λειτουργικό τητα της λύσης και από την άλλη θα δη μιουργούσαν τις προϋποθέσεις για επανένωση θεσμών και λειτουργιών. Η αρνητική στάση και οι μαξιμαλιστικές θέσεις της τουρκικής πλευράς, αλλά και η ανοχή που τα Ηνωμένα Έθνη επέδειξαν για απαιτήσεις της εκτός των παραμέτρων του Σχεδίου Ανάν, δεν επέ τρεψαν τη διεξαγωγή ουσιαστικών διαπραγματεύσεων, παρά τη δική μας καλή θέληση. Ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών, ασκώντας τη διαιτητική αρμόδιότητά του, κα τάρτισε το Πέμπτο Σχέδιο Ανάν, χωρίς να προϋπάρξει συμφωνία των μερών σε οποιοδήποτε από τα θέματα που είχαν εγερθεί στις διαπραγματεύσεις, στη Λευκωσία και στην Ελβετία. Στο Πέμπτο Σχέδιο Ανάν, περιέχονται βελτιώσεις σε σύγκριση με τοΤρίτο καιΤέταρτο Σχέδιο Ανάν. Αυτές οι βελτιώσεις δεν ικανοποιούν τις ελάχιστες απαιτήσεις που είχαμε υποβάλει. Ούτε όσο αφορά τη λειτουργικότητα του Σχεδίου, ούτε όσο αφορά την ετοιμότητα εφαρμογής του από την επόμενη των δημοψηφισμάτων, ούτε όσο αφορά την ουσιαστική επανένωση της πατρίδα μας στον οικονομικό, δημοσιονομικό και νομισματικό τομέα. Αυτή δεν είναι η ώρα ούτε η ευκαιρία να προβώ σελεπτομερή ανάλυση του Σχεδίου Ανάν. Αυ τό θα γίνει στις επόμενες μέρες και μέχρι τη διεξαγωγή των δημοψηφισμάτων. Νομίζω, όμως, ότι είναι χρήσιμο να αναφερθώ, εν είδη παραδειγμάτων, σε μερικές πτυχές που φαίνεται να σας προβληματίζουν. Δε θα επιχειρήσω ούτε «δαιμονοποίηση» ούτε εξωράϊσμό του Σχε δίου Ανάν. Δε δέχομαι, όμως, τον ισχυρισμό ότι όποιος επισημαίνει αδυναμίες του Σχεδίου, αναγκα στικά, επιδίδεται σε παραπληροφόρηση ή ότι αυτό δεν είναι αντικειμενική ενημέρωση του Λαού. Οι προτάσεις μας για διασφάλιση της λειτουργικότητας δεν περιορίζονταν και δεν εξαντλού νταν στη σύνθεση του Προεδρικού Συμβουλίου ή στην ίδρυση και λειτουργία Πρωτόδικου Δικα στηρίου ή στη Συμφωνία Συνεργασίας για θέματα Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αντίθετα, επεκτείνοντο και κάλυπταν και τους επτά τομείς των προτάσεών μας, δηλαδή, τη νο μοθεσία, την Κεντρική Τράπεζα, την κοινή νομισματική και δημοσιονομική πολιτική, τη σμίκρυν ση των χρονικών περιόδων ανάκτησης περιουσίας, τη σμίκρυνση των μεταβατικών περιόδων, τη διοικητική διάρθρωση της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης, την εκλογή των μελών των Κοινοβου λευτικών Οργάνων, τη νομοθεσία και τους μηχανισμούς λήψης αποφάσεων από διοικητικά όργα να, την εδαφική πτυχή, το θέμα των αγνοουμένων, το θέμα της Καρπασίας και άλλα. θέλω να το νίσω εμφαντικά, ότι όλες οι απαιτήσεις μας, που υποβλήθηκαν με πλήρη τεκμηρίωση, ήσαν εντός των παραμέτρων του Σχεδίου Ανάν και δεν αφαιρούσαν δικαιώματα που το Σχέδιο Ανάν παρείχε στους Τουρκοκύπριους συμπατριώτες μας.


299

Αντίθετα, η τουρκική πλευρά υπέβαλλε 11 απαιτήσεις που επηρεάζουν αρνητικά τα συμφέ ροντα των Ελληνοκυπρίων και ο ι οποίες υιοθετούνται, όλες, στο τελικό κείμενο του Σχεδίου Ανάν. Τώρα καλούμε να κρίνουμε κατά πόσο το τελικό Σχέδιο Ανάν ικανοποιεί τους ελάχιστους στό χους που έχουμε θέσει. Με αντικειμενικότητα και με αίσθη μα ευθύνης, καλούμαστε να κρίνουμε εάν επιτυγχάνεται η επανένωση της πατρίδας μας σε ένα ομόσπονδο κράτος που θα 'ναι λειτουργικό, βι ώσιμο, θα διασφαλίζει τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα και θα δη μιουργεί συνθήκες ασφάλειας και οικονομικής ευημερίας τόσο για τους Ελληνοκύπριους όσο και για τους Τουρκοκύπριους. Κατά πόσο οιπρόνοιες του Σχεδίου Ανάν, όπως έχουν οριστικά διαμορφωθεί μας επιτρέπουν να μετέχουμε ενεργητικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση και να αξιοποιήσουμε τα οφέλη που θα προκύψουν. Με πόνο ψυχής καταλήγω στη διαπίστωση ότι ακόμα και με την πιο ελαστική, την πιο επιεική κρίση, το τελικό Σχέδιο Ανάν δεν ικανοποιεί τους ελάχιστους στόχους που θέσαμε. Οι ουσιαστικό τερες των προτάσεών μας δεν έγιναν αποδεκτές. Ακόμη και στις πρόνοιες που έχουν βελτιωθεί, διαπιστώνουμε λειτουργικές δυσκολίες, περίπλοκες διαδικασίες και επικίνδυνες ασάφειες. Η πιο βασική και θεμελιώδης ανησυχία και αγωνία μου για το μέλλον της πατρίδας μας εστιά ζεται στα εξής: Η τουρκοκυπριακή κοινότητα αποκτά όλα τα βασικά αιτήματα που διεκδίκησε, από την πρώτη ημέρα εφαρμογής της λύσης. Για την ακρίβεια, 24 ώρες μετά τη διεξαγωγή των δημοψηφισμάτων. Παραμένει, ακόμα, αβέβαιο και ασαφές αν θα υπάρξει επικύρωση της Συνθήκης από το τουρ κικό Κοινοβούλιο, πριν τεθεί σε εφαρμογή η Ιδρυτική Συμφωνία. Αναγνωρίζεται η οντότητά της ως «νόμιμο συνιστών κράτος». Διαγράφεται η εισβολή και η κατοχή. Οι κάτοχοι της τουρκοκυπριακής υπηκοότητας γίνονται αποδεκτοί ως νόμιμοι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. ΟιΤουρκοκύπριοι εξασφαλίζουν ισότιμη συμμετοχή στη διοίκηση του νέου Ομοσπονδιακού Κράτους, με το καθεστώς των ισότιμων «συμπροέδρων» και ισότιμη και ισάριθ μη συμμετοχή των εκπροσώπων του τουρκοκυπριακού συνιστώντος κράτους στο Συμβούλιο, στην Επιτροπή και σε όλες τις ειδικές Επιτροπές και Οργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αντίθετα, όλα και όσα προσδοκεί να αποκτήσει η Ελληνοκυπριακή κοινότητα, έστω και από μια κακή και οδυνηρή λύση, παραπέμπονται χωρίς εγγυήσεις στο μέλλον και εξαρτώνται από την καλή πίστη της Τουρκίας να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις που αναλαμβάνει. Υπόκεινται, ακόμη, στην προϋπόθεση ότι όλα θα λειτουργήσουν ομαλά. Με λίγα λόγια «αγοράζουμε ελπίδα», με μόνο αντάλλαγμα και διασφάλιση την καλή θέληση της τουρκικής πλευράς να τηρήσει τη συμφωνία. Η επιστροφή των κατεχόμενων δικών μας εδαφών, θα γίνει σε περίοδο μεταξύ τρεισήμισι μη νών και τρεισήμισι χρόνων, από την υπογραφή της λύσης, χωρίς καμία εγγύηση ότι αυτό θα εφαρ μοστεί. Η πρότασή μας όπως υπαχθούν τα εδάφη αυτά υπό τον έλεγχο της Ειρηνευτικής Δύναμης και όχι του τουρκικού στρατού, έχει απορριφθεί. Η απόκτηση περιουσιών ή αποζημιώσεων το συντομότερο που θα γίνει, είναι σε περίοδο 3 χρόνων μετά την υπογραφή της λύσης και 5 χρόνων ή, περισσότερων, κατά απόφαση του Συμ βουλίου Περιουσιών, και μέσα από μία περίπλοκη διαδικασία με πολλές ασάφειες και δυσμενείς οικονομικές πρόνοιες για την πλευρά μας. Το κόστος των αποζημιώσεων θα κληθούν να καταβάλ λουν στο μεγαλύτερο του μέρος, οι Ελληνοκύπριοι. Εγείρονται σοβαρά ερωτήματα αν το ομο σπονδιακό κράτος που θα εγγυηθεί το ένα τρίτο των αποζημιώσεων, θα έχει το τεκμήριο έγκυρου εγγυητή για να μη σημειωθεί πτώση στην αξία των ομολόγων, όπως έγινε με το Χρηματιστήριο.

300


Το ίδιο ισχύει και για τον Οργανισμό δανειοδότησης με υποθήκη για απόκτηση των περιουσιών Ελληνοκυπρίων που δε θα επιστραφούν από Τουρκοκύπριους. Πρόσφατα έχει αναχθεί σε μεγάλο θέμα και παρουσιάζεται ως σημαντική παραχώρηση προς τους Ελληνοκυπρίους, η ευχέρεια απόκτησης δευτερεύουσας κατοικίας στο τουρκοκυπριακό συνιστών κράτος. Ασφαλώς αυτό το δικαίωμα, θα είχε μεγάλη σημασία, αν ήταν αυτόματο και γενικό. Δυστυχώς οι πρόνοιες του σχετικού Συνταγματικού Νόμου και της Πράξης προσαρμογής που θα εγκρίνει η Ευρωπαϊκή Ένωση, καθορίζουν ότι αυτό το δικαίωμα δεν είναι αυτόματο. Αντίθετα, το τουρκοκυπριακό συνιστών κράτος έχει δικαίωμα και ευχέρεια, με δικό του νόμο, να ρυθμίζει και να περιορίζει αυτό το δικαίωμα για μια δεκαπενταετία ή μέχρις ότου το ακαθάρι στο εθνικό προϊόν του τουρκοκυπριακού συνιστώντος κράτους φτάσει στο 85% του κατά κεφα λήν εισοδήματος του ελληνοκυπριακού συνιστώντος κράτους. Η επιστροφή των προσφύγων υπό τουρκοκυπριακή διοίκηση προβλέπεται να γίνει με τέτοια χρονοδιαγράμματα και ποσοστώσεις που δεν δημιουργούν συνθήκες ασφάλειας, για να μπορέ σουν με βεβαιότητα οι πρόσφυγές μας να ασκήσουν αυτό το δικαίωμα, και να έχουν βεβαιότητα ότι θα έχουν ασφάλεια ή ότι θα έχουν σχολεία για τα 3,10 ή 20 παιδιά τους. Και δυστυχώς δεν απο κτούν όλοι οι πρόσφυγές μας το αναφαίρετο δικαίωμα της επιστροφής. Επιπλέον, οι Ελληνοκύπρι οι που θα ζουν στο τουρκοκυπριακό συνιστών κράτος θα στερούνται των πολιτικών τους δικαιω μάτων, και του δικαιώματος ψήφου για την Γερουσία, κατά παράβαση κάθε δημοκρατικής αρχής. Με το τελικό Σχέδιο Ανάν δεν ικανοποιήθηκαν οι Κύπριοι αλλά ικανοποιήθηκε απόλυτα η επι δίωξη της Τουρκίας να ελέγχει και να κηδεμονεύει την Κύπρο. Παραμένουν στην ουσία όλοι οι έποικοι, ενώ μετά από 19 χρόνια, εμφανής είναι η πιθανότητα της κατάρτησης της παρέκκλισης του 5% Ελλήνων καιΤούρκων υπηκόων που θα μπορούν να εγκατασταθούν στην Κύπρο, με ορα τό τον κίνδυνο για νόμιμο μαζικό εποικισμό της Κύπρου από την Τουρκία. Διότι η συνέχιση της διασφάλισης του 5% μετά τα 19 χρόνια, θα εξαρτάται από την έγκριση νόμου από το Προεδρικό Συμβούλιο, τη Βουλή και τη Γερουσία, όπου χρειάζεται και η συναίνεση των αντίστοιχων τουρκοκυπριακών μελών αυτών των οργάνων. Η παραμονή έστω και μικρού αριθμού τουρκικών στρατευμάτων μόνιμα στην Κύπρο, με διευρυμένα παρεμβατικά δικαιώματα στο ελληνοκυπριακό κρατίδιο χωρίς εγγυητικούς μηχανι σμούς, ενώ εμείς θα έχουμε διαλύσει την Εθνική Φρουρά, δημιουργεί συνθήκες ανασφάλειας για τους Ελληνοκυπρίους. Τόσο ο εποικισμός όσο και η συνεχής παρουσία τουρκικών στρατευμάτων στην Κύπρο, δεν εξυπηρετεί βέβαια ούτε τους Ελληνοκυπρίους ούτε τους Τουρκοκυπρίους, παρά μόνο την Τουρκία. Μέσα από προσεκτική μελέτων των οικονομικών πτυχών του Σχεδίου Ανάν, διαπιστώνουμε ότι είναι αμφίβολη η οικονομική βιωσιμότητά του. Η εφαρμογή των σχετικών προνοιών συνεπά γεται δυσβάστακτες οικονομικές επιπτώσεις για τους Ελληνοκύπριους, ενώ η όλη δομή του Σχε δίου θα οδηγήσει, αν όχι σε κατάρρευσης της κυπριακής οικονομίας, σίγουρα σε σοβαρή οικονο μική κρίση και επιπτώσεις στο βιοτικό επίπεδο των Ελληνοκυπρίων που με τόσες θυσίες οικοδο μήσαμε. Οι λειτουργικές αδυναμίες του Σχεδίου θέτουν, μεταξύ άλλων, σε κίνδυνο την ομαλή δραστη ριότητα και συμμετοχή της Κύπρου, με μία φωνή, στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ενώ με πολλές θυσίες οι Ελληνοκύπριοι κατέκτησαν την ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, πολύ εύκολα μπορεί να οδηγηθούμε σε «αδρανοποίηση» της ένταξης μέχρι την υιοθέτηση όλων των απαραίτητων ομοσπονδιακών και περιφερειακών νομοτυπικών μέτρων ή της απώλειας των ωφελημάτων της


301

ένταξης ή της αντιμετώπισης εμποδίων στη συμμετοχή της Κύπρου στην ΟΝΕ και τους άλλους ευ ρωπαϊκούς θεσμούς. Με άλλα λόγια, το Σχέδιο Ανάν δεν καταλύει την de facto διχοτόμηση, αλλά, αντίθετα τη νομι μοποιεί και την εμβαθύνει. Το ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι αν θέλουμε τη λύση και επανένωση της πατρίδας μας. Διότι σε αυτό το ερώτημα, η καθολική απάντηση είναι «ναι». Το πραγματικό ερώτημα είναι εάν το Σχέδιο Ανάν επιφέρει την επανένωση ή αν διαιωνίζει τη διαίρεση και, μάλιστα, με τη συγκατάθεση και υπογραφή μας. Το Σχέδιο Ανάν, δεν οδηγεί στην επανένωση των δύο Κοινοτήτων αλλά αντίθετα προωθεί το μόνιμο διαχωρισμό με περιορισμούς στη διακίνηση, εγκατάσταση, στο δικαίωμα κτήσεως περι ουσίας, στην άσκηση πολιτικών δικαιωμάτων και των άλλων χωριστικών στοιχείων του. Ενώ η ενοποίηση της οικονομίας θα μπορούσε να οδηγήσει σε μία ενοποιητική δυναμική, με κοινούς οικονομικούς στόχους, κοινά οικονομικά προβλήματα, κοινούς αγώνες, και ακόμη μελλο ντικά οργάνωση των εργαζομένων σε κοινές συντεχνίες, κάτι π ου εξυπηρετούσε την Κύπρο, τε λικά επιβλήθηκε χωριστή οικονομία. Δεν θα υπάρχει κοινή νομισματική, δημοσιονομική πολιτική και δεν θα επιτρέπονται επενδύσεις ελληνοκυπριακών επιχειρήσεων στο τουρκοκυπριακό συνιστών κράτος. Ο στόχος της επανένωσης της πατρίδας μας και του λαού της, δεν επιτυγχάνεται. Με την με τατροπή των διαιρετικών προνοιών του Σχεδίου σε πρωτογενές δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκλείπει ακόμη και η αμυδρή ελπίδα για εξέλιξη και βελτίωση μελλοντικά της λύσης. Ο στόχος της τουρκοκυπριακής πλευράς για δύο λαούς, με δύο κράτη που θα ζουν χωριστά και απλά θα συνερ γάζονται, επιτυγχάνεται απόλυτα. Είναι σωστό ότι η διαδικασία διαπραγματεύσεων συνεπάγεται συμβιβασμούς. Μειώνοντας το χάσμα των διαφορετικών επιδιώξεων και των διαφορών. Μία διαδικασία «πάρε - δώσε». Υπάρχουν πολλές πτυχές και πρόνοιες του Σχεδίου Ανάν, για τις οποίες δεν είμαι ικανοποιη μένος από τους συμβιβασμούς που επιβλήθηκαν, χωρίς καν να προηγηθεί διαπραγμάτευση και με πλήρη παραγνώριση των δικών μας τεκμηριωμένων απαιτήσεων. Δεν είναι ικανοποιη μένος, για παράδειγμα, από τη μείωση του αριθμού των εκτοπισμένων που θα επιστρέφουν. Δεν είναι ικανοποιημένος από τις ποιοτικές και ποσοστιαίες μειώσεις στα περιουσιακά δικαι ώματα των νομίμων ιδιοκτητών περιουσιών στα κατεχόμενα. Αυτά αποτελούν δυσμενέστερες πρόνοιες από αυτές που υπήρχαν στο Σχέδιο ΑνάνΤρία ή στο Σχέδιο Ανάν Τέσσερα που το Εθνικό Συμβούλιο έκρινε ότι δεν ήταν αποδεκτό ως λύση, αλλά μό νο ως βάση για διαπραγμάτευση, με στόχο τη βελτίωση αυτών των προνοιών. Τώρα αυτές οι πρό νοιες έχουν γίνει δυσμενέστερες για τους Ελληνοκύπριους. Μας ζητούν να δεχτούμε αυτές τις πιο δυσμενείς προσαρμογές, μέσα στο πνεύμα του συμβι βασμού. Μας λένε ότι δεν μπορεί να προκύψει λύση, αν δεν γίνουν τέτοιοι οδυνηροί συμβιβασμοί, και ότι πρέπει να βρεθεί η μέση λύση. Όμως, υπάρχουν θέματα αρχών και ανθρώπινων δικαιωμάτων όπου η «μέση λύση» δεν συνιστά τη σωστή απάντηση. Η ολοφάνερη και σωστή αρχή δεν είναι ο νόμιμος ιδιοκτήτης να μοιρα στεί την περιουσία του με τον παράνομο εισβολέα ή να διεκδικήσει αποζη μιώσεις για την αποστέρηση της περιουσίας του, που, μάλιστα, σε τελευταία ανάλυση, θα τις καταβάλει ο ίδιος, αφού το ένα τρίτο των αποζημιώσεων θα το εγγυηθεί το Ομοσπονδιακό κράτος, οι πόροι του οποίου θα προέρχονται κατά τα εννέα δέκατα από Ελληνοκύπριους και μόνο το ένα δέκατο από τους Τουρ κοκύπριους.

302


Το Σχέδιο Ανάν προνοεί ότι, μετά τα 19 χρόνια ή μέχρι την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρω παϊκή Ένωση, όποιο συμβεί πρώτο, οι κατοικούντες αντίστοιχα, σε κάθε ένα από τα δύο συνιστώντα κράτη οι οποίοι δεν έχουν ως μητρική γλώσσα την επίσημη γλώσσα του άλλου συνιστώντος κράτους, δεν μπορούν να υπερβαίνουν το ένα τρίτο του συνολικού πληθυσμού εκείνου του συνιστώντος κράτους. Δηλαδή οι ομιλούντες την ελληνική γλώσσα σε καμμία περίπτωση δεν θα μπορούν να υπερ βαίνουν το 1/3 του συνολικού πληθυσμού του τουρκοκυπριακού κρατιδίου. Αυτό αν και είναι θετικό, εν τούτοις αξίζει να αναφερθεί ότι στα προ ηγούμενα Σχέδια Ανάν δεν υπήρχε ούτε ο χρονικός ούτε ο ποσοστιαίος περιορισμός του ενός τρίτου, από τη στιγμή που η Τουρκία θα καθίστατο μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πρόσθετα, σύμφωνα με το Σχέδιο Ανάν, τώρα στο ένα τρίτο της έκτασης γης που θα μπορούν να αποκτήσουν οι Ελληνοκύπριοι στο τουρκοκυπριακό συνιστών κράτος (και, αντίστοιχα, οιΤουρκοκύπριοι στο ελληνοκυπριακό συνιστών κράτος) προστίθεται και το κριτήριο «της αξίας» του ενός τρίτου και η προϋπόθεση ότι από αυτό το ένα τρίτο, εξαιρούνται οι περιουσίες στις οποίες δικαιούται ο σημερινός Τουρκοκύπριος χρήστης. Οιπιο σοβαρές ανησυχίες καιπροβληματισμοί μου για το Σχέδιο Ανάν, δεν εστιάζονται στους συμ βιβασμούς που προτάθηκαν ή επιβλήθηκαν, που πολλοί κρίνουν ως άδικους για την πλευρά μας. Άλλωστε, εδώ και πολύ χρόνο, έχω πει ότι η οποιαδήποτε λύση που θα εξευρεθεί κάτω από τη σκιά και τα τετελεσμένα της εισβολής και της παρουσίας 35.000 τουρκικού στρατού στην Κύ προ, δεν μπορούσε να είναι δίκαιη. Αυτό το τίμημα, είμαστε έτοιμοι να το καταβάλουμε προκειμένου να βρεθεί λύση στο Κυπριακό. Αν όμως, δεν μπορούσε να είναι δίκαιη η λύση, έπρεπε, να επιδιώξουμε να είναι τουλάχιστον λειτουργική ώστε να είναι βιώσιμη. Χωρίς λειτουργικότητα, χωρίς αποτελεσματική διαδικασία για επίλυση των αδιεξόδων σε ένα καθεστώς όπου οι αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται με βάση ισοτιμίας, δηλαδή 50%, παρέχεται σε κάθε πλευρά η ευχέρεια και η δυνατότητα να δημιουργούν αδιέξοδα που θα οδηγούν σε πα ράλυση τις διοικητικές λειτουργίες του κράτους. Μία παράλυση, που όταν συνεχίζεται, αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε διάλυση της κρατικής λει τουργίας, προτούν καν εφαρμοστεί η «νέα κατάσταση πραγμάτων» το νέο κράτος. Να θυμούμαστε πάντα, ότι εμείς δίνουμε από την επόμενη των δημοψηφισμάτων όλα και όσα επιδιώκουν οιΤουρκοκύπριοι, και το κράτος μας καταλύεται, ενώ εμείς θα αναμένουμε να εξασφα λίσουμε τα δικά μας ανταλλάγματα, όπως, επιστροφή εδαφών, περιουσίες και εγκατάσταση στο μέλλον. Από τριάμισι χρόνια για επιστροφή κατεχόμενων εδαφών, σε πέντε χρόνια για την επανάκτηση περιουσίας ή αποζημίωσης για περιουσία στο τουρκοκυπριακό συνιστών κράτος και από τρία μέχρι 19 χρόνια για σταδιακή επιστροφή στο τουρκοκυπριακό συνιστών κράτος. Στο μεταξύ η Κυ πριακή Δημοκρατία θα έχει εξαφανιστεί 24 ώρες μετά τα δημοψηφίσματα. Οι σοβαρές ανησυχίες μου δεν είναι γι'αυ τά τα άδικα και αβέβαια. Οι ανησυχίες μου εστιάζονται και οφείλονται στην αβεβαιότητα για τη νέα Κύπρο που θα προκύψει από αυτό το Σχέδιο Ανάν. Από την ευχέρεια και τη δυνατότητα του νέου κράτους να εγκαθιδρυθεί και να λειτουργήσει. Από την ικανότητά του να διαδραματίσει το σωστό ρόλο του μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση ως εποικοδομητικό μέλος και όχι ως ενοχλητικός συνεταίρος. Από την ανησυχία μου αν το νέο καθε στώς θα μπορεί, λόγω των αδιεξόδων στη λήψη αποφάσεων, να έχει ρόλο και λόγο στα Ηνωμένα Έθνη και άλλα διεθνή βήματα.


303

Από την αγωνία μου αν η κυβέρνηση του ομοσπονδιακού κράτους, θα μπορεί να διασφαλί σει στους πολίτες του την οικονομική δυνατότητα και τις ευκαιρίες για ευημερία, ευμάρεια, ειρή νη και ασφάλεια σε ένα κράτος δικαίου, δημοκρατίας, συναίνεσης, που θα σέβεται και θα προα σπίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα του κάθε πολίτη. Αντί αυτού, το Σχέδιο Ανάν, απαιτεί από μένα να απευθύνω επιστολή στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με την οποία να ζητώ να καταστεί η Ιδρυτική Συμφωνία πρωτογενές Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένω σης, έτσι που να εμποδίζεται ο κάθε Κύπριος πολίτης να διεκδικήσει τα ανθρώπινα δικαιώματά του από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Ακόμα, απαιτεί, να απευθύνω άλλη επιστολή στο Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, με την οποία να απαιτώ, απόσυρση όλων των προσφυγών που πολίτες κατέθεσαν και εκκρεμούν σε αυτό το Δικαστήριο. Δεν είναι δυνατό ούτε θεωρώ ότι μου είναι επιτρεπτό, ως θεματοφύλακας των ανθρώπινων δικαιωμάτων του κάθε πολίτη, να προβώ σε τέτοια ενέργεια, που, στην ουσία, θα αφαιρεί από τον πολίτη το δικαίωμα να διεκδικήσει τα ανθρώπινα δικαιώματά του που είναι κατοχυρωμένα με δι εθνείς συνθήκες που έχει επικυρώσει η Κυπριακή Δημοκρατία. Με την ίδια υπευθυνότητα που πρέπει να αξιολογήσουμε τους κινδύνους από την υιοθέτηση του Σχεδίου Ανάν, πρέπει να μελετήσουμε και τις πιθανές επιπτώσεις από την απόρριψή του. Δεν συμμερίζομαι τις υπερβολές και τους εκβιασμούς που οι υποστηρικτές του Σχεδίου προβάλλουν στο λαό. Πρέπει να 'μαστέ έντιμοι και ειλικρινείς έναντι του λαού. Λογικά υποβάλλεται το ερώτημα, ποιες θα είναι οι συνέπειες αν ο Λαός στο δημοψήφισμα ψη φίσει «όχι». Αν ο κυρίαρχος λαός με την ψήφο του απορρίψει το Σχέδιο, σε μία εβδομάδα η Κυπριακή Δη μοκρατία θα καταστεί πλήρες και ισότιμο μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Θαπετύχουμε ένα στρα τηγικό στόχο που από κοινού θέσαμε για να αναβαθίσουμε και να θωρακίσουμε πολιτικά την Κυ πριακή Δημοκρατία. Είναι δογματισμός και υποδηλεί άγνοια των κανόνων της διεθνούς πολιτικής, η άποψη ό τι αυτή θα 'ναι η τελευταία πρωτοβουλία θα συνεχίσουν να υπάρχουν και μετά την 25η Απριλίου. Η ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα 'να ι δεδομένη. Η ενταξιακή πορεία της Τουρκίας επίσης θα συνεχιστεί και έτσι η Άγκυρα θα βρίσκεται υπό συνεχή αξι ολόγηση για την υιοθέτηση και εφαρμογή του Ευρωπαϊκού Κεκτημένου.Το διεθνές ενδιαφέρον για εξομάλυνση και ειρήνευση της περιοχής μας θα συνεχίσει να υπάρχει. Δεν υπάρχουν προϋποθέσεις για αναγνώριση του ψευδοκράτους, από χώρες που έχουν ση μασία. Όπως είναι οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Γιατί αυτές, έχουν, ήδη, υπογράψει με την Κυ πριακή Δημοκρατία τη Συνθήκη Ένταξης που απαγορεύει τέτοια αναγνώριση. Όσα δε λέγονται για διεθνή απομόνωση αποτελούν εκβιασμό άνευ περιεχομένου. Η Κύπρος θα 'ναι η μόνη χώρα μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου με αναβαθμισμένο ρό λο αλλά και ευθύνες. Δεν θα επαναπαυτούμε, όμως, με την ένταξή μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν θα πάψουμε να αγωνιζόμαστε για την επίλυση του Κυπριακού. Η ιστορία δεν τελειώνει την 1 η Μάίου. Θα συνεχίσουμε να αναλαμβάνουμε πρωτοβουλίες για λύση καιναπροωθούμε μέ τρα στήριξης των συμπατριωτών μας Τουρκοκυπρίων. Απευθυνόμενος στους συμπατριώτες μαςΤουρκοκύπριους, θέλω να υπογραμμίσω την πραγ ματική μας έγνοια για μία λύση που να εξυπηρετεί και τα δικά τους συμφέροντα. Ουδέποτε απέβλεψα σε φαλκίδευση ή στέρηση των δικαιωμάτων τους. Οι προτάσεις που κατέθεσα στις συνο μιλίες και τα μέτρα στήριξής τους που εξήγγειλα πριν από ένα περίπου χρόνο, αποτελούν απτή απόδειξη. Αυτή μου η στάση πηγάζει από την ειλικρινή μου πεποίθηση, ότι ο σεβασμός της αξιο

304


πρέπειας και των δικαιωμάτων τους, η παραχώρηση σ'αυτούς ακόμη περισσότερων δικαιωμάτων για να νιώθουν μεγαλύτερη ασφάλεια, η αναγνώριση και η ισοτιμία τους, η ισομερής πρόοδος και ευημερία τους, αποτελούν θεμελιακές προϋποθέσεις για την ειρήνη και την ομαλότητα στην Κύ προ. Γι'αυτό και θα αποτελούν μόνιμο στόχο της πολιτικής μας. Εμείς δεν έχουμε ένσταση, αντί θετα υποστηρίζουμε τιςπροσδοκίες τηςΤουρκίας για καθορισμό σύντομης ημερομηνίας έναρξης των ενταξιακών διαπραγματεύσεων. Διότι μία Τουρκία που θα βρίσκεται στη διαδικασία ενταξιακών συνομιλιών, θα βρίσκεται κάτω από συνεχή πίεση, και δική μας, να αποδεικνύει συνεχώς ότι συμπεριφέρεται σύμφωνα με το ευρωπαϊκό κεκτημένο και αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είμαστε πάντα έτοιμοι για μετάλλαξη του σημερινού κράτους σε ομοσπονδία που θα διέπεται καθοριστικά από δημοκρατικές αρχές και από πλήρη σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα. Εγγύηση για την ειλικρίνεια αυτών των προσανατολισμών μας αποτελεί η ένταξή μας στο πο λιτικό σύστημα και τις αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτή η εγγύηση καλύπτει αξιόπιστα και τους Τουρκοκυπρίους και τις ανάγκες ασφάλειας τηςΤουρκίας. Εκείνο που ζητώ από τους συμπατριώτες μαςΤουρκοκυπρίους να κατανοήσουν είναι ότι, όσο δεν δέχομαι να καταπατηθούν τα δικά τους δικαιώματα και συμφέρονται, άλλο τόσο οφείλω να υπερασπιστώ τα δικαιώματα και τα συμφέροντα των Ελληνοκυπρίων. Τις πιθανές συνέπειες από την απόρριψη του Σχεδίου, πρέπει να τις αντιπαραθέσουμε με τους κινδύνους που εμπερικλείει το Σχέδιο Ανάν όπως τους προανέφερα. Θα πρέπει ακόμη να μας προ βληματίσει το τίμημα που καλούμαστε να πληρώσουμε με την αποδοχή ενός Σχεδίου που αδικεί τον Κυπριακό Ελληνισμό και δεν παρέχει σοβαρά εχέγγυα λειτουργικότητας και βιωσιμότητας. Κα λούμαστε να καταλύσουμε την Κυπριακή Δημοκρατία, το μόνο έρεισμα ασφάλειας του λαού μας και εγγύηση της ιστορικής μας φυσιογνωμίας. Να καταλύσουμε την διεθνώς αναγνωρισμένη κρατική μας οντότητα ακριβώς στη στιγμή που ενισχύεται, η διεθνής πολιτική της βαρύτητα, με την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οφεί λουμε να εκτιμήσουμε με σοβαρότητα τους κινδύνους από μία πιθανή κατάρρευση της νέας κα τάστασης πραγμάτων, γιατί τα δεδομένα που θα δημιουργηθούν δε θα είναι αναστρέψιμα. Κα τάρρευση του Ομόσπονδου Κράτους θα οδηγήσει με μαθηματική ακρίβεια σ' αυτό που όλοι θέ λουμε να αποφύγουμε: στη διχοτόμηση μέσα από τη διεθνή αναγνώριση των δύο συνιστώντων κρατών. Ελληνικέ Κυπριακέ Λαέ, Ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας και εκλεγμένος εκπρόσωπος της Ελληνοκυπριακής Κοινότητας, ανέλαβα τη βαριά ευθύνη της διεξαγωγής των διαπραγματεύσεων. Αισθάνομαι βαρύ το χρέος να δηλώσω δημόσια, με ειλικρίνεια και παρρησία τη δική μου αποτίμηση και τη δική μου απόφαση. Ανέλαβα εξουσία, με εντολή όπως διαπραγματευθώ λύση του Κυπριακού προβλήματος βάσει του Σχεδίου Ανάν, όχι όμως και με εντολή να προσυπογράψω οποιαδήποτε λύση ήθελε προκύψει από τις διαπραγματεύσεις. Εντολή συμμετοχής στη διακυβέρνηση της χώρας, βάσει του νέου Συντάγματος το οποίο θα προκύψει, δεν έχω, ούτε θα μπορούσε να μου είχε ανατεθεί τέτοια εντολή. Ούτε έχω εντολή να προσυπογράψω οποιοδήποτε νέο Σύνταγμα, το οποίο θα τεθεί προς κρίση από το λαό. Μόνο Πρό εδρος, στον οποίο ρητά παρέχεται εντολή να θέσει την προτεινόμενη μεταμόρφωση της Πολιτεί ας σε δημοψήφισμα, δικαιούται να προσυπογράψει το νέο Σύνταγμα, ως αντικείμενο κρίσης από το λαό. Πέραν τούτου, εντολή του λαού είναι απαραίτητη για την άσκηση της συμπροεδρίας στη διακυβέρνηση της χώρας με τους προτεινόμενους νέους θεσμούς.


305

Τα συναισθήματά μου δεν είναι διαφορετικά από τα δικά σας. Στην υπηρεσία σας έχω τάξει τον εαυτό μου και πριν αλλά ιδιαιτέρως από την ανάδειξή μου στην προεδρία της Κυπριακής Πο λιτείας. Στόχος και γνώμονας της κάθε πράξης μου είναι το συμφέρον του λαού και τίποτε άλλο, με αφοσίωση και πλήρη ανάληψη των ευθυνών μου και με παρρησία λόγου και έργου. Η τελική απόφαση ήταν πάντα και παραμένει δική σας. Η ετυμηγορία σας θα εκφραστεί στο Δη μοψήφισμα της 24ης του Απρίλη. Συνεκτιμώντας όλα τα δεδομένα με ψυχραιμία και αντικειμενικότητα αλλά και με πλήρη συ ναίσθηση της ιστορικότητας των στιγμή και το βάρος της ευθύνης που μου αναλογεί, λυπούμαι ειλικρινά, γιατί δεν μπορώ να αποδεχθώ και να υπογράψω το Σχέδιο Ανάν όπως, τελικά, διαμορ φώθηκε. Παρέλαβα κράτος διεθνώς αναγνωρισμένο. Δεν θα παραδώσω «Κοινότητα» χωρίς δικαίωμα λόγου διεθνώς και σε αναζήτηση κηδεμόνα. Και όλα αυτά έναντι κενών, παραπλανητικών, δήθεν, προσδοκιών. Έναντι της ανεδαφικής ψευδαίσθησης ότι η Τουρκία θα τηρήσει τις δεσμεύσεις της. Συμπατριώτισσες, συμπατριώτες. Στις 24 Απριλίου θα τοποθετηθείτε με ένα ΝΑΙ ή ένα ΟΧΙ στο Σχέδιο Ανάν. Θα αποφασίσετε για το παρόν και το μέλλον της Κύπρου. Για τη γενιά μας, αλλά και τις γενιές που θα έρθουν μετά από εμάς. Έχω εμπιστοσύνη στην κρίση σας. Είμαι βέβαιος ότι δε σας αγγίζουν ψεύτικα διλήμματα. Ό τι δε σας τρομάζουν απειλές για δήθεν διεθνή απομόνωση. Ό τι δε σας πείθουν τα περί δήθεν τελευταίας ευκαιρίας. Είμαι βέβαιος ότι εξακολουθούν να έχουν για σας νόημα οι ηθικές αρχές και αξίες του λαού μας, του πολιτισμού και του εθνικού ιστορικού μας βίου, τον οποίο θέλετε να συνεχίσουμε με ασφάλεια, δικαιοσύνη, ελευθερία και ειρήνη. Ελληνικέ Κυπριακέ Λαέ, Στη ζυγαριά του ΝΑΙ και του ΟΧΙ, πολύ βαρύτερες και πολύ πιο επαχθείς θα είναι οι συνέπειες του ΝΑΙ. Σε καλώ να απορρίψεις το Σχέδιο Ανάν. Σε καλώ να πεις στις 24 του Απρίλη ένα δυνατό ΟΧΙ. Σε καλώ να υπερασπιστείς το δίκαιο, την αξιοπρέπεια και την ιστορία σου. Με αίσθημα ευθύνης απέναντι στην Ιστορία, στο παρόν και το μέλλον της Κύπρου και του λα ού μας, σε καλώ να μην υποθηκεύσεις το μέλλον στην πολιτική βούληση τηςΤουρκίας. Να προα σπιστείς την Κυπριακή Δημοκρατία, λέγοντας ΟΧΙ στην κατάλυσή της. Να συστρατευτείς για μία νέα πιο ελπιδοφόρα πορεία επανένωσης της πατρίδας μας μέσα από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Καλή Ανάσταση σε όλους!


ΙΔΙΑ ΠΑΝΤΑ Η ΣΤΑΣΗ ΕΝΑΝΤΙ ΤΩΝ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΩΝ

Ο συνεργάτης της εφημερίδας Σαμπάχ κ. Ενγκίν Άρντιτς σε άρθρο του (31 /8/2012) χαρακτηρίζει μεγάλο ψέμα την καλή συμπεριφορά της χώρας του έναντι των μειονοτήτων διαχρονικά. Ειδικό τερα γράφει:

Αυτοί που εξυμνούν τους Οθωμανούς βλέποντας αυτά που ουνέβηοαν μετά το 1839 και το 1908 νομίζουν ότι την περίοδο της αυτοκρατορίας όλοι οι άνθρωποι αδιακρίτως εθνότητας ήταν ίσοι, και νιώθουν υπερηφάνεια. Η άποψη αυτή αποτελείταυτόχρονα τη βάση της αντίληψης που λέει: «Φέρθηκαν με αχαριστία επειδή επαναστάτησαν». Πριν την ανακήρυξη της Δημοκρατίας οι μη μουσουλμάνοι δεν ήταν ίση με τους Τούρκους Μουσουλμάνους. Απλά τους ανέχονταν και έκλειναν τα μάτια για την παρουσία της στη χώρα. Πλήρωναν βαρύτατους φόρους που δεν πλήρωναν οιΤούρκοι. Τους απαγόρευαννα ιππεύουν για να μη στέκονταιπιο ψηλά από τους πεζούς μουσουλμάνους. Επίσης, δεν μπορούσαν να ντυθούν όπως ήθελαν. Τους ανάγκαζαν να ντύνονται με συγκεκριμένο τρόπο. Για παράδειγμα οι Εβραίοι έπρεπε να φορούν κίτρινα ρούχα. Δεν υπηρετούσαν στο Στρατό και δεν ασχολιόταν με τη γεωργία. Τους το απαγόρευαν. Η πλά νη όσων υποστηρίζουν αυτή την άποψη στηρίζεται στη σκέψη ότι η αυτοκρατορία δεν άλλαξε κα θόλου στα 600χρόνια ιστορικής της διαδρομής και δεν πέρασε από διάφορα στάδια. Αλλά και οι άλλοι που υποστηρίζουν ότι οι Μειονότητες απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα την περίοδο της Δημοκρατίας! Ψέματα με ουρά, ασύστολα ψεύδη! ΟΑτατούρκείπε «Ευτυχισμένος εκείνος που λέει ότι είναι Τούρκος»... Συνεπώς όλοι είναι ίσοι... Εάν έλεγε «ευτυχισμένοι όσοι δηλώνουν πολίτες της τουρκικής Δημοκρατίας» τα πράγματα θα ήταν εντάξει. Στη Δημοκρατία υπουργός δικαιοσύνης δήλωσε: «Οι μειονότητες έχουν το δικαίωμα μόνο να μας υπηρετούν, να είναι δούλοι μας»... Οι μειονότητες δεν μπορούν να καταλάβουν θέση στο δημόσιο. Όταν υπηρετούν τη θητεία τους ως έφεδροι αξιωματικού δεντους δίνουν όπλα με τη σκέψη «ανμάθουν να ταχειρίζονται μπορεί να τα χρησιμοποιήσουν εναντίον μας». Απαγορεύουν τη χρήση της κουρδικής γλώσσας. Όσοι το τολμούν πληρώνουν βαρύ τίμημα. Οι Έλληνες και οι Αρμένιοι που μιλούσαν τη γλώσσα τους στα μέσα μαζικής μεταφοράς δέχονταν επιπλήξεις «ομιλείται τουρκικά». Ετσι ήταν τα πράγματα στα παιδικά μου χρόνια. Ή μήπως δεν έζησα τα παιδικά μου χρόνια στην Πόλη, αλλά στο διάστημα και δεν το ξέρω; Ειλικρινής ως συνήθως ο κ. Αρντίτς. Ας τα ακούνε κάποιοι στη Θράκη που διαρκώς θέτουν ζήτη μα αμοιβαιότητα. Αφού θέλουν να ισχύει η αμοιβαιότητα ας επιτρέψουν και στους Έλληνες της Πό λης να εισάγονται στα Πανεπιστήμια με ποσόστωση, όπως κάνει η Ελλάδα. Δεν μπορεί να έχουμε άλ λα μέτρα και άλλα σταθμά στις διμερείς σχέσεις όταν αυτές απορρέουν από διεθνείς συνθήκες.

Π α ρ ά ρ τη μ α Β

Παράρτημα Β1: Α. Χάρτης του Πληθυσμού των Αλεβήδων βάσει Ποσοστού % σε όλη τηνΤουρκική Επικράτεια Β. Γεωγραφική Κατανομή Αλεβήδων (επί τοις %) Παράρτημα Β2: Χάρτες των Πετρελαιοφόρων Περιοχών, των Περιοχών Αερίων καθώς και των Δικτύων Αγωγών στην Ευρύτερη Περιοχή της Μ. Ανατολής Παράρτημα Β3: Χάρτης Ποσοστού Κουρδικού Πληθυσμού στηνΤουρκία

Παράρτημα Β4: Α. Χάρτης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1683) Β. Χάρτης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1801) Παράρτημα Β5: Χάρτης Ελληνικών Σχολείων και Εκκλησιών στη Μικρά Ασία 1912 (εκδόσεις Ν. Botzaris 1919) Παράρτημα Β6: Εθνολογικός Χάρτης Μικράς Ασίας 1877 του F. Bianconi από Λιθογραφία της Ελληνικής Χαρτογραφικής Υπηρεσίας Στρατού Παράρτημα Β7: Εθνολογικός Χάρτης της Ευρωπαϊκής Τουρκίας του 1877 της A. Synvet (Ελληνική Τοπογραφική Υπηρεσία του Υπουργείου Γεωργίας) Παράρτημα Β8: Εθνολογικοί Χάρτες (Τοπογραφική Υπηρεσία Ελληνικού Στρατού): Α. Περιφέρειας Μπαλίκεσερ Β. Περιφέρειας Πανόρμου, Αρτάκης και Μανιάδος Παράρτημα Β9: Εθνολογικοί Χάρτες (Τοπογραφική Υπηρεσία Ελληνικού Στρατού) Α. Σπάρτης Β. Αφιόν Καραχισάρ Β. Διδυμότειχου Δ. Σμύρνης και Χίου Ε. Περιφέρειας Σμύρνης ΣΤ. Κυδωνιάς (Αϊβαλί) και Λέσβου Ζ. Εθνολογικός Χάρτης Μικράς Ασίας Παράρτημα ΒΙΟ: Χάρτης Χριστιανικών Σχολείων στην Περιοχή της Μακεδονίας Παράρτημα Β17: Χάρτης Μειονοτήτων στην Τουρκική Δημοκρατία (Γερμανική Μελέτη) Παράρτημα Β12: Σχηματικός Χάρτης του Πληθυσμού του Πόντου Παράρτημα Β13: Χάρτης Διαμελισμού τηςΤουρκίας σύμφωνα: Α. Με τον πρώην Δικτάτορα Κενάν Εβρέν Β. Με Έκθεση του Αμερικανικού Κογκρέσου Παράρτημα Β14: Χάρτης Περιοχών γύρω από τη Μαύρη θάλασσα

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Bl

Α. Χάρτης του πληθυσμού τω ν Αλεβήδω ν βάσει ποσοστού % σε όλη τη ν το υρ κική επ ικράτεια

Ankara R a k k t s ir

E n iiu r u i F s k i^ e k ir 'V J nT

i

>

iraibaku Μ ιϊή ιη

M r i i in

MOM M IM A

□

Afept·*;

CE-otjc-Oio

α ϊγ Ππγι,

n : j M c r a ί I5! i

Β. Γεωγραφική κατανομή Αλεβήδω ν (επί το ις %)

Μ )

I ίΚ * * *

*|

* ■ C .

|ηΤ r * 9

♦ *

*

£

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β2

Χάρτες τω ν π ετρελαιοφόρω ν περιοχών, τω ν περιοχών αερίω ν καθώς και τω ν δικτύω ν αγωγών σ την ευρύτερη περιοχή τη ς Μ. Ανατολής

Ουκρανία Αζερμπαηζάν

Μολδαβία

South Stream Αγωγός φυοικού αερίου

Βουλγαρία ΒοονΙαΕρζεγοβίνη

iußifnÜSn

Α λ ιί/n o if

Μεοόνειος θόλοοσα

Οι δρόμοι ίου φυσικού αερίου Τυνησία

Αγωγοί: ™

Υπάρχοντες Υπό κατασκευή

*

ITCJ (αγωγός φυοικού αερίου) Τουρκίας- Ελλάδος- Ιταλίος

Μελλοντικοί —

aι

ι ITGI (μελλοντική επ&τοοπ)

Μπουργκάς · Αλεξ/πολη (πετρελοια γωγός)

South Stream (φυσικού αερίου)

[ f r o n Y a ir n l f ie ld 1

[ f r c m S lito c k m n n f l d d [

_

INOGATE

t*m »· » ο

i nuCi « i i t <

n

i

ιοωοι

NORW EGIAN SEA

PROJECTS OF PAN-EUROPEAN INTEREST PROPOSED PRIORITVAXES FOR NATURAL GAS PIPELINES December 2003

SW EDBJ NORWAY RUSSIA

BALTIC

IRELAND BELARUS

K AZA K H S TAN

ATLANTIC OCEAN

BLACK SEA

BU LG AI

CASPIAN

KYRGYZSTAN

UZBEM STAN

T U R KN EN IS TAN

TiRPH&MNSEA

M EDITERRANEAN SEA

CHNA

T A JIK IS T A N

AFG HANBTAN

MOROCCO PAKISTAN

For m ere Inform

Λ ο η , please viat w w » J n o g a te o rg

LEGEND:

----0» E G YPT

Δ

m*■#·"·

laH«UO·'■>> ewommnnn m* ΙΟ*WMIJU1Ukt

PRIOWnGASWFRASTRUCTllRES OW

OM ftN

A ft AßA ft

NIG ER SUDAN CHAD I fr r m N lgp rla

TWs p u b lic a tio n Is p ro d u ce d w ith the assistance o f th e E u o p e a n U nion T he conte n ts o l tti s p i ± I le g io n era th e sd e re s p o n s ib ility o l the c o n tra c to r. E IR / H IIU G S F In t and can In n o w a y b i ta k e n to r e fle c t (h e v iew s o l t t e E u ro p e a n U nion

A ■

·*"*· •a ··>*'··«»*■» >.λ-.«

£ΛΟΥ\ΙΚΙΙ ΛΡΛΒΙΛ

# KrrprJaic^pAs; χεριαχή

φ

I αγωγός κπρελαίου ^ χρατεινόμι:νος αγωγός ιιπ ρ ϋ ϋ ίο υ

κ χ ρ ιο χ ή a e p io u

I αγωγός aipitu

/

χρβτονόμενο; αγωγός αερίου

XdpltjC 4. / ]nf>f\ßKtf6p 0i Mptc/tf·CKOI nfptrrpx Ofpiov. |//τ)η -W u i MjIiIi. Iran and Oknu D t a U f w Ε*ιηρ. R nnrtfi Seminar. Hjrvjrd I nnm iiv. 15 MojuinvSOOi 1


Χάρτης ποσοστού κουρδικού πληθυσμού στηνΤουρκία

Π Ο Σ Ο Σ Τ Α Κ Ο Υ Ρ Δ ΙΚ Ο Υ ΠΛΗ Θ ΥΣΜ Ο Υ ΣΤΗΝ ΤΟ Υ ΡΚ ΙΑ

Κωνσταντινούπολη

τραπεζούντα

V ΡΩΣΙΑ ■

Ερ^ουρουμ Ερζινισάν. *

Αγκυρα Σιβάς ^

κ ο ύ π λ η θ υ σ μ ο ύ σ τπ ν Τ ο υ ρ κ ία

50Ί.

*

·

Αττάλεια Α δ α ν α .

ΑγκρΙ

trm <

Ντιαρμπσκήο* Σανλιούρφα

Π ο ο ο σ τ α τ ο υ Κ ο υ ρ δ ι

"j ΑΠΟ 10%

_

Τούντσελι

. Σμύρνη Ano 1% έωc 10%

• Καρς

αρ M ö p v t iv

‘

ΙΡΑΚ

Από 50*, ίως 70% And 70S Ιως 87S

ΣΥΡΙΑ

100

3 0 0 χΑμ


Α. Χάρτης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1683)

Baltic

North Sea

S ea

oKiev

E u r o p e

North Atlantic Ocean

o Vienna ° Budapest Venice o

Belgrade o

o Bucharest o Varna

o Marseille o Barcelona

Prizren ο

Rom eo

o Sofia

Salonicao

oCaffa

Black Sea

Caspian Sea

. 9ânW'v °

Sakuo

Athenso

o Algiers

oTunis

oAlexandretta

Mediterranean Sea

oDamascus

oTripoli M'

■

Alexandria o

A

° Jerusalem o Cairo

Persian G u lf

A f r i c a

oMedina

Red Sea

THE OTTOMAN EMPIRE IN 1683 I

I Ottoman Beylik, 1300

I

I Acquisitions, 1300 - 1359

I

I Acquisitions, 1359 - 1451

I

I Acquisitions. 145t -1 4 31 (Mehmed II)

I

1 Acquisitions, 1512 - 1520 (Selim I)

I

I Acquisitions, 1520 - 1566 (Suleiman the Magnificent)

750 miles

I

I Acquisitions, 1565 -1 6 8 3

1000 km

s

oBaghdad

oKassala

oZeila

i

Β. Χάρτης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1801)


Χάρτης Ελληνικών σχολείων και εκκλησιών στη Μικρά Ασία 1912 (εκδόσεις Noti Botzaris, 1919)

COMPARATIVE TABLE

TABLEAU COMPARATIF

o( the cliurches, Priests, Teachers (of both sexes) and Pupils of Asia Minor in 1912.

des Eglises, Pretres, Iustitutcurs (des deux sexes) et Cleves de ]’ Asie Minoure en 1912.

ASIE MINEURE C O N T IN E N T A L E

'p'

Continental A sia M inor y>

Rfc6ICNS RE6I0NS

Srryrne Smyrne

Trehizonde Trtbxiond.

Brousse Brussa

Sivas Stvos

Koniah

Seoutari

Kan in

Scutari

Ism id t

Ismid

A n g o ra

Λ

(1 ) Revendique

(3) Et Uisse hers im ironticres proposal

( V . S m y r n a — S .D e n i z l i e t S . B a ly k e a r i )

/?_0

Angora

®

G reece in Continental A sia M inor

qj

i s •P */ Qj

LA GR&CE EN ASIE M INEURE C O N T IN E N T A L E

(a) Claimes

(4) A n d le a v e s ou t o l her fro n tie rs

IV. Smyrna— S. Deoizil S. B^likesri)
66LISES

CHURCHES

*

ί 229

340

PRETRES

P R IE S T S

%

9

*

31 0

a

έ

87

36

81

72

25

36

120

94

38

164

120

74

&86

98U

289

335

140

64

<287

1202

563

374

252

217

*

153

480

1 ,5 9 9

47

187

739

1944

62

281

1392

2723

IN S T IT U T E U R S

■

TE A C H E R S

20,507

(F ille g

_

£l £ v e s

2 4 ,β 75

'G ir ls -3 ,9 9 7 ------------

G arm on s PUPILS

74,004 33,198

B oys

37105

1.301

3,050

9,S04

7,421

1 0 ,8 0 6

10,471

N o t e ‘ Le sign« aonventlorm el ( 1 reprAeenant lea Agliees eat p r o p o r tio n s A leur nombre· Oâicle dont le diam ^tre eat de Ο,ΟΟΙ eorreapond k uno Ägiia«.

Pour les PrGtres, les Instituteurs et les έΐένεβ chaque millimetre carr£=« 25 personaes.

3,172

2,316

>,461

4,899

7 ,633

4 5 ,9 9 5

4 ,4 9 0

1,212

7

3,550

4,426 3 ,14 4 2 3 6 6

12,124

&

7 0 ,8 7 0

94,611

N o t e S Orbita like thia ( · ) ahow m um ber o f ohurahea and are proportioned to aald m um ber, at the rate o f Om 001 diam eter par ehurch

For priests, teachers and pupils every square millimeter ■« 25 people

T A B L E A U D O N N A N T le taux par HeUines

lo o o habitants

T A B L E S H O W IN G

des tgU ses, PrStres. Instituteurs (des deux

the

mumber o f

C h u eh es,

Priests, Teachers (of both sexes) and pupils for.a verv

sexes) ct Steves_____________________________________________lo o p Greek inhabitants.

I = 8 IH IH i

R 6 6 IM S REGIONS

3;

5Ϊ I <*

55 «Λ

•3 3

§ i

Β δ 11 1 1 1| 1i I a << 1 1 < 58

I-6LISES

I

CHURCHES

0 .823

0,546

I

3,119

1,108

I 1,069

I

0,761

I 1,444

PRfcTRES

I

PRIESTS

0,94

1,90

INSTITUTEURS TEACHERS 2,89

2,24

1,9

IFilles el Ev e s !

(Girls

(Gsrfona (Boys

PUPILS J

I Chaque Eglise, PrStre, Instituteur ou ΕΙένβ correspond a 5. m illim . carris.

■

Each Church, Priest, Teacher or Pupil Cot respondes to 5 . sq. m.

10 L e V ilayet d ’ Adana et les iles de Cypre, de T in id os et d ’ Im bros ne sont pas rom pris dans ce travail. 2o L> etablissement d ’ une statistique exacte de la population grecque est trcs difficile. Le gouvernenient turc ne favorise pas un pareil travail; d autre part les habitants ne facilitent pas toujours 1’ oeuvre de la statistiqu e: les pauvres, surtout, ont plutot 1’ intirfft i demeurer inconnus aux autorites. Dans cette statistique, ita blie cn 1912, il n ' a pas
11

d ’ apr^« Ir r Ü

r rnrr niatinmltanisantr. Ί

L es raisons ci-haut prouvent que les nom bre des G reo est effectivem ent su pirieu r ά celui f ix i par les statistiques. Consequem m ent le pourcenege des ili v e s est m oins έΐβνέ que celui de 9 . 8 dejä ita b li. D ’ ailleurs, en G r ice meme le noyen pourcentage ä peine depasse le chiffre de 8. 1) V o l r A- Syn.fl 6Ihcoftiphiqur d I V. Oainef. La Tnfqoie d' All« p. lai. Himlllon. »at.tcha In Alii Hlnoi cU.

A N N O T A T IO N S : i s t : T h e V ilayet of Adana and the islands, Cyprus, T c e d o s, Im bros are not included in this work.

1

n d : T h e establishm ent of an exact statistic of the greel population is very difficult. T h e

Turkish Governm ent does not favourise this w ork; on thesther hand the inhabitants

do

not always facilitate statistic in q uiries: the poor especially hve interest to rem iin unknown to the authorities. In this statistic, established in I 912, there has been aken noaccount o f the liellenes serving under the

ottoman flag

and of those w ho beense of the oppressions h ave

deserted. T h e numerous cry p to - Christian liellenes of the Pont aud of C appadocia are included in the musulmans, because o f their mohamedan apearen ce.') T h e here above reasons p rove that the number of greelis effectivly superior t

that

fixed by the statistics. Consequently the percentage is smiler then that of 9. 8 allready established.

M oreover in G reece itself the percentage exctds the number of 8.

S T AT I S T I C S

STATISTIC tüE

Of the Greek schools and churches o f Asia m inor

Des öcoles et des. öglises Grecques de l’Asie mineure

Total bcs Kleves Total Number of Pupils

P u p ils

E liv e s

T e a ch e rs

1

In s t itu tr ic e s

E c o le s

!

•3 a!

S c h o o ls

T e a ch ers

G IR L S

In stitu te u rs

l ! -a r;

E COLES D E F IL L E S

B O YS

£ c o le s S c h o o ls

S an dzaks

Prfctres Priests

Population G recque Greek Population

REGIONS REGIONS

ECOLES DE G A R C O N S

Total des Institutcurs Total Number of Teachers

in 1912

en 1912

1.

SCOU TARI SC U T A R I

/. Scoutari, Scutari.

74.457

36

64

34

138

4.461

24

79

3 .17 2

2 17

7.633

2.

DARDANELLES

1. Dardanelles.

32 .3 30

ra

36

24

49

2.09 8

14

25

1.046

74

3.144

3.

ISM ID T ISM ID

1. Ismidi, Ismid.

73 .1 3 *

81

120

70

117

4.899

30

47

2.3 0 0

164

7.202,

SM YRNE SM YRN A

1. 2. 3. 4. 5.

S m y m e _ S m yrna. Magnesit, Magnisa. Aidin, Uendeche, MencUsheh. D tn izli, Denizly.

449.044 83.625 64.633 27.198 7.710

198 60 47 27 8

373 78 87 35 13

155 49 34 22 8

537 122 99 44 13

24 426 5.755 3.145 2 058 586

82 26 17 6 4

340 69 44 13 6

14.303 3.565 1.835 523 330

877 191 143 57 19

3 8 .7 29 : 9 .32 0 i 4 980 U.58I «1 5 [

62Z.810

340

58 6

268

815

35.969

135

472 2 0 .5 5 6

1.287

6 6 .5 25 !

B R O U SSE BRU SSA

1. S. S. 4. 5.

Brousse, Brussa. Bali-Kesser, Balikesri. Kiuiahia, Kiutayah. Afion-K -H is, A/km K .-H issa r Biledjik, Bilejtk.

82.505 160.946 16.800 1.200 26.970

58 149 7 2 13

80 168 13 2 26

42 76 6 2 13

94 i'25 23 3 32

4.004 10.620 905 13U 1.614

23 37 4 1 7

56 103 11 1 15

2.432 4.960 480 25 54»

150 32 » 34 4 47

6.436 15.480 1.385 155 2.159

278.42 1

229

289

139

377

17.173

72

IS 6

8 .4 4 i

563

25 .6 15

Koniah, Konia. Adalia. B ourdour, Buldur. Izbarla Isparta. Nigde. Nigdeh.

8.589 10.253 2.565 10.096 55.518

8 12 1 15 51

14 13 2 13 98

7 6 1 4 48

22 18 4 14 124

1.045 661 160 715 4.840

4 3 1 2 17

15

K O N IA H Κ Ο Ν ΙΑ

I. S. 3. 4. 5.

3 4 41

1.075 395 140 220 1.220

37 25 7 18 165

2.120 1.056! 300 9351 6.06 0

87.021

87

140

ei

182

7 .4 2 ;

27

70

3.050

252

to .47 11

3

140

9 3

14

605 130

40

36y| 85 2.565' 1.41Ü

23

875

120

4 . 425\

4 3

220 250

23 20 2 17

85 5 8311 75 605

4.

I

5.

6.

7.

8.

ANGORA

KASTAM OUN I K A ST A M U N I

1. 2. S. 4.

/, S. 3. 4.

Angora. K ir-C hehir, Kirshehr. C isarie, Kaisariyeh. Yuzgal. Yozgad.

9.

IO .

S IV A S

T R feB IZ O N D E T R E B IZ O N D

11.

Sivas. S. Amassia, Amasia. 3. K a ra -H issa r, K arahissar 4. Tokal.

I. S. 3. 4.

20

3 54 34

61

97

3.55 0

14 14

17 16 3

10 11 1

19 17 2

636 681 75 435

5

170

24.919

36

Λ7

27

50

1.726

5

12

640

62

2 .36 6

7.702 36.739 27.761 27.174

26 106 96 82

29 114 93 89

22 8ί 71 67

33 108 109 80

891 3.056 3.081 2.476

1 22 2 12

1 26 3 14

30 759 110 402

34 134 112 94

921 3 .81 5 3.191 2.878

248

556

9.5 0 4

37

44

1.301

37 4

10.8 D 5'

460 389

19 37

52 62

1.992 1.875

512 451

16.679 14.253 320 6.043

1.202

37 .1 95

3 .15'» 717 23.201 18.801

5 3 44

20

3 69 26

45 .8 73

72

94

10.783 7.986 1.143 5.007

2 3 36

11

99 .3 7 6

310

316

342 349 7 165

403 3S4 7 186

35 3 .5 3 3

86 3

1.003874

3.079

D O D EC A N feSE S et Kasteloriio DODECANESE tn d K w te lo rla o Total

2 6

154.774 136.087 2.924 59.748

T ribizonde. Trebizond. Djanik. D janik. Lazistan. Gioum -hane. Gum ush-Kk.

1 10

226 85 1.960 1.280

Kastamunit Kastam uni. S in op e. Ganghori, K ya n Kari. Botou, Bolu.

1.

6

6

6

2'·!

12

3 14

2 1 2

286 7 142

223

14 587 12.378 320 6.913

5

130

98 0

096

10.83

33 .1 91

58

119

3.997

a .u si

1.633

3.233 119.999

416

1.077

46.332

143 405

153

187

82

1.835.770

2.233

2870

1.716

11

2

7.628

46

85

4.196

8.434 127.627

462

1.162

4 9 81S

196

Les regions 1, 2,*,3 sont des Sandjaks irdependen ts; les regions 4 . 5, 6 , 7, 8 , 9 . et 10 aont des Vilayets, T h e regions 1, 3, 8 3 arc independant Sandzaks; the regions 4 , 5. 6, η, 8 , 9 et 10 are Vilayets

"~'A

Alhines,Fivrlerl9l9 L« Comma^dani t>.

N O T I

JÜ

6

Athens, February

§5 B O T Z f l f i l S

Major

1919

68

11 228

4.816 166.381 281

12 124

4.696 177.606


Εθνολογικός χάρτης Μ ικράς Ασίας 1877 το υ F. Bianconi από λιθογραφ ία τη ς Ελληνικής Χ αρτογραφικής Υπηρεσίας Στρατού

MllU«

(Httiosrlv

fE R

ζ

'

n E

Mdt-mara

M

A iv a ly ,

]. Chios

1. MjAIPO fflioHatr

L^tnlaptn

Itc KjifrpalliOn:

n'APRES

JfeJ&Ttes (Irtk'Aa

18TU) LiTiiO ePAffiiE ov Scawu. (^ ο ϊκ α * * « .·« i* r

fiiittitw / t

F.

B IA N C O N I (lijIJ

E x-b igin teu r-A rch ilecieen chef des Ü u d f a e f . rtV’ ία construction des aoiVs ferrues en Titrquie d’Europe j lH7Smemltiv de !a Soaete Geographie de France

de

AFTER

F.

B IA N C O N I

( ig 7 j)

Late chief Engineer for the projects and construction o f Railways wi European Turkey, / 187'2- 1876! Member o f the French Geogra phical

Society


Εθνολογικός χάρτης της Ευρωπαϊκής Τουρκίας του 1877 της A. Synvet (Ελληνική Τοπογραφική Υπηρεσία του Υπουργείου Γεωργίας)

EXTRACT

κ χ τ κ Α ΐτ

de la CARTE

of

E TH N O G R A P H I Q U E

de la

TU RQ UI E d’EUROPE p a r

EUROPEAN tak en

P U B U B B PAR L l ih E 0U V1F.R CONSTANTINOPLE 1^77·

E c h p lle

o u t

o f

the

DRAW N

M AP

TÜRKET

ETHNOLOGICAL MAP 0P

EUROPEAN

A .S Y N V E T |p*r d e le g a tio n P r o fc s s s u r a u Lyce'S prei-(C on5tapU nQ plc)

th e

E T H N O I -O G I C A L

UP

PT

TU R K E Y

A »SYNVET

I by delegation P r o fe s so r io the G l l e t A - S f r A l Co! l
p u b lis h e d

1: 3 . 4 0 0 . 0 0 0

by Ε.

OLIVER

L ith a t C o n s t a n t in o p le

I Α-4ΛΑ ΛΛΛ

■IThasos

Lothmc 1 Umbroi.

Q LStref&

\SWHNE C h olü i

Albanais

Erecs

Musulmans

/ ΐΩ ρΓ ΪΤ ίίθΓ ίθ c/*/ lie r w 'c e G at'tQ grajih jque

l'A rm i* ffcJJen/gue


Εθνολογικοί Χάρτες (Τοπογραφική Υπηρεσία Ελληνικού Στρατού): Α. Περιφέρειας Μπαλίκεσερ (κλίμακα 1:200.000)

." ν

V ΟΛΟ γ I ΗΟ

ης

πι piîpeioL^ c iib a a îx ie c εο

tuftf

JKi t f

Ιίί'Λ

7'Ä*

M'HI

Β. Περιφέρειας Πανόρμου, Αρτάκης και Μανιάδος (κλίμακα 1:250.000)

Τίλΰ» Γ..π ι« ,

ΌΡηαΐ

n^trAin.

"*"S

£*6**s

****Γ

opi ΚαΑα,χ

« r~W OJ KftvwAs

_/tyattHIB-e;

ϊΑ*ί---

κ.

θΛ*·

Γ{Η((-Γΐ·^

ff«·· iitiit

OliTki.

Λ"§•4 ;/^Γ*·/' Λ * * if il

JlKjdUf J fA n i^ W ΪΓ*ρ.

K i ( T i 1f ι

ftV'iWv fa m n iji«

I : ÄiO .000

Vv -p « aCvo*.

f»UV7<Ä\.


Εθνολογικοί Χάρτες (Τοπογραφική Υπηρεσία Ελληνικού Στρατού): Α. Σπάρτης (κλίμακα 1:250.000)

ίΤΛΗ.'!»

fiA P t«

II t t t t A ΝΤΑ γ

'·. wr*fy -__-

Β. Αφιόν Καραχισάρ

Γ. Διδυμότειχου (κλίμακα 1:250.000) Τ Κ Κ ΙΚ Π Α Γ ,

-

D ID Y M U T E IK H O N

Δ. Σμύρνης και Χίου (κλίμακα 1:250.000)

ΣΜ ΥΡΝ Η

r

. fktjt

-**figL·

Mnfy'fc \ ,Λ

WM

_'sfr/lo&fri ' M ■■-·

r-5- ', ÄWÄ*i

ΛίΑ*]

,ΓΛ^ϊ

Λ»·**.) Ä^Li !!(/4tUi

EMYPNH

ΧΙΟΣ

Λμ* « \ MMUAj

^ί"<> #

JDjÄÜuOJ^ '■jUfl J (l«Mr Jl 4£

M*4tf

*<ψ*ο Ύ-'Μω,ρ ,*,6f|W»ä»

,

Α0^Κβ4*ββ$*

=%ff» 5ν

orts/ci

sjgw

•r a»Aii* ί» * * 1" ι

«“ M S : '

ok S&S'Xsj’»

Uhoyapioi 1θ21

.

«·■·»«ateOM-tVffcri Λί·

Ot ί*. *e~t«*|i)!■»*>. T

Ju /IJj/jCC

ΐ1*# J^>4- D«fcl

ifr///(/d ΧΑΡΤΟΓΡΑΦ IKH Y H H P E U A

ΣΤΡΑΤΈ

r>*·/

rv*r*w.

/dfcifpjA«;'J

-

JiWiOHMo JSv Αα-ΗιΛί »Λ7tn&nT'rp

,

SMYPKH

K’ a&s

L> '

dCT^sss spepravi

κλίμα:

ii*p—* «>·

1'■· IΛϊνν^Κν' W lfc+,

jJ C T a U

ΣΤ. Κυδωνιάς (Αϊβαλί) και Λέσβου (κλίμακα 1:250.000)

KAtMAr 1-250,000

___________________ Κ Υ Δ 8 Ν 1 Α Ι (ΛΊΗΑΛΙ)

ΧΑΡΤΏΓΡΑΦΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΛΤΡΑΙΟΥ

jnßtaislm

Λψ

((mi

fLri'S

Ai

*&“ r*'*xp%

ur,v»/f.

2g“ * ·4 »i-f

SEy ," Γ/4ΐ^βι**Λ«'*' )r

**+"■***

.jxê ^

’■- , ^nr**

■

ip im iitir.

'Λ·γ*ί
BΛ * » '

Μ ΥΤΙΑ H N f f ΛΕΣΒΟ Σ

,iV /VO'ilTÜ,W>rtd' nΓ

5i-l*wi Jb*f>

-

tw

Tik.VjotJtAnx

5 <Β)4Λβ*. ■· Λ" '" o '"

‘ I ’_

,,

ä r ti;'

ΪΛ , .V *v.

/—- i

WYTtAiWH

• 'K W A iyfJu

tff

,

7s

^

t>WÄ^ |

1

AifttoWkj ■i........

V

--x

« J * 1"Vj^li—

λ /|

i·'*'

/

Z. Εθνολογικός χάρτης Μικράς Ασίας (κλίμακα 1:3.000.000)

G A R 'I E E T H ^ O L O G I Q U E d e l ’ A S I E T f i n f e ö R E

9üiTT’tui ^ Z g fr o m bolia

^ ^ allimU

. ·3ΜΤ ^

' Pa2 ^ —Jär

S k u la r i , ·· ■·'···.

%>

I

\L

ν;«ϋ*, “

LjM fe# λ d eu tete

Âladja. £*'*1 I-Metjiiin

fitz-.v-art fr -

J] tn ·;

kijiiiui *>}4 1vUl

__ --^-rJBbistaj^ f

otjlifiiAxun

,„'Z

rtS f

// \ ^ y

a j

ö
C M Ik L

, I .t ■%»rI Shaw n

TchtTriau

&VCS

A rm e m ans

Hires J+SimijtX

Tafitsrkexes

Georgiens /Carries Mesochaldencö Ju ru k s

G o lfe d 'A t l u U a

L a re s

ffizt/baches A n s a n te s

MGifaguvItffra· represent? 4(1OQOhabilantx.

KarpaJtio?

-»- ■-m Itu m tes d es V ü aytfs ............ « « Sa/td/ahs

lim an

S m v n ic A l d l it f

“

r f « M qyrfy * Sandjoka

tlt*GO*V*iwMStnvrcr CitPJOWAmftgu

OCTÜBKE 1921

E c ljfJ Ic

1 3 000 000

mlitlttiWt

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΊΟ

Χάρτης χριστιανικών σχολείων στην περιοχή της Μακεδονίας (κλίμακα 1:400.000)

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Bl 1 Χάρτης μειονοτήτων στηνΤουρκική Δημοκρατία (Γερμανική Μελέτη)

M iiH iH llllli » I

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Bl 2 Σχηματικός χάρτης του πληθυσμού του Πόντου

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Bl 3 Χάρτης Διαμελισμού τηςΤουρκίας σύμφωνα: Α. Με τον πρώην δικτάτορα Κενάν Εβρέν

INSTABUL

TRABZON ANKARA ERZURUM

KAYSERI IZMIR DIYARBAKIR KONYA

ADANA

Β. Με έκθεση του Αμερικανικού Κογκρέσου

KURDISTAN

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Bl 4 Χάρτης περιοχών γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα

h'luitfa'

Γ¥γ·

ί - JU.ij·-· «i Ur ||

.ι

ΠΟΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ; - ΦΡΑΓΚΟΣ Σ. ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ

Recommend Documents