ΤΟΜΑΣ ΜΑΝΝ - ΣΟΠΕΝΑΟΥΕΡ

THOMAS ΜΑΝ Ν

ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ

MετιXφplXσΎj ΓΕΡ ΑΣΙΜΟΥ ΛΥΚΙΑΡΔΟΠΟΥΛΟΥ

Η ΑΠΟΛΑΥΣΗ ΠΟΥ ΠΑΙΡΝΟΥΜΕ ΑΠΟ ενα μεταφυσικό σύ­

στημα., ή ευχαpίστηCΤΗ πού μας δίνει ή νοητική όpγάνιι.>σΎJ του κόσμου σέ ενα αυστηρά θεμελιωμένο, έντελές καί ίσόρ­ ροπο οίκοδόμημα σκέψης, εΤναι πάντοτε καί πάνω ιχπ' ολα αίσθητικης φύσεως. 'Έχει τήν ίδια πηγή μέ τή χαρά, τήν ύ­ ψηλή καί ιχνώτερη ευδαιμονία πού μας χαρίζει ή τέχνη μέ τή δύναμη πού διαθέτει νά μορφοποιεί καί νά ταξινομεί τό ύλικό της, νά 6άζει σέ τάξη τίς συγκεχυμένες καταστάσεις της ζωης, ετσι ωστε νά μας προσφέρει καθαρή καί καθολική θέα. 'Αλήθεια καί όμορφιά πρέπει νά παραπέμπουν ή μία στήν άλλη . Καθεμία χωριστά, δίχως τη στήριξή της ιχπό τήν άλλη, παραμένει μιά πολύ κυμα.ινόμενη καί άσταθής άξία. Ή όμορφιά πού δέν εχει μα.ζί της τήν άλήθεια καί δέν μπορεί νά ιχναφέ­ ρεται σ' αυτήν, πού δέν ζεί σ' αυτήν καί διαμέσου αυτης, θ' ιχποτελουσε κενή ουτοπία - κι ιχπό τήν άλλη, « τί έστίν ιχλή­ θεια;» ΟΙ συλλήψεις μας, καθώς γεννιουνται ιχπό τόν κόσμο των φαινομένων, ιχπό μιά άκρως καθορισμένη σκοπιά, εΤναι, οπως δέχεται μιά κριτική καί όξυδερκής φιλοσοφία, έφαρμό­ σιμες μόνο στή σφαίρα της ένύπαρξης καί 'όχι της ύπέρ6αcτης. Ίό περιεχόμενο της σκέψης μας, καί στήν πραγματικότητα οι κρίσεις πού οίκοδομουμε πάνω του, εΤναι άνεπαρκές ώς μέσον σύλληψης της ουσίας των πραγμάτων αυτων καθ' έαυτά, της πραγματικης ουσίας του κόσμου καί της ζωης. 'Ακόμη καί ό πιό πεπεισμένος καί πιό πειστικός, ό πιό tιxetci tιωμένος όρι­ σμός αυτου ποό ύπάρχει κάτω άπό τήν έπιφάνεια του προφα­ νους, δέν μας tοηθάει νά φτάσουμε στή ρίζα των πραγμάτων καί νά τήν τραtήξουμε στό φως. Ίό μόνο πού ένθαρρύνει τό πνευμα του ιχνθρώπου στή συνεχη προσπάθεια πρός αυτή τήν

κα.τεύθυνση εΤνα.ι ή άπα.ρα.ίτητη προϋπόθεση πώς ή ϋπα.ρξή μας, Ο,τι 6α.θύτερο μέσα. μα.ς, εχει τήν ίδια. οΙκουμενική 6άση μ' α.ύτή τήν τάση, πώς κα.τ' άνάγκην όφείλει νά ριζώνει σ' α.ύτήν- κα.ί οτι έπομένως μπορουμε ν' άντλουμε άπ' α.ύτήν κάποια. στοιχεία. μέ τά όποία. διευκρινίζουμε τή σχέση άνάμεσα. στόν κόσμ.ο των φα.ινομένων κα.ί στήν άληθινή ούσία. των πρα.γμάτων. Αuτό ένέχει ενα.ν τόνο μ.ετριοφροσίινης. Δέν· άπέχει πολύ άπό τό φα.ουστικό έκείνο «κα.ί 6λέπω πώς δέν μ.πορω νά γνωρί­ σω τίποτα.! » . Πλάι σ' α.ύτή τήν άποψη ολη ή ξιπα.σιά της φι­ λοσοφία.ς μέ τή «Οια.νοητική σκοπιά» της κα.ί τήν «άπόλυτη σκέψη» της φα.ντάζει ϋ6ριι; κα.ί άνόητος κομπα.σμ.ός. Στήν πρα.γμ.α.τικότητα., άν ΟΙ ρίζες πού εχει στή γερμα.νική κριτι­ κή κα.ί έθνική σχολή ό bλοσuρός κα.ί περιφρονητικός χα.ρα.κτη­ ρισμός «άερολογίες» ένωθουν μέ τή χολερική κα.ί πολεμική οιάθεση του Σοπενχάουερ, μπορεί νά στρα.φουν ένα.ντίον μιiiς τέτοια.ς άλα.ζονεία.ς, ένα.ν-τίον μ.ιiiς φιλοσοφία.ς της «άπόλυτης γνώσης» . Πα.ρά τα.υ-τα., ή σχολή της σκέψης πού δέχτηκε α.ύ-τή -τήν έπίθεση εχει κάποιο δικα.ίωμα. νά έπιστρέψει τή φι­ λοφρόνηση . Διότι μ.έ -τ-ήν υποτίμ.ηση κάθε άντικειμ.ενικης γνώ­ σης, μ.έ -τή δήλωση πώς ή άν-τικειμενική γνώση οέν μ.(iς προ­ σφέρει -τίπο-τ' άλλο πα.ρά φα.ινόμενα., μέ τίς άμφΙbολίες μας σχε­ τικά μέ τό έάν ή διάνοια. άπο-τελεί έΠα.Ρκές, άξιόπισ-το γνω­ σ-τικό Οργα.νο κα.ί, άκόμ.η, μ.έ -τή Οικα.ιολόγηση κάθε είδους φι­ λοσοφείν μέ τό σκεπτικό κα.ί μόνο οτι ό έσώ-τερος έα.υ-τός μας -κά-τι -τελείως δια.φορε-τικό κα.ί πολύ προγενέσ-τερο άπό -τή διά­ νοια.- όφείλει νά εχει τή ρίζα. του άΚΡΙbως σέ μ.ιά σύνδεση μέ οίκουμενικά θεμέλια. - μ.έ Ολα. -τουτα. , λοιπόν, είσάγετα.ι ενα.ς υποκειμ.ενικός πα.ράγων σ-τ-ήν άντίληψη πού εχουμε γιά -τή γνώση της άλήθεια.ς, ενα. σ-τοιχείο ένόρα.σης, έξίσωσης μέ τή συγκινησια.κ-ή κα.τάσ-τα.ση, η άκόμη μιά άνισομετρία. πρός τήν πλευρά του πάθους κα.ί -της συγκίνησης, ή όποία. άπό τήν άποψη -της κα.θα.ρης διάνοια.ς θά άξιζε τό χα.ρα.κ-τηρισμό «άε-

ρολογία» . Θά τόν άξιζε στό 6αθμ.ό τουλάχιστον ποίι θά άξιζε τόν ίδιο αύστηρό χαρακτηρισμ.ό καί μ.ιά καλλιτεχνική σίιλλη­ ψη του κόσμ.ου, ή όποία συμ.περιλαμ.6άνει οχι μ.όνο τήν κεφαλή κιχί τή σκέψη του άλλά όλόκληρο τόν άνθρωπο μ.έ τήν καρ­ διά του καί τίς αΙσθήσεις του, μ.έ τό σωμ.α. του καί τήν ψυχή του. Ό κόσμ.ος των συναισθημ.άτων καί των παθων, ποίι εΤ­ ναι ό ίδιος μ.έ τόν κόσμ.ο της όμ.ορφια.ς, σίιμ.φωνα μ.έ τόν μ.υ­ στηριώδη νόμ.ο πού συνδέει αίσθημ.α καί μ.ορφή, κάνει τό α'{­ σθημ.α νά ποθεί πάντα τή μ.ορφή, τοίις δίνει μ.άλιστα κοινή κιχταγωγή : πρόκειται γιά μ.ιά σίιλληψη του κόσμ.ου γεννη­ μ.ένη στό πάθος ποίι ζεί κιχί μ.οφάζετιχι Όλη ή άνθρώπινη υπαρξη, ή όποία θά φέρει πάντιχ πάνω της τή σφραγίδα του ώραίου. Δέν θά εχει καμ.μ.ία σχέση μ.έ τήν ξηρότητα καί τόν άνιαρό χαρακτήρα της καθαρΎjς διανoητικΎjς σκέψης πού σκο­ τώνει τίς αΙσθήσεις θά ξεπρο6άλει σάν μ.ιά άφήγηση τΎjς ψυχΎjς, σάν μ.ιά θαυμ.άσια συμ.φωνία Ιδεων ποίι ξετυλίγεται άπό ενα μ.ονΙΧδικό πυρήνα σκέψης πανταχου παρόντιχ -σέ μ.ιά λέξη Όπως καί σέ ενα εργο τέχνης- καί λειτουργεί μ.έ τή μ.αγεία ποίι εχει κάθε τέχνη . ΚαΙ οπως άκρι6ως ή έναγώνια έπιθυ­ μ.ία γιά ευνοια καί συμ.πάθειιχ, γιά μ.ιά όργανική σχέση άνά­ μ.εσιχ στήν όΟίινη καί τήν όμ.ορφιά, διαχέεται σέ μ.ορφή, ετσι άκρι6ως ή όμ.ορφιά εΤναι αύτή ποι; έγΥυα.ται γιά τήν άλήθεια της . Ή φιλοσοφία. του Άρθοίιρου Σοπενχάουερ θεωρουνταν πάντα έξαφετικά δημ.ιουργική, ώς μ.ιά κατ' έξοχήν καλλιτεχνική φιλοσοφία. 'Όχι διότι εΤνιχι τόσο εκδηλα � τόσο εντονα μ.ιά φιλοσοφία τΎjς τέχνης - στήν πραγμ.α.τικότητα ή αΙσθητική κατΙΧλαμ.6άνει μ.όλις κάτι παραπάνω άπό τό ενα τέταρτο του συνόλου τΎjς φιλοσοφίας του. ουτε άκόμ.η διότι τό υφος αύ­ τΎjς τΎjς φιλοσοφίας εΤνιχι τόσο τέλειο, τόσο καθάριο, τόσο έπεξεργασμ.ένο � ή γλώσσα στήν όποία διατυπώνεται αύτή ή , � ' ειναι .,. φιλοσοφια τοσο ουνατη," τοσο γλαφυρη, " τοσο κλασικα' διαυγής, τόσο μ.εγαλόπρεπα καί κεφάτα λιτή - Όσο καμ.μ.ιά

ιΧΜη στήν ίστορία της γερμ.aνικης φιλοσοφίας. 'Όλα τουτα δέν .,. ι , �, ,.. , οεν ειναι παρα, η( αναποφευειναι παρα, κατι «φαινομ.ενικο»· κτη έγγενής όμ.ορφιά της μ.ορφης πού έκφράζεται στό άπό­ σταγμ.a, στήν έσώτερη φύση αίιτου του είδους στοχασμ.ου, μ.ιά συγκινησιακή φύση πού παιχνιδίζει άνάμ.εσα στό ενστικτο καί στό πνευμ.α, άνάμ.εσα στό πάθος καί τή λύτρωση - έν όλί­ γοις μ.ιά δυναμ.ική καλλιτεχνική φύση ή όποία δέν μ.πορεί νά άποκαλυφθεί μ.έ κανέναν ιΧλλο τρόπο παρεκτός ώς ή προσω­ πική δημ.ιουργία της άλήθειας ή όποία καταπείθει άπό τό γεγονός οτι εχει υπάρξει καί υποφέρει. 'Έτσι έξηγείται τό γιατί αίιτή ή φιλοσοφία 6ρηκε άνάμ.ε­ σα στούς καλλιτέχνες καί τούς μ.υημ.ένους στήν τέχνη τούς πιό ένθουσιώδεις θαυμ.αστές καί τούς πιό φανατικούς νεοφώ­ τιστους . 'Ο Τολστόι άποκαλουσε τόν Σοπενχάουερ «κορυφαία ίδιοφυί'α μ.εταξύ των άνθρώπων» . Γιά τόν Ριχάρδο Βάγκνερ, πού μ.υήθηκε στό εργο του φιλοσόφου άπό τόν ποιητή Georg Herwegh, ή διδασκαλία του Σοπενχάουερ υπηρξε «οωρο έξ οίιρανου», ή fLέγιστη είιλογία, ή πιό διαφωτιστική, παραγω­ γική, οιεγερτική πνεUfLατική έfLπεφία πού εΤχε ποτέ στή ζωή του - γιά τήν άκρί6εια, μ.ιά άποκάλυψη . 'Ο Νίτσε πού εΤχε άναλά6ει τό εργο νά σψπλησιάσει οσο τό δυνατόν περισσότερο την τέχνη fLέ τή γνώση, τήν έπιστήfLη fLέ τό πάθος, νά σfL(ξει τήν άλήθεια fLέ τήν όfLορφιά κατά τρόπο τραγικότερο καί συγκινητικότερο άπ' οσο, πρίν άπ' αίιτόν, ό Σοπενχάουερ, εΤδε σ' αίιτόν τόν φιλόσοφο τόν fLεγάλο του δάσκαλο καί fLάστο­ ρα. Νέος άκόfLη του εΤχε άφιερώσει εναν άπό τούς :Ανεπίκαι­ ρους στοχασμούς του μ.έ τίτλο «'Ο Σοπενχάουερ ώς δάσκα­ λος». Κατά τήν έποχή ίδίως της bαγκνερολατρίας του, οταν εγραφε τή Γέννηση της Τραγωδίας κινοσνταν πάνω σέ έντε­ λως σοπενχαουεριανές γραfLfLές . ΆκόfLη καί άργότερα, οταν αίιτός ό fLέγας κατακτητής του έαυτου του εΤχε άπαρνηθεί καί τόν Βάγκνερ καί τόν Σοπενχάουερ, ενα γεγονός τό όποίο άπό μ.όνο του άποτελεί fLIιX κρίσιμ.η στιγfLή στήν ίστορία του ,

, c, τ , θρωπινου ' , �' " αν πνευματος, επα ο,τι ειχε ψ ε ποτε' ν " αγαπαει οεν πά:ψει πλέον νά: πιστεuει, καί στό όψιμο εργο του Ecce Homo, τήν τελευταία αύτή, σχεΟόν τρομαχτικά: πνευματώδ'Υ), άνα.λα­ μπ� τ-ης ύπερεντατικ-ης καί μοναχικ-ης σταδιοδρομίας του, υπά:ρχει μιά: σελίδα άναφερόμεν'Υ) dτόν Τριστάνο πού δέν φα­ νερώνει άποξένωσ'Υ) άπό τόν Σοπενχά:ουερ, άλλά: άντίθετα πάθος . Πράγματι, αύτό τό πνευμα, τόσο εύγενικό πού δέν λυπήθ'Υ)κε νά: σπαταλήσει τόν έαυτό του, πρόσφερε τελικά: τόν πιό σαφ-η φόρο τιμ-ης στή σπουδαία μορφή πού στά:θ'Υ)κε ό φιλοσοφικός διαμορφωτής της νιότης του. Μπορεί νά: πεί κανείς πώς Ο,τι στοχά:σΤ'Υ)κε καί δίδαξε μετά: τόν «τερματισμό» τ-ης σχέσης του μέ τόν Σοπενχά:ουερ άποτελουσε συνέχεια καΙ έρμηνεία τ-ης κοσμοεικόνας του δασκά:λου του καΙ οχι πραγ­ ματική άπομά:κρυνση άπ ' αυτήν. Ή ίστορία τ-ης σοπενχαουεριαν-ης σκέψης άνά:γεται στίς πηγές τ-ης ζω-ης τ-ης σκέψης στόν δυτικό κόσμο, άπό οπου προέρχονται, καί οπου έξακολουθουν νά: .ταυτίζονται, ή εύρω­ παί'κή έπιστ�μη καί τέχνη: άνά:γεται στόν Πλά:τωνα. Ό 'Έλ­ ληνας φιλόσοφος δίδαξε οτι τά: πρά:Υμα.τα αύτου του κόσμου δέν εχουν πραγμα.τική ύπαρξη' bρίσκονται πά:ντα στό γίγνε­ σθαι, ποτέ δέν εΤναι. Δέν προσφέρονται ώς άντικείμενα πραγ­ ματικ-ης γνώσης διότι έκείV'Yj μπορεί νά: υφίσταται μόνο σέ ο,ΤΙ bρίσκεται μέσα στήν ίδια καί σέ Ο,ΤΙ άποτελείται άπό τήν ίδια καί κατά: τόν ίδιο πά:ντοτε τρόπο' άντίθετα, στήν πολλαπλό­ τητά: τους τά: πρά:γμα.τα αύτου του κόσμου, καί στήν άπολύτως σχετική, δανεική ύπαρξή τους, ή όποία θά: μπορουσε κά:λλι­ στα νά: όνομαστεί μή ύπαρξη, δέν είναι ποτέ τίποτ' άλλο παρά: τό άντικείμενο μιας γνώμης , bασισμένης σέ μιά: αίσθητηρια­ κή έμπεφία. Είναι σκιές . Τά: μόνα πρά:γματα πού εχουν άλη­ θινή ϋπαρξη, ποι) υπά:ρχουν πά:ντοτε καί ποτέ δέν πεθαίνουν, είναι τά: αύθεντικά: πρωτότυπα αύτων των σκιων, οί αίώνιες ίδέες, οί πανά:ρχαιες μορφές ολων των πραγμά:των. Αυτές δέν εΤναι πολλαπλές, όντας άπό τήν ίδια τους �� φύσΎ) καθεμία

μ.οναδική, καθεμ.ία ενα άρχέτυπο του όποίου ΟΙ σκιές ή ΟΙ άπο­ μ.tμ.ήσεις οέν είναι παρά όμ.ώνυμ.α, έφήμ.ερα έπιμ.έρους πράγ­ μ.ατα τοσ αuτοu εΤδους . ΟΙ ίδέες, άντίθετα, δέν γεννιοσνται καΙ δέν πεθαΙνουν- είν' αίώνιες καΙ πραγμ.ατικά υπαρκτές , δέν γεννιουνται καί δέν χάνονται σπως συμ.6αΙνει μ.έ τΙς υπαρκτές ιΧπομ.ιμ.ήσεις τους. Μόνο αuτές, λοιπόν, μ.πορεί νά είναι πραγμ.α­ τικά γνώσιμ.ες, σπως έκείνο τό όποίο πάντοτε άπό κάθε άποψη ύπάρχει. ΣυΥκεκριμ.ένα : τό λιοντάρι [γενικά] εΤναι ή ίδέα του λιονταριου· ένα [μ.εμ.ονωμ.ένο] λιοντάρι εΤναι άπόλυτη φαινομ.ε­ νικότητα καί έπομ.ένως δέν μ.πορεί νά άποτελεί άντικείμ.ενο ιΧπόλυτης γνώσης. Μπορεί κανείς στό σημ.είο αuτό νά εγεί­ ρει τήν κοινότοπη ενσταση στι μ.όνο ή φαινομ.ενική είκόνα του μεμ.ονωμένου «έμπειρικοσ» λιονταριου μας παρέχει τή δυνα­ -τότητα νά λά60uμ.ε κάποια γνώση Όχι μόνο του λιονταριου ώς -τέτοιου άλλά του λιονταριου ώς ίδέα. 'Όμως άκρι6ως ή αμεση νοητική υποτέλεια της έμπειρΙας καταλήγει άπό τή φαι­ νομενική είκόνα του μ.εμονωμένου λιονταριου στή «leonitas», στήν ίδέα του λιονταριου, στήν άπόλυτη καΙ γενική είκόνα του λιονταριου· ή υπαγωγή κάθε μ.ερικης καΙ εγχρονης άντίληψης ι Τ ' ι στη, γενικηι και, νοητικηΙ σφαφα, που' ειν ενα επιτευγμ.α αφαιρεσης, ή διάτρηση κάθε εξαρτώμενης καΙ μετα6ατικης δρα­ στηριότητας, ή Όξυνση καΙ ή διαύγαση της άπλης ;;pαση� μ.έχρις στου καταστεί ένατένιση του ιΧπολύτου, ή άνέφελη καΙ άμ.ετά6λητη άλήθεια, ή όποΙα 6ρΙσκεται πίσω καί πάνω άπό -τΙς πολλαπλές μεμ.ονωμένες φανερώσεις καί έν όνόματι της όποίας αuτές άπαντουν - ίδού ή φιλοσοφική πρόκληση του Πλάτωνα πρός τήν άνθρωπότητα της έποχης του. Βλέπουμε πώς ιχuτός ό στοχαστής ήξερε πως ν' άντλή­ σει ενα bαρυσήμαντο νόημα άπό τή διάκριση άνάμεσα σ-τό όριστικό καί τό άόριστο αρθρο· δημιούργησε άπ ' αuτήν ενα περισπούδαστο παράδοξο. Διότι 6έ6αια εΤναι παράδοξο νά λέει πώς ή γνώση μπορεί νά άναφέρεται μόνο στό άόρατο, τή σκέψη πού συλλαμ6άνεται άπό τή διάνοια. ΕΤναι παράδοξο νά J

(Ι

"

έξηγεί τόν άόρατο χόσμ.ο ώς φαινόμ.ενο τό όποίο, χωρίς άξία καθ' έαυτό, εχει μ.ιά πραγμ.ατικότητα καί ενα νόημ.α μ.όνο Οιαμ.έσου έκείνου του όποίου άποτελεί εκφραση . Ή πραγμ.α­ τικότητα του ίιπαρκτου - άπλως καί μ.όνο ενα οάνειο άπό τ-ή οιάνοια! τουτο οέν �ταν τίποτα - � άπλως καί μ.όνο μ.ιά ψευ­ οαίσθηση γιά μ.ιά κανονικ-ή άνθρώπινη κατανόηση . Άλλά σ' αίιτό τό «epater le boirgeois» [«νά καταπλ-ήξουμ.ε τοίις ά­ στοίις»], εΥκειται πάντα ή άποστολ-ή καί ή Ικανοποίηση, τό είιγενές μ.apτίιpιo τΎjς γνώσης στόν κόσμ.ο τουτο· πάντα �pί­ σκει τ-ήν όοίινη καί τ-ήν ήοον-ή της ουσαρεστώντας τ-ή συν-ή­ θη κοιν-ή λογικ-ή των άνθρώπων, άναποοογυρίζοντας τ-ή Οημ.ο­ φιλΎj άλ-ήθεια, κάνοντας τη ΓΎj νά περιστρέφεται γίιρω άπό τόν υΗλιο, ένω κάθε συν-ήθης κοιν-ή λογικ-ή μ.ας λέει πώς σψ�αί­ νει τό άντίστροφο· σαστίζοντας τοίις άνθρώπους, ξεγελώντας τους καί ταλαιπωρώντας τους, λέγοντάς τους άλ-ήθειες ποίι πανε κόντρα σέ Ο,τι τοίις λέει ή λογικ-ή τους. 'Αλλά τουτο σψ­ �αίνει οταν κάποιος έπιδιώκει νά διδάξει τόν άνθρώπινο νου, νά τόν όδητησει σέ άνώτερες άλ-ήθειες καθιστώντας τον Ικανό γιά νέα έπιτείιγμ.ατα. Αίιτό ποίι είσ-ήγαγε ό Πλάτων στόν πρώι­ μ.ο δυτικό κόσμ.ο μ.έ τ-ήν άπώτερης σημ.ασίας εκθεσ-ή του γιά τ-ή διαφορά άνάμ.εσα στό όριστικό καί τό άόριστο άρθρο, �ταν τό έπιστημ.ονικό πνευμ.α. Αίιτό τό έπιστημ.ονικό πνευμ.α προφανως , μ.αζί μ.έ τ-ήν έπιστημ.ονικ-ή άσκηση, εΤναι ποίι μ.ας διδάσκει νά υποτασσό­ μ.aστε στ-ήν πολλαπλότητα των φαινομ.ένων· ποίι άποδίοει μ.όνο σ' αuτ-ή τ-ήν πολλαπλότητα άλ-ήθεια καί αuθεντικ-ή πραγμ.α­ τικότητα καί προσκολλαται στ-ήν ένατενιστικ-ή άφαίρεση καΙ τ-ήν πνεψατοποίηση τΎjς γνώσης. Λόγ·ψ τΎjς oιαχωριστικΎjς αuτΎjς οιάκρισης μ.εταξίι φαινομ.ένου καί ίδέας, μ.εταξίι έμ.πει­ ρικου καί νοητικου, μ.εταξίι του κΟΟμ.ου τΎjς άλ-ήθειας καί του κόσμ.ου της φαινομ.ενιχότητας , μ.εταξίι του παροδικου καί του αίώνιου, ή ζω-ή του Πλάτωνα υπΎjρξε ενα πολίι σπουοαίο γε­ γονός στ-ήν ίστορία του άνθρώπινου πνείιμ.ατος καί πρωτ' άπ'

ολα ίιπηρξε ενα έπιστημονικό καί ενα ήθικό γεγονός . Καθέ­ νας αίσθάνεται πώς κάτι 6αθύτατα ήθικό συνδέεται μ.έ τήν άνύψωση αuτή του ίδεατου ώς του μ.όνου πραγμ.ατικου πάνω άπό τόν έφήμ.ερο χαρακτήρα καί τήν πολυπλοκότητα του φαι­ νομ.ενικου, μ.' αuτή τήν ίoιπoτίμ.ΎJση των αισθήσεων πρός οφε­ λος του αίώνιου - κάτι πού 6ρίσκεται άπολύτως μ.έσα στό πνευμ.α του χΡιστιανισμ.ου πού άκoλoύθΎjσε στή συνέχεια. Διότι κατά κάποιον τρόπο τό φαινόμ.ενο της μ.ετα6ατικότητας καί ή σύνδεση των αίσθήσεων μ.' αuτό, τοποθετουνται ώς έκ τούτου σέ μ.ιά κατάσταση άμ.αρτίας : τήν άλήθεια καί τή σωτηρία τή 6ρίσκει μ.όνο έκεινος πού στρέφει τό 6λέμ.μ.α του πρός τό αιώνιο. 'Από τήν άπoψΎJ αuτή ή φιλοσοφία του Π λάτωνα δείχνει πώς ίοιπάρχει μ.ιά σχέση άνάμ.εσα στήν έπιστήμ.ΎJ καί τήν άσκψι­ κή ήθική. 'Αλλά δείχνει καί μ.ιάν άλλΎJ σχέσΎJ : τη σχέση μ.έ τόν κό­ σμ.ο της τέχνης . Σύμ.φωνα μ.έ αuτήν τή φιλοσοφία, ό ίδtOς ό · χρόνος δέν άποτελει παρά τή μ.ερική καί άποσπασμ.ατική άντί"λΎJψΎJ πού εχει ενα άτομ.ο γιά τίς ιδέες - οϊ όποιες, οντας έκτός χΡόνου, εΤναι αίώνιες . «'Ο χρόνος», οπως λέει μ.ιά ώραία φράση του Πλάτωνα - «εΤναι ή κινoύμ.ενΎJ είκόνα της αιω­ νιόΤΎJτας» . Καί ετσι, αuτή ή προχριστιανική, ή χριστιανική ήδΎJ, θεωρία, παρά τήν άσκητική της σοφία, κατέχει ώστόσο μ.ιά έξαφετικά αίσθψιακή καί δΎJμ.ιoυργική χάpΎJ' διότι ή σύλ­ ληψΎJ του κόσμ.ου ώς μ.ιας πολύχρωμ.ης καί μ.ετα6αλλόμ.ενης φαντασμ.αγορίας είκόνων, ΟΙ όποιες εΤναι διαφανεις γιά τό ίδεατό καί τό πνεψατικό 6λέμ.μ.α, χαpαΚΤΎJpίζει κατ' έξοχήν τόν κόσμ.ο της τέχνΎJς, καί μ.έσφ αuτου άνακαλύπτει ό καλλιτέ­ χνΎJς τόν δικό του κόσμ.ο. Σ' αuτό άκρι6ως τό γεγονός όφεί­ λει καί τή σχέσΎJ του μ.έ τόν κόσμ.ο των εικόνων καί των φαινομ.ένων, άλλά οσο αίσθηΤΎJριακά, αίσθΎJσιακά, άμ.αρτωλά κι άν συνδέεται μ.' αυτόν εχει συγχρόνως τήν έπίγνωση ΟΤΙ άνήκει έξ ίσου καί στόν κόσμ.ο της ίδέας καί του πνεύμ.ατος, οπως ό μ.άγος πού καθιστα διαφανη τή φαινομ.ενικότητα στήν .

όποίιχ δίνουν λάμψΎ) � ίδέιχ κιχί τό πνείίμιχ. 'Εδω φΙΧίνετιχι τό διιχμεσολΙΧ6Ύ)τικό εργο τοίί κΙΧλλιτέχνΎ), ό έρμΎ)τικός κιχί μιχ­ γικός ρόλος του ώς μεσάζοντος άνάμεσιχ στόν άνώτερο κιχΙ στόν κιχτώτερο κόσμο, άνάμεσιχ στήν ίδέιχ κιχί τό φιχινόμενο, άνά­ μεσιχ στό πνείίμιχ κιχί τήν ΙΧίσθΨΎ) . 'Εδω, πράγμ.ατι, 6ρισκό­ μ.αστε μπροστά σέ Ο,τι μποροίίμε νά όνoμάσOUΜε κοσμική [co­ smic] θέσΎ) της τέχνΎ)ζ" � μονΙΧδική άποστολή ΤΎ)ς στόν κό­ σμο, � άνώτερη άξιοπρέπειιχ -� όποίιχ άπορρίπτει τήν ά.πλή άξιοπρέπειιχ- της λειτουργίιχς ΤΎ)ς , δέν εΤνιχι δυνιχτόν νά όρι­ στεί � νά έξΎ)γηθεί κιχτά κιχνένιχν αλλο τρόπο. Τό σύμ()ολο της σελήνΎ)ς, � κοσμική άλλΎ)γορίΙΧ κάθε διιχμεσολά6ΨΎ)ς εΤνιχι � άλλΎ)γορίΙΧ της τέχνΎ)ς. Γιά τόν άρχιχίο κόσμο, γιά τήν πρω­ τόγονΎ) ά.νθρωπότψιχ, � σελήνΎ) -ητιχν πιχράξενΎ) κιχί ίερή μέ διπλή σΎ)μιχσίΙΧ, μέ τήν ένδιάμεσΎ) κιχί διιχμεσολΙΧ6ψική θέσΎ) της άνάμεσιχ στόν �λιιxκό κιχί τόν γήινο, τόν πνευμιχτικό κιχί τόν ύλικό κόσμο. ΘΎ)λυκά δεκτική έν σχέσει πρός τόν ηλιο, άλλά άρσενικά γενετική έν σχέσει πρός τή γη, � σελήνΎ) ητιχν γιά τούς πρωτόγονους τό πιό άκάθΙΧρτο άπό τά ουράνιιχ κιχΙ τό πιό κΙΧθιχρό άπό τά έπίγειιχ. Άνηκε οντως στόν ύλικό κό­ σμο, άλλά κιχτείχε μέσιχ σ' ιχυτόν τήν άνώτερη, τήν πνεUΜΙX­ τικότερΎ) θέσΎ) περνώντιχς στόν �λιιxκό κόσμο, περιπλιχνώμε­ νΎ) ετσι στά οριιχ των δύο κόσμων, χωρίζοντάς τους κιχί τιχυ­ τόχΡονιχ ένώνοντάς τους, φρουρώντιχς τήν ένότητιχ τοίί 'Όλου, διερμψέιχς μετιχξύ θνΎ)των κιχί άθιχνάτων. Αύτή άκρι6ως εΤ­ νιχι � θέσΎ) της τέχνΎ)ς άνάμεσιχ στό πνείίμιχ κιχί τή ζωή. ΆνδρόγυνΎ) οπως � σελήνΎ), θΎ)λυκή στή σχέσΎ) ΤΎ)ς μέ τό πνείίμιχ άλλά άρσενική κιχί γονιμοποιός άπένιχντι στή ζωή, -η ύλικά πιό άκάθΙΧρΤΎ) έκδήλωσΎ) των έπουριχνίων, πιχροδικά -η κΙΧθιχρότερΎ) κιχΙ άένιχιχ � πνευμιχτικότερΎ) της γήινΎ)ς σφΙΧίριχς, εΤνιχι άπό τή φύσΎ) ΤΎ)ς ενιχς φεγγιχρομιχγεμένος μέσολιχ()ψής άνάμεσιχ στίς δύο σφΙΧίρες . Αύτή -η διιχμεσολΙΧ6ψική θέσΎ) εΤνιχι κιχΙ � ΠΎ)γή τοίί είρωνικοίί χιχριχκτήριχ ΤΎ)ς . Ό Πλάτων ώς κΙΧλλιτέχνΎ)ς . ΎποσΤΎ)ρίζω πώς μιά φιλο-

σοφία εΤναι άποτελεσμ.ατική οχι μ.όνο λόγιμ της ήθικης διοα­ σκαλίας της -κάποτε μ.άλιστα αuτή οέν σuμ.bά.λλει καί πολ&­ , της θεωρίας ή όποία συνοέεται μ.έ τόν τρόπο μ.έ τόν όποιο έρμ.ηνεΙΙει καί 6ιώνει τόν κόσμ.ο, άλλά. καί Οιαμ.έσου άκρι6ως αuτοu τοϊί bιώμ.ατος. Αuτό εΤναι στήν πραγμ.ατικότητα -καί οχι τά. πνευμ.ιχτικά. καί ήθικά. παρεπόμ.ενα της οιοασκαλίας της γιά. τήν άλήθεια καί τή σωτηρία- τό οuσιαστικό, πρωταρχι­ κό καί προσωπικό κομ.μ.ά.τι της φιλοσοφίας . Έά.ν οιαχωρίσει κανείς άπό εναν φιλόσοφο τη φιλοσοφία του, άφήνει πά.ρα πολλά. έκτός όπτικης. Ό Νίτσε, ό μ.αθητής τοϊί Σοπενχά.ουερ ποΙΙ άποστά.τησε πνευμ.ατικά. άπό τόν οασκαλό του, έγραψε γι' αυτον : ,

,

'Ό, τι δ ( δ α ξ ε ξεπεράστηκε' 5, τι έ ζ YJ σ ε θά κρατήσει

Αύτός ηταν αντρας! Δέν στάθηκε δoίiλoς κανενός.

"Αν καί ή φιλοσοφία του Σοπενχά.ουερ, την όποία προτί­ θεμ.αι νά. συζητήσω έοω, οέν πρόκειται νά. χά.σει ποτέ τή ζωντά.νια της καί τή OUναμ.ή της, ώστόσο άποοεικνΙΙεται ΟΤΙ τείνει νά. υφίσταται τήν ίοια κακομ.εταχείριση ποΙΙ υπέστη καί τό άσκητικό, έπιστημ.ονικό καί Οημ.ιουργικά. γόνιμ.ο μ.ήνυμ.ιχ του Πλά,τωνα. Άναφέρομ.αι έοω στήν έκμ.ετά.λλευση τοίί Γερμ.ιχ­ νου φιλοσόφου άπό τόν πλουσιοπά.ροχα προικισμ.ένο καλλιτέχνη Ριχά.ρΟο Βά.γκνερ - πά.νω σ' αuτό περισσότερα ίσως σέ κά.­ ποια άλλη στιγμ.ή . Άλλά. σέ τουτο οέν φταίει, 6έ6αια, ό άλ­ λος Οά.σκαλος καί έμ.πνευστής τοίί Σοπενχά.ουερ, ό όποιος συνέ6αλε στήν οίκοΟόμ.ηση του συστήμ.ΙΧΤός του. Καί έννοω, �έbαια, τόν Κά.ντ. Ό Κά.ντ εκλινε άποκλειστικά καί κατη­ γορημ.ιχτικά. πρός τήν πλευρά. της οιάνοιας - πολΙΙ μ.ιχκριά άπό τΤιν τέχνη άλλά. πολΙΙ πιό κοντά. στΤιν κριτικτι. Ό Ίμ.μ.άνουελ Κά.ντ, ό κριτικός της καθαρης γνώσης,

διέσωσε τή φιλοσοφία ά.πό τή θεωρητικολογία στήν όποία εΤχε υποχωρήσει καί τήν έπανέφερε στό 6ιχσίλειο της ά.νθρώπινης διάνοιας τήν κατέστησε πεδίο του καί όριοθέτησε τό Λόγο. Στήν Καινιξ6έργη της Πρωσίας, τό δεύτερο ημισυ τοσ δέκατου ογδοου αΙώνα δίδαξε μιά φιλοσοφία πού πλησίαζε πολύ τίς θεμελιώδεις ά.ρχές πού εΤχε διατυπώσει δύο χιλιάδες χρόνια πρίν ό Πλάτων . Ή σλη μας έμπεφία γιά τόν κόσμο, δήλωνε, υπόκειται σέ τρεις νόμους οί όποιοι συνίσταται στίς ά.παρα­ ()ίαστες μορφές υπό τίς όποιες πραγματοποιείται σλη μας ή γνώση . τοστες οί μορφές εΤναι ό χρόνος, ό χωρος καί ή αΙ­ τιότητα. Δέν υπάρχουν σμως όρισμοί περί του πως μπορει νά εΤναι ό κόσμος καθ' έαυτόν καί δι' έαυτόν, δέν υπάρχουν δη­ λαδή όρισμοί του das Ding an sich, ι ά.νεξάρτητοι άπό τήν ά.ντίληψη πού εχουμε γι' αύτόν' θά λέγαμε στι οί όρισμοί αύ­ τοί ά.νήκουν μόνο στή φαινομενικότητά του, κατά τό ΟΤΙ δέν εΤναι παρά οί μορφές υπό τίς όποιες σκεπτόμαστε. Κάθε μετα60λή, κάθε γέννηση καί κάθε θάνατος νοειται μόνο μέσ' άπ' αύτές τίς τρεις μορφές - τό χρόνο, τό χωρο καί τήν αΙ­ τιότητα. 'Έτσι λοιπόν ά.νήκουν στή σφαίρα της φαινομενικό­ τητας καί δέν μπορουμε νά γνωρίσουμε διαμέσου αύτων τό «πράγμα καθ' έαυτό» [τήν οντως πραγματικότητα] στό όποίο δέν εΤναι έφαρμόσιμοι αύτοί οί όρισμοί. Αύτό Ισχύει ά.κόμη καί γιά τό ίδιο μας τό έγώ: τό ά.ντιλαμ6ανόμαστε μόνον ώς έκ­ δήλωση , οχι ώς κάτι πού μπορει νά υπάρχει καθ' έαυτό. Μέ άλλους λόγους, ό χρόνος , ό χωρος καί ή αΙτιότητα ά.ποτελουν μηχανισμούς της διάνοιας , έμμενη δέ άποκαλουμε τή σύλλη. ψη έκείνη των πραγμάτων ή όποία μας παραχωρείται ά.πό τήν είκόνα τους καί ή όποία καθορίζεται άπ' αύτά' ένω, άντίθε­ τα, υπερ6ατολογικό εΤναι αύτό τό όποίο θά μπορούσαμε νά προσεγγίσουμε έφαρμόζοντας πάνω του τό Λόγο, τήν κριτι­ κή του Λόγου, καί χρησιμοποιώντας αύτά τά τρία έπινοήμα1.

«Τό πράγμα καθ' εαυτό». (Σ.τ.Μ,}

τα. ("ό χρόνο, τό χωρο κα.Ι τήν α.Ιτιότητα.) ώς άπλές !J-ορφές της γνώσης . Αίιτή εΤνα.ι ή θε!J-ελιώδης Ιδέα. του Κάντ' κα.ί οπως !J-ΠΟ­ ρεί κα.νείς νά δια.πιστώσει σuνδέετα.ι στενά !J-έ τήν Ιδέα. του Πλάτωνα.. Κα.ί ΟΙ δύο θεωρουν τόν όρα.τό κόσ!J-Ο ώς φα.ινψε­ νικό' !J-έ aMouc; λόγοuς ώς ενα.ν κόσ!J-Ο φα.ινΟ!J-ενικά άσκοπο, ό όποίος άποκτα. σΥ)!J-α.σΙα. κα.Ι σέ κάποιο 6α.θ!J-ό ΠΡα.γ!J-α.τικό­ τητα. !J-όνο κα.ί !J-όνο λόγψ έκεΙνοu τό όποίο δια.φα.ίνετα.ι !J-έσ' άπ' α.ίιτόν. Κα.ί γιά τόν ενα. κα.ί γιά τόν άλλο, ή άληθινή πρα.γ­ !J-α.τικότητα. 6ρίσκετα.ι υπεράνω, όπισθεν, έν όλίγοις «πέρα.ν» του φα.ινΟ!J-ένοu. Κα.ί εΤνα.ι σχετικά άοιάφορο έάν λέγετα.ι «Ιδέα.» [κα.τά Πλάτωνα.] ή «das Ding an sich» [κα.τά Κάντ]. Κα.ί ΟΙ δύο αίιτές εννοιες δια.περνουν 6α.θιά τή σκέψη του ΣοπενχάοuεΡ ό όποίος άπό νωρίς έπέλεξε την έξα.ντλψική σποu­ δή του Πλάτωνα. κα.ί του Κάντ (Γκα.ίτινγκεν, 1809- 18 1 1 ) κα.ί τοποθέτησε α.UτοUς τοuς ouο φιλοσόφοuς, ποu άπείχα.ν 'τόσο πολu χρονικά κα.ί χωρικά !J-ετα.ξU τοuς, πάνω άπ' ολοuς τούς άλλοuς . Τά σχεοόν τα.uτόση!J-α. σψπεράσ!J-α.τα. στά όποία. εΤ­ χα.ν κα.τα.λήξει ε!J-οια.ζα.ν σάν νά ητα.ν άπολύτως σuντονισ!J-έ­ να. ωστε νά στηρίξοuν, νά δικα.ιολογήσοuν κα.ί νά 60ηθήσοuν στή σύνθεσΥ) της κοσ!J-οεικόνα.ς την όποία. ό ίδιος ό ΣοπενχάοuεΡ εφερε !J-έσα. τοu . Δέν εΤνα.ι, λοιπόν, άπορία.ς άξιο πού τούς χα.ρα.κτήριζε ώς τούς 060 !J-έγιστοuς φιλοσόφοuς του δuτικου κόσ!J-ΟU. πηρε άπ' α.ίιτούς Ο,ΤΙ !J-πορουσε νά χρησΙ!J-οποιήσει, ΙΚα.νοποιώντα.ς E'tcrt τή 6α.θειά τοu έπιθU!J-ία. γιά -τό πα.ρα.δοσια.κό σ'tοιχείο πού τόσο κα.λά ήξερε νά χεφ[ζε'tα.ι, άν κα.ί λόγψ της έν'tελως δια.φορε'tικης 'tou Ιδιοσuστα.σΙα.ς � Σοπενχάοuερ ήτα.ν μιά cruVEioYJσY) πολύ πιό «μοντέρνα.», άνε!J-οΟα.Ρ!J-ένη κα.ί πάσχοu­ σα.- OYJ!J-toUpYYJcrE κάτι τελείως άλλο άπ' α.ίιτό πού πηρε. Αίιτό πού πηρε ήτα.ν ή «ίδέα.» άπό τόν Πλάτωνα. κα.ί τό «Ding an sich» άπό τόν Κάντ. Αλλά ώς πρός τό δεύτερο εκα.νε κάτι πολύ τολμηρό, κα.ί !J-άλιστα. σχεΌόν άπα.γoρεuμέ­ νο, !J-ολονότι, τα.uτόχΡονα., !J-έ 6α.θιά σuνειδητή, σχεδόν κα.τα.•

ναγκιxστικ� πεποίθησΎ)' προσδιόρισε τό Ding an sich, τό όνο­ μάτισε, Ισχυρίστηκε - άν καί ιΧπό τόν ίδιο τόν Κάντ δέν θά μπορούσαμε νά τό μάθουμε ποτέ - πώς ήξερε τί �ταν. "'Ή ταν � gούληση. Ή gούληση ηταν � υπέρτατη, � ιΧπαραμείωΤΎ), πανάρχαιη ιXρχ� της ϋπαρξης, � πηγ� κάθε φαινομένου, ό παρών καί ένεργός γενν�τoρας τοίί καθενός ξεχωριστά, � κι­ νητ�ρια OUναμη πού δημιουργεϊ όλόκληρο τόν όρατό κόσμο καί όλόκληρη τ� ζω�. Κυριαρχεί πέρα γιά πέρα· ετσι οταν λέει κανείς «gούληση» έννοεί gούληση γιά ζω�, καί α.ν χρησιμο­ πoι�σει όλόκληρη τ� φράση δημιουργεί πλεονασμό. Ή gou­ ληση δέν μπορεί παρά νά είναι gούληση ένός καί μόνο στό­ χου : της ζωης. Καί γιατί; Μ �πως διότι θεωρεί τ� ζω� ιΧνε­ κτίμητη; Μ �πως διότι διαθέτει τ�ν έμπειρία κάποιας ιΧντικει­ μενικης γνώσης της ζωης; 'Όχι. Κάθε γνώση είναι ξένη γιά τη gούληση. Ή 60ύληση είναι κάτι ιΧνεξάρτητο ιΧπό τ� γνώση, κάτι έντελως πρωτότυπο καί ιΧπόλυτο, μιά τυφλ� παρόρμΎ)­ ση, μιά gιχσικά δίχως αίτιο, δίχως έξωθεν κίνητρο OUναμη· κάθε άλλο παρά έξαρτώμενη ιΧπό κάποιαν ιΧξιολόγηση της ζωης, διέπεται ιΧπό τ�ν ιΧντίστροφη τάση: κάθε ιΧξιολόγηση έξαρτίΧται ιΧπό τ� δύναμη της 60ύλησης γιά ζω�. Ή gούληση λοιπόν, αυτ� � «καθεαυτότητα» [� ουσία των «πραγμάτων καθ' έαυτά»] , πού uπάρχει έξω άπό τό χρόνο, τό χωρο καί τ�ν αΙτιότητα, τυφλ� καί ιΧναίτια, ιΧπαιτει άπλη­ στα, άγρια, gtιxtιx τ� ζω�, ιΧπαιτει πραγμάτωση· καί αυτ� � πραγμάτωση συμgαίνει κατα τέτοιον τρόπο ωστε � ιXρχικ� ένότητα γίνεται πολλαπλότητα - μιά διαδικασία πού ελα6ε τ�ν ταφιαστ� όνομασία princIpium individuationis (ιXρχ� της ιΧτομικότητας). Ή gούληση, � 60υλιμία ζωης , πραγματώνε­ ται σύμφωνα μέ τ�ν ιXρχ� της ιΧτομικότητας, διασκορπιζόμενη ετσι στά μύρια μέρη του φαινομενικοίί κόσμου ό όποίος υπάρχει έν χρόνφ καί έν χώρψ ιΧλλά ταυτόχρονα παραμένει σέ πλ�­ ρη Ισχύ μέσα σέ κάθε μεμονωμένο καί έλάχιστο ιΧπό έκείνα τά μέρη . Ό κόσμος , λοιπόν, είναι προϊόν καί εκφραση της

60ύλησης, εΤναι ή πραγματοποίηση της 60ύλησης έν χρόνψ καί χώρψ. Άλλά είναι ταυτόχρονα καί κάτι άλλο: εΤναι ή ίδέα, ή δικ� μου καί ή δικ� σου Ιδέα, ή Ιδέα του καθενός καί ή Ιδέα πού καθένας εχει γιά τόν έαυτό του - δυνάμει δηλαδ� του διακριτικου πνεύματος , τό όποίο δημιούργησε ή 60ύληση γιά ν' άποτελέσει ενα φως γιά τ�ν ίδια στά άνώτερα στάδια της πραγματoπoίησ�ς της . Αυτό τό θέμα των «άνώτερων στα­ δίων» πρέπει νά κατανοηθεί μέ τόν σωστό τρόπο. Ό Σοπεν­ χάουερ, δηλαδ�, ενα μυστικιστικό οσο καί πολύ μοντέρνο πνευ­ μα, θρεμμένος καί άνδρωμένος μέ τά νάματα της φυσικης έπιστ�μης, παρενέ6αλε στ�ν πρoσωπικ� του κοσμογονία της 60ύλησης καί της άτελεύτητης πολλαπλότητας των άπορροων της τ�ν εννοια 'της έξέλιξης . Καί τό εκανε αυτό άνεξαρτ�­ τως της άγάπης του γιά τό φιλοσοφικό εκείνο στοιχείο πού παρέλα6ε άπό τόν Πλάτωνα καί τίς ίδέες . Ύπέθετε � άπο­ δείκνυε στ�ν πολλαπλότητα των πραγματώσεων της 60ύλη­ σης μιά ταξινoμικ� διάταξη, μιά σειρά σταδίων, καί κατ' αυ­ τόν τόν τρόπο κέρδιζε � προστάτευε τίς Ιδέες - διότι, οταν κανείς τίς άντικρίζει, 6λέπει πώς δέν εΤναι τίποτ' άλλο άπό μιά σεφά πραγματώσεων της 60ύλησης . " Αν τίς 6λέπαμε μεμονώμένα, δέν θά �ταν παρά μιά εντελως έπαρκ�ς πραγ­ μάτωση της 60ύλησης διότι θά σκιάζονταν άπό τίς μορφές της γνώσης μας . Στ�ν πραγματικότητα δέν θά άναγνωρίζαμε κανένα «παράδειγμα», καμμία μετα60λ� άπό μόνο τό υπάρ­ χον, τίς καθαρές καί άμεσες πραγματώσεις της 60ύλησης στά διάφορα στάδιά της, καί κατά συνέπεια ό κόσμος θά �ταν, γιά νά μιλ�σω μέ τ� φρασεολογία των σχολαστικων δασκάλων, ενα «nunc stans», μιά άδιάκοπη παρουσία άνέφελων καί αίώ­ νιων Ιδεων. "Ετσι, στά άνώτερα στάδια της άτoμίκευσ�ς της, άκόμη καί στά ζωα καί Ιδιαίτερα στόν ανθρωπο, τό άνώτερο καί τό πιό περίπλοκο άπ' ολα, ή 60ύληση, γιά νά δώσει στόν έαυτό της 60�θεια, κουράγιο, φώτιση καί σιγουριά, άνά6ει τό φως της διάνοιας πού θά δημιoυργ�σει μιά Ιδέα � παράστα-


'Έτσι σκέπτονταν οί χριστιανοί του Μεσαίωνα, τούς όποΙους νίκησε ό Διά60λος οταν υποχώρησαν άπό τή θέση οτι μ.ονα­ δικός σκοπός της ύπαρξης του Λόγου εΤναι ή υπεράσπιση της πίστεως . Ό Κάντ επρεπε νά τό εΤχε άκούσει αυτό. Καί ώστόσο ό Σοπενχάουερ, ό όποίος εΤχε πάρει άπό τόν Κάντ τό «Ding an sich» καί άπό τόν Πλάτωνα τίς «ίδέες», �ταν πεπεισμ.ένος πώς ηταν πλατωνικός ώς πρός αυτή τήν έκτί­ μ.ηση του Λόγου . Έπρόκειτο γιά μ.ιά πολύ άπαισιόδοξη έκτίμ.ηση. 'Όντως, ολα τά σχετικά έγχειρίδια μ.ας λένε πώς ό Σοπενχάουερ εΤ­ ναι, πρώτον, φιλόσοφος της 60ύλησης καί, δεύτερον, φιλόσο­ φος της άπαισιοδοξίας . ουσιαστικά Ομ.ως δέν υπάρχει στό θέμ.α. αυτό «πρώτον» καΙ «δεύτερον», διότι πρόκειται γιά ενα καί τό αυτό, καΙ τό «δεύτερον» 'ίσχυε ενεκα του «πρώτου»' ό ΣοI� .,. , Ι , Ι .,. ι ξος �οΙΟΤΙ απαισιοοο πενχαουερ ηταν κατ , αναγκην ηταν φιλ'0σοφος καί ταυτόχρονα ψυχολόγος της 60ύλησης . Ή 60ύλη­ ση, ώς ό άντίθετος πόλος της παθητικης ίκανοποΙησης- εΤναι, φυσικί;> τί;> λόγ(},), θεμ.ελιώδης δυστυχία, εΤναι τάραχος , εΤναι ΕVας άσίγαστος άγώνας γιά κάτι τί - εΤναι άνάγκη, λαχτά­ ρα, άπληστία, άπαΙτηση, πόνος . Ή 60ύληση, πραγμ.ατοποιού­ μ.ενη σέ ολα τά υπάρχοντα πράγμ.α.τα, ξεσπάει, άπολύτως κυ­ ριολεκτικά, τή μ.εταφυσική της λαχτάρα στή φυσική' ίκανο­ ποιεί αυτήν τή λαχτάρα μ.έ τόν πιό τρομ.ερό τρόπο στόν κό­ σμ.ο καί μ.έσ(},) του κόσμ.ου τόν όποίο δημ.ιούργησε καί ό όποίος, γεννημ.ένος άπό τήν άπληστία καί τόν καταναγκασμ.ό, κατα­ λήγει σέ κάτι πού προκαλεί φρίκη . Μέ άλλους λόγους , ή 60ύληση μ.ετα6αλλόμ.ενη σέ κόσμ.ο σύμ.φωνα μ.έ την princip­ ium individuationis καΙ διασκορπιζόμ.ενη σέ μ.ιά πολλαπλότητα μ.ερών, λησμ.ονεί τήν άρχή της ένότητας καί, παρά τό γεγο­ νός οτι μ.έσα σέ ολες της τΙς διαιρέσεις παραμ.ένει ουσιαστικά μ.ία, γίνεται 60ύληση έκατομ.μ.υριάκις διαιρεμ.ένη καΙ στραμ.μ.ένη ένάντια στόν έαυτό της . 'Έτσι άγωνίζεται έναντίον έαυτης, άναζητώντας τό δικό της καλό σέ καθεμ.ιά άπ' αυτές της

μuριάοες έκοηλώσεις της, άναζητώντας μ.ιά θέση στόν �λιo, έκτοπίζοντας κάποιαν άλλη, παλεύοντας έναντίον ολων των άλλων, 6uθίζοντας ετσι οιαρκως τά Οόντια της στήν 'ίοια της τή σάρκα σάν τόν έγχάτοικο του Τάρταροu2 πού κατα6ροχθίζει λιμ.ασμ.ένα τά 'ίοια τοu τά μ.έλη . τουτο σημ.αίνει στήν XUPLO­ λεξία πώς οί «tοέες» του Πλάτωνα εχοuν γίνει στόν Σοπεν­ χάοuερ άθεράπεuτα άχόρταγες . 'Ως στάοια πραγμ.άτωσης της 60ύλησης, ώς χωρος, χρόνος καί uλη πέφτοuν � μ.ία πάνω στην άλλη. Ό φuτικός κόσμ.ος πρέπει νά γίνει τροφή γιά τόν ζωι­ κό, κάθε ζωο γίνεται λεία καΙ τροφή γιά κάποιο άλλο, κι ετσι � 60ύληση γιά ζωή ροκανίζει οιαρκως τόν έαuτό της . Καί τέλος, ό άνθρωπος θεωρεί τό ολον Οημ.ιοuργημ.ένο γιά οική τοu χρήση, άλλά στή σuνέχεια οιαπιστώνει μ.έ τρομ.ακτική ένάρ­ γεια τόν άπεχθΎ) πόλεμ.ο ολων έναντίον 'όλων, τό Οιχασμ.ό της 60ύλησης έναντΙον έαuτης . 'Όλη αυτή � κατάσταση άποτu­ πώνεται στή φράση homo hominis lupus.3 'Όποτε εχει τήν ευκαιρία ό Σοπενχάοuερ νά μ.ιλήσει (καΙ μ.ιλάει άρκετά καί μ.έ σαφήνεια) γιά τήν άγωνία του κόσμ.οu καί τή μ.aνία γιά ζωή των πολλαπλων ένσαρκώσεων της 606λησης, � έξαιρετική, εμ.φuτη εύγλωττία τοu, � σuγγραφική ίδιόφu·tα τοu φτάνοuν στό ζενΙθ της παγερης άκτινο60λίας τοuς. Μιλάει μ.έ άγριο σαρκασμ.ό, μ.έ τόνοuς έμ.πειρίας καί γνώσης πού μ.ας τρομ.οκρατουν καί μ.iiς καθηλώνοuν μ.έ τή Ούναμ.η καί τήν άλήθεια τους. Μερικές σελίοες του παρουσιάζουν μ.ιά αγρια καί καuστική παρωοία της ζωης, άπαγγελλόμ.ενη μ.έ μ.άτια άστραφτερά καΙ σφιγμ.ένα χείλη καί μ.' εναν καταιγισμ.ό έλ­ ληνικων καί λατινικων άναφορων : 6ρισκόμ.αστε μ.προστά σέ ενα άλύπητο σφυρoκόπημ.a οηλώσεων καί παραθεμ.άτων πού έπι­ σημ.aίνoυν τήν άπόλυτη ουστυχία τοϊί κόσμ.ου. 'Όλα τοϊίτα οέν 2. Μυθική χώρα τοίί 'Άοη κατοικούμενη άπό οικούς της θεούς, τόπος τψ.ωρίας: τά «Τάρταρα». (Σ.τ.Μ.) 3. Λύκος γιά τόν ΙΧνθρωπο εΤναι ό ΙΧνθρωπος. (Σ.τ.Μ.)

εΤναι τΟΟο καταθλιπτικά οσο θά περίμενε κανείς κρίνοντας άπό τόν τόνο της όξύτητας καί τή δυσοίωνη ρητορεία αυτων των χωρίων. ουσιαστικά γεμίζουν τόν άναγνώστη μέ μιά παράξενη ()αθειά ίκανοποίηση πού πηγάζει άπό τήν πνευματική έξέγερση πού έκφράζεται μέ λόγια, τήν άγανάκτηση πού προδίδεται σέ Ο,τι μοιάζει μέ συγκρατημένο τρέμουλο της φωνης . Καθένας νιώθει αυτή την Ικανοποίηση' καθένας άντιλαμ6άνεται πώς οταν αυτός ό σπουδαίος συγγραφέας κι αυτό τό κυριαρχικό πνεu­ μα μιλάει γιά τήν όδύνη τοϊ) κόσμου, μιλάει γιά ολους μας ολοι μας νιώθουμε κάτι σάν θρίαμ60 σχεδόν, οταν μας υπε­ ρασπίζεται ό ήρωικός λόγος . Ή φτώχεια, ή άνάγκη, ή εγνοια νά συντηρηθεί κανείς στή ζωή - αυτά ερχονται πρωτα. Κατόπιν, οταν Όλα τοuτα ξε­ περνιοuνται, ερχεται ή σεξουαλική όρμή, τά 6άσανα του ερωτα, ή ζήλεια, ό φθόνος, τό μίσος , ό φό60ς, ή φιλοδοξία, ή φιλαρ­ γυρία, ή άρρώστια - κ.ο.κ. δίχως τέλος . 'Όλα τά δεινά πού εχουν πηγή τους τήν έσωτερική σύγκρουση της ()ούλησης ξεχύνονται έλεύθερα άπό τό κουτί της Πανδώρας . Καί τί άπομένει έκεί μέσα; Ή έλπίδα; 'Όχι. Άπομένει ό κόρος, ή άνία. Διότι κάθε άνθρώπινο ον πάει καΙ ερχεται σάν μπαλάκι άνάμεσα στήν όδύνη καΙ τόν κόρο. Ή όδύνη είναι κάτι θετι­ κό, ένω ή ήδονή άπλως ή άπουσΙα της όδύνης - κάτι άρνη­ τικό, περνώντας άμέσως στην άνία, οπως άκρι6ως ό τόνος στόν όποίο έπισ'tρέφει ή δαιδαλώδης μελωδία, οπως άκρι6ως ή άρμονία ή όποία κα'tαλήγει δυσαρμονία, θά μας προκαλουσε άφόρητη άνίιχ αν συνεχιζόταν σ'tό διηνεκές . Ύπάρχουν άραγε πραγματικές Ικανοποιήσεις; Ύπάρχουν. Άλλά συγκρινόμενες μέ τό αίώνιο μαρτύριο των έπιθυμιων μας, μέ τίς άτελείωτες άνάγκες μας, είναι σύντομες καί λιγοστές καί σέ κάθε ίκα­ νοποιούμενη έπιθυμία άντιστοιχουν τουλάχιστον δέκα πού πα­ ραμένουν άνεκπλήρωτες. Έπί πλέον, ή ίδια ή ίκανοποίηση είναι φαινομενική, διότι ή έκπληρούμενη έπιθυμία δημιουργεί σύντομα ενα νέο κενό - ή έκπληρωμένη έπιθυμία είν' ενα κενό πού

τώρα, πλέον τό γνωρίζου(J.ε, � άνικα,νοποίητη εΤν' ενα, κενό άγνωστο άκό(J.η. Κα,νένα, άπό τά άντικεί(J.ενα, του πόθου (J.α,ς δέν (J.πορεί νά προσφέρει (J.όνΙ(J.η ίκα,νοποίηση. ΕΤνα,ι σάν τ�ν έλεη(J.οσύνη, πού πετα[J.ε σ' ενα,ν ζητιάνο, � όποία, δέν του προ­ σφέρει τίποτ' άλλο άπό (J.tιX κα,θη(J.εριν� πα,ράτα,ση της (J.(ζε­ ρης ϋπα,ρξ�ς του. Ή εύτυχία,; Θά 6ρισκότα,ν στ�ν άνάπα,υση. Άλλ' α,ύτ� άκρι6ως εΤνα,ι άδύνα,τη γιά οποιον νιώθει έπιθψία,. Τό νά ρίχνετα,ι κα,νείς στ� φυ�, τό νά κυνηγάει ενα, στόχο, τό νά φο6ατα,ι τη σψφορά, το νά λα,χτα,ράει τ�ν �δoν� - ολα, τουτα, ση(J.α,ίνουν τό ίδιο πράγ(J.α, : � άπα,σχόληση (J.έ τίς συ­ νεχείς άπα,ιτ�σεις της 60ύλησης γε(J.(ζει κα,ί ζωντα,νεύει άκα,­ τάπα,υστα, τ� συνείδηση, κα,ί ετσι τό Uποκεί(J.ενο της 60ύλη­ σης 6ρίσκετα,ι πάντοτε πάνω στόν (J.(Xρτυρικό τροχό του 'Ιξίονα" κου6α,λάει νερό στόν πίθο των Δα,να,'ιδων κα,ί υποδύετα,ι τόν α,ίωνίως 6α,σα,νιζό(J.ενο Τάντα,λο. Πρόκειτα,ι γιά σκηνές 6α,σα,νιστηρίων στά Τάρτα,ρα" οπως � περίπτωση του Θυέστη, πού ξετρελα,(J.ένος άπό τ�ν πείνα, κα,τα,6ρόχθιζε τίς 'ίδιες του τίς σάρκες . ΕΤνα,ι, λοιπόν, � ζω� (J.tιX κόλα,ση; 'Όχι έντελως (J.όνο (J.ιιX προσέγγιση, (J.όνο (J.tιX προ­ γευσ� της . Μοιάζει, 6έ6α,ια" (J.έ κόλα,ση' (J.ιας κα,ί δέν άλλά­ ζει τό γεγονός , γιά ν' άρχίσου(J.ε άπ' α,ύτό, πώς κάθε εκφρα,­ ση της 60ύλησης προκεΙ(J.ένου νά στα,θεί στ� ζω� πα,ίρνει πάντα, κάτι άπό τ�ν κόλα,ση, άποτελεί � ίδια, (J.tιX (J.ετα,φυσι­ κ� �λιθιότητα" ενα, ΤΡΟ(J.ερό σφάλ(J.α" ενα, ά(J.άρτη(J.α" τό κα,τ' έξoχ�ν ά(J.άρτη(J.α,. Ή άνεπα,ίσ&ητα, άσκητικ� κα,ί πεσψιστι­ κ� πλα,τωνικ� Uποτί(J.ψη των α,ίσθ�σεων ενα,ντι της ψυχης, οπου άποκλειστικά ένοικεί κάθε άφετηρία, κα,ί άλ�θεια" τώρα, έπι6άλλετα,ι κα,ί ένισχύετα,ι έκ νέου κα,τά τόν πιό 6λοσυρό τρόπο' (J.έσα, σέ δύο χιλιάδες χρόνια, δέχτηκε τ� σφρα,γίδα, της όδύ­ νης κα,ί του πα,ράπονου πού ητα,ν κάτι ξένο στ�ν πρώΙ(J.η Δύση: " ,. " ο πρα,γ(J.α,τικος κοσ(J.ος εινα,ι προιον ενος πρωτα,ρχικου ΙX(J.ιxpΤ�(J.α,τος, (J.ιας πρωτα,ρχικης 6λα,κώδους πράξης της 60ύλησης, � όποία, δέν θά επρεπε νά εχει σψ6εί ποτέ' κα,ί άν ό κόσ(J.ος t

••

,

_

c

οέν εγινε ποτέ όλοκληρωτικά και επισηfJ-α fJ-tιX κόλαση εΤναι οιότι ή ()ούληση τ�ς ()ούλησης νά ζήσει δέν ύπ�pξε άρκετά ίσχυρή . "Αν ήταν λίγο άκόfJ-η πιό ίσχυρή, αν εΤχε λίγο άκό­ μη περισσότερη ()ούληση νά ζήσει, ή κόλαση του κόσfJ-ου fJ-ac; θιΧ ήταν τέλεια. τουτο άκούγεται κάπως σάν fJ-ετριασfJ-ός του πεσΙfJ-ισfJ-ου, άλλά δέν εΤναι παρά ενα καινούργιο χτύπηfJ-α, fJ-tιX σαρκαστική έπανάστιχση ένιχντίον τ�ς ζω�ς καί τ�ς καταριχ­ μένης ()ούλησης - συγγενής fJ-' έκείνο τό άστείο πού έπέτρεψε κάποτε ό Σοπενχάουερ στόν έαυτό του οταν εΤπε πώς ή ζωή Ισορροπεί πάντα ά()έgαια πάνω στην aiXfJ-Yι του δυνατου καί του άδύνατου. 'Ο κόσμος τουτος εΤναι ό χείριστος έξ ολων των ουνατων κόσfJ-ων' διότι έάν δέν ήταν ετσι άκρι()ως , δέν θά υπ�pχε διόλου. Ό Σοπενχάουερ fJ-iic; θψίζει συχνά τόν Βολ­ ταίρο. Μερικές φορές έξ αίτίας τ�ς διαυγους καί έντελους μopφ�ς καί του σπινθηρο()όλου πνεύfJ-ατός του. ΕΤναι ΟfJ-ως άνώτερος άπό τόν Γάλλο φιλόσοφο, καθώς υπάρχει κάτι τό άπόκρυφο στό ()άθος καί στή δύναfJ-η της διανοητικότητάς του. Άπόδειξη τό δόγμ.α τ�ς άπολύτρωσης τό όποίο εχει έντοιχί­ σει στή φιλοσοφία του περί ()ουλήσεως καί τό όποίο προκύ­ πτει άπ' αύτήν' άπόοειξη ή ()αθειά έπιθψία τ�ς άπολύτρω­ σης . 'Ωστόσο παρά ταυτα: υπάρχει άπολύτρωση άπό δυστυ­ χίες καί λιΧθη, άπό πλιΧνες καί σφάλfJ-ατα αύτ�ς τ�ς ζω�ς. Τό δωρο αύτό ()ρίσκεται στή διάθεση του άνθρώπου, ό όποίος εΤνιχι ή άνώτερη καί πιό έξελιγμ.ένη εκφριχση τ�ς t)ούλησης κιχί έΠΟfJ-ένως αύτή πού έμπεριέχει τή fJ-εγαλύτερη όΟύνη . Θά πρέπει νά πιστέΨοψε αραγε πώς τό δωρο αύτό της άπολύ­ τρωσης fJ-πορεί νά εΤναι ό θάνατος; 'Όχι gέgαια. 'Ο θάνατος άνήκει άπόλυτα καί όλοκληρωτικά στή σφαίρα τ�ς φαινΟfJ-ε­ νικότητας, τ�ς έfJ-πειΡίας, δηλαδή στή σφαίρα τοσ fJ-ετα()λη­ του. Δέν εχει καfJ-μ.ία έπαφή μ.έ τήν υπερ()ατική καί αύθεντική πραγfJ-ατικότητα. 'Ό ,τι εΤναι θνητό σ' έfJ-iiς εΤναι άπλως ή άτομ.ίκευση· ό πυρήνας της uπαρξής fJ-CXς, ή gούληση, πού είναι ή ()ούληση γιά ζωή, παραμ.ένει έντελως άπρόσ()λητη, καί

μπορεί, αν συνεχιστεί νά ιχύτεΠΙbεbιχιώνετιχι, νά �pεί νέουι; δρόμους γιά νά προσεγγίσει τή ζωή. 'Εδω, μπορω νά πω έν πcφόδψ, �pίσκετα.ι ή μωρία. κα.ί ή άν"Υ)θικόΤ"Υ)Τα. της α.ύτοκτο­ νία.ς: στή μα.τα.ιότ-ητά της . Διότι τό άτομο άρνείτα.ι κα.ί κα.­ τα.στρέφει μόνο τήν άτομίκευσή του, οχι τό πρωτα.ρχικό σφάλ­ μα., τή 60ύλ"Υ)σ"Υ) της ζωης, τήν όποία. μέ τήν α.υτοκτονία. άπλως έπιζ"Υ)τεί δια.μέσου μία.ς άλλ"Υ)ς όδου πρός τήν πλήρ"Υ) πρα.γμcXτωσή Τ"Υ)ς . 'Έτσι, λοιπόν, ή άπολύτρωσ-η δέν εΤνα.ι ό θάνα.τος. Ή άπολύτρωσ"Υ) φέρει ενα. έντελως άλλο Ονομα. κα.ί εχει έντελωι; άλλει; προϋποθέσεις. Κα.νείς δέν ίιποψιάζετα.ι τόν μεσολα.6"Υ)τή πού πρέπει νά ευχα.ριστήσουμε γι' α.υτή τήν ευ­ λογία., Οτα.ν φτάνει. Πρόκειτα.ι γιά τή διάνοια.. Άλλά ή διάνοια. δέν εΤνα.ι άρα.γε τό δ"Υ)μιούΡΎ"Υ)μα. της 60ύ­ λ"Υ)σ-ης, τό Οργα.νό Τ"Υ)ς, τό φως Τ"Υ)ς μέσα. στό σκοτάδι, πού μονα.δικό Τ"Υ)ς προορισμό εχει νά τήν ίιΠ"Υ)ρετεί; ΕΤνα.ι πράγ­ μα.τι, κα.ί ετσι πα.ρα.μένει. 'Ωστόσο οχι πάντοτε, οχι σέ ολει; τίς περιπτώσεις . Κάτω άπό ίδια.ίτερες -κάτω άπό οντως ευ­ τυχείς- συνθηκες, σέ έξα.φετικές περιστάσεις ό ίιΠ"Υ)ρέΤ"Υ)ς κα.ί τό τα.πεινό Οργα.νο μπορεί νά γίνει ό κύριος του κυρίου του κα.ί δ"Υ)μιουργου του, μπορεί νά γίνει κα.ί άνώτερός του, νά χεφα.­ φετηθεί, νά έπιτύχει τήν άνεξα.ΡΤ"Υ)σία. του κα.ί, τουλάχιστον χα.τά κα.φούς , νά έπι6άλλει τή μονα.Οική του κυρια.ρχία., τήν ηπια., ηρεμη κα.ί κα.θολική έξουσία. της . Τότε Τι �oύλ"Y)ση πα.­ ρα.μερίζετα.ι κα.ί άπογυμνώνετα.ι άπό κάθε ίσχύ, πέφτει σέ μιά γλυκειά, γα.λήνια. πα.ρα.κμή. Ύπάρχει μιά κα.τάστα.σ"Υ) οπου συμ6α.ίνει τό θα.υμα., οπου ή γνώσ"Υ) άπελευθερώνετα.ι άπό τή �oύλ-ησ"Y), οπου τό ί.ιποχείμενο πα.ύει νά εΤνα.ι άπλως άτομο χα.ί γίνετα.ι τό χα.θα.ρό ίιποκείμενο της γνώσ-ης. Αυτή τήν κα.τά­ στα.σ"Υ) μπορουμε νά τήν όνομάσουμε α.ίσθ-ητιχή χα.τάστα.ση . Πρόχειτα.ι γιά μιά άπό τίς σπουΟα.ιότερες χα.ί 6α.θύτερες άντι­ λήψεις του ΣοπενχάουεΡ. Κα.ί πα.ρά τούς τρομερούς τόνους μέ τούς όποίους περιγράφει τά 6α.σα.νιστήρια. πού συνεπάγετα.ι ή 60ύλ-ησ"Υ) κα.ί ή χυρια.ρχία. της 60ύλ"Υ)σ"Υ)ς, ή γρα.φή του άνα.χα.-

λίιπτει καΙ χρψψ.οποιεϊ σεραφικούς τόνους, ή εύγνωμ.οσύνη του έκφράζεται πληθωρικά οταν συζητάει έξαντλητικά γιά τήν εύλογία της τέχνης . Τή διανοητική διατύπωση αύτης της εύλογΙας της τέχνης πού είναι ίσως ή πλέον προσωπική έμ.πει­ ρΙα του, ό Σοπενχάουερ τήν όφειλει στούς δασκάλους του, τόν Πλάτωνα καΙ τόν Κάντ. «Τό ώραίο», είχε διακηρύξει ό Κάντ, «είναι αύτό πού πραγμ.ατοποιεϊται χωρίς Ιδιοτέλεια». Χωρίς Ιδιοτέλεια. Τοuτο κατά τόν Σοπενχάουερ, καί όρθως , σημ.αΙ­ νει χωρίς καμ.μ.Ια σχέση πρός τή �oύληση. Ή αΙσθητική άπόλαυση είναι καθαρή, άνιδιοτελής, άνεξάρτητη άπό τή �oύ­ ληση, είναι «Ιδέα» μ.έ τήν πιό εντονη, μ.έ τήν πιό αΙσιόδοξη εννοια της λέξης είναι διαυγής , άνέφελη, 6αθιά ίκανοποιημ.έ­ νη ένατένιση. Καί γιατί; 'Εδω έμ.φανίζεται ό Πλάτων, μ.έ τόν λανθάνοντα αΙσθητισμ.ό της θεωρίας του περΙ των Ιδεων. ΟΙ Ιδέες - αύτές είναι ό λόγος γιά τόν όποίο, στήν κατά Σοπεν­ χάουερ αΙσθητική κατάσταση, τά φαινόμ.ενα, οΙ άπλές εΙκό­ νες της αΙωνιότητας, γίνονται διαφανη. Τά μ.ιΧτια στυλώνονται πάνω στίς ίδέες' κι αύτό συνιστα τή μ.εγάλη, καθαρή, άντι­ κειμ.ενική ένατένιση κατά τήν όποία μ.όνον ό Ιδιοφυής -άλλά κι αύτός άκόμ.η μ.όνο κατά τΙς δημ.ιουργικές του στιγμ.ές- καί μ.αζί μ.' αύτόν καί τό άκροατήριό του άπολαμ.6άνει τό αΙσθη­ τικό του έπίτευγμ.α. 'Έτσι, λοιπόν, ή διάνοια άνοΙγει τό δρόμ.ο γιά μ.ιά τέτοια ενατένιση. Ή διάνοια, άπελευθερωμ.ένη άπό τή �oύληση, γί­ νεται καθαρή καΙ άνιδιοτελής γνώση. Δέν χρειάζεται νά τό ποUμ.ε, στην τέχνη ή λέξΎ) «διάνοια» δέν ΧΡΎ)σιμ.οποιείται μ.έ τή στενή εννοια του όρου' δέν γεννα, δΎ)λαδή, ή σκέψη, ή άφαίρεση, ή νόΨΎ) τή μ.ακάρια κατάσταση . Ή τέχνη δέν μ.πορεϊ νά διδαχτεί, δωρίζεται έλεύθερα άπό τήν ένόραση. Ή διάνοια ένυπάρχει σ' αύτή μ.όνον ώς παιχνίδι καθώς αύτή εί­ ναι πού φτιάχνει τή λεξΎ) {δέα. Δέν χρειάζεται νά ξέρει κανείς τίποτα γιά τΙς μ.εταφυσικές κατευθύνσεις των πραγμ.άτων, γιά τή φαινομ.ενικόΤΎ)τα καί τήν Ιδέα, γιά τόν Κάντ καί τόν

" " , ΕΤιναι Πλ'ατωνα, προκεψ.ενου να συμμετασχει σΤΎ)ν τεχνΎ). δουλειά τ-ης φιλοσοφίας νά έξΎ)γήσει τή φύσΎ) τ-ης αΙσθψικ-ης καί νά τήν καταστήσει προσιτή στήν άφΎ)ΡΎ)μένΎ) σκέψΎ) - α.ν καί θά επρεπε νά εΤναι μιά φιλοσοφία μέ μεγαλύτερΎ) κατα, , , ι " " , ,.. , νΟΎ)σΎ) και, εμπε φια ΤΎ)ς τεχνΎ)ς απ αυτψ που ειχε στο παρελθόν ή στό παρόν. Γνώρισε καί οίοαξε πώς τό {)λέμμα τ-ης τέχνΎ)ς ηταν τό {)λέμμα τ-ης ΟΎ)μιουργικ-ης άντικειμενικότψας - κι α.ν θuμ.Ύ)θOυμε έδω τί λέχθΎ)κε πρίν γιά τίς μεσολα{)ψι­ κές ύΠΎ)ρεσίες τ-ης τέχνΎ)ς ώς ΠΎ)γ-ης εΙρωνείας , άντιλαμ{)ανό­ μαστε πώς ή εΙρωνεία καί ή άντικειμενικόΤΎ)τα συναποτελουν (ι , ι ενα καιι το, αυτο. Ό 'Απόλλων, ό θεός των Μουσων, «αύτός πού έκτοξεύει τά ()έλΎ) του άπό μακριά», εΤναι ό θεός τ-ης άπόστασ'1)ς, του χώρου, 'όχι του πάθους καΙ τ-ης παθολογίας ή τ-ης έμπλοκ-ης , ενας θεός 'όχι τ-ης όΟύνΎ)ς άλλά τ-ης έλευθερίας . ΕΤναι ενας άντικειμενικός θεός, ενας θεός τ-ης εΙρωνείας . Στήν είρωνεία, λοιπόν, κατά τήν άντίλΎ)ψΎ) του Σοπενχάουερ, στή ΟΎ)μιουρ­ γική άντικειμενικόΤΎ)τα, ή γνώσΎ) άπελευθερώνεται άπό τήν υποδούλωσή ΤΎ)ς στή ()ούλΎ)σ'1), καί ή προσοχή δέν θολώνει πλέον άπό κανένα κίνΎ)ΤΡΟ . Φτάνουμε ετσι σέ μιά κατάστα­ σΎ) άνιοιοτελους άποοοχ-ης, οπου άναφερόμαστε στά πράγμα­ τα ώς καθαρές ίοέες, 'όχι πλέον ώς σκοπούς καί μιά α.γνω­ σΤΎ) εως τώρα γαλήνΎ) μας κυριεύει άμέσως. «Βρισκόμαστε σέ κατάστασΎ) άπόλυΤΎ)ς μακαριόΤΎ)τας», λέει ό συγγραφέας . «Πρόκειται γιά τήν παντελ-η άπουσία όΟύνΎ)ς πού έκθείασε ό Έπίκουρος ώς τό υΨιστο άγαθό καί ώς τή θεία κατά{)ασΎ)' κατά τή στιγμή έκείνΎ), άπαλλαγμένο ι άπό τήν ταπεινή πίε­ σΎ) τ-ης ()ούλΨΎ) ς , έορτάζουμε τή σα{){)ατιανή άργία του μό­ χθου μας στά κάτεργα της {)ούλΎ)σ'1)ς ό τροχός του Ίξίονα άκι­ νΎ)τοποιεϊται». Πασίγνωστα, συχνοαναφερόμενα λόγια αύτ-ης τ-ης πικρ-ης καί {)ασανισμένΎ)ς ψυχ-ης πού μαγεύΤΎ)κε άπό τή θέα του ώραίου καί τ-ης γαλήνΎ)ς πού αύτό προσφέρει. ΕΤναι άλΎ)θινά;

Άλλά τί εΤναι άλήθεια; Μιά έμ.πεφία ή όποία 6ρίσκει τέτοια λόγια προκειμ.ένοu νά αυτοπεριγραφεί πρέπει νά εΤναι άληθι­ νή, πρέπει νά δικαιώνεται άπό τή δύναμ.η τΎjς αίσθησής της . Ή μ.ήπως θ ά επρεπε ν ά πιστέψοuμ.ε πώς αυτά τά λόγια άπόλuτης καί άπεριόριστης άπόλαuσης έπινοήθηκαν γιά νά περιγράψοuν μ.ιά σχετική, κατά 6άθος άπλή, άρνητική ευτu­ χία; Διότι ή ευτuχία εχει κατά κάποιον τρόπο άρνητική εν­ νοια, εΤναι τό τέλος του μι.φτuρίοu· καί τουτο δέν άλλάζει διόλοu παρ' ολη μ.ας τήν ευφρόσuνη , άντικειμ.ενική ένατένιση των αίσθητικων ίδεων. Ό Σοπενχάοuερ, χωρίς άμ.φι60λία, τό άπο­ κρύπτει αυτό μ.έ τήν έπιλογή των εΙκόνων πού εχει τήν εμ.πνεuση νά χρησημ.οποιήσει. Ή ευτuχία αυτή εΤναι πολύ προσωρινή, παροδική. Ή δημ.ιοuργική κατάσταση, οπως δια­ πιστώνει ή διαμ.ονή άνάμ.εσα στίς εΙκόνες πού άκτινο60λουν ΟΙ ίδέες δέν πρόκειται νά φέροuν τήν όριστικη λύτρωση. Ή αί­ σθητική κατάσταση δέν εΤναι παρά τό στάδιο πού προηγεί­ ται άπό τό στάδιο τΎjς τελειότητας, στό όποίο ή 60ύληση πού δέν 1κανοποιείτιχι ποτέ στό αίσθητικό, θά οιαuγαστεί διαπα­ ντός άπό τή γνώση, θά στερηθεί τό πεδίο της καί θά έκμ.η­ δενιστεί. Ό καλλιτέχνης φτάνει στήν όλοκλήρωσή τοu μ.ετα6αλλόμ.ενος σέ άγιο. Παράλληλα μ.έ τήν αΙσθητική τοu ό Σοπενχάοuερ έγκα­ θιστίΧ ενα σύστημ.ιχ ήθικΎjς. 'ΥΨώνει τήν ήθική καί τήν ένθρο­ νίζει ύπεράνω τίς αίσθητικΎjς διότι ή ήθική εΤναι τό Οόγμ.ιχ της μ.ετατρoπΎjς της 60ύλησης σέ άνθρωπο, στό ύψηλότερο στά­ διο τΎjς πραγμ.άτωσής της πρόκειται γιά τή θεωρία τΎjς αυ­ ταπάρνησης τΎjς 60ύλησης λόγCJ) τΎjς έπίγνωσης σχετικά μ.έ τή μ.εγάλη σφαλερότητα καί ευτέλεια του ύποφέροντος κόσμ.οu ό όποίος εΤναι τό άποτέλεσμ.α καί τό κάτοπτρο αυτΎjς τΎjς 60ύλησης, ή πραγμ.άτωσή της - MyCJ), σuνεπως, του οτι ή 60ύληση καταλήγει νά κατανοεί τόν έαuτό της ώς κάτι τί πού πρέπει ν' άπορριφθεί κατά όριστικό καί άπόλuτο τρόπο. πως εΤναι αυτό δuνατόν; πως θά μ.πορουσε μ.ιά άρνηση τΎjς 60ύ-

κώδικα ήθικων διδαγμάτων, σuνιστάlLενο ιΧπό έντολές πρός τή ()ούληση. KalLlLia έντολή δέν ILΠΟΡεΤ νά δοθεΤ στή ()ούληση. Είναι έλεύθερη , ιΧπόλuτη, πανΙσΧUΡη . Ή έλεuθερΙα, οντως , έγχατοικεΤ στή ()ούληση, έπφένως ()ρΙσκεται μόνο στήν ύπέρ­ ()αση, ποτέ στόν έlLπεφικό κόσlLΟ, ό όποΤος είναι ΠΡαγlLατω­ μένος κόσlLος καΙ ύπάρχει ILέσα στό χρόνο, τό χωρο καΙ τήν αΙτιότητα. Έδω τό κάθε τΙ είναι αuστηρά αιτιωδες , κατεuθu­ vόlLενο καί καθΟΡιζόlLενο ιΧπό τήν αΙτία καΙ τό ιΧποτέλεσlLα. Ή έλεuθερΙα, οπως ή ()ούληση, ()ρίσκεται πέρα καΙ άπό τήν άλλη πλεuρά των φαινΟILένων, ιΧλλά είναι παρουσα καΙ κuρίαρχη, καί σ' αuτό εγκειται ή έλεuθερία της ()ούλησης . 'Έτσι πολύ σuχνά ή κατάσταση σχετικά ΙLέ τήν έλεuθερία είναι ιΧκρι()ως ιΧντί­ θετη μέ ο,ΤΙ ιΧντιλαlL()άνεται ό σuνήθης κοινός νους . Δέν εγχει­ ται στό πράττειν ιΧλλά στό είναι, δέν εγχειται στό operari άλλά στό esse. Στό πράτεΙΥ, οντως, ()ασιλεύει λοιπόν ιΧναπόφεuκτα ή ιΧναγκαιότητα καί ή καθοριστικότητα' ένω τό ε[Υαι είναι πρωταρχικά καί lLεταφuσικά έλεύθερο. Ίό ιΧνθρώπινο είναι πού τελεΤ ILttiv έπίlLψπτη πράξη πράττει ετσι κατά ιΧναγκαιότη­ τα, οπως ενας άνθρωπος πού ()ρίσκεται στή σφαίρα του έlLπει­ ρικου καΙ ύπό τήν έπίδραση σuγκεκριμένων κινήτρων. Άλλά θά ILΠΟΡοuσε νά ε[Υαι διαφορετικός καΙ ό φό()ος 'tou, ΟΙ τύψεις σuνειδήσεως πού νιώθει, θά ILΠΟΡουσαν έπίσης νά ιΧναφέρονται " ,.. στο, ειναι 'tou, οχι στο" πραττειν 'tou. Πρόκειται γιά ILtιX τολlLηΡή, ()αθιά αίσθητή καί ταuτόχΡονα σκληρή άποψη . Είναι μιά άπό τίς πιό άξtoσηlLείωτες καί ιΧπό μιά όΡισlLένη εννοια, ILtιX άπό τίς πιό σuναρπαστικές ένοράσεις στή σοπενχαοuεριανή εννοια τΎjς ιΧλήθειας . 'Ό ,τι διασώζει ιΧπό τόν έμπεφισlLό γιά λογαΡιασlLό του ύΠεΡ()ατικου καί ιXxpovou στοιχείοu καί προστατεύει ILέσα σέ ILtιX lLuστηΡιώδη ιΧσφάλεια είν' ενα ζευγος ήθικων καί ιΧριστοκρατικων έννοιων στίς όποΤες ιΧναlLφισ()ήτητα είναι προκολλημένος ό Σοπενχάοuερ καΙ στίς όποΤες δέν θά ήθελε νά δεΤ νά καταρρέοuν ΙLέ ντετεΡlLινιστι­ κή ιΧναγκαιότητα : πρόκειται γιά τήν ένοχή καί τήν ιΧξία. Άλ-

λά ή συνέχισ-η της ϋπαpξ�ς τους έξαρταται άπό τ�ν έλευθερία της 60ύλησ-ης - καί πόσοι άγωνες 'έχουν ήδη γίνει πάνω σ' αυτό τό θέμα.! 'Ωστόσο, αυτό πού έννοείται έδω εΤναι πάντα ή έν χΡόνφ έλευθεΡία, ή έλεuθεpία της 60ύλησ-ης έντός των φαινο­ μ.ένων καί σέ άναφορά μ.έ τόν έμ.πεφικό χαpακτ�pα του άν­ θρώπου, οπως ό άνθρωπος τ� 6ιώνει μ.έσα στό δικό του πε­ πρωμ.ένο καί τ�ν άναπαριστα είτε ευχάριστη είτε δυσάρεστη στούς άλλους . Μόλις ή 60ύλησ-η πραγμ.ατωθεί, γίνεται φαι­ νόμ.ενο καί περνάει στ� φάση της άτομ.ίκευσης , όπότε δέν άπομ.ένει κανένα ίχνος έλευθεΡίας καί έπομ.ένως ουτε 'έπαινος ουτε μ.oμ.φ� . Τό άνθρώπινο ον συμ.περιφερόμ.ενο ώς τό άτομ.ο πού εΤναι, όφειλει νά σuμ.πεpιφεpθεί ύπό τ�ν έπίδpcxσ-η όρισμ.ένων κιν�τpων- άλλά ΟΙ πράξεις του καί ή διαδpoμ.� του, ή πορεία πού πηρε ή ζω� του, ή μ.οίρα του, ολα τουτα δέν εΤναι παρά ή έμ.πεφία τ�ν όποία 6ίωσε - μα.ζί μ.έ τ�ν έμ.πεφία της ου­ σίας του, του «νοητου» χαpακτ�pα του πού ύπάρχει 'έξω καί πίσω άπό τ�ν έκδ�λωσ� του· καί αυτός ό χαpακτ�pας εΤναι οπως όλόκληρος ό κόσμ.ος το προϊόν μ.ιας έλεύθερης πράξης της 60ύλησης . Στό κάθε τί ή 60ύλησ-η έμ.φανίζεται άκρι6ως καθοριζόμ.ενη καθ' έαυτ�ν καί έκτός του χρόνου . Ό κόσμ.ος δέν εΤναι παρά ό καθρέφτης αυτης της 60ύλησ-ης καί τά πάντα σ' αυτόν άποτελουν 'έκφpασ� της . Κατ' άκολουθίαν, κάθε ον κατευθύνει τ� ζω� του άκρι60δίκαια, καί οχι άπλως τ� ζω� άλλά τ�ν ίδιαίτεp� του ζω�, τ�ν άτομ.ικότητά του· καί σέ ολα οσα του τυχαίνουν, σέ oΛCX Οσα μ.πορουν νά του τύχουν, τό κάθε τί συμ.6αίνει οπως άκρι6ως πρέπει νά σuμ.bεί. Πρόκειται, οντως , γιά μ.ιά σκέψη σκληp�, άπάνθρωπη άλαζoνικ�, έπιθετικ�, άνελέητη. Τά αίσθ�μα.τά μ.ας άρνουνται νά τ� δεχτουν - καί ώστόσο στά αίσθ�μ.ατά μ.ας άκρΙbως άπευθύνεται ό μ.υστικισμ.ός της . Διότι περιέχει στό 6άθος μ.ιά μ.υστικ� άλ�θεια, ενεκα της όποίας ΟΙ δίδυμ.ες 'έννοιες της άξίας καί της άπαξίας οχι μ.όνο δέν άκυρώνονται άλλά γίνονται άκόμ.η 6αθύΤεΡες καί έμ.πνέουν άκόμ.η μ.εγαλύτεΡΟ δέος. 'Ως έκ τούτου

'έχουν πάρει t>έt>α.ια. Οια.ζύγιο άπό τ�ν ήθικ� σφα.ίρα.. 'Αλλά οί άριστοκρα.τικές οιάνοιες πού οέν ένΟια.φέροντα.ι κα.ί τόσο γιά ζητ�μα.τα. «Οικα.ιοσύνης» τείνουν πάντοτε νά είινοουν ενα. τέ­ τοιο Οια.ζύγιο . Ό Γκα.ίτε συν�θιζε νά μιλάει γιά «εμφυτες άξίες», μιά φράση άντιφα.τικ� άπό κάθε λoγικ� ή ήθικ� άποψη. Διότι ή «άξία.» εΤνα.ι έξ όλoκλ�poυ κα.ί έξ όρισμου ήθικ� εν, - ιι Τ " " Τ ι νοια.· ενω ο,τι εινα.ι εμφυτο -α.σχετως α.ν εινα.ι ομορφια., τα.λέντο, είιφυ·Ια., είιγένεια. ή, στ� σφα.ίρα. του έξωτερικου πεπρω­ μένου, κα.λοτυχία.- οέν μπορεί ώς έκ τούτου νά άποτελεί άξία.. Προκειμένου νά μιλ�σει κα.νείς γιά άξία. μέ α.ίιτ� τ�ν εννοια. πρέπει νά τ�ν άντιμετωπίσει ώς θέμα. έπιλοΥης , ώς εκφρα.ση μιας t>ούλησης πού προηγείτα.ι του κόσμου των φα.ινομένων . Κα.ί τουτο άoxptt>wc; Ισχυρίζετα.ι ό Σοπενχάουερ Οτα.ν κάνει τ�ν τρα.χειά κα.ί άγέρωχη o�λωση οτι κα.θένα.ς μα.ς , κα.λότυχος ή κα.κότυχος, εχει άoxptt>wc; τ� μοίρα. πού του άξίζει. 'Αλλά α.ίιτ� ή άpιστoκpα.τικ� ά,t>ροφροσύνη πρός τ�ν άοι­ κία. κα.ί την άνόμοια. μοίρα των θνητων πολύ σύντομα. Οια.λύετα.ι στ�ν έπιτακτικότα.τη καί Οημοκρα.τικότα.τη Ισότητα.' ά,πλως κα.ί μόνο λόγψ των πα.ρα.λλα.γων της -κα.θώς κα.ί λόγψ της . o ια.φopoπoίησ�ς της- α.ίιτ� ή άνόμοια. μοίρα. των θνητων μοιάζει σάν μιά ψευΟα.ίσθηση. Ο Σοπενχάουερ οίνει σ' α.ίιτ� τ�ν ψεu­ Οα.ίσθηση μιά όνομα.σία. πού οανείστηκε άπό τ�ν Ινoικ� μετα­ φυσικ�, τ�ν όποία. θα.υμάζει πoΛU έπειo� t>ρίσκετα.ι σέ ά,ρμο­ νικ� σχέση μέ τ�ν άπα.ισιόΟοξη πεpιγpα.φ� του κόσμου: τ�ν όνομάζει «πέπλο τ-ης Μάγια.» . 'Αλλά πολύ ένωρίτερα., σάν ουτικός λόγιος, εΤχε υφάνει αίιτό τό πέπλο στά λα.τινικά, λέ­ γοντα.ς πώς ή μεγάλη ψευΟα.ίσθηση τ-ης άνισότητα.ς κα.ί τ-ης άΟικία.ς ώς πρός τό χα.pακτ�pα., τ�ν κα.τάστα.ση κα.ί τό πε­ πρωμένο των άνθρώπων στηρίζετα.ι στ�ν principium individ­ uationis. Ή πα.Ρα.Λλα.m, ή άνισότητα., άποτελουν ά,πλως κα.ί μόνο Ιοιότητες της έν χΡόνψ κα.ί εν τόπψ ποΛλαπλότητα.ς. Δη­ λα.O�, άποτελουν τ� φα.ινομενικότητα., τ�ν άντίληψη τ�ν όποία., ώς άτομα., χάρις στ�ν όργάνωση της Οιάνοια.ς, εχουμε γιά εναν "

,

κόσ!J.Ο ο οποίος στήν πραγ!J.ατικόΤΎ)τα άποτελεί πραγ!J.άτω­ σ-η της bούλΎ)σ-ης γιά ζωή, γενικά καΙ είδικά, πού υπάρχει στόν καθένα !J.ας . Άλλά τό άτφο, !J.έ εντονΎ) τήν αίσθΨΎ) οτι εχει χωριστεί καί άπφονωθεί άπό τό σύ!J.παν, δέν άναγνωρίζει αυτό τό γεγονός - καί πως θά !J.πορουσε, άφου αυτό πού ρuθ!J.ίζει τή γνώσ-η του, τό «πέπλο της Μάγια», πού τυλίγει τήν ορασή του καί τόν κόσ!J.Ο πού άπλώνεται !J.προστά του, τόν έ!J.ποδί­ ζει νά εχει !J.Iti θέα τ-ης άλήθειας; Τό άτφο δέν bλέπει τήν ουσία τ-ης άλήθειας . Δέν bλέπει τήν ουσία των πραγ!J.άτων, πού εΤναι !J.la, άλλά τίς έκδΎ)λώσεις ΤΎ)ς , τίς όποίες γνωρίζει χωριστές καί διαφορετικές , άλλά καί ώς άντίθετες : ώς ήδονή καί όδύνΎ) , ώς 6ασανιστή καί bασανιζό!J.ενο, ώς ζωή χαρισά­ !J.ενΎ) γιά τόν ενα καί ώς !J.aUpY) !J.Olpa γιά τόν άλλο. Κατα­ φάσκεις , οσον άφορα τόν έαυτό σου, άπέναντι στό πρωτο καί άρνείσαι τό δεύτερο. Ή bούλΨΎ), πού άποτελεί τήν καταγωγή σου καί τήν ουσία σου, σέ κάνει νά ζΎ)τας τήν καλοτυχία καί τήν ά.πόλαυσΎ) τ-ης ζω-ης . Άπλώνεις τά χέρια σου πρός αυ­ τές, τίς σφίγγεις πάνω σου, καί σου διαφεύγει πώς οταν κα­ ταφάσκεις πρός αυτά τά άγαθά, καταφάσκεις συγχρόνως πρός ολα τά δεινά, πρός ολα τά bάσανα του κόσ!J.ΟU καί τά σφίγγεις καί αυτά έπίσΎ)ς στήν άγκαλιά σου -πώς άγκαλιά­ ζεις τό κακό που ετσι προκαλείς ά.πό τήν άλλΎ) !J.εριά ή ά.γα­ νάκτησή σου γιά τήν άδικία του xOO!J.Ou, ό φθόνος σου, ό πόθος καί ή λαχτάρα σου, ή έπιθψία των έγκοσ!J.ίων-, ολ' αυτά προέρχονται ά.πό τήν αυταπάΤΎ) της πολλαπλόΤΎ)τας, άπό τήν έσφαλ!J.ένη πίσΤΎ) πώς δέν εΤσαι ό κόσ!J.ος καί πώς ό κόσ!J.ος δέν εΤναι έσυ. υΟλ' αυτά προέρχονται άπό τήν ΨευδαίσθΎ)σΎ) τ-ης Μάγια, άπό τήν άπαΤΎ)λή διάΚΡΙσΎ) άνά!J.εσα στό έγώ καΙ στο εσυ. Άπό έκεί, παΡΟ!J.οίως, προέρχεται καί ό φόbος του θανά­ του. Ό θάνατος δέν εΤναι παρά ή έπανόρθωσΎ) ένός λάθους, !J.Iac; σύγχυσΎ)ς - διότι κάθε άτο!J.Ο ά.ποτελεί !J.Iti συγχυσΎ) . Ό θάνατος δέν εΤναι παρά ή έξαφάνΙσΎ) ένός φαντασιώδους δια,

,

,

χωριστικου τείχους πού άποκόbει άπό τόν υπόλοιπο κόσμο τό 'Εγώ στό όποίο είμαστε έγκλεισμένοι. Πιστεύεις πώς Όταν πεθάνεις ό υπόλοιπος κόσμος θά συνεχίσει νά υπάρχει, ένω έσύ, φΟbερό νά τό λές, δέν θά υπάρχεις . Άλλά έγώ σου λέω πώς ό κόσμος τουτος, πού εΤναι ή ίδέα σου, δέν θά υπάρχει τότε πλέον· ένω έσύ, γtά. τ�ν άκρίbεια αυτό πού μέσα σου, διότι εΤναι ή bούλησ� σου γιά ζω�, φΟbαται τό θάνατο καί τόν άρνεί­ ται, έσύ θά παραμείνεις, θά ζ�σεις . Διότι ή bούληση, άπό τ�ν όποία άπέκτησες τ�ν ϋπαρξ� σου, ξέρει πάντοτε νά bρίσκει τό δρόμο πρός τ� ζω�. Σ' αυτ�ν άν�κει Όλ' ή αίωνιότητα· καί μαζί μέ τ� ζω�, τ�ν όποία άναγνωρίζει ώς χρόνο, μολονότι , , Τ 1 l ' στην πραγματικοτητα ειν αιωνιως παρουσα, και ο χρονος έπίσης συγκατανεύει καί πάλι μαζί σου. Ή fJούλησ� σου, γιά Όσο διάστημα fJούλεται, εΤναι πάντοτε σίγουρη γιά τ� ζω� μέ ολα της τά bάσανα κι Όλες της τίς χάρες . Καλύτερο θά 'ταν γιά σένα νά μ.�ν υπ-ηρχες . 'Εν τφ μεταξύ ζείς, Όπως μπορεί νά ζεί αυτός πού εΤσαι. Βλέπεις καί άγαπας , fJλέπεις καί λαχταρας , έπιθυμείς τ�ν α.γνωστη είκόνα τ-ης έπιθυμίας σου -τόσο ξένη καΙ τόσο οια­ φoρετικ� άπό σένα!- υποφέρεις γι' αυτ�ν, ποθείς νά τ� σφίξεις στό στ-ηθος σου, νά τ�ν τραb�ξεις μέσα σου, νά ε!σαε αυτ�. Άλλά τό νά εΤσαι κάτι εΤναι τελείως διαφορετικό καί άσύγκριτα πιό όδυνηρό καί άφόρητο άπό τό νά τό bλέπεις . Ή έπιθuμ.ία πού προκαλείται άπό τ�ν ίδέα εΤναι πέρα γιά πέρα μ.tά. ψευδαίσθηση. 'Εσύ ό ίδιος δίνεσαι σέ σένα τόν ίδιο, τό σωμα σου δίνεται σέ σένα, ώς ίδέα, ώς Ό,τι άπομένει άπό τόν κό­ σμο. Άλλά ταυτόχρονα σου δίνεται ώς fJούληση - τό μόνο πράγμα στόν κόσμο πού σοσ δίνεται ταυτόχρονα ώς bούλη­ ση. Κάθε τί ά.λλο εΤναι γιά σένα μόνο μιά ίδέα. Τό σύμπαν εΤναι, οϋτως είπείν, ενα παιχνίδι, ενα χορόδραμα· Όλες σου οί φuσικές, ένστικτικές πεπoιθ�σεις σοσ λένε πώς στό σύμπαν δέν υπάρχει τίποτα παρόμοιο μέ σένα τόν θεατ� του· πώς τίπο­ τα δέν πρέπει νά παίρνεις τόσο crObapfJ. Όσο τόν έαuτό σου. _

,

«

,

Παγιδευμ.ένο στ-ήν principium individuationis, τυλιγμ.ένο στό πέπλο τ�ς Μάγια, τό έγώ f)λέπει ολες τίς άλλες μ.ορφές τ�ς ζω�ς σάν μ.άσκες καί φαντάσμ.ατα, καί εΤναι τελείως άνίκα­ νο νά τούς άποδώσει τ-ήν ίδια σπουδαιότητα η σοf)αρότητα πού άποδίδει στόν έαυτό του. Μ -ήπως δέν εΤναι τό μ.όνο οντως ύπάρχον, μ.-ήπως δέν εΤναι τό παν; ΕΤναι ό όμ.φαλός τ�ς �ζ' νά τά πας καλά, νά κρατας τά f)άσανα του κόσμ.ου τούτου οσο γίνεται πιό μ.ακριά σου καί τίς χάρες οσο γίνεται πιό κο­ ντά σου - αύτό καί μ.όνο εΤναι τό κρίσιμ.ο ζ-ήτημ.α. 'Ό,τι συμ.­ f)αίνει στούς άλλους δέν εχει καμ.μ.ία σημ.aσία - ουτε σέ ώφελεί ουτε σέ f)λάπτει. Αύτ-ή εΤναι ή πεποίθηση του άτόφιου, άράγιστου καί τελείως σκοταδιστικου έγωισμ.ου : άπόλυτη προκατάληψη, ύπέρ τ�ς principium individuationis. Τό νά διακρίνει κανείς μ.έσ' άπ' αύτ-ή τ-ήν άρχ-ή, νά μ.αντεύει τόν άπατηλό, καλυπτικό ώς πρός τ-ήν άλ-ήθεια χαρακτήρα της , τό νά άρχίσει νά άντιλαμ.f)άνε­ ται οτι τό έγώ καί τό έσύ συγχέονται τό ενα μ.έσα στό άλλο, τό νά εχει τ-ήν εντονη διαίσθηση ΟΤΙ ή f)ούληση διέπει τό ενα καί τά πάντα άποτελεί άκριf)ως τ-ήν άρχή καί τ-ήν ούσία τ�ς ήθικ�ς . Μέ άλλους λόγους , καταπιάνεται μ.έ αύτ-ήν τ-ή γνώ­ ση, μ.έ αύτ-ήν τή συγκινησιακ-ή διαίσθηση καί περιγράφει τά εύεργετικά της άποτελέσμ.ατα άλλά δέν τά διδάσκει καί δέν μ.πορεί νά τά διδάξει, διότι οπως άκριf)ως ή άφηρημ.ένη αίσθη­ τική δέν δημ.ιούργησε ποτέ κανέναν καλιτέχνη, γιά τόν ίδιο λόγο δέν μ.πορεί νά διδαχτεί καί ή άρετή. Ό άνθρωπος τό f)ίωσε αύτό οπως έκείνος ό 'Ινδός μ.αθητευόμ.ενος πού εΤδε μ.προστά στά μ.άτια του ενα μ.εγάλο πνευμ.α νά δημ.ιουργεί ολα τά οντα στόν κόσμ.ο, εμ.ψυχα καί άψυχα, λέγοντας στό καθένα: tat twam asi αύτό εΤσαι. Σ' αύτόν τό λόγο, σ' αύτή τήν είκόνα, δωρο τ�ς ένόρασης, f)ρίσκεται ολη ή άρετ-ή, ολη ή δικαιοσύνη, ολη ή καλοσύνη καί ή εύγένεια - καί στ-ήν άγνοιά του, τό άντίθετο ολων αύτων: δηλαδή τό κακό. Κακός εΤν' έκείνος ό άνθρωπος ό όποίος, μ.όλις πάψει νά τόν έμ.ποδίζει κάποια άλλη έξωτερι-

κή δύναμη, προκαλεί κακό. Έννοω εναν άνθρωπο ό όποίος, μή άρκούμενος στήν κατάφαση της �oύλησης γιά ζωή οπως έκ­ δηλώνεται στό δικό του σωμα, άρνείται συγχρόνως τήν ίδια �oύληση πού έκδηλώνεται στά άλλα άτομα καί έπιζητεί νά καταστρέψει τήν ύπαρξή τους οταν αuτή �pεθεί στό δρόμο των δικων του έπιδιώξεων. Μιά άγρια, άκαταδάμαστη ()ούληση, � όποία δέν άρκείται στήν κατάφαση τοσ συγκεκριμένου φορέα της , έκφράζεται μέσ' άπό τόν κακό χαρακτήρα. Άλλά έκεί δεσπόζει μιά τόσο ()αθειά προκατάληψη υπέρ της principium individuationis ώστε τό άτομο γραπώνεται στίς διακρίσεις πού παγίωσε αuτή � άρχή άνάμεσα στό ίδιο καί σέ ολους τούς άλλους . Καί έπομένως θεωρεί τήν ύπαρξη των άλλων κάτι έντελως ξένο άπό τή δική του, κάτι πού χωρίζεται άπ' αuτή μέ ()αθειά ά�υσσo. Θεωρεί τούς άλλους άδεια κελύφη καί ()αυ­ καλίζεται άπό μιά ()αθειά πεποίθηση οτι � μόνη πραγματικό­ τητα εΤναι αuτό τό Τδιο . Κι ετσι φτάνουμε στόν όρισμό τοσ καλου άνθρώπου· ίδιαίΤεΡα οταν διαλογιστοσμε τόν μετα�ατι­ κό τύπο πού μεσολα()εί άνάμεσα σ' αuτόν καί τόν κακό άνθρω­ πο: τόν δίκαιο άνθρωπο. Ή δικαιοσύνη εΤναι ήδη μιά διείσδυ­ ση στήν άρχή της principium individuationis άλλά, σ' ενα μικρό ()αθμό, εΤναι � άπόρριψη τοσ άδικου . Ό δίκαιος άνθρω­ πος καταφάσκοντας πρός τή δική του ()ούληση , δέν τρα()άει τόσο μακριά ώστε νά άρνείται τή ()ούληση πού έκφράζεται άπό τά άλλα άτομα. Δέν έπιφέρει δεινά στούς άλλους προκειμένου νά αuξήσει τή δική του εUημεΡία. Ή άρχή της έξατομίκευσης δέν εΤναι γι' αuτόν, οπως γιά τόν έξαχρειωμένο άνθρωπο, ενα άδιαπέραστο διαχωριστικό τείχος Ο,τι κάνει καί Ο,τι δέν κά­ νει δείχνει μαλλον νά άναγνωρίζει τή δική του ύπαρξη, τή ()ού­ ληση γιά ζωή, ώς κάτι ξέχωρο, κα! τό ίδιο νιώθει γιά τούς άλλους, πού άποτελοσν έκδηλώσεις ΟΙ όποίες τοσ δόθηκαν μό­ νον ώς ίδέα, καί ()ρίσκει τόν έαυτό του μέσα σ' αuτούς , του­ λάχιστον στό ()αθμό πού τόν έξαναγκάζουν νά φροντίζει νά μήν τούς κάνει κακό. Αuτό εΤναι κάτι σπουδαίο· καί εΤναι πάντα κάτι

έξαφετικά σπουδαίο: Τι πραγματική καλοσύνη έξαρταται ηοη άπ' αυτό. ''Ας μή θεωρηθεί ενδειξη άδυναμίας . Ό καλός άν­ θρωπος κατά καμμία εννοια δέν εχει άσθενέστερη 60ύληση άπό τόν κακό - έκτός κι άν εΤναι άπολύτως καλοκάγαθος, κάτι πού δέν συμ6αίνει πολύ συχνά. Αυτό πού τόν κάνει νά θριαμ6εύει τ τ , , Μ 'α ειναι πανω στη, ροου' ληση ειναι η• γνωση . Π οια' γνωση; , σιχφές : Τι γνώση πώς Τι διαφορά μετιχξύ του ίδιου κιχί των άλ­ λων στηρίζεται σέ μιά ΨευδΙΧίσθηση, Τι όποίιχ πιχριχσύρει στό κιχκό, πώς πρόκειτrxι γιά μιά άπιχτηλή έμφάνειιχ οπου Τι «κα­ θειχυτότητιχ» της δικης του έμφάνειας εΤνrxι τιχυτόχρονιχ κιχί Τι «καθεαυτότητα» του άγνώστου: δηλαδή Τι 60ύληση γιά ζωή, Τι όποία ένσαρκώνεται στά πάντα, στά ζωα κΙΧθώς καί σέ όλό­ κληρη τή φύση, γι' αυτό ό καλός άνθρωπος δέν θέλει νά 6λά­ ψει ουτε κάν ενα ζωο. Άλλά στό σημείο αυτό μπορεί κανείς νά μή σταθεί στά άρνητικά: Τι καλοσύνη εΤναι κάτι θετικό. Έπιτελεί τήν υπη­ ρεσία της άγάπης . Ίό κίνητρό της εΤναι 6αθιά συγκινησιακό: έάν δέν συνέ6αινε αυτό, θά εμοιαζε μ' εναν άνθρωπο ό όποίος λιμοκτονεί σήμερα γιά νά εχει ιχυριο στήν κατοχή του περισ­ σότερα άπ ' οσα μπορεί νά καταναλώσει. 'Έτσι άκρι6ως θά φαινόταν στόν καλό άνθρωπο πού θά άφηνε άλλους νά λιμοκτο­ νουν ένω ιχυτός θά ζουσε μέσα στήν υπεραφθονία. Γ ιά εναν τέτοιο άνθρωπο τό πέπλο της Μάγια εχει γίνει διαφανές 6γά­ ζοντάς τον άπό τή μεγάλη ψευδαίσθηση μέ τήν όποία Τι 60ύ­ ληση στίς πολλαπλές της φανερώσεις, άλλοτε λιμοκτονεί καί υποφέρει, άλλοτε άπολαμ6άνει καί χαίρεται, διότι τελικά πρό­ κειται γιά τήν ίδια 60ύληση καί έπομένως γιά τό ίδιο μαρτύ­ ριο, πού ό άνθρωπος τό έπικαλείται καί συνάμα τό υφίσταται. Ή άγάπη κιχί Τι καλοσύνη εΤναι συμπόνια - κατά τήν άναγνώ­ ριση του «Tat twam asi» (του «Αυτό εΤσαι»), οταν άνασύρε­ ται τό πέπλο της Μάγιιχ. Ό Σπινόζα εΤπε: «Benevolentia nihil aliud est, quam cupiditus ex commiseratione orta» (<<Ή κα­ λοσύνη δέν εΤναι παρά άγάπη πού γεννιέται άπό τή συμπόνια» ) .

'Αλλά άπό τοίίτο γίνεται φανερό οτι οπως ή oικαΙOσύνΎj μπο­ ρεί νά υΨωθεί ως τήν καλOσύνΎj, ετσι καί ή καλOσύνΎj μπορεί μέ τή σεφά ΤΎjς ν' άνε6εί σέ άνώτερα ϋψΎj : οχι μόνο στήν πιό άνιδtoτελ-η άγάΠΎj καί στήν πιό μεγαλόψUΧΎj αuτοθuσία άλλά οντως στήν άγιόΤΎjτα. Διότι αύτός πού εχει μ.ιά τέτοια γνώ­ σΎj τ-ης άγάΠΎjς νιώθει τά 6άσανα κάθε ζωντανου πλάσματος σάν δικά τοι) καί κάνει δική τοΙ) τήν όδύνΎj ολοΙ) του κόσμοu. Βλέπει τό ολον: 6λέπει τή ζωή σάν μιά έσωτερική σύγκροu­ σΎj . καί ή άέναΎj όδύνΎj, ή πάσχοuσα άνθpωπόΤΎjτα, ή πάσχοu­ σα φύσΎj καί ή γνώσΎj τ-ης ούσίας των πραγμάτων καθ' έαu­ τά σuνεργάζονται, κατά κάποιον τρόπο, καί άπλώνοuν ενα κα­ θψuχαστικό χέρι πάνω στή 60ύλψή τοu. Ή 6oύλΨΎj, σ' αύ­ τόν, άποστρέφεται τή ζωή. 'Υποχρεωμένος, μέσα στή σuμ.πo­ νετική τοι) κατανόΎjσΎj, νά άρνείται τή ζωή, πως μπορεί λοι­ πόν νά έπι6ε6αιώνει άκόμΎj καί στόν έαuτό τοι) τή 60ύλΎjσΎj γιά ζωή, οταν ή ζωή τοι) δέν εΤναι παρά τό εργο, τό κάτοπτρο καί ή εκφpασΎj τ-ης 6oύλψΎjς; 'Έτσι, ή κατανόΎjσΎj, ή άπόφασΎj, σΎjμαίνει άπάpνΨΎj, σΎjμαίνει τόν άπόλuτο ήσuχασμό. Καί τό πράγμα καταλήγει ετσι ωστε ή άρετή νά περνάει στήν ασκηση καί τοίίτο εΤν' ενα παράδοξο, ενα πραγματικά μεγάλο καί σποu­ οαίο παράδοξο: ή έξαΤOμίΚΕUσΎj τ-ης 60ύλΎjσΎjς έοω άρνείται τήν ούσία πού έΚOΎjλώνεται καί έκφράζεται μέ τό δικό ΤΎjς σωμα. ΟΙ πράξεις ΤΎjς οιαψεύοοuν τήν έκοήλωσή ΤΎjς , τήν άμφισ6Ύj­ τουν άνοιχτά. Αύτή ή παροδική, άπελεuθεpωτική άπάλuνσΎj της 6oύλΎjσΎjς, στήν όποία σΤΎjpίζεται ή εύοαιμονία της αίσθψικ-ης κατάστασΎjς, όλOκλΎjpώνεται μέ τήν παpαίΤΎjσΎj, τήν άσκψι­ κή, τήν άγιόΤΎjτα. Στόν αγιο ή γνώσΎj εχει όριστικά νικήσει τη 6oύλΨΎj, τήν εχει τελείως έξαφανίσει καί άΚUΡώσει. Ό αγιος παίρνει πάνω τοι) τ' άμ.ιχρτήματα του XOOfLOU, πλΎjpώνει γι'αύτά, εΤναι ό ίεροuργός καί σuνάμα τό θύμα της θuσίας . 'Όπως τό σωμα έκφράζει πέρα γιά πέρα τή 6oύλΨΎj, ετσι καί τά γενε­ τήσια οργανα έκφράζοuν τήν έπι60λή τ-ης 60ύλΨΎjς πάνω καί πέρα άπό τή ζωή του άτόμοu. Ή άσκψική άρνείται τίς γε-

νετ�σιες άπολαύσεις . Ή άγνότητα του άσκητΎj εΤναι τό ση­ μάδι οτι μαζί μέ τ� ζω� του σώματος, καταργείται όμοίως καί � ζω� τΎjς gούλησης . Ποιό εΤναι τό γνώρισμα του άγίου; 'Ότι δέν κάνει τίποτα άπό οσα θά ήθελε καί ολα έκείνα πού δέν θέλει νά κάνει. Γνωρίζουμε κάποια έκπληκτικά πνευματικά παρα­ δείγματα αίιτης τΎjς στάσης : τ�ν εχουμε δεί σέ γεννημένους άσκητές καί σέ ίερατικά αύτοgασανιζόμενους, οί όποίοι έν μέσφ oteUPΙXfJogtxΎjc; δοξολογίας τΎjς μεθυσμένης άπό δύναμη gούλη­ σης έξυμνουσαν τό πάθος τΎjς ζωΎjς τους μ� κάνοντας τίποτα άπ' οσα είιχαρίστως θά εΤχαν κάνει καί κάνοντας τό κάθε τί μέ τό όποίο εgλαπταν τόν έαυτό τους - μαθητές ολοι τους του φιλοσόφου Σοπενχάουερ, καί τουτο μόνον οταν δέν ήθελαν πλέον νά εΤναι . . . 'Εάν � άσκητικ� άγνότητα έφαρμοζόταν σάν μιά γενικ� πρακτική, θά έρχόταν τό τέλος του άνθρώπινου είδους . Κι άφου ολες Ο Ι έκφάνσεις της gούλησης συνοψίζονται σ έ μία, ό άνθρωπος, ή άνώτερη ιΧπ ' αύτές τίς έκφάνσεις, θ' άποσκφ­ τουσε κάποτε κι αύτός άπό τό πιό άδύναμό του άπεΙκασμα, τό ζωικό gιχσίλειο. Κάθε γνώση θά ξαστοχοuσε, κι άφου χωρίς υποκείμενο δέν υπάρχει άντικείμενο, ολος ό υπόλοιπος όρατός κόσμος θά διαλυόταν καί θά σκορπουσε. Ό άνθρωπος εΤναι ό δυνητικός λυτρωτ�ς τΎjς φύσης. Ό μυστικός "Αγγελος Σιλέ­ σιος λέει: 'ra άνθρωπε, κάθε πλάσμα σέ άγαπάει' τό παν συνωστί­ ζεται γύρω σου Κι ολοι σέ σένα προστρέχουν, οσοι μποροϋν νά φτάσουν τόν θεό τους.

Αύτό, σέ γενικές γραμμές, εΤναι τό περιεχόμενο του κύ­ ριου έργου 'tou Άρθουρου Σοπενχάουερ στό όποίο έδωσε τόν τίτλο Ό κόσμος ώς 6oύλr;ση κα{ ώς παράσταση - ενας τί­ τλος άκρως άντικειμενικός , όποίος μέσα σέ τρείς λέξεις έκ­ φράζει πλ�ρως οχι μόνο τό περιεχόμενο του gtgAlou άλλά κιχί τόν άνθρωπο πού τό έγραψε, μέ τ�ν εντονη σκοτεινότητα καΙ τό έξ ίσου έντονο φως του, τόν gαθύ αίσθησιασμό του καί τ�ν

κ�θιψή, �uστηρ-ή oι�νo-ητικόΤΎ)Τ�, τό πάθος κ�( τόν πόθο γιά λύτρωση . Άποτελεί εν� 6ι6λ(ο - φ�ινόμενo, του όπο(ου � ίoέ� ιΧπλΟΠΟΙΎ)μένη στ-ή συνoπτικότ�τη oι�τύπωση του τίτλου του κ�ί π�ρoυσ� σέ κάθε άριχδ�, μί� κ�ί μόνη κ�( στιχ τέσσερ� μέρη η, όρθότερ�, στίς τέσσερις συμφωνικές κιν-ήσεις στίς όποίες συντίθετ�ι, φθιχνει σέ πλ-ήρη κ�ί όλόπλευρη άνιχπτυξη - εν� 6ι6λίο θεμελιωμένο στόν έ�υτό του υπό τ-ήν εννοια οτι εΤναι κ�ί κιχνει Ο,ΤΙ λέει καί διδιχσκει: σέ όποιοο-ήποτε σημείο κι α.ν τό άνotζouμε, 6ρίσκουμε τιχ πιχντ�, άλλιχ γιά νά τό κα­ τανο-ήσει κ�νείς έν χρόνφ κ�( τόπφ χρειάζεται ολη τ-ήν πολ­ λ�πλότητα της έμφάνειάς του ξεδιπλωμένης σέ περισσότερες άπό χο...ιες τριακόσιες τυπωμένες σελίδες σέ είκοσι πέντε χι­ λιάδες τυπωμένες άράοες, ένω στ-ήν πραγ�τικότ-ητα εΤν' ενα nunc stans, μιά OLCXPXTιc; π�ρoυσία της σκέψΎ)ς του, ετσι ωστε νά του ΤCXιΡιάζοuν οσο ότιο-ήποτε α.Μο ΟΙ στίχοι άπό τό Ντι6άνι του Γκ�ίτε: Dein Lied ist drehend wie dαs Sterngewolbe, A nfαng und Ende imInerfort dαsselbe, Und, wαs die Mitte bringt, ist o.IJenbαr Dαs, wαs αm Ende bleibt und A nfαngs wαr.

Τ6 ΤΡCXΎούδι σου σΤΡ06ιλίζετcxι σάν τόν άστερόφωτο θόλο i1pxI'] κα! Τέλος εΓναι πάντοτ ' ένα Καί Ο,τι Υ; Μεσότης προσκομι'ζει ΕΤναι αύτό πού ε{ναι τό Τέλος καί Υ; i1ρχή.

ΕΤν' ενα εργο τέτοιcxς σuμπcxντικης πληρότητας καί περι­ κλείει τόση ούνcxμη σκέψης ωστε εχει κανείς τήν αίσθηση πώς α.ν τόν κυριέψει γιά πολύ κ�ιpό τότε κάθε τί, μά. κάθε τί, α.Μο πού θά δια6άσει σ' αυτό τό διάστημα η άμέσως μετά μοιάζει παράξενο, σκοτεινό, λcxθεμένο, αυθαίρετο, άπειθάρχητο στ-ήν άλήθειcx . . . Άλ-ήθεια; EΤν�ι λοιπόν τόσο άληθινό; Ναί, μέ τήν εvνoι� της πιό υΨηλης κ�ί άκ�ταμά.χητης ειλικρίνειας. 'Ωστόσο,

χcφακτηριστικό, μ.ιά Οημ.ιοuργικ� κατάσταση του πνεύμ.ιχΤΟζ, μ.ιά δεσπόζοuσα άτμ.όσφαφα πρόι; τ�ν όποία ό νεαρόι; Νίτσε έξομ.ολογείται τόν ερωτά τοu λέγονταζ : «Βρίσκω άπολαuστικό στόν Βάγκνερ αυτό πού f)ρίσκω καί στόν Σοπενχάοuερ: τ�ν �θικ� άτμ.όσφαφα, τό φαοuστικό αρωμ.α, τό Σταuρό, τόν θάνατο, τόν Τάφο» . Είναι ή άτμ.όσφαφα πού έπικρατεί κατά τ� δεύτερη πεντηκονταετία του δέκατοu ενατοu αΙώνα - τό κλίμ.α τηι; νιότηι; καί ή κοιτίδα ολων έμ.αι; πού διαf)�καμ.ε τό κατώφλι των έξ�ντα μ.αι; χρόνων. 'Από όρισμ.ένει; άπόψειι; εχouμ.ε πλέον f)γεί άπό έκείνο τό κλίμ.α· ώστΟΟο τό μ.ικρό τουτο δοκίμ.ιο δείχνει πώι; έξακολοuθουμ.ε νά του ε'ίμ.αστε άφοσιωμ.ένοι μ.' ευγνωμ.οσύνη. Ή (Joouatx� άν�κει έπίσηι; σ' αύΤ� τ�ν άτμ.ό­ σφαφα �θικηι; άπαισιοδοξίαζ : ό Σοπενχάοuερ υπηρξε Ιδιαίτε­ ρα μ.οuσικόc; , άρκετέι; φορέι; χαρακτ�ρισα τό εργο τοu ώι; , ι , " Ι τ σuμ.φωνια σε, τεσσερα μ.ερη· και, στοΙ τριτο απ " αuτα, ποuι ειναι άφιερωμ.ένο στό «άντικείμ.ενο τηι; τέχνηζ», έκθειάζει τ� (JoOUatx� οσο κανέναι; αλλοι; στoχασΤ�ζ, άποδίδοντάι; τηι; μ.ιά έντελωι; έξαφετικ� θέση, όχι δίπλα άλλά πάνω άπό τίι; αλ­ λει; τέχνεζ , διότι ή (JoOUatx� δέν εΤναι, οπωι; αυτέζ, ή άναπα­ ράσταση του φαινομ.ένοu άλλά ή αμ.εση εΙκόνα τηι; 'ίδιαι; τηι; f)ούλησηc;, καί ετσι σέ ολα τά qJUaLXιX στοιχεία του κόσμ.οu αύΤ� άπεικονίζει τά μ.εταφuσικά, σέ ολη τ� φαινομ.ενικότητα αύΤ� άπεικονίζει τ�ν καθαuτό πραγμ.ατικότητα. AύΤ� ή φι­ λοσοφία μ.αι; όδηγεί νά υποθέσοuμ.ε οτι κι έδω έπίσηι; � διά­ νοια υπηρετεί τ� f)ούληση καί οτι ό Σοπενχάοuερ δέν άγαπάει τη (JoOUatx� έπειδ� τηι; άποδίδει τέτοια μ.εταφuσικ� σημ.ασία άλλά τηι; άποδίδει αύτ�ν τ� σημ.ασία έπειδ� τ�ν άγαπάει. Ή άγάπη τοu Ομ.ωι; εΤναι πολύ δuνατ�, εχει αμ.εση πνεuμ.ατικ� σχέση μ.έ μ.ιά έμ.πεφία θανάτοu καί ό 'ίΟΙΟζ θά μ.πορουσε κάλ­ λιστα νά πεί ΟΤΙ «χωρίι; τό θάνατο έλάχιστα θά άσχολούμ.α­ στε μ.έ τ� (Joouatx�» . ''Οποιοι; ένδιαφέρεται γιά τ� ζω�, Έλεγα στό Μαγικό bοuvό, ένδιαφέρεται Ιδιαίτερα γιά τό θάνατο. Αυτό εΤναι τό f)ασικό

χνάρι του Σοπενχάουερ, 6αθιά χαραγμ.ένο, ίσχύον σέ κάθε πλευρά τ�ς ζω�ζ' θά παρέμ.ενε σοπενχαουεριανό κι α.ν άκόμ.η πρόσθετα στ�ν παρακάτω φράση μ.ου: «'Όποιος ένoιαφέρετα� γιά τό θάνατο άναζητάει σ' αuτόν τ� ζω�». Καί πράγμ.ατι, αuτό τό είχα πεί, α.ν καί λιγότερο έπιγραμ.μ.ατικά, ώς πολύ νεαρός Γερμ.ανός συγγραφέας , σταν όοηγουσα τόν Τόμ.ας Μπούντεμ.προκ, τόν �ρωα του πρώιμου μυθιστoρ�ματός μου, στό θάνατό του' του εοωσα τ� ουνατότητα νά οια6άσει έκεί­ νο τό σπουοαίο κεφάλαιο «Περί θανάτου», τ�ν έπίοραση του όποίου μ.όλις είχα οεχτει τότε ό ίοιος στά είκοσιτρία-είκοσι­ τέσσερα χρόνια μου. Ήταν μιά μεγάλη άπόλαυση καΙ είχα τ�ν Euxιxιplιx στίς άναμ.ν�σεις μου νά μιλ�σω γι' αuτ�ν καί νά πώ στι οέν επρεπε νά κρατήσω γιά τόν έαυτό μ.ου μ.ιά έμ.πεφία σάν κι αuτ�' οτι ηταν μ.ιά καλή Euxιxιplιx νά καταθέσω αuτή τήν έμ.πεφία, νά άνταποδώσω μέ ευχαριστίες οτι είχα τήν άμ.εση ουνατότητα νά τή χρησιμοποιήσω Οημιουργικά. Σ' αuτόν, στόν πάσχοντα �ρωα του μυθιστορήματός μ.ου περί τόν άστικό 6ίο πού υπ�ρξε τό χρέος , τό φορτίο, � άρετή, � έστία καί � παρηγοριά τ�ς νιότης μου, άπέοωσα τήν άγαπημένη μ.ου αuτ� έμπεφία, τήν υπέροχη αuτ� περιπέτειά μ.ου· τή μ.ετα­ κένωσα στή οική του ζωή, άκρι6ώς πρός τό τέλος της, τήν urpιxvιx στήν άφήΥηση καί εκανα τόν �ρωά μ.ου νά 6ρεί ζωή στό θάνατο, νά άπελευθερωθει άπό τά Οεσμ.ι:Χ τ�ς κουρασμέ­ νης άτομικότητάς του, νά άπαλλαγεί άπό ενα ρόλο στή ζωή τόν όποίο άντίκριζε συμ60λικά καί επαιζε μέ θάρρος καί ίκα­ νότητα, άλλά ό όποίος ποτέ οέν ίκανοποίησε τό πνευμ.α του � τίς έλπίοες του καί υπ�ρξε γι' αuτόν ενα έμ.πόΟιο γιά κάτι άλλο καί καλύτερο στή ζωή του. Ό Σοπενχάουερ 6έ6αια σημ.αίνει κάτι γιά τόν νεαρό �ρωα του 6ι6λίου μου οεοομένου στι � φιλοσοφία του άποτελεί σύλληψη ένός νέου άνθρώπου. υοταν, τό 1 8 1 8 , κυκλοφόρησε τό εργο του Σοπενχάουερ Ό κόσμοι; ώι; 60ύληση κα{ ώι; παράσταση (ό πρώτος τόμος πού περιέχει τό σύστημ.ι:Χ του), ό φιλόσοφος ηταν τριάντα χρονών'

ώστόσο τοσ εΤχαν ήδη χρειαστεί τέσσερα χρόνια γιά νά τό δουλέψει, καί οΙ πνευματικές έμπειρίες πού άποκρυσταλλώνο­ νται έκεί μέσα εΤνω χωρίς άμφι60λία άκόμη προγενέστερες' οταν τό 6ι6λίο επαιρνε μορφή μέσα του δέν θά �ταν μεγαλύ­ τερος άπό μένα Όταν τό πρωτοδιά6ασα. 'Έφτασε σέ ωριμη -ηλικία - καί συνέχισε νά τό άναπτύσσει καί νά τό τελειοποιεί, συγκεντρώνοντας τά έρμηνευτικά σχόλια, έλέγχοντας καί έπι6ε6αιώνοντας έπίμονα καί άκούραστα Ό,τι ίιπηρξε ενα δώρισμα της νιότης του, προσφέροντας ετσι τό μοναδικό θέαμα. ένός γέ­ ροντα ό όποίος μέ άπόκοσμη πίστη μεριμνα. μέχρι τή στερνή του ωρα γιά τό εργο της νεότητάς του. Καί τέτοιο παρέμει­ νε γιά πάντα στή 6αθύτερη οίισία του' δέν εΤναι τυχαίο πού ό Νίτσε ίιπογραμμίζει αίιτή τήν πρώιμη σύλληψη Όταν λέει πώς κάθε ανθρωπος διέπεται άπό τή φιλοσοφία πού ταιριάζει στά χρόνια. του χα.ί πώς τό παγκόσμιο ποίημα. τοσ Σοπενχάουερ εχει τή σφραγίδα της ήλικίας έκείνης πού κυριαρχείται άπό τόν έρωτισμό. Καί άπό τήν αίσθηση τοσ θανάτου, θά μποροσσε κανείς νά προσθέσει' διότι οΙ νέοι εΤναι πολύ πιό έξοικειωμένοι μέ τό θάνατο καί γνωρίζουν πολύ περισσότερα γι' αύτόν άπό τούς ήλικιωμένους , έπειδή γνωρίζουν περισσότερα γιά τόν ερω­ τα. Ό έρωτισμός τοσ θανάτου, ώς μουσικό, λογικό σύστημα σκέψης , γεννήθηκε άπό μιά τεράστια ενταση τοσ νοσ καί των αίσθήσεων - μιά ένταση της όποίας ή πηγή καί ό σπινθήρας εΤναι άκρι6ως ή έρωτική διάθεση : οπως εΤναι ή παράλληλη έμπειρία της νεότητας στή συνάντησή της μέ αύτήν τή φι­ λοσοφία, τήν όποία καταλα6αίνει οχι μόνο ήθικά άλλά ζωικά, προσωπικά --Οχι λόγφ της θεωρίας της, έννοω της ήθικολο­ γίας της, άλλά λόγφ της ούσίας της- καί συμφωνεί πέρα γιά .πέρα μαζί της . «ποσ θά 6ρίσκομα.ι οταν πεθάνω;», ρωτάει ό Τόμα.ς Μπού­ ντενμπροκ . «�Aχ, εΤναι τόσο έκτυφλωτικά φανερό, τόσο συ­ ντριπτικά άπλό! Θά 6ρίσκομω άνάμεσα σέ Όλους έκείνους πού πάντα ελεγαν, πάντα λένε καί πάντα θά λένε « Έγώ» - ίδιαί-

τερα, έν πάση περιπτώσει, άνάμεσα σέ ολουζ έκε!νουζ πού θά τό λένε πιό άποφασιστιχά, πιό δυνατά χα! πιό χαρούμενα!

»Κάπου στόν χόσμ.ο μ.εγαλώνει ενα παιδί, δυναμ.ώνει, ά;ν­ δρώνεται, γίνεται ίκανό νά ά;ναπτύξει τίς ίκανότητές του, χα­ ρισμ.ι:χτικό, δίχως πρo�λ�μ.ι:xτα, σ.γνό, χαρωπό, ιΧκαμ.πτο, εν' ά;πό κείνα τά πλάσμ.ι:χτα πού τό ά;ντίκρισμ.ά τους κάνει μ.εγαλύτε­ ρη τ� χαρά των χαρούμ.ενων καί φέρνει τούς δυστυχισμ.ένους στ�ν ά;πόγνωση . Αύτός εΤναι ό γιός μ.ου. Είναι Έγώ, ό ίδιος, σύντομ.α, πολύ σύντομ.α· μ.όλις ό θάνατος μ.' έλευθερώσει ά;π' αυτ�ν τ� θλι�εp� ψευδαίσθηση πώς δέν είμ.αι αυτό τό παιδί καί συνάμ.α ό ίδιος ό έαυτός μ.ου. »Μισουσα κάποτε τή ζωή - τήν καθάρια, δυνατή, ά;κα­ τάσχετη ζωή. Μωρία καί παρανόηση ! Δέν μ.ισουσα παρά τόν έαυτό μ.ου, γιατί δέν μ.πορουσα νά τόν υποφέρω. Σας ά;γαπω. Σας ά,γαπω ολους έσας, ευλΟΥημ.ένοι, καί σύντομ.α, πολύ σύ­ ντομ.α, θά πάψω νά εΤμ.αι άποκομ.μ.ένος άπό ολους έσας, δε­ μ.ένος μ.έ φτενά δεσμ.ά στόν έαυτό μ.ου· πολύ γρήγορα, αυτό πού μ.έσα μ.ου σας ά,γαπάει θά έλευθερωθεί καί θά �ρεθεί κοντά σας καί μ.αζί σας - κοντά καί μ.αζί μ.έ ολους σας». Θά μ.ου συγχωρέσει, έλπίζω, ό άναγνώστης τό γεγονός οτι παραθέτω έδω αυτό τό νεανικό μ.ου κείμ.ενο έμ.πνεuσμ.ένo ά;πό τ� μ.έθη ένός είκοσιπεντάχρονου πού Ύjπιε αυτό τό μ.εταφυσι­ κό φίλτρο. ΕΤμ.ι:χι σέ θέση νά μ.αρτυρήσω οτι ό όργανικός συ­ γκλονισμ.ός πού μου προκάλεσε μπορεί νά συγκριθεί μόνο μέ τό συγκλονισμ.ό πού προκαλεί σέ ενα νεαρό πνευμ.α ή πρώτη έπαφή μ.έ τόν ερωτα καί τή έρωτική πράξη - καί ή σύγκρι� τυχαια. / ειναι ,.. ' ΤοΙ αποσπασμ.α ' ι «ι ση οεν ομ.ως παρατι'θεται για' να δείξει πώς μπορεί κανείς νά σκέπτεται μ.έ τή λογική ένός φιλοσόφου δίχως κατ' έλάχιστον καί νά σuμ.φωνεί μ.αζί της . Έννοω οτι μπορεί κανείς νά έπωφελείται ά,πό τίς σκέψεις του κι ετσι νά σκέπτεται οπως ποτέ δέν θά μ.πορουσε νά σκεφτεί. Έδω πράγμ.ατι σκέπτεται κανείς κάποιον ό όποίος διά()ασε τόν Νίτσε καθώς καί τόν Σοπενχάουερ καί μετέφερε τήν έμπει,

ρία της μ.ιας αναγνωσης στήν άλλη, δημ.ιουργώντας ετσι τό πιό άσυνήθιστο κpάμ.a. Τό θέμ.a μ.ου Ομ.ως εΤναι -η άπλοϊκή κα­ τάχρηση μ.ιας φιλοσοφίας γιά την όποία «ένοχοποιουνται» άκρι­ εως ΟΙ καλλιτέχνες καί τήν όποία εΤχα κατά νου οταν ελεγα οτι μ.ιά φιλοσοφία έπηρεάζει λιγότερο μ.έ τήν -ηθική της � τή γνωσιοθεωρία της, τό πνεuμ.ατικό άνθος του σφρίγους της καί περισσότερο μ.έ τό ίδιο τό σφρίγος της, τόν ουσιώδη καί προ­ σωπικό χαρακτήρα της - περισσότερο, έν όλίγοις, μ.έ τό πά­ θος της παρά μ.έ τή σοφία της . Μέ αυτή τήν εννοια, οί καλ­ λιτέχνες γίνονται πολλές φορές «προδότες» της φιλοσοφίας καί σάν τέτοιον «άντιλαμ.()άνονταν» ό Βάγκνερ τόν Σοπενχάουερ οταν εθετε υπό τήν αίγίδα της μ.εταφυσικης του Σοπενχάουερ τό δράμ.α έρωτικου μ.υστηρίου πού συνέθεσε. Τό σοπενχαουε­ ριανό στοιχείο πού λειτουργουσε πάνω στόν Βάγκνερ, τό στοι­ χείο στό όποίο ό συνθέτης άναγνώριζε τόν έαυτό του, �ταν -η έρμ.ηνεία του κόσμ.ου ώς «()ούλησης», τό ενστικτο, -η έρω­ τική σύλληψη του κόσμ.ου (ό ερωτας ώς «κέντρο της ()ού­ λησης») -η όποία διέπει τή μ.ουσική του Τρ,στάΥου καί τήν κο­ σμ.ογονική της λαχτάρα. 'Έχει άμ.φισ6ητηθεί οτι ό Τρ,στά­ Υος έπηρεάστηκε άπό τή φιλοσοφία του Σοπενχάουερ - καί όρθως στό ()αθμ.ό πού τίθεται υπό άμ.φισ()ήτηση -η «άρνηση της εούλησης» : διότι, ()έ()αια, πρόκειται γιά ενα ποίημ.α ερωτος καί στόν ερωτα, στή έρωτική πράξη, -η ()ούληση έπι()άλλεται κατά τόν έντονότεΡΟ τρόπο. Άλλά άκρι()ως ώς έρωτικό μ.υ­ στήριο τό εργο δέν εχει διόλου σοπενχαουεριανούς τόνους. 'Έχει, άς πουμ.ε, άπομ.υζήσει άπό τή φιλοσοφία του Σοπενχάουερ τό έρωτικό μ.έλι, τή μ.εθυστική της ουσία, άλλά οχι καί τή σο­ φία της . 'Έτσι μ.εταχεφίζονται οΙ καλλιτέχνες τή φιλοσοφία οταν καταπιάνονται μ.αζί της - τήν «άντιλαμ.()άνονται» κατά τόν δικό τους «συγκινησιακό» τρόπο· διότι γιά νά προκύψει -η τέχνη χρειάζεται μ.όνο συγκινησιακές, παράφορες έμ.πεφίες, οχι ήθικές οπου -η φιλοσοφία έμ.φανίζεται σάν μ.ιά δασκάλα ταγμ.ένη ύπο-

χρεωτικά σέ κάποιο σκοπό. Άκό!J.α και οταν δέν εΙναι !J.IιX κρατικά έπιχορηγού!J.ενη «πανεπιστη!J.ιακή φιλοσοφία», άκό­ !J.IX καί οταν δέν «ύπoτάσσεταt σέ κανέναν», ώστόσο ήθελε νά σψφωνουν τά ήθικά της σU!J.περάσ!J.ατα !J.ε τήν κρατουσα ήθική - στή Δύση, �ε�αίως , !J.έ τή χριστιανική ήθική' γέν­ VYJ!J.IX φρόνησης καθώς �ταν, καλώς εκανε ν' άνταποκρίνεται στή θρησκευτική έκδοχή καί νά τήν έπικυρώνει. Μπορουσε κανείς �έ�αtα νά εΙναι άθε'ίστής - καί ό Σοπενχάουερ �ταν' έάν κανείς �ταν σ.πλως καί !J.όνο !J.εταφuσικός, �ταν δυνατόν νά φθάσει, άπό αλλη άφετηρία, σέ σψπεράσ!J.ατα πού ενίσχυαν κατά επιθU!J.ητό τρόπο τούς ίσχuρισ!J.ούς τ-ης θρησκευτικ-ης -ηθικ-ης . Ό Σοπενχάουερ είχε τήν καλή τύχη νά άνακαλύψει τή δυνατότητα νά φθάσει σέ ακρως ήθικά σU!J.περάσ!J.ατα άπό ακρως αίσθησιακές καί περιπαθείς ε!J.πεtpικές προκεί!J.ενες νά φθάσει σέ ενα δόγ!J.ΙX σψπόνιας καΙ άπολύτρωσης συ!J.πλέοντας !J.έ τόν χριστιανισ!J.ό - ενα δόγ!J.α πού τό αντλησε ι:Χπό τήν άπατηλή φύση της ζω-ης, άπό τήν ψευδαίσθηση της princi­ pium individuationis: σψπόνια, χριστιανική άγάπη, κατάρ­ γηση του εγωισ!J.ου ώς άποτέλεσ!J.α γνώσεως, ή όποία �λέ­ πει !J.έσ' άπό τήν πλάνη του εγώ καί του εσύ, διαπερνώντας τό πέπλο τ-ης Μάγια. Μιά τέτοια lxp!J.ovia δέν !J.πορεί νά έκ­ πλήξει εναν φιλόσοφο αν αύτός , οπως ό Σοπενχάουερ, κάνει τόν παραλληλισμό άνά!J.εσα στή φιλοσοφία καί στή θρησκεία, �λέπoντας τή δεύτερη σάν μιά <ψεταφυσική γιά τόν λαό», -η όποία καθώς άπεuθύνεται στίς μεγάλες !J.άζες τ-ης άνθρωπό­ τητας μπορεί νά προσφέρει τήν άλήθεια μόνο μέ άλληγορική μορφή, ενω -η φιλοσοφία τήν παρέχει καθαρή. Ό ίδιος λέει: «Ίό -ηθικό σψπέρασ!J.α του χριστιανισμου μέχρι τήν πιό εξυ­ ψωμένη νοητική έκδοχή του, τό �pίσκει κανείς στό εργο !J.ou νά στηρίζεται σέ μεγάλες λογικές �άσεις ενώ στόν χριστια­ νισμό τά ήθικά διδάγματα στηρίζονται σέ σκέτα παραμύθια. Ή πίστη σ' αύτά χάνεται όλοένα καί περισσότερο. �Eτσι ό κόσ!J.ος άναγκάζεται νά στραφεί στή φιλοσοφία !J.ou». 'Αλλά

iι ίοέα οτι στή θρησκεία καί στή φιλοσοφία υπάρχει άπλως καί μ.όνο θέμα. έξωτερικης καί έσωτερικης άλήθειας, έκ των όποίων iι μ.ία 'έχει καταστεί μ.ή άποοεκτή όπότε θά πρέπει νά άντι­ κατασταθεί άπό τήν άλλη, οέν έμ.ποΟίζει τή συνείοηση τοίί φιλοσόφου νά συμ.περάνει στι οέν εΤναι iι θρησκευτική -ηθικό­ τητα που χρειάζεται τήν επικυρωση της φιλοσοφίας, άλλά τό άντίστροφο' καί κατ' έμ.έ οέν υπάρχει άμ.φιf)ολία ΟΤΙ ενας φι­ λόσοφος μ.ένει έφησυχασμ.ένος άπό τό γεγονός στι ΟΙ -ηθικές θέσεις της φιλοσοφίας του συμ.φωνοίίν μ.έ τά ΟιΟάγμ.ατα της θρησκείας καί ση έπομ.ένως καί ό ίοιος ό Σοπενχάουερ νιώ­ θει νομ.ιμ.οποιημ.ένος ώς φιλόσοφος . «Δέν ηταν υποταγμ.ένος σέ κανέναν» . Άλλά, γιά παράΟειγμ.α, iι φορά της σκέψης του τόν όοήγησε σέ μ.ιά -ηθική καταδίκη της αυτοκτονίας, οιότι (iι αυτοκτονία) έπιf)εf)αιώνει τή f)ουληση γιά ζωή, άντί νά τήν άρνείται' καί γιά τοίίτο ευΥνωμ.ονεί τή φορά της σκέψης του: «'Ο ίερέας λέει περίπου τά ίοια, μ.όνο που τά λέει μ.έ κάπως οιαφορετικά λόγια». Κατά f)fxeoc; ηταν τυχερός . Έλάχιστα συγκρούστηκε μ.έ τή θρησκεία καθώς καί μ.έ τό κράτος, καί τουτο χάρις στήν περιφρόνηση μ.έ τήν όποία τόν άντιμ.ετώπισε τό κράτος iι όποία περιφρόνηση τόν 'έκανε νά f)λέπει στήν έγελιανή λατρεία του κράτους τόν υπέρτατο φιλισταϊσμ.ό. Άπό τήν πλευρά του θεω­ ρουσε τό κράτος άναγκαίο κακό, καί οιαf)εf)αίωνε γιά τήν άκριτη καί άτάραχη άδιαφορία του εκείνους «που 'έχουν τό 6αρυ 'έργο νά κυf)ερνοuν άνθρώπους - δηλαδή νά στηρίζουν τό νόμ.ο καί τήν τάξη, τήν είρήνη καί τήν iισυχία άνάμ.εσα σέ έκα­ τομ.μ.υρια άνθρώπους , στή μ.έγιστη πλειοψηφία τους άπέραντα έγωιστές , άδικους, άνέντιμ.ους, φθονερούς , μ.οχθηρους , περιο­ ρισμ.ένης νοημ.οσυνης κι έπί πλέον στενοκέφαλους καί νά προ­ στατεύουν τους λίγους που κατέχουν τά πολλά έναντίον των άναρίθμ.ητων πού οέν 'έχουν παρά τή σωμ.ατική τους δύναμ.η». Αυτά τά λόγια 'έχουν κάτι τό f)λοσυρό καί συγχρόνως ευφρό­ συνο - αίσθανόμ.αστε ως ενα 6αθμ.ό νά τά προσυπογράφουμ.ε.

Αύτή � άντίληψη Ομ.ως γιά τό κράτος ώς θεσμ.ό πού προστα­ τεύει τήν περιουσία Βέν πλησιάζει άραγε μ.ολονότι άπό μ.ιάν άλλη πλευρά τόν «φιλισταίσμ.ό», οσο καί � έγελιανή άποθέωση τοϊί κράτους τό όποιο θεωρειται ώς κορωνίΒα κάθε άνθρώπι­ νης προσπάθειας καί ώς «άπολύτως εύτελής �θικός όργανι­ σμ.ΌC;»; Γνωρίζουμ.ε τίς άπάνθρωπες φρικωδίες μ.ιας θεωρίας πού Βίδαξε οτι � μ.οίρα τοϊί άνθρώπου ηταν νά κατα6ροχθιστει άπό τό κράτος τίς γνωρίζουμ.ε άπό τίς συνέπειές της , διότι ό φασισμ.ός οπως καί ό κομ.μ.ουνισμ.ός προέρχονται άπό τόν Χέγκελ, καί ό ΤΒιος ό Σοπενχάουερ επρεπε νά εΤχε ζήσει γιά νά Βει τή θεωρητική προέκταση τοϊί έγελιανοϊϊ άπολυταρχι­ κοϊί κράτους στόν κομ.μ.ουνισμ.ό. Άλλά οσο κι αν κατανοοϊϊμ.ε τήν άγανάκτηση πού αίσθάνεται γιά τόν κρατικό όλοκληρω­ τισμ.ό, ό όποιος, καθώς έλεγε, «έξαφανίζει τελείως άπό μ.προστά μ.ι:χς τόν υΨηλό σκοπό τ-ης ύπαρξής μ.ας», � άνθρώπινη όλότη­ τα, μ.έρος της όποίας άποτελει ό πολιτικός καί ό κοινωνικός άν­ θρωπος , δέν φαίνεται νά έξυπηρετειται καλύτερα άπό τήν άπό­ λυτη άρνηση τοϊί μ.ικροκαπιταλιστ-η φιλοσόφου ν' άναμ.ειχθεΙ σ' αύτήν τή σφαίρα, άπό τήν αρνηση κάθε πολιτικοϊϊ πάθους άπό τή μ.εριά της Βιάνοιας, οπως λέει καί τό τραγουδάκι: «Ich danke Gott am gedem Morgen dass ich nicht brauch fϋrs heίl'ge rom'sche Reich Ζυ sorgen» (<<Κάθε πρωί εύχαριστω τόν Θεό πού δέν χρειάζεται νά μ.εριμ.νω γιά τήν Άγία Ρωμ.αί·κή Αυτοκρατορία») - λόγια πού θά μ.ποροϊϊσαν νά ταιριάξουν μ.ιά χαρά στούς γνήσιους φιλισταίους καί σέ Οσους λιποτακτοϊϊν άπό τίς ευθύνες μ.ας προκαλει άπορία τό πως ενας μ.αχητής καί Βιανοητής οπως ό Σοπενχάουερ μ.πόρεσε νά τά ένστερνισθεΙ. Δέν άρκει άσφαλως ώς έξήΥηση νά άναφέρouμ.ε τόν «άνι­ Βιοτελ-η Βιαλογισμ.ό» τοϊί Σοπενχάουερ πάνω στό κράτος, πού τ ειναι πολυ' κοντινος " προς τον " απο' λυτο πολιτικο' συντηρητισμ.ο,, Βέν άρκει νά μ.ιλήσouμ.ε γιά τό ζωτικότατο σuμ.φέρoν νά δια­ τηρήσει τή μ.ικρή · άλλά έπαρκ-η γιά εναν έργένη φιλόσοφο περιουσία πού κληρονόμ.ησε άπό τόν πατέρα του, εναν εμ.πο-

ρο τοίί Ντάντσιχ. Έπρόκειτο για ενα εύλογο καί κατά 6ά­ θος άκρως πνευματικό συμφέρον' διότι αυτή ή άστική Ιδιοκτη­ σία ηταν Ο,τι εΤχε καί δέν εΤχε σ' αυτόν τόν ποταπό κόσμο' τοίί πρόσφερε κοινωνική έλευθερία, τήν άνεξαρτησία καί τή μοναξιά πού χρειαζόταν γιά τό εργο του' καί οσο πιό άνίκα­ νος ενιωθε πώς ηταν νά κερδίσει τό ψωμί του ό ίδιος σέ κά­ ποια δημόσια θέση, τόσο πιό μεγάλη ευγνωμοσύνη ενιωθε σέ όλόκληρη τή ζωή του πρός τόν έκδημήσαντα Χάινριχ Φλό­ ρις Σοπενχάουερ γιά τήν πολύτιμη κληρονομιά πού τοίί άφη­ σε. 'Αλλά ή άπολιτική άντιπολιτική -δηλαδή συντηρητική­ τοποθέτησή του εχει, 6έ6αια, 6αθύτερες ρίζες πηγάζει άπό τή φιλοσοφία του, κατά τήν όποία ή 6ελτίωση καί ή πρόοδος τοίί κόσμου ώς έκδήλωση ένός πρωταρχικοίί κακοίί, κατακριτέου αυτοίί καθ' έαυτό, δηλαδή της 60ύλησης, εΤναι άναμφισ6ήτητη, καί ή φιλοσοφία του άποσκοπεί στήν άπολύτρωση, οχι στήν άπελευθέρωση . πως θά μποροίίσε μιά φιλοσοφία, νά γνωρίζει πολλά σχετικά μέ τό πως ν' άσχοληθεί μέ τήν Ιδέα τ-ης πο­ λιτικ-ης φιλοσοφίας, άφοίί γι' αυτήν ή έλευθερία 6ρίσκεται πέραν της φανέρωσής της; Άλλά, πάνω άπ' ολα, ή πολιτική άδια­ φορία αυτ-ης τ-ης φιλοσοφίας έξηγείται άπό τόν άντικειμενισμό της, άπό τήν έσωτερική άξία πού άποδίδει άποκλειστικά στόν άντικειμενικό στοχασμό. Διότι ή ΙδιοφυΤα τοίί Σοπενχάουερ δέν εΤναι τ[ποτ' άλλο παρά άντικειμενικότητα - τουτέστιν ή δύ­ ναμη τ-ης αυτοσυντήρησης σέ μιά καθαρά ένατενιστική στά­ ση, μόνον ώς άναγνωρίζον υποκείμενο, ώς «καθαρό παγκόσμιο μάτι» . Έδω συμφωνεί μέ τόν Γκαίτε, τόν όποίο θαύμαζε άπεριόριστα κα[ στοίί όποίου τήν άποφασιστική έπίδραση πα­ ραπέμπει ό άπολιτικός χαρακτήρας τ-ης γερμανικ-ης παιδείας . Ή φιλοσοφία, διακηρύσσει ό Σοπενχάουερ, δέν άναζητεί τό «πρός τά ποίί», τό «άπό ποίί», τό γιατί άλλά άπλως καί μόνο τό «τ[» τοίί κόσμου' ώς άντικείμενό της ομως εχει τή φύση τοίί κόσμου, οπως έκδηλώνεται σέ ολες τίς σχέσεις χωρίς ώστόσο ή ίδια νά υπόκειται σ' αυτές, πάντοτε άμετά6λητη .

'Από μιά τέτοια γνώση προέρχεται, οπως � τέχνη, καί κάθε φιλοσοφία - άπ' αυτήν τελικά προκύπτει � πνεuματική έκεί­ νη ίδιοσυστασία πού όδηγεί στήν eιγιότητα καί στή λUτρωση του κόσμου. Ή τέχνη καί � φιλοσοφία, συνεπως, είναι �συ­ χαστικές (διότι ό άπόλυτος άντικειμενισμός άποτελεί �συχα­ σμό). Δέν έπιθυμουν κατά καμμία εννοια ν' άλλάξουν κάτι, έπιθUΜoυν μόνο νά τό άτενίζουν. 'Έτσι ό Σοπενχάουερ δέν εχει νά πεί κανέναν καλό λόγο γιά τήν «πρόοδο» καί άκόμη λι­ γότερο γιά τήν πολιτική δράση του λαου, γιά τήν έπανάστα­ ση . Ή συμπεριφορά του κατά τά γεγονότα του 1848 ύπηρ­ ξε ενα κράμα ()λοσυρης καί κωμικης μικροπρέπειας - δέν μπορεί νά τή χαρακτηρίσει κανείς άλλιως. Τά αίσθήματά του δέν �ταν καί τόσο φιλικά γιά οσους έκείνον τόν καφό ελπι­ ζαν νά δώσουν στόν γερμανικό δημόσιο ()ίο μιά πορεία � όποία θά μπορουσε νά σημάνει μιά ευτυχέστερη στροφή γιά όλόκληρη τήν ευρωπα·ίκή ίστορία μέχρι τίς μέρες μας καί � όποία έν­ διέφερε κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο - μιά δημοκρατική πορεία. 'Αποκαλουσε τόν «λαό» «souverain canaille» [«κυρίαρχο οχλο»] καί είχε δανείσει έπιδεικτικά τά κιάλια του στόν άξιω­ ματικό πού εκανε άπό τό παράθυρο του Σοπενχάουερ άναγνώ­ ριση των έξεγερμένων στά όδοφράγματα, γιά νά μπορεί νά κατευθύνει καλύτερα τά πυρά του. Καί μάλιστα, ορισε ώς γενικό κληρονόμο του «τό ταμείο πού ίδρύθηκε στό Βερολίνο γιά τήν άρωγή των Πρώσων άναπήρων στρατιωτων καί των οίκογενειων τους , των έπιζησάντων έξ οσων επεσαν θύματα ύπερασπιζόμενοι τό νόμο καί τήν τάξη στή Γερμανία κατά τούς άγωνες της άνταρσίας καί της έπανάστασης του 1 848-49» . Ή άντεπαναστατική του θέση ()ασίζεται στήν κοσμοαντί­ ληψή του· οχι μόνο λογικά καί θεωρητικά άλλά καί ίδιοσυΥκρα­ σιακά. Πρόκειται γιά ενα στοιχείο θεμελιακό, άνήκει στό -ηθικό του σύστημα, στόν -ηθικό του πεσιμισμό, σ' έκείνη τήν άτμό­ σφαφα «Θανάτου, Σταυρου καί Τάφου», � όποία κατά φυσι­ κή άναγκαιότητα άποστρέφεται τή ρητορεία, τό πάθος έλευ-

θερίας καί τή λατρεία τ-ης ά.νθΡωπόΤYjτας . Ή ά.ντεπαναστα­ τική τοu θέσΥ) προέρχεται ά.πό μ.ιά πεσιμ.ιστική ήθική, ά.πό μ.ίσος γιά τόν ά.πρεπ-η όπτιμ.ισμ.ό τ-ης σuγκαφιν-ης τοu ΟYjμ.α­ γωγίας τ-ης ΠΡοόδοu· καί, γενικά, ή θέσΥ) αuτή υπάρχει στήν ά.τμ.όσφαφα [J-ιας όΡισμ.ένYjς πάρα πολύ γνώΡιμ.Yjς , [J-ιας [J-VYj­ μ.ειωοως ΎYJγενoυς γεptJ.α.νικ-ης οιανοψικ-ης ά.στικ-ης ταξικότητας - γεΡ[J-ανικ-ης ά.κρι6ως έπειδή εΤναι ΟιανΟYjτική· καί έπειοή ή ένδοστρέφειά ΤYjς, ό σuνΤYjρψικός ριζοσπαστισμ.ός της, ή ά.πό­ λuτYj ά.ποστασιοποίYjσή ΤYjς ά.πό κάθε ΟYj[J-οκρατικό πραγ[J-α­ τισ[J-ό, τό «καθαρό πνεU[J-α» ΤYjς, ή ά.λόγισΤΥ) ά.νελεuθεpία ΤYjς, ή 6αθειά ελλεΙψΥ) πολιτικ-ης τακτικ-ης πού τή οιακρίνει συνι­ στουν μ.ιά σαφως καί ευλόγως γεΡ[J-ανική Οuνατότψα. Σ' αυτή τήν ά.τμ.όσφαφα ά.νήκει ό 'Αρθουρος Σοπενχάουερ, ΕVας πολίτης της μ.εσαίας τάξYjς [J-έ τά στίγtJ.α.τα της [οιοφu"ίας, που καθιστουν τή [J-ορφή τοu έκκεντρική ά.λλά ά.να[J-φισ6ήτYj­ τα ά.στική, tJ.έ τήν πιό οιανοψική καί προσωπική εννοια. 'Αρκεί νά ρίξει κανείς [J-tιX tJ.α.τιά στή ζωή τοu, στή χανσεατική έ[J-ΠΟ­ ρική καταγωγή τοu. Ή ταΚΤΟΠΟΙYj[J-ένYj ζωή του ήλικιω[J-έ­ vou φιλοσόφοu στή ΦραγκφουΡΤΥ) έπί του ποταμ.ου Μάιν, πού νΤU[J-ένος πάντοτε [J-έ παλιομ.οδίΤΙΚΥ) ΚΟ[J-ψότητα κάνει τήν τακτική, σχολαστική, ά.[J-ετάλλακτYj καθYj[J-εΡινή οιαΟΡΟ[J-ή τοu, ή φροντίοα τοu γιά τήν υγεία 6άσει [J-ιας σωστ-ης σω[J-ατικ-ης γνώσYjς -«'Ο λογικός άνθρωπος οέν έπιζψεί τήν ήοονή ά.λλά τήν ά.ποuσία του πόνοu»-, ή ά.κρί6εια τοu ώς καπιταλιστ-η (κατέγραφε κάθε οεκάρα καί στή οιάρκεια τ-ης ζω-ης τοu οι­ πλασίασε τήν πατρική ΠεΡιοuσία τοu [J-έ εξuπνYj otιxxtiptcrYj), ή Yjpt[J-Yj έπιμ.ονή, ή λιτότψα καί ή ό[J-αλότητα των [J-εθόδων πού ΧΡYjσΙ[J-οποιοuσε στήν έργασία τοu (καθαρόγραφε γιά τό τuπο­ γραφείο [J-όνο κατά τίς δύο πρωτες ώρες του πρωινου τοu καί εΤχε γράψει στόν Γκαίτε πώς ή πίστη καί ή ευθύΤYjτα ηταν οί δύο ποιόΤYjτες πού εφεΡε στή θεωΡYjτική καί οιανοψική σφαίρα, ποιόΤYjτες οί όποίες σuνθέτοuν τήν ουσία των έπιτεuγ­ μ.άτων τοu καί των έπιτuχιων του) - ίSλα τουτα tJ.α.ρτuροUν

άψευστα τήν άστική φύσΎ) της άνθρώπινης πλευρας του κα­ θώς άποτελοuσαν εκφρασΎ) τοϊ) άστικοϊ) διανοητισμοϊ) 6άσει του όποίου ό Σοπενχάουερ τόσο άπόλυτα άπέρριπτε τόν ρομαντι­ κό Μεσαίωνα, τήν παπαδίστικη άγυρτεία καί τ�ν άνόητη μίμησΎ) της περιπλανώμενης ίπποσύνης, πιστεύοντας πώς ό ίδιος στηριζόταν στόν κλασικό ούμανισμό. Παρά ταUτα . . . υΕνα όλόκληρο πληθος «παρά ταuτα» θέτουν έδω ύπό άμφισ6ήτησΎ) τόν ούμανισμό καί τόν κλασικισμό του Σοπεν­ χάουερ καί φαίνεται μαλλον νά ύποδεικνύουν πώς πρέπει νά τόν χαρακτηρίσουμε ρομαντικό � έν πάση περιπτώσει νά κάνου­ με μιά διάκριση άνάμεσα στά στοιχεία πού άποτελοuν τήν πολυσύνθετη φύση του . Μέ τή στενότερη μαθησιακή εννοια ό Σοπενχάουερ, ώς είδικός καί έρευνητ�ς άρχαίων γλωσσων καί γραμματειων, �ταν άσφαλως ενας έξέχων ούμανιστής οταν ώς νέος προοριζόταν άπό τόν πατέρα του γιά τό έμπόριο είχε νιώσει μιά άκατανίκητη άνάγκη γιά μόρφωση, είχε πληρώ­ σει γιά νά κάνει ενα μεγάλο έκπαιοευτικό ταξίδι στήν Ευρώ­ πη καί μετά τό θάνατο τοϊ) πατέρα του είχε έπιτέλους τήν ευκαιρία νά σπουδάσει στή Βαϊμάρη μέ τή μητέρα του, τήν κυρία Συμ6ούλου καί μυθιστοριογράφο Γ toχάννα Σοπενχάουερ, άγαπητή φίλη τοϊ) Γκαίτε, καί ύπό τήν καθοδήγηση ένός καλοϊ) καθηγητη μελέτησε μέ ζηλο έλληνικά καί λατινικά προκαλώντας τό θαυμασμό του δασκάλου του μέ τή χειμαρ­ ρώδη πρόοδό του. �Eγραφε ρέοντα λατινικά, ένω τά άναρίθ­ μητα παραθέματα άπό άρχαίους συγγραφείς στά κείμενά του μαρτυροuν 6αθύτερη οσο καί ευρεία γνώση των κλασικων . 'Όταν παραθέτει ενα έοάφιο άπό τά έλληνικά, έπισυνάπτει καί μιάν άΨογη μετάφρασή του στά λατινικά. .Αλλά � φιλολογι­ κ� του καλλιέργεια οέν �ταν κατά κανέναν τρόπο άποκλει­ στικά oύμανιστικ� · έπεκτεινόταν σέ Ο,τι είχε δημιουργήσει όλόκληρη � Ευρώπη άνά τούς αίωνες , διότι � έπίοοση στίς νεώτερες γλωσσες ύπηρξε προγενέστερη άπό τήν έπίδοσή του στίς κλασικές, τά δέ 6ι6λία του διανθίζονται μέ παραθέματα

ά.πό 'Άγγλους, Γάλλους , 'Ιταλοuς καί Ίσπανοuς συγγραφείς καθώς καί ά.πό ΓεΡμ.ανοUς, Ιδιαίτερα ά.πό τόν Γκαίτε καί τοuς Μυστικοuς, περισσότερο σχεδόν κι ά.πό τοuς κλασικοUς . Ίό γεγονός αυτό του προσδίδει κάτι τό κοσfJ.οπολΙτικο, τό ίιπε­ ρεπαγγελfJ.ατικό, τό λόγιο, εναν ά.έρα λογοτεχνικης παγκοσfJ.ιό­ τητας καΙ ά.ντιστοΙχως ό λογοτεχνικός καΙ ΟUfJ.ανιστικός έξο­ πλισfJ.ός του ΠεΡιgάλλεται ά.πό fJ.tti πραγfJ.ατική καί ά.ντικει, -.. " Ι , Τ , fJ.ενικη, γνωση της φυσικης επιστηfJ.ης την οποια ειχε εfJ.πεδώσει ώς νεαρός φοιτητής στό Γκαίτινγκεν καΙ σ' Όλη του τή ζωή εΤχε καταπιαστεί νά τελειοποιήσει, καθώς τή χρειαζόταν γιά νά ίιποστηρίξει καΙ νά έπι6ε6αιώσει έfJ.πεφικά τή fJ.εταφυ­ σική του. Πάνω ά.π' Όλα ό Σοπενχάουερ εΤναι κλασικός ΟUfJ.ανιστής ά.πό αΙσθητικης πλεupίXς fJ.έ τή θεωρία του περί του ώραίου: � ίιπόθεσή του Ότι � Ιδιοφυ'ια όρίζεται ώς � υΨιστη ά.ντικει­ μ.ενικότητα εΤναι όλοσχερως ά.ποΛλώνεια καΙ γκαιτική' ό Σοπεν­ χάουερ έπικαλείται τόν Γκαίτε, πιστεuει πώς συντάσσεται fJ.' αυτόν' αΙσθάνεται ώς «classiker», καί εΤναι, σέ πολu μ.εγάλο gae­ fJ.ό, ώς πρός τό στοχασfJ.ό του καί τίς κρίσεις του, Ιδιαίτερα fJ.έ τή γεΡfJ.ανοαστική ΟUfJ.ανιστική εννοια γιά τήν όποία fJ.ίλησα, πού τόν κάνει νά περιφρονεί τΙς Όλο τσφΙfJ.όνιες φεουδαρχικές παπαρδέλες καθώς καΙ τΙς ευσε6ιστικές τάσεις , τόν νεοκαθο­ λικισfJ.ό της έποχης του. ΊψίΧ τή χριστιανική ά.λληγορία ώς fJ.tti πεσΙfJ.ιστική θρησκεία ά.πoΛUτpωσης, ώστόσο, γιά τΙς διά­ φορες «καθιεpω!J.ένες θρησκείες» (<
άπευθυνεται άποκλειστικά στό κλασικό καί στό 'έλλογο. Θά προχωρήσω περισσότερο καί θά πω οτι τό πιό σπουδαίο άπ' ολα -παρά τή fJ-ισανθρωπία του καί παρ' ολα οσα λέει γιά τή σαθρή κατάστασ-η της ζωης καί γιά τίς παραfJ-ορφώσεις του άνθρώπινου πνεUfJ-ΙXτος γενικά, παρά τήν άπόγνωσή του γιά τήν έξαθλιωfJ-ένΎJ κοινωνική χ:ατάστασΎJ οπου γεννιόfJ-αστε ώς άν­ θρώπινα οντα- εΤναι πώς ό Σοπενχάουερ νιώθει ώς άνθρωπος άκρο σεgασfJ-ό καί υπεΡΎJφάνεια οταν σκέπτεται τήν «κορω­ νίδα της δΎJfJ-ιουργίας» . Αυτές οί λέξεις σΎJfJ-αίνουν γι' αυτόν, οπως άκριgως καί γιά τόν συγγραφέα της ΓένεσΎJς, τόν άν­ θρωπο, τήν άνώτεΡΎJ καί πιό άνεπτυγfJ-ένΎJ πραγfJ-άτωσΎJ της gοUλΎJσ-ης . Αυτή ή σΎJfJ-αντικόταΤΎJ πλευρά του ουfJ-ανισfJ-ου του Σοπενχάουερ συfJ-φωνεί έντελως -v-ολονότι κατά συfJ-περασfJ-ό­ fJ-έ τόν πολιτικό σκεπτικισfJ-ό του, fJ-έ τήν άντεπαναστατική στά.σ-η του. Ό άνθρωπος, κατ' αυτόν, πρέπει νά ΤΙfJ-ίiται έπειδή εΤναι τό γνωρι'ζον δΎJfJ-ΙΟUΡΎΎJfJ-ΙX. Κάθε γνώσ-η, gέgαια, υπόκειται gασικά στή gοuλφΎJ άπό τήν όποία ξεφύτρωσε οπως άκριgwς ξεφυτρώνει τό κεφάλι άπό τόν ΚΟρfJ-ό. Στό ζωικό gασίλειο, πράγfJ-ατι, αυτή ή υποταγή του πνεUfJ-ατος δέν ξεπερνιέται ποτέ. Άλλά κοιτάχτε τή διαφορά άνάfJ-εσα στόν άνθρωπο καί τό ζωο ώς πρός αυτήν τή σχέσ-η fJ-εταξu κεφαλιου καί κορ­ fJ-oU . Στό κατώτερο ζωικό gασίλειο άναπτύσσονται έντελως ταυτόχρονα, καί σέ ολα τά άντικείfJ-ενα της bούλΎJσ-ηζ" 'έτσι, άκόfJ-ΎJ καί στά άνώτερα ζωα, κεφάλι καί ΚΟρfJ-ός εΤναι πολυ πιό ένΟΠΟΙΎJfJ-ένα άπ' ο,ΤΙ στόν άνθρωπο, πού τό κεφάλι του (ό Σοπενχάουερ χρφΙfJ-οποιεί έδω τή γερfJ-ανική λέξΎJ Haupt, γιά νά κάνει πιό σαφη τή διάκρισΎJ) fJ-οιάζει νά 'έχει τoπoθεΤΎJθεί άνεξάΡΤΎJτα πάνω στους ώfJ-ους καί ΧΡΎJσΙfJ-οποιεί τό σωfJ-α ώς fJ-εταφορέα του άντί νά gρίσκεται υπό τήν έξουσία του . Αυτό τό πλεονέΚΤΎJfJ-α του άνθρώπου φαίνεται κατ' έξοχήν στόν Άπόλλωνα του Μπελbεντέρε. Ό θεός των Μουσων φέρει στους ώfJ-ους τό οίονεί κινητό, fJ-έ όρθάνοιχτα fJ-άτια, κεφάλι, τόσο άνετα που fJ-οιάζει σάν νά 'έχει δραπετευσει άπό τό σwfJ-ΙX καί

νά (J-ή χρειάζεται νά ένδιαφέρεται γι' αυτο. Ποιός συνεφ(J-ός ίδεων θά (J-πορουσε νά εΤναι πιό οίψανιστι­ κός άπ' αυτόν; Δέν εΤναι τυχαίο πού ό Σοπενχάουερ διάλεξε τό άγαλ(J-α του θεου των Μουσων γιά νά άπεικονίσει τήν άνθρώπινη άξιοπρέπεια. Ή τέχνη, ή γνώση καί ή άξιοπρέπεια της άνθρώπινης όδύνης άπεικονίζονται έδω ώς (J-tιX ένότητα (J-LιX 6αθειά καί σπουδαία σύλληΨη του πεσΙ(J-ιστη ΟU(J-ανιστη (J-ας . Καί άφου ό ΟU(J-ανισ(J-ός έν γένει τείνει στή ρητορεία καί τήν πληκτικότητα των ρόδινων θεα(J-άτων, εχοψε (J-προστά (J-CXς κάτι τί έντελως καινούργιο καί, θά διακινδύνευα νά πω, κάτι πού, στό χωρο των ίδεων, προπορεύεται ση(J-αντικά της έποχης του. Στήν άνθρώπινη ϋπαρξη, τήν υΨιστη πραγ(J-ιXτωση της 60ύλησης, ή τελευταία φωτίζεται άπλετα άπό τή γνώ­ ση . Άλλά. στό (J-έτρο που ή γνώση φθά.νει στή διαυγεια, ή συνείδηση όξύνεται, ή όδύνη αυξάνει καί ετσι ό άνθρωπος άνέρ­ χεται στό υΨιστο ση(J-είο του. Ή διαδικασία αυτή εΤναι δια­ φορετική γιά κάθε άΤΟ(J-Ο . «'Ο 6αθ(J-ός της όδύνης», λέει ό Νίτσε, «καθορίζεται άπό τή θέση του καθενός στήν ίεραρχία» . 'Εδω ό Νίτσε άποκαλύπτει τήν άπόλυτη έξάρτησή του άπό τήν άριστοκρατική θεωρία του Σοπενχάουερ γιά τήν ευγενη άποστολή του άνθρώπου νά ίιποφέρει. Καί ίδιαίτερα του άνώ­ τερου είδους άνθρώπου, της ίδιοφυΙας . Πρόκειται γιά τήν άποστολή έκείνη ή όποία δη(J-ιουργεί τίς δύο (J-εγάλες δυνατό­ τητες πού όρα(J-ατίζεται γιά τόν άνθρωπο ό ΟU(J-ανισ(J-ός του Σοπενχάουερ. Ή (J-tιX εΤναι ή τέχνη, ή άλλη εΤναι ή καθαγίαση. Μόνο τό άνθρώπινο ον κατέχει τή δυνατότητα της αίσθητι­ κης κατάστασης, ώς «άνιδιοτελους» ένατένισης της ίδιας' (J-όνο στόν άνθρωπο εχει δοθεί ή χάρη νά έπιτύχει τήν τελική λύ­ τρωση, τήν άπάρνηση της 60ύλησης γιά ζωή, καθώς ό καλ­ λιτέχνης άνέρχεται στό άκό(J-η ίιψηλότερο στάδιο της άσκη­ τικης άγιότητας. Στόν άνθρωπο παρέχεται ή ευκαιρία νά διορ­ θώσει τό λάθος, νά άντιστρέψει τό (J-tycx σφάλ(J-α της υπαρ­ ξης νά φθάσει στήν ίιπέρτατη ένόραση πού θά τόν διδάξει νά

κάνει δικ� του τ�ν όΜνη όλόκληρου τοίί κόσ(J.ου καΙ (J.πορεί νά τόν όοηΥήσει στ�ν άπάρνηση καΙ τ� (J.εταστροφ� της bOU­ λησης. 'Έτσι ό άνθρωπος άποτελεί τ� (J.υστικ� έλπίοα τοίί κόσ(J.ου καΙ ολων των πλασ(J.άτωv· πρός αυτόν στρέφεται ολ' ή πλιΧση (J.' έ(J.πιστοσUvη έ)λέποντάς τον σάν λυτpωτ� καΙ σωτ�ρα. Πρόκειται γιά (J.ιά σύλληψη (J.εγάλης (J.υστικ�ς ό(J.ορφιας . 'Εκφράζει τό σεbασ(J.ό τοίί άνθρώπου γιά τ�ν άπoστoλ� του, καθώς uπερκεράζει κάθε (J.ισαvθρωπtα καί λειτουργεί ώς διορθω­ τικό σέ ολο τό (J.ίσος τοίί Σοπενχάουερ γιά τ�ν άνθρωπότη­ τα. Τό ση(J.αvτικό έοώ εγκειται κατ' έ(J.έ σ' αύτ�ν τ� συνέ­ νωση πεσΙ(J.ισ(J.οίί καί outJ.ζXvLa(J.oU πού tJ.Ciς άποκαλύπτεται άπό τόν φιλόσοφο: στ�ν πνεutJ.ζXτικ� έ(J.πεφία πού (J.ας προσφέρει κατά τ�ν όποία ό ενας δέν άποκλεΙει τόν άλλο καί κατά τ�ν όποία γιά νά εΤναι κανείς ΟU(J.αvιστ�ς δέν χρειάζεται νά εΤναι σΤΟ(J.φώΟης κόλακας τ�ς άνθρωπιας . ΔΈV (J.έ προbληtJ.ζXτίζει καί πολΙ; τό έρώτη(J.α σχετικά (J.έ τ�ν άλ�θεια των έΡ(J.ηvειωv τοίί Σοπενχάουερ, ίδίως ή εκθεσ� του, δαvεισ(J.έvη κατ' εύθείαν άπό τόν Κάντ, γιά τό ώραίο καΙ τ�ν αίσθητικ� κατάσταση, ή περ(φη(J.η «άνιδιοτέλεια», τ�ν όποία ό Νίτσε, πολύ πιό bαθύς ψυχολόγος, uποοέχτηκε οικαίως μετά χαρας . Ό Νίτσε, ό όπαοός τοίί Διονύσου, ηταν έναντίον τ�ς ήθικοποίησης τ�ς τέχνης καί τ�ς ζω�ς τοίί καλλιτέχνη άπό τ�ν έξύψωση καί τ�ν τελειοποίηση τοίί όποίου γεννιέται ό άσκητ�ς καί ό αγιος ηταν έναντίον τ�ς uποτιθέμεvης άρνησης τοίί παραγωγικοίί καί οεκτικοίί αίσθητικοίί ζήλου ώς ι:Xπελεuθέρωσης ι:Χπό τό (J.αρτύριο της bούλησης' έναντίον τ�ς αρνησης της ήδoν�ς πέρα γιά πέρα καί συνεπως έναντίον τοίί ίδιου τοίί πεσιμισμοίί πού κατ' αύ­ τόν εγκειται στή σύγκρουση τοίί «πραγματικοίί κόσ(J.ου» (J.' εναν «κόσ(J.Ο φαινομενικότητας» τ�ν όποία εΤχε �oη uποψια­ στεΤ καί uποοε(ξει ό Κάντ. Παρατηροίίσε χωρίς σχόλια ( ό σχο­ λιασ(J.ός γιά τ�ν ώρα άπουσιάζει) οτι ό Κάντ oιακ�ρυξε: «Τις δηλώσεις τοίί κό(J.ητος Νέρρι [ένός Ίταλοίί φιλοσόφου τοίί 1 8ου

αίώνα] προσυπογράφω έν πλήρει πίστει:

ίΙ so10 principio mo­

tore dell' uomo, e ίl dolore. 11 dolore precede ogni piacere ηοη

Ίό νόη!J-IΧ αύτης της φράσης δέν εΤναι bέbαια τόσο άντίθετο [J-έ τή σκέψη το\) συγγραφέα ό όποίος εχει γράψει: «Ή έπιθψία εΤναι [J-tιX [J-opcpf] όδύνης» . Άλλά ηταν έν πάση περιπτώσει άντίθετο [J-έ τήν άντιχριστια­ νική του πεποίθηση, ή όποία καθόλου δέν θά σψφωνήσει, πρός χάριν το\) κόσ[J-ΟU τούτου, [J-έ κανέναν «πραγ[J-ατικό κόσ[J-Ο». Αύτό δέν άλλάζει τό γεγονός οτι, στή σφαίρα άκρΙbως της αί­ σθητικης , δέν άρνείται ποτέ τήν καταγωγή του άπό τόν Σο­ πενχάουερ, άκό[J-η καί κατά τό διάστη[J-α της άποσκίρτησής του άπ' αύτόν. Διότι οταν ό Σοπενχάουερ λέει στό Ό κόσμοι:; ώι:; 6oύλησr; καί ώι:; παράσταση : «ή ούσία της ζωης, ή 60ύ­ ληση, ή ίδια ή ϋπαρξη, εΤναι [J-tιX διαρκής όδύνη έν [J-έρει θλι­ bερή έν [J-έρει τρψακτική· ένω άντίθετα οταν παριστάνεται η έπαναλα[J-bάνεται [J-έσψ της τέχνης έλεuθερω[J-ένη άπό τά bάσανα, άποτελεί ενα ση[J-αντικό θέα[J-α [bedeutsames Schau­ spiel]», ό Νίτσε άσχολείται fJ-έ τή δικαίωση της ζωης ώς άπο­ λύτως αίσθητικου θεάματοι:; καί [J-έ τήν έκδήλωση της ό[J-ΟΡ­ φιας κατά τόν ίδιο τρόπο πού ό Σοπενχάουερ άσχολείται [J-έ τήν «άνιδιοτέλεια»· [J-όνο σ' αύτή bλέπει ή σκέψη το\) Σοπεν­ χάουερ τή διανοητική στροφή πρός τό άντιηθικό, οίστρηλατη­ [J-ένο καί καταφατικό στοιχείο, πρός ενα διονuσιασ[J-ό πού δι­ καιώνει τή ζωή, [J-έσα στόν όποίο ό πραγ[J-ατικός, άρνητικός γιά τή ζωή, ήθικός πεσψισ[J-ός το\) Σοπενχάουερ [J-όνο [J-έ δυσκολία [J-πορεί νά άναγνωριστεί, ώστόσο έξακολουθεί άκό­ [J-η νά έπιζεί, [J-έ άλλα χρώ[J-ατα, άλλες έτικέτες καί άλλη σψπεριφορά. Δέν υπάρχει ά[J-φι60λία πώς [J-πορεί κανείς νά γίνει πολέ[J-ιος ένός στοχαστη καί νά έξακολουθήσει ώστόσο νά παρα[J-ένει πνεU[J-ατικά [J-αθητής του. Γιά παράδειγ[J-α, παύει τάχα κανείς νά εΤναι [J-αρξιστής, οταν άναποδογυρίζει τή [J-ΙXP­ ξική θεωρία καί συνάγει όρισ[J-ένες οίκονψικές άρχές άπό τίς ίδεολογικές καί τίς θρησκευτικές άντί το\) άντιστρόφου; Κατά e υη essere dolore positivo» .

τήν ίδια εννοια καί ό Νίτσε παραμ,ένει θιασώτης του Σοπεν­ χιΧουεΡ. Προστατεύεται άπό τόν άμ,φί()ολο τίτλο του όπτιμ,ι­ στ-η έπειδή συλλαμ,()ιΧνει τόν ηρωα διαμ,έσου του διονυσιασμ,ου του, μιιΧ σύλληψη ή όποία πηγιΧζει άπό τόν πεσιμισμό. ΔιστιΧζει κανείς νιΧ μιλήσει γιιΧ όπτιμισμό, οπου αύτό μέ τό όποίο άσχο­ λούμαστε εΤναι στήν πραγματικότητα ενας ()ακχικός πεσιμι� σμός, μιιΧ μορφή κατιΧφασης πρός τή ζωή ή όποία δέν εΤναι πρωτόγονη καί άφελής άλλά άποτελεί μίiλλoν μιιΧ κατιΧκτη­ ση, ενα πεισματικό «παριΧ ταυτα», μ,ιιχ νίκη πιΧνω στήν όδύνη. 'Ωστόσο, ()ρίσκουμε αύτό τό ήρωικό στοιχείο καί στόν Σοπεν­ χιΧουερ. «Ή εύτυχία εΤναι εΤναι άδύνατη' τό άνώτεΡΟ πού μπο­ ρουμε νιΧ κατορθώσουμε εΤναι μιιΧ ήρωική ζωή». Πρέπει ομως νιΧ προσέξουμε καί νιΧ μήν έκλά()ουμε τόσο κυριολεκτικιΧ η τόσο σο6αριΧ τήν οuμανιστική στιΧση η τίς κλασικίζουσες ι1πολλώνειες διακηρύξεις του ΣοπενχιΧουεΡ. Στήν περίπτωσή του, οπως καί σέ πολλές άλλες, πρέπει νιΧ κιΧνουμε διιΧκριση άνιΧμεσα στό πρόσωπο καί τήν άποψη πού αύτό έκφέρει, άνιΧμεσα στόν άνθρωπο καί τίς κρίσεις πού κιΧνει. Αύτό πού μας προειδοποιεί σχετικιΧ εΤναι ή άκραία θέση του Σοπεν­ χιΧουερ, μιιΧ άλλόκοτη δυΊ:στική άντιθετικότητα στό χαρακτήρα του, ενας ρομαντισμός (μέ τήν πιό εντονη σημασία τ-ης λέ­ ξης) πού τόν άπομιΧκρυνε άπό τήν έπφροή του Γκαίτε περισ­ σότερο άπ' οσο θιΧ μπορουσε ποτέ κι ό ίδιος νά όνεφευτεί. �Eλεγα πώς ό Σοπενχάουερ προσχώρησε στούς καντιανούς οταν ορισε τήν αΙσθητική κατάσταση ώς τήν άπόσπαση καί τήν άνεξα.Ρτητοποίηση της γνώσης άπό τή ()ούληση, διά της όποίας τό {ιποκείμενο παύει νά εΤναι σ.πλό άτομο καί γίνεται ενα καθαρό, άπηλλαγμένο άπό τή ()ούληση {ιποκείμενο τ-ης γνώ­ σης . Άλλά ό Κάντ, μέ τήν άσυγκίνητη φύση του, δέν θά μπορουσε ποτέ νά περιγράψει τό «πράγμα καθ' έαυτό» [«das Ding an sich»] ώς ()ούληση, ώς ενστικτο, ώς άπειλητικό κακό, άπό τό όποίο ή αΙσθητική κατάσταση κερδίζει μιά προσωρι­ νή άπελευθέρωση' καί ή «αΙσθητική της άνιδιοτέλειας» πού

περιέγραψε δέν άποτελεί ήθικό γέννημ.α ένός ρομ.αντικου καί συγκινησιακου δυ·ίσμ.ου ()ούλησης καί Ιδέας , μ.ιά παγκόσμ.ια σύλληψη της σύγκρουσης άνάμ.εσα στόν αΙσθησιασμ.ό καί τόν άσκητισμ.ό μ.έ ολους τούς τρόμ.ους καί τά δια60λικά ()ασανι­ στήρια της μ.ιaς πλευρaς καί ολες τίς άπολαύσεις της άλλης άλλά, συγκριτικά, τήν πιό ψυχρή διανοητικότητα. 'Ο άσκη­ τισμ.ός σημ.αίνει άπονέκρωση. Άλλά στόν Κάντ δέν ύπηρχαν πολλά νά άπονεκρώσει, δέν θά μ.πορουσε ποτέ νά ()ρεί, νά πε­ ριγράψει τήν αίσ&ητική κατάσταση, τΙς φλογερές είκόνες σπά­ ταλης ευγνωμ.οσύνης πού θρασομ.ανουσαν στό νου του Σοπεν­ χάουερ . 'Ο άσκητισμ.ός άνήκει σ' εναν κόσμ.ο ρομ.αντικων άντιθέσεων καί προϋποθέτει τρομ.ακτικές έμ.πεφίες της 60ύ­ λησης, τό ενστικτο καί τό πάθος, καί συνεπως ()αθειά όΟ6νη . 'Ο άγιος ώς όλοκλήρωση του καλλιτέχνη είναι ή άνακάλυψη τοί) Σοπενχάουερ, του φιλοσόφου των ένστίκτων κα.ί των συ­ γκινήσεων - δέν άνήκει στόν κόσμ.ο της σκέψης του Κάντ ό άποίος , χαθόσον 6έ6α.ια άσυγκίνητος, ηταν πολύ πιό νηφά­ λιος ΟΙ τρομ.ακτικά, άστραφτερά διανοητικές έντάσεις του γε­ μ.άτου άντιθέσεις κόσμ.ου του Σοπενχάουερ, μ.έ τούς 060 πό­ λους του, έγχέφαλο καί γενετήσια οργανα, του ηταν τελείως ξένες . , τ πιο εκφραστικο, " πιο ε, ξανλητικα' πε'" "'λ'ιο ειχε Σ πανιως ' otΌ ριεκτικό τίτλο άπό τό άριστούργημ.α του Σοπενχάουερ, τό μ.όνο του 6ι6λίο πού, πραγμ.ατικά, άναπτύσσει τόν δικό του πρω­ τότυπο εΙρμ.ό σκέψης . 'Οτιδήποτε άλλο εγραψε στά έ6δομ.ή­ ντα δύο χρόνια πού εζησε άποτελεί ενα έπιμ.ελως συνθεμ.ένο παράρτημ.α καί μ.ιά ένδυνάμ.ωση του Ό κόσμος ώς bούλr;ση καί ώι; παράσταση. Δέν είναι άπλως καί μ.όνο τό θέμ.α, στήν πιό συνοπτική διατύπωσή του: είναι ό άνθρωπος, τό άνθρώπινο ον, ή ζωή του, ή όOUνη του. Ή τυραννική OUναμ.η αύτου του άνθρώπου, καί Ιδίως ή σεξουαλική όρμ.ή του πρέπει νά ύπηρ­ ξε τεράστια - σκληρή καί πανούργα οπως εΤναι ΟΙ μ.υθολογι­ κές μ.ορφές πού χρησιμ.οποιεί γιά νά περιγράψει τήν υποδού,

λωσΎ] στή 60ύλΨΎ]. Θά πρέπει νά εχει άντιτάξει ίσΎ) δύναμ.Ύ] στήν τυραννική δύναμ.Ύ] της γνωστικης όρμ.ης του, της διαυ­ γους καί εντονΎ]ς διανΟΎ]τικόΤΎ]τας , ωστε νά παραγάγει μ.ιά τρομ.εΡά ριζική διπολικότητα καί σύγκρουσΎ), μ.έ μ.ιάν άντίσΤΟΙΧΎ] 6αθειά λαχτάρα άπoδέσμ.εuσΎ]ς , καί νά καταλήξει σέ μ.ιά δια­ νοψική άρνΎ]σΎ) της ίδιας της ζωης, στήν καταδίΚΎ] της ίδιας της .ουσίας του ώς κακης , πεπλανΎ]μ.ένΎ]ς καί ενΟΧΎ]ς. 'Ορθως, έάν κανείς μ.έ μ.ιάν άνώτερΎ] αίσθΎ]σΎ] μ.πορεΤ νά χαραΚΤΎ]ρί­ σει τή ζωή σκολιά καί άλλόΚΟΤΎ] . . ο ερωτας άποτελεΤ γιά τόν Σοπενχάουερ τό κέντρο της 60ύλΎ]σΎ] καί, στή σωμ.ατική του έκδοχή τόν άντίθετο πόλο του έγκεφάλου, ό όποΤος άντιπρο­ σωπεύει τή γνώσΎ) . Προφανως, ή ίκανόΤΎ]τά του καί στίς δύο αυτές σφαΤρες υπερ6αΙνει κατά πολύ τόν μ.έσο ορο. υο,τι τόν καθιστα. πεσιμ.ιστή, άρνψή του κόσμ.ου εΤναι άκρι6ως ή άντι­ φατική καί έχθρική, άποκλειστική καΙ έναγώνια σχέσΎ) των δύο σφαιΡων μ.εταξύ τους . Δέν χρειάζεται, άν καΙ θά ήταν εύκολο, ν' άποφύγουμ.ε νά έpμ.ψεύσouμ.ε τόν πεσιμ.ισμ.ό του ώς διανοψικό ΠΡο·r:όν έκεΙνΎ]ς άκρι6ως της άφθονΙας καί της δύ­ ναμ.Ύ]ς πού τόν χαρακτήριζε. Πρόκειται γιά φύσΎ] διπολική, γεμ.άΤΎ] άντιθέσεις καΙ συγκρούσεις, 6ασανισμ.ένΎ] καΙ 6ΙαΙΎ]· πρέπει νά 6ιώσει μ.έ τόν δικό ΤΎ]ς τρόπο τόν κόσμ.ο: ώς εν­ στικτο καΙ πνευμ.α, ώς «60ύλΎ]σΎ]» καΙ ώς «παράστασΎ]» . Άλλά άς υποθέσουμ.ε πώς εΤχε μ.άθει νά τά συμ.6ι6άζει μ.έ τό πνευμ.α του, μ.έ τή δΎ]μ.ιουργική ζωή του. ''Ας υπoθέσouμ.ε πώς εΤχε άντιλΎ]φθεΤ οτι τό πνευμ.α δέν συνίσταται σέ φιλΎ]δονία 6γαλμ.ένΎ] άπό τήν πράξΎ] καΙ τήν κλονισμ.ένΎ] 6ούλΎ]σΎ), στι ή τέχνΎ] δέν εΤναι άπλή άντικειμ.ενΟΠΟΙΎ]σΎ) του πνεύμ.α.τος, άλλά ή γόνιμ.Ύ] ενωσΎ] καΙ άλλΎ]λοδιείσδυσΎ] των δύο σφαιΡων πού άνταγωνΙζονται γιά ζωή, μ.α.γεuτικότεpες άπ' σσο θά ήταν ή κάθε μ.ιά άπό μ.όνΎ] ΤΎ]ς . "Ας υποθέσουμ.ε πώς ή ουσΙα του δΎ]μ.ιουργικου καλλιτέχνΎ] δέν εΤναι -καί στόν ίδιο τόν Σοπεν­ χάουερ δέν ήταν- τΙποτ' άλλο άπό πνεuμ.ατoΠOΙΎ]μ.ένoς αίσθΎ]­ σιασμ.ός, πνευμ.α πού πηρε ζωή καΙ δΎ]μ.ιουργικόΤΎ]τα �πό τόν

σαρκικό ερωτα! Ή έρμηνεία καί � έμπεφία του Γκαίτε οιέ" ' Τ φεΡαν απο εκεινες του- πεσιμιστη' ηταν πιο" ΕUτυχεις, πιο υγιεις, πιό κεφάτα «κλασικές», λιγότερο παθολογικές (χρησιμοποιω τΥι λέξη μέ πνευματικΥι, μΥι κλινικΥι εννοια) - λιγότερο ρομα­ ντικές, θά μπορουσε κανείς νά πεΙ Κατά τόν Γκαίτε ό ερωτας καί τό πνευμa (� σκέψη) �ταν τά πιό ίιψηλά τά πιό ισχυρά θελ­ γητρα στΥι ζωΥι. 'Έγραψε: «Denn das Leben ist die Liebe, und des Lebens Leben-Geist» (<<Γιατί ό έρωτας είναι ζωή, καΙ τό πνευμa � ζωΥι της ζωης»). 'ΑΛλά στόν Σοπενχάουερ τό πνευμa έντατικοποιουσε καΙ τίς ούο σφαίρες μέχρις οτου καταλΥιξουν στό καταφύγιο της αίσθητικης . Κατ' αύτόν ό σαρκικός ερω­ τας προέρχεται άπό τόν Διά60λο, άποτελεί εναν οια60λικό πε­ ρισπασμό άπό τόν καθαρό στοχασμό' � γνώση είναι � άρνη­ ση έκείνη του σαρκικου ερωτα πού λέει: «'Εάν σέ σκανοαλί­ ζει ό όφθαλμός σου �γάλε τον» . Ή γνώση ώς «γαλΥινη της Ψυχης», � τέχνη ώς καταπραυντικΥι καί άπελευθεΡωτικΥι συν­ θήκη του καθαρου στοχασμου πού εχει άποοεσμευτεί άπό τΥι 60ύληση, ό καλλιτέχνης ώς ενας άνθρωπος πού 6ρίσκεται στά μισά του ' ορόμου πρός τΥιν άγιότητα, χωρισμένος άπό τΥι �oύ­ ληση γιά ζωΥι: αύτό είναι ό Σοπενχάουερ. 'Ωστόσο στό 6αθ­ μό πού � άντίληψΥι του γιά τό πνευμa [τΥι σκέψη] καΙ τΥιν τέ­ χνη είναι άντικειμενικΥι, προσεγγίζει τόν Γκαίτε, παρουσιάζει μιά κλασικιστικΥι όψη . Άλλά έπειδΥι είναι, ύπερ60λική , , καΙ " � , τελικα' ειναι , τ ασκητικη, ρομαντικη" κατα μια εννοια που οΙΟλου δέν θά συγκινουσε τόν Γκαίτε - οπως μαρτυρεί � στά­ ση του άπέναντι στόν Χάνριχ φόν Κλάιστ. Καί έπομένως μέ άνάλογα αισθήματα θά είχε ίσως οια6άσει καί τό Ό κόσμος ώς 60ύληση καί ώς παράσταση' θά συμφωνουσε δηλαοή σέ κά­ ποια σημεία άλλά θά τό άπέρριπτε στό κύριο μέρος του, ίιπο­ χοντριακά έπηρεασμένος - καί θά τό προσπερνουσε κουνώντας τό κεφάλι του' γνωρίζουμε πράγματι πwς ξεκίνησε νά τό οια6άζει μέ μιά εύμενη περιέργεια άλλά οέν τό τελείωσε ποτέ. Ή άπόσταση άνάμεσα σέ δύο σπουοαίους άνθρώπους, πού -

/

Ι

_

εΤναι άπoτέλεσμ.a άναπόφευκτου έγωισfJ.ΟU δέν πρέπει νά fJ.iit; παραπλανα. Διότι καί ό Γκαίτε έπίσης, fJ.έ τόν δικό του έπι­ τυχέστερο τρόπο, εΤχε ένώσει στό εργο του τό κλασικό fJ.έ τό ΡΟΨ.lντικό στοιχείο - κάτι πού όντως άποτελεί fJ.ιά άπό τίς έπιτεύξεις στίς όποίες πρέπει κανείς νά άποδώσει τό fJ.εγαλείο του. Κάτι παρόfJ.ΟΙΟ σUfJ.6αίνει καί στήν περίπτωση τοσ Σο­ πενχάουερ: ό σuνδuασfJ.ός των δύο πνεUfJ.ατικων τάσεων πρέ­ πει νά λογαριάζεται στά κέρδη fJ.αλλον παρά στίς ζηfJ.ίες τοσ fJ.Eγαλείοu του - έφόσον, δηλαδή, ώς fJ.εγαλείο σψφιλιώνει, συ­ fJ.περιλαfJ.6άνει, συνοψίζει fJ.ιάν έποχή. Ό Σοπενχάουερ συνδυάζει πολλά, ή θεωρία του περιέχει διάφορα στοιχεία: ίδεαλιστικά, έπιστηfJ.ονικά, πανθεϊστικά' καί ή προσωπικότητά του εΤναι άρκετά ίσχυρ� ωστε νά δένει fJ.εταξύ τους στοιχεία οπως τό κλασικό καί τό ρψαντικό, νά τά άναfJ.ειγνύει σ' ενα κράfJ.α καινούργιο καί fJ.οναδικό κατά τρόπο πού δέν άφήνει περιθώ­ ριο νά fJ.ιλήσει κανείς γιά έκλεκτισfJ.ό, κι αύτό εΤναι πού εχει σηfJ.ασΙα. 'Ωστόσο, τελικά, οροι καΙ άντιθέσεις οπως «κλασι­ κό» καΙ <<ΡΟfJ.αντικό» δέν ίσχύουν στό εργο τοσ Σοπενχάουερ. Οίιτε ό ενας οίιτε ό άλλος έπαρκοσν γίά νά περιγράψουν fJ.ιά νοοτροπία fJ.εταγενέστερη των άνθρώπων γιά τούς όποίους οί οροι έκείνοι επαιξαν κάποτε τό ρόλο τους . Ό Σοπενχάουερ 6ρίσκεται πιό κοντά σέ fJ.iit; παρά στά πνεύfJ.ατα έκείνα πού στόν καιρό τους άσχολήθηκαν fJ.έ αύτές τίς διακρίσεις καί τοποθετήθηκαν άναλόγως . Ό πνεUfJ.ατικός 6ίος τοσ Σοπεν­ χάουερ, ή δυΊ.στική του UπερδιεγερσΙfJ.ότητα καί εξαψη, εΤν' ενα στοιχείο λιγότερο ΡΟfJ.αντικό καί περισσότερο fJ.οντέρνο . Θά -ηθελα νά έπεκταθω περισσότερο σχετικά fJ.' αύτήν τή διάκριση άλλά. θά άρκεστω νά παραπέfJ.ψω γενικά σέ fJ.ιά κατάσταση πού φαίνεται νά έντείνεται ώς τάση στόν δυτικό κόσfJ.Ο fJ.at; κατά τήν περίοδο fJ.Eταξύ τοσ Γκαίτε καί τοσ Νίτσε. Άπ' αύτή τήν άποψη, ό Σοπενχάουερ στέκει άνάfJ.εσα σ' αύτούς τούς δύο, άποτελεί fJ.ιά γέφυρα fJ.εταξύ τους: πιό <ψοντέρνος», πιό 6α­ σανισfJ.ένος καί πιό δύσκολος άπό τόν Γκαίτε, άλλά πιό «κλα-

σικός», πιό ρω!JIΧλέoς καί υγι�ς ά:πό τόν Νίτσε. 'Ως έκ τού­ του γίνεται σαφές πώς ό όπτιμ.ισμ.ός καί ό πεσιμ.ισμ.ός, ή κα­ τάφαση καί ή άρνηση της ζωης, δέν 'έχουν καμ.μ.ία σχέση μ.έ τ�ν υγεία καί τ�ν ά:ρρώστια, έπομ.ένως, πρέπει νά χρησιμ.ο­ ποιουνται μ.έ μ.εγάλη έπιφύλαξη ώς κριτ�ρια ά:ξιολόγησης. 'Απο­ τελουν 6ιολογικές , συλλ�Ψεις, ένω ή φύση του ά:νθρώπου δέν έξαντλείται στ� 6ιολογία. 'Ωστόσο, θά ηταν δύσκολο νά Ισχυ­ ριστεί κανείς πώς τό διονυσιακό στοιχείο του Νίτσε, ό ά:ντι­ χριστιανικός του ζηλος, ηταν στ�ν περίπτωσ� του κάτι πιό ύγιές καί πιό ρωμ.αλέο ά:πό τ�ν 'έχθρα του Σοπενχάουερ πρός τ� ζω� - ή πώς, ά:πό ά.ντικειμ.ενικ� άποψη, 'έφερε περισσό­ τερη ί,ιγεία στόν κόσμ.ο. Στ�ν πραγμ.ατικότητα ό Νίτσε λυ­ γίζει κάτω ά:πό τό 6άρος μ.ιας 6ιολογικης ά:ντίθεσης κατά τ�ν όποία φαίνεται νά έπικαλείται μ.ιάν έσφαλμ.ένη Ιδέα της υγείας ή όποία τραυμ.ατίζει 6αριά τόν πνεuμ.ατικό έκείνο παράγοντα πού θά μ.πορουσε νά γιατρέψει σ�μ.ερα τ�ν Ευρώπη . T�ν ίδια στιγμ.� Ομ.ως ό ίδιος κάνει ενα 6ημ.α παραπέρα μ.έσα στ�ν περιoχ� της όδύνης, της φινέτσας καί της μ.οντερνικότητας, ίδίως μ.έ τ�ν Ιδιότητα έκείνη μ.έ την όποία, σαφέστερα ά:πό κάθε άλλον, υπηρξε !JIΧθητ�ς του Σοπενχάουερ - δηλαδ�, μ.έ τ�ν Ιδιότητα του Ψυχολόγου. Ό Σοπενχάουερ ώς Ψυχολόγος της 60ύλησης εΤναι ό πα­ τέρας ολης της σύγχρονης Ψυχολογίας . 'Απ' αυτόν, διαμ.έσου της ριζοσπαστικης Ψυχολογίας του Νίτσε, περνάει ή γραμ.μ.� πού πηγαίνει κατ' ευθείαν στόν Φρόυντ καί τούς ά:νθρώπους πού οΙκοδόμ.ησαν τ� φρoυδικ� ψυχολογία του ά:συνειδ�τoυ καί τ�ν έφάρμ.οσαν στίς Ψυχολογικές έπιστημ.ες . Ό ά:ντισωκρα­ τισμ.ός καί ή έχθρότητα του Νίτσε πρός τ� νόηση δέν εΤναι παρά ή φιλoσoφικ� έπι6ε6αίωση καΙ δοξολόγηση της ά:νακά­ λυψης των πρωτείων της 60ύλησης ά:πό τόν Σοπενχάουερ, της πεσιμ.ιστικης του ά:ντίληψης σχετικά μ.έ τόν δευτερεύοντα χα­ ρακτ�ρα καί τ� σχέση ί,ιποτέλειας της ν,όησης πρός τ� 60ύλη­ ση . Aυτ� ή ά.ντίληψη, όχι 6έ6αια ά:νθρωπιστικ� μ.έ τ�ν κλα-

σικ� εννοια, οτι ό νοσς υπάρχει γιά νά υπηρετεί τ� ()ούληση, νά τ� δικαιολογεί, νά της προμηθεύει κίνητρα, τά όποία πολλές φορές είναι ρηχά καί άποτελοσν πηγές αuταπάτης (ιά νά έκλογικεύουν τά ενστικτα-, καλύπτει μιά σκεπτικιστικ� καί πεσιμιστικ� Ψυχολογία, μιά άνάλυση άμείλικτης διεισδυτικό­ τητας . Καί δέν προετοίμασε άπλως τό δρόμο γι' αuτό πού όνομάζουμε ψυχανάλυση - ηταν ηδΎ) ΨυχανάλυσΎ) . Στό ()ά­ θος κάθε ψυχολογίας ()ρίσκεται μιά κίνΎ)σΎ) άποκάλυψΎ)ς , -η όξεία, είρωνικ�, νατoυραλιστικ� άντίλΎ)ψΎ) τ�ς γριφώδους σχέ­ σΎ)ς μεταξύ της λoγικ�ς καί των ένστίκτων. 'Ένας μικρός διά­ λογος στίς Wαhlverwαdtshαften4 άπεικονίζει πολύ καλά αuτό τό Οόλιο παιχνίδι πού παίζουν οί φύσεις των άνθρώπων. Ό 'Έντουαρντ, έρωτευμένος ηδΎ) άπό τ�ν πρώΤΎ) συνάνΤΎ)σ� του μέ τ�ν Όττίλιε, λέει γι' αuτ�ν: «Είναι διασκεδαστικ�» . Καί ή συζυγός του τοσ άπαντα: «Διασκεδαστικ�; M� αuτ� δέν άνοιξε ποτέ τό στόμα της». Ό Σοπενχάουερ θά πρέπει σίγουρα νά χάΡΎ)κε αuτό τό έδιΧφιο. Άποτελεί μιά εuχάρισΤΎ), φαιδρά κλασικ� άπεικόνισΎ) τ�ς δικης του άΠΟψΎ)ς ΟΤΙ δέν έπιθυμεί κανείς κάτι έπειδ� είναι καλό, άλλά,άντιστρόφως, τό ()ρίσκει . καλό έπειδ� τό έπιθυμεί. Ό ίδιος λέει, γιά παράδειγμα: « Πρέπει Όμως νά παραΤΎ)­ ρ�σoυμε πώς γιά νά αuταπαΤΎ)θεί κάποιος προετοιμάζει γιά τόν έαυτό του άκούσια, φαινομενικως , λάθΎ) τά όποία στ�ν πραγ­ ματικόΤΎ)τα είναι -ηθελΎ)μένες πράξεις . Διότι κανέναν δέν ξεγελαμε καί δέν κολακεύουμε τόσο έπινοητικά οσο τόν έαυ­ τό μας». Σ' αuτ� τ�ν τυχαία παρα.τ�ρηση ()ρίσκονται όλόκλΎ)­ ρα κεφάλαια, τί λέω, ()ρίσκονται σέ πυρψικ� μoρφ� τόμοι όλόκλΎ)ΡΟΙ άποκαλυπτικης άναλυτικ�ς ψυχολογίας - κατά τ�ν ίδια εννοια πού άργότερα τά άφοριστικά γραπτά τοσ Νίτσε προλαμ()άνουν πολλές φορές σέ μιάν άστραπιαία εκλαμψΎ) κάποιες φροϋδικές άποκαλύψεις . Σέ μιά όμιλία πού εκανα 4.

Τό μuθιστόΡYjμα Έκλεκτικέι; σΙΙγΥένειει; του Γκαίτε. (Σ.τ .Μ.)

κάποτε στή Βιέννη υποστήριξα στι ή δυσοιωνη σοπενχαουε­ ριανή έπικράτεια της �Oόλησης είναι άπoΛUτως ταυτόσημ.η μ.έ τήν περιοχή έκείνη ποό ό Φρόυντ άποκαλεί άσυνείδητο, τό «id» [«έκείνο»] - σπως άπό τήν άλλη μ.εριά, ή κατά Σο­ πενχάουερ διάνοια, ό νους, άντιστοιχεί στό φροϋδικό Έγώ, στό τμ.ημ.α έκείνο της ψυχης ποό στρέφεται πρός τά έξω, πρός τόν κόσμ.ο. Μέ τό παρόν κεΙμ.ενο θελήσαμ.ε νά ξαναθυμ.ήσουμ.ε σήμ.ε­ ρα μ.ιά φυσιογνωμ.Ια έλάχιστα γνωστή στήν παρουσα γενιά' νά έπανεξετάσουμ.ε και νά άνακεφαλαιώσouμ.ε τις Ιδέες της. Σκο­ πός μ.ας �ταν νά έπανεπι�ε�αιώσoυμ.ε τήν άντίληψη γιά τή σχέση άνάμ.εσα στόν πεσιμ.ισμ.ό και τόν ουμ.ανισμ.ό. Θά �θε­ λα νά προωθήσω σ' εναν κόσμ.ο σπου ή άνθρώπινη αίσθηση �αδίζει σήμ.εΡα σέ όδυνηροός δρόμ.ους τή γνώση αίιτου του συν­ δυασμ.ου μ.ελαγχολΙας και υπερηφάνειας στό άνθρώπινο γένος, ένός συνδυασμ.ου τόν όποίο συνθέτει ή φιλοσοφια του Σοπεν­ χάουερ: τή γνώση του πεσιμ.ισμ.ου του, δηλαδή του ουμ.ανισμ.ου του. Ή έρμ.ηνεία του γιά τόν κόσμ.ο διαμ.έσου της έννοιας της �Oόλησης , ή διεισδυτική του Ιδέα γιά τήν άλαζονική δόναμ.η του ένστικτου και γιά τήν έκπτωση του κάποτε θε'ίκου Λό­ γου, του πνεόμ.ατος και του νου σέ άπλό έργαλείο γιά τήν έπιτευξη άσφάλειας - σλ' αίιτά είναι άντικλασικά και στήν οίισία τους άντιουμ.ανιστικά. Παρά ταυτα στήν πεσιμ.ιστική άκρι�ως χροιά της φιλοσοφίας του έγκειται ό ουμ.ανιστικός καί πνευμ.ατικός χαρακτήρας του' στό γεγονός στι ό σπουδαίος αίιτός καλλιτέχνης άσκημ.ένος στή �άσανo και χεφιζόμ.ενος τήν πρόζα μ.ιας μ.εγάλης πολιτιστικης ΠεΡιόδου της ίστοριας μ.ας , υΨώνει τόν άνθρωπο πάνω άπό τή �ιoλoγική σφαίρα της φό­ σης, καθιστα τή δική του αίσθηση και άντίληψη ψυχή του θεάτρου σπου ή ()οόληση συναντα τό άντίθετό της, και �λέ­ πει στήν άνθρώπινη ύπαρξη τή σωτηρια όλόκληρης της πλά­ σης . Ό εΙκοστός αΙώνας κατά τό διάστημ.α των πρώτων τριά-

ντα του χρόνων κράτησε μιά θέση ιΧντίθεσης ιΧπέναντι στήν κλασική λογοκρατία καί νοοκρατία. Παραδόθηκε στό θαυμα­ σμό του ιΧσυνειδήτου, σέ μιά δοξολόγηση του ένστίκτου, τό όποίο θεώρησε πώς ηρθε μέ καθυστέρηση στή ζωή. Μέ ιΧπο­ τέλεσμα νά ιΧποκορυφωθουν τά κακά ενστικτα. Στή θέση της πεσιμιστικ-ης πεποίθησης είδαμε τήν έσκεμμένη κακία. Ή άναγνώριση τ-ης πικρ-ης ιΧλήθειας ιΧπό τή νόηση μετατρέπε­ ται σέ μίσος καί περιφρόνηση γιά τήν ίδια τή νόηση. Ό &ν­ θρωπος όρμάει &πληστα πρός τήν πλευρά τ-ης «ζω-ης» -δη­ λαδή πρός τήν πλευρά του Ισχυροτέρου- διότι δέν υπάρχει κανείς πού ν' ιΧμφισ6ητεί τό γεγονός οτι � ζωή δέν εχει τί­ ποτα νά φο6ηθεί άπό τό πνευμα, οτι τό ιΧδύνατο μέρος καί αuτό πού εχει μεγαλύτερη άνάγκη προστασίας πάνω σ' ιxu­ τήν τη γΎj δέν εΤναι � ζωή ιΧλλά � γνώση ή ιiάλλoν τό πνευμ.ιχ. Ή άπανθρωπία των �μεpων μας εΤν' ενα ουμανιστικό πείρα­ μ.ιχ πού εχει ήδη ξεκινήσει. Άποτελεί τή μονόπλευρη ιΧπάντηση πρός τή φύση καί τόν προορισμό του ιΧνθρώπου. ΕΤναι όλο­ φάνερο πώς χρειαζόμ.ιχστε ενα διορθωτικό γιά τήν ιΧποκατά­ σταση τ-ης Ισορροπίας, καί νομίζω πώς � φιλοσοφία πού έδω έπιΚΙΧλουμαι μπορεί νά μας έξυπηρετήσει. Θεωρω τόν Σοπεν­ χάουερ ώς μοντέρνο. Θά τόν ελεγα φουτουριστή . Οί ιΧρμονι­ κές φωτοσκιάσεις των ουμανιστικων χαρακτηριστικων του, ό τρόπος πού άναμειγνuονται σ' αuτόν ό Βολταίρος μέ τόν Ίά­ κω60 Μπαίμε, τό παράδοξο τ-ης κλασικ-ης, διάφανης πρόζας του, πού τή χρησιμοποίησε γιά νά φωτίσει τά πιό σκοτεινά καί πιό χαμηλά μέρη τ-ης ψυχ-ης, � υπεpήφανΎj μισανθρωπία του, � όποία ποτέ δέν κρύ6ει τόν 6αθύ σε6ασμό του γιά τήν ιΧν­ θpώπινΎj uπαρξη, έν όλίγοις ολ' αuτά πού άποκαλω πεσιμιστικό ουμανισμό του Σοπενχάουερ νομίζω πώς άναγγέλλουν τή διά­ θεση μιας μέλλουσας έποχ-ης. Ό Σοπενχάουερ ηταν κάποτε του συρμου καί φημισμένος, uστερα μισοξεχάστηκε. Ή φιλο­ σοφία του ομως ίσως μπορεί ιΧκόμη νά κάνει πιό ωριμη καί πιό ιΧνθρώπινη τήν έποχή μας . Ή διανοητική του αΙσθαντι-

κότητα, τό δίδαγμ.ά: του, πού ά:ποτελουσε τρόπο ζωης, ΟΤΙ ή σκέψη καί ή φιλοσοφία δέν εΤναι ζητήμ.aτα πού εχουν νά: κά:νουν fJ.όνο fJ.έ τό κεφά:λι άλλά: fJ.έ όλόκληρο τόν άνθρωπο, τήν καρδιά: καί τήν αίσθηση, τό σωμ.α καί τήν ψυχή· μ.έ άλλα λόγια ή uπαρξή του ώς καλλιτέχνη μ.πορεί νά: 60ηθήσει νά: ρθεί στό φως fJ.IιX νέα άνθρωπότητα τήν όποία χρειαζόμ.αστε καί πρός τήν όποία συΥΥενευει τό εργο του: μ.ιά: άνθρωπότητα πά:νω άπό τόν Λόγο, άφ' ένός, καί πά:νω άπό τήν είδωλολατρία του έν­ στίκτου, άφ' έτέρου. Γιατί ή τέχνη, συνοοεύοντας τόν άνθρωπο στό όδυνηρό ταξίδι της αυτοσυνειοητοποίησής του, 6ρισκόταν πά:ντα πρίν άπ' αυτόν φτασfJ.ένη στό στόχο του . [ 1 9 3 8]